мэнэммэп ar,iyвv

gfмш,I мопвАygАNllч
пчsigд
тоRоriшпоN fgёш,INIIч
тапfшtiшдsllёl

лаlгiууrh
BAl0 - 200
 манэммаD эLiYEv
(oLiYEV MoHoMMoD M?CNUN oёLU)
giMal i мопвАygАNlш пчsiул
топопiппап igёаr.lшlш тлпiхgцпдsr.l&l
Bakt, "АDiLОёlU' паqriууаtI - 2001,3lб sah.

Rоу9ilог: Таriх еlmlоrj doktoru, professor

M.M.Giilmahyev
Tarix еlmlоri doktoru, professor
S.T.Qandilov
Таriх еlmlэri dоktоru, professor
S.S.Mammadov
Elmi rеdаktоrlаr: тагiх elmlari namizodi
H.N.Hasanov
T.R.Cafiyev
Elmi maslahatgilar: таriх еlmаlэгi doktoru
T.T.Mustafayev
таriх elmlori namizadi
M.Q.Abdullayev

. .Arl.q_lпiiýtoqillik alda etmiý ДzаrЬаусапiа ijlkопiп RuSiya lаrоJiпdап islul о!uппtust la-
rLriпa dair asarlariп lаriхsiiпаslщ baxtmпdatt tohlili, опlаrй urosirleyo u,;r'ilnц,rt iпtliki со-
пriyyala Qаtrllrпшq milhiiпt ohaпiyyot kasb etlir.
. Qs9rlariп_tyrix.siiпasltq Ьахtmпdап tahlili, Ьч gilп $itnuli Дzarbaycattttt Rusiya tоrаfiп-
dап isýah рrоЬlеmiпа maraýl tlahu da аrltlr ia пюsа!апiп уепil!ап ft;.tqi.l оluпп|tsпа sora-
il yuradar,
РrоЬlеmа dair osarlariп arosdttlпtast дlеrаЬаусапп раrgа!аttпtаstпа орurап yo!Iart ау-
dmlaqdrtr. "Birliyi оltпауоп xalqt pargalayarlar" fikri asarlariп tоh!i!iпdап 9вuпtiп пiihiiпt
паliса olпaqla, bugiiпkii ДzаrЬаусапdа пilli birliJ,iп qоruпuЬ sцlattпtast iigiiп miihiiп vasi-
la ola bilar.
Osor ali пaktoblarin tarix|akultasiпda, biiliin uпiversitellorcla ДzоrЬаусап tarLriniп tod-
|is еЙlm_Оsiпdа, ДzаrЬаусап tarixiпiп Ьц ап пtiihiiпt ttёчriiпiltl, 6!kапiп lotlriboп iki asrlik iп-
kiSaf.Yoluпu tпilауу_ап еdап Rusiya isýalt diiviiriiпiin daha gепis iiyrddilпiosiпdo, hu giitt ап
miihiim mаsаlаlаrdап biri kilпi iqýal рrоЬlеmiпа dair iimuЙi, _tlisltsi уа ixtisas пiiihozirolorb
пiп охuпmампdа miihiim yasita oktr. osar hапgiпiп gепis o.rucu kiiilesi iiciin паzопlа
lutulmuýdаr.

ф
. - 05020з0ш0
lvl+ м
121_2001 тЬ
Б !,У-нуп сý
Елми Ч о м. M.aLiyEv
китабхапасы
 MiJNDэRicAT

On sбz.......... ..........5
GiriE 7
I fasil. ýimali АzоrЬаусапrп Rusiya tаrаfiпdап
iqýal olunm-sl XIX-XX оsriп owallari
tarix;iinashýrnda,......, 13
1.1 ýimali Azэrbaycantn Rusiya tarafindon i;ýal
olunmast XIX asrin 30-50-ci illarinin rus
taгixgtinaslrýrnda......................, ..... l з
1 .2. РrоЬlеrпiп XIX asrin ikinci yarrsl - ХХ asrin

avvollari rus tarixgiinaslrýl.............................,..... зз

1.3. Problemin XIX - Хх asrin avvallori
АzоrЬаусап tarix9iinaslrýr.... 91
, ].3,1.XIX аsriп biriпci уапst ДzаrЬаусап
tarixsiiпasltýt... 97
1,3.2. XIX аsriп ikiпсi уапst ДzаrЬаусап
tarixsйnasltýt.... .]07
].3.3. ХХ asriп ауvоllаriпiп ДzаrЬаусап
tarixsiinasltýt.,.. 123
II fosil. ýimali АzоrЬаусапrп Rusiya
tаrоfiпdап iEýaIlXX аsriп 20-30-сч illor
tarixqiinashýrnda........... ..,.l31
III fasil. ýimali АzаrЬаусапlп Rusiya
tarofindan i9ýah ХХ osrin 40-50-ci illar
tarixqiinashýrnda................ l54
IV fasil. ýimali Azarbaycantn Rusiya
tаrоfiпdап i;ýah ХХ asrin 60_80-ci illor
tarixqiinasiIýrnda .......,..,.... ,192

J
V fasil. ýimali Azortlaycanln Rusiya
tаrаfiпdап iqýah рrоЬlеmiпiп tadqiqinda
yeni istiqamat....... .222
VI fasil. ýimali АzаrЬаусапlп Rusiya
tаrаfiпdэп iEýah probleminin xarici
tarix;iinashýr.. "...... .249

Natica.. 268

Эdabiyyat. 284
 оN soz
дzаrьаусап xalqtntn rniistэqillik эldа edib ciz dovlatinl
yaTatdrýr bir zamanda xalqtmtzr bu giino gэtirап l]1aýaqqotli
iarixi уъlа паzаrэ salmaq milhiim эhэmiууэt kasb ed_ir. Tarixi
keqmiýin tэhlili baqtmtza gэlan bэlalarr daha aydrn dагk etmaya
va rniistaqillik yoiunda daha da inarnla addrrnlarnaýa in-rkan
чегir. Yaxln tarixi kegrrrigirnizin oyronilrrrasi isэ Ьu gtin lransr
doýrrr yolu se9mayimiz baxtmtndan oharTiyyэtlidir, Bu
bairmdan Эliyev il4ohammad Macnun oýlunun "ýinrali
ДzэФаусапrп itusiya tarafindan i'ýalrnrn tarixqiinasllýt" adll
monoqiafiyasr xiisirsi lnaraq dоýurur, Rtrsiya irnperiyasrntti
qtltncl bagrmrz tizorinda tuttrlduýu zaman qaliblarin "biz bu
otkani Ъth etrnigik" mantiqi tadrican, azadl.týa can atatr rnillэtin
qarýlslnl almaq maqsэdila rniixtalif ideoloji dona saltntr,
йопоqrufiуаdа mahz-bu prosesin neca apanldrýr izlanilir. Rr-ls
iqýalrnin Йэrьаусапt iki уеrа pargalamasrnr qeyd edan rrrtiailif
qiliblarin mtihaйima olr-tnrnadrqlarrnr tэsdiq edan fikiri Ьir пбч
XIX r-us tarixgtinasltýrnrn clili ila ifada edir. Rtts silalrtrrrrl
"r'
zэfэri пэtiсэsiпdэ Qafqazrn, о ciimladan АzаrЬаусапtп
igýahnrnr о dбчr tarixqilarinin эsаrlаriпdа Ьirmапаh q;akildo
q;b kirni qiyorntlandirildiyini оrtауа 9lxarlr, xIx эsr
дzаrьаусап taiix'ilarinin asaralarini da todqiqata calb еdап
miiэllif hamin tarixgilaгrrr гus iEýal rejiminda yalntz irnperiyanr
tэrrf va taqdir edan аsаrlаr yazdrqlartnt gбstагrпаklа ictirnai
fikirlэrimizin neca аýrr bir mэпачi rni.ihitdэ ya;adrýtnl ч_еппэуа
mЁvaffэq olmuqdur. xIx asrin sonu-xx эsrin avvallэrinda
tariximiza dair yazrlml9 эsаrlаr mahz 9аr iisul-idarasinrn
suzgacindan keqdiyi rigЁrn bu osarlarin xarakteri bela olmalr idi.
--_5
 Azarbaycanrn Rusiya imperiyasr tэrkibinda iqtisadi inkigafi,
ХХ osrin эvvllorinin inqilabi hadisalori ictimai mtihitdэ yeni
baxtqlartn meydana gэlmэsini qэrtlэndirdi. Milli giiurun
oyanmasl, imperiyanrn zaiflomэsi tarixi reallrq oldu. Rusiya
imperiyasrnt ачэz etmiq "qlrmlzl imреriуа"- SSRI xalqlarr
itaatda saxlamaq iigtin yeni ideoloji dayaq axtanýlna bagladr. ХХ
asrin 30-cu illarin sonunda rasmi sovet taгixgi,ianslrýr tэrafindan
iral,yo atrlmrg "nisbatan az bala" formulunun iuýala mi,itaraqqi
don geydirmэsi, bu konsepsiyanrn 40-50-ci illэrdэ "birlag-
dirilmэ" konsepsiyastna kegmasi, 60-80-ci illarin "Rusiya
tэrkibino koniillti daxil olma" nэzэriyyasi M.M,ЭLiyevin
osarindo oz dolýun aksini tapmrqdrr.
ХХ asrin 80-ci illarinin sonu 90-cr illarin эччэllаriпdэ yerli
tarixqiinaslrqda miistэmlaka siyasatini n aks olunmasr mriэl li fi п
iqýal prosesinin qanunauyýrrn sonluýunun naticэsi kimi ortaya
gtxardrýrnr gcistaran hissodir. M.M.Oliyevin Azarbaycanln
Rusiya tэrэfiпdап igýalr prosesinin tarix;iinaslrýrnr tэdqiq
edarkan эldэ etdiyi an mtihum rniivэffaqiyyэt rniiэllifin
miixtalif tarixi dovrlarda tarix;i.inaslrýrn mэsalaya
miinasibэtinin песэ dэyigilrnэsini izloma bacarrýl olmu;dur.
М.М.Эliуеч todqiq etdiyi tarix;йnaslrýtn materilalarr ilэ
kifayatlanmamig iran, Ttirk va Avropa tarixgilarinin рrоЬlеmlа
baýlr аsаrlаriпа miiraciat edarak dovrtin ayani manzэrasini
yarada bilmi; vo bu asasda Rusiya tarixgiinaslrýrna tэnqidi
baxtqtnl formalaqdrгmr9drr.
Mi.iallifin seqdiyi movztl АzэrЬаусапrп Rusiya torafindan ig-
ýal taгixinin буrапilmаsi baxrmdan miihtim ahamiyyat kэsb
edir. Bununla yanaqr kiilli miqdarda аsаrlаriп todqiqata calb
edilmasi baxtmtndan monoqrafiya ham da aýrr zahmat hesabrna
yazl lmrq Ьir эsэrdir. Miiэllif tarix glrnasl ýl n miixtalif dcivrlarini
r

ideoloji чо tarixi baxtmdan dоýru qruрlа9drrаrаq ýimali

АzэrЬаусапrп Rusiya tarofindan iqýall Ьаrэdа dolýun taosstirat
yarada bilmi;dir.

Tarix elmlari doktoru,

M.M.Giilmalryev
 GIRIý
Наr Ьir tarixi hadiso, опuп gedi9i prosesi чэ nэticosi ictimai-
siyasi hayatda genig rпаrаýа sаЬэЬ olur, onun ауп-ауп mаrhэ-
lэlarinin tasviri daha sопrа isa mэtbuatda, рорuiуаr va elmi
adэbiyyatda genig aks olunur. Zаmап iпsапlап hamin miiэууап
hadisadan trzaqla;dlгdtqca, оrаdа Ьа9 чегап proseslar daha ау-
drn gоrйпiir чэ ilkin saf-giirйk mэrhаlэsiпdап sопrа todqiqat оЬ-
уеktiпэ gevrilir.
ХХ osrin birinci otuz ilinda Canubu Qafqazrn iqýalr Rusiya
йgiiп oz arazisinin gепiglэпdirmаk va ОПа ýаrqа gtxmaq baxt-
mtndan miihiim hadisa idi. Canubu Qafqazrn (ruslаrlп
anlamtnda Zaqafqaziyanrn) tarkibindэ ýinrali АzаrЬаусап da
Rusiya tarafindэn igýal olunmugdu. Rusiya i;ýalr ýirnali bzar-
baycanl oz siyasi чэ iqtisadi inkiqaf yolundan mtiayyan qэdоr
ayrra bildi. АzэrЬаусап iki уеrо pargalanaraq iki farqli yolla in-
kiqaf etmaya ba9ladr.
FIariki tаrаf hom Rusiya, harn da Azorbaycan iigtin Ьu vo уа
digar dаrэсэdа mtihtim olan Ьu hadisadan darhal sопrа onun
ayrr-aynlrqda чэ yaxud timumi tэsviri, lradisэIarin iqtirakgrlaгl-
ntn хаtirэlоri va nahayat, hadisonin genig tahlili prosesi fогmа-
laqmaýa ba;ladr. illэr otdiikca hamin hadisa genig tadqiqat mбч-
zusuna gevrildi.
ýimali Azarbaycanrn Rusiya tаrэfiпdэп igýalr prosesinin ozli-
nii da daxil etmokla, hэmiп hadisalardэn bizi tэqriЬэп iki ytiz
illik Ьir dёчr ayrrrr. Вu dочr arzindэ Azarbaycan, Rusiya ча ха-
rici cilka tadqiqatgrlan tarэfindan рrоЬlеmа dair ktilli miqdarda
аsаrlэr hasr olunmugdur. Bu osarlэrda problem mi.iayyэn sэviy-
yada igrqlandrnlmrq vo problern Ьаrоsiпdэ rniix talif fikirlar irа-
li siiri,ilmii;di.ir.
indi aпrq rni.istaqillik аldэ etrniý bzarbaycanda olka tarixinin
yeni baxrglar istiqamotindэ tadqiqina geni9 уеr verilir. Azarbay-
can tarixinin mtihйm dovrti kimi onun Rtrsiya tarafindan i;ýalr
tarixina da yeni fikirlar aspektindon yanaýlnaq zэпrгэti meyda-
na gэlmiqdir. Lakin bunun tigйn bundan avvol yaranmlý аsаrlэ-
ri tэhlrr etmak ча bu аsэrlэrdа sсiуlэпап fikirlori saf-qi.lrtik et-
mэk gox vacibdir. Qtinki adr gakilan osarlarin, demak olar ki,
aksariyyэti Azarbaycanln tnahz Rtrsiya tarkibindэ oldtrýu
dбvrda meydana gэlrnigdir. Bununla alaqэdar olaraq problemin
halli istiqamэtinda Ьir srra meyllar fоrпrаlа;mtgdrr. Hamin fikir-
Iагi, konsepsiyalarr чэ rneyllэri bir уеrа carnlogdinr-rak va onla-
rl tahlil etrnak problernin gэlэсэk tadqiqat istiqarnatinin mi"iэу-
yanlэ;dirilmasinda rrrtihiirn rol оупауа Ь i lаr.
ýimali АzэrЬаусапlп Rusiya tarэfindan iqýall рrоЬlеmiпэ da-
ir аsоrlэri tohlil etmokla XIX asrin birirrci riibiinda АzэrЬауса-
пrп harbi-siyasi tarixini оуrопir, olkada уаrапmlý sosial-iqtisadi
vaziyyati aydlnlagdrrtrrq. Azorbaycall iigiin tarixin daha Ьir hэ-
),ati qanunauyýunltrýu tahlil etdiyimiz tadqiqat оsоrlаriпdэ go-
riirLik. Bu da опdап ibaratdir ki, birliyi olmayan xalqlar ba;qa
dcivlatlэrin igýallna mаrllz qalrr. Btr giin yenica mtistoqillik qa-
zanmlý АzэrЬаусапdа dovlotgiliyinrizin rnolrkall-rlandirilrnasi
namina milli birlik alda olunrnasl yolunda btl tarixi formulanr Ьir
daha xatrrlamaq, ýirnali АzэrЬаусапrп Rusiya tarafindan i;ýalr
problemina dair эsэrlаri пэzэrdап kеgiгrпаk xeyli aktrraldrr чо
boyiik elmi-praktiki ahэrrriyyэta malikdi r.
Digar tarafdan br,r problernin sovet dovrii tarix;iinaslrýrnda
obyektiv qokildэ оуrэrrilrпэmаsi tarixi hadisalaгa qeyri-elrTi, si-
yasi kопуukturапtп tasiri altrnda qiymat чегilrпоsiпiп песэ arzu-
oluntnaz, agrr noticalara gэtiriЬ grxardrýrna, xalqtn tarixi yadda-
ýlna qaranl аý kimi hakk etmak cahdlarinin son daraca zаrаrli-
liyini bir daha agrb gбstаrmауа imkan чеriг.
Umid еtmэk оlаr ki, рrоЬlеmа dair eln-ri va publisistik аsэr-
tаriп tahlili masalanin gаlэсэk tadqiqatrnda obyektiv tarixi hэ-
8
qiqat prinsipinin asas gбti,iriilmasina dэ komak edacokdir.
ýimali Azarbaycanrn Rusiya torafindan iqýalrnrn tarixqiinas-
lrýr bu giinadak ayrlca tadqiqatrn mёvzusu oltnamtgdtr. Lakin
mtixtalif dбvrlarda bu iqýalrn tarixindan balrs edan bir srra rnii-
alliflar ozlorindэn аччэl yazrlmrq аsаrlаrа паzэr yetinniq va оп-
lardan istifado etmiqlar.
ýimali АzэrЬаусапrп Rusiya tоrэfiпdэп i;ýallnr aks еtdirэп
аsаrlэr Rusiy- tarixgiinaslrýrnda arlrq XIX asrin 30-cu illorin-
dan etibaran meydana grxnlaýa ba9lamrqdrr. Toqribon iki asrlik
Ьir dочrdэ уап|ап эsэrlаri Ьir уеrа yrýrnaq, onlarda mэsalanin
iqrqlandlгrlma saviyyэsini аgkаr etmэk, asarlori problerni оуrоп-
rпэ sэчiууэsiпэ asasan kornplektlaqdinnak чэ рrоЬlеmiп оуга-
rrilmэsinin gэlэсэk perspektivlэrini rrriiayyan ettnak tnёvcud
tadqiqatln эsas mэqsadini tэqkil edir.
Tэdqiqat igindo asas lnэqsэda nail olmaq iiqi.in, agaýrdakr
konkret чаziЪlэr qarýlya qоуuluЬ lrall edilrrrigdir:
-problerna dair yazrlan аsэrlэri Ьiг уеrэ toplarrraq, iki asrlik
Ьir dочrdэ yazian аsогlаriп ayrl-ayrl tarixi rrrarlralolэrini miloy-
yanlэ9dirrnok:
-ýimali Azarbaycantn Rtrsiya tarэfindon iqýallna daha atraflr
toxunan asar qruplaпnr darindarr tahliI etrnak;
-illar otdiikco рrоЬlеrпэ dair yaztlnrr9 аsаrlаrdа уаrапlпlý
konsepsiyalarr aydrnlagdlnnaq va опlап dэriпdап tэhli] еhпаk;
-ýimali Azarbaycanln Ruslya tоrаfirrdэп igýalrna toxunart
эsэrlэгdа i;ýalln sэЬаЬlаri, gedi;i va nэticasino dair soylarrэn
fikirlэri qrupla;drrrb, rTtioyyarr naticalar.qlxarlnaq;
-problernin hal-hazrrki tadqiqat sэviyyasirri aydrnlaqdlrmaq;
-problerTin tadqiqindэ yeni istiqarnati a9rb gёstarn-rak;
-ýimali Azafbaycanrn Rusiya tэrafindan i;ýalrnln tadqiqinda
galacak perspektivlori mtioyyan etlnэk, опlагt gёstэrrrrэk va
tэhlil etrnak.
ýirnali Azarbaycantn Rusiya tэrаfiпdап iEýall problemina da-
ir krilli nTiqdarda qaynanqlar, sonэd чэ materiallar rnбvcuddur.
Bu qaynaqlar sonradan problerna toxunan rniialliflarin istinad
nбqtosi olmugdur. Demak оlаr ki, biittin tarixi asorlar ilkin man-
9
Ьэlаr asastnda yaztlrntgdrr. Demali, hamin mопЬэlэr olmasaydt,
yaqin ki, bahs etdiyimiz рrоЬlеmо dair ktilli miqdarda elmi asar-
lar dэ meydana galmэzdi. Movzumuzun mэnba;i.inaslrq bazasr
bilavasita рrоЬlеmiп mэпЬо giinasltq tutumu ila йstti-iista di.i;i.ir.
Problemin mэnbaqiinasltq bazasr, igýal dovriindэ ауrl-ауrl
dovlatlorda чэ Azarbaycan xanltqlarr ila Rusiyanln baýladlýl
mi.iqavilэlardan, islahat рrоqrаmlаппdап, qаrаr vo sаrэпсаmlаr-
dan, hаrьi чэ miilki аmrlаrdап ibarэtdir. Вu rnateriallar osasan
АzаrЬаусап, Giirctistan чо Rusiyanrn Markazi Dovlэt tarix ar-
xivlarindэ qоruпuЬ saxlanrlmrgdlr. Bununla yanagt, рrоЬlеmа
dair qap olrrnmuq mапЬаlаrа dэ rast gэlnrak mtimktindtir. Bu sa-
hada hаlэ XIX asrin ikinci yarrsrndan A.P.Berje,' T.Yuzefoviq'va
bagqalarr faal tэgabbiis gostэrmig чэ mэпЬаlэriп kiitlэvi gэkilda
oxuculara qatdrrrlmastnt tamin еtmiglаr.
РrоЬlеmiп tarixgiinaslrýl tэdqiqat obyekti olduýrr iigiin, опuп
manbaqtinasltq tuturnu tizarinda geni g dayanrnayacaýt q.
Elmi axtarrglartmtztn tэdqiqat obyekti l801-1828-ci illar ýi-
mali Azarbaycanln Rusiya tаrэfiпdоп igýalr problemindon bolrs
edan аsоrlаriп tahlilindan ibarotdir. Эsаrdа xlx эsriп avvallэ-
riпdэп baqlayaraq adr qakilan problemi oziinda aks еtdirэп rus,
sovet, azarbaycan va xarici tarixgtinaslrýa aid olan biitiin elmi
аsаrlэr va mэqаlэlэr tarixgtinaslrq baxrmttndan tadqiq оluпur.
ilk novbadэ igýal prosesi va bundan sonrakt ilk onilliklardэ
yaradrlmrg mапЬа xarakterli оsэrlэr nazardon kegirilmiqdir.
XIX-XX asrin эчаllаriпdа 9аr Rusiyasr tarixgilarinin imреriуа
baxr;lr tarixgtinaslrýr tahlil olunur. АzэrЬаусапtп qэsb edilarak
igýal olunduýunu iddia edan bu asarlarla yanaýl, xronika xarak-
terli yerli tarixgiinasltq niimunalari dэ asarda паzэrdэп keqiril-
miqdir,

l. Дкmьl, собрсtлlньtе Кавказской ДрхеоzрасРuческой Ktlllllcctlcй (АКАК).

Дрхuв Главнuо управленuJl на-t4есmнuка Кавказкоzо, m. l,VII, (поt) реd.
Д.П.Берже), Тuфлuс, l8б7- l878
2. Юзефовчч Т. fiozoBopbt Poccubt с Воспtоком (полumuческttе u пlор-
zoBble). СПб., 18б9

10
 ХХ osrin avэllarinin boПk siyasi proseslari-Azarbaycan
Ciimhuriyyatinin yaranmasl, Rusiyada buгjua-demokratik inqi-
labtntn qalabasi, nahayot, Oktyabr siyasi gevriligi Azarbayca-
nrn igýalrna olan mtinasibot va baxt;lann rэпgаrапgliуiпi yarat-
dr. ХХ asrda рrоЬlеmэ yanaýma aqaýrdakr dбvrala;mo iizra ара-
пlmtgdlr.
Birinci mаrhэlо. ХХ аsriп 20-30-cu illэriпi эhata edir. Bu
dсiчrdэ hadisalэr tizarinda ilkin elmi аrаgdtгmаlаr aparllmtg чэ
onlar mi.iqayisэ li ;aki lda tэhli l olunrnrrqdur.
40-50-ci illordэ problernэ toxunan аsаr, lпэqаlэ чэ fikirlar
ikinci marhalada qruplagdrrrlmrgdrr. Bu dcivrda yazilan аsаrlаr-
dэ Rusiya imperiyasrnrn igýal siyasэti xeyli yumgaldllaraq "Ьir-
laqdirilma" ila эvaz olurnmugdur. ýimali Azarbayanrn Rrrsiya
tarэfindan igýalrna dаir bu dбчrdа bir gox asarlэrda bahs olrrn-
mugdur.
Xronoloji ardrcrilrq baxtmmdan, dбчrlа;diгmапiп tigiinctr
marhalasinin 60-80-ci illarda i9ýal problemini oztindэ aks etdi-
rэп аsэrlаr tэ;kil edir. Вu dёчrdа aparllan tadqiqat iglari daha
dэriп elmi ахtапglаrа asaslanmtgdlr. Lakin bu dёvrda Rusiyantn
igýalgr siyasati tamamilэ iпkаг edilmig va ýimali АzэrЬаусапш
kontillri olaraq imperiya tarkibina daxil olmasl kirni acaib Ьiг fi-
kir irali ahlmrgdrr.
Tadqiqat i;inin xronoloji dovrlэqdirilmasinda sonuncu mоr-
hэlо 90-cr illorin birinci yanstnda meydana gэlmig yeni аsагlа-
riп toplusundan ibaratdir. Bu dочrdа problemin tadqiqinin holli
yolunda yeni meyl meydana gэlmigdir. Belo ki, 60-80-ci illorda
уаrапmlý elrni fikir tamamila inkar еdilэrаk, Rusiyanrn ýirnali
Azarbaycanr igýal etmasi fikri iroli siirtilmtigdiir. Bu dбvrda уа-
rапап оsэrlоriп aksariyyati elmi ахtапqlаrа va fаktlаrа эsaslan-
mtgdlr. Bundan bagqa bu dбчrdэ bir slrа publisistik ча bэdii
аsэrlаrdо da рrоЬlеm бz эksпi tapmrqdrr.
ýimali АzэrЬаусапrп Rusiya torafindan iEýalr probleminin ta-
rixgi,inaslrýr tadqiqat iigtin segilmiq vaxt kosiyinda ilk dafb va

11
hэm da kompleks qokilda mahz Ьurаdа tadqiq olunmugdur.
Tadqiqat iginda goxsaylr va mtixtalif xarakterli problemdan
geni; bohs edilon эsorlar daha otraflr tэhlil olrrnmuqdur. Qox-
saylt эsоrlаriп araqdtnlmast zatnanl onlar miixtalif sаhоlэr iizra
qruplaqdrrrlmrgdrr: problemi baqdan-baqa oztinda aks etdiran va
уа рrоЬlеmiп hanstsa marholosindan Ьэhs edan osas todqiqat
asarlari birinci qruра, рrоЬlеrтэ ba;qa mоsэlаlаrlа alaqadar to-
xunan аsаrlоr ikinci qruра, рrоьlеrпа sadoca olaraq bilavasita
toxllnan asarlэr iiqi.incti qrlrpa aid edilmi9diT.
ýimali АzэrЬаусапtп Rusiya tarofindon iqýalr problernirrdan
bohs еdэп asaTlэri аrа;dtгаrkап, homin аsагlаrdа soylanan fi-
kirlar mtiqayisэ оluпmu; va tагiхi hoqiqэt siizgэcindarr keqiril-
migdir. Эsаrlаr iizэrindэ apanlnrt; otraflr tэhlil ýinrali АzэrЬау-
сапш Rusiya torafindan igýalr probleminda bir srra rr.atlablari
tizo qtxatmaýa, аsэrlаrdа oz aksini zaif qakildэ tapan bir stra
mаsаlэlэri аrа;dlrmаýа irnkan vermigdir.
Tadqiqatda sistematik оlаrаq ýirnali Azarbaycanrn Rusiya tэ-
rafindan igýal olunrnastndan bahs edan Azarbayczrn, Rtrsiya va
digar xarici olkalar taгixgtinasltýtna maxsus olan аsагlог Ьir уе-
rа catnlэ9dirilrni; ча опlапп qlsa tnazlntrntr tahlil edilrni;dir.

12
 I FэSiL
giMat i AzэRBAvсANIN кusiуд такэш,iшпэш
igё,+l oLUNMASI xlx-xx аsкitч аччаrr,экi
та.кiх5Utчдsrlёtгтпд
1.1. ýimali Azarbaycanrn Rusiya tarafinclan i;ýal olunmasI
Х[Х asrin 30-50-ci illэriпiп rus tarixEйnashýlnda

АzэrЬаусапrп gimal torpaqlarrnrn Rusiya tаrаfiпdэп igýal

olunmastntn tadqiqinda XIX osrin 30-50-ci i}lэri miihiirn rпаг-
hаlэ ta9kil edir. Bu dovrda acll gэkilэr-r problerna toxllnan эSог-
lэri tig qrupa ауrгmаq olar.
Burada ilk пёчЬаdэ qaynaq xarakterli аsогlэri qeyd etrnak la-
zlmdtr. Bu эsаrlоrdо hadisalэrin aks olunmast эsasan ilkin
mапьа xiisusiyyatlэri daqryrг. Bela xtisrrsiyyotlэra rnalik olan
asarlardo hadisolar demэk оlаr ki, olduýrr kirni, todqiq olunma-
dan verilmigdir. Bu sistemэ daxil olan эýаrlэrdа Rrrsiyanrn Za-
qafqaziya uýruпdа apardrýr mrihаriьэlаr чэ
уа bu rпrihаriьэlэr-
dan ауrr-ауrr dоуйýlаr tэsчir olunur. Bela аsаrlаr asason rniiol-
liflar kollektivi tэrаfiпdап tartib olunurdu. Zaqafqaziyanrn iqýal
dcivninrin niivboti rtrs-tiirk rniiharibэsi эrэlЬsiпdэ yazllml;
l806-1812-ci illэr rus-tiirk miiharibosinin gediqini aks etdiran
asэrin adlnl gэkmok olar.'
 Bu asarda ayrl-ayrl dёуuq sэhпаlэri чэ ayrl-ayrl doyiiqgiila-
rin qahramanlrqlarr oks olunur. Rus-ttirk cabhosindэ ruslапп qo-
rаflа чuru9mаsl, rus silahrnrn niifuzunun yiiksaldilmэsi xi.isusi
qi.irurla qeyd оluпur. Эsэrdо har iki сэЬhаdэ, hоm Dunay, hom
da Qafqaz саЬhэlаriпdэ ruslапп iistiinliiyi.i паzоrэ garpdrrrlrr.
Вч эsаr sonradan mi.iharibэni mtiЪssol gakildэ tasvir еtmэуа
imkan vermiqdir.
Bir пе9а il sопrа l806-1812-ci illar rus-tiirk miiharibэsinin
yeni tasviri пэ9r olunmugdur.'Birinci asardan farqli оlаrаq Ьчrа-
da xronoloji ardrcrlhq daha dэqiq verilmig, tarixi hadisolэr, asas
doytiglэr daha konkret tosvir olunmugdur. Kitabda qeyd olun-
mugdur ki, Rusiya Tiirkiya ila miiharibani аsаsэп Zaqafqaziya-
da yeni tоrраqlаr эlа kеgirmэk va igýal etdiyi orazilari бz эlinda
saxlamaq uýrunda араrmt;dtr. Эsаrdа еtiгаf оluпur ki, rniihariba
Rusiyaya boyйk itkilar bahaslna Ьа9а galmiqdir. Эsаrdа hэrngi-
nin M.i.Kufuzovun hэrЬi faaliyyati, planlarr va hэyatr haqqrn-
da mаrаQЕЪffiПаrа rast gэliпir.
Вurаdа hamginin bolganin tabiэti, ahalisi, yaýaylý mаskэп-
lari haqqrnda molumat verilir, yerli ahalinin-asason Tiirkiyэdan
kogiib galmig еrmапi ahalisinin ruslаrа yardlmt ytiksэk qiymэt-
landirilir,
ilkin mэпЬэ xarakteri dagryan эsаrlаrdа bagqa tarixi hadisa-
lаrо da toxunulur. Bu cahatdan F.V.Btrlqarinin osarini qeyd et-
mэk olar.2 F.V.Вulqаriп 1828-1829-cu illэr rus-ti.iгk miilrariba-
sinin qrsa tэsvirini чеrаrэk iddia edir ki, miiharibэnin biitiin gii-
nahr tiirklarda olmuq va опlаr hatta miihariba еlап etmodon Ru-
siyantn эrazilarina hiicum etmigdilar. F.V.Bulqarin qeyd etmi;-
dir ki, miihariba zamanl Osmanlr imperiyasr эrazisindэn kiilli
miqdarda еrmэпi ruslаrtп агаzisiпа gэlmig чэ bir qox doyiiq sah-
пэlаriпdа onlara yaxtndan kоmэk etmiglar. Bu аsаr problemin

l . Опuсанttе mурецкой войны с l80б по l 8l2 z., ч. I, СПб., 1 84З

2. Булzарuн Ф.В, Карmuна войньt Росuu с Турцuей в царсплбованuе
uJvпераmора Нuколм l, СПб., l830

14
 tarixqrinaslrýrnda ilkin manbalardan biri kirTi mtihrim аhэmiу-
уаtэ malikdir.
F.v.Bulqarin bu asarini yazarkan xeyli ilkin rnanbadan isti-
fada etmigdir. Bu asar оdirпо traktatrndan darhal sопrа tartib
olunmug va l828-1829-ctl rus-ttirk mtihaгibэsinin tam tosvirin-
dэп ibaratdir.l.
Daha gox mапьэпi xatrrladan bu аsэrdа rus-ttirk mtiharibasi-
nin doyriý sahnalari, miixtolif harbi toqquýmalar чэ xtisusila
diplomatik miiпаsiЬэtlэr aks olunmuýdur. Эsаrdэп aydln olur
ki, rus-ttirk mtiharibasinin diplomatik danr9rqlan asasan ingiltэ-
rэ va Fгапsа safirliklэri tаrаfiпdэп haztrlanmrgdrr. osэrda tari-
xi hаdisэlэr xronoloji ardrclllrqla tэsvir olunmug, yoluxucu xas-
taliklarin miiharibanin gedi9ina tosirina, Tiflisdэ, GrimrЁda,
Qarsda va ba9qa уеrlаrdа gеdэп diplomatik danrgrqlara geni; yer
verilmigdir. Danrgrqlarda zaqafqaziya masalasi эп mtihtim
рrоьlеm olaraq qalrrdr. "Bu dantgtqlarda Ttirkiya htikumati эsа-
son zaqafq aziy аryп mtisalman ayalatlэrinin manafeyinin ifado-
9isi kimi glxlg edirdi, Danrgrqlarda mahz bu mэsalo эtгаfiпdа
qtzýrn miiЬаhisэlэr gedir, tez-tez mtinasibatlarin pozulmastna
sаЬэЬ olurdu". 3
эdirпа traktatatr ila naticalanan rus-tiirk mrihаriьэsiпiп za-
qafqaziyanrn Rusiya tarofindan zabt olunmastnda sonuncu,
уе-
kun marhalasi kimi qiymatlandinnak lazlmdlr. Bu miihariba ila
Rusiya zaqafqaziya regionunun tam sahibina gечгilmiýdir. ona
gora da bu mtihariba Ьа9а gatdrqdan darhal sonra onun tasviri
tarixi yazrya alrnmaýa baqlandl, Yuхапdа biz Ьuпlаrrп Ьir пе9э-
sinin adtnr artrq qeyd etdik. Bu sapkili аsэrlаrdоп biri rniihariba
baga gatandan Ьir iI sопrа tartib olunmugdu.r

l. Булzарuн Ф.В. Gcjstarilaп asari

2. Yепа orada, s. l9б-l97.
3, Послеdнлл война с Турцuей, 1амючаюu|сlя в t,ебе Kct.tl,tttaHuю I828
l829 ez. в Европейской lt дзuаmской Турцuч Ll на Кавказе, ч. 1-2,
спб., l830,
ъ15
 Adlndan balli olduýr"r kimi asar hэr iki сэЬhаdо hэrЬi omo-
liyyatlarrn olduýu kimi tэsvirinэ hasr edilrnrgdir. Girigdo rтйhа-
riЬэпi doýuran sаЬэЬlоr agrqlanmrq, Tiirkmangay traktatrna xtt-
susi tozunulmu;dur. Daha sопrа mtiharibanin diplomatik sahna-
si iqrqlandrnlmtq, Эdirпа traktattna xristtsi уеr verilmigctir. Siilh
miiqavilasinin bi.itiin bondolэri burada gбstorilrnig, bu miihari-
banin Rusiya ча Osrnanlr imperiyalan arastnda sonuncll olacaýt-
па |imid yaradllrnrqdtr. Эsэrdа bi.iti.in lradisalэr salnamo fоrmа-
slnda xronoloji ardrcrllrýa riayat еtmэklэ verilrni;dir. Эsоr ilkin
mэпЬэ xiisusiyyatlэrini бziiпdэ carnlэ9dirmaklэ, Rlrsiyantn Za-
qafqaziyarrrn igýal etmэsinin son пrэrhоlаsiпiп sопrаkl tadqiqi
tigiin rniihiirn ahamiyyata rrralikdir.
МэпЬа xarakterli аsэrlэгdа takca ауп-аугl lradisolaг ttlsviг
oluntlramtýdtr. ulnutlii lradisalari эks etdiI,atl эsагlагilr сlэ acllnt
gэkrnok olar. Bunlardan s.в.вгопечskiпiп аsоrэпi xiisrrsi cleycl
ehnak laztmdtr.l
Опuп asori iki hissэlidir. Birinci hissa соýrаfi, ikincl hissa
isa tarixi malumatlardan ibaratdir. Birirrci lrissэni уаzаrkоп lnii-
ol lif S. Q. Qmelinin, Ptillastn sоуаhаtrrаrпэliэгirrсlап,
Q. В, Mar;al-
Bibergteynin tэsчirlоriпdап, Q.Reyneksirr tnateriallarltrclan
Q.Sent-Kroalrr-r, Q.Edvardtn qeycllэrindэn чэ ba;qa Ьiг gtlx
mэпЬоlаriпdап istifada etmi;dir. r
S.B.Brortevski Ьiitйп Qafqazrrr tarixini Ье9 asas dбчгэ bol-
miiqdiir. Е.а. VII аsrdап baqladlýr dбvrlэ;rnodo rniialliГ ilk clov-
rii уuпап dovrii (е.а. VII-Ш аsrlэг), ikinci dбчrii (е.а. II аsr-Ь.е.
V эsr) Roma dбчrii, tiqiincii dovrti (V-ХIV аsrlаr) Bizatls v.о уа
yunan-fars dбvri.i, dordiincii ddvrri (XIV-XVIII аsrlэr) taгs-ttil*
dёчr|i чэ пэhауэt, sопuпсu dбчгii (XVIII аsriп ачэllагiпсlап-
XIX аsriп аччаllэriпа qadar) Rr-rsiya dovrti аdlапdtгmlgdlr.'

l . Бронсв<,кuЙ С.Б-Новейшuе zсоzlхtсРчческtIс ll u(,lllтPuLle(KLlc Ll,]BC( lпLarl

о KaBKaзa. ч. I-Il, М.. ll]2,]
2, Yепа orada. h.l. Ю-Юl.
3 Уепа orada_ .t. l 1-25
 О, Rusiya dovriini,in baglanýrclnr I Руоtruп 1722-ci Il Х+эzаr
yiirii9nnii gtitiirtir.' Bu hadisolardon sопrа, ruslarrn Qafqazda
apardrýI miiharibэlor va yiirii9lar xronoloji ardrcrllrqla verilmi9-
dir,'
S.B.Bronevski asorinin birinci hissasinin miiqaddimasinda
vod edir ki, ikinci hissa yalnrz tarixi materiallarrndan ibarot ola-
caq vo burada аsаsэп Rusiyantn Qafqaz siyasati agtqlanacaqdtr.'
Lakin mi-iallit asorinin ikinci hissэsinda Qafqazrn ayrr-ayrr ЬбI-
golarinin yaxln tarixi kegmi;i vo соýrаfi mcivqeyi haqqtnda mа-
t. lLtmat чеrir. Ьurаdа onun ýiгчап bolgasio, Quba', Bakru, DаrЬпd',
ý ýamaxl* va ýaki" xalnlqlan haqqпrda verdiyi rnolumatlar maraq
ýQ dоlrrrur. Miiallif АzаrЬаусап xanltqlartnt эrаzisi, tobiati, tarixi
fr чэ dcivlat quru|ugu haqqrnda maltln]at чегir. Мэsаlэп, S.В.Вго-
ф" nevski gбstэrlr ki, "Quba xanlrýr Rusiyaya biTlo;dirilana qadar
xanhqda I gаhаr, 245 kand, 7964 hayot чаr idi. Rus silahr bu
уеrlэrо hakim olduqdan sonTa оп[апп sayt azaldl",'n Эsаrdо di-
gоr xanlrqlar haqqlnda da bela malumatlara rast galinir.
. S.B.BronevskixanltqlartnRusiyahakirniyyatinakegmasinln
sabobini heq da bu xanltqlarln tamamila zэif olmasrnda deyil,
rus silahtntn qiivasindo gciriir,|' Bu эsаr ýirnali АzэrЬаусапtп
' Rusiya tarofindan iqýalrnln ilkin rTarhalasinin
manzorasini уа-
ratmaq baxtmlndan dауаrli Ьir mапЬаdir."
XIX эsriп I уапsrпdа Rusiyanrn ZaQaiqaziyaп i;ýal еtmэ-
sindon Ьэhs edon оsоrlагiп ikinci qrupuna хаtirа, salnama ча sa-
yahat taassiiratlan хаrаktеri da;lyan аsаriаri airj etmak оlаr.

l. Броневскuй С.Б. Gdslarilaп as"ri, h,I, s. 22

2 h.I, s. 22-25
Yепа oracla,
3. Yепа orada, h.I, s.XX-XXI
4. Yепо orada, h,II, ,l, 348-377
5, Yепа orada, h.ll, s. З77-393
6, Yела orada, h.ll, s_ 394,1lб
7 Yепа orada, h,II, s, з29-з4l
l]. Yепо orada, h,IL s, 125-4зб Б Д Y-rryп
9 Yепа orada, h.ll, s.437-44l F.пни
l0- Yепо oracla. h.ll
s. З91-392
кнтабханасн
]l, Yепа orada, h.lI, s, 454-455
 Bu qrupa daxil olan оsоrlэrdэ mtialliflor ;ahidi olduqlart, yaxud
eqitdiklari hadisolari xatiro fоrmаsIпdа qэlorno almrglar. Bu isa
hamin yerin о zamankt tarixi haqqrnda qiyrnэtli ilkin mаtеriаllаr
alda etmaya imkan чеrir.
Вu эsэrlэr strastnda ilk почЬаdа Platon Zubovun эrnayini
qeyd etmэk laztmdtr. Вir srra tarixi hadisalarin gahidi olmu;
P.Zubov asarlarinin birinda QuЧ*ебЦ,э$р!п tз{хi, statistik, et-
поqrа fi k. mа i ууа va_ ti саrэt Рuфаuп"Тfrti п Г чЪпfr i ldi.
I

РZuБбi аsэriп birinci hissosinin ba;lanýrcrnda Qafqazln qr-

sa tarixini tэsvir еtmауэ galtgrntg, laikn burada Ьir stra tarixi tah-
riflагэ yol чеrmigdir"' Sonra P.Zubov XIX asrin ilk ottrz ili аг-
zinda Qafqazrn iqtisadi vaziyyatini iqrqlandrrrTrq, rniilraribэnin
iqtisadiyyata Ьбуiik ziyar-r vurduýrrnu da qeyd etmi;dir. r
Эsаriп ikinci Ьбlrпаsiпdэ P.Zubov Qafqazrn coýr-afi аdlагtпt
izah edir. daýlar, mеqаlаr, 9ауlаr, gollar, garnanliklar, iqlirn,
hatta tarixi titullan haqqlrida qtsa malutnat чеrir.' Вurаdа опuп
Ktir, Araz qауlап, Gбусэ gбlii, Кrir-Аrаz ovaltýl haqqlnda mэ-
lumatlart bizirrr iigiirl daha mаrаqlldtr.'
Nahayat, P.Ztrbov эsэriп iigtincii hissasinda qeyd есlir ki, Za-
qafqaziyanrrr Rusiya tэrоfiпdоп hltullnasl irrrperiyanln iqtisadi
va beynalxalq inkigaгr iigtin nrtihtirn ahэrniyyat kasb еdir.. Вu
osardo оSаSэп iimurni tэsчirlоrэ daha 9ох уеr verildiyi iiqi,in is-
ýal mosalasinэ az toxttnultnu;dur. p.zubovun сligэr аsаrlоri dэ
igýal рrоsеsilэ baýlrdlr. Мэsаlоп, p.zubov эsэrlэriпiп Ьiriпdэ
Rusiya ila irап araslnda Ьа9 vermig sonuncll rпiihагiьаdэп yaz-
mlý ча Ьir srra tarixi-statistik rnateriallar gatirrniqdir. ''

l. ?1,fiрб 11. Карпtuна Кавказскоztl крал, tlрtuпtr)лtе:ксttцеzсl Pot.tut, ll

с,опреiеLtьны-r оlюм1-зеЛель, ч,I,СПб., l8,14, c,l 1-53
2. Yепа оrшlа, s, б7-6<\|
3. Yеlю <lпutа, ,s. l01-15l
4. Yеп а tlrudlt. s. l 2 3- l 27
5,Yепа оrаdu, h. III, s. 261-265
6. Зубов П. Карпtttна лtослеdней Bo[tHbt t, Перцuеit l826- 182tt tz, С
прuсовокуlulениел LlсlпорLrко-сmаmLaческоztl обрсt,за }aBoeBa\Hbrx ztlцldoB ч
Bocttoйuttattttй tlб ?puBctHu, СПб. l834

18
 Bu asorinda dэ Zubov oz tislubunu davam etdirmi; va rntiha-
riЬэ zamanr Rusiya tэrаfiпdап tr"rtulmu; qаhаriаriп ardlcll tasvi-
rini vermiqdir. Burada Gonca, irочап, ýugа va Ь. qoharlor haq-
qrnda verilan tоsчirlэr daha maraqlrdlr.
P"Zubovun daha iki asari iqýal zаmапl ruslartn Qafqazda gos-
tardiklari "qohramanltqlardan" bohs еdiг.' Bu cэhotdan birinci
аsаr daha gox ahatalidir. P.Zubov Qafqazda iqýal prosesinda
"igidlik" gostaran nrs zabit va аsgеrlоriчi l'"gýls_tt:l]gi' ad-
landtnr.' Bu аsэr tahiil baxrrntndan dalra rntirakkob хаrаktеr da-
gryrr. Веlа ki, rntiэllif igýal maqsэdi ilэ ba9qa tоrраqlаrrпdа чu-
гLlýап пts generallartnt, hэtta slravi asgarlorini "vatailin genig-
lo_nmasi rlýnrlda.cantndan keqan fэdаilог" аdlапdrrlr.' Эsэгiп
Ьir stra уеrlэriпdо bolgэda yaýayan ёrrпопilаriп dэ "igidliyi"
cleyd olunur. P.Zubov yazff,. "Еrrlац!оlа.l,us zabitlari dalra 9ох
otibar eclirdilar" Qiinki, onlar di.i;mапэ uoridun ,"Б" ?trrrnaqda
aПrq Ьir пе9а dofa stnaqdan glxartlmt;lar".'
Р.ZuЬочuп bu sэpgili ikinci эsоri l8l6-I82б-сl illогi, yani
A.P.Yermolovr-rn Qafqya ali Ьа; konrandan tayin olunmastndan
ikinci Rus-Iran mtiharibэsi baglarrana qadar olan Ьir dбчrii aha-
tэ edir. Bu эsэrdа АzэrЬаусап mаsэlаsiпэ nisbэtan az ttlxunul-
mllý, эsаs diqqati ýinrali Qafqaz Ьёlgэsiildэki hadistэlэrin gedi-
;iпэ verilmiqdir.
P.Zubovull аsэrоlэrilriп xatira xarakteri da;tmaslna baxtrra-
yalaq, опlаr XIX аsriп baglanýrcrnda Zaqafqaziyada, о ciimla-
dan Azorbaycanda bag чеrоп hadisalari gаrh ctпrak rigiin Ьizэ
kйlli miqdarda material чеrir.

l Зубсlв П. Поiвuеtt pуccrllx BollHoB в спlранах Кавкttзt,мt.r с 1800

tlo l834 z. СПб., 18J5; Yепа опuп, ПoiBttzlt pyт,Kll-y lKt KaBKctзa ottt
llрLtlшпluя Ерrtлоловьtм ?Jra!BH()?()' начсl.llь(lllва Had Кавказ<,кuл краал r)o ltcl-
чапа ttослеdней ПерсttOской BottHbt, СПб,. l8З7
2, ?убов П. Поdбuец py(KLrx боlulов..., с. 27-29.
J. Yепа orada, s.37.
4. l'епа orada, s. l9, 35 vа s.
 xIX asrin birinci yanstna aid olan аsэrlоr strastnda i.N.Веrе-
zinin sayahatnamolэri dэ miihrim ует tutur. Lakin adrndan go-
rЁndiiyй kimi safаr giindaliyi xarakteri dagryan bu эsэrlаrdэ ýi-
mali АzаrЬаусапш Rusiya tarafindan zabt olunmasr haqqrnda
9ох az malumat vardtr. Вuпа Ьахmауаrаq i.N.Berezinin osasan
ёz gordiiyii hadisalari yazmasl опuп аsэrlаriпiп dayarini аrttпr.
i.N.Berezinin birinci sayahatnamэsi Daýrstan va Zaqafqazi-
yanl gаzэrkап alda etdiyi tarixi, etnoqrafik, iqtisadi va sosial-
madoni malumatlann toplusundan ibaratdir.' Mriэllif bu tэassii-
rаtlаппt iig hissayэ bolr,ir. Birinci hissa Daýrstan taassiiratlannt,
ikinci va iigtincri hissalar isa Darbanddan Astaraya qadar qаdаr
olan sаЪr taэssiiratlanni aks etdirir. Mahz bu hissэlarda ýima-
li АzоrаЬаусапа dair xeyli malumat toplanmrgdlr. Mtiэllif уеrli
эhalidan эlda etdiyi malumatlan da oz sэуаhоtпаmаsiпэ daxil
etmigdir.
i.N.Berezin bu tarixi rnateriallara эsаslапаrаq yaztrdt: "Fаtэ-
li xanrn бliimii ilэ Quba xanltýtntn siyasi аhэmiууэti azaldl. Qtb
bantn artrq rntihiim tarixi mбvqeyi demak оlаr ki, уох oldu. Qu-
Ьа xanlrýr yalnlz DэrЬопd xanlrýr ila baýlr idi ki, опu da Rusiya
olindэn aldl. l799-cu ilda DаrЬапd yenidan Qubaya qaytarrldr.
1806-cr ilda isa hэr ikisi Rusiya tэrаfiпdэп tutuldu". r Olbatta
ki, хапhqlапп zaiflamasi ilэ АzэrЬаусапа Rusiya tэcavtizi.iniin
giiclэnmasinэ XIX аsriп rus rni.ialliflэгi adi hal kimi baxlrdrlar.
i.N.Berezinin эsэriпdа iqýaldan sопrа qarizmin АzэrЬаусапа
miistamlэka miinasibэtini do gоrmэk mtimki,indiir. i.N.Berezin
yaztrdt: "19З7-сi ildэ Qubada qiyamgrlar ауаýа qalxdrlar, ýаhаr
rus qoqunlan tэrаfiпdап hi.icumla altndt. ýэhаrdэ evlar qaptstz
ча pancorэsiz qaldr. Bununla Qubanrn tarixi sona yetdi. ХаrаЬа-
lrq "kбhпэ уеr" adlandrrrldr. Нэmiп xarabalrqdan l2 verst Qu-

l, Березuн И.Н. Пуmеtаесmвuе llo ,Щаzесmан1, ц Закавказью ч. 1-1ll, Казан,

l850
2, 3. Yепа orada, II, с. 68

20
 sar.Qaya ttlrэf"Yeni Quba" nreydana goldi".'
l.N.Berezinin Bakr taassiiratlarrnda da imрrеrlуа rniistэmlo-
kэsiпо mtinasibat aydln hiss olrrnur. Эsаriп iigiincii l-rissosindэ
miiallif yaztrdt: "ýah mascidinda indi artillerlya cabbaxanasl
yerlэ9diri lrniqdir". r
Btitiin bunlardan ba;qa i.Berezin oz sayahatnarnasindo tez-
tez rus-irап vэ rus-tlirk mi,iharibэlari zamanr daýllrnrg kondlar-
darr, obalardan. evlardon sohbat аgrr.
i.N.Berezinin sayalrэtnamэsinin ikinci kitabr ýirnali irапа
(уэпi эsasan Cэnrrbi АzаrЬаусапа-М.Э.) hэsr оluпmugdur.З
Mйollif Ьurаdа qeyd edir ki, rus-irап rniiharibalari irапrп
АzаrЬаусап adlanan эyalatina 9ох ciddi claýlritllar gэtirnri;dir.
о. Аzаrьаусап lraqcltnda qrsa nlalumat чегаrоk gоstоrir ki, hal-
hazlrda burada aksэriyyoti tiirk tatarlartlarl (yani аzэrЬаусапlr-
lаrс]ап-М.э.) olan l nrilyon 870 rnirr поfЫ adarl уа;ауrr. Мtiэl-
Iif haýiya qlхаrаq qeyii -Ълг ki, iпiiБаiiБэdЪп uuu"i геgiопuп
ahalisi dernak olar ki, iki dэfа btrridin iгtrq idi.r
Rus-irап mtihаriЬаlоri zanrant C]anubi Azarbaycancla уагап-
mr; iqtisadi чэ sosial daýlnttlar haqqrnda i.N.Beгezirrin fikirlaгi
В.F.Коrfuп qeydlari ilэ tэsdiq оluпttr.- Souncu РеtсrЬLrrqсlап
Теlrrапа qаdэr sэyahati Ьаrэsiпсlэ хаtirаlогirli riэýl, etcllгrnigdir.
i].F. Коrf bolgonin l8з4-1835-illаr vэziyyэtini tаsчiг еdiг, irэ-
van, Tif'lis, Naxgtvan. ТоЬгiz va ba;qa 9аhогlаг l-raclclrncla mэlu-
mаt чеrir. ;эhаrlэriп rпэп;эуi ila lтаrаqlапtг, Ptolotney, Malteb-
гLlп ч;J ba9qalarrndan tnisallar gatirir.6
В.F'.Коrf iranln ictirnai - siyasi hoyatrrrI da tasvir etmi;,

l Барезuн И.Н. П y-пl(ule(,пl|Ll( lto !аzеt,ппtrtl, Lt Зtкttвказьltl, ,t, II,

бq
2. Yепа clracta, h ,III. s 20.
-] Березuн И,Н. ПуmеtuеоltвLlа по (|еверной Пe1l<.utt, Ксtзаttь, l852
4 Yепа оrudа. s. 89-9l.
5 Корф Б.Ф, Воспо.мuttанче tl Пepctttt, l834-1835. спб., /8_r8
б. Yепа orada, s.71-72.

21
Тiirkmэпgау mtiqavilosinin qah saraytnda yaratdlýr miirakkob
vaziyyati igrqlandrrmrgdrr.
Toossi,lrat xarakterli asorlar slraslna A.M.Mixaylovski-Dani-
levskinin kitablarlnl da aid etmok оlаr. Gёпеrа1-1еуiепЪпt
A.M.Mixaylovski-Danilevski аsэrlэriпiп birini_l 80Gl ý1 2_ci il-
lэr rus-ttirk rniiharibasinin tosvirino hаsr etmigdir.' A.M.Mixay-
lovski-Danilevskinin bu asari tэkса xatirэ va уа sohayat taassi.i-
ratr deyil, srrf tarixi hadisэlarin yazil tэsvirindэn ibaTatdir. О,
digar miialliflardon farqli olaraq etnoqrafik, sosial-madэni va
iqtisadi masolalara daha az уеr venniý, аsаriпiп Ьэzi уеrlаriпdэ
hatta dбчпiп beynalxalq garaitinin elrni tэhlilini чептlэуэ 9alrg-
mtqdtr. Mlrallif rus-tiirk miiharibasinin hаr iki cablrэsinin eyni
sэvilyada i;rqlandrrmrqdrr. Bu miilraribada Tiirkiyanin mэqsa-
di miiallifin oz mбvqeyi asastnda qiyrnotlandiri}rnigdir.
A.M.Mixaylovski-Danilevskiya gёrо Avropa olkэlari Ttirkiyani
mtiharibaya sovq etmig чэ Тtirkiуэ dэ Rusiya ila rпiihаriЬоуэ
baqlamrgdrr. Miiallif qeyd edir ki, bu miihаriЬэ, Frапsа tэhliika-
si nozara alrndrýr taqdirdэ Rusiyanr qox аýrr vaziyyэta salmt;-
dl.
Вu rni,iэIlif digar эsаriпi birinci rus-irап mtiharibasinin gedi-
;ino hasr etmi; va Ьurаdа gепеrаl Qudoviqin apardrýr hагЬi
аmаliууаtlагt tasvir etmigdir.' О. бz asarlarinda ауп-ауrt tarixi
hadisalarin iizarindo daha gox dауапrr.
ТэqriЬэп eyni dasti-xэttэ N.Luýra99vlg_in эsаriпdэ dэ rast
galirik. N. Lukyanovig l 8_2"ý 1 ! 29 -cir iilar rus-tiirk rniiharibo si -
_8

nin genig tafsilatrnr уаzmtgdш. З

] . Мuхайловскuй-,Qанчлевскtt[t Д.М. Опuсанuе пtурецкой Bo[tHbt в

царсmвованuе LL|rпераmора ДлексанDра l с l806 dо l8l2 zz.,ч.1-1I, СП6.,
l 843
2. Мuхайловскttй-,Щаншлевскuit Д,М. Похоd zрафа Гуdовьtча к tlзLI-
аmской zранuL|е в l807 zоёу, чttсло Ll t.азt.аченLrе _ войск в Грузuu, мс-
ры обороньt npoftlLtB Персuu, СПб., l849
3. Лумновчч Н. Опuсанuе mурецкой войны l828- t829 zz, ч. t-lV,
спб., l844-1847

22
 Miiallif miihari banin baqhca sэЬэЬi kimi Tiirkmonqay trakta-
ttnln asas gotiirmtiqdtir. A.M.Mixaylovski-Danilevski kimi
N.Lukyanovig da tarixi-xronoloji ardrcrllrýr gcizlamiq va bundan
kanara qrxmamrgdt. О, zaqalгqaziyanrn Rusiya tаrаfiпdэп futul-
masl hadisasina Ttirkiyanin movqeyini tamamila aglqlamamrg
va_ mtiharibonin butiin giinahrnr Trirkiyada gёrmtigdiiг. N.Liik-
-l8i28-1829-cu
yanovig g<istaimigdir ki, illar rus-ttirk mtihariba-
sinin Rusiyanrn qэlаЬэsi ila baqa gatmasr rus silahrnrn Qafqaza
tam sahib olmast demэk olmuqdur. Mtiэllif Osmanlr Ttirkiyosi-
nin zaqafqaziyantn mi.isэlmап ayalэtlarina daha 9ох meyl ettna-
sini dэ qeyd etmigdir. Эsаrdа ауп-ауrl mi.ihаriЬа sоhпаlаriпэ,
dciytiqgii va zabitlarinin doyiig keyfiyyatina genig
уеr verilmiqdir.
xatira, salnama va taasstirat xarakterli asarlar slrastna mtix-
talif rus generallannrn bioqrafiyaslnt aks etdiran materiallarr da
aid etmak olar. Веlэ asarlardon biri iig hissadэn ibarat olr-rb Ru-
siyanln mаqhur 48 generalrnrn bioqrafiyaslnl ahata edir.' Вurа-
da А.V.Suчоrочuп Qafqaz ytiriiglari2, i.F.Paskevigin hаrЬi fаа-
liyyati'vo baqqa malumatlar tadqiqat obyekti baxrйrndan daha
maraqltdtr.
Вiоqrаfiуаlаr strastnda Q.B.Solloqubrrn general P.S.Kotlya-
revskinin hayatrnr эks etdiron kigik эsarini dэ qeyd etmak la-
zttndtr.' P.S.Kotlyarevskinin hayat чэ faaliyyatini оуrапmаk,
Аzаrьаусапrп bir hissэsinin Rrrsiya tэrаfiпdэп zabt olunmastnt
аrаgdlгmаq baxtmtndan эhэmiууэtlidir. Q.B.Solloqub qeyd edir
ki, P.S.Kotlyarevski hэlа lap сачап yaýlarlndan Qafqaza golmig
va l808-ci ilda burada polkovnik rЁtЬэsi almrgdrr. Tezliklэ о,
l7-ci уеgеr роlkuпа komandir tэуiп olunmuqdu.5 M{iollif уа-

l, БшlzрскРult рос,сuйскuх ?ellePaлLlccLalyco' Ll zеttеlлал-tРслr)ьлaц)lltалов

ч. l-з, спб., l840
2. Yепа orada, h., II s. l09-1 l l.
J. Yепэ orada, h., III s., l l9-12l.
4. Сол-аоzуб г.Б. БuоераtРuя ?енерала Копtллревскоzо, Тuфлuс,
854
5, Yепо orada, s. 34-35.
23
Zr ki, 181O-cu ildэn P.S.Kotlyarevskinin 450 пэЬrlik dasto ilэ
меhriуа hiicutT etmig, yerli ahaliyo divan tutmug чэ опlапп
miiqavimotinl qrnnrýdt. Onun br-r xidmati ytiksak qiyrnэtlandi-
rilmiq va ona gепеrаl-mауоr ri.itbasi verilrniqdir.' Q.B.Solloqub
P,S.Kotlyarevskinin Qarabaýda, Talrýda yerli эhalinin cltlrncdan
kegirmэsindan, onun Aslandiiz vuruýlnaslnda qэIэbasindorr fэ-
rэhlа sohbэt aglr. Dernali, rus gепеrаllаппtп, hotta эsgаrlоriпiп
Azorbaycan tограýlпdаkl lrэr Ьir qaddar horakati РеtеrЬurq tэ-
rafindan piksak qiyrnatlandirilrniq vo опlаrа Ьэrааt qazandrгrl-
mrqdtr.
Rus generallartntn iýýal ргоsеsiпdэ yeritdiklэri hоrЬi siyasэt
аslэп franstz olarr F.Valentininirr хаtirэlэriпdа cla oz oksini tap-
mlSdlr_-
Bu osarda general i. F. Paskeviq in 1 828- !&2_9:P_r.l !!]рL{э цts-
tiirk rniiharibasi zatnanl Qafqaz vo kiqik Asiya сэьhэlагiпdаki
fэalliyati эks etdirilrr-ri;diг. Mtlollif Ьurаdа i.F.Paskevigiri уеrli
ahali ilo 9ох pis davrantnastndan dапtslг. Onun аsэriпiп dауэгi
Ьiг dэ orrdadtr ki, mi.ilalif i.F.Paskevigin Тiirkiуэсlа
уа;ауап ег-
mэпi ahalisini rniidafia etmosini saclaIovhliikla qaloma almt;; va
ьuпuп sobobini generaltn rэhrnli olmastnda gonniigdiir. Bttnclart
baq;qa эsarda i.F.Paskevigin osas сlбуiiýlаri песэ taýkil ettnэsi vo
hiicum taktiktisr, hэyatrntn baýqa sаhэlаri da oz oksini tapmlý-
dtr.
Belэlikla, xatira, bioqrafiya, sayahatnama, ttэsаrri,ifаt. tоsчiг
чэ salnamalэrdon ibarat oIan аsаrlОгdо hаdisэlэr sadtlca оlеtrаq
tэsvir edilrniqdir.
XIX эsriп 30-50-ci illэriпi ahata еdэп чэ ýirnali АzагЬауса-
ntn Rusiya torat]ndan iqýal olunmasrnI oziinda aks еtсlirэп эsэгt
larin tigiincii qrrrpuna ilkin tэdqiqat хаrаktегi da;ryan аsэrlаr

l. Со,utаzуб Г.Б Gi;srаri!ал аsаrl,.r._i_5-Jб

2. Валенпttнtt Ф, ОбозренUе ZлaBttc[tLttttx dcГ.tc1-1tBtt[l Zeltelltt.tt-llcitbc),ltct1l-
ullula князЯ BctptttctBt.Kttztl, zpatPa Паскавчча-9рuвtlttr ко?() llpolltпB lll\.l}()K tJ
Азuu (пер. с,. Ф7эсtнц.), СПб., l8-3б

24
 aiddir. tsu qrupa daxil olan эsэrlаr оzуап|mа хiisusiууаtlэгiпэ
gбrэ todqiqat toэssiiratr doýurur. Hadisadan uzaqlaqdrqca tadqi-
qаtlапп saviyyasi da yi.iksalir. Вurаdа rni.ialliflar tarixi hadisala-
ri tэsvir edir, xronoloji ardrcrllrýa riayat edir, эп baqlrcasr, hadi-
salarin tohlil olunmaslna va rniiэyyon fikir yiiriidйlrTasino cahd
edilirlar. Mosolon, LШ6*cr^iИa.ýankt-Peterburqda l 828-1 829-
cu illar rus-trirk rnilharibasinin Qafqaz cabhasinda Ьа9 чеrап bii-
tiin harbi amaliyyatlann tarixi xronikasl па9r оluпur.'
Оsэr hadisalэri iqrqlandtnlmast baxlmlndan ahэrniyyatli ха-
rakter daqryrr.* Эsэriп birinci hissosi l828-ci, l829-cu il hadi-
solarini ahata edir. Birinci lrissanin avvalinda Qafqazrn Rusiya
idarэsinda olan эrаzilаri haqqrnda чэ Asiya Tiirkiyasinda гi.is-
tiirk rniiharibasinin араrt ldrýl arazilar-pagal q lаr lraqql пdа miэ l u-
r

mat verilir.' Sопга mtiharibani doýuran sаЬаЬlаr aragtdtrtltr.

Нэttа l826-1828-ci illar nrs-iran rnriharibosirrin Ьiг 9ох diplo-
lnatik mэqаmlаrt igrqlarrdrrllrr. Bu miihагiЬоdэ Deh-Xarqan da-
ntgtqlaп, bu danrgtqlarda irantn, Rusiyantn da hэttа yerli Аzаг-
Ьаусап alralisinin rnбvqeyi iqrqlandlrrlrг.' Deh-Xarqan bayanna-
rnasi btitiinliikla bu оsаrdа чеri lrnigdir. Bayannotnada yazlllrdl :

"irап irачап, Naxgtvan va Talrq xanltýttrtn Ьiг lrissasini Rtrsiya-

уа giiza;t еdir, va 20 min giimiiE pul lracrnilrdo tэzminat оdэrпэ-
lidir. Brrnun 5 rnini miiqavilэdan Ьir ау sопга, l0 rnini isa daha
sопrа odanmolidir. Эgаr irari tazminatt бdamazso, 5 min ona
qaytarrltr чэ irап btittin Azarbaycanl birdafblik Rusiyaya giizэ9-
ta getmэlidir..."'Blt asardan mэlum оlur ki, Dеh-Хаrqап clant-
grqlarrnda osas problern СэпuЬi АzэrЬаусап masalolasi olrTr,rg-
dur.

l. Исtпttllчя BocllHbr,\ iaГlt,tttBtttt в Дзцttпtt,кtltt ft:llцчu в lt]26 u ll]29

zоiu,r, ч. 1-1l, СПб., /,ч.rб
* ,J,t,аг carnlsl 709 sahiladaп ibaralclir.
2. И<,,пttlрлtл воанны.| ie[tl,ttlBttti..,, с. l- l.t0.
3. Yепа orada. ,s. l4.J
4. Yепэ orada,,s, l44-145

25
 Rus-ttirk mtiharibэsinin tarixindan bohs olunan эsэrdа daha
sопrа Ttirkmanqay mi.iqavilэsinin baýlanmast tэsчir olunur.
Qeyd olunur ki, iran ruslапп iralilamэsi i.iztindan bi.ittin Azor-
baycant itirmak tэhliikasi ila tizlaqmali чэ l828-ci ilin fevralrn
6-da Abbas-Mirzэ tacili olaraq rniiqavilani imzalamaq tigtin se-
gilmig Tiirkmangay kandina gэldi, fevralrn 10-da Rusiya tigtin
;anlr olan miiqavila imzalandl".'
"Fаrslапп bela tezliklэ va gбzlanilmaz dаrасэdэ maýlubiy-
yatini gбrоп Osmanh hokumati ciddi tadbirlor gonnayi qаrаrа
aldr, Konstantinopol sarayl olkanin Asiya hissэsinin miidafiasi-
rri tagkil etmaya talasdi".' Qiinki Osrnanlt hokumati bilirdi ki,
Rusiya Tiirkmongaydan sonra gec-tez onun arazisinэ hiicum
edacakdir.
Эsаrdа Rus-tiirk mi.iharibэsinin ba;lanmasr, Qafqaz-Asiya
cabhasindaki britiin horbi amaliyyatlaг va eyni zamanda diplo-
matik danrgrqlar эks etdirilmigdiг. Lakin rus-tiirk miiharibasinin
qurtaгmastnt bildiran Эdirпэ traktatt burada oz эksini
tapmarnlgdtr. Yalnlz опuп Qafqaz cabhasina Ьir пеgэ giin sопrа
gatdrrrldrýl qeyd olunrnuqdur. ]
Nahayat, asarin sonunda l828- l829-cu illаr rus-tiirk miihari-
Ьоsiпэ iimumi nazar saltntr ча hadisalэr qlsaca tahlil оluпur:
"1828-1829-cu illarda Asiya Trirkiyosindэki mi.ihariba sriratli
miivaffaqiyyatэ va qrsa mtiddэt arzinda biitiin tistiinliiyti ala aI-
maq bacarlýrna nadir rnisal ola Ьilаг". О "Diqqatalayiq Эdirпэ
stilhii Rtrsiya irnperiyasrnrn Qafqaz dairasini geniglandirarak
Axalstxt daimi olaraq onun ixtiyanna verdi". '
Ruslann Kigik Asiyada 1828-1829-cu illarda qazandrqlarr
miivэffэqiyyata dair l840-cr ildэ "Библиотека цIя .IтеЕIия"

l. Исmорuя военных iе[tсtпвttй..., ч.l с. l48.

2, orada s, l4lJ-l49
Yепа
3. Yепа orada, II h, s.280-28l
4. Yепа orada, s. 294
5. Yепа orada, s. 296
 .jumalrnrn 42-ci cildinda bir maqala dэ diqqati сэld edir,'
Bu maqalodo i.F.Paskevigin hоrЬi faaliyyatindon bohs olu-
nur чо ruslarln cэbhodoki biitiin miivaffэqiyyatiari onun sоrkэr-
dalik Ьасапýr ila qiymatlandiпlir. "iki giindan sопrа biitiin rus
qogunlart Ьir уеrа yrýlldr, Paskevig yubanrnadan irali hаrаkэt er
mok qагаппt чеrdi. О аrtlq har geyi эwэlсаdоп planlagdlrrnrq-
dl. Bunu ancaq qTafPaskevig hiss еdэ bilardi. Qiinki onun Ьаса-
rrýt hamlnt heyran etmigdi"?. Maqalэda ruslarrn qalobosina Ьб-
yiik эhаmiууаt verilmigdir. Tiirkiyanin maýlubiyyotinin labiid-
liiф qeyd olunmugdur. "Qolabo Rusiyaya Axalstxt baxg etdi.
Indi artrq Giircristan tiqiin tohliika ocaýr siindiiriilmiigdiir. Artrq
Rusiya oziinti biitiin Zaqafqaziyanrn sahibi hesab edo bilar. Tiir-
kiya bolganin miisalman-tatar ahalisindan bir az da uzaqIaqdrrrI-
dl".r
Bohs etdiyimiz dtivrda Rusiyanr п Zaqafqaztyaп zэЬt etmasi-
па hasr olunmuý asarlordan biri da M,Seleznyova moxsusdur.o
М. S eleznyqylщEsari-osasэn, Qorbi Qafqazrn ХVII-ХIХ аsrlоr
tarixinэ hаsr olunmuqdur. Вurаdа miiэllif Giirciistanln tarixina
daha qox diqqat yetinnigdir, iki kitabdan ibarat olan bLt эsэгiп
sonunda rntiallif asas hadisolaгin xronoloji ardrcIlIrýtnr da alava
etmigdir. Bu хrопоlоji hadisolar, эsasan ntslartn Giiгciistan Лi-
riiqlarindan ibarotdlr. Mйallif Qafqazrn Rusiya tarofindon fuful-
maslnda Girrciistanrn xr'tsusi rоIuпu qeyd еdir va regionun Ru-
siya tabeliyino kegmasina yiiksak qiуmэt чеrir. M.Seleznyov бz
asarini yazarkon bir strа mапЬэlоrdэп, xi,isrrsilo раtriаrх Dosi-
feyin sayahotnamasindan istifada etmigdir. Bu mапЬаlагiп ko-
mayi ila mtiallif Qafqazrn daha qadim dcivrlarina qtsa sayahot
etmigdir. M.Seleznyov ham da Qafqaza galmig istilagIlarI

l. PyccKue в М.ъ,lой Дзuu \ulч коллланuч фе,tьiларutма Паскевччо в

l928 ч I829 zodax, " Бuблчоtпека d,,l, чпенur". пl. 42. l840, опd. lIL
с.43- l26,
2. Yепа orada, s. 57
3. Yепо orada_ s_ l25
4, Селезнев М Руковоdсttво к позlланuю Кавказа, Кн- 1-2. СПб., l847
mtiqayiso etmiq vo bu istilaqrlar arastnda Rusiyaya daha gox us-
tiinliik veгmi9dir.
igýal prosesinin ilkin gartlari ча ilk illarino dair P.Q.Butko-
vun asarindon dэуаrli materiallar almaq olar. ' Опuп эsэri I
Pyotrun Xazarsahili vilayatlarэ ptrtiqti ila baglanmrgdrr. Ba;qa
sбzlэ, bu эsэr Rusiya imperiyasrnrn Qafqazr i;ýala baqlarnasl
dovrtindan l803-cii ila qadэr olan hadisalori aks etdirir. Malunr
olduýu kimi, asar i19 hissodэn ibaratdir. Birinci ча ikinci hissэ-
larda miiallif bahs olunan dбчrdа Qafqazda rus siyasatino aid
olan asas hadisalarin qarhini venni;dir. Вu zaman rniiэllif ауrr-
ayrl уеrlаriп, о ciimladan Azarbaycanrn ohalisi, inzibati sisterni,
аdаt-апэпаlаri, siyasi quruluqu lraqqrnda tnaraqlt rnateriallar da
toplarnlgdrr. Эsэriп riqtinctl lrissasi ba;dan-ba;a хrопоlоji va
alifЪa gоstэriсilэriпэ hэsr edilrTiqdiг.
P.Q.Butkov hаdisэlаrэ oz mtirrasibatini gox az bildirrTig va
hэtta xronoloji tarixi gostaran hadisalari tamamila kanardan
rniiqahida etmigdir. P.Q.Butkovun xronologiyada gostordiyi rnii-
hйrп hadisalэr da эsаsэп Rrrsiya ila baýlr idi.
P.Q.Butkov oz asaritri уаzаrkэп kiilli rniqdaгda аrхiч mаtегi-
аllагr чэ аsаrlаrdап istifada etrnigdir. Btr da эsаsоl1 ilkin tэdqi-
qat xiisшsiyyatinin olt,traslnt stibrrt edir.
l8Зб-сl ildэ Sankt-Peterburqda yenica Rusiyanrn alino keg-
mig Zaqafqaziya haqqlnda iirnrrmi malunratlar па9r оluпmugdttг.r
Oziindэ qox zangin material toplarnlg bu irihэcrnli аsэrdо Za-
qafqaziyanln ауп-ауrl Ьбlgаlаriпiп torpaq orfLiyii, iqlrTi, sulагt,
tneqalari, daýlarr, tэЬiэti, ahalisi, ahalinin rnoqýuliyyэti, yolla-
rr, ;aharlori чэ tntixtэlif yagayrq mэпtаqэlэri haqqlnda atraflr
tnalumat verilmigdiг

l , Буmков.П.Г. Matttellttcttttt dltlt tювоt1 ltclll(ц)LlLl Ксtвксt:за t. l722 по

l803 юt, ч. I-IIl, СПб., l8б9, (Osar I869-сu ilcta паsr оluпsа da daha аччаl
yaztlпtsdtr. Qi.iпki, P.Q.Bulkov urttq l857-c:i ilda vafat etпisdir. )

2, Обозренuе росr:uйl,кttх влаdенuч за Кавксtзо"l,t ( в ..пIцпtlL!еск(,_ц, )tп-

ноzрсtфuческом, поttоераtРttческол ч tРuнанс,овол оlпноLuенLtпх), ч. I-4 СПб.,
l 836
 Bu asarin birinci hissosinin avvallindэ, yani girig hissasinda
Rus iya tэrэfi ndan Zaqafqaziyanrn i 9ýа lrna mtinasibat aydrn la;rr
"Rusiyantn qiidroti Zaqafqaziyanrn yollarlnl onun Ёziina agdl"'
Rusiyanrn Qafqazl igýal etmэsinin xronologiyasr asorda qtsa
olaraq verilmi gdir. " Rusiyantn Zaqafqaziyaya sahib olmasl, asa-
sэn, son tig on illikda Ьа9а gatmlqdrr. (l801-1829) l801-ci ilda
Gtirci.istan Rusiya tarkibinda daxil edilmig, i 803-cii ilda Gапса
xanltýtntn miistэqilliyina son qоуulmug, l8l3-cti ildэ Giili.istan
sillhtinэ gоrэ ýaki, ýirчап, Qarabaý, Talrq, Bakr, Quba чэ Dar-
bond xanlrqlan, habela, imeretiya, Agiqreliya, Quriya чэ АЬха-
ziya igýal olunmug.
iran ilэ sопuпсu parlaq mriharibadэn sопrа irачап va Naxgl-
van xanltqlan Rusiya tabeliyina kegmig va nahayot, 1829-cu il-
da Tiirkiyadaki Axalsrx pagalrýr igýal olunmuqdur. 1830-cu ildэ
Car-Balakan ayalatinin miiqavimatina son qoyulmuqdur".'
"Beloliklэ, rusiya Zaqafqaziyaya sahib olmaqla, oz qtidrэtini
Asiyada giiclondirmak tiqi.in boytik Ьir addrrn аtmlgdtr".З Sопrа
asarda Rusiyanrn Zaqafqaziyanr iqýal edarkan onun qаrýlsша 9l-
xan qotinliklar gostэrilrni;dir. Вuпlаrdап an baqltca sэЬаЬ kimi
iran va Ti.irkiyo dбvlatlarinin rnuqavimati qeyd edilmigdir, Bu-
rаdа etiraf olunmugdur ki, "Rusiya bu ауаlаtlаrа sahib olmaq
tiqiin qэlэЬа qazanmastna Ьахmауаrаq kiilli miqdarda qurЬап
чеппэli olmu;dur. Lakin qurЬапlаr Ьuпа dэуаrmig, giinki Rusi-
уа indi аrПq Zaqafqaziyanm sahibidir".'
Rus qogunlarlnln уачаý-уачаq iralilamasinin va Zaqafqaziy а,
уа uzun mi.ibarizodan sonra sahib olmastnln novboti sababi kimi
yerli ohalinin narazllrýr va "xabarsiz galan qonaqlara" qargt
miibarizasi gбstarilmigdir.5 Вurаdа igýalgrlarrn yerli эhаliуа qar

l , Обозlленuе рос,с,ltйс,кttх влаdенuч за Кавказол, ч, ], с. l

2, Yепа orada, h., I, s.3-4
3, Yепа orada, h,, I, s.5
4, Yепа orada, h., I, .s.б
5, Yепо orada, h., I. s.7-8

29
gt йэпfi mtinasibati da istisna olunmur.
iqýal prosesinda qarqrya 9lxan gatinliklardon biri dэ Zaqafqa-
ziyantn rangarang tabiэti olrnuqdur. "Tez-lez hачаlапп dэyig-
nrэsi, эsgarlarin bir iqlimdon ba;qa iqlirna dii;mosi, опlапп аrа-
stnda xэstэliklara sabab olur va osgarlarin dбprq keyfiyyatini
aqaýt saltrdt".'
Эsаrdа i.F.Paskevigin Zaqafqaziyantn RLrsiya tabeliyinэ keq-
rnэsindo gostordiyi xidmotlar qeyd olunrnugdur.'
Belalikla, "Rusiyantn yeni i;ýal zonasl"' olan Zaqafqaziya-
ntn timumi tasvirini чеrэп bu оsаr regionun Rusiya rniistэmlo-
kэsi kirni ilkin tarixini буrапrпэk iigtin dayarli rrrateriallar toplu-
sudttг.
ýimali АzэrЬаусапlп Rusiya tаrэfiпdап i;ýah rтэsэlаsirtэ
"Qafqaz" qazetinin mаtеriаIlаr toplrrsrrnda da rast galrnak tntirn-
ki.indiir"' Btrradakr rпаqаlаlагiп эksэriууэti i;ýal mаsаlаsiпэ
hаsг oluntnugdur. Burada "Саr-Ваlаkэпiп iqýal sэhnasi" adit
rпэqаlаdэ Rus qogunlarlnln bu arazido toratdiyi daýrntr чэ qlг-
ýrпlаr sanodlarin dili ila gбstэгilrni;dir.' "Gепеrаl-mауоr Qrrlya-
kovun ciliirnii" maqalэsindo isýalgl generalln oliimii taassiif his-
si ilэ qeyd olunmugdur.o "Rusiyantn Qafqaza rTiinasibati"r,
"Саг-Ваlаkап XIX asrda"*, "Sisianovun Саr чэ Balakan calTta-
atlanna gaýtngl"o va ba;qa moclalalardo nrs igýal rejimi agrq gё-
riiпtir.
Maqalolar toplusunun ikinci cildinda Y.A.Qaqemeysteгin
"Zaqafqaziya бlkosi" adlr rToqalasi Zaqafqaziyantn tarixi, соý-

l. Обозренuе poccuйcKttx влtu)амш yt Ксtвказtlл, ч.l, с,9-!0,

2, Yепа оrаdа, ,s.l ]
3, Yепа ttacla, .y.l3
4. "Сборttuк 2{lзеlllы Кавксtз" (ttсl-лвоt,по1|-?оОtrе l846 zоr)а), Тuфltttt l 847
5. Yепа tlrada, .s,l5-20
6. Yепа оrаdа, .s. l 38- l 39
7 Yепа оrасlа, .g.40]-4]0
8, Yепа orada, s.376-407
9. Yепа оrаdа, s. l26-127

30
 ra1l-topoqorafik vo sosial qurul u;una ho sr olunmugdur.l Zaqaf:
qazlyanln qrsa tarixi ogerkini чеrап Y,A.Qaqemeyster rеgiопuп
tarixindo on parlaq salriЪ kimi onun Rusiya dovrtinii gбttirmuq-
di,ir. о, yaztd.. "Rusiya gэrаk oz yeni igýal etdiyi regionun
tэ-
biatini, torpaq va bitki ortiiyi.inii, tabii sarvэtlarini daha tniikэm-
mэl сiуrэпsiп, ЬеlЭ olsa Rusiya buradan boytik mапfэоt gоhirэ-
cakdir".2
zaqafqaziyanln Rrrsiya tarafi ndan tutulrnastna oz rniinasibэ-
tini y.A.Qaqemeyster daha ovval, yoni adr qakilэn эrаzilэriп
Rtrsiya tэrэfiпdэп zэЬt olunmastndan darhal sопrа yazdrýl va
Sankt-Peterburqda па9r etdirdiyi osэrirrda bildirrnigdi..' о,
bu
аsэriпdа Rusiya imperiyasrnrn geni;lэnmasindэn bahs edir чэ
br_r hadi sani al q g layl r. Эsardo zaqafqaziyanln
r
tutul mas na х iistt- l

si эhэrTriyyat чеrilir. Azarbaycanrn girnal torpaqlarrnln (rnriallif

btr torpaqlart miisaltnan ayalatlari adlandrnnr gdlr-М. Э. iqýahrrl
)
Rusiyantn mtisolrnan ;эrqiпа agdrýt boyllk Ьir qapr kirrri tbsav-
vrir edir.
N.Boqorno]ovun "Qafqaz" qazetindaki rnэqalasinda dэ
QаЁ
qa'- Rusiya tabeliyinэ kegпrasina borik эharniyyat verilmig-
dir.' Miiallif oz rTэqalasindэ zaqafqaziyantn tarixinэ qlsa паzоr
saltr, yaxtn tагiхi keqrnisi yada sаltr чэ Rusiyanln bu aiazicla
уе-
ritdiyi siyasэti tэhlil edir. B.Lazarey da бz moqalэsindэ yaxln
keqmiga rniiraciэt еdir чэ ikirrci rus-irап rniiharibэsinin ba9lan-
lnaslnln yada salrr. Mtiallif korrkret bir tarixi hadisani gottirarak
bu rniiharibanin baqlanrnaslnln biittin gtinahlnr iranda gorrir. О,
Rusiya tаrэfiпdэп yenica igýal olrrnrnuý ýimali Аzаrьаусап tor-
paqlarrnl farahla imperiya tограqlаrl adlandrnr. B.Lazarev qeyd
edir ki, irап tэiэfinin Giiliistan miiqavilasinin
ýаrtlэriпi роzаrаq
l, "Сборнuк zaleltlbl KctBKal"(Bпtrlpoe ttclltyzoltrc l846 zос)а),Тu|lлuс, l847
9. Yепа orada, s.43б-437
J. ГаzемейсmеР ю.д. О pa(.llpoctllaHeHLle Poccu[tt,Kozrl zосчiарспtва,
спб,, l8.]5
4. Боzололов н' "Мапrcрtшльt dля цсmорLlч Кавказа, Закавкrtзья
ll
часltttt Рос.сttu","Кавказ", l8.rt. Nyl l
bizim orazilara hi.iciim etmasi onlara baha baga gэldi iran daha
iki arazini itirmig oldu. Mtiollif qeyd edir ki, iranlrlarrn qafil hii-
cumuna baxmayaraq qiivvatli rus silahr опlап geri oturda bildi.'
Sonuncu rus-iran rntiharibasi N.Tokarevin maqalasinda dэ
бz эksini tapmlgdr.z Miiэllif бz mэqalasindэ mi.iharibadan Ьir
пе9э anl tosvir etmaklэ kifayэtlanmigdir. N.Tokarev qeyd et-
migdir ki, Zaqafqaziyantn daýlrq va kegilmoz yollarr nrs оsgэr-
lari tiqiin qatinlik toradirdi, bu da mtihаriЬэпi uzadlr va Rusiya-
пm daha 9ох qurban vermasino sэЬэЬ olurdu. Maqalado Zaqaf-
qaziyantn tabiati чэ iqlimi haqqrnda da sбhbat gedir. Maqalada
ruslann igýalgrlrq siyasati aydrn gбгi,iпtir.
A.i.Petrov isэ Rusiyanrn Zaqafqaziyanr i;ýal etrnasinda faal
igtirak etmig rus piyada polklanndan biri haqqrnda yazmlý ча
polkun srravidэn zabitэdak btifiin iizvlarinin qolrromanlrýrnl
madh etmiqdir. О, Samur polkunun Zaqafqaziya toгpaqlartnda
toratdiyi daýlntrlar чэ ttikdiiyti qanlan da istisna etrnir. Lakin
miiallif btiti.in Ьuпlапп чэtапiп gэlacayi namino gortildi.iyiinii
qeyd edarak, i;ýalgllrýa baraat qazandtnr.
Belэlikla, XIX asrin 30-50-ci illэrindэ rus tarix;iinaslrýrnda
Zaqafqaziyanln, о ci.imladэn ýirnali АzэrЬаусапtп Rusiya tara-
findan iqýall masalosindo Rusiya imperiyasrnln yeni torpaqlarr
zobt etmak, yeni-yeni orazi]ar iqýal еtmэklа geni;lэndinnak fi-
kirlэri i.istiinliik ta9kil edir,

l. Лазарев Б.Впtорженuе персuян в HalдLt переdельt tt бitокudьt uлu

крепосmu Lllyu,ltt в l826 zody, Кавказ, l85 l Ng57-58
2. Токарев Н, Горнал dороzа uз !арuчччаzа do Длекссtнdроtlоля,
Эmюd uз послес)ней войньt с Перс,ltею, "Кавказ", l851, N6-]-64.
3. Пеmров Д.И. Исmорuя 83-ео пехоmноzо Ca,,,lypcKozo полка, Пепt-
ровск, ,l85J
32
 1.2. РrоЬlеmiп XIX аsriп ikinci yarlsr-XX asrin
аччаllаri rus tarixqiinaslrýr

Х[Х asrin ikinci yartstnda rus tarixqilori arastnda Rusiyanrn

Zaqafqaziyanr igýalr mosalasinэ mаrаq xeyli artdr. Опа gоrа da
XIX osrin ikinci yansl vo ХХ зr,rlollarinda Rrrsiyantn Za-
"rrin
qafqaziyada apardrýr iqýalgr lniiharibэlora dair yerri-yeni, daha
otrafll аsоrlэr уаrапmаýа ba;ladr.
XIX asrin З0-50-сi illоriпdэ yazrlmtg эsаrlагdап farqli ola-
гаq, asrin ikinci yarrstnda adr qakilan problemdan bahs edan
rпiiэlliflаг mэsэIапi daha аtгаflr ёуrапmэуэ galtgml;, lradisalэ-
ri ba9darr-baga tasviг etпlaya say gostarrrriglэr. Bu dёчrdэ агtrс1
рrоЬlеmlо miitахэssislэr lna;ýtrl olmaýa baglarnrqlar ki, bu da
Rusiyantn Qafqazda, hаЬеlэ Azarbaycanda apardrýr igýalgrhq
m|iharibolarini, i;ýal prosesinin digar sahalarini daha dorindan
ёугэпtпауа irnkan verrTli gсlir.
XIX asrin ikinci yaгlstnda ХХ аsriп ilk onilliklarinda Rusi-
yanlll Qafqazdakr harbi siyasэtini ёуrэпrrrаklа hаrЬi tагiхgilэr
ma;ýLll oltnug ча hаdisоlэrtrl ba;dan-ba;a tasvirini verrniglar.
Rus hаrЬi tarixqilarindan N.F.Dubrovinin va V.A.Pottonun btl
sahэda араrdrqlап ахtаrt;lаrt xiisusi qeyd etrnэk lazrmdrг. Onla-
rtn эsагlэгiпiп daha эtrаfll va ohatali olmast bu iki rniiэllif haq-
qrnda da daha geni; danr;rnaýa irnkan чеrir.
Nikolay Fyodoroviq Dtrbrovin (l8З7:l904) rus hоrЬi tarixgi-
si olmug va harbi tahsil alrnlEdrr. Эdobi faaliyyata 1859-cu ilda
baqlarrrr; va 1880-cr ilda akademik adrna layiq gori.ilrniiqdiir. Rus
hаrЬi tarixina dair yazdrýr irihacmli аsэrlаrа gоrэ опа general
riitbэsi verilmiqdir.
N"F,Dr-rbrovin Rusiyar' ln Qafqazda apardrýl miiharibolor va
zэbt etdiyi torpaqlarda yeritdiyi siyasatэ dair bir stra asarlar yaz-
mrqdrr. Вu эsаrlаrdэп xronoloji ardrcrllrq baxtrrrndan birincisj
Zaqafqazlyantn l803-cti ildan l806-cl ilэdэk olan tarixini оhаtэ
зз
edir.I N.F.Dubrovin bu эsаrdо ýorqi Giirciistantn Rusiyaya bir-
laqdiri lmasindan, general Si sianovun В akrda oldiiri.ilmosino qa-
dor olan horbi-siyasi hadisэlori tэsчir etmiqdir. Mriallif bu asar-
dэ az-gox doracada Azarbaycanrn harbi-siyasi tarixi mosalalэ-
rindan da bohs etmigdir. Эsэriп V fasli Car-Balakэnin Rusiya
qogunlan tarafindan igýalrna hаsr olunmu;dur. 2 N.F.Dubrovin
burada general-mayor Qulyakovun Саr-Ваlаkэпэ ekspedisiyasr-
nt, Balakэnin, Сапп tufulmastnt чэ onun Rusiya tabeliyino
verilmosini, habela bir slra doytig sohnэlorini tэsvir etmigdir.
Miiallif Car-Balakani Grirctistanln ап паrаhаt yaxln qonqulaгln-
dan biri hesab ediT va rus qoqunlanntn bu эrаziуа hi,icumunun
labtidli,iytinii qeyd edirdi.' Эsаrdэ, hotta rus эsgarlarirrin hiicum
zamanl ечlэrа daxil olub zirzamilari taxtl va оrzаq tigiin axtar-
mаlап da qeyd olunmu;dur. О

N.F.Dubrovin yaztr ki, "Gепеrаl-mауоr Qulyakov boyiik mti-

qavimatdan sonra Саrr aldr.,. Yегli ohali rus tabeliyini qэЬul еЬ
rпауэ mасЬur oldu... Onlar 1l00 rnetr (220 pud) ipayi vergi ki-
mi чеrэсэklаriпi vad etdilar." 5

N.F.Dubrovinin asarinin alttnct Гaslindan aydln olur ki, Rtrsi-

уапm АzэrЬаусапdа faal hэrЬi amaliyyatlar keqirilmosinin Ьiг
sаЬэЬi da mэhz xanlrqlar arastndakt qakigrnalar оlmuqduг, "Qu-
Ьа хапl ýeyxali xan Darbэnd xant FIаsэп xanl ёldiiПdii, Dэr-
band xanlrýr ýeyxali xanln hakirniyyati altrna keqdi. Bundan
sonra Bakt хапlrф ilo mtinasibatlor pislogdi. Quba xanlrýl Bakr-
nr yenidan tutmaq fikrinda idi".o Bakl xanlrýr isa Ьuпuп mtiqa-
bilinda Rusiyadan kбmэk almaq iiqtin уоllаr axtarlrdt. " l803-ci.i
ilin martrnda Bakr xanr Hi.iseynqulu хап Allahverdi bayi tamam

l, !убровuн Н.Ф. Закавказье опt l8а3-180б zota, СПб., l8бб

2. Yепа oradu, s. 91-102
3. Yепа oracla, s. 9l
4. Yепо orada, .у. 97
5. Yепа orada, s, 9iJ
6. Yепа orada, s, 106-107
Lrq
 gэtin чэ gizli yollarla Sisianovun yanlna gбпdэrdi".I Oz очuпu
ala kеgiгmэk tigtin fiirsat g<izlэyan Rusiya hokumэti iso bu na-
razrltqlardan mэhаrаtlэ istifada edirdi. "Sisianov Htiseynqulu
xana mэlumаt gбпdэrdi ki, Baklnr бz tabeliyina kegirmok tiqiin
tezliklэ оrауа hаrЬi qагпizоп gсiпdэrэсоkdir".' Эsоrdа miinasi-
batlarin kэskinlэqmasi davam etdirilir, indi artrq хапlаr arastnda
ziddiyyatlэr daha aydrn goriini.ir. "Bu хаЬаrlа qayrdan Аllаhчеr-
di Ьэу yolda ýirvan хапl Mustafa хап tэrafindan futulur. Biittin
sanadlar onun alindan altnlr. Sопrа isa Baklya daha hansr gifa-
hi molurnatlar apardrýtnt сiуrапirlэr". ] Miinasibatlarin kэskinli-
yina baxmayaraq xanlrqlar mi.istaqilliklarini itirmak istэmirdilar.
Hiiseynqulu хап Allheverdi bayin baýladrýr rntiqavilani qa-
bul etmэdi. Sisianova gatdrrrldl ki, Allahverdi Ьау tiz salahiy-
yatlarini aqmtgdrг, baýlanrrrrg rniiqavilэ xanln vahid hakirniyyэ*
tina xalal gatirir",o
N.F.Dubrovin osarinin XIV faslini Gапсэпiп igýahna hasr
etmigdir. Brr fosildan tamamilo aydrn olur ki, Rusiyanrn уеgапа
mэqsadi АzэrЬаусап xanlrqlarrnr bir-bir tutaraq btitiin olkaya
sahib olmaq idi. Хапhqlаг lso бz mtisaqilliklarini axrra kimi qo-
ruуuЬ saxlamaq uýrunda miibariza арапrdtlаг. Miiallif yazrdt:
'"Ruslann
onun эrazisina hйсum edacayini yaqin edan Cavad
xan btittin qiivvэlarini опlаrа qargt hazrrlaytrdl.j О, ВаЬа хап-
dan (irап gahr Fatali ;ah паzаrdа tufulmu;dur.-M.Э.) kбrпаk is-
tamig, lakin gah ona Хоrаsапdап qayrtdrqdan sonra kбmаk edo-
cayini чэd etmigdir".u
N.F.DuЬrочiп rus tarafinin Gопсауа hticum iigi.in б batalyon
va 3 eskadron оrdu ayrrdrýlnr qeyd edir. ?

l. !убровuн.Н.Ф, "Закавказье olTt l803-1806 zoda с, IlI

2. Yепа оrudа, s. III
3. Yепа orada, s. III
4. Yепа orada, s. III
5. Yепа orada, s. 223
6, Yепа orada, s. 223
7, Yепа orada, s. 224
35
 Оsоrdэ isýaldan ovvalki diplonlatik danr;rqlar btitбvliikdo
tasvir edilmigdir. "Sisianov noyabrtn 29-da (l803-cii il-M.O.)
ýarnkira gэlэrэk оrаdап Cavad xana nota gondardi:"Ganca xan-
lrýr arazisina gэlib, оrа daxil olacaýtmtn agaýrdakr sobablari
чаr: Birincisi vo baglrcasr Gапсэ vo onlln atrafi gariga'Гаmаrа-
ntn dovrtinda Giirciistana mэxslls olmu;, giircii garlnln zaifliyi
uchattndan sonradan itirilmigdir. Rusiya irnperiyasr Giircristanr
бz tabeliyina kegirmiq vэ опuп Ьir эгаzisi kirni indi Gапсэпi ta-
lob edir. ikincisi, mап sizdan talab etmigdim ki, Rusiyanrn taa-
baliyini qobul etmak tэqdirindo oz oýlunuzu аmапэt kimi Tifli-
sэ gcindэrasiniz. Ugiinciisti, sizin adatnlaг Tiflis tacirloгini qarat
еdirlэr. Rtrsiya lrбkurnэti isэ бz vatanda9larmln qarat edillnosi
ilo heq vaxt raztlaga bilmoz. Bi.itiin brr sеЬэЬlаrdап qэхsап lnэn
ciziirn gэhэгi tutmaýa gэlmi;апl. Nahaq qan tбkrnornak riqtin
qahari toslim etrnaylninizi tаlэЬ edirotrr. Sizdan arrcaq Ьir
sozdon ibarat olan iki cavabdan Ьiгiпi gcizlэyiram: hэ r,э уа
уох"
Ba;qa heq Ьir rniiqavrla чо toklif qiэbrrl оluпmur. izrnailin,
Oqaqovun, Vargavanln va digагitэгiпirr taleyini xattrla. Sabah
giinortaya qаdэr cavab galmasa, onda Gапса qtltnc va od iqin-
dэ olacaq. Onda goгacaksiniz ki. mоп sбziirniin tistiindo duru-
rаm уа уох".' Gёstaгdiyirniz misal гtts gепегаlr gaxsinda Rtrsi-
уапlп apardrýr sart iqýalqt|rq siyasotini аgkаrа qlхаrlг. t,akin
АzаrЬаусап хапlап da asanlrqla taslirT oltnaq fikrinda deyil-
dilэr. N.F.Dubrovin Cavad xanln cavabtnt da oldrrýu kirTi чеr-
miqdir: "Hi,icumunuza cavab чеrmэуа haztram. Siz ёz toplaгrnt-
za gtivэnirsiniz, mоп da mэrhаmаtli Allaha! Qolaba ondan asl-
lldtr".'
N.F.Dubrovin эsаriпdа Sisianovun ikinci, daha tacavtizkar

l. Н.Ф.!убровurt, Закавка,лье опt l80.j- lt]Oб zodct, с.225-22б.

2. Yепа orada, s. 22б-227
36
notaslnl da qeyd etmigdir: "Mon gэhэri (Ganca nozorda tufulur-
]\{.О") alacaýam ча sэпа iggancэli бliim чеrасауаm". Cavad
xan cavab gcindarir: "San manim casadimi sahar divarlarrndan
tapacaqsan".'
N.F.Dubrovin Gancanin altnmasl zamanl rus qiivvolarinin
boytik miiqavimatэ rast galdiyini qeyd edarak yazrr: "Xan Ьаý-
lаппdа bizim doyiiqgiilar boyiik rniiqavimeta rаst galdilar. iki
saat arzindo bizimkilar yalnlz bir Ьаý ala bilrnigdilэг. Bu zаmап
bizim qogundan 70 nafar olrniiE, 30 паfэr isa yaгalanшltgdl",r
ýэhаr alrndrqdan sonra оrаdа уаrапmlý dalrgatli пrэпzаrа bela
tasvir editir: "ýaharda vaziyyэt gox dэh;эtli idi. ýohorin iqari-
si ёlrniiE insan cэsadlari ila бftiilnriiýdii" Эsgэrlаr ki.iqэlari ta-
rnizloyirdilaг. Аrчаdlаr meydanda бz sasltэri ila vahirrra уагаdlr-
driar... Belalikla, biitiin Azarlraycanda an yaxgr qala qоruпа bil-
mэdi".'
N.F.Dubrovin daha sопrа yazlгdt: "Tatarlardan (azarbaycan-
ltlar nazarda tr,rtulur-M"Э.) 500 rrаfЫа qаdаг adarn qaliblardan
gizlanrnak rnaqsэdi ila rr-rascidde оtuппu;dulаr. Вir еrtпапi bi-
zim аsgагlаrэ onlartn yerini xtlbar verdi ча btittin rlrasciddэkila-
гiп oliirntinэ sэЬаЬ oldu".'
Nohayot N.F.Dubrovin gоstrэгiI- ki, Gancanin altntnasl zапlа-
nr l500 adanr hэlak oltrrug, 8585 ki;i va 8639 qadrn asir altnnrl;-
dr. Ruslardan З zabit va 35 эsgаr бlrrriig, \2zabit va l92 аsgаr
yaralanmlgd1.5 N.F. Dubrovinin эsэriпdап bela natico Qlxannacl
rntimki.indiir ki, Gэпса rus orduslt tаrоfiпdэп qaddarcasrna istila
чэ qаrоt оluпmuqduг.
N.F.Dubrovin аsэriп XIX Гoslinda уепidэп Саr-Ваlаkап чэ
Zaqatalabбlgasindaki hаdisаlэrа qayldaraq gепегаl Qr-rlyako-

l. Д,убулвuн.Н,Ф. Зсlкавксt?ьс tlпt 1,ЧO.r- /,YOб zоdu, l,, 2-10

2. Yепа orada, s" 228
,]. Yепа orada, s. 234
4. Yела orada, s.234
5. Yепа orada, s, 235
з7
чuп bu oraziyэ yiirй9iinii чэ burada yerli ahali tarafindan бldi.i-
ri.ilmэsini tasvir edir.'
N.F.DчЬrочiп l803-1806-cl illэrdaki hadisэlardan Ьэhs
еdэп аsагiпiп iуirmi birinci faslinda Qarabaý va ýaki xanlrqla-
nnrn Rusiya tabeliyina keqmaya macbur olmalannt tasvir edir,
xanlrqlarla Rusiya arastnda baýlanmrg rntiqavilanin ;ortlarini
gэrh edir. N.F.Dubrovin qeyd edir ki, mi.iqavilэ Rusiya va Qara-
Ьаý хапlrф arastnda baýlanml;, Ьir nega grin sопrа ýэki xanl to-
rоfiпdэп da imzalanmtqdtr.'
Nэhауэt, N.F.Dubrovin bu asarinin sопuпсu faslini Sisiano-
шп Baktnr tutmaq plant, опuп Baklya doýnr hэrаkэti, Bakr ха-
nr Hi.iseynqulu xantn taklifi vo nahayat. Sisianovun ёldi.inilrno-
si mosalalarinin tэsvirina hэsr etrnigdfu.' N.F.Dtrbrovin Sisia-
почuп ibrahim Ьау tаrаfiпdэп oldiiriildiiyiinii qeyd edir. Mtiallif
yaztr ki, Sisianov duz-gбrауi qэЬul etdikdan sonra, podpolkov-
nik Eristov vo bir kazakrn mti;aiyoti ila olindэ qаhоr daryazala-
nntn agarlannt tutmuq Hi.iseynqulu xana yaxtnlaqtr. Bu zaman
ibrahim Ьэу tapangadarr aqdrýr gi.illa ila sisianovu oldiirtir. sэict
Ьау va Эmir Аýаmirzа adlr iki gэхs isa Eristovtt oldiiriir. Kazak
аrаdап grxa bilir..."'Ohali gаhэr divarlarr бniinda sas-kiiy sahr.
Qatillэr sisianovun casэdini gоtiirЁr va baýlnl kasib irап ýahrna
gсiпdаrirlоr. Qazэbli rus generaltnln casadi uzuп miiddat qala
divarlan oniindэ qaltr va sопrа уеrIi ahali tагоfiпdап ela оrасlа-
са dэfп olunur.'Gortindiiyti kirrri, N.F.Dubrovin аsэriп sonunda
rus gепеrаltпrп qaddarhýrrrr etiraf etmiqdir.
Qafqazrn Rusiya tагаfiпdап zabt olrtnmaslna dаir N.F.DuЬrо-
vinin alh cildlik irihacrnli эsэri, problemin tarixgiinaslrýrnda on
bёyiik axtarrýlardan biridir.o Hakim millatgi tarixqiinaslrýrn nii-

l.,Щубровuн Н.Ф. Закавказье оm l803-lt]06 zoia, с,37б

2. Yепа orada, .s, 406-407
3, Yепа orada, s. 471-485.
4. Yепа orada, s. 479
5. Yепа orada, s. 479
6. ,Щ,убровuн Н.Ф. Исmорuя войньt tt влас)ьtчесmва русскuх lla Кав
казе, m. I-VI, Спб., l87 1-I888
mayэndasi olan akademik N .F.Dubrovini Qafqazrn tarixi hаr
geydan аччэl rus qarizminin Qafqazdakr xarici siyasi sэylarini
iqrqlandrгmaq nёqteyi-nozarindan maraqlandrrrrdt,
N.F.Dubrovinin Ьч bбytik asarinin birinci cildi tiq hissadan
(kitabdan) ibaratdir. Bu hissalarin ikisi Qafqazrn ча Zaqafqazi,
yaýayan xalqlarrn etnoqrafik
уапш соýrаfi xiilasasino vo Ьurаdа
tasvirina hasr olunmuqdur.
Mtiollif Qafqazrn bir stra xalqlanntn, о ciimladan gаrkаzlаr,
noqaylar, osetinlэr, qegenlar, Daýrstan daýlrlarr, kumrklar (bun-
lartn hamtsr birinci hissada tasvir olunmugdur), abxazlar, si-
sentlэr, giirctilar, imeretin, rninqrel va quriyalrlar, tuqin, iviseva
va хечsurlаr, еrmапilоr va tatarlarrn (azarbaycanlrlar-M.э.) (bti-
tirn bunlar isa ikinci hissani ahata edir) yaýayrý уеrlаri, iqtisadi
vэziyyati, maigati, dini, аdэtlаri, madaniyyэti va iпсэsэпаti
haqqrnda Hilli miqdarda malurnat toplamrgdtr. Btr xi.ilasэni yaz-
jrrrnal. qazet va kitablarda dэrс olu-
-uq-tigtin miiэllif mi.ixtalif
пап materiallarl, hаьеlэ аrхiч sanэdlorin буrэпmiý va iimumi-
laqdirmigdir. Mahz buna gоrаdir ki, asarin birinci cildinin ii9tin-
cii kitabr baqdan-baqa istifada olttnmug adэbiyyata hasr edilmi9-
dir. Вurаdап malum оlur ki, rniiallif bu materiallarr tорlауаrkэп
'cami 2355 аsаг, maqala, sэnad ча arxiv materiallarlndan istifa-
da etmigdir.' Bu materiallar arasrnda xi.isusila ДzаrЬаусапlп to-
bii ;araiti, аzоrьаусапltlагrп adat-ananalari haqqrnda malumat-
larda mi.iallifin siyasi чэ sinfi qarozliyinin tosirinin olmastna
baxmayaraq homin rnalumatlarrn tadqiqat 09tin olan ahomiyya-
ti giibhosizdir, N.F.DuЬrочiпiп asarinin bu cildi о Zaman rus ta-
riх elminda etnoqrafik materiallar toplamaq sahasinda genig уа-
yrlmrg саrоуапlп tozahtirlarindan idi.
N.F.Dubrovinin osaгinin sonrakt cildlari, ba9lrca olaraq, Ru_
siyantn Qafqazdakr miiharibalari tarixina hэsr edilmigdir, Lakin
hэrЬi omaliyyatlarla уапаýl оlаrаq miiallif garizrTrin ictirnai siya-

1, н.Ф. Исmорuя
,Ц,убровuн Bo[tHbt tt влаdьlчесmва русскuх на Кав-

казе, m. l,KH, I-IIl, СПб., 187]

39
 sotinin iqlqlandlnlmaslna da rпtiаууап dorocoda diqqat yetir-
migdir. Dubrovinin эsorinin giiclii tэrэf'i ondan ibarotdir ki, о,
elmi tadqiqata xeyli miqdarda агхlч materiallarl colb etmqidir.
Эsаriп ikinci cildi isa l782-1794-cii illor hadisэlarini аhаtэ
edir.! Miiallif btr cildin, avvalinda Giirciistanrn tarixinэ qlsa Ьiг
пэzэr yetirir. Bu da tasadiifi deyil, giinki miiallif oz asarini siya-
si hissasini grircii gаrl II iraklinin tэabэlik lraqqrnda Rusiya hci-
kumatirra miiraciэti ila Ьа9lаmrgdrг.'
N,F.Dr"rbrovinin asarinin ikinci cildinin ikinci fэslinda Zaqaf-
qazlyada еrmэпi эhalisillin vaziyyati tasvit olunmtt; va onlarltt
Qarabaý xanhýlndan rrriidafiэ оluпtпаqlаrr lTaqqrnda Rusiya ho-
krrmati na gondori ldiklaгi xalri 9 tTraktub larr ;оrh оlttпmш;сlur, Btt
fasilda еrmэпilэriп Qafqaz dаýlагr araslnda yeni егmапi clcivlati
yaratlnaq arzllsll ifada oltmrrrugdur. Btrrada ermani arxiyepisko-
pu iosifin foaliyyati da aglqlanrr: ''Erlrrэni aгxiyepiskopu btttltt
Ьа9сlаlаппdап yaxýl bilirdi (егпTапi rnalikloгinirl QагаЬаý кап-
lrýrnrn asrlrlrýtndan qtxanlacaýr toqdirda. ihгаhiпr xanln nts ta-
abaliyina daxil olrlayacaýlnt), a1,1-1l1la bttntrnla beia о yena cltl
Boyiik Ennanistanl Ьагра" еtmэуа say gdstагirdi.r Buntlnla Ье-
|о etmanilэr Rrrsiya ilnperiyaslnrn QагаЬаg xarrlrýr iIэ danl;rcilar
aparmaslna rntivaffaq ol mu;dr-rlar.
N.F.Dtrbrovinin asэritrin ikinci cildinda гttslаrtп Gапсэ хап-
llýlna galigi" iraklinin Gапса xanltýlnl бz lrakirniyyati altlrra ke-
qiгmэsiпi,5 Аýа Mahammad ýah Qасагlп irапdа toklrakimiyyot-
Iilik uýruпdа mйbarizasini,o Qаrаьаý xanlrýl lla Rtrsiya arastnda
mtinasibatlэri7 tэsvir etmi; va опlагl tahlil etlnaya gahgrrrl;drr.

l . !убровutt Н.Ф. " Иt пttЦlttя BtltiHbt tt B-цrtibtrtl,t,пlBct p\...(-K.lx lrll Кав-

K.l,]e". tп. Il, СПБ., lll8б
2. Yепа oracla, с,. II. s. 1-2
3. Yепа оrаdа. s, .J3
4, Yепа orada, s. 52-5-]
5. Yепа orada, .у, 72-73
б. Yепа orada, s 3()()-30l
7. Yепа оrаdu, s. 36-4l

40
 Эsэriп iiqrincii cildi 17З4-|802-сi illari аhаtэ edir.' Эsоriп btr
hissasino rnriэllif эSаSоп Аýа Mahammod gah Qacarrn ýimali
АzаrЬаусапа уiiгiiglэri чо onlartn naticalarini, habelo gепеrаl
V.ZuЬоwп Azarbaycana goligini daha genig tэsчir etmigdir.
V.ZuЬочuп АzэrЬаусап xanhqlarrnr bir-birinin аrdшса zabt
etmasindon bahs edan mtiallif qeyd edirdi ki, АzаrЬаусап xan-
ltqlarrnt tээьаlik haqqrnda v.zubova dэfаlаrlа etdiklari taklif-
lэrэ baxmayaraq qrаf onlarln heg Ьiriпа iirakdan inanmtrdt.'
Эsаriп iigiincti cildinda ýarqi Giirctistantn Rr-rsiyaya tabe
edilrnэsi prosesi dэ bagdan-baqa tasvir olunmugdur. ýarqi Gtir-
ciistanln Rusiya tabeliyinэ kegiгilrnasirrdэn bэhs edilarkan Qa-
zax чо ýamgaddil sultanlrqlarlnm miiqavirnatiIldarr va rus harbi
hissolorinin oradakr эn-ralilyatlarlndan da danlslltг.r Ugiincii
cilddэ hadisalar l802-ci ildэ Sisianovun Qafqaza bag kоmапdап
tэуiп olunmasr hadisasi ilo bitir.
N.F.Dubrovinin asarinin dёrdiincii cildi l80З-сii ildan l806-
cr ilэdak olan hadisэlori эks etdirir ki, bu da rniiallifin birinci
asэri'ilo taqriban eynilik ta;kil edir ki, balada N.F.Dubrovin Еа-
rizmin xarici siyasэtini va Rusiyanrn Qafqazda apardrýr miihari-
Ьоlагi idealiza etmakda davatn edir.5 Rаsmiсогауапdап olan di-
gаr tаriхgilэr kimi, Dubrovin do XIX asrin 1ар эччаllэriпdо oI-
rntrg Rtrsiya-iran va Rusiya-Tiirkiya miiharibэlarirri n Ьа9lапmа-
srna yerli эhаliпiп manfl rniinasibatini zaif i;lqlandrrrnrqdrr.
Dordiincti cildin avvэlki эsаrdап fэrqli cahati ondan ibaratdir
ki, mirallif Ьurаdа elmi ча statistik tahlillara daha geni; уеr чег-
mig, hadisэlordэn natica qlxannaýa qalrgrnlgdrг.

l. ,Щчбровuн Н.Ф, Исmорuя Btl[lHbt ч влсtdьt.tсс.пtвсt Py(.(KLlx на KctB-

казе, lll, lIl, СПб., 188б
2 Yспа orada, .s. l74
3. Yепа orada, s. 4l I-430
4. !убровut.t Н,Ф, Закавказьс оm 1803-180б zodct
5 Щубровuн Н,Ф. Испкlрчя воiutы rt влаdьt,tаt,пtвсt P\,(.(KLlx на Кав-
казе. пt. IV, СПб., 1887
 N.F.Dubrovinin goxcildli asorinin beginci cildi l806-cr ildэn
l812-ci ilэdak Qafqazda Ьа9 veran hadisolara hasr olunmuqdur. '

Burada hаdisэlэr qraf Qudovigin Qafqaza ali Ьа9 komandan

tэ-
yin olunduýu dovrdon baýlanrnrýdrr. Mi.iallif аsаrdэ Qudoviqin
Qafqazda prizmin iqýal rejiminin mohkomlandirilmasinэ уо-
пъtаit-i' ilk tэdbirlэrini, Qаrаьаý xanl iьrаhim хапm mауоr
Lisanevig tаrэfiпdап oldiirйlmasi, onun уеriпэ Mehdiqulu xanln
general-mayor Nebolsinin ýaki
Qarabaýa xan tэуiп olunmastnt,
xanlrgrna hiicumu, xanlrýrn altnmast, Caforqulu xanln
yeni ýaki
xanr byin olunmastnt, kпу az Orbelianinin Саr-Ваlаkэп
ytirtiqlэ-
rini, Quba xanlrýrnda Ьа9 чеrап hadisalari, Talrg xanlrýlnrn
iimumivэziyyatini vermig va Ьir 9ох baqqa рrоьlеmlаrdап Ьэhs
etmiqdir. Nl.Pubrovin burada hаЬеlэ, rus-irап rr. iiharibasinin
gedijinэ, rus-ti.irk miiharibasinin Ьа9lапmаS1 чэ hаrЬi arTaliy-
yatlarrn gedigina geni9 уеr vermiqdir,
bahs оluпаrkап asar-
ýэki xanlrýrndakr iimumi hadisalardan
dэ, Кiirаkqау miiqavilasinin gоrtlаriпа gбrа Salim xanln Rusiya
tarafindan farslara qаrýl чuruýmаýа mасЬur olduýu gбstorilir,
N.F.Dubrovin yaztrdt: "Salitnin bizim qi.ivvalэrlo birlaýmasi,
onrrn бzйпtiп bizim tэabaliyimizda oldrrýunu gоstэгmауi, bizim
iigiin boyiik yalandan baýqa bir 9еу deyildi. о, ёzii ila 3000 пэ-
fэrdап qox olmamaq gэrtilа, pis silahlanmrý daste gatinnigdi,
halbuki опuп бz hakimiyyatinda olduýu эrаzilаrdап ап az: 15
000 паfаr toplamaýa imkanr var idi".'
N.F.Dubrovin bunu Salim xanln hiylэgorliyi vo polkovnik
Koryagini aldatmasl kimi gбstаrir. Mtiallif Salim xanln Qara-
baýlr ibrahim xanla qohumluýunu yada saltr чэ bununla da hа-
disэlari Qarabaýa kбqtiri.ir.] N.F.DuЬrочiп ibrahim хапtп йzda
Rusiya ilo mehiiban mtinasibatda olmastnr чэ aslinda [rап

l. ,Ц,убровuн Н.Ф. Исmорuя войньt u влаdычесmва русскur на KctB-

казе". п, V, СПб., l887

2, Yепо orada, s. 35
3. Yепа orada, s. 38

42
gahl ВаЬа xanla gizli danrgrqlar apardrýrnr gtistarir.l Hatta mtial-
lif ibrahim xanln mayor Lisaneviqэ dediyi sozlari xattrlatdtnr:
"Man irап qahrnrn hakimiyyэtindan ba;qa, hе9 bir hakimiyyэt
tanlmtram"2. Bununla da DuЬrочiп, mауоr Lisanevigin ibrahim
xant xaincasina ёldiirtmэsiпэ haqq qazandtnr.3 Halbuki sопrа
miiэllif бzЁ da etiraf edir ki, aslinda ibrahim xan irantn da haki-
miyyatini tantmaq istamir va tiz mtistaqilliyi uýrunda mtibariza
арапrdt.' N.F,Dubrovin bununla bildirmak istэyir ki, heg bir
Azarbaycan xanl oz xogu ilэ Rusiya hakimiyyatini qobul еtmэ-
mig, bu hakimiyyati qэbul etmaya onlart macbur edan rus sila-
hrnrn gticti olmugdur.
N.F.Dubrovin asorin rigtincii fэslinda Darbandin altnmast,
farslann ýirчапа hticutnu, Lisaneviqin Cavada doýru haTakati.
Bakrya Bulqakovtrn rahbarliyi ila ekspedisiya, Bakrntn altnmasl
чэ orada hakimiyyatin tarnin edilmasi чэ nahayat, Quba xanlt-
ýlnrn tutulmasr hadisalarini эks etdiгmiqdir.5 N.F.Dubrovin gos-
tэrir ki, ruslапп hiicumundan miidafiэ olunmaq mэqsadila ýеу-
xali xan irandan чэ Qazlqumuxlu Suгхау xandan komak almaq
niyyэtinda idi.6
Ruslarrn Baklya htictiumtrnu tosvir edan Dubrovin qeyd edir-
di ki, l806-cr il oktyabrrn 1-da ах9аm gэhаrо daxil оlап Bulqa-
kоч tэхmiпап biittin ahalinin gэhоri tark etdiyini gordii. Oz gti-
nahmtn (Sisianovun oldiiriilmasi nazэrda tutulur-M.O.) natico-
sinin aýrrlrýrnr dэrk еdэп Hiiseynqulu xan isa ruslann gаhаrа
yaxrnlagmastnt bela gozlamadэn Qubaya, ýeyxali xanln yanlna
qagшttgdt".'
N.F.Dubrovin уаztr: "Btitiin gаhэri gazib dolaqan Bulqakov
l, ,Щубровuн Н.Ф. Исmорuл воitны Ll влаdычесmва ру(.(,кuх rtct Кав
казе, m, V, с. -1б-J7
2,Yепа orada, s.4l
3. Yепа oracla. :;.43
4. Yепа orada, s. 44
5. Yепа оrасlа, s. б1-84
б. Yепа orada, s, 67
7. Yепа orada, s. 75-76
43
ahalini inandlrTnaýa qalr9lrdl ki. on lar baýrglanmrglar va бz evla-
rina qayrda bilarlar. yerli эlrali isa rus gепеrаllаппtп scizlanna
yalnrz уеrli boylarin чэ
qtibha il" yunu',. va ona inanmrrdrlar.
Ьа;-
aýsaqqallartn miiraciatindan sonra эhali gэhаrэ qayrtrnaýa
ladl".'
Rus qogrrnlafinln ДzаrЬаусапrп yerli эhalisi arastnda yaгatdl-
ф чаhiйапiп ayani tэsvirini vermiq Dubrovinin эsarinda bela
misallar saystz-hesabslzdrr.
N.F.Drrbrovin nrslar tагоfiпdап trrtulmug araziladэ уегli эhа-
linin iqýal9rlara qarýt naraztltq ча miibarizasini da qeyd etmiqdir.
Bu baxrmdan onlln Quba ayalatindэki hоуасапlаrl tasviг ettnэsi
daha diqqatalayiqdir. О. yaztrdr ki, "nrtibariza араrапlаrlп Sa},l
az olsa jaonlaT bizim doyiiggiilarэ inadla rniiqavimat gбStariТdi_
lэr. Bu isa naraztltq dalýasrnrn tezlikla geni9 arazilarda yayrlrna-
slna sabab olurdu. Hэtta onlar ozazsayh giiclari ila Tonnosovtt
(о zaman Qafqazda ali Ьа; komandan-M.э.) mосЬur etdilar ki.
ye-
о hadisa yerina general-mayor Nebolsinin korTandanlrýl ila
lizavetpoidan mtt'kеtуоr polkunun bir rotaslnl va lnin поfаrdэп
ibarat ath dasta gбndarsirr. Tonnosov hayacantn tezlikla biitiin
tutulan аrаzilэrа yayltlnastndan ehtiyat ediгdi,r
Эsэriп beqinci cildinclo hadisalar generaI-1eytenant Rtiqevin
Qatqaza tayrn olr-rnmasr ilэ Ьа9а gatdrrrlrr,
Nahayat, N.F.Dubrovin osarinin alfincl cildini gепеrеllаг-
Rit;ev va yermovoltrrr Qafqazda дli baq kornandanlrq dочrlогi-
n" ъ"r. etmiqdir,] Вurаdа hadisalar l812-1826-cr illari tlhata
edir. оsагiп bu hissasindэ N.F.Dubrovin biittin Qafqazla yanaýl
hэmqinin ýimali Дzэrьаусапtп da Rusiya tэrаfiпdап tutulmasI-
nrn Ьir sша masalэllarini tэdqiq etmiqdir. N.F.Dubrovin Ьurаdа.
geneTal Rtigevin ilk mohkarTlanma tadbirlari, Qarabaý da do-
Rti'evin Qаrа-
liiqqiilarin yerla'rTasi. farslartn Tahqa hiiсuпru,
l. !убровuн Н.Ф. Исtttоllttя Boйttbt tt BлaDbt,tcctttBct P)]L'CKI4x lla Кав,
ка}а, пt.V, с.7б
2 Yепа orada, s. -]7-J
-], Дубровtш Н.Ф, Ис,пttлlлttя воГtньr tt Bлa()bt,teсtttBa р),(,(кuх l1a Кас,
казе, lll. VI, СПб., 18ёi8

44
Ьаýа soГari, gепеrаl Kotlayarevskinin Qarabaýda fbaliyyati, As-
landtiz vunrýmasl, Lankaran hiicumu, Gi,iliistan siilh rni.iqavila-
si, А.Р.Yеrmоlо\rrп Qafqaza gali9i, ýaki va Qarabaý xanlrqlarr-
nrn lэýч edilmosi, ikinci Rusiya-iran mЁharibasinin ba;lanmast,
ýirvan va Qubada iimumi vaziyyat. Bakt чэ ýэki ayalatlarinda
yaýaylý vo bagqa masalalэri a9rqlarnr;drr.
Mйallif qeyd edir ki, Rusiyanrn Ьir nega parlaq qalabasindэn
sопrа iran danrgrqlara ba9lamaq rпэсЬuriууаti qar;rstnda qaldr.
Nahayэt, stilh rniiqavilasinin irarl tаrэfiпdэп baýlantlmasl lrava-
1а edilan Mirza Эbrilhэsan xarr danlqtqlar iigiin Yelizavetpolda
уеrlоgап Gtilr.istan kandini segdi. Artrq sепtуаЬпп 27-da irап ta-
rэfi danrqrqlar араппаq moqsadila Gйl|istan kondina galdi, "Bi-
zirn tаrэf afttq оrаdа idi".' Nohayat iki haftolik nriizakiгalardarr
sопrа Mirzo Эbdtil Hasan хап Rusiyanrn qoyduýu b|itiin talab-
lэrlа raztlaqdrýlnl bildirdi, lB13-cti ilin oktyabrrrr l2-da Giilris-
tan siilh miiqavilэsi irnzalandr.'
Эsэriп qalan hissasi Giiliistan stilh rntiqavilasindan sonraZa-
qafqaziyantn va xl,'tsusilэ АzаrЬаусапlп Rusiya trоfiпdэп zabt
оluпmu; hissasindэ, garizrnin nriistotn laka йsrrl-idarэsi п in уата-
dtltnast уоllагr ara;drnlmrgdtr.
N.F.Dubrovinin asarlori elmiliyi ila segilir. MПallif ёz аsаr-
iarini yazarkan xeyli miqdarda arxiv lnaterlalart, makttrb ча l1lo-
clalalar, mtiqaviIэ gaftlori, qэzet va jurпаllагdап, l-rabela oz dёч-
riina qadar problemdan bahs etrniq оsаrlаrdап samorali suгаtdа
istifada etmigdir. N.F.Dubrovinin аsэrlоriпdэ hadisalar 1826-cr
ilэ qadar davam edir. Lakin Ьuпа Ьахmауаrаq опuп эsаriпi XIX
аsr пts tarixiEiinaslrýrnda igýal problerninin an boyiik taclqiqat i9i
adlandtrmaq mtimkiindiir.
Rusiyanrn QatQazr ala kеgirmэk trýruпdа apardrýl rniihariba-

t,,Щубровuн Н,Ф, Исmорuя войньr rl Bltadbt,tet,ttlrcl..,, пt.Vl, c.l22-12-1

2. Yепа oracla, s l27-128

45
lаr, Qafqaztn va Zaqafqaziyanrn Rusiya tarafindon iqýal olun-
masl ча buna irап, Ttirkiyo va digar Ачrора dёvlatlorinin mii-
nasibэti, rus hoki,imatinin tutduýu, arazilarda tatbiq etdiyi i9ýal
rejimi haqqrnda digar rus hаrЬi tarixgisi Vasili Aleksandrovig
Potto (183б-l9l l) daha geniq va аtrаflt аsоrlэr yazmrqdrr. Orlov
hаrЬi maktobini bitirmiq A.V.Potto Кпm mi.iharibasindэ igtirak
etmiq, mtihаriЬэ baga gatdrqdan sопrа Qafqaz harbi dairasinda
elmi-эbadi baliyyatla magýul olrnuqdur. l899-cu ilda Qafqaz
harbi dairasinin harbi tarix ;obasinin raisl tayin olunmugdrr.
A,V.Potto l907-ci ilda general-leytenant ri.itbasina layiq goriil-
mti9dtir.
Rusiyanrn Qafqaz mtilrаriЬаlагiпа A.V.Potto bir neqa оsоr
hэsr etmiqdir.
Вuпlапп igarisinda an genig ча atrafllst Qafqaz miihaгibasi-
nin ауrr-ауrt оqеrklаr, epizodlar, Ьiоqгаfiуаlаr ча хаtirэlаrdа
tasvir edan asardir.' A.V.Pottonun bu аsаri hacmina gбrэ Ьэhs
etdiyimiz hаdisэlаrа dair demak оlаг ki, an ЬбЯk эsаrdir.
-
A.V.Pottonun bu эsэriпi Ьir srra noqsanlarl паzаrэ altnmazsa
Rusiyanrn l801-1829-cu illarda Qafqazda apardrýr mi.iharibala-
riп ensiklopediyasr adlandrrmaq оlаr. Эsаrdэ hadisэlor hэrtэ-
rэfli igrqlandlrrlmrg чэ tohlil edilrnigdir. А.V.Роttопuп bu ЬбЯk
asari beq cilddэn чэ hаr cild da бz novbэsinda dord hissadэn
ibaratdir,--
Эsаriп birinci cildinda V.A.Potto qadim dбчrdап baglayaraq
А.Р.Yеrmоlочuп Qafqazrn Ali Ва9 Komandanr tayin olunduýu
ilэ qэdэr, yani 1816-cr ila qэdаr rеgiопdа bag чеrэп mtihtim ha-
disalэrdan bahs etmi;dir. ? Mi.iallif birinci cildin, birinci hissэsi-
nin girig btilmasini Qafqaz haqqrnda qlsa чэ timtrrni mэlumаtа
l. Поmtпо В.Д. " Кавказt,ксtлt война в оmlельньt.t очерках, эtlttзоdах,
леzенdах u бuоzрафuях", п. l-V. СПб., l887-189l
*, V.Д.Роttо cjz аsаriпdа kопkrеt larixi
foktlara milrac,ial еdэrltап tahriflara yol
vertnisdir-
**. Besinci cild istisпa оluпrпаqlа. О iiq hissadaп ibaratdir,
]. Поmmо В.д. Кавказская война..,, m.I.
46
 hasr etmig' ча sопrа I Руоtrа qэdаr olan ddvnin
Qafqaz tarixina
qtsa sэуаhаt etmigdir.r N.F.Dubrovin kimi V.A.Potto da hadisa-
lari gэrh edarkan Rusiya ila baýh masalolara tisttinliik чегmiq
чо эsliпdэ Rusiyanln Qafqazda harbi-siyasi movqeyinin fоrmа-
lagmast tarixini tadqiq etrnigdir. Birinci hissoda, I Pyotrun Хо-
zэrsahili ayalэtlara уiirйglэriпdап sohbat agan miiallif, onr-rn
l722-ci il avqustun 2З-dа tапtэпэli suratda DэrЬапdа daxil ol-
maslnl tasvir etmiqdir.r
Daha sопrа V.A.Potto yaztrki, Аппа dёvriinda Rusiya Xazar
atraflnda tutduýu tоrраqlап itirdikdan Sопrа,
Qafqaz siyasati
miivaqqati olaraq tэxira saltndl.' Biгinci hissanin sonunda
V.A.Potto Qafqaz mi.iharibalorinin sonrakl gedigi iigiin nraraqh
Ьir malumat vermiýdir: "1785-ci ildэ ýimali Qafqazda (daha
doýrusu Kabardada) igidliyi ilo qбhrэt qazanmlý va cizrinri
реу-
ýэmьаr elan etmiq ýеух Mansur meydana grxdr. о, sonradan bii-
tiin ýimali Qafqaza yayrlmrg mtiridizmin banisi idi. ondan son-
rа пirklэriп baýqlsl Qazi Molla, daha sonra Hamzot Ьэу, опdап
sonra ýamil olmugdur.5
Эsаriп birinci cildinin ikinci hissasi Giirctistanrn Rusiyaya ta-
Ье edilmasina qаdэr olan hadisolordan bahs edir. Burada B.Ztt-
Ьоvuп Qafqaza уrirй;lэri diqqati calb edir. V.A.Potto qeyd et-
migdir ki, v.zubov tаrэfiпdап Dэrьапdiп altnmast mtinasibэtilэ
II Yekatrina biiti.in heyatэ Аппа lenti baýrqladr. V.Zubov isa
II Georgi огdепi, brilliant реrо чэ almazniganlarla taltif olunclur.^
Ё9iincti hissadan Ьаglауаrаq hadisalar bilavasita Ьэhs etdiyi-
miz dovrti ahato edir. Вuгаdа hadisalar P.D,Sisianovun
Qafqa-
za tayin olunmastndan Sопrа саrауап еdir. Gапсапiп igýalln dan
bahs еdаrkап V.A.Potto эSasan N.F.Dubrovinin fikirlБriпэ
;;tr-
rik grxrr. О, yazlrdt ki, cavad xanln qagrnaýa imkanl
l. Поmmо В.д. Ксtвксtзс.кал война.,., m.l бьltl с. ]-4
2. Yепа orada, ,y.5- 1 ,]
3. Yепа orada, s.30
4. Yепа orada. ,s. ]б4
5. Yепа orada, s.35-36
б. Yепа orada, Bbut. ll, с. 289
47
olsa da, о bunu etmodr va doyii; zatnant с) ldiirйldii,' V.A.Potto
ibrahim xanla Sisianovun miir*sibatlarina geniq уеr verrni'dir.
:

p.D.sisianovun Baktda oldrtilrnasini tadqiq edan rniiallif onun

iran muzdlulan tоrэfiпdап oldiiriildiiyiinti qeyd etmi9dir, О, уа-
ztrdr ki, burada Htiseynqulu xanln giinahr da уох deyildir,'
v.д.роttо бz asaranini birinci cildindo iqýal prosesinin osas
qahrэtnanlarl olan Ьir srra nts generallartntn, о cйtnladan, sisia-
nov, Qudovig, Тогmоsоч. Kotlyarevski, Brrlqakov, Portiyaqin,
Qrrlyakov. Koryaqin, Zavali;in. Rtigev, Sirnclnclviq, Lixagev,
Delposso vo ba9qalarlnrn bioqrafiyastnl чэ Zaqafqaziyada араr-
dlqlan iqýalql siyasэtilэrini da i9rqlandrnrrt9dlr,
v.A.potto goxcildli эsаriпiп ikinci cildini Qafqazrrr yеrmtl-
lov dovrtina hаsr etrniýdir.r Btrrada 1816-1826-cr illэг araslrrda
RusiyanIn Zaqafqaziyanl va br-itiin Qafqazl igýal etrnak iigtin
apardlýr hафi ornoliyyatlar aks olunmu9dur. V,Д.Роttо yazlrdt:
Yеппо lovun clovriindo Rusiya Zaqafqaziyada бz h aki mi yyat i rr i n
mбhkэmlапсlirпrоk rrrэqsэclila qarnizonlartn saylnl агttrdt.
Эчаllаг апсас| Tif'lisda, Darbiэrrdda ча Baklda Ьеlэ qаrпizоrrlаr
yerla;dirilrni;di. Yеrrпоlочuп xiisusi gostariqi ila bLrrada yeddi
yenl qarnizon yerltэEdirildi. Bunlar a;aýrdakr уегlаrdа tagkiI
оluпdu:
l. Redrrt-Qalada, Qara dciniz sahilindo-danizla Girгciistatra
galan hоrЬi strгsatrn tahliikosizliyini tamin etlrrэk rnэqsadilэ.
2. Krrtaistdo-Zaqafqaziyanrn qагЬir-rdа sakitliyi ta;kil etrnak
iiqiin.
3. Kohna ýamaxrda-Quba oyalatinin Daýrstan tаrэfdап mii-
dafiasi tiqiin.

l- [lоппtttl В.д, " Кавказt,ксtл в(,Йlл.l l1l. l, Bbtlt. lll, t .,]3l

2. Yела tlrctda, s.-J36
-]. Yепа оruсlа, s J4O-з41
4- Поп,tпltl В,д, " Кавказt,ксt;t Btl[ttlt пt. II, Bbul. 1-|v, спб.. i,JB8

48
 4. y elizayetpolda-Mtisэlman эуаlоtlаriпiп irапdап mtidafiэ-
sini taqkil etmak iiqiin.
5. Qarabaý da- Ar az gayr iizori пdэ Aslandiiz yiiksokliyindэ.
6. Giimriida-Ttirkiyэ ilo sэrhоddа.
7 Qartiskarda-horbi Gtirci,istan yolunun tahltikэsizliyini ta-
min ettnak moqsэdila,'
Gбriindtiyii kirni Rr"rsiyanln Zaqafqaziyada tagkil etdiyi оп
qornizondan begi АzаrЬаусап orazisincla yerloqdirilrnigdi, De-
mэli, Yеппоlоч dcivriindэ Rusiya Zaqafqaziyada аlэ kegirdiyi
arazilari бz аllпdэ saxlamaq iigtin rniidafio tэdьirlаri gonirdii.
Qafqazln ýirnalrnda tsэ qarizm oz iqýalqrlrc1 planlarrnl daha da
gепiglэпdiгdi.
osarin ikinci cildinda v.A.potto Ьir slra гus gепеrаllаппtll
bioqrafiyastnt garh etrnakdo davam edir. Br,rrada о, yertnolov.
VelyarTinov, Vlasov. Bekovig-Qerkasski, Muravyov, Qrekov,
Lisanevig чэ Ьа9qаlаrtпtп hэyat va faaliyyotini igIqlапdrгrг.
Qeyd etdiyimiz kitrri, ptxarlda adr gэkilэп gепеrаllаrrп hamtst
Qafqazrn igýalt prosesirrin fэаl iqtirakgrlarl olrnLrgdular.
V.A.Pottonun эsэriпiп iigtincti cildi ba;dan-ba;a ikinci r-rrs-
iгап rr-riiharibasinэ hаsr cll ttntnuqdur.' kitabln эччаl indэ rrriia l li f
rus-irап rntiharibэsinirr sobэblarini аrа;drгmаýа say gбstаrпlig-
dir. V.A.Pottoya gбrо rniiharibanin ba;;lrca giinahkarr iгап, ikin-
ci giinahkarl iпgiltэгtl оlmugduг,r
V.A.Potto ZaqafqaziyanI эlа kegir-rnэk uýrr-rпdа miiЬагlzэ
араrап iki dбvlat arastnda rniiharibonin ba;lanýlcrnr beltl tаsviг
etmigdir: "iran irачап istiqarntltindэ hticum etdi. sопrа hticrrmu
gепi;lэпdirагэk QаrаЬаý r-izorina yeridi. Mtiharibonin эччаli
гuslаr tigtin mi.ivaffaqiyyatsizlikla naticalandi. Bu isa А.Р.Yеr-
mоlоча inarnstzlrýt агtt гdl".'

l. Попппl В.д. KctBKctlt:Ka:t война... nt,lI, вuп, lV, с.б37

m.Ill, выll, I-1V, СПб. l888
-J- Yепа oracla, Bbut. l. .l l7- l<)
4. Yепа оrаdа, s. 29-30

49
 Mi.iharibanin baqlanфctndan аzаrЬаусапhlаrа qargr rus hаrЬi
hissolэrinin inamsrzlrýrnl tasvir etmak V.A.Pottonun fikrindэn
grxmamtqdш: "Vоrопtsочuп baqgrlrýr ila 136 noЪrlik dastэmiz
farslarln mtihasirэsina diigrib mahv edildi... Bu bэdboxtliyin sa-
babi... qazaxlt tatarlann xayanэti olmugdur. Опlаr Vorontsova
sahv yol gostararak, опu diiz di.iqmonla ijz-iJ'za араrrЬ 9lxarTnlý-
dllar']. ' Gбriiпdtiуй kimi yerli ahali iýýal9rlarla heg ctir barrgmaq
istamirdi. V.A.Potto уапrdl: "Таtаrlапп (azarbaycanlrlar-M.Э. )
xayanatina artrq gtibha уох idi. ýuga divarlarr oniindэ dastэlori-
miz bir пеqэ еrmэпi topasr gordiilar. Orrlaг dastalarimiza diiz-
gtin yol gёstагmаkdа baladgilik etdilэr. ЕПаsi giin isa dэуiг-
mапdа tatarlar daha iki аsgаr бldiirdiilar".' Dalra sопrа isa
V.A.Potto Abbas Mirzanin miisalman tatar Hacl Aýalar bayin
evinda qonaq qalmasrndan bohs еdаrэk yerli rniisэllnan ahalisi-
пiп Abbas Mirzani rniidafia etmasindэn sohbat agtr.'
V.A.Potto Rusiya-iran rniiharibasinin эп bёytik vuru;tnala-
rlпdап biri olan Yelizavetpol altlndakr doyti;ri tosvir еdаrkап
tadqiqatrmrz tigiin rnaraqlt оlап fikirlэr soylayir. Dciyrlgiin tэsvi-
riпdап avval V,A.Potto yaxln keqrniga yenidэn rni,iraciot edir ча
l804-cii ilda Gancanin пrslаr tarofindan talan edilrnэsi agrq eti-
rаf olunur. Potto о dочrdэ Cavad xanln asil igidlik gtistardiyini
qeyd еdiг. Gэпса ahalisinin rTiibariz olduýu bildirilir чэ Ьurаdа-
са rni.iallif "igid tatar xalqt" sбzlarini Ьir-пеgа dofa tаkгаr edir.'
V.A.Potto qeyd etrnigdir ki, yerli ahalinin ruslаrа qarEr mtibari-
za iisrrllanndan Ьiri da hаr tikilэn nrs kilsalэrinin daýrdtlmast
idi. "Ruslar isa qiyamgrlarla Qox amanstz davrantr, опlагt edam
edirdilэr".5

l. Попtпо В,д. Кавказсксtя война. пl. lll, вып. I, с.50

2. Yепа orada, s.72-73
_]. Yепа orada, s.68-70
4, Yепа orada, s.95-96
5, Yепа orada, s.99-10l

50
 V.A.Potto gбstarirdi ki, miiharibanin ilk marhэlosinda irап
tоrоfiпdэп tutulan hor Ьir эrazida kegmiq АzаrЬаусап xanltqlart
Ьаrра edilirdi.'
Rusiya-iran miiharibasinin baqdan-ba;a tasvir еdэп V.A.Pot-
to miiharibanin ikinci marhalasinda ruslann tamamila tisti.inlii-
yii ala alrb, qalalarr bir-birinin ardtnca tutduýunu qeyd edirdi:
"iyunun 8-do ( l827) Paskevig artrq Egmadzindэ idi. Burada onu
Abbas Mirzanin yeni srilh taklifi iigiin gбndardiyi ni.imayэnda
qarqrladl. Elqi fаrslагtп Lэпkоrап va Baq Араrапt ruslаrа giizog-
tэ gеtmэуэсаklаriпi (hansl ki, Ьurаdа goxdan rus tisul-idarasi
yaradrlmrgdr) sёyladi. Paskevig elginin mэktuЬuпu cavabstz
qoydu. Elgini isa tuttrb saxlamaýl эmr etdi. Paskevig deyirdi:
"Abbas Mirza hala iгап dovlэtinin ba9grsl deyildir. qoy ;ah ozii
daha etibarlr bir mэlurпаt gdndэrsin ча oz taklifini mэпа bildir-
sin"'Sопrа V.A.Potto Abbasabad qalaslnrn altnmastnt naql еdir.
О. gбstаrir ki, qalantn altnmasl zalnanl irап tэrэfi 400 adam itir-
mig, 200 паfэr isa asir altnmtgdl. Эsir аhпапlаr arastnda gоr-
karnli irап sarkardalari var idi, Bu qalabadon sonra irап tarafi
danrgrqlara baglamaýa tэlэsdi.r V.А.Роttо danrgrqlar zamanl АЬ-
bas Mirzanin A.S.Qriboyedova dediyi sozlari xatlrladtr: "Siz bi-
zэ qarýl еппэпilаrdап istifado edirsiniz. Bunr-r katalikos Nerse-
sin РеtеrЬurqа mаktuЬu da sйbut edir".o Sonra mtiollif Abbaz
Mirzanin siilh planlnr gаrh edir: "Ruslar QаrаЬаýа, irапhlаr
ТэЬrizа qakilir va belalikla Naxgtvan vilayati neytral zona ola-
rаq qаlrr. Abbasabadda rцs qonrizonu saxlantltr. Egmadzin ta-
mizlэпir. Xristian mabadinin qоruпmаsl iiqiin iki prsitav toyin
olunur. Вuпlаrdап biri rus, digari isa iranlr olmahdrr.'Lakin la-
yiho A.S,Qriboyedova tэqdim оluпаrkэп о, Naxglvan va Eg-

l. Попmо В.А. Кавкltзс,ксtя войлtа..., ttt. lII выll. l, с. l03-1 l2

2. Yепа orada, вьпt. Il, s.327
3. Yепа clrada, s 3б7
4. Yепа orada. s.3б4-3б5
5. Y-епа orada, s.369

51
 mэdzinin qalmast tizэrindэn xott qэkrni;di.
Эsаriп Ьir yerinda V.A.Potto Qarabaý xanr Mehdiqulu xantn
Rusiya tаrэfа qayttmastnl qeyd edir: "Onu ilk dafo general
Pankratyev oz dii;orgasinda qar;lladr. Mehdinin 60 yagr оlаr-
dt". l Elo buradaca mr.iэllif yenidon ennani satqrnltýrndan bohs
edir.'
V.A.Potto doyii;lэrin xronoloji ardlcllllýrnl davam еtdirэrаk
ntslann Canubi Azorbaycandakl hэrЬi эrnaliyyatlanndan bolrs
еdir. О, rus qo;unlaпnln Tabrizi tuttnastndan yazarkon, Tabrizin
irап dёvlatinin ikinci paytaxtl adlandrrlldlýlnr sclylayir. r Dalra
sопrа qeyd edir ki, Мir Fэttalr ;аhагirr daýrlnraqdan xilas olrnaq
tiqtin yegana yoluntt гtls ordttstt qагýlslпа 9^rxlb, ;эlrагiп а9агlаrl-
nt опlаrа tahvil vennakda gёriirdtl.'
V.A.Potto rпtihагiЬэпiп yekr"rrr marholasini, Dеh-Хаrqап da-
ntgtqlart, ruslаrlп son hаrЬi эrnэliyyatl аrl, Triгktnarrqay rrrtiqav i -
lэsini do эtrаflr tаsчiг etmi;dir. Ttiгkrr'onqay rntiqavilosirrin bii-
tiln barrdlэri эsэrdэ konkret ;оrh olunmusdur.'
Эsэriп iigiincii сildiпсlэ V.A.Pcltto detnak оlаr ki, kitabrn lrэr
уегiпdо ermanilarin ruslаrа rliirzrciэti vt> kбrnayindan. bozi tari-
xi уеrlоrlп еппэпilогiIr adtna qlxtnaslndarl bahs eclir. Btr cilcli
паzаэгdэп ke9irdikdon sопга V.A,Pottot-lttn еrtrrопiраrэst Ьir
alirn olduýtr tamamila aydln gоriiпtir. О, аsагiп ikinci hissasin-
do yazlrdt: "Yerli егtпапi ahalisi fагslаrа сlаr;l rTiibariza араrlr
чэ Ьшпuпlа bizirn doy.ti;giilora yaxtndan kornak еdirdrlэr". Btr-
rаdа afttq V.A.Potto песа сlеуаrlог, ifrata чаrlr: "RLls doyii9giila-
ri qar;lstnda indi tamamila miidafiasiz Naxqtvan dttrurdu. Br.r Еr-
mэnistantn an qэdim qаhаrlэriпdап biri oltrrugdur,,. Naxqtvan Nr,r-
hun ilk yaýaylý mantaqasi oltnugdr.rr. Enrroni dilinda "nax-igevan",

l. Попmю В.д. Кавкttз<,ксtя вtlйttlt.. пt. lIl, вьtп IIl с, ,]].]

2, Yепа orada, s,4l4-4]5
3. l'епа oracla, Bbut. lV, с, 52 l
,l. Yепа оrаdа, s.522
5. Yепа orada, .g. 58 ]-590
б. Yепа orada, вьtп. II, с. 252-25-]
"ilk yaqayr;; уеri" kirnl tarci,itTa olunur.'
V.A.Potto еrmапilаriп ruslarla yaxtndan birloErnayэ hаzrг ol-
duýunu yazt,. "Aqtarak dбytigiinda ruslar tasadtifan qa|aba qa-
zanrnrqdtlar. Bu qэlэЬаdо опlаrа еrmопi baladgilori yaxtndan
kсimэk edirdilar. Qolabadэn sопrа Egmэdzindэki monastlrcla
katalikos Nersesin duа marasirni kegirildi. Rus dastэsinin saý
qalan hissэlагi monastrln qarýlslnda idilar. Мопаsttr бz qapllarl-
nl ciz xilaskarlnln riztina taybatay aqmlý. zanglar аrа чеппirdi". '
U9iincii cildin dбrdiincii hissanin son dбгd fэsilirri isa
V.A.Potto tamatnila Ennanistan чэ еппапilаrа hаsr etrnigdir.
Br"rrada о. Ennэnistantn соЁrаfi quгulu9u чэ iig dочrdэ qrsa tari-
xini qаrh etlnigdir.
Digar iki cildda olduýu kimi iiqtincri kitabda da V.A.Potto
Qafqazln Rusiyaya tabe etdirilrnэsinin qahrэtnanl olall rus gelle-
rallarlnln bioqrafiyaslnr davaln etdirir. Вurаdа о, general Bek-
kendorf, knyaz Madatov. gепеrаl Paskevig, Vaton rnйharibasi-
nin qэhrаmапl D.Davrdov, atatnan V.A.ilclvayski, gепеrаl
A.N.Krassovski vo ba;qalarlnln hayat va fbaliyyatindatl, lrabe-
la onlarln Azaгbaycarrda араrсhqlаrr iqýalgrllq hоrаkэtlаriпdэп
bahs etrniqdiг.
Вurаdа onun aslon еппэпi olan l<nyaz V.Q.Madatovutt lrayat
va faaliyyati, Azorbaycatlda уеrli эhaliya tutdtrýtr clivan lTaqqIn-
da verdiyi mаlumаtlаrr daha tnaraqltdtr. V.A.Potto yaztrdt:
"ýаmхоr altlnda qe labo qаzапап Mэdotov еппапilэr tэrоfiпdэп
hагаrаtlа qarqtlandt".'
iranlrlara Qад;l mtihаriЬэ zamanl Madatovun уегli miisэlman
эhalisini qllrncdan kegirrnasi haqqrnda эsаrdа kitЪyat qadar
tnalutnat чаrdtr. V.Potto Modatovrrn son hоrЬi arrraliyyatlannl

l. Поппtо В.д. Кавксtзt,каit tlttйtta, пL IlI, вьtп, Il, с,, -]40-34l

2. Yella оrасlа, вьul. l Il, с.479
3 Уепа orada, вьш. l, с,l45-14б

5з
tosvir еdэrkэп, onun oliimЁnii tassi.iflo qeyd edir.' V.A.Potto
Madatovun safarlэrini qэlama аlаrkэп, опuп yerli tatar ahalisi-
na qаrýl qaddarlrýrnl qiirurla qeyd edirdi.' Эsаriп tigiincii cildin-
da hadisalar daha geniq va bitkin verilmigdir.
V.A.Pottonun Qafqaz rпtihаriЬэlэriпdэп bahs edon asarinin
dбrdiincii cildi brittinliikla l 828-1 829-cu illar Rusiya-Ti.irkiya
mtihaTibasina hэsr olunmugdur. ] V.A.Potto burada rus-tiirk mi.i-
hаriЬэsiпiп sэbablarini aglb gбstаrir, Ьir anlrq Rusiyanrn Zaqaf-
qaziyanr tutmast dёvriindo birinci rus-ttirk miiharibэsi (l806-
18l2) xattrlantr, hэmiп miiharibadon sопrа Ti.irkiyanin Rusiya
ila mi.inasibatlэri аrаqdtпltr. Bu iki dбчlэt arastndakt diplomatik
danrgrqlard а Zaqafqaziyan rn ba;Ilca mi,izakira mёvzustt olduýtl
gostэrilir. V.A.Potto l828-1 829-cu illar Rusiya-Tiirkiya rntiha-
ribasinin yalntz Qafqaz cobhasindaki hadisalardan Ьэhs etmig-
dir. Mtiallif eyni zamanda mi.ihariba dёvriinda ýirnali Qafqaz
xalqlannrn vэziyyэti, Qаrа daniz sahilindэ yaýayan xalqlarrn
azadlrq miibarizasini da digar lradisalaгla раrаlеl qakilda чеr-
rnigdir. Sопга V.A.Potto Rusiya ila Тi.irkiуа arasrnda hoфi аrпэ-
liyyatlarrr-r baglanmaslnl tasvir etmigdir. Miiэllif rrriiharibanin
Qafqaz cabhasinda Ьа9 чеrэп biitiin dёytiglarirr dernak оlаг ki.
tarn tafsilattnl чеrа bilmi9dir. Вu zaman V.A.Potto Rus ordusu-
пuп, xiisusila Paskevigin stiratli va gevik amaliyyatlarrndan qii-
rurlа danrgtr, bununla bela, о, ttirklэrin dоуuq bacarlýlnt, lakin
ordu sarkardalarinin sэrigtasizliyini da qeyd edir. Kitabrn so-
пuпdа V.A.Potto ЭdirTa stilhtindэn va опuп Qafqaz bёlgasinda
Rusiya tigtin аhэmiууэtli naticalarindэn sбhbat аgrr.
V.A.Pottonun эsаriпiп beginci cildi Rusiya-iran чэ Rusiya-
Ttirkiya mйharibasindan darhal sопrаkl Qafqaz hayatrna hэsr
olunmu;dur.a Burada asasan general i.F.Paskevigin Zaqaf-

l, Попmю В.д. Кавказская война.... вып. II, с.252

2. Yепэ orada, s.253-254
J. Поmmо В.д, Кавказская войнu..., lп. IV, вuп, I-IV Тuфлtuс, /888.
4. Папmо В.д. Кавказская войнtt- -, ttt- V, выtt. 1-1ll, Тфлuс, l889-1ltgl

54
 qaziyanln iqýalrndan sonrakt harbi-siyasi foaliyyэti igrqlandrrr[-
mlqdrr. i.F.Paskevig Zaqafgaztyanrn igýallnr baqa gatdrrdrqdan
sопrа ýimali Qafqazln Rusiyaya tamamilэ tabe edilmasi Ьаrаdа
planlar clztb, fikirlэr irali siirdii.| Эsэriп biгinci hissasi bagdan-
baqa ýimali Qaфazda Ьа9 чегап hadisalora hasr olunmuqdur.
ikinci hissoda V.A.Potto bohs etdiyimiz рrоЬlеm iigtin mаrаqlr
olan bir-nega masalayo toxunur. Burada, о, l830-cu ildo Саr-
Balakonda Ьа9 чеrmig iki iisyan haqqrnda vo Zaqatalada bag
veran hadisolar haqqrnda tnalumat чегir. V.A.Potto уаzlrdl ki,
l830-cu iiin awalinda Саrdа ча Balakanda yeni hоуасапlаr
ba;landt. Usyana asas sabob yeni siyasi rejimla barrqmazhq ol-
mugdur. Fevraltn 26-da Paskevig Саrа bбyiik Ьir dasta gcindarir.
Bu dafo da iсmаlаr ЬоФk itki verarak sakitlaýdilar.r Lakin Ьir
neqa aydan sоrга Саr-Ваlаkап ayalatinda yenidan iisyan ba;Ia-
nrr. Bu dafa carltlar rus[ап bir пе9а dafa miivэffaqiyyatsizliya
diigar edirlar] Gепегаl Sеrgеуечiп harbi amaliyyatlarr naticasin-
da iisyangrIara divan tutuldu. Usyanqllarrn Ьir qoxu qaErb daýlar-
da gizlandi.a Lakin avqrrst-sentyabr aylarlnda Car-Balakanda ig-
ýal rejirnina qargr yenidan tisyan qalxrr.
Car-Balakan hadisalarinin geniglanmasindan ehtiyat edan
nrs komandanlrýl оrауа harbi qiivvaloг gбпdоrir, ahalini qr-
Irncdan keqirir. Опlаrrп iizarina aýtr чеrgilаг qoyurdu.'
V.A.Potto daha sопrа Zaqatalada baq чеrап lradisolari qаrh
edir. " l830-cu ilin oktyabrrnda rus oгdusu Kcihna Zaqatalanr эlа
kegirrnak maqsadila ога hiicum edir. YеrIi эhаli Homzat bayin
аtrаГlпdа birlo9arak rus оrdusuпu maýlub etdi. Rus ordularr
gert gakildi.6 "Sопга Ilamzat Ьау ruslапп ЭliаЬаd kandin-

l. Ппmпп В-д- Кавt,lLзtьал войпа пl, v, вull. I, l.з-ll

], Yепо oracla, вып. l, (78-8з
2. Yепо orada, вып. l, c.2l 5-2lб
3. Yепа orada, вып. Il, с,220
4. Yепа orada, вьtп. Il, t-.224-229
б, Yепа orada, вып- lI. с.2з5 2з9

55
do уеrlоgэп harbi апЬаrlаппа lriicurn edir.l Oktyabrrn 23-29-da
ruslаr Zaqata|aya daha Ьir hticum amaliyyatt kegirirlor. Bu dafo
опlапп sayt Hamzat Ьэуiп dэstasindan Ьir-пеgа dаfэ artrq idi.
Qеуri-ЬаrаЬаr garaitda doyii;lar va ohalinin miiqavimoti iуiгmi
gi,in gakir. Nohayat, поуаЬrlп l9-da ruslar Zaqatalanr toslirn
еdirlаr".'
V.A.Pottonun эsэriпiп bu hissasindo onun еtmапilэrа rаýЬэ-
ti dafalarlэ aydrn gortiniir. Hotta эsаriп sonunu о, Аrаrаt daýl-
nln tosviri ila baga gаtdrгrr ча оrапlп qadirndan enrrani rrraskani
olduýunu siibrrt etmoya galtqlr.' Lakin Potto keqrniq tarixi hadi-
sаlоrэ tохuпаrkап heg Ьir ilkin rrranbanin adtnt gаkrтliг.
V.A.Pottonun еrtпапilаго cloгitl гаýЬаti orrun baqqa эsэrlэriп-
do dэ gоrtiпiir. Sопrаlаr пэ;r etdiгdiyi аsатlэгiпdа о, еппапilа-
гiп rtts огdusuпа yaxtndan kornak gcistarrnэsini qeyd еdiг.
V. А. Pottonurn Qarabaýda еrtпэпi kбrriilliilarinin ruslаrа kбrTayi -
пэ dair yazdrýl kigik аsэri deyilanlaro siibut ola bilar.' Вu эsа-
rindo Potto QаrаЬаý xanltýtntn tasadi.if iiztindэn yarandrýrnl
gostorir. " l748-ci ilda Сачап;iг tayfasrndan olan Рэпаlr ёz kб-
gari tatarlaгlrir ауаýа qaldrгdr. Ozi,inii QаrаЬаý xant elan etdi. Ol-
konin koklti aborigenlari olan етmапilаг onttn tэziyiqinэ mortrz
qaldtlar".5 V,A.Potto bttfada tatrrarnilэ Ьir еrmопi rniiollifi kirni
qrxlg еdiг чэ шnudur ki, harnin lradisadar-r avvol da Qarabaýda
опuп kоqаri adlandrrdrýr "tаtаrlаr" оlmugduг. (Nadir gahrrl haki-
rniyyatl, Sэt-ачilаr dovlatirrin Qarabaý ЬэуlаrЬауliуi чэ s.)
Bu osorda V.A.Potto Vani ча Akop adh iki еппэпi koniillii
bэlэdqisinin rus ordusuna, iEýal dбчriiпdэ gostordiklari xidrrrat-
dэп bэlrs еdiг: "Karyaginin dastasinda Vani-yiizba;r adr ila
ganc bir ermani чаr idi. Bu tak adanr Karyagina bir-neqa yi,iz

l. Поmmtl В.д. Кавказсксtя Btl[tttct,,.. ltl. V. Bbttt, ll, с.243

2. Yепа оrаdu. ,t.25б-257
3. Yепо огаdа, s.47 1-484
4.Поmmо В.Д. ПервьLе iо(lровольцьt Ксtрабаru в ?пол:у воitlвt>ранuл
русско?о Влаdыче<-mва, Тltфлuс,, l902
5. Yепе orada. .s.3

56
adalnln gotirdiyi xeyiri verirdi".' "Hala i.istolik о, Karyaginin
ordusuna 200-300 nafЫlik bir еrmапi dastasi do gotiгmi;di"r.
"Эtrаf arazilari,9ox yaxýl tantyan Vani Karyagina balэdgilik
edirdi".' Rusiya komandanlrýl da еrmэпilаriп bu xidmotlarini
naticэsiz qclymurdtr. "Sisianov Vaninin xidrrratlorini yiiksok
qiymэtlэndirirdi. Ona ildo 200 giimii; rubl rniqdarrnda tэqatid
aytrdl".' V.A.Pottonun bu osarini охuуаrkэп r-rrs i;ýal prosesinin
manzorosi Ьir daha goz qabaýlnda сапlапlr.
V.A.Pottonun daha Ьir пеgэ asarindэ Rusiyantn Qafqazda
apardrýr igýalgr miiharibalari aks olunmu9dur. Bu baxtmdan
опuп 44-cti Draqr"rn-Nijeqorodsk роlkшпuп tarixina hаsr oltrn-
rnu; iri hacrnli эsarini gбstогmаk olar.
Эsагiп ikinci чэ iigiincii cildlarinda polkr-rri Zaqafqaziyada
apaгdrýr harbi arTaliyyatlar i9lqlarrdlгrlmt;dtг.'
Оsаriп ikinci cildi l783-1826-cr illar arzindo 44-cii Draqr-tn-
Nijeqorod polkunr-rn keqdiyi dбyir9 yoluna hоsr olttnmugdur. Br"r-
rасlа V.A.Potto polklrn Bakl, DаrЬапd ча Qubarrln igýallnda fa-
al igtirak etdiyini gоstэriг."
Kitabrn iiqiincii cildi adr qэkilэrr polktrn l826-1828-ci illar
Rr_rsiya_irari ча l 828_ l 829_сц illar Rusiya_Ti.iгkiya miiharibalo-
riпdа i;tirakrndan bahs еdiг. V.A.Potto polkrrn Yelizavetpol,
Cavanbuiaq, SэrdаrаЬаd чuгu;tпаlаrlпdа i;tiraklnI da qeyd eda-
rаk yaztr ki, polktrn эsgаrlэri fагslаrrп 40 minlik ordusrt ila iiz-
iiza galmakdan bela qokinmarnrgdirlar., sопга rntiallif роlkuп
QаrаЬаýа daxil olrnasl va orada Ьir qox kandlari yandlnnastndan
bahs еdir.'V.д.Роttо t-tls сlоquпlаппtп ТоЬгizо daxil olmaslnt,

l Пrлtппtо В.Д. Первые l)tлбрrпо.,tьцьt..., t,. l5

2 Yепа оrаdа, s. ]5-1б
3. Yапа orada, s. lб
4. Yепа orada. s,32
_r. Поtlппо в.д. Испкtllчя 41-ztt Дlлаzунt,коzо Hu,ttcztlpot\c,xcllcl ll(UrKa,

пt,I1-1ll, СПб, l893-1894

(l Yепа огаrlа, <,. II, s.77-\i l
7 Yепа orat{a, с. III, s.]7,18
|,l. Yепа оrасlа. с III. .s.27
 onlann Irantn iirэyini ala kеgiгmаsi kimi qiymatlandirmiqdir.'
V.A.Potto daha sonTa polkun l828-ci ilda baqlamrg Rusiya-Ti.ir-
kiya miiharibasinda igtirakrnr tosvir edir. V.A.Pottonun bu asa-
rinda Ьir polkun niimunasinda Rusiya imperiyasr оrdulаппrп Za-
qafqaziyada, о ctimladэn, 9imali Azarbaycanda toratdiyi daýrn-
ttlar ча qlrýrnlar Ьir daha aydrn gбriintir.
Bundan ba9qa V.A.Potto daha Ьiг osorini Qafqaz mi.ihariba-
larindo fэal i;tirak etmig harbi hissэlardэn Ьiriпа hаsr etmigdir. r
Rusiyanrn Qafqazda apardrýl mtiharibalarin igtirakgtst olmug
harbi hissalar, аlауlаr, bбlrnalar va s. haqqrnda ancaq V.A.Pot-
to аsэr yazmamlý, bu haqda geni; аsоrlаr sistemi rneydana gal-
migdir. Bu sapkili эsаrlэr sisterninda P.O.Borovskinin аsаrlагi-
ni qeyd etmak laztmdrr. P.O.Bobrovski Qafqaz ehtiyat qrепаdеr
polku', Kuban yeqor korpusuo vo xtisusila irэчап qrепасlеr pol-
kunas, bu polklarr п Zaqafqaziyanl n istilasr uýгuпdаkr mrilrariba-
lэrdа iqtirakl va i.imumiyyэtlo onlartn kegdiyi doytlq yolu tarixi-
по аsэrlоr hаsr etmiqdir. Bagqa Ьir rni,iollif i.gabanovun asari dэ
iravan polkunun kegdiyi tarixi yola hэsr оluпmugduг.О Bu mбч-
zuda аsаr yazmlý rпiiэlliflэгiп аsаrlэriпdа bizim tigiin osason,
hэmiп harbi hissэlarin АzагЬаусап tоrраýlпdа iqtirak etdiklэri
dёyii;lar daha 9ох maraqlrdrr. Masolan, L.Boquslavski АЬgеrоп
polkunun tarixinin qolama аlаrkап' polkun Cavad yaxrnlrýlnda
doyiiglarda iqtirakrnr qeyd edir.'Miiэllifin hэmiп polkun tarixi-
I. Попmю В.Д. Испорttл 44-zо lpazyHсKozo HbtxceeopodcKozo ttолка, c.l5
III, s.53
2. Поmпtо В.д. Боевм .lpollllxa пttltKlB 2l-й пехоtttной t)Lrвrtзutt ч ,Ща-
zeclrlaьcKoeo конно-uрре2уллрно?о llолка, Тuфлuс, /888
3. Бобровскutl П.о. 3наченuе Кавксtзс,кой резервной zренаiерскtл[l брч.
zаdы l816-1826 zz. СПб., l895
4. Yепа опuп, Кубанс,кuй еzерскttй корп\:(. СПб., t89З
5. Yепа опuп, Исmорuя l3-zo леtiб-lренаdерt,коzо Эрltванскtlztl llолка
за 250 леm, lм0-189з, ч. III-IV, СПб., l89з
6, Шабанов И. Исmорuя l3-zo леitб-zренаdерс.коео Эрuванс.хtlztl ttол-
ка, Тuфлuс, l87l
7. Боzуслсtвскuй Л. Исmорuя ДпtасроttL.коlо полка, m. l-ilI, СПб., l8g2
8. Yепа orada, s. ] 32.
 ni aks edan digar asэrindo, br"r harbi hissanin Quba vo
ýamaxrda
olmastnt, yerli ahalinin rus asgorlarina miinasibatini aks etdirir:
Avqustun l9-da dciyiiqglilэrin bir hissasi Atagayr kegib Qubaya
doýru harakэt etdi. Biittin atraf kэndlэrin эhalisi biza qargr qi-
yam qaldrrr ча hэtta аsgаrlаrа qayr kegmaya mane olurdular.
Bizim эsgэrlаr QэriЬап kэndinda yerli ahali ila dciyйýa girdi.
Biz yalnlz yerli ahali ilo dciytiqlarlo maqýul idik''. l
XIX эsriп ikinci уапSl ХХ аsriп awэllanndo rus tadqiqaigr-
larrndan R.Dmitriev" Q.Kazbek ], N.A.Volkinski О, i.i.Yanjul,'
S.S.Skrutovskiu, V.Belkoviq', чэ bagqalannln эsэrlаri da
QаЁ
qaz miiharibalarindэ rus hэrЬi hissalarinin ke9diyi doyii9 yolu
tarixina hаsr olunmuqdur. Sankt-Peterburqda поgr оluпmцý ki-
gik kitabqada isa о zalnan Rusiya ordusunda mбчсud olmuq 52
Draqun polklarr haqqrnda qlsa nralutnatlar darc оluпmugdur. *

Вurаdа Qafqaz miiharibalanndo gostardiyi igidliklэra gоrа

polklara verilan miikafatlardan, Rusiya irnperiyasrntn
Qafqaza
чэ onun Ьir раrgаsl olan АzэrЬаусапа verdiyi эhamiyyati aydrn
gсistэrir, A.De-Vitt', P.A.Pleve, ''' P.A.ivanov'' чэ bagqalarl isa
ciz эsэrlаriпdэ Rtrsiyanrn zaqafqaziyanln igýah masэlasina to-
xunmuqlar.

l, Боlус,лавскuй Л. Дпtuеронская llаля,rlкQ, t700-1894.СПб.,t894 с.]б].

2. !мuпlрев р. Па,ьlяtлtка ' l5-zo epeHac)ellcKozo Тuфлuсскоzо-
llояка, Тuфлuс,, l895
з. Ксtзбек г. Военнал u(,rtlopurl Грvзltнс,хоzо zlleHadepcKozo llолка в
свлзu с ucttttlpueti Кавказской войлtы, Тut|lлuс, l865
4, Волконскuй Н.Д. Испtоlлttя Гllл,зuнt,кой tteu4eй dpyxltHbt, /8J/_/88/,
Тuфлuс, l884
5, Янжул и.и, 80 леm боевоti u лоровой жцзrtч 20 арmuлларuйскоit
брuеаdы (l80б-l88б). п.I-II, Тuфлuс, l886
б. Скlэуmовскuй С, Лейб-zварdttu своdныЙ поJlк на Кавказе в пар(.ц-
iltcKyto войн1, l826-1828 zе., СПб., l896
7. Белковчч С. Исmорuя 38-й сцлtttlшлерuйской брuеаdы, Тttфлuс, l88l
8. ,Щраlvнскuе полкu (с,правочнсtя кнuzа), СПб,, l897
9. .Ще-Вumm Л, Коннuца, Boop_1,1t;eHtte ч влаdенuе оружuел СПб., t900
l0. Плеве П.д. Очеркч по u(,пlорuч коннuцы, СПб., l889
l]. ИваноВ П,Д, ОбозреНLlе cl(,lllaBa ч чсtпройсmВа реzуллрной pvccKoti
кавалерuu оm Пеmра Велuкоzо io нашuх dней, СПб., l8M
 Rusiya imperiyasrnrn Qafqaz uýrunda rпiihаriьэlэriпdэ оrdu-
пuп Ьбуйk rol oynamasl "Rusiya ordusu va donanmast tarixi"
qoxcildliyinda daha aydrn gakilda gбstarilmigdir.
l

Rusiya ordusu va donanmaslnln tarlxindan Ьэhs edan эsаriп

beqinci cildindэ 1806_1812_ci illаr, vo l828_1829_cu illar,Rtr_
siya-Tiirkiya rniiharibolari, altrnct ci ldindэ iso Rusiyanrn Qafqa-
zt tutmaq uýrunda irап va Qafqaz xalqlarr ila miiharibalari,'tam
tofsilatr ila, yrýcam tarixi stilda aks etdirillnigdir. Эsorirr doqqu-
zuncu cildinda isэ rus donanrrrastntn adt qakilan rпiilrаriЬаlаrdэ
i;tirakt i grqlandrrrlrnl gdtr.
вir stra asarlardo yalnrz Rusiya hаrьi l-rissa чэ Ьоlrпэlэгi de-
yil, ауrr-ауrr doyii;qiilarin чэ уа zabitlaгirl igýal prosesirrdo gos-
tэгсliklаri igidliklar tasvir olunmugdur. I.N.Zахагiпiп asari butra
biT rnisal ola Ьilаг.' Mtiallif asarini iki hissayo Ьоliir, oni"rtl birirl-
ci hissasi Qafqazrn qrsa tarixi ogerki. tabiati, tarixi abidolori va
iqtisadi vaziyyэtini oziinda aks etdiгrrri;dir, lkinci hisso isa Qaf-
qaz rniiharibalari va bu rTtiharibalorda fоrqlапап qоhгiэпrапlа-
пп dбyii; bacarrýr i;rqlandrrlltnl;dlr. Mtiallif Ьtrrаdа Qafqaz
"qahramanlart" Мопtrе7,оr, А.Р.Yегrпоlоч, polkovnik Когуа-
gin, Kotlyarevski, gепеrаl Vlasov, gепеrаl Passek, slravi Агхiр
Osipov чэ ba;qalarrr-rrn dciyiig yoluntt tasviг etrniqdiг. i.N.Zaxa-
rinin asarindэ dernak оlаr ki, yeni Ьiг qey уохdur. Miial|if бzir
da etiraf edir ki, bu аsэri yazarkan V.A.Pottodan чэ N.F-DtrЬго-
vindan genig istifada etmiqdir. Mi.iallif эsэriпiп bir уегiпdа qeyd
edir ki, Bakr heg da konйllti srrratda Rusiya hakimiyyatini qabr-r|
etmarniqdir.o
Rusiyanrn Qafqaz mйhаriЬаlаri taгixinda ayfl-ayn dбyii;gii-
lэriп hоrЬi salnamэsi A.L.Qizettinin аsаrlоriпdэ daha aydln
l, Исtttоltuя 1lyt,c,Kott арлuц Ll фuюtltсt, ttt. V, Vl. хх, м. l9]1-19l,]
2. Исmорuя руt,скоГt apjllllt Ll |шопttt, tll. V, с. б3-92
-]. Yепа orada, s, l45,155
4. Yепа orada, пt.l, c,,5- I l-]
_5. Захарtш.И.Н. Кавказ Ll е2о zepoLr, СПб,, l902
6. Yепа orada, ,с.44
 gostorilrni;dir. Mriallif birincl asarinda Qafqaz dбyi.iggi.ilэrinin
bir goxunun hayatmt va kegirdiyi doytrg sahnalarini tasvir et-
miqdir.' ikinci эsarda isa A.L.Qizetti Qafqazrn iqýalr zamanl
Rusiyanln itirdiyi doytiggti va zabitlarini say torkibini gostormig-
dir.' Burada mi.iallif etiraf etnriqdir ki, Qafqazln Rusiya tarafin-
don tuhrlmasr tarixinin birinci rnorhalosinda (уэпi l801-1829-
cu illаr-М.Э,). Rusiya qo;unlarl Zaqafqaziyanln tntisэlman
ауаlаtlэriпdэ daha aПlq itkilaгa lтlэruz qalrnlgdrr.'
Qafqaz doyi.iqgiilarinin qahгarnanlrýl daha ba;qa Ьiг asэrda
da oz эksini tapmtgdlr.'Umuпri хаrаktеrli Ьu asarda Zaqafqazi-
yada va Qafqazda vllrusan doyi.i;9iilar, lrarbi Ьоlgаlаг va
konkreft Гаktlаrlа polklarln qolrralnanllqlarlrrdan bohs olunur.
Kitabrn tartib olunmastnda ауrl-ауп rniiэlliflarin tadqiqat axta-
пglarrndan istifada olunlтtu;dur.
Belэlikla, XIX эsriп sonunda гtrs tarixqi.inasllýrnda irпрегiуа-
ntn ordu qur-r-rculuýut sаhtэsiпdtэ tэkсо V.A.Pottcl bolrs ettnэmi9,
aclr gakilэn va gakilrnayan xeyli sаlпаmэ. elmi axtarrg хаrаktеr-
Ii оsаrlоr yazrlmr;drr.
Giirciistanrn RLrsiyaya tabe cdi l rnosini п ytiz i l liyi rntinasi bati -
la tortib edilmi; V,A.Pottonun iinrutni redaktэsi ilэ поqr olun-
rnr-rg qoxcildlik toplu problerrri п бугэпilrrrаsi baxrtnrndan xiisttsi
эhэlniyyat kэsЬ edir.'
Эsаriп Ьiriпсi cildi l80l-ci il hadisoIaгi ilэ Ьа9lапlr va qeyd
оluпur ki, Giiгctistantn Rusiyaya tabe edilnrasi, Zaqafqaziyann
qaptlarrntn irnperiyanrn iiziina aqrnrgdrr. Эsаrdа Rusiyaya bir-
laqdinnak arafasindэ Giirci.istanrn vэziyyoti, Ьirlо;diгilmа haq-

J. Гчlеtttlttч Д.Л. XpotutKtt KсtBKtt,lt,Ktt_l Boric,K, Tu|lLtut,, l89(l

2. Гuзапtlttt д-Л. Сборнltк с,всrlанuй () ll()пrcрurrл Кuвксtзкu,r войс,к KclB-
каЗскLlх войl к Btl вра-мя Botitt Кuбксt l(,xtlztl-Kallt,Ktlti, ttellcLti<-Ktl[t, пt1,1letlKtlй
u в Закавксtз(,ко.Ll крае. ( l 80 l l 805 ), Tut|utuc, l90 l
3. Yепа оrudа, :;.78-79
4 ПodBttztt Кавказкой apлtttt, СПб,, l879
5. Уmверхdенut, Русскоzо в-цсtt)ычеttttвсt но KctBKtt,le, п. I, Тuфлut . l90l
61
qlnda Giircii garr XIII Georgi ilo, Rusiya imреrаtоrч I Pavel аrа-
stnda danrgtqlar, Knorinqin birlэqdirilma haqqlnda 18.04.180l-
ci il reskripti,l nohayat, Rusiya Dovlat Surastntn Giirci,istan mа-
sэlosinda mёvqeyi va birlaqdirilma haqqrnda l2.IX.180l-ci il
manifesti 2 igrqlandrrrlmtgdrr. Burada eyni zamanda birlaqdiril-
mэdэп dэrhal sonra yerli ahalinin garizmin siyasэtindan narazl-
lrýr da ifada olunmugdur. Birinci cildin tigtincti fэsli Knyaz
P.D.Si,ianovun Qafqaza ali bag komandan tayin olr-rnmasr hadi-
sasinin gэrhi ilo baqlayrr.' Вurаdа hamginin onun Qafqazda ilk
tэdЬirlаri, gtircii gаr ailasini Moskvaya gondarmэsi hadisalari
da gэrh olunmugdur.'
Nahayat, Qafqazda Rusiya hakimiyyэtinin yaradllrnastna
hasr olunan эsаriп, birinci cildinin dordiincti va beginci fasilla-
riпdа hadisalar Аzэфаусапlп igýalrnI aks etdirir. Dбrdiincti fa-
silda Car-Balakan ауаlэtlаriпiп iirnumi vaziyyati general Qul-
yakovun уurйqэ hazlrltq, hiicum arnэliyyatr, Balakarrin rus qo-
;uпlап tarafindan darmadaýrn edilmasi, qаrrп taslim olnrast va
bagqa hаdisэlэr i grqlandlrrlrntqdtr.' Beqirrci fasilda Ganca xanl t-
ýrnrn igýalr, Gэпсэ tizаriпэ yuriiяa hazrrlrq. P.D.Sisianovun yti-
riigо baqqrltýr, Sisianov-Cavad xan miikalimasi va gahorin rrts
ordusu tarafindan daýrdrlrnasr u hadisalaгi aks oluntrru;drrr. Kl-
tabln altt, yeddi, sэkkiz, doqquz vo onllncll fasillэri osasan ime-
retiya, Quriya, irачап va Osetiyada ЬаЕ чеrоп hadisalarэ hэsr
olunmuqdur. Lakin onuncLl faslin sonunda Kiirakgay mtiqavila-
si, Qarabaý va ýaki xanltqlannrn Rusiya tabeliyina keqmэsi tas-
vir olunmugdur.' Kitabrn on birinci fbslindэ rus-iran mtiharibo-
sinin АzаrЬаусап sahntlsi gбstarilmi;dir, * Burada mtiharibo na-
ticosindэ daýrlan АzоrЬаусап kandlэri tasvir olunmuqdur.

l. Упвержdенuе PyccKtlzo влtаdычеспвсt на Ксtвказе, ttt. l, c.2l9

2. Yепа orada, s.31-34
3- Yепа orada, s.43-44
4. Yепа orada, s.50-б3
5. Yetto orada, s.б5-78
б. Yепа orada, s.88-[l9
7. Yепа orada, s.]94-I96
8. Yепа orada, s,]97-2]B
62
 ýirvan xanl rýrnrn Rtrsiya tэrafindan tutulmasl, Bakt i-izarino
yririi9o hazlrlrq sisianov-HiiseynquIu хап danrqrqlarr va sisiano-
vun бldliriilmasi hadisalari kitabrn on ikinci fэslindo aks etdiril-
migdir.| Оп iigtincii fosildo l806-cI ildo Zaqafqaziyanln iimumi
manzarosinin yaradrlmasl ilэ yanaqr olaraq ýaki xanlrýrnda isti-
la9rlara qargt yerli ohalinin qiyamr da gбstarilmigdir.
Rusiyantn Qafqazda hakimiyatinin yaradalmaslntn xronoloji
ardrcrllrqla aks etdiran asorin ncjvbэti fasili Qudovigin
Qafqaza
baq komandan toyin olunmast ila baqlanmrgdrr. HarTrin fasilda
Bakr va Quba xanhqlannrn ttltulmasl hadisalari vo Qrrdovigin
Zаqаtаlа yiiriiqlarinin tasilah verilrni9dir. r
Sonuncu iki fasilda yenidan rus-irап rTiiharibasinin gedigi
tэsvir olunmtt9dlrr. Birinci cilddэ hadisalar general Tormosovun
Qafqaza Ali Ва9 komandan tayin olunmasr ila (1809-cu il) Ьа9а
ýаtIr.
Rusiyantn Qaiqazda oz hakimiyyэtini mc]hkamlandiriImasi-
па hasr olunmuý asarin ikinci cildi Qafqazda Тоrmоsоч, pauli-
nin vo Rtigeviгl Ьа; komandan olduqlarr l809-cu ildan l8l7-ci
ila qadar оlап Ьir dбчгii ohato еdiг. kitab Rusiya-iran miihari-
.
bosinin yeni mогhэlаsiпdо rus kolnandalrýrnrn vэzifаlэri, Qu-
dovig va Тоrmоsочuп miihaгiba рlапlаrl, iгап tэrаfiп hijсumlаrt
va siilh danrqrqlarlna haztrltq masolэlarinin qагhi ila Ьаqlапlr. О

Cildin II-VIII fasillarindo QагЬi Zaqafqaziyada-imereTiyada,

Qага daniz sahillarinda, Quгiуаdа, Kutaisida, Abxaziyada Ьа9
veran hadisalor igrqlandlrrlrnrgdIr. Kitabrn l3,14,15,18,19 va
20-ci fasiltari da QэrЬi Zaqafqaziyada сэrоуап edan rntihim ta-
rixi рrоsеslаrа hаsr edilmiq va regionun ictimai-siyasi vaziyya-
ti tasvir olunmu;dur.
Kitabrn IX-XI-ci fasillari уепidэп Rusiуа-irап mtiharibasinin

l, Уtпвержiеuче PyccKozo власIычсс,tпва на Кавхазе, tп. L, c,2l9-234

2- Yепа orada, s.241-242
3. Yепа orada, s.251-266
4, Yепа orada, с.II. s. 2-18
ayrl-ayrl cabhalorindэki hadisolordan sohbot аgrr. Burada Rusi-
уа ila irап arasrnda si.ilh danrgtqlarrnrn ba;lanmasr iigiin gostari-
lan саhdlаr, fаrslапп Qarabaýa hticumu, Azarbaycan xanlrqlarr-
nln Rusiyaya rniinasibэti, P.S.Kotlyarevskinin horbi foaliyyati,
Abbas Мirzэпiп irачап iizarina hiicurnu va onlin rnaýlubiyyati,
Qarabaý xant ila Tonnosovtrn yazlýmast, gепеrаl-mауоr Роrtуа-
ginin hаrЬi omэliyyatlan чэ rniiharibanin bagqa sahnalari i;rq-
lancltпlmtqdtr. '

Эsаriп ikinci cildinin on ikinci fbsli dernak оlаr ki, baqdan-

Ьа9а Quba xanltýlntn Rusiya tэrаfiпdаrr tatnatnilэ i;ýal olunma-
stna hаsг olunmugdur. Zaqafqaziyanrn garqinda miisaltnan aha-
]

lisinill гus igýal гejirnina qargr faalllýInIn giiclantnasi. keqrlli;

Quba xanl ýеухэli xanln faallagrnasl, ýlгчапlr Ivlustafa xalllt)
опuпlа yaxtnlagnrasl, mауоr Levitskirrin Bakr tаrаfdэп ;itnala
hiicumu, gепеrаl-mауоr Lisanevigin Qtrba ayalatinda naraztltq-
lаrr yatlftmaýa gondarilrnasi vo onltn ТаЬаsаrап istiqarnatirrclo
hiicumlart, ýeyxali xanln Daýtstanrn iqoгilorir-ra qaglnasl, эуа-
latda viэziyyэtin sabitlэqdirilrnasi чэ rrahayot Qtrba xanltýlnln
tatnatnila laýv edilmasi va orada yeni inzibati-idara sisterninin
tэqkil olunrnasr kimi hadisalari orr ikirici tasildэ oz aksini tap-
mtqdrr.
iktnci cildin novbati iiq fasili yenidan Rusiya-iran mi.ihагiЬа-
sinin gedi;ina hasr olunmugdur. Вu Ъsillэrdа rпtihаriЬэ zаmапl
diplornatik danrgrqlar sahnэsi, АЬЬаs-Мirzэпiп Taltga, QаrаЬа-
ýа va ýakiya yeni htictrmlart, Aslandtiz чurr-rgmаsl, Lankaran
yaxrnlrýrndakr doyti;, general Kotlyarevskinin dбуtiqlэrdа уаrа-
lanmast va miihariba sohnasindan uzaqlaýmasl va baqqa lradisэ-
lэr бz эksini tapmrgdrr.r
ikinci cildin sonuncu faslinda Rusiya-lran miiharibasinin Ьа-

l. Уmвержdенuе pycсKozo влаiьtчесmва на Ксtвказс. ltt, II. t, l5]-205

2 Yепа oraela, s 207-224
_l. Yепа orada, у, 427-50l
64
ýа 9atmasl vo Giilristarr siilhii tasvir оluпmu;dur.' Burada Giiltis-
tan siilhti iimurni 9akilda gаrh olunmuý ча asas gэrtlаr konkret
olaraq gostэrilmigdir. " l8 l З-сti il oktyabrrn l2-da Giiltistan siilh
rnriqavilэsi imzalandr. Bu mi.iqavila Qarabaý, Gэпсэ, ýaki, ýir-
van, Darbond, Quba. Bakl чо Tall; xanlrqlartnr obodi olaraq Rtr-
siyaya birlэgdirdi".' Эsаrdа siillr miiqavilasinin baýlanmasrna
Rusiyanrn Zaqafqaziy ada oz, hakirni yyэtini rnohkamlandirrnok
baxtmtndan rniihrirn эhэrniyyat veгilrnigdiг.
ikinci cilddэki hadisэlar Rtigevin Ьа9 kotnandan vazifэsin-
dan azad ohtnmasl va A.P.Yemolovutl bu vozifэya tayirr olun-
nrast ilэ Ьа9а qatlr.
Rusiyanllr Qafqazda siyasi va iqtisadi сэlrоtdэп rnбhkarnlan-
lnasino ча blt hakllniyyэtin Ьагсlогаr olrnastt-la араrап yollardan
bahs еdэп эsаriп iiqiincii cildinin hаг iki hissэsi l8 l6- l826-cl il-
lагdэ-А.Р.Yеrtпоlочun Ьа9 kornarrdan olduýu dочrdэ QafQazda
Ьа9 чеrэп ictilnai-siyasi рrоsеslоrdап bolrs еdiг.'
Вu cildda эsаsоlt ýirTali Qafqazda va Qаrа daniz salrillarin-
da baq vеrэп lradisalar aks oluntnugdtrг. Kitabda ýirnali Qafqaz
xalqlanntn-qegenlaгin, gаrkаzlагiп. karaqayIarln. ачаrlапп, adt-
geylorin чэ ba;qalarlnln rtls hаrЬi qiivvoloгina qargr apardlqlarl
inadlr rni.ibaгizэdan sёlrbэt aqllrr. Qага dэniz sahillari чэ Kltban
gбllarinda yaýayan xalqlarrn ;apsr,rqlaгrn va abxazlann ruslаrlа
rntibaгizosi kitabda xiisusi qeyd olLrnrnugdur. U9iincLi cildda
АzэгЬаусапdа bag vеrап hаdisэlэrа az da olsa уег veгiln'iqdiг.
Вurаdа, Qafqaz baq komandanlrýr torэf-indarr ýoki va QаrаЬаý
xanhqlarlnrn lэýч edilmasi, RLrsiya dбvlotinin Zaqafqaz.iyada бz
inzibati hakimiyyэtinin mohkarnlondirihnasi kimi qiymatlэndi-
rilmigdir.

l. УпrcержdенLlс ру((,к(r?() вLtOt)ычt,t,lltвсt tш Кавказе. пl, IlI, ч 1-2

ТulРлuс, l904 t. 501-5()8
2, Yепа оrudа. ,:. 5()6
3. Yепа orada, с. 5()6

65
 Dбrdtincii cildin birinci hissasi baEdan-baqa ikinci Rus-iran
mriharibasina hоsr olunmugdur. l Burada 18l3-cti il Gtiliistan
siilh miiqavilasindan Rusiyantn [rапlа mi,inasibatlari чэ mtihari-
Ьэпiп sаЬэЬlэri ilk fэsillorda verilmi;dir. Sonrakr bsillэrdэ
hаrЬi arnol iyyatlar biittin tafsilatr ila i grqlandtn lmt qdtr.
Dordiinci.i ci ldda Rusiya-iran mti haribэsinin osas iýtirakq rlarr
olmrrq Ьir-srrа rus general чо zabitlarinin faaliyyatina da genig
уеr verilmiqdir. Knyaz Mэdatovun Azarbaycanda yerli ahaliya
tutduýu divan, asardэ rus silahrntn bu miisэltnan olkasinda
rncihkamlэnmasi паmiпэ арапlап tэdьiг kirni qiymэtlandiril-
rni9dir.'
Kitabrn sonuncll foslinda siilh danr;rqlarr tэsvir оluпmu;duг.
Siilh danrgrqlanna ап rеаl yol Deh-Xarqandan baglanmrqdtr. La-
kin bu danrgrqlar irап tаrэfiп gtinahr ucbanndan pozulrnrrgdur.
Опа gёrа da irап ;ahl Fatali qahla, valiahd Abbas Mirza arasln-
da naraztltq Ьа9 vennidir.r Lakin rus ordusunun qэlаьаlаri Аь-
bas Mirzani yeni danrgtqlara baglamaýa vadar etdi. "Miyana
ýо-
harindan qrrх tig verst mаSаfоdэ. ТэЬriz yolu i.isttindo kigik
тйrkmэпgау kэndi уеrlэgirdi. Mэhz Ьu kiqik kandin adl uzun
zaman tarixda yaýamaq hiiququ aldl. Вurаdа fevralrn 9-darr l0-a
keqon geca Rusiya va irап arastnda abadi siilh imzalandl.'
kitabrn sonunda, Tiirkrnangay srilhiindan sопrа canubi
Azarbaycandan еrmапi ahalisinin kёgtirйlrnasi fakhna tохuпur.
"Belalikla, bundan sопrа Azarbaycanln Хоу чэ Urmiya gaha-
riпdэп Rusiyanln yeni vilayatlarina kбgi.iriilmo baýlandr. l828-
ci ilda i.imumi sayr 40 min паfоrdэп arttq olan 8249 ailo kogti-
riilmtiýdiir. Ela о vaxtdan yeni yaranmaqda olan Егmэпi vilaya-
ti tiqiin xi.isusi gerb tэsis olundu".5

l. Уmвержdенuе русско2о вttсtdычеспtва на Кttвксtзе. lll, tV, с. ч. l,

Тuфлuс, 1906
2. Yепа orada, s. l77-179
3. Yепа orada, s, 3l3
4, Yепа orada, s. 3l5-3lб
5, Yепа orada, s. 3]9
66
 Dordiincti cildin ikinci hissasi isэ tamamilэ 1в2,8-1829-cu il-
da Ьар чеrmi; Rusiya-Tiirkiyэ mriharibasina hаsr olunmu;dur.I
Kitabda Tiirkiya ilэ diplomatik аlаqэlэriп pclzulmastndan ba;la-
mtg, Эdiгпа stilhtina qodor olan bi,inin hadisэlэr tam tafsilatr ila
tasvir edilmigdir. Cildin tartibgisi V.A.Potto miihаriЬэ baglama-
mrgdan аwэl Asiyada ti,irk qiivvalari va Grimriida уеrlа9эп rus
qi.iwolэri haqqrnda malumat чеriг. Kitabda yazrlandan Ьеlэ mа-
lum olur ki, rus-ti.lrk mtiharibasi orafasinda baq komandan
i.F.Paskevigin sorancamtnda 52 piyada batalyonu, II siivari es-
kadronu, \7 kazak polku ча l44 qurýu чаr idi.2 Bunlardan 37 pi-
yada batalyonu, 3 siivari чэ l0 kazak polku hэlа dэ Canrrbi
Azarbaycan эrazisinda saxlantntqdrr.] Brrndan bagqa qeyd olu-
пur ki, miihariba cэbhasindon arzaq daglrnaq iigiin ýarqi Zaqaf-
qaziya yolu Ьэrра edilirdi.a Demali, Rusiya bu mtiharibani artrq
бz yeni miistamlakolari hеsаЬmа арапгdr. Qiirrki, эsаrdа sопrа
gcistorilmigdir ki, tezliklэ Qarabaýdan, ýirvandan, Salyandan va
Xazar sahillaгindan аrzаq va baqqa hэrЬi sursat dolu аrаЬаlаr
yollarr dolduгmugdular.5 Kitabda daha sonra rniiharibanin Ьа9-
lanmast чэ gedi;i tosvir oluntnuq, rntiharibada fэrqlапэп ауп-
ауп rus gепеrаl чэ zabitlaгinin lrayat bioqrafiyasrna genig уеr
verilmi9dir"
Эsаriп sonunda Эdirпа siilhii ча опuп Rusiya imperiyasr
tigrin mtihiim аhэmiууэtlэriпdэп danr gt Ilr. Mi,iqavilэ Rusiyanm
Dunay cabhasindaki ordusunun bag komandanl qrаf Dibig tэrэ-
fiпdэп imzalanmrgdrr. Rusiyanrn Zaq4fqaziyam futmastnt da
tэsdiq еdэп bu miiqavilэ baýlanan kimi Qafqaz сэЬhаsiпэ da
gondarilmiqdir.u

L Уmвержdенuе pyccKozo влаdычеспва Hcl Кавказе. m. IV, ц. II, Тuф-

лuс, l908
2- Yепа orada, s. l3
3. Yепа orada, s. 13
4. Yепа orada, s. lб
5. Yепа orada, s. 17-18
б. Yепа orada, s. 527-528
67
 Rusiyanrn Qafqazda oz hakimiyyatinin rrrбhkэrnlondirmak
yollannr agrb g<istarэn goxcildli asarrn nэhayat, on ikinci cildi
artrq imperiyanrn apardrýr hоrЬi amэliyyatlara deyil, garizmin
tutduýrr regionda oz iimumi-idara aparattntn yaratmaýrndan
bahs edir.' Kitabda Gi.irciistanln hakimiyyatini qabul etdiyi
vaxtdan ba9layaraq imperiyarrrn yeni-yeni эrаzilэr tutdrtqca оrа-
da oz idara aparattnt yaratrnastndan danlqtrlar.'
Giirciistan Rrrsiya torkibina daxil edildikdэn sопга orada mii-
vaqqati idaro sistemi, sопrа Gtirciistan эуаlэti yaradrlrnrgdrr.
Gопса xanlrýl i;ýal olunduqdan sопга xanltýrrr aгazisinda Yeli-
zavetpol dairasi yaradrlmrgdrr. [{arnln daira Giirсiistап эуаlэtiпа
tabe etdirilrnigdiг. Г)аirа kotnendant tаrаfiпdап idага olurrurdtr.
Kotnendant бz hakimiyyatini gэl.tlrdа saxlantlan гus qагпizопtt-
nttn komoyi ila hayata kegirirdi, Harbi, siyasi, rni.ilki чэ maliy-
уа iglarina komendant бzri baxrrdl.r 1906-ct ildan sonra Yeliza-
vetpol dairasirrda Rusiya qaza idarэgiliyi totbiq оlltпmuq;dur.
Kitabda daha sопга Quba, Bakl va Dэфапd xanllqlanntn
laývi va bunun ачэziпdэ опlапп ayalota qevrilib kotnendanttn
lrakirniyyatirrda birlэ9dirilmasi aks оluпmuЕduг. Агfiq yuxanda
adl gokilan arazilarin tэсгiiЬiэsi btr xanlrqlartn ldага tnasэlasin-
da Rusiyanrn rni.ivafЪqiyyat qazanlnaslna kёrпэk etdi.'
'Горlrrуа A.P.Yennolov dочгtiпdа Zaqafqaziyada inzibati ha-
kirn ууtэt struktuгlanntn yaradr lmaslnln daha da siiratlandiri lrna-
i

si qeyd olunrrr.'"ýakili ismayll xanln бliirnijrrdan sonra

(24.VI1.18l9) чэ hamginin ýirvanlr Mtrstafa хапlп
(l9.VIII.1820) чэ Qarabaýlt Mehdiqulu xantn (2l.XI. |822)

l Упвеllжdенuе русскоz(, влаiычеспtвсt нu KaBKalc. (1-1lct;Kc)emсKtte yttpctB-

,пе|lL|с Закавказьем ottt ttpttc,oe duuеttлtя Грчзtttt io tttt,ttcc,пttttt,teL,tttBa Велu-
Kozcl Кнлза Мltхаuла Нuколаевuча), пt.ХIl, ТutРлuс l90l,
2. Gijriiпiir tорluпuп l-ci cildi ila l2-ci c,ildi еупi vах!(1.1 lёrlih оluпuЬ gap tlluп-
musdur. Qilnki 2-ci, 3-cii va 4-cii cildlar soпrakt illarda паsr olшtпlu,sdur.
-l. Yепа orada, s. 47-48
1, Yепа orada, s.89
qaglnaslndan sопrа Yеrmоlоч hэmiп xanltqlan darhal laýv etdi
чэ ayalata qevirdi. Orada rus idaragiliyirri Ьэrqаrаr etdi".' Yeli-
zavetpolun idaragiliyinda do kigik dэyiqikliklar baq verdi. I824-
cii ilda gаhэrdа 7 rnin ahalisi olan l500 ev чаr idi. ýаhоr iki his-
saya va dord kчаrtаlа boltinarak, оrаdа qаhаr polisi yaradrldl'.
l826-cr ilin iyulun 2]-do iranla rntiharibanin yenica baglandrýl
dочrdа gаlrэriп mtisalman ahalisi iisyan qaldlrdr va polislэr ta-
rаfi ndan darrnadaýtn edildi.'
Эsаrdа daha sonra [.F.Paskeviq, Ьагоtr Rozet1, gепеrаl Qolo-
vin va Nеуdqагd, knyaz M.S.Vorontsov. general Мuгачуоч vtэ
F eldrnaгgal Baryatinskinin dочrlагiпdэ Zaqafqaziyada idагэ9ilik

mtlsаlаlагiпа dаir kiilli rniqdaгda qiymatli rnaterial чегilrпl;dir.

Тi.iгkrl'эпgау siillr rniiqavilasindan sont,a iгачап va Naxgtvall
xanltqlarlnda гus idaгoqiliyillin yaradrlmasl, Talrg xanlrýlrrda
idаrа араrаttпtп quгulmаst osarda aydrn gбstагilmi;dir.
Kitabda hэrrrqinin Ttirknranqay siilhiindan darhal sопrа Za-
qatqaziyada еппэпi oyalatinin уаrаdrltпаsl da oz aksini tapllllý-
сhг. Вurаdа lrriisalman iгаrllа sэrhэddi, егtrrrэпi эhalisini topla-
riraq (albэtta ki, iratrdan kбqi.iгmаk ;эrti ilэ) чэ еппапi ayaIati-
rri yaratrnaýln vacibliyi dafalarla qeyd оluпп,lugdur.'
Kitabda eyni zat-l,talrda Car-Balakan vilayatlorindэ бz haki-
n-riyyot quntnrl ап nl уагаdаt,kап Qafqaz kortrandan ltýtnln qarý l sl-
па Qlxan qotinliklar aks olunlrluq чэ qeycl edilmiEdir ki, azad ic-
tnalar fotmastnda уа9аmаýа оуrэ9mig уеrli эhаli, indi l,usun
nrбhkam idarэgiliya tlsas[anan hakirniyyati ilэ Ьаrrqа bilrnir чэ
tez-tez i,isyan qаldrrrгdгlаr, bu isa hciktrrTeti mасЬur edirdi ki.
idаrэ aparatr уаrаdаrkэп уеrli эhalinin гоуi hesablansln.'
Эsэrdа М.S.Vоrопtsочuп dбvriinda. Qafqazda bi.itiin Rusiya

l. Упtвсржr)ешtе pv-LL,Kzlo 6,цаr)ы,tсt,пtвat Hct KuBKttlc. пt. ХII, t,. l29

2. Yепа orada, s, I25
.]. Yепа oracla, s, l2(l
1. Yепа orada. s 245,251
5 Yепа arada. s. 2б8-]7 l
69
 imperiyasrntn idaro sisteminэ uyýun orqanlartntn yaradtlmasl
geni; aks olunmugdur. Tiflis, Kutaisi, ýаmахl, DаrЬапd чэ irа-
van quberniyalaгtntn yaradtlmast, aýalann, boylarin va baqqa
torpaq sahiblarinin hiiquqlanrrln опlаrа qaytarrlmasr haqqrnda
40-cl il reskriptlari, Zaqata|a dairasinin yaradllmasr va ba;qa
rnasalэlar brittin tafsilah ila tэsvir оluпmugdur. Bu kitabr Rusi-
уа imperiyaslnln Zaqafqaziya rniistamlakasini yaratmaq yollarr -
nt, bu yoldakl maneolari, qatinliklari va mi,iqavimatlari, eyni za-
manda Rus miistamlaka siyasatini ёziinda aks еtdiгэп Ьir gtizgii
adlandrrmaq оlаr.
Rusiyanrn Qafqazda torpaqlarr tutdrrqca оrаdа oz idara siste-
mini yarattnaslna dair yazrlrnlg daha Ьir bбyiik asarin adlnl gak-
mak оlаr. Bu asari Qatqaza dair Ьir-пеgа tэdqiqat i;inin rTiiэlli-
fi olan S.Esadze yazmtgdtr.l S.Esadze oz asarirrda hэrЬi arnaliy-
yatlarr deyil, bu hагЬi amaliyyatlar naticэsinda isýal оluпmuq
torpaqlarda idаго sisterninin yaradtImastndan bohs etlnigdir. Di-
gаr rniiэlliflar kirni S.Esadze dэ Rusiyanrn Qafqazr ttrtrnaýa bag-
Iatnaslnt I Pyotrun Хэzэrаtrаft Ьбlgоlэrа yrrrii;lari ila baýlamr;
va bu sahodэ геаl addtm kimi Gtirctistanln Rrrsiyaya tabe olma-
slnt gбtiiгmtiqdtir. Mtiallif Gйrci_istanda Rusiyanrn rniivaqqэti
idara tagkil etmasini чэ Sonra da tabe olmuq агаziпiп Rtrsiyanrn
bir vilayati kirni idara olunmastnr qeyd edir. sопrа s.Esadze
Gапса xanhýlnrn laýv edilmэsi, опuп уеriпэ yelizavetpol dai-
rasinin yaradrlmastndan Ьэhs edir. Miiallif gostarir ki, btitiiri ha-
kimiyyat daira komendanttntn alinda carnlanrni;dir.
QаrаЬаý va ýaki xanltqlarrnrn Rusiya tabeliyina keqmosini
tagkil еdэп Кtirэkgау mtiqavilэsi s.Esadzenin asarinda otari ve-
rilmigdir. Mtiallif tэkсэ onu qeyd etrnigdir ki. bu xanlrqlar ёz
хапlап ilэ Rusiya hakirniyyatini qэЬul etdiklori iigiin hokumot
burada yerli idaragilik strukturlannl saxlamlqdtr.]

l. Эсаdзе С. Исmорчческа.f запuска об управленurt Кавказtlл пl..I-II,

Тuфлuс, 1907
2. Yепа orada, с. l, s. 31

70
 S.Esadze igýal dбvriinda (1801-1828) Zaqafqaziyada rus ida-
raqiliyinin yaradrlmaslna 9ох az yer vermig чэ hadisэlari оtэri
olaraq tosvir etmigdir. Qtinki mtiallif Rusiyantn osas inzibati оr-
qanlanntn Zaqafqaziyada asil baliyyati dovriinti 1829-cu il rus-
tiirk mriharibэsi baga gatdlqdan sonra yaгadrldrýlnr qeyd edirdi.
S.Esadzeya gоrэ l829-cu ildan Zaqafqaziyanrn inzibati bбlgii
sistemi agaýrdakr kimi idi.
l. Gi.irciistan (6 qaza)
2. Beq tatar distansiyasr (Borgah, Qazax, ýamgaddil, Pambok
va ýuragol)
3. Yeddi эуаlаt: Qarabaý, ýaki, ýirvan, Bakt, Quba, Dаr-
band, Axalslx.
4. Dord v,ilayэt: irneretiya. Мiпqгеliуа, Quriya va Еrmапis-
tan.
5. Tahq xanlrýr
6. Саr-Ваlаkэп azad iсmаlап asaslnda yaradrlmtg Car-Bala-
kon.vilayati.
Yuxarrdakllardan alava Rusiyanln nozarati ila rniistaqil ida-
rа оluпап аrаzilаr: Abxaziya va Svanetiya, Daýrstanda: Tarki
gatnxalhýr, Qazrqumux, Ачаr чэ Mehdiqulu xanltqlan.'
' S.Esadzenin аsагiпdа Zaqafqaziya idaTagiliyini qurmаq iiqiin
РеtеrЬurq hбkumotinin otuzuncu illэrda gбstardiyi faaliyyat aks
etdirilmig va bir пе9а layihonin adt gэkilm;idir. Burada Zaqaf-
qaziyanrn idara olunmastna dair Paskeviqin layihasini, l837-ci
ilda imреrаtоr I Nikolay tаrэfiпdоп Tiflisэ gбпdэrilmig hoku-
mэt komissiyastntn sadri senator Ьаrоп Qanrn layihэsi ilэ mtiqa-
yisэ edilmiqdir. Miiэllif qeyd edir ki, Qan layihani Qolovin, Ro-
zen ча Kiselyovun kcimayi ilэ tэrtiЬ etmigdir. Bu layiha 1841-ci
ilin уапчапп l-dan qiivvэya mindi.] Zaqafqaziyanrn yeni idara
olunmasma gбrэ orada a9aýrdakr inzibati bбlgti hэуаtа kegirildi:

l. Есаdзе.С. Gtjstarilan аsаrl. s.б_5

2. Yепа orada, s.72

71
 l. Giirciistan-irneretiya quberniyasl (Br.rrada iki qэzа чо bu
qazalarda cami 44 sаhэ var idi)
2. Xazor vilayэti (markozi ýamaxr, 7 qaza)
3. DэrЬапd va Quba qazalan уеrli Еаrtlэrlа Darband hэrЬi
daira roisino tabe edildilar.
4. Abxaziya-Minqreliya vo Svanetiya-Rusiya t-lazarэti altrnda
бz miistaqil idaragiliyini saxlaml;dllar.
Biitiin Zaqafqaziya бlkasi nin ba;grsl, gепеrаl -quЬегпаtr_lr hi.i-
quqlarlna malik olan Qafqaz Korpustlnun Ьа; korrrandanl idi.'
S.Esadze daha sonra Qafqaz canisinliyinin yaradrlmasrnr qeyd
ehni;dir.
S.Esadzenin osarindo 1 846- l 847-cl illarin аqгаг islahatlaпna
da genis уег verilrnigdir. r Mtiэllif qeyd есliг ki, l846-cl il б de-
kаЬг reskriptlari Ьir slга qэtirrliklэr yaratsa cla (tоrраqlаrt illindan
altntnt; aýalar vo Ьэуlаriп, tolpaq lriiquqlап ёzlаriпа сlауtаrll-
mrgdrr) Rusiyanrn tnt-isalman ali ztirпrаlэri агаstпdа бztirlo dayaq
taprnaq iigtin, опu hayata keqirrTasi vacib idi,'
S.Esadze asorinin II cildi asasi]n XIX аsгiп ikinci уапslпdа
гtrs hokr.rmatinln Qafqazda yaratdr ýl idага aparattn rr-r tэkmilliэ;-
diгilmasindan bahs edir.' Btrrada эsаs dlqqat yenico tuttllmu;
ýimali Qafqaz regionuna verilrTi;dir. S.Esadze хrопоlоji аrdtсll-
llýa Ьir о qаdэr riayat etmasa dэ asarda hаdisоlаэгiп l 8,З l-ci ila-
dak aks olunduýu rniigahida оhtпuг. Hatta rniiallif l88l-ci ilda
Qafqaz ahalisirrin say ча milli taгkibi lraqqrnda tnalumat da dаrс
etdiгmi;dir.'
эsаriп sonunda sonat ча materiallardarr iьагэt оlачiэlоr чеril-
rnigdiг.
Rttsiyanln Qafqazr igýal etmak rrraqsэdi ilэ оrаdа apardrýr
rпiihагiЬоlэri i.imumi ;akilda ilk dafa gбstогrпэуо qalr;an mii-
l. & сilзе.С. G<jslаrilэп asari, s,7 5-7(l
2. Yепа orada. ,r, 529-5.10
3. Yепа tlrada, s. 534
4. Yепо orada, с. I]
5- Yепа orada, s, 308
эllif V.E.Romanovski olmugdur.' Oxuduýu nrirhazirolarin mэс-
rпu nagrindon ibarat olan V.E.Romanovskinin asarinda Rusiya-
nrn l80l-ci ildэn l859-cu iladak Qафаzl igýal etlnok moqsadi-
la apardlýl miihаriЬаlоr tasvir olunmugdur. Эsarinin birinci fэs-
ilinin (daha doýrusu birinci miihаzirа-М.Э.) V.E.Rornanovski Qaf-
qaztn соýrаfi movqeyi, ahalisi чо qlsa tarixina hаsr etmi;dir. Вurа-
da о, Qafqazln tutulmasl ilo Эlcazairin ttttulmasl ilэ (fl-ansrzlar
tarafin.,an) mtiqayisa edir. Sопrа Rusiyanln Qafqaz, igýal etrTak
iigiin bagladrýr rпiihагiЬаlаriп sabablarini аrаqdIппаýа gahgrr.
Эsаriп ikinci fasli 1801-18l2-ci illarda Ьа; чеrап hadisэlari
aks etdirir. Miiallif Ьurаdа Giirci.istanln Rrlsiyaya tabe edilrnэsi,
irап ча Tiirkiya ilэ Zaqafqaziyada ilk miihагiЬаlаr, Sisianovun
tbaliyyati, gепеrаl Когуаgiпrп Qarabaýa yiiriiglari, Kotlya-
гечskiпiп falliyyati va nahayat Aslandtrr-riiz vllrllýlnasl haqqlnda уа-
zrг.r [{adisalarin tasvir оluпmаst epizodik хаrаktег da;lnmast ila
fЪrqlаrrir. V.E.Rornanovski bir gox hadisэlaгilt ancaq adlnr gаkiг
ча tаtъilаtrппа vanтllr.
Эsэriп iiqiincii fasli l8l2-1829 cu iIlari alrata edir. V.E.Ro-
tnanovski Ьurаdа Gtiliistan sr-ilh rni.iqavilэsi. iгап va Ti,iгkiya ilэ
ikinci rпiihагiЬо, Rtiqev. Yertnolov va Paskevigin Qafqaz faaliy-
yэtlni qlsaca оlагаq sаrh еdir.' Y.E.Rornarlovski qeyd edir ki,
Giilirstan rniiqavilosindan dаrhаl sonra Zaclafqiziyada sakitliyi
Ьэrqэrаr etmak rniirnkiin olmadl.' Bu i; Yегrrrоlоча nasib oldr"r.
l8l6-cl ildan l826-cl iladek оп illik bir dбчгdtl "Zaqafqaziyada
hayacanlr giinlardan sопrа sakitlik alda olundu",' V.Е.Rоmа-
novskinin fikrinca l826-cr ildo iгапlrr Zaqafqaziyaya qafil lTii-
-
clllllll bu sakitliyi pozdu.'' Lakin bu r-rri.ihагiЬоlэr Rusiya iigtin
parlaq qаlэЬэ ilэ Ьа9а gatdr.?
l. Po-McutoBcKutt,B.E. KttBKct,l l! к.lвк.lз(к{lrl B()йlra, (-'I7б., l ёi(lO
2. Yспа оrасlа, s.55-1 l 3
-] Yепа оrасlа, s. ll7-17l)
l
4. Yепа оrаdq. s, ] 2
s
5 Yепа orada, ]23
б. Yепо оrаdа, .s. ]24
'|. V.Е.Rоrпапоvski Тiirliiча ila пiilшrihапi cla паэапlа Iu!Ltr.
7. Романовскuй.В,Е. Кttвказ tt ксtвкttзс,ксtп Boйttlt, t.l26
ft--
 iran vo Tiirkiya Zaqafqaziyaya olan iimidlarini birdafalik
itirdilar чэ onlar regionda oz kegmig hakimiyyatlarini Ьагра et-
makdэn mаhrum edildilar.'
V.E.Romanovskinin osarinin IV-X fasillari baEdan-baga Qaf-
qaz daýlrlanntn Rusiyaya qarýt mi.ibarizasina, Rusiyanrn ýimali
Qafqazda apardrýr mi.ihаriЬаlэrэ hasr olunmugdur.
Эsаriп sonunda V.Е. Romanovski Zaqafqaziya ahali sinin sa-
yrna dair аlачэ statistik materiallar чеппigdir.
Rusiyanrn Zaqafqaziyanrn igýalr рrоЬlеrпiпэ V.E.Roma-
novski digэr эsэriпdа da toxunmuqdur. Gtiгctistanln tarixindan
bohs edan эsаriпdа hadisolar aslindэ l80l-ci il, Gtirci.istanrn
]
Rusiyaya tabeliyinэ kegmasi dovrtindan sonla сэrауап edir. Mii-
oIlif Giirciistantn Rusiyaya birlaqdiгilmasina ЬбуЁk ahэrniyyat
чеrir va gostarir ki, bununla rus silahr Zaqafqazlyada бziiпэ isti-
nadgah noqtasi эldэ etmigdir. V.E.Romanovski bu asorindэ dэ
hadisalэri otari tasvir etrnig va i.imumiliyэ daha qox meyl etmi;-
diг. Rrrsiyanrn Zaqafqaziyaп iqýalrna isэ tarixi qanunarryýunluq
kirni baxmrgdrr.
Urnumi аsэrlаr strasrnda M,Ostraqorskinin эrnayini dэ аlача
etrnak оlаr.' M.Ostraqorski аsэriпdэ Rusiyanrn Qatqazr tutma-
srnrn biitiin tarixini icmal formastnda aks etdirlniqdir. Oz kigik
аsаriпiп tan yanslnl о. Qafqazrn coýrafi, tobii qaraiti, ohalisi чэ
ahalinin rnoqýuliyyatinэ hаsr etmigdir. Sопrа ]80l-ci il Gi.irciis-
tantn tabe edilmasi tasvir olunmugdur. M.Ostraqorski Qafqaz
mtiharibalarinin ilk арапсtlап kimi Sisianov vа Kotlyarevskinin
adrnr qeyd edir.' Mtiallif nrs ordusunun doytig qйvvasini yiik-
saklэra qaldrraraq yaztrdt: "iranltlarla mtihariba zalnanl mауоr
Мопtrеzоruп baqgrlrýl ila ruslarrn l l0 nafarlik dэstasi б minlik

l, В.Е. Кавказ u к4вказская войttа, c,.l26

Романовскuй
2. В.Е. Очеркьt uз uсmорuu Грузuu, Тuфлuс, l902
Ро"lлановскuй
3. М. Завоеванuе Кавказа (180] l8б4). Рас,сказ uз Оmе
Осmраzорскuй
чесmвенной uсmорuu, СПб., l880
4. Yепа orada, s.I7
74
 оrdu ila ijz-iza gэlir. Мауоr qagmaqdan olmoyi iistiin tutur, bti-
tiin dэstэ halak оlur, lakin tэslim olmurlar".' Bagqa Ьir
уеrdа
M.Ostraqorskiy'yazlr: " l 8l 2-ci ilda Kotlyarevski 2000 nabrlik
аsgоrlэ f-arslarrn 30 000 ordusu i.izarino hticuma keqmiq ча on-
larr maýlubiyyata uýrartmtgdlr".'
M.Ostraqorski бz asarinda xronoloji ardlcrllrýa riауэt etmiý
va konkret olaraq Giiliistan siilhti, yеrmоlочuп baliyyati, ikin-
ci rus-irап miiharibasi, Эdirпа siilh mtiqavilэsi чэ пэhауаt,
ýа-
rTil hаrэkаtlпdап bahs etmigdir. о, бz asarinda А.Р.Yеrmоlоч
чэ i.F.Paskevigin hayat baliyyэtina genig yer vennigd ir, Zaqaf-
qaziyanrn zэngin tоrраqlагtпlп Rtrsiyanln oImastnda yегmоlоча
rninnatdarlrq ifada etmigdir.
Rusiyanrn Qafqazl igýal etmasindan i.imrrmi bahs edan эsаr-
lоrdап biri da A.A,Kasparinin 1903-cii ildo пэ9r etdirdiyi kitab-
drr.'А.А.Каsраriпiп аsэri adabi-badii fonnada yazllmrg чэ ki-
tabda Qafqazrn tэbiati daha 9ох tэsvir olunmu;dur.
эsэriп ilk ogerklari Qafqazln iirnumi соýrаfiуаsrпа hэsr
olunmugdur, Sопrа Giircristanln tаriхiпа qrsa sayalrat edilmiq va
Rusiyaya birlagdiгilrnasi tasvir edilmigdiг. Novbati оgеrklэrdэ
rniiolliГ Rusiyanrn Zaqafqaziya siyasatini a9rqlarnaýa cahd gos-
tэппi; va tarixi аIаqоIаrэ geni; уеr чеппi;diг. A.A,Kaspari уа-
ztrdt: "Rusiya uzun miiddat Qafqazr аlэ kеgiппаk iigiin galrg-
mtgdlr, itK ЬоДК cahd I Руоtr tarafindan gбstarilrnig чо noha-
yэt Llzun illorin gargin vo аýrr rniiharibolarindan sопrа Rusiya
br"r gcizэl diyara sahib оlmugdur."о A,A.Kasparinin asari badii

tasvir vasitalari ila yazlldlýr iigrin burada, Rusiyantn Qafqazda

apardrýr mЁhаriЬэlаr zaif i;rqlandlnlmlgdlr. Mtiэllif prosesin
gedi;i ilэ deyil, naticasi ilэ daha 9ох maraqlanmtgdtr. "incli isэ
bu gozal diyarda rus qogunlarr (nrslar, rus ordusu) sahib olublar''

l . Осmраzорскuй М. Gcjstarilan asari, s, l7

2, Yепа orada. s,l9
З. Каспарч Д.Д, Покоренный Кавказ (Очерк). СПб. l 904
4, Каспарu Д.Д. Yепа orada. s.4-5
 Rusiyarrtn Qafqazr i;ýal etmasinin timштl tasvtrt P.i.Kova-
1evskinin asarindэ aks olunmugdur,' P.i.Kovalevski Rusiyanrn
biitiin Qafqazr zabt etmak maqsadila. apardrýr altmr9 illik miiha-
riЬаlоriп qrsa tarixi oqerkini vermiqdir. V.д.Роttопuп Qafqaz
mtiharibalarino hasr etdiyi эsarlari gоrtiпiir о dбчrtiп tarix;ii-
naslrýrnda darin iz buraxmrqdrr. Bela ki, бz asarinin miiqaddi-
mэsinda p.i.Kc;alevski etiraf etmi'dir ki. опuп asari iiqiin b;as
пrапЬа "sevirTli va hoгrnatli gепеrаl V.д.Роttопuп бlmаz аsэri"-
oll-nugdur,'
P.i.Kovalevskirrin asarinin ilk avvalinda Qafqazr hrtrnaýrn
R.r-rsiya iiqiin boyiik ltkilara sabab oldlrýtrnr"r etiraletnrigdir,
Mii-
allif tэsогi bela Ьа;lауtr: "Rttsiyanrn Qafqazl i;ýal ettnasini can-
ll yaznraq lazttndtr. Rusiya Ьu yolda neqa-neqэ iпsап, sayslz-he-
sabslz doytiq чаsitэlэri, kiilli miqdarda рul itirrliigdir".* sопrа
m|iэllif сlеус1 edir ki, taassiif ki, Ьrrпlагl harrrr bilrnir, qiinki bu
п-riihаriьаlаr qox zaif oyranillni;diг. v.д.роttопuп эsагi hэm
hосmса lrarn da qiyrr-rotda 9ох bбyiikdiir. опа gога halTt onrt
oxllya biIrnir. Gепеrаl Dr,rbrovinin klassik asari'do harnqinin па-
dir tapllan kitablardandrr. Bu lnasala ilэ аlаqаdаг ba;qa yerda уа
ауrl-ауrl rnaqalalarda rast gatirik, yaxud da az yayrlrTt9 па9rlаr-
cla gоriiг|ik. Ona gоrэ da Rusiyanrn Qafqazl i9ýalrna dair harnr-
пlп OxLlya Ьilэсауi Ьir аsаr уагаtmаq laztm idi".''
P.i.Kovalevskinin "HatTttnIn oxllya bilacayi asэr"iinda Giir-
с iistan tn Rusiyaya birlэ9diri lrnasi ndan, qirnali Qafqazda rni.ihari -
ьа Ьа9а gatanadak biittin hadisalar konkret va yrýcam fornrada

l Кiп;tt.цсвс.кttй.П.И. ЗttBtleBatlue Ксtвксtза Ptlt,t,tteй ( ul,ttttllluчс<,кuй очаllк)

(,пб,, l9l.]
* Р j.Kovalev.ski V,A.Pottottuп "Кавксtзскаjа всtjпа... " a.sal,illi паzаrdа tulчr.
_J, Кrlвltltевскuй.П.И. Зсtвоеванuа KaBKaзa Роt-с,uей, с,5
4, Yепа оrаdа.
5, !,чбулвuн Н.Ф. Испulрttя войньr ч влсtiьtчесtлtва p\,{,(,KLl,\ Ксtвказе
б. Кtlвалевскuй.П-И. Завоевсчлrt: Кавксlзtt Рос,с,ttей, с,.5
verilmgidir. Ba;qa rniialliflar kimi P.I.Kovalevski da GЁrciista-
nrn Rusiyaya tabe edilmasini bi.iti.rn Zaqafqaziyant эlа kеgirпTэk
iiqiin аqаr hesab edirdi. lakin P.i.Kclvalevski etiraf etmigdir ki,
Rusiya ordusu mtisэlman ayalotlorini tutduqdan sonra Sisianov
Gonca xanlrýl iizэrino harakat etmayi qаrаrа aldr. Lakin Sisia-
nov Ьа9а diigiirdti ki, bu iq bir az gэtiп Ьа9а gala bilar. Qйnki, аr-
tlq о, Car-Balakan эhalisinin qogaqlrýr haqqlnda malumat al-
tnlgdtr".'
Gэпсэ xanltýlntn igýalr rrrэsalasino galdikda P.i.Kovalevski
i9ýal prosesinda l750 gancэlinin oldiiytinii va 11]24 паЪrirl
эsir alrndrýl haqqrnda maliirTlat чеrir.' Miiollif Ьu гаqэrпlоri
V. А. Pottodan gбti"irrntigdiir.'
P.i. Kovalevski birinci Rtrsiуа-iгап rniihaгibasinirr ba;lanmasl
haqcllnda da бz t-ikrini kопkrеt Ьildiгпri9 va qeyd etrni9diг ki, iгап
Rttsiyatrtn Zaqafqaziyada gбrduyti i9lэrа mапе olmaq istayirdi.'
P.i.Kovalevski sonra da rni,ilraribo zamanl "хlгdа tаtаr xanlrqla-
п"' ila Rusiyantn rniinasibatlarindэn bahs еdiг. Кiirаkgау rnii-
qavrlasi, ýiгчап xanlrýr ila miinasibэtlar, Sisianovllll Baktda бl-
diiri.iltnasindarr sбlrbat аqrr.
P.i.Kovalevski general Qrrdoviq va Топ,поsочuп baq komalr-
clan oldtrqlarl dovrti. bir dёчrdэ RLrslya-iran. Rrrsiya-Tйrkiya
n-riiharibalэri gediqindan atraflt surotda bэlrs etrnigdir. Вuгаdа о,
Quba, Bakr va ýirчап xanlrqlannrn i9ýalrnr tаsчiг ehnigdir. Adr
qakilan asarda Gtiliistan rniiqavilэsina qox kiqik уеr venniq va
опuп апсаq ikinci maddэsi aks olunmrt;clrtr.o
P.i. Kovalevskinin аsэriпdа A,P.Yermolovrtn baq komandan
olduýtr dбчrэ da geni; yer verilm;idir. Lakin rniiollif brrrada

l Ковалевt,кuй,П.И. Завоеванuе KaBKct,ta Рос,t,uсГt, с.llб

2. Yепа orada. s, 88
.,l. Поmпul,В.А. Кавказ<,ксtлt вtlйнсt,.. пt,l, ч.lIl, с.-]-]0
1 Ковалевскuu.П.И. Зсtвоеванtlе Кавказсt Pot,L,tteit, t,,98
5, Yепа orada. ,g.l23
6 Yепэ orada. s.l83

77
 А.Р.Yеrrпоlоччп igýal olunan эrаzilоrdа mtistamlakэ idarogili-
yi yaratmaslndan deyil, osasan ýimali Qafqazdakr doyti;lardan
daha 9ох bahs etmi;dir. Опuп эsэriпiп Ьu fasli V.A.Pottonun
asarinin ikinci cildini konspektlaqdirilmi9 fогmаstпt xatrrladtr.
P.i.Kovalevskinin эsэгiпdа ikinci Rusiya-iran rпiihагiЬэsi
haqqrnda da konkret fikirlar irаli stiriilmi,iqdiir. Burada da, miial-
lif birinci mtiharibэda olduýu kimi btittin grinahrn irап tаrоfrlа
olduýunu qeyd edir. Daha sопrа P.i,Kovalevski qrsaca оlаrаq
rus-tiirk miiharibasini tэsvir edir. Ttirkmэnqay rniiqavilasina
galdikda isa miiallif опu rus silahrnrn Zaqafqaziyada parrltrsr ki-
mi qiymэtlandirmi;dir. Эsаriп qalan hissasinin P,i.Kovalevski
ýamil harakatr ila Rusiyanrn Zaqafqaziyada oz mtistanllakэ
aparafinl yaTatmast rnarhalosino hosr etrnigdir.
Digэr nrs tarixgilari kimi P.i,Kovalevski da oz аsаriпdэ еr-
mапilэrа borik rэýЬаt bэslэdiyini gбstаrir. О. yazrrdr: "Rusiya
homginin еппопilаri rniidafia etmali idi. Har geydan эччаl ona
gёrо idi ki. егmэпilаr xristian idi, sопrа da ki, опlаr "aýtllt,
эmэksечаr, igbilэn, rеgiопuп akingilik ча sanayesirri oz эllаriп-
da saxlayan adamlardtrlar. Emranilar Rusiyaya na qodar rTeyl
gбstаrirlаrsа, Rusiya da еппапilаri Ьir о qadar sevn-ralidir, Еr-
monilar оsаsэп iran vo Ttirkiya аrаzisiпdэ yagaylrchlar. Zaqaf-
qaziyaп tutduqdan sопrа "Rusiya опlаrr oz yeni tutduýrr tоrраq-
lаrа kбqtiппоуа imkan tapdl".' ikinci rus-iran rniiharibosindon
bahs еdаrkэп miiallif qeyd edir ki, tatarlar dаstэ yrýrb ruslаrа
qаrýl чuruýurdulаr, еппапilэr isa l500 naforlik dasta ilэ Rusiya-
уа tаrаf kegdilэr, 2 Ёmumiyyatla, P.i.Kovalevski osarini
N.F.Dubrovin ча Y.A.Pottonun эsorinin kospektlagdirilmasi ki-
mi qiyrnatlэndirmak оlаr. Эsэr daha Ьir dafiа Sankt-Peterburqda
пэ9r olunmuqdu.'

l" Ковалевскuй.П.И. Завоеванuе Кавказа Россuей, c.80-8i

2. Yепа orada. s.243
3. Ковцлевскuй.П.И, Кавкдз, m,LII,Испорuя з[lnоеванuе Кавказа Роtсuей СПб., l9t5

78
 Qafqazrn Rusiya tarafindan igýah onun Qafqazda mбhkаm-
lonmasina daiT goxcildlik osar naýI olunduqdan sопrа, geni;
oxucu kiitlosi iigiin yrýcam аsоrlэг da паqr olunurdu. Веlэ аsаr-
Iordan biri l9ll-ci ilda Sankt-Peterburqda gapdan glxmtgdlr.'
Bu аsаrdа hadisэlor konket faktlar iizэrindo qurulmu; vo ayrr-
ауrl masalalэr naql oiunmugdur. Bagqa iimumi xarakterli эsоr-
lэr kimi burada da Rusiyanrn Qafqaza ekspansiyasI I Pyotrun
dcivr0ndon gбtiiriilmiigdtir. Hadisalar Gtirctistantn Rusiyaya Ьir-
lagdirilrrlasi ilo daha da aydrn tasvir оluпur va imреriуапlп siya-
Soti daha aydln izah olunur. Osorda, 1802-ci ildon
Qafqaztn baq
komandant toyin olunmuq general Sisianovun dili ilэ Rusiya
ddvlatinin baghca maqsadi gбStorillniýdir. Sisianov deyirdi ki,
biz bu arazilari futmaq iigiin бz tоrраqlагrmrzа qeviгmok iiqiin
bura gohnigik. Ona gбrа da laztm galarsa bizim planlanmrza
mriqavimэt gбStаrапlоriп hamlstnt tamamila qrlrncdan kegirib
rnэhv edocayik". 'Эsоrdа Rrrsiya-irall va Rusiya-Tiirkiyэ mi.i-
hагiьоlаri iia yanagl, Azarbaycan xanitqlanntn da tоdriсап Rb
Siya tагоfiпdап zabt olunmast biitiin agrqllýr ilo gostorilnii9dir.
Hadisalorin demok оlаr ki, еупilэ aks olunmast daha bir
iitnumi xarakterli аsагdа cizЁnii gtistагir, i Lakin. bLrrada
рrоЬ-
lernli hadisalor daha konket aks etdirilrnigdir, IIоr iki asarda
Rusiyantn Qafqaz va о ciimlэdan ýimali АzоrЬаусап torpaqlarl-
пt igýal etrrrosi aglq formada gбstarilmiýdir.
Rusiyantn Qafqazda apardrýr igýalgr miiharibolar va bu nrij-
haribalarin noticasinda btitiin Qafqaz bбlgasinin zabt edilmasi
XIX эsriп ikinci yarrsl mialliflardan R.A.Fadeyevin эsоrlаriп-
da da ciz эksini tapmrgdrг.a
V.Vtginskinin osarinda Qafqazln соýrаfi mcivqeyi haqqrnda
malumatla yanaýl, onun hаrЬi{агiхi tasvirina da geni9
уег veriI
l. Очеркu похоренч, Кавкаэа, СПб.. l9l]
2 Yепо orada, s.б7
з- Конспехm по uспlорuц похоренuй Кавказа, Вц,,tьно, l9l4
4 Фаdеев Р-д. Шесtпьdесяtп леm Каоказской войньt, Тuфлuс, l860
rni;dir.' Miiallif Qafqaztn doyii; iiqiin уаrаrlr olan Ьб1 gэlaritrdon
sohbat аqlr. Miiollif Qafqazrn doyii; iiqiin уаrаrlt olan
bбlgalarindan sohbat аqrг, Miiallif Qafqazrn сэпuЬ-qаrqiпdэп
(yani Azanrbaycandan-M.a.) bahs еdаrkэп oranln gozal tabia-
ta va iqlirna malik olmastndan bahs edir. Sопrа Ьir пбч qiirr-rrla
qeyd edir ki, Ьu arazi аrhq Rusiya imperiyasrnln geni9 torpaqla-
п slгaslna qatllmr;drг.
Rusiyantn Qafqaz siyasatirrdon bahs edan rnlialliflэrdarr Ьiri
A.AПsiqevski hadisalari tahlil еtmэуэ galr;mlq; va Rttsiyantn
Qafqazr igýal etrnэk trýrutnda irап. Ttirkiya чэ Qafqaz daýlrlarr
ila apardIýr miihаriьаlэгdэrr bahs etrnigdir.r Baq;qa Ьiг asarda isa
Rusiyanln Qafqazda apardrýl i;ýalqr mtilrаriьа|аr Gtirciistarrln
Rusiyaya tabe edilrrrasinэdak olan dочrо qаdаг tasviг olrtntrrltq-
drrr.r Эsгdа belo bir fikir ifada oltrnmugdtrг ki, Giirciistantn Ru-
siyaya Ьirlа;сiiгi lrrrasi, sопuп crtntttr bu torpaql аrdа apardlýl ttzun
rniiddatli rrrtibarizanin bahrasi olmugdur,
Rusiyanln Qafqazr alo keglrrlrэk iiqiin orada apardrýl istilaqr
miihаriьаlаrdап bilavasita bahs edan шtiаllif'lагсlап Ьiri dэ
N . N. Srrxotindir.'
N.N.SLlxotin Rusiya dovlatinin b|itiin tarixi orzindэ otlun
apardrýr rrr|ihагiЬаlэrэ bбyiik уеr verrngidir. О. Rusiya-Tiirkiya
miihаriьаlэriпiп da tasvirini r.,егlтi; va Ьu rlliiharibaltlrda Rtrsi-
yanrn qalэbasinin aharniyyэtini qeyd etrni;dir.
N.N.SLrxotin l806-1812cl illarda Ьа9 vermiq Rtrsiya-Ttirkiya
miiharibasilli iki dочrа ауlпr. Birinci dбчr l806-1809, ikinci dёчr
isa l809-18l2-ci illэri эhаtа edir. Burada mrialli1' M.i.Krrttlzo-

l Bbttt.tttttt,Kuit В. BoeHHo-cllt.ltllu'le(,K{)e u zcozpcuPtt.tecK()(, 0пll(,atllle KttB,

ка,](,к()?о ()кргlu, Тuфлuс. l906
2. ДlltllttucBL-Ktt[t"Д. Y1LюBtt;t ttttt,tteit борьбьt <, сrlсеDя.мч llч KaBKlt,tc
pa+bule Ll lпаперь. М. ] 908
3, Испtrlllttчес кuй очерк Кавкtlз<,мtr всlйн ottt tt-х lt.lllcl,чal iо llpu.,l)e-

duненuя Г1ll,зtttt, ТutРлuс,, l899

4. Сухlлпtuн.Н.Н. Перuоdы войtt ttt: Boulcdlttttx в 1,2, u _] чu<,lttLl
Обзорсt Btltitt Poсc,tttt опt Пепtра [JcлttKtlzrt io Hctuttt-t itteГt, KoBtto, l897
80
 vun cabhэda ali Ьа; komandan tэуiп olundtrqdarr sonra ruslarln
qэlabalэrinin artdrýrnr gбstarirdi. l

N.N.Suxotin l826-1828-ci illаr Rusiya-iгan rniiharibэsinin

qlsa tasvirini venniqdir. Miiallif burada ruslагtп ýаrпхоrgау уа-
xrnllýrndakr qalabэsirli, Yelizavetpol doцiqiini.i, iravantn ahn-
masttll, Abbasabadtn rntihasirasi va эlа kegirilrnasini, Cavanbtr-
laq чurugmаslпl vo baqqa miihtirn hadisalari tэsчir etrnigdir.
N.N.Suxotin qeyd edirdi ki. "1826-cl il arrroliyyatlan irапltlапп
biziln arazilэrimizdon qovulrTasl ilэ baga qatdr".' Sопrа rntiallif
qlsaca оlаrаq i.P,Paskeviqin Canubi АzэrЬаусапdа apardrýl hоr-
bi alnoliyyatlar iizoгinda dауапtr. Daha sonra N.N.Sr-rxotin
Ti_irkrnarrgay rrrtiqavilositii ;аrh еdir. Вuгаdа о. rntiqavilanin yal-
ntz ikinci va beginci rTladdэlaгinin adtnl gаkiг.
Rtrsiyantn irапlа sonuncu rni.ihaгibэsindaki qэlэbasinirr эhа-
rrliyyatindэn Ьэhs еdtlrkап, N.N.Suxotin yaztгdt:''BeIalikla,
itlrреrаtог I Nikolaylrl dочrtiпdэ iгапlа, Вбуiik Pyotrutl dбчгtirl-
diэп ba;Ianarr [I Yekatritla va I Aleksandrtn сlбчгlэriпdэ davanr
etdirlIan ytizillik mi.iЬагizа Ьа9а gatdr. Br"r r-rriilTагiЬаltэr гus sila-
hrrrtn dalra gi.iclti olduýurru siibut etdi va Rttsiyatlrn Zaqatqaziya-
da tartrl vi,l ;эгiksiz hakimiyyotini Ьаrqэrаr etdi".'
N.N.Srrxotin 1 828-1 829-сu iIlar Rtrsiya-Trirkiya niiharibosi-
па бz аsаriпdэ genig уег vermi;dir. Miiallif avrrolca п"riihагiЬа-
пiп sababiarini ara9cllгrnaýa galr;rr. Daha sопrа rniihaгiba haln
Dunay, harn da Qafqaz-Asiya cabhasinda tasvir оluпur. I-Iclr iki
cэbhada miilraribэ iki dбчrэ bбliiniir - l828 чэ l829-crr illarin
hаrЬi amaliyyat kompaniyalartna. Qatqaz cabhosindaki hэrЬi
amaliyyatlarrn miivafЪqiyyэtsizliyini N.N Suxotin irапlа yeni-
са baqa gatmrg'yorucu mi.iharibadan osgarlarin haltэ hamlstnln
qayltmalnasr va qayrdrb gэlэпlаriп isa уоrýuпluýu ila izah edirdi.
Mtiallif Qafqaz cabhasinda ruslапп 49 min аsgаr vа l48 hаr
l. Cy,rtlпttttt Н.Н. Gristarilaп аsаri ]91-292
2. Yепа огаdu. ,s. 30]
,1. Yelta ttrada .с. .]05

81
bi texnikast olduýunu izah edir. Вuпlаrdап 20 min эsgоr vo 58
harbi texnika, Tiirkimэngay mriqavilasi ila tayin olunmuq taz-
miпаtш irап tarafindan cidanilmasinadak, irап vilayatlarindэ
saxlantlmtgdtr.'
N.N.Suxotirr Asiya Ti.irkiyэsi эrazisindo bag чеrап hэrЬi
аmэliууаtlапп tafsilattnt verir. О, Tiirkiyada yagayan еппапi
ahalisinin harbi аmэliууаtlаr zamanl Rusiyaya kбrnayini tasvir
edir. Эsэrdа Эdima si.ilh rniiqavilasinin, Rusiyanrn Qafqazda
yeni tоrраqlаr (Axalsrx va Axalkalaki) ala kеgiгmаsi baxtmtn-
dan Ьбуiik tarixi ahamiyyati qeyd olunur.
XIX аsriп ikinci yansl va ХХ asrin avallari tarix;rinaslrýrn-
da, Rusiyantn Qafqazt, о ctirnladan ýimali АzаrЬаусапr istila et-
masi lnasalasi A.P.Liprandinin asaTinda tahlil оluпаrаq aks et-
dirilmgidir,'
A.P.Liprandi oz miiasiralarindэn Ъrqli оIаrаq hadisalarэ
tanqidi yanaýma metodundan istifada etmi9 va tагiхi hadisэlari
tah|il etmi;dir. Rusiyanrn Qafqazr i;ýal etmasi l-radisalarini sti-
rэtlа nazardan kegiron rniiallif qeyd edir ki, istila edilmig orazi-
lагi аldэ saxlamaq indi ап miihiirn рrоЬlеmlаrdаrr biridir.'
A,P.Liprandi etiraf edir ki, "Rusiyada еlэ Ьir бlkа yoxdtrr ki, о.
rus xalqt iigiin Qafqazdan baha Ьа9а golsin. Burada uzuп illor
boyu igýalqrlrq miihагiЬаlэri арагrlrпrg va hоr qarlg tограýr Ru-
siya uzun miiЬаrizэ ча itkilэrdan sопrа ala bilmigdir. Biittin Qaf-
qaz rus qanr ila suvanlmt;, burada rus bahadrrlanntn si.irniiklari
ulrufftugdur".'
A.P.Liprandi Qafqazda Rusiya hokumatinin idагэ араrаtlа-
rrnda regiondan olan xalqlann gakisinin artmastndan паrаhаt ol-
muý чо ehtiyatla qeyd etmigdir ki, bu, Qafqazrn бziiniiidarosino
gevrila Ьilэr va onda Rusiya bu бlkani itirmak talrltikasi
l. I. Сухоmuн Н.Н, Gcjstarilaп asari, .s. 340-34l
2. Лuпранdu Д.П. Кавказ u Россьtя, Харьков, l9l 1

3. Yепа orada, s. 9
4. Yепа оrаdа, ,у. 5

82
altrnda qala bilar".'
Sonra A.P.Liprandi Qafqazda yaýayan xalqlarrn бlkada tutdu-
qlarl mбvqeyi haQqrnda malumat verir. Вurаdа о, regionda tniisal-
mапlапп va ermanilarin tisti.inltik taqkil etmasindan Ьэhs edir. Mri-
allif bu йsttinliiyri birincilorin say arttml, tarkibi ila, ikincilarin isa
Rusiya hcikumati va horbi dairolarinin faaliyyati ila izah etmi;dir.
A.P.Liprandi qeyd etmiýdir ki, еrmапilаr bu araziya sonradan gэl-
miglar.' Mriallif Qafqazln ingiltaro tarafindan iqtisadi igýalrna da
diqqat yetirmiq чэ Rusiya hokumatinin siyasэtina tэnqidi yanaý-
mtqdtr. A,P.Liprandi ruslапп Zaqafqaziyaya kоgiirйlmаsi siyasatini
tahlil etmiE ча Ьuпu Rustyanln бzii iigiin regionda dayaq yaratmast
kimi qiymatlэndinniqdir.' Mtiallif Zaqafqaziyada Rusiyanln miis-
tamlaka siyasatinэ toxlln11uý чэ bir daha rus miistamlaka iisuli-ida-
rоsiпdэп bahs ehnigdir, О, Ti.irkiya arazisindan еrmапilаriп Zaqaf-
qaziy ау а kёgi,irtilmasini, Rusiyantn regionda apardl ýl miistam lэkа
siyasatinin tarkib hissasi kimi qiymatlandirmigdir.o Bu masalэda
N.N.ýavrov da A.P.Liprandiyэ ;arik qlxml;dlr. N.N.ýavrov qeyd
etrnigdir ki, l828-ci ildan l830_cu iladok irачап, Tiflis ча Yeliza_
vetpol quЬеrпiуаlап arazisina 40 000 поfаr irап va 84000 пэfаr
Ttirkiya ermanisi kбqtiriihn{ig va опlаr эп yaxýl torpaqlarda mos-
kunla9drrrlrnlgdrlar, Yelizavetpolda daýhq аrаzilаrdэ va Gоусэ go-
lti sahillarinda daha gox еrmапi maskunlagdtrllmt9dlг.5 Yеri gэl-
mi;kan qeyd etmak lazlmdrr ki, N,N.ýavrov i9ýaldan sопrа l908-ci
ila qэdаr Zaqafqaziyaya cami bir milyondan 9ох егmапi gбqtiriildii-
ytinti da qeyd etmigdir.u ТаqriЬап eyni fikirlara V.L Veliqkonun

l. Лuпранdu Д.П. Gcjstarilaл asari. .s- /J

2. Yепа оrаdа. s.46
-J- Yепа orada, s. l59
4. Yепа oroda, s- I33
5. Шсtвlлов н.н, Новая уероза русскому dелу в Закавказье преdс,
mавuлая рас,поряdка MyzaHu uнораdцал,l. СПб., l9l ], с,б,]
6. Yепа оrаdа. s,64
asarinda dэ rast galmak olur.' V.I-.Veliqko hamginin QatQazlr-r
Rusiya tаrэfiпdэп iEýalr. rus mtjstэmlэkа sryasoti va buna геgi-
onda yagayan miixtэlif xalqlann rntinasibotini aglb gбstaгlTig.
eyni zamanda Rusiyanln Qafqaz ordusunun yenilmazliyrndэn va
s. hadisэlardan bahs etmiqdir.
Qafqaz miiharibalэrinin ba;lanýrcr va Zaqafqaziyada ilk tor-
paqlar эlа kegiгmasi ila naticolэnan Gtirciistanrn Rusiyaya tabe
edilmэsi hadisasi Z.Avalovun аsаriпdэ oztintin tarn iэksiпi tap-
mtSdlr.'
z.Avalovun osari оп iki fasildan iьагоt olsa da, rl-riiallif bu-
r-run ilk doqqr-rz fэslini Giirciistarrrn qlsa tагiхi оqегkiпа hаsr et-
mi;dir. Lakin brrrada miiallif taгixi l-rаdisэlагiп ;эгhirri ХV
эsrdап baglayaraq vertrrig чэ Ьu zalnan Gtirciistan-Rr_rsiya lrогЬl-
siyasi alaqalarina geni; уеr aylпtrt;dtr. Мэlurп оlur ki, nriiollif
Gtirciistanln Rusryaya biгla;dirilrrrэsinin ilkin tагiхi ýогtlагiпi
aragdrrrnaýl qагýlslпа rnэqsэd qoyrnr"r;dr-rr. Эsаrdа I РуоtгLrп Хэ-
zarsalrili чilауаtlэгiэ yiiгii;ii, XYIII эsriп il<inci уагrsrпdа Gtir-
ciistan-Rцsiya rniirrasibэtlarinin rnki;afi. iэsritr scrnuncla сlrаf
V, Zrlbovun Zaclafqaztyaya yiirii; l ап ktln krеt fa ktl аrlа oks о l utl -
tnttsctur.
Sопrа Z. Avalov Rusiyaya birlasd i гi l rna огоfЬs inda Giiгс iista-

rrtn ictirnai-siyasi vaziyytlti r-izагir-rdэ dayanrnrg чэ iгап сlбl lэti-

rrirr Gtirctistana etdiyi tazyiqlari a9rqlarnr;dlr. Digэг ttэгаfilап
lniiallif Giirci,istan r-igiin artrnaqda olarr osrr.anll tahliikasir-ri clrsa
;аrh etmi;, daha sопга Rusiyanln бlt<ауа gбstэrdiyi tazyiqlэri
gostannigdir. Belэlikla, Z.Avalov XVIII оsriп sonunda va XIX
аsriп ilk ilinda Giirci.istanln 9ох gаtiп vozlyyatdэ olduýurrr_r tas-
vir еdэ bilmigdir. Laikn Z.Avalov hаr Lig бlkапiп tnaqsiэdinin
Gtirciistanr tutmaq oldtrýtrnu bildirarak, Ьu бlkаlэr аrаslпdа хгis-
tian Rusiyaya йsttinliik vermig va Rusiya tabeliyina kegtTiэyi,

l, ВеLtttчкtl,В-Л Кавкttз: Русское it,Lttl tt ,vaKdyttlteлeHHbtc Bl)lll)l)(.ы

"[Iолrtое собрttнttе tt:.,блttuttсtпttческrц (.oчLttleHtt[t", пt.l, спб,, ,l904
2. Двалов,З. Пput,tledttHeHLte Грузutt к Pot.LtLt, СПб., ]90l
84
 lntisalman olkasi asaratinda olmaqdan iistiin tutmu;dtrr.' Эsаriп
sonunda Gi.irciistanrn Rursiya tabeliyina kеqmэsiпэ dair l78З-сti
ildan sonrakl biitiin miiqavilo sanadlari taqdim оluпur.
Х[Х asrin ikinci yafisl, ХХ эsriп эччаllаri rus tarix;йnaslt-
ýrnda Zaqafqaziyanrn Rusiya tarafindan igýah rnasalasina dair
уаzslап аsаrlаr igarisinda i;ýal prosesinin эsаs igtirakgrlarr ol-
mllý gепеrаl va zabitlэrin hayat, faaliyyatlэrindan bahs edan bi-
oqrafik kitablar da xtisusi уеr tutur. Вu anona эslirrdo XIX эsriп
birinci yartslndan ba;larTrg чо biz br-r Ьаrаdа artrq bir пе9э аsэ-
riп adrnl qakrnigik.
V.A"Pottollun аsоrlэriпdо arltq biz, i;ýal prosesinda эsаs rol
оупаmtý gепеrаl va zabitlэrin bioqrafiyaslna gerri; уеr verildiyi-
ni qeyd etrni;ik. Lakin Ьir slra hallarda Ьu Ьiоqгаfiуаlага ayrlca
kitablar vэ уа mаqаlаlаr da hаsг оlttпmu;duг,
Qatqaz rni.ihaгibalarinin osas igtiгakqrlarrndan birl, oslon ег-
r-nani olub yerli miisalman-tatar (аzаrЬаусапh-М.О.) эhalisinin
qэddаr diigrnэni general-leytenant. knyaz V.Q.Madatovlln bi-
oqrafiyasrndan bal.s edan kitab da bu sisterna daxil olan аsаrlаr-
dondir. r Kitabda V.Q.Modatovtttl hэrЬi Ъaliyyoti Ьiгiпсi vtэ
i ki nci Rtrs i уа-iгаrl rTiiharibolarindэ i9tiгakr, опuп Daýtstanl п ý i-

mal hissэsilldэ lTэгЬi arTэliyyatlarlndan va пэhауtэt l828-ci ildil

Rusiya-Tiir-kiyэ nrtiharibэsi zamanl Dunay cabhasindaki fbaliy-
yotindon balrs olunr,rr. Kitabda knyaz V.Q.Mac,lotovun l826-
l 828-ci i l lаr rus-irап rnliharibasi zatrranl Azarbaycandakl fэаl iy-
yati bizim tigiin daha qox mаrаq dоýurur. V.Q.Madatov br-rrada
oz fbaliyyatina ýэrrrkir altrndakr vLlruýma ila baqlarr-rt9drr. Ontrn
yerli ahaliya tutdtrýu divan, ýamkiri tarnamila daýltmasl rtts si-
lahrna sadaqat kirni qiymatlэndirilrni;dir,' Bu qэlаЬэdэп sопrа
atraf kandlarda уаqауап ermani ahalisi Madatova mahnt da qoq-
muqdur.' Bundan sопrа kitabda Madatov tагаfiпdап ýu9а qalasrntn
l. дваttов.J. Gij,stariloп asari, s.23-24
2. ЖLtзнь есне1lсtlt-лейtttенанпuI Князл MctdtпtttlBtt, спб,, l8б_]
_J. .s, l05- l()б
Yе,па rlгаtlа_
4- Yепа oracla, s. l05-106
altnmast tasvir olunur. Эmэlаiууаt zamant ermanilardan taqkil
olunmug xi.isusi dastэ Мэdаtоча kбmаk edir vo onu ciz xilaskar-
lап adlandtnrlar. V.Q.Madatovun Qarabaýda apardrýr harbi
amaliyyatlar РеtеrЬurqdа yiiksak qiymotlandinlirdi. Bunu kita-
btn sonundakr alavolarda verilmiý чо ennoni generalm tinvant-
na gondarilmiq taqakki.ir mэktublarl siibut edir. Kitabda krryaz
V.Q.Mэdotoиrn l826-cr ilda Goncoya yiirйgii da tasvir оluп-
mugdur. "Вurаdа qanlr doyЁ9laT oldu, Gапса ahalisinin son mii-
qavimat gostarmasina Ьахmауаrаq, gепеrаl oz iistiin qtivvэsin-
dan istifada еdэrаk, опlапп miiqavimatini qrга bildi. Bu vuпrý-
mada l500-dan artlq miisalman-tatar mоhч edildi".l Bu i;da
Modatova yena dэ еппапilаr yaxtndan kбlnak _чбstэrirdilоr.
Еппапi generalln АzаrЬаусап torpaqlarrndakl qanlr lrarakat-
lэri ba;qa bir эsаrdа da aydrn gоrtiпi"ir.r Bu kigik asai,da
V.Q.Madэtovun Qarabaýda sonuncu arnaliyyatr эks оluпmu;-
dur. l826-cl il dekabrrn 1-da ali bag komandan А.Р.Yеrmоlоч
ýэkidon V.Q.Modatovun adtna sorancam gondardi: "Qarabaý-
da vaziyyot ciddi narahatlrq yaradrr. Вurаdа Rus imperiyastna
qarý1 narazr qiivvэlar Ьар qaldrrlb. Tacili Qarabaýa getnrak la-
zlmdlr". V.Q.Mэdotov bбytik Ьir qtivvэ ila QаrаЬаýа daxil ol-
du. Эччэlсэ Aýoýlana оrаdап da ýugaya galdi. V.Q.Mэdatov
qan tбkmakla regionda sakitliyi Ьаrра etdi.
Qafqazrn Rusiya tэrаfiпdэп i;ýalrnrn asas igtirakgrlarrndan
olmug rus generallanntn bioqrafiyastna, опlапп kegdiyi doytr,s
уоllаппа, XIX -ХХ osrin avvэllarindэ rus tarixgtinaslrýrna aid
olan эsаrlоr iqэrisiпdэ оп il arzinda Qafqazda ali Ьа; kotnan-
dan olmug А.Р.Yегmоlоча hаsr olunmug аsаrlаr xiisusi уеr tLl-
tur.
Qeyd etdiyimiz kimi, istar N.F.Dubrovin, istarsa dэ V.A.Pot-
эsаrlаriпdэ xiisusi movqeyi olan А.Р.Yеrmоlоча geni; уеr
to ciz
чеrmiq, onun hэуаt va faaliyyatini genip suratda iqrqlandrrmr;lar.

], Жuзнь zенерал-лейmенанпш Кн,язя Маdаmова, s. ] lб

2. "Зu"леа в Карабме" (Послеdнuе dейспtвttе МаOапtова) СПб., /888.
86
Tasadi.ifi deyil ki, Qafqaz miiharibalarina hэsr olunmuq аsаrlа-
rin demak оlаr ki, hamtstnda A.P.Yermolova xйsusi уеr veril-
miqdir.
Rusiyanrn biiti.in Qafqazda hakimiyyatini nayin bahasrna
olursa-olsun mбhkamlanldirmayi qargtsrna maqsad qoymuý
А.Р.Yеrmоlочuп bioqrafiyaslna аупса аsэrlаr dэ hаsr olunmuq-
dur. Bu osarlar igэrisinda gбrkarnli rus tarixgisi M.Poqodinin
amayini qeyd etmak оlаr.' Miiallif А.Р.Yеrmоlочuп Qafqazda-
kl baliyyatina genig yer vermigdir.' О, Yеrmоlочuп Qafqaz fa-
aliyyatinin, generaltn hаrЬi faaliyyatinin zirчэsi adlandrnnrqdr.
M.Poqodin А.Р.Yегmоlочuп Qafqazda, xi.isusilэ АzаrЬау-
canda yaratdrýl xiisusi igýal rejimini sэпэd va materiallarrn kб-
rTayi ila tahlil etmigdir. Эsаrdап aydrn gоrriпiir ki, А.Р.Yегmо-
lov Azarbaycanln biitiin xanltqlannda oImuq, hэr уеrdа divanxa-
паlаr tэgkil etmi;dir. General A.P.Yermolov ýэkida bag чеrап
iýtiqa;larl sakitla9dirmak tiqiin regiona galmig ча biT mйddat
оrаdа qalmrqdtr.r
M.Poqodinin asarindan gбriiпiir ki, о, А.Р.Yеппоlочlа yaxln
dost olrnuqdur. Gепеrаl istefaya qrxdrqdan sопrа tez-tez onun уа-
nrna gedirmig. Mэkturblardan malum olur ki, опlапп Ьu dostluýu
эsаsэп qlгхlпсl rllardan ba9lamr;drr. Ona gбrа da M.Poqodin
hatta Yеrrпоlочuп Qafqazda i;ladiyi vaxt tartib etdiyi giindali-
yindan ktilli rniqdarda material qap etdiгmiqdir. Nэhауаt, ikinci
rus-irап mtiharibasinin baglanýrcrnda Yеrmоlочlа i.F.Paqkeviq
аrаstпdа уаrапmlý ixtilafl miiallif Yеrmоlочuп РеtеrЬurqа gon-
dэrdiyi maktublar vasitasila agrqlamrqdrr.o
M.Poqodinin эsari sanad чэ mаtеriаllаr эsastnda tэrtiЬ olun-
duýu i.igtin оrdа istilagt generaltn bioqrafiyasl ila yanagr, imреri-
уа hoktrmэtinin Qafqaza gcistardiyi mаrаq чэ diqqэt, hэm-
l.Поеоduн.М. Д.П-Ермолов (Маmерuалы iлtя ezo бuоzlлафuu). М., l864
2. Yепа orada. s. l72-3lJ9
3. Yепа orada. s,234-235
4. Yепа orada, s,375-376

87
ginin bu mаrаq miiqabilindэ orada yeridilan miistarnlaka siyasa-
ti aydrn gciri.ini,ir.
M.Poqodinin asari sэпаdlэri oziinda oks etdirirsэ, Aleksandr
Yеrmоlочuп general Yеrmоlочuп hayatrndan Ьэhs edan аsагi
bu baxrmdan ondan kэskin fаrqlапir.l Aleksarrdr Yennolov Qaf--
qaztn Rr,rsiya tabeliyina keqmosirrdo, Zaqafqaziyada gariztrritl
rni.istamlaktl iisul - idarэs i ni п yaradt lmasrnda rntilr iim х idtnatlari
olmu; А.Р.Yеnпоlочuп hayatlntn tasvirini yaratmtgdlr. Miiэllif
А.Р.Yеrrпоlочuп hayat чэ f,аaliyyatina dair asori па9r ettrromig-
dan avval onun Rtrsiya irrrperiya safartltinin rаhЬэri kirni irап
sаЬriпа dair kiqik Ьtr tэsэr yazlntqdtг.' Вurаdа miiallif А.Р.Yег-
lnolovttt-l irапdа qаг;llапtпаst, oradakt dапl;rqlагr, irап ;ahlnttl
Yеrmоlочu tatltanoli sllratda qabrrl etгrtasi va ba;qa sahrraltlri
igrqlandlrrnl;dlг. A.Yeпntrlov bu оsагi уаzагkэп А,Р.YегlT rоlо-
чuп safari haqclrnda onr-r miiаsiгlагiпirr va tагiхqilаriп fikirlэriпi
dэ saf-c;Liriik etrlli;di г.
Mahz br-r kiqik оsаг sontadan А.Yеrrпоlочu gепеrаl
А.Р.Yегrпоlоч haqcllnda bi.itov bir оsэr уаrаtrпаýа sovq etcli.
Miiallif Yеrпrоlочuп lroyatttlIn all parlaq saliifэsi оlап Qalqaz
giinlarirra Ьбуiik уеr verr-r'igdi. О, qeyd edirdi ki. Yеппоlоч qox
sаrt, atnrina atnal еttпiэуопlэrа c]arýl iпsаtЪlz чэ qaddar zrdatrr
icti. Mahz onun Ьu sartliyi Ьiг srra хапlаrl iгапа qaqtnaýa mасЬur
etmig, опlагtп avэzinda isiэ уеrlаrа rus kotnendantlarl tэуiп
olunmu;dur.'
General А.Р.Yеппоlочuп Rr.rsiya qargtslnda boyi.ik xidrnatlo-
ri olsa da, arttq о, qаr hokurnэti iiqtin qorxulu bir ýэхsа gevril-
miqdi. irпреrаtоr опr:п dekabrist Ёsyantnrn iEtirakgllaп ila gizll
alaqa saxladrýlnr oyrondikdon sопrа опа daha evvalkitak etibar
etmirdi. I Nikolayln Yermolovdan narazllrýtndan, gепеrаl
i.F.Paskeviq moharatlэ istifadэ eda bildi. i.F,Paskeviq Qatqaz-

l, Еерлолов,Д, Д.П.ЕермоLtов, ('Пб., l9l2

2. Е1l"uолов.Д. Д,П.Ермtl.пtlв в Пepclttt, СПб,, j909
3. Yепа oracla. s,.J1-.J l
88
da 9ох pis vэziyyэta diiqmiiEdii. Ordu опа tabe olmurdu. Bu mo-
solэda A.P.Yermolovun giinahr olduýunrr diigiinan i.F.Paskeviq
imреrаtоrа gikayat etdi. Uzun yazrgmalardan sonra imреrаtог
|82]-ci ilda А.Р.Yеппоlочu Qafqazdan uzaqla;drrdt. Опuп уе-
rina sопrаdап Zaqafqaziyanп biitiinliiklo istilagrsl kitni tanrnan
ivan Fyodroviq Paskevig tayin olundu, Вйti.iп Ьuпlаr i.F.Paske-
vigin hэуаttпа genig Ьir kitab hаsr etrniq M.ýerbatovun asarinda
oz aksini tарmt;drг.' iki cilddan iЬагоt crlan bu asarda М.ýеrЬа-
tov i.F.Paskevigin hayatlnr hаr tarafli igtqlandrrmrgdrr. MiiэlIif
Paskevigin hэyatrnr lrar tаrаfli igrqlandlnnrgdrг. Miiallif Paske-
vigin birinci rus-irап lniiharibasinda i;tiraklnl чо rus silahtnrn
qalabosindaki хidrтэtlэriпi yйksak qiymatlondiгir. Sопrа miiol-
lif onr"rn ikinci гl-ts-iгап rrltiharibэsinda igtiraktndatr Ьэhs еdiг.
М.ýегЬаtоч Paskevigin Qafqaz qo;unlarrnln ali Ьа9 konranciant
tayin olunrrrasllll, onlln sэrkardalik rпэhаrэtiпi tэsчir etrnigdiг.
Rus ordusu takca Zaqaqfqaziyanl turtmaqla kifayatlэnrnirdi.
i.F.Paskevigin asas maclsadi Canubi АzаrЬаусапr da Rusiya lTa-
kirniyyэtina tabe etrTэkdэn iЬаrаt idi. Mlrharibanin gedigl za-
tnarrl Dеh-Хаrq?ul clarrl;tqlarrnda Ьu aydrrr hiss ohtrrnrugdr-rг. Pas-
kevig br-rrada СэпшЬi АzагЬаусап trlэsalasini gox qabarrq Гоппа-
da iгali atmtgdtr. М.ýегЬаtочшr аsэriпdэ i.F,Paskeviqin Qafqaz
faaliyyoti bizirn rigLin daha 9ох lnaraqlldIr. Эsаriп sonundakl
alavalarda Paskeviqrn tЪaliyyati ilэ baýh sапаdlаг venni;dir.
Bioqrafiyalar serlyastnda N.К.ýildегiп rtts imреrаtоrlаrr I
Aleksadrrn' чэ I Nikolayrn r lrэуаtlаппа hаsr olunmug asarinin
problernin tarix9iinasllýrnda xtisusi yeri чаrdlr. Bu asarda mtial-
lif irnperatorlann xarici siyasat masэlalarina toxLlnarkan, onla-
гlп Qafqaz rnasblasina xiisrrsi diqqэt gбstэrdiklori aydln ita-

l, Шербаtlulв М, ГснераLt-tllалdмарLuаJl хл!язь ПuскевLl,t, Е?о xttзttb rt

dслпtеltьноспtь, пt,1,1l, СПб..
l890-189l
2, IЦtlльdер Н.К, ИMllellatlto1l Длекс,анr)р l(ezo хLlзнь Ll цuрсltlвовсt-
нuе) T,II-1V, СПб., l697- 1898
3, Yепа опшt, Илttерсuttор Нttкола[t l (azo i,tll]Hb l| царсmвованuе ),
пt.ll, СПб,, l903
89
do etmigdir. N.K.ýilderin birinci asarinin cildlari Ьэhs etdiyimiz
dovrti bilavasitэ бziindo aks etdirmigdir. Bu аsаrlэrdап imperi-
yanln Qafqaz siyasatinin mэrkazdan idara olunduýu aydrn gбrй-
пiir.
Qafqazrn Rusiya tаrэfiпdэп zabt olunmast bu diyarrn takca
timumi tarixini deyil, onun coýrafiyastnt, tabiatini, ohalisinin
yaýayýl va mэigati, hatta yollarrnr Ьеlэ ёуrапmаk rus miiallif-
lari tigtin maraqlt idi. Lakin bununla da Qafqazr oyranrnak ista-
уап чэ buna az ча уа qox daracada nail olan tadqiqatqtlar, onun
Rusiya tarafindorr igýal olunmast tarixina dэ toxunmug чэ buna
boytik ahomiyyэt чеппi;lаr. Qafqazr i.imumi qakilda оуrэпап
rntiэlliflardan E.Q.VeydenbaurTurr amayini qeyd etn-rak оlаr.
E.Q.Veydenbaum аsаrlэriпiп birini Qafqaztn yollarrnrn oyranil-
masina hаsr etrni; va Ьu zaman, уuхапdа qeyd etdiyimiz kimi
regionun Rusiya tаrоfiпdэп i;ýalrna da qtsaca olaraq toxunmu5s-
dur. Mi.iallif ruslann Qafqazl tlltmaq cahdlarini Bбyiik Kiyev
knyazr Oleqin dёчriiпdап baglandrýrnt qeyd edir.' Bu sahada ап
bбytik, rеаl addrmlarrn isэ l801-ci ilin sentyabrrnda anldtýrrrl
bildirir. Miiallif bundarr sопrа Zaqafqaziya arazilarinin Rusiya-
уа birla;dirilmasinin qlsa xronoloji ardrcrlhýrnr verir. Miiallif
burada Rusiya-iran rniiharibasi zalnanl gепеrаl Kotlyarevskinin
Aslandtiz va Lапkоrап wtrugmalanndan parlaq qаlэЬа qazandl-
ýrnr xiisusi qeyd edir.' Sonra E.Q.Veydenbaum l 826-1828-ci il-
lэr miiharibalэrindэ asas hаrЬi amaliyyatlann adtnt gаkiг. Вurа-
da о, Madatovun ýаmхоr эtraflndakr qalabэsini, Paskevigin Ye-
lizачефоl dбyiigiindaki qalabasini xiisusi qeyd etmiqdir. Mtiol-
lif gёstэrir ki, 1828-ci il Trtikmanqay mi.iqavilэsi naticasinda
daha iki xanlrq Rusiyaya tabe edildi чэ sonra bu xanlrqlar эrаzi-
sinda Rusiya hбkumati Еrmапi vilayэti yaratdt.
r

E.Q.Veydenbaum oztini.in daha bir osэrinda Rusiyanrn Za-

l, Вейdенбаум Е,Г. Пуmовоdttпtель по Кавхазу, ТurРлuс,, /888, с. l29

2. Yепа orada, s. ] 46
3. Yепа orada, s, l47
90
qafqaziyanr igýal etmasina toxunmu;dur. I

E.Q.Veydenbaum bu asarinin avvalindэ Ararat daýrnln tas-

virini vermigdir.'Ruslarrn bu yiiksak zirчэпi fath etmalarini (уэ-
пi oz оrаzllаriпэ birlaqdirmasini) bбytik qtirurla qeyd etmigdir,'
Sопrа mtiallif Qafqaza dair miixtalif dочrlаrdэп bahs etmig vo
Yermolov-Paskevig dбvrtinda regionda уаrапmrý hэrbi-siyasi
garaiti аупса bir Ьоlmэdэ tэhlil etmigdir.'Miiэllif burada 1826-
|827-ci illarda Yеrmоlоч ila Paskevig arastndakr miibahisanin
daha gox аrаgdrгmаýа say gtistaгmiq, Rusiya-iran miiharibasinin
baglanmasr va ilkin mаrhаlэsiпо dair bir srrа fаktlаг irali siir-
miigd{ir. E.Q.Veydenbaum qeyd edirdi ki, Paskevigin mi.ihariba-
da qalabalэri А.Р.Yеrmоlочuп rnбvqeyina ciddi tasir gбstаrmi9
va nahayat onun geri gaýrnlmasr iiэ nэticalanmigdir.'Е.Q.Vеу-
denbaumun bu аsэri опuп miixtalif illarda qэzet чэ jurпаllаrdа
dаrс olunmuq mоqаlэlэriпdэп iЬаrэtdiг. E.Q.Veydenbautn Ьurа-
da homginin A.S,Puqkinin Qafqaza galigi, A.S.Qriboyedolrrn
Qafqaz fэaliyyati ila baýlr maqalalarini da чеrmigdir"
E.Q.Veydenbaum bundan bagqa Qafqazrn ictirnai - siyasi ha-
yatlna hаsr olunmug digar аsоrlэri do vardtr. Bu baxlmdan dant-
grlan dovrdan bahs edan "Dekabristlar Qafqazda" adlr mэqаlэ-
sinin adlnr gakrnak оlаr. Bu rnэqalada miiallif Zaqafqaziyaшп
уепiсэ Rusiyanrn hakimiyyatina keqmasindan Ьэhs edir. Sanki
mtiallif oz maqalэsinda Ьir sevinc hissi kegirir-na yaxýl ki, Ru-
siya bela gбzal Ьir diyara sahib olmrrgdur. Maqalado daha son-
rа dekabristlarin Zaqafqaziya torpaqlarlndakt faaliyyэtindan
bahs edilmigdir.
Zaqafqaziyanrn tэbii-coýrafi ;araiti, iqlimi va ohalisindэn

l. Вейdенбау,+t Е.Г, Кавказскuе ыпюiы (uсслеdованчя tt лалепtкu),

Тuфлtrc, l90l
2. Вейdенбаул Е.Г. Кавказскuе эплхsdы.... с.3
3, Yепа orada, s.2]6-232
4, Yепа orada, s.224-225
5. Вейdенбаул Е.Г. !екабрuспы на Кавказе,.., "Русскм сmарuна" 1903 Nlб

91
yazarkon, Rusiya istilasrna toxunan mi.ialliflэrdan biri dэ
М. Karnauxov оlmu;duг.'
М.Каrпаuхоч ёz kigik эsоriпdэ Qafqazln qlsa соýrаfi tasvi-
riпi vermiq, onun Rusiya tarofindan tutulmaslna бtэri toxuntrruq-
duT. Miiallif qeyd edir ki, Zaqafqaziyantn iitnutni tэsvirini yarat-
nraq ola bilsin ki, Rusiyanrn bu rеgiопсlа galacakdo ba;lanacaq
hэrЬi arnaliyyatlarr Zamanl laztm olsun.' Mtiollif Rusiyanrn isti-
lagrlrq siyasotinэ haqq qazandrгtrdr. Eyni Lirnid A.M.Kolyrrbaki-
пiп osarinda do hiss olunur.]
Bahs etdiyirniz qnrpa daxil olan аsаrlэrdап biri da B-i;axa-
пауап maxsttsdur. B.iqaxanyan Qafqazrrr alralisinin taгkibi.
magýuliyyэti. ictirnai quruluqr-r va harakati haqqrnda kопkrеt
malutnatlaг vermiqdir. Miiallif eyni zatnancla уеri galdikcэ Qaf-
qazrn Rusiya tагаfiпdап i;ýalr tnэsalalarina da toxutrmu;duг.'
B.igxanyanrn kitabrnda Qafqaz эhalisinin hагtэгаfli n-ra;ýuliy-
yati haqqrnda xeyli statistik mаtеriаllаr da gostarilrni9dir.
Bir stra etnoqrafik va tarixi mаtеriаllаr QafQaz hayatlna hоsr
оluпmug toplu da verilmi;dir.' Kitabda ауп-ауrl mi.iаlliflэriп
rTaqalэlaгir-rdo Qafqaztn tаriхit-tэ aid hissalaгdti ilk пбчЬаdtэ ге-
gionun Rusiya tarafindotr igýalr rпаsэlэsiпа da toxttnulmuldr"rr.
F.Копdrаtепkопuп еsоri iso Qatqazrn соýrаfiуа darsliyi oltnasl-
na baxmayaraq, kitabrn ilk sahiгasi Qafqazrn Rusiya tаrоfiпdагl
igýalrna чеrilап qiymatlэ аgthr. Mtiallif Qafqazrrr i;ýallnr XIX
оsr ruls harbi siyasatinin arr Ьбуйk rniivэtЪqiyyoti adlandlrmlý-
dtr.o
XIX эsriп ikinci yansrnla ХХ эsriп avэlli,rrinda Zaqafqaziya-

l. KapHctyxoB м.
Кавказ. Турцчя u [lрецuл (BoamKl-c,tttctп1.1ctllLrчcc-

кtпi очерк) Тuфлut,, l9l l

2, Yепа orada, s.4()
3. Колюбакuн д.м. Маrперtttuы iля
BOerul()-ctlliJпlll|lecKo?o обозренttл
Дэuаtttской Турцuu, m.IIl, ч.I, Тuфлu<,, l89l
4. Иuлманян Б. HapodHoctttLt Ксtвказсt, Пt. l9l7
J. КавказскuЙ ,t<uзнь, сб. Кн. I, Тuфлut,, l896
6. Конdраtпенко Ф, Учебнuк zеоzраtРuч Ксtвксtзсl, Тuфлtlс,, l895
92
 nln Rusiya torofindan iqýalr рrоЬlеmiпэ Ьiг slrа miialliflaг Rr-rsi-
yanln qэrq siyasatindan bohs etdiklэri zaman tохuпmuglаr. Brt
sаhэdа S.JiqareVin osorini qeyd еtmэk laztmdtr,'
S.Jiqarev XVI-XIX аsrlоr arzinda Rusiyantn ýarq siyasatinl
tэdqiq etmiq va Ьir stra naticalar alda etlniqdir. Эsаriп birinci
cildinda miiэllif XIX asrin ilk otuz ilinda Rusiyantn ýаrс1 siya-
satinda эsas istiqarnatlari irап va Тi,irkiуэ ila Zaqafqaziya rrý-
ruпdа rni,ibarizada gбптri;di,ir. S.Jiqarev Giiltistan va Tiirkman-
gay stilh mi"iqavilalarini tahlil etrnig va Ьuпlаrr Rusiyanrn ýэrq
siyasotinin an bбyi.ik rTiivaffaqiyyati olduýunu gostaгmigdiг. О,
Rusiyanrn ýагq siyasatinda опuп Tiirkiya ila rniinasibatlarini
эsаs gбtrirrniigdiiг.
Ва9сlа Ьir mtiallif M.A.Volkovun tnaqalosi ýarq masalasitl-
do Qafqazln ahэrniyyatindэn bahs edir. r Miiallif Qafqazr Rusi-
уа iiqrin Yaxtn ýаrqа agllatr qaplya banzatnligdir. D.Вuхаrочuп
аsагiпdа da Rusiyanrn Тi.iгkiуа ila mrinasibatlaгi ага;dlпltпlgdtг.'
Mtiallif iki бlkэ araslndakr rniinasibotlardэ Zaqafqzlziya mosalo-
sinin asas problemlardarr biri olduýunu qeyc1 etrni;dir. Eyni fi-
kiгltэг A.A.Qirsin kitabrnda da gоstогihпi;drг.' A.A.Qiгs gosto-
riгdi ki. Yaxtn ýаrqdа hegemonluq uýгLrпdа Rtrsiya ila Tiirkiya
araslnda rniibarizanin Ьбуiik tarixi kegrTi;i чагdlг. Lakin XVIII
аsгiп ikinci yanstnda Rusiya Tiirkiyэ iizorillda bёyiik qэlаЬiэ
qazandt. Miiallif уаztг ki, "lJJ4-ci ilda baýlanrnr; Kigik
Qaynarga siilhii Tiirkiyoni Rr"rsiyantn ауаqlаrlпа atdt".
5

Rшs ;arqqi.inasl М.Р.Fеdоrочuп asari Rr-rsiyanrn ýarqda tica-

rаt Ьаzап эldа etmak uýrunda apardlýl rni.ibarizaya hasr оluп-

l. Жuzарев С. Рус,с,кая |l()Jlaaпlllra в восlllочlч)л B()llpo(e {ее tttltttlllLtя

в XVl-XlX веках, крLоlлLlча(,кая оцслlкtl u бчdуtцсtя itl,tu), п., I, l89б
2 Btl.цKtlB М.д. Зна,lсttцс Кавксtзсt в Вtлс,лlочttьt-м вl)л|оро(,е,-"Даlь",
l8(l1, Ny25
l. Бvхсtров !. Pot,cLtл u Туlltрtл, СПб., ltj7lt
4, Гuрс А.А, Россu;t ч Б.пu;кttuit Boc,ttttlK (.ucttltepuctltbt llo uспlорllu
LraLtlLl.\ (Hol,ueHutt с, Турцuеti), СПб., l90б
,\- Yепа orada, s, l
93
mugdur.' Mtiallif bu yolda Rusiyanrn asas raqiblari [rап va
Тtirйkiуэ ila yana;l ingiltaranin da adrnr gэkmiqdir. M.P,Fedo-
rоч iranla tiсаrэt yolunun DаrЬэпd, Bakr чэ ýamaxrdan keqdi-
yindan bahs edarak, hэlа о чахtlаr Bбyiik Pyotrun uzaqgoran
planlarrndan, опuп Xazarsahili vilayatlэri nazardatr qaglпnalna-
stndan bahs etmi;dir.' Mtiэllif Gtiltistan va Tiirkmangay si.ilh
rniiqavilalarindan sonra Rusiyanrn ýorqla ticaratinin geni9lэndi-
yini sбуlауir. М.Р.Fеdоrочuп asэrinda gostarilir ki, Rusiya ха-
rici siyasat idarosinda hэr gi.in ýэrq рrоЬlеmlэri mаsаlэlэri va
qlxrg yollarr miizakira оluпur va bu ЬбФk Руоtruп lrakirniyyati
dovrйndan belaca davarn edir.
Movzu baxtmtndan tэxminon eyni rTrha M.A.Terenýevin
аsаriпdэ da rast gэlirik.' Lakin onrrn asarinda asas iisttinliik Ru-
siyanIn Оrtа Asiyanr igýalrna verilmigdir. Miiэllif sadaca оlаrаq
Orta Asiyanln igýalrnt Zaqafqaziyantn zabt olunmasl ilэ sathi
miiqayisa etmigdir.
BaEqa эsаrlаrdап brqli olaraq iqtisadi mаsэlаlаrа toxunan
аsоrlэrdа, siyasi hadisalar аrха plana keqir. Adr qakilon эsэrlаr-
da da эsasan rпiihагiЬэlагiп vurduýr-r iqtisadi ziyan hesablannrlg,
lakin eyrri zamanda bu itkilэr mtiqabilinda RusiyanrnzanglпZa-
qafqaziya tоrраqlагrпtп ala kegirdiyi qeyd olunmugdur. Zaqafqa-
ziya tограqlаппtп tutultnast, Rusiyanrn garqda tiсаrэt nreydant
аldэ etmasi kimi qiymatlandirilmigdir.
ýimali АzэrЬаусапrп Rusiya tэrafindon igýal olunmasl рrоsе-
sindэ, imperiya iranla iki bбyiik miihariba aparTnlý va mahz
АzэrЬаусап da bu iki dovlat araslnda bбliigdiiriilmilEdi.ir. Ona
gбrа da XIX эsriп ikinci yansl, ХХ asrin эччаllаri rus tarixEti-
naslrýlnda ýirnali АzаrЬаусап toгpaqlarrnrn Rtrsiya toraf-rndan
tufulmasr mэsэlаsiпа irап dovlэtinin rni.inasibati da аrа;drгrl-

l . Феdоров М,П. Сопернttчесmво mорzовых uнmере( ов llu BoctlloKe,

спб., l903
2. Yепа orada, s.2 ] 2
3. Теренmьев М.Д. Россuя u Днzлuя в борьбе за рынке, СПб., l876

94
 mlýdlr. Daha doýrusu Ьu masalaya toxunultTugdur. Bu masalo-
dan bahs edan mijэlliflar iгапlп tarixi, соýrаfi чэ iqtisadi mov-
qeyini аrаgdtгmr; ча опuп Rusiya ila miinasibatlari garigivosin-
da bahs etdiyimiz рrоЬlеmо toxunmuqlar.
XIX аsr rus tэdqiqatgrsr A.M.Zolotaryovun аsэriпi iran haq-
qrnda qlsa ча sathi malumat kitabr adlandlгmaq оlаr.I Mi.iэllif oz
оsаriпdэ irапtп qrsa tarixini, ahalisi, yollan, dёvlat qurulugu,
maliyyasi, silahlr qtivvэlari va inzibati rауопlап haqqrnda rna-
lumat veгmiqdir. A"M.Zolotaryov kitabln ikinci hissasinin ilk
fэslini irап va Rrrsiya эlаqаlэriпiп qlsa tarixino hаsr etmigdir.2
О, qeyd edirdi ki, Rusiya ila irапrп olaqalari ХVI аsrdап ivan
Qroznr dovnindan baglanmrgdlг.' Sопrа A.M.Zolotaryov kэdar-
la qeyd edir ki, Boytik Pyotrun oliimii ila onun boyuk ideyalarl
da dafn olundu.' A.M.Zolotaryov bu ideyalarl Хаzаriп сапuЬ
sahillarini tutmaqda gortirdii. Эsаrdа daha sопrа iгапlа qalibiy-
yatli mtilraribэlardan bahs olunur. Ttirkmangay пriiqavi lэsiпdэп
sопrа iki dovlat arastnda miinasibatlarin normallagdrýl qeyd olu-
пuг, Mtiallif Rusiyanln irапа qalib galrnasinin sabablarindan bi-
riпi irапlп zoifliyi ila izah etmiqdir.
Eyni sisternlo tartib olunmug аsаrlаrdэп Ьiгi da i.ilyenkoya
maxsusdur.' Gi.iliistan rni,iqavilэsindon bahs еdоrkэп i.tlyenko
yaztrdt: "Bu miiqavila ila irап чэ Rusiya arastnda miinasibatlэr
sakitlэgdi. Ancaq gizlinda farslarrn ruslardan xogu galmir ча gec
ча уа tez itirilmi; tограqlаrrп geri qaytanlacrýrna tirnid edirdi-
lar.6 Miiallif ikinci miihаriЬэпiп irапа yax;l dэrs olduýunu qeyd
edir,
А. i. Medvedyevin asэrinda' Rusiya-iran mtih аriЬа lаriпа nis-

l. Золоtпарев д.М. Военно-сrпаmuческuil очерк Перt.uu, СПб., t988

2. Yепа orada, -s.57-67
3. Yепа orada, s.57
4. Yепа orada, s.60
5. Ильенко И. Очеркu Персtlu. СПб., 1902
б. Yепа orada, s,]59
7, MedBedbeB Д,И. Персuя: Военно-сmаmчческое обозреньtе, СПб., 1909

95
batan genig уеr verilrTigdir. Miiallif 1801-1828-ci illarda iki
dtivlat arastndakt rniinaqi;aIi miiпаsiЬаtlагэ daha geni; уеr ver-
rnigdir. A.i,Medvedyev irапlа Rtrsiya arastnda fаsilэlоrlэ 25 il
davam etmig miiharibэ, Sisianovun Gancaya "parlaq" lriicurnr-r,
Lisaneviq tarafindon ibrahirn хапIп oldi.irtilrnэsi, gепеrаl Тоr-
lnosovun hаrЬi planlarr, Asiarrdiiz vurugtnasr, Giiliistan stillrii,
ikinci.rniil-raribo, Yегrпоlоч va Paskeviqin hаrЬi Ъaliyyati va s.
lradisolardan bahs etrni;dir. A.i.Medvedyevirl fikirlэri V.Вега-
rrп fikiгlari ila eynilik ta;kil etrniqdir.' Lakirr digiэr rniialliflardan
Ъrqli оlагаq V.Веrаr asarinda qeyd еdiг ki, Giili"istan rni.iqavila-
si ilэ АzогЬаусапlп Sirnal tограqlаrl Tiflisa birlagdirildi.] V.Ве-
гаrlt-t i,lsэгitldа Canubi АzагЬаусап haqqrnda klrlli rniqdaгda tna-
lulnat чагdlг. P.Ocloгcldnikovrtn эsаriпdа' isa iгапtп Rr.rsiva ilil
lniirlasibatltlгi. гtts-tгаtl nli.ihaгibalэrindon sопrа iгalrttl voziyyoti
sаfаr taassiiгatlarl fbгtnaslnda tasvir edilrnigdir.
Belэlikla, XIX аsriп Il yarrst, ХХ эsгiп аччэllаriпdа rlls til-
rix9tirlasllýrnda ýirrrali Azarbaycantn Rusiya tarat-rndiln i;ýall
mastэlasindan bahs edan оsаrlагiп xarakteriza olunlTlast iliэ аýа-
ýrdakr паtiсаlаг аldэ ettTlok rl-riirlrkiindtiг.
Вir stra iэsоrlэг Rr,rsiyantn bi,itiill Qaiqazl i;ýalr rпэsаlаsilldiэп
iimtrmi fопlrаdа bohs еtmiglэr. Blt эsаrlаriп ciziirri-i da iki qгLlра
ауlrmаq olar: Rtrsiyanln apardrýr igýalqr mlilrаriЬэlэri бziinda
aks еtdirэп чэ Rusiyanrn igýal оluпmug arazilarda mi.istorrrlэkil
idагэ apaгattntn yaradtltnastndan bahs edan аsаrlоr. Эsэrltlriп
Ьir hissasinda Rr"rsiyanrn Qafqaz miihагiЬаlаriпdап yaInlz ayrl-
ауп lпэqаmlаr gбttiriilarak tadqiq edilmi;dir. Baqqa Ьiг qrr:p ах-
tаrtglаг Rtrsiya ordu quruсuluýuпа, ауп-ауп rus hагЬi hissalэri-
nin Zaqatqaziyanrn igýalrnda iq;tiгakrnln ara;dtnlrnastna lrэsr
olunrnugdur. Rusiyanrn igýalgr rniiharihэlarirrin арапсt lагl cllan
rus general va zabitlэrinin hayat vo faaliyyatini oziinda эks et-

l. Бсрар В. Перt,tlя tt персudскал t,-z'l\п1.1, СПб. l9 ]2

2. Yепа оrаdа, .у. l27-12lt
3. OzopoitlltKoB П- ОчеркLt Персult, СПб., l878
96
diran оsоrlаr da mtiayyэn qruра daxildir. Bagqa Ьir qrup эsаr-
larda isa Qafqaz mriharibolarinэ bilavasitэ toxunulnruqdur.
Дz,arbaycantn Rusiya ila iran araslnda bёltigdiiriilrnasi mаsэlо-
sina irапlп mtinasibetini бziirlda эks etdiron tadqiqatlarr da Ьir
qrupda birlagdirmak rniirnkiindiir.
Btitiin уuхапdа adr gakilorr аsаrlагdа mэsаlа rniiayyon gakil-
da qoptlmllý чэ rniiэyyan пэtiсаlаr olda olunrnrrgduг. Rusiya
nainki ancaq АzэгЬаусапrп ýirnal tоrраqlагrпl, hatta biitiin Qaf-
qazr igýal etmigdir. Bu "iqýal" korrsepsiyasI аsэrlаrdа adi hal ki-
mi qabul edilmig чэ гus silalrrnrn rntivэffaqiyyэti alqr;lanrntgdrг.
Rr-rsiya imperiya hёkurnatinin tnristarrrlakoqilik va i;ýalgrltq si-
yasati tanqid edilrnarnig, iistolik alql;larrrnl;dtг.

1.З, Рrоtrlеmiп XIX-XX asrin аччаllаri

АzаrЬаусап tarixgii naslrýl

I.3"I. ХШ аsriп Ьiriпсi у,61уrr, Д:.оrЬчуl,хп tarix;iiпasltýt

ýirnali АzэrЬаусапtп Rusiya taraf'indan iqýalr problelni XIX

эsr vэ ХХ asrin эччiэIlаri АzаrЬусап taгixgiinaslrýlnda da oz ak-
sini tapmrqdrr. XIX osrin birinci yarlsrnda Azarbaycan tаriхqй-
naslrýI xeyli inkigaf etdi. Вir stra АzаrЬаусап tагiхgilэri оrtа аsг
АzаrЬаусап xronikagl-tarixgilarin anantllarini davarn etdiгirdi-
lаr" Bununla ЬэrаЬэr. orrlar baglrca оlаrаq XVIII эsrin ikinci уа-
rrstndakt АzэrЬаусап xanlrqlartntn tarixina vo Azorbaycanrn ;i-
rnal torpaqlarlnln Ruslya tоrэfiпdоп i9ýal olr_rnmaslna hаsr etdik-
lаri asarlarinda faktik mаtеriаllаrl tohliI etmэk iiqtin ауrr-ауrl-
l rqda taqabbiis gбstarmigdilar. Br"r ta;abbi.islardэ isa miialli fl аriп

9ох zaman 9ahidi. yaxtrd igtirakgrsl olduqlarl va сizlэriпl tasvir

etdiklэri hadisolэra rnrinasibatlari бz ifadosint tapmrgdrr. Hamtn
АzэrЬаусап tarixqilarinin эsэrlаri bi.itб\.lLikdэ бlkэnin tarixini
ahata etmayib, уаJrлlz опuп bu чэ уа digar hissosinin tarixini
qarh etmakla kifayэtlanirdiloT. Bela asarlar slrastnda ilk пбчЬэ-
da Мirzэ Adrgcizol Ьоу чэ Мirzэ Саmаl Cavan9irin asэrlarini
qeyd etmak lazlmdtr.
l845-ci ilda Мirzэ Adrgбzal Ьау Azarbaycan dilindэ "Qаrа-
Ьаýпаmэ" asorini yazmlqdrr. Bu asor l73б-сl ildэn l828-ci ila-
dak olan mi.iddatda Qarabaý tarixini ahata edir.'
Bu аsаr Azarbaycan tarixqiinaslrýInda l8l3-cti ildan sonrakr
hadisalari, о ciimladan l826- 1828-ci illэriп Rusiya-iran mi.iha-
ribasini tэsчir edan ilk asar idi. Bu osari rTtiollif, бztinrin etiraf
etdiyina gёrэ polkovnik M.P.Kolyubakinin xahigi ila yazmrq;drr.
Btr amil hamin оsэri уаzаrkап Мirzэ Adrgбztll Ьэуiп gаr lraki-
miyyati orqanlarrndan astlt olduýuntr gбstэrir.]
Mirza Adrgozэl Ьоу бz аsэriпiп birinci sэkkiz faslini QаrаЬа-
ýrn ХVIII аsr tarixina hаsr etrniqdir. Bu fЪsillагdэп birincisi Sa-
tbvi dcivlэtinin stiqutundan va Nadir qahrn irап taxtlna qlxlnasln-
dan bahs edir. Sonrakr Ьер fasil QаrаЬаý xanlrýlnln эsaslnl qo-
уап Ропаh Эli хапrп fэаliууэtiпl igrqlandrTrr.
Mirzэ Adlgozal Ьэуiп asarinin sonrakt iki fasli l760-cl ildan
XVIIl asrin ахшlаппаdаk iЬrаhirпхэlil xantn hakimiyyoti dov-
riindo QаrаЬаý xanhýtntn tarixina hasr oluntnu;dur. Kitabda
Аýа Мэhаmmаd qah Qacarrn QаrаЬаýа basqrnlarl чэ АzэrЬау-
сап xalq ki.itlalarinin irап istilagtlanna qargr qэhrоmап rntibari-
zosi xi,isusila atraflr tasvir edilir.
Miiallif 7]96-q ildэ V.Zubovun komandanlrýl altrnda rus qo-
guпlаппtп Azarbaycana yiiriiqtinti rаýЬаtlэ qar9ryaltb, onun
Azarbaycanda toratdiyi daýrntrlarrn йzаriпdэп si,ikutla бtirb keq-
migdir.
Umrrmiyyatla, kitabrn birinci sakkiz fasili tarixi hadisalari

l. Мuрза Дdыкезал баj. Гсtрабаzнама, Бакьl. l950, (EjHu лсtuанdа:

"Гарабаенамалlар", (l кumаб, Бакьt, l989), c.6-102
2, Мuрза ДОыкезол баj, Гарабаанама, Бакьь l950, с.47

98
9ох qlsa i;lqlandrrrr va о dovrtin feodal xroni kalanndan az
forqlonir.
АzэrЬаусапlп' Rusiya tarofindon igýalr dёчri,iпdэ QаrаЬаý ta-
rixini tasvir еdэП fasillar kitabrn ilk fasillэrindan xeyli fаrqlапir.
Mirza Дdrgtizаl Ьэу Rusiyaya meyl gбstarilrnasinin tэrafdarla-
nndan idi. Miiallifin Rusiyaya sэdaqati l826-1828-ci illarin Ru-
siya-iran miiharibasinda iqtirakr zamanl asir dii;tib ТаЬrizэ gon-
darildiyi vaxt ёziinii xtisusila aydrn biiruza verrniýdi. oliim сэ-
zasl ila hэdalandiyina, sопrаlаr isэ опа iggancalor verildiyina
baxmayaraq irапrп tаrоfiпэ kegmakdan imtina ehnigdi,l
мirzэ Adrgozэl Ьэуiп Rusiyaya rоýьаt baslarTasi опuп аsэ-
riпdа da ozi.inii gбstannigdir. Эsаriп yaztltnast Zalnanl Qafqaz-
dakr gаr hэrbi чэ miilki огqапlап rriirпауапdаlэri tаrаfiпdап tаr-
tib edilan sапаdlэrdэп istifada edilrnэsi, xlx asrin avvallorin-
do olan Rusiya-iran rni,iharibalari hadisalarinin "QаrаЬаýпа-
mа"dэ ifadasi, goriint'rr, бz i,imumi cahэtlari etibarilэ Rusiyanrn
гэsmi zadэgan taгixgunasltýtntn ntiqteyi-nazarina rryýunla9dlrrl-
mast ila baýlr idi. Lakin hamin tarixqi.inaslrqdan farqli olaraq
Mirza Дdrgcizal Ьау бz tэsarinda rni,ihiirn hadisalaгin iqtirakqrsl
kimi, gaxsan ona balli olan bir 9ох mэlumаtlаr чеrir. Mi.iallif
asarin doqquzuncu faslinda ýarqi Giirctistantn Rrrsiyaya ilhaq
edilmasi ila аlаqэdаr olan hadisalardon dant9arkan rus qoýrtnla-
ппtп Car-Balakan dairasina чэ Gэпса xanlrýrna etdiyi уtirйglаri
atraf'lr suratda tasvir edir. Вu tasvirlarda, yella da Mirza Д&gо-
zэl Ьэуiп gаrizmэ rэýЬаti hiss olunur. Мэsэlап, rus qоýuпlап-
пtп hэmiп dairaya olan ytiriiqlarinin sabablarini о, Саr va Bala-
kan lazgilэrinin "oski асlаtlэri iizra Gi,irciistan vilayatlэrina bas-
qtn" etmэlari ilэ izah edirdi.'
Burada Qar gепеrаh Sisianovun gancali Cavad xana gопdаr-
diyi чэ taslim olmaýr talab edon maktublarrnr mtiэllif "mehri-
l. Мuрза ДОыкезал баj. Gostarilan asarl,.t,. l40-142
2. Yепа orada, s. 99

99
banlrq yolu ilэ edilэrr... паsihэtlоr"' adlandtпгdt.
Mirzэ Adrgcizol bayin эsэriпdа Rusiуа-iгап rпйhаriЬаlэri
dочгiiпdа azorbaycanhlann rus ordusuna gбstardiklari yardlm
haqqrrrda rnэlumatlar da az deyildir. Lakin N.F-.Dubrovinin"
V.A.Pottonun ча Ьir gox bagqa mtiallif-larin osarlorinda bu mа-
lumаtlаr уохdur.
Мirzэ Adrgozal Ьоу oz эsэriпiп Х faslindo l804-1813-cti il-
larin Rusiya-iran miiharibasinin baqlanrnasl, gепеrаl Sisianovun
kolnandan l ýI altlnda nrs qo;un lагlпtп iгаr,,апа rпiiчаi'ttэq i yyatsiz
I

yLirЁýti, оп avvolda isa QаrаЬаý, ýaki va ýirnali АzаrЬаусапtп

bir strа digar xanhqlarlntn Rrrsiyaya birlэ;dirilnrasi. Rtrsiya-[гari
miiharibosinin sопгаkI lradisalarirli. ] 8 13-сЁ il Giiltistar-r siilhii-
rri-ir-r baýlanlnaslnl tasvir еdiг.
r

Miiallif kitabrn ХII tЪslirida l82б-l828-сi illэriп Rtrsiуа-iгап

Iпi.ihагiьаsl tarixiIli daha llri,itbssol tэsчiгiпi чегiг. iгапlп hэrпiп
rniil-raribэyo hazrrlagrnasr. Abbas Мiгzэriiп оrdulаrlпlп QаrаЬа-
j
ýа soxultlasl vэ s. haqqlnda Ьuгаdа xeyli lnalirmat чагdtr.
Мiгzа AdrgбzaI Ьэу hadisalaгi Ьеzэп tatnatnila Ьrгttлгаfli tas-
чir edir. О, iгап qоguпlаrtпtп АzогЬаусапа soxttltnzrsrrlr istilaqr-
lrq harakati, Rus qogunlanntn goligini isэ xilaskaгlrc1 lrtlrakati
kirni qiyInatlolldiriг.
Mtiallifin Cantrbi АzагЬаусап olralisinirr Rtrsiyaya Krýbati
haqqrnda verdiyi malutnatlar сlа Ьirtэrэt-lidir. Qiinki heq bir rus
rrrtiэllifinin аsаriпdэ bela bir mэlutrrat уохdur. Мrrzо Adrgбzэl
bayin asarinda verdiyi mоlumаtlаrlп da inandlrtcl oltlradlýI пrа-
lum оlur. Bela ki, nriiallif yaztrdt: "l826-cr il dekabгrn ахlrlагttl-
da-l827-ci il yanvarrn avэllarinda general Madatovun Me;kina
:
yiirtigti zalnanl Irап mamlakatina Ьir чаlчаlа dii9dii. ТэЬriz 9о-
harinda rntidafia iqlari gбriildii. "Rtts qoýunll gatlr" sбzii aýrz-
lаrdа qоrхu ila sэslопmауэ baqlandt".'
l Мuрза Дdыксlзал баj. Giistarilatl a.sari, .s. l()0
2. Yепа orada. g. l02-1 13
3. Yепа orada, s. l 15-121
4 Yuю orada, s. l2б-l27
100
 Mirza Adrgozэl bayin asorinin son tЪsll onun tоrсiirпеуi lra-
lrndan iЬаrэtdir.'
Zaqafqaziyadakl qаr h ak i rni yyat огq an l аrl ndan tamanri la asr-
lr olan Mirza Adrgбzal Ьоу XIX asrin 40-cr illorininda Аzаг-
baycanda эmэlа gahrrig rniistamloka qауdаlагrпlп qatl rniidaficl-
9isi idi. Bununla аlаqэdаr оlаrаq rniiэllif "QаrаЬаýпаtпа"dа qаг
t-паmurlаппl lral vasita ila taгiflayirdi.
Miiallifin son dаrэсаl ЬiПагаfli olduýr"rna, Ьir gox trrэsаlаlэга
dаir "Qarabaýnarna"da verdiyi tnalulnattn natalnalnllgtna, ha-
Ьеlэ оsоrdэ olan ciddi qiisur чэ псiqsапlага Ьахmауаrаq, kопkrеt
tагiхi mэzmuп чэ tnateriallarla zarrgin olan blr tlsar XIX аsriп
40-cr illагiпа aid АzагЬаусаrl tarix;iinasllýrrirrr tlrr rniihiirT abi-
dolaгlndan Ьiгidir,
Qarabaý tarixino dair digar Ьir asarin rntiiэllitl Мiгzа CalrTal
idi,,
Мirzэ Carnal "QаrаЬаý tarixi" ("Тагiхi-QаrаЬаý") asaritri
1847-ci ilda уаzmlqdrг. Опuп эsоriпiп qurulu;u Mirza Adrgбzal
bayirr аsагiпiп qurttlulutlt-t хаtlrlаdtг.
Мirzо Carnal asarinin ilk iki tЪslini QагаЬаý vilayэtinin уа9а-
уlý lnэntэqalari, kэпdlагi. ;аhоrlаriпа lrasT etrli;dir.
Mirza Camaltn QаrаЬаý xanlrýrnda чаziг vtlziЪsindэ olrnasr
onzl па Mirza Adrgozal Ьауiп asarindo. па dtэ digar rrri,ialliflэrin
olyazrnalarrnda aks oltint-tlayatr va Ьiг qox digar rrriihtim mэsа-
lаlэri timr-rrni 9akilda i;rqlandrnTaýa irnkan ver-rni;dir.
Miiallif ёz asarinin iiqtincii чэ dordiirrcir fэsiIlэriпi Рэпаh Эli
xanrn tbaliyyatina hэsr etr-rriqdir. Эsаriп be;inci va altrncl fasil-
lэriпdэ XVIII аsriп 60-cr illarindan эsriп sontnadak olan hadi-
sоlаr igrqlandrЙrqdrr.
Mirza Carnal ýimali Azorbaycanrn Rusiya tarofindan tutul-

l. Мщlза Дdыкопл баj- Gd.starilat, ,.1j4,1-5()

2. Мuрза "r"r', ttalltt.xu, Бакьt. l959, (hамчuнuн
Ча"мал Чсtвсtttlutцt, Горсtбсtz
Г'арсtбаzнсuиалар" l кuпtсtб, бttкьt, l989, с. l0-]-l48)

IUl
lnaslna tarafdar olanlardan idi. о, oz asarinin yeddinci fэslindo
hamin tarixi hadisaya miisbat qiymat чеrir. Qarabaý xanlrýtnrn
Rusiya hakimiyyati altrna kegmasi tizarinda rniifassal dayantr.
Lakin hэmiп tarixi hadisalari ;аrh еdаrkэп, о, Qarabaýtn Rusi-
уа tabeliyino verilmosi masэlasini [Ьrаhimхэlil xantn Rusiyaya
bэsladiyi ;axsi duyýular noqteyi-nэzaгindan igrqlandrrrr.' Mirza
camalrn hamin fosildaki qэrhiпdэ bazi yanlrýlrqlar olsa da, bu
fasil mtiэууэп darocada orijinal хагаktеrli faktik rnateriallarla
zongindir. Masalan, ibrahiTnxalil xantn oýlu olan va;ahtn sara-
упсlЪ уаýауап Эbiilfat xanln baggrlrýl ila irап qogttnlaпntn
l804-cii ildo Qarabaýa soxrrlmasr haqqlnda Mirza Camaltn чеr-
diyi malurTat digэr rпэпьаlэrdа olduqca az xattrladrnltr. Mirza
carnal уаzrr.. "Qаrаьаý xanr Эbiilfat xana аýrr сачаьlаг чеrэrаk
yazdl ki, Qаrаьаý torpaýrna ginnadan geri qayltsIn. Эbiilfat хап
mбhtаrэm ataslnln soziina baxmaytb, lbralrirn Xan va Mahanr-
madhasan аýа Dizaq mahallnln Tuý kэndinda olduqlartndan,
qrzrlbag qoýununu gёtiiriib, о tэrэfdаki daýlarrn clogaq tiifangli-
larini, бziiniin iýgiizar поkаrlэriпi va baýqalarrnr toplaylb tarn Ьir
siirat va boyuk izdihamla tnarhuln lbrahirn хапlп va bёyiik qar-
da;t marhum Мэhаmmаdhаsап aýanrn htizuruna galdi".'
Mirzэ Carnal l804-18l3-ci.i illarin rus-irап miiharibasi hadi-
salarirri iqrqlandrrarkan iranrn silahh qiivallarina, гLls qoýun-
lаппа qargr azarbaycanlr dastalэrinin чuпrýmаsr haqqrnda Ьir st-
rа malutTatlar чеrir. Эsоrdа, eyni zamanda 1805-ci ilda ýu;a
mi.idafiagialэrinin qahraman rniiqavirTati i;rqlandlnllг, rus qo-
guпlаппtп ýirчап xanlrýrna yiiriigiindэ QагаЬаý dэstalaгinin iqti-
rakr gostarilir, l806-cr ildэ Xanaqen manzili yaxrnlrýlndakr dб-
yusda Qarabaý si.ivarilэrinin эmaliyyattndan, hэmiп siivarilarin
Qarabaýrn bir slra kandlэrinin ahalisini qovub араrап iran das-
tosini mirvafaqiyyatla taqib etmosindan vo s, dantqtlrr. Demali,
АzаrЬаусап xalql hаr iki i;ýalgrya qarqr eyni sэviyyada miiba-
rizа араrmаh оlmugdчr. "Таriхi-QаrаЬаý"аsэriпdа osasэn,
l. Мuрза ЧамаLt. Gcislarilaп asari, s. 49-50
2. Yепа orada, s. 38
l81З-сi.i ilэdak olan hadisalar qаlоmэ altntr чо ikinci Rusiya-
iran miiharibasinin baglanimasrnr miiэllif оsэriп yalnrz sonunda
qeyd edir.
Mirza Camal oz kitabrnr Qafqaz sardan M.S.Vorontsovun
tapqrrrýr ila yazmrg ча ona taqdim etmipdi. Bu amil оsаriп moz-
mununa tasir gostarmigdir. xlx эsr Дzоrьаусап feodallarlnln
ni.imayэndasi kimi Mirza Camal qarizmin АzаrЬаусапdа qoydu-
ýu mi,istomlэkэ qaydalanna tэrэfdаr 9lхlr ча bu, onun эsаriпdа
hiss olunur.
XIX asrin birinci yarrstnda ДzаrЬаусап tarixgйnaslrýrnrn bir
slra asarlari ýaki xanltýtntn tаriхiпо hasr edilmi;dir. Bu эsаrlаr,
dэп biri olan "ýaki хапlаппtп mtixtasar tarixi" ýaki xanlan nas-
lindan olan Кэrirп аýа tэrэfiпdэп yaztlmt;dlr.'
ýakili Qalabi хапlп пэча-пэtiсаlаriпdэп biri olan Кагim аýа
хuII asrin ахшlаrr XIX asrin avvallarinda Ьа9 veron siyasi ha-
disэlarin markazindэ olmugdu. О, ýaki xanltýtntn Rusiya tara-
findэn igýal olunmasr ila alaqadar olaraq о zаmап Ьа9 чеrап rni!
barizэnin, habela ýaki xanlrýrnda gedan daxili tntibarizanin 9а-
hidi olmuq, Ьuпlап oz gой ila gбrm{i9dii, ýakida saray gevrilig-
larinda mаrаýr olan ali feodal эуапlап slraslna mansub olmasl-
na baxmayaraq, о zamankl hadisolari Кэrim аýа obyektiv surаt-
da aks еtdiппауэ qalrgmrgdrr.
Каrm aýanlir аsэriпiп girig hissэsi baglrca olaraq ravayat va
afsanalar эsastnda yazrlmrýdrr. Buna g0rа da onun boyiik elrni
эhamiyyati уохdчr. Lakin xvIII asrin II yarrsr-XlX эsriп bi-
rinci rtibtinda ýaki xanlrýlnln tarixina dair опuп malumatlart
xeyli maraqlrdrr.
Karim аýа Hacr Qalabinin Nadir gaha qargr mйЬаrizаsiпdэп,
ýaki xanlrýtntn meydana gэlmasi чэ mohkamlanmosindan, ýа-
kili Hacr Qalabi хашп qonýu Дzоrьаусап xanlrqlartnt oz,iina ta-
Ье еtmэk cэhdlorindan xtisusila эtraflr yazmrgdtr. KaTim аýа

], Шэкч ханльпьtнын mарuхuнdан, Бакьt, l958; Карu-пl аZа Фапtеh,

Шакч хаttларь.ньlн лухmасар mарuхu. Бакы, 1993
ХVIII эsriп axlrlarlnda Ьаý vеrап hadisalэri tosvir edэrkon.
Аýа Mэhomnrad gah Qacarrn уiirйglэri i.izarinda dауапlr va Ьu-
na ёz mэпfi rni.inasibatini biiruza чеrir.
Qar hakimiyyot orqanlart ilэ olaqa saxlayan va ;akili Salim
xana diigman olan Korim аýа l806-cr ildo ýaki xanlrýrndakl йs-
yana manfi qiymэt verir, hэttа faktlarr tahгif etrnakdan bela qa-
kinir.'
ýaki xanlrýtntn tаriхiпэ hаsr edilrniq digэr bir эsоr [{acr Se-
yid Эbdiilhornidin "ýoki xanlart va опlапп nasillэri" эsэridiг.r
Hacr seyid эbdillhornidin аsагiпdа xvlII эsriп ikinci yarlsl va
хIх эsriп ачаllагir-rdэ ýaki xanlrýr fъоdаllаrr arastnda l-rakillliy-
yat uýnrnda gedon daxili rтiiЬаrizэ эks etdiгilrTi9diг. [{tэn-rin ha-
disalэrin;arhindan аччэl ХV asrdon XVIII аsгаdэk ýэki хап-
lrýr tarixinin qlsa icmalr verilmigdir. Вiг stга hallarda rr.iitlllifin
verdiyi mаlumаtlаг Кагim аýапlп nraltttnatlartndan az mаrаqll-
dtr. Bttna baxtTrayaraq, Hacr Seyid Эbdiillrarnidin аsэгi gost?)Ti-
lan dбчrdа ýaki xanlrýrnda Ьа; чеriэп hadisalarill tarixirri ta_
rnamlanraýa kбrпэk edir. Miiallif ýaki xanhýtntn Rusiya tаrtэfiп-
dan iqýalr mэsalasi t-liэ rTiisbat noqteyi -паzаrdэп yarra;rnr ;dr г.
XIX аsгiп biгirrci yaгtstndakt Azorbaycanln хrопikаqr-tагiх-
qilэrinin аsэrlаriпdа ýirnali АzогЬаусапlп Rusiya tагоtiпdап i;-
ýalr problerni ЬiПэrаf'li igrqlandlrtlmrgdlr. Miiallif'lor biitiin ýi-
mali Azorbaycanln zabt olurrmaslndan Ьэhs etmamiE, ауrl-ауrt
regionlarda rus harbi cliivvalarinin apardrýl эrnaliyyatlart salna-
mа fonnaslnda aks etdinni; чэ bu zalnan hadisalari tэhlil et-
makdэn уап kеqmi;lэr.
XIX asrin birinci yarastnda yaýalnlý gorkarnli Azэrbaycart
tarixgisi, mааrifраrчаr yazlql va ;аir, АzэrЬаусап чэ Daýtstan
tarixina dair ilk asaslt tэdqiqat эsаriпiп rnirallifi Abbasqulu аýа
Baktxanovun elmi yaradrcrlrýr xronikagt tarix9ilarin оsаrlаriп_
don xeyli farqlonirdi.
l. Шакu хаtlJlыzыныlt tttctpttxuHdaH. Бсtкьt, l99-], c,- I9
2. ha.bt Cejud ЭбЛ\,лhамцЛ, Шакu xattLtallы ва онлtlрьLн lюсluларu,
Шакtt хаttпыаыньtн tltсцпruнdон, Бакьt, l99З
104
 1841-ci ilda A.Baklxanov Azarbaycan taгixino dаir "GЁtliis-
tani-iram"' asarini iqlэyib Ьа9а gatdrrmrgdlr, Bu asar АzэrЬау-
сап ча Canubi Daýrstan tаriхiпiп ап qэdim zamanlardan l8l3-
cti iladok olan dovriiniin icrTaltndan ibarэtdir.
A.Baklvanovun аsаri Ье9 dovrii ahata edir: birinci dочr огоЬ
istilasrna qodэr, ikinci dбчr аrаЬ istiIasrndan rnonqollarIn gэli;i-
na qadar, iigiincii dбчr isa rnonqollann basqtnlndan safbvilэr
dovlatinin yaradtlmasrnadak olan rnliddatda АzогЬаусап va Ссr-
nubi Daýrstanrn tarixina hаsr edilrni;dir. Эsаrirr an geni; hissa-
si olan IV hissadэ Safavilor dбvlatinin tarixi, опuп ýirvanda va
Daýlstanda yeritdiyi siyasat igrqlandlrrlrr.
A.Bakrxanov ХVIII эsriп avvallarindiэ АztlгЬаусап чэ Da-
ýlstanln xazarsalrili vilayatlorinin гus qоýuпlагl tarafindati tt"t-
tulmasl ila alaqodar olan hadisalar iizarinda atraf'Il dayantr.
A.Bakrxanov hamin hadisэlarin tadqiqatqlsl olan rus tarixq,isi
l.i.QotiKova- istinad edarak l Руоtruп |]Z2-ci il iyunun l5-dэ
Hэ9tarxandan Хаzаr sahili vilayatlorinin ahalisina gondardiyi
rniiraciэtinin matnini чеriг.' Kitabda RLrsiya ilo Tiirkiya аrаSlп-
da baýlanrlan rntiahidanalnэ. gбstаrilап dочгdtэ Zaqafqaziya
tnasalasina dair lralnin dбчlаtlаг araslnda араrtlап diplomatik
danlqrqlar haqqrnda tаsэччiiг уагаdtr.'
A.Bakrxanov аsаriпdэ I Pyotr, Nadir 9ah kinli tarixi 9axsiy-
yatlarin fэaliyyatina miisbat qiyrnat чеп,пэklэ yanaýl, опlаrlп
igýal9r lrбkrndarlar olduýunu da qeyd edir.
A.Bakrxanovun аsэriпiп beqinci dочrй АzэгЬаусап xanlrqla-
rrnrn xvIII эsriп ikinci yartslndakt tarixino va xIx asrin ач-
vallarindэ onlartn Rusiya tarafindan iqýal olunrnasrna l-rasr edi|-
miqdir. Miiэllif haclisэlarin tasvirini birinci Rr,rsiya- iran rпiihагi-

l. Бакlаанов д. Гюлttспtанч,Иlлсtм, Баку, l99 l: А.Бuкы,rанов, K1',rrl,r,_

пшнu-Ирал, Бакьt, l95 1

*, i,i.Qolileov (l735-1s01), I Рl,оlr drivгtitti qаlаmа аlап ru,s tarixgisi,
2, Бакьtханов д. Gijslarilaп аsагi, l99l,,s, ]26
3. Yепа orada, s. l33-1з5

i
basinin qurtarmastnadak, yani 1813-cii ilodэk gatdrrrr. Чurаdа
ХYIII эsr Rusiya-Azarbaycan mi.inasibatlori, АzэrЬаусапrп ýi-
mal torpaqlanntn Rusiya tаrэfiпdап tutulmastntn gedi9i haqqln-
da geniq malumat чеrilir.
"Giiltistani-irэm" asarinda irап gahr Аýа Mahammod qah
Qacarln Zaqafqaziyaya basqrnl, rцs qo;unlanntn 179б-сr ildэ
V.Zubovun baggrlrýr ila Azarbaycana etdiyi istilagrlrq yiiriigii,
ХИII asrin son illэгinda АzаrЬаусап хапlаrl arastnda gedэrr
daxili miiharibalar tasvir edilmiqdir.
A.Baklxanov АzаrЬаусапlп Rusiya tагаfiпdап igýalrnr tэsvir
еdоrkэп rniihйm tarixi faktlaгa toxunmug va хапhqlагtп Rursiya-
уа qarýl miibarizasini tasvir etrni;dir. О, I Aleksandaгrn haki-
miyyэti illarinda (l801-1825) Rusiyanln Qafqazl iqýal masalo-
sinin siiTatlondiyini Ьildirаrэk yaztrdt: "Мапtп l2-da itnperator
Pavel Ьirdэп-Ьirа vэfat etdi. Oýlrr I AleksandT saltanat taxtlna
оturdu. Qafqazm igari qayda tizгэ intizama dtigmауэ ba;ladt".'
A.Bakrxarrov Ganconin ruslar tarafindan igýalrndan bahs еdаr-
kэп Cavad хапm goxsiyyatini qiyrnatlandinnigdir: "Goncali Са-
vad xan hunarli va еlm sечап Ьir adam olrrraqla ЬаrаЬаr qап va
gtinahdan gаkimауэп Ьir arnir idi".'
"Кпуаz Sisianov Ganconi almaq rnaqsadila hаrаkэt etdi.
Cavad хап gaharin xaricindэ miihаriЬэ араrаrаq, maýlub olub
qalaya geri gakildi. l804-cii il уапчаr aylnln 3-da Rarnazan
Ьауrаmt gtinii siibh gaýl qala hticumla alrndl. Cavad хап Ьir пе-
qa бvladl va ahalidэn Ьir goxtr ilэ ЬэrаЬаr бldi.iriildti. Gапса Ye-
lizavetpol adr ila adlandtnldt." r
A.Baklxanov general Qulyakovun Car-Balakan hйсumu, ge-
пеrаl Qlazenapm Dorband, Quba ча Baktnl tabe etmasi, Sisiano-
vun Bakrda old{irtilmasi, general Bulqakovun Bakrya hiiсumu,
ýэki xanlrýtntn Rusiyanrn ixtiyarrna kegmasi, general Тоr-
l. Бмыханов д. Gбstаrilап asarl, .s, /8-1
2. Yепа orada, s.l78
3. Yепа orada, s. l85

106
- lтIasovun Qafqaza komandan tayin olunmasl ча Ъaliyyэti, Quba
xant ýеух ЭIi xanrn ruslarla miibarizasi va bagqa hadisalar haq-
qrnda tafsilatl ila mэlumаt чеrmigdir.
A.Bakrxanov бz asarini Rusiya ila iran aгastnda baýlanrn Gti-
ltistan siilhtinii gаrh etmakla Ьа9а gatdrrmrgdrr: "Qarabaýrn Gii-
ltistan adlr yerinda l8lЗ-сii ilin oktyabnn l2-da Rusiya va irап
dcivlatlэri аrаslпdа ahdnama baýlandr. Bu эhdпаmэуа gбrа irап
dёvlэti Gonco, Qarabaý, Taltg, ýaki, ýirvan, Bakt, Quba, Dэr-
band xanlrqlarr. biitrin Daýtstan, Gi,irciistant va опа hamhiidtrd
olan olkэlari Rusiya dочlэtiпэ tark etdi. Опlаг haqqlnda hоr ciir
iddiadan al gakdi".'
A.BakIxanov аsэri tarixi hadisalaгi i;rqlandrrmaq baxtmtn-
dan elmi axtaný хаrаktеri dagryrг.

I.3.2. XIX аsriп ikinci уаrжt ДzаrЬаусап

tarixsiiпasltýt

igýal рrоЬlеmi XIX asrin ikinci уапsl АzэrЬаусап tarix;ii-

лaslrýrnda da oz эksini tapmrgdrr, lakin burada da, asason, эsriп
birinci yanstnda mбvcud olan апэпэlоr bir поч davatn еtdiгil-
migdir. Bela ki, hэrnin эsаrlаrdа Azarbaycanln ауп-ауrr bolga-
lаriпiп taгixi inkigafl aks etdiгilmiqdir.
XIX asrin ikinci yanstnda tarixi biliklaг nбqteyi-nazarindan
hala nisbatan agaýl saviyyada durап, oz-i.islub чэ mаzmuпu eti-
barila tarixi sаlпаmэlага yaxln аsэrlэr уаzап yerli tаriхgilэr
meydana grxmrqdr. Bu аsаrlэr strastnda Qarabaý xanhýrnln tari-
xi salnamasinin yazrldrýl аsэrlэri ilk пбчЬэdэ qeyd etmak оlаr.
XIX аsriп ikinci yanstnda АzэrЬаусап tarixgi.inaslrýrnda Мir
Mehdi Xazainin "Kitabi tarixi QаrаЬаý" аsэri miihi.im yer tutur.r
I. Бакыханов д. Gtj.stаrilап asari, s" ]9б
l. Мuр Меhdu Хазанu. Кumабч-mарчхч Гарабаа: "Гарабаzналла"лар,
lI кumаб, Бакы, l99l, с. 9з-202.
1о7
 Xazaninin "QаrаЬаý tarixi" girig, rniiq эddirпэ. 24 fasil чэ
son sozdan ibaratdir. Taxminan |14-/-ci ildэп l828-ci ila qodar
olan bir dovrii ahato edan asarin adl, zahiran onlln ancaq Qаrа-
Ьаý tarixina aid oldtrýu Ьагасlа tоsэччiir verirso, hoqiqэtda bu
оsэri bela rnahdud hesab etmak dtizgiin oltnazdt. xэzanirrin
asarincla Qarabaý ila yanaEr, Zaqafqazlyanrn bozi уеrlаri, о
cilmladon Gtirciistan, irэчап, ДzагЬаусап, elaca da Саr-Ваlа-
kan tarixinэ aid qiymatli nriэlutnatlar чаrdtr. Ona gоrа da son
Rtrsiya-iгan rniiharibэlarini, zaqatqaziyanln, о ctirrrlэdэn дzэr-
baycanln Rusiya tэrаfiпdэtr i;ýalr tarixini буrэпrтаk rrбqteyi-rrэ-
zorindan digэr "Qаrаьаýпап-riэ"lаг kimi xazaninin asari dэ rnii-
оууэl1 ciiymoto rnalikdiг.
Xozaninin аsагiпdа (Ьiriпсi tilsil) Qarabaý xarrllýlnrn соýrаti
icrnalr veгilrrri;dir. ikinci fasildэ Parnah Oli xantn hakirniyyati-
nadэk olan dбчгdа Qаrаьаý tагiхi qrsa tasviг еdilir. sопгаkl sak-
kiz fasilclo rni.iallif Рэпаh Эll xantn lrakirTiyyati dочriiпii эtrаt-Ir
tasvir edir. Doqqllz-oll sэkkizinci fаsillar iЬгаl-riпiхэlil xatlrn
dovTtindo QаrаЬаý tarixini i;lсllапdlгrr.
M.M.Xэzani ДzarbaYcat]ttl Rltsiya tагаtiпdэrl iE;ýalr ila эlа-
qadar оlап haclisэlari, rr.rs qo9unlaгlntn Дzаrьаусапir daxil olma-
st. Gэпсэпiп iEýalr, 1 804_ l 8 l з-сti illэr Rusiуа-lгап rT riiharibэsi-
ni va ba;qa hadisalori Xv-XXIV tbsillarda igrqlarrdtrrTrýdrr.
xazani asaTin Хy foslindo rus qoýLtnlannln Саr-ваlаkапа
huсumuпu ча оrап1 tаr-mаr edilrnasini qeyd edir.' оп alttncl fa-
sil sisianovun Gancanin iqýal etmasina hэsr oluntntt;dur. Miial-
lif cavad xanln sisianovun поtаlаrtпа rпаýrur cavablartnt, Са-
vad xantn "tnэrdanalikla sava; etmasini", rus qo9unlarlnln ýа-
hari aldrqclan sопrа "tnLiddati tamatn iig saat cl 9аhаrdа xalql
r
kiitlavi ;akildэ "qtrdtqlannl" cleyd edir. Xazani Gапсапiп i9ýa-
lr haqqrnda belo yazlrdr: "}{aqiqatan, bu ciir qala alrnaq ча bii
tov qэtl qan olunmaq Qingiz хап qoýunundan чо Теуmurlапg za-

I . Mup Meh\bt Хазанu, Glistartlaл а.гагt, .l. l 5 l- l 52

2. Yепа orada, s, l52
 manlndan sonra bll vilayatlarda va Ьu marrralikda gбri.ilrrrorTi9-
dr. Ona gбrа bu tэrаflаriп xalqlna Rtrsiya qo;unundan gox ozitnti
volr gatlar hasil oldu".' Хэzапi. Ktirakgay rniiqavilasino osэrinitl
tatnam Ьir fbslini hаsr etmigdir. Sisianovun cildtirtilmэsini rпЁэl-
Iif Htiseynqulu хап tаrаtlпdэп edilan xayzlnat kirni qiyrnatlan-
dirmiqdi.r Xozanl daha sопrа mауоr Lisarrevic;ln хэуапэti i"izэ-
riпdэ dayanaraq. onr-rn ibrahitn xanla biгlikda qэtla yeгitdiyi
adatnlarln adlartnl sadalaytr.' Эsэriп sonllllcll fosli l 92б- l 828-ci
ll1аr rr-rs-iran rniiharibasi, Paskevigin hаrЬi faaliyyati vэ
Ti"irkrnэnqay miiqavilasi n in tэsvirina hasr oIunmugdur.
Xozaninin оsаriпdа Azarbaycanrn ýirnaI xanltqlannltr Rusiya
tагаflпdэп i;ýah masэlasi geni; уеr tutur.
XIX аsriп birincl гriЬiiпdо Rusiyanttl Zaqafqaziyada арагdrýr
hсlrЬi amaliyyatlar. Rtrsiya-[ran чэ Rrrsiya-Tiirkiya rniinaslbэt-
lагi. nahayat, ýirnali АzаrЬаусапtп Rusiya tогаfiпdап zabt оluп-
lllasl lnosolalari Мirzэ Ytrsif Qaгabaýinin (Nersestlv) "Таriхi-
Safi" asarinda da geni; aks оluпmugdur.' "Tarixi-Safi" tэn qa-
dim zamanlardan l828-cr ilodэk Qarabaýda чэ atrafda Ьа9 vertrll
ап rlrйhiirn hadisalardtin bolrs edir,
M.Y.Qarabaýinin оsiэгiпiп XVIII аsгiп ахtrlаrr XIX оsгiп
эччаllэriпdо QаrаЬаý xanhýl tarixina чiэ biгinci Rrrsiya-irall
rпlrпаsiЬоtlаriпэ dair qoxIu t-nэlutnata гаst galdiyirniz ikinci Iris-
sosi daha 9ох diqqati сэlЬ еdiг. Оsагdа QаrаЬаý xanltýrnrn Ru-
siya ila qarqrlrqlr a|aqalarinin tarixina dаir mаrаqlt malulnatlar
чаrdtr. Miiallif l826-1828-ci illэгdаki Rrrsiya-iran rniiharibэsi
hэrЬi эlr,oliyyatlarrnln gedigina geni; уеr verrnlgdir.
Эsаriп bu hissasinda Giircustanrn Rusiyaya illraq edilrnэsi
orafэsinda опuп vaziyyati, gепеrаl Lazerev. sопrа isa Qulyakov
ba;da olmaqla rus qclqr:nlanntn Car-Balakana yliriiqlari,j Gan-
l. Мuр Mehdu Хазанtl, Giistarilaп э,уаri, l53
",,
2. Yепа orado. s- l75
,]. l'епа оrudа. ,;, l78
4. Мuрза Jчсuф Гарабсt1.1ч lHepc,acoB) Tttpttxtl-Cotllu. " Гарсtбаzнtша.пар
II Mtlttaб, Бакьt, l99 l. с 5-92,
5. Yепа oracta. у.43
canin alnmast ча mауоr Lisanevig tarafindan gonca li Cavad ха-
nrn бldiirЙlmasi haqqtnda maraqlt mэlumаtlаr vardtr.' Rusiya
dбvlatinэ бz sadiq duyýularrnr bildiran M,Y.Qarabaýi АzаrЬау-
canrn Rusiya tэrafindan iýýalr Zamanl бz amanstzlrqlan ila mа9-
hur olan qaddar general sisianovu tamtaraqla tarif edir аlэ ke-
girilon gaharlarda onun qoyduýu qaydalarr tariflayir,: Эsаriп
bu hissasinda l804-cii ilda rus qoqunlarrntn irэчапа yiiri.igi.i vo
onun miivaffэqiyyatsizliyi эtrаfl r suratda tasvir edil ir,' QаrаЬаý
xanr ila rus komandrlrýr arasrndakr danrgrqlar, xanltýtn Rusiyaya
birlaýdirilrnasi haqqrnda Qarabaý xanr ila danrýrqlar haqqlnda
tаkrаr
Qагаьаý tarixina dair хrопikаlаrdап balli olan malutnatlar
edilir, general sisianovtrn ýirчапа vo Bakrya уuirйýii, опuп ёldii-
rtilmasi, l806-1813-cti illэrdaki hаrЬi amaliyyatlarrn gediýi чэ
Giili,istan stilhtintin baýlanrnasl otari olaraq tasvir edi liT,. Burada
rus komandanltgrnrn niimayэrrdasi gепегаl Madatovun Irап qo-
guпlаппtп komandant-iran taxtrnln voliэhdi дЬЬаs Мirzа ila go-
rйýiinii btitiin tafsilatr ilэ veгilir. Miisэlrnan ahalisinin qatr dtiý-
rnani Mэdatov raýadatli, igid. casarэtli va 9iicaatli general ad-
landtrtltr.'
M.Y.Qarabaýi 1826-1 828-ci illэrdэki ikirrci Rusiya-iran rnti-
haribasi arofasinda iгапttt hогЬi-siуаsi vaziyyati. ingiltoгanin
irana faal уаrdtml, onun irапl Rtrsiya ilэ vuru'dunrlaq siyasэti,
mйhаriЬЭ аrэfаsiпdэ Zaqafqaztyada ча Daýrstandakl siyasi чэ-
zlyyat iizэrindэ atraflr suratdэ dауапtг.'
Mirza Yusif бz аsоriпiп br_r bolmasinin xeyli hissasinin 1826_
l828-ci illarda Rusiya-iran miiharibasi hаdisэlаriпа hэsr etrTi9
ча bunlan geniq tэsvir etmigdir.
Mtiallifin qeyd etdiyi bэzi sanodlar-miixtalif maktublar,
maxfi rароrtlаr чэ s. diqqatalayiqdir. Bunlartn bir qisrnine digar
I- Мuрза Jусuф Гарабааu, Gё.stаri!ал asari, s, 44,45
2. Yепа orada, s.44-52
3. Yепа orada, s,44-45
4. Yепа orada, s,59-60
5. Yепа orada, s.бO,б3

110
 tarixgilarin asarlarinda rast galmэk оlmur. Mйallif Yelizavetpol
vo ýаmхоr yaxrnlrýlndakl doyii9lardэ, Аzэrьаусапlп canubun-
dakr hэrЬi amolliyatrn gedi;inda rus qoqunlanntn qэhramanltq
gostэrmosindan qrirurla у azt . М. y. Qarabaýi hэmiп miihariba-
пiп gediqindэ rus qogunlannln asas qэlэЬаlаriпiп qazantlmastn-
da gепеrаl Маdэtоча istinad etrnakla onun rоluпrr aqlqca qiqir-
dir, Abbas Mirzanin Тэьrizi tahvil verdikdon sопrа Rusiyanm
tэrаfiпа keqmak istэmasi haqqlnda Mirzэyusifin rачауэti tari-
xi haqiqэtlara uyýun deyildir.I
Mirza yusif oz asarinda rus qoýunlarlntn knyaz Eristovun
rahbarliyi alnnda ТэЬrizа giгmasindan bahs eclarkan, gаhэriп
mi.ibarizэsiz ruslаrа tэslirn o|unmast faktrru da qeyd edir. '
М.Y.QагаЬаýi eyni zalnanda miiharibэnin gediginda Deh-Xar-
qan danrgrqlarlna da oz mtinasibatini bildiгir. Bu danlgtqlarrn
irап tагаfiп gtinahr ucbattndan pozulduýunu qeyd edirdi.
M.Y.Qarabaýinin asarinda hadisэlar Trtikrnangay stilh mti-
qavilosinin baýlanmasl ila Ьа9а qatdrпltr. Mtiallif Тiirkmэпgау
rntiqavilэsinin asas rntiddoalarrna heg Ьir gаrh vennadan sadaca
оlагаq tasvir edir. ]
Noticadэ qeyd etrnэliyik ki, bэzi noqsanlarlna, miiallifinin
'drinyagori.iqiinda ча tarixi baxlgrndakr mahdudiyyatina
Ьахmа-
yaraq, "Tarixi-Safi" Rusiyanln АzэrЬаусапlп ýirnal tограqlаппr
istila etmasina dаir mrihiim эsаrlаrdап biridir.
XIX эsriп ikinci уапstпdа Azarbaycan tarixina dair yazrlmlq
аsаrlаrdэп biri dэ Эhmэd Ьэу Cavangirin "QаrаЬаý xanlrýlnrn
siyasi vэziyyatindэ dair (1147-сi ildan'l805-ci ila qэdаr)'' ki-
tabgastdtr.a
kitabrn sorltivhasindan anlagrldlýr kirni эsагiп asas movzusrt
Nadir gahrn <ili.imiindan sопrа Рапаh xantn Qarabaýda hakimiy-
l, Мullза Jусuф Гарабааu. Giistarilan asari, s,9l
2. Yепа orada, s.9l
3, Yепа orada, s.92
4 оh.цаd баj Чаванuлuр. Гttlлuбсtz ,l(lмыdынын cujctcu вазujjаmuпа dсшр
(l747-чu uлdан l805-чч ша zaiap), Бttкьt l96l, "Гарабаzналалар", I кumа6,
с. 149- l90
111
yэti оlа almastndan, ibrahimxolil xanrn Кйrаkgау siilh miiqavi-
losi asasrnda Rusiyaya tabe olmastna qэdоr Qarabaýrn taxml-
non 60 illik siyasi tarixindэn ibaratdir.
Miiallif "Qаrаьаý xanltýtntn siyasi vaziyyatina dair" adlt
аsаriпi Mirza catnal, Дdrgбzаl Ьау va Mir Mehdi xэzani kirni
Qаrаьаý tarixgilarino osasan yazdrýrnl vo xalq arastnda nrovcud
rovayatlardэn da istifadэ etdiyini etiraf edir.' Эhrпаd boyin Ьu
kiqik asari beq hissayэ bбliinrntiýdiir. Birinci hissada, rnйэllif
рапаh xanln ýэcarosindon va Qarabaýda hakirniyyati эlа а|mа-
slndan, ikinci hissada Panah Xanln olrjmi,indan sопrа oýlatilarr
arastnda gеdэп rntibaгizadan va ibralritn xanln hakiniiyyэta gэl-
mэsirrdan. iiqiincii hissada isa l797-c:r ilin baharrnda Дýа Ма-
lramtnad;ahrn QаrаЬаýа yiirugiindarl va ýur;ada чэЬа xostaliyi-
пiп yayrlrrrastndan Ьэhs еdiг. Эsоriп dбrdiincii hissasinda rп[iэl-
lif Аýа Mahamtnэd qah бldtikdan sопrа ýu;ada сэгауаrtr еdэп
hadisoIoгdan bahs еdiг. siyasi hakirrriyytэti ala alan Mahamtntld
Ьау di.iýrnani ibrahirTxolil хапа с]агýl gllya 9ох tэvaztikar dачга-
ruг, lrakirniyyэti ёz arzllsll ila опа tэslim еdir. Bunrrn эvazitrda
iЬгаhimхаlil xan da gahrn clatili olrTrastlla Ьахmауагаq, onu Fэ-
tali ;аhа taslirn etrnakdэn boyr-rrr qаqlrlг, ibrahirnxolil xirna eti-
mad еtmауап Mahanrmad Ьау ýu9a qalasrnl tark edirsa diэ, 9о-
kili Mэlrarnmad l{asan xantn hiylasina аldапlr. Malrornmad
Hasan xan опu habs edib ;iгчапll Mustafa xana taslim edir.
Miistath xan da опu oldiiriir.r Buradatl XVIII asrin sопu XIX
аsriп baglanýrcrnda ДzаrЬаусап хапllсllагt arastndakl dii9mэn9i-
lik, miibariza чо аrаzi iddialan aydln gёriiпi.ir.
Эsаriп Sonllncu beginci hissэsi tatnamila, bahs etdiyirniz
рrоЬlеmо hasr olunmugdur. Burada rTirallif, bu dочrdэ Qarabaý-
da yaranmtq vэziyyat nэticэsinda ýuEada xanln qocalrýrndan is-
tifada edan ауапlаrrп biitiin idara iýlэriпi бz аllаriпэ alaraq iki
di.igman dastaya boli.inrnasindэn danrqlr.

l. Оhлас} баj Чованulu1l, Gcistarilaп аsаri, -s, l7

2, Yепа orada, s. 3[4]
IlI
 Ol-rrnod boyin yazdrýrna gбrа bu iki dastэdan Ьiri Rusiya, di-
gari isa irап ila yaxrnllq tаrэfdап idi, ibrahirnxalil xanrn Ьёуiik
oýltr Маhоrпmэdhаsап аýа da Rusiya tаrаfdаrlаrt slгasrnda idi.
Brr iki dasta aгastnda gеdэп rniibarizanin xtilasasini чеrап rntial-
lif Мэhаrпmаdhаsэп aýantn qalib galdiyini qeyd edarak yazff:
"Mohamtnadhosэn аýапrп tokidi ilэ bir пе9э dэfa adli-sanll
ьау-хапlп adlndan knyaz sisianova rnakttrb арагсlllаr. Harnin
lnokttrbda ibrahimxalil хап iranlrlarln pis niyyatlarindan gika-
yatlanib, rus imperatoruntln tэbaэliyina qabtrl оlшlmаq haqqrn-
da бztiniin ауапIап va tаЬаоlоriпiп qoti arzllstпllt da bildirdi".'
эhnrod Ьэу бz эsorirlda Gtiгciistarrln Rirsiyaya birla9dirilnrэ-
sitldan do balrs еdагоk. qeyd edirdi, ki. Ьu i; GtirciistalrIn аsrlаr-
dan Ьаri zll,ZLlSLl оlпrusdur.: Эhп-rаd Ьау Car-BalakэIl carnaatltq-
lагtпl, isчеgrэ kantonlrantn ktiпtЪсlеrаsiуаstпа banzadarak yaztr
ki, "опlапп ЬагаЬаrlik asaslnda nTiistэqil оlmаlагr уаdlапп hi,!
cLllnllnLl tinrumi cltivvalarlo birlikda di;f etrnaya korntlk edirdi.
вuпа gоrtl da па Qingiz xalllll. lra TeytnuгLln, na ostnanlllann
vэ по da Nadirin qogr-rnlarr опlаrt oz ztilrniina tabe cda bilrrra-
tnigdiiar".r sопrа Эhmоd Ьеу гtts qоguttlагttllп btr vilayatlarэ
.basqlntndan bahs еdiг: "Gспегаl Lazarev burada lazgilarin qаr-
ýlSlna 9lxdl vo .,. qanh doyii9da; onIarl gегiоtuгtdr,r. Sопrа rus qo-
quпlаппlп Ьа9 kornandanl knyaz_ Sisianov ikinci datb lazgilari
cazalandtrlb. опlаrtп dayaýl olan Ваlаkэпi daýltdl".'
Olrrnэd Вау Gапсэпiп alIrrlTlaslndan da qlsaca оlаrаq bohs et-
miq; va Cavad xantn irапtп vadlarina alclandlýrnl qeyd etrni;dir.
Эhrnad Ьау C-avanqirin аsоriпdэ hadisalar Кtirэkgау kana-
rlпdа l805-ci ildэ ibrahirnxalil xanla sisianov arastnda baýlarran
rntiqavilэ ilo biiir. Miiallif rnticlavilarrin qartlorini Ьапd-ьэпd ol-
duýr-r kirni verilrnigdir. Miiclavilanin ;эrtlаriпdап aydrn оIur ki.

l. Оh.маr) баj Чttвалttлttцl. (}ii.s!аrtlап а.уаri, ,s.44

2. Yепа оrаdа. s. 47
3, Yепа огаеlа, ,s, 47
4- Yепа оrасlu, .у. 48.
QаrаЬаý чэ sonra da ýoki xanltqlart rus asrlrlrýrnr qabul еtmауэ
mасЬur olmugdular.
Uzun miiddat Rusiya miihiti tэsirindэ olmuq, hэtta Кrrm rnii-
haribasindэ igtirak etmig чэ gostardiyi bёyiik igidliyo gora Ru-
siya dovlэti tэrэfiпdап mtixtalif оrdеп чэ medallaгla taltif olrrn-
rnug Ohmad bayin asorinda Rusiyaya rneyl aqlq-aydln hiss olu-
nur. Lakin о, ruslаrtп АzаrЬаусапdа toratdiyi qanlr hadisalari
gizlada bilmamigdir.
Ohmad bayin asari Ьir do опа gбга aharniyyatlidir ki, о. bu-
rada XIX asrirr baglanýrcrnda АzэrЬаусап xanlrqlarl arastnda
уаrапmlý diigrnэngilik va эdavati agrq-aydrn gostaгmigdir. Вu
iso yeni iigi.incii qtivvэninin bu torpaqlaгa daxil olmastna irnkan
yarattnlgdtr.
XIX эsriп ikinci yanstnda АzэrЬаусап tarixgtinaslrýrnda Qa-
rаЬаý xanlrýlnrn tarixinэ va onlln Rrrsiya tabe edilrnэsinэ dаiг
аsэrlэrdэп biri da Rzaqulrr Ьэу Мirzа Carnal oýlunun "Qarabaý-
nama" эsaridir.' Bu аsаr oslindэ rniiallifin atast Mirza camalln
эsоriпi tэkrarrdtr. Yalnlz bazi уеrlэrdа о, Mirza Camalln malu-
matlannt diiriistlaqdirir чэ tаmаrпlауtг. Rzaqulu bayin эsоriпdа
QаrаЬаý xanhýrnln iqtisadiyyail, xanltýtn tasarri.ifatl va s. haq-
qrnda Ьэzi malumatlar чаrdtr. Lakin Ьu malumatlar бzlari dtl
esason, Mirzo Camalrn yaztlanna asaslanlr.
Rzaqulu Ьэу Qarabaý xanlrýrnln ча onllnla qопqu olan digar
xanltqlartn Rusiya tacavtizйna maruz qalrnastndan qlsaca оlаrаq
bahs etmigdir. Вuгаdа da miiallifin movqeyi Mirza Carnalrn fi-
kirlэri il tam iist-tista dtigtir.
Yerli tarixgiinaslrýrn digar niimayandэsi Hasanali хап Qаrа-
daýi idi. H.Qaradaýi l880-cr ilda QаrаЬаý xanlrýrnln tarixina
dair аsаr yazmrgdrr. r Bu аsэr dovr etibarila ХVIП аsriп [I уап-

l. Рзаzулу баj Мuрза Чалал оzлу. Паtюh хан ва Ибраltшм xctHbtH

Гарабаzdа hакчмujjапuарч ва о змlаньlн hсtс)ttt-аларu; Гарабаанамалар, ll
кumаб, Бакьl, l9Sl. с.203-246
2. hасоналu Гараdаzu, Гарабаа вчлаjаrпuнuн zаduл ва цаdudч Kej-
фujjаm ва авзалары (Иzmuбас), Гарабаzнамалар, lI кumаб, с.З49-358
_ll+
sl-XIX asrin I yanslnl ohata edir. Mtiollifin dediyino gбrа, о oz
asarini Mirza Camal ча Mirza Adrgcizal bayin, XIX аsпп I уа-
пstnda уаz/'ап bu kimi asarlэrin asasmda tэrtib etmigdi. Вir sr-
rа hallarda о, hamin miiэlliflаriп malumatrnr tэnqidi suratda tu-
fugduraraq, alavo materiallar calb еdэrаk, бz mi,ilahizalarini irа-
li stirmtig va homin tarixgilori verdiyi rпэlumаtl daqiqla;diгmig
ча tamamlamrgdr.
Qarabaý xanlrýrna dаir digar эsаriп mi,iэllif M.Balrarlrdlr.'
М.Ваhаrlrпш "Эhvalati-Qarabaý" оsаriпdэ QаrаЬаý xanltýtntn
Rusiya ila rniinasibэtlari gox zэif igrqlandrnlml;drr. Bu sаhоуэ
digar аsаrlаrdэ do toxunulmugdur. Bela эsэrlаrdап biri ХVIII
аsriп sonu-XIX asrin avvollarindэ эп iri АzаrЬаусап xanlrqla-
rlndan biri olan Talrg xanlrýl va Lапkаrап gaharini tarixina hэsr
olunan Mirza Эhmэd Mirza Xudaverdi oýlunun osэridir.2 Мir-
zo Ohmod бz osarini bir пе9э il arzinda yaznlý чэ l892-ci ilda
90 yagrnda ikan bitirmigdir. Оsаr хаtirэ xarakteri dagryrr.
ХИII asrin sonu XIX osrin avallarinda xanlrýrn tограýlпdа
Ьа9 чеrэп, Мirzэ Эhmаd va onlln atast Mirza Xudaverdinin i9-
tirak etdiyi hadisalar baglrca оlаrаq gaxsi rniigahidalara аsаsэп
tasvir edilir. Опlаrrп hоr ikisi tutduqlarr mбчqе sayasindэ xanlt-
ýln biittin iglarindan yaxgr хаЬаrdаr idilaг. Bu isэ эsardaki tas-
чirlаri daha inandtncr edir.
Мirzэ Эhrnadin эsэri Аýа Мэhаmrпаd ýah Qacarrn Аzоr-
Ьаусапа hiicumu, ;ahln бz yaxln adamlan tаrэfiпdап бldtirtil-
masinin tasviri ila ba;lanrr. Эsаriп harntya malum olan haqiqэt-
lэri, hэrп da Ьir qadar yanlrg qakilda tаkrаr edan bu hissasi пэ-
zаr diqqati asla calb etmir. Burada diqqati daha qox са[Ь edan
cahat 179'|-ci ilda Qarabaý чэ Talr; xanlrýrnda dahqэtli aclrq
hбkm stirdtiyii zаmап bu xanlrqlaгrn iqtisadi vaziyyэti haqqln-
da mtiэllifin verdiyi malumatdtr. Feodallar arastnda ge-
l, Бсthарльt М. Оhвалаmч-Гарабаz, Гарабаzнсшалар, II кumаб, с.269-308
2.Mirza Ohmad Mirza Xudaverdi oýlu Lапkаrап va Tahs tjlkalariпa mахsus ах-
Ьаrпаmа (alyazma), ДzэrЬауасаll ЕД Tarix jпstitutuпuп elmi аrхivi, i.y No3622
don rniiharibolar bi.itiin xanlrýr burumuqdlt. Аугt-ауrt ailolar, Ьа-
zon biitciv mаlrаllаr bagdan-ba;a qarat edilib чаr-уохdап 9lхап-
lrrdr. Uzun rniibarizэdan sопrа talr; xanl Mir Mtrstafa xan Ьurа-
da asayig yarada bilrniýdi; xanllqda hayat adi qaydaya di,iglnii;
чэ lramt daýrdrlmrg ечlаri tamir еtmэуа, alt-iist oltTu; tаsэгriifа-
tr Ьагра etmaya baqlarnrqdr.'
Miiallifin Talrg xanllýlntn irаtl qalrr Fэtoli ;alr Qасаrlа qaIýl-
lrqlr аlаqаlагi, onlann qtiччаэlоrl araslndakt hаrЬi tоqquqmаlаг
чэ Talrg xantnln qolэbosi haqqrnda,' Talrg xanlnl bact va qarda-
;lntn Теhrапа girov galrnэsini tolob edarak опlагtrl gizli suratdэ
бldirri-rlrnasini tэ;kil edan iгаrl ;ahlnln xayanotkarlrýl haqqInda
verdiyi malutnatlaг qox trrаrаqItdlг.
Osarda XIX asrin avvallilгinda Rusiya-iгarl rllrihагihэlогi za-
rnanr hэrЬi arnaliyyatrn gedi;i genig surоtdэ tasvir eclilir. Mrial-
lif Saltarr чэ Vatnugiэvan yaxltlltýrndakr dбyiigltlri rniifassol tas-
чir edir. Genera| Kotlyaгevskirrin konrandanlrýr altrnda rlls qo-
gttгllаппtп Lankoran qalastna hi.icttnrun ttn М irz.l Э l-rrnad tагаfi п -
dan verilan talsviri lrarnin lradisonin rr-rs tarixqilari tаrэtlпdап ve-
rilan tosviri ila diiz golir. Mirza ЭhrTrad gostoriгdi ki, гLrs qoýLln-
lаrtпtп sarstdtcl hэrnlasi rrэticiэsindtl Lапkогаt-t qalasl altntnl; vtl
irап qogulrlaп nizatTslz suratda сlа9mаýа iiz qoyrr'r-rgdular.
Mirzo Эlrrnэdin verdiyi t-nэlunrata gоrа, top ato9ilэ dii;rnэn
qogunlarrndan о qadar adarn бldtirlilrTiigdii l<i. otrlaгltl сэsаdlэri
Lankoran gaylnIn qabaýrnr kasrniE чэ adamlar cэsodloгirrin i.izo-
rindon gayln о toraf bu tаrаfiпо keqirdilar.r Belaliklo, rus оrdu-
su irап qogunlartnl Talr; xanlrýtndan gtxarlnlý чэ bu torpaqlarda
qагпizоп saxlamaqla оrапl clrz igýal zonaslna geviпniqdi. Lakin
Mirza Эhmаdiп verdiyi malumata gora, Мir Mtrstafa xan Rusi-
уауа rntinasibatinda oz rniistaqilliyini qогumаýа gahq;rrdl va
onun Rusiyadan iiz dёndarrnasi iiqiin xtrdaca bir аrа sozii ki-

l, Mirza Оhmасl Мirzа Хuсlаvеrdi oýlu. Gсj.rtагilап а.sаri, .s. l(Ъl l

2. Yепа orada, ,s. 52-55
3. Yепо orada, s. I()-l l

,1i
t'ayэt idi.'
Эsэrdа Мir Mustafa xantn vafattndan sопrа onun boyiik оý-
lu Mir Hasan xanln xanlrq dочrйпа boyiik уеr verilmigdir. Мir-
za Ohrnad Mir Hason xanln Talrg xanlrýtntn m{istaqilliyini Ьоr-
ра etrnok uýrundakr mtibarizasini, Qumbaqr yaxrnlrýrnda va di-
gоr уеrlаrdо rus qoýunlarl ila toqqu;rnalart, Lankэranrrr 20 gi.in
xan dastэlari tarafindan rntihasirada saxlamaslnl, rus qogunlarl-
nt Sаrа adaslna doýru geri gakilmasini, Talrgda Мir Hasan xantn
hakirniyyatinin rniivaqqэti olaraq Ьэrqэrаr olulrmastnl tasvir
edir va bu fosillor tadqiqatrmrz iigiin mаrаqltdtr. Miiallif Tallq
xanlnln hakirniyyat r"rýnrndakt rTtibariztlsinda iran qahtnln ona
gбstardiyi faal yardrm, Fatoli gahrn Мir Наsэп xana kбrпэk et-
mэk va xanln qoEunlanntn top ata;i а9mаq texnikastnt буrэп-
rnak maqsadilo Lonkarana2 top vo 24 topgtl gondannasirri tэs-
чir edir. Osarda Salyan balrq votagaIaгi rayonunda Talt9 xanl
dostalari ila nrs qoqtrnlaп arastndakl vlшLlýlтla tэsчir ediliг чэ
хап dastэlarinin i9ýalgtlara qаrqt mi.ibarizэsi yiiksak qiyrnatlan-
dirilir.
Мirzэ Эhrnadin asarindэ an qiyrnatli materiallar igэrisir-rda
ikinci Rusiуа-irап rniiharibasi dovriindaki harbi-siyasi lradisalor
aiddir. Miiollif miiharibanin doyiig sahnalarini tasvir edir ча btr
lпiihагiЬэdэ Rusiyantn gi,iclii oldrrýunu da qeyd edir. Mirza Эh-
modin l828-ci ilda irап ila Rusiya araslnda Ttirkrnangay siilh
rniiqavilasi baýlandrýr zalnan iran taxttnln valiahdi qahzada АЬ-
bas Мirzэ ila Talrq xanl araslndakr danlqrqlar haqqrnda verdiyi
malumattn da son dаrэса maraqlr olduýunu etiraf etmak laztm-
drr. Эsэrdэп malum оlur ki, Мiг Hasan хап miiqavilaya asasэn
Talrg xanlrýrnЙ Rusiyanln ixtiyarrna kegrnasi xabarini egidan
kimi, xanltýrn rus imperiyasl tabeliyna verilmamasi maqsadi ila
Tabrizэ, Abbas Mirzanin yanlna dаrhаl Мitrzэ Xudaverdi baq-
da olmaqla ni.imayanda heyati gcindarmigdir. Хашп qasidlэrinэ
gahzadэ bela сачаЬ vermigdi: "... Man хэсаlаtimdап hamin mэ-
], Mirza Эhmаd Мirзэ Xudoverdi oýlu Gdstагilап asari, s,j2-55
saloni siza bildira bilmэdim. Qtinki Мir Hosan xant ciz boytik
oýlum kimi sanrrdrm. ýariksiz Allaha and olsttn ki, Tahq бlkasi-
пiп Rusiya ohdэsina Ьurахmаmаq xi.isusunda say чэ ciddiyat
gcistordimso do mi,imktin olmadr. Axlrda Rusiya sаrdап dedi ki,
belka 7 kurur puldan ol qakam, lakin Talrq ёlkasindan al gak-
mаrэm. Daha garasiz olaraq mап rаzl oldtrtn. indi Mir Нэsап
хапа taklif ediram ki, agar Ьасапrsа, Rusiya dёvlati ila saziga
golsin... Rusiya qoýLlnu galdikdo Tallg vilavatini bo;aldln. Ozi,i-
ni.iz da sarhaddin bu tаrаfiпdэ sakin ollln..."'
Bi,itiin Ьuпlаr Мir Нэsап xanln gah sarayr ilэ srx alaqasi ol-
maslnl aydrndaqdlrrr, digar tаrаfdэп aydln оltrr ki, Rusiya ila
irап, torpaqlarr ciz aralartnda bёliigdiirarkan. heg Ьir АzэrЬаусап
xanltýtntn rayini sorugub оуrэпmаmigdilаr. Mirza Ohmadin
asarindэn aydrn olur ki, bu stjhbotdan sопrа saray эуапlап аrа-
stnda iki сэгауап amala golmigdi. Bunlardan birincisino о Talr;
эуапlаrlпlп ntimayэndalori daxil idilar ki, onlar Rrrsiyanrn tэЬа-
liyini qabul etmayi toklif edirdilar. lkinci dastэya Мir Hason
хап чэ onnu уахIпlап daxil idilэT ki. Ьчпlаr Rusiyaya fэаl mii-
qavirTat planl iqlэyib hazrrlamrgdrlar.' LakirT Rusiyaya qаrgr mii-
hаriЬауа girmауа ehtiyat edan va Ьuпuп faydasrz olduýunu
dark еdэп Mir Нэsоп xan Lапkэrапdап gегi gakilrni;di.
Эsэrdа qeyd оluпurdu ki, Mir Hasan xan ЭrdаЬilэ kegarrdan
sопrа da Rusiya ila mi.ixtalif vasitalarla miiЬаrizэ араrrrdr. О
tez-tez tiz tограqlаrtпt эlэ kеgirmаk tigiin оrауа basqtnlar edir,
Rusiya hбkumаt пi.imауэпdаlаriпiп ёIdiiriilrnasini ta9kil edirdi.
Abbas Mirza ozii Rusiya ila yeni toqqllýma Ьа9 veracayindэn
ehtiyat еdэrаk опuп harakatlэrini pislamiq, qah hбkumati isa
Rusiyanrn etiraztnt паzаrэ alrb Мir Hason xant Ragta tаrэf keq-
rпауа mасЬur etmigdi.1 Вurаdап aydrn оlur ki, Azorbaycan xan-
ltqlarrntn heg da hamtst Rusiyaya asanlrqla taslim olmaq fikrin-
da olmamrglar.
l. Mirza Оhmаd Xudayerdi oýlu Gijslariloп a.sar.i, ,r. l2S- l29
2, Yепа orada, s.130-]3l
3. Yепа orada, s.l40
 Эrаzilаri bбliiqdiiron iki dovlat bir-biri ila daha yaxgr dil ta-
prrdrlar уо oz manafelarini daha йsti.in tufurdulаr.
Mirza Эhmadin аsэriпdэ l83l-ci il Rtrsiya эlеуhiпэ Talrgda
Ьа9 vernrig tisyan haqqrnda da geni; malumat чеrilir. Miiallif
qeyd edir ki. хап qiyamrnda igtirak etmak iigtin Talrgrn btitiin
mahalrndan dastalaT tisyan morkэzi Drrq rnahalrna axtqrb galir-
dilar. Xan oz qargtstna hakimiyyati yenidan ala kecirmok vэzi-
Ъsini qoymuqdu.' МirzЭ Эhmэdiп mэlumattna эSasan, i.isyan-
grlar gаr hokumat qlivvalaгinэ ciddi mi.iqavimat gоstэrirdilаг.
Qiyamgrlarla imperiya qogunlarr arastnda son, halledici чuruqmа
Miyankuh mеgаlаriпdэ olrnugdu, Miiollif qeyd edir ki, qiyamgl-
larrn maýlub olmastntn Ьir sobabi da опlаr araslnda bag чегэп
yolxucu xэstэliklar olmugdu. Мiгzа Эhrrrad Rэgta geri gakilan,
sonra isa Tehrana gбndarilib Fаtэli gahrn bilvasitэ gostariýi ila
zahэrlэndirilib oldi.irtilon Mir Hasan xanln acr taleyina kаdэrlэ-
пir, haqlr olaraq Fatali gaha lanatlэr уаýdlrrr.' Demali, Аzэr-
Ьауёап torpaqlarrnt бz аrаlаппdа bбliigdriran iki dovlat mtinasl-
Ьэtlэri pozmaq istэmamig va bu yoldakr mапеэlаri da ikilikda
mаhч etmiqdilar. Эsэriп son hissэsi Мir Hasan хапlп iranda qa-
lап tarofdarlanntn miiqaddaratlna hasr olunrnuqduT. Mriallif
qeyd edir ki, опlапп bir hissasi sопrаlаr чаtопэ qayrtdrlaг. Mi,i-
эllif Rusiya imperiya idarэlэrindaki stirйndi.iгmagiliyi do tanqid
etmigdir. Qаr idaralэrindэki <izbaglnalrq, riiqчэtхоrluq чэ s. haq-
qlnda malumatlar da maraqlrdlr. Buradan aydrn olur ki, Rusiya
Azэrbaycant tiz uсqаr mi.istamlakэsi kiпii idara edirdi.
Mirza Эhmadin аsагi xatira, taэsstirat xarakteri daqtmastna
Ьахmауаrаq bahs etdiyimiz mаsаlэпiп tarixqtinaslrýrnda mri-
hiim уеr tutur.
Talrg cilkэsinin iqtisadi, соýrаfi чэ tarixi hayafindan, hamgi-
nin эrazinin Rusiya tаrэfiпdап zabt olunmast masalэsina toxunan

l. Mirza Оhmаd Xudaverdi oýlu Grjstarilaп asarj, s. t28-129

2, Yепа orada, s, Iз0-1 3l
аsэrlэrdап biri do Seyidali Kazlm Ьоу oýluna mэxsusdur.'
"Cahavirnamaeyi-Lankaran" adlanan bu osar cami 43 va-
roqdan ibarat olub, l869-crr ilda fаrs dilinda yazrlmrgdlr. Эsаr
mi.iqaddimэ, altt fasil va son sozdan ibaratdir. Эsаriп miiaqad-
dimэsi onun yaztlma maqsэdini aydrnlagdrrlr.'
эsorin Ьiriпсi faslir-rda mtiэllif Lопkоrап soziiniin', ikinci
fэslindэ isa talrg sбziiniin'mon;ayint izah etmayo galtgtr. "Сэ-
vahirnameyi-Lэnkaran"tn iigtincii fэsli Talrqrn sаrlrэdlэгiпа va
tabii sаrчаtlэriпэ hэsr edilrnigdir.5 Dordtlncti fasilda Talrgrn iq-
limindan bahs oltrnur. " Эsаriп beginci Ъsli Talrgda yagamr; bir
srra mtiqaddэs аdаr,пlапп hayatl va maqbara abidalarindэn Ьэhs
edir.'
"Cavahimarneyi-l,onkaran"ln alttnct tЪsli Talrq xanlrýtntn
qrsa tarixindon bahs edir, Burada, эvvalca, xanhýrn ya[atn]asl
va Аýа Mahammad gah Qacarrn ytiriigi.ina qаdаr olan dочr igrq-
landrrrlrr.
Seyidali Kaztm Ьау oýlu TalrE xanlrýlnrn Rrrsiya tэrаfiпdэп
zabt olunmastna da bu fasilda mi.iayyan уеr vermiqdir. Miiollif
Talrgrn Rrrsiya tarafirrdarr igýalrnr bela izah edir: ",.. Nadirin
oliimiindan sonra Аýа Mohammad gahrn Tahgr ala almaq ta;ab-
btisii naticэsiz qaldl. Miixtalif vasitolarlэ Мir Mustafa хапl бzti-
пэ tabe еtmэk istayэn Fatэli Eah siilh yoltr ila бz arzusuna nail
ola bilmayэcayino arnin olduýundan ofuz rninlik Ьiг ordu ilэ Та-
lr9a ytiriiq etdi".* Mir Mustafa xan бlkani bu аýlr vэziyyatdan xi-
las etmok moqsэdila qurа gaýlrdi. irana tabe olmaýrn Ьоуйk bir
hэqаrэt olduýunun эksэriууэtlа qeyd olunduýu ;urada Rusiya
l. Seydali Кааm Ьа1, oýlu, Саt,аhirпаmеуi-Lопkаrап {аlуазtпаst), Respublika
Olyazmalar Fопdu, ip Ns53049
2. Yепа orada, varaq l Ь-4 а
,]. Yепа orada, v.4а-5а
4. Yепа orada, v.5а-7а
5. Yепа orada, v.7а-lба
6. Yепа orada, ч.l7а-I9а
7. Yепа orada, v.I9а-23Ь
8. Yепа orada, v. 27 а

120
 yardlmlna mtiraciat etmak qэrаrl qobul olundu.' Bu qаrаrа asa-
san Mir Mustafa хап бz amisi oýlanlarlndan Mirza Маhэmmаd
boyi На9tэгхап yolu ilo Rusiyaya elgi gёпdаrir.'
Оsэrdа Mir Нэsап xanln hэуаt va faaliyyati, опuп Rusiyaya
qarqr miibarizasina aid materiallar da чаrdtr. Seyidoli Kaztm
Ьау oýlrr уаАr "Mir Mustafa xantn бli,irntindarr sопrа (l814)
Rusiya dovlati Мir Hasan xana polkovnik ri,itbasi verib Talrg
xanlrýrnda hakirniyyati опа tap;rrlr... Zahirdo Мir [Iэsэп xana
tarafdar gбriiпап rni,istamlэkogi gаr mаmurlап бz marrafelarini
tamin etmak rnaqsэdila Мir Hasan xanln diigrnanlaritlo уаrdtm
edirdilar. Bu vaziyyata tab gаtirэ bilrTayan Mir l{asan xan ira-
па qaqmaýa tnacbur oldu.'
Seydэli Kazrrnboy oýlu Rtrsiya tаэrаf-tпdаlr zabt olurrduqdan
sопrа Talrgda Ьа; чеrоll aclrq чэ xastalikdan, habela ahalinin
yoxsulla;mastndan da sбhЬэt aqInlgdl. Tah9 xalql аrаslпdа, tni.i-
tэllifin fikriпсэ, heq vaxt belo aclrq va yoxsulluq ollnamtgdlr.o
Эsаriп son sбzi.i Lankoran va Talrgda olan aгxeolclji va tarixi
abidolara hasr edilmi;dir.
Mtiallifin аsагi bodii tosvir, xronika хаrаktеri da;ryrr. О, ha-
disalari rTэhdtrd ;akildэ tэsчir etmasitra baxtnayaraq, buradan
bahs etdiyimiz mosalayo dair dэуаrli mаtеriаIlаr эldэ eda bi-
lэrik.
XIX аsriп II yarrslnda Azarbaycanda yaradrlan tarixi аsаrlаг
igarisinda Eahzada Bahrnan Mirzэnin "ýiiktiгпаrпэ"' аsэriпdа
do. az da olsa, Azarbaycantn girnal torpaqlarInrn Rr-rsiya tаrаfiп-
dan igýah mэsэlаsiпэ tохuпulmugduг.
Эbdiissэrnid Bэhrnan Мirzэ Abbas Mirzanin oýlu idi. О,
uzrrn mtiddat Canubi АzэrЬаусапrп hakimi olrntrgdur. Lakin

l. Sevdali Kaztrn Ьау, oýlu. Gdslаrilап asari, ч, 27h-4а

2. Yепэ orada, v. 2Ва
_|_Yепа orada, l,, 29Ь
4. Yепа orada, ч, ]0а
5. Ваhпап Mirza, $iikt)rпапа, (аll,аzпtаst)ДzаrЬа.l,с,ап Resp. ЕД Tarix iпstituпt,
пцп еlmi arxivi, is Ns 32l2
121
iranda Mahammad Mirzanin hakimiyyati dбvrtinda Ваhmэп
Mirza daxili sаrау gakiqmalarindan yaxaslnl qurtаrаrаq Теhrап-
dakr rus safirliyino srýmаrаq Tiflisэ galmigdi. Rusiya arazisinda
Вэhmап Mirzaya 9ох qayýr чэ hоrmаt gбstorilmiýdi. Biittin
Ьuпlаr onun аsагiпdа agrq-a;kar hiss оluпur.
Ваhmап Mirzanin эsari giriq vo tiq hissэdэn ibaratdir. Эsа-
riп giгiq hissasi' qismэn tэrсtimеуi-hаl xarakteri dagryr. Bu mii-
эllifiп siyasi baxtqlannt, onun Qafq az ча iran xalqlanntn tarixi
kegmigina, Rusiyaya miinasibэtini aydrn gбstаrir. Giri9 ba;dan-
baqa gаrlаrа чэ ytiksak vazitЪli qar mamuflanna madhiyyэ nr-
hunda yazrlmrEdrr. Miiallif burada Qafqaz хаlqlаппrп Rtrsiyaya
tabe olunnlasr f,akhnr yiiksэk qiymatlandirrnigdir. О, garizmin
Zaqafqaziyada qoyduýr,r qayda-qanunlarl, q:аr rrra h karna lэriпdа,
inzibati idaralarinda qoyulan biittin qaydalarl adalotli va niimu-
navi adlarrdtnr.
Bahmэrr Mirza аsаriп ikinci hissasinda Giirctistanrn va ýi-
rnali АzаrЬаусап Rusiya tarafindan igýalr rnasэlasi iizarinda qr-
sa dayanaraq, bu ayalэtlarin Rusiya tаrоfiпdап tutulmastna miis-
bat qiynrat vermigdiг.' Ваhmап Мirzапiп эsаriпiп qalan hissasi
biisbiitiin Rusiya tarixina hэsr оluпmugdur.
ýimali Azorbaycantn Rusiya tarafindan igýal olunrnasl mэsо-
lэsi haqqrnda XIX asrin II yarlslnln maarifqi-demokratlanntn
fikirlari da diqqati сэlЬ edir.
XIX asrin II yarrsrnda Azarbaycantn qabaqcll rnadэniyyati-
пiп ап gtirkэrпli nЁrnayandalarindan biri М.F.Ахuпdочuп tari-
xi konsepsiyasl АzогЬаусап feodal sinifino qargr gevrilmigdir.
M.F.Axundova gбrа, ýimali Azarbaycanln irап va Тйrkiуэ kimi
geri qalrnlq, miirtoce feodal dovlotlarindan ayrrlrb qabaqcrl Ru-
siya ila birlaqdirilmasi miisbat hadisэ olmuqdur. M.F.Axundov
Rusiyanrn АzэrЬаусап tarixinda mi.istэmlakagilik fэaliyyatinin,
onun oynadrýr miitэroqqi va madani rolunu qeyd edir, АzаrЬаусап

]. Ваluпап Mirza. Gdslаrilап asari, V 1,10

2. Yепа orada. ч. 58-59

122
 I.3.3. ХХ аsriп ачаllаriпiп
Azarbaycat1
tarixsiiпasltýt

Rusiya tагаfiпdэп i,sýah

masalэsi ХХ
"rjj:;l,"ffr::T*,,
rа i deal ist,rr,,nur,
tarix q tinas Il g,rЙ,".i-, b"ilr","_
Jtlnё gcira zэif оlап
оi|П_lЗu{:uП
tnl.,sdlr. Bu dcjvrda .biislr. "r"ri"r.r].ld,'-
*r;;",;;;;;: Уеrli tаriХgilаriп эsаrl".,
r"Йi?"Йоir'.r,r.
Hornin аsаrlоrdап
bi rlпlп mriallifi
Ropid Ьау ismayllov Ra9id Ьа,
tVIuxtaSar idi.
tab пэqr etdirmi9di Qafqaz tarixi''
Kitab Qaфazln ХХ
bati bci lgtisrinrin эsrir
tasviri ila Ьаqlапr.
пlуа ( Stavropol,Bakl МriаlliЯ
, Gопсо, Tiflis , q
Ь.ý vilayэt (Quba, Qa,
Terski,Daýlstan, L
Qr
J л4. Ф.Дхунdов,
СечuLtлuut
1
Yепа orada, s. о(,арлорu,
269
З- Rasid Ьау ismaylov.
Miixlasor Qqfq"z ч

1
 la-
qeyd edir. ' qаdаr ki Zaqatqaz|ya
tlif xlx asrin ava llarina
tasvir edir, о . br,rrada
sonra miia osasэn,
rixini yr[cam, iimumi 9akilda ytirtiqiinii
- I Pyotrun Хazarsahili vila yatlaro Rusiyaya
xv II1 asT tarlxlnl
Dah а Sопrа mlra llif
Zaqafqazt yanln
tasvtr etmiEdir, hs edir R,isma-
lаriпdэп nisbatan geni; Ьа taytn
birlaqdiri lmasi hadisa D.Sisianovun Qafqazt n sэrdап
knyaz Р lý-
yl lov l802- ci ildo qoýun gбпdаmrэs i, Goncantn
Cat- Balakana ' hadisэlarini
ol,unntast', опuп Bakrda o1diiriilmast
паhауэt, sist anovlln
ýа ltз va
tasvtr edit da
konkret fakt.larla А.Р.Yеrmо ,lot Lln faaliyyatino
R.lsmayt lov бz
эsаriпdа
yetrnolovun dovrtrn[t Zaqalqaztya-
ir. Mtrallif biri lresab
genlý уеr vermiEd osas lTIo rhаlоlаrdэп
о ltlnmaslnda
ntn Rusiyaya tabe rus-lr an miihаriЬаslпlп,
qlsaca olaTaq ikinci larin tэsчtппt
edirdi 'R.isrnayrlov
faa liyyattn 1п va baqqa hadisa
i.F.Paske vigin haФi

а,rагi, s, 2
пtаt,t ltll,. Gijslari!atl
/. RaEid Ьат i s
Yепа оrаdu ,l.
_?0

огасlсt, s.22,34
-,1u, s. 26
з0-3 1

-:124
 kr"rtla kegir. Maraqlrdrr ki, R.ismaytlovun, tэсlriЬап 20 ildari son-
rа пэýr olunmug bagqa Ьir эsarinda ЬuпIаrlп lramlsl takzib оuп-
mugduг,'
R.isrnayrlovun asarinin sotl hissasincla Ьiг srra АzаrЬаусап
gair чэ yazlqrlarl-Vidadi, Zakir, Ахuпdоч, Nabati va Ьа;qаlаrr-
nltr tacriit-neyi-hallarl haqqrnda, osas еtiЬагitа F . Ксigэгlidап go-
tiiri_ilnrti;. qtsa mэlumаt чеrilir.
АzаrЬаусап tarixgilэt-indan, ХХ asrin аччаllэгiпdа, balrs et-
diyirniz рrоЬlеrпа toxunanlardarr biri da l-Iacr Seyx llasor-r Mol-
lazadэ Gапсачidir,
[Iacr ýеух Нэsэп Mollazada АzэrЬаусап dilinda "Ziibdotiit-
tovarix" adlt dёгd cildlik эsаг yaztntgdlг.'
Kitablnrrl birincj cildirrcla Adar-ndan Mэhiэtrrrnad реуýэm-
lээгаdэk olan аfЪапачi rntiqaddas tarix ;эгh edilir. 2-ci cilddэ is-
lartrltгl tl-teydana golrnasindэn bэhs оluпttг. uqtincii ciId xэlifcl
Ornarilr lrakirrriyyэt Ьа;tпа galrnэsinin tаsчirl ilэ ba;Ianll-, Мй-
allif АhЬаsilэriп tarixit-ti tlnlarln stiquttпrаdiэk gогh еdiг,
оsогill dбгdiiпсii cildi iki lrisodan ibartltdir: l-ci hissocta rlrti-
а l l i 1' Teylrrtrгrr п ytiriiglэ гitrdэп,
Qaraqoylrn l tr чэ Aýcloyutr| tt, Sa-
fаr,iliэг. Nadir gah dovlatlarinclэn bahs edir,. ikinci lrisso XVIII
ilsriп trxtrlarr-XlX эsriп avval lоriпэdаk hаdisiэlаri-АzаrЬауса-
ntn Rusiya tэrafindan ftttulnlasl, XIX osгiIl RLrsiya-irarl rniihari-
Ьа lэri. i ngi ltoro-Ofqan tstan rni,ilraribalari, babi lаг lrэгоk atl, daý-
lllаrlп Iiusiyaya qargl rniibarizosi, ingiltara-iran Illiil' aгibasi, ХХ
аsriп avr,эllorindo Qafqazdakr vaziyyati vt; s. tlhаtiэ еdir. Kitab
l905-19ll-ci illardaki lrап inclilabl hadisalarinin tosviгi ila qirr-
tаrtr.
Mollazado Azarbaycanln Rrtsiya tarat'indan iqýall rnasэlasi-
no do toxunmugdur. Mi,iэllif ruslапп Gапсэпiп almaslndan Ьэhs
еdэrkэп yaztrdt: "... Ganco еппапilэri Cavad хапl qоуuЬ ruslа-

l. Rayil hа}, isпta),t|ov, дzаrЬа!,cttп tari,Ti, (aski alilhaclu) Batit, l91J

2, Huc,t,tc,l,,T Наsал Моllазаt!а Gапс.ачi, Zibclatiit-tal,tttп, la.rii а!i|hаt!а)t.. I,
Ti|lt.s, l9{)5, t.II, Yelizavetpol, l9()t). с III, Ye!izavetpol, t9l3 t lL'. Ye!izal,etpol, l9l2
rа kбmэk etdiklorindan Cavad xan па9аr qalrb, qaloya girib,
qэladarlrqla maýýul oldu. Ruslar Gancani miihasira etdi".' Ва9-
qa bir уеrdэ miiallif yazt-. "l2l8-da (l804-м.Э.) fitr giinii еr-
manilarin hiylasi ila ruslar qalaya dord tarafdan уiirйg edib ýаh-
Sevan tarafdэn daxil olub qalani aldrlar ча Cavad xanl чэ oýlu-
nu, iiq saat qadэrinda 9ох xalqla va iki mina qэdar ечrаt vo uýaq
qatl etdilar. Ganco Sisianov tаrаfiпdап fath olundu",:
H,ý.H.Mollazadэ l 804_181 з-сti illэr Rusiya-iran rniihariba-
sini tasvir edir. О, эsаs diqqati l804-ci.i ilda дЬЬаs Мirzапiп
Qarabaý чэ Gапса tаrаfэ hэrаkаt etmasinэ убпэldir.]
Miiallif
qeyd edir ki, baglanrnrq rni.iharibado Frапsа da irапа kоrпэk еdэ-
cayini vad etrniqdir.o Mollazadэ Qarabaý xanr iьгаhitп xanln
mауоr Lisaneviq tаrаtiпdэп qatli va sisianovun Baklda oldiiriil-
masi hadisэlarindan oz asarindэ qrsa gakildo Ьэhs edir,
Miiallif daha Sопrа l82б-1828-сi illаr Rusiya-iran miihariba-
sinin tasvirinэ keqir. о, Ьurаdа da hadisalori sadэca оlагаq 9orlr
edarok bilclirir ki, l826-cr ilda irап baýlanmlg miiqavilonin
qоrtlэriпi pozaraq Rusiyantn tirtdrrýu arazilara hiicum edir. Bu
dэfa da iranltlarrn ordusuna valiahd gahzada дЬЬаs Mirza Ьа9-
gllrq edirdi. Mollazada i.F.Paskeviqin Qafqaza sаrdаr tayin
olunmasl va опdап sопrа Zaqafqaziyada ruslапп hаrЬi rэrrrаliу-
yatlanntn faallaýnrasrnr qeyd edir.' Mtiallif asarinda Тiirkпэп-
qay mi,iqavilosini gаrh edir, lakin miiqavilanin maddalarini tah-
Iil etmэkdan yan keqir.
sопrа Mollazada lrandakr hadisalari tasvir edir. Burada о,
Маhэmmаd qahrn dочrtiпdэ irапtп sosial-iqtisadi vaziyyati.
iran ordusunun Herat istiqamotinda yiiriigti чэ baqqa hadisalэri

l. Hact $еух Наsап Mollazada. Gtjstarilaп аsаri, c.IV, II hissa, s, l l

2. Yепа оrасtа, с,, IV, II hissa, s.l2
3. Yепа orada. s. l 3
4. Yепа orada. s. l4
5. Yепа orada. s. 22-26
6. Yепа orada. s. 26-30
126
 ;аrh edir. Mtiallif эsаriпdэ Daýl stan daýhlannrn Eeyxi ýеух ýа-
milin rаhЬаrliуi ilэ Rusiyaya qarqr mi.ibarizasi vo regionun nts-
Iаr tаrаfiпdэп fath olunmastna da
уеr veгmiqdir.
Mollazadanin asarinin IV cildinin ikinci hissasindэ
ýimali
Аzаrьаусапlп Rusiya tarofindan iqýal olunrnasl qlsa tafsilatI ila
aks olunmuýdur. Miiэllif bu rncivzuda danlgarkon ermanilarin
rus оrdusuпа gбstardiyi foal yardlrnlnl dэыаrlа qeyd edir. La-
kin l804-18l3-cii illэr чэ 1826-1828-ci illor Rusiya-iran rniilra-
ribalori hadisalarini tasvir etdiyi zаmап Mollazadэ hэrnin rnii-
hаriьаlаriп sabablarini tiza 9lхага bilrnomig,
ýah sarayr чэ onla-
rа агха duгmаq haqqrnda vad чеrап ingilis-franstz rntistamlaka-
gilэTinin saylarini gбstаппапri9diг. Bununla Ьеlэ о qeycl ediгtii
ki, ingiltara va Fransanrn i;э qarlýlnast rrэticasinda Rirsiya Сэ-
nubi Azarbaycant igýal еdэ bilrnarni;dir. l

H.ý.Moilazadэ Rusiyanln ýirnali АzаrЬаусапr istila ettnэsi

masэlэsit-lo da Ьirtэrаfli yanagmlg va Rusiya hаrьi qiivvalarinirr
iýýal9lhq siyasotini izah ecla bilmэmigdir. Mtiallif general
Qul-
yakovun Саr-ваlаkапdэ, sisianovun Gancada tпiпlагlа insanln
qanlnl tokdiiytinti qeyd edir, lakin btrnun gi"iclii Ьir dovlatin hог-
bi qtidrэti kinri dагk edir. Hacl ýеух Нэsап Mollazadэnin asori-
nin goxlu hadisolari ahata etmositlcl Ьахmауаrаq, Ьuпtаr sothi,
rabitasiz qakilda чо 9ох zaпlan dini ideologiya гuhuпdа
ýаrh
edilIniýdir. Miiallifin аsэri biitovliikdo tarixi tasvir хаrаktеri da-
ýlуr.
хх asrin avvallarindo Аzоrьаусап tarixqtinashýrnda timurni
хаrаktеrli аsаrlаrlа yanaýl, xlx эsr эпэпаlаriпi davam etcliran.
ауrl-ауп regionlarrn tarixini ;эrh edan аsэrаlаr dэ vardtr.
Bela asarlordan biri XIX эsrdа yazrlmlq "QаrаЬаýпаmа''lоr
tipindэ olan "Qarabaýrn yeni tarixi" adll эsэr оlmugdur. оsэriп
mtiэllifi hэmiп dtiчrdэ "Fапа" tэxэlliisii ilэ mэqhur оiап gаir

l, Hact ýеу,х Наsап Mollazado, Gcislarilan asari, c.IV, II hissa. _g, l2

127
Mirza Rahim idi.' Вu эsоrdа 1 3-cii i llагiп Rr-rsiya-iгatr
tj04- 18l
rnirharibasi da claxil olrnaqla QаrаЬаýrп хчIII asrin II yansl-
xlx эsriп эvvollarindaki siyasi tarixi tasvir edilir. Мiгzо Riэ-
hirn бz asarirri Qarabaýln tabii-coýrafi ;araiti чэ sэrhаdlаriпlп
tasviri ila baq[aylr. sопга Qarabaý xanltýlntn yaranlnasl, Рtэпаh
хапlп hakirniyyati, Qarabaý mаliklэгi tltl Рапаh xan aгastndakt
rniinasibэtlar. ýuga qalastntn bina ediImosi, xanlrýIn mtlгktэziпitr
ýu;aya ke'masi. lbгalrirrrxalil хапtП QаrаЬаýdа hakir-rriyyi,ti.
iranda Ьа; чеrэп ctayi;ikliklar, Дýа Mэhatnt-trэd 9ahrrr 1rakilniy-
yata galiqi va QаrаЬаýа l-rtictrmu. Qarabaý xanlrýrnrn digаг
дzогьаусап xanltcllarl ilэ mtinasibatlaгi viэ ba9qa lradisoltlг tiэs-
чir olttnur.
Мirzа RэhilT эsэгiпdа 1801-ci ildэrl sorrrakl hасlisэltэrl.
дzаrьаусап arazilaritrin ruslаr tarэtrndarr zabt oluntnasl lnoso-
lэlorini dэ aks еtdirmr;сlir. Miiallif Giirciistanrn Rusiya tabeliyi-
rta keqmasindtlrr bohs еdаrkэп qeyd edir ki, nalrayat. tTslar uztп1
illагdап Ьаri Zaqaf!az-iyada бzlоri iigtin cltr"rгrnaýa уеr tарdrlаг kiл
horlrir.r yeгdorr Ьа;сlа огаzilаrа бz allarirri uzada bilsinlar.'
Мirzа Rэlrimin Sisianov tагэfiпdаtl Gопсопiп igýall lrrtlsillo-
sindokr fikirlari [-l.ý.iI.Mollazadэnin tlkiгlэri ile, tаqгiЬап, еу-
rlilik tэgkil еdiг. Мiгzэ Rahirn yaztrdt: "Getleral Sisianov t2l8-
ci ilda (l803) qox boyiik rLlS 6loýunll, tclp vtэ topxatla ilэ Titlis-
dэп Gапсауа lrэгаkоt еdiг,.. Sisianov чэ C'avad хап qoýLlnLll1 cltl-
baýlnda duruЬ, "IIаг kэs oz laýkorina эll1г verib iizbatiz gicltlat-
lo чuгu;mаýа rnaýýul ikan Nasib Ьоу ýarnsaddinli бz- catnaatl
ilэ va Gапса еrmапi qoýLlnll Cavad xan tаrэt-tпdэп qagrb Rusiya
qoýLlnuna millhoc1 oldtllar. Cavad хап ahvalt bela gоrtiЬ, паqаr
qalrb, qalan qoýLlnrr lla Ganca qalastna girib qaladarlrqla rnaqýtrl
оlаr. Rrrsiya qoýLlnll lrаг tаrэfdап tбkiiliib hаsага qэlaba edib.
Cavad xanl ча oýltrnr-r oldiiriib ча sair mtisalman qoýLlnllnll daxl tlr-

!. Мullза Pahult Фанlt, Tctllu.xtt.,taiudu ['сtрчбаz, Гtцла(лаzrtамалdр, lI

кuпtаб. Бакьt, l99l, t.247,268
2. Yепа orada, s, 2б4
128
 rаrlаr Qalada aýlr-ytingr.il
na чаrSа qarot edirlar"
qeyd etdi ylmiz kimi,
Н.ý
.' Eyni tcisvir,
H.Moliazadanin эsоriпdо
dir. ] do verilmi;-
Mirzo Rэhim daha sonra
mаýl ubiyyati
Sisi;
ni ta s чir ý;n; ;,'i?Ijf" ЖЪIЖJ-#i,Н
arasInda baýlanm lE "di..
tlrок'ау'
aynlrqda gаrh еdir. .' ý rЪiuчi r".inin rтаddэlайпi
r,uK;n sb*'"l ауrr -
baýlaylb ýugауа qayldan о"rО edir ki, bu mriqavilэni
"Эhdпаmэ tэгtiЬ iй;;;;п, futduýu i'a
tapandun ,on,u'ib*rri* ре9mап оIur:
raciat edir, оrаdа ъiuq"ti-*uirli" хап РапаhаЬаdа mй-
nin naticasini fikrr *"r'r..i," ;;;;'o]Ii uruq"-
yoxdur. oztinti Ьir
etdii<ca *J;;;r ki, bu hadisaЪa хеуir
tlaticalari gciz qabaýl"Cu
аmiri йj;';-*а gahbdrr ki, badbэxtana
tizri
.i*ЪUО"Оrr. Atnma
Мirzэ Rahimin yazdrýIndan "ilu" по faydn''. з
Ы.Ё *-lrm оlur ki, ibraliim
Qага ьфа h;",;;,;;; ýJ,1} "*iJ'' jlY} l хап
s i si anovun
qaгýlslnda quiu.uq
кtirаkgау *uоuч,,llil?',._'_1'Ч, moýiubiyyot
ondan
lTasini "uu"i
-ti.ir i r ýl,
qeyd edirdi: '.Цgаtg, фы; ffi;H1#?:x']j;:l :;:I
ruJ*""#', опu hatta Ьir neqa
danlgrqlara dэчэt etmi9ii....
nlglg оIuЬ tаrэflэr tiqtin
,.;ъ;;lano\,,Lln araslnda goxdofэ
sэlahlur"ir;i , bulunandan da-
hirn хап S i sianovla goпqrnэyi ,on.u
in.i,riK j" bil i bdir''.'
ib.u-
Мirzэ Rэhim asaгinin ,";;;;;Ьr-"'
Мiгzапiп ýimali АzаrЬауса"r;;.;; mаrttпdа Abbas
*un,n Qarabaýda ёIdrirtilmэs,n,ul_"
'''n
Sisianovun Bakrda,
]ЬГаtri1 -',
ffi il
а rаs l п da ьаý
l а rl m l
5 c,i l.i,ип J; ;""Ч? жr:,1:
МагаqhdIr ki, mtiailif rТ}:
I s05-;i U'"l""*r.a
qlilýl ilэ irап qosunlannln Abbas Mirr"nin bu9-
й;;;;;;''дr".Ьuу.uп qoýunllnun
QаrаЬаýа tэrэ f. h Ьrаk"'
"'r"",:-liiЫ ullunc,.,r.. Mi rzэ Roh i m
l. fuIuрза Роhцлц Grj.ytarilaп
2,н,ý.н моllазаdа Gсistаrilап asart, s, 2б5
J Мирза Раhцм Grjstariloп asari, s, l 1-1 2
4. Yепа orada. asari, s.26б
.s. 2б 7
5. Yепа оrаdа, ,s. 266
6. Yепа orada, .у, 2б7

129
 Rahim
Aazarbaycant паzаrdэ tuturdu. Мirzа
bununla canubi olaraq qаrh
mi,ihari basi hadisalorint sathi, konkret
Rusiya-iran
iх п -
аrаЬ а ý п У е n i t аr
"'Ъu,rl,i*, уу а t l а, м i rzа_ Ra h i * | : l1i,: Q
t
r

аsагlаriпdэп
xronist tuilЙit"rl,rin
dan bahs
"d"., "."ri'fii;r,
Ъ;;" hadisalar sada tasvir
xarakteri daqt-
hec da farqlanmir, tahl il ettnэdan (Rusiya
tэта_
r"сa,
u,.. Mti.lli г t uaisurirTЁЁr'q, bildirmэ-
,п",,uru,i"uЪа Oz qэxsi miinasibэtini
fiпdэп i;ýalgrlrq
;; ; i;;'d
:Н: l,ТJhТН*"y:п
.i;Йi,^;",1ilsiп" tarix'iin
aslr ýrnda,л б lka -
takca tarixgilar toxun*
nin Rusiya'","t,ni]n va
й;;;;"" ziyahlarr, oabaqcll madaniyyat
ауrl-ауп
mamlý, bnu,ibatlari olrTugdur,
еlm xadimlarinin ъ Ь -u,Ы,у" Э, Hiiseynzada,
С, Manrrnadqulu-
Nаrimапоч, м, кl""i,uа", H,cavid,
N,
}:;Б;;,:*ii, A,sahhat,
zada, M,Hadi,
M.э.sabir ou buqquiu., i",i,-*
Д'*Тfiji Жji:Н::
\ etmlý
ibJuK"qirik siyasatini tanqid
tагmrglаr qrsa miiddat аr-
аччаllаriпdэ, nisbatan
Belalikla, ХХ эsriп xeyli inkigaf etmt9 va Azarbay-
zindэ Azarbaycan tarixgiinaslrýr dair qoxlu faktik rnaterial эldа
i9ýal rna
canln Rtrsiya tэrafindan u dбчrdо Rtb
iimumila9diTici fikirlar sбylonilmiqdir, В
olunaraq aqtq saslanmiE чэ
АzаrЬаусапt igýal etmasi fikri daha
Slyanln
miistam alart tэnql d olunmugdur,
arizmin Аzэт-
9 ,srda чэ Хх аsпп эvvэllarinda
Ru-
Azarbaycantn qirnal torpaqlarrntn
,masl mэsэlasina asarlarin,
taqriban,
saslэEan
mйаlliflэт bir-biri ila timurni
Rusiya tаrаfiп-
) imali Azorbaycanln
da еупl
аrlап da, onu tanqid edanlar
\п torpaqlan uzuп
mi,iьаrizэ don son-
iq-
,,da Rusiya impert yast tarafindan

13о
 II FэSIL
ýiMALi AZэRBAYCANIN RUSiYA
TaRэFiNDaN iýёдt-l хх аsкirч 20-зO-сu
i1-1-aK тдкiх9Oшпsllёlшпа

("NЬЬоtап az bala" formulast)

20-30-cu illэrdа Azarbaycanda elm va madэniyyat уепi inki-

5af marhalasina daxil oldu. Biitiin еlmlаrlо yanaýt tarix elmindo
da yeni keyfiyyot dэyigikliklari Ьа5 verdi. АzаrЬаусап tarixinin
biitiin dочrlагiпэ mаrаq аrtmаЁа baýladl,
20-30-cu illаrdэ АzэгЬаусап tarixinin оп miihiim dсiчrlогiп-
don Ьiгi, ýirnali Azarbaycantn Rusiya tаrэfiпdап i;ýalr рrоЬlеmi
da timumi fоrmаdа olsa da oyTanilmayo baglandl, Bu d<iчr tагiх-
qtinaslrýrnrn asas xr-isusiyyatlarindan biri da Azarbaycan tarixi-
па dair ilk iimumilaqdirilmig оsаrlэгiп па9r edilmasinэ cahd
gбstaгilmasi olmu; va bu sahoda mйаууоп паtiсэlаr эldа edil-
rni9dir.
Bu sapgidэ уаrапап оsаrlоri iki qrupa aytrmaq оlаr. R.lsma-
yrlov, C.Zeynaloýlu va bagqalarrntn аsаrаlаri daha gox эsriп av-
valloгindoki tarix;iinaslrq апаlаriпа miivafiq yaalmtq, Y.А,Ра-
хоmоч, V.S.Stsoyevin аsэrlэriпdа iso yeni tartibat iisullanndan
istifado edilmgidir. Вчпlаrrп birincilarinda Azarbaycanrn Rusiya
torofindan igýalr рrоsеsiпа obyektiv qiymэt verilmasina cohd
gostorilmi5dir.
-.r'a r"r'.-"r*
"a*-'' ^."rr"r*т;
cti'ilda Baklda пэ9r olunmug "АzаrЬаусап tarixi" ' аsаriпdа an
qadim zamanlardan Azarbaycanrn siyasi, iqtisadi va sosial-mo-
doni tarixi qtsa fоrmаdа oks etdirmipdir. Miiэllif Ьч osarindo ýi-
mali АzаrЬаусапlп Rusiya torafindan Ъth olunmasrna bagqa ha-
disalarlo miiqayisada daha geni; уеr vemigdir.
R.ismayrlov АzэrЬаусапtп Rusiya tэrаflпdап zabt oluntnastntn
baqlanýrclnr ýarqi Giirctistanrn Rusiyaya birla9dirilmosindan etiba-
rэп gбttirtirdii. О, yazrrdr: "GriTciistanl qan tбkmaksiz tasarгiifa
edib, sonra АzаrЬаусапt tasxir etmak gаr hokumati frgtin pek asan
idi. Azarbaycanrn tэsxiri daxi Rusiya tigiin hayati Ьir masola idi".r
Miiallif Sisianovun Qafqaza "fэгmап-fаrmа" (Ваý komandan-
М.Э.) tэуiп olunmastnr Rusiyantn Azarbaycanr i9ýal etmak rпэqsа-
dini hayata kegirilmasinin sijratlandirilmasi cohdi kimi qiуmаtlэп-
dirir. О, haqlr olaraq Sisianolun manoviyyatca mahdud, эqidaca
mi-istabid, "timuri-idaгada qiivvayi-qohriyo iisulunu icra edon" чэ
Qafqaz, xtisusila da mt-rsolman ahalisina tэhqirапа suratda rоftаr
edan iqýal9r bir qаr generalt kirni qiyrnatlandirmiqdir. Вu asardэ Si-
sianown Cavan Kana tahqiramiz maktubu olduýu kimi verilmi;' чэ
gar generaltnIn qaddarhgr bir daha паzаrа gatdlnltnr;drr. Miiallif
Gапсо i;ýah zamanl rus qo5r,tnlarrnln yerli эhaliya qаrýl amanslz
raftartndan bahs edirdi.
R.iSmayrlov da oxuculann diqqatini Sisianovun "Gапсо
Azarbaycanrn а9апdlr" kоlmэlаriпа yiinoltmiq, АzаrЬаусап tor-
paqlanntn bir-birinin ardlnca i;ýal olunmastnl tasvir etmigdir.
Miiallif eyni zamanda Rusiya-iran mtihагiЬаlагiпdа hэrЬi arna-
liyyatlan da igrqlandrпnlq, Sisianovun Bakrya yiirtiqii va огаdа
<ildiiriilmasi hadisasi iizэrinda эtгаfll dayanmlg, Sisianolr:n
mahz Hiiseynqulu xanrn igarasila iЫahim Ьау tаrаfiпdэп tjldii
rnldiiyi,inii qeyd etmi;dir.'

l. Ис,+tаjылов Р, Дзарбоj.utн Бахы, l92З. l99З ( i.llibaslar so-

пuпсч поýrdап golirilir-M-o. )
2. Yепа orada. s-99
3. Yепо orada, s. l02-103
4. Yепо orada, s.l l2
132
 Эsаrdа daha sопrа Lisanevi9 tarэfindan lbrahim xantn чаh-
gicasina oldiirijlmasindan bohs оlчпur.
R.ismayhov Qubantn, ýirчапtп, Darbandin va Lankarantn ig-
ýah zamant rus qogunlanntn qar;rlagdrýr ýэtinliklar, veгdiyi itki-
lar va bunun miiqabilinda tdrotdiklari daýrntr va qlrýrпlаrr biitiin
tafsilaп iIa tasvir etmigdir. Sопrа asarda Gйliistan siilh mi.iqavi-
losindan bohs olunmug, iranrn daxili siyasi hayatrna Rusiyantn
mtidaxila etmak сэhdlаri xiisusi vrrrýulantntqdr, '
О, Yеrmоlочuп Qafqaz ahalisino qаrýl amanslz Фftаппdал
da bahs etmig, Pugkinin Yеrmоlоч haqqrnda dediyi "Qafqaz, а!
papaqlr bagrnr аýаёl sal, Sakit ol. Yermolov gоliг" sбzlarini ха-
trrlayaraq yazmlgdtr ki. Yеппоlоч yerli ahalinin tограýtпl чэ
уurduпu qasb edib, miihасirlаг verirdi. "О, xiisusila lniisolman
ahalisina Гovqalada zalimana va rahmsiz mйаmilо edirdi". ]
Btt аsаrdа I826-I828-cl iIlагdа Rusiya-iran lntiharibasina
citari toxunulmuý, qeyd edilmigdir ki, "Giiliistan ча sonra
Tiirkmanqay mЁahidalari Qасаг stilaIasinin taгixina silinmaz bir
lako qoydu"'. "Тйrkrпапqау rniiahidasi iгапlп lstiqlaliyyэtina
an miidhiq bir zаrЬа vurdu, onu Rusiyadan astlt vaziyyata sal-
tll .'
Urnrrrniyyatla, R.ismayrlovun bu asarinda ýirnali АzаrЬау-
cantn Rusiya tаrэfiпdап igýall masalasi tапхi baxrmdan tasvir
edilmig, Rusiyantn Ьurаdа yaratdlДl i;ýal rejimi agIqlanmlgdrr.
Mi,iallif hadisalara oz mйпаsiЬаtiпi az-az bildiгmi;, lakin tапхi
hadisalarl tahlil еtmэmigdiг. Оsагdа АzаrЬаусап Demokatik
Respublikaslnrn sйqutuпuп labiidlnyii iddia olunmuq, ruslагrп
ikinci dafa Azarbaycanrn tutmasr-28 аргеl 9evriliýi a[qlýlanmlý-
dlr. Lakin bii поqsапlаппа Ьахmауаrаq. R.ismayIlovrrn аsагi
Azarbaycan tarixi sahasindo timumi asarlar yaratmaq yolunda
ilk addrm kimi miiayyan ahamiyyata malikdir,
l. Ис.uаjылов Р- Азорбаj,lан tпаl>uхч. t,.l20
2 Yепа orada. s l]l
3. Yепа orada s ]20
4, Yепа orada, s. l22
 R.Ismayrlovdan farqli olaraq Cahangir Zeynaloýlrrnmt | аsэ-
rinda Ьir srra mrihiim mosalolar daha aglq gokilda qoyulmrrpdur.
Bu osar dэ АzаrЬаусап tarixinin эп qodim zamanlardan 1920-ci
ila qаdаг оlап dtivriinti tiziindo oks etdirir. Ваri baqdan qeyd
edok ki, R.ismayrlovdan fЫqli оlаrаq C.Zeynaloýlu Rusiyanrn
АzоrЬаусап Demokratik Respublikasrna tacavйziinii do igýa19l-
hq harakati krmi qiyrnatlandirllmig va bu siyasэti tэnqid etmigdir.
Вu эsэrdа ýimali АzоrЬаусапlп Rusiya tаrаtjпdап i9ýalr rпэ-
salasino da xeyli уеr verilmigdir. Miiallif yazrr ki, " l2l6-cI ildo
(180l) Kartli, Kaxet kгаllrqlаrl ruslar tarafindan istila edildik-
dan sопга АzагЬаусап istiqlalr da tohlйka altrna diiqdii, Аzаr-
Ьаусапtп qaTa giinlari baqladl". r C.ZeynaloýIu Gапсапiп zobt
olunmaslnl tasvir еdiг, Gancan,in siiqtltunun konklet hadisolэri
iizэгiпdа dауапаrаq, bela Ьir аýlr naticani чurýulауrг: "Gапса-
nin siiqutundan sonTa xanltqlaпn da гuslаг tarafindon istilasr сох
asan oldu", r
Эsаrdа daha sопrа l804-18lз-сii illэr rrrs-iran mtihаriЬэsiп-
dэ hоrЬi эпаIiуаtlаr, Bakr xanlrýrnrrr zobt olllnrnaslnrn пэtiсоlэ-
ri (xanlrýrn siiqutu naficasindo Quba хапhёlпm i;ýalr asanla;dr.
ruslаr Daýtstanda rncivqelarini rn,iihkamlandirdilar, Хаzогdо
ruslагm hakimiyyati tэmiп olrrndu)', Lonkaran yaxrnhýrnda Ьа;
vermig vurugma va s. xiisusi diqqatla паzоrdоп ke9iqirilmi9dir.
C.Zeynaloýlu Giiliistan siilh rTiiqavilasinin acr паtiсэlэriпi
diqqэtla izlamig, Azorbaycantn bбliiýdiiriitdiytinii qeyd etmiý,
gimali Azarbaycanrn Rusiyaya asir ча mahkum edildiyini, Са-
nub tоrраqlаппtп isa irап asaratindan azab gakdiyini gбstarmiý-
dir. Bir srra mijalliflardan Ъrqli olaraq C.Zeynaloýlu birinci va
ikinci rus-irап miiharibalari arasIndakr fasiloni, dincIik dtivriinti
inkar etmig vo bu dбчrdо Rusiyanln уеrlаrdо miistamlo-

l. Зеjналоzлу Ч. Мухпасар Дзарбаiцан пuцluхtt, Исппнбул, l924; Бсt-

хы, l992 (iqtibaslar Ваh паýriпdап galirilir-M_a. )
2. Уепа orada, s.90-9l '..,.
з Yепа ora,la, , ч) \
4. Yепа orada, s 95
kэgilik sistemini Ьоrqоrаr etmak uýrunda apardrýr daxili miiha-
riЬаlаrdап bahs etmigdir. '
О, ikinci Rusiya-iran miihаriЬэsiпiл "irэчап чэ NaxqIvan
miiharibasi" adlandrrmrg', bunu da rпiihагiЬопiп asas harbi
аmаliууаtlаппtп bu arazilarda bag vermasi ila izah etrni;dir.
Miallif iravanrn Rusiya qiiwolari tarafindan miihasirasi, Са-
vanbulaq gayl sahilinda Abbas Мirzэпiп maёlubiyyati, Abbasa-
bad qalasrnrn miihasirэsi, SаrdаrаЬаd vunrýmasl чэ s. haqqrnda
yrýcam malumat verilrTigd ir.
C.Zeyaloýlu Tiirkrnanqay stilh miiqaviIasinin qamtlarini ge-
ni9 tahlil еtmэsэ dэ btitovliikda bu miiqavilaya diizgtin qiymat
venniqdir. "Bu gэraitda Azэrbaycanrn (;imali-M.O.) son iki
xanlrqlan da Rusiyanrn hakimiy_vati aItrna kegdi va bundan sоп-
га ruslапп АzаrЬаусапdа hakimilyati l 336 ( l 9l 8) sanasino qa-
dаr davam edarak, tamam 93 sana siirdii". '
Miiallif Rusiya boyrrnduruýu altlnda АzаrЬаусапlп "ahvall
vo vaziyyati" апа do toxunmuq, impeгiyarrln ruslаgdrгmа siyasa-
ttni tanqid еtmigdiг. О, ýimali АzаrЬаусап uýrunda Rusiya-iran
rniiharibasinda ikinciyo miiayryan monah haqq qazandlraraq,
miisalmanglhq mбчqеуiпdэ durmugduг, Gбtiiniir asarda
Tiiгkmanqaydan sопrа СэпuЬi AzarbaycanIn iimumi vaziyyati-
по bir sotir da hasr edilmamasi bununla baýIrdlT. Lakin Ьчпuп-
Ia belo аsаrdа 9аr miistatnlakagiliyi baгasinda dауэrli mаtеrillаr
чаrdrr.
Y.А.Рахоmочuп 20-ci illarda gapdan glxrnrg kigik osari ha-
disaIari kопkегt aks etdirmak baxtmtndan ржапdа bahs etdiyi-
rniz аsаrlэrdоп tamamilэ farqlanir.' Heg bir fasil, yaxud hissa-
lara b,tiltinmamiý bu эsаr АzаrЬаусап tarixinin qtsa tarixi icma-

l , ?ejHa,loaлy Ч. Сdslаrilап asari, s_ l00

2, Yепа orada, s. l0]
3 Yепа orada, s- l02
4. Yепо orada, s. ]03
5. Пмолов Е.А. Крапжцй кур( uспорuu Дзербаidжана, Баку, l92з
,l35
 lrndan ibarэtdir. Miiollif baqqa hadisalor kiml ýimali Аzоr-
baycantn Rusiya tэrэfiпdап igýalrndan da konkret 9akilda Ьэhs
etmiýdir.
Y.А.Рахоmоч Rusiyanln QafqazdakI hаrаkоtlаriпi Ьiriпсiпiп
bu bcilgani ala kеgiгmаk iigiin yeritdiyi siyasat kimi qiymatlan-
dirir. Mosalan, о, I Pyotrun Xazar yiirii;ii barasinda yazrrdr: "I
Руоtr irапа va Hindistana gedan tiсаrэt yollarrnr alo keqirmok
rnэqsэdilэ l722-ci ildo DэгЬопdэ qэdаr harakot etdi, yax;l ki,
Rusiyanrnt daxili voziyyatinin mtirakkablagmasi опu geri qay-
tаппаýа macbur etdi. Lakin l723-cii ildэ Rusiya donanmast Ва-
kInl i;ýal etdi, Salyanr ela kegirdi".' Miiallif V.Zubovun yiirti;-
larinin daýrdrcr xaaTkterini gizlahnamigdir,r О, ýirTali Azarbay-
canIn iqýalr prosesini qtsaca da olsa gаrh etmiý. Gапсапiп tlltul-
masr, QаrаЬаý va ýaki xanlrqlannln Rusiya tabeliyina kegmasi,
Rusiya-iran miiharibalari, Giiliistan vo Tiir*rnangay siilh rniiqa-
vilalari va bagqa hadisolari iglqlandrrmlqdlr. Miiollif Bakr, Dar-
band va baqqa gэhэrlаriп qtsa tarixindэn bahs еdэгkап опlаrrп
Rusiya tarafindan zabt olunmastndan da dапtgmt9drг.
20-30-cu ilIor tarixqiinaslrýrnda АzаrЬаусап tarixindan iirntr-
mi gokilda bahs edon аsаrlаrdап biri dэ V,M.Srsoyeva' moxsus-
dur. Bu asarda ýimali Azarbaycanln ta qaditT zamanlarrndan
l828-ci ilэ qаdэr оlап tаriхi aks olunmu;dur.
Эsаriп sonuncu fasli Azorbaycanda xanlrqlaгrn yarallrnasr,
inkiqafi va Rusiya tаrэfiпdоп tutulmaslna hаsr edilmigdir.r Mii-
allif Rusiya ча irantn АzаrЬаусапdа miibarizasini, Rusiyantn
Zaqafqaziyaы futmaýa baglamasrnr 180l-ci ildan 1828-ci iladak
qtsa tarixi хгоlпikа fоrmаsrпdа 9аrh etmigdir. Lakin о, Giirciista-
nrn Rusiyaya birla5dirilmasindan danrgarkan Giirciistanla birlik-

]- Пахо-лtов Е-д. Gtjstarilan asari- s, 2l

2- Yепа orac|o, s. 22
З, Сысоев В.М, Краmкuй очерк u|,\llopuu ДзербаЙd,li'ва (Северно?о).
Баку, l925
4- Сысоев В-М- Gёslэrilэп asari- s- 94-105

136
 da Qazax чэ ýamgadil in Rusiya tэrоfiпdап i;ýal olunmasInt па-
zardan qa9trmtýdlr.
Car-Balakano rus qogunlartntn hricumunu V.M.Srsoyev ge-
neral Lazeгevi бldfirпЬ, hamin oraziya qagmrg kegmig gtlrcii
9а-
п ХII Georginin xanlml Mariyanln Sisianov, tоrаfiпdЪп talab
edilmasi ila baýlamrq, guya ki, bu talab
уеriпа yetiгilmadiyin-
dэп Sisianovun general Qulyakolrrn komandanltýI ila oraya оr-
du gcindordiyini va Car-Balakanin tutulduýunu gбsta.mi;ii..'
"Azarbaycantn agarr'' adlandrrdrýr' Gэпсапiп isýatrndan
bohs etmi9 V.M.Slsoyev Klirakgay miiqavilasina da с;iЪьаsi-
batini Ьildiгmig, bu mtiqaviladon sопrа iЬrаhim xanrn Dizak
уа-
xrnltýrnda iran dastolarini dаппаdаýrп etmэsindan yazmt;, brr
hadisoni [ьrаhim xanrn irап gahlna inanmarnasr kimi izah etmis-
diг.r
Hadisalarin sonrakt gediq;ini ardrcll fоппа<lа izlayan miiallif
_
Baklda Sisianovun oldiiriilmosi, Darband чэ Qubanln, habela
Bakt xanlrýrnrn i;ýalr, ýepali xanln ruslar aleyhino miiьагizа-
si, QаrаЬаýdа Cafarqulu aýanln Rusiyaya qar5t qrxmasr, Aslan-
diiz vutr'rqmast. Lапkаrап dtiyiigii va паhауэt Gtjliistan mtiqavi-
.lэsiпа бtэri toxunmuý, rni-iqavilanin yalntz adtnt qakmigdir.
v.M.srsoyev yеrmоlолuп komandanlrýr dovriina nisbatan
genig уеr vemi;, onun dcivriinda
ýaki va Qarabaý xanltqlanntn
Iaývini xanlrqlarda хап hakirniyyatindan xalq kiitialaгinin паrа-
zrlrýlnrn artmasr ila izah eПnigdir ki, Ьч da tarixi gегqаkliуэ qa-
tiyyon mLivafiq deyildir.
ikinci Rusiya-iran miihaгibasindan miiэllil Yеlizачефоl w-
ruýmasml xiisusi olaraq qeyd etmig, onu bu miiharibanin ап bci-
цik harbi amdliyyatl adlandtrmtgdlr.' о, daha Sопrа Tiirkman-
qay miiqavilasina toxunaraq Giiliistan miiqavilэsindon farqli
l, Сысоев В,М. Giistariloп asori. s,99
2, Yепа orada, s. 99
3 Yепа orada, s. l00
4. Yепа orada, s. l04
оlаrаq bu siilhiin ;аrtlэriпi qtsaca ;arh ehniýdir. V.M.Srsoyev '
miiqavilaya belo qlуmэt ve rmi;dir: "Tiirkmangay miiqavilasi tiz
hiquqlarInr qaytarmaq haq qlnda keqmig хапlапп biitiin iimidla-
rinr pug etdi, Bu dtjvrdon artt q Azarbaycantn orta аsr feodai
dov-
rii Ьа9а gatdr vo xanlrq dtivriin iiп feodalizrni Rusiya imperialist
miistэmlakagiliyi ila avaz olundu",'
umtrrniyyatlb, v.M.srsoyev bu аsаriпdэ hadisalari sаdасэ
olaraq iosvii etmig va Еох nadir hallarda masalalara бz miinasi-
bэtini bildirmi;dir.
V.M.Srsoyevin darslik formasrnda nogr olunmu9 daha kiqik
hacmli asarindor do hаdisаlаriп tohlili уох, konkret tasviri ve-
rilmi9dir.
20-зO-сLr illordo AzarbaycanIn tarixindon iimurTi gokIldэ
bahs edan эsаrlэrlа yanaqt, Azarbaycan haqqlnda iimumi rTalu-
mat чегап bozi todqiqatlarda da Rusiya igýalr problemi aqtq ;а-
kildэ qоучlmugduг. Bu Ьахlmdап M,N,Valiyev (Ваhагlr) чэ
Y,V,Qamэnzasinlinin apardrqlarr ilkin ахtап;lаr xiisusila qeyd
edilmalidir.
M.N Valiyevin iiq bolrnadan iЬаrаt Azarbaycantn соýrаli-tа-
bii, еtпоqrаГik va iqtisadi quгulчguпdап Ьэhs edan asarinda] ýi-
mali Azarbaycanrn igýalr ргоЬlеmiпа dofalarla toxunulmuý,
iiqiincii Ьбlmаdа Ьir nega dafa Аzаrьаусапdа tatbiq edilan rus
miistomlaka siyasatina miiraciat edilmi;dir. Mirollif АzэrЬауса-
ntn parqalanmastndan, miisalman ohalisinin stxt9dtпlmastndan
danr.'srr, rus hakimiyyati dбvriinda Azarbaycanda tоrраq
rni,inasi-
bati masalasi iizorindo dayantr: "Rusiya tarafindan АzаrЬауса-
пrп istila edilmasiylэ torpaq mйпаsiЬаtlаri birdan-biTa dayigma-
di". Sопrа о, l84l-ci va l846-cr illarin reskriptlarindan sбhbat
аqrr.О M.N.Valiyev garizmin kciqiirma siyasatini tonqid edir,

l Сысоев В.М. Gijslёrilan asari, s. l05

(Ce|ep4ozo)
2. Сы<,оев В.М. Начальньlй очерх uспорuч Дзеlлбайd>l<ана

-3. l925,
Баху, с. 4З,48
Валujев ( Боhарлы) М,Н, Дзарбсtj,lлн-Чоzрафu,mабuu, епtноzрафuн ва
uzmuсаdч лулаhuзапl, Бакы !99З
4. Yепа oracla, s. 7l
 АzагЬ aycanln xarlcl tiсаrэt masalalэrina tохuпчr va bolgadэ
хаrlсl tlcarotin tanэzziiliinri Rusiyanln iqýallan ila izah edir.'
Аzафаусапrir tanxi, coýrafiyasr, iqtisadiyyah va mаdэпiууэ-
ti gбrkomli siyasi xadim уо yazrgl Yusif Vazir Qamanzaminli-
nin аsагlаriпdа da эks olunmu;dur. Onun l92l-ci ildэ istanbul-
da па9r olunmu; osэrindo] АzэrЬеусапtп sаrhэdlагi, coPrafi zo'
паlаrr, gаhэrlаri, iqtisadi voziyyoti haqqInda malumat verilmasi
iltl ЬаrаЬог ýimali Azarbaycantn Rusiya tагаfiпdап iqýal olun-
masrna dоЫаrlэ toxunulmu9dur. Mtiallif
ýiгчап, ýэki, Gапса,
Ravan gоhагlаriпiп qrsa tагiхiпdап bahs edorkan опlапп Rusiya
tэrаfiпdап zabt olunmastnt da qeyd etmigdir.J Мчýапrп iqtisadi
sorvatini tasvir edarkan miiollif Ьurаdа Tlirkmangay rrriiqavilo-
sindon sonra Rusiyanrn rniistornlakagi k<iqiinTэ чэ iqitSadi Siya-
Sati iizarinda dayanmtgdtr.'
Y.V.Qamanzarninli hala 20-ci illarda Azarbaycan tarixgi,i-
naslrýlnI <iyrantnaya cahd etmigdir. Bu sapkili rnaqalasinda5
Мiгzа Calnalrn "Qarabaý tarixi" оsогi iizarinda dауапml;; va
эsаriп rus hokumoti vo idarogiliyina rаýЬаt ruhunda yazrtdrýr-
пlп sabэblari аrаgdrпlmr;drr. Mi,iallif saboblari аrа;dtrаrkап
xlx asrin эччаllэriпdа zaqafqazlya va Аzэгьаусапа rTiinasi.
Ьаtdэ iran, Tiirkiya va Rusiyantn eyni-istilagr rnэqsadlar giid-
dijkIorini qeyd etmiýdiг,
. ýirnali АzэrЬаусапIп Rlrsiya torofindan i;ýall tarixinin 20-
'30-cu
illэг tarix9iinaslrýrnda, demak olaT ki, yeni konsepsiya уо-
ratmtg gclrkamli rus tarixgisi M.N.Pokrovskinin rrriilahiza va fi-
kirlari elmi+ahlil xarakteri da;rylr. О, tаriхi аrаgdrптаlаr чэ tad-
qiqatlar noticasinda Rusiyanrn Zaqafqaziyaп iqýal etmasino da-

l- Валujев (Баhарлы) М.Н Gdslагilоп asori. s. !68-t69

2, чаJ4анrацuнJlц J,B. Tapuxu, ,юzlrафu вё аzпшtсйч Дзарбаjчлн,
Исtttанбул, l92] (JeHu цоulр, Бакы, 1993) |iqtibа]rlaгl,епi паýrdап
gritidltпйsdir-M.O )
З, Yепо oracta, s. 23, 2б. 3l
1. Yепа orada, s. 33-34
5, Сайапzапiпli Y V, Tarixitпiz hаqцпdа ДzаrЬаусап mйаlli а|iпiп аlаr!оri.
Maarifva паdапiууа|, l926, Nр7
ffiinin movqeyindan xeyli farqli olan y_eni fi-
kirlar irali siirmi.igdi,ir.
G<irkamli tarixginin XIX оsr Rusiyantn diplomatiyasl чэ ха-
rici siyasati barasinda bбyiik mоqаlэlэriпdап Ьiri Rusiyanrn
Qafqazl iqýal etmэsina hosr olunmugdur.'
M.N.Pokrovskinin maqalasinin birinci hisssэi Zaqafqaziyada
Rusiya, irап va Tiirkiyэ raqabatina hаsr edilmi'dir. Burada mii-
allif оrtа planda tarixi hadisэlari xronoloji ardrcllhqla gаrh edir,
Zaqaf qaziyada miiharibo lar zam ап1 Rus iy antnr х ari с i siyasati ni .
beynalxalq аlаmdэ Rusiya-iran va Rusiya-Tiirkiyэ miinasibэt-
larini бп plana gаkаrоk, qeyd edir ki, xlx аsriп ilk onilliklarin-
da Avropanrn ýaTq rnasalasinda Tiirkiya problerni оп planda ol-
duýu kimi, Rusiya ýаrq rnasэlэsindo da irапlа mtinasibatlar
baglrca рrоЬlеmlаrdап biri idi.'
M.i.PokTovski yazrr ki, nts rntistamlakagilэri hala ХYII
аsrdап ba9layaraq Qafqaz daýlarr atrafina bir пе9а >,urЁq etrnig.
lakin bu yiiriiglэri rпаrkаzi hбkumаt taqkil еtmэmig, onlar Don
va Volqa boyunda уаýауап ауп-ауп kazak dastolarinin basqtnl
хаrаktегiпi dagrmrgdrr.
M.N.Pokrovskinin fikrina gora Rusiya ila irап arastnda Za-
qafqaziya masalasinda эsas gэrginlik xlx asrin ilk illarinda
Gtirciistan ahvalatrndan sопrа уаrапmаýа baqlandr. Miiallif xIx
аsгiп avvallэrinda irапrп siyasi чэ hаrьi sistemini tahlil еdэrаk
bela пэtiсоуо galir ki, qanlr miiharibalardon sопrа hakirniyyat
baqrna gэlmig ttirkdilli qасаrlапп yaratdrýr dovlэt hala tarn rпоh-
kamlэnmamiqdi. Ona gоrа da irап Zaqafqaziyada rneydana gal-
mig xanlrqlan бziiпэ tam biгlaqdira bilmir, опlап oztindan yarl-
mastlt vaziyyatda saxlayrrdr. Miiallifin fikrinca, l809_cu ilda
Rusiya zaqafqaziyantn mi,isalman ayalatlarini futmaq iiqiin rеаl
addamlar atdt, Giirctistan ti9i.in "Gапса tahliikasi"ni аrаdап
l. покровскuй м,н. завоеванuе кавказа_дuплолапluя u еойttьt ца!)ско[|
Россч в XIX сmолепtuu, М., 1924, с, 179,229.
2. Yепа orada. s. l79
140
 gdtiifd ii ча bu zaman artlq irап zaqafqaziyada ciz niifuzunu
qorumaq namina Rusiya ila miihапЬэуа girdi. M.i.Pokrovskiyo
g<ira Frапsа impratoru I Napaleonun Avropada faaliyyati aslin-
da, Rusiya-iran miiharibasini beynэlxalq sistemdan sanki tacrid
etmiýdi. Lakin bununla Ьеlэ l0 mау l807-ci iida iranla Frапsа
arastnda, Sonuncunun irапа kбmэуi haqqlnda miiqavila baýlan-
dI. Bununla toqribon eyni zamanda Rusiya Tiirkiyaya qargr hаr-
bi amaliyyatlara bagladr. Эsаs amaliyyat meydant Dunay olsa
da, miihariba Zaqafqaziyaya da tasir gdstorirdi. M.N.Pokгovski
Ahalkэlok (Axalkalaki-M.Э.) yaxInlrýInda Qudoviqin uýursuz-
luýunu qeyd edir.I
Onuni fikrinca, Napoleonun Rusiya ila miihагiЬауа baglarna-
st Zaqafqaziya masalasini daha da miirэkkаЬlа;diгdi. Lakin tez-
likla Tiirkiya ila Buxarest siilhii irnzalandr va irап уепа da Za-
qafqaziyada Rusiyaya qarýl tak qaldr, giinki indi artrq ba;r Rusi-
уа ila miiharibaya qапýап Fransa da ona kёmak eda bilmirdi.2
M.N.Pokrovski Giiliistan sйlhiinii m<ihkam olmayan, "stsqa
siilh" adlandrrmtgdl.J Hamin siilhdon cami on iiq il sonra Rusi-
уа ila irап arastnda уепi miihariba ba9lan&. M.N.Pokrovski
qeyd edirdi ki, yeni baglanmlg miiharibada rus komandanlt!rnrn
qargrslnda iravan xanltýlnt olo kegirmok vэzifаsi dururdu.
ikinci Rusiya-iran mйhаriЬаsiпiп gedigindan bahs edarkan
M.N.Pokrovski bela bir masoloya toxunurdu ki, mi,iharibaniп
gedigi zamanr Rusiya komandanlrýr ala kegiгilan arazilarda
уеr-
li ahali ila nisbatan mtilayim davrantr чэ опlап бz tагаfiпа gak-
mak siyasati yeгitdiyi halda, iгап miivaqqati эlа keqirdiyi tог-
раqlапп ahalisi ila 9ох sart davranmrgdr. Laikn Yеrmоlочuп si-
yasatini tanqid ataýina futan mi,iallif qeyd edirdi ki, general rus
qo;unlarrntn osil maqsadini по qadar gizlamtmaya qaltgsa da
"baylar va ahalinin bagqa toboqalari kiitlavi suratda Rusiya

l, Покровскч М.Н. Gijstarilon asari, s. l8!-l82

2. s. l88
Yепа orada,
3. Yепо orada, g. l87
"abadanlrýrndan" qagaraq "cahil чэ vэhqi" Irana gedirdilar.
Miiollif general Yermololu Iran qiivvol arindan daha 9ох ёhtiуаt
paskeviglo эчэz olunmast-
etdiyi iigiin tanqid edir. yermolovun
nr Peterburqda hakimiyyat dayi;ikliyi ila baýlayrrdr, Lakin bu-
nunla Ьеlэ о. Yегmоlочuп sэrt чэ qaddar siyasotini agrb gсistэr-
rrrig va bu siyasatin Rusiyanrn аlэ kegirdiyi orazilari hatta
itir_

mэsiпа gatirib qrхаrа bilэcayini gostarmi9diг,

ТiirkЙапgау miiqavilasindon bohs edarkan M,N,PakTovski
yazrrdr ki, Paskeviqin geni; planlarr markazi hakimiyyэtdэ tas-
diq olunmadr va Rusiyantn sarhadi Arazda qaldl, Abbas Mirza
tэkса irovan va Naxgtvan xanltqlarrnl itirdi, Canubi АzэrЬауса-
nI isэ 70 rTilyon rubla i.F.Paskeviqdon aldr ki, Ьшruп da l mil-
yonu ýaxsan Sonuncuya gatmalr idi. irпреrаtоr I Nikolay
Tiirkmэrrqaydan sonra Paskeviqa g<indordiyi rTaktubla rniiqavi-
lэпiп baýlanmasrnl daha Ьir ganlr igin baqa qatmasr kirni qiуmаг
lапdiгmig vo Paskevi9э geneгal-feldrnaTgal гiitbosi vermi9di,
M.N.Pokrovski maqalasinin ikinci btilrnasini Dagrstanda
miirdizmin meydana galmasi, dаýhlапп maigot va hагЬi hоуап
tarixina hаsr etmiýdir. Maqalanin iigiincii bбlmasi Qafqaz rпii-
hаriьэlагiпiп sопuпсu dovrii, daýlrlaTla Rusiyantn miiharibola-
гiпdап bahs ed,ir.
M.N.Pokrovski bu maqala ilэ derTak olar ki, 20-ЗO-сu illar
taгixgiinashýrnda zaqafqaziyanrn Rusiya tоrэfiпdэп tutulmasl
haqqlnda yeni konsepsiyasrntn biinбvrasini qoyanlardan Ьiri ol-
rпчsduг. Веlэ ki, miilalif Rusiyanrn "qoýal" va iгапtп "qamqr"
siyasatlarini хаrаktеrizэ etmi9 va Rusiyanrn bu tоrраqlап igýal
etmasini, iran оsагаtiпа kegmakdэn iistiin tutmugdur, M,N-Pok-
rovski hаdisаlагi darindan tahlil etmaya soy gбstаrmiý vo bu-
nunla da tiziindan эwalki miialliflardan farqlanmigdir, о, Rusi-
yanrn iqýalgllrq planlarrnt va siyasotini tanqid etmiý ilk mnэllif-
iаrdэп biri idi. Hadisэlorin tahlili, xarakteriza olunmasr, miiolli-
fin hаr bir hadisayo tjz miinasibotini bildirmosi va ba9qa саhэь
lаr M.N.Pokrovskinin asarini рrоЬlеmiп tarixgiinaslrýrnda digor
 аsэrlаrdап f;аrqlandirir
ýimali Azarbaycanrn Rusiya tarafindan zabt olunmasr gtir-
kamli ;arqgiinas alim i. Р. Petnrgevskinin аsаrlэriпdа da бz aksi-
ni tapmrgdrr. Gdrkаmli tadqiqatgl Саr-Ваlаkэпiп Rusiya tarэfin-
dan i;ýah чэ yerli эhalinin ruslara qargt inadlr rTiibarizasina bii-
tOv biT аsаr hоsr еtmi;diг. ' о, burada Саг-Ваlаkэп azad icmala-
rtпlп yaranmaslndan опlапп Rrrsiya tаrаfiпdап tamamila zabt
edilrnasindan ba9layaraq biitiin taгixini yazml9, Саr va Balakan-
da azad icmalannrn ХVII эsriп sonunda yarandrýrnl qeyd edib,
опlагlп arazisi haqqrnda malumat vermsidir. .
i.P.Petru;evski bu эsarinin osas hissasini Саr-Ваlаkапiп Ru-
siya tаrаfiпdап i9ýalr hadisasinэ hаsr etrnigdir. о, car-Balakan
саmааtlаппrп Rlrsiya tаrаfiпdап igýalrnrn va zоrагgаkопlагiп i9-
ýalqrlara qar;t miibarizilsinin 25 ildan 9ох (l803-I830) davarn
etdiyini qeyd etmiýdiг. r
i.p.petruqevski Rusiyanrn apardrýr hаrьi alnaliyyatlaп oks
etdirorkan. Саr rпtihаriыэriпiп xronikaslndan Ьэhs еdап аsаr-
dan О geni; surotda istifada etmi;dir. Homin asarda Rusiyanrn
car-Balakanda араrdrýt i5ýal9rlrq miihаriьаlэr, biitiin harbi
omaliyyatlar xronoloji ardlcr llrqla gбstarilmiýdir.
I.P,Petruýevski оsэгiпiп dciгdiincii bsili XIX asrin baglanýr-
crnda Rusiya imeгiyastntn biitiin Zaqafqaziyada apardlýr istilagr
tniiharibalora va bu mi_iharibtllarin fonunda Саг-ваlаkап hadi-
salarina hаsr o[unmugdur. Mi,iallif general Qulyakovun Саrа yii-
rЁ9lаriпdоп Sбz a9lr, ikinci уilгii9iiп чфrsuzluýuпu catnaatlartn
rus qiiwolaгina qargr арагdrýr inadh miibariza ila lzah ediгdi,5

l. И.П. Дхаро Белокапсцuе во4ьные (,бцссtпба в пер-

Пепtрvtuевскuй
вой пцrепlu xlxсполеп|uл (внуl рецвый сmрой Ll борьб.l (. pocculicfuu.M
колонuaulьцьLЦ наcпуluенuел) Тuфлur, l934.
2. Yetю orada, s. 9
3_ Yепа oracla s. ]5l
4. Хронцка войн Джара (Поа реt- В-Ху!lуфлу u с, прлечанuч Е.Д.По-
холова), Баху, l9З l
5 ПеmруLцевскuй И.П. Gбstаrilап asari, s. 84-85
 Bu ytirii;lor nэticэsinda Саr-Ваlаkэп azad iсmаlап 9эtinlik-
la <1а olsa Rusiyaya tabe edilmig va опlапп iizаппэ illik vergi
qoyulmuqdur. Lakin саmааtlапп miistamlakagilar aleyhina
qlxtglaпntn arasr kasilmirdi. i.P.Petrugevski 1830-cu ildэ rus
qЁwalari tarofindan Саr vilayatinin i;ýahndan bohs edarok уа-
zrr ki, Qafqaz bag komandanlrgr vilayata bu dаfэ daha bбyiik
qiivva giiпdэrmаsiпэ Ьахmауаrаq, ahali igýalqrlarrn bu qiivva-
lэriпа qargr da inadla vuruqurdu. Rus qiiwalarinin Ьбlgауэ ga-
ligi yeni iisyana sabab olmu; чэ igýalqrlar bu iisyant amanstzllq-
la yatIrmrqlar. Эsэrdэ l830-cu il iyul-oktyabr iisyanlarr bЁttin
tafsilatr ilэ i9lqlandrrrlmlgdtr.
i,P.Petnrgevskinin bu asari Car-Balakan camatalanntn Rrrsi-
tаriхiпэ
уа miistamlэkэgiliyina qаrgr арагdlqlагl miibarizarrin
hаsг olunmug an geniq tadqiqat igidir.
RusiyanIn Azarbaycanda араrdlёt miistamlakэgilik siyasэti
1936-cr ilda паqr olunmuq iki hismsadon iЬаrэt olan kitabda' oz
aksini tapmrqdrr. Эsэr l827-ci ildan l868-ci ilэdak garizmin
Azarbaycanda tatbiq etdiyi miistomloko iisul idarasindan Ьаэhs
еdiг.
оsаrdэ Rusiyanrn ýimali Azarbaycanr istila etmasindan бtэri
bahs olunmrr;, asas diqqэt iggaIdan sопrа bu orazida yaradllmr9
igýal rеj imiпэ verllmigdir,
kitabrn birinci hissasinda gбrkamli todqiqatql I.р.реtrш
;evskinin XIX эsпп birinci yarrstnda Azorbaycanda Rusiya
miistamlaka idaгasinin yaradtlmastna hоsr оlчпmчq geniq maqa-
lasi verilmigdir.' Miiallif mэqаlэdа Rusiyantn Azarbaycanr is_
tila etmasi iizэrinda qlsaca dayantr, garizmin Azarbaycana gali-
Iranda va Tiir-
9i sэЬаЬlаriпi aragdtrarkan ХYIII аsriп sonunda
kiyэda уаrапmrq miirakkab ictimai-siyasi vaziyyati tahlil edir,
bu dбчrdэ АzагЬаусап arazisinda arhq fоrmаlаgmt; xanltqlann

l- Колнuапьнал полцlтluка россuйскоzо царчзJла в Дзербайхане в 20-

бО-, ,r, ХХ в.,ч.I-1I,М,Л,,1936 (Ьuпdап sопrа-КолtлонuалфLs по]u,пuха" -М,Э,)
2, Yепо orada, h-I, s, 5-32
 bdhranlr vaziyyatini, bununla ЬаrаЬаr Rtrsiyantn gtindэn-gtina
агtmаqdа оlап hоrЬi qiivvasini, АzэrЬаусапIп bir xammal baza-
sr kirni Rusiya rrianufakturalarr tigйп ohomiyyati чэ s. mаsэlэlа-
ri tin plana gakir,
i.P.Petn:gevski qeyd edir ki, Rusiyanrn igýal etdiyi Zaqafga-
ziyanrn gorqinda (ýimali АzаrЬаусап) oz idaгэ9iliyinl yaratrnaq
haqqrnda aydln tasawiirii уох idi. ' Ona gбrа do Rusiya hбku-
mati l 804- l 8 l 3_cii illar rus-iгап miihanbasi dtiчrЁпdо va опdап
sопrа demak оlаr ki, l826-cr ila qadar buranr hоrЬi i;ýal rejimi
iIa idara edirdi. '
i.P.Petru9evski Rusiya hokurTatinin АzаrЬаусапdа уаrаtdrýг
komendant iisul-idarasini xarakteriza edir, komendatlaпn avval-
ki xanlarla eyni sэIаhiууаtlаrэ rnalik olduqlarrnr gбstarirdi. r
Daha sопrа i.P.Petrugevski Zaqafqaziyann idarc olunmast
haqqlnda layiha hazrrlamaq iigiin РеtеrЬurqчп toqkil etdiyi ko-
missiyanln i9ini tohlil edir, l803-1829-cu rllarda Rusiyanln
Azarbaycanda tatbiq etdiyi miistamlakэ rejiminin birinci mэr-
halasi kimi flэrqlапdirir. Miiallif yazrr ki, Turkmangay vo Odir-
па siilh mtiqavilэlэrindan sопrа Rusiya hokurnati Zaqafqaziya-
da yeni idаrа sistemi haqqrnda diýLinmayo bagladr. Maqalodo
XIX аsriп 30-cu illarindэ Zaqafqaziya diyarmrn idаrэ olunma-
slna dair Ьir пе9а lауihэ паzэrdоп kegirilarэk qeyd olunur ki,
nahayat РеtегЬurq htikumati l 840-cr ildan sопrа islahatlar proq-
rаmtпl hayata kеgiгmауа ba;larnr;dr. Bu islahatlar Rusiyanln
Zaqaf qaziy ada tarn hakimiyyatinin yaгadrlmaslnr tamin etmali
idi.
Kitabln hаг iki hissasi Rusiyanrn ýimali Azarbaycanda miis-
tamlako idaragiliyini уагаtmаq sahasinda tartib etdiyi layihalar-
dan, bu maqsadla чегilmiq qаrаrlаrdап va qanunlardan ibaratdiг.
Bu sапэdlагdап garizmin miistamlaka siyasatini asasan iki sop-

l, Колнuольнап ttолuпtuка ,1 /, с,.9

2- Yепо orada, s- 9
3. уепа orada- S- ]7
kida (garizmin yerli feodallara mi.inasiboti чэ tniistomlakagi in-
zibati idara sisteminin ta;akktilii) iqtqlandrrllmrqdrr. Birinci his-
sado Zaqafqaziyantnl mtisэlman эyalatlэrinda mааflаrtп чэ hаr-
bi поkаrlаriп htiquqlan haqqrnda', аýаlапп vaziyyatina dair,' ti-
carat qaydalanntn nizama saltnmastna' dair sanadlar diqqati
colb edir. Zaqafqaziyada komendant idaragiliyinin yaradtlmast,
sепаtоrlаr P.i.Kutaysov, V.i.Meqnikov, P.V.Qanrn layihalari.
Zaqafqaziyanп idara olunlnaslna dair general-ferldrnarqal
i.F.Paskevigin fikirlагi, nahayat Zaqafqaziyada 1840-cl il l0
арrеl tarixli inzibati-эrazi islahatt barasindo sэпаdlэr da xtisusi
maraq dоýurur.
Kitabrn birinci hissэsinda verilrnig sanadlardan 1837-ci il
Quba tisyanrntn hбkurпэt dairalarinda песа ta9vig doýurduýtr
aydrn hiss оluпur
Kitabrn ikinci hissasi l843-1868-cr illarda rus garizminin ýi-
mali Azarbaycarrda yeritdiyi rTtistamlэka siyasэtindon Ьэhs
еdir. Bu hissada Azarbaycanda уаgауап аýаlаrrп va Ьоуlагiп
tolpaq iizагiпdэ mtilkiyyat hiiququnun оzlоriпа qaytanlmasl
haqqrnda чо kondlilarin рау tоrраqlап ila tamin olunnrasr haq-
qlndakl reskriptlar siibut edir ki, Rr"rsiya imperiya dairalэri ida-
rаеtmэdа уеrli qэrаiti a,z da olsa nazara almaýa mасЬur оluг-
dulаг.
Kitabln bu hissasindэ АzэrЬаусапdа da quЬеrпiуа sistemirrin
yaradr lmast, vergi si stemini n forrna l agdln ltnast, harngini n q ariz-
min miisalman ruhanilarina miinasibati, опlап mtisalmanlar
arastnda oz dayaqlartna gevirmak siyasati sапаdlэriп diIi ila ау-
drn gostэrilmigdir.'
A.A.Salamzada "XIX asrin birinci yarlstnda АzаrЬаусап t'e-
odal-tэhkimgilik miinasibatlэri mosalasina dair"5 adh maqala-
]. Колнuальная полumuка... ч.l. с.83-95
2. Yепа orada, s. l84-185
3. Yепа orada, s. l90
4. Колнuальная полumuка... ч.II с.309-402
5. Yепо orada, s. 403-424
146
 sindэ isa Rusiya igýalrndan awal va sопrа АzоrЬаусап kandinin
ictimat ча iqtisadi inkigafrna dair qtsa miilahizolardan sonra, ig-
gal prosesinin Azarbaycantn kand tosarriifatlna tэsiп iizorinda
dауапlr va qeyd еdir ki, irапlа араrIlап miihariba Azarbaycantn
kand tasarriifatrna ciddi zаrЬэ vurur, inki;afa lnane olurdu.
A.A.SaIamzada yazrr ki, Azarbaycanda tahkimqilik qaydala-
rrnrn yaradrlrb-yaradtlmamast mэsalasi Rusiya hakirn dаirэlоri-
ni ilk gtindan diigiindiirmэyo baqlamrqdrr.' Bu mэsэlа ila baýlr
XIX эsriп _]0-сu illэrinda Rttsiyantnt miixtalif saviyyoli htiku-
mat ntimayandalarin бz tаkliflэгiпi bildinni;diloг. Lakin artlq
3O-cu illorda Rusiya Ьа9а diigdii ki, АzэrЬаусап kondldoгini toh-
kirTli hala salrnaq miimkiin deyildir. Biitбvliikda Ьu maqaladэ
АzэrЬаусапlп Rusiya tоrаfiпdэп rgýalr zamanI va rTiistamlaka-
9iliyin ilk i llarirrda АzаrЬаусап kэndinda уаrапrrrlý ictimai-srya-
si vaziyyatin konkret tohlili ciz ifadasini tapmrgdrr.
20-30-cu illаг tarixqiinaslrýrnda Azarbaycanln Rustya tаrаfiп-
don igýalr problemina miiraciэt etmiq rniialliflar strastnda gбr-
karnli tэdqiqatqr Oziz Ubaydulinin do бziinamoxstts yeri var.
O.Ubaydulin бz elmi ахtапqlаппdа igaýal zаmапl vэ ondan son-
rakr АzэrЬаусап kandinin sosial-siyasi quruluýuna паzэr salmtq,:
АzогЬаусап feodallannrn miistamlakagilarэ qаrqr apardrýr mii-
barizasini i;rqlandrrmrq ча Rusiya hбkumotinin Ьауlоr, aýalar
ча xanlarla hesablagmaýa rTacbur olduýunu gбstаппiЕdir,]
О, i;ýal dcivriinda ча ondan sonrakl illarda АzаrЬаусап
kandlilarinin vaziyyatiпin xeyIi аgrr olduýunu, хап hakirniyya-
tini avaz etmig kоmепdаtlапп verginin miqdaгInl xeyIi аrtlгdrýl-
nl qeyd etmiýdiг.' Miiallif burada iqýal dcivri,inda Azarbaycanda
movcud olrnuq feodal tabaqolarinin tasnifattnt-xanlar, sultanlaT,

l. (
Колtнuсtльнал полuлпu,кar... ч. lI. 404
2. Губайdулuн А, Феоdальньlе массы ч креспянсmво в Длербайdжане
в XlX веха, Баку, 1928
3. Yепа orada, s. 3a3l
4, Yепо orado, s. З0
Ьауlэг, Ьоуzаdэlэr, mааflаr чэ yaxud tarxanlar,' ba9qa Ьir mэ-
qalasindo' isa bunlardan imtiyazlr оlапlаппlп sayrnr (3095 па-
far)r gostarmigdir.
Digar Ьir эsаriпdо Э.Ubaydulin Rusiya igýalrnrn Azarbayca-
nrn sosial-iqtisadi miinasibatlarina tasirindan bohs etmig" Rusi-
уа-irап miihаriЬоlогiпiп va qагizmiп miistэrпlэkа siyasatinin
АzаrЬаусапlп iqtisadi quruluguna vurduýu bбyiik ziyant i9tqlan-
dlгmlý, mtistamlakэqitiyin ahalinin sosial saviyyosinin xeyli
a;aýl saIlnmastnl qeyd etmigdir.
О, qlxtglannln birinda qаг hiikumatinin dahqэtli qaddarltýrn-
dan sбhbat aqrbj qeyd etmigdir ki, 9аг hokumatinin qatI mЁstаm-
Iakaqilik siyasoti АzаrЬаусапrп iqtisadi, siyasi, sosial hayatrna
aýrr zоrЬа vtrrdrrф kirTi, elr-rrin geni; inkigafrna da imkan чеr-
rnamigdir,
Bu dбчгdа digar;orq;iinas alim V.V.Bartold da бz аsоrlогiп-
da XIX asrin аwаilэгi Rusiya-iran miinasibatlari чэ Zaqafqazi-
yanrn Rusiya tarafindan zabt olunmast masoIolarina toxunlтltrý-
dш.
О. irап tагiхiпdап bahs edarkan XIX osrin avvallari Rustya-
iгап miihаriЬаlогiпа toxunmug va ikincinin zoifliyi ucbatrr-rdan
moýlub olub Zaqafqaztyadan al qэkdiyini qeyd etmi;dir.o
V.V.Bartoldun АzаrЬаусапtп qlsa tarixi icmaltna hаsr etdIyi
moqalэsinda7 da ýimali АzэrЬаусап torpaqlartntn Rusiya tога-

I. Губайфttuн Д, Gijslёrilaп asori, s. 3I

2. Ubaytluliп О. XlX asrda ДzаrЬаусапdа iпliyazh sillilariп sаупа dair паlч-
lпаt. ДzgrЬаr,сапl dуrаппо,чоlu, l9З0, Np45. s.5]-55
3, Yепа oraela. s- 55
4. Uhаусhtliп О. XIX a.grda ДzоrЬаусапсlа sosial-iqlisa.li lпiihasiballor ku,lrul,
.lап. Maarif iýaisi. l929, Ng2, s,l l 1- l20
5, Губайi\лuп А. Ра?вuпuа uсlllогuчс{|,(,й лu,llеlrаltt\рN \ п|л|lркal-пlа
mорскчх нароiов (Дома(' засеdанuu l-zо Всесоюзноzо Тюрхолоzttчеcкоеtl
съезdа) Баку, l926
6. Борtпольd В-В. Иран (Исплорuчес|.uй обзор), СОчuненuя, пt. Vll,
М., l97l, с.229-337
7. Yепоопuп: Меспо Прuкаспuйсках обласlпеli в ucfllopLlu лусульм4ll<кl,-
zo лuра, Сочuненuя, п. ll, ч.l, М,, l96З, t- 782,783
 findandan iqýalr mоsэlэsiпа toxunulmuý чэ imperiyantn miis-
tamloka siyasoti genig tohlii olunmu;dur.
20-30-cu illar tarix;iinashýtna moxsus bir slra asarlarda Ru-
siyanrn Zaqafqaziyada, о ciimladan Azarbaycanda yeritdiyi si-
yasatэ ancaq citari ýakilda, baýqa rnosolalarlo olaqadar olaraq
toxunuimu9dur.
XIX asr Giircristanln tarixindan bahs edan F.Е.Махаrаdzе,
уеri galdikco 9arizmin Azarbaycanda apardrýr i9ýalgrlrq rTiibari-
baIaгindan va miistamlaka9ilik siyasotindan da bohs etrni;;dir.I
Еrmапi tarixgisi S.Poqosyan isa еrmапi tагiхiпа dair yazdrýr
аsэriпdа' irачап xanltýmtn i;ýalrndan. Tiirkmangay miiqavilэ-
sindan sonra irandan va Tiirkiyadan еппэпilаriп Zaqafqaziyaya
kбgiiriiliib yerlagdirilmasindon, V_ А. Parsamyanr гus Qaгizmin in
irovanda yeritdiyi miistamlako siyasotindan, TiirkmanEay mii-
qavilasindan sопrа iravan xanltýl arazsina еrmопilоriп kбqi,iri,il-
masi va s. bahs еппiglаr. V,А.Раrsаmуап Еrmопi vilayэtinin
tэgkil olunmasr va Zaqafqaziyaya егmапilаriп kбgrirйlmаsiпi
miisbot qargriamrq, lakin l 84l _ci ilda hamin vilayatin lэýч olun-
masrnl pislomi; чэ bunu gaгizmin еrmапilага qargr ап qаddаr
mtistamloko siyasati kimi qiymatlandirmigdir. Miiallif hamql-
nin Tiirkiyadaki "еппопi torpaqlarrntn" Rusiya tarafindan tunrl-
mamaslnrn asas sobabi kimi Rusiyanrn Tiirkiya ilэ saziýa gal-
mэsiпdа gdrmiiý ча bunu da tanqid etrnigdir. V.А,Раrsаmуап
sопrаlаr па9r olunmug bagqa Ьir asarinda da harTrin fikirloгini
takar etmigdir.'
Doktor Ruirin asaгindas Rusiyanrn Zaqafqaziyada араrdlЁl
siyasata dair maraqlr fikir irali siiriilmiiýdiir. Miiallif yazrr ki,
1797-ci ilda ingiltora Frапsапt qabaqlayaraq oz niimayandasini

l, Мохорu)зе Ф,Е. Грузuя в Х!Х .,полепuu, Тбuлltсu, l93-]

2. Поzосян С- Исmорья apлsъcsozo нароdа. Ереван, l94l,
3. Пар<'а-llян В,Д, Ко,аонuмьнал полumutа царцзла s Дрленцц- Ере,
ван. 1940
4. Yепа опuп-, Испlорuя арLltянсхоzо нароdа ( l8O0- 1870), Ереван, 1972
5. d-р Руuр- Днaло-русское сопернччесmво в Дзtlu в XIX вехе. М, 1924
Frапsауа qarqr ittifaq yaratmaq rnaqsodi ila irапа gёndordi
l80l-ci ilda hamin miiqavila imzalandr. Bundan Sопrа Ingiltara
irапdа fэаl siyasэt yeritmaya baqladr, onun iqtisadiyyattna naza-
rati alina aldr vo Canubi iranl oz iqtisadi igýal zonastna gevirdi ',
l]96-cl ilda isa digar tarafdan Rusiya irапа doýru V-Zubovun
komandanlrýr ila qoýun gопdэrdi. Bu qo;un geri qayrtsa da,
l80l-ci ilda gondэrilarr yeni dasta GtiTctistantn rus taabaliyinэ
kegmasi haqqrnda rniiqavilэ irnzaladl. Bundan Sопrа Rusiya Za-
qafqaziyanl silah giictina alrb, daha sonra ýimali Irапdа бz hаr-
bi hakimiyyatini yaratdr.'Miiallif Ьurаdа gбzэl tarixi analogiya
араппlý va Rusiya ila irапlп yaxln va оrtа ýarqda ni.ifuz dаiга-
si uýrunda apardrqlarl mi.ibarizani canlr ýakilda aks etdirnriýdir.
НаrЬi tarixqi E.Razin asarlorinin birinda Rusiyanln Zaqafqa,
ziyaп tutmaq uýrunda irап va Ti.irkiyэ ilэ apardrýl rпtihагiьаlа_
rа toxunrnug чэ Ьir srra doytig sahnэlarini aks etdinniqdir.З Mi.i-
allif rus silahrnrn vo hаrЬ elrninin i.isti.inliiytinii qeyd etmig, irа-
nln ча Tiirkiyanin Rusiya ila rrriiharibэlar arafasinda orduda
apg:drqlarr islahatlara toxuntnu;dur.
ýimali Аzаrьаусапlп Rusiya tаrаfiпdэп i;ýah probleminin
20-30_cu illar tarixgiinaslrýlnda mtihiirn hadisolordэn biri da
"nisbэtan az bala" ("наимеllьшее зло") konsepsiyasrnrn (daha
doýrusu formulastnrn) irali stirtilmosi olrnugdrrr.
"Nisbotan az Ьэlа" kolnsepsiyast rasmi hokurnat dаirаlэri ta-
rаfiпdап irali stiriilmiig, az sопrа elrni dairalara qabul etdirilrni9-
di. 30-cu illэriп ikinci yanstnda оrtа mаktаЬlаг йgtiп SSRI tari-
xi i.izrэ dэrsliklar yaradrlmasr haqqrnda hokumat tarafindan mii-
sabiqa elan olunmugdu. l937-ci ilin avqusfllnda miisabiqaya уе-
kun чurап hбkumэtiп qоrаrrпdап aqaýrdakr satirlar maraqltdlr:
"Miialliflar ХvII эsrdа ukraynantn pan polqaslnm чо sultan
Tiirkiyasinin igýal etmэsi а leyhina xmelnitskinln rTiibarizas inir-r
heq ьir miihiim rolunu gогmаmiqlаr. XVIII оsriп sorrunda Giir_

l. d-р Pyup, Grjslarilan asal,i, .s. 50-5,1

2. Раtuн Е. Исmорuя BoeHHoZo uскуссmва, ч, II, М., 1940
150
 ciistanln Rusiya ргоtеktоrаthýr altlna keqmasi, habeIo Ukrayna-
ntn Rusiya hakimilryэtina tabe edilnrasi hadisalanna mtialliflar
miitlaq Ьэlа kimi baxmrqlar. Bu zatnan опlаr dбчrtiп konkret ta-
rixi gartlorini паzэrdап qagrrmr;lar.
Мiiаlliflэг о zaman Gi-irciistanrn qarýlslnda iki altemativ уо-
lun durduýunu g<istаппаmiqlэг -уа qаh irапr va sultan Tiirkiya-
sinin asarotina diigmok va yaxud Rusiya protektoratlrýr altIna
kegmak. Eynila Ukraynantn qaгgtstnda da о dovrda iki alterna-
tiv vaTiant dururdu, уа pan Polgasr vo sultan Tiirkiyasinin vassa-
lr olrnaq, yaxud Rusiya hakimiyyэtini qabul etmak. ОпIаr (mii-
эlliflаr-М.Э.) ikinci perspektivin уепэ da пisЬэtэп az bala
ohnaslnl gcirrTami9lar'. Burada оgаr Glirciistan haqqlnda sohbat
gеdiгsэ, onda hаmiп yalanqr clmi пlеуагlп "5аh iranI" iIa Giir-
ciistan arastnda qalan ýirnali АzаrЬаусапа da gamil edilacayi
;tibhasiz idi. Qrinki ХVIII asrin sonunda Azorbaycan uýrunda
da Ttirkiya, irап va Rusiya faal miiЬагizа арапrсltlаr. Demali,
30-cu illarin sonunda tarix;iinaslrqda "yax;r igýal9r" ахtагmаq
prinsipi elma zоrlа, siini surэtda, "yuxarldan" yeгidilmi9di. Tez-
liklэ, yuxanda adr gakilan qэrаr ýimali Azarbaycan tограqаlаrr-
nrn Rusiya tarofindan zaЬt olunmasI рrоЬlеmiпэ dэ tatbiq olun-
du. Bu baxrmdan A.Arakelyanrn moqalasina' diqqat yetirmak
ibratamizdir. О, yazrrdr: "I Руоtr dtivriindэn baglayaraq Qarabaý
maliklali DagIrq QaTabaý iizorinda Rusiya protektoratlrýrnr уа-
rаtmаф galrgmrglar. Опlаr bela hesab edirdilor ki, опlапп vata-
nini daýrdan diiqrnanloг Rusiyanrn da diigmэnlaridir. Rusiya,
Tiirkiyo, iran bir stra АzаrЬаусап хапIlq{ап Qarabaýr ala kegir-
mok iigiin miihаriЬа арапrdr. Qarabaý iizэrindэ Rusiya protek-
toгatlrýr, goxsaylr ýarq iqýalgrlarrnrn daýrdrcr hiiсumlагr ila miiqayi-
sado btilga iigiin л136аlаи 4z (kursiv bizirndir-M.Э.) idi". '
'аld
l. жюрu правll|uелl,спвенной колчссu по цоllкрусl
Вах., Поспlсtttооленце
на пучшuй учебttuк dллt З Lt 4 х массов среdней utколы по uсllлорuu
СССР. К u?Jценuю L|сlllорuu (сборнllк), М,, /9J<9, с. J8
2. Аракелян Д, Прuсоеduненче Карабаха к царской Россцл, ИOпорu-
чесхuй журнал, l9З9, N9l0
3. Yепа orada, ,у.53
 A.Arakelyan Qarabaý maliklori ila Qarabaý xanltýt arastnda
gedan rniibarizani oz axtaпqlarrntn markazinda verarak gcista-
rirdi ki, maliklar Rusiya ila srx gizli alaqa saxlayrr vo xanltýtn
bЁtiin i;lari haqqrnda rus komandanlrýtna malumat verirdilar. '
Miiallif Qarabaý moliklari-Rusiya rniinasibэtlarinin qrsa tarixi
xronikastndan sопrа QаrаЬаý xanlrýtntn va onun torkibinda mэ-
Iikliklэгin Rusiyaya "biгla9dirilmasi" rnasalэsina ke"miý, Kii-
rаkgау miiqavilosinin mol,iklэr iiqiin эhamiyyatini belo
qiymэtlandirmiqdir: "ilk пбчЬаdа rтэliklаr (molik Abovdan
baqqa) qayrtdllar. Опlаr hala l805-ci ildan гus огdusu slrаlаrlп-
da miixtalif Azarbaycan хапlап ila rTiibariza арапrdllаr".'
A,Arakelyantn mэqalasinda iЬrаhim xanln oltirnii haqqrnda
ba;qa asarlardo olmayaIr bela Ьir lnolumat чегilmi9dir: "iЬгаhim
хап oz ailэsi ila Ьiгlikdэ (24 adam) geca qaladan qlxdr. О, АЬ-
bas Мirzэуа qаtпrа!а gah;rrdr. Lakin Lisanevig bu haqda bildi
vo iiz asgarlari iIa iЬrаhim xana Qatdl, Опu чо biitiin kiqilari yol-
da qatla yetildi". ' Yena dэ qeyd edirik ki, А,Аrаkеlуапrп Ьu
lnalurnatt ilkin mапЬаlаrdэ yoxdur, bela ki, biitiin mаlumаtlаг-
da Lisaneviqin ibrahim xanr yatdrýI уеrdа бldiirdiiyii gcistoril-
migdir. Lakin А.Аrаkеlуап hаmiп malumatln аrdrпса artrq biza
malum olan еппапi xayanotindon bahs еdir: "Bu igda Lisanevi-
ga malik Ciim9Ёd (Vаrапdа malikliyi) bбyiik komak gбstarmi9-
dir. 0,6z atlr dastalori ila iЬгаhim хапtп ýu;adan grxdlýI malum
yo|un iistiinda durmugdu. Qar ordusu qarqrsrndakr bu xidmatina
gdio Mэlik Ciimgiid polkovnik ritbasi ahnIgdrr".'
А.Аrаkе|уапtп maqalasinin hаr уеriпdэ егmапilаriп rus оr-
dusuna k,iimayi чurýulапlr. MiialliГ ikinci Rusiya-iran miihan-
bosinda gепеrаl V.Q.Madotor.un Qarabagda apardrýr hаrЬi

l- Дракелян А, Giistarileп asari, s,54

2- Yena orada
3. Yепо orada, s. 55
4, Yепа orada

152
 anrэliyyatl ап yiiksak qiyrnэtlondirmi9, l rTaqalanin sonunda.Qa-
rаЬаЁdа Ьаý veran iisyanlar haqqrnda malumatlar vermigdir.
A.Arakelyanrn rnoqalosindo Daýlrq Qarabaýrn Rusiyaya Ьiг-
lagdirilmasi mtihiim tarixi ahamiyyatli hadisa, <jlkanin Azar-
baycan xanlrqlarrntn ziilmiindan xilasr kirni qalama чеriIiг.
Belalikla, 20-30-cu iIlar tarixgiinaslrýrnda АzагЬаусапlп gi-
rnal hissasinin Rusiya tэгаfiпdап iqýalr rnasэlasinэ dair miixta-
lif fikirlar m<ivcud olrnugdur. Bi-r dбчrdа рrоьlеm biltdvliikda
tadqiq olunmamlg va yalntz аугl-ауrl hadisalara dair аrа9drrmа-
lаr арапlmrqdr.

-
_._20-30-cu illar taгix;iinaslrýrnda i9ýal moSalasina toxunan
iпtiэlIiЛэriп Ьir qrupLl. опdап avvalki konsepsiyanr asas gёriirэ-
rоk ýimali AzorbaycanIn RuSiya tarafindan igýal oIunmasrna ta-
bii tarixi inkigafrn mahsulu kitni Ьахrпr9lаг. Bu mtiolliflar irnpe-
riyanrn igýal siyasatini tanqid etrnomi9, giiclЁ hаrьi dovlatin Ге-
odalhqlara раrgаlапml9 bir bdlgani zabt ehnasino iimumi <,;anu-
nauyýunluq kirTi qiymat venniglar. Miilaliflarin bagqa Ьiг qrupu
isa Rusiyanln iqýalgrlrq siyasatini ciddi tanqid etmiglar.
Lakin digor miialliflar qrupu iqýal oluлtnug bcilganin tarixi
keqmi;ina qrsa sayahot etrni;, bu aruzinl zabt edan i;ýalgrlarr
йiiqayiso etmig va Rusiyanrn istilaqllrq harakatlэrini bu arazi-
nin xalqlarrna "nisbotan az Ьэ!а'' gэtirdiyini iddia etmiqlэr. Brb
пчпlа da yeni bir konsepsiyantn эsasr qoy.Lrlrnu;duг.
ýimali Azorbaycanln Rusiya tаrоfiпdэп i;ýalr masalasina to-
хuпап miialliflarin daha Ьir qrupu isa imреriуапlп istilagrlrq si-
yasatini aqtb gdstaгmomiý va arazinin Rusiyaya birla9dirildiyini
iddia etmigdir, Bununla da onlar golacэk qeyri-elmi konsepsiya-
ntn biincivrasini'qoymuýlar.
Eyni zamanda etiraf olunrnaltdrr ki, 20-30-cu illar tarixgiinas-
ltýlnda ýimali Azarbaycantn Rusiya tоrэfiпdап igýalr problerTi-
пiп elmi+arixi baxrmdan ёуrапiImаsiпiп biinOvrasi yaradrlmt9dlr.

l, Арахеллн Д, Gdýtarilaп asari, s. 56-57

 III FэSiL
giMa.l,i AZэRBAvсANIN кusiуд
таIiаFiNраlч iýёдLI хх эsкiп ao-so-ci
i1,1-эK тдкiхýU гqдsьt ёl Nпд

( "birla sdirilma " koпsepsiyast )

ikinci diinya mtihabircsindan sопrа Дzаrьаусап tarixina dаiг

dagryrr va rTii-
уапlап аsаrlаr artrq srrf tarixi tэdqiqat хаrаktеri
аlliflэr hadisalari darin tanqid vo tэhlil si.izgacindэn keqirirdi-
lаr.
40-cr illэrin ikinci yanstndan ba9layaraq ДzаrЬаусапtп yeni
dбчr tarixina dair tadqiqat asarlarinin sayr xeyli artdr, bahs etdi-
yirniz рrоЬlеmiп tarixgtinaslrýrnda elmi biirrovranin asasl qоуul-
du. Bu dovrdэ, demak olar ki, ilk dafa оlаrаq, bilavasitэ ýimali
дz-аrьаусапtп Rusiya tarofindan zabt olunrnastna dair аупса
lпаqаlэlаr va hэttа mопоqrаfiУаlаr па9r olunmaýa ba9ladr,
дzаrьаусап tarixinin btr dcivrii mtistaqil tadqiqat sahэsi elan
olundu, prosesin gediýini iqrqlandrran dissertasiyalar meydana
gаlmэуа baqladl.
40-50-ci illэr bahs etdiyimiz рrоЬlеmiп tarixýtinashýrnda Ьir
da опа gorа эlаmэtdаrdrr ki, bu dovrdэ problerna dаir yeni kon-
sepsiya fоrmаlаgmаýа baýladr. Biz bunu qаrti olaraq "birlaýdiril-
ma" konsepsiyasr adlandrrrrrq. "Birlaqdirilma" konsepsiyasr 40-
50-ci illar tarixgtinaslrýrnda takca ДzаrЬаусапа deyil, tarix Ьоуu
Rusiyanrn tutduýu bi.ittln аrаzilаrэ gamil edilir, takca АzэrЬау-
 can tarixýiinashýrnda deyil, о zamankt ittifaqIn bu рrоЬlеlпlэ
ma;ýul olan biitiin tarixgilari tarafindan qabul olunurdu.
40-50-ci illor tarix;iinaslrýlnda bu рrоЬlеmdоп bahs edan
todqiqat asarlarini Ьir nega qrupa b<ilmok miimkiindiir.
40-50-ci illor taгixgiinaslrllnda Azarbaycanrn ýirnal torpaqla-
rtnrn Rusiya tarafindan zabt olunmaslna dair уеrli tarix9ilordon
ilk пбчЬэdо O.S.Sumbatzada. I.M.I lasanov, Q.Q,Mehdiyev va
bagqalarrnln tadqiqatlarrnl qeyd ehnak оlаг,
Akademik O.S.Sumbatzada ýimali Azorbaycantn Rusiyaya
"birlagdiriImasi" d<ivriindan iran qogunIartntn АzоrЬаусапа hii-
cutnlan, l Ьirlэ9dirmопiп miitaгoqqi cahatlari, ] ЬiгlэЕdiriImо
dcivгiinda Rtlsiya ila АzаrЬаусапtп ticarat-iqtisadi rrrtinasibatlэ-
riпаr dair Ьir пеgа mэqаlа yazt-t-tt;, bu rnaqalэlarda l80I-1828-
ci illэг arzinda irап qogunlarrnrn АzэrЬаусапtп ýimal torpaqla-
ппdа tciratdiklori daýrntrlardan, nrs-iran miihаriЬаlагi zamant
olkanin tэsэrrйfаtrпа dэуап ziyarrdan bohs etmi;dir. Miiollif
qeyd edirdi ki"'l805-ci ilin iyununda Abbas Mirzanin 60 miп-
lik ordrrsu biitiiл АzэrЬаусап эrazisina hiicum etdi, lakin azsay-
lr rus qo9lrnlan tэгаfiпdап mэýluЬ еdilэrэk geri oturuldular". О

Lakin о, rчs qoqunlanntn saytnt vo опlапп hаrЬi texnikasrnrn da-

ýrdrcr tistiinlyiinti qeyd еппаrпi;. hэttа onlarl (rus ordulartnt-
М.Э.) xilaskar' adlandrrmrgdrг.
Э. S. Surnbatzadanin digаг mэqаlэlэri ýitnali АzаrЬаусапIп

l, Сулбсtпtзаdе Д-С- О разорuпlелul(rл хuракпlере uрансхuх цаulеa,rпвLlй

Hal Азербайiхан в ttepuoi ttрuсоеitulеччя сlпр.!ны к Россuu-Учецые эа-
лцска AIY, l955, Ny2, с_77-86.
2. Yепа опuп. Проzрес,с:uвные' ,вополччеснuс пtлl,леiсtпвuя ttpucoeiultettuя
Дзербайdжuна к Pttccttц в XIX в. (без нефпlяной про-цы1l41ленпосDlц)-Тр!,-
dы ИнспцпуDlа u(пlоlrlul ц t|ь,lософчu АН Дз_ ССР, l951, tп.V. c,.r84-
l97.
3. Yепа опuп- Торaово-экоцолuческце (,вязu Д,]ербайlхона с, царской Рос-
(uеа (I пол, XIX в_)-Ученые ?апчскч Д[У. l956. Nyl0, с. 16-3l.
4, Суцбап?аlе А.С- О разорumельноrl хараклпере upaчcxtLl наu!еспвuч
H.t Дзербайdжан в перцоi прасоеdllненця сlлlраны л Роrcuu. с.77.
5. Yепа orada. s- 85
Rusiyaya birlэgdirilmэsinin "tarixi aharniyyatina " hаsr olun-
mugdur. Bela maqalalarin birinda АzэrЬаусапrп Rusiyaya bir-
lagdirilon hissэsinda ahali artlmt da adl gakilon hadisэnin miis-
Ьэt tasiri kimi qolama verilir.' Eyni zamanda maqalэda ahali
artlml haqqrnda dayarli materiallar dэrс edilmigdir: "... 30-cu il-
lэriп ovvalinda Azarbaycanda 326.10l kigi cinsina monsub qaxs
olduýu halda, 1858-ci ilda onlann sayr 505.38l пэfаrа gatmlý,
yoni l79.280 пэfэr artmrgdtr ki, bu da-.. 55 faiz artlnr demak-
dir".' Biittin bunlarr gostaгmakla уапа9t, Э.Surnbatzada etiraf
etmigdir ki, "giibha уохdur ki, аgэr qarizmin va yerli hakim si-
пiflагiп amanslz ziilm istisrnan olmasaydr, ДzоrЬаусап xalqlntn
sayl daha da artrq оlаrdt". r
Э.S.Surnbatzadэnin Ьir neqa mэqalasio isa Azarbaycantn Ru-
siyaya birlaqdirilmэsinin iqtisadi ahanriyyatinэ hаsr оluшпu;,
bu mаqаlэIаrdа ýimali АzаrЬаусапrп iqýallnln. guya ki, эhа-
rniyyэtli bir hadisa olduýu fikri tarnamlanmIgdrr.
Э.S.Sumbatzada sonradan naqr оluпmuý monoqrafiyalannda
cla masэlanirr iqtisadi tэrаfi ni biitiinliiklэ i;rqlandrrrnl qdrr. Веlэ
аsаrlаrdап biri XIX asrda Azэrbaycantn kand tasarrtifattnrn in-
kigafrna hэsr olunmugdur.' оsаrdа btitovliikda kand tasoгriifatr-
пlп inkiqaГrna birla;diгiirnanin ahamiyyatli tаsir gбstаrmаsi ru-
hu aydrn goriiniiT.
Мйэllif biittin эsаr boyr-r siibut еfmауэ galrgrr ki, ýirnali 1^zar,
Ьаусапtп Rusiyaya birlэgdirilmэsi опuп iqtisadi inki9aflnda mii-
hi.im уеr tutan kand tasarri.ifatrnrn yiiksaligina sоЬэЬ оlmч;dur.

l. Сумбаrпзаdе д.с. Проzрессuвное _в!шпнuа прuuлсduненuл Азер-

баtiiжана к Росuч но poclrt нароdонаселенuя (ltlpulllt в xlx в.-извес-
muя дН дз. сСР, l952, Ng3, t,.79-9l
2. Yепа orada, s. 9l
3. Yепа orada
4.Сулбаmзаdе Д.С Проzрес(:uвные rконо-мuческuе ttо<,леiсmвuя прuсо,
еduненчл Дэербайdжона к Россuu в XIX в.; Тореово-экономuческuе свя-
зч Дзербайdжана с царскrлй Poc,ctte[l (I пол- XIX в.)
5, СулобаmзаОе Д.С. Сельское хозяйсtпво Дзербайl)хана ё XtX в, Ба,
 Э.S.Sumbatzada <iz osarinda birlagdirilma dбvriinda уа XIX
аsэriп З0-50-сi illarinda Azarbaycanln kand tasarriifatrnln inki-
;afina geni9 уеr чеrоrаk gбstаrir ki, birlaEdirilan аrаzilаr Rusiya
dqiin m[ihiim хаmmаl bazasl rоIuпu oynaylrdr. Bu аsоrdа qariz-
min miistamloka9i iqtisadi siyasoti zaif iqrqlandrnlmrg, asas diq-
qat inkiýafla baýlr statistik mаtегiаllаrа veriImigdir.
O.S.Sumbatzadэ XIX yЁzillikda Azarbaycanda. sanayenin
inkigafrna dair iri hэсmli аsэriпdэ ' xlx оsriп огtаlагiпdап
_

Azarbaycanda sanayenin nisbatan siiratli inkiqafInr tilkanin Rrb

siya ila birlagdiгilmasila izah etmoya qalrElr. О, eyni zamanda
Аzоrьаусап sanayesinin Rusiya iqtisadiyyah iiQiin miistamlaka
эlavasi оlduфпu da еtirаГ edir.
Bu mahsr:Idar vo gбгkэrпli tadqiqatgl Azarbaycan ohalisinin
miistatTlokagilorc qarýl miibarizasina dаiг da tэdqiqat i;lari
арагmrgdIr. Bu baxtmdan опuп l837-ci il
Qrrba iisyanrna hаsr et-
diyi аsогi xiisusan ahamiyyatlidiг. ] оsаriп эччаliпdа mriallif
Qrrba xan[rýrnln Rusiyaya birlogdiгilmasindan. r ayalota gevrilan
Quba xanlrýrnrn tasarгiifat-iqtisadi vaziyyatindan qrsaca bahs
etmi;, ayalatin эrаzisi чэ ahalisi, kond tаsоггiifаtl, sonatkarltДl
ticaroti haqqrnda qiymotli mаtеriаllаr чеrmigdir. ' Эуаlаtiп ic-
.чэ
timai qurulugunrr qэlеrпо аlаrkап Э.S.Sumbatzada qeyd etmiý-
dir ki, qаrizm an iri feodal sahibkarr olub, dtiчlэt kandlilarinin
alnanstz gokildo istismar ediгdi.5 о, Quba iisyanlnrn asas soba-
bini miistamlako sisterninin sartliyinda, komendant йsul-idara-
sinin yerli эhаliпi istismar etmosinda goдiirdii,6
O.S.Sumbatzada gostarirdi ki, Ёsуап gox giiclii хаrаktеrа ma-
lik olub, Rusiya hakirniyyat оrqапlап arasInda toqviqa sabab ol-
mugdu. Miiallif ýamiIin iisyangllarla alaqa yaratmaq cohdindan

l, Сулбаtпзаdе Д.С, ПролыlцJlенлюспь ДrербаОrк.lна б XlX в,, Бак|, 1961

2, Yепа опап, Кубuнсrое воl.слпанllе l837 t., Баку, l96I
3. Yепа orada, s-7-9
4. Yепа orada, s. ] l
5. Yепа orada, s)l
б. Yепа orada, s бl-б2
bahs etrnig, gбstаrmgidir ki, bйtiin cahdloro baxmayaraq ýamil
buna tam nail ola bilmamigdir.' Эаsrdа, Quba iisyanr ahalinin
mtixtalif tabэqolarini эhаtа etmi;, antimiistэmlaka, qarizm
aleyhina vo antifeodal Ьir harakat kimi qiymtlandirilir.2 Bu аsаr
mtiollifin iqýal probelmindan bahs еdэп ba9qa tadqiqatlartndan
tamamila fаrqlэпir. О, bu эsаriпdа Rusiya miistarnlaka sisterTi-
ni daha gox tanqid etmi;, Quba xanltýrnln Rusiya tаrаfiпdэп ig-
ýal olunrnasrnr qeyd etmasa do (о, Ьurаdа da xanhýln Rusiyaya
birla9dirilmasindan bahs etmiqdir-M.Э.) sопrаdап garizmin
rniistarnlakagilik siyasatini aqrb gбstarlnaya cahd gоstагmig va
brr barada obyektiv naticalara galmiqdir.
Э.S.Surnbatzada ýimali АzэrЬаусапlп Rusiya tarafindэn i9-
ýalr пlаsэlаsi ila alaqadar sопrаkt illarda cia tadqiqatlaг арагmtq,
iilnulniyyat la, 40- 50-с i i l lаr АzаrЬаусап tarix giinasl rýln da Azar -
baycanrn qirnal hissasinin Rusiya tаrаfiпdап iqýalr masalasinda
"birlэ9dirihтla" konsepsiyasrnln yaradtctlartndan Ьiri оlmugdчr-
ýimali Azorbaycanrn igýalr dcivriinda kand tasalTtifatrnrn in-
ki;af рrоЬlеrпlагi ila baýh tadqiqatlar araslnda М.М.Эfапdiуе-
vin axtanglannt da qeyd etrnэk laztrndlr. О, АzаrЬаусап kondli-
lагiпiп Rusiya siyasэtinэ rniinasibatini,З Ьirlэgdirilmэdап sопrа
kandlilaгin timumi vaziyyotinio ча i.imumiyyatla. kand tаsогrii-
fattnIn miixtalif sahalarinda galrgan эhalinin hayat sэчiууаsiпэ
birla9dirilmanin gostordiyi timumi tasiri эks etdirmig5 va
Э.S.Sumbatzadanin fikirlэri ila eyni olan miilahizalar irэli sйrэ-
rаk, hadi salara mi.isbat rnrinasibat bэslarni gdir.

l.СулбсuпзаОе д.С. Кубuнское вOсспlан.ле l837 е., с. б1,62

2. Yепа orada, s. l l5
3. Эфенdпев М.М, К 60lpoc v* об uнсmuпtу-пrc pcutd,t,;бapc,пtBct в Азер-
байd;хане в XIX в.,-Труdы Lrнслпу,па .lcпlopuLr u tРuлtлсофutl ДН Азерб.
ССР. 1952, m. lI
4, Yепо опllп. Повuнносmu L. llpaBoloe ллоложенuе влоiельскttх райяпlов
в Дзеlлбайdiкане в первой половuне XlX в.,Маmерuалы llo ucttttllluu Азер,
байd;ксtна,Трчiы лузея l4сmорuя Дзербсtйdжсtна ДН Дзерб, ССР. l957, пt. II
5. Yепа опuп. О суulносmч паmрuар,tсulьно-феоDальных опlоttоtuснuй у ко-
чевнuков-скоllлtлвоdов.-Вопросы uсmорuu, I955, Nyl ]
158
 Biitijn Ь u masalalar H.O.Dada;ovun maqalasindэ da бz ak-
slnt tapmtqdtr.| О. Azarbaycanrn bir hissasinin Rusiya tаrоfiп-
dan tutulmaslnlri iqtisadi asaslaпnt feodal kand tasarri.ifafintn
geri liyinda gcirmiiqdiir.
Iqýal ргоsеsiпdа чэ опdап darhal sопrа АzэrЬаусапdа аqrаr
miinasibotlarin inkiqafrna dаlr i.M.Hosanovun аsаrlагiпiп da
аdlаппr gakmak оlал. О, maqalalorinin birini igýal prosesi va
ondan sопrа gагizmiп Azaгbaycandakr torpaq siyasatino hаsr еГ
rni;;dir.] Burada mi,iollif qeyd еdiг ki, birlaqdirilmadan darhal
sonra gагizm бlkada ёz tограq siyasэtini hayata keqirilrnosindo
yalnlz yerli Ьоуlага аrхаIапlrdr: "(агizm АzогЬаусапlп Rusiya
ila birlegdirilmasinin ап avvalinda уегli Ьауlэrа аrхаlапtrdt''.r
Lakin t826-I828-ci illar Rusiya-iran miiharibasr zamanl feodal-
lаrlп aksariyyati irап tаrэfа keqdi.
Bu isa уеrli feodaIlara "qar;l gагizпiп inalTstzhýrnl artlrdt'', r
Miiallif gcistariг ki, qarizmin 40-cr illardaki tэdbirlari onun tniis-
tarTlokэqi torpaq siyasatinin davamtdrr. Bu fikirlэriпi rntiallif
digэг rnaqalasinda dэ takrar etmi;dir.j
i.M-Hasanov biitiin bu mаsаlаlаrэ Ьiг monoqrafiyao hosr et-
migdir, Эsаriп birinci iaslinda, miiallif garizmin torpaq Siyasэti-
ni паzаrdап kеgiгir, Rusiyanrn igýal etdiyi вrаzilаrdэ tatbiq etdi-
yi hаФi iisulun kапdlаrdэ yaratdrýl narazIilýt qabartq чеrir.

l. ,Щаiаuев Г.Д, О |lеоiаLtьпо-,<репосmническll\ ottttatllKa.r поlлефор-llеtt-

'Баку,
|lол_ Дlербайdхане-Тру(lы Дrерб. фuлuttла ИМЛ прч ЦК КПti,
l957. п. ХХ, с. Il9-!5l
2. Гасанов И,М. Зе-lцелнltл полu.lluка царцэла в Дзербайarхане в пер-
воа половuне xlx веха.-и!весmц, АН Дзерб. сср, l956, |l!4, с, t-]22,
.|. Yепа orada, s. ]21
1. Гасанов И.М. Зехелмал полuпuка царчзма s Дзербай()ха а в
llервl,й ХШ векц, с. ]15
5- Yепа опuп. Из uспtорuч феоdмьных оrпноцlенuli в Д.lербаlidлане
Ранiжбары в XlX оеке.-Труiы uнслпупа llсrпорuч ч
фtLлософlш ДН Дзерб.
ССР, 1956. m. lX
6. Yела опuп- Часпнов,lаiельческuе хреопьяне в ДзербайФкане в первоu
пoLt.XIX в.. Баку, 1957
 i.М.Наsэпоч АzэrЬаусап kэndlarinin Ёmumi vaztyyatt,
l837-ci il Quba iisyanr, 40-cr il islahatlannr, itmperiyanrn уеrli
miisalman Ьауlоriпа va kandlilorina mtinasiboti va bagqa
masalolari tэfsilatr ilo ;оrh edarok, aksor mаsэlаlоrdа
O.S.Sumbatzada ila hamfikir rniilahizalar irali siinTii9diir,
"Birla;dirilma" konsepsiyastntn qrzýtn tarofdarlanndan olan
Q.Q.Mehdiyevin fikrina gora, XVIII asrin sonu йgiiп АzаrЬау-
сап gerida qalrnrg, feodal patriarxal miinasibatlaгinin hбkmrап
olduýu бlkolardan Ьiri idi, bu gerilik igarisinda АzэrЬаусапtп
Rusiya ila ticarat miinasibэtlaгi tniihiirn ahamiyyэta rnalik idi,
l

О da digэr miralliflor kimi АzоrЬаусапtп Rusiyaya birlaqdiril-

mosinin ba9lanýrct kimi, Qazax чэ ýamqadilin imреriуауа tabe
edilmasindan gotiirmiigdiir. Miiэllif sопrа Gапса xanltýtnln
"birla9dirilmasi"na, Ьurаdа Rusiya iigiin rпiiаууэп gatinliklor
meydana galdiyinэ,' daha sonra qtsaca olaraq QаrаЬаý, Dаг-
band, Quba, Bakr чэ Tah; xanlrqlannln igýalr rTasalolarina to-
xunmuqdur,
О, Zaqafqaziyanln Rusiyaya birlagdirihnэsindan Iпgiltэrа va
Fransa hiikumatlarinin narahat olduqlarrnr yaztr, опlагlп Irап va
Tiirkiyadэ hayata keqirdiklori siyasati aks еtdiгir, пts-irап, sorr-
rа da rus-tiirk miihаriЬаlЫiпiп ba;lanmastnr bu siyasэtin r-ratica-
si saytT,' Ьц mtiharibalarin qtsa xronikastnt чегir. Miiollif yerli
эhаliпiп irап va Tiirkiya i;ýal9rlarr ila miibarizasintэ tохuпur, la-
kin 40-50-ci illагiп digar miialliflari kimi iigiincii tагаfiп-Rusi-
yanrn istilagtlrq planlartntn iizorindan siikutla kegir. Osardo
ikinci Rusiya-iran miihагiЬэsi zamanr yeTli ohalinin rus qiivva-
lаriпо kilmayi dtlfolarla qeyd olunmugdur. о, Ьurаdа dбvriin ta-
rixgiinaslrq апапэlаriпdэп gtxtg etmi9 va rus qogunlarrntn "xilas-
kar" simasrnt yaratmrqdrr.
1, Мехпчев Г-Г. Исfпорцческое значенuе прuсоеаuлrcнuл ДJербайiха-
на к Россuч-Вопросы uсtпорuu, 1952, Nl,J с, 8J-98
2 Yепа оrасlа. s. 85
3. Yепа orada, s. 86
 QлQ,Mehdiyev Canubi АzэrЬаусапdа gedon hаrЫ omoliy-
yatlara geniý уеr vermi;, Tiirkmonqay miiqavilasini qаrh etmrq,
danrqrqlaпn gediqinda Canubi АzоrЬаусап masэIasi iizarindэ
dayanmlq ча bu orazinin Rusiyaya birla9dirilmosinda birbaqa in-
giltarani giinahlandrrmrgdr: "Qafqaz xalqlanntn эsгlогlо diiqtno-
пi olmug kapitalist ingiltarэ Azarbaycanln bciliinrnasinda halle-
dici rоl oynamlg va milyonlarla azarbaycanlrnln irап ziilmii al-
ttnda qalmaslna sobab oImugdur".' Maraqlldtr ki, miiollif Azar-
Ьаусап uýrчпdа 30 ila qadar miiЬагizа араrап irап va Rusiyant
bu qadar gi,inahlandtrmamrgdrr. Halbtrki, Azarbaycanrn Ьбliiп-
masinin faaI igtirakgrlarr bu ikr diivlat olmu9dur. Q.Q,Mehdiyev
dэ blitiin Zaqafqaziyanrn Rusiyaya birlagdirilmasinin yekununrt
Эdirпо siilhiinda gonTii9diir.
Q.Q.Mehdiyev АzэrЬаусапtп Rusiyaya birlo;diгilmэsinin
ап rnrihiim tarixi эhаmiууэtiпi (?-М,Э.) бlkаdэ sопrаdап dбч-
latgiliyin inkigafrnda (?-М.Э.) gбrmiiý,r faktiki miistamlэka i9-
ýaltnl "xalqrn hayatrnda fiivqalada dаrасаdа miitaraqqi Ьir ha-
disa" adlandtrrnr9drг.'
Qeyd etmak lazlmdlr ki, "birlagdirilma"nin оhэmiууоtiпiп
hаr vasita ilэ yЁksaltmaya 9a[r;;an miiэllif imреriуапlп miistom-
laka siyasatini da fоппа xatirino damЁalamaqla' kifayotlanrniq-
dir. Maqalanin yeniglandiгiImi9 fЬппаsl tezlikla kitabga gaklin-
da 9ар olunmugdur,'
40-5O-ci iIlar АzаrЬаусап tarix;iinasilýInda ýimali АzаrЬау-
cantn Rusiya tarafindan tutttlmaslna dair, nahayat, ilk iimumi-
lagdirilmig оsаr паýr olundu.n Вiг il sопrа bu asarin АzаrЬаусап

l_ Мехпtuев Г,Г. Gijslofilaп asari, s. 9l

2. Yепо orada_ s_ 93
3, Yепа orada
4, Yепа oracla. s- 94
5- MehiujeB Г.Г. Дзорбаjчанын Pycuja laa бuрлашduрчл"lлосu ва онун
пapLLru аhа.мцjjапu, Бакы, 1952
6. Прuсоеаuненнче Д?ербайdжана к _Роt,сuu u ezo проzрес(uвнфе пос-
леdспlsuя в обласпtu эконолuкu u ку,пьm,-ры, Баху, )955.
161
dilina tarciimasi qapdan qtxdt.'
ýimali Azorbaycantn Rusiya tаrаfiпdэп igýah va ondan son-
rа regionda уаrапmlý iimumi vaziyyati ba;dan-baga oztindэ эks
etdiron, hэm da ancaq Azarbaycanda ba9v еrап hadisalardan
bahs edan аsаriп nagri рrоЬlеmiп tarixgi.inaslrýrnda yeni hadiso
idi.
Kitabrn birinci bolmasinda Э.S.Sumbatzada vo Q.Q.Mehdi-
yev Azarbaycanln Rusiya ila birlogdirilrnasi tarixini aks etdir-
miqlor. Bu hissada ilk почЬэdэ, Azarbaycanrn Rusiya ila Ьirlаg-
dirilrnэsini doýuran gаrtlаr igrqlandlrrlmrq, XVIII asrin sonunda
Azorbaycanda уаrапmr; ictirnai-iqtisadi va siyasi voziyyat oks
etrdirilmig va bu zaman qаrа rапglаrdап saxavatla istifada olun-
mugdur.2
Kitabda XVIII asrin avvollarindan baglayaraq АzаrЬаусап-
da baq чеrэп siyasi hadisalar, ауrl-ауп qtivvalorin АzэrЬаусапа
basqtnlarl va Rusiyanrrr АzэrЬаусапt аlэ kegiгrnak siyasati i9rq-
landrrrlmrgdrr. Tiirkiyэnin, iranttr va Г)аýlstап feodallarrntn
АzаrЬаусапа daýrdrcl hiicumlartndan bahs edan rniialliflar
I Руоtruп va V.Zrrbovun ytirtiglorinin daýldrcl xarakteri i.izarin-
dan siikutla otiib kegmiqlar.r
Kitabda daha sonra АzэrЬаусапlп Rusiya ila biгlaqdirilmasi
prosesindan bahs olunmugdur. Burada Azarbaycanrn Rusiyaya
tabe edilmasininu, Azarbaycantn "biitбvliikla" Rusiyaya birlas-
dirilmasinin baqlanýrcrnl l803-cii ilin maПrndan (Qulyakovun
rus qogunlanntn Саr-Ваlаkапа hi.ictrmundan) gotiiгillmiiqdiir.
5

Osarda Gэпсэ xanltýlnln futulmasrndan qlsaca danrqrlmrg.

l. дзарбаjrtанын Русujа uла бuрлаuiuрlul.ма(u ва онун муlпараеёLl Ll?-

пttц,аdu ва лаdанч наmччаларu. Бсtкьl, l956 (бупdсчt сонра: Азарбаj,ut-
нын Pycuja tua бuрлаuлduрtмласu...-М,О.)
2. Азарбаj,tанын Pycuja u-ла бuрлашduрuлjlасLl-.. с. ]0 ва б.
3. Yепа orada, s. l7
4- Yепа orada, ,s, 27
5. Yепа orada, s, 28

162
 "iranparast Cavad xantn Rusiya hakimiyyatindэn imtina etma-
si" va "xan qо;uпlаппtп ruslara miiqavimat gбstaгmosi"l etiraf
olunmu9dur. Daha sonra l805-1{i06-ct illэrdэ АzаrЬаусап xan-
lrqlarrrn Rusiyaya tabe edilmasi 9аrh olunmu;dur. Kitabda Ьiriп-
ci vo ikinci Rusiya-iran rTriiharibalari da genig aks etdirilmlq,
miiallifl ar АzэrЬаусап xanltqlanntn ruslага qargt miibarizasinэ
rTan1l mtiTrasibэt baslami;dir.'
Эsаrdа Giiliistan miiqavilasi bela qiymat|andirilir: "... bu
miiqavilэlar iizra irап ýirTali АzоrЬаусап xanltqlannrn (Nах9г
vandan baqqa) Rusiya ila Ьirlэ;diгilrпаsiпi tosdiq etdi. Bu mriqa-
чilэ iranrn ýimali Azarbaycanrn silah gticti ilэ tutmaq чэ опuп
Rпsiya ila birlэgdirilrnosina lпапе olmaq iiqiin etdiyi Ьiгiпсi ctэh-
dinin prrqa c,rxmaslnl niin-rayig etdirdi".' Мiiэlliflаr GiilЁstan rnii-
qavilasindэn sопrа irап ali hakilniyyat idaralorinda yaral]mlý
gargin vaziyyati qeyd etrTiglэr: "Bu rniiqavilanin ballanrnasr
;ah. saraylnda qisasgrlrq ahvali-ruhiyyasini qiiwatlarrdirirdi.
Мiгzа Obdiilhэsэn хап Zaqafqaziyanrn heq olmazsa bir hissasi-
tli, эsаsап АzаrЬаусап arazisinin geriya qaytarrlrnaslnI alda et-
rnok maqsodilo РеtеrЬuгqа gondarilmigdi".' Ba;lanrnlq yeni rnii-
haribada ingiltaranin irапа yardrmt da asardo qox qabartq 1Ьг-
mada veriIrni9dir.
Bu аsагdа, bagqa miiolliflэrdan farqli оlагаq, ikinci Rusiya-
iran йtiharibasindaki Yelizavetpol dбyiiýOntin ovvalinda
i.F.Paskevigin qэtiyyotsizlik gostardiyi qeyd olunmu9,'ýarTxor
dtiyii;iinda isa azarbaycanlrlardan ibarat kбniillii atlr dastasinin
fаrqlапmаsiпdапu bohs edilmihdir. General V.Q.Mэdatovun rus
qogunlanntn Canubi Azarbaycanda daýrdrcl yiiriiqlari iso kitab-
l, Дзарбаjчлнын Pycuja бцрJвч!аuрfuLмасч- с 2ll
2. Yепа orada, s. 33
З. Yепа orada. s 3ll
4. Yепа orada, s. -]8-З9
5. Yепа orada, s. 44
6. Yепа orada
da "xilaskarhq mэqsэdilэ edilan sаfоr"' kimi qiymatlandiril-
mi9diг.
Kitabda Tiirkmongay mi.iqavilэsina genig уеr verilmig, опuп
asas maddalari garh оluпmчgdur, Bundan sопга l828-1829-cu
illar Rusiya-Tiirkiya miiharibasinin qlsa ;arhi verilmi; чэ Ьu
miiharibada Rusiyanrn qalabasin{n "Tiirkiyani Zaqafqaziyanrrl
Rusiyaya biгla;dirilmasini qobul etmoya mасЬur etmэsi" qeyd
olunmugduг.r
Эsаrdа ýimali АzаrЬаусапtп Rusiya lla birla9dirilmэsinin ta-
rixi "ahamiyyati"nэ geni; уеr verilrnigdir: "ýirnali АzэгЬауса-
nrn Rusiya ila birlogdiгilmasi Azarbaycan xalqtntn tarixi inki9a-
flnda bёyiik rol оупауагаq, onlrn golacak ictimai-iqtisadi, siyasi
va madani hayahnda dontiq nбqtasi olmugdur".r МtiаIliflэr bu
qeyri-elmi va qeyri-obyektiv naticani M.F.Axulrdovun aýaЁlda-
kr sбzlэгi ilэ эsaslandtnnaýa qalrgmlgdrr, О, H,Zэrdabiya gбп_
dardiyi rTaktubda yazlrdt: "Не9 olmazsa. or-ra rninnatdaг ol ki,
biz Rusiya dijvlatinin hirnayosi sayosinda keqrni;da sonsuz ig-
ýalgr огdulаrrп saystz hesabstz basqtn чэ talanlartndan xilas ol-
duq va nahayat, rahatlrq alda etdik".'
Kitabln ikinci bolrnasi Azarbaycanln Rusiya ilэ birlagdiril-
masinin iqtisadi паtiсэlэriпа (ТrЁkrпапgау siilh miiqavilasi Ьаý-
landlqdan sопrа АzаrЬаусап xalqtntn dinc hэуаt goraiti rniihari-
Ьаiоrdоп va daxili gаkigmэlэrdоп xilas olrnu; olkanin hаr tага-
finda kond tasoпiifat!, sanatkarhq vo ticaratin inkigafrna alve-
rig[i ;arait yaгatmrgdr),i iigtincii bolmasi isa madaniyyat saha-
sindo "mtitarэqqi naticalara" hэsг olunmugdur.
Belalikla, АzагЬаусап tarixgiinaslrýrnda ýimali АzаrЬаусап
torpaqlannrn Rusiya tэrаfiпdап tutulmasl masalasini Ьitбч ýа-
kilda oziinda oks etdiran bu kitab, 40-50-ci illarda problemin
l. Азарбоj,tлнын Pycuja ьла бuрлеuiuрu,п.1,1асu t,.45-4б
2. Yепа orada. s_ 50
]. Yепа orado. s. 50,
4 аkiпqi, 1877. N92
5. Дзарбаj,анын Pycuja uла бuрлашduрчлласч с. 66
164-
 tarixgiinaslrýrnda fоrmаlаgmrq "birla9dirilmo" konsepsiyastnr
qati suratda tasdiq etdi. Bu asardan sonra рrоьlеmа toxunan bri-
tiin mi.ialliflar miiayyan dочrdэ tamarnila bu konsepsiyaya ta-
rаfdаr qtxmah olmugdulaг.
50-ci illarin sonunda Azarbaycan tarixqiinaslrýrnda an mii-
hrirn hadisэlardэn biri iigcildlik "Azarbaycan tarixi"nin паýrinin
baglanmasl idi.
Bu kitabrn ikinci cildi "АzэrЬаусапtп Rusiyaya birlaqdiril-
masi"nin qаrhi ila Ьа9lапш._' Kitabda hadisэlar, dernak оlаг ki,
"Azorbaycanrn Rusiya ila birlэ9dirilmэsi..." asarindo olduýu ki-
mi tasvir olunrnuqdur: "Natural tаsагrtifаtrп hсikrш,апlrýt, iqtisa-
di va siyasi gerilik, ёlkэпiп feodal parakэrrdaliyi чэ ага miihari-
balari, yadelI i i gýal gl lаrrп basq rnlar'l-btittin Ьuп lаr Azarbaycanda
rnarkazlaýdirilrnig dovlatin yaradtlmaslna mапе olurdu, Bela bir
garaitda zaqafqaziyanlnl digаг ёlkalari kimi Аzэrьаусап da oz
daxili qrivvэlarini ila xarici diiqmэnlarin qasdlэrindan rntidafia
oluna vo qiidrotli Rusiya dovlatinin kбnrayi olmadan irап va
Ti,irkiyanin asarati altrna diigmak tahliikasindan qurtаrа bihnaz-
di". ?
. Kitabda АzаrЬаусапtп Rtrsiyaya "birlaqdirilnrэsi'' prosesi
konkret tэsчir edilir, "ьiгlаqdirilmа" dсiчriiпdэ Ьбlgаdэ уаrап-
mrg tэsэrrilth daýrnrqltýl "irап qogunlartnln tёratdiyi бzbaqrna-
lrq чэ qаrэtlог"' kimi qiymotlэndirilir. Halbuki АzоrЬаусап uý-
runda iranla Rusiya rniihariba apanrdr. Kitab "birla9dirilnrэ''
konsepsiyaslntn tarixgiinashýrrnrzda tarTamila Ьаrqэrаr olmaslnI
bir псiч qanunila9dirdi.
40-50-ci illэr АzэrЬаусап tarixqtinaslrýrnda ýirnali АzаrЬау-
cantn Rusiya iаrаfiпdап igýalr masalэsinэ bilavasita toxunan
аsаrlэr da movcuddur. Bu аsаrlаrdа mtialliflar problerna <iz tad-

165
qiqat sahalarini aragdrrarkэn toxunmu9 ча dtivrtin "dabi]' qаrqi-
vэsinda fi kirlаr stiylarniglar.
Bu sapgili аsаrlаrdэп biri O.N.Quliyevэ mэxsusdur.'
Э.N.Quliyev kigik hэсrпli asarindэ ХV-ХVIII asr АzэrЬаусап-
Rusiya rniinasibatlэrini ча Ьir поч Azarbaycanrn Rusiya tarafin-
dan igýal olunmaslna gatirib qlxaran yollarl aragdlrrnt9, I Pyot-
rlln чэ v.zubovun дzэrьаусапа ytirtiqlarini miisbat hadiso kirni
qiyrnatlandirmiqdir. Эsэriп sonunda Э.N.Quliyev "АzэrЬауса-
nrn ýimal hissosinda Rtrsiyaya birla;dirilrrrэsinin boyiik aho-
rniyyati olmastnt qeyd еdаrэk brr prosesin lrar iki olkэ araslnda
ticarot-diplomatik va madani alaqalarin inki;afinln btitiin gedi-
gi ilo hazrrlandtýt"' kilni naticэya galso da, "qarizrrrin ;iddatli
nrilli-rniistarrrlaka zijlmtinii"З da etiraf etrnali olmu9drrr. Lakin о.
ýirnali АzаФаусапrп Rusiyaya birla9dinlmэsini, olkэnin irап
vo Tiirkiya ziilmi.indэn qurtaran уеgапа yolu llesab etnriqdir-'
Eyni meyl С.М.iЬrаhilпочuп namizadlik dissertasiyasrnda da
hakim baxrqdtr.5 О. Giiltistan stilh rni.iqavilasi rroticasinda ýiпrа_
li Аzэrьаусапrп аksаr hissasinin Rusiya torofindan zobt olun-
lnaslnl mtisbat qiymatlandirmigdir. Miiallifin fikrinca, ýirnali
дzоrьаусапrп Rusiyaya biгlaqdirilmasi i9i Gi.ili.istan miiqavilasi
ila аsаsэп Ьа9а qatdrrlIrnr;dlr.
M.M.Mrrstafayevin disseпasiyasl isa QаrаЬаý xanlrýlnln iqti-
sadi inkigafina hasr оluпmugdur. Вu tadqiqat i;i aslindэ Аzэr-
О

Ьаусапlп Rusiya ila "birlэ;diriltnasi" аrаfЪsiпdа, gediqinda vtr

l. Гvлujев о,н, Дзарбсt jч,аlц,Рl'Сtt jсt л1,71111,цбапuврLt tltapuxuHdaH (XV,

XVlIl асарлар). Бакьt, l958
2. Гл,лujев О.Н, Gtjstаrilал a.sarl. .s. 5/
-J. Yепа orada, s.52
4. Yепа orada, s.5 l
5. Ибраzltлов Дж.М. ГюлuсlttаtlскttЙ .мuрныГt iclzoBrlp Lt еtо зtll!.tслlaле
в ttс,пtорtэческой суdьбе азерба[tiжаttскоzо псцлоiа, Двпtореф. duс. H,l
сойt,к. канd, uсm.наук. Баку, l95-],
б. Myt,tпtKPaeB М,М. Эконсlлuксt Ксtрсlбахско?о хOн(mва в конце XVlIl пср-
,lнсlчеllult
Bo[l пlрепlч XIX BeKct ( К Bollpocv {) про?рессuвно-|l4 ttpltcoe r\uненttя
Дзербеild;ксlна к Poctlu), ДвmореtР. duс,.на соuск.канd.эконо,м.ttсtук, М., /95-j.
 sопrа iqtisadi gэraitin garhindan ibaratdir. Mtiallif eyni konsep-
siyaya uyýun hэrаkаt еdаrэk "birla;dirilma" arafэsindo Аzэr-
Ьаусап xanltqlarlnln "сох gatin iqtisadi vaziyyэtini" vurýulamlq
ча iddia etmigdir ki, "yerli feodal хапlаппIп luzumsuz miiqavi-
tnэti ча 9ah irапrпrп iqa qarlgmast"' "бlаkапiп iqtisadi inkigafi-
па ciddi zаrЬа vurmugdur" ], "birlaqdirilma"nin Ьа9а qatmasr isa
Azarbaycan чо опа qonýLl olan оlkаlаrэ garizmin аýtr miisamla-
ka siyasatina baxmayaraq, iqtisadi prksoli9 baxg etrnigdir. ]
M.M.Mustafayev "birlagdirilmэ"don sопrа ýuqanln Zaqafqa-
ziyada бz inkiqafrna gбrа Tiflisdan sопrа ikinci gаhоr saviyyэsi-
па qalxdlýrnr qeyd edir, sэпауе ча kand tаsэrгiifаtltllп inkigafl-
па dаiг konkret rэqоmlаr da gatirir.
40-50-ci illаг АzаrЬаусап tarixgtinaslrýrnda bizi maraqlandr-
rап рrоЬlеmэ toxunmug rniialliflardan Ьiгi dэ Y.Н.Sэfаrочdur.
Опuп maqalalorir-rdan biri XIX asrin baglanýrcrrrda Zaqafqazi-
yada уаrапmrg horbi-siyasi vaziyyat, irап, Tiirkiyo, чэ Rusiya
qargrdunnasl, sопuпсuпuп btitiin Qafqaza sahib olmast mэsоlа-
lэriпа hаsr olunlnuqdur.'
Miiallif Qafqazrn, о ctirnladan ýirnali АzоrЬаусапlп Rusiya
tаrаfiпdэп igýah rnasolasinda о dсiчrdа hбkmrап olan taгixi Ьа-
ir;lаrа qarik qrxmrg чэ Rusiyaya "birlэgdirilma"nin Zaqafqazi-
yanln sonrakt rnбvcudluýu tiqtin yegana yol saymtgdlr,
Y,Н.SаЬrоч Buxarest siilhiinda Qafqaz masalasina da ауrl-
са maqalo hаsr etmi;dir. 5 Bu isэ dtivri.in tarixgtinaslrýt iigiin
рrоЬlеmiп bu убпdэп буrэпilmаsi baxlrnrndan, dеmэk оlаr ki.
уеgапа hadisэ idi.

l. Мусmафаев М.М. Gij,starilan а.rаri, лr.5

2. Yепа orada, .c.7-1l
3. Yепо orada, s. ] 3
4. Сафаров Ю.Г. Краl, пtурецкоit ч tlepcltducKtl[t аzlлесс,н на Кавка-
,Je б начсlле XIX века-Трчdы
uHctttuпtyt,la uclllopuu ДН Дзерб. ССР, l957,
пt.ХI, с,,45-92,
5. Сафаров J.b.Бvхсtlлес,пt (,\,лh iаньtutьtzttсlрынr)tt Гсtфzазьпl русrпурк
caphaddu мэсалааI ва рус duпломапtujасьtнын zалабасu, C,M.KupoB аdы-
на Д!У-нун елмu осарларu, l9б0, Np4, с. 59-б9.
167
 Bu mi.iollifin namizadlik dissertasiyasl isэ l806-18l2-ci illar
Rusiya-Tiirkiyэ mi.iharibasinin Qafqaz cobhasinda gedan hэrЬi
arnaliyyatlarrn tadqiqino hаsr olunmuqdur ki,' bu da Azarbay-
сап tarixgйnaslrýrnda bu masalэnin ёyranilmэsi sahasinda ilk
ciddi calrdlэrdan biri kimi xeyli qiymatlidir.
.Azorbaycanrn
Rusiya tаrаfiпdэп igýalrna sobab olan amillar-
dan biri da ХVIII asrin sonunda бlkada yaranlnlý daxili-siyasi
garginlik va xanlrqlararasl didi;malэr olmr-r;duг. Biitiin bu mа-
salalэr V.N,Leviatovun эsаriпdа' tahlil edilrni;dir. Miiallif Ьu
asarinin son faslini XVIII asrin sonunda iгап va Rusiyantn
Azarbaycant эlа keginnak trýnrnda apardrqlarr rTiibarizaya hаsr
etrni;dir. О, Qacann va Zttbovun АzаrЬаусапа piriiqlarirri talr-
lil etrnig, АzаrЬаусап trrasolasirrda irап va Rusiyanrn siyasi
rnaqsadlaгini vo хаtlэгiпi rniiqayisa etrniqdir. Эsаrdа qeyd olun-
mugduT ki, I Pavelin hakirniyyata galmэsi ilэ Rusiyanrn Qafqa-
zl, о ciimladэn Azarbaycanr i;ýal etma рlапlаrl tахirэ saltntntq,
qar "Qafqazda rnбvcud olan quпtmlапп daxili iqlarina qanýlna-
rnaq haqqrnda" Qafqazdakt rus baq kornandanl Qudoviga gosta-
ri; чегmigdir.'
V,N.Leviatov gбstаrir ki, Rusiyaya birlo9dirilnrak эrаfаsiпdэ
Azarbaycandakr qox gаrýiп voziyyati iig asas sabablэ-(Rusiya-
nln ЬбIgэуа lrtiсumu, irап basqlnlart чэ xanIlqlar arastndakl nrti-
bariza) baýlamlg чэ Ьu sabablari geni9 tэhlil etmigdir.
x|40-50-ci illаr tarixgtinaslrýrnda ýirnali Azarbaycantn Rlrsiya
tarafindan i;ýalr mosalasindan bahs edan аsаrlаriп digэr qrurpu
na, рrоЬlеmэ birba;a toxunan sovet tarixqilarinin tadqiqatlarrnt
aid etrnak olar. Вu аsэrlоrdа Rusiyanrn Qafqaz siyasati, XIX
asrin avvallarinda Zaqafqaziyantn tufulmasl va s, tnosalalэr aks

l. Ca|xtpoB Ю.Г, Русско-mуреtlксtя вtlйна l806-1812 zz. KаBKaзcKtt|l пtе,

аmр воеllны,\ dеtiс,пшuй, Двtпореф. dut,.ttсt с:оuск, KaHd.ucttt.HctyK. М., l95З
2. Левuаmов В.Н, Очеркч по uctllopuu Дзербайiхана в ХVIII веке
Баку, l948
3.'Yепа orada, s. l93
 etdirilmigdir. Bu baxtmdan A.V.Fadeyev, N.A.Smirnov,
A.R.ionnisyan, i.K.Yenikolopov, L.S.Semyonov чо bagqalarl-
nln tadqiqatlarlm gёstаrа bilarik. ,__
t\
A.V.Fadeyev Rusiyanrn ýarq va Qafqaz siyasatina bir пе9а
asar hаsr etmigdir. Onun XIX asrin ilk otuz ilindo Rusiyantn
Qafqaz siyasatina hasr etdiyi asari ' bahs etdiyimiz рrоЬlеmо
daha geni; gakildэ toxunmugdur, aslinda biittin Qafqazln Rusi-
уа torofindэn igýah tarixi qalama altnmtgdtr, Эsагdа Rusiya si-
yasatinda Qafqazln уеri, эhamiyyati ча опuп irnperiya tigiin gэ-
lacak perspektivi ча s. mаsэlаlэrа genig fikir чеrilirл ] Qafqazln
Rusiya irnperiyast iiqiin doýurduýu iqtisadi rпаrаq A.V.Fadeyev-
dan dсl аччаl M.K.Rojkovanln rnonoqrafiyastndar паzаrdап ke-
girilrni;dir. M.K.Rojkova eyni zamanda Rusiya istilaslndan son-
rа qarizmin Qafqazda, о cl,imladan АzаrЬаусапdа yiirtitdiiyii
miistamlэkэgi siyasoti do i;rqlandrrllmr;dlr.
A.V.Fadeyevin bu asarinin ikinci fаsli bilavasita Zaqafqazi-
yada Rusiya igýalrrra hаsr edilrni9dir. Miiallit ХИII asrin so-
nunda regionda уаrапmlý kaskin daxili-siyasi qoгaiti i9ýalln ilkin
sababi kirni goti.irmiig,' ýаrqi Giirciistanrn birlaqdirilmasirri rus
diplomatiyaslnln Ьбуtik rniivэffэq iyyati kirni qiymatlandirrn ;- i

dir. "Birlagdirilnra" konsepsiyaslntn tэrafdarr kimi grxtg еdап

A.V.Fadeyev Car-Balakan ча Gэпсопiп tutulmast zаmап rlls q0-
gunlanntn voh;i arnollari iizarindan siikutla ёtiib kegmigflir.
Эsэrdэ, hamqinin Rusiya-iran va Rusiya-Tiirkiyэ mtihаriЬаlаri-
nin diplomatik tarixi da genig эks ollunmuq, 1806-18l2-ci iIlar
Rusiya-Ttirkiya miiharibasi iig dочrа (I806-1809, l8l0, 18l0-
18l2) boltinmiiqdiir,5 Gtiltistan stilh mtiqavilasi Rusiyanrn Za-

l . Фаdеев Д,В. Россuя u Кавказ ttepBtltt mреmч XIX в., М.. l960
2. Yепа оrаdа, :;. 5 1-65
З. Рожкова М,К. .9конолuческая llолuпluка царско?о правuпlель(lflба
на CpedHe"tl Восmt>ке во вmорой чеmверллlu XlX а. в. русская бчряtча-
luя, М., l949
4. ФаОеев д.В. Gбstarilaп asari, s. 92-I0]
5. Yепа oracla, s. l53-154.
qafqaziyada mбhkаmlэпtпаk yolunda novbэti lrabri-siyasi addr-
rnr kimi qeyd olunrnugdur.'
A.V.Fadeyev ikinci Rusiya-iran miiharibasi zamanl Deh-
Xarqan danrgrqlarrnda ni.imayanda heyatina baqgrlrq etIni;
A.S.Qriboyedovun diplornatik faaliyyatini yiiksak qiymatlэrr-
dirnriq, Ttirkrnanqay slilh miiqavilasinin Rusiya йgiin Ьёуuk
эhаmiууэtiпi qeyd etrniqdir. Onun fikrinco, Tiirkrnangay oz si-
yasi aharniyyatina gоrа Gtiliistan miiqavilasindan qat-qat yiik-
sakda durчr. Qtirrki br-r mi,iqavila biitiin Zaqafqaziya torpaqlannr
Rusiyaya birla9dirdi.'
A.V.Fadeyev bagqa bir asarinda TiirkrTanqay ча Эdiгпа stilh
rni.iqavilalarinin dбчгiiп beynalxalq sisteminda yaratdlýl Ьбуtik
aks-sadanr aks etdirtTaya чэ Ачrорапlп Ьu rпiiqачilэlагэ tntina-
sibatini aragdrnnaýa qaltgtnt;, Эdirпэ siilh rniiqavilasiriin XIX
эsriп 20-ci illarinda Rusiyantnt ýarq siyasatinin эп boytik rrrй-
vaffaqiyyэti kirni qeyd etmiqdir.
A.V.Fadeyev dekabristlarin Qafqazda siyasi faaliyyoti ча oll-
lаr tarafindan garizmirr igýalqrlrq siyasэtinin tanqidinэ dэ geni9
,.
toxttnmugdur. О, yaz' "Dekabristlorin gбгii;lаri, qariznrin i;-
ýalqr siyasэtini dаrhаl tiza qrxardt va оtrlаr (dekabristlar-M.Э.)
Qafqaz хаlqlагl ila birlikda siilh va rniidafia kогрuslап ta9kil et-
lпауэ bagladtlar"ЗA.V.Fadeyev Rusiya tarixindэn bahs edan da-
ha Ьir osarinda Rusiya-QafQaz miinasibatlэri masalasina toxun-
mu;dur.'
Rusiyanrn Qafqazdakl mtistamlaka siyasati tarixi N.А.Srпiг-
novun asэrinda da genig aksini tapmrqdtr.5 О, Rusiyanrn Qaf-
qazda ilk tограqlап tutulmaslnda опuп arazisini tarnarnila i;ýal

l- Фаdеев д.В. Gii.starilan asari, .s. lбб

2. Фсtdесв Д,В. Росt,чя ч Воt,пtочньtй крuзuL, 20-.l zoioB XlX векtt, М., /9_r,ý
3. Yепа опuп. Россltя н Кавказ... с. З67-З68, чепа опull. !,екабристьt в <ll,,
де.пьном Кавказском корпусс. Вопросы исторпя, l95l, Nyl.
4. Yепа опuп. ,ЩореtРорленная Россuя ( l800-1ltбl zz,), М., l9б0
5. Слuрнов Н.Д. По.цutлtttксt Poccttlt на Кавксtзе в XVl-XIX веках, М.,
l 958

170
 edanadak biittin siyasэtino timumi nozar salaraq asas diqqatini
ýimali Qafqazda baq veran hadisalara убпэItmig, аsаriп VII
foslinda Rusiydrntn Zaqafqaziyadakr miistamlaka siyasatina da
toxunmugdur.
"Birlo;diriltna" konsepsiyasrnln tarэfdarl kimi glxl9 edan
A.R.ioannisyan ciz аsэriпi2 Zaqafqaziyada Rusiya igýallarrnrri ilk
marhalasina ( l 80l - l8l 3) hаsr etmig, asas diqqati irапл Tiirkiya.
harnginin Qafqazda hegornonluq uýrunda ingiltara. Rtrsiya va
Fransantn miibarizэsinэ yonaltmi;diг. О, Rusiya-iran miihагiЬа-
sinda hэrЬi эrnoliyyatlarrn gedigi ila birlikda ingiltara чэ Frап-
sa hcikurnatlarinin irапlа diplornatik rntinasibatlorinэ geni; yol
vermigdir.r
Giiliistan siilh Inйqavilosini geni; ;аrh etmi; A.R.ioannisya-
nrn fikrinca, bu mtiqavila Rusiya-iran ziddiyyatlarini аrаdап
qaldrrmadl, oksina опlап daha da kaskinla;dirdi. irarr dovlati
rniiqavilэdэn tamamila narazr idi.'
L.S.Sernyonov maqalalarirrin Ьiriпdо iki пrs-irап rniiharibэsi
aгastndakt dочrdа Rusiya ila irап arastnda mtiпаsiЬаtlэriп inki-
;afinl izlarni; va bu miiпаsiЬэtlагiп xeyli gargin olduýu natica-
sina galmi;dir.5 Giiliistan mriqavilasinin qаrtlаriпdап паrаzl qа-
lan iran aslinda Rusiya ila yeni mtihаriЬэуэ haztrlaqrrdl. Mi.ial-
Iif bu dёчrdа Rtrsiya-iran diplomatik miinasibatlarini iki rnarha-
laya ayrrrb. l8l3-18l8-ci illann rniinasibatlarini nisbatэn mtila-
yim, 1 8 l 8- l 826-cr illаriп rni.inasibэtlarini isa garginlik dovrti ki-
rni saciyyolandirmiEdi r.О

L Смuрнов Н.А. Сё.уtаrilап asarl, s. l71-190

2. Иоанltuс,лн Д.Р. ПpttcoeitttteHtrc Закавказья к Pocc,tttt tt мехd\,на,
роiные олllноuленuя в tlllчаJlе XIX сttttlлеmuл, Ереван, 1958
3. Yепа orada, .s. 2з0-2-1 l
4. Yепа orado. s. 42б
5. Селенов Л.С, Русt,ко-персuduс,кuе duплолаtttuческLlе otllчoLLleHLtя lloc-
ле Гtолuспtан(ко?о лLlрu (l813-182б).-Ученые lапuскu ЛГУ, cepu,t u(m.на,
ук. вып.32, " Из uслll(ц)L.ч СССР" (эпоха феоdмuзма Ll кuпutltалLlзrла),
I959, Np 270, с. 83-1l7
б. Yепа orada. s. tJ5-86
171
 l826-1828-ci illar Rtrsiya-iran miiharibosi dбvriindo diplo-
mýtik miinasibatlarin inkigafl -L-S.Semyonovun ba9qa mаqаlэ-
sinda nazardan kegirilmi;dir.' Mtiollif Deh-Xarqan ча
Тiirkmэпgау danrqlqlannt miiЪssal 9akilda tasvir etmigdir.
--
Oz elmi maqalalari asastnda L-S.Sernyonov sonrakr illarda
mопоqrаfiуа yazmlgdlr.: Monoqrafiya Gi.iltistan miiqavilasinin
gаrhi ila baglanrr. Miiallif rniiqavilanin iran-ingiltaro, Frапsа-
iran va Rusiya_ingiltarэ miinasibatlorirra tэsiri iizarindэ atrafll
dауапаrаq yaztr ki, "Gtiliistan stilh mtiqavilasinin baýlannrasl
Rusiya diplornatiyastnln qevik hаrэkоtlагiпiп, hаrЬi mtiчаfЪ-
qiyyatlэrinin gerqakla;dirilrTasinin Ьэhrаsi idi",r L.S.Semyo-
поч A.P.YennololTrn ýilltali Qafqazda арагdlýr harbi amaliy-
уаtlаrа haqq qazandlraraq yaar ki,
"ýimali Qafqazrn zabt olurr-
lтaslnln siyasi va Stгateji ahorniyyati var idi, Ona gоrа kl,Zaqaf-
qaziyada аlэ kegirilan yeni tограqlаr Qafqaz daýlrlarrnrn araz-i-
lэri ilo Rusiya irnperiyasrnrn daxili vilayatlarindan ауrr diiýiir-
dii",.
L.S,Semyonov аsэгiпiп, detnэk olar ki, yarlslnl ikinci Rusi-
уа-irаri miiharibэsi чэ тiirktтопgау mriqavilasinin tohlilinэ hаsr
etmigdir. Miiallif miiharibada Rusiyanrn qаlоЬаlэriпа tabii tаri-
xi proses kirni baxmt;, опlап ytiksak qiymэtlэndirmigdir. О.
Tiirkmangay miiqavilasinin baýlantlmasl yoltrnda birinci rпаr-
hala olan Dеh-Хаrqап danrqtqlarrnr geniq gаrh etrrrig, Tiirkrnan-
qay miiqavilasinэ ytiksэk qiyrnat чегmi9dir: "Тiirkmапqау rnti-
qavilasi Rusiya imperiyasrnrn sarhadlarini rrri,iayyэn etdi va
опuп Оrtа ýаrqdэ пiifuzuпuп rпоhkаmlапmэsiпэ sabab oldu".'

l. Селенов Л.С. К uспtорul. lrус(,ко,персudскuх ottttloutcHuй пеllволi пtре-

mч XtX века-Научные dок.лtulьt вьtс.Lчей ruколы, Испtоllчческл!е наукu, l95l|,
Ngl, c,.95-103
2. Семенов Л.С. Россtся tt ле:кс)унароOные ottlHouleHllя l.a CpedlrcM Вос,
mоке в 20-е zоdы XIX в., Л., l9б3.
3. Yепа orada, s.33
4- Yепа orada, s.57
5. Yепа orada, s. ]29
172
 Blitovliikda Ь u аsаrdа Zaqafq aziy апп Rusiyaya tabe edilmo_
si miisbэt tarixi hadisa kimi qiymatlandirilmigdir.
ikinci Rusiya-iran mtiharibasi А.А.Тiхопочапlп da tadqiqat
obyekti ohTugdur.' Bu mtiallif hаmiп miiharibada Rusiyanrn qa-
Iэbasina bciyiik ohamiyyot чегmiý, bu qalobanin Zaqafqaziya
xalqlarrna xogbaxtlik baxg etdiyini iddia etmigdir. Osas d,iqqati
harbi arnoliyatlann tasvirino vermig va L.S.Sernyonovdan fэrqli
olaraq, rniihariba d<ivriinda iran-ingi|tara, Rusiya-igiltarэ mii-
nasibatlarini пэzаrdап qаglптlgdrг.
XIX оsriп оччэllэriпdа iгапlп beynalxalq rniinasibatlarin i
бziiпа tadqiqat obyekti segmi9 M.A.iqamberdryevin ýimali
AzarbaycanIn Rusiya tагаfiпdэп nlrulmaSlna miinasibati da
9ох
maraqlrdrr. Miiallifin rnaqalalarindan biri l8M-l8l3-cii illаr
Rusiya-Iran miihагiЬэsiпа hаsr olunmuqdur.r О, biitii]l hоrЬl
amaliyyatlarr i;lqlandrrmrg чо miiharibo dovrtinda irапlп Frапsа
vo Ingiltara ila diplomatik rniinasibatlarini tэdqiq etrni;tlir,
M.A.iqamberdryev АzэrЬаусап xanltqlanntn RчsiуЪ iаrоfiпdап
igýal olunmasr tTasalasina tохчпаrаq qeyd etmi9dir ki, xanllqlar
rr.rs silahrnln giicii ila mocbur edilorok irnperiya taabaliyini qa-
bui etmigdir. Miiallif бz moqalosinda ýuqanln Zaqafqaziyanrn
irriihiim strateji monteqasi olmasIndan, Lisапечig-iЪЙim xan
nriinasibatlorindэn, Quba xanhýlntn rus qogunlarrna ciddi miiqa-
virnotindan, Aslandi.iz va Lопkагап vurugmastndan аtrаfll gakil-
da bahs etmi9 va Giiliistan miiqavilasinin qrsa garhini чеппigdir.
M.A.iqamberdryevin ba;qa bir maqa.lasi l82б-l828-сi illar
Rusiya-Iran miihагiЬаsiпэ hasr olunmugdur.] Miiallif bu miiha-
пЬаdа ingiltarэnin irапа yardlmlnl, ýаmхоr, Yelizavetpol va

Тц\оllова Д.Д. Рr-rcко-llерсu|rсхая войца I826-]828 2z-,

.l. на
iul,.
ДвDkryеф.
сойск- канd.uспt-на,-х, М., l954
2, Иzа,ллберdыев М,Д, Русско-Иранская аойна 1804 l8l3 ez., Труdы ut.,
|llорuчесхо?о фоку_lьtпеtпа уэбецскоzо Госунuверсuпrcпп,
научнм- aерuя,
вып, 5l., Ташхенtп, ]952,..61-7з
3. Иzачберiыев lуl,Д. Р\сско-Ирансха, войца t826-1828 ?2., 1руdы
Таdжuкскоzо учumельско2о uнa-lпuпуmа, 1955, m-3, с. 82-9З
iravan vuruqmalarrnt geni; tahlil etmiq, diploma tik danrqrqlar
sэh nэsina xeyli уеr чеrmiýdiг.
M.A.iqamberdryev XIX эsriп ilk 30 ilindo irапrп beynalxalq
mtinasibatlarina hаsr etdiyi monoqrafiyada' Rusiya-Iran miiha-
riЬаlэri. Giiliistan va Tiirkmangay siilh miqavilolari ilэ yanagt
Аzаrьаусап xanltqlartnln Rusiya qйччаlаппэ qarýl mйьагizаsl,
qarizmin mtistarnlokoqilik
уеrli ahalinin igýalgrlara miiqavimati,
siyasati iizarinda atraflt dауапmt9dlr. Мопоqrаfiуапlп beginci
losili biitirnliikla Giiliistan rniiqavilosinin gэrhiпэ hаsг olunmltq-
dur. Miilalif уаzrг ki, "Miiqavilani imzalayan ;ah hбkurToti 7-а-
qafqaziyanrn qауtапIасаЁlпа rTtihkam inanlrdt",r Miiollif iki
Ё.,.iуu-i.uп miiйаriЬэsi arasrndakt dёvrcla irar-rrn ingiltaгo ila
diplornatik rniinasibatlэrina geniq уеr verrni;. habela Rusiyanln
yaratmastndall
уепiсэ igýal etdiyi arazilardo oz idага sisternini
Ьоhs etmiqdir.
мопоqrаfi yantn sonlпlcu tъsli ikinci Rusiya-iгan miihагiьаsi
чэ Тйrkmапgау rniiqavilositl in qarhina hаsr .olunmu9dr,rr,
Tiirkmanqay miiqavilэsini tэsdiq edarkan, M.A,lqamberdryev
Dеh-Хаrqап dantgrqlarrna genr9 уеr rnenni;dir. Miiэllifin fikrin-
со, эsаs dant;tqlar Deh-Xarqanda olmug, Tiirkmtlngayda isa оп-
lаr sadaca оlагаq tasdiq edilrnig va irап pahlntn Zaqafqaziyaya
olan idclialarrna biгdofolik son qoyulmuqdur.'
A.S.Qriboyedovun diplornatik tbaliyyэtini аrа;dtгап V,Т,Ра-
;utor опuп iгапdа ingiltoTa niifuzunun qiivvotlanmasina
qargt
miibarizasini yiiksok qiyrTэtlandinni9,' yazlqtnIn diplomatik fo-
aliyyatinin ilk dovriiniin (l8l8-182з) btitiinliikla bu iqa hэsr
olunduýunu qeyd etmiýdir.

l- И4lлберldев М,Д. Ир.l,t в лежdуttароdнt*r опtноulенлlях первой

lпрепш XIx века, Са.маркацl. lЧбl
2. Yепа оrаtlа, s.l7l
3. Yепа orada, s. 233,239
4, Поuупlо В.Т, Дuплодаmччс(кая аеяmельносlпь А,С,Грuбоеiовtt,Иг,
lпорчческuе iалluскu, ]947, Nц21, t lJ1-159
5. Yепо orada, s- l ]9-120
 V.T.Paýuto A.S.Qriboyedovun siyasi faaliyyatinin ikinci
dcivriiniin l826-cl ildэn sопrа baglandlýrnr qeyd edir. Rusiya ilo
irап arastnda ikinci miihаriЬэ dovninda A.S.Qriboyedov biittin
bilik va Ьасапýmt Rusiyantn Qafqazr ala kegirmasina sэrf et-
mali olrnugdu.' V.T.Paýuto miiharibanin diplomatik danr;rqlar
"cabhasi"nda A.S.Qriboyedovun holledici rolunu, onun Deh-
Xarqanda чэ dantgtqlartn son marholosinin kegirildiyi
Тtirkrпэпqауdа irап tаrаfi qarýlslna qоуdugч sart talablaгi бп
planda vermigdiT. A.S.Qriboyedovun Ьч xidmati I Nikolay tага-
findan yiiksak qiymatlandirihni; va ona 2-ci daracali Аппа оr-
deni, iran miihaпbosinda faal iqtirakrna g<ira medal vo dtird min
gervon taqdim edilmigdir.' V.T.Pa;uto A.S,Qriboyedovun diplo-
matik 1bali}yatinin i-igtincLi dtiчriiпа (1828-1829) da genig уег
verdiyi rnoqalosini bela bir fikirla tarnamlamlg&r ki, А.S.QriЬо-
yedov, Zaqaфaziyanrn Rusiyaya birla9dirilmasinin diplomatik
baxtmdan tasdiq olunrnasrnda, harbi sohnado btiyiik bir sarkar-
danin gбstэrdiyi qahrоrтanirýa ЬоrаЬаr Ьir rol oynamtgdtr.r
Rusiyantn Zaqafqaziyanllr iggalrnln diplornatik tarixi i.K.Ye-
nikolopov tarafindan da araqdtrrlmlgdrr. О, A.S.QriboyedolTn
diplomatik faaliyyatina hasr etdiyi asarindo4 l 828- 1 829-ctr illor
arzinda Rusiyanln Zaqafqaziyada yeгitdiyi siyasati aragdrnrraýa
qalrgmrgdlr. Miiэllif A.S.Qriboyedovun 1827-1828-ci illardaki
diplomatik faaliyyatina daha genig уеr veпniý, Deh-Xarqan va
Tiirkmangay danlgtqlanntn, dеmэk оlаr ki, biitiin diplomatik ta-
rixini konkret gakilda igrqlandtrmt;dtr.
i.K. Yenikolopov Rusiуа-iгал miiharibasrndan dant;arkan
d<ivriin tarixqiinasltq ananalarina sadiq qalaraq уaztrdt "ZаqаГ-
qaziyantn azarbaycanlt ahalisi gi.irctilar ча еrmапilаr[а birlikda
irап vo Tiirkiya ziilmiindan xilas olmaq чЁruпdа mriЬагizэ
l. Пашуmо В.Т. Gdstаrilап asari, s, l2 l
2_ Yепа orada, s. l29
J. Yепа orada. s_ l59
4. Енuколопов И,К, Грuбоеdов ч Восtпок, Ереван, 1954
арапr vo ruslann simaslnda бzlаriпiп bu ziilmdэn xi laskarrnr gб-
rtirdiilor. Qriboyedovun qeydlarindэ azorbaycanltlann rus qiiv-
valorini dэstaklomasi haqqlnda kiilli rniqdarda material чаrdlr".'
Lakin miiollif А.Р.Yегmоlоч dочгiiпdо nrs iisul-idarasinin yer-
li ahali arastnda narazrlrýa sэЬаЬ oldulunu da gбstarir vo Yеr-
molovun bu siyasatinl tэnqid edir. Эsоrdа qeyd olunur ki, "bu-
nunla alaqadar olaraq Qriboyedolrrn iizarina btiyiik masuliyyat
dii;iirdii. О, уеrti ahalini rus idaroqiliyinin miitaroqqiliyina inan-
drrmalr idi".r
V.T.Paqutonun fikirlаri ila razrlagaraq i,K.Yenikolopov Qri-
boyedolun Deh-Xarqandakr xidmatlarini yiiksэk qiymatlandir-
mig, Ti,irkrnanqay rniiqavilasinin baglanrTasrnda Rr.rsiya rriirna-
уопdаlагi straslnda Paskevigdan sопrа Qriboyedova rniihiim уеr
vermiqdir. Paskeviq Triikmangay miiqavilasinin motnlni Peter-
Ьurqа араrmаq tigtin Qirboyedovu segmi;, Qriboyedov Peter-
burqda tantanali suratda qarýllannrtg, "ona оrdеп, medal чэ pul
mukathlm veгilrnigdir".' Gбstordiyi xidmat miiqabilinda Qri-
boyedov Rusiyanrn irапdа sэlahiyyatli safiri tayin oluntTugdur.
i.K.Yenikotopov, Tiirkmonqay miiqavilosindon sonra еппа-
ni ohalisinin Tiirkiyo va iran orazilarindan yenica Rusiya tэrki-
bino daxil olmug iravan xanlrýrna koqiirЁlrnasi masolosina da
toxunmuý чэ bu i;da А.S.QгiЬоуеdочuп yaxtndan igtarrkrnr
qeyd etmigdir. Osarda irап arazisindan 40 000 егmэпiпiп Zaqaf-
qaziyantn an miinbit torpaqlanna kбgiirii|masindan daftllarla
Ьэhs оlчпmчqduг.'
Daha sonra i.K.Yenikolopov Zaqafqaziyanln Rusiyaya Ьir-
lagdiгilmasinin tarixi эhamiyyatindan danrgmrgdtr.5 Rusiya liqiin
iEýal olunmug аrаzilаriп idarasi ча kбgiiriilan еrmэпilаriп tor-

l. Енuколопов И,К- Gdstorilon asari, !. lJ7,1l8

2. Yепа orada. s.73
З- Yепа orada- s- ll0-1l l.
4- Yепе orada- s. l37
5- Yепа orada, с.]43
 paqla tomin olunmasl Ttirkmangaydan sопга qargtda duran эsаs
чаzitЫаrdап idi. Qriboyedov bu yolda ciz "kcimayini'' asirga-
mэmi; чэ Zaqafqaztyanп idarasino dair P.D.Zaveleyski ila bir-
likdo layiha tartib etmi;dilar.' Эsarda hornin lауihэ do miisbat
qargrlanml9drr.
i.K.Yenikolopov bagqa Ьir asarinda ikinci Rusiya-iran mii-
haribasi dtivriinda diplomatik danlgtqlaгda tarciimaqi kimi faa-
liyyat gcistarmi9 A.Baktxanovun iaaliyyatina da toxunmu;dur, r
QгiЬоуеdолтп diplomatik .Гааliууэtiпа dаir S. V. ýostakovigin
genig osaгir hadisalarin tahlili ча sistemli fоппаdа verilmasi Ьа-
xtmlndan i.K.Yenikolopovun kitabtndan fаrqlапir. Lakin hadi-
salara miinasibat rnasaIasinda S.V.ýostakovig sonuncu ilo eyni
mёvqeda durur. О, hadisalari daha genis tэsчir etmiý, bu hadi-
salor sisternindo diplomatik miinasibatlara daha genig уеr чеr-
migdir. Bu оsэrdа Deh-Xarqan danrqlqlarr demak оlаr ki, biitiin
tafsilatr ila tasviг olunmu;,a iranln tamamila danTadaýln edil-
rnos,i tahliikasindan, Deh-Xarqanda Qriboyedovun ingiIis diplo-
matiyast nlimayandalori iIa gdriigrindan, Rusiya niirnayэndaliyi-
пiп lrапа qаrýl sart movqeyindan bahs edilmi;dir. Deh-Xarqan
danr9Iqlannda bЁttin Aztlгbaycanrn Rusiyaya verilrnasi atrafrnda
miibahisэlar бп plana gokilmigdiг. S.V.ýostakovig yazrr: '.Hadi-
sоlэriп bela rniirokkэblagrnasi, Rusiyantn biitiin Azarbaycanr
tutmaq iddiastnr gergaklaqdira Ьilагdi".5
s.v.ýostakovig ТЁrkmапqау miiqavilasini maddalor iizra
tahlil etmig, l5-ci madda iizarinda dayanaraq, bu maddanin os-
linda аzагьаусапlr ahaliya aid olmastndan, naticasini irап etma-
nilarinin gtirmasindan bohs etmigdiг.u

l. Маркова о.П. Новые маmерuмы о проекDrc Россltйсхой-Захав-

ка3(хой
.
колпанuu Д-С-Грuбоеiова ч П,Л.Завелейс,хоzо--Иопоршескui ар-
хчв, пl.Vl, l95l. с. З50.
2_, Енukолопов И,К, Совреленнuкtt о Бакыханове, Баку, 1959
3. Шоспаховцч С.В. Дuплолаmuчесхая dелlпельноспlь Д.С.Грuбоеаова,
м,, J 960.
4, Yепо orada. s. 129-116
5 Yепо orada, s. l J4
б, Yепа orada, s l54
 Miiallif Ti.irkmangay mi.iqavilasini rus diplomatiyastrun tnii-
htim qalobэsi adlandrrTnlý чэ опuп rus silahrnrn horbi mtivaffa-
qiyyatlarini tamamlanmasml qeyd etrniqdir. О, Qriboyedovun
Tiirkmangay miiqavilэsindan sonrakt diplornatik foaliyyatini
genip tadqiq etmig, опuп ingiltэrэ-iran mtinasibatlarinin yaxln-
lagmastna mапеа yaratmaq siyasatini da aqrqlamr;drr.
S.V.ýostakoviq XIX asrin ачаllэriпdэ irапdа ingiltaranirl
ekspansiyasrna dair mаqаlэlаr da yazmrgdtr.' Bu rnaqalэlarda
ingiltaranin irапdа rnёhkarnlanmэk siyasatinda Rusiya amilin-
dап istifada etdiyi va Zaqafqaziyantn Rusiya tarafindan zobt
olunmast mэsalosinda ingiltora hбkurnatinin паrаzllrýl agrlrb
gostariIrnigdir.
F.Abdullayev,' A.A.Tixonova,' va bagqa rniiallit'lar Ingiltara-
iran-Rusiya rniinasibэtlarini аrаgdtппlglаr. E.L.ýteynberq isa
iranda va btitiin Оrtа ýorqda iпgiltагэ siyasotinэ ауrlса lпопоq-
rаfiуа hэsr etrnig чэ hadisalar i.izэrinda daha atraflr dayanmrg-
dlr.' Mi.iэllif Zaqafqaziyanrn igýalr ilэ baýh irrgiltэra-Rusiya
rntinasibatlarina da geni; уеr venni;dir. E.L.ýteynberq ingilta-
rarrin iranda yiirtitdtiyLi iqtisadi miistаmlэkэ siyasэtindon bэhs
edarэk, bu siyasatdэ Ьiriпсiуа Frапsапtп qагik grxmaýa 9ah9lna-
stnl da gostэrmig, Rusiya-iran diplornatik darrr9lqlarlnda ingilta-
rэпiп faal iqtirakrnr da qeyd etrnigdir.

l- Шосmсtковttч с.в. Из цo|lollllll анzлuttскоГt 9кOlалtцuu в Ирепе

(анелrl-парс,udскал tllорёов-|lя в ,lepBue dесяпluлеlпLtл XlX в,),,Труdы Ир,
K_,t)rll(xp?., )llпrlcpclttrletlla, t955, m.ХIl: уепа опuп. И'з Ltcttto1lltu aHzltttitt'Ktlй
a?pec(.Llu на Блuжнел u Среdнем Восrюке.-Ученые запLлскu Иlлкуtпскоztl
пеiаzоечческоео uнсп\uпtупла, l955, вып. XI
2. Дбdуллаев Ф. Из uспюрuu att|лttйcKoli полlоttttкtt в И,llане в llачаJlе
xIx в. -ученые запuскч Ташкенплс,коzо zосуdарспtвеttttlчо пеiаzоzuческоz0
uнсhшm,-пла. l943, m.48
з. Тuхонова д.д. Из uспюрuч анелuйскоzо tlронuкнованLrя в Персlэю,
Ученые заtluскч Ярославскоzо пеdаzоzчческоzо Ltнсmuпlуmа, l957, выll.
хюl
4. Шmейнберz Е.Л. Испtорuя брumанской azpe(,(LtLl нu Среdне,u Воt,,
mоке, М., l95l

17g
 Qatq azt igýal etdiyi dбчrdо Rusiyanln baqqa dбvlatlorla rnt!
nasibatlэri S.K.Buguyevin asaгinda dэ geni; aks edilrni5dir.'
Lakin miiallif osas diqqati Qarkazistanrn birlogdiribhosi prizma-
stndan Rusiyanln xarici siyasat rnosalэlari atraflnda axtarlýIara
чегmiýdif. S.K.Buquyev аsаriп baglanýrcrnda .'Qafqazrn Rusi-
уауа birlaýdirilmasinin tarixi ahэmiyyatindan'' Ьэhs edarak,
bi,itiin Qafqazln, о сiimlаdэп ýimali Azarbaycanln Rusiyaya ta-
Ье edilmasi tarixinin qtsa xronikastnl чегmi9, r
Qafqaz rnasala-
sindo Rusiya-ingiltarэ va iпgiltэrа-тiirkiуа miinasibatIoгinr
ауlrd etmaya va bu miinasibatlaгin irrkigaflna Giiliistan si,ilhii-
niin tэSiгini izah etnloya gahýmlýdlr.' Эsоrdэ daha sопrа
Tiirkrnanqay ча Odirna miiqavilalari haqqrnda r-паlum qiytnat-
lэr takrarlanrntg. bela bir naticayo galinmi;dir ki. xlx аsriп
avallarinda Qafqaz rnasэlэsi Rusiyantn хапсi siyasэtinda оп
rniihtirn уеrlаrdап birini rutmu;drrr. Eyni natica A.l. ionlsian inin
nrэqalэsinda da ifada olunmugdur. . Sonuncu Qafqazrn Rusiya
tabeliyina kegmasina miihiim taгixi hadisa kimi baxmr9drr.
L.N.Pentyuxov l 828- 1 829-cu illar rus-tiirk miihaгibasindan
ьэhs etmiq va miiharibonin Qafqaz cobhasindaki hadisalari
tоsчiг еdэrkап bu miiharibani Rusiyanln Zaqafqaziyanl ala ke-
(:innak iigiin bбIgada ytiri.itdiiyii xarici siуаsаtЙ yekunu kimi
qiymatIandirmiqdir. 5 MiiaIlif Эdimoda baýIanrnrg siilh rniiqavi-
lasina bciyiik аhэrпiууэt чегmi;dir.

t, Бушуев С,К. И' uспорuu внеluлlоllоtllлпlччеaк|tх оlпноuенul1 в lle-

puoi прuсоеduпенuя Каоказа х Pocuu (20-70-е zlldы XIX ваха)- М., l955
2. Yепо oroda, s- l l-] 2
3. Yепа orado, s. l5-1б
4. Ионrcuанч А.З. Кавмз BlJ внеавей ltйlоrlчrc Ра,uц в начме XIX в,
тtчхlац Мсп<tмлzлаl lеi(Е(Еl\цесхпео ч!{lпLorlwlсL J946, п, ХХХVI], t,ll7-131,
Учеfuле
5. Пенпюхов Л.Н, И1 цс |()рuц русско-пурецной воliны l828-t829 zz.-
BettTlHuK Ленuнzраdско2о улпlверсuпеllчt, lg57, tW8, сер,ltсп.,r?фка Ll лulrl,.
вып.2, с,, 2l5-228
 M.S.ivanovun asaгindol iso Rusiya ila rniinasibatlar baxr-
mrndan xlx аsriп оччэIlаriпdа irапlп dtiqdiiyii аýrr beynalxalq
vaziyyat, irапrп Rusiya ilэ mtiharibэlari konkret olaraq tasvir
edilmi9dir.
40-50-ci illar taгixgtinaslrýrna aid olan Ьir qrup asarda Azar-
Ьаусапlа qonqu cilkalarin (DaЁlstan, Giirciistan va s,) Rusiya to-
rafindon igýalr tarixi ara;dlnlarkan ýimali АzаrЬаусапtп da Ru-
siya tarafindan tutulmasl trrэsalasina toxunluqdur.
DaДlStan todqiqatgrlaгrndan i.R.Nax;r"rnovun эsаri ЬirЬа9а bu
problema tохцпmuý чэ -Г)аýlstапtп Rusiya ila birla;dirilrnasin_
darr bahs edan miiallii о zaпlan Azarbaycanda Ьа9 .чегап icti-
mai-siyasi hаdisэlэrо ijz miinasibatini bildinTi5dir. I.R.Nax;rг
поч yazlr: "l80l-ci ilda Giirciistanrn Rusiya iiэ birla;dirillnasi-
па dair manifest irnzalandr. Onun аrdtпса Gапсэ" QаrаЬаý. ýа-
ki, ýirчап va bagqa xanlrqlar (hansr ki, опlапп tоrраqlагr hal-ha-
ztrda Azarbaycan Respublikasrnln arazisidir) Rusiya tabeliyina
keqdilar".' i.R.Naxgunov daha sопrа birla9dirilmэdan sonra Da-
Дlstanln ча biitiin Qafqazltl lqtisadi inki;aitnt qaloma almtq va
bu inki;af-da birlogdirilmanrn bciyiik aharniyyati oldtlЁunll qеyd
etrni9diг.
X.M.Xaqayev ] XIX asrdo DaЁlstanln ictirnai-siyasi inkigafi-
па Rusiyaya "birloqdiriIma"nin Ьбуiik tasir gostёrdiyini qeyd et-
miqdiг. Эsаrdа Rusiyanrn ala keqirdiyi Qafqaz tоrраqlагrпа dik-
tэ etdiyi iqtisadi, siyasi чэ sosial siyasatinin imреriуа manafeyi-
no uуýuп galan miistamlakaqilik хаrаktеri aqrqlanmrqdrr.r Mi-
allif Qafqazrn Rusiya tаrэfiпdап igýalr mosalasinda "birlagdiril-
mа" konsepsiyasrnt miidafia edarak, onun btilganin sonrakt "ta-
riхi inkigafrnda oynadrýr miihiim roldan" sohbat аgmrgdlг. О,
l, Иванов М,С, Очерк чспlорцч Ирана, М-, l952
2. HaxutyHoB И.Р. Эконолчческче послеаспвuл прьtt,оеtluненuл,Цаzес-
tltoHa к Росс,uu. Маtачкала. 1956, t,,З3.
З- XautaeB Х.М, Обцес,tпвенньtй с,йрой Даzеспlана в XIX века, М.,
l95l,
4 Yепа oracla. s.31-35.

:18О:
 hamginin "birlagdirilma" dovri,inda Quba xant ýeyxoli xanrn
Qubada va DaДlstanda Rusiya qiivvэlarina qarqr miibanzosina
do geniE yer vermigdir.'
R.M.Maqomedov DaýtstanIn Rusiyaya birla;dirilmasinin rc-
timai-siyasi sobablari va bu Ьirlэ;dirilmапiп konkret yollaTI va
gedi9ina hэsг olunmu; asarindar "birlэgdiriIma" oroЪsinda Da-
Ёlstапdа уаrапmlý ictimai-siyasi dr:nrrnu biitiin Qafqaza gamil
etmigdir: "Rusiya ila birlagdirihno biitiin Qafqaz xalqlarl iiqiin,
onlartn sonrakr tэraqqisi yolunda уеgапа miimktin olan yol idi". '
Mt"'tollif yazrr ki, "XIX asrin baglanýrclnda Giirci,istanrn Rusiya-
уа birlэgdiгilmasindan dагhаl sоша Zaqafqaziyantn сапчЬ-9агq
xanltqlart da irnperiya hakimiyyatini qabul ehnoya пrасЬчr ol-
dular".' R.M.MaqotTedov DaýIstanda Ьа9 veran tarixi prosesla-
ri Azarbaycanda соrоуап edan hadisalarla aIaqalandirmaya say
gcistarmigdir.
R.M.Maqomedovun Daglstanln iilnumi taгixini oks etdiron
эsotindaJ da бlkanin Rusiya ila birlogdirilmasi va b<ilgoda Ьа9
чеrап hadisolarin ýimal-ýorqi АzэФаусапа tasiri iqrqlandrrrl-
rnt9drг. Miiallif Qtrball ýеух Эli xanrn antirus ЪaliD/otina tnan-
.fi miinasibэt boslami;dir.
Daýtstanrn i,irnr"rmj tarixindan bahs edan asorin birinci cildin-
da da ýimali Azorbaycantn Rusiyaya "birlagdirilmasi" masola-
sina tpxunulmugdur.o Burada эsаsап Quba xanltýtntn Rusiyaya
tabe olunmasl oz aksini tapmlýdlr, Kitabda Quba xanl ýеух Эli
xanrn Rusiya qiччаlэri ilэ miibarizэsindan bahs olunarkan, уеr-
li ohalinin ýеух Эli хапа qarýt grxdrýl iddi olunmu;dur. '
l. Хашаев Х.М. Gdslarilan asori, s. 4ь4]
2 Маюлеdов Р,М. обtцв,пвеннlt-lхонолuчеслпй u полultlччеслuй a,lllpou
Дuzеtlпана в ХVIII-ttачале xlx веков. lИахttчка.ца. l957
,|. Yепа oroda, s. 364
1_ Уепо orada, s_ J94
5 Моzолеdов Р.М- Иоltорuя Даеесmана (с Оеревнейшuх врелен iо
конца XIX веха), Мо-rачока,,lal, l968.
6. ачеркu uсmорuu !аzеспtона, 'rl.L, Махачxала, l957
7. Yепа orada, s. 188-,189
 40-50-ci illar taгixqtinas[rýl nda ýimali АzоrЬаусапtп Rusiya
tаrаfi ndon igýalr pToblemi GiiTciistanrn Rusiyaya birlagdirilmэ-
sindan bahs edan аsаrlэrdа bu va уа digar daracada <iz aksini
taprnlgdrr.
Bu baxrmdan ilk niivbэda Q.V.Xagapuridzenin аsаrlагiпi
qeyd edo bilarik. Q.V.Xagapuridze Giirciistanrn ictirnai-sryasl
voziyyatini tahlil edarak yaztrdt: "Ham Qarbi vo harn da ýоrлi
Giirciistan ;ah irапr va sultan Tйrkiyasi tагоfiпdап edilan qad-
dar hiicamlara moruz qaltrdl. Vаh9ilаr gtircii xalqtna saystz bad-
baxtliklar gоtiгirdilог. Btiriin Zaqafqaziyada vэziyyat bela idi.
"Dostltrq miiqavilasi" ( l 783, 24 iyul Giirciistan-Rusiya tr-riiqavr -
lasi) baýlandrqdan sопrа rus qoqunlarl ёlkani bu чэl-rgilаriп bas-
qtn[anndan qorumaýa bagladr".'
Q.V.Xaqvapuridze XIX оsгlп ovvallorinda Ciiгciistanda Ьа9
чеrап ictirTai-siyasi dayi9ikIiklara dair ЬбуЁk rnonoqrafiyasrnda
ýarqi Gtirciistanln tarkibinda Qazax, ýomgadll va Borgalr sul-
tапlrqlаппlп da Rusiyaya tabe edilmasina bбyiik aharniyyat ver-
mi;,r Giirciistanrn Rusiyaya tabe ediImasrni biitiin Zaqafqaziya-
nrn imperiya tэrаfiпdап tutulmaslnda bёyiik Ьir i;in ba;lanýrcl
kimi qiymatlandirmigdir.
О, Car-Balakanin Rusiyaya tabe edilmasini da genig gоrh et-
rTi;dir. Miiollif general Qulyakorun CaT-Balakanda torэtdiyi
daýtntr va qtrýrnlart qeyd etmosa dэ, carltlarrn rus qоquпlаппа
gcistardiyi ciddi mtiqavimati etiraf etmi;dir.o Osarda general Si-
sianown Bakr xanhýr iizarina yiirii;ii чэ огаdа бldiiriilrTosi, Ва-
kr xanltýrnrn tutulmaslnln miivaqqэti olaraq taxira saltnmasI,
DаrЬапd xanltýtnrn tutulmasl va ýimali Azarbaycanrn igýalrna

l. Хачаltурudзе Г,В. Об u<,пюрuчесхол значенuu llрчсоеlruненuя Гру-

зuttк Росс,ltu.-Вопросы uсlпорuu, l954, N95, с. 97,IIL
2- Yепа orada, s.l ]2
3.Хочапурчdзе Г.В, К uспюрчч Гру'зuu первой половttны XlX века, Тбu -

лuсu, 1950. t, 80
4 Yепе orada. s- 8]-83

1а2
 dair hadisalar dэ <iz eksini tapmlýdlr.
Bu hadisalar GtiTciistan tarixindэn Ьэhs еdэп [imumi xarak-
terli asarlorda da oks olunmugdur.' Miiэlliflar kollektivi tэrаfiп-
dan tortib olunmug bu аsаrdа Zaqafqaziyann Rusiyaya "birlo9-
dirilmэ"si раrgаlаштаdап xilas olmanln уеgапа yolu kimi qeyd
оluпmu;dчr. Burada Rusiya ila "birlogdirilrn е" Zaqafqaziya
xalqlarlnln iran va Tiirkiya ziilrniindan quпulu;u kimi qiymat-
landirilmiqdir: "BaýlanInrq miiqavi[a (Tiirkrnonqay miiqavilosi
паzэrdа futulur-M.Э.) irачап va Naxqtvan xanhqlarrnrn Rusiya
tarkibina kegmosina sobab oldu, Bu xanltqlartn еппапi, azor,-
baycanlr ahalisi irапlп ЬаrЬаr hakimiyyatindan xilas oIdu".'
Taqriban eyni m<ivqe bundan awol N.Berdzeni9vili, S.Cava-
xa;vili va S.Can;ia Tarafindan tanib edilmi; аsаrdа da iйda
olunmu9dur.r
M.K.Aleksiqvilinin asarinda iso rus-giircii mtinasibatlэrinin
tarixi inkigaflndan bahs оIчпmu;dur," Miiallif giircii xalqr iIa rus
xalqtnln tarixi dostluýunun naticasi kimi GiircListanIn Rusiya ila
birlэ9dirilmasini va bЁtiin Zaqafqaziyanrn irпреriуауа tabe edil-
rnasini ytiksak qiymotlandirmiqdir. Eyrri meyl A.Q.Pirsxa-
lay5vilinin asarlarina 5 xasdtr. Sonuncu giirciilaгin rus qoýunIarl
ilэ rniibarizasini tamamila iпkаr etmiq va gostarmi;dir ki, еппа-
ni va azorbaycanlr ahalisi kimi giirciilar do birlaqdirilmanin ge-
dI;inda ruslara hor сiiг kornak gбstэrirdilаr.
i.Q.Antelava ikinci Rusiya-iran miiharlbaslnln hаrЬi va dip-
lomatik tarixini, Ьч miiharibanin Giirciistana tasirini qrsa Ьiг for-
rnada aragdrrdlýt asarinda miiharibanin asas doЛý meydanlnln

l. Испlорuп Грузuu (с t)epeBпeйtuLtx врелисн r\о хонца XIX Betal,

TбuLtttt,u. l958
2 Yепа oracta, s.439
З. Берdlенuшвuлu Н., Дхсtвмшвuлч С., Дханuluа С, Испtорuл Гру-
зuu (( iеревнейtцlл Bpe,lleH dо конца XlX Beпa), Тбчлuсц, 1946
4. Длексuulвuлu М,К. К вопросу о русско-ерузuнскuх uсmорчческuх
опноulенt|l|х, Тбuлtuсu, ]956
5, Пuрцхалайuлвtмu А-Г- Из спюрuч русско-zруrLлн(хчх вtlзоtLцооlllно-
шенuй Тбцлuсu, l955
183
АzаrЬаусап olduýunu qeyd etmi;dir.'
Q.A.Cidzariyanrn asarir Abxaziyanrn Rusiyaya "birlo9ldiril-
rnosi" masalasino hasr olunsa da, brrrada Rusiya imperiyasrnrn
Zaqaf qaziry ау а rnijdaxila zamanr ýimali Azarbaycanda apardlýr
hаrЬi omaliyyatlar da igrqlandrrrlmrqdrr. Эsоriп sonunda rniiallif
Zaqafqaziyann "birlogdiгilmasi"nin Ьбlgоdа yagayan xalqlarrn
hayatlnda mtihiim hadisa olduýtrnu qeyd etmi;dir. Eyni mбчqе-
уа М. K.Durnbadze,1 E.Orconikidze' чэ ba9qalarll)ln tadqiqatla-
ппdа rast gэlmok оlаr.
Вurаdап bela bir nэticaya galmak mi,irnkiindiir ki. 40-50-ci
illorda tam lorrnalagmlg "birla;dirilrTa" konsepsiyasr arrcaq ýi-
rrrali Azorbaycana 9amil edilrnarnigdir. Bunu Q.V.Quqtr9vill n i п
j
эsагiпdоп bir daha aydrn gбrtirtik. Biitiin Zaqafqaziyanrnr Rusi-
уауа "birlэgdirilmasi"ndan bohs edan miialli1', bu l-radisanin
btilgэnin iqtisadi inki;afrna tasirina da,ir kiilli lniqdaгda statistik
mаtегiаllаr gostormigdir.
40-50-ci illог taгixqiinasllýlnda ýirnali АzэrЬаусапrп Rusiya
tагаfiпdэп igýalr problemi Ermanistanln Rusiyaya tabe etditil-
mosindan bahs edan эsаrlаrdа da tэhlil olumnugdur, Afilq lno-
lumduT ki, Zaqafqaziya Rusiya tогоfiпdоп i9ýal оluпагkоп orada
Ermonistan adlr уеr olmamrq чэ ancaq iqýal Ьа9а gatdlqdan Son-
rа Rusiya iгочап хапhýt arazisindэ Еrrпэпi vilayati yaratmlýdlr.
ona gcira da iravan xanlrýrnrn Rusiya tоrэfiпdап futulmaslndan
bahs edan miiэlliflar ýimali Azarbaycanda Ьаý чеrап rniihiim si-

l. днпелаво И.Г. Руссхо,Ирансхап войнч l826-1826 zl, u Груэuл"

ТруОu Дбхазскоlо uнспlulпупlо язых(l, лuперай]уры u u<lпорuч, пt,ХХIV,
Сухуйu, l95l, t, 9l- l05
2.,Щ*;lrlзарuя Г,Д. Прuсоеluненuс дбхаluu к Poccttu u azo ucttttlllt,t,
ческоео зпачелluе, Сухулu, l960
3, !улбаrlзе М,К. 3апаdнал Грузuя в ервой ttоловuне XlX в- (llpu-
соеduненuе Рос(,uц Ч соццальпо-эконоr|uческое развuпuе), Двrпоltеф, iuс,
^
на соuск.dохпt.uспt.наук. Тбuлuсu, l957
4. ОрdхонLtкuiзе Э- Прuсоеduнепuс Д,\альцыхско?о храл л Груluu в
l828-1829 ??., Двl ореф, lцс-но соцск.ханё.uсlп,наук, Тбuлtuсц, l957
5, Гуzушвuлч Г.в, Эконолчческое развuпuе Грузuu ч Закавказья xlx,
ХХ вв, m. I-V, Тбtь,tuсu, 1949
 yasi miibarizэni geniý tэhlil etmiýdir
Sonradan Ermoni vilayati adlandrгtlan аrаziпiп Rusiya tabe-
giiiyinэ kegmasina dair Z.T.Qriqoryan|n axtarlýlnl qeyd etrnak
olar. Bela ахtапglаrdап biri iravan xanlrýlnr igýal etmak moqsэ-
di ilo rus ordusunun hэmiп araziyэ etdiyi hаrЬi yiirii;Iara hasr
olunmu;dur.' Miiallif, ýorqi Ermanistanrn (miiallif irачап xanlt-
ýrnr bela adlandrrmt;dtr: iimurTiyyotla, Ьu hal biitiin еrmапi ta-
riхgilэriпа xasdrr-M.Э.) Rusiyaya birlagdirilrnэsinin rus оrdulа-
rlntn bcilgaya iig bciytik yiiriiqii (1804, l808 va l827-ci illarda)
naticэsindo baga gatdrrrtdrýInr gбstагmiqdiг.
Baqqa Ьir lnaqalasindэ Z,T.Qriqoryan XlX оsriп baqlanýl-
ctnda olmrtq Rtrsiya-iran rntiharibolarinda еrmапilэriп i9tirakrn-
dan bahs etmiýdir.r О, burada еrmапilаriп rus qiivvэIarino kб-
mok etlnasindan va uzun mi,iddat bir yerda ya9adrqlan
уеrli lnii-
salnrar, ahalisina xayanatindan bahs etmig, lakin еппапilоriп btl
xoyanэtinin quftulug yolunun axtarr9r kimi qоlэmа чеппigdiг.
Z.T,Qriqoryan ýarqi Ennanistantn Rrtsiya ilэ birIa9diгilrnasi-
ni, бlkэпiп iгап, Тйrkiуа ziilmi.indan xilas olmasI kimi gбгmiiq
vo bu yolda ingiltora ча F-rапsа d<ivlatlэnnin diplomatik miida-
xiIasini pislomigdir.r
Z.Т-Qгiqоryап biittin bu чэ уа digar tlkiгlаrrп аугlса пэýr et-
dirdiyi monoqrafiyada corTlэ9dirmi;dir.o Z.T.Qriqoryan asarin
ilk Гaslinda iravan xanhýrnda Rusiyaya tabe edilmok агаfэsiпdа
уаrапmlý gargin ictimai-siyasi vaziyyati tohlil etnrigdir.
Kitabrn ikinci va iigЁncii tbsitlэп irачап xanIlgI va ona qon-
gu аrаziIагiп Rusiyaya "birlagdirilmasi" masalasina hаsг оluп-
muqdur. Giiliistan stilh miiqavilasindan bahs edan miilatlif
уа-
l, Пruaорrl| ?-Т. Военные похоdы рч'ской 4рлач по прl!(,осduне uю Вос-
lпочllой Дрrенчл к Россuu,-Иlвеспlttя ДН Дрл. ССР, l95t, Ny2. с. !4-2l
2. Yепа олuп. Учаспuе ар,члн в руссцо-персuduскuх Boil\ax начала XIx
века,-Вопросы uсtпорuu, l95l, Ny4, с. l6-25.
3, Yепаопuп. Борьба Днzлuч ч Францuu проmuв освобохi,dенuл Ap,ie-
нuu Llз поо uрано-lпурецко2о Llea, Вопросd uсtпорuu. l952, Ny3, c.19-33.
4. Yепа опчп. ПрuсоеОuненuе Воспючной Дрденuч х Россuu в начаLtе
XIX века. М._ 1959.
:--.----- 185
zlr: "BelaIiklo, ruslann qalэbosi ilo Ьа9а 9аtап 1804-18l3-cii il-
lоr miiharibosi giircti xalqtnr va аzаrЬаусап xalqtntn boyiik bir
hissasini fars ziilmiindan xilas etdi".'
Z.T,Qriqoryan ikinci Rusiya-iran miiharibasini daha geni;
tahlil etmiq, bu zaman еrmапi эhalisinin rus ordusuna komayini
yйksak qiymatlandirrniqdir: "Еrmапilоr harbi drujinalar yaradrr,
iarslarla qahrэmanllqla чuпrýur, natnalum crýrrlarla ruslаrа Ьэ-
ladgilik еdirdilаr".'
ikinci Rusiya-iran miiharibosi zamant еrmапilаriп rus qiivvэ-
lori tагаfiпdап qazanrlml; qolabolarda oynadrqlaп rоl1 va tпiь
hariba zamant etmoni-rus miinasibatlaгinin xeyli yaxrnla9rnaslo
va ba;qa tпоsэlаlаr N.A.Tavakalyantn yaztlaпnda da geni9 эks
olunmr:9dur.
Z.T.Qriqoryan Тiiгkmапqау rTЁqavilosinin, delnak olar ki,
biitiin maddalarin поzаrdоп keqirmiq va miiqavilanin Zaqafqazi-
qeyd еПпl5-
уа xalqlarrnln hayatrnda "dijniiý noqtasi" olduýrrnu
Cir. Mtiallit ilk пбчЬоdа mЁqaviladon sопга iгачап xanlrýr Ьа-
zaslnda Еппапi vilayatinin yaradtlmast, iгап va Tiirkiyodon er-
mani ahalisinin Zaqafqaziyanrn rniinbit tоrраqlаппа k6gilriillnэ-
si masalorini bбytik tarixi hadisaloг adlandrrml;drr,' Z,Т,Qгiqог-
vilayatinэ
уап 1829-1831-ci illаr arasrnda Tiirkiyadэn Еппапi
] 21 66б поfоr еГmапi k6ýiiriildiiЯnii qeyd etmigdir," О, уаzrг kl,
miiqavilaya qa<lar iгачап va Naxgtvan xanlrqlarrnda ermanilar
azhq tagkil edrrditar, опlапп sayt carni 25 15l nofor idi,'

l, Грtlzорлн '},Т, Прчсоеt\uлепuе Воопочцой Армепцu к Pott,utt в Htt

чuле XlX вскu, l. 93.
2. Yепа oracla, s.l02
3. ТавакаляН Н.д. РолЬ орлянскоZО HaPooо в русско-llер(uil,хl,й Boli,
не l826,1828 aa-, ученые lапuскu Грозttенt'хl"о llеdаzоlllческо?(, llll|,пllг
пупо, l956, Nl9, c.l3-27.
4- Yепоопuл. Рус(,ко-alрлянсцuе олпноu!енцJl в перчоd рус,ско-персurlской
войны l826-t828 zz,, Двпlореф.duс.на с,оLl(,к,канl,uспl,наук, м,, l950,
5. Грuzорян З.Т. Прасоеduненuе Воспlочной Др',lенuu к РоI,(l!ц, в
tвчме XlX бека., с, I58
6. Yепа orada, s- 160
7 Yепа oratlu
 Кб9iirmо tadbirlori naticasindэ Zaqafqaziy ada (xiisusilэ iiэvan
чэ Yelizavetpo l qubemiyalarrnda-M.Э.) 1.0l4.255 паlЫ еrmэ-
ni ya;aytrdt.'
Z.T.Qriqoryanln asorinda Rusiya ilo birla;dirilmig еrmопi
xalqtntn hayatrnda bu hadisanin miihiim tarixi ahamiyyoti
oldu-
ýu dafolorla qeyd edilmigdir. Bu haqda L.S.Sеmуопйп mэqа-
lasir va s.M.kaftaryanrn monoqrafiyaslndar ia atrafll Ьэhs
оluпmu9duг.
Rus-егmопi miinasibotlari tarixini araýdlrml; M.Q,Nersesyan'
osas diqqati iгочап xanltýtnrn tabe ediImasi
рrоЬlеЙiпа vermi9-
dir.
.Osarda
ikinci Rusiya-iran miihaгibosinin ауrl-ауп hаrЬi
amaliyyatlarr da ciz aksini tapmlýdlr. Sorrra Тiiгkmопgау srilh
miiqavilosi tahlil olunmu; va bu mtiqavilэnin Zaqafqaziya
xalqlannrn, xiisusila епlrапilаriп tагiхi inkigaflnda rпtiйtm гоtu
qeyd o]rrnmugdur-. M.Q.Nersisyan Tiirkmangay rniiqaviIosindan
sопrа Irачап va Qаrаьаý arazisino iran va Ttirkiyadan
ептэпi
ahalisinin ktlqtiri,ilmasi faktrnl da gбstanniýdir. Tikca XIX
os-
гiп 20-ci illarinin sonunda Ermэnistana irапdап
ýarqi 40 mindan
1rrхап, T'iirkiyadэn isa 90 miп поЬr еrmапi kcigйriilrnti;dii ''..
Rusiyaya "birlaqdikdan" sопrа Zaqafqaziyada
,tэmlоkэ siyasoti M.A.Adonsun 9arizmin miis-
asarinda da geni9 gokildo gtista-
rilrni;dir.o Егmапi vilayotinin yaradrlmasrnJa nis hбkumъtiпiп
tadbirini, tэbii ki, Ьоуапап rnriallif garizmin sonradan Ьurаdа
hayata kegirdiyi iqtisadi siyasati tanqid ehnigdir. Эsагdа Azor-
baycantn qimal xanlrqlarrnln Rusiyaya'.birla9dirilmasi''ndan
l. Грuzоltялl З.Т, Прuсоеiuнецuе Восlпочной ApMeHuu к
_ Роt.сцч в
xlx века., s. la начаLtе

2. Селенов Л,С, К вопросу о 1наченuч ТурлJ,аечайскоёо lо?овооа illл

uсtпорuu Дрленuч-испорuхо-фuлософчческuй хiурнаl, lg54
лц4,,:,:,lёi-4J.
3. Ка|lпtарян С,м. Россчrl а арj,!ппо-йурецкuе опDlоLuеlulя опl ТурхJ|ец-
чайскоео l)o.oBoPaio БepLtuHcxozo хопzресса (l32B-l878), Кuес, l95j
4, Hepttt< пп М.Г. Из uспорuч русс'l<о-арллнсхцх olll ome ltli. Кн-
^
Ереван, l956
L

5- Yепа orada, s. 227_

6. Аёонц М.Д, Эконолцческое раrвulпце Воa,пlочноit AplleHuu в XlX
веке. Еревtlч_ l957
bahs olunarkan, qari Йiп burada daha qatr miistamlaka
siyasati
hэуаtа keqirdiyi etiraf olunmugdur. Mtiallif bunu yerli эhalinin
hokumata qarEl apardrýl milbariza ilэ izah etmigdir.'
40-50-ci illar tarixgtinas lrýrnda, ýimali АzэrЬаусапlп Rusiya
tarэfindэni;ýalrprobleminintadqiqindayekdilkonsepsiya-
''birla9diriln1u]' konr.psiyasr tamamila formalagmtq va mаsэlа-
пiп oyranilmasinda onciil уеrlаrdэп birini trrtmugdu. Тэhlil
olu-
пап аЪаrlэrdап aydrn оlur ki, "birla'dirilma" konsepsiyasl
ЗO-сu
itlarin sonunda rneydana galmig "nisbэtan az Ьэlа" foгmulaslntn
daha da mtilayimlэqdiгilmi9 fonnast idi, Mahz опа
gбtэ da 50-
va о,
ci illarda "nisbatan az bala" fогmulаsrпа yer-ridan baxrlmrg
"birla;dirilmэ" konsepsiyasr ilo birlagdirilrnigdir,
Bu baxtrndan l95l-ci ildэ M.V.Neqkinanln "Вопросы исто-
pии''jutTalrredaksiyaslnagondardiyirnэktubuproblemlamag- r
b"r olan tarixqilэi arasrnda boyiik эks-sada
yaratmtEdt.
Й.ч.гlеgкiпа "nisbatan az bala" fonnulastnl tahlil edorok. sorr
чахtlаг hamin formulantn tarixgilar tэrаfiпdап dtizgiin istifada
edilmэdiyini чэ iimurniyyэtla, Rusiyaya birla9dirilan xalqlarla
n s *alq,nrn эsrlаr Ьоуч dostluýunu паzаrэ alaraq bu foпrrulanln
heq da barniga dtizgiin igladilmэdiyini gоstагmi'dir. О,
yaztrd'.
'.Qarizm xalqlar hobsxanasl idi-bu fikir tarnamilэ doýnrdttr. La-
kin bu habsxanada бlkamizin biitiin xalqlarr ila yanaql, опlапп
r
boyi.ik qardagr-bёyiik гus xalqr da azab qakirdi",
M.V.Ne9kina "nisbatan az bala" tbrmtrlastntn harada va па
vaxt iqladilmэsinin miirnkiinlilyiinti aylrd etmaya galrgrrdr :
"Та-
mаmiiэ aydrndrг ki, "Ьэlа" ma{humu alttnda, ilk пбчЬаdа бz
dovlat .irt"qiltiyini itirmауа mосЬur edilarak Rusiya imperi-
yasr tarkibino daxil edilan va qarizmin rniistamlaka siyasatina
io"*, qalan xalqlarla mtinasibatda anla'tlrr. ilk novbada "nis-
l. ДОонц М.Д. Gcjstarilan asari, s, I27-128
"наLLменьu,лее зло" (Пttсьлtl
2, I!ечкuна М,В, К вопрос1' о форлуле
в l95 l, Nу4, с"14-48
1леlакцuю),Вопросьt u(,lllol7llu,
3, Yепа orada, s.45

188
 bэtan az baia" fо гmu]аsI dcivlat miistaqilliyina malik oiub, оп-
dan imtina edarok Rusiya tarkibina kegon xalqlara aid edila bi-
lar. sопrа bu fоrmulа bэzi hallarda ela xalqlara aid edilo bilar
ki, onlar birlagdirilma antnda oz dovlat mi,istaqilliklonndan im-
tina еtmir, lakin onu Rusiyaya birlagdiгihnadan avvэI itiгmlq
olur. Bu zatnan Rusiya harnin xalqla deyil, опuп daxil olduýu
dcivlatia mtihariba араrmtgdlr. Вuпа Егmапistап tarlxindan rni-
sal gэtirmэk оlаг. Еппапilаr Ruslya irпрегiуаst tarkibina daxil
olmazdan gox-9ox avval tiz dбvtat miistoqilliklarini itinniglor.
Onlar Tiirkiya va iranln ziilmii alhnda ozab qаkiгdilаг.
l826- l828-ci illar Rusiуа-iгап miihaгibasi naticasinda
ýorqi
Еппэпistап Rusiyaya birlaqdiriIdi. ВеIаliklэ, ..nisbatan az baIa''
foгmulastnln i;ladilrnasina lazlmi asas meydana qtxlr'', I

M.V.Neqkina qeyd edir ki, xalqlaгrn bir-birila modorri miina-

sibat[эrinin inkigaflnrn "nisbotan az Ьэlа'' formulast ilэ heq Ьir
olaqasi yoxdur: "QгiЬоуеdоч va Qavgavadze, Pu;kin чэ Axrrn-
dov garizmin istismar siyasatini gciriir va ondan eyni daracada
azab 9akirdilar". r О, siibut etmaya gatr9lrdr ki, Rusiya ila Ьirlаg-
dirildikdan sопrа biitiin xalqlar boytik rus xalqt ila daha da
уа-
xlnlagmaq irTkanI alda etdilэr, Miiallif ..nisbatan az bala'' Гоr-
Ъulаslпlп tаsапйfаt sahэsinin inkigaflna tatbiq edilmasini do
radd edirdi: "Ukryana, Giirciistan, Ermanistan, АzаrЬаусап Rrb
siyaya birlogdirildikdan sопrа <iz tasaгriifatlarr ila miiqayisэda,
Rusiyantn bбyiik iqtisadi hayatrna daxiI olduiar. oz nбvbosrnda
onlar olkanin tosarri,ifatInln inkigaflna gox.b<iyiik tбhfa verdilar''.
M.M.Mustafayev,o M,V.Negkina ila asasan razt olduýunu
ьildirэгэk yazrrdr: "вu fоrmчlапrп ýimali Аzаrьаусапu tam"ami-
Ia aid etmok оlаr, Rusiyaya birtoqdiriimak arafasinda Аzаr-

l, Нечхuна М.R. ciislariloп asori, s,45

2- Yепа orada, s.46
3. Yепа orada. s 47
4. Муспафаев М-М, О форлуле " HaLLtneчbluee зло", Rопросu uспr4лuu,
l95l, |ls9, c.97-10l
-
baycantn пэiпki diivlotgiliyi, hэtta inzibati bбlgiisii belo уох
idi".' ifrata vardlýlnr duyan m tiэllif darhal "yum;alaraq" alava
edirdi ki, "АzаrЬаусап хапlап qargtstnda iki yol dururdu, уа Iгап
va Tiirkiyonin asaratini qabrrl etmak, yaxud Rusiyaya tabe ol-
maq. ikinci yol xalqln golacak hayatrnda noinki "nisbatan az
bala", hotta rTiitaroqqi hаdisэ idr".r
Q.Q.Mehdiyev da M.V.Negkina vo M.M.Mustafayevin
fikir-
lаri ila эsason ;arik olduýunu bildirir.' Lakin о, M,V,Negkina-
nln rasmi АzаrЬаусап taпxýiinashglnln brt konsepsiyanr Ьаrqа-
rаr etmak sahasindэ "xidtnatlarina" fikir чеrmэmаsiпdэп ytin-
giilca gileylonir: "M.V.Negkina <iz mэktubunda garak qeyd
edaydi ki, lniittafiq гesptrblikalar аrаsпrdа ауrt-ауrl хаlqlапп Ru-
siya ilo birlagdirilmasi rnasэlasi qoxdan бz cliymatrni tapmts-
dlr".'
N.A.Tavakalyan isэ M.V.Negkinantn tnэktubunu dогhаl Ьа-
еrmо-
уэпоrаk,' ýогqi Еrmэпistапtп Rusiya ilo biгlogdirilmasini
ni xalqrnrn hayatrnda "nisboton az bala" deyil, iirnun-riyyotlэ
"qurtulug" kimi qiymotlandirmiqdir: "Rusiya ila Ьirlа9mэ егrто-
ni xalqlnr fiziki rnahv olrrraqdan xilas etdi",o
A.Yakuqinin' moqalosinda iso "пisЬэtоп az bala" konsepsi-
yasl asasan Qazaxtstanrn Rusiyaya birlaqdirilmosi masalasina
gamil edihni;, bu fЬгmulапIп Rusiyaya Ьirlэ;dirilоп biitiin qeyri-
rus xalqlara aid edilmasr fikгi iгаli siiгiilmir9diir.
GоrЁпdуii kimi, 50-ci illаriп owallaпndo "nisbatan az bala"

l. Муспафаев М,М, Gi;slагilап аsал, s,l00

2 Yеiа orada
3. Мехtпuев Г.Г, Испtорччаское знatченuе лlрuсосduненuL Д?ербой,lха
на к Россuц. c8l -98,
4, Yепэ oracla, s.93
5. Товахмьлн Н.Д. [lo ltoBor]'y пuсьла М.В.Нечкuной "К Bottpoc\, о
форйуле "начJпеньu|ее злtо",Вопросu uctttopuu,
l95l, Nt9, c,l0l"l07,
6. Yепа orada, s- l()5
]. Якушuн Д. О llрuленецlul пDяяп|я "наlLменьtuее зло" в ttценкс
лрuсоеduненм к Poccuu Hep,",c,cKtLt нароdносmей--Вопросы чсmорчч, l95l,
Ng/,t, с, 8J-86
 forrTul asl atrafi nda biitciv Ьir disskusiya meydana galmi9, miiol-
liflar Ьu fоrmul ant mi,ilayimla;dirmak, onu "birlagdirilma'' kon-
sepsiyasr ilэ yaxrnlagdlrmaq mcjvqeyindэ dunnugdular.
Belolikla, 40-50-ci itlorda, avvalki dljvrlardon Ъrqli olaraq.
ýimali Azarbaycanln Rusiya tarafindan igýalr masalasinin tad-
qiqinda Azarbaycan чэ о dovriin sovet tarix;tinasIrýrnda, clernak
оlаr ki, vahid fikir-"birla9diгiIma'' konsepsiyast-hakim mcivqe-
da durmu9du. ТаqriЬап biitrin rniilaliflar ýimali Azarbaycanrn
Rusiyaya "birlэ;dirillnasi"ni qeyd edorak, prosesin gedi;inda
аzэrЬаусапltlапп rus ordusuna ktimayindan danrgmtg, birloqdi-
rilmэпiП ёlkanin ictimai-siyasi vo sosiaI-iqtisadi inkigaflncta Ьб-
фk ahamiyyati olduýunu gostarmiýIar. Buna Ьахmауаrаq, bu
dtivrdэ рrоЬlеm iizrэ tadqiqatlartn ham аhаtэ dairasi xeyli ge-
niqlanmig, hаm da meydana qtxan эsаrlэr sanballr rnanba;iinas-
lrq bazasr va yiiksak yazlltý texnikasl ila farqlonrni9dir.
 IY FэSII,
ýiMALi AZaRBAYCANIN RUSIYA
TaRapiNDэN i;ёлlt хх asKiп 60-sо-ci
ill,aK тдкix5Uп.lsllёtшпа
( "ta rkibiпa daxil оlmа" koпsepsiyost)

60-80-ci illэT АzэrЬаусап tarixinin biiti-in sahalarinin asaslt

va sanballt Suratda darindan буrапildiуi dбчr оhтш;dru" Bu
dбvrda Azarbaycan tarixino dair kiilli miqdarda, rniikamrnal el-
mi axtarrglara эsаslапап elmi аsагlаr па9r olunnru;dur,
probIeminin ta-
ýimali Azэrbaycantn Rusiya tarolindon igýalr
rix;iinaslrýr da yeni-yeni elrni maqalolar va mопоqrаfiуаlаrlа
zanginlagdirilmiqdir. 60-cr illarin ortalanndan Ьа9lауагаq "Ьir-
lэgdirilma" konsepsiyasr tadrican "tэrkibina daxil olma" fоrmu-
lu ilo эчэz olunmaýa bagladl. Problemin tarixqiinaslrýrnda yeni
Ьir konsepsiyanln meydana galmasi l964-cii ilin уапчаrrп 3O-da
Аzагьаусап kommunist partiyasI Markazi komitasi tarafindan
"Azarbaycanln Rusiya tarkibindan daxil olmastntn l50 illiyini
ьауrаm еtmэk haqqrnda" ' qarart qabul edildikdan sопrа tama-
mila гeallagdt. Qаrаrdа deyilirdi: " l50 il bundan avval АzоrЬау-
сап xalqr tiz taleyini boyiik rus xalqrnln, бlkamizin ba;qa xalqla-

"ДЗарбаj,rонын Pycrjo пФркuбuна iохu,,l ulлосынын l5o tLллujuнu

баjрал епlцак hаеzынdа" Дзорбаj,ц1|| КП МК,нын zарары, КоллуlшспL
-

]964, 30 ja$Bap.
 ппlп taleyi ila hami;эIik baýladl. АzаrЬаусапlп Rusiya tarkibi-
па daxil olmasl Azorbaycan xalqtntn tarixinda dбnii; пбqtэsi
olub Azarbaycahr feodal, gеridа qalmr9 ýаrq istibdadrnrn оsаrэ-
ti altrna diigmok tahlrikasindan xilas etdi, azarbaycanhlara bci-
ytk rus xaiqtnrn inqilabi miibarizasinэ qo9ulrTaqda, onun yardl-
mt ila geniq iqtisadi va rnadani inkigaf yoluna grxmaqda kбmak
etdi".
Bu qorardan Ьir hafta sonra АzаrЬаусап КР МК, АzэrЬау-
сап SSR Ali Soveti Rэyasat Heyoti va АzаrЬаусап SSR NS bii-
ttin гespublika zahmotke;larina "Azarbaycantn Rusiya tarkibi-
по daxil olmaslntn I50 illiyini layaqatla qarqrlamaq" haqqrnda
miiraciэt qabul etdi. ' Tayin olunmug yrrbileyla alaqadar оlаrаq
hаr yerda yrýIncaqlar, kопfrапslаr. amak ncivbalori va s. tadbir-
lar kegirilmayo baglandr. Belo yrýrncaqlardan birinda Azarbay-
can КР МК-пrп birinci katibi V.Y.Ахuпdоч deIni;di: "Аzаr-
Ьаусапtп Rusiya tarkibina daxii olmasr onurr tarixinda ап ganlt
sahifalardan biridir".'
Bu tэdbirlэr gargivasindo арrеliп 20-22-da АzаrЬаусап SSR
Elmlar AkaderTiyaslntn Azarbaycantn Rusiya tаrkiЬiпа daxil ol-
masrnrn l50 illiyina hэsr olunmuq yubiley eImi sessiyasr kegiril-
di. ' Sessiyanntn эsas mtiчzuýu Rusiya tarkibinэ daxil olduqdan
sопrа, АzаrЬаусап elminin miixtalif sahalarinin inkigaflna, rus
miihitinin tasiri;i miiayan etmakdan ibarot idi.
1964-cii il mayrn 29-da Azarbaycantn Rusiya tarkibina daxil

]. "Азарбаjцапын Pycuja паркuбuна iaxlul о,,lJ|a!сынын l50 tutлujuttu

лаjа?аDLла еарutылаjаz". Республuха фаluаларuна, 1<о,lrозчуларына, зujалы-
,||арыlul, оzла ва aызларына, бупун зоh.llаlпхеuмарutв Дзарбаj,дн КП
МК, д?ёрбаj,rдн ссР длu Colelпu*ult Роjкап Ьеjапu ва Назuрвр Со-
вепluпuн л\,раццопlu-Кол-лtунuспt, l964, 7 феврал-
2. Дхунdов B.J, Дзорбаjчarнын PycttjaHыH пврхuбuна iахuл олласынын
l50 uллuju (1964-чу uл ларmын lЗ,dа республuка фам,лары .jыzынчаашl-
d.! ,царузо), Бакы, l964, с,.3
З. Дlорбаjцrlн ССР ЕД-нын "Дзарбоjчанын Pycuja пюркuбuна dахьл
олцасынын l50 аллuju"на hacp олуttлучt еллц сеL-L-llJа(ынын пlезuслара
t2a-22 опрел l964-цу u,п), Бакы. la64
olmaslnln 150 illiyi tэntonэli surэtdo qeyd olundu. Аzэ фаусап
КР MK-sr vo Azarbaycan SSR Ali Soveti Rэyasot Heyotlntn
kegirdiyi tantanali iclasda Аzоrьаусап Кр Mk-nln birinci kati-
bi V.Y.Axrrndov grxr5 ettniq va Ьэhs otunan hadisalaгo yenidan
yiiksok qiyrnat vermiqdir. '
"АzоrЬаусапtп Rusiya tarkibinэ daxilý ohnasInrn l50 illiyi"
ila эlаqоdаr olaraq l964-cii ilda problemi igtqlandlran bir пе9а
kitab va toplrr па9r olunmugdur, ТаqriЬэп l50-200 illik bir dёч-
rii аhаtэ еdэп belo kitabrlardan Ьiгiпdэ XIX оsrо qodar Аzаr-
r

baycan-Rusiya miinasibatlari konkret fоrmаdа oks etdirilmiq,

daha sonra Аzаrьаусапtп girnal hissasinin Rusiyaya tabe eldil_
masi hadisalori iglqlandrrllrnr9, birinci Rusiya-iran rniiharibasi-
пiп hоrЬi amэliyyatlaTrndan Ьэhs olunmug va lniiharibanirl
Azarbaycan xalqrna vurduýu ziyan misallarla gбStarilmiýdir,
Belo misallardan Ьiriпdа gбStarilmi9dir ki, "Qarabaý xanlrýrnIn
ahalisi l 805- 1 8 l 2-ci illor arzindo l0000 ailodon 3080 at loya еп-
mi;dir". 1

Kitabda ikinci Rusiya-iran ча 1828-1829-cu illаr Rrrsiya-

Tiiгkiya rпiihаriЬаlагi чэ brr miiharibalarda "Zaqafqaziyanrn
aks
уеrli ahalisinin rus qoqunlartna komoyi" "konkret" ;akilda
etdirilmig, Tiirkrnangay miiqavilasina ytiksak qiyrTot veгilrni9-
dir: "Аzаrьаусап Rusiya toгkibina daxil olduqdan sопrа rus qo-
qunlarr zaqafqaziya sarhoddэrini yadell,ilarin hiicumlarIndan
etibarlr qorurTaýa baqladr... " 1 9 l 8-ci iladak tаqгiЬап 90 il arzin-
da АzаrЬаусапа heq bir dtiqman ordusunun ayalr dayrnadi", '
"150 ilda АzагЬаусапrп biitiin sahalэrda qazandrýr miiчаfГа-

l. "Дзофаiч(пм Pycujo пlёlrхuбu а iмuл олласыны l50 ц,л,,lliuнц

лаjаzеплё 2apйbtJlaJ.lz"- Республuха фаhлаларuна, хоlхо,чулорыно,-]ujо,lN,
ларынсl, оzлаН ва 2ызларыпа, буmун заhмолпхеutлорuна, Дзарб,iцuн КП
МК, Азарбаj'tлн СсР длu СовеDluнц Раjасап hejatluHuH пlонllвнаJlu llц,
ласы-Колjtlунuспl, l964, з0 лаj.
2. В еduной rcцье браmсццх Ha1lotloB, Баку. 1964
3. Yепа oracla, s,67
4. Yепа rlrada, s 7l
 qiyyэtlaro gбrа Ьбуiik rus xalq|na minnatdar olmugdur" 1iki
АzэrЬаусап tarixinin XIX эsriп awallarindon ХХ аsriп ortala-
гtпаdаk bir d<ivriinii aks еtdirmэk cэhdindan ibarat оlап bu kita-
btn osas апа xattini tэgkil edir.
Нэmiп dtiчrйп чэ о dcivrda hcikm siiгэп meylin mahsulu ki-
mi rneydana qrxmtg topluda ' Azarbaycan-Rusiya mЁпаsiЬаtlогi-
nin сiугэпmэk iig{in xeyli miqdarda mэпЬа хаrаktегli molumat-
lаr toplantnt;dtr. Торluпuп birinci kitabr l920-ci ilodэk, ikinci
kitabl isa l920-1964-cii illогi ohata edan materiai vo sапаdlаг-
dan iЬаrоtdir. Maqsadimiz problemin taгixqi.inaslrýrnt аrаgdrг-
nlaq olsa da, Ьu qayrraqlar toplusunun ikinci kitabrnln sonunda
verilmi;; Azorbaycan-Rrrsiya miinasibatlari tarixini хrопlоji gбs-
toricisinin' iistiindan уап kega bilmadik. l465-1963-cii iIlэri
ahata edan boyiik bir dбчгti aks etdiran bu xronoloji gбstаriсidа
igýal dёчrйпiiп xronologiyasr zaif i;rqlandrrrlmrg, l803-cii il
Саr-Ваlаkап, l8И-cii il Gonca xanlrýtntn iýЁah ча Ьir 9ох rnii-
hiirn hadlsalor tamamiIa "unudulrnugduг".
"АzагЬаусапtп Rusiya tarkibina daxii olrnasrnln I50 illiyi"
ila аlаqэdаr olaraq ауп-ауп elmi_populyal. хаrаktегli оqеrklоr
vo s. traýr olunurdu. Веlэ yazrlardan birinin mtiallifi оlап
R.i.quIiyev iddia ediгdi ki, "mоhz Rusiya tarkibina daxil olduq-
dan sопга Azarbaycan geri qalmrg раtгiагхаl-fеоdаl quruluуuп-
dап xilas olub, Rusiya dбvlatinin tarkibinda daha rniitoraqqi ic-
timai-iqtisadi inkigaf yoluna diigdii". ' О, Azorbaycan-Rusiya
miinasibatlarinin inkigafrnrn birinci dбniig nбqtosi kimi Giiliistaл
siilh miiqavilasini, ikinci dбniig nбqtasi kimi isa "sosialist inqi-
labrnln" qalobasini g<itiitmi,iEdiir.
"Azarbaycantn Rusiya tarkibina daxil olmastnrn l50 iIli-

l Велuкая dрухба Дзербайажанско?о ll русско2о нароarов (( dрев-

неiцuх времен io Hotutu lней)-!охуленmы, пuсь-lла, воспомцнанltя, xl,do-
жесlпвенны? проuзвеdенuя, Кп, 1-2, Баку, l964,
2. Yепа tttцda, II kitob, s. 467-476
3 Гtлuiев Рзо, cшaJ,l боj|к zctpdaш, Бакы, 1964, s,9

,195:
yi"nin geniE qakilda Ьауrаm edilmэsr рrоЬlеmiп tarix9iinas lrýr-
na ikili ýakilda tasir gostarmigdir, Вir tarafdan problerT tэdqi-
qatqtlarrn diqqatini daha da calb etrniý, mаsаlэпiп tahlilina dair
yeni asorlar meydana 9lxmlý чо onun todqiqat dairasi xeyli ge-
niqlandirilrnigdir. Digar tэrаfdап isa problemin tarixgiinaslrýrrr-
da yeni fonnula-"tarkibino daxil olrna" konsepsiyasl meydana
galrrrigdir. Bu konsepsiya 60-80-ci illor tarixqiinaslrýlnda, рtzar -
Бuу"uп Rusiya tэrafindan iqýalr rnэsalasinin tadqiqinэ hаsг
olunmug аsаrlэriп leytmotivina gervlimэya baglarnr;drг,
Веlэ meyl Н.М.iЬrаhirпЬэуliпiп asarlarindэ daha aydrn gб-
rtiпiir. о, Gtiltistan miiqavilasinin 150 illiyinэ hаsr оluпtпuý mэ-
qalalarin birinda' rniiharibaya араrап yollarr qrsa qаrh etdikdan
sопrа, birinci rus-iran miiharibasinda hаrьi arnaliyyatlann tas-
virini vermiýdir, Bu mtil.aribaya irant iпgiltэгэ va Frапsа lroku-
mаtlагiпiп tahrik etrnosini qeyd edan H.M.ibrahirTbayli, birin-
cinin Azarbaycan arazisina htiсumuпu, guya ki, Rusiyant bu
mtihаriьэуа чаdаr edan sэьаь kimi vurýulamr;drг. Miiallif bu
miihаriЬэdа аzаrЬаусапlt ahalidan ibarat harbi birlэqlnalarin
irana qaTqr чuгLlýmаsl haqqlnda fikirlar sбуlаrпigdiг. ontrn fikгi-
пэ gоrа, Rusiyatrtn Aslandiiz, Lankaran va ba9qa doyiiglorda
qalbalэrinda azaгbaycanlr Ьэlаdgilэгiп va koniilliilarin do az ра-
yr olmamlgdrr.
H.M.ibгahirnbayli bu mэsаlоуа dalra Ьir пе9э rnaqaIasinda
qayrtmr gdlr. Miiallif l 828- 1 829-cu illar Rusiya-Trirkiya lniihari-
basinda azarbaycanlrlaTtn hotta ауrrса korpus kimi tiirklorla vu-
rugduýunu gоstэrmiýdir. ' Miiэllif bu halr bela izah edir: "дzаr-
baycanrn feodal-miilkadar tabaqalэri-bэylar, aýalar, sultапlаr

l. Ибраzuлбей-пч Х.М. К некопtоllьtл военно-llолuпluческuл Borlpo(,alu

uсmорuLa ttрut,оес)uнеrtuя Дзербаitdжана к Ptlclttt в ttepuclt) pyccKo-btllcttt<,Koti
войны l804- t8lз zоr\ов,-ученые запuскL! дГу u1.1 C.M.KupoB, cepLlя u\ll.
u фчлос. l96.3. Ny5, с,.37-50
2. Yепа опutt К воlФос), учасmuя азербайdханцев в русско-п1урецко[t
войне l828- t829 zz. в сосmабе оmdельноzо Кавказскоztl КОРПч-Цl, Изве<,-
пшя дIl Дзерб. ССР, серuя обuц, наук, l9б4, N,:1, с,77-90
196
 va onl arln эlaltllaп <iz gaxsi mопаfеlаri namina mrihаriьэdо is-
tirak edir, "qага чэ onun taxt-taclna sadiq qullarr ilo'' imperator-
dan Ьэхqig almaq va уепi Qаr iisul-idaгasi gэrаitiпdа oz irstйn
mtivqeIanni daha da mбhkаmlэпdirmаk maqsadini giidiirdiilar'' '.
Bagqa bir maqalosindo Н.М.ihгаhimЬауli adl qakllan miihari-
bada rus ordusunun l,2,3,4-cii mtisalman stivarr alaylan va
Капgэrli siivari dtiyii9giilari ila hаrЬi dоstluýчпdапл ] digar bir
yazIsInda'isэ hаm Rusiya-iran hэm da Rusiya-Tiirkiya miiha-
ribalorinda АzэrЬаусап ahalisinin rus ordusu tarkibinda faal ig-
tiгаkrпdап tаkгаг-tоkrаr Ьэhs etrniqdir.
H,M-iЫahirnbэyli bizi mагаqlапdlrап рrоЬlеm Ьагаsiпdэ
mcivqeyi onun monoqrafiyalarlnln birindo. daha geni; qakilda
oz aksini tapmtqdrr. опuп asari ýimali Azarbaycantn Rusiya ta-
rafindan i;ýalr rnasolэsinin tarixgiinaslrýrnda, prosesi bagclan-
Ьа9а бziinda aks etdiran va Ьir rniiallif tarafindan yazrlan yega-
па asardir, Dtivriiniin siyasi konpkturaslna tabe olan tаriхqЁ-
naslrq anasino sadiq qalmalr olnrug miiallif бz аsагiпdа ..tarki-
bina daxii olrna" konsepsiyastna tarafdar grxmtgdrг.
Оsаriп ilk fosli АzаrЬаусапrп Rusiyaya "birIa9diгilrnasi'.nin
Ьiгiпсi mоrhэiаsiпdоп ( l 801- 1 8 l3) bahs edir. Вurаdа ilk пбчЬа-
da "biria9dirilrna"ni dоýurап sоЬоЬlоr tahlil olunrnugdur. Мi,iэl-
lif bu sаЬаЬlаriп birincisi kimi Azorbaycan arazisinda хtrdа fе-
odal hakilTliklaгinin-xanllqlann mrjvcudluýunu qeyd etrTi;dir:

], ИбраrLLмбейлu Х.М. К вопtлоlу ччаспtu1 а'ербас),лапцев в |lycc(o-

tllурецкой воuн( l828-1829 zz. в соспlаве опtlельнеzо Кuвказсхоzо корпу-
са, с.90.
2. Yепа опuл- Боевое соору>хеспво pyccxllx ч а?ербай(r:консцlL,( воцнов
в р\ссliо-пll'|rецкой войне l828-I829 zz,, Воеttно-uс.пttlрччесхuй журна1,
l963, Ngl0, с.67-65.
3. Yепа опuп- Учаслпuе азербайДri,u цев в борьбе лч BxoxieHtte Дзер-
байdжана в соcmав Росuu,-Ученые .lъпu(.кu ДtУ *u, С.М.Кuрова, серuя
uспt, u фuло(. lq64, N!5, с.2З-З7
4, Yепа tlпuп, Россцл u Дзербаfudхан в первой lпрелпu xlx века (u7
военно-|lолLопllче(,кой uсlпорuч), М,. l969
 " Biitirn xanlrqlar siyasi, rqtisadi va rпо dэпr inkigafin ап a;aýt
saviyyasinda dururdular... xanlrqlarda fъоdаllаrlа kandlilor аrа-
srnda daxili-sinfi mЁЬаrizа xeyli kaskinla;migdi", ' "Мэhz хап-
lar arasrndakt kaskin daxili miiharibalar бlkэ tasarriifatrnr
daýrdrr, ohalinin yaqayl9 saviyyasini aqaýl saltrdt",' MЁallif
bu-
гаJап da ikinci sababi miiэyyanla9dirir: "Azarbaycan хапlаrIпtп
bir-birilo rniibarizasi Ьir srra уаdеl|ilэriп ёlkауа hiicumlaгl ila
naticalonirdi. irапdап Qacarlaf tez-tez olkoya basqrnlaг edirdi-
r
1аr, Osmanlr Tiiгkiyasi Ьоlgэdа oz siyasotini qiiwatlandirirdi",
H.M.ibrahimbayli qeyd еdiгdi ki, "biitiin bu proseslor Rtrsiya
tarofindan diqqotlo izlanilir" va sопчпсч biittin lazlm olall vasi-
talaTdan istifada edirdi. Lakin Rusiyanrn Zaqafqaziyada niiftrzu-
пuп artmaslna qarqr ingiltэB чэ Frапsа hiikurnatlori faal rTtiba-
гizа араrtгdtlаr. Rusiya 9arizmi zadoganlar va buгjuaziyanrn mэ-
"yeni
rrafeyini ifado edarak, iiz arazisini daim gепiglопdirmауа,
bazarlar ча xzrmmal bazasr alda etlnayo qahýlrdt",' оsоrdа
ХVIII asrin sonu-XIX аsгiп avvallarinda Ьir srа xanllqlann
Rusiyaya rneyli, оп[агlп uzaqgiiranliyi kimi qiyrnatlandiгilrTig.
da konkret aks et-
Qасаr va zubovun Аzагьаусапа yiiriiqliirani
diгmi9dir.
H.M.ibrahirnbэyli XVIII asrin sonttnda АzаrЬаусапdа уа-
rапmlg harbi-siyasi vaziyyэti tаsчiг etdikdan sопга "birla9diril-
mа" prosesinin iiziinii аrа;drrmаýа ba;larnr;drr. Biitiin mitэllif-
Iаr kimi LI.M.ibrahimbayli dэ bu prosesin l80l-ci ildэп baglan-
drýrnr g<istaгmigdir.' Эsагdа "P.D.Sisianovun Qafqaza ali Ьа9
komandan tayin olunmasrndan sonra Rusiyantn Qafqazda hаrЬi-
siyasi faaliyyotinin geniglanmasi"' fikri da ifado olunmugdur,

l, Ибраzч.ллбеttлu Х.М u Азербайiiксlп первой пцlапu XlX

ка. c.404l
2- Yепа orada. s- 47
3- Yепа orada, s. 18
4. Yепо orada, s, 48-49
5. Yепа orada, s- 59
6. уепа orada
 Н.М.IЬrаhimЬоуli l803-cii ilin rnartrnda Car-Balakэn саmа-
аtlаrt arazisinin i9ýalrnl АzаrЬаусапtп Rusiyaya''birIoqdirilma-
si" yolunda ilk real addrm adlandrrmrg, Gапса xanlrýrnln silah
giicli ilэ birla;dirilmasini tahliI etmigdir. О, "Gancanin а[rпmа-
slntn imperiya 09iin fovqalada dаrэсаdа miihiirn siyasi va harbi
эhаmiууаtа malik olmasr"nr gcistararak, burada ilk dэfа olaraq
"Gancanin altnmaslnda 700 пэЬгdэп iЬаrаt аzаrЬаусапll dosto-
sinin rus qoýunlarl tarafindon vuru5mast" fikrini do stibut etma-
уа gah;;mlqdrr.
Miiэllif Ganconin igýalrndarr sопrа Kiirok9ay lniiqavilasi,
xanlrqlaпn Ьir-Ьiriпiп ardlnca Rusiyaya tabe edilmasi iizarrndo
dayanrTl;. Р. P.Sisianomrn Baklda oldiiriilrnasini onun bcilgado
"hayata kegirdiyi qaddar siyasatinin"' naticasi olduýunu qeyd
etmigdir.
H.M.ibrahimboyli bu asarindo habela l804-t813-cii iliar
Rusiya-iran miihaгibasinin tasvlrina, ingiItaгo va Frапsапm
рlапlаrrпdа Azarbaycantn уегi masalasino va bu maqsadla on-
larrn irап чэ Trtikiyada бz пЁfчzlагrпrп mohkarnlandiriImasino
xiisusi diqqat yetirmiýdir.
О, Rusiya-iran miihaгibasinin ikinci ( l 807- l 8 l 0) va iigiincii
( l 81 1- l 8l 3) marhalalarini geni; tasvir etmig, АzаrЬаусап feo-

dallarlnrn irапа kбrпоуi, уегli ahalidon tagkil olunrnu; dastala-

riп irana qar;r miibarizasi, rus qtivvalorinin Lankэran, xiisusila,
Aslandriz vurugmalannda qalaboIari vo bagqa mi,ihi,irn hadisalar
iizarinda dayanml;drr. Эsаrdо Gt-iIiistan siilh miiqavilasi qrsaca
garh olunmu;dur: "Belaliklo, Giiliistan siilh miqavilasi ila
АzоrЬаусапlп Rusiyaya birla;dirilmasinin birinci marhalasi
Ьа9а gatdl",r Мопоqгаfiуаdа bu qalabanin qazanrlmastnda yerli

l- Ибраzuлбейлч Х.М. Россuя ч Дlербайdжан в первой пlрепtu XlX

века. с. 6-]
2. Yепа оrаdа,.г. l49
azёrbaycanlr ahalisinin ruslаrа yardtml dаfэlоrlо qeyd оluпmug
va xalqlarrn sonrakt mtinasibotlarinin inkigafi sapkisinda Ьuпа
mtihi.im ahэrniyyat verilmiq,' "дzоrьаусап xanlrqlart vo sultan-
ltqlannrn, habela Giirciistan arazisinin Rusiya tarkibina kegrna-
si ila Qarizmin Qafqaz agtnmtnda mtihtim strateji plasdann alda
etmasi"' fikri vurýulanmtgdtr.
H.M.ibrahimbayli iki Rusiya-iran rntiharibasi arastnda qanz-
rnin дzаrЬаусапdа hayata ke9irdiyi harbi-rntistamlako siyasati-
ni, bu siyasot gargivasinda xanltqlarrn Ьir-Ьir laýv olunmastnt,
д.Р.Yегmоlоччп harbi-siyasi foaliyyatini, hamginin Iran tara-
finin yeni пriihаriьэуа hazrrlrýl чэ bagqa hadisalэri konkret
faktlarla ;эrh etmi gdir.
H.M.ibrahimbaylinin asarinin ikinci fЪsli ikinci Rusiya-iraIl
mtiharibasina-ýirnali Дzагьаусапrп Rusiyaya "birlaqdirilma-
si''nin ikinci mаrhаlоsiпа hаsr оluпmuýdur. Digэr mi-ralliflar ki-
mi о da 1826-cr ilda Rusiya ila irап arastnda baglanmrq mtihari-
ьапiп asas giinahkarr ingiltorani hesab etmiýdir.] Mtiallif rntiha-
гiьапiп hэrьi sahnasini tasvir еdаrkап Ьuгаdа ruslагlа уапаýl
azarbaycanltlarrn diiqrnanЭ qarýl vuruýtnastndan bahs etrTi; va
hatta bu zапlап yerli ahalinin bu faaliyyatini aks еtdiппэуап
XIX эsr burjua-dvoryari tarix9tinaslrýrnr tanqid etmigdir.' Вurа-
da harnEinin tаrаflэriп hаrЬi qiivvэlari barasinda xeyli аtrаfll.
bazan ziddiyyatli malurnatlar чеrilir.
н.м.iьrаhimьэуli mtiharibanin iri hэrьi amaliyyatlannl ge-
nig tэsчir еdаrэk, Ьir srra ДzаrЬаусап feodallartnrn Rusiya aley-
hina mi.ibarizэsini паdэпsа опlапп bi.ittin Zaqafqaziya xalqlarr-
па qаrýI 91xпras1 kimi qiyrnotlэndinnigdir. Bu feodallar strastnda
о, cavad xanln oýlu uýurlu xan, ýirчап xanl Mustafa хап.
Bakt xant Hiiseynqulu хап va Qaztqumuxlu Surхау xantn antt-
l, Ибраzttмбейлч Х.м. Роt,с,uя ч Дзербайdхан в ttервой tllpelllu xlx ве-
ка, l50-152
2. .Yепа orada. s. 7l
3. Yепа orada, s, l59-1б0
4, Yепа orada, s. ]б]
|QQ
 rus Гaaliyyatinin geniý tahlil etmiýdir, Taltg xanr Mirhasan ха-
ntn irапа qaýmaslnl isэ miiallif "xanrn Rusiyaya хэуапэti kimi
qiymэtlandirilmigdir".'
Эsэrdа hamginin iravantn alrnmast, rus qoqunlarrntn Conubi
Azarbaycanda apardrqlarr harbi omoliyyatlarda оtrаfll tasvir,
оluпmtцdur. t{.M.ibrahimbayli о zaman iгэчап xanlrýl ahalisi-
nin эksor hissosinin аzаrЬаусапlrlагdап ibarat olrnasr haqqtnda
ilkin rтопЬаlэriп verdiyi rnalumatl tosdiq etmiýdiг. Bununla ola-
qadar о. i.F,Paskevi9in еtirаflпl yad ermigdir: "iгачап vllayotin-
don ohaIi аsаsэп miisoImanlardan (azorbaycanlIlardan-H. М. i..1
ibaratdir. Вuгаdа l0 000 aila miisallrian vo yalntz З000 miп ai-
layo qэdоr ennani уаqауlr". r
H.M.ibгalrimbayli rus qo;unlarrnrn Canubi АzэrЬаусапdа
ela bir ciddi mi.iqavimata rast galmadiyini siibut еtmэуа 9allý-
rnIgdrr. Miiallif bunun iigiin "Tobrizin koniillii gokiIda rus qo-
sunlartna taslirn edilmasindan" bahs ettniý vo bu zalnalt ;аlrаrэ
ЬбуЁk ahamiyyot venniýdil: "ТаЬгiziп ruslara tahvil verilmasi
iгап iigiin biitiin Conubi АzогЬаусапr itiгmak dernak idi. Bu,
harn da qahrn paytaxtl TehTanl ciddi tэhiilka alhna ahrdl". '
Оsоrdа qeyd olunmuqdur ki, Tabrizin altnmastndan sonra
irап tагаfi danr9lqlara ba;larnaq iigiin talasdi. Miiallif l827-ci
ilin поуаЬгrп 7-da baqlanmrg Deh Хаrqап danlgtqlartnl tahlil et-
rni;dir: "Bu danrgtqlarda rus tarofi irantn qarqIslnda asasan bu
tэlаЬlоri irali siirmiigdii: 1) iravan va Naxqlvan xanllqlannl Ru-
siyaya gЁzagta getmak;2) Talrg xanlrllnl [rап qogunlarlndan ta-
rnizlamэk; 3) 30 rnilyon фmii; rubl hacmindo tazminat бdа-
mak".' Danr;rqlarda ingilis diplotnatlannrn igtirak etrnasi haq-
qtnda bagqa mtia|li1lorin gtisatrdiyi faktlar Ьчrаdа da gcistaril-

l. Ибра2uлбейлч Х-М- Россu, ч ДrербLlйdriан в первоi препш XlX

века, с,I74- 162
2- Yепа oracla -t 205
З. Yепа оrudа. s_ 207-209
4. Yела orada s.2O8
miqdir. Qeyd edilrni;dir ki, mahz ingilis niimayэndalorinin gй-
naht ucbattndan bu danrgrqlar pozuldu vo rus qoqunlart yenidan
iralilamэkda davma etdilor. Lakin Эrdobilin ruslar tarofindon
altnmastndan sопrа irап yeni danr;rqlara baglamaýa mасЬur ol-
du.' Bu danr;rqlar Tiirkmangay siilh miiqavilasinin baýlanmasr
ila bitdi.
Эsаrdо nahayat, Rusiya-iran miiharibalэrinin i;ýal9r хагаk-
teTda olmasl da etiraf olunrnugdur: "Rusiya Irапlа i9ýalgrllq uý-
runda mЁhаriЬо араrаrkап heg da аzэrЬаусапltlаrlп ча buttin
Zaqalqaziy а xalqlartntn taleyi haqqrnda dii ;iinmarn i gdiг".'
Н.М.iЬrаhimЬэуli Тiirkmэпqау rniiqavilasinirr АzаrЬаусап
xalqtntn hoyatrnda m|lhiim tarixi ahamiyyoti olduýtrnu dаiэlоr-
lэ qeyd etmig, Rusiya-iran miihаriЬаlэri va Azaгbaycanltr Rrrsi-
уауа "birla9diriltnasi"na dаiг yekrrn naticoloгinda da miiallilbu
prosesda уегli azarbaycanIl koniilliilorinin rniihiinT rоluпu siibut
еtmэуо galrqrntgdtr.1
Kitabrn iigiincii fэsli l 828- 1 829-cu illar Rusiya Tiirkiya rnii-
haгibasinin Qafqaz cobhosindaki hаrЬi alnaliyyatlaгrn gedi9ina
va bir qayda оlаrаq аzэrЬаусапltlаrdап ta9kil olrrnrTu; nizarrri
qogun dastolarinin bu miiharibada Rtrsiya taTafindan i;tirakl
masalalarino hэsr olunmugdur. Miiallif biidin horbi omaliyyat-
lапп gedigini bti rncivqedan izah etmigdir.
б0-80-сi illar Azorbaycan taгixqЁnaslrýlnda biitбvliikdэ ýi-
mali Azorbaycantn Rusiya tогаfiпdап igýalr рrоЬlеmi ila yanagl
ауп-ауп xanhqlarln tarixi inkigafl vo опlапп Rusiyaya tabe edil-
masi tarixinin aragdtrtlmast geniq miqyas aIqmr;dl. XanItqlarrn
meydana galrnasi, опlапп daxili va xarici vazilryati, xanlrqlann
Rusiya i[a miinasibotlari, onlartn irпrеriуауа birlagdirilmasi va
ba9qa mоsоlаlэгiп aragdtпlmast bu sapkili оsаrlоriп asas mciv-
zusunu togkil edir.

l. Ибра?члбейлLl Х,М, Роl,сuя ч Д?ербайdхФн в llервой lпрепu xlx

а, с.209
2- Yепа oraela, s- 2l2
З- Yепа orada. s. 2l4-215
202
 Bu sahэda hэlэ 50-ci iltardan ilk tэ9 аЬЬiislэr gбstoriImi9, la-
kin Ьu, о zaman iimumi xarakter alm amrqdtr. Веlэ taqabbiislar-
don biri olan M.M.Mustafayevin Qarabaý xanltýtntn tаriхiпэ
hаsr olunmug tadiqatlarrndan artrq Ьэhs etmigik. ' Beia tэciqiqat-
lаrdап biri dэ о zaman A.P.Cabrovun ] qalamindon
9lxmiigcliir.
l]u miio]lif ha la о zаmап ýirvan xanlrýrnrn Rusiya tarkibina da-
xil olmasI fikrini irali si,iпntiqdtir.
F-.S.Эsadovun narnizэdlik disseгtasiyasrnda r isa Talrg xanll-
ýrnlIr meydana golrnasi, onun sosial-iqtisadi чэ siyasi struktllru
qtsaca nazardan ke9irilmi;, xanltýrn Rusiya iIэ miinasibatlori
tnasa|asina аtrаf]t toхunllllnu;dur. Miiэllif XIX эsгiп аччэllа-
riпdэ Talrg xanltýtntn miirakkab xarici-siyasi vaziyyatini Rusi-
уа iIa iгапrп bu xanlrýr бzlаriпа tabe etrTlak uýrunja apardrqlarr
miibariza ilэ izah ehni;dir. о, bu d<jvlatlэrdan biгincisina '.iis-
tiinItik" verrni;. xanllýrn Rusiyaya birla;diriIrnasini miihiirn ta-
гiхi ohamiyyэtli hadisa kirni qiymatlandirrniqdir.
F-.S.Эsadov бziiniin bu mcivqeyini sonradan па9r etdiyini asa-
гiпdа da tokrar etmiýdir.r oslindo miiэllitlr-r haqqtnda bohs etdi-
yrrTiz dissertasiyasl пlп паýf variantt olan bu оsагdа Tallg xanll-
!tntn уаrапmаstпdап Rusiyaya ''birla;clirilanadak'' olan qlSa ta-
riхi aks etdirilrni9dir. Mйallif Taltg xanlrýlnln timsalrnda ..qatin
апlаrdа Rusiyaya n.reylin zaruriliyini'' ;аrh etmi9, TalIq
hokrndarlarr Qаrа хап va Miгmustafa хапlп Rusiya ila slx alaqa
yaratma siyasotinin xanhýrn galэcak inkigafrna miisbat tasir gбsta-
rасоk miitarэqqi bir xatt kimi baxmlq, Mir Hasan хапtп .'d<iv-

l. Муспафаев м.М, Карабахсхоzо .tаlrcпва в конца XV! -

llервоi преmu XlX веха'конолuка
(К вопросу о проzрес(.llвноJl значпlull llpll(.oe-
dLlненuя Дзербайiхапа х Росr,uч), Двпtорсферап iuс. на соuск.
l(,H|),
цa-п, цаук, Мо.ква l95.]
2. !хафаров Д.П. Прuсоеduненuе Шulлван<.коео -ланспва к Pol.t.Ltu ч
воссmановJленuе zopoia Шелаха. Двлпореф, duc, ца соuсх.
KaHi. utlп. Hct.
ук, БакJ, l955
з. дсаdов Ф.С Ис,пlорuа Тмыщскоzо ханспвсl 11 е?о связц ( Ро(,-
сLtей, Авmореф. dчс. на соuсх. канd, uслп. наух. Баху, l966,
4, асааов Ф.С. Дар кl,цjз jахцы apx.l, Бакы, 1988
latin na irап. па do Rusiyadan asrlt olmayaca ýrnr" bildiron siya-
satini "афr tarixi garaitda Mrr Ноsап xanln istiqamati diizgiin
dork еdоъilmаmаsi"' kimi qiyrnatlandirmiqdir, оsаriп sonunda,
ikinci Rusiya-iran miiharibasi orэfasinda Talrq xanlrýrnrn loýv
edilmosi qeyd olunmug, takin bu lniistarTlakaqilik akh barasin-
dэ miiatlifin movqeyi aydrnla9marnt9 qalmrgdrr,
M.M.Oliyev бz tadqiqatrndar l826-1 828-cj illar Rusiya-lran
rniiharibasiriin geni9 tasvirini чегmtq, Naxqtvan xanlrýtnrn Rusi-
Ttirkmangay rTiiqa-
уауа birlagdirrlmasinin tarixini аrаqdlгmtg,
vrйsinin Naxglvantn sorrrakr inki9afrnda miihiirn tагiхi rоl oyna-
drýlnr qeyd etmi9dir.
-М.Й.Ваgrrоrrа
ýaki xanllýl ча опчп Rusiyaya birla;dirillna-
si tarixino hasr olunmu; todqiqatrnr birinci bolrnэsinda ýoki
xanltýlntn meydana galmasirrdan. ikinci, iigiincii r,э dбrdiincu
boliirTlarinda isa xanIrýrn tasarrijfat, sosial idaroefil-ta ча mэdа-
niyyatinin inkigafrndan bahs edir, оsагiп sonuncu bбlmasindo
чэ xanltýtn iln-
ýaki xanlrýl ila Rusiya arasIndakr miiпаsiЬаtlоп
kegirilir, Miiallif
реriуауа biTlagdiгihnosi rnasalalari поzагdап
Кiirаkgау rnii-
ýaki xanI Salim xanrn Rusiya rlэ аlаqэlаri, onun
qavilasini imzaIamast vo Sonra Rusiyadan uzaqlagmasr, habela,
rus qoqunlaпntn ýokini hticurTla allnasl mosalэlarini аrа9drппа-
ýа gahqmlqdrг.
ýaki xanbýrnln Rtrsiyaya birlaqdirilmasina ytiksak qiymat
veron M.M.Baýtrova beIa Ьir паtiсауэ galrnigdiг: "ýaki xanlrýt-
ntn Rusiyaya birlagdirilmasinin qox miihiim tагiхi ohamiyyati
olmugdur. ýaki xanlrýr va bi,itiin АzаrЬаусап хапltqlап iigiin bu
birlaEmonin miihiim ahamiyyati опdап ibarat оhпugdur ki, ha-
miп hadisa бlkarrin sonrakr tarixi taleyi va sosial-iqtisadi, siyasi
ча madani inkigafrnda d<inii; noqtasi olmugdur", '
L Эсаlов Ф.С. Дар аунiа ja.r,шbt арха, c,l26
2. длuев М.М, Нахччеванс,кое ,ланспва ч ezo прuсоеiuне,luе к Рос,
cLlt? Двmореф. luс-на с,оuск, rанd.uсп.наук. Баку, 1986
3. Баzuрова М.М- Испtорчя Шекuнс,коzо tанспва l llpLlcoeoцlle Lle е,о
х Россuu- Авmсlреф,duс.но с,очск.канd.чспt.наух, Баку, l980
4 Yепа oracla- s.2 2
 м M.Baýtrovantn Ьu dissertasiyas!nln 9ар variantr olan kr-
tabqastndar mr.ihirm mаsэlаlаr barэsinda miialiif mбvqeyinda,
demak olar ki, heq bir dэyigiklik oimamtgdlr.
Bakl xanlrýl vo опuп Rusiyaya "birla5diгilrnэsi'' tarixina mй-
raciot etmig M,S.iskandarovanln tadqiqahnln: ilk fasli xanlIýrn
sosial-iqtisadi va siyasi inkigafrna hоsr ediirn;idir. Вurаdа бп
plana xanltýln Rusiya iIo miinasibatlэri qakilrn;idir.
Tadqiqatrn Bakr xanlIýtnln Rusiyaya birlэ;dirilrnasi prose-
sindan bahs edan sonuncu fasilinda ХVIII asrin sonu-XIX as-
riп avvaIlorindэ Bakr iizarina ruS tazyiqinln qtivvatIanmasi, Si-
sianovun Qafqaza gэlr-nasindan sопrа Bakt xanllýr-Rusiya rnii-
nasibotlari dагiпdап tahllI olunmugdur. MiialIifin fikriпса sisia-
novun qatli xanlrýrn Rusiya tэrаfiпdэп tutulnaslnl siiгаtlопdir-
rTi9di. M.S.iskandarova Bakl xanirýrnrn Rusiya taвfindэn iýёa-
lrna rniisbot hadisa kimi уапаýmiý, sопrаdап giiclii sanaye Bakl-
slnln yaIanlnaslnda bu hadisanin rTi,ihiirT aharTiyyati оlduВuпш
qeyd etrnigdir.
Bakl xanlrýtnrn Rusiyaya tabe edilrnasi tnosalasi S.В.А;;ur-
ьэуliпiп monoqrafiyasrnda da oz aksini taprnrgdrr.r G<jrkanrli
Iadqiqatgl 9эhаriп xanllýrn paytaxh olduqdan sonгakI dбчrа,
timumiyyatla Baklda Rusiya niifuzunun geni9lanmosina dair da-
yorli tпаlumаtlаг чегir. V.Zrrbovun Baklnl ala keqirmasini Rusi-
yanrn Zaqafqaziyanln i;ýal etmok plantnln reallapdlnlmasrntn
baglanýrcl kirni qiymatlandiгir.o
Miiallif Sisianovun rus qiiwalarinin. Baktnl rniihasirayэ aI-
masl, Hiiseynqulu xan-sisianov danlgtqlarl чэ sisianolun cildii-
riilmosi masalalaгini zangin qaynaqlar asastnda паzаrdоп kegi-
гаrаk yazrr ki, "sisianovun <jldi-iriilmasindэn sопrа biitiin xanlar
l. Баzuрово М.М,По валенuю разу]аа (К l75 лепttю llоiпuсанuя Гю-
лu(lпtlнсхоzО лuрноео iozoBoPa| Баку, l989
2, Иa,кенdеровq М.С, Бакttнс.кое ханслпво ч е?о llрu(оеduненuе к Рос-
сuu, Авmореф,duс.На сочсN.&alнd.uспl.наук, Баку, l963.
J. ДшурбеlLOч С,Б, Очерх u(,lllорuч cllei\eBelioBoeo Бакt (vI -xIX вв.),
baKt, lO64
4 уепа orada, ,- 302-зl]J
 Rusiya tabaaliyindan irntina etmiq; va ruslаrа qar9t qrxr9 еdэ-
rаk бz miistaqilliklarini elan etmiglar".' Osarda Bakr xanltýlntn
Rrrsiya qоguпlап tarafindan ala keqinlmasi qtsa, lakin inandrrr-
cr qakilda igrqlandrnlmrgdrr.
Haqqrnda danrgdlýrmrz dovrtin Ьir srrа tadqiqat osarlorinda
canubi Дzаrьаусап xanhqlartnln tarixi inkiýafl va опlаrlп Irап-
la rnйnasibatlaгi ага9drпlmrqdrr. N,Д.ishаqiпiп tadqiqat i9i Ма-
ku хапlrýlпlп tarixina hэsr olunmugdur.r Burada xanlrýrn уаrап-
n",ur,, ,oriol-iqtisadi va siyasi inki'afr, habela onun Rusiya,
irап
чэ Ti.irkiya mtinasibatlarinda asas movzulardan biri olduýu vo
bagqa пrэsэlаlаr tahlil edilrTipdir,
Baýqa Ьir rniiallif-H.Э.Datilinin' tadqiqat i;inda isa Unniya
xanltýrntn qrsa tarixi оgегki veгilrnig. xlx эsriп tlvvallarinda
xarrlrgrn irandan asrll vэziyyatэ dtigrnasi, ondan аwэl, yani
XvIlI аsriп 60-80-ci illaгinda Fatoli xan Оfýаrrп biitiin дzаr-
baycan xanhqlartnl birla9diгrna siyasati tahlil olunmupdtrr.
t{.э.Dalilinin дzаrьаусапlп biitйn сапuь хапllqlагrпlп qlsa
taгixi ogerkina dair asarinino sonuncll Ьбlrпэsi Ьu xanlrqlarln ха-
rici-siyasi alaqэlorina hasr oluntntrgdur. Mtiallif br:rada da Ur-
tniya хапt Fatali хап Эfqаrrп ДzаrЬаусап tограqlаrrпr birlэgdir-
rnak xattinэ ytiksak qiymat чеппi9, Sопuпсuпuп QаrаЬаýа yiirii-
giinti xi.isusi оlагаq tasvir enrriEdir. Bu аsагdап xVIII asrin so-
nunda Дzаrьаусапdа xanlrqlararasl qаkiqmаlэr zangin qaynaq-
lar ча ;arqdilli adabiyyat asastnda geni; ;akilda igrqlandrnlnrt;drr.
дzаrьаусапrп iki imperiya эsastnda bciliiýdiirtilmasi canubi
дzэrьаусап tarixina hаsr olunmug iimumilo9dirici эsаrdа'da oz

l. Дшуфечлч С.Б, Gristаrilап asati, s. 3 12

2.ИсхаzчН.д.ИсmорuческЙlмеркМаьуttкtлzохансплвСLдвпtсцлеtр,dut,'лш
ctlucbrumr).uсttt.ttavK. Бtлку, l%6
3, Дсuuцц Г,Д. Испюрччсааtй очеlлк Урлuйскоzо xa\clll^cl (ll tto.ttc6tuttt XV|II в.,

первая чеttlвеlлtпь XIX в.), Двtпореф.dtк,.tttl соtлсккаЙ,uспtнеryк БaKll /968,

4. lalшutu Ь.О. Дзафаj,tлtьul чаtqб ха+лыz,ларьl (WII a<,ptH ll julъtсъlнОаL

БскLl" 1979.
5.Чанубч Дзарбаjчан lllapllxuluH очеркч (l828-19l71, Бttкы, l985
2о6
 эksini tapmrgdrr. Bu kitabda GLiliistan va Triikrnongay miiqavt-
lalori qrsa ;аrh olunur, asas diqqot bu miiqavilalardan sonra irап
hбkumatinin brirada yaratdlýr iisul idaranin tahlilino ycinaIdiliг.
A,ý.Milmanrn Ьч dочrdа i;lq iizti gcinniig asэrindo' da ýimа-
li Azorbaycanrn Rusiya tагаfiпdап iqýalr rnasэlosindan bahs
olunmugdur. Mtiallif XVIII аsriп sonu-XIX osrin baglanýtcrnda
ýirnali Azerbaycanda уагапmlq siyasi vaziyyэti tohlil edarak,
АzэrЬаусап xanltqlarr arastnda gedan kaskin daxili miibaгizanin
adI qэkilan dбчrdа tilkanin siyasi sabitliyini pozan ba5hca arTil
kimi gбtiirmiigdiir: "Feodal daýrnrqlrýl vo хапlаrlп bil-biгilэ rnii-
barizasi Azarbaycanln tоsоrгiifаt potensialrna ciddi zэrЬа чurur,
yadelli i9ýal9rlara qargl rniibarizani zaiflэdir va bu igýаlgrlаrrп
сilkэуа tez-tez basqln etlTosina garait yaradrгdr", ] Gбriiпdiiуti
kirni, btrrada miiallif ikinci amili, - yadellilэ r|о lez-tez Ьа9 чеrап
hticumlaгrnr,-birinci ila baýlarnlýdll. Bu yadellilэr аrаslпdа о,
lrап va Тrйiуопiп adlnt tez_tez gakmiý, Rusiyaya isa "mtinasi-
Ьаtlаriп inkigafr" aspel(indan yanagmlgdrг, A.ý.Milmana gбrа
Rusiya hёkumatinin gcirdiiyЁ tadbirlar па qаdаr miistamlakэgi-
lik хаrаktеri dagtsa da, hэr halda опlаr Azarbaycanda qayda-qa-
пuпuп va sabitliyin Ьаrра olunmastnda mtihiim гоl onyamtqlar.
60-80-ci illar tarixgi,inaslrýtna mапsuЬ Ьiг srra asorlarda ýi-
mali Azarbaycanrn Rusiyaya "birIagdirilmasi"nin iqtisadi asas-
lагr tadqiq olunmugdur, Bu sahada Rusiya iia ticarat alaqalaгi-
пэ daha 9ох Ёstiinli.ik verilrnigdir. Bu sapgili tэdqiqat iglorinin
biri da R.C.Siileymanova moxsusdur. ' Mliallif "birlagdirilma"
dбчпiпdо Rusiya ilo ticarot mаsаlаlагiпа geniý уеr ауlппlý ча
miihiim ticarat yollannt nozardan kegirm;idiг, OIbэtta ki, Azar-
Ьаусап Rusiyantn ýarq ila ticaratinin yolu iizarinda уегlаýirdi.

l. Мutьлан Д-Ш, Полuпluче(,кui! спlрой Дзербай()яала ХIХ,начмtt ХХ

веков, Баку, 1966
2_ Yeto orada, s,49
3.Суllейланов Р. !х<. Тtцlzlлвые свrзч Дзербцйiлалlа (.ценп|раJlьной
в первой половuна ХlХ в.. Двmореф. .lцс.на соuсt.канi.uсlп.на-
Рос'tuеt'i
ук, Бак\,. l975
207:
Опа gora da Rusiya bu orazini ciz nazaratt altrnda sa6.1amaq
tiqiin mi.ihаriЬоlаrdап bela gakinmirdi.
ýirnali Azarbaycanrn Rusiya torafindon iqýalr zarnant ticaratl
mаsаlаlаri M.Э.Musayevin asarinda da бz aksini tapmrqdtr.
Miiallif bu osarin birinci fэsilini "Azarbaycantn Rusiya tarkibi-
r
па daxil olmast prosesinda Baklntn ticaratinin" inkigafina hаsr
etrniEdir. M.Э.Musayev yazrrdt: "Bakt Rusiyantn tarkibirra da-
xil olduqdan sопrа ( l806) xana mэxsus olan biitiin galir rnanba-
lari qaT hбkumatinin sarancamrna kegdi, Bakt хапlпа hоr il l00
miп manat gоliг veran bu mапЬэlэriп sayt qox idi- Laikn brrrrla-
rlп iqarisindэ neft quyrrlarr va dttz rпэdапlаri xtisusi уеr tutur-
]
du".
D.i.ismayrlzada isa Zaqafqaziyantn Rusiyaya Ьiгlаgdiгilmа-
siпdэп sопrа ora kбgiiriilon rus kandlilarinin timutni vaziyyatirri
пэzаrdап keqinnig va imperiyanrn koqiinno siyasэtini tanqid et-
rnigdir. ' Miiallif 1873-cii iladak Zaqafqaziyaya kogtirtilan rus
ahalisinin sауlпш l 353 449 паfэrа, baqqa sozlэ Ьiiruп bбlga
ahalisinin 25,2 faizina gatdtrrldrýrnr qeyd etrnigdir.
s

60-80-ci illar tarixqi,inashýrnda ýimali АzаrЬаусапtп Rusi-

уа tarafindan iqýalr masalasindэ "tэrkibina daxil oltna" fоr-
tnulast tneydana grxdiqdan sопrа АzагЬаусапrп Rusiya ila
miinasibatlarinin tarixi inkiqafr ча bu "Ьirlаgmапiп" tarixi
k0klarinin aragdlnlmasl masalasi da on plana gakilmig oldu.
Bu baximdan ilk novbada H.B.Abdrrllayevin asэrini qeyd еЬ
mak laztmdtr.o H.B.Abdullayev bu masalэnin tadqiqi ila
hala 50-ci illэrdan rnэgýul olmuq ча hэtta bir аsэr da па9r
!. M,-cajeB М,О. XIX acpia Бакы шэhарuнuн tlluLmpaпu //800-l|i,Y-]-'i}
uMap), Бакы, I966
2. Yепа orada. s. 7-33
3. Yепа orada, s. 7
4. Ислаtlлзаdе Д.И. Русское кресmянслrлво в Закавказье (-10,а zоdы
ХIХ-начало ХХ в.), М.. l982
5. Yепа orada, s.57
6. Дбdуллtаев Г.Б, Дзербайdхан в XVIIl веке tt взаttмооhtt!оlченLlu е?о
с Россчеfu, Баку. l965
 etdinnigdir.' Lakin horTIn asarindan farqli olaraq, yeni kitab
hэm hocm, hаm dэ mэzmuп etiban ila daha gепigdiг.
}I.B.Abdullayev ХVIII asr arazindэ АzэrЬаусапrп ictimai-
siyasi tarixini va onun Rusiya ila miinasibatlarini ara;dtrmtgdtr.
Miiollif XVIII аsrdэ Rusiya ila АzоrЬаусап агаstпdа ticarat mii-
паsiЬаtlогiпiп inkigafrna daha qox diqqat yetinni; va iqtisadi
arntli <iп plana cakmi5dir. о, дzаrьаусап xanllqlarlnln уагапmа-
st, опlаrtп sosial-iqtisadi va siyasi quruluýu, habeIa Azarbaycan
xanltqlaпntn olkэni Ьirlаgdirmо siyasati va bu siyasot zamanl
опlаrrп Rusiya, irап va Triikiya amillarindan istifada etma
сэhr]lаriпiп aydtn manzorasini yaratmr;drr. Biittin ba;qa miial-
liflаr kimi H.B.Abdullayev Ьu amillardan birincisinin miitaraq-
qiliyini vurýulamr;. eyni zatnanda Zaqa{qaztyada niifllz dairosi
uýrunda miibarizani da qeyd etmiýdir, Эsаrdа Qlйa xanltýr ila
Rttsiya araslndakr miinasibatlarin inkigaГl xiisusiyyatlari da
aragdrrtlrnrg чо sonuncunun ciz niifuz dairasini geniglondinnak
yolunda biitiin vasitolэrdan istifada etdiyi gбstогilmigdir,
T.T.Mustaiayev isa ciz аsоriпdа Azarbaycanda Rusiyaya
meylin lralo ХVIII аsгiп Ьiriпсi yarrstnda fonTalagdrýtnr g<istar-
mi;dir.] О, уапr: "АzаrЬаусапdа Rusiyaya meyl yarandIýr
vaxtlardan iimumxalq xarakteri dagrmrgdrr. Вu rneylin asas daýl-
yrcrlarr geni; xalq kiitlalaгi olmugdur".r I Pyotrun Xazaratrafl
torpaqlara ytiriigiinii tasvir еdап miiollil, опuп manifestinin уеr-
li ahali torafindon razlhqla qargrlandrýrnr qeyd etrnigdIr.a Osar-
da Xazэrsahili vilayotlorin Rrrsiya torkibina daxil oltnastnr
АzаrЬаусапdа Rusiyaya meylin giiclanmэsi iigiin rniihiim amil
oIduýu dafalarla qeyd оlчпmчýdur.

l, Дбdlллаев Г.Б. Из ucntopuu Северо-Воспtочноzо Д}ербайdr.анц в

60"80-х аiах XV|II в., Бащ-, l958
2. Муспtафаjев Т,Т. XVI|l асрuн бuрuнцч jарысынlо Дlарбаj,utнdа Ру-
сцjаiа леiлuн &\LuоlаФсu, Бокы, l986
3 Yепа Llradq, s. l8
4 Yепа orada. s.24
 Azarbaycan-Rusiya mi.inasibotlarinin tarixi koklarini аrаgdlr-
mrq F.М.Эliуеч| bu mtinasibэtlarin arttq XVIII аsаrdэ xeyli in-
kigaf etdiyini gбstaгmigdir.
XVIII asrin аччэllаriпdап Ьа9lауаrаq АzэrЬаусапа olan mа-
rаýl siiratla аrtап I Pyotrun АzаrЬаусапа gondardiyi A.Volrnski-
пiп safarati da F.M.Эliyevin аупса asorinin tadqiqat obyekti ol-
mug' va Ьurаdа safarin asas maqsad va vazifalori genig tahlil
edilmi9dir.
F.М.Эliуеч bagqa Ьir asarindar XVIII osrin эччаllаriпdа
АzаrЬаусапdа irап чэ Oslnanlr istilasrna qargl miibarizani aks
etdinni; va Ьu zaman Azarbaycanda niifuz dairasi uýrutlda [rап,
Tiirkiya чэ Rusiya hokrrmatlarini qar;lIlqh miinasibatlarini
ara9dlnnr;dtr.
XVIII asrirr birinci yarrslnda АzэrЬаусапtп irап. Ttirkiya va
Rusiyanrn qargrhqlr rniir-rasibatlari sisternindэ inkigaflna dair
А.Э.ЭЬdiilrаhmапочuп ayrlca monoqrafiyasl паýr oluntnltEdur,'
Эsагdэ Xozarsahili vilayatlэrin Rusiya taratjndan igýah, Rrrsi-
уа-irап va Rusiya-Triikiyэ rniiqavilalari, Nadir gahln АzагЬау-
сапа уtiri.iЕlэri, АzаrЬаусап masalasinda Тtirkiуа-irап nri.iqavi -
lэlаri va digar miihtim hadisolar aks etdirilmi9dir. Miiallif Ru-
siya ila rni,inasibotlara йstiinli,ik verrni9 va Ьu miinasibatlaгirl in-
kigaflna, golэcakda АzаrЬаусапrп Rusiyaya birlaqdiгilnrasi
йgiiп zэmin gёnniiqdii.
XVIII asrin ortalarrnda Rusiyanln АzэrЬаусапdа oz ticarat
alaqolarini geni;landirmasi, Rusiya hokumotinin АzаrЬаусапr
буrапmэk tigiin оrауа ekspedisiyalar gondaгmasi, АzэrЬаусапdа

l. Длuев Ф.М. ДзербайОхано-рус,схlrе otllъoLlteчLtл в ХV,ХlХ вв., ч.l,

Баку, l985
2. Yепа слпuп, Мur,сuя пocJlall+LlKa ру(,(,к()?() zo(r-i.lpcпlBa д.П.Btl-ttbtltt,Ktlto
в Азербайdжане {l7l6-17l8 zz.), Бак.у, l979
3. Yепа опrm. Днmuuранскuе высmупленuя u борьба проllluв пt1,цlctlKott
окуllацuu в Дзербайdхсане в первой ltoltoBttHe XVlll века., Баку, l975
4. Дбdуlлрахланов Д.Д, Дзербайdхан во взаuлооmнеulенuJl.\, Ptrc,Ltbt,
Турцuч u Ирана в первой lлоловuне XVIll в., Баку, l964
 yaradilmtý rus konsulluql arrnrn foaliyyati ча olkэnin horbi-siya-
si va iqtisadi voziyyatini ciyranmэkda опlаrlп bagllca чэziЬlоri
G.N.Mammadovantn osarindo aks etdirilmigdir. Miiallif hadi-
'
saloro daha obyektiv yanagmaýa qallgmrqdlr. оsэriп sonunda
bela Ьir fikir ifada olunmugdrrr ki, ..Rus konsulaп АzоrЬаусап
vo Rusiya hiikumatlari arastnda diplomatik miinasibatlorin lnki-
gafl iigiin gox i9 gбrmiiqdiir. Rus konsullrrqlart imperiyantn
Azar-
baycanda ticarat-iqtisadi vo siyasi аlаqаlагiпi mtihkamlandiг-
mak iigiin ilk miijdagilar idilar, Опlаr Rusiya niifuzunun qiivvat-
londirilmasindэ miihiim rоl оупаmtЕlаr. Bu niifuz isa sопrаdап
Azarbaycantn Rusiya ila birlэgdinlmoslna gotirib qrxarml5drr''. r
ХVIII asrin sonunda Azarbaycanda уаrапlпlý gэrgiп ictimai-
harbi-siyasi vaziyyot va ondan grxrg yollannin axtarrlmast
A.Q,Babayevin kiqik эsarinda бz эksini tapmlgdrг, ' Miiollif
хvIII asrin sonuncu onilliyinda Аzэгьаусапdаkr rrriirokkab va-
ziyyati Ьir nega amillo izah etmigdir: l) l795-1797-ci illarda
Irапlп АzаrЬаусапlп gimaltna htiсumlап; 2) Rus qogunlartnln
1796-cr ilda olkoya yiiгiigii; 3) Osrnanlr imperiyaslnin АzэrЬау-
canda fitnэkar siyasoti vo 4) хиII osrin sonrrnda vahid haki-
miyyat уагаtmаq uýrunda xanIartn Ьiг-ьirilа miibarizэsi.
A.Q.Babayev biitiin bu miirаКоЬ qaraitdan grxtg yoltrnu Rustya
ilo yaxrnlagmaqda g<irmriq va ХVIII аsriп sonunda-XlX аsпп
avvallarinda АzэrЬаусапdа Rusiyaya brr meylin qiivvэtIandiyi-
ni qeyd etmi;dir. Эsаriп sonunda miiэllif
ýimali Azarbaycantn
i;ýalrnr miisbэt tarixi hadisa kimi qiymatlandirmiqdir. Bu asa-
'
riп rusса па9ri5 da по mozmun, по dэ xarakterco Аzаrьаусап va-
rianttndan qotiyyan Гаrqlапmir.
РrоЬlеmiп 60-80-ci illог taгixgiinaslrýrnda XIX asrin avval-

_._.l. МaLйеооsа Г.Н. Pycc.Kue конa,|rlы об Дlербайl)жане

ХVIII века), Баку, l989
(20-60 е Zоiф

2. Yепа orada s_ l09

З. Бабаjеs Д,Г. Pwujctja zoByutMae арафасuнdо, Бакы, t988
4. Yепа orada, s, ]07
5- Бабаев Д.Г, Выбор лtуtпu. Баку, t984
lагiпdо Azarbaycanrn boliigdiiriilrnэsindэ i kinci igtiгakqr olmug
iranrn xarici siyasэtinin, xiisusiJэ опuп Rusiya ila rrrtinasibatla-
riпiп araqdrrllmasrndan bahs edan эsаrlаri da qeyd ehTak lazrrn-
drr. Burada ilk пбчЬэdэ B.P.Balayanrn adrnr qakmak оlаr,
Onun XIX asrin avvallaгinda iranrn beynalxalq vaziyyatin-
dan Ьэhs edan asarinda Giiliistan rTiiqavilasinin бlkэпiп icti-
mai-siyasi hayatrna tasiri бп planda tasvir оluпmu;dur,' Miiallif
бz asorini Gtilristan siilh miiqavilasinirl porhi ila baqlamr;drr:
"Mtiqavilэ iranrn diplomatik mбvqeyini itlic vaziyyatina saldl",.
r

оsоriп birinci tЪsli 1813-1826-cr illаrdо Rtrsiya-Iгan, Iran-ln-

giltara, irап-Frапsа miinasibatlarinin tahlilina, ikinci fasili isa
1826- 1 828-ci illar Rr.tsiya-iran rniiharibэsi dочгiiлdэ diplomatik
danlgrqlarrn tаsчiriпэ lrаsr oluntnu;. ikinci miihагiьа zarnant
irапdа irrgiltэranin tЪаliууоti genig tahlil edrlrni9dir. Мопоgrаli-
yanln sonuncu fэsili bntiinliikla Тrtikmэпgау rrriiqavilasindarl
bahs edir. Miialtif Tiirkrnongay orэfasindaki danr9rqlarr, miiqa-
vilanin ЬаýlапrпаSl va опuп geni; gаrh olunmastnt diplomatik
Ьахптdап ага9сlIптtgdlr. Osarda TiiTkmangay miiqavilasina dаir
biT srra tarixqilarin fikirlэгi da saf-giiriik edilmi9dir.
B.P.Balayanrn bu sэpgili digог эsаrir hadisaloгi daha geni;
ча atrafll tasvir etmok baxtmtndan onun уuхапdа haqqrnda da-
ntgtlan monoqгafiyasrndan tamamila fоrqlапir. Bu оsагiпdэ
В.Р,Ваlауап Ьiгiпсi Rusiya-iгan rniiharibasinin do diplomatik
tarixini аrаgdrптrg, bir qayda оlагаq ingiltara vo Fransa пiiпrа-
yandalarinin iTanda diplomatik faaliyyatina geni9 уеr vermi;dir,
эsаrdа Giiliistan siilh rniiqavilasi atraflr tahlil оluпur va опа Ье-
la qiyrnat чеrilir: "Giiliistan stilhЁ rus diplomatiyasrnrn ingilis si-
yasoti iizorinda qalabasi idi".o

l. Бсtааяп Б.П. МёкdуIlцроdные опDlоuенuл Ирана в l8lЗ-l82tl ez,

Ереван, l967.
2 Yепё orada. 5.1б
3. БалцяН Б-П- Дuluо-л,лоtпчческая uсmорuя рус,'ко-uранскuх боiн l
npucoedttHeHue воспla)чной ДрlаенL,u к Poccuu, Ереван, l988
4. Yепа oracla, s.93
 Gtiltistan rniiqavilэsindэn sonrakl lradisalar miiэllifin birinci
asartnin takrartndan ibaratdir. B.P.Balayan ikinci Rчsiуа-iгап
rntiharibэsi dovrйnda diplornatik dantgtqlan, Tiirkmanqay rrri.i-
qavilasina араrап yollar va miiqavilanin бzrintin rnaddalarini, о
ctirnladan Dеh-Хагqап danrgrqlartnt hartarafli iqlqlandtrmtgdtr,
Miiallif brr danrgrqlarda ча i.imumiyyotla Тriгkmопgау miiqavi-
lasinin baýlanrnaslnda A.S.Qriboyedovun bcipik rоl oynadrýrnr
cleyd etrniq, Ttirkmangay rniiqavilasinin ХII, XIV va XV rnad-
dэlаri rni,iallifinin A.S.Qriboyedov olmasl fikrini irali siirmi.ig-
drir.l
B.P.Balayan A.S.Qriboyedovun diplornatik fЪaliyyatina hasr
etdiyi эsаriпdа: onttn bu foaliyyatini iiq эsas dсiчrэ bolmii5,
1 826- 1 828-ci illari an mэlrsuldar dочr kilni qiyrnotlandiпnigdir.

Miiollif bu аsэriпdа dэ l826- l828-ci il Rusiya-iran mliharibasi-

nin diplornatik sahnosinin yenidan igrqlarrdlnnlý, l829-cu ilda
A.S.Qriboyedovun irапdа бldiirйlmasini darin tэasstif hissi ila
qeyd etmi;dir,
А.S.QгiЬоуеdочuп diplornatik faaliyyati O.i.Popovanln da
asarindэ tadqiq olunmugdltr.] Bu mбvzrrda yazmtý Ьir srrа cligar
rпйаlliflаrdэп farqli оIагаq O.i.Popova A.S.Qriboyedovun dip-
lomatik mоsаlаIэrdэ igtirakr ila yana9r onlln ауп-аугl gaxslorla-
Yеппоlоч, Paskevig va bagqalarr ila miinasibэtlarini do аrаgdIг-
mrqdlr. Эsarda Ttirkrnanqay rni.iqavilasina geni g уеr verilrnigdir.
Mtiqaviladan sопrа irапdа yaranmlý kэskin daxili-siyasi ;arait
mtipllif tэrаfiпdэп tahlll ediIrni;dir.
;__'N.A.Kuznetsova isэ XIX asrin I yarlslnda irапtп xarici siya-
sэtini ёуrэпmig,о iгапlп хаriсi siyasatindэ ingiltara va Frапsа ila

l- Балаян Б.П. ,ЩuплолсtltlllчсL,кая uслllорuя pycc'o-up(l'.,Ku.r войн... c.lc9l

на ttлtлttзе "Шtt'". Траееduя Д.С,Грuбоеlова, Ереван, l983
2. Yепа опuп. Кровь
3. Попова О.И. Грuбоеdов-iluuulлаm, М., l9M
4. Кузнецова Н.Д. Иран в ttepBoй половuне XlX BeKct, М., l98з, Ye-
llоопuп. Полumuческtlе Ll (оцLtально-rколlJvluчесКое llолоraнuе Ирана в кон-
це ХVIII-первой половltне XIX в.-Очеркч новой u(.mоFп.ч Ирана (XIX-Hct-
mtinasibatlarin inkiEafina xtisttsi diqqat уеtiгmigdir. Эsаrdа
gёstarilir ki, XIX asrin avvollaTinda irапlп xarici siyasatinda
Баqhса istiqamэt Zaqafqaziya tnasalasi idi va bu yolda Rusiya
ila rniinasibatlэr oz kaskinliyi ila saciyyalanirdi. Giiliistan va
тtirkmэпqау miiqavil а lari trап l п zaqafqaziya siyasэti пi birdafa-
lik siiquta uýratdl.
F.ДЬdullауеч isa Rusiya-iran rniinasibatlarinin Ingiltarэrrin
iranda siyasati baxtmtndan аrа'drгmr;dlr.' Mijallif ingiltэra va
Rusiyanrn irап siyasatini tufuýdtlnntlý, bu rnosalada iki olka аrа-
srnda bag чеrап narazrltqlan ara9drnnrq чэ bu qargldutmada Ru-
siyanln Giiliistan va Тiirkmэпqау kirni qalabэlэrini qeyd etrlli9-
dir.
,Ru-
60-80-ci illarin tarix9i.inaslrýlnda XIX эsriп ачаllаriпdа
siyantn Qafqaz siyasati kirrri miihiim tnasala da пэzагdап katrar-
cla qalmarrrlg, dбчr[iп iinrumi siyasi tTonzarsindэrr bahs edan
tadqiqatqrlar problemirr bu va уа digar daracada igrqlandlrllma-
stna nail оlmuglаr.
N.S.Kinyapina XIX asrirr biгirrci yarrstnda Rusiya irrrperiya-
stnur xarici siyasatinda Qafqazrn igýalrnr baglrca maqsodlaгdan
biri hesab etmi9,r bir-inci rus-iгап rni.iharibosindan dantgarkan btr
miiharibanin Rusiyantn irап, Tiirkiya, ingiltara va Frапsа ilэ
rniinasibatlarina miihi,im tasir gоstэrоп ап ciddi arnil kimi qiy-
rnatlondirmigdir. "ikinci Rr,rsiya-iran rniiharibasi оrаfЪsiпdо,
Rusiyanrn beynэlxalq vaziyyati аrtrq xeyli mohkamlanrniýdi.
bila-
Qiinki, artlq Napoleon irnperiyasr daýrdrlrntg va Rusiyanrn
vasita rэhЬэrlik etdiyi "Miiqaddэs ittifaq" meydana gэlmiqdi".
J

Mtiallif ikinci mЁhаriьа zamanl yerli эhalinin iqýalgtlara qаrýl

rus qtivvэlari ila Ьэrаьаr и.truýduýuпtr da qeyd еtmiq,отi.irkmэп-

!. Дбс)уллаев Ф. Из uсmорuu lryc.-Ko-LlPaHcKLll опlноulенLtй u ttttелч<,-

кой полutttuкч в Иране в начале XIX в., Таtuкенпt, l97!

2. Кuняпtша Н,С, Внешняя lloлulttLlia Россuu (первой ttоловuне XlX
века), М., l96З
3. Yепа оrudа, s. l 3 l
4. Yепа orada, s. ]35
214
9ау mliqavilэsinin garhino, l828-1829-cu illar Rusiya-Tiirkiyэ
mi.iharibasina geni; уеr vermi;dir,
XIX эsriп birinci yanslnda Rusiyanrn QafQazdakt uýurlаппl
ytiksak qiymatlondiran N,S.Kinyapina va ba;qalanntn bu ma-
salaya dair аупса поqr olunmug kollektiv asorinda' hadisalar
daha genig tэsчir olunmuq va Rusiyanп Zaqafqaziyanl эlэ ke-
giпnasinin tarixi ilkin gэrtlаri araqdlnlmlgdrr. Miialliflor ХVIII
asrin ikinci yartstnda Rusiyanln xarici siyasatinda Qafqaz proq-
rаmlпlп fоrmаlаgdrrllmаsrпdап danrgarkan qeyd ennigdilar ki,
"XVIII аsriп ikinci yansrndan baglayaraq Qafqaz masalasi Ru-
siyantn xarici siyasatindэ yenidan cin rпбчqеlэrdэп birina keg-
di".' Bununla harnin masalada опlаr Ьir псiч о.Р.Маrkочапtп fi-
kirlarini bir daha tэsdiq еdirlаr.' Sonuncu шiiэIlif Zaqafqaziya-
nr Rusiyanrn beynalxalq rпiiпаsiЬэtlаг sisteminda an rni.ihtirn
amillardan Ьiгi hesab edarak gбstэппigdir ki, XVIII asrin ач-
vallarinda Rusiyanrn xarici siyasatinda Qafqaz arnili mtihiim ol-
rnug, lakin I Pyotrun oliimi,indan sопrа Ьu siyasэtda Ьir si,istliik
уаrапmtgdrr. Lakin Kigik Qаупаrgа siilhiindan soIlra Zaqafqazi-
уа siyasati yenidan ba9lrca movqeyina qayltrnlgdrr.* Эsаrdа
ХVIII asrin sonunda Zaqafqaziya masalasinda Rusiya, iгап,
Tiirkiya, irrgiltora чэ Frапsа arastnda qохtаrоfli rniinasibatlar
tahlil edilrni9dir. Mtialliflэr Rusiyanrn Zaqafqaziyanr hissa-his-
sa zabt etmasi prosesinin xronoloji ardlcrlhqla, kопkгеt gakildo
aks etdirmig, Gi.ili.istan, Тtirlопапgау ча Эdirпа siilh mЁqavilo-
lаriпа xi,isusi qiyrnat verrniglar. Опlаr qeyd еdirlэг ki. "Оdiгпо
stilhti Trtikiyani qane etmasa dэ, о, bu siilhii baýlamaýa mас-
Ьur oldu".'Bu fikirlэ l828-1829-cu illar Rusiya-Tйrkiya rniiha-

l. КuняпLtна Н.С., Блtlев М.М,, Деzoe в В.В, KaBKal u (;1lеdнля Азttя

Bc,l BtteLlttteit по.пullluке Pot,cttlt (впюрсtл половl.нLl XVll1-80-e zоiы XlX в.),
м.. l9E4
2. Yепа orada, s,39-40.
3. lVIаркова О.П. Россuя, Закавксtlье u лехidунароiные ollttпlu-tettuл в
XVIlI в., М.. l9бб
4. Yепd orada, s. l46-149
5. Кьtняпuнсt Н.С., Блuев М.М., Даzоев В,В. Gdslаrilап а,sаri, :;, l29
215
ribasinin hэrbi-siyasi tarixini tadqiq etmlý V.i.ýerernet ' de razt-
drr. Onun asэrinda miiharibanin Qafqaz cabhasindэki hadisa-
lari da tasvir olunmu;dur. osmanh hokurnatinin Эdirпа siillrii-
na mtinasibati, siilh miiqavilasindan sonra olkэdo уаrапmtq da-
xili-slyasi vaziyyat va ba9qa hadisalarin tэdqiqi оsаriп апа xat-
tini tagkil edir. Miiallif Э,dirпэ siilhi,inii Rusiyanrn Zaqafqaz,iya-
уа salrib olmasl i.iqtin son akkord kimi
qiyrrratlandirir,:
mosalosi. Qaf-
ýirnali ДzаrЬаусапrп Rusiya tэrаfiпdап i;ýah
qazin ДzаrЬаусапlа hamsarhad olan Ьбlgаlаriпiп Rusiyaya tabe
edilmosi tarixini аrа;dlrап tadqiqatqrlann asarlarinda oks oltrn-
masl 60-80-ci illаг tarixgtinaslrýr iigiin da saciyyavidir. Вr:гаdа
bohs
уепэ ilk novbada Daýrstantn Rusiyaya birla9diгilmasindon
bdan asarlari qeyd etmak lazltrrdtr. Ваri bagdan qeyd etrnak la-
zttndtr ki, 60-cr illordэ ДzэrЬаусапlп Rusiya tогаfiпdап tr-rtul-
masl lт}osalasinda уаrапmlý ananavi konsepsiya bi.iti.in QatQaz
xalqlanna da aid edillni;dir. Вu baxrmdan Daýrstan tarixqisi
V.Q.Hacryevin аsаrlагi xiisusan хаrаktегikdir. О, Rusiya-Daýts-
tan miinasibatlэrina hasr оluпmuý monoqrafiyasrnda' Daýlsta-
nrn Rusiyaya birla;dirilrnэsinin tarixi kбklalinin ara9dtrrrrl;
va I Pyotrr-rn Xozar ytiriiqtinii geniý tasvir etmiqdir.'V.Q.Hact-
y"ln .yni zatnanda Qafqazda hakimiyyati аlэ almaq rrýr,unda irап
va Ti.irkiyanin rntibarizasini da qeyd edarak yaz]шdl: "Daýlstan,
дzэrьаусап, Giirctistan va Еrrпапistап xalqlan osrnar-rlr haki-
miyyэti alttnda qox aýrr vaziyyatdэ ya9ayrrdrlar". ' Daýtstantn
Rusiyaya birla9dirilmosi tarixi prosesini baqdan-baýa tadqiq
еdэп mtiallif Car-Balakanin iýýalr, Quba xanlrýrnda Ьа9 чеrап
rniihiim hadisalэr, Gапсэ xanltýtnrn igýalr va baýqa masolalari
da genig tahlil etmigdir. V.Q.Haclyev birinci rus-irап mi.ihariba-

l. Шерелеm В.И. Турцuя ч Дdрuаноttольскtt[t лuр l829 е, М" l q75.

2- Yепа orada, .s. lбб-167

3. ГаdжuеВ В.Г. Роль Россuч в u(,mорuч Даzеспlана, М" l9б5
4. Yепо orada, .s. 109-1l5
5, Yепа orada, s. ] lб,

216
 sindo ingi Itarэnin mtihtim rоluпu qeyd еdоrэk, Giilristan miiqa-
vilэsinin baýlanmaslnda baglrca sаЬаЬlэrdап birini da ingiltэro-
nin irапа yardtmtntn dayandtпlrnastnda gбпir: "Napoleonun Ru-
siyaya basqtntndan sопrа ingiltarэ I Aleksandr iIa ittifaq baýla-
dt, oz talimatgrlartnl irапdап geri gaýlrdl, qaha yiiksak kcjmok
gostori lmasini dayandlrdl ".'
Onun fikriпсэ, Gtiliistan siilh rntiqavilosinin baýlanmasl Da-
ýrstan va АzэrЬаусап xalqlartntn hoyattnda miilriirn rntisbot rоl
оупаmrgdlr.
V.Q.Haclyel,bэhs olunan mаsэlа ila baýh rnэqalalarinin bi-
rinda "birla9dirilma" konsepsiyastntn "tarkibina daxil ollna"
formulasl ilэ avaz etrniqdir,' Bu rnaqalэnin daxil edildiyi hamin
kitab bagdan-baga Rusiya-Daýlstan qar;rIrqlr aIaqaiarinin inkiga-
fina hоsr оIuпmugduг.З Burada Daýlstanrn ауп-ауr1 Ьёlgаlаriпiп
Rusiya tагkiЬiпа daxil olrnasl i;lanilmigdir. M.R.Llasonovun
ТаЬаsаrапlп Rusiya torkibino daxil olmasl haqqrnda maqalosia
АzаrЬаусап arazisinda саrауап еdэп hadisalэгi эks etdinnak
baxlmtndan mагаqlldtr. Hamirr miiollif bundarr оччаl ТаЬаsаrа-
nrn Rusiya tаrkiЬiпэ daxil olrnasl haqqlnda аупса mопоqrаfiуа
da па9r еtdiгmigdir.'
M.R.Hasonov бz asarinda Quba xanhýrnrn Rrrsiya ila rni,ina-
sibatlэrini, dernak оlаr ki, ba9dan-baqa tasvir etmi;dir.6
Эdalat паmiпэ qeyd olunrnalrdlr ki, V.Q.Haclyev Qafqaz
xalqlarlnln Rusiyaya qаrýl, tirnr_rmiyyэtla tiz azadlrqlarl rrýnrnda

l. Гаdжuсв В.Г. Роль Pocc,tlLt в u(,mоl)uч Даzеспшttа, с. 209.

2, ГаOжuев В,Г. Вхож.с)енuе ,Ща?ес,tttttна б сосrпав Pclccutl, Рус,tко-,Ща-
zecпlaчcKate взалt"лlооlлlноu.енuя в XVI tluч.lле ХХ вв., Ма,rачкала, l988,
с. l 6-35
3. Рус,ско-,Щаzеt,tтlанскuе взаuмоопlноuлеl!uл в ХVI начале ХХ в. Mct-
хачксuла, l988
4. Гасанов М.Р. К вопросу о B,roxi\eHtttt Табасарана в c,octttaB Роt -
сuu.-Русско-!а?еa,пшнсхLле взаLlлооллlноulепuя, с, бl-бб
5. Гасанов М.Р. Из uсmорuч Табаt,сцлана (ХVII|-нач. XIX вв.), Ммач-
кала, l97б
6. Yепэ orada, s. 89-94
miibarizэsini da rnkar etmomigdir опuп A.M.Pikmanla birlikda
-
yazdrýl mопоqrаfiуа' bu baxtmdan saciyyavidir,
вйs etdiyimiz problema V.Q,Hacryevin iimumi redaktorlu-
ýuilэnaqrolunanvaRusiya-Daýrstanrniinasibэtlэriniбztinda
Бks etdiran sanadlэr toplusunda da rast galmak rniimkiindiir.r
Flamin kitabda I Aleksandr tarofindan Flasonoli xanln Dorband
xant tayin olunmast haqqrnda farmant,'ýеух Эli xanln
Rusiya
ila miinasibatlarini aks etdiran sanadlorj va Gtiliistan siilh rnii-
tad-
qavilэsinin tam matnini'va bagqa materiallarrn gtistarilrnasi
qiqetdiyirnizmasэlaninoyranilmosiiigiinmtihi.irnohэmiyyat
kasb edir.
DaýrstanvaýimaliQafqaztarixirrdarriinrttmi;akildabalrs
edat-tэsarlardadaýirnaliAzarbaycanlnRttsiyayatabeedilmasi
ki-
rnasalalarina toxunulmugdur. Daýrstan tzrгixirrdan bahs еdэп
xarr-
tabrn ikinci сildiпdэ" Саr-Ваlаkэп, Gапсэ xanltýt, DаrЬопd
prosesi
lrýr. xiisusila, Quba xanlrýlnln Rusiya tarafindan igýah
qisa icmal fonnastnda veгilmiqdir. Kitabcla Rr-rsiya-iran miihari-
ЬэIоri dбчrtiпdа ДzаrЬаусапdа Ьа; чеrап bozi harbi-siyasi рго-
seslэr da tahlil edilmiqdir.
mеу-
Rusiya-iran mtihаriьаlэri zamanl Дzаrьаусапlп mtihаriьэ
dantna qevrilmasi baqqa Ьir frmrrmi xarakterli аsаrdэ daha geni;
aks etdirilmiqdir.' Br"rrada ýimali ДzэrЬаусап хапlаппtп Rtrsiyaya
qаrýl rntibarizэsindan bahs olunmu;,* ýimali АzаrЬаусап хап-
liqlannrn (xiistrsilo Rusiya ila daha inadlr lniibariza араrап
r\c,
!, ГаdхuеВ в,г. ПltK-tt,lctH д,м, Велuкrrc lР.Т('(''\и(' револtоцчонные
l972
локl)шtlы о борьбе zoptleB ,[|ctzec,пtaHct ч Чечнu, Мсtхсtчкала,
2. Русско,,Щаzеспlаll(хL.е o,1|lloLtlel,Itя в ХVl!I-началс XIX вв,
(CбollttttK

t)окуленпtов) (Поd реr). В.Г.Гсiхuева), м" /9,ч8

3, Yепа оrасlа, s, 252,25-1

4. Yепа orada, s. 285-300
5. Yala orada, s, з0б-309
6. Испюрuя,Щаzесttлсtна, пt.ll, М,, l9б8
7. Испtорuя нароdов CeBepHozO Кавказа' KtltleLt XVIlI B,-l9l7 z,, (Пiп|

реd. Д.Л.Нарочнuцкой), М,, l988

8. Yепо orada, s. 24-25
218
 Quba xanlrýrnrn)' Rr-rsiya hakirniyyati alttna keqrnasina xtisu-
si qiyrnat verilmigdir,
Kitabda ikinci Rusiya-iгan mйharibasi Zamanl Yelizavetpol
va ýаmхоr doyriqlari ilэ yanaql, ýuganrn mi.idaflosindan,' Ьэhs
edilmiý, Mustafa xan, Sэlim хап, Наsап хап Vо baýqalarrnrn Ru-
siyaya qarqr mtibarizэsina mэпfi rniinasibclt ifЪdа olunrnuqdtrr.
Тtiгkmэпgау miiqavilэsi dэ kitabda qarh оluпmuу чэ опа ytiksak
qiyrnэt verilmigdir.
Giirclistanrn tarixgilэrindan s.p.kalandadzenin аsэriпdа
"Qafqazln Rusiya ila biгlagrnasinirr rntitaraqqi aharniyэtindan''
bahs olunlnus,' эsаsэп оsаriп girig lrissasinda tirntrrni
Qafqaz
konteksindon 9lxlý etrnig miiollif yeri goldikca о zalnan ir".-
baycanrn qarbinda Ьа; verrniq; hadisalara dэ tохuпtпu;dur.
A.y.pantsxavanln monoqгafiyaslnda Qafqazln va xususilэ
Giirci.istan чэ ona qonýu arazilarin Rusiyaya иье ecliIrnasindэn
sопга qarizmin bбlgada piriitdriyii miistamlaka siyasati aks
оluпmuýdrзг.' Lakin buna Ьахmауаrаq эsаrdэ
Qafqazln Rusiya-
уа birlaqdirilrnosi mtitэraqqi hadisa kirni qiymэtlэndirilrni gdir.'
l978-ci ildэ "Ermonistantn Rusiya tarkibino daxil edlimэsi-
nin" I50 illiyi Ьауrаm kimi qeyd oltrnnrugdur.o Bu rniinasibatlэ
,Errnanistanrrr (kegrnig
irачап xanllýrnln-M.э) Rusiyaya Ьirlэg-
dirilrnэsi tarixina yerridan baxllmrgdrr. Рrоьlеrпэ dair sanadlar
toplusunun' redaktoru S,P.Aýayan bu mэsэIапi yenidan daha
genig qakilda tadqiqat obyektina
9evirmigdir.' Bu topluya l800-
l., Испtцлuл ttapot)tM CeBepHozo KttBKayt. Коне_ц WItl B.-l9t7 z., с. 2*30
2. Yспа oracla, s,43
3, Калаttdаiза I!.П, Учасtttuе Грчзuч в кульпtурно[t tt сlбulесmвенньtit
жuзнu Pocc,Llu в первоti половultе XIX века. ТбшлLtсrt, lgt]4
4. IIанцхава Д.Я, Очеркlt аzрарrюй Llclпopu.l Г1l1,gцч ttepBcl[t
tlоловч-
Hbt XIX века. Тбилuсu, t9б9
5. Yепа оrасlа, s.5-6
б. !рчлбсt навекu-Маmерuалы ttразс)нованttя ]50 лепtltя Bxtl;Kde rtuя Ар-
ленul! в (,(|спtав Россuu, Ереван, l980
7, Прuс,оеduненuе Восmочной Арменuч к Россtlч (Сборнuк
doKy,lleH-
пlов), пt.l (l801-18l3), (Поd. ped, Ц.П.Дzална), Ереван, t972
8, дzаяtt Ц,П, Роль Россцц в uспорчческuх сl,dьбах сtрлян.коzо Hapoict
(К l50 Jrcпuцо llрuсоеduненuя Воспtочной Дрленuч х Poccutl),
М., lg78
18l3-cii illara aid sапэdlэr daxildir
yiiri.i;Iari чэ еr-
Bu sопэdlаrdа Rusiyantn irачап xanlrýrna
aks olunur. Kitabrn giri-
manilarin rus qiivvalarina fэаl komoyi
ginda redaktor Ermanistanrn Rusiya уа
birlagdirilmasi tanxtnt
iravant hi.icrunla
yrýcarn qaki lda aks еtdiгmig, rus qo;unlanntn
Gапса-
ala bilmama sinda rus gепеrаllаппl gi,in ahlandrnnrgdrг.'
irачапtп
nin almmast va Qarabaýrn Rusiyaya biгlagdirilmasi
altnmast еr-
tezliklэ azad edilacoyino tirnidi аrttпгdt Goncanin
rnanilar tarafindan sevinclo qaг;rlandr"
Bu miiallif уuхапdа
biгlэ9dirilrnэsinirr
adl gokilmig monoqrafiyastnda Ennanistantn
ikinci mэrhа lasinэ (l826-1828) xiisusi diqq эt уеtiппi;, btt
tln plarrda igrqlan-
dбчrdа general V.Q.Madatovun faaliyyatini
lasinin tahlili va tarixt
drrmlgdlr. Эsаrdа Tiirkrnangay mirqavi
Tiirkmonq aV tпu-
ahэmiyyatina bбyiik уеr aynlmr ;drr. Miiallif
qiavilasindon sопrа asasall irэчап
xanlrýr arazisi bazasl asasl nda
] S.P, Aýayan
Ermani vilayatinin yaradtlmastn r da gбstагmi;dir.
yaýayan biitiitr
Ttirkrnangay rTiiqavilasinin Zaqafq aztyada
i dafalarla qedy etrTi9dir
xalq larrn hayatrnda misilsiz ahamiyyэttn
Rttst-
Taqri ban eyni miiэllif movqeyi btittin Zaqafqaziyantn
qtsa tartxt tэsvlrl ni чеrэп Q.A.Qaloya-
уауа Ьirlэgdiri lmostnin
АzаrЬаусапtп
пlп asarindo do addlmbaqr hiss оluпur,' Эsаrdа
hэsr edilmigdir
Rusiyaya birlagdiril mosina dэ ayrlca Ьбlmэ
Q.A.Qaloyan l828-c i ildэп sonra
Zaqafqaziyaya Tiirkiya va
konkret faktlar da
iran ermanilarinin koqtirtilmэsina dair xeyli
gэtirmipdir.'

Прuсоеt')ttrctше Восtttочttо[t Дрменltьt

к Россuu ( Сборttttк doKy-Matt,

пtов), пt,I (t801-181-1), c,l8

2. Yепа оrаdа, s.24
суdьбах ap,llяll(Kolo l1,1,
3. АzаяН Ц,П. РtlлЬ РоссuЧ в LlспlорL,че(,Кuх
роdа, с.220 /л.._,,_,,
4. Галоян Г.А, lt нароr)ы Закавказьл (Очеркu полulllLlцеск(lLl
Pocc,ttu ()к,
брелен dll побеdьt Велttкой
uсmорuч u.Y BзaLLаoonlHtluleHuit с dревнuх
mябрской соцuалu(,tllllче<,кой революцuч),
М" 1976

5. Yепа orada. s. l25,153

б. Yепа orada, s. I76,178
22о
 Belэlikia, 60-80-ci illarda ýirnali Azarbay cantn Rusiya tэrэ-
findan i9ýa[r probleminin tarixqtinaslrýlnda masalanin ёугэпil-
mаsiпdэ bir slra sociyyavi xi,isusiyyotlar fогmаlа;mrg vo bu xii-
susiyyotlor probleminin <iyranilmasin da 60-80-ci illari <itэп
dбvrlardan fэrqlondirmi9dir.
Owala, 60-cI illari оrtаlагrпdа ..ýimali АzаrЬаусапtп .Rusi-
уауа birlogmosinin 150 illiyi yiiksak saviyyoda Ьауrаm edilmi9''
va "tэrkiЬiпэ daxil olma" konsepsiyasl fonnala;mrgdir.
Sonra рrоЬlеmа dаiг iri hэсmli va daha dагiп elmi axtarrgla-
rа osaslanan, biitiin dtiчri-i ohata edan mопоqrаfiуаlаг tneydana
gэlmigdir, Daha sопrа ýirnali Azarbaycanln ауп-ауrl ЬоlgаIэri-
nin Rusiya tэrаfiпdап iqýalrna dair аугlса tadqiqatlarIn aparrl-
rnasl igi geni;landirilmi;dir,
ýimali Azarbaycantn Rusiya tогоfiпdоп igýalt masalasinda
"torkibina daxil olma" konsepsiyastntn meydana galmasi ila
alaqadar оlагаq, bu prosesin ilkin tarixi
ýаrtlаriпiп aiagdrnlmasI
geniglandirilmiq va bu tnasэlo ila baýlr ХVIII asrda АzоrЬау-
can-Rusiya lTiinasibatlaгinin inki9afr tadqiq olunmuqdur.
АzагЬаусапtп bбlii;diiriilrnasinin sababkan va igtirakgllarl
olmug Rusiya va iranln хагiсi siyasot mаsаlаlагi, bu iki dtivlat
hrastndakl miinasibatlarin araqcltгIlmast prosesi davarn etdiril-
migdir.
60-80-ci illarda ýimali Azorbaycantn Rusiya tarafindan i9ýa-
lt рrоБlеmiпiп tarixgiinaslrýrnda masalanin Йаhiууаti daha qa-
barrq gakildэ gtistarilmiý va daha dаriп elrni axtair;lardan istifa-
dэ olunmasr genig miqyas almtqdIr.
 ч FэSiL
ýiмдl-i AzэRBAvсANIN кusiуд
такагilчраrч iýёдLI рRовLвмitчitч
TэnqiqiNDa yENi isтiQдмэт
( "isýal" koпsepsiyast )

80-ci illarin sonundan baýlayaraq ДzэrЬаусап tarixinin ауrl-

ayrl problemlarinin todqiqindo yeni fikirlаr, yeni ахtапý iisrrlla-
rlnln yaIanrnasr miigahida olunurdu. Hamirr fikirlar, ideyalar va
yeni-yeni taptntrlar 90-cr illarin birinci yarlstnda ауп-ауll kon-
sepsiyalara, fikir саrауапIаrtпа qevrilmaya baqlamt9drr,
"ýirnali Azarbaycanln Rusiya tarafindan igýalr" problemi 90-
cr illarin baýlanýrcrndan etibaran tadqiqatqtlaпn nazar-diqqatini
daha gox calb еdir. Рrоьlеmiп tahlilindon Ьэhs еdэп rni.ialliflor
mаsэlапiп yeni tarixi baxrg aspektindэ аrаgdtrrrlаr. Btr dovrdэ
Ьir srrа mtialliflar artlq "tarkibina daxil olma" kosepsiyastndan,
demak оlаr ki, tamamila irntina etmi9, рrоsеsа asil elrni чэ gеr-
cakliya miivafiq mёvqedan уапаqmаýа baqlamrgdrr,
Bu baxlmdan ilk novbada C.M.Mrrstafayein asarini qeyd et-
mak lazrmdtr.I Dissertasiya iginin' 9ар olunmu9 fогmаsmdап

l. Муспшфаев Дж. м. Северные хан(,mва Длсрбайd>lizна tt Рrлссttя

(конец ХVIII-нач(ма XIX в,), Баку, l989
2. Мусmафаев ,Щх. М. Дзербайdxано-русскuе оtлllлоurенuл tta рчбаже
xVIII-Xж вв., Двmореф.t}ьtс.на collcK.KaHl,ucпt,HavK, Бак1" l98з

222
 ibarat olan bu osarinda mii эIlif birincidon forqli olaraq rnasa-
lalari daha аtrаfll izah etmiq , problernin daha aErq gakilda qol,u-
luquna сэhd gбsiormigdir.
C.M.Mustafayev ХVIII asrin sonu-XIX эsriп avvallarinda
Azarbaycanda yaraпnlý gorgin ictimai-siyasi vaziyyatin ba9hca
sababini xanlrqlar arasrndakt qaki;molarda gсirmфdiir:''ХVIII
аsriп sonu xlx аsriп awallorinda
ýimali Azarbaycarlda vahid
harbi-siyasi birlik уох idi. Ауrr-ауrr xanhqlarln ciz аrаlаппdа da-
imi diigmangiliyi, onlarrn zэiflamasino sаБоЬ olur ча xarici
dii9-
manlarin cilkayэ gэliqi iigiin alverigli garait yaradlrdr''. I Bu ха-
псi dii;папlаr srrastnda mtiolliГ ilk ncivbada Tiirkiyo, irап va
gаr Rusiyasrnl qeyd edir. r Эsаrdэ bu dcivlэtlar
arasrnda hагьj-si-
yasi. tniibarizani. iran, Tiirkiya. hаmgiпiп опlаrl
hirTaya edan
Ingiltara ча Fransantn Zaqafqaziyad.a lrayata keqirdiklaгi siya-
satin qtsaca socilyalэndiгdikdan sопrа rniiaIlif Zaqafqaziya lna-
salэsindo Rusiya imperiyaslnln mi.istomloka9i siyasati rizarinda
dayanrr: "Zaqafqaziyanl аlэ kecirmok tigiin bagqa iddiagt-gar
Rusiy_asl kithyat qаdаr di,i;iiniilmti; siyasэt hayaia ke9irirj;.
О,
Zaqafqaziya hаkimlэriпi danl9rqlar yolu ilo ciz tаrаfiпэ calb et-
lTaya сэhd gбstarirdi. Ba9qalarrndan farqii olaraq rus garizrni
бz
miistamlakэgi siyasatini, Zaqafqaziy а xalqlarrnr iгап-Тiirk taca-
viiziindan qonrmaq ýЁаrl aItInda gizlodirdi... Rusiya Zaqafqazi-
уауа qаIýl ciz siyasatindo "inca чо ehtiyatlr'' hэгаkоt еdiгdi''. '
C.M.Mustafayev gKistorir ki, Zaqafqaziya xalqlannrn iran va
_
Тtiгkiуауа qargI miibaгizasi Rusiyantn bu siyasэtina xeyli k6-
mok edirdi. оsагiп sonunda miiallif qeyd edir ki, Ьtittй Ьчпlаr
ýimali АzэrЬаусапlп Rusiyaya birlagdirilmasi iigiin gэrаit yara-
dtrdt. а

C.M.Mustafayev burada .'birlogdirilma''nin ilkin

;aПlorindan
l. Муспафаев !х.М Северные ханспва Дзербайdiкttна ц Росс.чл. с..37
2- Yепо ora<la, s. 69
3, Yепа orado, s. 72
4, Yепа orada, s, l09
 yi.iksok taTixi
bahs etsa da, опа iiziintin t lk axtang lаппdа oldtrýu
ahamiyyat vermamiqdir.
Mtiallif sonrakt axtanglannda artrq bu "birlaqdirilma"ni inkar
etmig va "igýal" konsepsiyastndan 9rxr9 etmi;dir,
Moqalalarinin
birindэo,GoncaxanlrýtnrnRusiyatorofindэniqýalrrnasalasin-
don bahs еdаrаk hticum zalnant qаhаr ohalisi аrаSIп_
У^Zff'."Вu
daolanlorinyaralanlannvaэsirgбti.iri.ilэnlarinsaytroinlarla
hesablantrdt".'
LakinC.M.Musatafayevdanavval,qarizпrinýirnaliдzarbay-
canda rni.istamlэkэ siyasati baýqa mtialliflarin
elmi ахtапýlапп-
da tlz aksini tapmr9drr. M.Д.isrnaytlovun tэdqiqat
iýindэ qariz-
mir-rдzаrьаусапdа hayata keqirdiyi iqtisadi siyasatin miistаrпlэ-
ДzагЬаусапtп
kэqi xarakteri tanqid olunrnu9dur.' Mtiallif ýimali
Rusiyaya tabe edilrnosi zatnant qaгizmin bolgadэki
пrаrаýtпl
"Qаrizm
konkret faktlarla gбstаrmigdir, о. yazff"
АzаrЬаусап
sanayesinin
torpaqlarrnl tlzйno tabe etdikdan Sопrа, оrапl Rttsiya
xammalbazarlanndanbiTinaqevirmaksiyasэtiniiglayibhaztrla-
mtgdlr".
ýimaliAzarbaycanlnRusiyaya..birlagdirilnrasi''prosesinda9a-
rizmin yerli miisalman ahalisi ilэ miinasibati masalasi
ilo baýlr
laztmdtr,'
E.S.Mommadown apardrýr ehni axtan9larr qeyd etrnэk
xlx эsгiп avallarindэ garizmin zaqafqaziyada уеrli ali rniisalman
ziimralarina mtinasibэtinin iiq marhalasini farqlandiгmiqdir:
..Birlaýdirilrnэdбvrtintiahataedэnbirincidбvrdaimpeгiya

l. Мусtпсtфаjев Ч.М. Канча шоhаlлч XVlII aclltttt

cott1,,XlX acpuH .авал-
пtарu,r",u" uробп,лларч (Mazct;taltap ttlotuty<,l,), l huс',
ларuнdа,Азарбаjчан
са, Бсtкы, l993, с.61 в ДзербаЙё,ltане
2, Ислачлов М,д. ЭкоttолLlческая полullluха L|upu,]л(r Баку, l988
соuск,канi,uс,пl,ллаук,
в 30-60-х zodax XlX BeKtt, Двttttlреф,dt,lс,на
3. Yепа orada, s. ]4 ,,
4, Ма,tцеdов Э.С. L|арttзл L, высurее лусульман(кое
сословне ,aKctB_
_,_,
оmноluенtлй, нача,/lо XIX B"l9l7 z,)
казья (проблема сословllо-зеле,пьных
Авп,tореф.с)ttс.на соuск.канd,uс,m,наук, Баку,
l987

224
 ali miisalman silklэгinin daxi li rnasalэlarina qarl;tnarnaq .siya-
sotini yiirtidiirdii. 30-cu illari эhаtа edan ikinci mаrhоlаdа isa
Rusiya hёkumoti, problemi nizamasalma yollarlnt ахtаппtg, 40-
cl illardan Ьа9lауап (daha doýrusu, l842-ci ildэn) iigiincii rпэr-
halada isa qarizm yerli rntisalman tЪоdаllаrlа yaxrnlasmaq
рriп-
sipini irэli s{irnrti;dtir". l Qaгizmin yerli mi.isalman feodallarr ila
mtinasibatlarinda prriitdiiyti siyasati, rniiallif son natica kirni
irnperiyantn miistarnlakogi mэqsаdlаriпа xidrnat gбstаrап
bir
xott kimi qiymэtlandirrnigdir.'
ýimali Azarbaycanrn Rusiya tаrаfiпdап iqýalr dovriinda 9а-
rizmiп hayata kegirdiyi uqra, -jiyurata dair й.q.aboullayevin
apardrýr ахtапgIап da qeyd etInok lazlmdrг. О. mаqаIэlэriпlп
bi-
гiпdа gaгizmin АzэrЬаусапdа аqrаr siyasatinin istismarqr mа-
lriyyэtini aqrb gёstаI,эrаk yazlr: "Bu dбчrdа inzibati idаrаlаr is-
tismar dairэsini gепiglэпdirmаk yolrr ilo xazinanin galir tnanba-
larini artrrmaq rnaqsadi ila эуаlаtlаrdа vergi чеrэпlаriп saylnl
miiэууапlаýdirmэуа 9alrgrrdr... Bazi hallarda yerli idаrэ гаislэ-
ri sakinlarin maqýuliyyatini nazara almadan qanllnsuz vergilar
tэуiп edirdilar". ]
. M.Q.Abdullayev "Ьirlэýdirilmа" d<ivninda irтреriуапlп аqrаr
siyasatini hayata keqirilmэsi уоllаппl ауtгd еtmэуа
9ahgmrgdlr,'
опtпr fikirlorina gога, bu sahoda irnperiyanIn hэуаtа kegirdiyi
todbirlaridan biri "уеrli feodaIlarla yaxlnlaqmaq va опlаrrп daxi-
Ii htiquqlannt saxlamaq siyasati olmuqdur...
Qarizmin уегli tЪо-
dallarla mtinasibati, опчп аqrаr siyasatinin morkazinda duпtr-
du"'Qarizminуеrli feodallara miinasibatinqda onun yeritdiyi

]. Мамеdов Ь,С. Gс;stаrilап asari. s, l2-I3

2. Yепа oracla, ,g. 25
,1 Дбdуллоjев М.Г, Чарчзлturt Дзорбаjчсtнr)tt Lt?P.lp
.,ujасапluнuн ucllll.(-
.ьtарчьt Лсthujjаmu (XIX .jl,зuлtлujuп бttрuн,ьч ()пl)lз
lulu),-XJX acpda Дзар-
бсtjчлньtн azpap ?урулуulу. Бакьt, l988, с.tЗ-t4
4. Дбdуллаев М.К. Дzрарная полumllка
царLr}tr!а в Азербойdжане в пер-
Bot1 хtреmu XIX века. Двmореф. duс,на
соuс.к.хонd,ur.u,.пау*, i.*r," tt B9
5. Yепо orada, с.18

225
miistomlaka siyasattnln lnor halalora boliinmasinda M.Q.Ab-
dullayev E.S.Mammadovla raztlagtr,
М.Q.ДЬОullауеч oz tadqiqatrnda imperiyanrn bolgado digor
sosial tabaqalori ila miinasibэtinin araEdrrrlmastna da
geni; уеr
verrnigdir.
M.M.Giilmalryevinasarinda'dagarizrninbбlgadahayatake-
qirdiyi аqrаг siyasata toxunuhnu;dur. Rr-rsiya-iran rпilhаriьаlэгi-
nin бlkanin tasarriifatrna daýrdrcl tasir gбstаппаsiпdэп"' balrs
edan rniiallif qaгizmin аqrаr siyasotina tonqidi miinasibat basla-
rnigdir: "Zaqafqaziya. о ciirnladan dэ АzаrЬаусап Rusiyaya
bir-
laqclirildikdэn sonra rtls qarizminin baýlrca vazifalarindan
biri
bu olkalari бziiniin irrki;af ehnakda olan sanayesi i.igiin safi; Ьа-
zarlna va xammal bazaslna qечiппэk idi",'
M.M,Gtilmaltyev da qarizrnin yerli feodallara rTiinasibatinin
опuп аqrаr siyasatinin baglrca taгkib hissaIarirrdarr biri sауаrаq,
Ьu mosalada onun ikili siyasat hayata kegirdiyini qeyd
etmiýdir:
.....avvaldon birloqdirilmanin ilk illarindэ keqrniý lrakirn feodal-
lагr zaif salrnaq lazttn idi, bunrtn tiýiin isэ "totpaq iizэrinda
xii-
susi miilkiyyot olmamlqdtr" bahanasi ila опlагr. xtisuson дzаr-
baycantn Rusiyaya birla;dirilrnasina diigrnэn lr' iinasibat Ьэslэ-
yan feodallaгr torpaq rtriilkiyyatindan rпаhпrtп etmak kifayэt
i6i. oig", tагаfdап isэ garizrn bu yolla эlа keqirdiyi tоrраqlаrl
hamin sinfin ntimayandalarina paylatnaq, опlаrl бz tаrаfiпа
qokmakla бlkаdа mtistamlэka siyasati араппаq irqtin оzйпэ si-
yasi аrха уаrаtmаq fikTindэ idi".'
M.M.Gtilmalryevin doktorluq dissertasiyastnda' da bu mэSа-

l. Кl,ллалыjев М.М. XVIlI at,pltH сон рубу,ХlХ асрuн бulluнчu jctpbt,

сынdа А,зарбаj,tлн KaHduHLlH coc,ulJl-ll?tttucadu сlll/,_укlп_}р_1" Бакьt,
l989
2. Yепа оrаdа, s.2]
3, Yепа оrаdа, .c.l40
4, Yепаоrаdа, c.141,142,
5. ГюLtмальLев м.М Соцttальнtл-эхtлномLlческая спц)укпlура
Северо-сtзер-
llоловuна XIx
баtidханской t)epeBtttl (послеt)няя чеlllверmь ХVllI-tlервсtя
вв.), Авпtореф.duс.на соtлск,dокm,uсm,наук,
Бак1" l990

226
-
 1оlоr mtialIifin ba;l lca elmi maqsэdi baxlmtndan nazэrdan kegi-
rilmigdir.
N.F.Axundovr"rn 80-ci illэrin sonunda па9r оluпmuý mопоq-
rafiyastndal (asasэn sаlпаmаlэr asasrnda)
Qarabaýln yaxrn keg-
migi, baghca оlаrаq Qarabaý xanhýtnln siyasi tarixi araqdtnlml9,
eyni zamanda xanlrýln ictirnai-iqtisadi чэ mэdопi tаriхiпэ пэzаr
saIlnmt9dlr.
Qаrаьаý хапllýlпtп siyasi tarixinin nazardan kеgirап rntiallif
Qacar va Zubovlrn АzэrЬаусапа yiiri,iglarini da tэhliI etrniýdir.
о, V.Zubovun yiirйýi,ina rniinasibat barasind а yazt-. "Salnama-
gilarin hamlsl gox sadaloviiikla rus dбvlatinin l795-ci ildэ Za-
qafqaziyaya, xiist-lsila Azarbaycana qоýuп gcindannэsini gariz-
rnin zqaqfqaziya xalqlarlna etdiyi totnannastz Ьir "kбmоk" kirni
сliуmаtlэпdirirlаr. Эsliпdа isa garizrn "kcitnэk adl ito oztintin
ZaqafqaziYaya q аrýl miistam lokag i l ik plan l arl nt hayata kegiri r-
di. Yerti feodal hakirnlarinin Rusiya dovlatinэ kбmэk iigiin rnti-
гасiаt etmasi, Azarbaycana, onll zэngin ХаzаrЬоуu ауаlаtэlаri-
пэ qoýun gэkrпаk iigiin Ьir Ьэhапа oldu. Burnu xlx asrirr эччаl-
lэriпdа Ьаg чеrап birinci rus-iran miiharibasi Ьir daha siibrrt et-
di. Mtihariba naticasjndэ ýinrali Azarbaycanl iqýai etdikdan
ьопrа rus dбvlatinin irап ila Gtiltistan stiihti Ьuдй,пus, bizirn
rntilahizэnin Ьir daha siibut edir''.r
N. F.Axundovun Ь irinci Rusiya-iran rntiharibasino miinasibat
masэlalэsindo da sаlпаmэ9ilэrlэ razrIa;rntr:
"Sаlпаmаlэrdэ сitэri da olsa, Ьiriпсi.Rus-iгап miiharibasin-
dan bahs оluпur. Yеri galmiqkon, onu da qeyd edak ki, I nts-
iran mйhаriЬэsi salnarnalarda о qэdаr dэ obyektiv, diizgtin igrq-
landrnlmtr".r Mtiallif Ktirakgay mi,iqavilasina mi.inasiБэtda do
sаlпаmЭ miialliflэrinin rusрэrаst movqeda durrnalannl aglb
gёstarmiýdir. Ktirakgay mriqavilэsinin mi,ixtalif qaynaqlarda

l. Дхунdов Н,Ф. Гарабаz ссlлналаJюрu, Бсtкы, l989

2. Yепа оrudu,
s. l02-]0з
3. Yепа orada, s. l29-1 з0
 sailanrlan vo son illarda' па9r edilmiý matn indan aydrn оlur ki,
bu rni,iqavila Rusiyanrn Qarabaý хапltýmtп rntiharibasiz iýýal et-
mэsinjan bagqa Ьir qey deyildir. Lakin N,F,Ахuпdочuп qeyd et-
diyi kimi, salnamalarda brr miiqavila "knyaz Sisianovun Qara-
Ьаý xanlrýrnln rus imреrаtоruпа sodaqati haqqrnda andtnl
qэbul
etmasi"' kimi qiymatlandirilmi;dir.
N.F.дхuпdоч bu аsэriпdа mауоr D.T.Lisaneviqin хауапэtiп-
dan. onun fitпэkаrhýа ol atmastndan', qarizmin Ьu mosalэda la-
yaqatsiz rnбvqeyindan, Qarabaý xanhýrnrn laýv edilmasina,
iKinci Rusiya-iran miiharibasi. Tiirkmangay rntiqavilasi чэ Ьа;-
qa hadisalardan geni; bahs etrni9, sаlпаmа]агdэ Rusiya igýalrrra
verilan qiyrnatla raztlagtnamtýdtr: "QагаЬаý salnarnэlarini уа-
zan XlX аsr дzаrЬаусап ziyalllaпnrn hamtsl Qarabaý xanlrýr-
nrn Rusiyaya birla9dirilmasini rniisbat hadiso kimi qiymatlan-
dinnig, btr tarixi aktrn biittln ДzаrЬаусап xalql Ёgiin diinyэvi
ahamiyyati olduýrrntr gёstап-п i9lar".'
Rusiya tara-
Qarabaý salnamalarinda ýimali Дzаrьаусапrп
findan igýalr masalasinin i9lqlandrlllmasl M.S.Isgandэrovantn
maqalasinda da konkret olaraq бyranilmigdir,5
va bu-
фаrаьаý xanhýtnln Rusiya tarafindon igýalr rnasalasi
пuп ЬбlgаПiп sonrakt tarixi inki9atlna monfi tasiri Q.Э.Qeybtll-
layevin Ьsаriпdэ da qrsaca поzэrdап keqirilrni9dir.o Miiэllif xan-
lrýrn Rusiyaya tabe edilmasindэ оrаdа yaýayan еrmапi ahalisi-
nin xйsusi rоlu olduýrrnu da qeyd etrnigdir,
Oz tadiqaqtlannda G.N.ismayllova Qarabaý xanltýtnm"
-лу?авuласu
l. Гсryобоz хоны чла Рl,сuуt Lcultepujctcы арасыw)а Куракчаj
(лаmн_t, Бакы, l992
2, Дху-нdов Н,Ф. Giistarilaп аsаri, s, l34
3. Yепа orada, s. l47
4. Yепа orada, s.I52
5. Исхенdерова М.С. ДзеllбсtГtdхано,русскLlе оtlноше,!Llл конца ХVIII,
XIX вв. в mруdм азерба[ltlжанскuх LtcmopuKoB-xpolucltloB XIX ве_ка,,Из,
весmuя АН Азiрб. ССР. (серuя tзспt,фuл, u права), /988,
NlJ, с, 29-36
б. Геjбуluчljев Г.а. ГаиfхЕ (еппtIк ва cujacu mapt,BuHa Dclup), Баьь l90
7. йrмачrrова г.н. Испlорt,lя zороr)а Шушы в ХIХ-начале ХХ вв,

(1800-1g17), Двmореф. duс.на l,tluc,K,KaHd,ucm,HayK, Баку, l987

228
 N.R.Mammadov isa Quba gahari va Quba xanltýtntn' Rusiya
tэrаfiпdоп i;ýalrna dair konkret xtilasalэr чегmigdilаr
90-cr illэrin'avvallarindan Ьаýlауаrаq
ýimali Azarbaycanln
Rusiya torafindan iqýalr mэsalasinin ciyrэnilmasinda "i;ýal"
konsepsiyasl fоппаlаýmаýа ba9ladl. Bu dочrdа
рrоЬlеmiп halli
yolunda ахtапqlаr араrап miiolliflor Azarbaycantn Rusi-
ýimali
уа tаrэfiпdэп mahz igýal olunduýrtnu konkret faktlar osastnda
siibut etmaya gallqlгdllar.
ýirnali Azarbaycanln Rusiya tэrаfiпdэп igýalr probleminin
ciyranilrnasinda bagqa konsepsiyalar kirni yeni "igýal" konsepsi-
yasl da tэdriсап yararrrTaqdadrr.
90-cl illаrdэ Ьir slra rntialliflar problenra hasr оluпmuý yeni-
baxlglt rпаqаlаlаriпdо "igýal" korrsepsiyasrrll biitiin aglqllýl ilo
gбstаrmiýlэr. Bela lпаqаlэlэriп birinda Ganca xanllýtnln Rusi-
уа tэrаfiпdап igýalt lnasalasi агаgdtпlml,sdrr,' Маqаlэdа Gапса
xanlrýlntrr qrsa horbi-siyasi tarixi, gепеrаl sisianovurr Gапса
Ёzагiпа yiiriigii, cavad xan-sisianov mtikalirnasi, birinci tarafill
miidafiogi. ikinci tarafln isa tacavtizkar siyasati aqlqlanrnrgdlr.
Daha Sопrа rlls qоquпlаппtп l804-cii il yanvarrn З-4-dо Gэп-
canin i;ýal etrnosi чэ ;аhэri tamamilэ daýrtmasr qeyd olunmu;,
rniiallif irапlа gаlэсаk rniiharibada iýýal оluппruý Gancanin Ru-
siya iigiin miihiirn plasdann rolu oynayacaýl naticosino galmi;-
dir.'
V.Umudovun moqalasindэ О isa ýaki чэ ýirчап хапllqlаппlп
igýallndan, Ьurаdа da Rrrsiyanln a9lq iqýalgl va tacavtizkar siya-
satindэn, Аzэrьаусап хапlагlпtп Rusiya ila mriqavilэlari imza-

l. MaLileiaB н.р. Ис.пttлlлllя eo1loda Кубы в ХlХ-начаLrc ХХ вв., дв-

пtореф.duс.на сtluск.канd.uслп.нсtук, Баку-, l98g
2. Бабаев Э.Т, Из uс,пtоlлuч завоевшшп ГянdхLtнt коео ханс.tпво Рос.-
сuей, Извесппlя дН Дзерба[лdжана, (серuя uсп. ,hпц. u ttpaBa), l99t,
Ny4, с.25-32.
J. Yепа orada, s.3]
4. YMydoB В. Шакч ва ЦItqван хаlulы?ларынын Pycttja mарафuнdан
uшеалы,-Дзарбаjчан tпарuхuнltн проблелларч (лаzалалар mоплчсу), I huс-
са, Бакы, l993. с.63-67
larTaýa mасЬur edildiklarindan inandrrrcl faktlar asas rnda bahs
olunur.
Bu dovrda рrоьlеmiп tarixgiinaslrýrntn oyronilmosino dair da
ilk cahdlar gбstarilmiqdir. Bu baxtmdan M.s.isgandarovanln
maqalasi' daha maraqlrdrr. Maqalэda F.М.Эliуеч, T.Q.Musta-
fayev, G.N.Marnmadova, Р.Т.Аrutuпуап, A.A-Abrarrryan va
ba9qa tarixgilarin sovet dбvri matbuattnda паýI olunmuq, хиII
аsгiп ilk otuz ilinda ДzаrЬаусапdа Rusiyaya rneylo hаsr edilan
asarlari aragdrrtlmlgdrr. Аrа;dtrпrа gоstэrir ki, о dбчrdэ Rusiya-
уа meylin АzаrЬаусап xalqtntn taleyinda halledici rol oynadtýl-
nr iddia etmak tigiin ela bir asas yoxdur. M.s.isgondэrovallln
fikrincэ, Rusiyanrn bacarlqla i91.1nrni9 rntistomlakэqi siyasati
rniiall i fl аr tаrэfi пdэп l ayi qi rrc а а9 t lnr tr, Zaqafqaziyada gаri zrrrirr
i9ýal9l siyasati пэzэrdэп qagrrrlrr, Rusiyaya rneyl lradsiz giqirdi-
lir, Rusiyaya birlaqmok rrýrtrnda harakatln olmast iddia edilir.
Lakin 80-ci illardэ бzti "birloqdirilmэ" konsepsiyaslrrm tэ-
rafdarlarrndan biri оlап M.s.isgondэrova rniiэlliflori tanqid
еdаrkап о dovriin konkret tarixi garaitini паzэrdап qagtnnl;dtr.
90-cr illarindэ ýimali-Az_arbaycantn Rusiya tarat-tndan i9ýalr
problerni yenidan оуrапilmоуэ ba;lantrrtg va bu sahadэ Ьir stra
geniq tadqiqat iglari meydana q,txtntgdtr.
Э.Н.isgапdаrочuп tэdqiqatl Rusiya igýalr dбчгЁпdа ýirTali
Azarbaycantn sosial-iqtisadi voziyyatinin буrапilmаsiпэ hasr
оluпmuqduг.: Эsоriп I bslinda ýinrali Azarbaycanrn Rusiya ta-
rаfiпdэп iqýalr prosesi aks etdirilrTi;dir. Э.H.isgandarov XVIII
osrin Sonunda Ttirkiya va irапtп ДzаrЬаусапа tacaviizйniin qiiv-
votlanmэSini Rusiyanrn Ьбlgаdэ niifuzunun artmast ugiin osas

l.ИскенdеlлОва М,С, К Bottptl<-l' tl 1lусской opLle\пlal|Llu в Дtербайi,яtа,

не в ttервой-mреmll XVIII века в освеutелtuu co|etllcKLlx ttc,пttlpttKclB (по
лаmерu(ма]l ltерuоdчческuх чзdаttuй).-Извесmuл ДН Дэербайdхана, (серuя
uсm.фtъп. u ttpaBa), l99l, Ny1, с.56-63
2. ИскенdероВ д.г. Соцltалtьно-экt)нолчческое положенuе CeBepHoztl
Дзербайdжана в перuоd Россttйскuх завоеваttuй (первая mрепtь XIX в,),

Двmореф. duc.Ha соuск.канd.uспl,наук, Баку, 1992

 gоrt olduýunu qeyd etmi;dir. Rusiyantn irап ча Trirkiya ilэ rnii-
qayisadэ bolgadэ daha miilayim siyasot hoyata kegirmэsi fik-
rinda 'о, C.M.Mustafayevla] garik olduýunu bildirir.
Btitiin mйаlliflаr kimi Э.H.isgondarov da Azarbaycanln Ru-
siya tэrаfiпdап igýah prosesinin l80l-ci ilda Qazax va ýаm-
;addil sultanhqlarrnln istiqlahndan ba;landrýrnl qeyd etrnigdir.
i9ýal prosesini xronoloji ardrcrllrqla tasvir edan miiallif
TiirkrTangay mtiqavilasini gerri9 surэtda паzаrdап kegirib опuп
rraticasini bela qiymэtlandiгmiýdir: "Ti.iгklnэngay mtiqavilэsi
xlx аsriп ilk otuz illiyinda Rusiya ilo irап araslnda Ьа9 чеrоп
qanh rпtihаriьоlаrэ va irапtгl zaqafqaziyaya olan iradlarrna son
qoyuldu. Rusiyanln Qafqazda hэrbi-strateji rnovqeyini rncih-
kamlondiridi, ýimali Аzаrьаусапlп Rtrsiya irnperiyasl tаrаfiп-
dэп igýalrna yekun vurdu".'
Tadqiqatrn ikinci Ъsili igýal dovrйnda ýirTali АzэrЬаусапdа
sosia]-sinfi rrrrinasibatlar, tiqiincii fiэsli iqýal dtivri.inda ýirnali
Аzагьаусапdа tограq sah ibl iyi rni,inasibatlarina, dоrdйпсii fasli
isa igýal dбvrtindo ýirnali Аzаrьаусап эhalisinin kэпd tаsаrri.ifа-
tlndakl faaliyyotinin бyrcnihTosina hasr оluпmuqdur. Mtiallif
Rusiyantn ýimali АzаrЬаусапl igýal edarkan olka iqtisadiyyatr-
na, о ciimladэn kэпd tasarriifattna dауэп ziyandan эtrаfll Ьэhs
etmi,sdir.
M.H.Marnmadovun tadqiqat iginda isa asas diqqat garizlnin
Azarbaycan sэnayesinin inkiqafinda hэуаtа kegirdiyi vergi siya-
satinin tahlilino veriimigdir.' MЁallif Rusiya igýahndan sonra
ýimali Аzоrьаусап sonayesinin inkigfina garizmin mtistamlako
siyasэtinin tэsirini araqdtnntý, пеft sэnayesinda tэtbiq olunan
vergi sisteminin tahlilina btitov Ьir fasil hasr etmiqdir.

l. Искенiеров А.Г. Gсislэrilап a.sari, s. lб

2. Мчсmафаев ,Щж, Северные хансlпва Дзерабайr):ксtна ч Россuя, с.. 37
3. Искенdеров Д.Г. Gristarilan asari, s.l7
4. Мацеdов М.Г. Дкцчзная llо.пumuка царuзма в Дзербсtйdжоне в XIX
веке, Двпtореф.duс.на соuск.канd.uс.пt.наvк, Баку, t992
 M.A.isrnayrlov va М.С iЬrаhimочuп birlikdo yazdtqlan, an
qaclim zamanlardan Дzаrьаусап neft sanayesinin tarixini бzi.in-
da aks etdiran эsаrdа' rniialliflэr hamqinin xlx asrin ilk otuz
ilindэ-i9ýal dovrtinda qarizmin neft sahalarinin istismar etmэsi
masalalorino da toxunmug,r neft sanayesinda yaradrlmrg miis-
r
tamlako i.isul-idarasindэn geni9 Ьа hs etm irslar,
Kitabda btiti,in XIX аsr va ХХ asrin .vэllэrinda Rusiyanrn
ДzоrЬаусап neft sanayesindэ hayata kegirdiyi istismarqr mi.is-
tomlaka siyasэti konkret faktlarla igrqlandrrrlrntgdrr. Buradan
aydln olur ki, Дzаrьаусапlп ýimal tоrраqlаппr igýal etmiq Rusi-
уа onun btitiin sarvatlarindarr бz
galir rnanbayi kirni istifada et-
migdir. Bu kitabdan bir az avval по;г oltlnmuq rnetodik vasaitda
da bu masalaya toxunultnu;dur:
..Тtirkmапgау miiqavilosindan sопrа уегаltt sаrvэtlэri aýkar
etmэk, Rusiya sэnayesi йgiin btrracla olan ап zаruri xatnmal eh-
tiyatlannr mtiayyanlagdirib опlаrtп istehsalrnr tэqkil еtmэk va
an baqlrcas ь zaqafqaziya iqti sadiyyatrn r rni.istamlэka i sti smап -
nrn talablэrina uyýrrnla9drnnaq rnэqsadilэ dovlat Ьurауа mа-
muгlаrdап ibarat ekspedisiyalar gбridаriгdi".' Burada hэrnqinin
,,xIX esrin 30-cu illarinda ДzаrЬаусапdа miistamlэka asaгati
aleyhina giiclii qlxrqlar Ьа; vermasindon",5 Tiirkmarrqay miiqa-
vilэsindan cami iki il sonra, kornendant iisul-idarasina soykэ-
пэп amanstz asaratin ДzэrЬаусапdа kaskin Ьоhrапа va xalqtn
naraztltýlna sаЬэЬ olmasrndanu bahs edilmigdir,
xlx аsгiп birinci yanstnda Дzаrьаусап ahalisini taгixi-de-
l.ИслаjьutовМ.д.,Ибраhч-лловМ,Ч.дзарбаj,кlннефmсана.jесL.нuлluнл
zчлаба zadapKu пlарчхu, Бахы,199l
2. Yепа оrаdа, s. l4
3. Yепа orada, s- l5-16.
4. xlx асрuн 30-50-чч ч,lларuнdа Дзарбаj,шнын сосuсul-ulпtuсас|u, сu,
jасч ва .маdанч uнкuuлафьt (меmоduк кеспюрuul), Бакы, l989, с,9,

5. Yепа orada, s. l7
6. Yепа orada, s. l8
232
 mоqrаfik tah lil baxrmlndan буrэпmiq H.Y.Verdiyeva' Rusiya-
ntn i;ýal ча mtistamIakэ siyasэtinin АzаrЬаусап ahali Slnln Say
tarkibino ciddi tasir gбstагdiуiпi qeyd edarak, tэkсэ l805-ci il-
da rus ча irап qtivvalari arastnda dбучя zamanl.
ýugadan 20 miп
azarbaycanlrntn irапа qagdlýtnl,r miihаriьаlоr naticasinda olka-
da kigi ahalisinin xeyli azaldlýlnt gostarir. Эsаrdа xlx оsriп
avallarinda ýimali Azarbaycanda rus эhalisinin olmadrýr vo er-
rnanilarin isa biitiin ohalinin gox ci.izi Ьir hissэsini taqkil etdiyi
qeyd olunmu;dur.]
Miiэllif garizmin mtistamlakэ9i kogtinno siyasatinэ toxuna-
rаq yazff:
"(.arizmin apardlýt kogiinlra kompaniyasl noticosin,da xlx
аsriп оrtаlаппа yaxln sinrali Azarbaycanda ahalinin milli-etnik
tэrkibi dэyigrnig vo ruslаг biinin ahalinin 1,18 faizini (3500 na-
fэr), еппапilоr isa 24,1 faizini (l93 min паfаr) tagkil etmiglar,
azorbaycanlrlarda isa bu гэqэtп ]4,2 faiza (55б rnin пэfэr) en-
rnigdir".'
}I.Y.Verdiyeva XIX asrin biгinci yanslnda ýimali АzэrЬау-
can ahalisinin tarkibinda Ьа; чеrэп ciddi ctayigik]iklarin ап mii-
hrim sэbabini Rusiya irnperiyasrnrn miistarnlakэ siyasatindэ ol-
duýrr naticasinэ galmigdir.
y.A.sinitsinanms tэdqiqatlarrnda diqqэti calb
еdэп asas са-
hatlardan biri i9ýal dovriindo ýirnali Аzаrьаусапdа movcud
olan pul-dtivriyyo miinasibatlarina, garizmin miidaxilasi чэ хап-
lrqlar lэýч edildikca оrаdа бz pul vahidi sisteminin yaratmasl

l. Всрt)uева Х,Ю. Населенuе Северноzо Дзербайс):кана в первсlй пtl-

ловllне XlX в, (uспtорuко-dелоzраt|чческое ucclleloBaHtle1, Двmоре|l.duс.на
соuск.канd,uсtп.наук, Баку, l992
2, Yепа оrаdа, s, !7
3. Yепа orada
4. Yепа orada, s. lб-l7
5, Сuнutluна Е,А. !енежное tлбраuленuе Дзербайdхана (Гяtr)жuнско?о,
Ксtрабах.коzо, Шемахuнскоzо, Шехuнскоzо, Бакuнскоztl,
!ербенdскоzо Lr
Кубuнскоzо хансmв) во впtорой половuне ХVIII-первой чепв-ерmч XIX вв,
Двmореф. iuс.на соuск.канd.uсm.наук. М., ]g92
mэqSodla riпа geniq уеr verilmэsidir Mnallif
XIX asrin эчэllа-
xanltqlann mts
rindan ba;la уаrаq ýimali Azarbaycanda kegmiq
аrttm siiratlnt
sikkalari avazina, imperiyanrn giimiig р ullanntn
inki-
izlamig va bunun iki бlkа arastnda ticarat mtinasibatlarinin
gafi tiqiin xiisrrsi ahamiyyata rnalik oltnastnt
qeyd etrni;dir
Y.A.Sinitsina ýimali АzоrЬаусапlп Rusiya tэrаfiпdоrr iqýa-
tаmаrпilа Ьоrqа-
llndan sопrа, bбlgada rlls plt l vahidi sisteminin
ha-
rаr olmast ilo yana9r, XIX эsriп З0-40-сl illarinda уегlаrdа
la dэ keqrni; xanlrqlarrn pul sistemi ndan istifada edildiyini da

gбstarmigdir.
эsriп aval-
S.M.Mrrstafayevin tadqiqatr XIX asrin sonu-XX
larinda Ьа9 чеrап рrоsеslэгdаrr Ьэhs etsa da, burada ýirrrali
qeyd olunmttg-
Azarbaycanln Rusiya tarafindan i;ýal oltrrrdrrýu
dur. Miiallif gбstаrir ki, iqýal olunan dovrcian baqlayaraq ;irTali
Azэr.baycan.huti,lrusmiistamlэkaziilmiinЭqarýlhami;afЪal
miibariza араrmt9lаr.'
F.S.Эsаdоч va S.М.Каrimочапtп birga asari bagdan-baqa ýi-
rnali Аzафаусапrп Rusiya tэгаfiпdап i9ýalr mэsalasino
hаsг
r
olunmugdur.
KitabdaAzarbaycanclamiistamlakaqiliksiyasэtininhayata
kegirilmэsinda xЁsusi rol oynalrrtý ayrl-ayrl rLlS ча еrmэпi
z.аЫt,
Ьu za-
larinin hayat va faaliyyэti haqqrnda оqеrklаr toplanrnr;,
bitlarin simastnda bi.iti.inliikla Qafqazl п, о с i.imlэdan
ДzэФауса-
faktlar эsasrnda iýlq-
ntn rчslаr tаrэfiпdэп i;ýal olunmasr tarixi
landrnlmrgdrr.
Miiallifl аr, ýimali Azarbaycanrn Rusiya tаrэfi ndan i;ýallnda
ilэ
amali faaliyyaiin I Pyotrun Xazarsahili vilayatlэrэ уiirЩti
baglandlýrnr qeyd etmiq, kitabda ilk elmi ogerki
] da rTahz

l, С-М. И,з uctttoplttt взеш,ллоt,вязей HapodoB Дзербсtйd:ка-

'u Мус,пшфаев
ttltneputl (90-а zz,
на -- iip-*ririora в борьбе npornrru zнепtсt .Россuйской
xlx ,. "tstZ z,), Авrпореф,"uс,па соuск,канr),uс,пt,наук, Баку, l99,j
2. OcadoB Ф.с, Kapul,toBa с.м. Чаllttзлч Дзарбаjчана капluраllлар,

Бакы, l993
3- Yепа orada, s.3
2з4
 I Pyotrun igýatgr baliyyatina hэsr edarak, onu Rusiyanrn QаЁ
qaz siyasatindo bir nёmTali i9ýal9I kirni qiymotlandinni;lar.
Эsarda daha' sопrа V.ZuЬоч, P.D.Sisianov, S.A.Bulqakov,
A.P.Yermolov, i.F.Paskeviq, V.Q.Modatov, i.Коrqапоч.
V.O.Bebudov, i.Lazarev, A.Savelyev, i.Lisaneviq, К.F.Кпоr-
rinq, S.A.Portyagin, P.F.Nebolsin, i.г.qudovig, P.M.Karyagiri,
N.F.Rtigev, P.S.Kotlyarevski va ba;qa 9аr zabitlaгinin Azarbay-
canda faaliyyэti igrqlandrrrlmrqdIr.
МiiаlliflэriП fikrinca, V,Ztrbovun-"Qlztlayaq'' gепеrаltп
АzаrЬаусап torpaqllrrnr mi,iqavilnatsiz tцtmаýrпlп sababi da heq
da yerli ahalinin ruslаrа qargl raýbэtinda deyil, хапlапп garasiz
qahb qiivvatli Rusiyanrrr tabeliyini qabul еtrпэlагi ollnusdur.l
Kitabda "qazobli va qaddar" gепеrаl P.D.Sisianovun igýalgl
yi.iriiglarina da geniý уеr veriltniqdir. Эsаrdа P.D.Sisianovun
Ganca yйnigiinda etmani ohalisinin пrslаrа bciyiik kбmak gos-
tаrmоlэri qeyd оluпmuqduг. Krirakqay mi.iqavilasinirr baýlan-
masr, kitabda "qadim diуаrlаrlп nrs irnperiyasr tarkibinэ daxil
edilrnasi"' kimi izah olunrnuqdшr. Miialliflar P.D.Sisianovun
бltim sahnэsini do tэsчir etmig va Ьuпu "generaltn ёz layiqli са-
Zaslna gattnasl"' kirni gэrh еtrпiglэr. Эsаrdэ qeyd оIuпur ki, ..Si-
sianovun bagslz casadini ennani ke9iq Darril аrаdап 9lxarTnlý ча
kilsoda basdtnntqdl".'
Kitabda А.Р.Yегmоlоч haqlr оlаrаq эsl qэsbkar, ml"istatnla-
kэgi va i9ýalgl kimi xarakteriza ediIrTigdir.
-"**. ýimali АzэrЬаусапlп Rusiya torat'indэn igýalrnln baga gatrlh-

maslnda rntihйm rol oynarnl g i. F. paskevi gin hэrь i-mtistarnlaka-

gilik fэaliyyatinэ da kitabda geniq уеr verilmi;dir: ''О, АzаrЬау-
cana sanki бz dadэsinin malr-mtilkti kirni baxtrdl... Егmопiра-
rost fеldmаrqаl Ttirkiyэdan ýirTali АzаrЬаусапа |4 000 еппапi

l " ос,аiов Ф.С., KapuMoBa С.М. Gcistarilaп asari, s. !2

2. Yепа orada, s. ]9
3, Yепа orada, s.20
4. Yепа orada, -у,20
kogiirdi.i. Коgiiгmа ilэ baýlr btittin хэrсi Rus iya бdayirdil'.'
Kitabrn bagqa Ьir yerinda Azarbaycantn istilastnda asas rol-
lardan birini oynamlý еrmэпi gепеrаl v.Q.Madatovun antirnii-
salman, antittlrk siyasati а9tqlапtг: "V.Q,Modatov azarbaycanlr-
lann qatt dtigmani idi. Bu qaniqan, hiylagar еrmапi generall
mi.ixtalif уеrlаrdэ yaýayan ептопilэri Qаrаьаýа kogiiriir, Ьurаdа
еrmэпi markэzi yaratmaýa say edirdi"
?

kitabda mэпýэсэ егmапi olan baqqa generallann-I.Lazarev,

V.O.Bebudov, i.Korqanov va ba'qalannrn ДzаrЬаусап ahalisi-
па qarýl apardlqlarr diiqrnэnqilik siyasati da tэhlil olunmu;dur.
F.S.Эsаdоч чэ S.М.Кагiпrоча XIX аsriп avallarindэ biitiin
Qafqazda xain zabit kilni tantnan i.Lisanevigin igýal'l
lrorbi tЪ-
aliyy,atini do ёz kitablarlncla aks etdirrniglar. Эsаrdа gбStarilir
ki, Ganca i;ýalrnda faal i;tiraklna gora ve cavad xanl oz ali ilэ
oldiiгdiiyiina gбrа i.Lisaneviq polkovnik, ibralrim xant oz ailasi
ilo xaincasina oldi.irdiiytina goro isa gепеrаl-mауоr ri.itbosina la-
yiq gortilrntigdii.] Lakin i.Lisanevig qirkin omallarini qox davam
etdiro bilmadi. l825-ci il iprl aylnln 22-do Kiirntiklii knyazr (ýi_
nrali Qafqaz) Musa Xastyev tаrэfiпdап oldiiri.ildii",o
90-cr illar tarixqtinaslrýlnda ýimali ДzаrЬаусапrп Rusiya tэ-
rэfiпdап iqýalrndan Ьэhs edan оsаrlэгdап biri da N.Q.МustаtЪ-
yeva tэrэfiпdап yazrlmtqdlr.'
Kitab аSаSэп Canubi ДzаrЬаусапdа уагапmrq Tabriz, SаrаЬ,
эrdabil, Хоу, Маrаýа, urmiya xanltqlartntn чэ Ьir stra xtrda fe-
odal hakimliklarinin tarixindэn Ьэhs еdiг. Lakin Ьuпuпlа bela
аsэrdэ ýimali Дzэrьаусап xanlrqlartnln Rusiya tarafindan zabt
olunmast mаsаlаlэri ча xiisusila, Rusiyantn Cэnubi ДzоrЬаусап
mэsэlэsindaki siyasati da i9rqlandrrrlmr9dtr,
N. Q. Mustafayeva Rusiyanrn siyasatini Qafqazda hayata keq i -

l. OcadoB Ф.С. Kapu-lloBa С.М., Gtjstarilaп asari, s,J-1,_]J

2. Yепа orada, s.41
3. Yепа orada, s. 5б-57
4. Yепа orada, s.57
Н.Ч. Чанубu Дзарбаjчан хаttльtzлары, Бакы, l 995
5. Мусmафаjева
236
 rап P.D.Sisianovu qoddar gепеrаl adlandlrtr,' Rusiya-iran mii-
haribolarl dёvi,imda уеrli ermani ahalisinin rus ordusuna kбmа-
yini qeyd edir.' -
N.Q.Mustafayeva lki Rusiya-iran rniiharibalэri araslndakl
dovrda ýinrali Azarbaycanda Rusiya irnperiyastnln xanltqlart
loýv etrnak tadbirlori ila ЬаrаЬаr, irап 9аh hcikurnatinin da Са-
rrubi Azarbaycan xanhqlarlnl laýv etmasindan', gаrizпiп yerli
xanlara va ntifuzlu goxslara, gепеrаl va polkovnik rйtЬоlэri, btr
rtitЬэlаrэ miivafiq mavacib чептаk. yani эIо almaq yolu ila on-
larr oz tагаfiпа gakdiyi kimi irап hбkumэtiпiп dэ СэпuЬi Аzэr-
baycanIn xan чэ iri feodallannl girii-xttrqid riitbalэri ila oz tаrа-
firra qokrnasindэn bahs edir.
N.Q.MustafЪyevarlln asarinirl tiп rniihiim tаrэflэriпdап biri
do Rusiyanln Canubi Azorbaycanr da i9ýal etrnэk siyasatinin
aqlqlanmasr masalasidir. Miiallif Ьttrаdа i,F.Paskevigin "Мап
AzaФaycanl fath edacayam va о 1re9 vaxt siza gatlllayacaqdtr" '
sбzlarini rnisal gэtirrnig va ikinci Rusiya--iran mi,ihaгibasi zama-
nI Rusiyantn brr siyasэtinda Ьiг realllq yarandrýrnr qeyd etrnigdir.
N.Q.MustatЪyeva аsаriпiп sопuпdа Tiirkmangay rnйqavilasi-
ni ;эrh etmig чэ onu Ьеlэ qiyrnatlandirilmigdir: "Тrйkmапgау
mйqavilasi соýrаfi Azarbaycanln iki hissэya bбliinrnasini de-
уurе tэsdiq etdi.5
90-cl illаrdэ АzаrЬаусап tarixinin oyranilrnasinda timumi-
lagdiгici аsоrlэriп da Ьбуiik rоlu оimu9dur. Bela iirnrrmila;diril-
mig аsаrlэrdап biri M.Э.ismayllov tаrаfiпdап yazrltntgdlr. "
M.Э.ismaytlovun bu asari ап qadirn zamanlardan XIX osrin so-
nunadak оlап dочrdа АzаrЬаусапtп timutni tarixindan bahs edir.
Эsаriп ikinci bбlmasinin birinci fэsli ýimali Azarbaycanln 9аr

l. Мус,пшфаjава Н.Ч. Grjstarilan a,sari.,у- б7-(л8

2. Yепа оrаdц. s.7l
3. Yепа orada, s.72-73
4. Yепа orada, .s.85
5. Yепа orada, s.93
6. Ис.маjьtлов М.о. дзарбаj,lцц пlLlpl:,ltu, Бакьt, 1992.

z\r l
Rusiyasr tоrаfi ndon igýalr masolasina hasr оlrrпmugduг.'
M.O.isrnayllov Rusiyanln АzэrЬаусапt эlа kе9iгmаk siyasa-
tinin hаlэ XVIII аsriп эччаllаriпdэп baqlanmast fikrina ;arik
grxmrgdtr: "Нэlа I Руоtr dбчriiпdа baqlarrrrq, II Yekatrina Zalтla-
nt ,davam etdirilrnig ДzаrЬаусапl ala kegirmak iigiin etdiklэri
cahdlarindan sonra xlx yiizilliyin lap ba;lanýrclnda qar Rusi-
yasr biittln Zaqafqaziyant tuttrraq plarrlannr hoyata kegirrnaya
lrazrrlaglrdl". ' Mi,iallif 180l -ci ildan l 828-ci iladak оlап dбчrdа
ýimali ДzоrЬаусапlп Rusiya tarafindan igýalrnrn qrsa tarixini
чеппiqdir. Дdr gаkilэп problerndarr bahs еdэп biittin аsаrlаrdэ
olciuýu kimi M.э.isrnaytlov cta ilk пёчьоdа Саr-ваlаkэп r,o
Garrcanin iýýalInl tэhlil etrlli9 va Sопга Ьiriпсi Rusiya-iran rnii-
Iraribasinin qtsa tasvirini vermis. K{irakgay mtiqavilasini, ýа-
пlах1, Bakr ча Qtlba xanlrqlaгtnln i9ýalrnl, Sisiarrovun oldiiгiil-
masi ча baqqa hаdisэlэri iýrqlandlrrlml9, l806-1812-ci illar Ru-
siya-Tiirkiya rniiharibasina da toxttnmu9dur.
Miiallif yeni miiharibalarin qrsa ;arhindan sопrа Тtirkmап-
qay чэ Эdirпа si.ilhlarini biitiin zaqafqaziyanlrr Rlrsiya. tabeli-
yina kegmasir, in yekunu kirni qiyrr-ratlondinni9dir. М,Э.Ismayt-
lov ýimali Дzаrьаусапtп Rlrsiya tаrаfiпdап i9ýal olunmaslnln
nэticalarina da oz mi,inasibatini bildirrni9diг: "дzоrЬаусап xalql
oz dёvlot, mi.isataqilliyini itirdi... Дzаrьусап xalqrnt zorla iki
hissaya bolrnak kirTitarixi adalatsizilk Ьа; verdi... ýirnali дzаr-
Ьаусап gаr Rusiyastntn tniistat-lrlakasina qevrildi"-]
ýimali Аzаrьаусапlп Rusiya tarafindon i;ýah masalasi
mti-
alliflэr kollektivi tаrаfiпdэп haztrlanmtq чэ ДzэrЬаусапtп i.imu-
rni tarixini ozi.indэ aks etdiran bagqa bir kitabda' da i;lqlandrrrl-
mtgdш. Bu kitabda bэhs etdiyimiz рrоьlеm Ьir qox hadisalar ki-
mi qox konkret vo qlsa tasvir olunmu;dur.
l . Ислаjьrлов М .а- Gi;slarilaп аsаri, s, l 97-206
2. Yепа оrаdа, s.l97
3. Yепа orada, s.205
4. Азарбаj,uлн lпсtрuхu (ан zaduM dоврлэрdан ХХ acpuH авэллорuна ?а,
ёар), (И.h.Олujевuн реОакmас:u uла), Бttкьl l99З
238
 Bu kitabda da ýimali Azarbaycanln Rusiya tаrаfiпdэп igýa-
lrndan bohs edan Ьбllпопiп mua]lifi olan M.Э.ismayllov бztini.in
" Azorbaycan tarixi"ndoki mбvqeyini dayigmэmig, asarin mаh-
dud hэсm gargivosino Ьахmауаrаq ýirnali bzarbaycanrn igýah
рrоsеsiпэ yrýcam va obyektiv elmi qiyrnat verilrni;dir: "Malutn
oldrrýu kimi, ýimali АzаrЬаусап xanllqlarl 9аr qoýunlart tаrаfiп-
dan futularkэn mэсЬuriууаt qargrsrnda qalan хапlаr Rusiyanln
ali hakirniyyatini dбуй9а ginnadan qabul etmiqdilar. ГIamirl
xanhqlarda, yoni QаrаЬаý, ýaki, ýalnaxl xanltqlarlntn idаrа sis-
terni olduýu kirni saxlanmtgdt. Gэпса, Bakr, Quba kimi xanlrq-
lаr gаr qoqunlarlna miiqavirrrэt gcistaгdiklarina gбrэ hamirr хап-
lrqlaгrn arazilari эlа kegirilan kilni onlarda xan iisuli-idaгasi
loýv edilmiqdi. Lakin hakirniyyatdtэ qalan хапlаrlп da оmrtj
rzuп ollnadl. l8l9-1826-u illar аrаslпdа ýoki, ýamaxl. Qarabaý
va Tahg xanltqlannda da xarr iisrrli-idarэsi laýv edildi".'
ýirnali АzаrЬаусапrп Rusiya tarofindan i;ýalr tnэsolosi
Z.M.Bi.inyadov va Y.B.Yusifovun redaktasi ila па9r оluпmu;
"Azarbaycani tarixi" kitabrnda da genig aks etdirilmi;dir.' Ki-
tabda igýal ргоsеsi ba;dan-baga va konkret fоппаdа tэsчir oltln-
mu;dur. Вurаdа "i;ýaI" konsepsiyaslna daha 9ох iistiinliik veril-
rriiqdir.
Kitabda qeyd olr_rnur ki, "ilk vaxtlar gаr miixtэlif yollarla ау-
п-ауII хапlагl ciz tаrэfiпа gokrnak, опlап himayэsi alttna alnra-
ýа galrgsa da, Azarbaycan xanlrqlaпntn dernэk оlаr ki, heg Ьiri
Rusiyanln hakimiyyэtini qabul etmak fikrinda deyildi. Вuпа go-
rа da Qafqazda rus qo;unlannln Ьа9 kornandant olan gепеrаl Si-
sianov АzаrЬаусапl iqýal etmak iiqiin hаrЬi plan tutmaýa ba;la-
dl". '
Kitabda Car-Balakanin, ondan sonra Gэпса xanltýtnln i;ýa-
l. Дзарбаj,ulн l1lapLru (ан zadu-M deBpiaH ХХ асрuн абвалларL.на
zаOар),(И.Н. О.пujевuн реdакпвсч ч,ла), с,205
2. Дзарбаjчан mарuхч (ан zadu,ll зttLttatlltapdart ХХ осраdак), l цшй.
(З,М.Бунjаdов ва J,Б.Jус,uфовун pedaKtttac,u шла), Бакьl, l994
3. Дзарбаjчан lпарuхu, I цшлd. с. 570.
ltndan konkret faktlar gaklinda Ьа hs olunmug', Ki.irakqay miiqa-
vilasina qiymat verilarkan, ibrahirn Xalil xanrn hamin mtiqavi-
loni baýlamaýa nracbur edildiyi qeyd olunmuqdtrr,
кitаъdа Rusiya-iran miiharibasinin baqlanmasr, rntihariba
zarтIanl Дzаrьаусап xanlrqlarrnlrr Ьir-ьiriпiп ardtnca iqýal olun-
maslna,2 hаЬеlэ Bakr qala divarlarr yantnda gепеrаl P.D.Sisia-
почuп oldiiriilmasi masalasina da toxunulrnugdur: "1806-cr il
fevraltn 8-da Bakl qalasr daгvazaslnln qarýlslnda Htiseynqr_rlu
хапlп omisi oýlu ibrahim Ьау giillэ ilo Sisianovu vurdu, geco isa
bagtnl kasib ТоЬrizэ, дЬЬаs Мirzауо.араrdl. Вu xidrnati mi,iqa-
bilinda 9аh опа "хап" tittrlu чегdi чэ Irап qoýLln dasotasirrin ko-
manclanl tayin etdi".r Эsагdа sопrаkt igýal рrоsеsi da kопkгеt
gakilda tahli l edilniig va Giiliistarr nri"iqavilэsina "дzаrьаусапtп
Rr-rsiya tаrэt]пdап ikl уеrа boliinrnasinin baglanýrct"'kilni qiy-
rnat vedlirniqdir.
Kitabda ikinci Rusiya-iran va l828-1829-cu illar Rusiya-
Тiirkiуэ mirhаriЬэlаri qlsa tasvir edilrTi9, Тiiгkmап9ау mtlqavi-
.'дzоrьаусапlп iki hissayэ bбltinrrrasinin уеkuп marhalosi"
lasi
kimi qiуmэtlэпdiгilrпi; va ýirnali Дzаrьаусапrп Rrrsiya tэrэf-rп-
dan iqýalrna kопkrеt qiymat verilrni;dir:
..дzотьаусапrп girnal tоrраqlаrlпrп Rrrsiya tэrаfiпdап zabt
edilmэsila ДzэrЬаусап xalqr oz dбvlat miistэqilliyini itirrni9 va
zоrlа iki hissэyo bбltinrnak kirni taгixi adalotsizliya diigar oI-
пtu;dur".'
90-cr illardэn ýimali ДzаrЬаусапlп Rusiya tаrаfiпdэп iýýalt
mэsalasi badii-tarixi va publisistik эsarlarda da oz aksini tap-
mtýdtr. Bu baxrmdan ilk почЬэdа S.ýiiktirovun elmi-tarixi ро-
vestini qeyd etmak laztmdtr.o Miiallif oz asarini уаzагkап Ьir

l. дзарбаj,д11 пlaplL\Ll, l цuлd, с"572

2. Yепа orada, s.574
3, Yепа orada. s.575
4. Yепа orada, s,577
5- Yепа orada. s.579
6. Шу,куров С. Кан,+алtt Чаваd xaHbtH hекаjаtпu, Канца, 1992

24о
 Slra аrхlЧ materiallan, mапЬэlаr чэ adabiyyatdan geniý iStifada
etmiýdir. Osorda Cavad xantn Rusiya ila rnЁbarizasi cin planda
verilmi;dir. Miiallif yazrr: "Cavad xan aýrllr, galacayi gбrап
эmir idi".'
S.ýiikЁrov Gапсо xanhýtntn igýalr. P.D.Sisianovia Cavad ха-
пtп miinasibatlari, ;oharin rus qogunlaп tаrаfiпdап daýIdrhnasr-
nt tasvir edan hadisalara genig уеr чеrmiqdir. Rus qo5unlanntn
Gancaya doýru iraliIayan hissasinin say va harbi taгkibini rnan-
Ьаlаr asasrnda tahliI etmi9dir. Miiollif Cavad xantn rus qo;unla-
ппа moýlub olmaslnl tэassiil hissila qeyd edir va eyni zamanda
bu rnaýlubiyyotin sаЬаЬlэгiпi аrаq<lrrmаýа soy gcistarir: ..Cavad
xantn nrэýlubiyyatinin asas sabablarindon Ыгi da ulu babasr
xvl аsгiп awalarinda irandan galan ýam;acidilli Nasib sultan
olmug, о, d<iniik qrxrnIgdr, satqInhq etmigdiг".]
S.ýiikiirov Cavad xanln ciziiniin doyiig meydantnda ruslara
qargt Ьtiуtik igidlikla vruTgduýunu qeyd etrnigdiг. Miiallif yazIr
ki, "Lisanevigin atdrýr qofil grilladan ёlэrr Сачаd xan ciz dЁпуа-
stnt dayigdi".r
i.sadrq da oz publisistik kitabrnda ýimali Аzоrьаусапlп Ru-
siya tаrэfiпdап igýalr problernina tez-tez toxunrnugduг.o MiialIif
I Pyotrun Xazarsahiii vilayatlara уiiriigЁ, АzагЬаусап xanhqla-
ппlп bir-biгinin ardrnca iqýal olunmast rnaddalorini aqlb gбstаг-
mауа galrgmtgdtr. Mtiallif ýimali АzаrЬаусапrл Rusiya tаrаfiп-
dan igýal olunmaslnda ba;hca sobob kimi xanlrqlar arastndakt
miibarizani gёrmii;diir: "Fotali xanrn sasina sas verib, АzэrЬау-
canln bumunun ucundan qabaýr gtirmауап xanlarl аlьiг, dilbiг
olsaydrlar, onlarI toklamasaydilar, heq АzаrЬаусап tоrраýrпrп
sinasino diigman ayaýr dayэrdimi?''5

I lIJl,KypoB С. Gdstarilan asari, s,9

2- Yепа orada, s.31-32
3, Yепа orada, s,l79
4, Саdыа Исла,лl. Суслаё zызьlл Oeju,,lr|uur... Бакьt, l992
5, Yепа orada, s.22
 i.Sadlq Ganca xanlrýrn rn igýah, Ktirakgay mtiqavilosi va ýir-
van xanlrýlnr igýal olunmast . Sisianovun Bakrya уurtiqii ча оrа-
qat-
da бldtiriilmosi, ibrahim xanr n mayor Lisanevig tаrэfiпdап
la yetirilrnasi, DэrЬапd, Bakt, Quba va s. xanllqlartn tutulmastn-
dan dапrgаrаq ýimali Azarbaycanln igýalrna Ьеlэ yekun
vllrllr:
'' l827-ci il oktyabrln l -da qogun irovan qalastnt biiri.idti, Нэsап
da oz
xan taxttndan sahndt. Bununla axlnncl Дzэтьаусап xanllýr
taleyini tapgrrdr yadelllilorэ".'
problerninin
ýirnali Azarbaycanrn Rusiya tаrэfiпdап iEýah
бyranilmosindo, igýal prosesi iigtin miihiim tarixi ;arait уаrаdап
ivtrr аsгdа Rusiyanrn ДzаrЬаусапа qаrýl tocavilziintin gi.iclan-
masi mosalalэrinin oyranilmэsi T.T.Mustafayev tэгоfiпdэп
davatn etdirilrniqdir.
T.T.Mr.rstafayevXVIIIasrinilkofuzilindaAzarbaycanaRu-
siya va Тi,irkiуа tacavLiztiniin artmasl, Дzэrьаусап masalasindэ
TiirKiyo ila Rusiya arastndakt rniinasibэtlari tadqiq etmi9,2 bu
,ouruiu ila baýlr geni' Ьir mопоqrаfiуа паýr etdirrni'dir.]
Т.Т.МustаtЪуеч bu monoqrafiyaslnda XVIII asrin 20-ci illa-
pyotrur. xэzarsalrili
riпdа Rtlsiya-osrnanlr mtinasibatlarini, I
vilaytltlaro уйriiýii, Дzаrьаусапtп Rusiya va Ttirkiya araslnda
boli.igdiiriilmasini, bбli.inmadan sопrа дzаrьаусапtп iimuшri so-
sial-iqtisadi va siyasi vaziyyati mosalalarini tadqiq etrniýdir,
Maatiit brr эsэriпdа hаr iki tэrаfi-hаrп Rusiyanl, ham da os-
manlt imperiyasrnr eyni doracada iýýalgr adlandtrmrq va Ьuпuп-
la da, '.XVIII asrin ачаllаriпdэ ДzаrЬаусапdа Rtrsiyaya meylin
qiivvotlanmэsi" haqqtnda bundan awal sбyladiyi fikirlarini
takzib etmiqdir.
Т.Т. Mustafayev I Pyotrun Xэzarsahili vilayэtlaro ytiriiqlari-

l. С.кrыz Ис,лал,t. Gijstarilaп asari, s,J/

2.Мчt'пtсtфоевТ.Т'дзербаЙdiканвl722-1735zz'llРу..ско.l1lурецкчео'lI-
ноu,lенuявпрuкаспuЙсксллреzuоне,двtпореф.duс.нttс'оuск.dсlкtп.ttl'ttt.на\'к.
Баку, 1992
3. МлспtсttРазаdе Т,Т.. Дзербайdхttн tt русско-lпурецкLlе оlllноulенuя в llep-

вой nlllettttt ХVIII в, Баку, l99З

242
 nin dуrэпilmаsiпа geni; уеr чегmigdir, Эsаrdа I Pyotrun yiirii;-
dan аwэl A.P.Volrnskini Azarbaycana vo irапа gondarilmosi
va Sonra ýamaxrda konsulluq tэqkil etmasini Rusiya dбvlatinin
hricumdan awal Ьбlgэпiп iimumi vaziyyatinin бyranilmtlsi tad-
birlari kimi qiyrnotlandirilmigdiT. MiialIif onu da qeyd etn-ri;dir
ki. ynrn;da i;tirak edan iimumi qogunun sayr l06 miп trаfаrdап
gox idi. '
Оsаrdэ yiiriig zamanl rus qo;unlartntn bciyiik пriiqavimata
rast golmosindan dэ bohs olunmu;dur,] Miiallil yerli alralini бz
tоrэfiпа gakmak maqsodila I Руоtruп "Manifest" ча rniiraciat-
larini do geniý tэhlil еппi;dir.
_ , I Pyotrun Xazarsahili vilayotlara yЁriigii son dсiчгdо N,A.So-
tavovun osorindo da i9rqlandrnlmtgdrr.l N.A,Sotavov I Руоtruп
bLl yiiriigda osas maqsadini biitiin ýirnali Qafqaz va Zaqafqazl-
yanr бz imperiyasrnda birlagdinnakdon iЬаrаt olduýunu qeyd ег
migdir. Ela Ьurаdаса о, qeyd edir ki, оgаr Rusiyanln Avropada
lтiittafiqlari olsaydr, onda I Pyotr qlsa rniiddэt эrziпdа biiti,in
Qafqaza yiyaIantl bilardi.' N.A.Sotavovun asarinda XVIII osrill
ilk yetrTi9 ilinda Qafqaz masaIasinda Rusiya-Tiirkiyэ mtirlasi-
betlari aspektindan tahlil olunmu; ча l735-ci ila qador olan
dtjvr ohato edilmigdiг, Наrп da T.T.Mrrstafayev hаdisаlэгiп
АzоrЬаусап sahnasina ап 9ох уеr vennigdir. Mi,ialliГRusiya ha-
kimiyyati dбчriiпdэ Xazaratraft Ьбlgэlэriп vaziyyati ча Osman-
lr hakirTiyyoti аlппdа qalan digar bolgalorin iirntrmi inkiqaf rno-
solalarini dэ tahIil eftniýdiг. Эsаrdа qeyd olunur ki, "Хаzагsа-
hili эуаlаtlагi iqýal etdikdan sопrа Rusiya hcikurnati tirtduýu
yerlordo mtihkamlanmэk va Ьurаdап sonrakr yiiriiqlarda hэrЬi
baza kimi istifada etmok tigtin b<ilgada mtihkarnlandirilrnig
l. МуспOфазаiе Т.Т Дlербайdяан n русско-пlурецlше lrпlноu!еllця в
первоi пlрепч ХVIll в, t-.45
2. Yепа oradu. s.45-46
3, Сопавов Н-Д, Северный Кавхчз в рl,сско-uранскч) ч pyLLxo-lпy-
рецнuх оmноulенllLх в XVrII в. (оп Конспвнпuнопольсцо?о iоёобора dо
Кючук-Кайнарlханскоzо ,l\pa. l700-1774 z?.), М,, l99l
4. Yепа orada, s. б3
qalalar tikir vo onlarln harbi kontingentini daim arttrlrdt".'
90-cl illэr tarixqiinaslrýrnda ýimali АzаrЬаусапtп Rusiya tэ-
rafinclan iqýalr problerni, Daýrstan, ýilnali Qafqaz va digar bol-
gэlоriп Rusiyaya tabe edilmasi tагiхiпi araqdtran miialliflarin
asarlэrinda da oz aksini tapmr;drr.
Bu baxtrTdan Э.Н.Qаslmоч,' Э.i.оmаrоч' va H.H.Sadrqo-
vuno apardtqlaп tadqiqatlarr qeyd etmэk laztmdtr.
Bu iig tadqiqatlartntn apardtýr elrni ахtап9lаг, dernak оlаг ki,
bir-birini tamamlatntgdrr. Belo ki, Э.H.Qasllnov ýimal-Qarbi,
Э.i.Ornarov ýimal-ýarqi va H.H.Sadrqov isa Canubi Qafqazln
Rusiyaya tabe edilrnasi va bu yolda Qafqazrn Ьir stra dovlotlar-
la miinasibatlari пrаsэlэsiп araqdrrmlglar.
O.H.Qaslmov ýirrrali Qafqaz xalqlarr "vah;i", "kaslb", "lr-tэ-
daniyyatsiz" kimi qalarrro чеппауа 9аh9ап rus dvoryan-burjua
tarix giinaslrýl nr tanqid etmi 9, btitirn Qafqaz xal q l аrtп tn Rrrsiyaya
qargr azadlrq rniibarizasini xiisirsi qeyd etrnigdir.'
О, Qafqazrn girnal-qarb Ьоlgэlагiпэ genig уеr venTigdir. Br-r
masala ila baýlr mi,iollif geniE biT эsаr da yazmtgdtr.o Bu аsэrdо
1806_l8l2, l828_l829-cu illar Rusiya_Ttirkiya rпi.ihаriьэlаri va
Кrrm miihaгibosi olduqca genig tahlil olunrnu;dur. Odirno si"il-
hiindan sопrа ТЁrkiуапiп Zaqafqaziya siyasotinin iflasr xiisusi
olaraq qeyd edilmigdir.
H.H.Sadrqov isa oz tэdqiqatrnl btitiinltikla Rusiya-iran mtina-

l, Муспtафазаdе Т.Т. Дзербайilltан ll русско-пlурецкLlе {rпlllоulе|tllя в

ttервой пtрепш XVlll в., с,. l33

2. Касулов Д.Х. Северо-зсtпас)ныft Кавказ в сuс|rlсле меsl:|унароdных
оrпноutенuй XlX века (Черкасr,кuй Bottpoc), Двпкlреtll.dtлс.но соuск, dокtп.
uctll.HayK, Роспюв-на .Щону, l99l
3. ОлсароВ д.И. дdлuнuсmрuftluвно-кОлонu(мьлlая rlолLulllaка царuзла H.I
севере-восmочно.лl Кавксtзе в XlX веке. Двmореф.ittс,.на c,tlucK.doKm...cl11.lla-
ук, Махачкала, l993
4. Саdыzов Г.Г. Южныit Кавказ в русско,mуреL|км олпноuленuлх (1787,
l823), Двmореф.duс.на с,оцск.dокttt.uспt.наук, Баку, l992
5. Касулов Д.Х. Северо-запаdныЙ Кавказ в ру(,ско-mурецкж войнах,
Межdунароdные оmноLL.енLtя XIX века, Роспtов,на-Донл,, l989
 sibatlarinda Canubi Qафаz tпаsэlэsiпэ hosr etrnigdir
Эsаrdа Azarbaycanda bag чеrmig hadisalэr <in planda tosvrr
edilmigdir, H.H.Sadlqov ýirnali Azarbaycantn Rusiya tаrаfiп-
don igýah masalasinda Tiirkiyonin rnбvqeyini va араrdrýr siya-
sati tahlil etrnig va XIX аsriп iIk ottrz iIindo Ьа9 чеrап Rusiya-
Ttirkiyo miihагiЬаlоriпdо Qafqaz cabhэsindaki hагЬi amaliy-
уаtlап va diplornatik danr;rqlaгda Сэпuьi Qафаz rnasalэsinin
yerini gбstаrmоуа 9ahgmrgdIr. Miiallif bu rпiihаriЬэlагdэ Conu-
bi Qafqazln xristian ahalisinin-giircii va etmanilarin rus qiil.vo-
larino kбmayini konket faktlar asasInda agrb g<istanniqdiг.
l806-1 8 l2-ci illаг Rrrsiya-Tiiгkiya miiharibasinda Canubi
Qaf-
qazrn aharniyyatini kifayat qtldtlг gcistaгan miiallii miihariba-
nin gedigindo siilh danr9rqlarlnltl pozulmastna sabab olan miiba-
hisali mоsэIоlаrdоп biri da СэпuЬi QaГqaz problerTinIn olduýu-
nu qeyd etmigdir. ' Miiharibarrin yekunu olan Вuхаrеst sйlhiin-
dan bahs edon miiallif, опu GiiIiistan miiqavilasi ilэ rutugdurmа-
ýа Ealr;rnr;drr, О, yazlt.. "Rusiya-Tiirkiya (1806-1Bl2) ча Rusi-
уа-Irап (1804-1til3) miihаriЬаlагi hог iki tarofdan igýalglltq ха-
rаktегi da;rylrdt. Bu miihаriЬаlэr noticэsinda Canubi Qafqaz
.xalqlan azadlrq alda etrnodilar, rntistmlaka obyekti оlаrаq qaldr-
Iаr. Ancaq bir rniistamlэkaqi ba;qa birisi ilэ avaz olundu.
Qarbi
Gtirciistan Tiirkiyonin. irачап xanlrýl trапlп asaratindan Rusiya
miistamlakasina 9ечrildilаr". .
H.H,Sadrqov l 828- l 829-сu illar Rusiya-Tiiгkiyэ miihагiЬэ-
sindan bahs edarkan Эdimо siilhiiniin Rusiya iigiin xiisusi aha-
miyyatini qeyd etmigdir: "lб maddadan ibarat olan siilh miiqa-
vilasinin takca 4-cti maddasi canubi Qafqaz mэsolэsino aid ol-
mugdur. Lakin Ьuпа Ьахmауаrаq bu miiqavilani Rusiyanrn Са-
nubi Qafqazda бz hбkmranlrýrnt yaratmaýtntn yekun mагhоlаsi
adlandrmaq olar".]

l. соdы?ов Г.Г Южный Квsка, в р\\-|,Nоrпf рецкuх оmноценu | с. ]4-35

2. Yепа oracla. s.4l
3- Yепа orada. s. 50
 Н. Н. Sadrqov Rusiya-Trtiki уа mi.inasibatlarindэ Canubi Qaf-
qaz problemina dair аупса mono qratiya da пэqr etdirmiEdir.I
Miia llif ёz tadqiqat igindэ bol-rs etd iyi рrоЬlеrпlаrdоп опdап av-
val bu monoqrafiyastnda Ьэhs etm iqdir. Lakln burada rniiallif
Rusiyanrn xarici siyasi alaqэlarino dalra geni; уеr vermigdir
Э,i.Оmаrочuп tadqiqat i9inda 1Sa asas diqqati Qeqen-inqu-
getya va Г)аýrstапrп Rusiya tarafindott igýah va ona qаrýl miiba-
rizа masolalari araqdtrrlml;dlr. Hadisalarin obyektiv tэhlilini
verTnaya qalrgan rniiollif Rusiya rniistэrnlaka sistemi ila rпiiьаri-
zэпi tasvir еdаttэп bazan bahs etdiyi arazi qargivasindan gtxa-
rаq ýirnali Дzаrьаусапdа Ьа9 чеrап lrаdisэlаrэ dэ oz rniinasibtl-
tini bildirmi;dir.'
B.t{.Эliyev.vaG.ý.HalnzЭyevanrn'tэdqiqatiglaridabilva-
sitэ Daýrstantn Rusiyaya birlagdirilrrrэsinэ hэsr оluпmuýduг.
Daýrstanrn kand icmalannln Rusiya ilo rnirnasibatlari чэ опlапп
Kuiiya tэrаfiпdап iqýalr masalasina to*Llnan B.H.Эliyev Car-
Balakan icmalanntn Rusiya tarafindan i;ýalrna da oz mtinasibo-
tini bilclirmiqdir.j Miiallif eyni zatTanda Ganca чэ Qtrba xanllq-
lаппlп karrd icmalarr ilэ rntinasibэti va lramin xanltqlann Rusi-
da diqqat yetirmi9dir.
уа tarafindan tutultnasl mаsаlаlаriпо
G.ý.}IаrпzэуеVа isa Daýrstanda fЪоdаl dovlotlari va onlann
Rusiya tarafindan iqýahnr tadqiq etrniýdir. Miiallif Giili.istan
siilh iniiqavi lasinin, д. Р. y еппо l ovun faal iyyatinin vo biitovliik-
da Rusiyanrn Qafqaz siyasatini geni9 tahlil etrnigdir,

ловuне xlx вв. (Исслеdованuе соцuально,)к()нолLlческо?о разв.Lullцл Ll

спlDчкпlурЫ аdsiлнuсmрапltIвно-rlолumчческоZо ytlpclBJleHuя), Двtпореф, dut"tta

'---а. '
соiiк.dЬкm.uспl,наук.Л,, lS9l
ГЫi,iаева Г.Ш. Полuпtчческuе взаllмоопlноц!енuя феоdальны-\ вла-
(конец xVIll B" l86l 2,), Двпюреф,dut"на
'канd.uсm, ч Россuч
dенuй ,[|,аzесmана
coucK, наук, Махачкма, 1994
5. длuев Б.Г. Gcjstarilaп asэri, s.l4
246
 90-cr illэr tarixgi,ianslrýrnda ýimali Azarbaycantn Rusiya ta-
rafindon i9ýalr masalэsi V.A.Fyodorovun А.Р.Yеrmоlочuп
"Qеуdlэr"iпа verdiyi ;arhda ' ча N,N.Muravyovun hayahndan
bohs еdэп kitabln miiqaddimasinda V.А. va A.V.Georgiyevla-
rin fikiTlarindo da aks olunmu;dur.: Qeyd efiTak lazlmdlr ki, so-
nuncu kitabda Rusiyantn Qafqazda hayata kegirdiyi miistamla-
ka siyasatina dair kiilli rniqdaгda doyar[i faktlar toplant-lrrgdrr.
ýimali АzаrЬаусапlп Rusiya tаrэfiпdэп igýalI masэlasi
XVIII-XIX asrlarda irапlа Rrrsiya araslnda ticarobiqtisacli ala-
qоlагi aragdrran Н.А. Atayevin аsагiпdа <iz aksini tapmtgdtrr.
Osэrin iigiincii hissasindэ XIX asrirr Ьiгiпсi yansrnda Rusiya_
irап iqtisadi rTiinasibatlari araidlrtlmt; чэ ilk otuz ilda bu эlаqа-
lаriп inkigafl yollanna geni; уеr чеrilmiqdir.
[l.A.Atayev birinci Rusiуа-iгап mriharibasinln iqtisadi alaqa-
lагiп inkiqaflna ciddi tasir gбstardryini qeyd etmigdiг, Miiallif
Giilistan rniiqavilэsini genig ;оrh etlniý, bu sЁlhtin ticarotin in-
kiqafi baxrmrndan эhamiyyotini xiisusila vurýularnr;drr: "Gй-
liistarr sii[h miiqavitasi На9tагхап vasitasi la Rusiya-iгan tiсаrа-
tinin inki;aflnda bбyiik rol oynatntgdtr".'
H.A.Atayev ikinci Rusiya-iran miihaгibasinin ba9lanrnasr ila
iki бlkа arasrnda tiсаrаt alaqalarinin kэsildiyini qeyd etmigdir.s
Osarda Tiirkrnangay miiqavilasi ila bu аlаqаlоriп yenidan Ьагра
edilmasindan bahs olunmu;dur. Burada Tiirkmangay miiqavila-
sinin sэkkizinci maddasi-Rusiya tiсаrэt gэmilаriпiп Хаzаг dani-
zinda sarbast ýakilda hэrаkэtiпi tamin еdэп maddasi daha geni9
gаrh olunmu;dur.
Belaliklo, 90-cr illarintarix;iinashýrnda, ýimali АzоrЬауса-

]. Феdоров В,Д. Д.П.Ерлолов ч ezrl |JttпucKtl" "Зtчlцс,кu А П Ер.uоло-

ва- l798-l826", М., l99l, r,3-23
2. За спчцоч Кuвказа "н.д-1аоонслui Жл lнь MypaBbcBa(lox\лc\lllbl ч
Bocl1o,1ltlцa\uя ) " , M.l989, с-5-26
3, Дtпаев Х,Д- Тореово-эконо.лluчеr,кче впзu Ирана с, Россчей
XV|II-XIX вв., М.. l99l
4. Yепа oracla, s- 9l
5, Yепа orada- s- 100
nln Rusiya tэrаfiпdап iqýalr probelminin oyranilmasina dair уе-
ni оsаrlэr meydana qlxmlý va bu asarlarda рrоЬlеmа yeni baxr;
fоrmаlаgmаýа baplarnlgdrr. 80-ci illarin sonundan tэdrican уа-
rапmаýа baqlayan yeni fikir va baxr;larln naticosinda problernirr
бyranilmasina dair yeni-yeni аsаrlаr meydana qlxmlý bu asar-
lorda рrоЬlеmо yeni baxr; fonnalaqrnaýa baglamlqdrr. 80-ci illo-
riп sonundan tadrican уаrапrпа}а ba;layan bu yerri fikir va Ьа-
xtglann noticosinda problemin oyranilrnosinda yeni "iqýal"
konsepsiyast da fогmаlаgrrdl.
Bildiyirniz kimi, "igýal" konsepsiyasr holo XIX-XX эsriп
30-сu illari dбчri.iпdа ya9amrg ьir srга rniialliflarirr asorlarinda
da aks olttnmu;dur. Xtisusilo. XIX-XX osrin avallarindoki rus
miiэIliflэriпiп, demak olar ki. hamlst Qafqazrrr Rusiya tarafin-
don i;ýal olunduýunu qeyd etrniq va bunu Rusiyanrn harbi qi.id-
rаti kimi alqr;larnrgdrlar.
90-cr illaгda fonnalagan yeni "igýal" konsepsiyasr isэ ýirnali
АzаrЬаусап Rusiya tarafindan igýal olunrrrasrnl gоstаrmэklэ уа-
na;t, gariznrin bu siyasatini pislayir чэ brr lradisani irnperiyanrn
biiti.in Qafqaz xalqlanna tacavtizi.i kirni qiyrnatlandirir. Mi.iasir
dёчrdа meydana galmig "igýal" konsepsiyastna han-rginin Rusi-
уа istilaslnrn ýimali Azarbaycan iiqiin acl naticalar verdiyi da
qeyd olunur.
ýimali Azэrbaycantn Rusiya tэrаfiпdап iEýalr probleminin
oyranilmasinda уаrапап bu yeni fikir va baxlqlar, рrоЬlеmiп уе-
nidan tadqiq olunmastna diqqati аrttrmtg, bu isa бz почЬэsiпdа
masalanin оуrэпilmаsiпа dаir gэlacakda yeni-yeni, daha mti-
kэmmаl эsэrlэriп meydana galacэyinэ iimid уаrаdrr.
 vI FaSiL
ýiMALi AZaRBAYCANIN RUSiYA
TaRэFiNDaN i5ёаt l рковt вмilчilч
хдпiсi тппiхgiiпаslrёl
xlx asrin ilk otuz ilindo zaqafqaziyada Ьа9 чеrоп horbi-si-
yasi рrоsеslоr, hamEinin ýimali Azorbaycantn Rusiya tаrаfiп-
dan i;ýalr рrоЬIеmi da ba;qa xarici бlka tadqiqatlarrnln diqqat
rnэrkazinda duran rrrovzulardan Ьiгi olrntrgdur,
\ri9ýal probleminin tarix;iinaslrýtnt пэzаrdоп
kеgirаrkэп ilk
ncivbada QаrЬ. xiisuson da iпgiltагэ va Frапsа tаriхqilэгiпiп
аsаrlаriпо diqqэt yetirmak laztmdtr. Qiinki, xlx аsпп avvallэ-
гiпdа zaqa{qaziyada Rusiyanrn tiz rnбvqeyini m<ihkamlandiri-
rnak uýrunda rni,ibarizasinda опчп baqhca raqiblэri bilvasitэ
mahz bu d<ivlatlor olmugdur. Опа gсirэ da ingiltarэ vo Fгапsа
tarixgilari bu mcivzuya dаhа tez-tez чэ otraflI gэkilda miiraciat
etmigdir. igýal prosesi, xiisusan da ingiltaгa va iimumiyyэtla in-
gilis dilli tarixgtinaslrqda ciz aksini daha dаriп gakilda tapmrgdrr.
ingilis tarixgйnaslrýrnda Zaqafqaziyantn, о ciimladon ýimali
Azarbaycanrn Rusiya torafindan igýalr masalosinin qoyu[u9un-
da miiolliflor ilk n<ivbada problemi ingiltara dбvlat manafelari
baxtmtndan izah etmaya 9altgmrglar. Bu tarixqiinashqda ingilta-
rапi diinyada iimumi siilhsevar bir dбvlat kimi g<istarimak, onun
Zaqafqaziya xalqlanntn tarixi hiiquqlarrnl miitlafia etmak mэс-
 qanýma-
Гuriууаtiпdа qalrb Ьбlgаdэ Ьа9 чеrап siyast рrоsеslаrо
"' kimi
sr ononavi fikirlar tisttinli,ik toqkil edir,
^ё;ij;Jirйi; kйi,-QБiьi дчrора tarixgilori XIX оsriп av_
vallbrinda Оrtа ýarqdэ уаrапmlý harbi-siyasi rniinanqigalэrin
asas giinahkan kimi Rusiya impreriyasrnr gostarirlor,
inliti, qafqazgiinasl U.Allen Rusiyanrn Qafqaz tacavtiziinii,
ontrn-rniisalman бlkаlэri ila yaxrnlagrnasrnr strateji zаrurаt
ila
hоrа-
izah edirdi.I Miiallif hamginin qeyd edir ki, Rusiyantn bu
kati Qafqaztn сэпuЬ sorhэdlarinda. garginliyi xeyli _artmrgdr,
U.дllеп, lBzb-tBzB-ci illar Rusiya-iran va 1828-1829-cu
illэr
Rusiya-Tiirkiyэ mtihаriЬаlагiпdэ rus ordusunun miivэffaqiyyot-
larinin bir asas da егmапi alralisinin опа faal kбrrrak gбs-
r
tагmэsi ila izah'artini
etrniqdir.
ge-
ingilis dilli tarixgtinaslrýln bir srra эsаrlаriпdа hadisalarin
ni$ tJfsilatr ilo yanaqt, Rusiyantn Qafqazr igýal eda bilmasinin
Ье-
an rniihiirn sabablari araqdlrtlmrýdrr. Tarix9i H.Siton-Uatson
lahesabedirki,RusiyanrnQafqazdarniivэffэqiyyэtigiirciiva
еrmэпi xalqlartntn vahid xristian irnperiyaslrra rэýьэtiпdап
irali
galirdi.' G.ýtefenson isa bu rniivэffэqiyyatin sababini bela izah
.'Peterburq kabineti Ьа9а dtigiirdti ki, Qafqazl ala ke'ir-
Ёаirаi,
bu
mаklэ о, irап va Тгiikiуэ ilэ birbaqa sаrhэd alaqasi уаrаdrг.
isaimperiyantngalэcakplanlarrrigiinmiihiirTahamiyyatama-
lik idi. Опа gбrа da Rusiya biiФn harbi-siyasi qiivvasini Qafqa-
zl igýal еtmауэ yonoltmi9di'].' ,
АЪеrikап todqiqatgrsr M.Rayef Rusiyantn Qafqaz va Orta
"Qafqazr iq-
Asiyada iqýallannr аlаqэlопdiгmауа cahd gоstаrir:
tutmasl iigtin yol aqшdt".'
ýal Ъtmаk iusiyanln Orta Дsiуапl

l, Дllеп l,Y.E.D., Ссtuсцsiап Ball!e|'iekls, Сumhriсlgе, l953, p,4l)

!. Yепа orada, s.67
3. Sеtоп-Wцtsоп N.. The Дtrsтiал Empire t801-19l7,
Ox|brtl, l9б7, p.6l
4. Stеrрепsоп G., Russiafrom ]8t2 to l945, New-York, 1969, р
276-278
Policy Tolvurcls thc, Nаliопцlitiеs: Iп
5. Raeff М., Patterпs of'Russiaп Imреrut!
Sочiеt Nitillпality Problems, Nеь,-Yоrk-Lопdоп, l978, р,28
250
 Bir srrа ingilisdilli tadqiqatqllar Zaqaiqaziyanln, о ciimlodan
ýimali Azorbaycanln Rusiya torafindan iqýalrnr Bбyiik Britani-
уа h_okumatinin manat'eyi baxtmrndan igrqlandrrrnala galrgmtg-
lаr. uz asorlnt osmanlt imperiyastnln yeni dочr tarixina hasr et-
mi9 U.Milier, I ingiltэro hcikrrrnэtinin '.Тrtikiуэпi Rusiya tэcavri-
ziindon qoruyan" siyasэtini alqIglarnr;drг. о, XIX asiin avvol-
lагiпdо Rusiya iia Ttirkiya arastnda zaqafqaziya rnosэlasinda
уаrапmlý rniinaqiqalardэ ingiltoranin TiirKiyani miidafia etdiyi-
ni qeyd etmi;dir.
' , F.E.Beyli da <iz asarinda ' Zaqafqaziyanrn Rusiyantn tагаfiп-
dan igýall dбчгiiпdа ingiltaro hбkurnatinin Ttirkiyado hayata
ke9irdiyi siyasэtindon bahs еtlпiqdiг. О. yazrrdr: ..Tiirkiya irnpe-
гiyastntn arazi bi,itcivliiyiini-in saxlarrmastt-lrn Britaniya siуаsэti.
XIX аsг bolTnca ingiltaranin хаriсi siyasatinin uу.,i-urЪir."-
si olmuqdtrr". З Beyli giistэrirdi ki, '.Тrtikiуапiп miidafiosi Во-
yiik Вгаtапiуапlп xarici siyasatinin osas prinsiplarinidэn biri
idi"..
Аmегikап tarixgisi N.Hokkins oz аsоriпdэ5 ingiltэronin mtis-
tomlokoqilik siyasatini tamamilo gizladarэk, опuп xlx аsгiп
ьiгiпсi otuz ilinda "yaxrn ýarqi rпйdаfiэ etmak rolu''ndan Ьэhs
,etmi;dir,u Ba;qa Ьir ingilis tadqiqatglsr R. Bulard бz asaгini
BTiИniyanrn Yaxrn ýarq siyasэtina hasr etmigdir,? О, ingiltaгa-
nin Yaxln ýаrqdо mcihkamlanmэk siyasatini аrаgdrrmr9,Ъu yoI-
da опчп Rusiya ilo mi,inasibatlaгini do aydrnlagdrrmigdrr. Вu
mtiэllifin fikTinca, ingiltararrin irапdа faallagmastntn an miihiirn
sababi XIX аsпп очаllаппdа Rusiyanrn Zaqaqfqaziyaya taca-
viizii olmrrqdur. Bulard ingiltaranin iгапа hаrЬl va diplomatik
yardlmtnl da gizlotmig, bagqa miialliflardan forqli оlагаq,
Miller l| The оttutпоп Еmиtе uпll it,l Stцlesors ( lE01-1g27), СuпЬrils ]927
2. Baile! F-Е. British Poltc1,,пl the Turkbh Rеfurпl Мочеrпеп|- и ii",l,, i,
Дпglо -Тцr k tsh Relu t iопs td 26- i s 5 3, ( iпп-hйlgе, l 9i 2
J. Yепа orada, s-38
4. Yепа orada, s.39
J. Hockins N L Brilish Roules k, Iп.lia. Nel',-Yolk. 1928
б. Yепе orada s l42
7. Вullцrd R. Britaiп апll the Mieltlle East, Lопt!оп, !95]
ingiltэranin Tiirkiyado geniglanan siyasэtini Rusiyantn Balkan-
lаrdа niifuz qazanmasl va boýazlart аlэ kegirmasi tahltikasinin
artmast ila alaqalondiгmiqdir.'
Zaqaqfqaziyada Rusiya iqýallan Zamanl iпgiltэrэпiп Ьоlgаdэ
hayata keq,irdiyi siyasat K.Bartletin аsаriпdэ oz aksini taprnrg-
drr.' Эsэrdэ эSas diqqat Rusiyanrn Zaqafqaziyada va Durrayda
mohkamlanmasinэ qarýt Osmanlr imperiyaslnln f;aal mi,iqavi-
mat gёstarrnasi iiýi,in ingiltaranin ona verdiyi yardrmr masalala-
гiпа yonaldilmigdir.
XiX asrin birinci otuz ilinda Qafqazl iEýal etmak ii'iin Rusi-
tadbirlari, son otllz-
уапlп hayata keqirdiyi haTbi va diplomatik
qrrx ilda naqr olunmtlg чэ Rusiyantn tarixindan va опuп хаriсi
siyasэt mэsаlаlаriпdап iimumi qakilda bahs edarr аsоrlаrdэ da
geni9 i9rqlandrrrlmr;drr.,' Bu аsаrlэrdа hadisalarin genig tafsila-
i, il, yunu'r ingiltэra, irап, Ttirkiya, Frапsа va Rusiya araslnda
gохtэrоfli diplomatik mi.inasibotlэr da tahlil оluпmugdurл Bu
sэpgili эsотlаrdэ Rusiyanrn Qafqazda, hэrnginin ýimali bzar-
baycanda hayata keqirdiyi iýýalqrlrq va rliistэmlokaqilik siyasa-
ti ъnqid olunmttg, miistamlokaqiliyin "Rttsiya modeli" va buna
qargr ingiltarэnin "siilhsevar siyasati, Rtrsiya tэcaviizlindan qo-
nrrna funksiyasl" бп planda verilmiqdiг,
ingilisdilli tarixgi.inaslrqda Rusiyanln i'ýal Zamanl чэ i'ýal-
dan sonra bu Ьбlgэdа hayata kegirdiyi idarэýilik sistemi iglqlan-
drrtlmrgdrr. ingilis qafqaz'iinasr D.Long Rusiya tаrаfiпdап i'ýal
olunduqdan Sопrа Gtirci.istanda ytiri,idiilan sosial-idaгaqilik siya-
satini tэdqiq etmiqdir. О, qeyd еdir ki, "Rusiyantn Qafqazda
mбhkаm mi.istamlaka idara sistemi yaratmasl эsаsэп д.р.yеr-
molovun d<ivriinda bag vermiýdir". D.Lang GtircЁstanrn Rusiya-

l. Bullard R. Gijstarilaп asari, s.l I0-1] l

2, Bartlet C,i. Great Britain апd sea роччлаr llll5-1853, Oxforcl, l963
3. Наrсаче S., Д History of Russia, Chicago- Philadelphia,New-York, l95б.
RussiаП Foriegn policy. Yulе Uпivеrsiф Press,l962; Jelayicll D. Д sentutу, о|-
Russiaп
Foriegn Poliiy l8I4-19l4, Neyy-York, 1964, Cltirovslv N,L. дп iпtrоduсtiоп to
Russiап history, Neu-York, l967
252
 уа birlэýdirilmo sini birinci tigiin mi.itaraqqi hal saymr;drr.' Rusi-
уа idaragilik sisteminin Qafqazda А.р.yеrmоlоччп dtiчrйпdа
daha gox mёhkamlэnmosi чэ i9ýal olunan bcllgэnin inki;afl
iigiin Rusiyanrn miihiim rоluпu kanada tarixqisi К.вагаt da оzй-
niin maqalosinda siibut etmaya qalrqrnl9drr.r
Amerika tarixgisi F.A.Miller Qafqazr ucqarlarda hагЬi idara-
9iliyin efГektliyini yoxlamaq iigiin Rusiyanrn ..eksperimentlar la-
boratoriyasr" adlandrnlmIqdtr.З
Kanada tarixgisi L.H.Raynlende/ Rusiyanrn Qafqazda tatbiq
etdiyi inzibati siyasatini tamin edan, "regionalizm'' vo '.mаг-
kazqilik" эпапаlогiпi farqlэndifir. о, <iz fiklini bela asaslandt-
r:т: "zaqafqaziyanrr igýal etdikdan sопrа Реtеrьurq hбkurnatin-
do yeni bir рrоьlеm meydana grxdr. Bu, igýal olunrnuq arazilari
песо idaro etmokdan ibarot idi. "Regionalizm'' prinsipini эsаs
tчtап hбkurпоt niimayandalari, bolgada inzibati sisetrni yerli
аdаtlага va qaydalara чуýuпlаqdrпЬ. yerli ohalinin sosial-hiiqu-
qi поптаlаппа gбга tadrioэn foгmalaqdlnnaq tаrаfdап idilаr.
"Markaz9ilik" prinsipina tarafdar oIanlar isa rnarkazdan tez bir
zamanda mristamlakogi-biirokratik apaTattn yaradtlmaslnr iroli
siinirdti lаr" J
.

Raynlanderin ardrnca E.Bruks da Qafqazda komendant iisul-

idaгosi чо caniginliyin yaradIlmast siyasatini tonqid etmigdir." О,
gбStarir ki, "I Nikolay hоm igýal olunmu; torpaqlarr бz alinda
saxlatnaq, hэm da daýhlara tamamila qalib gэlib Qafqaza tarn
sahib olmaqdan бtri,i radikal mtivqeda durmаýа mасьur idi''.'

l. Lапg D.M. Fhе last years о|Gаlrgiап Mllпarcht, l658-!832. Nel.York- l957
2. Yепа оrаdа, s,282-284
З- Barra G.В. д поlе оп lhe RuSSiап Сопtluеsl ф'Дrtrcпiа. (t827). - Пtе
Slауопit апd East Еurоglап Rечiеu, t972, чоl, 50. N9r20, р.388
4. Miller F.д, Dmilli Miliutin апсl the Rе|оrm er.l i|1 Rцssi.l, Voлlerbill
Uпiversity Press. I 968,р.26
5. Rhfuеlапdеr L.H. Russia's ltпperful роliсу,-Сапаliап Slаwпiс, Press. lg75,
vtll, l7, Nч2-3, p.2l8-235
б. Yепа oracla. s.22l
7. Brooks E.W, Nic,olal I as Re{orпer_ Russiaп Altelпrls kl Сопцuеr the
Cautztlus, ]825-1855, Iп. Notioп апсl itleology_ Neb-York, I9s],
р. 232-2;5
i1

Bagqa bir amerikan tarixgisi R.Sani haqh о laraq bela hesab

edirdi ki, Rusiya Zaqafqaziyanr iqýal etdikdan sопrа garizm уеr-
li aristokratiya ila ittifaqa girэrоk, onlann kandlilэri istismar et-
rnasini miidafia edirdi.' Lakin bununla bela miistamlaka sistemi
niifuzlu feodal stilalalэrinin da tanazziiliino sabab olurdu, R,sa-
ni gбstэrir ki, biitiin bunlar Peterburq kabinetinin qatt miistotr-rla-
ka siyasatindan irali galirdi.r
Bizr maraqlandrran bir 9ох mаsоlаiоr atnerikan taгixgisi
M.Etkinin asarindo claha geni; aks olunmu9dur,' Osarda XVIII
аsгiп sonu va xIx аsriп avallorinda Rtrsiya-iran miinasibotlori
atr afrlr tahlil olunmu;dur.
Etkin Rusiya-iran rпiiпаsiЬаtlэгiпа Avropa tilkalaгinin, xйslt-
sila, ingiltara va Fransantn diplomatik tasirindan do genis bahs
etrnigdir. Onun fikirnca, Rusiyanrn QаГqаzа tocaviizii tаriхiп tо-
bii qanunauyýun prosesindan irali galirdi, bela kl, ХvIII asrin
ikinci yansrnda Rttsiya агtrq qiiwotli lrarbi dtivloto gevгilrnr; чэ
yeni аrаzilаr ala keqimrak niyyatinda idi, Miiэllif Rttsiyatrrn
diinyastna qar;t
Qafqaza miidaxilasirri orta аsгlоriп miisalman
"ха9 yiirtiglaгi" ila miiqayisa edir.'
Etkin Rusiya igýallarl va miistamIako siyasatini tanqid etmi;,
irana galinca iso, rniixtalif Zaqafqaztya toryaqlaпna Rusiyaya
nisbatэn birincinin daha 9oz tarixi hiiququ olduýunu gбstam. r1-
dir. Lakin bununla Ьеlэ о, irantn da istilagrlrq iddialaTlnl tanqid
etmiqdiT. XIX аsriп avvallarinda bu iki dбvlat araslnda уаrап-
mrq miinaqigalori stilh yolu ilo атаdап qaldlrmaq iiqiin, Etkinin
гrkriпса, ingiltara diplomatik imkanlardan istilada edirdi, Веlэ-
likla, mtioliif ingiltaroni irапа vo zaqafqaziyaya miinasibatda
mЁStamloka ilddialarrnr gizlotmayэ 9ah9mrpdtr,
Rusiyanln zaqafqazty ada hayata kegirdiyi rniistamlэka ida-

./, Srrлу Л,6. Тhе Реаsапrе Nаче Fet] Us, The Rulsiап Reyiety, 1979,vol,
З3,Nеl р, 214
2. Yепо orada, s-3l)
З. Yепа orada, s. 'i,iisir, апd Irап
" 24-26
i: ;iii"'''й 17s0-1828, мiплсароlis, l9ll()
 ragiliyi sistemini ЕЙ n biitiin rпаrhаIоlаri
il а aydrn ;akilda gos-
tэmliýdil "Ilk avollar igýal olunm
u5 ЬсilgаIэrdа yerli чэ rчs
qaydal аrr hёkm siiriirdii Rusiya
tarafindan tufulan xanlt q lаrdа
хапlапп hakimiyyati fo rmаl gэkildo
saxlanmr;dl. Sопrаl аr lsэ
хаrrlапп saIahiyyatlari tadrican
mahdudlagdlrrlrnaýa Ьа glandl
Nalrayэt, Zaqafqaziy апtn inzibati
sisetmi ilmutni imperiy а Stan-
dafl lartna yaxпrlaqdrrl ldl

Rusiyanln irпреriуа idaгagilik siste_

.*,Y:|.lO'n,luouqфaziyada
bcilgada feodal anarxiyasin,n. *Йп,
::,:]l,r:li|]l,".slпl
II _сэкtýlтlаlапп sonu
au*i-
kimi qiymatlandiгmigdir. Lakin bununla
belo о, irnperiyanm biirokratiй-mпstarntoto9itiK
da tanqid etmiýdir.]
йuliri.n,'ni
ýimali АzэrЬаусапIп Rusiya tаrcfiпdап rqýalr va
Ьu i;ýalln
nati_calari Т. Svyatogovskin in asarinda
ао о, Ъкriпi ,uirт,rd,..'
Biitiin ingi l isdilIi miialIifl агdап fагqI
i olaraq S"y","i""IKl rr^ai
sаlаri yalntz ýimali АzэrЬау"апtп
konteksindan gоrh etmigdir.
Mtiallif ýImali АzагЬаусапrIt Rusiya torafindon
iqgallna mliпа-
qeyd etrniýdiг ki. .:Ь" ilд^l д.l,j]i..",
::."::,1i::..:1i" о) о"
ayrrdl.. Olka irап va Rusiya АzаrЬаусапl
::i:i::r.I:l"пdал
.0laraq lKl hlssaya рагgаlапdl, Xalqlarrn hakirniyarini
Rtlsiyanrn Intistalnlaka idara-risulu ýirnaIda
ачэz etdi....
Belalikla, ingilisdilli taгix9iinashqda.Rusiyantn
Zaqafqazrya-
nr istila etmasi fikгiпа tоrаfdаr glxrrlar.
ingilisdllri ЙiiiЙы,q-
da XIX asrin ilk otuz ilindo ingirt".unln
Zu|uq'iiJn"Jr'rt*r_
diiyti siyasat siilhsечаг va xilasiarlrq
,ir"Ы K'jJioi'r.",brai-
riImi9dir.
Pranslz tarixgiinashýrnda XIX asrin ilk
_
zaqafqaziyп igýah masalasina tamamiIa
ofuz ilinda Rusiyanln
Frапsапtп hamin dбчr
xarici siyasati manafeyi baxtmtndan qiy."t
";i.iй:""'
] Alkiп М Gбsпlаrilап ё,lori, s. t4б-!47
2, Yепа orada, s.l5l
3_ Sb,ietochowski Т,, Russiaп Azerbaijaп l905-1g20, Canlbriclge,
4. Yепо orada, s.4-]7 !9l}5
 yeni dбvrda Rusiya-
Frапstz tarixiqisi R,Lakoste oz asarindэ '
nrn igýal etdiyi Ьоlgаlэrdэ hэуаtа
keqirdiyi siyasoti sovet Rusi-
yasmln siyasotila rni.iqayisa еdаrkап xlx
osrin otuz ilinda чэ
miistamlaka si-
ondan sопrа Ьiriпс inin Zaqafqaziyada Фriitdiiyii
muа llif iranrn da
yasotini ciddi tanq id etmiqdiT. Bununla уапаý1
agtb gostalmэya
Zaqafqaziyaya olan mi.istэmlaka iddialarrnr
cahd etnriqdir,
tarixi iizra gбrkэrпli
Моghur islarrrgiinas, Krtm va Qafqaz
Zaqafqaziyanrn Rusiya
miitaxassis Д.Вепiпgsеп oz kitabr пdа'
bбlganirr rnii-
tэrаfiпdэп iqýalr dоr7rппdа Peterburq kabinetinin
etrTaya galr9nrr;dr,
saltnan xalqlarrna rniinasibatini xarakterizэ
Mtiэllifinfikrincaiqýalpгosesindэirnperiyanrnan'miihiin-l
i:mtisэlman
р.оЫ.*ruriпdап biri рrоЬlеmi" olmu;, Rusiya Qaf-
daha 9ох canlr qiiv-
qazln miisаlmаП bбlgalarinin igýah Zaý}anl
uu u" vaxt itkisinэ lnaruz qalmrqdr,
АzэrЬаусапа galiqi,
Beningsen gоstэrir ki, Rusiyanrn ýimali
rast galdiyi miiqa-
imperiyairn sйаkr dочrdэ ýimali Qafqazda
"Rusiyantn ýima-
vimato Ьопzэr ciddi mапеа iia qar'rlaErnrgdrr.
uzun illэrin
li Azarbaycanr iqýal etmэsi, Ьбlgаdа hokm siiranп hiictrrrrl arr -
.l; *fi "Ъqi galarin э va qa саrlаr |п lez, tez Ьа9 v еrа
sabitlik.gatirmlldr1" '
па Son qoymuý, bolgayo siyasi va iqtisadl
qismon ;arik qtx-
Baqqa biT tarixgi K,Saiiya^ da bu fikiTlara
Rusiyaya birlagdirilmasi,
mrgdrr. О, qeyd edir ki, Giirctistanrn
alsa da, onun sonradan
birincinin siyasi rniistoqilliyini alindan
yaTatdl, Lakin bununla bela
nisbatan sabit inkigafi tigiin garait
qoddar miistamlэkaqi rus,
mi.iэllif bu birlaqdii-anin бlkэ i,iqi.in
qeyd edirdi,'
laqdrrma siyasatindэn ibarэt olduýunu
AlmantarixgiinaslrýrndaXIXasrinilkotuzilindэRtrsiyairn-
Paris, l94б
l. Lacoste R. Дussis sovieticlue et lu tluсstiоп tl'оriепt,
lc
паtiопаuх che: les musulпtсtпs cle Rttssie, Paris,
2. Веппigsеп Д ., Les lпочеmепls
l9б0
3.
-цiYепа orada, s, l 7
sa- К.Histoit,e de lct Nспiоtl Gеоrgiеппе, Paris, 1980

5. Yепа orada, s. 402,403

256
 periyaslnln Zaqaqfqaziyanl igýal etlnэsi masalosina йпumi as-
pektdan yanagllmlqdrr. Alman tarixgisi V.Gitегmап Qafqazl Rrr-
siya va ýarq arasrnda ticarat kcirpiisti adlandlrmtgdrr.' Mi,iollif
bolgada Rusiyanrn i;ýalgllrq siyasati va Ьuпа qargr yerli ahali-
nin ciddi mtiqavimatini бп planda tasvir etmaya gahgmrgdrr.
V.Gitermana gбrэ mahz Rusiyanln Qafqazda hayata kegirdiyi
harbi-miisatmlakэgi i;ýal rejimi, bёIgada уаýауап эhаliпiп, xii-
susilo miisalmanlann ruslаrа qarqr rniiqavirnatini gticlandirirdi.
Опа gоrа dэ Qafqazr tarnarnila аlэ keqirmak iigiin Rusiya uzun
illэr hаrЬi эmаliууаtlаr араппаlt olmtrgdur.r
V.Giterrnandan brqli olaraq О.Нбt9 Qafqazrn Rusiyaya Ьir-
logdirilmэsinin mtitaraqqi ahomiyyэtindэn bahs edorak, hэmiп
lradisani hatta "sivilizasiyasrr-rrn rnuvэffaqiyyati" kirni qiyrnэb
landinniqdir,r Hotg qeyd edirdi ki, Qafqazl igýal ehnakla Rtrsiya
imperiyasr Yахш чэ Orta ýэrqiп daha darinliklorina doýnr iго-
lilэrnok rigiin бziina gozol hэrЬi stгateji rnёvqe alda etmigdir.'
Qafqazln iqýalrnr XIX эsr arzinda Rusiyanrn horbi ча xarici
siyasэtinin ап miihiim nailiyyati hesab edan D.Bayraus i;ýallar-
dan sопrа Еrmапistап чэ Giirciistanla Rusiya arastnda darinla-
qan i qtisadi va sosi al -пrаdэпi inteqrasi yasl ndan, Zaqafqaziy апп
rniisalman ауаlаtlагiпа imperiyantn markazi quЬеrпiуаlаппdап
rus ahalisinin kogtinilmosindan bahs etrni;dir.o
Belэlikla, QаrЬ tarixgiinaslrýrnda Rusiyanr п Zaqafqaziy апl
igýal etmasi rnasalasinin tadqiqinda miixtalif fikir va ideyalarl-
ntn olmastna baxmayaraq, ЬчпIапп hamtst Rusiya imperiyaslnrn
kegan эsriп ilk onilliklarindэ adl gakilan bбlgada hayata kegir-

l. Gitеrmцпп V., Geschic:hte Russlцпtts, Bd, 3, Ztir iclbHctmburg, l 949, s, 5 б

2. Yепа orada, s.57
3. Hootzsc:h О,, Russlarul iп Дsiап, Stulgarl, l96б, с.40
4, Yепа oradah s.48
5. НапdЬuс,h der Gcschic,hte Russluпlls Bd, Stutgurt, l937
(Burada Rusiyaпtn xarici, о сiimlаdап Qafqaz siT,a.sati masalalari D.Вауrаu lаrа-
_fiпdап yaztlmtsйr).
б. Bayrau D. Gtjstаrilап asar, s. 78-8l
 oyranilma-
diyi igýalqt siyasati tэhlil еtmi;lаr Lakin рrоЬlеrпiп
sl zamanl masa laya бz бlkэlэriпiп о zamankl
xarici siyasatt nra-
tadqiqatq l lаппdап
nafeyi baxtmtndan yanaýan ingilis чэ franstz
bitaraf movqe-
farqli оlаrаq, almat-l tarixgiinaslrýrnln рrоЬlеmа
don, iimumi konteksdan уапа9mаýа са hd
edildiyini gбrtiriik.
igýal et-
Rusiya Zaqafqaziyaш, xi,isusila ýimali Azarbaycanl
olan irапlа iki
rnak yolunda adr gэkilan Ьбlgэуа Ьбуйk iddiasr
dafa miihariba араrmlý va уа lnrz bur-rlarda
qэlэЬэ qazandrqdan
Or-ra gбrэ dэ АzаrЬау-
sопrа Zaqafqaziyanr ala kegira bilmi;dir.
irапlп tarix;ii-
сапlп boliiqdtiriilmasinin ikinci igtiгakqrsr olmu9
irап miinasibatlari,
rraslrýtnda XIX asrirr ilk otrrz ilinda Rusiya-
iгаtllп daxili va хаri-
rusiyantn Zaqafqaziy ada i;ýalqrlrq siyasati,
ci siyasati masalolari arr rniihiiпr tnovzulardan olmugdur
iral-r tarixgisi Mahrrrud Mahrnud XIX
asrdo iranrn ingiltara
iran-Rusi-
ila siyasi alaqolэrindan Ьэhs edan qoxcildli оsагiпdо'
inrali Azarbaycanln Rusiya
уа mi,inasibatlarina va biitovltikdэ ý
gdir. Miiallif irапlп
tогаfiпdап iqýall probleminэ geni9 уеr verrTi
qeyd etmi; vo
Rusiya-ingiltэra siyasotinin qurЬаtll tllduýtrnu
п эsаs sababini da ela
Rtrsiya ilэ rпiihаriЬаlаrdэ maýlubiyyэtinr
Ьuпdа gбгmi.iqdtir
О ybrrki, "ingiltэra va Rusiya oz trralannda razrlrýa golrnig-
Lon-
dilar ki, agor Rtrsiya бz sarhaddini Araza doýnr uzadarsa,
don buna Йе9 Ьir elirazbildirmэyacakdir",r
ikinci Rusiya-iran rntiharibalarindo дььаs Мirzапiп ilk
rnii-
irап ordustt-
vaffbqiyyatlarindan bahs edan miiallif, sonradan
gбrmiigdiir.
nun g.ri'g"kilmэsinin эsas giinahmt da ingiltoradэ
..inglli, zabitlarinin idаrэ etdiyi iran ordusu miiharibэnin ilk ау-
ve-
larrida ýimali Azarbaycant tamamila tutarkэn, ýarqda Ьа9
rап har Ъi, kiqlk siyasi hadisaya da reaksiyasrnr bildirэn
rэsmi
tutdu. Вuпuп
London, bu hadisaya mi.inasibэtda susmaýr iistiin
u2r9 gяJll r,Эlлl ,я-ЬЬl9;ф;lr ,>9аrл> щ
/. фьЬ ,.S>ЬдrrЛя IYTI ,riЬr,лрwЬ
2. Yепа orada, s, l95
258
tigiin bir nego sabab чаr idi. Веlэ ki, Ьч dбчrdа Rusiya boýaz-
lаr masalэsina 9ох ciddi miidaxila edir чэ hatta Osmanlt Tiirki-
yasi ila yeni miiharibaya hazrrla;rrdr. Qarizm Balkanlarda va
Оrtа Asiyada siyasi faallrýrnr arttrmrqdl. irапlп Rusiyanln baqla-
drýl yeni rnriharibanin komayi iIa ingiltara Osmanlr ordusunun
yenidan quпnaq va i.imumiyyotla RusiyanI уuхапdа adr gakilan
Ьёlgаlэrdэп mlivaqqoti gэkiпdirпrэk i.iqtin vaxt qazanmaq niy-
yatindэ idi. Natica isa irап iigiin aclnacaqll oldu. Sопtшсu yeni
tоrраqlаr itirdi".'
XIX эsriп birinci yanstnda Rusiya-iran mi.inasibatlarini tэd-
qiq edan Эhmаd ТэсЬахq' iranrn Rusiya ila rпiihаriЬэlаrdа
rnaýlubiyyatini, birincinin Zaqafqazlya torpaqlarlna olan iddia-
lаппdап tamamila al gakmasi kimi qiyrnatlandirmigdir. Bu igda
о. irant hэmiп dovrdэ idara etmi; Qасагlаr siilalasini gi.inahlan-
drrlrdr. Э.ТасЬэхg qeyd edirdi ki, irап Napoleon Fransantn mаý-
lubiyyatэ uýrаdап Rusiyadan dэЫэrlа zaif idi. L,akin gah sаrа-
yr na bu keyfiyyati, no da Rusiyanln о zamankt boylik hаrЬi mii-
vafiаqiyyatlarini паzаrа alrnayrb, sonuncunun hоr эmаliпэ qar;r
tez va hazrlrqstz cavab verdi. Qасаrlапп bu "vatэnparvarliyi
Zaqafqaziyanr itinnakla nэticalandi ".,' Miiэlli f irап hokumatina
ozga kбmауiпэ arxayrnlagmaqda da gi.iпаhlапdtпr, XIX аsriп
ilk otuz ilindэ iranla Rusiya arastnda miinasibatlarin kaskinlog-
masinda Avropa olkalarinin ikiiizlii diplomatiyasrnr tanqid edir.
Рrоfеssоr Эli ЭkЬаr Bina "irапrп siyasэti vo diplomatiya ta-
riхi"О аsэriпiп birinci cildinda taqriban eyni naticalэra galmi;-
dir. XIX эsriп birinci onilliklarindэ Rusiya-iran mi.iharibolэri
чэ bu miihаriЬэlаrdа iranln mэýlubiyyatini tahlil edэrkan

l. Маhmud Маhmud. Gtjstаrilап asari s.234

z.ft-tt ,ул;,rО)j' UЯ J9l аолl_; q...aJ9 СJяl hl12 .ro>l .Д,r4gl;
3, Yепа orada, s. l74
4' rsýgлS;Ь s!6;l.J9l дЬ ,.эЫ о-|d*rr.lрl+л..6аl' .rýl -}ЬЬ
lТТr .Фl.lr; .(ф|чt}) (ýr..)!TtT-} lTt
259
Э.Э.Вiпа bela Ьir ba;lrca timurTi naticaya galir ki, ' 'irап Ачrо-
ра siyasэtinin qurýanr oldu".' Oz fikrini osaslandtraraq
mйэllif
qeyd edirdi, "Napoleon Tilzitda I Aleksandr ilda gбrtiqmаklа
iian, о, siyasatinin quluna gevirdi, Sопrа da ingiltara "FIindista-
nrn tahliikasizliyini tamin etmak rnaqsadila" iTanla yalangl
dostluq mtinasibatlarina girib onu Rusiya ila rniiharibaya sovq
etdi.2
хиII asrin sonu чэ XIX аsriп ilk otuz ilinde Опа ýэrqdа
niifuz uýrunda ingiltara, Fransa, Rusiya. Triikiya va irап arasln-
da goxtarafli rniibarizэni tahlil edan, Rusiyanln Qafqaz siyasati-
па xiisusi уеr aylran mtiallif Rusiyanrn ZaqaГqaziyada hayata
keqirdiyi miistamlokэ siyasatini ciddi tanqid etnri;dir.
Harbi tarixgi camil Quzanlu isa toasstifla qeyd edir ki, "rus-
lаr Giili.istanda эldа eda bilmэdiklarini on Ье9 il sonra Тi.irkmэп-
gayda aldllar".3 Onun fikrinca, Qасаrlаr si,ilalasi Qafqazda, Маr-
kazi Дsiуаdа va Хэzаr dэnizi rayotrtmda бz nйfuzlanrrr itirdilar. '
Rusiya-iгan mi.ihаriьэlаriпi miiqayiso edan c,Quzanlu ikinci
mtiharibani irап tarafinin ba9latnaslnt tatnamilэ luzumsuz Ьir
harakat hesab etrnigdir. О, gоstэrir. ki. Tiirkmangay rntiqavilasi
vэ огruп sababi olan ikinci Rusiya-Irarr mi.iharibosinda Qacarlar
irапr tamamila idara еdэ bilrnэdiklaгini gбstardilar. C.Quzanlu
Тiirkmапgау stilh miiqavilasini geniq tahlil etmig, onun irап
tigiin acr naticalarindэn sбhЬаt aqrnt;drr. О, qeyd edir ki, rniiqa-
vilanin ilk rnaddalari irагl i.iqiin tоrраq itkisina, sопгаkt rnaddэ-
lагi xazina itkisina, daha sопrаkl maddalori isa ordu ча donan-
mа itkisina ьаrаьэr idi. oz fikirlэriпi geni9landirэn rntiэllif bu
mtiqavila ila iranrn irэчап va Naxgtvanl itirmэsini, kiilli miqdar_
da tэzminat чегmаsiпi va Хаzаr dэnizinda hэrьi donanma sax-
lamaq hiiququndan mаrhum olmaq mаsэlаriпi tэhlil etrniqdir-5

l. Вiпа о.о. Gijstarilon asari s.l9б

2. Yепа orada, s.247
J. tТЮ .o|9i .л* дЬ .obl .s.olЬ ёч,rЬ ,J.лr ф|i9l ,s.929-9_]()
4. Yепа orada, s.93l
5. Yепа orada
!ýQ
 ranln lctimar-slyasi tarixi йzrо gбrkэmli mtitэxэssis pofessor
Sэid Nafisi XIX аsгiп ilk otuz ilinda Rusiya-iran mlinasibэtlэ-
rina toxunarkon Tiirkrnangay siilh miiqavilasini Rusiyanrn I
Pyotrdan baglamr; irап kсiгЪziпа gtxrnaq kirTi bciyiik Ьir moqsa-
dina doýru ncivbati genig addrlnr kimi qiymatlandirmigdir.'
XIX аsriп avollarinda Rusiya-iran miihаriЬаlаrl va bu hэrЬi
qar;tdurmada Azorbaycanrn yeri mosolasi Nasir Nacminin эsа-
rindar da geni; ;эkilda qoyulrnuqduT. Bu miiallif ilk n<jvbada
Rusiya irnperiyaslntn. о cйtnladan ingiltara ча Frапsапlп Yaxtn
va ОПа ýorqda XIX asrin аччоllаriпdэ yЁriitdnklэri igýalgrlrq
siyasэtinin baglrca cahatlorini agrb gсistагmауо gah;ml;drr. О,
Qafqazda Rusiya garizminin miistэmloka siyasatini, АzаrЬау-
сап xanltqlannt bir-birinin ardrnca istila edan gal generallarl Si-
sianov, Qudovig, Yеrmоlоч, Madatov, Paskevig va bagqalarlntn
apardlqlan igýalgl va soyýungu miihагiЬаlогi da geniq garh et-
mi;dir. Bu asarda baglrca fikir Abbas Mirzanin XlX asrin aval-
lari rus-iran miiharibalarindo oynadlЁl harbi-siyasi rоlа velil-
mig, m{iэllif Qacarlar siilalasinin bu gonc va giibhas,iz ki, Ьаса-
пqh ntimayэndasinin iiz dбr,loti va xalqI qargrsrnda хidmэtlагi-
пi qiymatlandirarkan bozan obyektiv бlgii hissini itirorak irап
taxt-taclnln bu varisini idealiza edilmasi rncivqeyina yTvarlan-
mtgdtr. Оsэrdо XIX эsгiп аччаllаriпdа Zaqafqaziyada gedan
haTbi-siyasi proseslor, Azorbaycanln hаrЬi amaliyyatlann osas
meydanlna 9ечгilmоsi da genig tasvir ounmu9dur.
N.Nacmi Griliistan siilh rniiqavilasinin baýlanmasInr genig
qаrh etmokla yanagl bu miiqavilaya АzаrЬаусап эhalisinin eti-
raztnt da aqlq 9akildэ gбstomiýdir. О, уапr,, "... АzоrЬаусапlr-
lаr qabaqcadan taxmin etdikloгi riisчауg1, aýrr, dбztilmaz
ýartlardan ibarat olan sazigin baýlandrЁlnl eýitdikdo hoyacan-
lanmrq, Tabriz gahari sakinlarinin cogýun naraztltýt naticэsinda
bir раrgа oda gevrilmi9dilar".'
/ lП0 ,оЬ, .,ab orJ р cll .д_i.- 1 !даtrr:/ Ьр)i ё4д\r.4d 5,226
2 (,bl(sbsj'"!Jltt*rlJul>r.iro,r'jcdro".-.!ЁJ jд..r,*,b..!r[}..,],.a+r,b
lrr[ 'otJ'j 'q'""r'Ч
з yепа orada s 77
261
 N.Nэcmi ikinci Rusiya-iran miiharibэsinin ba;lantnaslnda
asas sobab kimi Abbas MiTzэnin rus miistatTlokagiliyi oleyhino
iisyan etmiq Ganco ahalisini rntidafiayэ qalxmastnl gбttiгrntiql
Ti.irkrnangay rnйqavilэsini isэ taossi.iflэ "irап tarixinin kadorli
sahiГasi "r adlandlrmrqdrr.
Miifassэl irап tarixini qalorna alan Abdulla Razi] da Rusiya-
irап rniiharibalэrinda sопuпсuпLш maýlubiyyatini taossiifla
qeyd etrnig, Giiltistan чэ Tiirkmangay rniiqavilalarini Irап tаri-
xinda гiisvaygl hadisolar kirTi qiyrnatlэndinniqdir. Miiallif bu
miiqavilalar naticosinda "iranln "tагiхi arazilэrirrin" itirilrnasin-
dan bahs etrni;dir. Razi iпgiltэгапi Ьuпuп эsаs gйпаlrkагl saytr.
Onun bu fikirlагiпа baqqa bir tadqiqatgl-Mehdi Miictahidi' dэ
qarik grxaraq, ingiltorэtlin irапl ciz siyasatinin qurbanl ettnak
rnaqsadlarini qэzabla tanqid etmi;dir.
Gёriiпdtiуй kimi, irап tarix gtinasl rýr nda Rusiyanl п Zaqaf qazi -
yanl, о cumladan ýimali АzаrЬаусапl i;ýalr problenrinin ;эгhiп-
da rntiayyan miixtalif чо охýаr fikirlоr rnovcrrddur. эvvala, otlrt
qeyd etmak lazttndtr ki, problerna toxunan biitirn irап tarixqilari
xIx аsгiп ilk otuz ilinda irапtп Rtrsiya ila apardrýr rni.iharibalar-
da moýlubiyyatinin birinci iigi.in tограq itkisi ila naticalandiyini
taassiiflo qeyd etmiglar. Onlarrn, demak olar ki, hamtst tэkсо
ýimali АzэrЬаусапr deyil hatta bi,itiin Zaqafqaziyant da iranrn
kegmiq эrаzilаri saymt glar.
irап tаriхqilагi miiharibalэrdo бz olkэlarinin maýlrrbiyyэt so-
boblarini аrа;drrаrkэп Ьuпlапп strastnda Rusiya irnperiyasrnrn
hоrЬi i.isttinliiyЁ ilэ yanaýl, Qасаrlаrrп sariqtasiz diplornatiyasrnr
чэ Ачrора olkalorinin, x{isusila ingiltaranin bёlgada Ьа9 чеrэп
harbi-siyasi proseslara faal mi.idaxilasini da qeyd etmiglar. Bu
sapkida опlаr irап gahtntn gah ingiltara ila Гоаl diplomatik ala-

l. N.Nэсmi Gбstаrilап asari. s. l l2

2. Yепа orada, s. l26
з lYТO .obi ,лjрчЧ.,,',аЬ:асЬrЬ..+*l,.;l,Ulдl Jai. фJU ,dJlr*э,s;|

4. lITr,ФЬ9j,u-.l3ЬоЫ,rSrrдs,с,т"
 qэlоrэ girib cizga qiivvэsino rirnid etrnakda, gal.r da о zarnan Ru-
Slya imperiyaslnrn harbdi qiivvosini laylqinco qiymatlanclir-
momakda giinahIandlrlrlar,
ýimali АzаrЬаусапlп Rusiya tоrаfiпdап i;ýah va Ьбlgаdэ qa-
rizmiп mtistamiaka sisterninin yaradtlmast rnasalalarini do iгап
tarixgilari oz cjlkalarinin manafeyi baxtmtndan qlylnatlэndirэ-
rаk, Rusiyarrrn ýirnali Azorbaycanda hoyata kegiгdiyi hагЬi-
igaýal va rniistarnloka sisterTini tanqid etmiýloг,
XIX asrin iIk otuz iiillda ZaqaГqaz.iyada gedon haгbi-siyasr
рrоsеs[эг, Rusiyanln bбlgani alo kеgiгmэk siyasati, br"r yolcla
onun [rап чэ Tiirkiya ila rпiihаriЬаlаrj, Ачгора tilkalari ilo dip-
lonratik miinasibatlэri vo ba;qa rrrasalalar 20-ci tllаrdiэп sonra-
kl Triikiya tarixgiinasIrýrnda da geni5 aks olttnmusclrrr,
Yuxanda adr gakilan рrоЬlеmlаrа toxunan tiirk todqiqatgrlarr
Oslnan]l ilnperiyasltltn Zaqafqaz_iyaya olan iddialarInt aqrq gбs-
tэrmiq va bolganin rniisolman агаzilаriпiп Rusiya igýalqliarrna
qatlt tniibaгizaэsirlr rliisэIrTan larrn ..islam bayraýl'' altrncla'.ka-
t'irlога" qar;l cihadr kimi qiylnatltэndirrni;;laг. Beltl tlkirlara Os-
mar-rlr irnpenyastntn iilnumi tarlxiпi qolarna alan isrTayrl
Haqqr
Uzrulgarqtlrntn ' vo Ytlmaz Oztttnanrn' asarlarinda daha tez-lez
rast galmak mtinrkiindiir.
Tiirk tагiхЕisi Эпчаr Behnan ýapolyo r Zaqaqfqaziyanrn Ru-
siya_tarafindan igýalrnda heg Ьiг nriitaгaqqi cahat gCrrmadiyini
va aksina, bu i9ýalrn Zaqaфaziyantn, xilsusila
ýirnaIi Azrbayca-
nln Sonrakl tarixi inkiqaГlna manfi tasirini qeyd etrni;dir.
Ba;qa Ьiг tiirk tarixgisi YusiГAkgurao isa Zaqafqaziyanrn Ru-
siya tэrafindan igýalr prosesindэ Osmanlr dtjvlatinin qеугi-fоаl
miidaxilasini Sопuпсчпuп агtlq zaiflomosi ila izah еtmi;diг. О,
l- U:ungur5tlt iH, Оsпопlt tuпht, ll, ('ill, l kisilп, Д;tАаrc. l956 s.629
2 o:titпa Т.Y. Ваslалgtсtлtlоп :апапllпl:ll Lаlоr Tirlive larihl, Vl cil!, jslan-
Ьчl, 1964
3ýapolyo Е.В, Yепi vo уаkп QaЁlar че Tiirkiye tarihi, istапЬul, I96l)
Ak9ura Y., Osпallll dечlеliпh dаёtlrпа tlevri (XVIII va XJX astrlartla). jsпп-
4,
Ьч|. ]940

--- 263
 qo-
qeyd е dir ki, "Osmanlt dovlati Rr"rsiyanl Zaqafqaziyadan
kindirmak rnaqsadi la, опuпlа hэm Dunayda, hэm dэ Ьir
Ьа;а
Zaqafqaziyanr п iiziindэ hэrЬi amaliyyatlar арагmаlt olnluqdur
Lakin yeni ictimai inki9a fin talablarino cavab чеrа bilrnoyan
osmanlr ordusrt bu miihariba lardo rпэý,lub olmugdu".' II эsriп
irап tarixgila ri kimi bir slrа ti.irk tadq iqatgllan da ХVI
sonu ча xlxэsriп ilk otuz ilinda Rusiya-Tiirkiya miinasibatla-
rinilr pisla;masinin asas giinah lnt Ачrора olkaiorinda
gбriirlаr
Tiirkiyanin siyasi tarixinii qolama аlап Tohsirr Unel yazrr ki,
"Napoleon l80l-ci ildan sопrа Rttsiyantn asas di.igmanlэrindan
birina qечгi ldi. Мэhz onun tahriki ilэ fransrzlarln komayina
аr-
xalanan Тiiгkiуа l806-ct ilda Rusiya ila miilraribaya daxil ol-
qeyd edir
du",' Ontln bu Гrkirlаriпа garik 9lхап Cogýlrn Ugok isэ
..Tilzit siilhtinti baýlamaqla Napoleon Tiirkiyani бz siyasэtt-
ki,
naqurbanverdi''.]BagqabirtarixqiAk;itNiyaziisaNapoleo-
пuпЬ siyasэtini tonqid edarak, belo Ьir llaticaya gэlir ki. "Til-
zit mtiqavilasindan Sопrа osmanlrlar Fratrsa ila heg bir ittifaqlrr
rr. iimkiin olmadlirnl Ьа9а dtigdiilar",'
TэqribэneynifikirlariqeydedanЭnvэrZlyaKaralisagii-
nahkar kirni takca Frапsапt deyil. еупi zamanda Ingiltara,
дчstriуа va prussiyanl da qeyd etmiýdir:5 "Mahz опlаr osmanlr
irnperiyasrnr Rusiya ila miiharibaya sбvq etdilar",o
Ttirkiya va ingiltarэ rntrnasibatlorina dair аупса Ьir аsаr yaz-
mrg Nemat Ktrrat дkdеs' isэ bu mэsаlаdэ ilk пбчЬаdа
Ingilta-
ranin gtinahkar hesab etmi9di: "дdmirаtNеlsопu artilleriya mii-
handisi kimi Тtirkiуэуа gбпdаrэп ingilis hбkrrmati hаr ci.ir vasi-

l. Дkqurа Y. Gtjstаrilап asari, s, 273

l958_e kaclar Triikiye siyasi tarihi. дпkаrа, 1958, s, 66_69
2.1iel т., l700_сlеп
3, 1qok С., Sivasi tarih, l789-1950. Дпkаrа, 19бL ,s, l]2
4. Niyazi Д., Tarih, istапЬul, 1956, s, l86
5. Kiral E.Z. Yепi va уаktп gaýlar larihi, istапЬul, l957, s,1
lб
6. Yепа orada, s. 12l
7.АkdеsN.К.Тйrk-iпgilismiiпаsiЬаtlаriпеktsчЬirЬахts(l553-I952)'дпkцrа'
l 952

264
 ta ilэ Tiirkiyani Rusiya ilo miihariboya sбvq edirdi".I N.K,Ak-
des о dtivrdo Triikiyo hokurnatinin diplomatik siyasatini tэnqid
edarak, опuп ingiltaro ila daha gox yaxtnlagmaslna birmanall
qiymat чегmigdir. Mtiallif bela bir fikirdodir ki, Rusiyanrn Za-
qafqaziyanr igýal еtmэsiпа Triikiya faal miiqavimot gtistаrа bil-
mэdi. Вuпчп asas sаЬэЬi iso iпgiltэгапiп. Tiirkiyэni asas qiiv-
vasini boýazlarl qorumaýa mасЬur etmasi olrnugdur. QЁnki igi1-
tаrа diplomatiyasr iigiin bu masola Zaqafqaziya ргоЬlеmiпdэп
daha vacib idi.
Тагiхqi BakiT Kбtiik oýlu isэ Osmanlt dovlati ilo irапrп mii-
nasibatlaп tarixini аrаqdrгtпIgdrг.' О, XIX эsriп ilk otrrz ilindo
Osmanll dtivlati ila iгап arastndakt siyasi чэ diplornatik rniinasi-
batlarin inkiqafina xarici va daxili amillэrin tosiri saviyyosini
aragdlrmt;dtr. Эsаr boyu miiallif bela bir suala cavab tарmаýа
galrqrnr;dtr ki, na iigiin kegan asrin ачаllаriпdа Zaqafqaziyaya
Rusiya tocavйiiniin rеаI gakilda artdtýr Ьir dбчrdа Ьбlgапiп
iddiasrnda olan bu iki ýаrq dбvlati Ьirlэ;а bilmэmi9dir. КбtЁ-
koýlu Ьuпuп birinci sababini xarici arnillarda ахtаrаrаq qeyd
еdir ki, asasan ingiltэro vo Frапsапtп Тiiгkrуа va h.anda ayrbay-
rrllqda niifuz qazanmaq niyyoti bu iki dбvlatin Ьirliуiпэ mane
Ыап эsаs amillorindan biri idi".З Digar tаrаfdап hоrп Osmanlr
d<ivlati, hom da iran Zaqafqaziyaya eyni saviyyado iddialar ira-
ll siirtir, опlапп hаr ikisi Zaqafqaziyann torkbaýlna sahibi olrna-
ýа gallqrrdrlar. Опа g<iro dэ Rusiyanrn Zaqafqaziyaп iqýal etdi-
yi Ьiг dёчrdэ irап чэ Osmanlr imperiyasl arastnda da ziddiyyat-
lar qalmaqda idi.
Bagqa bir tiirk tarixgisi Yэhуа Okgu. iso Tiirkiya-Rusiya mй-
nasibatlarini aragdtrmtg vo Zaqafqaziyan ln Rusiya tагаfшdап ig-
ýalr zamant bu miinasibatlarin inkigafrna da dz эsэriпdа miiэу-

l Akdes N.K_ Gбsrаrilап a.lari, s. l4

1, KijlikoЁlu V., Оsпапlt-irап .liyasi lпiпаsiЬаllаri, islапЬul, 1962
J Yепе clrada- с-95
4 ok9tt Y, Tirk-Rus tпiсаdilеsi larihi, Дпkлrо. 1949
yon уеr aylrrnlýdlr Miiollif 1 80б- l 812-ci va l828- l829-cu illэr
Rusiya-Ti.irkiya mrihariba lэriпа genig уег venni;diг. Okqtrnun
fikirlarina gora, Tiirkiyэ Rusiya ilэ ikinci rniilraгibaya mahz
Zaf qaf qaziya mа sa as i пэ gбrэ daxil olrnuqdu. "Osmanlt imperi-
l

yasr Zaqafq aziyada уаýауап rntisalmarrlann " islam layaqatirri,

"islam ;arofini" qorlllnaq ugun Rrrsiya ila qatin rпiihаriЬэуа da-
xil oldu. Lakin artrq kegmi; qi.idгatindan asar-alamat qalmamts,
ostnanltlar bu miiharibada gбzlапilэп rnaýliibiyyata cliigar oldu-
lаr. Mtiharibadon эччаl ingilis hokurnatinin Тi.iгkiуэуа vad et-
cliyi kоmэk altntnadl".' Y,Okgu taasstif hissi ilэ qeyd edir ki,
эdirпа siilhii Ttirkiyanirr zaqafqaziyaya olan iddialaгrrrl va
аsrlаrdэп Ьаri davam еdэп Хаzаг darrizina 9atlnaq агzttsuпа Ьir-
dafblik son qoydu. Miiollif hаmgiпiп gostarir ki, btr si.ilh rntiqa-
vilэsi heq da Rusiya-Tiirkiya rntinasibatlэrini yaxýrlaq;drrrnadl
r,э эksiпа, Ьu iki dбvlat aгastndakl ziddiyyatlarini daha da kas-
kinlaqdirdi.
Daha bir tadqiqatgr-Raýad Эkrаm Kogu oz эsаriпdа' Tiiгki-
yani Rusiya ilo rrriihaгibaya daxil olrnaqda giinahlandlnr va Ье-
lэ bir dtigirritilmami; addttrrtn attltnastna gora tiirk drplolnatiya-
slnl ciddi tэrlqid edir. Tarixgilardan Fаhir дrmаоýlu,r Fazil Tiil-
bandqio va baqqalarr da Rusiyarrrn Zaqafqaziyant iýýalr. Тtirkiуа-
п in buna rniinasibati rпэsаlэlэri пэ tохuпmu9lаr,

Ti.irk tarix gtinaslr ýrnda Rusiyanrn zaqafqaziyan l, о с timladan

ýimali ДzаrЬаусапr iqýal etmasi mэsalasini XIX
asrin Ьа9Iапф-
ctnda Osmanh imperiyaslnln beynalxalq mбvqeyi va diplomatik
xarici siyasэti mбvqeyindan tэhlil etmigdir. Тtiгk tагiхgilаri Ru-
siyanrn Zaqafqaziyaya a9lq tacaviiziinii чэ bбlgani iýýal etrrrasi-
ni iirnumi tarixi qanunauyýunluq gargivasindan izah etrniq ча bu
igýalr, eyni zamanda garizmin mйstamlakэgilik siyasэtini kaskin
tanqid etmiglor.
t . Оkqч Y. Gtjstarilaп asarj .r. 1б3,1б4

2. Косч R.E., Tiirk zaferleri, istапЬul, l952, s, 2-_1

3. Arпaoýltt ЕМ , ,Stycsi tаrih dersleri, l789,1919, дпkаrа, I9б]
4. Tiilhenclgi F,F. Biiynk йrk zфеrlеri, Дпkаrа, ]953
' Belalikla. xarici oika tarixqilorinirl аsоrlаriпdа xlx asrin
ovallэrinda Yaxtn чо Orta ýarqda timumi vэziyyat, bu bcilgada
ni,ifuz qazanmaq,uýntnda Rusiya, ingiltэro, Frапsа чэ digor Av-
rора cilkalari, habela osmanlt Ti.irkiyasinin miibarizosi, Ьu mii-
barizanin пэtiсоlаriпdап biri kimi Qafqazln Rusiya tэrаfiпdап
igýall рrоЬlеrпi geni9 уеr taprrrl;dlr. -
ýirnali АzаrЬаусапlп Rtrsiya tагэfiпdэп iqýall ргоЬiеmiпа ga-
Iirrca хаriсi tarixýrirraslIqda, dernak оIаr ki. bu Ьаrэdа ауrlса
Ьэhs olunmamlý ча acnabi tагiхgilаr mэsоlэуа biitiin
Qafqaz
konteksindan yanaýml9, yeri galincэ hadisalarin
ýirnali Аzаr-
baycaIl sahnasina da rniinasibatlarirli bildirrnislar.
Bir xйsusi cэhoti da qeyd ettnak lаzrmdtг ki, ргоьlепri tohlil
edan hаг Ьiг xarici olka tadqiqatglsl ауrl-аугt tnosolalori oz
уа-
;adrqlarr olkanin ча monsub olduqlaгl xalqIn lnonafeyi baxlmln-
dan iglqlandrnnaýa galIgmrglar. Вir qaycla оlаrаq. hаr bir tadqi-
qatgl mаsэlаIагi daha obyektiv tэsчir etdiyini qeyd etrniq чэ ciz
oxt tculartnl buna inandrnnaýa 9alrgtnrgdlr.

267
 1\атIсэ
tarixgiinas-
ýirnali ДzаrЬаусапrп Rusiya tarafindan iýýalrnrn
lrýrrrln nazardan kegirilrnasindan sопrа, fikrimizca Ьir stra sotl
dаrасэ ьбяk аhэmiууэtа malik, ibrotamiz elrni-praktiki rrati-
саlэrо galrnak miirnktindtir.
ýimali Дzаrьаусапtп Rusiya tarafindan iýýalrna aid olan
эsаrlаr bir-birindan Zaman ayrrlrýrna gоrэ fэrqlэпir. I;ýal hadi-
sasinctэn keqan Zап}ап эrziпdэ опu aks еtdirап asarlorda. ауrt-
ауп dочrlэrdэ miixtalif konsepsiyalar va fikirlar meyda-ra gal-
rni9dir.
XIX аsriп birinci yarlSl ýirnali Azarbaycanrn Rusiya
tэrоt'rпdап igýalrnrn rus tarixqiinaslrýl аsаsэп tasvir xarakterli
эsаrlэrdэп ibarat idi. xlx asrin ikinci yarlslna aid olan
tahqiqatlarda isa tahlil xarakterli asarlarla rastlaýlrlq. XIX аsr
Rusiya tarix;tinaslrýrnda birrnanalr ;akildэ ýimali
ДzэrЬаусапrп iqýal olmast bildirilir. Eyni dovrtin ДzаrЬаусап
tarixqtinasltýr mtisalman tarixgilik апапэlоriпi yaqatsada, bu
osarlarda rusparastlik aydrn gбri.iniir.
ХХ asrin 20-30-cu illarinda ýimali Azorbaycanln Rusiya ta-
rэfiпdап igýalr masэlasinin ДzоrЬаусап tагiхgйпаshýr daha 9ох
inki9af etmigdir. Bu masala ilk пбчьаdа Дzаrьаусап tаriхiпэ
dair 20-ci illarin birinci yanstnda yazrlmtg timumilaýdirilmiq
оsаrlэrdа бz aksini tapmlý, i;ýal prosesi yenico formalaqan sovet
tarix9tinaslrýrnda az igrqlandtnlmt;dtr.
Bu dбчr Ёzrа ilk пёчьаdэ hadisalari darindan tahlil edan va
gaгizmin igýal siyasatini agrb gostaran va tanqid edan
pokrovski
moktabinin igini qeyd etmok оlаr. Zaqafqaziyantn Rusiya tоrэ-
268
 findon iqýal olunmastna dair 20-ci illardo уаrапmlý bu meyl 30-,
cu illэrin sonunda meydana qlxmlý "nisbэtan az bola" fоrmulu
ila tanqid edilmigdir. Bu fоrmчl Rusiyantn igýal siyasatini tэп-
qid etmakdan gakindirir va Rusiyantn simastnda .'yax;t igýalgl''
оЬrаzl yaradrrdr. "Nisbatan az ЬэIа" fогmulu takco
ýirnali bzar-
Ьаусапа чэ уа Qafqaza deyil, vaxtila Rtrsiya tarafindэn iýýal
oIunmuq bi.irtin Ьбlgаiэrэ aid edilirdi.
40-50-ci illardo "nisbatan azbala" formuiu sovet tarixgi,inas-
lrýrnda genig rntizakira olunmuý ча ауп-ауrr xaIqlarrn Rtrsiya tэ-
rafindan igýalr prosesinin tasvirinda bundan istifada edilmiýdir.
"Nisbatan az bala" fonnulu tadrican "unudultnuý" чэ Rusiya-
nrn i;ýal etdiyi arazilora heg bir bola gatinTadiyi, Ьu arazilarin
Rusiyaya birlo9dirildiyi fikiri ila эчаz olunmugdur.
40-50-ci illaгda fonnalaýdlrtlan "birlaýdiriImэ" konsepsiyasl
ýimali АzаrЬаусапrп igýal olunmast ргоsеsiпа da aid edilrnigdir.
Bahs etdiyimiz dбчrdэ ýimali Аzаrьаусапlп Rusiya tэrаfiпdап
igýalr probelrninin ( "birlaqdiri ltno" konsepsiyasl i la-M. Э, аrа9-
)
dlnlmastntn ап mahsuldar dovni olmugdur. РrоьIеm эп
9ох
АzаrЬаусап tarix;tinashýrnda tadqiq olunnru; r,a clбr,riin qanu-
.паuуýuп рrоsеslагi gэrgivasindan 9lxlý edan tadqiqatgrlar hэr
^vachlo
bolgэnin Rusiyaya mahz "birlaqdirilmasi"ni stibut etma-
уэ galrqrrdrlar. "Birlaýdirilma" konsepsiyasl iEýal siyasatini ta-
rnamila iпkаг еdir. ýimali Аzаrьаусапlп ча timumiyyatla btiti.in
igýal edilmig digor b<ilgalarin Rusiyaya tabe edildikdan sonra,
опlапп xalqlanntn hэyatrnda Ьа9 veran miisbat va mйtaraqqi in-
kiqaf meyllarini, iqtisadiyyyatln va sosial hэуаtlп, habela mаdэ-
niyyatin stirotla inkigaflnr taqlid edirdi. Bu qопdаrmа elmi сэrа-
yan rus va Ьirlэqdirilоп bбlgalardaki xalqlarrn qarizma qаrqr bir-
ga miibarizэsi va bu birliyin qalib golarak sosializm carniyyati-
ni yaratmasr uzaqgёranliyindan bэhs edirdi.
40-50-ci illarda АzаrЬаусап tarixgiinaslrýrnda ýimali Azor-
Ьаусапш Rusiyaya "birlэgdirilmasi" fikri hakim olmug чэ
рrоЬ-
lem asasan ауп-ауп hadisolari tadqiq etmakla oyranilmigdir.

269
 Oigu. Qafqaz Ьбlgаlаriпiп Rtrsiy ауа "birlogdirilmosi" va
siyasati-
iimumiyyat la XIX asrin avallarinda Rusiyant п Qafqaz
tэdqiqi zamanl so-
nin rnahiyyatinin ara9dtrlltnast masalalorinin
"birlag-
vet tarixgi.inashýrnda ýimali АzэrЬа ycanln da Rusiyaya
dirilrnasi"ndan bahs olunmugdur Bu аsаrlагdа hadisalarin
ауrl-ауrl шrа-
Azarbaycan sэhnasi оtэri tаsчiг olunmu9 va yalntz
sаlэlаr haqqrnda fikirlаr sбylarrrni9dir,
Rusiya
60-80-ci illar tarixqiinaslrýrnda ýimali Azarbaycanrn
tarafindanigýalrrnasalosindanbahsedэnrniiэlliflar.dernak
чэ onu "tэr-
olar ki, ''Ьirфdirilmа" konsepsiyasrnr iпkаr etrni9
60-cr illогdо
kiЬiпэ daxil olma" dtizaligi ilэ avaz etrTigdir. Btrna
.'Azarbaycanrn Rusiya torkibina daxil olrnastntn t50 illiyinirr"
takan ver-
hokumai saviyyasinda qeyd oluntnast hadisasi osas
.'таrkiьiпэ daxif оlrпа" fikTinin tarafdarlarr bela hesab
migdir.
Azar-
еdirdilаг ki, XvIII asrin sonu чэ XIX эsriп avvallarinda
can аtrг, lakin
baycarrda yaýayan ahali da Rtrsiya ila birloqrnaya
feodallar mа-
bu lqu i.un, TtiiKiya, Qarb olkalari ila bir srra уеrli
negilik tбradirdilar.
60-80-ciillardaAzarbaycantarixgtinashýrndaayrl-aynýirna.
li Аzаrьаусап xanlrqlarrnln Rusiyaya birlэ;dirilmasi mаsаlэlэri
da geniE tadqiq оluпmuqdur,
igýalrr-rrn tarixýii-
ýimali ДzэrЬаусапtп Rusiya tarafindan
naslrýlnda Sonuncu dбчr 90-cr illari ahata еdir. Вir
srга elmi-ta-
qэriЬа
riхi йэsаlаlаrdа garizmin siyasi va praktiki faaliyyэtini
birinadcrlltqlavaqrsqanclrqlamiidafiaedanrasmisovetideolo-
qйч_
giyasr 80_ci illоriп bonrrndan etibaron oztiniin qadaýanedici
iэsini itirmауэ baqladr. Bu da btitбvltikdэ, yeni iqýallar hesabr-
па yaradtlrnrý Sovet imperiyasrnrn iimumi Ьбhrапr
ila baýlr idi,
еtiьагоп
Beia alverigli q;arait уаrапап kimi 80-ci illarin sonundan
..tarkibino daxil olrna" konsepsiyast iпkаr olunur va yeni fikirlэr
meydanagalirdi.BuyenifikirlordэgarizminAzэrbaycandayit-
dit&iyu siyasat tanqid olunurdu. 90-cr illarda bu fikirlаrdап уе-
ni konsepsiya fогmаlаgmаýа baqladr, Bu konsepsiya ýirnali
2то
 АzаrЬа ycanln Rusiya tэrofindan i;ýal olunduýunu gбstardi. Yе-
ni yaranmaqda olan "igýal" konsepsiyasl Ьir nov kegmi;a qayr-
dlg xiisusiyyatlэrini ciziinda эks etdirirdi, Bela ki, qeyd etdiyi-
miz kirni, XIX asrda va ХХ аsгiп эччаllэriпdо problerndan
bahs еdэп biitiin rntialliflor "iqýal" konsepsiyastna tаrоfdаr gl-
хlrdllаr. Lakin о zaman уаrапmlý "igýal" konsepsiyasl ila yeni
"igýal" konsepsiyast arastnda rntiayyan lnahiyyat Ьгqlэri mov-
сuddur. Веlэ ki, ktjhna "igýal" konsepsiyasl ýirnali Azarbayca-
nrn Rusiya tэrаfiпdэп iqýal oltrnduýunu qeyd edirdi, Iakin bu ha-
disaya marrfi hal kimi уапаgmtгdllаr. Oksinэ, bu "igýal'' miiэl-
liflar tarafindan rntihtim, ahamiyyatli va az qala xilasedici ha-
diso kirni yriksok qiymotlandiriliгdi.
Yeni уаrапmrg "iqýal" konsepsiyaslnda isa SirTali АzэrЬау-
canln Rusiya tarafindэn igýal olunmast АzаrЬаусап xalqtntn
hayatlnda manfi hadisa kirni qiyrrrэtlandirilir. Bu iýýal nэtica-
sinda iki уеrа parqalanmaq rпасЬuriууэti kimi tаriхi faktrn qаr-
ýlslnda qalan Аzэrьаусап taгixinda ап facia]i hadisalaгclon Ьiгi
kirni qeyd оluпur.
Кбhпэ i;ýal konsepsiyasrnda qaгizrnin igýal etdiyi агаzilаrdэ
. hayata keqirdiyi rniistэrnlakэ siyasoti tanqid оIuпtпuг, oksina,
hokurmэtin бz yeni эrаzilаriпdа yeni idaro fоrmаiаrtпl уаrаtmа-
sr kimi yiiksok qiyrnatlandirilir.
Yeni igýal konsepsiyasrnda isa 9arizmin rntistarnlэkэ siyasэ-
ti ciddi tanqid оluпur, опчп аlэ keqirdiyi yeni огаzilаri hаr vasi-
ta ila alinda saxlatnasr йqiin ап ciddi hаr.ьi i.isullardan istifada et-
diyi agrq gostarilir.
ýimali АzэrЬаусапrп Rusiya tarэfindon igýalr mэsаlаsiпdэ
konsepsiyalar mtixtalifliyi problernin mtirakkobliyina dэlalat
edir. 90-cr illarin аччоllэriпdэ fоrmаlаgmаýа ba9layan yeni "i9-
ёаl" konsepsiyasr hal-hazrrda halolik qtivvada olan fikirlarin
mэсmusuпu taqkil edir. Lakin gэlэсоkdа problem daha эtrаflr
чэ darindan tadqiq olunarkan ola bilsin ki, bu konsepsiya эtrа-
fiпdа, ondan tamamilэ fаrqlапап fikirlar meydana golacokdir.
271
Ona gогэ da i;ýal masalasindan Ьэhs edan asarlari bir уеrа top-
lamaq va onlarl za[lan -zaman meydana galmiq flkirlar sistemt
iizra qruрlаýdrгmаq va bu fikirlari tohlil edib mйаууап паtiсэ gl-
*u.nlчg,п рrоЬlеmiп gаlасэk tanqidi iigiin miihtirn эhamiyyati
ola bilar. Bu iso problernin galacak halli iigiin diizgiin obyektiv
istiqamatin seqilrTosinэ gotirib qrxara Ьilэr,
igýalr masalasirldan
ýirrrali Дzаrьаусапrп Rusiya tаrаfiпdэп
Ьэhs edan аsаrlэгi паzаrdап keqirdikdan Sonra, ргоЬlеmiп Ь0-
tlin аsаrlоrdа he9 da eyni daracadэ i9rqlandrrrlrnadtýrnr gorii-
riik. Qeyd etdiyirniz kimi, рrоЬlеmа aid olan эsэrlаri asasarr i,iq
boyiik qгuра ауlппаq mi.imki.indiir. Birinci qruра problerni biitбv
gэkilda бztinda эks еtdirап аsаrlэri daxil etmak оlаr. Bu qгuр-
dakt аsагlаrdа problemdan atraflt va konkTet fоппаdа Ьэhs
оluпmugduг. Geniq tbrrnada problernin tasviгi va tэl-rlilina
H.M.ibгahirnbayli va ba;qa rniiэlliflarin osarlarirri misal qilk-
mak оlаг ki. ptxarrda bu оsаrlаг haqqrnda ayn-aynlrqda gerli;
darrrgrlmlqdrr.
Problemdan Ьiitбч qakildэ bahs edan оsаrlаrdа i;ýal prosesi-
nin biiti,in hadisalorinin eyni dаrосэdа i;rqlandrrrlmastna cahd
gбstэrilrni;dir.
ikinci qrupa igýal prosesinin nri.iayyan dочr va уа sahasini
oztinda aks etdiran asarlar daxildir. Bu qrr"rpa mйхtэlif ýirnali
ДzаrЬаусап xanltqlarlnln ayn-ayrrhqda Rtrsiya tэratindarr iýýal
olunmastnt бziinda aks etdiran, Rusiya-iran ча уа Rtrsiya-TЁrki-
уа mtiharibalarindan aynlrqda bahs edan аsаrlэr, hadisalarin
эп kiqik epizodlarrnl бziinda aks etdirэn mэqаlэlоr va bagqalarr
daxildir. Bu qrupa problemi tadqiq edarkan hadisэlora iitnutni
gэkilda miinasibat baslayan mtiэlliflarin (M.N.Pokrovski,
Д.V.Fаdеуеч, N.S.Kinyapina, L.S.Semyonov ча Ь.) аsаrlэriпi
do aid еtmэk оlаr. Рrоьlеmа biitov ýэkilda yanaýan Ьu miiallif-
lаr уеri galdikco igýal prosesinin ауп-ауrr hadisalэrini da аtrаf-
lr tohlil etmiglar.
Ugtincti qrupa ýimali Azarbaycantn Rusiya tэrаfiпdап igýah-
 na bilavasitэ toxunan эsаrlаri aid etmak olar, Bu qrupa
ilk nov-
Ьаdэ ýirnali АzоrЬаусапа qonýu olan olka va хаlqlаrlп Rusiya-
уа tabe edillnasi tarixindan bohs edan аsаrlаri aid etmak оlаr
Gtirciistan. Daýrstan va ýirnali Qafqaz xalqlaпnln Rusiyaya Ьir-
laýdirilmasi tarixini tadqiq edan bir stra аsэriаrdа
уеri galdikca
ýimali Аzаrьаусапtп Rusiya tarafindan i;ýall masalasina da to-
xunulmursdur. Rusiya, iгап, Тйrkiуа ча baýqa tjlkalorin
XIX эs-
riп baqlanýtctndakl xarici siyasat mosalэlarindan bahs edan
mri-
аllif'lэriП (N.A.Kuznetsova, F.Abdtrllayev, M.A.iqatnberdlyev,
E.A.ýteynberq ча Ь-) аsаrlаriпdа do
ýirnali Aza,baycanln Rusi-
уа tэrэfiпdаrr iýýal olunmasl rTasolasi бz konkret talriiIini tap-
mtqdlг,
ýirnali Azarbaycanrn Rusiya tаrаfiпdап isýalrndan btl чэ уа
digar dэrэсоdа bahs edan аsагlагirr lreg da hamtsl'lda aks oiu-
пап lradisalor eyni dэrэсэdа iglqlandlгIlmamtgdlr. Рrоьlеmо to-
xunan аsаrlэriп, dешэk оlаr ki, hamtslnda
ýimali АzаrЬаусапtп
Rr"rsiya tагаfiпdап igýalrnrn baqlanýlcl
Qazax va ýamqadait sut-
tanltqlannrn ýаrqi Giirci.istanln tэrkiьiпdа Rusiyaya tabe ediI-
masi lT adisэsindan gotiiriilmii9diir. MtialIifl огiп oksariyyati Саr-
ваlаkапэ nrs qоguпlаппlп hiicumu vэ оrапl tuttnast, Gапса хап-
lrýrnrn i;ýah, Кtirаkgау rntiqavilalari, Bakrda Sisianovun бIdri-
riilrnasi hadisaIarina daha genig уеr vermig, Gi.iliistan чэ
Ti.irkrnэngay mi.iqavilalari эtrаflr tasvir etnriýlai. i;ýal rnasalэ-
sindan bahs edan аsэrlоriп aksэriyyatinda l813-1826-cl illaгda
garizrnin igýalglhq siyasati zэif igrqlandlnlrntqdIr.
Tahlit etdiyimiz аsаrlэrdап gortindtiyii kimi mйэlliflаriп go-
xu ýimali Azarbaycanrn Rusiya tarafindan igýalrnrn eyni sаЬэЬ-
larini gcistarmiglar. Bu sаЬаЬlаrdэп birincisi
ýimali АzаrЬауса-
пlп kigik feodallrqlara-xanlrqlara pargalanmasl чэ bu xanllqlann
bir-biri ila daxili mi.ibariza чэ gakiqmalari, ikincisi isэ Rusiya-
ntn gi.indэn-gi,ina аrtап hаrЬi qtidrati va bolgado bag чеrап daxi-
li-siyasi mйЬаrizауэ mtidaxilasindan iЬаrэtdir. Tahlil etdiyimiz
эsаrlаriП Ьir qismindo irап чэ Ttirkiyanin bdlgani ola kеgiгmаk

273
siyasati, Frапsа чэ Ingiltaronin 9агq siyasatl, yerli xristian.
xti-
sursila еппапi ahalisirrin Rusiyaya rа ýboti va baqqa
sаЬаЬlаr dэ
gostarilir.
igýalrna dair эsэrlаri
ýimali Azarbaycanln Rrrsiya tarafindan
no.brdan ke'irdikdan Sопrа XIX asrin эччэllаriпdэ Rrrsiyanrn
zaqafqaztyaya, о сйmlоdэп ýimali Аzаrьаусапа rntidaxilasitra
uyr,-uyn aoutatl..in miinasibatinin gёstarilrnasi daracasini
da

oydrniugdr.dlq. Biitiin аsаrlэгdа qeyd oluntrr ki, Rrrsiyaya ап

.iddi ,rrtiqavimэt. Zaqafqaziya tоrраqlагlпа an boytik mаrаýl
apaгdrýr iki
olan irап tагаfirrdап gostariliгdi. Btr, опuп Rusiya ila
gбstorall
mtihагiЬа ila toscliq оluпur. Rrrsiyaya aqlq miiqavimalt
ikinci olka osrnanlr irnperiyasr idi. Tiirkiya dэ Rrrsiya ila bu
dovrdaikidafaaqlqmiiharibayagtxmallolnru;dtr.Rtrsiyantrз
Zaqafqazlyaya hогЬl lniidaxilasina fbal suгаtdэ diplornatik ;а-
kilja mtiqavimat gostaran ingiltara ila Frапsапrп apaгdrýr dip-
lomatik siyasat qo9ala9dlrllrrrt9dtr,
igýal mаsаlэsiпdэп Ьэhs edan Ьir stTa аsаrlагi ага9dtгаrkоrt
kurilon,n zaqafqaz,iyadakr hаrьi rniivaffaqiyyэtlarinin sabab-
larinin izah olunrTarslllcla rniixtalif fikiгlarin movcud olduýunu
goгiiriik, Belo ki, xr-isrrsila XIX аsr va ХХ оsriп эччаllаri nrs ta-
iix'iinaslrýtnda bunrrn ап ba;lrca sabobi Rusiyantn lrtnr-rrni hэгьi
qiidratinin artmast чrэ qiivvatli bir irrrperiyaya qevrilrnasi ila izah
gепе-
oltrnmugdur. Вu miiчэffоqiууэtlэriп sababini ауп-ауrt rus
гаl va zabitlaгinirr hаrьi bacaгrýrnda axtaran miialliflэr da ol-
mrrqdur. ХХ asrin 20-ci illarindan sопrа Rusiyanrn mtivofЪqiy-
yatiarinin asas sababi kimi igýal oliiunrnu9 bolgalorin, ondan
bvual хrdа feodallrqlara boli-rnmasi faktr gostarilmiqdir. Вurаdа
bagqa sаьаьlэriп da adr qэkilir: irап va Tiirkiya оrdulаппtп tez-
tez basqtnt, cilkэnin miihariba meydantna qevrilrnosi va s.
igýal masэlosindan bahs edan аsаrlэriп tahlilindan опlапп
iqýalin naticalarina verdiyi qiymatin da rni.ixtэlif oldr.rýunu go-
ruriik. 90-cr illaraclak yazrlmrg эsаrlаriп boytik aksariyyatinda.
,"r'r*'""-*;
kэпiп galacak inkigaflnda rniihйrn rоl oynadrýr qeyd olunmug-
dur.
Yeni yaranlnlý va yaranmaqda olan аsэrIаrdа isэ ýimali
АzаrЬаусапlп Rusiya tarofindan iqýallnrn olkonin sonrakl inkr-
gafin4 rnanfl tasiri on рlапа gakilrnipdir.
ХХ оsriп 20-ci illагiпdап sonra АzаrЬаусап tarix;iirrasllýlnda
iqýal masalasindan bahs edan аsаrlагiп Ьiг goxtrnda Tiirkrnan-
qay nltiqavilэsindэn sопrа Zaqafqaziyaya Ttirkiya vo irап atazi-
sindэn enrrani эhalisinin kбqiiri.ilmэsi prosesino Ьiгrпапа| l yana-
grln-rt;drr. t{эr halda bugiinkii АzаrЬаусапlп an qlobal problelni-
nin holTtill dбчrdап ba9landlýt aydtn оlur.
ýirnali АzаrЬаусапlп Rusiya tarafindaIl igýaIlndan bahs edorl
аsагIагiп talrlili zalnant оrаdа bir qox хlгdа tтэsiэlаlаrdа da yek-
diI чэ уа rniixtolif fikirlorin nrcivcud olduýunu aydrnla;dlraq.
ýirnali АzоrЬаусапlп Rusiya tаrаfiпdап iqýall рrоЬlепrirldап
bohs edэn аsаrlэriп tarix;Гrnaslrq baxtmlndatl ara;dtrtlllasl
ргоЬlеrтiп бziina dair bir slra паtiсэlаг olda еttпауэ, ilk пбчЬа-
da АzагЬаусапlп ýitrral hissasinin Rusiya tarafittdan lqýal olirn-
mast sxetrrinirr aydrnlagdtrllmasula da inrkan чегir.
igýala сlаir asarlar nazardan kegirilarak, Ьu i;ýalr dоýurап sa-
ЬаЬlаriп Ьir-Ьiгiпа baýlrlrф aydrnlagrr. Aydrn оluг ki, ýilnali
АzэrЬаусапtп Ruslуа tоrэfiпdэп igýal olunrnaslnln эп ba9lrca
sababi bбlganiri хtгdа xanltqlara Ьбliiпmэsi olmшgdtrr. ХVIII
оsriп ortalannda уаrапап bu feodal dбчlаtlэri Ьir-Ьirilа bu va уа
digэr maqsad trýrunda miibariza араrlrdtlаr. Rusiya qiivvalori
bu mуЬаrizауа hola XVIII asrin sonundan calb olunurdu. Oz
raqibina qalib gэlmak iigiin hаr Ьir xanhq ёzga qiivvalarindan
istifadэ etmokdan va bunun mi.iqabilinda onlln tabeliyina keq-
mаkdэп (lreq olmasa sozdo) bela gakinmirdi. Bu "ozga qtivva-
lаri"пiп бn{inda о zaman Zaqafqaziyaya, xйsusila, опuп rntisal-
mап oyalotlarina ЬоуЁk mаrаq gсistэrап Rusiya gediгdi. Rusiya-
da бz novbosinda xanlrqlar arastndakt bu gakigmalardan mэhа-
ratla istifada edon va mtinaqi;alarin daha da darinlo;dirllmasi
2т5
iiqiin oz qiivvэlorini Ьurrауа gбndarirdi- Вurаdап birinci i la slx
baýlr ikinci sabab meydana qrxrr: Rusiyanrn Ьоlgэуа tbal diplo-
matik va harbi miidaxilasi. Rusiyanln Дzаrьаусапа hаrьi rTiida-
xilasi. Bu hоrЬi rniidaxila irап ча Тiiгkiуапiп narazlltýr ila qаr-
grlantr. бz nёvbasinda опlаr da Rusiya ila mtiharibaya giгir, bu
isa sonuncunun bolgaya alava qtivvalar gatinnasina sabob оluг.
Digar tarafdan isэ injiltara va Frапsапrп bolgaya giindon-gйna
аfiап maraýr Rusiyarrr biitiin zaqafqaziyant igýal еtmауэ talas-
dirirdi. Bu giina qаdаr yazllan va iýýal prosesini oziinda эks et-
сliгап аsаrlаrсlа уuхагldаkllаr i;ýalrn asas sэbablari kinri gбstа-
rilmi;dir.
ýimali Дzаrьаусапlп Rusiya tэrаfiпdап igýalr lnasalosindan
bahs edan аsаrlэri talrlil edarak i;ýal prosesinin ап rniihiiln
rпаrhаlаlаriпi da aydlnlaýdrrrnaq miinrkiindiir. prosesirr arr bi-
rirrci rniilriitn lnarholasi Qazax va ýamqaddil srrltanlrqlarlnln
Саr-
ýаrqi Giirciistantn tarkibinda Rusiyaya qattlnrast оlmuýdur.
Balakanin tttfttltnasl. Gапса xanlrýlnrrr i9ýalr, Кiirэkgау rniiqa-
чilэlагi Sisianovurr Bakrda oldiiriilrnasi l-radisalari da i9ýal рrо-
sesinin rniihiim dovгi.inii-sirnali дzаrьаусапlп Rrrsiya tагаfiп-
darr igýalrnrn ьiгiпсi lnarhalasinin ilk dovriini.i taqkil edir. l804_
181з_сti illar Rusiya_iran rniihaгibasi, harnin rпiihагiьаdа дs_
landiiz va Lankoran чuftlýmаlап, l806-18l2-ci illar Rusiya-
Ttil,kiya miihагiЬоsiпiп Qafqaz cabhasindaki hаrЬi arnaliyyat-
Iаr, Quba xanI ýeyxali xantn Rusiya ilэ miibarizasi vo bagqa mа-
salalar mi.ihiim hadisalar kirni ýýа1 prosesinin birinci mагhэlа-
sina aid edilmigdir. Bir mоrhоlа Giiliistan stilh rniiqavilasi ila
Ьа9а gatrr. ýimali АzэrЬаусапtп аksэr hissэsi Rusiya tarafinden
igýal olunur.
igýal prosesinin ikinci rnarhalэsi 18l3-1826-cr illari ahata
edir. А.Р.Yеrmоlочuп Qafqaza ali Ьа9 komandan tayin oluшrasr,
ayrl-ayrl ýimali АzоrЬаусап xanlrqlarnrnr laýv edilrnasi va Ьа9-
qa hadisalэr iqýal prosesiniin ikinci marhalasinin mtihiim hadi-
salari kimi tadqiqat asarlarindэ qeyd оluпmugdur.
276
 i;ýal prosesinin iigl-incri marhalasi 1826-1828-ci illari аhаtэ
edir. Burada эsаsап hэrnin illэri аhаtэ edon Rrrsiya-iran mtiha-
ribasi va bu rni,iharibida Yelizavetpol, Cavanbulaq, irэчап чэ
Abbasabad чuru;mаlаrt, habela Deh-Xarqan danrgrqlan bu mаr-
halanin on m{ihiirn hadisalэri kimi qeyd olunrnr,rgduг. Bu mаr-
hэlada Azэrbaycanrn iki уеrа Ьбlаrаk, onun
ýirnaI totpaqlartntn
Rusiyantn ixtiyarrna verilmasi tasdiq edilir. l828-1829-cu illar
rus-hirk rnl-iharibasi чо rntiharibanin Asiya cэbhasindэki аmэ-
liyyatlaп. Tr"ir-kiyonin Zaqafqaziyada Rusiyanln hakin-riyyэtini
tantnrasl hadisalari dэ igýal рrоsеsiпiп sonuncll rлэrhоIэsiпа aid
edilir.
ýimati Аzогьаусапlп Rusiya tэrаflпdап iqýallnln пэtiсаlагiпi
do nazal don ke9irdiyirniz аsаrlаrdап gоtйга bi ltэrik. Unrr-rlnilo;-
dirTnolar арагlь bu паtiсоlэгi satlalarnac1 оlаr. ilk пс;чьэdэ mоп-
fi naticalari gбstarn'ak оlаг: АzэrЬаусапlп iki hissэya parEalan-
tnast, irar va Tiirkiyэ эrazisindan еrmэпiаhаlisiпiпirэчап хап-
lrýl da daxil olrnaqla ýimali AzarbaycaLra kёgrirtilrnasi, garizmirr
aýlr rntistalnlэka ziilrTrri. Аzэrьаусапtп hаr iki hissasinin oz si-
yasi mristaqilliyini itinnasi чэ s.
40-80-ci illэrdа iqýal rrrэsaslasindэn bahs edan аsаrlагdа bu
igýalrn АzаrЬаусап tigiin mtisbat саhэilоri da qeyd оluпmuqduг.
ýimali Azarbaycanda iqtisadi inki;afda nisbi yiiksali;, cilkэclo
milli-birliyin arttnast va s.
i;ýal prosesini бzi.inda эks etdiran эsэrlаri паzаrdап kе9irаr-
kan gtirtirйk ki, harnin аsэrlэrdа igýal prosesinin ýimali Аzаг-
baycantn daha sonrakl inkiqaflna tasiri da qeyd olunmuqdur. Вш,
эsаsэп 20-ci illardэn sonra рrоьlеmdап bahs edan аsаrlоrэ aid-
dir. Bu sahэda da rni.ialliflarin fikirlarinda miixtaliflik olduýu
aydrn olar. Rusiya iýýalrnrn ýirnali Azarbaycantn sonrakl tarixi
inkiqaflna mэпfi tasirini siibut etmoya galrgan fikirlэr va br-r i9-
ýalrn cilkanin sonrakt sosial-iqtisadi чэ madoni inkiqafina mйs-
bat tosir gositardiyini iddia edan аsэrlэri ауrгmаq miimktindйr.
ýimali Azarbaycanln Rusiya tаrэfiпdоп igýal masalasinin ta-
277
rixgtinaslrýtnt nэzordan kе9irэrаk. iEýal problernino dair asorla-
ri tahlil edarak yuxarlda aldo оluпап timumi noticalori do bir уе-
гэ toplayaraq daha rni-irhtim olan yekun пэtiсопi oldo etlrrэk
rr-rЁrTkiindtir,
Brr iimumi va yekun rraticэsi ondan iьаrаtdir ki, ýimali дzаг-
ьаусапlп Rusiya tаrаfiпdоп i;ýalrna dаir kiilli miqdarda tnateri-
allarrn mбчсud olamastna Ьахmауаrаq Дzэrьаусап tarixirrin bu
rni.ihiim dбчrii problern gaklirrdo, btitov forrnada halalik буrапil-
marniq mэsalalardan biri olaraq qalrr. Masolanin tarixýiinaslrýt-
па iki аsrа qосlаr оIап bir dovrda yaztlrTl; asar чэ mаqаlаlоr
da-

xil ollnaslna Ьахmауаrаq, о, bunlartn, dernak оlаr ki, heq Ьiгiп-

da tarnamila, btitбv чэ dolýtrn ;akilda tadqiq оluпlпаmlgdrг.
Br-r-

па an gozal siibut, tTasalonin izahrna dair ауrl-ауrl dбчrlаrdо

n-rtixtэlif kоlпsерsiуаlагl rr lneydana gэlrnasi va fornralaglrrasr ol а
bilar. Zalnan kegclikca Ьiг-Ьiriпi avoz edan, tnэsalonin elrni-tad-
qiqi saviyyasindan irаli _чэlrтi9 br-r korrsepsiyalar 80-ci illэriп so-
nunadak hаr Ьir tarixi dovr[in siyasi-ideoloji ab-havaslna uyýun
clayi qdirilrni9dir. Qаr Rtr siyasr dбчri.iпdэ qarizrnin igýalqrl lq siya-
satina haqq qazalrdlrtlmt9, ilk sovet dочr|iпdо isa bu siyasat tan-
qid olunmuqdur. Sovet quruluqu inkiqaf etdikca qariztnin i;ýalql-
liq siyasati dэ "yutngaldllaraq", koniillti birla'lna, "daxil olma"
kimi asassrz iddialarla paгdalanrniýdir. Lakin ДzаrЬаусап yeni-
dan milstaqillik alda etdikdan sопrа Rusiyanlll igýal siyasati
aglq qakilda gбstarilmi;dir.
ýimali Дzаrьаусапlп Rusiya torafindon iýýah rnasalasinin
ta-
rix;unaslrýrnr tahlil edarkan malum оlчr ki, problemin tэdqiqin-
da darin elmi axtanqlar halэlik haddindan artrq azlrq tagkil еdir.
Bu azlrq da iqýal prosesinin yalnlz miiayyan dочr vo уа sahasi-
ni ahata etrnigdir. igýal рrоьlеmiпdэп iimumi Eэkilda Ьэhs edan
asэrlarin boyiik aksariyyotindэ hadisalэrin aks etdirilmasi
iimumi tosvir xarakteri ciaýryrr va уа mi.iаlliflаr qox konkret elmi
naticalarla kifayэtlonmoli olmuglar.
igýal рrоьlеmiпiп bu va уа bagqa dбчr ча уа sahasini бziinda
278
 эks etdirэn (mэsэlоп, lror hansl bir xanlrýln Rusiyaya tabe etdi-
rilmCIsino dair tadqiqatlar чэ s. ) asarlarda isa elmi паtiсаlэr nis-
batan tisti.inliik to9kiI etmigdir.
РrоЬlеmiп hэllina dair mi.iasir dovrda уаrапmlý "ii;ýal" kon-
sepsiyasr isa elmi cahatdan hala barkimэmi; чэ samballr asor-
lаr meydana galmarniqdir. Bununla Ьеlэ konsepsiyaya tarafdar
qrxan mtialliflarin oksar hissasi. cizlarindan avval эldа olunmug
bazi паtiсэlаri iпkаr etmiglar. Demali, Ьurаdап bela Ьir natica
аldэ etmek оluг ki, problemin ciyranilrnasinda halalik rnohkarn,
dбпrпэz elrni паtiсэlаr alda edilrnarnigdir.
Lakin btitiin bunlar о dernэk deyildir ki, probler-rrin tarixgti-
rlaslrq mаsаlоlагiпi araqdrrmaq hэlalik lazlnl cleyildir. Эksiпа,
Ьu, рrоЬlеmiп elrni holli tigtin bu giin ап vacib rnasalalardarr bi-
ri sayrlrr.ahdrг. Problelnin galacakda daha rntikэtrrmal, elmi са-
hatdan daha darin, praktik cahatdan daha oharniyyэtli pokilda
todqiqi iigtin, onun hazlrki dочrа qadar todqiqat sэviyyosi ау-
dlnlaqdrrrlmlý чэ masalanin буrэпilrпа dэгасаsi rntiayyanlagdi-
rilmi;dir.
Belaliklэ, ýirnali АzаrЬаусапlп Rusiya tаrэfiпdэrr igýalrnrn
tarixgtinaslrq masalэlorinin ciyronilrnasi рrоЬlеmiп ёуrапilrпаsi-
по diqqoti аrttпr, onun tadqiqat saviyyasini ауdlпlа;dtпr, gэlа-
cak tadqiqat perspektivlarini rпйэууапlаqdirir.
 рЕзюмЕ
завоевzltIия
.щаllная работа на тему:"историография
Северttого ДзербайлжаlIа Россией" посвяшеtlа ак,гуаJIьtlой,
одllой из IIедостаточно и од}IосторонtIе изr{е}Iriых гlроблем
Азербайлх<аllской исторIlи.
ВllервойТреТиХIХВ.СеверныйАзербаЙ'ш>r<аrlбыл
завоеваII Россией. Начиtlая с этого времеIrи стали
появляться многочислеIIные IIаyIIIые и пуб"пичистические
сочIillеIltlя, посвящеlIrtые этоii теме, С 20-х голоts ХХ в,
указаIIIIые события стацtt t{зYчать
болыtlе в форtпtе I{zlуtIIIого
aIl;Ul}l,}a проблешtы. Ип,tеrlttо с этого вре\,{еtIи появляlотся
разлиLIIIые коIIцепцIJII IiзrIеIIия лalltloii теi\,1ы,

Исхсrля из этого в работе стztвлятся с.пелуюшI.{е осIIовпыс

залачt,I:
- Определить осIIовIIые этапы Irзr{ения этои теI\,1ы в
рассматриваемый периол }{ ypoвellb изr{е}IIiостI,l в ка;клом
этапе.
- Излохtить с}ть и провест!t llаучItыli аlIализ разлIlчIlых
котlцепциЙ в различнЫе этапы изучеIIия проб_пеiчtы,
моrlография состоит из ввеления, шестlt глав, закцIоче-
tlия и библиографии.
В введепии обосновывается aKTyaJIb[IocTb и важtlость
иссЛелоВани,{иопреДеЛяеТсяцелЬиЗалаЧиИссIvlооВаIIия.
в первой главе изу{ается работы царских историков и
местных историков храFIистов.
Во второй главе определяется стеIIень изуiенности в 20-
30-х гг. проблемы завоева[Iия СеверrIого ДзербайлжаrIа
Россией, раскрывается сугь формулы "наименшее зло",
возникшей в этот период.
в третей главе анализируется с науlной точки -зрени,l
степень изу{енности проблемы в 40-50-е годы и коrIцепция
280
 присоединеIjия", появившiшся в это время
Четвертая глава посвяшена советской и Азербайл-
жанской историографии 60-80-х гг. Научный анализ
показывает, что в это BpeMJl появляется и преобладает
концепциJl "вхождеItия в состав" то есть, историография
этого времеIlИ считаJIа, .lr.o Северllылi Азербайлжалl ci1]\,1
вошел в состав Российской империи.
Пятая глава рассматривает историографию проб-пемы
ко}Iца 80-х, первой половиtIы 90-х годов хХ века.
Выясllяется, что в это время у исслелователей лаlttlоii
проблемы больurоl,i успех и[4еет коrIцепция ..завоеваIIия'',
которая появляется имеIIно в это время. Излагается суть,
ос}IовlIые параметры этой концепции.
В шестой главе лается llalr.lIto_oбoct.loBaIttlыir аttапиз илеii
и мыслей иpaltcKllx турецких и западItых авторов гIo
пробламе "завоеваltttй Северного Азербаilлхiан Россией''.
В заклIочеIIи[l сфорп,tированы осrIовIIые вывOлы Ll
обобщеrtия, вытекаIоlц}Iе иЗ проведеtIного llсследоваrIия.
Автор считает. что данrIая проблема еше не пOл}чIUIа
глубокого и гlолного изу{еIIия историками и политоJIогаIчIIл
и булет прололжеlIа в трудах r{е}Iых, своболгlых ()т
идеологических штаN.{Ilов,

281
 SUN1MARY

Мопоgrарhу orr the theme ;" Historiography of conquest

of North Дzerbaijarr Ьу Russia " is devoted to tlre actual. опе
ог the iпstrггiсiепt arrd onesided study рrоьlеms оf
Azerbaijan history.
In third hаlГ оГ XIX сепturу the North ДzеrЬаijап was
conquered Ьу Rtrssia. Staгting Гrоm that tirne it began to
арреаr пumеrоus scientific arld purblicistic works devoting to
this theme. Frопr 1920 yezirs оГ ХХ century the mentiolred
events Wеrе StLldyin,s irr the Гогm оГ scientific arralysis оf
variolls collcep-
рrоьlеm. Just Гrоm that time it is арреагеd
tion of study оГ the given tlreme.
Hence it is rаisесl tlre Гollowing nrain рrоьlеms in the the-
sis;
Determine the rnain stages ог strrdy ог this theme in соп-
-
siсlегiпg period апс1 level оГ sttrciy in every Stage,
- State the essence and саrгу out scientific analysis оГ
пLlmеrоus conceptiotls in чаriоus stLldy Stages оГ ргоЬlеm.
Monography consists ог introduction, six clrapters, coll-
clusion and bibliography.
In intToduction it is based ап actuality and importarnce оГ
rеsеаrсh and it is determined the,aim and рrоьlеm ог the dis-
sertation.
In the first сhарtеr Ьаrпiпg uоrk tsаr's histoгians arrd local
historians сhrопiсs.
In second chapter the degree оГ study in 20 th-30 th years
оf ХХ сепturу conquest рrоЬlеm оf the North ДzеrЬаijап Ьу
Russia in determined, it is opened the essence ог Гоrmulа "
the least avil " springing uр during this time.
In third сhарtеr the level оГ study of рrоЬlеm in 40 tlr-50
th years and the conception оf " annexion " appearing this
 period is analysed Гrоm scientific point of view
In fоurs сhарtеr it is devoted to the Soviet an<l Azerbaijan
historiography оГ 60 th-80 th уеаrs. The scientific arralysis
shows that the conception оГ " епtrу to the stаfГ " is арреаrесl
and predominated in this period no that histoгiography оГ
this period considers that the Nоrth Azerbaijan епtеr to the
stаfГ оf Russian Епrрirе himself.
The fiГth chapter considers the historiography оf рrоЬIеm
уеаrs ХХ
at the end of 80 th уеагs; arrd the first hаIГ оf 90 th
century. It is proved that the rеsеаrсhегs оГ the given problenr
hаче tlre great successes atbout conception оГ '' conqrtest ''
which арреаrs just this time.
The essence .the nrailr рагаmеtrеs ог this conception аrе
stated.
orr sixth сhарtеr scientificol based analysis ог ideas arrd
thoughts ог lraniarr. Ttrrkish and Еuгореап аuthогs about
the рrоЬlеm оГ " The conqllest of the North АzеrЬаijап Ьу
Russia " is talked about.
In conclusiorr the main results and generalizations ensrritrg
л
Гrоm сагriеd rеsеаrсh аrе fоrmulаtеd.
Ar,rthor thinks that the given рrоЬlеm doestr't get deep and
complete study Ьу histoгians and polytologist yet. апd rrill Ье
continued in the uоrks оf scientists frее Гrоm ideological
cliche.

283
 aDaBiYYAT

l. Аблуллаев Г.Б. Азербайлжаrr в XVIII веке t,! взаиN{о-

от}IошеtIлlи его с Россиеli, Баку, 1965
2. Аблул-паев Г.Б. Из исторItи Северо-ВосточIIого Азер-
байд;<ана в 60-80-х годов XvIIl в-, Баку. l958
З. Аблуллаев М.К. Аlрарlrая I]олит}{кil царизN,lа в Азер-
байлжаrrе в первой TpeTI. XlX века, Автореф, дис,Ilа
соиск.каIIл.l.Iс,t.IIаук, Баку, l989
4. Абдуллаев Ф. Из исторrttt ангилlлliскоЙ rlсlrlитики в
Ираtrе в llачаJIе XIX в.,-Учеtlrtе з2lписки Тirшкентскогtr
ГосуларствеIIIIого Пелогогtлческого Иttститута. l943, т,48
5. Аблуллаев Ф. Из истt,lрлrи pyccKo-иpallcKpIx отIlоше-
ний и англиской полит}{кLl в Ираtlе в tlачаJIе XIX в,, Таtп-
кент, 197l
б. Абдуллаjев М.Г. Чарlrзмиtl Азэрбаjчrандit alpap сиjасэ-
тинин истисмарчы маhиjjати (XlX jузиллиjиrl биринчи отуз
или),-ХIХ эсрда Азарбаjчаrlын аграр ryрулушу. Бакы, l988
7. Абдуррахманов А.А. Азербаi,iлжаtl во взаимоотIlеше-
ниях России, Турчии и Ирана в первой половиIIе XVIII в,,
Баку, l964
8. Авапов З. Присоединение Грузии к Росии. спб,, l90l
9. АгаяН Ц.П. РолЬ России в исторических сульбах ар-
мянского народа (к 150 летию присоединения Восточной
Армении к России), Москва, l978
l0. Адонц М.А. Экономическое развитие Восточной Ар-
мении в XIX веке, Ереван, 195б
 l 1. Азарбаj,-lан ССР Ед -лlын "Азарбаjчанын Русиjа
тар-
крIбина дахил олмасы}Iын 150 иллиjиrrа hacp олунмуlш
ел-
MLr сессиJасыныII тезислари (20-22 апрел 1964-чу ил). Ба-
кы, 1964
l2. Азорбаjчаtl тарихи, Бакы, l943
l3. Азарбаjчагr тарихIr, З ,,lилллЭ, I-II чилллар,Бакы,
l958_t964
l4. Азарбаjчан тарихи, Бакы, l994
l5. Азарбаjчан тарихи (alt гад1.1м замаLлардан ХХ эсрэ-
лэк). [ чилд, Бакы. l994
16. АЗаРбаj,,lаltын Русиjфа бlлрлаrпдирилмаси ва o]IyII
м\торэгпI Llгтисади вэ мадан}i Ilэ.ги\IэJlэрlл. Бакы, l95б.
17. "Азарбаjчаtlыrl Русиjа таркибlлrtа дахил оЛI\,IасыllыI]
l50 ил-пиjи". Азэрбаjчаtl КП I\4K, Азэрбаjчан ССР Али Со,
вети PajacaT hеjатинлttt та}Iта}iали и\lласы, Коммунист.
l964, З0 lraj
18. "Азарбфчаньтн Русиjа тэркltбина дахил олiчIасыIIы}{
1_50 иллиjиrlи баjрам eTN{aK hаггылtд;t'' Азэрбаjчан
КП МК-
нын гэраРы.-Коммуrlист. 1964, 30 _iarlBap
. l9. "Азарбаjчднын Русиjа таркибиtIэ лахил олIиасыtlыlt
150 иллиjини лэjагэтлэ гаршьшаjаг'' - Республlлка
фаhлала-
риIlэ, колхозчуларыIlа, зиjа,rыларыtlа, оглаtl ва гызларына,
бутун заhматкешlларинэ Азарбаjчаrl КП МК, АзарбЪ;чаll
ССР Али Советиниtr PajacaT Ьеjати ва Назирл"р ёоr.r"-
нин мYрачиати.-КоммуtIист, 1964, 7
феврzr_п
20. Акты, собранные Кавказской Археографической ко-
миссией (АкАк). Архив Главного
управлеI-IиJI наместtIика
Кавказкого, тт. I-V[I (пол ред. А.п.Берже). Тифлис, l867-
l 878
2l. Алексишв}UIи м.к. К вопросу о русско-грузинских
исторических отношениях, Тбилиси, l956.
22, Алиев Б.Г. Союзы сельских обшин [агестана в
ХVIII-первой половине XIX вв. (Исследование социально-
285
экоI{омического развития и структуры алмrILIстративtlо-Ilо-
,цитического Автореф, лис,на
уIlравления),
соиск.докт.ист.нtlук. Л., l99 l
присоели-
23. длиев м.м. Нахичеваrlское xallcTBO 14 еI,о
Баку,
IiеIIие к России, Двтореф.лLIс.IIа соисккаIIд.Ltс,г,llаук.
l 986
24. Алиев м.м. Усиление русской ориеIлтаLIии в
Haxt,l-

чеваrlском xallcTBe после Гtолистаttского договсtроа

18l8 г-
Извес,гия АН Азерб, ссР (серия },Iсl,ориl1, фl,r,пософии
lt

права), l989, N92

25.АлиевФ.ý{.АзербаiлдхаIIо-руссКlлеоТllоll]е1{ttя.Бit-
ку, 1985
2б.АлиевФ.М.Аttтиl.tраttсКI,IеВыс'ГУI1.1.IеII}iяtтбсlрьба
llpol,ttB туреrrкой окуtlаliиLl в Азербаiiлжане в гtервоir
IIOilo-

виrlе ХVШ[ века, Баку, l975

21. Алиев Ф.м. Миссия пос,паlllltltка русского госу-
( l7 l6- 17 l tt гг,),
ларства А.[I.Во.пыlIскOго в АзербаirлжаIIе
Баку.1979
28. Анлрианов В.М. Русско - туреLtкzlя Boiltla l806-1812
гr.. СПб., l890
29.АнтелаваИ.Г.РУсско-ираIIсКаЯВо}.tIIа|826-1828гг'
и Грузия.-ТР}ЛЫ Абхазского иIIст}r,I,уга языка, ,rIитературы
tI

}{с,гории. т. ХХIV, Сухуми, l95l

З0. Аракепян А. ПрисоелиНеtlлtе Карабаха к uарской
России, Исторический х<урнагr, l939, Nч10
З1. Арuишевский А. Условия tIашей борьбы с соселями
на Кавказе раньше и теперь, Москва, 1908
З2. Асадов Ф.С. История Талышского xaltcTBa и его
свя-
Ба-
зи с Россией, Автореф- д".. tla соиск, каrIл, ист, ttаук,
ку, 1980
33. Атаев Х.А. Торгово-экономические связи Ирана
с

Россией в XVIII-XIX вв. Москва, 199l

34. Ахунлов Н.Ф. Сечилмиш асорлари, III чилд,
Бакы,

286
 1 955
З5. Ахундов Н.Ф. Гарабаг саJII.Iамалори, Бакы, l989
З6. Ашурбейли С.Б. Очерк истории срелLIевекового Ба-
ку, Баку, 1964
37. БабаеВ А.Г" Борьба протиt] ИраrlскоЙ агрресрlи, 1.у-
РеЦКих происков tl усилеtIие русской ориентац!lи в Азер-
байджагtе lIa рубежи XvIII-XIX вв., Авr.ореф. л}{сс.I1.1
соllск,каllл.ист.IIаук, Баку, 1 984.
38. Бабаев А.Г. Выбор пуги. Баку, 1984
З9. Бабаев З.Т. Из истории завоеваIлия ГяплхiлItlского
Xiillcl,Bo Россиеri, И:звестlля ДН Дзербайджаttzt, (серlrя l,icT.
фил. и права). l99l. N94
40. Бабаjев A.I'. Русиjаjа говуIIII\,Iаг арафасlлlt;,ltl. Бакы,
1 987
4l, Багирова NI.M. Исторлlяl Шекиttского Xa}IcTBri Lt Ilp}l-
соелиtIеLtие его к России, Автореф. д}-lс.[]а со}Iск.каlIл. LlcT.
llayк, Баку, l980
42. Баrирова M.NI. По велеtlttю разуN,tа. Баку, l989
4З. Бакиханов А.А. Гюллtстаttи-Ирам, Баку, l99l
^ 44. Бакыханов А.А. Ку.пустztltи-Ирапr, Бакы, l951
45. Балаян Б.п. .ЩипломатическiUI исторLIя русско-
ираtlск}lх войll pt присоединеFIие восточllой Армеllиrl к Рос-
сии. EpeBall, I988
46. Балаян Б.П. Кровь }{а аJ]мазе "II[п;". Траrcлия
А.С.Грибоелова, Ереван, l988
4]. БulаЯн Б.П. Международные отнOшения Ирана в
l813-1828 гг., Ереван, l967
48. Ба.паян Б.П. ПрисоелиrIеFIие Закавказья к Рсlссltи в
освещеFIии совремменrtой Иранской историографлrи, Крат-
кие сообшения института народов Азии, Вып. 73., MclcKBa,
1 963
49. Бартольд В.В. Иран (Исторический обзор), Сочине-
ния, т.VII, Москва, 1971
 50. Бартольд В.В. Кратикий обзор истории Азербпйлжа-
на-Сочинение, T.I[, ч.I., Москва, l963
5l. Бартольд В-В. Место Прикаспийских областеt,i в ис-
тории мусульманского мира-Сочине}Iие, T,[I, ч,L , Москва,
l 963
52. Белькович С. История 38-й арти;tлерискоГл бригалы,
Тифлис, l88J
iЗ. b"pup В. Персия и персилская cN{}"гa, спб,, 1912
54. Берлзенишвили Н., Джавахшвлtли С,, .Щжаншлlа С,
История Грузl,tи с леревltейшI,lх времеII до коtIца XIX ве-
ка, ч.I, Тбилиси. l94б
55. Березин И. ПутеulестврIе по ýагестаltу и Закавкаtзыо-
Пугешствlле llo BocToKy-I. Казань. 1850
56.БерезинlI.ПУтешествиеПоСеверtlол.tПерси1,1,-Путе-
шествие по Востоку-II, Казаllь, l852
57.БескровныйЛ.Г.очерКIIВОеI.Illоtilrсr.ориографлrrr
России, MclcKBa, l957
58. Бескровный Л.Г. Очерки по }lсточIlиковелеIltllо во_
еrttlой исторltlI России, Москва, l957
59. Ваhmап Mirza ýiikiimarTa, (alyazmasr) АzоrЬаусап
Resptrblikasl Ед Tarix institlltllnun elrni агхiчi, iпч. NsЗ2l2.
б0. Биографилl Российскrrх геIlераписсимусов }t ге}Iераль-
фельлмаршалов, СПб., l840
бl. Блиев м.м. Кавказская война: Специальные истоки,
-История СССР, 1983 N92
62. Блиев М.М., [егоев В.В., Киняпина Н,С, СовремеII-
ная буржуазIIая историография политики РосслIи на Кавка-
зе и в Срелней Азии в XIX веке - Вопросы истории, 1988,
Ng4
бЗ.БобровскийП.о.ЗначенииКавказскойрезервной
гренадерской бригалы l81б_1826 гг,, СПб,, l895
64.БобровскийП.О.Историяl3-голейб-ГреНаДерсКого
r"r-^
'rr"^".-"." Ч;,
 l 892- I 894
б5. Бобровский П.О. Кубаllский егерский Kopllyc, СПб.,
l 893
б6. Богомолов Н. Материа-пы дця истории Кавказа, За-
кавказья и части России-"Кавказ", l85t, Nll l
67, Боryславский Л. АпшероIIская паN,lятка. 1700-1894
Спб., l894
68. Боryславский Л. История Апшерсlского по.цка. т,т I-
IIl, спб., l892
69. Броневский С.Б. Новейrшие географические и LtcTo-
рическIlе известия о Кавказе, ч. I-Il, Москва, l82З
70. БулгаРин Ф.В. KapTl.tlIa воl:illы Poccllpl с Туршией в
tIарс,I,tsоваtIие имлератора Нико-пая I, СПб.. l830
7I . Бугков П.Г. Матерttzlпы лля tloBol'i ltсториlr кавк;tза
1722-180З гг., СПб.. l869
72, Бlхаров [. Россия и Турчлrя, СПб., 1878
7З. Бушуев С.К. Из истории вIIешIIополт}IческLIх отIIо-
melIt.tli в периол присоелиЕеllия Кавказtt к России (20-70-е
годы XIX в,), Москва, 1965
74. В елиllой ce}tbe братских наролов, Баку, l964
75. Валентини Ф. Обозреt.lие главllейrrlих действий геllе-
ра_пь-фельдi\,lаршfurlа кI,Iяза Варшавского, графа Паскевl1.1а-
Эриванскtlго против турок в Азии (перевол с франш.),
спб., l836
76. Вейленбаум Е.Г. !екабристы па Кавказе-Русская
стариtIа, l903, N96
77. Вейденбаум Е.Г. Кавказкие этIолы (исследования и
заметки), Тифлис, l90l
78. Вейденбаум Е.Г. Пугеводитель по Кавказу-Тиф.пис,
1 888
79. Великая дрркба Азербайджанского и русского наро-
лов (с древнейших времен до наших лней)-Документы,
письма, воспоминания, художественные произведения, Кн.
1-2, Баку, l964
80. Величко ВЛ- Кавказ: русское дело и N,{еждуIIаролньIе
вопросы-поJIное собраttие публисистических сочиrlенлtй,
T.I. СПб., 1904
81. Верлиева Х.Ю. НаселеtIие Северrtого АзербайлжаlIа
в первой половиtlе xIx в. (историко-лемографлlческое
Автtlреф.дrtс.llа соиск,каIIл,ист,Ilаук, Баку,
"aaп"доuu"ие),
l992
82.Valiyev(Baharlr)M.N.Azarbaycan.Coýrat-r-tabii.et-
noqrafik va iqtisadi rTiilalrizat, (aski alifbada) Bakr, l92I
83, Волков М-А. Зтlilчеtlt,tе Кавказа в Восточttом вопро-
се.-Делlь, l864, Nч25
84. ВолкоНсклrй Н,А. Исr,орlлЯ Грузr,rгtскОit пешеЙ лружи-
uы l8Зt-l881, Тифлис, l884
85. ВсеобщаJ{ воеIIIIая IlстOрия tIовых BpeIlleII, ч,Il, СПб"
l 873
86. Вышинский В. Boetll,tcl-cTaт}ltlecKoe и географlлчес-
кое описаltие КавкttзскOго округа, Тиф:rис, 1906
87. Гагемейстер ю.д. О расrrрострirrlеltие Россиiiского
государства, СПб,, l8З5
88. Гuд*"ев В.Г. Исторлtя .П,агестаttа, Москва, l968
89. Гаджиев В.Г. Po-1tb России в l,lcTopи}r Щагестана,
Москва, 1965
90. Гаджиев В.Г., Пикман А.М. Великие русские рево-
люциоIIные демократы о борьбе горцев .П,агестана и Чечttи,
Махачкала, |912
9l. Галоян Г.А. России и народы Закавказья, Москва,
|916
92. Гамзаева Г.Ш. Политические взilимоотrtошеtIия фе-
одаJIьных владений .Щагестана и России (конеч XVIII в,-
1867 r.) Двтореф.лис.на соиск.канд.ист. наук, Махачкit,tа,
l994
93. Гарабаг ханы илэ Русиjа империjасы арасында ky-
290
 ракчаJ мyгавиласи, (матн), Бакы, l992
94. ГарабаFIlамалар, I во II китаб. Бакы, l9t]9-t99l
95. Гасанов,И.М. Земе-пttая политика царизrиа в Азер-
байлжане в первой полови[Iе XIX века,-Известия АН Азерб.
ССР, 1956. N94
9б. Гасанов И.М. Из историlл феода_пыIых оl.IlошеIlиl'.i в
АзербайлЖаltе. РеtlбЛ><барЫ в XIX веке.-'.Трулы иtIституга
лlсторирl и философилl АН Азерб. сср,,, T.IX, l95б
97. Гасанов И.М. Частltов.пале-пьскrlе крестяIIе в Азер-
байджаrте в первоl.i половиI{е XIX в., Баку, 1956
98. Гасанов М.Р. Из истор1.1и Табасараtlа (ХVIII-1lач;Lпо
XIX вв.), Махачкапit, I978
99. ГашиМова А.Т. АзербайлжаIIское эмиграIIство в IIер-
вой половрrне XIX века (до ко[Iцit ЗO-х голов), (Автореф"
каtrл.дис.). Баку, l992
100. Геjбуллаjев Г.Э. Гарабаг (етинк во сиjасlt Tap}lxl{Iliэ
даир), Бакы. l990
I0l. Глlзетти АЛ. Сборпик свелений о по,I.ер1,Iях каtsказ-
ких войск во время войrl Кавказско-горской, персидскоii,
турецких в Закавказскоtи крае, l80l-t885. Тифлис, I90l
102. Гизеrги АЛ. Хроrlика кавказских войск, Тифлис,
l 896
l03. Гирс. А.А. Россия и Ближl,tий Восток. Материалы
по истории наших сlrошений с Турuией, СПб., l90б
l04. Гржегоржевский Н. Очерк воеI{IIых лействий и со-
бытий на Кавказе 18l8-1850 гг.(блокала Шуши)-''Русская
стариIIа", т,II, I874
l05. Григорян Б.Р. Ериванское xaI{cTBo в коI{це XVIII
столетия (l780-1800). Еревагl, I95б
106, Григорян З.Т. Борьба Англии и Франции против
освобождения Армении из под ирано-турецкого ига.-Воп-
росы истории. l952, NlЗ
l07. Гриюрян З.Т. Военные похолы русской армии по
291
присоединению Восточttо й Армении к России.-Известия
АН Арм. ССР, l95l, Ng2
l08. Григорян З.Т. ПрисоелиlIеlIие Восточгlой АрмеlI1,1и
к России в tIачаJlе XIX века, Москва, l959
l09. Григорян З.Т. Участие армяII в русско-персилtlских
войltаtх I',o,r-u XIX векаl-Вопросы лIстории, l95l, N94
l l0. Губайдулин А. Рtrзвитие Ltсторическрой литературы
(Доклал IIа заседапии l-го Все-
утIорко-татарских l{tlролов
с0I()зllого Тlорко;rогllческоI,() с,ьезла), Баку, l926
l l l. Губайдулин А. Феолiшьrlые кJlассы I,{ крестя}Iство
в

АзербаiiлN<аI{е в XlX
веке. Баку, l928
l 12. ГугуШвили Г.В. Экоtlоtrtического развитие Грузrrtл
и

Закавказья XIX-XX BI].- тт, l-V, Тбеlлис1,1, l949

та-
l l З. Гулиjев Э.Н. Азарба.iчаrl-Русиjа мl,ttасиботJIарll
рлrхttIIлоrI (XV-XVIII
эсорлар), Бакы, l958
pLB, XIX
l14. Гулиjев О.Н-, Ir?COHoB и,NL, CTplrryHoB
елми-
асрдэ во Хх асриrI эвво.плэрtrlrлэ Азорбаjtlаtrда тарих
lIи t{Itкишафы, Бакы, l960
l l5. Гулпjев Р. Car-пarrl беjук гарлаш, Бакы, 1964
l l 6. Гюлмалиев I\I.M. Соrlиiллыlо-око}lомическаJt струк-
(последttяя tIeTBepTb
тура Северо-азербаiллх<аtlской леревI-It{
ХVIII-первiлJl половиIlа XlX вв,), (Автореф,локт,лисс,),
Ба-
ку, 1990
l17.ДадашоВг.А.офеолzrль}lо-КреПостниЧесКихосТаТ-
ках пореформенном Азербалiджаrlе-Трулы Азерб, филиала
институtа марксизма-ленинизма при ЦК КПСС,, т, хх,
1 957
l l8. Далили г.А. Исторический очерк Урмийского
xatlcTBa (II половиrrа XVIII в.-rIервая четверть XIX в,), Ав-
тореф.лис,на соиск,канл.ист.наук, Баку, l9б8
l l9. Де-Витt Л., Конница. Вооружение и владение ору-
жием. СПб,, 1900
l20. Ь.Э. Азарбаjчанын цlануб ханлыглары, Ба-
Далили
292
 кы, l979
l2l. ЩжавахишвIл.ли Н. Полтическое и социацьное ли-
вижеtIие в Грузйи XIX веке, СПб., l906
122.,Щжафаров А.П. Присоели1.IеIlие Ширваllского
ханства к России Ll восстаtIовлеrIие города IIIемаха. Авто-
реф. лис.rlа со}lск.каIIл.l{ст.наук, Баку, l955
l23. Щжикия В.И. PyccKo-Typet{Karl война l828-1829 гг.
и Грузия, Автореф.лис.на соиск.каIlд.t,lст.Itаук, Тбилисlл.
l 955
124. Дзидзария Г.А. ПрисоелиIIеIIие Абхазllи к Россlли lr
его рlсторическое ]Ilачеtlлlе, СухуrчIи, l960
l25, Дмитриев Р. Пал,штка l5-го греrlалерского Тllф-
",lIJссккого по.пка. Тиф.пис, l895
l26. "!раryIlские полки". СПб., l897
l27. !рркба ttавеки-МатериаJlы празлtIоваIrия l50 летия
вхождеIIия Армеllиlt в состав России, EpeBarr, l980
128. [убровин Н.Ф. Закавказье от, l80З до 1806 гг..
спб., l866
129. flубровин Н.Ф. Исторлlя ворillы и tsлалычества
русских tra Кавказе. тт. I-Vl, СПб., 1871-1888
l30. Щубровин Н.Ф. Поход графа Зубова в Персиlо в
l796 г.-"Воеllнылi сборгlик", l874, N,l2-6
l3l. Щумбадзе М.К. Запалная Грузия в первоt*r половиIlе
XIX в. (присоедllllеtlие к России и социацьtIо-экономичес-
кое развитие), Автореф. лис.tlа соиск.локт.ист.наук, Тбили-
си, 1957
lЗ2, Ениколопов И.К. Грибоелов и Восток, EpeBall,
l954
l33. Ениколопов И.К. СовремеIIники о Бакыхаrlове, Ба-
ку, 1959
l34. Епанчин Н. ТактическаrI подготовка русской армии
перед походом l828-1829 гг., Спб., l904
l35. Ермолов А. Алексей Петрович Ермолов, СПб., l9l2
 l36. Ермолов А. А-П.Ермолов в Персии, СПб-, 1909
l37. Эсодов Ф.С. [ар кунла ja хшIы арха, Бакы, l988
l38. Эсадов Ф.С-, Каримова С,М, Чztризми Азарбаjчrаrlа
кэтирэrIлар, Бакы, l99З
tj9. Жигарев С- Русскtrя I1олитика в Восточrlом вопро-
се, T.I, Москва, l89б
l40. "ЖизIlь геIlераJl--пейтеllаtlта князя Мадатова", СПСr"
l 86з
141. "За cтerIoit Кавкilзit", Москва, l989
142. "Закавказкt,lй Kpaii", СПб,, l857
14З. Захарин И.Н- Кавкitз и его гер()}{, спб"
l902
тарихIl, Бакы,
l44. Зеjналоглу Ч. Мухтасар Азарбаjчаll
|992
l45...ЗимавКарабаrхе(Последrлиелеiiст.вияМалатова)...
спб., l888
l46.ЗолотаревА.NI.Воеllilо-ста.гlаческиi,lоЧеркПерсиlл.
спб., l888
147. Зубов П. Кар,гlllIа Кавказского края, приFIаллеха-
шего Росрtи и сопреле"цьlIых ономУ земель, в }IстOричесКОiч{,
статистиtlескоN{, этtlографическом, фиttаtlсовом
и торговоr1
отIIошениях, ч-II, СПб,, l835
l48, Зубов П. Картиrlа последrtей войrtы с Персиеi,i
l826-1828 гг. С присовокуплеItием историко-статического
обзораЗаВОеВа}IIlыхГородоВИВоспоМиtlаlltлйобЭрлtваltи.
спб., l834
l49. Зубов П. Подвиги русских воиrIов в странах Кав-
казских с 1800 по 1834 г.. СПб,, 1835
l50. Зубов П. Подвиги русских на Кавказе от принятия
Ермоловым главного IIачапьство ltад Кавказским краем ло
последней персилской войны, спб,, l837
"u.r-u
l5l. Ибрагимбейrи Х.М, Боевое сооружество русских и
азербайлжанских воиrIов в русско-турешкой войне
l828_
l829 гг., Военно-исторический журнап, l963, Nsl0
294
 l52, Ибрагимбейли Х.М. Зарубежная историография о
военtIо-политических вопросов присодеIlеtlия Азербайдхiа-
tla к России- "Мацtlе" (..Вестник''), Тбилиси, l966, Nц З(29)
l53. Ибрагимбейли х.м. К вопросу участия азер-
байлхtагlцев в составе отделыtого Кавказского корпуса в
войtlе России про,гив Турчилl в l828-1829 rг.:'Извесr.ия АН
Дзерб. ССР, серия tlбщественrlых ltаук'', I964, Nl l
l54. Ибрагимбей.лlи х.м. К rlекоторыtч' Воеllltо-tlолити-
l{ecKlII\,{ вопросаМ llсторирl
пр}лсоелиrlеllия Азербаl.iлжаltа к
Росрlи в периол русско-ираltской войны l804-1813 голов-
Учеllые залиски АГ-V им С.М.Киров, (серия t{cT, }l
фllлос.).
l9б3, N95
l55. LIбрагимбейлИ Х.М. РосСлtя и Азербайл;каtlе в llep-
Btlii трети XIX века (лrз вое[I}Iо-полltти.lеской llcToptttt),
Москва, l969
l56, Ибрагимбейллl х.м. Y.lacT1,1e азербайл;<аIlцев в
борьбе за вхо}цеItлrе Азербайлжаllа в состав Росии.-учеllые
запискИ АГУ им. С.N'I.Кирова, (серия I.lcT. t-{
филос.), l964,
Nl_5
l57. Ибрагимов fiж.NI. Полистаllскиl]l мирttый логовор и
еtо значение в исторический сульбе азербайджаtIского Ila-
ролzr, Автореф.лис.llа соиск. каIIл.ист.IIаук, Баку, l953
l58. Иваненко в.н. Гра;кдаttское управjIение Закав-
казьем от присоелиIlеII}lя Грузии до [Iаместничества Вели-
кого кIIязЯ Михаила Николаевича, Исторический очерк-Ут-
вержление русского владычества на Кавказе, т.ХII, Тифлис,
l90l
l59, Иванов М.С. Очерк истории Ирана, Москва, l952
l60. Игамбердыев М.А. Иран в международIIых oT}Io-
шениях первой трети Х[Х века, Самарканд, l96l
16l, Игамберлыев М.А. Русско-иранскiul война |826-
l 828 гг,-"Трулы Талжикского учительского и}Iститута'', т.3,
l 955
 |62 }Iгамберлыев М.А. Русско-ираrIскаJI война
1804-

l813 гг. Трулы историческо го факультета Узбекского Госу-

IIиверситета, tIаr{IIая серия, вып, ,5l Ташкеltт,
|952
l63. Ильенко И. Очерки Персии, СПб., l902
l64. Иоаннисян А.Р. ПрисоелиIlение Закавказья к Рос-
сии и межлуllаролllые отIIоше}lия ts IIачZLце XIX
столетия,
EpeBalr. l958
lб5. ИонисIIани А.З. Кавказ во вIIешtlей пои,питике Рос-
cLItI В IIачzLqе XIX века.-"У,IеIlые запI,1ски Москtrвского
IIс-

дагоп{LIеского иIIс,гитуга". т, XXXVII,

l946
l66.ИсмаилзаДеД.и.РусскоеКресl.яIlсТВtlвЗакittзкtlзьс,
Москва. l982
l67.}IсмаиловМ.А.Участt''tеазербаГrлжаlltlеВВрУссКО.
Ltра}IсК}rхИрУссКо..ГУреЦКI,1хвоt-"tlIitхвllервойТре1.I'rХIХве-
ка-"Труды и}Iституга исторI,III и фtrлософиrt АН Азерб,
ССР". 1954. N94
l68. ИспrаИлов М.А. ЭкоtlоrrиЧескаЯ полllтIlка ЦаР}lЗI\Iа
В

АзербайлжаIIе в 30-60-х годах XIX века, Автореф,лис,ll?,l

соиск.каIIл.ист.[Iаук, Баку, l988
169. Исмаилова Г.Н. История города Шушы в XIX-rta-
чалеХХвв.(l800-19l7).Автореф.,ttис.ttасоиск.каIIл.исТ.
наук, Баку, 1987
l70. Исмаjылов М.Э. Азарбаjоlаll тарихи, Бакы, l992
17l.ИсмаjылоВМ.Э.ИбраhлtмовМ.Ч.АзарбаjчаllIlефт
санаjесиIlилI иtrгилаба гэдарки тарихи, Бакы, l99l
tiZ. ИсмаjьIлов Р. АзарбаjчаII тарихи, Бакы, l99З
l7З. ismayrlov Ra'id Ьау. Мtiхtэsаr Qafqaz tarixi, (эski
alifbada) Tiflis, l904
l74. Искендеров А.Г. СоциzLцыIо-экономическое поло_
жение Северного Азербайлr<ана в период Российских заво-
еваний (первая треть XIX в.), Автореф, дис,на соиск,каrIд,
ист.наук, Баку, 1992
175. Искендерова М.С. Азербайджано-русские отноше-
296
 IIия конца XVIII-XIX вв. в трудах азербайджанских исто-
риков-хронистов XIX века.-Известия АН Азерб. ССР (се-
рия llcT. фил. и права), l988, N93
l76. Искеrцерова М.С. БакиIIское xzl}tcTвo и его присо-
едиIlеЕlие К Poccl.ttt, Автореф.Лис.tIа соIrск,каIIл.ист.Ilаук.
Баку, l9[lЗ
l77. Искендерова м.с. К вопросу о русской орие}шациIt
в Азербалiлжане в TpcTtr XVIII века в о.веше[Iии coBeTcK}lx
[{cTopt{KoB (по MtaTeplraпa]\,,r перрlодических изданий),-Извес-
трtя дI{ Дзербайджаllа, (серия ист.фlt.п. и права), l991, N9l
l78. Историческltй очерк Кавказских Bolill от их I{:-lчiLла
до присоединения Грузlrлr", Тифлис, l899
l79. "История Азербаiiл;каltа" в трех ,I,()]\,{ax, T.I-II. Бакr,,
l 958_ l 960
l80, "ИстОрия RоеI'IIых лейстВир] в Азt,lатскоr.i Typurrlr в
1828 и l829 l,г.", СПб.. l8Зб
l8l. ИстОрия ГрузИll (с древrtейшиХ BpeMeIl до коIlца
XIX века), Тбиллrсlr, l95t]
l82. История .L{alec.t,ttllat. т.II, Москва, l968
l8З. История tIаролOв Северttого Кавказа в коIIце XVIII
'B.-19l7
г., Москва, l988
l84. "История Россиии в XIX веке'', T.IV, СПб. ,lg12
l8_5. История pyccкoii армии и флота, т.V-VI, Москва,
l9l lз
1- 19
l86. Исхаги н.А. Исторический очерк Макуttкого
ханства, Автореф.лис.IIа соиск.канд.ист.IIаук, Баку, l9бб
l87. Ишаханян Б. Народности Кавказа, Петрограл.,
1917
l88. К из).чеFIиIо истории. Сброrrик, Москва, l938
l89. "Кавказкiлll жизнь". Сб. кн. I, Тифлис, l896
l90. Казбек Г. Военная история Грузинского грена-
дерского полка в связи с историей Кавказской войны, Тиф-
лис, l8б5
297
 l9l. Ка;lандадзе Щ.П. Участltе Грузии в культур нои и
обществеrrной х<изгlрl России в ltервсlй половиFIе xlx века,
Тбилиси, l984
192. Карнаухов М. Кztвказ, Турuия и Персия, Boelttto-
статический очерк, Тифлис, l9l l
l93. "Картина войн Россиrt с Турчr,lей", ч. I, спб,, l829
194. Каспари А.А, Покореrlltый Кавказ, спб., l904
195. КасУмов А.Х. Северо-загlалltыЙ Кавказ в pyccKo-r,y-
рецких Bclp]ttax. Мех<дуrrаролIlые о,гIlошеlIItя XIX века,
Рос-
тов-IIа Дону, l989
l9б. Касумов А.Х. Северо-зitгlаtлttыЙ Кttвказ в систеN{е
межлуI]аролllых oTцomeTlplli XIX вска (Черкасскиit Bortpoc).
Автореф.лIlс.Ilа соиск.докт.ис,г.IIаук, PocToB-tta fiolry, l99 1
l97, Кафтарян С.М. Россtlя tt ар\,IяItо-турецкIlс OTIIott,Ie-
tIия от ТуркмеtI.tайского логовора atl БерлиrtскоI,о коIIгрес-
са (l828-1878), KpreB, l953
198. КинЯпина Н.С. Длtчtlllrс,Гра.гtlвIlаJl политI.IкII царI4:}_
ма }Ia Кавказа и в Срелнеii Азlllt в XIX в-"Вопросы rtcTo-
рии", 1983, Ng4
l99. Киняпина Н.С. Блиев NI.NI., Щегоев В.В. Кавкzlз tl
Средпяя Азия во вгtешllей по.цIlтике России (втtlрая пOло-
вина ХVIII-8O-ые годы XIX в.), Москва, l984
200. Киняп}tна Н.С. ВнешIlяя пс)-I]Liтика Poccltll (первой
половин XIX века), Москва, l963
201. Ковалевскпй И.И. Завоевtulие Кавказа Россиел"t,
спб, 19lз
202. Коваrевский И.И. Кавказ, т. [I, История завоевания
Кавказа, СПб., l9l5
20З. КолоlIиаulьнаJI политика русского царизма в Азер-
байджане в 20-60-х гг, XIX века, тт. I-II, Москва-
Ленингра,ш, |9Зб
204. Колюбакин А.М. Материалы для военно-статичес-
."."
"a"rr"""" ^r,
 205. Кондратенко Е. Сборrrик статистических сведений
по Закавказкому Kpalo, ч. I, Тифлис, 1902
206. Кондратенко Ф. Учебник географии Кzrвказе,
Тифлис, l895
207. "Коrrспект по ис,гориI,1 покореrIия Кавказа", Вилыlо,
l9l4
20tt. Корф В. Ф. Вtlспсlп.lикаFIия о Пepcltll. l834-1835.
спб.. l938
209. Кузнецова Н.А. Ираrr в первой по.повиIIе XIX века,
Москва, 1983
2l0. Кулмальljев IVI.NI. ХVПl осриll colI рубу-ХIХ асриll
блtрllllчll.t jарысьitlла Азарбаjчаll кi)IIлиIlIлIl сосиfuц-иггисалIl
структуру. Бакы. l 989
2ll. Лазерев Б. В,гор;кеlI1.1е персlля}I в IlаIl]и перелелы }l
блокала l-rj\lи KpeпocTll ШушIlI в l826 голу.-"Кавказ", l85l.
N957-_58
2l2. Левиатов В.Н. Очеркlа по tIcтopI.lrr Азербаiiлжzlllа в
XVIII веке, Баку, l94lt
2lЗ. Лапранди А.П. Кавкаtз lr Россия, XapKclB, l91l
2|4. Липранли И.П. ОсобlленItости войtl с туркаt,lи,
спб., l877
2l5. Лукьянович Н. Оllllсаllие туречкой войllы l828-
l829 гг. ч. l -4, СПб., l844- 1 847
2l6. Магомедов Р.М. История [агестана (с древнейших
BpeMe}I ло коIIца XIX века), Махачакала, l9б8
Zl7. Магомедов Р.М. Общественно-экоtIомический и
политический строй Дагестаrlа в ХVIII-начале XIX веков,
Махачкала, l957
2l8. Мамедов М.Г. АкцизtIая политика царизма в Азер-
байлжане в XIX веке, Автореф.лис.на соиск.канд.ист.наук,
Баку, l992
2,19. Мамедов Н.Р. Истсlрия города Кубы в ХIХ-начагrе
ХХ вв., Автореф.лис.на соиск.канд.ист.наук, Баку, l989
 220, Мамедов Э.С. I-[аризмr и высшее мусульмаrIское
сосJIовие Закавказья (проб.пема сословIIо-земелыIых oTtlo-
шrеrIий, Начiлло XIX в. l9l7 г.). Ав,гореф.лис.Itа соиск.каIlд.
ист.rIаук, Баку. l987
22l. Мамедова Г.Н. PyccKl,tc коIlсулы об Азербайл;каtlе
(20-60-е голы XVIII века), Баку, l989
222. Маркова О.П. Новые лч{атер}|ilгlы о tlроекте Pclc-
сийской-Закавказской Kob,tпztlItlrl А.С.Грrлбоелова и П.Л.За-
велейского-Истори.tесклlлi apxllB. T.VI, l95l
223. Маркова О.П. Россия. Закавказье и межлуIIаролIIые
отIIоlllеI{ия в XVIII в., Москва, l9бб
224. Nlахарадзе Ф.Е. Грузrrя в XIX сто"цетtl}l, ТблlлltсIl.
l 93з
225. Медведев А.И. Персtrя. Boelttlo-cTilT}tcTll(lecKoc
обозреtlttе. СПб., l900
226. Мехтиев Г.Г. Историческое зII;IL]е}Iие пр1,1соелиIIе-
rlлrя Азербайл;каtlа к России-В()просы tlстории, l952, Nl3
227. Меhдиjев Г.Г. Азарбаjчrаllыrr Русиjаjа блtр.ltаulлирlrjl-
масиниtI тарихи аhэмlлjjати, Бакы, l9-52.
228. NIильцаg ý.III. Поли,1,1lческиii cTpol,i Азербаii:rжzurа
в ХIХ-llачале ХХ веков. Баку. l966
229. Мирза Адыкозал баj. Гарабагltама, Бакы, l95()
230. Mirza Эhmаd Mirza Хudачеrdi оýlu. Lапkаrап va
Talrg бlkаlэriпэ tnaxsus ЭхЬаrпаrпа (alyazma)-Azarb. ЕА Та-
гiх institutunun elmi arxivi, i9. JФ3622.
23l. Мирзо Чамм Чаваншир Гарабаги. Гарабаг тtlри-
хи, Бакы, l959
2З2. Михайловский-,Щанлr.певский А.М. ОписаIIие ту-
рецкой войlIы в царствоваIIие императора Алексаtlлра I с
l80б до 1812 гг., сПб., 1843
233. Михайловский-.Щаниелевский А.М. Похол графа
Гуловича к азиатской граrtице в l 807 году, число и назна-
чение войск в Грузии. Меры обороны против Персии, СПб.,
JUt
 l 849
234. Mollazada Н.ý.Н. "Ztibdattibtovarix", c.I-IV (aski
эlitbada) Tfili- Yelizavetpo|, l905- l9l3
235. MycajeB М. XIX асрла Бакы шrаhориllиIt тичарэти
(l800-1834), Бакы, 196б
2З6. Мустафазаде Т.Т. дзербайл;каll и русско-турецк}rе
отtIошеtlия в первой трети XVIII в., Баку, l99З
237. Мустафаев Дж.М. Азербайлжа}Iо-русск}tе о.гIIоше--
[Iия lta рубеже XVIII-XIX вв. Автореф.ллlс.trа с()tIск.каlIл.
}tcT. IlayK. Баку, l983
2З8. lVIустафаев Дж.М. Северrlые хаIIства Азербаiiлжалrа
lt Росслtя (ксlltец ХV[II-начаr-ца XlX в.в.), Бzrку, l989
2З9. NIустафаев М.М. О форшrуле "lIa|lj\lcIlbшIee з_по' .-
Вопросы }lсl,()рIlи, t95l. Nl9
240. N'Iустафаев M.I!I. ЭKollollllKa КарабахскOго xilllcTBa
в KoIILle XVIII первой TpeTtI XlX века (К Borrpocy о Ilрог-
]IIаченtlи присоелиIlеIl}lя Азербайл;каltа к Ptl-
peccI,IBIIo},1
сии). Автtlреф. лис.Ilа.с}lск.каllд.экоItом.tlаlк, Москва. l 953
24l. Мустафаев С.М. Из }lсториtl взаиIчlосвязеЙ rtаролов
Азербайлжitllа и TypKecTalla в борьбе протрIв гllета Рос-
Ьийrской лlN,ltlерии (90-е гг. XIX B.-l9l7 г.) Авr,ореф.лltс.IIа
соиск.каI{л.ист.lIаук, Баку, l99З
Z42. Мустафаев Т.Т. АзербайлжаrI в l]22-1]З5 гг. и
русско-турецкие отношеншI в прикаспийском региоrIе, Ав-
тореф. лис.[Iа соиск.докт.ист.I,Iаук, Баку, l992
243. Мустафаjев Т.Т. XVIII асриll бириtlчlи jарысынла
Азарбаjчаrrла Русиjаjа меjлиrl кyчла[Iмэси, Бакы, l986
244, Мустафаjев ЧI.М. Канцlэ шаhари XVIII асриII сону-
XIX асриtI авэллариндэ-Азэрбаjцан тарихиниrI проблемлэ-
ри (магалаJIор тоIIлусу), I hисса, Бакы, l993
245, Мустафаjев Н.Ч. Чануби Азэрбаjчан хаtlлыглары,
Бакы, l995
246. Нахшунов И.Р. Экономические последствия присо-
з01
единения ffагесталlа к России, Махачкала, 1956
247. Нерсисян М.Г. Из истории русско-армя}lских oTllo-
шениti, кн, 1-2, EpeBatl, l956-196I
248. Нечкина М.В. Грибоелов и лекабристы, MocKBit,
l95 l
249. Нечкина М.В. К вопросу о форrrrуле "IIаиNlеllьшес
зло" (ПисьN{о в релакuлrlо)-Вопросы истории, l95l, N94
250. "о празлIlовitllрrrl l50 летия вхождеIl}{я Азербайлжа-
IIа в состав Росслlи",-"Бакиlлский рабtlчltй", 30 яIlваря l964
25l. "обозреIIие российских в.пilлеIlllli за Кавказоьt (в
с,гатI,IстIIческо!l. эттlографическоNt, тtlпtlграсРI,1ческоi\{ lл фl r -
IIаIIсовом отIIошеII}Iях)". .L I-IV. СПб.. l836
252. Огородников П. Очерки Персtlн. СПб.. lS7l]
2 53. ОМаРОВ А.И. Алм lrtt истратI,I BI о- кол()ttl,I ILTI ыl ая пол1 -
I t

тика tlаризi\.rа IIа севере-восточtlоll Кавкirзе в XIX векс. Ав-

тореф. дис. l{il с()IIск-л()к1,.}lст.IIаук, Maxzl.1Ki1,1a, I 99З
254. "XIX acpLIIl 30-5()-чи иJIларrtIIла Азэрбаjчаtlы}t со-
сиал-иггисrци, cl.tjacl{ вэ моланI.I 1,1tlкt4tuilфы (методик кос-
тариш)". Бакы, l989
255. Описан}lе турецкоl.i войltы с l806 rlo I8l2 гг., ч.I,
спб., l843
256. орлжоникидзе Э. ПрисоедиIIеtIlле Аха_гlьцы,пскоt.сl
края к Грузии в l828- l 829 гг., Автореф, лис.Ilа
соиск.канл.ист.rIаук, Тбилиси, l957
257. Острогорский М. Завоеваllие Кzrвказа (l801-1tt64).
спб., l880
258. "Очерки истор!rи .ЩагестаrIа", T.I, Махачкала, |951
259. "Очерки истории исторической IIауки в СССР". т.
I-II, Москва, l955- l9_56
260. "ОчеРки новоЙ историИ Ираrlа (ХIХ-llач.ХХ вв.)",
Москва, l978
26l. "Очерки покорения Кавказа", СПб., l9ll
262. Панцхава д.Я. К вопросу о развитии аграрных от-

302