Professional Documents
Culture Documents
Genel Jeoloji
Ben Kimim?
Temel Kurallar
Neden Buradayız?
Ders İçeriği
Sınavlar ve notlandırma
Giriş: Jeoloji Nedir?
Ders kitaplarını okumak
Kaynaklar
TEMEL KURALLAR
Ketin İ., Genel Jeoloji Yerbilimlerine Giriş, İTÜ Vakfı Yayınları, 2016.
Önalp A., Sert S., Geoteknik Bilgisi, Birsen Yayınevi, 2016.
Tarbuck, EJ and Lutgens, FK, Earth Science, Prentice Hall, 2011.
Cazeau C.J. and Hatchar R.D., Physical Geology: Principles, processes, and problems, New
York: Harper & Row, 1976.
Alan E. Kehew, Geology for Engineers and Environmental Scientists, Prentice Hall, 3rd ed.,
2006
Derse katılım
- Dersi dinleme ve soru sorma
- Ödevleri yapmak
- Sınavlar, ekstra ödevler
TEMEL KURALLAR Tüm öğrenciler tarafından zorunluluklar:
Ders sırasında, Lütfen :
Konuşmayın
Uyumayın
Tüm öğrenciler tarafından zorunluluklar:
TEMEL KURALLAR
Tartışmalara katılın
Mezun olmak
Sadece Merak
Çalışma Alanları
Jeoloji
Yeraltısuyu
Hidroloji
Su Kaynakları Modellemesi
SINAVLAR&NOTLANDIRMA
Sınavlar:
• 1 vize, 1 final
• Vize sınavlarından önce konular belirtilecek
• Final sınavı bütün konuları kapsayacak
SINAVLAR&NOTLANDIRMA
TELAFİ SINAVI
Opsiyonel
Henüz karar vermedim!!!
Ders kataloğu tanımı:
AMAÇLAR
Sen buradasın!
Giriş:
Jeoloji Nedir?
Jeoloji; fizik, kimya, matematik, zooloji, botanik, inşaat, maden ve diğer mühendislik
dallarından faydalanır.
Jeoloji «Yer yuvarının geçmişini, onun kayaç, toprak ve sudan oluşan bileşimini ve
evrimini inceleyen bilim dalıdır»
Jeokimya
Sedimantoloji-Sedimanter petrografi
Petrol Jeolojisi
Stratigrafi
Uygulamalı Jeoloji
Mineraloji-Petrografi
Mühendislik Jeolojisi
Mineraloji Hidrojeoloji
Petrografi Matematiksel Jeoloji
Dünya kaç yaşında ve nasıl oluştu?
Dünyanın Katmanları
Kıtalar Nasıl Oluştu?
Dağlar nasıl oluştu ve aşındı
Jeoloji ve İnşaat Mühendisliği İlişkisi
İnşaat Mühendisliği işleri ya yerin üstünde ya da yerin içinde gerçekleştirilir.
• Bu nedenle, kayaların ve zeminin dayanıklılığı ve bunların değişimlerine sebep olan
erozyonsal ve jeolojik süreçler inşaat mühendisliği yapıları için önem taşımaktadır.
Jeoloji ve İnşaat Mühendisliği İlişkisi
Jeoloji ve İnşaat Mühendisliği İlişkisi
Jeolojik açıdan güvenli ve ekonomik bir mühendislik yapısı nereye inşa edilir?
Jeolojik koşulların elverişli olduğu iletişim ve ulaşım altyapısı güzergâhı nasıl seçilir?
Yapı temelleri jeolojik ve jeoteknik açıdan güvenli ve ekonomik olarak nasıl inşaa
edilir?
Bir şev hem güvenli hem de ekonomik olarak nasıl oluşturulur?
Güvenli bir tünel ve yeraltı tesisi kazısı nasıl yapılır?
Barajlar seddeler ve yol inşaatı için gerekli jeolojik malzemelerin yeri nasıl tespit
edilir?
Yeraltı koşullarının iyileştirilmesi ve duraysızlık, sızma, oturma ve göçmelerin
kontrolü için gerekli önlemler ve bunların uygulama yöntemleri nelerdir?
Kentsel, zehirli ve radyoaktif atıkları depolamak için gerekli jeolojik ve jeoteknik
koşullar nelerdir?
Jeolojik tehlikeler nasıl tespit edilir, nasıl önlenir veya aza indirilir?
Zaman…
Temel kavramlar:
Bilimsel metodoloji
Gözlem
Hipotez
Test
Bilimsel “Kesinlik”
Paradigmalar ve bilimsel devrimlerin doğası
Teori
Bilimsel Araştırma
Bilimsel dayanak
Bilimin Amacı:
Hipotezin formülasyonu:
Tahmin gücü
Test edilebilir ve çürütmeye mecbur etmek!
Yerin Katmanları
Atmosfer
Hidrosfer
kriyosfer
Katı yerküre
Biosfer
Atmosfer
Güneşin ısısından ve UV ışınlarından korunma
Atmosfer
Kriyosfer
Yeryüzündeki kar ve buz çökeltilerinin bütünü
Buzullar
Kutup buzulları
Üst 34-670 km
manto Alt 670-2900 km
Birkaç sn.
Jeolojik Zaman…
Washington Mayıs 17, 1980 Eylül 10, 1980
3. Hafta
YER KABUĞUNU OLUŞTURAN MİNERALLER VE
KAYAÇ GRUPLARI
YER KABUĞU VE YER İÇİ
Yer kabuğunun ortalama derinliği 8-10 km’dir.
Kimyasal ve biyolojik içeriği farklı iki çeşit kayaçtan
oluşmuştur.
Sial; ortalama yoğunluk: 2.7 gr/cm2
(granit, kumtaşı ve kireçtaşı)
Sima; 2,8-3 gr/cm3
(bazalt türü kayaçlar)
Okyanus tabanlarında sial tabakası hemen hemen yok
gibidir.
Sima 8-10 km kalınlığa ulaşmaktadır.
YER KABUĞUNU OLUŞTURAN MADDELER
• Yerkabuğunda bulunan 108 elementten 8 tanesi Oksijen %46.6
Kalsiyum %3.63
Sodyum %2.83
Potasyum %2.59
Magnezyum %2.09
MİNERALLER
Yerküredeki 2000’den fazla mineral, kayaçları, kayaçlarda yer
kabuğunu meydana getirir.
Doğal olarak bulunur
Kimyasal bileşime sahiptirler (element veya bileşik halde).
Belirli bir kristal sistemiyle ifade edilebilmektedir.
Çoğunlukla katı, sıvı (civa ve su) bileşimli,
Genellikle inorganik, az olarak da organik bileşimlidir.
Minerallerin Önemi
• Mineraller ve madenler jeolojik geçmişten bize kalan mirasın bir parçasıdır. Bunlar yeryüzünün katı kısmının
temel yapıtaşıdır ve inşaat jeolojisi için oldukça önemlidir;
• Mineraller ve kayaçlar inşa ettiğimiz binalar, kullandığımız otomobillerle bilgisayar ve diğer birçok şeyin
üretiminde temel kaynakları oluşturur,
• Mineral ve kayaçlar heyelanlar, kıyı erozyunu ve volkanik faaliyetler gibi bir çok yeryüzü sürecinde önemli rol
oynar,
• Mineral ve kayaçlar üzerinde yapılan çalışmalar Yerkürenin’in geçmişi ile ilgili önemli bilgiler sağlar,
• Mineral ve kayaçların geçirdikleri süreçleri ve özelliklerini bilmek Yerkürede ki mekanizmaların nasıl
çalıştığını ve Yer kaynaklarımızı nasıl en iyi şekilde yönetebileceğimizi anlamamızı sağlamaktadır.
MİNERALLERİN KRİSTAL ŞEKİLLERİ
MİNERALLERİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ
Minerallerin Başlıca Fiziksel Özellikleri;
Elastikiyet,
Sertlik,
Kırılma,
Dilinim,
Çizgi,
Parlaklık,
Görünüş,
Biçim,
İkizlilik,
Özgül Ağırlık
Elastikiyet
• Etki yapan kuvvetin kalkmasından sonra bir cismin eski halini alması olayına elastikiyet denir. Elastikiyet
sınırı açılırsa mineral devamlı plastik hal alır veya kırılma ve dilinim gibi özellikler ortaya çıkar.
Mika (büküldüğü zaman eski haline döner), Klorit (büküldüğü şekilde kalır)
Potasyum %2.59
Magnezyum %2.09
Kayaç Oluşturan Mineraller
Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar, çeşitli minerallerin
veya tek bir mineralin,kayaç parçacıklarının ya da
hem mineral hem de kayaç parçalarının birlikte
oluşturdukları katı maddelerdir.
•Magmatik kayaçlar;
•Sedimanter kayaçlar;
•Metamorfik kayaçlar;
Kayaç Çevrimi
Magmatik Kayaçlar
• Yerin derinliklerinde bulunan, sıcak ve akışkan eriyiğe “magma”,
derinliklerinden veya yeryüzüne çıkan magmanın soğuması veya
kristallenmesi ile oluşan kayaçlarada “magmatik kayaçlar” adı verilir.
• Magma bileşiminde O, Si, Al, Fe, Ca, Mg, Na, K elementleri ile birlikte
su, diğer tali elementler ve ayrıca buhar halinde CO2, SO2 bulundurur.
Magmatik Kayaç Yapıcı Mineraller
• Esas mineraller; kuvars, feldispat (ortoklas, plajioklaz), nefelin, sodalit,
lösit, mika, (muskovit, biotit), piroksen, amfiboli olivin.
• Tali mineraller; zirkon, sifen, magnetit, ilmenit, hematit, apatit, pirit,
rutil, korundon, granat.
%65 silis ve bol miktarda alüminyum, sodyum, potasyum ve
az miktarda kalsiyum, demir ve magnezyum içeriyorsa asidik
(felsik);
%52-65 oranında silis içeriyorsa nötr (ortaç);
%45-52 oranında silis ile daha fazla miktarda kalsiyum, demir
ve magnezyum içeriyorsa bazik (mafik) bileşenli magma
olarak adlandırmak mümkündür.
Bazik magma, çoğunlukla manto kaynak alanının bileşimini
yansıtır.
Okyanusal kabuk bazik bileşimlidir ve Fe ve Mg elementleri
bakımından daha zengindir.
Bu nedenle okyanusal kabuk, kıtasal kabuğa oranla daha
yoğundur ve astenosfere ait özellikleri doğrudan bünyesinde
barındırır.
Buna karşın kıtasal kabuk silisyum ve alüminyum
elementlerince zengin minerallerden oluşur. Bu malzemenin
içerisinden geçen magma, geçtiği bölgede kıtasal kabuğu eritip
bünyesinde kabuktan malzeme alarak, bileşimini bazikten,
nötr ve asidik bileşimine döndürür. Bu nedenle, kıtasal kabukta
yer alan magmatik kayaçlar SiO2 minerali bakımından daha
zengin ve daha az yoğundur.
Magmatik kayaçlar
Magmatik kayaçların bünyelerindeki SiO2 miktarındaki değişim,
kayaçların renginde de önemli değişimlerin olmasına neden olur. Bazik
karakterli demir ve nikel elementlerince zengin mineral ve kayaçlar
daha koyu renkli, bunun tersine asidik karakterli SiO2 ce zengin
mineral ve kayaçlar ise daha açık renklidir.
Magmatik kayaçlar
• Magmatik kayacın bileşimi, kayacın
kristallendiği son eriyiğin bileşimine bağlı
olarak gelişir.
• Eriyik silisçe fakirse, oluşacak kayaçlar silisçe fakir ve
koyu renkli ferromagnezyen minerallerce zengin
olarak ergiyiklerde koyu renkli kayaçları oluştururlar.
Örn; gabro
• Silis oranı yüksekse, kayaçlar silisçe zengin
olduklarından kuvars kristalleri meydana gelir. Koyu
renkli minerallerce fakir olduklarından açık renklidir.
• Peridotit gibi magmatik kayaçların tamamı
ferromagnezyen (koyu renkli) minerallerden
oluşabilirler. Bu kayaçların bileşimleri kendilerini
oluşturan eriyiğin bileşimi ile aynı değildirler.
Magmatik kayaçlar
• Sıcak ve akışkan olan magma, değişik bileşimde ve basınç altında
yerin derinliklerinde hareketli olur. Hareketli oluşu nedeniyle
yukarıya doğru çıkmak isterken derinliklerde yavaş yavaş soğuyup
veya krsitalenirse tam kristalli “plütonik” (derinlik) kayaçlar, soğuma
veya katılaşma yeryüzünde veya yeryüzüne yakın yerlerde hızlı olursa
“volkanik” veya “damar” kayaçları oluşur.
Magmatik kayaçlar
Magmatik kayaçlar
• Plütonik (derinlik) kayaçları;
• Sağlam ve dayanıklıdır (yalnızca kristalden oluştukları için)
Granit, siyenit
• Yüzey kayaçları;
• Yarı kristalli olup, kristaller bir hamur içinde yüzer durumdadır
Andezit, riyolit, bazalt gibi
• Damar kayaçları;
• Derinlik kayaçları ile yüzey kayaçları arasında bir geçiş oluştururlar.
• Hamur maddesi camsı olmayıp, küçük kristalli oluşu ve başka kayaçların yarık
ve çatlakları içinde yer almaktadırlar.
Granitporfir, kuvarsporfir, siyenitporfir gibi
Magmatik kayaçlar
• Derinlik Kayaçları; Mantodan litosfer içerisine doğru yükselen magmanın,
litosferin farklı derinliklerinde soğuması sonucu oluşan yerin derinliklerinde
katılaşmış türüne derinlik (plutonik) kayaçları adı verilir. Magmanın yavaş
soğuması nedeniyle derinlik kayaçlarındaki kristaller yavaş yavaş oluşur ve
büyür. Bu nedenle, bu tür kayaçlar tam kristalli, taneli ve yalnız kristallerden
oluşmuşlardır. Granit, granodiyorit, diyorit, siyenit, gabro, peridoti vb.
kayaçlar magmatik kayaçların derinlik kayaçlarını oluştururlar.
• Oluşup katılaşmalarından sonra onlarca hatta yüzlerce milyonlara varan
seneler boyunca kıta yükselimi sonucu üzerlerindeki kilometrelerce
kalınlığa ulaşabilen çökellerin erozyonu sonucu aşınmaları ile bu tür
kayaçlar güncel topografyada zemin yüzeyinde günümüzde de
görülmektedirler.
• İstanbul Anadolu yakasındaki Çavuşbaşı granodiyorit plutonu ve Gebze-Sancaktepe
garnit plutonu vb.
Magmatik Kayaçlar
• Damar Kayaçları; Magmanın, litosferin üst bölümü olan kabuk
içerisindeki yarık ve çatlak gibi süreksizlikleri izleyerek yukarı doğru
ilerlemesi sırasında yeryüzüne daha yakın yerlerde katılaşması sonucu
oluşan magmatik kayaçlara yarı derinlik kayaçları denir. Damar
kayaçları yeryüzüne yakın derinliklerde boşluk ve çatlaklarda yavaş
soğuma ve daha az basınç nedeniyle gelişen iri, çok iri taneli
kristallerden oluşurlar. Kayacın bileşimine göre granit pegmatiti, gabro
pegmatiti vb. adlandırılır.
Magmatik kayaçlar
Plütonik oluşumlar yerin derinliklerinde 80 km2
veya daha dar alanlar kapsıyorsa “batolit”, bu
kayaçların şapka, mantar veya mercekler
halinde olanlarına “lakolit”, kıvrımlı
oluşumların aralarına girmiş halde
bulunanlarına “fakolit”, tekne bardak şeklinde
bulunanlarına “lapolit”, daha önceki
oluşumları keserek duvar şeklinde
görünenlerine “dayk”, tabaka düzlemleri ve
şistozite yüzeyleri arasına giren düzlemler
boyunca yayılanlarına da “sil” adı
verilmektedir.
Magmatik kayaçlar
Magmatik Kayaçlar
• Yüzey kayaçları (ekstrürizif), magma lavlarının bir baca ile yeryüzüne
yakın yerlerine veya yüzeye taşınarak soğumaları ile oluşan
kayaçlardır. Çabuk soğudukları için kristalleri ufaktır. Genellikle büyük
kristalleri çevreleyen küçük kristalli bir matriksten (porfirik doku)
oluşurlar. Özel şartlar dışında genel olarak kristalleri iri taneli kayaçları
ile farkları ince taneli ya da camsı dokulu oluşlarıdır. Örnek olarak
derinlik kayaçlarından granit, yüzeye çatlaklar boyunca ulaştığında
riyolit, diyorit: andezit-dasit; siyenit: trakit; gabro: bazalt; peridotit
pikrit adını alır. Lavlar, yüzeyde çok hızla soğuduklarında, kristalleşme
olmaz ve oluşan doku camsıdır.
Magmatik kayaçlar
• Ergiyik haldeki magma, yer kabuğunun yarık ve çatlaklarından
yeryüzüne çıkabilir. Yeryüzüne çıkan magmadan volkanik kayaçlar
oluşur. Yeryüzüne çıktığı zaman akışkan olan magma bir müddet sonra
katılaşır. Katılaşan magmaya “lav “ adı verilir. Lavlar aniden soğuduğu
için camsı doku gösterirler. Volkanik malzeme bazen katı olarak
yeryüzüne çıkabilir. Katı malzemenin tane boyu değişir. Tane boyuna
göre sınıflandırma;
• tektonik etkenler
• akışkanlar
Metamorfik Kayaçlar
Metamorfizma çeşitleri
• Dokanak (kontakt) Metamorfizması
• Hidrotermal Metamorfizma
• Dinamik Metamorfizma
• Bölgesel Metamorfizma
• Gömülme Metamorfizması
Ana kaya bileşimi
Metamorfizma sırasında kayaya hiçbir yeni malzeme eklenmedi
Metamorfik kaya ana kaya benzer kompozisyona sahip olacak
Kireçtaşı Mermer
Ana malzeme birçok mineralleri içeriyorsa ...
... eski mineraller yeni mineraller oluşturmak için yeniden
birleşecekler
Kil, kuvars, mika ve volkan parçaları, kumtaşı
Yeni metamorfik mineralleri oluşturmak üzere birleşecek
QuickTime™ and a
TIFF (Uncompressed) decompressor
are needed to see this picture.
Sıcaklık gereklidir
zaman
• metamorfizma milyonlarca yıl alabilir
Şok metamorfizması
• çarpışma olayları sırasında meydana gelir
• çok yüksek basınçlar verir
• Darbeli kraterlerin çevresinde "şok" yaratan
kayalar oluşturur
Levha tektoniği ve metamorfizma
Yakınsak sınırlarla ilişkili bölgesel metamorfizm
Sıcaklık Sleyt
& (Metamorfik Kayaç)
Basınç
Seyl
(Sedimentar Kayaç)
Sıcaklık
& Fillit
Basınç (Metamorfik Kayaç)
Fillit
(Metamorfik Kayaç)
Sıcaklık
& Şist
Basınç (Metamorfik Kayaç)
Daha fazla ısı ve basınç ile mi? (Yüksek
Dereceli Metamorfizm)
foliasyonlu (tabakalı)
Foliasyon türü - ör. arduvazlı
foliasyonsuz (tabakasız)
Kompozisyon - ör. mermer
Foliasyonlu (tabakalı) metamorfik kayaçlar
Diferansiyel stres sonucu (her yönden eşit değildir)
foliation
Mikroskop altında görünüş
foliasyonsuz foliasyonlu
Metamorfik Kayaçların Mühendislik Özellikleri
• Yapraklanma gösteren kayaçlar, dayanım açısından inşaat işlerinde
malzeme olarak tercih edilmemelidir.
• Yapraklanmalı metamorfik kayaçların, dokuları ve metamorfizma sonucu
gelişen yapraklanma ve yapraklanmalar arasında da ilave gelişen klorit,
epidot gibi su ile temasında şişebilen kil mineralleri nedeniyle
dayanımları, yapraklanma düzlemleri boyunca azalmaktadır.
• Metamorfik kayaçlardan mermerler, iyi bir yapı malzemesi olarak tercih
edilir. Bina kaplamalarında aranılan inşaat malzemesidir.
• Metamorfik kütleler ayrışmamak kaydıyla bina temelleri için sağlam bir
yapı oluştururlar. Bazı kayma düzlemleri olsa da, eğer kayma boşlukları kil
dolmamışsa herhangi bir desteğe ihtiyaç duyulmadan kullanılabilirler.
Metamorfik Kayaçların Mühendislik Özellikleri
• Metamorfikler uygun iklim şartlarında hemen değişmeye maruz kalabilmektedirler. Değişen yapıdan dolayı
hacim büyümesi ve basınç artması gösterirler. Böyle özelliklere tünel ve baraj inşaatlarında ve diğer
inşaatlarda dikkat edilmelidir.
• Şist ve benzeri kayaçlar şistozite düzlemi boyunca kazılarda kaymalara neden olur. Bu durum özellikle
şistozite ve klivajın açılıp zayıfladığı ve kaya direncinin büyük ölçüde düştüğü ayrışmış bölgeler için geçerlidir.
• Şist ve benzeri kayaçlar, yol inşaatlarında, rezervuar eğimlerinde heyelan tehlikesi ortaya çıkarır.
• Masif gnayslar geniş yer altı açıklıkları için çok iyi şartlar oluşturur. Yüzme havuzları ,tiyatrolar, paten sahaları,
endüstri depoları, üretim santralleri ve diğer birçok aktivite için tesisler ekonomik ve güvenli bir şekilde bu
çeşit kayaçlara açılmış geniş boşluklarda oluşturulmuştur.
• Şistoziteli ve yarışmış gnays yer altı açıklıklarında stabilite problemleri çıkarabilirler. Hatta ayrışmış şist ve fillit
içinde açılan küçük tünellerde bile tavan çökmesi olabilir. Metamorfik kayaçlar yüzeylerde çatlaklı ve
ayrışmalı olduklarından, kazılmaları kaya bloklarının hareketine sebep olur.
Sedimanter Kayaçlar
• Her çeşit kayacın (magmatik, metamorfik,
sedimanter) her çeşit şartlar altında fizikseli kimyasal
ve biyolojik bozunma ve dağılması, daha sonra da
olduğu yerde kalması veya değişik yollarla taşınarak
belirli bir yerde çökelmesinden meydana gelen
malzemeye “sediman” denir
• Meydana gelen sedimanların taneler arası boşlukları
bağlayıcı çimento veya matriks malzemesi ile dolarak,
değişen zaman süresi içinde sıkışarak ve pekişerek
oluşabilen kayaçlara “sedimanter kayaçlar”denir.
Sedimanter Kayaçlar
Sedimanter kayacın oluşumda en az dört safha bulunmaktadır. Bu
safhalar;
1. Mevcut kayaçların bozunması,
2. Kayaçların bozunması sonucunda meydana gelen malzemenin çeşitli yollarla
taşınması
3. Taşınan malzemenin belli yerlerde depolanması veya çökeltilmesi,
4. Depolanan veya çökelen sedimanların diyajenez geçirerek, sıkışması ve
pekişmesi
Matris: Çimento:
Daha büyük Çökeltileri
parçacıkları
sınırlayan
çevreleyen daha
çözünen
ince taneler veya
malzeme. Kil, madde.
çamur ve kumdan karbonatlı
oluşur. silisli
İnce çakıl /
Herhangi bir kaya parçası Granül
(Boyut => 4 mm = Çakıl taşıdır)
(Boyut <4mm)
Sedimanter Kayaçlar
• Diyajenez: çökelme-depolama ortamlarında biriken sedimanların
birikimlerinden sonra kayaç haline gelinceye kadar geçirmiş oldukları
safhaların (fiziksel, kimyasal, biyokimyasal) hepsinde (metamorfizma
hariç) meydana gelen değişmelerin tümüne birden denir.
Metamorfizma ve diyajenez arasında kesin bir sınır çizmek mümkün
olmamıştır.
Sedimanter Kayaçlar
Sediman (ayrık sedimanter kayaç) (zemin) ile sedimanter kayaçları birbirinden ayırıcı bazı
kriterler şunlardır:
Sedimanların tanaleri birbirine bağlanmadıkları ve diyajenez geçirmedikleri için gevşektirler.
Sedimanter kayaçlarda taneler birbirlerine bir ara madde yani çimento ile bağlanmışlardır.
Ayrıca da diyajeneze uğramış ve taşlaşmışlardır. Sedimanların aksine pekişmiş ve serttirler.
Sedimanter kayaçlar tabakalanma gösterirler ve tabakalanırken değişik şekiller sunarlar
(dereceli tabakalanma, çapraz tabakalanma vb.) Sedimanlar ise genellikle kitle halinde
bulunurlar. Tabakalanma göstermezler.
Sedimanter kayaçlar organik kalıntılar içerirler. Organizmalar ölümlerinden sonra geriye
organik ve inorganik malzemeler bırakırlar. İnorganik atıklar fosilleşir, organik maddeler ise
yerlerini petrol ve kömür gibi organik kökenli yanıcı madenlere bırakırlar.
Sedimanter kayaçlar oluşumlarından sonra birtakım değişimlere uğrayabilirler. Bu olaya
deformasyon denir. Deformasyonlar sonucunda kıvrılır, bükülür, kırılır, hatta ötelenirler.
Sedimanter Kayaçlar
• Ayrışma, yerkabuğunu oluşturan kayaçlarda yüzey ya da yüzeye yakın
kesimlerde yer değiştirmeye uğramadan, mekanik ve kimyasal süreçlerle
meydana gelen nitelik değişimleri olarak tanımlanır.
• Ayrışma, çeşitli fiziksel etkiler altında gelişebileceği gibi mineraller
arasındaki bağlayıcının kimyasal süreçlerle bozularak ortadan kalkması
sonucu da oluşabilir.
• Bu nedenle, ayrışma, fiziksel-mekanik (parçalanma/ufalanma) ve kimyasal
(bozuma/çözünme) süreçler olmak üzere iki kategoride gerçekleşir. Bu iki
yarışma süreci birbirinin etkiler veya birbirine ortam hazırlar.
• Hava bileşimler yer alan gazla, su, sıcaklık, canlı ve organik maddeler ayrışma
sürecinin başlıca etkenleridir.
Sedimanter Kayaçlar
Mekanik ayrışma
Sedimanter Kayaçlar
Canlıların etkinlikleri
Basınç rahatlaması
MAGMA
Magmatik
Katılaşma
MAGMA
Magmatik
Plutonik
katılaşma
MAGMA
Volkanik
Magmatik
Plutonik
Katılaşma
MAGMA
Ayrışma ve
Erozyon
Yükseltme
Volkanik
MAGMATİK
Plutonik
Katılaşma
MAGMA
Ayrışma ve SEDIMENT
Erozyon
Volkanik
MAGMATİK
Plutonik
Katılaşma
MAGMA
SEDIMENT Erozyon
Ayrışma ve
Erozyon
Taşınma
Volkanik Depolanma
MAGMATİK SEDIMENTARY
Plutonik
Solidification
MAGMA
SEDIMENT Depolanma
Ayrışma ve
Erozyon
Gömülme/Sıkılaşma
Volkanik Çimentolanma
MAGMATİK SEDIMENTAR
Plutonik
Katılaşma
MAGMA
SEDIMENT Depolanma
Ayrışma ve
Erozyon
Gömülme/Sıkılaşma
Volkanik Çimentolanma
MAGMATİK SEDIMENTAR
METAMORFİK
Katılaşma
MAGMA
SEDIMENT Depolanma
Ayrışma ve
Erozyon
Gömülme/Sıkılaşma
METAMORFİK
Katılaşma
Erime
MAGMA
SEDIMENT Depolanma
Ayrışma ve
Erozyon
Gömülme/Sıkılaşma
Volkanik Çimentolanma
MAGMATİK SEDIMENTAR
METAMORFİK
Katılaşma
Erime
MAGMA
SEDIMENT Depolanma
Ayrışma ve
Erozyon
Gömülme/Sıkılaşma
Volkanik Çimentolanma
MAGMATİK SEDIMENTAR
METAMORFİK
Katılaşma
Erime
MAGMA
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
• Taş binlerce yıldır yapı malzemesi olarak kullanılmaktadır.
• Yapı malzemesi olarak kullanılacak taş ideal olarak masif olmalıdır ve bünyesinde
gizlenmiş kırık, çatlak veya diğer bir süreksizlik bulundurmamalıdır.
• Yapı malzemesi seçimi ve değerlendirilmesinde, bunların jeolojik özelliklerinin
yanısıra bazı fiziksel ve mekanik özelliklerinin de saptanması gerekmektedir.
• Taşın dokusu ve poroziteis onun rahat şekillendirilmesini, çözünme ve donma ile bozunmasını
etkiler.
• İnce taneli kayalar, kendi çeşitleri içinde iri taneli olanlardan daha kolay şekillendirilirler.
• Küçük gözenekli kayaçlardaki su birikimi, daha iri gözenekli olanlara göre daha fazladır ve
daha geri planda olmak üzere don etkisinde daha kolay deforme olur.
• Donma bir yapı taşının kalitesinin düşmesinden önde gelen faktördür. Bu faktör kendini bazen
küçük parçaların taş yüzeyinden kopmasıyla belli ederken, daha büyük ölçekteki zararı, taşın
tamamını etkilemesiyle verir.
• Birçok magmatik kayaç ile iyi kalite kireçtaşı ve kumtaşı dondan az etkilenir.
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
• Yapı taşları içerdiği zararlı tuzları, genel olarak toprak ve atmosferden alabildiği gibi, taşın
gözeneklerinde de çözünebilen tuzlar bulunabilir.
• Tuzun taştaki varlığı, taşta değişik etkilere yol açar;
• Tuzlar, taş yüzeyinde kristalleşerek büyüme ve hemen taş yüzeyinin altında da kristalleşerek
küçülme olayları sonucunda taşta yüzey kabuklaşması oluşturur.
• Küçük gözeneklerdeki tuzun kristalleşmesi sonucunda oluşan basınç gözardı edilemez. Örneğin
halit tuzu 200Mpa, jips 100MPa, anhidrit 120 Mpa, kieserit 100MPa’lık basınç oluşturabilir ve
bazen bu bile parçalanma için yeterli olabilir.
• NaCl, NaSO4 veya NaHSO4 gibi serbestçe çözünebilen tuzlar tarafından oluşturulan kristalizasyon
taşın yüzeyinde parçalanmaya ya da taş yüzeyinin toz haline gelmesine sebep olur. Magnezyum
sülfatın, magnezyumlu kiraçtaşıyla reaksiyona girmesiyle taş yüzeyinde derin oyuklar oluşur. Bazı
kumtaşları ve gözenekli kireçtaşlarında tuz, taşın yüzeyini tıpkı balpeteğinin yüzeyi gibidelik deşik
yapabilir. Aksine, yüzeyinde tuzun birikmesi taşta koruyucu sert bir tabaka oluşturarak taşın yüzey
direncini artırır, buna dış sertleşme denir. Eğer taş adı geçe bu tuzların doğal kaynağı durumunda
ise iç yapısı orantılı olarak zayıf olacaktır.
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
• Silikatlı kayaçlarda ayrışma yavaştır, fakat ilk ayrışma belirtileri taşta
görüldüğü andan itibaren taşın ayrışması hızlanır. Belirli magmatik
kayaçlar ayrıştıkları zaman renk değiştirirler, örneğin birkaç hafta
içersinde açık granitlerin üzerinde pembe, kırmızı, kahverengi, veya
sarı renkte benekler demir oksitlerin hidratasyonu sonucunda oluşur.
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
• Sedimanter kayalardan elde edilerek inşaat alanında kullanılan kayalar
kentsel atmosfer etkisiyle karşılaşınca değişik oranlarda ayrışmaya
uğrayabilirler. Bu ayrışma bir takım yabancı maddelerce hızlandırılır.
Bu yabancı maddeler: SO, NO, Cl, ve CO’dir. Bunlar aşındırıcı asitler
üretirler. Kireçtaşlarında bu durum çok görülür. Örneğin;
kireçtaşlarının kalsiyum karbonatı ile zayıf sülfirik asidin
tepkimesinden kalsiyum sülfat oluşur. Bu durum, genellikle kaya
yüzeyinin altında oluşur, genişleme meydana gelir ve kristalizasyon
hafif bir bozulmaya sebep olur. Eğer bu durum devam ederse
kireçtaşının yüzeyi pul pul olur.
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
• Kumtaşının dayanıklılığı onun mineralojik bileşimine, yapısına, porozitesine, çimento veya
matrisin cinsine ve miktarına bağlıdır. Bu nedenle dış yüzey inşaatı amacıyla kullanılan
kumtaşlarına en iyi örnek kuvars arenittir.
• Yüksek oramda kuvars ve alkali feldispat içeren kayaçlar yüksek ısıya maruz kalırsa
genleşme meydana gelir ve yüzeyinde tahribat oluşur.
• Granit, mühendsilik ve anıtsal kullanımlar için idealdir. Granitin burulma mukavemeti
160-240 Mpa arasında değişir. Granit normal iklim koşullarında bozunma göstermez.
• Kireçtaşları asitli su etkisinde kaldıkları zaman bozunurlar, bunun sonucunda matlaşması,
yüzey renginin solması ve yapısal zayıflaşma meydana gelir.
• Kumtaşının rengi ve mukavemeti tane bileşenlerini bağlayan çimentonun cinsine ve
miktarına bağlıdır. Çimento muhtevası poroziteyi ve suyun emilmesini etkiler.
• Kayaçların kullanıldığı çeşitli alanlar için tane boyu talepleri farklıdır. Ebatlandırılmış taşlar
için>1 m, yapı dekorasyon ve kaplama taşları için >30 cm, beton agregası, asfalt,
demiryolu çakılları ve sıva için 1-20 cm olabilirler.
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
Mermerler
Mermer kireçtaşı ve dolomitik kiraçtaşının ısı ve basınç altında
metamorfizmaya uğrayarak kristalleşmesi ile oluşan bir metamorfik
kayaçtır. Ticari anlamda; parlatıldığı zaman iyi cila kabul ederek göze
hoş görünen her türlü kayaç mermer kabul edilmektedir.
Sınıflandırılması;
• Mineralojik : petrografik açıdan bir sınıflandırma olup, mermercilik alanında
da zaman zaman kullanılmaktadır. Mermer olarak kayacın yapısal özellikleri
sınıflandırmada esas olup, oluşumlarındaki ayrılıklar yapıya yansmaktadır.
• Ekonomik : Renk, desen, sertlik gibi fiziksel özellikleri ekonomik
sınıflandırmakta kullanılmaktaıdr.
YAPILARDA KULLANILAN JEOLOJİK MALZEMELER
Mermerler
• Mineralojik sınıflandırma:
• Sedimanter Kökenli mermerler: Konglomeralar, kalker çimentolu kumtaşları,
breş, puding, sert (killi az veya kilsiz) kireçtaşları, travertenler ve oniks
mermerleri
• Magmatik kökenli mermerler: Granit, granodiyorit, kuvarsdioirt, siyenit,
diyorit, gabro, monzonit, peridotit, dunit, verlit, harzburjit, lerzolit, liparit,
riyolit, dasit, bazalt, andezit,tarkit, diyabaz, serpatinitler ve volkanik tüfler.
• Metamorfik kökenli mermerler: Mermer (kristalin kireçtaşı) gnays, amfibolit,
serpantinit, fillit, kristalin şist, eklojit.
Mermerler
• Ekonomik Sınıflandırma:
• Normal mermerler(mermer, kiraçtaşı, dolomit, konglemera)
• Sert mermerler (granit, siyenit, serpantin, diyabaz)
• Traverten ve oniks mermerleri