TRO CHUY!

N TRlrT HOC + 13

TUTUONG
DOI THAY
� A

SOP�

6 le b9n ngan triet h9c VI no kho khan, kho hieu? B�m

(
ng9i triet hQC VI no thU'O'ng to ra ap d�t, giao dieu? B�m
xem thU'O'ng triet h9c VI no m6ng lung, VO bo? Xin b9n
hay b1nh tam m9t chut! H9p nhan vien 19i, li�u kien thl.J'c
chuyen m6n dO'n thuan co du de giup b9n "d9ng vien"
dU'Q'C hQ? B9n v§n thU'O'ng phai dung den nh(fng IO'i co
canh do th6i! Giai quyet vi�c IU'O'ng bong hay... den bu
giai toa, chang le ngLI'ai ta kh6ng m9t phut thoang nghT
den khai ni�m "c6ng bang"? 09y baa con cai dau co the
Chi dung den hai thl.J' duy nhat: Cho roi Cho VQt ho�C Cho
ng9t cho bui? Nh)n chung, ta van CU' "triet ly" hang ngay
giong nhU' 6ng Jourdain lu6n mi�ng lam "van xu6i" ma
kh6ng tl,J' biet day th6i!
Triet gia Hegel bao rang ta van co the ho hap va tieu hoa
 TRO CHUYfN TRl(T HOC + 17

CHiBANPHd
; '

MOI LAQ!JAN PHO?

; ?

H ai cha con 6ng chu m9t quan phO' gia truyen noi tieng
khong dong y VO'i nhau: ngLYO'i cha muon chi tiep tt,JC
ban phO' th6i; ngLYO'i Con, CO OC nang d9ng, muon bo sung
them may mon diem tam nU'a. NhLYng, "bo sung" t&i mU'c
d9 nao th) quan phO' van con la quan ph&?
Hai cha con vo hinh trung d\lng den m9t trong nhung
cau hoi quan tn;ing nhat va cung nhuc dau nhat cua triet h9c:
cai gi kha bien, cai gi bat bien? Cai gi lam nen ban chat cua
m9t S\i v�t? Triet h9c, tu thoi co d�i, cung xuat phat tu kinh
nghi�m doi thu'ong: cai cay van la cai cay du mua thu lam
r\lng la. Ch�t cai cay t6'i muc nao thi no van c6 the hoi sinh?
Cua t�n g6c thl tuy van con b9 re nhung khong con la cai cay
nua. Cai cay da bi pha huy t�n "ban the" cua no.
Con nguoi cung v�y. Xem l�i tam anh hie tuoi tho, ta
22 + BUIH N KAM IOH

SOCRATES VA..
.NGHE. THUAT
. DOI THOAI
A A �

0A.
cua phll'O'ng phap lam triet hQC Va
ng la ngll'O'i thay
khoa h9c. HO'n the, 6ng la tll'Q'ng dai lam li�t cua nhan
each: nhan each cua ngll'O'i trf thll'c dfch thl!c. V�y la, ngay
tlf buoi b1nh minh cua triet hQC, phll'O'ng Tay da dU'Q'C thU'a
hll'D'ng hai baa v�t VO gia: each lam triet hQC va each song
triet hQC.

Ba trong mot: lri lhuc, nha nhan quyen, lriel gia

Socrates (khoang 470 - 399 tntoc Cong nguyen) con
nha ngheo: cha lam do g6m, m� la ba mlJ. Nghe cua m� (va
chac ciing cua cha nua) thu'ong du'Q'c vi v6'i phong each song
cua ong: lam ngu'oi "do de" va hun due cho vi�c di tim chan
ly. HQC van uyen bac va da tung la mc)t chien binh dung cam,
. .
 TRO CHUY(N TRl(T HOC + 27

GAINHON
�
.
HAY HOA HONG?

T a da thll' lam quen v&i m9t trong nhieu khai ni�m C(j
ban cua triet h9c: ban chat va ban the, nhU'ng chU'a chi
da thay... roi mu! M6i ngLI'ai tra lai m9t phach, ma toan la
nhfrng dau oc thU'Q'ng dang ca! Ta kinh nge;K tl,t' hoi: triet
h9c ban nhCi'ng chuy�n g, the va t�i sao ban mai khong
xong? Triet h9c khong the b6 qua thac mac nay dU'Q'C de CU'
ung dung tiep tl;JC. .. XO( t&i.

Cai d� con lrong rong

Cau hoi lc}.i chfnh la cd h9i de n6 tro lc}.i v6'i chinh "ban
chat" cua minh: tlj-phan tu. Co nhieu chuy�n de "t1;t-phan tu�
tl;t soi l.,ii chinh minh lam: Triet h9c ban chuy�n gi? Ban nhu
the nao? Tc}.i sao l�i ban? Ai ban? Cac d�c diem cua tu duy triet
h9c la gi? ... Ta khong the di tiep neu tru'oc het khong "t\t van"
nhfing dieu ay da. Hom nay, xin thu ban dieu thu nhat: triet
 TRO CHUY!N TRlfl HOC + 31

� � ' � -
CAN BIETVACAN NGHI

M on g1 ding can giai lao huong ho triet h9c! Xin b,;rn

OQC tham di/ giO' ra chO'i cua "ngU'O'i ke chuy�n" Bui
Van Nam SO'n, nhan ti�n 6ng se co d6i lai trao doi cung
"ngU'O'i ham m(>" ve nhU'ng y kien da nh�n dU'Q'C.
Thtia b�n d9c quy men,
M1.1c Ch uy�n xua chuy�n nay moi ch�p chung da duQ'c
kha nhieu b�n dQC quan tam, khuyen khich, go p Y, trao doi.
M9t sl,t an ui cho nguoi viet, nhung cung bu()c nguoi viet co
trach nhi�m thu'a ro hdn nu'.a ffil.]C dich de khong 1�m dl.]ng
thi gio va slj r9ng hiQ'ng cua b�n d9c.
Th�t thich thu Va biet dn bq.n Nguyen Van Ha da lam h9
 TRO CHUY!H TRlfT �OC + 35

PLATON VA VItc
. Y TUONG
. HIEN
THUC

V &i Platan, y ni�m mc;inh han thl!C t9i, v1 no dinh h1nh

thl/C tc;3i. Pham chat dfch thl!C Va vi�n kien CO can CU'
la baa boi cha m9i Sl/ U'ng XU'. 06 la thong di�p then chat
nhat ma 6ng danh cho h�u the.

Dll ngon hang dijng

Cac tu nhan bi tr6i ch�t trong hang d¢ng, mat chi dtiQ'C
phep nhin thang. Do kh6ng the ctJa qu�y, tam nhin cua h9 bi
gioi hq.n vao vach hang truoc m�t. Sau lung h9 la m9t dong
lua, giua dong lua va nh6m tu nhan la nhung v�t the dtiQ'c
giu'.ong cao qua lq.i de hat bong len Va.ch dong. Cac tu nhan
khong the thay dong lua va nhung slj v�t ay, va, theo thoi
40 • BUI VAN NAM m

KHUNGCU'AHEP
HAY CON DUONG
VVONGGIA?

T riet h9c CO the la m9t Slf mi;W hiem, nhLI'ng QC m9a

hiem khong thoi chU'a phai la d9ng ll!C chu yeu. Ngll'O'i
XU'a baa rang triet h9c bat dau VO'i Slf kinh ng9c. Triet h9c
hi�n d9i lc;ii cha rang no bat dau v&i nhfrng kinh nghi�m
kho dau, nghi nga, tuy�t v9ng, sq hai.

Lam the nao?

Vudng mi�n duqc ket bang gai nhc;m la do linh La Ma d�t
len dau Chua Giesu de che nh.;io Ngai truck khi hanh hinh.
Hinh anh nay cung con co nghia: sl,i vinh quang nao cfrng
phai tra gia bang noi thong kh6 !
Triet hc;,c cung luon bi che nh�o: neu doi tuc;ing ala no la "tat
44 • BUI HH HAM rnH

.-.

PROTAGORAS VA..
KHAI MINH HY LAP

P rotagoras (490 - 420 trU'&c Cong nguyen)- sinh trU'&c

Socrates 20 nam - ky hQ'p dong... thU'O'ng m9i hoa giao
dvc v&i c�u h9c tro Euathlus: tra trU'&c m9t nU'a h9c phf,
nU'a con l�i sau khi c�u cai thanh cong trU'O'C toa. Euathlus
rut Cl,JC that b9i, nen khong Chiu, .. thanh ly h9'p dong.
Nhung ong thay Protagoras van cu ki�n doi c�u phai tra,
voi l�p lu�n: neu toa XU c�u thua, dudng nhien c�u phai tra,
neu toa XU c�u thang, tuc hQ'p dong da duQ'c thl,tc hi�n ! C�u
h9c tro ciing khong vua: "Neu toa XU thay thua, dudng nhien
toi khong phai tra, neu toa XU thay thang, thi toi ... }q.i thua,
 TRO CHUY!N TRlfT HOC • 49

HAY DAM BIET!

(HAY Tu Duv NGUYEN TAc)

'Khau hi�u' cua Sl/ khai minh la g1? Immanuel Kant

(1724 - 1804) h6 len bang... tieng Latinh: "Sapere
aude!", "Hay dam biet!" Phai c6 gan nhU'the m&i thoat
ra dU'Q'C vong tu ham cua dO'i thU'O'ng. Phai "dam" nhU'
the m&i thoat ra kh6i Sl,J' kh6ng trU'6'ng thanh VI IU'O'i
va nhat. LU'O'i VI ng�i nhU'c dau va nhat VI e sq quyen
uy cua ngU'O'i khac, cua ngU'O'i di trU'&c. Tre con dU'O'ng
nhien la chU'a trU'6'ng thanh, nhU'ng chfnh tre con la
ke ... dam biet hO'n ai het!
Tre con khong ngan ng.;ti hoi "la gi ?" va "t.;ti sao ?" luon
. mi�ng. Chung muon di ra dang sau stJ v�t, muon biet can
nguyen cua m9i stJ. Nguo'i Ion thuo'ng .... nhat hdn tre con,
'nhu'ng, tat nhien, tinh vi hon.
; Khoa h9c di tim nguyen nhan va djnh lu�t. Nha khoa
C h 9 c CQ le chi neu l q.i nhung cau h6i cua tre con mc;,t each chi
54 + BUI VAN NAM iON

?
ARISTOTELE S VA. �

Slf Q1JAN TRJ TRI THUC

T rang ljch SU' CO kim, khong CO ai tfch luy nhieu tri thll'C
trang thO'i d9i m1nh bang Aristoteles (384-322 tr. CN).
Khong chi tfch luy, ong con gop phan quyet djnh trang
vi�c khai sinh ra chung. Tri thll'c nhieu qua d§n t&i vi�c lam
saa quan tri no. Ngay nay, vi�c quan trj tri thll'c cang quan
tr9ng va khong chi d�t ra cha cac cong ty, xf nghi�p ma
cha tLI'ng ca nhan va ca xa h9i.
Van de Ion nhat cua slj quan tri tri thuc la: nhung thong
tin va slj ki�n chi thljc slj huu ich khi duQ'c d�t trong toan
canh cua ffiQt nh�n thuc tong hQ'p, cua nhftng nhi�m Vl,l, ffil)C
tieu cua nguoi SU d1:1ng. Dau phai la thoi thuQ'ng khi trong
hau het cac nu'.oc, nhung "think-tank" lien tl)C ra doi, khi
ngay cang nhieu nhung to chuc, xi nghi�p thanh l�p b<) ph�n
chuyen mon voi d.c chuc danh moi me ve quan tri tri thuc.
Quan tri tri thuc da tro' thanh m<)t phuo'ng phap quan ly h�
58 • BUI YAN NAM �ON

- KE
.....
DAI
. ..... NAO
. TV.
�
CUNG CAN MOT . TRAT

M Qt nam cat, m(>t doa hoa Va... m(>t noi nU'O'C khac
nhau ch6 nao? Nam cat v§n chi la nam cat rai, du ta
xao tr(>n hay them b&t. Trai 19i, doa hoa la m(>t h� thong,
VI no gom nhieu b9 ph�n. V�y, bat CO'm cGng la m9t h�
thong? ThU'a khong, VI no thieu d�c diem thU' hai cua doa
hoa: cac b9 ph�n phai dU'Q'C ket noi thanh m9t m9ng IU'&i,
theo m9t cau tnk nhat djnh nao do.
H� thong la m9t cai toan b(> moi me, hoan toan khac
va nhieu hdn cac b6 ph�n hay cac tieu-h� thong cua n6.
Trong khi d6, noi nuoc la m9t h� thong mo: n6 trao doi nang
lu'.Q'ng (nhi�t) lan chat li�u (hdi nu'.oc) voi moi tru'.c:fng chung
quanh. Khong c6 nhi�t, n6 khong bao gic:f soi. Khong thoat
hdi, n6 se ... no tung, nhu'. so ph�n thu'.c:fng g�p cua nhung h�
thong dong, khep kin. St,t song, xa h9i, tu duy deu la nhung
h� thong, vi the, can c6 tu'. duy... h� thong!
62 • BUI VAN NAM �ON

C6THU
;z .
NGAN NAM
HAY CHAU
. KIENG MOT. MUA?
. A, A, ....

C ung chi tU' m9t hc;:1t mam nho be thoi nhU'ng roi se co
m9t cay co tht,J ngh1n nam . ho�c chi la m9t ch�u cue
g9i la "vc;:1n th9" ma kh6ng qua noi m9t mua. Chung khac
nhau c:J tiem h,J'C dU'9'C t�p hQ'p Va trien khai: cac dieu ki�n
ban dau giCi' vai tro quyet dinh. Tfch luy tri thll'c va Sl/ quan
tri tri thll'c cung na na nhU' the.
Tro l�i voi Aristoteles (tramg 52). Sg quan tri tri thuc,
theo ong, can ca hai dieu ki�n: kien thuc Cd ban lan thong
tin c�p nh�t. Tri thuc ly thuyet la dau vao, la Cd so cho vi�c
tiep thu, phat trien nhung tri thuc moi va v�n dl;lng chung
VaO Vi�C giai quyet nhung Van de cua CUQC song. Khong CO tri
thuc Cd ban thi m9i no h;rc ve sau se rat vat va, th�m chi VO b6,
khong khac gi hoai cong cham b6n cho ffiQt hq.t mam eo u9t.

Nam lo�i hinh tri thuc

I
66 • BUI VAN NAM SON

Tu DUY VA Tu Do:
Q!!A TRUNG vA coN GA?

M Qt nG' sinh dam nh�n de tai thuyet tr1nh "TU' duy ti/
do la g1? 11 da len m�mg CaU CU'U: ai biet, lam O'n cho
m9t djnh nghTa ngan g9n gium! M9t hoi am: tU' duy ti/ do
la CU' t1m hieu the gi&i ma khong can theo quy tac nao het!
Co h6i l<J.i: Sao ky v�y? Tri loi: Ky gi dau? Phai tim hieu
da roi moi c6 quy tac chu!
Tu duy va tl,i do, l<J.i m9t cau chuy�n cua qua trung va
con ga? Tl,i n6, m9i tu duy deu tl,i do, chi c6 dieu: trong th1,tc
te, n6 thtiong bi can tro' b6'i du thu the 11,ic: than quyen, the
quyen va ca th6i quen cua ban than nguoi tu duy. Tu duy
nao ciing bi m(>t hoan canh nhat dinh gioi h<J.n n6, nhung tti
duy triet h9c - it ra ve ban tinh va y htiong - bao gio ciing
la m(>t tu'. duy tl,t do, tuc vti9't kh6i nhung ngt;tc tu tinh than.
M�c du ttidng doi Va huu h<J.n, nhurig tu'. duy triet h9c la VO
gioi h�n, vtiQ't b6 rao can, nghia la, t\i do tri�t de. Sue m;,inh
cua y chi va sue ffiq.nh cua tu'. duy de thoat kh6i mQi cuong
70 • BUI YAN NAM m

" � -SANGNHUTd
MA CHIEU DA NHU Sl1dNG

' ien xanh bien thanh ru{mg dau' trong the gi&i ben ngoai.
B
Va nO'i con ngll'ai: "Trang sang lau cao buon soi mai toe.
Sang nhU' tO' ma chieu da nhU' SU'O'ng" (Ly Bc;Kh). Ai ai cung de
chia se va dong y v&i nhau trong cam thlfc ve Sl/ VO thU'ang,
bien dich cua V9n v�t. NhU'ng l9i khong de nhat trf v&i nhau:
lam sao ly giai Sl/ bien doi Va phat trien khong ngll'ng ay?

Bien djch: SIJ lhil hay ao giac?

Vao buoi binh minh cua tu tuong Tay phudng da c6 S\i
xung d9t tri�t de giua hai each nhin. Voi Heraklit (520 - 450
truoc Cong nguyen) J toan b(> th\fc t�i deu khong ngung bien
doi: khong CO gi vfing ben, khong CO khoi dauJ khong CO ffi'LJC
tieuJ khong co s\f ngung nghi. "Nguoi ta khong the tam hai
Ian trong m(>t dong song" la cau noi noi tieng cua ong, vi giua
74 • BUI HK NAM �ON

DAU,,. NHAT THIET...

A � �

,,. � �
CO GHE Mdl NGOI DUdC!

f) QC bai "tlf duy h� thong" (Ke d9i nao cGng can m9t
tr�t tl,J', trang 58), b9n dQc Le Tran Ngang gLI'i den
nglfO'i viet cau h6i rat hay: "Nglfai ta thlfO'ng dung tl.l' "16i
h� thong" d� chi nhfrng trt;JC tr�C trong quan ly dU' li�U
hay quan trj mc;mg. Ooi v&i nhfrng van de xa h9i b6'c xuc,
cac van de thUQC Ve quan trj do thj, quan trj dat nlfO'C hay
quan tri c6ng ty, nglfO'i ta hay quy ket nguyen nhan: do la
do loi h� thong!
Co quan h� nao khong giua phudng phap tu duy h�
thong va loi h� thong? Va phudng phap tu duy h� thong
trong triet h9c c6 giup ich gi cho vi�c khac phl,1c tinh tr<}ng
loi h� thong neu tren?"
Thua b,;m, khong chi c6 quan h� ma con c6 quan h� rat
m�t thiet giua phudng phap tu duy h� thong va loi h� thong,
 TRO CHUYfN TRl[J HOC + 79

Ht THONG:
COi CHUNG D1JT TAY!
K hong ai co the song ben ngoai nhCi'ng h� thong. Chung
day d�c, bao phu va chi phoi cu9c song cua ta, tll' h�
thong sinh h9c, h� thong tl/ nhien den h� thong xa h(>i...
TU' duy h� thong giup ta biet tuan thu nhCi'ng quy tac h�
thong, cai thi�n nhCi'ng h� thong san co, phat trien cac h�
thong m&i va phong tranh nhCi'ng loi h� thong tieu bieu.
Ta de mac loi h� thong, VI ban than h� thong la m(>t con
dao hai IU'O'i.

Cu khoai thay the rung thong

Tu VO van nhung h� thong, ngu'.oi ta thu'.ong phan thanh
ba lo�i: h� thong tinh, h� thong dc)ng va m�ng lu'.oi.
H� thong tinh du'.Q'C nhin nhu'. cai gi dan trai trong khong
gian voi nguyen tac to chuc rieng bi�t. Ndi san pham nhan
t�o (vi d1,1: mc;,t xi nghi�p), nguyen tac to chuc nam ben
ngoai: nha doanh nghi�p ho�ch dinh va thanh l�p no. Nhung
84 • BUI m MAM IOH

SANG MAI xoA TOC

THA THUYEN TA CHOI!

K hong h�n ma g�p, trong cac cau hoi b9n d9c g&i den
cha toi nhieu b9n de C�p ba khfa C9nh khac nhau Clla
cung mc;,t van de: ban chat cua ti! do, ti! do trong dai song
chfnh tr!, ti! do trong ho9t dc;,ng khoa h9c, hay rc;,ng hO'n,
trong dO'i song van hoa, tinh than.

B.;m d9c Tran Thanh Tam "muon duQ'c ly giai them

nhung quan ni�m ve tt,t do: phai chang moi quoc gia c6 mc)t
kieu tt,t do cua rieng minh theo nghia don thuan ve chinh
tri? Neu, nhu GS Ngo Bao Chau n6i, tt,t do tuy�t doi la moi
truong can thiet nhat cho mc)t nha nghien cuu khoa h9c thi
nha khoa h9c c6 co don khong? Ban chat cua tt,t do la gi v�y?"
 TRO (HUY!N TRIH HOC + 89

BAT HO�
.j(.

NHU NHUNG vi SAO ...

T han tho9i Hy Li;ip ke chuy�n Prometheus xong len trai

cao, CU'O'p IU'a ve cho loai ngU'ai. LU'a khong chi giai
phong con ngU'ai khoi Sl)' l�mh leo, song sft, t�10 ra m9t
bU'O'C ngo�t van minh. LU'a con ngl;l y la anh sang, xua tan
bong t6i dang bao phu tam hon va ngoc;ii canh, kh�ng djnh
Sl)' tl;I' do cua con ngU'ai. Vt the, Sl! tl)' do tieu Cl)'C (Sang
mai xoa toe tha thuyen ta chO'i, trang 84) - hieu nhU' Sl)'
giai phong khoi nhfrng CU'O'ng che, trO' llfC cho hanh d9ng
- tuy�t nhien kh6ng co nghTa la thl,J dong, trai l9i, la CUQC
dau tranh lau dai, quyet li�t cua loai ngU'ai suot bao thien
nien ky.
94 + BUI VAN NAM �ON

THUOC DO CUA T{J DO

0"' ng chu lo banh mt co lam banh mt th�t ngon de ban

dU'9'C nhieu va gifr chan khach hang. Khong ai chO' dqi
hay doi hoi long vj tha CJ day ca. NhU'ng, hang tri�u ngU'ai
"vj ky" nhU' the lc;ti tc;to nen SlJ phon Vinh Chung cha Xa h9i.
06 la nguyen tac v�n hanh cua nen kinh te thj trU'ang tl!
do. Nhieu ngU'ai cGng dong y v&i nguyen tac ay, nhLYng
van e ngc;ti rang SL/ tl! do CO the bj lc;tm dl,mg, gay ton hc;ti
den ngU'ai khac.

Tu "kinh te IIJ do" den "kinh te thl truong xa hiji"

Cach nhin tntoc (pho bien o khu vtjc Anh - My) xem Slj
tlj do se khuyen khich hanh vi tot lanh, d9c l�p voi thi�n y chu
 TRO CHUY(N TMT HOC + 101

CAN COANH HUNG?

' E) oi v&i ngU'O'i ho9t d9ng tinh than, long say me chan
ly la long say me m9nh me nhat (... ) The nhll'ng, hay
thU' h1nh dung canh tU'qng m9t vj lao trU'qng dang kfnh,
· IU'ng danh VI suot aO'i da hien m1nh cho vi�c duy nhat la
nghien CU'U tl)' nhien, phai quy goi the bo nhfrng bang
chll'ng cua chfnh IU'O'ng tam m1nh ve chan ly ma m1nh da
chll'ng minh m9t each thuyet phl)c'
B6 la may cau cua nha thien van h9c Laplace trong
tuong thu�t cua ong ( 1796) ve tham lqch cua Galileo Galilei
( 1564 - 1642): S\t xung GQt tniong ky giua ctiong quyen Va
t\t do h9c thu�t.

Khong muon lam "anh hung"

£)6 la nam 1634, khi Galilei buc;,c phai "quy goi" tuyen bo
106 • BUIVANHAMm

S6NG TRONG Sd HAI

"Sai Gan dang lun", "Mekong se chet'', "tham ho9 bun

do", "lo tll'than", "thvc pham nhiem d9c", "d90 dU'c
xuong cap" ... Chung ta dang bi bao vay b&i nhCJ'ng nguy
CO' r1nh r�p. M9t "xa h(>i nguy CO'" da co m�t O' m(>t dat
nl.J'O'C chlfa hoan thanh Cong CUQC Cong nghi�p hoa, SO'm
hO'n dlf kien va phan tfch cua nhieu nha khoa h9c, tieu
bieu la Ulrich Beck (Xa h(>i nguy CO'. Tren dlfang den m(>t
hi�n dc;ii khac, 1986 ).

Logic ciia Slf "san xual nguy ca"

Lu�n diem chinh yeu cua Ulrich Beck la: chung ta dang
chung kien bucJ'c ngo�t cua xa h9i hi�n d�i, di tu xa h9i cong
nghi�p co dien chuyen sang hinh thai m6'i: xa h9i ( cong
nghi�p) nguy cd, gi6ng nhu xa h9i cong nghi�p da the cho xa
h9i nong nghi�p trlio'c day de hinh thanh nen "hi�n d�i thu
nhat': Neu nen hi�n d�i thu nhat tuan theo logic cua vi�c san
 TRO CHUYIN TRlfT HOC + 111

'

? ,,,. Jl
CHI CO THE HY VONG
,,. .
KHI BIET Sd!

"N han ,09i ccS dU'qc phep tl/ sat t�p the hay kh6ng?" _
day khong phai la m9t cau h6i v&van hay de gay "soc"
cho vui. No dang trct thanh m9t tra van het sU'c nghiem
chinh va nghiem tr9ng O' cap d9 d90 dU'c h9c va triet h9c.
ky
Neu ve m�t thu�t, tu may th�p ky truck, con nguoi da
hoan toan co the tlj sat, thi cho den nay, triet hc;,c van chU'.a th\fc
S\f tim dU'.Q'C cau tra loi thich dang cho cau hoi tren Va cac cau
hoi co lien quan trong ky nguyen khoa hc;,c - cemg ngh¢.

. the gioi "trat. illrong ray"

Mot
Con tau thuong tr�t duong ray vi ch.J.y qua nhanh tren
· m<)t... duong ray khong vung chac. Tuong tv nhu the, nen
kinh te the gioi - bat ke theo mo hinh nao - da phat trien
i nhanh chong dt,ta chu yeu VaO vi¢c khai thac C<).n ki¢t tai

- nguyen thien nhien. Trong khi do, ban chat cua hanh d<)ng
 TRO (HUYIN TRlfT HOC + 115

�
N GUOI PHU. NU
� �
THACH THUC B�O Q_UYEN

N hac den "nguyen tac trach nhi�m" cua Hans Jonas

(Chi co the hy v9ng khi biet SQ'!, trang 111), ta kh6ng
the kh6ng nh& den m9t nhan v�t cung thO'i: Hannah
Arendt (1906 - 1975), khu6n m�t nU' kha hiem hoi trong
hang ngu nhCJ'ng nha tlf tLYO'ng hang dau the ky 20, chung
quanh moi quan h� giCJ'a quyen It.ye va trach nhi�m.

"SIJ tam thuong cua cai ac"

Goe Do Thai, ba phai hai Ian chc}.y tranh hoc}. phatxit:
nam 1933, sang Phap sau khi Hitler len cam quyen, roi nam
1941 sang My khi m.tck Phap bi Hitler chiem dong. Tu trai
nghi�m ban than, ba di sau nghien CUU cac Cd che quyen h;tc,
suy ngam ve nhung h�u qua cua chung va d�t }qi van de trach
nhi�m cua xa h9i truck nhung h�u qua ay. Theo d6i phien
toa xet xu Eichmann, tay tnim phatxit than tin cua Hitler, ba
dua ra nh�n xet noi tieng: Eichmann la m9t tay quan lieu day
 TRO CHUYIN TRlfT HOC + 117

V\l" ma hiem khi t\i d�t minh tnio'c trach nhi�m dc,10 due.
Eichmann cung da l�p lu�n nhu the, nhung khong the thoit
khoi S\i trung phc,1t. Arendt rut ra ket lu�n tu nhfing phan tich
cua minh: "S\i th�t ding bu6n la phan 16'n nhung tham ho;;t
deu do nhfing ke khong he biet can nhac den thi�n ic gay ra':
Dieu de thay: khi ket qua ro rang la t6i t�, nguoi ta lc,1i vi�n ly
do rang quyet dinh ban dau deu da dtiQ'c m9i ngtioi nhat tri
ca, va vi the: "Khi ai cung c6 loi, thi khong ai c6 loi het':

Lao dijng, l{lo tac va hanh dijng

Cic hinh thuc bc,10 h,tc khung khiep trong the ky 20, theo
Arendt, deu nham chung to con nguoi hoan toan c6 the khong
che duQ'c! Muon the, chung phai tieu di�t ban nga, tinh da
dc,1ng va tinh t\i khoi cua con nguoi. Chang hc,1n, trq.i t�p trung
cua che d<;> phatx.it nam ben ngoai m9i h� thong trung phc,1t
hay thi hanh in binh thuong. N6 khong chi nham tieu di�t con
nguoi ve the xic
ma con tieu di�t "TRONG NGON NGG CUA THE
con nguoi phip KY 18, cAc NGUYEN TAC
CUA TINH THAN CACH MANG
ly: ttio'c b6 quyen LA: TLJ DO CONG CONG,
hc,1n la dieu ki�n H�NH PHUC CONG CONG VA
TINH THAN CONG CQNG".
tien quyet de Hannah Arendt
khong che toan
di�n con nguoi. Tiep theo d6, la tieu di�t con nguoi luan ly: cii
chet tro thanh VO danh va mQi hanh vi luan lfi mQi quyet dinh
lu'dng tam deu khong the thtjc hi�n du'Q'c. Vi the, theo Arendt,
de ngan can vi�c bien con ngu'oi thanh "nhfing cii xic biet di",
chi con each phai hQ'p ll;ic de bao V� "ban nga Va StJ khac bi�t"
cua con nguoi. Thay vi xuat phit tu y thuc ve cii chet nhti lab�
ph6ng hu6'ng den ttiong lai nhu Heidegger, Arendt xuat phit
tu S\i sinh ra cua con nguoi. Tu khi chao doi, con nguoi bat dau
nang ll;ic kien tc,10 cua minh. Ci nhan c6 trich nhi�m xay dt,tng
 TRO CHUY!N TRlfT Hij( + 119

DUNG TIN
vAo NGAu Tl10NG!

" ri thU'c la SU'( m,;mh!": cau khau hi�u dU't khoat nhU'
Ttieng ken xung tr�n cua nam tll'&c Francis Bacon
(1561 -1626) danh dau bU'&c ngo�t tU' thO'i Trung co chau
Au sang thO'i hi�n d9i. Tri thU'c la hoa trai. Nhll'ng, muon
thu ho9Ch Vl.J mua, trU'O'C het phai VLin XO'i manh dat trong
tr9t, g9t het soi da, co gai.
Gan 20 nam tn.tocLu4n van ve'phudngphap (1637) cua
Rene Descartes, 70 nam truck LuJn van ve' szJ hie'u biet cua
con nguifi ( 1689) cua John Locke, m(>t the ky ruoi tru<J'c Phe
phan ly Unh thuan tuy ( 1781) cua Immanuel Kant, Bacon da
d�t vien da dau tien cho tu duy khoa h9c hi�n d�i voi tac
pham Congcl:l mai (Novum Organum - 1620).

Bon ngau ltrgng bat Iii binh

T�i sao d�t ten la Cong Cf:' m6'i? Ro rang Francis Bacon
muon bien so�n m9t cong trinh de doi tr9ng voi b9 Cong c�
 TRO (HUY!N TRl(T HOC + 123

CON c6c TRONG HANG ...

M U'Q'n h)nh anh con CO( va cai hang, ta chi muon nh&
l9i than ph�n tu tung va tam nh)n thien c�n cua m6i
ngU'O'i chung ta nhU' nhU'ng tu nhan bi tr6i ch�t, mat chi
dU'qc nhln ve m(>t hU'&ng trong dt,1 ng6n Hang d(>ng noi
tieng cua Platon (Platon va vi�c thl/C hi�n y tU'6'ng, trang
33). Francis Bacon dl!a vao an dt,1 nay de ban tiep ve nguon
g6c th(J' hai gay nen nhLI'ng sai lam cua ta: ng�u tU'qng Cai
hang.

Tu trong hang toi

Ben q.nh vi�c qua tin vao giac quan nhu th6i quen thu9c
ban tinh chung cua loai ngu6'i (ngau tuqng B9 l�c), ngau
tuqng Cai hang n6i len cac d�c diem va cac chien lu<Jc tu duy
tieu bieu cua moi ca nhan. Chung se dan dat ta den cho ph�m
sai lam do nhung nguyen nhan chu quan. "Moi nguoi chung
ta deu c6 m9t cai hang hay m9t sao huy�t cua rieng minh" va
 TRO CHUY(N TRlfl HOC + 127

LUOI KHONG XUONG ...

" rang l�n. M�t trO'i mQC ... ", each noi quen thu9c va
T
day hrnh tU'qng ay th�t ra ... khong dung. M�t trO'i
chang tU' dau mQC len Va m�t trang chang l�n di dau het!
Nhfrng "sai lam" mang l9i st)' linh ho9t, hap d�n cho ngon
ngfr va van chU'O'ng ngh� thu�t se khong con VO h9i khi di
vao the gi&i khoa hQC.
Hieu ngon ngu nhu la phudng ti�n truyen thong, Francis
Bacon yeu cau stj chinh xac va g9i nhung sai lam ay la ngau
tuQ'ng cai ChQ'. Tu gQ'i y cua Bacon, the ky 20 con nh�n ra rang
ngon ngu khong chi la phudng ti�n truyen thong ma con la
khong gian hanh d9ng xa h9i t�o nen stj cam thong, doan ket
cung nhu gay ra bao thi phi, xung d<)t va ap buc. Ng6n ngu an
giau nguy Cd to Ion: kha nang xuyen t�c, lua d6i va thong tri,

Trong ggng kem ngon ngu

Tu duy cua chung ta gan lien voi vi�c SU dt;mg ngon ngu.
 TRO CHUY!N TRl(T HOC • 131

BJT MAT BAT DE

T ro chO'i "bit mat bat de" khong mat di cung v&i tuoi
thO'! Khi l&n len, thay VI chiu bit mat bang manh vai de
vui dua, ta l9i tl;f nguy�n de cho nhfrng djnh kien va nhfrng
niem xac tfn chac nich lam cho mlnh ... co mat nhU' mu.

Khac voi ba ngau tu'.Q'ng truoc day (ngau tu'.Q'ng Be) l�c,
ngau tu'.Q'ng cai Hang, ngau tu'.Q'ng cai ChQ') c6 nguon goc tu
ban tinh tt;t nhien cua con ngu'.oi va nhung gioi h<}n khach
quan cua ngon ngu, sai lam lan nay do ta tt;t chuoc lay m<)t
each tlj nguy�n. Francis Bacon g9i d6 la ngau tu'.Q'ng San khau.

Cui)c hi trarong
Bacon viet: "Toi d�t ten la ngau tu'.Q'ng San khau, vi, theo
toi, tat ca nhung h� thong (triet h9c va tri thuc) ma ta tiep
thu deu chi la nhung Vd lqch nhieu hoi duQ'c dan dt;tng theo
S\i hu cau': Ca.ch viet kha C\!C doan va gay gat ay thgc ra la de
 TRO CHUY(N TRlfT HOC + 135

"TRONGLUC
. �.
ClJA TINH THAN"

A rthur Eddington, trong Triet h9c cua v�t ly h9c, 1939

( d§n theo Hans Poser, Khoa h9c lu�n, 2001), ke m9t vf
dv thu vi: m9t ngLI'ai danh ca bang tam IU'&i co mat r(>ng
nam phan. Lan nao tr& ve, chang cGng do chieu dai cua
nhung con ca danh dU'Q'C: khong con nao nh6 hO"n nam
phan ca. Chang ben neu ra m9t... djnh lu�t tl)' nhien:
"Khong co ca nho hO'n nam phan". Cau chuy�n lien quan
den nhieu van de triet h9c cua khoa h9c!

Chung quanh dinh lu�t... con ca

Truoc "dinh lu�t" ay, ta c6 the c6 may th.ii d(>? ft nhat la
c6 ha. Thai d(> thu nhat: "Chuy�n ay dau c6 h� tr9ng gi! Va
l�i, toi khong thkh an ca!': Thai dQ thu hai: "6, thien nhien
ky di�u th�t! Cho ta toan la lo�i ca d�t... tieu chuan xuat
khau" ( quen rang neu the cfing se mat di m6n mam ! ) . Thai
d9 thu ba mang hinh thuc m9t cau hoi: "Ngttoi danh ca lam
each nao de bat ca?'� h ay n6i khac di: "Lam sao c6 the neu
duqc m9t dinh lu�t nhu the?"
 TRO CHUYIH TRlfT HOC + 139

" � ,,,,. .,.,.

TV TIENG HAT NHAN NGV

0 dysseus - trong trU'ang ca Odyssee cua Homer - la

ngU'ai dau tien biet each de phong tieng hat me hon
ma chet choc cua cac my nhan ngU'. Chang ra l�nh cha
thuy thu bit tai bang sap ong, con m1nh th) t(! troi vao
CQt buom de chi nghe ma khong bi h9i. Tieng hat quyen
ru da bi VO hi�u hoa, trO' thanh doi tU'Q'ng dO'n thuan cua
St/ thU'bng ngo9n. Ngh� thu�t va khoa h9c ra dai tLr cau
chuy�n day tfnh an dl,J ay.

Chia lay than lho�i

Trong the gioi quan than thoc,1i, than linh con dong
nhat v6'i quyen nang, c6 the tnjc tiep ban phuc giang hoc,1.
Odysseus la bieu tu'Q'ng ctia con nguoi dau tien du'Q'C khai
minh, vi chang biet kiem che minh mc;>t each khon ngoan.
Chu the ttj giai ph6ng khi biet giu m9t khoang each: tieng hat
nhan ngu' trd thanh doi tu'Q'ng VO h�i nhu' mc;>t buoi bieu dien
 TRO CHUY!N TRl[T HOC + 143

� ,.,.
CHIEC KINHVAN HOA

N eu kh6ng the nhet Paris vao m(>t cai chai th1 cang kh6ng
the hieu khoa h9c trong m(>t h1nh thai va m(>t each nh1n
duy nhat. Khoa h9c la m(>t hi�n tlfQ'ng phll'c hQ'p chlfa tll'ng
co! Moi m(>t St/ v�t, hi�n tlfQ'ng di vao khoa h9c deu dlfQ'C
soi sang tll' nhieu giac de). Roi ban than khoa h9c cGng can
dU'Q'C chia nh6 thanh nhieu khfa qmh de khao sat. Ta co
trU'O'C mat h)nh anh muon mau CUa chiec kfnh Vc;)n hoa long
vao trong m(>t chiec kfnh Vc;)n hoa!

Cac khoa h9c ve khoa h9c

- De biet ve dien trinh phat trien ctia mot khoa h9c,
ta phai dung phuong phap ctia nha SU h9c. Mon Heh SU
khoa hQC CO nhi�m V\} khao CUU Slj bien doi Cua nhftng ly
thuyet khoa hc;,c. Nhung ly thuyet ay dung hay sai, huu d\lng
hay VO nghfa tu cai nhin o thoi diem hi�n t�i khong phai
la dieu quan tn;mg. Cung khemg quan tr9ng d vi�c xet xem
cac phuo'ng phap da duQ'c SU dl;lng trong cac ly thuyet ay c6
 TRO mum TRl(T HOC + 147

CAI THUO BAN DAU ...

,,,. ? �

" ai thu6' ban dau llfu luyen ay 11 la... cua tlf duy khoa
C
hQC Va khoa hQC lu�n! (au chuy�n CO Ve khong CO g1
thO' mc;mg, nhlfng rat h� tr9ng, VI no lien quan den d�c
diem, cau true Va h1nh anh CU a khoa hQC tlf CO d9i sang C�n
d9i va den hi�n d9i. Cai nh1n hi�n nay cua ta ve the gi&i da
thay doi va phong phu hO'n nhieu. Nhlfng, tat ca b�t dau
tlf "cai thu6' ban dau" ay.

Tir qua cam den hinh Iron IV tuang

La b9 ph�n cu.a nh�n thuc lu�n, khoa h9c lu�n ban ve
m9t d�ng nh�n thuc d�c bi�t: nh�n thuc khoa h9c. Do la
m9t mang, m¢t nhat cat cu.a the gioi chung quanh, thu9c cai
phan chi co dung dau oc de suy nghI chu khong the mat thay
tay sc:J. Th�t the, hai nguyen ly ban dau cu.a nh�n th{ic khoa
hQC la: khoa hQC khong chi khang djnh S\i ki�n ma con tim
nguyen nhan cua chung. Roi khong chi tim nguyen nhan ma
con tim cac cau true va quan h� pho bien cua chung.
152 • BUI VAN HA� �ON

CHAN TUONG CUA .. CHJ HANG

A .,,.. ? �

M o h1nh khoa h9c lu�n co dc;ii (Cai thu6' ban dau... ,

trang 145) g�p kho khan, nhU'ng van tiep tl)C phat
trien trU'O'C khi dU'Q'C thay the bang mo h1nh khoa hQC c�n
dc;1i. Th�t thu Y! khi theo d6i qua tr1nh bien doi quanh co
cua no. TrU'O'C het, hay thll' xem m6 h1nh co dc;ii nay da
mang lc;1i nhfrng h� qua nao.

Ben dUoi va hen tren... chi Hang

Nhu da thay, d6i tu'Q'ng dich thvc cua khoa h9c co d�i
la cac cau true phi v�t chat du'Q'c m�nh danh la mo thuc hay
y ni�m ( tu "y ni�m" du'Q'c hieu nhu la "hinh thuc" hay "phac
do" khach quan chu khong dinh liu gi deny tu'ong chu quan
trong dau 6c con nguoi ! ) Kho noi, ai cung thay: cac cau true
hay mo thuc ay khong bao gio the hi�n tr9n v�n hay thuan
khiet trong the gioi kha giac cua chung ta: khong c6 hinh
tron du'Q'C Ve tren giay hay v�t tron nao tu'dng ung chinh xac
voi hinh tron toan h9c. H� qua thu nhat: c6 m9t sl,f khac bi�t
156 + BUI YAN NAM m

TRUOC NGA BA DUONG

M O h1nh khoa hQC C�n d9i nh1n nh�n m9t the gi&i thong
nhat nhU'ng Van giU' VU'ng yeu sach CUa mo h1nh CO
d9i ve tfnh chan ly cua khoa hQC (Chan tlf&ng cua... chi
Hang, trang 152). Muon the, phai co mc'.;>t CCI SCI nh�n thll'c
th�t YU'ngvang cho thay mQi phat bieu dung dan CUa khoa
hQC deu thUQC ve CCI SCI ay ho�c deu dU'Q'C suy ra Ur no.
Van de gay go la: Cd so ay la gi? C6 ba con duong bi�n
minh thi rut C\l.C deu dan den ngo C\l.t, lam S\lp do ca m<;>t mo
hinh day hua ht:n!

con duong duv Iv: tu "nguoi doc than" den "toi tu duy..."
Cac nha duy ly tin rang ly tinh con nguoi co cau true
giong voi cau true cua thgc t<;1i. Do do, Cd so cua mQi nh�n
thuc la o trong cac phan doan cua ly tinh chu khong a dau
khac ca. Tat nhien ta van c6 VO so nhung phan doan den tt't
tri giac va kinh nghi�m, nhung chung chi co gia tri t,}.m thoi,
 TRO CHUY(N TRl{THOC + 161

G iong nhU' loai ong cung can an m�t de t90 ra m�t, con
ngU'O'i SU' d1:mg nhfrng ly thuyet khoa hQC CUa chfnh
m1nh va cua ngU'ai khac de t90 ra nhfrng ly thuyet m&i
bang each phat trien ho�c, neu can, pha bo chung. Nh�n
thU'c mO'i me ay mO' dau cha mo h1nh khoa hQC hi�n d9i.
Truac khi tiep h;1c cau chuy�n vao dau nam m6'i, xin
tran tr9ng giai thi�u m9t trich doc).n tieu bieu tu tac pham
Tri thuc khach quan cua Karl Popper, nha khoa h9c lu�n noi
tieng cua the ky 20, nhu mc;,t m6n qua cu6i nam gui den bc).n
d9c. Chan thanh cam dn dich gia Chu Trung Can da hoan
hi cho phep trich dang tu ban dich cong phu se duqc NXB
Tri Thuc cho ra mat trong thoi gian tai. Cac ti.ta nho la cua
chung toi. - Bui Van Nam Sdn

Ke l{IC loai
"Con nguoi, nhu mot s6 triet gia hi�n dc}.i nh�n dinh,
la ke lc}.c loai trong the gioi cua minh: y la m9t nguoi dung,
 TRO CHUY!N TRl(T HOC + 165

THIEN NGA DEN

B U'&c vao thO'i hi�n d�i, cac mo h1nh bi�n minh cho khoa
h9c rO'i vao khung hoang, VI khong the giCr vCrng yeu
sach truyen thong cua m1nh ve tfnh pho quat va tat yeu
dU'Q'C nU'a. NhU'ng, neu tri thll'c khoa h9c khong con la bat
bien va bat kha xam phc;1m, trai lc;1i, luon co the bl phe phan
Va chinh SU'a, v�y phai Chang no chi conJ la tuy ti�n Va ng�u
nhien? Mo h1nh khoa h9c hi�n d9i t1m each giai quyet bai
toan khcS: bac bo yeu sach chan ly tuy�t doi, dong thO'i giCr
vCrng tfnh hqp ly cua khoa h9c.

Kho khan nan giai cua phep quy n�p

Trang doi thuong va nhat la trong khoa hqc, ta thuong
dung hai lo�i suy lu�n chu yeu: quy n�p va dien dich. Xin thu
nhin ba vi d1.1 tieu bieu duoi ciayve suy lu�n quy n�p:
1. Tien de: Tu thuo cha sinh m� cie, t6i thay m�t troi
ffiQC hang ngay. Ket lu�n: ngay mai m�t troi ciing se ffiQC.
170 • BUI YAN NAM �ON

KHOA HOC PHAT TRIEN

•
.i<. "
NHUTHE NAO?

P hU'O'ng phap di�n dich - gia thuyet cua Karl Popper da

kheo leo tranh dU'9'C nhfrng kho khan CO hfru CUa phep
suy lu�n quy nc;1p va di�n djch truyen thong (Thien nga
den, trang 165).
Tu duy khoa h9c lu�n hi�n d�i ghi cong Karl Popper,
dong thoi cung nh�n r6 nhung cho con khiem khuyet cua
ong. Cau hoi ve phuong phap lu�n khoa h9c som bien thanh
cau hoi ve tinh chat va d�c diem cua sl,i phat trien khoa h9c.
Noi each khac, khoa h9c lu�n co them kich thuoc moi: thoi
gian va Itch SU.

Khoa hl}C khong giong cu hanh

Ca.ch nhin quen thu9c cho rang s\i phat trien va tien b9
cua khoa hoc la theo duong thang (tuyen tinh), co tinh tich
luy dan dan nhung tri thuc moi va sau cung h9i t1,1 thanh m<;>t
 TRO CHUY[N TRlfl HOC + 175

- cACH MANG
. TRONG KHOAHOC
.

T rai VO'i quan ni�m thong thU'O' ng Ve m9t Sl,J' phat trien
,
cua khoa hQC theo dU'O'ng thang, CO tfnh tfch luy dan
dan va sau cung hQi tt,J thanh m9t the thong nhat, Thomas
Kuhn nh1n ljch SU' khoa hQC nhU' la m9t chuoi nhfrng CUQC
each mc;mg CO tfnh nhay VQt.

Cai moi, den m9t luc nao d6, se l�t do cai cii, chiem linh
vu dai, tro thanh chuan ml,ic, roi, den luQ't n6, ciing tro thanh
cii va se phai nhuong cho cho cai moi khac thay the. Mai
CUQC dao 1�m Cd ban nhli the dliQ'C gQi la S\i bien doi h� hinh.
Dong thoi, d6 ciing la lich SU cua nhung h� hinh doi l�p nhau
va khong the so sanh voi nhau duQ'c.

Mo hinh hai pha

Theo Kuhn, c6 hai giai do;:µ1 hay hai pha trong m9t qua trinh
phat trien khoa h9c. Pha thu nhat la nhung gi cac nha khoa h9c
dang lam. Ong gQi la "khoa h9c chuan ml,ic': Khoa hQC chuan
ml,ic v� hanh hen trong m9t khuon kh6 ly thuyet va phliang
phap lu� duQ'c c<)ng dong khoa h9c chia se va tan dong (tuc
trong m<)t "h� hlnh") va xem nhung dieu bat thuong hay nhung
 TRO CHUY(N TRl(T HOC + 179

D<)I BONG ANH VA .. TOI

E) inh lu�t khoa h9c gifr vai tro cot 16i trong ho9t d(>ng
khoa h9c. Cau h6i l�p tU'c d�t ra: dinh lu�t khoa h9c la
g)? ThU' xet hai kh�ng dinh sau day: nU'O'C soi (j 100° ( 7 va h�
Ian nao toi xem d9i Anh da bong1 hQ deu thua (toi xem hai
Ian va d9i Anh thua ca hai tr�n!). T�i sao cai trU'O'C la m9t
djnh lu�t khoa h9c, con cai sau th) khong phai?

. Ill". nhien" den dinh

Til "luat . luat. khoa hoc
.
Cho den the ky 18, o phuong Tay, "lu�t h.j nhien" du<;1c
hieu la cai gi thieng Heng, mau mvc ma con nguoi phai tv
nguy�n tuan theo neu muon song con. Dong thoi, "dinh lu�t
tlj nhien" du<;1c hieu la nhung phat bieu pho quat ve cac moi
lien h� tat yeu giua nhung hi�n tu<;1ng tlj nhien.
Chung khemg chi the hi�n tinh quy lu�t cua the gioi ma
con dam bao cho vi�c ta c6 the nh�n thu'.c du<;1c the gioi. "Dinh
lu�t" hay "quy lu�t" tro thanh diem ket tinh cua mo hinh khoa
h9c lu�n c�n d<J.i. Newton g9i chting la nhung "nguyen ly tlj
 TRO CHUHN TRl[T HOC + 183

l<HoAHoc:
CHAN LY HAY c6NG cu?

T rang khoa hQC, phai chang ta biet dlf9'C nhfrng Sl/ th�t
hay ta tin rang do la S(! th�t chi VI chung to ra hi�u
nghi�m? N6i khac di, ta co biet chac rang nhfrng ly thuyet
khoa hQC fa dung khi Chung noi Ve nhfrng dieu ta khong bao
gia tr(!c tiep nh1n thay? Hay chung chi la nhfrng cong Cl;!
hfru fch de ta dlfa ra nhfrng d(! doan ve nhfrng hi�n tlfqng
quan sat dlfQ'C? Ky cung, ml;IC dfch cua khoa h9c la g1, va nha
khoa h9c cha dQ'i g1 khi de ra m9t ly thuyet khoa h9c?

Hai each nhin: duy thuc

. hay ciing cu?
.
Vo so ly thuyet khoa h9c ban ve nhfing tht,ic the ma ta
khong the tn;ic tiep nhin thay hay quan sat bang mat thuong,
chang h<J.n: Ian song di�n, quarks hayvirut! Neu ta khong the
trl,ic tiep nhin thay chung thi lam sao dam bao rang nhfing
gi ta biet Ve chung tq.O nen tri thu'.c khoa hQC chu'. khong phai
 TRO CHUY!N TRl(T HOC + 187

LYTIJONG KHOA HOC

\,

K hi xay dl,J'ng ly thuyet khea h9c, nha khoa h9c thee duoi
nhCing ml)C dfch nhat dinh. Nhll'ng, baa trum nhCing
ml)C dfch ay l9i la nhCing ly tll'O'ng ly thuyet Va thl,J'C hanh;
chung mang 19i y nghTa cha he9t d9ng khoa h9c. Ngll'ai ta
thll'O'ng ke ra sau "ly tll'O'ng": tfnh chan ly, tfnh gian di, tfnh
m�ch l9C, nang ll,J'C giai thfch, nang ll,J'C tien dean Va nang
fl,J'C hanh d9ng.

"Tiem c,n" va con ifUong ngan nhat

Ly tu'.ong r6 rang nhat la tinh chan ly. Ky cung, ffi\IC tieu
hang dau cua mQi n6 h;tc nghien CUU khoa hQC la Cung cap
m9t sv mo ta dung dan ve nhung gi thvc sv dien ra. Nhung
khang dinh nhu'. "horn nay troi se mu'a'' chi doi hoi m9t
phtidng phap kiem chung ddn gian de biet dung h ay sai. The
nhung, kh6 khan Ion doi voi ly tuong hang dau nay o cho
khong phai luc nao ciing c6 the d�t du'.Q'c ket qua "dung" ho�c
"sai" m9t each ddn gian. Ly do thuong g�p: cac lythuyet khoa
 TRO CHUY!N TRlrT HOC + 191

KHOAHOC
c6 KHAcH Q!JAN KHONG?

K hoa h9c hau nhU' dong nghTa v&i Sl/ khach quan. Ta
luon tin rang nha khoa hQC Cung cap h1nh anh chfnh
xac ve thl/C t�i. The nhU'ng, co nhieu nghi van va tranh cai
chung quanh niem tin ay. Khoa hQC CO thl/C Sl/ khach quan
{
a
khong, va, neu co, th, trong mCrc d > nao? day, co ba
ITnh VI/C can xem xet, lien quan den: SI/ quan sat, phU'O'ng
phap lu�n, Va de an nghien CU'U khoa hQC.

con tho hay con vii?

Ly thuyet khoa h9c bat nguon tu sv tiep c�n trvc tiep voi
the gioi ben ngoai, do d6, duQ'c bi�n minh truoc het bang st;i
quan sat khach quan. Tuy nhien, nhieu
nguoi van khong tin nhu the! Hay xem
hinh:
Hinh anh khong thay doi, nhung
c6 ngu'.oi thay d6 la m9t con vtt; nguoi
196 • BUI VAN HAM 10N

''HIEU
� ,, 'T"
v A u.G ...ll\.l
I T HI,. CH,, :
T

HAI PHVdNG TROI CA.CH BIET?

T nt&c nhung tham hoc;:i nhU' d9ng dat, song than, con
nglfO'i khong the phe phan hay khuyen nhu g1 doi v&i
gi&i tl)' nhien dU'Q'C ca (hay phai Chang chfnh tl)' nhien dang
canh cao con ngU'O'i!), ma chi ccS the giai thfch, dl! doan va
phong tranh. Nhlfng, ta 19i co the chia se (hieu) va danh
gia (len an ho�C Ca ngQ'i) each Ll'ng XU' CUa con ngU'O'i trlfO'C
tham hoc;:t. 06 chfnh la m9t trong nhO,ng Slf khac bi�t ((j
ban giO,a khoa hQC tl)' nhien Va khoa hQC xa h9i.

Nhat nguyen ve phuang phap?

Ta thu6'ng phan bi�t giua cac khoa h9c t\! nhien nhu v�t
ly h9c, hoa hqc, sinh v�t hqc voi cac khoa hqc xa h9i nhti SU
hqc, xa hoi hqc v.v. C6 chang m9t phuong phap lu�n thong
nhat cho ca hai 1.Inh V\!C nhu chu trudng CUa CclC nha nhat
 TRO (HUYlN TRl(T HOC + 201

2+2=?

N han giai thU'6'ng Fields danh cho GS Ngo Bao Chau,

b9n d9c Nguy�n Le Thuy Trang gll'i cau hoi: "Toan h9c
co dfnh dang g1 den triet hQC khong? Thl;J'C chat cua no la
gt Va gia trj thl;J'C ti�n CUa toan hQC trong dO'i song thU'O'ng
nh�t nhU' the nao?"
Lo;;it bai pho thong vua qua ve "khoa h9c lu�n" da lam
ch�m tre vi�c tra loi, nhung ciing rat thich h9p de nhan dip
nay, xin khep l;;ii m<;>t chu de truck khi buck sang chu de khac.

"Dinh dang"

Triet h9c quan tam den m9i van de, do d6, cung "dinh
dang" rat nhieu den toan h9c. Chi c6 dieu, khi hai man qtc
kh6 nay ma "dinh dang" voi nhau at se t;;to ra m9t mon con ...
kh6 hon nua: triet h9c cua/ve toan h9c! N6 lam vi�c gi?
Thua b�n Thuy Trang, no tlm each lam r6 ho;;tt d{>ng cu.a nha
206 • BUI VAN NAM iON

"SU NGHIEM CHINH

. CUA LY TUONG"

W ilhelm von Humboldt (1767 -1835) va d9i h9c mang

ten ong la nguon g6c va nguon cam hll'ng cua m9i
nen di;ii h9c hi�n d9i va tien tien. Xin trfch gi&i thi�u bai Ly
tLY&ng d9i h9c Humboldt: mo htnh hay huyen tho9i? trong
Ky yeu d9i hQc Humboldt 200 nam: kinh nghi�m the gi&i
va Vi�t Nam (NXB Tri Thll'c, 2011).

Nuuoi con thi ciia con ...

Nam 1807, nuoc Pho (m{>t phan quan tr9ng cua nu6'c
Due ngay nay) hau nhu trang tay. Voi hoa uoc Tilsit (1807),
Pho mat het phan lanh tho phia dong; phan con l�i do quan
Phap chiem dong, va phai cung phi;mg du dieu choke thang
tr�n. Napoleon con ap d�t nhung dieu khoan boi thuong
chien tranh nghi�t nga, tuong duong muoi sau Ian thu nh�p
thttong nien cua Pho. Dat ntt6'c tan nat, dan chung ngheo
 TRO CHUYIN TRl[T HOC + 211

''DAO sAc MOI CAT

Dl1dC
. MOI . THU"<*>
BILDUNG: Cuoc PHIEU Luu
CuA Mor
. KHAI N 1EM
.

L y tLY6'ng giao dl,Jc cua Humboldt xoay quanh Hr Bildung

het SU'C kh6 djch cho tr9n nghTa sang tieng Vi�t. N6 la
m(>t tll' tieng 0U'C tieu bieu mang rat nhieu ham y, thLYO'ng
dlf9'C djch sang tieng Anh m9t each gian dj la education,
trong khi thl/C ra n6 gan gui hO'n v&i tll' formation, hay v&i
tll' paideia trong tieng Hy Li;ip. Khong phai ch6 che sqi toe
lam tLY, tuy nhien cCing nen ILYQ'C qua CUQC phieu ILYu cua
khai ni�m nay de hieu Humboldt.
- Tn.toc het, trong Bildung c6 tu Bild (hinh anh, anh
tuQ'ng, stj sing t�o), chi ro nguon goc than h9c cua n6. Nhung
dong dau tien trong Kinh Thanh (Sang the ky), da n6i den
vi�c thuQ'ng de da sing t�o ra con nguoi theo hinh anh cua
minh. Meister Eckhart ( 1260 - 1327) co le la nguoi dau tien
216 • BUI YAN NAM SON

CHUNG Q!JANH DI SAN

?

CUA HUMBOLDT <*>

R O'i finh VIJC ly thuyet giao dl;IC de di Yao di San thljc

te cua CU'O'ng ITnh Humboldt sau hai tram nam, CUQC
tranh lu�n xoay quanh cau h6i: cU'O'ng linh ay con c6 tfnh
thO'i Slj khong, Va, neu CO, trong chung mljC nao? (au hoi
khong de tra IO'i, b6'i mi;>t m�t, y kien rat khac nhau: ngU'O'i
th1 xem cU'O'ng ITnh Humboldt v�n con la m9t mo h1nh ly
tU'O'ng can VU'O'n tO'i nhU' m9t SU' m�nh, ngU'O'i khac cho
rang d6 chi la m<;>t huyen tho9i da bj thl,l'C te VU'Qt qua.
M�t khac, vi�c ap d�ng la qua da d9ng & nhieu nU'O'C khac
nhau, nen kh6 CO the CO m<;>t cai nh)n VU'a bao quat, VU'a
day du chi tiet dlja tren nhfrng dfr ki�n dU'Q'C kiem chU'ng.
V) the CJ day chi Xin gi&i hc�ln CUQC thao lu�n CJ m9t vai lu�n
diem then chat, dlja tren m9t so tai li�u tc;ii manh dat da
khai sinh ra chung: nU'&c 01.J'c.
 TRO CHUY!N TRl[T HOC + 221

B6NG MAT CUA

MOT VI NHAN <*>
A "' A

S au "vai tro cua nha nlf&c" va "xay dl;l'ng h� thong

giao dvc hi�n dc;1i", van de dao tc;10 van hoa tong quat
Va hQC t�p SUOt dO'i la hai Chu de con l9i trong di San CUa
Humboldt.

Van de dao tao (van boa) long qual

Yeu to trung tam trong triet ly giao d\IC cua Humboldt la
vi�c dao luy�n (Bildung) nhan each m9t each toan di�n va
khuyen khich phat trien ca tinh thong qua vi�c dao t�o (van
hoa) tong quat. Ly thuyet giao d\IC tan - nhan ban nay kien
quyet khong nhu'.qng b9 tru'.cJ'c ap h._ic Cua mQi the hjc chfnh
tri va kinh te, khang dinh nhi�m V\1 then chot cua nha tn.tong
la "dao t�o con nguoi con nh6 tro thanh con nguoi tru'.ong
thanh, chu khong phai dao t�o con ong the;, giay thanh emg
thq giay" (Hermann, Borsche). Yeu cau nay ro rang ht thl,ic
te tha thach gat gao., Nhu Ash nh�n xet rat dung rang tuy