Professional Documents
Culture Documents
Trò chuyện Triết học - Bùi Văn Nam Sơn (tập 2)
Trò chuyện Triết học - Bùi Văn Nam Sơn (tập 2)
CON NGUOI:
QyENMA�
LuAN
. � Vt B1Eu TANG:
.
ANNGUCUA
NHUNG M6N Q1JA.
CON NGUOI:.
SINH VAT BIET
liANHD(>NG!
CON NGUOI:
GrO'AHAI THE G1d1
PHl)C HUNG:
TR6I DAY
. NHlf
PHlfdNG
. HOANG
FLORENCIA:
CHIECNOI
CUA PHl)C HUNG
CACDANHTAC
. HUNG
THOI PHUC
DEUSIN TERRA:
.ONG TROI CON
TREN�TDAT!
A - �
duo·ng tho'i, cao trao van hoa ay k.hong khac gl S\J bung
tinh khoi ffiQt giac m9ng dai hay S\J ph1,1c sinh CUa ffiQt COD
nguoi moi. Vao cu6i the ky 16, nhin l9i thoi ky rvc ref nay,
nha phe binh ngh� thu�t nguoi Florencia la Giorgio Vasari
da d�t cho n6 m<;>t danh xu'.ng bat hu: "rinascita" (sv ph1,1c
sinh hay ph1,1c hung). Danh xu'.ng nay duQ'c chap nh�n r9ng
rai Vil den nay van con du'.Q'C dung de ton vinh hai the ky
van hoa (15 va 16) cua chauAu.
Bile tranh mieu tel ccinh C. Columbus tu bW nil hoang Tay Ban Nha len duilng tim dot moi.
nhin van) cac chuyen tham hiem cua nguoi Bo Dao Nha va
Tay Ban Nha tu dau the ky 15 lam thay doi hinh anh ve qua
da\ cung voi phong trao cai each ton giao tu 1517 pha va
sl,i thong nhat cua Giao h9i Kita giao phuong Tay trung
CO: do la ba Sl,i phat trien CO lien quan ch�t che voi nhauJ
dua chau Au buoc vao
thoi c�n d�i. Voi chu
nghia nhan van cua
thoi Phl,lC hung khoi
phvc d.c gia tri cua van
hoa co d�i Hy - La, m9t
hinh anh moi me ve
Johannes Gutenberg viii phat minh Ion cho nhon loQi: chiec may in. con ngu'oi ca nhan hj
quyet da ra doi. Nhu da biet, dong dao cac h9c gia Hy L�p
da tr6n ch�y sang Y vao nam 1453 sau khi thanh
Constantinople bi de che Ottoman chinh phvc da mang
theo nhung di san quy bau cua van hoa co d�i tu'ong da
that truyen. Nho do, the gioi Tay phuong dinh huong theo
cac n9i dung va hinh thuc co d�i trong triet h9c, van
chuong, h(>i ho�, t�o hinh va kien true. Cung voi thoi gian
ay, vi�c tich luy va lan truyen tri thuc du'.Q'c gia toe m�nh
me chu'.a tung co nhovi�c phat minh ra may in cua Johannes
Gutenberg o nu'.oc Due. Phat minh nay con t�o dieu ki�n
cho m9t sv ki�n chan d(>ng: phong trao cai each ton giao
cua Martin Luther. Nam 1517, Martin Luther cong b6 95
lu�n de, nho dva vao vi�c nghien cuu Kinh Thanh tu ngu6n
tieng Hy L�p va Hebro, tuc dl;ia vao nhung c6ng trinh
nghien cuu cua cac nha nhan van chu nghia tru'oc do m<;>t
the ky. Martin Luther cung dich Kinh Thanh sang tieng
Due, va, nho may in, lan truyen r6ng rai trong xa h(>i.
TRO CHUY!N TRlfr HOC + 55
giua kinh te va van hoa nhu thoi c�n d�i. Chinh the quan
chu chuyen che gan lien voi hinh thuc kinh te tr9ng thudngJ
boi nha nu'oc chuyen che tien hanh chinh sach cliong qu6c
Va cac quan h� OOi ngo�i chu yeu dlja VaO Cong C1:} thu'dng
m<;1i va cong nghi�p. Tien trinh cong nghi�p hoa co st;i thay
aoi Cd ban voi vi�c phat minh CO may hdi nlioc OaU tien
cua James Watt vao the ky 18. May hdi nuoc khong chi lam
dao l<)n toan b<) phudng thuc san xuat, nhat la trong cong
nghi�p sat thep, ma ca h<;1 tang giao thong nho du nh�p h�
thong tau hoa va duong sat, bat dau o m.toc Anh vao nam
1825 voi George Stephenson. C6 the n6i, vi�c ra doi h�
thong duong sat da ket thuc giai do<?-n sd ky de di vao thtnh
ky cua thoi c�n d<;1i.
Barack va Rococo
Ngh� thu�t cho ta thay
duQ'c so thich cua thoi d<;1i,
hinh anh con nguoi Ian
nhung d�c diem cua xa h9i
va quan ni�m ve xa h(>i cua
m9t thoi ky lich SU nhat
dinh. Sau thoi Ph1:1c hung,
phong each ngh� thu�t
Cung di�n Versailles (phong each Baroque)
chu yeu cua tho'i c�n d<;1i la
Barock va Rococo, hai ten g9i duqc hinh thanh tu cuoi the
ky 19 (1880) boi Jacob Burkhardt , nha Iich SU van hoa.
Phong each Barock ( 1600 - 1770) gan lien voi st;i Ion m<;1nh
cua nen quan chu chuyen che va phong trao phan - cai each
ton giao, nham bieu dliong sue m�nh va uy the cua the ltjc
moi. Phong each Barock xoa b6 khoang each giua cac I0<;1i
60 • BUI VAN NAM �ON
CONNGUOIVA.
,� �
CHINH TRI. TIEN-HIEN
. DAI
.
T U'ch6 cac nha nhan van chu nghTa thai Phvc hl1ng
bat dau biet ton vinh nhfrng due h9nh cua con
ngl!ai ca nhan va con ngl!ai cong dan cho den quan
ni�m hi�n d9i ve nha nl!O'C nhl1 la Vi�c djnh che hoa
nhan quyen va dan quyen, la m9t hanh tr1nh gian
kho qua nhieu bl!O'C trung gian trong quan ni�m
ve con ngl!ai. Machiavelli (1469 - 1527), Thomas
Hobbes (1588 - 1679) va John Locke (1632 - 1704) la
ba gl!O'ng m�t tieu bieu CUa CUQC hanh tr1nh ay.
duong l6i chinh trt duQ'c rut ra tu d.c quytac trong hanh vi
cua con nguoi. V6'i each nhin ay, chinh tri chi la m9t phuong
di�n trong doi song con nguoi, lien quan den trach nhi�m
cua ca nhan d6i vo'i c9ng dong. M9t l�p truong nguQ'c l<;1i
cho rang chinh trj la S\,i V�n hanh cua nha nude VUQ't ra khoi
m9i thuo'c do ca nhan. Petrarca - mo man thoi Phl;lC hung
(Phl;lC hung: troi d�y nhu phliQ'ng hoang, trang 30) - tiep
thu l�p trliong co d<;1i nay va doi h6i rang mQi ho<;1t d9ng
van hoa phai g6p phan cai thi�n nen tang d<;10 due cho ca
nhan. Vi the, d6i v6'i chu nghia nhan van so ky, d<;10 du'c
h9c la man h9c clan d<;10 va chi ph6i ca linh Vl.jc chinh trt.
Cac do tht- qu6c gia nhu Florencia - cai n6i cua Phl;lC hung
- xem h<;1nh phuc cua tung ca nhan cong clan la ml;lC tieu
dich thl,ic cua ho<;1t d9ng chinh tri, xem ke thu la nhung ke
b<;1i ho<;1i ve luan ly.
Thoi trung co cung c6 hai
each l�p lu�n khac nhau ve co' so
cua luan ly. Thomas Aquino xem
con nguoi la v�t thl;l t9-o, vi the
phai phl;lC tung lu�t 1� thieng lieng
cua thuQ'ng de. Nhung lu�t 1� vua
thieng lieng vua c6 tinh tl,i nhien
ph6 quat ay la nhung nhan quyen.
Chung khong chi phu hQ'p vo'i lQ'i Thomas Hobbes.
ich cua tung ca nhan ma con xuat phat tu dinh nghfa h;i
nhien ve con nguoi. Wilhelm von Ockham (1285 - 1347),
ngliQ'c l�i, phu nh�n nhung gia tri ph6 quat ay va chi rut
quyen tl,i nhien ra tu y chi ca nhan ma thoi. Hai l�p truong
khac nhau ay se anh huong m<;1nh me den cac h9c thuyet
chfnh tri cua thoi Phl;lC hung va Baro ck.
TRO CHUYIN TRlfi HOC • 65
CUA NIETZSCHE
( Kc plian Kita, Lai dau). Doi voi ke yeu thich 6ng, sung bai
L)ng, ong cung canh cao: "Cac ngtiai ton sung ta, nhung
dieu gi se xay ra neu slj sung bai ay s9p do m9t ngay nao
do? Coi chung, ttiQ'ng dai se de chet cac nguoi day!" (Ecce
Homo, loi ttja).
THAN xAc VA .. TU DO
Trenh Michelangelo ve con ngtJiJi dau tien dtJQC Thuqng de fQO ra: Adam
MOT
. NEN NHAN HOC
A � A
� �
DAN THAN
. sU'
. v6'i lich
D6i dien
Tntoc het, man nhan h9c phai doi di�n voi y thuc ve
Itch SU va nhung Iy giai khac nhau ve y nghia cua Itch SU.
Dua kich thuoc Iich SU vao vi�c tim hieu con nguoi khong
khac gi chia tay voi quan ni�m ve m(>t "ban chat" bat bien
cua con nguoi va voi chinh Iy do ton t�i cua mon nhan h9c !
Tuy nhien, m<)t khi quan ni�m ve con nguoi da bi tuong
doi hoa thi ciing mo ra kha nang d�t I<}.i moi quan h� giua
92 + BUI YAN HAM �OH
va kiem soat ... Mot "cong vien" dich tht,tc cho con nguoi
chua thay lo d,;rng.
GrO'A TU NHIEN
vA.vANHoA
Theo Rousseau, nhon tinh chi hinh thcmh khi con ngucli rcli vucln djo dang.
Trenh VIIIJn dja dang cua hog sl flO'c Lucas Cranach (the ky l S).
VANHoA
NHU LA. .. THA HOA
�
KHAIMINH
VE ... KHAI MINH
THA HOA
NHU I.A .. VA.N HOA
Thay vi lay tt;t nhien Lim chuan mljc ue phe ph.:in van
hoa nhu Rousseau (Van hoa nhu la ... tha hoi, trang 99 ),
Kant hieu st;t tha hoa nhu la hi�n tuQ'ng thu.in tuy noi t�i
trong linh vl;tc van hoa, khong lien quan d�n t\,t nhien.
Mo hinh "van hoa lu�n" cua Kant ve tha hoi nhu la ...
van hoa khac Vo'i mo hinh "tt;t nhien lu�n· cua Rousseau
nhti the nao?
114 + BUI VAN NAM �ON
....
VANttoA
....
VA VAN MINH
P he phan van hoa tU' ban than van hoa chi co the
tien hanh bang each lay m(>t [nh VlfC lam mau mlfC
va dung no lam thU'&c do cho cac [nh Vl/C khac. Lay
"van hoa" doi l�p v&i "van minh" (Van hoa va van
minh, trang 114) chfnh la each lam quen thu(>c ay. Ta
thU' diem l9i ba mo h1nh tieu bieu trong vi�c doi l�p nay
nO'i Immanuel Kant, Friederich Nietzsche va Oswald
Spengler, trU'&c khi den v&i nhCi'ng no llfc gan day
nham VU'Q't ra khoi C�p doi l�p "van hoa - van minh".
G ifra SI/ ngon ngang CUa Cong CUQC phe phan van
hoa kh&i di tLr J. J. Rousseau (Van hoa nhlf la ...
tha hoa, trang 99), ta da thay noi len khai ni�m "dai
song" nO'i Friedrich Nietzsche va Oswald Spengler
(Cac thU'&c do cua van hoa, trang 119).
Khac voi each hieu thong thuong ve "doi song" nhu'.
la CUQC song thu'.ong ngay, "doi song" 0 day la nguyen tac
va chuan mvc de danh gia mQi hi�n tuQ'ng van hoa. La
c(>i nguon cho triet h9c cua Schopenhauer, Nietzsche,
cha xa h9i h9c cua Max Weber (1864 - 1920), m9t
trong nhung ong to cua xa h9i h9c hi�n d<}.i, tam phan
h9c cua Sigmund Freud cha den triet h9c sinh th.ii cua
Hans Jonas va. "ly thuyet phe phan" cua tnto'ng phai
Frankfurt... , each hieu nay cho thay anh huong I6'n lao
134 • BUI VAN HAM rnH
T rong thai tien - hi�n d9i, bao gia cGng chi co m9t
nen van hoa duy nhat: nen van hoa cua chfnh
m1nh! Nh�n ra rang nen van hoa cua m1nh chi la m9t
trong nhieu nen van hoa khac nhau, va, them vao
do, van hoa la m9t b9 ph�n ben C9nh Va CO the doi
l�p l�i cac b9 ph�n khac la m9t kinh nghi�m tieu
bieu cua thai hi�n d9i. V�y, kinh nghi�m ve tfnh "da
the", tfnh "so nhieu" nay nhU' the nao?
H ai d�C diem CO' ban CUa Van hoa hi�n d9i Va Cung
la hai dieu ki�n cua cong cu9c hi�n d9i hoa van
hoa la Slf phi -trung tam hoa Va Sl/ phan tinh toan
di�n. Neu phi -trung tam hoa (xem Van hoa hi�n d9i,
trang 139) t90 dieu ki�n cha Sl/ h1nh thanh y thll'C
ve tl/ do va tfnh chu the cua con nglfai hi�n d9i, th,
phan tinh toan di�n Se Cung CO thanh qua ay Va la CO'
s& cho nang llfc phe phan va each tan van hoa. V�y,
van hoa hi�n 09i da "phan tinh" nhlf the nao?
Hinh llnh Plato, nglfdi cha do dou cho mQi thif "Irie! hQC - M thong" ve sou, Irony lranh Raphael.
�
TRIETHOC
VA HIEN
. DAI
. HOA
T riet h9c, nhU' la tU' duy phan tinh cao de), da vase
dong gcSp g, vao tien tr1nh hi�n d�i hoa van hoa?
Hi�n d�i hoa va sl.j hinh thanh thoi hi�n d�i khoi dau o
phuong Tay, roi dan dan Ian toa khap the gioi. La mc;,t b9
ph�n Cd ban cua tien trinh ay, triet h9c Tay phudng nghiem
nhien c6 vai tro d�c bi�t can khao sat. Nhin th�t khai quat,
khemg the khong thay rang triet h9c, trong heh SU cua no,
da tham gia vita tich cljc, vita tieu CljC vao cong CUQC hi�n
d,}.i hoa van hoa.
154 • BUI YAN NAM �ON
.KANTVA
VAN HOA HIEN
. DAI
.
L a d9ng h/c thuc day tien tr1nh phi - t�p trung hoa
cua van hoa hi�n d9i, ban than triet hQC da trai
nghi�m tien tdnh nay nO'i chfnh m1nh. Triet hQC trO'
thanh nhieu nen triet h9c. Tu nay, no ton t9i ben
C9nh CclC nganh khoa hQC khac Va phai tl/ xac djnh
ch6 dlf'ng Va nhi�m Vl;J CUa m1nh.
L u�n diem CO' ban (xem tU': Van hoa hi�n d9i): cac
nen van hoa chi tr& thanh hi�n d9i khi con ngU'ai
nh�n ra Sl/ da dc;ing Va Sl/ hU'U hc;in cua chfnh m1nh
va song phu hQ'p v&i nh�n thU'c ay. 0ong thai, dieu
nay lc;ii doi hoi nen van hoa phai CO m9t cau true CO'
ban de giup con ngll'O'i de dang nh�n ra hai tfnh chat
tren. Nhll' da thay, cau true ay chfnh la Sl/ phan tinh.
Nho khoa hQc Phelp Rene de Reaumur ( 1683-17 57 J Nho khoang hQc Due Giorgius !1494-1555)
Hinh tll�ng khong may thi�n ccim cim than ren Hephaistos,
bieu lll�ng ky thuijt Cd khi trong than thogi Hy Lgp
KY THU.AT
. HIEN
. DAI:
.
. vA DANG so.
KY DIEU
B a d�C diem C<Y ban Cua ky thu�t hi�n d9i la: tfnh
ky thu�t, tfnh toan cau va tiem ll)'c pha ho9i.
Ben C9nh gi&i tl)' nhien, chU'a bao giO' nhan lo9i co
them m9t the gi&i thU' hai VU'a ky di�U VU'a dang
SQ' den the. Bang ng�c nhien h<Yn la ngU'O'i ta con
ft suy tlfang ve no m9t each nghiem tuc, nhat la ttr
giac d9 triet h9c. Mon "triet h9c ky thu�t" vtra m&i
dl.J'Q'C dl.J'a vao CclC trl.J'O'ng d9i hQC ky thu�t each day
chlfa lau!
Tinh ky thu�t
The gioi cu.a nhung d1;ing Cl;l, thiet bi, may ffiOC ciing
192 • BUI YAM NAM ION
KYTHUA.TVANGH� THUA.T,
PHUdNGTIENVAMUC
. . DICH
KY THU!T CHI LA
KHOA HOC
. UNG DUNG?
.
"Fundamentum in re"
Tu Latinh vui mat ay co nghia la "cai C-0 sci cot loi trong
si;t v�t': M(>t quy tacky thu�t hay ho la nho di;ta vao si;t dung
198 • BUIVAHHAM�OH
din ci1a dtnh lu�t khoa h9c. Dinh lu�t khoa h9c la "cd so
cot loi" cua quy tac. Nhung sl.j dung dan cua djnh lu�t khoa
h9c cung tuy thu9c vao vi�c tuan thu quy tac, boi sl.j thanh
cong nay la m9t Sl.j xac nh�n tinh dung dan cua djnh lu�t.
V�y phii chang ky thu�t khong gi khac hdn la "khoa h9c tl.j
nhien ung dl.)ng"?
Thu'.a, c6 phan dung, nhu'.ng cung c6 phan khong dung?
Tni6'c het, djnh lu?t khoa h9c dung m9t each "ttj nhien",
khong can chd ducjc ap d\lng. Ta c6 quyen ch9n ho�c
khong ch9n quy tac A de d�t ml.)C dich B, nhung quan h�
giua Ava B la c6 san tu tru'.6'c. D6 chinh la ranh gi6'i cua
quyen nang ky thu?t: n6 c6 the t?n dl.)ng m6i quan h� giua
A va B, nhung khong the tl.j minh kien tc::io hay cai bien
quan h� ay du'.cjc.
Them nua, each n6i "ky thu�t
la khoa h9c tlj nhien ung dl.)ng"
cung qua h�p. Vi�c phat bieu dinh
lu�t khong phai la d9c quyen cua
khoa h9c tl,t nhien. Cac mon khoa
h9c nhan van (nhu'. tam ly h9c) va
khoa h9c xa h¢i cung doi quyen
Nha triet h9c, Kinh te chinh tri h9c ngllifi ay. Tu the ky 19, cao trao thtjc
Anh John Stuart Mill (180-1873) chung lu�n (Auguste Comte, J. S.
Mill) va nhieu nha ly lu�n xa h¢i khac cung muon cong
Cl.) hoa cac ly thuyet thanh ke hoq.ch Cai bien xa hQi hay,
nhu trong the ky 20, du'.Q'C g9i la "cong ngh� Xa h9i" ( social
engineering).
Roi ngay trong linh Vl;tc "ky thu�t cung", quan h� cua
no Vdi khoa hQC tlj nhien ding CO nhieu d�c diem dang chu
TRO (HUY(N TRl[T HOC + 203
Hinh c\nh ngulli nguyen thuy lgi vi�n Mox Planck (flue): Ill nhiJng cong cv dou lien, con ngulli da
Igo ro nhiJng cong cv ky thug! vi/QI khoi nhu cau th�c dvng, tro th<'mh cai toi thu hoi clio minh.
Ky thugt lcl each de con ng11di tim IQi canh nhdn nha tr11oc khi bi trvc xuat
khoi vlldn dja dong - tranh Lucas Cranach
QVAT�G � A