Κεφάλαιο Πρώτο: Οι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου (330 – 717)

I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Μέτρα που πήρε ο Μέγας Κωνσταντίνος για να ανορθώσει το κράτος:
 Ίδρυση Κωνσταντινούπολης ως νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή. Για ποιούς λόγους έγινε
η μεταφορά της πρωτεύουσας του Ρωμαϊκού κράτους από τη Δύση στην Ανατολή; 1 ον:
Ακμαίος πληθυσμός και οικονομία στην Ανατολή. 2 ον: Οι Χριστιανοί, στους οποίους
στηρίχτηκε πολιτικά ο Κών/ος, ήταν πολύ περισσότεροι στην Ανατολή. 3 ον: Θρησκευτικές
συγκρούσεις στις μεγάλες πόλεις της Ανατολής. 4 ον: Από το Βυζάντιο μπορούσε να
αποκρούσει ευκολότερα Γότθους και Πέρσες. 11 Μαΐου 330 μ.Χ. -> γίνονται τα εγκαίνια της
Κωνσταντινούπολης (Νέα Ρώμη).
 Ανεξιθρησκία (Διάταγμα των Μεδιολάνων = οι Χριστιανοί αποκτούν ελευθερία άσκησης της
λατρείας του και ίσα δικαιώματα με τις άλλες θρησκείες του ρωμαϊκού κράτους). Οι
Χριστιανοί ήταν πολύ περισσότεροι στην Ανατολή, και σ’ αυτούς στηρίχτηκε πολιτικά ο
Κωνσταντίνος -> Χριστόγραμμα: μονάγραμμα του Χριστού, σύμβολο του χριστιανισμού που
ήταν κεντημένο σε λάβαρα ή αποτυπωμένο σε νομίσματα. Ευνοϊκοί νόμοι για τους
Χριστιανούς. Α’ Οικουμενική Σύνοδος: Έγινε στη Νίκαια. Διατύπωσε τη διδασκαλία της
Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων που είχαν ήδη εμφανιστεί.
 Διάκριση πολιτικής από στρατιωτική εξουσία.
 Έκοψε και έθεσε σε κυκλοφορία ένα χρυσό νόμισμα.

2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αιώνα

Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα
 Χαρακτηριστικά οικονομίας πρώιμου Βυζαντινού κράτους:
1. Η κύρια πηγή πλούτου ήταν η γεωργία.
2. Παρεμβατική πολιτική κράτους για έλεγχο πολιτικών εξελίξεων.
3. Εκχρηματισμένη οικονομία: Χρήση νομίσματος στις εμπορικές συναλλαγές.
4. Οι πόλεις στο ανατολικό τμήμα έπαιζαν σημαντικό οικονομικό ρόλο.
 Κοινωνία: Μεγάλοι γαιοκτήμονες είχαν στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος της αγροτικής
γης και καταχρεωμένοι μκροϊδιοκτήτες γίνονταν εξαρτημένοι αγρότες ή πάροικοι. Οι φόροι
έπλητταν περισσότερο τον αγροτικό πληθυσμό παρά τον αστικό, με αποτέλεσμα πολλοί
αγρότες να εγκαταλείπουν τη γη τους και να καταφεύγουν στις μονές ή να αυξάνουν τον
πληθυσμό των μεγαλουπόλεων -> φτώχια – ταραχές – δωρεάν σιτάρι – θεάματα στον
ιππόδρομο.

Το γερμανικό πρόβλημα
 Μετά το θάνατο του Θεοδοσίου Α’ το Ρωμαϊκό κράτος χωρίστηκε σε ανατολικό και δυτικό
τμήμα, κι έτσι μοιρασμένο αντιμετώπιζε τις επιθέσεις γερμανικών και άλλων φύλων.
Διαφορετική ήταν η κατάληξη αυτού του αγώνα για τα δύο τμήματα. Ανατολικό:
Εξουδετέρωσε απειλή γερμανικών λαών πείθοντας τους αρχηγούς τους να στραφούν προς
τη δύση η να εγκατασταθούν ειρηνικά στα εδάφη του -> Σταδιακή αφομοίωση γερμανών και
κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους (οι ηγέτες των Γερμανών πήραν από τον ΘεοδόσιοΑ’
 ανώτερες θέσεις στον στρατό και τη διοίκηση του κράτους). -> αντίδραση βυζαντινών λογίων
(πατριωτικό, αντιγερμανικό κόμμα). Δυτικό: Υπέκυψε στα γερμανικά φύλα λόγω του ότι ήταν
ερημωμένο από τον πληθυσμό του και οικονομικά εξαντλημένο.

Πολιτιστικές εξελίξεις
 Αργή αλλά σταθερή η επιβολή του ελληνικού στοιχείου και η ελληνιστική πολιτιστική
παράδοση στο ανατολικό τμήμα αυτοκρατορίας ≠ δυτικό τμήμα. Η εξέλιξη αυτή
αντανακλάται σε δύο σημαντικά πολιτιστικά γεγονότα: α) Ίδρυση Πανεπιστημίου
Κωνσταντινούπολης με διάταγμα Θεοδοσίου Β’ και β) Έκδοση Θεοδοσιανού κώδικα:
περιελάμβανε όλα τα αυτοκρατορικά διατάγματα που είχαν εκδοθεί μετά το 312.
3. Η πάλη της Ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία
Ο αγώνας κατά των αιρέσεων
Αιρέσεις ονομάστηκαν οι παρεκκλίσεις από την ορθή χριστιανική θρησκεία, όπως αυτή
διατυπώθηκε επίσημα από την εκκλησία στις Οικουμενικές Συνόδους.
Αιρέσεις
 Αρειανισμός
Δίδασκε ότι ο Υιός είναι δημιούργημα του Πατρός, αμφισβητώντας τη θεότητά του.
Καταδικάστηκε από τις οικουμενικές συνόδους της Νίκαιας (325) και της
Κωνσταντινούπολης (381).
 Νεστοριανισμός
Τόνιζε την υπεροχή της ανθρώπινης φύσης στο πρόσωπο του Χριστού. Καταδικάστηκε από
την Γ’ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431).
 Μονοφυσιτισμός
Οι οπαδοί του θεωρούσαν ότι η θεία φύση απορρόφησε την ανθρώπινη στο πρόσωπο του
Χριστού. Ο Μονοφυσιτισμός αν και καταδικάστηκε από την Δ’ Οικουμενική Σύνοδο της
Χαλκηδόνας (451), κυριάρχησε στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντινού κράτους. Η
καταπίεση των Μονοφυσιτών από το Βυζάντιο υπήρξε ένας από τους παράγοντες των
αραβικών κατακτήσεων το 630-650.

Μέτρα κατά της Αρχαίας θρησκείας

Στα τέλη του 4ου αιώνα κρίθηκε οριστικά η αντιπαράθεση μεταξύ αρχαίας θρησκείας και
Χριστιανισμού. Από τη μια ο Ιουλιανός προσπάθησε χωρίς επιτυχία να επαναφέρει τη λατρεία
των Θεών του Ολύμπου και να περιορίσει το δικαίωμα των χριστιανών να διδάσκουν σε μη
χριστιανικά σχολεία, και από την άλλη ο Θεοδόσιος Α’ έδωσε το οριστικό πλήγμα στην αρχαία
θρησκεία, κλείνοντας τους ναούς και τα μαντεία της και απαγορεύοντας τους Ολυμπιακούς
Αγώνες και τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Η σχέση Χριστιανισμού – Ελληνισμού. Από τη σύγκρουση στη σύνθεση

 Στα τέλη του 4ου αιώνα και στις αρχές του 5 ου αιώνα ξέσπασε ένα κύμα βίας από φανατικούς
χριστιανούς κατά του αρχαίου κόσμου και των οπαδών της αρχαίας θρησκείας.
 Οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας υποδεικνύουν μια άλλη στάση απέναντι στον Ελληνισμό.
Αρκετές φορές στράφηκαν κατά της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, αλλά παράλληλα
αξιοποίησαν την αρχαία ελληνική φιλοσοφία για τη διαμόρφωση του δόγματος της Τριαδικής
θεότητας και την αντιμετώπιση των αιρέσεων και πρότειναν την επιλεκτική αξιοποίηση των
κλασικών κειμένων.

ΙΙ. Εξωτερικά προβλήματα και αναδιοργάνωση του κράτους

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

Η πολιτική του Ιουστινιανού
 Ένα κράτος – Μία εκκλησία - Μία νομοθεσία
Εσωτερική πολιτική
 Καταστολή εξέγερσης των δήμων -> Στάση του Νίκα (532) -> ενίσχυση αυτοκρατορικής
εξουσίας και αποδυνάμωση των δήμων.
 Προσπάθεια αυτοκράτορα να περιορίσει τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων και να
προστατεύσει τους ελεύθερους αγρότες (ήταν χρήσιμοι γιατί πλήρωναν φόρους).
 Θρησκεία: επιβολή Ορθοδοξίας σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας, καταπολέμηση των
αιρέσεων και της Αρχαίας θρησκείας. Αναστολή της λειτουργίας της Νεοπλατωνικής
Ακαδημίας στην Αθήνα.
 Κωδικοποίηση Ρωμαϊκού Δικαίου: αναθεώρηση Ισχύοντος Δικαίου για την καλύτερη
λειτουργία της δικαιοσύνης. -> Ιουστινιάνειος Κώδικας (αυτοκρατορικοί νόμοι που ίσχυαν
πριν τον Ιουστινιανό), Πανδέκτης (γνώμες Ρωμαίων νομικών), Εισηγήσεις (εγχειρίδιο για
τους αρχάριους σπουδαστές των νομικών).

Εξωτερική πολιτική
 Στόχος Ιουστινιανού η αποκατάσταση Ρωμαϊκής Οικουμένης, δηλαδή ανόρθωση ρωμαϊκής
εξουσίας στη Δύση -> κατάλυση Βανδαλικού Βασιλείου, σκληροί αγώνες για κατάκτηση
Οστρογοτθικού Βασιλείου, ανάκτηση παράκτιων περιοχών Βησιγοτθικού Βασιλείου.
 Συνθήκη Βυζαντίου – Περσίας -> αποκατάσταση εύθραυστης ισορροπίας μεταξύ των δύο
υπερδυνάμεων της εποχής.
 Κτίσιμο φρουρίων στα Βόρεια σύνορα και προσπάθεια εξαγορασμού της ειρήνης.
 Εξωτερική πολιτική Ιουστινιανού: σύμφωνη με ρωμαϊκή παράδοση, πολύ φιλόδοξη,
ξεπερνούσε δυνατότητες του κράτους -> απογύμνωση ευρωπαϊκών επαρχιών από τα
στρατεύματα και άδειασμα κρατικών ταμείων.

Κτίσματα και Αγία Σοφία

 Φιλόδοξο το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού -> Κατασκευή φρουρίων, τειχών,
ναών, δρόμων, γέφυρων, υδραγωγείων, αποθηκών κ.λ.π.
 Αγιά Σοφιά: το λαμπρότερο κτίσμα της Βυζαντινής τέχνης, που άντεξε στον χρόνο, υμνήθηκε
και έγινε σύμβολο και πηγή έμπνευσης του Ελληνισμού. Εκπροσωπεί το νέο ρυθμό Βασιλική
μετά τρούλου. Αρχιτέκτονες του ναού ήταν ο Ανθέμιος και Ισίδωρος.

2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610 – 717): Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας
επιβίωσης
Το Βυζάντιο σε κρίση
 Δεύτερο μισό 6ου αι. – αρχές 7ου αι.: πολύπλευρη κρίση Βυζαντίου -> λοιμοί, κακές σοδειές,
σεισμοί και εισβολές στα εδάφη της αυτοκρατορίας -> Εγκατάλειψη και παρακμή πόλεων,
μείωση πληθυσμού και υποχώρηση εμπορίου και νομισματικής κυκλοφορίας, παραμέληση
στρατού -> εξαιρετικά κρίσιμη η κατάσταση αυτοκρατορίας.
Η αντεπίθεση του Ηρακλείου
 Αναδιοργάνωσε το στράτευμα με την οικονομική συμπαράσταση της Εκκλησίας και
επιχείρησε συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών. Κατάφερε να ανακτήσει όλες τις
Βυζαντινές επαρχίες στην Εγγύς Ανατολή.
Θέματα και εξελληνισμός του κράτους
 Θέματα: διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό, όπου υπηρετούσαν ελεύθεροι
αγρότες, στους οποίους το κράτος παραωρούσε στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια. Οι
στρατιώτες αυτοί αποτέλεσαν τον εθνικό στρατό.
 Εξελληνισμός: ολοκληρώνεται την εποχή αυτή. Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και
στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ η οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντικαταστάθηκαν από
ελληνικούς -> οριστικό τέλος Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και αρχή Μεσαιωνικής Ελληνικής
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.