TUẦN 2

1.1 Thuyết tương đối hẹp (2 tuần)

1.3 Thí nghiệm của Michelson (1 tiết)

- Bố trí thí nghiệm, sai số lần thực hiện đầu tiên
- Nguyên lý phép đo, sai số lần thực hiện thứ 2
- Hệ quả của thí nghiệm
+ Ánh sáng chuyển động theo mọi hướng với vận tốc như nhau, đây là vận tốc lớn nhất từng quan sát
được
+ Thất bại của các hệ quy chiếu quán tính
1.4 Hệ quy chiếu quán tính (1/2 tiết)
- Hệ quy chiếu quán tính
- Phép chuyển đổi Galileo
1.5 Phép chuyển đổi Lorentz (1/2 tiết)
- So sánh với chuyển đổi Galileo
- Biến đổi của động lượng

1
 1.3 Thí nghiệm của Michelson (1 tiết)
1. Đặt vấn đề
Khi vận tốc ánh sáng đã được xác định tốt từ các loạt thí nghiệm của Fizeau
và Foucault (sai số < 0.6%) thì vấn đề tiếp theo là liệu vận tốc này có thay đổi khi
eter chuyển động. Giả sử gió eter chuyển động với vận tốc v ~ vận tốc của trái đất
trên quỹ đạo (~30 km/s) hoặc vận tốc bề mặt của trái đất (1 vòng /24h, tự tính !) thì
ánh sáng truyền qua môi trường đó có vận tốc thay đổi như thế nào.
Đặt vấn đề này của Michelson yêu cầu thí nghiệm đo vận tốc ánh sáng phải có
độ chính xác cao gấp hàng trăm lần của Foucault, sai số chỉ cỡ ∆v = 0.1 m/s.
Hình vẽ minh họa gió eter với vận tốc xác định thổi qua trái đất, mũi tên xanh-
đỏ mô tả chuyển động của photon ánh sáng.
2. Bài toán đố của Michelson
Giả sử có một dòng sông rộng 100 m, chảy với vận tốc v = 3 m/s
không đổi. Cho 2 vận động viên bơi, người đầu tiên bơi thẳng qua sông
(điểm B trên hình). Người thứ 2 bơi ngược dòng sông một đoạn 100m
rồi bơi xuôi dòng trở về 100m. Hỏi ai về đích trước. Hướng dòng chảy
như hình.
Giải đáp. Người bơi dọc dòng sông ngược chiều thì vận tốc chỉ
còn 5-3 = 2m/s, do đó mất 50s để bơi được 100m. Còn khi bơi xuôi
dòng thì v = 5+3 = 8, sẽ mất 12.5 s để bơi được 100m. Tổng thời gian
là 62.5 giây.
Người bơi ngang qua sông thì cứ được 5m thì lại bị dòng chảy đẩy lệch về bên trái 3m, cho rằng anh bơi
thẳng hàng, suy ra theo định lí Pitago: 52 - 32 = 42, tức là anh ta bơi được 4m. Vậy anh ta mất 100/4 = 25 s để đến
bờ bên kia, suy ra tổng cả hai chiều đi-về là 50 s.
Nếu vận tốc bơi của hai người là bằng nhau, thì dù dòng chảy có nhanh hay chậm, người bơi ngang dòng
luôn chiến thắng.

2
3. Bố trí phép đo
Ánh s¸ng ®i ra tõ nguån S däi vµo g−¬ng ph¼ng P ®Æt nghiªng 450, g−¬ng M2

nµy chØ phñ mét líp ph¶n x¹ máng ®ñ ®Ó võa ph¶n x¹ võa cho ¸nh s¸ng ®i
xuyªn qua. PhÇn ¸nh s¸ng ®i qua P sÏ r¬i vµo g−¬ng ph¼ng M1 vµ ph¶n x¹
hoµn toµn trë l¹i ®Ó råi l¹i bÞ ph¶n x¹ trªn P ®Ó vÒ ®Õn èng ng¾m; phÇn S P
¸nh s¸ng ph¶n x¹ trªn P sÏ ®i ®Õn g−¬ng M2 vµ ph¶n x¹ hoµn toµn trë l¹i M1
®Ó ®i xuyªn qua P tíi èng ng¾m. Hai chïm tia ph¶n x¹ nµy giao thoa víi
nhau vµ t¹o nªn nh÷ng v©n giao thoa cã thÓ nh×n thÊy b»ng èng ng¾m. §é
lÖch pha cña hai chïm tia x¸c ®Þnh ®é xª dÞch gi÷a c¸c kho¶ng v©n. Ký
hiÖu thêi gian ¸nh s¸ng ®i tõ g−¬ng P ®Õn M1 vµ trë l¹i lµ t10 vµ tõ g−¬ng P
èng ng¾m
®Õn M2 vµ trë l¹i lµ t 20 chóng ta cã:
H×nh 6.2. S¬ ®å thÝ nghiÖm cña
2l
t10
Michelson vµ Morley n¨m 1887
= 1 (13)
c1
2l2
t20 = (14)
c2
víi c1 vµ c2 lµ c¸c vËn tèc ¸nh s¸ng vµ l1 vµ l2 lµ c¸c kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c g−¬ng trªn hai ph−¬ng
0 0 0
t−¬ng øng. Kho¶ng thêi gian chªnh lÖch lµ ∆t = t1 − t 2 . B©y giê nÕu quay toµn bé hÖ 900 th× c¸c thêi
gian sÏ lµ:
2l1
t190 = (15)
c2
2l
t290 = 2 (16)
c1
Vµ kho¶ng thêi gian chªnh lÖch b©y giê lµ ∆t90 = t190 − t290 . Hai kho¶ng chªnh lÖch kh¸c nhau
0
nµy, ∆t vµ ∆t 90 sÏ g©y nªn mét sù xª dÞch toµn bé hÖ thèng c¸c v¹ch v©n khi quay thiÕt bÞ:
c −c 
∆t = ∆t 0 − ∆t 90 = 2(l1 + l2 ) 2 1  (17)
 c2 c1 
3
 Víi gi¶ thiÕt c¸c vËn tèc c1 vµ c2 cã gi¸ trÞ rÊt gÇn víi vËn tèc ¸nh s¸ng trong ch©n kh«ng tuyÖt
®èi c, ∆c = c2 − c1 << c ≈ c1 ≈ c2 , chóng ta cã thÓ gi¶n −íc (17) thµnh:
 ∆c 
∆t = 2(l1 + l2 ) 2  (18)
c 
Kho¶ng ∆t nµy øng víi ®é lÖch qu·ng ®−êng ∆d=c∆t vµ sè l−îng c¸c v©n xª dÞch sÏ b»ng tû lÖ
gi÷a ∆d vµ b−íc sãng λ:
c∆t 2(l1 + l2 )  ∆c 
δ = =   (19)
λ λ  c 
§Ó ®¶m b¶o thÝ nghiÖm ®−îc chÝnh x¸c, Michelson vµ Morley ®· g¾n toµn bé thiÕt bÞ trªn mét
tÊm ®¸ cÈm th¹ch ®Æt næi trong hÇm ®ùng thñy ng©n vµ chØ tiÕn hµnh c¸c phÐp ®o vµo s¸ng sím. Hä
hy väng lo¹i trõ ®−îc mäi yÕu tè rung ®éng do c¸c xe ngùa kÐo trªn phè g©y ra.
Trong thÝ nghiÖm nµy «ng ®· dïng c¸c c¸nh tay ®ßn cã ®é dµi nh− nhau l1=l2=11m vµ ¸nh s¸ng
®¬n s¾c cña ®Ìn Na cã b−íc sãng λ=589nm. KÕt qu¶ cuèi cïng kh¼ng ®Þnh r»ng sù dÞch chuyÓn cña
hÖ v©n lµ nhá h¬n 0,01 v©n vµ nh− vËy th× sù chªnh lÖch nÕu cã cña vËn tèc ¸nh s¸ng trªn hai
ph−¬ng vu«ng gãc ∆c < 0.4 m/s.

4. Hệ quả của thí nghiệm

+ Ánh sáng chuyển động theo mọi hướng với vận tốc như nhau, đây là vận tốc lớn nhất từng quan sát được
+ Thất bại của các hệ quy chiếu quán tính khi chuyển đổi vận tốc lớn gần với c
+ Eter cuối cùng không thể tồn tại, không gian là đẳng hướng và không có lực cản hay ảnh hưởng tới sự
truyền của ánh sáng

4
 1.4 Hệ quy chiếu quán tính (1/2 tiết)

1. C¸c yÕu tè ®èi xøng cña c¬ hÖ liªn quan ®Õn c¸c ®¹i l−îng b¶o toµn cña nã
(1) b¶o toµn n¨ng l−îng liªn quan ®Õn tÝnh ®ång nhÊt cña thêi gian, tøc lµ chuyÓn ®éng kh«ng
cã thêi ®iÓm −u tiªn, thêi gian tr«i ®i trong qu¸ khø, hiÖn thùc, vµ t−¬ng lai lu«n nh− nhau; nãi c¸ch
kh¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm kh«ng thÓ phô thuéc vµo thêi ®iÓm tiÕn hµnh, ë c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau,
c¸c kÕt qu¶ thu ®−îc ph¶i nh− nhau;
(2) b¶o toµn m«ment ®éng l−îng liªn quan ®Õn tÝnh ®¼ng h−íng cña kh«ng gian, tøc lµ chuyÓn
®éng kh«ng cã h−íng −u tiªn, mäi h−íng ®Òu nh− nhau; cã nghÜa lµ c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm kh«ng
thÓ phô thuéc vµo ®Þnh h−íng cña thiÕt bÞ thùc nghiÖm;
(3) b¶o toµn ®éng l−îng liªn quan ®Õn tÝnh ®ång nhÊt cña kh«ng gian, tøc lµ chuyÓn ®éng kh«ng
cã vÞ trÝ −u tiªn, nãi c¸ch kh¸c trong kh«ng gian kh«ng thÓ cã c¸c ®iÓm ®Æc biÖt mµ c¸c quy luËt
chuyÓn ®éng ë ®ã trë nªn kh¸c biÖt; ®iÒu nµy cã nghÜa lµ c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm kh«ng thÓ phô
thuéc vµo vÞ trÝ ®Þa lý cña n¬i tiÕn hµnh thÝ nghiÖm, nã ph¶i ®óng t¹i mäi ®Þa ®iÓm.
C¸c kh¼ng ®Þnh nµy cã thÓ ®−îc coi lµ hÖ tiªn ®Ò ®Þnh nghÜa chuyÓn ®éng, ¸p dông chóng ®Ó
xem xÐt c¸c hÖ quy chiÕu, chóng ta ®−îc c¸c kh¼ng ®Þnh cô thÓ h¬n:
(a) phÐp tÞnh tiÕn theo trôc thêi gian kh«ng lµm thay ®æi n¨ng l−îng,
(b) phÐp quay hÖ täa ®é kh«ng gian kh«ng lµm thay ®æi m«ment ®éng l−îng, vµ
(c) phÐp tÞnh tiÕn hÖ täa ®é kh«ng gian kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn ®éng l−îng cña c¬ hÖ.
Mçi phÐp biÕn ®æi hÖ täa ®é liªn quan ®Õn mét ®¹i l−îng b¶o toµn.

5
2. Hệ quy chiếu quán tính
C¸c phÐp biÕn ®æi hÖ täa ®é
(a) Tịnh tiến thời gian
N¨ng l−îng toµn phÇn lµ tæng ®éng n¨ng vµ thÕ n¨ng:

E=
2
(
1 r, r,
) r
m r ⋅ r + U (r ) (20)

H·y t×m ®¹o hµm toµn phÇn cña E theo thêi gian t hoặc τ = t +∆t:
r r
d  1 r , r ,  1 d r , r , m  r , dr ,   r , dr ,  r , r

dt  2
(
m r ⋅r  = m ) (
r ⋅ r =  2r ⋅ )  =  r ⋅ m  = r ⋅ F (21)
 2 dt 2 dt   dt 
r dU
Do F = −∇U = − r nªn:
dr
r
dU dU dr r r
= r = −F ⋅ r, (22)
dt dr dt
Thay t bằng τ, cũng được kết quả không đổi, suy ra E bảo toàn:

dE dE
= = 0 → E = const (23)
dt dτ
(b) Tịnh tiến không gian
r
B©y giê xÐt tr−êng hîp gèc täa ®é bÞ dÞch chuyÓn ®i mét kho¶ng vÐct¬ r0 :
r r r
R = r + r0 (24)

6
 r
dr0
Do c¶ hai hÖ täa ®é ®Òu ®øng yªn so víi nhau, nghÜa lµ = 0 , nªn hiÓn nhiªn ®éng l−îng ®o
dt
®−îc trong c¶ hai hÖ ph¶i nh− nhau:
r r r r
r dR dr dr0 dr r
P=m =m +m =m = p (25)
dt dt dt dt

§iÒu nµy cã nghÜa lµ nÕu ®éng l−îng b¶o toµn trong mét hÖ th× nã sÏ b¶o toµn trong hÖ thø
hai, phÐp tÞnh tiÕn trôc täa ®é kh«ng thÓ lµm ¶nh h−ëng ®Õn ®éng l−îng cña c¬ hÖ.
(c) Phép quay không gian
y
PhÐp quay hÖ täa ®é ®i mét gãc nhÊt ®Þnh th−êng ®−îc biÓu
diÔn b»ng mét ma trËn, ë ®©y chóng ta chØ xÐt tr−êng hîp hai P
y
chiÒu. H·y gi¶ sö trôc z lµ cè ®Þnh vµ mÆt ph¼ng xy bÞ xoay ®i
mét gãc α . C¸c täa ®é míi cña ®iÓm P sÏ lµ:
X
X = x cosα + y sin α
Y
Y = − x sin α + y cosα (26) α
Z=z x
O x

ViÕt d−íi d¹ng ma trËn:

 X   cos α sin α 0  x  H×nh 5.10. Liªn hÖ gi÷a c¸c täa ®é trong phÐp
     quay trôc täa ®é
 Y  =  − sin α cos α 0  y 
(27)
Z  0 0 1  z 
  

H·y ký hiÖu ma trËn chuyÓn ®æi nµy b»ng Tˆ :

r r
R = Tˆ r (28)
7
 r
Bài tập. PhÐp quay hÖ täa ®é kh«ng lµm thay ®æi ®é dµi cña r , cã thÓ kiÓm tra ®iÒu nµy b»ng
c¸ch tÝnh trùc tiÕp r2.
Hệ quả. Mét hÖ qu¶ tÊt yÕu cña ®iÒu nµy lµ tÝch cã h−íng gi÷a hai vÐct¬ lu«n b¶o toµn.
ThËt vËy, mét tam gi¸c ABC ®−îc x¸c ®Þnh b»ng 3 vÐct¬ cã ®é dµi kh«ng ®æi sÏ cã diÖn tÝch
kh«ng ®æi do ®ã ®é lín cña tÝch cã h−íng gi÷a cÆp 2 vÐct¬ cïng gèc lµ kh«ng ®æi. Cã thÓ chØ ra ®iÒu
r r r r r r
nµy râ rµng h¬n b»ng c¸ch tÝnh trùc tiÕp, h·y xÐt tÝch R × R víi c¸c vÐct¬ R = Tˆ r , R = Tˆ r cïng
1 2 1 1 2 2

n»m trªn mÆt ph¼ng XY (Z1=Z2=z1=z2=0). Theo ®Þnh nghÜa tÝch cã h−íng ta cã:
 Y1Z2 − Z1Y2   0   0 
r r      
R1 × R2 =  Z1 X 2 − X1Z2  =  0 = 0  (30)
 X Y −Y X  X Y −Y X  x y − y x 
 1 2 1 2  1 2 1 2  1 2 1 2

Hãy kiÓm tra l¹i hÖ thøc trªn b»ng triÓn khai cô thÓ. V× m«ment ®éng l−îng còng ®−îc ®Þnh
nghÜa nh− mét tÝch cã h−íng nªn hiÓn nhiªn nã lu«n b¶o toµn ®èi víi phÐp quay hÖ täa ®é.
Bài tập.

1. T×m ma trËn nghÞch ®¶o cña Tˆ

Gi¶i:

Thay −α vµo ma trËn Tˆ chóng ta ®−îc phÐp quay ng−îc chiÒu so víi T̂ , nh− vËy ma trËn
−1
ng−îc T̂ sÏ lµ:

 x   cos α − sin α 0  X 
    
 y  =  sin α cos α 0  Y  (31)
 z  0 0 1  Z 
  
8
 2. B»ng phÐp nh©n hai ma trËn chØ ra r»ng Tˆ −1Tˆ = Tˆ Tˆ −1 = Iˆ , víi Î lµ ma trËn ®¬n vÞ
3. ChØ ra r»ng tÝch v« h−íng còng b¶o toµn ®èi víi phÐp quay.
Gi¶i:

B»ng c¸ch tÝnh trùc tiÕp víi c¸c thµnh phÇn vÐct¬ X, Y ta ®−îc:
r r
R1 ⋅ R2 = X 1 X 2 + Y1Y2 = x1 x 2 + y1 y 2 (32)

(d) Định nghĩa hệ quy chiếu quán tính

Hai hệ quy chiếu được coi là quán tính khi và chỉ khi chúng
đứng yên hoặc chuyển động thẳng đều so với nhau.
+ Thời gian trong 2 hệ là như nhau ŷ L0
y P
+ Tọa độ không gian trong hai hệ khác nhau một lượng bằng
vận tốc nhân với thời gian Vt
x̂
Coi 2 hệ chuyển động với vận tốc V thẳng đều theo phương 0 x
x, ma trận chuyển đổi tọa độ như sau: H×nh 6.11. Liªn hÖ c¸c täa ®é cña chÊt ®iÓm
trong hai hÖ quy chiÕu dÞch chuyÓn ®Òu so víi
 xˆ   1 0 0 V    xˆ = x + Vt  nhau víi vËn tèc V theo ph−¬ng x
   x   
 yˆ  =  0 1 0 0 y ˆ
y = y
 ⇔ 
 zˆ   0 0 1 0  z   zˆ = z  (33)
 ˆ    
 t




 t  0 0 0 1   ˆ
 t =t 
Đây chính là phép chuyển đổi Galileo cổ điển.
Bài tập. (a) Hãy tìm quy tắc chuyển đổi vận tốc giũa hai hệ; (b) Quy tắc chuyển đổi động lượng.

9
 1.5 Phép chuyển đổi Lorentz (1/2 tiết)

1. So sánh với chuyển đổi Galileo

2. Biến đổi của động lượng

10