(123doc) Giao Trinh Ket Cau Tinh Toan Dong Co Dot Trong

môc lôc
Lêi nãi ®Çu 7
Ch-¬ng 1. C¬ së thiÕt kÕ ®éng c¬ ®èt trong 9

1.1. Çc nguyªn t¾c chung khi tÝnh to¸n thiÕt kÕ ®éng c¬.............................. 9
1.2. S¬ ®å kÕt cÊu ®éng c¬. ........................................................................... 10
1.3. Çc th«ng sè c¬ b¶n ®Æc tr-ng cho kÕt cÊu ®éng c¬................................ 12
Ch-¬ng 2. C¬ së tÝnh to¸n søc bÒn çc chi tiÕt

cña ®éng c¬ ®èt trong 16
2.1. øng suÊt nhiÖt vµ øng suÊt c¬ häc cña çc chi tiÕt ®éng c¬ ..................... 16
2.2. Tr¹ng th¸i øng suÊt - biÕn d¹ng cña chi tiÕt vµ ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh.............16
2.3. Tr¹ng th¸i nhiÖt cña ®éng c¬ vµ ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh .......................... 20
2.4. Chän chÕ ®é tÝnh to¸n ............................................................................ 25
2.5. Kh¸i niÖm vÒ hÖ sè an toµn trong tÝnh to¸n søc bÒn khi chÞu t¶i träng
thay ®æi. .................................................................................... 26
2.6. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña çc chi tiÕt chÞu phô t¶i nhiÖt cña ®éng c¬ ..............32
Ch-¬ng 3. Nhãm pÝt t«ng 36

3.1. C¬ së thiÕt kÕ pÝt t«ng cña ®éng c¬. ....................................................... 36
3.2. KÕt cÊu cña pÝt t«ng. .............................................................................. 53
3.3. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt t«ng.................................................... 76
3.4. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i øng suÊt-biÕn d¹ng cña pÝt t«ng. ............................. 89
3.5. Chèt pÝt t«ng .......................................................................................... 100
3.6. XÐc m¨ng............................................................................................... 111
Ch-¬ng 4. Thanh truyÒn 131

4.1. Kh¸i qu¸t ............................................................................................... 131
4.2. KÕt cÊu cña thanh truyÒn........................................................................ 132
4.3. TÝnh to¸n søc bÒn cña çc chi tiÕt trong nhãm thanh truyÒn. .................. 154
Ch-¬ng 5. Trôc khuûu vµ b¸nh ®µ 173

5.1. Chøc n¨ng, yªu cÇu, vËt liÖu vµ ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o trôc khuûu ........... 173
5.2. KÕt cÊu trôc khuûu. ................................................................................ 177
5.3. Ph-¬ng ph¸p tÝnh bÒn trôc khuûu ........................................................... 195
5.4. B¸nh ®µ.................................................................................................. 218
5
Ch-¬ng 6. æ trôc khuûu 229
6.1. C¬ së lý thuyÕt thuû ®éng vÒ b«i tr¬n..................................................... 229
6.2. æ tr-ît ................................................................................................... 238
6.3. æ l¨n...................................................................................................... 246
Ch-¬ng 7. Nhãm chi tiÕt cè ®Þnh 250

7.1. Khèi th©n xy lanh hép trôc khuûu .......................................................... 250
7.2. Lãt xy lanh ............................................................................................ 259
7.3. N¾p xy lanh. .......................................................................................... 267
7.4. Mét sè ®Æc ®iÓm cña th©n m¸y vµ n¾p m¸y ®éng c¬ lµm m¸t
b»ng kh«ng khÝ.............................................................................. 280
7.5. §Öm n¾p m¸y vµ gu d«ng (bu l«ng) nèi ghÐp ......................................... 286
7.6. TÝnh bÒn çc chi tiÕt cè ®Þnh .................................................................. 289
Ch-¬ng 8. C¬ cÊu phèi khÝ 308

8.1. Kh¸i qu¸t ............................................................................................... 308
8.2. C¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p.................................................................. 309
8.3. Çc th«ng sè chñ yÕu cña c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p
vµ ®éng häc con ®éi....................................................................... 350
8.4. Lùc t¸c dông trong c¬ cÊu phèi khÝ ........................................................ 374
8.5. TÝnh to¸n søc bÒn çc chi tiÕt chÝnh cña c¬ cÊu phèi khÝ ........................ 377
8.6. Mét vµi ®Æc ®iÓm cña c¬ cÊu phèi khÝ ®éng c¬ hai kú
vµ c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît ........................................................... 387
Tµi liÖu tham kh¶o .................................................................................. 400
6
Ch-¬ng 1
C¬ së thiÕt kÕ ®éng c¬ ®èt trong
1.1. Çc nguyªn t¾c chung khi tÝnh to¸n thiÕt kÕ ®éng c¬
ThiÕt kÕ, chÕ t¹o ®éng c¬ ®èt trong hiÖn ®¹i lµ c«ng viÖc hÕt søc phøc t¹p, cã
sù tham gia cña çc nhµ khoa häc vµ çc chuyªn gia thuéc nhiÒu lÜnh vùc kh¸c
nhau. Nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt ®ßi hái çc nhµ thiÕt kÕ ph¶i t¹o ra çc
®éng c¬ cã çc th«ng sè kü thuËt cao, trong sè ®ã tr-íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn: tÝnh kinh
tÕ cña nhiªn liÖu, ®é tin cËy, tuæi thä, vËt liÖu sö dông, tÝnh kh¶ thi trong s¶n xuÊt
vµ sù ®¬n gi¶n trong b¶o d-ìng kü thuËt. §Ó t¹o ra ®-îc çc ®éng c¬ nh- vËy,
trong qu¸ tr×nh thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o ng-êi ta ®· ph¶i sö dông nhiÒu gi¶i ph¸p kü
thuËt míi.
Nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt trong ngµnh chÕ t¹o ®éng c¬ ®èt
trong phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña rÊt nhiÒu lÜnh vùc nh- vËt liÖu,
c«ng nghÖ gia c«ng, vËt liÖu b«i tr¬n vµ nhiªn liÖu. Nã ®-îc thùc hiÖn
theo mét kÕ ho¹ch tæng thÓ dùa trªn c¬ së cña çc thµnh tùu ®· ®¹t ®-îc
cña nhiÒu chñng lo¹i ®éng c¬, ®-îc x¸c ®Þnh theo d·y c«ng suÊt vµ çc
lo¹i ®éng c¬ nµy cã cïng mét s¬ ®å bè trÝ chung, cã kÕt cÊu gièng nhau
®èi víi çc côm vµ çc chi tiÕt c¬ b¶n.
Khi thiÕt kÕ ®éng c¬ míi vµ hä ®éng c¬ míi ph¶i hÕt søc chó ý ®Õn tû lÖ tiªu
chuÈn ho¸ vµ c¶i tiÕn çc bé phËn trong toµn bé kÕt cÊu cña ®éng c¬. Møc ®é c¶i
tiÕn cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®-îc tÝnh tèi -u cña çc gi¶i ph¸p thiÕt kÕ bè trÝ chung vµ
cã tÝnh kinh tÕ hîp lý.
ViÖc kh«ng ngõng c-êng ho¸ ®éng c¬ hiÖn ®¹i theo c«ng suÊt riªng
g¾n liÒn víi sù t¨ng nhiÖt ®é vµ øng suÊt trong çc chi tiÕt cña chóng.
V× vËy mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng khi thiÕt kÕ chÕ t¹o çc
®éng c¬ hiÖn ®¹i lµ tÝnh to¸n søc bÒn çc chi tiÕt. TÝnh to¸n søc bÒn çc
chi tiÕt cña ®éng c¬ bao gåm çc b-íc: thiÕt lËp s¬ ®å tÝnh to¸n biÓu
diÔn ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n nhÊt çc ®Æc ®iÓm vÒ kÕt cÊu vµ ®Æc ®iÓm chÞu
t¶i cña çc chi tiÕt; tÝnh to¸n theo s¬ ®å nµy nhê çc ph-¬ng ph¸p tÝnh
to¸n hiÖn ®¹i hoÆc truyÒn thèng.
Tr-íc ®©y khi tÝnh to¸n thiÕt kÕ ®éng c¬ ng-êi ta ®· ®¬n gi¶n ho¸ kÕt cÊu rÊt
nhiÒu vµ trong thùc tÕ çc chi tiÕt ®Òu cã hÖ sè an toµn bÒn rÊt lín. HiÖn nay do
nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®-îc trong c«ng nghÖ th«ng tin vµ çc ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n
9
hiÖn ®¹i nªn ®ßi hái ®é chÝnh x¸c cao h¬n khi m« t¶ h×nh d¸ng h×nh häc cña chi
tiÕt vµ ®iÒu kiÖn phô t¶i cña chóng.
1.2. S¬ ®å kÕt cÊu ®éng c¬.
§éng c¬ ®èt trong ®-îc sö dông trong rÊt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau, do ®ã cã
nh÷ng yªu cÇu rÊt kh¸c biÖt vÒ mÆt kÕt cÊu. NhiÖm vô c¬ b¶n cña viÖc lùa chän s¬
®å kÕt cÊu ®éng c¬ lµ lùa chän mét sè ®Æc ®iÓm chÝnh, trªn c¬ së ®ã cã thÓ tiÕn
hµnh nh÷ng c¶i tiÕn tõng phÇn. §Ó lùa chän çc ®Æc ®iÓm ®ã, cÇn ph¶i c¨n cø vµo
c«ng dông cña ®éng c¬. Sù ®¬n gi¶n vÒ kÕt cÊu lµ mét yªu cÇu hÕt søc quan
träng, mét mÆt ®¶m b¶o dÔ dµng trong chÕ t¹o vµ sö dông, mÆt kh¸c cã thÓ n©ng
cao ®-îc ®é tin cËy cña ®éng c¬.
Çc kÝch th-íc cña ®éng c¬ vµ khèi l-îng cña nã phô thuéc vµo s¬ ®å bè trÝ
chung cña ®éng c¬, h×nh d¹ng kÕt cÊu vµ çc kÝch th-íc cña vá ®éng c¬. Do ®ã
khi lùa chän s¬ ®å kÕt cÊu tr-íc hÕt ph¶i quan t©m ®Õn h×nh d¸ng h×nh häc vµ sau
®ã lµ viÖc bè trÝ çc chi tiÕt bªn trong kh«ng gian cña vá ®éng c¬ còng nh- bªn
ngoµi vá ®éng c¬.
Mét trong çc th«ng sè c¬ b¶n x¸c ®Þnh h×nh d¸ng cña ®éng c¬ lµ sè xy lanh
vµ çch bè trÝ xy lanh. H×nh d¹ng kÕt cÊu ®éng c¬ phô thuéc vµo vÞ trÝ cña çc chi
tiÕt, çc c¬ cÊu vµ çc thiÕt bÞ l¾p trªn ®éng c¬. S¬ ®å bè trÝ chung ®éng c¬ còng
cßn phô thuéc vµo sè l-îng vµ çch bè trÝ trôc cam (bè trÝ ë trªn hay ë d-íi).
§éng c¬ mét hµng xy lanh lµ lo¹i ®éng c¬ ®¬n gi¶n vÒ mÆt kÕt cÊu vµ dÔ
chÕ t¹o. ¦u ®iÓm nµy cïng víi nh÷ng kinh nghiÖm trong thiÕt kÕ chÕ t¹o vµ sö
dông khiÕn cho ®éng c¬ mét hµng xy lanh th¼ng ®øng ®-îc sö dông rÊt phæ
biÕn (h×nh1.1).
H×nh 1.1. S¬ ®å ®éng c¬

mét hµng xy lanh th¼ng ®øng
10
¦u ®iÓm c¬ b¶n cña ®éng c¬ h×nh ch÷ V so víi ®éng c¬ mét hµng xy lanh cã
cïng c«ng suÊt lµ kÝch th-íc mµ tr-íc hÕt lµ chiÒu dµi ®éng c¬ nhá h¬n, do ®ã lµm
t¨ng ®-îc ®é cøng v÷ng cña çc chi tiÕt
quan träng nh- th©n m¸y, n¾p
xy lanh, trôc khuûu.v.v.... ë ®éng c¬
h×nh ch÷ V, gãc nhÞ diÖn  (gãc gi÷a
çc ®-êng t©m hai d·y xy lanh) lµ
45  900 vµ ®-îc x¸c ®Þnh theo yªu
cÇu ®èi víi ®éng c¬. Khi cã yªu cÇu
®Æc biÖt vÒ viÖc gi¶m kÝch th-íc mµ
tr-íc hÕt lµ gi¶m chiÒu cao, cã thÓ
chän gãc nhÞ diÖn  lín h¬n 900.
§éng c¬ h×nh ch÷ W còng cã H×nh 1.2. S¬ ®å ®éng c¬ h×nh ch÷ V
-u ®iÓm t-¬ng tù nh- ®éng c¬
h×nh ch÷ V nh-ng kh«ng ®-îc sö
dông réng r·i nh- ®éng c¬ h×nh
ch÷ V lµ do sù phøc t¹p vÒ kÕt cÊu
cña thanh truyÒn, æ trôc vµ çc bé
phËn kh¸c (h×nh1.3).
Trong mét vµi tr-êng hîp
ng-êi ta lµm ®éng c¬ víi çc xy
lanh ®-îc bè trÝ thµnh h×nh ch÷ X
(h×nh 1.4)
Nh÷ng ®éng c¬ nµy cã -u H×nh 1.3. S¬ ®å kÕt cÊu ®éng c¬ h×nh ch÷ W
®iÓm lµ kÝch th-íc chiÒu dµi nhá.
Çc chi tiÕt cña c¬ cÊu khuûu trôc
thanh truyÒn, vá ®éng c¬ vµ c¬
cÊu ph©n phèi khÝ th-êng cã kÕt
cÊu rÊt phøc t¹p.
Gãc gi÷a çc ®-êng t©m xy lanh
cã thÓ kh¸c nhau, cã thÓ gièng nhau
vµ th-êng lµ 45o, 600 vµ 120o. Víi çc
®éng c¬ cã çc xy lanh ®-îc bè trÝ
thµnh h×nh sao, viÖc tæ chøc lµm m¸t
11
H×nh 1.4. S¬ ®å kÕt cÊu ®éng c¬ h×nh ch÷ X
b»ng kh«ng khÝ ®¬n gi¶n h¬n so víi viÖc bè trÝ ®éng c¬ thµnh mét hµng, song
thanh truyÒn vµ trôc khuûu cña ®éng c¬ th-êng chÞu phô t¶i rÊt lín vµ cã kÕt cÊu
phøc t¹p (h×nh 1.5).
H×nh 1.5. S¬ ®å ®éng c¬ h×nh sao H×nh 1.6. S¬ ®å ®éng c¬ h×nh sao nhiÒu d·y
§Æc biÖt nh÷ng ®éng c¬ h×nh sao

cã nhiÒu d·y xy lanh (h×nh1.6) lµ lo¹i
®éng c¬ cã kÝch th-íc vµ khèi l-îng
nhá nh-ng l¹i cã c«ng suÊt lín so víi
çc ®éng c¬ mét trôc kh¸c. Nh»m
môc ®Ých t¹o ra çc ®éng c¬ cao tèc
cã c«ng suÊt lín, ng-êi ta thiÕt kÕ
nh÷ng ®éng cã nhiÒu trôc khuûu. S¬
®å kÕt cÊu cña nh÷ng ®éng c¬ nµy rÊt
kh¸c nhau. Lo¹i ®éng c¬ hai trôc
khuûu cã thÓ dïng s¬ ®å hai trôc
khuûu víi hai hµng xy lanh bè trÝ
song song víi nhau (d¹ng h×nh ch÷ H,
h×nh 1.7). H×nh 1.7. S¬ ®å ®éng c¬ h×nh ch÷ H
Trong tr-êng hîp nµy hai trôc
khuûu sÏ ®-îc nèi víi nhau b»ng bé truyÒn b¸nh r¨ng.
1.3. Çc th«ng sè c¬ b¶n ®Æc tr-ng cho kÕt cÊu

®éng c¬
Khi thiÕt kÕ ®éng c¬, ng-êi thiÕt kÕ ph¶i gi¶i quyÕt hµng lo¹t vÊn ®Ò
phøc t¹p cã liªn quan ®Õn çc qu¸ tr×nh x¶y ra bªn trong xy lanh ®éng
12
c¬, trong çc hÖ thèng cña chóng còng nh- bè trÝ chung ®éng c¬. Ng-êi
thiÕt kÕ còng ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng vµ çc biÖn ph¸p hoµn thÞªn ®éng
c¬ vÒ mÆt kÕt cÊu nh»m tho¶ m·n çc yªu cÇu hiÖn ®¹i ho¸ ®éng c¬
trong t-¬ng lai.
Çc th«ng sè c¬ b¶n cña ®éng c¬ lµ vËn tèc trung b×nh cña pÝt t«ng Vtb, tèc
®é quay cña trôc khuûu n, tû sè S/D, ¸p suÊt cã Ých b×nh qu©n p e, sè xy lanh i vµ
®-êng kÝnh xy lanh D. Khi x¸c ®Þnh çc kÝch th-íc cña xy lanh th× mét vµi th«ng
sè trong çc th«ng sè kÓ trªn ®· ®-îc chän tr-íc. Th«ng th-êng cã thÓ chän tr-íc
i, pe vµ S/D hoÆc i, pe vµ Vtb. Tæ hîp çc th«ng sè trªn ®Æc tr-ng cho ®éng c¬ vÒ
mÆt kÕt cÊu.
Tèc ®é trung b×nh cña pÝt t«ng vµ tèc ®é quay cña trôc
khuûu:
Mét trong nh÷ng th«ng sè c¬ b¶n phô thuéc vµo kiÓu ®éng c¬ vµ c«ng dông
cña nã lµ tèc ®é trung b×nh cña pÝt t«ng. Th«ng sè nµy x¸c ®Þnh møc ®é cao tèc
cña ®éng c¬. Víi viÖc t¨ng tèc ®é trung b×nh cña pÝt t«ng sÏ lµm t¨ng phô t¶i
nhiÖt cho çc chi tiÕt cña ®éng c¬ (tr-íc hÕt lµ cña nhãm pÝt t«ng), lµm t¨ng lùc
qu¸n tÝnh t¸c dông lªn c¬ cÊu khuûu trôc thanh truyÒn, lµm t¨ng sù mµi mßn cña
æ trôc khuûu vµ èng lãt xy lanh, lµm gi¶m tuæi thä cña ®éng c¬, lµm t¨ng tèc ®é
chuyÓn ®éng cña dßng khÝ trong c¬ cÊu phèi khÝ vµ do vËy lµm t¨ng søc c¶n trªn
®-êng n¹p, th¶i cña ®éng c¬. TrÞ sè Vtb ®-îc lùa chän cã tÝnh ®Õn c«ng dông cña
®éng c¬.
Tèc ®é quay trôc khuûu n cã thÓ tõ vµi tr¨m ®Õn vµi ngh×n vßng/phót, trong
nh÷ng tr-êng hîp ç biÖt cã thÓ ®¹t tíi 12000  15000 vßng/ phót hoÆc lín h¬n
(®éng c¬ dung tÝch nhá, ®éng c¬ xe ®ua vµ ®éng c¬ m« t«).
Tèc ®é quay cña ®éng c¬ tÜnh t¹i cã liªn quan trùc tiÕp víi m¸y ph¸t ®iÖn,
phô thuéc vµo tÇn sè dßng ®iÖn quy chuÈn (50 Hz) øng víi sè ®«i cùc ®· cho cña
m¸y ph¸t ®iÖn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®ang cã xu h-íng h¹n chÕ viÖc t¨ng
qu¸ møc tèc ®é quay trôc khuûu ®éng c¬.
Tû sè hµnh tr×nh pÝt t«ng vµ ®-êng kÝnh xy lanh S/D
Th«ng sè nµy cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn vËn tèc trung b×nh cña pÝt t«ng vµ
c«ng suÊt ®émg c¬. ë nh÷ng ®éng c¬ cao tèc, trÞ sè S/D th-êng ®-îc gi¶m ®Õn
mét giíi h¹n x¸c ®Þnh ®Ó gi¶m tèc ®é trung b×nh cña pÝt t«ng, n©ng cao hiÖu suÊt
c¬ khÝ, gi¶m kÝch th-íc xy lanh theo h-íng ®-êng t©m xy lanh (®Æc biÖt lµ ®èi
víi ®éng c¬ 2 kú) vµ n©ng cao ®é cøng v÷ng cho trôc khuûu.
ViÖc gi¶m b¸n kÝnh quay cña trôc khuûu sÏ lµm t¨ng ®é trïng ®iÖp
cña cæ trôc vµ chèt khuûu, ngoµi ra cßn lµm gi¶m ®-îc sù mµi mßn cña
13
xÐc m¨ng. Khi gi¶m tû sè S/D sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc bè trÝ
c¬ cÊu phèi khÝ trªn n¾p m¸y. Song khi gi¶m S/D sÏ lµm t¨ng chiÒu dµi
®éng c¬ vµ cã thÓ lµm t¨ng c¶ khèi l-îng cña ®éng c¬. Sù mµi mßn cña
èng lãt xy lanh hÇu nh- kh«ng gi¶m v× r»ng ®é mµi mßn cña èng lãt xy
lanh tû lÖ thuËn víi tèc ®é quay cña trôc khuûu vµ kh«ng phô thuéc vµo
hµnh tr×nh cña pÝt t«ng. §èi víi ®éng c¬ 2 kú quÐt th¼ng, khi gi¶m S/D
sÏ lµm gi¶m chÊt l-îng qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ.
ë ®éng c¬ h×nh ch÷ V, nÕu tû sè S/D lín sÏ lµm cho kho¶ng çch gi÷a çc
®-êng t©m xy lanh t¨ng lªn mµ mét phÇn ®¸ng kÓ thÓ tÝch gi÷a hai hµng xy lanh
sÏ kh«ng ®-îc sö dông. ë ®éng c¬ h×nh ch÷ V víi S/D nhá, chiÒu dµi nhá nhÊt
cña ®éng c¬ ®-îc x¸c ®Þnh b»ng viÖc tÝnh to¸n kÝch th-íc cña trôc khuûu. Do vËy
viÖc gi¶m S/D ®Æc biÖt hîp lý ®èi víi çc ®éng c¬ h×nh ch÷ V vµ ®éng c¬ nhiÒu
xy lanh. ViÖc sö dông kÕt cÊu cã tû sè S/D nhá còng sÏ lµm gi¶m chiÒu cao vµ
chiÒu réng cña ®éng c¬ h×nh ch÷ V, ®Æc biÖt ®èi víi çc ®éng c¬ cã gãc nhÞ diÖn
lín. V× vËy ®èi víi ®éng c¬ cã xy lanh ®èi ®Ønh (=1800), hîp lý nhÊt lµ dïng S/D
cã trÞ sè nhá.
§èi víi çc ®éng c¬ ®èt ch¸y c-ìng bøc, vÊn ®Ò t¹o hçn hîp ®-îc gi¶i quyÕt
dÔ dµng h¬n, trÞ sè S/D ®-îc chän nhá h¬n so víi ®éng c¬ diesel. Còng cÇn ph¶i
nhí r»ng trÞ sè cña lùc t¸c dông lªn çc chi tiÕt cña ®éng c¬ phô thuéc chñ yÕu
vµo ®-êng kÝnh xy lanh vµ Ýt phô thuéc vµo hµnh tr×nh cña pÝt t«ng.
¸p suÊt cã Ých trung b×nh
¸p suÊt cã Ých trung b×nh p e phô thuéc vµo ph-¬ng ph¸p vµ chÊt l-îng t¹o
hçn hîp, chÊt l-îng qu¸ tr×nh ch¸y vµ trao ®æi khÝ, hiÖu suÊt c¬ khÝ m, trÞ sè ¸p
suÊt vµ nhiÖt ®é trong ®-êng èng n¹p vµ sè kú cña ®éng c¬.
Khi thiÕt kÕ ®éng c¬, trÞ sè pe ®-îc chän s¬ bé trªn c¬ së çc sè liÖu thùc
nghiÖm vµ ®-îc chÝnh x¸c ho¸ b»ng viÖc tÝnh to¸n chu tr×nh c«ng t¸c cña ®éng
c¬, cã tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng tiÕp tôc n©ng cao c«ng suÊt ®éng c¬ b»ng çch t¨ng ¸p.
ViÖc t¨ng khèi l-îng cña m«i chÊt c«ng t¸c n¹p vµo xy lanh nhê t¨ng ¸p sÏ lµm
t¨ng ®¸ng kÓ ¸p suÊt cã Ých trung b×nh cña ®éng c¬.
TrÞ sè lín nhÊt cña ¸p suÊt cã Ých trung b×nh phô thuéc vµo chu tr×nh ®-îc
thùc hiÖn, tû sè nÐn, lo¹i nhiªn liÖu, ph-¬ng ph¸p t¹o hçn hîp vµ çc nh©n tè
kh¸c. Th«ng th-êng khi thiÕt kÕ ®éng c¬, trÞ sè pe ®-îc lùa chän cã tÝnh ®Õn c«ng
dông cña ®éng c¬ vµ ph-¬ng ph¸p t¹o hçn hîp. Khi ®ã vÊn ®Ò cã ý nghÜa quyÕt
®Þnh lµ ®¶m b¶o søc bÒn vµ tuæi thä cho çc chi tiÕt c¬ b¶n mµ tr-íc hÕt lµ kh¶
n¨ng lµm viÖc cña çc æ trôc khuûu.
14
Sè xy lanh vµ ®-êng kÝnh xy lanh
Sè xy lanh i cña ®éng c¬ cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®-êng kÝnh xy lanh,
®-îc x¸c ®Þnh bëi çc kÝch th-íc bao cña ®éng c¬, møc ®é ®ång ®Òu cña m«
men xo¾n; phô thuéc vµo sù diÔn biÕn cña chu tr×nh c«ng t¸c, sè kú, øng suÊt
nhiÖt cña nhãm pÝt t«ng, sù c©n b»ng lùc qu¸n tÝnh cña çc khèi l-îng tham
gia chuyÓn ®éng vµ m« men cña chóng, ®iÒu kiÖn chÕ t¹o ®éng c¬ (khi chÕ t¹o
®éng c¬ nhiÒu xy lanh cã ®-êng kÝnh xy lanh nhá, gi¸ thµnh chÕ t¹o ®éng c¬
sÏ rÎ h¬n, ®Æc biÖt lµ khi chÕ t¹o hµng lo¹t lín); sù nguy hiÓm khi dao ®éng
xo¾n vµ kh¶ n¨ng khëi ®éng ®éng c¬ ë bÊt kú vÞ trÝ nµo cña trôc khuûu.
Sè xy lanh trong çc kÕt cÊu hiÖn nay n»m trong kho¶ng tõ 124, trong tr-êng
hîp ®Æc biÖt i = 4256. Th«ng th-êng ë ®éng c¬ mét hµng xy lanh i = 410, ®éng c¬
h×nh ch÷ V i = 420. Sè xy lanh trong 1 d·y cña ®éng c¬ h×nh sao i = 59. Sù thay
®æi sè xy lanh (khi gi÷ nguyªn c«ng suÊt ®éng c¬) sÏ ¶nh h-ëng ®Õn hiÖu suÊt chØ
thÞ vµ hiÖu suÊt c¬ khÝ cña ®éng c¬. ë nh÷ng ®éng c¬ cã nhiÒu xy lanh, khi t¨ng
sè xy lanh i, kÝch th-íc xy lanh sÏ gi¶m, khèi l-îng cña çc chi tiÕt chuyÓn ®éng
còng sÏ gi¶m vµ cho phÐp t¨ng ®-îc tèc ®é quay trôc khuûu mµ kh«ng v-ît qu¸
øng suÊt cho phÐp trong çc chi tiÕt. Khi x¸c ®Þnh kÝch th-íc xy lanh ng-êi ta sö
dông çc sè liÖu cña çc ®éng c¬ ®· ®-îc sö dông vµ kÕt qu¶ thùc nghiÖm trªn
®éng c¬ 1 xy lanh.
Khi t¨ng ®-êng kÝnh xy lanh sÏ lµm t¨ng hiÖu suÊt cã Ých do gi¶m
®-îc tæn thÊt nhiÖt cho hÖ thèng lµm m¸t. Song khi ®ã sÏ lµm t¨ng øng suÊt
nhiÖt cña pÝt t«ng vµ n¾p xy lanh, lµm t¨ng phô t¶i lªn c¬ cÊu khuûu trôc
thanh truyÒn vµ çc æ trôc. §iÒu nµy cã liªn quan ®Õn ®éng c¬ lµm m¸t b»ng
kh«ng khÝ, ë nh÷ng ®éng c¬ nµy ®-êng kÝnh xy lanh th-êng kh«ng ®-îc v-ît
qu¸ 150 mm. §èi víi ®éng c¬ ®èt ch¸y c-ìng bøc, viÖc t¨ng ®-êng kÝnh xy
lanh còng sÏ kh«ng hîp lý xÐt vÒ nguy c¬ ch¸y kÝch næ cña ®éng c¬.
Khèi l-îng vµ kÝch th-íc ®éng c¬
Khèi l-îng vµ kÝch th-íc lµ nh÷ng th«ng sè quan träng nhÊt ®Æc tr-ng cho chÊt
l-îng kÕt cÊu cña ®éng c¬. Khi ®¸nh gi¸ so s¸nh vÒ mÆt kÕt cÊu, ng-êi ta hay sö dông
th«ng sè gn lµ khèi l-îng ®éng c¬ tÝnh trªn mét KW c«ng suÊt. TrÞ sè gn phô thuéc vµo
rÊt nhiÒu yÕu tè nh- c«ng dông ®éng c¬, s¬ ®å kÕt cÊu, vËt liÖu chÕ t¹o vµ çc th«ng sè
kh¸c ®· ®-îc tr×nh bµy ë phÇn trªn. TrÞ sè gn dao ®éng tõ 1kg/KW (®èi víi çc ®éng
c¬ « t«) ®Õn 3040 kg/KW (®èi víi ®éng c¬ tµu thuû tèc ®é thÊp). Trong çc chi tiÕt
cña ®éng c¬ th× çc chi tiÕt vá cã khèi l-îng lín nhÊt, cã thÓ chiÕm tíi 6070% khèi
l-îng chung cña ®éng c¬.
15
Ch-¬ng 2
C¬ së tÝnh to¸n søc bÒn çc chi tiÕt

cña ®éng c¬ ®èt trong
2.1. øng suÊt nhiÖt vµ øng suÊt c¬ häc cña çc chi tiÕt
®éng c¬
ViÖc thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o çc ®éng c¬ cã çc chØ tiªu kinh tÕ, kü thuËt
cao ®ßi hái ph¶i gi¶i quyÕt hµng lo¹t çc vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p, mét trong sè ®ã
lµ øng suÊt nhiÖt vµ øng suÊt c¬ häc rÊt lín ®èi víi çc chi tiÕt ®éng c¬.
Tr¹ng th¸i tíi h¹n, kh¶ n¨ng chÞu lùc vµ hÖ sè an toµn phô thuéc vµo ®iÒu
kiÖn lµm viÖc cña çc chi tiÕt. §iÒu kiÖn lµm viÖc ®Æc tr-ng cña çc chi tiÕt
®éng c¬ ®èt trong lµ sù ph¸ háng sau mét thêi gian dµi lµm viÖc do sù biÕn
d¹ng dÎo vµ hiÖn t-îng mái cña vËt liÖu chÕ t¹o. V× vËy ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
mét çch hoµn chØnh cÇn ph¶i tiÕn hµnh mét lo¹t çc bµi to¸n cã liªn quan,
b¾t ®Çu tõ viÖc gi¶i bµi to¸n trong tr-êng hîp tæng qu¸t cña qu¸ tr×nh truyÒn
dÉn nhiÖt kh«ng æn ®Þnh phi tuyÕn vµ kÕt thóc b»ng viÖc x¸c ®Þnh çc tiªu
chuÈn vÒ giíi h¹n bÒn cña çc chi tiÕt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn phô t¶i nhiÖt
kh«ng ®ång ®Òu.
ViÖc tÝnh to¸n trong lÜnh vùc ®µn håi dÎo, ®Æc biÖt lµ khi ë nhiÖt ®é
cao cã tÝnh ®Õn nh©n tè thêi gian lµ mét khèi l-îng c«ng viÖt rÊt lín vµ ®èi
víi çc chi tiÕt phøc t¹p hÇu nh- kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc. Th«ng th-êng
viÖc tÝnh to¸n trong lÜnh vùc ®µn håi chØ ®ñ ®Ó ®¸nh gÝa søc bÒn cho çc chi
tiÕt khi chÞu t¸c dông cña t¶i träng c¬ häc. Tuy nhiªn ®èi víi çc chi tiÕt chÞu
phô t¶i nhiÖt, khi ph©n tÝch so s¸nh çc ph-¬ng ¸n kÕt cÊu kh¸c nhau cña chi
tiÕt còng cã thÓ sö dông çc kÕt qu¶ tÝnh to¸n trong lÜnh vùc ®µn håi mét
çch cã hiÖu qu¶.
V× vËy tr-íc hÕt ph¶i nghiªn cøu c¬ së x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i øng suÊt biÕn
d¹ng cña çc chi tiÕt trong khu«n khæ bµi to¸n ®µn håi nhiÖt.
16
2.2. Tr¹ng th¸i øng suÊt - biÕn d¹ng cña chi tiÕt vµ
ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh
Tr¹ng th¸i øng suÊt biÕn d¹ng cña mét ®iÓm bÊt kú thuéc mét vËt thÓ ®¼ng h-íng
®-îc biÓu diÔn b»ng s¸u thµnh phÇn øng suÊt ó x , ó y , ó z , ô xy ô yz , ô zx vµ çc biÕn d¹ng
å x , å y , å z , ã xy , ã yz , ã zx . Theo quy luËt cÆp ®«i ôxy  ôyx vµ xy   yx (h×nh 2.1).
NÕu ë ®iÓm kh¶o s¸t, çc vÐc t¬ dÞch chuyÓn thµnh phÇn cña vÐc t¬ dÞch
chuyÓn {f} theo trôc x,y,z lÇn l-ît ®-îc ký hiÖu lµ u,v,w th× ®èi víi tr-êng hîp
biÕn d¹ng nhá ta cã mèi liªn hÖ víi çc thµnh phÇn biÕn d¹ng theo çc biÓu
thøc sau:
u v w
åx  ; åy  ; åz 
x y z
u v v w w u
(2.1)
ã xy   ; ã yz   ; ãzx  
y x z y x z
Bëi v× s¸u thµnh phÇn biÕn d¹ng ®-îc x¸c ®Þnh b»ng ba thµnh phÇn chuyÓn
vÞ, gi÷a chóng tån t¹i nh÷ng quan hÖ x¸c ®Þnh, ®ã lµ s¸u ®iÒu kiÖn biÕn d¹ng
t-¬ng thÝch:
2å x  2å y  2 ã xy 2å y 2åz  2 ã yz z
; ;
z
   
y 2 x 2 xy z 2 y 2 y  z
z
 2å z  2å x
2 ãzx
  ; (2.2)
x 2 z2 z.x
zy zx
2 2 å x    ã yz ã xz ã xy 
      ;

yz  x  x y z  yz xz dz
2
2 å y    ã yz ã zx ã xy  yx xy
     ;
 y x
zx  y  x y z 
y x
2 2 å z    ã yz ã zx ã xy  dx dy
     .
x.y  z  x y z 

H×nh 2.1. Çc thµnh phÇn tr¹ng
th¸i øng suÊt cña vËt thÓ
Çc Èn sè trong bµi to¸n lý thuyÕt ®µn håi lµ 15 ®¹i l-îng, ®ã lµ s¸u thµnh phÇn
øng suÊt, ba thµnh phÇn chuyÓn vÞ vµ s¸u thµnh phÇn biÕn d¹ng. §Ó x¸c ®Þnh chóng,
ta cã çc ph-¬ng tr×nh t-¬ng øng (hÖ ph-¬ng tr×nh trong çc c«ng thøc 2.1 vµ 2.2).
Ngoµi ra, ng-êi ta cßn ®-a vµo hÖ ph-¬ng tr×nh trªn çc ph-¬ng tr×nh c©n b»ng:
17
ó x ô yx ô zx
   X  0;
x y z
ô xy ó y ô zy
   Y  0; (2.3)
x y z
ô xz ô yz ó z
   Z  0;
x y z
trong ®ã X,Y,Z lµ lùc thÓ tÝch, nghÜa lµ lùc t¸c dông trªn mét ®¬n vÞ thÓ tÝch
cña vËt thÓ (vÝ dô nh- lùc qu¸n tÝnh ly t©m xuÊt hiÖn khi quay cña trôc ®éng c¬
hoÆc ®Üa r« to cña m¸y nÐn tua bin khÝ)
Mèi quan hÖ gi÷a biÕn d¹ng vµ øng suÊt ®-îc biÓu diÔn b»ng ®Þnh
luËt Hóc tæng qu¸t:
1
  
å x    ó x  ì ó y  ó z  á T .T; ã xy 
ô xy
;
E G
1
 
å y    ó y  ì ó x  ó z   á T .T; ã yz 
ô yz
; (2.4)
E G
1
   ô
å z    ó z  ì ó x  ó y  á T .T; ã zx  zx ;
E G
trong ®ã: E, G - m« ®un ®µn håi lo¹i 1 vµ lo¹i 2 cña vËt liÖu chÕ t¹o
- hÖ sè Po¸t s«ng
 T - hÖ sè d·n në dµi v× nhiÖt cña vËt liÖu chÕ t¹o
T- sù thay ®æi nhiÖt ®é khi lµm viÖc cña ®iÓm ®ang kh¶o s¸t cña
vËt thÓ so víi tr¹ng th¸i ban ®Çu (tr¹ng th¸i kh«ng lµm viÖc)
Çc ®iÒu kiÖn biªn
NghiÖm ®¬n trÞ cña bµi to¸n lý thuyÕt ®µn håi ®-îc ®¶m b¶o khi
tho¶ m·n ®iÒu kiÖn c©n b»ng trªn biªn cña vËt thÓ b»ng çc ®iÒu kiÖn
giíi h¹n tÜnh:
Xv= ó x l  ô xy .m  ô zx n ;
Yv= ô xy l  ó y .m  ô zy n ; (2.5)
Zv= ô xz l  ô yz .m  ó z n ;
trong ®ã : Xv, Yv, Zv lµ çc thµnh phÇn cña lùc bÒ mÆt, tÝnh trªn mét ®¬n vÞ
diÖn tÝch bÒ mÆt vËt thÓ; l, m, n lµ çc cosin chØ h-íng bªn ngoµi vu«ng gãc víi
bÒ mÆt giíi h¹n cña vËt thÓ.
§«i khi çc th«ng sè ®Çu vµo cã thÓ kh«ng ph¶i lµ tÜnh mµ lµ ®iÒu kiÖn giíi
h¹n ®éng. Trong tr-êng hîp nµy ng-êi ta ph¶i cho biÕt chuyÓn vÞ cña bÒ mÆt giíi
18
h¹n cña vËt thÓ.
Çc ph-¬ng ph¸p gi¶i bµi to¸n lý thuyÕt ®µn håi
NghiÖm t-¬ng thÝch cña çc ph-¬ng tr×nh ®· tr×nh bµy ë trªn ®-îc gi¶i b»ng
nhiÒu ph-¬ng ph¸p kh¸c nhau. Cã thÓ trong sè çc Èn sè c¬ b¶n cña bµi to¸n chän
s¸u thµnh phÇn øng suÊt x,y,z,xy,yz,zx. Çc thµnh phÇn nµy cÇn ph¶i tho¶
m·n nh÷ng ph-¬ng tr×nh c©n b»ng (2.3) vµ çc ®iÒu kiÖn (2.5) còng nh- hÖ
ph-¬ng tr×nh Bentra-Mittren nhËn ®-îc khi ®Æt çc thµnh phÇn biÕn d¹ng ®-îc
tÝnh theo ®Þnh luËt Hóc (2.4) vµo çc ®iÒu kiÖn t-¬ng thÝch (2.2).
NÕu nh- çc thµnh phÇn cña vÐc t¬ chuyÓn vÞ {f} ®-îc chän lµ çc
th«ng sè cÇn t×m cña bµi to¸n th× sau khi biÓu diÔn çc thµnh phÇn biÕn d¹ng
qua çc thµnh phÇn chuyÓn vÞ, gi¶i ph-¬ng tr×nh (2.4) vµ ®Æt kÕt qu¶ nhËn
®-îc vµo hÖ ph-¬ng tr×nh (2.3) ta nhËn ®-îc ph-¬ng tr×nh Lame:
ë'G  è  G 2 u  X  21  ì G/1  2ì á T T /x  0 ;
x
ë' G  è  G 2 v  Y  21  ì G/ 1  2ì á T .T /y  0 ; (2.6)

y
ë'G  è  G 2 w  Z  21  ì G/ 1  2ì  á T T /z  0 ;

z
trong ®ã: è  å x  å y  å z ; ë'  2 ì G/(1  2 ì )
Khi gi¶i hÖ ph-¬ng tr×nh (2.6) çc ®iÒu kiÖn biªn (2.5) cã thÓ biÓu diÔn qua
çc thµnh phÇn chuyÓn vÞ cña vÐc t¬ {f}. NghiÖm cña hÖ ph-¬ng tr×nh (2.6) khi
®iÒu kiÖn biªn ®éng hoÆc lµ ®iÒu kiÖn biªn tÜnh cã biÕn ®æi lµ nghiÖm cña bµi
to¸n lý thuyÕt ®µn håi theo chuyÓn vÞ (ph-¬ng ph¸p chuyÓn vÞ)
Khi gi¶i bµi to¸n x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i biÕn d¹ng - øng suÊt trong kh«ng gian
rÊt khã tÝch ph©n hÖ ph-¬ng tr×nh ®· nªu do tÝnh phøc t¹p vÒ h×nh d¹ng cña chi
tiÕt còng nh- ®iÒu kiÖn chÞu lùc. Trong tr-êng hîp nµy viÖc gi¶i hÖ ph-¬ng tr×nh
vi ph©n (vÝ dô ph-¬ng tr×nh dÉn nhiÖt) cã thÓ ®-îc thay b»ng bµi to¸n x¸c ®Þnh
çc hµm sè ®¶m b¶o ®iÓm cùc trÞ cña mét ®¹i l-îng tÝch ph©n nµo ®ã cã liªn quan
®Õn mét qu¸ tr×nh vËt lý x¸c ®Þnh vµ ®-îc gäi lµ phiÕn hµm.
PhiÕn hµm w phô thuéc vµo hµm sè f(x,y,z) ®-îc hiÓu lµ ®¹i l-îng chuyÓn vÞ
w[f(x, y, z )], nÕu nh- mçi hµm sè f cña cÊp nµo ®ã cña çc tham sè t-¬ng øng
víi mét gi¸ trÞ w x¸c ®Þnh.
Trong to¸n häc ng-êi ta gäi ph-¬ng ph¸p nµy lµ ph-¬ng ph¸p gi¶i gÇn ®óng
çc ph-¬ng tr×nh vi ph©n, nhê ph-¬ng ph¸p nµy nghiÖm cu¶ bµi to¸n cã thÓ ®-îc
biÓu diÔn d-íi d¹ng mét hÖ h÷u h¹n çc ph-¬ng tr×nh ®¹i sè. Khi sö dông ph-¬ng
ph¸p nµy cã thÓ nhËn ®-îc çc nghiÖm gÇn ®óng víi mét ®é chÝnh x¸c bÊt kú ®·
19
chän. Khi gi¶i bµi to¸n lý thuyÕt ®µn håi theo phiÕn hµm w, ng-êi ta ®-a ra kh¸i
niÖm thÕ n¨ng toµn phÇn cña hÖ thèng (chi tiÕt hoÆc mét c¬ cÊu):
 
W   0,5 óx å x  óy å y  ózåz  ôxy ã xy  ô yz ã yz  ôzx ãzx dV
V
-  Xu  Yv  Zw dV -  X v u  Y v u  Z v w dF (2.7)

V F
Trong ph-¬ng tr×nh (2.7) tÝch ph©n thø nhÊt vµ thø hai theo thÓ tÝch V biÓu
diÔn thÕ n¨ng t-¬ng øng víi biÕn d¹ng cña vËt thÓ vµ lùc thÓ tÝch, cßn tÝch ph©n
thø ba theo bÒ mÆt F lµ thÕ n¨ng cña çc lùc bÒ mÆt. ë çc ®iÒu kiÖn biªn tÜnh
hoÆc ®éng ®· cho (ngo¹i lùc, çc ®iÒu kiÖn liªn kÕt), çc thµnh phÇn u, v, w cña
vÐc t¬ chuyÓn vÞ gièng nh- ë tr¹ng th¸i c©n b»ng cña vËt thÓ, thÕ n¨ng cña vËt thÓ
lµ kh«ng ®æi, nghÜa lµ  W = 0.
Râ rµng lµ trÞ sè tÜnh cña phiÕn hµm ë tr¹ng th¸i c©n b»ng sÏ cã gi¸ trÞ nhá
nhÊt. TÝnh chÊt nµy ®-îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh trÞ sè cña hµm {f}, nghÜa lµ gi¶i bµi
to¸n ®Ó x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i øng suÊt-biÕn d¹ng cña chi tiÕt.
2.3. Tr¹ng th¸i nhiÖt cña ®éng c¬ vµ ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh
Çc chi tiÕt chÞu phô t¶i nhiÖt cña ®éng c¬ th-êng lµ nh÷ng chi tiÕt
cã h×nh d¹ng kÕt cÊu phøc t¹p vµ gi÷a çc phÇn cña chóng l¹i cã sù t¸c
dông t-¬ng hç vÒ nhiÖt, vÒ lùc vµ vÒ ®éng häc víi nhau.
Sù trao ®æi nhiÖt trªn bÒ mÆt çc chi tiÕt h×nh thµnh buång ch¸y lµ qu¸ tr×nh
rÊt phøc t¹p vµ ®Ó biÓu diÔn nã, thËm chÝ chØ lµ gÇn ®óng ng-êi ta ®· ph¶i sö dông
tÊt c¶ çc d¹ng cña ®iÒu kiÖn biªn. Ngoµi ra, khi ®éng c¬ lµm viÖc ë çc chÕ ®é
kh«ng æn ®Þnh (lµ chÕ ®é lµm viÖc ®Æc tr-ng nhÊt cña phÇn lín çc ®éng c¬ trong
qu¸ tr×nh sö dông) tr¹ng th¸i nhiÖt cña ®éng c¬ cßn thay ®æi theo thêi gian. Trong
tr-êng hîp nµy, bµi to¸n x¸c ®Þnh tr-êng nhiÖt ®é ë nh÷ng ®iÓm riªng biÖt cña vËt
thÓ theo thêi gian lµ bµi to¸n gi¶i ph-¬ng tr×nh truyÒn nhiÖt; khi çc tÝnh chÊt c¬-
nhiÖt cña vËt liÖu lµ h»ng sè cã thÓ biÓu diÔn d-íi d¹ng:
Q 1 T (2.8)
2T   ,
ë a ô
trong ®ã: T - nhiÖt ®é cña chi tiÕt ë ®iÓm kh¶o s¸t
 - hÖ sè dÉn nhiÖt cña vËt liÖu
a - hÖ sè dÉn nhiÖt ®é cña vËt liÖu.
 - thêi gian
Q- l-îng nhiÖt truyÒn cho chi tiÕt trong mét ®¬n vÞ thÓ tÝch vµ mét
20
®¬n vÞ thêi gian tõ nguån nhiÖt.
§Ó gi¶i ph-¬ng tr×nh (2.8) ng-êi ta sö dông ®iÒu kiÖn ban ®Çu vµ çc ®iÒu
kiÖn biªn. Theo ®iÒu kiÖn ban ®Çu, ng-êi ta cho quy luËt ph©n bè nhiÖt ®é ë thêi
®iÓm ban ®Çu  = 0 ë d¹ng:
TH = T(x, y, z, 0) (2.9)
Sù thay ®æi cña nhiÖt ®é cã ®Æc tÝnh dao ®éng chØ x¶y ra trªn çc líp bÒ mÆt
cña vËt liÖu chÕ t¹o chi tiÕt. Do ®ã, khi x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i nhiÖt cña çc chi tiÕt
chÞu phô t¶i nhiÖt ë çc chÕ ®é lµm viÖc æn ®Þnh, vÕ ph¶i cña ph-¬ng tr×nh (2.8)
b»ng 0 vµ ng-êi ta sö dông ph-¬ng tr×nh dÉn nhiÖt æn ®Þnh.
Q
2T  0 (2.10)
ë
Khi gi¶i bµi to¸n trao ®æi nhiÖt bªn trong xy lanh ®éng c¬ ng-êi ta th-êng
thay thÕ chÕ ®é trao ®æi nhiÖt kh«ng æn ®Þnh cã chu kú cña qu¸ tr×nh thùc b»ng
mét sè ®iÒu kiÖn æn ®Þnh. Çc th«ng sè ®Æc tr-ng cho çc ®iÒu kiÖn nµy ®-îc suy
ra tõ ®iÒu kiÖn c©n b»ng dßng nhiÖt côc bé kh«ng æn ®Þnh theo thêi gian trong
qu¸ tr×nh thùc vµ dßng nhiÖt côc bé trong qu¸ tr×nh gi¶ thiÕt. Çc ®iÒu kiÖn biªn
c¬ b¶n biÓu diÔn sù t-¬ng t¸c vÒ nhiÖt cña bÒ mÆt chi tiÕt vµ m«i tr-êng xung
quanh cã thÓ sö dông çc ®iÒu kiÖn biªn sau ®©y:
§iÒu kiÖn biªn lo¹i 1: sù ph©n bè cña nhiÖt ®é theo bÒ mÆt F hoÆc mét phÇn
cña bÒ mÆt cña chi tiÕt F1:
T = T(x, y, z) ....................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
...................................................................................................
(2.11)
trong ®ã T(x, y, z) lµ hµm nhiÖt ®é trªn bÒ mÆt vËt thÓ.
§iÒu kiÖn biªn lo¹i 2: MËt ®é cña dßng nhiÖt qo qua bÒ mÆt F hoÆc mét phÇn
cña bÒ mÆt F2:
ëTx, y, z 
q0 (x, y, z) = - (2.12)
n
trong ®ã n lµ ph¸p tuyÕn ngoµi tíi bÒ mÆt cña vËt thÓ t¹i ®iÓm cã çc to¹
®é x, y, z
§iÒu kiÖn biªn lo¹i 3: NhiÖt ®é cña m«i tr-êng xung quanh Tcp vµ quy luËt
trao ®æi nhiÖt gi÷a m«i tr-êng vµ bÒ mÆt F hoÆc mét phÇn bÒ mÆt F3:
- Tx, y, z 
=  (T-Tcp) (2-13)
n
trong ®ã  lµ hÖ sè truyÒn nhiÖt ®Õn bÒ mÆt chi tiÕt.
21
§iÒu kiÖn biªn lo¹i 4: Sù trao ®æi nhiÖt cña hÖ vËt thÓ x¶y ra theo quy luËt
dÉn nhiÖt.
Trong tr-êng hîp ®¬n gi¶n nhÊt, khi cã sù tiÕp xóc lý t-ëng gi÷a çc phÇn
hoÆc gi÷a çc líp vËt liÖu cña chi tiÕt phøc t¹p ta cã ph-¬ng tr×nh sau:
Ti
Ti = Ti+1 ; ë i  ë i 1 Ti 1/n  (2-14)
n
Ngoµi çc ®iÒu kiÖn biªn tuyÕn tÝnh cßn tån t¹i ®iÒu kiÖn biªn phi tuyÕn.
Trong tr-êng hîp nµy cÇn ph¶i x¸c ®Þnh çc ®iÒu kiÖn ®Æc tr-ng cho sù truyÒn
nhiÖt b»ng bøc x¹. Trong tr-êng hîp tæng qu¸t çc ph-¬ng tr×nh trao ®æi nhiÖt
trªn cã thÓ cã ®Æc tÝnh vÒ mÆt thêi gian.
Trong tr-êng hîp x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i øng suÊt biÕn d¹ng, bµi to¸n tÝch ph©n
ph-¬ng tr×nh dÉn nhiÖt (2.8) hoÆc lµ çc thµnh phÇn cña nã, vÒ mÆt to¸n häc
t-¬ng ®-¬ng víi bµi to¸n x¸c ®Þnh hµm sè T, ®¶m b¶o tÝnh æn ®Þnh cña phiÕn hµm
t-¬ng øng cã quan hÖ víi ph-¬ng tr×nh (2.8) víi çc ®iÒu kiÖn ®¬n trÞ cã d¹ng :
 ë  T 2  T  2 T 
 T   
2
  
ÖT              - T Q - cñ dV

V 2  x   y   z    ô 
  (2.15)

 
  q 0 TdF   T - Tcp 2 dF
F2 F 2
3
trong ®ã:  - khèi l-îng riªng

c- nhiÖt dung riªng cña vËt liÖu.
Mét trong nh÷ng -u ®iÓm cña çc ph-¬ng ph¸p gi¶i bµi to¸n dùa trªn c¬ së
cña çc nguyªn t¾c biÕn ph©n lµ ë chç cÊp cña biÓu thøc d-íi dÊu tÝch ph©n cña
phiÕn hµm (2.15) thÊp h¬n hai lÇn cÊp cña ph-¬ng tr×nh vi ph©n dÉn nhiÖt. Khi
gi¶i bµi to¸n cÇn ph¶i tiÕn hµnh viÖc ®¬n gi¶n ho¸ m« h×nh tÝnh to¸n mét çch
hîp lý. VÝ dô viÖc x¸c ®Þnh tr-êng nhiÖt ®é trong kh«ng gian ë mét vµi phÇn cña
mét sè chi tiÕt chÞu phô t¶i nhiÖt cã thÓ ®-a vÒ bµi to¸n hai chiÒu vµ trong mét vµi
tr-êng hîp lµ mét chiÒu.
Chóng ta h·y kh¶o s¸t mét tÊm ph¼ng (h×nh 2.2) cã chiÒu dÇy t ë çc ®iÒu
kiÖn trao ®æi nhiÖt ®· cho trªn bÒ mÆt cña çc líp phÝa trong Lj - Lm vµ líp phÝa
ngoµi Lm+1 còng nh- trªn bÒ mÆt Z =  0,5t. BÒ mÆt gi÷a cña tÊm n»m trong mÆt
ph¼ng XOY. Çc chØ sè 1, 2, J cã nhiÖt ®é cña m«i tr-êng Tcp, hÖ sè truyÒn nhiÖt
 vµ dßng nhiÖt qo t-¬ng øng víi çc bÒ mÆt Z= 0,5t, Z= -0,5t vµ bÒ mÆt ®-êng
viÒn Lj cña tÊm.
22
ViÖc gi¶m tham sè cña bµi to¸n ®-îc thùc hiÖn b»ng çch lÊy xÊp xØ sù ph©n
bè nhiÖt ®é theo chiÒu dÇy t b»ng mét ®a thøc so víi trôc z vu«ng gãc víi t©m cña
tÊm. §èi víi çc chi tiÕt cña ®éng c¬ theo kÕt qu¶ cña nhiÒu tÝnh to¸n vµ thùc
nghiÖm ®· chøng tá r»ng, ®Ó ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c chØ cÇn sö dông quy luËt ph©n
bè theo hµm bËc hai.
T= To + T1Z + T 2Z2, (2.16)
trong ®ã : To - nhiÖt ®é cña bÒ mÆt gi÷a cña tÊm lµ hµm cña çc to¹ ®é x, y;
T1, T2- hµm cña çc to¹ ®é x, y cÇn x¸c ®Þnh.
Sau khi ®Æt biÓu thøc (2.16) vµo ph-¬ng tr×nh vi ph©n (2.8), nh©n çc sè h¹ng
cuèi víi Zo = 1, Z, Z2 vµ tÝch ph©n x¸c ®Þnh theo Z tõ -0,5t ®Õn 0,5t chóng ta sÏ
nhËn ®-îc mét hÖ ba ph-¬ng tr×nh vi ph©n cÊp hai cña çc hµm sè T0, T1, T2.
HÖ ph-¬ng tr×nh nµy chØ chøa hai biÕn sè x vµ y. §Ó tiÕp tôc ®¬n gi¶n bµi
to¸n chóng ta ®Æt ph-¬ng tr×nh (2.16) vµo çc biÓu thøc cña ®iÒu kiÖn biªn (2.12)
vµ (2.13) vµ biÓu diÔn hµm sè T1 vµ T2 qua nhiÖt ®é T0 vµ çc th«ng sè trao ®æi
nhiÖt trªn çc bÒ mÆt Z =  0,5t. Cuèi cïng chóng ta nhËn ®-îc:
T1 = (U1 + Y1T0) / V1 ;
T2 = (U2 - Y2T0) / V2 ; (2-17)
trong ®ã :
Y1  Ùá 2 - á 1 ; Y2  ùá 2  á 1 ; ù  2ë  tá 1  / 2ë  tá 2 
4ë  tá1 
Ù ; U1  á1Tcp1 - Ùá2Tcp2 - q 01  Ùq 02 ;
(4ë  tá 2 )
U 2  ùá 2 T cp2  á 1 T cp1 - q 01 - ù q 02 ;
V1  ë1  Ù   0,5t Ùá 2  á 1 
V2  t  ë 1  ù  0,25t á1  ùá 2 
Trong tr-êng hîp nµy, ph-¬ng tr×nh vi ph©n (2.8) khi kh«ng cã nguån nhiÖt
bªn trong (Q=0) sÏ chuyÓn thµnh ph-¬ng tr×nh vi ph©n cÊp hai ®¹o hµm riªng ®èi
víi nhiÖt ®é t¹i gi÷a bÒ mÆt T 0.
 2 T 0  f 2 / ë T 0  f 1 / ë  1/a T0 (2.18)
ô
trong ®ã:

U 2 3t á 1  á 2   40 ë  3 á 1 T cp1  á 2 T cp2  3U 1 á 1 - á 2  3 q 01  q 02 
f1    ;
8V 2 2t 4V 1 2t
-
3 á 1  á 2  3Y 1 á 1 - á 2 1 Y 2 3t á 1  á 2   40 ë 
f2  
2t 4V 1 8V 2
-
§èi víi nh÷ng vËt thÓ h×nh trô (èng lãt xy lanh, th©n pÝt t«ng) cã ®èi xøng
chiÒu trôc, khi sö dông biÓu thøc (2.16) sù ph©n bè cña nhiÖt ®é T0' theo chiÒu
23
dµi ®-êng sinh x trªn bÒ mÆt gi÷a cã b¸n kÝnh r0 ®-îc biÓu diÔn b»ng ph-¬ng
tr×nh vi ph©n :
 2 T0' f 2' T0' f1' 1 T0'
   (2.19)
x 2 ë ë a ô
trong ®ã:
á1' Tcp' - Ù ' á '2 Tcp2
'
- q '01  Ù ' q '02 
f1'  f1  ë
r0 V1' 
;
ë á '2 Ù ' - á1' 

r0 V1' 
f 2'  f 2 
§Ó tÝnh çc gi¸ trÞ f 1' vµ f 2' cã thÓ sö dông biÓu thøc:
   k  0,5 t U 1 p 0, 25( t ' ) U 2 h 

f1'   
' ' 2 '

 F  V1' V2' 

f 2'
 ' '

' 2 ' 
   h - 0,5t Y1 p 0,25 t Y2 h 
   - 
 F  V1' V2' 
 

trong ®ã: k  d b á '2Tcp2
'
 
- q '02  d n á1' Tcp1
'

- q '01 ; p  á1' d n - á'2d b;
h  -á 1' d n - á '2 d b ; F  ðd 0 t ' ; t’ chiÒu dµy cña vËt h×nh trô; db,0,n ®-êng kÝnh
trong, ®-êng kÝnh trung b×nh vµ ®-êng kÝnh ngoµi cña h×nh trô;
Trong tr-êng hîp tæng qu¸t çc ph-¬ng tr×nh (2.18),(2.19) lµ çc ph-¬ng
tr×nh cã çc hÖ sè thay ®æi bëi v× çc trÞ sè f1 vµ f2 ngay c¶ ë bµi to¸n æn ®Þnh
còng phô thuéc vµo çc täa ®é x, y.
Çc phiÕn hµm t-¬ng øng víi çc ph-¬ng tr×nh (2.18) vµ (2.19) khi
ph©n bè nhiÖt ®é æn ®Þnh cã d¹ng:
 ë  T 2
 T 
2 
  
 - f1 T0 - 0,5f 2 T02 dxdy 
T0      0    0 
F
2  x   y   
  
áL
 q 0 L jT0 dS   2 T0 - Tcpj  dS;
j 2
S2 S3
   
 2 
ë   T 0'  f' 2
 T 0'   2   - f 1' T 0' - 2 T 0'  dV  (2.20)
 x  2
V   
 
24
' '
 q0T0dF  
á3' ' '
2
 2 T0 - Tcp3 dF
F2 F3
trong ®ã: F- miÒn tÝch ph©n, S- biªn cña miÒn tÝch ph©n, F2,S 2 vµ F3,S 3 t-¬ng
øng víi ®iÒu kiÖn biªn lo¹i 2 vµ lo¹i 3.
2.4. Chän chÕ ®é tÝnh to¸n.
Trong qu¸ tr×nh tÝnh to¸n dao ®éng vµ søc bÒn cña çc chi tiÕt m¸y cña ®éng
c¬ ®èt trong sù lùa chän chÕ ®é tÝnh to¸n sÏ ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn lùc qu¸n
tÝnh, lùc khÝ thÓ vµ m« men t¸c dông lªn çc chi tiÕt. Çc lo¹i phô t¶i ®iÓn h×nh
nh- lùc khÝ thÓ, lùc qu¸n tÝnh, néi lùc sinh ra do dao ®éng vµ do phô t¶i nhiÖt cña
®éng c¬ ®Òu lu«n lu«n thay ®æi vÒ trÞ sè vµ thêi gian t¸c dông. ViÖc tÝnh to¸n søc
bÒn th-êng ®-îc tiÕn hµnh ë chÕ ®é lµm viÖc æn ®Þnh cña ®éng c¬.
Tuy nhiªn trong nh÷ng tr-êng hîp riªng biÖt, sù ¶nh h-îng cña çc chÕ ®é
lµm viÖc kh«ng æn ®Þnh, tr¹ng th¸i nhiÖt, tr¹ng th¸i øng suÊt vµ biÕn d¹ng cña chi
tiÕt cã thÓ ®-îc tÝnh ®Õn khi lùa chän trÞ sè phô t¶i nhiÖt vµ phô t¶i c¬ häc t-¬ng
øng víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc thùc cña ®éng c¬ ë chÕ ®é kh«ng æn ®Þnh.
§èi víi tÊt c¶ çc lo¹i ®éng c¬ ®èt trong, viÖc tÝnh to¸n tr¹ng th¸i nhiÖt tr¹ng
th¸i øng suÊt vµ biÕn d¹ng th-êng ®-îc b¾t ®Çu tõ chÕ ®é c«ng suÊt ®Þnh møc.
NeN øng víi sè vßng quay nN (h×nh2.3). ë chÕ ®é lµm viÖc nµy nhiÖt ®é cña çc
chi tiÕt m¸y chÞu phô t¶i nhiÖt lín th-êng ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt, ®Æc biÖt lµ ®èi víi
çc ®éng c¬ t¨ng ¸p. ChÕ ®é tÝnh to¸n thø hai th-êng ®-îc ¸p dông cho çc ®éng
c¬ kh«ng t¨ng ¸p, ®ã lµ chÕ ®é øng víi m« men xo¾n lín nhÊt cña ®éng c¬ Memax.
Trong tr-êng hîp nµy, khi tèc ®é quay cña trôc khuûu nM = ( 0,5  0,7) nN, lùc
khÝ thÓ ë bªn trong xy lanh sÏ cã gi¸ trÞ lín nhÊt. Khi tÝnh to¸n ng-êi ta coi ¸p
suÊt cña lùc khÝ thÓ lín nhÊt p zmax ph¸t sinh t¹i ®iÓm chÕt trªn, nghÜa lµ khi gãc
quay cña khuûu trôc  =00. CÇn nhí r»ng ë chÕ ®é nµy, lùc qu¸n tÝnh cã gi¸ trÞ
nhá h¬n ë chÕ ®é c«ng suÊt ®Þnh møc vµ th-êng ®-îc bá qua.
§èi víi ®éng c¬ ®èt ch¸y c-ìng bøc vµ nh÷ng ®éng c¬ diesel cao tèc ng-êi
ta cßn tiÕn hµnh tÝnh to¸n kiÓm tra ë chÕ ®é hµnh tr×nh kh«ng t¶i t-¬ng øng víi sè
vßng quay lín nhÊt cho phÐp cña trôc khuûu ®-îc h¹n chÕ bëi bé h¹n chÕ tèc ®é
hoÆc bé ®iÒu tèc. Khi cã bé h¹n chÕ tèc ®é, sè vßng quay lín nhÊt cña trôc khuûu
®èi víi ®éng c¬ ®èt ch¸y c-ìng bøc nmax = (1,05  1,10) nN, ®èi víi ®éng c¬ diesel
25
nmax = (1,05  1,07) nN. Khi kh«ng cã bé h¹n chÕ tèc ®é, cã thÓ chän nmax lín h¬n
40  50% so víi sè vßng quay ®Þnh møc.
Nemax
Nemax Ne
Ne Ne
Pz Pz Pz
Me Me
Pz Ne
Memax Memax
Me Me
0 n min nM nN n®t n max nvu 0 nmin n M n N nmax

n ®t
a) b)
H×nh 2.3. §-êng ®Æc tÝnh ngoµi cña ®éng c¬
a) ®éng c¬ x¨ng; b) ®éng c¬ diesel
2.5. Kh¸i niÖm vÒ hÖ sè an toµn trong tÝnh to¸n søc bÒn

khi chÞu t¶i träng thay ®æi.
Çc chi tiÕt m¸y quan träng cña ®éng c¬ ®èt trong th-êng bÞ háng do mái khi
chÞu t¸c dông cña t¶i träng thay ®æi.
Nh- chóng ta ®· biÕt, øng suÊt lín nhÊt mµ vËt liÖu cã thÓ chÞu ®ùng ®-îc mµ
kh«ng bÞ h- háng sau mét sè chu kú t¸c dông quy ®Þnh (th-êng sau 107 chu kú)
®-îc gäi lµ giíi h¹n mái. PhÇn lín çc vËt liÖu sau khi chÞu t¸c dông cña 107 chu
kú, çc trÞ sè max vµ max kh«ng thay ®æi trÞ sè n÷a.
Thùc nghiÖm chøng tá r»ng gi÷a giíi h¹n mái -1 vµ -1 cña chu kú ®èi
xøng (khi chÞu uèn vµ chÞu xo¾n) vµ giíi h¹n bÒn chèng kÐo b cã quan hÖ víi
nhau nh- sau:
§èi víi thÐp cã giíi h¹n bÒn b =400  1500 MPa, -1= (0,45  0,5) b
§èi víi thÐp ®óc vµ gang -1 = 0,4b. §èi víi hîp kim mÇu giíi h¹n mái thay
®æi trong mét kho¶ng rÊt réng -1 = (0,25  0,5) b.
Biªn ®é cña øng suÊt ph¸p tuyÕn  a , cña øng suÊt tiÕp tuyÕn  a còng nh- øng
suÊt trung b×nh  m ,  m ®-îc x¸c ®Þng b»ng çc c«ng thøc sau:
26
ó - ó min ô -ô
ó a  max ; ôa  max min
2 2
ó  ómin ô  ô min
ó m  max ; ôm  max
2 2
Do ®ã:
ó max  ó m  ó min
ô max  ô m  ô min
Tû sè gi÷a øng suÊt nhá nhÊt vµ øng suÊt lín nhÊt cña chu tr×nh
®-îc gäi lµ hÖ sè kh«ng ®èi xøng cña chu tr×nh
ómin ô
r= hoÆc r = min
ómax ô max
Tõ ®-êng cong biÓu diÔn giíi h¹n mái (h×nh 2.4) hay ®-êng cong ®¬n gi¶n
biÓu thÞ giíi h¹n mái (h×nh 2.5) ta thÊy giíi h¹n mái trong khu vùc tõ A-C trªn
®-êng cong ®Òu cã trÞ sè nhá h¬n giíi h¹n ch¶y ó T .
Trong khu vùc nµy dïng giíi h¹n mái ó r t-îng tr-ng cho søc bÒn.
max C D max
B C D
B
0
A
0
A
T
max
T
450 G
max
-1
-1
G
m E m
0/2 m m
-1
0/2
-1
K T
K T
H×nh 2.4. §-êng cong giíi h¹n mái H×nh 2.5. §-êng cong giíi h¹n mái ®¬n gi¶n
Trªn ®o¹n CD, søc bÒn cña chi tiÕt phô thuéc vµo gi¸ trÞ cña giíi h¹n ch¶y
 T . V× vËy khu vùc phÝa bªn tr¸i OC lµ khu vùc mái, cßn khu vùc phÝa bªn ph¶i
lµ khu vùc biÕn d¹ng dÎo. §o¹n OA vµ OK biÓu thÞ giíi h¹n mái cña chu tr×nh
®èi xøng  1 ; ®o¹n EB biÓu thÞ giíi h¹n mái trong chu tr×nh m¹ch ®éng  0 .
Çc ®-êng cong giíi h¹n mái ë trªn cã thÓ vÏ ®-îc khi biÕt çc th«ng sè -1,
27
0 vµ T (hoÆc -1, 0, T). Khi phô t¶i t¸c dông lªn çc chi tiÕt m¸y lu«n lu«n thay
®æi chiÒu vµ trÞ sè, søc bÒn cña chi tiÕt m¸y chÞu ¶nh h-ëng cña rÊt nhiÒu nh©n tè
nh-: tÝnh chÊt t¸c dông cña lùc biÓu hiÖn qua hÖ sè kh«ng ®èi xøng cña chu tr×nh
dao ®éng, sù tËp trung øng suÊt, kÝch th-íc tuyÖt ®èi cña chi tiÕt m¸y, chÊt l-îng
gia c«ng bÒ mÆt chi tiÕt.v.v.
§Ó kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña hiÖn t-îng tËp trung øng suÊt ng-êi ta th-êng dïng
hÖ sè tËp trung øng suÊt K vµ K, trong ®ã:
ó ô
Kó  -1 ; Kô  -1 ,
ó -1K ô -1K
trong ®ã:  1K vµ  1 K lµ giíi h¹n mái cña vËt liÖu khi cã tËp trung øng suÊt;
 1 vµ  1 lµ giíi h¹n mái cña vËt liÖu khi kh«ng cã tËp trung øng suÊt.
K vµ K cã quan hÖ gÇn ®óng nh- sau: K=(0,40,6)K.
M 1
2
0,8
3
4
0,6
6
0,4
6 10 20 40 60 100 d, mm
H×nh 2.6. Quan hÖ gi÷a hÖ sè kÝch th-íc  m vµ kÝch th-íc cña trôc ®èi víi çc
tr¹ng th¸i kh¸c nhau.
1- trôc b»ng thÐp çc bon mµi bãng, kh«ng cã øng suÊt tËp trung; 2- trôc
b»ng thÐp çc bon mµi hoÆc tiÖn l¸ng kh«ng cã øng suÊt tËp trung; 3- trôc b»ng
thÐp hîp kim mµi rÊt bãng, kh«ng cã øng suÊt tËp trung; 4- trôc b»ng thÐp hîp
kim mµi hoÆc tiÖn l¸ng, kh«ng cã øng suÊt tËp trung; 5- trôc b»ng thÐp khi cã øng
suÊt tËp trung nhá; 6- trôc b»ng thÐp khi cã øng suÊt tËp trung lín.
§Ó kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña kÝch th-íc tuyÖt ®èi cña chi tiÕt m¸y ®Õn søc bÒn
chèng mái, ng-êi ta dïng hÖ sè kÝch th-íc å m (hay cßn ®-îc gäi lµ nh©n tè
tû lÖ). HÖ sè kÝch th-íc å m lµ tØ sè gi÷a giíi h¹n mái cña chi tiÕt so víi giíi h¹n
mái cña mÉu thö trong phßng thÝ nghiÖm. Quan hÖ cña hÖ sè kÝch th-íc vµ kÝch
th-íc cña tiÕt diÖn cña trôc b»ng thÐp ®-îc giíi thiÖu trªn h×nh (2.6).
§Ó kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña tr¹ng th¸i bÒ mÆt chi tiÕt ®èi víi søc bÒn chèng
28
mái ng-êi ta dïng hÖ sè tr¹ng th¸i bÒ mÆt n (nh©n tè c«ng nghÖ). HÖ sè
tr¹ng th¸i bÒ mÆt lµ tØ sè giíi h¹n mái cña chi tiÕt thùc so víi giíi h¹n mái
cña chi tiÕt mÉu ®-îc mµi bãng trong phßng thÝ nghiÖm.
ó -1n
Do ®ã: å n 
ó -1
TrÞ sè cña hÖ sè tr¹ng th¸i bÒ mÆt øng víi çc ph-¬ng ph¸p gia c«ng kh¸c
nhau thay ®æi trong kho¶ng 0,6  1,10.
§èi víi bÒ mÆt ®-îc ®¸nh bãng å n  1,10 ; ®èi víi bÒ mÆt çn kh«ng gia c«ng
å n  0,6 , bÒ mÆt ®-îc mµi (mÉu thö) å n  1,0 .
NÕu kÓ ®Õn ¶nh h-ëng cña çc nh©n tè tËp trung øng suÊt, nh©n tè tû lÖ vµ
nh©n tè c«ng nghÖ th× øng suÊt cùc ®¹i ®-îc tÝnh theo c«ng thøc:
Kó Kô
ó max  óa  óm ô max  ôa  ôm
å m .å n å m .å n
Trong thùc tÕ, khi tÝnh to¸n søc bÒn chi tiÕt m¸y ng-êi ta chØ xÐt ®Õn ¶nh
h-ëng cña øng suÊt tËp trung vµ kÝch th-íc tuyÖt ®èi cña chi tiÕt m¸y. ¶nh h-ëng
cña tr¹ng th¸i bÒ mÆt chi tiÕt th-êng chØ xÐt ®Õn ë khu vùc ngoµi ph¹m vi ¶nh
h-ëng cña øng suÊt tËp trung.
C D
A
A 


 



K’
K
H×nh 2.7. §-êng cong giíi h¹n mái khi cã øng suÊt tËp trung
Trong tr-êng hîp kÓ ®Õn çc nh©n tè ¶nh h-ëng tíi søc bÒn chèng mái cña
chi tiÕt, ®-êng giíi h¹n mái thay ®æi nh- trªn h×nh (2.7). Giíi h¹n mái trong khu
Kó
vùc mái gi¶m ®i lÇn nh-ng øng suÊt cùc ®¹i t¨ng lªn ®Õn giíi h¹n ch¶y khi
å må n
cã øng suÊt tËp trung TK. Theo ®Þnh nghÜa, hÖ sè an toµn n ó lµ tØ sè gi÷a øng suÊt
29
cùc ®¹i x¸c ®Þnh b»ng ®-êng cong giíi h¹n mái (h×nh 2.4) ó max r vµ øng suÊt cùc
®¹i cña chi tiÕt m¸y:
ó ór ór
n ó  maxr   (2.21)
ó max Kó ó ó a  ó m
óm  a
ånåm
Kó
trong ®ã:  ó 
å m .å n
§èi víi øng suÊt c¾t, hÖ sè an toµn còng tÝnh theo c«ng thøc t-¬ng tù:
ô ôr ôr
n ô  maxr   (2.22)
ô max Kô  ôa  ô m
ôa  ô m
åmån
kô
trong ®ã:   
å m .å n
NÕu biÕt ®-îc ó -1 , ó 0 , ó T vµ ô -1 , ô 0 , ô T ta cã thÓ c¨n cø vµo ®-êng cong giíi
h¹n mái ®Ó tÝnh hÖ sè an toµn (dïng ó -1 vµ ó 0 thay cho ó max r vµ ô -1 , ô 0 thay cho
ô max r ). Tõ h×nh trªn ta cã:
ó0 - ó-1 ómaxr - ó -1

ó0 ómr
2
trong ®ã  mr lµ øng suÊt trung b×nh x¸c ®Þnh b»ng ®-êng cong giíi h¹n
mái, do ®ã:
ó -ó
ó maxr  ó1  2ó mr 0 - 1  ó -1  ó mr 1 - ø ó  (2.23)
ó0
2 1   0
trong ®ã:  
0
T-¬ng tù nh- quan hÖ (2.21) ta cã thÓ suy ra quan hÖ øng suÊt trung b×nh
ó mr  n r .ó m (2.24)
Khi thay (2.24) vµo (2.23) råi thay vµo (2.21) ta cã :
 K 
ó - 1  n r ó m 1 - ø ó   n r  ó m  ó .ó a 
 åó 
do ®ã: .....................................................................................
.....................................................................................................
ó -1
nó  .....................................................................
ó ó a  ø ó .ó m
30
.....................................................................................................
.....................................................................................................
(2.25)
§èi víi øng suÊt c¾t ta còng cã c«ng thøc t-¬ng tù:
ô -1
nô  (2.26)
 ô  a  ø ô .ô m
trong ®ã: .................................................................................
.....................................................................................................
2ô -1 - ô 0
øô 
ô0
Çc trÞ sè   (uèn vµ kÐo ),   (xo¾n) vµ k  , k  tra theo b¶ng 1
B¶ng 2.1
Quan hÖ gi÷a hÖ sè  vµ giíi h¹n bÒn chèng kÐo  b cña thÐp

 b MN / m 2   b (uèn vµ kÐo)   (xo¾n)
350  550 0 0
550  750 0,05 0
750  1000 0,10 0,05
1000  1200 0,20 0,10
1200  1400 0,25 0,15
Çc trÞ sè k  vµ k  tra theo b¶ng 2.2
B¶ng 2.2
TrÞ sè cña hÖ sè øng suÊt tËp trung k  vµ k  cña çc lo¹i thÐp
HÖ sè øng suÊt tËp trung k k
1. Trôc cã r·nh then b¸n nguyÖt, khi tØ sè b¸n kÝnh cña r·nh
then so víi ®-êng kÝnh cña trôc b»ng:
0,1 2,0 -
0,5 1,6 -
1,0 1,2 -
2,0 1,1 -
2. Khi cã gãc l-în, khi tû sè gi÷a b¸n kÝnh gãc l-în so víi
®-êng kÝnh cña trôc b»ng: 0,02 2,0 1,8
0,05 1,75 1,5
0,10 1,50 1,2
0,20 1,20 1,1
0,50 1,10 -
31
3. Khi gãc qu¸ ®é tõ tiÕt diÖn lín sang tiÕt diÖn nhá lµ gãc
vu«ng 2,0 -
4. Khi cã r·nh h×nh ch÷ V trªn trôc 3,0 -
5. Cã ren (ren hÖ mÐt) 3  4,5 -
6. Trôc cã lç, tØ sè gi÷a ®-êng kÝnh lç vµ ®-êng kÝnh trôc tõ
0,1  0,3 2,0 1,8  2,0
7. Khi trªn mÆt gia c«ng cã vÕt x-íc cña dao tiÖn 1,20 -
8. Trôc cã r·nh then - 1,6  2.0
§èi víi khu vùc mµ søc bÒn ®-îc ®Æc tr-ng b»ng giíi h¹n ch¶y ó ô , ®èi víi
chu tr×nh øng suÊt kh«ng ®èi xøng bÊt kú ta cã:
óT
nó  ; (2.27)
óa  óm
vµ ®èi víi øng suÊt tiÕp tuyÕn:
ôT
nô  ; (2.28)
ôa  ôm
Khi cã tr¹ng th¸i øng suÊt phøc t¹p, hÖ sè an toµn tæng hîp ®-îc tÝnh theo
c«ng thøc:
n ó .n ô
nÓ  (2.29)
n 2ó  n 2ô
2.6. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña çc chi tiÕt
chÞu phô t¶i nhiÖt cña ®éng c¬.
PhÇn lín çc h- háng trong çc chi tiÕt chÞu phô t¶i nhiÖt cña ®éng
c¬ th-êng b¾t ®Çu ë khu vùc mµ ë ®ã biÕn d¹ng nhiÖt bÞ giíi h¹n (h¹n
chÕ) vµ còng chÝnh lµ vïng cã øng suÊt tËp trung lín nhÊt. Song khi ®ã
kh«ng cã nh÷ng ®Êu hiÖu ®Æc tr-ng cña sù ph¸ háng v× mái c¬ häc. Sù
h- háng cña çc chi tiÕt t¹o ra buång ch¸y ®éng c¬ còng kh«ng thÓ gi¶i
thÝch b»ng sù t¸c dông tøc thêi hoÆc lµ trong mét thêi gian ng¾n cña
phô t¶i nhiÖt. Sù h- háng nµy kh«ng ph¶i xuÊt hiÖn mét çch tøc thêi
mµ th-êng x¶y ra sau mét thêi gian dµi lµm viÖc cña ®éng c¬ (th-êng
sau hµng ngh×n giê). Sù thay ®æi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt trong mét chu tr×nh
c«ng t¸c còng kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn tíi h- háng cña chi
tiÕt. Sù dao ®éng nhiÖt ®é cña nh÷ng líp phÝa ngoµi lµm gi¶m ®¸ng kÓ
tuæi thä cña chi tiÕt m¸y. Song sù dao ®éng nµy vµ cïng víi nã lµ øng
suÊt nhiÖt th-êng cã gi¸ trÞ kh«ng lín vµ t¾t rÊt nhanh khi t¸ch khái líp
32
bÒ mÆt. Ngoµi ra sè l-îng chu tr×nh lµm viÖc mµ ®éng c¬ cã thÓ thùc
hiÖn ®-îc cho ®Õn khi bÞ ph¸ háng lµ rÊt lín, v× vËy nÕu nh- sù thay ®æi
cã chu kú cña ¸p suÊt lµ nguyªn nh©n g©y ra h- háng th× sù h- háng sÏ
ph¶i x¶y ra sím h¬n rÊt nhiÒu. NÕu nh- sè chu tr×nh lµm viÖc cña ®éng
c¬ sau mét thêi gian lµm viÖc lµ rÊt lín th× sè chu tr×nh g¾n liÒn víi sù
thay ®æi ®¸ng kÓ chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬, bao gåm c¶ viÖc khëi
®éng ®éng c¬ vµ dõng ®éng c¬ lµ nhá h¬n vµ chØ kho¶ng hµng ngh×n
hoÆc chôc ngh×n chu tr×nh. Nh÷ng chu tr×nh nµy g¾n liÒn víi sù thay ®æi
®¸ng kÓ tr¹ng Tth¸i
max nhiÖt cña çc chi tiÕt chÞu phô t¶i nhiÖt- sù thay ®æi
cã tÝnh chÊt vÜ m«, kh¸c h¼n víi sù thay ®æi nhiÖt vi m« trªn nh÷ng líp
bÒ mÆt cña chi tiÕt trong kho¶ng thêi gian cña mét chu tr×nh lµm viÖc.
Khi cã sù thay ®æi nhiÖt cã tÝnh chÊt vÜ m«, sù mái v× nhiÖt kh¸c víi sù
mái c¬ häc th«ng th-êng lµ ë chç nã cã biªn ®é biÕn d¹ng rÊt lín vµ sè
chu kú ph¸ háng nhá h¬n. Nh÷ng phÇn nãng h¬n cña chi tiÕt sÏ cã øng
suÊt lín vµ hÊp thô sù biÕn d¹ng cña nh÷ng phÇn cã nhiÖt ®é thÊp h¬n
vµ cã giíi h¹n ch¶y cao h¬n. Trong sè çc d¹ng mái v× nhiÖt th× d¹ng
mái v× nhiÖt th-êng gÆp nhÊt lµ d¹ng mái cã chu tr×nh biÕn thiªn cña
nhiÖt ®é theo kiÓu h×nh r¨ng c-a (h×nh2.8)
Tmin
ö 
H×nh 2.8. Sù thay ®æi cã tÝnh chÊt chu kú cña nhiÖt ®é dÉn tíi sù mái v× nhiÖt.
Quan hÖ gi÷a sè chu kú ph¸ huû Nf vµ trÞ sè biÕn d¹ng dÎo  d sau mét chu
kú ®-îc biÓu diÔn b»ng c«ng thøc thùc nghiÖm cña Mens¬n - Kophin:
Äå d .N Kf  C (2.30)
trong ®ã: K, C lµ nh÷ng h»ng sè ®Æc tr-ng cho vËt liÖu. §èi víi vËt liÖu cã ®é
 1 
dÎo ®ñ lín K = 0,5 vµ C = 0,5ln   , trong ®ã  lµ ®é co th¾t tiÕt diÖn ngang
1   
cña vËt liÖu khi chÞu kÐo ®øt.
Çc chi tiÕt cña ®éng c¬ c-êng ho¸ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn t¶i träng thay
33
®æi víi sù gi÷ nhiÖt ë nhiÖt ®é cao cña chu tr×nh (h×nh 2.9)
Tmax âûä
Tmin
ö 
H×nh 2.9. Sù thay ®æi cña nhiÖt ®é víi sù gi÷ nhiÖt ë phÇn cã nhiÖt ®é cao
cña chu tr×nh.
Khi t¨ng thêi gian gi÷ nhiÖt ë nhiÖt ®é cao  n th× sè chu kú ph¸ huû Nf sÏ
gi¶m xuèng rÊt nhanh. §iÒu nµy cã quan hÖ víi qu¸ tr×nh diÔn ra sù tõ biÕn cña
vËt liÖu trong khu vùc cã nhiÖt ®é cao cña chu tr×nh, th-êng x¶y ra do kÕt qu¶ cña
sù tÝch tho¸t cña øng suÊt nÐn khi chÞu nhiÖt ®èi víi øng suÊt kÐo d-. Trong
tr-êng hîp tæng qu¸t cã thÓ viÕt ®iÒu kiÖn ph¸ huû nh- sau:
dm  dt  1 (2.31)
trong ®ã dm,d t t-¬ng øng víi h- háng v× mái vµ h- háng khi chÞu t¶i
träng tÜnh.
Cã rÊt nhiÒu çc quan hÖ kh¸c nhau ®Ó biÓu diÔn çc thµnh phÇn chøa trong
ph-¬ng tr×nh (2.31) phï hîp víi gi¶ thuyÕt tuyÕn tÝnh cña tæng çc h- háng. ViÖc
x¸c ®Þnh çc thµnh phÇn trong ph-¬ng tr×nh (2.31) khi cã tÝnh ®Õn ®éng häc biÕn
d¹ng cña vËt liÖu khi chi tiÕt lµm viÖc lµ ph-¬ng ph¸p chÝnh x¸c h¬n c¶. Song ®Ó
thùc hiÖn ®-îc ph-¬ng ph¸p nµy cÇn ph¶i tiÕn hµnh mét khèi l-îng tÝnh to¸n rÊt
lín, ®Æc biÖt lµ trong khu vùc tõ biÕn kh«ng æn ®Þnh.
Ph-¬ng tr×nh (2.31) cã thÓ viÕt ë d¹ng gÇn ®óng nh- sau :
N Nô ct .î
 1 (2.32)
Nf å tb 
trong ®ã: N - sè chu kú lµm viÖc tr-íc khi bÞ ph¸ huû.
då tb
î - tèc ®é tõ biÕn, î 
dô
ô ct - thêi gian cña mét chu kú lµm viÖc
å tb  - ®é biÕn d¹ng tõ biÕn cho phÐp cña vËt liÖu.
Khi cã sù gi¶m t¸c dông cña øng suÊt nhiÖt, thµnh phÇn h- háng tÜnh cã thÓ
34
x¸c ®Þnh b»ng tØ sè cña øng suÊt kÐo d- ó kd vµ øng suÊt tíi h¹n ó th cña vËt liÖu
trong ®iÒu kiÖn lµm viÖc cho tr-íc, nghÜa lµ:
ó kd
dt  ; (2.33)
ó th
trong ®ã ó th lµ giíi h¹n bÒn cña vËt liÖu khi chÞu kÐo. Trong tr-êng hîp nµy
®iÒu kiÖn ph¸ huû ®-îc viÕt d-íi d¹ng:
N ó kd
 1 (2.34)
N f ó th
§Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña chi tiÕt trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i träng thay
®æi cã chu kú vµ chÞu nhiÖt ®é cao cÇn ph¶i ®-a vµo çc ph-¬ng tr×nh (2.32) vµ
(2.34) çc hÖ sè an toµn theo sè chu tr×nh nN vµ theo t¶i träng tÜnh nt .
Nf
Khi ®ã thay v× gi¸ trÞ Nf trong biÓu thøc (2.34) ng-êi ta sÏ tÝnh n f   . TrÞ
nN
sè n N khi tÝnh to¸n th-êng chän b»ng 10. Së dÜ ph¶i chän n N cã gi¸ trÞ lín lµ do
tÝnh chÊt qu¸ phøc t¹p cña qu¸ tr×nh biÕn d¹ng cña vËt liÖu chi tiÕt vµ chóng ta ®·
dïng rÊt nhiÒu gi¶ thiÕt khi x©y dùng çc ph-¬ng tr×nh (2.31)  (2.34). §Ó ®¶m
b¶o kh¶ n¨ng lµm viÖc cña çc chi tiÕt, vÕ tr¸i cña ph-¬ng tr×nh (2.32) vµ (2.34)
kh«ng ®-îc lín h¬n 1.
35
Ch-¬ng 3
Nhãm pÝt t«ng
Nhãm pÝt t«ng gåm cã pÝt t«ng, chèt pÝt t«ng, xÐc m¨ng khÝ, xÐc m¨ng dÇu,
çc chi tiÕt h·m chèt pÝt t«ng (nót h·m, vßng h·m lß xo hoÆc bu l«ng h·m).
Trong ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ ®éng c¬ tµu thñy, ngoµi nh÷ng chi tiÕt trªn, cßn cã thÓ
cã thªm guèc tr-ît vµ çn pÝt t«ng. Ngoµi ra, ®èi víi pÝt t«ng kiÓu tæ hîp, sÏ cã
thªm çc côm vµ çc chi tiÕt cè ®Þnh mèi l¾p ghÐp (vÝ dô kiÓu pÝt t«ng tæ hîp cã
bè trÝ khoang chøa dÇu b«i tr¬n víi môc ®Ých t¨ng c-êng lµm m¸t phÇn ®Ønh vµ
lo¹i pÝt t«ng cã bè trÝ c¬ cÊu tù ®éng thay ®æi tû sè nÐn trong phÇn ®Çu pÝt t«ng).
3.1. C¬ së thiÕt kÕ pÝt t«ng cña ®éng c¬.

Môc ®Ých cuèi cïng cña nhµ thiÕt kÕ lµ t¹o ra ®-îc mét s¶n phÈm tèt, ®¸p
øng nh÷ng ®ßi hái cña ng-êi sö dông. PÝt t«ng lµ chi tiÕt quan träng trong ®éng
c¬ bëi vËy nã ph¶i cã ®é tin cËy lµm viÖc vµ ®é bÒn (tuæi thä) cao, ®¶m b¶o th¸o
l¾p, b¶o d-ìng vµ thay thÕ dÔ dµng còng nh- c«ng tæn hao ma s¸t thÊp. §Ó ®¹t
môc ®Ých Êy, nhµ thiÕt kÕ ph¶i dùa trªn ba nhãm c¬ së sau:
+ Çc ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña pÝt t«ng,
+ Çc yªu cÇu ®Æt ra ®èi víi pÝt t«ng,
+ Kh¶ n¨ng ®¸p øng vÒ mÆt vËt liÖu vµ c«ng nghÖ chÕ t¹o.
Trªn c¬ së ®ã, kÕt hîp víi chøc n¨ng cña pÝt t«ng vµ kÕt qu¶ thùc nghiÖm ®èi
víi çc lo¹i pÝt t«ng t-¬ng tù, ng-êi thiÕt sÏ cho ra ®êi b¶n vÏ kÕt cÊu pÝt t«ng.
3.1.1. NhiÖm vô cña pÝt t«ng.
- Cïng víi n¾p xy lanh, (lãt) xy lanh vµ nh÷ng chi tiÕt kh¸c nh- xÐc m¨ng,
xu p¸p ®¶m b¶o bao kÝn, t¹o khoang c«ng t¸c cho xy lanh ®éng c¬.
- Cïng víi (lãt) xy lanh, t¹o sù thay ®æi thÓ tÝch cña khoang c«ng t¸c ®Ó thùc
hiÖn viÖc trao ®æi khÝ c-ìng bøc ®èi víi chu tr×nh thùc trong xy lanh.
- TiÕp nhËn lùc khÝ thÓ, truyÒn qua thanh truyÒn lµm quay trôc khuûu, nghÜa
lµ tiÕp nhËn c«ng d·n në cña hçn hîp khÝ ch¸y vµ truyÒn ra ngoµi xy lanh d-íi
d¹ng c«ng c¬ häc. Trong çc hµnh tr×nh tiªu tèn c«ng nh- n¹p, th¶i c-ìng bøc,
nÐn, th× pÝt t«ng l¹i truyÒn c«ng theo h-íng ng-îc l¹i. Khi lµm viÖc, pÝt t«ng tËp
trung lùc khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn thµnh lùc tæng råi
36
truyÒn cho thµnh v¸ch xy lanh vµ thanh truyÒn (nÕu pÝt t«ng cã kÕt cÊu çn-
guèc tr-ît th× lùc chØ ®-îc truyÒn cho çn pÝt t«ng mµ th«i).
- §èi víi ®éng c¬ hai kú, pÝt t«ng cßn ®ãng vai trß van tr-ît ®Ó ®ãng më cöa
n¹p, cöa th¶i vµ cã t¸c dông dÉn h-íng dßng khÝ.
- Trong mét sè ®éng c¬ t¨ng ¸p, pÝt t«ng cã thÓ kiªm lu«n vai trß cña c¬ cÊu
tù ®éng thay ®æi tû sè nÐn (nÕu cã).
- Ngoµi ra, nh- mét sù b¾t buéc, pÝt t«ng lu«n nhËn nhiÖt cña hçn hîp ch¸y vµ
truyÒn cho thµnh v¸ch xy lanh (trùc tiÕp vµ th«ng qua çc xÐc m¨ng).
- §èi víi ®éng c¬ diesel dïng buång ch¸y thèng nhÊt, ®Ønh pÝt t«ng chøa
buång ch¸y, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh bay h¬i vµ hoµ trén nhiªn
liÖu th«ng qua viÖc sÊy nãng kh«ng khÝ n¹p vµ mµng nhiªn liÖu b¸m trªn
thµnh v¸ch buång ch¸y.
3.1.2. §iÒu kiÖn lµm viÖc cña pÝt t«ng.
PÝt t«ng lµ mét trong nh÷ng chi tiÕt quan träng nhÊt cña ®éng c¬ vµ ph¶i lµm
viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nÒ.
Khi lµm viÖc, pÝt t«ng chÞu t¸c dông cña lùc khÝ thÓ, lùc qu¸n tÝnh, lùc ma
s¸t g©y mµi mßn vµ nhiÖt ®é cao. Mét ®Æc ®iÓm næi bËt vÒ t×nh tr¹ng chÞu lùc cña
pÝt t«ng lµ phô t¶i c¬ häc vµ phô t¶i nhiÖt ®Òu thay ®æi víi tÇn sè cao, phô t¶i c¬
häc g©y nªn hiÖn t-îng va ®Ëp trong ®iÒu kiÖn lµm m¸t vµ b«i tr¬n khã kh¨n, g©y
d·n në nhiÖt vµ biÕn d¹ng. Sù biÕn d¹ng do phô t¶i c¬ häc vµ phô t¶i nhiÖt ®i kÌm
víi sù suy gi¶m çc tÝnh chÊt c¬ lý cña vËt liÖu vµ cµng lµm xÊu ®i ®iÒu kiÖn lµm
viÖc cña pÝt t«ng. D-íi ®©y sÏ lÇn l-ît xem xÐt çc ®iÒu kiÖn ®ã.
3.1.2.1. Phô t¶i c¬ häc.
Phô t¶i c¬ häc do lùc ¸p suÊt khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh
tiÕn g©y nªn. Ngoµi ra sù tr-ît t-¬ng ®èi gi÷a bÒ mÆt phÇn dÉn h-íng vµ thµnh
v¸ch xy lanh (còng nh- gi÷a chèt vµ bÖ chèt) g©y nªn lùc ma s¸t tr-ît.
Trong qu¸ tr×nh ch¸y, ¸p suÊt cùc ®¹i p z trong xy lanh n»m trong kho¶ng
3  14 MPa, ®èi víi ®éng c¬ t¨ng ¸p siªu pz cã thÓ ®¹t trÞ sè lín h¬n. NÕu ®-êng
kÝnh pÝt t«ng lµ 125mm th× pÝt t«ng ph¶i chÞu lùc khÝ thÓ lªn tíi 0,16 MN hay 16
tÊn. NÕu ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn ®¹t tíi 8 MPa th× chØ trong kho¶ng 10  150
GQTK lùc khÝ thÓ ®· t¨ng tõ 8,6 tÊn lªn tíi 16 tÊn. VÝ dô trªn cho thÊy møc ®é
xung cña phô t¶i lùc khÝ thÓ. Møc ®é xung nµy th-êng ®-îc tÝnh qua tèc ®é t¨ng
¸p dp/dx vµ ¶nh h-ëng trùc tiÕp tíi “®é cøng” lµm viÖc còng nh- møc ®é ån do
37
tiÕng gâ cña ®éng c¬. V× lý do ®ã cÇn ph¶i h¹n chÕ ¸p suÊt cùc ®¹i pz trong xy
lanh nh»m gi¶m tiÕng gâ vµ t¨ng tuæi thä cho çc bÒ mÆt chÞu lùc.
B¶n th©n pÝt t«ng vµ xÐc m¨ng lu«n cã khèi l-îng. Khi chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn
qua l¹i cã gia tèc sÏ xuÊt hiÖn lùc qu¸n tÝnh nh- ®· tr×nh bµy trong phÇn ®éng lùc
häc. Lùc qu¸n tÝnh Pj nµy kÕt hîp víi lùc khÝ thÓ Pk thµnh lùc P råi ®-îc truyÒn
cho thanh truyÒn th«ng qua chèt vµ cho thµnh v¸ch xy lanh. Víi xu h-íng c-êng
ho¸ ®éng c¬ theo tèc ®é trôc khuûu hiÖn nay (®éng c¬ xe m¸y, xe ®ua tíi 11  12
ngh×n vßng/phót) th× lùc qu¸n tÝnh P j cã thÓ ®¹t trÞ sè rÊt lín, bëi vËy ng-êi ta
ph¶i dïng çc biÖn ph¸p gi¶m khèi l-îng ®Ó h¹n chÕ Pj. NÕu nh- lùc khÝ thÓ Pk cã
tÇn sè biÕn thiªn ®óng b»ng sè chu tr×nh c«ng t¸c cña xy lanh trong mét gi©y th×
lùc qu¸n tÝnh P j cã tÇn sè biÕn thiªn kh«ng phô thuéc vµo sè kú cña ®éng c¬ vµ
®óng b»ng tèc ®é quay n cña trôc khuûu.
Do tån t¹i lùc ngang N nªn phÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng lu«n bÞ Ðp s¸t vµo
mét bªn cña thµnh v¸ch xy lanh. Khi lùc ngang ®æi chiÒu th× bÒ mÆt tiÕp xóc
gi÷a pÝt t«ng vµ xy lanh còng ®-îc ®æi sang phÝa ®èi diÖn vµ cã sù va ®Ëp bÒ
mÆt. ¸p lùc nµy sÏ g©y ra lùc c¶n (ma s¸t tr-ît) khi pÝt t«ng chuyÓn ®éng.
Lùc ngang N cßn g©y nªn ph¶n lùc tõ phÝa thµnh v¸ch xy lanh lµm biÕn
d¹ng phÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng. B¶n th©n lùc ngang N vµ lùc däc theo
thanh truyÒn sÏ trùc tiÕp g©y biÕn d¹ng vïng bÖ chèt.
Ngoµi lùc ma s¸t do lùc ngang N g©y nªn, vïng gê r·nh chøa xÐc m¨ng cßn
chÞu lùc tõ phÝa xÐc m¨ng khi pÝt t«ng chuyÓn ®éng. §ã chÝnh lµ lùc ma s¸t tr-ît
gi÷a bÒ mÆt ngoµi cña xÐc m¨ng víi thµnh v¸ch xy lanh vµ lùc khÝ thÓ cïng lùc
qu¸n tÝnh cña b¶n th©n xÐc m¨ng. Do lu«n tån t¹i khe hë l¾p ghÐp còng nh- khe
hë nhiÖt gi÷a pÝt t«ng vµ xÐc m¨ng nªn çc lùc nµy cßn g©y nªn sù va ®Ëp víi gê
r·nh xÐc m¨ng. Khi tÝnh to¸n ®éng lùc häc ta ®· bá qua tÊt c¶ çc lùc ma s¸t tr-ît
vµ coi nh- toµn bé lùc tæng ®-îc truyÒn hÕt cho thµnh v¸ch xy lanh vµ thanh
truyÒn. §óng ra thanh truyÒn vµ thµnh v¸ch xy lanh kh«ng chÞu toµn bé lùc
P  mµ ph¶i bít ®i phÇn lùc ma s¸t tr-ît, nghÜa lµ :
Pk  P j   Fms  N  Ptb (3.1)

Tuy nhiªn tæng lùc ma s¸t tr-ît rÊt khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c bëi vËn tèc tr-ît
thay ®æi vµ ®èi víi phÇn dÉn h-íng th× c¶ ¸p lùc N còng thay ®æi trong khi b¶n
th©n ¸p lùc N l¹i phô thuéc vµo P . Trong phÇn tÝnh to¸n pÝt t«ng ta sÏ ®Ò cËp s©u
h¬n thµnh phÇn lùc nµy.
38
3.1.2.2. Phô t¶i nhiÖt.
Hçn hîp khÝ ch¸y kh«ng nh÷ng g©y nªn phô t¶i c¬ häc mµ cßn cïng víi lùc ma
s¸t g©y nªn phô t¶i nhiÖt cho pÝt t«ng. Còng gièng nh- phô t¶i lùc khÝ thÓ, phô t¶i nhiÖt
thay ®æi cã tÝnh chÊt chu kú víi tÇn sè cao ( f  Hz ).
n
30ô
NhiÖt ®é cña m«i chÊt c«ng t¸c trong xy lanh biÕn thiªn víi biªn ®é lín.
NhiÖt ®é cuèi qu¸ tr×nh n¹p kho¶ng 310  420oK nh-ng khi ch¸y ®¹t tíi trÞ sè
1750  2800 oK. Mét phÇn nhiÖt l-îng cña hçn hîp ch¸y sÏ ®-îc truyÒn cho
thµnh v¸ch xy lanh, n¾p m¸y, pÝt t«ng vµ xÐc m¨ng. MÆt ®Ønh pÝt t«ng tiÕp xóc
víi khÝ ch¸y nªn trùc tiÕp thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt. Qu¸ tr×nh trao ®æi
nhiÖt gi÷a m«i chÊt c«ng t¸c vµ pÝt t«ng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
- §Ønh pÝt t«ng nhËn nhiÖt lµ chñ yÕu víi l-îng nhiÖt lín vµ kÐo dµi suèt tõ
cuèi qu¸ tr×nh nÐn, qu¸ tr×nh ch¸y - d·n në ®Õn hÕt qu¸ tr×nh th¶i.
H×nh 3.1. Tr-êng nhiÖt ®é cña mét sè lo¹i pÝt t«ng

a- ®éng c¬ x¨ng ; b- ®éng c¬ diesel; 1- ®éng c¬ ÇÈË 130; 2- ®éng c¬ ÃÀÇ 21;
3- ®éng c¬ ßÌÇ 238; ®éng c¬ xe t¨ng B 2; 4- ®éng c¬ diesel trung tèc c-êng
ho¸; 5- ®éng c¬ diesel trung tèc c-êng ho¸, kiÓu tæ hîp.
39
- §Ønh pÝt t«ng chØ thùc hiÖn qu¸ tr×nh to¶ nhiÖt trong mét thêi gian ng¾n
vµ víi l-îng nhiÖt nhá h¬n nhiÒu so víi khi nhËn nhiÖt, ®ã lµ viÖc to¶ nhiÖt
cho m«i chÊt n¹p (mµ ta quen gäi lµ lµm m¸t mÆt trªn ®Ønh pÝt t«ng) ë qu¸
tr×nh n¹p vµ ë phÇn ®Çu hµnh tr×nh nÐn (®èi víi ®éng c¬ diesel cã bè trÝ buång
ch¸y s©u trong ®Ønh pÝt t«ng th× ®Ønh sÏ sÊy nãng vµ lµm cho mµng nhiªn liÖu
b¸m trªn nã bay h¬i).
- Do b¶n th©n nhiÖt ®é cña m«i chÊt trong xy lanh kh«ng ®ång ®Òu nhau, tèc
®é xo¸y lèc t¹o chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi víi bÒ mÆt tiÕp xóc trao ®æi nhiÖt còng
kh«ng ®Òu nhau, h¬n n÷a nhiÖt ®é vµ tèc ®é xo¸y lèc l¹i lu«n thay ®æi nªn chÕ ®é
trao ®æi nhiÖt lµ chÕ ®é kh«ng æn ®Þnh cho dï ®éng c¬ vÉn ®ang lµm viÖc ë chÕ
®é æn ®Þnh.
- PÝt t«ng cã h×nh d¹ng, kÕt cÊu phøc t¹p nªn cã ¶nh h-ëng lín tíi viÖc nhËn
vµ truyÒn nhiÖt. KÕt qu¶ lµ nhiÖt ®é t¹i çc ®iÓm riªng biÖt cña pÝt t«ng kh¸c
nhau. Sù ph©n bè nhiÖt ®é cña pÝt t«ng cã d¹ng nh- h×nh 3.1.
§Ó x¸c ®Þnh phô t¶i nhiÖt, trong tÝnh to¸n thiÕt kÕ ng-êi ta th-êng sö dông
mét tham sè ®Æc tr-ng cho qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt ®ã lµ dßng nhiÖt vµ coi dßng
nhiÖt nµy lµ nh- nhau ®èi víi tÊt c¶ çc ®iÓm trªn bÒ mÆt cña ®Ønh sao cho tæng
l-îng nhiÖt truyÒn ®i lµ t-¬ng ®-¬ng. Dßng nhiÖt t-¬ng ®-¬ng chØ thay ®æi theo
¸p suÊt, nhiÖt ®é trong xy lanh vµ ®-îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc kinh nghiÖm sau:
 D   T 
0,38 0,88
 b.c 0m,5    p e g e  [KW/m2] (3.2)
T0 
q
 çv p  
Víi buång ch¸y thèng nhÊt : b = 4,24 ( = 4); b = 7,53 (   2 )
Víi buång ch¸y ph©n chia : b = 4,7 ( = 4); b = 8,32  8,35 (   2)
D- ®-êng kÝnh danh nghÜa pÝt t«ng, m;
 v - hÖ sè n¹p
pe - ¸p suÊt cã Ých trung b×nh, MPa
ge - suÊt tiªu hao nhiªn liÖu, kg/KWh
p;T - ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é trong xy lanh, MPa ; 0K
T0 - nhiÖt ®é m«i tr-êng, 0K
cm  [m/s] - vËn tèc trung b×nh cña pÝt t«ng.
Sn
30
Çc kho¶ng gi¸ trÞ tõ kinh nghiÖm thùc tÕ ®èi víi q [KW/m2] nh- sau:
a) PÝt t«ng kh«ng ®-îc lµm m¸t ®Ønh:
- b»ng gang: 4
- b»ng hîp kim nh«m: 6
40
b) PÝt t«ng cã lµm m¸t ®Ønh:
- b»ng dÇu phun víi ®Ønh cã g©n t¨ng cøng v÷ng: 6,6  6,8
- b»ng dÇu l-u th«ng tuÇn hoµn c-ìng bøc: 8
- b»ng dÇu vung tÐ cã tæ chøc: 10.
Dßng nhiÖt truyÒn trong pÝt t«ng cã d¹ng nh- trªn h×nh 3.2.
§Ønh pÝt t«ng tuy cã to¶ nhiÖt cho
kh«ng khÝ n¹p vµ cho mµng nhiªn liÖu
nh-ng l-îng nhiÖt nµy kh«ng lín l¾m vµ
®-îc bao hµm khi tÝnh theo q t-¬ng ®-¬ng.
§Ønh pÝt t«ng truyÒn kho¶ng 10  30% tæng
l-îng nhiÖt tæn thÊt Q2 tøc lµ 3  8% tæng
l-îng nhiÖt Q1 khi nhiªn liÖu ch¸y trong xy
lanh. Tõ toµn bé l-îng nhiÖt nhËn ®-îc, pÝt
t«ng truyÒn cho xÐc m¨ng 65  75%, truyÒn
trùc tiÕp cho thµnh v¸ch th«ng qua çc bÒ
mÆt tiÕp xóc 20  30% vµ kho¶ng 5  10%
cho kh«ng khÝ vµ mµn s-¬ng mï dÇu b«i tr¬n
trong kh«ng gian phÝa d-íi ®Ønh pÝt t«ng.
Trong tr-êng hîp ®Ønh pÝt t«ng cã khoang
rçng chøa dÇu b«i tr¬n tuÇn hoµn c-ìng bøc
víi môc ®Ých lµm m¸t th× phÇn nhiÖt truyÒn
cho xÐc m¨ng sÏ thÊp h¬n. Phô t¶i nhiÖt sÏ t¸c H×nh 3.2. Dßng nhiÖt truyÒn
®éng lªn pÝt t«ng d-íi hai d¹ng: trong pÝt t«ng
- Lµm gia t¨ng nhiÖt ®é pÝt t«ng, g©y biÕn d¹ng kÝch th-íc do d·n në nhiÖt vµ
lµm suy gi¶m çc tÝnh chÊt c¬ lý cña vËt liÖu, ¶nh h-ëng xÊu tíi ®iÒu kiÖn lµm
viÖc cña pÝt t«ng.
- T¹o nªn mét tr-êng nhiÖt ®é kh«ng ®ång ®Òu trong pÝt t«ng, g©y
nªn sù d·n në kh«ng ®ång ®Òu theo çc h-íng, lµm xuÊt hiÖn néi øng
suÊt mµ ta gäi lµ øng suÊt nhiÖt. øng suÊt nhiÖt t¸c dông ®ång thêi víi
øng suÊt c¬ häc trong ®iÒu kiÖn ®é bÒn gi¶m do nhiÖt ®é t¨ng cµng lµm
phøc t¹p h¬n tr¹ng th¸i chÞu t¶i (biÕn d¹ng vµ øng suÊt) cña pÝt t«ng vµ
trong nhiÒu tr-êng hîp sÏ dÉn tíi háng hãc.
Mét ®Æc ®iÓm kh¸c ®èi víi phô t¶i nhiÖt biÕn thiªn lµ: do tÝnh ú nhiÖt cña vËt
liÖu nªn cho dï nhiÖt ®é bÒ mÆt ®Ønh lu«n thay ®æi theo tÇn sè biÕn thiªn cña
nhiÖt ®é khÝ thÓ song cµng ®i vµo phÝa s©u bªn trong lßng vËt liÖu, nhiÖt ®é biÕn
thiªn víi biªn ®é cµng nhá nªn khi tÝnh to¸n øng suÊt nhiÖt cã thÓ dïng trÞ sè
nhiÖt ®é tùa tÜnh t-¬ng ®-¬ng cho bµi to¸n tùa tÜnh.
41
Ngoµi chu tr×nh biÕn thiªn tÇn sè cao nh- ®· nªu, phô t¶i nhiÖt cßn biÕn thiªn
theo chu tr×nh tÇn sè thÊp. Mçi chu tr×nh nµy ®-îc b¾t ®Çu tõ lóc khëi ®éng ®éng
c¬ ë tr¹ng th¸i nguéi, cho nhËn t¶i råi dõng ®éng c¬ vµ kÕt thóc khi nhiÖt ®é pÝt
t«ng nãi riªng (vµ çc chi tiÕt kh¸c cña ®éng c¬ nãi chung) h¹ thÊp xuèng b»ng
nhiÖt ®é m«i tr-êng.
3.1.2.3. Nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña pÝt t«ng.
PÝt t«ng ph¶i lµm viÖc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sau:
a) ChÞu t¶i träng c¬ häc
- Phô t¶i ¸p suÊt lùc khÝ thÓ thay ®æi cã tÝnh chÊt chu kú víi tÇn sè
f  [Hz]
n
30
- Phô t¶i lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña chÝnh khèi l-îng pÝt t«ng,
khèi l-îng çc xÐc m¨ng (vµ dÇu trong khoang lµm m¸t, nÕu cã) víi tÇn
sè: f  [Hz]
n
60
- ChÞu lùc ma s¸t tr-ît, lu«n cã h-íng ng-îc chiÒu chuyÓn ®éng g©y nªn sù
mµi mßn bÒ mÆt ma s¸t.
- Do lùc khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh thay ®æi víi tÇn sè cao, biªn ®é lín nªn phô
t¶i cã tÝnh chÊt va ®Ëp m¹nh. Ngoµi ra pÝt t«ng cßn chÞu lùc tõ phÝa xÐc m¨ng
truyÒn tíi.
- NÕu chèt pÝt t«ng l¾p cè ®Þnh víi ®Çu nhá thanh truyÒn, ngoµi ph¶n lùc tõ
phÝa chèt t¸c dông lªn bÖ chèt cßn xuÊt hiÖn lùc ma s¸t ®¸ng kÓ trªn çc bÒ
mÆt tr-ît.
b) Phô t¶i nhiÖt
Phô t¶i nhiÖt g©y sù d·n në, biÕn d¹ng, lµm xÊu thªm t×nh tr¹ng chÞu lùc cña
pÝt t«ng vµ g©y nªn øng suÊt nhiÖt do sù ph©n bè nhiÖt ®é kh«ng ®ång ®Òu trong
chi tiÕt. VÒ b¶n chÊt th× líp vËt liÖu gÇn bÒ mÆt ngoµi chÞu phô t¶i nhiÖt thay ®æi
lµm cho øng suÊt nhiÖt còng thay ®æi theo chu tr×nh biÕn thiªn cña øng suÊt c¬,
cßn nh÷ng líp s©u bªn trong lßng vËt liÖu chÞu øng suÊt nhiÖt tùa tÜnh.
D-íi t¸c dông cña øng suÊt c¬ vµ øng suÊt nhiÖt trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao
lµm ®é bÒn c¬ häc gi¶m, sau nh÷ng chu tr×nh chÞu øng suÊt nhiÖt tÇn sè thÊp, pÝt
t«ng cã thÓ bÞ ph¸ háng bëi nh÷ng vÕt nøt do sù mái nhiÖt. XuÊt ph¸t ®iÓm cña nh÷ng
vÕt nøt ®ã lµ nh÷ng vÞ trÝ mái cña vËt liÖu hoÆc n¬i tËp trung øng suÊt d- qu¸ lín.
c) ChÞu mµi mßn
PhÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng lu«n tiÕp xóc víi bÒ mÆt thµnh v¸ch xy lanh vµ
bÞ mµi mßn do chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi. Tèc ®é mµi mßn phô thuéc vµo çc yÕu tè
42
chÝnh nh- tèc ®é tr-ît, chÊt l-îng b«i tr¬n vµ ¸p suÊt riªng còng nh- chñng lo¹i
vËt liÖu vµ møc ®é biÕn d¹ng phÇn dÉn h-íng.
BÒ mÆt lç bÖ chèt còng bÞ mµi mßn trong ®iÒu kiÖn chÞu lùc phøc t¹p
nh-ng kh«ng m¹nh b»ng bÒ mÆt dÉn h-íng
Ngµy nay, phÇn lín çc pÝt t«ng ®Òu dïng hîp kim nh«m ®Ó gi¶m khèi l-îng
vµ gi¶m nhiÖt ®é mÆt ®Ønh. Tuy nhiªn hîp kim nh«m cã hai nh-îc ®iÓm c¬ b¶n lµ
hÖ sè d·n në nhiÖt cao vµ møc ®é suy gi¶m ®é bÒn khi t¨ng nhiÖt ®é lín h¬n so
víi gang vµ thÐp, do vËy sÏ lµm gia t¨ng tèc ®é mµi mßn. Xu h-íng ph¸t triÓn lµ
gi¶m l ®Ó t¨ng tû sè =R/l nªn lµm t¨ng lùc ngang N. Cïng víi viÖc ®ã lµ xu
h-íng gi¶m chiÒu dµi phÇn dÉn h-íng ®Ó t¨ng n (t¨ng  ). Do ®ã ¸p suÊt trªn bÒ
mÆt dÉn h-íng rÊt lín vµ cã thÓ ®¹t tíi trÞ sè 0,5  0,8 MPa, bëi vËy ph¶i t¨ng
c-êng chÊt l-îng bÒ mÆt tr-ît vµ ®¶m b¶o tèt h¬n viÖc b«i tr¬n.
d) VÊn ®Ò b«i tr¬n
Çc bÒ mÆt cÇn b«i tr¬n ®èi víi pÝt t«ng lµ:
- BÒ mÆt lç bÖ chèt,
- BÒ mÆt phÇn dÉn h-íng,
- BÒ mÆt çc r·nh chøa xÐc m¨ng.
Ngµy nay hÇu hÕt çc ®éng c¬ ®Òu sö dông chèt b¬i, chØ mét sè Ýt ®éng c¬ sö
dông ph-¬ng ¸n chèt cè ®Þnh víi ®Çu nhá thanh truyÒn. Nh- vËy çc bÒ mÆt tiÕp
xóc gi÷a chèt vµ lç bÖ chèt ®Òu ph¶i ®-îc b«i tr¬n. PhÇn lç bÖ chèt cã nhiÖt ®é
t-¬ng ®èi thÊp nh-ng bÞ mßn tËp trung ë vïng phÝa trªn vµ vïng phÝa d-íi nªn
cÇn thiÕt ph¶i ®-îc b«i tr¬n tèt. ViÖc b«i tr¬n çc bÒ mÆt nµy ®-îc ®¶m b¶o dÔ
dµng nhê dÇu vung tÐ. Thùc tÕ sö dông cho thÊy, chØ cÇn tæ chøc høng dÇu vung
tÐ cho hîp lý lµ ®¶m b¶o mµng dÇu ®èi víi tÊt c¶ çc ®éng c¬, kÓ c¶ ®éng c¬
cao tèc dïng cho xe ®ua. BÒ mÆt dÉn h-íng tuy cã tèc ®é tr-ît lín nh-ng còng
dÔ dµng ®-îc ®¶m b¶o b«i tr¬n ®Çy ®ñ b»ng dÇu vung tÐ. KhuyÕt tËt th-êng gÆp ë
®©y lµ çc vÕt cµo x-íc theo chiÒu trôc do çc h¹t cÆn bÈn lÉn trong dÇu nhên
hoÆc do hiÖn t-îng t¾c b¬m dÇu, t¾c bÇu läc hay c¹n dÇu mµ ng-êi vËn hµnh s¬ ý.
Çc bÒ mÆt r·nh xÐc m¨ng ®-îc b«i tr¬n theo nguyªn lý “b¬m” dÇu lªn
buång ch¸y. Tuy nhiªn, do ¶nh h-ëng cña phô t¶i va ®Ëp bëi lùc khÝ thÓ g©y ra
nªn bÒ mÆt trªn vµ bÒ mÆt d-íi cña r·nh xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt bÞ mµi mßn nhiÒu
nhÊt v× rÊt khã mµ ®¶m b¶o mµng dÇu b«i tr¬n lu«n phï hîp cho çc bÒ mÆt nµy.
Khi xÐc m¨ng dÇu mßn, dÇu ®-îc “b¬m” lªn qu¸ møc sÏ bÞ ch¸y bëi nhiÖt ®é cao
cña khÝ thÓ, b¸m vµo r·nh xÐc m¨ng vµ t¹o líp muéi than cøng, c¶n trë sù truyÒn
nhiÖt vµ lµm liÖt xÐc m¨ng.
43
e) Sù ¨n mßn ho¸ häc
Trong xy lanh lu«n cã « xy ë tr¹ng th¸i tù do, ë cuèi qu¸ tr×nh nÐn ho¹t tÝnh
ho¸ häc cña nã t¨ng nhanh bëi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cao. Cã kh¸ nhiÒu « xy tù do ë
vïng ngo¹i vi cña ®Ønh khi hçn hîp ch¸y m·nh liÖt. Do ¸p suÊt t¨ng rÊt nhanh
céng víi nhiÖt ®é vèn ®· cao cña phÇn ®Çu pÝt t«ng nªn qu¸ tr×nh « xy ho¸ x¶y ra
®èi víi dÇu b«i tr¬n; kÕt qu¶ lµ muéi than cøng b¸m chÆt vµo thµnh v¸ch mÆt
®Ønh vµ ®Çu pÝt t«ng còng nh- r·nh xÐc m¨ng. NÕu xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt mßn
qu¸ th× khÝ ch¸y lät xuèng nhiÒu, g©y ra hiÖn t-îng b¸m muéi than cho c¶ çc
r·nh xÐc m¨ng tiÕp theo. Tuy cã « xy tù do nh-ng trªn thùc tÕ ta kh«ng thÊy râ
sù « xy ho¸ trùc tiÕp vËt liÖu phÇn ®Çu pÝt t«ng bëi líp muéi than cøng sÏ nhanh
chãng h×nh thµnh, h¹n chÕ sù tiÕp xóc trùc tiÕp vµ b¶n th©n dÇu trong ®iÒu kiÖn
®ã cã ho¹t tÝnh ho¸ häc cao h¬n.
Trong khÝ sãt lu«n tån t¹i h¬i n-íc vµ khÝ sun phua. Khi ®éng c¬ nguéi, h¬i
n-íc ng-ng tô, cïng víi khÝ sun phua t¹o thµnh axÝt vµ t¸c dông trùc tiÕp víi vËt
liÖu g©y hiÖn t-îng han rØ.
B¶n th©n dÇu b«i tr¬n còng g©y sù ¨n mßn ho¸ häc nhÊt lµ khi bÞ l·o ho¸
vµ biÕn chÊt. DÇu th-êng ®-îc pha thªm çc chÊt phô gia ®Ó gi¶m sù ¨n mßn ho¸
häc vµ gia t¨ng çc chøc n¨ng kh¸c.
3.1.3. Yªu cÇu ®èi víi pÝt t«ng.
Do ph¶i ®¶m nhËn nh÷ng chøc n¨ng vµ lµm viÖc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn phøc
t¹p nh- trªn nªn khi thiÕt kÕ, ph¶i ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n d-íi ®©y cho
pÝt t«ng:
- §ñ cøng v÷ng ®Ó møc ®é biÕn d¹ng lµ nhá nhÊt,
- Khèi l-îng nhá ®Ó h¹n chÕ lùc qu¸n tÝnh,
- D¹ng ®Ønh t¹o buång ch¸y thÝch hîp nhÊt vµ xo¸y lèc tèt nhÊt,
- T¶n nhiÖt tèt ®Ó tr¸nh kÝch næ vµ gi¶m øng suÊt nhiÖt,
- §¶m b¶o bao kÝn buång ch¸y, tr¸nh gi¶m c«ng suÊt, kh«ng bÞ “ch¸y” pÝt
t«ng (ë vïng lät khÝ) vµ ®ì tiªu hao dÇu b«i tr¬n,
- Tæn hao ma s¸t víi thµnh v¸ch xy lanh thÊp,
- Khe hë nhiÖt nhá ®Ó tr¸nh va ®Ëp, g©y tiÕng ån khi ®éng c¬ lµm viÖc,
- DÔ chÕ t¹o, tuæi thä cao vµ gi¸ thµnh thÊp.
PÝt t«ng ph¶i cã ®é cøng v÷ng cao ®Ó khi lµm viÖc d-íi t¸c dông cña phô t¶i
c¬ vµ phô t¶i nhiÖt ®ì bÞ biÕn d¹ng nhÊt bëi v× cµng bÞ biÕn d¹ng th× s¬ ®å chÞu
lùc cña pÝt t«ng cµng bÞ thay ®æi theo h-íng xÊu vµ ¶nh h-ëng kh«ng tèt tíi çc
chøc n¨ng cña pÝt t«ng. VÝ dô ®Ønh pÝt t«ng kh«ng ®ñ dÇy th× cã thÓ bÞ vâng
44
xuèng bëi ¸p suÊt cao lµm gi¶m tû sè nÐn. Mét yªu cÇu kh¸c lµ pÝt t«ng ph¶i nhÑ
®Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh, ®¸p øng yªu cÇu c-êng ho¸ theo tÇn sè quay trôc khuûu.
§Ó tho¶ m·n yªu cÇu nµy ph¶i sö dông kim lo¹i hîp lý nhÊt, dïng kÕt cÊu pÝt
t«ng ng¾n ®u«i vµ chuyÓn sang dïng hîp kim nhÑ. Dï lµ pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng
hay ®éng c¬ diesel th× bÒ mÆt ®Ønh ph¶i phï hîp víi d¹ng buång ch¸y nh»m t¹o
xo¸y lèc tèt vµ quÐt khÝ hoµn thiÖn nhÊt, gi¶m  r vµ t¹o hçn hîp ®ång ®Òu nhÊt.
§Ønh pÝt t«ng cña ®éng c¬ x¨ng cµng cã nhiÖt ®é thÊp cµng ®ì bÞ b¸m muéi
vµ cµng cho phÐp t¨ng tû sè nÐn. ViÖc lµm m¸t tèt cho ®Ønh cßn lµm cho tr-êng
nhiÖt ®é cña phÇn ®Çu pÝt t«ng thªm ®ång ®Òu vµ gi¶m ®-îc øng suÊt nhiÖt còng
nh- gi÷ cho c¬ lý tÝnh cña vËt liÖu ®ì bÞ suy gi¶m.
Do cã sù d·n në nhiÖt cña c¶ pÝt t«ng vµ xy lanh nªn gi÷a pÝt t«ng vµ xy lanh
lu«n cã khe hë nhÊt ®Þnh ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng bã kÑt pÝt t«ng khi ®éng c¬ bÞ qu¸
t¶i. NÕu khe hë qu¸ lín th× viÖc bao kÝn buång ch¸y b»ng çc xÐc m¨ng khã ®¶m
b¶o vµ pÝt t«ng sÏ bÞ l¾c khi ®æi chiÒu chuyÓn ®éng g©y tiÕng ån. §iÒu kiÖn lý
t-ëng lµ khe hë gi÷a xy lanh vµ phÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng lu«n ®-îc duy tr×
®óng b»ng chiÒu dÇy cña mµng dÇu b«i tr¬n, võa tr¸nh ®-îc tiÕng gâ, tr¸nh bÞ bã
kÑt, tr¸nh sôc dÇu qu¸ møc mµ tæn hao ma s¸t vÉn thÊp. Yªu cÇu ®Æt ra ®èi víi vËt
liÖu phÇn dÉn h-íng lµ hÖ sè d·n në nhiÖt thÊp, hÖ sè ma s¸t tr-ît thÊp vµ tèc ®é
mµi mßn cña c¶ phÇn pÝt t«ng vµ xy lanh ®Òu thÊp.
VÒ mÆt c«ng nghÖ, pÝt t«ng ph¶i cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o nhÊt vµ vÒ
mÆt kinh tÕ th× gi¸ thµnh s¶n phÈm ph¶i chÊp nhËn ®-îc.
3.1.4. VËt liÖu vµ ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o pÝt t«ng.
Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ chÕ t¹o pÝt t«ng gåm ba giai ®o¹n: t¹o ph«i, gia c«ng c¬
khÝ vµ nhiÖt luyÖn. Tuú theo chñng lo¹i vËt liÖu, kh©u t¹o ph«i cã thÓ ®-îc thùc
hiÖn b»ng ph-¬ng ph¸p ®óc khu«n çt, ®óc khu«n kim lo¹i, ®óc ¸p suÊt hoÆc rÌn
dËp. Qu¸ tr×nh gia c«ng c¬ khÝ gåm çc nguyªn c«ng tiÖn mÆt ®Ønh, mÆt trô, r·nh
xÐc m¨ng.v.v...; phay r·nh tho¸t dÇu, r·nh bï trõ d·n në; khoan çc lç vµ doa lç
bÖ chèt. Víi mÆt ®Ønh låi, lâm hoÆc cã chøa buång ch¸y th× sö dông çc biÖn
ph¸p gia c«ng kh¸c. NhiÒu khi mÆt ®Ønh lµ bÒ mÆt rÌn dËp hoÆc ®óc mµ kh«ng
cÇn gia c«ng c¬ khÝ, vÝ dô ®Ønh pÝt t«ng mét sè lo¹i xe m¸y Honda hoÆc ®Ønh pÝt
t«ng hä ®éng c¬ Â-2, Ä-6.
Giai ®o¹n cuèi cïng: nhiÖt luyÖn nh»m gi¶m øng suÊt d-, t¨ng c¬ lý tÝnh cña
bÒ mÆt.
VËt liÖu chÕ t¹o pÝt t«ng ph¶i ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu chÝnh sau ®©y:
- Cã søc bÒn cao c¶ khi chÞu phô t¶i ®éng,
45
- Kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt tèt, c¬ lý tÝnh Ýt bÞ ¶nh h-ëng bëi sù gia t¨ng nhiÖt ®é,
- Khèi l-îng riªng nhá,
- HÖ sè d·n në nhiÖt nhá,
- HÖ sè dÉn nhiÖt lín,
- HÖ sè ma s¸t (víi thµnh v¸ch xy lanh) nhá,
- Tèc ®é mµi mßn thÊp nh-ng ®é cøng võa ph¶i ®Ó xy lanh kh«ng bÞ mßn nhanh
- Chèng ®-îc sù ¨n mßn ho¸ häc cña khÝ ch¸y trong mäi ®iÒu kiÖn,
- Gi¸ thµnh thÊp, dÔ chÕ t¹o.
Çc lo¹i vËt liÖu ®· vµ ®ang ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng lµ thÐp, gang vµ
hîp kim nhÑ.
Gang
Gang lµ lo¹i vËt liÖu kh¸ phæ biÕn ®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng cña çc lo¹i ®éng c¬ cã
tèc ®é thÊp, tuy nhiªn ngµy nay ®ang cã xu thÕ chuyÓn sang dïng hîp kim nhÑ ®Ó
thay thÕ. Çc lo¹i gang nh- sau ®-îc dïng:
a) Gang hîp kim, cßn gäi lµ gang x¸m. Gang x¸m cã tæ chøc pÐclÝt th-êng ®-îc
sö dông, vÝ dô gang víi m· hiÖu C× 24-44, C× 28-48, C× 32-52..... cña Liªn x«
(cò). §ã lµ lo¹i vËt liÖu rÎ tiÒn, tÝnh ®óc vµ tÝnh gia c«ng c¬ tèt h¬n thÐp vµ cã rÊt
nhiÒu -u ®iÓm kh¸c, tho¶ m·n ®-îc ®a sè çc yªu cÇu ®Æt ra.
Gang x¸m cã hÖ sè d·n në nhiÖt nhá  = 8,9  11,3.10-6/ 0K, giíi h¹n bÒn
kÐo tíi 320 MPa, giíi h¹n bÒn uèn tíi 520 MPa, Ýt bÞ ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é
(tham kh¶o b¶ng sè liÖu phÝa d-íi). Tuy nhiªn gang x¸m còng cã nh÷ng mÆt h¹n
chÕ, ®ã lµ:
- Khèi l-îng riªng lín,
- HÖ sè dÉn nhiÖt thÊp nªn ®Ønh cã nhiÖt ®é cao, dÔ bÞ ch¸y kÝch næ, h¹n
chÕ  ®èi víi ®éng c¬ x¨ng,
- ë nhiÖt ®é trªn 9960K tæ chøc pÐclÝt bÞ ph©n gi¶i thµnh ferÝt vµ austenÝt,
t¨ng thÓ tÝch nªn dÔ bÞ r¹n nøt.
B¶ng 3.1
Thµnh phÇn ho¸ häc, ®é cøng cña gang x¸m vµ gang rÌn
Tham sè Gang x¸m hîp kim Gang rÌn
C - Çc bon [%] 3,2  3,65 2,3  2,6
Si - Si lÝc [%] 2,1  2,4 1,15  1,45
Mn- Mangan [%] 0,46  0,6 < 0,5
Cr - Cr«m [%] 0,07  0,1 0,07
Ni - Niken [%] 0,15  0,55 -
46
P - Phèt pho [%] 0,13  0,30 < 0,18
S - L-u huúnh [%]  0,15 0,12
§é cøng theo HB 159  229 197  241
Khèi l-îng riªng [kg/dm3] 7,7  8 7,7  8
Do nh÷ng h¹n chÕ nµy mµ gang x¸m kh«ng ®-îc dïng cho ®éng c¬ cao
tèc còng nh- ®éng c¬ c-êng ho¸, chñ yÕu chØ dïng cho ®éng c¬ thÊp tèc vµ mét
sè lo¹i ®éng c¬ diesel kh¸c.
Mét sè tham sè vÒ thµnh phÇn ho¸ häc vµ ®é cøng cña gang x¸m vµ
gang rÌn ®-îc nªu trong b¶ng 3.1.
b) Gang rÌn (gang dÎo).
Lo¹i gang nµy cã søc bÒn cao h¬n gang x¸m vµ cøng h¬n nªn th-êng dïng
®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng çc ®éng c¬ chÞu phô t¶i nhiÖt cao (d¹ng ®éng c¬ diesel cao
tèc, diesel hai kú, vÝ dô ßÌÇ 204, ßÌÇ 206). Tuy cã -u ®iÓm lµ nhiÖt ®é ®Ønh cao,
thuËn tiÖn cho qu¸ tr×nh bay h¬i, hoµ trén vµ tù bèc ch¸y cña nhiªn liÖu song ph¶i
sö dông b¹c cho lç bÖ chèt vµ ph¶i t¨ng c-êng b«i tr¬n bÒ mÆt b¹c - chèt.
c) Gang graphit cÇu.
Lo¹i gang cÇu nµy cã søc bÒn cao, chÞu ®-îc nhiÖt ®é cao h¬n hai lo¹i gang
trªn song tÝnh ®óc vµ tÝnh gia c«ng c¬ khÝ rÊt kÐm nªn th-êng chØ dïng lµm phÇn
®Ønh cña pÝt t«ng kiÓu tæ hîp trong çc ®éng c¬ diesel tèc ®é thÊp.
Nh×n chung gang cµng ngµy cµng kÐm th«ng dông. Lo¹i vËt liÖu nµy chØ cßn
®-îc dïng khi mµ çc yªu cÇu vÒ tÝnh kinh tÕ, kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt ®é cao vµ tèc
®é mµi mßn thÊp lµ chñ yÕu cßn çc yªu cÇu vÒ khèi l-îng vµ nhiÖt ®é mÆt ®Ønh
pÝt t«ng lµ phô. Víi môc ®Ých h¹n chÕ l-îng nhiÖt tæn thÊt do truyÒn qua pÝt t«ng,
gang ®-îc dïng nh- mét líp çch nhiÖt thay cho ®Ønh cña pÝt t«ng b»ng hîp kim
nh«m trong çc kÕt cÊu d¹ng tæ hîp dïng cho ®éng c¬ diesel. Nh- vËy sÏ ®¶m
b¶o yªu cÇu chÞu ®-îc nhiÖt ®é cao, gi¶m dßng nhiÖt, thuËn tiÖn cho qu¸ tr×nh
bay h¬i vµ tù bèc ch¸y mµ vÉn gi¶m ®¸ng kÓ khèi l-îng pÝt t«ng.
ThÐp
Trong lÞch sö ngµnh ®éng c¬, thÐp ®· tõng ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng vÝ
dô nh- h·ng FORD (Mü), JUNKER (§øc).v.v.... ThÐp cã -u ®iÓm lµ søc bÒn cao
h¬n c¶ gang nªn cã thÓ lµm thµnh máng h¬n. ChiÒu dµy cña ®Ønh ®¹t tíi trÞ sè
thÊp nhÊt 2mm, phÇn dÉn h-íng chØ dµy 0,9 mm. V× vËy pÝt t«ng b»ng thÐp ®«i
khi cßn nhÑ h¬n c¶ pÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m. §Æc biÖt lµ ®èi víi nh÷ng ®éng
c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh rÊt lín ng-êi ta cã thÓ dïng ph-¬ng ph¸p c¾t çc tÊm
thÐp, cuèn råi hµn sau ®ã hµn çc g©n t¨ng cøng phÝa trong lßng pÝt t«ng, B»ng
ph-¬ng ph¸p ®ã pÝt t«ng rÊt nhÑ mµ vÉn ®ñ cøng v÷ng. ThÐp chÞu mµi mßn kh¸
47
tèt (kÐm h¬n gang) vµ tæn thÊt do ma s¸t tr-ît víi bÒ mÆt lãt xy lanh cao h¬n
so víi gang. ThÐp cßn cã nh-îc ®iÓm lµ hÖ sè dÉn nhiÖt nhá h¬n gang nªn
nhiÖt ®é vïng trung t©m ®Ønh rÊt cao, dÔ ch¸y kÝch næ khi dïng cho ®éng c¬
x¨ng, bëi vËy viÖc lµm m¸t ®Ønh lµ cÇn thiÕt. Ngoµi ra thÐp ®¾t h¬n, khã ®óc
h¬n vµ tÝnh gia c«ng c¬ khÝ kÐm h¬n gang v× thÕ ngµy nay hÇu nh- kh«ng tån
t¹i pÝt t«ng thÐp n÷a.
Thµnh phÇn ho¸ häc cña çc lo¹i thÐp dïng ®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng n»m trong
giíi h¹n sau:
1,35  1,7% Çc bon; 0,6  1% Man gan; 2,5  3% §ång; 0,9  1,3% Si lÝc;
0,15  0,2% Cr«m ;  0,08% L-u huúnh;  0,1% Phèt pho.
Hîp kim nhÑ
Víi xu h-íng c-êng ho¸ ®éng c¬ theo tû sè nÐn vµ theo tÇn sè quay cña
trôc khuûu, hîp kim nhÑ ngµy cµng ®-îc sö dông réng r·i vµ chøng tá tÝnh -u
viÖt cña chóng.
Hai lo¹i hîp kim ®-îc dïng nhiÒu lµ hîp kim magiª vµ hîp kim nh«m. NÕu
®em so s¸nh th× hîp kim magiª cã søc bÒn kÐo còng nh- m« ®un ®µn håi E lµ
thÊp nhÊt, b¶ng sè liÖu sau ®©y cho thÊy râ ®iÒu ®ã.
B¶ng 3.2
Mét vµi th«ng sè cña çc lo¹i vËt liÖu chÕ t¹o pÝt t«ng
VËt liÖu  [kg/dm3] E [MPa] k [MPa]
ThÐp 7,8 2,1.10 5 1200
Gang 7,8 1.10 5
320
Hîp kim nh«m 2,8 7,2.10 4 440
Hîp kim magiª 1,8 4,5. 104 260
a) Hîp kim magiª.
Hîp kim magiª cã khèi l-îng riªng rÊt nhá 1,7  1,85 kg/dm3, gåm 95%
Mg, 3% Zn cßn l¹i lµ çc kim lo¹i kh¸c vµ t¹p chÊt. Tuy nhÑ nh-ng lo¹i hîp kim
nµy còng cã nh÷ng h¹n chÕ ®ã lµ:
- Nh¹y c¶m víi øng suÊt tËp trung do m« ®un ®µn håi E thÊp v× thÕ ph¶i tr¸nh
sö dông b¸n kÝnh gãc l-în nhá.
- CÇn t¨ng chiÒu dµy ®Ó ®¶m b¶o ®é bÒn bëi giíi h¹n bÒn k thÊp.
V× hai nh-îc ®iÓm trªn nªn pÝt t«ng b»ng hîp kim magiª nhÑ h¬n pÝt t«ng
b»ng hîp kim nh«m kh«ng ®¸ng kÓ mµ l¹i khã ®óc h¬n bëi sù « xy ho¸ x¶y ra d÷
déi nªn tæ chøc kim lo¹i kh«ng ®ång ®Òu, cµng dÔ dÉn ®Õn sù tËp trung øng suÊt.
Ngoµi ra hîp kim magiª ®¾t h¬n vµ kh¶ n¨ng chèng ¨n mßn ho¸ häc l¹i thÊp h¬n
48
nªn còng dÇn bÞ lo¹i bá khái ngµnh c«ng nghiÖp ®éng c¬ ®èt trong dïng pÝt t«ng.
b) Hîp kim nh«m.
Lµ lo¹i vËt liÖu th«ng dông nhÊt ®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng bëi v× nã cã rÊt nhiÒu -u
®iÓm, ®ã lµ:
- Khèi l-îng riªng nhá h¬n gang, thÐp gÇn 3 lÇn nªn gi¶m ®-îc lùc qu¸n
tÝnh. PÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m (ta gäi t¾t lµ pÝt t«ng nh«m) nhÑ h¬n pÝt t«ng
gang kho¶ng 45  50%. Së dÜ nh- vËy v× buéc ph¶i t¨ng ®é dÇy thµnh v¸ch ®Ó
®¶m b¶o søc bÒn t-¬ng ®-¬ng pÝt t«ng gang. TÝnh dÉn nhiÖt cña hîp kim nh«m
rÊt tèt, hÖ sè dÉn nhiÖt  cao h¬n cña gang, thÐp kho¶ng 5 lÇn. Nhê ®ã pÝt t«ng
nh«m cã nhiÖt ®é ë ®Ønh thÊp h¬n so víi pÝt t«ng gang. Tr¹ng th¸i nhiÖt ®é pÝt
t«ng nh«m vµ gang ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh sau:
H×nh 3.3. Tr¹ng th¸i nhiÖt ®é cña pÝt t«ng

1- pÝt t«ng b»ng gang; 2- pÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m
Tõ h×nh 3.3 ta thÊy nhiÖt ®é cao nhÊt cña ®Ønh pÝt t«ng nh«m n»m trong
kho¶ng 483  523oK (210  240oC) cßn ®èi víi pÝt t«ng gang lµ 673  703oK
(400  430oC). Tuy vËy, pÝt t«ng gang vÉn ®ñ bÒn nhiÖt v× gang chÞu ®-îc nhiÖt ®é
cao h¬n. Víi nhiÖt ®é cao cña ®Ønh th× çc ®iÒu kiÖn chuÈn bÞ cho qu¸ tr×nh ch¸y
ë ®éng c¬ diesel nh- tèc ®é bay h¬i cña mµng nhiªn liÖu b¸m trªn thµnh v¸ch sÏ
cao h¬n, giai ®o¹n ch¸y trÔ sÏ ®-îc rót ng¾n h¬n vµ ®éng c¬ lµm viÖc “mÒm”
h¬n. Nh- vËy ®Ønh pÝt t«ng b»ng gang sÏ phï hîp cho ®éng c¬ diesel h¬n. Ng-îc
l¹i, ®èi víi ®éng x¨ng ta l¹i cÇn tr¸nh hiÖn t-îng ch¸y kÝch næ nªn pÝt t«ng nh«m
l¹i phï hîp h¬n.
Tuy phÇn nhiÖt truyÒn qua pÝt t«ng nh«m lín h¬n so víi pÝt t«ng gang t-¬ng
øng vµ ®èi víi ®éng c¬ diesel th× ®Ønh gang thÝch hîp h¬n ®Ønh nh«m nh-ng hîp
49
kim nh«m nhÑ h¬n vµ cã hÖ sè ma s¸t víi thµnh v¸ch xy lanh nhá h¬n so víi gang
nªn nÕu gi÷ nguyªn çc th«ng sè kh¸c mµ chØ thay pÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m
th× c«ng suÊt ®éng c¬ t¨ng 5  6% vµ suÊt tiªu hao nhiªn liÖu gi¶m tíi 10%.
TÝnh ®óc cña hîp kim nh«m tèt h¬n gang vµ do nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp
h¬n nªn tiÕt kiÖm ®-îc n¨ng l-îng khi nÊu ch¶y vµ cho phÐp ®óc trong khu«n
kim lo¹i, ®óc ¸p suÊt vµ rÌn.
Tuy nhiªn so víi gang th× hîp kim nh«m còng cã nh÷ng h¹n chÕ, ®ã lµ:
- TÝnh gia c«ng c¬ khÝ kÐm h¬n gang,
- §é cøng thÊp h¬n nªn ph¶i t¨ng chiÒu dÇy thµnh v¸ch,
- §¾t tiÒn h¬n, tèc ®é mµi mßn lín h¬n,
- HÖ sè d·n në nhiÖt lín 22  25. 10-6/ 0K
- Møc ®é gi¶m søc bÒn m¹nh h¬n khi t¨ng nhiÖt ®é.
Khi t¨ng nhiÖt ®é tõ 288 ®Õn 6230K søc bÒn cña hîp kim nh«m gi¶m
65  70% trong ®iÒu kiÖn t-¬ng tù søc bÒn cña gang chØ gi¶m kho¶ng 18%.
MÆc dï cã nh÷ng mÆt h¹n chÕ nh-ng hîp kim nh«m vÉn cã nh÷ng -u ®iÓm
c¬ b¶n mµ çc lo¹i hîp kim kh¸c kh«ng s¸nh kÞp nªn hîp kim nh«m ngµy cµng
chiÕm -u thÕ. Nh÷ng nh-îc ®iÓm cña hîp kim nh«m ®-îc h¹n chÕ b»ng çc biÖn
ph¸p kÕt cÊu vµ c«ng nghÖ.
B¶ng 3.3
Çc tÝnh chÊt c¬ lý cña vËt liÖu chÕ t¹o pÝt t«ng cña Liªn x« (cò)
Tham sè ThÐp 20X3MB  HK nh«m rÌn AK4
NhiÖt ®é [0C ] 20 200 300 400 450 500 600 20 100 200 300 370
M«®un ®µn håi E 2,07 2,0 1,93 1,86 - 1,77 1,64 0,71 0,67 0,64 0,55 0,39
10 [MPa]
5
HÖ sè d·n në nhiÖt T 10,0 - - 12,3 - 12,7 13,8 21,2 21,8 22,6 24,3 24,6
10 [1/ C ]
-6 0
HÖ sè dÉn nhiÖt 3,85 33,1 31,4 30,6 - 29,7 29,3 146,5 157 159 167 -
 [W/m. 0 C]
Giíi h¹n bÒn 890 800 800 740 660 640 500 383 3 71 319 162 75
 b
[MPa]
Giíi h¹n ch¶y

 T [MPa] 760 710 710 670 630 620 480 315 305 286 142 49
% 13 12 10,0 9,0 12,0 11,0 10,0 9,4 9,1 8,4 10,6 -
§é cøng HB 241 120

T.Sè HK nh«m rÌn AK4 – 1 Gang x¸m hîp kim Gang bÒn cao
50
1 20 150 200 250 300 20 200 300 400 500 20 200 300 400 500
2 0,72 0,66 0,63 0,59 0,51 1,42 1,37 1,32 1,27 1,22 1,78 1.71 1,66 1,59 1,44
3 19,6 23,1 24 24,2 - 8,9 12,2 13,7 14,2 14,4 11,3 12 13,1 14,3 15
4 142,4 148,6 150,7 155 159 54,7 48,8 45,4 43 - 24.4 30,2 32,6 32,6 -
5 450 400 340 240 170 340 312 295 283 267 720 740 712 655 495
6 380 360 300 190 140 276 258 262 256 215 715 695 612 537 430
7 13,0 12,5 11,0 6,0 8,0 1,3 1,3 1,7 2,0 2,3 0,3 0,7 1,6 4,0 8,5
HB 120 163-269 157-255
§Ó n©ng cao kh¶ n¨ng chÞu mµi mßn, pÝt t«ng nh«m ®-îc nhiÖt luyÖn ®Ó t¨ng
®é cøng tíi 120  140 HB. Trong mét sè tr-êng hîp, do yªu cÇu cao vÒ c¬ lý tÝnh,
pÝt t«ng ®-îc rÌn dËp tõ hîp kim nh«m rÌn (vÝ dô AK4) hoÆc dïng ph-¬ng ph¸p
«xyt ho¸ nhê dßng ®iÖn mét chiÒu: ng©m pÝt t«ng vµo dung dÞch «xyt Cr«m 3%
víi cùc ©m lµ mét b¶n graphÝt. BÒ mÆt dÉn h-íng sÏ ®-îc phñ mét líp Cr«m
máng, gi¶m ®-îc çc vÕt cµo x-íc vµ tèc ®é mµi mßn. §Ó t¨ng ®é cøng v÷ng, cÇn
t¨ng chiÒu dµy thµnh v¸ch, t¨ng c-êng çc g©n cøng v÷ng, t¨ng b¸n kÝnh gãc
l-în. §Ó gi¶m hÖ sè d·n në nhiÖt cã thÓ t¨ng thªm l-îng Si lic trong hîp kim.
§Ó gi¶m ¶nh h-ëng cña sù d·n në nhiÖt cã çc biÖn ph¸p nh- xÎ r·nh bï trõ
sù d·n në nhiÖt, r·nh c¶n nhiÖt, dïng hîp kim inva, phÇn dÉn h-íng «van hoÆc
v¸t ng¾n ®u«i.
Trong b¶ng 3.3 lµ çc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña mét sè lo¹i vËt liÖu dïng chÕ t¹o
pÝt t«ng, qua ®ã ta sÏ thÊy râ -u nh-îc ®iÓm cña hîp kim nh«m so víi gang vµ
thÐp. Çc lo¹i hîp kim nh«m cña Liªn x« (cò) th-êng dïng ®Ó chÕ t¹o pÝt t«ng lµ:
AK4, AK4-1, AË25, AC, AË1, AË10B. Hîp kim nh«m ®-îc ph©n thµnh ba
nhãm víi thµnh phÇn ho¸ häc ®-îc giíi thiÖu trong b¶ng 3.4.
a) Hîp kim nh«m - ®ång: Trong lo¹i hîp kim nµy ®ång chiÕm 4  17%. Tæ
chøc tinh thÓ Al2Cu rÊt cøng ph©n bè trong dung dÞch ®Æc cña nÒn nh«m mÒm vµ
çc chÊt phô gia kh¸c. ¦u ®iÓm cña nhãm nµy lµ cøng, tÝnh gia c«ng tèt nh-ng cã
nh-îc ®iÓm lµ hÖ sè d·n në nhiÖt lín nhÊt (trong ba nhãm) vµ tÝnh ®óc kÐm nªn
s¶n phÈm ®óc hay bÞ rç vµ r¹n nøt. Ngµy nay møc ®é sö dông nhãm vËt liÖu nµy
gi¶m xuèng nhanh.
b) Hîp kim nh«m - SilÝc cïng tinh:
Phô gia c¬ b¶n lµ SilÝc chiÕm 4  14%, §ång kh«ng qu¸ 4,5%, Niken kh«ng
qu¸ 2,5%. TÝnh ®óc cña lo¹i hîp kim nµy rÊt tèt, cho phÐp ®óc ®-îc thµnh máng
mµ Ýt bÞ rç, hÖ sè d·n në nhiÖt thÊp h¬n nhãm trªn nh-ng tÝnh gia c«ng c¬ l¹i kÐm
h¬n. Tæ chøc kim t-¬ng gåm Silic cïng tinh thÓ ph©n bè ®Òu trong dung dÞch ®Æc
51
nÒn nh«m. Nhãm nµy cã nhiÒu -u ®iÓm nªn ®-îc dïng th«ng dông nhÊt.
c) Hîp kim nh«m - SilÝc sau cïng tinh.
Thµnh phÇn SilÝc rÊt cao, tõ 14  22%. Môc ®Ých t¨ng Si lµ ®Ó gi¶m hÖ sè d·n
në nhiÖt. Víi 12% Si th× hÖ sè d·n në nhiÖt T =19,2.10-6/ 0C, khi t¨ng hµm
l-îng Si tíi 20% th× T =18.10-6/ 0C. Tuy nhªn cµng nhiÒu Si th× nhiÖt ®é nãng
ch¶y cña hîp kim cµng cao, tÝnh ®óc cµng gi¶m vµ hîp kim cµng cøng. Tæ chøc
kim t-¬ng cña nhãm nµy lµ nh÷ng tinh thÓ ban ®Çu cña Silic rÊt cøng ®-îc ph©n
bè ®ång ®Òu vµ mÞn trong thÓ cïng tinh Si-Al. Sau khi ®óc cÇn ñ ë nhiÖt ®é
438  4480K trong 14  18 giê, ®é cøng n»m trong kho¶ng HB = 90  120.
(copy b¶ng 15) b¶ng 3.4
Ngoµi ba nhãm trªn, Liªn x« cßn dïng kh¸ th«ng dông lo¹i hîp kim nh«m
rÌn (AK4, AK4-1) ®Ó rÌn dËp thµnh ph«i pÝt t«ng dïng cho çc ®éng c¬ diesel.
Hîp kim AK4-1 Ýt s¾t h¬n (1  1,5%) nh-ng cã thªm 0,02  0,1% Titan nªn cøng
h¬n. Sau khi t«i víi nhiÖt ®é 525  5350C vµ l·o ho¸ nh©n t¹o ë nhiÖt ®é
180  1900C trong 10 giê, ®é cøng ®¹t tíi 148 HB. ViÖc rÌn dËp lµm cho hîp kim cã
tÝnh chÊt c¬ häc tèt h¬n vµ ®é bÒn nhiÖt cao h¬n.
3.2. KÕt cÊu cña pÝt t«ng.
PÝt t«ng cã kÕt cÊu ®a d¹ng vµ phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè, ®ã lµ:
- Nh÷ng chøc n¨ng mµ pÝt t«ng ph¶i ®¶m nhËn, vÝ dô ®Ønh låi ®Ó dÉn h-íng
dßng khÝ quÐt ë ®éng c¬ hai kú hoÆc ®Ønh lâm t¹o buång ch¸y ë ®éng c¬ diesel
ch¼ng h¹n.
- Ph¹m vi sö dông còng nh- chñng lo¹i nhiªn liÖu sö dông. Th-êng th× ®éng c¬
diesel cã pÝt t«ng nÆng h¬n ®éng c¬ x¨ng cã cïng ®-êng kÝnh xy lanh, còng t-¬ng
tù nh- vËy ®èi víi ®éng c¬ xe du lÞch vµ ®éng c¬ tr¹m nguån.
- Møc ®é c-êng ho¸ ®éng c¬ theo tèc ®é trôc khuûu. NÕu ®éng c¬ cã tèc ®é
trôc khuûu cµng cao th× pÝt t«ng cµng ph¶i nhÑ vµ ®-êng kÝnh xy lanh cµng ph¶i
gi¶m so víi ®éng c¬ c¬ së.
Trªn thùc tÕ ta thÊy ®éng c¬ « t«, xe m¸y th-êng cã ®-êng kÝnh xy lanh
kh«ng v-ît qu¸ 150mm.
- Chñng lo¹i vËt liÖu sö dông. PÝt t«ng b»ng thÐp cã thµnh v¸ch máng nhÊt.
Ng-îc l¹i pÝt t«ng nh«m cã thµnh v¸ch dµy nhÊt.
- §èi víi lo¹i pÝt t«ng tæ hîp víi môc ®Ých t¹o khoang chøa dÇu b«i tr¬n,
gi¶m sù truyÒn nhiÖt hoÆc bè trÝ c¬ cÊu tù ®éng thay ®æi tû sè nÐn th× phÇn ®Çu cã
52
kÕt cÊu ®Æc biÖt.
VÒ mÆt kÕt cÊu ta cã thÓ chia pÝt t«ng thµnh hai phÇn: phÇn ®Çu vµ phÇn th©n.
PhÇn th©n cßn ®-îc gäi lµ phÇn dÉn h-íng. §èi víi mét sè lo¹i pÝt t«ng ®éng c¬
tµu biÓn th× phÇn th©n biÕn thµnh mét thanh nèi cøng ( gäi lµ çn pÝt t«ng ), cßn
chøc n¨ng dÉn h-íng do guèc tr-ît ®¶m nhËn.
§Çu pÝt t«ng th-êng cã thµnh v¸ch dµy h¬n phÇn dÉn h-íng v× cã chøa çc
r·nh l¾p xÐc m¨ng khÝ (vµ cã thÓ c¶ xÐc m¨ng dÇu). §Ønh lµ mét phÇn cña ®Çu pÝt
t«ng còng ph¶i ®ñ dµy ®Ó ®¶m b¶o ®é cøng v÷ng. PÝt t«ng th-êng kh¸c nhau ë
d¹ng ®Ønh. PhÇn dÉn h-íng cã chøc n¨ng dÉn h-íng cho chyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua
l¹i cña pÝt t«ng trong lßng xy lanh, bëi vËy khe hë h-íng kÝnh gi÷a phÇn nµy víi
xy lanh cÇn ph¶i thËt nhá chØ cÇn ®ñ ®Ó duy tr× chiÒu dÇy mµng dÇu b«i tr¬n. Së dÜ
nh- vËy lµ nh»m môc ®Ých gi¶m tiÕng ån vµ tèc ®é mµi mßn do va ®Ëp bëi hiÖn
t-îng “l¾c” pÝt t«ng trong lç xy lanh mçi khi lùc ngang N thay ®æi ®ét ngét. V×
pÝt t«ng ®ãng vai trß bao kÝn khoang c«ng t¸c vÒ phÝa d-íi nªn ph¶i chÞu phô t¶i
nhiÖt. Do vËy ph¶i h¹n chÕ dßng nhiÖt truyÒn cho ®Ønh pÝt t«ng, lµm m¸t tèt vµ
tr¸nh kh¶ n¨ng bã kÑt pÝt t«ng do biÕn d¹ng c¬ vµ biÕn d¹ng nhiÖt. Trong phÇn
sau sÏ ®Ò cËp s©u h¬n vÒ kÕt cÊu çc lo¹i pÝt t«ng. ViÖc ph©n chia pÝt t«ng thµnh
hai phÇn còng chØ lµ t-¬ng ®èi v× cã quan ®iÓm cho lµ phÇn dÉn h-íng tÝnh tõ xÐc
m¨ng dÇu trªn cïng trë xuèng. Quan ®iÓm kh¸c l¹i cho lµ tÝnh tõ r·nh xÐc m¨ng
dÇu cuèi cïng. Còng chÝnh v× vËy mµ tån t¹i hai kh¸i niÖm: PhÇn th©n vµ phÇn
dÉn h-íng. Tuy nhiªn çch ph©n chia nh- vËy còng chØ lµ t-¬ng ®èi v× nã cßn tuú
thuéc vµo çch bè trÝ xÐc m¨ng dÇu. Nh÷ng kÝch th-íc c¬ b¶n cña pÝt t«ng ®-îc
giíi thiÖu trªn h×nh 3.4
H×nh 3.4. Nh÷ng kÝch th-íc c¬ b¶n cña pÝt t«ng.

53
Nh÷ng kÝch th-íc nµy ®-îc chän phï
hîp víi chóc n¨ng, ph¹m vi sö dông, ®iÒu
kiÖn lµm viÖc cña pÝt t«ng khi thiÕt kÕ theo
çc kho¶ng trÞ sè s¬ bé trong b¶ng 4.5.Thµnh
bªn vµ ®Ønh cña pÝt t«ng cÇn ph¶i bÒn vµ
cøng v÷ng. Çc g©n, vÊu, gê t¨ng cøng cÇn
ph¶i ®ñ dµy ®Ó tr¸nh çc vÕt nøt tÕ vi. Còng
víi môc ®Ých ®ã çc b¸n kÝnh gãc l-în
chuyÓn tiÕp cÇn ph¶i ®ñ lín ®Ó tr¸nh tËp
trung øng suÊt. ChiÒu dµi phÇn dÉn h-íng
cña pÝt t«ng ph¶i ®ñ ®Ó ¸p suÊt tiÕp xóc víi
thµnh v¸ch xy lanh kh«ng v-ît qu¸ giíi h¹n
cho phÐp. CÇn nhÊn m¹nh r»ng chiÒu dµi
phÇn th©n pÝt t«ng vµ vÞ trÝ bè trÝ lç chèt cã
¶nh h-ëng lín tíi ma s¸t vµ tèc ®é mµi mßn H×nh 3.5. S¬ ®å ph©n bè ¸p suÊt
bÒ mÆt dÉn h-íng. Khi t¨ng chiÒu dµi phÇn lªn bÒ mÆt phÇn th©n pÝt t«ng.
th©n th× pÝt t«ng ®ì bÞ “l¾c” quanh chèt vµ hiÖu øng b¬m dÇu qua khe r·nh xÐc
m¨ng gi¶m. §Ó x¸c ®Þnh vÞ trÝ tèi -u bè trÝ chèt ta coi pÝt t«ng nh- mét con
tr-ît tù lùa vµ n»m “xoay” d-íi gãc  bëi t¸c dông c©n b»ng cña lùc ngang N
vµ ¸p lùc thuû ®éng cña mµng dÇu b«i tr¬n tån t¹i gi÷a pÝt t«ng vµ lç xy lanh.
S¬ ®å ph©n bè lùc ¸p suÊt thñy ®éng cña mµng dÇu theo h-íng kÝnh vµ theo
chiÒu dµi phÇn dÉn h-íng nh- h×nh 3.5.
Trªn c¬ së ph©n tÝch vµ tÝnh to¸n ng-êi ta thÊy r»ng ®èi víi çc lo¹i pÝt
t«ng b×nh th-êng (pÝt t«ng dµi ®u«i) ®Ó lùc ma s¸t thÊp nhÊt th× cÇn bè trÝ lç bÖ
chèt trong kho¶ng 0,6  0,65lth tÝnh tõ mÆt ®Çu d-íi cña pÝt t«ng (lth lµ chiÒu
dµi phÇn th©n pÝt t«ng, tÝnh tíi xÐc m¨ng dÇu trªn cïng). PhÇn d-íi ®©y sÏ ®Ò
cËp tû mû h¬n tíi tõng lo¹i pÝt t«ng.
3.2.1. PÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng.
§éng c¬ x¨ng ®-îc dïng rÊt th«ng dông trªn « t«, xe m¸y, tr¹m nguån nhá,
xuång m¸y vµ çc m¸y c«ng t¸c nh- m¸y c-a, m¸y b¬m n-íc, m¸y c¾t cá,
nghiÒn thøc ¨n.v.v... Çc lo¹i pÝt t«ng cña nh÷ng ®éng c¬ nµy cã kÕt cÊu kh¸
gièng nhau vµ cã thÓ lÊy ®éng c¬ x¨ng dïng cho « t« lµm ®iÓn h×nh.
PÝt t«ng ®éng c¬ « t« còng cã thÓ ë mét trong hai d¹ng phæ biÕn, ®ã lµ pÝt
54
t«ng víi r·nh bï trõ d·n në ë phÇn dÉn h-íng vµ kÕt cÊu tiªn tiÕn h¬n lµ pÝt t«ng
cã dïng miÕng hîp kim h¹n chÕ d·n në.
PÝt t«ng cã xÎ r·nh ë phÇn dÉn h-íng rÊt th«ng dông v× kÕt cÊu rÊt ®¬n gi¶n,
dÔ chÕ t¹o vµ gi¶m tiÕng ån do pÝt t«ng ®ì bÞ l¾c khi lµm viÖc. Ngµy nay tÊt c¶ çc
pÝt t«ng cho ®éng c¬ x¨ng ®Òu dïng hîp kim nh«m. Trªn h×nh 3.6 lµ pÝt t«ng
®éng c¬ ÃÀÇ-51 vµ M-20 ÐÏÁÅÄÀ.
Víi kÕt cÊu r·nh xÎ h×nh ch÷  ë phÇn th©n nªn phÇn bÒ mÆt chÞu ¸p suÊt
thñy ®éng cña mµng dÇu trë nªn ®µn håi h¬n, khe hë l¾p ghÐp víi xy lanh nhá
h¬n vµ thµnh v¸ch phÇn dÉn h-íng rÊt máng (1,5  2 mm) TÊt c¶ çc xÐc m¨ng
®Òu ®-îc bè trÝ trong phÇn ®Çu pÝt t«ng. KÕt cÊu nµy ®¹t tû sè khèi l-îng tÝnh theo
mét ®¬n vÞ diÖn tÝch quy -íc cña ®Ønh (  D2/4) thÊp, kho¶ng 9  14 g/cm2. Nh»m h¹n
chÕ sù truyÒn nhiÖt tõ ®Çu xuèng bÒ mÆt dÉn h-íng, phÇn r·nh ngang ®-îc phay t¹i
vïng r·nh chøa xÐc m¨ng dÇu. §Ó tr¸nh tËp trung øng suÊt t¹i çc ®Çu vµ çc vÞ trÝ
mµ r·nh ®ét ngét ®æi h-íng, cÇn khoan çc lç cã ®-êng kÝnh gÊp kho¶ng hai lÇn
chiÒu réng cña r·nh.
H×nh 3.6. PÝt t«ng cña ®éng c¬ ÃÀÇ -51 vµ M-20

.
ChiÒu réng cña r·nh cµng nhá cµng tèt nh-ng ph¶i ®ñ ®Ó bï trõ biÕn d¹ng
do phô t¶i c¬ vµ phô t¶i nhiÖt c¶ khi ®éng c¬ ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn qu¸
55
H×nh 3.7. PÝt t«ng ®éng c¬ ÇÈË -120, ÇÈË -164
t¶i. Th«ng th-êng, phÝa ®Çu hai lç bÖ chèt th-êng ®-îc ®óc lâm vµo hoÆc tiÖn
« van thµnh chiÒu trôc ng¾n ®Ó bï trõ biÕn d¹ng do lùc ngang, lùc thanh truyÒn vµ
phô t¶i nhiÖt, tr¸nh hiÖn t-îng bã kÑt pÝt t«ng. PhÇn d-íi mÆt trô trong th-êng
®-îc tiÖn bËc t¨ng ®-êng kÝnh (vÝ dô  78,5 mm ë h×nh trªn) víi môc ®Ých ®iÒu
chØnh khèi l-îng. ChiÒu cao mÆt trô bËc nµy ®-îc thay ®æi dÓ çc pÝt t«ng kh«ng
v-ît qu¸ giíi h¹n khèi l-îng cho phÐp. Mét ph-¬ng ¸n kh¸c lµ xÎ r·nh kiÓu ch÷
T nh- pÝt t«ng ®éng c¬ ÇÈË 120, kÕt cÊu ®-îc thÓ hiÖn qua h×nh 3.7.
ViÖc xÎ däc toµn bé phÇn dÉn h-íng kÕt hîp víi vÕt ®óc lâm ë hai ®Çu lç bÖ
chèt ®¶m b¶o khe hë h-íng kÝnh rÊt nhá víi lç xy lanh, gi¶m tiÕng ån vµ tr¸nh bã
kÑt. §Ó tr¸nh hiÖn t-îng t¹o gê trªn mÆt g-¬ng xy lanh, phÇn ®u«i ch÷ T lu«n xÎ
nghiªng mét gãc 5  100. NÕu phÇn ®u«i r·nh kh«ng xÎ hÕt toµn bé chiÒu dµi th©n
(vÝ dô ÇÈË-130, ÇMÇ-66, ÇMÇ-451) th× ph¶i khoan lç ë ®Çu r·nh ®Ó gi¶m tËp
trung øng suÊt. ViÖc xÎ r·nh, tiÖn « van phÇn dÉn h-íng vµ ®óc lâm hai phÝa ®Çu
bÖ chèt cho phÐp duy tr× khe hë h-íng kÝnh phÇn dÉn h-íng víi xy lanh trong
kho¶ng (0,08  0,1%)D (24  36  m).
Do sù ph©n bè ¸p suÊt lªn thµnh v¸ch xy lanh (do lùc ngang N g©y nªn)
kh«ng ®ång ®Òu vµ khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c bëi nhiÒu yÕu tè ¶nh h-ëng nªn ng-êi
ta gi¶ ®Þnh sù ph©n bè ®ã theo quy luËt h×nh « van hoÆc theo ®Þnh luËt cosin,
ch¼ng h¹n nh- sau:
56
B¶ng 3.5.
Bëi vËy cÇn ph¶i tiÖn bít phÇn kim lo¹i vïng ®Çu bÖ chèt ®Ó t¹o « van. §é
« van n»m trong kho¶ng 0,182  0,8 mm. VÝ dô ®é « van cña pÝt t«ng ®éng c¬
ÃÀÇ-51 lµ 0,29 mm.
Ngoµi çch xÎ r·nh vµ tiÖn « van, ta cã thÓ c¾t v¸t phÇn dÉn h-íng ë vïng
kh«ng chÞu lùc. Tuy ph¶i gi¶i quyÕt viÖc t¨ng cøng cho bÒ mÆt dÉn h-íng b»ng
çc g©n hoÆc t¨ng chiÒu dµy nh-ng vÉn lµm gi¶m ®-îc khèi l-îng pÝt t«ng mµ
vÉn ®¶m b¶o chèng ®-îc biÕn d¹ng qu¸ møc g©y sù bã kÑt do phô t¶i c¬ vµ nhiÖt.
KÝch th-íc c¬ b¶n cña pÝt t«ng, chèt vµ xÐc m¨ng.

(copy b¶ng 16)
57
§èi víi ®éng c¬ cao tèc dïng cho xe ®ua, víi môc ®Ých gi¶m lùc qu¸n tÝnh,
ng-êi ta kÕt hîp çc biÖn ph¸p c¾t v¸t ®u«i, phay v¸t hai mÆt ®Çu bÖ chèt vµ gi¶m
chiÒu dµi phÇn dÉn h-íng, t¹o thµnh lo¹i pÝt t«ng ng¾n ®u«i. Trong nhiÒu tr-êng
hîp cßn thªm c¶ miÕng hîp kim h¹n chÕ d·n në nhiÖt (SKODA 742- 136A).
H×nh 3.9. Çc d¹ng ®u«i v¸t cña pÝt t«ng

PhÇn dÉn h-íng cña ®éng c¬ xe m¸y vµ çc ®éng c¬ c«ng suÊt nhá dïng s¬
®å hai kú quÐt vßng cã thÓ cã thªm çc mÆt v¸t t¹o thµnh çc khe, cöa chuyªn
dông nh»m dÉn h-íng dßng khÝ n¹p vµ hçn hîp quÐt (vÝ dô pÝt t«ng ®éng c¬ xe
58
m¸y Sims¬n hoÆc Yamaha). R·nh cã chèt chèng xoay xÐc m¨ng. §Ó gi¶m thêi
gian vµ t¨ng c-êng chÊt l-îng rµ tr¬n bÒ mÆt ng-êi ta th-êng m¹ mét líp thiÕc
máng 4  6 m lªn bÒ mÆt dÉn h-íng.
Khi kh«ng phay r·nh bï trõ d·n në, ng-êi ta sö dông ph-¬ng ¸n c¾t v¸t ®u«i
pÝt t«ng hoÆc tiÖn ®u«i thµnh d¹ng « van. Ngoµi ra, khi cÇn thiÕt ph¶i ¸p dông çc
biÖn ph¸p gi¶m sù biÕn d¹ng do d·n në nhiÖt. BiÖn ph¸p thø nhÊt lµ gi¶m sù
truyÒn nhiÖt tõ phÇn ®Çu xuèng b»ng çch phay r·nh ngang bªn trong r·nh xÐc
m¨ng ®Çu hoÆc khoan nhiÒu lç nhá võa ®Ó tho¸t dÇu võa h¹n chÕ dßng nhiÖt
truyÒn xuèng th©n pÝt t«ng.
H×nh 3.10. Çc lo¹i pÝt t«ng ng¾n ®u«i

Mét d¹ng kÕt cÊu kh¸c ®-îc ¸p dông lµ dïng mét vµnh cã hÖ sè dÉn nhiÖt thÊp
h¬n hîp kim nh«m ®Ó h¹n chÕ dßng nhiÖt truyÒn xuèng, ®ång thêi vµnh nµy cã hÖ
sè d·n në nhiÖt thÊp h¬n (vÝ dô dïng thÐp çc bon thÊp, cã hÖ sè d·n në nhiÖt thÊp
h¬n hîp kim nh«m 2 lÇn) nªn h¹n chÕ sù d·n në nhiÖt tù do cña toµn bé phÇn dÉn
h-íng. §Ó b¸m chÆt vµo hîp kim nh«m khi ®óc, phÝa ngoµi cña vµnh th-êng cã
d¹ng r¨ng nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.11.
Khi dïng thÐp çc bon thÊp th× hÖ sè d·n në nhiÖt cña phÇn dÉn h-íng gi¶m
xuèng tíi 9  13.10-6/ 0K. Mét lo¹i hîp kim s¾t-niken kh¸c gäi lµ hîp kim Inva
(36% Ni) th-êng ®-îc sö dông vµ ®em l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n bëi hÖ sè d·n në
nhiÖt cña Inva thÊp h¬n hîp kim nh«m kho¶ng 11 lÇn (2.10-6/ 0K) bëi thÕ nã hay
®-îc dïng, ®Æc biÖt lµ cho ®éng c¬ xe hai kú vµ xe ®ua.
59
H×nh 3.11. PÝt t«ng víi phiÕn h¹n chÕ d·n në nhiÖt.
Mét ph-¬ng ¸n kh¸c lµ bè trÝ çc phÝÕn h¹n
chÕ në nhiÖt ë khu vùc hai bÖ chèt (xem h×nh
trªn). Hai ®Çu mçi phiÕn cã d¹ng r¨ng vµ ®-îc uèn
thµnh mãc ®Ó t¨ng c-êng ®é b¸m víi hîp kim
nh«m khi ®óc hoÆc dïng phiÕn dµi, hai ®Çu cã
khoan nhiÒu lç ®Ó hîp kim nh«m ®iÒn ®Çy khi ®óc.
§èi víi ®éng c¬ diesel nÕu ph¶i lµm viÖc trong
®iÒu kiÖn rÊt nÆng nÒ th× cã thÓ thay phiÕn b»ng c¶
mét èng rçng tõ hîp kim Inva nh- trong h×nh 3.12.
HiÖn nay çc pÝt t«ng ®Òu l¾p víi chèt theo kiÓu
b¬i nªn bÖ chèt ®-îc ®óc dÇy vµ cã çc g©n nèi víi H×nh 3.12. PÝt t«ng víi èng
®Ønh vµ th©n ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng. NhiÒu d¹ng g©n h¹n chÕ d·n në nhiÖt
kh¸c nhau ®-îc sö dông, sao cho ®ñ cøng v÷ng mµ
khèi l-îng t¨ng Ýt nhÊt. Mét sè lo¹i g©n th-êng dïng ®-îc giíi thiÖu trªn h×nh 3.13.
H×nh 3.13. Çc lo¹i g©n th-êng dïng

60
BÒ mÆt lç bÖ chèt ®-îc khoan råi doa bãng. PhÝa ngoµi hai ®Çu ngoµi th-êng
®-îc tiÖn r·nh cã tiÕt diÖn b¸n nguyÖt ®Ó l¾p çc vßng lß xo h·m chuyÓn dÞch däc
trôc. NÕu vßng lß xo chÆn kh«ng cã vÊu hoÆc lç ë hai ®Çu th× phÝa ®Çu ngoµi cña
lç bÖ chèt th-êng cã hâm ®óc hoÆc phay v¸t ®Ó viÖc th¸o lß xo ®-îc dÔ dµng.
§èi víi pÝt t«ng dµi ®u«i th× lç chèt ®-îc bè trÝ lÖch vÒ phÝa trªn kÓ tõ
chÝnh gi÷a chiÒu dµi pÝt t«ng ®Ó khi pÝt t«ng chuyÓn ®éng, lùc ma s¸t t¸c dông
lµm cho pÝt t«ng cã xu h-íng xoay quanh chèt th× ¸p suÊt cña pÝt t«ng däc theo
thµnh v¸ch xy lanh ®-îc ph©n bè ®ång ®Òu h¬n. Th«ng th-êng chiÒu cao tÝnh tõ
®¸y pÝt t«ng tíi chèt n»m trong kho¶ng 0,6  0,74 Hp, trong ®ã Hp lµ chiÒu cao
toµn bé pÝt t«ng.
§èi víi ®éng c¬ x¨ng lç chèt pÝt t«ng th-êng ®-îc gia c«ng lÖch vÒ phÝa
chiÒu quay khuûu trôc mét kho¶ng e, t¹o hÖ sè lÖch t©m k= e/ R = 0,05  0,2. ¦u
®iÓm cña hiÖu øng lÖch t©m nh- sau:
- Tèc ®é pÝt t«ng ë vïng gÇn §CT thÊp h¬n (so víi CCKTTT giao t©m) nªn qu¸
tr×nh ch¸y cña ®éng c¬ x¨ng diÔn ra gÇn víi ®iÒu kiÖn ®¼ng tÝch h¬n;
- Pha n¹p lín h¬n nªn t¨ng hÖ sè n¹p;
- Pha nÐn lý thuyÕt <1800, gi¶m møc ®é lät khÝ, ®¶m b¶o ¸p suÊt cuèi qu¸
tr×nh nÐn ®¹t gi¸ trÞ cao;
- Do ®éng c¬ x¨ng th-êng cã cã tèc ®é trôc khuûu cao h¬n ®éng c¬ diesel,
®Æc biÖt lµ ®éng c¬ xe ®ua vµ lo¹i c«ng suÊt nhá nªn tÇn sè l¾c pÝt t«ng rÊt lín,
g©y tiÕng ån. ViÖc khoan lÖch lç bÖ chèt lµm gi¶m møc ®é kh¸c biÖt vÒ gi¸ trÞ
tuyÖt ®èi cña lùc ngang N cuèi hµnh tr×nh nÐn vµ ®Çu hµnh tr×nh d·n në. KÕt qu¶
lµ pÝt t«ng “l¾c” nhÑ h¬n, gi¶m ®-îc tiÕng ån trong khi møc ®é mµi mßn phÇn
dÉn h-íng vµ lç xy lanh ®ång ®Òu h¬n c¶ vÒ hai phÝa;
- Hµnh tr×nh cña pÝt t«ng lín h¬n.
TÊt c¶ -u ®iÓm trªn gãp phÇn lµm t¨ng c«ng suÊt ®éng c¬ vµ c¶i thiÖn ®iÒu
kiÖn lµm viÖc cña nã.
Tuy nhiªn pÝt t«ng dïng trong CCKTTT lÖch t©m còng cã nh-îc ®iÓm. Do
gia tèc cña pÝt t«ng nµy kh¸c biÖt mét l-îng b»ng R  2 k sin nªn ë ®Çu hµnh
tr×nh n¹p vµ ®Çu hµnh tr×nh ch¸y d·n në gia tèc sÏ lín h¬n vµ lùc qu¸n tÝnh sÏ lín
h¬n. Do ®ã buéc ph¶i gi¶m bít khèi l-îng cña pÝt t«ng ®Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh.
Trong mét sè lo¹i pÝt t«ng, ng-êi ta khoan thªm mét lç ë mçi bÖ chèt theo
h-íng song song víi ®-êng t©m pÝt t«ng nh»m høng thªm dÇu vung tÐ ®Ó b«i tr¬n
bÒ mÆt lµm viÖc cña chèt. BÒ mÆt ®Çu phÝa trong cña hai lç bÖ chèt cã thÓ ®-îc gia
c«ng c¬ cho ph¼ng nh-ng trong nhiÒu tr-êng hîp khi dïng khu«n ®óc kim lo¹i
®¶m b¶o chÊt l-îng cao th× kh«ng cÇn gia c«ng c¬.
§Çu lµ phÇn quan träng nhÊt cña pÝt t«ng. T¹i ®©y cã bè trÝ çc r·nh l¾p xÐc
61
m¨ng khÝ vµ xÐc m¨ng dÇu nªn thµnh v¸ch lµm dÇy h¬n phÇn th©n. KÕt cÊu th«ng
dông nhÊt ®èi víi ®éng c¬ x¨ng lµ kiÓu pÝt t«ng hai xÐc m¨ng khÝ vµ mét xÐc
m¨ng dÇu, phÇn dÉn h-íng kh«ng cã xÐc m¨ng dÇu (tham kh¶o çc h×nh phÝa
trªn). Kho¶ng çch tõ mÆt ®Ønh tíi r·nh xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt lµ mét tham sè
quan träng. Kho¶ng çch nµy cµng lín th× nhiÖt ®é cña xÐc m¨ng khÝ cµng thÊp
nh-ng khèi l-îng phÇn ®Çu cµng t¨ng. §Ó gi¶m ®-îc kho¶ng çch vµ h¹n chÕ
dßng nhiÖt ng-êi ta th-êng tiÖn mét r·nh nhá ë phÝa trªn hoÆc sö dông mét vµnh
®ai kim lo¹i ®óc liÒn víi pÝt t«ng lµm r·nh xÐc m¨ng nh- h×nh 3.14.
H×nh 3.14. R·nh c¶n nhiÖt vµ ®ai r·nh xÐc m¨ng.

ViÖc dïng ®ai r·nh b»ng thÐp çc bon thÊp võa lµm gi¶m dßng nhiÖt truyÒn
cho xÐc m¨ng, gi¶m tèc ®é mµi mßn r·nh võa h¹n chÕ sù d·n në nhÞªt theo h-íng
kÝnh cña ®Çu pÝt t«ng. Tuy nhiªn ®ai thÐp, gang hoÆc çc lo¹i hîp kim nÆng kh¸c
l¹i lµm t¨ng khèi l-îng, ®iÒu cÇn hÕt søc tr¸nh cho ®éng c¬ x¨ng, bëi vËy chØ
dïng khi thËt cÇn thiÕt.
H×nh 3.15. §-êng kÝnh t¹i çc tiÕt diÖn ngang cña pÝt t«ng
Do phÇn ®Çu pÝt t«ng cã nhiÖt ®é rÊt cao nªn ®-êng kÝnh thay ®æi rÊt nhiÒu.
Trong tr-êng hîp cÇn thiÕt ph¶i tæ chøc lµm m¸t c-ìng bøc ®Ønh b»ng tia dÇu b«i
62
tr¬n ®Ó gi¶m nhiÖt ®é cña ®Ønh nãi riªng vµ cña phÇn ®Çu nãi chung (nh»m ®¶m
b¶o søc bÒn cña vËt liÖu vµ tr¸nh kÝch næ). Cho dï lµ pÝt t«ng b»ng vËt liÖu g× vµ
dïng cho ®éng c¬ x¨ng hay ®éng c¬ diesel th× vÉn ph¶i tu©n thñ nguyªn lý ®-êng
kÝnh gi¶m dÇn vÒ phÝa ®Ønh ®Ó tr¸nh bã kÑt do d·n në nhiÖt. Cã nhiÒu ph-¬ng ¸n
kh¸c nhau, vÝ dô nh- çc ph-¬ng ¸n trªn h×nh 3.15.
§-êng I: lµ d¹ng cña lo¹i pÝt t«ng th©n trô ®Çu c«n. D¹ng nµy th-êng dïng
khi chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a phÇn ®Çu vµ phÇn cuèi th©n nhá hoÆc khi dïng
çc biÖn ph¸p xÎ r·nh bï trõ d·n në nhiÖt ë phÇn th©n. Khi lµm viÖc pÝt t«ng
®ì bÞ l¾c nhÊt.
§-êng II: c¶ phÇn ®Çu vµ phÇn th©n ®Òu cã d¹ng c«n phï hîp víi tr¹ng th¸i
nhiÖt theo chiÒu cao. Lo¹i nµy võa khã gia c«ng võa khã x¸c ®Þnh d¹ng c«n phï
hîp nhÊt cho mäi chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬.
§-êng III: d¹ng trô nhiÒu bËc. KÕt cÊu nµy hay dïng bëi hiÖu qu¶ cao mµ dÔ
gia c«ng c¬.
§-êng IV: lµ d¹ng ®-êng cong phøc t¹p. §©y lµ mét h×nh thøc biÕn d¹ng
cña ®-êng II, tuy hîp lý h¬n ®-êng II nh-ng còng cã nh÷ng h¹n chÕ nh- lo¹i
®-êng II.
§-êng V: còng lµ mét biÕn thÓ cña ®-êng II khi phÝa cuèi phÇn dÉn h-íng ®-îc
gia c«ng thµnh mÆt trô. D¹ng nµy còng Ýt th«ng dông mµ phøc t¹p.
§Ønh pÝt t«ng:
§Ønh lµ n¾p bÝt kÝn mÆt ®Çu pÝt t«ng. §Ó gi¶m khèi l-îng, t¨ng ®é cøng v÷ng
vµ t¶n nhiÖt tèt, mÆt d-íi cña ®Ønh th-êng cã çc g©n t¨ng cøng-t¶n nhiÖt ®ång
H×nh 3.16. Çc kiÓu bè trÝ g©n t¨ng cøng vµ t¶n nhiÖt
63
thêi t¨ng b¸n kÝnh gãc l-în gi÷a ®Ønh còng nh- çc g©n t¨ng cøng víi thµnh trô
®Çu pÝt t«ng. Mét sè kiÓu g©n t¶n nhiÖt ë mÆt d-íi ®Ønh nh- trªn h×nh 3.16.
MÆt trªn cña ®Ønh ph¶i cã kÕt cÊu thÝch hîp ®Ó t¹o d¹ng (vÒ phÝa d-íi) buång
ch¸y tèi -u nhÊt. MÆt trªn cña ®Ønh ph¶i ®¶m b¶o cã ®é cøng v÷ng cao, nhiÖt ®é
thÊp vµ t¹o xo¸y lèc còng nh- dÉn h-íng dßng khÝ tèt nhÊt. §Æc biÖt ®èi víi ®éng
c¬ hai kú th× viÖc dÉn h-íng dßng khÝ lµ v« cïng quan träng v× nã ¶nh h-ëng trùc
tiÕp tíi c«ng suÊt vµ suÊt tiªu hao nhiªn liÖu cña ®éng c¬. Çc d¹ng ®Ønh pÝt
t«ng ®éng x¨ng nh- trªn h×nh 3.17.
H×nh 3.17. Çc d¹ng ®Ønh pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng ..
a) §Ønh b»ng: cã diÖn tÝch chÞu nhiÖt nhá nhÊt, ®¬n gi¶n vµ dÔ chÕ t¹o nhÊt.
V× vËy lo¹i ®Ønh nµy th«ng dông nhÊt cho ®éng c¬ x¨ng « t« vµ ®éng c¬ diesel
dïng buång ch¸y dù bÞ hoÆc buång ch¸y xo¸y lèc.
b) §Ønh låi chám cÇu: Do nhiÖt ®é cao nªn Ýt bÞ kÕt muéi song dÔ bÞ kÝch næ.
§Ó h¹n chÕ nh-îc ®iÓm ®ã, ng-êi ta th-êng lµm g©n t¶n nhiÖt vµ dïng víi buång
ch¸y d¹ng chám cÇu (cã b¸n kÝnh nhá h¬n) ®Ó t¹o xo¸y lèc tèt ®¶m b¶o t¨ng
®-îc tû sè nÐn cao h¬n so víi lo¹i ®Ønh b»ng. Lo¹i ®Ønh nµy th-êng dïng víi c¬
cÊu phèi khÝ xu p¸p treo vµ ë ®éng c¬ x¨ng hai kú cì nhá.
c) §Ønh lâm: t¹o ®-îc xo¸y lèc khi nÐn nh-ng ®é cøng v÷ng thÊp. Tuy nhiÖt
®é cña ®Ønh thÊp nh-ng dÔ bÞ b¸m muéi than vµ hÇu nh- ngµy nay kh«ng cßn
dïng cho ®éng c¬ x¨ng. Tuy nhiªn d¹ng ®Ønh nµy t¹o d¹ng buång ch¸y rÊt phï
hîp cho ®éng c¬ diesel nªn l¹i th«ng dông cho lo¹i buång ch¸y xo¸y lèc vµ
buång ch¸y dù bÞ. PhÇn lâm cã thÓ chiÕm c¶ diÖn tÝch ®Ønh hoÆc chØ mét phÇn vµ
ë mét vÞ trÝ nµo ®ã trªn mÆt ®Ønh.
d) §Ønh v¸t låi: ®Ønh v¸t låi çc d¹ng nh»m môc ®Ých chñ yÕu lµ chÌn cét khÝ
®Ó t¹o xo¸y lèc tèt khi nÐn. Tuy nhiªn tr-êng nhiÖt ®é cña ®Ønh kÐm ®ång ®Òu vµ
64
c«ng nghÖ chÕ t¹o phøc t¹p nªn ngµy nay Ýt th«ng dông mµ chuyÓn sang d¹ng
®Ønh v¸t c©n.
e) §Ønh v¸t c©n: §Ønh v¸t c©n cßn gäi lµ ®Ønh kiÓu” m¸i c©n” cã ®é cøng
v÷ng rÊt cao vµ dÔ chÕ t¹o h¬n ®Ønh låi chám cÇu. Do cã mÆt v¸t nªn dÔ bè trÝ xu
p¸p treo mµ tèc ®é xo¸y lèc l¹i lín. Nhê cã sù xo¸y lèc mµ ®Ønh ®-îc lµm m¸t Ýt
nhiÒu do t¨ng c-êng trao ®æi nhiÖt, v× vËy cho phÐp t¨ng tû sè nÐn vµ c-êng ho¸
theo tèc ®é trôc khuûu. Lo¹i ®Ønh nµy rÊt th«ng dông cho ®éng c¬ 4 kú cì nhá vµ
®éng c¬ xe ®ua. Khi thiÕt kÕ pÝt t«ng cÇn ph¶i chó ý tíi çc yªu cÇu nh- xo¸y lèc
tèt, ®é cøng v÷ng, kh¶ n¨ng chèng kÝch næ, gi¶m tæn thÊt nhiÖt vµ tæn thÊt dßng,
kh¶ n¨ng bè trÝ xu p¸p, bu gi, møc ®é b¸m muéi than ®èi víi ®Ønh.
3.2.2. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel.
3.2.2.1. Tæng quan vÒ pÝt t«ng ®éng c¬ diesel.
Ngoµi nh÷ng nÐt chung vÒ kÕt cÊu so víi pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng, pÝt t«ng
®éng c¬ diesel cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt ®Ó phï hîp víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña
chóng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lµ:
- ChÞu ¸p suÊt cùc ®¹i cao h¬n (7  9 MPa), trong tr-êng hîp t¨ng ¸p th× Pzmax
cã thÓ lªn tíi 14 MPa.
- TÇn sè chu tr×nh c«ng t¸c thÊp h¬n. §éng c¬ diesel cã tèc ®é trôc khuûu tíi
5000 v/ph trong khi ®éng c¬ x¨ng tíi 9000 v/ph, ®èi víi ®éng c¬ xe m¸y vµ xe
®ua tíi 15000 v/ ph.
- §iÒu kiÖn lµm viÖc nÆng nÒ h¬n (®èi víi xe xÝch, m¸y kÐo, xe t¨ng)
- Yªu cÇu trÞ sè cao h¬n ®èi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn.
- Trong khi ch¸y, nhiªn liÖu vÉn tiÕp tôc ®-îc phun vµo xy lanh.....
Do cÇn tû sè nÐn cao h¬n nªn kh«ng gian buång ch¸y nhá h¬n. §èi víi ®éng
c¬ diesel th× buång ch¸y ph¶i gän, sao cho tû sè diÖn tÝch bÒ mÆt / thÓ tÝch buång
ch¸y ph¶i nhá ®Ó h¹n chÕ sù mÊt m¸t nhiÖt. §Ønh ph¶i cã d¹ng hîp lý, phï hîp víi
buång ch¸y. NÕu dïng buång ch¸y ph©n chia (xo¸y lèc, dù bÞ, tr-íc) th× ®Ønh pÝt
t«ng ph¼ng, cã lâm côc bé ®Ó gi¶m c¶n trë khÝ ®éng cña dßng khÝ ch¸y. NÕu dïng
buång ch¸y thèng nhÊt th× ®Ønh lâm xuèng t¹o buång ch¸y. Mét sè d¹ng ®Ønh lâm
t¹o thµnh buång ch¸y nh- trªn h×nh 3.18.
Tïy theo ph-¬ng ph¸p t¹o hçn hîp theo kiÓu thÓ tÝch hay kiÓu “mµng” mµ
chän d¹ng buång ch¸y phï hîp. Khi thiÕt kÕ cÇn tÝnh to¸n kh¶ n¨ng va ch¹m víi
xu p¸p. NÕu cÇn, ph¶i phay çc hèc lâm trªn mÆt ®Ønh ®Ó tr¸nh va ch¹m, vÝ dô 4
hèc dËp quanh chu vi ®Ønh cña hä ®éng c¬ B-2, Ä-6.
65
H×nh 3.18. Mét sè d¹ng ®Ønh pÝt t«ng ®éng c¬ diesel.
§Ó t¨ng c-êng kh¶ n¨ng bao kÝn, do  cao h¬n so víi ®éng c¬ x¨ng nªn phÇn
®Çu ph¶i cã kÕt cÊu phï hîp ®Ó l¾p sè l-îng xÐc m¨ng khÝ nhiÒu h¬n. Th«ng
th-êng ®éng c¬ diesel cã 3 xÐc m¨ng khÝ vµ mét ®Õn hai xÐc m¨ng dÇu. Çc xÐc
m¨ng ®Òu bè trÝ ë phÇn ®Çu pÝt t«ng nh-ng nÕu cã hai xÐc m¨ng dÇu th× xÐc m¨ng
dÇu thø hai th-êng ®-îc bè trÝ phÝa d-íi lç bÖ chèt.
§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tho¸t dÇu b«i tr¬n tõ r·nh xÐc m¨ng dÇu, ng-êi ta cã
thÓ khoan çc lç trªn thµnh trong cña r·nh nh- ®èi víi pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng.
Ngµy nay do dïng phæ biÕn xÐc m¨ng dÇu b»ng gang cã tiÕt diÖn ngang ®Æc biÖt
nªn kÕt cÊu tho¸t dÇu th«ng dông lµ tiÖn mÆt c«n v¸t gê d-íi cña r·nh ®Ó t¹o r·nh
gom dÇu vµ tõ ®ã dÇu theo çc lç khoan nghiªng tho¸t vÒ çc te.
H×nh 3.19. PÝt t«ng ®éng c¬ CMÄ14 (a) vµ pÝt t«ng ®éng c¬ B-2, Ä-6 (b).
BÖ chèt cã kÕt cÊu t-¬ng tù nh- ®èi víi pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng. Ngoµi biÖn
ph¸p tiÖn « van, ®óc lâm hoÆc phay v¸t mÆt ®Çu ®Ó chèng biÕn d¹ng g©y bã kÑt
ng-êi ta cã thÓ dËp (hoÆc ®óc, phay) çc hèc lâm phÝa hai ®Çu bÖ chèt (xem
h×nh3.19). KÕt cÊu nµy võa gi¶m ®-îc khèi l-îng mµ kh«ng gi¶m nhiÒu ®é cøng
66
v÷ng. PhÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng ®éng c¬ diesel th-êng ®-îc t¨ng cøng b»ng gê
bªn trong mÆt ®¸y. Gê nµy cßn cã chøc n¨ng ®iÒu chØnh khèi l-îng. Nh×n chung
pÝt t«ng ®éng c¬ diesel cã thµnh v¸ch dµy h¬n so víi pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng, cã sè
l-îng r·nh xÐc m¨ng lín h¬n vµ kh«ng sö dông çc r·nh bï trõ d·n në nhiÖt. Çc
r·nh xÐc m¨ng khÝ, ®Æc biÖt lµ ®èi víi xÐc m¨ng khÝ trªn cïng cña pÝt t«ng b»ng
hîp kim nh«m cã thÓ ®-îc t¨ng c-êng b»ng ®ai gang.
HÇu hÕt çc pÝt t«ng ®-îc chÕ t¹o b»ng hîp kim nh«m. §Ó t¨ng c-êng c¬
lý tÝnh th-êng dïng hîp kim nh«m rÌn (B-2, Ä-6, ÓTÄ 20) tuy nhiªn ®éng c¬
ßAÇ 204 (ßÌÇ 204) hoÆc ßÌÇ 206 l¹i dïng gang rÌn víi 4 r·nh xÐc m¨ng khÝ
ë phÇn ®Çu vµ hai xÐc m¨ng dÇu ë gÇn ®¸y pÝt t«ng. Hai lç bÖ chèt ®-îc Ðp b¹c
®ång ®á, trªn bÒ mÆt cã çc r·nh nghiªng chøa dÇu b«i tr¬n, bÒ mÆt phÇn dÉn
h-íng phñ líp thiÕc kh¸ dÇy (0,025 mm) ®Ó gi¶m thêi gian ch¹y rµ tr¬n. Trªn
h×nh 4.20 lµ pÝt t«ng ®éng c¬ hä ßÌÇ 204, 206.
Dï lµ pÝt t«ng gang hay nh«m th× phÇn dÉn h-íng vÉn ph¶i cã d¹ng « van..
Cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh d¹ng « van cña phÇn dÉn h-íng nh-ng viÖc x¸c
®Þnh d¹ng tèi -u lµ rÊt khã v× ®éng c¬ lµm viÖc ë çc chÕ ®é t¶i kh¸c nhau. V× lý
do ®ã ®èi víi nh÷ng pÝt t«ng nh«m nÕu cÇn thiÕt th× dïng hîp kim Inva ®Ó h¹n
chÕ d·n në nhiÖt vµ sö dông mét tham sè gäi lµ ¸p suÊt gi¶ ®Þnh p  ®Ó
N
DH 2
®¸nh gi¸. H2 lµ chiÒu cao cña th©n pÝt t«ng; p n»m trong kho¶ng 0,5  1 MPa. §èi
víi nh÷ng pÝt t«ng lín trªn mÆt ®Ønh th-êng gia c«ng 2  4 lç ren ®Ó l¾p vam kÐo
pÝt t«ng ra khái lãt xy lanh.
Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña pÝt t«ng ®éng c¬ diesel lµ kh«ng khoan lÖch lç bÖ chèt
®Ó t¹o hiÖu øng lÖch t©m bëi chu tr×nh cÊp nhiÖt lµ chu tr×nh hçn hîp.
H×nh 3.20. PÝt t«ng ®éng c¬ ßÌÇ 204, ßÌÇ 206

67
3.2.2.2. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel cao tèc c«ng suÊt lín.
§éng c¬ diesel ®Æt trªn tr¹m nguån di ®éng vµ çc lo¹i xe, tÇu ho¶ cã ®Æc
®iÓm chung lµ tû sè c«ng suÊt trªn khèi l-îng ®¹t trÞ sè cao do ®ã biÖn ph¸p
c-êng ho¸ theo tèc ®é trôc khuûu hoÆc t¨ng ¸p hay kÕt hîp c¶ hai gi¶i ph¸p ®-îc
¸p dông. V× vËy pÝt t«ng ph¶i cã çc chØ tiªu phï hîp.
Do tèc ®é trôc khuûu cao nªn lùc qu¸n tÝnh cña pÝt t«ng lín, bëi vËy ph¶i t×m
mäi çch h¹n chÕ khèi l-îng pÝt t«ng. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel l¾p trªn xe t¶i, xe
xÝch, xe t¨ng cã ®-êng kÝnh lín nhÊt kho¶ng 150mm (víi tèc ®é trôc khuûu
2000  3000v/ph), vÝ dô ®éng c¬ ÓTÄ 20 cã tèc ®é 2600v/ph, ®-êng kÝnh pÝt t«ng
150 mm, ®éng c¬ Ä 302, AKÄ 1105 víi n=3000 v/ph th× D=95 mm hoÆc ®éng c¬
PC 4 (n=3000 v/ph vµ D=76 mm). §-êng kÝnh xy lanh lín nhÊt víi tèc ®é
n=3000v/ph cã lÏ thuéc vÒ lo¹i ®éng c¬ cña §øc Z-782 vµ cña Mü V108, D 108
víi D=108mm.
Çc lo¹i diesel dïng cho xe löa cã tèc ®é trôc khuûu thÊp h¬n nh-ng ®-êng
kÝnh xy lanh vµ hµnh tr×nh pÝt t«ng l¹i lín h¬n. VÝ dô lo¹i ®éng c¬ 2Ä-100 cña
Liªn x« cò cã trÞ sè  hoÆc lo¹i 6×H 26/26
S 254
D 207
cã  . Hai lo¹i diesel ®iÓn h×nh nªu trªn ®Òu

S 260
D 260
thuéc lo¹i cao tèc cã tèc ®é trung b×nh cña pÝt t«ng
n»m trong kho¶ng 9  11 m/s.
PÝt t«ng ®éng c¬ xe t¶i, xe xÝch, xe t¨ng do cã
®-êng kÝnh kh«ng qu¸ lín (  150mm) nªn th-êng
b»ng hîp kim nh«m ®óc trong khu«n kim lo¹i. Lo¹i
pÝt t«ng gang (dïng cho ßÌÇ 204, 206) ngµy nay
kh«ng cßn th«ng dông n÷a. §Ó t¨ng c-êng c¬ lý
tÝnh, thay cho hîp kim nh«m ®óc ng-êi ta hay sö
H×nh 3.21. PÝt t«ng víi
dông hîp kim nh«m rÌn (AK 4,AK 4-1),®Æc biÖt lµ ®Ønh ghÐp
®èi víi pÝt t«ng ®éng c¬ xe t¨ng. §Ó gi¶m phô t¶i
nhiÖt, mÆt ®Ønh pÝt t«ng nh«m cã thÓ ®-îc phñ mét líp h¹n chÕ trao ®æi nhiÖt
(ÓTÄ 20 ). Mét gi¶i ph¸p kh¸c lµ dïng pÝt t«ng ghÐp cã ®Ønh b»ng vËt liÖu chÞu
nhiÖt vµ hÖ sè truyÒn dÉn nhiÖt thÊp vÝ dô ®Ønh b»ng gang nh- trªn h×nh 3.21.
Lo¹i pÝt t«ng nµy vÉn nhÑ v× phÇn lín b»ng hîp kim nh«m trong khi cã thÓ
bï trõ khèi l-îng cña phÇn ®Ønh gang b»ng çch gi¶m chiÒu dµy thµnh v¸ch phÇn
®Çu mµ vÉn ®ñ bÒn v× nhiÖt ®é phÇn hîp kim nh«m thÊp h¬n. Mét -u ®iÓm n÷a lµ
68
nhiÖt ®é mÆt ®Ønh cao, thêi gian ch¸y trÔ gi¶m nªn ®éng c¬ lµm viÖc mÒm h¬n.
Nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ kÕt cÊu phøc t¹p vµ khã gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cè
®Þnh ®Ønh víi ®Çu pÝt t«ng. NÕu gi¶i quyÕt tèt vÊn ®Ò ®é b¸m vµ ®é bÒn nhiÖt cña
líp çch nhiÖt (th-êng lµ çc kim lo¹i gèm) th× ph-¬ng ¸n ®Çu sÏ cã nhiÒu -u thÕ
h¬n. Mét ph-¬ng ¸n kh¸c lµ lµm m¸t c-ìng bøc ®Ønh pÝt t«ng b»ng tia dÇu phun
tõ lç nhá trªn ®Çu nhá thanh truyÒn hoÆc tia dÇu phun c-ìng bøc khi pÝt t«ng
xuèng tíi vÞ trÝ ®iÓm chÕt d-íi (®éng c¬ AVDS-1790).
§èi víi nh÷ng ®éng c¬ t¨ng ¸p ë møc ®é cao b»ng çc ph-¬ng ph¸p t¨ng ¸p
tiªn tiÕn vÝ dô ë ®éng c¬ AVCR l¾p trªn xe t¨ng cña Mü ng-êi ta dïng pÝt t«ng cã
c¬ cÊu tù ®éng thay ®æi tû sè nÐn. §Ó tiÖn so s¸nh -u ®iÓm cña çc lo¹i ®éng c¬
nµy ta tham kh¶o b¶ng sau:
B¶ng 3.6
Çc th«ng sè cña ®éng c¬ AVDS, AVCR
Ne n S D pe m Ne
§éng c¬  e
[ml] [v/ph] [mm] [mm] [MPa] [kg] [ml/dm3]
AVDS 1790 630 2400 146,1 146,1 17 0,808 1900 21,5 0,4
AVCR 1100 1395 2800 127 123,8 22/10 2,475 1545 76 0,31
KÕt cÊu pÝt t«ng AVCR - 1100 ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.22.
H×nh 3.22. PÝt t«ng ®éng c¬

Continental AVCR 1100
1- van mét chiÒu khoang trªn; 2- van
mét chiÒu khoang d-íi; 3- pÝt t«ng
bªn trong; 4- con tr-ît dÉn dÇu;
5- van ®iÒu chØnh ¸p suÊt; 6- pÝt t«ng
ngoµi; 7- dÇu; 8- van ®-êng cÊp dÇu
Do t¨ng ¸p cao nªn ¸p suÊt cã Ých trung b×nh ®¹t trÞ sè lín (2,475MPa), gÊp
kho¶ng 3 lÇn so víi ®éng c¬ kh«ng t¨ng ¸p vµ ¸p suÊt cùc ®¹i trong xy lanh rÊt
69
cao, ®Ó h¹n chÕ ¸p suÊt ®ã nh»m ®¶m b¶o ®é bÒn cña pÝt t«ng vµ b¹c, æ ®ì, c¬ cÊu
tù ®éng sÏ ho¹t ®éng vµ gi¶m tû sè nÐn khi p zmax ®¹t tíi 14 MPa. ë chÕ ®é 2800
v/ph sau kho¶ng 3 s (120  130 vßng quay trôc khuûu)  sÏ gi¶m tõ 22 xuèng 10.
Lo¹i pÝt t«ng nµy h¹n chÕ ®-îc pzmax ®¶m b¶o søc bÒn cña vËt liÖu, kÕt hîp
dïng dÇu b«i tr¬n ®Ó lµm m¸t ®Ønh khi t¨ng ¸p cao l¹i dÔ khëi ®éng v×  lín. MÆt
h¹n chÕ lµ kÕt cÊu phøc t¹p, yªu cÇu cao h¬n vÒ chÊt l-îng vµ møc ®é läc s¹ch
dÇu b«i tr¬n còng nh- cã khèi l-îng lín h¬n. V× nh÷ng h¹n chÕ ®ã lo¹i pÝt t«ng
nµy Ýt ®-îc th«ng dông. Tuy nhiªn kÕt cÊu nµy rÊt phï hîp cho ®éng c¬ diesel
tr¹m nguån, ®Çu m¸y xe löa vµ tµu thuyÒn. Khi kh«ng bÞ h¹n chÕ kh¾t khe vÒ
khèi l-îng trong khi tèc ®é trôc khuûu thÊp (  1500 v/ph) mµ l¹i yªu cÇu c«ng
suÊt lín nªn D xy lanh lín h¬n (150-300 mm hoÆc cao h¬n). ViÖc ¸p dông pÝt
t«ng tù ®éng thay ®æi  võa t¹o ®iÒu kiÖn lµm m¸t tèt ®Ønh, võa cho phÐp c-êng
ho¸ b»ng tua bin t¨ng ¸p. Mét vÝ dô lµ pÝt t«ng kiÓu nµy ®-îc dïng cho ®éng c¬
V8  1500 trªn xe t¨ng cña Ph¸p hoÆc ®éng c¬ AGO 240 l¾p trªn tµu tuÇn tiÔu
siªu tèc cña h¶i qu©n Ph¸p.
H×nh 3.23. PÝt t«ng ®éng c¬ hai kú

dïng cho xe löa 2Ä-100, 207 mm
vµ pÝt t«ng ®éng c¬ bèn kú dïng
cho xe löa ×H 26/26 (bªn ph¶i)
Nh÷ng ®éng c¬ c«ng suÊt lín, cao tèc cã ®-êng kÝnh xy lanh t-¬ng ®èi lín
(160  300mm) dïng cho tr¹m nguån c«ng suÊt lín hoÆc ®Çu m¸y xe löa th-êng
hay dïng pÝt t«ng ®Ønh ghÐp cã lµm m¸t c-ìng bøc b»ng dÇu dÉn tõ ®Çu nhá
thanh truyÒn tíi. Së dÜ ph¶i lµm m¸t c-ìng bøc v× ®-êng kÝnh lín nªn chªnh lÖch
nhiÖt ®é gi÷a vïng t©m vµ vïng ngo¹i vi cao (vµ buéc ph¶i tæ chøc lµm m¸t c-ìng
70
bøc mét çch thuËn lîi nhÊt lµ b»ng dÇu b«i tr¬n d-íi ¸p suÊt cao ®-îc dÉn däc
theo th©n thanh truyÒn tíi). Tuy nhiªn viÖc ®óc nh÷ng khoang rçng trong phÇn
®Çu vµ ®Ønh ®Ó t¹o ¸o dÇu lµm m¸t sÏ rÊt phøc t¹p. V× lý do ®ã ng-êi ta th-êng
kÕt hîp kÕt cÊu pÝt t«ng ghÐp víi ®Ønh b»ng gang hîp kim (hoÆc gang x¸m
chuyªn dông) võa gi¶m ®-îc l-îng nhiÖt truyÒn xuèng ®Çu vµ th©n hîp kim
nh«m, võa dÔ dµng t¹o khoang chøa dÇu lµm m¸t. H×nh 3.23 m« t¶ çc kÕt cÊu
cña pÝt t«ng ghÐp cña Liªn x« cò.
Cã hai çch l¾p ghÐp ®Ønh víi ®Çu pÝt t«ng. NÕu ®Ønh cã d¹ng ®Üa trô dÑt
(xung quanh cã thÓ t¹o thµnh èng trô ng¾n ®Ó gia c«ng çc r·nh xÐc m¨ng khÝ,
nh- pÝt t«ng ®éng c¬ ×H 26/26) th× mèi ghÐp ®-îc thùc hiÖn b»ng çc gu d«ng
hoÆc bu l«ng.
Khi ®Ønh vµ phÇn chÝnh cña pÝt t«ng b»ng hai lo¹i vËt liÖu (gang vµ hîp kim
nh«m) th× ph¶i cã çc biÖn ph¸p phï hîp ®Ó tr¸nh sù níi láng mèi ghÐp do nhiÖt
®é kh¸c nhau vµ do hÖ sè d·n në nhiÖt kh¸c nhau. Tr-êng hîp c¶ hai phÇn cïng
mét lo¹i vËt liÖu còng vÉn ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò d·n në nhiÖt ë nh÷ng nhiÖt ®é
kh¸c nhau vµ ®iÒu cÇn thiÕt lµ gu d«ng hoÆc bu l«ng ®-îc chÕ t¹o b»ng thÐp hîp
kim. Ph-¬ng ph¸p nµy tuy ®¬n gi¶n, dÔ gia c«ng song cã nh-îc ®iÓm lµ øng suÊt
tËp trung cao t¹i vïng lç ren cña ®Ønh.
§Ó kh¾c phôc nh-îc ®iÓm ®ã ng-êi ta chÕ t¹o pÝt t«ng ghÐp theo kiÓu vá-lâi.
Vá cã d¹ng cèc h×nh trô (nh- pÝt t«ng ®éng c¬ 2Ä-100 trªn h×nh 3.23) «m quanh
®Çu vµ th©n (phÇn ruét) cña pÝt t«ng. Hai phÇn ®-îc cè ®Þnh víi nhau nhê kho¸
h·m lß xo 5. B¶n th©n phÇn th©n 2 còng cã thÓ d-îc chÕ t¹o liÒn khèi hoÆc gåm
nhiÒu khèi, vÝ dô trªn h×nh 3.23 lâi pÝt t«ng gåm ba chi tiÕt chÝnh: 1,2 vµ 3.. ViÖc
chÕ t¹o rêi chi tiÕt 1 nh»m môc ®Ých dÔ dµng t¹o khoang chøa dÇu lµm m¸t. §éng
c¬ ÄH 23/30 hai kú l¾p cho ®Çu m¸y xe löa l¹i cã kÕt cÊu phÇn vá h¬i kh¸c biÖt.
Cho dï lµ kÕt cÊu pÝt t«ng ghÐp kiÓu g× th× mét ®iÓm chung lµ yªu cÇu cao
h¬n ®èi víi dÇu b«i tr¬n.
Khi dïng dÇu M14 cho çc ®éng c¬ trªn cña Liªn x« th× mÆt d-íi ®Ønh cã líp
cÆn b¸m lµm gi¶m tèc ®é truyÒn nhiÖt nªn ë vïng 1 cã thÓ xuÊt hiÖn nh÷ng vÕt
nøt tÕ vi do mái nhiÖt. §Ó kh¾c phôc hiÖn t-îng ®ã dÇu M14ÂÈ vµ M14 ÂÄ víi
nh÷ng phô gia chèng t¹o cÆn ®· d-îc sö dông. §Ønh ghÐp th-êng ®-îc chÕ t¹o
b»ng gang hîp kim nh-ng còng cã thÓ b»ng çc lo¹i vËt liÖu chÞu nhiÖt vµ dÉn
nhiÖt kÐm kh¸c nh- thÐp, kim lo¹i gèm....
PhÇn vá d¹ng cèc cña pÝt t«ng nµy ®-îc chÕ t¹o rêi thµnh hai chi tiÕt: ®Ønh 1
vµ vá d¹ng trô 7. Chóng ®-îc cè ®Þnh víi nhau b»ng çc vÝt nhá 12 nh»m môc
®Ých t¹o khoang chøa dÇu lµm m¸t 13 mét çch dÔ dµng.
71
H×nh 3.24. PÝt t«ng ®éng c¬ ÄH 23/30
VÝ dô pÝt t«ng ®éng c¬ ×H 26/26 cã ®Ønh b»ng thÐp chÞu nhiÖt vµ phÇn
th©n cßn l¹i b»ng hîp kim nh«m AK4. Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña lo¹i pÝt t«ng cã
®-êng kÝnh kh¸ lín nµy lµ sè l-îng xÐc m¨ng nhiÒu h¬n (5  6) trong khi pÝt
t«ng nhá (D<150 mm) cña çc ®éng c¬ diesel cao tèc th-êng chØ cã 3  5 xÐc
m¨ng mµ th«i.
3.2.2.3. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel tµu thuû trung tèc.
PÝt t«ng ®éng c¬ diesel cã tèc ®é trôc khuûu trung b×nh dïng cho tµu biÓn
kh«ng kh¸c nhiÒu so víi pÝt t«ng diesel cao tèc dïng cho ®Çu m¸y xe löa ®· ®-îc
®Ò cËp ë phÇn trªn. Mét ®Æc ®iÓm næi bËt lµ ®-êng kÝnh xy lanh lín h¬n, kho¶ng
tõ 300  650 mm, tèc ®é trôc khuûu còng thÊp h¬n (400  1000 v/ph). PÝt t«ng cã
thÓ chÕ t¹o hoµn toµn b»ng hîp kim nh«m, g©n ®-îc bè trÝ phÝa d-íi ®Ønh ®Ó lµm
m¸t c-ìng bøc (b»ng tia dÇu) hoÆc dïng kÕt cÊu pÝt t«ng ghÐp. Nh-ng còng cã
lo¹i pÝt t«ng b»ng gang, vÝ dô ®éng c¬ 6×H 25/34 víi =250 mm dïng pÝt t«ng
b»ng gang, t¨ng ¸p, 450 ml/500 v/ph.
§éng c¬ hai kú 16ÄH 23/30, 3000ml/750 v/ph th× l¹i dïng pÝt t«ng ghÐp.
§Ønh b»ng gang hîp kim, phÇn ruét b»ng hîp kim nh«m cßn phÇn èng trôc dÉn
h-íng th× b»ng gang x¸m peclÝt vµ còng dïng bu l«ng ng¾n cïng vßng chÆn lß xo
®Ó cè ®Þnh nh- kiÓu pÝt t«ng ®éng c¬ ×H 26/26.
§Ó thÊy râ t¸c dông cña viÖc t¹o khoang dÇu lµm m¸t c-ìng bøc ®Ønh vµ chÕ
t¹o ®Ønh tõ lo¹i vËt liÖu cã kh¶ n¨ng truyÒn nhiÖt kÐm h¬n, trªn h×nh 3.25 lµ
tr-êng nhiÖt ®é cña pÝt t«ng ®éng c¬ ×H 45/52 khi chÕ t¹o b»ng hîp kim nh«m
72
®óc, tuy cã nhÑ h¬n 25% nh-ng nhiÖt ®é ë vïng r·nh xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt
l¹i cao h¬n so víi pÝt t«ng ghÐp cã ®Ønh b»ng thÐp.
H×nh 3.25. Tr-êng nhiÖt ®é cña pÝt t«ng nh«m (tr¸i) vµ pÝt t«ng ghÐp ®Ønh thÐp
(ph¶i) cña ®éng c¬ trung tèc tµu biÓn ×H 45/52
3.2.2.4. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel tµu thuû tèc ®é thÊp

Lo¹i pÝt t«ng nµy cã vµi ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý, ®ã lµ: ®-êng kÝnh rÊt lín
(800  950 mm thËm chÝ lín h¬n); tû sè S/D>>1, tèc ®é trôc khuûu thÊp (80  140
v/ph), dïng kÕt cÊu guèc tr-ît vµ ®éng c¬ dïng chu tr×nh 4 kú hoÆc hai kú. §iÓn
h×nh cho lo¹i ®éng c¬ nµy lµ ®éng c¬ 84VTBF180 (ÄKPH 84/180), ®-êng kÝnh
xy lanh 840 mm, c«ng suÊt mçi xy lanh ®¹t 2100 ml t¹i 110 v/p. Do cã guèc tr-ît
nªn pÝt t«ng thuéc lo¹i ng¾n ®u«i vµ kh«ng ph¶i chÞu lùc ngang N. Tuy nhiªn do
c-êng ho¸ ®Ó t¨ng c«ng suÊt nªn tr¹ng th¸i øng suÊt nhiÖt cña pÝt t«ng rÊt nÆng nÒ
bëi vËy ®Ønh th-êng lµm b»ng thÐp chÞu nhiÖt hoÆc thÐp hîp kim Cr«m-M«lÝp®en.
C¶ ®Ønh vµ thµnh bªn cña ®Çu pÝt t«ng ®-îc t¨ng chiÒu dµy ®Ó t¨ng cøng (v× vËy
cµng ph¶i t¨ng c-êng viÖc lµm m¸t). H×nh 3.26 lµ çc lo¹i pÝt t«ng dïng cho ®éng
c¬ hai kú Burmeist¬-Vain.
Bªn tr¸i lµ kÕt cÊu pÝt t«ng kiÓu cò, ®Ønh kh«ng cã g©n vµ çc r·nh chøa xÐc
m¨ng ®-îc bè trÝ trªn thµnh cña cèc trô chÕ t¹o rêi. C¶ ®Ønh, cèc trô vµ çn pÝt
t«ng ®-îc cè ®Þnh víi nhau b»ng çc gu d«ng nhá. ChiÒu cao cña phÇn ®Çu pÝt
t«ng (kh«ng kÓ çn) chØ kho¶ng 1/2D.
Bªn trong lßng çn lµ ®Çu pÝt t«ng cã çc èng, v¸ch ng¨n máng ®Ó t¹o ®-êng
dÉn dÇu b«i tr¬n lµm m¸t pÝt t«ng. §Ønh vµ cèc ®-îc chÕ t¹o tõ gang, çn ®-îc
lµm b»ng thÐp. §Ó ®¬n gi¶n kÕt cÊu, ng-êi ta chÕ t¹o ®Çu pÝt t«ng b»ng gang
thµnh mét khèi liÒn vµ mét g©n t¨ng cøng d¹ng vµnh khuyªn phÝa d-íi ®Ønh (h×nh
n»m ë gi÷a). Do cã g©n vµnh khuyªn nªn viÖc gia c«ng vïng b¸n kÝnh chuyÓn
tiÕp gi÷a mÆt d-íi cña ®Ønh tíi th©n gÆp nhiÒu khã kh¨n. NÕu gi÷ nguyªn bÒ mÆt
73
®óc th× g©y sù tËp trung øng suÊt cao. Trªn h×nh ë phÝa bªn ph¶i lµ pÝt t«ng cã kÕt
cÊu hoµn thiÖn h¬n. Vµnh khuyªn t¨ng cøng ®-îc lo¹i bá, vïng b¸n kÝnh chuyÓn
tiÕp gi÷a ®Ønh vµ phÇn ®Çu ®-îc gia c«ng c¬ khÝ.
H×nh 3.26. PÝt t«ng ®éng c¬ Burmeist¬ -Vain

§èi víi ®éng c¬ hai kú sö dông s¬ ®å quÐt vßng th× phÇn dÉn h-íng dµi h¬n.
(H/D=1,2  1,4). C¶ phÇn ®Çu còng nh- phÇn dÉn h-íng ®-îc cè ®Þnh víi çn pÝt
t«ng nhê gu d«ng hoÆc bu l«ng. BÒ mÆt trô ngoµi cña phÇn dÉn h-íng (xem h×nh
3.27) cã gia c«ng çc r·nh l¾p xÐc m¨ng 4. Çc xÐc m¨ng nµy ®ãng vai trß b¹c
tr-ît tr¸nh sù tiÕp xóc trùc tiÕp cña phÇn dÉn h-íng víi xy lanh vµ c¶i thiÖn chÊt
l-îng rµ tr¬n mÆt xy lanh nªn th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng ®ång thau hoÆc hîp kim
®ång-thiÕc.
§Ó gi¶m nhiÖt ®é cña ®Ønh, ta cã thÓ dïng biÖn ph¸p t¨ng l-u l-îng dÇu lµm m¸t
(tiªu tèn thªm c«ng suÊt dÉn ®éng b¬m dÇu, gi¶m c¬) hoÆc gi¶m chiÒu dµy ®Ønh,
t¨ng cøng b»ng g©n chÞu lùc còng nh- kÕt hîp g©n víi cèc ®ì bªn trong. Cèc ®ì võa
cã t¸c dông chÞu lùc khÝ thÓ th«ng qua g©n, võa t¹o khoang ®Ó tæ chøc dÉn dÇu lµm
m¸t mét çch hîp lý (xem h×nh 3.27, bªn ph¶i).
§èi víi nh÷ng ®éng c¬ c-êng ho¸ møc ®é cao b»ng biÖn ph¸p t¨ng ¸p ng-êi
ta cßn cã thÓ dïng n-íc thay cho dÇu b«i tr¬n ®Ó lµm m¸t c-ìng bøc pÝt t«ng.
N-íc ®-îc dÉn tíi vµ ra khái ®Çu pÝt t«ng th«ng qua çc hÖ thèng èng lång xÕp.
74
Tuy ®¶m b¶o lµm m¸t pÝt t«ng nh-ng ph-¬ng ph¸p nµy cã hai nh-îc ®iÓm. ViÖc
sö dông èng lång xÕp lµm phøc t¹p kÕt cÊu vµ ®iÒu chñ yÕu lµ nguy c¬ rß rØ n-íc
vµo hép trôc khuûu nÕu çc gio¨ng bao kÝn bÞ mßn.
H×nh 3.27. PÝt t«ng ®éng c¬ hai kú tèc ®é thÊp cã guèc tr-ît
Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña pÝt t«ng ®éng c¬ diesel tèc ®é thÊp lµ sè r·nh l¾p xÐc
m¨ng nhiÒu h¬n (7  10). Do tèc ®é trôc khuûu thÊp h¬n, tèc ®é trung b×nh cña
pÝt t«ng còng thÊp (5,5  6,5m/s) nªn cÇn sè l-îng xÐc m¨ng nhiÒu h¬n ®Ó ®¶m
b¶o bao kÝn buång ch¸y.
3.3. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt t«ng
ViÖc x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt t«ng lµ rÊt quan träng bëi hai lý do
chÝnh, ®ã lµ:
+ Phô t¶i nhiÖt g©y nªn øng suÊt nhiÖt, øng suÊt
nµy cã trÞ sè kh¸ lín vµ trong nhiÒu tr-êng hîp lµ
nguyªn nh©n ph¸ háng pÝt t«ng do mái nhiÖt.
+ CÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®-îc nhiÖt ®é mµ vËt liÖu
pÝt t«ng ph¶i chÞu ®ùng. Trªn c¬ së ®ã míi biÕt ®-îc
møc ®é gi¶m søc bÒn c¬ häc cña vËt liÖu vµ møc ®é
biÕn d¹ng nhiÖt (d·n në nhiÖt). Çc kÕt qu¶ ®ã phôc
vô cho viÖc chän çc kÝch th-íc, chiÒu dµy thµnh
v¸ch hîp lý nhÊt, kÕt hîp víi viÖc bè trÝ b«i tr¬n,
lµm m¸t tèt nhÊt.
Ngoµi ra, khi biÕt ®-îc tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt H×nh 3.28. S¬ ®å tÝnh
t«ng (còng nh- lãt xy lanh) ta sÏ chän ®-îc lo¹i dÇu to¸n tr-êng nhiÖt ®é cña
b«i tr¬n phï hîp nhÊt. pÝt t«ng.
75
ViÖc tÝnh to¸n tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt t«ng nh»m x©y dùng tr-êng nhiÖt ®é
cña nã cho çc chÕ ®é lµm viÖc tiªu biÓu. Ngµy nay, çc m« h×nh to¸n häc kh¸c
nhau ®· ®-îc ¸p dông, kÓ c¶ viÖc sö dông çc c«ng cô tÝnh to¸n m¹nh ®Ó x¸c
®Þnh tr-êng nhiÖt ®é cña pÝt t«ng. Møc ®é tin cËy cña kÕt qu¶ tÝnh to¸n phô thuéc
vµo rÊt nhiÒu yÕu tè. Tr-íc hÕt lµ møc ®é chuÈn x¸c cña m« h×nh tÝnh to¸n vµ çc
®iÒu kiÖn biªn trao ®æi nhiÖt so víi thùc tr¹ng cña pÝt t«ng. Cµng ®¬n gi¶n ho¸
viÖc tÝnh to¸n bao nhiªu th× kÕt qu¶ thu ®-îc cµng xa thùc tÕ bÊy nhiªu.
§èi víi pÝt t«ng kiÓu tæ hîp, ®Ó t¹o khoang chøa dÇu b«i tr¬n lµm m¸t
c-ìng bøc th× viÖc x¸c ®Þnh çc ®iÒu kiÖn biªn lµ khã kh¨n nhÊt. Çc tr-êng hîp
kh¸c nh- pÝt t«ng ®óc liÒn khèi, pÝt t«ng cã ®Ønh ghÐp b»ng vËt liÖu chÞu nhiÖt
tèt h¬n.v.v... lµ nh÷ng tr-êng hîp ®Æc biÖt. §Ó tiÖn cho viÖc tÝnh to¸n, ta coi pÝt
t«ng lµ chi tiÕt cã tÝnh chÊt ®èi xøng trßn xoay tuyÖt ®èi qua ®-êng t©m (bá qua
kÕt cÊu phÇn bÖ chèt còng nh- çc vÊu, hèc, r·nh c¶n nhiÖt.v.v...)
Qu¸ tr×nh trao ®æi nhiÖt gi÷a bÒ mÆt ®Çu pÝt t«ng vµ m«i chÊt c«ng t¸c ®-îc
®Æc tr-ng b»ng hÖ sè trao ®æi nhiÖt tæng céng  (qu¸ tr×nh bøc x¹ vµ ®èi l-u),
nhiÖt ®é cña m«i chÊt T1 vµ dßng nhiÖt q1. Do T1 vµ vËn tèc xo¸y lèc cña m«i chÊt
còng nh- ¸p suÊt trong xy lanh lu«n thay ®æi nªn çc ®¹i l-îng trªn biÕn thiªn cã
tÝnh chÊt chu kú. NÕu nh- ¸p suÊt ®-îc coi lµ ®ång ®Òu theo çc vÞ trÝ t¹i cïng
mçi thêi ®iÓm th× ng-îc l¹i, 1, T1 vµ q1 l¹i kh«ng ®ång ®Òu t¹i cïng mçi thêi
®iÓm mµ phô thuéc rÊt nhiÒu vµo vÞ trÝ. §Ó ®¬n gi¶n ho¸, ng-êi ta coi qu¸ tr×nh
trao ®æi nhiÖt lµ qu¸ tr×nh tùa tÜnh; 1,T1 vµ q1 nhËn mét gi¸ trÞ trung b×nh t-¬ng
®-¬ng nhÊt ®Þnh nµo ®ã, sao cho tæng l-îng nhiÖt mµ m«i chÊt truyÒn cho bÒ mÆt
®Çu pÝt t«ng t-¬ng ®-¬ng tæng l-îng nhiÖt mµ pÝt t«ng nhËn ®-îc trong mét chu
tr×nh c«ng t¸c (t¹i mçi chÕ ®é lµm viÖc æn ®Þnh cña ®éng c¬ mµ ta cÇn tÝnh to¸n).
Trong nhiÒu tr-êng hîp, nÕu kh«ng kÓ ®Õn tham sè to¹ ®é vÞ trÝ th× sai sè cã thÓ
rÊt lín (so víi tr¹ng th¸i nhiÖt thùc tÕ mµ pÝt t«ng ph¶i chÞu ). VÝ dô dßng nhiÖt q1
ë vïng trung t©m mÆt ®Ønh cã thÓ lín h¬n q1 ë vïng bÒ mÆt trô (cho tíi r·nh xÐc
m¨ng khÝ ®Çu tiªn) cña ®Çu pÝt t«ng 4  5 lÇn. HiÖn nay ch-a cã çc c«ng thøc
to¸n häc chÝnh x¸c ®Ó x¸c ®Þnh 1,T1, vµ q1 theo thêi gian vµ theo to¹ ®é vÞ trÝ.
NhiÖt ®é m«i chÊt ®-îc x¸c ®Þnh th«ng qua kÕt qu¶ tÝnh to¸n chu tr×nh c«ng t¸c
vµ ®-îc coi lµ kh«ng phô thuéc vµo vÞ trÝ. §· cã nh÷ng c«ng thøc kinh nghiÖm
thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a 1,q1 theo b¸n kÝnh R cho mét sè lo¹i ®Ønh pÝt t«ng.
Trªn h×nh 3.29 vµ hÖ sè trao ®æi nhiÖt g gi÷a m«i chÊt víi thµnh v¸ch buång
ch¸y (®Ønh pÝt t«ng) còng nh- nhiÖt ®é mÆt ®Ønh.
76
H×nh 3.29. HÖ sè trao ®æi nhiÖt g vµ nhiÖt ®é mÆt ®Ønh pÝt t«ng t[0C]
®éng c¬ AGO-240
Mét sè c«ng thøc kinh nghiÖm (mµ çc t¸c gi¶ ®Ò xuÊt trªn c¬ së thö nghiÖm
®èi víi tõng ®éng c¬ cô thÓ) nh- sau:
1. Brilling (®Ò xuÊt n¨m 1931):
  18,95  1,0016v tb 3 p 2 T (3.3)
2. Van Tuyªn (1962):

  17 ,446  1,0117 v tb 3 p 2 T ( 3 .4 )
3. Annand (1963):
p.v tb 0,7 T 4  Tth
4
  A1  C1
D 0,3 T 0,404 T  Tth (3.5)
4. SNIDI (1968):
1,47.10 2 p.v tb 0,8 T 4  Tth
4
8
  3,03.10
D 0,2 T 0,39 T  Tth (3.6)
5. Eichelberg (1936):
  7,83 v tb . pT
(3.7)
Trong çc c«ng thøc trªn:
- hÖ sè trao ®æi nhiÖt [Wm-2 0K-1 ]
v tb- vËn tèc trung b×nh cña pÝt t«ng [m.s-1 ]
p- ¸p suÊt trong xy lanh [MPa]
77
T- nhiÖt ®é trong xy lanh [0K]
D- ®-êng kÝnh xy lanh [m]
Tth- nhiÖt ®é thµnh v¸ch Tth [0K]
A1 vµ C1 lµ çc hÖ sè thùc nghiÖm. Çc c«ng thøc 3.3, 3.4 vµ 3.5 rÊt phï hîp
cho ®éng c¬ diesel cã ®-êng kÝnh lín, n thÊp.
N¨m 1970 Woschni trªn c¬ së thùc nghiÖm ®èi víi ®éng c¬ cã tèc ®é trôc
khuûu cao vµ ®-êng kÝnh xy lanh nhá ®· ®Ò xuÊt c«ng thøc sau:
6. Woschni
 
0,8
C v  C 3 h 1 p  p 0  (3.8)
p 0,8
  817
V T
0 , 2 0,53  2 tb
D T  V1 p 1 
trong ®ã: V1, p 1 vµ T1 lµ çc tham sè m«i chÊt khi ®ãng kÝn xu p¸p n¹p;
p0 [ MPa] ¸p suÊt m«i tr-êng
Vh =  D .S [m3];
2
4
C2 = 6,18 + 0,417 v x/vtb cho qu¸ tr×nh n¹p vµ th¶i;
= 2,28 + 0,308 vx/v tb cho qu¸ tr×nh nÐn, ch¸y d·n në;
v x : VËn tèc xo¸y lèc cña m«i chÊt trong xy lanh 0,5  2 [m/s];
C3 = 3,24.10-3
NhiÖt ®é vµ hÖ sè trao ®æi nhiÖt tùa tÜnh t-¬ng ®-¬ng ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
1 
1   .d (3.9)
.. 0
1 .
T1   .Td
.1 0
(3.10)
trong ®ã:  = 2 hoÆc 4;  lµ gãc quay cña trôc khuûu;  lµ hÖ sè trao ®æi
nhiÖt tøc thêi x¸c ®Þnh b»ng çc c«ng thøc thùc nghiÖm.
Dßng nhiÖt q1 phô thuéc vµo nhiÖt ®é T vµ . Ta cã thÓ coi qu¸ tr×nh truyÒn
nhiÖt cho thµnh v¸ch lµ qu¸ tr×nh truyÒn theo mét ph-¬ng. Trªn c¬ së ph©n tÝch
®iÒu hoµ ®-êng cong biÕn thiªn nhiÖt ®é trong mét chu tr×nh c«ng t¸c, ng-êi ta
x¸c ®Þnh dßng nhiÖt tøc thêi truyÒn cho bÒ mÆt pÝt t«ng nh- sau :
 n 
q    Cn sin( nt 0   n  ) [Wm-2] (3.11)
n 1 a 4
trong ®ã:  - hÖ sè dÉn nhiÖt cña vËt liÖu ®Ønh;
Cm - biªn ®é thµnh phÇn nhiÖt ®é ®iÒu hoµ thø n;
a - hÖ sè nhiÖt ®é;  n - gãc lÖch pha cña thµnh phÇn ®iÒu hoµ thø n;
78
 - vËn tèc gãc trôc khuûu;
Dßng nhiÖt tùa tÜnh t-¬ng ®-¬ng ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
1 .
q1 
 0
qd (3.12)
Mét c«ng thøc kinh nghiÖm kh¸c ®-îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh dßng nhiÖt ®¬n vÞ
truyÒn tõ m«i chÊt c«ng t¸c cho mÆt ®Ønh pÝt t«ng cã d¹ng nh- sau:
0,5 D   pege.Tk 
 
0,38 0,88
q1  bCm   .  Wm2 (3.13)
 vpk   T0 
trong ®ã :
b : hÖ sè phô, phô thuéc vµo d¹ng buång ch¸y vµ sè kú cña ®éng c¬;
®èi víi buång ch¸y thèng nhÊt :
b = 4,24 ®éng c¬ 4 kú
b = 7,53 ®éng c¬ 2 kú
®èi víi buång ch¸y ph©n chia:
b = 4,7 ®éng c¬ 4 kú
b = 8,32  8,5 ®éng c¬ 2 kú
D: ®-êng kÝnh xy lanh, [m]
pe: ¸p suÊt cã Ých b×nh qu©n, [MPa]
ge: suÊt tiªu hao nhiªn liÖu cã Ých, [kg/(kW.h)]
Tk,p k: nhiÖt ®é, [0K ] vµ ¸p suÊt, [MPa ] trong ®-êng èng n¹p
T0: nhiÖt ®é kh«ng khÝ, [0K]
Cm: vËn tèc trung b×nh cña pÝt t«ng, [m/s]
v: hÖ sè n¹p.
Trªn c¬ së tÝnh to¸n vµ ®o ®¹c, çc gi¸ trÞ sau ®-îc thiÕt lËp ®èi víi q1. Víi
pÝt t«ng kh«ng ®-îc lµm m¸t mÆt d-íi ®Ønh:
- b»ng gang: 4W/m2
- b»ng nh«m: 6W/m2
khi ®-îc lµm m¸t b»ng dÇu c-ìng bøc, ®Ønh cã g©n: 6,6  8,0 W/m2
Biªn trao ®æi nhiÖt thø hai lµ bÒ mÆt trao ®æi nhiÖt gi÷a thµnh v¸ch phÝa bªn
trong lßng pÝt t«ng víi dÇu lµm m¸t c-ìng bøc hoÆc víi mµn s-¬ng mï dÇu ®èi
víi ®éng c¬ sö dông gi¶i ph¸p lµm m¸t tù nhiªn. Çc tham sè 2,T2 ®-îc x¸c ®Þnh
gÇn ®óng. §èi víi pÝt t«ng kh«ng ®-îc lµm m¸t c-ìng bøc th× hÖ sè trao ®æi nhiÖt
tæng céng tõ bÒ mÆt thµnh v¸ch tíi mµn s-¬ng mï dÇu theo gi¶ thiÕt tùa tÜnh ®-îc
x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc thùc nghiÖm hoÆc chän trong kho¶ng 60  290 W/m2
0
C. NhiÖt ®é T2 ®-îc chän b»ng trÞ sè nhiÖt ®é khÝ lät trong hép trôc khuûu.
79
Trong tr-êng hîp lµm m¸t c-ìng bøc ®Ønh b»ng tia dÇu phun tõ nh÷ng lç nhá
trªn ®Çu nhá thanh truyÒn th× hÖ sè 2 ®-îc x¸c ®Þnh gÇn ®óng nh- sau:
2 = 984 VM /( d1,63 i 0,81 v M0, 25 ) (3.14)
trong ®ã:
VM : l-u l-îng dÇu phun qua çc lç, dm3 /phót ;
d vµ i lµ ®-êng kÝnh vµ sè l-îng lç phun, mm;
M : ®é nhít ®éng häc cña dÇu, m2/s.
NhiÖt ®é T2 chän b»ng trÞ sè nhiÖt ®é cña dÇu phun ra tõ ®Çu nhá.
Tr-êng hîp vïng ®Ønh vµ ®Çu pÝt t«ng cã khoang chøa dÇu lµm m¸t l-u th«ng
tuÇn hoµn c-ìng bøc th×:
 2  30VM  / v 0M,2 / f
0,5 0,5
(3.15)
trong ®ã: - chu vi -ít cña tiÕt diÖn ngang ®-êng dÉn dÇu;
f- diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña ®-êng dÉn dÇu, cm2.
Mét l-îng nhiÖt rÊt lín (®Õn 50% tæng l-îng nhiÖt mµ pÝt t«ng nhËn tõ hçn
hîp khÝ thÓ) ®-îc truyÒn qua xÐc m¨ng tíi thµnh v¸ch xy lanh. ViÖc x¸c ®Þnh hÖ
sè trao ®æi nhiÖt cña xÐc m¨ng cho thµnh v¸ch xy lanh sÏ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh
tíi ®é chÝnh x¸c cña tr-êng nhiÖt ®é pÝt t«ng.
Tuy nhiªn çc tham sè nµy rÊt khã x¸c ®Þnh mét çch chÝnh x¸c bëi nhiÒu
nguyªn nh©n. Khi tÝnh to¸n, cã thÓ chän çc gi¸ trÞ gÇn ®óng nh- sau: hÖ sè táa
nhiÖt cña xÐc m¨ng cho thµnh v¸ch tõ 36000  55000 W/m2 0C (tuú thuéc vµo vÞ
trÝ vµ sè l-îng xÐc m¨ng). XÐc m¨ng dÇu tuy cã truyÒn mét phÇn l-îng nhiÖt
nhËn ®-îc cho dÇu b«i tr¬n ch¶y vÒ ®¸y çc te nh-ng ®Ó ®¬n gi¶n ta quy -íc lµ
toµn bé nhiÖt nhËn ®-îc ®-îc truyÒn cho thµnh v¸ch xy lanh.
HÖ sè truyÒn nhiÖt tõ mÆt bªn phÝa trªn cña r·nh cho xÐc m¨ng: 350  930
W/m2 0C; tõ mÆt bªn phÝa d-íi cña r·nh cho xÐc m¨ng: 17500  53000 W/m2 0C.
BÒ mÆt lßng r·nh víi mÆt trô phÝa trong cña xÐc m¨ng kh«ng cã sù tiÕp xóc trùc
tiÕp nh-ng m«i chÊt tõ khoang c«ng t¸c sÏ lät vµo vïng ®ã mét çch gi¸n ®o¹n
nªn ta cã thÓ coi bÒ mÆt nµy lµ bÒ mÆt ®o¹n nhiÖt. BÒ mÆt tiÕp xóc trùc tiÕp gi÷a
phÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng víi thµnh v¸ch ®-îc coi lµ toµn bé phÇn bÒ mÆt trô
tÝnh tõ gê d-íi cña xÐc m¨ng dÇu thø nhÊt. HÖ sè to¶ nhiÖt trung b×nh n»m trong
ph¹m vi sau: 930  1700 W/m2 0C. NhiÖt ®é trung b×nh cña xÐc m¨ng (khi lµm
viÖc) ®-îc chän lµm trÞ sè nhiÖt ®é m«i tr-êng nhËn nhiÖt.
NhiÖt ®é trung b×nh cña nöa d-íi lãt xy lanh ®-îc chän lµm nhiÖt ®é biªn
trao ®æi nhiÖt cña phÇn dÉn h-íng.
§«i khi ng-êi ta th-êng dïng trÞ sè ng-îc l¹i cña hÖ sè to¶ nhiÖt  vµ gäi lµ
80
nhiÖt trë R = 1/. Trªn c¬ së nguyªn lý ®ång d¹ng víi m¹ch ®iÖn sÏ x¸c ®Þnh
®-îc nhiÖt trë t-¬ng ®-¬ng trong m¹ch nhiÖt.
§èi víi nh÷ng pÝt t«ng cã kÕt cÊu tæ hîp (ghÐp tõ nh÷ng lo¹i vËt liÖu cã hÖ sè
dÉn nhiÖt kh¸c nhau) th× viÖc tÝnh to¸n sÏ phøc t¹p h¬n, nÕu nh- hai bÒ mÆt cña
hai vËt liÖu tiÕp xóc víi nhau hoµn toµn th× chØ tån t¹i mét biªn trao ®æi nhiÖt. §ã
chÝnh lµ bÒ mÆt tiÕp xóc. Trªn thùc tÕ th× kh«ng thÓ ®¶m b¶o sù tiÕp xóc 100%
theo diÖn tÝch cña bÒ mÆt tiÕp xóc bëi lu«n tån t¹i ®é nhÊp nh« cña bÒ mÆt.
§Ó thuËn tiÖn cho viÖc tÝnh to¸n b»ng ph-¬ng ph¸p phÇn tö h÷u h¹n, ng-êi ta
th-êng thªm vµo gi÷a mét líp máng gäi lµ líp tiÕp xóc vµ gi¶ thiÕt r»ng mµng
tiÕp xóc nµy ®¶m b¶o sù tiÕp xóc hoµn toµn (100%) víi c¶ hai bÒ mÆt. BÒ mÆt táa
nhiÖt ®-îc coi lµ “m«i tr-êng to¶ nhiÖt”; bÒ mÆt nhËn nhiÖt ®-îc coi lµ vËt thÓ r¾n
thu nhiÖt. S¬ ®å táa nhiÖt t-¬ng ®-¬ng víi s¬ ®å truyÒn nhiÖt tiÕp xóc ®-îc thÓ
hiÖn trªn h×nh sau.
H×nh 3.30. S¬ ®å tÝnh to¸n

1T1 sù truyÒn nhiÖt b»ng mèi
tiÕp xóc kh«ng hoµn toµn
ekv th«ng qua mµng tiÕp xóc.
rTr
Trªn c¬ së dßng nhiÖt t-¬ng ®-¬ng, ta cã

 ekv
q = 2 (t1 - t2) = t1  t 2  (3.16)

trong ®ã:  ekv vµ  lµ hÖ sè dÉn nhiÖt t-¬ng ®-¬ng vµ chiÒu dµy cña mµng tiÕp
xóc. §Ó Ýt ¶nh h-ëng ®Õn kÕt cÊu thùc tÕ cÇn ph¶i chän mµng thËt máng (  = 0,6
 1mm). ekv ®-îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc
ekv = 2.  [W/m.0C ] (3.17)
PÝt t«ng lµ mét chi tiÕt cã tÝnh ®èi xøng t-¬ng ®èi qua ®-êng t©m (trôc
®øng). §Ó ®¬n gi¶n ho¸ viÖc tÝnh to¸n ng-êi ta cã thÓ bá qua hai vïng bÖ chèt vµ
çc g©n t¨ng cøng däc th©n nh»m ®-a pÝt t«ng vÒ d¹ng chi tiÕt trßn xoay víi môc
®Ých ¸p dông phÇn tö trßn xoay trong ph-¬ng ph¸p phÇn tö h÷u h¹n (PPPTHH).
PÝt t«ng th-êng ®-îc quy vÒ d¹ng ®Ønh ph¼ng (lo¹i ®Ønh rÊt ®-îc th«ng dông
cho çc lo¹i ®éng c¬ x¨ng vµ çc lo¹i ®éng c¬ diesel cã buång ch¸y ph©n chia).
ViÖc quy dÉn nh- vËy tuy cã lµm biÕn d¹ng kÕt cÊu thùc vµ ¶nh h-ëng tíi kÕt qu¶
tÝnh to¸n song l¹i lµ b-íc thuËn lîi cho viÖc tÝnh to¸n nªn ph¶i chän çc ®iÒu kiÖn
biªn trao ®æi nhiÖt thËt s¸t víi thùc tÕ ®Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶.
81
Ph-¬ng ph¸p Ginsburg
PÝt t«ng ®-îc quy dÉn vÒ d¹ng ®Ønh ph¼ng cã chiÒu dµy kh«ng ®æi ghÐp liÒn khèi
víi thµnh bªn lµ èng trô rçng kiÓu bËc nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.31.

tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt t«ng
theo Ginsburg
Môc ®Ých tÝnh to¸n lµ nh»m x¸c ®Þnh tr-êng nhiÖt ®é cña ®Ønh vµ thµnh trô
rçng. §Ønh ®-îc coi lµ mét ®Üa trô dÑt, thµnh bªn lµ èng trô rçng nhiÒu bËc víi
çc biªn trao ®æi nhiÖt kh¸c nhau.
NÕu chÊp nhËn gi¶ thiÕt ph©n bè nhiÖt ®é theo chiÒu dµy cña ®Üa vµ thµnh bªn
ë d¹ng hµm bËc hai (theo ph-¬ng tr×nh 2.16) th× ph¶i gi¶i hai ph-¬ng tr×nh vi
ph©n dÉn nhiÖt theo nhiÖt ®é T0 vµ T’0 cña çc mÆt c¬ së t-¬ng øng (cho mÆt ®Ønh
vµ mÆt thµnh bªn). Nh- vËy m« h×nh tÝnh to¸n nµy sÏ ®-îc coi nh- lµ m« h×nh
tÝnh to¸n møc Rª r« (møc 0). Ph-¬ng tr×nh vi ph©n thø nhÊt ®-îc coi lµ tr-êng
hîp riªng cña ph-¬ng tr×nh tæng qu¸t (ph-¬ng tr×nh 2.18) khi tr¹ng th¸i nhiÖt cña
pÝt t«ng lµ æn ®Þnh ®ã chÝnh lµ ph-¬ng tr×nh Bessel:
  2 T0  v   0
d 2 T0
 (3.18)
1 dT0
d 2  d
trong ®ã:   ;   f 2 / 2; v   1 ; r2  ; çc hµm f1 vµ f2 cho s½n trong

r 2 f D
r2 f2 2
ch-¬ng 2.
NghiÖm cña ph-¬ng tr×nh trªn ë d¹ng :
T0  v  c1 I 0    c 2 K 0  
trong ®ã: Io vµ K0 lµ çc hµm Bessel møc kh«ng (t-¬ng øng víi lo¹i 1 vµ lo¹i 2)
82
cña biÕn ¶o thuÇn tuý. Do biªn trao ®æi nhiÖt ë mÆt d-íi ®Ønh kh«ng liªn tôc (t¹i
Z = -0,5t t¹o thµnh ba biªn riªng biÖt) nªn kÕt qu¶ ®-îc xÐt trong ba miÒn: 0 
r  0,4D; 0,4D< r  0,46D vµ 0,46D< r  0,5D víi çc h»ng sè tÝch ph©n C1 I;
C1 II; C1 III; C2 I; C2 II; C2 III t-¬ng øng.
Çc ®o¹n biªn
Tham sè
I II III
q 02 [w/m ] 2
0 98,9.10 -4
0
f1 [w/m ] 3
25,97.10 6
-56,72.10 6
25,97.10 6
 [0C] 894 1952 894
C1 [0C] -530,3 -1469 -379
C2 [0 C] 0 919 323
T1 [0C/m] 891-0,99T 3716-0,99T 891-0,99T
T2 [0C/m2] 74370-82,64T0 -162534-82,64T0 74370-82,64 T0
Nh÷ng h»ng sè nµy ®-îc x¸c ®Þnh tõ ®iÒu kiÖn b»ng nhau cña T0 mÆt c¬ së
vµ ®¹o hµm theo b¸n kÝnh t¹i miÒn ph©n çch çc ®o¹n biªn vµ tõ ®iÒu kiÖn trao
®æi nhiÖt t¹i mÆt trô cña ®Ønh (trong vÝ dô sÏ bá 0 cña mÆt nµy tøc lµ coi 0 = 0
®Ó ®¬n gi¶n viÖc tÝnh to¸n). Trong b¶ng lµ çc trÞ sè cÇn thiÕt phôc vô cho viÖc
tÝnh nhiÖt ®é ®Ønh ph¼ng cña pÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m víi = 174,5 W/m2 0C.
Trªn tÊt c¶ çc ®o¹n biªn ta cã:
a 1  349 ;  2  0; Tcp1  900 0 C; q 01  0;   1,012;   1,006; V1  352 W / m 0 C
W
20
m C
V2  4,22 ; f  28,87.10 3 ;   0,9675

W W
20 20
m C m C
Sù ph©n bè nhiÖt ®é theo ®-êng sinh cña mÆt trô bËc c¬ së thµnh bªn pÝt t«ng
( r0  ) tu©n theo ph-¬ng tr×nh vi ph©n thø hai. Ph-¬ng tr×nh nµy nhËn ®-îc tõ
D0
2
ph-¬ng tr×nh vi ph©n tæng qu¸t trong tr-êng hîp truyÒn nhiÖt cña mÆt trô trßn:
d 2 T0'f' f'
 2 .T0'  1  0 (3.19)
dx 2  
x - lµ to¹ ®é theo chiÒu dµi th©n trô tÝnh tõ ®iÓm 1 (xem h×nh 3.31).
Khi tÝnh trÞ sè cña f1’ vµ f2’ theo c«ng thøc 2.19 (ch-¬ng 2) cÇn ph¶i dïng
çc trÞ sè t’, 1’, 2’, Tcp’... t-¬ng øng cña phÇn trô rçng (th©n pÝt t«ng).
§Ó gi¶i ph-¬ng tr×nh trªn ta cÇn cho thªm çc ®iÒu kiÖn ë hai mÆt ®Çu trô.
VÝ dô: dßng nhiÖt q 0 k   dT .dx khi x = 0;
83
q ok  
dT
dx

 3 T0'  Tcp
'

3 khi x = lp - t.
(lp- chiÒu dµi pÝt t«ng, t- chiÒu dµy ®Ønh).

Khi thõa nhËn quy luËt ph©n bè nhiÖt ®é T’ theo chiÒu dµy thµnh bªn lµ
quy luËt hµm bËc hai th× çc ®iÒu kiÖn biªn trªn chØ tho¶ m·n cho hai mÆt ®Çu
trô mµ th«i.
ViÖc ¸p dông PPPTHH víi phÇn tö hai nót, truyÒn nhiÖt mét h-íng víi çc
®iÒu kiÖn biªn trªn sÏ cho ta phiÕn hµm:
 dT 
 
2
 T0    0,5 0   f1' T0'  0,5f 2' T0'2 dV   q ok T0' dF   0,5 3' T0'  Tcp3 dF (3.20)
' 2
V  dx  F1 F6
trong ®ã: V,F - thÓ tÝch vµ diÖn tÝch tiÕt diÖn thµnh (th©n pÝt t«ng);
F1, F6 - diÖn tÝch hai mÆt ®Çu thµnh trô rçng ®i qua çc ®iÓm 1 vµ 6.
ViÖc chän çc ®iÒu kiÖn biªn to¶ nhiÖt ë vïng l¾p çc xÐc m¨ng rÊt phøc t¹p.
Theo s¬ ®å tÝnh to¸n trªn h×nh 3.31 th× toµn bé l-îng nhiÖt nhËn ®-îc tõ ®Ønh sÏ
truyÒn qua xÐc m¨ng vµ thµnh bªn cho lãt xy lanh.
Dßng nhiÖt riªng q  01 e to¶ cho lãt cña mçi ®¬n vÞ dµi cña phÇn tö ®-îc x¸c
'
®Þnh nh- sau:
q '(01)e 
Qe
.De .le
§èi víi phÇn tö 1,2,3,4, chän De = Da; víi phÇn tö thø 5 chän De = D.
Tõ dßng nhiÖt truyÒn tõ ®Ønh Qok, ta x¸c ®Þnh dßng nhiÖt riªng:
qâ 
Q 0k
F

 4Q 0 k  D e2  D 2b  (3.21)
NÕu kh«ng cã dÇu lµm m¸t mÆt d-íi ®Ønh, cã thÓ chän Qok = 0,7  0,85Q, trong
®ã Q lµ l-îng nhiÖt mµ hçn hîp khÝ ch¸y truyÒn cho ®Ønh.
§Ó tham kh¶o, çc sè liÖu tÝnh to¸n tr¹ng th¸i nhiÖt cho pÝt t«ng theo s¬ ®å
5 phÇn tö ®-îc cho trong b¶ng kÕt qu¶ ë trang sau.
Dïng çc c«ng thøc cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn phiÕn hµm  T  thµnh d¹ng sau:
   
0
c ' 
 
1 T '    1 T02 '
 T01
' 2
 F1f11
' '
N1T01  N 2T02 dx   q ok T01dF
'
l1  2l t 
0
F1
 
 2 T' 
 c2
  2l
'

T 03  T 02
' 2

 F 2 f 12
' '
N 2 T 02 
 N 3 T 03
'
dx
l2  2 
0
84
PhÇn tö hai nót
Tham sè
1 2 3 4 5
ChiÒu dµi le [m] 0,0013 0,0075 0,0065 0,0185 0,06
B¸n kÝnh r0e [m] 0,0645 0,0645 0,0645 0,0679 0,0713
DiÖn tÝch Fe [m2] 0,00365 0,00305 0,00305 -0,0157+0,00365 0,0157* 0,0336
Dßng nhiÖt riªng
1,857 0,254 0,243 0,301 0,0283
[10-6 W/m2]
Ce [W/0C] 489,8 84,9 98 33,1 9,77
'
V [W/ C] 0 3,14 3,14 3,14 2,87 2,62
2e
f 1'e [10-6 W/m3] -220,73 -30,2 -28,88 -3,445 -3,97
 
3 T' 
 c3
  2l T 04'  T 03' 2  F3 f 13' N 3 T 03'  N 4 T 04' dx
l3  
0
3
 
 c4
     dx
'
 4 T'   2l 05 04
      N 5 T05
' ' 2 f 14 ' '
T T F l F x F .x N 4 T 04
l 4  4
4 4 5 4

0 l
   dx    0,5 3' T06'  Tcp' 3 dF

4
c
 
5 T '    5 T06  T05  F5 f15  N 6 T06
' ' 2 ' ' '
N 5 T05
l5  5 
0 2 l F6
Fe .
trong ®ã: Ce = . Khi tÝnh 4(To') cã tÝnh ®Õn sù thay ®æi diÖn tÝch tiÕt diÖn cña
le
phÇn tö thø t- tõ trÞ sè F4 ®Õn F5.
LÊy ®¹o hµm cña çc phiÕn hµm cña tõng phÇn tö theo nhiÖt ®é T0i' cña çc
nót (®¹o hµm theo nhiÖt ®é çc nót kh«ng thuéc vÒ phÇn tö th× nhËn gi¸ trÞ b»ng
kh«ng). Sau ®ã tÝch ph©n çc kÕt qu¶ theo çc biÓu thøc tÝch ph©n trªn trong hÖ
to¹ ®é ®Þa ph-¬ng cña tõng phÇn tö ta sÏ ®-îc hÖ ph-¬ng tr×nh t-¬ng øng sau:
1
 C1T01
'
 C1T02
'
 0,5f11
'
F1l1  q 0k F1
T01
'
1
 C1T02
'
 C1T01
'
 0,5f11
'
F1l1
T02
'
 2
 C 2 T02
'
 C 2 T03
'
 0,5f 12
'
F2 l 2 (3.22)
T02
'
2
 C 2T03
'
 C2T02
'
 0,5f12
'
F2l2
T03
'
85
 3
 C 3 T03
'
 C 3 T04
'
 0,5f13
'
F3 l 3
T03
'
 3
 C 3 T04
'
 C 3 T03
'
 0,5f13
'
F3 l 3
T04
'
 4
 C 4 T04
'
 C 4 T05
'
 f14
1 '
2F4  F5 l 4 (3.22)
T04
' 6
 4
 C 4 T05
'
 C 4 T04
'
 f14
1 '
F4  2F5 l 4
T05
' 6
 5
 C 5 T05
'
 C 5 T06
'
 0,5f 15
'
F5 l 5
T05
'
5
 C 5 T05
'
 (C 5  '3 F6 )T06
'
 0,5f15
'
F5 l 5   '3 F6 Tcp
'
T06
' 3
T¸ch çc sè h¹ng cña hÖ ph-¬ng tr×nh trªn (theo h-íng dÉn ë ch-¬ng 2) ®Ó
t¹o hÖ ma trËn tæng thÓ truyÒn dÉn nhiÖt vµ vÐc t¬ ma trËn ph¶i cña hÖ ph-¬ng
tr×nh chung :
[H] [T0] = { f ’ } (3.23)
trong ®ã
c1 - c1 0 0 0 0
- c1 c1+c2 -c2 0 0 0
[H]=
0 -c2 c2 +c3 -c3 0 0
0 0 -c3 c3+c4 -c4 0
0 0 0 -c4 c4+c5 -c5
0 0 0 0 -c5 c5+’3 F6
'
(0,5f 11l1  q 0 k ).F1
'
0,5(f11 F1l1  f12
'
F2 l 2 )
'
0,5(f 12 F2 l 2  f13
'
F3 l 3 )
[f ’]= '
0,5f 13 F3 l 3  f14
1 '
2F4  F5 l 4
6
f14 F4  2 F5 l 4  0,5f15

1 ' '
F5 l 5
6
'
0,5f 15 F5 l 5   3' Tcp
'
3 .F6
T   T
' T
0
' '
01 T02
'
T03 '
T04 '
T05 '
T06 
86
Khi cho ®iÒu kiÖn biªn lo¹i 3 cho bÊt kú mÆt trô biªn nµo cña pÝt t«ng th×
f'2  0 vµ ma trËn [H] thay ®æi theo.
L¾p çc trÞ sè cña hÖ sè Ci vµ tÝnh çc sè h¹ng cña ma trËn {f ’} ta sÏ t×m
®-îc nhiÖt ®é T'0i vµ sÏ tÝnh ®-îc ®é chªnh nhiÖt ®é nh- sau:
T'01= 6,3 0C; T'02 = 25,3 0C; T'03 = 14,2 0C; T'04 = 28 0C;
T'05= 41 0C; T'0 T '0i = 114,8 0C.
TrÞ sè nhiÖt ®é tuyÖt ®èi trong tr-êng hîp nµy ®-îc x¸c ®Þnh b»ng trÞ sè T'01
cña ®iÓm 1 (theo kÕt qu¶ tr-êng nhiÖt ®é) cña ®Ønh T0=255 0C. Trªn h×nh 3-31 thÓ
hiÖn kÕt qu¶ tÝnh to¸n tr-êng nhiÖt ®é bÒ mÆt ngoµi cña ®Ønh vµ däc theo çc
®iÓm tõ 1 ®Õn 6 cña thµnh bªn.
Trong vÝ dô nµy dßng nhiÖt riªng tõ phÝa hçn hîp khÝ thÓ tíi ®Ønh vµ dßng nhiÖt
riªng tíi thµnh v¸ch (qokvµ q(01)i) ®-îc cho tr-íc. Trong tr-êng hîp tæng qu¸t qok
lµ mét tham sè ch-a ®-îc x¸c ®Þnh trong biÓu thøc f(1)II cña ®o¹n biªn II (víi
0,4D< r  0,46D). Hai hÖ ph-¬ng tr×nh nh»m x¸c ®Þnh çc h»ng sè tÝch ph©n C1
I. ....C2 III cña ®Ønh ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖt ®é nót T 01 ®èi víi çc nót thuéc bÒ mÆt gi÷a
'
chØ cã thÓ ®-îc gi¶i víi ®é chÝnh x¸c nh- cña qok. Gép hai hÖ ph-¬ng tr×nh ®ã l¹i
vµ bæ sung thªm ph-¬ng tr×nh thÓ hiÖn sù c©n b»ng nhiÖt ®é t¹i ®iÓm 1 tÝnh tõ
phÝa ®Ønh vµ phÝa thµnh trô bªn:
'
T01  
  II  C1II I 0  0   C 2 II K 0  0 1  Y1 t 2V1   0,25Y2 t 2 / V2 
- 0,5U1t/V1 + 0,25U2t2/V2
trong ®ã  0  0, 25 D a  D BH  / D
Tham sè qok = - q(02) II th«ng qua biÓu thøc f(1) II sÏ vµo biÓu thøc ®Ó x¸c ®iÞnh
II trong çc biÓu thøc U1 vµ U2 thuéc ®o¹n biªn II. Trong vÝ dô nµy hÖ ph-¬ng
tr×nh tuyÕn tÝnh sÏ gåm 12 ph-¬ng tr×nh.
VÝ dô trªn thÓ hiÖn çch gi¶i kÕt hîp cña ph-¬ng ph¸p to¸n gi¶i tÝch vµ ph-¬ng
ph¸p sè. Tuy phøc t¹p nh-ng trong nhiÒu tr-êng hîp sÏ cã kÕt qu¶ tèt.
M« h×nh to¸n häc ®èi xøng trôc (d¹ng chi tiÕt trßn xoay) lµ rÊt phï hîp víi
çc chi tiÕt nh- pÝt t«ng, pÝt t«ng ghÐp, pÝt t«ng cã guèc tr-ît. Tuy nhiªn ®Ó n©ng
cao ®é chÝnh x¸c phÐp tÝnh th× ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng phÇn nh- g©n t¨ng cøng, çc
r·nh xÐc m¨ng, r·nh vµ lç tho¸t dÇu còng nh- bÖ chèt pÝt t«ng. Bµi to¸n chØ ®-îc
gi¶i b»ng ph-¬ng ph¸p PTHH víi phÇn tö khèi (ba chiÒu), khi ®ã ®é chÝnh x¸c
cña kÕt qu¶ (so víi thùc tr¹ng chÞu nhiÖt vµ chÞu øng suÊt c¬ häc ) phô thuéc vµo
viÖc x¸c ®Þnh çc ®iÒu kiÖn biªn.
87
.
H×nh 3.32. S¬ ®å phÇn tö trßn xoay vµ tr-êng nhiÖt ®é pÝt t«ng ®éng c¬
×H 26/26 ë chÕ ®é tùa tÜnh
Trªn h×nh 3.32 lµ kÕt qu¶ tÝnh to¸n tr-êng nhiÖt ®é pÝt t«ng b»ng PTHH trßn
xoay ®èi víi ®éng c¬ ×H26/26 ë chÕ ®é tùa tÜnh theo ch-¬ng tr×nh cña MVTU
Bauman (Moskva).
3.4. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i øng suÊt biÕn d¹ng

cña pÝt t«ng.
TÝnh to¸n pÝt t«ng nh»m môc ®Ých x¸c ®Þnh

trÞ sè øng suÊt, biÕn d¹ng, chuyÓn vÞ t¹i çc ®iÓm
cña nã mµ tr-íc hÕt lµ çc ®iÓm riªng biÖt thuéc
vÒ ®Ønh, ®Çu vµ bÖ chèt. §ã lµ nh÷ng miÒn ph¶i
chÞu øng suÊt nhiÖt lín.
§èi víi pÝt t«ng ®Ønh ph¼ng, ®Ó gi¶i bµi to¸n
chi tiÕt trßn xoay, cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p kh¸c
nhau. Chóng ta ®· quen thuéc víi ph-¬ng ph¸p
Back vµ ph-¬ng ph¸p 0rlin trong çc s¸ch gi¸o
khoa chuyªn ngµnh ®éng c¬, d-íi ®©y lµ néi
dung ph-¬ng ph¸p ®Üa trô máng. Trªn c¬ së lý
thuyÕt vá máng, ngoµi tr-êng hîp ®¬n gi¶n (a) lµ
tr-êng hîp phøc t¹p h¬n, khi ®Ønh cã çc g©n
t¨ng cøng d¹ng gê trô (b) nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn H×nh 3.33. S¬ ®å tÝnh to¸n pÝt
h×nh 3.33. t«ng theo nguyªn lý vá máng
88
3.4.1. Tr-êng hîp ®Ønh b»ng, kh«ng cã g©n t¨ng cøng.
ChiÒu d-¬ng cña hÖ trôc 0Z h-íng lªn trªn. Do t¸c dông cña phô t¶i nhiÖt,
cã thÓ xuÊt hiÖn néi lùc ®¸ng kÓ t¹i mÆt ph¼ng gi÷a (hay cßn gäi lµ mÆt ph¼ng
trung tÝnh, trung hoµ) cña ®Ønh, víi z=0. NÕu bá qua tr¹ng th¸i kÐo-nÐn tÊm trô
theo ph-¬ng h-íng kÝnh khi tÝnh to¸n theo uèn th× bµi to¸n ®-a vÒ d¹ng uèn vá
trô ph¼ng thuÇn tuý. ViÖc bá qua ngo¹i lùc h-íng kÝnh ®-îc xuÊt ph¸t tõ quan
®iÓm sau: do chiÒu dµy tÊm ®Ønh t<<r nªn lùc khÝ thÓ nÐn thµnh trô cña tÊm ®Ønh
kh«ng lín vµ do thµnh bªn cña phÇn ®Çu kh¸ dµy, ®é cøng v÷ng cao, do vËy cã
thÓ coi lùc nÐn thµnh trô cña mÆt ®Ønh ®-îc trung hoµ bëi vïng mÆt ®Çu thµnh trô
rçng cña ®Çu pÝt t«ng. PhÇn chÝnh cña tÊm ®Üa trô máng (®Ønh b»ng) chÞu tr¹ng
th¸i øng suÊt uèn thuÇn tuý (tr¹ng th¸i øng suÊt ph¼ng).
a. Ph-¬ng tr×nh chuyÓn vÞ h-íng kÝnh ur cã d¹ng sau:
d
 u r r 2  1    T
du 2r
 (3.24)
1 du r
dr 2 r dr dr
 t2 
trong ®ã: T  T  T0  T2 .
 12 
Néi lùc h-íng kÝnh vµ néi lùc tiÕp tuyÕn tÝnh trªn mét ®¬n vÞ chiÒu dµi ®èi víi
mÆt ph¼ng trung hoµ ®-îc x¸c ®Þnh qua biÕn d¹ng h-íng kÝnh  r  dr vµ biÕn
r du
d¹ng theo h-íng chu vi (tiÕp tuyÕn)    b»ng ®Þnh luËt Hóc :
ur
  
r
N r  Et 1   2  r     1    T 
 Et 1   
(3.25)
   r  1    t 
2
N
NghiÖm cña ph-¬ng tr×nh vi ph©n ë d¹ng sau:
r 
u r  cr2   1    2   T d
 0
Trong ®ã c lµ h»ng sè tÝch ph©n. TÝch ph©n ®-îc t¸ch thµnh tæng çc tÝch
ph©n nhá, mçi tÝch ph©n øng víi mét ®o¹n biªn nhÊt ®Þnh. Khi r = r2 th× 2 =1. Ta
còng chia thµnh 3 ®o¹n biªn nh- trªn h×nh 3.31 vµ cã thÓ viÕt:
1  bH a 1
  T d    TI d +   TII d +   TIII d
0 0  bH a
H»ng sè tÝch ph©n c ®-îc x¸c ®Þnh tõ ®iÒu kiÖn Nr = 0 khi r = r2 = :

D
2
89
1

c  1      T d  1 1    1    02
0
N

2Et 
trong ®ã:  0 = r0/r2
Néi lùc ph¸p tuyÕn (h-íng kÝnh) vµ néi lùc tiÕp tuyÕn (theo chu vi) trªn tõng
®o¹n b¸n kÝnh nh- sau:
§o¹n 0  r  r0 :
 c  
  2  T 
N r  Et      
1
d
 1    0
 c 1  
N   Et   T    T d
 1    2 0 
§o¹n r0< r  r2:
 c  
N r  Et     T d  N 1 rm
1
 1     2 0 
 c 1  
N   Et   T   T
    
1 n 
 1   
d N
2 0 
 r  
 rm  0,51    1    0  
2
trong ®ã:   r  
 r 
2
 m  0,51    1   0  
  r  

Chó ý: TÝch ph©n   T d vÉn ®-îc tÝnh thµnh tæng çc tÝch ph©n cña çc
0
®o¹n biªn t-¬ng øng.
øng suÊt ph¸p tuyÕn t¹i mÆt ph¼ng ®Ønh:  r  N r .t
øng suÊt tiÕp tuyÕn t¹i mÆt ph¼ng ®Ønh:    N  .t
b. Ph-¬ng tr×nh uèn ®Ønh d-íi t¸c dông cña lùc khÝ thÓ vµ phô t¶i nhiÖt cã
d¹ng sau:
 1 d  r   d T 1 
d
 r dr   1     p z rdr  0 (3.26)
dr   dr D M r 0
trong ®ã   : gãc nghiªng cña ®-êng vu«ng gãc ®èi víi mÆt ph¼ng
dw
dr
trung hoµ t-¬ng ®èi so víi ®-êng t©m ®Üa trô ®Ønh;
90
w - chuyÓn vÞ uèn cña mÆt ph¼ng trung hoµ
12 0,5 t
T    T Tzdz   T .T1
t 3  0 .5 t
TÝch ph©n ph-¬ng tr×nh uèn ®Ønh, ta ®-îc:
 p z r23  3 
 1     T d   0,5 c r2  
r2 c
 0
16 D M r 2

TÝch ph©n 
0
T  d  trong çc biÓu thøc trªn, còng t-¬ng tù nh- tÝch ph©n

0
T d  , còng ®-îc chia thµnh tæng çc tÝch ph©n riªng biÖt cho tõng ®o¹n biªn (mµ
trªn mçi ®o¹n biªn Êy ®iÒu kiÖn trao ®æi nhiÖt kh«ng thay ®æi).
  BH a 1
  T d  +   T d  +   T d  +   T d
0 0  BH a
M« men ph¸p tuyÕn vµ m« men tiÕp tuyÕn tÝnh trªn mét ®¬n vÞ chiÒu dµi ®èi víi
mÆt ph¼ng trung hoµ, cã kÓ tíi phô t¶i nhiÖt, ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
 d  
Mr  DM    1   T 
 dr r  (3.27)
 d 
M   D M   r  1    T 
 dr 
trong ®ã: D M ®é cøng trô chèng uèn cña ®Ønh.
 
Et 3

12 1   2
Çc h»ng sè tÝch ph©n c vµ c ®-îc x¸c ®Þnh b»ng çc ®iÒu kiÖn biªn.  = 0
t¹i t©m ®Ønh   0  vµ Mr = 0 khi   1 ; (r = r2).
Tõ ®iÒu kiÖn  = 0 ta cã c  0 , tõ ®iÒu kiÖn thø hai Mr=0 kÕt hîp víi çc gi¸ trÞ M1;
lùc h-íng kÝnh N1 vµ lùc ngang Q1 = p z r2 t¹i vÞ trÝ cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc c :
2
 0
r
2 0 r2

c  2 1     T d  
3   p z r22 2 M 1  N 1 .t
 
1
 1    (1   ) 02
0
81   D M 2 1   D M

p z r22
41   D M
1  (1   0 )  1    ln  0
2 2

BiÓu thøc m« men uèn ph¸p tuyÕn vµ tiÕp tuyÕn cho çc ®o¹n riªng biÖt cña
91
®Ønh cã d¹ng sau: (gi¸ trÞ d-¬ng cña m« men uèn Mr t-¬ng øng víi vïng bÒ mÆt
chÞu kÐo z = t/2)
Víi 0    0 :
 2  
   1
 3  p z r22 2 c 
M r  D M     T d   1   
   0 
2 16D M 2
 
 p  
    T d  
 

 0  3  1p z r2  
 1   
2 2
M  DM 1 2  T  
c

    
2 16 D M 2
   
   
Víi 0    1 :
 2  
  1
 3   p z r22  2 c  
Mr  DM    T d   1    + M 1  rm  p z r 22  r
  
2 16D M 2
 
0
  p   
    T d   
 

  0   3  1p z r2  
2 2
M   DM 1  2    T    1   
c
     
2 16D M 2
    
    

 M1 m  pzr22
trong ®ã:
 1  r02 

 rm  0,5 1    
 
 
2
r
 1  r02 
 m  0,51    
 
 
2
r
  r02  2
r  
 r  0,1251   1   1    ln  0 
  r2   2  
  
  r2  2
r 
   0,1251  1  0   1   ln 0  
  r2  2 
   
92

M1  M1  0,5 tN1
øng suÊt uèn theo h-íng kÝnh vµ ph-¬ng tiÕp tuyÕn cña mÆt ®Ønh:
 6M r  6M 
r   ;   (3.28)
t2 t2
øng suÊt tæng trªn bÒ mÆt ®Ønh:
    r   r uèn
Tuy nhiªn do mÆt ®Ønh ngµm
cøng víi ®Çu èng trô (th©n) nªn
bµi to¸n trë nªn d¹ng siªu tÜnh,

khi tÝnh h»ng sè tÝch ph©n c ta ®·
®-a vµo m« men uèn M1 lùc
h-íng kÝnh N1 t¹i bÒ mÆt trô trung
b×nh r0. CÇn ph¶i x¸c ®Þnh N1 vµ
M1 vµ viÖc x¸c ®Þnh ®-îc tiÕn
hµnh theo s¬ ®å sau: H×nh 3.34. S¬ ®å gi¶i bµi to¸n ®Ønh ngµm
Gi¶i phãng nèi ngµm theo d¹ng dÇm siªu tÜnh.
chu vi ®Ønh vµ thay thÕ t¸c dông
t-¬ng ®-¬ng b»ng lùc N1 vµ m« men uèn M1.
BÒ mÆt trô trung b×nh r0 chÞu t¸c dông cña phô t¶i c¬ vµ phô t¶i nhiÖt ®èi
xøng trôc. Gäi w’ lµ chuyÓn vÞ h-íng kÝnh cña bÒ mÆt trô b¸n kÝnh r0, ta cã
ph-¬ng tr×nh sau:
 Q x
 4 4 r0  'T  1   d 2  'T dx 2
d4w'
 4 w '   (3.29)
4
dx D 'M D 'M r0
trong ®ã: t’- chiÒu dµy thµnh trô
T0'  T2' t '

2

 
Et '3 0.5t
D'M  ;  'T  T t  T d r  T
' '
121   2 0,5t
12
 'T 
12 0,5 t
  T T rd r
'

  T T1' ; Qx 
0,5p z r22
; 4

31   2 
'3 2
t  0 ,5 t r0
r02 t '
Th©n pÝt t«ng cã thÓ coi lµ vá trô khi L  0,5t   2,2 khi ®ã nghiÖm cña
ph-¬ng tr×nh chuyÓn vÞ trªn cã thÓ viÕt ë d¹ng sau:
93
p z r22  1    d 2  'T
w e
'  x
c 3 cos  x  c 4 sin  x    r0  'T  


4 
8 D M  r0
' 4 2
 4  dx
2
Gãc quay  ' cña vá trô x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc:
 e x c 3 cos x  sin x   c 4 sin x  cos x 

dW '
'  
dx
d 'T 1    d 3  'T
 r0  (3.30)
dx 4 4 dx 3
M« men uèn tiÕp tuyÕn vµ ph¸p tuyÕn vá trô cã kÓ ®Õn phô t¶i nhiÖt M  vµ Mx:
'
 d 2 w 
M '   D 'M   1    'T 
 dx
2
 (3.31)
d 2 w 
M x   D 'M   1    'T 
 dx 
2
DÊu d-¬ng cña m« men t-¬ng øng víi øng suÊt kÐo mÆt trô ngoµi r = r0+ 0,5t’. øng
suÊt uèn trªn hai bÒ mÆt trô (trong vµ ngoµi):
 6 M x p z r22
 'x  
t '2 2r0 t ' (3.32)
 6M 
 ' 
t '2
Çc h»ng sè tÝch ph©n C3 vµ C4 x¸c ®Þnh tõ ®iÒu kiÖn biªn t¹i mÆt ®Çu trªn
cña èng trô: x = 0; Mx = M1; Q = = -N1

dM x
dx
Çc gi¸ trÞ M1 vµ N1 ®-îc x¸c ®Þnh tõ ®iÒu kiÖn chuyÓn vÞ dµi vµ chuyÓn vÞ
gãc nh- nhau cña ®Ønh vµ th©n t¹i tiÕt diÖn ngµm (víi r = r0). Khi ®ã cÇn xÐt tíi
chuyÓn vÞ phô cña mÆt d-íi ®Ønh t¹i vïng ngµm ur. Ta ®-îc:
ur = 0,5 t .
DÊu trõ thÓ hiÖn chuyÓn vÞ h-íng vÒ phÝa ®-êng t©m pÝt t«ng. KÕt qu¶ t¹i tiÕt
diÖn ngµm: x =0;    0 ; ur - 0,5 t = w;   ' .
Khi tÝnh to¸n ta dïng çc kÕt qu¶  T ,  'T ,  T ,  'T cña phÇn tÝnh tr-êng nhiÖt
®é cña ®Ønh vµ th©n pÝt t«ng.
Do tr-êng nhiÖt ®é ®-îc x¸c ®Þnh b»ng ph-¬ng ph¸p sè nªn viÖc x¸c ®Þnh
d¹ng ph©n bè nhiÖt ®é T0' theo chiÒu dµi ®-êng sinh th©n pÝt t«ng th-êng xÊp xØ
b»ng ®a thøc bËc ba:
94
   
2 3
   
T0  a 0 0  a 1  1  x   a 2 1  x 
'
(3.33)
   

trong ®ã x = ; L: chiÒu dµi th©n pÝt t«ng.
x
L
B»ng ®a thøc xÊp xØ bËc ba nh- vËy ta x¸c ®Þnh quy luËt ph©n bè cña çc
tham sè trao ®æi nhiÖt kh¸c, vÝ dô nh- dßng nhiÖt riªng q01' :
   
2 3
q '01  a 0  a 1  1  x   a 2 1  x 
   
Çc ®a thøc xÊp xØ trªn cßn dïng ®Ó x¸c ®Þnh  T' vµ  T' .
D-íi ®©y lµ vÝ dô minh ho¹:
TÝnh øng suÊt c¬ vµ nhiÖt ®èi víi pÝt t«ng dïng trong vÝ dô tÝnh tr-êng nhiÖt
®é ë phÇn trªn.
Çc tham sè vÒ vËt liÖu pÝt t«ng nh- sau:
M« ®un ®µn håi E =7.104 MPa.
HÖ sè d·n në nhiÖt T = 25.10-6 1/0C; HÖ sè po¸t x«ng   0,3
§-a çc gi¸ trÞ cña u1i, u2i, c1i, c2i... cña tõng ®o¹n biªn t-¬ng øng vµo çc
biÓu thøc ®¹o hµm vµ tÝch ph©n cña T, T, ’T, ’T,. ViÖc tÝnh tÝch ph©n ®-îc thùc
hiÖn theo çc tÝch ph©n t-¬ng øng víi çc ®o¹n biªn. Gi¸ trÞ cÇn thiÕt cho viÖc
tÝnh to¸n nh- sau:
 T  t 2 y 2 
    
1
  T d  1 
  12V2  
[0,5 v T  2BH  v II  a2   2BH  v III 1   a2 

 c1I  BH I1  BH   c1II  a I1  a    BH I1  BH   c 2 II  a K 1  a 
0
  BH K 1  BH   c1III I1     a I1  a   c 2 III K 1    a K 1  a 

t 2
  
u 2 I  2BH  U 2II  a2   2BH  U 2III 1   a2    0,367.10 2
24V2 
0
2
  T d  0,3115.10 1
    
0
1 
  T d  V 0,5U1I  BH  0,5U1II  a   BH  0,5U1III 1   a 
T 2 2 2 2
    
0 1
0,5Y1 v I  2BH  v II  a2   2BH  v III 1   a2   1 C1I  BH I1  BH   C1II  a I1 ( a ) 

Y

95
  BH I1  BH )  C 2II  a K 1  a    BH K 1  BH   C1III I1     a I1 ( a ) 
 a   C 2III K1    a K 1  a   2,2.10 2 1 / m

0
  T d  1,486.10
2
1 / m
0
 

 
 2
 T   T A 0  A 1  1  x   A 2 1  x 

' 3
  
 
d 'T   T 
dx

L 
2A1 1  x  3A 2 1  x    2 
d 2  'T
2

T
2
2A1  6A 2 1  ; d 3  'T
3
 6 T A 2 / L3
dx L dx
 
 T   
   
 3
 'T  a 0  a1 1  x  a 2 1  x
2
2 
 
d 'T  T  
 2
  

 2 a 1 1  x  3 a 2 1  x 
dx 2L  

 T  
  
d 2  'T  d 3  'T 3 T a 2
  a1  3 a 2 1  x ; 
 
dx 2  L2   d3x L3

W / m 
a 0  0,283.10 5 2

a  3,17.10 W / m ; a  5.10 w / m 
6 2

6 2
A  136,95  C  ; A  87,67  C  ; A  27,04  C ;

1 2
0 0 0
0 1 2
D-íi d©y lµ vÝ dô tÝnh to¸n øng suÊt c¬ vµ nhiÖt ®èi víi pÝt t«ng.
TÝnh tÝch ph©n x¸c ®Þnh C víi çc h»ng sè tÝch ph©n ®-îc x¸c ®Þnh trong biÓu
thøc chuyÓn vÞ h-íng kÝnh Ur:

C  1    T d  0,5 1 1    1    2

N
Et



o  = 2,688.10 - 0,758.10 N.
-3 -9

ChuyÓn vÞ h-íng kÝnh Ur cña líp gi÷a tÊm ®Ønh t¹i r = r0:
r 0
U r  Cr2  0  1    2 .   T d  (0,5265.10 3  0,489.10 10 N 1 ) , m
0 0
96
H»ng sè tÝch ph©n C3, C4 trong biÓu thøc ®é vâng cña líp bÒ mÆt gi÷a cña
th©n pÝt t«ng:
1    T a 0  a 1  a 2   T r0 A1  3A 2 
C4   
M1
2 2 D 'M 4 2  2 L2
= (0,0543M1-16,3).10-6, m
1    T
C 3  C 4 
N1

3 T r0 A 2
 2a1  3a 2  
2  L 4 3 L
 
2
D 'M 3 3
  0,0543M 1  93.10 5 N1  4,494 .10 6 [m]

ChuyÓn vÞ h-íng kÝnh (®é vâng) cña th©n pÝt t«ng w’ khi x = 0:
p Z r22 1    T a 1  3a 2 
w1  C 3    T r0 A 0  A1  A 2   
8D 'M  4 r02 4 4 L2
= (-0,0543M1+93.10-5N1+0,1614.10-5p z+406,7).10-6, m
H»ng sè tÝch ph©n c trong biÓu thøc chuyÓn vÞ gãc cña ®Ønh pÝt t«ng khi
bÞ uèn:
c  21     T d  3   p Z r22 81   D M  

1
   
0
1    1    02 p Z r22 1    1   02  1   n 02
M 1  0,5tN1  
1   D M 41   D M
= (1,27.10 M1+0,763.10 N1-10,6.10 pZ+3,08.10-2), m-1
-4 -6 -8
ChuyÓn vÞ gãc  cña ®Ønh t¹i r0 khi chÞu uèn:

0
  1    0 .r2   T d  p Z r03 .16D M  0,5cr0 
0
= 0,41.10 M1+0,246.10-7N1-0,1894.10-8pz+0,2678.10-6
-5
ChuyÓn vÞ gãc (gãc quay) cña th©n pÝt t«ng ®ång thêi cïng víi ®Ønh t¹i x = 0.
1  d xT
'  C 3  C 4 )   r0 d 'T dx 
3 '
. 
4 4 d 3x
= (-6,432M1-0,0543N1+5171,1).10-6
ChuyÓn vÞ h-íng kÝnh cña ®iÓm tiÕp xóc gi÷a ®Ønh vµ th©n (t¹i t = -0,5t vµ r = r0).
u r  u r  0,5t    0,0246.10 6 M1  0,1965.10 9 N1 +
+ 0,1136.10-10p z+0,5104.10-3, m
Cho ur = w’;  = ’ t¹i r = r0, ta sÏ x¸c ®Þnh ®-îc M1 vµ N1 ë vÞ trÝ gi¶ ®Þnh
c¾t rêi ®Ønh khái th©n:
97
2,97M 1 - 0,11265N 1 = - 10370 - 0,975 .10 -3 p Z .

10,442M 1 - 0,0297N 1 = 2493 + 0,1894.10 - 2 p Z 
Gi¶i hÖ ph-¬ng tr×nh trªn, ta ®-îc:
 M 1  2,24.10 4 p z  541,16, N

 4
 N 1  106321  145,3.10 p z , m
N
Lùc ph¸p tuyÕn t¹i t©m ®Ønh pÝt t«ng N0:

Et 
N0     T d 
Etc
1   2 0
  1  t 2 Y2  t 2 U 2I 
= Et c1      T 0,51  c1I    
   24V2 
 12V2  
= -6,845.10-5-132.10-4pZ
N
m
øng suÊt ph¸p tuyÕn ë t©m ®Ønh pÝt t«ng:
  1,1p Z  57  MPa
N0
t
M« men uèn ®Ønh t¹i t©m (r = 0):
 
  
M 0  D M   2  1 . x T d  0,5c1    
 0 
=-4,7523.10-4pz+1134,91 N
øng suÊt uèn t¹i t©m ®Ønh:
u    47,29  19,79p Z 
6M O
MPa
t2
øng suÊt tæng t¹i mÆt trªn cña ®Ønh (z = 0,5t) t¹i t©m:
1 = - (20,89pz +9,71) MPa
øng suÊt tæng t¹i t©m, ë mÆt d-íi ®Ønh (z = -0,5t):
2 = - (-18,69pz +104,29) MPa
Trªn ®©y lµ ph-¬ng ph¸p x¸c ®Þnh øng suÊt pÝt t«ng theo lý thuyÕt vá máng.
§èi víi pÝt t«ng thùc, do kÕt cÊu phøc t¹p nªn ph¶i ¸p dông ph-¬ng ph¸p PTHH
th× kÕt qña míi cã ®é chÝnh x¸c cao. øng suÊt tæng t¹i bÊt cø ®iÓm nµo cña pÝt
t«ng còng cÇn ph¶i cã trÞ sè thÊp h¬n giíi h¹n ch¶y cña vËt liÖu ë nhiÖt ®é ®ang
98
tÝnh to¸n. Yªu cÇu ®ã lµ ®Ó ®¶m b¶o tr¸nh biÕn d¹ng dÎo côc bé, tr¸nh sù mái
nhiÖt cña vËt liÖu do chÞu t¶i träng c¬ vµ t¶i träng nhiÖt thay ®æi víi tÇn sè cao.
3.5. Chèt pÝt t«ng.
Chèt pÝt t«ng lµ chi tiÕt ghÐp nèi, t¹o khíp ®éng gi÷a pÝt t«ng vµ ®Çu nhá
thanh truyÒn. Mét sè kÕt cÊu cæ ®iÓn kh«ng dïng chèt mµ thay vµo ®ã lµ khíp
cÇu. KÕt cÊu mµ ®Çu nhá thanh truyÒn cã d¹ng qu¶ cÇu nh- vËy võa khã chÕ t¹o,
gi¸ thµnh cao, kÕt cÊu phøc t¹p, khã ®iÒu chØnh khe hë nhiÖt nªn ngµy nay hÇu
nh- tÊt c¶ çc ®éng c¬ ®èt trong ®Òu dïng chèt ®Ó nèi pÝt t«ng víi ®Çu nhá thanh
truyÒn. Nh- vËy chèt lµ chi tiÕt trung gian ®Ó truyÒn lùc. Ngoµi ra, chèt cßn cã t¸c
dông truyÒn nhiÖt tõ phÝa bÖ chèt cho ®Çu nhá thanh truyÒn, gãp phÇn gi¶m nhiÖt
®é cña pÝt t«ng.
3.5.1. §iÒu kiÖn lµm viÖc, yªu cÇu, vËt liÖu vµ ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o.
Chèt pÝt t«ng lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸ cao, chÞu t¶i träng c¬ häc
(lùc khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh) thay ®æi cã tÝnh chÊt chu kú vµ ®ét biÕn nªn cã tÝnh
chÊt va ®Ëp. Lùc khÝ thÓ cùc ®¹i ®¹t gi¸ trÞ tõ mét vµi KN tíi vµi tr¨m KN. §èi víi
®éng c¬ hai kú th× sù biÕn thiªn cña lùc gÇn víi chu tr×nh m¹ch ®éng h¬n. ViÖc
b«i tr¬n çc bÒ mÆt c«ng t¸c cña chèt l¹i khã kh¨n bëi vËy chèt lµm viÖc trong
®iÒu kiÖn b«i tr¬n kÐm vµ do nhiÖt ®é cao, ®é nhít cña dÇu nhên gi¶m nªn xuÊt
hiÖn t×nh tr¹ng ma s¸t nöa -ít, ma s¸t tíi h¹n trªn çc bÒ mÆt lµm viÖc. Chèt bÞ
uèn, nÐn theo h-íng kÝnh, chÞu c¾t vµ biÕn d¹ng nhiÖt. H- háng ®Æc tr-ng cña
chèt lµ sù mµi mßn bÒ mÆt c«ng t¸c, çc vÕt nøt däc vµ nøt ngang. Çc vÕt nøt
däc th-êng liªn quan tíi øng suÊt g©y biÕn d¹ng « van ®èi víi tiÕt diÖn ngang vµ
hay gÆp ë çc chèt thµnh máng.
Çc vÕt nøt ngang th-êng do øng suÊt uèn g©y nªn vµ hay gÆp ë vïng gi÷a
chèt thµnh dµy.
Do çc yÕu tè trªn, chèt ph¶i tho¶ m·n nh÷ng yªu cÇu chÝnh sau ®©y:
- Khèi l-îng nhá;
- §é cøng v÷ng cao ®Ó biÕn d¹ng lµ nhá nhÊt;
- Kh¶ n¨ng chèng t¶i träng va ®Ëp cao;
- Cøng ë mÆt ngoµi ®Ó tèc ®é mµi mßn thÊp, nh-ng ph¶i dÎo ë phÝa bªn trong
®Ó chÞu uèn víi tÇn sè cao tèt;
- Mßn ®Òu, tr¸nh sù tËp trung øng suÊt;
99
- KÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o,th¸o l¾p.
VËt liÖu chÕ t¹o chèt pÝt t«ng gåm cã thÐp çc bon (thÐp th-êng) thÐp cr«m
vµ thÐp hîp kim cao cÊp.
§èi víi çc ®éng c¬ x¨ng kh«ng c-êng ho¸ c«ng suÊt, çc ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ
çc ®éng c¬ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn t-¬ng ®èi nhÑ nhµng, ®Ó gi¶m gi¸ thµnh vµ
tiÕt kiÖm vËt liÖu, th-êng dïng thÐp çc bon hoÆc thÐp cr«m. Liªn X« (cò) dïng
thÐp 15X (ÇÈÑÌ-120), 203 (ÇÈÑ-5); CT20 (MÇMA,KÄM-46, ÃAÇ-A); thÐp45
(ÃAÇ -20, ÃAÇ -51).
§èi víi nh÷ng ®éng c¬ x¨ng cao tèc, ®éng c¬ diesel lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
nÆng nÒ vµ ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt, dïng thÐp hîp kim víi hµm l-îng
çc bon thÊp, vÝ dô 12XH3A, 18X2H4MA, 15XM, 15XMA, 18XHMA.... §èi
víi ®éng c¬ xe ®ua vµ mét vµi lo¹i ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt ë møc ®é
cao, thÐp hîp kim víi hµm l-îng çc bon cao h¬n, vÝ dô 38XA, ®-îc sö
dông.
Do yªu cÇu ph¶i cøng vµ chÞu mµi mßn tèt trªn bÒ mÆt ngoµi nh-ng lâi ph¶i
dÎo nªn thÐp çc bon vµ thÐp hîp kim cã thµnh phÇn çc bon thÊp dïng chÕ t¹o
chèt ®-îc thÊm than tíi ®é s©u 0,52 mm råi t«i cao tÇn ®Ó ®¹t ®é cøng bÒ mÆt
ngoµi HRC=5662, trong lâi ®¹t HRC=2630.
ThÐp çc bon cã thµnh phÇn çc bon cao h¬n vÝ dô thÐp 35, 40, 45 dïng cho
®éng c¬ trung tèc vµ thÊp tèc th× chØ cÇn t«i bÒ mÆt víi ®é s©u thÊm t«i 12mm,
®é cøng bÒ mÆt ®¹t HRC=5865, trong lâi ®¹t HRC =2630.
Ngoµi ph-¬ng ph¸p thÊm than cã thÓ dïng ph-¬ng ph¸p thÊm nit¬ (NH3)
hoÆc ph-¬ng ph¸p xianua ho¸ (3040% K4F2(CN)6+10%Na2CO3+ than hoa, hoÆc
dïng NaCN).
V× çc chèt ngµy nay ®Òu ®-îc chÕ t¹o ë d¹ng trô rçng ®Ó gi¶m khèi l-îng
nªn ph«i ®-îc sö dông ë d¹ng thÐp èng. BÒ mÆt trô trong vµ trô ngoµi ®-îc
tiÖn th« råi tiÖn tinh. Trong nhiÒu tr-êng hîp bÒ mÆt trô trong chØ ®-îc tiÖn
th« hoÆc khoan.
Sau khi gia c«ng c¬ khÝ, chèt ®-îc nhiÖt luyÖn, sau ®ã mµi th« vµ mµi tinh bÒ
mÆt ngoµi tíi ®é bãng vµ kÝch th-íc cÇn thiÕt. §Ó tr¸nh øng suÊt tËp trung th× bÒ
mÆt trô trong cµng bãng cµng tèt. §Ó tr¸nh øng suÊt d-, sau khi t«i chèt ®-îc
th-êng ho¸, ñ hoÆc ram.
3.5.2. Çc ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp chèt pÝt t«ng.
Çc ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp víi bÖ chèt vµ ®Çu nhá thanh truyÒn ®-îc thÓ hiÖn
100
trªn h×nh (3-35):
H×nh 3.35. Çc ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp chèt
3.5.2.1. Ph-¬ng ph¸p cè ®Þnh chèt víi bÖ chèt
Chèt ®-îc cè ®Þnh víi bÖ chèt b»ng bu l«ng. Nh÷ng -u ®iÓm chÝnh cña
ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp nµy lµ :
- Kh«ng cÇn b«i tr¬n bÖ chèt.
- Kh«ng cã sù chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi gi÷a chèt vµ bÖ nªn cã thÓ gi¶m chiÒu
dµi tiÕp xóc víi bÖ chèt vµ t¨ng ®-îc chiÒu dµi tiÕp xóc víi ®Çu nhá thanh truyÒn.
KÕt qu¶ lµ ¸p suÊt tiÕp xóc víi b¹c gi¶m ®i, dÔ dÉn dÇu b«i tr¬n tíi bÒ mÆt lµm
viÖc h¬n vµ tèc ®é mµi mßn chèt còng nh- b¹c gi¶m.
Nh-îc ®iÓm:
- Do bÖ chèt ng¾n h¬n nªn chèt vâng nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn ta cã thÓ h¹n chÕ
b»ng çch t¨ng ®é d«i l¾p ghÐp gi÷a chèt vµ bÖ.
- Do dïng bu l«ng nªn gia c«ng phøc t¹p, hoÆc ph¶i Ðp c¨ng chèt vµo lç bÖ
chèt, g©y øng suÊt phô cho bÖ chèt.
- Chèt bÞ mßn tËp trung, dÔ bÞ mái, tèc ®é mµi mßn cao h¬n v× cµng vµo s©u,
®é cøng cµng gi¶m nhanh, h¬n n÷a ®éng c¬ sÏ ph¸t ra tiÕng ån, tiÕng gâ khi lµm
viÖc bëi sù mµi mßn ®ã.
3.5.2.2. Ph-¬ng ph¸p cè ®Þnh chèt víi ®Çu nhá thanh truyÒn.
Sau khi l¾p r¸p, chèt ®-îc cè ®Þnh víi ®Çu nhá nhê ®é d«i do siÕt bu l«ng
h·m nh- ®-îc thÓ hiÖn ë h×nh trªn. ¦u ®iÓm chÝnh cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ kh«ng
cÇn b«i tr¬n còng nh- l¾p b¹c cho ®Çu nhá. PhÇn chiÒu dµi tiÕp xóc víi ®Çu nhá
gi¶m ®i vµ phÇn chiÒu dµi tiÕp xóc víi bÖ chèt t¨ng nªn gi¶m ®-îc ®é vâng cña
chèt. V× ®· cè ®Þnh víi ®Çu nhá nªn kh«ng ph¶i bè trÝ çc vßng chÆn chuyÓn dÞch
däc trôc trªn lç bÖ chèt.
101
¸p suÊt trªn bÒ mÆt lç bÖ chèt gi¶m, dÔ dµng tæ chøc b«i tr¬n vµ tèc ®é mµi
mßn bÒ mÆt lç bÖ chèt gi¶m. Tuy vËy, ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp nµy cã nh÷ng nh-îc
®iÓm sau:
- Chèt mßn kh«ng ®Òu, vïng bÞ mßn tËp trung vÒ hai phÝa vµ hËu qu¶ gièng
nh- tr-êng hîp cè ®Þnh chèt víi bÖ chèt.
- Yªu cÇu khe hë d-¬ng ®èi víi bÖ chèt khi pÝt t«ng cßn nguéi nªn t¨ng sù va
®Ëp vµ tiÕng gâ khi ®éng c¬ ®· nãng ®Æc biÖt lµ ®èi víi pÝt t«ng b»ng hîp kim
nh«m. Do vËy nÕu sù gia t¨ng chiÒu dµi tiÕp xóc kh«ng ®ñ bï l¹i sù gia t¨ng ®é
mµi mßn lç bÖ chèt bëi t¶i träng va ®Ëp th× buéc ph¶i dïng b¹c lãt cho bÖ chèt.
Ngµy nay ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp nµy chØ cßn dïng cho mét vµi lo¹i ®éng c¬
víi pÝt t«ng gang. Tuy vËy vÉn cã tr-êng hîp ngo¹i lÖ, ®ã lµ hä ®éng c¬ BAÇ l¾p
cho xe du kÞch LADA, chèt b»ng thÐp çc bon, thÊm than råi ®-îc Ðp c¨ng vµo lç
®Çu nhá thanh truyÒn. BÖ chèt pÝt t«ng nh«m ®-îc ®óc liÒn víi miÕng hîp kim
h¹n chÕ d·n në nhiÖt vµ tõ phÝa d-íi cã khoan lç høng dÇu b«i tr¬n b»ng ph-¬ng
ph¸p vung tÐ.
3.5.2.3. Chèt l¾p theo kiÓu “b¬i”.
Khi l¾p ghÐp theo ph-¬ng ph¸p nµy, chèt cã thÓ chuyÓn dÞch t-¬ng ®èi víi c¶
®Çu nhá còng nh- lç bÖ chèt khi ®éng c¬ lµm viÖc. Ngµy nay, ph-¬ng ph¸p l¾p
ghÐp nµy ®-îc sö dông réng r·i vµ chiÕm -u thÕ tuyÖt ®èi víi tÊt c¶ çc chñng
lo¹i ®éng c¬ bëi nh÷ng -u ®iÓm rÊt quý b¸u cña nã, ®ã lµ:
- Chèt cã thÓ xoay tù do quanh ®-êng t©m cña nã nªn bÒ mÆt ngoµi mßn ®Òu
h¬n, tr¸nh ®-îc hiÖn t-îng mái, tËp trung øng suÊt còng nh- h¹n chÕ ®-îc tiÕng
gâ khi ®éng c¬ lµm viÖc.
- §èi víi pÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m, tiÕng gâ bÖ chèt ®-îc h¹n chÕ do l¾p
ghÐp cã ®é d«i khi cßn nguéi.
- ViÖc h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc cña chèt ®-îc thùc hiÖn rÊt dÔ dµng nhê
hai vßng kho¸ h·m l¾p trªn hai r·nh vßng phÝa ®Çu ngoµi cña hai lç bÖ chèt. §Ó
tr¸nh viÖc gi¶m chiÒu dµi tiÕp xóc ng-êi ta thay vßng kho¸ h·m b»ng hai nót hîp
kim nhÑ (®uya ra, ®ång máng) l¾p trªn hai ®Çu chèt.
- ViÖc th¸o l¾p ®-îc thùc hiÖn dÔ dµng. §é d«i gi÷a chèt vµ pÝt t«ng hîp kim
nh«m n»m trong kho¶ng 1020 m nªn cã thÓ Ðp nhÑ hoÆc t¨ng nhiÖt ®é pÝt t«ng
tíi 801000C tr-íc khi l¾p.
Nh÷ng h¹n chÕ c¬ b¶n cña ph-¬ng ph¸p nµy nh- sau:
- Ph¶i gia c«ng thªm r·nh vßng, çc kho¸ h·m hoÆc nót h·m. Khi dïng nót
h·m, ph¶i gia c«ng chám cÇu ngoµi víi b¸n kÝnh kho¶ng 0,45D, khoan lç th«ng
102
h¬i, th¸o dÇu l¾ng vµ chÊp nhËn t¨ng thªm khèi l-îng. V× lý do ®ã nªn nót h·m
th-êng chØ dïng cho chèt pÝt t«ng ®éng c¬ diesel cã tèc ®é  kh«ng qu¸ lín.
- Ph¶i tæ chøc b«i tr¬n chèt c¶ ë vïng tiÕp xóc víi bÖ vµ ®Çu nhá. Th«ng
th-êng viÖc b«i tr¬n ®-îc thùc hiÖn nhê çc lç høng dÇu vung tÐ.
- §Çu nhá thanh truyÒn th-êng ®-îc l¾p b¹c tr-ît hoÆc b¹c l¨n (®Çu nhá
thanh truyÒn ®éng c¬ xe m¸y cña h·ng HONDA kh«ng dïng b¹c);
- NÕu lµ pÝt t«ng gang th× lç bÖ chèt ph¶i ®-îc l¾p b¹c, vÝ dô pÝt t«ng ®éng c¬
ßÌÇ-204, 206;
- §Ó tr¸nh hiÖn t-îng tËp trung øng suÊt khi chèt chÞu uèn cÇn ph¶i v¸t
miÖng lç bÖ chèt ë vïng phÝa ®Çu bªn trong. NÕu v¸t mÐp lç víi gãc 45600 trªn
chiÒu dµi 24 mm th× øng suÊt tËp trung sÏ gi¶m ®-îc 3036%.
3.5.3. KÕt cÊu chèt pÝt t«ng.
Chèt pÝt t«ng cã kÕt cÊu rÊt

®¬n gi¶n. §ã lµ mét èng trô rçng
vµ chØ kh¸c nhau ë h×nh d¹ng bÒ
mÆt trô trong mµ th«i. Së dÜ dïng
kÕt cÊu rçng v× gi¶m ®-îc ®¸ng kÓ
khèi l-îng trong khi ®é cøng uèn
kh«ng bÞ ¶nh h-ëng ®¸ng kÓ. Çc
d¹ng kÕt cÊu ®iÓn h×nh cña chèt
®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.36:
D¹ng ®¬n gi¶n nhÊt lµ bÒ mÆt
trô trong thuÇn tóy. MÆt ®Çu cña trô
trong vµ trô ngoµi ®Òu ®-îc v¸t cßn
®Ó tr¸nh ba via vµ tËp trung øng suÊt.
ChiÒu dµi chèt lc chän trong kho¶ng
0,850,9D tuú thuéc vµo ph-¬ng
ph¸p chèng chuyÓn dÞch däc trôc.
H×nh 3.36. Çc d¹ng kÕt cÊu chèt pÝt t«ng
§-êng kÝnh chèt dc chän trªn c¬ së
¸p suÊt tiÕp xóc víi b¹c ®Çu nhá
còng nh- víi lç bÖ chèt theo biÓu thøc:
q  max , MPa
P
.d c
(3.34)
103
D 2
trong ®ã: Pmax   p Z max  p O  , MN
4
(3.35)
 - tæng chiÒu dµi tiÕp xóc víi b¹c ®Çu nhá thanh truyÒn (hoÆc víi hai bÖ
chèt), m.
Khi chän trÞ sè cho phÐp q cÇn chó ý tíi ®iÒu kiÖn b«i tr¬n, chÊt l-îng gia
c«ng bÒ mÆt vµ nhiÖt ®é lµm viÖc cña bÒ mÆt.
Trªn thùc tÕ, trÞ sè ®-êng kÝnh ngoµi dc cña chèt n»m trong kho¶ng sau:
(0,350,48)D ®èi víi ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ tµu biÓn.
(0,300,45)D ®èi víi ®éng c¬ diesel.
(0,220,35)D ®èi víi ®éng c¬ x¨ng.
Sau khi chän ®-êng kÝnh ngoµi dc, trªn c¬ së tÝnh to¸n søc bÒn chèt khi chÞu
uèn vµ chÞu biÕn d¹ng, ta sÏ x¸c ®Þnh ®-îc ®-êng kÝnh mÆt trô trong d1 cña chèt.
Th«ng th-êng tû sè   n»m trong kho¶ng 0,60,75. Khi dïng nót ®Çu chèt
d1
dc
b»ng kim lo¹i mÒm th× t¨ng ®-îc chiÒu dµi chèt vµ do ®ã gi¶m ®-îc ¸p suÊt
tiÕp xóc. NÕu chän ph-¬ng ¸n vßng h·m l¾p ë hai ®Çu ngoµi cña çc lç bÖ
chèt, do ph¶i gia c«ng hai r·nh vßng nªn ph¶i gi¶m chiÒu dµi  c ®Ó giµnh vÞ trÝ
cho r·nh. Nh- vËy ph¶i chän dc vÒ phÝa giíi h¹n phÝa trªn ®Ó ®ì ¶nh h-ëng tíi
¸p suÊt tiÕp xóc.
B¶ng 3.7
Gi¸ trÞ cho phÐp cña ¸p suÊt tiÕp xóc q, [MPa]
Tµu biÓn, xe háa vµ §éng c¬ diesel
¤ t«, m¸y
§éng c¬ ®éng c¬ tÜnh t¹i cao tèc vµ ®éng
kÐo, xe xÝch
c¬ c-êng ho¸
thÊp tèc cao tèc
BÒ mÆt cao
B¹c ®Çu nhá thanh truyÒn b»ng
1525 2540 2550 5090
®ång thau hoÆc ba bÝt
BÖ chèt pÝt t«ng:
- b»ng gang kh«ng cã b¹c 3540 32 35 5080
- b»ng hîp kim nh«m kh«ng
2530 30 30 5080
b¹c
- b»ng hîp kim nh«m víi b¹c
3540 40 35 5080
®ång
ViÖc t¨ng dc dÉn ®Õn sù t¨ng khèi l-îng nªn ph¶i gi¶m chiÒu dµi vµ chiÒu
dµy thµnh èng chèt ®Ó bï trõ. Ngoµi ra, chiÒu dµi chèt cßn phô thuéc vµo ®é lÖch
t©m gi÷a t©m chèt vµ ®-êng t©m pÝt t«ng.
104
BÒ mÆt trong cña chèt d¹ng mÆt trô lµ d¹ng ®¬n gi¶n nhÊt cho viÖc gia c«ng.
Ng-êi ta chØ cÇn tiÖn th« hoÆc khoan. §èi víi ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt ë
møc ®é thÊp th× tiÖn tinh lµ ®ñ tr¸nh tËp trung øng suÊt. Tuy nhiªn, do chèt chÞu
uèn vµ chÞu øng suÊt biÕn d¹ng nªn tiÕt diÖn vïng gi÷a chèt lµ tiÕt diÖn nguy
hiÓm nhÊt, bëi vËy ®èi víi ®éng c¬ cã  lín (vÝ dô ®éng c¬ xe ®ua) th× phÇn kim
lo¹i thõa phÝa bªn trong cña phÝa hai ®Çu chèt ®-îc khoÐt bá ®i. Trªn h×nh 3.36
thÓ hiÖn çc d¹ng bÒ mÆt hçn hîp phÝa trong cña chèt rçng. NÕu khoÐt bá phÇn
kim lo¹i thõa hai ®Çu b»ng hai mÆt trô cã ®-êng kÝnh lín h¬n th× ch-a thËt hîp lý
vµ cã thÓ g©y øng suÊt tËp trung t¹i vïng chuyÓn tiÕp b¸n kÝnh. BiÖn ph¸p sö dông
kim lo¹i hîp lý h¬n vµ kh¾c phôc nh-îc ®iÓm trªn lµ dïng hai mÆt c«n hoÆc phèi
hîp çc mÆt trô vµ çc mÆt c«n.
Nh-îc ®iÓm cña nh÷ng gi¶i ph¸p nµy lµ viÖc gia c«ng phøc t¹p.
§èi víi ®éng c¬ xe ®ua, ®Æc biÖt lµ ®éng c¬ xe m« t« ®ua, ng-êi ta kÕt
hîp viÖc sö dông çc mÆt c«n vµ gia c«ng tinh bÒ mÆt trong ®Ó gi¶m tíi møc
tèi ®a khèi l-îng chèt.
ViÖc b«i tr¬n chèt pÝt t«ng th-êng ®-îc
thùc hiÖn b»ng dÇu vung tÐ theo kiÓu høng
dÇu. Trªn ®Çu nhá thanh truyÒn cã gia c«ng
lç, r·nh høng dÇu b«i tr¬n chèt b¹c ®Çu
nhá. BÖ chèt còng ®-îc khoan lç høng dÇu
b«i tr¬n hoÆc khoan lç xiªn ®Ó dÉn dÇu b«i
tr¬n (®-îc gom l¹i t¹i mÆt v¸t phÝa d-íi
r·nh xÐc m¨ng dÇu) tíi bÒ mÆt lç bÖ chèt
nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.37:
Trong tr-êng hîp cÇn thiÕt, ng-êi ta
H×nh 3.37. Çc d¹ng lç høng
khoan mét r·nh däc theo th©n thanh truyÒn
dÇu b«i tr¬n bÖ chèt.
®Ó dÉn dÇu b«i tr¬n c-ìng bøc b¹c ®Çu nhá,
vÝ dô ®éng c¬ x¨ng ÇÈË-120 hoÆc ®éng c¬ diesel ßÌÇ-204, KÄM46, Ä130,
160. §èi víi ®éng c¬ ßÌÇ-204, 206, ngoµi chøc n¨ng b«i tr¬n vµ lµm m¸t bÒ
mÆt chèt, ®-êng dÇu dÉn lªn ®Çu nhá cßn lµm nhiÖm vô phun vµ lµm m¸t mÆt
d-íi ®Ønh pÝt t«ng.
§èi víi ®éng c¬ hai kú, khi cÇn h¹n chÕ sù lät dÇu tõ vïng lç bÖ chèt tíi çc
cöa quÐt, phÝa ®Çu lç bÖ chèt cÇn Ðp n¾p kÝn dÇu. VÝ dô, pÝt t«ng gang cña ®éng
c¬ ßÌÇ-204, 206 dïng hai n¾p kÝn dÇu b»ng thÐp l¸ dËp råi Ðp c¨ng vµo ®Çu
miÖng lç.
§Ó ®¶m b¶o chÊt l-îng b«i tr¬n, ®«i khi trªn bÒ mÆt trong cña b¹c ®Çu nhá vµ
105
b¹c lç bÖ chèt cã gia c«ng çc r·nh chøa dÇu, vÝ dô trªn ®éng c¬ ßÌÇ-204, 206
cã çc r·nh nghiªng.
§Ó tr¸nh sù tËp trung øng suÊt qu¸ møc do chèt bÞ uèn, vïng mÐp phÝa trong
cña lç bÖ chèt ®-îc v¸t gãc 45060O trªn chiÒu dµi 24mm. Trªn h×nh 3.38 thÓ
hiÖn møc ®é tËp trung øng suÊt t¹i vïng mÐp trong cña lç. øng suÊt nµy sÏ gia
t¨ng sù mµi mßn bÒ mÆt chèt vµ bÖ chèt t¹i khu vùc ®ã.
H×nh 3.38. ¶nh h-ëng cña viÖc v¸t mÐp trong cña lç bÖ chèt tíi øng suÊt tËp
trung khi chèt chÞu uèn.
a- lç kh«ng v¸t mÐp; b- mÐp trong cña lç cã gãc l-în nhá; c- lç cã ®é v¸t
c«n 1 :100; d- lç cã ®é v¸t c«n vµ bªn ngoµi cã r·nh; e- d¹ng mÐp v¸t cã
øng suÊt nhá nhÊt
3.5.4. TÝnh bÒn chèt pÝt t«ng
Chèt pÝt t«ng chÞu uèn, c¾t, chÞu

t¶i träng va ®Ëp vµ chÞu biÕn d¹ng.
Bëi vËy ta ph¶i tÝnh to¸n søc bÒn cña
chèt ë çc tr¹ng th¸i chÞu lùc trªn.
S¬ ®å chÞu lùc cña chèt thÓ hiÖn trªn
h×nh 3.39.
Ta coi chèt lµ mét dÇm ®Æt tù do
trªn hai gèi tùa. Lùc t¸c dông ph©n bè
nh- trªn çc s¬ ®å a, b vµ c.
Thùc ra khi chèt lµm viÖc ë tr¹ng
th¸i “b¬i” vµ bÞ biÕn d¹ng cong do
uèn nªn lùc t¸c dông ph©n bè gÇn
gièng s¬ ®å b nhÊt. Nh-ng ®Ó viÖc
tÝnh to¸n ®-îc ®¬n gi¶n, ta coi nh- lùc
106 H×nh 3.39. S¬ ®å chÞu lùc cña chèt pÝt t«ng

ph©n bè theo s¬ ®å a hoÆc c.
Thêi ®iÓm chÞu uèn nguy hiÓm nhÊt ®èi víi ®éng c¬ hai kú lµ khi lùc khÝ
thÓ ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i, kho¶ng 914 0 sau §CT. §Ó thuËn tiÖn ta coi nh- t¹i vÞ
trÝ §CT cña pÝt t«ng v× trÞ sè cña gia tèc kh«ng thay ®æi nhiÒu. Tæng lùc g©y
uèn chèt:
D 2
Pmax  p Z max  p O   m np R 2 1    , MN
4
(3.36)
trong ®ã: mnp- lµ khèi l-îng cña pÝt t«ng vµ çc xÐc m¨ng (bá qua khèi l-îng
cña b¶n th©n chèt), kg.
§èi víi ®éng c¬ bèn kú, ngoµi vÞ trÝ pÝt t«ng ë §CT ®Çu hµnh tr×nh d·n në
nh- trªn cßn mét thêi ®iÓm kh¸c lµ vÞ trÝ pÝt t«ng ë §CT cuèi th¶i, ®Çu hµnh tr×nh
n¹p. Khi ®éng c¬ lµm viÖc cã t¶i th× thêi ®iÓm nµy ®-îc bá qua, nh-ng ®èi víi
nh÷ng ®éng c¬ kh«ng cã bé h¹n chÕ tèc ®é cùc ®¹i, ë chÕ ®é “vï ga” hiÖu sè
p r - p o rÊt nhá trong khi thµnh phÇn 2(1+) rÊt lín nªn lùc Pmax cã thÓ ®¹t trÞ
sè rÊt lín vµ chèt bÞ uèn theo chiÒu ng-îc l¹i. Bëi vËy, ®èi víi nh÷ng ®éng c¬
nãi trªn cÇn kiÓm tra gi¸ trÞ P max ë thêi ®iÓm cuèi th¶i ®Çu n¹p khi “vï ga” råi
so s¸nh víi P max ë chÕ ®é m« men xo¾n lín nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh xem ë chÕ ®é nµo
lùc uèn sÏ lín h¬n.
Theo s¬ ®å a, ta cã m« men uèn lín nhÊt t¹i tiÕt diÖn ë gi÷a chèt Mumax.
   1  d 
M u max  max  c   [MNm]
P
2  2 4 
(3.37)
trong ®ã:
Pmax [MN] ;  c- chiÒu dµi chèt, m.
 1- chiÒu dµi tiÕp xóc cña lç bÖ chèt, m
 ®- chiÒu dµi tiÕp xóc cña b¹c ®Çu nhá, m
+ øng suÊt uèn lín nhÊt.
  c  1  d 
 
u     
M u max Pmax
Wu 0,2d 3c 1   4  2 4 
Gi¸o s- P.S Kinasoshvili, trªn c¬ së nghiªn cøu chèt b¬i cho ®éng c¬ m¸y
bay ®· ®-a ra s¬ ®å chÞu lùc d¹ng c.
NÕu coi lùc ph©n bè theo s¬ ®å c th× øng suÊt uèn ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
107
3 c  4 1  1,5 d 
 
 u  max , MPa
P
1, 2d 3c 1   4
(3.38)
KÕt qña thu ®-îc sÏ nhá h¬n 1020% so víi kÕt qña cña c«ng thøc tÝnh cho
s¬ ®å a.
+ øng suÊt c¾t.
Chèt pÝt t«ng chÞu c¾t ë tiÕt diÖn gi÷a khe hë ®Çu nhá vµ bÖ chèt víi øng suÊt
nh- sau:

0,85Pmax 1     2 ,
1   
c  MPa
d 2c 4
(3.39)
B¶ng 3.8
TrÞ sè øng suÊt uèn vµ øng suÊt c¾t cho phÐp ®èi víi çc lo¹i vËt liÖu chèt pÝt
t«ng.
VËt liÖu chèt pÝt t«ng [u], [MPa] [c] ,[MPa]
ThÐp th-êng 60120 5060
ThÐp hîp kim 150250 5060
ThÐp hîp kim cao cÊp 350450 90120
+ ¸p suÊt tiÕp xóc trªn bÒ mÆt chèt.
ViÖc x¸c ®Þnh ¸p suÊt tiÕp xóc q  , (trong ®ã  lµ tæng chiÒu dµi tiÕp xóc
Pmax
.d c
víi hai lç bÖ chèt:  = 2  1 hoÆc chiÒu dµi tiÕp xóc víi b¹c ®Çu nhá  =  ®) nh»m môc
®Ých kiÓm tra ®iÒu kiÖn b«i tr¬n bÒ mÆt chèt (nÕu q cµng lín th× chiÒu dµy mµng dÇu
cµng nhá). Gi¸ trÞ cho phÐp cña q ®-îc nªu trong b¶ng ë môc 3.5.3.
+ øng suÊt biÕn d¹ng.
Do m« men uèn t¹i çc tiÕt diÖn cã trÞ sè kh¸c nhau vµ t¶i träng h-íng kÝnh
t¹i mçi tiÕt diÖn còng kh«ng gièng nhau nªn cã sù biÕn d¹ng « van nh- h×nh 3.40:
108
H×nh 3.40. Sù ph©n bè lùc vµ sù biÕn d¹ng cña chèt.

Gi¸o s- P.S. Kinasoshvili nghiªn cøu çc chèt rçng víi = 0,40,8, víi gi¶
thiÕt quy luËt ph©n bè t¶i träng nh- ®-îc thÓ hiÖn ë h×nh trªn vµ ®-a ra nh÷ng
c«ng thøc thùc nghiÖm sau ®©y ®èi víi tiÕt diÖn gi÷a cña chèt:
+ §é biÕn d¹ng h-íng kÝnh:
1  
3
d max  [m]
0,09Pmax
 
E. c  1  
(3.40)
k- hÖ sè phô tÝnh ®Õn ®é cøng v÷ng cña chèt vµ ®-îc tÝnh nh- sau:
k = 1,5 - 15 (   0,4 )3
§é biÕn d¹ng cho phÐp: d max   2  5 .10 4 d c
+ øng suÊt biÕn d¹ng xuÊt hiÖn khi tiÕt diÖn chèt bÞ biÕn thµnh d¹ng « van:
T¹i ®iÓm 1 trªn bÒ mÆt ngoµi =00 cã øng suÊt kÐo:
 2   1    1 
 1  max  0,19  k  .1
P Pmax
 c d c  1   2 1     cd c
(3.41)
øng suÊt nÐn t¹i ®iÓm 2 trªn bÒ mÆt trong, = 00:
2 
 Pmax  1  2 1     1  k   Pmax . (3.42)
0,19 
 1   2 . 1   
2
 cd c  cdc
T¹i ®iÓm 3 trªn bÒ mÆt ngoµi, =900 cã øng suÊt nÐn:
3 
 Pmax  2   1     0,636  k   Pmax . (3.43)
0,174 
 1   2 1   
3
 cd c  cd c
øng suÊt kÐo t¹i ®iÓm 4 trªn bÒ mÆt trong, = 900:


 4  max 0,174
P 1  2 1     0,636  k  Pmax .

 c d c  1   2 . 1     c d c
4
(3.44)
øng suÊt kÐo t¹i ®iÓm 4 lµ lín nhÊt, øng suÊt nÐn t¹i ®iÓm 2 ®¹t trÞ sè lín
nhÊt. øng suÊt biÕn d¹ng cho phÐp ®èi víi çc lo¹i vËt liÖu chÕ t¹o chèt n»m trong
kho¶ng 120230 [MPa].
109
H×nh 3.41. BiÓu ®å øng suÊt biÕn d¹ng vµ sù phô thuéc cña hÖ sè k,  theo .
k vµ  theo møc ®é rçng  cña chèt. Trªn h×nh 3.41 lµ biÓu ®å øng suÊt biÕn
d¹ng vµ ®å thÞ k, .
Sau khi tÝnh to¸n vµ vÏ thªm ®å thÞ 1-4 ®Ó so s¸nh ta thÊy khi t¨ng  tõ 0,4
tíi 0,8 th× m« men chèng uèn chØ gi¶m 1,6 lÇn (øng suÊt uèn t¨ng 1,6 lÇn). Do
vËy, khi thiÕt kÕ ph¶i hÕt søc chó ý tíi øng suÊt biÕn d¹ng v× d¹ng øng suÊt nµy
(chø kh«ng ph¶i lµ u) ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi kh¶ n¨ng t¨ng .
+ Khe hë l¾p ghÐp.
Khe hë l¾p ghÐp ¶nh h-ëng tíi møc ®é “b¬i” cña chèt vµ møc ®é ån (tiÕng
gâ do va ®Ëp bÒ mÆt) khi ®éng c¬ lµm viÖc.
Khe hë l¾p ghÐp thay ®æi phô thuéc vµo ®é chªnh nhiÖt ®é (gi÷a tr¹ng th¸i
nguéi vµ tr¹ng th¸i chÞu t¶i). Ngoµi ra khe hë l¾p ghÐp cßn bÞ ¶nh h-ëng bëi møc
®é biÕn d¹ng cña chèt vµ lç b¹c, lç bÖ chèt. Khi chÕ ®é lµm viÖc thay ®æi th× tÊt
c¶ çc yÕu tè ¶nh h-ëng còng thay ®æi theo vµ rÊt khã x¸c ®Þnh b»ng lý thuyÕt trÞ
sè khe hë l¾p ghÐp tèi -u cho mçi lo¹i ®éng c¬ cô thÓ. V× vËy çc h·ng s¶n xuÊt
ph¶i dùa trªn thùc tr¹ng c«ng nghÖ cña m×nh vµ qua viÖc thö nghiÖm ®Ó ®Ò ra
kho¶ng kÝch th-íc tèi -u nhÊt.
Khe hë nguéi gi÷a chèt vµ lç b¹c ®Çu nhá n»m trong kho¶ng 0,010,03 mm,
gi÷a chèt víi bÖ chèt pÝt t«ng gang 0,020,04 mm, gi÷a chèt víi bÖ chèt pÝt t«ng
b»ng hîp kim nh«m: tõ - 0,02 tíi +0,02 mm (®èi víi çc lo¹i ®éng c¬ « t«, m¸y
kÐo, t¨ng, xe xÝch).
§Ó n©ng cao chÊt l-îng mèi l¾p ghÐp, sau khi gia c«ng tinh çc bÒ mÆt chèt -
110
lç tíi ®é chÝnh x¸c cÊp 1 cÇn chän bé víi dung sai kÝch th-íc 3-7 m.
3.6. XÐc m¨ng.
3.6.1. NhiÖm vô vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc.
XÐc m¨ng lµ chi tiÕt cã kÝch th-íc vµ khèi l-îng t-¬ng ®èi nhá so víi pÝt
t«ng, thanh truyÒn vµ lãt xy lanh nh-ng cã tÇm quan träng ®Æc biÖt.
XÐc m¨ng lµ chi tiÕt bÞ mµi mßn nhanh vµ ¶nh h-ëng râ rÖt tíi c«ng suÊt vµ
tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu, dÇu nhên cña ®éng c¬.
Do cã sù d·n në nhiÖt nªn gi÷a pÝt t«ng vµ bÒ mÆt c«ng t¸c cña xy lanh cÇn
ph¶i cã khe hë l¾p ghÐp. §Ó bao kÝn khoang c«ng t¸c víi thÓ tÝch lu«n thay ®æi,
cÇn ph¶i cã mét chi tiÕt trung gian, ®ã lµ xÐc m¨ng. Ngoµi ra, do ph¶i duy tr×
mµng dÇu b«i tr¬n cã chiÒu dµy hîp lý trªn bÒ mÆt g-¬ng xy lanh ®Ó gi¶m tæn
thÊt ma s¸t tr-ît cÇn ph¶i cã lo¹i xÐc m¨ng ®Æc biÖt mµ ta quen gäi lµ xÐc m¨ng
dÇu. Lo¹i xÐc m¨ng thø nhÊt víi chøc n¨ng chñ yÕu lµ bao kÝn vµ truyÒn nhiÖt
®-îc gäi lµ xÐc m¨ng khÝ tuy r»ng xÐc m¨ng khÝ còng hç trî vµo viÖc t¹o mµng
dÇu b«i tr¬n ®ång ®Òu vµ ng¨n kh«ng cho dÇu sôc lªn buång ch¸y.
Riªng ®èi víi ®éng c¬ hai kú, çc xÐc m¨ng khÝ kÕt hîp víi pÝt t«ng cßn
cã nhiÖm vô ®ãng vµ më çc cöa n¹p, th¶i, quÐt khÝ (tïy thuéc vµo s¬ ®å quÐt
khÝ cô thÓ).
ChÊt l-îng bao kÝn khÝ cña xÐc m¨ng phô thuéc vµo ¸p suÊt tiÕp xóc cña xÐc
m¨ng víi bÒ mÆt g-¬ng xy lanh, ®é nh¸m bÒ mÆt vµ mµng dÇu b«i tr¬n. ¸p suÊt
tiÕp xóc vµ mµng dÇu b«i tr¬n l¹i thay ®æi theo çc chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬.
XÐc m¨ng lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nÒ; chÞu nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cao, tèc ®é
mµi mßn lín, chÞu ¨n mßn ho¸ häc vµ b«i tr¬n kÐm.
a) ChÞu ¸p suÊt.
Khi lµm viÖc, lùc khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh (do khèi l-îng b¶n th©n xÐc
m¨ng g©y nªn) cã gi¸ trÞ lín vµ thay ®æi víi tÇn sè cao g©y sù va ®Ëp gi÷a hai
mÆt ®Çu cña xÐc m¨ng víi çc mÆt gê r·nh. Çc bÒ mÆt nµy mßn rÊt nhanh, ®Æc
biÖt lµ ®èi víi xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt do ph¶i chÞu ¸p suÊt, nhiÖt ®é cao nhÊt vµ
b«i tr¬n kÐm nhÊt.
Tuy xÐc m¨ng t¹o mét ¸p suÊt tÜnh ph©n bè lªn thµnh v¸ch xy lanh do ®é ®µn
håi cña nã g©y nªn nh-ng lùc ¸p suÊt khÝ thÓ l¹i Ðp çc xÐc m¨ng khÝ lªn thµnh
v¸ch vµ t¹o nªn mét ¸p suÊt ®éng thay ®æi víi tÇn sè cao. §Æc biÖt lµ ®èi víi xÐc
m¨ng khÝ thø nhÊt, khi mµ ¸p suÊt, nhiÖt ®é cao nhÊt, b«i tr¬n kÐm nhÊt nªn tèc
®é mµi mßn cña c¶ xÐc m¨ng, thµnh v¸ch xy lanh còng nh- r·nh xÐc m¨ng lµ lín
111
nhÊt víi quy luËt mµi mßn phøc t¹p nhÊt.
b) ChÞu nhiÖt ®é cao.
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, do tiÕp xóc trùc tiÕp víi hçn hîp khÝ ch¸y, do nhËn
nhiÖt tõ ®Çu pÝt t«ng vµ do ma s¸t víi thµnh v¸ch xy lanh nªn xÐc m¨ng chÞu nhiÖt
®é cao, ®Æc biÖt lµ ®èi víi xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt. NÕu xÐc m¨ng khÝ bÞ hë do
mßn th× khÝ ch¸y thæi qua chç bÞ hë, tuy r»ng chç ®ã kh«ng bÞ mßn bëi ma s¸t
tr-ît n÷a, nh-ng nhiÖt ®é côc bé t¹i vïng ®ã l¹i rÊt cao, cã thÓ lµm ch¸y xÐc
m¨ng vµ pÝt t«ng hoÆc lµm “liÖt”, tøc lµ lµm mÊt tÝnh ®µn håi cña xÐc m¨ng.
NhiÖt ®é cña xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt lªn tíi 623673 0K (3504000C). NhiÖt
®é trung b×nh cña çc xÐc m¨ng khÝ kh¸c kho¶ng 4735230K (2002500C). NhiÖt
®é cña xÐc m¨ng dÇu kho¶ng 373423 0K (100150 0C). NhiÖt ®é cña xÐc m¨ng
phô thuéc chñ yÕu vµo tr-êng nhiÖt ®é cña çc ®Ønh pÝt t«ng. §èi víi pÝt t«ng cã
®Ønh kh«ng ®-îc lµm m¸t (b»ng dÇu b«i tr¬n) th× çc xÐc m¨ng khÝ truyÒn cho
thµnh v¸ch tíi 60% tæng l-îng nhiÖt mµ pÝt t«ng nhËn ®-îc tõ khÝ ch¸y. Bëi vËy
nhiÖt ®é xÐc m¨ng rÊt cao, ®Æc biÖt lµ ®èi víi ®éng c¬ hai kú. Do nhiÖt ®é cao,
søc bÒn c¬ häc vµ tÝnh ®µn håi cña vËt liÖu xÐc m¨ng gi¶m, dÇu b«i tr¬n dÔ bÞ
ch¸y thµnh muéi than cøng b¸m chÆt vµo r·nh xÐc m¨ng (nhiÒu nhÊt t¹i r·nh xÐc
m¨ng khÝ thø nhÊt vµ trªn ®Ønh pÝt t«ng) lµm xÊu thªm çc ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña
xÐc m¨ng.
c) ChÞu mµi mßn.
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, xÐc m¨ng bÞ mµi mßn do ma s¸t tr-ît ë ®iÒu kiÖn nhiÖt
®é cao vµ chÊt l-îng b«i tr¬n kÐm. C«ng ma s¸t cña pÝt t«ng vµ xÐc m¨ng víi
thµnh v¸ch chiÕm 6570% toµn bé tæn thÊt c¬ khÝ cña ®éng c¬, trong ®ã riªng
xÐc m¨ng chiÕm 5060%. PhÇn tæn thÊt c¬ b¶n l¹i tËp trung t¹i xÐc m¨ng khÝ thø
nhÊt, n¬i nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt tiÕp xóc lín nhÊt trong ®iÒu kiÖn b«i tr¬n kÐm nhÊt.
Ngoµi ra, sù ¨n mßn ho¸ häc do çc ho¹t chÊt cã tÝnh « xy ho¸ cao trong hçn
hîp khÝ ch¸y vµ trong dÇu b«i tr¬n còng nh- nh÷ng t¹p chÊt c¬ häc lÉn trong dÇu
b«i tr¬n khi lät vµo bÒ mÆt ma s¸t còng lµm gia t¨ng tèc ®é mµi mßn. BÒ mÆt tiÕp
xóc víi xy lanh vµ bÒ mÆt tiÕp xóc víi gê trªn r·nh xÐc m¨ng cña xÐc m¨ng khÝ
thø nhÊt bÞ mßn nhanh nhÊt nªn th-êng ph¶i ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu
khi chÕ t¹o.
3.6.2. Yªu cÇu vµ vËt liÖu chÕ t¹o xÐc m¨ng.
Tõ nhiÖm vô vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc nh- trªn nªn xÐc m¨ng ph¶i tho¶ m·n
nh÷ng yªu cÇu chÝnh sau ®©y:
- Tú s¸t lªn thµnh v¸ch xy lanh víi ¸p suÊt hîp lý ®Ó ®¶m b¶o bao kÝn nh-ng
112
tæn hao ma s¸t lµ nhá nhÊt;
- HÖ sè ma s¸t vµ tèc ®é mµi mßn nhá trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao vµ b«i
tr¬n kÐm;
- Søc bÒn vµ ®é ®µn håi cao vµ æn ®Þnh, Ýt bÞ suy gi¶m ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao;
- Khèi l-îng nhá, hÖ sè dÉn nhiÖt cao;
- Kh¶ n¨ng rµ khÝt tèt ®Ó gi¶m thêi gian ch¹y rµ tr¬n;
- SuÊt tiªu hao dÇu b«i tr¬n thÊp, ®Ønh pÝt t«ng vµ r·nh xÐc m¨ng ®ì bÞ b¸m
muéi than;
- DÔ gia c«ng, chÕ t¹o, gi¸ thµnh thÊp.
Ngµy nay gang x¸m hîp kim ®-îc dïng th«ng dông nhÊt ®Ó chÕ t¹o xÐc
m¨ng. Gang x¸m hîp kim cã tæ chøc perlit nhá mÞn. Trªn nÒn perlit c¬ b¶n ®ã
çc h¹t graphit tù do víi sè l-îng kh«ng nhiÒu l¾m ®-îc ph©n bè ®ång ®Òu. §Ó
c¶i thiÖn çc tÝnh chÊt c¬ lý cña vËt liÖu, ng-êi ta th-êng thªm çc thµnh phÇn
phô gia nh- Ni ken, Si lÝc, Man gan, Phèt pho, Cr«m, Molipden, §ång, Ti tan. .
Hîp kim gang ®-îc dïng phæ biÕn nhÊt bëi nã cã rÊt nhiÒu -u ®iÓm mµ çc
lo¹i vËt liÖu kh¸c kh«ng s¸nh ®-îc nh-:
- Kh¶ n¨ng lµ ph¼ng çc vÕt cµo x-íc trªn bÒ mÆt ma s¸t;
- Graphit tù do trong gang hîp kim cã kh¶ n¨ng tù b«i tr¬n nªn gi¶m ®-îc hÖ
sè ma s¸t;
- Ýt nh¹y c¶m víi øng suÊt tËp trung;
- Do cã graphit d¹ng phiÕn trong tæ chøc perlit nªn tèc ®é rµ khÝt cao mµ
kh«ng bÞ cµo x-íc bÒ mÆt;
- Møc ®é gi¶m c¬ lý tÝnh theo nhiÖt ®é thÊp h¬n thÐp vµ mét sè lo¹i vËt
liÖu kh¸c.
Ngoµi gang hîp kim, ngµy nay thÐp (vÝ dô Ó8A vµ Ó10A cña Liªn X« cò)
®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o xÐc m¨ng vµ çc n-íc ®ang thö nghiÖm çc vËt liÖu
kh¸c nh- chÊt dÎo polyme, kim lo¹i gèm. Kim lo¹i gèm tá ra cã rÊt nhiÒu
triÓn väng tèt.
Çc lo¹i vËt liÖu th-êng dïng chÕ t¹o xÐc m¨ng ®-îc giíi thiÖu trong
b¶ng 3.9.
ThÐp lµ mét lo¹i vËt liÖu tèt nh-ng trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, b«i tr¬n kÐm
th× c¬ lý tÝnh gi¶m nhanh h¬n gang, h¬n n÷a tèc ®é mµi mßn cña mÆt g-¬ng xy
lanh cao h¬n. Ngoµi ra viÖc gia c«ng thÐp khã h¬n mµ gi¸ thµnh l¹i cao h¬n. V×
nh÷ng lý do trªn xÐc m¨ng thÐp chØ sö dông trong nh÷ng tr-êng hîp riªng biÖt vÝ
dô dïng lµm xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt vµ thø hai cho ®éng c¬ xe t¨ng (hä B-2) vµ
113
çc hä ®éng c¬ t-¬ng tù cña Liªn X« cò. BÒ mÆt c«ng t¸c ®-îc phñ líp cr«m
®ång thêi lãt xy lanh thÐp ®-îc thÊm ni t¬.
HiÖn nay nhiÒu n-íc ®· b¾t ®Çu sö dông kÕt cÊu xÐc m¨ng dÇu tæ hîp b»ng
thÐp máng thay cho gang. VÝ dô ®iÓn h×nh lµ ®éng c¬ ÇÈË 130, ÓPAË 375,
ÃA3 66, SKODA, HONDA v.v.. . Trong ®iÒu kiÖn b«i tr¬n tèt, nhiÖt ®é thÊp vµ
æn ®Þnh (100150 0C) th× lo¹i xÐc m¨ng dÇu tæ hîp nµy cã -u thÕ v-ît tréi h¬n
h¼n xÐc n¨ng dÇu b»ng gang vÒ kh¶ n¨ng chèng sôc dÇu vµ tuæi thä. V× lý do ®ã
mµ nã ®ang ®-îc dïng ngµy cµng réng r·i. Nh-îc ®iÓm duy nhÊt lµ phøc t¹p h¬n
vÒ kÕt cÊu vµ ®ßi hái c«ng nghÖ chÕ t¹o tiªn tiÕn.
Kim lo¹i gèm d¹ng bét s¾t ®ång vµ than ch× Ðp víi ¸p lùc 700 MPa, thiªu kÕt
ë t =11500C dïng lµm xÐc m¨ng cã tèc ®é mßn thÊp h¬n, kh¶ n¨ng duy tr× ®é
0
®µn håi tèt h¬n nh-ng kh¶ n¨ng rµ tr¬n kÐm h¬n.
b¶ng 3.9
(b¶ng 19)
3.6.3. Çc ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o vµ gia t¨ng chÊt l-îng bÒ mÆt xÐc m¨ng
Qu¸ tr×nh c«ng nghÖ chÕ t¹o xÐc m¨ng kh¸ phøc t¹p; gåm ba b-íc: t¹o ph«i,
gia c«ng c¬ khÝ, xö lý bÒ mÆt sau khi gia c«ng c¬ khÝ. Th«ng th-êng xÐc m¨ng
®-îc çc nhµ m¸y vµ çc h·ng chuyªn m«n ho¸ chÕ t¹o theo nh÷ng quy tr×nh,
tiªu chuÈn riªng.
Cã nh÷ng tiªu chuÈn mang tÝnh quèc gia, vÝ dô nh- SAE, DIN, ÃOCT... Cã
h·ng lín chuyªn s¶n xuÊt xÐc m¨ng vÝ dô h·ng Grant piston ring Company s¶n
xuÊt xÐc m¨ng cho kho¶ng 100 lo¹i ®éng c¬ th«ng dông nh- BMW,
CHRYSLER, ISUZU, HONDA, HYUNDAI, JAGUAR, MOSKVICH NISSAN,
VOLGA, VOLVO, TOYOTA, RENAULT v.v...
Çc ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o xÐc m¨ng kh¸c nhau chñ yÕu ë kh©u t¹o ph«i, ®¶m
b¶o h×nh d¹ng vµ ®é më miÖng ë tr¹ng th¸i tù do cña xÐc m¨ng.
Ngµy nay xÐc m¨ng th-êng ®-îc chÕ t¹o theo ba ph-¬ng ph¸p sau ®©y:
a- §óc ®¬n chiÕc víi ph«i ®óc ®Þnh h×nh cã d¹ng xÐc m¨ng ë tr¹ng th¸i tù do
víi l-îng d- gia c«ng rÊt nhá (th-êng kh«ng lín h¬n 0,5 mm).
b- Gia c«ng ph«i ®óc d¹ng èng ®Ó cã d¹ng gièng nh- d¹ng xÐc m¨ng ë tr¹ng
th¸i tù do sau ®ã c¾t l¸t råi phay më miÖng vµ gia c«ng tinh. Ph-¬ng ph¸p nµy ®ßi
hái m¸y c«ng cô tiªn tiÕn ®Ó gia c«ng mÆt èng theo nguyªn lý chÐp h×nh hoÆc
®iÒu khiÓn theo ch-¬ng tr×nh.
c- Gia c«ng hai bÒ mÆt èng trô trßn cña ph«i, sau ®ã c¾t l¸t vµ phay më
114
miÖng, gia c«ng tinh råi lång vµo cèt ®Ó cã d¹ng xÐc m¨ng ë tr¹ng th¸i tù do. §-a
c¶ xÐc m¨ng vµ cèt ®Þnh h×nh vµo lß cã nhiÖt ®é 870920 0K (600650 0C) vµ
ram ®Þnh h×nh trong mét ®Õn hai giê.
Ph-¬ng ph¸p nµy tuy ®¬n gi¶n nh-ng xÐc m¨ng gÇn víi d¹ng ®¼ng ¸p h¬n v×
khã mµ ®Þnh h×nh ®-îc xÐc m¨ng b»ng çch gia nhiÖt nh- vËy theo ®óng h×nh
d¹ng cña cèt ®Ó t¹o d¹ng kh«ng ®¼ng ¸p nh- ta mong muèn. V× lý do ®ã, ph-¬ng
ph¸p nµy ®ang dÇn bÞ lo¹i bá khái nÒn c«ng nghiÖp « t«.
§Ó khö néi øng suÊt, çc ph«i ®óc ®-îc l·o ho¸ tù nhiªn hoÆc l·o ho¸ nh©n
t¹o ë nhiÖt ®é 700820 0K.
§Ó t¨ng c-êng chÊt l-îng xÐc m¨ng, ng-êi ta dïng çc nguyªn tè phô gia ®Ó
t¨ng c¬ lý tÝnh. VÝ dô ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt cña gang, ng-êi ta thªm
Vonfram víi hµm l-îng 0,20,7% vµ kho¶ng tíi 0,2% hµm l-îng Titan. Sau khi
gia c«ng c¬ khÝ xÐc m¨ng cßn ®-îc xö lý bÒ mÆt. BÒ mÆt c«ng t¸c cña xÐc m¨ng
khÝ ®-îc phñ mét líp Cr«m, M«lÝp®en, çc bua vµ « xýt hoÆc phèt ph¸t s¾t v.v..
Líp phñ Cr«m hoÆc M«lÝp®en lµm gi¶m tæn thÊt ma s¸t, chèng « xy ho¸ bÒ
mÆt vµ gi¶m ®¸ng kÓ tèc ®é mßn cña c¶ xÐc m¨ng lÉn xy lanh (cã thÓ gi¶m tíi 3
lÇn ®èi víi xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt). Tr-íc ®©y líp cr«m xèp ®-îc sö dông nhiÒu
nh-ng thùc tÕ ®· cho thÊy líp m¹ Cr«m cøng l¹i t¨ng ®-îc tuæi thä xÐc m¨ng
nhiÒu h¬n bëi mËt ®é Cr«m trªn líp bÒ mÆt cao h¬n vµ gi÷ Ýt h¹t mµi h¬n. Trªn bÒ
mÆt Cr«m cã çc r·nh vßng 24 m ®-îc t¹o thµnh b»ng ph-¬ng ph¸p ®iÖn ho¸
hoÆc çn Ðp ®Ó gi÷ dÇu b«i tr¬n vµ h¹t mµi. Ngµy nay Cr«m cßn ®-îc phñ lªn c¶
hai bÒ mÆt ®Çu trô cña xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt trong tr-êng hîp c-êng ho¸ cao, t¶i
träng lín ®Ó gia t¨ng tuæi thä. Ng-êi ta còng ®· tiÕn hµnh phun kim lo¹i cøng
(Vonfram, Molip®en, Cr«m, Ti tan) lªn bÒ mÆt c«ng t¸c trong m«i tr-êng plazma
thay cho viÖc m¹ th«ng th-êng. Tæng chiÒu dµy líp Cr«m tíi 0,10,2 mm.
§èi víi nh÷ng xÐc m¨ng khÝ phÝa d-íi, do ®iÒu kiÖn lµm viÖc thuËn lîi h¬n
(¸p suÊt vµ nhiÖt ®é thÊp h¬n rÊt nhiÒu mµ chÊt l-îng b«i tr¬n l¹i cao h¬n), nªn
th-êng kh«ng m¹ cr«m. §Ó chèng cµo x-íc vµ t¨ng tèc ®é rµ khÝt, çc bÒ mÆt nµy
th-êng ®-îc tr¸ng mét líp thiÕc hoÆc mét líp ®ång máng 510 m. Ngoµi ra,
ng-êi ta cã thÓ phñ bÒ mÆt b»ng mét líp phèt ph¸t s¾t máng (49 m) theo
ph-¬ng ph¸p Bacco lubrit.
Çc xÐc m¨ng dÇu tæ hîp b»ng thÐp còng qua çc kh©u nhiÖt luyÖn nh- ®èi
víi thÐp th«ng th-êng.
115
3.6.4. KÕt cÊu cña xÐc m¨ng.
XÐc m¨ng lµ mét chi tiÕt d¹ng vµnh khuyªn më miÖng vµ ®µn håi tèt. H×nh
d¹ng xÐc m¨ng ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.42.
Do chøc n¨ng chñ yÕu kh¸c nhau nªn kÕt cÊu cña hai lo¹i xÐc m¨ng còng cã
nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt.
Chøc n¨ng chñ yÕu cña xÐc m¨ng khÝ lµ bao kÝn. Trong ®éng c¬, khÝ ch¸y tõ
khoang c«ng t¸c cã thÓ lät xuèng hép trôc khuûu (çc te) b»ng ba çch:
- Qua khe hë gi÷a mÆt c«ng t¸c cña xÐc m¨ng vµ mÆt g-¬ng xy lanh;
- Qua khe hë gi÷a xÐc m¨ng vµ r·nh xÐc m¨ng;
- Qua khe hë miÖng xÐc m¨ng.
§Ó h¹n chÕ sù lät khÝ, cÇn dïng nhiÒu xÐc m¨ng, vËn tèc trung b×nh cña pÝt
t«ng cµng cao th× sè l-îng xÐc m¨ng cµng cã thÓ gi¶m. Çc kÕt qu¶ thö nghiÖm
cho thÊy, sau xÐc m¨ng khÝ thø 3 th× ¸p suÊt khÝ lät chØ cßn kho¶ng 5%, sau xÐc
m¨ng khÝ thø hai ¸p suÊt ®ã lµ kho¶ng 10% (nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.42).
H×nh 3.42. XÐc m¨ng vµ s¬ ®å t¸c dông bao kÝn cña xÐc m¨ng khÝ.
1- mÆt ®¸y (mÆt ®Çu trô); 2- mÆt c«ng t¸c; 3- mÆt bông; 4- phÇn miÖng; 5-khe hë
miÖng hë tr¹ng th¸i l¾p ghÐp nguéi fO; h- chiÒu cao; t- chiÒu dµy h-íng kÝnh.
KÕt cÊu cña xÐc m¨ng khÝ th-êng chØ kh¸c nhau ë tiÕt diÖn ngang vµ tû lÖ
, . Trªn h×nh 3.43. lµ çc d¹ng tiÕt diÖn th«ng dông còng nh- quan hÖ gi÷a
D t D
t h t
116
theo ®-êng kÝnh xy lanh (t- chiÒu dµy h-íng kÝnh cña xÐc m¨ng).
TiÕt diÖn d¹ng h×nh ch÷ nhËt (a) ®¬n gi¶n vµ dÔ chÕ t¹o nhÊt nh-ng thêi gian
rµ khÝt kÐo dµi.
TiÕt diÖn ch÷ nhËt cã gãc v¸t c«n =1530' hoÆc gãc c«n 20 víi chiÒu cao
phÇn trô c  h lµm t¨ng ¸p suÊt tiÕp xóc, gi¶m thêi gian ch¹y rµ khÝt ®ång thêi
1
3
gi¶m dÇn ¸p suÊt tiÕp xóc theo thêi gian ch¹y rµ tr¬n trong khi ®¶m b¶o ph©n bè
®Òu mµng dÇu b«i tr¬n.
§Ó cã gãc c«n  nh©n t¹o ng-êi ta cã thÓ dïng çc d¹ng tiÕt diÖn (d, e, g)
kh«ng ®èi xøng ®Ó khi l¾p vµo xy lanh, chóng bÞ vªnh ®i,t¨ng ¸p suÊt tiÕp xóc víi
trÞ sè rÊt lín (d¹ng b) vµ sau mét thêi gian ng¾n trë thµnh d¹ng c. Nh×n chung chØ
kh¸c d¹ng b vµ c ë chç ¸p suÊt tiÕp xóc trªn mÆt ®Çu víi r·nh xÐc m¨ng cao h¬n,
®ì bÞ lät khÝ h¬n.
D¹ng tiÕt diÖn h×nh thang ®èi xøng (h) cã mét -u ®iÓm næi bËt lµ kh¶ n¨ng
chèng t¹o muéi than cøng trªn ®¸y r·nh xÐc m¨ng tèt h¬n nhiÒu so víi çc lo¹i
tiÕt diÖn kÓ trªn. Khi pÝt t«ng chÞu lùc ngang N, bao giê nã còng bÞ Ðp vµo mét
phÝa cña thµnh v¸ch xy lanh, khi lùc ngang N ®æi chiÒu ®ét ngét, pÝt t«ng bÞ Ðp vÒ
phÝa ng-îc l¹i lµm gi¶m khe hë bông vµ ®Çu xÐc m¨ng víi r·nh, do ®ã dÇu vµ çc
cÆn, muéi còng nh- t¹p chÊt bÞ chÌn, ®Èy ra khái r·nh. §©y chÝnh lµ nguyªn lý tù
®éng lµm s¹ch r·nh mµ çc lo¹i tiÕt diÖn kh¸c kh«ng thÓ hiÖn râ rÖt ®-îc (v× chØ
thay ®æi ®-îc khe hë bông khi N ®æi chiÒu).
H×nh 3.43. Çc lo¹i tiÕt diÖn xÐc m¨ng khÝ vµ quan hÖ gi÷a víi D.
D
t 117
1- ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo, xe xÝch; 2- ®éng c¬ c-êng ho¸ b»ng qu¹t t¨ng ¸p
Trªn bÒ mÆt c«ng t¸c cña xÐc m¨ng ng-êi ta cã thÓ gia c«ng çc r·nh vßng
(nh- d¹ng i), môc ®Ých lµm t¨ng ¸p suÊt tiÕp xóc, gi¶m thêi gian rµ tr¬n. Çc r·nh
nµy cßn cã chøc n¨ng chøa çc s¶n phÈm mµi mßn, mµ chóng ®-îc t¹o thµnh rÊt
nhiÒu trong qu¸ tr×nh ch¹y rµ tr¬n. Tuy nhiªn muéi than cã thÓ bÞ ®äng l¹i ë ®©y
qu¸ nhiÒu, ¶nh h-ëng tíi chÊt l-îng trao ®æi nhiÖt nªn kh«ng thÓ dïng xÐc m¨ng
cã tiÕt diÖn d¹ng nµy lµm xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt.
Mét gi¶i ph¸p kh¸c ®Ó gi¶m thêi gian ch¹y rµ tr¬n lµ gia c«ng r·nh vßng råi
ghÐp vßng ®ång hoÆc vµi vßng thiÕc trªn bÒ mÆt c«ng t¸c cña xÐc m¨ng khÝ. Çc
kim lo¹i mÒm sÏ gãp phÇn vµo viÖc lµ ph¼ng bÒ mÆt c«ng t¸c nhanh h¬n. XÐc
m¨ng khÝ tæ hîp tõ nh÷ng l¸ thÐp máng dËp thµnh d¹ng c«n ®¶m b¶o bao kÝn tèt,
rµ tr¬n nhanh nh-ng kh«ng chÞu ®-îc ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao, b«i tr¬n kÐm nªn
th-êng kh«ng dïng lµm xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt.
Lo¹i tiÕt diÖn h×nh thang lÖch cã v¸t ®¸y (nh- d¹ng k) kÕt hîp ®-îc tÊt c¶ çc
-u ®iÓm cña nh÷ng lo¹i xÐc m¨ng nªu ë trªn song l¹i qu¸ phøc t¹p trong viÖc gia
c«ng nªn ®-îc dïng h¹n chÕ, chñ yÕu lµ cho ®éng c¬ xe ®ua.
§Ó xÐc m¨ng mßn ®Òu, Ýt lät khÝ vµ Ýt bÞ kÕt muéi nhÊt ë r·nh xÐc m¨ng th×
ph¶i ®Ó xÐc m¨ng cã thÓ xoay tù do quanh ®-êng t©m pÝt t«ng. Tuy nhiªn ®èi víi
®éng c¬ hai kú, do cã çc cöa quÐt khÝ nªn ph¶i cã chèt chèng xoay trong r·nh
xÐc m¨ng. Môc ®Ých cña viÖc chèng xoay lµ ®Ó phÇn miÖng xÐc m¨ng kh«ng tiÕp
xóc víi çc lç quÐt khÝ (n¹p, th¶i, quÐt) tr¸nh søt g·y do va quÖt vµ dao ®éng.
Do lu«n tån t¹i mµng dÇu b«i tr¬n vµ çc khe hë nªn dÇu b«i tr¬n tõ d-íi hép
trôc khuûu sÏ dÇn dÇn lät vµo buång ch¸y theo nguyªn lý “b¬m dÇu” cña xÐc
m¨ng khÝ. Nguyªn lý ho¹t ®éng ®-îc thÓ hiÖn trªn s¬ ®å h×nh 3.44.
H×nh 3.44. Nguyªn lý b¬m dÇu cña xÐc m¨ng
118
Khi xÐc m¨ng cïng pÝt t«ng b¾t ®Çu chuyÓn ®éng xuèng phÝa §CD ë ®Çu
hµnh tr×nh n¹p víi gia tèc d-¬ng, lùc ma s¸t vµ lùc qu¸n tÝnh cña b¶n th©n khèi
l-îng xÐc m¨ng th¾ng ¸p lùc khÝ thÓ lµm cho xÐc m¨ng tú s¸t vµo mÆt gê trªn cña
r·nh. DÇu ®-îc n¹o tõ thµnh v¸ch tÝch tô l¹i ë phÝa d-íi xÐc m¨ng vµ ®-îc truyÒn
mét gia tèc d-¬ng, t¹o mét ¸p suÊt t¨ng dÇn vÒ phÝa mÆt bông xÐc m¨ng. Khi pÝt
t«ng b¾t ®Çu gi¶m vËn tèc vµ gia tèc ®æi dÊu, ¸p suÊt dÇu cã xu h-íng ph©n bè
theo chiÒu ng-îc l¹i. Tuy nhiªn do cã lùc ma s¸t nªn lùc qu¸n tÝnh cña xÐc m¨ng
vµ ¸p lùc khÝ thÓ th-êng kh«ng ®ñ lín ®Ó t¸ch xÐc m¨ng khái bÒ mÆt trªn cña
r·nh. Lùc ma s¸t cßn ®-îc hç trî thªm b»ng ¸p lùc vµ ®é nhít cña dÇu n»m phÝa
d-íi xÐc m¨ng (tuy r»ng kh«ng ®¸ng kÓ so víi ®é lín cña lùc ma s¸t). Nhê c¶n
trë thñy lùc vµ sù bÝt kÝn cña xÐc m¨ng víi thµnh v¸ch trªn cña r·nh nªn mÆc dï
cã gia tèc ©m dÇu vÉn ®-îc gi÷ l¹i trong r·nh xÐc m¨ng. T¹i vÞ trÝ §CD pÝt t«ng
b¾t ®Çu ®ét ngét ®æi chiÒu chuyÓn ®éng. Lùc ma s¸t vµ lùc qu¸n tÝnh cña xÐc
m¨ng trë nªn cïng chiÒu c¶n trë chuyÓn ®«ng, hç trî viÖc t× s¸t xÐc m¨ng vµo gê
d-íi cña r·nh mét çch ®ét ngét. PhÇn dÇu trong r·nh xÐc m¨ng kh«ng kÞp trë vÒ
vµ bÞ chÌn Ðp, dån lªn phÝa trªn cña xÐc m¨ng nh- h×nh b). Khi pÝt t«ng gÇn tíi
§CT, gia tèc ©m lµm ¸p lùc dÇu t¨ng dÇn vÒ phÝa xÐc m¨ng khÝ bªn trªn cho dï lµ
cã khÝ lät qua xÐc m¨ng khÝ phÝa trªn xuèng. Ngay sau khi qua §CT pÝt t«ng ®æi
chiÒu chuyÓn ®éng mét çch ®ét ngét, xÐc m¨ng l¹i t× s¸t vµo gê trªn cña r·nh
(gièng nh- tr¹ng th¸i a). DÇu bÞ chÌn ®ét ngét vµ do ®ang cã xu h-íng chuyÓn
®éng lªn trªn do lùc qu¸n tÝnh nªn tiÕp tôc dån lªn phÝa trªn, ®iÒn ®Çy vµo khe hë
bông xÐc m¨ng. Qu¸ tr×nh nh- vËy cø ®-îc lÆp ®i lÆp l¹i vµ dÇu sôc dÇn lªn
buång ch¸y.
§Ó ng¨n kh«ng cho dÇu sôc qu¸ møc lªn buång ch¸y, chØ cÇn ®ñ dÇu ®Ó duy
tr× mµng dÇu b«i tr¬n çc bÒ mÆt c«ng t¸c cña xÐc m¨ng ph¶i cã xÐc m¨ng dÇu.
Chøc n¨ng cña xÐc m¨ng dÇu lµ g¹t líp dÇu thõa trªn thµnh v¸ch xy lanh trë vÒ
çc te ®ång thêi duy tr× mét mµng dÇu võa ®ñ ®Ó b«i tr¬n.
Nh- ®· tr×nh bµy ë phÇn xÐc m¨ng khÝ, cho dï lµ cã nhiÒu c¶i tiÕn, hoµn
thiÖn ®èi víi xÐc m¨ng dÇu th× viÖc ®¶m b¶o mµng dÇu b«i tr¬n cho bÒ mÆt xÐc
m¨ng khÝ thø nhÊt lµ rÊt khã kh¨n. Bëi vËy xÐc m¨ng khÝ nµy th-êng ph¶i lµm
viÖc trong ®iÒu kiÖn ma s¸t nöa -ít hoÆc ma s¸t tíi h¹n ë nhiÖt ®é cao vµ mßn
rÊt nhanh.
DÇu b«i tr¬n bÞ tiªu tèn chñ yÕu b»ng con ®-êng lät vµo buång ch¸y qua xÐc
m¨ng. Mét phÇn nhá kh«ng ®¸ng kÓ lät vµo xy lanh qua khe hë xu p¸p-èng dÉn
h-íng. Mét phÇn nhá kh¸c qua khe hë èng dÉn h-íng-xu p¸p th¶i lät th¼ng vµo
119
khÝ x¶.
Çc ®éng c¬ pÝt t«ng ngµy nay ®-îc hoµn thiÖn ®Ó cã suÊt tiªu hao dÇu b«i
tr¬n trong kho¶ng 412 (5-15 g/KWh).

g
ml. h
XÐc m¨ng dÇu còng chØ kh¸c nhau c¬ b¶n ë tiÕt diÖn. Çc d¹ng xÐc m¨ng dÇu
c¬ b¶n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.45.
Çc lo¹i cã tiÕt diÖn ngang d¹ng h×nh thang, d¹ng l-ìi dao (tõ a tíi e) ®Òu t¹o
mÆt c«n víi thµnh v¸ch xy lanh, nh»m môc ®Ých n©ng cao ¸p suÊt tiÕp xóc (68
kG/cm2) khi ch¹y rµ tr¬n vµ gi¶m thêi gian ch¹y rµ tr¬n. Víi çc lo¹i nµy phÝa
d-íi r·nh ph¶i cã r·nh phô gom dÇu vµ tõ ®ã cã çc lç tho¸t dÇu vÒ ®¸y çc te.
Lo¹i tiÕt diÖn ch÷ nhËt (g ®Õn k) trªn bÒ mÆt cã tiÖn r·nh réng vµ s©u ®èi
xøng (h, i, k) hoÆc lÖch h¼n vÒ mét phÝa d-íi (g) nh»m t¨ng ¸p suÊt tiÕp xóc.
Riªng tiÕt diÖn lÖch (d¹ng g) cßn t¹o ®-îc gãc  nh©n t¹o khi míi l¾p r¸p lµm
t¨ng tèc ®é ch¹y rµ tr¬n.
120 H×nh 3.45. Çc lo¹i xÐc m¨ng dÇu vµ çc lo¹i tiÕt diÖn.
§Ó tho¸t dÇu vÒ phÝa bông, çc lç khoan hoÆc r·nh phay ®-îc gia c«ng trªn
th©n xÐc m¨ng vµ tõ r·nh chøa xÐc m¨ng dÇu cã çc lç khoan hoÆc r·nh phay (kÕt
hîp víi r·nh phay phßng d·n në) ®Ó tho¸t dÇu vÒ ®¸y çc te.
Lo¹i tiÕt diÖn d¹ng e, ë mÆt ®Çu d-íi cã çc r·nh phay nh»m môc ®Ých tho¸t
dÇu vÒ phÝa bông xÐc m¨ng khi l¾p kÐp hai xÐc m¨ng dÇu gièng nhau trong mét
r·nh. Çc tiÕt diÖn trªn lµ nh÷ng d¹ng dïng cho xÐc m¨ng dÇu b»ng gang. §Ó
t¨ng ¸p suÊt tiÕp xóc ng-êi ta cã thÓ l¾p thªm mét lß xo l¸ h-íng kÝnh vµo phÝa
bông cña xÐc m¨ng hoÆc dïng mét lß xo d¹ng èng trô dµi, víi ®-êng kÝnh vßng
quÊn rÊt nhá råi quÊn thµnh d¹ng vµnh khuyªn, khíp hai ®Çu víi nhau ®-a vµo
phÝa bông cña xÐc m¨ng ®¬n chiÕc hoÆc xÐc m¨ng tæ hîp (gåm hai chiÕc). BÒ mÆt
c«ng t¸c cña xÐc m¨ng cã thÓ ®-îc tr¸ng mét líp thiÕc máng 4 10 m.
§Ó ®¶m b¶o chÊt l-îng g¹t dÇu vµ t¨ng tuæi thä, hiÖn nay ®ang b¾t ®Çu dïng
phæ biÕn lo¹i xÐc m¨ng dÇu tæ hîp (gåm hai chiÕc máng) b»ng thÐp. Gi÷a hai xÐc
m¨ng máng b»ng thÐp (45, 50Ã, X12M, 65Ã, Ó8A, Ó10A...) lµ çc lß xo h-íng
kÝnh vµ h-íng trôc. Çc lo¹i nµy th-êng chØ kh¸c nhau ë kÕt cÊu cña lß xo nh-
®-îc thÓ hiÖn ë h×nh 3.46.
121
H×nh 3.46. Çc lo¹i xÐc m¨ng dÇu tæ hîp b»ng thÐp.
Çc lß xo h-íng kÝnh duy tr× ¸p suÊt cao lªn thµnh v¸ch, cßn çc lß xo
h-íng chiÒu trôc lu«n Ðp xÐc m¨ng t× s¸t vµo mÆt gê r·nh, h¹n chÕ t¸c ®éng “b¬m
dÇu”, kÐo dµi ®-îc tuæi thä xÐc m¨ng do tèc ®é mßn thÊp h¬n, ¸p suÊt lªn thµnh
v¸ch thay ®æi Ýt h¬n vµ suÊt tiªu hao dÇu b«i tr¬n thÊp, hîp lý h¬n.
Hai tham sè quan träng cña tiÕt diÖn xÐc m¨ng lµ chiÒu cao h (kho¶ng çch
gi÷a hai mÆt ®¸y-mÆt ®Çu) vµ chiÒu dµy h-íng kÝnh.
ChiÒu cao h cµng lín th× ¸p suÊt lªn thµnh v¸ch cµng nhá, kh¶ n¨ng rµ khÝt
cµng kÐm vµ møc ®é lät khÝ còng nh- khèi l-îng cµng cao.
¦u ®iÓm duy nhÊt cña viÖc t¨ng h lµ t¨ng bÒ mÆt trao ®æi nhiÖt víi thµnh
v¸ch, gi¶m ®-îc nhiÖt ®é phÇn ®Çu pÝt t«ng còng nh- b¶n th©n xÐc m¨ng. Ngµy
nay cã xu h-íng gi¶m h ®Ó t¨ng ¸p suÊt, t¨ng kh¶ n¨ng bao kÝn vµ gi¶m khèi
l-îng xÐc m¨ng. §èi víi ®éng c¬ x¨ng « t«, xe xÝch th«ng th-êng h=23 mm, víi
®éng c¬ diesel h=2,53,5 mm.Víi ®éng c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh lín, h cã thÓ
cã trÞ sè lín h¬n. Víi xÐc m¨ng dÇu h=36 mm.
ChiÒu dµy h-íng kÝnh t ¶nh h-ëng tíi møc ®é ®µn håi cña xÐc m¨ng. Khi
t¨ng t, ®é cøng v÷ng cña xÐc m¨ng vµ ¸p suÊt lªn thµnh v¸ch t¨ng, gi¶m kh¶ n¨ng
dao ®éng h-íng kÝnh cña xÐc m¨ng. Nh-îc ®iÓm lµ khèi l-îng t¨ng, t¨ng øng
suÊt uèn l¾p ghÐp vµ øng suÊt uèn lµm viÖc nªn nguy c¬ g·y xÐc m¨ng cao h¬n.
VÝ lý do ®ã, ®éng c¬ c-êng ho¸ vµ ®éng c¬ cao tèc cã xu h-íng gi¶m t (tham
kh¶o h×nh 3.43) vµ duy tr× ®é cøng bÒ mÆt xÐc m¨ng b»ng gang sau nhiÖt luyÖn
HB=95108.
B¶ng 3.10
Çc tham sè chÝnh cña çc lo¹i xÐc m¨ng

§éng c¬ tÜnh §éng c¬ « t«,m¸y kÐo, §éng c¬ c-êng ho¸
Tªn gäi t¹i, tµu biÓn, xe xÝch c«ng suÊt
xe löa Diesel X¨ng Diesel X¨ng
1- XÐc m¨ng khÝ
- Sè l-îng 47 34 24 34 23
- ChiÒu dµy t  1 1  1 1  1 1
  D   D   D
 25 35  22 26   25 35
- ChiÒu cao h (0,51)t (24)mm (0,30,6)t
2- XÐc m¨ng dÇu
- Sè l-îng 14 13 13
- ChiÒu cao [mm] 46,5 3,56 3,56
122
Sè l-îng xÐc m¨ng còng lµ mét tham sè quan träng. ViÖc duy tr× ¸p suÊt tiÕp
xóc cña xÐc m¨ng trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh sau thêi kú ch¹y rµ tr¬n 1,53,7
KG/cm2 (0,14-0,36 MPa) ®èi víi xÐc m¨ng khÝ vµ tû lÖ cïng víi vËn tèc pÝt
D
t
t«ng quyÕt ®Þnh viÖc lùa chän sè l-îng xÐc m¨ng ®Ó ®ñ bao kÝn mµ tæn hao ma
s¸t lµ nhá nhÊt. Çc tham sè chñ yÕu cña xÐc m¨ng ®-îc ®Ò cËp trong b¶ng 3.9.
MiÖng xÐc m¨ng ®¶m nhËn hai chøc n¨ng:
- L¾p r¸p xÐc m¨ng vµo r·nh trªn pÝt t«ng;
- Bï trõ sù d·n në nhiÖt.
Çc lo¹i miÖng th«ng dông lµ miÖng ngang, miÖng v¸t vµ miÖng xÕp nh- trªn
h×nh 3.47
H×nh 3.47. MiÖng cña xÐc m¨ng vµ s¬ ®å ph©n bè ¸p suÊt cña xÐc m¨ng lªn
thµnh v¸ch xy lanh.
MiÖng ngang (a) dïng phæ biÕn nhÊt, dÔ chÕ t¹o nhÊt nh-ng dÔ lät khÝ nhÊt.
MiÖng nghiªng (b) dïng kh¸ nhiÒu cho ®éng c¬ cao tèc vµ thÊp tèc, Ýt lät khÝ
h¬n lo¹i (a).
MiÖng xÕp (d) dïng cho ®éng c¬ thÊp tèc v× kh¶ n¨ng bao kÝn khÝ lµ tèt nhÊt
nh-ng khã chÕ t¹o nhÊt vµ ph¶i t¹o b¸n kÝnh chuyÓn tiÕp tr¸nh gãc l-în ®ét biÕn
900 nh»m h¹n chÕ sù tËp trung øng suÊt lµm g·y xÐc m¨ng, ®Æc biÖt lµ khi bÞ mßn,
khe hë h-íng trôc gi÷a xÐc m¨ng vµ r·nh t¨ng lªn.
§èi víi xÐc m¨ng dÇu th× miÖng ngang chiÕm -u thÕ tuyÖt ®èi v× vÊn ®Ò bao
kÝn khÝ kh«ng cÇn ®Æt ra.
123
3.6.5. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i øng suÊt biÕn d¹ng cña xÐc m¨ng.
3.6.5.1. Sù ph©n bè ¸p suÊt.
Tr-íc ®©y ng-êi ta quan niÖm r»ng ¸p suÊt h-íng kÝnh ph©n bè ®ång ®Òu
trªn bÒ mÆt c«ng t¸c cña xÐc m¨ng lµ tèt nhÊt. Thùc tÕ sö dông ®· cho thÊy, tèc
®é mµi mßn bÒ mÆt ë vïng kho¶ng 300 vÒ mçi phÝa cña miÖng lµ cao nhÊt.
Nguyªn nh©n lµ do biªn ®é dao ®éng lín cña phÇn miÖng. §Ó t¨ng c-êng kh¶
n¨ng bao kÝn, kÐo dµi thêi h¹n sö dông cÇn ph¶i dïng lo¹i xÐc m¨ng kh«ng ®¼ng
¸p cã biÓu ®å ph©n bè ¸p suÊt gièng nh- d¹ng qña lª.
Trªn h×nh 3.47 lµ biÓu ®å ph©n bè ¸p suÊt cña xÐc m¨ng ®¼ng ¸p (®-êng ®øt
nÐt) vµ cña xÐc m¨ng kh«ng ®¼ng ¸p (®-êng ®Ëm nÐt) lóc cßn míi (a) vµ khi ®· bÞ
mßn (b).
Ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n ®Ó x¸c ®Þnh biªn d¹ng tù do cña xÐc m¨ng nh»m
t¹o biÓu ®å ¸p suÊt "d¹ng qu¶ lª" do gi¸o s- B.Y.A Ginsburg (NAMI) ®Ò xuÊt
nh- sau:
AO
¸p suÊt trung b×nh p c  0,141E D , MPa
(  1)
D 3
t
(3.45)
trong ®ã: AO- sù thay ®æi khe hë miÖng tõ tr¹ng th¸i tù do A ®Õn tr¹ng th¸i
l¾p vµo xy lanh AT. Th«ng th-êng AO n»m trong kho¶ng (2,54)t. Chän tû sè
 1,6  1,8 ; pmax lµ ¸p suÊt lín nhÊt, t¹i miÖng

p max
pc

xÐc m¨ng. Khi chän tû sè  1,6 ta cã ¸p suÊt
p max
pc 
t¹i çc b¸n kÝnh  nh- sau:
p = pc (1 + 0,42cos 2-0,18cos 3) MPa
Gãc  vµ b¸n kÝnh bÒ mÆt ngoµi xÐc m¨ng H×nh 3.48. S¬ ®å xÐc m¨ng
®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.48 kh«ng ®¼ng ¸p.
B¸n kÝnh øng víi gãc  cña xÐc m¨ng ë tr¹ng
th¸i tù do:
 A' 
  c   A .Y  X  , mm
t
2  2. c 
(3.46)
124
X = 0,095 [2cos  (1-0,42 cos)+sin (+0,42sin)]
(3.47)
Y = 0,106 (0,42 sin+1+0,0466 cos2-0,0029 cos 3)
(3.48)
A’ = 0,060,1mm:khe hë ë tr¹ng th¸i nãng;
c- b¸n kÝnh trung b×nh cña xÐc m¨ng, mm;
t- chiÒu dµy xÐc m¨ng, mm;
Khe hë miÖng ë tr¹ng th¸i tù do, mm (c«ng thøc kinh nghiÖm):
p c  c .10 6
A  3,6.
Et 3
(3.49)
E- m« ®un ®µn håi cña vËt liÖu xÐc m¨ng, MPa.
Gi¸ trÞ cña çc hÖ sè X vµ Y theo gãc  ®-îc tÝnh s½n trong b¶ng 3.11.
Ngoµi ra biÓu ®å ph©n bè ¸p suÊt theo d¹ng “h×nh qu¶ lª” cña Ginsburg cã
thÓ ®-îc x¸c ®Þnh theo hÖ sè  cho s½n trong b¶ng cña çc s¸ch gi¸o tr×nh.
B¶ng 3.11
B¶ng hÖ sè X vµ Y
0 X Y 0 X Y
0 0 0,1107 100 148.10-4 0,1778
10 6.10 -4 0,1117 110 70.. .10 -4 0,1823
20 23.10-4 0,1140 120 50.10-4 0,1840
30 50.10-4 0,1201 130 211.10-4 0,1823
40 83.10-4 0,1270 140 409.10-4 0,1766
50 121.10-4 0,1352 150 635.10-4 0,1667
60 157.10-4 0,1443 160 876.10-4 0,1522
70 190.10-4 0,1536 170 1114.10 -4 0,1338
80 199.10-4 0,1628 180 1331.10 -4 0,1112
90 189.10-4 0,1711
Do mçi h·ng s¶n xuÊt xÐc m¨ng cã nh÷ng truyÒn thèng vµ quan ®iÓm riªng
cña m×nh trªn c¬ së kinh nghiÖm chÕ t¹o vµ thö nghiÖm xÐc m¨ng nªn d¹ng biÓu
®å ¸p suÊt cã thÓ kh¸c nhau vµ çch x©y dùng biÓu ®å ¸p suÊt còng kh«ng ph¶i lµ
duy nhÊt. Tuy ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n søc bÒn xÐc m¨ng cã thÓ kh¸c nhau song
çc h·ng s¶n xuÊt xÐc m¨ng ®Òu thèng nhÊt mét quan ®iÓm chung lµ ®óc ®¬n
chiÕc víi l-îng d- gia c«ng nhá nhÊt vµ n©ng cao tuæi thä b»ng çch m¹ cr«m
hoÆc m«lyp®en. Ngµy nay xÐc m¨ng ®¼ng ¸p hÇu nh- kh«ng ®-îc dïng n÷a nªn
125
trong phÇn tÝnh to¸n d-íi ®©y chØ ®Ò cËp tíi xÐc m¨ng kh«ng ®¼ng ¸p. Çch tÝnh
to¸n xÐc m¨ng ®¼ng ¸p ®-îc tr×nh bµy cô thÓ trong mét sè s¸ch gi¸o tr×nh.
3.6.5.2. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i øng suÊt biÕn d¹ng cña xÐc m¨ng kh«ng ®¼ng ¸p.
Do tÝnh chÊt ®èi xøng mµ ta cã thÓ coi xÐc m¨ng lµ mét dÇm cong ngµm t¹i
tiÕt diÖn ®èi xøng, tøc lµ tiÕt diÖn phÝa ®èi diÖn víi miÖng, nãi çch kh¸c lµ tiÕt
diÖn çch tiÕt diÖn miÖng xÐc m¨ng 1800. T¹i tiÕt diÖn nµy, m« men uèn ®¹t trÞ sè
lín nhÊt c¶ trong tr-êng hîp l¾p r¸p vµo r·nh xÐc m¨ng còng nh- khi ®éng c¬
lµm viÖc.
Khi l¾p vµo ®Çu pÝt t«ng mÆt l-ng cña xÐc m¨ng chÞu nÐn, mÆt bông chÞu kÐo,
øng suÊt kÐo nÐn ®ã ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
4E t  0,11A 
 'max  , [MPa]
D 
mD  1, 4 
 t 
(3.50)
Trong ®ã chiÒu dµy h-íng kÝnh ®-îc chän nh- sau:
 0,5  0,2  0,2

D m E
t H1 H1  u 
(3.51)
m- hÖ sè phô thuéc ph-¬ng ph¸p l¾p xÐc m¨ng vµo r·nh xÐc m¨ng
m = 1 khi dïng k×m më miÖng h-íng tiÕp tuyÕn .
m = 2: khi dïng k×m më miÖng ®Æc biÖt.
m = 1,37 khi dïng ba phiÕn ®Öm.
E vµ [u]: lµ m« ®un ®µn håi vµ øng suÊt uèn cho phÐp cña vËt liÖu chÕ t¹o
xÐc m¨ng.
H1   m : hÖ sè phô thuéc vµo ph-¬ng ph¸p gia c«ng vµ sù tËp trung ¸p
2
gC m
suÊt ë phÇn miÖng.
g-hÖ sè gia c«ng. NÕu dïng ph-¬ng ph¸p gia c«ng hai lÇn, chän g = 1,25.
Cm- hÖ sè quan hÖ víi m« men uèn cùc ®¹i, thÓ hiÖn møc ®é tËp trung ¸p suÊt
ph©n bè ë phÇn miÖng (kho¶ng 10200 vÒ mçi phÝa miÖng) xÐc m¨ng.
TrÞ sè cña Cm thay ®æi theo tû sè ¸p suÊt vµ min còng nh- ph¹m vi tËp
p max p
pc pc
trung ¸p suÊt ë vïng hai ®Çu miÖng vµ ®-îc thèng kª trong b¶ng sau:
126
B¶ng 3.12
B¶ng trÞ sè cña Cm
Pmin/ptb Pmax/ptb Cm
10 0
150 20 0
100
150 20 0
0,2 4,41 3,04 2,34 1,74 1,76 1,79
0,3 3,98 2,78 2,17 1,73 1,80 1,82
0,4 3,56 2,53 2,00 1,79 1,82 1,84
0,5 3,13 2,27 1,83 1,84 1,85 1,87
øng suÊt uèn khi l¾p bé pÝt t«ng xÐc m¨ng vµ lç xy lanh (t¹i tiÕt diÖn ®èi
xøng víi miÖng)
u = 0,385E
A
D 
D   1
 t 
(3.52)
TrÞ sè [u]= 290 MPa ®èi víi xÐc m¨ng b»ng gang trong tr-êng hîp D 60
mm. Khi D v-ît qu¸ 60 mm ta chän [u] = 210 MPa.
øng suÊt uèn khi l¾p ghÐp  'max cho phÐp lín h¬n [u] kho¶ng 1035%.
Khe hë miÖng xÐc m¨ng ë tr¹ng th¸i tù do A tÝnh theo biÓu thøc trªn hay cã
thÓ chän theo trÞ sè  2,5  4 hoÆc tÝnh to¸n cô thÓ theo biÓu thøc sau ®©y:
A
t
23   

A
D 
  1, 4 
t
2  g.m.C m  t 
 D 
 1 
 t 
(3.53)
trong ®ã:  lµ hÖ sè phô thuéc vµo ®-êng cong ph©n bè ¸p suÊt cña xÐc m¨ng.
Th«ng th-êng chän  = 0,196.
NÕu tÝnh th× øng suÊt l¾p ghÐp ®-îc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c h¬n b»ng c«ng
A
t
thøc sau:
 A 
4E1  
 t 3    
 max 
'
DD 
m   1,4 
t  t 
127
(3.54)
øng suÊt c«ng t¸c u2 (t¹i tiÕt diÖn ®èi xøng víi miÖng) sau khi l¾p nhãm pÝt
t«ng vµo xy lanh (bá qua çc ¶nh h-ëng kh¸c nh- t¸c dông cña lùc khÝ thÓ, ma
s¸t vµ nhiÖt ®é):
 u2    u 
2C m A.E
D 
3   D  1
 t 
(3.55)
Çc xÐc m¨ng, dï lµ ®¼ng ¸p hay cã quy luËt ph©n bè ¸p suÊt ë d¹ng g×
ch¨ng n÷a, còng ph¶i cã khe hë nhÊt ®Þnh víi r·nh xÐc m¨ng vµ khe hë miÖng sau
khi l¾p r¸p.
§èi víi ®éng c¬ cao tèc, ta cã thÓ sö dông çc sè liÖu kinh nghiÖm d-íi ®©y:
Khe hë mÆt ®Çu 1:
XÐc m¨ng khÝ trªn cïng: 1 = 0,100,20 mm
XÐc m¨ng khÝ thø hai : 1 = 0,080,15 mm
XÐc m¨ng khÝ thø ba: 1 = 0,060,10 mm
XÐc m¨ng khÝ thø t-: 1 = 0,030,08 mm
Khe hë mÆt bông (gi÷a xÐc m¨ng vµ mÆt ®¸y r·nh) 2:
§èi víi xÐc m¨ng khÝ: 2 = 0,30,7 mm
§èi víi xÐc m¨ng dÇu: 2 = 0,41,5 mm
Khe hë miÖng sau khi l¾p vµo xy lanh T:
A T  A 'T  D x t x    t   [mm]
(3.56)
Trong ®ã A 'T khe hë nhiÖt b¾t buéc khi ®éng c¬ lµm viÖc ë tr¹ng th¸i nãng,
t¶i 100% = A 'T = 0,040,1mm.
Së dÜ ph¶i chän AT' >0 lµ ®Ó ®Ò phßng tr-êng hîp ®éng c¬ bÞ qu¸ t¶i, hoÆc bÞ
qu¸ nhiÖt do trôc trÆc cña hÖ thèng lµm m¸t.
HÖ sè d·n në nhiÖt cña vËt liÖu:
 x     1,1.10 5
1
0
C
tx- nhiÖt ®é trung b×nh cña xÐc m¨ng. §èi víi xÐc m¨ng khÝ thø nhÊt, chän tx
= 2002200C
t  - nhiÖt ®é trung b×nh cña xy lanh, chän t  = 12001400C
Khi tÝnh to¸n vµ lùa chän çc khe hë ®èi víi xÐc m¨ng cÇn l-u ý:
128
- §-êng kÝnh xy lanh cµng lín th× øng suÊt uèn cho phÐp cµng ph¶i chän vÒ
phÝa thÊp;
- §èi víi xÐc m¨ng khÝ b»ng thÐp th× øng suÊt uèn cho phÐp lín h¬n nhiÒu so
víi xÐc m¨ng gang.
- Thùc tÕ ®· cho thÊy  'max vµ u cña çc lo¹i xÐc m¨ng ®¹t tíi 6070% giíi
h¹n bÒn uèn.
- ChiÒu dµy h-íng kÝnh cña xÐc m¨ng dÇu kh«ng nhá h¬n cña xÐc m¨ng khÝ
bëi vËy nÕu xÐc m¨ng khÝ ®ñ bÒn uèn th× kh«ng ph¶i tÝnh to¸n kiÓm tra søc bÒn
uèn ®èi víi xÐc m¨ng dÇu tuy r»ng xÐc m¨ng dÇu t¹o thµnh ¸p suÊt cao h¬n lªn
thµnh v¸ch ®Ó ®¶m b¶o g¹t dÇu tèt;
- Khe hë bông 2 cµng nhá cµng tèt;
- Khe hë mÆt ®Çu 1 ¶nh h-ëng rÊt lín tíi møc ®é tiÕng ån tÇn sè cao nªn
cÇn h¹n chÕ. Víi pÝt t«ng b»ng hîp kim nh«m, ph¶i chän khe hë 1 nhá h¬n so
víi tr-êng hîp dïng pÝt t«ng b»ng gang, khe hë ë 1 cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi
tr-êng hîp dïng xÐc m¨ng khÝ cã tiÕt diÖn h×nh thang;
- Khe hë miÖng T cã thÓ chän s¬ bé trong giíi h¹n sau:
XÐc m¨ng khÝ thø nhÊt: T = 0,005 D, mm
XÐc m¨ng khÝ thø hai: T = 0,004 D, mm
XÐc m¨ng khÝ thø ba: T = 0,0025 D, mm
XÐc m¨ng dÇu: T = (0,0010,002) D, mm
(trong çc biÓu thøc nµy D tÝnh b»ng mm).
129
Ch-¬ng 4
thanh truyÒn
4.1. Kh¸i qu¸t.
Thanh truyÒn lµ chi tiÕt trung gian ®Ó nèi ghÐp chi tiÕt chuyÓn ®éng
tÞnh tiÕn víi mét chi tiÕt chuyÓn ®éng quay th«ng qua nh÷ng chi tiÕt
phô kh¸c nhau b¹c lãt, chèt, bu l«ng v.v... Nh÷ng chi tiÕt phô nµy nh»m
t¹o nªn çc khíp liªn kÕt ®éng gi÷a thanh truyÒn víi pÝt t«ng vµ khuûu
trôc.
Thanh truyÒn cïng víi khuûu trôc ®¶m nhËn viÖc biÕn c«ng chuyÓn
dÞch cña pÝt t«ng (do c«ng gi·n në cña lùc khÝ thÓ sinh ra) thµnh m«
men quay cña trôc khuûu vµ ta quen gäi lµ m« men xo¾n. Nãi çch kh¸c
lµ chuyÓn c¬ n¨ng cña pÝt t«ng tõ xy lanh ra ngoµi trong hµnh tr×nh ch¸y
d·n në. Trong çc hµnh tr×nh tiªu thô c«ng cßn l¹i cña chu tr×nh c«ng
t¸c nh- th¶i, n¹p, nÐn th× thanh truyÒn l¹i truyÒn n¨ng l-îng tõ phÝa bªn
ngoµi cho pÝt t«ng, b¾t buéc pÝt t«ng thùc hiÖn c«ng chuyÓn dÞch ®Ó thùc
hiÖn çc hµnh tr×nh ®ã.
Khi ®éng c¬ ho¹t ®éng, thanh truyÒn chÞu t¸c dông cña çc lo¹i lùc sau:
- Lùc khÝ thÓ trong xy lanh g©y kÐo, nÐn vµ uèn däc.
- Lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña khèi l-îng nhãm pÝt t«ng.
- Lùc qu¸n tÝnh cña thanh truyÒn.
- Néi lùc xuÊt hiÖn do chªnh lÖch nhiÖt ®é.
- Lùc ban ®Çu do l¾p ghÐp (Ðp c¨ng b¹c ®Çu nhá, siÕt bu l«ng thanh
truyÒn).
- Lùc ma s¸t trªn çc bÒ mÆt tiÕp xóc ®éng.
Trong çc lo¹i lùc kÓ trªn, lùc khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh thay ®æi cã tÝnh chÊt
chu kú vµ h-íng víi tÇn sè cao nªn t¶i träng cã tÝnh chÊt va ®Ëp rÊt m¹nh. Tuy
trong phÇn tÝnh to¸n ®éng lùc häc, ta quy dÉn khèi l-îng thanh truyÒn vÒ hai t©m
song trªn thùc tÕ, khèi l-îng nµy l¹i tham gia ®ång thêi hai chuyÓn ®éng: chuyÓn
®éng tÞnh tiÕn cã gia tèc vµ chuyÓn ®éng l¾c quanh t©m chèt. ChuyÓn ®éng l¾c ®i
liÒn víi gia tèc gãc vµ kÕt qu¶ lµ mçi phÇn tö cña thanh truyÒn ®ång thêi chÞu t¸c
dông cña lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn, lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng l¾c vµ
träng lùc. Ngoµi ra do ®éng c¬, nhÊt lµ ®éng c¬ cña çc ph-¬ng tiÖn trªn bé,
th-êng lµm viÖc ë çc chÕ ®é kh«ng æn ®Þnh vÒ tèc ®é nªn trôc khuûu th-êng cã
gia tèc gãc (const). TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ¶nh h-ëng tíi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña
thanh truyÒn vµ lµm phøc t¹p thªm viÖc x¸c ®Þnh çc ®iÒu kiÖn tÝnh to¸n kiÓm
130
nghiÖm thanh truyÒn. Còng v× nh÷ng lý do trªn mµ viÖc tÝnh to¸n thanh truyÒn
cho ®Õn nay cßn dùa chñ yÕu vµo çc c«ng thøc ®¬n gi¶n vµ mang tÝnh chÊt thùc
nghiÖm. Ph-¬ng ph¸p PTHH tuy ®ang b¾t ®Çu ®-îc ¸p dông song viÖc x¸c ®Þnh
®iÒu kiÖn biªn l¹i kh«ng ®¬n gi¶n.
Tõ thùc tr¹ng chÞu lùc nh- trªn céng víi sù chªnh lÖch nhiÖt ®é
(vïng ®Çu nhá thanh truyÒn cã nhiÖt ®é cao h¬n) còng nh- sù chªnh
lÖch hÖ sè d·n në nhiÖt cña vËt liÖu (thanh truyÒn vµ b¹c) ®ßi hái thanh
truyÒn ph¶i tho¶ m·n nh÷ng yªu cÇu chÝnh sau ®©y:
- Cã ®é cøng v÷ng cÇn thiÕt ®Ó sù biÕn d¹ng lµ nhá nhÊt, Ýt ¶nh
h-ëng nhÊt tíi çc kÝch th-íc h×nh häc vµ dung sai l¾p ghÐp.
- Tuæi thä cao, cho phÐp söa ch÷a lín nhiÒu lÇn.
- DÔ dµng vµ thuËn tiÖn trong viÖc th¸o l¾p.
- Tæn hao ma s¸t t¹i çc khíp ®éng lµ nhá nhÊt, tèc ®é mµi mßn bÒ
mÆt nhá.
- H×nh d¹ng ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o.
- Khèi l-îng nhá, sö dông kim lo¹i hîp lý nhÊt.
- Gi¸ thµnh thÊp.
VÒ mÆt kÕt cÊu, ta cã thÓ chia thanh truyÒn thµnh ba phÇn: ®Çu nhá
thanh truyÒn, ®Çu to vµ th©n thanh truyÒn. Ngoµi b¶n th©n thanh truyÒn,
cßn cã nh÷ng chi tiÕt kh¸c nh- b¹c ®Çu nhá, b¹c ®Çu to, bu l«ng h·m,
chèt ®Þnh vÞ, chèt phô v.v.... V× lý do ®ã ng-êi ta gäi c¶ côm çc chi tiÕt
nµy lµ nhãm thanh truyÒn.
KÕt cÊu cña thanh truyÒn, vÒ c¬ b¶n, chØ kh¸c nhau ë phÇn kÕt cÊu
®Çu to. KÕt cÊu cña ®Çu to phô thuéc vµo çch bè trÝ xy lanh thµnh mét
hµng hay nhiÒu d·y, d¹ng b¹c ®Çu to, çch ph©n chia vµ cè ®Þnh n¾p ®Çu
to víi ®Çu to. Trong phÇn tiÕp theo sÏ ®i s©u vÒ kÕt cÊu cña thanh
truyÒn.
4.2. KÕt cÊu cña thanh truyÒn.
4.2.1. §Çu nhá thanh truyÒn.

§Çu nhá thanh truyÒn t¹o khíp nèi ®éng víi pÝt t«ng. Tr-íc ®©y ®· tõng
tån t¹i kÕt cÊu khíp cÇu. §Çu nhá cã d¹ng qu¶ cÇu cßn trong lßng pÝt t«ng ®-îc
lµm rçng ®Ó t¹o mÆt cÇu. Nöa d-íi cña mÆt cÇu ®ã do hai m¶nh riªng biÖt t¹o
thµnh. Hai m¶nh nµy ®-îc cè ®Þnh víi nöa trªn b»ng bu l«ng. ViÖc chia thµnh
çc m¶nh nh- vËy lµ ®Ó ®¶m b¶o viÖc gia c«ng mÆt cÇu lâm còng nh- viÖc l¾p
131
ghÐp víi ®Çu nhá. Tuy kÕt cÊu nµy cho phÐp pÝt t«ng tù xoay quanh th©n trong
qu¸ tr×nh lµm viÖc song viÖc gia c«ng l¹i qu¸ phøc t¹p. H¬n n÷a viÖc ®¶m b¶o
khe hë l¾p ghÐp theo quy ®Þnh l¹i cµng khã kh¨n. V× lý do ®ã ngµy nay chØ tån
t¹i mét kÕt cÊu l¾p ghÐp duy nhÊt lµ dïng chèt pÝt t«ng d¹ng trô rçng.
H×nh 4.1. §Çu nhá thanh truyÒn dïng b¹c tr-ît.

§Çu nhá thanh truyÒn ®éng c¬ x¨ng hay ®éng c¬ diesel, dï lµ c-êng
ho¸ hay kh«ng còng ®Òu cã kÕt cÊu gÇn t-¬ng tù nhau, ®ã lµ mét èng
d¹ng trô rçng. Trªn h×nh 4.1. lµ çc d¹ng ®Çu nhá khi dïng b¹c tr-ît-
chèt b¬i.
§èi víi thanh truyÒn ®éng c¬ tÜnh t¹i, tµu biÓn vµ ®éng c¬ « t«, m¸y
kÐo kh«ng c-êng hãa c«ng suÊt th× mÆt ngoµi, phÝa trªn cña ®Çu nhá
th-êng cã d¹ng « van (h×nh 4.1b) hoÆc gê ®óc (h×nh 4.1.c,d). PhÇn kim
lo¹i nµy lµm t¨ng ®é cøng v÷ng vµ khi cÇn th× phay bít ®Ó ®iÒu chØnh
khèi l-îng còng nh- to¹ ®é träng t©m thanh truyÒn. Trªn khèi kim lo¹i
132
nµy, ta cã thÓ doa réng lç thµnh çc phÔu ®Ó høng dÇu b«i tr¬n còng nh-
phay r·nh høng dÇu, ®¶m b¶o tèt chÊt l-îng b«i tr¬n bÒ mÆt b¹c-chèt pÝt
t«ng mµ kh«ng lµm gi¶m ®é cøng v÷ng cña ®Çu nhá.
NÕu dÇu ®-îc dÉn tíi b¹c ®Çu nhá d-íi ¸p suÊt th× thay cho miÖng
phÔu cã thÓ lµ èng trô ren ngoµi, cã lç gÝc l¬ ®Ó phun dÇu lµm m¸t c-ìng
bøc ®Ønh pÝt t«ng. KÕt cÊu phun dÇu lµm m¸t nh- vËy th-êng ®-îc dïng
cho ®éng c¬ hai kú vµ ®éng c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh lín.
§èi víi ®éng c¬ ®-îc c-êng ho¸ theo  do cÇn ph¶i gi¶m khèi l-îng mj nªn
®Çu nhá cã d¹ng trô thuÇn tóy (h×nh 4.1.a,c). Víi ®éng c¬ cã tÇn sè quay trôc
khuûu  rÊt cao (vÝ dô nh- ®éng c¬ xe m¸y) hoÆc ®éng c¬ xe t¨ng nh- ®éng c¬
hä B-2, kÕt cÊu ®Çu nhá thµnh máng  1,5 ®-îc ¸p dông. Tuy tÇn sè  cña
d1
d2
hä ®éng c¬ B-2 kh«ng qu¸ cao (tíi 2600 v/ph ë ®éng c¬ ÓÒÄ-20) nh-ng tû sè
 1,25 ®Ó dù tr÷ kh¶ n¨ng c-êng ho¸ b»ng çch t¨ng . BÒ mÆt trô trong cña
d1
d2
®Çu nhá ®-îc gia c«ng tinh ®Ó Ðp èng b¹c lãt cßn bÒ mÆt ngoµi th-êng kh«ng
®-îc gia c«ng c¬ khÝ. ChØ trong nh÷ng tr-êng hîp ®Æc biÖt th× bÒ mÆt ngoµi ®-îc
®¸nh bãng ®Ó tr¸nh çc vÕt nøt tÕ vi g©y tËp trung øng suÊt (B-2, Ä-6).
NÕu sö dông b¹c l¨n d¹ng æ bi kim th× mÆt trô trong ®-îc nhiÖt luyÖn cøng
råi mµi tinh ®Ó lµm bÒ mÆt l¨n nh- ®Çu nhá thanh truyÒn ®éng c¬ xe m¸y Sims¬n
cña §«ng §øc (cò). Víi çc ®éng c¬ c«ng suÊt lín, ng-êi ta cã thÓ Ðp vßng l¨n
ngoµi vµo ®Çu nhá, kÕt cÊu nh- trªn h×nh 4.2.
H×nh 4.2. KÕt cÊu ®Çu nhá dïng æ l¨n cã vßng ngoµi.
133
ViÖc sö dông æ l¨n tuy cã lµm kÕt cÊu phøc t¹p h¬n, gia c«ng khã h¬n song
tæn thÊt ma s¸t thÊp h¬n. CÇn chó ý r»ng khèi l-îng ®Çu nhá kÓ c¶ b¹c l¨n sÏ lín
h¬n so víi tr-êng hîp dïng b¹c tr-ît. V× lý do ®ã, nhiÒu ®éng c¬ xe ®ua vÉn sö
dông ®Çu nhá víi æ tr-ît. B¹c tr-ît d¹ng èng trô máng ®-îc Ðp vµo lç ®Çu nhá
sau ®ã doa tinh. Th«ng th-êng b¹c ®-îc chän l¾p theo nhãm kÝch th-íc víi chèt
pÝt t«ng. MÆt trong b¹c cã thÓ cã r·nh chøa dÇu (h×nh 4.1.a,b)
§Ó tr¸nh tËp trung øng suÊt, thay cho mét lç høng dÇu, çc lç høng dÇu
cã ®-êng kÝnh nhá ®-îc bè trÝ ë nöa trªn cña ®Çu nhá thµnh máng. Mét trong
nh÷ng lç ®ã ®-îc l¾p èng ®Þnh vÞ b¹c víi ®Çu nhá nh- trªn thanh truyÒn hä
®éng c¬ B-2, Ä-6.
§èi víi ®éng c¬ hai kú, ®Ó t¨ng c-êng chÊt l-îng b«i tr¬n c-ìng bøc, ngoµi
r·nh vßng, cßn cã nh÷ng r·nh nghiªng theo h-íng ®-êng sinh ®Ó viÖc ph©n bè
mµng dÇu ®-îc ®¶m b¶o tèt h¬n (h×nh 4.1,d)
ChiÒu dµy cña b¹c n»m trong kho¶ng 88,5% ®-êng kÝnh chèt pÝt t«ng dc.
Khe hë h-íng kÝnh gi÷a b¹c ®Çu nhá vµ chèt ®-îc chän trong kho¶ng =
(0,00040,0015) dc .
ChiÒu dµy ®Çu nhá chän theo tû lÖ sau:
 1,2  1,3 khi mÆt ngoµi ®Çu nhá ®-îc gia c«ng c¬ khÝ,
d1
d2
 1,34  1,55 khi mÆt ngoµi kh«ng ®-îc gia c«ng c¬ khÝ.
d1
d2
Trªn çc kÕt cÊu cæ ®iÓn khi chèt pÝt t«ng ®-îc cè ®Þnh víi ®Çu nhá
th× ®Çu nhá kh«ng dïng b¹c vµ ®-îc xÎ r·nh råi h·m chÆt chèt b»ng bu
l«ng nh- trªn h×nh 4.3.
H×nh 4.3. KÕt cÊu ®Çu nhá khi l¾p cè ®Þnh víi chèt.
134
HiÖn nay, chèt pÝt t«ng ®-îc Ðp c¨ng vµo ®Çu nhá thay cho çc bu l«ng h·m,
vÝ dô trªn ®éng c¬ xe du lÞch Lada (BA3 2101, 2102, 2103...).
Mét tiªu chuÈn quan träng lµ ®é vu«ng gãc gi÷a ®-êng t©m lç ®Çu
nhá (còng nh- ®Çu to) víi ®-êng t©m th©n thanh truyÒn. Ngoµi ra khe hë
h-íng kÝnh còng ¶nh h-ëng tíi ®iÒu kiÖn lµm viÖc. NÕu khe hë cµng lín
th× thanh truyÒn cµng cã kh¶ n¨ng lÖch nhiÒu khái mÆt ph¼ng l¾c g©y
tiÕng gâ, va ®Ëp vµ çc tham sè kh¸c cña ®éng c¬. Çc kh¶ n¨ng lÖch
nghiªng cña thanh truyÒn ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.4.
Trong çc ®éng c¬ bèn kú,
®Æc biÖt lµ ®éng c¬ diesel lùc
khÝ thÓ truyÒn qua chèt th-êng
lín gÊp nhiÒu lÇn lùc qu¸n tÝnh
cña nhãm pÝt t«ng nªn bÒ mÆt
lµm viÖc cña b¹c lãt ®Çu nhá
mßn kh«ng ®Òu. Nöa bÒ mÆt
phÝa d-íi (vÒ phÇn gÇn ®Çu to)
sÏ bÞ mßn nhiÒu h¬n bëi tæng
lùc so víi nöa mÆt phÝa trªn (do
lùc qu¸n tÝnh). Nãi çch kh¸c lµ
mµng dÇu b«i tr¬n trªn bÒ mÆt H×nh 4.4. Kh¶ n¨ng lÖch nghiªng
sÏ cã chiÒu dµy kh¸c nhau. §Ó cña thanh truyÒn
gi¶m sù kh¸c biÖt vÒ chiÒu dµy
mµng dÇu theo h-íng kÝnh nh»m t¨ng t¸c dông gèi ®Öm mÒm cña mµng
dÇu, gi¶m tiÕng gâ do va ®Ëp víi chèt pÝt t«ng ng-êi ta cã thÓ sö dông
çc biÖn ph¸p sau:
a- Gia c«ng mÆt trô trong cã ®-êng kÝnh lín h¬n ë vïng trung t©m nöa trªn
cña b¹c võa ®Ó gi¶m diÖn tÝch tiÕp xóc víi chèt võa ®Ó t¹o khoang chøa dÇu b«i
tr¬n vung tÐ nh»m t¨ng c-êng kh¶ n¨ng ®¶m b¶o mµng dÇu nh- ®-îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 4.5.
b- Phay r·nh høng dÇu rÊt réng
ë nöa trªn ®Çu nhá víi môc ®Ých
høng dÇu tèt h¬n vµ gi¶m diÖn tÝch
tiÕp xóc víi chèt.
c- Phay v¸t c«n hai mÆt ®Çu trô
cña ®Çu nhá, võa ®Ó gi¶m diÖn tÝch
135
H×nh 4.5. KÕt cÊu ®Çu nhá víi

khoang chøa dÇu bªn trong ë nöa
trªn b¹c tr-ît.
tiÕp xóc víi chèt khi pÝt t«ng ë vïng §CT cuèi th¶i ®Çu n¹p, ®ång thêi
l¹i t¨ng ®-îc diÖn tÝch bÒ mÆt tiÕp xóc cña bÖ chèt pÝt t«ng víi chèt khi
pÝt t«ng ë §CT ®Çu hµnh tr×nh ch¸y d·n në.
BiÖn ph¸p nµy cã hiÖu qu¶ cao v× võa ®iÒu chØnh vïng diÖn tÝch tiÕp xóc cña
®Çu nhá vµ c¶ diÖn tÝch tiÕp xóc cña bÖ chèt theo h-íng hîp lý. Tuy nhiªn do viÖc
gia c«ng phøc t¹p nªn biÖn ph¸p th«ng dông nhÊt vÉn lµ biÖn ph¸p thø hai (b).
Mét d¹ng kÕt cÊu biÕn thÓ cña biÖn ph¸p thø hai lµ dïng nhiÒu lç khoan høng dÇu
thay cho mét r·nh phay ngang høng dÇu.
Gi÷a mÆt ®Çu bÖ chèt vµ mÆt ®Çu trô cña ®Çu nhá thanh truyÒn ph¶i lu«n tån
t¹i khe hë v× nh÷ng lý do sau:
- Sù chuyÓn dÞch däc trôc cña trôc khuûu;
- Sù biÕn d¹ng do t¶i träng nhiÖt vµ c¬;
- Dung sai kÝch th-íc trong qu¸ tr×nh gia c«ng c¬.
Vïng ghÐp nèi ®Çu nhá víi th©n thanh truyÒn cã ý nghÜa rÊt quan
träng. §Ó t¨ng ®é cøng v÷ng cña ®Çu nhá, cÇn t¨ng b¸n kÝnh gãc l-în ë
vïng chuyÓn tiÕp tíi bÒ mÆt trô ngoµi ®Çu nhá.
BiÖn ph¸p nµy kh«ng nh÷ng t¨ng ®-îc ®é cøng v÷ng mµ cßn lµm
gi¶m øng suÊt ®Çu nhá v× gi¶m ®-îc gãc ngµm dÇm cong (®Çu nhá).
BiÖn ph¸p gi¶m gãc ngµm tiÕp theo lµ t¨ng chiÒu réng trong ph-¬ng l¾c cña
thanh truyÒn t¹i vïng chuyÓn tiÕp (ph-¬ng y-y).
BiÖn ph¸p t¨ng chiÒu réng cña th©n thanh truyÒn theo ph-¬ng (x-x)
®-êng t©m chèt pÝt t«ng còng lµm t¨ng ®é cøng v÷ng vïng chuyÓn tiÕp
víi ®Çu nhá.
4.2.2. Th©n thanh truyÒn.

Th©n thanh truyÒn nèi ®Çu nhá víi ®Çu to thanh truyÒn, chÞu kÐo, nÐn, uèn
däc do t¸c dông cñalùc khÝ thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh.
HiÖn t-îng uèn däc khi chÞu nÐn cßn ®-îc gia t¨ng bëi lùc qu¸n tÝnh trong
chuyÓn ®éng cña th©n thanh truyÒn.
ChiÒu dµi thanh truyÒn phô thuéc vµo trÞ sè R vµ hÖ sè kÕt cÊu . Ngµy nay,
®a sè çc ®éng c¬ sö dông thanh truyÒn ng¾n víi   .
1
4
HiÖn nay kÕt cÊu th©n thanh truyÒn cã tiÕt diÖn ngang h×nh ch÷ I t¨ng dÇn vÒ
phÝa ®Çu to ®-îc sö dông hÇu nh- víi -u thÕ tuyÖt ®èi trong c¶ ®éng c¬ x¨ng vµ
®éng c¬ diesel. §èi víi mét sè lo¹i ®éng c¬ diesel c-êng ho¸, phiÕn th©n cña
thanh truyÒn cã gê dµy ®Ó phï hîp víi viÖc khoan lç dÉn dÇu b«i tr¬n lªn ®Çu
nhá. Khi c-êng ho¸ c«ng suÊt víi møc ®é cao, g©n cøng v÷ng däc theo phÇn gi÷a
136
cña phiÕn th©n cã thÓ ®-îc sö dông. Trªn h×nh 4.6 lµ çc d¹ng th-êng gÆp cña tiÕt
diÖn th©n thanh truyÒn.
§èi víi ®éng c¬ hai kú vµ bèn kú cì nhá, thay cho tiÕt diÖn d¹ng
ch÷ I th-êng lµ tiÕt diÖn d¹ng « van t¨ng dÇn diÖn tÝch vÒ phÝa ®Çu to.
Môc ®Ých cña viÖc sö dông çc lo¹i tiÕt diÖn trªn lµ ®¶m b¶o ®é cøng
v÷ng chèng uèn däc theo ph-¬ng mÆt ph¼ng l¾c y-y vµ gi¶m ®-îc khèi
l-îng nhiÒu nhÊt. Tuy viÖc sö dông tiÕt diÖn « van kh«ng ®¶m b¶o dïng
kim lo¹i triÖt ®Ó b»ng tiÕt diÖn ch÷ I nh-ng víi çc ®éng c¬ cã c«ng
suÊt nhá (mµ ®Æc tr-ng lµ ®éng c¬ xe m¸y) th× c«ng nghÖ vµ gi¸ thµnh
chÕ t¹o thÊp h¬n.
H×nh 4.6. Çc d¹ng tiÕt diÖn th©n thanh truyÒn.

BÒ mÆt ngoµi cña th©n (còng nh- bÒ mÆt trô ngoµi cña ®Çu nhá vµ ®Çu to)
th-êng lµ bÒ mÆt do t¹o ph«i vµ kh«ng ®-îc gia c«ng c¬. Trong nh÷ng tr-êng hîp
®Æc biÖt, ®Ó tr¸nh tËp trung øng suÊt vµ ®Ó c-êng ho¸ c«ng suÊt ng-êi ta cã thÓ
mµi, ®¸nh bãng çc bÒ mÆt kh«ng c«ng t¸c nµy ®Ó tr¸nh g©y çc vÕt nøt tÕ vi.
§iÓn h×nh cña d¹ng bÒ mÆt nµy lµ thanh truyÒn cña ®éng c¬ hä B-2, Ä-6, M-751
do Liªn X« (cò) chÕ t¹o.
Trong hÇu hÕt çc tr-êng hîp, th©n ®-îc chÕ t¹o liÒn khèi víi ®Çu to (nÕu
dïng æ l¨n) hoÆc liÒn khèi víi nöa trªn cña ®Çu to khi dïng b¹c tr-ît.
Khi ¸p dông ph-¬ng thøc b«i tr¬n c-ìng bøc b¹c ®Çu nhá hoÆc khi dïng pÝt
t«ng tù ®éng thay ®æi tû sè nÐn kiÓu thñy lùc th× lç dÉn dÇu ®-êng kÝnh 38 mm
®-îc khoan däc suèt tõ nöa trªn ®Çu to, qua th©n tíi ®Çu nhá. §-êng kÝnh lç
khoan ph¶i ®¶m b¶o cung cÊp ®ñ l-îng dÇu b«i tr¬n cho b¹c ®Çu nhá (vµ pÝt t«ng
137
cã c¬ cÊu tù ®éng thay ®æi tû sè nÐn) nh-ng nÕu lç qu¸ bÐ th× khã khoan, ng-îc
l¹i nÕu lç qu¸ to th× ¶nh h-ëng tíi kÕt cÊu cña th©n.
Do viÖc khoan lç s©u th-êng gÆp khã kh¨n nªn cã khi ng-êi ta dïng èng dÉn
g¾n däc theo th©n ®Ó thay thÕ.
ChiÒu h cña th©n thanh truyÒn th-êng lµm t¨ng dÇn vÒ phÝa dÇu to ®Ó phï hîp
víi quy luËt ph©n bè cña lùc qu¸n tÝnh t¸c dông lªn th©n trong mÆt ph¼ng l¾c vµ
quy luËt t¶i träng khi thanh truyÒn bÞ nÐn däc. ChiÒu dµy b cña th©n th-êng cã trÞ
sè kh«ng ®æi theo suèt chiÒu dµi ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ kÕt cÊu. Tuy nhiªn còng cã
nhiÒu tr-êng hîp th©n ®-îc t¹o ph«i víi chiÒu dµy b t¨ng dÇn vÒ phÝa ®Çu to. Tû
sè cña th©n th-êng n»m trong kho¶ng 1,31,8 cßn tû sè   th-êng n»m
h R
b 
trong kho¶ng 0,240,30.
4.2.3. §Çu to thanh truyÒn.
KÕt cÊu ®Çu to thanh truyÒn phô thuéc chñ yÕu vµo d¹ng æ (tr-ît hay l¨n)
còng nh- çch bè trÝ xy lanh thµnh mét d·y, kiÓu ch÷ V hay h×nh sao.
KÝch th-íc ®Çu to phô thuéc chñ yÕu vµo ®-êng kÝnh vµ chiÒu dµi
cæ khuûu.
§Çu to ph¶i ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu chÝnh sau ®©y:
- Cã ®é cøng v÷ng cao ®Ó b¹c kh«ng bÞ biÕn d¹ng, nhÊt lµ ®èi víi
b¹c máng.
- §¶m b¶o mèi ghÐp nèi tin cËy vµ ch¾c ch¾n víi phÇn th©n, tr¸nh ®-îc sù
tËp trung øng suÊt
- KÝch th-íc nhá gän ®Ó lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng quay nhá (gi¶m t¶i träng
lùc qu¸n tÝnh t¸c dông lªn bÒ mÆt cæ khuûu-b¹c ®Çu to vµ lªn bÒ mÆt cæ trôc-b¹c
æ ®ì). Ngoµi ra kÝch th-íc ®Çu to cßn quyÕt ®Þnh kÝch th-íc cña hép trôc khuûu
vµ ¶nh h-ëng tíi khèi l-îng ®éng c¬.
- §¶m b¶o viÖc th¸o l¾p dÔ dµng gi÷a thanh truyÒn víi trôc khuûu, ®Æc biÖt lµ
khi trôc khuûu ®· ®-îc l¾p ®Æt trong hép trôc khuûu.
- §¶m b¶o luån nhãm pÝt t«ng-thanh truyÒn qua lãt xy lanh ®Ó dÔ dµng th¸o
vµ thay thÕ xÐc m¨ng lóc cÇn thiÕt nÕu çc xy lanh kh«ng chÕ t¹o riªng rÏ mµ
®-îc chÕ t¹o liÒn khèi (vÝ dô ®éng c¬ Ä-6) hoÆc ®-îc chÕ t¹o liÒn khèi víi hép
trôc khuûu (vÝ dô ÇÈË-130).
HiÖn nay kÕt cÊu ®Çu to (hoÆc nöa trªn ®Çu to) liÒn víi th©n thanh truyÒn víi
b¸n kÝnh gãc l-în kh¸ lín ®-îc sö dông víi -u thÕ tuyÖt ®èi trong çc ®éng c¬
dïng trªn bé vµ trªn kh«ng. ë mét sè Ýt ®«ng c¬ tµu biÓn vµ ®éng c¬ tÜnh t¹i víi
138
®-êng kÝnh xy lanh rÊt lín th× ®Çu to th-êng ®-îc lµm rêi vµ cè ®Þnh víi th©n nhê
çc bu l«ng. Tuy nhiªn ngµy nay c«ng nghÖ chÕ t¹o ph¸t triÓn nªn kÕt cÊu liÒn víi
th©n ngµy cµng chiÕm -u thÕ.
KÕt cÊu cña ®Çu to liÒn thµnh khèi víi th©n ®-îc sö dông khi dïng æ l¨n.
Trong tr-êng hîp nµy cæ khuûu ®-îc chÕ t¹o rêi råi Ðp c¨ng víi çc m¸ khuûu
d-íi d¹ng chèt khuûu. KÕt cÊu nªu trªn lµ ®iÓn h×nh ®èi víi ®éng c¬ 1,2 xy lanh
c«ng suÊt nhá dïng cho xe m¸y vµ çc m¸y mãc n«ng nghÖp cì nhá (nh- b¬m
n-íc, m¸y phun thuèc, m¸y ph¸t ®iÖn, m¸y chÕ biÕn n«ng s¶n, thùc phÈm) còng
nh- ®éng c¬ m« h×nh bay, tµu l-în, xuång g¾n m¸y v.v.. .
NÕu trôc khuûu còng ®-îc chÕ t¹o liÒn khèi th× ph¶i gi¶m kÝch
th-íc m¸ khuûu ®Ó l¾p luån ®Çu to thanh truyÒn vµo trôc khuûu råi sau
®ã míi l¾p bi vµ vßng çch. Bi ®-îc dïng lµ bi d¹ng ®òa (th-êng cã
vßng çch) vµ ®Ó gi¶m kÝch th-íc, ng-êi ta th-êng gia c«ng mÆt trô
trong cña ®Çu to, mÆt trô cæ khuûu, sau ®ã nhiÖt luyÖn råi gia c«ng tinh
lµm çc bÒ mÆt l¨n trùc tiÕp cña bi.
139
H×nh 4.7. KÕt cÊu ®Çu to thanh truyÒn chÝnh-phô.

§èi víi ®Çu to thanh truyÒn phô cña ®éng c¬ kiÓu ch÷ V hoÆc h×nh
sao th× kÕt cÊu l¹i h¬i ®Æc biÖt: c¶ thanh truyÒn phô ®-îc chÕ t¹o liÒn
khèi, bÒ mÆt kh«ng c«ng t¸c th-êng ®-îc mµi nh½n, ®¸nh bãng vµ sö
dông b¹c tr-ît kiÓu b¹c máng. Do vËy ®Çu to ®-îc l¾p ghÐp víi ®Çu to
cña thanh truyÒn chÝnh nhê chèt phô. Nh- vËy ®Çu to thanh truyÒn
chÝnh sÏ rÊt phøc t¹p v× ph¶i ghÐp nèi víi chèt phô, chèng chuyÓn dÞch
cho chèt phô vµ tæ chøc dÉn dÇu b«i tr¬n c-ìng bøc tíi cÆp bÒ mÆt chèt
phô-b¹c ®Çu to thanh truyÒn phô (xem h×nh 4.7,a). Trong tr-êng hîp
nµy ®Çu to thanh truyÒn chÝnh chia hai nöa vµ dïng bu l«ng, gu d«ng
hoÆc chèt c«n ®Ó cè ®Þnh víi nhau.
Trªn h×nh 4.7,b lµ mét kÕt cÊu l¾p ghÐp kh¸c cña ®Çu to thanh
truyÒn phô víi thanh truyÒn chÝnh.
§Çu to thanh truyÒn phô xÎ thµnh hai nh¸nh d¹ng h×nh vu«ng, lç ®-îc Ðp b¹c
tr-ît cßn gê trung t©m thuéc ®Çu to thanh truyÒn chÝnh cã lç Ðp c¨ng chèt phô vµ
lç l¾p bu l«ng chèng dÞch chuyÓn däc trôc.
Ngoµi ra cßn tån t¹i d¹ng kÕt cÊu kh¸c ®èi víi ®Çu to thanh truyÒn
phô nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.8.
§Çu to thanh truyÒn phô chØ
lµ mét phiÕn mÆt trô liÒn th©n.
Trªn phiÕn trô cã gia c«ng çc lç
(hai hoÆc bèn) ®Ó cè ®Þnh víi chèt
phô b»ng çc bu l«ng. Chèt phô
ghÐp nèi víi lç trªn ®Çu to th«ng
qua b¹c tr-ît.
Trong tÊt c¶ çc ph-¬ng ¸n
l¾p ghÐp trªn, bÒ mÆt b¹c tr-ît
®-îc b«i tr¬n c-ìng bøc b»ng dÇu
lÊy tõ phÝa trôc khuûu tíi.
Thanh truyÒn phô víi çc kÕt
cÊu ®Çu to nh- trªn cã tiÕt diÖn
ngang kh«ng ®æi vµ chiÒu dµi tiÕp
xóc víi chèt phô nhá h¬n so víi
chiÒu dµi tiÕp xóc víi chèt pÝt
t«ng trong khi ®-êng kÝnh chèt
phô kh«ng lín h¬n ®-êng kÝnh
chèt pÝt t«ng, bëi vËy ¸p suÊt
riªng trªn bÒ mÆt tiÕp xóc lín h¬n H×nh 4.8. Mét d¹ng kÕt cÊu kh¸c cña ®Çu to
2040% nªn b¾t buéc ph¶i b«i thanh truyÒn phô
140
tr¬n c-ìng bøc. NÕu dïng æ l¨n th× cã thÓ tæ chøc b«i tr¬n d¹ng vung tÐ nh-ng sÏ
lµm t¨ng kÝch th-íc vµ khèi l-îng nhãm ®Çu to nªn ®éng c¬ c«ng suÊt lín, nhiÒu
xy lanh dï lµ mét hµng, kiÓu ch÷ V hay h×nh sao ®Òu dïng phæ biÕn b¹c tr-ît.
Dï lµ dïng æ l¨n hay æ tr-ît, ®Çu to chÕ t¹o liÒn khèi hay rêi th× hai
bÒ mÆt ®Çu ®Òu ®-îc gia c«ng c¬ nh»m duy tr× khe hë nhÊt ®Þnh víi çc
m¸ khuûu.
H×nh 4.9. KÕt cÊu ®Çu to thanh truyÒn dïng b¹c tr-ît.
141
§Çu to thanh truyÒn dïng b¹c tr-ît th-êng dïng kÕt cÊu chia hai nöa víi
mÆt ph¼ng ph©n chia ®i qua t©m, t¹o víi th©n thanh truyÒn gãc 900 hoÆc nhá
h¬n. Ph«i ®-îc t¹o b»ng ph-¬ng ph¸p ®óc hoÆc rÌn dËp liÒn thµnh mét khèi. Sau
khi gia c«ng c¬ khÝ d¹ng th« (c¶ bÒ mÆt trô trong), ng-êi ta gia c«ng çc mÆt
®Çu, çc lç vµ gê l¾p bu l«ng thanh truyÒn råi sau ®ã míi c¾t chia ®«i ®Çu to
thµnh hai nöa. TiÕp ®ã lµ b-íc gia c«ng tinh bÒ mÆt ph©n chia (mµi ph¼ng) gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò ®Þnh vÞ hai nöa råi l¾p chÆt hai nöa b»ng çc bu l«ng. Nguyªn c«ng
cuèi cïng lµ doa tinh lç ®Çu to tíi kÝch th-íc tiªu chuÈn. KÕt cÊu ®Çu to ®-îc
thÓ hiÖn trªn h×nh 4.9.
Khi thiÕt kÕ ®Çu to ph¶i chó ý tíi çc vÊn ®Ò chÝnh sau ®©y (mµ
chóng ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.9):
a- NÕu dïng b¹c máng th× hai mÆt ®Çu trô cña ®Çu to ph¶i mµi bãng
vµ duy tr× khe hë võa ph¶i 0,10,2 mm víi m¸ ®Ó h¹n chÕ va ®Ëp vµ
tiÕng ån
b- NÕu dïng b¹c tr-ît cèt dµy th× bÒ mÆt ngoµi cña b¹c ®-îc gia c«ng mÆt trô
h¹ bËc ®Ó tiÕp xóc víi mÆt trô trong cña lç ®Çu to. MÆt ®Çu cña b¹c ph¶i mµi bãng
®Ó tiÕp xóc víi m¸ khuûu. Trong c¶ hai tr-êng hîp ®Òu cÇn ph¶i cã chèt hoÆc lÉy
chèng xoay vµ chèng chuyÓn dÞch däc trôc cho b¹c.
c- Kho¶ng çch gi÷a hai bu l«ng l2 cÇn ph¶i nhá ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng chèng
uèn cña ®Çu to vµ gi¶m kÝch th-íc nh»m môc ®Ých luån ®-îc ®Çu to qua lç xy
lanh. NÕu kh«ng luån qua ®-îc ph¶i dïng hai hay ba bu l«ng nhá h¬n thay cho
mét bu l«ng mçi bªn (vÝ dô ë ®éng c¬ Ä-6) hoÆc phay mÆt ph¼ng ph©n chia
nghiªng gãc,(çc bu l«ng sÏ chÞu øng suÊt c¾t kh¸ lín). §Ó kh¾c phôc nh-îc ®iÓm
nµy, ng-êi ta t¹o r¨ng trªn bÒ mÆt ph©n chia (ßÌÇ 236, 238) tuy r»ng c«ng nghÖ
rÊt phøc t¹p. Mét ph-¬ng ¸n kh¸c lµ bè trÝ hai vÊu tùa ë hai ®Çu bÒ mÆt kÕt hîp
víi chèt ®Þnh vÞ (xem h×nh 4.9). Ph-¬ng ¸n nµy còng kh«ng kÐm phÇn phøc t¹p
trong gia c«ng c¬ khÝ.
§Ó h¹n chÕ nh÷ng khã kh¨n, phøc t¹p vÒ mÆt c«ng nghÖ, ng-êi ta cè g¾ng
dïng ph-¬ng ¸n mÆt ph©n chia ngang (gãc 900) víi kho¶ng çch l2 thu nhá. ThËm
chÝ th©n bu l«ng ®i qua r·nh, v¸t vµo mét phÇn l-ng cèt b¹c ®Ó, võa gi¶m ®-îc l2,
võa ®Þnh vÞ c¶ hai nöa b¹c vµ t¨ng ®é cøng v÷ng chèng uèn.
d- Gi¶m sù tËp trung øng suÊt t¹i vïng chuyÓn tiÕp tõ bÒ mÆt ngoµi tíi bÒ mÆt
phay lç l¾p bu l«ng ®ai èc.
e- T¹o çc g©n t¨ng cøng cho n¾p ®Çu to, ®Æc biÖt lµ ®èi víi ®éng c¬ 4 kú,
®ång thêi ®Ó ®iÒu chØnh khèi l-îng.
142
f- Phun dÇu t¹o mµn s-¬ng mï dÇu ®Ó b«i tr¬n thµnh v¸ch xy lanh
(qua khe hë víi b¹c ®Çu to, khi cÇn thiÕt th× bè trÝ lç khoan nhá xuyªn
qua b¹c vµ th©n ®Çu to).
g- Gi¶i quyÕt viÖc dÉn dÇu b«i tr¬n c-ìng bøc tõ khoang trong lßng cæ
khuûu qua r·nh vßng trªn b¹c tr-ît theo ®-êng khoan tíi b¹c ®Çu nhá.
h- §èi víi trôc khuûu thiÕu cæ trôc (vÝ dô ÃÀÇ 51) hoÆc kiÓu V thanh
truyÒn ®ång d¹ng (ÃÀÇ 66), cÇn chän kÕt cÊu ®Çu to kh«ng ®èi xøng qua mÆt
ph¼ng l¾c ®Ó ph©n bè lùc lªn cæ khuûu hîp lý nhÊt.
KÕt cÊu thanh truyÒn víi ®Çu to nh- nªu trªn ®-îc l¾p nèi tiÕp hai chiÕc trªn
mét cæ khuûu cho ®éng c¬ kiÓu V thanh truyÒn ®ång d¹ng l¾p nèi tiÕp (ÇÈË 130,
ÃÀÇ-66...). Tuy kÕt cÊu thanh truyÒn ®¬n gi¶n song ®-êng t©m xy lanh tr¸i vµ
ph¶i kh«ng c¾t nhau g©y nªn m« men phô. §Ó kh¾c phôc m« men phô ng-êi ta
dïng thanh truyÒn chÝnh phô nh- trªn h×nh 4.7 hoÆc thanh truyÒn h×nh n¹ng-
thanh truyÒn trung t©m nh- ®ù¬c thÓ hiÖn trªn h×nh 4.10.
H×nh 4.10. Thanh truyÒn h×nh n¹ng- trung t©m.
Tuy kÕt cÊu ®Çu to phøc t¹p song viÖc sö dông thanh truyÒn h×nh n¹ng- thanh
truyÒn trung t©m kh«ng g©y nªn m« men phô vµ quy luËt ®éng häc, c«ng suÊt ë
hai xy lanh tr¸i vµ ph¶i hoµn toµn gièng nhau. NÕu bè trÝ cho ®Çu to thanh truyÒn
h×nh n¹ng vµ thanh truyÒn trung t©m tiÕp xóc víi tõng khu vùc riªng biÖt cña cæ
143
khuûu th× sÏ dÉn tíi hiÖn t-îng chÞu t¶i träng côc bé, mßn kh«ng ®Òu vµ m« men
uèn cæ khuûu lín. ViÖc sö dung b¹c lãt dµy chia hai nöa sÏ lµm cho t×nh tr¹ng
chÞu lùc vµ chÞu m« men uèn cña cæ khuûu ®-îc c¶i thiÖn h¬n, tuy r»ng kÝch
th-íc ®Çu to sÏ lín h¬n. BÒ mÆt trô ngoµi cña b¹c dÇy cã thÓ ®-îc tr¸ng líp hîp
kim chÞu mßn vµ mÆt trô trong cña ®Çu to thanh truyÒn trung t©m ph¶i ®-îc t«i
cøng vµ mµi bãng. Ph-¬ng ¸n ng-îc l¹i ®-îc ¸p dông cho ®éng c¬ ÓÒÄ-20. BÒ
mÆt trô ngoµi cña b¹c dÇy ®-îc gia c«ng, t«i cøng råi mµi tinh. §Ó gi¶m kÝch
th-íc, trªn ÓÒÄ dïng kÕt cÊu l¾p ghÐp hai nöa b¹c dÇy víi thanh truyÒn h×nh
n¹ng b»ng çc bu l«ng (xem h×nh 4.10).
4.2.4. VËt liÖu chÕ t¹o thanh truyÒn.
VËt liÖu chÕ t¹o thanh truyÒn ®-îc dïng víi -u thÕ tuyÖt ®èi lµ thÐp th-êng
(thÐp çc bon) vµ thÐp hîp kim.
ThÐp çc bon ®-îc dïng nhiÒu v× gi¸ thµnh thÊp, dÔ gia c«ng. Thanh truyÒn
cña ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ ®éng c¬ tµu thñy tèc ®é thÊp th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng
thÐp çc bon 30, 35, 40, 45 vµ ®«i khi lµ thÐp 40X.
Thanh truyÒn cña ®éng c¬ tµu thñy cao tèc còng nh- ®éng c¬ « t« m¸y kÐo
th-êng ®-îc lµm b»ng thÐp 40, 45, 40X, 45Ã2, 40P, 40 XH, 40ÃM.
§éng c¬ diesel c-êng ho¸ c«ng suÊt lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nÒ dïng
thÐp hîp kim cao cÊp nh- 18X2H4BA, 18X2HBA, 40XHMA, 18XHBA,
18XHMA, 12XH3A, 35XMÞA.
Sau khi rÌn dËp vµ gia c«ng c¬ khÝ, thanh truyÒn ®-îc th-êng ho¸,
t«i vµ ram ®Ó ®¹t ®é cøng HB=230280.
Lo¹i vËt liÖu kh¸c ®«i khi ®-îc dïng lµ hîp kim nh«m-titan, tuy nhÑ h¬n
nh-ng ®¾t tiÒn vµ ch-a ®-îc thö nghiÖm, nghiªn cøu ®Çy ®ñ. Gang rÌn hoÆc kim
lo¹i gèm còng ë trong t×nh tr¹ng t-¬ng tù. Bëi vËy çc lo¹i thÐp vÉn chiÕm -u thÕ
tuyÖt ®èi.
4.2.5. Bu l«ng thanh truyÒn.
Bu l«ng thanh truyÒn dïng ®Ó ghÐp nèi hai nöa ®Çu to, Ðp cè ®Þnh hai nöa b¹c
tr-ît trong lç ®Çu to. Khi lµm viÖc, bu l«ng chÞu øng suÊt kÐo do lùc qu¸n tÝnh
cña thanh truyÒn (trõ n¾p ®Çu to) vµ cña nhãm pÝt t«ng g©y nªn. Ngoµi ra bu l«ng
chÞu kÐo do siÕt ®ai èc ban ®Çu, cã thÓ chÞu lùc c¾t (khi ®¶m nhËn thªm chøc
n¨ng chèt ®Þnh vÞ) vµ chÞu uèn nÕu hai nöa ®Çu to kh«ng ®ñ cøng v÷ng. Do møc
®é tËp trung øng suÊt cao vµ kh«ng thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c ¶nh h-ëng cña øng
144
suÊt uèn nªn gi¶ thiÕt r»ng giíi h¹n mái cña bu l«ng phô thuéc phÇn lín vµo h×nh
d¹ng cña bu l«ng chø kh«ng ph¶i vµo vËt liÖu chÕ t¹o bu l«ng. KÕt cÊu cña bu
l«ng ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.11. Bu l«ng vµ ®ai èc ®-îc chÕ t¹o b»ng thÐp hîp
kim 40X, 40XH, 30XMA, 25XHBA, 20XH3A, 37XÓ3A. ThÐp çc bon chØ dïng
cho ®éng c¬ hai kú, v× trong tr-êng hîp nµy lùc kÐo bu l«ng nhá.
Khi thiÕt kÕ bu l«ng cÇn ph¶i chó ý tíi nh÷ng vÊn ®Ò sau:
- Kh¶ n¨ng chèng tù xoay cña bu l«ng khi l¾p r¸p vµ trong khi ®éng c¬ lµm
viÖc.
H×nh 4.11. KÕt cÊu cña bu l«ng thanh truyÒn.

- Gi¶m sù tËp trung øng suÊt b»ng çc bÒ mÆt chuyÓn tiÕp víi b¸n kÝnh gãc
l-în phï hîp.
- Dïng ph-¬ng ph¸p çn l¨n ren ®Ó gi¶m tËp trung øng suÊt ë vïng
ch©n ren.
- §¶m b¶o chèng hiÖn t-îng tù th¸o cña ®ai èc (hoÆc cña b¶n th©n
bu l«ng trong tr-êng hîp lç ren ®-îc gia c«ng trùc tiÕp trªn ®Çu to)
b»ng çc biÖn ph¸p nh- ®Öm vµnh, ®Öm khãa, d©y thÐp kho¸, ®ai èc
c«ng ...
145
- T¨ng ®é bãng bÒ mÆt ®Ó gi¶m sù tËp trung øng suÊt. NÕu dïng th©n bu l«ng
lµm chèt ®Þnh vÞ th× lç trªn hai nöa ®Çu to ph¶i doa bãng cßn bÒ mÆt trô cña bu
l«ng còng ph¶i mµi bãng víi dung sai l¾p ghÐp phï hîp (vÝ dô ÃÀÇ 51).
- ViÖc gi¶m b-íc ren, lµm ch©n ren d¹ng gãc l-în cã b¸n kÝnh lín sÏ lµm
t¨ng giíi h¹n mái.
VÝ dô: t¨ng b¸n kÝnh ë ch©n ren tõ 0,1 lªn 0,2 mm sÏ t¨ng ®-îc giíi h¹n mái
65%, hoÆc t¹o b¸n kÝnh gãc l-în gi÷a phÇn ren tíi phÇn trô kh«ng l¨n ren còng
lµm gia t¨ng søc bÒn mái.
- T¨ng søc bÒn cña bu l«ng b»ng çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ nh- mµi bãng,
nhiÖt luyÖn, ram ñ ... ®Ó ®¹t tíi  7 vµ HRC=2741.
- X¸c ®Þnh ®óng m« men siÕt ®ai èc. Lùc kÐo ban ®Çu cña bu l«ng
ph¶i n»m trong kho¶ng 2,22,5 lÇn lùc kÐo do lùc qu¸n tÝnh sinh ra khi
®éng c¬ lµm viÖc. Theo gi¸o s- R.S. Kinasoshvili, nÕu lùc kÐo ban ®Çu
qu¸ lín (>3) th× khi lµm viÖc bu l«ng dÔ bÞ biÕn d¹ng dÎo ¶nh h-ëng tíi
®é cøng v÷ng cña mèi ghÐp ren thËm chÝ cã thÓ g©y nªn tÝnh va ®Ëp cña
t¶i träng ë çc bÒ mÆt l¾p ghÐp hai nöa ®Çu to.
Nh- ®· ®Ò cËp trong phÇn kÕt cÊu ®Çu to, sè l-îng, ®-êng kÝnh th©n vµ
kho¶ng çch gi÷a çc bu l«ng ph¶i ®-îc chän phï hîp víi çc yªu cÇu ®èi
víi ®Çu to.
Trong mét sè kÕt cÊu thay cho bu l«ng thanh truyÒn mµ ta th-êng gÆp lµ
chèt c«n (vÝ dô ®éng c¬ B-2, Ä-6). Trªn ®Çu to vµ n¾p cã gia c«ng nh÷ng r·nh
vµ gê kÕ tiÕp ®Ó l¾p ghÐp víi nhau theo kiÓu cµi r¨ng l-îc. Chèt c«n xuyªn qua
®ãng vai trß then h·m cè ®Þnh hai nöa. C¶ chèt vµ lç ®-îc gia c«ng cã ®é c«n
nhá ®¶m b¶o tù h·m rÊt tèt. KÕt cÊu l¾p ghÐp cã nh-îc ®iÓm lµ chÕ t¹o phøc
t¹p nªn hiÖn nay Ýt dïng.
4.2.6. B¹c ®Çu to thanh truyÒn.

NÕu sö dông b¹c l¨n th× lç ®Çu to vµ mÆt cæ khuûu ®-îc gia c«ng, nhiÖt
luyÖn lµm bÒ mÆt l¨n. NÕu trôc khuûu liÒn th× ph¶i cã cÊu t¹o cho phÐp luån ®-îc
trôc qua lç ®Çu to. Sau khi luån, ng-êi ta l¾p chän bi trô råi l¾p vßng çch. NÕu
chèt khuûu chÕ t¹o rêi th× kÝch th-íc ®Çu to sÏ rÊt nhá gän (®éng c¬ xe m¸y ...).
Tuy nhiªn b¹c tr-ît vÉn ®-îc sö dông víi -u thÕ hÇu nh- tuyÖt ®èi cho çc lo¹i
®éng c¬ c«ng suÊt võa vµ lín, khi tèc ®é trôc khuûu  7000 v/ph v× nh÷ng -u
®iÓm næi bËt nh-:
- Gi¸ thµnh thÊp, chÕ t¹o ®¬n gi¶n;
- L¾p r¸p dÔ dµng;
- Tèc ®é mµi mßn kh«ng lín, dÔ thay thÕ;
- Gi¶m ®-îc kÝch th-íc vµ khèi l-îng ®Çu to.
146
VÒ nguyªn t¾c, cã thÓ tr¸ng trùc tiÕp líp hîp kim chÞu mßn lªn bÒ mÆt lç trô
cña ®Çu to, nh-ng nh- vËy sÏ phøc t¹p cho c«ng nghÖ chÕ t¹o vµ viÖc phôc håi,
söa ch÷a nªn b¹c rêi ®-îc sö dông.
4.2.6.1. KÕt cÊu b¹c lãt.

B¹c lµ mét èng trô rçng b»ng thÐp ®-îc chia lµm hai nöa däc theo ®-êng
sinh. BÒ mÆt trô trong ®-îc tr¸ng líp hîp kim chÞu mßn ®Ó tiÕp xóc víi cæ khuûu.
Hai nöa trô rçng ®-îc gäi lµ cèt b¹c vµ ®-îc çn ®Þnh h×nh tõ tÊm (b¨ng) thÐp l¸
cã hµm l-îng çc bon thÊp. MÆt ®Çu cèt b¹c cã dËp vÊu låi (cßn gäi lµ lÉy, l-ìi
gµ) ®Ó ¨n khíp vµo r·nh phay trªn mÆt trô ®Çu to nh»m môc ®Ých ®Þnh vÞ chiÒu
trôc vµ chèng xoay (ÃÀÇ, ÇÈË...).
Trªn çc ®éng c¬ lín thay cho lÉy h·m lµ mét chèt ®Þnh vÞ cho mçi nöa
b¹c (B-2, Ä-6, ÊÄÌ-46).
Çc bÒ mÆt ®Çu hai nöa b¹c ®-îc mµi sao cho khi l¾p vµo ®Çu to ph¶i nh«
cao h¬n bÒ mÆt ph©n chia hai nöa ®Çu to mét chót ®Ó khi siÕt bu l«ng thanh
truyÒn, b¹c biÕn d¹ng nhÑ, t¹o ®é d«i nhá trong lç ®Çu to. Khi biÕn d¹ng, cèt b¹c
sÏ tiÕp xóc ®Òu kh¾p bÒ mÆt lç ®Çu to vµ do cã ®é d«i nªn khi ®éng c¬ lµm viÖc sÏ
tr¸nh ®-îc hiÖn t-îng va ®Ëp, g©y tiÕng ån vµ gia t¨ng tèc ®é mµi mßn.
Gi÷a cèt b¹c vµ líp hîp kim chèng mßn cã thÓ cã mét líp trung gian ®Ó
t¨ng ®é b¸m vÝ dô nh- b¹c cña ®éng c¬ KAMAÇ, ÇÈË 130.
§èi víi ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo, xe t¨ng... th× chiÒu dµy cèt b¹c n»m trong
kho¶ng 13 mm cßn chiÒu dµy cña líp hîp kim chÞu mßn kho¶ng 0,41mm. Tïy
theo tû lÖ chiÒu dµy cña líp hîp kim chÞu mßn so víi chiÒu dµy cèt b¹c mµ chia
thµnh b¹c dµy vµ b¹c máng. B¹c dµy cã líp hîp kim chÞu mßn 1,53 mm trªn cèt
b¹c dµy 36 mm. B¹c máng cã líp hîp kim chÞu mßn kho¶ng 0,40,7 mm trªn
cèt b¹c 0,93 mm.
+ B¹c lãt dµy.
B¹c lãt dµy th-êng dïng cho ®éng c¬ tµu thñy, tÜnh t¹i vµ cho mét vµi lo¹i
®éng c¬ m¸y kÐo.
Hµm l-îng çc bon trong cèt b¹c kh«ng qu¸ 0,3% khi dïng hîp kim
babÝt vµ kh«ng qu¸ 0,2% khi dïng hîp kim ®ång ch× lµm vËt liÖu chÞu
mßn. ThÐp çc bon thÊp ®ì bÞ t«i cøng khi tr¸ng hîp kim chÞu mßn, dÔ bÞ
biÕn d¹ng nªn ph©n bè ®ång ®Òu t¶i träng cho ®Çu to vµ t¹o tÇng khuyÕch
t¸n liªn kÕt tèt gi÷a cèt b¹c vµ vËt liÖu chÞu mµi mßn. §Ó t¨ng ®é b¸m, bÒ
mÆt ®óc ®-îc gia c«ng th«, tÈy s¹ch vµ cã thÓ tr¸ng s¬ bé mét líp thiÕc
máng 0,050,1 mm. Trªn mét sè ®éng c¬, khi cÇn chèng chuyÓn dÞch däc
trôc cho ®Çu to, ng-êi ta sö dông lo¹i b¹c cã vai tùa. Vai còng ®-îc tr¸ng
hîp kim chÞu mßn. KÕt cÊu cña b¹c lãt ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.12.
147
V× chiÒu dµy cèt b¹c t-¬ng ®èi lín nªn th-êng dïng chèt hoÆc bu l«ng thanh
truyÒn ®Ó ®Þnh vÞ b¹c. Lç l¾p bu l«ng ®-îc khoan lÑm vµo cèt b¹c. Chèt ®-îc
dïng ë d¹ng trô bËc. Lç khoan trªn b¹c ¨n khíp víi phÇn mÆt trô cã ®-êng kÝnh
nhá h¬n. PhÇn trô nhá nµy cã chiÒu dµi nhá h¬n chiÒu dµy b¹c (xÊp xØ b»ng chiÒu
dµy cèt b¹c) ®Ó tr¸nh cµo x-íc bÒ mÆt cæ khuûu c¶ trong tr-êng hîp bÞ mßn. §Ó
t¨ng tÝnh tù lùa khi siÕt bu l«ng thanh truyÒn, lç ®Þnh vÞ víi chèt cña mét trong
hai nöa b¹c th-êng ®-îc gia c«ng thµnh d¹ng « van. §Ó ph©n bè ®Òu mµng dÇu
b«i tr¬n, trªn bÒ mÆt trô trong cña b¹c cã thÓ cã r·nh vßng nèi th«ng víi lç dÉn
dÇu tõ trong lßng cæ khuûu tíi.
H×nh 4.12. B¹c lãt ®Çu to thanh truyÒn.
NÕu trªn ®Çu to cã lç tiÕt l-u phun t¬i dÇu nhên ®Ó b«i tr¬n mÆt g-¬ng xy
lanh th× tõ r·nh nµy còng ph¶i cã lç khoan trªn nöa b¹c t-¬ng øng.
+ B¹c lãt máng.
§a sè ®éng c¬ ngµy nay ®Òu dïng b¹c lãt máng (h×nh 4.12,b) v× nh÷ng -u
®iÓm sau:
- ThÝch hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt hµng lo¹t;
- Gi¶m ®-îc kÝch th-íc h-íng kÝnh cña ®Çu to;
- Gi¶m thêi gian vµ c«ng søc trong viÖc rµ c¹o l¾p r¸p b¹c míi;
148
- T¨ng kh¶ n¨ng tiÕp xóc ®Òu víi ®Çu to nªn truyÒn nhiÖt tèt h¬n, ph©n bè t¶i
träng hîp lý h¬n;
Nh-îc ®iÓm cña b¹c máng:
- Yªu cÇu ®é chÝnh x¸c gia c«ng cao;
- Yªu cÇu nhiÒu thiÕt bÞ chuyªn dïng nªn thÝch hîp víi viÖc s¶n xuÊt hµng
lo¹t h¬n lµ chÕ t¹o víi sè l-îng nhá.
Khi thiÕt kÕ, chän chiÒu dµy cèt b¹c trong kho¶ng (0,030,05)dc, khe hë
h-íng kÝnh gi÷a líp hîp kim chÞu mßn vµ cæ khuûu =(0,00150,0045)dc (trong
®ã dc- ®-êng kÝnh cæ khuûu). Khe hë mÆt ®Çu thµnh trô cña b¹c víi m¸ khuûu
chän trong kho¶ng 0,150,5 mm ®Ó h¹n chÕ sù tho¸t dÇu b«i tr¬n.
Nh- ®· nªu ë trªn, v× b¹c máng nªn th-êng dïng ph-¬ng ph¸p ®Þnh
vÞ b»ng lÉy l-ìi gµ. §Ó chèng biÕn d¹ng qu¸ møc cña líp hîp kim
chèng mßn ë khu vùc tiÕp xóc cña hai nöa b¹c khi siÕt bu l«ng thanh
truyÒn, ng-êi ta th-êng khoÐt bá mét líp máng ®èi víi b¹c dµy còng
nh- b¹c máng (xem h×nh 4.12).
4.2.6.2.VËt liÖu chÞu mµi mßn.
Çc lo¹i vËt liÖu chÞu mßn dïng lµm b¹c cæ trôc, b¹c ®Çu nhá vµ b¹c ®Çu to
thanh truyÒn nh»m môc ®Ých gi¶m tèc ®é mµi mßn vµ gi¶m tæn thÊt ma s¸t tr-ît.
Chóng ph¶i tho¶ m·n nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n sau:
- Cã hÖ sè ma s¸t thÊp;
- Chèng mµi mßn tèt;
- §é cøng ®¸ng kÓ vµ ®ñ dÎo ®Ó rµ khÝt nhanh;
- C¬ lý tÝnh Ýt phô thuéc vµo nhiÖt ®é;
- TruyÒn dÉn nhiÖt tèt;
- HÖ sè d·n në nhiÖt thÊp, phï hîp víi møc ®é d·n në cña kim lo¹i chÝnh (cèt
b¹c, æ b¹c);
- Kh¶ n¨ng gi÷ dÇu b«i tr¬n tèt;
- DÔ ®óc vµ b¸m chÆt vµo cèt b¹c.
Çc lo¹i vËt liÖu chÞu mßn cã thÓ ®-îc chia thµnh 3 nhãm:
- Nhãm kim lo¹i: ®ång thanh thiÕc, ®ång thanh ch×, babÝt, hîp kim
nh«m.
- Nhãm kim lo¹i gèm: bét kim lo¹i Ðp thiªu kÕt nh- s¾t-than ch×,
®ång thanh-than ch× ...
- Nhãm phi kim lo¹i: chÊt dÎo, chÊt h÷u c¬ ...
149
§èi víi ®éng c¬ ®èt trong hiÖn nµy, nhãm kim lo¹i ®-îc sö dông th«ng
dông nhÊt .
a- Hîp kim ba bÝt:
Hîp kim ba bÝt ®-îc dïng kh¸ phæ biÕn vµ cã thÓ nã lµ chiÕm -u thÕ tuyÖt
®èi trªn çc ®éng c¬ x¨ng kÕt cÊu cò (ngµy nay do viÖc c-êng ho¸ ®éng c¬ x¨ng
theo n,  vµ t¨ng ¸p nªn hîp kim nh«m ®ang dÇn thay thÕ). Tïy theo hµm l-îng
thiÕc trong hîp kim mµ ng-êi ta chia thµnh hai lo¹i: ba bÝt nÒn thiÕc (Á-83, Á-89
(Liªn X«), ASTM NO1, 2, 3 cña Mü, WJ1, WJ2, cña NhËt, WM80, WM80F cña
§øc...) vµ ba bÝt nÒn ch× (ÁH, ÁT, COC 6-6 cña Liªn X«, SAE-13, SAE 14 cña
Mü, WJ-7, WJ-8 cña NhËt, WM10,WM20 cña §øc.. .).
Thµnh phÇn hîp kim Á-83: Sn = 8284%; Sb = 1214%; Cu = 5,56.5%; t¹p
chÊt gåm: 0,08% Fe; 0,35% Pb; 0,05% Bi.
Thµnh phÇn hîp kim ba bÝt nÒn ch× ÁH nh- sau: 911% Sn; 1,52% Cu;
1315% Sb; 1,251,75% Cd; 0,71,25% Ni; 0,50,9As; cßnl¹i lµ ch× Pb; t¹p chÊt
gåm: 0,1% Fe; 0,15% Zn.
Thµnh phÇn ba bÝt nÒn ch× COC-6-6:
5,55,6 Sb; 5,55,6 Sn; 0,5% Cu cßn l¹i lµ ch×.
Hîp kim Á-83 ®-îc dïng nhiÒu v× cã nh÷ng -u ®iÓm sau:
- DÔ ®óc vµ b¸m ch¾c trªn nÒn thÐp;
- §é cøng võa ph¶i HB=2530;
Tuy vËy Á-83 còng cã nh÷ng mÆt h¹n chÕ:
- Gi¸ thµnh cao v× thiÕc ®¾t;
- ¸p suÊt bÒ mÆt cho phÐp thÊp (18 MPa);
- §é cøng gi¶m nhanh theo nhiÖt ®é. Khi t0 t¨ng tõ 200 tíi 1000C th× ®é cøng
gi¶m 6070%;
- Søc bÒn mái thÊp.
V× nh÷ng lý do trªn Á-83 vµ çc hîp kim ba bÝt nãi chung chØ phï hîp víi
nh÷ng ®éng c¬ cã phô t¶i riªng trªn bÒ mÆt nhá. §èi víi nh÷ng ®éng c¬ lµm viÖc
trong ®iÒu kiÖn ¸p suÊt bÒ mÆt lín th× th-êng dïng hîp kim ®ång- ch×.
b- Hîp kim ®ång ch× Cu-Pb.
VÒ tæ chøc kim t-¬ng hîp kim Cu-Pb lµ mét hçn hîp c¬ häc gåm
çc phiÕn ch× mÒm ph©n bè thµnh m¹ng trªn nÒn ®ång cøng. Thµnh
phÇn cña hçn hîp gåm 6972% ®ång vµ 3128% ch×. Còng cã tr-êng
hîp hµm l-îng ch× cao h¬n vÝ dô hîp kim KJ1 chøa 3842% ch×. ¦u
®iÓm cña hîp kim ®ång ch× lµ:
150
- Søc bÒn c¬ häc cao, chÞu ®-îc nhiÖt ®é cao (tíi 2000C);
- §é cøng cao, ®ì bÞ suy gi¶m khi nhiÖt ®é t¨ng. VÝ dô khi nhiÖt ®é tõ 279OK
t¨ng tíi 390OK th× HB gi¶m tõ 30 xuèng cßn 2628;
- ChÞu ®-îc ¸p suÊt bÒ mÆt lín, tíi 35 MPa;
- DÉn nhiÖt tèt.
So víi ba bÝt th× hîp kim ®ång ch× h¬n h¼n vÒ c¬ lý tÝnh, tuy nhiªn còng cã
nh÷ng nh-îc ®iÓm, vÝ dô nh-:
§óc khã v× tû träng vµ nhiÖt ®é nãng ch¶y cña Cu vµ Pb chªnh lÖch nhiÒu
(Cu cã  = 8,93 kg/dm3, nãng ch¶y ë 13560K cßn ch×  = 11,34 kg/dm3, nãng
ch¶y ë 5990K) nªn khi ®óc hay bÞ thiªn tÝch vÒ khèi l-îng riªng, khã khèng chÕ
tèc ®é lµm nguéi ®Ó ch× ph©n bè ®-îc ë d¹ng m¹ng;
- Yªu cÇu vÒ ®é chÝnh x¸c gia c«ng c¬ khÝ ®èi víi b¹c cao h¬n trong
khi bÒ mÆt cæ trôc, cæ khuûu còng ph¶i cøng h¬n so víi tr-êng hîp
dïng hîp kim ba bÝt;
- Hîp kim ®ång ch× nhanh bÞ háng nÕu trong dÇu b«i tr¬n cã lÉn n-íc.
Hîp kim ®ång thanh ch× Á p-C30 cã thµnh phÇn nh- sau: 2128% ch×; 0,5%
P, cßn l¹i lµ Cu; t¹p chÊt gåm  0,3% S;  0,25% Fe; 0,1% Al; 0,2% Si; 0,1%
As; 0,5% Ni; 0,1% Zn;  0,2& Sn. Ngoµi Áp-C30 ng-êi ta cßn dïng çc lo¹i
hîp kim chÞu mßn sau.
Hîp kim ®ång thiÕc kÏm: ÁpOMC 6-6-3; ÁpOÖ 5,5-5.
Hîp kim ®ång - kÏm thiÕc ÁpOÖ 10-2 (HB=8090).
Hîp kim ®ång thiÕc kÏm ch× ÁpOÖC 3-11-5 (HB=5565).
Hîp kim ®ång-nh«m-s¾t Á pAÆ 9-4 (HB=110) ÁpAÆC 7-1.
Hîp kim ®ång-thiÕc-phèt pho ÁpOÔ 6,5-0,25; ÁpOÔ 6,5-0,4; ÁpOÔ 10-1.
c- Hîp kim nh«m.
Ngµy nay hîp kim nh«m ®ang tõng b-íc lo¹i dÇn hîp kim ba bÝt vµ hîp
kim ®ång ch× v× nh÷ng -u ®iÓm c¬ b¶n nh- søc bÒn c¬ häc vµ ®é cøng cao, hÖ sè
dÉn nhiÖt lín, gi¸ thµnh thÊp. Tuy vËy lo¹i vËt liÖu chÞu mßn nµy còng cã hai
nh-îc ®iÓm, ®ã lµ hÖ sè d·n nhë nhiÖt kh¸ lín (nªn ph¶i duy tr× khe hë l¾p ghÐp
lín h¬n so víi hîp kim ®ång ch×) vµ tÝnh dÝnh b¸m kÐm trªn mÆt thÐp. §Ó gi¶i
quyÕt kh©u dÝnh b¸m, ph¶i t¹o ph«i d¹ng tÊm: tr¸ng hîp kim nh«m trªn tÊm thÐp
sau ®ã c¾t råi çn vµ ñ khuyÕch t¸n ®Ó hîp kim nh«m b¸m chÆt vµo nÒn thÐp. Hîp
kim nh«m ®-îc chia thµnh ba nhãm nhá.
+ Nhãm hîp kim nh«m- ®ång- thiÕc.
151
§-îc çc n-íc sö dông rÊt phæ biÕn. Cô thÓ nh- çc m¸c sau:
SAE 770; A750, XB80 (Mü), PPAC-9, PPAC-7 (Anh); KS980; KS981 (§øc)
AO9-2 (Liªn X«).
Thµnh phÇn chñ yÕu cña hîp kim lµ nh«m. ThiÕc chiÕm 5,513%, ®ång tõ
1,33,8% vµ mét Ýt t¹p chÊt nh- l-u huúnh 0,40,8%; s¾t 0,20,4%; ma giª
0,30,85%.. .
HiÖn nay Nga (Liªn x« cò) ®ang dïng phæ biÕn lo¹i hîp kim nh«m
thiÕc A0 20 víi hµm l-îng 1820% Sn, ®ång vµ çc t¹p chÊt ®Òu cã hµm
l-îng thÊp (<1%) cßn l¹i lµ nh«m.
C¬ lý tÝnh cña çc lo¹i hîp kim nh«m-thiÕc-®ång n»m trong kho¶ng
sau:
b = 160300 MPa;
T = 140260 MPa;
 = 1,82%;
§é cøng HB: 50100 ë 200C; 3882 ë 500C vµ 3675 ë 1000C.
Tû khèi  = 22,9 kg/dm3
HÖ sè dÉn nhiÖt:  = 100 145 ; 4,187.10 5  6,07.10 5

Kcal KJ
0 m.h.C
m.h. C
HÕ sè d·n në nhiÖt:  = 21,4.10 23.10-4 1/®é
-4
+ Nhãm hîp kim nh«m-ch×-¨ngtimoan.

So víi nhãm hîp kim nh«m-thiÕc-®ång th× hîp kim nh«m nµy th-êng mÒm
h¬n (HB=2732) bëi vËy bÒ mÆt trôc yªu cÇu cã ®é cøng thÊp h¬n so víi tr-êng
hîp dïng hîp kim nh«m-thiÕc-®ång. Çc m¸c th-êng dïng: ACM, ACC6-5 cña
Liªn X«, KS 411, KS 411B, KS 801... cña §øc. Thµnh phÇn ho¸ häc cña çc
nguyªn tè n»m trong ph¹m vi sau:
150% Pb; 16% Sb, t¹p chÊt 0,30,7% Mg; 1,0; Fe;  0,5% Ni, cßn
l¹i lµ nh«m.
Çc n-íc Anh, Mü, hÇu nh- kh«ng dïng nhãm hîp kim nµy lµm b¹c tr-ît
trong ®éng c¬ ®èt trong.
+ Nhãm hîp kim nh«m-kÏm-si lÝch.
Nhãm hîp kim nµy còng Ýt ®ù¬c th«ng dông. Nga dïng lo¹i AÖK 4% Si, 2%
Zn, cßn l¹i lµ nh«m.
152
§øc dïng hîp kim K83a cho ®éng c¬ xe du lÞch Volkswagen víi thµnh phÇn
nh- sau: 4,55,5% Zn; 12% Si; 0,81,2% Cu; 0,71,3% Pb; 0,40,6% Mg;
0,7% Fe 0,1% Ti, cßn l¹i lµ nh«m.
Xu h-íng hiÖn nay cña çc c-êng quèc chÕ t¹o ®éng c¬ ®èt trong lµ
dïng hîp kim nh«m thiÕc ®ång. Thùc tÕ cho thÊy lo¹i vËt liÖu chÞu mßn
nµy h¬n h¼n çc lo¹i kh¸c vÒ c¬ lý tÝnh vµ tÝnh kinh tÕ. Khã kh¨n vÒ
c«ng nghÖ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò dÝnh b¸m ®· ®-îc gi¶i quyÕt b»ng
ph-¬ng ph¸p ñ khuyÕch t¸n.
Nhãm vËt liÖu tæng hîp (polyme, gç nh©n t¹o vµ çc s¶n phÈm kh¸c cña
ngµnh ho¸ h÷u c¬) tuy cã -u ®iÓm lµ tæn thÊt ma s¸t nhá nh-ng nh-îc ®iÓm c¬
b¶n lµ hÖ sè d·n në nhiÖt qu¸ lín nªn ch-a ®¸p øng ®-îc ®ßi hái cña ngµnh ®éng
c¬. Nhãm kim lo¹i gèm còng cßn ®ang trong giai ®o¹n nghiªn cøu thö nghiÖm.
Tuy cã nh÷ng -u ®iÓm song gi¸ thµnh cßn cao, tèc ®é l·o ho¸ lín, phøc t¹p trong
c«ng nghÖ chÕ t¹o. Dï sao th× nhãm kim lo¹i gèm vµ nhãm polyme còng cã nhiÒu
høa hÑn trong t-¬ng lai. Çc vÊn ®Ò kh¸c liªn quan ®Õn b¹c tr-ît ®-îc tr×nh bÇy
trong ch-¬ng 6.
4.3. TÝnh to¸n søc bÒn cña çc chi tiÕt trong nhãm thanh
truyÒn.
Çc chi tiÕt cña nhãm thanh truyÒn ®Òu chÞu lùc trong ®iÒu kiÖn phøc t¹p:
thay ®æi víi tÇn sè cao, ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é, biÕn d¹ng do sù suy gi¶m c¬ lý
tÝnh cña vËt liÖu ë nhiÖt ®é cao trong khi xu h-íng hiÖn nay lµ gi¶m kÝch th-íc,
khèi l-îng vµ t¨ng c«ng suÊt lÝt cña ®éng c¬... Trong mét sè tr-êng hîp øng suÊt
cã thÓ ®¹t ®Õn giíi h¹n mái cña vËt liÖu hoÆc ¶nh h-ëng cña ®é kh«ng ®ång nhÊt
(khuyÕt tËt) cña hîp kim lµ nguyªn nh©n g©y nøt, g·y, h- háng chi tiÕt.
Môc ®Ých cña viÖc tÝnh to¸n søc bÒn lµ x¸c ®Þnh øng suÊt, ®é biÕn d¹ng vµ hÖ
sè an toµn cña ®Çu nhá, th©n, ®Çu to vµ bu l«ng (gu d«ng) thanh truyÒn.
D-íi ®©y lÇn l-ît tr×nh bµy néi dung tÝnh to¸n søc bÒn çc chi tiÕt
cña nhãm thanh truyÒn theo ph-¬ng ph¸p truyÒn thèng.
4.3.1. TÝnh søc bÒn ®Çu nhá thanh truyÒn.
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, ®Çu nhá chÞu çc lùc sau:
- Lùc khÝ thÓ;
- Lùc qu¸n tÝnh cña nhãm pÝt t«ng, b¹c ®Çu nhá; b¶n th©n khèi l-îng ph©n
bè quanh lç cña ®Çu nhá còng g©y nªn lùc qu¸n tÝnh lµm biÕn d¹ng lç ®Çu nhá;
153
- øng suÊt do l¾p ghÐp c¨ng víi b¹c ®Çu nhá
- øng suÊt nhiÖt (do tr-êng nhiÖt ®é kh«ng ®ång ®Òu vµ hÖ sè d·n në nhiÖt
cña b¹c vµ vËt liÖu ®Çu to kh¸c nhau).
Çc t¶i träng trªn g©y ra øng suÊt kÐo, nÐn vµ uèn ®èi víi ®Çu nhá. ChÕ ®é
tÝnh to¸n th-êng chän lµ chÕ ®é c«ng suÊt lín nhÊt, cßn ë chÕ ®é tèc ®é lín nhÊt
th× lùc khÝ thÓ rÊt nhá.
4.3.1.1. TÝnh to¸n søc bÒn ®Çu nhá kiÓu dµy.
§Çu nhá kiÓu dµy cã tû sè  1,5 , trong ®ã d1 vµ d2 lµ ®-êng kÝnh trong vµ

d2
d1
ngoµi cña ®Çu nhá.
ld
s

d1
d2
H×nh 4.13. S¬ ®å tÝnh to¸n ®Çu nhá kiÓu dµy.

Do cã chiÒu dµy thµnh lç lín mµ phÇn ®Çu trªn cña lç ®Çu nhá th-êng cã
khèi kim lo¹i t¨ng cøng vµ ®Ó ®iÒu chØnh khèi l-îng nªn lo¹i ®Çu nhá nµy cã
®é cøng v÷ng cao, chÞu nÐn tèt. ChØ cÇn kiÓm tra kh¶ n¨ng chÞu kÐo t¹i tiÕt
diÖn ngang (nguy hiÓm nhÊt) ë chÕ ®é tèc ®é lín nhÊt khi pÝt t«ng ë §CT cuèi
th¶i ®Çu n¹p, ®èi víi ®éng c¬ 2 kú th× t-¬ng øng víi vÞ trÝ §CT cña pÝt t«ng ë
chÕ ®é nmax, c¾t t¶i
P j max m.R 2 1   .10 6
K   [MPa] (4.1)
Fmin d 2  d1  d
trong ®ã:
m- khèi l-îng nhãm pÝt t«ng vµ khèi l-îng nöa trªn cña ®Çu nhá [kg]
154
l®- chiÒu dµi ®Çu nhá [m]; Pj [MN]
øng suÊt K kh«ng v-ît qu¸ []K = 3060 MPa
C«ng thøc trªn ®-îc dïng cho c¶ ®Çu nhá máng.
NÕu  1,5 th× ®Çu nhá cã ®é cøng v÷ng rÊt cao vµ nÕu coi lùc Pjmax ph©n
d1
d2
bè ®Òu trªn mÆt nöa trªn cña ®Çu nhá th× cã thÓ tÝnh gÇn ®óng øng suÊt kÐo theo
c«ng thøc Lame:
d 22  d12 P j max d 22  d 12
K  p  . [MPa] (4.2)
d 22  d12  d .d 1 d 22  d12
øng suÊt cho phÐp:

[]K = 2530 MPa ®èi víi thÐp çc bon
[]K = 30 60 MPa ®èi víi thÐp hîp kim.
Ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n trªn míi chØ lµ s¬ bé v× ch-a xÐt ®Õn ®é d«i do l¾p
ghÐp b¹c, ®é d«i do nhiÖt ®é vµ ¶nh h-ëng cña sù va ®Ëp khi cã khe hë gi÷a chèt
vµ b¹c ®Çu nhá.
4.3.1.2. TÝnh søc bÒn ®Çu nhá kiÓu máng.
§éng c¬ cao tèc vµ ®éng c¬ x¨ng ngµy nay dïng kÕt cÊu ®Çu nhá kiÓu máng
(  1,5 ) do vËy ®Çu nhá máng ®-îc tÝnh to¸n theo ph-¬ng ph¸p cña gi¸o s-
d2
d1
Kinasoshvily, néi dung nh- sau:
4.3.1.2.1. Tr-êng hîp chÞu kÐo.

Trªn c¬ së nh÷ng thùc nghiÖm, gi¸o s- Kinasoshvily ®-a ra nh÷ng gi¶ thiÕt
sau:
- Thêi ®iÓm tÝnh to¸n: khi pÝt t«ng ë §CT cuèi th¶i, ®Çu n¹p, lùc qu¸n tÝnh Pj
do khèi l-îng nhãm pÝt t«ng vµ nöa trªn ®Çu nhá kÓ c¶ b¹c lãt g©y nªn.
- Lùc qu¸n tÝnh Pj coi nh- ph©n bè ®Òu theo h-íng kÝnh kh¾p nöa trªn ®Çu
 d1  d 2 
nhá víi b¸n kÝnh trung b×nh     [m]:
 4 
p [MPa] (4.3)
P
2. d
- Coi ®Çu nhá máng lµ mét dÇm cong ®èi xøng ngµm ë çc tiÕt diÖn C-C (tiÕt
diÖn chuyÓn tiÕp gi÷a ®Çu nhá vµ th©n thanh truyÒn) víi gãc ngµm .
155
- Khi Ðp b¹c vµo ®Çu nhá, c¶ b¹c vµ ®Çu nhá ®Òu bÞ biÕn d¹ng do ®é d«i
0,02 0,1 mm g©y nªn.
Khi c¾t dÇm cong t¹i tiÕt diÖn ®èi xøng A-A (=0O) th× nöa dÇm cßn l¹i ®-îc
coi lµ dÇm cong ngµm t¹i tiÕt diÖn C-C vµ m« men uèn MA, lùc ph¸p tuyÕn NA
®-îc x¸c ®Þnh gÇn ®óng theo c«ng thøc:
M A=Pj (0,00033-0,0297) [MNm] (4.4)
NA= Pj (0,572-0,0008) [MN] (4.5)
Trong çc c«ng thøc nµy:  [®é];  [m] vµ Pj = mR (1+) .10 [MN]
2 -6
M« men uèn Mj vµ lùc kÐo Nj t¹i tiÕt diÖn I-I bÊt kú trªn cung AA-BB ( 
90 ) ®-îc x¸c ®Þnh nh- trªn h×nh 4.15.
O
H×nh 4.15. S¬ ®å x¸c ®Þnh m« men uèn M vµ lùc ph¸p tuyÕn t¹i tiÕt diÖn I-I bÊt
kú cña ®Çu nhá
TiÕt diÖn I-I t¹o víi tiÕt diÖn ®èi xøng A-A gãc x. Ta c¾t mét cung v« cïng
nhá d t¹o gãc  víi tiÕt diÖn A-A. DiÖn tÝch cung dÇm nµy theo b¸n kÝnh trung
156
b×nh  ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
ds =  d ..d 
Lùc dP t¸c dông lªn diÖn tÝch võa x¸c ®Þnh ds lµ:
dP = pds = 0,5 Pj. d. (4.6)
Chia lùc ®¬n vÞ dP ra hai thµnh phÇn. Thµnh phÇn ph¸p tuyÕn t¸c dông lªn
tiÕt diÖn I-I sÏ lµ dP. sin (- )
Nj - tæng lùc ph¸p tuyÕn t¸c dông lªn tiÕt diÖn I-I sÏ lµ tæng cña çc lùc ph¸p
tuyÕn thµnh phÇn dP cña tõng cung nhá d vµ ®-îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu thøc:
x
Nj = NA.cos x +  sin  x  dP
0
= NA cos x + 0,5 Pj ( 1-cos x) (4.7)
M« men uèn tiÕt diÖn I-I b»ng tæng m« men do çc lùc ph¸p tuyÕn thµnh
phÇn vµ MA g©y nªn:
x
Nj = MA + NA ( 1- cosx ) -   sin  x   dP
O
= MA + NA  (1-cos x) - 0,5 Pj  (1-cos x) (4.8)
§èi víi bÊt kú tiÕt diÖn II-II nµo cña dÇm cong trong ph¹m vi 900 < x   ta
còng dïng çch tÝnh trªn. §iÒu cÇn chó ý lµ do x > 900 nªn víi bÊt kú x nµo ta
®Òu cã çc lùc ph©n bè ®Òu trong ph¹m vi nöa trªn (00< x  900) cña dÇm cong
vµ nh- vËy giíi h¹n tÝch ph©n sÏ tõ 0 tíi . Sau khi lÊy tÝch ph©n x¸c ®Þnh tõ 0 tíi
 ta ®-îc biÓu thøc ®èi víi çc tiÕt diÖn trªn cung BB-CC:
Mj = MA +NA (1-cos x) - 0,5 Pj  (sin x - cos x ), MNm (4.9)
Nj = NA cosx + 0,5 Pj (sinx - cosx), MN (4.10)
Do gi¶ thiÕt l¾p c¨ng, b¹c vµ ®Çu nhá ®Òu bÞ biÕn d¹ng, b¹c chÞu øng suÊt nÐn
cßn ®Çu nhá chÞu øng suÊt kÐo nªn khi lµm viÖc, ®Çu nhá kh«ng chÞu toµn bé lùc
kÐo Nj bëi b¹c còng chÞu mét phÇn nhá. PhÇn lùc mµ ®Çu nhá chÞu ®-îc ®Æc tr-ng
b»ng hÖ sè j.
(4.11)
E d Fd

E d Fd  E b Fb
E®- m« ®un ®µn håi vËt liÖu thanh truyÒn (thÐp: 1,9.105 MPa)
Eb- m« ®un ®µn håi vËt liÖu b¹c (®ång thanh: 1,3.105 MPa)
F® = (d2-d1)  ®; Fb = (d1-dc)  b [m], diÖn tÝch mÆt c¾t qua ®-êng t©m lç
®Çu nhá.
157
Nh- vËy thùc tÕ lùc kÐo t¸c dông trªn ®Çu nhá lµ Nj.
B»ng çch nµy ta cã thÓ bá qua øng suÊt kÐo t¸c dông trªn dÇm cong do mèi
Ðp c¨ng b¹c vµo lç ®Çu nhá g©y nªn vµ coi ®Çu nhá chØ cßn chÞu t¸c dông cña lùc
Pj. Sau khi x¸c ®Þnh Nj, Mj cho tõng tiÕt diÖn, øng suÊt kÐo (nÐn) theo ph-¬ng däc
trôc cña dÇm ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
øng suÊt tæng (do uèn vµ kÐo) trªn bÒ mÆt ngoµi
 6  s  1
 nj  2 M j  N j  [MPa] (4.12)
 s 2  s  s.  d
øng suÊt tæng trªn bÒ mÆt trong cña dÇm cong:
 6  s  1
 tj   2 M j  N j  [MPa] (4.13)
 s2  s   s. d
d 2  d1
trong ®ã: s  - chiÒu dµy ®Çu nhá.
2
Dùa trªn kÕt qu¶ tÝnh to¸n, ta x©y dùng biÓu ®å øng suÊt trªn bÒ mÆt ngoµi vµ
bÒ mÆt trong cña ®Çu nhá khi chÞu kÐo, d¹ng nh- trªn h×nh 4.16.
H×nh 4.16. BiÓu ®å øng suÊt trªn bÒ mÆt ngoµi vµ bÒ mÆt trong cña ®Çu nhá
thanh truyÒn
D¹ng cña biÓu ®å phô thuéc vµo gi¸ trÞ gãc ngµm . NÕu tiÕt diÖn ngµm C-C
cµng gÇn vÒ phÝa tiÕt diÖn ®èi xøng A-A th× ®Çu nhá cµng cøng v÷ng. Víi gãc
ngµm  = 900 th×: Mj = MA = 0 vµ Nj = NA = 0,5 Pj.
Chó ý: §èi víi ®éng c¬ hai kú th× kh«ng cã chÕ ®é chÞu kÐo nµy ngay c¶ khi
ng¾t khãa ®iÖn hoÆc c¾t nhiªn liÖu ®ét ngét do lu«n tån t¹i lùc nÐn do pc g©y nªn.
158
4.3.1.2.2. Tr-êng hîp chÞu nÐn.
- Thêi ®iÓm tÝnh to¸n: khi pÝt t«ng ë §CT, cuèi nÐn ®Çu ch¸y d·n në.
- Tæng lùc, theo Kinasoshvily, ph©n bè theo quy luËt ®-êng cosin.
- VÉn víi gi¶ thiÕt ®Çu nhá lµ dÇm cong ngµm nh- khi chÞu kÐo.
- S¬ ®å tÝnh to¸n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.17.
§èi víi tiÕt diÖn bÊt kú trªn cung AB (00 < x 900)
MZ = MA + NA. (1-cos x) [MNm] (4.14)
NZ = NA cos x [MN] (4.15)
H×nh 4.17. S¬ ®å tÝnh to¸n ®Çu nhá khi chÞu nÐn

Còng t-¬ng tù nh- trªn, ®èi víi cung BC (900< x  )
sin  x  x sin  x cos  x
MZ = MA +NA  (1-cos x) - P (   ) (4.16)
2  
sin  x  x sin  x cos  x
NZ = NA cos x + P (   ) (4.17)
2  
Trong hai c«ng thøc cuèi cïng nµy x tÝnh b»ng radian.
TrÞ sè cña MA vµ NA trong tr-êng hîp chÞu nÐn ®-îc cho s½n ë d¹ng ®å thÞ
trªn h×nh 4.18.
øng suÊt trªn bÒ mÆt ngoµi vµ bÒ mÆt trong do MZ vµ NZ g©y nªn khi ®Çu nhá
chÞu nÐn:
159
Trªn bÒ mÆt ngoµi:
 6  s  1
 nZ   2M Z
 
s 2  s 
 N Z 
 s d
(4.18)
Trªn bÒ mÆt trong:

 6  s  1
 tZ   2M Z
 
s 2  s 
 N Z 
 s d
(4.19)
Çc kÕt qña tÝnh ®-îc cho tõng tiÕt diÖn ®-îc thÓ hiÖn ë d¹ng ®å thÞ
trªn h×nh 4.18.
H×nh 4.18. §å thÞ x¸c ®Þnh trÞ sè cña MA vµ NA theo  vµ øng suÊt ®Çu nhá
thanh truyÒn khi chÞu nÐn
4.3.1.2.3. øng suÊt biÕn d¹ng cña ®Çu nhá thanh truyÒn
øng suÊt biÕn d¹ng xuÊt hiÖn khi Ðp c¨ng b¹c vµo lç ®Çu nhá vµ do sù d·n në
nhiÖt kh«ng ®ång ®Òu cña vËt liÖu b¹c vµ thanh truyÒn.
§é d«i l¾p ghÐp do d·n në nhiÖt kh«ng ®ång ®Òu t.
t = t0 d1 (b- th) (4.20)
trong ®ã:
160
t0- nhiÖt ®é lµm viÖc cña ®Çu nhá vµ b¹c lãt [0K]
b - hÖ sè d·n në nhiÖt cña vËt liÖu b¹c lãt
b = 1,8 .10-5 [0K-1] ®èi víi ®ång thanh;
th- hÖ sè d·n në nhiÖt cña vËt liÖu ®Çu nhá thanh truyÒn,
th = 1.10-5 [0K-1] víi thÐp.
d1- ®-êng kÝnh trong cña lç ®Çu nhá [m].
§é d«i mèi ghÐp do Ðp b¹c vµo lç ®Çu nhá thanh truyÒn [m].
Tæng ®é d«i +t g©y nªn ¸p suÊt nÐn bÒ mÆt mèi ghÐp. NÕu coi ¸p suÊt nµy
lµ h»ng sè vµ ph©n bè ®ång ®Òu trªn mÆt trô l¾p ghÐp th× cã thÓ ¸p dông c«ng thøc
Lame cho èng thµnh dµy:
  t
p [MPa] (4.21)
 d2  d2 d 12  d 2b 
 2 1
  
 d2  d2 d12  d 2b 
d1  2 1  
 E Eb 
 
th
 
trong ®ã:
d2, d1, db- ®-êng kÝnh ngoµi, trong cña lç ®Çu nhá vµ ®-êng kÝnh trong cña
èng b¹c lãt [m].
- hÖ sè Po¸t x«ng, chän  = 0,3.
E th- m« ®un ®µn håi vËt liÖu ®Çu nhá thanh truyÒn, ®èi víi thÐp çc lo¹i:
(1,9 2,2) 105 MPa.
Eb- m« ®un ®µn håi vËt liÖu b¹c lãt, ®èi víi ®ång thanh çc lo¹i:
(1,13 1,15).105, MPa.
¸p suÊt p nµy g©y øng suÊt biÕn d¹ng (kÐo) trªn bÒ mÆt ngoµi ®Çu nhá:
2d 12
 n  p. [MPa] (4.22)
d 22  d12
Vµ trªn bÒ mÆt trong:
d 22  d12
 t  p. [MPa] (4.23)
d 22  d 12
øng suÊt biÕn d¹ng nµy cã thÓ ®¹t tíi 100 150 MPa.
161
4.3.1.2.4. HÖ sè an toµn cña ®Çu nhá.
V× ®Çu nhá chÞu kÐo, chÞu nÐn theo chu tr×nh kh«ng ®èi xøng vµ chÞu øng
suÊt l¾p ghÐp nªn ph¶i tÝnh to¸n søc bÒn theo hÖ sè an toµn chung.
øng suÊt cùc ®¹i cña chu tr×nh: max = nj + n.
øng suÊt cùc tiÓu cña chu tr×nh: min = nz + n.
TÝnh max vµ min cho tiÕt diÖn nguy hiÓm (tiÕt diÖn ngµm) t¹i ®iÓm trªn bÒ
mÆt ngoµi cña ®Çu nhá thanh truyÒn .
  min
øng suÊt biªn ®é: a  max
2
   min
øng suÊt trung b×nh:  m  max
2
2 1   0
HÖ sè øng suÊt:  
0
 1 2 1
n 
a     m


 n j   nZ     n j   nZ  2 n 
Khi thiÕt kÕ ph¶i chän kÝch th-íc, h×nh d¹ng vµ mèi l¾p ghÐp sao cho n n»m
trong ph¹m vi 2,55.
ViÖc chän trÞ sè hÖ sè an toµn nh»m ®¶m b¶o cho ®éng c¬ lµm viÖc tin cËy
khi chÞu t¶i biÕn thiªn kh«ng cã tÝnh chÊt ®èi xøng do khe hë mÆt ®Çu kh¸ lín
gi÷a ®Çu nhá thanh truyÒn vµ hai bÖ chèt hoÆc sù bã kÑt nhÑ pÝt t«ng khi bÞ qu¸
t¶i mµ ta ch-a ®Ò cËp tíi khi tÝnh to¸n. Ngoµi ra hÖ sè an toµn cßn cã ý nghÜa
phßng ngõa nh÷ng khuyÕt tËt cña vËt liÖu mµ chóng cã thÓ ®-îc h×nh thµnh trong
qu¸ tr×nh ®óc, t¹o ph«i gia c«ng vµ nhiÖt luyÖn.
4.3.2. TÝnh søc bÒn th©n thanh truyÒn.
Khi lµm viÖc, th©n thanh truyÒn chÞu çc lùc sau:
- Lùc khÝ thÓ Pz.
- Lùc qu¸n tÝnh cña khèi l-îng chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn.
- Lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng l¾c song ph¼ng cña thanh truyÒn.
Nh÷ng lùc nµy g©y tr¹ng th¸i uèn, kÐo, nÐn hçn hîp ®èi víi th©n thanh
truyÒn. Khi tÝnh to¸n ta th-êng chia th©n thanh truyÒn thµnh hai lo¹i theo tèc ®é
®éng c¬.
162
4.3.2.1. TÝnh søc bÒn th©n thanh truyÒn ®éng c¬ tèc ®é thÊp vµ trung b×nh.
Do  nhá nªn bá qua çc lo¹i lùc qu¸n tÝnh, chØ tÝnh øng suÊt nÐn, uèn däc
do lùc khÝ thÓ lín nhÊt g©y nªn. Coi Pzmax t-¬ng øng víi vÞ trÝ §CT cuèi nÐn, ®Çu
ch¸y d·n në cña pÝt t«ng. S¬ ®å tÝnh to¸n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.19.
H×nh 4.19. S¬ ®å tÝnh to¸n th©n thanh truyÒn ®éng c¬ tèc ®é thÊp.
4.3.2.1.1. øng suÊt nÐn t¹i tiÕt diÖn nhá nhÊt I-I
 n max  z max , [MPa] (4.24)

P
4Fmin
Fmin- diÖn tÝch tiÕt diÖn nhá nhÊt cña th©n thanh truyÒn [m2]; th«ng th-êng ®ã
lµ tiÕt diÖn chuyÓn tiÕp tõ phÇn ®Çu tíi phÇn th©n thanh truyÒn.
Do thanh truyÒn t-¬ng ®èi dµi nªn lùc Pz cßn g©y hiÖu øng uèn däc, øng suÊt
uèn lín nhÊt lµ ë tiÕt diÖn trung b×nh ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc Nave-Rankin.
øng suÊt tæng ë tiÕt diÖn trung b×nh khi chÞu nÐn vµ uèn däc trong mÆt ph¼ng
l¾c y-y:
 y  Z .k y [MPa] (4.25)
P
Ftb
T-¬ng tù nh- vËy, trong mÆt ph¼ng chøa ®-êng t©m xy lanh vµ
163
®-êng t©m trôc khuûu:
 x  Z .k x [MPa] (4.26)
P
Ftb
§èi víi çc thanh truyÒn hiÖn nay, cã thÓ chän:
kx  ky = 1,10 1,15
øng suÊt cho phÐp nh- sau:
- Thanh truyÒn b»ng thÐp çc bon cña ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ ®éng c¬ tµu thñy
[] = 80120 MPa, nÕu b»ng thÐp hîp kim th× [] = 120 180 MPa.
4.3.2.1.2. §é æn ®Þnh cña th©n thanh truyÒn khi chÞu uèn däc
V× tû sè  60 nªn kh«ng dïng c«ng thøc ¥ le. (i- b¸n kÝnh qu¸n tÝnh cña

i
tiÕt diÖn trung b×nh Ftb)
i ; (J- m« men qu¸n tÝnh tiÕt diÖn Ftb). (4.27)

J
Ftb
Thanh truyÒn çc ®éng c¬ hiÖn nay cã tû sè  15  40 nªn cã thÓ sö dông


i
c«ng thøc Tetmaier¬:
- Lùc tíi h¹n khi chÞu uèn däc ®èi víi thÐp çc bon:
 
Pth  Ftb  3350  6,2  [MN] (4.28)
 i
- §èi víi thÐp hîp kim:
 
Pth  Ftb  4700  23  [MN] (4.29)
 i
- Chän imin theo Jx vµ Jy.
- HÖ sè æn ®Þnh uèn däc :
  th  2,5  5 (4.30)
P
PZ
4.3.2.2. TÝnh søc bÒn th©n thanh truyÒn ®éng c¬ cao tèc.
Khi tèc ®é trung b×nh cña pÝt t«ng v-ît trÞ sè 9 m/s th× ph¶i xÐt tíi lùc qu¸n
tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn, lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng quay vµ lùc qu¸n tÝnh
chuyÓn ®éng l¾c khi tÝnh to¸n søc bÒn th©n.
+ Tæng lùc t¸c dông lªn th©n t¹i thêi ®iÓm pÝt t«ng ë §CT cuèi nÐn,
®Çu ch¸y d·n në:
164
D 2
P1 = Pz+Pj = p z  m*j .R 2 1   10 6 [MN] (4.31)
4
+ øng suÊt nÐn lín nhÊt khi chÞu uèn vµ nÐn t¹i tiÕt diÖn trung b×nh (tÝnh theo
hai mÆt ph¼ng x-x vµ y-y) lµ:
 x max  1 .k x [MPa] (4.32)
P
Ftb
 y max  1 .k y [MPa] (4.33)

P
Ftb
trong ®ã: chän kx  ky  1,10 1,15.
Khèi l-îng m *j trong c«ng thøc tÝnh Pj nªu trªn gåm khèi l-îng nhãm pÝt
t«ng vµ phÇn khèi l-îng thanh truyÒn tõ tiÕt diÖn trung b×nh Ftb trë lªn phÝa
®Çu nhá.
+ Còng t¹i tiÕt diÖn trung b×nh cña th©n øng suÊt kÐo lín nhÊt xuÊt hiÖn do
lùc qu¸n tÝnh Pj = m *j R2 (1+) g©y nªn khi pÝt t«ng ë §CT (cuèi th¶i, ®Çu n¹p):
[MPa] (4.34)
Pj
 k max 
Ftb
+ HÖ sè an toµn t¹i tiÕt diÖn trung b×nh:
2 1
n x 
 x max   k      x max   k 
2 1
n y 
  
 y max   k     y max   k 
2 1   O
trong ®ã:   ; xmax vµ ymax lÊy víi dÊu d-¬ng.
O
+ T¹i tiÕt diÖn nhá nhÊt cña th©n thanh truyÒn:
øng suÊt nÐn lín nhÊt (khi pÝt t«ng ë §CT cuèi nÐn):
D 2
pZ.  m m R2 1   10 6
 n max   [MPa] (4.35)
P 4
Fmin Fmin
mm- khèi l-îng nhãm pÝt t«ng vµ phÇn khèi l-îng thanh truyÒn tõ tiÕt diÖn
Fmim trë lªn.
øng suÊt kÐo lín nhÊt (khi pÝt t«ng ë §CT cuèi th¶i):
mm R2 1   106
 k max  [MPa] (4.36)
Fmin
165
+ HÖ sè an toµn t¹i tiÕt diÖn nhá nhÊt cña th©n:
2 1
n 
 n max   k max      n max   k max 
TrÞ sè cña çc hÖ sè n, nx, ny n»m trong kho¶ng 2,5 3,0. Khi thanh truyÒn
cã kÕt cÊu ®¶m b¶o søc bÒn mái ®ång ®Òu th× n  nx  ny.
+ TÝnh søc bÒn cña th©n thanh
truyÒn khi xÐt ®Õn m« men lùc qu¸n tÝnh.
V× thanh truyÒn cã khèi l-îng nªn khi
chuyÓn ®éng víi tèc ®é cao cÇn xÐt tíi
¶nh h-ëng cña m« men do lùc qu¸n tÝnh
cña chÝnh b¶n th©n thanh truyÒn g©y
nªn. §Ó ®¬n gi¶n, ta gi¶ thiÕt r»ng th©n
thanh truyÒn cã tiÕt diÖn ®ång ®Òu, çc
khèi l-îng ph©n bè sÏ g©y nªn lùc qu¸n
tÝnh do chuyÓn ®éng l¾c quanh t©m lç
®Çu nhá vµ ph©n bè theo quy luËt h×nh
tam gi¸c däc theo th©n nh- h×nh 4.20. H×nh 4.20. Sù ph©n bè lùc qu¸n
tÝnh däc th©n thanh truyÒn
M« men uèn th©n thanh truyÒn do lùc
qu¸n tÝnh trªn g©y ra cã gi¸ trÞ lín nhÊt ë tiÕt diÖn ngang çch ®Çu nhá 0,577  t¹i
thêi ®iÓm khi thanh truyÒn t¹o gãc 900 víi ®-êng t©m m¸ khuûu. T¹i thêi ®iÓm ®ã
khi pÝt t«ng ë hµnh tr×nh nÐn th× øng suÊt tæng (do nÐn vµ uèn) tÝnh nh- sau:
   th  u max [MPa] (4.37)

P M
F Wu
trong ®ã:
P
Pth  [MN] (4.38)
cos 
 +  = 900   = 900- 
F- DiÖn tÝch tiÕt diÖn tÝnh to¸n, çch ®Çu nhá 0,577  .
Wu- M« men chèng uèn cña tiÕt diÖn, [m3]:
2P jt .
M u max  [MNm]; (4.39)
9 3
[MN]; (4.40)
q
P jt 
2
166
R 2
q  10 6 .m th . [MN/m].

CÇn chó ý r»ng viÖc tÝnh lùc qu¸n tÝnh l¾c q chØ lµ gÇn ®óng bëi sù ph©n bè khèi
l-îng thanh truyÒn lµ phøc t¹p vµ c«ng thøc tÝnh gia tèc th còng kh«ng ®¬n gi¶n.
øng suÊt tæng  th-êng kh«ng v-ît qu¸ 20-35 MPa nªn th-êng ®-îc bá qua.
4.3.3. TÝnh søc bÒn ®Çu to thanh truyÒn.
§Çu to thanh truyÒn ®-îc tÝnh to¸n mét çch gÇn ®óng. Khi tÝnh
to¸n, ®Çu to ®-îc gi¶ thiÕt lµ kh¸ cøng v÷ng nªn kh«ng bÞ biÕn d¹ng khi
chÞu nÐn ë cuèi hµnh tr×nh nÐn, ®Çu ch¸y d·n në vµ viÖc tÝnh to¸n ®-îc
thùc hiÖn ë cuèi hµnh tr×nh th¶i, ®Çu n¹p cho n¾p ®Çu to. Çc c«ng thøc
thùc nghiÖm Kinasoshvili ®-îc sö dông víi nh÷ng gi¶ thiÕt sau:
- Hai nöa ®Çu to coi nh- ®-îc chÕ t¹o liÒn khèi;
- Khi l¾p c¨ng b¹c vµo ®Çu to th× b¹c vµ ®Çu to ®Òu biÕn d¹ng nh- nhau. Do
vËy m« men t¸c dông lªn b¹c lãt vµ ®Çu to tû lÖ víi m« men qu¸n tÝnh tiÕt diÖn
cña chóng;
- N¾p ®Çu to vµ b¹c ®-îc coi lµ mét dÇm cong cã tiÕt diÖn kh«ng ®æi lÊy
b»ng tiÕt diÖn A-A; ngµm t¹i çc tiÕt diÖn chuyÓn tiÕp B-B (h×nh 4.21), b¸n
kÝnh cong cña thanh dÇm lÊy b»ng nöa kho¶ng çch gi÷a ®-êng t©m çc bu
l«ng thanh truyÒn.
- Lùc qu¸n tÝnh t¹i thêi ®iÓm tÝnh to¸n:
P® = [mj .R2 (1+) +(m2 -mn) R2 ]10-6 [MN] (4.41)
mn- Khèi l-îng n¾p ®Çu to [kg].
Lùc P® ph©n bè trªn ®Çu to theo quy luËt cosin.
p'  p cos   . cos  (4.42)
4Pd
c.
trong ®ã:
c- Kho¶ng çch gi÷a hai ®-êng t©m bu l«ng thanh truyÒn, [m]
- Gãc lÖch tÝnh tõ tiÕt diÖn A-A.
- TiÕt diÖn ®èi xøng A-A lµ nguy hiÓm nhÊt, cÇn kiÓm tra.
M« men uèn vµ lùc ph¸p tuyÕn t¹i A-A:
M A  Pd
c
2
0,0127  83.10 5  0  [MNm]
NA=P (0,522 +3.10-3 0) [MN]

trong®ã: o gãc ngµm, [®é]
Khi xÐt tíi ¶nh h-ëng cña b¹c ®Çu to, t¹i
tiÕt diÖn A-A ta cã:
167
H×nh 4.21. S¬ ®å tÝnh to¸n søc

bÒn ®Çu to thanh truyÒn
M  MA ; N  NA
Jd Fd
Jd  J b Fd  Fb
trong ®ã:
Jb vµ J®- M« men qu¸n tÝnh tiÕt diÖn ngang cña b¹c vµ cña n¾p ®Çu to.
Fb vµ F® -diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña b¹c vµ cña ®Çu to (tiÕt diÖn ngang ë
®©y lµ tiÕt diÖn ®-êng t©m).
øng suÊt lín nhÊt t¸c dông trªn n¾p ®Çu to, t¹i A-A lµ:
   ; trong ®ã: Wu [m3]; F® [ m2] (4.43)
M N
Wu Fd
§èi víi ®éng c¬ th-êng dïng ; 0 40O, khi ®ã ta cã:
 
 
   Pd 
0, 4 
 [MPa] (4.44)
0,023c
   Fb  Fd 
 W u 1  b  
J
   
 Jd 
øng suÊt cho phÐp n»m trong giíi h¹n sau:
[] = 60  100 MPa, ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ tµu thñy, thÐp th-êng,
= 150 200 MPa, ®éng c¬ « t« m¸y kÐo vµ ®éng c¬ tµu thñy cao tèc.
= 200300 MPa, ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt cao dïng thanh truyÒn
b»ng thÐp hîp kim cao cÊp.
Ngoµi viÖc x¸c ®Þnh øng suÊt  cña n¾p ®Çu to, cÇn kiÓm tra ®é biÕn d¹ng
h-íng kÝnh d cña ®Çu to nh»m ®¶m b¶o mµng dÇu b«i tr¬n vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc
cña mèi l¾p ghÐp theo c«ng thøc sau:
24.10 4 Pd c 3
d  [cm] (4.45)
E d J b  J d 
trong ®ã: E® = m« ®un ®µn håi cña vËt liÖu ®Çu to [MPa].
d ph¶i nhá h¬n khe hë l¾p ghÐp gi÷a b¹c vµ bÒ mÆt cæ khuûu. Th«ng th-êng
[d] = 0,06 0,12 mm.
4.3.4. TÝnh to¸n søc bÒn bu l«ng thanh truyÒn.

Bu l«ng thanh truyÒn chÞu lùc kÐo khi l¾p ghÐp. Do viÖc siÕt chÆt bu l«ng
(hoÆc ®ai èc, gu d«ng, tuy nhiªn thèng nhÊt gäi lµ siÕt bu l«ng) nªn g©y øng suÊt
kÐo vµ xo¾n bu l«ng. Lùc kÐo lín nhÊt mµ bu l«ng ph¶i chÞu gåm tæng cña hai
thµnh phÇn: lùc kÐo l¾p ghÐp vµ lùc kÐo qu¸n tÝnh do khèi l-îng chuyÓn ®éng cña
c¶ nhãm pÝt t«ng vµ thanh truyÒn (kh«ng tÝnh khèi l-îng cña n¾p ®Çu to thanh
168
truyÒn) g©y nªn khi pÝt t«ng ë §CT cuèi hµnh tr×nh th¶i, ®Çu n¹p. Thµnh phÇn thø
hai biÕn thiªn cã tÝnh chÊt chu kú, khi  = 0 ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
P j 
R 2
z
 
m j 1     m 2  m n .10-6 [MN] (4.46)
trong ®ã: mn- khèi l-îng cña n¾p ®Çu to thanh truyÒn, nãi chÝnh x¸c h¬n lµ
khèi l-îng cña n¾p ®Çu to vµ phÇn khèi l-îng cña çc bu l«ng thanh truyÒn tÝnh
tõ phÝa ®Çu to tíi tiÕt diÖn nguy hiÓm nhÊt cña chóng.
z- sè bu l«ng cña thanh truyÒn.
Lùc siÕt bu l«ng (lùc kÐo l¾p ghÐp) ph¶i ®¶m b¶o ®ñ lín ®Ó mèi ghÐp lu«n
chÆt khi ®éng c¬ lµm viÖc, theo kinh nghiÖm th-êng chän trong kho¶ng:
PA = (24) Pj
§Ó lùc PA kh«ng g©y biÕn d¹ng dÎo cho bu l«ng, khi thiÕt kÕ ph¶i tÝnh to¸n
chän ®-êng kÝnh vµ sè l-îng bu l«ng. NÕu sè l-îng bu l«ng z=2 kh«ng ®¶m b¶o
®é bÒn mèi ghÐp nèi hoÆc kh«ng cho phÐp luån thanh truyÒn qua lç xy lanh th×
ph¶i t¨ng z tíi 4 thËm chÝ tíi 6 (®éng c¬ Ä-6).
Lùc Pj cã t¸c dông lµm suy gi¶m øng suÊt kÐo do PA g©y nªn bëi lùc Pj g©y
biÕn d¹ng kÐo bu l«ng vµ biÕn d¹ng nÐn ®èi víi n¾p ®Çu to vµ nh- vËy lµm gi¶m
øng suÊt kÐo bu l«ng do lùc siÕt PA g©y nªn. HiÖu øng nµy ®-îc tÝnh tíi th«ng qua
hÖ sè  ®èi víi Pj.
 (4.47)
Fb
Fd  Fb
trong ®ã: Fb- diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña bu l«ng;
F®- diÖn tÝch chÞu biÕn d¹ng cña ®Çu to (phÇn l¾p ghÐp víi ®Çu bu l«ng).
Víi  3  5 th× chän = 0,150,25

Fd
Fb
Nh- vËy tæng lùc kÐo cùc ®¹i mµ mçi bu l«ng thanh truyÒn ph¶i
chÞu lµ:
Pb = PA + Pj= (24) Pj + (0,150,25) Pj
= (2,154,25) Pj [MN] (4.48)
øng suÊt kÐo lín nhÊt t¹i tiÕt diÖn nhá nhÊt víi do:
K  [MPa] (4.49)
4Pb
.d 20
S¬ ®å chÞu lùc cña bu l«ng thanh truyÒn thÓ hiÖn trªn h×nh 4.22.
§èi víi ®éng c¬ hai kú, khi pÝt t«ng á §CT th× ngoµi lùc Pj lu«n tån t¹i lùc
nÐn pÝt t«ng cho nªn kh«ng thÓ bá qua lùc ma s¸t víi thµnh v¸ch xy lanh vµ lùc
169
khÝ thÓ nh- ®èi víi ®éng c¬ 4 kú. Khi ®éng c¬ lµm viÖc th× lùc khÝ thÓ lín h¬n trÞ
sè tuyÖt ®èi cña Pj cßn trong tr-êng hîp t¾t m¸y ®ét ngét th× lùc khÝ thÓ (do ¸p
suÊt nÐn pc g©y nªn) còng th-êng v-ît qu¸ lùc qu¸n tÝnh Pj, h¬n n÷a hai lùc nµy
ng-îc dÊu khi =0 nªn bu l«ng thanh truyÒn ®éng c¬ hai kú ®-îc coi nh- chØ
chÞu lùc kÐo l¾p ghÐp PA mµ th«i.
H×nh 4.22. S¬ ®å chÞu lùc cña bu l«ng thanh truyÒn
Ngoµi ra, khi siÕt bu l«ng sÏ xuÊt hiÖn m« men

xo¾n bu l«ng bëi ma s¸t trªn bÒ mÆt ren còng nh-
ma s¸t cña mÆt ®Çu bu l«ng (vµ ®ai èc) víi bÒ mÆt
tùa ë ®Çu to. M« men xo¾n ®-îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng
thøc:
Mx = .PA . (4.50)
d tb
2
trong ®ã:
- hÖ sè ma s¸t,   0,1;
dtb- ®-êng kÝnh trung b×nh cña ren.
øng suÊt xo¾n bu l«ng:
M x .d tb .PA
x   , [MPa] (4.51)
Wx 0,4d 3O
øng suÊt tæng céng:
170
    2K  4 2x (4.52)
TrÞ sè øng suÊt cho phÐp nh- sau:
- §èi víi ®éng c¬ tµu thñy vµ tÜnh t¹i, bu l«ng thÐp th-êng (thÐp çc bon):
[]= 80 120 MPa;
- §èi víi ®éng c¬ tµu thuû cao tèc, ®éng c¬ « t« m¸y kÐo xe xÝch, bu l«ng
lµm b»ng thÐp hîp kim:
[] = 120180 MPa;
- §èi víi ®éng c¬ xe ®ua, ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt, bu l«ng
b»ng thÐp hîp kim cao cÊp: []= 180250 MPa;
Ngoµi çch tÝnh to¸n bu l«ng theo  nh- ®· tr×nh bµy ë trªn cã thÓ tÝnh to¸n
bu l«ng theo hÖ sè an toµn víi max do Pb g©y nªn vµ mix do PA g©y nªn.
2 1
n 
k  . a    . m
trong ®ã:
k= 3,3 5 ®èi víi thÐp çc bon vµ k = 4,5 6,2 ®èi víi thÐp hîp kim.
HÖ sè an toµn n ®èi víi bu l«ng thanh truyÒn n»m trong kho¶ng 22,3
§èi víi tr-êng hîp ®Çu to thanh truyÒn chia hai nöa, nh-ng bÒ mÆt ph©n chia
t¹o gãc   900 so víi ®-êng t©m thanh truyÒn th× ph¶i ph©n tÝch lùc Pb ra hai
thµnh phÇn (g©y kÐo vµ g©y c¾t bu l«ng).
Th«ng th-êng çc kÕt cÊu thùc tÕ ®Òu ®¶m b¶o viÖc khö lùc c¾t bu l«ng nªn
çch tÝnh to¸n sÏ gièng nh- ë trªn (víi thµnh phÇn lùc kÐo).
Khi ®Çu to chia hai nöa nh-ng nèi ghÐp víi nhau kh«ng ph¶i b»ng bu l«ng
mµ b»ng chèt (®éng c¬ B-2 trªn xe t¨ng T34, 54, 55, 62, 72...) th× lùc c¾t chèt c«n
do lùc Pj g©y nªn vµ coi nh- Pj ph©n ®Òu cho çc cÆp vÊu cña mçi chèt.
171
Ch-¬ng 5
trôc khuûu vµ b¸nh ®µ
5.1. Chøc n¨ng, yªu cÇu, vËt liÖu vµ ph-¬ng ph¸p

chÕ t¹o trôc khuûu.
Trôc khuûu lµ mét chi tiÕt träng yÕu cña c¬ cÊu KTTT. Trôc khuûu
kÕt hîp víi thanh truyÒn biÕn chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña pÝt t«ng thµnh
chuyÓn ®éng quay vµ ng-îc l¹i. Nãi çch kh¸c lµ trôc khuûu cïng víi
thanh truyÒn tiÕp nhËn c«ng d·n në cña m«i chÊt c«ng t¸c trong xy lanh
(th«ng qua pÝt t«ng) vµ biÕn thµnh c«ng c¬ häc d-íi d¹ng m« men quay
(m« men xo¾n) ®Ó truyÒn ra ngoµi. Trong çc hµnh tr×nh tiªu thô c«ng
(n¹p, nÐn.....) th× trôc khuûu l¹i truyÒn n¨ng l-îng theo h-íng ng-îc l¹i
tõ phÝa b¸nh ®µ. Ngoµi ra trôc khuûu cßn ®¶m nhËn chøc n¨ng dÉn ®éng
çc côm vµ çc c¬ cÊu phô trî nh- b¬m n-íc, qu¹t giã, m¸y ph¸t ®iÖn,
m¸y nÐn khÝ, b¬m nhiªn liÖu, c¬ cÊu phèi khÝ, bé chia ®iÖn, b¬m dÇu,
v.v... ®Ó ®¶m b¶o cho ®éng c¬ ho¹t ®éng ®-îc.
Trôc khuûu lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn kh¸ nÆng nÒ: tiÕp nhËn lùc khÝ
thÓ vµ lùc qu¸n tÝnh truyÒn tõ phÝa thanh truyÒn tíi, chÞu lùc ma s¸t trªn
çc bÒ mÆt c«ng t¸c vµ ph¶n lùc tõ çc æ ®ì, chÞu m« men xo¾n tõ phÝa
çc bé phËn tiªu thô c«ng suÊt. Ngoµi ra trôc cßn chÞu lùc qu¸n tÝnh do
chÝnh çc phÇn tö cña nã g©y nªn khi chuyÓn ®éng quay.
Çc lùc t¸c dông g©y nªn tr¹ng th¸i chÞu lùc uèn, xo¾n. Do trôc
khuûu cã kÝch th-íc kh¸ lín, h×nh d¹ng kh¸ phøc t¹p, ®Æc biÖt lµ trôc
khuûu cña ®éng c¬ nhiÒu xy lanh trong khi vËt liÖu vµ ph-¬ng ph¸p chÕ
t¹o trôc kh«ng ®¶m b¶o cho trôc khuûu lµ cøng v÷ng tuyÖt ®èi nªn trôc
khuûu ®éng c¬ ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn dao ®éng uèn vµ dao ®éng
xo¾n.
Th«ng th-êng dao ®éng uèn trôc cã thÓ bá qua nh-ng dao ®éng xo¾n cã thÓ
g©y ra trÞ sè øng suÊt phô lín trong ®iÒu kiÖn çc æ ®ì trôc còng bÞ biÕn d¹ng
theo. §Æc biÖt lµ khi cã sù céng h-ëng tÇn sè dao ®éng xo¾n tù do vµ dao ®éng
xo¾n c-ìng bøc th× øng suÊt céng h-ëng cã thÓ ®ñ lín tíi møc lµm g·y trôc.
Trôc khuûu lµ chi tiÕt cã kÝch th-íc vµ khèi l-îng kh¸ lín (chiÕm
715% khèi l-îng toµn bé ®éng c¬). Çch bè trÝ xy lanh (thµnh mét
172
hµng hay ch÷ V, W, h×nh sao...) ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi kÕt cÊu vµ
chiÒu dµi trôc khuûu.
Trôc khuûu lµ chi tiÕt cã gi¸ thµnh cao nhÊt cña ®éng c¬, nã chiÕm
1/31/4 tæng gi¸ thµnh ®éng c¬. Trªn c¬ së møc ®é mµi mßn çc bÒ mÆt
c«ng t¸c cña trôc khuûu vµ cña lç xy lanh mµ quyÕt ®Þnh ®¹i tu ®éng c¬.
Nh÷ng yªu cÇu ®èi víi trôc khuûu lµ:
- Cã søc bÒn lín, ®é cøng v÷ng cao, Ýt biÕn d¹ng;
- Khèi l-îng vµ kÝch th-íc nhá;
- Tèc ®é mµi mßn çc bÒ mÆt c«ng t¸c thÊp;
- Tæn hao ma s¸t thÊp nhÊt;
- Kh«ng bÞ céng h-ëng trong d¶i tèc ®é sö dông;
- TÝnh c©n b»ng ®éng cao;
- §¶m b¶o sù ®ång ®Òu m« men xo¾n tæng ®èi víi ®éng c¬ nhiÒu xy lanh;
- ThuËn tiÖn cho c«ng nghÖ chÕ t¹o, th¸o l¾p vµ söa ch÷a phôc håi.
Çc ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n bÒn trôc khuûu hiÖn nay ®Òu dùa trªn
nhiÒu gi¶ thiÕt nªn kÕt qu¶ tÝnh to¸n chØ lµ gÇn ®óng. H¬n n÷a do h×nh
d¹ng phøc t¹p, nhiÒu vïng chuyÓn tiÕp ®ét ngét nªn cã sù tËp trung øng
suÊt. ViÖc tÝnh to¸n theo hÖ sè an toµn mµ kh«ng xÐt ®Õn dao ®éng xo¾n
vµ dao ®éng uèn chØ cã ý nghÜa ®Þnh tÝnh khi chÕ t¹o mÉu thö nghiÖm
ban ®Çu. §Ó h¹n chÕ ¶nh h-ëng cña dao ®éng xo¾n khi céng h-ëng trªn
trôc cã thÓ ®-îc l¾p bé gi¶m chÊn. §Ó t¨ng tÝnh c©n b»ng ®éng cña trôc
khuûu nãi riªng vµ cña ®éng c¬ nãi chung, trôc khuûu th-êng cã çc
®èi träng vµ ®-îc c©n b»ng ®éng. Çc khèi l-îng nµy (®èi träng, bé
gi¶m chÊn...) lµm gi¶m tÇn sè dao ®éng xo¾n tù do cña hÖ trôc khuûu.
VËt liÖu chÕ t¹o trôc khuûu
HiÖn nay hai lo¹i vËt liÖu ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o trôc khuûu lµ gang vµ thÐp.
ThÐp ®-îc dïng phæ biÕn h¬n gang. Nh÷ng lo¹i vËt liÖu nµy ®¸p øng çc yªu cÇu:
®é bÒn cao, tÝnh dÎo, tÝnh chèng mµi mßn, ®é cøng v÷ng cao, kh¶ n¨ng chèng
mái vµ chÞu ®-îc t¶i träng va ®Ëp.
Çc lo¹i thÐp dïng ®Ó chÕ t¹o trôc khuûu cã giíi h¹n bÒn kÐo 750-850 MPa,
giíi h¹n ®µn håi 600-650 MPa,
Nh÷ng lo¹i thÐp ®-îc sö dông lµ:
+ ThÐp th-êng (thÐp çc bon) 4050. VÝ dô thÐp 40 (ÃÀÇA, MÇMA-400),
thÐp 45A(ÃÀÇ-20), thÐp 45 (ÃÀÇ-11, 51, ÇÈC-5, 120), thÐp 45Ã(Ä-35), thÐp 45Ã2
(KÄM-46), thÐp 50Ã (ßMÇ 204, 206)...
173
Çc lo¹i thÐp çc bon trªn cßn dïng ®Ó chÕ t¹o trôc khuûu ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ
®éng c¬ tµu thñy.
+ ThÐp hîp kim: 40X, 40XH, 18XHBA, 20XMA, 30XMA, 50XHMA,
25XH4BA dïng cho trôc khuûu ®éng c¬ tµu thuû tèc ®é cao còng nh- dïng chÕ
t¹o trôc khuûu ®éng c¬ cao tèc, ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt, ®éng c¬ diesel m¸y
kÐo, xe t¨ng, xe bäc thÐp vµ nh÷ng ®éng c¬ m¸y bay.
Ch©u ¢u th-êng dïng thÐp hîp kim cr«m niken, cßn ë ch©u Mü
(chñ yÕu lµ Mü) thÐp çc bon 1045, 1050 ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o trôc
khuûu.
So víi thÐp hîp kim th× thÐp th-êng cã nh÷ng -u ®iÓm sau:
a- RÎ h¬n, dÔ gia c«ng h¬n nªn gi¸ thµnh trôc khuûu thÊp h¬n. Tuy
søc bÒn cña thÐp çc bon thÊp h¬n nh-ng hiÖn nay cã nhiÒu biÖn ph¸p
kÕt cÊu, c«ng nghÖ vµ nhiÖt luyÖn ®Ó n©ng cao søc bÒn vµ ®é cøng v÷ng
cña trôc khuûu.
b- HÖ sè ma s¸t trong cña thÐp çc bon lín h¬n nªn hiÖn t-îng ®µn
håi trÔ lín h¬n vµ do vËy biªn ®é còng nh- øng suÊt dao ®éng xo¾n sÏ
thÊp h¬n, ®iÒu nµy rÊt cã ý nghÜa khi s¶y ra céng h-ëng.
+ Gang cÇu: Ngµy nay gang cÇu (gang grafit d¹ng cÇu) cã tæ chøc kim t-¬ng
perlit ®-îc dïng lµm trôc khuûu cho c¶ ®éng c¬ x¨ng (vÝ dô ÃÀÇ-66, TOYOTA
1FZ) vµ ®éng c¬ diesel (SANSING). Gang cÇu cã thÓ cã thªm phô gia magiª. So
víi çc lo¹i thÐp th× hiÖn t-îng ®µn håi trÔ cña gang lín h¬n nªn trôc khuûu b»ng
gang chèng dao ®éng xo¾n tèt h¬n nhiÒu, ngoµi ra tÝnh ®óc cña gang tèt h¬n, tÝnh
gia c«ng c¬ khÝ cao h¬n trong khi gi¸ thµnh l¹i rÎ h¬n, gang gi÷ dÇu b«i tr¬n tèt
h¬n vµ tÝnh chÞu mµi mßn cña gang tèt h¬n 2030% do cã nh÷ng h¹t grafÝt) vµ Ýt
nhËy c¶m víi øng suÊt tËp trung h¬n.
Nh-îc ®iÓm cña gang lµ giíi h¹n bÒn uèn thÊp h¬n nªn ph¶i t¨ng kÝch th-íc.
HiÖn nay cã xu h-íng dïng gang rÌn cã tæ chøc perlit, gang nµy cã giíi h¹n bÒn
mái cao h¬n vµ Ýt nh¹y c¶m víi çc vÕt x-íc h¬n.
Ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o trôc khuûu
HiÖn nay cã hai ph-¬ng ph¸p t¹o ph«i trôc khuûu ®ã lµ rÌn dËp (rÌn khu«n)
hoÆc rÌn tù do ®èi víi thÐp vµ ®óc ®èi víi c¶ thÐp vµ gang.
+ RÌn dËp hoÆc rÌn tù do ®èi víi çc lo¹i thÐp. Ph-¬ng ph¸p t¹o
ph«i nµy ®-îc dïng trong s¶n xuÊt hµng lo¹t. ThÐp ®-îc nung tíi nhiÖt
®é cao råi ®-îc rÌn dËp trong çc khu«n thÐp cøng. Ph«i rÌn tr-íc khi
®em gia c«ng c¬ khÝ ®-îc l·o ho¸, ñ vµ th-êng ho¸ ®Ó khö øng suÊt d-,
gi¶m ®é cøng vµ t¨ng c-êng lý tÝnh (®é cøng sau khi th-êng ho¸ ®èi víi
174
trôc khuûu ®éng c¬ « t« HB 163269, ®èi víi trôc khuûu ®«ng c¬ diesel
HB 207255).
Sau khi th-êng ho¸, ph«i ®-îc gia c«ng c¬ víi çc c«ng ®o¹n:
- TiÖn th« vµ tiÖn tinh çc bÒ mÆt trô nh- m¸ trô, cæ trôc, cæ khuûu, mÆt bÝch,
®Çu trôc, vai tùa.
- Phay r·nh l¾p then, then hoa (trong mét sè tr-êng hîp cã c¶ viÖc
phay b¸nh r¨ng
- Phay çc bÒ mÆt l¾p r¸p víi ®èi träng, bé gi¶m chÊn, nót kÝn
khoang dÇu...).
- Khoan çc lç vµ c¾t ren çc lç cÇn thiÕt.
§Ó t¨ng c-êng ®é cøng vµ tÝnh n¨ng chèng mßn cña çc bÒ mÆt c«ng t¸c (cæ
truc, cæ khuûu, ®Çu truc, ®u«i truc, mÆt bÝch...) ng-êi ta tiÕn hµnh nhiÖt luyÖn.
Çc ph-¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn phæ biÕn lµ t«i cao tÇn líp bÒ mÆt tíi ®é s©u 3-4,5
mm, thÊm çc bon råi r«i t«i cao tÇn, thÊm ni t¬. Sau khi nhiÖt luyÖn vµ mµi bãng,
®é cøng bÒ mÆt ®¹t tíi trÞ sè HRC 5262.
§èi víi trôc khuûu ®éng c¬ tµu biÓn cã c«ng suÊt lín, thay cho viÖc rÌn khu«n,
ng-êi ta rÌn tù do ph«i trôc khuûu trªn çc bóa m¸y bëi kÝch th-íc qu¸ lín cña ph«i
trôc khuûu. Ph-¬ng ph¸p rÌn tù do cã nh-îc ®iÓm lµ l-îng d- gia c«ng lín, dÔ bÞ
c¾t ®øt thí kim lo¹i khi c¾t gät, viÖc gia c«ng c¬ khÝ phøc t¹p vµ tèn nhiÒu thêi gian
h¬n, søc bÒn cña trôc khuûu thÊp h¬n so víi ph-¬ng ph¸p rÌn khu«n.
+ Ph-¬ng ph¸p ®óc
Ph-¬ng ph¸p ®óc t¹o ph«i trôc khuûu cã thÓ ¸p dông cho c¶ thÐp lÉn gang,
-u ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ:
- Khèi l-îng ph«i vµ l-îng d- gia c«ng nhá;
- Cho phÐp t¹o ph«i cã h×nh d¹ng phøc t¹p vµ gi¶m ®-îc chi phÝ cho viªc gia
c«ng c¬;
- Cho phÐp t¹o nh÷ng khoang rçng trong lßng trôc khuûu;
- Gi¸ thµnh trôc khuûu thÊp h¬n.
Trªn h×nh 5.1 thÓ hiÖn trôc khuûu ®óc:
175
H×nh 5.1. Trôc khuûu ®éng c¬ nhiÒu xy lanh víi çc khoang ®óc rçng.
Nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p ®óc trôc khuûu lµ:
- Thµnh phÇn kim lo¹i ®óc khã ®ång ®Òu do khi nguéi kÕt tinh
kh«ng ®ång ®Òu. Tinh thÓ phÝa bªn trong th« h¬n so víi bÒ mÆt ngoµi
- Gang grafit cÇu ho¸ kh«ng hoµn toµn lµm ¶nh h-ëng tíi søc bÒn cña trôc
khuûu;
- DÔ x¶y ra çc hiÖn t-îng khuyÕt tËt nh- rç, ngãt, bät khÝ, r¹n nøt ngÇm,
biÕn d¹ng ;
- Søc bÒn cña trôc khuûu ®óc thÊp h¬n so víi cña trôc khuûu rÌn dËp t-¬ng
øng nªn ®«i khi ph¶i t¨ng ®-êng kÝnh cæ trôc, cæ khuûu. Trôc khuûu b»ng gang
®óc ®-îc dïng cho ®éng c¬ ÃÀÇ 13, 21, 66, MeMÇ 968 (thµnh phÇn
C=3,23,4%, Si=22,25%, Mn=1,151,3%, Cr=0,150,25%, Mg=0,020,04%)
5.2. KÕt cÊu trôc khuûu.
H×nh d¹ng, kÝch th-íc vµ kÕt cÊu cña trôc khuûu phô thuéc vµo sè l-îng vµ
çch bè trÝ xy lanh, sè kú cña ®éng c¬, ®-êng kÝnh xy lanh vµ hµnh tr×nh pÝt t«ng.
KÝch th-íc trôc khuûu phô thuéc vµo çc yÕu tè nh- S, D, ph-¬ng ph¸p bè trÝ
xy lanh, çch lµm m¸t nªn khi thiÕt kÕ ph¶i t×m mäi çch ®Ó gi¶m chiÒu dµi trôc
khuûu (®éng c¬ nhiÒu xy lanh). VÝ dô tõ çch bè trÝ mét hµng 6 xy lanh nh- trªn
®éng c¬ Ä-6 chuyÓn sang kiÓu ®éng c¬ V-1200 (®éng c¬ ÓÒÄ-20) th× chiÒu dµi
176
trôc khuûu gi¶m tíi 30%. ViÖc gi¶m chiÒu dµi lµm cho b¶n th©n trôc khuûu cøng
v÷ng h¬n, khèi th©n m¸y còng cøng v÷ng h¬n vµ t-¬ng quan kÝch th-íc D x R x C
cña ®éng c¬ hîp lý h¬n.
..
H×nh 5.3. Trôc khuûu nguyªn chiÕc víi ®èi träng chÕ t¹o rêi cña ®éng c¬ ßMÇ-238
177
Trôc khuûu cã thÓ ë d¹ng nguyªn hoÆc ë d¹ng ghÐp. Çc ®èi träng còng cã
thÓ ®-îc chÕ t¹o rêi. Trôc khuûu nguyªn chiÕc ®-îc sö dông th«ng dông h¬n.
Mét vÝ dô cña trôc khuûu ghÐp lµ trôc khuûu ®éng c¬ xe m¸y hoÆc trôc khuûu
ghÐp dïng æ l¨n ®èi víi çc æ trôc cña ®éng c¬ TATRA.
Çc chi tiÕt cña trôc khuûu ghÐp ®-îc l¾p cè ®Þnh víi nhau b»ng mèi Ðp c¨ng
(®éng c¬ xe m¸y) hoÆc b»ng çc bu l«ng (®éng c¬ TATRA)
Tuú theo sè l-îng cæ trôc vµ sè xy lanh cña mét d·y mµ chia thµnh
trôc khuûu ®ñ cæ trôc vµ thiÕu cæ trôc. Sè xy lanh Z cña mét d·y còng
chÝnh lµ sè cæ khuûu vµ sè cæ trôc lµ Z+1 cña trôc khuûu ®ñ cæ trôc.
Cßn víi trôc khuûu thiÕu cæ trôc th× sè cæ trôc Ýt h¬n Z+1.
Khi dïng kÕt cÊu thiÕu cæ trôc th× cã thÓ gi¶m bít kho¶ng çch gi÷a hai xy
lanh kÒ nhau vµ gi¶m ®-îc chiÒu dµi ®éng c¬. KÕt cÊu nµy th-êng dïng cho ®éng
c¬ x¨ng xe du lÞch vµ mét vµi lo¹i ®éng c¬ diesel 2, 4, 6 xy lanh c«ng suÊt nhá,
lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn kh«ng qu¸ nÆng nÒ, phô t¶i t¸c dông lªn æ trôc kh«ng
qu¸ lín. KÕt cÊu trôc khuûu thiÕu cæ trôc ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.5.
M¸ khuûu cña lo¹i trôc khuûu nµy cã d¹ng ®Æc biÖt vµ ®-îc t¨ng cøng ®Ó
®¶m b¶o ®é cøng v÷ng chung cña c¶ trôc. §éng c¬ ÃÀÇ-51, MÇMA 400 v.v... sö
dông lo¹i trôc khuûu nµy.
Trôc khuûu gåm çc phÇn: ®Çu trôc, m¸ khuûu, cæ trôc, cæ khuûu vµ ®u«i trôc.
a- §Çu trôc khuûu:
H×nh 5.5. Trôc khuûu thiÕu cæ trôc cña ®éng c¬ mét hµng 6 xy lanh
PhÇn ®Çu trôc ®-îc g¾n liÒn víi cæ trôc thø nhÊt, th«ng th-êng gåm çc ®o¹n
178
trô bËc cã ®-êng kÝnh nhá dÇn vÒ phÝa mÆt ®Çu. Trªn ®Çu trôc th-êng bè trÝ b¸nh
r¨ng vµ pu ly dÉn ®éng c¬ cÊu phèi khÝ, b¬m n-íc, b¬m dÇu nhên, qu¹t giã, m¸y
nÐn khÝ, b¬m dÇu thñy lùc... vµ cã thÓ bè trÝ bé gi¶m chÊn. §Çu trôc th-êng ®-îc
gia c«ng lç ren, cßn trªn çc phÇn mÆt trô cã phay r·nh l¾p then ®Ó truyÒn m«
men. Bu l«ng ®Çu trôc dïng ®Ó cè ®Þnh pu ly, b¸nh r¨ng, vµnh r¨ng dÇu... víi ®Çu
H×nh 5.6. KÕt cÊu ®Çu trôc khuûu
179
H×nh 5.7. KÕt cÊu ®Çu trôc khuûu ®éng c¬ B-2, Ä-6
trôc. §èi víi çc ®éng c¬ nhá, ®Çu bu l«ng nµy cã r¨ng (r¨ng sãi) ®Ó
khëi ®éng ®éng c¬ b»ng tay quay. Trªn h×nh 5.6 lµ kÕt cÊu th«ng dông
cña phÇn ®Çu trôc.
Trªn mét sè ®éng c¬, vÝ dô ®éng c¬ t¨ng thiÕt gi¸p B-2, Ä-6, ÓÒÄ-20 ®Çu
trôc cã kÕt cÊu ®Æc biÖt, ®ã lµ mét èng thÐp rçng, Ðp c¨ng vµ ®Þnh vÞ víi cæ trôc,
bÒ mÆt ngoµi cã then hoa ¨n khíp víi b¸nh r¨ng chñ ®éng cña c¬ cÊu truyÒn
®éng, phÝa trong khoan rçng ®Ó dÉn dÇu b«i tr¬n vµo khoang trong lßng trôc
khuûu (xem h×nh 5.7)
§Çu trôc cña ®éng c¬ c«ng suÊt nhá lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ (mµ ®iÓn h×nh
lµ ®éng c¬ xe m¸y, m¸y ph¸t ®iÖn cì nhá) th-êng bè trÝ r« to m¸y ph¸t ®iÖn. R«
to cã thÓ ®ãng c¶ vai trß cña qu¹t giã ë ®éng c¬ lµm m¸t c-ìng bøc b»ng kh«ng
khÝ (®éng c¬ xe m¸y Vespa,... ). §Çu trôc nµy th-êng cã d¹ng nãn côt…
§Çu trôc khuûu cßn ®ãng vai trß trÝch c«ng suÊt dÉn ®éng çc côm, c¬ cÊu
phô nh- m¸y nÐn t¨ng ¸p, b¬m quÐt khÝ v.v...
b- Cæ trôc:
Çc cæ trôc cña trôc khuûu, tuy chÞu t¶i kh«ng gièng nhau song th-êng cã
cïng ®-êng kÝnh vµ chiÒu dµi ®Ó ®¬n gi¶n cho viÖc chÕ t¹o vµ söa ch÷a, thay thÕ.
Trong nh÷ng tr-êng hîp ç biÖt, nÕu t¶i qu¸ lín th× vÉn gi÷ nguyªn ®-êng
kÝnh vµ t¨ng chiÒu dµi tiÕp xóc cña cæ trôc. Cæ trôc cã thÓ ®-îc khoan rçng (B-2,
Ä-6) hoÆc ®óc rçng víi môc ®Ých gi¶m khèi l-îng vµ t¹o khoang chøa dÇu b«i
tr¬n. Ph¶i cã kÕt cÊu phï hîp nh- n¾p bÝt kÝn hoÆc nót ren ®Ó t¹o khoang chøa
dÇu hoÆc l¾p èng (èng muèng) dÉn dÇu b«i tr¬n.
BÒ mÆt trô tiÕp xóc víi b¹c æ ®ì sau khi nhiÖt luyÖn ®-îc mµi tinh vµ ®¸nh
bãng, ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c kÝch th-íc h×nh häc vµ bé bãng ®Ó gi¶m tæn thÊt ma
s¸t víi b¹c æ ®ì hoÆc ®Ó ®¶m b¶o dung sai l¾p ghÐp khi l¾p vßng bi. §-êng kÝnh
cæ trôc ®éng c¬ x¨ng dct=(0,60,8)D,  ct=(0,50,6)dct; cæ trôc ®éng c¬ diesel
dct=(0,650,85)D,  ct=(0,50,6) dct. Khi ®éng c¬ sö dông æ l¨n, nÕu dïng bÒ mÆt
cæ trôc lµm vßng trong cña æ l¨n th× ®-êng kÝnh cæ trôc sÏ rÊt lín, lóc nµy cæ trôc
th-êng kiªm c¶ vai trß m¸ khuûu (xem thªm phÇn m¸ khuûu) vÝ dô trôc khuûu
cña ®éng c¬ ÓÒÄ-20, TATRA 928, 930...
NÕu ®éng c¬ dïng kÕt cÊu cæ trôc chÕ t¹o rêi ®Ó l¾p vßng bi (®éng
c¬ xe m¸y...) th× ®-êng kÝnh cæ trôc sÏ nhá h¬n giíi h¹n trªn.
§-êng kÝnh cæ trôc ®-îc chän trªn c¬ së thiÕt kÕ vµ tÝnh to¸n søc
180
bÒn cña cæ trôc, m¸ khuûu vµ cæ khuûu. Khi t¨ng ®-êng kÝnh cæ trôc, ®é
cøng v÷ng cña toµn bé trôc khuûu t¨ng lªn, ¸p suÊt riªng trªn bÒ mÆt
gi¶m, mµng dÉn dÇu b«i tr¬n sÏ ®-îc ®¶m b¶o h¬n nh-ng vËn tèc tr-ît
t-¬ng ®èi gi÷a çc bÒ mÆt c«ng t¸c sÏ t¨ng lªn. Do ®-êng kÝnh t¨ng nªn
®é cøng chèng xo¾n t¨ng, ®ì bÞ céng h-ëng dao ®éng xo¾n trong khi
khèi l-îng kh«ng c©n b»ng ®éng kh«ng ®æi. ViÖc t¨ng ®-êng kÝnh cßn
lµm t¨ng ®é trïng ®iÖp víi cæ khuûu vµ gãp phÇn t¨ng ®é cøng v÷ng côc
bé cho c¶ trôc khuûu vµ m¸ khuûu. Nh-îc ®iÓm cña viÖc t¨ng kÝch
th-íc cæ trôc lµ:
- T¨ng kÝch th-íc æ trôc vµ b¹c cæ trôc;
- T¨ng khèi l-îng trôc khuûu;
- T¨ng tèc ®é tr-ît cña çc bÒ mÆt ma s¸t vµ gia t¨ng tèc ®é mµi mßn (tuy
nhiªn ¸p suÊt riªng lªn bÒ mÆt gi¶m mµ yÕu tè nµy l¹i lµm gi¶m tèc ®é mµi mßn).
c- Cæ khuûu.
Lµ phÇn bÒ mÆt trô ®Ó ghÐp nèi ®éng víi ®Çu to thanh truyÒn. Trong nhiÒu
tr-êng hîp (vÝ dô nh- ë ®éng c¬ xe m¸y) cæ khuûu ®-îc chÕ t¹o rêi thµnh chi tiÕt
riªng biÖt vµ gäi lµ chèt khuûu.
VÒ mÆt kÕt cÊu vµ çc yªu cÇu ®èi víi cæ khuûu nh- ®é chÝnh x¸c kÝch th-íc,
®é bãng bÒ mÆt vµ ®é cøng, tÝnh n¨ng chèng mßn... th× ®Òu t-¬ng tù nh- ®èi víi
cæ trôc. §iÓm kh¸c biÖt dÔ nhËn thÊy lµ cæ khuûu cã ®-êng kÝnh nhá h¬n song
chiÒu dµi l¹i lín h¬n. Cæ khuûu t¹o ra lùc qu¸n tÝnh ly t©m g©y hiÖn t-îng uèn
khuûu trôc khi quay nªn yªu cÇu cÇn ®¹t ®-îc lµ ph¶i gi¶m khèi l-îng trong khi
¸p suÊt riªng vµ vËn tèc tr-ît trªn bÒ mÆt c«ng t¸c kh«ng ®-îc v-ît giíi h¹n. V×
lý do ®ã nªn th-êng ¸p dông hai gi¶i ph¸p:
- Gi¶m ®-êng kÝnh;
- Lµm rçng ®Ó gi¶m khèi l-îng
ViÖc gi¶m ®-êng kÝnh cßn gãp phÇn gi¶m kÝch th-íc ®Çu to thanh truyÒn vµ
gi¶m ®-îc m2, Pr2. ViÖc ®óc hoÆc khoan rçng cæ khuûu võa lµm gi¶m ®-îc khèi
l-îng trong khi kh«ng lµm ¶nh h-ëng ®¸ng kÓ tíi ®é cøng v÷ng chèng uèn vµ
chèng xo¾n mµ t¹o ®-îc khoang chøa vµ läc dÇu b«i tr¬n b»ng hiÖu øng ly t©m.
Ngoµi hai gi¶i ph¸p trªn, ®èi víi çc ®éng c¬ nµy nay, tû sè cã xu
S
D
h-íng gi¶m.
Khi hµnh tr×nh gi¶m th× b¸n kÝnh quay R gi¶m, lùc qu¸n tÝnh ly t©m gi¶m
181
theo, ®é trïng ®iÖp =dct + dck - S t¨ng, ®é cøng v÷ng cña trôc khuûu còng t¨ng.
VÒ mÆt nguyªn t¾c khi kÝch th-íc vµ khèi l-îng trôc khuûu t¨ng th×
tÇn sè dao ®éng riªng cña hÖ trôc sÏ gi¶m vµ nguy c¬ x¶y ra céng h-ëng
trong ph¹m vi tèc ®é sö dông còng t¨ng lªn. Bëi vËy, ph¶i kÕt hîp hµi
hoµ gi÷a ®-êng kÝnh vµ khèi l-îng cæ khuûu còng nh- cæ trôc.
ChiÒu dµi cæ khuûu phô thuéc vµo
kho¶ng çch gi÷a hai ®-êng t©m xy
lanh vµ chiÒu dµi cæ trôc. Khi t¨ng
chiÒu dµi  ck ¸p suÊt tiÕp xóc gi¶m,
®iÒu kiÖn b«i tr¬n thuËn lîi h¬n nh-ng
®é cøng v÷ng cña khuûu trôc l¹i gi¶m
vµ tÇn sè dao ®éng xo¾n tù do sÏ gi¶m
theo. Khi thiÕt kÕ ph¶i chän dck vµ  ck
theo ®iÒu kiÖn t¶i träng bÒ mÆt vµ ®é
cøng v÷ng. Cæ khuûu rçng ®-îc thÓ
hiÖn trªn h×nh 5.8.
H×nh 5.8. Cæ trôc, cæ khuûu rçng
vµ çc ®-êng dÉn dÇu nhên.
B¶ng 5.1
KÝch th-íc cæ khuûu cña çc lo¹i ®éng c¬
KiÓu ®éng c¬ dck  ck
X¨ng, 1 hµng xy lanh (0,550,7)D (0,450,7) d ck
X¨ng, kiÓu V (0,530,65)D (0,81,0)d ck
Diesel, 1 hµng xy lanh (0,630,75)D (0,730,95) dck
Diesel, kiÓu V (0,650,75)D (0,81,00)dck
Khu vùc bÒ mÆt chuyÓn tiÕp cña cæ khuûu (còng nh- cæ trôc) tíi m¸
khuûu cã ý nghÜa rÊt quan träng. Ng-êi ta th-êng dïng bÒ mÆt chuyÓn
tiÕp cã b¸n kÝnh gãc l-în kh¸ lín ®Ó tr¸nh tËp trung øng suÊt vµ t¨ng ®é
cøng v÷ng. Tuy nhiªn khi t¨ng b¸n kÝnh sÏ lµm gi¶m chiÒu dµi tiÕp xóc
víi b¹c, ®Ó bï trõ cã thÓ gi¶m chiÒu dµy vµ t¨ng chiÒu réng cña m¸
khuûu.
d- M¸ khuûu
M¸ khuûu dïng ®Ó nèi liÒn cæ trôc víi cæ khuûu, yªu cÇu ®èi víi
m¸ lµ ®é cøng v÷ng cao, khèi l-îng kh«ng c©n b»ng nhá nhÊt. H×nh
182
d¹ng cña m¸ phô thuéc vµo chñng lo¹i trôc khuûu (®ñ hay thiÕu cæ trôc,
®óc hay rÌn dËp) vµ tèc ®é quay cña trôc khuûu. KÕt cÊu cña m¸ khuûu
rÊt ®a d¹ng. Mét sè d¹ng th-êng gÆp ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.9.
H×nh 5.9. Çc d¹ng m¸ khuûu th«ng dông

+ M¸ d¹ng h×nh ch÷ nhËt (a, c). D¹ng nµy ®¬n gi¶n vµ dÔ chÕ t¹o
nhÊt, ®Æc biÖt thÝch hîp víi c«ng nghÖ t¹o ph«i theo ph-¬ng ph¸p rÌn
dËp. Nh-îc ®iÓm lµ viÖc ph©n bè vµ sö dông vËt liÖu kh«ng hîp lý nªn
®Ó tr¸nh l·ng phÝ vËt liÖu vµ h¹n chÕ khèi l-îng thõa, çc m¸ d¹ng h×nh
ch÷ nhËt th-êng ®-îc v¸t gãc ngay tõ khi t¹o ph«i.
+ M¸ d¹ng « van: Cã ®é cøng v÷ng cao h¬n vµ sö dông kim lo¹i hîp lý
h¬n m¸ d¹ng ch÷ nhËt nªn cho phÐp gi¶m chiÒu dÇy m¸ (t¨ng chiÒu dµi cæ trôc
vµ cæ khuûu). Nh-îc ®iÓm cña lo¹i m¸ nµy lµ chÕ t¹o phøc t¹p. M¸ d¹ng « van
®-îc dïng phæ biÕn cho ®éng c¬ cao tèc. §Ó gi¶m khèi l-îng, ng-êi ta th-êng
v¸t mÐp (b, d).
+ M¸ khuûu d¹ng trô trßn dÑt: cã ®é cøng v÷ng cao nhÊt trong khi chiÒu dÇy
lµ nhá nhÊt. Lo¹i m¸ nµy rÊt thuËn tiÖn cho viÖc gia c«ng c¬ khÝ tuy vÒ møc ®é
ph©n bè ®Òu øng suÊt th× kÐm m¸ d¹ng « van. M¸ d¹ng trßn ®-îc sö dông cho
trôc khuûu ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt. M¸ trßn ®-îc tiÖn th« råi tiÖn tinh
(®éng c¬ xe m¸y). §Ó chèng tËp trung øng suÊt, sau khi gia c«ng tinh m¸ ®-îc
mµi vµ ®¸nh bãng (®éng c¬ t¨ng thiÕt gi¸p B-2, Ä-6).
Trªn çc ®éng c¬ xe m¸y do chØ phæ biÕn kiÓu 1 xy lanh (trong mét
183
sè Ýt tr-êng hîp lµ hai xy lanh), tèc ®é trôc khuûu th-êng rÊt cao
600011000 v/ph nªn ph¶i dïng b¸nh ®µ cã m« men qu¸n tÝnh kh¸ lín
trong khi kÝch th-íc bÞ h¹n chÕ. §Ó tho¶ m·n yªu cÇu ®ã ng-êi ta tËn
dông khèi l-îng vµ kÝch th-íc cña ly hîp, m¸y ph¸t ®iÖn, qu¹t giã l¾p
trªn hai ®Çu trôc khuûu vµ cña çc m¸ khuûu ®Ó ®ãng vai trß b¸nh ®µ.
Çc m¸ khuûu d¹ng trô dÑt ®-îc gia c«ng chuÈn x¸c víi çc lç ë t©m ®Ó
Ðp c¨ng víi çc ®o¹n cæ trôc (l¾p æ l¨n). Lç gia c«ng ®Ó Ðp c¨ng víi
chèt khuûu ®-îc bè trÝ çch lç ë t©m mét kho¶ng R (tham kh¶o h×nh
5.10).
H×nh 5.10. Trôc khuûu ®éng c¬ xe m¸y vµ ®éng c¬ c«ng suÊt nhá dïng trong
gia ®×nh (nh- m¸y b¬m, m¸y ph¸t ®iÖn...)
Mét d¹ng m¸ khuûu trßn dÑt kh¸c

kiªm lu«n c¶ vai trß cña çc cæ
trôc ®-îc sö dông cho trôc khuûu
®éng c¬ dïng æ l¨n. Th«ng th-êng
trôc khuûu d¹ng nµy th-êng ®-îc
chÕ t¹o thµnh nhiÒu ®o¹n råi nèi
ghÐp víi nhau nhê çc then vµ çc
bu l«ng (®éng c¬ TATRA). Çc
®o¹n th-êng ®-îc lµm rçng nh-
®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.11.
184
H×nh 5.11. KÕt cÊu m¸ khuûu kiªm cæ

Mét d¹ng m¸ khuûu kiªm cæ trôc
dïng æ l¨n ë lo¹i trôc khuûu nguyªn
chiÕc b»ng thÐp (cña ®éng c¬ ÓÒÄ-
20) ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.12.
H×nh 5.12. Trôc khuûu ®éng c¬ ÓÒÄ-20

ChiÒu réng h vµ chiÒu dµy b cña m¸ khuûu th-êng n»m trong kho¶ng
sau: (theo ®-êng kÝnh xy lanh D)
§éng c¬ x¨ng: h=(11,25)D; b=(0,200,25)D
§éng c¬ diesel: h=(1,11,3)D; b=(0,240,28)D
KÝch th-íc cña çc m¸ khuûu d¹ng trô dÑt ®«i khi v-ît khái ph¹m vi kÝch
th-íc trªn.
* Gãc l-în: vïng bÒ mÆt chuyÓn tiÕp tõ m¸ khuûu tíi cæ trôc (vµ cæ khuûu)
khi hai chi tiÕt nµy chÕ t¹o liÒn thµnh mét khèi th× ph¶i cã gãc l-în ®Ó tr¸nh tËp
trung øng suÊt g©y nøt g·y do bÞ mái. Gãc l-în cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, phæ
biÕn nhÊt lµ kiÓu gãc l-în mét b¸n kÝnh  vµ kiÓu cã b¸n kÝnh t¨ng dÇn vÒ phÝa
m¸ khuûu. Gãc l-în mét b¸n kÝnh dÔ gia c«ng nh-ng lµm gi¶m chiÒu dµi tiÕp xóc
víi b¹c. §Ó t¨ng chiÒu dµi tiÕp xóc víi b¹c ng-êi ta sö dông gãc l-în cã b¸n kÝnh
185
t¨ng dÇn vÒ phÝa m¸ khuûu, tuy ph¶i chÊp nhËn viÖc gia c«ng vµ mµi bãng phøc
t¹p h¬n.
Thùc nghiÖm ®· chøng tá r»ng khi t¨ng b¸n kÝnh  tõ 5 mm lªn 9
mm th× øng suÊt ph¸p tuyÕn tËp trung gi¶m tíi 40%, cßn øng suÊt theo
ph-¬ng ngang (réng) cña m¸ khuûu gi¶m tíi 36%.
Çc trôc khuûu ngµy nay cã b¸n kÝnh
gãc l-în trong kho¶ng: =0,1d, trong
®ã d lµ ®-êng kÝnh cæ trôc (hoÆc cæ
khuûu). B¸n kÝnh gãc l-în  kÕt hîp
víi mÐp v¸t ®Çu lç b¹c ®¶m b¶o tr¸nh
sù tiÕp xóc trùc tiÕp gi÷a m¸ khuûu
víi æ ®ì hoÆc ®Çu to thanh truyÒn.
H×nh 5.13. Çc d¹ng gãc l-în th«ng dông

e- §u«i trôc khuûu.
§u«i trôc khuûu nèi liÒn víi cæ trôc cuèi cïng vµ nèi ghÐp víi bé phËn thu
c«ng suÊt, nãi çch kh¸c lµ ®Ó truyÒn m« men xo¾n tõ ®éng c¬ ra ngoµi. Trôc thu
c«ng suÊt th-êng l¾p ®ång t©m víi trôc khuûu, gi÷a chóng cã khíp nèi mÒm ®µn
håi (®éng c¬ vµ m¸y ph¸t ®iÖn) hoÆc khíp nèi ma s¸t, khíp nèi thuû lùc (®éng c¬
« t« m¸y kÐo). Trong tr-êng hîp hai trôc l¾p song song th× ph¶i dïng çc b¸nh
r¨ng hoÆc pu ly ®Ó chuyÓn t¶i c«ng suÊt.
KÕt cÊu th«ng dông nhÊt cña ®éng c¬ lµ ®u«i trôc khuûu nèi liÒn víi b¸nh ®µ.
C«ng suÊt ®-îc truyÒn ra ngoµi th«ng qua çc khíp nèi, ly hîp, b¸nh r¨ng hoÆc
pu ly. Nh- vËy ®u«i trôc khuûu th-êng cã mÆt bÝch d¹ng trô dÑt hoÆc mÆt c«n ®Ó
l¾p b¸nh ®µ. ViÖc dïng mÆt bÝch ®Ó l¾p b¸nh ®µ ®¶m b¶o mèi l¾p ghÐp ch¾c ch¾n
vµ dÔ th¸o l¾p.
Tuy nhiªn ®u«i trôc cßn cã mét nhiÖm vô n÷a lµ bao kÝn hép trôc
khuûu nªn nÕu dïng mÆt bÝch ®u«i trôc th× kh«ng thÓ dïng vßng phít
cao su ®Ó bao kÝn mµ ph¶i dïng phít d¹, nØ chia lµm hai nöa b¸n nguyÖt.
NÕu vÉn muèn dïng vßng phít th× ph¶i t¨ng ®-êng kÝnh ®u«i trôc tíi trÞ
sè ®-êng kÝnh mÆt bÝch vµ nh- vËy trôc khuûu sÏ nÆng h¬n, tèc ®é tr-ît
t-¬ng ®èi víi phít cao su cao h¬n.
186
KÕt cÊu ®iÓn h×nh cña ®u«i trôc khuûu ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo ®-îc
Gi÷a cæ trôc cuèi cïng vµ ®u«i trôc cã gê (vµnh) v¨ng dÇu 6 vµ cã thÓ cã
thªm ren håi dÇu 7 (ren ph¶i nÕu trôc khuûu quay theo chiÒu kim ®ång hå).
Vµnh v¨ng dÇu h¹n chÕ phÇn lín dÇu tõ cæ trôc trµn tíi. PhÇn kh«ng ®¸ng kÓ
dÇu lät vµo khu vùc gi÷a gio¨ng phít bao kÝn vµ mÆt trô ®u«i trôc sÏ bÞ ren håi
dÇu kÐo ng-îc trë l¹i phÝa gê v¨ng dÇu. BÝch ®u«i trôc ®-îc tiÖn bãng vµ gia c«ng
çc lç l¾p bu l«ng (hoÆc gu d«ng) cè ®Þnh b¸nh ®µ. §Ó ®Þnh vÞ trôc khuûu víi
b¸nh ®µ, çc lç l¾p bu l«ng ®-îc gia c«ng kh«ng ®èi xøng hoÆc sö dông çc chèt
®Þnh vÞ ph©n bè kh«ng ®èi xøng.
H×nh 5.14. §u«i trôc khuûu ®éng c¬
KÝch th-íc bÝch ®u«i trôc khuûu

cã thÓ chän nh- sau:
§-êng kÝnh bÝch df  S, ChiÒu dµy
bÝch bf  0,06 S i
(S- hµnh tr×nh pÝt t«ng; i- sè xy
lanh ®éng c¬)
NÕu sö dông æ l¨n mµ cæ trôc cã
®-êng kÝnh nhá th× th-êng kh«ng cã
H×nh 5.15. §u«i trôc khuûu ®éng c¬ B-2
187
bÝch ®u«i trôc vµ ly hîp hoÆc b¸nh r¨ng ®-îc l¾p ghÐp víi mÆt c«n cïng then
hoÆc víi then hoa ë ®u«i trôc.
Trªn ®éng c¬ xe t¨ng hä B-2 cña Liªn X« cò ®u«i trôc cã çc r·nh then hoa
dµi ®Ó l¾p ghÐp víi ly hîp hoÆc ghi ta mµ kh«ng dïng bÝch ®u«i trôc.
§Ó l¾p æ bi trôc s¬
cÊp cña hép sè « t«,
trªn mÆt ®Çu bÝch cã
gia c«ng lç trô bËc vµ
mÆt c«n. MÆt c«n vµ
lç trô ®-êng kÝnh nhá
h¬n dïng ®Ó ®Þnh t©m
vµ g¸ l¾p trôc khuûu
khi gia c«ng vµ kiÓm
tra trôc.
Trªn phÇn ®u«i
trôc khuûu cã thÓ
cã vµnh víi çc lç
ren ®Ó l¾p b¸nh
r¨ng dÉn ®éng çc
c¬ cÊu phô, vÝ dô
nh- trôc khuûu
®éng c¬ ÓÒÄ-20,
B-46 (xe t¨ng T-
72).
Trong qu¸ tr×nh
gia c«ng, sau
nh÷ng nguyªn
c«ng träng yÕu
nhÊt, trôc khuûu H×nh 5.16. §u«i trôc khuûu cã l¾p b¸nh r¨ng
®-îc kiÓm tra
nhiÒu lÇn theo c4¸c kÝch th-íc chñ yÕu vµ vÞ trÝ t-¬ng ®èi cña çc phÇn
trôc, ®é vâng vµ tr¹ng th¸i çc bÒ mÆt.
f- §èi träng.
188
§èi träng dïng ®Ó c©n b»ng lùc qu¸n tÝnh ly t©m hoÆc t¹o m« men c©n b»ng
nh»m gi¶m t¶i cho cæ trôc, ®Ó cho ®éng c¬ ®ì bÞ rung chÊn do sù mÊt c©n b»ng
g©y nªn.
§èi träng cã thÓ ®-îc chÕ t¹o liÒn khèi víi m¸ khuûu (th-êng ¸p dông cho çc
trôc khuûu víi ph«i ®óc) vÝ dô ÃÀÇ-51, ÇÈË-157. §èi víi çc trôc khuûu rÌn dËp th×
phæ biÕn lµ kÕt cÊu ®èi träng chÕ t¹o thµnh chi tiÕt riªng r«× l¾p cè ®Þnh víi phÇn kÐo
dµi cña m¸ khuûu b»ng bu l«ng, khíp méng ®u«i Ðn, chèt. Khi dïng kÕt cÊu m¸ trô
dÑt ®-îc gia c«ng c¬ khÝ th× ®èi träng ®-îc chÕ t¹o ë d¹ng vßng xuyÕn lÖch t©m råi
Ðp c¨ng vµo m¸ (®éng c¬ Ä-6).
Çc lo¹i ®èi träng vµ çch l¾p ghÐp víi m¸ ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh
5.17.
H×nh 5.17. Çc ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp ®èi träng
§èi träng cã thÓ ®-îc l¾p trªn ®Çu trôc khuûu vµ g¾n trªn b¸nh ®µ
nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.3.
189
Çc biÖn ph¸p h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc
§Ó ®éng c¬ ho¹t ®éng b×nh th-êng vµ ®Ó thanh truyÒn kh«ng bÞ xiªn chÐo
th× ph¶i h¹n chÕ sù chuyÓn dÞch däc cña trôc khuûu. NÕu sö dông æ l¨n th× viÖc
h¹n chÕ chuyÓn dÞch ®-îc thùc hiÖn rÊt dÔ dµng th«ng qua çc gê chÆn hoÆc
vµnh chÆn. Khi sö dông b¹c tr-ît cho çc æ trôc th× viÖc h¹n chÕ chuyÓn dÞch
däc trôc ®-îc thùc hiÖn th«ng qua çc b¹c chÆn hoÆc vai tùa nh- ®-îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 5.18.
Çc bÒ mÆt tr-ît t-¬ng ®èi víi b¹c chÆn ®-îc gia c«ng vµ mµi bãng. ChuyÓn
dÞch theo chiÒu däc trôc cÇn chän ®ñ ®Ó bï trõ d·n në nhiÖt vµ biÕn d¹ng khi
®éng c¬ lµm viÖc. Khe hë chiÒu trôc t¹i æ chÆn chän trong kho¶ng 0,10,25 mm.
+ Trªn çc ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo th-êng sö dông çch chÆn ë cæ trôc thø
nhÊt. ¦u ®iÓm cña çch chÆn nµy lµ hai b¹c chÆn cã d¹ng vßng dÑt b»ng ®ång
thanh hoÆc b»ng thÐp tr¸ng líp hîp kim chÞu mßn, luån qua ®Çu trôc khi l¾p
ghÐp. H¹n chÕ cña ph-¬ng ph¸p lµ chuyÓn dÞch tÝch luü do d·n në nhiÖt t¹i cæ
trôc cuèi cïng sÏ lín, nÕu khe hë t¹i b¹c chÆn lín th× cã thÓ ¶nh h-ëng tíi ho¹t
®éng cña ®éng c¬ vµ cña ly hîp.
190
H×nh 5.18. Çc biÖn ph¸p h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc
+ ChÆn ë æ trôc gi÷a. Khi h¹n chÕ chuyÓn dÞch ë æ trôc gi÷a th× ®é
chuyÓn dÞch tÝch luü ë ®Çu trôc vµ ®u«i trôc sÏ lµ nhá nhÊt. Nh-îc ®iÓm
cña ph-¬ng ph¸p lµ mçi vßng b¹c chÆn ph¶i chia lµm hai nöa ®Ó l¾p
ghÐp ®-îc. §Ó thuËn tiÖn cho viÖc l¾p r¸p vµ chèng xoay, b¹c chÆn
th-êng ®-îc chÕ t¹o liÒn víi b¹c æ ®ì ë d¹ng vai tùa hai mÆt ®Çu.
+ ChÆn t¹i æ trôc cuèi:
Mçi vßng b¹c chÆn ®-îc chia thµnh hai nöa hoÆc ®-îc chÕ t¹o liÒn víi hai
nöa b¹c cæ trôc thµnh d¹ng vai tùa.
ChuyÓn dÞch tÝch luü sÏ lín nhÊt t¹i ®Çu trôc vµ lµm ¶nh h-ëng tíi ho¹t ®éng
cña çc pu ly, b¸nh r¨ng ®Çu trôc, bëi vËy kh«ng th«ng dông b»ng ph-¬ng ¸n
chÆn ®Çu trôc. Dï chÆn ë cæ trôc nµo th× çc b¹c chÆn ®Òu ®-îc chèng xoay b»ng
lÉy, gê h·m hoÆc vÝt.
* §-êng dÇu b«i tr¬n çc bÒ mÆt cæ trôc, cæ khuûu
§èi víi çc æ l¨n, th-êng dïng biÖn ph¸p b«i tr¬n b»ng dÇu vung tÐ.
§èi víi æ l¨n cña ®éng c¬ hai kú c«ng suÊt nhá (cña xe m¸y...) dïng s¬
®å quÐt vßng, ng-êi ta hoµ trén dÇu b«i tr¬n víi x¨ng ®Ó khi hçn hîp
®-îc hót vµo buång trong hép trôc khuûu dÇu ®¶m b¶o b«i tr¬n çc æ
l¨n cña cæ trôc, chèt khuûu.
Khi sö dông çc æ tr-ît, ph¶i tæ chøc ®-êng dÉn dÇu b«i tr¬n. H×nh thøc ®¬n
gi¶n nhÊt lµ l¾p th×a móc dÇu vµo n¾p ®Çu to thanh truyÒn ®Ó móc dÇu ®-a vµo b«i
tr¬n bÒ mÆt cæ khuûu (®éng c¬ ROBUR cña CHDC §øc). KiÓu b«i tr¬n nµy
kh«ng ®¹t ®-îc ¸p suÊt cao cña dÇu trªn bÒ mÆt cÇn b«i tr¬n bëi vËy kh«ng ®-îc
th«ng dông. §Ó ®¶m b¶o chÕ ®é ma s¸t -ít, ¸p suÊt dÇu tíi bÒ mÆt ph¶i 0,3 MPa
vµ ph¶i ®-îc cÊp t¹i vÞ trÝ cã ¸p suÊt bÒ mÆt thÊp nhÊt. HiÖn nay th«ng dông hai
ph-¬ng ¸n tæ chøc ®-êng dÇu b«i tr¬n cho çc ®éng c¬ « t«, xe xÝch.
- §-êng dÇu chÝnh bè trÝ däc theo th©n ®éng c¬, çc ®-êng nh¸nh
khoan theo thµnh v¸ch ngang dÉn dÇu tíi çc æ trôc, qua lç vµ r·nh vßng
trªn b¹c tíi bÒ mÆt cæ trôc. Tõ cæ trôc cã çc ®-êng dÉn dÇu tíi bÒ mÆt
cæ khuûu. Cæ trôc, m¸ khuûu vµ cæ khuûu cã thÓ ®óc rçng (hoÆc khoan
rçng) t¹o çc khoang chøa dÇu võa ®Ó gi¶m khèi l-îng quay võa t¹o
hiÖu øng läc ly4 t©m dÇu.
191
H×nh 5.19. Çc d¹ng trôc khuûu rçng ®Ó t¹o khoang dÇu.
Çc lç khoan trªn bÒ mÆt cæ trôc vµ cæ khuûu ®Ó dÉn dÇu ®-îc bè

trÝ ë n¬i mµi mßn Ýt nhÊt (¸p suÊt bÒ mÆt nhá nhÊt). NhiÒu khi lç dÇu
trªn cæ khuûu ®-îc l¾p thªm èng ®ång ®Ó gom dÇu s¹ch ë vïng gÇn t©m
quay h¬n nÕu lç ®-îc khoan ë vÞ trÝ xa t©m quay nhÊt.
- Cæ trôc, m¸ khuûu vµ cæ khuûu ®-îc ®óc rçng hoÆc khoan rçng t¹o khoang
dÇu b«i tr¬n bªn trong trôc khuûu. DÇu b«i tr¬n ®-îc dÉn vµo ®Çu trôc khuûu vµ
sau ®ã theo çc lç khoan trªn bÒ mÆt cæ trôc, cæ khuûu tíi b«i tr¬n b¹c. VÝ dô
®iÓn h×nh cña çch tæ chøc ®-êng dÇu nµy lµ ®éng c¬ B-2, Ä-6 (cña xe t¨ng),
ÓÒÄ-20, M750. Trªn h×nh 5.19 lµ çc d¹ng ®-êng dÇu trong lßng trôc khuûu.
Çc biÖn ph¸p n©ng cao søc bÒn trôc khuûu
Trôc khuûu chÞu t¶i biÕn thiªn víi çc quy luËt kh¸ phøc t¹p nªn th-êng bÞ
h- háng do vËt liÖu bÞ mái, kh«ng ®ñ ®é cøng v÷ng hoÆc søc bÒn kh«ng ®¶m b¶o.
V× vËy ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p kÕt cÊu vµ çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ ®Ó t¨ng
søc bÒn cho trôc khuûu.
Çc biÖn ph¸p kÕt cÊu: ViÖc lùa chän kÕt cÊu tèi -u lµ biÖn ph¸p cã hiÖu qu¶
nhÊt ®Ó n©ng cao søc bÒn vµ tuæi thä cña trôc khuûu. KÕt cÊu trôc ph¶i tu©n thñ
nguyªn t¾c chÞu lùc ®ång ®Òu vµ tr¸nh tËp trung øng suÊt. Çc biÖn ph¸p kÕt kÕt
cã thÓ sö dông lµ:
192
a- T¨ng ®é trïng ®iÖp gi÷a cæ trôc vµ cæ khuûu.
Khi t¨ng ®é trïng ®iÖp, ®é cøng v÷ng cña trôc khuûu t¨ng vµ søc bÒn mái
còng t¨ng kh¸ nhiÒu. Thùc nghiÖm cho thÊy khi t¨ng ®é trïng ®iÖp tõ 0 tíi 10
mm th× søc bÒn mái t¨ng 3,5%, khi t¨ng tíi 20 mm th× søc bÒn mái t¨ng 29% vµ
khi t¨ng tíi 30 mm th× søc bÒn mái t¨ng 75%.
b- T¨ng b¸n kÝnh gãc l-în ë vïng chuyÓn tiÕp gi÷a m¸ khuûu víi
cæ trôc, cæ khuûu ®Ó gi¶m øng suÊt tËp trung. Thùc nghiÖm cho thÊy khi
t¨ng b¸n kÝnh gãc l-în tõ 5 mm lªn 9 mm th× øng suÊt lín nhÊt ë vïng
gãc l-în gi¶m bít 40%. Tuy nhiªn t¨ng b¸n kÝnh gãc l-în sÏ lµm gi¶m
chiÒu dµi tiÕp xóc víi b¹c tr-ît, bëi vËy cÇn dïng b¸n kÝnh gãc l-în
t¨ng dÇn vÒ phÝa m¸ khuûu.
c- T¨ng chiÒu dÇy vµ chiÒu réng m¸ khuûu.
ViÖc t¨ng chiÒu dÇy th-êng bÞ h¹n chÕ bëi chiÒu dµi cæ trôc vµ cæ khuûu
nªn th-êng ph¶i t¨ng chiÒu réng cña m¸ khuûu. Thùc nghiÖm cho thÊy khi
t¨ng chiÒu réng m¸ (d¹ng ch÷ nhËt sang d¹ng trô) th× søc bÒn chèng xo¾n t¨ng
lªn kho¶ng 4 lÇn.
d- T¨ng ®-êng kÝnh vµ gi¶m chiÒu dµi cæ trôc, cæ khuûu. Ngµy nay cã xu
h-íng t¨ng ®-êng kÝnh vµ gi¶m chiÒu dµi cæ trôc, cæ khuûu ®Ó t¨ng chiÒu dÇy m¸
vµ nh- vËy ®é cøng v÷ng cña toµn bé trôc khuûu sÏ t¨ng. Tuy nhiªn khi t¨ng
®-êng kÝnh th× sÏ t¨ng khèi l-îng quay, t¨ng lùc qu¸n tÝnh ly t©m, bëi vËy th-êng
ph¶i lµm rçng cæ khuûu. Ngoµi ra, tèc ®é tr-ît t-¬ng ®èi víi b¹c sÏ t¨ng lªn vµ
cÇn ph¶i t¨ng ¸p suÊt dÇu b«i tr¬n ®Ó h¹n chÕ tèc ®é mµi mßn.
e- Lµm rçng cæ trôc, cæ khuûu vµ m¸ ®Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh ly t©m vµ ®Ó
ph©n bè ®ång ®Òu øng suÊt nh»m t¨ng søc bÒn mái cña trôc.
Khi lµm rçng hîp lý th× søc bÒn cña trôc khuûu t¨ng tõ 1650%.
§Ó t¨ng søc bÒn, lç khoan rçng ®-îc mµi nh½n. ViÖc dïng khoang
rçng h×nh trèng (víi trôc khuûu ®óc) võa gi¶m bít ®-îc khèi l-îng võa
t¨ng ®-îc søc bÒn xo¾n cña trôc khuûu nhiÒu h¬n (2560%) so víi d¹ng
rçng h×nh trô, (søc bÒn uèn t¨ng 10%).
Mét gi¶i ph¸p kh¸c cã thÓ t¨ng ®-îc søc bÒn lµ khoan lç rçng lÖch t©m d-íi
d¹ng xiªn
193
H×nh 5.20. Khoang rçng ®-îc khoan xiªn (a) hoÆc ®óc rçng h×nh trèng (b)
f- Bè trÝ lç dÇu b«i tr¬n cæ khuûu lÖch khái ph-¬ng mÆt ph¼ng
khuûu trôc vµ doa réng miÖng lç v× øng suÊt tËp trung t¹i miÖng lç rÊt
lín, cã thÓ ®¹t tíi 40 MPa.
g- Dïng trôc khuûu ®ñ cæ trôc ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng.
Trôc khuûu thiÕu cæ trôc chØ dïng cho çc ®éng c¬ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
t-¬ng ®èi nhÑ nhµng, vÝ dô nh- ®éng c¬ x¨ng cña xe du lÞch víi môc ®Ých gi¶m
chiÒu dµi ®éng c¬; çc ®éng c¬ ®-îc c-êng ho¸ c«ng suÊt theo , ®Æc biÖt lµ ®éng
c¬ diesel th-êng dïng trôc khuûu ®ñ cæ trôc.
Çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ: Môc ®Ých cña çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ lµ t¨ng ®é
cøng vµ ®é bãng líp bÒ mÆt, khö çc vÕt nøt tÕ vi, tr¸nh tËp trung øng suÊt, t¨ng
®é dÎo bªn trong trôc khuûu ®Ó chÞu mái tèt vµ gi¶m tèc ®é mµi mßn bÒ mÆt c«ng
t¸c. Çc biÖn ph¸p c«ng nghÖ th«ng dông lµ:
a- T¹o ph«i b»ng çch rÌn dËp. Nhê çch nµy thí kim lo¹i cña ph«i
sÏ liªn tôc, ®ì bÞ c¾t ®øt khi gia c«ng c¾t gät vµ gi¶m ®-îc çc vÕt rç
bªn trong.
b- Lµm chai cøng bÒ mÆt trôc khuûu b»ng çch phun bi thÐp, phun
çt th¹ch anh hoÆc tr-ît Ðp bÒ mÆt lµm viÖc ®Ó t¹o øng suÊt d- trªn líp
bÒ mÆt nh»m t¨ng søc bÒn mái. ViÖc çn l¨n bÒ mÆt cßn cã thªm t¸c
dông khö vÕt nøt tÕ vi ®Ó tr¸nh tËp trung øng suÊt. Thùc nghiÖm cho
thÊy nhê phun çt, çn l¨n hoÆc phun bi mµ søc bÒn mái cña trôc khuûu
t¨ng tíi 40% khi chÞu uèn, tíi 20% khi chÞu xo¾n. Riªng ë çc vïng gãc
l-în, søc bÒn cã thÓ t¨ng tíi 50%.
c- Gia c«ng nhiÖt (nhiÖt luyÖn) çc bÒ mÆt c«ng t¸c cña trôc khuûu
nh- t«i cao tÇn hoÆc nhiÖt luyÖn ho¸ häc nh- thÊm nit¬ ®Ó cã kÕt cÊu
tinh thÓ martensit ph©n bè ®Òu vµ mÞn ®Ó t¨ng søc bÒn bÒ mÆt c«ng t¸c.
Thùc tÕ cho thÊy b»ng ph-¬ng ph¸p thÊm nit¬ cã thÓ t¨ng giíi h¹n
bÒn mái chèng uèn cña trôc khuyñ b»ng thÐp hîp kim thªm 60% vµ giíi
h¹n bÒn chèng xo¾n t¨ng thªm 35%.
Khi dïng ph-¬ng ph¸p t«i cao tÇn, søc bÒn mái t¨ng kho¶ng 15% cßn ë çc
khu vùc cã øng suÊt tËp trung th× søc bÒn mái t¨ng tíi hai lÇn (tuú thuéc vµo
chiÒu dÇy líp thÊm t«i).
d- Mµi bãng çc bÒ mÆt c«ng t¸c ®Ó gi¶m tæn hao ma s¸t, gi¶m tèc ®é mßn.
§ång thêi viÖc mµi bãng çc bÒ mÆt kh«ng lµm viÖc còng lµm gi¶m vÕt nhÊp nh«
trªn bÒ mÆt vµ t¨ng søc bÒn mái cña trôc.
Ngoµi ra viÖc chän vËt liÖu, ph-¬ng ph¸p gia c«ng vµ tÝnh n¨ng tù c©n b»ng
cña trôc khuûu còng ¶nh h-ëng rÊt lín tíi søc bÒn trôc khuûu.
194
5.3. Ph-¬ng ph¸p tÝnh bÒn trôc khuûu.
5.3.1. Ph-¬ng ph¸p tÝnh søc bÒn theo çch ph©n ®o¹n.
Khi tÝnh to¸n theo ph-¬ng ph¸p nµy ta chia trôc khuûu ra lµm nhiÒu
®o¹n, mçi ®o¹n øng víi mét khuyñ, chiÒu dµi mçi ®o¹n b»ng kho¶ng
çch gi÷a hai t©m ®iÓm cña æ trôc vµ coi mçi ®o¹n nh- mét dÇm tÜnh
®Þnh ®Æt trªn hai gèi tùa. Khi c¾t ®o¹n trôc khuûu, ta gi¶ thiÕt r»ng:
khuûu trôc lµ mét dÇm cã ®é cøng v÷ng tuyÖt ®èi.
Khi tÝnh to¸n søc bÒn th-êng tÝnh cho khuûu trôc nµo nguy hiÓm nhÊt tøc lµ
khuûu mµ trªn ®ã t¶i träng cã gi¸ trÞ lín nhÊt.
S¬ ®å tÝnh to¸n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 5.21.
Ký hiÖu çc lùc trªn s¬ ®å nh- sau:
T vµ Z- L-c tiÕp tuyÕn vµ lùc ph¸p tuyÕn t¸c dông lªn cæ khuûu x¸c ®Þnh theo
®å thÞ hoÆc c«ng thøc trong phÇn ®éng lùc häc
cos   
Z  P1 Fp (5.1)
cos 
sin   
T  P1 Fp ; (5.2)
cos 
Fp- diÖn tÝch ®Ønh pÝt t«ng;
Pr1- lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña m¸ khuûu;
C1- lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña cæ khuûu;
C2- lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña khèi l-îng quy dÉn vÒ t©m ®Çu to thanh truyÒn;
Pr2- lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña ®èi träng;
Z', Z"- ph¶n lùc ph¸p tuyÕn cña gèi (æ) trôc bªn tr¸i vµ bªn ph¶i;
T", T"'- ph¶n lùc tiÕp tuyÕn trªn çc gèi (æ) trôc bªn tr¸i vµ bªn ph¶i;
195
H×nh 5.21. S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn trôc khuûu theo ph-¬ng ph¸p ph©n ®o¹n
Nh- vËy lùc t¸c dông t¹i ®iÓm gi÷a cña cæ khuûu theo ph-¬ng ph¸p tuyÕn lµ:
Z0 = Z - (C1 +C2) MN; (5.3)
M'k- m« men xo¾n t¸c dông trªn cæ trôc bªn tr¸i (cæ phÝa tr-íc). M« men nµy
do çc lùc tiÕp tuyÕn cña çc khuûu n»m phÝa tr-íc khuûu tÝnh to¸n sinh ra. NÕu
khuûu ®ang tÝnh to¸n lµ khuûu thø i th×:
M'k = Ti-1 R MNm (5.4)
trong ®ã:
Ti-1- lµ tæng ®¹i sè çc lùc tiÕp tuyÕn cña çc khuûu ®øng tr-íc khuûu thø i
R- b¸n kÝnh khuûu trôc.
M"k- m« men xo¾n t¸c dông lªn cæ trôc bªn ph¶i (cæ phÝa sau). M« men nµy
lµ m« men ph¶n lùc do m« men cña çc lùc tiÕp tuyÕn tõ khuûu thø nhÊt cho ®Õn
khuûu thø i sinh ra. Do ®ã:
M"k = T1 R = M'k + TR MNm (5.5)
b, h- chiÒu dÇy vµ chiÒu réng cña m¸ h×nh ch÷ nhËt.
øng suÊt lín nhÊt ph¸t sinh trong trôc khuûu cã thÓ x¶y ra trong bèn tr-êng
hîp chÞu t¶i träng sau ®©y:
1- Tr-êng hîp "khëi ®éng", khi chÞu lùc Pzmax, coi nh- Pj 0
2- Tr-êng hîp chÞu lùc ph¸p tuyÕn lín nhÊt Zmax.
196
3- Tr-êng hîp chÞu lùc tiÕp tuyÕn lín nhÊt Tmax.
4- Tr-êng hîp chÞu m« men xo¾n lín nhÊt Mmax.
(còng chÝnh lµ tr-êng hîp chÞu tæng lùc tiÕp tuyÕn lín nhÊt Tmax)
Ta tiÕn hµnh tÝnh to¸n çc tr-êng hîp trªn nh- sau:
5.3.1.1. Tr-êng hîp khëi ®éng.
TÝnh to¸n cho tr-êng hîp khëi ®éng

lµ tÝnh to¸n gÇn ®óng víi gi¶ thiÕt: khuûu
trôc ë vÞ trÝ ®iÓm chÕt trªn (= 0). Bá qua
lùc qu¸n tÝnh (do tèc ®é quay khi khëi
®éng nhá) vµ lùc t¸c dông trªn khuûu cã
trÞ sè lín nhÊt Pzmax (trong thùc tÕ khi khëi
®éng kh«ng bao giê më hÕt b-ím ga (cña
®éng c¬ x¨ng) hoÆc kÐo thanh r¨ng (cña
®éng c¬ diesel) nªn lùc t¸c dông trªn cæ
khuûu th-êng nhá h¬n Pzmax). Do ®ã lùc
t¸c dông lªn khuûu sÏ lµ: H×nh 5.22. S¬ ®å lùc t¸c dông
D 2
trªn khuûu trôc khi "khëi ®éng
Z0 = Z = pzmax MN; T  0
4 ®éng c¬"
S¬ ®å tÝnh to¸n tr-êng hîp
khëi ®éng ®-îc giíi thiÖu trªn h×nh 5.22.
Çc ph¶n lùc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
Z'  Z MN (5.6)
l"
l0
Z" = Z - Z' = Z MN (5.7)

l'
l0
a- TÝnh søc bÒn cæ khuûu.
M« men uèn cæ khuûu (tÝnh ®èi víi tiÕt diÖn gi÷a cæ khuûu):
Mu = Z'l’ MNm (5.8)
Do ®ã øng suÊt uèn cæ khuûu lµ:
MN
(5.9)
M u Z'  '
u  
Wu Wu m2
trong ®ã: Wu- m« ®un chèng uèn cña tiÕt diÖn ngang cña cæ khuûu,
®èi víi cæ khuûu ®Æc:
Wu  0,1d 4ch , m3
197
®èi víi cæ khuûu rçng:
 d ch  d1c
4 4
Wu  . , m3
32 d ch
trong ®ã: dch vµ d1c lµ ®-êng kÝnh ngoµi vµ ®-êng kÝnh trong cña cæ khuûu
tÝnh theo m.
b- TÝnh søc bÒn cña m¸ khuûu.
Lùc ph¸p tuyÕn Z g©y ra øng suÊt uèn vµ nÐn t¹i tiÕt diÖn A-A cña m¸ khuûu
(h×nh 5.21).
øng suÊt uèn m¸ khuûu ®-îc tÝnh theo biÓu thøc sau:
u   (5.10)
Mu Z'b' MN
,
Wux hb 2 m2
6
øng suÊt nÐn m¸ khuûu:
n   ( dÊu trõ thÓ hiÖn øng suÊt "nÐn") (5.11)
Z' MN
,
2bh m2
øng suÊt tæng céng; tøc lµ øng suÊt nÐn lín nhÊt t¹i tiÕt diÖn A-A.
 = - u + n (5.12)
MN
m2
c- TÝnh søc bÒn cña cæ trôc.
øng suÊt uèn cæ trôc:
u  (5.13)
Z'b' MN
,
Wu m2
Trong thùc tÕ, do m« men t¸c dông trªn cæ trôc th-êng nhá h¬n nhiÒu so víi
m« men uèn cæ khuûu nªn th-êng kh«ng cÇn tÝnh søc bÒn cña cæ trôc.
5.3.1.2. Tr-êng hîp khuûu trôc chÞu lùc Zmax.
S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn cña khuûu trôc trong tr-êng hîp nµy ®-îc
giíi thiÖu trªn h×nh 5.23.
Lùc t¸c dông trªn trôc khuûu lóc nµy lµ Zmax vµ vÞ trÝ cña khñyu =00 (quy
-íc r»ng 00 lµ vÞ trÝ cña khuûu trôc t-¬ng øng víi §CT, vµ lµ ®iÓm b¾t ®Çu cña
qu¸ tr×nh ch¸y-d·n në, thùc tÕ th× lùc Z ®¹t cùc ®¹i khi =10160 sau §CT).
Lùc t¸c dông (khi cã xÐt ®Õn ¶nh h-ëng cña lùc qu¸n tÝnh) Zmax x¸c ®Þnh theo
c«ng thøc sau:
Zmax = Pmax - (C1+C2) (5.14)
198
trong ®ã:
mj- khèi l-îng chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña c¬ cÊu khuûu trôc thanh truyÒn.
C1- lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña cæ khuûu C1 = mchR210-6 MN;
mch- khèi l-îng cña cæ khuûu (kg);
C2- lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña khèi l-îng thanh truyÒn quy vÒ t©m cæ khuûu.
C2 =m2R.10-6 MN
D 2
Pmax= (pzmax-p0) MN
4
Do ®ã:
Z0=Pmax - R2 [mj (1+) + mch + m2] (5.15)
Ngoµi lùc Z0, khuûu trôc cßn chÞu lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña m¸ khuûu Pr1 vµ
lùc qu¸n tÝnh ly t©m cña ®èi träng Pr2. Lùc tiÕp tuyÕn T trong tr-êng hîp nµy T=0
(v×  = 0, T = 0).
V× thÕ ph¶n lùc t¸c dông trªn çc gèi (æ) trôc ®-îc x¸c ®Þnh theo çc c«ng
thøc sau:
Z 0 l" Pr 2 (2l"c'c" )  Pr1 (l 0  b' b" )
Z'  (5.16)
l0
Zl'Pr 2 (2l'c"c' )  Pr1 (l 0  b'b" )
Z"  (5.17)
l0
NÕu khuûu trôc hoµn toµn ®èi xøng th×:
Z'  Z"   Pr1  Pr 2 (5.18)

Z0
2
Khi tÝnh to¸n søc bÒn mét
khuûu nµo ®ã cña trôc khuûu ®éng
c¬ nhiÒu xy lanh, ngoµi lùc Zmax ra,
khuûu ®ã cßn chÞu m« men xo¾n do
çc khuûu phÝa tr-íc nã truyÒn ®Õn
n÷a. V× vËy khuûu chÞu lùc vµ m«
men lín nhÊt (Zmax vµ Ti-1max) sÏ lµ
khuûu nguy hiÓm nhÊt. Muèn biÕt
khuûu nµo nguy hiÓm nhÊt ta ph¶i
H×nh 5.23. S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn cña
dùa vµo ®å thÞ T = f() ®Ó x¸c ®Þnh khuûu trôc khi chÞu lùc Zmax.
trÞ sè cña lùc tiÕp tuyÕn T ë çc vÞ
199
trÝ tÝnh to¸n, sau ®ã lËp b¶ng ®Ó t×m m« men lín nhÊt (Ti-1R)max, còng tøc lµ t×m
khuûu chÞu lùc tiÕp tuyÕn (Ti-1)max.
VÝ dô: §éng c¬ bèn kú, 6 xy lanh, gãc lÖch pha c«ng t¸c ct=1200, thø tù lµm
viÖc cña xy lanh lµ 1-5-3-6-2-4. §å thÞ biÓu diÔn quan hÖ cña lùc tiÕp tuyÕn
T=f() øng víi mét xy lanh giíi thiÖu trªn h×nh 5.24. C¨n cø vµo ®å thÞ ta cã thÓ
x¸c ®Þnh trÞ sè cña T ë çc gãc quay 
H×nh. 5.24. §å thÞ biÓu diÔn quan hÖ cña lùc tiÕp tuyÕn T biÕn thiªn theo gãc
quay  cña khuûu trôc.
B¶ng 5.2
B¶ng biÕn thiªn lùc tiÕp tuyÕn theo gãc quay 
 0
0 0
1200 2400 360 0 4800 600 0
T
0 0,92 -0,62 0 0,64 -0,63
[MN/m2]
Tõ ®ã ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®-îc trÞ sè Ti-1 t¸c dông trªn çc khuûu cña ®éng
c¬ khi çc khuûu chÞu lùc Zmax b»ng ph-¬ng ph¸p lËp b¶ng nh- sau:
B¶ng 5.3
B¶ng x¸c ®Þnh lùc (Ti-1 )max
1
khuûu
00 120 0 2400 3600 4800 600 0
200
T=0
1 0,92 -0,62 0 0,64 -0,63
Ti-1=0
T=0
2 -0,62 0 0,94 -0,63 0,92
Ti-1=0,64
T=0
3 0,64 -0,63 0,92 -0,62 0
Ti-1=0,62
T=0
4 0,92 0,62 0 0,64 -0,63
Ti-1 =0,29
T=0
5 -0,63 0,92 -0,62 0 0,64
Ti-1=-0,33
T=0
6 0 0,64 -0,63 0,92 -0,62
Ti-1=0,31
Víi khuûu thø nhÊt, ta coi Ti-1=0 (bá qua m« men dÉn ®éng çc c¬ cÊu
phô). Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy khuûu thø 2 chÞu lùc (Ti-1)max. Do ®ã cÇn ph¶i
tiÕn hµnh tÝnh to¸n søc bÒn cña khuûu trôc nµy.
a. TÝnh søc bÒn cña cæ khuûu.
- øng suÊt uèn cæ khuûu theo ph-¬ng ph¸p tuyÕn:
M u Z' l' Pr1a  Pr 2 c'
u   ; (5.19)
MN

  ch  4  m2
1ch 
Wu d 4
d

32  
 
d ch
trong ®ã: c = c' = c" (coi khuûu hoµn toµn ®èi xøng)
- øng suÊt xo¾n cæ khuûu (bá qua m« men c¶n g©y xo¾n cæ trôc ®Çu tiªn
t-¬ng øng víi m« men mµ trôc khuûu truyÒn cho çc côm tiªu thô c«ng suÊt nh-
b¬m n-íc, qu¹t giã, m¸y ph¸t...).
M 'k Ti 1 R MN
k   , (5.20)
Wk Wk m
trong ®ã: Wk- m« ®un chèng xo¾n cña cæ khuûu:
Do  = 0 nªn T = T" = T' = 0 vµ cæ khuûu kh«ng bÞ uèn theo ph-¬ng tiÕp tuyÕn.
§èi víi cæ khuûu ®Æc:
Wk  0,2 d3ch ; m3
§èi víi cæ khuûu rçng:
  d ch  d 1ch 
 ;
4 4
Wk  m3
16  
 
d ch
201
- øng suÊt tæng cña øng suÊt xo¾n vµ øng suÊt uèn:
    2u  4 2k (5.21)
b- TÝnh søc bÒn cña cæ trôc.
Khi tÝnh søc bÒn cña cæ trôc th-êng tÝnh tiÕt diÖn chuyÓn tiÕp gi÷a cæ trôc vµ
m¸ khuûu (tiÕt diÖn nguy hiÓm nhÊt):
- øng suÊt uèn cæ trôc (cæ trôc ®Æc)
u   (5.22)
Mu Z' b '
Wu  3
d
32 k
- øng suÊt xo¾n cæ trôc (bá qua m« men c¶n, nh- ®· nãi ë trªn)
M 'k Ti 1 R
k   ; (5.23)
MN
Wk  3 m2
d
16 k
trong ®ã: dk- ®-êng kÝnh cña cæ trôc (m).
- øng suÊt tæng céng khi chÞu uèn vµ chÞu xo¾n.
    2u  4 2k (5.24)
MN
m2
c- TÝnh søc bÒn cña m¸ khuûu.
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, m¸ khuûu chÞu nÐn vµ chÞu uèn theo trôc
x-x vµ y-y (h×nh 5.21.)
- øng suÊt nÐn m¸ khuûu:
Z' Pr 2
n  , (5.25)
MN
bh m2
- øng suÊt uèn trong mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng khuûu trôc (uèn
theo trôc y-y, khi tÝnh chó ý dÊu ®¹i sè cña çc øng suÊt):
M uy M 'k T R
 uy    i 1 ; (5.26)
MN
Wuy Wuy bh 2 m2
6
- øng suÊt uèn trong mÆt ph¼ng khuûu trôc (uèn theo trôc x-x):
M xu Z' b' Pr 2 (a  c)
u   ; (5.27)
x MN
Wux hb 2 m2
6
- øng suÊt tæng khi m¸ khuûu chÞu nÐn vµ chÞu uèn:
202
    n  u   xu (5.28)
y MN
m2
5.3.1.3. Tr-êng hîp khuûu trôc chÞu lùc tiÕp tuyÕn lín nhÊt (Tmax).
Trong tr-êng hîp nµy, vÞ trÝ tÝnh to¸n lµ =Tmax (gãc Tmax t×m trªn ®å thÞ
T=f(), øng víi ®iÓm cã T = Tmax). ë vÞ trÝ nµy (max) ta còng x¸c ®Þnh ®-îc lùc
ph¸p tuyÕn Z t¸c dông trªn khuûu trôc [x¸c ®Þnh b»ng ®å thÞ Z= f()].
Nh- vËy trong tr-êng hîp nµy, lùc t¸c dông trªn khuûu trôc gåm cã: lùc ph¸p
tuyÕn Z, lùc tiÕp tuyÕn Tmax, çc lùc ly t©m vµ m« men tÝch luü Ti-1R.
Do ®ã còng nh- tr-êng hîp tÝnh to¸n víi lùc Zmax, ®èi víi trôc khuûu cña
®éng c¬ nhiÒu xy lanh, ta còng ph¶i lËp b¶ng ®Ó x¸c ®Þnh khuûu nguy hiÓm, tøc
lµ khuûu võa chÞu lùc tiÕp tuyÕn Tmax võa chÞu m« men (Ti-1R)max t¸c dông.
B¶ng 5.4
B¶ng biÕn thiªn lùc tiÕp tuyÕn theo gãc quay 
0 270 147 0 267- 387- 507 0 6270
T(MN/m2 ) 1,81 0,55 -0,4 -0,78 0,4 -0,45
LËp b¶ng 5.5 ®Ó x¸c ®Þnh khuûu nguy hiÓm.
Còng víi vÝ dô ®éng c¬ bèn kú 6 xy lanh nãi trªn, c¨n cø vµo ®å thÞ T=f() ta
biÕt Tmax = 270, khi ®ã:
Tmax = 1,81
MN
m2
CÇn chó ý r»ng ®Ó thuËn tiÖn trong khi lËp b¶ng, ta vÉn lÊy trÞ sè cña lùc tiÕp
tuyÕn T øng víi mét ®¬n vÞ diÖn tÝch ®Ønh pÝt t«ng [ ]; do ®ã khi tÝnh to¸n søc
MN
m2
bÒn ph¶i nh©n víi diÖn tÝch ®Ønh pÝt t«ng ®Ó tÝnh lùc t¸c dông trªn khuûu.
C¨n cø vµo ®å thÞ T=f() giíi thiÖu trªn h×nh 5.24 ta x¸c ®Þnh ®-îc
trÞ sè cña lùc tiÕp T ë çc gãc  cÇn tÝnh.
C¨n cø vµo b¶ng 5.5 ta thÊy khuûu thø 2 lµ khuûu nguy hiÓm nhÊt do ®ã
ph¶i tÝnh søc bÒn cña khuûu nµy.
B¶ng 5.5
X¸c ®Þnh khuûu chÞu (Ti-1)max.
0
27 0 147 0 257 0 387 0 507 0 627 0
Khuûu
203
Tmax=1,81
1 0,55 0,4 -0.78 0,4 -0,45
Ti-1=0
Tmax=1,8
2 -0,4 -0,78 0,4 -0,45 1 0,55
Ti-1=0,4
Tmax=1,81
3 0,4 -0,45 0,55 0,4 -0,78
Ti-1 =0
Tmax=1,8
4 0,55 0,4 -0,78 0,4 -0,45 1
Ti-1=-0,68
Tmax=1,81
5 -0,45 0,55 -0,4 -0,78 0,4
Ti-1=1,08
Tmax=1,81
6 -0,78 0,4 -0,45 0,55 -0,4
Ti-1=-0,68
a- TÝnh søc bÒn cña cæ khuûu.
- øng suÊt uèn trong mÆt ph¼ng khuûu trôc:
M xu Z' l' Pr1a  Pr 2 c
 ux   ; (5.29)
MN
Wux Wux m2
- øng suÊt uèn trong mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng khuûu trôc:
M uy
 uy   ; (5.30)
T' l' MN
Wuy Wuy m2
®èi víi cæ khuûu rçng:
 d ch  d 1ch
4 4
Wux  Wuy  .
32 d ch
- øng suÊt uèn tæng céng:
u   xu 2   uy 2 (5.31)
- øng suÊt xo¾n cæ khuûu
M "k Ti 1  T 'R
k   ; (5.32)
MN
Wk Wk m2
- øng suÊt tæng hîp khi chÞu uèn vµ xo¾n:
    2u  4 4k ; (5.33)
MN
m2
b- TÝnh søc bÒn cña cæ trôc
204
Trong qu¸ tr×nh tÝnh to¸n søc bÒn, ta th-êng tÝnh søc bÒn cña cæ
trôc bªn ph¶i v× cæ nµy chÞu lùc lín h¬n cæ bªn tr¸i.
- øng suÊt uèn do lùc ph¸p tuyÕn Z" g©y ra:
M ux
 ux   ; (5.34)
Z" b" MN
Wux Wux m2
- øng suÊt uèn do lùc tiÕp tuyÕn T" g©y ra:
y
u   ; (5.35)
y Mu T" b" MN
W uy W uy m2
- øng suÊt uèn tæng céng:
u   xu 2   uy 2 (5.36)
- øng suÊt xo¾n:
M "k Ti1  T R
k   ; (5.37)
MN
Wk Wk m2
- øng suÊt tæng hîp khi chÞu uèn vµ xo¾n:
    2u  4 4k ; (5.38)
MN
m2
c- TÝnh søc bÒn cña m¸ khuûu.
Trong qu¸ tr×nh tÝnh to¸n, ta th-êng tÝnh søc bÒn cña m¸ khuûu bªn
ph¶i v× m¸ nµy chÞu lùc lín h¬n m¸ bªn tr¸i.
- øng suÊt uèn do lùc ph¸p tuyÕn Z" g©y ra:
 ux   ; (5.39)
M ux Z" b" MN
Wu hb 2 m2
6
- øng suÊt uèn do lùc qu¸n tÝnh ly t©m P r2 g©y ra (bá qua khèi l-îng cña
cæ khuûu):
M ux Pr 2 (a  c)
 ux   ; (5.40)
MN
Wu hb 2 m2
6
- øng suÊt uèn do lùc tiÕp tuyÕn T g©y ra:
 uT  ; (5.41)
T" r MN
2
bh m2
6
205
trong ®ã: r- kho¶ng çch tõ t©m cæ trôc ®Õn tiÕt diÖn nguy hiÓm cña
m¸ (tiÕt diÖn I-I vµ II-II trªn h×nh 5.25)
H×nh 5.25. X¸c ®Þnh tiÕt diÖn

nguy hiÓm cña m¸ khuûu cã ®é
trïng ®iÖp (b) vµ m¸ khuûu
kh«ng cã ®é trïng ®iÖp (a).
- øng suÊt uèn do m« men xo¾n Mk g©y ra:

M "k
 uM  ; (5.42)
MN
bh 2
m2
6
- øng suÊt xo¾n m¸ khuûu do lùc tiÕp tuyÕn T" g©y ra:
Mk
k   ; (5.43)
T" b" MN
Wk Wk m2
trong ®ã: Wk- m« ®un chèng xo¾n cña m¸ khuûu (m3).
Do tiÕt diÖn chÞu xo¾n cña m¸ khuûu cã d¹ng h×nh ch÷ nhËt (h×nh
5.21) nªn khi chÞu xo¾n, øng suÊt xo¾n cña çc ®iÓm trªn tiÕt diÖn ch÷
nhËt ®Òu kh¸c nhau.
ë ®iÓm 1, 2, 3: cã k = 0
ë ®iÓm I, II: cã k = kmax.
ë ®iÓm III, IV: cã k = kmin.
- øng suÊt xo¾n kmax vµ kmin x¸c ®Þnh theo çc c«ng thøc sau:
k max  ; (5.44)
T" b" MN
2
g1hb m2
kmin = g2kmax ;
MN
m2
h
trong ®ã: g1 vµ g2- çc hÖ sè øng suÊt phô thuéc vµo tû sè . TrÞ sè cña g1 vµ
b
g2 ®-îc x¸c ®Þnh b»ng ®å thÞ trªn h×nh 5.26.
206
H×nh 5.26. Quan hÖ cña hÖ sè øng suÊt g 1 vµ g2 víi tû sè kÝch th-íc (a) vµ
h
b
øng suÊt ph©n bè trªn m¸ khuûu (b).
- øng suÊt nÐn m¸ khuûu.

Z"  Pr 2 MN
n  ; (5.45)
hb m2
Do m¸ khuûu chÞu øng suÊt rÊt phøc t¹p nh- trªn nªn ®Ó tÝnh ®-îc
øng suÊt tæng t¸c dông trªn çc ®iÓm cña m¸ khuûu, ta ph¶i xÐt dÊu çc
lo¹i øng suÊt t¸c dông trªn çc ®iÓm nµy b»ng çch lËp b¶ng xÐt dÊu
øng suÊt nh- b¶ng 5.6.
Khi lËp b¶ng, ta quy -íc øng suÊt nÐn mang dÊu d-¬ng "+" vµ øng
suÊt kÐo, mang dÊu "-".
C¨n cø vµo b¶ng nµy, ta tÝnh ®-îc øng suÊt tæng céng ë çc ®iÓm trªn m¸
khuûu.
- øng suÊt tæng céng ë çc ®iÓm 1, 2, 3, 4:
1, 2, 3, 4 = 1, 2, 3, 4, (5.46)
MN
m2
trong ®ã: 1, 2, 3, 4 - tæng çc øng suÊt t¸c dông çc ®iÓm 1, 2, 3, 4.
VÝ dô: 1 = n1 + ux1 + ur1 + uT1 + uM1.
2 = n2 + ux2 + ur2 + uT2 + uM2.
207
B¶ng 5.6
B¶ng xÐt dÊu cña øng suÊt t¸c dông trªn m¸ khuûu
§iÓm
1 2 3 4 I II III IV
øng suÊt
u + + + + + + + +
ux + - + - + - 0 0
ur + - + - + - 0 0
uT + + - - 0 0 + -
uM - - + + 0 0 - +
  1  2  3 4  I  II III  IV
K 0 0 0 0 Kmax Kmax Kmin Kmin
  1  2  3 4 I II III IV
- øng suÊt tæng céng t¹i çc ®iÓm I, II nh- sau:
 I,II   III 2  4 4k max ; MN

(5.47)
m2
- øng suÊt tæng céng t¹i ®iÓm III vµ IV.
III , IV  III ,IV 2  44k min ; MN
(5.48)
m2
5.3.1.4. Tr-êng hîp khuûu trôc chÞu lùc, Tmax (hoÆc m« men Mmax).
Trong tr-êng hîp nµy, vÞ trÝ tÝnh to¸n lµ  = Tmax

Gãc Tmax x¸c ®Þnh trªn ®å thÞ T = f(), øng víi vÞ trÝ cã gi¸ trÞ Tmax.
Ngoµi lùc Tmax (hoÆc m« men Mmax) ra cßn cã çc lùc Z, T øng víi vÞ trÝ
Êy, çc lùc qu¸n tÝnh ly t©m vµ m« men xo¾n do tæng çc lùc tiÕp tuyÕn cña çc
khuûu phÝa tr-íc khuyñ tÝnh to¸n g©y ra (m« men nµy b»ng Ti-1 R). Do ®ã trong
tr-êng hîp tÝnh to¸n søc bÒn nµy, ta còng ph¶i x¸c ®Þnh khuûu nµo chÞu lùc vµ m«
men lín nhÊt ®Ó tÝnh to¸n.
H×nh 5.27. §å thÞ tæng lùc tiÕp tuyÕn cña ®éng c¬ bèn kú 6 xy lanh
208
Còng víi vÝ dô ®éng c¬ bèn kú 6 xy lanh ®· nªu ë trªn, c¨n cø vµo ®å
thÞ  T =f( ) (h×nh5.27) ta t×m ®-îc   Tmax= 800 vµ c¨n cø vµo ®å thÞ T=f( )
ta x¸c ®Þnh ®-îc çc gi¸ trÞ cña lùc tiÕp tuyÕn øng víi gãc quay  .
B¶ng 5.7
B¶ng trÞ sè lùc tiÕp tuyÕn theo gãc quay 
680
0 800 2000 3200 4400 5600 0
T(MN/ 0,2
0,9 -0,2 0,83 0,1 0,3
m)
2
7
C¨n cø vµo çc gi¸ trÞ cña lùc tiÕp tuyÕn T, ta lËp b¶ng ®Ó x¸c ®Þnh
khuûu nguy hiÓm (b¶ng 5.8).
B¶ng 5.8
B¶ng x¸c ®Þnh khuûu trôc nguy hiÓm.

khuûu
800 200 0 3200 4400 5600 680 0

T=0,9
1 -0,2 0,83 0,1 -0,3 0,27
Ti-1=0
T=0.9
2 0,83 0,1 -0,3 0,27 00,2
Ti-1=-0,3
T=0,9
3 -0,3 0,27 -0,2 0,83 0,1
Ti-1 =0,53
T=00
4 -0,2 0,82 0,1 -0,3 0,27
Ti-1=0,17
T=0,9
5 0,27 -0,2 0,83 0,1 -0,3
Ti-1=1,0
T=0,9
6 0,1 -0,3 0,27 -0,2 0,83
Ti-1 =0,7
C¨n cø vµo b¶ng trªn, ta thÊy khuûu trôc thø 5 chÞu Ti-1 lín nhÊt so víi çc
khuûu cßn l¹i nªn nã lµ khuûu nguy hiÓm nhÊt, cÇn ph¶i tÝnh to¸n kiÓm nghiÖm
søc bÒn.
Çc c«ng thøc tÝnh to¸n trong tr-êng hîp nµy hoµn toµn gièng nh- çc c«ng
thøc dïng ®Ó tÝnh to¸n søc bÒn trong tr-êng hîp khuûu trôc chÞu lùc tiÕp tuyÕn
lín nhÊt (Tmax). V× vËy cã thÓ tiÕn hµnh tÝnh to¸n theo tr×nh tù vµ theo çc c«ng
thøc ®· giíi thiÖu trong tr-êng hîp nªu trong môc 5.3.1.3.
209
§èi víi trôc khuûu cña lo¹i ®éng c¬ mét hµng xy lanh cã sè cæ trôc Ýt h¬n sè
xy lanh (sè cæ trôc Z   1 ; i- lµ sè xy lanh) th× khi tÝnh to¸n søc bÒn khuûu
i
2
trôc, cÇn ph¶i dïng s¬ ®å lùc giíi thiÖu trªn h×nh 5.28.
NÕu trôc khuûu cã l¾p b¸nh ®µ víi träng l-îng GM vµ dÉn ®éng m¸y tiªu thô
c«ng suÊt b»ng ®ai truyÒn víi lùc c¨ng ®ai truyÒn Tp th× dïng s¬ ®å lùc tÝnh to¸n
giíi thiÖu trªn h×nh 5.28 ®Ó tÝnh.
H×nh 5.28. S¬ ®å lùc dïng ®Ó tÝnh to¸n søc bÒn cña trôc khuûu khi trôc khuûu
thiÕu cæ trôc (a) vµ khi trôc khuûu cã l¾p b¸nh ®µ (b).
øng suÊt cho phÐp khi tÝnh to¸n søc bÒn cña trôc khuûu thèng kª trong b¶ng 5.9.
B¶ng 5.9
øng suÊt cho phÐp cña trôc khuûu
VËt liÖu chÕ t¹o
KiÓu ®éng c¬ Cæ khuûu M¸ khuûu Cæ trôc
trôc khuûu
§éng c¬ tÜnh t¹i 70100 80120 5080
ThÐp çc bon
vµ tµu thuû (MN/m2) (MN/m2) (MN/m2)
§éng c¬ « t« m¸y
ThÐp hîp kim vµ 80120 120180 60100
kÐo vµ ®éng c¬
thÐp çc bon (MN/m2) (MN/m2) (MN/m2)
tèc ®é cao
5.3.2. Ph-¬ng ph¸p tÝnh søc bÒn cña trôc khuûu khi xÐt ®Õn ¶nh h-ëng
cña phô t¶i ®éng.
Trong thùc tÕ sö dông, trôc khuûu th-êng bÞ g·y ë çc phÇn nèi tiÕp cæ trôc,
cæ khuûu víi m¸ khuûu hoÆc g·y ngang tiÕt diÖn cã khoan lç dÉn dÇu. Nghiªn
210
cøu çc hiÖn t-îng h- háng nµy, ta thÊy tuyÖt ®¹i ®a sè ®Òu mang tÝnh chÊt h-
háng do vËt liÖu bÞ mái, n¬i bÞ nøt g·y ®Òu lµ nh÷ng n¬i cã øng suÊt tËp trung rÊt
lín (mÆc dï ë nh÷ng n¬i nµy ®Òu ®· dïng çc gãc l-în vµ dïng çc biÖn ph¸p
c«ng nghÖ nh- çn l¨n, phun h¹t thÐp v.v... ®Ó t¨ng søc bÒn chÞu mái). Trôc
khuûu bÞ ph¸ háng chÝnh lµ do ®· chÞu t¶i träng ®éng. Çc lùc vµ m« men t¸c
dông trªn khuûu trôc lu«n lu«n ®æi chiÒu vµ trÞ sè nªn ®· lµm cho vËt liÖu ë
nh÷ng vïng cã øng suÊt tËp trung lín bÞ mái vµ sinh ra çc vÕt nøt tÕ vi. V× vËy
khi tÝnh to¸n søc bÒn cña trôc khuûu, trªn c¬ së cña ph-¬ng ph¸p ph©n ®o¹n, cÇn
xÐt ®Õn ¶nh h-ëng cña phô t¶i ®éng ®èi víi çc vïng chÞu øng suÊt tËp trung.
C¨n cø vµo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña gi¸o s- Kinasoshvily, hÖ sè an
toµn cña cæ khuûu khi tÝnh theo ph-¬ng ph¸p ph©n ®o¹n th-êng nhá h¬n
58% so víi khi tÝnh theo ph-¬ng ph¸p dÇm siªu tÜnh (kh«ng ph©n
®o¹n); hÖ sè an toµn cña m¸ vµ cæ trôc khi tÝnh theo ph-¬ng ph¸p thø
hai, nhÊt lµ ®èi víi çc m¸ khuûu ë gi÷a sai lÖch l¹i cµng lín, cã khi
®Õn vµi tr¨m phÇn tr¨m. §ã chñ yÕu lµ v× khi tÝnh to¸n chóng ta ®· bá
qua t¸c dông gi¶m t¶i cña çc gèi ®ì.
ViÖc tÝnh to¸n søc bÒn cña trôc khuûu khi xÐt ®Õn phô t¶i ®éng chñ
yÕu lµ tÝnh hÖ sè an toµn cña çc phÇn cña khuûu trôc khi chÞu uèn vµ
khi chÞu xo¾n.
Çc hÖ sè an toµn ®-îc tÝnh theo çc c«ng thøc sau ®©y:
HÖ sè an toµn khi chÞu uèn.
1
n 
k
 n    m

HÖ sè an toµn khi chÞu xo¾n:
1
n 
k
 n    m

Ph-¬ng ph¸p tÝnh n, m, n, m... ®· giíi thiÖu trong ch-¬ng 2. Trong khi tÝnh
to¸n, ®èi víi çc lo¹i trôc khuûu b»ng thÐp hîp kim, cã thÓ chän:
-1 = 550 , -1 = 300
MN MN
2
m m2
Khi tÝnh hÖ sè an toµn cho cæ khuûu vµ cæ trôc, tû sè cña hÖ sè øng suÊt tËp
trung k so víi hÖ sè kÝch th-íc  cã thÓ chän:
k k
  2,5
 
211
k
HÖ sè øng suÊt tËp trung cña m¸ khuûu phô thuéc vµo b¸n kÝnh gãc l-în

r vµ chiÒu réng m¸ khuûu b, phô thuéc vµo tû sè cña ®-êng kÝnh trong vµ ®-êng
kÝnh ngoµi cña cæ khuûu vµ cæ trôc (nÕu çc cæ rçng), phô thuéc vµo ®é trïng
®iÖp, vµo kÝch th-íc cña m¸ khuûu vµ ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o...
k
Nãi chung, quan hÖ cña tû sè cña m¸ khuûu víi tû sè cã thÓ x¸c ®Þnh
r
 b
theo ®-êng cong giíi thiÖu trªn h×nh 5.29.
k
k

H×nh 5.29. Quan hÖ cña
3 
2 víi
r
ë vïng cã gãc l-în
b
1 khi khuûu trôc chÞu uèn.
r
0,15 0,20 0,25 0,30 0,35b
k
HÖ sè trªn h×nh 5.29, øng víi lùc ph¸p tuyÕn t¸c dông trªn tiÕt diÖn ngay

m¸ khuûu.
k
HÖ sè cña m¸ khuûu hiÖn nay vÉn ch-a ®-îc x¸c ®Þnh râ rµng. Khi tÝnh

k
to¸n, cã thÓ chän = 2.

5.3.2.1. HÖ sè an toµn cña cæ trôc.
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, cæ trôc chÞu øng suÊt uèn vµ øng suÊt xo¾n. Nãi
chung, øng suÊt uèn th-êng cã trÞ sè nhá. HÖ sè an toµn khi kh«ng xÐt ®Õn øng
suÊt uèn còng chØ nhá h¬n kho¶ng 23% hÖ sè an toµn khi cã xÐt ®Õn øng suÊt
uèn. V× vËy khi tÝnh to¸n hÖ sè an toµn cña cæ trôc còng chØ th-êng xÐt ®Õn m«
men xo¾n.
C¨n cø vµo b¶ng thèng kª trÞ sè cña lùc tiÕp tuyÕn T (çch lËp b¶ng quan hÖ
T =f() giíi thiÖu trong môc 5.3) ta cã thÓ x¸c ®Þnh trÞ sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña
m« men xo¾n M. C¨n cø vµo Mmax vµ Mmin cã thÓ tÝnh øng suÊt xo¾n cùc ®¹i vµ
cùc tiÓu.
212
M max  M min
max  ; min  ; a 
M max M min
Wk Wk 2 Wk
trong ®ã: WK- m« ®un chèng xo¾n cña cæ trôc.
HÖ sè an toµn cña cæ trôc khi chÞu xo¾n lµ:
 1 
n   0,4 1
k a
a

HÖ sè an toµn cho phÐp khi cæ trôc khuûu chÞu xo¾n th-êng n»m
trong ph¹m vi 2,54. Th«ng th-êng çc cæ trôc gi÷a cã hÖ sè an toµn
lín v× trong qu¸ tr×nh lµm viÖc trôc khuûu vµ th©n m¸y biÕn d¹ng kh«ng
lín. Tuy vËy khi thiÕt kÕ ta th-êng chän hÖ sè an toµn kh¸ lín ®Ó t¨ng
®é cøng v÷ng cña trôc khuûu, t¨ng tÇn sè dao ®éng xo¾n tù do vµ t¨ng
kh¶ n¨ng lµm viÖc an toµn cña trôc khuûu.
5.3.2.2. HÖ sè an toµn cña cæ khuûu.
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, t-¬ng tù nh- cæ trôc, cæ khuûu còng chÞu øng suÊt
uèn vµ øng suÊt xo¾n. Çc øng suÊt nµy ®Òu cã ¶nh h-ëng rÊt lín víi søc bÒn cña
cæ khuûu, nªn th-êng ph¶i tÝnh riªng hÖ sè an toµn khi chÞu uèn (n) vµ hÖ sè an
toµn khi chÞu xo¾n (n).
Nh- ta ®· biÕt, m« men t¸c dông trªn cæ khuûu cña khuûu thø i cã trÞ sè
b»ng:
Mchi = M"ki - T"i R = (Ti-1 +T1 - T"i) R (5.49)
trong ®ã: M"ki- m« men xo¾n t¸c dông trªn cæ
trôc bªn ph¶i.
M"ki = (Ti-1 + T1) R;
(5.50)
T"i- ph¶n lùc trªn cæ trôc bªn ph¶i do
lùc tiÕp tuyÕn T1 sinh ra.
C¨n cø vµo ®å thÞ T = f() ®· giíi thiÖu trong
môc 5.3, ta cã thÓ lËp b¶ng ®Ó tÝnh Mchi theo gãc
quay , tõ ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh Mchmax vµ Mchmin ®Ó
tÝnh øng suÊt xo¾n cña cæ khuûu. H×nh 5.30. X¸c ®Þnh
m« men uèn t¸c dông
HÖ sè an toµn khi cæ khuûu chÞu xo¾n tÝnh
trªn mÆt ph¼ng chøa
gièng nh- ®èi víi cæ trôc ®-êng t©m lç dÉn dÇu
213
HÖ sè an toµn khi cæ khuûu chÞu uèn ph¶i c¨n cø vµo trÞ sè cña m« men t¸c
dông trong mÆt ph¼ng khuûu trôc (Mz) vµ m« men t¸c dông trong mÆt ph¼ng
vu«ng gãc víi khuûu trôc (MT) ®Ó x¸c ®Þnh. Ngoµi ra cßn cÇn ph¶i tÝnh çc m«
men t¸c dông trªn mÆt ph¼ng cã chøa lç dÉn dÇu. NÕu lç dÉn dÇu khoan chÕch
mét gãc  so víi trôc z (h×nh 5.30) th× m« men t¸c dông trªn mÆt chøa ®-êng t©m
lç dÉn dÇu (M0) ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
M0 = M Zcos + MTsin (5.51)
Còng cã thÓ lËp b¶ng nh- b¶ng 5.10 ®Ó t×m M 0max vµ M 0min..
B¶ng 5.10
B¶ng x¸c ®Þnh trÞ sè cña m« men M0.
0 Z1 Z'1 Z"1 T1 T"1 T"i MZ MZcos MTsin M0
Nh- ®· giíi thiÖu trong phÇn tÝnh søc bÒn cña khuûu trôc khi chÞu lùc Tmax ta
cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy:
MZ = Z'l' +Pr1a - Pr2C'; MT =T'l'. (5.52)
Khi khoan lç dÉn dÇu trªn ph-¬ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng chøa khuûu
(=900), m« men t¸c dông trªn mÆt ph¼ng chøa ®-êng t©m dÉn dÇu b»ng:
M0 = MT. (5.53)
Khi khoan lç dÉn dÇu theo ph-¬ng n»m trong mÆt ph¼ng chøa khuûu
(=1800), ta cã:
M0 = -MZ (5.54)
Trong c¶ hai tr-êng hîp trªn, trÞ sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña M o ®Òu
cã thÓ x¸c ®Þnh trùc tiÕp tõ b¶ng T () vµ Z ().
TÝnh hÖ sè an toµn khi cæ khuûu chÞu uèn theo c«ng thøc sau:
 1  1 
n    0,4 1 (5.55)
k 2,5 a  0,2 m a
 a    m

HÖ sè an toµn tæng hîp (khi cæ khuûu chÞu uèn vµ xo¾n) tÝnh theo c«ng thøc
sau:
nn 0,4. 1  1
n=  (5.56)
n 2  n 2  21  21
a a 
 2a  2n
HÖ sè an toµn cho phÐp cña cæ khuûu th-êng nhá h¬n hÖ sè an toµn
cho phÐp cña cæ trôc. §èi víi çc lo¹i ®éng c¬ ®èt trong tèc ®é cao, hÖ
214
sè an toµn cña cæ khuûu th-êng n»m trong ph¹m vi 1,73,0. §èi víi
lo¹i ®éng c¬ c«ng suÊt lín nh-ng yªu cÇu gän nhÑ nh- nh÷ng lo¹i ®éng
c¬ ®èt trong dïng trong ngµnh hµng kh«ng, hÖ sè an toµn cña cæ khuûu
rÊt nhá, th-êng n»m trong ph¹m vi 1,5  2,0.
5.3.2.3. HÖ sè an toµn cña m¸ khuûu.
Nh- trong phÇn tÝnh søc bÒn cña trôc khuûu theo ph-¬ng ph¸p ph©n
®o¹n ®· giíi thiÖu ë trªn, m¸ khuûu chÞu øng suÊt phøc t¹p, bao gåm ®ñ
çc lo¹i øng suÊt uèn, xo¾n, kÐo vµ nÐn. Khi tÝnh hÖ sè an toµn th-êng
tÝnh ®èi víi tiÕt diÖn c¾t ngang m¸ vµ tiÕp tuyÕn víi mét cæ trôc khuûu.
§iÓm chÞu øng suÊt nguy hiÓm nhÊt lµ ®iÓm t trªn h×nh 5.21. Bëi vËy
ng-êi ta th-êng tÝnh hÖ sè an toµn ®èi víi ®iÓm nµy.
TrÞ sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña øng suÊt ph¸p tuyÕn cã thÓ c¨n cø vµo lùc ph¸p
tuyÕn (Z) cùc ®¹i vµ cùc tiÓu ®Ó tÝnh. Do lùc qu¸n tÝnh ly t©m cã trÞ sè, ph-¬ng vµ
chiÒu kh«ng ®æi nªn kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn biªn ®é cña øng suÊt v× vËy cã thÓ tÝnh
biªn ®é øng suÊt ’a ë ®iÓm t trªn tiÕt diÖn A-A cña m¸ bªn tr¸i (h×nh 5.21) theo
c«ng thøc sau:
 b' 1
 'a  ( Zmax  Z min )    (5.57)
l"
2l0  Wmin F 
trong ®ã:
b2h
Wmin  ; F=bh
6
Biªn ®é øng suÊt cña m¸ bªn ph¶i ”a tÝnh theo c«ng thøc sau:
 l' 1
"a  ( Zmax  Zmin )    (5.58)
l'
2l 0  Wmin F 
Nh- trªn ®· biÕt, do hÖ sè  nhá nªn th-êng bá qua ¶nh h-ëng cña øng suÊt
trung b×nh m (nÕu kh«ng tÝnh ®Õn m sai sè còng chØ kho¶ng 2%). Do ®ã hÖ sè
an toµn khi m¸ khuûu chÞu uèn ®-îc tÝnh theo c«ng thøc sau:
1
n  (5.59)
k
a

k
hÖ sè tra theo ®å thÞ giíi thiÖu trªn h×nh 5.29.

Còng c¨n cø vµo trÞ sè cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña lùc tiÕp tuyÕn T ®Ó
215
tÝnh hÖ sè an toµn khi m¸ khuûu chÞu xo¾n.
§èi víi m¸ bªn tr¸i, øng suÊt xo¾n cùc ®¹i vµ cùc tiÓu nh- sau:
M k max  Tmax b' ; M k min  Tmin (5.60)
l" l"
b'
l0 l0
Do ®ã biªn ®é øng suÊt xo¾n:
M k max  M k min  Tmin
a   b ' max (5.61)
l" T
2 Wx l0 2 Wx
trong ®ã: Wx - m« ®un chèng xo¾n cña tiÕt diÖn h×nh ch÷ nhËt.
HÖ sè an toµn khi m¸ khuûu chÞu xo¾n ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau (bá
qua ¶nh h-ëng cña m):
 
n   1  0,5 1 (5.62)
k a

k
§èi víi m¸ khuûu, do x¸c ®Þnh trÞ sè kh«ng chÝnh x¸c nªn hÖ sè an

toµn n còng chØ lµ trÞ sè gÇn ®óng, nãi chung còng Ýt ¶nh h-ëng ®Õn hÖ sè an
toµn tæng hîp.
HÖ sè an toµn cho phÐp cña m¸ khuûu th-êng n»m trong ph¹m vi 1,32,5
5.3.3. Nh÷ng ®iÓm cÇn chó ý khi tÝnh to¸n ®èi víi trôc khuûu ®éng c¬
nhiÒu xy lanh
§éng c¬ nhiÒu xy lanh cã thÓ chia ra çc tr-êng hîp sau:

- §éng c¬ nhiÒu xy lanh h×nh sao, mçi sao gåm hai cæ trôc vµ mét cæ khuûu
- §éng c¬ nhiÒu xy lanh kiÓu ch÷ V, mçi cæ khuûu chung cho 2 xy lanh
- §éng c¬ nhiÒu xy lanh kiÓu mét hµng ®ñ hoÆc thiÕu cæ trôc
NÕu ®èi víi ®éng c¬ mét xy lanh, trôc khuûu chØ gåm hai cæ trôc vµ mét cæ
khuûu, tøc lµ chØ cã mét khuûu th× viÖc x¸c ®Þnh cùc trÞ cña çc m« men uèn,
xo¾n ®èi víi mçi cæ trôc, cæ khuûu vµ m¸ khuûu sÏ ®¬n gi¶n vµ viÖc tÝnh to¸n
theo hÖ sè an toµn khi chÞu t¶i träng ®éng còng kh«ng cã g× ®Æc biÖt th× ®èi víi
®éng c¬ nhiÒu xy lanh vÊn ®Ò l¹i phøc t¹p h¬n nhiÒu. Tuú thuéc vµo sè xy lanh
t-¬ng øng cña mét khuûu mµ t×nh tr¹ng chÞu lùc cña khuûu Êy sÏ kh¸c biÖt so víi
nhau. H¬n n÷a khuûu trôc kiÓu trôc khuûu ®ñ cæ trôc l¹i kh«ng gièng nh- khuûu
cña kiÓu trôc khuûu thiÕu cæ trôc (kiÓu hai cæ khuûu n»m gi÷a hai cæ trôc). Ngoµi
ra çc xy lanh t-¬ng øng cña mét khuûu l¹i th-êng lµm viÖc lÖch pha nhau nªn
216
chu tr×nh biÕn thiªn cña tæng mçi thµnh phÇn lùc l¹i cµng thªm phøc t¹p. V×
nh÷ng lý do ®ã mµ cÇn ph¶i chó ý khi tÝnh to¸n trôc khuûu chÞu t¶i träng ®éng.
5.3.3.1. §éng c¬ méi hµng nhiÒu xy lanh (i 2)
a. Tr-êng hîp trôc khuûu ®ñ cæ trôc.

Ph¶i lËp b¶ng biÕn thiªn m« men xo¾n tÝch luü ®èi víi tõng cæ trôc, tõng cæ
khuûu vµ m« men uèn theo ph-¬ng gãc  ®èi víi tõng cæ khuûu bëi hoµn toµn cã
thÓ x¶y ra tr-êng hîp Mxmax, Mxmin, Mumax, Mumin kh«ng r¬i vµo cïng mét cæ trôc
vµ mét cæ khuûu hay nãi çch kh¸c lµ ph¶i tÝnh theo hÖ sè an toµn ®èi víi tõng cæ
trôc, cæ khuûu, m¸ khuûu ®Ó t×m ra phÇn tö chÞu t¶i träng ®éng nÆng nÒ nhÊt.
b. Tr-êng hîp trôc khuûu thiÕu cæ trôc
Trªn mçi ®o¹n trôc (giíi h¹n gi÷a hai cæ trôc ) cã çc lùc Z, Pr, C g©y uèn
còng nh- T g©y uèn vµ xo¾n t¹i çc ®iÓm kh¸c nhau nªn t×nh tr¹ng chÞu lùc cña
tõng cæ trôc vµ tõng cæ khuûu còng kh«ng thÓ gièng nhau. Bëi thÕ còng ph¶i tÝnh
to¸n riªng biÖt cho tõng phÇn tö cña mçi ®o¹n trôc.
5.3.3.2. §éng c¬ nhiÒu xy lanh bè trÝ kiÓu V.
§éng c¬ lo¹i nµy dïng trôc khuûu ®ñ cæ trôc. Mçi ®o¹n trôc gåm mét khuûu
trôc. NÕu dïng thanh truyÒn chÝnh phô hoÆc thanh truyÒn h×nh n¹ng-thanh truyÒn
trung t©m th× ph¶i tÝnh T, Z, phÇn cßn l¹i sÏ gièng ®éng c¬ 1 hµng xy lanh. NÕu
dïng hai thanh truyÒn ®ång d¹ng l¾p nèi tiÕp th× ph¶i dïng s¬ ®å ®o¹n trôc víi
hai cÆp T, Z t¸c dông lÖch pha trªn hai tiÕt diÖn kh¸c nhau cña cæ khuûu. PhÇn
cßn l¹i ®-îc tiÕn hµnh gièng nh- môc 5.3.3.1.
5.3.3.3. §éng c¬ h×nh sao
Mçi sao cña ®éng c¬ kiÓu nµy cã tõ 3 xy lanh trë lªn, çc sao l¾p ghÐp nèi
tiÕp víi nhau. Mçi sao t-¬ng øng víi mét khuûu trôc. Thanh truyÒn cã kÕt cÊu
kiÓu mét thanh truyÒn chÝnh vµ nhiÒu thanh truyÒn phô cho mçi sao. CÇn x¸c
®Þnh T, vµ Z ®èi víi tõng sao. PhÇn cßn l¹i ®-îc tiÕn hµnh gièng nh- môc
5.3.3.1.
KÕt luËn: Trong çc môc 5.3 vµ 5.4 cã giíi thiÖu çc ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n
søc bÒn trôc khuûu. Thùc tÕ cho thÊy viÖc tÝnh to¸n theo çc ph-¬ng ph¸p truyÒn
thèng nµy cßn nhiÒu sai sè nªn vÉn th-êng x¶y ra çc tr-êng hîp g·y trôc khuûu
cho dï lµ hÖ sè an toµn tÝnh to¸n cã trÞ sè kh¸ lín. Nguyªn nh©n nøt g·y kh«ng
ph¶i chØ do hiÖn t-îng mái vµ khuyÕt tËt vËt liÖu mµ mét yÕu tè quan träng n÷a
217
ch-a ®-îc ®Ò cËp tíi trong tÝnh to¸n ®ã lµ ®iÓm ®Æt cña lùc vµ ®i kÌm víi nã lµ
khe hë t-¬ng ®èi gi÷a b¹c vµ çc bÒ mÆt cæ trôc, cæ khuûu. Khi tÝnh to¸n, ta ®Æt
çc lùc (vµ ph¶n lùc do chóng g©y ra) t¹i tõng ®iÓm riªng biÖt; ®o¹n trôc vµ çc æ
b¹c ®-îc coi lµ kh«ng bÞ biÕn d¹ng. Thùc tÕ kh«ng ph¶i hoµn toµn nh- vËy. Lùc
t¸c dông lªn bÒ mÆt theo kh¾p chiÒu dµi tiÕp xóc gi÷a b¹c vµ bÒ mÆt cæ trôc (cæ
khuûu) ë d¹ng t¶i träng ph©n bè. Quy luËt ph©n bè l¹i phô thuéc vµo khe hë
h-íng kÝnh vµ chÊt l-îng cÆp bÒ mÆt tiÕp xóc ®éng. B¶n th©n khe hë h-íng kÝnh
l¹i phô thuéc vµo nhiÖt ®é (g©y d·n në nhiÖt) vµ sù biÕn d¹ng cña b¹c (lµ chñ
yÕu). NhiÖt ®é vµ møc ®é va ®Ëp cña t¶i träng l¹i t¸c ®éng phøc t¹p tíi sù biÕn
d¹ng cña b¹c. KÕt qu¶ lµ ta kh«ng thÓ x¸c ®Þnh ®-îc mét çch chÝnh x¸c quy luËt
ph©n bè cña lùc trªn bÒ mÆt. ChÝnh v× vËy mµ ph¶i thay thÕ b»ng lùc tËp trung t¹i
tõng ®iÓm vµ chän trÞ sè cña n, n, n vÒ phÝa cao h¬n ®Ó bï trõ theo kinh nghiÖm.
Ngµy nay, viÖc tÝnh to¸n ®-îc hoµn thiÖn h¬n nhê ph-¬ng ph¸p
phÇn tö h÷u h¹n. Cæ trôc, cæ khuûu vµ m¸ khuûu ®-îc chia thµnh nhiÒu
phÇn tö nhá. T¶i träng nót ®-îc x¸c ®Þnh theo quy luËt ph©n bè cña lùc
trªn bÒ mÆt tiÕp xóc. Cho dï ta vÉn ph¶i chän mét quy luËt ph©n bè gÇn
®óng nµo ®ã nh-ng kÕt qu¶ vÉn kh¶ quan h¬n nhiÒu so víi çc ph-¬ng
ph¸p truyÒn thèng. VÊn ®Ò cßn l¹i chØ lµ quy luËt ph©n bè cña t¶i träng.
ChØ khi nµo gi¶i quyÕt ®-îc bµi to¸n nµy th× viÖc tÝnh to¸n míi thùc sù
hoµn h¶o.
5.4. B¸nh ®µ
5.4.1. C«ng dông cña b¸nh ®µ.
Trong ®éng c¬ ®èt trong, b¸nh ®µ cã c«ng dông chñ yÕu lµ ®¶m b¶o ®é ®ång
®Òu tèc ®é quay cña trôc khuûu (tèc ®é gãc kh«ng ®æi). Nh-ng nh- trong phÇn
trôc khuûu ®· giíi thiÖu, m« men xo¾n cña ®éng c¬ (Mx=TR) kh«ng ph¶i lµ mét
h»ng sè mµ biÕn thiªn theo . M« men xo¾n cña ®éng c¬ phô thuéc vµo sè kú, sè
xy lanh, çch bè trÝ xy lanh vµ thø tù lµm viÖc cña çc xy lanh. Do m« men xo¾n
cña ®éng c¬ biÕn thiªn theo gãc quay cña trôc khuûu nªn tèc ®é gãc cña trôc
khuûu trong thùc tÕ kh«ng ph¶i lµ mét h»ng sè, nghÜa lµ trôc khuûu chuyÓn ®éng
cã gia tèc gãc. HiÖn t-îng nµy g©y nªn çc t¶i träng phô cã tÝnh chÊt va ®Ëp trong
çc c¬ cÊu cña ®éng c¬, trªn nÒn mãng l¾p ®Æt ®éng c¬ vµ trªn çc c¬ cÊu liªn
hîp víi ®éng c¬.
§Ó gi¶m t¸c h¹i Êy, ®éng c¬ cÇn ph¶i cã b¸nh ®µ. Trong qu¸ tr×nh
lµm viÖc, b¸nh ®µ (l¾p trªn trôc khuûu) tÝch tr÷ n¨ng l-îng d- sinh ra
218
trong hµnh tr×nh sinh c«ng (lóc nµy m« men xo¾n cña ®éng c¬ cã trÞ sè
lín h¬n m« men c¶n nªn lµm cho trôc khuûu quay nhanh) ®Ó bï ®¾p
phÇn n¨ng l-îng thiÕu hôt trong çc hµnh tr×nh tiªu hao c«ng (trong çc
hµnh tr×nh nµy, m« men c¶n cã trÞ sè lín h¬n m« men xo¾n cña ®éng
c¬), khiÕn cho trôc khuûu quay ®-îc ®Òu h¬n, gi¶m ®-îc biªn ®é dao
®éng tèc ®é gãc cña trôc khuûu.
B¸nh ®µ cßn cã t¸c dông ®Æc biÖt trong nh÷ng ®éng c¬ cã tû sè nÐn cao, sè
xy lanh Ýt vµ khëi ®éng ®éng c¬ b»ng ph-¬ng ph¸p qu¸n tÝnh. Khi khëi ®éng theo
kiÓu nµy, b¸nh ®µ tÝch tr÷ n¨ng l-îng khëi ®éng ®éng c¬.
Trong mét sè lo¹i ®éng c¬ x¨ng cì nhá lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ, çc çnh qu¹t
giã ®-îc ®óc liÒn ngay trªn mÆt b¸nh ®µ do ®ã b¸nh ®µ cã t¸c dông nh- lµ mét qu¹t
giã (th-êng lµ qu¹t ly t©m), trªn b¸nh ®µ th-êng g¾n nam ch©m vÜnh cöu ®Ó t¹o ra
nguån ®iÖn cña hÖ thèng ®iÖn vµ hÖ thèng ®¸nh löa dïng b¸nh ®µ tõ (v« l¨ng
manhªtich) do ®ã b¸nh ®µ t¸c dông nh- phÇn quay cña m¸y ph¸t ®iÖn xoay chiÒu.
Ngoµi ra, b¸nh ®µ cßn lµ n¬i ®Ó ghi çc ký hiÖu §CT, §CD gãc phun sím,
gãc ®¸nh löa v.v... vµ th-êng ®-îc g¾n vµnh r¨ng khëi ®éng ®éng c¬.
5.4.2. VËt liÖu chÕ t¹o vµ kÕt cÊu b¸nh ®µ.
B¸nh ®µ cña ®éng c¬ ®èt

trong tèc ®é thÊp vµ trung b×nh
th-êng ®-îc ®óc b»ng çc lo¹i
gang x¸m tõ C× 21-40 ®Õn C×
32-52. B¸nh ®µ cña ®éng c¬ tèc
®é cao, n >5000v/ph th-êng ®-îc
®óc hoÆc dËp b»ng thÐp çc bon
cã thµnh phÇn çc bon thÊp.
KÕt cÊu cña b¸nh ®µ tuú
thuéc vµo kiÓu ®éng c¬. Sè xy
lanh cµng nhiÒu, b¸nh ®µ cµng
nhá. B¸nh ®µ cña ®éng c¬ trªn «
t« cã kÝch th-íc nhá, gän h¬n
b¸nh ®µ cña ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ
tµu thuû.
KÝch th-íc c¬ b¶n cña b¸nh
®µ lµ ®-êng kÝnh ngoµi cña nã.
H×nh 5.31. B¸nh ®µ d¹ng ®Üa
NÕu ®¶m b¶o cïng mét “m« men
1- mÆt ma s¸t; 2- vµnh r¨ng khëi ®éng; 3- mÆt
bÝch trªn ®u«i trôc khuûu. 219
b¸nh ®µ” nh- nhau th× b¸nh ®µ cã ®-êng kÝnh cµng lín sÏ cµng nhÑ, cµng tèn Ýt
vËt liÖu chÕ t¹o. Tuy vËy ®-êng kÝnh ngoµi cña b¸nh ®µ bÞ h¹n chÕ bëi ®iÒu kiÖn
bè trÝ chung cña ®éng c¬, nhÊt lµ ®èi víi çc lo¹i ®éng c¬ dïng trªn « t« vµ m¸y
kÐo. V× vËy, ®-êng kÝnh ngoµi cña b¸nh ®µ ®éng c¬ « t« th-êng kh«ng v-ît qu¸
300450 mm, ®-êng kÝnh ngoµi cña b¸nh ®µ cña ®éng c¬ m¸y kÐo th-êng kh«ng
v-ît qu¸ 350560 mm. NÕu muèn t¨ng “m« men b¸nh ®µ”, cã thÓ t¨ng chiÒu dµy
hoÆc tiÕt diÖn. Cã thÓ chia b¸nh ®µ thµnh ba lo¹i chÝnh sau ®©y:
a. B¸nh ®µ d¹ng ®Üa.
B¸nh ®µ d¹ng ®Üa (h×nh 5.31) th-êng dïng trong ®éng c¬ « t«. KÕt
cÊu cña çc lo¹i b¸nh ®µ nµy rÊt ®¬n gi¶n, nã cã d¹ng ®Üa trßn, cã chiÒu
dÇy ®ång ®Òu, khi ®óc tr¸nh ®-îc øng suÊt trong. PhÇn æ (mai ¬) cña
b¸nh ®µ cã lç tho¸t dÇu vµ l¾p ghÐp víi mÆt bÝch trªn ®u«i trôc khuûu
b»ng bu l«ng. Sè l-îng bu l«ng th-êng dïng 68 chiÕc vµ th-êng lµ lo¹i
bu l«ng ®Þnh vÞ. Lç l¾p bu l«ng th-êng ph©n bè kh«ng ®èi xøng ®Ó khi
l¾p b¸nh ®µ kh«ng l¾p sai vÞ trÝ lµm viÖc, nhÊt lµ ®èi víi lo¹i b¸nh ®µ trªn
mÆt cã ghi çc ký hiÖu §CT, §CD, gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím
v.v...
Trªn b¸nh ®µ cña lo¹i ®éng c¬ ®èt trong khëi ®éng b»ng ®éng c¬
®iÖn (®Òmar¬), cßn cã vµnh r¨ng khëi ®éng 2. Vµnh r¨ng nµy cè ®Þnh
trªn b¸nh ®µ b»ng çch Ðp nãng cã ®é d«i lín (h×nh 5.31.a) hoÆc b»ng
çch Ðp nãng cã ®é d«i nhá nh-ng cã thªm çc bu l«ng cè ®Þnh (h×nh
5.31.b).
MÆt ma s¸t 1 cña b¸nh ®µ lµ mét trong nh÷ng mÆt lµm viÖc cña bé ly hîp trªn
b¸nh ®µ. Trong qu¸ tr×nh söa ch÷a lín ®éng c¬, ng-êi ta th-êng ph¶i mµi. KÕt cÊu
nµy chØ thÝch hîp víi lo¹i b¸nh ®µ cã “m« men b¸nh ®µ” nhá cña ®éng c¬ nhiÒu
xy lanh, tèc ®é cao.
§èi víi lo¹i ®éng c¬ cã m« men b¸nh ®µ lín vµ tèc ®é thÊp, th-êng dïng
b¸nh ®µ d¹ng vµnh.
b. B¸nh ®µ d¹ng vµnh.
B¸nh ®µ d¹ng vµnh cã kÕt cÊu nh- h×nh 5.32. KÕt cÊu nµy b¶o ®¶m b¸nh ®µ
cã m« men b¸nh ®µ lín mµ khèi l-îng b¸nh ®µ nhá. Khèi l-îng cña vµnh b¸nh
®µ chiÕm kho¶ng 8090% khèi l-îng b¸nh ®µ. PhÇn vµnh liªn kÕt víi phÇn æ
b¸nh ®µ b»ng tÊm máng (h×nh5.32.a) hoÆc b»ng nan hoa cã tiÕt diÖn h×nh « van
hoÆc ch÷ thËp (h×nh5.32.b). Lo¹i b¸nh ®µ nµy th-êng l¾p ghÐp víi trôc khuûu
b»ng mÆt c«n, cã then ®Þnh vÞ. Do b¸nh ®µ cã kÝch th-íc kh¸ lín (trªn 3 m) nªn
®Ó chÕ t¹o ®-îc dÔ dµng, ng-êi ta th-êng ®óc b¸nh ®µ thµnh hai nöa, dïng bu
220
l«ng l¾p ghÐp l¹i víi nhau (h×nh 5. 32). Trªn mÆt l¾p ghÐp th-êng dïng çc ç
b»ng thÐp ®Ó ®Þnh vÞ vµ ®Ó chÞu c¾t thay cho bu l«ng.
Trªn mÆt ngoµi cña vµnh b¸nh ®µ th-êng ®-îc khoan lç kh¸ s©u. Çc lç nµy
khoan çch ®Òu trªn mÆt vµnh, nã dïng ®Ó quay trôc khuûu vÒ vÞ trÝ cÇn thiÕt.
Lo¹i b¸nh ®µ d¹ng vµnh dïng cho ®éng c¬ ®èt trong, vÒ kÕt cÊu
còng kh«ng kh¸c g× l¾m so víi lo¹i b¸nh ®µ dïng cho çc lo¹i m¸y mãc
c¬ giíi kh¸c.
c. B¸nh ®µ d¹ng chËu:
VÒ kÕt cÊu, b¸nh ®µ d¹ng chËu (h×nh 5.33) chØ kh¸c b¸nh ®µ d¹ng ®Üa ë chç
nã cã thªm phÇn vµnh ®óc liÒn víi ®Üa.
B¸nh ®µ cña çc ®éng c¬ diesel m¸y kÐo th-êng dïng kÕt cÊu nµy. Lo¹i b¸nh
®µ nµy cã søc bÒn vµ m« men b¸nh ®µ lín, vµ do phÇn ®Üa cã mÆt ma s¸t 1 rÊt dµy
nªn tuæi thä cña b¸nh ®µ còng lín.
Ngoµi ba lo¹i b¸nh ®µ giíi thiÖu ë trªn trong çc lo¹i ®éng
c¬ cã c«ng suÊt lín tèc ®é cao cña xe du lÞch cao cÊp dïng bé ly
hîp thuû lùc, b¸nh ®µ cã kÕt cÊu rÊt ®Æc biÖt.
B¸nh ®µ ®-îc dËp b»ng thÐp, trªn mÆt b¸nh ®µ cã rÊt nhiÒu çnh
chñ ®éng (h×nh 5.34) óp s¸t víi çc çnh bÞ ®éng. Khi trôc khuûu quay,
çc çnh chñ ®éng quay theo, lµm cho dÇu gi÷a hai çnh chuyÓn ®éng
xo¸y tõ khoang 3 sang khoang 4 vµ trë vÒ khoang 3. Do ®ã ®éng c¬
truyÒn ®-îc m« men xo¾n cho trôc bÞ ®éng.
5.4.3. TÝnh søc bÒn vµ x¸c ®Þnh kÝch th-íc cña b¸nh ®µ.
5.4.3.1. X¸c ®Þnh m« men b¸nh ®µ vµ kÝch th-íc c¬ b¶n cña b¸nh
®µ.
Ta x¸c ®Þnh "m« men b¸nh ®µ" theo c«ng thøc:
G bd D 2tb 
3600L d
; MNm 2
n 
2
trong ®ã:
L®- c«ng d- trong mét chu tr×nh, MNm
- ®é kh«ng ®ång ®Òu cña tèc ®é gãc;
Gbd- träng l-îng cña b¸nh ®µ; MN
Dtb- ®-êng kÝnh trung b×nh cña b¸nh ®µ, m
Dtb = r1 +r2
221
Khi thiÕt kÕ b¸nh ®µ, c¨n cø vµo b¶n vÏ bè trÝ chung, s¬ bé chän ®-êng kÝnh
trong ®Ó x¸c ®Þnh Dtb cña b¸nh ®µ. Sau ®ã c¨n cø vµo tÝnh n¨ng vµ c«ng dông cña
®éng c¬ ®Ó chän hÖ sè kh«ng ®ång ®Òu. Tõ kÕt qu¶ cña phÇn tÝnh to¸n ®éng lùc
häc, x¸c ®Þnh c«ng d- L® råi thay vµo c«ng thøc trªn ®Ó x¸c ®Þnh träng l-îng Gb®
cña b¸nh ®µ. Sau khi x¸c ®Þnh xong träng l-îng, ta cã thÓ x¸c ®Þnh chiÒu dµy cña
b¸nh ®µ.
Trong thùc tÕ dï ®éng c¬ cã nhiÒu xy lanh, m« men cña ®éng c¬ vÉn kh«ng
ph¶i lµ h»ng sè. Khi m« men cña ®éng c¬ lín h¬n m« men c¶n, trôc khuûu sÏ
t¨ng tèc, lóc ®ã b¸nh ®µ sÏ tÝch tr÷ phÇn n¨ng l-îng d-. Khi m« men cña ®éng c¬
nhá h¬n m« men c¶n, trôc khuûu sÏ quay chËm l¹i, b¸nh ®µ lóc ®ã sÏ phãng tr¶
phÇn n¨ng l-îng ®· tÝch tr÷ lµm cho trôc khuûu quay ®Òu h¬n. Nh- thÕ cã nghÜa
lµ nÕu m« men b¸nh ®µ lín, t¸c dông lµm ®ång ®Òu tèc ®é cña nã còng cµng lín.
Tuy nhiªn t¨ng "m« men b¸nh ®µ" cã nghÜa lµ t¨ng kÝch th-íc vµ träng l-îng cña
b¸nh ®µ, ®iÒu ®ã nhiÒu khi kh«ng thÓ thùc hiÖn mét çch tuú tiÖn ®-îc. V× vËy,
m« men b¸nh ®µ tÝnh to¸n theo c«ng thøc trªn thùc ra lµ x¸c ®Þnh trong ®iÒu kiÖn
lùa chän mét ®é kh«ng ®ång ®Òu cho phÐp cña tèc ®é gãc cña trôc khuûu.
§é kh«ng ®ång ®Òu  cã thÓ lùa chän theo çc sè liÖu thùc nghiÖm thèng kª
trong b¶ng 5.11.
B¶ng 5.11
§é kh«ng ®ång ®Òu cho phÐp  cña ®éng c¬ ®èt trong
C«ng dông cña ®éng c¬ ®èt trong 
DÉn ®éng m¸y c«ng cô, b¬m n-íc, m¸y nghiÒn ®¸ v.v.. 
1 1
25 40
DÉn ®éng m¸y dÖt v¶i, m¸y kÐo 

1 1
60 100
DÉn ®éng trùc tiÕp ch©n vÞt tµu thuû 

1 1
20 40
§éng c¬ tµu thuû vµ ®éng c¬ m¸y diesel dÉn ®éng b»ng ®iÖn 
1 1
40 100
dÉn ®éng b»ng ®ai truyÒn 

1 1
70 80
KÐo m¸y ph¸t ®iÖn
dÉn ®éng trùc tiÕp 
1 1
mét chiÒu 100 120
dÉn ®éng trùc tiÕp ®Ó cÊp ®iÖn cho xe ®iÖn 

1 1
250 300
222
dÉn ®éng b»ng ®ai truyÒn 
1 1
125 250
KÐo m¸y ph¸t ®iÖn
dÉn ®éng trùc tiÕp 
1 1
xoay chiÒu 175 200
dÉn ®éng m¸y ph¸t ®ång bé 

1 1
250 300
§éng c¬ « t« 
1 1
200 300
Tõ çc sè liÖu trªn ta thÊy, ®èi víi lo¹i m¸y mãc th«ng th-êng nh-
m¸y nghiÒn ®¸, m¸y b¬m n-íc, m¸y tuèt lóa v.v... ®é kh«ng ®ång ®Òu 
cã thÓ chän lín v× ¶nh h-ëng cña ®é kh«ng ®ång ®Òu ®èi víi s¶n phÈm
kh«ng lín l¾m. Tr¸i l¹i, khi yªu cÇu cao vÒ chÊt l-îng cña s¶n phÈm (®é
mÞn cña v¶i, ®é æn ®Þnh cña dßng ®iÖn v.v...), ®é kh«ng ®ång ®Òu cã ¶nh
h-ëng rÊt lín v× vËy ph¶i chän trÞ sè nhá. §éng c¬ « t« còng cÇn ph¶i
chän  nhá v× ph¶i ®¶m b¶o æn ®Þnh khi ®éng c¬ lµm viÖc kh«ng t¶i ë
tèc ®é quay thÊp (gar¨ngti)
PhÇn c«ng d- L® trong c«ng thøc cã thÓ x¸c ®Þnh theo diÖn tÝch F1 ®ã lµ diÖn
tÝch bao bëi phÇn m« men M lín h¬n m« men c¶n Mc trong mét chu kú cña m«
men M. NÕu F1 tÝnh b»ng mm2 th×:
L® = F1 M MNm (5.63)
trong ®ã:
M- tû lÖ xÝch cña m« men MNm/mm)
- tû lÖ xÝch cña gãc quay (®é/mm).
Do ®ã:
E  
GD 2  3600 1 M  MNm2 (5.64)
n 2
C«ng d- cµng lín, m« men b¸nh ®µ cµng lín. MÆt kh¸c tõ c«ng thøc tÝnh m«
men qu¸n tÝnh cña b¸nh ®µ ta thÊy m« men qu¸n tÝnh cña b¸nh ®µ tû lÖ thuËn víi
m« men b¸nh ®µ. NÕu sè xy lanh cña çc ®éng c¬ cã cïng c«ng suÊt cµng nhiÒu,
m« men qu¸n tÝnh cña b¸nh ®µ cµng nhá. TrÞ sè t-¬ng ®èi cña m« men qu¸n tÝnh
b¸nh ®µ cña çc ®éng c¬ bèn kú nhiÒu xy lanh so víi m« men qu¸n tÝnh b¸nh ®µ
cña ®éng c¬ bèn kú mét xy lanh cã cïng c«ng suÊt th«ng kª trong b¶ng 5.12.
223
B¶ng 5.12
TrÞ sè t-¬ng ®èi cña m« men qu¸n tÝnh ®éng c¬ bèn kú nhiÒu xy lanh so
víi ®éng c¬ mét xy lanh.
Sè xy lanh 1 2 4 6 8 12
Tû sè % 100 80 44 22 11 4
Tõ sè liÖu cña b¶ng 5.12 ta thÊy, ®èi víi ®éng c¬ 8 xy lanh trë lªn cã thÓ
kh«ng cÇn thiÕt b¸nh ®µ v× r»ng m« men qu¸n tÝnh cña c¬ cÊu truyÒn c«ng suÊt
l¾p víi ®éng c¬ (khíp nèi, b¸nh ®ai truyÒn v.v...) còng ®ñ ®Ó thay thÕ cho m«
men qu¸n tÝnh cña b¸nh ®µ.
5.4.3.2. TÝnh søc bÒn cña b¸nh ®µ.
Sau khi x¸c ®Þnh kÝch th-íc cña b¸nh ®µ ®ñ ®Ó ®¶m b¶o m« men b¸nh ®µ cÇn
thiÕt GD2, cÇn kiÓm nghiÖm søc bÒn cña b¸nh ®µ. Khi tÝnh søc bÒn cña b¸nh ®µ
d¹ng vµnh ta gi¶ thiÕt r»ng:
a- øng suÊt ph©n bè ®Òu trªn tiÕt diÖn cña vµnh b¸nh ®µ;
b- Vµnh b¸nh ®µ kh«ng bÞ uèn theo ph-¬ng ®-êng sinh;
c- PhÇn tÊm nèi, nan hoa v.v... kh«ng ¶nh h-ëng ®Õn søc bÒn cña vµnh b¸nh ®µ;
øng suÊt kÐo trªn vµnh b¸nh ®µ cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc tÝnh øng suÊt
kÐo cña vµnh trßn quay víi tèc ®é cao.
D 2 MN
K  (5.65)
g m2
trong ®ã:
- träng l-îng riªng cña vËt liÖu lµm b¸nh ®µ, MN/m3
g- gia tèc träng tr-êng, m/s2
v- tèc ®é tiÕp tuyÕn tÝnh ë b¸n kÝnh khi ®éng c¬ quay víi tèc ®é cùc ®¹i, m/s.
D
2
øng suÊt kÐo cho phÐp n»m trong ph¹m vi sau:
- ®èi víi b¸nh ®µ ®óc b»ng gang x¸m  k   110
MN
m2
224
- ®èi víi b¸nh ®µ ®óc b»ng thÐp çc bon  k   200
MN
m2
NÕu b¸nh ®µ lµm thµnh d¹ng ®Üa (h×nh5.32) øng suÊt h-íng kÝnh vµ øng suÊt
tiÕp tuyÕn x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
n 
 2 
3    2

R 2  r 2 r 2  r02 
; MPa (5.66)
8g r2
trong ®ã:
- träng l-îng riªng cña vËt liÖu lµm b¸nh ®µ,
MN
m3
- tèc ®é gãc øng víi tèc ®é quay cùc ®¹i nmax cña ®éng c¬ (1/s)
- hÖ sè po¸t x«ng
r- b¸nh kÝnh tõ phÇn tö tÝnh to¸n ®Õn t©m b¸nh ®µ
H×nh 5.35. øng suÊt tiÕp tuyÕn vµ øng suÊt h-íng kÝnh t¸c dông trªn b¸nh ®µ
d¹ng ®Üa.
S¬ ®å ph©n bè øng suÊt h-íng kÝnh n vµ øng suÊt tiÕp tuyÕn r giíi thiÖu trªn
h×nh 5.35. Tõ h×nh 5.35 ta thÊy muèn t×m max ph¶i tÝnh t-¬ng ®èi nhiÒu trÞ sè r.
øng suÊt tiÕp tuyÕn cùc ®¹i suÊt hiÖn khi r =r0 do ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh dÔ dµng
theo c«ng thøc sau:
 T max 
 2
4g

3   R 22  (1  )r02 ;  MPa (5.67)
Khi tÝnh øng suÊt tiÕp tuyÕn, cã thÓ bá qua sù thay ®æi vÒ chiÒu dÇy cña b¸nh
®µ. TrÞ sè cho phÐp cña øng suÊt tiÕp tuyÕn vµ øng suÊt h-íng kÝnh n»m trong
ph¹m vi sau:
- ®èi víi b¸nh ®µ ®óc b»ng gang:   110 MN2
m
225
- ®èi víi b¸nh ®µ ®óc b»ng thÐp çc bon:   200
MN
m2
Khi tÝnh søc bÒn cña b¸nh ®µ cì lín, cã nan hoa liªn kÕt phÇn æ víi vµnh
b¸nh, ta ph¶i coi vµnh b¸nh ®µ nh- mét khung siªu tÜnh. §Ó tiÖn cho viÖc tÝnh
to¸n ta gi¶ thiÕt r»ng:
a- Nan hoa cña b¸nh ®µ cã tiÕt diÖn kh«ng ®æi theo ph-¬ng b¸n kÝnh.
b- ChiÒu dµi cña nan hoa b»ng b¸n kÝnh cña vßng trßn trung b×nh R  (b¸n
D
2
kÝnh tÝnh to¸n m« men b¸nh ®µ).
c- Tû sè cña chiÒu dÇy vµnh b¸nh ®µ so víi b¸n kÝnh R t-¬ng ®èi nhá.
Víi çc gi¶ thiÕt trªn, lùc siªu tÜnh cã t¸c dông kÐo nan hoa cña b¸nh ®µ x¸c
®Þnh theo c«ng thøc sau (s¬ ®å tÝnh to¸n giíi thiÖu trªn h×nh 5.36 )
2 Fv 2
X . , MN (5.68)
1
.
3 g R2
f 2 ()  f1 (  ) 
F
F
j F1
trong ®ã:
- träng l-îng riªng cña vËt liÖu chÕ t¹o b¸nh ®µ, MN/m3
g- gia tèc träng tr-êng, m/s2
F- diÖn tÝch tiÕt diÖn vµnh b¸nh ®µ, m2
Fr- diÖn tÝch tiÕt diÖn trung b×nh cña nan hoa, m2
v- tèc ®é tiÕp tuyÕn cña vµnh b¸nh ®µ ë b¸n kÝnh trung b×nh R øng víi tèc ®é
quay cùc ®¹i nmax cña ®éng c¬, m/s
J- m« men qu¸n tÝnh cña tiÕt diÖn vµnh b¸nh ®µ ®èi víi t©m quay cña b¸nh
®µ, m4
2- gãc gi÷a hai nan hoa, rad
 sin 2  
f 1 ( )     (5.69)
1
2 sin   4
2 2
 sin 2   1
f 2 ( )     (5.70)
1
2 sin   4
2 2  2
TrÞ sè cña f1() vµ f2() thay ®æi tuú theo sè l-îng nan hoa bè trÝ trªn vµnh
b¸nh ®µ, thèng kª trong b¶ng 5.13
226
B¶ng 5.13
Quan hÖ cña trÞ sè f1() vµ f2() víi nan hoa
Sè nan hoa 4 6 8 10 12
f1() 0,643 0,957 1,274 1,022 1,910
f2() 0,00608 0,00168 0,000694 0,000391 0,000202
øng suÊt kÐo trªn tiÕt diÖn nhá nhÊt cña nan hoa x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
k  ; (5.71)
X MN
Fmin m2
TrÞ sè cho phÐp cña øng suÊt kÐo n»m trong ph¹m vi sau:
®èi víi gang x¸m  k   20
MN
m2
- ®èi víi thÐp  k   35

MN
m2
Trªn phÇn vµnh b¸nh ®µ ë gi÷a nan hoa, m« men uèn M0 vµ lùc ph¸p tuyÕn
N0 uèn vµ kÐo vµnh b¸nh ®µ ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
XR  1 1
Mo     ; MNm (5.72)
2  sin   
Fv 2
N0   ; MN (5.73)
X
g 2 sin 
Do ®ã, m« men uèn N vµ lùc ph¸p tuyÕn N t¸c dông trªn tiÕt diÖn bÊt
kú m-n çch tiÕt diÖn ë ®iÓm B mét gãc  bÊt kú, cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng
thøc sau:
XR sin 2 
M  Mo  . ; MNm (5.74)
sin  2
Fv 2 X cos 
N   ; MN (5.75)
g 2 sin 
Ta quy -íc chiÒu d-¬ng (+) cña m« men M vµ lùc ph¸p tuyÕn N lµ
chiÒu lµm t¨ng ®é cong cña vµnh b¸nh ®µ vµ g©y ra øng suÊt kÐo vµnh b¸nh
®µ.
TiÕt diÖn nguy hiÓm cña vµnh b¸nh ®µ lµ tiÕt diÖn øng víi =0 vµ  = . øng
227
suÊt tæng hîp cña mÆt ngoµi cña vµnh b¸nh ®µ khi vµnh b¸nh ®µ chÞu uèn vµ kÐo
ë çc tiÕt diÖn nµy tÝnh theo c«ng thøc sau:
M
   (5.76)
N MN
Wu F m2
øng suÊt cho phÐp khi vµnh b¸nh ®µ
chÞu uèn vµo kÐo n»m trong ph¹m vi sau:
- ®èi víi b¸nh ®µ b»ng gang:
    25 MN2
m
- ®èi víi thÐp:     45

MN
m2
H×nh 5.36. S¬ ®å lùc t¸c dông trªn
phÇn vµnh b¸nh ®µ gi÷a hai nan hoa
228
Ch-¬ng 6
æ trôc khuûu
æ trôc cña trôc khuûu cã thÓ lµ æ tr-ît hoÆc æ l¨n. æ tr-ît lµm viÖc rÊt tèt
trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i träng ®éng nh-ng yªu cÇu ph¶i cã ®ñ l-îng dÇu b«i tr¬n.
Khi chÞu ma s¸t -ít, hÖ sè ma s¸t -ít thuû ®éng cã thÓ gi¶m tíi gi¸ trÞ 0,0005 vµ
thÊp h¬n nhiÒu so víi æ l¨n.
Khi dïng æ l¨n, kÕt cÊu th©n m¸y th-êng cã d¹ng tu-nen do vËy mµ
cã ®é cøng v÷ng rÊt cao vµ cã thÓ gi¶m ®-îc chiÒu dµi ®éng c¬. Song
khi ®ã kÕt cÊu trôc khuûu rÊt phøc t¹p vµ gi¸ thµnh cao.
ë çc ®éng c¬ xe m« t« hoÆc ®éng c¬ hai kú tèc ®é cao, c«ng suÊt nhá ng-êi
ta hay dïng s¬ ®å quÐt vßng vµ dïng hép trôc khuûu lµm buång nÐn khÝ; dïng
ph-¬ng ph¸p b«i tr¬n b»ng vung tÐ vµ høng dÇu, çc æ trôc trªn ®Çu to thanh
truyÒn vµ æ trôc chÝnh ®Òu lµ æ l¨n.
6.1. C¬ së lý thuyÕt thuû ®éng vÒ b«i tr¬n.
Khi b«i tr¬n ma s¸t -ít (h×nh 6.1a), hÖ sè ma s¸t còng P

nh- tæn thÊt do ma s¸t vµ l-îng nhiÖt ph¸t sinh trong æ trôc
kh«ng lín.

NhiÖt l-îng do ma s¸t sinh ra sÏ ®-îc dÉn ra khái æ
bëi líp dÇu trªn çc bÒ mÆt. Sù mµi mßn cña çc bÒ mÆt a)
lµm viÖc khi ®ã sÏ kh«ng x¶y ra. ¸p suÊt trong chªm dÇu P
chèng l¹i ngo¹i lùc vµ ng¨n ngõa sù tiÕp xóc trùc tiÕp
gi÷a çc bÒ mÆt kim lo¹i chØ xuÊt hiÖn khi cã “chªm

dÇu”. Chªm dÇu ®-îc t¹o ra ë vÞ trÝ lÖch t©m cña trôc
trong æ do sù t¨ng ¸p cña dÇu nhên khi trôc quay vµ khi
dÇu l-u th«ng vµo phÇn thu hÑp l¹i cña khe hë trong æ b)
trôc. ë vÞ trÝ ®ång t©m gi÷a trôc vµ æ (h×nh 6.1b) ¸p suÊt P

trong líp dÇu kh«ng ®-îc t¹o ra vµ vÞ trÝ cña trôc lµ
kh«ng æn ®Þnh.
NÕu nh- mµng dÇu bÞ ph¸ huû hoÆc cã chiÒu 
dÇy kh«ng ®ñ lín (do gi¶m ®é nhít cña dÇu b«i
c)
tr¬n, do gi¶m tèc ®é vßng quay trôc khuûu, do
H×nh 6.1. VÞ trÝ cña trôc
trong æ 229
t¨ng phô t¶i....) th× bÒ mÆt trôc vµ æ sÏ tiÕp xóc víi nhau trªn nh÷ng
nhÊp nh« bÒ mÆt vµ xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i ma s¸t nöa kh«, nöa -ít (h×nh
6.1c). HÖ sè ma s¸t ®èi víi chÕ ®é nµy lín h¬n nhiÒu so víi çc chÕ ®é
®· nãi ë trªn. Khi tiÕp tôc lµm viÖc ë chÕ ®é nµy sÏ xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i
ma s¸t tíi h¹n trong æ. Trong tr-êng hîp ma s¸t nöa -ít, nÕu t¨ng tèc
®é vßng quay cña trôc th× hÖ sè ma s¸t sÏ gi¶m xuèng rÊt nhanh vµ tr¹ng
th¸i ma s¸t cña æ sÏ chuyÓn sang tr¹ng th¸i ma s¸t -ít.
§iÒu nµy gi¶i thÝch sù chuyÓn tiÕp chÕ ®é lµm viÖc t-¬ng ®èi an
toµn cña æ trôc tõ tr¹ng th¸i ma s¸t nöa -ít sang tr¹ng th¸i ma s¸t -ít
khi khëi ®éng ®éng c¬ nÕu nh- cã ®ñ l-îng dÇu cung cÊp tíi çc bÒ mÆt
lµm viÖc cña æ. ë tr¹ng th¸i ma s¸t tíi h¹n, çc bÒ mÆt cña trôc vµ æ sÏ
tiÕp xóc hoµn toµn víi nhau, kh«ng cã líp dÇu vµ dÇu trªn çc bÒ mÆt
ma s¸t chØ lµ mét líp dÇu máng dÝnh b¸m trªn bÒ mÆt. HÖ sè ma s¸t
trong tr-êng hîp nµy lín h¬n rÊt nhiÒu so víi hÖ sè ma s¸t nöa -ít vµ
vÉn cßn thÊp h¬n ma s¸t kh«. Trong tr-êng hîp ma s¸t tíi h¹n sÏ x¶y ra
sù nung nãng, bong trãc líp hîp kim chèng mßn vµ lµm kÑt æ trôc, dÉn
tíi ph¸ háng ®éng c¬.
Khi chÞu ma s¸t -ít, ®é nhít cña dÇu nhên lu«n lu«n thay ®æi. LÊy vÝ dô
khi t¨ng phô t¶i, chiÒu dÇy nhá nhÊt cña líp dÇu sÏ gi¶m ®i vµ chÕ ®é lµm viÖc
cña æ chuyÓn sang chÕ ®é b«i tr¬n nöa -ít. Trong tr-êng hîp nµy hÖ sè ma s¸t
sÏ gi¶m, l-îng nhiÖt sinh ra trong æ gi¶m vµ ®é nhít cña dÇu nhên t¨ng lªn, do
®ã chÕ ®é lµm viÖc cña æ cã thÓ ®-îc phôc håi mét phÇn hoÆc phôc håi hoµn
toµn. ViÖc gi¶m phô t¶i lµm cho cæ trôc “næi lªn” trong æ, lµm t¨ng hÖ sè ma
s¸t. HiÖn t-îng nµy cã thÓ kh«ng chØ do sù thay ®æi ®é nhít cña dÇu nhên vµ
lµm xuÊt hiÖn mét chÕ ®é lµm viÖc æn ®Þnh míi cña æ trôc.
Sù ch¶y tÇng cña líp dÇu b«i tr¬n trong khe hë gi÷a cæ trôc vµ æ,
chiÒu dÇy cña líp dÇu nhá h¬n rÊt nhiÒu so víi b¸n kÝnh cong cña nã,
søc c¨ng bÒ mÆt cña líp dÇu theo hai h-íng kh¸c nhau, khi kh«ng cã
chuyÓn ®éng trong tiÕt diÖn ngang cña dßng, khi bá qua t¸c dông cña
lùc qu¸n tÝnh cã thÓ ®-îc biÓu diÔn b»ng ph-¬ng tr×nh Rei-non.
  h 3 p    h 3 p  
 

 
6 hU 0   12V0 ; (6.1)
x  ç dx  z  ç dz  x
trong ®ã: p- ¸p suÊt trong líp dÇu b«i tr¬n
U0,V0 lµ çc thµnh phÇn tèc ®é chuyÓn ®éng cña bÒ mÆt cæ trôc.
- ®é nhít ®éng lùc häc cña dÇu nhên
§iÒu kiÖn biªn khi cã sù ph©n bè æn ®Þnh cña líp dÇu:
230
 l
p x, z     0 ; px k , z k   p d , (6.2)
 2
trong ®ã: x k, zk lµ to¹ ®é ®-êng viÒn cña líp dÇu; pd lµ ¸p suÊt dÇu vµo æ.
ViÖc gi¶i çc ph-¬ng tr×nh theo lý thuyÕt thuû ®éng lµ rÊt phøc t¹p
bëi v× tÊt c¶ çc th«ng sè trong çc ph-¬ng tr×nh trªn võa phô thuéc vµo
thêi gian, võa phô thuéc vµo çc th«ng sè to¹ ®é. Trong lý thuyÕt vÒ b«i
tr¬n, ng-êi ta hay dïng çc ph-¬ng ph¸p gÇn ®óng, ®ã lµ ph-¬ng ph¸p sè
vµ ph-¬ng ph¸p gi¶i tÝch. Khi sö dông ph-¬ng ph¸p gi¶i tÝch, sù ph©n bè
¸p suÊt cã thÓ viÕt d-íi d¹ng gÇn ®óng sau:
  a mn D m L n z 
M N
p
m  n 1
trong ®ã: Dm, Ln lµ çc hµm sè tuyÕn tÝnh cña çc to¹ ®é t-¬ng øng.
§Ó x¸c ®Þnh çc hÖ sè khi khai triÓn ng-êi ta dïng çc ph-¬ng ph¸p
kh¸c nhau, vÝ dô ph-¬ng ph¸p Rits, ph-¬ng ph¸p Galerkin vµ ph-¬ng
ph¸p b×nh ph-¬ng nhá nhÊt.
Khi gi¶ thiÕt dÇu nhên lµ chÊt láng kh«ng chÞu nÐn, chÕ ®é lµm viÖc
lµ ®¼ng nhiÖt, trôc vµ æ kh«ng bÞ biÕn d¹ng, nghÜa lµ cã çc bÒ mÆt h×nh
trô lý t-ëng, çc ®-êng t©m cña trôc vµ æ song song víi nhau, ph-¬ng
tr×nh (6.1) cã thÓ viÕt d-íi d¹ng:
  3 p    3 p  h
h   h   6 çU 0  12 çV0 , (6.3)
x  x  z  z  x
ChiÒu cao cña khe hë ë tiÕt diÖn bÊt kú, lµm víi ®-êng nèi çc t©m trôc vµ æ
mét gãc  khi cã cos   1 (h×nh 6-1) sÏ lµ:
h = rø 1  ÷cos   , (6.4)
trong ®ã: R, r -lµ b¸n kÝnh cña æ trôc vµ cña cæ trôc
e -®é lÖch t©m gi÷a æ vµ cæ trôc
Ä
ø -lµ khe hë t-¬ng ®èi ; ø  ; d lµ ®-êng kÝnh cæ trôc,
d
Ä, ä -lµ khe hë ®-êng kÝnh vµ khe hë h-íng kÝnh gi÷a æ trôc vµ æ;
e
÷ -lµ ®é lÖch t©m t-¬ng ®èi ÷ =
.
ä
Khi tÝnh ®Õn chuyÓn ®éng quay cña cæ trôc vµ ®-êng nèi çc t©m còng nh-
chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn cña cæ trôc däc theo ®-êng t©m, çc thµnh phÇn tèc ®é
®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
231
 d÷   d 
U 0  ùr  ä sin - ä÷  a cos
 dt   dt 
dh  d   d÷ 
V0   ä÷  a sin  ä cos
dt  dt   dt 
H×nh 6.2. BiÓu ®å ¸p suÊt thuû ®éng t¸c dông trªn æ trôc.
ä
Khi chuyÓn sang çc to¹ ®é h×nh trô vµ khi cã x = r ,  0,01 th× ph-¬ng
r
tr×nh (6.3) sÏ cã d¹ng:
 
1  ÷cos3 p   r 2  1  ÷cos3 p  
    z  z 
12ç d÷ ç  d 
 cos - 6÷ sin ù - 2 a  (6.5)
ø 2 dt ø2  dt 
NghiÖm cña ph-¬ng tr×nh (6.3) cã thÓ nhËn ®-îc khi gi¶ thiÕt r»ng t©m cña
dh
cæ trôc kh«ng chuyÓn ®éng V0   0 - tr¹ng th¸i c©n b»ng tøc thêi vµ æ trôc cã
dt
 p 
chiÒu dµi lµ v« cïng    0 . Trong tr-êng hîp nµy ta cã :
 z 
 p  h
 h 3  /x  6 çU 0 . (6.6)
 x  x
Theo ph-¬ng tr×nh (6.4) khe hë ë tiÕt diÖn cã ¸p suÊt dÇu lín nhÊt sÏ lµ:
h 0  rø1  ÷cos 0  , (6.7)
Trong ®ã  0 lµ gãc nghiªng cña mÆt ph¼ng ®i qua tiÕt diÖn cña khe hë cã ¸p
232
suÊt thuû ®éng lín nhÊt (xem h×nh 6.2)
h h
§èi víi æ :     sin  .
x r . 
Sau khi thay çc biÓu thøc (6.4) vµ (6.7) vµo ph-¬ng tr×nh (6.6), sau khi lÊy
tÝch ph©n vµ x¸c ®Þnh çc h»ng sè chóng ta cã:
1  d 1  ÷cos 0 
dp  6çU 0   d 
r.ø 2  1  ÷cos2 1  ÷cos 3 
¸p suÊt thuû ®éng:
2 6 çU 0 I ,÷
p 
1
dp 
r.ø 2  ,
trong ®ã:  1 gãc hîp bëi mÆt ph¼ng ®i qua ®iÓm ®Çu tiªn cña líp dÇu chÞu
lùc ®Õn ®-êng nèi t©m cæ trôc vµ æ;
2 2
d d
I ,÷    1  ÷cos 0  
1 1  ÷cos  1 1  ÷cos 
2 3
Theo çc sè liÖu thùc nghiÖm, ®èi víi æ trôc h×nh trô 1= /3 vµ 2=0= . Khi
biÕt çc gãc nµy cã thÓ x©y dùng ®-êng cong I, = f() vµ x¸c ®Þnh gãc kÕt thóc cña
líp dÇu 2 (h×nh 6.2). Khi 1 =/3, gãc 2  0 =  vµ cos0 = -1.
¸p suÊt thuû ®éng ë ®iÒm bÊt kú cña líp dÇu theo chiÒu dµi æ trôc khi
p
 0 cã thÓ x¸c ®Þnh gÇn ®óng theo ph-¬ng tr×nh:
z
  2z  m 
p  6 çU 0 I ,÷ 1 -    (6.8)
c
rø 2   l  
trong ®ã: C lµ h»ng sè cã kÓ ®Õn sù gi¶m ¸p suÊt dÇu do sù ch¶y dÇu qua khe
hë mÆt ®Çu cña æ; l vµ z chiÒu dµi cæ trôc vµ kho¶ng çch tõ gi÷a trôc ®Õn tiÕt
diÖn ngang kh¶o s¸t; m - lµ h»ng sè x¸c ®Þnh theo ®-êng cong thùc nghiÖm p =
f(z).
Khi thay çc ®¹o hµm vµ vµo ph-¬ng tr×nh (6.6) vµ dïng ph-¬ng ph¸p
dp dp
dx dz
biÕn ph©n, ta cã:
1
C
 1  ad 2 
0,8  
 l2 
 
233
trong ®ã: a = 0,12 + 2,31(1-  )
TrÞ sè gãc  a hîp bëi ®-êng nèi t©m cæ trôc vµ æ vµ ®-êng t¸c dông cña
lùc ®-îc x¸c ®Þnh víi gi¶ thiÕt tæng h×nh chiÕu cña çc lùc do ¸p suÊt thuû
®éng theo ph-¬ng vu«ng gãc víi ®-êng t¸c dông cña ngo¹i lùc b»ng kh«ng.
Quan hÖ  a=f() cã thÓ thay b»ng ph-¬ng tr×nh gÇn ®óng cos  a .
Hîp lùc P cña çc h×nh chiÕu cña çc lùc thµnh phÇn cña ¸p suÊt thuû ®éng
theo ®-êng t¸c dông cña ngo¹i lùc:
2
P  l  p cos a  r.d (6.9)
1
Sau khi thay biÓu thøc (6.8) vµo ph-¬ng tr×nh (6.9) vµ lÊy tÝch ph©n ta cã:
çùrl
P (6.10)
ø2
U0
trong ®ã: ù  ;
r
 lµ ®¹i l-îng kh«ng thø nguyªn vµ gäi lµ hÖ sè phô t¶i cña æ. Tõ biÓu thøc
trªn suy ra
pø 2 2kø 2 2ø 2
   (6-11)
çU 0 l  çù ëù
trong ®ã:  lµ ®é nhít ®éng lùc häc cña dÇu nhên ë nhiÖt ®é trung b×nh cña líp
dÇu, k lµ phô t¶i trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch h×nh chiÕu cña cæ trôc, k = P/(d.l) ; - lµ
®¹i l-îng kh«ng thø nguyªn, ®Æc tr-ng cho chÕ ®é lµm viÖc cña æ, =/k.
§¬n vÞ phô t¶i lín nhÊt t¸c dông trªn æ cã thÓ tÝch theo ¸p suÊt lín nhÊt
khi ch¸y p z:
pz .Fp
kmax 
d.l 
Sau khi x¸c ®Þnh trÞ sè  theo c«ng thøc (6.11), theo çc ®-êng cong (h×nh
6.3 a,b) ta x¸c ®Þnh ®é lÖch t©m t-¬ng ®èi . Khi biÕt  x¸c ®Þnh khe hë nhá nhÊt
gi÷a cæ trôc vµ æ;
h min  ä1  ÷  (6.12)
Trong thùc tÕ chiÒu dÇy nhá nhÊt cña líp dÇu cÇn ph¶i lín h¬n trÞ sè tíi h¹n
mét gi¸ trÞ hp, nghÜa lµ: hmin  hth+ hp. Theo ®iÒu kiÖn ®¶m b¶osù lµm viÖc tin cËy
cña æ nªn chän b»ng hp= 2  m .
ChiÒu dÇy nhá nhÊt tíi h¹n cña líp dÇu hth lµ giíi h¹n ®Ó chuyÓn chÕ ®é lµm
viÖc cña æ tõ tr¹ng th¸i ma s¸t -ít sang tr¹ng th¸i ma s¸t nöa -ít vµ ng-îc l¹i;
234
hth = ht + h« + hk + h® +hi
trong ®ã ht, h« lµ chiÒu cao cña çc nhÊp nh« bÒ mÆt cña trôc vµ æ; hk, h® vµ
hi lµ çc chiÒu cao kÓ ®Õn sù cong vªnh, sù biÕn d¹ng vµ çc sai sè vÒ h×nh d¸ng
h×nh häc cña trôc vµ æ.
H×nh 6.3. §-êng cong x¸c ®Þnh hÖ sè phô t¶i cña æ

a) khi  = 0,33  0,95; b) khi  > 0,95
Theo çc kÕt qu¶ nghiªn cøu, cÇn ph¶i tÝnh ®Õn sù cong vªnh vµ sù biÕn
d¹ng cña çc bÒ mÆt lµm viÖc cña æ cña trôc khuûu bëi v× trong mét vµi tr-êng
hîp nã cã thÓ g©y ra çc ¶nh h-ëng ®¸ng kÓ ®Õn kh¶ n¨ng lµm viÖc cña æ trôc.
Song nÕu chän kÕt cÊu cña trôc vµ æ cã ®é cøng v÷ng lín th× cã thÓ gi¶m ®-îc sù
¶nh h-ëng nµy.
Sù sai lÖch vÒ h×nh d¸ng h×nh häc Ýt ¶nh h-ëng ®Õn kh¶ n¨ng lµm viÖc cña æ
bëi v× æ trôc bao giê còng ®-îc tiÕn hµnh ch¹y rµ vµ sau ®ã kh«ng ®æi lÉn cho
nhau.
HÖ sè an toµn cña æ theo chiÒu dÇy líp dÇu ®-îc ®¸nh gi¸ b»ng tØ sè
h min
. §èi víi æ trôc cña ®éng c¬ hth = (3  4)  m .
h th  h p
Ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n æ tr-ît võa tr×nh bµy trªn ®©y chØ lµ tÝnh to¸n
s¬ bé bëi v× ®é nhít ®éng lùc häc cña dÇu ë nhiÖt ®é lµm viÖc cña æ sÏ
kh¸c so víi ®é nhít ®· chän khi tÝnh to¸n vµ khi ®éng c¬ lµm viÖc
235
kh«ng ®¹t ®-îc sù c©n b»ng nhiÖt nh- ®· gi¶ thiÕt. V× vËy viÖc tÝnh to¸n
tiÕp theo ®èi víi æ lµ x¸c ®Þnh l-u l-îng dÇu tuÇn hoµn qua æ vµ nhiÖt
®é cña líp dÇu b«i tr¬n.
Sau khi biÕt ®é lÖch t©m t-¬ng ®èi cña
cæ trôc trong æ, ng-êi ta x¸c ®Þnh hÖ sè tæn
thÊt dÇu qua khe hë mÆt ®Çu q1. Trªn h×nh
(6.4a) lµ ®-êng cong biÓu diÔn sù thay ®æ
cña q1 theo  vµ tØ sè , øng víi gãc
l
d
 2  1  1800 . HÖ sè tæn thÊt dÇu q1 ë ®Çu
ra tõ líp dÇu chÞu lùc víi lç h×nh trô ®-îc
x¸c ®Þnh theo h×nh (6.4b)
Tæn thÊt vßng, x¸c ®Þnh l-îng dÇu tæn
thÊt do dÝnh b¸m:
 0,375  ç tb
qH   
 ä  ñ.ù
trong ®ã:
 - khe hë h-íng kÝnh trong æ tÝnh theo m.
 tb - ®é nhít ®éng lùc häc trung b×nh H×nh 6.4. Çc ®-êng cong hÖ sè
cña dÇu nhên Pa.s. tiªu hao dÇu vµ søc c¶n
 - khèi l-îng riªng cña dÇu nhên ë a- tæn thÊt qua khe hë mét ®Çu khi
nhiÖt ®é lµm viÖc cña æ, (kg/m3)   180 0 , b- trªn ®Çu ra khái líp
 - tèc ®é gãc cña trôc, 1/s. dÇu chÞu lùc, c- søc c¶n quay khi
HÖ sè c¶n f cã tÝnh ®Õn ma s¸t ë   180 0 , d- tæn thÊt thÓ tÝch dÇu
phÇn kh«ng lµm viÖc cña khe hë cña æ trôc khi b«i tr¬n qua nöa phÝa
trªn cña b¹c lãt ®-îc x¸c ®Þnh theo ®å thÞ trªn h×nh (6.4c).
Khi biÕt hÖ sè c¶n vµ hÖ sè tæn thÊt dÇu cã thÓ x¸c ®Þnh sù t¨ng nhiÖt ®é
trong líp dÇu:
fù.ç tb
Ät 
C d ñø 2 q 1
trong ®ã: Cd - nhiÖt dung riªng cña dÇu nhên J/kg0C
NhiÖt ®é cña dÇu b«i tr¬n ë ®Çu vµo æ trôc:
Ätq 0
t dv  t 0 
q1
236
NhiÖt ®é trung b×nh cña dÇu b«i tr¬n trong æ:
t tb  t dv  0,5 Ät
L-u l-îng dÇu b«i tr¬n ®¶m b¶o kh¶ n¨ng lµm viÖc cña æ
Q d  0,5.øùld 2 q 1  q 2  (6.13)
trong ®ã
2
d  pd 
q 2  âö    
l  ÷ 
HÖ sè  x¸c ®Þnh theo ®å thÞ (h×nh 6.4d) phô thuéc vµo gãc  3  1  -(xem
h×nh 6.2) vµ ®é lÖch t©m t-¬ng ®èi  .
Tæn thÊt c«ng suÊt do ma s¸t trong æ:
10  3 fù 2 d 3 l ç tb
N«  , (6.14)
2ø
trong ®ã: N0 tÝnh b»ng kw
ViÖc x¸c ®Þnh nhiÖt ®é trung b×nh ttb vµ ®é nhít ®éng lùc häc trung
b×nh  tb ®-îc tÝnh to¸n theo mét vµi gi¸ trÞ ®é nhít trung b×nh kh¸c
nhau cña dÇu. Çc gi¸ trÞ  tb nhËn ®-îc ®Æt trªn ®å thÞ =f(t). Giao ®iÓm
gi÷a ®-êng =f(t) vµ =f(ttb) sÏ t-¬ng øng víi nhiÖt ®é, khi ®ã cã sù
c©n b»ng nhiÖt cña æ. ViÖc tÝnh to¸n æ võa ®-îc tr×nh bÇy ë trªn ®-îc
tiÕn hµnh theo çc gi¸ trÞ trung b×nh cña çc th«ng sè víi gi¶ thiÕt r»ng,
trôc n»m ë vÞ trÝ æn ®Þnh trong æ. Trong thùc tÕ vect¬ ngo¹i lùc t¸c dông
trªn trôc kh«ng chØ thay ®æi vÒ trÞ sè vµ h-íng mµ cßn quay so víi trôc
víi mét tèc ®é x¸c ®Þnh. Khi ®ã nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt trong líp dÇu b«i
tr¬n sÏ kh«ng gièng nhau ë çc ®iÓm kh¸c nhau cña æ trôc vµ do ®ã ®é
nhít cña dÇu nhên còng sÏ kh¸c nhau.
H×nh 6.5. Quü ®¹o chuyÓn ®éng

cña t©m chèt khuûu cña ®éng c¬
diesel 4 kú
1. T¶i côc bé; 2. T¶i toµn phÇn.
Tõ ®å thÞ biÓu diÔn sù thay ®æi cña t©m chèt khuûu cña ®éng c¬
diesel 4 kú (h×nh 6.5) thÊy r»ng chiÒu dÇy cña líp dÇu b«i tr¬n sÏ thay
237
®æi mét çch cã chu kú vµ ë mét vµi vÞ trÝ, chiÒu dÇy cña líp dÇu b«i
tr¬n nhá h¬n chiÒu dÇy tíi h¹n (khi trÞ sè  gÇn b»ng 1). Song nh÷ng vÞ
trÝ tíi h¹n nµy, khi chÕ ®é lµm viÖc cña æ chuyÓn sang tr¹ng th¸i ma s¸t
nöa -ít cã thÓ sÏ kh«ng nguy hiÓm, nÕu nh- thêi gian tiÕp xóc gi÷a trôc
vµ æ kh«ng lín (kh«ng v-ît qu¸ 20% thêi gian cña chu tr×nh). Khi t¨ng
phô t¶i, chiÒu dÇy líp dÇu b«i tr¬n sÏ gi¶m vµ thêi gian tiÕp xóc trùc
tiÕp cµng t¨ng lªn.
Sù biÕn d¹ng cña çc chi tiÕt trong mèi l¾p ghÐp thay ®æi kh«ng
ph¶i chØ theo tiÕt diÖn ngang mµ theo c¶ chiÒu dµi cña æ. Do cæ trôc bÞ
cong mµ quy luËt ph©n bè ¸p suÊt cña líp dÇu b«i tr¬n trong æ ë nh÷ng
gãc quay kh¸c nhau cña trôc sÏ thay ®æi, lµm cho biÓu ®å ¸p suÊt trë
thµnh kh«ng ®èi xøng so víi t©m cæ trôc.
¸p suÊt dÇu b«i tr¬n trong ®-êng dÇu chÝnh thùc tÕ ¶nh h-ëng rÊt Ýt ®Õn trÞ sè
¸p suÊt dÇu trong líp dÇu b«i tr¬n nh-ng l¹i ¶nh h-ëng rÊt ®¸ng kÓ ®Õn l-îng dÇu
l-u th«ng qua æ, nghÜa lµ ®Õn tr¹ng th¸i nhiÖt cña æ.
Sù kh¸c nhau vÒ nhiÖt ®é trong líp dÇu b«i tr¬n cã thÓ ®¹t tíi mét vµi chôc
®é, ®iÒu ®ã dÉn tíi sù thay ®æi ®¸ng kÓ ®é nhít cña dÇu, biÓu ®å ¸p suÊt vµ kh¶
n¨ng chÞu t¶i cña æ.
TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña sù lµm viÖc cña æ trôc ®éng c¬ cho ®Õn nay
vÉn ch-a ®-îc nghiªn cøu mét çch hoµn chØnh, do ®ã nh-ng kÕt luËn cuèi cïng
®¸nh gi¸ sù lµm viÖc cña æ cÇn ®-îc tiÕn hµnh b»ng ph-¬ng ph¸p thùc nghiÖm.
6.2. æ tr-ît.
6.2.1. KÕt cÊu.
æ tr-ît trªn ®éng c¬ ®-îc chia thµnh hai nöa. Mét nöa ®-îc lµm trªn çc
v¸ch ng¨n cña hép trôc, nöa cßn l¹i ®-îc gäi lµ n¾p æ trôc.
238
H×nh 6.6. æ trôc chÝnh ®éng c¬ H×nh 6.7. æ trôc chÝnh ®éng c¬ diesel
diesel tèc ®é thÊp DP30/50
1- b¹c lãt d-íi ; 2- n¾p ; 3- kÝch vÝt 1- B¹c lãt; 2- n¾p æ trôc; 3- bu l«ng
N¾p æ trôc chÝnh cña ®éng c¬ diesel tèc ®é thÊp th-êng cã tiÕt diÖn
h×nh hép vµ ®-îc b¾t chÆt b»ng kÝch vÝt (h×nh 6.6)
N¾p æ trôc chÝnh cã thÓ ®-îc b¾t chÆt víi khung nhê bu l«ng hoÆc gu d«ng
(h×nh 6.7). Khe hë ®-êng kÝnh trong çc æ trôc nµy th-êng chän trong kho¶ng
0,1-0,13% ®-êng kÝnh cæ trôc vµ sau ®ã ®-îc chÝnh x¸c ho¸ b»ng thùc nghiÖm.
Th-êng cæ trôc n»m s¸t víi thiÕt bÞ tiªu thô c«ng suÊt ®-îc chän lµm æ chÆn. Khi
lùa chän khe hë chiÒu trôc cña trôc khuûu cÇn ph¶i tÝnh ®Õn sù gi·n në dµi cña
trôc khi bÞ nung nãng.
239
H×nh 6.8. æ trôc chÝnh vµ b¹c lãt cña ®éng c¬ diesel Ä 100.
a. æ trôc chÝnh; b. b¹c lãt ®Çu to thanh truyÒn ; c. b¹c lãt æ trôc chÝnh
Trªn h×nh (6.8) lµ æ trôc chÝnh vµ b¹c lãt cña ®éng c¬ diesel 2 kú Ä100. N¾p
æ trôc ®-îc ®Þnh vÞ b»ng mÆt c¾t bËc ë hai bªn (h×nh 6.8a). B¹c lãt chÕ t¹o b»ng
®ång thanh cã tr¸ng líp hîp kim chèng mßn BK2. ChiÒu dÇy b¹c 1=19 mm,
chiÒu dµy líp hîp kim chèng mßn 2=0,50,7 mm (h×nh 6.8b, c). §Ó chèng xoay
vµ dÞch chuyÓn chiÒu trôc, b¹c lãt ®-îc ®Þnh vÞ b»ng chèt ®Þnh vÞ Ðp vµo n¾p æ
trôc. VÞ trÝ t-¬ng ®èi gi÷a çc b¹c lãt còng ®-îc ®Þnh vÞ b»ng chèt. BÒ mÆt bªn
trong cña b¹c lãt ®-îc tiÖn b»ng l-ìi dao kim c-¬ng. Sau khi tiÖn, chiÒu dµy cña
b¹c lãt ë phÇn gi÷a lín h¬n ë hai mÆt ®Çu 0,1  0,3mm ®Ó ®¶m b¶o sù tiÕp xóc tèt
gi÷a b¹c lãt vµ ®¸y æ trôc. §Ó ®¶m b¶o l¾p ghÐp cã ®é d«i, chiÒu cao cña b¹c
lãt ®-îc lµm lín h¬n b¸n kÝnh mét trÞ sè (0,0008  0,0012) ®-êng kÝnh trôc.
B¹c lãt ®Çu to thanh truyÒn (h×nh 6.8b) lµ lo¹i b¹c lãt máng, chiÒu dÇy cèt
240
thÐp 1  9,5 mm; chiÒu dÇy líp hîp kim chèng mßn  2  0,50  0,75 mm. Nöa trªn
cña b¹c lãt ®Çu to thanh truyÒn ng-êi ta kh«ng lµm r·nh ë phÇn gi÷a. Nöa d-íi cã
r·nh, dÇu sÏ ®-îc cung cÊp qua r·nh nµy ®Ó lµm m¸t cho pÝt t«ng. Khi æ trôc ®-îc
dïng lµm æ chÆn, b¹c lãt sÏ cã vai vµ cã tr¸ng hîp kim chèng mßn (h×nh 6.8a).
Trªn h×nh (6.9) lµ b¹c lãt æ trôc chÝnh cña trôc khuûu ®éng c¬ ßÌÇ-740, ®-îc
lµm b»ng d¶i thÐp cã chiÒu dÇy 2,2 mm, líp hîp kim ®ång thanh ch× cã chiÒu dÇy
0,218  0,360 mm, trªn cïng ®-îc phñ mét líp hîp kim nÒn ch× bao gåm 5  10%
In®i (In), cßn l¹i lµ ch×; hoÆc lµ 10% thiÕc, 3% ®ång cßn l¹i lµ ch×. ChiÒu dµy líp
phñ bÒ mÆt 0,022 mm. ë nöa trªn cña b¹c lãt ng-êi ta cã lµm r·nh ®Ó dÉn dÇu
vµo æ trôc chÝnh vµ sau ®ã tíi cæ khuûu. ChiÒu réng cña r·nh th-êng chän 5  8
mm. ChiÒu s©u cña r·nh ®-îc x¸c ®Þnh theo chiÒu dÇy cña b¹c lãt vµ l-îng dÇu
l-u th«ng. §Ó ®Þnh vÞ b¹c lãt ng-êi ta dïng l-ìi gµ chèng xoay, l-ìi gµ sÏ ¨n
khíp víi r·nh trªn n¾p æ trôc vµ trªn v¸ch ng¨n cña hép trôc khuûu. Khi ®éng c¬
lµm viÖc, vá cña æ trôc cã thÓ sÏ bÞ biÕn d¹ng, lµm cho ®-êng kÝnh cña n¾p æ ë
vïng tiÕp gi¸p gi÷a hai nöa b¹c lãt gi¶m ®i, sÏ ¶nh h-ëng xÊu tíi chÊt l-îng b«i
tr¬n. §Ó tr¸nh ®iÒu ®ã, ë vïng tiÕp gi¸p gi÷a hai nöa b¹c lãt, chiÒu dµy b¹c lãt
th-êng gi¶m ®i 0,013  0,025mm trªn chiÒu dµi 6  9 mm khi ®-êng kÝnh trôc
90  100 mm. B¹c lãt ®Çu to thanh truyÒn cã kÕt cÊu t-¬ng tù nh- b¹c lãt æ trôc
chÝnh. ViÖc tiÖn r·nh dÉn dÇu trªn bÒ mÆt cã ¶nh xÊu tíi quy luËt ph©n bè ¸p
suÊt thuû ®éng cña líp dÇu b«i tr¬n trong æ (h×nh 6.10). ¸p suÊt thuû ®éng bÞ
gi¶m ®ét ngét ë chç cã r·nh däc trªn suèt c¶ chiÒu dµi cña b¹c lãt (h×nh 6.10a)
H×nh 6.10. ¶nh h-ëng cña r·nh däc
241
®Õn sù ph©n bè ¸p suÊt trong líp dÇu
a. R·nh suèt; b. R·nh kh«ng suèt
do cã sù l-u th«ng cña dÇu qua r·nh. Trong tr-êng hîp r·nh kh«ng lµm suèt c¶
chiÒu dµi b¹c lãt, ¸p suÊt dÇu cã gi¶m nh-ng kh«ng gi¶m ®ét ngét nh- khi lµm
r·nh suèt. Trªn h×nh (6.10b) biÓu diÔn biÓu ®å ¸p suÊt trong líp dÇu b«i tr¬n víi
r·nh kh«ng lµm suèt khi chÞu t¸c dông cña ba t¶i träng kh¸c nhau trªn trôc. Çc
®-êng nÐt ®øt biÓu diÔn biÓu ®å ¸p suÊt khi kh«ng cã r·nh dÉn dÇu.
R·nh dÇu xo¾n chia æ trôc (theo chiÒu dµi) thµnh hai phÇn. Khi ®ã ¸p suÊt
thuû ®éng ë chç cã r·nh gi¶m ®i vµ kh¶ n¨ng chÞu t¶i cña æ bi gi¶m (h×nh 6.11).
H×nh 6.11. ¶nh h-ëng cña

r·nh xo¾n ®Õn kh¶ n¨ng
chÞu lùc cña líp dÇu trong æ.
1- kh«ng cã r·nh; 2- cã r·nh xo¾n.
Çc vßng chÆn chiÒu trôc cña æ chÆn cña ®éng c¬ « t« m¸y kÐo th-êng
®-îc chia thµnh hai nöa ®Ó tiÖn cho viÖc l¾p ghÐp. Nã ®-îc cè ®Þnh trªn çc chi
tiÕt cè ®Þnh cña th©n m¸y vµ tú vµo çc vµnh vai tùa cña trôc khuûu. Vßng chÆn
(6.12) th-êng ®-îc lµm b»ng ®ång thanh hoÆc lµm b»ng thÐp cã tr¸ng hîp kim
chèng mßn.
H×nh 6.12. Nöa trªn cña vßng chÆn cña æ chÆn trôc khuûu ®éng c¬ ßÌÇ-740.
242
6.2.2. VËt liÖu æ tr-ît.
B¹c lãt cña ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ ®éng c¬ tµu thuû tèc ®é thÊp vµ tèc ®é trung
b×nh th-êng lµ lo¹i b¹c lãt dÇy, víi chiÒu dÇy 5-20 mm, chÕ t¹o b»ng thÐp 15,
20,30, hoÆc b»ng gang C× 20, C× 25. §Ó tr¸nh cho b¹c lãt kh«ng bÞ gØ ng-êi ta
th-êng phñ mét líp ®ång lªn bÒ mÆt. §èi víi ®éng c¬ cao tèc ng-êi ta th-êng
dïng b¹c lãt máng víi chiÒu dµy 1,5-5 mm, b¹c lãt máng tiÕp xóc víi n¾p æ trôc
tèt h¬n. Líp hîp kim ®óc tr¸ng trªn bÒ mÆt b¹c lãt th-êng lµ ba bÝt, çc d¹ng hîp
kim nÒn ®ång, hîp kim nh«m vµ hîp kim ca®imy...
Çc lo¹i hîp kim ba bÝt cã kh¶ n¨ng chèng mßn tèt lµ Á83 vµ Á88 trªn nÒn
thiÕc. Lo¹i hîp kim nµy ®-îc dïng rÊt phæ biÕn cho çc ®éng c¬ tÇu thuû tèc
®é thÊp, c«ng suÊt lín. Çc lo¹i æ trôc nµy cã thÓ lµm viÖc khi Kmax = 18  20
MPa vµ tèc ®é tr-ît 4-6 ms -1. HÖ sè ma s¸t khi dïng Á83 vµ cã ®ñ dÇu b«i tr¬n
f=0,005. NhiÖt ®é lµm viÖc cña æ yªu cÇu kh«ng lín h¬n 1100C. Song do gi¸
thµnh cao còng nh- søc bÒn chèng mái thÊp nªn viÖc sö dông hîp kim nµy bÞ
h¹n chÕ.
Çc lo¹i ba bÝt nÒn ch× cã gi¸ thµnh thÊp h¬n, vÝ dô hîp kim ÁH víi chÊt
phô gia Niken (9  11% thiÕc) hoÆc víi chÊt phô gia Telu (Te) (9  11% thiÕc).
HÖ sè ma s¸t khi cã ®Çy ®ñ dÇu b«i tr¬n ®èi ÁH lµ 0,006. Ba bÝt nÒn ch× dïng
cho çc ®éng c¬ diesel chÞu Kmax= 15-18 MPa khi vËn tèc vßng nhá h¬n 6ms-1.
NhiÖt ®é lµm viÖc cña æ kh«ng v-ît qu¸ 110 0C. Ba bÝt BK2 cã søc bÒn chèng
mái cao h¬n so víi ba bÝt Á83 vµ ®-îc dïng ®Ó ®óc çc b¹c lãt máng.
ë ®éng c¬ cao tèc c-êng ho¸, ng-êi ta th-êng dïng hîp kim ®ång thanh ch×
ÁpÑ30 (27  31% ch×) hoÆc ®ång thanh thiÕc (20  24% ch×; 1  2% thiÕc) Çc b¹c
lãt b»ng ®ång thanh ch× Áp C30 cã thÓ chÞu ®-îc t¶i träng Kmax=30MPa ®ång thanh
thiÕc Kmax= 35 MPa khi vËn tèc vßng nhá h¬n 12ms-1. HÖ sè ma s¸t khi ma s¸t -ít f
= 0,009. Nh-îc ®iÓm cña hîp kim ®ång thanh ch× lµ yªu cÇu bÒ mÆt cæ trôc ph¶i
cã ®é cøng lín (HRC = 52 hoÆc lín h¬n) vµ chÊt l-îng dÇu b«i tr¬n ph¶i cao, ®Æc
biÖt lµ kh«ng ®-îc lÉn n-íc trong dÇu (do ch× bÞ tr«i khái hîp kim khi chÞu n-íc).
§Ó ng¨n ngõa ®iÒu nµy, bÒ mÆt lµm viÖc cña b¹c lãt th-êng ®-îc phñ mét líp thiÕc
hoÆc mét líp hîp kim ch× thiÕc.
ë ®éng c¬ diesel cao tèc ng-êi ta còng sö dông rÊt phæ biÕn çc lo¹i hîp kim
trªn nÒn nh«m. Hîp kim nµy cã søc bÒn chèng mái cao, truyÒn nhiÖt tèt vµ kh«ng
bÞ gØ. Song do cã ®é cøng lín mµ kh¶ n¨ng rµ khÝt cña mèi ghÐp kÐm vµ lµm t¨ng
hao mßn cho cæ trôc. Hîp kim A09-2 (8  10% thiÕc, 0,8  1,2%ni ken, 2  2,5%
®ång) cã thÓ chÞu ®-îc phô t¶i Kmax ®Õn 25 MPa khi vËn tèc vßng nhá h¬n 15ms-
243
1
. Hîp kim nh«m A020-1 (17  23% thiÕc, 0,7  1,2% ®ång) cã thÓ chÞu ®-îc phô
t¶i Kmax ®Õn 30 MPa khi vËn tèc vßng nhá h¬n 20 ms-1. Lo¹i b¹c lãt nµy th-êng
®-îc s¶n xuÊt d-íi d¹ng d¶i kim lo¹i l-ìng kim máng. Hîp kim çt®imy còng
®-îc sö dông réng r·i ®Ó chÕ t¹o b¹c lãt cña ®éng c¬ « t« m¸y kÐo (chñ yÕu ë çc
n-íc ph-¬ng t©y). Çc hîp kim nµy cã 97  98,5% Ca®imy, nhá h¬n 1,5% niken,
manhª vµ b¹c; 0,7  1% ®ång. Hîp kim nµy cã kh¶ n¨ng chèng gØ tèt vµ cã tÝnh chÊt
c¬ lý nh- lµ lo¹i hîp kim trung gian gi÷a ba bÝt vµ ®ång thanh ch×. Nã cã kh¶
n¨ng ®óc tr¸ng rÊt tèt víi thÐp vµ khi sö dông cæ trôc Ýt bÞ mµi mßn h¬n.
ë ®éng c¬ diesel « t«, chiÒu dµy gép thÐp th-êng chän 2  2,5 mm, líp
hîp kim chèng mßn ®ång thanh ch× 0,45  0,50 mm, líp hîp kim ®ång thanh
thiÕc-ch× 0,003  0,004 mm vµ líp thiÕc phñ bÒ mÆt 0,003  0,004 mm (hîp
kim ba líp).
§Ó c¶i thiÖn kh¶ n¨ng tù rµ tr¬n, bÒ mÆt b¹c lãt cã thÓ cßn ®-îc phñ mét
líp ca®imy hoÆc in®i. §èi víi b¹c lãt b»ng hîp kim nh«m, ®Ó c¶i thiÖn kh¶
n¨ng tù rµ tr¬n vµ gi¶m bít sù hao mßn cho bÒ mÆt cæ trôc ë thêi kú ch¹y rµ
ng-êi ta th-êng tiÕn hµnh m¹ mét líp thiÕc b»ng ph-¬ng ph¸p m¹ ®iÖn víi
chiÒu dµy 0,02  0,03 mm.
ë ®éng c¬ x¨ng ng-êi ta sö dông rÊt réng r·i hîp kim nÒn ch× (5,5  6,5%, thiÕc,
5,5  6,5% antimoan, 0,3% ®ång). Çc b¹c lãt nµy th-êng ®-îc chia thµnh ba líp
kim lo¹i: cèt thÐp dµy 1,5  1,7 mm, líp phñ nÒn ®ång-ni ken 0,25  0,45 mm vµ líp
hîp kim chèng mßn 0,08  0,13 mm. ¸p suÊt riªng cho phÐp ®Õn 15 MPa.
Kh¶ n¨ng lµm viÖc cña æ cßn ®-îc
®¸nh gi¸ b»ng ®é “duçi th¼ng” (h×nh
6.13a) vµ ®é “nh« lªn” cña b¹c lãt (h×nh
6.13b).
§é duçi th¼ng cña b¹c lãt lµ sù t¨ng ®-êng
kÝnh cña b¹c lãt ë tr¹ng th¸i th¸i tù do, ®¶m b¶o
sù tiÕp xóc tèt gi÷a b¹c lãt vµ bÒ mÆt tùa trong æ
trôc (l¾p ghÐp cã ®é d«i). TrÞ sè cña “®é duçi
th¼ng” ®-îc chän tuú thuéc vµo ®-êng kÝnh vµ
chiÒu dÇy cña b¹c lãt. Trong qu¸ tr×nh sö dông,
®é duçi th¼ng cña b¹c lãt sÏ gi¶m dÇn, g©y khã
kh¨n cho viÖc l¾p ghÐp trong v¸ch ng¨n. Khi l¾p
ghÐp b¹c lãt vµo æ, ng-êi ta lµm b¹c lãt biÕn H×nh 6.13. S¬ ®å x¸c ®Þnh çc
d¹ng mét trÞ sè r« d-íi t¸c dông cña lùc 2F vµ kÝch th-íc cña b¹c lãt.
nã sÏ cã d¹ng h×nh trô. Khi dËp b¹c lãt, ë tr¹ng th¸i tù do bÒ mÆt ngoµi cña b¹c
244
lãt kh«ng ph¶i lµ h×nh trô vµ cÇn ph¶i thay ®æi theo quy luËt:
 1  2 
Är  Äro  cos  ,
 ð 
trong ®ã:
 - gãc theo vßng trßn cña b¹c lãt, thay ®æi tõ 0 ®Õn  .
§é “nh« lªn” cña b¹c lãt h ®Æc tr-ng cho sù biÕn d¹ng vµ sù tiÕp xóc víi
bÒ mÆt tùa khi b¾t chÆt æ trôc b»ng bu l«ng. TrÞ sè h ®-îc x¸c ®Þnh tõ øng
suÊt cho phÐp trªn çc bÒ mÆt mÆt ®Çu m® vµ ¸p suÊt cña b¹c lãt n0 khi tiÖn
theo quan hÖ:
r
Äh  ðK T ó md . tb ;
E
2Äh.EF
p o= ;
ðrtb d o .l o 
ÄhEF
P=
ðrtb 
trong ®ã: P- lùc t¸c dông trªn mÆt ®Çu cña b¹c lãt.
E- m« ®un ®µn håi cña vËt liÖu chÕ t¹o cèt b¹c.
F- diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña b¹c lãt.
rtb- b¸n kÝnh trung b×nh cña b¹c lãt
KT- hÖ sè gi¶m diÖn tÝch do cã tiÖn r·nh trªn b¹c lãt.
TrÞ sè p0 kh«ng ®-îc nhá h¬n 5MPa, cßn   100MPa.
Th«ng th-êng trÞ sè h n»m trong kho¶ng 0,05  0,1mm.
Trong thùc tÕ chÕ t¹o ®éng c¬, ng-êi ta th-êng tiÕn hµnh kiÓm tra vÕt tiÕp
xóc gi÷a bÒ mÆt l-ng b¹c lãt vµ bÒ mÆt tùa khi xiÕt ®ñ lùc xiÕt trªn ®å g¸. bÒ mÆt
tiÕp xóc nµy kh«ng ®-îc nhá h¬n 70  90% bÒ mÆt b¹c lãt.
6.2.3. TÝnh to¸n æ tr-ît.
VÝ dô kh¶o s¸t viÖc tÝnh to¸n æ trôc trªn ®Çu to thanh truyÒn cña ®éng c¬
x¨ng 4kú cã çc th«ng sè sau ®©y: diÖn tÝch ®Ønh pÝt t«ng Fp = 40.10-4m2 ; ®-êng
kÝnh chèt khuûu dch = 0,047 m, chiÒu dµi bÒ mÆt tùa cña cæ khuûu lch= 0,023 m;
tèc ®é vßng quay trôc khuûu n = 5000 vßng /phót; ¸p suÊt dÇu vµo æ 0.2MPa;
nhiÖt ®é dÇu vµo æ 800C, khe hë h-íng kÝnh trong æ =0,035.10-3 m; khèi l-îng
riªng cña dÇu ë 200C d= 905 kg/m3, ®é nhít ®éng lùc häc cña dÇu ë nhiÖt ®é
trung b×nh 1000C lµ 0,012 Pa.s.
Theo kÕt qu¶ tÝnh to¸n ®éng lùc häc vµ x©y dùng ®å thÞ vÐc t¬ phô t¶i
245
t¸c dông lªn cæ khuûu, ta nhËn ®-îc gi¸ trÞ ¸p suÊt trung b×nh tÝnh trªn mét ®¬n
48
vÞ diÖn tÝch ®Ønh pÝt t«ng Qchtb=(1/48)  Q chi  1,6 MPa , trong ®ã Qchi lµ trÞ sè ¸p
1
suÊt t-¬ng øng víi çc gãc quay, lÊy kho¶ng chia lµ 150.
Phô t¶i trung b×nh t¸c dông lªn cæ khuûu P  Qchtb.Fp  6400N . §¬n vÞ phô
t¶i trung b×nh t¸c dông lªn bÒ mÆt cæ khuûu Ktb = P/(lch.dch) = 5,9MPa.
2ä
Khe hë t-¬ng ®èi trong æ trôc ø   1,49.10 3 . Tèc ®é gãc cña trôc
d ch
1 2ø 2 K tb
ù  ð.n/30  524 . HÖ sè phô t¶i cña æ ö  = 4,2. TØ sè gi÷a chiÒu dµi
s ç tb ù
vµ ®-êng kÝnh cæ khuûu lch/dch = 0,49. Theo ®å thÞ (h×nh 6.3a) ta cã ®é lÖch t©m
t-¬ng ®èi  = 0,83. ChiÒu dÇy nhá nhÊt cña líp dÇu b«i tr¬n gi÷a cæ khuûu vµ b¹c
lãt hmin=  (1-) = 6 m. HÖ sè tiªu hao dÇu qua mÆt ®Çu cña æ theo ®å thÞ trªn h×nh
(6- 4a): q1 = 0,24. HÖ sè tiªu hao dÇu q0 theo ®å thÞ trªn h×nh (6-4b): q0 = 0,045. Khèi
l-îng riªng cña dÇu ë 1000C: ñ100  ñ 20 /1  K v t  20   858 kg/m 3 , trong ®ã :
Kv - hÖ sè gi·n në thÓ tÝch, ®èi víi khèi l-îng riªng ®· cho Kv = 68,8.10-5 1/0C.
NhiÖt dung riªng cña dÇu nhên ë 1000C ®-îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
C t  53,2  0,107t / ñ 20  2,123kJ/(k g 0 C)
 
§é t¨ng nhiÖt ®é cña dÇu Ät  fùç tb / C d .ñ d .ø 2 q 1  39,5 0 C . NhiÖt ®é cña
dÇu khi vµo æ
tdv = t0 +  t q0 / q1 = 870C. NhiÖt ®é trung b×nh cña dÇu trong æ
tdtb = tdv + 0,5  t = 1070C.
10 3 .fù 2 d 3ch l ch .ç tb
C«ng suÊt tæn hao do ma s¸t trong æ N m   0,016kw .
2ø
6.3. æ l¨n.
æ l¨n cña trôc khuûu ®éng c¬ th-êng lµ çc æ l¨n ®· ®-îc tiªu chuÈn ho¸
hoÆc lµ çc æ l¨n chuyªn dïng víi çc con l¨n h×nh trô. æ l¨n cã hai lo¹i, lo¹i æ
l¨n thiÕu tøc lµ æ l¨n kh«ng cã vßng trong vµ lo¹i æ l¨n ®ñ lµ lo¹i æ l¨n cã ®ñ c¶
vßng trong vµ vßng ngoµi. Tr-êng hîp thø nhÊt trôc khuûu sÏ lµ trôc nguyªn, çc
æ l¨n ®-îc l¾p trùc tiÕp trªn m¸ khuûu. Tr-êng hîp thø hai, ®Ó l¾p ®Æt çc bé
phËn cña æ trôc kh«ng yªu cÇu nhiÖt luyÖn bÒ mÆt l¾p ghÐp cña trôc khuûu. Song
tõ ®iÒu kiÖn l¾p ghÐp æ trôc, hoÆc lµ trôc khuûu sÏ ph¶i lµm ph©n ®o¹n (®iÒu ®ã sÏ
246
lµm gi¶m ®é cøng v÷ng cña trôc khuûu) hoÆc lµ vßng trong cña æ ph¶i ®-îc cè
®Þnh trªn cæ trôc cña trôc khuûu nhê çc vßng b¸n nguyÖt phô (dÉn tíi lµm gi¶m
®é cøng v÷ng cña æ)
Vßng vµ con l¨n cña æ th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng çc lo¹i thÐp lµm æ
l¨n, vßng çch chÕ t¹o b»ng ®ång thau. Yªu cÇu kü thuËt cña æ l¨n tuú
thuéc vµo cÊp chÝnh x¸c khi chÕ t¹o, tho¶ m·n çc yªu cÇu theo tiªu
chuÈn quèc gia hoÆc quèc tÕ (ë Nga theo tiªu chuÈn OCT 520 - 71).
§iÒu kiÖn lµm viÖc cña æ l¨n cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt so víi æ
tr-ît:
1- Gi÷a con l¨n vµ çc bÒ mÆt tùa cã thÓ t¹o ra líp dÇu thuû ®éng víi chiÒu
dÇy 0,2  0,5 m. ¸p suÊt trong líp dÇu cã thÓ ®¹t ®-îc vµi ngh×n MPa, thay ®æi
tuú thuéc vµo sè vßng quay cña trôc, sè con l¨n vµ tÇn sè thay ®æi cña ngo¹i lùc.
¸p suÊt nµy g©y ra nh÷ng biÕn d¹ng côc bé thay ®æi cña çc chi tiÕt, lµm thay ®æi
tÝnh chÊt cña dÇu b«i tr¬n vµ kh¶ n¨ng chÞu t¶i cña æ.
2- Lùc t¸c dông trªn çc con l¨n ®-îc ph©n bè theo bÒ mÆt, t¹o thµnh gãc
180 theo vßng trßn bÒ mÆt tùa cña th©n m¸y. §é cøng v÷ng cña æ cã ¶nh h-ëng
0
rÊt lín ®Õn quy luËt ph©n bè trªn.

3- D-íi t¸c dông cña ngo¹i lùc, h×nh d¸ng h×nh trô cña æ sÏ bÞ ph¸
huû, ®iÒu ®ã cã thÓ dÉn tíi lµm kÑt çc con l¨n ë mét khu vùc nµo ®ã vµ
dÉn tíi sù tr-ît trong khu vùc kh«ng chÞu t¶i. HiÖn t-îng nµy dÉn ®Õn
lµm t¨ng sù mµi mßn kh«ng ®Òu cña çc con l¨n vµ çc vßng cña æ. Sù
tr-ît cña çc con l¨n còng cã thÓ x¶y ra trong tr-êng hîp khëi ®éng
®éng c¬ ë nhiÖt ®é thÊp.
4- Do tiÕp xóc ®-êng gi÷a con l¨n vµ vßng æ, cã thÓ lµm t¨ng øng suÊt tiÕp
xóc vµ lµm gi¶m tuæi thä cña ®éng c¬.
5- Sù biÕn d¹ng cña çc bÒ mÆt tùa gi÷a æ l¨n vµ bÖ ®ì cã thÓ dÉn tíi sù
háng hãc cña mÐp æ, lµm gi¶m tuæi thä cña æ.
ViÖc tÝnh to¸n æ l¨n lµ x¸c ®Þnh tuæi thä cña æ (tÝnh theo giê) khi chÞu t¶i
träng t-¬ng ®-¬ng.
 10 6   C  p
Lh   , (6.15)
 60 n   P 
 
trong ®ã: n- lµ tèc ®é vßng quay cña æ, vßng/phót; C- t¶i träng ®éng lùc
häc cña æ, N; P- t¶i träng ®éng lùc häc t-¬ng ®-¬ng, N; P h»ng sè, ®èi víi æ
l¨n P = 10/3
247
T¶i träng ®éng lùc häc cña æ l¨n (tÝnh b»ng N) ®-îc tÝnh theo biÓu thøc:
C  9,81f c il e cosá 7/9 Z 3/4 D 29/27
T , (6.16)
trong ®ã fc - hÖ sè t¶i träng ®éng lùc häc, phô thuéc vµo kÝch th-íc çc chi
tiÕt cña æ, ®é chÝnh x¸c vµ vËt liÖu chÕ t¹o, i lµ sè d·y con l¨n trong æ (®èi víi æ
mét d·y i=1) ; le vµ  lµ chiÒu dµi vµ gãc tiÕp xóc víi con l¨n; Z vµ DT lµ sè con
l¨n vµ ®-êng kÝnh con l¨n.
HÖ sè f c ®èi víi con l¨n h×nh trô ®¬n gi¶n ®-îc chän theo b¶ng phô thuéc
vµo tØ sè DTcos  /dm (trong ®ã dm lµ ®-êng kÝnh trung b×nh bè trÝ çc con
l¨n). NÕu nh- trÞ sè DTcos  /dm n»m trong kho¶ng 0,1  0,2, fc thay ®æi tõ
7,53 ®Õn 7,98.
NÕu nh- lµ con l¨n h×nh cÇu th× hÖ sè fc cÇn ph¶i t¨ng lªn 20% vµ ®é chÝnh
x¸c ph¶i t¨ng lªn 30%.
T¶i träng ®éng lùc häc t-¬ng ®-¬ng:
P = (XVFr + YFa )K®.Kt (6.17)
trong ®ã: X vµ Y - çc hÖ sè t-¬ng øng víi t¶i träng h-íng kÝnh vµ t¶i träng
däc trôc, phô thuéc vµo kiÓu æ l¨n (®èi víi æ l¨n h-íng kÝnh X=1,Y=0); Fr lµ t¶i
träng h-íng kÝnh trung b×nh x¸c ®Þnh theo ®å thÞ vÐc t¬ lùc t¸c dông lªn æ trôc
cña ®éng c¬; V- hÖ sè quay; K® hÖ sè an toµn tÝnh ®Õn ¶nh h-ëng cña t¶i träng
®éng; Kt hÖ sè nhiÖt kÕ ®Õn sù ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é ®Õn tuæi thä cña æ (khi
t=1251500C, Kt=1,05-1,10) Khi cã sù dao ®éng cña t¶i träng t¸c dông vµ khi cã
hiÖn t-îng qu¸ t¶i trong mét thêi gian ng¾n ®Õn 150% t¶i träng ®Þnh møc th× hÖ
sè an toµn K®= 1,3  1,8.
H×nh 6.14. KÕt cÊu æ l¨n cña æ trôc chÝnh

a- cña ®éng c¬ diesel ßÌÇ 240; b- æ l¨n h-íng kÝnh víi çc con l¨n h×nh trô
cña ®éng c¬ ßÌÇ 240; c- l¾p ghÐp vßng çch víi çc con l¨n trªn trôc khuûu;
d- æ trôc cña trôc khuûu ph©n ®o¹n.
248
Trªn h×nh (6.14a) giíi thiÖu kÕt cÊu æ l¨n cña ®éng c¬ ßÌÇ 240. æ l¨n
h-íng kÝnh (6.14b) kh«ng cã vßng trong ®-îc ®Æt trªn m¸ h×nh trßn cña trôc
khuûu. Çc con l¨n 2 ®-îc ®Þnh vÞ b»ng çc vßng ®µn håi cã xÎ r·nh. Trong æ l¨n
cã 24 con l¨n víi kÝch th-íc 23  34 mm. Çc con l¨n vµ vßng ngoµi ®-îc chÕ t¹o
b»ng thÐp ØX15C  , vßng çch ®-îc chÕ t¹o b»ng ®ång thau ËC59-1. Vßng
çch ®-îc lµm sao cho çc con l¨n kh«ng bÞ tôt ra khái vßng çch theo ®-êng
kÝnh ngoµi vµ ®-êng kÝnh trong vµ cã thÓ quay tù do vµ sù dÞch chuyÓn cña con
l¨n trong æ khi kh«ng cã vßng ngoµi ®Õn ®-êng kÝnh kh«ng nhá h¬n 203,5 mm.
Sù dÞch chuyÓn nµy gi÷a çc con l¨n lµ ®Ó ®¶m b¶o viÖc l¾p ghÐp vßng çch
víi çc con l¨n lªn trôc khuûu (xem h×nh 6.14c). Sau khi ®· l¾p vßng çch víi
çc con l¨n, trôc khuûu ®-îc l¾p vµo th©n m¸y ë ®ã ®· l¾p vßng ngoµi cña æ
l¨n vµ ®-îc cè ®Þnh b»ng çc vßng ®µn håi. Trªn h×nh (6.14d) lµ kÕt cÊu cña æ
l¨n cã c¶ vßng trong vµ vßng ngoµi l¾p trªn trôc khuûu ph©n ®o¹n. Cæ trôc cña
trôc khuûu ®-îc ®Þnh t©m b»ng chèt ®Þnh vÞ hoÆc bu l«ng ®Þnh vÞ vµ ®-îc b¾t
chÆt b»ng bu l«ng.
D-íi ®©y sÏ tr×nh bµy vÝ dô tÝnh to¸n æ l¨n cña ®éng c¬ diesel « t« 4 kú cã
con l¨n víi ®-êng kÝnh 22 mm, sè con l¨n 28, ®-êng kÝnh trung b×nh bè trÝ con
l¨n 218 mm, chiÒu dµi tiÕp xóc víi con l¨n 30 mm. HÖ sè fc=7,53 khi   0 vµ
DT/dm=0,1, t¶i träng ®éng theo (6.16) C=350325 N; t¶i träng h-íng kÝnh trung
b×nh t¸c dông trªn æ, Fr =32600N, t¶i träng ®éng lùc häc t-¬ng ®-¬ng P=
64548N. Tuæi thä æ lµ Lh = 2754h khi n = 1700 vßng/phót.
NÕu nh- sö dông con l¨n hçn hîp víi ®é chÝnh x¸c cao th× Lh=6604h-
249
Ch-¬ng 7
nhãm chi tiÕt cè ®Þnh

Nhãm chi tiÕt cè ®Þnh gåm nh÷ng chi tiÕt nh- n¾p xy lanh, khèi xy
lanh, hép trôc khuûu vµ nh÷ng chi tiÕt phô trî nh- çc gio¨ng phít, b¹c
tr-ît, çc ®Öm kÝn, çc vÊu tú, n¾p bao kÝn v.v...
§Æc ®iÓm chung cña çc chi tiÕt chñ yÕu thuéc nhãm nµy lµ chóng cã khèi
l-îng vµ kÝch th-íc lín, t¹o thµnh bé khung ®Ó g¸ l¾p tÊt c¶ çc chi tiÕt, çc c¬ cÊu
vµ çc côm kh¸c cña ®éng c¬. §èi víi ®éng c¬ tµu biÓn c«ng suÊt lín th× dïng kÕt
cÊu hµn tõ çc tÊm thÐp. Nh÷ng ®éng c¬ c«ng suÊt nhá dïng trªn bé, trªn kh«ng th×
çc chi tiÕt chÝnh cña nhãm ®-îc ®óc b»ng gang hoÆc b»ng hîp kim nh«m. Néi
dung ch-¬ng nµy sÏ tËp trung vµo çc chi tiÕt chÝnh nh- n¾p m¸y, xy lanh vµ hép
trôc khuûu b»ng gang vµ b»ng hîp kim nh«m.
KÕt cÊu cña nhãm chi tiÕt cè ®Þnh rÊt ®a d¹ng vµ cã thÓ dùa theo
h×nh thøc kÕt cÊu ®Ó chia thµnh çc d¹ng chÝnh sau:
- N¾p xy lanh, khèi th©n xy lanh, hép trôc khuûu chÕ t¹o thµnh tõng chi tiÕt
riªng rÏ vÝ dô nh- B-2, Ä-6 vµ çc ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ nh- Ä 37,
TATRA, çc ®éng c¬ xe m¸y.
- Khèi th©n xy lanh chÕ t¹o liÒn víi nöa trªn cña hép trôc khuûu, nöa d-íi
cña hép trôc khuûu lµm liÒn víi ®¸y chøa dÇu (ÇÈË-130, ÃAÇ, KAMAÇ)
- Khèi th©n xy lanh chÕ t¹o liÒn khèi víi c¶ hép trôc khuûu vµ ®¸y dÇu
(ÓÒÄ-20).
-N¾p xy lanh chÕ t¹o liÒn khèi víi xy lanh thµnh d¹ng monoblèc, vÝ dô ®éng
c¬ M-50, AOSI.
Theo h×nh thøc chÞu lùc, cã thÓ chia thµnh kÕt cÊu gu d«ng chÞu lùc, th©n xy
lanh chÞu lùc, vá th©n xy lanh chÞu lùc.
D-íi ®©y sÏ tr×nh bµy s©u h¬n vÒ tõng chi tiÕt
7.1. Khèi th©n xy lanh hép trôc khuûu.
Trong phÇn lín çc tr-êng hîp, dï lµ ®éng c¬ mét xy lanh, mét d·y hay kiÓu
ch÷ V th× c¶ khèi th©n xy lanh ®-îc chÕ t¹o liÒn víi nöa trªn hép trôc khuûu b»ng
ph-¬ng ph¸p ®óc, chi tiÕt nµy th-êng ®-îc gäi lµ th©n m¸y hoÆc khèi th©n m¸y
(vÝ dô ®éng c¬ ÃAÇ,ÌOCKBÈ×, ÇÈË, ßMÇ, KAMAÇ…)
NÕu cæ trôc dïng æ l¨n th× khèi th©n xy lanh ®-îc ®óc liÒn víi c¶ hép trôc
250
khuûu vµ ®¸y dÇu (ÓÒÄ-20).
KÕt cÊu ®óc liÒn khèi tuy lµm phøc t¹p thªm c«ng nghÖ ®óc song cã
hµng lo¹t nh÷ng -u ®iÓm nh- t¨ng ®é cøng v÷ng, gi¶m sè l-îng bÒ mÆt
l¾p ghÐp ph¶i gia c«ng vµ h¹n chÕ bít ¶nh h-ëng cña biÕn d¹ng côc bé
vµ cña sù tËp trung øng suÊt còng nh- t¨ng kh¶ n¨ng bao kÝn dÇu, n-íc.
§èi víi mét sè lo¹i ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt láng, ng-êi ta cßn sö dông
kÕt cÊu lãt -ít vai tùa d-íi ®Ó ®óc khèi th©n m¸y b»ng hîp kim nh«m theo
ph-¬ng ph¸p ®óc ¸p suÊt (ÃAÇ 53, 66, 41, SKODA 742).
ViÖc ®óc liÒn khèi cßn thuËn tiÖn cho viÖc bè trÝ çc ®-êng dÉn dÇu b«i tr¬n
vµ çc khoang chøa n-íc lµm m¸t (cßn gäi lµ ¸o n-íc). §èi víi nh÷ng ®éng c¬ cã
c«ng suÊt kh¸ lín, ®Æc biÖt lµ ®éng cã diesel c«ng suÊt lín dïng cho xe xÝch, xe
t¨ng, tr¹m nguån... th× khèi th©n xy lanh th-êng ®-îc chÕ t¹o riªng thµnh mét chi
tiÕt råi l¾p ghÐp víi hép trôc khuûu b»ng çc gu d«ng chÞu lùc ®Ó thuËn tiÖn cho
viÖc ®óc, gia c«ng vµ l¾p ghÐp (hä ®éng c¬ B2, Ä-6). Cã nh÷ng tr-êng hîp mµ
khèi th©n xy lanh l¹i ®-îc ®óc liÒn víi n¾p m¸y nh- ®èi víi hä ®éng c¬ M-50,
®éng c¬ tr¹m nguån M623, ®éng c¬ tµu háa M756 (12××H18/20). KÕt cÊu nµy
tuy phøc t¹p vÒ mÆt gia c«ng, l¾p r¸p vµ söa ch÷a song lo¹i trõ hoµn toµn kh¶
n¨ng lät khÝ, thæi gio¨ng n¾p m¸y.
§èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ th× th«ng dông nhÊt lµ kÕt cÊu hép
trôc khuûu chung cßn xy lanh chÕ t¹o riªng rÏ ®Ó viÖc bè trÝ çc çnh t¶n nhiÖt
®-îc thuËn tiÖn.
Nãi chung, khi thiÕt kÕ khèi th©n xy lanh-hép trôc khuûu cÇn ®¶m b¶o çc
yªu cÇu chÝnh sau ®©y:
- §ñ søc bÒn vµ ®é cøng v÷ng ®Ó chÞu ®-îc t¶i träng c¬ häc vµ t¶i träng
nhiÖt, tr¸nh biÕn d¹ng lµm ¶nh h-ëng tíi ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng b×nh th-êng cña çc
côm, çc c¬ cÊu vµ çc chi tiÕt;
- KÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o, th¸o l¾p vµ söa ch÷a ;
- Khèi l-îng nhá;
- §¶m b¶o çc yªu cÇu vÒ l-u th«ng m«i chÊt lµm m¸t vµ dÇu b«i tr¬n.
- DÔ dµng th¸o, l¾p vµ ®iÒu chØnh çc côm, c¬ cÊu kh¸c ®-îc g¸ l¾p
trªn khèi th©n xy lanh hép trôc khuûu.
Khèi th©n m¸y th-êng ®-îc ®óc b»ng çc lo¹i gang x¸m C×15-32, C×18-36,
C×21-40, C×24-44, C×28-48, C×32-52 hoÆc b»ng çc lo¹i hîp kim nh«m nh-
AË-4, AË-9, AË-10B. Thµnh phÇn ho¸ häc cña chóng ®-îc nªu trong b¶ng 7.1.
251
§èi víi ®éng c¬ c«ng suÊt nhá vµ võa (1500 KW), nöa d-íi cña hép trôc khuûu
kiªm c¶ chøc n¨ng cña ®Õ m¸y ®Ó chÞu ®ùng toµn bé khèi l-îng cña ®éng c¬. NÕu
khèi th©n xy lanh ®óc liÒn víi nöa trªn hép trôc khuûu th× nöa d-íi cña hép trôc
khuûu th-êng ®-îc dËp tõ thÐp l¸ vµ cã mét hèc s©u ®Ó ®ãng vai trß chøa dÇu
thay cho ®¸y dÇu, cßn nöa trªn kiªm vai trß cña ®Õ m¸y.
B¶ng 7.1
Thµnh phÇn hãa häc cña çc lo¹i gang ®óc khèi th©n m¸y
M¸c Hµm l-îng çc chÊt trong hîp kim víi s¾t, % u k
HB
gang C Si Mn S Ni MPa MPa
C×18-36 3,23,4 2,32,6 0,50,8 0,150,2 0,15 0,1 0,1 1,8 3,6 170229
C×21-40 3,23,4 2,02,3 0,50,8 0.15 0,15 0,250,4 0,10,25 2,1 4,0 179241
C×21-44 3,153,45 2,02,6 0,60,85 0,15 0,12 0,30 - 2,1 4,4 170241
Thµnh phÇn ho¸ häc cña çc lo¹i hîp kim nh«m ®óc khèi th©n m¸y
Hµm l-îng çc chÊt trong hîp kim víi nh«m, %
M¸c Çc t¹p
Mg Si Mn Al b HB
chÊt kh¸c
AË-4 0,170,3 810,5 0,20,5 1,5 cßn l¹i 1,52,4 5070
AË-9 0,20,4 68 0,5 1,6 cßn l¹i 1,62,5 5070
Nöa d-íi hép trôc khuûu trong çc kÕt cÊu nµy th-êng ®-îc gäi lµ ®¸y çc te
hay ®¸y dÇu. Thay cho l¸ thÐp dËp, nhiÒu khi ®¸y dÇu ®-îc ®óc b»ng hîp kim
nh«m, bªn ngoµi cã çc çnh t¶n nhiÖt (M 412) hoÆc cã khoang chøa n-íc sÊy
nãng dÇu b«i tr¬n (B-2) tr-íc tr-íc khi khëi ®éng ®éng c¬.
Khèi th©n xy lanh-hép trôc khuûu lµ chi tiÕt cã khèi l-îng vµ kÝch th-íc lín
nhÊt. Khèi l-îng çc khèi nµy phô thuéc vµo vËt liÖu, kiÓu ®éng c¬, kiÓu lµm
m¸t, h×nh thøc chÞu lùc v.v.... §èi víi ®éng c¬ c«ng suÊt nhá (« t«, xe m¸y...)
khèi th©n m¸y chiÕm 3060% tæng khèi l-îng ®éng c¬. Khèi th©n m¸y ®éng c¬
diesel chiÕm 4070% khèi l-îng ®éng c¬ trong khi kÕt cÊu khèi th©n m¸y b»ng
thÐp l¸ hµn chØ chiÕm 2025% khèi l-îng ®éng c¬.
Khèi th©n m¸y chÞu lùc ¸p suÊt khÝ thÓ. Dùa vµo h×nh thøc chÞu lùc khÝ thÓ g©y
hiÖn t-îng kÐo däc theo ph-¬ng ®-êng t©m xy lanh cã thÓ chia thµnh:
a- Th©n xy lanh chÞu lùc (h×nh 7.1)
Trong lo¹i kÕt cÊu nµy, lùc kÐo truyÒn tõ n¾p xy lanh qua çc gu d«ng (bu
l«ng) ng¾n cÊy trªn bÒ mÆt l¾p ghÐp víi n¾p xy lanh, th©n xy lanh sÏ chÞu lùc kÐo.
252
VÝ dô cña h×nh thøc chÞu lùc nµy lµ®éng c¬ ÃAÇ-51, 69, LADA, ®éng c¬ lµm m¸t
b»ng kh«ng khÝ AVCR-1100, AOSI, AVDS.
H×nh 7.1. KÕt cÊu th©n xy lanh chÞu lùc.

b-Vá th©n xy lanh chÞu lùc (h×nh 7.2)
253
H×nh 7.2. KÕt cÊu vá th©n xy lanh chÞu lùc.
Trong kÕt cÊu nµy vá th©n xy lanh cè ®Þnh víi n¾p xy lanh nhê çc gu d«ng
hoÆc çc bu l«ng vµ chiô lùc kÐo.
Lãt xy lanh chØ chÞu lùc theo ph-¬ng tiÕp tuyÕn g©y nøt däc theo ®-êng sinh
mµ th«i. H×nh thøc chÞu lùc nµy lµ nÐt ®Æc tr-ng cña nh÷ng ®éng c¬ dïng lãt xy
lanh -ít, vá th©n xy lanh ®ãng vai trß ¸o n-íc vµ ®-îc chÕ t¹o liÒn víi hép trôc
khuûu (®éng c¬ ÇÈË 130, ÃAÇ 53, 66, ÌOCKBÈ× 408, 412, ÓAÇ 451, 4178...)
c- Gu d«ng chÞu lùc (h×nh 7.3)
Çc gu l«ng dµi cÊy trªn hép trôc khuûu, ®Çu kia cè ®Þnh víi n¾p xy lanh vµ
chÞu lùc kÐo. KÕt cÊu nµy dïng kh¸ phæ biÕn trong ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng
khÝ (®éng c¬ xe m¸y, b¬m n-íc, m¸y ph¸t dïng cho gia ®×nh, ®éng c¬ x¨ng lµm
m¸t b»ng kh«ng khÝ: ROBUR L401, MeM3, FIAT 126, Volkswagen 1300,
TATRA...) vµ mét sè lo¹i ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt láng mµ khèi xy lanh chÕ
t¹o rêi nh- Ä-6, B-2 hoÆc M50.
H×nh 7.3. KÕt cÊu gu d«ng chÞu lùc.
KÕt cÊu khèi th©n xy lanh ®óc liÒn víi nöa trªn hép trôc khuûu hiÖn nay ®-îc
th«ng dông nhÊt ®èi víi ®éng c¬ ®Æt trªn xe hoÆc dïng cho tr¹m nguån lµm m¸t
254
b»ng chÊt láng sö dông trôc khuûu víi æ tr-ît. §Ó gi¶m khèi l-îng, chiÒu dµy
thµnh v¸ch ®-îc h¹n chÕ trong ph¹m vi 312 mm tuú theo ®éng c¬. §iÒu nµy phô
thuéc vµo hai yÕu tè: ®é cøng v÷ng cña ®éng c¬ vµ kh¶ n¨ng c«ng nghÖ ®óc. Khi
sö dông ph-¬ng ph¸p ®óc ¸p suÊt ®èi víi hîp kim nh«m thay cho ph-¬ng ph¸p
®óc khu«n th«ng th-êng th× vÉn ®¶m b¶o ®-îc ®é cøng v÷ng mµ l¹i gi¶m ®-îc
khèi l-îng trong khi chÊt l-îng bÒ mÆt l¹i cao h¬n. §Ó n©ng cao ®é cøng v÷ng
cña khèi th©n m¸y mµ kh«ng t¨ng khèi l-îng, ng-êi ta th-êng dïng çc biÖn
ph¸p d-íi ®©y:
H×nh 7.4. Khèi th©n m¸y kiÓu th©n xy lanh-hép trôc khuûu.
- Sö dông çc v¸ch ng¨n ngang lµm æ ®ì cæ trôc víi kÕt cÊu trôc
khuûu ®ñ cæ trôc (nÕu thÊy cÇn thiÕt). Çc v¸ch ng¨n cã çc g©n, gê ®Ó
t¨ng cøng vµ ®¶m b¶o søc bÒn.
255
H×nh 7.5. Khèi th©n m¸y liÒn víi c¶ hép trôc khuûu
- H¹ thÊp bÒ mÆt ph©n chia hai nöa hép trôc khuûu (xem h×nh 7.4)
®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng. §Æc biÖt lµ ®èi víi çc tr-êng hîp mµ nöa d-íi
cña hép trôc khuûu b»ng thÐp l¸ dËp. Nöa trªn cña hép trôc khuûu ®-îc
t¨ng cøng b»ng çc gê, g©n vµ vÊu ®óc.
- Sö dông æ l¨n thay cho æ tr-ît vµ hép trôc khuûu trong tr-êng hîp nµy ®-îc
®óc liÒn thµnh mét khèi cïng víi th©n xy lanh. Khi l¾p r¸p, trôc khuûu ®-îc luån
vµo hép tõ phÝa ®Çu. Däc theo hai thµnh bªn cña hép trôc khuûu cã çc cöa sæ ®Ó
thuËn tiÖn cho viÖc th¸o l¾p trôc khuûu vµ thanh truyÒn. KÕt cÊu nµy ®-îc ¸p dông
cho ®éng c¬ ÓÒÄ-20 vµ ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.5.
Cã nh÷ng tr-êng hîp mµ trôc khuûu dïng çc æ tr-ît trong khi hép trôc
khuûu vÉn chÕ t¹o liÒn khèi. æ tr-ît ®-îc chia thµnh 2 nöa, ®-îc l¾p cïng b¹c
tr-ît vµo cæ trôc råi cè ®Þnh víi nhau b»ng çc vÝt, bu l«ng sau ®ã míi luån c¶
trôc vµo hép trôc khuûu vÝ dô nh- kÕt cÊu ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.6. §èi víi
®éng c¬ 1 xy lanh th× kÕt cÊu æ tr-ît l¹i cµng ®¬n gi¶n.
H×nh 7.6. KÕt cÊu ®éng c¬ dïng hép trôc khuûu liÒn khèi víi çc æ tr-ît.
Mét kÕt cÊu ®Æc tr-ng ®èi víi ®éng c¬ xe m¸y lµ hép trôc khuûu ®-îc chia
thµnh 2 nöa theo mÆt ph¼ng l¾c cña thanh truyÒn. KÕt cÊu kiÓu nµy ®¬n gi¶n, dÔ
th¸o, l¾p vµ cho phÐp ®óc ¸p suÊt cïng víi viÖc dïng æ l¨n.
ViÖc t¨ng chiÒu réng hép trôc khuûu tuy lµm t¨ng ®é cøng v÷ng cña khèi
th©n m¸y nãi riªng vµ cña toµn bé ®éng c¬ nãi chung nh-ng lµm t¨ng khèi l-îng
256
vµ chiÒu réng cña ®éng c¬ nªn Ýt ®-îc sö dông. ChiÒu réng hép trôc khuûu
®-îc x¸c ®Þnh bëi ®-êng bao çc ®iÓm biªn cña ®Çu to thanh truyÒn vµ ®èi
träng khi quay. Thµnh vá hép trôc khuûu vµ ®-êng bao qòy tÝch nãi trªn chØ
cÇn çch nhau 315 mm.
Bªn trong hép trôc khuûu th-êng bè trÝ trôc cam, b¬m dÇu vµ ®«i
khi cã c¶ trôc c©n b»ng. ViÖc bè trÝ ph¶i ®¶m b¶o hîp lý vÒ mÆt dÉn
®éng vµ Ýt ¶nh h-ëng tíi biªn d¹ng tiÕt diÖn ngang cña hép trôc khuûu.
ChiÒu dµi khèi th©n m¸y quyÕt ®Þnh chiÒu dµi ®éng c¬. ChiÒu dµi khèi th©n
m¸y phô thuéc vµo kho¶ng çch gi÷a hai ®-êng t©m cña 2 xy lanh n»m kÒ nhau,
vµ çch bè trÝ xy lanh thµnh mét hay hai d·y.
§èi víi ®éng c¬ x¨ng dïng lãt kh«, chiÒu réng khe ¸o n-íc gi÷a 2 xy lanh
trong kho¶ng 45 mm th× kho¶ng çch gi÷a 2 ®-êng t©m xy lanh n»m trong ph¹m
vi (1,21,24)D. NÕu kh«ng cã khe hë chøa n-íc th× kho¶ng çch ®ã gi¶m xuèng
tíi 1,1D.
§èi víi ®éng c¬ dïng trôc khuûu ®ñ cæ trôc th× kho¶ng çch gi÷a çc ®-êng
t©m cña hai xy lanh kÒ nhau vµo kho¶ng (1,21,28)D. Trong ®éng c¬ kiÓu V
dïng thanh truyÒn ®ång d¹ng l¾p nèi tiÕp th× kho¶ng çch gi÷a hai ®-êng t©m hai
xy lanh cïng d·y, n»m kÒ nhau vµo kho¶ng (1,31,35)D.
§éng c¬ diesel dïng lãt -ít cã kho¶ng çch gi÷a hai ®-êng t©m hai
xy lanh n»m kÒ nhau vµo kho¶ng (1,231,32)D. §èi víi ®éng c¬ diesel
kiÓu V thanh truyÒn ®ång d¹ng th× kho¶ng çch nµy lªn tíi
(1,471,55)D.
Trong khèi th©n m¸y th-êng bè trÝ çc ®-êng dÉn dÇu b«i tr¬n, gåm çc
®-êng dÇu chÝnh vµ çc ®-êng nh¸nh dÉn dÇu b«i tr¬n c-ìng bøc çc bÒ mÆt
c«ng t¸c vµ dÉn dÇu lªn n¾p m¸y. Çc ®-êng dÇu th-êng ®-îc khoan theo
thµnh v¸ch, nÕu cÇn th× t¹i khu vùc cã bè trÝ ®-êng dÇu thµnh v¸ch sÏ ®-îc ®óc
dµy h¬n. Cã tr-êng hîp ®-êng èng b»ng thÐp ®-îc ®Æt s½n khi ®óc khèi th©n
m¸y (ÃAÇ 53, 66).
æ trôc khuûu th-êng ®-îc chia lµm hai nöa ®Ó l¾p b¹c tr-ît. Nöa trªn cña
æ trôc lµm liÒn víi çc thµnh v¸ch ngang cßn nöa d-íi ®-îc ®óc thµnh chi tiÕt
riªng biÖt. Sau khi gia c«ng c¬ khÝ chóng ®-îc cè ®Þnh víi nhau nhê çc bu
l«ng hoÆc gu d«ng. §Ó chèng chuyÓn dÞch, chèt ®Þnh vÞ phô trî hoÆc chèt d¹ng
èng ®-îc sö dông. Trong nhiÒu tr-êng hîp, phÇn th©n gu d«ng ( cã ®-êng kÝnh
lín h¬n phÇn ren vµ ®-îc mµi bãng) ®¶m nhËn vai trß cña chèt ®Þnh vÞ nh-
257
H×nh 7.7. KÕt cÊu æ ®ì trôc khuûu.

§Ó t¨ng c-êng ®é cøng v÷ng cña æ ®ì, hai mÆt ®Çu cña n¾p ®-îc gia c«ng ¨n
khíp chÝnh x¸c víi hai mÆt thµnh bªn cña nöa trªn æ ®ì. §èi víi ®éng c¬ dïng
khèi th©n xy lanh-hép trôc khuûu ®óc b»ng hîp kim nh«m ng-êi ta cã thÓ t¨ng sè
bu l«ng (gu d«ng) æ trôc tõ 2 lªn 4 chiÕc ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng vµ ph©n bè ®Òu t¶i
träng ®èi víi mèi ghÐp. §Æc biÖt ®èi víi çc ®éng c¬ diesel th× ngoµi çc biÖn
ph¸p nªu trªn çc gu d«ng ngang vµ çc bu l«ng ngang ®-îc sö dông ®Ó t¨ng ®é
cøng v÷ng (®éng c¬ B-2).
Bªn trong æ trôc l¾p b¹c tr-ît gåm 2 nöa. Mét trong çc b¹c æ trôc cã thªm
c¶ chøc n¨ng h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc cña trôc khuûu. Çc nöa b¹c ®-îc
®Þnh vÞ víi æ trôc nhê chèt, gê hoÆc lÉy h·m. KÕt cÊu æ tr-ît ®-îc tr×nh bµy ë
ch-¬ng 6.
Trong tr-êng hîp sö dông æ l¨n th× hép trôc khuûu chÕ t¹o liÒn
khèi, çc thµnh v¸ch ngang ®-îc gia c«ng çc lç ®ång t©m lµm æ ®ì
trôc khuûu. §Ó gi¶m kÝch th-íc æ ®ì (vÉn ph¶i ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn luån
trôc khuûu qua) ng-êi ta th-êng nhiÖt luyÖn vµ gia c«ng tinh bÒ mÆt trô
cña cæ trôc lµm bÒ mÆt l¨n phÝa trong cña bi. Vßng l¨n phÝa ngoµi lµ
mét vµnh thÐp hîp kim ®-îc l¾p chÆt vµo æ ®ì trôc sau ®ã míi luån trôc
khuûu qua råi l¾p bi vµ vßng çch (xem h×nh 7.5). Ngoµi ra cßn cã kÕt
cÊu kh¸c mµ vßng l¨n ngoµi ®-îc l¾p víi cæ trôc vµ bi cïng vßng çch,
sau ®ã míi ®-îc l¾p luån vµo hép trôc khuûu. §èi víi æ ®ì b»ng hîp
kim nh«m ng-êi ta cã thÓ Ðp thªm mét vµnh thÐp råi gia c«ng tinh ®Ó
®¶m b¶o ®é ®ång t©m. Trªn mçi vµnh cã tiÖn hai r·nh vßng ®Ó l¾p vßng
h·m æ bi.
258
§Ó b«i tr¬n c-ìng bøc çc æ trôc dïng b¹c tr-ît, trªn çc v¸ch ngang cã
khoan çc lç th«ng víi ®-êng dÇu chÝnh ch¹y däc khèi th©n m¸y. Çc æ l¨n
th-êng ®-îc b«i tr¬n b»ng dÇu vung tÐ.
7.2. Lãt xy lanh.
§Ó gi¶m tèc ®é mµi mßn bÒ mÆt lç xy lanh, çc lãt xy lanh ®-îc sö dông
réng r·i. Çc kÕt cÊu tr-íc ®©y nh- ÃÀÇ 49, 51, 69, ÇÈË 157, 164... dïng lãt
ng¾n kiÓu lãt kh« Ðp c¨ng vµo phÇn trªn cña lç xy lanh. KÕt cÊu nµy tuy cã -u
®iÓm lµ bao kÝn n-íc tèt, ®é cøng v÷ng cña khèi th©n xy lanh cao nh-ng sè lÇn
doa n©ng cèt h¹n chÕ vµ xy lanh ph¶i chÞu lùc däc trôc nªn hiÖn nay rÊt Ýt dïng
(hiÖn dïng cho ®éng c¬ LADA víi khèi th©n m¸y b»ng gang). ThËm chÝ ngay c¶
víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ th× lo¹i xy lanh b»ng gang (®éng c¬ xe m¸y
Honda) hoÆc b»ng hîp kim nh«m víi mÆt g-¬ng xy lanh m¹ cr«m (®éng c¬ xe
m¸y Peogeu, ®éng c¬ Porshe) còng Ýt ®-îc th«ng dông.
Lãt xy lanh kiÓu lãt dµi ®-îc sö dông hÇu nh- lµ tuyÖt ®èi cho c¶
®éng c¬ x¨ng vµ diesel dï lµm m¸t b»ng n-íc hay b»ng kh«ng khÝ, hai
kú hay bèn kú, dïng trªn bé hay trong ngµnh giao th«ng ®-êng thñy
hoÆc trªn kh«ng. Nh÷ng -u ®iÓm chÝnh cña lãt xy lanh lµ:
- KÐo dµi tuæi thä cña khèi th©n xy lanh, ®¬n gi¶n ho¸ c«ng nghÖ ®óc vµ qu¸
tr×nh gia c«ng c¬ khÝ khèi th©n m¸y;
- ThuËn lîi trong söa ch÷a, thay thÕ vµ phôc håi;
- Gi¶m tèc ®é mµi mßn (gi¶m tèc ®é lät khÝ), gi¶m tæn thÊt ma s¸t,
t¨ng tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu cña ®éng c¬.
Bªn c¹nh nh÷ng -u ®iÓm th× viÖc sö dông lãt còng cã nh÷ng mÆt h¹n chÕ,
®ã lµ:
- T¨ng kh¶ n¨ng rß n-íc vµo khoang xy lanh vµ xuèng hép trôc khuûu;
- PhÇn nµo lµm gi¶m ®é cøng v÷ng cña khèi th©n m¸y.
MÆt g-¬ng cña (lãt) xy lanh ®-îc gia c«ng chÝnh x¸c, nhiÖt luyÖn vµ mµi
bãng. §é c«n vµ ®é « van cho phÐp cña mÆt g-¬ng xy lanh n»m trong ph¹m vi
0,010,06 mm ®èi víi ®éng c¬ cã D=40450 mm. Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, lãt
xy lanh chÞu t¶i träng c¬ häc, t¶i träng nhiÖt vµ chÞu sù ¨n mßn ho¸ häc, bëi vËy
çc yªu cÇu ®èi víi lãt xy lanh lµ:
- §ñ ®é bÒn vµ ®é cøng v÷ng, dÔ dµng thay thÕ, söa ch÷a;
- Tèc ®é mµi mßn cña c¶ bé pÝt t«ng, xÐc m¨ng vµ lãt xy lanh thÊp;
- Tæn thÊt ma s¸t tr-ît thÊp;
- Chèng ¨n mßn ho¸ häc trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao;
259
- §¶m b¶o bao kÝn khÝ, n-íc vµ dÇu b«i tr¬n;
- D·n në tù do theo h-íng trôc.
Lãt xy lanh ®-îc chia thµnh hai nhãm: lãt kh« vµ lãt -ít. Lãt kh« lµ lãt mµ
bÒ mÆt ngoµi kh«ng tiÕp xóc trùc tiÕp víi chÊt láng lµm m¸t. Nhãm lãt kh« ®-îc
chia thµnh lãt dµi (l¾p suèt chiÒu dµi lç xy lanh) vµ lãt ng¾n (l¾p vµo phÇn trªn-
phÇn bÞ mßn nhiÒu cña lç xy lanh). Nhãm lãt -ít còng ®-îc chia thµnh hai nhãm
nhá ®ã lµ lãt -ít vai tùa trªn vµ lãt -ít vai tùa d-íi.
Lãt xy lanh th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng gang hîp kim cã thµnh phÇn ho¸ häc
nh- vËt liÖu chÕ t¹o xÐc m¨ng. ViÖc nhiÖt luyÖn bÒ mÆt nh»m cã ®-îc tæ chøc
kim t-¬ng hîp lý vµ c¬ lý tÝnh tèt.
Lãt xy lanh bÞ mµi mßn nhiÒu nhÊt ë khu vùc tiÕp xóc víi xÐc m¨ng
khÝ trªn cïng khi pÝt t«ng ë §CT theo ®-êng sinh t¹i vïng vu«ng gãc
víi chèt pÝt t«ng theo h-íng kÝnh. Tr¹ng th¸i mßn cña lãt cßn phô thuéc
vµo nhiÒu yÕu tè nh- vËt liÖu, ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o lãt vµ xÐc m¨ng,
chÊt l-îng dÇu b«i tr¬n vµ nhiªn liÖu, chÕ ®é t¶i träng vµ chÕ ®é lµm
m¸t v.v.. .
§é cøng bÒ mÆt lãt còng ¶nh h-ëng tíi tèc ®é mµi mßn. BÒ mÆt lãt
víi ®é cøng HB=140160 bÞ mßn nhanh h¬n bÒ mÆt víi ®é cøng
HB=200250 tíi vµi lÇn. Tuy gang x¸m hîp kim chÊt l-îng cao cã thÓ
nhiÖt luyÖn ®Ó ®¹t ®é cøng tíi HB=400440 nh-ng nh- vËy xÐc m¨ng sÏ
bÞ mßn qu¸ nhanh.
§Ó n©ng cao kh¶ n¨ng chÞu mßn cña lãt, ta cã thÓ m¹ lªn mÆt g-¬ng mét líp
cr«m xèp dµy 0,050,15mm. Nh÷ng khoang rçng cña líp m¹ chøa dÇu b«i tr¬n
vµ lµm gi¶m tèc ®é mµi mßn, t¨ng kh¶ n¨ng chèng rØ.
Trong nh÷ng ®éng c¬ ®-îc c-êng ho¸ c«ng suÊt, vËt liÖu chÕ t¹o lãt cã thÓ lµ
thÐp hîp kim vÝ dô nh- 35XMÞA, 38XMÞA vµ ®-îc nhiÖt luyÖn b»ng çch thÊm
ni t¬, ®é cøng bÒ mÆt tíi HB=900. Khi ®ã çc xÐc m¨ng khÝ còng ph¶i b»ng thÐp
vµ m¹ líp cr«m (®éng c¬ B-2, Ä-6). ThÐp hîp kim cßn ®-îc dïng ®Ó chÕ t¹o lãt
kh« dïng cho ®éng c¬ 2 kú hoÆc 4 kú lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ (vÝ dô ®éng c¬
Komatsu, Continental).
7.2.1. Lãt xy lanh kh«.
Lãt xy lanh kh« ®-îc l¾p suèt chiÒu dµi cña xy lanh hoÆc vµo phÇn trªn cña lç
xy lanh. Lãt kh« kiÓu l¾p suèt víi ®é d«i nhá ®¶m b¶o viÖc doa n©ng cèt hoÆc thay
260
míi khi cÇn, chiÒu dµy lãt tõ 25 mm. Lãt th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng gang hîp kim
cr«m vµ niken dïng cho ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt láng (®éng c¬ LD-465, LDS-
465-1; ßMÇ 204, 206) hoÆc th-êng b»ng thÐp cho ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ
(®éng c¬ xe m¸y Minsk, Voskhod, Simson, Suzuki, ®éng c¬ xe t¨ng cña h·ng
Continental...). Trªn h×nh 7.8 thÓ hiÖn lãt kh« cña ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt láng.
H×nh 7.8. Lãt kh« l¾p suèt chiÒu dµi lç xy lanh.
261
H×nh 7.9. Lãt kh« cña ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ.
§èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ, lãt cã thÓ ®-îc Ðp c¨ng vµo lç cña
khèi çnh t¶n nhiÖt b»ng hîp kim nh«m (h×nh 7.79a) hoÆc ®-îc mét líp çnh t¶n
nhiÖt ®óc «m quanh (h×nh 7.9.b).
NÕu so s¸nh víi lãt -ít th× lãt kh« cã thÓ lµm máng h¬n vµ tr¸nh ®-îc nguy
c¬ bÞ lät n-íc. §èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ th× kÕt cÊu lãt b»ng thÐp
(hoÆc gang hîp kim) cïng líp çnh t¶n bao quanh b»ng hîp kim nh«m sÏ tiÕt
kiÖm ®-îc vËt liÖu quý, hiÖu suÊt lµm m¸t cao vµ gi¶m ®-îc khèi l-îng.
Lãt kh« cßn ®-îc sö dông ë d¹ng lãt ng¾n vµ máng, Ðp chÆt vµo phÇn bÞ mßn
nhiÒu nhÊt cña lç xy lanh (ÃAÇ-51) hoÆc cña lãt xy lanh -ít (ÇÈË-130, 131).
Lãt ng¾n b»ng gang hîp kim austenit cao cÊp chøa 1617% niken (cã tªn lµ
Nirezist) gi¶m tèc ®é mµi mßn bÒ mÆt g-¬ng xy lanh 34 lÇn, thµnh phÇn
Si=2,53%, Mn=0,61%; S 0,12%; P=0,40,7%, Cr=1,82,2%,
Ni=1617,5%; Cu=78,5%, cßn l¹i Fe.
Hµm l-îng Ni cao trong Nirezist lµm t¨ng kh¶ n¨ng chèng ¨n mßn ho¸ häc ë
®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao.
7.2.2. Lãt xy lanh -ít.
Lãt xy lanh -ít ®-îc sö dông réng r·i cho ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt láng v×
hiÖu qu¶ lµm m¸t xy lanh cao, ¸o n-íc trë thµnh vá th©n xy lanh chÞu lùc vµ dÔ
®óc, viÖc söa ch÷a, thay thÕ lãt rÊt dÔ dµng.
Khi thiÕt kÕ lãt -ít ph¶i ®¶m b¶o çc yªu cÇu sau:
- Lãt kh«ng ®-îc xoay nh-ng d·n në tù do ®-îc theo chiÒu trôc;
- §¶m b¶o bao kÝn khÝ, kÝn n-íc vµ kÝn dÇu nhên;
- §¶m b¶o lµm m¸t t¨ng c-êng ë vïng phÝa trªn, (ë khu vùc chÞu nhiÖt ®é vµ
¸p suÊt lín nhÊt).
Trªn h×nh 7.10 lµ çc lo¹i lãt -ít. §Ó chèng rØ, bÒ mÆt ngoµi cña lãt cã thÓ
®-îc m¹ líp ca®imi hoÆc cr«m ®ôc.
§Ó ®¶m b¶o bao kÝn khÝ vµ kÝn n-íc, mÆt ®Çu trªn cña lãt ®-îc lµm nh« lªn
cao 0,050,15 mm vµ cã thÓ cã çc r·nh vßng ®Ó khi siÕt gu d«ng n¾p m¸y, ®Öm
sÏ biÕn d¹ng vµ t¨ng kh¶ n¨ng bao kÝn. §Ó t¨ng c-êng hiÖu suÊt lµm m¸t ®«i khi
ng-êi ta bè trÝ nh÷ng gê, r·nh dÉn dßng n-íc trªn bÒ mÆt ngoµi cña lãt.
HiÖn nay th«ng dông hai lo¹i lãt -ít: lãt -ít cã vai tùa trªn vµ lãt -ít vai
tùa d-íi.
Lãt -ít vai tùa trªn cã ®é cøng v÷ng cao nhê cã thµnh gê dµy ë
vïng chÞu nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt khÝ thÓ cao, dÔ ®¶m b¶o bao kÝn vµ ®ì bÞ
biÕn d¹ng do lãt cã thÓ chuyÓn dÞch tù do vÒ phÝa hép trôc khuûu khi bÞ
262
d·n në nhiÖt. ChiÒu dµy cña
H×nh 7.10. Çc lo¹i lãt -ít.
lãt vµo kho¶ng 48 mm vµ cã thÓ gi¶m dÇn vÒ phÝa d-íi. Tuy nhiªn ®Ó
thuËn lîi cho c«ng nghÖ chÕ t¹o, lãt th-êng ®-îc tiÖn thµnh mÆt trô bËc.
BÒ mÆt ngoµi cña lãt cßn cã hai thµnh gê dµy (cßn gäi lµ ®ai) ®Ó ®Þnh
t©m khi l¾p ghÐp. Trªn bÒ mÆt gê ®Þnh t©m phÝa d-íi cã çc r·nh vßng
®Ó l¾p gio¨ng cao su bao kÝn n-íc vµ kÝn dÇu. NÕu chØ cã mét gio¨ng
cao su th× gio¨ng ph¶i chÞu ®-îc dÇu ë nhiÖt ®é cao. NÕu l¾p nhiÒu
gio¨ng th× chØ cÇn gio¨ng d-íi cïng chÞu dÇu lµ ®ñ. Çc r·nh vßng cã
thÓ ®-îc gia c«ng trong lç ®Þnh t©m cña ¸o n-íc hoÆc trªn lç ®Þnh t©m
mµ phÝa d-íi cã gia c«ng ren ®Ó l¾p ®ai èc ®Æc biÖt, khi siÕt sÏ lµm biÕn
d¹ng çc gio¨ng cao su, t¨ng c-êng kh¶ n¨ng bao kÝn. §èi víi lãt -ít
cña ®éng c¬ hai kú, gê ®Þnh t©m phÝa d-íi ®-îc bè trÝ t¹i khu vùc cöa sæ
263
quÐt vµ ph¶i cã çc r·nh l¾p gio¨ng cao su bao kÝn. Çc biÖn ph¸p bao
kÝn dÇu vµ n-íc ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.11.
H×nh 7.11. Çc biÖn ph¸p bao kÝn n-íc vµ dÇu
B¶ng 7.2
Çc kÝch th-íc s¬ bé cña gio¨ng cao su vµ r·nh vßng (theo h×nh 7.11)
Th«ng sè Tr-êng hîp D 130 mm Tr-êng hîp D > 130 mm
[mm] [mm]
d 4,0 6,0
t 3,4 5,2
e 4,0 6,0
a 8,0 12,0
b 6,0 8,5
264
c 2,0 3,0
Nh-îc ®iÓm cña lãt -ít vai tùa trªn lµ vïng tiÕp xóc víi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt
cao cña khÝ thÓ khã ®-îc lµm m¸t ®Çy ®ñ do tån t¹i vai tùa vµ gê ®Þnh t©m phÝa
trªn. Nh-îc ®iÓm nµy ®-îc kh¾c phôc mét phÇn b»ng çch gi¶m tèi ®a chiÒu cao
vai tùa vµ gê lç ®Þnh t©m còng nh- t¨ng c-êng tèc ®é ch¶y bäc cña n-íc lµm m¸t
t¹i khu vùc nµy.
Lãt -ít vai tùa d-íi kh¾c phôc ®-îc nh-îc ®iÓm nµy cña lãt -ít vai
tùa trªn b»ng çch kÕt hîp hai chøc n¨ng vai tùa vµ ®Þnh t©m cho gê
®Þnh t©m phÝa d-íi. N-íc lµm m¸t ch¶y bäc quanh gê phÝa trªn cña lãt
vµ nh- vËy lãt ®-îc lµm m¸t tèt h¬n. Gê phÝa trªn kh«ng cßn chøc n¨ng
®Þnh t©m mµ chØ cã t¸c dông ®¶m b¶o ®é cøng v÷ng. Nh- vËy chiÒu cao
mÆt trô bËc ®Þnh t©m ë d-íi ph¶i lín h¬n, ®ßi hái ®é chÝnh x¸c gia c«ng
cao h¬n.
Nh-îc ®iÓm cña lãt -ít vai tùa d-íi lµ n-íc lµm m¸t dÔ bÞ lät vµo bªn
trong xy lanh nÕu ®Öm n¾p m¸y kh«ng ®ñ dµy vµ ®é ®µn håi cÇn thiÕt. Do bÞ chÆn
ë phÝa d-íi nªn khi lµm viÖc lãt d·n në nhiÖt theo chiÒu dµi vµ nh« lªn cao h¬n vÒ
phÝa n¾p xy lanh lµm cho ®Öm bÞ biÕn d¹ng thªm. Khi ®éng c¬ nguéi, lãt co ng¾n
bít l¹i, nÕu ®Öm n¾p m¸y kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng ®µn håi trë l¹i th× dÔ bÞ
n-íc lät qua. Ngoµi ra nÕu lãt kh«ng cã ®ñ ®é cøng v÷ng cÇn thiÕt vµ kh«ng ®¶m
b¶o ®é chÝnh x¸c mèi l¾p ghÐp gi÷a gê ®Þnh t©m cña lãt vµ lç ®Þnh t©m trªn ¸o
n-íc th× lãt dÔ bÞ biÕn d¹ng, nghiªng lÖch ®i lµm ¶nh h-ëng tíi chÊt l-îng lµm viÖc
cña bé pÝt t«ng-xÐc m¨ng-lãt xy lanh.
Nh÷ng nh-îc ®iÓm trªn vÉn cã thÓ kh¾c phôc ®-îc vµ lãt -ít vai tùa
d-íi lµm kÕt cÊu ¸o n-íc ®¬n gi¶n h¬n, cho phÐp dïng ph-¬ng ph¸p ®óc
¸p suÊt ®èi víi khèi vá th©n xy lanh-hép trôc khuûu b»ng hîp kim nh«m
nªn ngµy cµng ®-îc sö dông réng r·i.
Lãt -ít vai tùa d-íi ®-îc sö dông trªn ®éng c¬ ÃÀÇ 41, 53, 66 SKODA 781... cßn lãt
-ít vai tùa trªn dïng cho ÃÀÇ- 21, ÇÈË-130, Ä-50, Ä- 240, CMÄ-14, ßMÇ-238.. .
ChiÒu dµi lãt xy lanh phô thuéc vµo chiÒu dµi phÇn dÉn h-íng cña
pÝt t«ng sao cho khi pÝt t«ng ë §CD th× phÇn dÉn h-íng cña pÝt t«ng
kh«ng nh« qóa khái lãt 1015 mm. §«i khi phÇn mÐp d-íi cña lãt ®-îc
phay khuyÕt ®i ®Ó tr¸nh sù va ch¹m víi thanh truyÒn.
Ngoµi çc lo¹i lãt ®· nªu trªn ®èi víi kÕt cÊu monobloc (xy lanh chÕ t¹o liÒn
khèi víi n¾p m¸y) th× lãt cã d¹ng kh¸ ®Æc biÖt. H×nh 7.12 thÓ hiÖn kÕt cÊu ®éng
c¬ AVCR-1100 (®éng c¬ AVDS-1790 l¾p trªn xe t¨ng M-48 còng dïng khèi xy
lanh liÒn víi n¾p m¸y kiÓu t-¬ng tù).
265
Lãt xy lanh ®éng c¬ AVCR-1100 d¹ng cèc thµnh máng b»ng thÐp hîp kim
®-îc gia c«ng vµ nhiÖt luyÖn bÒ mÆt g-¬ng xy lanh tíi ®é cøng HRC=5060, chÞu
®-îc nhiÖt ®é tíi 427OC. BÒ mÆt thÊm nit¬ s©u 0,75 mm. Gê phÝa d-íi cña lãt cã gia
c«ng çc lç l¾p gu d«ng cè ®Þnh víi hép trôc khuûu. Líp vá cïng çnh t¶n nhiÖt
b»ng hîp kim nh«m ®-îc ®óc «m quanh lãt, gièng nh- ®èi víi ®éng c¬ xe m¸y
Minsk, Simson.
H×nh 7.12. §éng c¬ AVCR-1100.

KÕt cÊu lãt liÒn víi thµnh v¸ch buång ch¸y nh- cña ®éng c¬ AVCR, AVDS
tuy bao kÝn tèt, gi¶m sè l-îng bÒ mÆt l¾p ghÐp nh-ng lµm cho viÖc gia c«ng vµ
söa ch÷a miÖng häng l¾p xu p¸p gÆp nhiÒu khã kh¨n.
Mét kÕt cÊu monobloc kh¸c dïng n-íc lµm m¸t ®-îc ¸p dông cho ®éng c¬
12 ×H18/20 (M623, M756) cña Liªn X« cò víi lãt xy lanh b»ng thÐp hîp kim, bÒ
mÆt ngoµi cã çc r·nh xo¾n nèi th«ng nhau tõng cÆp ë ®Çu phÝa trªn cña lãt.
Mét èng thÐp çc bon máng ®-îc Ðp vµo bªn ngoµi lãt xy lanh. Trªn èng
thÐp nµy cã çc hµng lç nèi th«ng víi ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña çc cÆp r·nh xo¾n.
Khèi xy lanh- ¸o n-íc nµy ®-îc Ðp c¨ng vµo lç gia c«ng chÝnh x¸c trong
monobloc vµ ®-îc Ðp cè ®Þnh b»ng ®ai èc ®Æc biÖt tõ phÝa d-íi.
266
KÕt cÊu nµy tuy cã -u ®iÓm lµm m¸t ®ång ®Òu çc phÝa cña lãt, ®¶m b¶o
bao kÝn khÝ rÊt tèt nh-ng viÖc thay thÕ lãt mçi khi ®¹i tu l¹i rÊt phøc t¹p.
V× nh÷ng lý do trªn mµ çc kÕt cÊu lãt xy lanh cña ®éng c¬ AVDS, M623
kh«ng ®-îc sö dông réng r·i cho çc lo¹i ®éng c¬.
H×nh 7.13. §éng c¬ 12 ×H 18/20 vµ Monobloc ®éng c¬ M50.
7.3. N¾p xy lanh.
N¾p xy lanh (hay cßn gäi lµ n¾p m¸y) lµ mét chi tiÕt dïng ®Ó bao kÝn ®Çu
phÝa trªn (phÝa xa trôc khuûu) cña xy lanh. Trªn ®éng c¬ cã rÊt nhiÒu côm, c¬ cÊu
vµ chi tiÕt l¾p trªn n¾p xy lanh nh-: bu gi, vßi phun, c¬ cÊu xu p¸p, van khëi ®éng
b»ng khÝ nÐn, c¬ cÊu gi¶m ¸p, çc chi tiÕt vµ côm cña çc hÖ thèng b«i tr¬n, lµm
m¸t, cung cÊp nhiªn liÖu vµ kh«ng khÝ v.v... Ngoµi ra trªn n¾p xy lanh cßn ph¶i
267
bè trÝ khoang n-íc lµm m¸t (hoÆc çnh t¶n nhiÖt) ®-êng dÇu b«i tr¬n, ®-êng n¹p
vµ ®-êng th¶i ®èi víi ®éng c¬ dïng c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo. V× nh÷ng lý do
trªn nªn n¾p xy lanh cã cÊu t¹o kh¸ phøc t¹p nh-ng còng v× thÕ mµ kÕt cÊu cña
n¾p xy lanh rÊt ®a d¹ng. N¾p xy lanh lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nÒ: chÞu nhiÖt
®é vµ ¸p suÊt cao, lµm m¸t kh«ng ®ång ®Òu, çc bÒ mÆt chÞu nhiÖt lµ thµnh v¸ch
buång ch¸y vµ ®-êng èng x¶. Bëi vËy n¾p m¸y chÞu øng suÊt c¬ vµ øng suÊt nhiÖt
thay ®æi cã tÝnh chÊt chu kú. Ngoµi ra viÖc siÕt gu d«ng n¾p m¸y vµ çc bu l«ng,
gu d«ng l¾p ghÐp çc côm, çc chi tiÕt kh¸c trªn n¾p m¸y còng g©y biÕn d¹ng vµ
t¹o ra øng suÊt ban ®Çu hay cßn gäi lµ øng suÊt l¾p ghÐp.
N¾p m¸y bÞ nøt vì do sù mái v× nhiÖt cña vËt liÖu khi chÞu øng suÊt nhiÖt thay
®æi víi tÇn sè cao vµ øng suÊt nhiÖt biÕn thiªn víi tÇn sè thÊp g©y nªn. Çc kÕt qña
nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng øng suÊt c¬ häc chØ chiÕm 2030% tæng øng suÊt t¸c
dông lªn n¾p xy lanh, do ®ã viÖc t¨ng c-êng møc ®é ®ång ®Òu trong viÖc lµm m¸t
cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh tíi tuæi thä cña n¾p xy lanh.
Nh÷ng yªu cÇu chÝnh ®èi víi n¾p xy lanh lµ:
- Cã buång ch¸y hîp lý nhÊt ®Ó qu¸ tr×nh ch¸y x¶y ra hoµn h¶o nhÊt nh»m
n©ng cao hiÖu suÊt nhiÖt vµ tÝnh kinh tÕ nhiªn liÖu cña ®éng c¬;
- Cã ®ñ ®é cøng v÷ng vµ søc bÒn ®Ó chÞu t¶i träng c¬ häc vµ t¶i träng nhiÖt;
- DÔ dµng th¸o l¾p, ®iÒu chØnh çc côm vµ c¬ cÊu l¾p trªn n¾p xy lanh;
- KÕt cÊu ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o, söa ch÷a vµ phôc håi ;
- §¶o b¶o bao kÝn khÝ, kÝn dÇu, n-íc.
N¾p m¸y ®-îc chÕ t¹o b»ng gang hoÆc hîp kim nh«m theo ph-¬ng ph¸p ®óc.
Nh÷ng n¾p xy lanh cña ®éng c¬ 2 kú lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n
®-îc ®óc ¸p suÊt b»ng hîp kim nh«m.
N¾p m¸y ®éng c¬ diesel lµm m¸t b»ng chÊt láng th-êng ®-îc ®óc b»ng gang
x¸m hoÆc gang hîp kim cßn n¾p xy lanh cña ®éng c¬ x¨ng phÇn lín ®Òu b»ng
hîp kim nh«m bëi hîp kim nh«m nhÑ, t¶n nhiÖt tèt, t¹o ®iÒu kiÖn c-êng ho¸ c«ng
suÊt b»ng çch t¨ng tû sè nÐn.
N¾p xy lanh cã thÓ lµm riªng rÏ cho tõng xy lanh (KAMA3 740, çc ®éng c¬
lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ nh- TATRA,ROBUR...) chung cho nhãm 2 xy lanh
(LD-465-1, IFA W50) chung cho nhãm 3 xy lanh hoÆc chung cho çc xy lanh c¶
d·y (ÇÈË 130, ÃÀÇ 66.. .)
7.3.1. N¾p xy lanh cña ®éng c¬ x¨ng.
KÕt cÊu cña n¾p xy lanh ®éng c¬ x¨ng phô thuéc vµo ph-¬ng thøc lµm m¸t,
d¹ng buång ch¸y, sè l-îng vµ çch bè trÝ xu p¸p, vÞ trÝ l¾p bu gi.
268
Çch bè trÝ xu p¸p (xu p¸p treo hay xu p¸p ®Æt) cã ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh
tíi d¹ng buång ch¸y. Khi dïng c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p ®Æt (®éng c¬ ÃÀÇ 51,
ÇÈË 157 hoÆc c¬ cÊu phèi khÝ dïng c¶ xu p¸p treo vµ xu p¸p n¹p ®Æt nh- trªn
h×nh 7.14) th× buång ch¸y kh«ng gän, tæn thÊt nhiÖt lín vµ hay x¶y ra hiÖn t-îng
ch¸y kÝch næ khi t¨ng tû sè nÐn. V× thÕ ngµy nay hÇu hÕt çc ®éng c¬ x¨ng ®Òu
dïng c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo. D¹ng buång ch¸y khi sö dông c¬ cÊu phèi khÝ xu
p¸p treo sÏ rÊt gän, hÖ sè n¹p t¨ng, hÖ sè khÝ sãt gi¶m.
H×nh 7.14. N¾p m¸y ®éng c¬ dïng c¬ cÊu phèi khÝ kiÓu xu p¸p ®Æt vµ kiÓu hçn hîp
D¹ng buång ch¸y trong n¾p xy lanh sÏ ¶nh h-ëng rÊt lín tíi hiÖu
suÊt n¹p vµ th¶i khÝ, tíi tèc ®é xo¸y lèc cña hçn hîp tøc lµ sÏ ¶nh h-ëng
®Õn tèc ®é ch¸y vµ tèc ®é lan truyÒn ngän löa, tíi qu¸ tr×nh to¶ nhiÖt
cho thµnh v¸ch buång ch¸y. Khi chän ®-îc d¹ng buång ch¸y hîp lý th×
cã thÓ t¨ng ®-îc tû sè nÐn vµ ®¹t çc chØ tiªu kinh tÕ cao.
Cã thÓ gi¶m nguy c¬ ch¸y kÝch næ b»ng çch t¨ng tèc ®é xo¸y lèc cña hçn
hîp, bè trÝ bu gi ë vÞ trÝ hîp lý vµ t¨ng c-êng lµm m¸t thµnh v¸ch buång ch¸y ë
nh÷ng vïng xung yÕu. Vïng nãng nhÊt trong n¾p xy lanh th-êng lµ vïng cÇu nèi
gi÷a hai ®Õ xu p¸p vµ vïng xung quanh ®Õ xu p¸p th¶i. §ã lµ nh÷ng vïng cÇn
®-îc t¨ng c-êng lµm m¸t.
ViÖc sö dông n¾p m¸y b»ng hîp kim nh«m lµm nhiÖt ®é thµnh v¸ch buång
ch¸y thÊp h¬n 30450 so víi n¾p m¸y cã kÕt cÊu t-¬ng tù lµm b»ng gang nªn
269
gi¶m ®-îc nguy c¬ x¶y ra ch¸y kÝch næ. ViÖc bè trÝ bu gi ë vïng thµnh v¸ch cã
nhiÖt ®é cao, n¬i xo¸y lèc m¹nh còng tr¸nh ®-îc xu h-íng ch¸y kÝch næ.
Trong ®éng c¬ x¨ng th-êng sö dông buång ch¸y d¹ng chám cÇu, d¹ng h×nh «
van vµ d¹ng h×nh nªm. §éng c¬ x¨ng c«ng suÊt nhá («t« con, xe m¸y, xuång
m¸y, tr¹m nguån,b¬m dïng cho gia ®×nh) th-êng dïng buång ch¸y d¹ng chám
cÇu (xem h×nh 7.15).
H×nh 7.15. Buång ch¸y d¹ng chám cÇu dïng cho ®éng c¬ 4 kú Chrysler,
Ljantri vµ ®éng c¬ hai kú Trabant 601.
§èi víi ®éng c¬ 2 kú quÐt vßng th× bu gi bè trÝ chÝnh gi÷a cßn ®éng c¬ 4 kú
víi buång ch¸y chám cÇu th× bu gi bè trÝ gÇn vÒ phÝa xu p¸p th¶i. Khi kÕt hîp víi
pÝt t«ng ®Ønh låi th× møc ®é xo¸y lèc cña hçn hîp t¨ng vµ cã thÓ t¨ng  tíi 10
nh-ng cã ®Æc ®iÓm lµ tèc ®é t¨ng ¸p kh¸ lín vµ ®Ønh pÝt t«ng cã nhiÖt ®é cao. Do
®ã ph¶i kÕt hîp viÖc chän  vµ b¸n kÝnh cong cña mÆt ®Ønh pÝt t«ng mét çch hîp
lý ®Ó ®éng c¬ lµm viÖc ªm dÞu.
Buång ch¸y h×nh nªm ®-îc dïng kh¸ phæ biÕn cho çc lo¹i ®éng c¬ x¨ng.
Buång ch¸y th-êng bè trÝ trong n¾p xy lanh nh-ng còng cã thÓ bè trÝ trªn ®Ønh
pÝt t«ng.
Lo¹i buång ch¸y nµy rÊt gän, tèc ®é xo¸y lèc kh¸ lín, tæn thÊt nhiÖt thÊp.
§-êng t©m xu p¸p th-êng bè trÝ nghiªng so víi ®-êng t©m xy lanh 10150,
çc ®Õ xu p¸p b»ng gang, xu p¸p bè trÝ thµnh mét hµng däc. §-êng èng th¶i vµ
buång ch¸y ®-îc lµm m¸t, ®-êng èng n¹p ®-îc sÊy nãng. Bu gi bè trÝ gÇn xu
p¸p n¹p (h×nh 7.16).
270
Buång ch¸y d¹ng « van th-êng ®-îc dïng cho ®éng c¬ 1 hµng xy lanh vµ bè
trÝ lÖch t©m ®Ó t¹o ra hai thÓ tÝch chÌn khÝ kh¸c nhau. ThÓ tÝch chÌn khÝ ë phÝa ®èi
diÖn víi bu gi lín h¬n sinh ra xo¸y lèc m¹nh vµ dån nÐn hçn hîp khÝ vµo vïng
gÇn bu gi. Bu gi bè trÝ ë gÇn xu p¸p x¶ h¬n. C¶ èng x¶ vµ èng n¹p ®Òu bè trÝ vÒ
cïng mét phÝa vµ cã thÓ tËn dông nhiÖt cña èng x¶ ®Ó sÊy nãng hçn hîp n¹p.
Ngoµi ra, cã thÓ sÊy nãng ®-êng n¹p b»ng chÝnh m«i chÊt lµm m¸t ch¶y bäc
bªn ngoµi.
H×nh 7.16. Çc d¹ng buång ch¸y h×nh nªm.

§Ó t¨ng c-êng lµm m¸t ng-êi
ta cã thÓ dïng èng dÉn n-íc cã
nhiÖt ®é t-¬ng ®èi thÊp tõ phÝa
®èi diÖn víi ®-êng n¹p vµ ®-êng
th¶i phun th¼ng vµo vïng ®Õ xu
p¸p. §èi víi n¾p m¸y chung cho
nhiÒu xy lanh th× bè trÝ mét ®-êng
n¹p vµo chung cho hai xy lanh kÒ
nhau víi môc ®Ých lîi dông ®éng
n¨ng dßng khÝ n¹p ®Ó t¨ng hÖ sè
n¹p v. §Æc biÖt lµ ë miÒn tèc ®é
cao ®èi víi çc ®éng c¬ x¨ng th×
gi¶i ph¸p nµy cã ý nghÜa rÊt lín.
Trong çc kÕt cÊu cò cã sö
271
H×nh 7.17. N¾p xy lanh víi buång ch¸y
d¹ng « van.
dông c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p ®Æt víi buång ch¸y kiÓu Ricardo (h×nh 7.14). NÕu
nh- tû sè gi÷a diÖn tÝch bÒ mÆt buång ch¸y vµ thÓ tÝch buång ch¸y F/V cña lo¹i
dïng c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo lµ 1,05 1,65 th× buång ch¸y Ricardo kh«ng
gän, tû sè  2,15 . Kho¶ng çch tõ bu gi tíi ®iÓm xa nhÊt cña buång ch¸y kh¸
F
V
lín do vËy dÔ x¶y ra nguy c¬ ch¸y kÝch næ. V× nh÷ng lý do trªn nªn tû sè nÐn cña
®éng c¬ dïng buång ch¸y kiÓu Ricardo kh«ng v-ît qu¸ 77,5. Mét nh-îc ®iÓm
n÷a cña buång ch¸y Ricardo lµ tæn thÊt khÝ ®éng lín nªn hÖ sè n¹p gi¶m nhanh
khi t¨ng tèc ®é trôc khuûu. Do ®ã mµ n¾p m¸y víi buång ch¸y Ricardo ngµy nay
hÇu nh- kh«ng ®-îc th«ng dông mÆc dï kÕt cÊu n¾p m¸y ®¬n gi¶n, dÔ chÕ t¹o vµ
gi¶m ®-îc chiÒu cao ®éng c¬.
7.3.2. N¾p xy lanh cña ®éng c¬ diesel.
NÕu nh- n¾p xy lanh ®éng c¬ x¨ng ngµy nay phÇn lín ®-îc chÕ t¹o b»ng hîp
kim nh«m th× ng-îc l¹i n¾p xy lanh ®éng c¬ diesel l¹i ®-îc lµm chñ yÕu b»ng
gang x¸m hîp kim. Lý do chñ yÕu lµ gang rÎ h¬n, cã ®é cøng v÷ng lín h¬n vµ
chÞu ®-îc nhiÖt ®é cao h¬n trong khi l¹i ®ì mÊt m¸t nhiÖt do hÖ sè trao ®æi nhiÖt
tæng céng thÊp h¬n. §èi víi ®éng c¬ diesel th× nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh
nÐn cã ý nghÜa ®Æc biÖt khi khëi ®éng ®éng c¬, bëi vËy gang sÏ ®¸p øng ®Çy ®ñ
h¬n çc yªu cÇu ®èi víi buång ch¸y. Trong nhiÒu tr-êng hîp, khi buång ch¸y
xo¸y lèc bè trÝ trong n¾p xy lanh b»ng gang th× cã thªm bu gi sîi ®èt ®Ó sÊy nãng,
hç trî cho viÖc khëi ®éng (vÝ dô Ä 50).
So víi n¾p xy lanh ®éng c¬ x¨ng th× n¾p xy lanh ®éng c¬ diesel cã phÇn phøc
t¹p h¬n v× cã thÓ cã thªm bu gi sÊy nãng vµ van khëi ®éng b»ng khÝ nÐn, ®Æc biÖt
lµ tr-êng hîp sö dông buång ch¸y ph©n chia. Khi sö dông buång ch¸y thèng nhÊt
th× ®Ønh pÝt t«ng th-êng chøa phÇn lín buång ch¸y nªn kÕt cÊu n¾p m¸y sÏ ®¬n
gi¶n h¬n.
Tuy nhiÖt ®é cùc ®¹i Tzmax trong xy lanh ®éng c¬ diesel cã trÞ sè thÊp h¬n
nhiÒu so víi ®éng c¬ x¨ng nh-ng nhiÖt ®é trung b×nh cña thµnh ®¸y d-íi n¾p xy
lanh cña ®éng c¬ diesel l¹i cao h¬n bëi tû sè nÐn cao h¬n vµ qu¸ tr×nh ch¸y kÐo
dµi trªn ®-êng d·n në. Ngoµi ra ¸p suÊt cùc ®¹i pzmax cña ®éng c¬ diesel còng lín
h¬n (710 MPa) nªn n¾p xy lanh chÞu t¶i träng c¬ vµ t¶i träng nhiÖt lín h¬n
(nhiÖt ®é vïng cÇu nèi gi÷a hai ®Õ xu p¸p cã thÓ tíi 7300K) v× vËy ph¶i tæ chøc
lµm m¸t tèt ®Ó tr¸nh nguy c¬ g©y nøt r¹n thµnh v¸ch buång ch¸y do hiÖn t-îng
mái nhiÖt cña n¾p xy lanh.
N¾p xy lanh ®éng c¬ diesel ph¶i ®¶m b¶o çc yªu cÇu chÝnh sau:
272
- Buång ch¸y t¹o xo¸y lèc m¹nh ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn tèt cho viÖc hoµ trén vµ bay
h¬i cña nhiªn liÖu.
H×nh 7.18. Buång ch¸y thèng nhÊt cña ®éng c¬ diesel víi çch bè trÝ vßi phun
vµ çch t¹o xo¸y lèc
- Buång ch¸y ph¶i cã kÕt cÊu hîp lý vµ gän ®Ó gi¶m tæn thÊt nhiÖt vµ tæn thÊt
khÝ ®éng cña dßng khÝ trong qu¸ tr×nh ch¸y.
- VÞ trÝ cña vßi phun vµ çc xu p¸p ph¶i hîp lý ®Ó ®¶m b¶o hoµ trén,
bay h¬i nhiªn nhiÖu vµ th¶i s¹ch s¶n phÈm ch¸y.
Trong çc lo¹i n¾p xy lanh cña ®éng c¬ cã dïng buång ch¸y thèng nhÊt, vßi
phun ®-îc bè trÝ chÝnh gi÷a, trïng víi ®-êng t©m xy lanh khi sö dông 34 xu p¸p
cho mçi xy lanh hoÆc bè trÝ h¬i lÖch ®i mét chót vµ nghiªng gãc so víi ®-êng t©m
xy lanh khi dïng 2 xu p¸p. §èi víi lo¹i buång ch¸y nµy, ®-êng n¹p trong n¾p xy
lanh th-êng ®-îc bè trÝ nghiªng hoÆc theo ph-¬ng tiÕp tuyÕn víi ®-êng sinh cña
xy lanh ®Ó t¹o xo¸y lèc m¹nh cho dßng khÝ n¹p. ViÖc t¹o xo¸y lèc cßn ®-îc thùc
273
hiÖn nhê d¹ng buång ch¸y trªn ®Ønh pÝt t«ng vµ khe hÑp chÌn khÝ ë quanh gê mÐp
®Ønh pÝt t«ng.
§éng c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh lín vµ
®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt theo tèc ®é
trôc khuûu dïng 4 xu p¸p thay cho kÕt cÊu
truyÒn thèng 2 xu p¸p cho mçi xy lanh (-u
nh-îc ®iÓm sÏ ®-îc ®Ò cËp s©u h¬n trong
ch-¬ng C¬ cÊu phèi khÝ); n¾p xy lanh sÏ cã
kÕt cÊu phøc t¹p h¬n song ®é cøng v÷ng sÏ
cao h¬n vµ dÔ lµm m¸t, n¾p xy lanh th-êng
®-îc chÕ t¹o chung cho c¶ nhãm xy lanh
hoÆc cho c¶ d·y.
Nh-îc ®iÓm cña n¾p xy lanh chung
(®èi víi c¶ ®éng c¬ x¨ng vµ ®éng c¬ diesel)
lµ dÔ bÞ cong vªnh nÕu siÕt hoÆc níi gu
d«ng kh«ng ®ång ®Òu vµ kh«ng theo thø tù
quy ®Þnh. Mét nguyªn nh©n kh¸c dÉn ®Õn H×nh 7.19. N¾p xy lanh cã r·nh
cong vªnh lµ tr-êng nhiÖt ®é kh«ng ®Òu do ®µn håi vµ t¨ng c-êng lµm m¸t.
viÖc bè trÝ çc dßng m«i chÊt lµm m¸t kh«ng thËt hîp lý. §Ó h¹n chÕ ¶nh h-ëng
nªu trªn ®«i khi ng-êi ta phay nh÷ng r·nh hÑp t-¬ng ®èi s©u trªn bÒ mÆt ®¸y d-íi
cña n¾p xy lanh vµ gäi lµ çc r·nh ®µn håi nh- thÓ hiÖn trªn h×nh 7.19.
N¾p chung cßn cã mét nh-îc ®iÓm n÷a lµ mét khi cÇn söa ch÷a, khi cÇn thay
lãt mét xy lanh, thay xÐc m¨ng vµ tiÕn hµnh çc viÖc liªn quan tíi mét xy lanh th×
vÉn ph¶i th¸o n¾p chung nªn ph-¬ng ¸n n¾p m¸y riªng rÏ sÏ tiÖn lîi h¬n (®éng c¬
KAMA3 740, ZETOR…). Tuy nhiªn do nh÷ng -u ®iÓm næi bËt nªn n¾p chung
vÉn ®-îc dïng th«ng dông h¬n kiÓu riªng rÏ. N¾p xy lanh riªng rÏ (®èi víi c¶
®éng c¬ x¨ng vµ ®éng c¬ diesel) ®-îc dïng phæ biÕn cho ®éng c¬ lµm m¸t b»ng
kh«ng khÝ do nhu cÇu bè trÝ çnh t¶n nhiÖt ®Ó lµm m¸t ®ång ®Òu. Tuy vËy, ®Ó
gi¶m sù rung chÊn cña çc çnh t¶n nhiÖt, ng-êi ta vÉn lµm n¾p m¸y chung cho
c¶ nhãm hay c¶ d·y xy lanh (®éng c¬ Chevrole, MeM3, Honda 1300- fiat 126)
VÊn ®Ò lµm m¸t ®ång ®Òu: ®Ó h¹n chÕ øng suÊt nhiÖt th× ph¶i lµm m¸t sao cho
çc ®iÓm riªng biÖt cña n¾p xy lanh cã nhiÖt ®é xÊp xØ nhau dï ®ã lµ n¾p m¸y lµm
m¸t b»ng chÊt láng, b»ng kh«ng khÝ, buång ch¸y thèng nhÊt hay buång ch¸y
ph©n chia. Thµnh v¸ch buång ch¸y vµ ®-êng khÝ x¶ cã nhiÖt ®é cao nhÊt. Do vËy
cÇn ph¶i t¨ng c-êng lµm m¸t nh÷ng vïng vµ nh÷ng ®iÓm cã nhiÖt ®é cao. §èi víi
®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ th× cã 2 çch: t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt çnh t¶n
274
nhiÖt vµ t¨ng tèc ®é dßng khÝ ch¶y bäc çnh. §èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt
láng th× cã thÓ t¨ng tèc ®é côc bé cña m«i chÊt lµm m¸t t¹i nh÷ng vïng xung yÕu
hoÆc bè trÝ vßi n-íc lµm m¸t t¨ng c-êng (xem h×nh 7.20) vµ gi¶m chiÒu dµy
thµnh v¸ch ®Ó gi¶m chªnh lÖch nhiÖt ®é. CÇn ®Æc biÖt chó ý tíi vïng cÇu nèi gi÷a
hai xu p¸p vµ vïng l¾p mòi phun. Trong nhiÒu tr-êng hîp thµnh v¸ch bao quanh
th©n vßi phun ®-îc lµm b»ng mét èng ®ång Ðp c¨ng vµo lç gia c«ng trªn thµnh
n¾p xy lanh (h×nh 7.21). KÕt cÊu nh- vËy lµm cho viÖc ®óc n¾p xy lanh dÔ dµng
h¬n vµ lµm m¸t vßi phun tèt h¬n. Nh-îc ®iÓm lín nhÊt lµ kh¶ n¨ng bao kÝn n-íc
kÐm h¬n.
H×nh 7.20. Çch bè trÝ vßi n-íc H×nh 7.21. èng ®ång bao quanh
t¨ng c-êng lµm m¸t vïng cÇu nèi. vßi phun.
Mét vÊn ®Ò kh¸c n÷a ®èi víi çc lo¹i n¾p m¸y ®éng c¬ diesel lµ viÖc bè trÝ
®-êng n¹p vµ ®-êng x¶. NÕu ë n¾p m¸y ®éng c¬ x¨ng ®-êng n¹p cÇn ®-îc bè trÝ
gÇn ®-êng x¶ ®Ó tËn dông nhiÖt sÊy nãng hçn hîp th× ë n¾p m¸y ®éng c¬ diesel
yªu cÇu l¹i lµ ng-îc l¹i: cÇn gi¶m møc ®é sÊy nãng ®Ó t¨ng hÖ sè n¹p v. §Ó ®¹t
môc ®Ých ®ã cÇn bè trÝ ®-êng n¹p n»m çch xa d-êng x¶ vµ h¹n chÕ viÖc lµm m¸t
còng nh- gi¶m chiÒu dµi ®-êng n¹p trong n¾p xy lanh (h×nh 7.22).
Çc lo¹i n¾p m¸y dïng buång ch¸y ph©n chia (buång ch¸y tr-íc, buång ch¸y
xo¸y lèc, buång chøa kh«ng khÝ nÐn...) cã kÕt cÊu phøc t¹p h¬n. ¦u ®iÓm cña
275
p
lo¹i buång ch¸y nµy lµ cÇn ¸p suÊt phun nhiªn liÖu thÊp h¬n, tèc ®é t¨ng ¸p

thÊp h¬n, ®éng c¬ lµm viÖc “mÒm” h¬n, t¶i träng t¸c dông lªn çc bÒ mÆt g©y nªn
®é va ®Ëp thÊp h¬n nh-ng cã nh-îc ®iÓm c¬ b¶n lµ tÝnh khëi ®éng kÐm h¬n.
H×nh 7.22. Çch bè trÝ ®-êng n¹p vµ ®-êng x¶.

Buång ch¸y xo¸y lèc vµ buång ch¸y tr-íc ®-îc chÕ t¹o theo kiÓu tæ
hîp. Nöa trªn cña buång ch¸y xo¸y lèc ®-îc gia c«ng trùc tiÕp trong
n¾p xy lanh b»ng gang, cßn nöa d-íi ®-îc chÕ t¹o rêi b»ng thÐp chÞu
nhiÖt hoÆc gang hîp kim vµ Ðp cè ®Þnh vµo n¾p xy lanh hay cè ®Þnh
b»ng vÝt.
Së dÜ n¾p xy lanh lo¹i nµy lµm b»ng gang v× cÇn gi¶m sù mÊt m¸t nhiÖt cña
buång ch¸y.
276
H×nh 7.23. Buång ch¸y ®éng c¬ Ä 50 vµ buång ch¸y ®éng c¬ Perkins

Trªn phÝa ®¸y cña nöa d-íi cã cöa hÑp theo h-íng tiÕp tuyÕn víi mÆt cÇu ®Ó
t¹o xo¸y lèc tèt. Tèc ®é vßng xo¸y lèc nxl trong buång ch¸y cao h¬n tèc ®é vßng
cña trôc khuûu kho¶ng 30 40 lÇn (sè liÖu thùc nghiÖm ®èi víi ®éng c¬ Ä 35, Ä
54). ThÓ tÝch buång ch¸y xo¸y lèc chiÕm 6080% tæng thÓ tÝch buång ch¸y Vc, ¸p
suÊt phun nhiªn liÖu kho¶ng 1015 MPa. ¸p suÊt ch¸y trong buång xo¸y lèc cao
h¬n ¸p suÊt trªn ®Ønh pÝt t«ng kho¶ng 0,20,5 MPa.
§Ó gi¶m tæn thÊt khÝ ®éng, cöa hÑp cã tiÕt diÖn t¨ng dÇn vÒ phÝa ®Ønh pÝt
t«ng vµ phay vÕt lâm trªn ®Ønh pÝt t«ng hoÆc r·nh nghiªng trªn ®¸y d-íi cña
n¾p xy lanh.
Buång ch¸y tr-íc chiÕm kho¶ng 2540% thÓ tÝch buång ch¸y Vc, ¸p suÊt
phun nhiªn liÖu trong kho¶ng 811 MPa. Mét sè kÕt cÊu n¾p m¸y víi buång ch¸y
tr-íc ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.24.
H×nh 7.24. Mét sè d¹ng buång ch¸y tr-íc.

Buång ch¸y tr-íc nèi th«ng víi khoang xy lanh b»ng mét hay nhiÒu lç nhá.
NÕu trong buång ch¸y xo¸y lèc, qu¸ tr×nh t¹o hçn hîp ®-îc thùc hiÖn nhê chuyÓn
®éng xo¸y lèc cña dßng khÝ nÐn th× trong ®éng c¬ diesel dïng buång ch¸y tr-íc
qu¸ tr×nh ®ã ®-îc thùc hiÖn chñ yÕu lµ nhê sù xo¸y lèc do ch¸y 2030% tæng
l-îng nhiªn liÖu phun vµo buång ch¸y tr-íc. NhiÖt ®é vµ ¸p suÊt t¨ng vµ qu¸
tr×nh ch¸y hoµn toµn sÏ s¶y ra trong buång ch¸y chÝnh. ¦u ®iÓm cña lo¹i buång
ch¸y ph©n chia nµy (cßn gäi lµ buång ch¸y dù bÞ) lµ kh«ng cÇn phun t¬i nhiªn
277
liÖu nªn ¸p suÊt phun thÊp.
Buång ch¸y tr-íc cã thÓ bè trÝ nghiªng, lÖch hoÆc chÝnh gi÷a ®-êng t©m xy
lanh. Buång ch¸y tr-íc ®-îc chÕ t¹o rêi thµnh hai nöa b»ng thÐp chÞu nhiÖt råi
hµn cè ®Þnh víi nhau. Nöa d-íi cã ®Çu tiÖn ren ®Ó vÆn chÆt vµo n¾p xy lanh vµ
gi÷a chóng cã vßng ®Öm ®ång ®Ó bao kÝn khÝ, kÝn n-íc. Sau khi l¾p chÆt, buång
ch¸y tr-íc ®-îc chèng xoay b»ng mét vÝt h·m trªn thµnh v¸ch ®øng cña n¾p xy
lanh. Nöa trªn cã phÇn ®u«i d¹ng trô kÐo dµi, mÆt ngoµi cã r·nh ®Ó l¾p gio¨ng
cao su bao kÝn n-íc, mÆt trong gia c«ng lç mÆt trô bËc ®Ó l¾p vßi phun.
Còng gièng nh- çc lo¹i n¾p m¸y ®éng c¬ x¨ng lµm m¸t b»ng chÊt láng,
n-íc lµm m¸t tõ khoang ¸o n-íc quanh (lãt) xy lanh theo çc lç th«ng ®i lªn
khoang ¸o n-íc trong n¾p m¸y. N-íc ®-îc dÉn h-íng tíi lµm m¸t t¨ng c-êng
nh÷ng vïng träng yÕu cña n¾p xy lanh. Trong nhiÒu tr-êng hîp ph¶i bè trÝ thªm
çc èng phun n-íc trùc tiÕp vµo çc vïng ®ã.
H×nh 7.25. N¾p xy lanh kiÓu tæ hîp cña ®éng c¬ hai kú t¨ng ¸p 16ÄH 23/30
N¾p xy lanh cña ®éng c¬ tµu thñy vµ cña ®éng c¬ tÜnh t¹i, c«ng suÊt lín
th-êng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt vÝ dô nh- ®-îc hµn b»ng thÐp, lµm riªng cho
tõng xy lanh, dïng kÕt cÊu tæ hîp v.v... Trªn h×nh 7.25 lµ kÕt cÊu n¾p xy lanh tæ hîp
dïng cho ®éng c¬ tµu ho¶ 2 kú t¨ng ¸p 11Ä 41 (16ÄH 23/30) cña Liªn X« (cò).
278
PhÇn d-íi ®óc b»ng gang hîp kim, phÇn trªn b»ng hîp kim nh«m vµ liªn kÕt víi
nhau nhê çc gu d«ng kh«ng cÇn gio¨ng ®Öm v× c¶ hai phÇn ®Òu cã khoang ®éc
lËp chøa n-íc lµm m¸t. Vïng tiÕt diÖn C-C bè trÝ hai xu p¸p x¶ nªn rÊt nãng vµ
®-îc lµm m¸t t¨ng c-êng. Vßi phun bè trÝ ë chÝnh gi÷a. ViÖc chÕ t¹o phÇn d-íi
b»ng gang hîp kim nh»m ®¶m b¶o ®é cøng v÷ng, gi¶m tèc ®é mµi mßn vïng ®Õ
xu p¸p, gi¶m tæn thÊt nhiÖt, trong khi phÇn trªn b»ng hîp kim nh«m ®Ó t¨ng c-êng
lµm m¸t vµ gi¶m khèi l-îng. Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña ®éng c¬ nµy lµ dïng kÕt cÊu thÐp
hµn; lãt xy lanh ®-îc cè ®Þnh chÆt víi n¾p xy lanh nhê 6 gu d«ng vµ ®Öm n¾p m¸y
b»ng ®ång.
H×nh 7.26. N¾p m¸y ®éng c¬ diesel 2 kú c«ng suÊt xy lanh lín.
a -MAN, b- ÄKPH 74/160, c- STORKEN 75/160.
N¾p xy lanh ®éng c¬ 2 kú quÐt th¼ng t¨ng ¸p cao víi D=740 mm cña h·ng
Burmeister & Vain ®-îc giíi thiÖu trªn h×nh 7.26. N¾p xy lanh b»ng thÐp hîp
kim, ®¸y d-íi cã d¹ng mÆt c«n ®Ó Ðp khÝt vµo mÆt lç c«n phÝa ®Çu lãt xy lanh
nhê çc gu d«ng theo nguyªn lý vá th©n xy lanh chÞu lùc. Xu p¸p th¶i l¾p
trong mét èng lãt d¹ng trô máng. èng lãt ®-îc l¾p cè ®Þnh víi n¾p xy lanh
nhê çc gu d«ng.
KÕt cÊu n¾p m¸y nµy kh¸ phøc t¹p tuy nhiªn cã -u ®iÓm lµ viÖc kiÓm
tra, rµ xu p¸p vµ thay thÕ ®Õ xu p¸p (èng lãt d¹ng trô) rÊt thuËn tiÖn.
ViÖc dïng 1 xu p¸p x¶ tuy cã lµm ®¬n gi¶n kÕt cÊu n¾p xy lanh nh-ng xu
p¸p chÞu t¶i träng nhiÖt lín, dÔ cong vªnh nªn cÇn lµm m¸t. §Ó kh¾c phôc
279
nh-îc ®iÓm nµy cã thÓ dïng 2 hoÆc 3 xu p¸p x¶ cho mçi xy lanh.
N¾p xy lanh cña ®éng c¬ MAN 2 kú, quÐt vßng D=780 mm cã d¹ng n¾p
chôp. Thµnh v¸ch buång ch¸y ®-îc lµm m¸t b»ng chÊt láng ch¶y c-ìng bøc theo
h-íng ®Þnh tr-íc. Vßi phun bè trÝ ë trung t©m.
N¾p xy lanh ®éng c¬ EN
75/160 cña h·ng Stork dïng 2 xu
p¸p x¶. Mçi xu p¸p bè trÝ bªn
trong èng lãt  286. Vßi phun
®-îc bè trÝ ë gi÷a. KÕt cÊu nµy
gi¶m ®-îc øng suÊt nhiÖt cña xu
p¸p nh-ng ph¶i t¨ng c-êng lµm
m¸t vïng trung t©m cÇu nèi gi÷a
hai èng lãt (®Õ) xu p¸p ®Ó gi¶m
nhiÖt ®é vµ ®Ó mòi phun kh«ng
bÞ qu¸ nãng.
Mét kÕt cÊu n¾p m¸y dïng
H×nh 7.27. Buång ch¸y cã buång khÝ nÐn dù tr÷.
buång chøa kh«ng khÝ nÐn dù tr÷
(®-îc sö dông trªn mét sè lo¹i ®éng c¬ tr-íc ®©y) ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.27.
VÒ mÆt h×nh thøc th× ®©y lµ d¹ng buång ch¸y ph©n chia nh-ng vÒ b¶n chÊt th×
l¹i lµ buång ch¸y thèng nhÊt bëi qu¸ tr×nh ch¸y chØ x¶y ra trong buång 1 cßn
buång 2 chØ cã chøc n¨ng dù tr÷ khÝ nÐn ®Ó cÊp dÇn cho buång ch¸y 1 mµ th«i.
Nguyªn lý ho¹t ®éng cña lo¹i buång ch¸y nµy nh- sau:
ë cuèi hµnh tr×nh nÐn, khÝ nÐn ®iÒn ®Çy vµo çc khoang 1,2. Nhiªn liÖu phun
vµo buång ch¸y 1 ®-îc hoµ trén vµ bèc ch¸y, ¸p suÊt t¨ng ®ét ngét vµ ®Èy pÝt
t«ng ®i xuèng phÝa §CD, mét phÇn nhá hçn hîp ch¸y dë dang theo r·nh 3 vµo
buång 2 vµ ch-a kÞp ch¸y hÕt th× ®-îc phun ng-îc trë l¹i buång ch¸y 1 cïng víi
khÝ nÐn tõ buång 2. Nh- vËy trªn ®-êng d·n në hçn hîp ch¸y ®-îc cÊp bæ sung
thªm « xy tõ buång 2 vµ qu¸ tr×nh ch¸y d·n në x¶y ra víi tèc ®é dp/d thÊp h¬n.
Mét d¹ng kÕt cÊu kh¸c lµ buång khÝ nÐn dù tr÷ ®-îc bè trÝ ngay trong ®Ønh pÝt
t«ng. Buång 2 cßn cã lç ren l¾p van khëi ®éng b»ng khÝ nÐn.
Ngµy ngay ng-êi ta Ýt dïng kÕt cÊu n¾p m¸y phøc t¹p nµy mµ ®iÒu chØnh
dp/d b»ng çch thay ®æi quy luËt phun cña vßi phun.
7.4. Mét sè ®Æc ®iÓm cña th©n m¸y vµ n¾p m¸y ®éng c¬
lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ.
Khi so s¸nh hai ®éng c¬ cã cïng nh÷ng th«ng sè c¬ b¶n nh- , S, D,
280
n chñng lo¹i vµ çch bè trÝ c¬ cÊu phèi khÝ nh-ng chØ kh¸c nhau ë hÖ
thèng lµm m¸t (b»ng kh«ng khÝ vµ chÊt láng) ta cã thÓ rót ra nh÷ng kÕt
luËn sau:
- HÖ sè n¹p ë ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ thÊp h¬n kho¶ng 3,5%,
nh-ng nÕu sö dông hÖ thèng lµm m¸t b»ng chÊt láng nhiÖt ®é cao th× sù kh¸c
biÖt nµy gi¶m.
- ë miÒn tèc ®é cao (tõ
28003000 v/ph) trë lªn th× sù
kh¸c biÖt v gi¶m dÇn v× thêi
gian tiÕp xóc gi¶m ®i nªn T
cã xu h-íng gi¶m.
- §èi víi ®éng c¬ t¨ng ¸p,
®Æc biÖt lµ ®èi víi tr-êng hîp
cã lµm m¸t trung gian th× sù sai
lÖch v l¹i cµng thÊp h¬n.
- Tr-êng nhiÖt ®é thµnh
v¸ch buång ch¸y ®éng c¬ lµm
m¸t b»ng kh«ng khÝ cã trÞ sè
cao h¬n. Gi¶ sö r»ng nhiÖt ®é
trung b×nh cña m«i chÊt trong
qu¸ tr×nh ch¸y lµ 1300OK th×
nhiÖt ®é trung b×nh cña thµnh
v¸ch buång ch¸y ®éng c¬ lµm
H×nh 7.28. Tr¹ng th¸i mßn theo ®-êng sinh
m¸t b»ng kh«ng khÝ lµ 470OK
cña xy lanh Ä 37M.
cßn cña ®éng c¬ lµm m¸t
b»ng n-íc lµ 450OK (çc n¾p
xy lanh b»ng hîp kim nh«m). Nh- vËy tæn thÊt nhiÖt qua n¾p m¸y ®éng c¬ lµm
m¸t b»ng chÊt láng sÏ cao h¬n. Tuy nhiªn nÕu n¾p m¸y b»ng gang hoÆc dïng
ph-¬ng ph¸p lµm m¸t nhiÖt ®é cao th× tæn thÊt nhiÖt qua n¾p m¸y sÏ gÇn nh-
t-¬ng ®-¬ng nhau.
- ¸p suÊt cã Ých trung b×nh cña ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ thÊp h¬n
kho¶ng 2%.
281
H×nh 7.29. Tr¹ng th¸i mßn theo h-íng kÝnh cña xy lanh Ä 37M.
282
H×nh 7.30. Çc s¬ ®å lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ.

- Tr¹ng th¸i mßn cña lãt xy lanh còng phøc t¹p, phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c
nhau, t-¬ng tù nh- ®èi víi tr-êng hîp ®éng c¬ lµm m¸t b»ng chÊt láng. Trªn h×nh
7.28 thÓ hiÖn tr¹ng th¸i mßn theo ®-êng sinh cña ®éng c¬ Ä 37M (®-êng ®Ëm t-¬ng
øng víi chÕ ®é nhiÖt b×nh th-êng, ®-êng ®øt nÐt lµ ®é mßn khi ®éng c¬ ho¹t ®éng ë
chÕ ®é lµm m¸t qu¸ møc).
Trªn h×nh 7.29 thÓ hiÖn tr¹ng th¸i mßn theo h-íng kÝnh cña çc xy lanh Ä
37M. VÒ mÆt kÕt cÊu th× çc chi tiÕt cè ®Þnh cña ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng
khÝ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt ®Ó phï hîp víi m«i chÊt lµm m¸t. §iÒu dÔ
nhËn thÊy nhÊt lµ çc çnh t¶n nhiÖt thay cho khoang ¸o n-íc. Bªn ngoµi çnh
t¶n nhiÖt th-êng cã hÖ thèng vá, tÊm dÉn h-íng dßng khÝ. Qu¹t giã c«ng suÊt
lín ®-îc dÉn ®éng trùc tiÕp tõ trôc khuûu hoÆc th«ng qua hÖ thèng dÉn ®éng
b»ng d©y ®ai, hÖ thèng trôc, b¸nh r¨ng... Çc s¬ ®å lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ
§éng c¬ cã thÓ sö dông kÕt cÊu monobloc, çc çnh t¶n nhiÖt ®-îc
®óc liÒn víi khèi th©n xy lanh vµ n¾p m¸y b»ng gang hoÆc xy lanh chÕ
t¹o rêi b»ng gang cßn n¾p m¸y b»ng hîp kim nh«m (thµnh v¸ch buång
ch¸y cã thÓ ë d¹ng chám cÇu b»ng thÐp) nh- trªn h×nh 7.31.
H×nh 7.31. KÕt cÊu monobloc víi s¬ ®å xy lanh chÞu lùc cã çnh t¶n nhiÖt
hoÆc gu d«ng chÞu lùc
283
Xy lanh vµ n¾p xy lanh chÕ t¹o riªng rÏ vµ nèi ghÐp b»ng ren, b»ng
gu d«ng ng¾n hoÆc dµi nh- trªn h×nh 7.32.
H×nh 7.32. Çc ph-¬ng ph¸p l¾p ghÐp khèi th©n m¸y-n¾p xy lanh
H×nh 7.33. Çch l¾p çnh t¶n nhiÖt víi lãt xy lanh
Çnh t¶n nhiÖt cã thÓ ®óc «m thµnh mét khèi quanh lãt xy lanh b»ng
thÐp (vÝ dô çc ®éng c¬ xe m¸y) hoÆc cã thÓ ®-îc ghÐp vµo çc r·nh trªn
284
mÆt ngoµi lãt xy lanh.
N¾p m¸y cã çc çnh t¶n nhiÖt víi kÕt cÊu, diÖn tÝch, b-íc çnh vµ h-íng
çnh rÊt ®a d¹ng, phï hîp víi yªu cÇu lµm m¸t çc vïng. N¾p cã thÓ b»ng hîp
kim nh«m, cã thªm thµnh buång ch¸y b»ng thÐp hoÆc ®óc liÒn víi buång ch¸y
xo¸y lèc b»ng thÐp nh- h×nh 7.34.
H×nh 7.34. KÕt cÊu n¾p m¸y

Hép trôc khuûu b»ng gang, b»ng hîp kim nh«m ®óc liÒn khèi hoÆc chia 2 nöa.
Nh×n chung hép trôc khuûu cã kÕt cÊu t-¬ng tù nh- ®èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng
chÊt láng. Ph-¬ng ph¸p ®óc ¸p suÊt ®-îc sö dông triÖt ®Ó ®èi víi ®éng c¬ xe m¸y,
®éng c¬ 1, 2 xy lanh c«ng suÊt nhá dïng trong gia ®×nh hoÆc cho c¶ ®éng c¬ c«ng suÊt
lín. VÝ dô nh- hép trôc khuûu ®éng c¬ NSU, Continental v.v.... (h×nh 7.35).
H×nh 7.35. Hép trôc khuûu ®éng c¬ NSU. 285

Mét ®Æc ®iÓm næi bËt ®èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ lµ xy
lanh chÕ t¹o riªng rÏ (hÇu nh- rÊt Ýt gÆp tr-êng hîp mµ hai xy lanh cã
çnh t¶n nhiÖt ®óc liÒn nhau), n¾p xy lanh th-êng ®-îc chÕ t¹o riªng
biÖt cho tõng xy lanh nh-ng còng kh¸ phæ biÕn kÕt cÊu n¾p m¸y chung
cho 2,3 hoÆc 4 xy lanh, vÝ dô MeM3, Chevrole...
7.5. §Öm n¾p m¸y vµ gu d«ng (bu l«ng) nèi ghÐp
7.5.1. §Öm n¾p m¸y (gio¨ng n¾p m¸y)
§Öm n¾p m¸y ®¶m nhËn chøc n¨ng bao kÝn khÝ, n-íc vµ dÇu khi n¾p vµ
xy lanh chÕ t¹o thµnh hai chi tiÕt riªng biÖt. Yªu cÇu chñ yÕu ®èi víi ®Öm
n¾p m¸y lµ:
- ChÞu ®-îc ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é cao cña khÝ thÓ;
- ChÞu ®-îc dÇu, n-íc ë nhiÖt ®é 1500C.
- Kh¶ n¨ng ®µn håi tèt ®Ó ®¶m b¶o bao kÝn ë mäi chÕ ®é nhiÖt ®é cña ®éng c¬.
- Gi¸ thµnh rÎ, tuæi thä cao.
Tuú thuéc vµo kÕt cÊu cña n¾p xy lanh mµ ®Öm n¾p m¸y ®-îc chÕ t¹o
riªng rÏ hoÆc chung cho c¶ nhãm xy lanh. §Öm n¾p m¸y chung ®-îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 7.36.
H×nh 7.36. §Öm n¾p m¸y
HiÖn nay th«ng dông 3 lo¹i ®Öm sau:

a- §Öm n¾p m¸y b»ng tÊm ami¨ng l-íi ®ång hoÆc thÐp mÒm, çc gê
286
miÖng lç ®-îc viÒn mÐp b»ng l¸ ®ång hoÆc l¸ thÐp mÒm.
b- §Öm kiÓu tæ hîp gåm hai l¸ thÐp máng mÒm ë hai mÆt ®Öm cßn ë
gi÷a lµ líp ami¨ng, çc gê miÖng còng ®-îc viÒn mÐp b»ng l¸ thÐp mÒm.
c- §Öm b»ng tÊm kim lo¹i mÒm (l¸ nh«m hoÆc l¸ ®ång).
Hai lo¹i ®Öm a vµ b dïng th«ng dông cho ®éng c¬ x¨ng, gi¸ thµnh thÊp. Lo¹i
thø hai cã tuæi thä cao h¬n vµ bÒn h¬n. Lo¹i ®Çu tiªn hay bÞ dÝnh vµo bÒ mÆt kim
lo¹i nªn ®-îc phñ mét líp than ch× chèng dÝnh. ë çc lç dÉn dÇu vµ n-íc ®«i khi
®-îc l¾p thªm gio¨ng cao su ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng bao kÝn.
Lo¹i b vµ lo¹i c dïng chñ yÕu cho ®éng c¬ diesel v× chóng chÞu ®-îc nhiÖt ®é
vµ ¸p suÊt cao h¬n. Lo¹i gio¨ng kim lo¹i mÒm cã kh¶ n¨ng bao kÝn vµ tuæi thä
cao nhÊt nh-ng l¹i ®¾t nhÊt nªn Ýt ®-îc sö dông (®éng c¬ xe m¸y HONDA). §Öm
n¾p m¸y b»ng l¸ nh«m mÒm cßn hay ®-îc sö dông cho ®éng c¬ hai kú c«ng suÊt
nhá (v× tèn Ýt kim lo¹i).
§Ó t¨ng kh¶ n¨ng bao kÝn, trªn mÆt ®Çu lãt xy lanh vµ trªn n¾p m¸y
cã thÓ gia c«ng nh÷ng r·nh vßng. MÆt ®Çu lãt l¾p nh« lªn cao h¬n khèi
th©n m¸y. §Ó gi¶m diÖn tÝch tiÕp xóc cña gê ®Öm n¾p m¸y víi hçn hîp
khÝ ch¸y ng-êi ta th-êng lµm vßng gê ch¾n ë ®Çu lãt xy lanh. Lo¹i ®Öm
tæ hîp b»ng çc l¸ thÐp mÒm cã tuæi thä cao nhÊt, ®-îc sö dông cho n¾p
xy lanh chÕ t¹o riªng rÏ hoÆc nh÷ng n¾p xy lanh b»ng gang vµ b»ng thÐp
hµn cña çc ®éng c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh lín.
ChiÒu dµy cña ®Öm n¾p m¸y phô thuéc vµo çc yÕu tè nh- ®é cøng v÷ng cña
n¾p xy lanh vµ khèi th©n m¸y, kh¶ n¨ng ®µn håi cña vËt liÖu ®Öm vµ ®é nh¸m bÒ
mÆt l¾p ghÐp. Khi ®é nh¸m bÒ mÆt t¨ng th× chiÒu dµy ®Öm ph¶i t¨ng theo. Nh-ng
viÖc t¨ng chiÒu dµy ®Öm sÏ lµm t¨ng møc biÕn d¹ng cña n¾p xy lanh vµ phÇn trªn
cña xy lanh khi siÕt gu d«ng. V× lý do ®ã ®èi víi ®éng c¬ cã  cao th× sö dông
®Öm n¾p m¸y máng b»ng kim lo¹i sÏ ®¶m b¶o ®é cøng v÷ng cao cña mèi l¾p
ghÐp vµ gi¶m biÕn d¹ng côc bé. ChiÒu dµy cña ®Öm n¾p m¸y th-êng n»m trong
kho¶ng 1,53,5 mm.
Trong mét sè tr-êng hîp ®Æc biÖt mèi l¾p ghÐp gi÷a th©n xy lanh vµ n¾p m¸y
H×nh 7.37. ViÖc bao kÝn ë mét sè lo¹i ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ.
287
kh«ng cÇn ®Öm, vÝ dô ®èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ mµ n¾p xy lanh
b»ng hîp kim nh«m, (lãt) xy lanh b»ng gang hoÆc thÐp.
§èi víi ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ mµ mèi nèi ghÐp ®-îc
thùc hiÖn b»ng ren th× ®Öm n¾p m¸y lµ mét vßng ®ång mÒm. Çc kÕt
cÊu ghÐp nèi kÓ trªn ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.37.
§éng c¬ diesel cã khèi th©n m¸y vµ lãt xy lanh b»ng gang, n¾p m¸y riªng rÏ
b»ng hîp kim nh«m (®éng c¬ KAMA3-740) l¹i dïng mét vßng chÆn b»ng thÐp
vµ lãt xy lanh cã ®Öm máng cßn trªn kÕt cÊu míi th× ®-îc gia c«ng chÝnh x¸c vµ
kh«ng dïng ®Öm n÷a.
H×nh 7.38. Çc kÕt cÊu bao kÝn cã vßng b»ng thÐp
7.5.2. Gu d«ng.
Gu d«ng (hoÆc bu l«ng) dïng ®Ó cè ®Þnh n¾p æ ®ì cæ trôc, cè ®Þnh n¾p xy

lanh víi khèi th©n m¸y.
Sè l-îng vµ kÕt cÊu cña gu d«ng (bu l«ng) tïy thuéc vµo kÕt cÊu
n¾p xy lanh vµ æ ®ì.
Th«ng th-êng, mçi n¾p æ ®ì ®-îc cè ®Þnh víi thµnh v¸ch ngang cña hép trôc
khuûu nhê hai bu l«ng hoÆc gu d«ng. Trong nh÷ng tr-êng hîp rÊt h·n h÷u, ng-êi
ta sö dông 4 gu d«ng ®Ó ph©n bè ®Òu lùc Ðp, ®Æc biÖt lµ víi çc n¾p æ ®ì vµ hép
trôc khuûu b»ng hîp kim nh«m. Trong nhiÒu tr-êng hîp ng-êi ta cßn sö dông kÕt
cÊu 4 gu d«ng kÕt hîp víi gu d«ng xuyªn ngang nh- ë ®éng c¬ xe t¨ng hä B-2
cña Liªn X« cò.
Gu d«ng n¾p xy lanh (cßn gäi lµ gu d«ng n¾p m¸y) cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n vµ
kh¸c nhau ë chiÒu dµi. PhÇn kh«ng cã ren th-êng cã tiÕt diÖn h×nh trô víi
288
®-êng kÝnh  ®-êng kÝnh ch©n ren. Còng cã tr-êng hîp, phÇn kh«ng cã ren cã
tiÕt diÖn lôc gi¸c ®Òu. Thay cho gu d«ng n¾p m¸y cã thÓ lµ çc bu l«ng (ÇÈË).
Sè l-îng gu d«ng cho n¾p xy lanh chÕ t¹o riªng rÏ th-êng lµ 4, ®èi víi ®éng
c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh lín (D400mm) cã thÓ bè trÝ sè l-îng gu d«ng nhiÒu
h¬n ®Ó ph©n ®Òu lùc vµ gi¶m øng suÊt uèn n¾p xy lanh.
§èi víi n¾p m¸y chung cho nhiÒu xy lanh th× sè gu d«ng sÏ Ýt h¬n, vÝ dô ®èi
víi n¾p m¸y chung cho 2 xy lanh th× sè gu d«ng lµ 6 thay cho 8 chiÕc.
ChiÒu dµi phÇn ren cÊy vµo lç ren trªn khèi th©n m¸y ph¶i ®ñ ®¶m b¶o chÞu
lùc víi hÖ sè an toµn tõ 34.
Gu d«ng (bu l«ng) ®-îc chÕ t¹o b»ng thÐp hîp kim nh- 38XA, 40XH, 40X,
khi chÞu øng suÊt kÐo ban ®Çu (do siÕt gu d«ng) lín th× chóng ®-îc lµm b»ng thÐp
hîp kim cao cÊp nh- 18XHBA, 20XH3A, 18XH4BA, 40XHMA... §ai èc dïng
cho gu d«ng còng ®-îc lµm b»ng cïng vËt liÖu. §èi víi ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ ®éng
c¬ tµu thuû, cã thÓ dïng thÐp 45.
§Ó gu d«ng (bu l«ng) chØ chÞu lùc kÐo mµ kh«ng bÞ uèn, xo¾n th× kÕt cÊu,
chÊt l-îng bÒ mÆt, ph-¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn vµ gia c«ng cã ý nghÜa rÊt quan
träng. Ph-¬ng ph¸p çn l¨n ren sÏ lµm chai bÒ mÆt vµ tr¸nh tËp trung øng suÊt ë
ch©n ren. B¸n kÝnh chuyÓn tiÕp tõ phÇn ren sang phÇn trô ph¼ng cã thÓ tíi 0,20,5
®-êng kÝnh ren.
Gu d«ng (bu l«ng) vµ ®ai èc ®-îc t«i vµ th-êng ho¸, ®é cøng n»m
trong kho¶ng HRC=3440.
Ren b-íc mÞn ®-îc sö dông thay cho b-íc ren tiªu chuÈn. §Öm b»ng thÐp
dµy vµ cã ®-êng kÝnh lín ®Ó tr¸nh biÕn d¹ng côc bé khi siÕt gu d«ng.
Bu l«ng (hoÆc ®ai èc) n¾p æ b¹c cæ trôc sau khi siÕt ®-îc h·m ®Ó chèng
hiÖn t-îng tù th¸o.
7.6. TÝnh bÒn çc chi tiÕt cè ®Þnh.
Nhãm chi tiÕt cè ®Þnh cã h×nh d¹ng kh¸ phøc t¹p vµ ®iÒu kiÖn chÞu lùc còng
kh«ng ®¬n gi¶n. Çc lo¹i øng suÊt l¾p ghÐp, øng suÊt c¬ häc vµ øng suÊt nhiÖt ®Òu
cã trÞ sè lín. Ngoµi ra çc øng suÊt phô do rung chÊn vµ céng h-ëng cã t¸c h¹i
®èi víi çc chi tiÕt cña nhãm. Hai chi tiÕt chÞu lùc trong ®iÒu kiÖn nÆng nÒ vµ
phøc t¹p nhÊt lµ (lãt) xy lanh vµ n¾p xy lanh (thµnh v¸ch buång ch¸y). V× nh÷ng
khã kh¨n nªu trªn nªn viÖc tÝnh to¸n gÆp nhiÒu khã kh¨n, çc phÐp tÝnh chØ cã ý
nghÜa ®Þnh tÝnh. Ngµy nay víi sù ph¸t triÓn cña m¸y tÝnh, ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n
tiªn tiÕn h¬n ®ang tõng b-íc ®-îc ¸p dông (ph-¬ng ph¸p phÇn tö h÷u h¹n) vµ ta
289
sÏ ®-îc nh÷ng kÕt qu¶ kh¶ quan h¬n.
Møc ®é chÝnh x¸c cña çc kÕt qu¶ tÝnh to¸n phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn
biªn mµ viÖc x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn chÞu lùc (®iÒu kiÖn cña bµi to¸n) l¹i kh«ng dÔ
dµng chót nµo. Trong ph¹m vi gi¸o tr×nh nµy chØ tr×nh bµy ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n
truyÒn thèng.
7.6.1. TÝnh bÒn (lãt) xy lanh.
a- ChiÒu dµy thµnh v¸ch xy lanh cña

khèi th©n m¸y b»ng gang ®èi víi ®éng c¬
« t« cã thÓ chän s¬ bé nh- sau:
th = 0,05D + 2 mm
§èi víi ®éng c¬ xe xÝch, m¸y kÐo:
th = (0,0650,075)D.
ChiÒu dµy lãt xy lanh -ít n»m trong
kho¶ng:
  = (0,040,07)D
TrÞ sè thÊp ¸p dông cho lãt thÐp, trÞ sè cao
dïng cho lãt gang
ChiÒu dµy thµnh (lãt) xy lanh ®-îc chän
theo ph-¬ng ph¸p thèng kª kÕt qu¶ tÝnh to¸n,
thiÕt kÕ vµ chÕ t¹o, trªn c¬ së ®é cøng v÷ng cÇn
thiÕt cßn øng suÊt th× x¸c ®Þnh b»ng çc c«ng H×nh 7.39. S¬ ®å tÝnh
thøc gÇn ®óng.
to¸n xy lanh chÞu lùc (chÕ
b- øng suÊt do ¸p suÊt khÝ thÓ g©y nøt däc t¹o riªng rÏ)
theo ®-êng sinh lãt kh«:
 K1  z max  K [MPa] (7.1)

p D
2 th
øng suÊt kÐo däc theo ph-¬ng ®-êng t©m xy lanh:
 K 2  z max  K [MPa] (7.2)

p D
4 th
§èi víi (lãt) xy lanh b»ng gang:
[]k= 4080 MPa
§èi víi (lãt) xy lanh b»ng thÐp:
[]k = 150200 MPa
c- Tr-êng hîp xy lanh chÞu lùc (®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ nh- ®-îc
290
thÓ hiÖn trªn s¬ ®å h×nh 7.39).
+ ¸p suÊt khÝ thÓ g©y øng suÊt kÐo theo ph-¬ng ®-êng t©m xy lanh:
.D 2 p z max D 2
 
 K  z max  [MPa] (7.3)
p
 D12  D 2 D12  D 2
+ Lùc ngang N g©y m« men uèn. øng suÊt uèn lín nhÊt xuÊt hiÖn t¹i tiÕt diÖn
chuyÓn tiÕp A-A:
N.h max 10D1  N.h max
u   (7.4)
Wu D14  D 4
V× ë hµnh tr×nh d·n në, lùc ngang N t¨ng dÇn nh-ng pÝt t«ng ®i xuèng
nªn h gi¶m dÇn. Bëi vËy ph¶i x¸c ®Þnh gãc quay  mµ m« men uèn Mu = N.h
lµ lín nhÊt.
+ øng suÊt kÐo  t¹i tiÕt diÖn nguy hiÓm A-A:
 = K + u  []K [MPa] (7.5)
d- §èi víi xy lanh -ít
øng suÊt kÐo trªn bÒ mÆt ngoµi g©y nøt däc theo ®-êng sinh (c«ng thøc Lame)
[MPa] (7.6)
2D 2 .p z max
K 
D12  D 2
øng suÊt nhiÖt (øng suÊt kÐo) trªn bÒ mÆt ngoµi cña lãt g©y nøt däc theo
®-êng sinh
 D 
Et 2  t 1  2  1 
 D 
t  [MPa] (7.7)
 D 
31   1  1 
 D 
Khi  1,1 cã thÓ ®¬n gi¶n ho¸ c«ng thøc trªn thµnh d¹ng sau:
Dt
D
E t 2  t1  ET
t   [MPa] (7.8)
21    21   
trong ®ã:
- hÖ sè d·n në nhiÖt:  = 10,5.10-6 1/®é víi gang hîp kim;  = 11.10-6
1/®é ®èi víi thÐp.
E- m« ®un ®µn håi cña vËt liÖu, [MPa]
- hÖ sè Poatson
t2- t1 = T chªnh lÖch nhiÖt ®é bÒ mÆt trong vµ ngoµi cña lãt.
291
øng suÊt tæng céng theo ph-¬ng tiÕp tuyÕn g©y nøt däc ®-êng sinh cña lãt
 = K + t  [];
[] = 60 MPa ®èi víi gang hîp kim;
[] = 160-200 MPa ®èi víi thÐp
Thùc nghiÖm cho thÊy øng suÊt tæng phô thuéc
nhiÒu vµo chiÒu dµy cña lãt. Trªn h×nh 7.40 lµ mèi
quan hÖ gi÷a K, t,  vµ chiÒu dµy  cña lãt xy
lanh cã ®-êng kÝnh D=400 mm.
d- TÝnh bÒn vai lãt xy lanh -ít
Khi siÕt gu d«ng n¾p xy lanh, vai lãt chÞu lùc nÐn
Pg. TrÞ sè cña lùc nÐn Pg cã thÓ tÝnh to¸n hoÆc chän gÇn H×nh 7.40. Quan hÖ gi÷a
®óng trong ph¹m vi sau: øng suÊt víi chiÒu dµy cña
Pg = 1,4 1,6 pzmax. D2 [MN] lãt xy lanh
trong ®ã: D- ®-êng kÝnh trung b×nh vµnh gê cña
vai lãt, m
H×nh 7.41. S¬ ®å tÝnh to¸n vai lãt xy lanh
+ øng suÊt t¹i tiÕt diÖn I-I

Dêi lùc Pg vÒ träng t©m tiÕt diÖn I-I. M« men Pg.l uèn vai lãt. Ph©n tÝch Pg ra
292
hai lùc thµnh phÇn PT vµ PH.
øng suÊt kÐo do lùc PH g©y nªn t¹i tiÕt diÖn I-I
 [MPa] (7.9)
PH
.D m. h
Lùc PT g©y øng suÊt c¾t trªn tiÕt diÖn I-I
Te  [MPa] (7.10)
DT
.h.D
øng suÊt uèn do m« men Pg.l g©y nªn:
Pg l 6Pg l
  [MPa] (7.11)
Wu h 2 D m
trong ®ã: h- chiÒu réng cña tiÕt diÖn vµnh kh¨n I-I, m
øng suÊt tæng céng t¹i tiÕt diÖn I-I:
   k   u 2  4 2c   (7.12)
øng suÊt c¾t do lùc Pg g©y nªn theo tiÕt diÖn II-II:
Pg
c  [MPa], ®èi víi gang []c = 40 MPa (7.13)
.a.D II
trong ®ã: DII- ®-êng kÝnh mÆt trô vµnh II-II, m
øng suÊt nÐn mÆt ®Çu lãt do lùc Pg g©y nªn:
Pg
n  [MPa] (7.14)
.D.b
trong ®ã:
b- chiÒu réng tiÕp xóc cña mÆt dÇu lãt víi (®Öm) n¾p xy lanh, m
D- ®-êng kÝnh trung b×nh cña vµnh tiÕp xóc, m
NÕu gio¨ng n¾p xy lanh b»ng ami¨ng, ami¨ng cèt l-íi kim lo¹i hoÆc ami¨ng
cã hai líp vá b»ng tæ hîp çc tÊm thÐp mÒm:
[] = 100 MPa
NÕu dïng n¾p m¸y b»ng hîp kim nh«m kh«ng cã gio¨ng
[] = 60 MPa
7.6.2. TÝnh to¸n gu d«ng (bu l«ng) n¾p xy lanh.
Gu d«ng n¾p xy lanh (hoÆc bu l«ng) chÞu çc lùc sau: lùc kÐo ban ®Çu khi
siÕt gu d«ng, lùc kÐo do ¸p suÊt Pz, lùc kÐo do sù d·n në nhiÖt cña çc chi tiÕt l¾p
ghÐp g©y nªn.
293
Lùc siÕt gu d«ng ph¶i ®¶m b¶o bao kÝn khÝ trong bÊt kú ®iÒu kiÖn lµm viÖc
nµo cña ®éng c¬. ViÖc tÝnh to¸n kh«ng ph¶i lµ ®¬n gi¶n v× sù biÕn d¹ng nhiÖt cña
çc chi tiÕt l¾p ghÐp còng nh- cña chÝnh gu d«ng.
Khi tÝnh to¸n, ta gi¶ thiÕt r»ng lùc kÐo chØ t¸c dông lªn çc gu d«ng chÞu lùc
bao quanh xy lanh cßn phÇn th©n m¸y vµ n¾p xy lanh chÞu nÐn vµ biÕn d¹ng chØ lµ
phÇn cã ph¹m vi hÑp quanh çc gu d«ng chø kh«ng ph¶i toµn bé. Theo thùc
nghiÖm, çc gu d«ng chÞu lùc cña çc xy lanh ë phÇn gi÷a khèi th©n m¸y chÞu
7585% lùc khÝ thÓ, çc gu d«ng ë hai ®Çu th©n m¸y chÞu tíi 8595% lùc khÝ thÓ,
phÇn lùc cßn l¹i do khèi th©n m¸y vµ n¾p xy lanh truyÒn cho çc gu d«ng chÞu lùc
cña çc xy lanh n»m kÒ bªn (tr-êng hîp n¾p m¸y chung cho nhiÒu xy lanh).
Tuy cã nh÷ng gu d«ng ®-îc thiÕt kÕ ®Ó chÞu lùc chung cho c¶ hai xy lanh kÒ
nhau nh-ng ¸p suÊt khÝ thÓ pzmax kh«ng ®¹t cùc ®¹i cïng mét thêi ®iÓm mµ lÖch
pha nhau nªn cã thÓ coi gu d«ng chung ph¶i lÇn l-ît chÞu lùc kÐo do p zmax g©y nªn
tõ phÝa mét xy lanh mµ th«i.
a- Ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n ®¬n gi¶n ®èi víi gu d«ng
+ øng suÊt kÐo gu d«ng do lùc siÕt ban ®Çu Px g©y nªn:
K  [MPa] (7.15)
Px
f min .i
[]K = 150-550 MPa ®èi víi çc lo¹i gu d«ng b»ng thÐp
i- sè l-îng gu d«ng (bu l«ng) cho mét xy lanh
D 2
Px  k 1 .k 2 .p z max [MN] (7.16)
4
k1 = 1,25 2,0 - hÖ sè an toµn ®Ó ®¶m b¶o bao kÝn khÝ
k2 = 1,11,3 ®èi víi n¾p m¸y dïng xu p¸p treo
= 1,7  2,2 ®èi víi tr-êng hîp dïng xu p¸p ®Æt
+ Khi siÕt gu d«ng, xuÊt hiÖn øng suÊt xo¾n:
M x 0,5Px .d11 .16 0,09d x d 1
x    [MPa] (7.17)
Wo .d 2o 0,2d o2
do- ®-êng kÝnh nhá nhÊt cña gu d«ng, m;
d1 - ®-êng kÝnh trung b×nh cña ren, m;
1- hÖ sè ma s¸t gi÷a çc bÒ mÆt ren  0,197
øng suÊt cho phÐp ®èi víi gu d«ng ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo n»m trong ph¹m vi
110 -170 MPa.
294
NÕu n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m cßn khèi th©n m¸y b»ng gang
th× gu d«ng chÞu thªm øng suÊt nhiÖt do d·n në nhiÖt kh«ng ®ång ®Òu
cña n¾p xy lanh vµ gu d«ng:
 n   g T [MPa] (7.18)
t 

1 1
E g E n
trong ®ã:
  5 - tû sè diÖn tÝch tiÕt diÖn chÞu lùc côc bé cña n¾p xy lanh so víi diÖn
tÝch tiÕt diÖn ngang gu d«ng;
g = 1,1.10-6 1/®é - hÖ sè d·n në nhiÖt cña vËt liÖu gu d«ng;
n = 24.10-6 1/®é - hÖ sè d·n në nhiÖt cña hîp kim nh«m;
T- chªnh lÖch nhiÖt ®é gu d«ng (n¾p m¸y) ë tr¹ng th¸i nguéi vµ tr¹ng th¸i
lµm viÖc: Tn = 110 1200C
En- m« ®un ®µn håi cña n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m: 0,75.105 MPa
Eg- m« ®un ®µn håi cña thÐp: 2,1.105 MPa.
§èi víi gu d«ng trong tr-êng hîp nµy cßn ph¶i x¸c ®Þnh thªm mét lo¹i øng
suÊt tæng c«ng thø hai, ®ã lµ:
2 = k + p (7.19)
TrÞ sè cho phÐp ®èi víi 2 n»m trong kho¶ng 250350 MPa ®èi víi gu d«ng
cña ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo, xe xÝch.
b- Ph-¬ng ph¸p tÝnh to¸n ®Çy ®ñ ®èi víi gu d«ng
+ H»ng sè ®µn håi (®é mÒm) cña gu d«ng chÞu lùc:
g  gi 1  gi
kg     (7.20)
Egfg E g f gi E g f gi
lgi vµ fgi lµ chiÒu dµi vµ diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang cña çc ®o¹n gu d«ng,
(m vµ m2)
+ H»ng sè ®µn håi (®é mÒm) cña n¾p xy lanh:
(7.21)
1
k1 
E1F1
+ H»ng sè ®µn håi (®é mÒm) cña gio¨ng n¾p m¸y:
(7.22)
2
k2 
E 2 F2
+ H»ng sè ®µn håi (®é mÒm) cña khèi th©n m¸y:
295
(7.23)
3
k3 
E 3 F3
trong ®ã:
 1 ;  2 ;  3 - chiÒu cao cña çc chi tiÕt t-¬ng øng tÝnh t¹i vïng l¾p ghÐp, m
F1, F2, F3- diÖn tÝch chÞu lùc nÐn cña çc chi tiÕt trªn, m2.
Khi siÕt gu d«ng, çc chi tiÕt nãi trªn bÞ Ðp vµ ng¾n bít cßn b¶n th©n gu d«ng
th× d·n dµi thªm mét ®o¹n lg
  g = Px. k g [m] (7.24)
§é Ðp ng¾n l¹i cña çc chi tiÕt bÞ Ðp  :
 =  1+  2+  3=Px (k1+k2+ k3) [m]
(7.25)
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, lóc chÞu lùc Ðp
Pmax, n¾p xy lanh bÞ Ðp ng¾n thªm mét ®o¹n
lg cßn gu d«ng th× dµi thªm mét ®o¹n lg,
do vËy gio¨ng n¾p m¸y vµ khèi th©n m¸y
®µn håi trë l¹i, ®é Ðp ng¾n cña chóng gi¶m
bít mét l-îng t-¬ng øng l1 vµ l2. KÕt qu¶
lµ lùc kÐo gu d«ng gi¶m bít mét l-îng P.
trong ®ã:
.D 2
PKH  z max [MN] - lùc khÝ thÓ
p
4i
t¸c dông lªn mét gu d«ng chÞu lùc H×nh 7.42. S¬ ®å tÝnh to¸n gu
§é biÕn d¹ng cña gu ®«ng chÞu lùc vµ d«ng n¾p m¸y
n¾p xy lanh:
 g +  1 = (PKH- P) (kg +k1) [m] (7.26)
§é gi¶m biÕn d¹ng (®é ®µn håi trë l¹i) cña ®Öm vµ th©n m¸y lµ:
 2 +  3 = P (k2 +k1) [m] (7.27)
§Ó ®¶m b¶o mèi l¾p ghÐp kh«ng bÞ hë khÝ, ph¶i ®¶m b¶o sao cho ®é
biÕn d¹ng thªm bï trõ víi ®é gi¶m biÕn d¹ng, nghÜa lµ:
 g +  1 =  2 +  3 [m]
(PKH - P) (kg + k1) = P (k2+k1) [m] (7.28)

§é gi¶m t¶i t-¬ng ®èi khi chÞu thªm lùc khÝ thÓ PKH:
k g  k1 PKH
P  [MN] (7.29)
k g  k1  k 2  k 3
296
Nh- vËy tæng lùc mµ bu l«ng chÞu khi chÞu ¸p suÊt pzmax:
k g  k 1 PKH
P g = Px+PKH - P= Px  Px  PKH (7.30)
k g  k1  k 2  k 3
- hÖ sè t¶i träng lùc khÝ thÓ cña mèi ghÐp, th-êng n»m trong ph¹m
vi 0,150,25
NÕu hiÖu øng d·n në nhiÖt cña gu d«ng bï trõ ®-îc hiÖu øng d·n në nhiÖt
cña xy lanh, gio¨ng vµ khèi th©n m¸y th× Pg sÏ lµ lùc kÐo lín nhÊt t¸c dông lªn gu
d«ng, cßn Px lµ lùc kÐo nhá nhÊt vµ lóc nµy PKH lµ t¶i träng kÐo ®éng ®èi víi gu
PKH
d«ng. Phô t¶i biªn ®é: Px  (7.31)
2
k2  k3 k  k3
Tõ c«ng thøc:    2 ta thÊy: (7.32)
k g  k1  k 2  k 3 k
- NÕu gio¨ng n¾p m¸y vµ khèi th©n m¸y cã ®é ®µn håi cµng lín th×  cµng
lín vµ t¶i träng ®éng t¸c dông lªn gu d«ng cµng lín vµ ng-îc l¹i. NÕu gio¨ng vµ
khèi th©n m¸y cøng v÷ng tuyÖt ®èi (k2= k3= 0) th× lùc t¸c dông lªn gu d«ng khi
®éng c¬ lµm viÖc chØ b»ng lùc siÕt ban ®Çu Px.
Trªn thùc tÕ do çc chi tiÕt th-êng ®-îc lµm b»ng çc lo¹i vËt liÖu kh¸c nhau
(gu d«ng b»ng thÐp, n¾p xy lanh vµ khèi th©n m¸y b»ng gang, thÐp hoÆc hîp kim
nh«m... )nªn gu ®«ng ph¶i chÞu thªm lùc Pt do biÕn d¹ng nhiÖt g©y ra.
Th«ng th-êng th× çc chi tiÕt chÞu nÐn (n¾p xy lanh, gio¨ng, khèi th©n m¸y)
bÞ nÐn thªm mét chót trong khi gu d«ng l¹i bÞ d·n dµi thªm mét Ýt do ¶nh h-ëng
cña ®é chªnh nhiÖt ®é T.
§é chªnh lÖch biÕn d¹ng do nhiÖt ®é T g©y nªn ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
 t   i  i   g  0 T [m] (7.33)
 i ;  i ;  g ;  0 - hÖ sè d·n në nhiÖt theo chiÒu dµi vµ chiÒu dµi çc chi tiÕt
t-¬ng øng.
Lùc kÐo gu d«ng do biÕn d¹ng nhiÖt g©y nªn ®-îc x¸c ®Þnh b»ng biÓu
thøc sau:
 t  k g  k 1  k 2  k 3 P1  k  .Pt [m] (7.34)
 i  i   g  0 T
Pt  [MN] (7.35)
k
Lùc Pt>0 vµ lµm t¨ng kh¶ n¨ng bao kÝn mèi ghÐp.
Khi ®ã lùc kÐo lín nhÊt ®èi víi gu d«ng sÏ lµ:
Pgmax = Px + PKH +Pt. (7.36)
297
Lùc kÐo nhá nhÊt:
Pgmin = Px +Pt. (7.37)
T¶i träng biªn ®é vÉn kh«ng thay ®æi:
PKH
Pa 
2
Pg max PKH
Tû sè  1 dïng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é phô t¶i ®éng cña gu
Pg min Px  Pt
d«ng chÞu lùc.
§Ó ®¶m b¶o ®é kÝn khÝ cña mèi ghÐp, lùc siÕt ban ®Çu ®èi víi gu d«ng ®-îc
chän nh- sau:
Víi ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt: Px = 2,53,5PKH
Víi ®éng c¬ c-êng ho¸ ë møc ®é cao: Px = 3,54,5 PKH.
Víi ®éng c¬ mµ n¾p xy lanh vµ th©n m¸y cã ®é cøng v÷ng t-¬ng ®èi lín (vÝ
dô nh- tr-êng hîp b»ng gang) : Px = 3,54,5 PKH.
ViÖc chän Px víi hÖ sè nh- vËy ®Ó ®Ò phßng çc tr-êng hîp qu¸ t¶i, siÕt
kh«ng ®Òu hoÆc tù níi láng trong qu¸ tr×nh lµm viÖc còng nh- ®Ò phßng gio¨ng
n¾p m¸y bÞ biÕn cøng, suy gi¶m tÝnh ®µn håi.
Thùc nghiÖm vµ kÕt qu¶ tÝnh to¸n cho thÊy phô t¶i ®éng cã ¶nh
h-ëng lín tíi gu d«ng chÞu lùc, bëi vËy cÇn x¸c ®Þnh hÖ sè an toµn sau
khi x¸c ®Þnh
Pg max  Pg min
max, min, m theo Pgmax, Pgmin vµ Pgtb  theo c«ng thøc sau:
2
 1
n   2,5  4 (7.38)
k
  a    m

øng suÊt kÐo do lùc siÕt ban ®Çu Px g©y nªn : 200400 MPa
øng suÊt nhiÖt do Pt g©y nªn: 150200MPa
øng suÊt tæng céng cho phÐp: 350550 MPa.
D 2
TiÕt diÖn fmin cña gu d«ng n»m trong ph¹m vi: 1  1,4% 
4
7.6.3. TÝnh to¸n søc bÒn n¾p xy lanh.
N¾p xy lanh lµ chi tiÕt cã h×nh d¹ng phøc t¹p nªn viÖc tÝnh to¸n søc bÒn gÆp
rÊt nhiÒu khã kh¨n ®Æc biÖt lµ ®èi víi çc n¾p chung cho c¶ côm nhiÒu xy lanh.
298
Nh÷ng khã kh¨n hiÖn nay lµ:
- Chän s¬ ®å tÝnh to¸n. Ngay c¶ ®èi víi n¾p m¸y riªng rÏ cho tõng xy lanh th×
s¬ ®å tÝnh to¸n còng gÆp nhiÒu sai sè do ¶nh h-ëng cña çc çnh t¶n nhiÖt vµ cña
çc ®-êng n¹p, th¶i, trô chèng, g©n vµ thµnh v¸ch, vÞ trÝ ®Æt lùc....
- Chän thêi ®iÓm tÝnh to¸n. §èi víi n¾p xy lanh riªng rÏ th× chän thêi ®iÓm pz
®¹t cùc ®¹i nh-ng víi n¾p xy lanh chung th× thËt lµ nan gi¶i. Ngµy nay ph-¬ng
ph¸p ph©n tö h÷u h¹n ®ang b¾t ®Çu ®-îc øng dông song sai sè m¾c ph¶i rÊt lín do
kh«ng thÓ chän ®-îc thêi ®iÓm tÝnh to¸n phï hîp.
- Chän çc ®iÒu kiÖn biªn vÒ trao ®æi nhiÖt. Ta biÕt r»ng øng suÊt nhiÖt cña
xy lanh rÊt lín do cã nhiÒu biªn trao ®æi nhiÖt kh¸c nhau mµ l¹i ch-a thÓ chän
®-îc çc ®iÒu kiÖn gÇn víi thùc tÕ cho çc biªn trao ®æi nhiÖt ®ã.
Thùc nghiÖm ®· chøng tá r»ng n¾p m¸y bÞ nøt vì kh«ng ph¶i do ¸p lùc khÝ
thÓ (øng suÊt c¬ chØ chiÕm kh«ng qu¸ 30% tæng øng suÊt n¾p xy lanh) mµ nguyªn
nh©n g©y ra hiÖn t-îng trªn lµ do sù mái nhiÖt. Nãi çch kh¸c lµ do hiÖn t-îng
mái cña vËt liÖu sau nh÷ng chu tr×nh biÕn thiªn vÒ nhiÖt ®é víi d¹ng tÇn sè cao vµ
d¹ng tÇn sè thÊp.
Hai lo¹i chu tr×nh biÕn thiªn nµy gia t¨ng t¸c ®éng cña nhau tíi vËt liÖu vµ
kÕt qu¶ lµ n¾p xy lanh bÞ nøt vì. Mét nguyªn nh©n kh¸c th-êng gÆp lµ kh«ng ®¶m
b¶o tèt chÕ ®é lµm m¸t (thiÕu n-íc, thiÕu kh«ng khÝ lµm m¸t, thµnh v¸ch b¸m
chÊt bÈn vµ cÆn cøng...); kÕt qu¶ lµ n¾p xy lanh bÞ nøt vì do øng suÊt nhiÖt qu¸
lín, Ýt ra th× còng bÞ biÕn d¹ng, cong vªnh.
Mét nguyªn nh©n kh¸c ¶nh h-ëng tíi tr-êng øng suÊt cña n¾p xy lanh lµ sù
biÕn d¹ng côc bé t¹i ph¹m vi xung quanh çc gu d«ng chÞu lùc. Sè l-îng gu d«ng
cho mçi xy lanh cµng Ýt th× kh¶ n¨ng g©y biÕn d¹ng côc bé t¹i nh÷ng vïng chÞu
nÐn cµng cao. Do ¶nh h-ëng cña øng suÊt d- vµ øng suÊt nhiÖt nªn lo¹i øng suÊt
côc bé nµy còng ¶nh h-ëng ®¸ng kÓ tíi ®é bÒn vµ ®é cøng v÷ng cña n¾p xy lanh.
NÕu trÞ sè øng suÊt v-ît qu¸ giíi h¹n ®µn håi th× xuÊt hiÖn biÕn d¹ng dÎo vµ kÕt
qu¶ lµ n¾p xy lanh bÞ cong vªnh råi dÉn tíi çc vÕt nøt. Gi¶i ph¸p hiÖn nay trong
çc kÕt cÊu lµ t×m çch san ph¼ng tr-êng nhiÖt ®é ®Ó gi¶m øng suÊt nhiÖt vµ t¨ng
cøng t¹i çc vïng xung yÕu b»ng çc thµnh, v¸ch, gê vµ trô chèng ®Ó t¨ng ®é cøng
v÷ng tæng thÓ cña n¾p xy lanh. Nh-ng ta biÕt r»ng kÕt cÊu cµng phøc t¹p th× viÖc x¸c
®Þnh øng suÊt cµng khã kh¨n, v× vËy n¾p xy lanh ®-îc chÕ t¹o chñ yÕu lµ dùa vµo
kinh nghiÖm thùc tÕ. §èi víi n¾p xy lanh riªng rÏ cã thÓ tÝnh to¸n ®¬n gi¶n nh- sau:
7.6.3.1. TÝnh to¸n søc bÒn cña n¾p xy lanh riªng rÏ theo ph-¬ng ph¸p
tÊm máng.
S¬ ®å tÝnh to¸n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 7.43 víi gi¶ thiÕt n¾p xy lanh lµ mét
299
®Üa trßn máng ®Æt tù do trªn gèi tùa d¹ng trô rçng cã ®-êng kÝnh trong D. ¸p suÊt
D 2
khÝ thÓ p z t¸c dông ®Òu lªn bÒ mÆt diÖn tÝch cßn ¸p suÊt px do lùc siÕt gu
4
d«ng P x g©y nªn coi nh- ph©n bè ®Òu theo chu vi ®-êng trßn ®-êng kÝnh D.
H×nh 7.43. S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn n¾p xy lanh riªng rÏ.
§Ó tÝnh to¸n ta chän tiÕt diÖn ®i qua çc ®-êng t©m miÖng l¾p ®Õ xu
p¸p (vÝ dô tiÕt diÖn x-x) vµ coi ®ã lµ tiÕt diÖn ngµm.
Coi lùc khÝ thÓ tËp trung t¹i träng t©m cña nöa diÖn tÝch ®Üa trßn cã ®-êng kÝnh
D 2
D, çch trôc x-x mét kho¶ng z  víi lùc tËp trung x 
2D P
pz
3 2 8
Coi lùc siÕt gu d«ng tËp trung trªn träng t©m cña nöa cung trßn cã ®-êng
Dg
kÝnh Dg, çch x-x mét kho¶ng y  [m].

Lùc Ðp tõ phÝa gio¨ng n¾p m¸y coi nh- tËp trung ë träng t©m cña nöa cung
trßn cã ®-êng kÝnh Df , çch x-x mét kho¶ng y  [m]

Df

§Ó ®¬n gi¶n cho viÖc tÝnh to¸n , coi D = Df.
Lùc siÕt gu d«ng Pb = i.Px. Lùc Ðp tõ phÝa gio¨ng n¾p m¸y Pf = Pb. Lùc tËp
trung t¸c dông lªn nöa n¾p m¸y vµ f

Pb P
2 2
Khi ®éng c¬ kh«ng lµm viÖc vµ ë tr¹ng th¸i nguéi, m« men uèn t¹i tiÕt diÖn
300
x-x x¸c ®Þnh nh- sau (®èi víi n¾p trßn):
P D g Pf D f Pb
M 'u  b .
2 
 .
2 

2
Dg  Df   [MNm] (7.39)
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, tiªt diÖn x-x cña n¾p trßn chÞu m« men uèn M 'u
Pb D g
M 'u   f f  z f [MNm] (7.40)
P D P D
2 2 3
Do lóc nµy Pf = Pb-Pz vµ Pb= kPz (k=2,54,5) nªn ta cã:
P   1 
M 'u  z kD g   k  D f  MNm (7.41)
2   3 
NÕu xy lanh kh«ng ph¶i d¹ng ®Üa trßn mµ lµ d¹ng vu«ng nh- h×nh
7.3b víi 4 gu d«ng th×:
p L D 
M 'u  b  f f  b   f  MNm (7.42)
P .L P D
4 2 2 2 2 
Pz  kL  1 D 
M 'u     k   f  MNm (7.43)
2  2  3  
øng suÊt uèn tiÕt diÖn x-x:
u  (7.44)
Mu
Wu
Do kÕt cÊu phøc t¹p cña n¾p xy lanh nªn khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c Wu. MÆt
ph¼ng träng t©m cña tiÕt diÖn th-êng thÊp h¬n mÆt ph¼ng trung t©m mét chót l2
l1 (xem h×nh 7.43b). V× thÕ øng suÊt trªn hai bÒ mÆt cña n¾p xy lanh ch¼ng nh÷ng
kh¸c nhau vÒ dÊu vµ cßn kh¸c nhau vÒ trÞ sè.
øng suÊt kÐo trªn bÒ mÆt nguéi:
MPa (7.45)
M u M u .1
 K1  
Wu1 J1
øng suÊt kÐo trªn bÒ mÆt nãng (bÒ mÆt tiÕp xóc víi khÝ ch¸y):
MPa (7.46)
M .
K2   u 2
M2
Wu 2 J1
trong ®ã:
J1- m« men qu¸n tÝnh cña tiÕt diÖn tÝnh to¸n ®èi víi trôc i-i ®i qua träng t©m
cña tiÕt diÖn, [m4]
 2 ;  1 - kho¶ng çch tõ çc bÒ mÆt biªn cña n¾p xy lanh tíi trôc i-i [m]
TrÞ sè øng suÊt cho phÐp ®èi víi n¾p xy lanh n»m trong kho¶ng:
- Víi n¾p xy lanh b»ng gang: []k = 50 MPa.
301
- Víi n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m: []k = 30 MPa.
- Víi n¾p xy lanh b»ng thÐp: []k = 80 MPa.
Do bÒ mÆt biªn phÝa d-íi tiÕp xóc víi khÝ ch¸y nªn søc bÒn c¬ häc
gi¶m vµ øng suÊt nhiÖt lín, bëi vËy cÇn h¹ thÊp trôc i-i ®Ó gi¶m øng suÊt
cho mÆt ®¸y d-íi
øng suÊt nhiÖt t¹i mÆt nãng cña ®¸y d-íi:
ET
t  MPa  (7.47)
21   
trong ®ã: T- ®é chªnh nhiÖt ®é gi÷a hai bÒ mÆt cña ®¸y d-íi.
øng suÊt tæng:
 = K2 + 1 [MPa] (7.48)
TrÞ sè cho phÐp cña øng suÊt tæng n»m trong ph¹m vi sau:
- Víi n¾p xy lanh b»ng gang: [] = 150 MPa.
- Víi n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m: [] = 100 MPa.
- Víi n¾p xy lanh b»ng thÐp: [] = 250 MPa.
7.6.3.2. Ph-¬ng ph¸p Chainov.
ViÖc x¸c ®Þnh øng suÊt nhiÖt ®èi víi n¾p xy lanh cã tõ 2 xu p¸p trë
lªn hoÆc cã Ýt nhÊt lµ 1 xu p¸p vµ mét hèc lâm ®Ó l¾p ghÐp víi nöa d-íi
cña buång ch¸y xo¸y lèc cã thÓ
®-îc thùc hiÖn mét çch hoµn
thiÖn h¬n theo ph-¬ng ph¸p cña
Chainov. T¸c gi¶ quy dÉn ®¸y
d-íi cña n¾p xy lanh vÒ d¹ng hÖ
thanh ngµm mét ®Çu theo vïng
chu vi cßn ®Çu thø hai ngµm chÆt
víi nhau ë trung t©m nh- ®-îc
Mçi thanh cã ®é cøng v÷ng thay ®æi
theo chiÒu dµi vµ thay thÕ cho mét cÇu
nèi gi÷a 2 miÖng häng xu p¸p (hoÆc gi÷a H×nh 7.44. S¬ ®å tÝnh to¸n øng suÊt
miÖng häng xu p¸p víi hèc l¾p buång nhiÖt ®¸y d-íi cña n¾p xy lanh
xo¸y lèc).
Vïng ngµm theo chu vi kh«ng ph¶i
lµ cøng v÷ng tuyÖt ®èi mµ biÕn d¹ng d-íi t¸c dông cña çc lùc däc theo çc
302
thanh. ë lÇn lÊy gÇn ®óng ®Çu tiªn, ta coi ®é mÒm cña vïng ngµm b»ng ®é mÒm
cña mét vßng «m quanh vïng trung t©m cña ®¸y d-íi n¾p xy lanh. Sau ®ã, cÇn
tiÕn hµnh ®o thùc nghiÖm ®Ó hiÖu chØnh ®é mÒm t¹i tõng vïng ngµm do ¶nh
h-ëng kh¸c nhau cña thµnh v¸ch ngµm, ®-êng èng vµ trô chèng v.v...
Lùc t¸c dông trong çc thanh-cÇu nèi ®-îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së cña
lý thuyÕt hÖ khung dÇm. Çc tr-êng hîp th-êng gÆp nh- sau:
a- Tr-êng hîp ®¸y d-íi n¾p xy lanh cã 3 hèc, t¹o thµnh 3 cÇu nèi:
H×nh 7.45. N¾p xy lanh cã buång ch¸y xo¸y lèc cña ®éng c¬ 1× 8,5/11
(7.49)
B1,2,3
P1,2,3 
A
A = (1+) sin2 ( 2- 3) +(2+) sin2  3 +(3+) sin3 3 +
+ 2 [sin 2-sin 3 (sin ( 2- 3)-sin  2 sin 3)] (7.50)
B1=Dsin ( 2- 3): B2 = -Dsin 3; B3 = Dsin 2. (7.52)

D    1T1 sin  2   3    2 T 2 sin  3   3 T 3 sin  3  (7.53)
trong ®ã:
i- ®é mÒm cña cÇu nèi thø i cã tÝnh tíi sù thay ®æi chiÒu réng cña cÇu nèi
theo chiÒu dµi cÇu.
- ®é mÒm vïng chu vi ngµm cña ®¸y d-íi;
 i- gãc x¸c ®Þnh theo vÞ trÝ cÇu nèi thø i;
 i- chiÒu dµi cÇu nèi thø i;
Ti- nhiÖt ®é tÝnh to¸n cña cÇu nèi thø i, b»ng hiÖu sè nhiÖt ®é trung b×nh theo
chiÒu dµy (cña ®¸y) ë tiÕt diÖn nhá nhÊt cña cÇu nèi.
303
b- Tr-êng hîp dïng 4 xu p¸p, 4 cÇu nèi t¹o víi nhau gãc 900.
B1,2
P1,2  ; P3  P1 ; P4  P2 (7.54)
A
A = (1+3) ( 2+4) +4 (1+ 2+ 3+4) (7.55)
  
B1    1T1   3 T 3  2   4  4   2 T 2   4 T 4  (7.56)
B 2    2 T21   4 T 4  2   3  4  1 T 1   3 T 3  (7.57)
c- Tr-êng hîp n¾p xy lanh chØ cã 2 xu p¸p, mét cÇu nèi:
T2  T1,3 F02
p2  (7.58)
F02
1 F01  F03

E2 E1,3
trong ®ã:
F01, F03- diÖn tÝch nhá nhÊt cña çc tiÕt diÖn ë çc vïng ngµm theo chu vi
trong mÆt ph¼ng chøa çc ®-êng t©m xu p¸p.
F02- diÖn tÝch tiÕt diÖn ngang nhá nhÊt cña cÇu nèi;
T2-T1,3- ®é chªnh lÖch nhiÖt ®é trung b×nh ë gi÷a cÇu vµ çc vïng ngµm;
E1, E2, E3- m« ®un ®µn håi cña vËt liÖu ë vïng t-¬ng øng (do ¶nh h-ëng cña
nhiÖt ®é E2 nhá h¬n so víi E1 vµ E3)
§èi víi n¾p xy lanh cã 2, 3 vµ 4 miÖng häng th× hÖ sè 1 x¸c ®Þnh theo çc
c«ng thøc t-¬ng øng sau:
2I1I 2
I  I2
1  1 ; (7.59)
E11
I* I*
 1 2
I1 I 2
I1  I 2 I1*  I *2
i  (7.60)
E11

2 I1 I 2 2
I1  I 2 b 01  4 r2 b 01  4r1

L 1  r2 L1  r1
i  (7.61)
E 1 1
trong ®ã:

I1,2   2C1,2 arctg d1,2; (7.62)
2
304
 L 
 arcsin 1 
I1*,2   arcsin 1  2C1,2 arctg d 1,2 tg 
r1,2
(7.63)
L
r1,2  2 
 
 
b01  2r1,2
C1,2  (7.64)
b01  2r1,2 2  4r12,2
b01  4 r1,2
d1,2  (7.65)
b 01
i- chiÒu dµy cña cÇu nèi thø i;
boi- chiÒu réng tiÕt diÖn nhá nhÊt cña cÇu nèi thø i;
Li- kho¶ng çch tõ tiÕt diÖn nhá nhÊt cña cÇu nèi thø i tíi ®Çu ngµm ë gi÷a
n¾p xy lanh.
r1,2 - b¸n kÝnh nhá nhÊt vµ b¸n kÝnh lín nhÊt t¹o thµnh cÇu thø i;
øng suÊt nhiÖt däc theo ph-¬ng thanh-cÇu nèi:
 'Ti  (7.66)
Pi
F0i
VÝ dô: §èi víi n¾p xy lanh ®éng c¬ 1× 8,5/11, tr-êng nhiÖt ®é ®-îc x¸c ®Þnh
b»ng çch ®o trùc tiÕp trªn ®éng c¬ thùc. N¾p xy lanh b»ng gang C×21-40 cã buång
ch¸y xo¸y lèc; E = 1,2.105 MPa,  = 1,1.10-6 1/®é (lÊy gièng nhau ®èi víi c¶ 3 cÇu
nèi);    dùa theo çc kÕt qu¶ ®o thùc nghiÖm.
0,523 cm 5, 23 m
E KG E MN
Çc ®Æc tÝnh h×nh häc cña nh÷ng cÇu nèi n¾p xy lanh ®éng c¬ 1× 8,5/11 ®-îc
x¸c ®Þnh theo b¶n vÏ vµ tÝnh to¸n, kÕt qu¶ ®-îc ghi vµo b¶ng sau:
B¶ng 7.3
B¶ng çc ®Æc tÝnh h×nh häc cña cÇu nèi [10-2m]
N0
i 1 E 1
cÇu i boi Li rli r2i Foi i  1i  2i I 1i* *
[®é] 100/m
I 2i
nèi
1 180 3,3 1,2 1,6 1,6 1,8 0,93 0,8 0,95 2,23 1,92 2,0 2,53
2 65 3,5 1,2 1,5 1,8 2,1 0,99 0,8 0,05 2,32 1,865 1,93 2,55
3 297 3,15 1,53 1,3 1,6 2,1 1,22 0,8 0,58 2,01 1,38 1,485 2,0
B¶ng 7.4
Lùc nÐn vµ øng suÊt nÐn trong cÇu nèi
(trong tÝnh to¸n lÊy dÊu ©m cho lùc nÐn vµ øng suÊt nÐn)
305
A1 D Bi Pi  Ti
'
N0 cÇu nèi
[10 m/MN]
-3
[10 m]
-7
[10 m]
-7
[10 MN]
-5
[MPa]
1 7,33 1305 1030 1405 151
2 7,33 1305 1160 1585 160
3 7,33 1365 1180 1610 132
Tõ nh÷ng kÕt qu¶ trong çc b¶ng ta thÊy thËm chÝ mét ®éng c¬ cã møc ®é
c-êng ho¸ thÊp, nhiÖt ®é thµnh v¸ch xy lanh kh«ng ph¶i lµ qu¸ cao nh-ng øng
suÊt nhiÖt t¹i çc cÇu nèi l¹i kh«ng nhá. §Ó gi¶m øng suÊt nhiÖt cÇn ph¶i san
b»ng tr-êng nhiÖt ®é ®¸y d-íi n¾p xy lanh tøc lµ t¨ng c-êng lµm m¸t vïng trung
t©m vµ cÇu nèi.
Do cã ®é chªnh nhiÖt ®é T gi÷a mÆt trªn vµ mÆt d-íi cña ®¸y d-íi cña n¾p
xy lanh nªn xuÊt hiÖn øng suÊt nhiÖt  'T . ë bÒ mÆt tiÕp xóc víi hçn hîp khÝ ch¸y
 T' cã trÞ sè lín nhÊt víi dÊu ©m. NÕu gi¶ thiÕt r»ng nhiÖt ®é gi¶m dÇn theo quy
luËt tuyÕn tÝnh theo chiÒu dµy ®¸y d-íi th× t¹i tiÕt diÖn nhá nhÊt cña cÇu nèi ta cã:
 'T = .E.Ti(z) (7.67)
NhiÖt ®é Ti(z) lÊy t-¬ng øng víi ®é chªnh nhiÖt ®é Ti theo chiÒu dµy cÇu nèi
 vµ ®-îc tÝnh tõ gi÷a theo chiÒu dµy, ta cã:
 Ti
z  i vµ Ti( z )  (7.68)
2 2
Do vïng ngµm theo chu vi kh«ng ph¶i lµ cøng v÷ng tuyÖt ®èi nªn khi
chÞu nhiÖt ®é T i(z), øng suÊt  'T sÏ cã trÞ sè nhá h¬n so víi kÕt qu¶ tÝnh theo
c«ng thøc trªn.
Theo chiÒu réng tiÕt diÖn ngang cña cÇu nèi còng th-êng tån t¹i ®é
chªnh nhiÖt ®é (vÝ dô ®èi víi cÇu nèi gi÷a xu p¸p n¹p vµ xu p¸p th¶i) vµ xuÊt
hiÖn øng suÊt "T
øng suÊt theo ph-¬ng ngang nµy ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
 "T = .E.Ti(y) (7.69)
Ti(y) còng ®-îc x¸c ®Þnh t-¬ng tù nh- ®èi víi tr-êng hîp Ti(z).
Ti( y )
Ti( y )  (7.70)
2
NÕu Ti(y) nhá (vÝ dô t¹i tiÕt diÖn nhá nhÊt cña cÇu nèi gi÷a hai miÖng ®Õ xu
p¸p x¶ cña ®éng c¬ Ä 6) th× cã thÓ bá qua "T .
306
øng suÊt nhiÖt tæng céng (øng suÊt nÐn) trªn bÒ mÆt chÞu löa ë ®¸y d-íi cña
n¾p xy lanh:
 Ti   'Ti  "Ti   "Ti' (7.71)
HoÆc dïng c«ng thøc chÝnh x¸c h¬n (bëi ba øng suÊt nhiÖt thµnh phÇn vu«ng
gãc víi nhau)
 Ti
2
 2  "Ti 2  "Ti' 2
  'Ti (7.72)
TrÞ sè øng suÊt Ti kh«ng ®-îc phÐp v-ît qu¸ giíi h¹n ch¶y cña vËt liÖu. CÇn
ph¶i kÕt hîp víi øng suÊt c¬ häc ®· x¸c ®Þnh ë trªn ®Ó h¹n chÕ øng suÊt tæng b»ng
çc biÖn ph¸p kÕt cÊu vµ t¨ng c-êng lµm m¸t n¾p xy lanh.
Trong ba lo¹i vËt liÖu chÕ t¹o n¾p xy lanh ®-îc th«ng dông hiÖn nay th× hîp
kim nh«m cã hÖ sè dÉn nhiÖt lín nhÊt nh-ng ®é d·n në nhiÖt l¹i cao nhÊt, khi
biÕn d¹ng nhiÖt, çc øng suÊt phô sÏ xuÊt hiÖn.
ThÐp ®-îc sö dông lµm líp d-íi cña n¾p xy lanh ®éng c¬ tµu biÓn vµ ®éng
c¬ tÜnh t¹i c«ng suÊt lín nªn t¶i träng nhiÖt lín do thÐp dÉn nhiÖt kÐm nhÊt.
V× nh÷ng lý do trªn vÊn ®Ò quan träng cã ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi chÕ ®é
øng suÊt lµ ph¶i san ph¼ng tr-êng nhiÖt ®é n¾p xy lanh b»ng çch t¨ng c-êng lµm
m¸t nh÷ng vïng chÞu nhiÖt ®é cao vµ gi¶m chiÒu dµy thµnh v¸ch ®¸y d-íi cña n¾p
xy lanh ®Ó gi¶m øng suÊt nhiÖt  "T . Mét gi¶i ph¸p n÷a ®ang ®-îc nghiªn cøu ¸p
dông ®ã lµ phñ mét líp çch nhiÖt lªn bÒ mÆt tiÕp xóc víi hçn hîp khÝ ch¸y cña
n¾p xy lanh nh»m h¹n chÕ sù trao ®æi nhiÖt. Thùc nghiÖm ®èi víi líp phñ b»ng
kim lo¹i gèm ZrO2 cho thÊy chiÒu dµy líp phñ kh«ng nªn v-ît qu¸ 0,30,4 mm.
307
Ch-¬ng 8
c¬ cÊu phèi khÝ
8.1. Kh¸i qu¸t
C¬ cÊu phèi khÝ bao gåm tÊt c¶ çc côm, çc chi tiÕt vµ çc kÕt cÊu víi chøc
n¨ng ®¶m b¶o qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ gi÷a xy lanh ®éng c¬ víi m«i tr-êng bªn
ngoµi trong çc qu¸ tr×nh n¹p (hçn hîp) khÝ vµo xy lanh vµ th¶i çc s¶n phÈm
ch¸y tõ xy lanh ra m«i tr-êng bªn ngoµi. Nh- vËy çc lo¹i bÇu läc kh«ng khÝ n¹p,
èng gi¶m thanh thuéc vÒ hÖ thèng cung cÊp kh«ng khÝ chø kh«ng thuéc vÒ c¬ cÊu
phèi khÝ.
Ngµy nay c¬ cÊu phèi khÝ dïng trªn çc lo¹i ®éng c¬ thuéc vÒ mét trong ba
nhãm sau:
- Nhãm c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p;
- Nhãm c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît;
- Nhãm c¬ cÊu phèi khÝ dïng c¶ xu p¸p lÉn van tr-ît.
So víi c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p, c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît cã nh÷ng
-u ®iÓm sau:
- Cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn lín h¬n nªn hÖ sè
n¹p cao h¬n, hÖ sè khÝ sãt thÊp h¬n;
- Cã kh¶ n¨ng lµm m¸t van tr-ît tèt h¬n;
- TiÕng ån thÊp h¬n;
- Ýt chi tiÕt h¬n, kÕt cÊu ®¬n gi¶n h¬n;
- Ýt bÞ ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é h¬n.
Tuy nhiªn c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît chØ th«ng dông cho nh÷ng ®éng c¬
hai kú dïng s¬ ®å quÐt vßng cßn çc ®éng c¬ 4 kú th× chØ dïng c¬ cÊu phèi khÝ
kiÓu xu p¸p lµ bëi v× nh÷ng h¹n chÕ sau cña c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît:
- Khã ®¶m b¶o chÊt l-îng bao kÝn h¬n;
- HiÖu chØnh, ®¹i tu söa ch÷a phøc t¹p h¬n;
- §é tin cËy vµ tuæi thä thÊp h¬n.
Trªn thùc tÕ chØ cã nh÷ng ®éng c¬ hai kú dïng s¬ ®å quÐt vßng sö
dông c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît (®éng c¬ 2 kú dïng cho xe m¸y,
m¸y c«ng t¸c dïng trong gia ®×nh ë n«ng th«n nh- m¸y ph¸t ®iÖn, m¸y
b¬m...). Trong nh÷ng ®éng c¬ nµy, pÝt t«ng ®¶m nhËn c¶ vai trß cña van
308
tr-ît ®Ó ®¬n gi¶n kÕt cÊu.
C¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît vµ xu p¸p th¶i ®-îc sö dông víi s¬ ®å quÐt
th¼ng trªn ®éng c¬ hai kú cña tµu biÓn vµ ®éng c¬ hai kú c«ng suÊt kh¸ lín (vÝ dô
ßÌÇ-206, 6V53...)
Trªn çc lo¹i ®éng c¬ 4 kú, çc lo¹i c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p chiÕm -u
thÕ tuyÖt ®èi bëi tuæi thä vµ ®é tin cËy cao cña chóng.
Cho dï lµ c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p hay van tr-ît th× çc yªu cÇu ®èi víi
c¬ cÊu phèi khÝ vÉn gièng nhau, ®ã lµ:
- N¹p ®Çy (v cao) vµ th¶i s¹ch (r thÊp) ë mäi chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬;
- TiÕng ån thÊp, kh¶ n¨ng bao kÝn tèt;
-Tiªu tèn c«ng suÊt (®Ó dÉn ®éng vµ th¾ng çc lo¹i trë lùc, ma s¸t) Ýt nhÊt;
- §¬n gi¶n vÒ kÕt cÊu, dÔ dµng l¾p r¸p, thay thÕ chi tiÕt vµ söa ch÷a, b¶o
d-ìng, ®iÒu chØnh;
- Gi¸ thµnh thÊp;
- §é bÒn vµ ®é tin cËy lµm viÖc cao.
Víi tr×nh ®é c«ng nghÖ vµ kh¶ n¨ng cña ngµnh luyÖn kim hiÖn nay th× c¬ cÊu
phèi khÝ dïng xu p¸p chiÕm -u thÕ. Nh÷ng gi¶i ph¸p kÕt cÊu sÏ kh¾c phôc ®-îc
phÇn nµo çc mÆt h¹n chÕ cña chóng.
8.2. c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p.
C¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p ®-îc chia thµnh ba kiÓu ®ã lµ c¬ cÊu phèi khÝ
dïng xu p¸p treo (xu p¸p ®-îc bè trÝ trªn n¾p xy lanh), c¬ cÊu phèi khÝ kiÓu xu
p¸p ®Æt (xu p¸p ®-îc bè trÝ bªn c¹nh xy lanh, trong khèi th©n m¸y) vµ kiÓu hçn
hîp khi mµ c¶ xu p¸p ®Æt vµ xu p¸p treo ®-îc sö dông.
C¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p ®Æt cã nh÷ng -u ®iÓm:
- KÕt cÊu cña n¾p xy lanh ®¬n gi¶n, dÔ ®óc
- Gi¶m chiÒu cao cña n¾p m¸y nãi riªng vµ cña ®éng c¬ nãi chung;
- DÉn ®éng xu p¸p dÔ dµng h¬n;
- Sè l-îng chi tiÕt Ýt h¬n, tiÕng ån thÊp h¬n.
Bªn c¹nh nh÷ng -u ®iÓm, c¬ cÊu phèi khÝ kiÓu xu p¸p ®Æt l¹i cã nh÷ng nh-îc
®iÓm mµ nh÷ng nh-îc ®iÓm nµy ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi kh¶ n¨ng c-êng hãa
c«ng suÊt ®éng c¬, ®ã lµ:
- C¶n trë khÝ ®éng lín nªn hÖ sè n¹p v thÊp, hÖ sè khÝ sãt r lín; v gi¶m rÊt
nhanh vµ r gia t¨ng rÊt nhanh theo møc ®é t¨ng tèc ®é  cña trôc khuûu.
- Buång ch¸y kh«ng gän, tæn thÊt nhiÖt lín, dÔ sinh ra hiÖn t-îng ch¸y kÝch
næ vµ h¹n chÕ viÖc t¨ng tû sè nÐn cña ®éng c¬.
309
Nh÷ng nh-îc ®iÓm cña c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p ®Æt chÝnh lµ nh÷ng
-u ®iÓm cña c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo. Nh÷ng nh-îc ®iÓm cña c¬ cÊu
phèi khÝ xu p¸p treo ®-îc h¹n chÕ b»ng çc gi¶i ph¸p kÕt cÊu, vÝ dô
dïng s¬ ®å bè trÝ xy lanh kiÓu V hoÆc ®Æt nghiªng, ®Æt n»m ngang ®Ó
gi¶m chiÒu cao ®éng c¬ vµ sö dông con ®éi thñy lùc ®Ó gi¶m tiÕng ån,
gi¶m ¶nh h-ëng cña nhiÖt ®é hoÆc dïng ®ai, xÝch thay cho hÖ thèng
b¸nh r¨ng dÉn ®éng.
8.2.1. Sè l-îng vµ çch bè trÝ xu p¸p.
Nh÷ng ®éng c¬ hiÖn ®¹i ngµy nay ®Òu ®-îc c-êng ho¸ c«ng suÊt nªn xu p¸p
®Æt bÞ lo¹i ra khái kÕt cÊu. Xu h-íng hiÖn nay lµ dïng 3 ®Õn 4 xu p¸p cho mçi xy
lanh ®Ó gi¶m c¶n trë khÝ ®éng (kÕt hîp víi bé chÕ hoµ khÝ nhiÒu häng hoÆc phun
x¨ng thay cho bé chÕ hoµ khÝ truyÒn thèng) víi môc ®Ých c-êng ho¸ c«ng suÊt
®éng c¬ theo tèc ®é trôc khuûu;
H×nh 8.1. C¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p ®Æt
310
Nh÷ng kÕt cÊu cò (ÇÈË-164, ÃAÇ-51, 49...) dïng xu p¸p ®Æt bè trÝ thµnh mét
hµng däc theo th©n m¸y, dÉn ®éng trùc tiÕp tõ trôc cam, hai xu p¸p n¹p cña hai
xy lanh kÒ nhau ®-îc bè trÝ kÒ nhau ®Ó dïng mét ®-êng n¹p chung nh»m gi¶m
c¶n trë khÝ ®éng vµ tËn dïng ®éng n¨ng dßng khÝ n¹p (hiÖu øng n¹p qu¸n tÝnh),
xem h×nh 8.1.
C¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo cã nhiÒu kiÓu bè trÝ xu p¸p. NÕu bè trÝ xu p¸p
thµnh 1 d·y th× cã thÓ bè trÝ xu p¸p th¼ng ®øng (ÃAÇ-21, ÇMÇ-451) nh-ng còng
cã thÓ bè trÝ nghiªng (ÇÈË-130, LADA, SKODA 742) tïy thuéc vµo viÖc sö dông
buång ch¸y d¹ng « van hay d¹ng nªm (xem h×nh 8.2). Sè l-îng xu p¸p cho mçi
xy lanh lµ 2 chiÕc (1 n¹p + 1 th¶i). §-êng n¹p vµ ®-êng th¶i cã thÓ bè trÝ vÒ mét
phÝa hoÆc hai phÝa thµnh bªn cña n¾p xy lanh. §Ó tËn dông ®éng n¨ng dßng khÝ
n¹p th× ®-êng n¹p th-êng lµm chung cho hai xy lanh kÒ nhau vµ hai xu p¸p n¹p
t-¬ng øng ®-îc bè trÝ kÒ nhau.
H×nh 8.2. Çch bè trÝ xu p¸p thµnh 1 hµng däc theo n¾p xy lanh
§èi víi ®éng c¬ x¨ng, nÕu bè trÝ ®-êng n¹p kh«ng cïng phÝa víi ®-êng x¶ ®Ó
tËn dông nhiÖt th× ph¶i tæ chøc sÊy nãng ®-êng n¹p (vÝ dô b»ng n-íc lµm m¸t nh-
®èi víi ®éng c¬ ÇÈË-130, 131 hoÆc ÃAÇ-41, 66...)
§èi víi ®éng c¬ diesel ®-êng n¹p vµ ®-êng th¶i bè trÝ kh«ng cïng phÝa ®Ó
h¹n chÕ sù sÊy nãng kh«ng khÝ n¹p, t¨ng hÖ sè n¹p v.
311
§èi víi çc ®éng c¬ dïng buång ch¸y d¹ng chám cÇu vµ d¹ng "m¸i c©n" th×
mçi xy lanh dïng 2 xu p¸p bè trÝ nghiªng thµnh hai hµng däc theo n¾p khèi xy
lanh. Xu p¸p n¹p ®-îc bè trÝ thµnh hµng däc, nghiªng ®i mét gãc nhÊt ®Þnh vµ
còng t-¬ng tù nh- vËy ®èi víi çc xu p¸p x¶ nh-ng nghiªng vÒ phÝa ®èi diÖn.
Çch bè trÝ xu p¸p thµnh hai hµng ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.3.
V× çc ®éng c¬
diesel cã tû sè nÐn
cao h¬n nªn buång
ch¸y nhá gän h¬n vµ
do vËy dï bè trÝ xu
p¸p thµnh 1 hay 2
hµng däc theo n¾p xy
lanh th× çc xu p¸p
®Òu ®-îc bè trÝ theo
ph-¬ng th¼ng ®øng
(trïng víi ph-¬ng cña
çc ®-êng t©m xy
lanh). Ph-¬ng ¸n mét
hµng xu p¸p bè trÝ
th¼ng ®øng dïng cho
®éng c¬ x¨ng víi H×nh 8.3. Çch bè trÝ xu p¸p khi dïng buång
buång ch¸y d¹ng « ch¸y d¹ng chám cÇu vµ d¹ng “m¸i c©n”.
van vµ ®éng c¬ diesel.
Buång ch¸y d¹ng chám cÇu, d¹ng h×nh nªm hoÆc d¹ng m¸i c©n yªu cÇu
ph-¬ng ¸n bè trÝ xu p¸p nghiªng trªn n¾p xy lanh.
§Ó gi¶m c¶n trë khÝ ®éng ë vïng häng n¹p xu p¸p vµ gi¶m øng suÊt nhiÖt cho
phÇn t¸n nÊm xu p¸p ngµy nay mçi xy lanh ®-îc bè trÝ nhiÒu xu p¸p h¬n so víi
ph-¬ng ¸n truyÒn thèng 2 xu p¸p cho
mçi xy lanh.
Ph-¬ng ¸n bè trÝ 3 xu p¸p
víi hai xu p¸p n¹p hoÆc hai xu
p¸p th¶i ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 8.4 Ýt ®-îc sö dông v×
kh«ng tËn dông hÕt kho¶ng
kh«ng gian trong n¾p xy lanh
mµ ®-êng kÝnh t¸n xu p¸p x¶
312
H×nh 8.4. Çc ph-¬ng ¸n bè trÝ 3 vµ 4 xu

p¸p cho mét xy lanh
(hoÆc n¹p) l¹i qu¸ lín nªn øng xuÊt nhiÖt rÊt cao.
Ph-¬ng ¸n 4 xu p¸p tá ra hîp lý h¬n bëi tËn dông diÖn tÝch bÒ mÆt buång
ch¸y ë ®¸y d-íi n¾p m¸y tèt h¬n, n©ng cao ®-îc hÖ sè n¹p trong khi gi¶m ®-îc
kÝch th-íc t¸n nÊm vµ gi¶m ®-îc øng suÊt nhiÖt cña xu p¸p. ChÝnh v× nh÷ng -u
®iÓm ®ã nªn çc ®éng c¬ cã ®-êng kÝnh xy lanh t-¬ng ®èi lín vÝ dô nh- ®éng c¬
B-2, Ä-6 hoÆc ®éng c¬ xe du lÞch hiÖn ®¹i, xe con ngµy nay vÝ dô nh- Mitsubishi,
Nissan, Toyota... ®Òu dïng kÕt cÊu 4 xu p¸p cho mçi xy lanh.
§Ó ®¬n gi¶n ho¸ viÖc dÉn ®éng çc xu p¸p, ng-êi ta th-êng bè trÝ trôc cam
bªn trªn n¾p m¸y, dÉn ®éng trùc
tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp çc xu p¸p.
Ph-¬ng ph¸p bè trÝ xu p¸p
theo kiÓu hçn hîp (xu p¸p n¹p bè
trÝ trong n¾p m¸y, xu p¸p x¶ bè trÝ
bªn c¹nh xy lanh hoÆc ng-îc l¹i)
lµm cho viÖc dÉn ®éng phøc t¹p,
tæn thÊt nhiÖt lín vµ h¹n chÕ kh¶
n¨ng c-êng ho¸ ®éng c¬ theo tû
sè nÐn (cho dï t¨ng ®-îc ®-êng
kÝnh t¸n nÊm xu p¸p, t¨ng tiÕt
diÖn l-u th«ng vµ cho phÐp c-êng
ho¸ ®éng c¬ theo tèc ®é trôc
khuûu) nªn ngµy nay còng bÞ lo¹i
khái kÕt cÊu. Trªn ®éng c¬ Vilix¬
vµ ®éng c¬ Jeep ®êi CJ-4 cña Mü
cã sö dông kÕt cÊu nµy. S¬ ®å c¬
cÊu phèi khÝ víi çch bè trÝ xu
p¸p kiÓu hçn hîp ®-îc thÓ hiÖn
trªn h×nh 8.5. H×nh 8.5. Çch bè trÝ xu p¸p theo kiÓu hçn hîp
8.2.2. Sè l-îng, ph-¬ng ¸n bè trÝ vµ dÉn ®éng çc trôc cam.
Sè l-îng, ph-¬ng ¸n bè trÝ vµ dÉn ®éng trôc cam trªn mét ®éng c¬
cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vµ bÞ ¶nh h-ëng bëi sè l-îng vµ çch bè
trÝ çc xy lanh còng nh- çc yÕu tè kh¸c. Çc ph-¬ng ¸n th«ng dông lµ:
+ Mét trôc cam bè trÝ trong hép trôc khuûu vµ ®-îc dÉn ®éng tõ trôc khuûu
nhê cÆp (hoÆc ba) b¸nh r¨ng. KÕt cÊu nµy ®¬n gi¶n v× kho¶ng çch gi÷a trôc
khuûu vµ trôc cam kh«ng lín nªn viÖc dÉn ®éng thuËn tiÖn, h¬n n÷a bÒ mÆt c«ng t¸c
313
cña cam vµ con ®éi ®-îc b«i tr¬n tèt nhê dÇu vung tÐ trong lßng hép trôc khuûu.
Ph-¬ng ¸n mét trôc cam nh- trªn dïng cho ®éng c¬ 1 hµng xy lanh (ÇÈË-164, 157,
ÃAÇ-51, 63, 451, M20, M21... Ä-50, 240, Shansing) còng nh- rÊt th«ng dông
cho ®éng c¬ V-6, V-8 nh- ßÌÇ-236, 238, ÃAÇ-53, 66, ÇÈË-130, 131, 111,
KAMAÇ-740, ÃAÇ-13, 75M...
Ngoµi nh÷ng -u ®iÓm ®· nªu trªn, viÖc bè trÝ trôc cam trong hép
trôc khuûu lµm cho kÕt cÊu gän, kh«ng lµm thay ®æi ®¸ng kÓ h×nh d¹ng
(tiÕt diÖn ngang) cña hép trôc khuûu, tËn dông ®-îc thÓ tÝch gi÷a hai
khèi xy lanh cña ®éng c¬ kiÓu "V".
Mét -u ®iÓm kh¸c cña kÕt cÊu lµ t¹o kh¶ n¨ng thuËn lîi cho viÖc bè trÝ ®-êng
dÇu khi dïng con ®éi thñy lùc.
Mét d¹ng biÕn thÓ cña kÕt cÊu mét trôc cam bè trÝ trong hép trôc khuûu lµ
trôc cam ®-îc bè trÝ trong khèi th©n xy lanh (ßÌÇ-204, 206). KÕt cÊu nµy kh«ng
h¹n chÕ ®-îc nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ¸n bè trÝ trong hép trôc khuûu mµ cßn lµm
cho th©n m¸y thªm phøc t¹p vµ viÖc dÉn ®éng phøc t¹p nªn hiÖn nay Ýt ®-îc
dïng. Së dÜ trªn hai lo¹i ®éng c¬ trªn sö dông kiÓu bè trÝ nµy lµ v× phÝa bªn s-ên
®èi diÖn cña khèi th©n xy lanh bè trÝ trôc c©n b»ng vµ tËn dông trôc cam lµm mét
trôc c©n b»ng.
Nh-îc ®iÓm cña çc ph-¬ng ¸n bè trÝ mét trôc cam nh- trªn lµ cÇn nhiÒu
chi tiÕt trung gian ®Ó dÉn ®éng trôc cam vµ xu p¸p treo (®èi víi c¬ cÊu phèi
khÝ xu p¸p ®Æt th× trôc cam dÉn ®éng xu p¸p th«ng qua con ®éi vµ kÕt cÊu l¹i
trë nªn tèi -u).
Do çc chi tiÕt ®Òu cã khèi
l-îng nªn khi chuyÓn ®éng víi gia
tèc, lùc qu¸n tÝnh sÏ rÊt lín vµ do
d·n në nhiÖt nªn khe hë nhiÖt (cßn
gäi lµ khe hë l-ng cam hay khe hë
®u«i xu p¸p) sÏ thay ®æi lµm ¶nh
h-ëng tíi chÊt l-îng n¹p vµ th¶i khÝ.
Cµng nhiÒu chi tiÕt trung gian th× lùc
qu¸n tÝnh cµng lín, khe hë nhiÖt
cµng thay ®æi phøc t¹p vµ tiÕng ån
cµng lín khi ®éng c¬ lµm viÖc.
Nh÷ng ph-¬ng ¸n dïng hai trôc
cam cho ®éng c¬ hoÆc 3 trôc cam
cho ®éng c¬ kiÓu V nh- TATRA 928
314
H×nh 8.6. C¬ cÊu phèi khÝ ®éng c¬
ßÌÇ-204, ßÌÇ-206
mµ çc trôc cam ®-îc bè trÝ trong hép trôc khuûu tuy cã thuËn lîi cho viÖc dÉn
®éng nh-ng vÉn cã nh÷ng nh-îc ®iÓm nh- ph-¬ng ¸n dïng mét trôc cam mµ kÕt
cÊu hép trôc khuûu l¹i thªm phøc t¹p vµ v× thÕ kh«ng ®-îc th«ng dông.
+ Ph-¬ng ¸n mét trôc cam bè trÝ bªn trªn n¾p xy lanh.
Ph-¬ng ¸n nµy dïng cho ®éng c¬ xu p¸p treo. Trôc cam chung cho
çc xy lanh cña mét d·y ®èi víi c¶ hai tr-êng hîp n¾p m¸y chung cho
c¶ d·y xy lanh hoÆc n¾p xy lanh chÕ t¹o riªng rÏ cho tõng (nhãm) xy
lanh. NÕu çc xu p¸p ®-îc bè trÝ thµnh 1 d·y (cho buång ch¸y h×nh nªm
vµ buång ch¸y d¹ng « van) th× trôc cam cã thÓ dÉn ®éng trùc tiÕp xu p¸p
hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua cß mæ.
ViÖc ®-a trôc cam lªn bªn trªn n¾p xy lanh lµm cho kÕt cÊu ®¬n gi¶n h¬n
(gi¶m ®-îc con ®éi, ®òa ®Èy vµ cß mæ nÕu dÉn ®éng trùc tiÕp xu p¸p). Nh- vËy ta
dÔ ®iÒu chØnh khe hë nhiÖt h¬n, gi¶m ®-îc t¶i träng lùc qu¸n tÝnh, gi¶m ®-îc
khèi l-îng, kÝch th-íc lß xo xu p¸p vµ cho phÐp t¨ng tèc ®é ®éng c¬.
315
H×nh 8.7. Mét sè ph-¬ng ¸n bè trÝ mét trôc cam bªn trªn n¾p xy lanh
Mét nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ¸n bè trÝ nµy lµ kho¶ng çch lín gi÷a trôc
khuûu vµ trôc cam. NÕu dïng hÖ thèng b¸nh r¨ng nh- trªn ®éng c¬ ÓÒÄ-20 hoÆc
kÕt hîp b¸nh r¨ng, b¸nh r¨ng c«n vµ trôc truyÒn nh- trªn B-2, Ä-6 th× kÕt cÊu
phøc t¹p, nhiÒu chi tiÕt, khèi l-îng vµ lùc qu¸n tÝnh lín nªn ¶nh h-ëng tíi kh¶
n¨ng gia tèc vµ h¹n chÕ møc ®é c-êng ho¸ ®éng c¬ theo tèc ®é trôc khuûu.
Nguyªn nh©n lµ tiÕng ån lín vµ hiÖu suÊt c¬ khÝ cña bé truyÒn gi¶m ë tèc ®é cao.
§Ó kh¾c phôc nh÷ng nh-îc ®iÓm trªn, ng-êi ta sö dông bé truyÒn ®éng xÝch
ë çc lo¹i ®éng c¬ cã tèc ®é trôc khuûu cao (TOYOTA, LADA, HONDA,
MOCKBÈ× 412, SKODA 742...). XÝch cßn ®-îc dïng cho c¶ tr-êng hîp khi mµ
trôc cam bè trÝ trong hép trôc khuûu.
ViÖc kÕt hîp bé truyÒn ®éng xÝch ®Ó dÉn ®éng c¶ b¬m cao ¸p vµ çc
côm kh¸c cµng lµm cho kÕt cÊu thªm ®¬n gi¶n. Tuy nhiªn tuæi thä cña
xÝch thÊp h¬n nªn gi¸ thµnh sö dông cao h¬n.
H×nh 8.8. TruyÒn ®éng xÝch tíi trôc cam cña ®éng c¬ Jaguar (tr¸i) vµ cña
®éng c¬ Mercedes-Benz 600 (ph¶i).
316
Nh-îc ®iÓm cña bé truyÒn ®éng xÝch lµ ph¶i thùc hiÖn b«i tr¬n nh-
®èi víi truyÒn ®éng b¸nh r¨ng, sau mét thêi gian sö dông xÝch bÞ r·o
lµm muén pha phèi khÝ vµ ph¶i cã c¬ cÊu c¨ng xÝch, c¬ cÊu nµy cßn
®¶m nhËn chøc n¨ng dÉn h-íng ®Ó lµm gi¶m rung chÊn cho xÝch v× tèc
®é trôc khuûu kh«ng ph¶i lµ hoµn toµn ®ång ®Òu. Mét vµi s¬ ®å c¨ng
xÝch ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.9.
H×nh 8.9. Çc s¬ ®å c¨ng vµ dÉn h-íng xÝch trong c¬ cÊu phèi khÝ.
Mét ph-¬ng ¸n kh¸c thay
cho xÝch lµ dïng ®ai r¨ng. §ai
r¨ng b»ng chÊt dÎo tæng hîp (vÝ
dô Neopren) víi cèt b»ng çc
sîi v¶i thuû tinh hoÆc sîi thÐp
kh«ng rØ sÏ cho phÐp t¨ng tèc ®é
truyÒn ®éng mµ tiÕng ån l¹i thÊp
h¬n trong khi kh«ng cÇn b«i
tr¬n. §ai r¨ng d¹ng nµy Ýt bÞ r·o
nªn kh«ng ¶nh h-ëng ®¸ng kÓ
tíi ®iÒu kiÖn truyÒn ®éng. Tuy
nhiªn khi hai trôc çch nhau kh¸
H×nh 8.10. TruyÒn ®éng ®ai r¨ng tíi 317

trôc cam
xa th× c¬ cÊu c¨ng ®ai vÉn ®-îc sö dông nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.10.
H×nh 8.11. Ph-¬ng ¸n sö dông hai trôc cam
318 H×nh 8.12. Xu p¸p ®-îc ®iÒu khiÓn b»ng thñy lùc
+ Ph-¬ng ¸n hai trôc cam bè trÝ bªn trªn n¾p xy lanh trong çc
tr-êng hîp, khi sö dông 4 xu p¸p cho mçi xy lanh. NÕu chØ sö dông mét
trôc cam th× kÕt cÊu sÏ phøc t¹p nªn th-êng chän ph-¬ng ¸n hai trôc
cam.
Mét trôc cam dÉn ®éng trùc tiÕp hµng xu p¸p n¹p cßn trôc cam kia
dÉn ®éng trùc tiÕp hµng xu p¸p th¶i. Nh- vËy sÏ kh«ng cßn cß mæ, trôc
cß mæ, con l¨n vµ kÕt cÊu ®¬n gi¶n h¬n (h×nh 8.11.a). §Ó ®¬n gi¶n thªm
kÕt cÊu phÇn ®u«i xu p¸p vµ gi¶i phãng lùc ngang trªn bÒ mÆt ®u«i xu
p¸p-lç dÉn h-íng, cèc chôp dÉn h-íng ®-îc sö dông nh- trªn h×nh
8.11.b.
+ Ph-¬ng ¸n dÉn ®éng thñy lùc ®èi víi xu p¸p. Thay cho cam ng-êi
ta cã thÓ dïng ¸p lùc dÇu ®Ó ®ãng më xu p¸p.
Ph-¬ng ¸n nµy tuy phøc t¹p vÒ kÕt cÊu nh-ng cã thÓ thay ®æi ®-îc trÞ sè thêi
gian-tiÕt diÖn vµ t¹o kh¶ n¨ng tù ®éng ®iÒu chØnh pha phèi khÝ theo tèc ®é ®éng
c¬ nªn ch¾c sÏ ®-îc sö dông nhiÒu trong t-¬ng lai. Trªn h×nh 8.12 lµ mét kÕt cÊu
xu p¸p ®iÒu khiÓn b»ng thñy lùc dïng cho ®éng c¬ tµu thuû c«ng suÊt lín.
8.2.3. Xu p¸p vµ ®Õ xu p¸p, èng dÉn h-íng.
Xu p¸p: xu p¸p dïng ®Ó bao kÝn khoang c«ng t¸c cña xy lanh trong qu¸
tr×nh nÐn, ch¸y d·n në vµ nèi th«ng víi m«i tr-êng bªn ngoµi trong qu¸ tr×nh
trao ®æi khÝ.
H×nh 8.13. Tr-êng nhiÖt ®é vµ tr-êng øng suÊt cña t¸n nÊm xu p¸p.
Xu p¸p lµ chi tiÕt lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nÆng nÒ nhÊt cña c¬ cÊu phèi khÝ.
319
Xu p¸p chÞu nhiÖt ®é cao, t¶i träng c¬ häc mang tÝnh chÊt va ®Ëp m¹nh. BÒ mÆt
d-íi cña t¸n nÊm xu p¸p tiÕp xóc víi hçn hîp c«ng t¸c trong xy lanh trong qu¸
tr×nh ch¸y d·n në nªn cã nhiÖt ®é kh¸ cao. NhiÖt ®é ë t©m mÆt d-íi t¸n nÊm xu
p¸p n¹p ®¹t 300-4500C. Khi xu p¸p th¶i më, dßng khÝ th¶i cã nhiÖt ®é cao tíi
14000K (11500C) ch¶y bäc t¸n nÊm víi vËn tèc rÊt lín (tíi 600 m/s) nªn nhiÖt ®é
t¸n nÊm xu p¸p th¶i cã thÓ lªn tíi 600-9000C.
Khi ¸p suÊt trong xy lanh ®¹t trÞ sè cùc ®¹i th× øng suÊt uèn trªn çc bÒ mÆt
t¸n nÊm xu p¸p ®¹t trÞ sè rÊt lín. Trªn h×nh 8.13 lµ tr-êng nhiÖt ®é vµ sù ph©n bè
øng suÊt vïng t¸n nÊm xu p¸p.
Mét ®Æc ®iÓm n÷a lµ trong nhiªn liÖu cã l-u huúnh nªn khÝ ch¸y t¹o
thµnh a xÝt g©y ¨n mßn nÊm xu p¸p.
Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm lµm viÖc nh- trªn yªu cÇu ®èi víi çc xu p¸p lµ:
- Kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt tèt (Ýt bÞ cong vªnh vµ Ýt bÞ ¨n mßn ho¸ häc, c¬ lý tÝnh
Ýt bÞ suy gi¶m ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao).
- Kh¶ n¨ng chÞu ®-îc t¶i träng va ®Ëp, víi tÇn sè cao (®èi víi mÆt c«n tiÕp
xóc víi ®Õ xu p¸p vµ mÆt ®u«i tiÕp xóc víi cß mæ hoÆc cam);
- Kh¶ n¨ng bao kÝn tèt vµ ®é bÒn cao trong mäi ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng cña
®éng c¬;
- C¶n trë khÝ ®éng nhá.
- §¶m b¶o trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn lín nhÊt ®Ó chÊt l-îng n¹p tèt nhÊt;
- Khe hë nhiÖt nhá nhÊt vµ Ýt bÞ thay ®æi nhÊt ®Ó h¹n chÕ tiÕng ån vµ møc ®é
va ®Ëp cña t¶i träng.
- Khèi l-îng nhá nhÊt.
§Ó ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái chÝnh nªu trªn çc xu p¸p ph¶i cã kÕt cÊu phï hîp
vµ ®-îc chÕ t¹o b»ng nh÷ng lo¹i thÐp hîp kim tèt. VËt liÖu chÕ t¹o xu p¸p th¶i lµ
çc lo¹i thÐp hîp kim chÞu nhiÖt nh- X9C2,ÝÏ-48, X10C2M, X8C...).
§èi víi çc ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt ng-êi ta sö dông çc lo¹i thÐp hîp
kim chÞu nhiÖt cao cÊp h¬n (víi hµm l-îng Cr«m, Niken lín) nh- ÝÈ-69
(4X14HB2M), ÝÈ-72, ÝÈ-992, ÝÈ-107, 40CX10MA, 2X18H9, X18H25C2.
§Ó tiÕt kiÖm thÐp chÞu nhiÖt cao cÊp, ®«i khi phÇn dÉn h-íng cña xu p¸p
®-îc lµm b»ng lo¹i thÐp chÞu nhiÖt rÎ tiÒn h¬n råi hµn víi nhau vÝ dô ë ®éng c¬
ßÌÇ-204, ÇÈË-120 t¸n nÊp xu p¸p th¶i b»ng thÐp X10CM cßn phÇn th©n b»ng
thÐp 40X.
PhÇn t¸n nÊm xu p¸p n¹p ®-îc lµm m¸t b»ng dßng khÝ n¹p ch¶y bäc nªn
cã nhiÖt ®é thÊp h¬n (3004500C) v× vËy xu p¸p n¹p th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng
320
thÐp 4XC, 37XC, 40XH, 50XH, X10C2M, 2X18H9, 40X, X9C2, 4X9C2,
40XHMA, X10CÃM, ÝXHBA, ÝÈ-107.
§Ó n©ng cao tÝnh chèng mßn vµ chèng rØ ®«i khi ng-êi ta phñ lªn bÒ
mÆt c«n cña nÊm xu p¸p líp hîp kim cøng C«ban dµy (kho¶ng
1,525%Cr, 4560%Co, 520%W vµ 3% Fe) víi HRC 70.
NÊm xu p¸p: chøc n¨ng cña nÊm lµ ®ãng kÝn v× vËy bÒ mÆt lµm viÖc quan
träng cña nÊm lµ mÆt c«n víi gãc 300450. Gãc c«n  cµng nhá th× tiÕt diÖn l-u
th«ng cµng lín nh-ng kh¶ n¨ng bao kÝn cµng thÊp. NÕu gãc  qu¸ nhá th× dßng
khÝ l-u th«ng bÞ gÊp khóc nhiÒu, ¶nh h-ëng xÊu tíi hÖ sè n¹p. V× nh÷ng lý do ®ã
gãc c«n v = 450 ®-îc sö dông réng r·i cho c¶ xu p¸p n¹p vµ xu p¸p th¶i. Trªn
mét sè lo¹i ®éng c¬, ®Ó n©ng cao hÖ sè n¹p cã sö dông gãc =300 cho xu p¸p
n¹p. KÕt cÊu cña phÇn t¸n nÊm xu p¸p ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.14.
H×nh 8.14. KÕt cÊu cña xu p¸p
Gãc c«n  cña nÊm th-êng lµm nhá h¬n gãc c«n trªn ®Õ (hoÆc miÖng häng)
kho¶ng 0,5-10 ®Ó cã thÓ tiÕp xóc víi mÆt ®Õ theo vßng trßn ë mÐp ngoµi cña mÆt
c«n nh»m ®¶m b¶o ®é kÝn dï mÆt nÊm cã bÞ biÕn d¹ng nhá. Çc kÝch th-íc cña
xu p¸p ®-îc nªu trong b¶ng 8.1.
321
KÕt cÊu cña nÊm xu p¸p ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi gi¸ thµnh xu p¸p
vµ ¶nh h-ëng tíi ®é bÒn, t×nh tr¹ng l-u ®éng dßng khÝ qua häng ®Õ xu
p¸p. HiÖn nay th«ng dông ba d¹ng kÕt cÊu sau ®©y:
B¶ng 8.1
Çc kÝch th-íc c¬ b¶n cña xu p¸p vµ lß xo xu p¸p
§éng c¬
TÜnh t¹i vµ TÜnh t¹i vµ tµu Xe du lÞch
Tham sè
tµu thuû thÊp thñy cao tèc, « t«, c-êng ho¸
tèc m¸y kÐo, xe xÝch c«ng suÊt cao
§-êng kÝnh nÊm xu p¸p, d
- hai xu p¸p cho 1 xy lanh (0,300,42)D (0,350,45)D (0,350,47)D
- bèn xu p¸p cho 1 xy lanh (0,180,26)D (0,160,28)D (0,220,32)D
§-êng kÝnh th©n xu p¸p, d c (0,150,25)d (0,161,28)d (0,200,40)d
ChiÒu dµy ®Üa t¸n nÊm,  (0,10,12)d (0,080,12)d 0,080,12)d
ChiÒu réng mÆt c«n t¸n nÊm, e (0,0250,08)d (0,080,12)d (0,050,10)d
ChiÒu dµi xu p¸p (2,53,5)d
§-êng kÝnh vßng lß xo ngoµi (0,720,9)d
§-êng kÝnh vßng lo xo trong 0,500,75)d
a- NÊm b»ng:
¦u ®iÓm cña nÊm b»ng lµ chÕ t¹o ®¬n gi¶n nªn phÇn lín çc xu p¸p th¶i vµ
n¹p cña ®éng c¬ ®Òu dïng d¹ng nÊm nµy. §é cøng v÷ng cña t¸n nÊm kh¸ cao nªn
cã thÓ gi¶m b¸n kÝnh gãc l-în tõ phÇn t¸n nÊm tíi phÇn th©n ®Ó gi¶m khèi l-îng.
Nh-îc ®iÓm cña lo¹i nÊm nµy lµ c¶n trë khÝ ®éng lín do b¸n kÝnh gãc l-în nhá
vµ do mÆt nÊm b»ng nªn sù ch¶y bäc t¸n nÊm cña dßng khÝ th¶i kh«ng ®-îc
thuËn lîi so víi nÊm låi nªn hÖ sè khÝ sãt r cao. Ngoµi ra nÊm b»ng cßn lµm t¨ng
khèi l-îng vµ t¨ng lùc qu¸n tÝnh. NhiÖt ®é ë ®iÓm gi÷a mÆt d-íi t¸n nÊm ph¼ng
tuy thÊp h¬n t¸n nÊm lâm song vÉn cao h¬n so víi t¸n låi.
V× nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn nªn lo¹i nÊm b»ng th«ng dông cho nh÷ng
lo¹i ®éng c¬ kh«ng c-êng ho¸ c«ng suÊt, c¶ ®éng c¬ x¨ng vµ ®éng c¬
diesel.
b- NÊm lâm:
MÆt d-íi cña t¸n nÊm lµm lâm víi çc d¹ng kh¸c nhau, b¸n kÝnh gãc l-în
chuyÓn tiÕp tõ t¸n tíi th©n xu p¸p lín h¬n ®Ó t¨ng ®é cøng v÷ng vµ gi¶m tæn
thÊt khÝ ®éng. ViÖc lµm lâm sÏ gi¶m khèi l-îng chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn. Nh÷ng
®Æc ®iÓm trªn rÊt cã ý nghÜa ®èi víi xu p¸p n¹p, khi mµ ®-êng kÝnh t¸n nÊm
322
kh¸ lín (so víi xu p¸p th¶i) nªn ®-îc ¸p dông trªn çc ®éng c¬ c-êng ho¸
c«ng suÊt theo  vµ .
Do viÖc ch¶y bäc mÆt nÊm kÐm h¬n vµ diÖn tÝch bÒ mÆt chÞu nhiÖt lín h¬n
nªn nhiÖt ®é ®iÓm t©m mÆt ®¸y t¸n nÊm cao h¬n nh-ng vÉn ®-îc chÊp nhËn v× gi¸
trÞ nhiÖt ®é nµy rÊt thÊp so víi ë xu p¸p th¶i, chØ cÇn dïng thÐp chÞu nhiÖt lµ ®¶m
b¶o ®-îc çc yªu cÇu ®èi víi xu p¸p n¹p.
c- NÊm låi:
¦u ®iÓm cña nÊm låi lµ ®é cøng v÷ng cao nhÊt vµ sù ch¶y bäc t¸n nÊm cña
khÝ th¶i lµ thuËn lîi nhÊt nªn hay sö dông cho xu p¸p th¶i ë ®éng c¬ c-êng ho¸
c«ng suÊt.
Nh-îc ®iÓm cña lo¹i t¸n nÊm nµy lµ khèi l-îng lín nªn víi ®éng c¬ cã tèc
®é trôc khuûu lín ng-êi ta ph¶i lµm lâm bÒ mÆt phÝa trªn hoÆc sö dông t¸n nÊm
lâm cho xu p¸p x¶ (®éng c¬ xe m¸y honDa, TATRA 603...)
KÕt cÊu cña nÊm xu p¸p x¶ ®-îc gi¶i quyÕt trªn c¬ së truyÒn nhiÖt. §-êng
kÝnh th©n xu p¸p vµ khe hë víi lç èng dÉn h-íng cã ¶nh h-ëng tíi nhiÖt ®é cña
t¸n nÊm.
H×nh 8.15. Tr-êng nhiÖt ®é vµ dßng

nhiÖt [Kcal/m2h] ®èi víi xu p¸p x¶ ®éng
c¬ diesel 4 kú.
a- dïng ®Õ xu p¸p chÕ t¹o rêi; b- kh«ng
dïng ®Õ xu p¸p; c- ¶nh h-ëng cña d¹ng
tÊm nÊm (låi vµ lâm). 323
§-êng kÝnh th©n cµng lín, khe hë cµng nhá th× viÖc truyÒn nhiÖt cµng tèt vµ
nhiÖt ®é t¸n nÊm cµng thÊp. §Ó gi¶m nhiÖt ®é t¸n nÊm cÇn t¨ng l-îng nhiÖt
truyÒn cho th©n xu p¸p. Thùc nghiÖm ®· cho thÊy kho¶ng 8086% tæng l-îng
nhiÖt mµ t¸n nÊm xu p¸p x¶ nhËn ®-îc sÏ truyÒn cho ®Õ xu p¸p (giíi h¹n trªn lµ
cho tr-êng hîp kh«ng dïng ®Õ xu p¸p rêi mµ gia c«ng trùc tiÕp mÆt c«n trªn
miÖng häng x¶. Tr-êng nhiÖt ®é vµ dßng nhiÖt cña xu p¸p x¶ ®éng c¬ diesel 4 kú
§Ó gi¶m nhiÖt ®é t¸n nÊm, cã thÓ lµm m¸t t¨ng c-êng khu vùc ®Õ xu p¸p x¶
hoÆc ®èi víi nh÷ng ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt ng-êi ta dïng gi¶i ph¸p t¨ng
c-êng truyÒn nhiÖt. Bªn trong lßng xu p¸p ®-îc gia c«ng rçng vµ ®iÒn ®Çy Natri
(¸p dông cho c¶ xu p¸p n¹p).
H×nh 8.16. Xu p¸p chøa Natri ®Ó t¨ng c-êng viÖc lµm m¸t
Ng-êi ta cã thÓ lµm rçng phÇn th©n, nh-ng còng cã thÓ lµm rçng c¶ phÇn t¸n
nÊm (xu p¸p x¶ ÇÈË-130, 131, 375, ÃÀÇ-53, 66).
Natri nãng ch¶y ë t0 =3700K, s«i ë nhiÖt ®é 11530K vµ cã nhiÖt Èn ho¸ h¬i
cao 4,6.106 J/kg. Khi ®éng c¬ lµm viÖc Natri nãng ch¶y vµ bay h¬i do nhËn nhiÖt
ë vïng t¸n nÊm. V× chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn víi gia tèc thay ®æi nªn chÊt Natri láng
®-îc "xóc ®Òu" trong khoang rçng vµ qu¸ tr×nh truyÒn nhiÖt tõ phÇn t¸n nÊm cho
phÇn th©n cµng ®-îc t¨ng c-êng. ¶nh h-ëng cña çc yÕu tè tíi qu¸ tr×nh truyÒn
324
nhiÖt cña xu p¸p x¶ ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.17.
H×nh 8.17. ¶nh h-ëng cña çc

yÕu tè tíi qu¸ tr×nh truyÒn nhiÖt
®èi víi xu p¸p x¶.
a- ¶nh h-ëng cña khe hë h-íng
kÝnh k gi÷a phÇn ®u«i víi èng
dÉn h-íng; b- ¶nh h-ëng cña
®-êng kÝnh ®u«i xu p¸p; c-¶nh
h-ëng cña viÖc lµm m¸t b»ng
Natri.
®-êng ®Ëm liÒn nÐt: xu p¸p ®Æc;
®-êng ®Ëm ®øt nÐt: xu p¸p th©n
rçng;
d- Çc biÖn ph¸p t¨ng c-êng bao kÝn

§Ó ®¶m b¶o sù kÝn khÝt víi mÆt c«n cña ®Õ xu p¸p, hiÖn nay cã xu h-íng h¹n
chÕ chiÒu réng mÆt c«n tiÕp xóc víi ®Õ trong kho¶ng 1-3 mm vµ ®Ó gi¶m c¶n trë
khÝ ®éng, phÝa gê trªn cã mÆt c«n phô víi gãc 0,510 cßn gê d-íi kh«ng ®Ó ë
d¹ng mÆt trô thuÇn tuý mµ ®-îc vª trßn mÐp (h×nh 8.18).
H×nh 8.18. Çc gi¶i ph¸p t¨ng chÊt l-îng bao kÝn ë khu vùc mÆt c«n tiÕp xóc
víi ®Õ xu p¸p
325
Ngoµi ra ®Ó tr¸nh t¹o thµnh r·nh vßng do bÞ mµi mßn, chiÒu réng bÒ
mÆt c«n cña t¸n nÊm sÏ nhá h¬n chiÒu réng mÆt c«n cña ®Õ nÕu ®Õ cøng
h¬n t¸n nÊm. Ng-îc l¹i nÕu t¸n nÊm cøng h¬n ®Õ th× t¸n nÊm sÏ cã
chiÒu réng mÆt c«n tiÕp xóc lín h¬n.
Mét biÖn ph¸p
kh¸c ®Ó t¨ng kh¶
n¨ng bao kÝn cña xu
p¸p lµ dïng c¬ cÊu
tù xoay ®Ó tr¸nh b¸m
muéi g©y “ch¸y” t¸n
nÊm. C¬ cÊu cã t¸c
dông tù rµ khÝt trong
qu¸ tr×nh ®éng c¬
lµm viÖc vµ cã thÓ
dïng c¶ cho xu p¸p
n¹p vµ xu p¸p x¶.
Lß xo xu p¸p 1
tú vµo ®Üa lß xo phÝa
d-íi 2. Lß xo l¸
d¹ng ®Üa c«n 3 ®Èy
®Üa 2 lªn vÞ trÝ cao
nhÊt. Gê trong cña lß H×nh 8.19. C¬ cÊu tù xoay xu p¸p ®éng c¬ ÇÈË-130, 131
xo ®Üa 3 tú vµo vßng
chÆn cña vá cè ®Þnh 4. Trong vá 4 cã 5 r·nh vßng víi chiÒu s©u thay ®æi
(xem mÆt c¾t A-A). Trong mçi r·nh vßng cã viªn bi cÇu 5 vµ bÞ lß xo
håi vÞ 6 ®Èy vÒ vÞ trÝ biªn, n¬i r·nh n«ng nhÊt.
Khi cam më xu p¸p, lùc nÐn cña lß xo t¨ng lªn lµm lß xo ®Üa 3 biÕn
d¹ng, ph¼ng h¬n vµ tú vµo çc viªn bi 5 vµ gê trong cña lß xo 3 b¾t ®Çu
rêi khái gê chÆn trªn vá 4. Lùc nÐn cña lß xo tiÕp tôc t¨ng lµm çc viªn
bi th¾ng lùc c¶n cña lß xo håi vÞ 6 vµ l¨n vÒ phÝa s©u cña r·nh ®ång thêi
l¨n trªn mÆt d-íi cña lß xo ®Üa 3. KÕt qu¶ lµ lß xo ®Üa 3, ®Üa d-íi 2, lß
xo 1 cïng toµn bé khèi xu p¸p xoay theo.
Khi cam th«i t¸c dông, lß xo ®Üa 3 ®ét ngét gi¶i phãng çc viªn bi.
D-íi t¸c dông cña çc lß xo håi vÞ 6, çc viªn bi trë vÒ vÞ trÝ biªn ban
326
®Çu. C¬ cÊu xoay xu p¸p ®¶m b¶o tèc ®é xoay xu p¸p kho¶ng 30 v/ph
khi tèc ®é trôc khuûu ®¹t 3200v/ph.
Th©n xu p¸p: Th©n xu p¸p cã d¹ng trô víi chøc n¨ng dÉn h-íng,
t¶n nhiÖt vµ l¾p ghÐp víi ®Üa xu p¸p còng nh- nhËn truyÒn ®éng tõ phÝa
cam truyÒn tíi.
NÕu th©n xu p¸p kh«ng chÞu lùc ngang tõ phÝa cam th× ®-êng kÝnh nhá
(d1=0,150,3d, xem b¶ng kÝch th-íc ë phÇn trªn) nh-ng khi chÞu lùc ngang tõ
phÝa cam truyÒn tíi, vÝ dô nh- trÖn ®éng c¬ B-2, Ä-6 th× ®-êng kÝnh th©n kh¸ lín
d1= 0,30,4d.
PhÇn mÆt trô chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi víi èng dÉn h-íng ®-îc t«i
cøng vµ mµi tinh. PhÇn bÒ mÆt chuyÓn tiÕp tíi t¸n nÊm cã b¸n kÝnh gãc
l-în kh¸c nhau.
Mét phÇn mÆt trô nèi víi phÇn chuyÓn tiÕp cã thÓ cã ®-êng kÝnh nhá h¬n
®Ó c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn l-u th«ng cña dßng khÝ vµ tr¸nh sù bã kÑt víi lç èng dÉn
h-íng (do d·n në nhiÖt vµ do muéi b¸m). KÕt cÊu th©n xu p¸p ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 8.20.
H×nh 8.20. KÕt cÊu th©n vµ ®u«i xu p¸p
PhÝa ®u«i xu p¸p th-êng cã 1 hoÆc 2 r·nh tiÖn vµ còng cã thÓ lµ mÆt c«n
(10150) ®Ó ¨n khíp víi çc gê cña çc mãng h·m (th-êng lµ hai nöa). MÆt ®u«i
327
cña th©n xu p¸p chÞu øng suÊt tiÕp xóc lín nªn ®-îc t«i rÊt cøng (HRC=4550).
Mét ph-¬ng ph¸p kh¸c lµ phñ líp hîp kim cøng stellit dµy 11,5 mm lªn mÆt ®Çu
hoÆc dïng chôp b»ng hîp kim cøng Ðp c¨ng hay l¾p ghÐp b»ng ren víi ®u«i xu
p¸p. Thùc tÕ sö dông cho thÊy chØ cÇn t«i thËt cøng ®u«i xu p¸p lµ ®ñ ®¸p øng ®é
bÒn vµ tuæi thä. Khi dïng cam dÉn ®éng trùc tiÕp th× ®u«i xu p¸p cã kÕt cÊu kh¸
®Æc biÖt. Trªn h×nh 8.21 lµ kÕt cÊu xu p¸p cña hä ®éng c¬ B-2.
MÆt ®u«i bu l«ng d¹ng trô cã ®-êng kÝnh ®ñ lín vµ ®-îc nhiÖt
luyÖn ®Ó lµm mÆt tr-ît tiÕp xóc víi cam. Theo chu vi cã çc r·nh ®Ó
thuËn tiÖn cho viÖc xoay t-¬ng ®èi víi th©n xu p¸p khi ®iÒu chØnh khe
hë nhiÖt. PhÝa mÆt d-íi cña ®u«i bu l«ng cã çc r·nh h-íng kÝnh ¨n
khíp víi çc r·nh trªn ®Üa lß xo ®Ó chèng hiÖn t-îng tù th¸o ren.
MÆt trô trong cña ®Üa lß xo 2 cã ba
mÆt v¸t ¨n khíp víi ba mÆt phay v¸t trªn
®u«i xu p¸p nªn ®Üa vµ lß xo chØ chuyÓn
dÞch t-¬ng ®èi víi nhau theo chiÒu trôc
mµ th«i. §Ó gi¶m khèi l-îng, th©n xu
p¸p vµ c¶ th©n bu l«ng ®Òu ®-îc khoan lç
rçng víi chiÒu s©u kh¸ lín.
§Ó th©n xu p¸p kh«ng ph¶i chÞu lùc
ngang vµ cã ®-êng kÝnh nhá th× cã thÓ
dïng cèc chôp thay thÕ cho bu l«ng nh-
trªn h×nh 8.11.
Khe hë l-ng cam ®-îc ®iÒu chØnh
b»ng çch dïng cèc chôp cã chiÒu dµy
mÆt ®¸y kh¸c nhau hoÆc dïng c¨n ®Öm. H×nh 8.21. KÕt cÊu xu p¸p cña hä
§Õ xu p¸p: §Õ xu p¸p lµ mét chi tiÕt ®éng c¬ B-2
(®«i khi ®-îc chÕ t¹o liÒn víi häng n¹p
vµ th¶i trong n¾p xy lanh hoÆc khèi th©n m¸y b»ng gang) ®Ó t¹o mÆt c«n ®¶m b¶o
®ãng kÝn xu p¸p. Yªu cÇu ®èi víi ®Õ xu p¸p lµ ph¶i cã tuæi thä cao, kh¶ n¨ng t¹o
ra sù kÝn khÝt tèt víi mÆt c«n t¸n nÊm xu p¸p ®Ó tr¸nh lät khÝ còng nh- ph¶i dÉn
nhiÖt tèt ®Ó gi¶m ®-îc nhiÖt ®é phÇn t¸n nÊm.
Thùc tÕ sö dông cho thÊy cÆp bÒ mÆt c«n nµy mßn nhanh v× ®iÒu kiÖn nhiÖt
®é cao, ¨n mßn ho¸ häc m¹nh vµ tÝnh chÊt va ®Ëp m¹nh cña t¶i träng. V× nh÷ng lý
do ®ã ®Õ xu p¸p th-êng ®-îc chÕ t¹o rêi b»ng gang hîp kim tèt (hoÆc thÐp hîp
kim nh- trªn B-2, Ä-6, M50) vµ Ðp vµo cöa miÖng ®-êng n¹p, ®-êng th¶i trªn n¾p
xy lanh (hoÆc th©n m¸y cña ®éng c¬ xu p¸p ®Æt) b»ng hîp kim nh«m, thËm chÝ
328
trong mét sè tr-êng hîp cho c¶ n¾p xy lanh b»ng gang khi c-êng ho¸ c«ng suÊt.
§Õ xu p¸p cßn ®-îc sö dông nh- mét chi tiÕt ®Ó phôc håi khèi n¾p xy lanh khi
®¹i tu phôc håi ®éng c¬.
Yªu cÇu quan träng ®èi víi ®Õ xu p¸p lµ ph¶i tiÕp xóc tèt víi kim lo¹i chÝnh
(cña n¾p xy lanh) ®Ó truyÒn ®-îc mét l-îng nhiÖt lín tõ t¸n nÊm xu p¸p. §Õ xu
p¸p lµ mét èng trô, bÒ mÆt ngoµi cã thÓ cã gãc c«n nhá hoÆc çc r·nh vßng. Sau
khi Ðp c¨ng vµo miÖng häng, kim lo¹i sÏ biÕn d¹ng vµ duy tr× ®é kÝn tèt vµ ®é
ch¾c ch¾n cña mèi ghÐp. §Ó t¨ng chÊt l-îng mèi ghÐp, ë mÆt ngoµi phÝa ®Çu ®Õ
®-îc tiÖn v¸t c«n vµ sau khi l¾p, n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m ®-îc çn l¨n
theo chu vi ®Ó kim lo¹i biÕn d¹ng theo.
Mét ®Æc ®iÓm cña ®Õ xu p¸p lµ dÔ bÞ biÕn d¹ng lµm ¶nh h-ëng xÊu tíi chÊt
l-îng bao kÝn. Trªn çc ®éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt ®ang b¾t ®Çu dïng lo¹i ®Õ
xu p¸p tù lùa.
ë nhiÖt ®é cao, ®é d«i l¾p ghÐp gi¶m vµ ®Õ cã thÓ tù "lùa" ®Ó ®¶m b¶o tiÕp
xóc tèt h¬n víi t¸n nÊm. Gi÷a ®Õ vµ thµnh lç miÖng häng ®Òu cã r·nh vßng ®Ó ¨n
khíp víi vßng h·m, chèng r¬i ®Õ.
§èi víi nh÷ng ®éng c¬ tµu biÓn vµ ®éng c¬ tÜnh t¹i, c«ng suÊt vµ
kÝch th-íc ®Òu lín nªn ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc thay thÕ xu p¸p, èng dÉn
h-íng, kiÓm tra vµ rµ xu p¸p, c¶ khèi th©n bao quanh xu p¸p ®-îc chÕ
t¹o thµnh mét chi tiÕt riªng biÖt d¹ng khèi trô hoÆc trô bËc. Sau khi l¾p
côm víi xu p¸p, c¶ khèi míi ®-îc l¾p ghÐp víi n¾p m¸y (h×nh 8.22).
H×nh 8.22. Çc lo¹i ®Õ xu p¸p 329

§Õ xu p¸p th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng gang hîp kim nh- Ñ× 28-48, thÐp 45,
40X vµ hiÖn nay b¾t ®Çu sö dông kim lo¹i gèm.
Çc kÝch th-íc chñ yÕu cña ®Õ xu p¸p: chiÒu cao h=0,160,25d,
chiÒu dµy thµnh =0,080,15d (d- ®-êng kÝnh häng, lÊy b»ng ®-êng
kÝnh d cña t¸n nÊm). Gãc c«n  phô thuéc vµo kÕt cÊu t¸n nÊm. ChiÒu
réng mÆt c«n tiÕp xóc ®-îc h¹n chÕ trong ph¹m vi 13 mm ®èi víi çc
®éng c¬ th«ng th-êng.
èng dÉn h-íng xu p¸p: §Ó thuËn lîi cho viÖc gia c«ng, ®¹i tu, söa ch÷a vµ
kÐo dµi tuæi thä n¾p xy lanh (hoÆc th©n m¸y ®èi víi c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p
®Æt) gi÷a th©n xu p¸p vµ n¾p xy lanh (th©n m¸y) cã mét chi tiÕt trung gian lµ èng
dÉn h-íng. èng dÉn h-íng l¾p láng víi th©n xu p¸p vµ cã chøc n¨ng dÉn h-íng
cho xu p¸p chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i khi ®ãng më. èng ®-îc Ðp c¨ng vµo lç
gia c«ng trong n¾p (th©n) xy lanh.
BÒ mÆt trô ngoµi cã thÓ cã gê r·nh hoÆc r·nh tiÖn l¾p vßng lß xo t¹o vai tùa
®Ó ®Þnh vÞ theo chiÒu trôc khi Ðp. Thay cho vai tùa cã thÓ t¹o bÒ mÆt c«n nhá
(1:100) ®Ó Ðp vµo lç trong n¾p xy lanh. VÒ phÝa häng n¹p hoÆc häng th¶i mÆt trô
phÝa ngoµi ®-îc v¸t thµnh mÆt c«n ®Ó gi¶m tæn thÊt khÝ ®éng. BÒ mÆt ngoµi ®-îc
tiÖn tinh. BÒ mÆt trô trong ®-îc tiÖn tinh vµ doa ®Ó ®¹t ®é bãng cao. VÒ phÝa t¸n
nÊm xu p¸p bÒ mÆt trong còng th-êng ®-îc tiÖn v¸t t¹o mÆt c«n víi gãc c«n nhá
®Ó tr¸nh kÑt xu p¸p do d·n në nhiÖt vµ do b¸m cÆn muéi. §Çu trô trªn th-êng
®-îc v¸t mÐp. Khe hë h-íng kÝnh víi th©n xu p¸p ph¶i ®¶m b¶o tr¸nh kÑt khi lµm
viÖc vµ ®ñ ®Ó duy tr× mµng dÇu b«i tr¬n b»ng ph-¬ng ph¸p vung tÐ. NÕu khe hë
qu¸ lín th× xu p¸p bÞ l¾c g©y va ®Ëp vµ dÇu b«i tr¬n lät xuèng phÝa t¸n nÊm qu¸
nhiÒu, kÕt muéi ë mÆt nÊm xu p¸p x¶ hoÆc lät vµo xy lanh qua nÊm xu p¸p n¹p.
Trong nhiÒu tr-êng hîp, ng-êi ta ph¶i l¾p gio¨ng chÆn bít dÇu nhên ë ®Çu trªn
cña èng dÉn h-íng hoÆc l¾p çc chôp ch¾n dÇu ë d-íi ®Üa lß xo xu p¸p.
ChiÒu dµy èng dÉn h-íng th-êng n»m trong kho¶ng 2-4 mm, ®èi víi ®éng c¬
xe m¸y th× nhá h¬n: 1,02,0 mm. ChiÒu dµi cña èng tuú thuéc vµo chiÒu dµi th©n
xu p¸p vµ th-êng vµo kho¶ng 1,752,5d (d- ®-êng kÝnh t¸n nÊm xu p¸p). §é d«i
l¾p ghÐp khi Ðp vµo n¾p xy lanh (th©n m¸y) vµo kho¶ng 0,0030,005dn, trong ®ã
dn lµ ®-êng kÝnh ngoµi cña èng dÉn h-íng. NÕu trong kÕt cÊu cã ®Üa ®Öm lß xo ë
phÝa n¾p xy lanh mµ ®Üa nµy tú lªn c¶ vai tùa th× ®é d«i l¾p ghÐp ®-îc chän vÒ
phÝa giíi h¹n d-íi. Khe hë h-íng kÝnh gi÷a th©n xu p¸p vµ èng dÉn h-íng ®-îc
330
chän theo çc trÞ sè sau:
+ §èi víi xu p¸p cã ®-êng kÝnh th©n d1 lín (do cam trùc tiÕp dÉn ®éng):
- xu p¸p n¹p: 0,004d1.
- xu p¸p th¶i: 0,005d1.
+ §èi víi xu p¸p cã ®-êng kÝnh d1 nhá (cam dÉn ®éng gi¸n tiÕp):
- xu p¸p n¹p: 0,0050,01d1.
- xu p¸p th¶i: 0,0080,012d1.
VËt liÖu chÕ t¹o èng dÉn h-íng th-êng lµ gang x¸m cã tæ chøc perlit Ñ× 21-
40, Ñ× 24-48. Trªn mét sè lo¹i ®éng c¬ ÃÀÇ, èng dÉn h-íng b»ng gang dÎo ®-îc
nhiÖt luyÖn. Ngµy nay èng dÉn h-íng ®-îc Ðp b»ng bét kim lo¹i hoÆc bét kim
lo¹i gèm råi qua thiªu kÕt sau ®ã ng©m tÈm dÇu b«i tr¬n. Lo¹i èng dÉn h-íng nµy
chÞu mµi mßn tèt mµ cÇn Ýt dÇu b«i tr¬n, tuy vËy gi¸ thµnh cao nªn ch-a ®-îc
th«ng dông. Trªn mét sè lo¹i ®éng c¬ t¨ng ¸p cßn dïng èng dÉn h-íng b»ng hîp
kim nh«m-®ång thanh. Lo¹i èng dÉn h-íng nµy dÉn nhiÖt rÊt tèt, khi thiÕu dÇu
b«i tr¬n còng kh«ng g©y bã kÑt xu p¸p.
NÕu èng dÉn h-íng ®· ®-îc gia c«ng tinh th× ph¶i chän bé ®«i víi xu p¸p sau
khi Ðp vµo lç trªn n¾p xy lanh (th©n m¸y) ®Ó ®¶m b¶o khe hë. Sau khi chän, ng-êi
ta míi gia c«ng tinh mÆt c«n ®Õ häng xu p¸p ®Ó ®¶m b¶o ®é ®ång t©m çc bÒ mÆt.
NÕu èng ®-îc Ðp råi míi tiÕn hµnh doa tinh lç trô trong th× ®ång thêi doa
tinh c¶ mÆt c«n ®Õ häng xu p¸p råi sau ®ã chän bé ®«i víi xu p¸p.
Trong çc ®éng c¬ cã kÝch th-íc lín (chñ yÕu lµ ®éng c¬ diesel tµu biÓn,
tr¹m nguån c«ng suÊt lín, vÝ dô tr¹m nguån 6250-200KWA) ®Ó th¸o côm xu p¸p
ra khái n¾p xy lanh khi b¶o d-ìng, kiÓm tra vµ söa ch÷a mµ kh«ng cÇn th¸o n¾p
xy lanh (xem ®éng c¬ MAN h×nh 7.26 vµ xem h×nh 8.22) ng-êi ta chÕ t¹o æ ®Õ
d¹ng èng trô riªng rÏ vµ cè ®Þnh víi n¾p xy lanh nhê çc bu l«ng hoÆc gu ®«ng.
NÕu ®Õ b»ng gang th× gia c«ng trùc tiÕp lç dÉn h-íng trªn æ ®Õ. Khi ®¹i tu cã thÓ
doa réng lç vµ l¾p xu p¸p cã ®-êng kÝnh th©n lín h¬n. Khi lç ®· qu¸ lín th× doa
réng vµ Ðp èng dÉn h-íng vµo.
8.2.4. Côm lß xo xu p¸p.
Côm lß xo xu p¸p gåm lß xo, çc ®Üa lß xo vµ çc mãng h·m.

Lß xo: HiÖn nay th«ng dông lo¹i lß xo vßng quÊn thµnh d¹ng èng trô
chÞu nÐn cßn çc lo¹i lß xo kh¸c nh- lß xo l¸, lß xo vßng chÞu xo¾n ®Òu
kh«ng ®-îc dïng phæ biÕn cho çc lo¹i ®éng c¬.
Yªu cÇu ®èi víi lß xo lµ ph¶i ®¶m b¶o ®ãng kÝn çc xu p¸p (th¾ng
®-îc lùc hót do ®é ch©n kh«ng trong xy lanh g©y nªn vµ th¾ng ®-îc lùc
331
qu¸n tÝnh khi cam b¾t ®Çu g©y gia tèc ©m cho con ®éi). Ngoµi ra lß xo
ph¶i ®¶m b¶o cho con ®éi lu«n tú s¸t vµo mÆt cam. KÕt cÊu lß xo ®-îc
Mçi lß xo th-êng cã 610 vßng c«ng t¸c vµ ë mçi ®Çu cã thªm mét vßng víi
b-íc quÊn gÇn xÊp xØ b»ng ®-êng kÝnh tiÕt diÖn d©y quÊn.
Hai vßng ®Çu nµy ®-îc quÊn sÝt vµ mµi v¸t 1/3 tíi 1/2 vßng ®Ó tiÕp xóc ®Òu
víi ®Üa lß xo vµ ®Öm t×. thay cho mét lß xo cã ®-êng kÝnh tiÕt diÖn d©y quÊn lín
ng-êi ta th-êng dïng 2 hoÆc 3 lß xo cã ®-êng kÝnh tiÕt diÖn nhá h¬n (lß xo ngoµi
cïng cã ®-êng kÝnh lín nhÊt). ViÖc dïng nhiÒu lß xo cã -u ®iÓm sau:
- øng suÊt xo¾n tiÕt diÖn d©y quÊn nhá h¬n nªn Ýt bÞ gÉy h¬n;
- Tr¸nh ®-îc hiÖn t-îng céng h-ëng do çc lß xo cã tÇn sè dao ®éng tù do
kh¸c nhau, chiÒu quÊn ng-îc nhau;
- Khi mét lß xo bÞ g·y, ®éng c¬ vÉn cã kh¶ n¨ng t¹m thêi lµm viÖc ®-îc vµ
xu p¸p kh«ng bÞ r¬i tôt xuèng xy lanh.
D©y quÊn lß xo cã ®-êng kÝnh 25 mm, b»ng thÐp lß xo C60, C65, C65A,
65Ã, 50XBA, 50XÔA. Sau khi quÊn vµ gia c«ng c¬ khÝ, lß xo ®-îc nhiÖt luþÖn
(t«i vµ ram tíi HRC = 4048). §Ó n©ng cao søc bÒn mái cã thÓ dïng çc biÖn
ph¸p phun bi hoÆc çt lµm chai bÒ mÆt, nhuén ®en bÒ mÆt, s¬n b»ng líp s¬n chÞu
dÇu, m¹ kÏm hoÆc m¹ Ca®imi, hoÆc dïng biÖn ph¸p nÐn co.
§Ó tr¸nh hiÖn t-îng céng h-ëng, b-íc xo¾n cña çc vßng lß xo th-êng quÊn
nhá dÇn vÒ phÝa n¾p xy lanh (hoÆc th©n m¸y) hoÆc cã thÓ quÊn cho b-íc xo¾n hai
phÝa ®Çu nhá h¬n b-íc xo¾n ë phÝa gi÷a.
Trong mét vµi lo¹i ®éng c¬ ng-êi ta tr¸nh céng h-ëng b»ng vµnh
gi¶m rung. Vµnh lîi dông ma s¸t gi÷a lß xo víi gê lÉy vµnh ®Ó tiªu hao
bít c«ng dao ®éng. Mét gi¶i ph¸p kh¸c lµ tËn dông cèc tr-ît. Chøc n¨ng
chñ yÕu cña cèc tr-ît lµ tr¸nh cho th©n xu p¸p chÞu lùc ngang nh-ng nhê
c¶n trë thñy ®éng cña líp dÇu b«i tr¬n trªn bÒ mÆt tr-ît (mÆt trô) mµ cèc
cã thªm kh¶ n¨ng hÊp phô
n¨ng l-îng céng h-ëng.
Ngoµi ra cèc cßn h¹n chÕ
bít l-îng dÇu vung tÐ lät
qua khe hë gi÷a èng dÉn
h-íng víi th©n xu p¸p treo
(lät vµo xy lanh g©y ra hiÖn H×nh 8.23. BiÖn ph¸p chèng céng h-ëng lß xo xu
t-îng sôc dÇu vµ b¸m vµo p¸p b»ng vµnh gi¶m rung vµ b»ng cèc tr-ît.
phÇn chuyÓn tiÕp cña th©n
332
xu p¸p x¶, ch¸y råi t¹o muéi cøng lµm kÑt xu p¸p).
V× lý do ®ã nªn cèc tr-ît cßn ®-îc sö dông cho c¶ tr-êng hîp xu
p¸p dïng cß mæ.
Mét biÖn ph¸p n÷a ®«i khi ®-îc sö dông lµ dïng mét khèi cao su
h×nh trô bè trÝ ë vïng gi÷a ®Üa lß xo vµ ®Çu èng dÉn h-íng. §-êng kÝnh
ngoµi cña khèi cao su d¹ng trô nµy ®¶m b¶o tiÕp xóc nhÑ víi çc vßng
lß xo. Khi lß xo bÞ céng h-ëng, sù rung chÊn t¨ng lªn vµ khèi cao su
mÒm, ®µn håi tèt, chÞu ®-îc dÇu sÏ hÊp phô mét phÇn n¨ng l-îng. Khèi
cao su cßn cã t¸c dông nh- mét vßng ch¾n h¹n chÕ dÇu lät vµo èng dÉn
h-íng xu p¸p.
§Üa lß xo xu p¸p vµ mãng h·m
§Üa lß xo xu p¸p lµ chi tiÕt trung gian ®Ó truyÒn lùc gi÷a lß xo vµ xu p¸p
(th«ng qua çc mãng h·m). §Üa ®-îc rÌn dËp tõ thÐp çc bon hoÆc thÐp hîp
kim. BÒ mÆt c«n vµ mÆt t× víi lß xo ®-îc gia c«ng chÝnh x¸c, gãc c«n trong
kho¶ng 10150.
Çc mãng h·m (th-êng gåm hai mãng) còng ®-îc rÌn dËp tõ thÐp tèt víi ®é
chÝnh x¸c cao vÒ kÝch th-íc. BÒ mÆt c«n bªn ngoµi th-êng ®-îc mµi ®Ó t¨ng diÖn
tÝch tiÕp xóc víi ®Üa lß xo. Sau ®ã c¶ ®Üa lß xo vµ mãng h·m ®-îc t«i cøng.
Trong nhiÒu tr-êng hîp, khi n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m th× ®Üa ®Öm lß
xo phÝa d-íi ®-îc sö dông ®Ó tr¸nh biÕn d¹ng cho n¾p m¸y. §Üa lß xo phÝa d-íi
còng ®-îc gia c«ng vµ nhiÖt luyÖn.
8.2.5. Trôc cam.
Trôc cam lµ mét trôc trªn ®ã cã çc cam ®Ó ®iÒu khiÓn viÖc ®ãng më çc xu
p¸p. Ngoµi ra ng-êi ta tËn dông trôc cam ®Ó dÉn ®éng b¬m cña hÖ thèng nhiªn
liÖu, dÉn ®éng bé chia ®iÖn, dÉn ®éng b¬m dÇu vµ çc côm kh¸c vÝ dô nh- bé
c¶m biÕn ly t©m h¹n chÕ tèc ®é cùc ®¹i, bé phËn ph©n phèi khÝ nÐn khëi ®éng
v.v... hoÆc l¾p ®èi träng phôc vô cho viÖc c©n b»ng ®éng c¬.
Sè l-îng vµ çch bè trÝ çc cam trªn trôc phô thuéc vµo sè l-îng xu p¸p vµ
thø tù lµm viÖc cña ®éng c¬ (nhiÒu xy lanh) còng nh- çch bè trÝ trôc cam hoÆc
sè kú cña ®éng c¬. Sè l-îng cam vµ b¸nh r¨ng tuú thuéc vµo çc chøc n¨ng dÉn
®éng cña trôc cam. Biªn d¹ng cam l¹i ®-îc quyÕt ®Þnh bëi pha phèi khÝ, chiÒu
cao hµnh tr×nh n©ng xu p¸p còng nh- quy luËt chuyÓn ®éng cña xu p¸p. §èi víi
çc ®éng c¬ c«ng suÊt nhá vµ võa th× çc cam th-êng ®-îc chÕ t¹o liÒn cïng víi
trôc. Ph«i ®-îc t¹o b»ng ph-¬ng ph¸p ®óc hoÆc ph-¬ng ph¸p rÌn dËp sau ®ã ®-îc
gia c«ng c¬ khÝ, nhiÖt luyÖn vµ gia c«ng tinh.
333
HiÖn nay trôc cam sö dông trªn ®éng c¬ xe « t«, m¸y kÐo, tr¹m nguån vµ t¨ng
thiÕt gi¸p ®-îc rÌn dËp tõ thÐp çc bon 40, 45, 08, 20 hoÆc çc lo¹i thÐp hîp kim
20Ã, 40X, 45X, 15X, 15HM, 12XH3A, 18XH4BA. §èi víi mét sè lo¹i ®éng c¬, trôc
cam ®-îc ®óc b»ng gang hîp kim chuyªn dông (ÇÈË 130, 131, 375, LADA).
Khi dïng çc lo¹i thÐp cã hµm l-îng çc bon thÊp th× trôc cam ®-îc thÊm
than råi t«i tíi ®é cøng HRC 5565. §èi víi thÐp cã hµm l-îng çc bon cao (40,
45, 40X, 45X) th× dïng ph-¬ng ph¸p t«i bÒ mÆt b»ng dßng cao tÇn víi ®é s©u líp
thÊm t«i 26 mm tíi ®é cøng nªu trªn. VÝ dô trôc cam cña ®éng c¬ ßÌÇ 236, 238
b»ng thÐp 45, çc bÒ mÆt cam vµ cæ trôc ®-îc t«i cao tÇn HRC 5256, chiÒu s©u
thÊm t«i 2,53,5 mm.
Trôc cam chÞu uèn vµ xo¾n. Riªng cæ trôc vµ cam chÞu ma s¸t tr-ît g©y mµi
mßn nhanh, ®Æc biÖt lµ ®èi víi cam v× t¶i träng mang tÝnh va ®Ëp rÊt lín. Trôc
cam cña ®éng c¬ ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.24.
H×nh 8.24. D¹ng chung cña çc trôc cam liÒn khèi.
§èi víi ®éng c¬ cã c«ng suÊt lín (®éng c¬ tµu biÓn) th× çc cam vµ trôc ®-îc
chÕ t¹o rêi. Trôc th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng thÐp çc bon vµ kh«ng qua nhiÖt
luyÖn, cßn cam ®-îc nhiÖt luyÖn, xö lý nhiÖt ho¸, gia c«ng tinh råi l¾p ghÐp víi
trôc nhê then, ®ai èc chÆn, vÝt h·m v.v...
NhiÒu khi ng-êi thiÕt kÕ cho phÐp thay ®æi vÞ trÝ t-¬ng ®èi gi÷a cam vµ trôc
®Ó thay ®æi pha phèi khÝ, bëi vËy ph¶i hÕt søc chó ý khi th¸o l¾p.
334
H×nh 8.25. Trôc cam tæ hîp cña ®éng c¬ c«ng suÊt lín.
Sè l-îng cæ trôc cam ®-îc bè trÝ tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng chÞu uèn cña ®o¹n
trôc. Çc cæ trôc cã thÓ bè trÝ sau mçi xy lanh hoÆc sau 2 xy lanh. §èi víi ®éng
c¬ x¨ng th× ph-¬ng ¸n bè trÝ çch hai xy lanh rÊt th«ng dông. Nh- lµ mét nguyªn
lý chung, çc cæ trôc cã b¸n kÝnh lín h¬n chiÒu cao cam ®Ó l¾p r¸p theo ph-¬ng
ph¸p luån trôc cam qua çc æ b¹c tr-ît, çc cæ trôc cã thÓ cã ®-êng kÝnh nh-
nhau hoÆc gi¶m dÇn vÒ mét phÝa ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc th¸o l¾p. Khi dïng b¹c
tr-ît chia lµm hai nöa (B-2, Ä-6, M 50) th× cæ trôc l¹i cã ®-êng kÝnh nhá h¬n.
§éng c¬ ßÌÇ 204, 206 còng dïng b¹c chia hai nöa vµ cæ trôc cã ®-êng kÝnh
nhá h¬n nh-ng kÕt cÊu h¬i kh¸c. Hai nöa b¹c ®-îc cè ®Þnh víi nhau nhê çc
vßng lß xo «m (cã thÓ dïng vÝt cè ®Þnh hai nöa thay cho ph-¬ng ¸n dïng ®ai lß
xo «m) sau khi l¾p vµ cæ trôc cam. Cuèi cïng c¶ côm trôc cam míi ®-îc luån
vµo çc æ ®ì gia c«ng trªn khèi th©n m¸y vµ b¹c ®-îc h·m cè ®Þnh b»ng çc vÝt
nh- trªn h×nh 8.26.
H×nh 8.26. Trôc cam ®éng c¬ ßÌÇ 204.

ViÖc h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc cam ®-îc thùc hiÖn nhê ®Öm chÆn, vai tùa
hoÆc bu l«ng chÆn nh- trªn h×nh 8.27.
H×nh 8.27. Çc ph-¬ng ¸n h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc cam.
335
§Ó gi¶m khèi l-îng, trôc cam ®-îc khoan rçng. Trong nhiÒu tr-êng hîp (B-2,
Ä-6) khoang rçng nµy ®-îc sö dông ®Ó chøa dÇu, tõ ®ã cã çc lç khoan nhá dÉn dÇu
tíi b«i tr¬n çc bÒ mÆt cæ trôc, mÆt cam. Çc cæ trôc cam th-êng cã chiÒu dµi tiÕp
xóc víi b¹c tr-ît vµ ®-êng kÝnh tiÕp xóc kh¸ lín nªn ¸p suÊt riªng trªn bÒ mÆt
th-êng kh¸ thÊp. Tuy nhiªn do tÝnh chÊt va ®Ëp m¹nh cña t¶i träng nªn tèc ®é
mßn cña çc b¹c vµ cæ trôc th-êng kh«ng nhá. V× lý do ®ã trªn bÒ mÆt cæ trôc cã
thÓ ®-îc phay mét r·nh chÐo ®Ó t¨ng c-êng chÊt l-îng mµng dÇu b«i tr¬n vµ thu
gom h¹t mµi (s¶n phÈm mµi mßn) ®Ó ®-a ra ngoµi.
Trªn cæ trôc cßn cã thÓ cã çc r·nh ng¾n vµ çc lç khoan ®Ó ®¶m b¶o cÊp dÇu
c-ìng bøc tíi b«i tr¬n dµn cß mæ, b¸nh r¨ng dÉn ®éng vµ b¹c chÆn theo chu tr×nh
ng¾t qu·ng (ÇÈË-130, 375, ÃÀÇ-53,66).
§èi víi ®éng c¬ kiÓu V khi dïng mét trôc cam chung th× gãc c«ng t¸c, sè kú vµ
thø tù c«ng t¸c cã ¶nh h-ëng tíi sè l-îng cam. VÝ dô ®éng c¬ V-6,  = 4, = 1200 cã
thÓ dïng mét cam chung ®Ó dÉn ®éng xu p¸p cïng tªn ë hai xy lanh thuéc hai d·y
t-¬ng øng (víi thø tù c«ng t¸c 1t 1p 2t 2p 3 t 3p). Nh-ng víi ®éng c¬  = 4, V-6,
= 900 th× l¹i cã hai gãc lÖch pha c«ng t¸c cïng tån t¹i nªn b¾t buéc ph¶i dïng
ph-¬ng ¸n mçi cam dÉn ®éng riªng rÏ mét xu p¸p. ViÖc dïng 1 cam dÉn ®éng
gi¸n tiÕp nhiÒu xu p¸p rÊt phøc t¹p vµ h¹n chÕ bëi kho¶ng kh«ng gian nªn ph¶i
dïng con ®éi con l¨n v× vËy ph-¬ng ¸n th«ng dông nhÊt vÉn lµ ph-¬ng ¸n mçi
cam dÉn ®éng mét xu p¸p.
Gãc lÖch ®Ønh cam cña hai cam kh¸c tªn thuéc mét xy lanh phô
thuéc vµo gãc më sím ®ãng muén cña çc xu p¸p, ®èi víi ®éng c¬ 4 kú
gãc gi÷a hai ®Ønh cam kh¸c tªn thuéc mét xy lanh x¸c ®Þnh nh- sau:
  90 0 
1
 2   1  1   2  [®é]
4
trong ®ã:
1, 2 - gãc më sím, ®ãng muén xu p¸p n¹p;
 1,  2- gãc më sím, ®ãng muén xu p¸p th¶i.
Biªn d¹ng cam ®-îc chän trªn c¬ së trÞ sè thêi gian tiÕt diÖn vµ gia tèc cña
xu p¸p. Trong phÇn chän d¹ng cam sÏ ®Ò cËp s©u h¬n vÒ vÊn ®Ò nµy.
Çc bÒ mÆt cam vµ cæ trôc sau khi gia c«ng tinh ®-îc nhiÖt luyÖn. §Ó t¨ng ®é
bãng bÒ mÆt, trong nhiÒu tr-êng hîp ng-êi ta mµi bãng (®¸nh bãng) sau khi nhiÖt
luyÖn. Trôc cam b»ng gang th-êng ®-îc t«i cao tÇn. Thay cho viÖc t«i cao tÇn, cã
thÓ dïng ph-¬ng ph¸p thÊm Nit¬ nh- ®èi víi trôc cam ®éng c¬ xe LADA. BÒ mÆt
gang ®-îc thÊm Nit¬ vµ thªm mét Ýt çc bon t¹o thµnh líp bÒ mÆt d¹ng hçn hîp
336
ho¸ häc Pe2N dµy 20 m vµ líp khuyÕch t¸n tõ dung dÞch cøng cña Nit¬ vµ çc
bon ë pha -Fe dµy tíi 0,5 mm. Chóng lµm t¨ng kh¶ n¨ng chèng rØ, chèng mµi
mßn vµ chèng t¶i träng va ®Ëp cña çc bÒ mÆt c«ng t¸c.
Çc kÝch th-íc ®-êng kÝnh cæ trôc cam nh- sau:
§éng c¬ tµu thuû vµ ®éng c¬ tÜnh t¹i: dn = 0,20,26D
§éng c¬ tÜnh t¹i cao tèc vµ ®éng c¬ tµu thuû cao tèc: dn = 0,150,20D
nÕu chÕ t¹o trôc cam rçng th× ®-êng kÝnh trong: dt = 0,50,70dn
§éng c¬ cao tèc t¨ng ¸p: dn = 0,20,28D; dt = 0,5  0,70dn
§éng c¬ « t«, m¸y kÐo, xe xÝch: dn = 0,150,20D; dt = 0,40,6dn.
Çc æ trôc cam kiÓu dïng b¹c tr-ît ®-îc bè trÝ trong khèi th©n m¸y hoÆc bªn
trªn n¾p xy lanh.
Khi bè trÝ trong hép trôc khuûu, çc æ trôc ®-îc Ðp b¹c ®ång thanh hoÆc b¹c
ba bÝt cèt thÐp máng hay b¹c cèt thÐp víi líp chÞu mßn b»ng hîp kim nh«m. Sau
khi Ðp, lç b¹c ®-îc doa bãng theo kÝch th-íc cæ trôc cam.
Khi bè trÝ trôc cam bªn trªn n¾p xy lanh th× ta th-êng tËn dông hîp kim
nh«m cña n¾p xy lanh ®Ó t¹o thµnh bÒ mÆt chÞu mµi mßn thay thÕ cho b¹c. NÕu
trôc cam ng¾n th× çc lç æ trôc ®-îc gia c«ng tinh ®Ó l¾p trôc theo kiÓu luån tõ
mét phÝa(®éng c¬ xe m¸y HONDA). NÕu trôc cam dµi, gåm nhiÒu cæ trôc th× çc
æ ®ì ®-îc gia c«ng thµnh hai nöa råi cè ®Þnh víi nhau b»ng çc bu l«ng, gu d«ng
(B-2, Ä-6).
Ng-êi ta cã thÓ tËn dông n¾p xy lanh b»ng hîp kim nh«m ®Ó ®óc liÒn víi nöa
d-íi æ ®ì trôc cam. Cã tr-êng hîp (®éng c¬ xe LADA) æ trôc cam l¹i ®-îc ®óc
riªng thµnh mét khèi b»ng hîp kim nh«m, æ ®ì thø nhÊt liÒn khèi vµ cã ®Öm b¹c
h¹n chÕ chuyÓn dÞch däc trôc, çc æ kh¸c chia hai nöa. C¶ khèi æ trôc ®-îc cè
®Þnh víi n¾p xy lanh b»ng çc gu d«ng ng¾n. Çc æ ®-îc b«i tr¬n c-ìng b÷c b»ng
dÇu b«i tr¬n dÉn tíi khoang trong lßng trôc cam (LADA, B-2, Ä-6) hoÆc b»ng
dÇu vung tÐ.
Trªn mét sè ®éng c¬ c-êng ho¸ tèc ®é trôc khuûu th× thay cho b¹c tr-ît, æ
l¨n ®-îc sö dông ®Ó t¨ng hiÖu suÊt c¬ khÝ (®éng c¬ xe m¸y HONDA). §èi víi
trôc cam dµi cã nhiÒu cæ trôc nÕu l¾p æ l¨n ph¶i tËn dông bÒ mÆt cæ trôc lµm bÒ
mÆt l¨n. Vßng ngoµi, çc viªn bi trô vµ vßng çch ®-îc l¾p vµo trôc cam råi c¶
côm ®-îc l¾p (luån) vµo æ ®ì. §Ó chèng chuyÓn dÞch, vßng ngoµi ®-îc cè ®Þnh
víi æ b»ng vÝt, kho¸ h·m.
Mét trong nh÷ng ®ßi hái kh¾t khe ®èi víi çc æ ®ì lµ biÕn d¹ng Ýt ®Ó duy tr×
tèt tÝnh ®ång trôc bëi vËy khi thiÕt kÕ ph¶i chó ý ®¶m b¶o ®é cøng v÷ng cÇn thiÕt
cña çc æ ®ì vµ cña b¶n th©n trôc cam.
337
Mét ®Çu trôc cam ®-îc l¾p ghÐp víi b¸nh r¨ng dÉn ®éng. B¸nh r¨ng ®-îc l¾p
ghÐp víi ®Çu trôc nhê then, then hoa hoÆc çc chèt vµ bu l«ng (khi dÉn ®éng b»ng
xÝch, d©y ®ai). MÆt ®Çu trôc th-êng cã lç ren l¾p bu l«ng cè ®Þnh b¸nh r¨ng víi
trôc. Trªn ®éng c¬ hä B-2, Ä-6 gi÷a b¸nh r¨ng vµ ®Çu trôc cã mét èng then hoa
trung gian víi sè r·nh trªn hai bÒ mÆt èng kh¸c nhau ®Ó ®iÒu chØnh tinh vÞ trÝ
t-¬ng ®èi gi÷a trôc cam vµ trôc khuûu.
Gi÷a cæ trôc thø nhÊt vµ b¸nh r¨ng dÉn ®éng cã thÓ bè trÝ cam lÖch t©m (®Ó
dÉn déng côm phô trî kh¸c nhau nh- b¬m x¨ng, tiÕp ®iÓm m¸ vÝt...) th-êng cã
mét ®Öm ®Æc biÖt cã 2, 3 tai ®Ó cè ®Þnh víi th©n m¸y b»ng bu l«ng nh»m h¹n chÕ
chuyÓn dÞch däc trôc cam. KÕt cÊu chÆn chuyÓn dÞch däc trôc cam kiÓu nµy lµ rÊt
®Æc tr-ng cho çc lo¹i ®éng c¬ ÇÈË, ÃÀÇ, ßÌÇ.
B¸nh r¨ng trôc cam ®-îc chÕ t¹o b»ng thÐp, gang (ÇÈË) hoÆc cèt thÐp cã
vµnh r¨ng b»ng gç phÝp (tekstolit, ÃÀÇ, ÇMÇ). ViÖc sö dông tekstolit vµ r¨ng
nghiªng nh»m môc ®Ých gi¶m tiÕng ån, t¨ng hiÖu suÊt truyÒn ®éng.
§Ó thuËn tiÖn cho viÖc th¸o l¾p ®Öm chÆn chuyÓn dÞch víi khèi th©n m¸y,
trªn b¸nh r¨ng ®Çu trôc cam th-êng cã 2 ®Õn 3 lç. Çc lç nµy cßn lµm gi¶m khèi
l-îng chi tiÕt.
Çc b¸nh xÝch vµ b¸nh ®ai pu ly th-êng ®-îc l¾p trªn ®Çu trôc nhê
then hoÆc then hoa vµ cè ®Þnh víi trôc b»ng çc bu l«ng hoÆc ®ai èc.
Trôc cam dÉn ®éng xu p¸p th«ng qua con ®éi, th«ng qua cß mæ
hoÆc trùc tiÕp. Khi dÉn ®éng trùc tiÕp, chiÒu cao ®Ønh cam ph¶i lín h¬n
®Ó ®¶m b¶o hµnh tr×nh n©ng xu p¸p.
8.2.6. Çc chi tiÕt trung gian truyÒn ®éng.
Çc chi tiÕt trung gian truyÒn ®éng tõ cam tíi xu p¸p lµ con ®éi, ®òa ®Èy, cß
mæ vµ cèc dÉn h-íng.
Con ®éi
Con ®éi lµ chi tiÕt trung gian ®Ó biÕn chuyÓn ®éng quay cña cam
thµnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn råi truyÒn trùc tiÕp (ë c¬ cÊu phèi khÝ xu
p¸p ®Æt) hoÆc gi¸n tiÕp cho xu p¸p. Ngoµi ra con ®éi ë nh÷ng cam
chuyªn dông dïng ®Ó truyÒn lùc cho çc côm phô trî kh¸c.
Con ®éi chÞu lùc ma s¸t tr-ît víi thµnh v¸ch lç dÉn h-íng vµ víi mÆt cam,
chÞu lùc ngang vµ t¶i träng trªn bÒ mÆt tiÕp xóc víi cam vµ con ®éi (xu p¸p) cã
tÝnh va ®Ëp m¹nh. Ngoµi kÕt cÊu con ®éi d¹ng con tr-ît dïng phæ biÕn trªn çc
lo¹i ®éng c¬ cßn cã mét lo¹i con ®éi kh¸c dïng nguyªn lý cÇn bÈy vµ con l¨n
thay cho ma s¸t tr-ît mµ ta quen gäi lµ con ®éi kiÓu cÇn l¾c. Con ®éi kiÓu nµy
338
®-îc dïng cho ®éng c¬ ßÌÇ 236, 238.
Thay cho ma s¸t tr-ît ë bÒ mÆt tiÕp xóc víi cam cã thÓ dïng con l¨n. Bªn
trong con ®éi cã thÓ bè trÝ c¬ cÊu thuû lùc ®Ó tù ®éng duy tr× khe hë nhiÖt lu«n
b»ng kh«ng.
KÕt cÊu con ®éi ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.28.
H×nh 8.28. Çc lo¹i con ®éi th«ng dông

Con ®éi gåm hai phÇn: phÇn dÉn h-íng (th©n) vµ ®Çu (mÆt tiÕp xóc víi cam).
Con ®éi cã thÓ chia lµm çc lo¹i sau:
a. Con ®éi h×nh nÊm vµ h×nh trô dïng çc bÒ mÆt tr-ît.
Con ®éi d¹ng h×nh nÊm vµ h×nh trô ®-îc dïng th«ng dông nhÊt ®èi víi çc
lo¹i ®éng c¬. Con ®éi h×nh nÊm cã ®-êng kÝnh phÇn dÉn h-íng nhá h¬n nªn gi¶m
®-îc khèi l-îng, tuy nhiªn ¸p suÊt tiÕp xóc l¹i lín h¬n nªn ph¶i lµm dµi h¬n vµ
chØ l¾p ghÐp ®-îc víi lç dÉn h-íng tõ phÝa trôc cam. Lo¹i con ®éi nµy th«ng
dông cho çc ®éng c¬ kiÓu cò víi xu p¸p ®Æt. V× ®-êng kÝnh phÇn t¸n nÊm ph¶i
®ñ lín ®Ó ®¶m b¶o tiÕp xóc víi bÒ mÆt cam vµ tr¸nh kÑt nªn trÞ sè ®-êng kÝnh
kh«ng phô thuéc vµo chñng lo¹i con ®éi d¹ng trô hay d¹ng nÊm mµ phô thuéc
vµo chiÒu cao cña cam. Hai lo¹i con ®éi nµy chØ ®-îc dïng víi cam låi (cam tiÕp
tuyÕn dïng cho con ®éi d¹ng nÊm).
§Ó ®¬n gi¶n kÕt cÊu vµ gi¶m chiÒu cao, con ®éi d¹ng trô ®-îc sö
dông thay cho con ®éi d¹ng nÊm. §Ó gi¶m khèi l-îng, phÇn dÉn h-íng
®-îc lµm rçng, bªn trong cã thÓ cã çc g©n t¨ng cøng. Çc lç khoan
dïng ®Ó tho¸t dÇu l¾ng ®äng vµ ®Ó t¨ng c-êng kh¶ n¨ng b«i tr¬n bÒ mÆt.
BÒ mÆt tiÕp xóc víi cam cã thÓ lµ bÒ mÆt ph¼ng hoÆc chám cÇu
339
=0,70,1 m. §Ó con ®éi tù xoay ®-îc th× con ®éi t¸n nÊm ph¼ng ®-îc
bè trÝ lÖch so víi cam mét kho¶ng lÖch t©m e=23 mm, cßn víi con ®éi
nÊm låi d¹ng chám cÇu th× bÒ mÆt cam cã gãc c«n nhá 6"15". Môc
®Ých cña gi¶i ph¸p xoay con ®éi lµ ®Ó çc bÒ mÆt c«ng t¸c mßn ®Òu h¬n.
§èi víi con ®éi d¹ng nÊm dïng cho c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p ®Æt th×
mÆt ®Çu cña phÇn th©n cã gia c«ng lç ren ®Ó l¾p bu l«ng ®iÒu chØnh khe
hë nhiÖt, phÝa ngoµi cã phay hai mÆt ph¼ng ®Ó l¾p cê lª chèng xoay con
®éi khi ®iÒu chØnh vµ siÕt ®ai èc h·m. Mò bu l«ng ®iÒu chØnh ®-îc nhiÖt
luyÖn ®Ó t¨ng ®é cøng b»ng çch t«i cao tÇn, thÊm than hoÆc xianua
ho¸. §èi víi con ®éi dÉn ®éng ®òa ®Èy th× bÒ mÆt tiÕp xóc víi ®Çu ®òa
®Èy cã d¹ng chám cÇu lâm víi b¸n kÝnh lín h¬n b¸n kÝnh chám cÇu ®Çu
®òa ®Èy mét chót víi môc ®Ých t¹o ®Öm dÇu b«i tr¬n. Trong nhiÒu
tr-êng hîp, t¹i ®iÓm ®¸y cña chám cÇu lâm cã khoan mét lç s©u ®Ó l¾ng
s¶n phÈm mµi mßn. §«i khi cßn cã mét lç nhá khoan ngang th©n nèi
th«ng víi lç l¾ng cÆn ®Ó tho¸t s¶n phÈm mµi mßn ra ngoµi. NÕu kh«ng
cã lç nµy th× ph¶i khoan mét lç ngang ë gÇn ®¸y con ®éi ®Ó tho¸t dÇu
l¾ng ®äng.
Çc con ®éi th-êng ®-îc l¾p vµo çc lç dÉn h-íng gia c«ng trùc
tiÕp trªn khèi th©n m¸y nh-ng ®«i khi mét thanh b»ng gang cã gia c«ng
çc lç dÉn h-íng cho con ®éi ®-îc l¾p vµo th©n m¸y b»ng hîp kim
nh«m.
Con ®éi ®-îc chÕ t¹o b»ng gang hîp kim, b»ng thÐp víi hµm l-îng çc bon
thÊp hoÆc víi hµm l-îng çc bon trung b×nh b»ng ph-¬ng ph¸p rÌn dËp (cã thÓ
®óc nh-ng n¨ng suÊt rÊt thÊp). Çc bÒ mÆt c«ng t¸c cña thÐp ®-îc thÊm than vµ
nhiÖt luyÖn, çc bÒ mÆt cña con ®éi gang ®-îc nhiÖt luyÖn ®Ó t¨ng ®é cøng ®¹t
HRC 5060. BÒ mÆt tiÕp xóc víi cam cña con ®éi gang ®-îc lµm biÕn tr¾ng. §èi
víi con ®éi b»ng thÐp, bÒ mÆt ®Çu cã thÓ ®-îc ®¾p mét líp gang biÕn tr¾ng.
Çc lo¹i thÐp hîp kim cao cÊp rÊt Ýt khi ®-îc dïng lµm con ®éi.
b. Con ®éi con l¨n
Thay cho ma s¸t tr-ît víi bÒ mÆt, ®Çu con ®éi ®-îc l¾p vßng bi hoÆc con l¨n
®Ó chÞu ma s¸t l¨n. Con ®éi con l¨n cã thÓ dïng cho cam låi, cam tiÕp tuyÕn vµ
cam lâm nh-ng th-êng dïng cho cam tiÕp tuyÕn vµ cam lâm. Con ®éi con l¨n
®-îc sö dông cho ®éng c¬ ßÌÇ 204, 206 v.v...
Nh÷ng -u ®iÓm cña con ®éi con l¨n lµ:
- Cã thÓ sö dông cho cam lâm, gia tèc ©m cã trÞ sè tuyÖt ®èi nhá h¬n nªn
®iÒu kiÖn lµm viÖc cña lß xo xu p¸p thuËn tiÖn h¬n so víi tr-êng hîp dïng cam
340
låi vµ cam tiÕp tuyÕn.
- Tæn thÊt ma s¸t thÊp h¬n, bÒ mÆt cam mßn Ýt h¬n.
Bªn c¹nh nh÷ng -u ®iÓm, con ®éi con l¨n cã nh÷ng nh-îc ®iÓm:
- Gia tèc d-¬ng lín h¬n nªn t¶i träng mang tÝnh va ®Ëp m¹nh h¬n g©y tiÕng
ån lín, ®Æc biÖt ë miÒn tèc ®é () cao cÇn ph¶i kh¾c phôc b»ng con ®éi thñy lùc.
- KÕt cÊu phøc t¹p h¬n vµ nhiÒu chi tiÕt h¬n, lµm gia t¨ng lùc qu¸n
tÝnh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn (t¨ng tÝnh va ®Ëp cña t¶i träng lóc b¾t ®Çu
më xu p¸p).
- Ph¶i chèng xoay cho con ®éi nªn bÒ mÆt dÉn h-íng mßn kh«ng ®Òu
- V× ph¶i chèng xoay nªn kÕt cÊu phøc t¹p vµ khã gia c«ng chÕ t¹o h¬n vÝ dô
ph¶i phay r·nh däc trªn th©n con ®éi ¨n khíp víi vÝt chèng xoay hoÆc phay 2
r·nh däc theo lç dÉn h-íng ®Ó ¨n khíp víi hai ®Çu chèt con l¨n.
§Ó ®¬n gi¶n kÕt cÊu, ng-êi ta dïng chèt lµm bÒ mÆt l¨n trong kÕt hîp víi çc
viªn bi trô vµ vßng l¨n ngoµi. BÒ mÆt chèt, bi trô vµ vßng l¨n ph¶i gia c«ng chÝnh
x¸c víi ®é bãng cao vµ nhiÖt luyÖn. VËt liÖu chÕ t¹o th©n con ®éi con l¨n lµ thÐp
hoÆc gang theo ph-¬ng ph¸p rÌn dËp ph«i, sau ®ã gia c«ng c¬ khÝ råi nhiÖt luyÖn
vµ mµi tinh.
V× nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn mµ con ®éi con l¨n chØ th«ng dông cho
tr-êng hîp cam cã tèc ®é thÊp (®Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh vµ tiÕng ån va
®Ëp) mµ ®iÓn h×nh lµ ë b¬m cao ¸p, khi ta cÇn biªn d¹ng ®Æc biÖt cña
cam ®Ó ®¶m b¶o quy luËt cung cÊp nhiªn liÖu cÇn thiÕt. Nh÷ng kÝch
th-íc c¬ b¶n cña con ®éi con l¨n vµ con ®éi h×nh trô n»m trong kho¶ng
sau:
- ChiÒu dµi con ®éi:  T = 1,25 1,9 d
- §-êng kÝnh ngoµi: dT = 0,60,85 d
- ChiÒu dµy thµnh v¸ch trô: T =1,53 mm
- §-êng kÝnh ngoµi con l¨n (vßng l¨n): dp = 0,680,72 d
- ChiÒu dµi vÕt tiÕp xóc cña vßng l¨n víi cam  p = 0,320,36 d
trong ®ã: d- ®-êng kÝnh nÊm xu p¸p n¹p.
c. Con ®éi kiÓu cÇn l¾c.
Con ®éi kiÓu cÇn l¾c lµ mét chi tiÕt trung gian ®Æc biÖt ®Ó biÕn chuyÓn ®éng
quay cña cam thµnh chuyÓn ®éng l¾c quanh mét ®-êng t©m cè ®Þnh. ChuyÓn dÞch
cña ®Çu cÇn l¾c sÏ ®-îc truyÒn trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cho xu p¸p. Mét sè d¹ng
kÕt cÊu cña con ®éi cÇn l¾c ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.29.
§Ó gi¶m chiÒu cao cña cam mµ vÉn kh«ng ¶nh h-ëng tíi hµnh tr×nh n©ng xu
341
p¸p ng-êi ta cã thÓ thay ®æi tû sè çnh tay ®ßn cña cß mæ nh- ®èi víi tr-êng hîp
dïng çc con ®éi h×nh nÊm vµ con ®éi con l¨n nh-ng còng cã thÓ t¹o tû lÖ çnh
tay ®ßn 1 ngay t¹i con ®éi cÇn l¾c (h×nh 8.29). Con ®éi cÇn l¾c ®-îc sö dông
trªn ®éng c¬ ßÌÇ 236, 238, LADA...
¦u ®iÓm cña con ®éi cÇn l¾c lµ tæn thÊt ma s¸t nhá, ®Æc biÖt lµ khi thay thÕ
ma s¸t tr-ît tiÕp xóc víi bÒ mÆt cam b»ng ma s¸t l¨n nhê con l¨n víi æ bi trô
(gièng nh- con ®éi con l¨n). Gi÷a trôc con ®éi vµ cÇn l¾c lµ b¹c tr-ît nªn còng
gi¶m ®-îc tæn thÊt ma s¸t.
H×nh 8.29. Çc lo¹i con ®éi kiÓu cÇn l¾c.

Mét -u ®iÓm kh¸c cña con ®éi cÇn l¾c lµ sö dông vËt liÖu hîp lý víi c«ng
nghÖ nhiÖt luyÖn ®¬n gi¶n: dïng thÐp th-êng, l¾p b¹c èng, bÒ mÆt tr-ît víi mÆt
cam ®-îc phñ líp gang biÕn tr¾ng, nÕu sö dông con l¨n th× chØ cÇn gia c«ng lç l¾p
chèt thÐp.
BÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a con ®éi vµ ®òa ®Èy th-êng cã mét chi tiÕt trung gian
nh- b¹c ®Öm, mÆt cÇu hoÆc bu l«ng ®iÒu chØnh khe hë nhiÖt.
Nh- vËy viÖc ®¹i tu söa ch÷a sÏ rÊt thuËn tiÖn. Tuy phøc t¹p h¬n çc lo¹i con
®éi chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn trong lç dÉn h-íng vÒ mÆt kÕt cÊu nh-ng tæng khèi
l-îng chuyÓn ®éng kh«ng kh¸c nhau nhiÒu.
HiÖn nay lo¹i con ®éi cÇn l¾c ®ang ®-îc dïng kh¸ th«ng dông cho ®éng c¬
x¨ng cã tèc ®é cao víi trôc cam bè trÝ bªn trªn n¾p xy lanh (thay cho con ®éi cÇn
l¾c cã thÓ lµ ®ßn bÈy hai çnh tay ®ßn mµ ta gäi lµ cß mæ).
342
d. Con ®éi thñy lùc.
Do cã hiÖn t-îng d·n në nhiÖt cña çc chi tiÕt thuéc c¬ cÊu phèi khÝ nªn ph¶i
lu«n duy tr× mét trÞ sè khe hë d-¬ng mµ ta gäi lµ khe hë nhiÖt hoÆc khe hë l-ng
cam ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng kªnh xu p¸p. Khe hë nhiÖt sÏ thay ®æi trÞ sè tuú thuéc
vµo chÕ ®é nhiÖt cña çc chi tiÕt trong c¬ cÊu phèi khÝ.
NÕu khe hë nhiÖt kh«ng tån t¹i th× xu p¸p ®ãng kh«ng kÝn, kh«ng
®¶m b¶o tû sè nÐn, hçn hîp khÝ ch¸y ch¶y bäc qua sÏ lµm nÊm xu p¸p
nãng, biÕn d¹ng, bÞ cong vªnh vµ « xy ho¸ m¹nh mµ ta quen gäi lµ hiÖn
t-îng ch¸y xu p¸p.
Tuy nhiªn khe hë nhiÖt lµm t¨ng møc ®é va ®Ëp cña t¶i träng, t¨ng tèc ®é
mµi mßn vµ gia t¨ng tiÕng ån. §Ó tr¸nh nh÷ng nh-îc ®iÓm trªn, mét c¬ cÊu thñy
lùc víi chøc n¨ng tù ®éng duy tr× khe hë nhiÖt lu«n lu«n b»ng kh«ng (=0) ®-îc
bè trÝ bªn trong con ®éi. Con ®éi d¹ng nµy cã tªn lµ con ®éi thñy lùc.
Nh÷ng -u ®iÓm cña con ®éi
thñy lùc lµ:
- §¬n gi¶n ho¸ viÖc b¶o
d-ìng ®iÒu chØnh trong qu¸ tr×nh
sö dông;
- Gi¶m tiÕng ån vµ tèc ®é
mµi mßn do møc ®é va ®Ëp cña
t¶i träng gi¶m;
- Tù ®éng ®ãng xu p¸p sau
mét thêi gian nhÊt ®Þnh kÓ tõ
thêi ®iÓm ®éng c¬ ngõng lµm
viÖc kh«ng phô thuéc vµo vÞ trÝ
cña cam. Nh- vËy cho dï cam
®ang ë thêi kú më th× xu p¸p vÉn
tõ tõ ®ãng l¹i, khi tiÕp xóc víi H×nh 8.30. Con ®éi thñy lùc dïng cho xu p¸p.
®Õ, xu p¸p sÏ truyÒn bít nhiÖt
cho ®Õ xu p¸p (®iÒu nµy cã ý nghÜa lín ®èi víi xu p¸p th¶i) gi¶m sù cong vªnh
t¸n nÊm vµ gi¶m møc ®é « xy ho¸ bÒ mÆt c«n;
- Tù ®éng thay ®æi pha phèi khÝ vÒ phÝa më sím vµ ®ãng muén h¬n khi tèc
®é ®éng c¬ t¨ng. Nh- vËy sÏ lµm t¨ng trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn vµ h¹n chÕ bít
®-îc sù suy gi¶m hÖ sè n¹p v ®éng c¬ sÏ cã c«ng suÊt cao h¬n, cho phÐp c-êng
ho¸ thªm theo tèc ®é trôc khuûu.
Bªn c¹nh nh÷ng -u ®iÓm, con ®éi thñy lùc còng cã nh÷ng mÆt h¹n chÕ, ®ã lµ:
343
- KÕt cÊu phøc t¹p h¬n, gåm nhiÒu chi tiÕt h¬n nªn gi¸ thµnh chÕ t¹o cao h¬n;
- Yªu cÇu kh¾t khe h¬n vÒ ®é tinh khiÕt vµ ®é nhít ®èi víi dÇu nhên (®é nhít
ph¶i æn ®Þnh, Ýt phô thuéc vµo nhiÖt ®é);
- Yªu cÇu ph¶i b¬m dÇu tr-íc khi khëi ®éng ®éng c¬ hoÆc ph¶i dïng nguån
khëi ®éng kháe h¬n ®Ó t¹o ®-îc tèc ®é khëi ®éng vµ thêi gian khëi ®éng lín h¬n
nh»m t¹o ®ñ ¸p suÊt dÇu nhên cÊp cho con ®éi.
Nguyªn lý lµm viÖc cña con ®éi thñy lùc dïng cho xu p¸p ®Æt (h×nh 8.30)
nh- sau:
Khi cam b¾t ®Çu t¸c dông lªn th©n 1 th× th©n 1 vµ xy lanh 8 ®-îc
n©ng lªn bÝt dÇn r·nh dÉn dÇu tíi lç 9, dÇu nhên chøa trong khoang trªn
viªn bi bÞ pÝt t«ng 5 nÐn lµm ®ãng viªn bi 3. KÕt qu¶ lµ pÝt t«ng 5 cïng
bÞ ®Èy lªn víi xy lanh 8, ®ãng kÝn lç 9 vµ më xu p¸p. Khi cam ®· tr-ît
qu¸ ®Ønh vµ quay tiÕp th× lß xo xu p¸p sÏ ®Èy pÝt t«ng 5 cïng khèi th©n
1 (l¾p chÆt víi xy lanh 8) h¹ xuèng cho tíi khi cam th«i t¸c dông th× lß
xo håi vÞ 7 cïng víi ¸p suÊt cao cña dÇu trong khoang phÝa trªn viªn bi
tiÕp tôc ®Èy khèi th©n 1 cïng xy lanh 8 ®i xuèng tíi vÞ trÝ tú s¸t vµo
l-ng cam vµ më th«ng hoµn toµn lç 9 víi r·nh cÊp dÇu. DÇu nhên theo
r·nh qua lç 9 bæ xung vµo khoang phÝa d-íi viªn bi, th¾ng tù träng cña
viªn bi vµ ®iÒn ®Çy khoang trªn viªn bi.
NÕu cam ®ang ë vÞ trÝ n©ng con ®éi mµ ®éng c¬ ngõng lµm viÖc th× d-íi t¸c
dông cña lùc lß xo xu p¸p, dÇu trong khoang trªn viªn bi sÏ rß rØ dÇn dÇn qua khe
hë gi÷a pÝt t«ng 5 vµ xy lanh 8 lµm pÝt t«ng tõ tõ h¹
xuèng vµ xu p¸p ®ãng kÝn cho dï cam ®ang t¸c
®éng.
Khi tèc ®é ®éng c¬ t¨ng lªn th× dÇu nhên trong
khoang phÝa trªn viªn bi sÏ bÞ rß rØ (qua khe hë gi÷a
pÝt t«ng 5 vµ xy lanh 8, qua khe gi÷a bi vµ ®Õ van) Ýt
h¬n nªn ¸p suÊt trong khoang trªn viªn bi t¨ng
nhanh h¬n vµ pÝt t«ng 5 chuyÓn dÞch lªn trªn sím
h¬n, hµnh tr×nh cña pÝt t«ng lín h¬n vµ chuyÓn dÞch
xuèng phÝa d-íi muén h¬n. KÕt qu¶ lµ trÞ sè thêi
gian-tiÕt diÖn lín h¬n lµm v cña ®éng c¬ bít suy
gi¶m (®èi víi xu p¸p n¹p dïng con ®éi thñy lùc) vµ
lµm cho r bít gia t¨ng khi dïng con ®éi thñy lùc H×nh 8.31. C¬ cÊu phèi khÝ
cho xu p¸p th¶i. dïng lß xo ®Ó gi¶m vµ ®Ëp.
Ngoµi ph-¬ng ¸n dïng con ®éi thñy lùc ®Ó
344
gi¶m tiÕng ån do va ®Ëp ng-êi ta cã thÓ dïng lß xo b¶n uèn d¹ng chò U ®Ó Ðp con
®éi lu«n tú s¸t vµo l-ng cam. Khi cam t¸c dông, lß xo ch÷ U khiÕn cho con ®éi
tiÕp xóc tõ tõ víi ®u«i xu p¸p ®Ó gi¶m va ®Ëp. Mét lß xo nhá quÊn d¹ng èng trô
®-îc l¾p gi÷a ®Çu ®òa ®Èy víi con ®éi còng cã t¸c dông t-¬ng tù.
Nguyªn lý ®iÒu chØnh thñy lùc còng ®-îc ¸p dông cho con ®éi cÇn l¾c. Chèt
khíp xoay ®-îc gèi ®ì víi pÝt t«ng thñy lùc ®Èy ng-îc lµm cho cÇn l¾c lu«n tiÕp
xóc víi l-ng cam (tham kh¶o h×nh 8.30).
§òa ®Èy
Khi con ®éi ë çch xa xu p¸p th× çc chi tiÕt trung gian ®-îc sö dông ®Ó
truyÒn lùc. Trong nh÷ng ®éng c¬ mµ trôc cam bè trÝ trong khèi th©n m¸y th× c¶
®òa ®Èy vµ cß mæ ®-îc sö dông cßn khi trôc cam bè trÝ bªn trªn n¾p m¸y th× cam
cã thÓ dÉn ®éng trùc tiÕp xu p¸p, gi¸n tiÕp th«ng qua cèc dÉn h-íng hoÆc th«ng
qua cß mæ còng nh- th«ng qua con ®éi kiÓu cÇn l¾c.
§òa ®Èy dïng trong c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo lµ mét thanh h×nh trô dµi
b»ng thÐp hoÆc hîp kim nh«m.
Yªu cÇu ®èi víi ®òa ®Èy lµ ph¶i ®ñ cøng v÷ng ®Ó chÞu lùc nÐn g©y uèn däc v×
l >>d trong khi khèi l-îng ph¶i lµ nhá nhÊt ®Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh.
Hai mÆt ®Çu cña ®òa ®Èy ph¶i ®ñ cøng ®Ó chÞu øng suÊt tiÕp xóc lín. §òa
®Èy cã thÓ lµm b»ng thÐp ®Æc, hai ®Çu ®-îc rÌn dËp nãng ®Ó t¹o thµnh çc bÒ
mÆt cÇu tiÕp xóc cã b¸n kÝnh lín h¬n so víi th©n. Sau khi gia c«ng c¬ khÝ, ®òa
®Èy b»ng thÐp ®-îc thÊm than ®Ó cã ®é cøng v÷ng cao vµ kh¶ n¨ng chÞu øng
suÊt va ®Ëp tèt.
H×nh 8.32. §òa ®Èy
345
§Ó gi¶m khèi l-îng vµ t¨ng ®é cøng v÷ng chèng uèn däc ng-êi ta
cã thÓ lµm ®òa ®Èy tõ èng thÐp rçng hoÆc èng thµnh dµy b»ng hîp kim
nh«m (®uya ra). Hai ®Çu èng rçng ®-îc Ðp çc ®o¹n b»ng thÐp cã gia
c«ng çc mÆt cÇu tiÕp xóc (xem h×nh 8.32 vµ çc h×nh ë trªn).
§Ó th«ng ¸p, phÝa ®Çu d-íi cña èng cã khoan lç nhá. Trong mét sè tr-êng
hîp lç ®-îc khoan ngay gi÷a mÆt cÇu tiÕp xóc ë ®Çu d-íi cña ®òa ®Èy.
MÆt cÇu ®Çu d-íi ®òa ®Èy th-êng lµ mÆt cÇu låi víi b¸n kÝnh nhá h¬n mét
chót so víi b¸n kÝnh mÆt cÇu lâm cña con ®éi.
BÒ mÆt cÇu ®Çu phÝa trªn cña ®òa ®Èy cã thÓ lµ bÒ mÆt cÇu låi (ÇÈË-130,
375) hoÆc bÒ mÆt cÇu lâm.
BÒ mÆt cÇu låi cã -u ®iÓm lµ kh«ng tÝch tô s¶n phÈm mµi mßn nh-ng th-êng
ph¶i khoan lç dÉn dÇu b«i tr¬n tõ phÝa mÆt cÇu lâm tíi. Khi dïng bÒ mÆt cÇu lâm
ë ®Çu phÝa trªn cña ®òa ®Èy th× kh¶ n¨ng tù høng dÇu vung tÐ ®Ó b«i tr¬n lµ rÊt
®¶m b¶o song th-êng ph¶i khoan lç tÝch luü çc s¶n phÈm h¹t mµi cã lÉn trong
dÇu vung tÐ ®Ó gi¶m tèc ®é mµi mßn vµ tr¸nh kªnh xu p¸p. Çc mÆt cÇu ®-îc
nhiÖt luyÖn ®¹t HRC 50-60 råi mµi tinh. Trªn mét sè kÕt cÊu, dÇu b«i tr¬n ®-îc
cÊp c-ìng bøc tõ phÝa con ®éi, theo r·nh khoan däc theo ®òa ®Èy lªn dµn cß mæ
(ßÌÇ 236, 238, 240). KÕt cÊu nµy phøc t¹p l¹i kh«ng gi¶m ®-îc khèi l-îng
chuyÓn ®éng nªn hiÖn nay hÇu nh- kh«ng ®-îc dïng n÷a.
Cß mæ
Cß mæ lµ mét chi tiÕt d¹ng ®ßn bÈy cã hai çnh tay ®ßn ®Ó truyÒn lùc tõ ®òa
®Èy hoÆc cam tíi xu p¸p. Nh÷ng yªu cÇu chñ yÕu ®èi víi cß mæ lµ:
- §é c÷ng v÷ng cao;
- M« men qu¸n tÝnh vµ khèi l-îng nhá;
- BÒ mÆt tiÕp xóc víi ®u«i xu p¸p (vµ víi cam) ph¶i cã ®é cøng cao, chÞu mßn
trong ®iÒu kiÖn t¶i träng va ®Ëp;
- Khe hë víi trôc cß mæ nhá, kh«ng g©y tiÕng ån khi lµm viÖc;
- Cho phÐp ®iÒu chØnh khe hë nhiÖt mét çch thuËn tiÖn khi kh«ng dïng con
®éi thñy lùc.
KÕt cÊu cña cß mæ ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.33
Cß mæ th-êng ®-îc chÕ t¹o b»ng thÐp 40X, 45, 45Ë theo ph-¬ng ph¸p rÌn
dËp, ®«i khi dïng gang rÌn hoÆc dïng thÐp l¸ dËp thµnh 2 b¶n tiÕt diÖn d¹ng ch÷
U råi hµn ®Êu l-ng l¹i víi nhau. Çnh tay ®ßn dµi h¬n sÏ dÉn ®éng xu p¸p. Tû lÖ
346
çnh tay ®ßn   1,2  1,8 . Së dÜ lµm çnh tay ®ßn phÝa ®òa ®Èy (cam) nhá
K a
T b
h¬n lµ v× khèi l-îng chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn quy dÉn vÒ phÝa ®-êng t©m con ®éi
lín h¬n nªn ph¶i h¹n chÕ hµnh tr×nh vµ gia tèc con ®éi ®Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh.
Ngoµi ra chiÒu cao cam sÏ gi¶m bít vµ cho phÐp gi¶m ®-êng kÝnh cæ trôc cam vµ
gi¶m kÝch th-íc æ b¹c trôc cam.
H×nh 8.33. Cß mæ
BÒ mÆt tiÕp xóc víi mÆt ®u«i xu p¸p cã biªn d¹ng mÆt trô ®-îc
nhiÖt luyÖn ®¹t ®é cøng HRC=5060 vµ mµi bãng. PhÝa ®Çu çnh tay
tay ®ßn ®èi diÖn th-êng gia c«ng lç ren ®Ó l¾p bu l«ng ®iÒu chØnh khe
hë nhiÖt. §u«i bu l«ng cã d¹ng mÆt cÇu låi hoÆc lâm ®Ó ¨n khíp víi mÆt
®Çu ®òa ®Èy t-¬ng øng. §Çu ren cña bu l«ng th-êng ®-îc xÎ r·nh (hoÆc
phay t¹o mÆt vu«ng 4 c¹nh) ®Ó xoay bu l«ng vµ ®Ó cè ®Þnh bu l«ng khi
siÕt ®ai èc h·m. Trong tr-êng hîp cam dÉn ®éng trùc tiÕp cß mæ (®éng
c¬ xe m¸y HONDA, SUZUKI) th× bÒ mÆt d¹ng trô tiÕp xóc trùc tiÕp víi
cam cßn bu l«ng ®iÒu chØnh tiÕp xóc víi ®u«i xu p¸p. Lç ë phÇn gi÷a
th©n cß mæ th-êng Ðp b¹c ®ång ®Ó xoay trªn trôc cß mæ. §èi víi ®éng
c¬ nhiÒu xy lanh th× çc cß mæ thuéc çc xy lanh cïng d·y th-êng ®-îc
l¾p chung trªn mét trôc thµnh mét dµn cß mæ. C¶ dµn ®-îc cè ®Þnh trªn
nh÷ng trô ®ì nhê bu l«ng hoÆc gu d«ng. Gi÷a çc cß mæ th-êng l¾p lß
xo d·n çch ®Ó Ðp çc cß mæ tú s¸t vµo gèi trô ®ì. Trôc cß mæ th-êng
347
lµm rçng võa ®Ó gi¶m khèi l-îng võa ®Ó t¹o khoang chøa dÇu b«i tr¬n.
DÇu b«i tr¬n ®-îc dÉn tõ khèi th©n m¸y theo çc ®-êng khoan lªn tíi
gèi ®ì vµ ®i vµo lßng trôc cß mæ (hoÆc tõ n¾p xy lanh cã èng dÉn dÇu
tíi khoang trong lßng trôc cß mæ).
Trªn trôc cã çc lç khoan nhá ®Ó dÉn dÇu b«i tr¬n çc b¹c cña cß
mæ, theo çc r·nh khoan trªn çc çnh tay ®ßn, dÇu ®-îc dÉn tíi bu
l«ng ®iÒu chØnh khe hë vµ theo lç, khe hë vung tÐ ra b«i tr¬n çc bÒ mÆt
c«ng t¸c kh¸c. (§Ó h¹n chÕ dÇu b«i tr¬n vung tÐ lät qu¸ nhiÒu vµo khe
hë gi÷a èng dÉn h-íng vµ ®u«i xu p¸p, phÝa d-íi ®Üa lß xo cã thÓ l¾p
chôp cao su h¹n chÕ vung tÐ dÇu).
DÇu theo khe hë ch©n ren bu l«ng
®iÒu chØnh lät xuèng b«i tr¬n bÒ mÆt cÇu
tiÕp xóc víi ®òa ®Èy. Trong mét vµi kÕt
cÊu, trong bu l«ng cã lç khoan däc vµ
ngang th©n ®Ó nhËn dÇu b«i tr¬n tõ phÝa
b¹c trôc cß mæ th«ng qua r·nh khoan däc
çnh tay ®ßn cña cß mæ. Thay cho kÕt cÊu
cß mæ rÌn dËp cã thÓ dïng ph-¬ng ¸n hai
b¶n thÐp l¸ dËp gièng hÖt nhau (d¹ng ch÷
U nh-ng ng-îc chiÒu) sau ®ã ch¾p l-ng vµ
hµn cè ®Þnh víi nhau. B¹c cèt thÐp ®-îc
H×nh 8.34. Cß mæ b»ng l¸ thÐp dËp
Ðp vµo lç gi÷a th©n cß mæ. BÒ mÆt trô tiÕp
xóc víi ®u«i xu p¸p ®-îc hµn vµ mµi bãng (kÕt cÊu cß mæ kiÓu nµy ®-îc sö dông
trªn mét sè ®éng c¬ cña Mü, vÝ dô 75M).
Mét kÕt cÊu cß mæ b»ng b¶n l¸ thÐp dËp theo kiÓu t¹o mÆt b¸n cÇu tiÕp xóc
thay cho trôc cß mæ th«ng th-êng (xem h×nh 8.34) vÝ dô cß mæ dïng cho çc
®éng c¬ Chevrole, Pontiac... Gu d«ng 15 ®-îc cÊy vµo n¾p xy lanh, khe hë nhiÖt
®-îc ®iÒu chØnh b»ng ®ai èc 13, h·m cè ®Þnh nhê ®ai èc 4. DÇu b«i tr¬n ®-îc dÉn
tõ ®-êng dÇu 16 theo lç trong gu d«ng 15 tíi b«i tr¬n bÒ mÆt khíp cÇu råi vung tÐ
b«i tr¬n çc bÒ mÆt c«ng t¸c kh¸c. Cß mæ kiÓu nµy ®ßi hái thÐp l¸ ph¶i ®ñ cøng
v÷ng. BÒ mÆt cÇu cïng toµn bé cß mæ ®-îc nhiÖt luyÖn ®Ó t¨ng cøng, sau ®ã mÆt
cÇu ®-îc mµi tinh.
Trong mét vµi tr-êng hîp, thay thÕ cho bÒ mÆt biªn d¹ng trô tiÕp xóc víi
®u«i xu p¸p ng-êi ta sö dông khíp cÇu trung gian (M503). Tuy nhiªn gi¶i ph¸p
nµy sÏ lµm cho kÕt cÊu thªm phøc t¹p nªn mÆc dï tr¸nh ®-îc sù tr-ît t-¬ng ®èi
348
víi bÒ mÆt ®u«i xu p¸p, kÕt cÊu nµy vÉn kh«ng ®-îc th«ng dông.
Khi ®éng c¬ lµm viÖc, bÒ mÆt biªn d¹ng trô ë ®Çu cß mæ võa l¨n võa tr-ît
t-¬ng ®èi víi mÆt bÝch ®u«i xu p¸p lµm t¨ng ¸p lùc gi÷a th©n xu p¸p vµ bÒ mÆt lç
dÉn h-íng. S¬ ®å tÝnh to¸n ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.35.
Tõ h×nh vÏ ta thÊy: khi cß mæ Ðp xu p¸p chuyÓn dÞch xuèng mét ®o¹n h= hmax
th× cß mæ xoay ®i gãc o-h. ChiÒu dµi cung tiÕp xóc thuéc mÆt trô b¸n kÝnh 
x¸c ®Þnh nh- sau:

s   o   h  (8.1)
180 0
Trong khi ®ã, chiÒu dµi vÕt tiÕp xóc trªn mÆt bÝch ®u«i xu p¸p chØ lµ:
X = r (cos h-cos 0) (8.2)
Kho¶ng tr-ît t-¬ng ®èi gi÷a hai bÒ mÆt:
 = s - X (8.3)
(Çc tham sè , 0, h, r ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.35).
ë çc vÞ trÝ më trung gian cña xu p¸p, khi h< hmax th× ta cã gãc . Gäi
 = 0 -  vµ x©y dùng çc ®-êng cong thÓ hiÖn mèi quan hÖ X, s theo gãc
 nh- trªn h×nh 8.35.
H×nh 8.35. S¬ ®å tÝnh to¸n vµ ®å thÞ x¸c ®Þnh kho¶ng tr-ît gi÷a mÆt trô cña
®Çu cß mæ vµ ®u«i xu p¸p
§Ó ®¶m b¶o kho¶ng tr-ît lµ nhá nhÊt th× ph¶i x¸c ®Þnh b¸n kÝnh biªn d¹ng
349
mÆt trô  theo o, r.
Gi¶ sö r»ng, kho¶ng tr-ît =0, ta cã X=s:
 cos   cos  0 .180 0

r  0  
180 0.r cos   cos  0 

 (8.4)
 0  
NÕu t¹i =h; (h=hmax) mµ =0 th× t¹i nh÷ng vÞ trÝ  trung gian  cã thÓ ®¹t
trÞ sè lín v× vËy ph¶i chän s¬ ®å trÞ sè cña , x©y dùng ®å thÞ X, s råi so s¸nh
®Ó hiÖu chØnh  sao cho trÞ sè kho¶ng tr-ît  lu«n lu«n nhá.
8.3. Çc th«ng sè chñ yÕu cña c¬ cÊu phèi khÝ
dïng xu p¸p vµ ®éng häc con ®éi.
8.3.1. KÝch th-íc tiÕt diÖn l-u th«ng fk.
TiÕt diÖn l-u th«ng ¶nh h-ëng quyÕt ®Þnh tíi hÖ sè n¹p v vµ hÖ sè khÝ sãt r
cña ®éng c¬.
Do xu p¸p ®-îc ®ãng vµ më b»ng cam nªn tiÕt diÖn l-u th«ng thay ®æi tõ
f k=0 tíi fkmax. Cho dï lµ tiÕt diÖn l-u th«ng khÝ qua khe hë gi÷a ®Õ vµ t¸n nÊm
xu p¸p ®¹t trÞ sè cùc ®¹i fkmax th× c¶n trë khÝ ®éng t¹i ®©y vÉn lµ lín nhÊt nªn
khi thiÕt kÕ ph¶i t×m çch t¨ng ®-îc fk vµ ¸p dông çc biÖn ph¸p t¨ng trÞ sè
thêi gian tiÕt diÖn.
Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p t¨ng fk lµ t¨ng ®-êng kÝnh hoÆc t¨ng sè l-îng xu
p¸p. Tæng diÖn tÝch çc mÆt t¸n nÊm xu p¸p (thuéc 1 xy lanh) chiÕm 30-40% diÖn
tÝch ®Ønh pÝt t«ng. Khi sö dông buång ch¸y d¹ng h×nh nªm, d¹ng chám cÇu hoÆc
d¹ng "m¸i nhµ c©n" th× cã thÓ t¨ng ®-îc ®-êng kÝnh t¸n nÊm xu p¸p vµ nh- vËy
sÏ t¨ng ®-îc tiÕt diÖn l-u th«ng. Khi kÕt hîp çc lo¹i buång ch¸y víi viÖc dïng 3
hoÆc 4 xu p¸p th× tiÕt diÖn l-u th«ng sÏ cµng t¨ng lªn.
Khi tÝnh to¸n x¸c ®Þnh fk ta gi¶ thiÕt r»ng dßng khÝ l-u ®éng æn ®Þnh vµ liªn
tôc qua häng ®Õ xu p¸p vµ bá qua tæn thÊt khÝ ®éng. Ta cã:
v p.F.p = i.vk.fk. k. (8.5)
trong ®ã:
vp  ; m/s - vËn tèc trung b×nh cña pÝt t«ng;
Sn
30
D 2
F - diÖn tÝch ®Ønh pÝt t«ng, m2;
4
350
i - sè xu p¸p n¹p cho mét xy lanh;
p vµ k- mËt ®é dßng khÝ trong xy lanh vµ ë häng ®Õ xu p¸p, coi k  p;
v k- tèc ®é trung b×nh cña dßng khÝ qua häng n¹p.
Tõ biÓu thøc trªn ta cã:
Fp
vk  vp [m/s] (8.6)
if k
§èi víi çc ®éng c¬ ngµy nay, tèc ®é dßng khÝ n¹p vk khi ®éng c¬ lµm viÖc
toµn t¶i ë chÕ ®é nNe ®-îc chän trong ph¹m vi sau:
40115 m/s- ®èi víi ®éng c¬ « t«, m¸y kÐo, t¨ng xÝch;
3080 m/s- ®èi víi ®éng c¬ tÜnh t¹i vµ ®éng c¬ tµu thñy;
100125 m/s- ®èi víi ®éng c¬
m¸y bay;
Tèc ®é trung b×nh cña dßng
khÝ th¶i lín h¬n v k n¹p kho¶ng
2050%.
Tèc ®é trung b×nh cña
dßng khÝ cµng nhá th× tæn
thÊt khÝ ®éng cµng nhá.
Theo s¬ ®å tÝnh to¸n trªn,
ta cã:
 d  d1  2
f k  h '  h  [m ] (8.7)
 2 
trong ®ã: H×nh 8.36. S¬ ®å tÝnh to¸n tiÕt diÖn l-u th«ng
dh  d- ®-êng kÝnh häng, m
h- chiÒu cao n©ng (hµnh tr×nh) xu p¸p, m.
h’- chiÒu dµi ®-êng sinh chãp nãn côt (tiÕt diÖn l-u th«ng).
d1 = dh + 2 e; e = h’ sin; h’ = h cos (8.8)
Nh- vËy:
 
fk = h (d cos+ hsin cos2) = h cos  d  sin 2  (8.9)
h
 2 
Tõ biÓu thøc trªn ta thÊy gãc c«n  cµng nhá th× fk cµng lín, khi =0, fk lµ
lín nhÊt vµ b»ng hd.
Khi =300 fk =h (0,866 d +0,375h)
Khi =450 fk =h (0,707 d +0,353h)
Ngoµi ra tiÕt diÖn l-u th«ng cßn phô thuéc vµo hµnh tr×nh më xu p¸p. Hµnh
351
tr×nh h cµng lín th× fk cµng lín. Tuy vËy hµnh tr×nh h cña xu p¸p còng cã giíi h¹n
trªn. TiÕt diÖn l-u th«ng kh«ng thÓ lín h¬n tiÕt diÖn häng ®Õ xu p¸p. Tõ ®ã suy ra
(khi =0o):
d 2h
d h h  (8.10)
4
h  h  h max  h
d d
4 4
Khi >00 th× hµnh tr×nh xu p¸p ph¶i lín h¬n ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn
d 2h
d h h  , cô thÓ lµ: víi =30o th× hmax = 0,26dh;  =45o th× hmax 0,31dh.
4
Nh- ®· tr×nh bµy ë phÇn kÕt cÊu xu p¸p, tuy gãc  lín cã lµm gi¶m diÖn tÝch
tiÕt diÖn l-u th«ng nh-ng dßng khÝ ®ì bÞ ngoÆt h-íng (gi¶m c¶n trë khÝ ®éng) vµ
t¨ng kh¶ n¨ng ®ãng kÝn khÝt xu p¸p v× vËy th-êng dïng gãc =300; 450 ®èi víi xu
p¸p n¹p vµ  =450 ®èi víi xu p¸p th¶i.
Khi thiÕt kÕ nªn chän tèc ®é trung b×nh cña dßng khÝ l-u th«ng qua
häng ®Õ xu p¸p n»m trong kho¶ng 70-90 m/s.
Së dÜ chän cao nh- vËy lµ nh»m môc ®Ých hßa trén tèt nhiªn liÖu khi ®éng c¬
x¨ng ho¹t ®éng ë nh÷ng chÕ ®é tèc ®é nhá h¬n.
Khi dh,  ®· ®-îc x¸c ®Þnh th× diÖn
tÝch tiÕt diÖn l-u th«ng tøc thêi cña xu
p¸p ®-îc quyÕt ®Þnh bëi quy luËt ®éng
häc cña cam vµ pha phèi khÝ.
MiÒn diÖn tÝch ®-îc giíi h¹n bëi
trôc hoµnh vµ ®-êng cong thÓ hiÖn mèi
quan hÖ gi÷a trÞ sè tiÕt diÖn l-u th«ng tøc
thêi fkt vµ chuyÓn vÞ h cña xu p¸p gäi lµ
trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña miÖng häng
xu p¸p. §å thÞ thêi gian-tiÕt diÖn ®-îc H×nh 8.37. §å thÞ thêi gian-tiÕt diÖn
TrÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn F x¸c ®Þnh nh- sau:
2 t2
F  f kt d , hoÆc ®æi biÕn ta cã: F   f kt dt [m ] (8.11)
2
1 t1
trong ®ã:
1- gãc më sím xu p¸p øng víi thêi ®iÓm t1
352
2- gãc ®ãng muén xu p¸p øng víi thêi ®iÓm t2.
fkt- tiÕt diÖn l-u th«ng tøc thêi cña xu p¸p, phô thuéc vµo chuyÓn vÞ n©ng
xu p¸p ht mµ ht l¹i phô thuéc vµo  (vµo thêi gian t).
VËn tèc tÝnh to¸n trung b×nh cñadßng khÝ n¹p:
Vh v p .Fp t 2  t1 
v'k  
t2
[m/s] (8.12)
iF
i  f kt dt
t1
D 2
trong ®ã: Vh  Fp [m3]
4
t2
 f kt dt
Do f ktb  lµ tiÕt diÖn l-u th«ng trung b×nh nªn ta cã:
t1
t 2  t1
v p Fp if k Fp
v 'k   vk  vk k (8.13)
f
.
if ktb Fp if ktb f ktb
Tû sè diÖn tÝch tiÕt diÖn l-u th«ng fkmax (khi xu p¸p më lín nhÊt) vµ diÖn tÝch
tiÕt diÖn l-u th«ng trung b×nh fktb n»m trongkho¶ng 1,3-1,4. Khi thiÕt kÕ ph¶i
chän d¹ng cam vµ gãc më sím ®ãng muén xu p¸p hîp lý ®Ó cã ®-îc fktb lín nhÊt.
B¶ng
8.2
Pha phèi khÝ cña mét sè lo¹i ®éng c¬ (tÝnh theo gãc quay trôc khuûu
GQTK)
Xu p¸p n¹p Xu p¸p th¶i
Më sím §ãng muén Më sím §ãng muén
Chñng lo¹i ®éng c¬
tr-íc sau §CD tr-íc sau §CD
§CT §CT
TÜnh t¹i vµ tµu thñy 1025 1530 3050 1025
Diesel t¨ng ¸p 4075 3050 4060 3060
¤ t«, m¸y kÐo, xe xÝch 1025 4070 4565 525
§éng c¬ c-êng ho¸ c«ng suÊt
ë møc ®é cao 1075 3070 4080 1550
¤ t« du lÞch, xe con 525 4070 4565 525
353
8.3.2. Chän d¹ng cam.
Khi çc tham sè vÒ xu p¸p vµ hµnh tr×nh (chiÒu cao n©ng cùc ®¹i) cña xu p¸p
®· ®-îc x¸c ®Þnh th× d¹ng cam quyÕt ®Þnh quy luËt chuyÓn ®éng cña con ®éi vµ
xu p¸p. ViÖc chän d¹ng cam phï hîp sÏ lµm cho ®éng c¬ cã hÖ sè n¹p cao, lµm
viÖc ªm dÞu vµ hÖ sè khÝ sãt thÊp.
Khi chän d¹ng cam ph¶i c¨n cø vµo çc yÕu tè sau:
- D¹ng cam ph¶i ®¶m b¶o trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn lµ lín nhÊt nghÜa lµ kh¶
n¨ng l-u th«ng cña dßng khÝ lµ lín nhÊt. V× vËy cam ph¶i ®¶m b¶o më nhanh xu
p¸p, gi÷ cho xu p¸p ë tr¹ng th¸i më lín trong kho¶ng thêi gian dµi vµ ®ãng nhanh
xu p¸p.
- Gia tèc d-¬ng cña con ®éi cã trÞ sè nhá nhÊt ®Ó bÒ mÆt cam vµ con ®éi cã
øng suÊt tiÕp xóc nhá.
- Gia tèc ©m cña con ®éi cã trÞ sè tuyÖt ®èi nhá nhÊt ®Ó ®iÒu kiÖn
chÞu nÐn cña lß xo xu p¸p lµ thuËn lîi nhÊt.
- D¹ng cam ph¶i ®¬n gi¶n, phï hîp víi kh¶ n¨ng c«ng nghÖ vµ nhiÖt
luyÖn.
Trªn c¬ së çc yªu cÇu trªn ngµy nay cam låi vµ cam tiÕp tuyÕn ®-îc
th«ng dông cßn cam lâm, tuy cã nhiÒu -u ®iÓm song viÖc gia c«ng mÆt trô lâm
gÆp nhiÒu khã kh¨n, khã ®¶m b¶o chÝnh x¸c biªn d¹ng vµ chÊt l-îng bÒ mÆt vµ
kh«ng dïng ®-îc cho con ®éi t¸n nÊm ph¼ng nªn hÇu nh- kh«ng ®-îc dïng
trªn ®éng c¬.
Nh÷ng th«ng sè ban ®Çu ®Ó thiÕt kÕ d¹ng cam lµ hµnh tr×nh n©ng xu p¸p
(hoÆc quy dÉn vÒ hµnh tr×nh n©ng con ®éi) hmax vµ gãc më sím, ®ãng muén xu
p¸p 1,2.
Cã hai ph-¬ng ph¸p ®-îc dïng ®Ó thiÕt kÕ d¹ng cam.
+ Ph-¬ng ph¸p thø nhÊt:
XuÊt ph¸t tõ biÓu ®å trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña xu p¸p mµ ta mong muèn
®Ó t×m ra ®-êng cong chuyÓn vÞ cña con ®éi (xu p¸p) hoÆc xuÊt ph¸t tõ quy luËt
gia tèc xu p¸p mµ ta chän tr-íc, tÝch ph©n hai lÇn ®Ó t×m ra ®-êng cong chuyÓn vÞ
cña con ®éi. Tõ ®-êng cong chuyÓn vÞ cña con ®éi (xu p¸p) ta x¸c ®Þnh ®-îc biªn
d¹ng cña cam
¦u ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ ta cã thÓ hiÖn thùc ®-îc quy luËt chuyÓn
®éng cña con ®éi (xu p¸p) mµ ta cho lµ tèt nhÊt nh-ng nh-îc ®iÓm lµ d¹ng mÆt
354
cam rÊt phøc t¹p vµ rÊt khã gia c«ng nªn chØ ¸p dông cho nh÷ng tr-êng hîp ®Æc
biÖt vÝ dô nh- ®éng c¬ xe ®ua.
+ Ph-¬ng ph¸p thø hai:
Chän biªn d¹ng cam ë d¹ng tËp hîp cña nh÷ng cung trßn, cung parab«n vµ
®o¹n th¼ng tiÕp tuyÕn... sao cho viÖc gia c«ng lµ thuËn lîi nhÊt. Sau ®ã x¸c
®Þnh quy luËt n©ng con ®éi (xu p¸p), tõ ®ã ®¹o hµm hai lÇn ®Ó t×m quy luËt gia
tèc råi kiÓm tra so s¸nh xem cã phï hîp víi yªu cÇu vÒ gia tèc cña c¬ cÊu phèi
khÝ hay kh«ng.
Ph-¬ng ph¸p nµy ®¬n gi¶n vÒ mÆt c«ng nghÖ nªn ®-îc dïng rÊt th«ng dông
cho ®éng c¬ thÊp tèc vµ trung tèc.
D¹ng cam theo ph-¬ng ph¸p nµy lµ sù phèi hîp liªn tôc cña çc ®-êng cong
(cung trßn, cung parab«n) víi nhau hoÆc víi ®-êng th¼ng. D¹ng cam dïng çc
cung trßn vµ parab«n gäi lµ cam låi. D¹ng cam dïng cung trßn nèi víi ®o¹n th¼ng
gäi lµ cam tiÕp tuyÕn. Trªn h×nh 8.38 lµ chuyÓn vÞ vµ gia tèc con ®éi cña cam låi
cung trßn, cam låi cung parab«n (®-êng chÊm-g¹ch) vµ cam tiÕp tuyÕn (®-êng
®øt nÐt liªn tôc).
Cam låi cung trßn cã trÞ sè thêi gian tiÕt-diÖn lín nhÊt, viÖc gia c«ng kh¸ ®¬n
gi¶n nh-ng gia tèc d-¬ng lín nhÊt nªn khi lµm viÖc c¬ cÊu phèi khÝ chÞu t¶i träng
cã tÝnh chÊt vµ ®Ëp m¹nh nhÊt. Sù va ®Ëp gi÷a mÆt cam vµ mÆt ®Çu con ®éi x¶y ra
lóc cam b¾t ®Çu n©ng con ®éi vµ khi con ®éi ®ang h¹ xuèng mµ gia tèc ®æi dÊu
®ét ngét.
H×nh 8.38. So s¸nh cam låi vµ cam tiÕp tuyÕn.
T¹i thêi ®iÓm më vµ ®ãng xu p¸p lùc qu¸n tÝnh t¸c dông lªn bÒ mÆt cam cã
trÞ sè rÊt lín. V× vËy çc cÆp bÒ mÆt tiÕp xóc ®éng (cam-con ®éi, con ®éi-®òa ®Èy,
355
®òa ®Èy-cß mæ...) ph¶i cã ®é cøng v÷ng cao ®Ó chèng va ®Ëp tèt.
§Ó gi¶m lùc qu¸n tÝnh ph¶i chó ý gi¶m khèi l-îng chuyÓn ®éng tíi møc
tèi thiÓu.
Do gia tèc ©m cã trÞ sè tuyÖt ®èi nhá nhÊt nªn lß xo xu p¸p sÏ chÞu
lùc nÐn cùc ®¹i cã trÞ sè nhá nhÊt nh-ng chÞu xung va ®Ëp m¹nh nhÊt
mçi khi gia tèc ®æi dÊu. Cam låi cã thÓ dïng víi con ®éi t¸n ph¼ng, t¸n
låi chám cÇu hoÆc con ®éi con l¨n, trong khi cam tiÕp tuyÕn chØ dïng
®-îc víi con ®éi con l¨n vµ con ®éi t¸n låi d¹ng chám cÇu.
Cam tiÕp tuyÕn cã trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn nhá nhÊt nh-ng viÖc gia c«ng lµ
dÔ nhÊt. Ngoµi ra cam tiÕp tuyÕn cã gia tèc d-¬ng nhá nhÊt nªn tÝnh va ®Ëp cña
t¶i träng lµ nhá nhÊt. V× vËy khi dïng cam tiÕp tuyÕn th× yªu cÇu vÒ khe hë l-ng
cam lµ kh«ng qóa kh¾t khe v× tiÕng ån do va ®Ëp trong c¬ cÊu phèi khÝ nhá h¬n so
víi tr-êng hîp dïng cam låi cung trßn. Tuy nhiªn do gia tèc ©m lín nhÊt nªn lùc
nÐn cùc ®¹i ®èi víi lß xo cã trÞ sè lín nhÊt. MÆc dï vËy xung va ®Ëp t¸c dông lªn
lß xo lµ thÊp nhÊt nªn lß xo lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt.
Cam låi cung parab«n cã çc trÞ sè n»m ë kho¶ng gi÷a hai lo¹i cam trªn. Do
khã gia c«ng mÆt parab«n nªn cam nµy Ýt ®-îc dïng.
8.3.3. Cam tiÕp tuyÕn vµ ®éng häc con ®éi con l¨n.
8.3.3.1. Dùng biªn d¹ng cam tiÕp tuyÕn.
ViÖc x¸c ®Þnh biªn d¹ng cam tiÕp tuyÕn ®-îc tiÕn hµnh theo çc b-íc sau
(®èi víi ®éng c¬ 4 kú):
a. Chän pha phèi khÝ
180 0  1   2
- ®èi víi cam n¹p:  n 
2
180 0  1   2
- víi cam th¶i:  th 
2
trong ®ã: n vµ th- lµ gãc quay trôc cam
1, 2 - gãc më sím, ®ãng muén cña xu
p¸p n¹p [oGQTK]
 1, 2- gãc më sím ®ãng muén xu p¸p
th¶i [oGQTK]
b. X¸c ®Þnh b¸n kÝnh l-ng cam R1. H×nh 8.39. Cam tiÕp tuyÕn
356
R 1  c  0,5  1 , m
d
2
trong ®ã: dc- ®-êng kÝnh trôc cam, m
c. VÏ vßng trßn b¸n kÝnh R1, dùng trôc tung qua t©m 0.
n
VÒ mçi phÝa tõ trôc tung dùng b¸n kÝnh OA vµ OB t¹o víi trôc tung gãc
2
 th
(hoÆc ®èi víi cam th¶i).
2
d. Dùng tiÕp tuyÕn AE vµ BE
e. C¨n cø vµo hµnh tr×nh con ®éi h (hµnh tr×nh xu p¸p) x¸c ®Þnh ®iÓm C
sao cho OC= R 1 +h.
f. Qua ®iÓm C vÏ cung trßn tiÕp xóc víi hai tiÕp tuyÕn A vµ B. Çch x¸c ®Þnh
t©m 01 cña cung trßn ®Ønh cam (cã b¸nh kÝnh r) nh- sau:
D = 001 = R1+ h – r , m
 R1  r R r
  001  1

cos
2 001
cos
2

R 1  r  cos R1  h  r 
2
   
r 1  cos   R 1  R 1 cos  h cos
 2 2 2
   
R 1 1  cos   h cos
 2
h cos
r
2
 R1  2 , m (8.14)
 
1  cos 1  cos
2 2
8.3.3.2. §éng häc cña con ®éi con l¨n.
Cam tiÕp tuyÕn cã hai bÒ mÆt: phÇn bÒ mÆt ph¼ng tiÕp tuyÕn AA’ vµ phÇn bÒ
mÆt trô b¸n kÝnh r.
Giai ®o¹n thø nhÊt tÝnh tõ thêi ®iÓm cam b¾t ®Çu n©ng con ®éi (®iÓm A) cho
tíi khi con l¨n l¨n hÕt phÇn bÒ mÆt ph¼ng tiÕp tuyÕn (®iÓm A’). Gãc quay cña
cam t-¬ng øng víi giai ®o¹n nµy lµ tõ =0 ®Õn =max.
Giai ®o¹n thø hai b¾t dÇu tõ ®iÓm A’ ®Õn ®iÓm ®Ønh C trªn phÇn mÆt trô

t-¬ng øng víi gãc quay cña cam tõ  max   max tíi  = 0
2
a. §éng häc con ®éi con l¨n trong giai ®o¹n thø nhÊt
357
+ ChuyÓn vÞ cña con ®éi h:
R  R1
h   ab  00 2  R  R 1    R  R 1 
cos 
 1 
 R  R 1   1 , m (8.15)
 cos  
trong ®ã: R, R1- b¸n kÝnh con l¨n vµ b¸n kÝnh l-ng cam, m.
+ Tèc ®é cña con ®éi v.

dh  dh  d 
v   .
dt d  dt
d
Víi gi¶ thiÕt  const = k (vËn tèc gãc cña cam)
dt
ta cã :
tg
 R  R 1  k
dh 
v   k , m/s (8.16)
H×nh 8.40. §éng häc con
d  ®éi con l¨n trong  ®o¹n thø nhÊt víi cam tiÕp tuyÕn.
cosgiai
+ Gia tèc con ®éi:
1  sin 2 
 R  R1  2k
dv
j  , m/s2
dt cos3 
(8.17)
Thay çc trÞ sè tõ =0 ®Õn =max
ta ®-îc ®-êng biÓu diÔn gia tèc nh-
trªn h×nh 8.38.
+ Gãc max x¸c ®Þnh nh- sau:

D sin
tg max   (8.18)
EO 2 2
EO R  R1 H×nh 8.41. §éng häc con ®éi con l¨n trong
b. §éng häc con ®éi con l¨n trong giai ®o¹n thø hai víi cam tiÕp tuyÕn
giai ®o¹n thø hai
+ ChuyÓn vÞ cña con ®éi h:
h   ab  00 2  R  R 1   R  r 2  D sin  2  D cos   R  R 1  , m (8.19)
+ Tèc ®é cña con ®éi v:

 
dh  D 2 sin 2 
v    k   D sin  
 
dt
2 R  r   D sin  
2 2

358
(8.20)
 D sin 2    D cos  
  k D sin      k D sin  1  
 2 R  r 2  D sin  2   R  r 2  D sin  2 
+ Gia tèc cña con ®éi j:

 
j 
dv  

  2k D
D 3
sin 4
  D R  r  2
cos 2  
 cos  

  
3
 R  r 2  D 2 sin 2  2
dt

(8.21)
Thay çc gi¸ trÞ cña gãc  vµo biÓu thøc tÝnh gia tèc j ta sÏ ®-îc ®o¹n biÓu
thÞ gia tèc nh- trªn h×nh 8.38.
Khi tÝnh to¸n lß xo xu p¸p th-êng chØ cÇn tÝnh gia tèc ©m nhá nhÊt, øng
víi  =0 vµ khi ®ã:
 D 
j  0  D 2k 1  
 R r
(8.22)
Trong thùc tÕ ta cã thÓ gÆp lo¹i cam tiÕp tuyÕn dïng cung trung gian ®Ó nèi phÇn
tiÕp tuyÕn víi phÇn cung r cña vïng ®Ønh cam vµ nh- vËy quy luËt ®éng häc sÏ rÊt
phøc t¹p. Mét lo¹i cam tiÕp tuyÕn kh¸c th-êng ®-îc dïng lµ lo¹i më réng vïng ®Ønh
cam b»ng mét cung trßn t©m 0 cã b¸n kÝnh b»ng R1+h (xem ®o¹n KL ë h×nh 8.42).
Khi con ®éi con l¨n trªn cung trßn nµy th× chuyÓn vÞ, vËn tèc vµ gia tèc b»ng kh«ng.
H×nh 8.42. Cam tiÕp tuyÕn víi cung ®Ønh më réng.
359
8.3.4. Cam låi vµ ®éng häc con ®éi.
NÕu nh- cam lâm vµ cam tiÕp tuyÕn chØ dïng ®-îc víi con ®éi con l¨n vµ
con ®éi t¸n nÊm d¹ng chám cÇu låi th× cam låi cã thÓ dïng cho mäi lo¹i con ®éi
kh¸c nhau, tõ con ®éi h×nh nÊm (t¸n låi hoÆc t¸n ph¼ng), d¹ng trô (t¸n ph¼ng
hoÆc t¸n låi) tíi con ®éi con l¨n.
8.3.4.1. Dùng biªn d¹ng cam låi.

ViÖc x¸c ®Þnh biªn d¹ng cam låi ®-îc thùc hiÖn theo çc b-íc sau:
a. Sau khi chän pha phèi khÝ, c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn bè trÝ chung ta vÏ vßng
trßn t©m 0 víi b¸n kÝnh l-ng cam R1.
b. Qua t©m 0 vÏ trôc tung. X¸c ®Þnh çc b¸n kÝnh OA vµ OB sao cho trôc

tung vµ mçi b¸n kÝnh ®ã t¹o gãc .
2
c. Tõ giao ®iÓm E cña vßng trßn víi trôc tung, x¸c ®Þnh ®iÓm C vÒ phÝa trªn
sao cho CE=h.
d. Chän b¸n kÝnh ®Ønh cam r råi vÏ vßng trßn t©m 01 qua ®iÓm C.
e. KÐo dµi AO vµ A’O1, x¸c ®Þnh t©m 02 vµ vÏ cung tiÕp tuyÕn víi hai vßng
trßn (b¸n kÝnh R1 vµ r) t¹i çc tiÕp ®iÓm A vµ A’. TiÕn hµnh t-¬ng tù ®èi víi BO.
B¸n kÝnh  cña cung tiÕp tuyÕn ngoµi cã thÓ x¸c ®Þnh tõ çc quan hÖ trong
tam gi¸c vu«ng 01M 02.:
010 22  01 M 2  0 2 M 2 
  r 2   D sin    
   R 1   D cos 
2 2
 2  2
Sau khi triÓn khai vµ rót gän, ta cã:

D 2  r 2  R12  2 R1 cos
 2 (8.23)
 
2 R  r  D cos 
 2
trong ®ã: D = R1 - r + h = 001.
360
H×nh 8.43. Dùng biªn d¹ng cam låi vµ x¸c ®Þnh b¸n kÝnh  cña cung tiÕp tuyÕn
cïng b¸n kÝnh R cña nÊm con ®éi.
Tõ h×nh 8.43. ta còng x¸c ®Þnh ®-îc b¸n kÝnh R cña t¸n nÊm con ®éi. §Ó
®¶m b¶o cho con ®éi kh«ng bÞ kÑt th× R > OK
V× OK = ( - R1) sin  max. XÐt tam gi¸c O1M O2 ta cã:

D sin
sin max = 1  (8.24)
0 M 2
010 2 r
Nh- vËy muèn cho con ®éi khái bÞ kÑt khi cam t¸c dông, ph¶i tho¶ m·n
®iÒu kiÖn:
  R1 
R D sin (8.25)
r 2
8.3.4.2. §éng häc cña con ®éi h×nh nÊm hoÆc h×nh trô.
T-¬ng tù nh- cam tiÕp tuyÕn, bÒ mÆt lµm viÖc cña cam låi gåm hai ®o¹n:
phÇn cung tiÕp tuyÕn víi b¸n kÝnh  vµ phÇn cung b¸n kÝnh r. V× lý do ®ã quy
luËt ®éng häc cña cam trªn hai phÇn nµy còng kh¸c biÖt nhau. Trong giai ®o¹n
®Çu con ®éi tr-ît trªn bÒ mÆt cam tõ ®iÓm A tíi ®iÓm A’, t-¬ng øng víi gãc tõ
=0 tíi =max. Trong giai ®o¹n 2 con ®éi tr-ît trªn cung r tõ A’ tíi C, t-¬ng øng

víi gãc quay    max    max tíi min=0
2
a. §éng häc con ®éi h×nh nÊm (hoÆc h×nh trô) trong giai ®oan thø nhÊt.
+ ChuyÓn vÞ cña con ®éi
T¹i vÞ trÝ bÊt kú trªn cung AA’ øng víi gãc quay  cña cam, chuyÓn vÞ h cña
con ®éi ®-îc x¸c ®Þnh theo biÓu thøc sau:
361
h = ab = 0a -R1 = - (-R1) cos - R1 = (-R1) (1-cos)
(8.26)
H×nh 8.44. §éng häc con ®éi h×nh trô (hoÆc h×nh nÊm) trong hai giai ®o¹n
+ VËn tèc con ®éi:
  k   R 1  sin 
dh 
v 
dt
(8.27)
d
k  - vËn tèc gãc cña trôc cam.
dt
Khi =max th× vËn tèc con ®éi ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt.
  2k   R 1  cos 
dv 
j 
dt
(8.28)
Khi =0 (b¾t ®Çu n©ng con ®éi) gia tèc j ®¹t trÞ sè lín nhÊt:
j max  2k   R1 
b. §éng häc con ®éi h×nh nÊm (hoÆc h×nh trô) trong giai ®o¹n thø hai
+ ChuyÓn vÞ cña con ®éi:
T¹i vÞ trÝ bÊt kú trªn cung A’C øng víi gãc quay , chuyÓn vÞ h cña con ®éi
®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
h = ab = 0a -R1 = r + Dcos - R1 (8.29)
+ Tèc ®é con ®éi:
dh  dh  d
v   .   k D sin  (8.30)
dt d dt
362
d
Trong ®ã: tèc ®é cña trôc cam:  k 
dt
dv 
j    2k cos 
dt
(8.31)
T¹i ®Ønh cam ( = 0) con ®éi cã gia tèc ©m víi trÞ sè tuyÖt ®èi lín nhÊt.
8.3.4.3. §éng häc cña con ®éi con l¨n khi l¨n trªn cam låi
Khi con ®éi con l¨n ®-îc sö

dông víi cam låi th× quy luËt ®éng
häc cña nã trong giai ®o¹n thø nhÊt
hoµn toµn kh¸c biÖt so víi tr-êng
hîp dïng cam tiÕp tuyÕn. Cßn trong
giai ®o¹n thø hai th× quy luËt ®éng
häc cña con ®éi con l¨n hoµn toµn
gièng nh- khi lµm viÖc víi cam tiÕp
tuyÕn. Do ®ã ë phÇn d-íi sÏ tr×nh
bµy quy luËt ®éng häc trong giai H×nh 8.45. §éng häc cña con ®éi con
®o¹n thø nhÊt cña con ®éi con l¨n l¨n trong giai ®o¹n thø nhÊt
khi l¨n trªn ®o¹n cung tiÕp tuyÕn víi
b¸n kÝnh cong .
+ ChuyÓn vÞ cña con ®éi; øng víi gãc quay  bÊt kú cña cam trªn cung AA’,
chuyÓn vÞ cña con ®éi con l¨n ®-îc x¸c ®Þnh theo h×nh 8.45.
h = EF = GE - GF = GE - GO - OF=
  R 2    R 1 2 sin 2     R 1  cos   R  R 1 
Sau khi biÕn ®æi, ta cã:
 
   R1 
2
h     R 1     sin   cos   R  R 1 
2
    1

 
R
  R1
Gäi a  , ta cã:
 R
1 
h     R1  1  a 2 sin 2   cos    R  R1 
a 
363
(8.32)
+ VËn tèc cña con ®éi:
 a sin 2 
v    k   R1  sin   
dh

dt  2 1  a 2 sin 2  
(8.33)
+ Gia tèc cña con ®éi:
 
 a cos 2  a 2 sin 4 
  2k   R 1 cos  
dv 
j  

  
dt 3
 1  a sin 
2 2 2

(8.34)
8.3.5. Cam låi ba cung.
Ta biÕt r»ng, ë ®iÓm A’ cã sù ®ét biÕn (b-íc nh¶y) vÒ gia tèc. Tõ trÞ sè gia
tèc d-¬ng nh¶y sang trÞ sè gia tèc ©m g©y t¶i träng va ®Ëp, nÐn ®ét ngét lß xo lóc
më xu p¸p vµ ng-îc l¹i tõ trÞ sè gia tèc ©m sang trÞ sè gia tèc d-¬ng rÊt lín khi
®ãng dÇn xu p¸p lµm cho bÒ mÆt cam vµ con ®éi bÞ t¶i träng xung.
§Ó gi¶m møc ®é thay ®æi ®ét ngét cña t¶i träng lùc qu¸n tÝnh ng-êi ta th-êng
dïng cam låi ba cung víi cung gi÷a cã b¸n kÝnh 1-2 nèi liÒn cung b¸n kÝnh  víi
cung b¸n kÝnh r. Th«ng th-êng r < 1-2 <  (h×nh 8.46a) tuy víi biªn d¹ng nh-
vËy viÖc mµi mÆt cam sÏ phøc t¹p h¬n nh-ng cã nhiÒu -u ®iÓm h¬n.
Tr-íc hÕt lµ do gia tèc gi¶m th«ng qua mét bËc trung gian nªn sù va ®Ëp bÒ
mÆt sÏ gi¶m vµ c¬ cÊu lµm viÖc ªm diô h¬n. Khi hµnh tr×nh con ®éi lµ nh- nhau
th× cã thÓ gi¶m bít ®-îc R cña nÊm con ®éi kÕt qu¶ lµ m« men xo¾n trôc cam vµ
lùc ngang t¸c dông lªn th©n con ®éi gi¶m
H×nh 8.46. Cam låi ba cung

364
Trong mét vµi l¹i ®éng c¬, vÝ dô nh- ßÌÇ 204, 206 l¹i dïng cam låi ba cung
víi cung trung gian 1-2 >  (h×nh 8.46b) víi môc ®Ých gi¶m tèc ®é con ®éi (xu
p¸p) khi ®ãng vµ më xu p¸p (tham kh¶o ®-êng ®Ëm nÐt ë h×nh d-íi). Cung b¸n
kÝnh  cã chøc n¨ng nh- lµ mét cung chuyÓn tiÕp tõ cung l-ng cam b¸n kÝnh R1
tíi cung 1-2.
Khi dùng biªn d¹ng cam ba cung låi ta chän R1, r vµ trªn c¬ së hmax cho tr-íc
®Ó x¸c ®Þnh b¸n kÝnh cung låi  theo c«ng thøc giíi thiÖu trong phÇn cam låi. Khi
chän cÇn lÊy gi¸ trÞ  lín h¬n trÞ sè tÝnh ®-îc.
§Ó x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a , 1-2 vµ r ta dùng vßng trßn t©m 0’ cã b¸n kÝnh
0’B’ = R’1.
§Ó x¸c ®Þnh O’B’ trªn b¸n kÝnh 02B’ lÊy 02K = 020 =  - R1.
XÐt tam gi¸c 002 K ta cã:
'max
OK = 2 (-R1) sin
2
Trong ®ã ’ lµ gãc øng víi cung AB’ (cã b¸n kÝnh ). V× 02A = 02B’= vµ
020 = 02K nªn ta cã:
R 1'  0' B'  B' K  0' K  R 1  0' K
Tõ tam gi¸c 0K0’ ta x¸c ®Þnh 0’K theo 0K vµ thay vµo:
   ' 
cos max 
'  
 
R 1'  R 1  2  R 1  sin max .
2
  
sin    'max 
2
 2 
(8.35)
Sau khi x¸c ®Þnh ®-îc R 1' ta l¹i coi R 1' lµ b¸n kÝnh l-ng cam cña cam hai
cung B’B vµ BC do vËy cã thÓ ¸p dông c«ng thøc tÝnh  cña cam låi hai cung ë
phÇn tr-íc ®Ó tÝnh  1-2:
 
D '2  r '2  R 1'2  2R 1' D'cos   'max 
1 2  2 
  
2 R 1'2  r '2  D' cos   'max 
 2 
(8.36)
trong ®ã: r’ - b¸n kÝnh cung ®Ønh cña cam hai cung BB’, BC.
365
sin  'max
D '  0'01  001  00'  D    R 1 
 
sin    'max 
2 
(8.37)
'
cos max
sin  'max
D’1-2 = 00'  OK 2    R 1  (8.38)
   
sin    max  sin    'max 
2  2 
Tr-êng hîp 1-2 <  (trªn h×nh 8.46a) mµ biÕt hmax,  vµ chän , R1 råi tÝnh r,
max theo çc c«ng thøc ®èi víi cam låi hai cung. Sau ®ã c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh
®-êng kÝnh nÊm con ®éi ®Ó chän gãc ’max phï hîp (’max<max) råi tÝnh b¸n kÝnh R’1.
§Ó gia tèc cña con ®éi nhá ph¶i chän b¸n kÝnh cung ®Ønh r’ < r.
NÕu ®· biÕt tr-íc R’1 vµ chän tr-íc 1-2 th× b¸n kÝnh cung ®Ønh r’ cã thÓ tÝnh
theo c«ng thøc sau:
R1'  h 'max 2  12  R1' 2  122  2R1'  h' max 12  R1' cos 2  'max 
r'  (8.39)
2R1'  h 'max  12  R1' cos   'max   12 
   
 2  
trong ®ã: h 'mzx  CC'  h max  R1'  D1'  2  R1 
Khi dùng cam låi ba cung mµ 1-2> th× cã thÓ tÝnh to¸n t-¬ng tù nh-ng nÕu 
nhá qu¸ th× kh«ng thÓ dùng biªn d¹ng cam ba cung ®-îc.
ChuyÓn vÞ, vËn tèc vµ gia tèc cña con ®éi khi lµm viÖc víi cam ba cung ®Òu cã
thÓ tÝnh b»ng çc c«ng thøc cña cam hai cung nh-ng ph¶i thay  max b»ng ’max,
 max 

2
 
 'max   max . Trong ®ã max lµ gãc øng víi cung B’B cã b¸n kÝnh 1-2.
Tõ quan hÖ trong tam gi¸c th-êng 0’0101-2 ta cã:

  
sin 180 0    'max 
sin  max  

2
0'01 0101 2
 
hay lµ sin  max  sin    max 
D'
1 2  r  2 
(8.40)
B¸n kÝnh nhá nhÊt cña t¸n nÊm con ®éi ®-îc x¸c ®Þnh (khi lµm viÖc
víi cam ba cung) nh- sau:
366
- §iÓm B’ lµ ®iÓm çch xa t©m con ®éi nhÊt (1-2 < B’K1), lóc nµy cÇn ®¶m
b¶o ®iÒu kiÖn sau:
Rmin > 0K1 = (-R1) sin ’max. (8.41)
nÕu 1-2 > B’K1:
 
Rmin > Dsin    max   max 
2 
(8.42)
Trªn h×nh 8.47 thÓ hiÖn quy luËt ®éng häc cña con ®éi víi cam ba cung vµ
víi cam hai cung.
§-êng 1 (®Ëm nÐt) øng víi cam låi ba cung. §-êng 2 (nÐt chÊm g¹ch) øng
víi cam låi hai cung cã cïng b¸n kÝnh  cña cam ba cung. §-êng 3 (nÐt ®øt liªn
tôc) øng víi cam låi hai cung cã cïng b¸n kÝnh cung ®Ønh r cña cam låi ba cung.
Tõ h×nh trªn ta cã nh÷ng nhËn xÐt sau:
- Khi dïng cam hai cung (víi cïng hµnh tr×nh hmax cña con ®éi) th× trÞ sè thêi
gian-tiÕt diÖn cña miÖng häng xu p¸p sÏ lµ lín nhÊt, ®iÒu nµy rÊt cã lîi khi  lín
nh-ng nh-îc ®iÓm lµ gia tèc d-¬ng lín nªn t¶i träng cã tÝnh va ®Ëp lín g©y va
®Ëp bÒ mÆt cam-con ®éi lóc b¾t ®Çu n©ng con ®éi vµ va ®Ëp gi÷a t¸n nÊm vµ ®Õ xu
p¸p lóc b¾t ®Çu ®ãng kÝn.
Ngoµi ra khi gia tèc ®ét ngét chuyÓn tõ d-¬ng sang ©m, lß xo xu p¸p bÞ t¶i
träng xung nÐn, cßn khi con ®éi tr-ît hÕt phÇn cung trßn ®Ønh cam lóc ®ãng, gia
tèc l¹i ®ét ngét ®æi dÊu vµ bÒ mÆt cam-con ®éi bÞ t¶i träng va ®Ëp t¸c dông.
H×nh 8.47. ChuyÓn vÞ h, vËn tèc v vµ gia tèc j cña con ®éi víi cam låi ba
cung vµ víi cam låi hai cung
a. tr-êng hîp  > 1-2; b- tr-êng hîp  < 1-2
367
Khi  cµng lín th× møc ®é va ®Ëp cµng t¨ng do trÞ sè lùc qu¸n tÝnh g©y t¶i
träng va ®Ëp cµng t¨ng vµ tÇn sè va ®Ëp cµng cao. KÕt qu¶ lµ ®éng c¬ lµm viÖc víi
tiÕng ån lín vµ ®iÒu kiÖn chÞu lùc cña lß xo cµng xÊu, lß xo cã thÓ bÞ ph¸ háng do
mái hoÆc do céng h-ëng.
- NÕu dïng cam ba cung >1-2 th× tiÕt diÖn-thêi gian bÞ gi¶m kh¸ nhiÒu, çc
trÞ sè cùc trÞ cña gia tèc kh«ng thay ®æi nh-ng cã mét møc ®Öm trung gian (t-¬ng
øng víi cung 1-2 ) nªn tiÕng ån do va ®Ëp gi¶m ®¸ng kÓ.
- Ph-¬ng ¸n dïng cam hai cung cã b¸n kÝnh cung ®Ønh ®óng b»ng r cña cam
ba cung cã nhiÒu -u ®iÓm: trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ so víi
ph-¬ng ¸n cam ba cung nh-ng trÞ sè gia tèc d-¬ng nhá h¬n nhiÒu vµ gi¶m ®¸ng
kÓ tÝnh chÊt va ®Ëp c¶ ë bÒ mÆt cam, ®èi víi lß xo vµ ë bÒ mÆt c«n t¸n nÊm xu
p¸p. Nãi çch kh¸c lµ cam hai cung víi r ®Ønh nhá sÏ lµ tèt nhÊt.
- Tr-êng hîp dïng cam ba cung víi <1-2 tuy gi¶m ®-îc gia tèc lóc b¾t ®Çu
n©ng con ®éi vµ khi ®ãng kÝn xu p¸p lµm gi¶m tÝnh chÊt va ®Ëp cña t¶i träng qu¸n
tÝnh nh-ng tÝnh va ®Ëp cña t¶i träng lªn lß xo vµ tÝnh chÊt va ®Ëp cña t¶i lªn bÒ
mÆt cam-con ®éi lóc con ®éi tr-ît hÕt cung ®Ønh cam khi ®ãng xu p¸p vÉn gièng
hÖt nh- cam hai cung mµ viÖc gia c«ng cam l¹i phøc t¹p. ChÝnh v× lý do ®ã mµ
lo¹i cam nµy Ýt ®-îc th«ng dông. Ph-¬ng ¸n hîp lý h¬n c¶ vÉn lµ dïng cam 2
cung víi r cung ®Ønh nhá vµ chän gãc më sím ®ãng muén cã trÞ sè lín h¬n ®Ó bï
l¹i sù suy gi¶m trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn so víi tr-êng hîp cam hai cung, b¸n kÝnh
cung ®Ønh r lín h¬n.
8.3.6. KiÓm tra d¹ng cam.
Sau khi x¸c ®Þnh ®-îc biªn d¹ng cam, cÇn kiÓm tra çc tham sè c¬ b¶n sau.
8.3.6.1. TrÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña c¬ cÊu phèi khÝ.
C¨n cø vµo d¹ng cam vµ çc tham sè cña xu p¸p ®Ó x¸c ®Þnh hµnh tr×nh n©ng
con ®éi (xu p¸p) råi vÏ ®å thÞ tiÕt diÖn l-u th«ng tøc thêi cña miÖng häng xu p¸p
theo gãc quay k cña cam (hoÆc cã thÓ theo  cña khuûu trôc) råi x¸c ®Þnh vËn
tèc tÝnh to¸n trung b×nh v’k cña dßng khÝ vµ kiÓm tra xem cã phï hîp kh«ng.
Møc ®é hoµn thiÖn cña d¹ng cam cßn cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng hÖ sè hoµn
thiÖn .
368

 f k d k
 o (8.43)
h max
  90 0  1'   '2 gãc lµm viÖc cña cam (tÝnh theo gãc quay trôc cam).

TÝch ph©n  f k d k ®-îc x¸c ®Þnh dÔ dµng b»ng çch ®Õm « ly nh»m tÝnh
o
diÖn tÝch.
8.3.6.2. Tèc ®é va ®Ëp cña xu p¸p víi ®Õ.
§Ó ®¶m b¶o cho xu p¸p lu«n ®ãng kÝn khÝt víi ®Õ ph¶i duy tr× khe hë nhiÖt.
Nh-ng do cã khe hë nµy nªn khi xu p¸p ®ãng, con ®éi tiÕp tôc ®i xuèng lµm mÆt
c«n t¸n nÊm va ®Ëp m¹nh víi ®Õ xu p¸p khiÕn cho cÆp bÒ mÆt c«n nµy mßn nhanh
vµ gia t¨ng tiÕng ån. §Ó gi¶m sù va ®Ëp nµy cÇn gi¶m khe hë nhiÖt tíi møc tèi
thiÓu hoÆc sö dông c¬ cÊu thñy lùc ®Ó lu«n duy tr× khe hë nhiÖt = 0.
Thùc nghiÖm cho thÊy tèc ®é va ®Ëp cña nÊm víi ®Õ ¶nh h-ëng rÊt
lín tíi ®é mßn cña chóng. VÝ dô khi t¨ng tèc ®é va ®Ëp tõ 0,30 m/s lªn
0,72 m/s (hai lÇn) th× tèc ®é mµi mßn cña ®Õ t¨ng 8 lÇn. Tuy nhiªn tèc
®é mµi mßn nµy cßn phô thuéc vµo vËt liÖu chÕ t¹o ®Õ vµ nhiÖt ®é lµm
viÖc.
Theo thùc nghiÖm, tèc ®é va ®Ëp cña xu p¸p cÇn ph¶i n»m trong giíi h¹n sau:
- Víi ®Õ xu p¸p b»ng gang x¸m: v k = 0,30,4 m/s
- Víi ®Õ xu p¸p b»ng ®ång thanh: vk = 0,40,5 m/s
- Víi ®Õ xu p¸p b»ng thÐp çc bon: vk = 0,50,6 m/s
- Víi ®Õ xu p¸p b»ng thÐp chÞu nhiÖt: vk = 0,40,5 m/s
Tèc ®é va ®Ëp cña xu p¸p phô thuéc vµo khe hë nhiÖt vµ gia tèc cña xu p¸p.
V× vËy khi chän d¹ng cam ta th-êng gÆp m©u thuÉn lµ muèn t¨ng v vµ t¨ng hÖ sè
hoµn thiÖn  th× gia tèc xu p¸p còng t¨ng theo trong khi yªu cÇu lµ ph¶i gi¶m gia
tèc con ®éi vµ xu p¸p.
Tèc ®é va ®Ëp cña xu p¸p khi dïng con ®éi d¹ng trô (d¹ng h×nh nÊm) cã thÓ
®-îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc sau:
  
v x    R 1  k sin  x   k 2   R 1 1   (8.44)
 2  R 1  
369

trong ®ã: cos  x  1 
  R1
 x- lµ gãc gi¶m va ®Ëp, ®-îc x¸c ®Þnh khi cho h= , mµ  lµ khe hë nhiÖt
hay khe hë l-ng cam.

Ta cã thÓ dïng c«ng thøc gÇn ®óng nÕu coi 0:
2  R 1 
v x   k 2   R 1 
(8.45)

ChÝnh v×  rÊt nhá nªn h còng rÊt nhá vµ gãc   0 nªn khi coi 0
2  R 1 
nghÜa lµ ta coi  = 0 =  = h.
Khi  = 0 ta cã jo =   R 1  2k , thay vµo biÓu thøc trªn:
v x  2  jo
(8.46)
Tèc ®é va ®Ëp cña xu p¸p khi dïng con ®éi con l¨n:
v x   k 2R  R 1   2 j o
(8.47)
trong ®ã jo =   R 1 . 2k ;

Gãc gi¶m va ®Ëp: cos  x  1 
  R  R1
(8.48)
TrÞ sè khe hë nhiÖt cña çc lo¹i ®éng c¬ th-êng n»m trong kho¶ng 0,10,4
mm (khi cam kh«ng trùc tiÕp dÉn ®éng xu p¸p).
§Ó cã khe hë nhiÖt nµy ng-êi ta th-êng dïng biÖn ph¸p gät l-ng cam ®Ó
kh«ng ¶nh h-ëng tíi pha ph«Ý khÝ vµ hµnh tr×nh n©ng xu p¸p. Thay cho b¸n kÝnh
l-ng cam R1 lµ cung cã b¸n kÝnh Ro< R1 sao cho R1=Ro+  ;  1,  2 lµ çc çnh
1
2
tay ®ßn cña cß mæ.
Gi÷a cung b¸n kÝnh Ro vµ cung tiÕp tuyÕn  lµ cung chuyÓn tiÕp phô (d¹ng
cung parab«n, cung trßn hoÆc cung Acsimet) sao cho tèc ®é con ®éi trong vïng
chuyÓn tiÕp nµy kh«ng v-ît qu¸ 0,10,15 m/s.
Khe hë nhiÖt  thay ®æi theo nhiÖt ®é. §èi víi ®éng c¬ dïng c¬ cÊu phèi khÝ
370
xu p¸p ®Æt hoÆc c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo mµ trôc cam trùc tiÕp dÉn ®éng xu
p¸p th× ë tr¹ng th¸i nãng khe hë nhiÖt sÏ gi¶m ®i v× ®é d·n në nhiÖt theo chiÒu dµi
cña xu p¸p v-ît qu¸ ®é d·n në nhiÖt cña th©n vµ n¾p m¸y.
§èi víi c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo mµ cam dÉn ®éng xu p¸p qua nh÷ng chi
tiÕt trung gian nh- ®òa ®Èy, con ®éi, cß mæ... th× khe hë nhiÖt l¹i t¨ng khi m¸y
nãng v× ®é d·n në nhiÖt cña c¶ th©n m¸y vµ n¾p m¸y v-ît qu¸ ®é d·n në nhiÖt
cña xu p¸p, ®òa ®Èy, con ®éi.
§èi víi lo¹i ®éng c¬ mµ cam dÉn ®éng trùc tiÕp xu p¸p nh- kiÓu ®éng c¬ B-
2, Ä-6 th× khe hë nhiÖt cã thÓ tíi 23 mm, cung chuyÓn tiÕp tõ Ro ®Õn R1 kh«ng
cã ý nghÜa quan träng nh- ®èi víi lo¹i dïng con ®éi. Do khèi l-îng chuyÓn ®éng
tÞnh tiÕn nhá h¬n nªn ®ì bÞ va ®Ëp h¬n. Tuy vËy còng gièng nh- ®èi víi tr-êng
hîp cam dÉn ®éng con ®éi nÕu khe hë ®-îc ®iÒu chØnh tíi trÞ sè qu¸ lín th× sÏ
¶nh h-ëng tíi hµnh tr×nh (®é n©ng cùc ®¹i) cña xu p¸p vµ gi¶m gãc më sím ®ãng
muén xu p¸p
8.3.6.3. Gia tèc cña xu p¸p vµ cam kh«ng g©y va ®Ëp.
Gia tèc cña xu p¸p lu«n tû lÖ thuËn víi gia tèc con ®éi. Gia tèc d-¬ng cña
con ®éi cµng lín th× møc ®é va ®Ëp trong c¬ cÊu phèi khÝ sÏ cµng lín. TrÞ sè tuyÖt
®èi cña gia tèc ©m cµng lín th× lß xo chÞu t¶i cµng nÆng. Gia tèc cña xu p¸p
th-êng n»m trong kho¶ng sau:
B¶ng 8.3
Kho¶ng trÞ sè gia tèc cña xu p¸p
Gia tèc d-¬ng Gia tèc ©m
KiÓu ®éng c¬
j+ m/s2 j- m/s2
§éng c¬ « t«, m¸y kÐo, t¨ng xÝch 15002500 -(500800)
§éng c¬ tµu thñy vµ tÜnh t¹i 1001500 -(50700)
§éng c¬ cao tèc, c-êng ho¸, khèi l-îng nhá 15002800 -(7001000)
Gi¶ sö r»ng gia tèc d-¬ng cña con ®éi lµ 2000 m/s2, gia tèc ©m cña con ®éi
lµ -600 m/s2, khèi l-îng cña con ®éi vµ ®òa ®Èy lµ 0,4 kg th× khi cam b¾t ®Çu
n©ng con ®éi t¶i träng va ®Ëp xuÊt hiÖn lµ 800 N cßn khi gia tèc ®ét ngét ®æi
dÊu th× lß xo ph¶i chÞu thªm mét xung lùc nÐn kho¶ng 240 N nÕu ch-a tÝnh hÕt
¶nh h-ëng cña çc khèi l-îng quy dÉn kh¸c. Khi cam b¾t ®Çu ®ãng kÝn xu p¸p
vµ khe hë nhiÖt b¾t ®Çu xuÊt hiÖn, bÒ mÆt c«n cña nÊm-®Õ xu p¸p ph¶i chÞu mét
t¶i träng va ®Ëp kho¶ng 600 N nÕu khèi l-îng quy dÉn cña côm xu p¸p lµ 0,3
371
kg. Nh÷ng con sè vÝ dô trªn ®©y cho thÊy çc cÆp bÒ mÆt lµm viÖc ph¶i chÞu t¶i
träng xung lín tíi møc nµo.
Thùc thÕ ®· chøng tá r»ng khi t¨ng tèc ®é  cña ®éng c¬ tíi çc giíi h¹n cao
®Ó t¨ng c«ng suÊt th× xuÊt hiÖn hiÖn t-îng biÕn d¹ng (sai lÖch) quy luËt h×nh häc
mµ cam t¹o nªn (®-êng chÊm chÊm 1).
Nh÷ng sai lÖch ®ã ®-îc gi¶i thÝch b»ng
sù dao ®éng l©u t¾t cña lß xo vµ ®ã còng
chÝnh lµ mét nguyªn nh©n lµm t¨ng tiÕng
ån khi ®éng c¬ lµm viÖc, lµm gi¶m chÊt
l-îng bao kÝn vµ gia t¨ng tèc ®é mµi
mßn çc chi tiÕt cã liªn quan cña c¬ cÊu
phèi khÝ. §Æc biÖt lµ ®èi víi c¬ cÊu phèi
khÝ xu p¸p treo mµ trôc cam bè trÝ trong H×nh 8.48. ChuyÓn vÞ lý thuyÕt
hép trôc khuûu, do cã nhiÒu chi tiÕt (®-êng chÊm chÊm) vµ chuyÓn vÞ
truyÒn ®éng trung gian, nªn sù sai lÖch thùc tÕ (®-êng ®Ëm nÐt) cña xu p¸p.
quy luËt ®éng häc cña xu p¸p cµng lín.
Sù gia t¨ng khe hë nhiÖt cµng lµm t¨ng sù sai lÖch kÓ trªn.
Nguyªn nh©n cña nh÷ng biÕn d¹ng quy luËt ®éng häc ®ã lµ:
- §é cøng v÷ng thÊp cña çc chi tiÕt thuéc c¬ cÊu phèi khÝ;
- Sù d·n në nhiÖt kh«ng ®Òu lµm thay ®æi khe hë nhiÖt;
- Sù thay ®æi ®ét ngét cña lùc qu¸n tÝnh.
Çc nguyªn nh©n nµy xuÊt hiÖn
vµ cã xu h-íng gia t¨ng ¶nh h-ëng
cña nhau, kÕt qu¶ lµ sù sai lÖch quy
luËt chuyÓn ®éng cña xu p¸p vµ con
®éi cµng lín.
Ngµy nay trªn çc ®éng c¬ cao tèc (çc
®éng c¬ cã tèc ®é trôc khuûu cao) ng-êi ta
b¾t ®Çu sö dông réng r·i lo¹i cam míi víi
biªn d¹ng ®-îc x©y dùng trªn c¬ së chän
tr-íc çc quy luËt chuyÓn ®éng cña xu p¸p
(con ®éi). Víi çc tham sè chän phï hîp,
tuy biªn d¹ng cam ®-îc dùng sÏ phøc t¹p vµ
®ßi hái c«ng nghÖ chÕ t¹o tiªn tiÕn song con H×nh 4.49. Quy luËt gia tèc ®-îc
®éi vµ xu p¸p n©ng h¹ ªm dÞu h¬n vµ c¬ cÊu
chän tr-íc cïng çc ®-êng cong vËn
phèi khÝ g©y tiÕng ån thÊp h¬n. XuÊt ph¸t tõ
tèc (vk) vµ chuyÓn vÞ (hk) cña xu p¸p
372
®ã, cam víi biªn d¹ng kiÓu trªn ®-îc gäi lµ cam kh«ng g©y va ®Ëp.
Sau khi chän ®-îc quy luËt gia tèc cña con ®éi, ng-êi ta tÝch ph©n
®-êng cong gia tèc ®Ó nhËn ®-îc quy luËt biÕn thiªn cña vËn tèc vµ
chuyÓn vÞ nh- ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 4.49.
Ngµy nay ph-¬ng ph¸p tÝch ph©n theo kiÓu ®å thÞ-ph©n tÝch ®-îc ¸p dông
réng r·i t¹i çc nhµ m¸y Gorkovski vµ Moskovski (Liªn x« cò) cho çc ®éng c¬
M3MA 407, 412, ÃÀÇ-21,24 v.v...
Cã hai ph-¬ng ph¸p x©y dùng biªn d¹ng cam kh«ng g©y va ®Ëp, ®ã lµ:
a. Dùa trªn çc ®-êng cong quy luËt ®éng häc cña xu p¸p (con ®éi) ®· chän
vµ néi suy ®-îc, dùng biªn d¹ng cam mµ bá qua çc lo¹i biÕn d¹ng ®µn håi cña
çc chi tiÕt thuéc c¬ cÊu phèi khÝ.
b. Dùa trªn ®-êng cong ®éng häc cña xu p¸p (con ®éi) dùng biªn d¹ng cam
cã tÝnh ®Õn sù biÕn d¹ng ®µn håi cña çc chi tiÕt trong c¬ cÊu phèi khÝ.
Khi thiÕt kÕ d¹ng cam theo ph-¬ng ph¸p thø nhÊt th× chän s¬ bé d¹ng
®-êng cong gia tèc cña xu p¸p (con ®éi) sao cho ®-êng cong kh«ng cã sù ®ét
biÕn vÒ trÞ sè. Nh÷ng yªu cÇu chÝnh cÇn ®¶m b¶o khi chän quy luËt gia tèc lµ:
- Gia tèc biÕn thiªn ªm dÞu nhÊt (kh«ng ®ét biÕn);
- TrÞ sè tuyÖt ®èi cña gia tèc d-¬ng j+ thÊp;
- TrÞ sè tuyÖt ®èi cña gia tèc ©m j thÊp;
- Tr¸nh rung chÊn xu p¸p vµ kh«ng lµm gi¸n ®o¹n mèi liªn kÕt ®éng häc gi÷a
çc bÒ mÆt tiÕp xóc;
- Tèc ®é con ®éi nhá nhÊt t¹i thêi ®iÓm xu p¸p b¾t ®Çu më;
- Duy tr× ®-îc pha phèi khÝ
®Æt tr-íc.
ViÖc dùng biªn d¹ng cam
kh«ng g©y va ®Ëp theo ph-¬ng
ph¸p thø nhÊt tu©n theo çc b-íc
sau (xem h×nh 8.50):
a. VÏ vßng trßn b¸n kÝnh r (t-¬ng
øng víi l-ng cam ®· gät) vµ vßng trßn
®ång t©m b¸n kÝnh R1= r +CT (CT lµ
khe hë nhiÖt);
b. X¸c ®Þnh gãc  øng víi pha
phèi khÝ cña cam = vµ çc gãc 
t-¬ng øng víi ®o¹n cung chuyÓn tiÕp
tõ cung Ro= r tíi cung R1= r + CT. H×nh 8.50. Çch dùng biªn d¹ng cam
kh«ng g©y va ®Ëp 373
c. Tõ t©m 0 çch 0,50 hoÆc 10 (tïy theo yªu cÇu vÒ ®é chÝnh x¸c) dùng çc tia
00, 01, 02,..., t×m giao ®iÓm ao, a1, a2... cña çc tia víi vßng trßn b¸n kÝnh Ro= r.
d. X¸c ®Þnh çc ®o¹n a1b1, a2b2, a3b3... t-¬ng øng víi hµnh tr×nh n©ng con ®éi
®· chän tr-íc.
e. Tõ çc ®iÓm b1, b2, b3, b4... kÎ çc ®-êng tiÕp tuyÕn (çc ®-êng vu«ng gãc
víi çc tia t-¬ng øng) vÒ phÝa ®Ønh cam
f. Dùng ®-êng cong tiÕp xóc víi (dùa l-ng vµo) çc ®-êng vu«ng gãc võa
kÎ.
Chó ý: ®Ó viÖc x¸c ®Þnh d¹ng ®-êng cong ®-îc chÝnh x¸c h¬n ë miÒn cung

t-¬ng øng víi gãc += cã thÓ dùng çc tia gÇn nhau h¬n ®Ó cã thÓ ®-îc nhiÒu
2
®-êng kÎ vu«ng gãc, t¹o nhiÒu tiÕp tuyÕn víi ®-êng cong h¬n.
H×nh 8.51. S¬ ®å t-¬ng ®-¬ng mét k1 m

khèi l-îng cña c¬ cÊu phèi khÝ.
k1- ®é cøng cña lß xo xu p¸p, Nm-1; y
ko- ®é cøng quy dÉn cña tÊt c¶ çc
k0
chi tiÕt c¬ cÊu phèi khÝ vÒ ®-êng t©m
xu p¸p, Nm-1; m- khèi l-îng quy dÉn
yT
cña çc chi tiÕt (cß mæ, ®òa ®Èy, xu
p¸p), kg; y-chuyÓn vÞ cña cña xu p¸p;
yT- chuyÓn vÞ con ®éi.
Mét vÝ dô cña lo¹i cam x©y
dùng theo ph-¬ng ph¸p nµy lµ
cam “Kurs”. Cam Kurs ®-îc H×nh 8.52. Quy luËt ®éng häc cña con ®éi
thiÕt kÕ cho nh÷ng ®éng c¬ cã víi cam Poly®ain
tèc ®é trôc khuûu 35004500
v/ph. Lo¹i cam Kurs víi biªn d¹ng kh«ng ®èi xøng ®-îc dïng cho ®éng c¬ cã tèc
®é cao h¬n.
Ph-¬ng ph¸p thø hai ®Ó dùng biªn d¹ng cam ®-îc ¸p dông vÝ dô cho cam
“Poly®ain”.
Khi tÝnh to¸n ng-êi ta thay hÖ thèng c¬ cÊu phèi khÝ thùc b»ng mét
hÖ thèng ®¬n gi¶n cã tÝnh ®Õn ®é ®µn håi çc chi tiÕt cña c¬ cÊu thùc.
S¬ ®å hÖ thèng ®¬n gi¶n mét khèi l-îng t-¬ng ®-¬ng ®-îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 8.51.
Sau khi thiÕt lËp çc ph-¬ng tr×nh vµ gi¶i, ta ®-îc çc ®å thÞ quy
374
luËt ®éng häc cña con ®éi khi dïng cam “Poly®ain “ nh- h×nh 8.52.
§Ó t¨ng thªm ®é chÝnh x¸c, ng-êi ta cã thÓ quy dÉn c¬ cÊu phèi khÝ vÒ hÖ
thèng nhiÒu khèi l-îng vµ nhiÒu kh©u ®µn håi.
8.4. Lùc t¸c dông trong c¬ cÊu phèi khÝ.
8.4.1. Çc lo¹i lùc t¸c dông trong c¬ cÊu phèi khÝ.
Trong c¬ cÊu phèi khÝ cã rÊt nhiÒu lo¹i lùc t¸c dông, ®ã lµ:
- Lùc ma s¸t gi÷a çc bÒ mÆt chuyÓn ®éng t-¬ng ®èi víi nhau;
- Träng lùc;
- Lùc qu¸n tÝnh vµ lùc khÝ thÓ;
- M« men xo¾n lµm xoay cam, g©y çc lùc c¬ häc t¸c dông lªn con ®éi, ®òa
®Èy, cß mæ, lß xo, xu p¸p;
- Lùc nÐn cña lß xo;
- Lùc g©y nªn bëi d·n në, biÕn d¹ng nhiÖt...
§¸ng kÓ nhÊt lµ çc lùc khÝ thÓ, lùc nÐn cña lß xo vµ lùc qu¸n tÝnh.
Khi cam b¾t ®Çu n©ng con ®éi, lùc qu¸n tÝnh do çc khèi l-îng cña côm con
®éi, ®òa ®Èy víi gia tèc d-¬ng sÏ t¹o t¶i träng va ®Ëp g©y øng suÊt tiÕp xóc lín
gi÷a bÒ mÆt cam vµ con ®éi. Khi cam b¾t ®Çu më xu p¸p tøc lµ khi lß xo b¾t ®Çu
bÞ nÐn thªm th× çc bÒ mÆt tiÕp xóc ë ®Çu cß mæ, ®Çu ®òa ®Èy vµ bÒ mÆt cam-con
®éi l¹i chÞu thªm mét t¶i träng cã tÝnh chÊt va ®Ëp (v× lùc t¨ng ®ét ngét) tõ phÝa lß
xo vµ ¸p suÊt trong xy lanh.
Khi gia tèc ®ét ngét ®æi dÊu tõ d-¬ng sang ©m (ë cuèi cung  ®èi víi cam
th-êng) th× lß xo xu p¸p ph¶i chÞu mét t¶i träng ®éng cã trÞ sè b»ng tÝch cña gia
tèc vµ khèi l-îng quy dÉn vÒ ®-êng t©m xu p¸p. NÕu lß xo kh«ng ®ñ cøng th× con
®éi cã thÓ rêi khái mÆt cam.
Khi con ®éi tr-ît hÕt phÇn cung trßn ®Ønh cam ë hµnh tr×nh ®ãng xu p¸p, gia
tèc ®ét ngét ®æi dÊu vµ t¶i träng va ®Ëp l¹i xuÊt hiÖn ë bÒ mÆt cam-con ®éi.
Khi xu p¸p b¾t ®Çu ®ãng kÝn vµ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn khe hë nhiÖt, gia tèc ©m
lµm cho nÊm xu p¸p ®Ëp m¹nh vµo bÒ mÆt c«n cña ®Õ g©y mµi mßn vµ biÕn d¹ng.
§èi víi c¬ cÊu phèi khÝ xu p¸p treo, trôc cam bè trÝ trong hép trôc khuûu th× khe
hë nhiÖt t¨ng khi ®éng c¬ lµm viÖc sÏ lµm t¨ng thªm møc ®é va ®Ëp.
Tõ nh÷ng nhËn xÐt trªn ta thÊy r»ng lùc qu¸n tÝnh cã ¶nh h-ëng ®Æc biÖt ®Õn
®iÒu kiÖn lµm viÖc cña c¬ cÊu phèi khÝ, lµ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y tiÕng ån vµ
mµi mßn çc bÒ mÆt c«ng t¸c.
375
8.4.2. Quy dÉn khèi l-îng chuyÓn ®éng cña çc chi tiÕt trong c¬ cÊu
phèi khÝ. Lùc qu¸n tÝnh t-¬ng øng.
Do çc chi tiÕt chuyÓn ®éng ®Òu cã khèi l-îng vµ cã h×nh d¹ng kh¸ phøc t¹p
nªn ph¶i quy dÉn vÒ mét chÊt ®iÓm; tøc lµ vÒ mét khèi l-îng tËp trung ®Ó thuËn
tiÖn cho viÖc tÝnh to¸n lùc qu¸n tÝnh.
Lùc qu¸n tÝnh t¸c dông däc theo ®-êng t©m xu p¸p ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
Pjk = -mjk.jk 10-6 , MN
(8.49)
trong ®ã:
mjk- khèi l-îng chuyÓn ®éng cña c¬ cÊu phèi khÝ quy dÉn vÒ ®-êng t©m xu
p¸p, kg; jk- gia tèc cña xu p¸p, m/s2.
Trong çc c¬ cÊu phèi khÝ kh«ng cã ®òa ®Èy vµ cß mæ nh- c¬ cÊu phèi khÝ xu
p¸p ®Æt, hoÆc xu p¸p treo ®-îc cam dÉn ®éng trùc tiÕp th×:
mjk = mxp +m®l + mmh + molx + mc® , kg (8.50)
trong ®ã:
mxp- khèi l-îng xu p¸p; m®l- khèi l-îng ®Üa lß xo;
mmh- khèi l-îng mãng h·m; molx - khèi l-îng quy dÉn cña lß xo
mc®- khèi l-îng cña con ®éi hoÆc cèc dÉn h-íng (nÕu cã)
Khèi l-îng quy dÉn cña lß xo ®-îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së c©n b»ng ®éng n¨ng
chuyÓn ®éng cña khèi l-îng thùc mlx cña lß xo vµ khèi l-îng t-¬ng ®-¬ng molx
chuyÓn ®éng cïng vËn tèc víi xu p¸p v xp.
m olx v 2xp  2
 
v x dmlx
2 o 2
(8.51)
trong ®ã:
v x- vËn tèc cña mét phÇn tö lß xo;
dmlx - khèi l-îng cña phÇn tö lß xo c¾t
çch mÆt cè ®Þnh mét ®o¹n x.
Gi¶ thiÕt r»ng khèi l-îng lß xo ph©n
bè ®Òu theo chiÒu dµi cña èng t¹o bëi çc
vßng quÊn vµ tèc ®é cña çc phÇn tö lß
xo biÕn ®æi tuyÕn tÝnh theo chiÒu dµi nh-
trªn h×nh 8.53.
H×nh 8.53. Lß xo xu p¸p
v xp
Ta cã: dm lx  dx ; vx 
m x
.x
 
376
Thay vµo biÓu thøc ®éng n¨ng trªn, ta cã:
m ox v 2xp m x .v 2xp  2 2
 x dx  3 . 2
1 mx v xp

2 23 o
m o x  m x , kg
1
3
(8.52)
§èi víi c¬ cÊu phèi khÝ cã thªm çc chi tiÕt truyÒn ®éng nh- ®òa
®Èy, cß mæ... th× tæng khèi l-îng quy dÉn t-¬ng ®-¬ng vÒ ®-êng t©m xu
p¸p lµ:
 
2
mjk =mxp +m®l +mmh +molx +  (mc® +m®®)  1  , kg
I
2 
2
2
(8.53)
trong ®ã:
I- m« men qu¸n tÝnh cña cß mæ ®èi víi trôc quay, kgm2;
 1,  2- çc çnh tay ®ßn cña cß mæ vÒ phÝa ®òa ®Èy vµ vÒ phÝa xu p¸p (  2), m;
m®®- khèi l-îng cña ®òa ®Èy, kg.
T-¬ng tù nh- vËy, khi quy dÉn toµn bé khèi l-îng vÒ ®-êng t©m con ®éi.
2 
2
mjT =(mxp+m®l +mmh + molx)   + mc® +m®® + , kg
I
 1   12
(8.54)
Khi tÝnh to¸n cÇn l-u ý tíi khèi l-îng dÇu chøa trong con ®éi, ®òa
®Èy vµ cß mæ nÕu cã vµ chuyÓn ®æi thø nguyªn cña lùc qu¸n tÝnh thµnh
MN.
Lùc qu¸n tÝnh t¸c dông däc theo ®-êng t©m con ®éi:
PjT=-mjT.jT.10-6 , MN
(8.55)
Quan hÖ gi÷a chuyÓn vÞ, vËn tèc, gia tèc cña con ®éi vµ xu p¸p:
 T  T (8.56)
hT v j
h xp v xp jxp
377
8.5. TÝnh to¸n søc bÒn çc chi tiÕt chÝnh
cña c¬ cÊu phèi khÝ.
8.5.1. TÝnh lß xo xu p¸p
Lß xo ph¶i ®ãng kÝn xu p¸p c¶ khi trong xy lanh cã ®é ch©n kh«ng vµ ph¶i
®¶m b¶o con ®éi (®u«i xu p¸p) kh«ng rêi khái mÆt cam khi cã gia tèc ©m
(jkmin).
d 22
Pox  k1 . .p max .10 6 , MN (8.57)
4
P lxmax= k2 mjk.jkmin.10-6, MN (8.58)
trong ®ã:
k1- hÖ sè dù tr÷ lùc nÐn ban ®Çu cña lß xo, chän trong kho¶ng 1,3-1,5;
k2- hÖ sè dù tr÷ lùc nÐn lín nhÊt, chän 2,3-2,35 ®èi víi ®éng c¬ kh«ng cã bé h¹n
chÕ tèc ®é cùc ®¹i; 1,251,6 ®èi víi ®éng c¬ cã bé h¹n chÕ tèc ®éc cùc ®¹i
pmax=0,09 MPa ®é ch©n kh«ng lín nhÊt trong xy lanh (khi ®ãng hoµn toµn
b-ím ga)
§é cøng cña lß xo C:
 Pox
C  x max (8.59)
P
h xp max
Sau khi ®· cã çc th«ng sè trªn ta x©y dùng ®-êng ®Æc tÝnh cña lß xo. Trªn
®-êng ®Æc tÝnh nµy ta vÏ ®o¹n thÓ hiÖn lùc qu¸n tÝnh ©m Plx =k 2Pjk khi jkmin (cã
trÞ sè ©m) vµ kiÓm tra xem t¹i çc vÞ trÝ trung gian n©ng xu p¸p t-¬ng øng hÖ
sè k2 cã phï hîp kh«ng. NÕu kh«ng ®¹t yªu cÇu th× thay ®æi ®é cøng lß xo
(xem h×nh 8.54).
NÕu lß xo qu¸ cøng th× Plxmax sÏ qu¸ lín vµ çc bÒ mÆt c«ng t¸c bÞ mßn nhanh.
§-êng kÝnh trung b×nh cña vßng quÊn lß xo Dtb chän trong kho¶ng
(0,80,9)dh. §-êng kÝnh häng n¹p dh cã thÓ coi gÇn b»ng ®-êng kÝnh d cña t¸n
nÊm xu p¸p. §Ó ®¬n gi¶n th-êng lµm lß xo cña c¶ xu p¸p n¹p vµ xu p¸p th¶i
gièng hÖt nhau.
378
H×nh 8.54. Lß xo xu p¸p vµ ®-êng ®Æc tÝnh lß xo
Lùc nÐn lß xo cùc ®¹i:

Plxmax =Cfmax = C(fo +hxpmax).10-6, MN (8.60)
Gi¶ sö r»ng lùc lß xo Plx t¸c dông trªn ph-¬ng ®-êng t©m cña lß xo, khi ®ã
m« men xo¾n tiÕt diÖn d©y quÊn lß xo Mx x¸c ®Þnh nh- sau:
M xmax = Plxmax , MNm

D tb
2
(8.61)
øng suÊt xo¾n tiÕt diÖn d©y cuèn lß xo (®-êng kÝnh do):
x max  x max  x max tb ,

M 8P .D
MPa (8.62)
Wx do 3
Do øng suÊt xo¾n ph©n bè trªn tiÕt diÖn kh«ng ®ång ®Òu vµ ¶nh h-ëng cña
øng suÊt c¾t do P lx g©y nªn, bëi vËy cÇn thªm vµo hÖ sè hiÖu chØnh :
 0,5
D tb

do
 0,75
D tb
do
(8.63)
C¨n cø vµo øng suÊt xo¾n cho phÐp [x]=350600 MPa vµ =1,17,24 ta x¸c
®Þnh ®-êng kÝnh do cña tiÕt diÖn d©y quÊn.
Sè vßng c«ng t¸c cña lß xo ic.
379
Gd o4 f max
ic  [vßng]
8Px max D 3tb
(8.64)
Gd o f max
hoÆc ic  [vßng]
D 2tb  x max
(8.65)
Th«ng th-êng ic=512 vßng.
Do hai vßng ë hai mÆt ®Çu th-êng ®-îc mµi ph¼ng ®Õn theo chu vi ®Ó lµm
1 1
3 2
mÆt tùa vµ ®-îc quÊn sÝt vµo vßng tiÕp theo nªn sè vßng tæng céng cña lß xo lµ:
i =ic + (2  3) [vßng]
B-íc xo¾n t cña lß xo cÇn chän sao cho khi lß xo bÞ nÐn nhiÒu nhÊt (fmax)
gi÷a çc vßng lß xo vÉn cßn khe hë =0,00030,0009 m.
Ta cã:
t  d o  max   ,
f
m
ic
(8.66)
ChiÒu dµi lß xo khi xu p¸p më lín nhÊt (fmax):
lmin = ido + ic, m
(8.67)
Khi xu p¸p ®ãng kÝn:
lo = lmin + hkmax , m
(8.68)
Sau khi x¸c ®Þnh ®-îc kÝch th-íc cña lß xo ta ph¶i kiÓm tra tÇn sè dao ®éng
tù do cña lß xo. Th«ng th-êng ng-êi ta thay thÕ lß xo b»ng mét dÇm th¼ng t-¬ng
®-¬ng cã khèi l-îng, ®é cøng, chiÒu dµi vµ çch ph©n bè khèi l-îng nh- cña lß
xo thùc.
TÇn sè gãc dao ®éng cña dÇm t-¬ng ®-¬ng ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
 x   , Hz
C
m
(8.69)
Do ®ã tÇn sè vßng:
30 x
n x   30 , lÇn/phót
C
 m
380
(8.70)
HoÆc theo c«ng thøc gÇn ®óng:
n x  2,148.10 , lÇn/phót
do
D 2tb i c
(8.71)
trong ®ã:
C- ®é cøng cña lß xo, MN/m; m-khèi l-îng çc vßng c«ng t¸c cña lß xo, kg.
§Ó ®¶m b¶o tr¸nh dao ®éng céng h-ëng, ph¶i ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn  10 ; (n-
n x
n
tèc ®é trôc khuûu).
NÕu  10 ph¶i ¸p dông çc biÖn ph¸p tr¸nh céng h-ëng nh- thay ®æi
n x
n
b-íc xo¾n, thay ®æi Dtb hoÆc dïng nhiÒu lß xo cã b-íc vµ chiÒu quÊn kh¸c nhau
hay bè trÝ chi tiÕt hÊp phô n¨ng l-îng céng h-ëng.
Khi tÝnh to¸n kiÓm tra lß xo xu p¸p, cÇn x¸c ®Þnh xmax vµ nlx råi so s¸nh víi
çc trÞ sè cho phÐp. Cã thÓ tÝnh to¸n hÖ sè an toµn cña lß xo víi xmax do Plxmax
k
g©y nªn vµ xmin do Plxmin=Cfo g©y nªn, sau ®ã lÊy =1 vµ tÝnh .  ph¶i n»m

trong kho¶ng 1,2 2,0.
8.5.2. TÝnh to¸n søc bÒn trôc cam.
Khi tÝnh to¸n søc bÒn trôc cam ta coi ®o¹n trôc cam gi÷a hai æ ®ì lµ
mét dÇm cã tiÕt diÖn ®ång ®Òu ®Æt tù do trªn hai gèi ®ì. Trôc cam chÞu
uèn, xo¾n vµ bÒ mÆt cam chÞu øng suÊt tiÕp xóc do va ®Ëp víi con ®éi.
Khi tÝnh to¸n ta bá qua m« men c¶n do ma s¸t ë çc æ trôc vµ bá qua
träng lùc v× chóng cã trÞ sè kh¸ nhá.
Gi¶ sö r»ng ®o¹n trôc chØ cã 1 cam n¹p vµ 1 cam th¶i ®Ó dÉn ®éng çc xu p¸p
cña 1 xy lanh nh- trªn s¬ ®å sau:
H×nh 8.55. S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn ®o¹n trôc cam

381
+ øng suÊt uèn.
ViÖc chän thêi ®iÓm tÝnh to¸n lµ rÊt quan träng; nÕu chän thêi ®iÓm b¾t ®Çu
më xu p¸p th¶i ®èi víi cam låi, cam tiÕp tuyÕn th× lùc g©y uèn ®o¹n trôc lµ:
Pt = Pj + Polx +Pok , MN
(8.72)
trong ®ã:
Pjo- lùc qu¸n tÝnh quy dÉn vÒ ®-êng t©m con ®éi khi cam b¾t ®Çu më xu p¸p
th¶i, do th-êng ¸p dông biÖn ph¸p gät l-ng cam nªn cã thÓ coi  = 0
Polx- lùc nÐn ban ®Çu cña lß xo xu p¸p quy dÉn vÒ ®-êng t©m con ®éi;
Pok - lùc khÝ thÓ t¸c dông lªn mÆt nÊm xu p¸p th¶i lóc b¾t ®Çu më, quy dÉn vÒ
®-êng t©m con ®éi.
Khi x¸c ®Þnh lùc, cÇn chuyÓn ®æi thø nguyªn vÒ MN.
M« men uèn trôc cam:
M u  Pt 1 2 , MNm (8.73)
 

(l, l1, l2- lµ çc kho¶ng çch thÓ hiÖn trªn s¬ ®å tÝnh to¸n, m)
øng suÊt uèn:
u   [MPa] (8.74)
Mu 32M u
Wu  d 
4
d 3 1   o  
  d  
(d vµ do- çc ®-êng kÝnh cña tiÕt diÖn, m; xem h×nh 8.55)
+ øng suÊt xo¾n:
øng suÊt xo¾n ®¹t trÞ sè lín nhÊt khi con ®éi tr-ît hÕt phÇn cung b¸n
kÝnh , t-¬ng øng víi  max. Lóc nµy lùc Pt cã gi¸ trÞ kh¸ lín do gia tèc d-¬ng,
gi¶m kh«ng ®¸ng kÓ (®èi víi cam låi, cam tiÕp tuyÕn) vµ ë xa t©m trôc cam
nhÊt. Ta cã:
Mx = Ptmax. A = A (Plxmax + Pjmax), MNm
(8.75)
Çnh tay ®ßn A cña lùc Ptmax ®èi víi cam låi, con ®éi h×nh trô hoÆc h×nh
nÊm x¸c ®Þnh nh- sau:
  R1
A R 1  h max  r sin  , m
r 2
(8.76)
382
Khi tÝnh m« men xo¾n ®o¹n trôc cam, ngoµi Mx cßn ph¶i tÝnh tíi çc m«
men kh¸c nh- m« men t¸c dông lªn çc cam cïng më, m« men dÉn ®éng çc
®o¹n trôc kh¸c vµ çc côm, c¬ cÊu kh¸c (nh- b¬m nhiªn liÖu, bé chia ®iÖn...)
Do ®ã øng suÊt xo¾n tæng tÝnh nh- sau:
M x 16M x
x   , MPa (8.77)
Wx  d 
4
d 3 1   o  
  d  
øng suÊt tæng th«ng th-êng ®-îc tÝnh theo c«ng thøc Xanh-Venan:
 2
 2  
    u 0,35  0,65 1   x  (8.78)
  u  
 
øng suÊt cho phÐp ®èi víi çc lo¹i thÐp []=50150 MPa.
+ §é vâng cho phÐp:
 ,
Pt 11 22 64Pt  12  22
f  m (8.79)
2 EJ 3E d 4  d o4
M« ®un ®µn håi cña thÐp E=2,02,2.105 MPa
§é vâng cho phÐp cña ®o¹n trôc [f]=0,050,1 mm.
+ øng suÊt tiÕp xóc trªn bÒ mÆt cam.
Do sù va ®Ëp trªn bÒ mÆt tiÕp xóc gi÷a cam vµ con ®éi nªn xuÊt hiÖn øng suÊt
tiÕp xóc tx.
§èi víi con ®éi t¸n ph¼ng
 tx  0,418 , MPa
Pt E
b.
(8.80)
trong ®ã:
b- chiÒu réng tiÕp xóc cña cam, m; - b¸n kÝnh cung ngo¹i tiÕp cña cam, m.
øng suÊt tiÕp xóc lín khi cam tr-ît hÕt phÇn cung b¸n kÝnh , t-¬ng øng víi
max.Ngoµi ra cÇn kiÓm tra t¹i vïng ®Ønh cam v× lóc ®ã tuy gia tèc ©m, lùc Pt nhá
nh-ng b¸n kÝnh cung r còng nhá. NÕu dïng con ®éi con l¨n th× tx tÝnh nh- sau:
Pt E  1 1 
 tx  0,418   , MPa
b   R 
(8.81)
trong ®ã: R- b¸n kÝnh con l¨n, m.
383
øng suÊt tiÕp xóc cho phÐp n»m trong ph¹m vi sau:
[tx] = 600 1200 MPa.
Chó ý: Khi tÝnh øng suÊt uèn ®o¹n trôc cam cÇn ph¶i hÕt søc chó ý trong viÖc
chän thêi ®iÓm tÝnh to¸n v× nÕu ®o¹n trôc cã nhiÒu cam th× sÏ cã thêi ®iÓm mµ
nhiÒu cam cïng lµm viÖc. Ph¶i x¸c ®Þnh biÓu ®å m« men uèn cho vµi chÕ ®é (thêi
®iÓm) kh¸c nhau ®Ó t×m tiÕt diÖn mµ m« men uèn ®¹t trÞ sè cùc ®¹i.
8.5.3. TÝnh to¸n søc bÒn con ®éi.
ViÖc tÝnh to¸n søc bÒn cho con ®éi nh»m kiÓm tra ¸p suÊt tiÕp xóc trªn bÒ
mÆt th©n con ®éi vµ øng suÊt tiÕp xóc t¹i bÒ mÆt cÇu tiÕp xóc víi ®òa ®Èy. Th«ng
th-êng øng suÊt tiÕp xóc víi ®òa ®Èy ®-îc x¸c ®Þnh khi tÝnh bÒn ®òa ®Èy. §èi víi
con ®éi kiÓu cÇn l¾c th× viÖc tÝnh to¸n khèi l-îng chuyÓn ®éng quy dÉn vµ çc
lo¹i øng suÊt kh«ng gièng nh- tr-êng hîp con ®éi chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i.
Nh-ng con ®éi cÇn l¾c Ýt th«ng dông nªn kh«ng ®Ò cËp trong ph¹m vi tµi liÖu nµy.
Khi cÇn thiÕt, ta cã thÓ tham kh¶o çc tµi liÖu cã liªn quan.
S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn con ®éi d¹ng trô vµ d¹ng nÊm nh- sau:
H×nh 8.56. S¬ ®å tÝnh to¸n søc bÒn con ®éi d¹ng trô (d¹ng nÊm) t¸n ph¼ng vµ
con ®éi dïng con l¨n.
Khi n©ng hoÆc h¹ con ®éi tíi ®iÓm  (øng víi gãc max cña cung ) m« men
xo¾n trôc cam ®¹t trÞ sè cùc ®¹i. Ph¶n lùc Pt tõ phÝa cam g©y m« men lµm con ®éi
bÞ nghiªng ®i vµ tiÕp xóc kh«ng ®Òu víi bÒ mÆt lç dÉn h-íng.
¸p suÊt tiÕp xóc cùc ®¹i cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
384
6 APt max
k max   , MPa
6M x
d 2 d 2
(8.82)
trong dã: d, l- ®-êng kÝnh th©n vµ chiÒu dµi tiÕp xóc cña con ®éi, m.
Khi n©ng con ®éi, do cã ma s¸t tr-ît gi÷a bÒ mÆt cam vµ mÆt ®Çu con ®éi nªn
lùc ma s¸t sÏ t¹o nªn mét m« men ng-îc chiÒu víi m« men do Pt g©y nªn vµ lµm
gi¶m ¸p suÊt tiÕp xóc k nh-ng khi con ®éi tr-ît hÕt phÇn cung ®Ønh cam cã b¸n
kÝnh r th× lùc Pt ®æi chiÒu ®ét ngét. M« men do lùc Pt t¹o nªn cïng chiÒu víi m«
men lùc ma s¸t nªn g©y ra sù t¨ng ®ét ngét ¸p suÊt tiÕp xóc k. NÕu chØ tÝnh tíi m«
men ma s¸t th× ¸p suÊt tiÕp xóc k ®· lín h¬n kmax tÝnh theo c«ng thøc trªn råi.
Trªn thùc tÕ gi÷a lç dÉn h-íng vµ mÆt trô th©n con ®éi bao giê còng cã khe hë
h-íng kÝnh. NÕu khe hë nµy cµng lín th× møc ®é va ®Ëp (do k t¨ng ®ét ngét) cµng
gia t¨ng vµ tiÕng ån cµng lín, tèc ®é mµi mßn cµng cao. V× lý do ®ã khi tÝnh to¸n
thiÕt kÕ hoÆc tÝnh to¸n kiÓm nghiÖm søc bÒn cÇn chän ¸p suÊt tiÕp xóc cho phÐp
vÒ phÝa giíi h¹n d-íi. ¸p suÊt tiÕp xóc cho phÐp n»m trong giíi h¹n sau:
[kmax] 10 MPa.
Còng t-¬ng tù nh- vËy nÕu tÇn sè n©ng h¹ con ®éi cµng lín th× chän [kmax]
cµng thÊp.
NÕu dïng con ®éi con l¨n th× lùc ngang g©y m« men uèn nghiªng con ®éi
x¸c ®Þnh nh- sau:
PN = Pt tg. , MN
(8.83)
Lùc PN t¹o m« men víi çnh tay ®ßn y.
¸p suÊt tiÕp xóc cùc ®¹i x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
P  6y 
k max  N 1   , MPa
d   
(8.84)
¸p suÊt trªn bÒ mÆt c«ng t¸c cña chèt con l¨n (dïng b¹c tr-ît):
Pp
kc  , MPa
 d
(8.85)
trong ®ã: Pp-ph¶n lùc tõ phÝa cam, MN; l- chiÒu dµi tiÕp xóc víi b¹c,m.
¸p suÊt cho phÐp: [kc] = 90 MPa
øng suÊt c¾t chèt:
385
 
Pp 2 Pp
c   , MPa (8.86)
2 Fc  D2  2
trong ®ã: D vµ - ®-êng kÝnh ngoµi vµ trong cña chèt, m.
øng suÊt uèn chèt:
Pp L 4Pp L
u   ,MPa (8.87)
8 ¦ Wu    4 
D 3 1    
  D  
øng suÊt cho phÐp:

[c] = 90 MPa; [u] = 200 MPa.
8.5.4. TÝnh to¸n søc bÒn ®òa ®Èy vµ cß mæ.
§èi víi ®òa ®Èy hai yÕu tè quan träng lµ ®é æn ®Þnh däc khi chÞu nÐn (chÞu
uèn däc) vµ ®é bÒn v÷ng cña çc bÒ mÆt ®Çu tiÕp xóc. NÕu ®é æn ®Þnh däc kh«ng
®¶m b¶o sÏ lµm lÖch quy luËt ®éng häc cña xu p¸p, lµm gia t¨ng møc ®é va ®Ëp,
tiÕng ån vµ gi¶m c«ng suÊt ®éng c¬.
§é æn ®Þnh däc ®-îc ®¸nh gi¸ th«ng qua hÖ sè an toµn:
 3 EI d
n
Pt  2d
(8.88)
trong ®ã:
E-m« ®un ®µn håi cña vËt liÖu ®òa ®Èy, MPa; I®- m« men qu¸n tÝnh tiÕt diÖn
®òa ®Èy, m4; l®- chiÒu dµi ®òa ®Èy, m.
§èi víi ®òa ®Èy ph¶i ®¶m b¶o n 4.
øng suÊt tiÕp xóc ë mÆt ®Çu ®òa ®Èy:
1 
 tx  0 ,388 3 PT E 3    , MPa
1
 r1 r 2 
(8.89)
trong ®ã: r1, r2- b¸n kÝnh çc mÆt cÇu cña ®òa ®Èy vµ cña mÆt cÇu tiÕp xóc
t-¬ng øng trªn con ®éi hoÆc cß mæ.
NÕu mÆt cÇu tiÕp xóc ë ®Çu ®òa ®Èy (th-êng lµ ë ®Çu trªn) lµ mÆt cÇu lâm th×
coi lµ b¸n kÝnh r2 cßn b¸n kÝnh mÆt cÇu låi lµ r1.
øng suÊt tiÕp xóc cho phÐp n»m trong kho¶ng sau:
[tx]= 10002000 MPa.
386

søc bÒn cß mæ.
M« men uèn cß mæ tõ phÝa hai çnh tay ®ßn lu«n ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn c©n
b»ng
Pk.a = Pt.b (8.90)
S¬ ®å tÝnh to¸n bÒn cß mæ ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.57.
øng suÊt tæng trªn bÊt kú tiÕt diÖn x-x nµo cña cß mæ:
 cos  
   Pk  x   , MPa (8.91)
 Wx Fx 
trong ®ã:
lx- kho¶ng çch tõ lùc Pk tíi tiÕt diÖn x-x, m.
Pk- ph¶n lùc tõ phÝa xu p¸p, MN; Fx- diÖn tÝch tiÕt diÖn x-x, m2.
Wx- m« ®un chèng uèn cña tiÕt diÖn x-x, m4.
- gãc gi÷a lùc Pk vµ çnh tay ®ßn bÈy.
øng suÊt tæng céng cho phÐp n»m trong giíi h¹n sau:
- §èi víi thÐp çc bon: [] = 100 MPa
- §èi víi thÐp hîp kim: [] = 150 MPa
øng suÊt tiÕp xóc víi ®u«i xu p¸p tÝnh theo c«ng thøc sau:
Pk E 2
 tx  0,3883 , MPa
r2
(8.92)
trong ®ã: r- b¸n kÝnh mÆt trô tiÕp xóc víi ®u«i xu p¸p.
[tx] n»m trong giíi h¹n sau: [tx] = 4500 MPa
BÒ mÆt trô tiÕp xóc víi trôc cß mæ cã b¸n kÝnh kh¸ lín vµ chiÒu cao mÆt trô
tiÕp xóc Ýt bÞ h¹n chÕ nªn cã thÓ kÐo dµi, v× vËy mµ ¸p suÊt tiÕp xóc trªn bÒ mÆt
nµy kh«ng lín, h¬n n÷a tèc ®é tr-ît còng nhá. V× vËy ng-êi ta chØ cÇn t«i cøng,
mµi bãng trôc cß mæ vµ bÒ mÆt lç trô trªn cß mæ lµ ®ñ ®¶m b¶o bÒn. ChØ trong
nh÷ng tr-êng hîp rÊt h·n h÷u ng-êi ta míi Ðp b¹c vµo bÒ mÆt lç trô nµy. V×
nh÷ng lý do trªn nªn kh«ng cÇn kiÓm tra ¸p suÊt tiÕp xóc gi÷a lç trô cß mæ vµ
trôc cß mæ.
8.5.5. TÝnh to¸n søc bÒn xu p¸p.
§èi víi t¸n nÊm xu p¸p cã thÓ tÝnh to¸n theo c«ng thøc tÝnh bÒn khi coi t¸n
nÊm lµ mét ®Üa trßn ®Æt tù do trªn ®Çu èng tùa d¹ng trô. øng suÊt uèn ®Üa trô
máng sÏ lín nhÊt ë t©m ®Üa vµ ®-îc tÝnh theo c«ng thøc sau:
387
d2
 u  z max , MPa
p
4 2
(8.93)
trong ®ã:
pzmax- ¸p suÊt cùc ®¹i trong xy lanh, MPa;
d- ®-êng kÝnh t¸n nÊm xu p¸p, m;
- chiÒu dÇy trung b×nh cña mÆt nÊm, m.
Trong c«ng thøc nµy, ta bá qua lùc nÐn ban
®Çu Polx
V× xu p¸p n¹p cã ®-êng kÝnh t¸n nÊm d lín h¬n
nªn øng suÊt uèn sÏ lín h¬n.
øng suÊt uèn cho phÐp n»m trong giíi h¹n sau:
- §èi víi thÐp çc bon: [u] = 80 MPa
- §èi víi thÐp hîp kim: [u] = 120 MPa.
Trªn thùc tÕ do mÆt trªn cña t¸n nÊm ®-îc chÕ
t¹o liÒn víi th©n xu p¸p víi b¸n kÝnh chuyÓn tiÕp
kh¸ lín, v× vËy t¸n nÊm rÊt cøng v÷ng vµ øng suÊt
uèn thùc tÕ sÏ rÊt nhá. Tuy nhiªn ta ch-a tÝnh tíi
øng suÊt ®éng do hiÖn t-îng va ®Ëp g©y ra.
Nguyªn nh©n lµ khi khe hë nhiÖt b¾t ®Çu xuÊt hiÖn
lóc ®ãng xu p¸p th× lùc qu¸n tÝnh chuyÓn ®éng H×nh 8.58. S¬ ®å tÝnh
tÞnh tiÕn víi gia tèc ©m g©y nªn sù va ®Ëp m¹nh søc bÒn xu p¸p ®-îc dÉn
kÐo vâng t¸n nÊm. ®éng trùc tiÕp.
Khi trôc cam dÉn ®éng trùc tiÕp xu p¸p th× cÇn
kiÓm tra ¸p suÊt tiÕp xóc gi÷a th©n xu p¸p víi lç trô cña èng dÉn h-íng (gièng nh-
®èi víi con ®éi).
k max  , MPa
6Pk x
d1 2
(8.94)
trong ®ã:
Pk- lùc t¸c dông lªn xu p¸p øng víi gãc max, MPa;
x- kho¶ng çch tõ lùc Pk tíi ®-êng t©m xu p¸p, m;
l- chiÒu dµi tiÕp xóc, m; d1- ®-êng kÝnh th©n xu p¸p, m.
¸p suÊt tiÕp xóc cho phÐp ®èi víi th©n xu p¸p n»m trong giíi h¹n sau:
[kmax] = 2MPa.
388
8.6. Mét vµi ®Æc ®iÓm cña c¬ cÊu phèi khÝ ®éng c¬
hai kú vµ c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît.
8.6.1. C¬ cÊu phèi khÝ cña ®éng c¬ hai kú.
Do ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt lµ c¶ 4 qu¸ tr×nh ®Òu ®-îc thùc hiÖn trong hai hµnh
tr×nh cña pÝt t«ng nªn c¬ cÊu phèi khÝ cña lo¹i ®éng c¬ nµy cã nhiÒu ®iÓm kh¸c
biÖt so víi cña ®éng c¬ 4 kú. Nh÷ng ®iÓm dÔ nhËn thÊy nhÊt trªn çc kÕt cÊu hiÖn
nay lµ chóng chØ cã xu p¸p x¶ (ßÌÇ-204, 206) víi s¬ ®å quÐt th¼ng hoÆc kh«ng cã xu
p¸p khi dïng s¬ ®å quÐt vßng trªn çc ®éng c¬ hai kú c«ng suÊt nhá dïng cho xe m¸y
Sims¬n, Minsk, BOCXOÄ, Suzuki, Yamaha...
ViÖc n¹p kh«ng khÝ (hoÆc hçn hîp c«ng t¸c) ®-îc thùc hiÖn qua çc
cöa quÐt trªn th©n xy lanh vµ th-êng ®-îc ®iÒu khiÓn b»ng chÝnh pÝt
t«ng cña xy lanh ®éng c¬. Çc yªu cÇu chÝnh ®èi víi c¬ cÊu quÐt khÝ
nh- sau:
- TrÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn ph¶i ®ñ lín ®Ó ®¶m b¶o n¹p ®Çy ®ång
thêi thæi (quÐt) s¹ch s¶n phÈm ch¸y ra khái xy lanh (chøc n¨ng th¶i
c-ìng bøc s¶n phÈm ch¸y ë ®éng c¬ 4 kú do pÝt t«ng ®¶m nhËn).
- D¹ng vµ kÝch th-íc çc cöa quÐt ph¶i ®¶m b¶o t¹o ®-îc h-íng vµ vËn tèc
dßng khÝ quÐt phï hîp ®Ó taä xo¸y lèc tèt võa ®¶m b¶o quÐt s¹ch s¶n phÈm ch¸y
nh-ng l¹i ®ì bÞ hoµ trén víi s¶n phÈm ch¸y.
- KÝch th-íc vµ pha n¹p (quÐt) ph¶i ®¶m b¶o sao cho trÞ sè thêi gian tiÕt diÖn
®ñ lín nh-ng ®¶m b¶o m«i chÊt n¹p ®ì bÞ tæn thÊt theo ®-êng th¶i cïng s¶n phÈm
ch¸y còng nh- ®¶m b¶o cho s¶n phÈm ch¸y ®ì lät vµo buång chøa hçn hîp kh«ng
khÝ n¹p.
- §¶m b¶o thay ®æi ®ét ngét vÒ tiÕt diÖn l-u th«ng cöa quÐt lóc më vµ lóc ®ãng.
§èi víi c¬ cÊu th¶i khÝ th× cã çc yªu cÇu nh- sau:
- TrÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn ®ñ lín ®Ó th¶i s¹ch s¶n phÈm ch¸y (bao gåm c¶
mét phÇn khÝ quÐt lÉn vµo ®ã). Thêi ®iÓm më cöa x¶ ph¶i phï hîp nhÊt ®Ó ®¶m
b¶o ®ì tæn thÊt hµnh tr×nh sinh c«ng vµ th¶i ®-îc phÇn lín hçn hîp s¶n phÈm
ch¸y tr-íc khi më cöa n¹p.
- §¶m b¶o sù t¨ng ®ét biÕn tiÕt diÖn l-u th«ng cöa x¶ lóc th¶i ®Ó t¹o dßng s¶n
phÈm ch¸y cã vËn tèc lín víi môc ®Ých tËn dông ®-îc hiÖu øng qu¸n tÝnh cña
dßng khÝ th¶i.
Sù thay ®æi tiÕt diÖn l-u th«ng cöa quÐt fbH theo ®-êng CML vµ cña cöa th¶i
fb theo ®-êng AHF ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.59.
389
H×nh 8.59. Sù thay ®æi tiÕt diÖn l-u th«ng cña cöa quÐt vµ cöa th¶i.
Trªn h×nh 8.59.a lµ tr-êng hîp dïng s¬ ®å quÐt vßng ®èi xøng (ë
®éng c¬ xe m¸y hai kú Suzuki, Minsk vµ hÇu hÕt çc lo¹i ®éng c¬ xe
m¸y 2 kú kh¸c). S¬ ®å nµy cã nh-îc ®iÓm lµ tæn thÊt hçn hîp khÝ n¹p
qu¸ lín vµ ¸p suÊt lóc b¾t ®Çu ®ãng cöa x¶ thÊp nh-ng th¶i s¹ch nªn
thÝch hîp víi ®éng c¬ diesel h¬n lµ ®èi víi ®éng c¬ x¨ng hai kú. MÆc dï
vËy s¬ ®å nµy vÉn ®-îc dïng hÇu nh- lµ tuyÖt ®èi cho çc ®éng c¬ x¨ng
2 kú cì nhá v× tÝnh ®¬n gi¶n cña kÕt cÊu.
Trªn h×nh 8.59.b lµ s¬ ®å lÖch pha th¶i sím nh-ng l¹i kÕt thóc ngay tr-íc lóc
pha quÐt kÕt thóc, nh- vËy ¸p suÊt lóc ®ãng çc cöa quÐt sÏ cao h¬n. Tuy kÕt cÊu
cã phøc t¹p h¬n v× ph¶i dïng s¬ ®å quÐt th¼ng víi xu p¸p th¶i hoÆc dïng kiÓu hai
pÝt t«ng ®èi ®Ønh, hai trôc khuûu víi mét xy lanh chung nh-ng hiÖu suÊt cao h¬n,
®ì tæn thÊt nhiªn liÖu h¬n nªn th-êng ®-îc dïng cho çc ®éng c¬ c«ng suÊt lín.
NÕu tiÕt diÖn l-u th«ng cña hai cöa quÐt vµ th¶i lóc chóng cïng më
mµ qu¸ lín th× tæn thÊt khÝ quÐt (hçn hîp quÐt) sÏ cao nh-ng ng-îc l¹i
th× hÖ sè khÝ sãt l¹i qu¸ lín.TrÞ sè tèi -u cña çc tiÕt diÖn l-u th«ng chØ
®-îc x¸c ®Þnh th«ng qua thùc nghiÖm. Tû sè thêi gian-tiÕt diÖn cña c¬
cÊu quÐt khÝ vµ c¬ cÊu th¶i khÝ ®-îc chän xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu gi¶m ®é
chªnh ¸p trong çc c¬ cÊu quÐt vµ th¶i khÝ. Trong nhiÒu ®éng c¬ hiÖn
nay dïng s¬ ®å quÐt th¼ng, trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña c¬ cÊu quÐt khÝ
gÇn xÊp xØ b»ng trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña c¬ cÊu th¶i khÝ.
§èi víi ®éng c¬ dïng s¬ ®å quÐt vßng, trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña c¬ cÊu
x¶ khÝ lín h¬n 1,020% so víi trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña c¬ cÊu quÐt khÝ.
Sau khi chän s¬ ®å quÐt khÝ th× ng-êi thiÕt kÕ ph¶i chän mét çch hîp lý
d¹ng vµ kÝch th-íc, sè l-îng çc cöa quÐt, cöa th¶i vµ xu p¸p th¶i còng nh- viÖc
bè trÝ vµ dÉn ®éng ®iÒu khiÓn chóng.
Cöa quÐt cã thÓ chÕ t¹o ë d¹ng tø gi¸c víi b¸n kÝnh gãc l-în ë çc gãc.
Tø gi¸c cã thÓ lµ h×nh vu«ng, h×nh ch÷ nhËt, h×nh b×nh hµnh hoÆc h×nh thang
nh- trªn h×nh 8.60.
390
H×nh 8.60. Çc d¹ng cöa quÐt vµ vÞ trÝ t-¬ng t-¬ng øng víi pÝt t«ng khi ë §CD.
Cöa d¹ng tø gi¸c cã -u ®iÓm lµ tæn thÊt hµnh tr×nh cña pÝt t«ng nhá
nhÊt, ®¶m b¶o më vµ ®ãng cöa n¹p víi tèc ®é biÕn thiªn lín cña tiÕt
diÖn l-u th«ng. Cöa h×nh thang cã tèc ®é biÕn thiªn tiÕt diÖn l-u th«ng
lóc ®ãng më lín h¬n c¶.
§Ó ®¶m b¶o xo¸y lèc tèt vµ gi¶m r th× çc gê mÆt c¹nh bªn cña tø gi¸c ®-îc
lµm nghiªng vÒ ph-¬ng tiÕp tuyÕn víi gãc nghiªng t¨ng dÇn lªn phÝa §CT. Tuy
biÖn ph¸p c«ng nghÖ nµy phøc t¹p song gi¶m ®-îc r. Còng víi môc ®Ých ®ã, gê
mÆt c¹nh ®¸y trªn th-êng v¸t vÒ phÝa lßng xy lanh.
Çc cöa « van (d¹ng cöa h×nh ch÷ nhËt nh-ng hai chiÒu réng ®-îc thay b»ng
çc cung trßn) dÔ gia c«ng h¬n nh-ng tèc ®é biÕn ®æi tiÕt diÖn l-u th«ng lóc më
cöa quÐt thÊp h¬n nªn chÊt l-îng quÐt s¹ch kÐm h¬n.
Cöa trßn dÔ gia c«ng nhÊt xÐt vÒ ph-¬ng diÖn t¹o gãc nghiªng  vµ  (xem
h×nh d-íi) nh-ng do kh«ng ®ñ tiÕt diÖn l-u th«ng nªn ph¶i lµm nhiÒu d·y. ¦u
®iÓm lµ dÔ tæ chøc dßng xo¸y lèc trong xy lanh nhÊt (thay ®æi gãc nghiªng  vµ 
cña tõng d·y so víi nhau). Nh-îc ®iÓm lµ thêi gian gia c«ng lín vµ ph¶i ®Ó chõa
bÒ mÆt liÒn theo ®-êng sinh cho çc miÖng xÐc m¨ng khi çc hµng lç xen kÏ bè
trÝ lÖch nhau.
Tæng chiÒu réng çc cöa quÐt chiÕm 0,550,75 chu vi xy lanh khi quÐt th¼ng
vµ b»ng 0,230,35 chu vi khi dïng s¬ ®å quÐt vßng. ChiÒu cao ln tÝnh tõ ®¸y trªn
cña cöa quÐt tíi gê mÆt ®Ønh cña pÝt t«ng (khi pÝt t«ng ë §CD) n»m trong kho¶ng
(0,080,22)S. Khi tèc ®é trôc khuûu gi¶m vµ khi t¨ng ¸p suÊt khÝ quÐt th× cÇn
gi¶m ln. Víi kÕt cÊu hai hµng lç cöa quÐt ë s¬ ®å quÐt vßng mµ çc cöa quÐt hµng
391
trªn dïng víi môc ®Ých n¹p bæ xung vµo xy lanh th× chiÒu cao ln t¨ng tíi
(0,280,35)S. §Ó gi¶m tæn thÊt khÝ ®éng, çc gê mÐp c¹nh ë phÝa ®Çu vµo ®-îc
vª trßn.
Khi chän gãc nghiªng cña çc cöa quÐt cÇn tÝnh tíi ¸p suÊt khÝ quÐt, tû sè
, , sè l-îng vµ d¹ng cöa n¹p còng nh- chñng lo¹i vßi phun. Gãc nghiªng  vµ
S
D
 ®-îc chän trªn c¬ së thùc nghiÖm ®èi víi tõng tr-êng hîp cô thÓ. §èi víi çc
®éng c¬ diesel dïng s¬ ®å quÐt th¼ng víi mét hµng cöa quÐt hiÖn nay, trÞ sè gãc
nghiªng  trong kho¶ng 80200. §èi víi ®éng c¬ dïng s¬ ®å quÐt vßng th× çc
cöa n¹p cã thÓ cã gãc nghiªng kh¸c nhau vÝ dô nh- ®éng c¬ cña h·ng “Ruskji
diesel” (xem h×nh 8.61).
H×nh 8.61. S¬ ®å quÐt vßng t¹o xo¸y vµ s¬ ®å t¹o xo¸y lèc lÖch t©m
cña h·ng Ruskji diesel
Gãc nghiªng däc  cã ¶nh h-ëng rÊt lín ®Õn chÊt l-îng trao ®æi khÝ cña ®éng
c¬ dïng s¬ ®å quÐt vßng vµ ®-îc chän trong kho¶ng 300700, trong khi ®èi víi
®éng c¬ dïng s¬ ®å quÐt th¼ng th×  ®-îc chän trong kho¶ng 700900.
Sù xo¸y lèc dßng khÝ quÐt cßn phô thuéc vµo ®Æc tÝnh khÝ ®éng cña cöa quÐt.
Tû sè chiÒu dµi cöa s theo chiÒu réng a trong kho¶ng 11,2 cho s¬ ®å quÐt th¼ng
t¹o tèc ®é xo¸y lèc phï hîp nhÊt v× chÊt l-îng t¹o xo¸y lèc phô thuéc vµo h-íng
(gãc ) cña cöa mµ Ýt phô thuéc vµo ®Æc tÝnh dßng ch¶y cña khÝ tíi cöa quÐt.
H×nh d¹ng vµ vÞ trÝ cña çc ®-êng dÉn khÝ tíi cöa quÐt cã ¶nh h-ëng lín tíi
v vµ r. ViÖc t¨ng thÓ tÝch cña buång nÐn khÝ quÐt vµ cña ®-êng dÉn khÝ quÐt cã
¶nh h-ëng tèt nh-ng th-êng th× kh«ng gian gÇn cöa quÐt bÞ h¹n chÕ (®èi víi
392
tr-êng hîp quÐt vßng) nªn ph¶i hÕt søc chó ý tËn dông kh«ng gian khi thiÕt kÕ.
C¬ cÊu th¶i khÝ cã thÓ lµ çc cöa th¶i trªn xy lanh hoÆc çc xu p¸p. Çc cöa
th¶i th-êng cã d¹ng tø gi¸c hoÆc d¹ng « van. Cöa h×nh ch÷ nhËt t¹o nªn tèc ®é
thay ®æi tiÕt diÖn l-u th«ng lín h¬n lóc më cöa th¶i nªn t¹o hiÖu øng th¶i qu¸n
tÝnh lín h¬n. Còng gièng nh- ®èi víi çc cöa quÐt, chiÒu réng cöa th¶i cã ý nghÜa
quan träng. §Ó gi¶m c¶n trë khÝ ®éng cÇn vª trßn gê mÐp (ba via) çc c¹nh cöa
th¶i ë phÝa trong lßng xy lanh. Gê mÐp trªn cÇn vª trßn víi b¸n kÝnh nhá ®Ó ®ì
¶nh h-ëng tíi thêi ®iÓm më cöa th¶i. Çc gê mÐp kh«ng cã ¶nh h-ëng lín tíi
dßng khÝ nh- ®èi víi çc cöa quÐt.
H×nh 8.62. Çc d¹ng cöa th¶i cña ®éng c¬ hai kú vµ vÞ trÝ t-¬ng øng víi pÝt
t«ng khi ë §CD
ChiÒu cao l tÝnh tõ mÐp c¹nh trªn cña cöa th¶i tíi gê mÐp c¹nh A cña ®Ønh pÝt
t«ng khi ë vÞ trÝ §CD n»m trong kho¶ng l = (0,160,25)S.
8.6.2. Çc tham sè cña qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ vµ çc hÖ sè tÝnh to¸n.
Khi tÝnh to¸n c¬ cÊu quÐt vµ th¶i khÝ cña ®éng c¬ hai kú cÇn biÕt tr-íc çc
tham sè nh- nhiÖt ®é Tb vµ ¸p suÊt p b lóc b¾t ®Çu th¶i s¶n phÈm ch¸y ra khái xy
lanh, c¶n trë cña ®-êng th¶i tÝnh tíi c¶ èng gi¶m thanh p p, ¸p suÊt pk vµ nhiÖt ®é
Tk cña khÝ quÐt lóc më cöa quÐt, ®é chªnh ¸p khi më c¶ cöa quÐt vµ cöa (xu p¸p)
th¶i, nhiÖt ®é TH vµ ¸p suÊt pH cña khÝ trong xy lanh t¹i thêi ®iÓm më cöa quÐt, hÖ
sè d- l-îng kh«ng khÝ quÐt k (hoÆc o), hÖ sè l-u l-îng  vµ 2 qua c¬ cÊu th¶i
khÝ khi th¶i tù do (tr-íc lóc më cöa quÐt) vµ th¶i c-ìng bøc (lóc më cöa quÐt), hÖ
sè dßng ch¶y 1 qua cöa quÐt khÝ vµo xy lanh.
+ C«ng thøc tÝnh trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña giai ®o¹n th¶i tù do (v-ît ©m vµ
d-íi ©m) cã d¹ng nh- sau:
393
 m 1 k 1 m 
0,37 V  p b  2m  k  1  k 1. 2 m 
tx
A o   f b dt     .   1
1

 T   p p

  2   m  1 max

b

to
m 1 
0,5 Z  p a  2 m Vx 
   
0,57

m  p b 
n
 max Vb 

(8.95)
trong ®ã:
Vx  Vb
V - thÓ tÝch trung b×nh cña hçn hîp khÝ th¶i trong xy lanh ë giai
2
®o¹n th¶i tù do; Vb vµ Vx lµ thÓ tÝch xy lanh lóc b¾t ®Çu th¶i vµ lóc më cöa quÐt;
m- chØ sè d·n në ®a biÕn trung b×nh cña dßng khÝ th¶i qua cöa th¶i;
n- chØ sè ®o¹n nhiÖt cña qu¸ tr×nh th¶i;
pp
- hÖ sè phô thuéc vµo tû sè (hoÆc ®èi víi qu¸ tr×nh quÐt) trong ®ã p
pk
p p
lµ ¸p suÊt tøc thêi trong xy lanh, chän max  0,209.
+ NÕu giai ®o¹n th¶i tù do chØ cã pha v-ît ©m th× c«ng thøc trªn sÏ cã d¹ng:
 m 1 
  p b  2m 
   1 
 pH 
tx
A o   f b dt 
0,37V   0,57 ln .
Vx 
 max Tb  m 1 Vb 
to  
 
 
(8.96)
NÕu coi m  k = 1,3 ta cã hai c«ng thøc trªn ë d¹ng sau:
 p p  p b  

0,115
Vx 
Ao  0,496  0,102    0,59  0,1 ln
V

 Tb  p x  p p 
 Vb 
 
(8.97)
0,59V  p b  Vx 
0,115
Ao     1  0,17 ln 
 Tb  p H  Vb 
 
(8.98)
394
+ Qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ ë giai ®o¹n th¶i c-ìng bøc vµ n¹p c-ìng bøc vµo xy
lanh (qu¸ tr×nh quÐt khÝ):
Khi tÝnh to¸n ta gi¶ thiÕt r»ng qu¸ tr×nh quÐt khÝ vµo xy lanh vµ th¶i khÝ x¶y
ra ë ®iÒu kiÖn thÓ tÝch vµ ¸p suÊt trong xy lanh kh«ng ®æi, ¸p suÊt cña buång khÝ
nÐn kh«ng ®æi vµ ¸p suÊt trong ®-êng th¶i pp còng kh«ng ®æi. Tõ ph-¬ng tr×nh
dßng ch¶y cña khÝ quÐt vµo xy lanh, ta cã:
f bn dt 
dG
1 bn
pH
vk
(8.99)
trong ®ã:
fbn- diÖn tÝch tiÕt diÖn l-u th«ng cña cöa quÐt;
v k- thÓ tÝch riªng cña khÝ quÐt.
 2 k 1 
k  p k  p  k 
 bn  19,62       (8.100)
k  1  p k   k
p 
 
p=const- ¸p suÊt gi¶ ®Þnh kh«ng ®æi trong xy lanh
TÝch ph©n biÓu thøc trªn ta ®-îc trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn cña cöa quÐt:
t2  o  o Vh RTk
A1   f bn dt   (8.101)
G
1 p k  bn
1 bn
to pk
vk
trong ®ã:
G = 0 0 Vh;
0- hÖ sè d- l-îng khÝ quÐt (n¹p vµo xy lanh) quy vÒ ®iÒu kiÖn m«i
tr-êng bªn ngoµi.;
0- mËt ®é kh«ng khÝ m«i tr-êng bªn ngoµi.
NÕu ®-a  vµ  vÒ ®iÒu kiÖn t¹i cöa quÐt th× ta cã:
t2  k  k Vh RTk Vh  k
A1   f bn dt   (8.102)
to
1 p k  bn  1 bn RTk
§èi víi cöa th¶i trong giai ®o¹n nµy çch tÝnh trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn A2
còng tiÕn hµnh t-¬ng tù nh- ®èi víi cöa quÐt nh-ng víi dGb vµ b. PhÇn khÝ n¹p
vµo xy lanh bÞ tho¸t ra qua cöa th¶i Gbo ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
395
Gbo = G - Gb = 
p b Vb pVn
RTb RTn
(8.103)
Vb, Tn: thÓ tÝch vµ nhiÖt ®é trong xy lanh lóc b¾t ®Çu më cöa quÐt.
k 1
 p  k
Tn  Tb   (8.104)
 pb 
Sù biÕn thiªn nhiÖt ®é T trong xy lanh ë giai ®o¹n nµy rÊt khã x¸c ®Þnh, v×
vËy cã thÓ chÊp nhËn c«ng thøc gÇn ®óng sau ®©y:
T = Tn.e-
(8.105)
trong ®ã: - gãc quay trôc khuûu tÝnh tõ thêi ®iÓm b¾t ®Çu më cöa quÐt
 (8.106)
1 T
ln
 n Tn
n- vÞ trÝ cña trôc khuûu øng víi thêi ®iÓm b¾t ®Çu më cöa quÐt.
NhiÖt ®é trung b×nh trong xy lanh tÝnh cho c¶ giai ®o¹n trao ®æi khÝ
®-îc x¸c ®Þnh gÇn ®óng nh- sau:
T  Ta
T tb  n (8.107)
T
ln n
Ta
§èi víi ®éng c¬ dïng ph-¬ng thøc quÐt vßng víi tèc ®é biÕn thiªn tiÕt diÖn
l-u th«ng rÊt lín khi b¾t ®Çu më cöa quÐt cã thÓ dïng c«ng thøc gÇn ®óng sau:
1   o Tn  T Tr
Ttb  (8.108)
Tk  T   o Tr
trong ®ã:
T- ®é sÊy nãng khÝ n¹p bëi thµnh v¸ch xy lanh;
Tr- phô thuéc vµo chÕ ®é lµm viÖc ®éng c¬, trong kho¶ng 7009000K.
Quan hÖ gi÷a ¸p suÊt pk vµ pb nh- sau:
§éng c¬ tèc ®é thÊp: pb = (2,54) pk.
§éng c¬ tèc ®é cao: pb = (3,54) pk.
§éng c¬ tèc ®é cao th¶i qua xu p¸p: pb = (45,5) pk.
§éng c¬ cao tèc (c-êng ho¸ theo n) th¶i qua xu p¸p: p b=(4,56) p k.
Quan hÖ gi÷a nhiÖt ®é Tb vµ Tk nh- sau:
Tb = kn
pb
Tk
pk
396
(8.109)
trong ®ã: kn = 0,851,25 ®èi víi ®éng c¬ dïng s¬ ®å quÐt vßng;
= 0,80,95 ®èi víi ®éng c¬ dïng s¬ ®å quÐt th¼ng.
HÖ sè l-u l-îng  chän trong kho¶ng sau:
- Víi s¬ ®å quÐt vßng:
 = 0,850,75; 1 = 0,70,75; 2 = 0,40,7
- Víi s¬ ®å quÐt th¼ng dïng xu p¸p th¶i:
 = 0,60,8; 1 = 0,70,75; 2 = 0,81,0
- Víi s¬ ®å quÐt th¼ng dïng pÝt t«ng ®èi ®Ønh:
 = 0,650,75; 1 = 0,70,75; 2 = 0,51,0
HÖ sè d- l-îng kh«ng khÝ quÐt o:
§éng c¬ cao tèc dïng trong giao th«ng: 1,251,50
§éng c¬ tµu thñy vµ xe löa: 1,21,3
§éng c¬ tµu thñy vµ xe löa t¨ng ¸p: 1,41,7
§éng c¬ tµu thñy c«ng suÊt riªng lín: 1,151,25
¸p suÊt sau cöa th¶i, tr-íc èng gi¶m thamh: pp = 0,1050,115 MPa.
8.6.3. C¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît.
Thay cho xu p¸p, trong c¬ cÊu phèi khÝ lo¹i nµy dïng van tr-ît ®Ó ®ãng vµ
më çc cña n¹p, cöa quÐt vµ cöa th¶i. So víi c¬ cÊu phèi khÝ dïng xu p¸p, lo¹i c¬
cÊu phèi khÝ nµy cã nh÷ng -u ®iÓm sau:
- Cã kh¶ n¨ng ®¹t trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn lín h¬n víi cïng mét pha phèi khÝ
nh- nhau nªn t¨ng ®-îc v vµ gi¶m r.
- Gi¶m møc ®é sÊy nãng hçn hîp khÝ n¹p, gi¶m c¶n trë khÝ ®éng nªn t¨ng
®-îc hÖ sè n¹p v.
- ChuyÓn dÞch c-ìng bøc cña van tr-ît kh«ng yªu cÇu ph¶i ®iÒu chØnh do
mèi liªn hÖ ®éng häc liªn tôc gi÷a çc kh©u víi trôc khuûu, v× vËy t¶i träng ®éng
thÊp h¬n (tÝnh chÊt va ®Ëp cña t¶i thÊp h¬n).
- TiÕng ån thÊp h¬n.
- Kh¸c víi xu p¸p, van tr-ît cã thÓ ®ãng më cöa n¹p, cöa quÐt vµ
cöa th¶i theo nguyªn lý chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i, chuyÓn ®éng
quay hoÆc võa tÞnh tiÕn võa xoay.
- T¹o kh¶ n¨ng t¨ng  cho ®éng c¬ x¨ng v× kh«ng cã chi tiÕt bÞ qu¸ nãng (xu
p¸p th¶i) t¹o nguyªn nh©n g©y kÝch næ.
Bªn c¹nh nh÷ng -u ®iÓm, c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît còng cã
397
nh÷ng nh-îc ®iÓm sau:
- Khã ®¶m b¶o viÖc bao kÝn tèt.
- ViÖc b«i tr¬n vµ lµm m¸t trong nhiÒu tr-êng hîp gÆp khã kh¨n nªn tèc ®é
mµi mßn t¨ng.
- Phøc t¹p vÒ mÆt c«ng nghÖ.
HiÖn nay van tr-ît chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i ®-îc th«ng dông nhÊt.
Trong ®éng c¬ hai kú pÝt t«ng kiªm lu«n c¶ vai trß van tr-ît ®Ó ®ãng më cöa
n¹p, cöa quÐt, cöa th¶i. ViÖc tËn dông pÝt t«ng cña ®éng c¬ lµm van tr-ît lµm
cho kÕt cÊu ®éng c¬ trë nªn hÕt søc ®¬n gi¶n, chÝnh v× lý do ®ã mµ ®éng c¬ 2
kú quÐt vßng c«ng suÊt nhá ®-îc sö dông rÊt th«ng dông trong giao th«ng vµ ë
n«ng th«n.
§èi víi ®éng c¬ hai kú dïng s¬ ®å quÐt th¼ng ng-êi ta ®· dïng mét pÝt t«ng
cã ®-êng kÝnh nhá h¬n lµm van tr-ît thay cho xu p¸p x¶.
Mét ph-¬ng ¸n kh¸c lµ dïng ®éng c¬ víi hai pÝt t«ng ®èi ®Ønh, hai trôc
khuûu. Mét pÝt t«ng ®ãng më cöa quÐt, cßn pÝt t«ng kia ®ãng më cöa x¶. Nh- vËy
mét xy lanh kÐo dµi chung cho c¶ hai pÝt t«ng ®-îc bè trÝ gi÷a hai trôc khuûu.
Hai trôc khuûu liªn kÕt víi nhau th«ng qua hÖ thèng b¸nh r¨ng hoÆc nhê kÕt cÊu
khuûu vµ thanh nèi. KÕt cÊu nµy kh¸ hoµn chØnh nªn ®Õn nay vÉn ®-îc sö dông
cho ®éng c¬ diesel.
H×nh 8.63.a. S¬ ®å c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît víi khíp cÇu l¾p trªn lãt xy lanh
1- cöa n¹p trªn lãt xy lanh; 2- cöa kÐp trªn xy lanh; 3- cöa th¶i trªn lãt xy
lanh; 4- cöa th¶i trªn xy lanh; 5- cöa n¹p trªn xy lanh
398
Mét trong nh÷ng kÕt cÊu cæ ®iÓn tr-íc ®©y dïng van tr-ît cho ®éng
c¬ 4 kú lµ kÕt cÊu hai lãt xy lanh chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i t-¬ng
®èi so víi nhau. Trªn çc lãt cã çc cöa quÐt vµ cöa th¶i. KÕt cÊu nµy
phøc t¹p, nhiÒu chi tiÕt chuyÓn ®éng vµ khã ®¶m b¶o b«i tr¬n nªn kh«ng
th«ng dông.
VÒ sau xuÊt hiÖn kÕt cÊu van tr-ît d¹ng èng lãt chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i
®ång thêi xoay trßn quanh ®-êng t©m nªn çc cöa sæ trªn èng lãt (van tr-ît) lÇn
l-ît më, ®ãng çc cöa quÐt, cöa x¶ trªn xy lanh ®éng c¬ 4 kú. Trªn çc h×nh 8.63
vµ 8.64 lµ s¬ ®å dÉn ®éng van tr-ît-èng lãt. Chóng kh¸c nhau ë chç th©n khíp
cÇu cè ®Þnh víi van tr-ît-èng lãt cßn trªn h×nh 8.64 lµ kÕt cÊu th©n khíp cÇu cè
®Þnh víi khuûu.
H×nh 8.63.b. S¬ ®å van tr-ît-èng lãt víi th©n khíp cÇu l¾p trªn khuûu.
1. cöa n¹p trªn lãt xy lanh; 2- cöa kÐp trªn lãt xy lanh; 3. cöa th¶i trªn lãt
xy lanh; 4- cöa th¶i trªn xy lanh; 5- cöa n¹p trªn xy lanh
Çc kÕt cÊu nµy tá ra ®ñ tin cËy vµ kh¸ hoµn thiÖn, nhê cã c¶ chuyÓn ®éng
tÞnh tiÕn vµ chuyÓn ®éng quay cña van tr-ît nªn viÖc b«i tr¬n ®¶m b¶o h¬n, gi¶m
®-îc tèc ®é mµi mßn.
Kh¸c víi ®éng c¬ 4 kú, ë ®éng c¬ hai kú chØ cÇn mét van tr-ît d¹ng èng lãt
lµ ®ñ ®Ó ®¶m b¶o n¹p, th¶i vµ quÐt khÝ. Lóc ®ã çc cöa quÐt vµ th¶i ®-îc bè trÝ
gièng nh- ®èi víi ®éng c¬ dïng pÝt t«ng ®èi ®Ønh, hai trôc khuûu ®-îc bè trÝ vÒ
hai phÝa ®Çu cña xy lanh. Çc cöa x¶ ®-îc ®ãng më b»ng van tr-ît, cßn çc cöa
quÐt ®-îc ®ãng më b»ng van tr-ît vµ pÝt t«ng. Mét trong nh÷ng kÕt cÊu cña ®éng
c¬ hai kú kiÓu nµy ®-îc thÓ hiÖn trªn h×nh 8.64.
NÕu khi chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn qua l¹i mµ van tr-ît kiÓu èng lãt xoay ®i mét
399
gãc nhÊt ®Þnh th× ®é tin cËy lµm viÖc sÏ t¨ng lªn nªn çc nhµ thiÕt kÕ bæ sung
thªm chuyÓn ®éng quay cho van tr-ît kiÓu èng lãt cña ®éng c¬ hai kú.
Trong çc ®éng c¬ hai kú dïng s¬ ®å quÐt vßng ®«i khi dïng van tr-ît d¹ng
èng lãt kiÓu xoay hoÆc l¾c víi môc ®Ých ®ãng cöa th¶i sím h¬n so víi cöa quÐt
nh»m t¨ng chÊt l-îng n¹p bæ sung.
Çc van tr-ît d¹ng ®Üa trô dÑt còng cã nh÷ng -u ®iÓm nh- ®· nªu trªn.
Çc van tr-ît d¹ng ®Üa trô dÑt víi chuyÓn ®éng quay sÏ gi¶m ®-îc kÝch th-íc
cña ®éng c¬ theo chiÒu cao (vÝ dô ®éng c¬ xe m¸y YAMAHA, xem h×nh 8.66).
Tuy nhiªn van tr-ît d¹ng ®Üa cã nhiÒu nh-îc ®iÓm, ®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng ®¶m
b¶o bao kÝn rÊt khã kh¨n vµ khã t¨ng ®-îc trÞ sè thêi gian-tiÕt diÖn nªn kh«ng
®-îc th«ng dông.
Mét lo¹i van tr-ît kh¸c, lo¹i trô xoay còng ®-îc sö dông vÝ dô van tr-ît
®ãng më cöa th¶i ®éng c¬ MAN KZ 93/170C trªn h×nh 8.65.
H×nh 8.64. S¬ ®å ®éng c¬ hai kú H×nh 8.65. Van tr-ît ®ãng më cöa
dïng van tr-ît kiÓu èng lãt th¶i ®éng c¬ MAN KZ 93/170C
400
H×nh 8.66. C¬ cÊu phèi khÝ quÐt
vßng dïng van tr-ît phô kiÓu
®Üa xoay
Van tr-ît kiÓu trô xoay tuy ®¬n gi¶n vÒ kÕt cÊu vµ dÔ lµm m¸t nh-ng vÊn ®Ò
bao kÝn còng kh«ng ®¬n gi¶n, h¬n n÷a viÖc b«i tr¬n vµ vÊn ®Ò d·n në nhiÖt còng
ch-a ®-îc gi¶i quyÕt ®Çy ®ñ.
Tãm l¹i vÊn ®Ò bao kÝn vµ b«i tr¬n trong c¬ cÊu phèi khÝ dïng van tr-ît cßn
ch-a ®-îc gi¶i quyÕt hoµn h¶o. H¬n n÷a viÖc dÉn ®éng van tr-ît kiÓu èng lãt
còng kh«ng ®¬n gi¶n vµ khã ®¶m b¶o tuæi thä cao. V× vËy chØ cã lo¹i van tr-ît
b»ng chÝnh pÝt t«ng cña ®éng c¬ lµ ®-îc th«ng dông trong ngµnh chÕ t¹o ®éng c¬
mµ th«i.
401

(123doc) Giao Trinh Ket Cau Tinh Toan Dong Co Dot Trong

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(123doc) Giao Trinh Ket Cau Tinh Toan Dong Co Dot Trong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

môc lôc

Lêi nãi ®Çu 7

Ch-¬ng 1. C¬ së thiÕt kÕ ®éng c¬ ®èt trong 9

Ch-¬ng 2. C¬ së tÝnh to¸n søc bÒn c¸c chi tiÕt

Ch-¬ng 3. Nhãm pÝt t«ng 36

Ch-¬ng 4. Thanh truyÒn 131

Ch-¬ng 5. Trôc khuûu vµ b¸nh ®µ 173

Ch-¬ng 7. Nhãm chi tiÕt cè ®Þnh 250

Ch-¬ng 8. C¬ cÊu phèi khÝ 308

C¬ së thiÕt kÕ ®éng c¬ ®èt trong

H×nh 1.1. S¬ ®å ®éng c¬

§Æc biÖt nh÷ng ®éng c¬ h×nh sao

1.3. C¸c th«ng sè c¬ b¶n ®Æc tr-ng cho kÕt cÊu

C¬ së tÝnh to¸n søc bÒn c¸c chi tiÕt

ë' G  è  G 2 v  Y  21  ì G/ 1  2ì á T .T /y  0 ; (2.6)

ë'G  è  G 2 w  Z  21  ì G/ 1  2ì  á T T /z  0 ;

-  Xu  Yv  Zw dV -  X v u  Y v u  Z v w dF (2.7)

trong ®ã:  - khèi l-îng riªng

ë á '2 Ù ' - á1' 

   k  0,5 t U 1 p 0, 25( t ' ) U 2 h 

2.4. Chän chÕ ®é tÝnh to¸n.

0 n min nM nN n®t n max nvu 0 nmin n M n N nmax

2.5. Kh¸i niÖm vÒ hÖ sè an toµn trong tÝnh to¸n søc bÒn

3.1. C¬ së thiÕt kÕ pÝt t«ng cña ®éng c¬.

3.1.1. NhiÖm vô cña pÝt t«ng.

3.1.2. §iÒu kiÖn lµm viÖc cña pÝt t«ng.

3.1.2.1. Phô t¶i c¬ häc.

Pk  P j   Fms  N  Ptb (3.1)

H×nh 3.1. Tr-êng nhiÖt ®é cña mét sè lo¹i pÝt t«ng

3.1.3. Yªu cÇu ®èi víi pÝt t«ng.

3.1.4. VËt liÖu vµ ph-¬ng ph¸p chÕ t¹o pÝt t«ng.

H×nh 3.3. Tr¹ng th¸i nhiÖt ®é cña pÝt t«ng

Giíi h¹n ch¶y

§é cøng HB 241 120

HB 120 163-269 157-255

(copy b¶ng 15) b¶ng 3.4

3.2. KÕt cÊu cña pÝt t«ng.

H×nh 3.4. Nh÷ng kÝch th-íc c¬ b¶n cña pÝt t«ng.

3.2.1. PÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng.

H×nh 3.6. PÝt t«ng cña ®éng c¬ ÃÀÇ -51 vµ M-20

KÝch th-íc c¬ b¶n cña pÝt t«ng, chèt vµ xÐc m¨ng.

H×nh 3.9. C¸c d¹ng ®u«i v¸t cña pÝt t«ng

H×nh 3.10. C¸c lo¹i pÝt t«ng ng¾n ®u«i

H×nh 3.13. C¸c lo¹i g©n th-êng dïng

H×nh 3.14. R·nh c¶n nhiÖt vµ ®ai r·nh xÐc m¨ng.

H×nh 3.17. C¸c d¹ng ®Ønh pÝt t«ng ®éng c¬ x¨ng ..

3.2.2. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel.

3.2.2.1. Tæng quan vÒ pÝt t«ng ®éng c¬ diesel.

H×nh 3.20. PÝt t«ng ®éng c¬ ßÌÇ 204, ßÌÇ 206

cã  . Hai lo¹i diesel ®iÓn h×nh nªu trªn ®Òu

H×nh 3.22. PÝt t«ng ®éng c¬

H×nh 3.23. PÝt t«ng ®éng c¬ hai kú

3.2.2.3. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel tµu thuû trung tèc.

3.2.2.4. PÝt t«ng ®éng c¬ diesel tµu thuû tèc ®é thÊp

H×nh 3.26. PÝt t«ng ®éng c¬ Burmeist¬ -Vain

3.3. TÝnh to¸n tr¹ng th¸i nhiÖt cña pÝt t«ng

2. Van Tuyªn (1962):

H×nh 3.30. S¬ ®å tÝnh to¸n

Trªn c¬ së dßng nhiÖt t-¬ng ®-¬ng, ta cã

H×nh 3.31. S¬ ®å tÝnh to¸n

trong ®ã:   ;   f 2 / 2; v   1 ; r2  ; c¸c hµm f1 vµ f2 cho s½n trong

V2  4,22 ; f  28,87.10 3 ;   0,9675

(lp- chiÒu dµi pÝt t«ng, t- chiÒu dµy ®Ønh).