2thomas Calculus 11ed (TR) Multi

THOMAS
CALCULUS
O N B ‹ R ‹ N C ‹ B A S K I 2
George B.Thomas, Jr.
Massachusetts Institute of Technology
Maurice D.Weir
Naval Postgraduate School
Joel Hass
University of California, Davis
Frank R. Giordano
Naval Postgraduate School
Çeviren: Recep Korkmaz

Yayın No : 2346
Teknik Dizisi : 145
11. Baskıdan çeviri 1. Baskı - Aralık 2010 - İSTANBUL
ISBN 978 - 605 - 377 - 369 - 6
Authorized translation from the English language edition, entitled THOMAS’ CALCULUS, 11th Edition by
THOMAS, GEORGE B.; WEIR, MAURICE D.; HASS, JOEL; GIORDANO, FRANK R., published by
Pearson Education, Inc, publishing as Addison-Wesley, Copyright © 2005
TURKISH language edition published by BETA BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş. Copyright © 2010
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system,
without permission from Pearson Education, Inc.
Copyright© 2010 Bu kitabın Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye aittir. Her hakkı
saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile, taranarak,
internet ortamında elektronik posta ile herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan
iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
Dizgi : Beta Basım A.Ş.

Sayfa Düzenleme : Gülgonca Çarpık
Baskı - Cilt : Kahraman Neşriyat Ofset San. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12084)
Yüzyıl Mah. Matbaacılar Cad. Atahan No: 34 K: 4
Bağcılar/İstanbul (0-212) 629 00 01
Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş.

Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11
Cağaloğlu - İSTANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 511 36 50
www.betayayincilik.com
İÇİNDEKİLER
Önsöz ix
11 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 746
11.1 Diziler 747

11.2 Sonsuz Seriler 761
11.3 İntegral Testi 772
11.4 Karşılaştırma Testleri 777
11.5 Oran ve Kök Testleri 781
11.6 Alterne Seriler, Mutlak ve Koşullu Yakınsaklık 787
11.7 Kuvvet Serileri 794
11.8 Taylor ve Maclaurin Serileri 805
11.9 Taylor Serisinin Yakınsaklığı; Hata Tahmini 811
11.10 Kuvvet Serilerinin Uygulamaları 822
11.11 Fourier Serileri 833
TEKRAR SORULARI 839
PROBLEMLER 840
EK VE İLERİ ALIŞTIRMALAR 843
12 Vectörler ve Uzayda Geometri 848
12.1 Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri 848

12.2 Vektörler 853
12.3 Nokta Çarpımı (Skaler Çarpım) 862
12.4 Vektörel Çarpım 873
12.5 Uzayda Doğrular ve Düzlemler 880
12.6 Silindirler ve Kuadrik Yüzeyler 889
TEKRAR SORULARI 899
PROBLEMLER 900
iii
iv ‹çindekiler
13 Vektör-De¤erli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket 906
13.1 Vektör Fonksiyonlar 906

13.2 Atış Hareketini Modellemek 920
13.3 Yay Uzunluğu ve Birim Teğet Vektör T 931
13.4 Eğrilik ve Birim Normal Vektör N 936
13.5 Burulma ve Birim Binormal Vektör B 943
13.6 Gezegen Hareketi ve Uydular 950
TEKRAR SORULARI 959
PROBLEMLER 960
14 K›smi Türevler 965
14.1 Çok Değişkenli Fonksiyonlar 965

14.2 Yüksek Boyutlarda Limitler ve Süreklilik 976
14.3 Kısmi Türevler 984
14.4 Zincir Kuralı 996
14.5 Doğrultu Türevleri ve Gradiyent Vektörler 1005
14.6 Teğet Düzlemler ve Diferansiyeller 1015
14.7 Ekstremum Değerler ve Eyer Noktaları 1027
14.8 Lagrange Çarpanları 1038
14.9 Kısıtlanmış Değişkenlerle Kısmi Türevler 1049
14.10 İki Değişken İçin Taylor Formülü 1054
TEKRAR SORULARI 1059
PROBLEMLER 1060
15 Katl› ‹ntegraller 1067
15.1 İki Katlı İntegraller 1067

15.2 Alan, Momentler ve Kütle Merkezleri 1081
15.3 Kutupsal Formda İki Katlı İntegraller 1092
15.4 Kartezyen Koordinatlarda Üç Katlı İntegraller 1098
15.5 Üç Boyutta Kütle ve Momentler 1109
15.6 Silindirik ve Küresel Koordinatlarda Üç katlı İntegraller 1114
15.7 Çok Katlı İntegrallerde Değişken Dönüşümü 1128
PROBLEMLER 1138
‹çindekiler v
16 Vektör Alanlar›nda ‹ntegrasyon 1143
16.1 Eğrisel İntegraller 1143

16.2 Vektör Alanları, İş, Dolaşım ve Akı 1149
16.3 Yoldan Bağımsızlık, Potansiyel Fonksiyonları ve Korunmalı Alanlar 1160
16.4 Düzlemde Green Teoremi 1169
16.5 Yüzey Alanı ve Yüzey İntegralleri 1182
16.6 Parametrize Yüzeyler 1192
16.7 Stokes Teoremi 1201
16.8 Diverjans Teoremi ve Bir Birleştirilmiş Teori 1211
PROBLEMLER 1223
Ekler EK-1
A.1 Matematik İndüksiyon EK-1

A.2 Limit Teoremlerinin İspatları EK-4
A.3 Sık Karşılaşılan Limitler EK-7
A.4 Reel Sayıların Teorisi EK-9
A.5 Kompleks Sayılar EK-12
A.6 Vectörel Çarpım İçin Dağılma Kuralları EK-22
A.7 Karışık Türev Teoremi ve Artma Teoremi EK-23
A.8 Bir Paralelkenarın Bir Düzlem Üzerine İzdüşümünün Alanı EK-28
A.9 Temel Cebir, Geometri, ve Trigonometri Formülleri EK-29
Cevaplar C-1
‹ndeks ‹-1
K›sa Bir ‹ntegral Tablosu T-1

vi ‹çindekiler
CALCULUS 1. K‹TAP
1 Önbilgiler 1
1.1 Reel Sayılar ve Reel Doğru 1

1.2 Doğrular, Çemberler ve Paraboller 9
1.3 Fonksiyonlar ve Grafikleri 19
1.4 Fonksiyonları Tanımlamak; Matematik Modeller 28
1.5 Fonksiyonları Birleştirmek; Grafikleri Kaydırmak ve Ölçeklemek 38
1.6 Trigonometrik Fonksiyonlar 48
1.7 Hesap Makinesi ve Bilgisayarla Grafik Çizmek 59
TEKRAR SORULARI 68
PROBLEMLER 69
2 Limitler ve Süreklilik 73
2.1 Değişim Oranları ve Limitler 73

2.2 Limit Kurallarını Kullanarak Limitler Hesaplamak 84
2.3 Bir Limitin Kesin Tanımı 91
2.4 Tek Taraflı Limitler ve Sonsuzda Limitler 102
2.5 Sonsuz Limitler ve Dikey Asimptotlar 115
2.6 Süreklilik 124
2.7 Teğetler ve Türevler 134
TEKRAR SORULARI 141
PROBLEMLER 142
3 Türev 147
3.1 Bir Fonksiyon Olarak Türev 147

3.2 Türev Alma Kuralları 159
3.3 Bir Değişim Oranı Olarak Türev 171
3.4 Trigonometrik Fonksiyonların Türevleri 183
3.5 Zincir Kuralı ve Parametrik Denklemler 190
3.6 Kapalı Türetme 205
3.7 İlişkili Oranlar 213
3.8 Lineerizasyon ve Diferansiyeller 221
TEKRAR SORULARI 235
PROBLEMLER 235
‹çindekiler vii
4 Türev Uygulamalar› 244
4.1 Fonksiyonların Ekstremum Değerleri 244

4.2 Ortalama Değer Teoremi 255
4.3 Monon Fonksiyonlar ve Birinci Türev Testi 262
4.4 Konkavlık ve Eğri Çizimi 267
4.5 Uygulamalı Optimizasyon Problemleri 278
4.6 Belirsiz Şekiller ve L’Hôpital Kuralı 292
4.7 Newton Yöntemi 299
4.8 Ters Türevler 307
TEKRAR SORULARI 318
PROBLEMLER 318
5 ‹ntegrasyon 325
5.1 Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak 325

5.2 Toplam Notasyonu ve Sonlu Toplamların Limitleri 335
5.3 Belirli İntegral 343
5.4 Analizin Temel Teoremi 356
5.5 Belirsiz İntegraller ve Dönüşüm Kuralı 368
5.6 Değişken Dönüşümü ve Eğriler Arasındaki Alan 376
TEKRAR SORULARI 387
PROBLEMLER 388
6 Belirli ‹ntegrallerin Uygulamalar› 396
6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafında Dönme 396

6.2 Silindirik Kabuklarla Hacim Bulmak 409
6.3 Düzlem Eğrilerin Uzunlukları 416
6.4 Momentler ve Kütle Merkezleri 424
6.5 Dönel Yüzey Alanları ve Pappus Teoremleri 436
6.6 İş 447
6.7 Akışkan Basınçları ve Kuvvetleri 456
TEKRAR SORULARI 461
PROBLEMLER 461
7 Transandant Fonksiyonlar 466
7.1 Ters Fonksiyonlar ve Türevleri 466

7.2 Doğal Logaritmalar 476
7.3 Üstel Fonksiyon 486
7.4 a x ve loga x 495
viii ‹çindekiler
7.5 Üstel Büyüme ve Bozunma 502

7.6 Bağıl Büyüme Oranları 511
7.7 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar 517
7.8 Hiperbolik Fonksiyonlar 535
TEKRAR SORULARI 546
PROBLEMLER 547
8 ‹ntegrasyon Teknikleri 553
8.1 Temel İntegrasyon Formülleri 553

8.2 Kısmi İntegrasyon 561
8.3 Rasyonel Fonksiyonların Kısmi Kesirlerle İntegrasyonu 570
8.4 Trigonometrik İntegraller 581
8.5 Trigonometrik Dönüşümler 586
8.6 Integral Tabloları ve Bilgisayar Cebir Sistemleri 593
8.7 Sayısal İntegrasyon 603
8.8 Genelleştirilmiş İntegraller 619
TEKRAR SORULARI 633
PROBLEMLER 634
9 Integrasyonun Di¤er Uygulamalar› 642
9.1 Eğim Alanları ve Ayrılabilir Diferansiyel Denklemler 642

9.2 Birinci Mertebe Lineer Diferansiyel Denklemler 650
9.3 Euler Yöntemi 659
9.4 Otonom Diferansiyel Denklemlerin Grafik Çözümleri 665
9.5 Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamaları 673
TEKRAR SORULARI 682
PROBLEMLER 682
10 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler 685
10.1 Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685

10.2 Konik Kesitleri Dışmerkezliklerine Göre Sınıflandırmak 697
10.3 Kuadratik Denklemler ve Dönmeler 702
10.4 Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid 709
10.5 Kutupsal Koordinatlar 714
10.6 Kutupsal Koordinatlarda Grafik Çizmek 719
10.7 Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar 725
10.8 Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler 732
TEKRAR SORULARI 739
PROBLEMLER 739
Önsöz
G‹R‹fi Thomas Calculus’un 11.basımının hazırlanmasında önceki basımların tarzını ve

gücünü yakalamaya çalıştık. Amacımız, birçok kullanıcımızı ve eleştirmenimizi dikkatlice
dinleyerek Thomas Calculus’un klasik basımlarının en iyi özelliklerini tekrar ziyeret et-
mek oldu. Aklımızdaki bu yüksek standartlarla, alıştırmaları yeniden kurduk ve bazı zor
konuları aydınlattık. George Thomas’ın sözleri ile ‘‘Kitabı, olabileceği kadar açık ve ke-
sin olarak yazmaya çalıştık’’. Ek olarak, daha mantıklı ve standart müfredat programı ile
aynı hizada olması için içeriği yeniden yapılandırdık. Geriye bakmakla, mühendisler ve
bilim adamları için kullanışlı ve çekici bir calculus metni hazırlamakta bize yardımcı ola-
cak çok şey öğrendik.
On birinci basımda metin, öğrenciye sadece calculus’un yöntemlerini ve uygulamala-
rını değil ayrıca bir matematiksel düşünme yolu da tanıtır. Alıştırmalardan örneklere kav-
ramları geliştiren ve teoriyi okunabilir bir lisanla açığa çıkaran anlatıma, bu kitap matema-
tiksel fikirleri düşünme ve iletme hakkındadır. Calculus, matematiğin anahtar
örneklerinden bir çoğunu içerir ve fiziksel ve matematiksel konular hakkında doğru ve
mantıklı bir yolla nasıl düşünüleceğinin gerçek başlangıçlarını işaret eder
Materyale hakim olmaları ve gücünü kullanmak için gerekli matematiksel olgunluğa
ulaşmaları için öğrencilere yardım etmeyi deniyoruz. Derin bir bilgiden gelen kavrayışlar
gayrete değerdir. Bu kitabı tamamlayan öğrencilerin , bilimde ve mühendislikte bir çok
uygulamaya calculus kavramlarını uygulamak için ihtiyaç duyulan, matematiksel lisan ko-
nusunda oldukça bilgi edinmiş olmaları gerekir. Ayrıca, diferansiyel denklemler, lineer ce-
bir ve ileri analiz derslerine iyi bir şekilde hazırlanmış olmaları gerekir.
Onbirinci Bas›mdaki De¤ifliklikler

ALIfiTIRMALAR Alıştırmalar ve örnekler calculus öğrenmede çok önemli bir rol oynarlar.
Thomas Calculus’un önceki basımlarında yer alan ve o basımların muazzam gücünü oluş-
tan alıştırmalardan bir çoğunu bu yeni basıma dahil ettik. Her bölümde, hesaplamalı prob-
lemlerden uygulamalı ve teorik problemlere ilerleyen alıştırmaları konulara göre düzenle-
dik ve grupladık. Bu düzenleme öğrencilere, calculus yöntemlerini kullanma becerilerini
geliştirme ve değerlendirmelerini derinleştirmenin yanında calculus uygulamalarını ve
mantıklı matematiksel yapılarını anlamaları fırsatını verir.
ÖZEN Özen seviyesi, önceki basımlarla karşılaştırıldığında baştan sona daha tutarlıdır.
İkisi arasındaki farkı ortaya koymak için hem biçimsel ve hem de biçimsel olmayan tartış-
maları verdik. Ayrıca, kesin tanımları ve öğrencilerin anlayabileceği ispatları dahil ettik.
Metin, materiyalin gayri resmi olarak anlaşılabileceği şekilde düzenlenmiştir. Bu, öğret-
ix
x Önsöz
mene önemli derecede bir esneklik sağlar. Örneğin, kapalı ve sınırlı bir aralıkta sürekli
olan bir fonksiyonun bu aralıkta bir maksimumunun bulunduğunu ispat etmediğimiz halde
bu teoremi çok dikkatli bir şekilde ifade ettik ve takip eden çeşitli sonuçları ispat etmek
için bunu kullandık. Bundan başka, limitlerle ilgili bölüm, açıklığa ve kesinliğe karşı bü-
yük bir dikkatle önemli ölçüde yeniden düzenlenmiştir. Önceki basımlarda olduğu gibi li-
mit kavramı yine bir eğriye üzerindeki bir noktada teğet olan doğrunun eğimini elde etme
fikri ile motive edilmektedir.
‹ÇER‹K Bu basımın hazırlığı sırasında, Thomas Calculus’un önceki basımlarının kullanı-

cıları ve eleştirmenlerimizin önerilerine ve yorumlarına önemli ölçüde dikkat sarf ettik.
Bu, bazı bölümlerde büyük revizyonlara ve değişikliklere yol açtı.
• Önbilgiler Bölüm 1’i, temel fonksiyonların kısa bir incelemesi olarak tekrar yaz-
dık. Bir çok eğitimcinin bu bölümü atlamayı seçebilecek olmasına rağmen, bölüm
öğrenciye kolay bir referans ve inceleme olanağı sunar, notasyonu standart hale geti-
rir ve altyapı materyali olarak nelerin kabul edildiğine işaret eder. Ayrıca birçok öğ-
rencinin, bir hesap makinesine veya bilgisayara bir fonksiyonun grafiğini vermesi
konusunda tam olarak güvenmedeki tuzaklar gibi, görmemiş olabileceği bazı yar-
dımcı materyal içerir.
• Limitler Bölüm 2’de içerilenler, limitlerin epsilon-delta tanımları, birçok teoremin
ispatı, sonsuzda limitler ve sonsuz limitlerdir (ve bunların bir grafiğin asimptotları
ile ilişkileri).
• Ters türevler Türev ve önemli uygulamalarını, bütünlüğü sağlayan ters türev kav-
ramı ile sonuçlanan Bölüm3 ve Bölüm 4’te verdik.
• İntegrasyon Çeşitli sonlu toplam örneklerini tartıştıktan sonra Bölüm 5’te, eğrinin
altındaki alan, geleneksel çerçevesi içinde belirli integrali tanıttık. Türevleri ve ters tü-
revleri birbirine bağlayan Analizin Temel Teoremini işledikten sonra, integrasyon için
Değişken Dönüşümü’nün yanında belirsiz integrali tanıttık. Bunları, belirli integralin
uygulamaları hakkındaki alışılmış bölüm takip eder.
• İntegrasyon Teknikleri İntegrasyonun, sayısal integrasyonu da içeren temel tek-
nikleri Bölüm 8’de verilmektedir. Bunlar, bir integral olarak doğal logaitmayı ve
onun tersi olarak üstel fonksiyonu tanımladığımız transandant fonksiyonların tanıtı-
mını takip etmektedirler.
• Diferansiyel denklemler Temel diferansiyel denklemlerin çözümleri hakkındaki
materiyalin önemli kısmı, şimdi tek bir bölümde, Bölüm 9’da düzenlenmiştir. Bu dü-
zenleme, bu konuların kavranması açısından eğitimcilere önemli ölçüde esneklik
sağlar.
• Konikler Birçok kullanıcının isteği üzerine, konik kesitler hakkındaki Bölüm 10
tamamen yenilendi. Bu bölüm ayrıca, parabollerin, hiperbollerin ve sicloidlerin pa-
rametrizasyonlarını vererek parametrik denklemler hakkındaki materyali tamamlar.
• Seriler Bölüm 11’de, dokuzuncu basımda gözüken, serilerin yakınsaklık testleri-
nin daha bütün bir gelişimini yeniden düzenledik. Ayrıca, bölümün sonuna (atlana-
bilecek olan) Fourier serilerini tanıtan kısa bir bölüm ekledik.
• Vektörler Temel cebirsel ve geometrik fikirlerin tekrarından kaçınmak için, iki ve
üç boyutlu vektörlerin işlenmesini tek bir bölümde Bölüm 12’de birleştirdik. Bu ta-
nıtımı, düzlemde ve uzayda vektör-değerli fonksiyonlar hakkındaki bir bölüm takip
etti.
• Reel sayılar Calculus’a uyglanmasından dolayı Reel sayılar teorisi hakkında kısa
ve yeni bir ek yazdık
Önsöz xi
SANAT Şekillerin ve resimlerin calculus öğrenmede kritik bileşenler olduklarını fark et-
tik. Bu nedenle kitaptaki bütün şekillere yeni bir bakışı ele aldık. Var olan şekilleri düzen-
lerken ve yenilerini oluştururken, şekillerin resmettiği, ilişkilendirildikleri kavramların
berraklığını geliştirmeye çalıştık. Bu, özellikle derinliği, katmanları ve döndürmeleri daha
iyi belirtmeyi başarabildiğimiz üç-boyutlu grafiklerde çok açıktır (aşağıdaki şekillere ba-
kın). Ayrıca, renklerin tutarlı ve pedagojik bir kullanımını sağlamayı denedik ve tamam-
lanmış parçaların düzeltilmesine kendini adamış bir ekip bir araya getirdik.
y
fiEK‹L 6.11, sayfa 402

(a) bölgesinin y-ekseni etrafında 4
döndürülmesi ile üretilen cismin
x ⫽ 2y
hacminin bulunması
y
1
R(y) ⫽ 2y
x
0 2
(a)
y
4
x ⫽ 2y
⎛ 2 , y⎛
⎝y ⎝
y
0 R(y) ⫽ 2y
2
x
(b)
y y
(x, R(x))
y
fiEK‹L 6.13, sayfa 403 (x, r(x))
Burada üretilen dönel
cismin dik-kesiteri 0 0
diskler değil y ⫽ R(x)
0 x x
pullardır. a
y ⫽ r(x) x x
x
b x
Pullar
Bölüm
SONSUZ DİZİLER
11 VE SERİLER
G‹R‹fi İki hatta birkaç sayının nasıl toplanacağını herkes bildiği halde sonsuz tane sayının
nasıl toplanacağı o kadar açık değildir. Bu bölümde sonsuz seriler teorisinin konusu olan
bu gibi soruları çalışacağız. Sonsuz serilerin toplamları bazen
1 1 1 1
+ + + + Á = 1.
2 4 8 16
toplamında olduğu gibi sonludur. Bu toplam geometrik olarak aşağıda gösterildiği gibi birim
karenin daima ikiye bölünmesiyle elde edilen alanlarla temsil edilir. Küçük dikdörtgenlerin
alanlarının toplamı içini doldurmuş oldukları birim karenin alanını verir. Toplanan terim
sayısını arttırdıkça toplam alana daha çok yaklaşılır.
1/8
1/16
1/2
1/4
Bazı sonsuz serilerin toplamları ise

1+2+3+4+5+…
toplamında olduğu gibi sonlu değildir. İlk birkaç terimin toplamı terim sayısı arttıkça
giderek çoğalır. Yeteri kadar terim toplamakla önceden belirlenmiş herhangi bir sabit sayı
aşılır.
Bazı serilerde ise,
1 1 1 1 1
1 + + + + + + Á
2 3 4 5 6
harmonik serisinde olduğu gibi toplamın sonlu olup olmadığı açık değildir. Toplanan terim
sayısını arttırdıkça sonlu bir değere yaklaşılıp yaklaşılmadığı veya sınırsız olarak büyüyen
bir toplam elde edilip edilmediği açık değildir.
Sonsuz diziler ve seriler teorisini geliştirirken, önemli bir uygulama türetilebilir bir
ƒ(x) fonksiyonunu x’in kuvvetlerinin bir sonsuz toplamı olarak temsil etme metodu verir.
Bu metotla polinomların nasıl hesaplandığı, türetildiği ve integre edildiği hakkındaki bil-
gilerimizi polinomlardan çok daha genel olan bir fonksiyonlar sınıfına genişletebiliriz.
Ayrıca bir fonksiyonu sinüs ve cosinüs fonksiyonlarının sonsuz bir toplamı olarak temsil
etmenin bir yöntemini inceleyeceğiz. Bu yöntem fonksiyonları incelemek için güçlü bir
araç verecektir.
746
11.1 Diziler 747
11.1 Diziler
Bir dizi verilen bir sıra ile

TARİHSEL DENEME
a1, a2, a3, … an, …
Diziler ve Seriler
gibi bir sayılar listesidir. a1, a2, a3, vs. her biri bir sayıyı temsil eder. Bunlar dizinin te-
rimleri dir. Örneğin,
2, 4, 6, 8, 10, 12, … , 2n, …
dizisinin ilk terimi a1 = 2, ikinci terimi a2 = 4 ve n.terimi an = 2n dir. n tamsayısına an'nin
indisi denir ve an'nin listenin neresinde bulunduğunu gösterir. Genelde
a1, a2, a3, … an, …
dizisini 1'i a1'e, 2'yi a2'ye, 3'ü a3'e ve genel olarak pozitif n tamsayısını n.terim an'ye gön-
deren bir fonksiyon olarak düşünebiliriz. Bu, bir dizinin aşağıdaki formel tanımına yol
açar.
TANIM Sonsuz Dizi

Bir sonsuz sayı dizisi tanım kümesi pozitif tamsayılar kümesi olan bir
fonksiyondur.
Örneğin
2, 4, 6, 8, 10, 12, … , 2n, …
dizisi ile eşlenen fonksiyon 1'i a1 = 2'ye 2'yi a2 = 4'e vs. gönderir. Bu dizinin genel
davranışı
an = 2n
formülü ile tanımlanır.
Tanım kümesini verilen bir n0 sayısından büyük tamsayılar olarak da alabilir ve bu
tipte diziler de düşünebiliriz.
12, 14, 16, 18, 20, 22 …
dizisi an = 10 + 2n formülü ile tanımlanır. Bu dizi ayrıca n indisi 6 dan başlayıp artmak
üzere daha basit olan bn = 2n formülü ile de tanımlanabilir. Böyle basit formüller elde
edebilmek için dizinin ilk indisini herhangi bir sayı olarak alabiliriz. Yukarıdaki {an}
dizisi a1 ile başlarken {bn} dizisi b6 ile başlamaktadır. Sıra önemlidir. Zira 1, 2, 3, 4…
dizisi 1, 2, 3, 4 … dizisi ile aynı değildir.
Diziler
an = 2n,
1
bn = s -1dn + 1 n ,
n - 1
cn = n ,
dn = s -1dn + 1
gibi terimlerini belirten kuralları yazarak veya
748 Bölüm 11: Sonsuz Diziler ve Seriler
5an6 = E 21, 22, 23, Á , 2n, Á F
5bn6 = e 1, - , , - , Á , s -1dn + 1 n , Á f
1 1 1 1
2 3 4
5cn6 = e 0, , , , , Á , n , Á f
1 2 3 4 n - 1
2 3 4 5
5dn6 = 51, -1, 1, -1, 1, -1, Á , s -1dn + 1, Á 6.
şeklinde listelenerek tanımlanabilirler. Bazen
5an6 = E 2n F n = 1. .
q
da yazarız.
Şekil 11.1, dizileri grafik olarak temsil etmenin iki yolunu göstermektedir. İlki,
a1, a2, a3, … an, … terimlerinden ilk birkaçını reel eksen üzerinde işaretler. İkinci yöntem
diziyi tanımlayan fonksiyonun grafiğini gösterir. Fonksiyon sadece tamsayılarda tanımlı-
dır ve grafik xy-düzleminde, (1, a1), (2, a2),… (n, an), … noktalarına işaretlenmiş bazı
noktalardan oluşur.
an
Iraksar
3
a1 a2 a3 a4 a5
2
0 1 2 1
an n n
0 1 2 3 4 5
an 0’a yakınsar
a3 a2 a1
1
0 1
1 n
an n 0 1 2 3 4 5
an
0’a yakınsar
a2 a4 a5 a3 a1 1
0 1 n
an (1)n1 1n 0
fiEK‹L 11.1 Diziler, reel eksen üzerinde noktalar veya yatay n-ekseni terimin
indis sayısı, düşey an ekseni de terimin değeri olmak üzere xy-düzleminde
noktalar olarak temsil edilebilirler.
Yak›nsakl›k ve Iraksakl›k
Bazen bir dizideki sayılar, n indisi arttıkça, tek bir değere yaklaşır. n arttıkça terimleri 0’a
yaklaşan
e 1, , , , Á , n , Á f
1 1 1 1
2 3 4
dizisinde ve terimleri 1’e yaklaşan
e 0, , , , , Á , 1 - n , Á f
1 2 3 4 1
2 3 4 5
11.1 Diziler 749
dizisinde durum böyledir. Diğer taraftan

E 21, 22, 23, Á , 2n, Á F
gibi dizilerde n indisi arttıkça herhangi bir sayıdan daha büyük olan terimler vardır. Ayrıca
51, -1, 1, -1, 1, -1, Á , s -1dn + 1, Á 6
gibi diziler asla tek bir değere yaklaşmadan 1 ve –1 arasında ileri geri sıçrar. Aşağıdaki ta-
L L L nım bir dizinin bir limit değere yakınsamasının anlamını açıklamaktadır. Tanım şunu söy-
0 a2 a3 a1 aN an lemektedir: bir dizide n indisini bir N sayısından büyük alarak dizinin terimleri üzerinde
yeteri kadar ilerlersek an ile dizinin limiti arasındaki fark önceden belirlenmiş herhangi bir
an 0 sayısından küçük kalır.
L
L (n, an) TANIMLAR Yak›nsakl›k, Iraksakl›k, Limit
L Her pozitif sayısına
(N, aN)
n 7 N Q ƒ an - L ƒ 6 P.
n {an} dizisi L sayısına yakınsar. Böyle bir L sayısı mevcut değilse, {an}
0 1 2 3 N n
ıraksar deriz.
{an} dizisi L’ye yakınsıyorsa, limn→∞ an = L veya kısaca an → L yazar ve
fiEK‹L 11.2 y = L, {(n, an)} noktalar L’ye dizinin limiti deriz (Şekil 11.2).
dizisinin yatay asimptotu ise an → L dir.
Yukarıdaki şekilde aN’den sonraki bütün
an’ler L’nin e civarındadır. Tanım, x sonsuza giderken bir ƒ(x) fonksiyonunun limiti tanımına çok benzerdir
(Bölüm 2.4’te limx→∞ ƒ(x)). Dizilerin limitlerini hesaplamak için bu bağıntıyı kul-
lanacağız.
TARİHSEL BİYOGRAFİ ÖRNEK 1 Tan›m› Uygulamak

Nicole Oresme
(1320–1382 dolaylarında) 1
(a) lim n = 0 (b) lim k = k sany
(k constant
herhangi birkdsabit)
n: q n: q
olduğunu gösterin.
Çözüm
(a) 0 verilmiş olsun.
` n - 0 ` 6 P.
1
n 7 N Q
gerektirmesi sağlanacak şekilde bir N tamsayısının var olduğunu göstermemiz gere-

kir. Yukarıdaki gerektirme, (1@n) veya n 1@ ise geçerli olacaktır. N, 1@’dan
daha büyük bir tamsayı ise gerektirme her n N için geçerli olur. Bu, limn→∞ (1@n) = 0
olduğunu ispatlar.
(b) 0 verilmiş olsun.
n 7 N Q ƒ k - k ƒ 6 P.
gerektirmesi sağlanacak şekilde bir N tamsayısının var olduğunu göstermemiz gerekir.
k – k = 0 olduğundan, herhangi bir pozitif N sayısı kullanırsak gerektirme geçerli olacak-
tır. Bu herhangi bir k sabiti için limn→∞ k = k olduğunu ispatlar.
ÖRNEK 2 Iraksak Bir Dizi

51, -1, 1, -1, 1, -1, Á , s -1dn + 1, Á 6 dizisinin ıraksadığını gösterin.
Çözüm Dizinin bir L sayısına yakınsadığını varsayın. Limit tanımında = 1@2 seçerek, n
indisi bir N sayısından büyük olan bütün an dizi terimleri L’nin = 1@2 civarında bulun-
maları gerekir. Dizinin diğer her terimi gibi 1 terimi tekrarlı olarak gözüktüğünden 1 sayısı
L’nin = 1@2 civarında bulunmalıdır. Bundan dolayı u L – 1 u 1@2 veya buna denk olarak
1@2 L 3@2 olmalıdır. Benzer şekilde –1 sayısı da keyfi büyük indislerle tekrarlı olarak
dizide gözükür. Dolayısıyla, u L – (–1) u 1@2 veya buna denk olarak –3@2 L –1@2
eşitsizlikleri de ayrıca sağlanmalıdır. Fakat bu aralıklar örtüşmediklerinden L sayısı (1@2,
3@2) ve (–3@2, –1@2) ve aralıklarının ikisinde birden bulunamaz. Bu nedenle böyle bir L
limiti yoktur ve dolayısıyla dizi ıraksar.
Şuna dikkat edin aynı düşünce sadece 1@2 için değil 1’den küçük herhangi bir pozi-
tif sayısı için de geçerlidir.
{1n} dizisi de ıraksar fakat nedeni farklıdır. n indisinin artmasıyla birlikte terim-
leri herhangi bir sabit sayıdan daha büyük olur. Bu dizinin davranışını
lim 2n = q .
n: q
yazarak tanımlarız. Bir dizinin limitini sonsuz olarak yazmakla, n arttıkça an ile q arasın-
daki farkın azaldığını söylemiyoruz. Dizinin yakınsadığı bir sonsuz sayısının var olduğunu
da söylemiyoruz. Sadece n arttıkça, an’nin sayısal olarak büyüdüğünü ve nihayetinde her-
hangi sabit bir sayıdan büyük kaldığını açıklayan bir notasyon kullanıyoruz.
TANIM Sonsuza Iraksama

Her M sayısına karşılık, N’den büyük her n için an M olacak şekilde bir N
tamsayısı varsa 5an6 dizisi sonsuza ıraksar deriz. Bu şart sağlanırsa
lim an = q or
veya n →qq
ana: .
n: q
yazarız. Benzer şekilde, her m sayısına karşılık, her n N için an m olacak
şekilde bir N tamsayısı varsa 5an6 dizisi eksi sonsuza ıraksar deriz ve
lim an = - q or
veya → -– q .
aann:
n: q
yazarız.
Bir dizi sonsuza veya eksi sonsuza ıraksamadan da ıraksak olabilir. Bunu Örnek 2’de
gördük. Ayrıca 51, -2, 3, -4, 5, -6, 7, -8, Á 6 ve 51, 0, 2, 0, 3, 0, Á 6 dizileri de böyle
dizilere örnektir.
Dizilerin Limitlerini Hesaplamak

Daima dizi limitinin formel tanımını, ’ları ve N’leri hesaplayarak, kullanmak zorunda ol-
saydık dizilerin limitlerini hesaplamak zahmetli bir iş olurdu. Neyse ki birkaç basit örnek
geliştirebilir ve bunları birçok dizinin limitlerinin çabucak incelenmesinde kullanabiliriz.
Dizilerin nasıl birleştirilebileceklerini ve nasıl karşılaştırılabileceklerini anlamamız
gerekecektir. Diziler, tanım kümeleri pozitif tamsayılar kümesine kısıtlanmış fonksiyonlar
olduklarından Bölüm 2’de fonksiyon limitleri hakkındaki teoremlerin diziler için versiyon-
larının olması çok şaşırtıcı değildir.
11.1 Diziler 751
TEOREM 1
5an6 ve 5bn6 reel sayı dizileri, A ve B reel sayılar olsun. limn→∞ an = A
ve limn→∞ bn = B ise aşağıdaki kurallar geçerlidir.
1. Toplama Kuralı: limn: q san + bn d = A + B
2. Fark Kuralı: limn: q san - bn d = A - B
3. Çarpım Kuralı: limn: q san # bn d = A # B
4. Sabitle Çarpım Kuralı: limn: q sk # bn d = k # B sAny(Herhangi birkdk)
number
an A
5. Bölüm Kuralı: limn: q = if B ≠Z 00için
bn B
İspatı Bölüm 2.2’deki Teorem 1’in ispatına benzerdir ve atlanacaktır.
ÖRNEK 3 Teorem 1’i Uygulamak

Teorem 1’i Örnek 1’deki limitleri birleştirirsek şunları buluruz:
(a) lim a- n b = -1 # lim n = -1 # 0 = 0

1 1 Sabitle Çarpım Kuralı ve Örnek 1a
n: q n: q
(b) lim a n b = n:
lim a1 - n b = lim 1 - lim n = 1 - 0 = 1
n - 1 1 1 Fark Kuralı
n: q q n: q n: q ve Örnek 1a
5 1 1
(c) lim = 5 # lim n # lim n = 5 # 0 # 0 = 0 Çarpım Kuralı
n: q n2 n: q n: q
4 - 7n 6 s4>n 6 d - 7 0 - 7
(d) lim = lim = = -7. Toplama ve Bölüm Kuralı
n: q n 6 + 3 n: q 1 + s3>n 6 d 1 + 0
Teorem 1’i uygularken dikkatli olun. Teorem, örneğin, 5an6 ve 5bn6 dizilerinin
5an + bn6 toplamlarının limiti varsa 5an6 ve 5bn6 dizilerinin her birinin limitinin var
olduğunu söylemiyor. Meselâ 5an6 = 51, 2, 3, Á 6 ve 5bn6 = 5-1, -2, -3, Á 6
dizilerinin ikisi de ıraksaktır, fakat toplamları 5an + bn6 = 50, 0, 0, Á 6 açık olarak 0’a
yakınsar.
Teorem 1’in bir sonucu şudur: ıraksak bir dizinin sıfırdan farklı her katı ıraksar. Ter-
sine, bir c ≠ 0 için 5can6 dizisinin yakınsadığını varsayın. Bu durumda Teorem1’deki Sa-
bitle Çarpım Kuralında k = 1@c alarak
e c # can f = 5an6
1
dizisinin yakınsadığını görürüz. Böylece, 5can6 yakınsamadıkça 5an6 yakınsayamaz.

Eğer 5an6 yakınsamazsa 5can6 yakınsamaz.
Aşağıdaki teorem Bölüm 2.2’deki Sandviç Teoreminin dizi versiyonudur. Alıştırma
95’te teoremi ispatlamanız istenmektedir.
TEOREM 2 Diziler ‹çin Sandviç Teoremi

5an6, 5bn6 ve 5cn6 reel sayı dizileri olsunlar. Belirli bir N indisinden büyük her
n için an … bn … cn geçerliyse ve limn→∞ an = limn→∞ cn = L ise, bu durumda
limn→∞ bn = L olur.
Teorem 2’nin hemen görülen bir sonucu, ƒ bn ƒ … cn ve cn → 0 ise, –cn bn cn

olduğundan bn → 0 olmasıdır. Aşağıdaki örnekte bunu kullanıyoruz.
ÖRNEK 4 Sandviç Teoremini Uygulamak

1@n → 0 olduğunda, aşağıdakileri biliyoruz.
cos n 1 cos n 1
(a) n :0 çünkü - n … n … n ;
1 1 1
(b) :0 çünkü 0 … … n;
2n 2n
1 1 1 1
(c) s -1dn n : 0 çünkü - n … s -1dn n … n .
Teorem 1 ve 2’nin uygulanması yakınsak bir diziye sürekli bir fonksiyonun uygulan-
masının yakınsak bir dizi oluşturacağını belirten bir teoremle genişletilir. Teoremi ispatsız
veriyoruz (Alıştırma 96).
y
y 2x
2 (1, 2) TEOREM 3 Diziler ‹çin Sürekli Fonksiyon Teoremi
5an6 bir reel sayı dizisi olsun. an : L ve ƒ fonksiyonu L’de sürekli ve bütün
⎛ 1 , 21/2⎛
⎝2 ⎝ an’lerde tanımlı ise, ƒ(an) → ƒ(L) olur.
⎛ 1 , 21/3⎛
⎝3 ⎝
1 ÖRNEK 5 Teorem 3’ü Uygulamak
2sn + 1d>n : 1. olduğunu gösterin.
Çözüm (n + 1)@n → 1 olduğunu biliyoruz. Teorem 3’te ƒsxd = 1x ve L = 1 almak

1sn + 1d>n : 11 = 1. verir.
x ÖRNEK 6 521>n6 Dizisi

0 1 1 1
3 2 51>n6 dizisi 0’a yakınsar. Teorem 3’te an = 1@n, ƒ(x) = 2x ve L = 0 olarak, 21@n = ƒ(1@n) →
ƒ(L) = 20 = 1 olduğunu görürüz. 521>n6 dizisi 1’e yakınsar (Şekil 11.3).
FIGURE 11.3 n → iken, 1@n → 0 ve
21>n : 20 dır. (Örnek 6). l’Hôpital Kural›n› Kullanmak
Aşağıdaki teorem bazı dizilerin limitini bulmada l’Hôpital kuralını kullanmamızı sağlar.
Teorem, limn→∞ an ile limx→∞ ƒ(x) arasındaki bağıntıyı sağlar.
TEOREM 4
ƒ(x)’in her x n0 için tanımlı bir fonksiyon olduğunu ve 5an6’nin her n n0
için an = ƒ(n) olacak şekilde bir reel sayı dizisi olduğunu varsayın.
Bu durumda,
lim ƒsxd = L Q lim an = L. olur.
x: q n: q
‹spat limx→∞ ƒ(x) = L olduğunu varsayın. Her pozitif sayısına karşılık

x 7 M Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P.
gerektirmesi gerçeklenecek şekilde bir M sayısı vardır.
11.1 Diziler 753
N tamsayısı M’den büyük ve n0 ’dan büyük veya eşit olsun. Bu durumda

nN ⇒ an = ƒ(n) ve u an – L u = u ƒ(n) – L u .
ÖRNEK 7 L’Hôpital Kural›n› Uygulamak
ln n
lim n = 0. olduğunu gösterin.
n: q
Çözüm (ln x)@x fonksiyonu her x 1 için tanımlıdır ve pozitif tamsayılarda verilen
diziyle uyuşur. Dolayısıyla, Teorem 4’e göre, limn→∞ (ln n)@n, eğer varsa
limn→∞ (ln x)@x’e eşit olacaktır. L’Hôpital kuralının bir kere uygulanışı
ln x 1>x 0
lim x = lim = = 0.
x: q x: q 1 1
olduğunu gösterir. Buradan limn→∞ (ln n)@n = 0 sonucunu çıkarırız.
Bir dizinin limitini bulmak için L’Hôpital kuralını kullanırken, genellikle n’ ye sürekli
bir reel değişken gibi davranır ve doğrudan n’ye göre türev alırız. Bu bizi Örnek 7’de
yaptığımız gibi an formülünü yeniden yazmaktan kurtarır.
ÖRNEK 8 L’Hôpital Kural›n› Uygulamak
2n
lim . ’yi bulun.
n: q 5n
Çözüm l’Hôpital kuralına göre (n’ye göre türev alarak)

2n 2n # ln 2
lim = lim
n: q 5n n: q 5
=q
buluruz.
ÖRNEK 9 Yak›nsakl›¤› Belirlemek ‹çin L’Hôpital Kural›n› Uygulamak

n. terimi
n
an = a b
n + 1
n - 1
colan dizi yakınsar mı? Yakınsarsa, limn→∞ an’yi bulun.
Çözüm Limit 1∞ belirsiz formuna götürür. Önce an’nin doğal logaritmasını alarak formu
∞ ⋅ 0 haline getirirsek, l’Hôpital kuralını uygulayabiliriz.
n
ln an = ln a b
n + 1
n - 1
= n ln a b.
n + 1
n - 1
Bu durumda,
lim ln an = lim n ln a b
n + 1 q #0
n: q n: q n - 1
ln a b
n + 1
n - 1 0
= lim 0
n: q 1>n
-2>sn 2 - 1d
= lim l’Hôpital Kuralı
n: q -1>n 2
2n 2
= lim 2 = 2.
n: q n - 1
bulunur. ln an → 2 ve ƒ(x) = ex sürekli olduğundan, Teorem 4

an = e ln an : e 2 .
olduğunu söyler. 5an6 dizisi e2’ye yakınsar.
S›k Karfl›lafl›lan Limitler

Aşağıdaki teorem sık sık karşılaşılan bazı limitleri vermektedir.
TEOREM 5
Aşağıdaki altı dizi karşılarında gösterilen limitlere yakınsarlar.
ln n
1. lim n = 0
n: q
n
2. lim 2n = 1
n: q
3. lim x 1>n = 1 sx 7 0d
n: q
4. lim x n = 0 s ƒ x ƒ 6 1d
n: q
n
lim a1 + n b = e x
Faktöriyel Gösterim x
5. sany
(her xd
x için)
n! (“n faktöriyel”) 1’den n’ye kadar olan n: q
tamsayıların 1 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅⋅⋅ n çarpımı xn
anlamına gelir 6. lim = 0 sanyx xd
(her için)
n: q n!
(n + 1)! = (n + 1) ⋅ n! olduğuna dikkat
edin. Yani (3)–(6) formüllerinde, n → q iken x sabit kalır.
4! = 1 # 2 # 3 # 4 = 24 ve
5! = 1 # 2 # 3 # 4 # 5 = 5 # 4! = 120 .’dir.
0!’yi 1 olarak tanımlarız. Faktöriyeller, ‹spat Birinci limit Örnek 7 de hesaplanmıştı. Sonraki ikisi logaritma alarak ve Teorem
aşağıdaki tablonun gösterdiği gibi, 4’ü uygulayarak ispatlanabilir (Alıştırma 93 ve 94 ). Diğer ispatlar Ek 3’te verilmiştir.
eksponansiyellerden bile hızlı büyürler.
ÖRNEK 10 Teorem 5’i Uygulamak
n e n (yuvarlanmış) n!
ln sn 2 d 2 ln n
1 3 1 (a) n = n :2#0 = 0 Formül 1
5 148 120 n
(b) 2n 2 = n 2>n = sn 1/n d2 : s1d2 = 1 Formül 2
10 22,026 3,628,800 n
20 4.9 * 10 8 2.4 * 10 18 (c) 23n = 31>nsn 1/n d : 1 # 1 = 1 x = 3 ile Formül 3 ve Formül 2
11.1 Diziler 755
n
(d) a- b : 0
1 1
x = - ile Formül 4
2 2
n n
(e) a n b = a1 + n b : e
n - 2 -2 -2
x = –2 ile Formül 5
100 n
(f) :0 x = 100 ile Formül 6
n!
Tekrarlamal› Tan›mlar
Şimdiye kadar, her an’yi doğrudan n’nin değerinden hesapladık. Ama diziler genellikle
1. Başlangıç teriminin veya terimlerinin değer(ler)i ve
2. Sonraki terimleri kendilerinden önce gelen terimlerden hesaplamak için tekrarlama
formülü adı verilen bir kural verilerek tanımlanır.
ÖRNEK 11 Tekrarlamal› Olarak Tan›mlanan Diziler

(a) a1 = 1 ve an = an – 1 + 1 ifadeleri pozitif tamsayılardan oluşan 1, 2, 3, …, n, … dizisini
tanımlar. a1 = 1 ile, a2 = a1 + 1 = 2, a3 = a2 + 1 = 3 vs. buluruz.
(b) a1 = 1 ve an = n ⋅ an – 1 ifadeleri faktöriyellerden oluşan 1, 2, 6, 24, …, n!, … dizisini
tanımlar. a1 = 1 ile, a2 = 2 ⋅ a1 = 2, a3 = 3 ⋅ a2 = 6, a4 = 4 ⋅ a3 = 24 vs. buluruz.
(c) a1 = 1, a2 = 1 ve an+1 = an + an–1 ifadeleri Fibonacci sayıları denen 1, 1, 2, 3, 5, …
dizisini oluşturur. a1 = 1 ve a2 = 1 ile, a3 = 1 + 1 = 2, a4 = 2 + 1 = 3, a5 = 3 + 2 = 5 vs.
elde ederiz.
(d) Newton yöntemini uygulayarak görebileceğimiz gibi, x0 = 1 ve
xn + 1 = xn - [ssin xn - x n2 d>scos xn - 2xn d] ifadeleri, sin x – x2 = 0 denkleminin bir
çözümüne yakınsayan bir dizi tanımlarlar.
S›n›rl› Azalmayan Diziler

Genel bir dizinin terimleri, bazen büyüyerek bazen de küçülerek, sıçramalar yapabilir.
Dizilerin önemli özel bir çeşidi, her bir terimin en az kendisinden önceki kadar büyük
olduğu dizilerdir.
TANIM Azalmayan Diziler

Her n için an … an + 1 özelliğini taşıyan bir 5an6 dizisine azalmayan dizi
denir.
ÖRNEK 12 Azalmayan Diziler

(a) Doğal sayılardan oluşan 1, 2, 3, …, n, … dizisi.
1 2 3 n
(b) , , ,Á, , Á dizisi
2 3 4 n + 1
(c) Sabit 536 dizisi
İki tür azalmayan dizi vardır—terimleri herhangi sonlu bir sınırı aşan diziler ve aşmayan-
lar.
TANIMLAR S›n›rl›, Üst S›n›r, En Küçük Üst S›n›r

Her n için an M olacak şekilde bir M sayısı varsa 5an6 dizisi üstten sınırlıdır.
M sayısı 5an6 için bir üst sınırdır. M sayısı 5an6 ’nin bir üst sınırı ise ve M’den
daha küçük bir sayı 5an6 için bir üst sınır olamıyorsa M sayısı 5an6’nin en küçük
üst sınırıdır.
ÖRNEK 13 S›n›rl›l›k Tan›m›n› Uygulamak

(a) 1, 2, 3, …, n, … dizisinin bir üst sınırı yoktur.
1 2 3 n
y (b) , , ,Á, , Á dizisi üstten M = 1 ile sınırlıdır.
2 3 4 n + 1
1’den daha küçük bir sayı dizinin bir üst sınırı olamaz, dolayısıyla 1 en küçük üst
yM sınırdır (Alıştırma 113).
M
yL
Üstten sınırlı azalmayan bir dizinin her zaman bir en küçük alt sınırı vardır. Bu reel
L sayıların, Ek 4’te incelenen, tamlık özelliğinin bir sonucudur. L en küçük üst sınırsa,
(8, a8) dizinin L’ye yakınsadığını ispatlayacağız.
(5, a5)
(1, a1) (1, a1), (2, a2), … , (n, an), … noktalarını xy-düzleminde işaretlediğimizi varsayın. M
dizinin bir üst sınırı ise bütün bu noktalar y = M doğrusu üstünde veya aşağısında bulu-
nacaklardır (Şekil 11.4). y = L doğrusu bu tip doğruların en altta bulunanıdır. (n, an) nok-
x
0 1 2 3 4 5 6 7 8 talarının hiçbiri y = L’nin üzerinde bulunmaz, fakat bazıları, pozitif bir sayı olmak
üzere, daha alttaki bir y = L – doğrusunun yukarısında bulunurlar. Dizi L’ye yakınsar,
fiEK‹L 11.4 Azalmayan bir dizinin çünkü
terimlerinin bir M üst sınırı varsa, limitleri (a) n’nin bütün değerleri için an L’dir ve
L M olur.
(b) 0 ise, aN L – olacak şekilde en azından bir N tamsayısı vardır.
5an6’nin azalmayan bir dizi olması bize ayrıca
her n N için an aN L –
olduğunu söyler. Yani, N inci sayıdan büyük bütün an sayıları L’nin civarında bulunurlar.
Bu da L’nin 5an6 dizisinin limiti olma koşuludur.
Azalmayan dizilerin özellikleri aşağıdaki teoremde özetlenmiştir. Artmayan diziler
için de benzer bir sonuç geçerlidir (Alıştırma 107).
TEOREM 6 Azalmayan Dizi Teoremi

Reel sayılardan oluşan azalmayan bir dizi, ancak ve yalnız üstten sınırlı ise
yakınsar. Azalmayan bir dizi yakınsıyorsa, en küçük üst sınırına yakınsar.
Teorem 6, üstten sınırlı azalmayan bir dizinin yakınsak olmasını gerektirir. Dizi üstten
sınırlı değilse sonsuza ıraksar.
11.1 Diziler 757
ALIfiTIRMALAR 11.1
n + s -1dn
Bir Dizinin Terimlerini Bulmak 23. an = 2 + s0.1dn 24. an = n
1–6 alıştırmalarının her birinde bir 5an6 dizisinin n. terimi an’nin for-
1 - 2n 2n + 1
mülü verilmektedir. a1, a2, a3 ve a4’ün değerlerini bulun. 25. an = 26. an =
1 + 2n 1 - 32n
1 - n 1
1. an = 2. an = 1 - 5n 4 n + 3
n2 n! 27. an = 28. an =
s -1dn + 1 n 4 + 8n 3 n 2 + 5n + 6
3. an = 4. an = 2 + s -1dn
2n - 1 n 2 - 2n + 1 1 - n3
29. an = 30. an =
2 n n
2 - 1 n - 1 70 - 4n 2
5. an = 6. an =
2n + 1 2n
32. an = s -1dn a1 - n b
1
31. an = 1 + s -1dn
7–12 alıştırmalarının her birinde dizinin ilk terimi veya ilk iki terimi
ile birlikte bir tekrarlama formülü verilmektedir. Dizinin ilk on terimi-
33. an = a b a1 - n b 34. an = a2 - b a3 + n b
ni yazın. n + 1 1 1 1
7. a1 = 1, an + 1 = an + s1>2n d 2n 2n 2
8. a1 = 1, an + 1 = an>sn + 1d s -1dn + 1 n
36. an = a- b
1
an + 1 = s -1dn + 1an>2
35. an =
9. a1 = 2, 2n - 1 2
10. a1 = -2, an + 1 = nan>sn + 1d
2n 1
37. an = 38. an =
11. a1 = a2 = 1, an + 2 = an + 1 + an An + 1 s0.9dn
12. a1 = 2, a2 = -1, an + 2 = an + 1>an
39. an = sin a + nb
p 1
40. an = np cos snpd
2
Bir Dizinin Formülünü Bulmak
13–22 alıştırmalarındaki dizilerin n. teriminin formülünü bulun. sin n sin2 n
41. an = n 42. an =
2n
13. 1, –1, 1, –1, 1, … dizisi Değişen işaretli 1’ler
14. –1, 1, –1, 1, –1, … dizisi Değişen işaretli 1’ler n 3n
43. an = 44. an =
2n n3
Pozitif tamsayıların
15. 1, –4, 9, –16, 25, … dizisi kareleri, işaretleri ln sn + 1d ln n
değişiyor. 45. a n = 46. an =
2n ln 2n
Pozitif tamsayıların
1 1 1 1
16. 1, - , , - , , Á dizisi karelerinin tersleri, 47. an = 81>n 48. an = s0.03d1>n
4 9 16 25
işaretleri değişiyor.
n n
49. an = a1 + n b 50. an = a1 - n b
Pozitif tamsayıların 7 1
17. 0, 3, 8, 15, 24, … dizisi
karelerinden 1 çıkartılmış
18. –3, –2, –1, 0, 1, … dizisi –3’ten başlayan

n n
tamsayılar 51. an = 210n 52. an = 2n 2
19. 1, 5, 9, 13, 17, … dizisi Her ikinci tek tamsayı
1>n
53. an = a n b
3
20. 2, 6, 10, 14, 18, … dizisi Her ikinci çift tamsayı 54. an = sn + 4d1>sn + 4d
21. 1, 0, 1, 0, 1, … dizisi Sırayla değişen1’ler ve ln n

0’lar 55. an = 56. an = ln n - ln sn + 1d
n 1>n
22. 0, 1, 1, 2, 2, 3, 3, 4, … dizisi Her tamsayının
tekrarlanması n n
57. an = 24nn 58. an = 232n + 1
Limit Bulmak
23–81 alıştırmalarındaki 5an6 dizilerinden hangileri yakınsar, hangi- 59. an =
n!
(İpucu: 1> n ile karşılaştırın.)
leri ıraksar? Her yakınsak dizinin limitini bulun. nn
s -4dn n! b. rn = xn@yn kesirleri n arttıkça bir limite yaklaşır. Bu limit

60. an = 61. an = nedir? (İpucu: rn2 – 2 = (1@yn)2 olduğunu ve yn’nin n’den
n! 10 6n
1>sln nd küçük olmadığını göstermek için (a) şıkkını kullanın.
63. an = a n b
n! 1
62. an =
2n # 3n 87. Newton yöntemi Aşağıdaki diziler Newton yönteminin
n n
64. an = ln a1 + n b 65. an = a b
1 3n + 1 ƒsxn d
3n - 1 xn + 1 = xn - .
ƒ¿sxn d
n 1>n
66. an = a b 67. an = a b
n xn
, x 7 0 tekrarlamalı formülünden gelirler. Diziler yakınsar mı? Yakınsar-
n + 1 2n + 1
n larsa, hangi değere yakınsarlar? Her durumda, işe diziyi üreten ƒ
68. an = a1 - b
1 3n # 6n fonksiyonunu tanımlayarak başlayın.
69. an =
n2 2-n # n!
x n2 - 2 xn 1
s10>11dn a. x0 = 1, xn + 1 = xn - = + xn
70. an = 71. an = tanh n 2xn 2
s9/10dn + s11/12dn
tan xn - 1
n2 1 b. x0 = 1, xn + 1 = xn -
72. an = sinh sln nd 73. an = sin n sec2 xn
2n - 1
c. x0 = 1, xn + 1 = xn - 1
74. an = n a1 - cos n b
1
75. an = tan-1 n 88. a. ƒ(x)’in [0, 1] aralığındaki her x için türetilebildiğini ve
n ƒ(0) = 0 olduğunu varsayın. an = nƒ(1@n) kuralıyla 5an6
77. an = a b +
1 1 1 dizisini tanımlayın. limn→∞ an = ƒ (0) olduğunu gösterin.
76. an = tan-1 n
(a) şıkkındaki sonucu kullanarak aşağıdaki 5an6 dizilerinin limit-
2n 3 22n
n sln nd200 lerini bulun.
78. an = 2n + n 2
79. an = n
1
sln nd5 b. an = n tan-1 n c. an = nse 1>n - 1d
80. an = 81. an = n - 2n 2 - n
2n
d. an = n ln a1 + n b
2
1
82. an =
2n 2 - 1 - 2n 2 + n
n n
89. Pisagor üçlüleri a2 + b2 = c2 ise, a, b ve c’den oluşan bir pozitif
1 1 1 tamsayılar üçlüsüne Pisagor üçlüsü denir. a bir tek tamsayı ve
83. an = n x dx 84. an = p dx, p 7 1
L1 L1 x
b = j k c = l m
a2 a2
Teori ve Örnekler and
ve
2 2
85. Bir dizinin ilk terimi x1 = 1’dir. Birbirini izleyen her terim kendin- sırasıyla a2@2’nin tamsayı taban ve tavanları olsun.
den önce gelen terimlerin toplamıdır:
xn + 1 = x1 + x2 + Á + xn .
Dizi ilk terimlerinden yeteri kadarını yazarak, xn için n 2

değerlerinde geçerli olacak genel bir formül yazın.
⎡a2⎡
86. Bir rasyonel sayı dizisi aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır: ⎢ ⎢ ⎢a2 ⎢
⎢2⎢ ⎢ ⎢
⎣2⎣
1 3 7 17 a a + 2b
, , , ,Á, , ,Á
1 2 5 12 b a + b
Burada paylar bir dizi, paydalar ikinci bir dizi ve bunların oranları
u
üçüncü bir dizi oluşturur. xn ve yn sırasıyla n. kesir rn = xn@yn’nin a
pay ve paydası olsun.
a. x 12 - 2y 12 = -1, x 22 - 2y 22 = +1 ve daha genel olarak,
a. a2 + b2 = c2 olduğunu gösterin (İpucu: a = 2n + 1 alın ve b ile
a2 – 2b2 = –1 veya +1 ise sırasıyla
c’yi n cinsinden ifade edin.)
sa + 2bd2 - 2sa + bd2 = +1 veya
or -1 ,
olduğunu doğrulayın.
11.1 Diziler 759
b. Doğrudan hasaplayarak, veya şekle bakarak, aşağıdaki limiti 106. Bir dizinin ilk terimi x1 = cos(1)’dir. Bunu izleyen terimler,
bulun x2 = x1 veya cos(2), hangisi daha büyükse, ve x3 = x2 veya cos(3),
hangisi daha büyükse, (sağa doğru bu şekilde devam eder) dir.
Genel olarak,
j k
a2 xn+1 = max hxn, cos (n + 1)j
2 ile verilir.
lim .
a: q
l
a2
m 107. Artmayan diziler Her n için an an+1 olan bir 5an6 sayı dizisi-
2 ne artmayan dizi denir. Her n için M an olacak şekilde bir M
sayısı bulunabiliyorsa, 5an6 dizisi alttan sınırlıdır. Böyle bir M
90. n!’in n. kökü sayısına dizinin alt sınırı denir. Teorem 6’dan alttan sınırlı artma-
a. limn: q s2npd1>s2nd = 1 ve buradan Stirling yaklaşımını kul- yan bir dizinin yakınsadığını ve alttan sınırlı olmayan artmayan
lanarak (Bölüm 8, Ek Alıştırma 50a) bir dizinin ıraksadığını çıkarın.
n n (Alıştırma 107’nin devamı) Alıştırma 107’nin sonucunu kullanarak,

n’nin büyük değerleri için 2n! L e olduğunu gösterin.
for large values of n . 108–112 alıştırmalarındaki dizilerin hangilerinin yakınsadığını, han-
T b. (a) şıkkındaki yaklaşımı n = 40, 50, 60, …, hesap makineni- gilerinin ıraksadığını belirleyin.
zin izin verdiği kadar ilerleyerek hesaplayın. n + 1 1 + 22n
108. an = n 109. an =
91. a. c herhangi bir pozitif sabit olmak üzere, limn: q s1>n c d = 0 2n
olduğunu varsayarak 1 - 4 n
4 n+1
+ 3n
110. an = 111. an =
ln n
lim c = 0 2n 4n
n: q n
112. a1 = 1, an + 1 = 2an - 3
113. hn@(n + 1)jj dizisinin en küşük üst sınırı 1’dir. M 1’den küçük bir
b. c pozitif bir sabit ise, limn: q s1>n c d = 0 olduğunu ispat-
sayıysa, hn@(n + 1)j’in terimlerinin eninde sonunda M’yi aşacağı-
layın. (İpucu: = 0.001 ve c = 0.04 ise, n N iken
nı gösterin. Yani, M 1 ise, herhangi bir n N için n@(n + 1) M
u1/nc – 0u olmasını sağlamak için N ne kadar büyük ol-
olacak şekilde bir N tamsayısı vardır. Her n için, n@(n + 1) 1 ol-
malıdır?)
duğundan, bu 1’in hn@(n + 1)j için en küçük alt sınır olduğunu is-
92. Fermuar teoremi Dizileri için “fermuar” teoremini ispat- patlar.
layın: 5an6 ve 5bn6 ’nin ikisi de L’ye yakınsıyorsa:
114. En küçük üst sınırların tekliği M1 ve M2 5an6 dizisinin en kü-
a1, b1, a2 , b2 , Á , an , bn , Á çük üst sınırları ise, M1 = M2 olduğunu gösterin. Yani, bir dizinin
iki farklı en küçük üst sınırı olamaz.
115. Pozitif sayılardan oluşan bir 5an6 dizisinin, üstten sınırlıysa, ya-
dizisi de L’ye yakınsar.
n
93. limn: q 2n = 1 . olduğunu ispatlayın. kınsayacağı doğru mudur? Yanıtınızı açıklayın.
94. limn: q x 1>n = 1, sx 7 0d . olduğunu ispatlayın. 116. 5an6 yakınsak bir diziyse, her pozitif sayısına karşılık,
95. Teorem 2’yi ispatlayın. 96. Teorem 3’ü ispatlayın.
m N ve n N ⇒ u am – an u
97–100 alıştırmalarında, dizinin azalmayan olup olmadığını ve üstten
sınırlı olup olmadığını belirleyin. gerektirmesi sağlanacak şekilde bir N tamsayısı bulunabileceğini
gösterin.
3n + 1 s2n + 3d!
97. an = 98. an =
n + 1 sn + 1d! 117. Limitlerin tekliği Dizilerin limitlerinin tek olduğunu ispatla-
2n3n 2 1 yın. Yani, L1 ve L2, an → L1 ve an → L2 olacak şekilde iki sayı ise
99. an = 100. an = 2 - n - n L1 = L2 olduğunu gösterin.
n! 2
118. Limitler ve alt diziler Bir dizinin terimleri verilen sıralarıyla
101–106 alıştırmalarındaki dizilerden hangileri yakınsaktır, hangileri
başka bir dizinin içinde yer alıyorlarsa, ilk diziye ikinci dizi-
nin alt dizisi deriz. Bir 5an6 dizisinin iki alt dizisinin farklı
ıraksaktır? Yanıtlarınızı açıklayın.
1
101. an = 1 - n
1
102. an = n - n L1
L2 limitleri varsa, 5an6’nin ıraksadığını ispatlayın.
119. Bir 5an6 dizisi için, çift indisli terimler a2k, tek indisli terimler
2n - 1 2n - 1 a2k+1 ile gösterilmektedir. a2k → L ve a2k+1 → L ise, an → L
103. an = 104. an =
2n 3n olduğunu ispatlayın.
120. Bir 5an6 dizisi için ancak ve yalnız 5ƒ an ƒ6 mutlak değerler dizisi
105. an = ss -1dn + 1d a n b
n + 1
0’a yakınsarsa, dizinin 0’a yakınsayacağını gösterin.
a. 5Sn6 dizisinin 3.5’tan küçük veya ona eşit ilk terimini bulun.
T Limitlerin Hesap Makinesiyle Araflt›r›lmas›
T b. ƒ(x) = 7.25(0.94)x’in grafiğini çizin ve Trace kullanarak
121–124 alıştırmalarında, eşitsizliğin her n N için geçerli olmasını grafiğin y = 3.5 doğrusunu nerede kestiğini bulun.
sağlayacak bir N değeri bulmak için hesap makinesiyle deneyler
yapın. Eşitsizliğin limitin formel tanımının bir ifadesi olduğunu varsa- B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
yarsanız, her durumda hangi dizi ele alınmaktadır ve limiti nedir? 129-140 alıştırmalarındaki dizilere aşağıdaki adımları uygularken bir
n n
121. ƒ 20.5 - 1 ƒ 6 10 -3 122. ƒ 2n - 1 ƒ 6 10 -3 BCS kullanın.
123. s0.9dn 6 10 -3 124. 2n>n! 6 10 -7 a. Dizinin ilk yirmibeş terimini hesaplayın ve işaretleyin. Dizinin alt-
125. Newton yöntemiyle üretilen diziler Türetilebilen bir ƒ(x) tan veya üstten bir sınırı var gibi gözükmekte midir? Size yakınsar
fonksiyonuna uygulanan Newton yöntemi bir x0 başlangıç değe- gibi mi, yoksa ıraksar gibi mi görünmektedir? Yakınsıyorsa, L limi-
riyle başlar ve bundan uygun koşullarda ƒ’nin bir sıfırına yakın- ti nedir?
sayan bir 5xn6 dizisi üretir. Dizinin tekrarlama formülü şöyledir: b. Dizi yakınsıyorsa, n N için ƒ an - L ƒ … 0.01 olacak şekilde bir
ƒsxn d N tamsayısı bulun. Hangi adımdan sonra terimlerle L arasındaki
xn + 1 = xn - . uzaklık 0.0001’den küçük kalır?
ƒ¿sxn d n
130. an = a1 + n b
n 0.5
129. an = 2n
a. ƒ(x) = x – a, a 0 için tekrarlama formülünün
2
xn+1 = (xn + a@xn)@2 olarak yazılabileceğini gösterin. 1

131. a1 = 1, an + 1 = an +
b. x0 = 1 ve a = 3 ile başlayarak, sayılar tekrar etmeye başlayın- 5n
caya kadar dizinin birbirini izleyen terimlerini hesaplayın. 132. a1 = 1, an + 1 = an + s -2dn
Hangi sayıya yaklaşılmaktadır. Açıklayın.
1
126. (Alıştırma 125’in devamı.) Alıştırma 125’in (b) şıkkını a = 3 133. an = sin n 134. an = n sin n
yerine a = 2 alarak tekrarlayın. sin n ln n
127. P/ 2 ’nin tekrarlamalı bir tanımı x1 = 1 ile başlar ve 5xn6’nin
135. an = n 136. an = n
birbirini izleyen terimlerini xn = xn–1 + cos xn–1 kuralı ile tanım- 137. an = s0.9999dn 138. an = 1234561>n
larsanız, hızla p@2’ye yakınsayan bir dizi üretirsiniz. a. Deneyin.
b. Aşağıdaki şekli kullanarak yakınsamanın neden bu kadar hızlı 8n n 41
139. an = 140. an =
olduğunu açıklayın. n! 19n
y 141. Bileşik faizler, yatırma ve çekmeler A0 miktarında parayı yılda

m kere birleştirilen belirli bir yıllık r faiziyle yatırırsanız ve her
birleştirme periyodunun sonunda hesaba sabit bir b miktarı ek-
cos xn 1 lenirse (veya b 0 ise çekilirse), n + 1 katma periyodundan
1 sonra elinize geçecek para
An + 1 = a1 + m bAn + b .
xn 1 r
(1)
xn 1 olacaktır.
x
0 1 a. A0 = 1000, r = 0.02015, m = 12 ve b = 50 ise, ilk 100 (n, An)
noktasını hesaplayın ve çizin. 5 yıl sonra hesabınızda ne
128. The Wall Street Journal’ın 15 Aralık 1992 tarihli sayısının kapak kadar para olur? 5An6 yakınsar mı? 5An6 sınırlı mıdır?
makalesine göre, Ford Motor Şirketi, ortalama bir aracın kalıpla- b. (a) şıkkını A0 = 5000, r = 0.0589, m = 12 ve b = –50 ile
rını hazırlamak için, 1980’deki tahmini 15 saatten düşük olarak tekrarlayın.
7 14 iş saati harcamaktadır. Japonlar ise 3 12 saatte bunu yapmakta-
dırlar. c. Dört ayda bir birleştirilen ve yıllık %4.5 veren bir mevduat
Ford’un 1980’den beri gösterdiği ilerleme yılda ortalama hesabına (MH) 5000 dolar yatırır ve MH’ye daha fazla
%6’lık bir azalma gösterir. Bu oran sürekli olursa, n yıl sonra katkıda bulunmazsanız, 20.000 dolarınız olana kadar
Ford ortalama bir aracın kalıpları için yaklaşık yaklaşık kaç yıl geçer? Ya, MH yılda %6.25 veriyorsa?
d. Herhangi bir k 0 için, (1) denklemiyle tekrarlanarak
Sn = 7.25s0.94dn tanımlanan dizinin
saat harcayacaktır. Japonların araç başına 3 12 saat harcamaya de-
k
Ak = a1 + m b aA0 + r b - r .
vam ettiklerini varsayarsak, Ford’un onlara yetişmesi kaç yıl sürer? r mb mb
(2)
Bunu iki yolla bulun:
bağıntısını sağladığı gösterilebilir. A0, r, m ve b sabitlerinin d. Sonra r’nin 3.45 r 3.54 ve 3.54 r 3.55 aralıklarının
(a) şıkkında verilen değerleri için, iki dizinin de ilk 50 terimi- her birinde uç noktalara yakın değerleri için davranışı araştı-
nin değerlerini karşılaştırarak bunun doğruluğunu gösterin. rın. Dizinin ilk 200 terimini işaretleyin. Kendi kelimeleriniz-
Sonra, doğrudan yerine koyarak, (2) denklemindeki terimle- le, çizimlerinizde her aralık için gözlediğiniz davranışı ta-
rin, tekrarlama formülü (1)’i sağladığını gösterin. nımlayın. Dizi her aralıkta kaç değer arasında salınmaktadır?
142. Lojistik fark denklemi r = 3.45 ve r = 3.54 (2 ondalık basamağa yuvarlanmış) değer-
lerine de çatallanma değerleri denir, çünkü r bu değerleri
an + 1 = rans1 - an d aşarken dizinin davranışı değişir.
tekrarlama bağıntısına lojistik fark denklemi denir ve başlangıç e. Durum daha da ilginçleşir. Gerçekte, bir 3 3.45 3.54
değeri a0 verildiğinde, denklem 5an6 lojistik dizisini tanımlar. … cn cn + 1 … çatallanma değerleri dizisi bulunur, öy-
Bu alıştırmada a0’ı 0 a0 1 aralığında, mesela a0 = 0.3, seçe- le ki cn r < cn + 1 için 5an6 lojistik dizisi çekici 2n-döngüsü
ceğiz. adı verilen 2n değerleri arasında salınır. Dahası, 5cn6 çatal-
lanma dizisi yukarıdan 3.57 ile sınırlıdır (yani yakınsar). Bir
a. r = 3@4 alın. Dizideki ilk 100 terim için (n, an) noktalarını
r 3.57 değeri seçerseniz, bir çeşit 2n-döngüsü gözlersiniz.
hesaplayıp işaretleyin. Dizi yakınsıyor gibi midir? Sizce limit
r = 3.5695 seçin ve 300 nokta işaretleyin.
nedir? Limit a0 seçiminize bağlı mıdır?
f. r > 3.57 olduğunda neler olacağına bakalım. r = 3.65 seçin ve
b. 1 r 3 aralığında birkaç r değeri seçerek, (a) şıkkındaki
5an6’nin ilk 300 terimini hesaplayıp, işaretleyin. Terimlerin
işlemleri tekrarlayın. Aralığın uç noktalarına yakın bazı nok-
nasıl tahmin edilemez, kaotik bir şekilde dolaştığına dikkat
talar seçtiğinizden emin olun. Çizimlerinizde gözlediğiniz di-
edin. an + 1’in değerini an’nin değerinden bulamazsınız.
zilerin davranışını tanımlayın.
g. r = 3.65 için, birbirine yakın iki a0 başlangıç değeri seçin, ör-
c. Şimdi r’nin 3 r 3.45 aralığının uç noktalarına yakın
neğin a0 = 0.3 ve a0 = 0.301. Her başlangıç değeriyle belirle-
değerlerinde dizinin hareketini inceleyin. r = 3 değerine
nen dizilerin ilk 300 terimini hesaplayıp işaretleyin. Çizimle-
çatallanma değeri denir ve dizinin aralıktaki davranışına
rinizde gözlediğiniz davranışları karşılaştırın. İki dizide de
çekici 2’li-döngü adı verilir. Bunun davranışı neden mantıklı
aynı indisli terimlerin birbirinden uzaklaşması için kaç terim
olarak tanımladığını açıklayın.
ileri gitmeniz gerekir? Araştırmayı r = 3.75 için tekrarlayın.
Çizimlerinizin a0 seçiminize göre nasıl farklılık gösterdikle-
rini görebiliyor musunuz? Lojistik dizi başlangıç koşulu a0’a
duyarlıdır deriz.
11.2 Sonsuz Seriler
Bir sonsuz seri

a1 + a2 + a3 + Á + an + Á
gibi bir sonsuz sayı dizisinin toplamıdır. Bu bölümün amacı böyle bir sonsuz toplamın an-
lamını kavramak ve bunu hesaplama yöntemleri geliştirmektir. Bir sonsuz seride toplan-
ması gereken sonsuz tane terim bulunduğundan ne elde edildiğini görmek için sadece top-
lamayı sürdürmekle kalamayız. Bunun yerine, dizinin ilk n terimini toplamak ve orada
durmakla ne elde ettiğimize bakarız. İlk n terimin toplamı
sn = a1 + a2 + a3 + Á + an
sıradan sonlu bir toplamdır ve normal toplama ile hesaplanabilir. Buna n. kısmi toplam
denir. Bölüm 11.1 de açıklanan, bir dizinin terimlerinin bir limite yaklaşması gibi, n büyü-
dükçe kısmi toplamların giderek bir limit değere yaklaşmasını bekleriz.
Örneğin,
1 1 1 1
1 + + + + + Á
2 4 8 16
gibi bir ifadeye bir anlam yüklemek için başlangıçtan itibaren her defasında bir terim
toplar ve bu kısmi toplamların nasıl büyüdüklerine ilişkin bir kalıp ararız.
Kısmi toplam
için önerilen
Kısmi toplam ifade Değer
Birinci: s1 = 1 2 - 1 1
1 1 3
İkinci: s2 = 1 + 2 -
2 2 2
1 1 1 7
Üçüncü: s3 = 1 + + 2 -
2 4 4 4
o o o o
n
1 1 1 1 2 - 1
n.: sn = 1 + + + Á + n - 1 2 -
2 4 2 2n - 1 2n - 1
Gerçekten de bir kalıp vardır. Kısmi toplamlar n. terimi
1
sn = 2 - .
2n - 1
olan bir dizi oluştururlar. Bu dizi 2’ye yakınsar, çünkü limn→∞(1@2n) = 0’dır.
1 1 1
1+ + + ⋅ ⋅ ⋅ + n–1 + ⋅ ⋅ ⋅ sonsuz serisinin toplamı 2’dir
2 4 2
deriz. Bu serinin içindeki herhangi bir sonlu toplam 2’ye eşit midir? Hayır. Sonsuz sayıda
terimi gerçekten bir bir toplayabilir miyiz? Hayır. Ama yine de toplamlarını n → q iken
kısmi toplamlar dizisinin limiti olarak tanımlayabiliriz, bu durumda 2 (Şekil 11.5). Diziler
ve limitler hakkındaki bilgilerimiz sonlu toplamlar çerçevesinden dışarıya çıkmamızı
sağlar.
1 1/4
⎩
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎨
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎪
⎧
⎩
⎪
⎨
⎪
⎧
⎩
⎪
⎪
⎪
⎨
⎪
⎪
⎪
⎧
⎩
⎨
⎧
0 1 1/2 1/8 2
fiEK‹L 11.5 1, 12 , 14 , 18 , Á uzunlukları bir bir toplanırken, toplam 2’ye yaklaşır.
TARİHSEL BİYOGRAFİ TANIMLAR Sonsuz Seriler, n.inci Terim, K›smi Toplam, Yak›nsar, Toplam
Blaise Pascal Bir 5an6 sayı dizisi verilmiş olsun.
(1623–1662) a1 + a2 + a3 + Á + an + Á
şeklindeki bir ifadeye bir sonsuz seri denir. an sayısı serinin n. terimidir.
s1 = a1
s2 = a1 + a2
o
n
sn = a1 + a2 + Á + an = a ak
k=1
o
ile tanımlanan 5sn6 dizisine serinin kısmi toplamlar dizisi denir. sn sayısı n.
kısmi toplam dır. Kısmi toplamlar dizisi bir L limitine yakınsıyorsa, seri
yakınsaktır der ve toplamının L olduğunu söyleriz. Bu durumda, ayrıca
q
a1 + a2 + Á + an + Á = a an = L.
n=1
yazarız. Serinin kısmi toplamlar dizisi yakınsamıyorsa, seri ıraksaktır deriz.
Verilen bir a1 + a2 + ⋅⋅⋅ + an + ⋅⋅⋅ serisini incelerken, yakınsadığını veya ıraksadığını

bilmeyebiliriz. Her iki durumda da serileri
q q 1’den q ’a kadar
a an , a ak , a an
veya
or toplam
n=1 k=1 anlaşıldığında
yararlı bir kısaltma
şeklinde yazmak için sigma gösterimini kullanmak uygundur.
Geometrik Seriler
Geometrik seriler a ve r sabit reel sayılar ve a
0 olmak üzere,
q
a + ar + ar 2 + Á + ar n - 1 + Á = a ar n - 1
n=1
şeklindeki serilerdir. r oranı,

n-1
+ + Á + a b
1 1 1
1 + + Á,
2 4 2
serisindeki gibi pozitif, veya

n-1
+ - Á + a- b
1 1 1
1 - + Á.
3 9 3
serisindeki gibi negatif olabilir.
r = 1 ise, (1) denklemindeki serinin n. kısmi toplamı
sn = a + as1d + as1d2 + Á + as1dn - 1 = na,
olur ve seri ıraksar, çünkü, a’nın işaretine bağlı olarak, limn→∞ sn = ∞ olur. r = –1 ise,
seri ıraksar, çünkü n. kısmi toplamlar a ile 0 arasında değişip dururlar. uru
1 ise, serinin
yakınsaklığını veya ıraksaklığını aşağıdaki gibi inceleyebiliriz:
sn = a + ar + ar 2 + Á + ar n - 1
sn’yi r ile çarpın.
rsn = ar + ar 2 + Á + ar n - 1 + ar n
sn’den rsn’yi çıkarın. Sağdaki
sn - rsn = a - ar n terimlerin çoğu birbirini götürür.
sns1 - rd = as1 - r n d Çarpanlarına ayırın.
as1 - r n d r ≠ 1 ise, sn’yi çözebiliriz.

sn = , sr Z 1d.
1 - r
u ru 1 ise, n → ∞ iken rn → 0 (Bölüm 11.1’deki gibi) ve sn → a@(1 – r) bulunur. ur u 1
ise urn u → ∞ olur ve seri ıraksar.
u ru 1 ise, a + ar + ar2 + ⋅⋅⋅ + arn–1 + ⋅⋅⋅ geometrik serisi a@(1 – r)’ye yakınsar.
q
a
a ar
n-1
= , ƒ r ƒ 6 1.
n=1 1 - r
u ru 1 ise, seri ıraksar.
Bir geometrik serinin ne zaman yakınsadığını veya ıraksadığını ve nereye yakınsadı-

ğını belirledik. Bundan sonraki birkaç bölümde göreceğimiz gibi çoğunlukla bir serinin
nereye yakınsadığını bilmeksizin yakınsak olduğunu belirleyebiliriz. Bir geometrik serinin
toplamını veren a@(1 – r) formülü sadece g n = 1 ar n - 1 ifadesindeki toplama indisi n = 1
q
(veya seriyi g n = 0 ar şeklinde yazarsak n = 0) ile başladığında uygulanabilir.

q n
ÖRNEK 1 n = 1 ile Bafllayan ‹ndis

a = 1@ 9 ve r = 1@3 ile oluşturulan geometrik seri
n-1
+ Á = a a b
q
1 1 1 1 1 1>9 1
+ + = = .
9 27 81 n=1 9 3 1 - s1>3d 6
şeklindedir.
ÖRNEK 2 n = 0 ile Bafllayan ‹ndis
s -1dn5
q
5 5 5
a 4 n = 5 - +
4 16
-
64
+ Á
n=0
serisi, a = 5 ve r = –1@4 ile bir geometrik seridir. Bu seri

a 5
= = 4.
1 - r 1 + s1>4d
değerine yakınsar.
ÖRNEK 3 Z›playan Bir Top

Bir topu a metre yüksekten düz bir yüzeye bırakıyorsunuz. Top bir h yüksekliğinden düş-
tükten sonra her yüzeye çarptığında, bir rh yüksekliğine zıplıyor. Burada r pozitif, fakat
1’den küçüktür. Topun yukarı ve aşağı aldığı toplam yolu bulun (Şekil 11.6).
a Çözüm Toplam mesafe

2ar 1 + r
s = a + 2ar + 2ar 2 + 2ar 3 + Á = a + = a .
(''''''')'''''''* 1 - r 1 - r
Bu toplam 2ar@(1 – r).
ar
olarak bulunur. Örneğin, a = 6 m ve r = 2@3 ise, toplam mesafe
ar2 1 + s2>3d
= 6a b = 30 m.
5>3
s = 6
1 - s2>3d 1>3
ar3
olur.
ÖRNEK 4 Tekrarlanan Ondal›k Basamaklar

Tekrarlanan 5.232323… ondalık basamakları iki tamsayının oranı olarak ifade edin.
(a)
Çözüm
23 23 23
5.232323 Á = 5 + + + + Á
100 s100d2 s100d3
a = 1,
2
a1 + + a b + Áb
23 1 1 r = 1>100
= 5 +
100 100 100
('''''''')''''''''*
1>s1 - 0.01d
a b = 5 +
23 1 23 518
= 5 + =
100 0.99 99 99
Ne yazık ki, yakınsak bir geometrik serininki gibi formüller çok nadirdir ve çoğunlukla bir
serinin toplamının bir tahminiyle yetinmek zorunda kalırız (bu konu daha sonra ince-
lenecek). Ancak, aşağıdaki örnek toplamı kesin olarak bulabildiğimiz başka bir durumdur.
ÖRNEK 5 Geometrik Olmayan Fakat Teleskopik Olan Seriler

q
1
a nsn + 1d . serisinin toplamını bulun.
n=1
(b)
Çözüm Kısmi toplamlar dizisinde, sk için bir formül verecek bir kalıp ararız. Anahtar,
1 1 1
= n - ,
FIGURE 11.6 (a) Örnek 3, her zıplamanın nsn + 1d n + 1
yüksekliği bir r çarpanı ile azalıyorsa, kısmi kesirler ayrışımındadır. Buradan,
zıplayan bir topun aldığı toplam yolu k k
a nsn + 1d = a a n - n + 1 b
hesaplamak için bir geometrik serinin nasıl 1 1 1
kullanılacağını göstermektedir. (b) n=1 n=1
Zıplayan bir topun stroboskobik bir ve
fotoğrafı.
sk = a - b + a - b + a - b + Á + a - b.
1 1 1 1 1 1 1 1
1 2 2 3 3 4 k k + 1
elde edilir. Parantezleri kaldırıp, zıt işaretli terimleri sadeleştirirsek,
1
sk = 1 - .
k + 1
buluruz.
Artık, k → ∞ iken, sk → 1 olduğunu görüyoruz. Seri yakınsar ve toplamı 1’dir. :

q
1
a nsn + 1d = 1.
n=1
Iraksak Seriler
Bir serinin yakınsak olmamasının bir nedeni terimlerinin giderek küçülmeyişidir.
ÖRNEK 6 Her Say›y› Aflan K›smi Toplamlar

(a)
q
an = 1 + 4 + 9 +
2 Á + n2 + Á
n=1
serisi ıraksar, çünkü kısmi toplamlar her L sayısından daha büyüktür. n = 1’den sonra,
sn = 1 + 4 + 9 + ⋅⋅⋅ + n2 kısmi toplamı n2’den büyük olur.
(b)
q
n + 1 2 3 4 Á + n + 1 + Á
a n = 1 + 2 + 3 + n
n=1
serisi ıraksar, çünkü kısmi toplamlar önceden belirlenen her sayıyı aşar. Her terim
1’den büyüktür, dolayısıyla, n terimin toplamı n’den büyük olur.
Iraksakl›k ‹çin n. Terim Testi

g n = 1 an serisi yakınsaksa, limn→∞ an’nin sıfıra eşit olması gerektiğine dikkat edin. Ne-
q
denini anlamak için, S serinin toplamını temsil etsin ve sn = a1 + a2 + ⋅⋅⋅ + an de n. kısmi

toplam olsun. n büyükken, hem sn hem de sn – 1 S’ye yakındır, dolayısıyla farkları, an sıfıra
yakındır. Daha düzgün olarak,
Diziler için
an = sn – sn – 1 → S–S=0 Fark Kuralı
yazılabilir.
Bunlar aşağıdaki teoremi getirir.
Dikkat TEOREM 7
Teorem 7, an → 0 ise g n = 1 an’nin
q
q
yakınsayacağını söylemez. an → 0 iken a an yakınsıyorsa, an → 0 olur.
bir serinin ıraksaması mümkündür. n=1
Teorem 7, Örnek 6 da ortaya çıkan ıraksaklık çeşidini belirlemek için bir teste yol açar.
Iraksaklık için n. Terim Testi

q
lim an yoksa veya sıfırdan farklıysa, a an ıraksar.
n: q n=1
ÖRNEK 7 n. terim testini uygulayarak afla¤›dakileri bulabiliriz:

q
(a) a n 2 ıraksar, çünkü n 2 : q
n=1
q
n + 1 n + 1
(b) a n ıraksar, çünkü n :1
n=1
q
(c) a s -1dn + 1 ıraksar, çünkü limn: q s -1dn + 1 yoktur
n=1
q
-n -n 1
(d) a ıraksar, çünkü limn: q = - Z 0. dır.
n=1 2n + 5 2n + 5 2
ÖRNEK 8 an : 0, Fakat Seri Iraksar.

Terimlerin toplamları 1 olan kümelere gruplandığından, dolayısıyla kısmi toplamlar sınır-
sız olarak büyüdüğünden
1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 + + + + + + + Á + n + n + Á + n + Á
2 2 4 4 4 4 2 2 2
(')'* ('''')''''* (''''')'''''*
2 terim 4 terim 2n terim
serisi ıraksar. Halbuki serinin terimleri sıfıra yakınsayan bir dizi oluştururlar. Bölüm
11.3’teki Örnek 1, harmonik serinin de aynı biçimde davrandığını gösterir.
Serileri Birlefltirmek
Elimizde iki yakınsak seri bulunuyorsa, bu serileri terim terim toplayabilir, terim terim
çıkarabilir veya bunları sabitlerle çarparak yakınsak yeni seriler elde edebiliriz.
TEOREM 8
gan = A ve gbn = B yakınsak serilerse, aşağıdaki kurallar geçerlidir.
1. Toplam Kuralı: gsan + bn d = gan + gbn = A + B
2. Fark Kuralı: gsan - bn d = gan - gbn = A - B
3. Sabitle Çarpım Kuralı: gkan = kgan = kA sAny number
(Herhangi bir k)kd.
‹spat Seriler için bu üç kural, diziler için verilen Bölüm 11.1, Teorem 1’deki benzer kural-
lardan çıkar. Serilerin Toplam Kuralı’nı ispatlamak için,
An = a1 + a2 + Á + an , Bn = b1 + b2 + Á + bn .
olsun. Bu durumda, gsan + bn d’nin kısmi toplamları
sn = sa1 + b1 d + sa2 + b2 d + Á + san + bn d
= sa1 + Á + an d + sb1 + Á + bn d
= An + Bn .
olur.
An → A ve Bn → B olduğundan, dizilerin Toplam Kuralından sn → A + B elde ederiz. Fark

Kuralı’nın ispatı da benzerdir.
Serilerin Sabitle Çarpım Kuralını ispatlamak için, gkan’nin kısmi toplamlarının,
dizilerin Sabitle Çarpım Kuralından kA’ya yakınsayan
sn = ka1 + ka2 + Á + kan = ksa1 + a2 + Á + an d = kAn ,
serisini oluşturduklarına dikkat edin.
Teorem 8’in sonuçları olarak şunları buluruz:
1. Iraksak bir serinin sıfırdan farklı sabit bir katı ıraksar.
2. gan yakınsıyor ve gbn ıraksıyorsa, hem gsan + bn d hem de gsan - bn d ıraksar.
İspatları atlıyoruz.
D‹KKAT gan ve gbn serilerinin ikiside ıraksak iken gsan + bn d serisinin yakınsayabildi-
ğini hatırlayın. Örneğin, gan = 1 1 1 ve gbn = (–1) (–1) (–1)
ıraksarlar oysa gsan + bn d = 0 0 0 sıfıra yakınsar.
ÖRNEK 9 Aşağıdaki serilerin toplamlarını bulun.
= a a n-1 - n-1 b
q q
3n - 1 - 1 1 1
(a) a
n=1 6n - 1 n=1 2 6
q q
1 1
= a n-1 - a n-1 Fark Kuralı
n=1 2 n=1 6
1 1 a = 1 ve r = 1@2, 1@6 ile geometrik seriler
= -
1 - s1>2d 1 - s1>6d
6
= 2 -
5
4
=
5
q q
4 1
(b) a 2n = 4 a 2n Sabitle Çarpım Kuralı
n=0 n=0
= 4a b
1 a = 1 ve r = 1@2 ile bir geometrik seri
1 - s1>2d
= 8
Terim eklemek veya ç›karmak
Bir seriye her zaman, serinin yakınsaklığını veya ıraksaklığını değiştirmeden, sonlu sayıda
terim ekleyebilir veya sonlu sayıda terim çıkartabiliriz, ancak yakınsaklık durumunda bu
genellikle toplamı değiştirir. g n = 1 an yakınsıyorsa, herhangi bir k 1 için, g n = k an de
q q
yakınsar ve
q q
a an = a1 + a2 + a an .
Á + ak - 1 +
n=1 n=k
g n = k an herhangi bir k 1 için yakınsıyorsa, g n = 1 an de

q q
yazılabilir. Tersten söylersek,
yakınsar. Yani,
q q
1 1 1 1 1
a 5n = 5 + 25 + 125 + a 5n
n=1 n=4
ve
a n = a a 5n b - 5 - 25 - 125 .
q q
1 1 1 1 1
n=4 5 n=1
TARİHSEL BİYOGRAFİ olur.
Richard Dedekind
(1831–1916)
Yeniden ‹ndisleme
Terimlerinin sırasını korudukça, herhangi bir seriyi, yakınsaklığını değiştirmeden yeniden
indisleyebiliriz. İndisin başlangıç değerini h birim yükseltmek için, an’nin formülünde n
yerine n – h yazın:
q q
a an = a an - h = a1 + a2 + a3 +
Á.
n=1 n=1+h
İndisin başlangıç değerinin h birim azaltmak içinse, an’nin formülünde n yerine n + h

yazın:
q q
a an = a an + h = a1 + a2 + a3 +
Á.
n=1 n=1-h
Bu yatay bir kayma gibi çalışır. Bunu, bir geometrik seride n = 1 indisi yerine n = 0 indisi
ile başlamakta gördük, fakat herhangi başka bir başlangıç indisi de kullanabiliriz. Genel-
likle basit ifadeler veren indislemeleri tercih ederiz.
ÖRNEK 10 Bir Geometrik Seriyi Yeniden ‹ndislemek

q
1 1 1
a 2n - 1 = 1 + 2 + 4 +
Á
n=1
geometrik serisini
q q q
1 1 1
a 2n , a n - 5, or even
veya hatta a 2n + 4 .
n=0 n=5 2 n = -4
şeklinde yazabiliriz. Hangi indislemeyi seçersek seçelim kısmi toplamlar aynı kalır.
ALIfiTIRMALAR 11.2
1 1 1 1
n. K›smi Toplamlar› Bulmak 5.
2#3
+ # + # + Á +
3 4 4 5 sn + 1dsn + 2d
+ Á
1–6 alıştırmalarında, her serinin n.inci kısmi toplamı için bir formül
5 5 5 5
bulun ve bunu, seri yakınsaksa, serinin toplamını bulmak için kullanın. 6. + # + # + Á + + Á
1#2 2 3 3 4 nsn + 1d
2 2 2 2
1. 2 + + + + Á + n-1 + Á
3 9 27 3 Geometrik Terimli Seriler
9 9 9 9 7–14 alıştırmalarında, her serinin ilk birkaç terimini yazarak serilerin
2. + + + Á + + Á
100 100 2 100 3 100 n nasıl başladığını gösterin. Serinin toplamını bulun.
1 1 1 1
q
s -1dn q
1
3. 1 - + - + Á + s -1dn - 1 n - 1 + Á 7. a 8. a n
2 4 8 2 n=0 4n n=2 4
4. 1 - 2 + 4 - 8 + Á + s -1dn - 1 2n - 1 + Á
q q
7 5 ƒ r ƒ 6 1 eşitsizliğini x cinsinden ifade ederek eşitsizliğin sağlandığı ve
9. a n 10. a s -1dn n serinin yakınsak olduğu x değerlerini bulun.
n=1 4 n=0 4
q q
11. a a n + n b 12. a a n - n b
q q
5 1 5 1 41. a s -1dnx n 42. a s -1dnx 2n
n=0 2 3 n=0 2 3 n=0 n=0
n s -1dn n
43. a 3 a b a b
n q q
13. a a n + b 14. a a n b
q
1 s -1d q
2 n+1 x - 1 1
44. a
5n 2 2 3 + sin x
n=0 2 n=0 5 n=0 n=0
Teleskopik Seriler 45–50 alıştırmalarında, verilen geometrik serinin yakınsak olduğu x

15–22 alıştırmalarındaki her serinin toplamını kısmi kesirler kulla- değerlerini bulun. Ayrıca, x’in bu değerlerinde serilerin toplamını
narak bulun.. (x’in bir fonksiyonu olarak) bulun.
q q
q q
15. a
4
16. a
6 45. a 2nx n 46. a s -1dnx -2n
n = 1 s4n - 3ds4n + 1d n = 1 s2n - 1ds2n + 1d
n=0 n=0
n
48. a a- b sx - 3dn
q q
1
q
40n
q
2n + 1 47. a s -1dnsx + 1dn
17. a 2 2
18. a 2 2 n=0 n=0 2
n = 1 s2n - 1d s2n + 1d n = 1 n sn + 1d q q
49. a sinn x 50. a sln xdn
19. a a b 20. a a 1>n - 1>sn + 1d b
q q
1 1 1 1 n=0 n=0
-
n=1 2n 2n + 1 n=1 2 2
Tekrarlanan Ondal›k Basamaklar
21. a a b
q
1 1
- 51–58 alıştırmalarındaki sayıların herbirini iki tamsayının oranı olarak
n = 1 ln sn + 2d ln sn + 1d
q
ifade edin.
22. a stan-1 snd - tan-1 sn + 1dd 51. 0.23 = 0.23 23 23 Á
n=1
52. 0.234 = 0.234 234 234 Á
Yak›nsakl›k veya Iraksakl›k 53. 0.7 = 0.7777 Á
23–40 alıştırmalarındaki serilerin hangileri yakınsak hangileri ırak-
54. 0.‚d = 0.dddd … d bir basamaklıdır.
saktır? Yanıtınızı açıklayın. Yakınsak serilerin toplamını bulun.
55. 0.06 = 0.06666 Á
24. a A 22 B n
n
23. a a b
q q
1
56. 1.414 = 1.414 414 414 Á
n=0 22 n=0
q q 57. 1.24123 = 1.24 123 123 123 Á
3
25. a s -1d n+1
26. a s -1d n+1
n 58. 3.142857 = 3.142857 142857 Á
n=1 2n n=1
q q
27. a cos np 28. a
cos np Teori ve Örnekler
n=0 n=0 5n
59. Örnek 5’teki seri
q q q q
1 1 1
29. a e -2n
30. a ln n
a ve
and a sn + 3dsn + 4d .
n=0 n=1 n = 1 sn + 1dsn + 2d n = -1
q q
2 1 olarak da yazılabilir. Bu seriyi (a) n = –2, (b) n = 0, (c) n = 5 ile
31. a n 32. a n , ƒxƒ 7 1
n = 1 10 n=0 x başlayan birer seri olarak yazın.
n 60. Örnek 6’daki seri
34. a a1 - n b
q q
2n - 1 1
33. a
3n
q q
n=0 n=1 5 5
a ve
and a sn + 1dsn + 2d .
n = 1 nsn + 1d
q q
n! nn n=0
35. a n 36. a
n=0 1000 n = 1 n! olarak da yazılabilir. Bu seriyi (a) n = –1, (b) n = 3, (c) n = 20 ile
başlayan birer seri olarak yazın.
37. a ln a b 38. a ln a b
q q
n n
n + 1 2n + 1 61. Sıfırdan faklı terimlerden oluşan ve toplamları
n=1 n=1
n
a. 1 b. –3 c. 0
39. a a p b
q q
e e np
40. a ne olan sonsuz seriler kurun.
n=0 n=0 p
62. (Alıştırma 61’in devamı) İstediğiniz sayıya yakınsayan sıfırdan
Geometrik Seriler farklı terimli sonsuz bir seri kurabilir misiniz? Açıklayın.
41–44 alıştırmalarındaki serilerin her birinde, a ve r’yi bulmak için 63. Örnekle, gan ve gbn yakınsak olsa ve hiçbir bn sıfır olmasa
serinin ilk birkaç terimini yazın ve serinin toplamını bulun. Sonra bile, gsan>bn d ’nin ıraksayabileceğini gösterin.
64. gan bn’nin AB’ye eşit olmadan yakınsayabileceğini gösterecek

yakınsak A = gan ve B = gbn geometrik serisi bulun.
65. Örnekle, A = gan , B = gbn
0 olsa ve hiçbir bn sıfır olmasa 1/8
bile, gsan>bn d’nin A@B’den farklı bir sayıya yakınsayabileceğini
gösterin.
1/4
66. gan yakınsıyorsa ve her n için an 0 ise, (1@an) hakkında bir
şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
67. Iraksak bir seriye sonlu sayıda terim eklerseniz veya ıraksak bir
seriden sonlu sayıda terim çıkarırsanız ne olur? Yanıtınızı
açıklayın. 1/2
68. gan yakınsak ve gbn ıraksaksa, terim-terim toplamları (an + bn)
hakkında bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın. 77. Helga von Koch’un kar tanesi eğrisi Helga von Koch’un kar
tanesi eğrisi sonlu bir alanı sınırlayan sonsuz uzunluklu bir eğri-
69. Aşağıdaki koşullarda, 5 sayısına yakınsayan bir gar n-1
dir. Bunun neden böyle olduğunu anlamak için, eğrinin kenarları
geometrik serisi kurun.
1 uzunluğunda olan bir eşkenar üçgenle başlatıldığını varsayın.
a. a = 2 b. a = 13>2 .
a. n. eğri Cn’nin uzunluğu Ln’yi bulun ve limn→∞ Ln = q
70. olduğunu gösterin.
1 + e b + e 2b + e 3b + Á = 9 .
b. Cn’nin çevrelediği An alanını bulun ve limn→∞ An’yi
olmasını sağlayacak b değerini bulun.
hesaplayın.
71. Hangi r değerlerinde
1 + 2r + r 2 + 2r 3 + r 4 + 2r 5 + r 6 + Á
sonsuz serisi yakınsar? Yakınsak serinin toplamını bulun.

72. Yakınsak bir seri yerine sn kısmi toplamlarından birini yazmanın
vereceği (L – sn) hatasının arn@(1 – r) olduğunu gösterin. 1. Eğri
2. Eğri
73. Bir top 4 m yükseklikten bırakılmaktadır. h metrelik yükseklikten
kaldırıma her çarptığında 0.75h yüksekliğine sıçramaktadır. Topun
aşağı ve yukarı aldığı toplam mesafeyi bulun.
74. (Alıştırma 73’ün devamı) Alıştırma 73’teki topun hareket ettiği
toplam süreyi saniye olarak bulun. (İpucu: s = 4.9t2 formülü
t = 2s>4.9 . verir.)
75. Aşağıdaki şekil bir kareler dizisinin ilk beşini göstermektedir. En 3. Eğri 4. Eğri
dıştaki karenin alanı 4 m2’dir. Diğer her kare kendinden önceki
karelerin kenarlarının orta noktaları birleştirilerek oluşturulmuş- 78. Aşağıdaki şekil g n = 1 s1>n 2 d ’nin 2’den küçük olduğunun formel
q
tur. Tüm karelerin alanlarının toplamını bulun. olmayan bir ispatını verir. Ne olduğunu açıklayın. (Kaynak:
“Convergence with Pictures”, P.J: Rippon, American Mathemati-
cal Monthly, Vol. 93, No. 6, 1986, s. 476-478.)
1 1
32 72
1
1 1 62 …
1
1 52
22 1
76. Aşağıdaki şekil yarım çember sıralarından oluşan bir dizinin ilk 42
üç sırasını ve dördüncü sırasının bir bölümünü göstermektedir. n.
sırada yarıçapları 1@2n olan 2n yarım çember vardır. Tüm yarım 1 1 1 …
2 4
çemberlerin alanlarının toplamını bulun.
11.3 ‹ntegral Testi
Elimizde bir an serisi varsa, iki soru sorarız:

1. Seri yakınsar mı?
2. Yakınsarsa, toplamı nedir?
q
Bu bölümün geri kalanının çoğu ilk soruya ayrılmıştır ve bu bölümde, 11 ƒsxd dx. ge-
nelleştirilmiş integralinin yakınsaklığına bir bağlantı kurarak, bu soruyu cevaplıyoruz. Fa-
kat pratik bakımdan, ikinci soru da aynı derecede önemlidir ve buna daha sonra döneceğiz.
Bu ve bundan sonraki iki alt bölümde, negatif terimler içermeyen serileri inceleyece-
ğiz. Bu kısıtlamanın nedeni, bu serilerin kısmi toplamlarının azalmayan diziler oluşturma-
sı ve üstten sınırlı azalmayan dizilerin daima yakınsamasıdır. (Bölüm 11.1, Teorem 6). Te-
rimleri negatif olmayan bir serinin yakınsadığını göstermek için, sadece kısmi
toplamlarının üstten sınırlı olduklarını göstermemiz gerekir.
Bu yaklaşımın söz konusu serinin toplamını bulmadan yakınsaklığını belirlemesi, ilk
bakışta bir çekingenlik yaratabilir. Elbette, serilerin toplamlarını doğrudan kısmi toplam-
ların formüllerinden hesaplamak daha iyidir. Fakat birçok durumda, bu tip formüller bulu-
namaz ve bunların yokluğunda, önce yakınsaklığı doğrulamak, sonra da toplama yaklaşım
yapmaktan oluşan iki adımlı işleme dönmek zorunda kalırız.
Azalmayan K›smi Toplamlar

g n = 1 an’nin, her n için an 0 olacak şekilde bir sonsuz seri olduğunu varsayın. Bu durumda,
q
her kısmi toplam kendinden öncekine eşit veya ondan büyüktür, çünkü sn+1 = sn + an’dir:
s1 s2 s3 ⋅⋅⋅ sn sn+1 ⋅⋅⋅
Kısmi toplamlar azalmayan bir dizi oluşturduklarından dolayı, Azalmayan Dizi Teoremi
(Bölüm 11.1, Teorem 6) serinin ancak ve yalnız kısmi toplamları üstten sınırlıysa yakınsa-
yacağını söyler.
Teorem 6’n›n Sonucu

Negatif terimler içermeyen bir g n = 1 an serisi ancak ve yalnız kısmi toplamları
q
üstten sınırlıysa yakınsar.
ÖRNEK 1 Harmonik Seri

TARİHSEL BİYOGRAFİ
q
Nicole Oresme 1 1 1 Á + 1 + Á
(1320–1382) a n = 1 + 2 + 3 + n
n=1
serisine harmonik seri denir. Harmonik seri ıraksar, fakat n. Terim Testinden dolayı
değildir. n.inci terim, 1@n, sıfıra gider fakat seri yine de ıraksaktır. Iraksamanın nedeni
kısmi toplamlarının bir üst sınırının olmamasıdır. Nedenini anlamak için, serideki terim-
leri aşağıdaki şekilde gruplandırın:
+ a + b + a + + + b + a + b + Á.
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 + + Á +
2 3 4 5 6 7 8 9 10 16
('')''* (''''')'''''* ('''''')''''''*
2 1 4 1 8 1
7 4 = 2 7 8 = 2 7 16 = 2
11.3 ‹ntegral Testi 773
İlk iki terimin toplamı 1.5’tir. Sonraki iki terimin toplamı ise, 1@4 + 1@4 = 1@2’den büyük
olan 1@3 + 1@4’tür. Bundan sonraki dört terimin toplamı ise, 1@5 + 1@6 +1@7 + 1@ 8’dir ki,
bu da 1@8 + 1@8 + 1@8 + 1@8 = 1@2’den büyüktür. Sonraki sekiz terimin toplamı
1@9 + 1@10 + 1@11 + 1@12 + 1@13 + 1@14 + 1@15 + 1@16’dır ki, bu da 8@16 = 1@2’den
büyüktür. Daha sonraki 16 terimin toplamı 16@32 = 1@2’den büyüktür ve toplam böyle de-
vam eder. Genel olarak, 1@2n + 1 ile biten 2n terimin toplamı, 2n@2n + 1 = 1@2’den büyüktür.
Kısmi toplamlar dizisi üstten sınırlı değildir: n = 2k ise, sn kısmi toplamı k@2’den büyüktür.
Harmonik seri ıraksar.
‹ntegral Testi
İntegral Testini harmonik seriyle ilişkili, fakat n. terimi 1@n yerine 1@n2 olan bir seriyle
tanıtacağız.
y ÖRNEK 2 Aşağıdaki seri yakınsar mı?

q
(1, f(1)) 1 1 1 1 Á + 1 + Á
a n 2 = 1 + 4 + 9 + 16 + n2
n=1
f(x) 12 'nin grafiği
x
g n = 1s1>n 2 d’nin yakınsaklığını, 11 s1>x 2 d dx. ile karşılaştırarak belirleriz. Karşı-
q q
Çözüm
1 (2, f(2)) laştırmayı yürütmek için, serinin terimlerini ƒ(x) = 1@x2 fonksiyonunun değerleri olarak
12
düşünür ve bu değerleri y = 1@x2 eğrisinin altındaki dikdörtgenlerin alanları olarak yorum-
1
32 (3, f(3))
1 larız.
1 1 n2 Şekil 11.7’den görüldüğü gibi,
(n, f(n))
22 42
x 1 1 1 1
0 1 2 3 4 … n1 n… sn = + 2 + 2 + Á + 2
12 2 3 n
fiEK‹L 11.7 f (x) = 1>x 2’nin grafiği
= ƒs1d + ƒs2d + ƒs3d + Á + ƒsnd
n
altındaki dikdörtgenlerin alanlarının 1
6 ƒs1d + dx
toplamı grafiğin altındaki alandan L1
2
x
küçüktür (Örnek 2). q
1
6 1 + dx
L1 x
2
Bölüm 8.8, Örnek 3’te olduğu
6 1 + 1 = 2. q
gibi, 11 s1>x2 d dx = 1 .’dir.
bulunur. Yani, g n = 11>n 2’nin kısmi toplamları üstten sınırlıdır (2 ile) ve seri yakınsar.
q
Serinin toplamı p2@6 1.64493’tür (Bölüm 11.11 de Alıştırma 16’ya bakın).
TEOREM 9 ‹ntegral Testi

5an6 pozitif terimli bir dizi olsun ƒ, her x N (N pozitif bir tamsayı) için x’in
Dikkat sürekli, pozitif ve azalan bir fonksiyonu olmak üzere, an = ƒ(n) olduğunu
varsayın. Bu durumda, g n = N an serisi ve 1N ƒsxd dx integralinin ikisi de ya
q q
Yakınsaklık durumunda serinin ve
integralin değerlerinin aynı olması yakınsar, ya da ıraksar.
gerekmez. Örnek 2’de gördüğümüz gibi,
g n = 1s1>n 2 d = p2>6 iken
q
q ‹spat Testi N = 1 için kullanacağız. Genel N değerleri için ispat benzerdir.
11 s1>x d dx = 1 . ’dir.
2
ƒ’nin, her n için ƒ(n) = an olmak üzere, azalan bir fonksiyon olduğu varsayımıyla işe
başlarız. Bu bizi, Şekil 11.8(a)’da, alanları a1, a2, …, an olan dikdörtgenlerin, birlikte,
y x = 1’den x = n + 1’e kadar y = ƒ(x) eğrisinin altında kalan alandan daha fazla alan
kapladıklarını gözlemeye götürür. Yani,
n+1
ƒsxd dx … a1 + a2 + Á + an .
a1
y f(x) L1
a2
Şekil 11.8(b)’de, dikdörtgenler sağa doğru değil, sola doğru yerleştirilmişlerdir. Bir a1 için
an
x ilk dikdörtgeni göz ardı edersek,
0 1 2 3 n n1
n
(a)
a2 + a3 + Á + an … ƒsxd dx.
L1
y
olduğunu görürüz. a1’i de eklersek,

n
a1 y f(x) a1 + a2 + Á + an … a1 + ƒsxd dx.
a2
a3 L1
an buluruz. Bu iki sonucu birleştirmek
x
0 1 2 3 n1 n
n+1 n
(b) ƒsxd dx … a1 + a2 + Á + an … a1 + ƒsxd dx.
L1 L1
fiEK‹L 11.8 İntegral Testinin koşullarına verir. Bu eşitsizlikler her n için geçerlidir ve n → q iken de geçerli kalırlar.
uygun olarak, g n = 1 an serisi ve
q
q
11 ƒsxd dx integralinin ikisi de ya
11 ƒsxd dx sonlu ise sağ taraftaki eşitsizlik gan’nin sonlu olduğunu gösterir.
q
yakınsar, ya da ıraksar.
ƒsxd dx sonsuz ise sol taraftaki eşitsizlik gan’nin sonsuz olduğunu gösterir.
q
11
Dolayısıyla, seri ve integralin ikisi de ya sonludur, ya da sonsuzdur.
ÖRNEK 3 p-Serisi
q
1 1 1 1 Á + 1p + Á
a n p = 1p + 2p + 3p + n
n=1
p-serisinin (p reel bir sabit) p 1 ise yakınsayacağını, p 1 ise ıraksayacağını gösterin.
Çözüm p 1 ise, ƒsxd = 1>x p , x’in pozitif azalan bir fonksiyonu olur.
b
x -p dx = lim c d
q q
1 x -p + 1
p dx =
L1 x L1 b: q -p + 1 1
lim a
1 1
= - 1b
1 - p b: q b p - 1
1 1 p – 1 0 olduğundan
= s0 - 1d = , b → ∞ iken bp – 1 → ∞
1 - p p - 1
olduğundan, İntegral Testine göre seri yakınsaktır. p-Serisinin toplamının 1@(p – 1) ol-
madığını vurguluyoruz. Seri yakınsaktır fakat hangi değere yakınsadığını bilmiyoruz.
p 1 ise, 1 – p 0 ve
q
1 1
dx = lim sb 1 - p - 1d = q .
L1 xp 1 - p b: q
olur. İntegral Testi’ne göre seri ıraksaktır.

11.3 ‹ntegral Testi 775
p = 1 ise, (ıraksak) harmonik seriyi buluruz:

1 1 1
1 + + + Á + n + Á.
2 3
p 1 için yakınsaklık vardır, fakat başka her p değeri için ıraksaklık bulunur.
p = 1 ile p-serisi harmonik seridir (Örnek 1). p-Serisi Testi harmonik serinin ancak
zorbela ıraksadığını gösterir; p’yi örneğin 1.000000001’e yükseltirsek seri yakınsak olur!
Harmonik serinin kısmi toplamlarının sonsuza gitmesinin yavaşlığı etkileyicidir.
Örneğin, harmonik serinin kısmi toplamlarının 20’yi aşması için yaklaşık 178,482,301
terim gerekir. Hesap makinenizle bu kadar çok terimi toplamak birkaç hafta sürerdi.
(Ayrıca, Alıştırma 33b’ye bakın)
ÖRNEK 4 Yak›nsak Bir Seri

q
1
a n2 + 1
n=1
serisi, İntegral Testine göre yakınsar. ƒ(x) = 1@(x2 + 1) fonksiyonu x 1 için pozitif,
sürekli ve azalandır, ve
dx = lim C arctan x D 1
q
1 b
L1
2
x + 1 b: q
= lim [arctan b - arctan 1]

b: q
p p p
= - = .
2 4 4
tür. Yine serinin toplamının p@4 olmadığını vurguluyoruz. Seri yakınsaktır, fakat toplamı-
nın değerini bilmiyoruz.
Örnek 4’teki serinin yakınsaklığı, 1@n2 serisiyle karşılaştırma ile de gerçek-
lenebilirdi. Karşılaştırma testleri bundan sonraki bölümde incelenmektedir.
ALIfiTIRMALAR 11.3
q q q
Yak›nsakl›k veya Iraksakl›¤› Belirlemek ln n 2n 5n
10. a 11. a n 12. a n
n=22n n=1 3 n=1 4 + 3
1–30 alıştırmalarındaki serilerin hangileri yakınsar, hangileri ıraksar? q q q
Yanıtlarınızı açıklayın. (Bir yanıtı kontrol ederken, bir serinin yakın- -2 1 2n
13. a 14. a 15. a
saklığını veya ıraksaklığını belirlemenin birden fazla yolu olduğunu n=0 n + 1 n = 1 2n - 1 n=1 n + 1
hatırlayın) 2n n
18. a a1 + n b
q q q
1 1
16. a 17. a
n = 1 2n A 2n + 1 B
q q q
1 n n = 2 ln n n=1
1. a n 2. a e -n 3. a
n=1 10 n=1 n=1 n + 1 q
1
q
1
q q q 19. a n 20. a n
5 3 -2 n = 1 sln 2d n = 1 sln 3d
4. a 5. a 6. a
n=1 n + 1 2n s1>nd
q q
n=1 n2n
n=1 1
q q q 21. a 22. a 2
1 -8 ln n n = 3 sln nd2ln2 n - 1 n = 1 ns1 + ln nd
7. a - n 8. a n 9. a n
n=1 8 n=1 n=2
q q
1 1 39. Logaritmik p-serisi
23. a n sin n 24. a n tan n
n=1 n=1 a. Ancak ve yalnız p 1 ise
q n q
e 2 q
dx
25. a 2n
26. a n s p(papozitif birconstantd
positive sabit)
n=1 1 + e
n=1 1 + e
q q
L2 xsln xd p
8 tan-1 n n
27. a 2
28. a 2 integralinin yakınsak olduğunu gösterin.
n=1 1 + n n=1 n + 1
q q b. (a) şıkkındaki sonuç
29. a sech n 30. a sech2 n q
n=1 n=1 1
a nsln nd p ?
n=2
Teori ve Örnekler serisinin yakınsaklığı hakkında ne söyler? Yanıtınızı açıklayın.

31 ve 32 alıştırmalarındaki seriler, yakınsıyorlarsa, hangi a değer-
40. (Alıştırma 39’un devamı.) Alıştırma 39’un sonucunu kullanarak
leri için yakınsarlar?
aşağıdaki serilerden hangilerinin yakınsak olduğunu ve hangile-
31. a a b 32. a a b
q q
a 1 1 2a rinin ıraksadık olduğunu belirleyin. Her durumda yanıtınızı des-
- -
n=1 n + 2 n + 4 n=3 n - 1 n + 1 tekleyin.
33. a. Şekil 11.7 ve 11.8’deki gibi şekiller çizerek, harmonik serinin q
1
q
1
kısmi toplamlarının aşağıdaki eşitsizlikleri sağladığını gösterin. a. a b. a 1.01
n = 2 nsln nd n = 2 nsln nd
q q
n+1 1 1
1 1 Á + 1 c. a d. a
ln sn + 1d = x dx … 1 + 2 + n 3
nd3
L1 n=2 n ln sn d n=2 nsln
n 41. Euler sabiti Şekil 11.8’deki gibi grafikler n artarken
1
… 1 + x dx = 1 + ln n .
L1 1 +
1 1
+ Á + n
2
T b. Iraksadığını bildiğimiz halde, harmonik serinin ıraksaklığının
gözlemsel bir delili yoktur. Sadece kısmi toplamlar çok yavaş toplamı ile
büyürler. Ne demek istediğimizi anlamak için, 13 milyar yıl n
önce, evrenin yaratıldığı gün s1 = 1 ile başladığınızı ve her sa- 1
ln n = x dx .
niye yeni bir terim eklediğinizi varsayın. Bir yılın 365-gün ol- L1
duğunu kabul edersek, bugün sn kısmi toplamı ne kadar olur?
integrali arasındaki farkta fazla bir değişiklik olmayacağını belir-
34. g n = 1s1>snxdd’in yakınsak olduğu bir x değeri var mıdır? Yanıtı-
q
tir. Bunu araştırmak için, aşağıdaki adımları izleyin.
nızı açıklayın.
a. Teorem 9’un ispatında ƒ(x) = 1@x alarak
35. g n = 1 an pozitif sayılardan oluşan ıraksak bir seriyse, her n için,
q
bn an olacak şekilde bir g n = 1 bn pozitif sayı serisinin bulu-

q
1 1
ln sn + 1d … 1 + + Á + n … 1 + ln n
nacağı doğru mudur? Pozitif sayıların bir “en küçük” ıraksak 2
serisi var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
36. (Alıştırma 35’in devamı) Pozitif sayıların bir “en büyük” yakınsak veya
serisi var mıdır? Yanıtınızı açıklayın. 1 1
0 6 ln sn + 1d - ln n … 1 + + Á + n - ln n … 1 .
37. Cauchy sıklaştırma testi. Cauchy sıklaştırma testi şunu söyler: 2
5an6 0’a yakınsayan, pozitif terimli ve artmayan (her n için
an Ú an + 1 ) bir dizi olsun. Bu durumda, ancak ve yalnız g2na2n olduğunu gösterin. Yani,
yakınsıyorsa, gan yakınsar. Mesela, gs1>nd ıraksar, çünkü 1 1
g2n # s1>2n d = g1 ıraksar. Testin neden işe yaradığını açıkla- an = 1 +
2
+ Á + n - ln n
yın.
dizisi alttan ve üstten sınırlıdır.
38. Alıştırma 37’deki Cauchy sıklaştırma testini kullanarak aşağıda-
kileri gösterin. b.
q n+1
1 1 1
a. a ıraksar; 6 x dx = ln sn + 1d - ln n ,
n = 2 n ln n
n + 1 Ln
q
1 olduğunu gösterin ve bu sonucu kullanarak (a) şıkkındaki
b. a p , p 7 1 ise yakınsar ve p 1 ise ıraksar.
n=1 n
5an6 dizisinin azaldığını gösterin.
11.4 Karfl›laflt›rma Testleri 777
Alttan sınırlı azalan bir seri yakınsak olduğundan (Bölüm 11.1, diğer özel sayıların aksine, g için daha basit formülasyon kurallı
Alıştırma 107), (a)’da tanımlanan an sayıları yakınsar: bir ifade bulunamamıştır.
1 1 42. İntegral testini kullanarak
1 + + Á + n - ln n : g .
2 q
-n2
Değeri 0.5772…, olan g sayısına Euler sabiti denir. p ve e gibi ae
n=0
serisinin yakınsadığını gösterin.
11.4 Karfl›laflt›rma Testleri
Geometrik serinin, p-serisinin ve birkaç başka serinin yakınsaklıklarının nasıl belirlenece-

ğini gördük. Daha birçok serinin yakınsaklığını, terimlerini yakınsaklığı bilinen bir seri-
nin terimleri ile karşılaştırarak test edebiliriz.
TEOREM 10 Karfl›laflt›rma Testi

gan negatif terim içermeyen bir seri olsun.
(a) N herhangi bir tamsayı olmak üzere her n N için, an cn olacak şekilde
yakınsak bir gcn serisi varsa gan serisi yakınsaktır.
(b) N herhangi bir tamsayı olmak üzere her n N için an dn olacak şekilde
negatif terim içermeyen ıraksak bir gdn serisi varsa, gan serisi ıraksaktır.
‹spat (a) şıkkında, gan’nin kısmi toplamları üstten

TARİHSEL BİYOGRAFİ q
Albert of Saxony M = a1 + a2 + Á + aN + a cn .
(ca. 1316–1390) n=N+1
ile sınırlıdır. Dolayısıyla, bir L M limitiyle azalmayan bir dizi oluştururlar.

(b) şıkkında, gan’nin kısmi toplamları üstten sınırlı değildir. Sınırlı olsalardı,
gdn’nin kısmi toplamları
q
M * = d1 + d2 + Á + dN + a an
n=N+1
ile sınırlı olurlardı ve gdn ıraksamak yerine yakınsardı.
ÖRNEK 1 Karfl›laflt›rma Testini Uygulamak
(a)
q
5
a 5n - 1
n=1
serisi ıraksaktır. Çünkü; n. terimi

5 1 1
= 7 n
5n - 1 1
n -
5
ıraksak olan harmonik serinin n.inci teriminden büyüktür.
(b)
q
1 1 1 1
a n! = 1 + 1! + 2! + 3! +
Á
n=0
serisi yakınsaktır. Çünkü; bütün terimleri pozitiftir ve

q
1 1 1
1 + a n = 1 + 1 + + 2 + Á.
n=0 2 2 2
serisinin karşı gelen terimlerinden küçük veya eşittir. Sol taraftaki geometrik seri
yakınsaktır ve
q
1 1
1 + a n = 1 + = 3.
n=0 2 1 - s1>2d
tür. 3’ün, g n = 0 s1>n!d serisinin kısmi toplamları için bir üst sınır olması serinin 3’e
q
yakınsaması anlamına gelmez. Bölüm 11.9’da göreceğimiz gibi seri e’ye yakınsar.
(c)
2 1 1 1 1 1
5 + + + 1 + + + + Á + + Á
3 7 2 + 21 4 + 22 8 + 23 2 + 2n
n
serisi yakınsaktır. Bunu görmek için ilk üç terimi ihmal ederiz ve kalan terimleri,
yakınsak olan g n = 0 s1>2n d. geometrik serisinin terimleri ile karşılaştırırız. Budanmış
q
serinin 1>s2n + 2nd terimi, geometrik serinin karşı gelen 1@2n teriminden küçüktür.
Terim terime
1 1 1 1 1 1
1 + + + + Á … 1 + + + + Á
2 + 21 4 + 22 8 + 23 2 4 8
karşılaştırmasını görürüz. Dolayısıyla, Karşılaştırma Testinin bir uygulamasına göre

budanmış seri ve orijinal seri yakınsaktır.
Limit Karfl›laflt›rma Testi

Şimdi, özellikle an genel terimi n’nin rasyonel fonksiyonu şeklinde olan seriler için kul-
lanışlı bir karşılaştırma testi tanıtacağız.
TEOREM 11 Limit Karfl›laflt›rma Testi

Her n N (N bir tamsayı) için an 0 ve bn 0 olduğunu varsayın.
an
1. lim = c 7 0, ise, gan ve gbn’nin ikisi birden yakınsak veya ıraksaktır.
n: q bn
an
2. lim = 0 ise ve gbn yakınsak ise, gan ’de yakınsaktır.
n: q bn
an
3. lim = q ise ve gbn ıraksak ise, gan ’de ıraksaktır.
n: q bn
11.4 Karfl›laflt›rma Testleri 779
‹spat (1) şıkkını ispatlayacağız. (2) ve (3) şıkları Alıştırma 37(a) ve (b)’ye bırakılmıştır.
c@2 0 olduğundan, her n için
= c@2, L = c ve an yerine
n 7 N Q ` - c` 6 .
an c an@bn alınmış olarak limit
bn 2 tanımı
sağlanacak şekilde bir N tamsayısı vardır. Dolayısıyla n N için,
c an c
- 6 - c 6 ,
2 bn 2
c an 3c
6 6 ,
2 bn 2
a bbn 6 an 6 a bbn .
c 3c
2 2
bulunur. gbn yakınsak ise, gs3c>2dbn de yakınsaktır ve Doğrudan Karşılaştırma Testine

göre gan de yakınsaktır. gbn ıraksak ise, gsc>2dbn de ıraksaktır ve Doğrudan
Karşılaştırma Testine göre gan de ıraksak olur.
ÖRNEK 2 Limit Karfl›laflt›rma Testini Kullanmak

Aşağıdaki serilerin hangisi yakınsar, hangisi ıraksar?
q q
3 5 7 9 2n + 1 2n + 1
(a) + + + + Á = a = a 2
4 9 16 25 n = 1 sn + 1d
2
n = 1 n + 2n + 1
q
1 1 1 1 1
(b) + + + + Á = a n
1 3 7 15 n=1 2 - 1
q
1 + 2 ln 2 1 + 3 ln 3 1 + 4 ln 4 1 + n ln n
(c) + + + Á = a
9 14 21 2
n=2 n + 5
Çözüm
(a) an = (2n + 1)@(n2 + 2n + 1) olsun. Büyük n değerleri için, an’nin 2n@n2 = 2@n gibi
davranmasını bekleriz, dolayısıyla bn = 1@n alırız.
q q
1
a bn = a n diverges
n=1 n=1
ıraksak olduğundan ve
an 2n 2 + n
lim = lim 2 = 2,
n: q bn n: q n + 2n + 1
olduğundan, Limit Karşılaştırma Testinin 1. kısmına göre gan ıraksaktır. bn 2@n’yi

de olabilirdik, fakat 1@n daha basittir.
(b) an = 1@(2n – 1) olsun. Büyük n değerleri için, an’nin 1@2n gibi davranmasını bekleriz,
dolayısıyla bn = 1@2n alırız.
q q
1
a bn = a 2n converges
n=1 n=1
yakınsak olduğundan ve
an 2n
lim = lim n
n: q bn n: q 2 - 1
1
= lim
n: q 1 - s1>2n d
= 1,
olduğundan, Limit Karşılaştırma Testinin 1. kısmına göre gan yakınsaktır.

(c) an = (1+ n ln n)@(n2 + 5) olsun. Büyük n değerleri için, an’nin (n ln n)@n2 = (ln n)@n
gibi davranmasını bekleriz, ki bu n 3 için 1@n’den büyüktür, dolayısıyla bn = 1@n
alırız.
q q
1
a bn = a n diverges
n=2 n=2
ıraksak olduğundan ve
an n + n 2 ln n
lim = lim
n: q bn n: q n2 + 5
= q,
olduğundan, Limit Karşılaştırma Testinin 3. kısmına göre gan ıraksaktır.
q
ln n
ÖRNEK 3 a 3>2
yakınsar mı?
n=1 n
Çözüm ln n herhangi bir pozitif c sabiti için nc’den daha yavaş büyüdüğü için (Bölüm
11.1, Alıştırma 91), yeterince büyük n değerleri için
ln n n 1>4 1
3>2
6 3>2 = 5>4
n n n
olmasını bekleriz. Gerçekten de, an = (ln n)@n3@2 ve bn = 1/n5@4 alarak
an ln n
lim = lim 1>4
n: q bn n: n
q
1>n
= lim l’Hôpital Teorisi
n: q s1>4dn -3>4
4
= lim = 0.
n: q n 1>4
buluruz. gbn = gs1>n 5>4 d (p 1 ile bir p-serisi) yakınsak olduğundan, Limit Karşılaş-
tırma Testinin 2. kısmına göre, gan yakınsak olur.
11.5 Kök ve Oran Testleri 781
ALIfiTIRMALAR 11.4
38. g n = 1 an negatif olmayan sayılardan oluşan yakınsak bir seri ise,
q
Yak›nsakl›k veya Iraksakl›¤› Belirlemek
∞n = 1 (an@n) için ne söylenebilir ? Açıklayın.
1–36 alıştırmalarındaki serilerden hangileri yakınsar, hangileri ırak-
sar? Yanıtlarınızı açıklayın. 39. n N (N bir tamsayı) için, an 0 ve bn 0 olduğunu varsayın.
q q q 2
limn→∞ (an@bn) = ve gan yakınsak ise, gbn hakkında bir şey
1 3 sin n
1. a 2. a 3. a n
söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
2 2n + 2n 3
n + 2n n=1 2
40. gan negatif olmayan sayılardan oluşan yakınsak bir seri ise,
n=1 n=1
ga n2’nin de yakınsak olduğunu ispatlayın.

q q q
1 + cos n 2n n + 1
4. a 5. a 6. a
n=1 n2 n = 1 3n - 1 n=1 n 2 2n
n B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
7. a a b
q q q
n 1 1
8. a 9. a 41.
n = 1 3n + 1 n=1 2n 3 + 2 n = 3 ln sln nd q
1
sln nd2 a n 3 sin2 n
3
q
1
q q
sln nd
10. a 2
11. a 3
12. a 3 n=1
n = 2 sln nd n=1 n n=1 n
q q
sln nd2 q serisi ıraksak mı veya yakınsak mı hala bilinmemektedir. Bir BCS
1 1
13. a 14. a 15. a kullanarak, aşağıdaki adımları izleyip serinin davranışını araştırın.
n = 1 1 + ln n
3>2
n=2 2n ln n n=1 n
a.
q
1
q
ln sn + 1d q
1 k
16. a 17. a 18. a 1
n = 1 s1 + ln nd
2
n=2 n + 1 2
n = 1 s1 + ln nd sk = a 3 2 .
n = 1 n sin n
2n
q q q
1 1 - n
19. a 20. a 2 21. a
n 2n 2 - 1
n=2 n=1 n + 1 n = 1 n2
n
kısmi toplamlar dizisini tanımlayın. k → iken sk’nın limitini
q q q n-1 bulmaya kalkarsanız ne olur? BCS’niz bu limit için kapalı bir
n + 2n 1 3 + 1
22. a 23. a n - 1 24. a ifade verir mi?
2 n
n=1 n 2 n=1 3 + 1 n=1 3n
q q b. Kısmi toplamlar dizisinin ilk 100 (k, sk) noktasını işaretleyin.
1 1
25. a sin n 26. a tan n Noktalar yakınsıyor gibi mi? Limitin ne olmasını beklersiniz?
n=1 n=1
q q c. Sonra ilk 200 (k, sk) noktasını işaretleyin. Davranışı kendi
10n + 1 5n 3 - 3n kelimelerinizle tartışın.
27. a 28. a 2 2
n = 1 nsn + 1dsn + 2d n = 3 n sn - 2dsn + 5d
q q q
d. İlk 400 (k, sk) noktasını işaretleyin. k = 355 iken ne olur?
tan-1 n sec-1 n coth n 355@113 sayısını hesaplayın. Hesabınızdan k = 355’de ne ol-
29. a 1.1
30. a 1.3
31. a
n=1 n n=1 n n=1 n2 duğunu açıklayın. k’nın hangi değerleri için bu davranışın tek-
q
tanh n
q
1
q
2n
n rarlanmasını beklersiniz?
32. a 33. a 34. a 2
n=1 n2 n=1
n
n 2n n=1 n Mazes for the Mind by Clifford A. Pickover, St. Martin’s Press,
q q Inc., New York, 1992’de bu seri hakkında ilginç bir tartışma bula-
1 1
35. a Á + n 36. a caksınız.
n=1 1 + 2 + 3 +
2 2 2
n=1 1 + 2 + 3 + Á + n
Teori ve Örnekler
37. Limit Karşılaştırma Testinin (a) 2. kısmını ve (b) 3. kısmını ispat-
layın.
11.5 Kök ve Oran Testleri

Oran Testi, an + 1@an oranını inceleyerek, bir serinin büyüme (veya azalma ) oranını ölçer.
Bir arn geometrik serisi için, bu oran bir sabittir ((arn + 1)@(arn) = r), ve seri ancak ve yal-
nız oranı mutlak değerce 1’den küçükse yakınsaktır. Oran Testi bu sonucu genişleten kuv-
vetli bir kuraldır. Bunu bir sonraki sayfada Karşılaştırma Testini kullanarak ispat edeceğiz.
TEOREM 12 Oran Testi

gan pozitif terimli bir seri olsun ve
an + 1
lim = r.
n: q an
olduğunu varsayın. Bu durumda,

(a) r 1 ise, seri yakınsar.
(b) r 1 veya r sonsuz ise, seri ıraksar.
(c) r = 1 ise, test sonuçsuzdur.
‹spat
(a) R 1. r, r ile 1 arasında bir sayı olsun. Bu durumda = r – r sayısı pozitiftir.
an + 1
an : r,
olduğundan, n yeterince büyükken, mesela her n N için, an + 1@an oranı r’nun

civarında bulunmalıdır. Özel olarak
an + 1
an 6 r + P = r, N niçin
nwhen Ú N.
olur. Yani,
aN + 1 6 raN ,
aN + 2 6 raN + 1 6 r 2aN ,
aN + 3 6 raN + 2 6 r 3aN ,
o
aN + m 6 raN + m - 1 6 r maN .
Bu eşitsizlikler serimizin terimlerinin, N. terimden sonra r 1 oranı ile bir geometrik

serinin terimlerinden daha hızlı sıfıra yaklaştığını gösterir. Daha kesin olarak,
n = 1, 2, …, N için cn = an ve cN + 1 = raN, cN + 2 = r2aN ,…, cN + m = rmaN, … olacak
şekilde bir gcn serisini düşünün. Her n için, an cn’dir ve
q
a cn = a1 + a2 +
Á + aN - 1 + aN + raN + r 2aN + Á
n=1
= a1 + a2 + Á + aN - 1 + aN s1 + r + r 2 + Á d.
olur. 1 + r + r2 + ⋅⋅⋅ geometrik serisi yakınsaktır, çünkü u r u 1’dir, dolayısıyla gcn

yakınsak olur. an cn olduğundan, gan de yakınsak olur.
(b) 1<R ◊ ˆ . Bir M indisinden sonra,
an + 1
an 7 1 and
ve aM 6 aM + 1 6 aM + 2 6 Á .
olur. Serinin terimleri n sonsuz olurken sıfıra yaklaşmazlar ve seri n. Terim Testin-
den dolayı ıraksar.
(c) R = 1.
q q
1 1
a n and
ve a n2
n=1 n=1
serileri, r = 1 iken, başka yakınsaklık testlerinin kullanılması gerektiğini gösterir.

q
1 an + 1 1>sn + 1d n
For a n :için: an = = : 1.
n=1 1>n n + 1
1>sn + 1d2 2
a b
q
1 an + 1 n
For a 2 :için: an = = : 12 = 1.
n=1 n 1>n 2 n + 1
İki durumda da, r = 1’dir, ama yine de birinci seri ıraksarken ikincisi yakınsar.
Oran Testi genellikle bir serinin terimleri n’yi içeren ifadelerin faktoriyellerini veya n.
kuvveti alınmış ifadeleri içerdiği zaman etkilidir.
ÖRNEK 1 Oran Testini Uygulamak

Aşağıdaki serilerin yakınsaklığını araştırın.
q q q
2n + 5 s2nd! 4nn!n!
(a) a (b) a (c) a
n=0 3n n = 1 n!n! n = 1 s2nd!
Çözüm
(a) g n = 0 s2n + 5d>3n , serisi için,

q
s2n + 1 + 5d>3n + 1
an + 1
an = =
1 # 2n + 1 + 5
=
1 # a 2 + 5 ## 2-n
-n b :
1#2
=
2
.
s2n + 5d>3n 3 2n + 5 3 1 + 5 2 3 1 3
Seri yakınsar, çünkü r = 2@3, 1’den küçüktür. Bu serinin toplamının 2@3 olduğu an-
lamına gelmez. Gerçekten de,
n
= a a b + a n =
q q q
2n + 5 2 5 1 5 21
a 3 n
3 3 1 - s2>3d
+
1 - s1>3d
=
2
.
n=0 n=0 n=0
bulunur.
s2nd! s2n + 2d!
(b) an = , ise, o zaman an + 1 = olur ve
n!n! sn + 1d!sn + 1d!
an + 1 n!n!s2n + 2ds2n + 1ds2nd!
an = sn + 1d!sn + 1d!s2nd!
s2n + 2ds2n + 1d 4n + 2
= = : 4.
sn + 1dsn + 1d n + 1
buluruz. Seri ıraksar, çünkü r = 4, 1’den büyüktür.
(c) an = 4n n!n!(2n)! ise,
an + 1 4n + 1sn + 1d!sn + 1d! # s2nd!
an =
s2n + 2ds2n + 1ds2nd! 4nn!n!
4sn + 1dsn + 1d 2sn + 1d
= = : 1.
s2n + 2ds2n + 1d 2n + 1
olur.
Limit r = 1 olduğu için, Oran Testinden serinin yakınsak olup olmadığını anlaya-
mayız. Ancak, an + 1@an = (2n + 2)@(2n + 1) olduğunu fark ettiğimizde, an + 1’in her za-
man an’den büyük olduğu sonucunu çıkarırız, çünkü (2n + 2)@(2n + 1) her zaman
1’den büyüktür. Dolayısıyla bütün terimler a1 = 2’ye eşit veya ondan büyüktür ve
n → q iken, n. terim sıfıra gitmez. Seri ıraksar.
Kök Testi
gan için şimdiye kadar gördüğümüz yakınsama testleri an’nin formülü oldukça basitken
işe yarar. Fakat aşağıdaki durumu düşünün.
n>2n,
an = e
n ntek
odd
ÖRNEK 2 olsun. gan yakınsar mı?
1>2n, n nçift
even.
Çözüm Serinin birkaç terimini yazarız.

q
1 1 3 1 5 1 7
a an = 21 + 22 + 23 + 24 + 25 + 26 + 27 +
Á
n=1
1 1 3 1 5 1 7
= + + + + + + + Á.
2 4 8 16 32 64 128
Bu, kesin olarak bir geometrik seri değildir. n → q iken, n. terim sıfıra yaklaşır,
dolayısıyla serinin ıraksayıp ıraksamadığını bilmiyoruz. İntegral Testi pek umut verici
görünmemektedir. Oran Testi
1
, n ntek
odd
an + 1 2n
an = d
n + 1 n nçift
, even.
2
verir. n → q iken, oran büyük ile küçük değerler arasında değişir ve bir limiti yoktur. So-
ruya yanıt verecek (seri yakınsar) bir test Kök Testidir.
TEOREM 13 Kök Testi

gan , n N için, an 0 olacak şekilde bir seri olsun ve
n
lim 2an = r.
n: q
(a) r 1 ise, seri yakınsar.
(b) r 1 veya r sonsuz ise, seri ıraksar.
(c) r = 1 ise, test sonuçsuzdur.
‹spat
n n
(a) R<1. r + 1 olacak kadar küçük bir 0 seçin. 2an : r, olduğundan, 2an
terimleri eninde sonunda r’ya ’dan daha yakın olurlar. Diğer bir deyişle,
n
n M iken 2an 6 r + P when n Ú M.
olacak şekilde bir M N indisi bulunur.

n M için an (r + )n
olduğu da doğrudur. Şimdi, g n = M sr + Pdn , oranı (r + ) 1 olan bir geometrik

q
seri, yakınsar. Karşılaştırmayla, g n = M an de yakınsar ve

q
q q
a an = a1 + a an
Á + aM - 1 +
n=1 n=M
yakınsar.
n
(b) 1<R ◊ ˆ . Bir M indisinden büyük olan bütün terimler için, 2an 7 1, buluruz,
dolayısıyla n > M için an > 1 olur. Serinin terimleri sıfıra yakınsamaz. n. Terim Tes-
tine göre seri ıraksar.
(c) r = 1. g n = 1 s1>nd ve g n = 1 s1>n 2 d serileri, r = 1 iken, testin sonuçsuz olduğunu gös-
q q
n
terir. İlk seri ıraksar ve ikinci seri yakınsar, fakat iki durumda da 2an : 1. ’dir.
ÖRNEK 3 Kök Testini Uygulamak

Aşağıdaki serilerin hangisi yakınsar, hangisi ıraksar?
n
(c) a a b
q q q
n2 2n 1
(a) a n (b) a 2
n=1 2 n=1 n n=1 1 + n
Çözüm
A 2n B 2
n
n
2n 2
q
n2 n n
2
1
(a) a n yakınsar, çünkü n = n n = : 6 1.
n=1 2 B2 22 2 2
q
2n n 2
n
2 2
(b) a 2 ıraksar çünkü
A2 nB2
= : 7 1.
n=1 n A n2 n 1
n n
(c) a a b yakınsar, çünkü a b =
q
1 n 1 1
: 0 6 1.
n=1 1 + n B 1 + n 1 + n
ÖRNEK 2 Devam›
n>2n,
an = e
nntek
odd
olsun. gan yakınsar mı?
1>2n, nnçift
even.
Çözüm Kök Testini uygulayarak

n
2n>2,
2an = e
n n ntek
odd
1>2, n nçift
even.
buluruz. Dolayısıyla,
n
1 n 2n
… 2an … .
2 2
n
olur. 2n : 1 olduğundan (Bölüm 11.1, Teorem 5), Sandviç Teoreminden
n
limn: q 2an = 1>2 buluruz. Limit 1’den küçüktür, dolayısıyla Kök Testine göre, seri
yakınsar.
ALIfiTIRMALAR 11.5
n
Yak›nsakl›k veya Iraksakl›¤› Belirlemek 2n
32. a1 = 5, an + 1 = a
2 n
1–26 alıştırmalarındaki serilerin hangileri yakınsar, hangileri ıraksar?
Yanıtlarınızı açıklayın. (Yanıtlarınızı kontrol ederken, bir serinin ya- 1 + ln n
33. a1 = 1, an + 1 = n an
kınsaklık veya ıraksaklığını belirlemek için birden fazla yol olabilece-
1 n + ln n
ğini hatırlayın.) 34. a1 = , an + 1 = a
2 n + 10 n
n 22
q q
1. a n 2. a n 2e -n 1 n
35. a1 = , an + 1 = 2an
n=1 2 n=1 3
q q
n! 1
3. a n!e -n 4. a n 36. a1 = , an + 1 = san dn + 1
10 2
n=1 n=1
n 2nn!n!
6. a a n b
q q
n 10 n - 2 37. an =
5. a n s2nd!
n = 1 10 n=1
s3nd!
q
2 + s -1dn q
s -2dn 38. an =
7. a 8. a n!sn + 1d!sn + 2d!
n=1 1.25n n=1 3n
n n 39–44 alıştırmalarındaki serilerin hangileri yakınsar, hangileri ırak-
9. a a1 - n b 10. a a1 - b
q q
3 1
3n sar? Yanıtlarınızı açıklayın.
n=1 n=1
q q
sln ndn
q
sn!dn q
sn!dn
11. a 3
ln n
12. a 39. a n 2 40. a 2
n=1 n n=1 nn n = 1 sn d n=1 n sn d

q q
n nn nn
13. a a n - 2 b 14. a a n - 2 b
q q
1 1 1 1 41. a 2 42. a n 2
n=1 n n=1 n n=1 2sn d n = 1 s2 d
q q
q
1 # 3 # Á # s2n - 1d
ln n
15. a n 16. a
n ln n 43. a
n n=1 4n2nn!
n=1 n=1 2
q
sn + 1dsn + 2d q
q
1 # 3 # Á # s2n - 1d
17. a 18. a e -nsn 3 d 44. a # # Á #
n! n = 1 [2 4 s2nd]s3n + 1d
n=1 n=1
q
sn + 3d! q
n2nsn + 1d!
19. a n 20. a Teori ve Örnekler
n = 1 3!n!3 n=1 3nn!
q
n!
q
n! 45. p-serilerinde ne Oran ne de Kök Testleri yararlı olur. Bu testleri
21. a 22. a n
n=1 s2n + 1d! n=1 n q
1
q q a np
n n n=1
23. a n 24. a
n = 2 sln nd
sn>2d
n = 2 sln nd
q q serisinde deneyin ve iki testin de yakınsaklık hakkında bilgi ver-
n! ln n 3n mediğini gösterin.
25. a 26. a 3 n
n = 1 nsn + 2d! n=1 n 2
46. Ne Oran Testinin ne de Kök Testinin aşağıdaki serinin yakınsaklı-
27–38 alıştırmalarındaki formüllerle verilen g n = 1 an serilerinin
q
ğı hakkında bilgi vermediğini gösterin.
hangileri yakınsar, hangileri ıraksar? Yanıtlarınızı açıklayın. q
1
a p s p (p sabit) .
constantd
1 + sin n n = 2 sln nd
27. a1 = 2, an + 1 = n an
n>2n,
47. an = e
nif asal
n is bir sayı ise
a prime number
1 + tan-1 n olsun.
28. a1 = 1, an + 1 = n an 1>2n, diğer
otherwise.
29. a1 =
1
, an + 1 =
3n - 1
a gan yakınsar mı? Yanıtınızı açıklayın.
3 2n + 5 n
n
30. a1 = 3, an + 1 = a
n + 1 n
2
31. a1 = 2, an + 1 = n an
11.6 Alterne Seriler, Mutlak ve Koflullu Yak›nsakl›k 787
11.6 Alterne Seriler, Mutlak ve Koflullu Yak›nsakl›k
Terimleri sırayla pozitif ve negatif olan serilere alterne seriler denir.

Aşağıda bunlara üç örnek vardır:
1 1 1 1 s -1dn + 1
1 - + - + - Á + n + Á (1)
2 3 4 5
1 1 1 s -1dn4
-2 + 1 - + - + Á + + Á (2)
2 4 8 2n
1 - 2 + 3 - 4 + 5 - 6 + Á + s -1dn + 1n + Á (3)
Alterne harmonik seri denilen (1) serisi, birazdan göreceğimiz gibi, yakınsaktır. r = –1@2
oranıyla bir geometrik seri olan (2) serisi – 2@[1 + (1@2)] = – 4@3’e yakınsar. (3) serisi ıraksaktır
çünkü; n. terim sıfıra yaklaşmaz.
Alterne harmonik serilerin yakınsaklığını Alterne Seri Testini uygulayarak göstereceğiz.
TEOREM 14 Alterne Seriler Testi (Leibniz Teoremi)

q
a s -1d
n+1
un = u1 - u2 + u3 - u4 + Á
n=1
serisi aşağıdaki üç koşulu da sağlanırsa yakınsar:

1. un’lerin hepsi pozitiftir.
2. Her n N için un un + 1’dir. (N bir tamsayı).
3. un → 0.
‹spat n bir çift tamsayı ise, mesela n = 2m, ilk n terimin toplamı
s2m = su1 - u2 d + su3 - u4 d + Á + su2m - 1 - u2m d
= u1 - su2 - u3 d - su4 - u5 d - Á - su2m - 2 - u2m - 1 d - u2m .
olur. İlk eşitlik s2m’nin negatif olmayan terimlerin toplamı olduğunu gösterir, çünkü paran-
tez içindeki her terim pozitif veya sıfırdır. Dolayısıyla, s2m + 2 s2m’dir ve 5s2m6 dizisi
azalmayandır. İkinci eşitlik s2m u1 olduğunu gösterir. 5s2m6 azalmayan ve üstten sınırlı
olduğundan, bir limiti vardır, mesela
lim s2m = L. (4)
m: q
n bir tek tamsayı ise, örneğin n = 2m + 1, ilk n terimin toplamı s2m + 1 = s2m + u2m + 1
olur. un → 0 olduğundan,
lim u2m + 1 = 0
m: q
olur ve m → q iken,
s2m + 1 = s2m + u2m + 1 → L + 0 = L (5)
bulunur. (4) ve (5)’in sonuçlarını birleştirmek lim sn = L verir (Bölüm 11.1,

n: q
Alıştırma 119).
ÖRNEK 1 Alterne harmonik seri

q
1 1 1 1
a s -1d
n+1 Á
n = 1 - 2 + 3 - 4 +
n=1
N = 1 ile Teorem 14’ün üç koşulunu sağlar; dolayısıyla yakınsar.

Kısmi toplamların geometrik bir yorumu (Şekil 11.9), N = 1 ile Teorem 14’ün üç
u1
koşulu sağlandığında bir alterne serinin L limitine nasıl yakınsadığını göstermektedir.
u2
(Alıştırma 63 sizden N 1 durumunu resmetmenizi isteyecektir.) x-ekseninin orijininden
u3 başlayarak, s1 = u1 pozitif mesafesini belirtiriz. s2 = u1 – u2’e karşılık gelen noktayı bul-
u4 mak için, u2’ye eşit bir mesafe geri gideriz. u2 u1 olduğundan, orijinden daha geriye
gidemeyiz. Serideki işaretlere göre ileri veya geri giderek bu testere şekline devam ederiz.
Fakat n N için, her ileri veya geriye adım bir önceki adımdan daha kısadır (veya en fazla
x
0 s2 s4 L s3 s1 aynı boydadır), çünkü un + 1 un’dir. Ve n. terim n arttıkça sıfıra yaklaştığı için, ileri veya
geri doğru attığımız adımlar giderek küçülür. L limitinin çevresinde salınırız ve salınımın
fiEK‹L 11.9 N = 1 için Teorem 14’ün genliği sıfıra yaklaşır. L limiti herhangi iki ardışık sn ile sn + 1 toplamı arasında bulunur ve
hipotezlerini sağlayan bir alterne serinin dolayısıyla sn’den farkı un + 1’den daha küçük olur.
kısmi toplamları baştan itibaren limite iki n N için u L – sn u un + 1
taraftan yaklaşır.
olduğundan, yakınsak alterne serilerin toplamları hakkında yararlı tahminler yapabiliriz.
TEOREM 15 Alterne Seriler Tahmin Teoremi

g n = 1 s -1dn + 1un alterne serisi Teorem 14’ün üç koşulunu sağlıyorsa,
q
n N için
sn = u1 - u2 + Á + s -1dn + 1un
kısmi toplamı L’ye, mutlak değeri un + 1’den, ilk kullanılmayan terimin
değerinden daha küçük bir hatayla yaklaşımda bulunur. Dahası, L – sn kalanının
işareti, kullanılmayan ilk teriminkiyle aynıdır.
Kalanın işaretinin doğrulanmasını Alıştırma 53’e bırakıyoruz.
ÖRNEK 2 Teorem 15’i toplamını bildiğimiz bir seride deneyelim:

q
n 1 1 1 1 1 1 1 1 1
------
a s -1d 2n = 1 - 2 + 4 - 8 + 16 - 32 + 64 - 128 +
256
- Á.
n=0
Teoreme göre, seriyi sekizinci terimde kesersek, pozitif ve 1@256’dan küçük olan bir mik-
tarı atmış oluruz. İlk sekiz terimin toplamı 0.6640625’tir. Serinin toplamı
1 1 2
= = .
1 - s -1>2d 3>2 3
olarak bulunur. Fark, (2@3) – 0.6640625 = 0.0026041666… pozitiftir ve

(1@256) = 0.00390625’ten daha küçüktür.
Mutlak ve Koflullu Yak›nsakl›k
TANIM Mutlak Yak›nsakl›k

g ƒ an ƒ , mutlak değerler serisi yakınsak ise gan serisi mutlak olarak
yakınsar (veya mutlak yakınsaktır).
1 1 1
1 - + - + Á
2 4 8
geometrik serisi mutlak olarak yakınsar, çünkü kendisine karşılık gelen
1 1 1
1 + + + + Á
2 4 8
mutlak değerler serisi yakınsaktır. Alterne harmonik seri mutlak yakınsak değildir. Kendi-
sine karşı gelen mutlak değerler serisi (ıraksak) harmonik seridir.
TANIM Koflullu Yak›nsakl›k

Yakınsak olan, fakat mutlak yakınsak olmayan bir seri koşullu yakınsaktır.
Alterne harmonik seri koşullu yakınsaktır.

Mutlak yakınsaklık iki nedenden dolayı önemlidir. İlk olarak, pozitif terimli serilerin
yakınsaklığı için iyi testlerimiz vardır. İkincisi, bir seri mutlak olarak yakınsak ise, yakın-
saktır. Bu aşağıdaki teoremin temelidir.
TEOREM 16 Mutak Yak›nsakl›k Testi

q q
a ƒ an ƒ yakınsak ise, a an de yakınsaktır.

n=1 n=1
‹spat Her n için,

– uanu an uanu’dir. Dolayısıyla 0 an + uanu 2uanu
gn=1 ƒ an ƒ yakınsak ise, g n = 1 2 ƒ an ƒ de yakınsaktır ve Doğrudan Karşılaştırma Testine
q q
olur.
göre, negatif olmayan g n = 1 san + ƒ an ƒ d serisi de yakınsak olur. Artık an = (an + uanu) – uanu.
q
eşitliği g n = 1 an serisini iki yakınsak serinin farkı olarak ifade etmemize izin verir:
q
q q q q
a an = a san + ƒ an ƒ - ƒ an ƒ d = a san + ƒ an ƒ d - a ƒ an ƒ .
n=1 n=1 n=1 n=1
g n = 1 an
q
Dolayısıyla, yakınsaktır.
D‹KKAT Teorem 16’yı her mutlak yakınsak serinin yakınsadığını söyleyecek şekilde
yeniden ifade edebiliriz. Ancak, bu ifadenin tersi doğru değildir: Çoğu yakınsak seri mut-
lak olarak yakınsamaz (Örnek 1’deki alterne harmonik seride olduğu gibi).
ÖRNEK 3 Mutlak Yak›nsakl›k Testini Uygulamak

q
1 1 1 1
(a) a s -1dn + 1 2 = 1 - + - + Á , ’e karşılık gelen mutlak değerler serisi
n=1 n 4 9 16
şöyledir:
q
1 1 1 1
a n 2 = 1 + 4 + 9 + 16 +
Á.
n=1
Asıl seri yakınsaktır, çünkü mutlak değerler serisi yakınsaktır.

q
sin n sin 1 sin 2 sin 3
(b) a 2 = + + + Á , serisine karşılık gelen
n=1 n 1 4 9
a ` n2 ` =
q
sin n ƒ sin 1 ƒ ƒ sin 2 ƒ
+ + Á,
n=1 1 4
mutlak değerler serisi, g n = 1 s1>n 2 d ile karşılaştırıldığında, yakınsar, çünkü her n için
q
ƒ sin n ƒ … 1’dir. Asıl seri mutlak yakınsaktır; dolayısıyla yakınsaktır.
ÖRNEK 4 Alterne p-serileri

Pozitif bir p-sabiti için 51>n p6 dizisi, limiti sıfır olan azalan bir dizidir. Dolayısıyla
q
s -1dn - 1 1 1 1
a np
= 1 - p + p - p + Á,
2 3 4
p 7 0
n=1
alterne p-serisi yakınsaktır.

p 1 ise, seri mutlak yakınsaktır. 0 p 1 ise, seri koşullu yakınsak olur.
Koşullu yakınsaklık: 1 1 1
Conditional convergence: 1 - + - + Á
22 23 24
Mutlak yakınsaklık: 1 1 1
Absolute convergence: 1 - 3>2 + 3>2 - 3>2 + Á
2 3 4
Serileri Yeniden Düzenlemek
TEOREM 17 Mutlak Yak›nsak Seriler ‹çin Yeniden Düzenleme

Teoremi
g n = 1 an mutlak yakınsak ise ve b1, b2, …, bn, … {an} dizisinin herhangi bir
q
düzenlenişi ise, gbn de mutlak yakınsaktır ve

q q
a bn = a an .
n=1 n=1
dir.
(İspatın bir taslağı için Alıştırma 60’a bakın.)

ÖRNEK 5 Yeniden Düzenleme Teoremini Uygulamak

Örnek 3’te gördüğümüz gibi
1 1 1 1
1 - + - + Á + s -1dn - 1 2 + Á
4 9 16 n
serisi mutlak yakınsaktır. Serinin terimlerinin olası bir yeniden düzenlenişi pozitif bir te-
rimle başlayabilir, sonra ilk negatif terim gelebilir, daha sonra üç pozitif terim, sonra dört
negatif terim, vs: Aynı işaretli k terimden sonra, zıt işaretli k + 1 terim alın. Böyle bir seri-
nin ilk on terimi şöyledir:
1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 - - + + + - - - - + Á.
4 16 9 25 49 36 64 100 144
Yeniden Düzenleme Teoremi iki serinin de aynı değere yakınsadığını söyler. Bu örnekte,
başlangıçta elimizde ikinci seri olsaydı, ve yapabileceğimizi bilseydik, muhtemelen onu
birinciyle değiştirmekten mutluluk duyardık. Daha iyisini de yapabiliriz: İki serinin her
birinin toplamı aynı zamanda
q q
1 1
a s2n - 1d2 - a s2nd2 .
n=1 n=1
farkına eşittir. (Alıştırma 61’e bakın.)
Koşullu yakınsak bir serinin sonsuz sayıda terimini yeniden düzenlersek, orijinal
serininkinden çok farklı sonuçlar elde edebiliriz. Bir örnek aşağıdadır.
ÖRNEK 6 Alterne Harmonik Seriyi Yeniden Düzenlemek
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
- + - + - + - + - + - Á
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Alterne harmonik serisi ıraksayacak veya daha önceden belirlenmiş bir toplam verecek
şekilde yeniden düzenlenebilir.
(a) g n = 1 s -1dn + 1>n’yi ıraksayacak şekilde yeniden düzenlemek. g[1>s2n - 1d] serisi
q
+’a, gs -1>2nd serisi ise –’a ıraksar. Tek sayılı terimler dizisinin neresinden
başlarsak başlayalım, her zaman keyfi derecede büyük bir toplam elde edecek kadar
çok pozitif terim toplayabiliriz. Benzer şekilde, negatif terimlerle de, nereden
başlarsak başlayalım, her zaman mutlak değeri keyfi derecede büyük bir negatif
toplam elde edecek kadar birbirini izleyen çift sayılı terim toplayabiliriz. Eğer is-
tersek, örneğin +3’ten daha büyük bir toplam elde edene kadar tek sayılı terimler
toplayabilir ve yeni toplamı – 4’ten küçük yapacak şekilde yeterli sayıda birbirini
izleyen negatif terimlerle devam edebiliriz. Sonra yeni toplamı +5’ten daha büyük ya-
pacak sayıda pozitif terim toplar ve birbirini izleyen kullanılmamış negatif terimler
ekleyerek toplamı –6’dan küçük yapabiliriz, vs. Bu şekilde, uzamaları iki tarafta da
keyfi derecede büyük yapabiliriz.
(b) g n = 1 s -1dn + 1>n ’yi 1’e yakınsayacak şekilde yeniden düzenlemek. Başka bir olasılık
q
da belirli bir limitte odaklanmaktır.1’e yakınsayan toplamlar elde etmeye çalıştığımızı

varsayın. Birinci terim, 1@1’le başlar ve bundan 1@2 çıkarırız. Sonra 1@3 ve 1/5 ekle-
riz, ki bunların toplamı 1 veya 1’den büyük yapar. Sonra toplam 1’den az olana kadar
birbirini izleyen negatif terimler ekleriz. Bu şekilde işleme devam ederiz: Toplam
1’den küçük ise, toplam 1 veya daha büyük olana kadar pozitif terimler ekleyin; sonra
toplam yeniden 1’den küçük olana kadar terim çıkarın (negatif terimler ekleyin). Bu
işlem sonsuz olarak sürdürülebilir. n → iken, asıl serinin hem tek sayılı hem de çift
sayılı terimleri sıfıra yaklaştığı için, kısmi toplamlarımızın 1’i aştığı veya 1’in altına
düştüğü miktar sıfıra yakınsar. Yeniden düzenlenmiş seri şu şekilde başlar:
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
- + + - + + - + + - + + -
1 2 3 5 4 7 9 6 11 13 8 15 17 10
1 1 1 1 1 1 1 1
+ + - + + - + - + Á
19 21 12 23 25 14 27 16
Örnek 6’da gösterilen davranış şekli herhangi bir koşullu yakınsak seride olabilecek-
lerin bir örneğidir. Bu nedenle, koşullu yakınsak bir serinin terimlerini daima verilen sıra-
da toplamalıyız.
Şu ana kadar serilerin yakınsaklığı ve ıraksaklığı için birkaç test geliştirdik. Özet ola-
rak:
1. n. Terim Testi: an → 0 olmadıkça seri ıraksar.

2. Geometrik seri: gar n serisi, u r u 1 için yakınsak; aksi halde ıraksaktır.
3. p-serisi: g1>n p serisi p 1 için yakınsak; aksi halde ıraksaktır.
4. Terimleri negatif olmayan seriler: İntegral Testini, Oran Testini veya Kök
Testini deneyin. Karşılaştırma Testine göre, bilinen bir seri ile karşılaştırma-
yı deneyin.
5. Bazı terimleri negatif olan seriler: g ƒ an ƒ yakınsak mıdır? Evet ise mutlak
yakınsaklık yakınsaklığı gerektirdiğinden gan de yakınsaktır.
6. Alterne seriler: Alterne Seriler Testinin koşullarını sağlarsa gan yakınsak-
tır.
ALIfiTIRMALAR 11.6
q q
s0.1dn
Yak›nsakl›k veya Iraksakl›¤› Belirlemek 11. a s -1dn + 1s0.1dn 12. a s -1dn + 1 n
n=1 n=1
1–10 alıştırmalarındaki serilerin hangileri yakınsak, hangileri ırak-
saktır? Yanıtlarınızı açıklayın.
q
1
q
s -1dn
13. a s -1dn 14. a
q
1
q
1 n=1 2n n=1 1 + 2n
1. a s -1dn + 1 2 2. a s -1dn + 1 q q
n n 3>2 n n!
n=1 n=1 15. a s -1d n+1
16. a s -1dn + 1 n
n n3 + 1 2
a b
q q n=1 n=1
n 10 n
3. a s -1d n+1
4. a s -1d n+1 q q
10 n 10 1 sin n
n=1 n=1 17. a s -1dn 18. a s -1dn 2
q q n=1 n + 3 n=1 n
1 ln n
5. a s -1dn + 1 6. a s -1dn + 1 n q q
ln n 3 + n 1
n=2 n=1 19. a s -1dn + 1 20. a s -1dn
5 + n ln sn 3 d
8. a s -1dn ln a1 + n b
q q n=1 n=2
ln n 1
7. a s -1dn + 1 q q
s -2dn + 1
ln n 2 1 + n
n=2 n=1 21. a s -1dn + 1 22. a n
q
2n + 1
q
3 2n + 1 n=1 n2 n=1 n + 5
9. a s -1dn + 1 10. a s -1dn + 1
24. a s -1dn + 1 A 210 B
q q
n + 1 2n + 1 n
n=1 n=1 23. a s -1dnn 2s2>3dn
n=1 n=1
Mutlak Yak›nsakl›k q
tan-1 n
q
1
25. a s -1d 2
n
26. a s -1dn + 1
11–44 alıştırmalarındaki serilerden hangileri mutlak yakınsak, hangi- n=1 n + 1 n=2 n ln n
leri ıraksaktır? Yanıtlarınızı açıklayın.
q q
27. a s -1dn
n
28. a s -1dn
ln n T 52. Teorem 14’ün koşullarını sağlayan bir alterne serinin limiti, L, ar-
n=1 n + 1 n=1 n - ln n dışık iki kısmi toplam arasında bulunur. Bu, L’yi tahmin etmek
için,
q
s -100dn q
29. a 30. a s -5d-n
n=1 n! n=1 sn + sn + 1 1
= sn + s -1dn + 2an + 1
n-1 n 2 2
32. a s -1dn a b
q
s -1d q
ln n
31. a 2
n = 1 n + 2n + 1 n=2 ln n 2 ortalamasını kullanmayı önerir. Alterne harmonik serilerin
q q
cos np cos np toplamına bir yaklaşım olarak
33. a 34. a n
n=1n 2n n=1
1 # 1
q
s -1dnsn + 1dn q
s -1dn + 1sn!d2 s20 +
2 21
35. a 36. a
n=1 s2ndn n=1 s2nd!
q
s2nd! q
sn!d2 3n değerini hesaplayın. Kesin toplam ln 2 = 0.6931…’dır.
37. a s -1dn n 38. a s -1dn
n=1 2 n!n n=1 s2n + 1d! 53. Teorem 14’ün koşullarını sağlayan bir alterne serinin
39. a s -1dn A 2n + 1 - 2n B 40. a s -1dn A 2n 2 + n - n B

q q kalanının işareti Teorem 15’te, Teorem 14’ün koşullarını
sağlayan bir alterne seriye kısmi toplamlarının biriyle yaklaşım
n=1 n=1
yapıldığında, kalanın (kullanılmamış terimlerin toplamı) işare-
41. a s -1dn A 2n + 1n - 2n B
q
tinin ilk kullanılmayan teriminkiyle aynı olduğunu söyleyen
n=1 ifadeyi ispatlayın. (İpucu: Kalanın terimlerini birbirini izleyen
q
s -1dn q çiftler halinde gruplayın.)
42. a 43. a s -1dn sech n
n=1 2n + 2n + 1 n=1 54.
q
44. a s -1dn csch n 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 - + - + - + - + - + Á
n=1 2 2 3 3 4 4 5 5 6
Hata Tahmini serisinin ilk 2n teriminin toplamının

45–48 alıştırmalarında, bütün serinin toplamına yaklaşımda bulunmak
1 1 1 1 1
için serinin ilk dört terimini kullanmanın vereceği hatanın büyüklüğü- + # + # + # + # + Á.
1#2 2 3 3 4 4 5 5 6
nü bulun.
q
1 serisinin ilk n teriminin toplamıyla aynı olduğunu gösterin. Bu
45. a s -1dn + 1 n Toplamın ln 2 olduğu gösterilebilir.
n=1 seriler yakınsar mı? İlk serinin ilk 2n + 1 teriminin toplamı nedir?
q Seriler yakınsıyorlarsa, toplamları nedir?
1
46. a s -1dn + 1 n 55. g n = 1 an ıraksak ise, g n = 1 ƒ an ƒ’nin de ıraksak olduğunu gösterin.
q q
n=1 10
56. g n = 1 an mutlak yakınsak ise,
q
q
s0.01dn Bölüm 11.7’de göreceğiniz gibi,
47. a s -1d n+1
n toplan ln(1.01)’dir.
` a an ` … a ƒ an ƒ .
q q
n=1
q
1 n=1 n=1
48. = a s -1dnt n, 0 6 t 6 1
1 + t n=0 olduğunu gösterin.
T T 49 ve 50 Alıştırmalarındaki toplamlara büyüklüğü 5 10 ’dan 57. Hem g n = 1 an hem de g n = 1 bn mutlak yakınsak ise, aşağıdaki-
–6 q q
daha küçük bir hatayla yaklaşım yapın. lerin de mutlak yakınsak olduklarını gösterin.
q q q
1 Bölüm 11.9’da göreceğiniz gibi, toplam
49. a s -1dn cos1, yani 1 radyanın kosinüsüdür. a. a san + bn d b. a san - bn d
n=0 s2nd! n=1 n=1
q Bölüm 11.9’da göreceğiniz gibi toplam q
1
50. a s -1dn e–1’dir. c. a kan (k herhangi bir sayı)
n=0 n! n=1
g n = 1 an hem de g n = 1 bn yakınsak olsalar bile,

q q
58. Hem
Teori ve Örnekler g n = 1 an bn’nin ıraksak olabileceğini örnekle gösterin.
q
51. a.
T 59. Örnek 6’da, terimleri yeniden düzenleyerek –1@2’ye yakınsayan
1 1 1 1 1 1 1 1 yeni bir seri elde etmek istediğimizi varsayın. Yeni düzenlemeye
- + - + - + Á + n - n + Á
3 2 9 4 27 8 3 2 ilk negatif terim, –1@2, ile başlayın. Elinizde ne zaman –1@2’ye
serisi Teorem 14’ün koşullarından birini sağlamaz. Hangisini? eşit veya bundan daha küçük bir toplam varsa, yeni toplam
–1@2’den büyük oluncaya kadar birbirini izleyen pozitif terimler
b. (a) şıkkındaki serinin toplamını bulun.
eklemeye başlayın. Sonra yeni toplam –1@2’den küçük veya ona Başka bir deyişle, bir seri mutlak yakınsak ise pozitif
eşit oluncaya kadar negatif terimler ekleyin. İşleme kısmi toplam- terimleri, ve benzer şekilde negatif terimleri, yakınsak bir seri
larınız hedefin en az üç kez üzerine çıkana kadar devam edin ve oluşturur. Dahası,
işlemi hedefte veya hedefin altında bitirin. sn yeni serinizin ilk n q q q
teriminin toplamıysa, (n, sn) noktalarını işaretleyerek toplamların a an = a bn + a cn
nasıl davrandıklarını gösterin. n=1 n=1 n=1
60. Yeniden Düzenleme Teoreminin (Teorem 17) ispatının taslağı olur, çünkü bn = (an + u an u)@2 ve cn = (an – u an u) @2’dir.
a. pozitif bir sayı, L = g n = 1 an , ve sk = g n = 1 an . olsun. Bir
q k
62. Burada yanlış olan nedir?
N1 indisi ve bir başka N2 N1 indisi için,
1 1 1 1 1
q S = 1 - + - + - +
P P 2 3 4 5 6
a ƒ an ƒ 6 2 and
ve ƒ sN2 - Lƒ 6 .
2 1 1 1 1 1 1
n = N1 - + - + - + Á
7 8 9 10 11 12
olduğunu gösterin. Bütün a1, a2, … , aN2 terimleri 5bn6 , dizi-
sinin bir yerlerinde ortaya çıktıkları için, n N3 ise alterne harmonik serisinin iki tarafını da 2 ile çarparak
A g nk = 1 bk B - sN2’nin en fazla m N1 koşuluna uygun am te-
2S = 2 - 1 +
rimlerinin toplamı olacak şekilde bir N3 N2 indisi vardır.
Dolayısıyla, n N3 ise, 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1
- + - + - + - + - + Á.
n n 3 2 5 3 7 4 9 5 11 6
` a bk - L ` … ` a bk - sN2 ` + ƒ sN2 - L ƒ
k=1 k=1
q
… a ƒ ak ƒ + ƒ sN2 - L ƒ 6 P. elde edin. Okların gösterdiği gibi, paydaları aynı olan terimleri bir
k = N1 araya toplayarak
olur. 1 1 1 1 1
2S = 1 - + - + - + Á.
b. (a) şıkkında söylenenler, g n = 1 an mutlak yakınsak ise
q
2 3 4 5 6
g n = 1 bn’nin de yakınsak ve g n = 1 bn = g n = 1 an .
q q q
olduğunu söyler. g n = 1 ƒ an ƒ yakınsak olduğundan, g n = 1 ƒ bn ƒ

q q
serisini elde edin.
’nin g n = 1 ƒ an ƒ .’ye yakınsayacağını gösterin.
q
Bu denklemin sağ tarafındaki seri başladığımız seridir. Yani ,
61. Mutlak yakınsak serileri ayırmak 2S = S olur ve 2 ile bölersek, 2 = 1 buluruz. (Kaynak: “Riemann’s
a. g n = 1 ƒ an ƒ yakınsak ise ve Rearrangement Theorem,” Stewart Galanor, Mathematics Teacher,
q
Vol.80, No.8, 1987, s. 675-681.)
aifn
bn = e
an , an 0Úise
0
63. N 1 iken, Teorem 14’teki serinin yakınsaklığını göstermek için
0, aifn
an 06ise
0, Şekil 11.9’dakine benzer bir şekil çizin.
g n = 1 bn’nin yakınsak olduğunu gösterin.
q
b. (a) şıkkındaki sonucu kullanarak, benzer şekilde, g n = 1 ƒ an ƒ

q
yakınsak ise ve
n
cn = e
0, aif an 0Úise0
an , aif
n n 06ise
a 0,
g n = 1 cn’nin yakınsak olduğunu gösterin.
q
11.7 Kuvvet Serileri
Sonsuz serilerin yakınsaklığını test edebildiğimize göre, bu bölümün başında söz edilen
sonsuz polinomları inceleyebiliriz. Bu polinomlara kuvvet serileri deriz, çünkü bir değiş-
kenin, bizim durumumuzda x, kuvvetlerinin sonsuz serileri olarak tanımlanabilirler. Poli-
nomlar gibi, kuvvet serileri de toplanıp, çıkarılıp, çarpılıp, türevleri alınıp, integre edilip
yeni kuvvet serileri elde edilebilir.
Kuvvet Serileri ve Yak›nsakl›k

Formel tanımla işe başlıyoruz.
TANIMLAR Kuvvet Serileri, Merkez, Katsay›lar

x = 0 civarında bir kuvvet serisi
q
a cn x = c0 + c1 x + c2 x +
n 2 Á + cn x n + Á . (1)
n=0
şeklinde bir seridir.

x = a civarında bir kuvvet serisi
q
a cnsx - ad = c0 + c1sx - ad + c2sx - ad +

n 2 Á + cnsx - adn + Á (2)
n=0
şeklinde bir seridir. Burada merkez a ve katsayılar c0, c1, c2, …, cn sabitler-
dir.
(1) denklemi (2) denkleminde a = 0 alınarak elde edilen özel bir durumdur.
ÖRNEK 1 Bir Geometrik Seri

(1) denklemindeki bütün katsayıları 1 almak
q
ax = 1 + x + x +
n 2 Á + xn + Á .
n=0
geometrik kuvvet serisini verir. Bu, ilk terimi 1 ve oranı x olan geometrik seridir. u x u 1
için 1@(1 – x)’e yakınsar. Bunu
1
= 1 + x + x 2 + Á + x n + Á, -1 6 x 6 1. (3)
1 - x
yazarak ifade ederiz.

Şimdiye kadar (3) denklemini sağ taraftaki serinin toplamının bir formülü olarak yazdık.
Şimdi odağımızı değiştiriyoruz: Sağ taraftaki serinin kısmi toplamlarını soldaki fonksiyo-
na yaklaşımda bulunan Pn(x) polinomları olarak düşünüyoruz. Sıfır civarındaki x değerle-
rinde, iyi yaklaşım için serinin sadece birkaç terimini almamız yeterlidir. x = 1 veya
–1’e doğru ilerlerken, daha fazla terim almamız gerekir. Şekil 11.10 ƒ(x) = 1@(1 – x)
fonksiyonunun ve n = 0, 1, 2 ve 8 için yn = Pn(x) yaklaşım polinomlarının grafiklerini gös-
termektedir. ƒ(x) = 1@(1 – x) fonksiyonu, dikey asimptotunun bulunduğu x = 1’i içeren
aralıklarda sürekli değildir. Bu nedenle yaklaşımlar x 1 için uygulanamaz.
ÖRNEK 2 Bir Geometrik Seri

n
sx - 2d + sx - 2d2 + Á + a- b sx - 2dn + Á
1 1 1
1 - (4)
2 4 2
kuvvet serisi, a = 2, c0 = 1, c1 = –1@2, c2 = 1@4, … , cn = (–1@2)n ile (2) denklemine uyar.

x - 2
Bu, ilk terimi 1 ve oranı r = - . olan bir geometrik seridir. Bu seri
2
y
y 1
9 1x
8
7
y8 1 x x2 x3 x4 x5 x6 x7 x8
5
4
y2 1 x x2
3
2 y1 1 x
1
y0 1
x
–1 0 1
fiEK‹L 11.10 ƒsxd = 1>s1 - xd ve polinom yaklaşımlarından

dördünün grafikleri (Örnek 1).
` ` 6 1 veya 0 x 4 için yakınsar. Toplamı

x - 2
2
1 1 2
= = x,
1 - r x - 2
1 +
y 2
olarak bulunur, dolayısıyla
sx - 2d2 n
- Á + a- b sx - 2dn + Á,
2 sx - 2d 1
2
x = 1 - 2
+
4 2
0 6 x 6 4.
2 y2 3 3x x
2 4
olur. (4) serisi 2 civarındaki x değerleri için ƒ(x) = 2@x’e kullanışlı polinom yaklaşımları üretir:
(2, 1) y 2x
1
y0 1 y1 2 x P0sxd = 1
2
x 1 x
0 1 2 3
P1sxd = 1 - sx - 2d = 2 -
2 2
1 1 3x x2
fiEK‹L 11.11 ƒ(x) = 2@x ve ilk üç polinom P2sxd = 1 - sx - 2d + sx - 2d2 = 3 - + ,
2 4 2 4
yaklaşımının grafikleri (Örnek 2).
gibi (Şekil 11.11).
ÖRNEK 3 Oran Testini Kullanarak Yak›nsakl›¤› Test Etmek

Aşağıdaki kuvvet serileri hangi x değerleri için yakınsar?
q
xn x2 x3
(a) a s -1dn - 1 n = x - + - Á
n=1 2 3
q
x 2n - 1 x3 x5
(b) a s -1dn - 1 = x - + - Á
n=1 2n - 1 3 5
q
xn x2 x3
(c) a = 1 + x + + + Á
n = 0 n! 2! 3!
q
(d) a n!x n = 1 + x + 2!x 2 + 3!x 3 + Á
n=0
Çözüm un, söz konusu serinin n. terimi olmak üzere ou unu serisine Oran Testini uygu-
layın.
(a) ` un ` =
un + 1 n
x : x.
n + 1ƒ ƒ ƒ ƒ
Seri, u x u 1 için mutlak yakınsaktır. u x u 1 ise ıraksaktır, çünkü n. terim sıfıra ya-
kınsamaz. x = 1’de, yakınsak olan alterne harmonik seriyi, 1 – 1@2 + 1@3 – 1@4 + …,
elde ederiz. x = –1’de, harmonik serinin negatifini, –1 – 1@2 – 1@3 – 1@4 – …, buluruz,
ki bu seri ıraksar. (a) serisi –1 x 1 için yakınsaktır, başka yerlerde ise ıraksak
olur.
x
–1 0 1
(b) ` un ` =
un + 1 2n - 1 2
x : x2.
2n + 1
Seri, x2 1 için mutlak yakınsaktır. x2 1 için ıraksaktır çünkü n. terim sıfıra
yakınsamaz. x = 1’de, Alterne Seri Teoremine göre yakınsak olan 1 – 1@3 + 1@5 –
1@7 + ⋅⋅⋅ serisini elde ederiz. Seri x = –1’de de yakınsar, çünkü yakınsaklık koşullarını
sağlayan bir alterne seri verir. x = –1’deki değer, x = 1’deki değerin negatifidir. (b)
serisi –1 x 1 için yakınsak, başka yerlerde ıraksaktır.
x
–1 0 1
(c) ` un ` = ` n` =
un + 1 x n + 1 # n! ƒxƒ
: 0 forher x için.
every x.
sn + 1d! x n + 1
Seri, her x için mutlak yakınsaktır.
x
0
sn + 1d!x n + 1
(d) ` un ` = ` ` = sn + 1d ƒ x ƒ : q unless
un + 1
x = 0xdeğilse.
= 0.
n!x n
Seri, x = 0 hariç her x değeri için ıraksaktır.
x
0
Örnek 3 genelde kuvvet serilerinin yakınsaklığını nasıl test ettiğimizi ve olası sonuç-
ları göstermektedir.
TEOREM 18 Kuvvet Serileri ‹çin Yak›nsakl›k Teoremi

q
a an x = a0 + a1 x + a2 x +
n 2 Á
n=0
x = c
0 için yakınsak ise, her u x u u c u için mutlak yakınsaktır. Seri, x = d
için ıraksak ise her u x u u d u için ıraksaktır.
‹spat g n = 0 an c n serisinin yakınsadığını varsayın. Bu durumda, limn→∞ ancn = 0 olur.

q
Dolayısıyla, her n N için, ƒ an c n ƒ 6 1 olmasını sağlayacak bir N tamsayısı vardır. Yani,
1
n N için ƒ an ƒ 6 for n Ú N. (5)
ƒ c ƒn
olur. Şimdi ƒ x ƒ 6 ƒ c ƒ olacak şekilde bir x alın ve
ƒ a0 ƒ + ƒ a1 x ƒ + Á + ƒ aN - 1x N - 1 ƒ + ƒ aN x N ƒ + ƒ aN + 1 x N + 1 ƒ + Á .
toplamını düşünün. ƒ aN x N ƒ ’den önce sonlu sayıda terim vardır ve toplamları da sonludur.
N
ƒ aN x ƒ ve bundan sonraki terimlerin toplamı, (5)’ten dolayı,
N N+1 N+2
`c` + `c` + `c`
x x x
+ Á (6)
toplamından küçüktür. Fakat (6) serisi, u x u u c u olduğundan, r = ux@cu oranı 1’den küçük
olan bir geometrik seridir. Bu yüzden, (6) serisi yakınsaktır ve dolayısıyla asıl seri mutlak
yakınsaktır. Bu teoremin ilk yarısını ispatlar.
Teoremin ikinci yarısının ispatı birinci yarının ispatından çıkar. Seri, x = d’de ıraksak
ise ve u x0 u u d u olacak şekilde bir x0 değerinde yakınsak ise teoremin ilk kısmında c = x0
alabilir ve serinin x = d’de mutlak yakınsak olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Fakat seri aynı
anda hem mutlak yakınsak, hem de ıraksak olamaz. Dolayısıyla, d’de ıraksak ise, her
u x u u d u için ıraksaktır.
Notasyonu basitleştirmek için, Teorem 18’de oanxn formundaki serilerin yakınsaklık-
larını göz önüne aldık. gansx - adn formundaki seriler için x – a’yı x ile değiştirip so-
nuçları oan(x )n serisine uygulayabiliriz.
Bir Kuvvet Serisinin Yak›nsakl›k Yar›çap›

İspatladığımız teorem ve incelediğimiz örnekler, bir gcnsx - adn kuvvet serisinin aşağı-
daki üç şekilden birine uygun davrandığı sonucunu verir. Seri sadece x = a için yakınsak
veya her yerde yakınsak olabilir ya da x = a merkezli R yarıçaplı bir aralık üzerinde ya-
kınsak olabilir. Bunu, Teorem 18’in bir sonucu olarak ispat ediyoruz.
TEOREM 18’‹N SONUCU

gcnsx - adn serisinin yakınsaklığı aşağıdaki üç durumdan biri ile açıklanır.
1. Serinin u x – a u R koşulunu sağlayan x’ler için ıraksak, fakat u x – a u R
koşulunu sağlayan x’ler için mutlak yakınsak olduğu pozitif bir R sayısı var-
dır. Seri, x = a – R ve x = a + R uç noktalarının her birinde yakınsak olabi-
lir veya olmayabilir.
2. Seri her x için mutlak yakınsaktır (R = q ).
3. Seri x = a’da yakınsak ve başka her yerde ıraksaktır (R = 0).
‹spat Önce, a = 0 ve dolayısıyla kuvvet serisinin merkezinin 0 olduğunu kabul ede-

lim. Seri her yerde yakınsak ise Durum 2 söz konusudur. Seri sadece x = 0 da yakınsak
ise Durum 3 söz konusudur. Bunlar dışında, gcn d n serisinin ıraksak olduğu, sıfırdan
farklı bir d sayısı vardır. gcn x n serisinin yakınsak olduğu x değerlerinin kümesi, S,
boş küme değildir. Çünkü 0’ı ve bir p pozitif sayısını içerir. Teorem 18’e göre seri
ƒ x ƒ 7 ƒ d ƒ , koşulunu sağlayan her x için ıraksaktır ve bu nedenle her x P S için
ƒ x ƒ … ƒ d ƒ ’dir ve dolayısıyla S sınırlı bir kümedir. Reel sayıların Tamlık Özelliğine göre
(Ek 4’e bakın) boş olmayan sınırlı bir kümenin bir en küçük üst sınırı, R, vardır. (En
küçük üst sınır, x P S elemanları için x R eşitsizliğinin sağlandığı en küçük sayı-
dır.) ƒ x ƒ 7 R Ú p, ise x x S dir ve dolayısıyla gcn x n serisi ıraksaktır. u x u R ise
u x u S kümesi için bir üst sınır değildir (çünkü en küçük üst sınırdan küçüktür) bu ne-
denle b u x u olacak şekilde bir b P S sayısı vardır. b P S olduğundan gcn b n serisi
yakınsaktır ve bundan dolayı Teorem 18’e göre, gcn ƒ x ƒ n serisi yakınsaktır. Bununla,
a = 0 merkezli kuvvet serileri için Sonuç ispatlanmış olur.
a
0 merkezli bir kuvvet serisi için x = (x – a) yazarız ve yukarıdakileri x ile
tekrar ederiz. x = a için x = 0 olduğundan, x = 0 merkezli gcnsx¿dn serisinin R
yarıçaplı bir yakınsaklık aralığı ile x = a merkezli gcnsx - adn serisinin R yarıçaplı
yakınsaklık aralığı aynıdır. Bu, genel durum için Sonucu ispatlar.
R’ye kuvvet serisinin yakınsaklık yarıçapı, x = a merkezli ve R yarıçaplı aralığa ya-
kınsaklık aralığı denir. Yakınsaklık aralığı seriye bağlı olarak açık, kapalı veya yarı açık
olabilir. u x – a u R koşulunu sağlayan x’ler için seri mutlak yakınsaktır. Seri her x değe-
ri için yakınsak ise yakınsaklık yarıçapı sonsuzdur deriz. Seri sadece x = a’da yakınsak ise
yakınsaklık yarıçapı sıfırdır deriz.
Bir Kuvvet Serisinin Yak›nsakl›¤›n› Test Etmek
1. Serinin mutlak yakınsak olduğu aralığı bulmak için Oran testini (veya n. Kök
Testini) kullanın. Doğal olarak bu bir açık aralıktır,
ux–auR veya a – R x a + R.
2. Mutlak yakınsaklık aralığı sonlu ise her bir uç noktada yakınsaklığı veya
ıraksaklığı test edin , (Örnek 3a ve b’deki gibi). Bir Karşılaştırma Testi, İn-
tegral Testi veya Alterne Seri Testi kullanın.
3. Mutlak yakınsaklık aralığı a – R x a + R ise u x – a u R için seri ırak-
saktır (koşullu yakınsak bile değildir), çünkü x’in bu değerleri için n.terim
sıfıra yakınsamaz.
Terim-Terime Türetme
İleri analizin bir teoremi bir kuvvet serisinin yakınsaklık aralığının her iç noktasında
terim-terime türetilebileceğini söyler.
TEOREM 19 Terim-Terime Türetme Teoremi

gcnsx - ad serisi bir R 0 için, a – R x a + R aralığında yakınsak ise
n
bir ƒ fonksiyonu tanımlar:

q
ƒsxd = a cnsx - adn, a - R 6 x 6 a + R.
n=0
Böyle bir ƒ fonksiyonunun yakınsaklık aralığı içinde her mertebeden türevi
vardır. Türevleri, esas seriyi terim-terime türeterek elde edebiliriz:
q
ƒ¿sxd = a ncnsx - adn - 1
n=1
q
ƒ–sxd = a nsn - 1dcnsx - adn - 2 ,
n=2
vs. Türev alarak elde edilmiş her seri, esas serinin yakınsaklık aralığının her
iç noktasında yakınsaktır.
ÖRNEK 4 Terim-Terime Türetmeyi Uygulamak

1
ƒsxd = = 1 + x + x2 + x3 + x4 + Á + xn + Á
1 - x
q
= a x n, -1 6 x 6 1
n=0
ise ƒ (x) ve ƒ(x) serilerini bulun.
Çözüm
1
ƒ¿sxd = = 1 + 2x + 3x 2 + 4x 3 + Á + nx n - 1 + Á
s1 - xd2
q
= a nx n - 1, -1 6 x 6 1
n=1
2
ƒ–sxd = = 2 + 6x + 12x 2 + Á + nsn - 1dx n - 2 + Á
s1 - xd3
q
= a nsn - 1dx n - 2, -1 6 x 6 1
n=2
D‹KKAT Terim-terime türev alma başka tür seriler için işe yaramayabilir. Örneğin,
trigonometrik
q
sin sn!xd
a n2
n=1
serisi her x için yakınsar. Fakat terim-terime türev alırsak, her x için ıraksak olan
q
n!cos sn!xd
a n2
,
n=1
serisini buluruz. Bu, x’in pozitif kuvvetlerinin bir toplamı olmadığından, bir kuvvet serisi
değildir.
Terim-Terime ‹ntegrasyon
İleri analizin başka bir teoremi bir kuvvet serisinin yakınsaklık aralığı içinde terim-terime
integre edilebileceğini söyler.
TEOREM 20 Terim-Terime ‹ntegrasyon Teoremi

q
ƒsxd = a cnsx - adn
n=0
fonksiyonunun a – R x a + R (R 0) aralığında yakınsak olduğunu

varsayın. Bu durumda
q
(x - a) n+1
a cn n + 1
n =0
de a – R x a + R aralığında yakınsak olur ve a – R x a + R için

q
sx - adn + 1
ƒsxd dx = a cn + C
L n=0 n + 1
olur.
ÖRNEK 5 tan-1 x, -1 … x … 1 için bir seri
x3 x5
ƒsxd = x - + - Á, -1 … x … 1.
3 5
fonksiyonunu tanımlayın.
Çözüm Orijinal seriyi terim-terime türeterek

ƒ¿sxd = 1 - x 2 + x 4 - x 6 + Á, -1 6 x 6 1.
2
buluruz. Bu, birinci terimi 1 ve oranı –x olan bir geometrik seridir, o yüzden
1 1
ƒ¿sxd = = .
1 - s -x 2 d 1 + x2
olur. Artık ƒ¿sxd = 1>s1 + x 2 d’yi integre ederek
dx
ƒ¿sxd dx = = tan-1 x + C.
L L1 + x
2
bulabiliriz. x = 0 iken, ƒ(x) serisi sıfırdır, bu yüzden C = 0 olur. Böylece

x3 x5 x7
ƒsxd = x - + - + Á = tan-1 x, -1 6 x 6 1. (7)
3 5 7
elde ederiz. Bölüm 11.10’da, serinin x = 1’de de tan–1 x’e yakınsadığını göstereceğiz.
Şuna dikkat edin Örnek 5’teki orijinal seri yakınsaklık aralığının her iki uç noktasında
da yakınsaktır, fakat Teorem 20 türevi alınmış serinin sadece aralığın iç noktalarındaki ya-
kınsaklığını garanti eder.
ÖRNEK 6 ln s1 + xd, -1 6 x … 1 için bir seri
1
= 1 - t + t2 - t3 + Á
1 + t
serisi –1 t 1 açık aralığında yakınsaktır. Dolayısıyla,
x x
+ Ád
1 t2 t3 t4 Teorem 20
ln s1 + xd = dt = t - + -
L0 1 + t 2 3 4 0
x2 x3 x4
= x - + - + Á, -1 6 x 6 1.
2 3 4
bulunur. Ayrıca serinin x = 1’de ln 2 sayısına yakınsadığı da gösterilebilir, fakat teorem
bunu garantilemez.
TEKNOLOJ‹ KULLANMAK Serilerin ‹ncelenmesi

Seriler bir çok yönden integrallere benzer. Elemanter fonksiyonlar cinsinden açık ters tü-
revleri var olan fonksiyonların sayısının, integre edilebilir fonksiyonların sayısına oranla
küçük olması gibi, x-aralıklarında açık elemanter fonksiyonlarla uyuşan x’in kuvvet seri-
lerinin sayısı da bir x-aralığında yakınsak olan kuvvet serilerinin sayısının yanında küçük-
tür. Grafik çizme araçları böyle serilerin incelenmesinde, sayısal integrasyonun belirli in-
tegrallerin incelenmesinde yardımcı olduğu gibi, yardımcı olabilir. x’in belirli
değerlerinde kuvvet serilerini inceleme becerisi çoğu Bilgisayarlı Cebir Sistemi’nin içine
yerleştirilmiştir.
Bir seri yeterince hızlı yakınsıyorsa, BCS araştırması bize toplam hakkında bir fikir
verebilir. Örneğin, g k = 1 [1>s2k - 1 d] serisinin ilk kısmi toplamlarını hesaplarken (Bölüm
q
11.4, Örnek 2b), Maple, 31 n 200 için Sn = 1.606695152 verir. Bu, serinin
toplamının 10 ondalık basamak hassaslıkla 1.606695152 olduğunu belirtir. Gerçekten
de,
q q q
1 1 1 1
a 2k - 1 = a 2k - 1s2 - s1>2k - 1 dd 6 a 2k - 1 = 2199 6 1.25 * 10 .
-60
k = 201 k = 201 k = 201
bulunur. 200 terimden sonraki kalan ihmal edilebilir.

Ancak, BCS ve hesap makinesi araştırmaları, seriler çok yavaş yakınsıyor veya ırak-
sıyor ise, bizim için fazla bir şey yapamazlar ve gerçekte fazlasıyla yanıltıcı olabilirler.
Örneğin, g k = 1 [1>s10 10kd]. serisinin kısmi toplamlarını hesaplamayı deneyin. Terimler
q
bizim genellikle çalıştığımız sayılara nazaran çok küçüktür ve kısmi toplamlar, yüzlerce
terimden oluşsalar bile, çok küçüktürler. Serinin yakınsadığını düşünmek hatasına bile
q
düşebiliriz. Aslında, seriyi s1>10 10 dg k = 1 s1>kd, şeklinde yazarak görebileceğimiz gibi,
seri ıraksaktır.
Bölüm 11.9’da hata tahminlerini öğrendikten sonra, sayısal sonuçları nasıl yorum-
layacağımızı daha iyi anlayacağız.
Kuvvet Serilerinin Çarp›m›

Yine ileri analizin başka bir teoremi mutlak yakınsak kuvvet serilerinin polinomları
çarptığımız gibi çarpılabileceğini söyler.
TEOREM 21 Kuvvet Serileri ‹çin Seri Çarp›m Teoremi

Asxd = g n = 0 an x n ve Bsxd = g n = 0 bn x n serileri u x u R için mutlak yakınsak
q q
ise ve
n
cn = a0 bn + a1 bn - 1 + a2 bn - 2 + Á + an - 1b1 + an b0 = a ak bn - k ,
k=0
g n = 0 cn x n
q
serisi u x u R için mutlak yakınsaktır ve A(x)B(x)’e yakınsar:
a a an x n b # a a bn x n b = a cn x n .
q q q
n=0 n=0 n=0
ÖRNEK 7
q
Á + xn + Á = 1 , xu
ufor
ax = 1 + x + x +
n 2
1 - x ƒ x ƒ 16için
1,
n=0
geometrik serisini kendisiyle çarparak, u x u 1 için, 1@(1 – x)2’nin kuvvet serisini bulun.
Çözüm
q
Asxd = a an x n = 1 + x + x 2 + Á + x n + Á = 1>s1 - xd
n=0
q
Bsxd = a bn x n = 1 + x + x 2 + Á + x n + Á = 1>s1 - xd
n=0
ve
Á + ak bn - k + Á + an b0
cn = a(''''''''''')''''''''''''*
0 bn + a1 bn - 1 +
n + 1 terim
1 + 1 + Á + 1 = n + 1.
= ('''')''''*
n + 1 tane bir
olsun. Bu durumda, Serilerin Çarpımı Teoremine göre,

q q
Asxd # Bsxd = a cn x n = a sn + 1dx n
n=0 n=0
= 1 + 2x + 3x 2 + 4x 3 + Á + sn + 1dx n + Á
1@(1 – x)2’nin serisidir. Seri u x u 1 için mutlak yakınsaktır.
Örnek 4’ün,
a b =
d 1 1
.
dx 1 - x s1 - xd2
olduğu için, aynı sonucu verdiğine dikkat edin.
ALIfiTIRMALAR 11.7
33–38 alıştırmalarında serilerin yakınsaklık aralıklarını ve bu aralıkta,
Yak›nsakl›k Aral›klar› serinin toplamını x’in bir fonksiyonu olarak bulun.
1–32 alıştırmalarında (a) serilerin yakınsaklık yarıçaplarını ve aralık- q
sx - 1d2n q
sx + 1d2n
larını bulun. Seriler hangi x değerlerinde (b) mutlak ve (c) koşullu ya- 33. a 34. a
kınsaktırlar? n=0 4n n=0 9n
n
2x
35. a a - 1b
q q
q q
1. a x n 2. a sx + 5dn 36. a sln xdn
n=0 2 n=0
n=0 n=0
n n
37. a a b 38. a a b
q 2 q
q q
s3x - 2d n x + 1 x2 - 1
3. a s -1dns4x + 1dn 4. a n n=0 3 n=0 2
n=0 n=1
n
q
sx - 2d q
5. a 6. a s2xdn Teori ve Örnekler
n=0 10 n n=0
39. Hangi x değerlerinde
q
nx n
q
s -1dnsx + 2dn
7. a 8. a n
sx - 3d + sx - 3d2 + Á + a- b sx - 3dn + Á
n 1 1 1
n=0 n + 2 n=1 1 -
2 4 2
q
xn
q
sx - 1dn
9. a 10. a
n 2n 3n
n=1 n=1 2n serisi yakınsaktır? Toplamı nedir? Verilen serinin terim-terime tü-
q
s -1dnx n q
3x n n revini alırsanız hangi seriyi bulursunuz? Yeni seri hangi x değerle-
11. a 12. a rinde yakınsaktır? Toplamı nedir?
n=0 n! n = 0 n!
q q
s2x + 3d2n + 1 40. Alıştırma 39’daki seriyi terim-terime integre ederseniz hangi seri-
x 2n + 1
13. a 14. a yi elde edersiniz? Yeni seri x’in hangi değerleri için yakınsaktır ve
n = 0 n! n=0 n!
toplamının bir başka adı nedir?
q
xn
q
s -1dnx n
15. a 16. a 41.
2n 2 + 3
n=0 n=0 2n 2 + 3
x3 x5 x7 x9 x 11
q
nsx + 3dn q
nx n sin x = x - + - + - + Á
17. a 18. a n 2 3! 5! 7! 9! 11!
n=0 5n n = 0 4 sn + 1d
q
2nx n
q
n
serisi her x için sin x’e yakınsar.
19. a 20. a 2ns2x + 5dn
n=0 3n n=1 a. cos x için, bir serinin ilk altı terimini bulun. Bu seri x’in hangi
n değerleri için yakınsak olmalıdır?
21. a a1 + n b x n
q q
1
22. a sln ndx n b. sin x serisinde x yerine 2x alarak, her x için sin 2x’e yakınsa-
n=1 n=1
q q yan bir seri bulun.
23. a n nx n 24. a n!sx - 4dn c. (a) şıkkındaki sonucu ve seri çarpımını kullanarak, 2 sin x
n=1 n=0
cos x için, bir serisinin ilk altı terimini bulun. Yanıtınızı (b)
q
s -1dn + 1sx + 2dn q
şıkkındaki yanıtla karşılaştırın.
25. a 26. a s -2dnsn + 1dsx - 1dn
n=1 n2n n=0 42.
x2 x3 x4 x5
a 1>(n(ln n) ) hakkında gerek duyduğunuz
2
q
xn ex = 1 + x + + + + + Á
27. a bütün bilgiyi Bölüm 11.3, Alıştırma 39’dan 2! 3! 4! 5!
2
n = 2 nsln nd elde edebilirsiniz.
serisi her x için ex’e yakınsar.
q a 1>(n ln n) hakkında gerek duyduğunuz a. (d@dx)ex için bir seri bulun. ex serisini buluyor musunuz?
xn bütün bilgiyi Bölüm 11.3, Alıştırma 38’den
28. a Yanıtınızı açıklayın.
n = 2 n ln n elde edebilirsiniz.
b. bex dx için bir seri bulun. ex serisini buluyor musunuz?
q
s4x - 5d2n + 1 s3x + 1dn + 1
q
Yanıtınızı açıklayın.
29. a 30. a
n=1 n 3>2 n=1 2n + 2 c. ex serisinde x yerine –x alarak her x için e–x’e yakınsayan bir
q
sx + pdn q A x - 22 B 2n + 1 seri bulun. Sonra ex ile e–x serilerini çarparak e–x ⋅ ex.
31. a 32. a
n=1 2n n=0 2n
43. c. (b) şıkkındaki sonucunuzu sec x serisini Alıştırma 43’ te tan x

için verilen seriyle çarparak kontrol edin.
x3 2x 5 17x 7 62x 9
tan x = x + + + + + Á 45. Yakınsak kuvvet serilerinin tekliği
3 15 315 2835
a. g n = 0 an x n ve g n = 0 bn x n kuvvet serileri yakınsak iseler ve bir
q q
serisi –p@2 x p@2 için tan x’e yakınsar. (–c, c) açık aralığındaki her x değeri için eşit iseler, her n için
a. ln u sec x u serisinin ilk beş terimini bulun. Bu seri x’in hangi an = bn olduğunu gösterin. (İpucu:
ƒsxd = g n = 0 an x n = g n = 0 bn x n . olsun. Terim-terime türetin,
q q
değerleri için yakınsak olmalıdır?
b. sec2 x serisinin ilk beş terimini bulun. Bu seri x’in hangi de- an ve bn’nin ikisinin de ƒ(n)(0)@(n!)’e eşit olduğunu gösterin.)
b. Bir (–c, c) açık aralığındaki her x için g n = 0 an x n = 0 ise, her
q
ğerleri için yakınsak olmalıdır?
c. (b)’deki yanıtınızı sec x’in Alıştırma 44’te verilen serisinin ka- n için an = 0 olduğunu gösterin.
46. g n = 0 sn2>2n d serisinin toplamı Serinin toplamını bulmak için,
q
resini alarak kontrol edin.
44. 1@(1 – x)’i geometrik seri olarak ifade edin, ortaya çıkan denkle-
min iki tarafının da x’e göre türevini alın, sonucun iki tarafını da x
x2 5 4 61 6 277 8 Á ile çarpın, yeniden türev alın ve tekrar x ile çarpın, x yerine 1/2
sec x = 1 + + x + x + x +
2 24 720 8064 yazın. Ne buluyorsunuz? (Kaynak: David E. Dobbs’un editöre
mektubu, Illinois Mathematics Teacher, Vol. 33, Sayı 4, 1982,
serisi –p@2 x p@2 için sec x’e yakınsar. sayfa 27.)
a. ln u sec x + tan x u fonksiyonunun kuvvet serisinin ilk beş terimi- 47. Uç noktalarda yakınsaklık Bir kuvvet serisinin yakınsaklık
ni bulun. Bu seri x’in hangi değerleri için yakınsak olmalıdır? aralığının uç noktalarındaki yakınsaklığının koşullu veya mutlak
b. sec x tan x için, bir serinin ilk dört terimini bulun. Bu seri han- olabileceğini örneklerle gösterin.
gi x değerleri için yakınsak olmalıdır? 48. Yakınsaklık aralığı aşağıda gibi olan bir kuvvet serisi kurun.
a. s -3, 3d b. s -2, 0d c. (1, 5).
11.8 Taylor ve Maclaurin Serileri
Bu bölüm, sonsuz defa türetilebilen fonksiyonların, Taylor serisi denilen kuvvet serilerini
nasıl oluşturduklarını göstermektedir. Çoğu durumda, bu seriler üretici fonksiyonların kul-
lanışlı polinom yaklaşımlarını sağlayabilir.
Seri Temsili
Teorem 19’dan, yakınsaklık aralığı içinde bir kuvvet serisinin toplamının her mertebeden
türevi var olan sürekli bir fonksiyon olduğunu biliyoruz. Fakat ya tersi? Bir ƒ(x) fonksiyo-
nunun bir I aralığında her mertebeden türevi varsa, I’da bir kuvvet serisi olarak ifade edi-
lebilir mi? Ve edilebilirse, katsayıları ne olacaktır?
ƒ(x)’in, yakınsaklık yarıçapı pozitif olan bir
q
ƒsxd = a ansx - adn
n=0
= a0 + a1sx - ad + a2sx - ad2 + Á + ansx - adn + Á

kuvvet serisinin toplamı olduğunu varsayarsak, son soruya hemen cevap verebiliriz. I ya-
kınsaklık aralığında art arda terim-terime türev alarak,
ƒ¿sxd = a1 + 2a2sx - ad + 3a3sx - ad2 + Á + nansx - adn - 1 + Á
ƒ–sxd = 1 # 2a2 + 2 # 3a3sx - ad + 3 # 4a4sx - ad2 + Á
ƒ‡sxd = 1 # 2 # 3a3 + 2 # 3 # 4a4sx - ad + 3 # 4 # 5a5sx - ad2 + Á ,
elde ederiz.
Burada, n. türev, her n için
ƒ(n)(x) = n!an + (x – a) çarpanını içeren terimlerin bir toplamı

ile verilir.
Bu denklemlerin hepsi x = a’da sağlandığından,
ƒ¿sad = a1,
ƒ–sad = #
1 2a2 ,
ƒ‡sad = 1 # 2 # 3a3 ,
ve genel olarak
ƒsndsad = n!an .
elde ederiz. Bu formüller, ƒ’nin I aralığındaki değerlerine yakınsayan (“ƒ’yi I’da temsil
eden” deriz) herhangi bir g n = 0 ansx - adn kuvvet serisinin katsayılarında harika bir
q
kalıp ortaya çıkarır. Böyle bir seri varsa (bu hala açık bir sorudur), sadece bir tane vardır
ve n. katsayısı
ƒsndsad
an = .
n!
dir. ƒ’nin bir seri temsili varsa, bu
ƒ–sad
ƒsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2
2!
ƒsndsad
+ Á + sx - adn + Á . (1)
n!
olmalıdır. Fakat, merkezi x = a’da bulunan bir I aralığında sonsuz defa türetilebilen keyfi
bir ƒ fonksiyonuyla işe başlarsak ve bunu (1) denklemindeki seriyi üretmekte kullanırsak,
seri I’nın içindeki her x için ƒ(x)’e yakınsar mı? Yanıt belkidir—bazı fonksiyonlar için
yakınsayacak, fakat göreceğimiz gibi, bazıları için yakınsamayacaktır.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Taylor ve Maclaurin Serileri

Brook Taylor
(1685–1731)
Colin Maclaurin TANIMLAR Taylor Serileri , Maclaurin Serileri
(1698–1746) ƒ, a’yı bir iç nokta olarak içeren bir aralıkta her mertebeden türevi olan bir
fonksiyon olsun. ƒ tarafından x = a’da üretilen Taylor serisi
q
ƒ skdsad ƒ–sad
a k! sx - ad = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + 2! sx - ad
k 2
k=0
ƒ sndsad
+ Á + sx - adn + Á .
n!
olarak tanımlanır. ƒ tarafından üretilen Maclaurin serisi ise
q
ƒ skds0d k ƒ–s0d 2 ƒsnds0d n
a k! x = ƒs0d + ƒ¿s0dx + x + Á + x + Á,
k=0 2! n!
ile verilir, yani ƒ’nin x = 0’da ürettiği Taylor serisidir.
ƒ tarafından üretilen Maclaurin serisine genelde sadece ƒ’nin Taylor serisi denir.
ÖRNEK 1 Bir Taylor Serisi Bulmak

ƒ(x) = 1@x fonksiyonunun a = 2’de ürettiği Taylor serisini bulun. Eğer yakınsak ise seri
nerede 1@x’e yakınsar?
Çözüm ƒ(2), ƒ (2), ƒ(2), … katsayılarını bulmamız gerekir. Türev alarak,

1
ƒsxd = x -1, ƒs2d = 2-1 = ,
2
1
ƒ¿sxd = -x -2, ƒ¿s2d = - ,
22
ƒ–s2d 1
ƒ–sxd = 2!x -3, = 2-3 = 3 ,
2! 2
ƒ‡s2d 1
ƒ‡sxd = -3!x -4, = - 4,
3! 2
o o
ƒ snds2d s -1dn
ƒ sndsxd = s -1dnn!x -sn + 1d, = n+1 .
n! 2
elde ederiz. Taylor serisi
ƒ–s2d ƒsnds2d
ƒs2d + ƒ¿s2dsx - 2d + sx - 2d2 + Á + sx - 2dn + Á
2! n!
1 sx - 2d sx - 2d2 sx - 2dn
= - + - Á + s -1dn + Á.
2 2 2
2 3
2n + 1
şeklindedir. Bu sabit terimi 1@2 ve oranı r = –(x – 2)@2 olan bir geometrik seridir.
u x – 2u 2 için mutlak yakınsaktır ve toplamı
1>2 1 1
= = x.
1 + sx - 2d>2 2 + sx - 2d
olarak bulunur. Bu örnekte, ƒ(x) = 1@x’in a = 2’de ürettiği Taylor serisi, u x – 2u 2 veya
0 x 4 için 1@x’e yakınsar.
Taylor Polinomlar›
Türevlenebilir bir ƒ fonksiyonunun a noktasındaki lineerizasyonu
P1sxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad.
ile verilen polinomdur. Bölüm 3.8’de, a’ya yakın x değerlerinde ƒ(x)’e yaklaşmak için bu
lineerizasyonu kullandık. ƒ’nin a’da daha yüksek mertebeden türevleri varsa, elde edilebi-
len her türev için, ƒ’nin daha yüksek mertebeden polinom yaklaşımları da bulunur. Bu po-
linomlara ƒ’nin Taylor polinomları denir.
TANIM n. Mertebe Taylor Polinomu

ƒ, a’yı iç nokta olarak içeren bir aralıkta k. mertebeden, k = 1, 2, …, N, türevleri
var olan bir fonksiyon olsun. 0’dan N’ye kadar olan herhangi bir n tam sayısı için
ƒ’nin x = a’da ürettiği n. mertebe Taylor polinomu
ƒ–sad
Pnsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2 + Á
2!
ƒskdsad ƒsndsad
+ sx - adk + Á + sx - adn .
k! n!
ile verilir.
Bir Taylor polinomundan bahsederken, n. dereceden yerine, n. mertebeden diyoruz,

çünkü ƒ(n)(a) sıfır olabilir. Örneğin, ƒ(x) = cos x’in x = 0’daki ilk iki Taylor polinomu
P0(x) = 1 ve P1(x) = 1’dir. Birinci mertebe polinomun derecesi 1 değil, sıfırdır.
ƒ’nin x = a’daki lineerizasyonunun, a’nın bir komşuluğunda ƒ’nin en iyi lineerizasyo-
nunu vermesi gibi, yükesek mertebe Taylor polinomları da kendi derecelerine göre en iyi
polinom yaklaşımlarını verirler. (Alıştırma 32’ye bakın.)
ÖRNEK 2 e x için Taylor polinomlar› Bulmak

y ƒ(x) = ex’in x = 0’da ürettiği Tayor serisini ve Taylor polinomlarını bulun.
3.0 Çözüm
y ex y P3(x)
ƒsxd = e x, ƒ¿sxd = e x, Á, ƒsndsxd = e x, Á,
y P2(x)
2.5
olduğundan
ƒs0d = e 0 = 1, ƒ¿s0d = 1, Á, ƒsnds0d = 1, .Á
2.0
y P1(x)
buluruz. ƒ’nin x = 0’da ürettiği Taylor serisi
1.5 ƒ–s0d 2 ƒsnds0d n
ƒs0d + ƒ¿s0dx + x + Á + x + Á
2! n!
1.0
x2 xn
= 1 + x + + Á + + Á
2 n!
0.5 q
xk
= a .
k = 0 k!
x
–0.5 0 0.5 1.0
olarak elde edilir. Bu aynı zamanda ex’in Maclaurin serisidir. Bölüm 11.9’ da, serinin her x
için ex’e yakınsadığını göreceğiz.
fiEK‹L 11.12 ƒ(x) = ex fonksiyonunun ve
x = 0’daki n. mertebe Taylor polinomu
Taylor polinomlarının grafikleri.
P1(x) = 1 + x x2 xn
Pnsxd = 1 + x + + Á + .
P2(x) = 1 + x + (x2@2!) 2 n!
P3(x) = 1 + x + (x2@2!) + (x3@3!) ile verilir. Şekil 11.12’ye bakın.
Merkez, x = 0 civarındaki yakın uyuma
dikkat edin (Örnek 2). ÖRNEK 3 cos x için Taylor polinomlar› Bulmak
ƒ(x) = cos x’in x = 0’da ürettiği Taylor serisi ve polinomlarını bulun.
Çözüm Kosinüs ve türevleri şöyledir:

ƒsxd = cos x, ƒ¿sxd = -sin x,
s3d
ƒ–sxd = -cos x, ƒ sxd = sin x,
o o
ƒs2ndsxd = s -1dn cos x, ƒs2n + 1dsxd = s -1dn + 1 sin x.
x = 0’da, kosinüsler 1 ve sinüsler 0, dolayısıyla

ƒs2nds0d = s -1dn, ƒs2n + 1ds0d = 0.
olur. ƒ’nin x = 0’da ürettiği Taylor serisi
ƒ–s0d 2 ƒ‡s0d 3 ƒsnds0d n
ƒs0d + ƒ¿s0dx + x + x + Á + x + Á
2! 3! n!
x2 x4 x 2n
= 1 + 0#x - + 0 # x3 + + Á + s -1dn + Á
2! 4! s2nd!
q
s -1dkx 2k
= a .
k=0 s2kd!
olarak bulunur. Bu aynı zamanda cos x’in Maclaurin serisidir. Bölüm 11.9’ da, serinin her
x için cos x’e yakınsayacağını göreceğiz.
ƒ(2n+1)(0) 0 olduğundan mertebeleri 2n ve 2n + 1 olan Taylor polinomları aynıdır:
x2 x4 x 2n
P2nsxd = P2n + 1sxd = 1 - + - Á + s -1dn .
2! 4! s2nd!
x = 0 civarında polinomların ƒ(x) cos x’e ne kadar yaklaştıkları Şekil 11.13’te görül-
mektedir. Grafiklerin sadece sağ tarafları verilmiştir, çünkü grafikler y-eksenine göre si-
metriktir.
2
P4 P8 P12 P16
P0
1
y cos x
x
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
–1
P2 P6 P10 P14 P18
–2
fiEK‹L 11.13 n → ∞ iken

n s -1dkx 2k
P2nsxd = a
k=0 s2kd!
polinomları cos x’e yakınsar. cos x’in keyfi derecede uzaktaki

davranışlarını kosinüsün ve türevlerinin x = 0’ daki değerlerini
bilerek çıkarabiliriz (Örnek 3).
ÖRNEK 4 Taylor serisi her x için yak›nsayan, fakat sadece x = 0’da ƒ(x)’e yak›nsayan bir ƒ fonksiyonu.
ƒsxd = e
0, x = 0
2
e -1>x , x Z 0
fonksiyonunun (Şekil 11.14) x = 0’da her mertebeden türevinin var olduğu ve (kolay ol-
masa da) her n için ƒ(n)(0) = 0 olduğu gösterilebilir. Bu, ƒ’nin x = 0’da ürettiği Taylor
serisinin
ƒ–s0d 2 ƒsnds0d n
ƒs0d + ƒ¿s0dx + x + Á + x + Á
2! n!
= 0 + 0 # x + 0 # x2 + Á + 0 # xn + Á
= 0 + 0 + Á + 0 + Á.
olduğunu gösterir. Seri her x için yakınsaktır (toplamı 0’dır), fakat sadece x = 0’da ƒ(x)’e
yakınsar.
y
⎧0 , x0
y ⎨ –1/x2
1 ⎩ e , x 0
x
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4
2
fiEK‹L 11.14 y = e -1>x ’nin sürekli genişlemesinin grafiği
orijinde o kadar düzdür ki oradaki bütün türevleri sıfırdır
(Örnek 4).
Hala iki soru vardır:

1. Bir Taylor serisinin hangi x değerleri için üretici fonksiyonuna yakınsamasını bekle-
yebiliriz?
2. Bir fonksiyonun Taylor polinomları verilen bir aralıkta fonksiyona ne gibi bir kesin-
likle yaklaşımda bulunurlar?
Yanıtlar bir sonraki bölümde Taylor’un bir teoremiyle verilmektedir.
ALIfiTIRMALAR 11.8
Taylor Polinomlar› Bulmak x = 0 da Taylor Polinomlar› Bulmak

1–8 alıştırmalarında, ƒ’nin a’da ürettiği 0, 1, 2 ve 3.üncü mertebeden (Maclaurin Serileri)
Taylor polinomlarını bulun.
9–20 alıştırmalarındaki fonksiyonların Maclaurin serilerini bulun.
1. ƒsxd = ln x, a = 1 2. ƒsxd = ln s1 + xd, a = 0
9. e -x 10. e x>2
3. ƒsxd = 1>x, a = 2 4. ƒsxd = 1>sx + 2d, a = 0
1 1
5. ƒsxd = sin x, a = p>4 6. ƒsxd = cos x, a = p>4 11. 12.
1 + x 1 - x
7. ƒsxd = 2x, a = 4 8. ƒsxd = 2x + 4, a = 0 13. sin 3x 14. sin
x
2
11.9 Taylor Serisinin Yak›nsakl›¤›; Hata Tahmini 811
15. 7 cos s -xd 16. 5 cos px 32. Mertebesi ◊ n olan bütün polinomlar arasında, n. mertebe
x -x x -x Taylor polinomu en iyi yaklaşımı verir. ƒ(x)’in x = a’da merkez-
e + e e - e
17. cosh x =
2
18. sinh x =
2 lenmiş bir aralıkta türetilebildiğini ve g(x) = b0 + b1(x – a) + … +
bn(x – a)n’in, b0,…, bn sabit katsayılar olmak üzere n. mertebeden
19. x 4 - 2x 3 - 5x + 4 20. sx + 1d2 bir polinom olduğunu varsayın. E(x) = ƒ(x) – g(x) olsun. g üzerine
a. Esad = 0 x = a’daki yaklaşım hatası sıfır.
Taylor Serilerini Bulmak Esxd Hata (x – a)n ile karşılaştırıldığında
21–28 alıştırmalarında ƒ’nin x a’da ürettiği Taylor serisini bulun. b. lim
x:a sx - ad
n = 0, ihmal edilebilir.
21. ƒsxd = x 3 - 2x + 4, a = 2 koşullarını koyarsak,
22. ƒsxd = 2x 3 + x 2 + 3x - 8, a = 1
23. ƒsxd = x 4 + x 2 + 1, a = -2 ƒ–sad
gsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2 + Á
2!
24. ƒsxd = 3x 5 - x 4 + 2x 3 + x 2 - 2, a = -1
2 ƒ sndsad
25. ƒsxd = 1>x , a = 1 + sx - adn .
n!
26. ƒsxd = x>s1 - xd, a = 0
olduğunu gösterin. Yani, Pn(x) Taylor polinomu, x = a’da hem
x
27. ƒsxd = e , a = 2 hatası sıfır olan, hem de (x – a)n ile karşılaştırıldığında ihmal
28. ƒsxd = 2x, a = 1 edilebilen ve derecesi n’ye eşit veya n’den küçük olan tek poli-
nomdur.
Teori ve Al›flt›rmalar
29. Kuadratik Yaklafl›mlar
sx - ad2
e = e c1 + sx - ad +
x a
+ Á d. x = a’da iki kere türetilebilen bir ƒ(x) fonksiyonu tarafından üretilen
2! ve mertebesi 2 olan Taylor polinomuna ƒ’nin x = a’daki kuadratik
olduğunu göstermek için. ex’in x = a’da ürettiği Taylor serisini yaklaşımı denir. 33-38 alıştırmalarında, ƒ’nin x = 0’daki (a) lineeri-
kullanın. zasyonunu (mertebesi 1 olan Taylor polinomu) ve (b) kuadratik yakla-
30. (Alıştırma 29’un devamı.) ex’in x = 1’de ürettiği Taylor serisini bu- şımını bulun.
lun. Yanıtınızı Alıştırma 29’daki formülle karşılaştırın. 33. ƒsxd = ln scos xd 34. ƒsxd = e sin x
31. ƒ(x)’in x = a’da n mertebesine kadar türevleri var olsun. n. merte- 35. ƒsxd = 1> 21 - x 2 36. ƒsxd = cosh x
be Taylor polinomunun ve ilk n türevinin x = a’daki değerlerinin, 37. ƒsxd = sin x 38. ƒsxd = tan x
ƒ’nin ve ilk n türevinin x = a’daki değerlerine eşit olduğunu gös-
terin.
11.9 Taylor Serisinin Yak›nsakl›¤›; Hata Tahmini
Bu bölüm Bölüm 11.8’de cevapsız bırakılan iki soruyu cevaplamaktadır:

1. Bir Taylor serisi ne zaman üretici fonksiyonuna yakınsar?
2. Bir fonksiyonun Taylor polinomları verilen bir aralıkta, fonksiyona ne kadar iyi bir
yaklaşımda bulunurlar?
Taylor Teoremi
Bu soruları aşağıdaki teoremle yanıtlayacağız.
TEOREM 22 Taylor Teoremi

ƒ fonksiyonu ve ƒ , ƒ, …, ƒ(n) türevleri [a, b] veya [b, a] aralıklarında sürekli
iseler ve ƒ(n) (a, b) veya (b, a) aralığında türetilebiliyorsa, a ile b arasında
ƒ–sad
ƒsbd = ƒsad + ƒ¿sadsb - ad + sb - ad2 + Á
2!
ƒsndsad ƒsn + 1dscd
+ sb - adn + sb - adn + 1 .
n! sn + 1d!
eşitliği sağlanacak şekilde bir c sayısı vardır.
Taylor Teoremi Ortalama Değer Teoreminin bir genelleştirilmesidir (Alıştırma 39). Bu

bölümün sonunda Taylor teoreminin bir ispatı vardır.
Taylor teoremini uygularken, genellikle a’yı sabit tutup, b’ye bağımsız bir değişken
gibi bakmak isteriz. Bu gibi durumlarda, b yerine x yazarsak, Taylor teoremini uygulamak
kolaylaşır. Bu değişiklikle teorem şu şekli alır:
Taylor Formülü
a’yı içeren bir I aralığında ƒ’nin her mertebeden türevi varsa, her pozitif n
tamsayısı ve I’daki her x için,
ƒ–sad
ƒsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2 + Á
2!
ƒsndsad
+ sx - adn + Rnsxd, (1)
n!
dir. Burada
f sn + 1dscd
Rnsxd = sx - adn + 1 (c,
forasome
ile b arasında
c betweenbira sayı
and )x. (2)
sn + 1d!
dir.
Taylor teoremini bu şekilde ifade ettiğimizde, teorem, her x P I için

ƒsxd = Pnsxd + Rnsxd.
olduğunu söyler. Rn(x) fonksiyonu (n + 1). türev olan ƒ(n + 1)’nin a ve x’e bağlı olan ve
bunların arasında bulunan bir c noktasındaki değeri ile tanımlanır. Denklem, istediğimiz
herhangi bir n değeri için, hem ƒ’nin o mertebede bir polinom yaklaşımını, hem de I aralı-
ğı boyunca o yaklaşımı kullanmanın vereceği hata için bir formül verir.
(1) denklemine Taylor formülü denir. Rn(x) fonksiyonuna n. mertebeden kalan veya
ƒ’nin I aralığındaki Pn(x) yaklaşımının hata terimi denir. Her x P I için, n → ∞ iken,
Rn(x) → 0 ise, ƒ’nin x = a’da ürettiği Taylor serisinin I aralığı üzerinde ƒ’ye yakınsadığı-
nı söyler ve
q
ƒskdsad
ƒsxd = a sx - adk .
k=0 k!
yazarız. Aşağıdaki örnekte gösterildiği gibi çoğunlukla c’deki değerini bilmeksizin Rn kalanı-
nı tahmin edebiliriz.
ÖRNEK 1 e x için Taylor Serisi, Tekrar

ƒ(x) = ex’in x = 0’da ürettiği Taylor serisinin her reel x değerinde ƒ(x)’e yakınsadığını gös-
terin.
Çözüm Fonksiyonun I = (– q , q ) aralığında her mertebeden türevi vardır. ƒ(x) = ex ve

a = 0 ile (1) ve (2) denklemleri
x2 xn Bölüm 11.8, Örnek
ex = 1 + x + + Á + + Rnsxd 2’deki polinom
2! n!
ve
ec
Rnsxd = xn+1 0for
ilesome c between
x arasında bir c 0için
and x.
sn + 1d!
verir. ex, x’in artan bir fonksiyonu olduğundan, ec değeri e0 = 1 ile ex arasında bulunur. x
negatifse, c de negatiftir, dolayısıyla ec 1 olur. x sıfırken, ex = 1 ve Rn(x) = 0 olur. x po-
zitifse, c de pozitiftir ve ec ex olur. Yani,
ƒ x ƒn+1
ƒ Rnsxd ƒ … x 0 xiçin
when … 0,
sn + 1d!
ve
xn+1
ƒ Rnsxd ƒ 6 e x 0 için
xwhen x 7 0.
sn + 1d!
olur. Son olarak,
xn+1
lim = 0 forxevery
her için x, Bölüm 11.1
n: q sn + 1d!
olduğundan lim Rnsxd = 0, olur ve seri her x için ex’e yakınsar. Böylece,
n: q
q
xk x2 xk
ex = a = 1 + x + + Á + + Á. (3)
k = 0 k! 2! k!
bulunur.
Kalan› Tahmin Etmek
Çoğunlukla, Örnek 1’de yaptığımız gibi Rn(x)’i tahmin etmek mümkündür. Bu tahmin
yöntemi o kadar uygundur ki, bunu, daha sonraki kullanımları için bir teorem olarak ifade
edeceğiz.
TEOREM 23 Kalan› Tahmin Teoremi

x ve a arasındaki her t için ƒ ƒsn + 1dstd ƒ … M olacak şekilde pozitif bir M sabiti
varsa, Taylor teoremindeki kalan terim Rn(x)
ƒ x - a ƒ n+1
ƒ Rnsxd ƒ … M .
sn + 1d!
eşitsizliğini sağlar. Bu koşullar her n için geçerliyse ve ƒ Taylor teoreminin
diğer koşullarını sağlıyorsa, seri ƒ(x)’e yakınsar.
Artık, Kalan Tahmin Teoreminin ve Taylor Teoreminin, yakınsaklık sorularını yanıtla-

mak için nasıl kullanıldıklarını gösteren örneklere bakmaya hazırız. Göreceğiniz gibi,
bunlar bir fonksiyona Taylor serilerinden biriyle yaklaşım yapılmasının hassaslığını belir-
lemekte de kullanılırlar.
ÖRNEK 2 sin x’in x = 0’daki Taylor Serisi

sin x’in x = 0’daki Taylor serisinin her x için x’e yakınsadığını gösterin.
Çözüm Fonksiyon ve türevleri şöyledir:

ƒsxd = sin x, ƒ¿sxd = cos x,
ƒ–sxd = - sin x, ƒ‡sxd = - cos x,
o o
ƒ(2k)sxd = s -1dk sin x, ƒ(2k + 1)sxd = s -1dk cos x,

Dolayısıyla,
f s2kds0d = 0 ve
and f s2k + 1ds0d = s -1dk .
olur. Serinin sadece tek kuvvetli terimleri vardır ve n = 2k + 1 için Taylor teoremi
x3 x5 s -1dkx 2k + 1
sin x = x - + - Á + + R2k + 1sxd.
3! 5! s2k + 1d!
verir. sin x’in bütün türevlerinin mutlak değerleri 1’den küçük veya 1’e eşittir, dolayısıyla
M = 1 ile Kalan Tahmin Teoremini uygulayarak
ƒ x ƒ 2k + 2
ƒ R2k + 1sxd ƒ … 1 # .
s2k + 2d!
buluruz. k → ∞ iken, x’in değeri ne olursa olsun, s ƒ x ƒ 2k + 2>s2k + 2d!d : 0 olduğundan,

R2k + 1(x) → 0 olur ve sin x’in Maclaurin serisi her x için sin x’e yakınsar. Böylece,
q
s -1dkx 2k + 1 x3 x5 x7
sin x = a = x - + - + Á. (4)
k = 0 s2k + 1d! 3! 5! 7!
elde edilir.
ÖRNEK 3 cos x‘in x = 0 ’daki Taylor Serisi, Tekrar

cos x’in x 0’daki Taylor serisinin her x değerinde cos x’e yakınsadığını gösterin.
Çözüm cos x’in Taylor polinomuna (Bölüm 11.8, Örnek 3) kalan terimini ekleyerek
n = 2k ile cos x’in Taylor formülünü elde ederiz:
x2 x4 x 2k
cos x = 1 - + - Á + s -1dk + R2ksxd.
2! 4! s2kd!
Kosinüsün türevlerinin hepsinin mutlak değerleri 1’den küçük veya 1’e eşit olduğundan,
M = 1 ile Kalan Tahmin Teoremi
ƒ x ƒ 2k + 1
ƒ R2ksxd ƒ … 1 # .
s2k + 1d!
verir. k → q iken, her x değeri için, R2k → 0 bulunur. Bu nedenle, seri her x için cos x’e
yakınsar.
q
s -1dkx 2k x2 x4 x6
cos x = a = 1 - + - + Á. (5)
k=0 s2kd! 2! 4! 6!
ÖRNEK 4 De¤iflken Dönüflümü ile bir Taylor Serisi Bulmak

cos 2x’in x = 0’daki Taylor serisini bulun.
Çözüm cos 2x’in Taylor serisini cos x’in Taylor serisinde x yerine 2x yazarak bulabiliriz:
q
s -1dks2xd2k s2xd2 s2xd4 s2xd6 x yerine 2x alınmış
cos 2x = a = 1 - + - + Á (5) denklemi
k=0 s2kd! 2! 4! 6!
22x 2 24x 4 26x 6
= 1 - + - + Á
2! 4! 6!
q
22kx 2k
= a s -1dk .
k=0 s2kd!
(5) denklemi – q x q için geçerlidir, bu da – q 2x q için de geçerli olduğunu
gösterir, dolayısıyla yeni yaratılan seri her x için yakınsaktır. Alıştırma 45 serinin neden
gerçekten de 2x’in Taylor serisi olduğunu açıklamaktadır.
ÖRNEK 5 Bir Taylor Serisini Çarp›mla Bulmak

x sin x’in x = 0’daki Taylor serisini bulun.
Çözüm x sin x’in Taylor serisini sin x’in Taylor serisini (Denklem 4 ) x ile çarparak bu-
labiliriz.
x sin x = x ax - + Áb
x3 x5 x7
+ -
3! 5! 7!
x4 x6 x8
= x2 - + - + Á.
3! 5! 7!
sin x serisi her x için yakınsak olduğundan yeni seri her x için yakınsaktır. Alıştırma
45, serinin neden x sin x’in Taylor serisi olduğunu açıklamaktadır.
Kesme Hatas›
ex’in x = 0’daki Taylor serisi her x için ex’e yakınsar. Fakat hala ex’e, verilen bir has-
sasiyette yaklaşımda bulunmak için kaç tane terim kullanacağımıza karar vermemiz
gerekmektedir. Bu bilgiyi Kalan Tahmin Teoreminden elde ederiz.
ÖRNEK 6 e’yi 10–6’dan daha küçük bir hatayla hesaplayın.
Çözüm x = 1 alarak Örnek 1’in çözümünü kullanıp

1 1
e = 1 + 1 + + Á + + Rns1d,
2! n!
yazabiliriz. Burada
1
Rns1d = e c 0 ile 1 arasındaki bir c için
sn + 1d!
ile verilir. Bu örneğin amaçları için, e 3 olduğunu bildiğimizi varsayalım. Dolayısıyla,
1 3
6 Rns1d 6
sn + 1d! sn + 1d!
olduğundan eminiz, çünkü , 0 c 1 için, 1 ec 3’dür.

Denemeyle, 1@9! 10–6 ve 3@10! 10–6 olduğunu buluruz. Yani (n + 1)’i en az 10
veya n’yi en az 9 almamız gerekir. 10–6’dan küçük bir hatayla
1 1 1
e = 1 + 1 + + + Á + L 2.718282.
2 3! 9!
buluruz.
ÖRNEK 7 Hangi x değerleri için sin x yerine, büyüklüğü 3 10–4’ten fazla olmayan bir
hatayla x – (x3@3!) yazabiliriz?
Çözüm Burada, sin x’in Taylor serisinin, sıfırdan farklı her x değeri için bir alterne seri
olmasının avantajını kullanacağız. Alterne Seriler Tahmin Teoremine göre (Bölüm 11.6)
x3 x5
------
sin x = x - + - Á
3! 5!
serisini (x3@3!)’den sonra kesmenin getireceği hata
ƒ x ƒ5
` ` =
x5
.
5! 120
değerinden büyük olmayacaktır. Dolayısıyla,
ƒ x ƒ5 5 Güvenlik için,
120
6 3 * 10 -4 veya
or ƒ x ƒ 6 2360 * 10 -4 L 0.514. aşağı yuvarlanmış
ise, hata 3 10–4’e eşit veya bundan daha küçük olacaktır.

Alterne Seriler Tahmin Teoremi Kalan Tahmin Teoreminin söylemediği bir şeyi daha
söyler: yani, sin x için x – (x3@3!) tahmini, x pozitif olduğunda gerçek değerden küçük
olan bir tahmindir, çünkü x5@120 pozitiftir.
Şekil 11.15 sin x grafiğiyle birlikte birkaç Taylor polinomu yaklaşımını da göster-
mektedir. P3(x) = x – (x3@3!)’in grafiği –1 x 1 iken neredeyse sinüs eğrisinden ayırt
edilememektedir.
y
2
P1 P5 P9 P13 P17
y sin x
1
x
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
–1
P3 P7 P11 P15 P19
–2
fiEK‹L 11.15
n s -1dkx 2k + 1
P2n + 1sxd = a
k = 0 s2k + 1d!
polinomları n → ∞ iken sin x’e yakınsarlar. P3(x)’in x 1 için

sinüs eğrisine ne kadar yakın olduğuna dikkat edin (Örnek 7)
Kalan Tahmin Teoreminin verdiği tahminin Alterne Serilen Tahmin Teoreminin

verdiği tahminle ne zaman uyuşacağını merak edebilirsiniz.
x3
sin x = x - + R3 ,
3!
yazarsak, Kalan Tahmin Teoremi, daha kötü bir sonuç olan
ƒ x ƒ4 ƒ x ƒ4
ƒ R3 ƒ … 1 # 4! = 24 ,
değerini verir. Fakat x – (x3@3!) = 0 + x + 0x2 – (x3@3!) + 0x4’ün üçüncü mertebe olduğu
kadar dördüncü mertebeden de bir Taylor polinomu olduğunu hatırlarsak,
x3
sin x = x - + 0 + R4 ,
3!
olur ve M = 1 ile Kalan Tahmin Teoremi
ƒ x ƒ5 ƒ x ƒ5
ƒ R4 ƒ … 1 # 5! = 120 .
verir. Bu, Alterne Seriler Tahmin Teoremiyle bulduğumuz sonuçtur.
Taylor Serilerini Birlefltirmek

Yakınsaklık aralıklarının kesişimlerinde, Taylor serileri toplanabilir, çıkarılabilir, sabitlerle
çarpılabilir ve sonuçlar yine Taylor serileri olur. ƒ(x) + g(x)’in Taylor serisi ƒ(x) ve g(x)’in
Taylor serilerinin toplamıdır, çünkü ƒ + g’nin n. türevi ƒ(n) + g(n)’dir. Böylece
(1 + cos 2x)@2’nin Taylor serisini cos 2x’in Taylor serisine 1 ekleyip, birleştirilmiş sonucu
2’ye bölerek bulabiliriz. sin x + cos x’in Taylor serisi sin x ve cos x’in Taylor serilerinin te-
rim-terim toplanmış halidir.
Euler Özdeflli¤i
Hatırlayacağınız gibi, bir kompleks (karmaşık) sayı, a ve b reel sayılar ve i = 2-1.
olmak üzere, a + bi şeklinde bir sayıdır. ex’in Taylor serisinde x = iu (u reel) alır ve sonucu
basitleştirmek için,
i 2 = -1, i 3 = i 2i = -i, i 4 = i 2i 2 = 1, i 5 = i 4i = i,
gibi bağıntıları kullanırsak
iu i 2u2 i 3u3 i 4u4 i 5u5 i 6u6
e iu = 1 + + + + + + + Á
1! 2! 3! 4! 5! 6!
= a1 - + Á b + i au - - Á b = cos u + i sin u.
u2 u4 u6 u3 u5
+ - +
2! 4! 6! 3! 5!
Bu, e iu = cos u + i sin u olduğunu ispatlamaz, çünkü henüz e’nin kompleks bir
kuvvetini almanın ne anlama geldiğini tanımlamadık. Fakat e iu’nın bildiğimiz diğer
şeylerle nasıl uyum sağladığını gösterir.
TANIM
Herhangi bir u reel sayısı için, e iu = cos u + i sin u’dır. (6)
Euler özdeşliği denilen (6) denklemi herhangi bir a + bi kompleks sayısı için e a + bi’yi
e # e bi olarak yazmamızı sağlar. Özdeşliğin bir sonucu
a
eip = –1
denklemidir. Bu denklem eip + 1 = 0 şeklinde yazıldığında matematikteki en önemli beş
sabiti bir araya toplar.
Taylor Teoreminin Bir ‹spat›

Taylor teoremini a b olduğunu varsayarak ispatlayacağız. a b için ispat da aynıdır.
ƒ–sad f sndsad
Pnsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2 + Á + sx - adn
2! n!
Taylor polinomu ve bunun ilk n tane türevi, x = a’da ƒ fonksiyonuna ve onun ilk n türevine
uyarlar. K bir sabit olmak üzere, K(x – a)n + 1 gibi bir terim eklersek bu uyumu bozmayız,
çünkü böyle bir terim ve bu terinim ilk n türevi x = a’da sıfırdır. Yeni fonksiyon
fnsxd = Pnsxd + Ksx - adn + 1
ve bunun ilk n türevi x = a’da ƒ’ye ve ilk n türevine uyacaktır.
Şimdi y = fn(x) eğrisinin x = b’de esas eğri y = ƒ(x)’e uymasını sağlayacak özel bir K
değeri seçelim. Sembolik olarak,
ƒsbd - Pnsbd
ƒsbd = Pnsbd + Ksb - adn + 1, veya
or K = . (7)
sb - adn + 1
yazılır.
(7) denklemiyle belirlenmiş K ile

Fsxd = ƒsxd - fnsxd
fonksiyonu, [a, b] aralığında her x için, orijinal ƒ fonksiyonu ile yaklaşım fonksiyonu fn
arasındaki farkı ölçer.
Şimdi Rolle teoremini kullanacağız (Bölüm 4.2). İlk olarak, F(a) = F(b) = 0 olduğun-
dan ve hem F hem de F türevi [a, b]’da sürekli olduklarından
(a, b)’deki bir c1 için F (c1) = 0
olduğunu biliyoruz. Sonra, F (a) = F (c1) = 0 olduğundan ve hem F hem de F türevleri
[a, c1]’ de sürekli olduklarından
(a, c1)’deki bir c2 için F(c2) = 0
olduğunu biliyoruz. Rolle Teoremini F, F, …, F(n – 1)’e art arda uygulamak
(a, c2)’de F(c3) = 0 olacak şekilde bir c3
(a, c3)’de F(4)(c4) = 0 olacak şekilde bir c4
o
(a, cn – 1)’de F(n)(cn) = 0 olacak şekilde bir cn
bulunduğunu gösterir. Son olarak, F(n) [a, cn]’de sürekli ve (a, cn)’de türetilebilir olduğun-
dan ve F(n)(a) = F(n)(cn) = 0 olduğundan Rolle Teoremi, (a, cn) aralığında
F(n + 1) (cn + 1) = 0 (8)
olacak şekilde bir cn + 1 sayısı bulunduğunu söyler. F(x) = ƒ(x) – Pn(x) – K(x – a)n + 1’in
toplam n + 1 kere türevini alırsak,
F sn + 1dsxd = ƒsn + 1dsxd - 0 - sn + 1d!K. (9)
buluruz. (8) ve (9) denklemleri birlikte
(a, b)’de bir c = cn + 1 sayısı için ƒsn + 1dscd

K = cn + 1 in sa, b
for some number c = (10)
sn + 1d!
olduğunu gösterir. (7) ve (10) denklemleri ise
ƒsn + 1dscd
ƒsbd = Pnsbd + sb - adn + 1 .
sn + 1d!
olduğunu gösterir. Bu da ispatı tamamlar.
ALIfiTIRMALAR 11.9
De¤iflken Dönüflümü ile Taylor Serileri Daha Fazla Taylor Serisi

1–6 alıştırmalarındaki fonksiyonların x = 0’da Taylor serilerini bul- 7–18 alıştırmalarındaki fonksiyonların x = 0’daki Taylor serilerini bulun.
mak için değişken dönüşümü kullanın (Örnek 4’teki gibi). x2
7. xe x 8. x 2 sin x 9. - 1 + cos x
1. e -5x 2. e -x>2 3. 5 sin s -xd 2
4. sin a b 6. cos A x 3>2> 22 B

px x3
5. cos 2x + 1 10. sin x - x + 11. x cos px 12. x 2 cos sx 2 d
2 3!
13. cos2 x (İpucu: cos2 x = s1 + cos 2xd>2 .) T b. –9 x 9 için ƒ(x) = (1 – cos x)@x ile y = (1@2) – (x @24) ve
2 2
x2 y = (1@2) fonksiyonlarının grafiklerini birlikte çizin. Grafikler

14. sin2 x 15. 16. x ln s1 + 2xd arasındaki ilişkiyi yorumlayın.
1 - 2x
1 2
17. 18. Maclaurin Serilerini Bulmak ve Tan›mlamak
s1 - xd2 s1 - xd3
x = 0’daki Taylor serisinin bir başka adının Maclaurin serisi olduğunu
Hata Tahmini hatırlayın. 31–34 alıştırmalarındaki serilerden her biri bir ƒ(x)
fonksiyonunun bir noktadaki Maclaurin serisidir. Hangi fonksiyon ve
19. Yaklaşık olarak hangi x değerlerinde sin x yerine büyüklüğü
hangi nokta? Serinin toplamı nedir?
5 10–4’ten fazla olmayan bir hatayla x – (x3@6) yazabilirsiniz?
s0.1d3 s0.1d5 s -1dks0.1d2k + 1
20. cos x yerine 1 – (x2@2) yazılırsa ve u x u 0.5 ise, hata hakkında 31. s0.1d - + - Á + + Á
3! 5! s2k + 1d!
ne gibi bir tahmin yapılabilir? 1 – (x2@2) çok mu fazla, yoksa çok
mu azdır? Yanıtınızı açıklayın. p2 p4 s -1dkspd2k
32. 1 - + - Á + + Á
21. u x u 10–3 iken, sin x = x yaklaşımı ne kadar yakındır? Hangi x 42 # 2! 44 # 4! 42k # s2k!d
değerlerinde x sin x olur? p p3 p5 s -1dkp2k + 1
33. - 3 + 5 - Á + 2k + 1 + Á
22. x küçükken 21 + x = 1 + sx>2d yaklaşımı kullanılır. 3 3 3# 3 5# 3 s2k + 1d
u x u 0.01 iken hatayı tahmin edin.
p2 p3 pk
23. x küçükken e x = 1 + x + sx 2>2d yaklaşımı kullanılır. u x u 0.1 34. p -
2
+
3
- Á + s -1dk - 1
k
+ Á
iken hatayı tahmin etmek için Kalan Tahmin Teoremini kullanın.
35. ex ve sin x’in Maclaurin serilerini çarparak ex sin x’in Maclaurin
24. (Alıştırma 23’ün devamı.) x 0 iken, ex serisi alterne bir seridir.
serisinin sıfırdan farklı ilk beş terimini bulun.
Alterne Seri Teoremini kullanarak –0.1 x 0 iken ex yerine
1 + x + (x2@2) yazmanın vereceği hatayı tahmin edin. Tahmininizi 36. ex ve cos x’in Maclaurin serilerini çarparak ex cos x’in Maclaurin
Alıştırma 23’te bulduğunuzla karşılaştırın. serisinin sıfırdan farklı ilk beş terimini bulun.
25. u x u 0.5 iken, sinh x = x + (x3@3!) yaklaşımının hatasını tahmin 37. sin2 x = (1 – cos 2x)@2 bağıntısını kullanarak sin2 x’in Maclaurin
edin. (İpucu: R3 değil, R4 kullanın.) serisini bulun. Sonra bu serinin türevini alarak 2 sin x cos x’in
Maclaurin serisini bulun. Bunun sin 2x serisi olup olmadığını
26. 0 h 0.01 iken, eh yerine büyüklüğü h’nin %0.6’sından büyük
kontrol edin.
olmayan bir hatayla 1 + h yazılabileceğini gösterin. e0.01 = 1.01
alın. 38. (Alıştırma 37’nin devamı.) cos2 x = cos 2x + sin2 x bağıntısını kul-
lanarak cos2 x için bir kuvvet serisi elde edin.
27. Hangi pozitif x değerlerinde ln (1 + x) yerine, x’in büyüklüğünün
en çok %1’i kadar bir hatayla, x yazabilirsiniz?
28. x = 1’de tan–1 x’in Maclaurin serisini kullanarak p@4’ü tahmin et- Teori ve Örnekler
meyi planlıyorsunuz. Alterne Seriler Tahmin Teoremini kulla- 39. Taylor Teoremi ve Ortalama Değer Teoremi Ortalama Değer
narak, tahmininizin 2 ondalık basamak doğrulukta olduğundan Teoreminin (Bölüm 4.2, Teorem 4) nasıl Taylor Teoreminin özel
emin olmak için serinin kaç terimini almanız gerektiğini belir- bir durumu olduğunu açıklayın.
leyin. 40. Büküm noktalarında lineerizasyon İki kere türetilebilen bir
29. a. sin x’in Taylor serisini ve Alterne Seriler Tahmin Teoremini ƒ(x) fonksiyonunun grafiğinin x = a’da bir büküm noktası varsa,
kullanarak ƒ’nin x = a’daki lineerizasyonunun aynı zamanda ƒ’nin x = a’daki
x2 sin x kuadratik yaklaşımı olduğunu gösterin. Bu, teğetlerin büküm
1 - 6 x 6 1, x Z 0 .
6 noktalarına neden o kadar iyi uyum sağladıklarını açıklar.
olduğunu gösterin. 41. (İkinci) ikinci türev testi Aşağıdaki testi doğrulamak için
T b. –5 x 5 için ƒ(x) = (sin x)@x ile y = 1 – (x @6) ve y = 1
2
ƒ–sc2 d
fonksiyonlarının grafiklerini birlikte çizin. Grafikler arasında- ƒsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2
2
ki ilişkiyi yorumlayın. denklemini kullanın.
30. a. cos x’in Taylor serisini ve Alterne Seriler Tahmin Teoremini ƒ’nin sürekli birinci ve ikinci türevlerinin var ve ƒ (a) = 0
kullanarak olduğunu varsayın.
1 x2 1 - cos x 1 a. İçi a’yı kapsayan bir aralık boyunca ƒ 0 ise, ƒ’nin a’da bir
- 6 6 , x Z 0. yerel maksimumu vardır;
2 24 x 2 2
b. İçi a’yı kapsayan bir aralık boyunca ƒ 0 ise, ƒ’nin a’da bir
olduğunu gösterin. (Bu, Bölüm 2.2, Alıştırma 52’deki eşitsiz-
yerel minimumu vardır.
liktir.)
42. Kübik bir yaklaşım a = 0 ve n = 3 ile Taylor formülünü kulla- 2 –1 3

T 48. a. y = (1@3) – (x )@5 ve y = (x – tan x)@x eğrilerinin grafiklerini
narak ƒ(x) = 1@(1 – x)’in x = 0’daki kübik yaklaşımını bulun. y = 1@3 eğrisiyle birlikte çizin.
u xu 0.1 iken yaklaşımdaki hatanın büyüklüğü için bir üst sınır
bulun. b. Gördüklerinizi bir Taylor serisiyle açıklayın.
k x - tan-1 x
43. a. n = 2 ile Taylor formülünü kullanarak ƒ(x) = (1 + x) ’ye (k bir lim ?
sabit) x = 0’daki kuadratik yaklaşımı bulun.
x:0 x3
nedir?
b. k = 3 ise, [0, 1] aralığındaki yaklaşık olarak hangi x
değerlerinde, kuadratik yaklaşımdaki hata 1@100’den küçük Euler Özdeflli¤i
olur?
49. e’nin aşağıdaki kuvvetlerini a + bi şeklinde yazmak için (6)
44. P’ye yaklaşımları iyileştirmek denklemini kullanın.
a. P, p’ye n ondalık basamak kesinlikte bir yaklaşım olsun. a. e -ip b. e ip>4 c. e -ip>2
P + sin P’nin 3n ondalık basamak kesinlikte bir yaklaşım ve-
50. (6) Denklemini kullanarak
receğini gösterin. (İpucu: P = p + x alın.)
e iu + e -iu ve e iu - e -iu
T b. Bunu bir hesap makinesiyle deneyin. cos u = and sin u = .
2 2i
45. ƒsxd = g n = 0 an x n tarafından üretilen Taylor serisi
q
g n = 0 an x serisidir. Yakınsaklık yarıçapı c 0 olan bir
q n
51. Alıştırma 50’deki bağıntıları eiu ve e–iu’nın Taylor serilerini bir-
g n = 0 an x n kuvvet serisiyle tanımlanan bir fonksiyonun, (–c, c)
q
leştirerek doğrulayın.
aralığının her noktasında fonksiyona yakınsayan bir Taylor serisi
52. Aşağıdakileri gösterin.
vardır. ƒsxd = g n = 0 an x n tarafından üretilen Taylor serisinin
q
g n = 0 an x serisinin kendisi olduğunu göstererek bunu gösterin.

q n a. cosh iu = cos u , b. sinh iu = i sin u .
Bunun hemen görülen bir sonucu, Yakınsak kuvvet serilerin 53. ex ve sin x’in Taylor serilerini çarparak, ex sin x’in Taylor serisinin
türevlerinin alınması veya integrasyonuyla elde edilen serilerin, x5’e kadar olan terimlerini bulun. Bu seri
temsil ettikleri fonksiyonların ürettiği Taylor serileri olmaları gi-
bi, Taylor serilerini x’in kuvvetleri ile çarpılmasından elde edilen e x # e ix = e s1 + idx .
serisinin sanal (imajiner) kısmıdır. Bunu yanıtınızı kontrol etmek-
x4 x6 x8 te kullanın. Hangi x değerleri için bu seri ex sin x’e yakınsamalı-
x sin x = x 2 - + - + Á
3! 5! 7! dır?
54. a ve b reel olmak üzere, e(a + ib)x’i
ve
e sa + ibdx = e ax # e ibx = e axscos bx + i sin bxd .
x4 x5
x 2e x = x 2 + x 3 + + + Á, denklemiyle tanımlarız. Bu denklemin sağ tarafının türevini alarak
2! 3!
d sa + ibdx
e = sa + ibde sa + ibdx .
gibi serilerdir. dx
46. Çift fonksiyonların ve tek fonksiyonların Taylor serileri (Bö- olduğunu gösterin. Yani bildiğimiz (d@dx)ekx = kekx kuralı komp-
lüm 11.7, Alıştırma 45’in devamı.) ƒsxd = g n = 0 an x n fonksiyonu- leks k’ler için de geçerlidir.
q
nun açık bir (–c, c) aralığındaki her x için yakınsadığını varsayın. 55. eiu’nın tanımını kullanarak reel u, u1 ve u2 sayıları için aşağıdaki-
Aşağıdakileri gösterin. leri gösterin.
a. ƒ çiftse, a1 = a3 = a5 = … = 0’dır; yani ƒ’nin serisi sadece x’in a. e iu1e iu2 = e isu1 + u2d, b. e -iu = 1>e iu .
çift kuvvetlerini içerir. 56. Kompleks iki a + ib ve c + id sayısı ancak ve ancak a = c ve
b. a0 = a2 = a4 = … = 0’dır; yani ƒ’nin serisi sadece x’in tek kuv- b = d ise eşittir. Bunu kullanarak, C = C1 + iC2 kompleks bir in-
vetlerini içerir. tegrasyon sabiti olmak üzere
47. Periyodik fonksiyonların Taylor polinomları
a. Her x için uƒ(x) u M olacak şekilde pozitif bir M sabitinin var e ax cos bx dx ve
and e ax sin bx dx
olduğunu göstererek, her sürekli periyodik ƒ(x), – x , L L
fonksiyonunun büyüklüğünün sınırlı olduğunu gösterin. eşiğinden
b. ƒ(x) = cos x’in ürettiği pozitif dereceli her Taylor polinomunun a - ib sa + ibdx
grafiğinin u x u arttıkça cos x’in grafiğinden uzaklaşması ge- e sa + ibdx dx = e + C,
L a2 + b2
rektiğini gösterin. Bunu Şekil 11.13’te görebilirsiniz. sin x’in
Taylor polinomları da benzer şekilde davranır (Şekil 11.15). integrallerini hesaplayın.
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI Step 4: Her polinomun Rn(x) kalanını hesaplayın. ƒ(n + 1)(c) yeri-
Lineer, Kuadratik ve Kübik Yaklafl›mlar ne Adım 3’teki M tahminini kullanarak, Rn(x)’in grafiğini çizin.
(a) sorusunu yanıtlayan x değerlerini bulun.
n = 1 ve a = 0 ile Taylor formülü bir fonksiyonun x = 0’daki lineerizas-
yonunu verir. n = 2 ve n = 3 ile, standart kuadratik ve kübik yaklaşım- Step 5: Tahmin ettiğiniz hatayı gerçek hata
ları elde ederiz. Bu alıştırmalarda, bu yaklaşımlarla ilgili hataları araş- Ensxd = ƒ ƒsxd - Pnsxd ƒ ile, En(x)’in grafiğini belirlenen aralıkta
tıracağız. İki sorunun yanıtını arıyoruz: çizerek karşılaştırın. Bu (b) sorusunu yanıtlamaya yardımcı ola-
a. Hangi x değerleri için fonksiyon yerine, 10–2’den küçük bir hata caktır.
ile, söz konusu yaklaşımlar yazılabilir? Step 6: Fonksiyonun ve üç Taylor yaklaşımının grafiklerini bir-
b. Belirlenen aralıkta fonksiyon yerine söz konusu yaklaşımları likte çizin. Grafiklerin 4 ve 5 adımlarında bulduklarınızla ilişkisi-
almakla yapacağımız maksimum hata nedir? ni tartışın.
Bir BCS kullanarak, 57–62 alıştırmalarında verilen fonksiyonlar 1 3
ve aralıklar için (a) ve (b)’deki soruları yanıtlamak için aşağıdaki 57. ƒsxd = , ƒxƒ … 4
21 + x
adımları gerçekleştirin.
1
Adım 1: Fonksiyonu belirtilen aralıkta çizin. 58. ƒsxd = s1 + xd3>2, - … x … 2
2
Adım 2: x = 0’daki P1(x), P2(x) ve P3(x) Taylor polinomlarını bu- x
lun. 59. ƒsxd = 2
, ƒxƒ … 2
x + 1
Step 3: Her Taylor polinomunun kalanıyla ilişkili olan (n + 1). 60. ƒsxd = scos xdssin 2xd, ƒ x ƒ … 2
türevi ƒ(n + 1)(c)’yi hesaplayın. Türevi, verilen aralıkta c’nin bir 61. ƒsxd = e -x cos 2x, ƒ x ƒ … 1
fonksiyonu olarak çizin ve maksimum mutlak değeri M’yi tahmin
62. ƒsxd = e x>3 sin 2x, ƒxƒ … 2
edin.
11.10 Kuvvet Serilerinin Uygulamalar›
Bu bölüm kuvvet ve kök bulmada kullanılan binom serilerini tanıtmakta ve bazen serile-
rin, bir başlangıç değer problemine yaklaşımda bulunmakta, elemanter olmayan integral-
lerin hesaplanmasında ve belirsiz formlara yol açan limitlerin hesaplanmasında, nasıl kul-
lanıldığını göstermektedir. tan–1 x’in Taylor serisinin bir çıkarılışını verecek ve sık
kullanılan seriler için bir referans tablosuyla bölümü bitireceğiz.
Kuvvetler ve Kökler ‹çin Binom Serileri

m bir sabitken, ƒ(x) = (1 + x)m’nin ürettiği Taylor serisi
msm - 1d 2 msm - 1dsm - 2d 3 Á
1 + mx + x + x +
2! 3!
msm - 1dsm - 2d Á sm - k + 1d k Á
+ x + . (1)
k!
ile verilir. Binom serisi denilen bu seri u x u 1 için mutlak yakınsaktır. Seriyi türetmek
11.10 Kuvvet Serilerinin Uygulamalar› 823
için, önce fonksiyonu ve türevlerini yazarız:

ƒsxd = s1 + xdm
ƒ¿sxd = ms1 + xdm - 1
ƒ–sxd = msm - 1ds1 + xdm - 2
ƒ‡sxd = msm - 1dsm - 2ds1 + xdm - 3
o
skd
ƒ sxd = msm - 1dsm - 2d Á sm - k + 1ds1 + xdm - k .
Sonra bunları x = 0’da hesaplar ve bu değerleri Taylor serisi formülüne koyarak (1) denkle-
mini elde ederiz.
m sıfıra eşit veya sıfırdan büyük bir tamsayı ise, seri (m + 1) terimden sonra durur,
çünkü k = m + 1’den sonraki terimler sıfırdır.
m pozitif bir tamsayı veya sıfır değilse, seri sonsuzdur ve u x u 1 için yakınsaktır. Ne-
denini anlamak için, uk’yı xk’yı içeren terim olarak alın. Sonra mutlak yakınsaklık için
Oran Testini uygulayarak
k → ∞ ` uk ` = ` x` :ƒxƒ
uk + 1 m - k
as k : q .
k + 1
olduğunu görün.
Binom serilerini türetişimiz sadece bunun (1 + x)m tarafından üretildiğini ve u x u 1
için yakınsadığını göstermektedir. Türetiş serinin (1 + x)m’ye yakınsadığını göstermez.
Seri bu fonksiyona yakınsar, fakat bunu ispatsız kabul edeceğiz.
Binom Serisi
–1 x 1 için
s1 + xdm = 1 + a a b x k ,
q
m
k=1 k
ve
a b = m, a b =
m m msm - 1d
,
1 2 2!
olmak üzere
k 3 için a b =
m msm - 1dsm - 2d Á sm - k + 1d
dir.for k Ú 3.
k k!
ÖRNEK 1 Binom Serisini Kullanmak

m = –1 ise
a b = -1, a b =
-1 -1 -1s -2d
= 1,
1 2 2!
ve
a b = = s -1dk a b = s -1dk . olur.

-1 -1s -2ds -3d Á s -1 - k + 1d k!
k k! k!
Bu katsayı değerleri ve x yerine –x ile binom formülü, bildiğimiz

q
s1 + xd-1 = 1 + a s -1dkx k = 1 - x + x 2 - x 3 + Á + s -1dkx k + Á .
k=1
geometrik serisini verir.

ÖRNEK 2 Binom Serisini Kullanmak
Bölüm 3.8, Örnek 1’den küçük u x u’ler için 21 + x L 1 + sx>2d olduğunu biliyoruz.
m = 1@2 ile binom serisi, Alterne Seriler Tahmin Teoreminden gelen hata tahminleriyle bir-
likte, kuadratik ve daha yüksek mertebeden yaklaşımları da verir:
a b a- b a b a- b a- b
1 1 1 1 3
x 2 2 2 2 2
s1 + xd1>2 = 1 + + x2 + x3
2 2! 3!
a b a- b a- b a- b
1 1 3 5
2 2 2 2
+ x4 + Á
4!
x x2 x3 5x 4
= 1 +
- + - + Á.
2 8 16 128
x’e değişken dönüşümü uygulamak başka yaklaşımları da verir. Örneğin,
2 4
Küçük x 2 için 1 – x2 ≈ 1 – x – x
2 8
1
Küçük yani büyük x için 1– 1 ≈1– 1 – 1
x x 2x 8x 2
bulunur.
Diferansiyel Denklemlerin ve Bafllang›ç De¤er Problemlerinin
Kuvvet Serisi Çözümleri
Bir başlangıç değer problemi veya diferansiyel denklemin çözümü için basit bir ifade bula-
mazsak, çözüm hakkında başka yollardan bilgi almaya çalışırız. Bunun bir yolu çözümün
bir kuvvet serisi temsilini bulmaya çalışmaktır. Eğer bulabilirsek, hemen çözümün polinom
yaklaşımları için bir kaynak elimize geçer, bu da aradığımız tek şey olabilir. İlk örnek (Ör-
nek 3), Bölüm 9.2’nin yöntemleriyle çözülebilecek bir birinci derece lineer diferansiyel
denklemle ilgilenmektedir. Örnek, bundan haberimiz yokmuş gibi, denklemi bir kuvvet se-
risiyle nasıl çözeceğimizi gösterir. İkinci örnek (Örnek 4) daha önce gördüğümüz yöntem-
lerle çözülemeyen bir denklemle uğraşır.
ÖRNEK 3 Bir Bafllang›ç De¤er Probleminin Seri Çözümü

Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözün.
y¿ - y = x, ys0d = 1.
Çözüm
y = a0 + a1 x + a2 x 2 + Á + an - 1x n - 1 + an x n + Á . (2)
şeklinde bir çözüm olduğunu varsayarız.

Amacımız, hangi ak katsayıları için, serinin ve

y¿ = a1 + 2a2 x + 3a3 x 2 + Á + nan x n - 1 + Á (3)
birinci türevinin, verilen diferansiyel denklemi ve başlangıç koşulunu sağladığını bul-

maktır. y – y serisi (2) ve (3) denklemlerindeki serilerin farkıdır:
y¿ - y = sa1 - a0 d + s2a2 - a1 dx + s3a3 - a2 dx 2 + Á
+ snan - an - 1 dx n - 1 + Á . (4)
y – y = x denklemini sağlayacaksa, (4) Denklemindeki seri x’e eşit olmalıdır. Bölüm 11.7,
Alıştırma 45’te gördüğünüz gibi, kuvvet serisi temsilleri tek olduğu için, (4) Denkle-
mindeki katsayılar aşağıdaki denklemleri sağlamalıdır:
a1 - a0 = 0 Sabit terimler
2a2 - a1 = 1 x’in katsayıları
3a3 - a2 = 0 x2’nin katsayıları
o o
nan - an - 1 = 0 xn–1’in katsayıları
o o
Ayrıca, (2) Denkleminden x = 0 iken, y = a0 olduğunu görebiliriz, yani a0 = 1’ dir (bu

başlangıç koşuludur). Hepsini bir araya koyarsak,
1 + a1 1 + 1 2
a0 = 1, a1 = a0 = 1, a2 = = = ,
2 2 2
a2 2 2 an - 1 2
a3 = = # = ,Á, an = n = , Á
3 3 2 3! n!
buluruz. Bu katsayı değerlerini y denkleminde (2 Denklemi) yerine koymak
x2 x3 xn
y = 1 + x + 2# + 2# + Á + 2# + Á
2! 3! n!
= 1 + x + 2 a + + Áb
x2 x3 xn
+ Á +
2! 3! n!
('''''')''''''*
x x
theeTaylor
– 1 –x’in Taylor
series for eserisi
-1-x
= 1 + x + 2se x - 1 - xd = 2e x - 1 - x.
verir. Başlangıç değer probleminin çözümü y = 2ex – 1 – x’tir.
Kontrol için,
ys0d = 2e 0 - 1 - 0 = 2 - 1 = 1
ve
y¿ - y = s2e x - 1d - s2e x - 1 - xd = x.
olduğunu görürüz.
ÖRNEK 4 Bir Diferansiyel Denklemi Çözmek

Aşağıdaki denklemin bir kuvvet serisi çözümünü bulun:
y + x2y = 0 (5)
Çözüm
y = a0 + a1 x + a2 x 2 + Á + an x n + Á , (6)
şeklinde bir çözüm olduğunu varsayar ve hangi ak katsayıları için, serinin ve

y– = 2a2 + 3 # 2a3 x + Á + nsn - 1dan x n - 2 + Á (7)
2 2
türevinin (5) denklemini sağladığını buluruz. x y serisi x kere (6) denkleminin sağ
tarafıdır:
x 2y = a0 x 2 + a1 x 3 + a2 x 4 + Á + an x n + 2 + Á . (8)
y– + x 2y (7) ve (8) denklemlerindeki serilerin toplamıdır:

y– + x 2y = 2a2 + 6a3 x + s12a4 + a0 dx 2 + s20a5 + a1 dx 3
+ Á + snsn - 1dan + an - 4 dx n - 2 + Á . (9)
n–2
(8) Denkleminde x ’nin katsayısının an – 4 olduğuna dikkat edin. y ve ikinci türevi y
(5) Denklemini sağlayacaklarsa, (9) Denkleminin sağ tarafındaki x’in kuvvetlerinin katsa-
yılarının her biri sıfır olmalıdır:
2a2 = 0, 6a3 = 0, 12a4 + a0 = 0, 20a5 + a1 = 0, (10)
n 4 için,
n(n – 1) an + an – 4 = 0 (11)
dır. (6) Denkleminden

a0 = y(0) a1 = y (0)
olduğunu görebiliriz. Diğer bir deyişle, serinin ilk iki katsayısı y ve y ’nün x = 0’daki
değerleridir. (10)’daki denklemler ve (11)’deki tekrarlama formülü bütün katsayıları a0 ve
a1 cinsinden hesaplamamızı sağlar.
(10)’daki denklemlerden ilk ikisi
a2 = 0, a3 = 0
verir. (11) Denklemi an – 4 = 0 ise, an = 0 olacağını gösterir, dolayısıyla
a6 = 0, a7 = 0, a10 = 0, a11 = 0
ve her n = 4k + 2 veya 4k + 3 olduğunda, an = 0 olur. Diğer katsayılar için
-an - 4
an =
nsn - 1d
buluruz, böylece
-a0 -a4 a0
a4 = , a8 = # = # # #
4#3 8 7 3 4 7 8
-a8 -a0
a12 = = # # # # #
11 # 12 3 4 7 8 11 12
ve
-a1 -a5 a1
a5 = , a9 = # = # # #
5#4 9 8 4 5 8 9
-a9 -a1
a13 = = # # # # # .
12 # 13 4 5 8 9 12 13
olur.
Yani cevap en iyi olarak iki farklı serinin toplamı biçiminde ifade edilir—biri a0 ile, diğeri
a1 ile çarpılmış olarak.
y = a0 a1 - + Áb
x4 x8 x 12
+ -
3#4 3#4#7#8 3 # 4 # 7 # 8 # 11 # 12
+ a1 ax - + Áb .
x5 x9 x 13
# + # # # - # # # # #
4 5 4 5 8 9 4 5 8 9 12 13
İki seri de, oran testiyle görüleceği gibi, her x için mutlak yakınsaktır.
Elemanter Olmayan ‹ntegralleri Hesaplamak

Taylor serileri elemanter olmayan integralleri seriler cinsinden ifade etmekte kullanılabilir.
1 sin x dx gibi integraller ışığın kırılması incelemelerinde ortaya çıkarlar.
2
1 sin x dx’i bir kuvvet serisi olarak ifade edin.

2
ÖRNEK 5
Çözüm sin x serisinden

x6 x 10 x 14 x 18
sin x 2 = x 2 - + - + - Á.
3! 5! 7! 9!
elde ederiz. Dolayısıyla,
x3 x7 x 11 x 15 x 10
sin x 2 dx = C + - # + # - # + - Á.
L 3 7 3! 11 5! 15 7! 19 # 9!
olur.
ÖRNEK 6 Bir Belirli ‹ntegrali Bulmak

1
10 sin x
2
dx’i 0.001’den küçük bir hatayla bulun.
Çözüm Örnek 5’teki belirsiz integralden

1
1 1 1 1 1
sin x 2 dx = - # + - + - Á.
L0 3 7 3! 11 # 5! 15 # 7! 19 # 9!
bulunur. Seri alternedir. Deneyerek
1
L 0.00076
11 # 5!
teriminin sayısal olarak 0.001’den küçük olan ilk terim olduğunu buluruz. Bundan önce ge-
len iki terimin toplamı 1
1 1
sin x 2 dx L - L 0.310.
L0 3 42
verir. İki terim daha alırsak, 10–6’dan daha küçük bir hatayla
1
sin x 2 dx L 0.310268
L0
tahmininde bulunabilirdik. Bundan sadece bir terim daha fazla alarak,1.08 10–9 civarın-
da bir hatayla
1
1 1 1 1 1
sin x 2 dx L - + - + L 0.310268303,
L0 3 42 1320 75600 6894720
buluruz. Yamuk kuralındaki hata formülüyle bu hassaslığı garantilemek 8.000 alt aralık
gerektirirdi.
Arktanjantlar
Bölüm 11.7, Örnek 5’te tan–1 x serisini, türev alıp,
d 1
tan-1 x = = 1 - x2 + x4 - x6 + Á
dx 1 + x2
bularak ve integre edip
x3 x5 x7
tan-1 x = x -
+ - + Á.
3 5 7
elde ederek bulmuştuk. Ancak, bu sonucun dayandığı terim terime integrasyon teoremini
ispatlamadık. Şimdi bu seriyi, yeniden,
1 s -1dn + 1t 2n + 2
2
= 1 - t 2 + t 4 - t 6 + Á + s -1dnt 2n + , (12)
1 + t 1 + t2
sonlu formülünün iki tarafını da integre ederek bulacağız. Burada son terim, kalan terim-
leri, ilk terimi a = s -1dn + 1t 2n + 2 ve oranı r = –t2 olan bir geometrik seri olarak toplamak-
tan gelir. (12) Denkleminin iki tarafını da t = 0’dan t = x’e kadar integre etmek
x3 x5 x7 x 2n + 1
tan-1 x = x - + - + Á + s -1dn + Rnsxd,
3 5 7 2n + 1
verir. Burada
s -1dn + 1t 2n + 2
x
Rnsxd = dt.
L0 1 + t2
ile verilmektedir. İntegrandın paydası 1’e eşit veya 1’den daha büyüktür; dolayısıyla
ƒxƒ ƒ x ƒ 2n + 3
ƒ Rnsxd ƒ … t 2n + 2 dt = .
L0 2n + 3
olur. u x u 1 ise, n → ∞ iken, bu eşitsizliğin sağ tarafı sıfıra yaklaşır. Dolayısıyla, u x u 1
ise, limn: q Rnsxd = 0 olur ve
q
s -1dnx 2n + 1
tan-1 x = a , ƒ x ƒ … 1.
n=0 2n + 1
(13)
x3 x5 x7
tan-1 x = x - + - + Á, ƒxƒ … 1
3 5 7
buluruz. tan–1 x’in yüksek mertebeden türevlerinin formülleri uygun şekilde düzenlenebilir
olmadıklarından, doğrudan Taylor serisini bulmak yerine bu yolu takip ettik. (13) denkle-
minde x = 1 alırsak, Leibniz formülünü elde ederiz:
p 1 1 1 1 s -1dn
= 1 - + - + - Á + + Á.
4 3 5 7 9 2n + 1
Seri çok yavaş yakınsadığından fazla sayıda ondalık basamak hassasiyeti ile p’ye
yaklaşımlarda kullanılmamaktadır. x’in sıfıra yakın değerlerinde tan–1 x’in serisi çok daha
hızlı yakınsamaktadır. Bu nedenden dolayı, p’yi hesaplamak için tan–1 x’in serisini kul-
lananlar çeşitli trigonometrik özdeşlikler kullanırlar.
Örneğin,
1 1
a = tan-1 and b = tan-1 ,
2 3
ise
1 1
tan a + tan b 2 + 3 p
tan sa + bd = = = 1 = tan
1 - tan a tan b 1 - 1 4
6
ve
p 1 1
= a + b = tan-1 + tan-1 .
4 2 3
olur. Şimdi, (13) Denklemi x = 1@2 ile tan–1 (1@2)’yi ve x = 1@3 ile tan–1 (1@3)’ü hesapla-
makta kullanılabilir. Bu sonuçların toplamının 4 ile çarpımı p’yi verir.
Belirsiz Formlar› Hesaplamak

Bazen belirsiz formları, içerilen fonksiyonları Taylor serisi olarak ifade ederek hesaplaya-
biliriz.
ÖRNEK 7 Kuvvet Serisi Kullan›lan Limitler
ln x
lim .
x:1 x - 1
limitini hesaplayın.
Çözüm ln x’i (x –1)’in kuvvetleri cinsinden bir Taylor serisi ile temsil ederiz. Bu, ln x’in
x = 1’de ürettiği Taylor serisini doğrudan hesaplayarak veya Bölüm 11.7, Örnek 6’daki ln x
serisinde x yerine x – 1 yazarak yapılabilir. Her iki yoldan da,
1
ln x = sx - 1d - sx - 1d2 + Á ,
2
elde ederiz ve buradan
= lim a1 - sx - 1d + Á b = 1.
ln x 1
lim
x:1 x - 1 x:1 2
buluruz.
ÖRNEK 8 Kuvvet Serisi Kullan›lan Limitler

sin x - tan x
lim .
x:0 x3
Çözüm x5’li terime kadar sin x ve tan x’in Taylor serileri

x3 x5 x3 2x 5
sin x = x - + - Á, tan x = x + + + Á.
3! 5! 3 15
ile verilir. Buradan
- Á = x 3 a- - - Áb
x3 x5 1 x2
sin x - tan x = - -
2 8 2 8
ve
= lim a- - - Áb
sin x - tan x 1 x2
lim
x:0 x 3 x:0 2 8
1
= - .
2
bulunur.
limx→0((1@sin x) – (1@x)’i hesaplamak için seri kullanırsak, sadece limiti bulmakla kalmaz,
aynı zamanda csc x için bir yaklaşım formülü keşfederiz.
ÖRNEK 9 csc x ‹çin Yaklafl›m Formülü
lim a - xb.
1 1
x:0 sin x
Çözüm
x - ax - - Áb
x3 x5
+
1 1 x - sin x 3! 5!
- x = =
x # ax - - Áb
sin x x sin x x3 x5
+
3! 5!
x3 a + Áb
1 x2 1 x2
- - + Á
3! 5! 3! 5!
= = x .
x2
x 2 a1 - + Áb
x2 1 - + Á
3! 3!
Dolayısıyla,
1 x2
- + Á
lim a - x b = lim § x
1 1 3! 5!
¥ = 0.
x:0 sin x x:0 x2 Á
1 - +
3!
olur. Sağdaki bölümden, u x u küçük ise,

1 1 1 x 1 x
- x L x# = or
veya csc x L x + .
sin x 3! 6 6
olacağını görürüz.
TABLO 11.1 S›k Kullan›lan Taylor Serileri

q
1
= 1 + x + x 2 + Á + x n + Á = a x n, ƒxƒ 6 1
1 - x n=0
q
1
= 1 - x + x 2 - Á + s -xdn + Á = a s -1dnx n, ƒxƒ 6 1
1 + x n=0
q
x2 xn xn
ex = 1 + x + + Á + + Á = a , ƒxƒ 6 q
2! n! n = 0 n!
x3 x5 x 2n + 1
q
s -1dnx 2n + 1
sin x = x - + - Á + s -1dn + Á = a , ƒxƒ 6 q
3! 5! s2n + 1d! n = 0 s2n + 1d!
x2 x4 x 2n
q
s -1dnx 2n
cos x = 1 - + - Á + s -1dn + Á = a , ƒxƒ 6 q
2! 4! s2nd! n=0 s2nd!
x2 x3 xn
q
s -1dn - 1x n
ln s1 + xd = x - + - Á + s -1dn - 1 n + Á = a n , -1 6 x … 1
2 3 n=1
= 2 tanh-1 x = 2 ax + + Áb = 2 a
q
1 + x x3 x5 x 2n + 1 x 2n + 1
ln + + Á + , ƒxƒ 6 1
1 - x 3 5 2n + 1 n=0 2n + 1
x3 x5 x 2n + 1
q
s -1dnx 2n + 1
tan-1 x = x - + - Á + s -1dn + Á = a , ƒxƒ … 1
3 5 2n + 1 n=0 2n + 1
Binom Serileri
msm - 1dx 2 msm - 1dsm - 2dx 3 msm - 1dsm - 2d Á sm - k + 1dx k
s1 + xdm = 1 + mx + + + Á + + Á
2! 3! k!
= 1 + a a bx k,
q
m
ƒ x ƒ 6 1,
k=1 k
Burada
k 3 için a b = m, a b = a b =
m m msm - 1d m msm - 1d Á sm - k + 1d
, for k Ú 3.
1 2 2! k k!
ile verilir.
Not: Binom serilerini kapalı olarak yazmak için, s1 + xdm = g k = 0 a bx k . verecek şekilde, a b ’ı 1 olarak tanımlamak ve
q m m
k 0
x = 1 almak (genellikle dışlanan x = 0 durumunda bile) alışkanlık haline gelmiştir. m pozitif bir tamsayıysa, seri xm’de kesilir
0
ve sonuç her x için yakınsak olur.
ALIfiTIRMALAR 11.10
Binom Serileri 7. s1 + x 3 d-1>2 8. s1 + x 2 d-1>3

1>2 1>3
9. a1 + x b 10. a1 - x b
1–10 alıştırmalarındaki fonksiyonların Binom serilerinin ilk dört teri- 1 2
mini bulun.
1. s1 + xd1>2 2. s1 + xd1>3 3. s1 - xd-1>2 11–14 alıştırmalarındaki fonksiyonların Binom serilerini bulun.
5. a1 + b 6. a1 - b
-2 -2
1>2 x x 11. s1 + xd4 12. s1 + x 2 d3
4. s1 - 2xd
2 2
4 x
14. a1 - b
x 2
13. s1 - 2xd3 44. Fsxd = t 2e -t dt, [0, 1]
2 L0
x
Bafllang›ç De¤er Problemleri 45. Fsxd = tan-1 t dt, (a) [0, 0.5] (b) [0, 1]
L0
15–32 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerinin seri çözüm- x ln s1 + td
lerini bulun. 46. Fsxd = dt, (a) [0, 0.5] (b) [0, 1]
L0 t
15. y¿ + y = 0, y s0d = 1 16. y¿ - 2y = 0, y s0d = 1
17. y¿ - y = 1, y s0d = 0 18. y¿ + y = 1, y s0d = 2 Belirsiz Formlar
19. y¿ - y = x, y s0d = 0 20. y¿ + y = 2x, y s0d = -1 47–56 alıştırmalarındaki limitleri serilerle hesaplayın.
2
21. y¿ - xy = 0, y s0d = 1 22. y¿ - x y = 0, y s0d = 1 e x - s1 + xd e x - e -x
47. lim 2
48. lim x
23. s1 - xdy¿ - y = 0, y s0d = 2 x:0 x x:0
2
24. s1 + x dy¿ + 2xy = 0, y s0d = 3 1 - cos t - st 2>2d sin u - u + su3>6d
49. lim 50. lim
25. y– - y = 0, y¿s0d = 1 ve y s0d = 0 t: 0 t 4 u :0 u5
26. y– + y = 0, y¿s0d = 0 ve y s0d = 1 y - tan-1 y tan-1 y - sin y
51. lim 52. lim
27. y– + y = x, y¿s0d = 1 ve y s0d = 2 y:0 y3 y:0 y 3 cos y
28. y– - y = x, y¿s0d = 2 ve y s0d = -1 2 1
53. lim x 2se -1>x - 1d 54. lim sx + 1d sin
29. y– - y = -x, y¿s2d = -2 ve y s2d = 0 x: q x: q x + 1
30. y– - x 2y = 0, y¿s0d = b ve y s0d = a ln s1 + x 2 d x2 - 4
55. lim 56. lim
31. y– + x y = x, 2
y¿s0d = b ve y s0d = a x:0 1 - cos x x:2 ln sx - 1d
32. y– - 2y¿ + y = 0, y¿s0d = 1 ve y s0d = 0

Teori ve Örnekler
Yaklafl›mlar ve Elemanter Olmayan ‹ntegraller 57. ln (1 + x)’in Taylor serisinde x yerine –x yazarak ln(1 – x) serisini
T 33–36 alıştırmalarında, integralin değerini büyüklüğü 10 ’ten küçük –3 bulun. Sonra bunu ln (1 + x)’in Taylor serisinden çıkararak,
bir hatayla bulmak için seri kullanın. (Yanıt bölümü integrallerin uxu 1 için,
= 2 ax + + Á b.
değerlerini 5 ondalık basamağa yuvarlanmış olarak verir.) 1 + x x3 x5
ln +
0.2 0.2 1 - x 3 5
e -x - 1
33. sin x 2 dx 34. x dx
L0 L0 olduğunu gösterin.
0.1 0.25
1 58. ln (1.1)’i büyüklüğü 10–8’den küçük bir hatayla bulmak için ln
35. dx 36. 2
3
1 + x 2 dx
L0 21 + x 4 L0 (1 + x)’in Taylor serisinde kaç terim almalısınız? Yanıtınızı açıkla-
yın.
T 37–40 alıştırmalarında, integralin değerini büyüklüğü 10–8’den küçük
59. Alterne Seriler Tahmin Teoremine göre, p@4’ü büyüklüğü
bir hatayla bulmak için seri kullanın. (Yanıt bölümü integrallerin
10–3’ten küçük bir hatayla bulduğunuzdan emin olmak için
değerlerini 10 ondalık basamağa yuvarlanmış olarak verir.)
0.1 0.1
tan–1 1’in Taylor serisinin kaç terimini almanız gerekir? Yanıtınızı
sin x 2
açıklayın.
37. x dx 38. e -x dx
L0 L0 60. ƒ(x) = tan–1 x’in Taylor serisinin uxu 1 için ıraksadığını gösterin.
0.1 1
1 - cos x
39. 21 + x 4 dx dx
40. T 61. Pi’yi hesaplamak
L0 x2 L0
1 t4 t8 1 1 1
41. 10 cos t 2 dt . integralinde cos t2’ye 1 - + yaklaşımı kulla- p = 48 tan-1 + 32 tan-1 - 20 tan-1
2 4! 18 57 239
nılırsa, hatayı tahmin edin.
denkleminin sağ tarafındaki her terimi büyüklüğü 10–6’dan küçük
1 t t2 t3
42. 10 cos 2t dt . integralinde cos 2t’ye 1 - + - bir hatayla hesaplamak için tan–1 x’in Taylor serisinin kaç terimini
2 4! 6!
almanız gerekir? Bunun tersine, g n = 1s1>n 2 d p2/6’ya o kadar
q
yaklaşımı kullanılırsa, hatayı tahmin edin. yavaş yakınsar ki, 50 terim bile iki ondalık basmak hassaslık ver-
43–46 alıştırmalarında, verilen aralıkta büyüklüğü 10–3’ten küçük bir mez.
hatayla F(x)’e yaklaşımda bulunan bir polinom bulun. 62. tan t ’nin Taylor serisinin sıfırdan farklı ilk üç terimini 0’dan x’e
x kadar integre ederek, ln sec x’in Taylor serisinin ilk üç terimini
43. Fsxd = sin t 2 dt, [0, 1] elde edin.
L0
63. a. sin–1 x’in Taylor serisinin sıfırdan farklı ilk dört terimini üret- 69. sin–1 x için bir seri (1 – x2)–1@2’nin binom serisini integre ederek,
mek için Binom serisi ve u x u 1 için aşağıdaki eşitliği gösterin.
d
q
1 # 3 # 5 # Á # s2n - 1d x 2n + 1
sin-1 x = s1 - x 2 d-1>2 sin-1 x = x + a .
dx n=1 2 # 4 # 6 # Á # s2nd 2n + 1
eşitliğini kullanın. Yakınsaklık yarıçapı nedir? 70. u x u 1 için tan–1 x serisi.

b. cos-1 x için bir seri (a) şıkkındaki sonucu kullanarak p 1 1 1
cos–1 x’in Taylor serisinin sıfırdan farklı ilk beş terimini bulun. tan-1 x = - x + - + Á, x 7 1
2 3x 3 5x 5
64. a. sinh-1 x için bir seri p 1 1 1
tan-1 x = - - x + - + Á, x 6 -1 ,
x
dt 2 3x 3 5x 5
sinh-1 x = .
L0 21 + t 2 serilerini
fonksiyonunun Taylor serisinin sıfırdan farklı ilk dört terimini bu-
lun. 1 1 # 1 1 1 1 1
= 2 = 2 - 4 + 6 - 8 + Á
–1 1 + t2 t 1 + s1>t 2 d t t t t
T b. (a) şıkkındaki serinin ilk üç terimini kullanarak sinh 0.25’i
hesaplayın. Hesaplama hatasının büyüklüğünün bir üst sınırını serisini birinci durumda x’ten ∞’a, ikincisindeyse –∞’dan x’e
bulun. kadar integre ederek bulun.
65. –1@(1 + x) serisinden 1@(1 + x)2’in Taylor serisini elde edin. 71. g n = 1 tan-1s2>n2 d’nın değeri
q
2 2 2
66. 2x@(1 + x ) için bir seri bulmak üzere 1@(1 + x) ’nin Taylor
a. İki açının farkının tanjantını kullanarak
serisini kullanın.
T 67. P’yi hesaplamak İngiliz matematikçi Wallis 2
tan stan-1 sn + 1d - tan-1 sn - 1dd =
n2
p 2#4#4#6#6#8# Á
= # # # # # # Á . olduğunu gösterin.
4 3 3 5 5 7 7
b.
formülünü keşfetti. Bu formülle p’yi 2 ondalık basamak hassas- N
lıkla bulun. -1 2 p
a tan n 2 = tan sN + 1d + tan N - 4 .
-1 -1
n=1
T 68. Alıştırma 57’deki formülü kullanarak n = 1, 2, 3, …, 10 için bir
doğal logaritma, ln n, tablosu oluşturun fakat, ln 4 = 2 ln 2, ln 6 = olduğunu gösterin.
ln 2 + ln 3, ln 8 = 3 ln 2, ln 9 = 2 ln 3 ve ln 10 = ln 2 + ln 5
2
c. g n = 1 tan-1
q
bağıntılarından yararlanarak işi çok az logaritmanın serisini . değerini bulun.
hesaplamaya indirgeyin. Alıştırma 57’de aşağıdaki değerleri yeri- n2
ne koyarak işe başlayın:
1 1 1 1
, , , .
3 5 9 13
11.11 Fourier Serileri
Taylor serilerinin bir ƒ fonksiyonuna polinomlarla yaklaşmak için nasıl kullanılabileceğini

gördük. Taylor polinomları özel bir x = a noktası yakınlarında ƒ fonksiyonuna uyan bir el-
bise verir, fakat uzak noktalarda yaklaşımdaki hata büyük olabilir. Geniş aralıklar üzerinde
Jean-Baptiste Joseph Fourier çoğu kez iyi yaklaşımlar veren ve Taylor polinomlarının işe yaramadığı süreksiz fonksi-
(1766–1830) yonlarda çoğu kez işe yarayan başka bir yöntem vardır. Joseph Fourier tarafından tanıtılan
bu yöntem sinüs ve kosinüs fonksiyonları toplamları ile fonksiyonlara yaklaşır. Yöntem,
radyo sinyalleri ve alternatif akım gibi periyodik fonksiyonları incelemek, ısı iletimi prob-
lemlerini çözmek ve bilimde ve mühendislikteki birçok başka problemi çözmek için çok
elverişlidir.
Bir ƒ fonksiyonuna [0, 2p] aralığı üzerinde sinüs ve kosinüs fonksiyonlarının bir
toplamı ile yaklaşmak istediğimizi varsayın,
ƒnsxd = a0 + sa1 cos x + b1 sin xd + sa2 cos 2x + b2 sin 2xd + Á
+ san cos nx + bn sin nxd
veya toplam notasyonu ile
n
ƒnsxd = a0 + a sak cos kx + bk sin kxd. (1)
k=1
a0, a1, a2,… , an ve b1, b2,… , bn sabitleri için, ƒn(x)’i ƒ(x)’e ‘‘muhtemel en iyi’’ yaklaşım
yapacak, değerler seçmek isteyebiliriz. ‘‘Muhtemel en iyi’’ kavramı aşağıdaki şekilde
tanımlanır:
1. ƒn(x) ve ƒ(x), 0’dan 2p’ye integre edildiklerinde aynı değeri verirler.
2. ƒn(x) cos kx ve ƒ(x) cos kx, (k = 1,… , n) 0’dan 2p’ye integre edildiklerinde aynı
değeri verirler.
3. ƒn(x) sin kx ve ƒ(x) sin kx, (k = 1,… , n) 0’dan 2p’ye integre edildiklerinde aynı
değeri verirler.
ƒn üzerine toplam 2n + 1 koşul koyuyoruz:
2p 2p
ƒnsxd dx = ƒsxd dx,
L0 L0
2p 2p
ƒnsxd cos kx dx = ƒsxd cos kx dx, k = 1, Á , n,
L0 L0
2p 2p
ƒnsxd sin kx dx = ƒsxd sin kx dx, k = 1, Á , n.
L0 L0
Aşağıdaki şekilde devam ederek a0, a1, a2,… , an ve b1, b2,… , bn katsayıları bütün bu
koşullar sağlanacak şekilde seçilebilir. cos kx ve sin kx’in [0, 2p] üzerindeki integralleri
k 1 için sıfır olduğundan (1) Denkleminin iki tarafını 0’dan 2p’ye integre etmek
2p
ƒnsxd dx = 2pa0
L0
verir. Sadece a0 sabit terimi ƒn’nin [0, 2p] üzerindeki integraline katkıda bulunur. Benzer
bir hesaplama bütün diğer terimler için uygulanır. (1) Denkleminin iki tarafını cos x ile
çarpar ve 0’dan 2p’ye integre edersek
2p
ƒnsxd cos x dx = pa1 .
L0
elde ederiz. Bu,
2p
cos px cos px dx = p
L0
ile birlikte p, q ve m tamsayılar ve p
q iken
2p 2p 2p
cos px cos qx dx = cos px sin mx dx = sin px sin qx dx = 0
L0 L0 L0
olmasından elde edilir (9–13 alıştırmaları). (1) Denkleminin iki tarafını sin x ile çarpar ve
0’dan 2p’ye integre edersek
2p
ƒnsxd sin x dx = pb1 .
L0
elde ederiz.
cos 2x, sin 2x, Á , cos nx, sin nx
ile benzer tarzda devam ederek her defasında sıfırdan farklı sadece bir terim, sinüs kare
ile veya kosinüs kare ile bir terim, elde ederiz. Özet olarak,
2p
ƒnsxd dx = 2pa0
L0
2p
ƒnsxd cos kx dx = pak, k = 1, Á , n
L0
2p
ƒnsxd sin kx dx = pbk, k = 1, Á , n
L0
ƒn yerine ƒ yazıldığında soldaki integraller aynı kalacak şekilde ƒn’yi seçeriz. Dolayısıyla
bu eşitlikleri, ƒ’den a0, a1, a2,… , an ve b1, b2,… , bn katsayılarını bulmak için kullanabili-
riz:
2p
1
a0 = ƒsxd dx (2)
2p L0
2p
1
ak = p ƒsxd cos kx dx, k = 1, Á , n (3)
L0
2p
1
bk = p ƒsxd sin kx dx, k = 1, Á , n (4)
L0
Bu katsayıları bulmak için gerekli tek koşul yukarıdaki integrallerin var olmasıdır. n’yi
sonsuza götürür (n → q ) ve bu kuralları bir sonsuz serinin katsayılarını elde etmek için
kullanırsak sonuçta elde edilen toplama ƒ(x)’in Fourier serisi denir
q
a0 + a sak cos kx + bk sin kxd. (5)
k=1
ÖRNEK 1 Bir Fourier Serisi Aç›l›m› Bulmak

Fourier serileri, Taylor serileri ile temsil edilemeyen bazı serileri temsil etmek için kul-
lanılabilir. Örneğin Şekil 11.16a’da gösterilen ƒ adım fonksiyonu
1, 0if0 x… xp…isep
ƒsxd = e
2, pif
p x6x2p… ise
2p.
y y
2 2
1 1
x x
0 p 2p –2p –p 0 p 2p 3p 4p
(a) (b)
fiEK‹L 11.16 (a)
ƒsxd = e
1, 0 … x … p
2, p 6 x … 2p
adım fonksiyonu
(b) ƒ’nin Fourier serisinin grafiği periyodiktir ve her süreksizlik noktasındaki değeri 3@2 dir (Örnek
1).
ƒ’nin Fourier serisinin katsayıları (2), (3) ve (4) Denklemleri kullanılarak hesaplanır.
2p
1
a0 = ƒsxd dx
2p L0
p 2p
a
1 3
= 1 dx + 2 dxb =
2p L0 Lp 2
2p
1
ak = p ƒsxd cos kx dx
L0
p 2p
= p a
1
cos kx dx + 2 cos kx dxb
L0 Lp
p 2p
= p ac d + c d b = 0,
1 sin kx 2 sin kx
k Ú 1
k 0 k p
2p
1
bk = p ƒsxd sin kx dx
L0
p 2p
= p a
1
sin kx dx + 2 sin kx dxb
L0 Lp
p 2p
= p a c- d + c- d b
1 cos kx 2 cos kx
k 0 k p
cos kp - 1 s -1dk - 1
= = .
kp kp
Dolayısıyla,
3
a0 = , a1 = a2 = Á = 0,
2
ve
2 2 2
b1 = - p , b2 = 0, b3 = - , b4 = 0, b5 = - , b6 = 0, Á
3p 5p
bulunur. Fourier serisi
- p asin x + + Áb .
3 2 sin 3x sin 5x
+
2 3 5
dir. Şuna dikkat edin; ƒ(x) fonksiyonunun 1’den 2’ye sıçradığı x = p’de bütün sinüs terim-
leri ortadan kalkar ve serinin değeri olarak 3@2 kalır. Bu, ƒ(p) = 1 olduğundan ƒ’nin p’de-
ki değeri değildir. Fourier serisi ayrıca x = 0’da ve x = 2p’de de 3@2 değerini alır. Aslında,
Fourier serisindeki bütün terimler periyodiktir, 2p periyotlu, ve serinin x + 2p’deki değeri
x’teki değeri ile aynıdır. Elde etmiş olduğumuz seri, tanım kümesi bütün reel sayılar olan
ve 2p uzunluğundaki her aralıkta tekrarlanan bir kalıpla Şekil 11.16b’de grafiği çizilen
periyodik fonksiyonu temsil etmektedir. Fonksiyon, x = np, n = 0, 1, 2,… de sıçrama
yapar ve bu noktalardaki değeri, her iki taraftan tek taraflı limitlerin ortalama değeri olan
3@2dir. ƒ fonksiyonunun Fourier serisinin yakınsaklığı Şekil 11.17’de gösterilmiştir.
y y y
2 f 2 f 2 f
1.5 f1 1.5 f3 1.5 f5
1 1 1
x x x
0 p 2p 0 p 2p 0 p 2p
(a) (b) (c)
y y
2 f 2 f
1.5 f9 1.5 f15
1 1
x x
0 p 2p 0 p 2p
(d) (e)
fiEK‹L 11.17 Örnek 1’deki ƒsxd = e

1, 0 … x … p ise
fonksiyonunun ƒ1, ƒ3, ƒ5, ƒ9 ve ƒ15 Fourier yaklaşım fonksiyonları.
2, p 6 x … 2p ise
Fourier Serilerinin Yak›nsakl›¤›

Taylor serileri bir fonksiyon ve türevlerinin tek bir x = a noktasındaki değerlerinden he-
saplanır ve Örnek 1’deki ƒ gibi süreksiz fonksiyonların davranışlarını yansıtamazlar. Bir
Fourier serisinin böyle fonksiyonları temsil etmekte kullanılabilmesinin nedeni, bir fonk-
siyonun Fourier serisinin bazı integrallerin varlığına dayanmasıdır. Oysa Taylor serisi bir
fonksiyonun tek bir nokta civarındaki türevlerine dayanmaktadır. Bir fonksiyon süreksiz
olsa bile integrali var olabilir.
Fourier serilerini oluşturmak için kullanılan katsayılar tam olarak, ƒ’ye ƒn ile
yaklaşımdaki hatanın karesinin integralini minimize edecek şekilde seçilmesi gereken-
lerdir. Yani, a0, a1, a2,… , an ve b1, b2,… , bn katsayılarını söylediğimiz gibi seçmekle
2p
[ƒsxd - ƒnsxd]2 dx
L0
integrali minimize edilir. Taylor serileri bir nokta civarında bir fonksiyona ve türevlerine
yaklaşmak için kullanışlı iken, Fourier serileri bir aralık üzerine dağılmış bir hatayı mini-
mize ederler.
Fourier serilerinin yakınsaklığı ile ilgili bir sonucu ispatsız ifade ediyoruz. Bir
fonksiyonun bir I aralığı üzerinde sonlu sayıda süreksizlik noktası varsa ve bu noktalarda
her iki taraftan tek-yanlı limitler mevcut ise fonksiyon I aralığı üzerinde parçalı sürekli
dir. (Bölüm 5, Ek–Alıştırmalar 11–18’e bakın. )
TEOREM 24 ƒ(x), aralığında ƒ ve ƒ ’nün parçalı sürekli olduğu bir fonksiyon

olsun. Bu durumda ƒ, sürekli olduğu bütün noktalarda kendi Fourier serisine
eşittir. ƒ’nin süreksiz olduğu bir noktasında Fourier serisi
ƒsc + d + ƒsc - d
2
değerine yakınsar. Burada ƒ(c+) ve ƒ(c–) değerleri c’deki tek yanlı limitlerdir.
e x,
6. ƒsxd = e
Fourier Serileri Bulmak 0 … x … p
0, p 6 x … 2p
1–8 alıştırmalarında, verilen fonksiyonun Fourier serisini bulun. Her
7. ƒsxd = e
bir fonksiyonu çizin. cos x, 0 … x … p
1. ƒsxd = 1 0 … x … 2p . 0, p 6 x … 2p
8. ƒsxd = e
2, 0 … x … p
2. ƒsxd = e
1, 0 … x … p
-1, p 6 x … 2p -x, p 6 x … 2p
3. ƒsxd = e
x, 0 … x … p Teori and Örnekler
x - 2p, p 6 x … 2p
9–13 alıştırmalarındaki sonuçları gerçekleyin. p ve q pozitif tam-
x 2,
4. ƒsxd = e
0 … x … p sayılardır.
0, p 6 x … 2p 2p
x 9. herall
cos px dx = 0 for p için
p.
5. ƒsxd = e 0 … x … 2p . L0
2p 14. Fonksiyonların toplamlarının Fourier Serileri ƒ ve g Teorem

10. sin px dx = 0 her p için
for all p. 24’ün koşullarını sağlayan iki fonksiyon ise ƒ + g’nin
L0
2p [0, 2p]’deki Fourier serisi ƒ’nin Fourier serisi ile g’nin Fourier
cos px cos qx dx = e
0, if p Z q
11. p
q ise. serisinin toplamı mıdır? Cevabınızı açıklayın.
L0 p, if p = q
15. Terim-terime türetme
(İpucu: cos A cos B = (1@2) [cos (A + B) + cos (A – B)].)
2p a. Örnek 3’teki ƒ(x)’in Fourier serisinin 0 x 2p iken ƒ(x)’e
sin px sin qx dx = e
0, if p Z q
12. p
q ise. yakınsadığını göstermek için Teorem 24’ü kullanın.
L0 p, if p = q
b. ƒ (x) = 1 olmasına rağmen, (a)’daki Fourier serisinin terim-
(İpucu: sin A sin B = (1@2) [cos (A – B) – cos (A + B)].) terime türetilmesi ile elde edilen serinin ıraksak olduğunu
2p gösterin.
13. her all
sin px cos qx dx = 0 for p ve q için
p and q. 16. Örnek 4’te tanımlanan Fourier serisinin Değerini bulmak için Te-
L0
p2
q
1
(İpucu: sin A cos B = (1@2) [sin (A + B) + sin (A – B)].) orem 24’ü kullanın ve = a 2 . olduğunu gösterin.
6 n=1 n
Bölüm 11 Bölüm Tekrar Sorular›
1. Sonsuz bir dizi nedir? Böyle bir dizinin yakınsaması veya ıraksa- 15. p-serileri ne zaman yakınsar veya ıraksar? Nereden biliyorsunuz?
ması ne anlama gelir? Örnekler verin. Yakınsak ve ıraksak p-serilerine örnekler verin.
2. Azalmayan bir dizi nedir? Hangi koşullar altında böyle bir dizinin 16. Doğrudan Karşılaştırma Testi ve Limit Karşılaştırma Testi nedir?
limiti vardır? Örnekler verin. Bu testlerin altında yatan neden nedir? Kullanımlarına örnekler
3. Dizilerin limitlerini hesaplamak için hangi teoremler vardır? Ör- verin.
nekler verin. 17. Oran ve Kök Testleri nedir? Her zaman yakınsaklığı veya ıraksak-
4. Hangi teorem bazen bir dizinin limitini hesaplamak için l’Hôpital lığı belirleyecek bilgiyi verirler mi? Örnekler verin.
kuralını kullanmamızı sağlar? Bir örnek verin. 18. Alterne seri nedir? Böyle bir serinin yakınsaklığını belirlemek
5. Diziler ve serilerle çalışırken, hangi altı dizi limiti karşımıza çıka- için hangi teorem vardır?
bilir? 19. Bir alterne serinin toplamını bulurken yapılan hatayı serinin kısmi
6. Sonsuz bir seri nedir? Böyle bir serinin yakınsaması veya ıraksa- toplamlarından biriyle nasıl belirlersiniz? Belirlemenin altında
ması ne anlama gelir? Örnekler verin. yatan neden nedir?
7. Bir geometrik seri nedir? Böyle bir seri ne zaman yakınsar veya 20. Mutlak yakınsaklık ve koşullu yakınsaklık nedir? İkisi arasındaki
ıraksar? Yakınsadığında, toplamı nedir? Örnekler verin. ilişki nedir?
8. Geometrik serilerin dışında, hangi yakınsak ve ıraksak serileri bi- 21. Mutlak yakınsak veya koşullu yakınsak bir serinin terimlerini ye-
liyorsunuz? niden düzenleme hakkında ne biliyorsunuz? Örnek verin.
9. Iraksaklık için n. Terim Testi nedir? Testin altında hangi fikir ya- 22. Bir kuvvet serisi nedir? Bir kuvvet serisinin yakınsaklığını nasıl
tar? test edersiniz? Olası sonuçlar nedir?
10. Yakınsak serilerin terim-terime toplamları ve farkları ile ıraksak 23. Aşağıdakiler hakkındaki temel bilgiler nedir?
ve yakınsak serilerin bir sabitle çarpımı hakkında ne söylenebilir? a. Kuvvet serilerinin terim-terime türevinin alınması?
11. Bir yakınsak seriye sonlu sayıda terim eklerseniz ne olur? Peki ya b. Kuvvet serilerinin terim-terim integrasyonu?
ıraksak bir seriye? Yakınsak veya ıraksak bir seriden sonlu sayıda c. Kuvvet serilerinin çarpımı?
terim çıkarırsanız ne olur? örnekler verin.
12. Bir seriyi nasıl yeniden indislersiniz? Bunu neden yapmak isteye- 24. Bir ƒ(x) fonksiyonunun x = a’da ürettiği Taylor serisi nedir? Seri-
siniz? yi inşa etmek için ƒ hakkında ne bilmeniz gerekir? Bir örnek ve-
13. Hangi koşullar altında terimleri negatif olmayan sonsuz bir seri rin.
yakınsar veya ıraksar? Neden terimleri negatif olmayan serilerle 25. Maclaurin serisi nedir?
çalışıyoruz?
26. Bir Taylor serisi her zaman üretildiği fonksiyona yakınsar mı?
14. İntegral Testi nedir? Arkasındaki neden nedir? Kullanımına bir Açıklayın.
örnek verin.
27. Taylor polinomları nedir? Yararları nedir?
28. Taylor formülü nedir? Fonksiyonlara yaklaşım yapmak için Tay- 32. 1@(1 – x), 1@(1 + x), ex, sin x, cos x, ln (1 + x), ln [(1 + x)@(1 – x)]
lor polinomlarını kullanmaktan gelen hata hakkında ne söyler? ve tan–1 x’in Taylor serileri nedir? Bu seriler yerine kısmi toplam-
Özel olarak, Taylor formülü bir lineerizasyon ve bir kuadratik larını yazmanın getireceği hatayı nasıl tahmin edersiniz?
yaklaşımdaki hata için ne söyler?
33. Fourier serisi nedir? [0, 2p] aralığında tanımlı bir ƒ(x) fonksiyonu
29. Binom serisi nedir? Hangi aralıkta yakınsar? Nasıl kullanılır? için a0, a1, a2, … ve b1, b2, … Fourier katsayılarını nasıl
30. Bazen kuvvet serilerini başlangıç değer problemlerini çözmek hesaplarsınız?
için nasıl kullanırsınız? 34. ƒ ve ƒ [0, 2p] üzerinde parçalı sürekli iken ƒ(x)’in Fourier
31. Bazen, elemanter olmayan integrallerin değerlerini tahmin etmek serisinin yakınsaklığı hakkındaki teoremi ifade edin.
için kuvvet serilerini nasıl kullanırsınız?
Bölüm 11 Problemler
Yak›nsak veya Iraksak Diziler Yak›nsak veya Iraksak Seriler

1–18 problemlerinde n.inci terimleri görülen dizilerin hangileri 25–40 problemlerindeki serilerin hangileri mutlak yakınsak, hangileri
yakınsar, hangileri ıraksar? Yakınsak her dizinin limitini bulun. koşullu yakınsak ve hangileri ıraksaktır? Yanıtlarınızı açıklayın.
s -1dn 1 - s -1dn
1. an = 1 + n 2. an = q
1
q
-5
q
s -1dn
2n 25. a 26. a n 27. a
1 - 2n
n=1 2n n=1 n=1 2n
3. an = 4. an = 1 + s0.9dn n
2n s -1d
q q q
1 1
28. a 3 29. a 30. a
np n = 1 ln sn + 1d
2
5. an = sin 6. an = sin np n = 1 2n n = 2 n sln nd
2 q q
ln n ln n
ln sn 2 d ln s2n + 1d 31. a 3 32. a
7. an = 8. an = n=1 n n=3 ln sln nd
n n
q
s -1dn q
s -1dn 3n 2
n + ln n ln s2n 3 + 1d 33. a 34. a 3
9. an = n 10. an = n n=1 n2n 2 + 1 n=1 n + 1
n
q
n + 1
q
s -1dnsn 2 + 1d
11. an = a n b 12. an = a1 + n b
-n
n - 5 1 35. a 36. a
n=1 n! 2
n = 1 2n + n - 1
1>n
q
s -3dn q
2n 3n
14. an = a n b
3nn 3 37. a 38. a n
13. an = n!
An n=1 n=1 n
n q q
15. an = ns21>n - 1d 16. an = 22n + 1 39. a
1
40. a
1
sn + 1d! s -4dn n=1 2nsn + 1dsn + 2d n=2 n2n 2 - 1
17. an = 18. an =
n! n!
Kuvvet Serileri
Yak›nsak Seriler 41–50 problemlerinde, (a) serinin yakınsaklık yarıçapı ve aralığını bu-
lun. Sonra serinin (b) mutlak yakınsak ve (c) koşullu yakınsak olduğu
19–24 problemlerindeki serilerin toplamlarını bulun. x değerlerini belirleyin.
q q
1 -2 q
sx + 4dn q
sx - 1d2n - 2
19. a 20. a 41. a 42. a
n = 3 s2n - 3ds2n - 1d n = 2 nsn + 1d n3n
n=1 n = 1 s2n - 1d!
q q
9 -8 q
s -1dn - 1s3x - 1dn q
sn + 1ds2x + 1dn
21. a 22. a
n = 1 s3n - 1ds3n + 2d n = 3 s4n - 3ds4n + 1d 43. a 44. a
n=1 n2 n=0 s2n + 1d2n
q q
3 q q
23. a e -n 24. a s -1dn n xn xn
n=0 n=1 4 45. a n 46. a
n=1 n n=1 2n
Bölüm 11 Problemler 841
q
sn + 1dx 2n - 1 q
s -1dnsx - 1d2n + 1 Elemanter Olmayan ‹ntegraller
47. a 48. a
3n 2n + 1
n=0 n=0
77–80 Problemlerinde, integrallerin değerine büyüklüğü 10–8’den kü-
q q
çük bir hatayla yaklaşım yapmak için seri kullanın. (Yanıt bölümü in-
49. a scsch ndx n 50. a scoth ndx n
n=1 n=1 tegrallerin değerlerini 10 ondalık basamağa yuvarlanmış olarak verir.)
Maclaurin Serisi 1>2 1
3
51–56 problemlerindeki serilerin her biri bir ƒ(x) fonksiyonunun x = 0 77. e -x dx 78. x sin sx 3 d dx
noktasındaki Taylor serisinin belirli bir noktadaki değeridir. Hangi L0 L0
1>2 1>64
fonksiyon ve hangi nokta? Serinin toplamı nedir? tan-1 x tan-1 x
79. x dx 80. dx
1 1 1 L0 L0 2x
51. 1 - + - Á + s -1dn n + Á
4 16 4
Belirsiz Formlar
2 4 8 2n
52. - + - Á + s -1dn - 1 n + Á 81–86 problemlerinde:
3 18 81 n3
p3 p5 p2n + 1 T a. Limiti hesaplamak için kuvvet serisi kullanın.
53. p - + - Á + s -1dn + Á b. Hesabınızı desteklemek için bir grafik çizici kullanın.
3! 5! s2n + 1d!
p2 p4 p2n 7 sin x e u - e -u - 2u
54. 1 - + - Á + s -1dn 2n + Á 81. lim 82. lim
9 # 2! 81 # 4! 3 s2nd! x:0 e 2x - 1 u :0 u - sin u
ssin hd>h - cos h
83. lim a - 2b
1 1
sln 2d2 sln 2dn 84. lim
55. 1 + ln 2 + + Á + + Á t: 0 2 - 2 cos t t h:0 h2
2! n! 2
1 - cos z 2 y
1 1 1 85. lim 86. lim
56. - + - Á z:0 ln s1 - zd + sin z y:0 cos y - cosh y
23 9 23 45 23
87. sin 3x’in bir seri temsilini kullanarak,
1
+ s -1dn - 1
s2n - 1d A 23 B 2n - 1
+ Á
lim a
sin 3x r
+ 2 + sb = 0 .
57–64 problemlerindeki fonksiyonların x = 0’daki Taylor serilerini
x:0 x3 x
bulun. olmasını sağlayacak r ve s değerlerini bulun.
1 1 88. a. Bölüm 11.10, Örnek 9’daki csc x < 1@x + x@6 yaklaşımının
57. 58.
1 - 2x 1 + x3 sin x < 6x@(6 + x2) yaklaşımına yol açtığını gösterin.
2x 2
T b. ƒ(x) = sin x – x ve g(x) = sin x – (6x@(6 + x )) fonksiyonlarının
59. sin px 60. sin
3 grafiklerini karşılaştırarak sin x < x ve sin x < 6x@(6 + x2)
61. cos sx 5>2 d 62. cos 25x yaklaşımlarının hassaslıklarını karşılaştırın. Bulduklarınızı ta-
spx>2d 2 nımlayın.
63. e 64. e -x
Taylor Serileri Teori ve Örnekler
65–68 problemlerinde, ƒ’nin x = a’da ürettiği Taylor serisinin sıfır- 89. a.
dan farklı ilk dört terimini bulun.
a asin 2n - sin 2n + 1 b
q
1 1
65. ƒsxd = 23 + x 2
at x = -1
n=1
66. ƒsxd = 1>s1 - xd at x = 2
67. ƒsxd = 1>sx + 1d at x = 3 serisinin yakınsadığını gösterin.
68. ƒsxd = 1>x at x = a 7 0 T b. Serinin toplamına yaklaşım yapmak için sinüslerin n = 20’ye
kadar toplamının kullanılmasının getireceği hatanın büyüklü-
Bafllang›ç De¤er Problemleri ğünü bulun. Yaklaşım çok mu büyük, çok mu küçüktür? Yanı-
69–76 Problemlerindeki başlangıç değer problemlerini çözmek için tınızı açıklayın.
90. a. a atan b serisinin yakınsadığını gösterin.
q
kuvvet serileri kullanın. 1 1
- tan
69. y¿ + y = 0, ys0d = -1 70. y¿ - y = 0, ys0d = -3 n=1 2n 2n + 1
T b. Serinin toplamına yaklaşım yapmak için tanjantların
71. y¿ + 2y = 0, ys0d = 3 72. y¿ + y = 1, ys0d = 0
–tan (1@41)’e kadar toplamının kullanılmasının getireceği ha-
73. y¿ - y = 3x, ys0d = -1 74. y¿ + y = x, ys0d = 0 tanın büyüklüğünü bulun. Yaklaşım çok mu büyük, çok mu
75. y¿ - y = x, ys0d = 1 76. y¿ - y = -x, ys0d = 2 küçüktür? Yanıtınızı açıklayın.
91. Aşağıdaki serinin yakınsaklık yarıçapını bulun. Aşağıdaki serinin ıraksadığını gösterin.
q
2 # 5 # 8 # Á # s3n - 1d n a1 a2 a3
a 2 # 4 # 6 # Á # s2nd
x .
1
+
2
+
3
+ Á
n=1
92. Aşağıdaki serinin yakınsaklık yarıçapını bulun. 103. Problem 102’deki sonucu kullanarak
q
3 # 5 # 7 # Á # s2n + 1d q
1
a 4 # 9 # 14 # Á # s5n - 1d sx - 1d . 1 + a
n
n=1 n=2 n ln n
93. g n = 2 ln s1 - s1>n 2 dd serisinin n. kısmi toplamının bir kapalı-

q
serisinin ıraksadığını gösterin.
form formülünü bulun ve bunu kullanarak serinin yakınsaklığını 1
104. 10 x 2e x dx.’in değerini çabuk bir şekilde tahmin etmek istediği-
veya ıraksaklığını belirleyin. nizi varsayın. Bunu yapmanın birkaç yolu vardır.
94. Serinin n. kısmi toplamının n → ∞ iken limitini bularak 1
a. 10 x 2e x dx.’i tahmin etmek için n = 2 ile yamuk kuralını kul-
g k= 2 s1>sk 2 - 1dd toplamını hesaplayın.
q
lanın.
95. a. Aşağıdaki serinin yakınsaklık aralığını bulun. b. x2ex’in Taylor serisinin sıfırdan farklı ilk üç terimini yazarak,
1 3 1 6 Á x2ex’in dördüncü Taylor polinomu P(x)’i elde edin.
y = 1 + x + x + 1
6 180 10 Psxd dx için başka bir tahmin elde etmek üzere
1 # 4 # 7 # Á # s3n - 2d 3n 1
10 x e dx.’i kullanın.
2 x
+ x + Á.
s3nd! c. ƒ(x) = x2ex’in ikinci türevi her x 0 için pozitiftir. Bunun, (a)
b. Serinin tanımladığı fonksiyonun şıkkında elde edilen yamuk kuralı tahmininin neden çok
büyük olduğu sonucuna varmanızı sağladığını açıklayın.
d 2y (İpucu: İkinci türev size bir fonksiyonun grafiği hakkında ne
= x ay + b
dx 2 söyler? Bununla, bu grafiğin altında kalan alana yapılan ya-
muk yaklaşımının ilişkisi nedir?
şeklinde bir diferansiyel denklemi sağladığını gösterin ve a d. ƒ(x) = x2ex’in bütün türevleri x 0 için pozitiftir. Bunun ne-
ile b sabitlerini bulun. den ƒ(x)’e [0, 1] aralığında yapılan bütün Maclaurin polinom
96. a. x2@(1 + x) fonksiyonunun Maclaurin serisini bulun. yaklaşımlarının çok küçük olduğu sonucuna varmanızı
b. Seri x = 1’de yakınsar mı? Açıklayın. sağladığını açıklayın. (İpucu: ƒ(x) = Pn(x) + Rn(x).)
1
97. g n = 1 an ve g n = 1 bn negatif olmayan sayıların yakınsak seri- e. 10 x 2e x dx.’i kısmi integrasyonla hesaplayın.
q q
leriyse, g n = 1 an bn hakkında bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı

q
açıklayın. Fourier Serileri

g n = 1 an g n = 1 bn
q q
98. ve negatif olmayan sayıların ıraksak seri- 105–108 problemlerindeki fonksiyonların Fourier serilerini bulun.
leriyse, g n = 1 an bn hakkında bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı
q
Her fonksiyonu çizin.
105. ƒsxd = e
açıklayın. 0, 0 … x … p
99. 5xn6 dizisinin ve g k= 1 sxk + 1
q
- xk d serisinin ikisinin de yakın- 1, p 6 x … 2p
sayacağını veya ikisinin de ıraksayacağını ispatlayın.
106. ƒsxd = e
x, 0 … x … p
100. g n = 1 an yakınsak ise ve her n için an 7 0
q
ise 1, p 6 x … 2p
g n = 1 san>s1 + an dd serisinin de yakınsayacağını gösterin.
q
107. ƒsxd = e
p - x, 0 … x … p
101. (Bölüm 4.7, Alıştırma 27’nin devamı) Bölüm 4.7’deki Alıştırma x - 2p, p 6 x … 2p
27’yi yaptıysanız, pratikte Newyon yönteminin
108. ƒsxd = ƒ sin x ƒ , 0 … x … 2p
ƒ(x) = (x – 1)40’ın kökünden, x = 1, yararlı bir tahminini vere-
meyecek kadar uzakta durduğunu görmüşsünüzdür. Yine de
x0
1 olan herhangi bir başlama değeri için, Newton yöntemi-
nin ürettiği yaklaşımların x0, x1, x2,…, xn,… dizisinin gerçekten
1’e yakınsadığnı gösterin.
102. a1, a2, a3, …, an’nin aşağıdaki koşulları sağlayan pozitif sayılar
olduklarını varsayın.
i. a1 Ú a2 Ú a3 Ú Á ;
ii. a2 + a4 + a8 + a16 + Á serisi ıraksar.
Bölüm 11 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar 843
Bölüm 11 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar
16. Aşağıdaki sonsuz serinin limitini bulun.

Yak›nsakl›k veya Iraksakl›k
1–4 alıştırmalarındaki formüllerle tanımlanan g n = 1 an serilerinin
q
2 3 7 2 3 7 2
1 + + + + + + +
hangileri yakınsak, hangileri ıraksaktır? Yanıtınızı açıklayın. 10 10 2 10 3 10 4 10 5 10 6 10 7
q q
stan-1 nd2 3 7
1 + + + Á.
1. a n + s1>2d
2. a 2 10 8 10 9
n = 1 s3n - 2d n=1 n + 1
q q
logn sn!d 17. Aşağıdaki seriyi hesaplayın.
3. a s -1dn tanh n 4. a
n=1 n=2 n3 q n+1
1
g n = 1 an
q
a dx .
5–8 alıştırmalarındaki formüllerle tanımlanan serilerinin n=0 Ln 1 + x2
hangileri yakınsak, hangileri ıraksaktır? Yanıtınızı açıklayın.
nsn + 1d 18.
5. a1 = 1, an + 1 = an
sn + 2dsn + 3d q
nx n
(İpucu: Birkaç terim yazarak, hangi çarpanların sadeleştiğini a sn + 1ds2x + 1dn
n=1
görün ve genelleştirin.)
serisinin mutlak yakınsak olduğu bütün x değerlerini bulun.
n
6. a1 = a2 = 7, an + 1 =
sn - 1dsn + 1d
an if n Ú 2 ise 19. Euler sabitini genelleştirmek Şekil, ikinci türevi (0, )
aralığında pozitif olan iki kere türetilebilen, azalan bir pozitif ƒ
1 fonksiyonunun grafiğini göstermektedir. Her n için An sayısı, eğri
7. a1 = a2 = 1, an + 1 = if n Ú 2 ise
1 + an ile (n, ƒ(n)) ve (n + 1, ƒ(n + 1)) noktalarını birleştiren aya benzer
8. an = 1>3n n tek ise, an = n>3n n çift ise bölgenin alanıdır.
a. Şekli kullanarak g n = 1 An 6 s1>2dsƒs1d - ƒs2dd . olduğunu
q
Taylor Serilerinin Merkezlerini Seçmek gösterin.

ƒ–sad b. Aşağıdaki limitin varlığını gösterin.
ƒsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad + sx - ad2 + Á n n
2!
lim c a ƒskd - sƒs1d + ƒsndd - ƒsxd dx d .
1
snd
ƒ sad ƒ sn + 1d
scd n: q k=1 2 L1
+ sx - adn + sx - adn + 1
n! sn + 1d!
c. Sonra aşağıdaki limitin varlığını gösterin.
Taylor formülü ƒ’nin x’teki değerini ƒ’nin ve türevlerinin x = a’daki n n
değerleri cinsinden ifade eder. Bundan dolayı, sayısal hesaplamalarda lim c a ƒskd - ƒsxd dx d .
noktasının, ƒ’nin ve türevlerinin değerlerini bildiğimiz bir nokta ol- n: q k=1 L1
ması gerekir. Ayrıca, a’nın da ƒ’nin ilgilendiğimiz değerlerine,
ƒ(x) = 1@x ise, (c) şıkkındaki limit Euler sabitidir (Bölüm
(x – a)n + 1’in kalanı ihmal edebileceğimiz kadar küçük olmasını sağla-
11.3, Alıştırma 41). (Kaynak: “Convergence with Pictures”, P .J.
yacak şekilde yakın olmasını isteriz.
Rippon, American Mathematical Monthly, Vol. 93, No. 6, 1986,
9–14 alıştırmalarında, fonksiyonu verilen nokta civarında temsil
sayfa 476-78.)
etmesi için hangi Taylor serisini seçersiniz? (Birden fazla yanıt olabi-
lir.) Seçtiğiniz serinin sıfırdan farklı ilk dört terimini yazın.
9. cos x x = 1 civarında 10. sin x x = 6.3 civarında
x
11. e x = 0.4 civarında 12. ln x x = 1.3 civarında
13. cos x x = 69 civarında 14. tan–1 x x = 2 civarında
Teori ve Örnekler
15. a ve b, 0 a b olmak üzere sabitler olsun. 5sa n + b n d1>n6
dizisi yakınsar mı? Yakınsarsa, limiti nedir?
y 23.
q
b nx n
a ln n
n=2
kuvvet serisinin yakınsaklık yarıçapını 5 yapacak b değerini bu-

A1
lun.
A2
24. sin x, ln x ve ex’in polinom olmadığını nereden biliyorsunuz?
…
A3
25.
f(1) A2
sin saxd - sin x - x
lim
x:0 x3
f(2) A3
limitinin sonlu olduğu bir a değeri bulun ve limiti hesaplayın.
f(3) y f(x)
f(4) 26.
…
cos saxd - b
x
lim = -1 .
0 1 2 3 4 5
x:0 2x 2
olacak şekilde a ve b değerlerini bulun.
20. Bu alıştırma alt kenarları 2b olan “yukarı doğru” eşkenar üçgenle
ilgilidir. Şeklin devamının gösterdiği gibi esas üçgenden “aşağı 27. Raabe (veya Gauss) testi İspat vermeden göstereceğimiz
doğru” eşkenar üçgenler çıkarılmaktadır. Esas üçgenden çıkarılan aşağıdaki test Oran Testi’nin genişletilmişidir.
Raabe testi: g n = 1 un pozitif sabitlerden oluşan bir seri ise ve
q
üçgenlerin alanlarının toplamı sonsuz bir seri oluşturur.
her n N için ƒ ƒsnd ƒ 6 K olmak üzere
a. Bu sonsuz seriyi bulun.
b. Bu sonsuz serinin toplamını ve dolayısıyla esas üçgenden un C ƒsnd
çıkarılan toplam alanı bulun. un + 1 = 1 + n + n 2 , (1)
c. Esas üçgendeki her nokta çıkarılır mı? Neden çıktığını veya
çıkmadığını açıklayın.
olmasını sağlayacak C, K ve N sabitleri varsa, g n = 1 un serisi,
q
C 1 ise yakınsak ve C 1 ise ıraksaktır.

Raabe testinin sonuçlarının g n = 1 s1>n 2 d ve g n = 1 s1>nd .
q q
2b 2b 2b 2b 2b 2b • • • serileri hakkında bildiklerinizle uyuştuğunu gösterin.

28. (Alıştırma 27’nin devamı.) g n = 1 un serisinin terimlerinin
q
s2n - 1d2
u1 = 1, un + 1 = un .
2b 2b 2b s2nds2n + 1d
T 21. a. a bir sabit olmak üzere tekrarlama formülüyle verildiğini varsayın. Serinin yakınsak olup
olmadığını belirlemek için Raabe testini kullanın.
cos sa>nd n
lim a1 - b , 29. g n = 1 an yakınsak ise her n için an Z 1 ve an 7 0 ise
q
n a constant ,
n: q
a. g n = 1 a n2 serisinin yakınsak olduğunu gösterin.
q
b. g n = 1 an >s1 - an d yakınsak mıdır? Açıklayın.

limiti a’nın değerine bağlı mıdır? Bağlıysa, nasıl? q
b. a ve b birer sabit ve b
0 olmak üzere
30. (Alıştırma 29’un devamı) g n = 1 an yakınsak ise ve her n için
q
1 7 an 7 0 ise, g n = 1 ln s1 - an d’in yakınsak olduğunu gös-

q
cos sa>nd n
lim a1 - b , a and b constant, b Z 0 , terin. (İpucu: Önce ƒ ln s1 - an d ƒ … an>s1 - an d . olduğunu gös-
n: q bn
terin.)
limiti b’nin değerine bağlı mıdır? Bağlıysa, nasıl?
31. Nicole Oresme’nin Teoremi Nicole Oresme’nin
c. (a) ve (b)’de bulduklarınızı analizle doğrulayın.
22. g n = 1 an yakınsak ise 1 1 n
q
1 + # 2 + # 3 + Á +
+ Á = 4.
2 4 2n - 1
1 + sin san d n
a a b
q
olduğunu söyleyen teoremini ispatlayın.
2
(İpucu: 1>s1 - xd = 1 + g n = 1 x n . denkleminin iki tarafının da
n=1 q
serisinin de yakınsak olacağını gösterin. türevini alın.) )

32. a. ƒ x ƒ 7 1 için, b. İki zar atıldığında, 7 gelme olasılığı p = 1@6’dır. Zarları sürekli
q olarak atarsanız, ilk olarak n.inci atışta 7 gelme olasılığı
nsn + 1d 2x 2 q = 1 – p = 5@6 olmak üzere qn–1 p’dir. İlk olarak bir 7 gelene
a n =
x sx - 1d3 kadar atış sayısının beklenen değeri g n = 1 nq n - 1p .’dir. Bu
q
n=1
serinin toplamını bulun.

bağıntısının iki kere türevin alıp, sonucu x ile çarpıp, x yerine
1@x yazarak aşağıdaki eşitliği gösterin. c. Endüstriyel bir operasyona istatistik kontrol uygulayan bir
mühendis olarak, oynar kayıştan rastgele alınan parçaları ince-
q
x2 liyorsunuz. Örneklenen her parçayı “iyi” veya “kötü” olarak
ax
n+1
=
n=1 1 - x sınıflıyorsunuz. Bir parçanın iyi olma olasılığı p ve kötü olma
olasılığı q = 1 – p ise, bulunan ilk kötü parçanın incelenen
b. (a) şıkkını kullanarak n.inci parça olma olasılığı pn–1q’dur. İlk kötü parçaya kadar
q
nsn + 1d (kötü parçayı da içerecek şekilde) incelenen ortalama parça
x = a sayısı g n = 1 np n - 1q .’dur. 0 p 1 olduğunu varsayarak bu
q
.
n=1 xn
toplamı hesaplayın.
denkleminin 1’den büyük gerçek çözümünü bulun. 36. Beklenen değer Rastgele bir X değişkeninin 1, 2, 3,… değer-
33. P /2’nin hızlı bir tahmini. Bölüm 11.1’deki Alıştırma 127’yi lerini p1, p2, p3, … olasılıklarıyla aldığını varsayın. Burada pk
yaptıysanız, x0 = 1 ile başlayan ve xn + 1 = xn + cos xn tekrarlama X’in k’ye eşit olma olasılığıdır (k = 1, 2, 3, …). Ayrıca pk 0 ve
g k = 1 pk = 1 . olduğunu da varsayın. E(X) ile gösterilen X’in
q
formülüyle üretilen dizinin hızla p@2’ye yakınsadığını görmüşsü-
beklenen değeri, serinin yakınsaması koşuluyla, g k = 1 k pk ,
q
nüzdür. Yakınsaklığın süratini açıklamak için, n = (p@2) – xn ol-
sayısıdır. Aşağıdaki her durum için, g k = 1 pk = 1 olduğunu gös-
q
sun. (Aşağıdaki şekle bakın.) Bu durumda
p terin ve varsa E(X)’i hesaplayın (İpucu: Alıştırma 35’e bakın).
Pn + 1 = - xn - cos xn
2 5k - 1
a. pk = 2-k b. pk =
6k
= Pn - cos a - Pn b
p
1 1 1
2 c. pk = = -
ksk + 1d k k + 1
= Pn - sin Pn
T 37. Güvenli ve etkili dozaj Tek bir ilaç dozundan dolayı kandaki
A P B 3 - 5! A Pn B 5 + Á .
1 1 konsantrasyon, zamanla ilaç vucüttan atıldıkça, normalde azalır.
=
3! n Dolayısıyla, konsantrasyonun belirli bir seviyenin altına
düşmemesi için, dozların periyodik olarak tekrarlanması gereke-
olur. Bu eşitliği kullanarak, bilir. Tekrarlanan dozların etkisi için bir model (n + 1) dozdan
1 hemen önce kalan konsantrasyonu
0 6 Pn + 1 6 sP d3 .
6 n
Rn = C0 e -kt0 + C0 e -2k t0 + Á + C0 e -nk t0 ,
olarak verir. Burada C0 tek bir dozun sağladığı konsantrasyon
y (mg/mL), k azalma sabiti (saat–1) ve t0 da dozlar arasındaki za-
mandır (saat). Şekle bakın.
C
Konsantrasyon (mg/mL)
1 en
C1 ⫽ C0 ⫹ C0e–kt0
Cn⫺1
C2
xn
cosxn
Rn
xn
x C0 R3
0 1 R2
R1 ⫽ C0 e–kt0
34. g n = 1 an pozitif sayılardan oluşan yakınsak bir seriyse,
q
t
g n = 1 ln s1 + an d ?’in yakınsaklığı hakkında bir şey söylenebilir
q
0 t0
mi? Yanıtınızı açıklayın. Zaman (saat)
35. Kalite kontrolü.
a. Rn’yi kapalı formda tek bir kesir olarak yazın ve R = limn→∞ Rn
a. 1@(1 – x)2 için bir seri elde etmek üzere
limitini bulun.
1 b. C0 = 1 mg/mL, k = 0.1 sa–1 ve t0 = 10 sa için R1 ve R10’u
= 1 + x + x2 + Á + xn + Á
1 - x
hesaplayın. R10 R’nin ne kadar iyi bir tahminidir?
serisinin türevini alın.
c. k = 0.01 sa–1 ve t0 = 10 sa ise, Rn (1@2) R olmasını sağlaya- serisi yakınsaksa, yakınsayacağı söylenir. Her n için, an –1 ise
ve g n = 1 ƒ an ƒ yakınsak ise çarpımın yakınsak olacağını gösterin.
q
cak en küçük n değerini bulun.
(Kaynak: Prescribing Safe and Effective Dosage, B. Horelick ve (İpucu: uan u 1@2 ise
S. Koont, COMAP, Inc., Lexington MA.) ƒ an ƒ
38. İki doz arasındaki zaman (Alıştırma 37’nin devamı) Eğer bir ƒ ln s1 + an d ƒ … … 2 ƒ an ƒ
1 - ƒ an ƒ
ilacın bir CL konsantrasyonunun altında etkisiz, daha yüksek bir
CH konsantrasyonunun üstünde ise zararlı olduğu biliniyorsa, olduğunu gösterin.)
güvenli (CH’nin üstünde değil), ama etkili (CL’nin altında değil) 40. p bir sabitse,
bir konsantrasyon sağlayacak C0 ve t0 değerlerinin bulunması q
gerekir. Şekle bakın. Dolayısıyla 1
1 + a # # p serisinin
n = 3 n ln n [ln sln nd]
R = CL ve C0 + R = CH
a. p 1 ise yakınsayacağını, b. p 1 ise ıraksayacağını göste-
C rin. Genelde, ƒ1(x) = x, ƒn+1(x) = ln (ƒn(x)) ise ve n 1, 2, 3, …
Kandaki konsantrasyon
değerlerini alıyorsa, ƒ2(x) = ln x, ƒ3(x) = ln (ln x)), … buluruz.

En yüksek güvenli seviye
CH ƒn(a) 1 ise,
q
C0 dx
CL La ƒ1sxdƒ2sxd Á ƒnsxdsƒn + 1sxddp
En düşük etkili seviye
t0
p 1 ise yakınsar, p 1 ise ıraksar.
41. a. Şu teoremi ispatlayın: 5cn6, her tn = g k = 1 ck toplamının
t n
0 Zaman
sınırlı olmasını sağlayacak şekilde sayılardan oluşan bir
g n = 1 cn >n
q
Yani, C0 = CH – CL olur. Bu değerler Alıştırma 37’nin (a) şıkkın- diziyse, serisi yakınsar ve değeri
g n = 1 tn>(n(n + 1)) .’e eşittir.
q
da elde edilen R denklemine koyulursa, ortaya çıkan denklem
İspatın taslağı: c1 yerine t1 ve n 2 için cn yerine
1 CH tn – tn – 1 yazın. s2n + 1 = g k = 1 ck > k, ise
2n + 1
t0 = ln .
k CL
s2n + 1 = t1 a1 - b + t2 a - b
1 1 1
şeklinde sadeleşir. Etkili bir seviyeye hızlı bir şekilde ulaşmak 2 2 3
için, CH mg/mL’lık bir konsantrasyon üretecek bir “yükleme” do-
+ Á + t2n a b +
zu verilebilir. Bundan sonra her t0 saatte bir konsantrasyonu 1 1 t2n + 1
-
C0 = CH – CL mg/mL miktarında arttıracak bir dozla devam 2n 2n + 1 2n + 1
edilebilir. 2n
tk t2n + 1
a. t0 için yukarıda verilen denklemi doğrulayın. = a + .
k=1 k sk + 1d 2n + 1
b. k = 0.05 sa–1 ve en yüksek güvenli konsantrasyon e kere en dü-
şük etkili konsantrasyon ise, dozlar arasındaki güvenli ve etki- olduğunu gösterin. Bir M sabiti için, ƒ tk ƒ 6 M olduğundan,
li konsantrasyonu garantileyecek zaman uzunluğunu bulun. q
tk
c. CH = 2 mg@mL, CL = 0.5 mg@mL ve k = 0.02 sa–1 ise, ilacı a k sk + 1d
vermek için bir program belirleyin. k=1
d. k = 0.2 sa–1 olduğunu ve en küçük etkili konsantrasyonun 0.03

serisi mutlak yakınsaktır ve n → ∞ iken s2n+1’in bir limiti var-
dır. s2n = g k = 1 ck >k, ise, n → ∞ iken, s2n+1– s2n = c2n+1@(2n
mg@mLolduğunu varsayın. 0.1 mg@mL’lik konsantrasyon sağ- 2n
layan tek bir doz veriliyor. İlaç yaklaşık ne kadar süre etkili
+1) sıfıra yaklaşır, çünkü u c2n+1u = u t2n+1 – t2nu 2M’dir.
gck >k
kalacaktır?
Dolayısıyla serisi yakınsar ve limit
39. Sonsuz bir çarpım g k = 1 tk >sk sk + 1dd. olur.
q
q
b. Bahsedilen teoremin aşağıdaki alterne harmonik seriye nasıl
q s1 + an d = s1 + a1 ds1 + a2 ds1 + a3 d
Á
n=1 uygulanacağını gösterin.
sonsuz çarpımının, çarpımın doğal logaritması alınarak elde 1 1 1 1 1
1 - + - + - + Á.
edilen 2 3 4 5 6
q
a ln s1 + an d ,
n=1
c. c. x 0 ise,
1 1 1 1 1 1 x
xn+2
1 - - + + - - + Á. t n + 1 dt =
2 3 4 5 6 7 ƒ Rn + 1 ƒ … .
L0 n + 2
serisinin yakınsadığını gösterin (İlk terimden sonra, işaretleri olduğunu gösterin.
iki negatif, iki pozitif, iki negatif, iki pozitif şeklinde gider).
a İpucu: t, 0’dan x’e değişirken,
g n = 1 [s -1dn - 1x n]>n t n + 1>s1 + td … t n + 1 ,
q
42. -1 6 x … 1 için to lnlns1(1++ xd
’nin x)’e
for 1 + t Ú 1 ve
and
yakınsaklığı
ve
a. Uzun bölme veya başka bir yolla x x a
` ƒstd dt ` … ƒ ƒstd ƒ dt.bolur.
L0 L0
n+1 n+1
1 s -1d t
= 1 - t + t 2 - t 3 + Á + s -1dnt n + .
1 + t 1 + t
d. –1 x 0 ise
x n+2
… ` dt ` =
tn+1 ƒxƒ
b. (a) şıkkındaki denklemi 0’dan x’e kadar t’ye göre integre ƒ Rn + 1 ƒ .
ederek L0 1 - ƒ x ƒ sn + 2ds1 - ƒ x ƒ d
x2 x3 x4 olduğunu gösterin.
ln s1 + xd = x - + - + Á
a İpucu: x t 0 ise, ƒ 1 + t ƒ Ú 1 - ƒ x ƒ ve
2 3 4
xn+1
n
+ s -1d + Rn + 1
n + 1 n+1 a
` ` … .bolur.
tn+1 ƒtƒ
olmak üzere, 1 + t 1 - ƒxƒ
x
tn+1
Rn + 1 = s -1dn + 1 dt .
L0 1 + t e. Yapılan tartışmaları kullanarak,
olduğunu gösterin. s -1dnx n + 1
x2 x3 x4
x - + - + Á + + Á
2 3 4 n + 1
serisinin –1 x 1 için, ln (1 + x)’e yakınsadığını gösterin.)
Bölüm 11 Teknoloji Uygulama Projeleri
Mathematica / Maple Modülü

Zıplayan Top
Model, zıplayan bir topun yüksekliğini ve zıplaması sona erene kadar geçen zamanı tahmin eder.
Mathematica / Maple Modülü
Bir Fonksiyonun Taylor Polinomları Yaklaşımları
Bir grafik animasyon, Taylor polinomlarının, tanım kümeleri içindeki bir aralık üzerinde her mertebeden türevleri var olan fonksiyonlara
yakınsadıklarını göstermektedir.
Bölüm
VEKTÖRLER VE UZAYDA
12 GEOMETRİ
G‹R‹fi Birçok gerçek-dünya probleminde ve yüksek matematikte calculus uygulayabilmek
için üç boyutlu uzayın matematiksel bir tanımına gereksinim duyarız. Bu bölümde üç-bo-
yutlu koordinat sistemini ve vektörleri tanıtıyoruz. xy-düzleminde koordinatlar hakkındaki
bildiklerimize dayanarak, uzaydaki koordinatları, xy-düzleminin üstündeki ve altındaki
mesafeyi ölçen üçüncü bir eksen ekleyerek kurarız. Vektörler, uzayda doğruları, düzlemle-
ri, yüzeyleri ve eğrileri tanımlamada basit yollar verdiklerinden, uzayın analitik geometri-
sini incelemek için kullanılırlar. Kitabın geri kalanında bu geometrik kavramları, uzayda
hareketi ve çok değişkenli fonksiyonları ve bunların bilimdeki, mühendislikteki, ekonomi-
deki ve yüksek matematikteki çok önemli uygulamalarını incelemek için kullanıyoruz.
12.1 Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri
Uzayda noktaların yerlerini belirlemek için, Şekil 12.1’deki gibi düzenlenmiş ikişer ikişer
aralarında dik üç tane koordinat ekseni kullanırız. Şekilde gösterilen Ox, Oy ve Oz eksen-
leri sağ - el kuralı ile belirlenmiş bir koordinat sistemi oluştururlar. Sağ elinizi parmakları-
nız pozitif x-ekseninden pozitif y-eksenine doğru kıvrılacak şekilde tutarsanız, başparma-
z ğınız z-eksenini gösterir. Böylece, z-ekseninin pozitif yönünden aşağıya, xy-düzlemine
baktığınızda, düzlemdeki pozitif açılar, pozitif z-ekseni çevresinde pozitif x-ekseninden
saat yönünün tersine doğru ölçülürler. (Sol-el kuralı ile belirlenmiş bir koordinat sistemin-
de Şekil 12.1’deki z-ekseni aşağıyı gösterecekti ve düzlemdeki açılar, pozitif x-ekseninden
saat yönünde ölçüldüklerinde pozitif olacaklardı. Bu, xy-düzlemindeki açıları ölçmek için
z = sabit kullandığımız anlaşma değildir. Sağ-el ve sol-el kuralına göre belirlenmiş koordinat sis-
(0, 0, z)
temleri özdeş değildirler.)
Uzaydaki bir P noktasının (x, y, z) Kartezyen koordinatları, P’den geçen ve eksenlere
(0, y, z)
dik olan düzlemlerin eksenleri kestikleri noktalardır. Uzayın Kartezyen koordinatlarına,
(x, 0, z) bunları tanımlayan eksenler dik açılarla kesiştiklerinden, dikdörtgen koordinatlar da de-
P(x, y, z)
nir. x-eksenindeki noktaların y- ve z-koordinatları sıfıra eşittir. Yani koordinatları
0
(x, 0, 0) şeklindedir. Benzer şekilde, y-eksenindeki noktaların koordinatları (0, y, 0) şeklin-
(0, y, 0) de ve z-eksenindeki noktaların koordinatları da (0, 0, z) şeklindedir.
y Koordinat eksenleri tarafından belirlenen düzlemler, standart denklemi z = 0 olan xy-
(x, 0, 0) düzlemi; standart denklemi x = 0 olan yz-düzlemi ve standart denklemi y = 0 olan xz-düz-
y = sabit
lemi dir. Bunlar orijin (0, 0, 0) da kesişirler (Şekil 12.2). Orijin ayrıca basit olarak sadece
x x = sabit (x, y, 0) 0 ile ve bazen O harfi ile tanımlanır.
Üç koordinat düzlemi x = 0, y = 0 ve z = 0 uzayı sekizde bir bölge adı verilen sekiz
fiEK‹L 12.1 Kartezyen koordinat sistemi
hücereye bölerler. Nokta koordinatlarının hepsinin pozitif olduğu sekizde bir bölgeye bi-
sağ el kuralına göredir.
rinci sekizde bir bölge denir, diğer yedi bölge için belirli bir sayılama yoktur.
848
x-eksenine dik bir düzlemdeki noktaları hepsinin x-koordinatı, düzlemin x-eksenini

kestiği sayı olan aynı x-koordinatıdır. y- ve z- koordinatları herhangi sayılar olabilir. Ben-
zer şekilde, y-eksenine dik bir düzlemdeki noktaların ortak bir y-koordinatı, z-eksenine dik
bir düzlemdeki noktaların da ortak bir z-koordinatı vardır. Bu düzlemlerin denklemlerini
yazmak için, ortak koordinatıyla isimlendiririz. x = 2 düzlemi x-eksenine x = 2’de dik olan
düzlemdir. y = 3 düzlemi y-eksenine y = 3’te dik olan düzlemdir. z = 5 düzlemi z-eksenine
z = 5’te dik olan düzlemdir. Şekil 12.3 x = 2, y = 3 ve z = 5 düzlemlerini, kesişim noktaları
(2, 3, 5) ile birlikte göstermektedir.
z
z
(0, 0, 5) (2, 3, 5)
xz-düzlemi: y 0 y 3, z 5 doğrusu
z 5 düzlemi
yz-düzlemi: x 0 x 2, z 5 doğrusu
x 2 düzlemi
xy-düzlemi: z 0 Orijin y 3 düzlemi
0 (0, 3, 0)
(2, 0, 0)
(0, 0, 0) y
y
x
x
x 2, y 3 doğrusu
fiEK‹L 12.2 x = 0, y = 0 ve z = 0 düzlemleri uzayı sekiz tane fiEK‹L 12.3 x = 2, y = 3 ve z = 5 düzlemleri (2, 3, 5)
sekizde bir bölgeye bölerler. noktasından geçen üç doğru belirlerler.
Şekil 12.3’teki x = 2 ve y = 3 düzlemleri z-eksenine paralel bir doğruda kesişirler. Bu

doğru x = 2, y = 3 denklem çiftiyle tanımlanır. Bir (x, y, z) noktası ancak ve ancak x = 2 ve
y = 3 ise bu doğru üzerindedir. Aynı şekilde, y = 3 ve z = 5 düzlemlerinin kesişim doğrusu
y = 3, z = 5 denklem çiftiyle tanımlanır. Bu doğru x eksenine paraleldir. x = 2 ve z = 5 düz-
lemlerinin y-eksenine paralel olan kesişim doğrusu x = 2, z = 5 denklem çiftiyle tanımla-
nır.
Aşağıdaki örneklerde, koordinat denklemlerini ve eşitsizliklerini tanımladıkları nokta
kümeleri ile eşliyoruz.
ÖRNEK 1 Denklem ve Eflitsizlikleri Geometrik Olarak Yorumlamak

(a) z Ú 0 xy-düzleminin üzerinde ve yukarısındaki noktalardan
oluşan yarı uzay.
(b) x = -3 x-eksenine x = –3’te dik olan düzlem. Düzlem
yz-düzleminin 3 birim gerisinde ve ona paraleldir.
(c) z = 0, x … 0, y Ú 0 xy-düzleminin ikinci dörtte bir bölgesi.
(d) x Ú 0, y Ú 0, z Ú 0 Birinci sekizde bir bölge.
(e) -1 … y … 1 y = –1 ve y = 1 düzlemleri arasındaki dilim (düzlemler
dahil).
(f) y = -2, z = 2 y = –2 ve z = 2 düzlemlerinin kesiştikleri doğru. Başka
bir deyişle, (0, –2, 2) noktasından geçen x-eksenine
paralel doğru.
850 Bölüm 12: Vektörler ve Uzayda Geometri
z ÖRNEK 2 Denklemleri Çizmek

x2 y2 4, z 3
çemberi Hangi P(x, y, z) noktaları aşağıdaki denklemleri sağlar?
(2, 0, 3)
(0, 2, 3) x2 + y2 = 4 ve z=3
Çözüm Noktalar yatay z = 3 düzleminde bulunurlar ve bu düzlemde x2 + y2 = 4 çem-
berini oluştururlar. Bu nokta kümesine “z = 3 düzlemindeki x2 + y2 = 4 çemberi” veya
z3 daha da basit olarak “x2 + y2 = 4, z = 3 çemberi” deriz (Şekil 12.4).
düzlemi
(0, 2, 0) Uzayda Uzakl›k ve Küreler

(2, 0, 0) y xy-düzleminde iki nokta arasındaki uzaklık formülü uzaydaki noktalara genişletilir.
x x2 y2 4, z 0
fiEK‹L 12.4 z = 3 düzlemi içindeki

P1(x1, y1, z1) ve P2(x2, y2, z2) Arasındaki Uzaklık
x2 + y2 = 4, z = 3 çemberi (Örnek 2)
ƒ P1 P2 ƒ = 2sx2 - x1 d2 + s y2 - y1 d2 + sz2 - z1 d2
‹spat Yüzleri koordinat düzlemlerine paralel, P1 ve P2 noktaları karşı köşelerde olan bir
dikdörtgensel kutu kurarız (Şekil 12.5). Kutunun şekilde gösterilen köşeleri A(x2, y1, z1) ve
B(x2, y2, z1)’ ise kutunun üç kenarı, P1A, AB) ve BP2’nin uzunlukları
z ƒ P1 A ƒ = ƒ x2 - x1 ƒ , ƒ AB ƒ = ƒ y2 - y1 ƒ , ƒ BP2 ƒ = ƒ z2 - z1 ƒ .
P1(x1, y1, z1) P2(x2, y2, z2)
dir.
P1BP2 ve P1AB üçgenlerinin her ikisi de dik açılı olduğundan Pisagor teoremini iki defa
uygulamak
ƒ P1 P2 ƒ 2 = ƒ P1 B ƒ 2 + ƒ BP2 ƒ 2 ve
and ƒ P1 B ƒ 2 = ƒ P1 A ƒ 2 + ƒ AB ƒ 2
0 verir (Şekil 12.5’e bakın).
B(x2, y2, z1)
A(x2, y1, z1)
Dolayısıyla
y
ƒ P1 P2 ƒ 2 = ƒ P1 B ƒ 2 + ƒ BP2 ƒ 2
x 2 2 2
ƒ P1 B ƒ = ƒ P1 A ƒ + ƒ AB ƒ .
= ƒ P1 A ƒ 2 + ƒ AB ƒ 2 + ƒ BP2 ƒ 2 yazın
fiEK‹L 12.5 P1 ve P2 arasındaki uzaklığı
= ƒ x2 - x1 ƒ 2 + ƒ y2 - y1 ƒ 2 + ƒ z2 - z1 ƒ 2
P1AB ve P1BP2 dik üçgenlerine Pisagor
teoremini uygulayarak buluruz. = sx2 - x1 d2 + sy2 - y1 d2 + sz2 - z1 d2
Bu yüzden
ƒ P1 P2 ƒ = 2sx2 - x1 d2 + sy2 - y1 d2 + sz2 - z1 d2
dir.
ÖRNEK 3 ‹ki Nokta Aras›ndaki Uzakl›¤› Bulmak
P1(2, 1, 5) ve P2(–2, 3, 0) arasındaki uzaklık
ƒ P1 P2 ƒ = 2s -2 - 2d2 + s3 - 1d2 + s0 - 5d2

= 216 + 4 + 25
= 245 L 6.708.
olarak bulunur.
z Uzaklık formülünü uzayda küre denklemleri yazmak için kullanabiliriz (Şekil 12.6).
P0(x0, y0, z0) Bir P(x, y, z) noktası, sadece ƒ P0 P ƒ = a veya
P(x, y, z)
sx - x0 d2 + sy - y0 d2 + sz - z0 d2 = a 2 .
a
olduğunda, P0(x0, y0, z0) merkezli, a yarıçaplı bir kürenin üzerindedir.
Yarıçapı a ve Merkezi (x0, y0, z0) Olan Kürenin Standart Denklemi

0
sx - x0 d2 + sy - y0 d2 + sz - z0 d2 = a 2
y
fiEK‹L 12.6 (x0, y0, z0) merkezli ve a ÖRNEK 4 Bir Kürenin Merkezini ve Yar›çap›n› Bulmak
yarıçaplı kürenin standart denklemi Aşağıdaki kürenin merkezini ve yarıçapını bulun.
şöyledir:
x 2 + y 2 + z 2 + 3x - 4z + 1 = 0.
sx - x0 d2 + s y - y0 d2 + sz - z0 d2 = a 2 .
Çözüm Bir kürenin merkezini ve yarıçapını bir çemberin merkezini ve yarıçapını

bulduğumuz gibi buluruz. x-, y- ve z-terimlerini gerekli olduğu şekilde kareye tamamlarız
ve her kuadratiği karesi alınmış lineer bir ifade olarak yazarız. Sonra, standart şekildeki
denklemden, merkez ve yarıçapı okuruz. Elimizdeki küre için
x 2 + y 2 + z 2 + 3x - 4z + 1 = 0
sx 2 + 3xd + y 2 + sz 2 - 4zd = -1
2 2 2 2
ax 2 + 3x + a b b + y 2 + az 2 - 4z + a b b = -1 + a b + a b
3 -4 3 -4
2 2 2 2
2
ax + b + y 2 + sz - 2d2 = -1 + + 4 =
3 9 21
.
2 4 4
buluruz. Bu standart formdan x0 = –3@2, y0 = 0, z0 = 2, ve a = 221>2.’ i okuruz.

Merkez (–3/2, 0, 2) ve yarıçap 221>2.’dir.
ÖRNEK 5 Denklemleri ve Eflitsizlikleri Yorumlamak

(a) x + y + z 2 6 4
2 2
x2 + y2 + z2 = 4 küresinin içi.
(b) x 2 + y 2 + z 2 … 4 x2 + y2 + z2 = 4 küresiyle sınırlanan katı top. Başka
bir deyişle, içiyle birlikte x2 + y2 + z2 = 4 küresi.
(c) x 2 + y 2 + z 2 7 4 x2 + y2 + z2 = 4 küresinin dışı.
(d) x 2 + y 2 + z 2 = 4, z … 0 x2 + y2 + z2 = 4 küresinden xy-düzlemiyle (z = 0
düzlemi) kesilmiş alt yarım küre.
Kutupsal koordinatların, xy-düzleminde noktaları yerleştirmek için başka bir yol ver-
mesi gibi (Bölüm 10.5), üç boyutlu uzay için de, burada geliştirilen Kartezyen Koordinat
sisteminden farklı alternatif koordinat sistemleri vardır. Bu koordinat sistemlerinden ikisi-
ni Bölüm 15.6’da inceleyeceğiz.
ALIfiTIRMALAR 12.1
25. (1, 3, –1)’den geçen ve aşağıdakilere paralel doğru
Kümeler, Denklemler ve Eflitsizlikler
a. x-ekseni b. y-ekseni c. z-ekseni
1–12 alıştırmalarında koordinatları, verilen denklem çiftlerini sağla-
yan, uzaydaki nokta kümelerinin geometrik tanımını verin. 26. Uzayda orijinden ve (0, 2, 0) noktasından eşit uzaklıklı noktalar
kümesi.
1. x = 2, y = 3 2. x = -1, z = 0
27. (1, 1, 3) noktasından geçen ve z-eksenine dik düzlemle, merkezi
3. y = 0, z = 0 4. x = 1, y = 0
orijinde olan 5 yarıçaplı kürenin kesiştiği çember.
5. x 2 + y 2 = 4, z = 0 6. x 2 + y 2 = 4, z = -2
28. 28. Uzayda (0, 0, 1) noktasından 2 birim ve, aynı zamanda,
2 2 2 2
7. x + z = 4, y = 0 8. y + z = 1, x = 0 (0, 0, –1) noktasından 2 birim uzakta bulunan noktalar kümesi.
9. x 2 + y 2 + z 2 = 1, x = 0
2 2 2 29–34 alıştırmalarındaki kümeleri tanımlayacak eşitsizlikleri yazın.
10. x + y + z = 25, y = -4
29. z = 0 ve z = 1 düzlemleriyle sınırlı dilim (düzlemler dahil).
11. x 2 + y 2 + sz + 3d2 = 25, z = 0
30. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri ve x = 2, y = 2
12. x 2 + s y - 1d2 + z 2 = 4, y = 0
ve z = 2 düzlemleriyle sınırlı katı küp.
13–18 alıştırmalarında, koordinatları verilen eşitsizlikleri veya denk- 31. xy-düzleminde ve altında bulunan noktalardan oluşan yarım uzay.
lem ve eşitsizlik kombinasyonlarını sağlayan uzaydaki nokta kümele- 32. Merkezi orijinde olan 1 yarıçaplı kürenin üst yarıküresi.
rini tanımlayın.
33. Merkezi (1, 1, 1)’de olan 1 yarıçaplı kürenin (a) içi ve (b) dışı.
13. a. x Ú 0, y Ú 0, z = 0 b. x Ú 0, y … 0, z = 0
34. Merkezleri orijinde olan 1 ve 2 yarıçaplı kürelerle sınırlı kapalı
14. a. 0 … x … 1 b. 0 … x … 1, 0 … y … 1 bölge. (Kapalı kürelerin de dahil edilmesi gerektiği anlamına
c. 0 … x … 1, 0 … y … 1, 0 … z … 1 gelir. Küreleri dışarıda bırakmak isteseydik, kürelerle sınırlı açık
15. a. x 2 + y 2 + z 2 … 1 b. x 2 + y 2 + z 2 7 1 bölgeyi isterdik. Bu açık ve kapalı aralıkları tanımlamamıza ben-
zer: kapalı uç noktalar dahil, açık uç noktalar dışarıda bırakılmış
16. a. x 2 + y 2 … 1, z = 0 b. x 2 + y 2 … 1, z = 3 anlamına gelir. Kapalı kümeler sınırları içerir, açık kümeler bun-
c. x + y 1,
2 2
z’de kısıtlama yok. ları dışarıda bırakır.)
17. a. x 2 + y 2 + z 2 = 1, z Ú 0
b. x 2 + y 2 + z 2 … 1, z Ú 0 Uzakl›k
18. a. x = y, z = 0 b. x = y z’de kısıtlama yok. 35–40 alıştırmalarında, P1 ve P2 noktaları arasındaki uzaklığı bulun.
35. P1s1, 1, 1d, P2s3, 3, 0d
19-28 alıştırmalarında, verilen kümeyi tek bir denklem veya bir denk-
36. P1s -1, 1, 5d, P2s2, 5, 0d
lem çiftiyle tanımlayın.
37. P1s1, 4, 5d, P2s4, -2, 7d
19. Aşağıdaki verilenlere dik düzlem
38. P1s3, 4, 5d, P2s2, 3, 4d
a. (3, 0, 0)’da x-eksenine dik b. (0, –1, 0)’da y-eksenine dik
39. P1s0, 0, 0d, P2s2, -2, -2d
c. (0, 0, –2)’de z-eksenine dik
40. P1s5, 3, -2d, P2s0, 0, 0d
20. 20. (3, –1, 2)’den geçen ve aşağıdakilere dik düzlem
Küreler
21. 21. (3, –1, 1)’den geçen ve aşağıdakilere paralel düzlem
41–44 alıştırmalarındaki kürelerin merkezlerini ve yarıçaplarını bu-
a. xy-düzlemi b. yz-düzlemi c. xz-düzlemi lun.
22. 22. (0, 0, 0) merkezli, 2 yarıçaplı şu düzlemlerdeki çember 41. sx + 2d2 + y 2 + sz - 2d2 = 8
a. xy-düzlemi b. yz-düzlemi c. xz-düzlemi 2 2 2
42. ax + b + ay + b + az + b =
1 1 1 21
23. 23. (0, 2, 0) merkezli, 2 yarıçaplı şu düzlemlerdeki çember 2 2 2 4
a. xy-düzlemi b. yz-düzlemi c. y = 2 düzlemi 43. A x - 22 B 2 + A y - 22 B 2 + A z + 22 B 2 = 2
2 2
44. x 2 + ay + b + az - b =
24. 24. (–3, 4, 1) merkezli, 1 yarıçaplı ve şu düzlemlere paralel çem- 1 1 29
ber 3 3 9
a. xy-düzlemi b. yz-düzlemi c. xz-düzlemi
45–48 alıştırmalarında merkez ve yarıçapları verilmiş olan kürelerin
denklemlerini bulun.
12.2 Vektörler 853
Merkez Yarıçap
Teori ve Örnekler
45. (1, 2, 3) 214 53. P(x, y, z) noktasından aşağıdakilere olan uzaklığın formülünü bu-
lun.
46. s0, -1, 5d 2
47. s -2, 0, 0d 23
54. P(x, y, z) noktasından aşağıdakilere olan uzaklığın formülünü bu-
48. s0, -7, 0d 7 lun.
49–52 alıştırmalarındaki kürelerin merkez ve yarıçaplarını bulun. a. xy-düzlemi b. yz-düzlemi c. xz-düzlemi
49. x 2 + y 2 + z 2 + 4x - 4z = 0 55. Köşeleri, A( –1, 2, 1), B(1, –1, 3) ve C(3, 4, 5)
50. x 2 + y 2 + z 2 - 6y + 8z = 0 olan üçgenin çevresini bulun.
51. 2x 2 + 2y 2 + 2z 2 + x + y + z = 9 56. P(3, 1, 2) noktasının A(2, –1, 3) ve B(4, 3, 1) noktalarına eşit
52. 3x 2 + 3y 2 + 3z 2 + 2y - 2z = 9 uzaklıkta olduğunu gösterin.
12.2 Vektörler
Ölçtüğümüz şeylerin bazıları büyüklükleriyle belirlenirler. Örneğin, kütle, uzunluk veya

zamanı kaydetmek için, sadece bir sayı yazmamız ve uygun bir ölçüm birimi adlandırma-
mız gerekir. Fakat bir kuvveti, yer değiştirmeyi veya hızı tanımlamak için daha fazla bilgi-
ye ihtiyacımız var. Bir kuvveti tanımlamak için, ne kadar büyük olduğunun yanı sıra, han-
gi yönde etkidiğini de kaydetmemiz gerekir. Bir cismin yer değiştirmesini tanımlamak
için, ne kadar uzağa gittiğinin yanı sıra, hangi yönde yer değiştirdiğini de bilmemiz gerek-
lidir. Bir cismin hızını tanımlamak için, ne kadar süratli gittiğinin yanı sıra, ne tarafa gitti-
ğini de bilmemiz gereklidir.
Bitiş Bileflen Formu

noktası
Kuvvet, yer değiştirme veya hız gibi bir nicelik vektör olarak adlandırılır ve bir yönlü
B
doğru parçası ile temsil edilir (Şekil 12.7). Ok hareketin yönünü işaret eder. Uzunluğu da
uygun şekilde seçilmiş bir birimle hareketin büyüklüğünü verir. Örneğin, bir kuvvet vek-
Başlangıç AB törü kuvvetin etkidiği yönü gösterir; uzunluğu da kuvvetin gücünün bir ölçüsüdür; bir hız
noktası vektörü hareketin yönünü gösterir, uzunluğu da hareket eden cismin süratidir. Şekil 12.8,
A düzlemde veya uzayda bir yol boyunca hareket eden bir parçacığın belirli bir noktadaki hız
vektörü v’yi göstermektedir. (Vektörlerin bu uygulaması Bölüm 13’te incelenmektedir.)
1
fiEK‹L 12.7 AB . yönlü doğru parçası
y z
v v
0
x y
0
x
(a) iki boyut (b) üç boyut
fiEK‹L 12.8 (a) düzlemde (b) uzayda bir yol boyunca hareket eden bir
parçacığın hız vektörü. Yol içindeki ok parçacığın hareketinin yönünü
göstermektedir.
y
B
TANIMLAR Vektör, Bafllang›ç ve Bitifl Noktas›, Uzunluk
A D 1
Düzlemde bir vektör yönlü bir doğru parçasıdır. AB yönlü doğru parçasının
1
C başlangıç noktası A ve bitiş noktası B dir; uzunluğu u AB u ile gösterilir. İki vek-
P
törün yönleri ve büyüklükleri aynıysa, bu vektörler eşittir.
x
O F
Vektörleri çizerken kullandığımız okların uzunlukları aynıysa, paralelseler ve aynı
E
yönü gösteriyorlarsa, başlangıç noktalarına bakılmaksızın, aynı vektörü temsil ettikleri
anlaşılır (Şekil 12.9).
fiEK‹L 12.9 Burada gösterilen düzlemdeki Ders kitaplarda, vektörler genellikle küçük, koyu harflerle yazılırlar. Örneğin, u, v ve
dört ok (yönlü doğru parçaları) aynı w gibi. Bazen, bir kuvvet vektörünü belirtmek için F gibi büyük, koyu harfler kullanırız.
uzunlukta ve yöndedir. Dolayısıyla aynı El yazısında, harflerin üzerine küçük oklar çizmek gelenek olmuştur. Örneğin, s y, w
u, s s , ve
vektörü temsil ederler ve s . gibi.
F
1 1 1 1
AB = CD = OP = EF . Bir vektörün yönü konusunda daha emin olabilmek için, vektörleri cebirsel olarak
yazarız. temsil etmenin bir yoluna gereksinim duyarız.
1 1
v = PQ . olsun. PQ’ya eşit ve başlangıç noktası orijinde olan yalnız bir doğru parça-
sı vardır (Şekil 12.10). Bu doğru parçası, v’nin standart konumdaki temsilcisi ve nor-
malde v vektörünü temsil etmek için kullanacağımız vektördür. Standart konumda oldu-
ğunda v’yi bitiş noktasının sv1, v2 , v3 d koordinatlarını yazarak belirtebiliriz. Düzlemde bir
z Q(x2, y2, z2) v vektörünün sv1, v2 d bitiş noktasının iki koordinatı vardır.
P(x1, y1, z1) (v1, v2, v3)

PQ’nun
konum vektörü
TANIMLAR Bileflen Formu
0 v vektörü düzlemde, başlangıç noktası orijinde ve bitiş noktası (v1, v2)’de olan
v 具v1, v2, v3典 v3 vektöre eşit, iki-boyutlu bir vektör ise v’nin bileşen formu
v2 y v = 8v1, v29.
v1
x
dir. v vektörü, başlangıç noktası orijinde ve bitiş noktası (v1, v2, v3)’de olan vek-
töre eşit, üç-boyutlu bir vektör ise v’nin bileşen formu
1 v = 8v1, v2 , v39.
fiEK‹L 12.10 Standart konumdaki bir PQ
dir.
vektörünün başlangıç noktası orijindedir.
1
PQ yönlü doğru parçası ve v paralel ve
aynı yöndedirler. Dolayısıyla, iki boyutlu bir vektör bir v = 8v1, v29 reel sayı ikilisi, üç boyutlu bir vek-
tör bir v = 8v1, v2 , v39 reel sayı üçlüsüdür. v1, v2 ve v3 sayılarına v’nin bileşenleri denir.
Şunu gözleyin, v = 8v1, v2 , v39 vektörü, başlangıç noktası Psx1, y1, z1 d ve bitiş nok-
tası olan Q2(x2, y2, z2) yönlü doğru parçası ile temsil edilirse x1 + v1 = x2, y1 + v2 = y2 ve
1
z1 + v3 = z2 dir (Şekil 12.10’a bakın). Böylece, PQ’nun bileşenleri v1 = x2 – x1, v2 = y2 – y1
ve v3 = z2 – z1 dir.
1
Özet olarak, Psx1, y1, z1 d ve Qsx2 , y2 , z2 d, noktaları verildiğinde PQ ’ya eşit standart ko-
numdaki vektör
v = 8x2 - x1, y2 - y1, z2 , -z19.
dir. Düzlemde Psx1, y1 d ve Qsx2 , y2 d noktaları ile iki boyutlu bir v vektörü için
v = 8x2 - x1, y2 - y19. dir. Düzlemsel vektörlerin üçüncü bileşenleri yoktur. Bu anlayış
ile vektör cebrini üç boyutlu vektörler için geliştireceğiz ve iki boyutlu vektörler (düzlem-
sel bir vektör ) için basitçe üçüncü bileşeni sileceğiz.
12.2 Vektörler 855
İki vektör ancak ve yalnız standart konum vektörleri özdeş ise eşittir. Böylece,
8u1, u2 , u39 ve 8v1, v2 , v39 ancak ve yalnız u1 = v1, u2 = v2 ve u3 = v3 ise eşittir.
1
PQ vektörünün büyüklüğü veya uzunluğu, kendisini temsil eden herhangi bir yönlü
1
doğru parçasının uzunluğudur. Özel olarak, PQ vektörünün standart konum vektörü
v = 8x2 - x1, y2 - y1, z2 - z19 ise uzaklık formülü v’nin, ƒ v ƒ veya ƒ ƒ v ƒ ƒ . ile gösterilen,
büyüklüğünü veya uzunluğunu verir.
1
v = PQ vektörünün büyüklüğü veya uzunluğu negatif olmayan
ƒ v ƒ = 2v12 + v22 + v32 = 2sx2 - x1 d2 + s y2 - y1 d2 + sz2 - z1 d2

reel sayısıdır. (Şekil 12.10’a bakın.)
Uzunluğu sıfır olan tek vektör sıfır vektör 0 = 0, 0 veya 0 = 0, 0, 0 dır. Bu vektör
aynı zamanda belirli bir yönü olmayan tek vektördür.
ÖRNEK 1 Bir Vektörün Bileflen Formu ve Uzunlu¤u

Başlangıç noktası P(–3, 4, 1) ve Q(–5, 2, 2) bitiş noktası olan vektörün (a) bileşen for-
munu ve (b) uzunluğunu bulunuz.
Çözüm
1
(a) PQ’yu temsil eden v standart konum vektörünün bileşenleri
v1 = x2 – x1 = –5 – (– 3) = –2, v2 = y2 – y1 = 2 – 4 = –2
ve
v3 = z2 – z1 = 2 – 1 = 1
1
dir. PQ’nun bileşen formu
v = –2, –2, 1
dir.
1
(b) v = PQ’nun büyüklük veya uzunluğu
y
ƒ v ƒ = 2s -2d2 + s -2d2 + s1d2 = 29 = 3.
dir.
F = 具a, b典
45 ÖRNEK 2 Bir Arabay› Hareket Ettiren Kuvvet
x
Küçük bir araba, düzgün yatay bir zemin üzerinde zeminle 45°’lik açı yapan 20 lb’lik bir F
kuvvetiyle çekiliyor (Şekil 12.11). Arabayı ileri doğru çeken etkin kuvvet nedir?
fiEK‹L 12.11 Arabayı öne doğru çeken
Çözüm Etkin kuvvet, F = a, b’nin
kuvvet yatayla (pozitif x-ekseni) 45°’lik açı
a = ƒ F ƒ cos 45° = s20d a b L 14.14 lb.

yapan 20 lb’lik bir F vektörü ile temsil 22
edilmektedir ( Örnek 2). 2
ile verilen yatay bileşenidir. F’nin iki boyutlu bir vektör olduğuna dikkat edin.
Vektör Cebri ‹fllemleri

Vektörleri içeren iki temel işlem vektör toplamı ve skaler çarpım dır. Bir skaler basit
olarak bir reel sayıdır. Vektörlerden farkını vurgulamak istediğimizde bu şekilde
adlandırılır. Skalerler pozitif, negatif veya sıfır olabilirler.
TANIMLAR Vektör Toplam› ve bir Vektörün bir Skalerle çarp›m›

u = 8u1, u2 , u39 ve v = 8v1, v2 , v39 vektörler, k bir skaler olsun.
Toplama: u + v = u1 + v1, u2 + v2, u3 + v3
Skalerle Çarpım: ku = ku1, ku2, ku3
Vektörleri, karşılıklı bileşenlerini toplayarak toplarız. Bir vektörü bir skalerle çarp-
mak için vektörün her bileşenini bu skalerle çarparız. Tanımlar düzlemsel vektörlere de
uygulanır. Fark sadece iki bileşenin olmasıdır; u1, u2 ve v1, v2.
Vektör toplama tanımı Şekil 12.12a’da geometrik olarak gösterilmiştir. Burada bir
vektörün başlangıç noktası diğerinin bitiş noktasına yerleştirilmiştir. Başka bir yorum Şe-
kil 12.12b’de gösterilmiştir (toplamın paralelkenar kuralı). Toplam vektöre sonuç vektör
denir ve paralelkenarın köşegenidir. Fizikte kuvvetler, hızlar, ivmeler v.s. vektörel olarak
toplanırlar. Böylece, elektrik ve yer çekiminden dolayı bir parçacığa etki eden kuvvet bu
iki kuvvet vektörünü toplayarak elde edilir.
y y
具u1 v1, u2 v2典
v2
u+v v u+v
v
v1
u u
u2
u1 x x
0 0
(a) (b)
fiEK‹L 12.12 (a) Vektör toplamının geometrik yorumu (b) Vektör toplamının paralelkenar
kuralı.
Şekil 12.13 u vektörünün ve k skalerinin k u çarpımının bir geometrik yorumunu

göstermektedir. k 0 ise k u’nun yönü u’nun yönü ile aynıdır; k 0 ise ku’nun yönü u’-
nun yönü ile terstir. u ile ku’nun uzunluklarını karşılaştırdığımızda
1.5u
ƒ ku ƒ = 2sku1 d2 + sku2 d2 + sku3 d2 = 2k 2su 1 + u 2 + u 3 d
2 2 2
= 2k 2 2u 12 + u 22 + u 32 = ƒ k ƒ ƒ u ƒ .
u 2u –2u
olduğunu görürüz. k u’nun uzunluğu k skalerinin mutlak değeri defa u vektörünün
fiEK‹L 12.13 u’nun skaler katları. uzunluğudur. (–1)u = –u vektörünün uzunluğu u vektörünün uzunluğu ile aynı fakat yönü
u’nun yönü ile terstir.
12.2 Vektörler 857
İki vektörün u – v farkı ile

uv
u – v = u + (–v)
v
ifadesini kastediyoruz. u = u1, u2, u3 ve v = v1, v2, v3 ise
u - v = 8u1 - v1, u2 - v2, u3 - v39
u
(a)
dir. (u – v) + v = u olduğuna ve dolayısıyla v vektörüne (u – v) vektörünü eklemenin u
vektörünü verdiğine dikkat edin ( Şekil 12.14a ).
Şekil 12.14b, u – v farkını u + (–v) toplamı olarak göstermektedir.
v ÖRNEK 3 Vektörler Üzerinde ‹fllemler

u = –1, 3, 1 ve v = 4, 7, 0 verilsin.
u
(c) ` u` .
–v 1
(a) 2u + 3v (b) u - v
2
u (–v)
vektörlerini bulunuz.
(b)
Çözüm
(a) 2u + 3v = 28-1, 3, 19 + 384, 7, 09 = 8-2, 6, 29 + 812, 21, 09 = 810, 27, 29

fiEK‹L 12.14 (a) u – v vektörü, v’ye
eklendiğinde u’yu verir.
(b) u - v = 8-1, 3, 19 - 84, 7, 09 = 8-1 - 4, 3 - 7, 1 - 09 = 8-5, -4, 19

(b) u – v u + (–v)
2 2 2
` u ` = ` h- , , i ` = a- b + a b + a b = 211.
1 1 3 1 1 3 1 1
(c)
2 2 2 2 C 2 2 2 2
Sıradan aritmetiğin bir çok özelliği vektör işlemleri için de geçerlidir. Bu özellikler
vektör toplamı ve bir skalerle çarpım tanımları kullanılarak kolayca gerçeklenebilir.
Vektör İşlemlerinin Özellikleri

u, v, w vektörler ve a, b skalerler olsun.
1. u + v = v + u 2. su + vd + w = u + sv + wd
3. u + 0 = u 4. u + s -ud = 0
5. 0u = 0 6. 1u = u
7. asbud = sabdu 8. asu + vd = au + av
9. sa + bdu = au + bu
Vektör işlemlerinin önemli bir uygulaması havacılıkta ortaya çıkar.
ÖRNEK 4 Yere Göre Sürat ve Yön Bulmak

Durgun havada doğuya doğru 500-mil/sa ile uçmakta olan bir Boeing® 767® uçağı,
doğunun 60° kuzeyi yönünde 70-mil/sa ile esen bir kuyruk rüzgarı ile karşılaşıyor. Uçak
pusulasını doğuyu gösterir şekilde tutuyor, fakat rüzgardan dolayı yeni bir sürat ve yön
kazanıyor. Bunlar nelerdir?
N Çözüm u = uçağın hızı ve v = kuyruk rüzgarının hızı ise, u uu = 500 ve u vu = 70 tir (Şekil
12.15). Uçağın yere göre hızı, u + v sonuç vektörünün büyüklüğü ve yönü ile verilmiştir.
Pozitif x-ekseni ile doğuyu ve pozitif y-ekseni ile kuzeyi temsil edersek, u ve v’nin
v bileşen formları
30˚ uv
u = 8500, 09 v = 870 cos 60°, 70 sin 60°9 = 835, 35239.
70
u ve
and
E
500 u
olur. Bu nedenle
u + v = 8535, 35239
ÖLÇEKLİ DEĞİL
fiEK‹L 12.15 Örnek 4’te uçağın u ve ƒ u + v ƒ = 25352 + s3513d2 L 538.4

rüzgarın v hızlarını temsil eden vektörler.
ve
3523
u = tan-1 L 6.5°. Şekil 12.15
535
olur. Uçağın yere göre yeni sürati yaklaşık olarak 538.4 mil/sa ve yeni yönü 6.5° kuzey
doğu dur.
Birim Vektörler
Uzunluğu 1 olan bir v vektörüne birim vektör denir. Standart birim vektörler
i = 81, 0, 09, j = 80, 1, 09, and
ve k = 80, 0, 19.
dir. Herhangi bir v = v1, v2, v3 vektörü, standart birim vektörlerin bir lineer birleşimi
olarak aşağıdaki şekilde yazılabilir:
v = 8v1, v2 , v39 = 8v1, 0, 09 + 80, v2 , 09 + 80, 0, v39
= v181, 0, 09 + v280, 1, 09 + v380, 0, 19

z
OP2 x2i y2j z2k = v1 i + v2 j + v3 k.
P2(x2, y2, z2) v1 skalerine (veya sayısına) v vektörünün i-bileşeni, v2’ye j-bileşeni ve v3’e k-
bileşeni deriz. Bileşen formunda P1x1, y1, z1’den P2x2, y2, z2’ye vektörü
1
k P1 P2 = sx2 - x1 di + s y2 - y1 dj + sz2 - z1 dk
O j P1P2 dir (Şekil 12.16).

i v 0 ise, uzunluğu ƒ v ƒ sıfır değildir ve
y
` v` =
1 1
x P1(x1, y1, z1) ƒ v ƒ = 1.
ƒvƒ ƒvƒ
OP1 x1i y1j z1k
olur. Yani, v> ƒ v ƒ vektörü v yönünde bir birim vektördür. Bu vektöre sıfırdan farklı v
fiEK‹L 12.16 P1’den P2’ye vektörü vektörünün yönü denir.
1
P1 P2 = sx2 - x1 di + s y2 - y1 dj +
sz2 - z1 dk. dır. ÖRNEK 5 Bir Vektörün Yönünü Bulmak
P1(1, 0, 1)’den P2(3, 2, 0)’a giden vektör yönünde bir u birim vektörü bulun.
12.2 Vektörler 859
1
Çözüm P1 P2’yi uzunluğuyla böleriz:
1
P1 P2 = s3 - 1di + s2 - 0dj + s0 - 1dk = 2i + 2j - k
1
ƒ P1 P2 ƒ = 2s2d2 + s2d2 + s -1d2 = 24 + 4 + 1 = 29 = 3
1 2i + 2j - k
P1 P2 2 2 1
u = 1 = = i + j - k.
ƒ P1 P2 ƒ 3 3 3 3
1
u birim vektörü P1 P2 ’nin yönüdür.
ÖRNEK 6 H›z’› Süratin ve Yönün Çarp›m› Olarak ‹fade Etmek

v = 3i – 4j bir hız vektörü ise, v’yi uzunluğunun ve hareket yönündeki bir birim vektörü
çarpımı olarak ifade edin.
Çözüm Sürat, v’nin büyüklüğü (uzunluğu) dur:
ƒ v ƒ = 2s3d2 + s -4d2 = 29 + 16 = 5.
v> ƒ v ƒ birim vektörü v ile aynı yöndedir:
Hermann Grassmann
(1809–1877) v 3i - 4j 3 4
= = i - j.
ƒvƒ 5 5 5
Dolayısıyla,
v = 3i - 4j = 5 a i - jb .
3 4
5 5
(')'*
Uzunluk Hareketin yönü
(Sürat)
v
Özet olarak, v = ƒ v ƒ yazarak sıfırdan farklı herhangi bir v vektörünü, iki önemli
v
ƒ ƒ
özelliği, uzunluk ve yönü cinsinden ifade edebiliriz.
v 0 ise,
v
1. v, yönünde bir birim vektördür;
ƒvƒ
v
2. v = ƒ v ƒ vektörü v’yi uzunluğu ve yönü cinsinden ifade eder.
v
ƒ ƒ
ÖRNEK 7 Bir Kuvvet Vektörü

6 Newton’luk bir kuvvet v = 2i + 2j – k vektörü yönünde uygulanıyor. F kuvvetini
büyüklüğünün ve yönünün bir çarpımı olarak ifade edin.
v
Çözüm Kuvvet vektörünün büyüklüğü 6 ve yönü , dir. Dolayısıyla,
ƒvƒ
v 2i + 2j - k 2i + 2j - k
F = 6 = 6 = 6
ƒvƒ 22 + 2 + s -1d
2 2 2 3
= 6 a i + j - kb .
2 2 1
3 3 3
dir.
Bir Do¤ru Parças›n›n Orta Noktas›

Vektörler çoğunlukla geometride faydalıdırlar. Örneğin, bir doğru parçasının orta nok-
tasının koordinatları ortalama almakla bulunur.
P1(x1, y1, z1) ve P2(x2, y2, z2) noktalarını birleştiren doğru parçasının orta
noktası M
a b.
x1 + x2 y1 + y2 z1 + z2
, ,
2 2 2
noktasıdır.
Nedenini anlamak için,

P1(x1, y1, z1)
1 1 1 1 1 1 1 1
OM = OP1 + sP1 P2 d = OP1 + sOP2 - OP1 d
2 2
⎛ x x2 y1 y2 z1 z2 ⎛
M⎝ 1 , ,
2 2 2 ⎝ 1 1 1
sOP1 + OP2 d
=
2
P2(x2, y2, z2) x1 + x2 y1 + y2 z1 + z2
= i + j + k.
2 2 2
olduğunu gözleyin (Şekil 12.17)
ÖRNEK 8 Orta Noktalar› Bulmak

O
P1(3, –2, 0) ve P2(7, 4, 4) noktalarını birleştiren doğru parçasının orta noktası
fiEK‹L 12.17 Orta noktasının koordinatları,
a b = s5, 1, 2d.
3 + 7 -2 + 4 0 + 4
P1 ve P2 koordinatlarının ortalamasıdır. , ,
2 2 2
noktasıdır.
ALIfiTIRMALAR 12.2
13. Pozitif x-ekseni ile u = 2p>3 açısını yapan birim vektör
Düzlemde Vektörler
14. Pozitif x-ekseni ile u = -3p>4 açısını yapan birim vektör
1–8 alıştırmalarında u = 3, –2 ve v = –2, 5 olsun. Vektörün (a)
bileşen formunu ve (b) büyüklüğünü (uzunluğunu) bulun. 15. 0, 1 vektörünü orijin etrafında saat yönünün tersine 120° çe-
virmekle elde edilen birim vektör
1. 3u 2. -2v
16. 1, 0 vektörünü orijin etrafında saat yönünün tersine 135° çe-
3. u + v 4. u - v virmekle elde edilen birim vektör
5. 2u - 3v 6. -2u + 5v
3 4 5 12 Uzayda Vektörler
7. u + v 8. - u + v
5 5 13 13 17–22 alıştırmalarında her vektörü v = v1i + v2j + v3k formunda ifade
edin.
9–16 alıştırmalarında vektörün bileşen formunu bulun. 1
1 17. P1 = (5, 7, –1) noktası ve P2 = (2, 9, –2) noktası ise P1 P2
9. P = (1, 3) ve Q = (2, –1) olmak üzere PQ , vektörü 1
18. P1 = (1, 2, 0) noktası ve P2 = (–3, 0, 5) noktası ise P1 P2
10. O orijin ve P, R = (2, –1) ve S = (–4, 3) noktalarını birleştiren RS 1
1 19. A = (–7, –8, 1) noktası ve B = (–10, 8, 1) noktası ise AB
doğru parçasının orta noktası olmak üzere, OP vektörü
1
11. A = s2, 3d noktasından orijine olan vektör 20. A = (1, 0, 3) noktası ve B = (–1, 4, 5) noktası ise AB
1
12. A = (1, –1), B = (2, 0), C = (–1, 3) ve D = (–2, 2) olmak üzere AB 21. u = 81, 1, -19 ve v = 82, 0, 39 ise 5u - v
22. u = 8-1, 0, 29 ve v = 81, 1, 19 ise -2u + 3v
1
ve CD ,’nin toplamı
12.2 Vektörler 861
32. Uzunluğu ve yönü verilen vektörleri bulun. Hesaplamayı, yaz-

Geometri ve Hesaplama madan yapmayı deneyin.
23–24 alıştırmalarında belirtilen vektörü çizmek için vektörleri gerek-
Uzunluk Yön
tiği şekilde uç uca ekleyin.
a. 7 -j
3 4
23. b. 22 - i - k
5 5
13 3 4 12
w c. i - j - k
12 13 13 13
u
1 1 1
d. a 7 0 i + j - k
v 22 23 26
33. v = 12i – 5k yönünde, büyüklüğü 7 olan bir vektör bulun.
a. u + v b. u + v + w
34. v = (1@2)i – (1@2)j – (1@2)k’nın ters yönünde, büyüklüğü 3 olan
c. u - v d. u - w
bir vektör bulun.
24.
Noktalarla Belirlenen Vektörler; Orta Noktalar
v 35–38 alıştırmalarında
1
a. P1 P2’nin yönünü ve
u
b. P1P2 doğru parçasının orta noktasını bulun.
35. P1s -1, 1, 5d P2s2, 5, 0d
w 36. P1s1, 4, 5d P2s4, -2, 7d
37. P1s3, 4, 5d P2s2, 3, 4d
38. P1s0, 0, 0d P2s2, -2, -2d
1
39. AB = i + 4j - 2k ve B = (5, 1, 3) ise A’yı bulun.
a. u - v b. u - v + w 1
40. AB = -7i + 3j + 8k ve A = (–2, –3, 6) ise B’yi bulun.
c. 2u - v d. u + v + w
Uzunluk ve Yön Teori ve Uygulamalar

41. Lineer Birleşim u = 2i + j, v = i + j ve w = i – j olsun. u = av +
25–30 alıştırmalarında her vektörü uzunluğunun ve yönünün bir çar-
bw olacak şekilde a ve b skalerleri bulun.
pımı olarak ifade edin.
42. Lineer Birleşim u = i – 2j, v = 2i + 3j ve w = i + j olsun u1
25. 2i + j - 2k 26. 9i - 2j + 6k
vektörü v’ye paralel u2 vektörü w’ya paralel olmak üzere
3 4
27. 5k 28. i + k u = u1 + u2 olarak yazın (Alıştırma 41’e bakın).
5 5
1 1 1 i j k 43. Kuvvet vektörü Bir bavulu (aşağıda çizili) büyüklüğü uFu = 10
29. i - j - k 30. + +
26 26 26 23 23 23 lb olan bir kuvvetle çekiyorsunuz. F’nin i- ve j- bileşenlerini bu-
31. Uzunluğu ve yönü verilen vektörleri bulun. Hesaplamayı, yaz- lun.
madan yapmayı deneyin. F
Uzunluk Yön 30°
a. 2 i
b. 23 -k
1 3 4
c. j + k
2 5 5
6 2 3
d. 7 i - j + k 44. Kuvvet vektörü Bir uçurtma ipi, uçurtmaya yatayla 45°’lik bir
7 7 7
açı yapan 12 lb’luk (uFu = 12) bir kuvvet uygulamaktadır. F’nin
yatay ve dikey bileşenlerini bulun.
c. ΔABC’nin kenarortalarının kesiştikleri noktanın koordinatları-

45° nı bulun. Bölüm 6.4, Alıştırma 29’a göre, bu nokta plakanın
F kütle merkezidir.
z
C(1, 1, 3)
45. Hız Bir uçak kuzeyin 25° batısı yönünde 800 km@sa ile uçuyor. c.m.
Pozitif x-ekseninin doğuyu ve pozitif y-ekseninin kuzeyi gös- y
B(1, 3, 0)
terdiğini kabul ederek uçağın hızının bileşen formunu bulun.
M
46. Hız Bir uçak güneyin 10° doğusu yönünde 600 km@sa ile x
uçuyor. Pozitif x-ekseninin doğuyu ve pozitif y-ekseninin kuzeyi A(4, 2, 0)
gösterdiğini kabul ederek uçağın hızının bileşen formunu bulun. 50. Orijinden, köşeleri
47. Konum Bir kuş yuvasından doğunun 60° kuzeyi yönünde 5 km A(1, –1, 2), B(2, 1, 3) ve C(–1, 2, –1)
uçuyor ve buradaki bir ağaçta durup dinleniyor. Sonra 10 km
güneydoğuya uçarak bir telefon direğinde duruyor. Orijini kuşun olan üçgenin kenarortalarının kesiştikleri noktaya giden vektörü
yuvası olan, x-ekseninin doğuyu, y-ekseninin kuzeyi gösterdiği bulun.
bir xy-koordinat sistemi çizin. 51. ABCD uzayda genel, düzlemsel olması gerekmeyen bir dört ke-
narlı olsun. ABCD’nin karşılıklı kenarlarının orta noktalarını bir-
a. Ağaç hangi noktadadır? leştiren iki doğrunun birbirlerini kestiğini gösterin. (İpucu: Doğru
b. Telefon direği hangi noktadadır? parçalarının orta noktalarının aynı olduğunu gösterin.)
48. P1(x1, y1, z1) noktasından P2(x2, y2, z2) noktasına olan doğru 52. Düzlemde, düzgün bir n-kenarlı çokgenin merkezinden çokgenin
parçasını p@q = r oranı ile iki uzunluğa bölen Q noktasının koor- köşelerine vektörler çiziliyor. Vektörlerin toplamının sıfır olduğu-
dinatlarını bulmak için benzer üçgenler kullanın. nu gösterin. (İpucu: Çokgeni, merkezi etrafında döndürdüğünüz-
49. Bir üçgenin kenarortayları A, B ve C’nin aşağıda gösterilen de toplam ne olur?)
sabit yoğunluklu ince üçgen plakanın köşe noktaları olduğunu 53. A, B ve C’nin bir üçgenin köşeleri olduğunu ve a, b ve c’nin, sıra-
varsayın. sıyla bunların karşılarındaki kenarların orta noktaları olduğunu
1 1 1
a. C’den AB kenarının orta noktası M’ye giden vektörü bulun. varsayın. Aa + Bb + Cc = 0 . olduğunu gösterin.
b. C’den, CM kenarortayında C’den M’ye olan uzaklığın üçte 54. Düzlemde birim vektörler Düzlemde bir birim vektörün, i
ikisinde bulunan noktaya giden vektörü bulun. vektörünü saat yönünün tersine u açısı kadar çevirmekle elde edi-
len u = (cos u)i + (sin u)j vektörü olarak yazılabileceğini gösterin.
12.3 Nokta Çarp›m› (Skaler Çarp›m)
Bir yol boyunca hareket eden bir parçacığa bir F kuvveti uygulandığında, çoğunlukla kuv-
vetin hareket yönündeki büyüklüğünü bilmek ihtiyacını duyarız. v vektörü F’nin uygulan-
F dığı noktada yol’un teğet doğrusuna paralel ise F’nin v yönündeki büyüklüğünü isteriz.
Şekil 12.18 aradığımız skalerin, F ile v vektörleri arasındaki açı u olmak üzere,
u v ƒ F ƒ cos u, uzunluğu olduğunu göstermektedir.
Bu bölümde, iki vektör arasındaki açının, bileşenlerinden doğrudan nasıl kolayca he-
Uzunluk ⎥ F⎥ cos u
saplanabileceğini göstereceğiz. Hesaplamanın anahtar parçası, nokta çarpımı denen bir
ifadedir. Nokta çarpımlarına ayrıca, çarpımın sonucunun vektör değil skaler olmasından
fiEK‹L 12.18 F kuvvetinin v vektörü dolayı, iç veya skaler çarpımlar da denir. Nokta çarpımını inceledikten sonra, bunu bir
yönündeki büyüklüğü, F’nin v vektörü vektörün başka bir vektör üzerine izdüşümünü (Şekil 12.18’de gösterildiği gibi) bulmak
üzerine izdüşümünün ƒ F ƒ cos u için ve bir yer değiştirme boyunca etki eden sabit bir kuvvetin yaptığı işi bulmak için kul-
uzunluğudur. lanacağız.
12.3 Nokta Çarp›m› (Skaler Çarp›m) 863
Vektörler Aras›ndaki Aç›

Sıfırdan faklı iki u ve v vektörü başlangıç noktaları çakışacak şekilde yerleştirildiğinde,
0 u p ölçülü bir u açısı oluştururlar (Şekil 12.19). Vektörler aynı doğru üzerinde değil
v
ise u açısı her iki vektörü de içeren düzlem içinde ölçülür. Aynı doğru üzerinde iseler ve
aynı yönü gösteriyorlarsa aralarındaki açı 0, ters yönü gösteriyorlarsa aralarındaki açı
p’dir. u açısı u ile v arasındaki açıdır. Teorem 1 bu açıyı belirlemek için bir formül verir.
u u
fiEK‹L 12.19 u ve v vektörleri arasındaki açı.
TEOREM 1 ‹ki Vektör Aras›ndaki Aç›

Sıfırdan farklı u = u1, u2, u3 ve v = v1, v2, v3 vektörleri arasındaki u açısı
u = cos-1 a b.
u1 v1 + u2 v2 + u3 v3
ƒuƒ ƒvƒ
ile verilir.
Teorem 1’i ispat etmeden önce ( Kosinüs Teoreminin bir sonucudur) dikkatimizi
u1v1 + u2v2 + u3v3’nın hesaplanmasındaki u ifadesine odaklayalım.
TANIM Nokta Çarp›m›

u = 8u1, u2 , u39 ve v = 8v1, v2 , v39 vektörlerinin u ⋅ v (“u nokta v”) nokta çar-
pımı
u v = u1v1 + u2v2 + u3v3
dir.
ÖRNEK 1 Nokta Çarp›m›n› Bulmak

(a) 81, -2, -19 # 8-6, 2, -39 = s1ds -6d + s -2ds2d + s -1ds -3d
= -6 - 4 + 3 = -7
(b) a i + 3j + kb # s4i - j + 2kd = a bs4d + s3ds -1d + s1ds2d = 1

1 1
2 2
İki boyutlu bir vektör çiftinin nokta çarpımı benzer tarzda tanımlanır:
w u1, u2 v1, v2 = u1v1 + u2v2
u
Teorem 1’in ispat› Şekil 12.20’deki üçgene Kosinüs Teoremini (Bölüm 1.6, Denklem (6))
uygulayarak
u v ƒ w ƒ 2 = ƒ u ƒ 2 + ƒ v ƒ 2 - 2 ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u Kosinüs Teoremi
fiEK‹L 12.20 Vektörlerin toplamı için 2 ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u = ƒ u ƒ 2 + ƒ v ƒ 2 - ƒ w ƒ 2 .

paralelkenar kuralı w = u – v verir.
buluruz.
w = u – v olduğundan w’nun bileşen formu u1 – v1, u2 – v2, u3 – v3 tür. Dolayısıyla,
ƒuƒ2 = A 2u 12 + u 22 + u 32 B 2 = u 12 + u 22 + u 32
ƒvƒ2 = A 2v12 + v22 + v32 B 2 = v12 + v22 + v32
ƒwƒ2 = A 2su1 - v1 d2 + su2 - v2 d2 + su3 - v3 d2 B 2
= su1 - v1 d2 + su2 - v2 d2 + su3 - v3 d2
= u 12 - 2u1v1 + v12 + u 22 - 2u2v2 + v22 + u 32 - 2u3v3 + v32

ve
ƒ u ƒ 2 + ƒ v ƒ 2 - ƒ w ƒ 2 = 2su1 v1 + u2v2 + u3 v3).
bulunur. Bu nedenle,
2 ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u = ƒ u ƒ 2 + ƒ v ƒ 2 - ƒ w ƒ 2 = 2su1 v1 + u2 v2 + u3 v3 d
ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u = u1 v1 + u2 v2 + u3 v3
u1 v1 + u2 v2 + u3 v3
cos u =
ƒuƒ ƒvƒ
Dolayısıyla
u = cos-1 a b
u1 v1 + u2 v2 + u3 v3
ƒuƒ ƒvƒ
bulunur.
Nokta çarpımı notasyonu ile u ve v vektörleri arasındaki açı
u = cos-1 a b.
u#v
ƒuƒ ƒvƒ
olarak yazılabilir.
ÖRNEK 2 Uzaydaki ‹ki Vektör Aras›ndaki Aç›y› Bulmak

u = i – 2j – 2k ile v = 6i + 3j + 2k arasındaki açıyı bulun.
Çözüm Yukarıdaki formülü kullanırız:
u # v = s1ds6d + s -2ds3d + s -2ds2d = 6 - 6 - 4 = -4
ƒ u ƒ = 2s1d2 + s -2d2 + s -2d2 = 29 = 3
ƒ v ƒ = 2s6d2 + s3d2 + s2d2 = 249 = 7
u = cos-1 a b
u#v
ƒuƒ ƒvƒ
= cos-1 a b L 1.76 radyan

-4
radians.
s3ds7d
Açı formülü iki boyutlu vektörlere de uygulanabilir.
y
B(3, 5)
ÖRNEK 3 Bir Üçgenin Bir Açısını Bulmak
A = (0, 0), B = (3, 5) ve C = (5, 2) noktaları ile belirlenen ABC üçgenindeki (Şekil 12.21) u
açısını bulun.
␪ C(5, 2)
1 1
1 Çözüm u açısı, CA ve CB . vektörleri arasındaki açıdır. Bu iki vektörün bileşen formları
CA = 8-5, -29 CB = 8-2, 39.
x
A 1 1 ve 1
and
tür. Önce bu iki vektörün nokta çarpımını ve büyüklüklerini hesaplarız.
fiEK‹L 12.21 Örnek 3’teki üçgen.
1 1
CA # CB = s -5ds -2d + s -2ds3d = 4
1
ƒ CA ƒ = 2s -5d2 + s -2d2 = 229
1
ƒ CB ƒ = 2s -2d2 + s3d2 = 213
Sonra, açı formülünü uygulayarak
1 1
CA # CB
u = cos-1 £ 1 1 ≥
ƒ CA ƒ ƒ CB ƒ
4
= cos-1 £ ≥
A 229 B A 213 B
78.1° veya 1.36 radyan

buluruz.
Dik (Ortogonal) Vektörler

Sıfırdan farklı u ve v vektörleri, aralarındaki açı p@2 ise dik veya ortogonaldirler. Bu tip
vektörler için, otomatik olarak u v = 0 olur, çünkü cos(p@2) = 0’dır. Tersi de doğrudur. u ve
v, u # v = ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u = 0, ile sıfırdan farklı vektörlerse, cos u = 0 ve u = cos–1 0 = p@2
olur.
TANIM Ortogonal Vektörler

u ve v vektörleri ancak ve yalnız u v = 0 ise ortogonaldirler (veya diktirler).
ÖRNEK 4 Diklik Tan›m›n› Uygulamak

(a) u v = (3) (4) + (–2) (6) = 0 olduğundan u = 3, –2 ve v = 4, 6 vektörleri ortogonaldir.
(b) u v = (3) (0) + (–2) (2) + (1) (4) = 0 olduğundan u = 3i – 2j + k ve v = 2j + 4k vek-
törleri ortogonaldir.
(c) 0 vektörü her u vektörüne ortogonaldir:
0 # u = 80, 0, 09 # 8u1, u2, u39
= s0dsu1 d + s0dsu2 d + s0dsu3 d
=0
Nokta Çarp›m Özellikleri ve ‹zdüflüm Vektörleri

Nokta çarpımı, reel sayıların (skalerlerin) sıradan çarpma kuralları için sağlanan bir çok
kurala uyar.
Nokta Çarpımının Özellikleri

u, v ve w herhangi vektörler ve c bir skaler ise
1. u # v = v # u
2. scud # v = u # scvd = csu # vd
3. u # sv + wd = u # v + u # w
4. u # u = ƒ u ƒ 2
5. 0 # u = 0.
TARİHSEL BİYOGRAFİ 1 ve 3 Özelliklerinin ‹spatlar› Tanımı kullanarak özellikleri ispatlamak kolaydır. Örneğin, 1 ve
Carl Friedrich Gauss 3 Özelliklerinin ispatları aşağıdadır.
(1777–1855)
1. u # v = u1 v1 + u2 v2 + u3 v3 = v1 u1 + v2 u2 + v3 u3 = v # u
Q
3. u # sv + wd = 8u1, u2 , u39 # 8v1 + w1, v2 + w2 , v3 + w39
= u1sv1 + w1 d + u2sv2 + w2 d + u3sv3 + w3 d

u
= u1 v1 + u1 w1 + u2 v2 + u2 w2 + u3 v3 + u3 w3
v
P R S = su1 v1 + u2 v2 + u3 v3 d + su1 w1 + u2 w2 + u3 w3 d
= u#v + u#w
Q
u Şimdi, bu bölümün başında sözü edilen, bir vektörün bir diğeri üzerine iz düşürülmesi
1 1
problemine dönüyoruz. u = PQ’nun sıfırdan farklı v = PS vektörü üzerine iz düşüm
1
v vektörü (Şekil 12.22), Q’dan PS doğrusuna çizilen dik doğru ile belirlenen PR vek-
R P S törüdür. Bu vektör için notasyon
fiEK‹L 12.22 u’nun v üzerine iz düşüm projv u (“u’nun v üzerine iz düşüm vektörü”)
vektörü.
u vektörü bir kuvveti temsil ediyorsa projv u vektörü v yönündeki etkili kuvveti temsil
eder (Şekil 12.23).
u ve v arasındaki u açısı dar açı ise projv u’nun uzunluğu ƒ u ƒ cos u ve yönü v> ƒ v ƒ dir
(Şekil 12.24). u açısı geniş açı ise, cos u 6 0 ve projv u’nun uzunluğu - ƒ u ƒ cos u yönü
–v> ƒ v ƒ dır. Her iki durumda
Kuvvet u
v
projv u = s ƒ u ƒ cos ud
v
ƒvƒ
= a b
u#v v ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u u#v
ƒ u ƒ cos u = =
fiEK‹L 12.23 Kutuyu u kuvveti ile çekersek, ƒvƒ ƒvƒ ƒvƒ ƒvƒ
kutuyu v yönünde hareket ettiren etkili
= a bv.
kuvvet u’nun v üzerine izdüşüm u#v
2
vektörüdür. ƒvƒ
u u
u
u projv u
v
projv u
v
Uzunluk u cos u Uzunluk –u cos u

(a) (b)
fiEK‹L 12.24 projv u’nun uzunluğu (a) cos u Ú 0 ise ƒ u ƒ cos u ve

(b) cos u 0 ise - ƒ u ƒ cos u dır.
ƒ u ƒ cos u sayısına u’nun v yönündeki skaler bileşeni denir. Özet olarak,
u’nun v üzerine izdüşüm vektörü:
projv u = a bv
u#v
(1)
ƒvƒ2
u’nun v yönündeki skaler bileşeni:
u#v v
ƒ u ƒ cos u = = u# (2)
v
ƒ ƒ v
ƒ ƒ
u’nun v üzerine iz düşüm vektörünün ve u’nun v yönündeki skaler bileşeninin ikisinin de

sadece v’nin yönüne bağlı olduğuna uzunluğuna bağlı olmadığına dikkat edin (çünkü u’yu
v’nin yönü olan v> ƒ v ƒ ile çarpıyoruz).
ÖRNEK 5 ‹z Düflüm Vektörü Bulmak

u = 6i + 3j + 2k’nin v = i – 2j – 2k üzerine izdüşüm vektörünü ve u’nun v yönündeki
skaler bileşenini bulun.
Çözüm projv u’yu (1) denkleminden buluruz

u#v 6 - 6 - 4
projv u = v # v v = si - 2j - 2kd
1 + 4 + 4
4 4 8 8
= - si - 2j - 2kd = - i + j + k.
9 9 9 9
u’nun v yönündeki skaler bileşenini (2) denkleminden buluruz:
= s6i + 3j + 2kd # a i - j - kb
v 1 2 2
ƒ u ƒ cos u = u # 3 3 3
ƒvƒ
4 4
= 2 - 2 - = - .
3 3
(1) ve (2) denklemleri iki boyutlu vektörlere de uygulanır.
ÖRNEK 6 ‹z Düflüm Vektörü ve Skaler Bilefleni Bulmak

Bir F = 5i + 2j kuvvetinin v = i – 3j üzerine iz düşüm vektörünü ve F’nin v yönündeki
skaler bileşenini bulun.
Çözüm İz düşüm vektörü
F#v
projv F = ¢ ≤v
ƒvƒ2
5 - 6 1
= si - 3jd = - si - 3jd
1 + 9 10
1 3
= - i + j.
10 10
dir. F’nin v yönündeki skaler bileşeni
F#v 5 - 6 1
ƒ F ƒ cos u = = = - .
v
ƒ ƒ 21 + 9 210
dir.
‹fl
F Bölüm 6’da, büyüklüğü F olan sabit bir kuvvetin bir cismi bir d mesafesi boyunca hareket
P D Q u ettirirken yaptığı işi W = Fd olarak hesapladık. Bu formül sadece kuvvet hareket doğrul-
1
tusunda yönlenmişse geçerlidir. Bir cismi bir D = PQ yer değiştirmesi boyunca hareket
F cos u ettiren bir F kuvvetinin başka bir yönü varsa, iş F’nin D yönündeki bileşeni tarafından
yapılır. u, F ile D arasındaki açıysa (Şekil 12.25),
fiEK‹L 12.25 Bir D yerdeğiştirmesi
‹fl = F 'nin D yönündeki (D'nin uzunlu¤u)
sırasında sabit bir F kuvvetinin yaptığı iş skaler bilefleni
(u Fu cos u) u Du’dir.
= s ƒ F ƒ cos ud ƒ D ƒ
= FD
olur.
TANIM Sabit Kuvvetin Yapt›¤› ‹fl

1
Bir D = PQ yer değiştirmesi boyunca etkiyen sabit bir F kuvvetinin yaptığı iş,
u F ile D arasındaki açı olmak üzere
W = F # D = ƒ F ƒ ƒ D ƒ cos u,
olarak bulunur.
ÖRNEK 7 ‹fl Tan›m›n› Uygulamak

ƒ F ƒ = 40 N (newton), uDu = 3 m ve u = 60° ise, P’den Q’ya kadar etkiyen F’nin yaptığı iş
İş = ƒ F ƒ ƒ D ƒ cos u
Work Tanım
= s40ds3d cos 60° Verilen değerler
= s120ds1>2d
= 60 J (Jul)
olarak bulunur.
Bölüm 16’da, değişken bir kuvvetin uzaydaki bir yol boyunca yaptığı işi bulmayı
öğrenirken daha zor bir problemle karşılaşıyoruz.
Bir Vektörü Ortogonal Vektörlerin Bir Toplam› Olarak Yazmak

Bir u = 8u1, u29 veya u = 8u1, u2, u39 vektörünü iki ortogonal vektörün bir toplamı
olarak yazmak için bir yol biliyoruz.:
u = u1i + u2j veya u = u1i + (u2j + u3k)
(i # j = i # k = j # k = 0 olduğundan).
Halbuki, bazen u’yu farklı bir toplam olarak yazmak daha bilgilendiricidir. Örneğin,
mekanikte, çoğunlukla bir u vektörünü verilen bir v vektörüne paralel ve v vektörüne dik
iki vektörün toplamı olarak yazma gereksinimi duyarız. Bir örnek olarak, düzlemde (veya
uzayda) bir yol üzerinde hareket eden bir parçacığın hareketinin incelenmesinde, ivme
u
u projv u vektörünün yolun (bir noktada) teğeti yönündeki ve yolun normali yönündeki bileşen-
lerinin bilinmesi arzu edilen bir şeydir (İvmenin bu teğetsel ve normal bileşenleri Bölüm
13.4’te incelenmektedir). Bu durumda ivme vektörü teğetsel ve normal (vektör) bileşenleri
cinsinden ifade edilebilir (bu ifade yolun özellikleri hakkında, burulma gibi, önemli
v
geometrik özelliklerini yansıtır). Hız ve ivme vektörleri sonraki bölümde incelenmektedir.
projv u Genel olarak, u ve v vektörleri için
fiEK‹L 12.26 u vektörünü v vektörüne u - projv u

paralel ve dik vektörlerin toplamı olarak vektörünün (v ile aynı yönde olan) projv u iz düşüm vektörüne ortogonal olduğu Şekil
yazmak. 12.26’dan kolayca görülebilir. Aşağıdaki hesaplama bu gözlemi döğrulamaktadır:
u#v u#v
su - projv ud # projv u = ¢ u - ¢ 2≤ ≤ ¢
v # ≤v Denklem (1)
ƒvƒ ƒvƒ2
2
u#v u#v
= ¢ 2≤
su # vd - ¢ ≤ sv # vd
ƒvƒ ƒvƒ2 Skaler çarpım
özellikleri 2 ve 3
su # vd2 su # vd2
= - v # v = ƒ v ƒ 2 kısalır
ƒvƒ2 ƒvƒ2
=0
Dolayısıyla,
u = projv u + su - projv ud
denklemi u vektörünü ortogonal vektörlerin bir toplamı olarak ifade eder.
u’yu v’ye Paralel Bir Vektör Artı v’ye Ortogonal Bir Vektör Olarak Yazmak
u = projv u + su - projv ud
u#v u#v
= ¢ 2≤
v + ¢u - ¢ ≤v≤
ƒvƒ ƒvƒ2
(')'* ('')''*
v’ye paralel v’ye ortogonal
ÖRNEK 8 Bir Uzay Arac›na Etkiyen Kuvvet

Hız vektörü v = 3i – j olan bir uzay aracına bir F = 2i + j – 3k kuvveti etkimektedir. F’yi
v’ye paralel bir vektör ve v’ye ortogonal bir vektörün toplamı olarak yazın.
Çözüm
F = projv F + sF - projv Fd
= v # v v + aF - v # v vb
F#v F#v
= a bv + aF - a bvb
6 - 1 6 - 1
9 + 1 9 + 1
s3i - jd + a2i + j - 3k -
5 5
= s3i - jdb
10 10
= a i - jb + a i + j - 3kb .
3 1 1 3
2 2 2 2
s3>2di - s1/2dj kuvveti, v hızına paralel olan etkin kuvvettir. s1>2di + s3/2dj - 3k
kuvveti v’ye ortogonaldir. Bu vektörün v’ye ortogonal olduğunu kontrol etmek için skaler
çarpımı buluruz:
a i + j - 3kb # s3i - jd = - = 0.
1 3 3 3
2 2 2 2
ALIfiTIRMALAR 12.3
Skaler Çarp›m ve ‹z Düflümler T Vektörler Aras›ndaki Aç›lar

1–8 alıştırmalarında, aşağıda istenenleri bulun. 9–12 alıştırmalarındaki vektörlerin arasındaki açıları bir radyanın
a. v # u, ƒ v ƒ , ƒ u ƒ yüzde biri hassaslıkla bulun.
b. v ile u arasındaki açının kosinüsü, 9. u = 2i + j, v = i + 2j - k
c. u’nun v yönündeki skaler bileşeni 10. u = 2i - 2j + k, v = 3i + 4k

11. u = 23i - 7j, v = 23i + j - 2k
d. projv u vektörü.
12. u = i + 22j - 22k, v = -i + j + k
1. v = 2i - 4j + 25k, u = -2i + 4j - 25k
13. Üçgen Köşeleri A = (–1, 0), B = (2, 1) ve C = (1, –2) olan üç-
2. v = s3>5di + s4>5dk, u = 5i + 12j genin iç açılarının ölçülerini bulun.
3. v = 10i + 11j - 2k, u = 3j + 4k 14. Dikdörtgen Köşeleri A = (1, 0), B = (0, 3), C = (3, 4) ve
4. v = 2i + 10j - 11k, u = 2i + 2j + k D = (4, 1) olan dikdörtgenin köşegenleri arasındaki açılarının öl-
5. v = 5j - 3k, u = i + j + k çülerini bulun.
6. v = -i + j, u = 22i + 23j + 2k 15. Doğrultu açıları ve doğrultu kosinüsleri Bir v = ai + bj + ck
vektörünün doğrultu açıları a, b ve g aşağıdaki gibi tanımlan-
7. v = 5i + j, u = 2i + 217j
maktadır.
8. v = h i, u = h i
1 1 1 1 a, v ile pozitif x-ekseni arasındaki açıdır (0 a p),
, ,-
22 23 22 23 b, v ile pozitif y-ekseni arasındaki açıdır (0 b p),
g, v ile pozitif z-ekseni arasındaki açıdır (0 g p),
z
v2
v1 v2
g v
0
a b v1
–v2
y
v1 v2
x 22. Bir çember üzerinde ortogonallik AB’nin, merkezi O’da olan

bir çemberin çapı ve C’nin de A ve B’yi birleştiren iki yaydan
1 1
a. birinin üzerindeki bir nokta olduğunu varsayın. CA ve CB’nin or-
togonal olduğunu gösterin.
a b c
cos a = , cos b = , cos g = , C
ƒvƒ ƒvƒ ƒvƒ
ve cos2 a + cos2 b + cos2 g = 1 olduğunu gösterin. Bu v
kosinüslere v’nin doğrultu kosinüsleri denir.
b. Birim vektörler doğrultu kosinüslerinden oluşurlar A –u u B
O
v = ai + bj + ck bir birim vektörse a, b ve c’nin v’nin
doğrultu kosinüsleri olduğunu gösterin.
16. Su borusu inşaası Bir su borusu kuzey yönünde %20’ lik, doğu
yönünde de %10’luk bir eğimle kurulacaktır. Su borusunun 23. Bir eşkenar dörtgenin köşegenleri Bir eşkenar dörtgenin (ke-
kuzeyden doğuya dönmesi için gerekli u açısını bulun. narları eşit uzunluklu paralelkenar) köşegenlerinin dik olduklarını
gösterin.
24. Dik köşegenler Sadece karelerin dik köşegenli dikdörtgenler
u olduklarını gösterin.
Doğu 25. Paralelkenarlar ne zaman dikdörtgendirler Bir paralelkenarın
ey ancak ve yalnız köşegenlerinin uzunlukları eşit ise bir dikdörtgen
Kuz
olduğunu ispatlayın (Bu gerçeği marangozlar sıkça kullanır).
26. Paralelkenarın köşegeni u ve v vektörleriyle belirlenen para-
lelkenarın belirtilen köşegeninin u u u = u v u ise u ile v arasındaki
açıyı ikiye böleceğini gösterin.
Vektörleri Ayr›flt›rmak
17–19 alıştırmalarında, u’yu v’ye paralel bir vektör ve v’ye ortogonal u
bir vektörün toplamı olarak yazın.
17. u = 3j + 4k, v = i + j v
18. u = j + k, v = i + j 27. Mermi hareketi Çıkış hızı 1200 ft@s olan bir silah yataydan 8°
19. u = 8i + 4j - 12k, v = i + 2j - k yukarıya ateşleniyor. Hız’ın yatay ve düşey bileşenlerini bulun.
20. Vektör toplamı u = i + (j + k) vektörü zaten i’ye paralel bir vektör- 28. Eğik düzlem Bir kutunun, şekilde gösterildiği gibi, eğik bir düz-
le i’ye ortogonal bir vektörün toplamıdır. u = projv u + (u – projv u) lemde yukarıya çekildiğini varsayın. Eğik düzleme paralel bileşeni-
ayrışımında v = i kullanırsanız projv u = i ve (u – projv u) = j + k nin 2,5 lb olması için gereken w kuvvetini bulun.
bulurmusunuz? Deneyin ve bulun. w
Geometri ve Örnekler 33˚

21. Toplam ve farklar Şekilde, sanki v1 + v2 ile v1 – v2 ortogonal gi-
bi görünmektedir? Bu sadece bir tesadüf müdür, yoksa iki vektö- 15˚
rün toplamının farklarına ortogonal olmalarını bekleyebileceği-
miz durumlar mı vardır? Yanıtınızı açıklayın.
Teori ve Örnekler ‹fl
29. a. Cauchy-Schwartz eşitsizliği u # v = ƒ u ƒ ƒ v ƒ cos u eşitliğini 43. Bir doğru boyunca iş Bir cismi orijinden (1, 1) noktasına giden
kullanarak herhangi u ve v vektörleri için ƒ u # v ƒ … ƒ u ƒ ƒ v ƒ doğru üzerinde hareket ettiren bir F = 5i (büyüklüğü 5 N) kuvve-
eşitsizliğinin sağlandığını gösterin. tinin yaptığı işi bulun (mesafe birimi metre).
b. Hangi koşullar altında, varsa, u u v u u u u u v u dir? cevabınızı 44. Lokomotif Union Pacific’in Big Boy lokomotifi 602.148 N’luk
açıklayın. (135.375 lb) çekici bir kuvvetle (çekme) 6000 tonluk trenleri
30. Aşağıda gösterilen eksenleri ve vektörü kopyalayın. (xi + yj) v 0 çekebilmektedir. Bu kuvvet seviyesinde, Big Boy San Fransisco’-
olmasını sağlayan (x, y) noktalarını renklendirin. Yanıtınızı savunun. dan Los Angeles’a yaptığı (yaklaşık olarak düz) 605 km’lik seya-
hatte yaklaşık ne kadar iş yapmıştır?
y
45. Eğik düzlem Bir yükleme limanı boyunca bir sandığı yatayla
30° açı yapan 200 N’luk bir kuvvetle çekerek 20 m kaydırmak
L için ne kadar iş yapılmıştır?
46. Yelkenli Bir teknenin yelkeninden geçen rüzgar aşağıda göster-
x ildiği gibi 1000 lb’lik bir F kuvveti uygulamıştır. Rüzgar tekneyi 1
0
mil ilerletmek için ne kadar iş yapmıştır? Yanıtınızı ayak-pound
olarak verin.
31. Ortogonal birim vektörler u1 ve u2 ortogonal birim vektör-

lerse ve v = au1 + bu2 ise v u1’i bulun.
32. Nokta çarpımlarda sadeleştirme Reel sayı çarpımında, 60°
uv1 = uv2 ve u 0 ise, u’ları sadeleştirir ve v1 = v2 olduğu sonu- 1000 lb
cuna varırız. Aynı kural vektör çarpımı için de geçerli midir: büyüklü
Şayet u v1 = u v2 ve u 0 ise v1 = v2 olduğu sonucuna vara- kuvvet F
bilir miyiz? Yanıtınızı açıklayın.
Düzlemdeki Do¤rular Aras›ndaki Aç›lar

Düzlemdeki Do¤rular›n Denklemleri
Birbirini dik açılarla kesmeyen kesişen doğruların arasındaki dar açı
33. Bir vektöre dik doğru v = ai + bj vektörünün ax + by = c
doğrulara normal veya paralel olan vektörlerin belirlediği açılarla ay-
doğrusuna dik olduğunu, v’nin eğiminin, verilen doğrunun
nıdır.
eğiminin çarpmaya göre tersinin negatifi olduğunu ispatlayarak
gösterin. n1
n2 L2
34. Bir vektöre paralel doğru v = ai + bj vektörünün bx – ay = c L2
u v2
doğrusuna paralel olduğunu, v’yi temsil eden doğru parçasının
eğiminin verilen doğrunun eğimiyle aynı olduğunu ispatlayarak u
u v1
gösterin. L1
L1
35–38 alıştırmalarında, Alıştırma 33’ün sonucunu kullanarak P’den
geçen ve v’ye dik olan doğrunun denklemini bulun. Sonra doğruyu çi-
zin. Çiziminize v’yi orijinden başlayan bir vektör olarak ekleyin. Bunu ve Alıştırma 33 veya 34’ün sonuçlarını kullanarak, 47–52
35. Ps2, 1d, v = i + 2j alıştırmalarındaki doğruların arasındaki açıları bulun.
36. Ps -1, 2d, v = -2i - j 47. 3x + y = 5, 2x - y = 4
37. Ps -2, -7d, v = -2i + j 48. y = 23x - 1, y = - 23x + 2
38. Ps11, 10d, v = 2i - 3j 49. 23x - y = -2, x - 23y = 1
39–42 Alıştırmalarında, Alıştırma 34’ün sonucunu kullanarak P’den

50. x + 23y = 1, A 1 - 23 B x + A 1 + 23 B y = 8
geçen ve v’ye paralel olan doğrunun denklemini bulun. Sonra doğru- 51. 3x - 4y = 3, x - y = 7
yu çizin. Çiziminize v’yi orijinden başlayan bir vektör olarak ekleyin. 52. 12x + 5y = 1, 2x - 2y = 3
39. Ps -2, 1d, v = i - j 40. Ps0, -2d, v = 2i + 3j
41. Ps1, 2d, v = -i - 2j 42. Ps1, 3d, v = 3i - 2j Türetilebilir E¤riler Aras›ndaki Aç›lar
Bir kesişim noktasında türetilebilen eğriler arasındaki açılar eğrileri-
12.4 Vektörel Çarp›m 873
nin bu noktalardaki teğetlerinin arasındaki açılardır. 53-56 alıştırmala- 54. x = (3@4) – y2, x = y2 – (3@4), (iki kesişim noktası)
rındaki eğrilerin arasındaki açıları bulun. v = ai + bj düzlemde bir 3 2
55. y = x , x = y , (iki kesişim noktası)
vektör ise bu vektörün eğiminin, a 0 olması koşulu ile b@a olduğu-
56. y = –x2, y = √x (iki kesişim noktası)
na dikkat edin.
53. y = (3@2) – x2, y = x2 (iki kesişim noktası)
12.4 Vektörel Çarp›m
Düzlemdeki doğruları incelerken, bir doğrunun nasıl eğildiğini tanımlamak zorunda kal-
mıştık ve bunu eğim ve eğim açısı kavramlarıyla gerçekleştirmiştik. Uzayda, bir düzlem’in
nasıl eğildiğini tanımlayabilmemiz gerekir. Bunu düzlemdeki iki vektörü çarpıp düzleme
dik üçüncü bir vektör elde ederek yaparız. Bu üçüncü vektörün yönü bize düzlemin “eğili-
mini” söyler. Vektörleri çarpmak için kullandığımız yöntem, analizde çalıştığımız iki vek-
tör çarpımından ikincisi olan vektörel çarpımıdır.
Vektörel çarpımlar elektrik, manyetizma, akışkan akışları ve yörünge mekaniğinde
kuvvetlerin etkilerini tanımlamakta yaygın olarak kullanılırlar. Bu bölüm vektörel
çarpımının bu alanlarda kullanımını sağlayan matematiksel özellikleri sunmaktadır.
Uzaydaki ‹ki Vektörün Vektörel Çarp›m›

uv
Uzayda, sıfırdan farklı iki u ve v vektörüyle işe başlarız. u ve v paralel değillerse, bir düz-
lem belirlerler. Sağ-el kuralıyla düzleme dik bir n birim vektörü seçeriz. Bu, n’yi par-
maklarınız u’dan v’ye giden u açısı yönünde kıvrılırken başparmağınızın gösterdiği yön-
v deki birim (normal) vektör olarak seçtiğimiz anlamına gelir (Şekil 12.27). Artık u v
n vektörel çarpımını (“u çarpı v”) aşağıda verilen vektör olarak tanımlarız.
u
u
TANIM Vektörel Çarp›m
u * v = s ƒ u ƒ ƒ v ƒ sin ud n
fiEK‹L 12.27 u v’nin oluşturulması.
Skaler çarpımın aksine, vektörel çarpım bir vektördür. Bu nedenle aynı zamanda u ve
v’nin vektör çarpımı da denir ve sadece uzaydaki vektörler uygulanır. u v vektörü hem
u’ya hem de v’ye diktir, çünkü n’nin bir skaler katıdır.
Hem 0’ın ve hem de p’nin sinüsleri sıfır olduğundan, sıfırdan farklı iki paralel vektö-
rün vektörel çarpımını 0 olarak tanımlamak mantıklıdır. u ve v’nin biri veya ikisi de sıfır-
sa, u v’yi yine sıfır olarak tanımlarız. Böylece, u ve v gibi iki vektörün vektörel çarpımı
ancak ve yalnız u ve v paralelse, veya biri ya da ikisi birden sıfırsa, sıfır olur.
Paralel Vektörler
Sıfırdan farklı u ve v vektörleri ancak ve yalnız u v = 0 ise paraleldir.
Vektörel çarpım aşağıdaki özellikleri sağlar.

v Vektörel Çarpım Özellikleri

u, v ve w herhangi vektörler ve r, s skalerler ise
–n u
1. srud * ssvd = srsdsu * vd
u
2. u * sv + wd = u * v + u * w
3. sv + wd * u = v * u + w * u
4. v * u = -su * vd
vu
5. 0 * u = 0
fiEK‹L 12.28 v u’nun oluşturulması

Örneğin, Özellik 4’ü gözünüzde canlandırmak için, parmaklarınız v’den u’ya giden u
açısı yönünde kıvrılırken başparmağınız ters yönü gösterdiğine ve v u’yu oluştururken
seçtiğimiz birim vektörün u v’yi oluştururken seçtiğimizin negatifi olduğuna dikkat
edin (Şekil 12.28).
Özellik 1, eşitliğin her iki tarafına vektörel çarpım tanımını uygulamak ve sonuçları
karşılaştırmakla gerçeklenebilir. Özellik 2, Ek 6 da ispatlanmıştır. Özellik 3, Özellik 2’ de-
ki eşitliğin her iki yanını –1 ile çarpmak ve Özellik 4’ü kullanarak çarpımların sırasını de-
z ğiştirmekle elde edilir. Özellik 5 bir tanımdır. Bir kural olarak vektörel çarpım birleşme
k i j –(j i) özelliğini sağlamaz. Dolayısıyla, (u v) w genel olarak u (v w)’ye eşit değildir.
(Ek Alıştırmalar 15’e bakın.)
Tanımı i, j ve k’nin ikişer ikişer vektörel çarpımlarını bulmak için kullandığımızda
–i
(Şekil 12.29)
–j
j k i –(i k) k j
y i * j = -sj * id = k
i
–k i
j * k = -sk * jd = i
x Bu çarpımları hatırlamak
i j k –(k j) için diyagram
k * i = -si * kd = j
fiEK‹L 12.29 i, j, ve k’nin ikişer ikişer ve

vektörel çarpımları.
i * i = j * j = k * k = 0.
buluruz.
ƒ u * v ƒ Bir Paralelkenar›n Alan›d›r

n bir birim vektör olduğundan, u v’nin büyüklüğü
Alan taban ⋅ yükseklik

u ⋅ vsin u
u × v ƒ u * v ƒ = ƒ u ƒ ƒ v ƒ ƒ sin u ƒ ƒ n ƒ = ƒ u ƒ ƒ v ƒ sin u.
v
h vsin u olur. Bu, ƒ u ƒ paralelkenarın tabanı ve ƒ v ƒ ƒ sin u ƒ da yüksekliği olmak üzere u ve v
tarafından belirlenen paralelkenardır (Şekil 12.30).
u
u u * v ‹çin Determinant Formülü
fiEK‹L 12.30 u ve v’nin belirlediği Bir sonraki amacımız u v’yi bir Kartezyen koordinat sistemine göre u ile v’nin bileşen-
paralelkenar. lerinden hesaplamaktır.
u = u1 i + u2 j + u3 k, v = v1 i + v2 j + v3 k.
Determinantlar
2 * 2 ve 3 * 3 determinantlar aşağıdaki olduğunu varsayın. Bu durumda dağılma ve i, j ve k’nın çarpım kuralları bize aşağıdaki-
şekilde hesaplanır. leri söyler:
u * v = su1 i + u2 j + u3 kd * sv1 i + v2 j + v3 kd
` ` = ad - bc
a b
c d
= u1 v1 i * i + u1 v2 i * j + u1 v3 i * k
ÖRNEK
+ u2 v1 j * i + u2 v2 j * j + u2 v3 j * k
` ` = s2ds3d - s1ds -4d
2 1
-4 3 + u3 v1 k * i + u3 v2 k * j + u3 v3 k * k
= 6 + 4 = 10
= su2 v3 - u3 v2 di - su1 v3 - u3 v1 dj + su1 v2 - u2 v1 dk.
a1 a2 a3
b3 3 = a1 ` `
b2 b3 Son satırdaki terimler
3 b1 b2
c2 c3
c1 c2 c3 i j k
3 u1 u2 u3 3 .
- a2 ` ` + a3 ` `
b1 b3 b1 b2
c1 c3 c1 c2 v1 v2 v3
ÖRNEK sembolik determinantının açılımındaki terimlerle aynıdır. Dolayısıyla aşağıdaki kuralı
-5 3 1 elde ederiz.
1 3 = s -5d ` `
1 1
3 2 1
3 1
-4 3 1
- s3d ` ` + s1d ` `
2 1 2 1
-4 1 -4 3 Determinantları Kullanarak Vektörel Çarpım Hesaplamak
= -5s1 - 3d - 3s2 + 4d u = u1 i + u2 j + u3 k ve v = v1 i + v2 j + v3 k, ise
+ 1s6 + 4d i j k
= 10 - 18 + 10 = 2
u * v = 3 u1 u2 u3 3 .
(Daha fazla bilgi için v1 v2 v3
www.aw-bc.com/thomas web sayfasına olur.
bakın.)
ÖRNEK 1 Determinantlarla Vektörel Çarp›m Hesaplamak

z
u = 2i + j + k ve v = –4i + 3j + k ise u v ve v u’yu bulun.
R(–1, 1, 2)
Çözüm
i j k
13 = p pi - p pj + p pk
1 1 2 1 2 1
u * v = 3 2 1
0 3 1 -4 1 -4 3
-4 3 1
P(1, –1, 0)
y
= -2i - 6j + 10k
v * u = -su * vd = 2i + 6j - 10k
x Q(2, 1, –1)
fiEK‹L 12.31 PQR üçgeninin

1 1
alanı ƒ PQ * PR ƒ ’nin yarısıdır (Örnek 2).
ÖRNEK 2 Bir Düzleme Dik Vektörler Bulmak
P(1, –1, 0), Q(2, 1, –1) ve R(–1, 1, 2)’nin düzlemine dik bir vektör bulun (Şekil 12.31)
1 1
Çözüm PQ * PR vektörü düzleme diktir, çünkü iki vektöre de diktir. Bileşenler cinsin-
den
1
PQ = s2 - 1di + s1 + 1dj + s -1 - 0dk = i + 2j - k
1
PR = s -1 - 1di + s1 + 1dj + s2 - 0dk = -2i + 2j + 2k
i j k
-1 3 = ` ì - ` `j + ` `k
1 1 2 -1 1 -1 1 2
PQ * PR = 3 1 2
2 2 -2 2 -2 2
-2 2 2
= 6i + 6k
olarak bulunur.
ÖRNEK 3 Bir Üçgenin Alan›n› Bulmak

Köşeleri P(1, –1, 0), Q(2, 1, –1) ve R(–1, 1, 2) olan üçgenin alanını bulun (Şekil 12.31).
Çözüm P, Q ve R tarafından belirlenen paralelkenarın alanı

1 1
ƒ PQ * PR ƒ = ƒ 6i + 6k ƒ Örnek 2’teki değerler
= 2s6d2 + s6d2 = 22 # 36 = 622 .
olarak bulunur. Üçgenin alanı bunun yarısı veya 3√2’dir.
ÖRNEK 4 Bir Düzleme Birim Normal Bulmak

P(1, –1, 0), Q(2, 1, –1) ve R(–1, 1, 2)’nin düzlemine dik bir birim vektör bulun.
1 1
Çözüm PQ * PR düzleme dik olduğundan yönü, n, düzleme dik bir birim vektördür.
Örnek 2 ve 3’teki değerleri kullanarak
Tork n 1 1
PQ * PR 6i + 6k 1 1
n = 1 1 = = i + k.
ƒ PQ * PR ƒ 6 22 22 22
buluruz.
Vektörel çarpımı determinantlarla hesaplamada kolaylık için vektörleri genellikle
v = v1, v2, v3 gibi üçlüler olarak yazmak yerine v = v1i + v2j + v3k olarak yazarız.
r
Tork
F’nin r’ye dik Bir ingiliz anahtarına bir F kuvveti uygulayarak bir civatayı döndürürsek (Şekil 12.32),
bileşeni. ürettiğimiz tork civatanın ekseni boyunca civatayı ileri itecek şekilde etkir. Torkun büyük-
Uzunluğu F sin u.
F
lüğü kuvvetin anahtar üzerinde ne kadar ileriye uygulandığına ve uygulama noktasında
kuvvetin ne kadarının dik olduğuna bağlıdır. Torkun büyüklüğünü ölçmek için kullandığı-
mız sayı kol uzunluğu r ile F’nin r’ye dik skaler bileşeninin çarpımıdır. Şekil 12.32’nin
gösteriminde,
fiEK‹L 12.32 Tork vektörü F kuvvetinin
cıvatayı ileri itme eğilimini gösterir. Tork vektörünün büyüklüğü = u ru u Fu sin u
veya ur Fu olur. n’yi torkun yönünde civatanın ekseni boyunca olan birim vektör olarak
alırsak, tork vektörünün tam bir tanımı r F veya
Tork vektörü = (ur u uFu sin u) n
olur. u ve v paralelken u v’yi 0 olarak tanımladığımızı hatırlayın. Bu tork yorumuyla da
uyuşmaktadır. Şekil 12.32’deki F kuvveti anahtara paralelse, yani civatayı anahtarın kolu-
nun doğrusu boyunca iterek veya çekerek çevirmeye çalışıyorsak, üretilen tork sıfırdır.
ÖRNEK 5 Bir Torkun Büyüklü¤ünü Bulmak

3 ft’lik çubuk
P Q Şekil 12.33’teki mil noktası P çevresinde uygulanan F kuvvetinin yarattığı tork
70° 1 1
20 lb ƒ PQ * F ƒ = ƒ PQ ƒ ƒ F ƒ sin 70°
F büyüklüğünde L s3ds20ds0.94d
kuvvet
L 56.4 ft-lb.
fiEK‹L 12.33 P de F tarafından uygulanan olarak bulunur.
torkun büyüklüğü 56.4 ft-lb civarındadır
(Örnek 5). Üçlü Skaler veya Kutu Çarp›m›
(u v) w çarpımına u, v ve w’nun (bu sırada) üçlü skaler çarpımı denir.
ƒ su * vd # w ƒ = ƒ u * v ƒ ƒ w ƒ ƒ cos u ƒ ,
formülünden de görülebileceği gibi, çarpımın mutlak değeri u, v ve w tarafından belirle-
nen paralelyüzlünün (yüzleri paralelkenar olan kutu) hacmidir (Şekil 12.34). ƒ u * v ƒ sa-
yısı tabandaki paralelkenarın alanıdır. ƒ w ƒ ƒ cos u ƒ sayısı ise paralelyüzlünün yüksekliğidir.
Bu geometri yüzünden, (u v) w’ya ayrıca u, v ve w’nun kutu çarpımı da denir.
uv
Yükseklik w cos u u

Taban alanı
v
u v
Hacim taban alanı · yükseklik

u vwcos u
(u v) · w
fiEK‹L 12.34 ƒ su * vd # w ƒ sayısı bir paralelyüzlünün hacmidir.
v ile w’nun ve w ile u’nun düzlemlerini, u, v ve w tarafından belirlenen paralelyüzlü-

Bir üçlü skaler çarpımda, değeri nün taban düzlemleri olarak alırsak,
değiştirilmeden nokta ve su * vd # w = sv * wd # u = sw * ud # v.
vektörel çarpımların yeri değiştirilebilir.
olduğunu görürüz. Skaler çarpımı komütatif olduğundan, ayrıca
su * vd # w = u # sv * wd.
elde ederiz.
Üçlü çarpım bir determinant olarak hesaplanabilir:
su * vd # w = c ` ì - ` `j + ` ` kd # w
u2 u3 u1 u3 u1 u2
v2 v3 v1 v3 v1 v2
= w1 ` ` - w2 ` ` + w3 ` `
u2 u3 u1 u3 u1 u2
v2 v3 v1 v3 v1 v2
u1 u2 u3
= 3 v1 v2 v3 3 .
w1 w2 w3
Üçlü Skaler Çarpımın Hesaplanması

u1 u2 u3
su * vd # w = 3 v1 v2 v3 3
w1 w2 w3
ÖRNEK 6 Bir Paralelyüzlünün Hacmini Bulmak

u = i + 2j – k, v = –2i + 3k ve w = 7j – 4k tarafından belirlenen kutunun (paralelyüzlü)
hacmini bulun.
Çözüm
1 2 -1
su * vd # w = 3 -2 0 3 3 = -23.
0 7 -4
Hacim u(u v) wu = 23 birim küptür.
ALIfiTIRMALAR 12.4
9–14 alıştırmalarında, koordinat eksenlerini çizin ve çiziminize orijin-
Vektörel Çarp›m Hesaplanmalar›
den başlayan vektörler olarak u, v ve u v’yi de ekleyin.
1–8 Alıştırmalarında, u v ve v u’nın uzunluk ve yönünü (tanımlı
9. u = i, v = j
olduğunda) bulun.
10. u = i - k, v = j
1. u = 2i - 2j - k, v = i - k
11. u = i - k, v = j + k
2. u = 2i + 3j, v = -i + j
12. u = 2i - j, v = i + 2j
3. u = 2i - 2j + 4k, v = -i + j - 2k
13. u = i + j, v = i - j
4. u = i + j - k, v = 0
14. u = j + 2k, v = i
5. u = 2i, v = -3j
6. u = i * j, v = j * k Uzayda Üçgenler
7. u = -8i - 2j - 4k, v = 2i + 2j + k 15–18 alıştırmalarında:
3 1 a. P, Q ve R noktaları tarafından belirlenen üçgenin alanını bulun.
8. u = i - j + k, v = i + j + 2k
2 2 b. PQR düzlemine dik bir birim vektör bulun.
15. Ps1, -1, 2d, Qs2, 0, -1d, Rs0, 2, 1d d. (cu) v = u (cv) = c(u v) (her c sayısı için)
16. Ps1, 1, 1d, Qs2, 1, 3d, Rs3, -1, 1d e. c(u v) = (cu) v = u (cv) (her c sayısı için)
17. Ps2, -2, 1d, Qs3, -1, 2d, Rs3, -1, 1d f. u # u = ƒ u ƒ 2 g. su * ud # u = 0
18. Ps -2, 2, 0d, Qs0, 1, -1d, Rs -1, 2, -2d h. su * vd # u = v # su * vd
29. Sıfırdan farklı u, v ve w vektörleri verilmişse, aşağıdakileri ta-
Üçlü Skaler Çarp›mlar nımlamak için, nokta veya vektörel çarpım gösterimini, hangisi
19-22 alıştırmalarında, su * vd # w = sv * wd # u = sw * ud # v ol- uygunsa, kullanın.
duğunu doğrulayın ve u, v ve w tarafından belirlenen paralelyüzlünün a. u’nın v üzerine izdüşüm vektörü
(kutunun) hacmini bulun. b. u ve v’ye ortogonal bir vektör
u v w c. u v ve w’ya dik bir vektör
d. u, v ve w tarafından tanımlanan paralelyüzlünün hacmi
19. 2i 2j 2k
30. Sıfırdan farklı u, v ve w vektörleri verilmişse, aşağıdakileri ta-
20. i - j + k 2i + j - 2k -i + 2j - k nımlamak için, nokta veya vektörel çarpım gösterimini kullanın.
21. 2i + j 2i - j + k i + 2k a. u v ve u w’ya ortogonal bir vektör
22. i + j - 2k -i - k 2i + 4j - 2k b. u + v ve u – v’ye ortogonal bir vektör.
c. v yönünde ƒ u ƒ uzunluğunda bir vektör
Teori ve Örnekler d. u ve w tarafından tanımlanan paralelkenarın alanı.
23. Paralel ve dik vektörler u = 5i – j + k, v = j – 5k,
31. u, v ve w vektör olsunlar. Aşağıdakilerden hangileri anlamlı,
w = –15i + 3j – 3k olsun. Varsa, hangi vektörler (a) dik, (b) para-
hangileri anlamsızdır? Yanıtlarınızı açıklayın
leldir? Yanıtlarınızı açıklayın.
a. su * vd # w b. u * sv # wd
24. Paralel ve dik vektörler u = i + 2j – k, v = –i + j + k, w = i + k,
r = – (p@2)i – pj + (p@2)k olsun. Varsa, hangi vektörler (a) dik, c. u * sv * wd d. u # sv # wd
(b) paraleldir? Yanıtlarınızı açıklayın. 32. Üç vektörün vektörel çarpımı Dejenere durumlar dışında,
su * vd * w u ile v’nin düzleminde bulunurken,
1
in . ve uFu = 30 lb ise, F kuvveti
39 ve 40 alıştırmalarında, ƒ PQ ƒ == 88inç u * sv * wd’nin v ile w’nin düzleminde bulunduğunu gösterin.
tarafından P’deki cıvataya uygulanan torkun büyüklüğünü bulun. Dejenere durumlar nedir?
Ayak-pound olarak yanıtlayın. 33. Vektörel çarpımlarda sadeleştirme u v = u w ve u 0
ise, v = w mudur? Yanıtınızı açıklayın.
25. 26. 34. Çifte sadeleştirme u 0, u v = u w ve u v = u w ise,
v = w mudur? Yanıtınızı açıklayın.
F
135° F Düzlemde Alan
60° Q
Q 35–38 alıştırmalarında köşeleri verilen paralelkenarların alanlarını bulun.
P
P 35. As1, 0d, Bs0, 1d, Cs -1, 0d, Ds0, -1d
36. As0, 0d, Bs7, 3d, Cs9, 8d, Ds2, 5d
27. Aşağıdakilerin hangileri her zaman doğru ve hangileri her zaman
doğru değildir? Yanıtlarınızı açıklayın. 37. As -1, 2d, Bs2, 0d, Cs7, 1d, Ds4, 3d
a. ƒ u ƒ = 2u # u b. u # u = ƒ u ƒ 38. As -6, 0d, Bs1, -4d, Cs3, 1d, Ds -4, 5d
c. u * 0 = 0 * u = 0 d. u * s -ud = 0 39–42 alıştırmalarında köşeleri verilen üçgenlerin alanlarını bulun.
e. u * v = v * u 39. As0, 0d, Bs -2, 3d, Cs3, 1d
f. u * sv + wd = u * v + u * w 40. As -1, -1d, Bs3, 3d, Cs2, 1d
g. su * vd # v = 0 41. As -5, 3d, Bs1, -2d, Cs6, -2d
h. su * vd # w = u # sv * wd 42. As -6, 0d, Bs10, -5d, Cs -2, 4d
28. Aşağıdakilerden hangileri her zaman doğru ve hangileri her za- 43. Üçgen alanı xy-düzleminde, köşeleri (0, 0), (a1, a2) ve
man doğru değildir? Yanıtlarınızı açıklayın. (b1, b2)’de olan üçgenin alanı için bir formül bulun. Yaptıklarınızı
a. u # v = v # u b. u * v = -sv * ud açıklayın.
c. s -ud * v = -su * vd 44. Üçgen alanı Köşeleri (a1, a2), (b1, b2) ve (c1, c2)’de bulunan üç-
genin alanı için kısa bir formül bulun.
12.5 Uzayda Do¤rular ve Düzlemler
Tek değişkenli fonksiyonların analizinde, düzlemdeki eğrileri incelemek için doğrular

hakkındaki bilgilerimizi kullandık. Teğetleri inceledik ve yüksek derecede büyütüldük-
lerinde diferansiyellenebilir eğrilerin etkin olarak lineer olduklarını gördük.
Bir sonraki bölümde, çok değişkenli fonksiyonların analizini çalışmak için düzlemler
ve düzlemler hakkındaki bilgilerimizin, uzayda fonksiyonların grafikleri olan yüzeyleri
incelemek üzere, nasıl kullanılacağı ile başlıyoruz.
Bu bölüm, uzaydaki doğrular, doğru parçaları ve düzlemlerin formüllerinin yazılması
için skaler ve vektörel çarpımların nasıl kullanılacağını göstermektedir.
Uzayda Do¤rular ve Do¤ru Parçalar›

Düzlemde, bir doğru, bir nokta ve doğrunun eğimini veren bir sayı ile belirlenir. Uzayda
ise bir doğru, bir nokta ve doğrunun yönünü veren bir vektör ile belirlenir.
L’nin uzayda bir P0(x0, y0, z0) noktasından geçen ve bir v = v1i + v2j + v3k vektörüne
1
z paralel olan bir doğru olduğunu varsayın. Bu durumda L, P0 P’nin v’ye paralel olmasını
P0(x0, y0, z0) sağlayacak bütün P(x, y, z) noktalarının kümesidir (Şekil 12.35). Böylece, bir skaler t
1
parametresi için P0 P = tv dir. t’nin değeri P noktasının doğru üzerindeki konumuna
P(x, y, z) 1
L
bağlıdır ve t’nin tanım kümesi (– q , q ) dur. P0 P = tv denkleminin açılmış hali
v
(x – x0)i + (y – y0)j + (z – z0)k = t(v1i + v2j + v3k)
0
dır ve bu eşitlik
y
xi + yj + zk + x0i + y0j + z0k + t(v1i + v2j + v3k) (1)
x
olarak yeniden yazılabilir.
fiEK‹L 12.35 Bir P noktası ancak ve yalnız, r(t) doğru üzerindeki bir P(x, y, z) noktasının konum vektörü ve r0 P0(x0, y0, z0) nok-
1 tasının konum vektörü ise Denklem (1), uzaydaki bir doğrunun denklemi için aşağıdaki
P0 P vektörü v’nin bir skaler katıysa,
P0’dan geçen ve v’ye paralel olan vektör formunu verir:
doğrunun üzerindedir.
Bir Doğrunun Vektörel Denklemi

P0(x0, y0, z0)’dan Geçen ve v’ye Paralel Olan L Doğrusunun Vektörel Denk-
lemi
r(t) = r0 + tv, –q t q (2)
dir. Burada r L üzerindeki bir P(x, y, z) noktasının konum vektörü, r0 da

P0(x0, y0, z0) noktasının konum vektörüdür.
Denklem (1)’in iki tarafının karşılıklı bileşenlerini eşitlemek, t parametresini içeren

üç skaler denklem verir:
x = x0 + tv1, y = y0 + tv2, z = z0 + tv3
Bu denklemler, – q t q parametre aralığı için doğrunun standart parametrizasyonu-

nu verir.
12.5 Uzayda Do¤rular ve Düzlemler 881
z
Bir Doğrunun Parametrik Denklemleri
P0(–2, 0, 4) P0(x0, y0, z0)’dan Geçen ve v = v1i + v2j + v3k’ye paralel olan doğrunun stan-
t0 dart parametrizasyonu
4
x = x0 + tv1, y = y0 + tv2, z = z0 + tv3, -q 6 t 6 q (3)
2 P1(0, 4, 2)
0 t1 dur.
2 4
8
4
y ÖRNEK 1 Bir Noktadan Geçen ve Bir Vektöre Paralel Olan Do¤ruyu Parametrelemek
t2
x P2(2, 8, 0) (–2, 0, 4)’ten geçen ve v = 2i + 4j – 2k’ye paralel doğrunun parametrik denklemlerini bu-
v 2i 4j 2k
lun (Şekil 12.36).
Çözüm P0(x0, y0, z0) = (–2, 0, 4) ve v1i + v2j + v3k = 2i + 4j – 2k olmak üzere, (3) den-
fiEK‹L 12.36 x = –2 + 2t, y = 4t, z = 4 – 2t klemleri
doğrusunun üzerindeki seçilmiş noktalar
ve parametre değerleri. Oklar artan t x = –2 + 2t, y = 4t, z = 4 – 2t
yönünü göstermektedir (Örnek 1).
ÖRNEK 2 ‹ki Noktadan Geçen Bir Do¤ruyu Parametrelemek
P(–3, 2, –3) ve Q(1, –1, 4)’ten geçen doğrunun parametrik denklemlerini bulun.
Çözüm
1
PQ = s1 - s -3ddi + s -1 - 2dj + s4 - s -3ddk
= 4i - 3j + 7k
vektörü doğruya paraleldir ve (x0, y0, z0) = (–3, 2, –3) ile (3) Denklemleri
x = –3 + 4t, y = 2 – 3t, z = –3 + 7t
verirler. Q(1, –1, 4)’ü “taban noktası” olarak seçip
x = 1 + 4t, y = –1 – 3t, z = 4 + 7t
yazabilirdik. Bu denklemler de birinciler kadar iyi iş görürler; sadece sizi verilmiş bir t
değerinde farklı bir yere götürürler.
Parametrizasyonların tek olmadığına dikkat edin. Sadece ‘‘taban noktası’’ değil para-
metre de değişebilir. x = –3 + 4t3, y = 2 – 3t3 ve z = –3 + 7t3 denklemleri de Örnek 2’deki
doğruyu parametreler.
Q(1, –1, 4) z İki noktayı birleştiren bir doğru parçasını parametrize etmek için, önce noktalardan
t1 geçen doğruyu parametrize ederiz. Sonra uç noktalar için t-değerlerini bulur ve t’yi bu
değerlerle sınırlanmış kapalı aralığa kısıtlarız. Bu ek kısıtlamayla birlikte doğru denklem-
–3 leri doğru parçasını parametrize ederler.
–1
0 ÖRNEK 3 Bir Do¤ru Parças›n› Parametrelemek
1 2
P(–3, 2, –3) ve Q(1, –1, 4) noktalarını birleştiren doğru parçasının parametreleyin (Şekil
y 12.37)
x t0
P(–3, 2, –3)
Çözüm İşe, bu seferlik Örnek 2’den aldığımız, P ve Q’dan geçen doğrunun denklem-
fiEK‹L 12.37 Örnek 3, PQ doğru parçasının leriyle başlarız:
bir parametrizasyonunu türetir. Ok artan t
x = –3 + 4t, y = 2 – 3t, z = –3 + 7t
yönünü göstermektedir.
sx, y, zd = s -3 + 4t, 2 - 3t, -3 + 7td
noktasının t = 0’da P(–3, 2, –3)’ten ve t = 1’de Q(1, –1, 4)’ten geçtiğini gözlemleriz.
Doğru parçasını parametrelemek için 0 t 1 kısıtlamasını ekleriz:
x = –3 + 4t, y = 2 – 3t, z = –3 + 7t, 0t1
Uzaydaki bir doğruyu, P0(x0, y0, z0) konumundan başlayıp v vektörü yönünde hareket
eden bir parçacığın yolu olarak düşünürsek, vektör formu (Denklem (2)) daha
açıklayıcıdır. Denklem (2)’yi yeniden yazarak
rstd = r0 + tv
v
= r0 + t ƒ v ƒ . (4)
ƒvƒ
æ æ æ
æ
Başlangıç Zaman Hız Yön
konumu
Başka bir deyişle, parçacığın t anındaki konumu, başlangıç konumu artı doğru üzerindeki
hareketinde v> ƒ v ƒ yönünde kat ettiği mesafe (sürat zaman) dir.
ÖRNEK 4 Bir Helikopterin Uçuflu

Bir helikopter orijindeki pistten (1, 1, 1) noktası yönünde 60 ft@s süratle doğrudan uça-
caktır. Helikopterin 10 saniye sonraki konumu nedir?
Çözüm Orijini helikopterin başlangıç konumuna (piste) yerleştiririz. Bu durumda
1 1 1
u = i + j + k
23 23 23
birim vektörü helikopterin uçuş yönünü verir. Denklem (4)’ten helikopterin herhangi bir t
anındaki konumu
r(t) = r0 + t(sürat) u
1 1 1
= 0 + ts60d ¢ i + j + k≤
23 23 23
= 2023tsi + j + kd.
olur. t = 10 s iken
rs10d = 20023 si + j + kd
= h 200 23, 20023, 20023 i .
bulunur. Orijinden (1, 1, 1) noktasına doğru uçuştan 10 saniye sonra helikopter uzayda
s20023, 20023, 20023d noktasındadır. Ki bu r(10) vektörünün uzunluğudur.
(60 ft@s)(10 s) = 600 ft mesafe kat etmiştir.
S Uzayda Bir Noktadan Bir Do¤ruya Olan Uzakl›k

Bir S noktasından, bir P noktasından geçen ve bir v vektörüne paralel olan doğruya
1
PS sin u uzaklığı bulmak için, PS ’nin doğruya normal olan bir vektör doğrultusundaki skaler
bileşeninin mutlak değerini buluruz (Şekil 12.38). Şeklin gösterimiyle, skaler bileşenin
1
u ƒ PS * v ƒ 1
mutlak değeri, . olan ƒ PS ƒ sin u, dır.
ƒvƒ
v
P
fiEK‹L 12.38 S’den, P’ye geçen ve v’ye Bir S Noktasından, P’den Geçen ve v’ye Paralel Olan Doğruya Uzaklık
1 1
paralel olan doğruya uzaklık, u PS ve v ƒ PS * v ƒ
1 d = (5)
arasındaki açı olmak üzere u PS u sin u’dır.
ƒvƒ
ÖRNEK 5 Bir Noktadan Bir Do¤ruya Olan Uzakl›¤› Bulmak

S(1, 1, 5) noktasından
L: x = 1 + t, y = 3 – t, z = 2t
doğrusuna olan uzaklığı bulun.
Çözüm L’nin denklemlerinden L’nin v = i – j + 2k’ye paralel olarak P(1, 3, 0)’dan

geçtiğini görüyoruz.
1
PS = s1 - 1di + s1 - 3dj + s5 - 0dk = -2j + 5k
ve
i j k
1 3
PS * v = 0 -2 5 3 = i + 5j + 2k,
1 -1 2
ile, (5) denklemi
1
ƒ PS * v ƒ 21 + 25 + 4 230
d = = = = 25.
ƒvƒ 21 + 1 + 4 26
verir.
Uzaydaki Bir Düzlem ‹çin Bir Denklem

n Uzayda bir düzlem, üzerinde bulunan bir noktanın bilinmesi ve ‘‘eğikliği’’ veya yön-
M düzlemi
lendirilmesinin bilinmesi ile belirlenir. ‘‘Eğiklik’’, düzleme dik veya normal olan bir vek-
P(x, y, z) tör belirlenerek tanımlanır.
M düzleminin bir P0(x0, y0, z0) noktasından geçtiğini ve sıfırdan farklı n = Ai + Bj + Ck
P0(x0, y0, z0) 1
vektörüne normal olduğunu varsayın. Bu durumda M, P0 P ’nin n’ye ortogonal olmasını
1
sağlayacak bütün P(x, y ,z) noktalarının kümesidir (Şekil 12.39). Böylece n # P0 P = 0.
olur. Bu denklem
fiEK‹L 12.39 Uzayda bir düzlem için sAi + Bj + Ckd # [sx - x0 di + s y - y0 dj + sz - z0 dk] = 0
standart denklem, düzleme normal bir
vektör cinsinden tanımlanır: Bir P noktası veya
1
ancak ve yalnız n # P0P = 0 . ise n’ye A(x – x0) + B(y – y0) + C(z – z0) = 0
normal olan ve P0’dan geçen düzlem
üzerindedir. denklemlerine denktir.
Düzlem Denklemi
P0(x0, y0, z0) ’dan geçen ve n = Ai + Bj + Ck’ye normal olan düzlemin
1
Vektörel denklemi: n # P0 P = 0.
Bileşen denklemi: A(x – x0) + B(y – y0) + C(z – z0) = 0
Sadeleştirilmiş bileşen denklemi: D = Ax0 + By0 + Cz0 olmak üzere
Ax + By + Cz = D
ÖRNEK 6 Bir Düzlem ‹çin Bir Denklem Bulmak

P0(–3, 0, 7)’den geçen ve n = 5i + 2j – k’ye dik olan düzlemin denklemini bulun.
Çözüm Bileşen denklemi

5sx - s -3dd + 2s y - 0d + s -1dsz - 7d = 0.
dir. Sadeleştirerek
5x + 15 + 2y – z + 7 = 0
5x + 2y – z = –22
elde ederiz.
Örnek 6’da n = 5i + 2j – k’nin bileşenlerinin 5x + 2y – z = –22 denkleminde nasıl x, y
ve z’nin katsayıları haline geldiğine dikkat edin. n = Ai + Bj + Ck vektörü Ax + By + Cz = D
düzlemine normaldir.
ÖRNEK 7 Üç Noktadan Geçen Bir Düzlem ‹çin Bir Denklem

A(0, 0, 1), B(2, 0, 0) ve C(0, 3, 0)’dan geçen düzlemi bulun.
Çözüm Düzleme normal bir vektör bulur ve bunu noktalardan biriyle (hangisi olduğu
fark etmez) kullanarak düzlem için bir denklem buluruz.
i j k
1 1
AB * AC = 3 2 0 -1 3 = 3i + 2j + 6k
0 3 -1
vektörel çarpımı düzleme normaldir. Bu vektörün bileşenlerini ve A(0, 0, 1) noktasının ko-

ordinatlarını denklemin bileşen formuna yerleştirerek
3(x – 0) + 2 (y – 0) + 6(z – 1) = 0
3x + 2y + 6z = 6
elde ederiz.
Kesiflim Do¤rular›
Nasıl ki doğrular ancak ve yalnız yönleri aynı ise paraleldirler, iki düzlem de ancak ve
yalnız normal vektörleri paralel veya bir k skaleri için n1 = kn2 ise paraleldir. Paralel ol-
mayan iki düzlem bir doğru boyunca kesişir.
ÖRNEK 8 ‹ki Düzlemin Kesiflim Do¤rusuna Paralel Bir Vektör Bulmak

3x – 6y – 2z = 15 ve 2x + y – 2z = 5 düzlemlerinin kesişim doğrusuna paralel bir vektör bu-
lun.
n2
Çözüm İki düzlemin kesişim doğrusu düzlemlerin normal vektörleri n1 ile n2’ye diktir
2
n1 EM (Şekil 12.40) ve dolayısıyla n1 n2’ye paraleldir. Bunu tersine çevirirsek, n1 n2 düz-
ZL
Ü
D
lemlerin kesişim doğrusuna paralel olan bir vektördür. Bizim durumumuzda

DÜ
ZL
n1 n2 i j k
EM
3
n1 * n2 = 3 -2 3 = 14i + 2j + 15k.
1
-6
2 1 -2
fiEK‹L 12.40 İki düzlemin arakesit
olur. n1 n2’nin sıfırdan farklı herhangi bir skaler katı da iş görür.
doğrusunun, düzlemlerin normal vektörleri
ile nasıl ilişkili olduğu (Örnek 8 )
ÖRNEK 9 ‹ki Düzlemin Kesiflim Do¤rusunu Parametrelemek
3x – 6y – 2z = 15 ve 2x + y – 2z = 5 düzlemlerinin kesiştikleri doğrunun parametrik denk-
lemlerini bulun.
Çözüm Doğruya paralel bir vektör ve doğru üzerinde bir nokta bularak (3) denklemlerini
kullanırız:
Örnek 8 v = 14i + 2j + 15k’yi doğruya paralel bir vektör olarak tanımlar. Doğru üze-
rinde bir nokta bulmak için, iki düzleme de ait herhangi bir noktayı alabiliriz. Düzlem
denklemlerinde z = 0 koymak ve x ve y’yi birlikte çözmek bu noktalardan birini (3, –1, 0)
olarak belirler. Doğru
x = 3 + 14t, y = -1 + 2t, z = 15t.
olarak bulunur. z = 0 seçimi keyfidir ve ayrıca z = 1 veya z = –1 de seçebilirdik. Veya x = 0

alır ve y ve z’yi çözebilirdik. Farklı seçimler basitçe, aynı doğrunun farklı parametrizas-
yonlarını verecektir.
Bazen bir doğru ve bir düzlemin nerede kesiştiklerini bilmek isteriz. Örneğin, düz bir
plakaya ve plakadan geçen bir doğruya bakıyorsak, doğrunun ne kadarlık bir kısmının gö-
rülmesinin plaka tarafından engellendiğini bilmek bizi ilgilendirebilir. Bu uygulama bilgi-
sayar grafiklerinde kullanılır (Alıştırma 74).
ÖRNEK 10 Bir Do¤ru ile Bir Düzlemin Kesiflimini Bulmak
8
x = + 2t, y = -2t, z = 1 + t
3
doğrusunun 3x + 2y + 6z = 6 düzlemiyle kesiştiği noktayı bulun.
Çözüm
a
8
+ 2t, -2t, 1 + tb
3
noktası, koordinatları doğrunun denklemini sağlarsa, yani
3a
8
+ 2tb + 2s -2td + 6s1 + td = 6
3
8 + 6t - 4t + 6 + 6t = 6
8t = -8
t = -1.
ise, düzlemin üzerindedir. Kesişim noktası
sx, y, zd ƒ t = -1 = a - 2, 2, 1 - 1b = a , 2, 0b .
8 2
3 3
noktasıdır.
Bir Noktadan Bir Düzleme Olan Uzakl›k

P noktası normali n olan bir düzlem üzerinde ise herhangi bir S noktasından düzleme olan
1
uzaklık, PS vektörünün n üzerine iz düşüm vektörünün uzunluğudur. Yani, S’den düzleme
olan uzaklık
d = ` PS # `
1 n
(6)
ƒnƒ
dir. Burada n = Ai + Bj + Ck düzlemin normalidir.
ÖRNEK 11 Bir Noktadan Bir Düzleme Uzakl›¤› Bulmak

S(1, 1, 3)’ten 3x + 2y + 6z = 6 düzlemine olan uzaklığı bulun.
1
Çözüm Düzlem üzerinde bir P noktası bulur ve PS ’nin düzleme normal bir n vektörü
üzerine iz düşüm vektörünün uzunluğunu hesaplarız (Şekil 12.41). 3x + 2y + 6z = 6 denk-
lemindeki katsayılar
n = 3i + 2j + 6k
verir.
z
n 3i 2j 6k
S(1, 1, 3)
3x 2y 6z 6 (0, 0, 1)
S‘den düzleme
0 olan uzaklık
P(0, 3, 0) y
(2, 0, 0)
1
fiEK‹L 12.41 S’den düzleme olan uzaklık PS ’nin n üzerine iz
düşüm vektörünün uzunluğudur (Örnek 11).
Düzlem üzerinde düzlemin denkleminden bulunması en kolay olan noktalar kesim

noktalarıdır. P’yi y-kesim noktası (0, 3, 0) olarak alırsak,
1
PS = s1 - 0di + s1 - 3dj + s3 - 0dk
= i - 2j + 3k,
u
ƒ n ƒ = 2s3d2 + s2d2 + s6d2 = 249 = 7.
n2 olur. S’den düzleme olan uzaklık
n1
d = ` PS # `
1 n 1
length of projn PS ’nin uzunluğu
ƒnƒ
= ` si - 2j + 3kd # a i + j + kb `
3 2 6
7 7 7
= ` ` =
3 4 18 17
- + .
7 7 7 7
olarak bulunur.
fiEK‹L 12.42 İki düzlem arasındaki açı Düzlemler Aras›ndaki Aç›lar

normalleri arasındaki açıdan elde edilir.
Kesişen iki düzlemin arasındaki açı normal vektörleriyle belirlenen (dar) açı olarak
tanımlanır (Şekil 12.42).
ÖRNEK 12 3x – 6y – 2z = 15 ve 2x + y – 2z = 5 düzlemleri arasındaki açıyı bulun.
Çözüm
n1 = 3i - 6j - 2k, n2 = 2i + j - 2k
vektörleri düzlemlerin normalleridir. Aralarındaki açı
n1 # n2
u = cos-1 a b
ƒ n1 ƒ ƒ n2 ƒ
= cos-1 a b
4
21
1.38 rad. 79° civarında
olarak bulunur.
ALIfiTIRMALAR 12.5
5. Orijinden geçen ve 2j + k vektörüne paralel olan doğru.
Do¤rular ve Do¤ru Parçalar›
6. (3, –2, 1) noktasından geçen ve x = 1 + 2t, y = 2 – t, z = 3t
1–12 alıştırmalarındaki doğruların parametrik denklemlerini bulun.
doğrusuna paralel olan doğru.
1. P(3, –4, –1)’den geçen i + j + k vektörüne paralel olan doğru.
7. (1, 1, 1)’den geçen ve z-eksenine paralel olan doğru.
2. P(1, 2, –1) ve Q(–1, 0, 1)’den geçen doğru.
8. (2, 4, 5)’ten geçen ve 3x + 7y – 5z = 21 düzlemine dik olan doğru.
3. P(– 2, 0, 3) ve Q(3, 5, –2)’den geçen doğru.
9. (0, –7, 0)’dan geçen ve x + 2y + 2z = 13 düzlemine dik olan doğru.
4. P(1, 2, 0) ve Q(1, 1, –1)’den geçen doğru.
10. (2, 3, 0)’dan geçen ve u = i + 2j + 3k ile v = 3i + 4j + 5k vektör- 36. s2, 1, -1d; x = 2t, y = 1 + 2t, z = 2t
lerine dik doğru. 37. s3, -1, 4d; x = 4 - t, y = 3 + 2t, z = -5 + 3t
11. x-ekseni 12. z-ekseni 38. s -1, 4, 3d; x = 10 + 4t, y = -3, z = 4t
13–20 alıştırmalarındaki noktaları birleştiren doğru parçaları için pa-
39–44 alıştırmalarında noktadan düzleme olan uzaklığı bulun.
rametrizasyonlar bulun. Koordinat eksenlerini çizin ve her doğru par-
çasını, parametrizasyonunuz için artan t yönünü de belirterek çizin. 39. s2, -3, 4d, x + 2y + 2z = 13
13. (0, 0, 0), (1, 1, 3> 2) 14. (0, 0, 0), (1, 0, 0) 40. s0, 0, 0d, 3x + 2y + 6z = 6
15. (1, 0, 0), (1, 1, 0) 16. (1, 1, 0), (1, 1, 1) 41. s0, 1, 1d, 4y + 3z = -12
17. s0, 1, 1d, s0, -1, 1d 18. (0, 2, 0), (3, 0, 0) 42. s2, 2, 3d, 2x + y + 2z = 4
19. (2, 0, 2), (0, 2, 0) 20. s1, 0, -1d, s0, 3, 0d 43. s0, -1, 0d, 2x + y + 2z = 4
44. s1, 0, -1d, -4x + y + z = 4
45. x + 2y + 6z = 1 düzleminden x + 2y + 6z = 10 düzlemine olan
Düzlemler uzaklığı bulun.
21–26 alıştırmalarındaki düzlemlerin denklemlerini bulun.
46. x = 2 + t, y = 1 + t, z = –(1@2) – (1@2)t doğrusundan x + 2y + 6z =
21. P0(0, 2, –1)’den geçen, n = 3i – 2j – k’ye normal düzlem 10 düzlemine olan uzaklığı bulun.
22. (1, –1, 3)’ten geçen, 3x + y + z = 7 düzlemine paralel düzlem
23. (1, 1, –1), (2, 0, 2) ve (0, –2, 1)’den geçen düzlem Aç›lar
24. (2, 4, 5), (1, 5, 7) ve (–1, 6, 8)’den geçen düzlem 47 ve 48 alıştırmalarındaki düzlemlerin arasındaki açıları bulun
25. P0(2, 4, 5)’ten geçen ve 47. x + y = 1, 2x + y - 2z = 2
x = 5 + t, y = 1 + 3t, z = 4t 48. 5x + y - z = 10, x - 2y + 3z = -1
doğrusuna dik düzlem. T 49–52 alıştırmalarında düzlemlerin arasındaki dar açıları bir radyanın
yüzde biri hassaslıkla bulmak için bir hesap makinesi kullanın.
26. A(1, –2, 1)’den geçen ve orijinden A’ya giden vektöre dik düzlem.
49. 2x + 2y + 2z = 3, 2x - 2y - z = 5
27. x = 2t + 1, y = 3t + 2, z = 4t + 3 ile x = s + 2, y = 2s + 4, z = – 4s – 1
doğrularının kesişim noktasını ve bu doğruların belirlediği düzle- 50. x + y + z = 1, z = 0 (xy-düzlemi)
mi bulun. 51. 2x + 2y - z = 3, x + 2y + z = 2
28. x = t, y = –t + 2, z = t + 1 ile x = 2s + 2, y = s + 3, z = 5s + 6 doğ- 52. 4y + 3z = -12, 3x + 2y + 6z = 6
rularının kesişim noktasını ve bu doğruların belirlediği düzlemi
bulun. Kesiflen Do¤rular ve Düzlemler
29–30 alıştırmalarında kesişen doğruların belirledikleri düzlemi bu- 53–56 alıştırmalarında doğrunun düzlemi kestiği noktayı bulun.
lun. 53. x = 1 - t, y = 3t, z = 1 + t; 2x - y + 3z = 6
29. L1: x = -1 + t, y = 2 + t, z = 1 - t; - q 6 t 6 q 54. x = 2, y = 3 + 2t, z = -2 - 2t; 6x + 3y - 4z = -12
L2: x = 1 - 4s, y = 1 + 2s, z = 2 - 2s; - q 6 s 6 q 55. x = 1 + 2t, y = 1 + 5t, z = 3t; x + y + z = 2
30. L1: x = t, y = 3 - 3t, z = -2 - t; - q 6 t 6 q 56. x = -1 + 3t, y = -2, z = 5t; 2x - 3z = 7
L2: x = 1 + s, y = 4 + s, z = -1 + s; - q 6 s 6 q
57–60 alıştırmalarında düzlemlerin kesişim doğrularının parametri-
31. P0(2, 1, –1)’den geçen ve 2x + y – z = 3 ile x + 2y + z = 2 düzlem-
zasyonlarını bulun.
lerinin kesişim doğrusuna dik bir düzlem bulun.
57. x + y + z = 1, x + y = 2
32. P1(1, 2, 3), P2(3, 2, 1) noktalarından geçen ve 4x – y + 2z = 7 düz-
lemine dik bir düzlem bulun. 58. 3x - 6y - 2z = 3, 2x + y - 2z = 2
59. x - 2y + 4z = 2, x + y - 2z = 5
60. 5x - 2y = 11, 4y - 5z = -17
Uzakl›klar
33–38 alıştırmalarında noktadan doğruya olan uzaklığı bulun. Uzayda iki doğru verilmişse, ya paraleldirler, ya kesişirler ya da para-
lel değildirler (örneğin, gökyüzündeki iki uçağın uçuş rotalarını düşü-
33. s0, 0, 12d; x = 4t, y = -2t, z = 2t
nün). 61 ve 62 alıştırmaları üç doğru vermektedir. Her defa ikisine
34. s0, 0, 0d; x = 5 + 3t, y = 5 + 4t, z = -3 - 5t bakmak kaydıyla, eğrilerin paralel mi, kesişen mi yoksa paralel olma-
35. s2, 1, 3d; x = 2 + 2t, y = 1 + 6t, z = 3 yan mı olduklarını belirleyin. Kesişiyorlarsa, kesişim noktalarını bu-
lun.
61. L1: x = 3 + 2t, y = -1 + 4t, z = 2 - t; - q 6 t 6 q 72. L1 ve L2’yi ayrık (kesişmeyen), paralel olmayan doğrular olarak
L2: x = 1 + 4s, y = 1 + 2s, z = -3 + 4s; - q 6 s 6 q varsayın. Sıfırdan farklı bir vektörün hem L1’e hem L2’ye dik ol-
ması mümkün mü? Yanıtınızı açıklayın.
L3: x = 3 + 2r, y = 2 + r, z = -2 + 2r; - q 6 r 6 q
62. L1: x = 1 + 2t, y = -1 - t, z = 3t; -q 6 t 6 q Bilgisayar Grafikleri
L2: x = 2 - s, y = 3s, z = 1 + s; -q 6 s 6 q 73. Bilgisayar grafiklerinde perspektif Bilgisayar grafikleri ve
L3: x = 5 + 2r, y = 1 - r, z = 8 + 3r; - q 6 r 6 q perspektif çizimlerde, uzayda gözle görülen cisimleri iki boyutlu
bir düzlemdeki görüntüler olarak temsil etmemiz gerekir. Gözün,
Teori ve Örnekler aşağıda gösterildiği gibi, E(x0, 0, 0)’da bulunduğunu ve bir
63. (3) denklemlerini kullanarak, P1(2, –4, 7)’den geçen ve P1(x1, y1, z1) noktasını yz-düzleminde bir nokta olarak temsil et-
v1 = 2i – j + 3k’ye paralel doğrunun bir parametrizasyonunu bu- mek istediğimizi varsayın. Bunu, E’den gelen bir ışınla P1’in düz-
lun. Sonra P2(–2, –2, 1) noktasını ve v2 = –i + (1@2)j – (3@2)k lem üzerine izdüşümünü düşürerek yaparız. P1 noktası P(0, y, z)
vektörünü kullanarak doğrunun başka bir parametrizasyonunu noktası olarak görülecektir. Grafik tasarımcıları olarak sorunu-
üretin. muz E ve P1 verildiğinde, y ve z’yi bulmaktır.
1 1
64. Bileşen formunu kullanarak, P1(4, 1, 5)’den geçen ve a. EP ve EP1 . ve arasında geçerli olan bir vektör denklemi ya-
n1 = i – 2j + k’ye normal düzlemin bir denklemini üretin. Sonra zın. Denklemi kullanarak y ve z’yi x0, x1, y1 ve z1 cinsinden
aynı düzlem için P2(3, –2, 0) noktasını ve ifade edin.
n2 = - 22i + 2 22j - 22k . normal vektörünü kullanarak b. (a) şıkkında y ve z için bulunan formülleri, x1 = 0 ve x1 = x0’da-
başka bir denklem üretin. ki davranışlarını araştırarak ve x0 → ∞ iken neler olduğunu
65. x = 1+ 2t, y = –1 – t, z = 3t doğrusunun koordinat düzlemlerini görerek kontrol edin. Ne buluyorsunuz?
kestiği noktaları bulun. Yanıtınızı açıklayın. z
66. z = 3 düzleminde i ile p@6 radyanlık ve j ile p@3 radyanlık bir açı
yapan doğrunun denklemlerini bulun. Yanıtınızın ardındaki
P(0, y, z)
mantığı anlatın.
67. x = 1 – 2t, y = 2 +5t, z = –3t doğrusu 2x + y – z = 8 düzlemine P1(x1, y1, z1)
paralel midir? Yanıtınızı açıklayın. 0
y
68. A1x + B1y + C1z = D1 ve A2x + B2y + C2z = D2 gibi iki düzlemin ne
zaman paralel ve ne zaman dik olduklarını nasıl söyleyebilirsiniz? (x1, y1, 0)
69. Kesişimleri x = 1 + t, y = 2 – t, z = 3 + 2t doğrusu olan iki farklı
düzlem bulun. Her düzlemin denklemini Ax + By + Cz = D şek- E(x0, 0, 0)
linde yazın.
x
70. Orijinden geçen ve M: 2x + 3y + z = 12 düzlemini dik açıyla ke-
sen bir düzlem bulun. Düzleminizin M’ye dik olduğunu nereden 74. Saklı doğrular Burada bilgisayar grafiklerinin başka bir tipik
biliyorsunuz? problemi verilmektedir. Gözünüz (4, 0, 0)’dadır. Köşeleri (1, 0, 1),
(1, 1, 0) ve (–2, 2, 2)’de olan üçgen bir plakaya bakıyorsunuz.
71. Sıfırdan farklı herhangi a, b ve c sayıları için, (x@a) + (y@b) +
(1, 0, 0)’dan (0, 2, 2)’ye giden doğru parçası plakadan geçmektedir.
(z@c) = 1’in grafiği bir düzlemdir. Hangi düzlemlerin bu şekilde
Plaka doğru parçasının hangi kısmını görmenizi engellemektedir?
bir denklemi vardır?
(Bu, doğrularla düzlemlerin kesişmesiyle ilgili bir problemdir.)
12.6 Silindirler ve Kuadrik Yüzeyler

Şu ana kadar yüzeylerin iki özel tipini inceledik: küreler ve düzlemler. Bu bölümde envan-
terimizi çeşitli silindirleri ve kuadrik yüzeyleri içerecek şekilde genişletiyoruz. Kuadrik
yüzeyler x, y ve z’nin ikinci-derece denklemleri ile tanımlanan yüzeylerdir. Küreler
kuadrik yüzeylerdir fakat aynı derecede ilginç başkaları da vardır.
Silindirler
Bir silindir bir doğruyu verilen sabit bir doğruya paralel tutarak, verilen düzlemsel bir eğ-
ri boyunca hareket ettirmekle üretilen bir yüzeydir. Eğri, silindirin üretici eğrisidir (Şekil
12.43). Silindirin dairesel silindir anlamına geldiği katı geometrisinde, üretici eğriler
çemberlerdir, fakat artık her türlü üretici eğriye izin veriyoruz. İlk örneğimizdeki silindir
bir parabol tarafından üretilmiştir.
Bir silindir veya başka bir yüzeyi elle çizerken veya bilgisayarla üretilen bir tanesini
incelerken, yüzeyin koordinat düzlemlerine paralel düzlemlerle kesişmesiyle oluşan
eğrilere bakmak yardımcı olur.Bu eğrilere kesit veya iz denir.
ÖRNEK 1 y = x2 Parabolik Silindiri

z-eksenine paralel olan ve y = x2, z = 0 parabolünden geçen doğruların ürettiği silindirin
denklemini bulun (Şekil 12.44).
z
z Üretici eğri
(yz-düzleminde)
x
y
y Üretici eğri
y x2, z 0
Üretici eğriden
x
geçen ve x-eksenine
paralel doğrular
fiEK‹L 12.43 Bir silindir ve üretici eğrisi fiEK‹L 12.44 xy-düzlemindeki y = x2

parabolünden z-eksenine paralel olarak
z geçen eğrilerin silindiri (Örnek 1)
Q0(x0, x02, z)
Çözüm P0(x0, x02, 0) noktasının xy-düzlemindeki y = x2 parabolünde bulunduğunu varsa-

P0(x0, x02, 0) yın. Bu durumda, z’nin herhangi bir değeri için, Q(x0, x02, z) noktası silindir üzerinde bu-
lunacaktır, çünkü P0’dan geçen ve z-eksenine paralel olan x = x0, y = x02 doğrusu üzerinde
0 olacaktır. Tersine, y-koordinatı x-koordinatının karesine eşit olan her Q(x0, x02, z) noktası
x silindir üzerindedir. Çünkü P0’dan geçen ve z eksenine paralel olan x = x0, y = x02 doğrusu
y üzerinde bulunmaktadır (Şekil 12.45).
Dolayısıyla, z’nin değeri ne olursa olsun, yüzey üzerindeki noktalar koordinatları
y = x2 denklemini sağlayan noktalardır. Bu, y = x2’yi silindirin denklemi yapar. Bu nedenle
PA
RA
y x2
silindire “y = x2 silindiri” deriz.
BO
Örnek 1’in önerdiği gibi, xy-düzlemindeki herhangi bir ƒ(x, y) = c eğrisi, denklemi
yine ƒ(x, y) olan z-eksenine paralel bir silindir tanımlar. x2 + y2 = 1 denklemi z-eksenine
paralel doğrularla yapılmış, xy-düzlemindeki x2 + y2 = 1 çemberinden geçen bir silindir
tanımlar. x2 + 4y2 = 9 denklemi z-eksenine paralel ve xy-düzlemindeki x2 + 4y2 = 9 elipsin-
fiEK‹L 12.45 Şekil 12.44’teki silindirin her
den geçen doğrularla yapılmış eliptik silindiri tanımlar.
noktasının koordinatları (x0, x02, z)
Benzer şekilde, xz-düzlemindeki herhangi bir g(x, z) = c eğrisi y-eksenine paralel ve
şeklindedir. Silindire “y = x2 silindiri”
uzay denklemi yine g(x, z) = c olan bir silindir tanımlar (Şekil 12.46). Herhangi bir
deriz.
Eliptik iz h(y, z) = c denklemi x-eksenine paralel ve uzay denklemi yine h(y, z) = c olan bir silindir
(kesit) z Üretici elips tanımlar (Şekil 12.47). Bununla birlikte, bir silindirin ekseni bir koordinat eksenine paralel
1 x2 4z2 4 olmak zorunda değildir.
–2
S
İP
z Üretici hiperbol z
EL
y2 z2 1
y2 z2 1
y
2 –1
x
z
1 –1 1
x2 4z2 4 –1
y y
OL
RB
PE
x x
Hİ
Hİ
PE
RB
y
OL
x-eksenine dik
x kesitler
fiEK‹L 12.46 x2 + 4z2 = 4 eliptik silindiri y- fiEK‹L 12.47 y2 – z2 = 1 hiperbolik silindiri x-eksenine paralel ve yz-düzlemindeki y2 – z2 = 1
eksenine paralel olan ve x2 + 4z2 = 4 hiperbolünden geçen doğrularla yapılmıştır. Silindirin x-eksenine dik düzlemlerdeki kesitleri
elipsinden geçen doğrulardan yapılmıştır. üretici hiperbole benzer hiperbollerdir.
Silindirin y-eksenine paralel düzlemlerdeki
kesitleri veya “izleri” üretici elipse benzer
elipslerdir. Silindir y-ekseni boyunca
uzanır. Kuadrik Yüzeyler
Şimdi inceleyeceğimiz yüzey tipi bir kuadrik yüzeydir. Bu yüzeyler elipslerin, parabol-
lerin ve hiperbollerin üç boyutlu benzerleridirler.
Bir kuadrik yüzey x, y ve z’nin ikinci dereceden bir denkleminin uzaydaki grafiğidir.
A, B, C vs. sabitler olamak üzere, en genel şekli
Ax2 + By2 + Cz2 + Dxy + Eyz + Fxz + Gx + Hy + Jz + K = 0
denklemi gibidir, fakat bu denklem, iki boyutlu halde olduğu gibi, öteleme ve döndürme
ile basitleştirilebilir. Sadece basit denklemleri inceleyeceğiz. Farklı tanımlandıkları halde,
Şekil 12.45 – 12.47’deki silindirler de kuadrik yüzeylerin örnekleriydi. Temel kuadrik
yüzeyler elipsoidler, paraboloidler, eliptik koniler ve hiperboloidlerdir (Küreleri özel
elipsoidler olarak düşünüyoruz). Şimdi her tipte örnekler gösteriyoruz.
ÖRNEK 2 Elipsoidler
x2 y2 z2
2
+ 2
+ 2 = 1 (1)
a b c
elipsoidi (Şekil 12.48) koordinat eksenlerini ( a, 0, 0), (0, b, 0) ve (0, 0, c)’de keser.
u xu a, u yu b ve u zu c eşitsizleriyle tanımlanan dikdörtgen kutunun içinde bulunur.
Yüzey koordinat eksenlerinin her birine göre simetriktir, çünkü tanımlayıcı denklemdeki
değişkenlerin kareleri alınmıştır.
z z
z z0 düzlemindeki
c
eliptik kesit xy- düzlemindeki
x2 y2
2
2 1 elipsi
a b
z0
ELİPS
a
ELİPS b y y
x x
İPS
EL
xy-düzlemindeki
x2 z2 yz- düzlemindeki
2
2 1 elipsi y2 z2
a c 2 1 elipsi
b2 c
fiEK‹L 12.48 Örnek 2’deki

x2 y2 z2
2
+ 2 + 2 = 1
a b c
elipsoidinin üç koordinat düzlemi ile de kesitleri elipslerdir.
Üç koordinat düzleminin yüzeyi kestikleri eğriler elipstir. Örneğin,

x2 y2
z = 0 iken + = 1 when z = 0.
a2 b2
olur. z = z0 , ƒ z0 ƒ 6 c, düzleminin yüzeyden kestiği kesit
x2 y2
a s1 - sz0>cd d b s1 - sz0>cd2 d
2 2
+ 2 = 1.
elipsidir. a, b ve c yarı eksenlerinden ikisi aynıysa, yüzey bir dönel elipsoiddir. Üçü de
eşitse, yüzey bir küredir.
ÖRNEK 3 Paraboloidler
x2 y2 z
+ = c (2)
a2 b2
eliptik paraboloidi x = 0 ve y = 0 düzlemlerine göre simetriktir (Şekil 12.49). Eksen-
lerdeki tek kesim noktası orijindir. Bu nokta dışında, yüzey, c’nin işaretine bağlı olarak,
tamamen xy-düzleminin altında c 0 ise veya üstünde c 0 ise bulunur. Koordinat dü-
zlemlerinin kestikleri kesitler
c
x = 0: z = —2 y2 parabolü
b
c
y = 0: z = —2 x2 parabolü
a
z = 0: (0, 0, 0) noktası
olarak bulunur.
z z
xz-düzlemindeki
c
z 2 x2 parabolü z = c düzlemindeki
a x2 y2
2 2 1 elipsi
a b
zc
b
a
PAR
ELİPS
AB
yz-düzlemindeki
OL
c
z 2 y2 parabolü
b
y y
x x
fiEK‹L 12.49 Örnek 3’te c 0 için gösterilmiş (x2@a2) + (y2@b2) = z@c eliptik paraboloidi. xy-
düzleminin üst tarafında z-eksenine dik kesitler elipstir. z-eksenini içeren düzlemlerdeki kesitler
paraboldür.
xy-düzleminin üst tarafındaki her z = z0 düzlemi yüzeyi

x2 y2 z0
2
+ 2
= c.
a b
elipsi boyunca keser.
ÖRNEK 4 Koniler
x2 y2 z2
2
+ 2 = 2 (3)
a b c
eliptik konisi üç koordinat eksenine göre de simetriktir (Şekil 12.50). Koordinat düzlem-
z z = c düzlemindeki z
yz- düzlemindeki y2
x2
2 1 elipsi
z – c y doğrusu zc a 2 b
b
a b
S
ELİP
xz-düzlemindeki
z ac x doğrusu
y y
x x
S
ELİP
fiEK‹L 12.50 Örnek 5’teki (x2@a2) + (y2@b2) – (x2@a2) + (y2@b2) = 1

hiperboloidi. z-eksenine dik düzlemler hiperboloidi elipslerle
keserler. z-eksenini içeren dikey düzlemlerin hiperboloid ile
kesişimleri hiperbollerdir.
lerinin kestiği kesitler

c
x = 0: z = — y doğruları
b
c
y = 0: z = — x doğruları
a
z = 0: (0, 0, 0) noktasında
olarak bulunur. z = z0 düzlemlerinin xy-ekseninin altında ve üstünde kestikleri kesitler
merkezleri z-ekseninde olan ve tepe noktaları yukarıda verilen doğrular üzerinde bulunan
elipslerdir.
a = b ise, koni dik dairesel bir konidir.
ÖRNEK 5 Hiperboloidler
x2 y2 z2
2
+ 2
- 2 = 1 (4)
a b c
tek katmanlı hiperboloidi üç koordinat eksenine göre de simetriktir (Şekil 12.51).
2 2
xz-düzlemindeki x2 z2 1 hiperbolünün parçası
a c
z z
z = c düzlemindeki
zc y2
x2
2 elipsi
a2 b2
b兹2
a兹2
L
xy-düzlemindeki
HİPERBO
ELİPS
x2 y2
1 elipsi
a2 b2
b
y y
a ELİPS
HİPERBOL
yz-düzlemindeki x x
y2 z2
2 2 1
b c ELİPS
hiperbolünün parçası
fiEK‹L 12.51 Örnek 5’teki (x2@a2) + (y2@b2) – (z2@c2) = 1 hiperboloidi. z-eksenine

dik düzlemler hiperboloidi elipslerle keserler. z-eksenini içeren dikey düzlemlerin
hiperboloid ile kesişimleri hiperbollerdir.
Koordinat düzlemlerinin kestiği kesitler

y2 z2
x = 0: —2 – —2 = 1 hiperbolü
b c
2
x z2
y = 0: —2 – —2 = 1 hiperbolü
a c
x2 y2
z = 0: —2 + — = 1 elipsi
a b2
olarak bulunur.
z = z0 düzlemi yüzeyi, merkezleri z-ekseninde ve tepe noktaları yukarıdaki hiperbolik ke-

sitlerden biri üzerinde bulunan bir elipsle keser.
Yüzey bağlantılıdır, yani üzerindeki bir noktadan diğerine yüzeyi terk etmeden git-
mek mümkündür. Bu nedenle, iki tane katmanı olan bir sonraki örnekteki hiperbolün ak-
sine, bir tane katmanı vardır denir.
a = b ise, hiperboloid bir dönel yüzeydir.
ÖRNEK 6 Hiperboloidler
z2 x2 y2
- - = 1 (5)
c2 a2 b2
iki katmanlı hiperboloidi üç koordinat düzlemine göre de simetriktir (Şekil 12.52). z = 0
düzlemi yüzeyi kesmez; aslında yatay bir düzlemin yüzeyi kesebilmesi için, u z u
c ol-
malıdır.
z2 y2
x = 0: - = 1
c2 b2
z2 x2
y = 0: 2
- 2 = 1
c a
hiperbolik kesitlerinin tepe noktaları ve odakları z-eksenindedir. Yüzey iki kısma ayrılmış-
tır, biri z = c düzleminin üst tarafında, diğeri z = – c düzleminin altındadır. Bu ismini
açıklar.
z z
z c兹2 düzlemindeki
x2 y2
2
2 1 elipsi
a b
a b
L
ELİPS
BO
ER
İP
H
xz-düzlemindeki
(0, 0, c) yz- düzleminde
z2 x2
1 hiperbolü 2 2
Tepe noktası z y 1 hiperbolü
c2 a2 0
c2 b2
y y
(0, 0, –c) x
x L Tepe noktası
O
RB
PE
OL
Hİ
HİPERB
ELİPS
fiEK‹L 12.52 Örnek 6’daki (z2@c2) – (x2@a2) – (y2@b2) = 1 hiperboloidi. Tepe noktalarının
üst ve alt tarafında, z-eksenine dik düzlemler hiperboloidi elipslerle keserler. z-eksenini
içeren dikey düzlemlerin hiperboloidle kesişimleri hiperbollerdir.
z (4) ve (5) denklemlerinde farklı sayıda negatif terim vardır. Her durumdaki sayı
hiperboloidin katman sayısıyla aynıdır. (4) veya (5) denkleminin sağ tarafındaki 1 yerine 0
yazarsak, bir eliptik koni için verilen (( Denklem 3)
x2 y2 z2
+ =
a2 b2 c2
denklemini buluruz. Hiperboloidler bu koniye (Şekil 12.53),
x2 y2
- = ;1
a2 b2
0 hiperbollerinin, xy-düzlemindeki
y y2
x2
- = 0
a2 b2
doğrularına asimptot oldukları gibi, asimptotturlar.
x
ÖRNEK 7 Bir Eyer Noktas›
y2 x2 z
2
- = c, c 7 0 (6)
b a2
fiEK‹L 12.53 İki hiperboloid de koniye hiperbolik paraboloidi x = 0 ve y = 0 düzlemlerine göre simetriktir (Şekil 12.54). Bu
asimptottur (Örnek 6). düzlemlerdeki kesitler şöyledir:
c
x = 0: z = —– y2 parabolü (7)
b2
c
y = 0: z = — x2 parabolü (8)
a2
yz-düzlemindeki z c2 y2 parabolü
b z z
z = c düzlemindeki
y2 x2
1 hiperbolü
HİP b2 a2
ERBO
L
PA
RABOL
Eyer
Noktası
L
y
BO
RA
x y
PA
z = –c düzlemindeki
xz-düzlemindeki 2
x2 y
1 hiperbolü
z – c2 x2 parabolü a2 b2 x
a
fiEK‹L 12.54 (y2@b2) – (x2@a2) = z@c, c 0 hiperbolik paraboloidi. xy-düzleminin üst ve alt tarafında
z-eksenine dik kesitler hiperbollerdir.Diğer eksenlere dik kesitler parabollerdir.
x = 0 düzleminde, parabol orijinden yukarı açılır. y = 0 düzlemindeki parabol aşağı

açılır.
Yüzeyi bir z = z0 0 düzlemiyle kesersek, kesit odak ekseni y-eksenine paralel ve
tepe noktaları (7) denklemindeki parabol üzerinde bulunan bir hiperboldür:
y2 x2 z0
- = c,
b2 a 2
z0 negatifse, odak ekseni x-eksenine paraleldir ve tepe noktaları (8) denklemindeki parabol
üzerindedir.
Orijin yakınında, yüzey bir eyer veya bir dağ geçidi biçimindedir. yz-düzleminde
yüzey boyunca dolaşan bir kişiye göre, orijin bir minimum gibi görünür. xz-düzleminde
dolaşan bir kişiye göre ise, orijin bir maksimuma benzer. Böyle bir noktaya yüzeyin bir
eyer noktası denir.
TEKNOLOJ‹ KULLANMAK Uzayda Görüntüleme

Bir Bilgisayarlı Cebir Sistemi (BCS) veya diğer bir grafik çizim programı uzayda yüzey-
leri görüntülememize yardım edebilir. Çoğu insanın gösterebileceğinden daha fazla
sabırla farklı düzlemlerdeki izleri çizebilir. Çoğu bilgisayar grafik çizici sistemi şekli
elinizde döndürebileceğiniz bir fiziksel kalıp gibi görebileceğiniz şekilde döndürebilir.
Saklı-doğru algoritmaları (Bölüm 12.5, Alıştırma 74’e bakın) yüzeyin baktığınız yerden
göremeyeceğiniz kısımlarını saklamakta kullanılır. Genellikle bir BCS yüzeylerin,
Bölüm 16.6’da tartışılacak parametrik şekilde girilmesini isteyecektir (ayrıca Bölüm
14.1’ deki 57-60 BCS araştırmalarına bakın). Bazen bir yüzeyin tümünü görebilmek için,
latisi yönlendirmeniz gerekebilir.
ALIfiTIRMALAR 12.6
c. z d. z
Denklemleri Yüzeylerle Efllefltirmek
1–12 alıştırmalarında denklemi, tanımladığı yüzeyle eşleştirin. Ayrıca,
her yüzeyi tipi (paraboloid, elipsoid, vb.) ile belirleyin. Yüzeyler
(a)–(l) olarak numaralanmıştır.
1. x 2 + y 2 + 4z 2 = 10 2. z 2 + 4y 2 - 4x 2 = 4
x y
2
3. 9y + z = 16 2
4. y 2 + z 2 = x 2 x y
5. x = y 2 - z 2 6. x = -y 2 - z 2
2 2
7. x + 2z = 8 8. z 2 + x 2 - y 2 = 1 e. z f. z
2 2 2 2
9. x = z - y 10. z = -4x - y
11. x 2 + 4z 2 = y 2 12. 9x 2 + 4y 2 + 2z 2 = 36
z z x y
a. b.
x
y
y
x x
y
g. z h. z 37. sy 2>4d + sz 2>9d - sx 2>4d = 1

38. sx 2>4d + sy 2>4d - sz 2>9d = 1
39. z 2 - x 2 - y 2 = 1 40. sy 2>4d - sx 2>4d - z 2 = 1
41. x - y - sz >4d = 1
2 2 2
42. sx 2>4d - y 2 - sz 2>4d = 1
y
x x y H‹PERBOL‹K PARABOLO‹DLER
43. y 2 - x 2 = z 44. x 2 - y 2 = z
i. z j. z
KARIfiIK
45. x 2 + y 2 + z 2 = 4 46. 4x 2 + 4y 2 = z 2
47. z = 1 + y 2 - x 2 48. y 2 - z 2 = 4
2 2
y x 49. y = -sx + z d 50. z 2 - 4x 2 - 4y 2 = 4
x y
51. 16x 2 + 4y 2 = 1 52. z = x 2 + y 2 + 1
2 2 2
53. x + y - z = 4 54. x = 4 - y 2
k. z l. z 55. x 2 + z 2 = y 56. z 2 - sx 2>4d - y 2 = 1
2 2
57. x + z = 1 58. 4x 2 + 4y 2 + z 2 = 4
59. 16y 2 + 9z 2 = 4x 2 60. z = x 2 - y 2 - 1
2 2 2
61. 9x + 4y + z = 36 62. 4x 2 + 9z 2 = y 2
x y 63. x 2 + y 2 - 16z 2 = 16 64. z 2 + 4y 2 = 9
x 65. z = -sx + y d 2 2
66. y 2 - x 2 - z 2 = 1
y
67. x 2 - 4y 2 = 1 68. z = 4x 2 + y 2 - 4
2 2 2
69. 4y + z - 4x = 4 70. z = 1 - x 2
Çizim 71. x 2 + y 2 = z 72. sx 2>4d + y 2 - z 2 = 1
13–76 alıştırmalarındaki yüzeyleri çizin.
73. yz = 1 74. 36x 2 + 9y 2 + 4z 2 = 36
S‹L‹ND‹RLER 75. 9x 2 + 16y 2 = 4z 2 76. 4z 2 - x 2 - y 2 = 4
2 2 2 2
13. x + y = 4 14. x + z = 4
2
15. z = y - 1 16. x = y 2 Teori ve Örnekler
2 2
17. x + 4z = 16 18. 4x 2 + y 2 = 36 77. a. z = c düzlemi tarafından
19. z 2 - y 2 = 1 20. yz = 1
y2 z2
x2 + + = 1
EL‹PSO‹DLER 4 9
21. 9x 2 + y 2 + z 2 = 9 22. 4x 2 + 4y 2 + z 2 = 16 elipsoidinden kesilen kesitin alanı A’yı c’nin bir fonksiyonu
23. 4x 2 + 9y 2 + 4z 2 = 36 24. 9x 2 + 4y 2 + 36z 2 = 36 olarak ifade edin. (Yarı eksenleri a ve b olan bir elipsin alanı
pab’dir.)
PARABOLO‹DLER
b. z-eksenine paralel dilimler kullanarak (a) şıkkındaki
25. z = x 2 + 4y 2 26. z = x 2 + 9y 2 elipsoidin hacmini bulun.
27. z = 8 - x 2 - y 2 28. z = 18 - x 2 - 9y 2 c. Şimdi
29. x = 4 - 4y 2 - z 2 30. y = 1 - x 2 - z 2
x2 y2 z2
2
+ 2
+ 2 = 1.
KON‹LER a b c
31. x 2 + y 2 = z 2 32. y 2 + z 2 = x 2 elipsoidinin hacmini bulun. a = b= c ise, formülünüz a
33. 4x 2 + 9z 2 = 9y 2 34. 9x 2 + 4y 2 = 36z 2 yarıçaplı bir kürenin hacmini verir mi?
H‹PERBOLO‹DLER 78. Yan sayfada gösterilen varil uçlarından z-eksenine paralel eşit
parçalar kesilmiş bir elipsoide benzemektedir. z-eksenine dik
35. x 2 + y 2 - z 2 = 1 36. y 2 + z 2 - x 2 = 1
kesitler daireseldir. Orta noktasında yarıçapı R’dir ve iki ucunda 82. xy-düzleminde bir eğri elde edecek şekilde
da yarıçap r’dir. Varilin hacmi için bir formül bulun. Sonra iki şe-
Ax 2 + By 2 + Cz 2 + Dxy + Eyz +
yi kontrol edin. Birincisi, varilin kenarlarının, varili 2h yükseklik-
Fxz + Gx + Hy + Jz + K = 0
li ve R yarıçaplı bir silindire döndürecek şekilde düzleştirildiğini
varsayın. Formülünüz silindirin hacmini veriyor mu? İkinci ola- denkleminde z = 0 koyduğunuzu varsayın. Eğri neye benzer? Ya-
rak, r = 0 ve h = R olduğunu, yani varilin bir küre olduğunu var- nıtınızı açıklayın.
sayın. Formülünüz kürenin hacmini verir mi? 83. Koordinat eksenlerine paralel bir düzlemde ne zaman bir kuadrik
z yüzeyin denklemini bulduysak, bu hep bir konik kesit olmuştur.
Bu sadece basit bir tesadüf müdür? Böyle olması gerekir mi?
h r 84. Bir kuadrik yüzeyi koordinat eksenlerine paralel olmayan bir
yüzeyle kestiğinizi varsayın. Düzlemdeki iz neye benzeyecektir?
R
y Bilgisayar Grafik Araflt›rmalar›
T
85–88 alıştırmalarındaki yüzeyleri belirtilen tanım bölgelerinde çizin.
x –h r
Yapabiliyorsanız, yüzeyi değişik görünümler için döndürün.
85. z = y 2, -2 … x … 2, -0.5 … y … 2
2
79. z = h düzlemi ile 86. z = 1 - y , -2 … x … 2, -2 … y … 2
x 2 y z
2 87. z = x 2 + y 2, -3 … x … 3, -3 … y … 3
+ 2 = c 2 2
a2 b 88. z = x + 2y over
a. -3 … x … 3, -3 … y … 3
paraboloidinden kesilen parçanın hacminin, parçanın tabanı kere
yüksekliğinin yarısı olduğunu gösterin (Şekil 12.49 h = c özel du- b. -1 … x … 1, -2 … y … 3
rumu için parçayı göstermektedir). c. -2 … x … 2, -2 … y … 2
80. a. z = 0 ve z = h, h 0 düzlemleri ve d. -2 … x … 2, -1 … y … 1
x2 y2 z2
2
+ 2 - 2 = 1
a b c B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
hiperboloidi ile sınırlanan cismin hacmini bulun. Yüzey Çizimleri
b. (a)’daki yanıtınızı, z = 0 ve z = h düzlemleriyle hiperboloidden 89–84 alıştırmalarındaki yüzeyleri çizmek için bir BCS kullanın.
kesilen parçaların alanları olan A0 ve Ah cinsinden ifade edin. Kuadrik yüzeyin tipini grafiğinizden tanımlayın.
c. (a) şıkkındaki hacmin, aynı zamanda, Am hiperboloidin y2 y2
x2 z2 x2 z2
z = h@2 düzleminden kestiği alanın hacmi olmak üzere, 89. + = 1 - 90. - = 1 -
9 36 25 9 9 16
h 2 2 2
y2 x2
V = sA + 4Am + Ah d , 91. 5x = z - 3y 92. = 1 - + z
6 0 16 9
2
x2 y z2
formülüyle de verileceğini gösterin. 93. - 1 = + 94. y - 24 - z 2 = 0
9 16 2
81. (y @b2) – (x2@a2) = z@c hiperbolik paraboloidi y = y1 düzlemi ile
2
kesilirse, ortaya çıkan eğri bir paraboldür. Tepe noktasını ve

odağını bulun.

1. Yönlü doğru parçaları ne zaman aynı vektörü temsil ederler? 3. Bir vektörün yönünü ve büyüklüğünü nasıl bulursunuz?
2. Vektörler geometrik ve cebirsel olarak nasıl toplanır ve 4. Bir vektör pozitif bir skalerle çarpılırsa, sonuç orijinal vektörle
çıkarılırlar? nasıl ilişkilidir? Ya skaler sıfır veya negatifse?
5. İki vektörün nokta çarpımını (skaler çarpım) tanımlayın. Nokta 11. Uzaydaki doğrular, doğru parçaları ve düzlemlerin denklemlerini
çarpımları hangi cebirsel kuralları (komütatif, birleşme, dağılma, nasıl bulursunuz? Örnekler verin. Uzayda bir doğru veya düzlemi
sadeleşme) sağlarlar ve, varsa, hangilerini sağlamazlar? Örnek tek bir denklemle ifade edebilir misiniz?
verin. İki vektörün nokta çarpımı ne zaman sıfırdır? 12. Uzayda bir noktadan bir doğruya olan uzaklığı nasıl bulursunuz?
6. Nokta çarpımlarının ne gibi geometrik veya fiziksel yorumları Ya bir noktadan bir düzleme? Örnekler verin.
vardır? Örnek verin. 13. Kutu çarpımları nedir? Özellikleri nelerdir? Nasıl hesaplanırlar?
7. Bir u vektörünün bir v vektörü üzerine iz düşüm vektörü nedir? Örnek verin.
u’yu v’ye paralel bir vektör ile v’ye ortogonal bir vektörün topla- 14. Uzayda kürelerin denklemi nasıl bulunur? Örnekler verin.
mı olarak nasıl yazarsınız?
15. Uzayda iki doğrunun kesişimini nasıl bulursunuz? Ya bir doğru
8. İki vektörün vektörel çarpımını tanımlayın. Vektörel çarpımlar ile bir düzlemin veya iki düzlemin? Örnekler verin.
hangi cebirsel kuralları (komütatif, birleşme, dağılma, sadeleşme)
16. Bir silindir nedir? Kartezyen koordinatlarda silindirleri tanımla-
sağlarlar ve, varsa, hangilerini sağlamazlar? Örnek verin. İki vek-
yan denklemlere örnekler verin.
törün vektörel çarpımı ne zaman sıfırdır?
17. Kuadrik yüzeyler nelerdir? Farklı elipsoidlere, paraboloidlere,
9. Vektörel çarpımların ne gibi geometrik ve fiziksel yorumları var-
konilere ve hiperboloidlere örnekler verin (denklemleri ve çizim-
dır? Örnekler verin.
leri).
10. Kartezyen i, j, k koordinat sistemine göre iki vektörün vektörel
çarpımını hesaplamak için determinant formülü nedir? Bir örnek-
te kullanın.
16. v = (3@5)i + (4@5)k vektörünün ters yönünde ve 5 birim uzunlukta
‹ki Boyutta Vektör Hesaplamalar› bir vektör bulun.
1–4 alıştırmalarında u = –3, 4 ve v = 2, –5 olsun. (a) vektörün 17 ve 18 alıştırmalarında, uvu, uuu, v u, u v, v u, u v, uv uu,
bileşen formunu ve (b) büyüklüğünü bulun
v ile u arasındaki açıyı, u’nun v yönündeki skaler bileşenini ve u’nun
1. 3u - 4v 2. u + v v üzerine iz düşüm vektörünü bulun.
3. -2u 4. 5v 17. v = i + j 18. v = i + j + 2k
5–8 alıştırmalarında vektörün bileşen formunu bulun u = 2i + j - 2k u = -i - k
5. 0, 1’i 2p@3 radyanlık bir açıyla döndürerek elde edilen vektör. 19 ve 20 alıştırmalarında, u’yu v’ye paralel bir vektör ile v’ye ortogo-
6. Pozitif x-ekseni ile p@6 radyanlık açı yapan birim vektör. nal bir vektörün toplamı olarak yazın.
7. 4i – j yönünde 2 birim uzunluktaki vektör. 19. v = 2i + j - k 20. u = i - 2j
8. (3@5)i + (4@5)j vektörünün ters yönünde ve 5 birim uzunluktaki u = i + j - 5k v = i + j + k
vektör.
21 ve 22 Alıştırmalarında, koordinat eksenleri çizin ve sonra u, v ve
9–12 alıştırmalarındaki vektörleri uzunlukları ve yönleri cinsinden uu vu vektörlerini orijinden başlayan vektörler olarak çizin
ifade edin. 21. u = i, v = i + j 22. u = i - j, v = i + j
9. 22i + 22j 10. -i - j 23. uv u = 2, uwu= 3 ve v ile w arasındaki açı p@3 ise, uv –2wu’yu bu-
11. t = p@2 iken v = s -2 sin tdi + s2 cos tdj hız vektörü. lun.
12. t = ln 2 iken v = se t cos t - e t sin tdi + se t sin t + e t cos tdj hız 24. Hangi a değeri veya değerleri için u = 2i + 4j – 5k ve
vektörü. v = – 4i – 8j + ak vektörleri paralel olur?
Üç Boyutta Vektör Hesaplamalar› 25 ve 26 alıştırmalarında, (a) u ve v vektörlerinin tanımladıkları para-

lelkenarın alanını (b) u, v ve w vektörlerinin tanımladığı paralelyüzlü-
13 ve 14 alıştırmalarındaki vektörleri uzunlukları ve yönleri cinsin- nün hacmini bulun.
den ifade edin.
25. u = i + j - k, v = 2i + j + k, w = -i - 2j + 3k
13. 2i - 3j + 6k 14. i + 2j - k
26. u = i + j, v = j, w = i + j + k
15. v = 4i – j + 4k yönünde 2 birim uzunlukta bir vektör bulun.
1
Do¤rular, Düzlemler ve Uzakl›klar 48. n # P0 P = 0 denklemi P0’dan geçen ve n’ye normal olan düzlemi
1
27. n’nin bir düzleme normal ve v’nin aynı düzleme paralel olduğunu temsil eder. n # P0 P 7 0 eşitsizliği hangi kümeyi temsil eder?
varsayın. Hem v’ye dik, hem de düzleme paralel bir u vektörünü 49. P(1, 4, 0) noktasının A(0, 0, 0), B(2, 0, –1) ve C(2, –1, 0)’dan
nasıl bulacağınızı tanımlayın. geçen düzleme uzaklığını bulun.
28. Düzlemde ax + by = c doğrusuna paralel bir vektör bulun. 50. (2, 2, 3) noktasının 2x + 3y + 5z = 0 düzlemine uzaklığı bulun.
29 ve 30 alıştırmalarında, noktadan doğruya olan uzaklığı bulun. 51. 2x – y – z = 4 düzlemine paralel ve i + j + k’ye ortogonal olan bir
vektör bulun.
29. (2, 2, 0); x = -t, y = t, z = -1 + t
52. A = 2i – j + k, B = i + 2j + k ve C = i + j – 2k ise, B ve C’nin
30. (0, 4, 1); x = 2 + t, y = 2 + t, z = t düzleminde A’ya ortogonal olan bir birim vektör bulun.
31. (1, 2, 3) noktasından geçen ve v = –3i + 7k vektörüne paralel 53. x + 2y + z – 1 = 0 ve x – y + 2z + 7 = 0 düzlemlerinin kesişim doğ-
doğruyu parametrize edin. rusuna paralel ve büyüklüğü 2 olan bir vektör bulun.
32. P(1, 2, 0) ve Q(1, 3, –1) noktalarını birleştiren doğru parçasını pa- 54. Orijinden geçen ve 2x – y – z = 4 düzlemine dik olan doğrunun
rametrize edin. 3x – 5y + 2z = 6 düzlemiyle kesiştiği noktayı bulun.
33 ve 34 alıştırmalarında noktadan düzleme olan uzaklığı bulun. 55. P(3, 2, 1) noktasından geçen ve 2x – y + 2z = –2 düzlemine dik
33. s6, 0, -6d, x - y = 4 olan doğrunun düzlemi kestiği noktayı bulun.
34. s3, 0, 10d, 2x + 3y + z = 2 56. 2x + y – z = 0 ve x + y + 2z = 0 düzlemlerinin kesişim doğrusu
orijinle hangi açıyı yapar?
35. (3, –2, 1) noktasından geçen ve n = 2i + j + k vektörüne normal
olan düzlemin denklemini bulun. 57.
36. (–1, 6, 0) noktasından geçen ve x = –1 + t, y = 6 – 2t, z = 3t L: x = 3 + 2t, y = 2t, z = t
doğrusuna dik olan düzlemin denklemini bulun.
doğrusu x + 3y – z = – 4 düzlemini bir P noktasında keser. P’nin
37 ve 38 alıştırmalarında, P, Q ve R noktalarından geçen düzlemin koordinatları ile P’den geçen ve L’ye dik olan doğrunun denklem-
denklemini bulun. lerini bulun.
37. Ps1, -1, 2d, Qs2, 1, 3d, Rs -1, 2, -1d 58. Her reel k sayısı için,
38. Ps1, 0, 0d, Qs0, 1, 0d, Rs0, 0, 1d x – 2y + z + 3 + k(2x – y – z + 1) = 0
39. x = 1 + 2t, y = –1 – t, z = 3t doğrusunun üç koordinat eksenini
kestiği noktaları bulun. düzleminin
40. Orijinden geçen ve 2x – y – z = 4 düzleminde dik doğrunun x – 2y + z + 3 = 0 ve 2x – y – z + 1 = 0
3x – 5y + 2z = 6 düzlemini kestiği noktayı bulun.
düzlemlerinin kesişim doğrusunu içerdiğini gösterin.
41. x = 7 ile x + y + 22z = -3 . düzlemleri arasındaki dar açıyı bu-
lun. 59. A(–2, 0, –3) ve B(1, –2, 1)’den geçen ve C(–2, –13@5, 26@5) ve
D(16@5, –13@5, 0) noktalarından geçen doğruya paralel düzlemin
42. x + y = 1 ile y + z = 1 düzlemleri arasındaki dar açıyı bulun.
denklemini bulun.
43. x + 2y + z = 1 ile x – y + 2z = –8 düzlemlerinin kesişim doğrusu-
60. x = 1 + 2t, y = – 2 + 3t, z = –5t doğrusunun herhangi bir şekilde
nun parametrik denklemlerini bulun.
– 4x – 6y + 10z = 9 düzlemiyle bir ilişkisi var mıdır? Yanıtınızı
44. açıklayın.
x + 2y – 2z = 5 ve 5x – 2y – z = 0 61. Aşağıdakilerin hangileri P(1, 1, –1), Q(3, 0, 2) ve R(–2, 1, 0) nok-
düzlemlerinin kesişim doğrusunun talarından geçen düzlemin denklemleridir?
x = –3 + 2t, y = 3t, z = 1 + 4t a. s2i - 3j + 3kd # ssx + 2di + s y - 1dj + zkd = 0

b. x = 3 - t, y = -11t, z = 2 - 3t
doğrusuna paralel olduğunu gösterin.
c. sx + 2d + 11s y - 1d = 3z
45. 3x + 6z = 1 ve 2x + 2y – z = 3 düzlemleri bir doğruda kesişir. d. s2i - 3j + 3kd * ssx + 2di + s y - 1dj + zkd = 0
a. Düzlemlerin ortogonal olduklarını gösterin. e. s2i - j + 3kd * s -3i + kd # ssx + 2di + s y - 1dj + zkd
b. Kesişim doğrusunun denklemlerini bulun. =0
46. (1, 2, 3) noktasından geçen ve u = 2i + 3j + k ve v = i – j + 2k’ye 62. Sayfa 902’de görülen paralelkenarın köşeleri A(2, –1, 4),
paralel olan düzlemin denklemini bulun. B(1, 0, –1), C(1, 2, 3) ve D’dedir. İstenenleri istenenleri bulun.
47. v = 2i – 4j + k’nin 2x + y = 5 düzlemiyle özel bir ilişkisi var
mıdır? Cevabınızı açıklayın.
z f. Paralelkenarın üç koordinat düzlemi üzerine dik izdüşümleri-

D nin alanlarını
bulun.
63. Doğrular arasındaki uzaklık A(1, 0, –1) ve B(–1, 1, 0)’dan ge-
çen L1 ve C(3, 1, –1) ile D(4, 5, –2)’den geçen L2 doğruları arasın-
daki uzaklığı bulun. Uzaklık iki doğruya da dik doğru üzerinde öl-
A(2, –1, 4)
çülmelidir. Önce iki doğruya da dik olan bir n vektörü bulun. Sonra
1
AC’nin n üzerindeki izdüşümünü bulun.
C(1, 2, 3)
64. (Problem 63’ün devamı) A(4, 0, 2) ve B(2, 4, 1)’den geçen doğru
ile C(1, 3, 2) ve D(2, 2, 4)’ten geçen doğrunun arasındaki uzaklığı
bulun.
y
x B(1, 0, –1) Kuadrik Yüzeyler

65–76 alıştırmalarında yüzeyleri tanımlayın ve çizin.
a. D’nin koordinatlarını, 65. x 2 + y 2 + z 2 = 4 66. x 2 + s y - 1d2 + z 2 = 1
2 2 2
b. B’deki iç açının kosinüsünü, 67. 4x + 4y + z = 4 68. 36x 2 + 9y 2 + 4z 2 = 36
1 1
c. BA’nın BC , üzerine iz düşüm vektörünü, 69. z = -sx 2 + y 2 d 70. y = -sx 2 + z 2 d
2 2 2
d. Paralelkenarın alanını, 71. x + y = z 72. x 2 + z 2 = y 2
e. Paralelkenarın düzleminin denklemini, 73. x 2 + y 2 - z 2 = 4 74. 4y 2 + z 2 - 4x 2 = 4
2 2 2
75. y - x - z = 1 76. z 2 - x 2 - y 2 = 1

1. Denizaltı avı Manevra yapan yüzeydeki iki gemi, bir uçak karşı- 2. Bir helikopter kurtarışı İki helikopter, H1 ve H2, birlikte
lamak için, bir denizaltının rotasını ve hızını belirlemeye çalışı- dolaşıyorlar. t = 0 saat anında, ayrılıyor ve, bütün uzunluklar mil
yorlar. Aşağıda görüldüğü gibi, A gemisi (4, 0, 0)’da iken B gemi- olmak üzere,
si (0, 5, 0)’dadır. Bütün koordinatlar bin fit olarak verilmektedir.
H1: x = 6 + 40t, y = -3 + 10t, z = -3 + 2t
A gemisi denizaltıyı 2i + 3j – (1@3)k vekötörü yönünde belirler-
ken, B gemisi 18i – 6j – k vektörü yönünde bulmaktadır. Dört da- H2: x = 6 + 110t, y = -3 + 4t, z = -3 + t .
kika önce, denizaltı (2, –1, –1@3) noktasındaydı. Uçak 20 dakika ile verilen faklı doğrularla ilerlemeye başlıyorlar. Sistem
sonra gelecektir. Denizaltının sabit hızla bir doğru üzerinde ilerle- arızalarından dolayı, H2 (446, 13, 1)’de uçuşunu durduruyor ve ih-
diği varsayılırsa, yüzeydeki gemiler uçağı hangi konuma yönlen- mal edilebilir bir zaman sonra (446, 13, 0)’a konuyor. İki saat
dirmelidirler? sonra, H1’e durum bildiriliyor ve H2’ye doğru 150 mil@sa hızla
z yola çıkıyor. H1’in H2’ye varması ne kadar sürecektir?
3. Tork Toro® 21 inçlik çim biçme makinesinin çalıştırma kılavuzu
“kıvılcım tıpasını 15 ft-lb’ye (20.4 N m) sıkıştırın” demektedir.
Tıpayı, elinizin merkezinin kıvılcım tıpasının ekseninden 9 inç
A B Gemisi uzağa yerleştiren 10.5 inçlik bir somun anahtarıyla kuruyorsanız,
Gemisi (4, 0, 0) yaklaşık ne kadar kuvvet vermelisiniz? Pound olarak yanıtlayın.
(0, 5, 0) y
x
9 in.
Denizaltı
ÖLÇEKLİ DEĞİL
4. Cisim döndürmek Orijinden ve A( 1, 1, 1) noktasından geçen 8. Aşağıdaki şekilde, D, ABC üçgeninin AB kenarının orta noktası
doğru 3@2 rad@s’lik sabit bir açısal hızla dönmekte olan bir dik ve E de C ile B arasındaki uzaklığın üçte birindedir. F’nin CD
cismin dönme eksenidir. A’dan orijine baktığımızda dönme saat doğru parçasının orta noktası olduğunu göstermek için vektör
yönünde gözükmektedir. Cismin B(1, 3, 2) konumundaki nok- kullanın.
tasının v süratini bulun. C
z
E
F
A(1, 1, 1) B(1, 3, 2)
A D B
O 1 9. P1(x1, y1)’den ax + by = c doğrusuna olan uzaklığın
1 ƒ ax1 + by1 - c ƒ
d = .
3 2a 2 + b 2
v
x y
olduğunu vektör kullanarak gösterin.
10. a. P1(x1, y1, z1)’in Ax + By + Cz = D düzlemine uzaklığının
5. Determinantler ve düzlemler ƒ Ax1 + By1 + Cz1 - D ƒ
a. d = .
2A2 + B 2 + C 2
x1 - x y1 - y z1 - z
olduğunu göstermek için vektör kullanın.
3 x2 - x y2 - y z2 - z 3 = 0
x3 - x y3 - y z3 - z b. x + y + z = 3 ve x + y + z = 9 düzlemlerine teğet olan ve
merkezi 2x – y = 0 ile 3x – z = 0 düzlemleri üzerinde olan küre
denkleminin aynı doğru üzerinde olmayan üç P1(x1, y1, z1),
için bir denklem bulun.
P2(x2, y2, z2) ve P3(x3, y3, z3) noktasından geçen düzlemin
denklemi olduğunu gösterin. 11. a. Ax + By + Cz = D1 ve Ax + By + Cz = D2 paralel düzlemleri
b. arasındaki uzaklığın
x y z 1 ƒ D1 - D2 ƒ
d = .
x y z 14 ƒ Ai + Bj + C k ƒ
4 1 1 1
= 0?
x2 y2 z2 1 olduğunu gösterin.
x3 y3 z3 1 b. 2x + 3y – z = 6 ile 2x + 3y – z = 12 düzlemleri arasındaki
denklemi uzaydaki hangi noktaları tanımlar? uzaklığı bulun.
c. (3, 2, –1) noktası iki düzlemden de eşit uzaklıktaysa,
6. Determinantler ve doğrular
2x – y + 2z = –4 düzlemine paralel düzlemin denklemini bulun.
x = a1 s + b1, y = a2 s + b2 , z = a3 s + b3 , - q 6 s 6 q , d. x – 2y + z = 3 düzlemine paralel olan ve 5 birim uzakta
ve bulunan düzlemlerin denklemlerini yazın.
x = c1 t + d1, y = c2 t + d2 , z = c3 t + d3 , - q 6 t 6 q , 1 1 1
12. A, B, C ve D’nin ancak ve yalnız AD # sAB * BC d = 0 . ise, aynı
doğrularının ancak ve yalnız düzlemde bulunacaklarını gösterin.
a1 c1 b1 - d1 13. Bir vektörün bir düzlem üzerine izdüşümü. P uzayda bir düz-
3 a2 c2 b2 - d2 3 = 0 . lem ve v bir vektör olsun. v’nin P düzlemi üzerine izdüşümü,
projPv, gayri formel bir şekilde aşağıdaki gibi tanımlanabilir. Gü-
a3 c3 b3 - d3
neş ışınlarının P düzlemine normal olacak şekilde geldiğini varsa-
ise kesişeceklerini veya paralel olacaklarını gösterin. yın. Bu durumda, projPv, v’ nin P üzerindeki ‘‘gölgesidir’’. P düz-
7. Paralelkenar Aşağıdaki şekilde ABCD paralelkenarı ve BD lemi x + 2y + 6z = 6 ise ve v = i + j + k ise, projPv’yi bulun.
köşegeninin orta noktası P görülmektedir. 14. Aşağıdaki şekilde z vektörü L doğrusuna ortognal, v, w ve z vek-
1 1 1 törleri L doğrusu ile eşit bir b açısı yapmaktadır (vektörler sıfır
a. BD’yi AB ve AD . cinsinden ifade edin.
1 1 1 vektörden farklıdır). uvu = uwu olduğunu varsayarak, w’yi v ve z
b. AP’yi AB ve AD . cinsinden ifade edin.
cinsinden bulun.
c. P’nin aynı zamanda AC köşegeninin de orta noktası olduğunu
z
ispatlayın.
B C
P v w
b b
L
A D
15. Üçlü vektör çarpımları Üçlü vektör çarpımları (u v) w ve F =

GMmr
,
u (v w) genellikle, bunları bileşenlerinden hesaplama for- ƒrƒ3
mülleri benzer olduğu halde, eşit değildir:
kuvvetiyle Q’ya çekildiğini söyler. Dahası, Q1, … , Qk , kütleleri
(u v) w = (u w)v – (v w)u m1, … , mk olan (nokta) kütlelerse, bütün Qi’lerden dolayı P’ye
etkiyen kuvvet, ri vektörü P’den Qi’ye giden vektör olmak üzere,
u (v w) = (u w)v – (u v)w
k
Her formülün iki tarafını hesaplayıp sonuçları karşılaştırarak, GMmi
F = a ri ,
denklemleri aşağıdaki vektörler için doğrulayın. i=1 ƒ ri ƒ 3
u v w dir.
a. 2i 2j 2k y
b. i - j + k 2i + j - 2k -i + 2j - k
c. 2i + j 2i - j + k i + 2k P(0, d)
d. i + j - 2k -i - k 2i + 4j - 2k
Q–n Q–2 Q–1 Q0 Q1 Q2 Qn
16. Vektörel ve skaler çarpımlar u, v, w ve r herhangi vektörlerse, x
–nd … –2d –d 0 d 2d … nd
aşağıdakileri gösterin.
a. u * sv * wd + v * sw * ud + w * su * vd = 0 a. M kütleli P noktası koordinat düzleminde, (0, d), d 0 nok-
b. u * v = su # v
* idi + su # v * jdj + su # v * kdk tasında bulunsun. i = –n, –n +1, … , –1, 0, 1, … , n için, Qi (id,
0) noktasında bulunsun ve kütlesi mi olsun. P üzerindeki bü-
u#w v#w
c. su * vd # sw * rd = ` # `. tün Qi’lerden doğan gravitasyonel kuvvetin büyüklüğünü bu-
u r v#r lun.
17. Vektörel ve skaler çarpımlar Aşağıdaki formülü ispatlayın veya b. n : q iken P’nin üzerindeki kuvvetin büyüklüğünün limiti
doğru olmadığını gösterin. sonlu mudur? Neden veya neden değildir?
u * su * su * vdd # w = - ƒ u ƒ 2u # v * w. 26. Rölativistik toplamlar Einstein’ın özel görelik teorisi, kabaca,
bir referans çerçevesine (koordinat sistemi) göre, maddesel hiçbir
18. Uygun iki vektörün vektörel çarpımını oluşturarak, aşağıdaki tri-
nesnenin ışık hızı c’den daha hızlı gidemeyeceğini söyler. Dolayı-
gonometrik bağıntıyı elde edin.
sıyla, sx ve sy olmak üzere iki hız ise, ƒ sx ƒ 6 c ve ƒ sy ƒ 6 c ,’nin rö-
sin (A – B) = sin A cos B – cos A sin B lativistik toplamı sx { sy ’nin uzunluğu c’den küçük olmalıdır.
19. Herhangi a, b, c ve d sayıları için Einstein’ın özel görelik teorisi
sa 2 + b 2 dsc 2 + d 2 d Ú sac + bdd2
sx { sy =
sx + sy
#
1
+ 2#
gx
# sx * sxs *# sy d ,
olduğunu göstermek için vektör kullanın (İpucu: u = ai + bj ve sx sy c gx + 1 sx sy
1 + 2 1 + 2
v = ci + dj alın). c c
20. u ve v vektörlerinin paralel olmadıklarını ve w vektörü v’ye para- olmak üzere
lel ve r vektörü v’ye ortogonal olmak üzere, u = w + r olduğunu
varsayın. w ve r’yi u ve v cinsinden ifade edin. 1
gx = .
21. Herhangi u ve v vektörleri için, ƒ u + v ƒ … ƒ u ƒ + ƒ v ƒ olduğunu sx # sx
1 - 2
gösterin. B c
22. w = ƒ v ƒ u + ƒ u ƒ v’nin u ile v arasındaki açının açıortayı olduğunu söyler. ƒ sx ƒ 6 c ve ƒ sy ƒ 6 c , ise, ƒ sx { sy ƒ 6 c .
olduğunu gösterin. olduğu gösterilebilir. Bu alıştırma iki özel durumla ilgilenir.
23. ƒ v ƒ u + ƒ u ƒ v ve ƒ v ƒ u - ƒ u ƒ v’nin ortogonal olduğunu gösterin. a. sx ve sy ortogonal ve ƒ sx ƒ 6 c, ƒ sy ƒ 6 c , ise, ƒ sx { sy ƒ 6 c .
24. Nokta çarpımı pozitif definit’tir. Vektörlerin nokta çarpımının olduğunu ispatlayın.
pozitif definit olduğunu gösterin; yani her u vektörü için, b. sx ve sy paralel ve ƒ sx ƒ 6 c, ƒ sy ƒ 6 c , ise, ƒ sx { sy ƒ 6 c .
u u
0 olduğunu ve ancak ve yalnız u = 0 ise u u = 0 olduğunu ispatlayın.
olduğunu gösterin. ! !
c. limc: q x { y .’yi hesaplayın.
25. Nokta kütleler ve gravitasyon P ve Q, kütleleri sırasıyla M ve
m olan (nokta) kütleler, r vektörü P’den Q’ya giden vektör ve G
evrensel gravitasyon sabiti olmak üzere, Fizikteki gravitasyon
yasası, P’nin
Bölüm 12 Teknoloji Uygulama Projeleri 905
Mathematica / Maple Module

Vektörleri, Doğruları Temsil Etmek ve Uzaklıklar Bulmak İçin Kullanmak
Bölüm I ve II: Doğruları vektörler olarak yorumlamanın avantajlarını öğrenin.
Bölüm III: Bir noktadan bir doğruya uzaklık bulmak için vektörler kullanın.
Üç Boyuttaki Bir Sahneyi İki Boyutlu Bir Tuval Üzerine Yerleştirmek
İki boyutlu bir görüntü elde etmek için uzayda düzlemler kavramını kullanın.
Üç Boyutta Çizime Başlamak
Bölüm I : Grafikler ve denklemler üretmek için doğruların ve düzlemlerin vektör tanımlarını kullanın ve tek bir doğrunun denklemlerinin farklı
formlarını karşılaştırın.
Bölüm II: Kapalı olarak tanımlı fonksiyonları
Bölüm VEKTÖR–DEĞERLİ
13 FONKSİYONLAR VE UZAYDA
HAREKET
G‹R‹fi Bir cisim uzayda ilerlerken, cismin koordinatlarını zamanın fonksiyonları olarak
veren x = ƒ(t), y = g(t) ve z = h(t) denklemleri cismin hareketinin ve izlediği yolun para-
metrik denklemleri olarak görev görürler. Vektör gösterimiyle, bunları cismin konumunu
zamanın bir vektör fonksiyonu olarak veren tek bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k denklemine
toplayabiliriz. xy-düzleminde hareket eden bir cisim için h(t) bileşeni her zaman için sıfır-
dır (yani, özdeş olarak sıfır ).
Bu bölümde, hareket eden cisimlerin izlediği yolları, hızlarını ve ivmelerini incele-
mek için analizi kullanılacağız. İlerlerken, çalışmalarımızın mermilerin, gezegenlerin ve
uyduların izlediği yollar ve hareketleri hakkındaki standart soruları nasıl yanıtladığını gö-
receğiz. Son bölümde, yeni vektör analizini Newton’un hareket ve gravitasyon yasaların-
dan Kepler’in gezegen hareketi yasalarını türetmekte kullanacağız.
13.1 Vektör Fonksiyonlar
Bir parçacık bir I zaman aralığında uzayda ilerliyorsa, parçacığın koordinatlarını I’da ta-
nımlanmış fonksiyonlar olarak düşünürüz:
x = ƒ(t), y = g(t), z = h(t), tP I (1)
z (x, y, z) = (ƒ(t), g(t), h(t)), t P I noktaları, uzayda parçacığın yolu dediğimiz eğriyi oluştu-
rurlar. (1) Denklemindeki fonksiyonlar ve aralık eğriyi parametrize eder. Uzaydaki bir
eğri de vektör formunda temsil edilebilir. Orijinden parçacığın t anındaki konumu olan
P(ƒ(t), g(t), h(t))’ye giden
P(f(t), g(t), h(t)) 1
r rstd = OP = ƒstdi + gstdj + hstdk (2)
O
vektörü parçacığın konum vektörüdür (Şekil 13.1). ƒ, g ve h fonksiyonları konum vek-
y törünün bileşen fonksiyonları (bileşenleri)dir. Parçacığın yolunu I zaman aralığı boyunca
r’nin izlediği eğri olarak düşünürüz. Şekil 13.2 bir bilgisayar grafik programı tarafından
x üretilmiş birkaç uzay eğrisi göstermektedir. Bu grafikleri el ile çizmek kolay olmayacaktı.
fiEK‹L 13.1 Uzayda hareket eden bir (2) denklemi r’yi I aralığındaki reel t değişkeninin bir vektör fonksiyonu olarak
1 tanımlar. Daha genel olarak, bir D tanım kümesi üzerinde bir vektör fonksiyon veya vek-
parçacığın konum vektörü r = OP
zamanın bir fonksiyonudur. tör değerli fonksiyon D’deki her elemana uzayda bir vektör karşı getiren bir kuraldır.
906
Şimdilik, tanım kümeleri, bir uzay eğrisi üreten reel sayı aralıkları olacaktır. Sonra, Bölüm
16’da, tanım kümeleri düzlemde bölgeler olacaktır.
Bu durumda, vektör fonksiyonları uzayda yüzeyler temsil edecektir. Düzlemde veya
uzayda bir tanım bölgesi üzerindeki vektör fonksiyonları, bir akışkanın akışını, gravitas-
yon alanlarını ve elektromanyetik olayları incelemede önemli rol oynayan “vektör alanla-
rı” kavramına yol açar. Vektör alanlarını ve uygulamalarını Bölüm 16’da inceliyoruz.
z z z
x y
x
x y
y
r(t) (sin 3t)(cos t)i r(t) (cos t)i (sin t)j (sin 2t)k r(t) (4 sin20t)(cos t)i
(sin 3t)(sin t)j tk (4 sin20t)(sint)j
(cos20t)k
(a) (b) (c)
fiEK‹L 13.2 Bilgisayarla üretilmiş uzay eğrileri r(t) konum vektörleri ile tanımlanmıştır
Vektör fonksiyonlardan ayırmak için, reel değerli fonksiyonlara skaler fonksiyonlar

diyeceğiz. r’nin bileşenleri t’nin skaler fonksiyonlarıdır. Bileşen fonksiyonlarını vererek
bir vektör değerli fonksiyonu tanımladığımızda, vektör fonksiyonun tanım kümesinin
bileşenlerin ortak tanım kümesi olduğunu varsayacağız.
z
ÖRNEK 1 Bir Helisi Çizmek
r(t) = (cos t)i + (sin t)j + tk

vektör fonksiyonunu çizin.
2p
tp Çözüm
t 2p
rstd = scos tdi + ssin tdj + tk
vektör fonksiyonu her reel t değerleri için tanımlıdır. r’nin izlediği eğri, x2 + y2 = 1 daire-
sel silindirinin çevresine sarılan bir helistir (“spiral” anlamına gelen eski Yunanca bir keli-
t p meden gelir) (Şekil 13.3). Eğri silindir üzerinde bulunur, çünkü r’nin i ve j bileşenleri,
r 2
0
P r’nin ucunun x ve y-koordinatları olarak, silindir denklemini sağlarlar:
t
(1, 0, 0) t0 x2 y2 1
x2 + y2 = (cos t)2 + (sin t)2 = 1
y
k-bileşeni z = t arttıkça, eğri yükselir. t’nin 2p kadar arttığı her sefer, eğri silindir üzerinde
x bir dönüşü tamamlar.
x = cos t, y = sin t, z = t
fiEK‹L 13.3 r(t) = (cos t)i + (sin t)j + tk
helisinin üst kısmı (Örnek 1). denklemleri, - q 6 t 6 q aralığı anlaşılmak üzere, helisi parametrize ederler. Şekil
13.4’te daha başka helisler bulacaksınız.
908 Bölüm 13: Vektör-De¤erli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket
z z z
x x x
y
y y
r(t) (cos t)i (sin t)j tk r(t) (cos t)i (sin t)j 0.3tk r(t) (cos 5t)i (sin 5t)j tk
fiEK‹L 13.4 Bilgisayarla çizilmiş helisler.
Limitler ve Süreklilik
Vektör değerli fonksiyonların limitlerini reel değerli fonksiyonların limitlerini tanımladı-
ğımız gibi tanımlarız.
TANIM Vektör Fonksiyonlar›n Llimiti

r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k bir vektör fonksiyon ve L de bir vektör olsun.
Her 0 sayısı için,
lim rstd = L
t:t0
olacak şekilde bir d 0 sayısı bulunabilirse, t → t0 için r’nin limitinin L
olduğunu söyler ve
0 6 ƒ t - t0 ƒ 6 d Q ƒ rstd - L ƒ 6 P.
yazarız.
L = L1i + L2j + L3k ise, tam olarak

lim ƒstd = L1, lim gstd = L2, and
ve lim hstd = L3 .
t:t0 t:t0 t:t0
iken, limt:t0 rstd = L olur.
lim rstd = a lim ƒstdbi + a lim gstdbj + a lim hstdbk (3)

t:t0 t:t0 t:t0 t:t0
denklemi vektör fonksiyonların limitini hesaplamak için pratik bir yol sağlar.
ÖRNEK 2 Vektör Fonksiyonlar›n Limitlerini Bulmak

r(t) = (cos t)i + (sin t)j + t k ise,
lim rstd = a lim cos tbi + a lim sin tbj + a lim tbk
t:p>4 t:p>4 t:p>4 t:p>4
22 22 p
= i + j + k.
2 2 4
olarak bulunur.
Vektör fonksiyonlarının sürekliliğini skaler fonksiyonların sürekliliğini tanımladığımız
gibi tanımlarız.
TANIM Bir Noktada Süreklilik

Bir r(t) vektör fonksiyonu, limt→t0 r(t) = r(t0) ise, tanım aralığının bir t = t0
noktasında süreklidir. Tanım aralığının her noktasında sürekli ise, fonksiyon
süreklidir.
(3) Denkleminden, ancak ve yalnız her bileşen fonksiyonu t = t0 ’da sürekli ise r(t)
fonksiyonunun da aynı noktada sürekli olduğunu görürüz.
ÖRNEK 3 Uzay E¤rilerinin Süreklili¤i

(a) Şekil 13.2 ve 13.4’te gösterilen bütün uzay eğrileri süreklidir çünkü bileşen fonksi-
yonları t’nin (– q , q )’daki her değeri için süreklidirler.
(b) En büyük tamsayı fonksiyonu :t; süreksiz olduğundan
gstd = scos tdi + ssin tdj + :t;k
fonksiyonu her tamsayıda süreksizdir.
z Türevler ve Hareket
r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k’nin uzayda bir eğri boyunca ilerleyen bir parçacığın konum vek-
r(t Δt) r(t)
Q
törü olduğunu, ƒ, g ve h’nin de t’nin türetilebilir fonksiyonları olduklarını varsayın. Bu
P durumda, parçacığın t ve t + Δt zamanlarındaki konumları arasındaki fark
r(t) ¢r = rst + ¢td - rstd
r(t Δt)
C olur (Şekil 13.5a). Bileşenler cinsinden,
O y ¢r = rst + ¢td - rstd
(a)
= [ƒst + ¢tdi + gst + ¢tdj + hst + ¢tdk]
x
- [ƒstdi + gstdj + hstdk]
z
= [ƒst + ¢td - ƒstd]i + [gst + ¢td - gstd]j + [hst + ¢td - hstd]k.
r(t Δt) r(t)
Δt olur. Δt sıfıra yaklaşırken, aynı anda üç şey olmaktadır. Birincisi, Q eğri üzerinde P’te
r'(t) Q
P
yaklaşır. İkincisi, PQ kirişi eğriye P’de teğet bir limit durumuna yaklaşır gibidir.
Üçüncü olarak, Δr@Δt bölümü (Şekil 13.5b)
r(t)
= c lim di + c lim dj
¢r ƒst + ¢td - ƒstd gst + ¢td - gstd
r(t Δt) lim
¢t:0 ¢t ¢t:0 ¢t ¢t:0 ¢t
C
+ c lim dk
O y hst + ¢td - hstd
¢t:0 ¢t
(b)
= c di + c dj + c dk.
x dƒ dg dh
dt dt dt
fiEK‹L 13.5 Δt → 0 iken Q noktası C
eğrisi boyunca P noktasına yaklaşır. limitine yaklaşır. Dolayısıyla, eski deneyimlerimize dayanarak, aşağıdaki tanımı yapabili-
Limitte, PQ> ¢t vektörü r(t) teğet vektörü
1 riz.
haline gelir.
TANIM Türev
ƒ, g ve h’nin t’de türevleri varsa r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k vektör
fonksiyonunun da t’de türevi vardır (türetilebilirdir). Türev,
dr rst + ¢td - rstd dƒ dg dh
r¿std = = lim = i + j + k.
dt ¢t:0 ¢t dt dt dt
vektör fonksiyonudur.
Tanım aralığının her noktasında türetilebilir olan bir r vektör fonksiyonuna

türetilebilir vektör fonksiyonu denir. dr@dt sürekliyse ve asla 0 olmuyorsa, yani ƒ, g ve
h’nin aynı anda 0 olmayan sürekli birinci türevleri varsa, r’nin izlediği eğriye düzgün eğri
denir.
Türev tanımının geometrik önemi Şekil 13.5'te gösterilmiştir. P ve Q noktalarıın
1
konum vektörleri r(t) ve r(t + Δt)dir, ve vektörü PQ ile temsil edilmiştir. Δt 0 için
1
r(t + Δt) – r(t) vektörü PQ vektörü ile aynı yönü gösterir. Δt → 0 iken bu vektör eğriye
P’de teğet olan bir vektöre yaklaşır. r(t) vektörü, 0'dan farklı olduğunda, eğriye P’de teğet
olan vektör olarak tanımlanır. Eğrinin bir (ƒ(t0), g(t0), h(t0)) noktasındaki teğet doğrusu,
bu noktadan geçen ve r(t0)’a paralel olan doğru olarak tanımlanır. Düzgün bir eğride,
eğrinin her noktasında sürekli olarak dönen bir teğetinin varlığını garantilemek için
dr@dt 0 olmasını isteriz. Düzgün bir eğride keskin köşeler ve sivri uçlar bulunmaz.
C1 Sonlu sayıda düzgün eğrinin sürekli bir şekilde birleştirilmesiyle oluşturulmuş bir
C3 eğriye parçalı olarak düzgün denir (Şekil 13.6).
C2 C4
C5
Bir kere daha Şekil 13.5’e bakın. Şekli pozitif Δt için çizdik, dolayısıyla Δr ileriyi, hare-
ketin yönünü gösterir. Δr ile aynı yönde olan Δr@Δt vektörü de ileriyi işaret eder. Δt negatif
olsaydı, Δr geriyi, hareket yönünün tersini gösterecekti. Ancak, Δr’nin negatif bir skaler ka-
tı olan Δr@Δt bölümü yine ileriyi gösterecekti. Δr nereyi gösterirse göstersin, Δr@Δt ileriyi
fiEK‹L 13.6 Sürekli bir şekilde uç uca bir- gösterir ve dr@dt = limΔt → 0 Δr@Δt vektörünün de, 0’dan farklı olduğunda, aynısını yapması-
leştirilmiş beş düzgün eğriden nı bekleriz. Bu, dr@dt türevini tam da bir parçacığın hızını tanımlamak için istediğimiz şey
oluşturulmuş parçalı olarak düzgün bir olduğunu gösterir. Hareket yönünü işaret eder ve konumun zamana göre değişim oranını ve-
eğri. rir. Düzgün bir eğri için, hız asla sıfır olmaz; parçacık durmaz veya yön değiştirmez.
TANIMLAR H›z, Yön, Sürat, ‹vme

r, uzayda düzgün bir eğri boyunca ilerleyen bir parçacığın konum vektörüyse,
dr
vstd =
dt
parçacığın, eğriye teğet olan hız vektörüdür. Herhangi bir t anında, v’nin yönü
hareketin yönü, v’nin büyüklüğü parçacığın sürati ve a = dv@dt vektörü, varsa,
parçacığın ivme vektörüdür. Kısaca,
dr
1. Hız, konumun türevidir: v = —–.
dt
2. Sürat hızın büyüklüğüdür: Sürat = u vu .
dv d2r
3. İvme hızın türevidir: a = —– = —–.
dt dt2
4. v@u vu vektörü hareketin t anındaki yönüdür.
Hareket eden bir parçacığın hızını süratinin ve yönünün bir çarpımı olarak ifade ede-
biliriz:
Hız = ƒ v ƒ a b = sspeeddsdirectiond.
v (sürat)(yön)
Velocity
ƒvƒ
Bölüm 12.5, Örnek 4’te hız'ın bu ifadesinin konumlandırmada, örneğin, uzayda bir doğru
boyunca hareket eden bir helikopterin konumu, kullanışlı olduğunu gördük. Şimdi,
(doğrusal olmayan) bir uzay eğrisi üzerinde hareket eden bir cisim örneğine bakalım.
z
ÖRNEK 4 As›l› Bir Planörün Uçuflu
Asılı bir planördeki bir kişi, konum vektörü r(t) = (3 cos t)i + (3 sin t)j + t2k olan bir yol
üzerinde, hızla yükselen hava nedeniyle helezon çizerek yükselmektedir. Yol (Bölüm
13.4’te göreceğiniz gibi bir helis olmasa da) bir helise benzemektedir ve Şekil 13.7’de
0 t 4p için gösterilmiştir. Aşağıda istenenleri bulun.
(a) hız ve ivme vektörleri
(3, 0, 0) (b) planörün herhangi bir t anındaki sürati
x y (c) varsa, cismin ivmesinin hızına ortogonal olduğu zamanlar.
fiEK‹L 13.7 Konum vektörü r(t) = (3 cos t)i + Çözüm

(3 sin t)j + t2k olan asılı planörün yolu (a) r = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k
(Örnek 4).
dr
v = = -s3 sin tdi + s3 cos tdj + 2tk
dt
d 2r
a = = -s3 cos tdi - s3 sin tdj + 2k
dt 2
(b) sürat v’nin büyüklüğüdür:
ƒ vstd ƒ = 2s -3 sin td2 + s3 cos td2 + s2td2
= 29 sin2 t + 9 cos 2 t + 4t 2
= 29 + 4t 2 .
planör yolu üzerinde yükseldikçe daha hızlı hareket eder.
(c) v ve a’nın ortogonal olduğu zamanları bulmak için
v a = 9 sin t cos t – 9 cos t sin t + 4t = 4t = 0
olmasını sağlayan t değerlerini ararız.
Böylece, ivme vektörünün v’ye dik olduğu tek an t = 0’dır. Bir yol boyunca haraketin
ivmesini daha detaylı olarak Bölüm 13.5’te inceleyeceğiz. Orada, ivme vektörünün, yolun
doğal eğilimini ve hız vektörünü içeren belirli bir düzlemden dışarı kıvrılma eğilimini
nasıl gösterdiğini keşfedeceğiz.
Türev Alma Kurallar›

Vektör fonksiyonların türevleri bileşen bileşen alınabileceğinden, vektör fonksiyonların
türev kuralları skaler fonksiyonların türev alma konularıyla aynı formdadır.
Vektör Fonksiyonlar İçin Türev Alma Kuralları

u ve v t’nin türetilebilir vektör fonksiyonları, C bir sabit vektör, c herhangi bir
sabit ve ƒ türetilebilir herhangi bir skaler fonksiyon olsun.
d
1. Sabit Fonksiyon Kuralı: C = 0
dt
d
2. Skalerle Çarpım Kuralı: [custd] = cu¿std
dt
d
[ƒstdustd] = ƒ¿stdustd + ƒstdu¿std
dt
d
3. Toplam Kuralı: [ustd + vstd] = u¿std + v¿std
dt
d
4. Fark Kuralı: [ustd - vstd] = u¿std - v¿std
dt
Vektörel Çarpım Kuralını kullanırken,
çarpanların sırasını korumayı unutmayın. d
5. Nokta Çarpım Kuralı: [ustd # vstd] = u¿std # vstd + ustd # v¿std
Eğer u denklemin sol tarafında başta dt
bulunuyorsa, sağda da başta olmalıdır,
d
yoksa işaretler yanlış olur. 6. Vektörel Çarpım Kuralı: [ustd * vstd] = u¿std * vstd + ustd * v¿std
dt
d
7. Zincir Kuralı: [usƒstdd] = ƒ¿stdu¿sƒstdd
dt
Çarpım kurallarını ve Zincir kurallarını ispatlayacağız, fakat sabitler, skaler katlar,

toplamlar ve farklarla ilgili kuralları alıştırmalara bırakacağız.
Nokta Çarp›m Kural›n›n ‹spat›

u = u1stdi + u2stdj + u3stdk
ve
v = y1stdi + y2stdj + y3stdk.
d d
su # vd = su y + u2 y2 + u3 y3 d
dt dt 1 1
= u 1œ y1 + u 2œ y2 + u 3œ y3 + u1y 1œ + u2y 2œ + u3y 3œ .
(''')''''* ('''')'''*
u¿ # v u # v¿
olur.
Vektörel Çarp›m Kural›n›n ispat› İspatı, sakler fonksiyonların çarpım kuralı üzerine model-
leriz. Türev tanımına göre,
d ust + hd * vst + hd - ustd * vstd
su * vd = lim .
dt h:0 h
olur.
Bu kesri u ile v’nin türevlerinin farklar bölümünü içeren eşdeğer bir kesre çevirmek için,
paya u(t) v(t + h) ekler ve çıkarırız. Bu durumda,
d
su * vd
dt
ust + hd * vst + hd - ustd * vst + hd + ustd * vst + hd - ustd * vstd
= lim
h :0 h
= lim c d
ust + hd - ustd vst + hd - vstd
* vst + hd + ustd *
h :0 h h
ust + hd - ustd vst + hd - vstd
= lim * lim vst + hd + lim ustd * lim .
h :0 h h:0 h:0 h:0 h
bulunur. Bu denklemlerin sonuncusu gerçeklenir, çünkü iki vektör fonksiyonun vektörel
çarpımının limiti, varsa, limitlerinin vektörel çarpımıdır (Alıştırma 52). h sıfıra yaklaşır-
ken, v(t + h) v(t)’ye yaklaşır, çünkü v, t’de türevlenebildiği için, t’de süreklidir (Alıştırma
53). İki kesir de du@dt ve dv@dt’nin t’deki değerlerine yaklaşırlar. Kısaca,
d du dv
su * vd = * v + u * .
dt dt dt
olur.
Cebirsel bir uygunluk olarak, bazen bir c
skaleri ile bir v vektörünün çarpımını cv Zincir Kural›n›n ispat› u(s) = a(s)i + b(s)j + c(s)k’nin s’nin türetilebilir bir vektör fonksiyonu
yerine vc olarak yazarız. Bu, örneğin, olduğunu ve s = ƒ(t)’nin de başka bir t değişkeninin türetilebilir bir fonksiyonu olduğunu
s = ƒ(t) olmak üzere, Zincir kuralını varsayın. Bu durumda, a, b ve c de t’nin türetilebilir fonksiyonlarıdır ve türetilebilir reel
tanıdığımız bir şekilde yazmamıza izin fonksiyonlar için Zincir kuralı
verir:
d da db dc
[ussd] = i + j + k
du d u ds dt dt dt dt
= ,
dt ds dt da ds db ds dc ds
= i + j + k
ds dt ds dt ds dt
a i +
ds da db dc
= j + kb
dt ds ds ds
ds du
=
z dt ds
= ƒ¿stdu¿sƒstdd. s = ƒstd
verir.
dr
dt Sabit Uzunluklu Vektör Fonksiyonlar
P
Merkezi orijinde olan bir küre üzerinde hareket eden bir parçacığı izlerken (Şekil 13.8),
r(t)
konum vektörünün, kürenin yarıçapına eşit olan sabit bir uzunlukta olduğunu görürüz. Ha-
reket yoluna teğet olan dr@dt hız vektörü küreye teğettir ve dolayısıyla r’ye dik olur. Bu
y durum sabit uzunluklu her türetilebilir vektör fonksiyonu için geçerlidir: Vektör ve birinci
türevi ortogonaldir. Uzunluk sabitken, fonksiyondaki değişiklik sadece yönde meydana
gelen bir değişikliktir ve yön değişiklikleri dik açılarla meydana gelir. Bu sonucu doğru-
x dan hesaplama ile de elde edebiliriz:
rstd # rstd = c2 ƒ rstd ƒ = c sabittir
fiEK‹L 13.8 Bir parçacık, r konum vektörü d
zamanın türetilebilir bir fonksiyonu olacak
[rstd # rstd] = 0 İki tarafı türetin
dt
şekilde bir küre üzerinde dolaşıyorsa, r¿std # rstd + rstd # r¿std = 0 rstd = ustd = vstd ile 5 Kuralı
r (dr@dt) = 0 olur.
2r¿std # rstd = 0.
elde ederiz.
r(t) ve r(t) vektörleri ortogonaldir çünkü skaler çarpımları 0 dır. Özet olarak,
r, t’nin sabit uzunluklu türetilebilir bir vektör fonksiyonu ise,

dr
r# = 0. (4)
dt
dır.
Bu gözlemi Bölüm 13.4’te sıkça kullanacağız.
ÖRNEK 5 Denklem (4)’ü Desteklemek

rstd = ssin tdi + scos tdj + 23k vektörünün uzunluğunun sabit olduğunu ve türevine
ortogonal olduğunu gösterin.
Çözüm
rstd = ssin tdi + scos tdj + 23k
ƒ rstd ƒ = 2ssin td2 + scos td2 + A 13 B 2 = 21 + 3 = 2

dr
= scos tdi - ssin tdj
dt
dr
r# = sin t cos t - sin t cos t = 0
dt
Vektör Fonksiyonlar›n ‹ntegralleri

Bir I aralığının her noktasında dR@dt = r türetilebilir R(t) vektör fonksiyonu, I aralığında-
ki bir r(t) vektör fonksiyonunun ters türevidir. R, I aralığında r’nin bir ters türeviyse, her
seferinde bir bileşenle çalışarak, r’nin I aralığındaki her ters türevinin, sabir bit C vektörü
için R + C şeklinde olduğu gösterilebilir (Alıştırma 56). r’nin I’daki bütün ters türevleri-
nin kümesi r’nin I’daki belirsiz integralidir.
TANIM Belirsiz ‹ntegral

r’nin t’ye göre belirsiz integrali, r’nin bütün ters türevlerinin kümesidir ve
∫ r(t) dt ile gösterilir. R, r’nin herhangi bir ters türeviyse,
rstd dt = Rstd + C.
L
olur.
Belirsiz integraller için bildiğimiz aritmetik kuralları geçerlidir.
ÖRNEK 6 Belirsiz ‹ntegralleri Bulmak
sscos tdi + j - 2tkd dt = a cos t dtbi + a dtbj - a 2t dtbk (5)

L L L L
= ssin t + C1 di + st + C2 dj - st 2 + C3 dk (6)
= ssin tdi + tj - t 2k + C C = C1i + C2 j - C3k

Skaler fonksyonların integrasyonunda olduğu gibi, (5) ve (6) denklemlerindeki adımları

atlamanızı ve hemen son şekline gitmenizi öneririz. Her bileşenin bir ters türevini bulun
ve sona bir sabit vektör ekleyin.
Vektör fonksiyonların belirli integralleri bileşenleri cinsinden tanımlanır.
TANIM Belirli ‹ntegral

r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k’nin bileşenleri [a, b]’de integre edilebiliyorsa, r de in-
tegre edilebilir ve r’nin a’dan b’ye belirli integrali şu şekildedir:
b b b b
rstd dt = a ƒstd dtbi + a gstd dtbj + a hstd dtbk.
La La La La
ÖRNEK 7 Belirli ‹ntegralleri Hesaplamak

p p p p
sscos tdi + j - 2tkd dt = a cos t dtbi + a dtbj - a 2t dtbk
L0 L0 L0 L0
= C sin t D 0 i + C t D 0 j - C t 2 D 0 k
p p p
= [0 - 0]i + [p - 0]j - [p 2 - 0 2]k

= pj - p 2k
Analizin Temel Teoremi, sürekli vektör fonksiyonları için
rstd dt = Rstd D a = Rsbd - Rsad

b
b
La
olduğunu söyler. Burada R vektör fonksiyonu R(t) = r(t) (Alıştırma 57) olacak şekilde
r’nin herhangi bir ters türevidir.
ÖRNEK 8 Bir Planörün Uçuflu, Tekrar

Örnek 4’teki planorün yolunu bilmediğimizi, sadece a(t) = –(3 cos t)i – (3 sin t)j + 2k
ivme vektörünü bildiğimizi varsayalım. Ayrıca, başlangıçta (t = 0’da) planörün (3, 0, 0)
noktasından v(0) = 3j hızı ile harekete başladığını biliyoruz. Planörün konumunu t’nin bir
fonksiyonu olarak bulun
Çözüm Amacımız,
d2r
a = —– = –(3 cos t)i – (3 sin t)j + 2k Diferansiyel denklemi ve
dt2
v(0) = 3j ve r(0) = 3i + 0j + 0k başlangıç koşulları
bilindiğine göre, r(t)’yi bulmaktır. Diferansiyel denklemin her iki tarafının t’ye göre integ-
ralini alarak
v(t) = –(3 cos t)i – (3 sin t)j + 2t k + C1
buluruz. v(0) = 3j’i bulmak için C1’yi kullanırız:
3j = -s3 sin 0di + s3 cos 0dj + s0dk + C1
3j = 3j + C1
C1 = 0.
Zamanın bir fonksiyonu olarak, planörün hızı

dr
= vstd = -s3 sin tdi + s3 cos tdj + 2tk.
dt
dır. Bu son diferansiyel denklemin her iki tarafının integralini alınarak
rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k + C2.
bulunur. Şimdi, C2’yi bulmak için r(0) = 3i başlangıç koşulunu kullanırız:

3i = s3 cos 0di + s3 sin 0dj + s0 2 dk + C2
3i = 3i + s0dj + s0dk + C2
C2 = 0.
Zamanın bir fonksiyonu olarak, planörün konumu

rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k.
dır. Bu, planörün Örnek 4’ten bildiğimiz ve Şekil 13.7’de gösterilen yoludur.
Not: Bu örnekte C1 ve C2 integrasyon sabit vektörlerinin ikisinin de 0 olması özel bir

durumdur. Alıştırma 31 ve 32, bu sabitler için farklı sonuçlar vermektedir.
ALIfiTIRMALAR 13.1
7. x = t - sin t, y = 1 - cos t sikloidi üzerinde hareket
xy-Düzleminde Hareket
1–4 alıştırmalarında, r(t) xy-düzlemindeki bir parçacığın t anındaki r(t) (t – sin t)i
(1 – cos t)j; t p ve 3p@2
konumudur. Grafiği parçacığın yolu olan, x ve y cinsinden bir denk-
lem bulun. Sonra, verilen t değerlerinde parçacığın hız ve ivme vek- 8. y = x 2 + 1 parabolü üzerinde hareket
törlerini bulun. r(t) ti
(t2
1)j; t –1, 0, ve 1
2
1. rstd = st + 1di + st - 1dj, t = 1
2. rstd = st 2 + 1di + s2t - 1dj, t = 1>2 Uzayda H›z ve Hareket
2 9–14 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki konu-
3. rstd = e t i + e 2t j, t = ln 3
9 mudur. Parçacığın hız ve ivme vektörlerini bulun. Sonra verilen t
4. rstd = scos 2tdi + s3 sin 2tdj, t = 0 anında parçacığın süratini ve yönünü bulun. Parçacığın o andaki hızını
süratinin ve yönünün bir çarpımı olarak yazın.
5–8 alıştırmaları xy-düzleminde değişik eğrilerde ilerleyen parçacıkla-
9. rstd = st + 1di + st 2 - 1dj + 2t k, t = 1
rın konum vektörlerini bulun. Her durumda, belirtilen zamanlarda
2 3
parçacığın hız ve ivme vektörlerini bulun ve bunları eğrinin üzerinde- t t
10. rstd = s1 + tdi + j + k, t = 1
ki vektörler olarak çizin. 22 3
5. x 2 + y 2 = 1 çemberi üzerinde hareket 11. rstd = s2 cos tdi + s3 sin tdj + 4t k, t = p>2
rstd = ssin tdi + scos tdj; t = p>4 and

ve p>2 4
12. rstd = ssec tdi + stan tdj + t k, t = p>6
3
6. x 2 + y 2 = 16 çemberi üzerind hareket t2
13. rstd = s2 ln st + 1ddi + t 2 j + k, t = 1
2
rstd = a4 cos bi + a4 sin bj;
t t
t = p and
ve 3p>2 14. rstd = se -t di + s2 cos 3tdj + s2 sin 3tdk, t = 0
2 2
15–18 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki konu-

31. Diferansiyel d 2r
denklem :
Differential equation: = -32k
mudur. t = 0 anında parçacığın hız ve ivme vektörleri arasındaki açıyı dt 2
bulun. Başlangıç koşulu :
Initial conditions: rs0d = 100k and
ve
15. rstd = s3t + 1di + 23t j + t 2k
`
dr
= 8i + 8j
dt t = 0
22 22
16. rstd = a tbi + a t - 16t 2 b j
2 2 32. Diferansiyel denklem : d 2r
Differential equation: = -si + j + kd
dt 2
17. rstd = sln st 2 + 1ddi + stan-1 tdj + 2t 2 + 1 k
Başlangıç koşulu :
Initial conditions: rs0d = 10i + 10j + 10k and
ve
4 4 1
`
18. rstd = s1 + td3>2 i + s1 - td3>2 j + t k dr
9 9 3 = 0
dt t = 0
19 ve 20 alıştırmalarında, r(t) uzaydaki bir parçacığın t anındaki ko-
numudur. Verilen zaman aralığında hız ve ivmenin ortogonal olduğu Düzgün E¤rilerin Te¤etleri
zaman veya zamanları bulun. Konuda bahsedildiği gibi, düzgün bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k
eğrisinin t = t0’daki teğeti, eğrinin t0 anındaki hız vektörü v(t0)’a para-
19. rstd = st - sin tdi + s1 - cos tdj, 0 … t … 2p lel olan ve (ƒ(t0), g(t0), h(t0)) noktasından geçen doğrudur. 33–36
20. rstd = ssin tdi + tj + scos tdk, t Ú 0 alıştırmalarında, verilen t = t0 parametre değerinde eğriye teğet olan
doğrunun parametrik denklemlerini bulun.
Vektör De¤erli Fonksiyonlar› ‹ntegre Etmek 33. rstd = ssin tdi + st 2 - cos tdj + e t k, t0 = 0
21–26 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. 34. rstd = s2 sin tdi + s2 cos tdj + 5t k, t0 = 4p
1
21. 3
[t i + 7j + st + 1dk] dt 35. rstd = sa sin tdi + sa cos tdj + bt k, t0 = 2p
L0 p
36. rstd = scos tdi + ssin tdj + ssin 2tdk, t0 =
2 2
cs6 - 6tdi + 3 2t j + a 2 b k d dt
4
22.
L1 t Dairesel Yollarda Hareket
p>4
37. Aşağıdaki (a)–(e) denklemlerinin her biri, yolu aynı, yani
23. [ssin tdi + s1 + cos tdj + ssec2 tdk] dt
L-p>4 x2 + y2 = 1 çemberi, olan bir parçacığın hareketini tanımlar.
p>3 (a)–(e)’deki her parçacığın yolunun aynı olmasına rağmen, her
24. [ssec t tan tdi + stan tdj + s2 sin t cos tdk] dt parçacığın davranışı veya “dinamiği” farklıdır. Her parçacık için
L0 aşağıdaki soruları yanıtlayın.
4
ct i + k d dt
1 1 1 i. Parçacığın sürati sabit midir? Sabitse, bu sabit sürat nedir?
25. j +
L1 5 - t 2t ii. Parçacığın ivme vektörü her zaman hız vektörüne ortogonal
1
23 midir?
c k d dt
2
26. i +
L 21 - t
0 2 1 + t2 iii. Parçacık çember etrafında, saat yönünde mi, saat yönünün
tersine mi hareket eder?
Vektör De¤erli Fonksiyonlar ‹çin Bafllang›ç De¤er Problemleri iv. Parçacık harekete (1, 0)’dan mı başlar?
27–32 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerinden r’yi t’nin a. rstd = scos tdi + ssin tdj, t Ú 0
bir vektör fonksiyonu olarak çözün.
b. rstd = cos s2tdi + sin s2tdj, t Ú 0
dr
27. Diferansiyel denklem :
Differential equation: = -t i - t j - t k c. rstd = cos st - p>2di + sin st - p>2dj, t Ú 0
dt
Başlangıç koşulu : d. rstd = scos tdi - ssin tdj, t Ú 0
Initial condition: rs0d = i + 2j + 3k
e. rstd = cos st 2 di + sin st 2 dj, t Ú 0
dr
28. Differential
Diferansiyelequation:
denklem : = s180tdi + s180t - 16t 2 dj 38. Vektör değerli
dt
Başlangıç
Initial koşulu :
condition: rs0d = 100j rstd = s2i + 2j + kd
dr 3 1 1 1 1 1 1
29. Diferansiyel
Differential equation:
denklem : = st + 1d1>2 i + e -t j + k + cos t ¢ i - j ≤ + sin t ¢ i + j + k≤
dt 2 t + 1
22 22 23 23 23
Initial condition: rs0d = k fonksiyonunun, merkezi (2, 2, 1) noktasında olan ve x + y – 2z = 2
dr düzlemi üzerinde bulunan 1 yarıçaplı çember üzerinde hareket
30. Diferansiyel denklem :
Differential equation: = st 3 + 4tdi + t j + 2t 2 k eden bir parçacığın hareketini tanımladığını gösterin.
dt
Initial condition: rs0d = i + j
Bir Do¤ru Üzerinde Hareket r(t) uydunun t anındaki konum vektörü olsun. u = vt@r0 ol-
duğunu ve aşağıdaki ifadeyi gösterin.
39. t = 0 anında, bir parçacık (1, 2, 3) noktasındadır. Düz bir doğru
rstd = ar0 cos r0 bi + ar0 sin r0 bj.
üzerinde (4, 1, 4) noktasına gider, (1, 2, 3)’te sürati 2 ve sabit yt yt
ivmesi 3i – j + k’dir. Parçacığın t anındaki r(t) konum vektörünün
denklemini bulun.
40. Düz bir doğru üzerinde ilerleyen bir parçacık (1, –1, 2) noktasın- b. Uydunun ivmesini bulun.
da gözlenmiştir ve t = 0 anına sürati 2’dir. Parçacık (3, 0, 3) nokta- c. Newton’un Gravitasyon yasasına göre, uyduya etkiyen kuvvet M
sına sabit 2i + j + k ivmesiyle ilerler. r anındaki r(t) konum vek- yönündedir ve G evrensel yerçekimi sabiti olmak üzere
törünü bulun.
F = a- b ,
GmM r
r 02 r0
Teori ve Örnekler
ile verilir. Newton’un ikinci yasasını, F = ma’yı kullanarak,
41. Bir parabol boyunca hareket Bir parçacık y2 = 2x parabolünün
y2 = GM@r0 olduğunu gösterin.
üzerinde soldan sağa doğru saniyede 5 birim sabit süratiyle iler-
lemektedir. Parçacığın (2, 2) noktasından geçerkenki hızını bulun. d. Yörüngesel periyot T’nin yT = 2pr0’ı sağladığını gösterin.
42. Bir sikloid boyunca hareket Bir parçacık xy-düzlemindeki bir e. (c) ve (d) şıklarından
sikloid üzerinde t anındaki konumu
4p2 3
T2 = r .
r(t) (t – sin t)i
(1 – cos t)j GM 0
olduğunu çıkarın. Yani, dairesel bir yörüngedeki bir uydunun
olacak şekilde ilerlemektedir. periyodunun karesi, yörünge merkezinden olan uzaklığın kü-
T a. r(t)’yi çizin. Sonuç eğri bir sikloiddir büyle orantılıdır.
b. u v u ve u a u’nın maksimum ve minimum değerlerini bulun. 45. v, t’nin türetilebilir bir vektör fonksiyonu olsun. Her t için,
(İpucu: Önce u v u2 ile u a u2’nin ekstremum değerlerini bulun, v (dv@t) = 0 ise, uvu ’nin sabit olduğunu gösterin.
sonra karekök alın.) 46. Üçlü skaler çarpımların türevleri
43. Bir elips boyunca hareket Bir parçacık yz-düzlemindeki a. u, v ve w t’nin türetilebilir vektör fonksiyonlarıysa, aşağıdaki
(y@3)2 + (z@2)2 = 1 elipsinin üzerinde, t anındaki konumu denklemi doğrulayın.
r(t) = (3 cos t)j + (2 sin t)k d du # dv
su # v * wd = v * w + u# * w +
dt dt dt
olacak şekilde ilerlemektedir. uvu ve uau’nın maksimum ve mini- (7)
dw
u#v * .
mum değerlerini bulun. (İpucu: Önce uvu2 ile uau2’nin ekstremum dt
değerlerini bulun, sonra karekök alın.) b. (7)’nın aşağıdaki denkleme denk olduğunu gösterin.
44. Dairesel bir yörüngedeki bir uydu m kütleli bir uydu, sabit v
süratiyle yarıçaplı (cismin kütle merkezinden itibaren ölçülmüş) du1 du2 du3
M kütleli bir cismin (örneğin Dünya) çevresinde dairesel bir yö- u1 u2 u3 dt dt dt
d 3 4 4
rüngede dönmektedir. Uydunun yörüngesel periyodu T’yi (bir y1 y2 y3 3 = y1 y2 y3
tam yörünge çizmek için gereken süre) aşağıdaki şekilde bulun. dt
w1 w2 w3 w1 w2 w3
a. Yörünge düzlemine, aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, cis-
min kütle merkezi orijinde, uydu t = 0 anında x-ekseninde u1 u2 u3
olacak ve saat yönünün tersine hareket edecek şekilde bir
dy1 dy2 dy3
koordinat sistemi yerleştirin. + 4 4
dt dt dt
y
w1 w2 w3
m
u1 u2 u3
r(t)
y y2 y3 4
t0 + 4
1
. (8)
u dw1 dw2 dw3
r0 x
M dt dt dt
(8) denklemi, türetilebilir fonksiyonların 3 3’lük bir determi-

nantının türevinin, her defasında orijinal determinantın bir satırı
türetilerek elde edilen üç determinantın toplamı olduğunu söyler.
Sonuç her dereceden determinant için geçerlidir.
47. (Alıştırma 46’nın devamı.) r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k olduğunu ve Negatifler Kuralı,
ƒ, g ve h’nin üçüncü mertebeye kadar türevlerinin bulunduğunu
b b
varsayın. (7) veya (8) denklemini kullanarak s -rstdd dt = - rstd dt ,
La La
ar # * 2b = r# a * 3b.
d dr d 2r dr d 3r
(9)
dt dt dt dt dt
k = –1 alınarak elde edilir.
olduğunu gösterin. (İpucu: Sol tarafın türevini alın ve çarpımları
sıfır olan vektörleri bulun.) b. Toplam ve Fark Kuralları:
b b b
48. Sabit Fonksiyon Kuralı u değeri C olan sabit bir vektör
sr1std ; r2stdd dt = r1std dt ; r2std dt
fonksiyonsa, du@dt = 0 olacağını gösterin. La La La
49. Skalerle Çarpım Kuralları
c. Sabit Vektörler Çarpım Kuralları:
a. u t’nin türetilebilir bir fonksiyonu ve c herhangi bir reel sayı ise, b b
dsc ud du C # rstd dt = C # rstd dt (herhangi bir sabit
sany constant C vektörü)
vector Cd
dt
= c
dt
. La La
ve
b. u t’nin türetilebilir bir fonksiyonu ve ƒ t’nin türetilebilir skaler b b
bir fonksiyonu ise, C * rstd dt = C * rstd dt (herhangi bir sabitvector
sany constant C vektörü)
Cd
La La
d dƒ du
sƒud = u + ƒ . 55. Skaler ve vektör fonksiyonların çarpımı u(t) Skaler fonksiyonu
dt dt dt
olduğunu gösterin. ile r(t) vektör fonksiyonunun ikisinin de a t b için tanımlı
olduklarını varsayın.
50. Toplam ve Fark Kuralları u ve v t’nin türetilebilir fonksiyon-
a. u ve r [a, b]’de sürekliyseler, ur’nin de [a, b]’de sürekli oldu-
larıysa,
ğunu gösterin.
d du dv b. u ve r [a, b]’de türetilebiliyorlarsa, ur’nin de [a, b]de türetile-
su + vd = +
dt dt dt bildiğini ve
ve
d dr du
surd = u + r .
d du dv dt dt dt
su - vd = - .
dt dt dt olduğunu gösterin.
olduğunu gösterin. 56. Vektör fonksiyonların ters türevleri
51. Bir Noktada Süreklilik İçin Bileşen Testi r(t) = ƒ(t)i + a. Skaler fonksiyonlar için Ortalama Değer Teoreminin 2.
g(t)j + h(t)k ile tanımlanan r vektör fonksiyonunun ancak ve Sonucunu kullanarak iki R1(t) ve R2(t) vektör fonksiyonunun
yalnız ƒ, g ve h fonksiyonları t0’da sürekli iseler, t = t0’da sürek- bir I aralığında türevleri aynıysa, I boyunca fonksiyonların
li olduğunu gösterin. arasında sadece bir sabit farkı olduğunu gösterin.
52. Vektör fonksiyonların vektörel çarpımlarının limiti r1(t) = b. (a)’daki sonucu kullanarak, R(t) r(t)’nin I aralığındaki ters
ƒ1(t)i + ƒ2(t)j + ƒ3(t)k, r2(t) = g1(t)i + g2(t)j + g3(t)k, türeviyse, r’nin I’daki bütün diğer ters türevlerinin sabit bir C
limt→t0 = r1(t) = A ve limt→t0 = r2(t) = B olduğunu varsayın. vektörü için R(t) + C olduğunu gösterin.
Vektörel çarpımlar için determinant formülünü ve skaler fonksi- 57. Analizin Temel Teoremi Reel değişkenli skaler fonksiyonlar
yonlar için Limit Çarpımı Kuralını kullanarak için Analizin Temel Teoremi reel değişkenli bir vektör fonksiyon
lim sr1std * r2stdd = A * B için de geçerlidir. Bunu ispatlamak için, skaler fonksiyonların te-
t: t0 oremini kullanarak önce eğer bir r(t) vektör fonksiyonu a t b
olduğunu gösterin. için sürekliyse, [a, b]’nin her t noktasında
53. Türetilebilir vektör fonksiyonlar süreklidir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + t
h(t)k t = t0’da türetilebiliyorsa, t0’da sürekli de olacağını gösterin. d
rstd dt = rstd
dt La
54. İntegre edilebilir vektör fonksiyonların aşağıdaki özelliklerini
doğrulayın.
olduğunu gösterin. Sonra Alıştırma 56’nın (b) şıkkının sonucunu
a. Sabit Skalerle Çarpım Kuralı: kullanarak R, [a, b]’de r’nin bir ters türeviyse,
b b b
k rstd dt = k r std dt (herhangi
sany scalar
birkdk skaleri) rstd dt = Rsbd - Rsad .
La La La
62 ve 63 alıştırmalarında, a ve b sabitlerinin değerlerini değiştirirken,

B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
Uzay E¤rilerine Te¤etler Çizmek r(t) (cos at)i
(sin at)j
btk
58–61 alıştırmalarındaki adımları gerçekleştirmek için bir BCS helisinin davranışını grafik olarak araştıracaksınız. Her alıştırmadaki
kullanın. adımları gerçekleştirmek için bir BCS kullanın.
a. r konum vektörünün izlediği uzaydaki eğriyi çizin. 62. b = 1 alın. r(t) helisini a = 1, 2, 4 ve 6 için 0 t 4p aralığında
t = 3p@2’deki teğetiyle birlikte çizin. a bu pozitif değerlerle artar-
b. dr@dt hız vektörünün bileşenlerini bulun. ken, helisin grafiğine ve teğetin konumuna ne olduğunu kendi
c. dr@dt ’yi verilen t0 noktasında hesaplayın ve eğriye r(t0)’da teğet sözcüklerinizle anlatın.
olan doğrunun denklemini belirleyin. 63. a = 1 alın. r(t) helisini b = 1@4, 1@2, 2 ve 4 için 0 t 4p
d. Verilen aralıkta eğriyle birlikte teğeti de çizin. aralığında t = 3p@2’deki teğetiyle birlikte çizin. b bu pozitif
58. rstd = ssin t - t cos tdi + scos t + t sin tdj + t 2k, değerlerle artarken, helisin grafiğine ve teğetin konumuna ne
0 … t … 6p, t0 = 3p>2 olduğunu kendi sözcüklerinizle anlatın.
59. rstd = 22t i + e t j + e -t k, -2 … t … 3, t0 = 1

60. rstd = ssin 2tdi + sln s1 + tddj + t k, 0 … t … 4p,
t0 = p>4
61. rstd = sln st 2 + 2ddi + stan-1 3tdj + 2t 2 + 1 k,
-3 … t … 5, t0 = 3
13.2 At›fl Hareketini Modellemek
Havaya bir mermi fırlattığımızda, genellikle önceden ne kadar ilerleyeceğini (hedefe vara-
cak mı?), ne kadar yükseleceğini (tepeyi aşacak mı?) ve ne zaman yere ineceğini (sonuçla-
rı ne zaman alacağız?) bilmek isteriz. Bu bilgiyi, Newton’un İkinci Hareket Yasasını kulla-
narak, merminin ilk hız vektörünün yön ve büyüklüğünden buluruz.
‹deal At›fl Hareketi ‹çin Vektörel ve Parametrik Denklemler

Atış hareketinin denklemlerini türetmek için, merminin düşey bir koordinat düzleminde
hareket eden bir parçacık gibi davrandığını ve uçuşu sırasında mermiye etkiyen tek kuvve-
tin her zaman aşağıyı gösteren sabit yerçekimi kuvveti olduğunu varsayarız. Pratikte, bu
varsayımların hiçbirisi doğru değildir. Dünya döndükçe yer merminin altında ilerler, hava
merminin sürat ve yüksekliğiyle değişen bir sürtünme kuvveti yaratır ve yerçekimi kuvve-
ti mermi ilerledikçe değişir. Türetmek üzere olduğumuz ideal denklemlerin tahminlerine
düzeltmeler yapılırken bunlar da hesaba katılmalıdır. Ancak, düzeltmeler bu bölümün ko-
nusu değildir.
Mermimizin t = 0 anında orijinden birinci dörtte bir bölgeye bir v0 ilk hızıyla
atıldığını varsayıyoruz (Şekil 13.9). v0 yatayla a açısı yapıyorsa,
v0 = s ƒ v0 ƒ cos adi + s ƒ v0 ƒ sin adj.
olur. Başlangıç sürati uv0 u için daha basit bir gösterim olan v0’ı kullanırsak,
v0 = (y0 cos a)i + (y0 sin a)j (1)
buluruz. Merminin başlangıç konumu

r0 = 0i + 0j = 0 (2)
olarak verilmektedir.
13.2 At›fl Hareketini Modellemek 921
y Newton’un İkinci Hareket Yasası mermi üzerine etkiyen kuvvetin, kütlesi m kere hızı,
veya r merminin konum vektörü ve t zaman ise, m(d2r@dt2) olduğunu söyler. Kuvvet
sadece yerçekimi kuvveti –mgj ise,
d 2r d 2r
m = -mgj and
ve = -g j.
v0
dt 2 dt 2
v0 sin j
bulunur. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözerek r’yi t’nin bir fonksiyonu olarak
buluruz:
x
v0 cos i d2r
t 0 anında Diferansiyel denklem: —–2 = –gj
r=0 dt
a –gj
(a) dr
Başlangıç koşulları: t=0 iken r = r0 ve — = v0
dt
Birinci integrasyon
y
(x, y) dr
= -sgtdj + v0 .
v dt
verir. İkinci kere integre edilirse,
a –gj
1 2
r xi yj r = - gt j + v0 t + r0 .
2
x
0 bulunur. (1) ve (2) denklemlerinden v0 ve r0’ın değerlerini yerine koymak
R
Yatay menzil 1 2
r = - gt j + sy0 cos adti + sy0 sin adtj + 0
(b) 2 ('''''')''''''*
v0t
fiEK‹L 13.9 (a) t = 0 anında konum, hız,
ivme ve atış açısı. (b) Daha sonraki bir t verir. Terimleri birleştirerek
anında konum, hız ve ivme.
İdeal Mermi Hareketi Denklemi
r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj.

1 2
(3)
2
elde ederiz.
(3) denklemi ideal mermi hareketi için vektör denklemidir. a açısı merminin atış
açısı (ateşleme açısı, yükselme açısı) ve y0, daha önce de söylediğimiz gibi, merminin
başlangıç süratidir. r’nin bileşenleri
1 2
x = sy0 cos adt and
ve y = sy0 sin adt - gt , (4)
2
parametrik denklemlerini verir. Burada x merminin t 0 anındaki yatay uzaklığı ve y’de
yüksekliğidir.
ÖRNEK 1 ‹deal Bir Mermi Bulmak

Bir mermi yatay tabandan 500 m@s’lik bir ilk hız ve 60°’lik bir atış açısıyla fırlatılmıştır.
Ateşlemeden 10 s sonra mermi nerededir?
Çözüm y0 = 500, a = 60°, g = 9.8 m@s2 ve t = 10 ile (3) denklemini kullanarak, ateşleme-
den 10 s sonra merminin koordinatlarını metre olarak buluruz:
r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj

1 2
2
= s500d a bs10di + as500d a b10 - a bs9.8ds100dbj

1 23 1
2 2 2
L 2500i + 3840j.
Ateşlemeden on saniye sonra, mermi 3840 m havada ve yerde 2500 m ilerdedir.
Yükseklik, Uçufl Zaman› ve Menzil

(3) denklemi orijinden fırlatılan ideal bir mermi hakkında sorulan çoğu soruyu yanıtla-
mamızı sağlar.
Mermi, en yüksek konumuna dikey hız bileşeni sıfır, yani
dy y0 sin a
= y0 sin a - gt = 0, or
veya t = g .
dt
iken ulaşır. Bu t değeri için, y’nin değeri

y0 sin a y0 sin a 2 sy0 sin ad2
ymax = sy0 sin ad a g b - 2 ga g b =
1
.
2g
olur.
Merminin ne zaman yere indiğini bulmak için, yatay tabandan fırlatılmışsa, (3) denk-
leminde y’yi sıfıra eşitler ve t’yi çözeriz:
1 2
sy0 sin adt - gt = 0
2
t ay0 sin a -
1
gtb = 0
2
2y0 sin a
t = 0, t = g
0, merminin fırlatıldığı zaman olduğundan, (2y0 sin a)@g merminin yere çarptığı zaman ol-
malıdır.
Yatay tabanda, orijinden çarpma noktasına kadarki mesafe olan, merminin menzili
R’yi bulmak için, t = (2y0 sin a)@g iken x’in değerini buluruz:
x = sy0 cos adt
2y0 sin a y02 y02

R = sy0 cos ad a g b = g s2 sin a cos ad = g sin 2a
sin 2a = 1 veya a = 45° iken menzil en büyüktür.

İdeal Mermi Hareketi İçin Yükseklik, Uçuş Zamanı ve Menzil

Yatay bir düzlem üzerindeki orijinden y0 ilk hızı ve a atış açısı ile atılan ideal
mermi hareketi için:
sy0 sin ad2
Maksimum yükseklik:
Maximum height: ymax =
2g
Uçuş 2y0 sin a

Flightzamanı:
time: t = g
y02
Menzil:
Range: R = g sin 2a.
ÖRNEK 2 ‹deal Mermi Hareketini ‹ncelemek

Yatay tabandaki orijinden 500 m@s’lik ilk süratle ve 60°’lik bir atış açısıyla fırlatılan bir
merminin (Örnek 1’deki merminin aynı) maksimum yüksekliğini, uçuş zamanını ve men-
zilini bulun.
Çözüm
sy0 sin ad2
Maksimum
Maximumyükseklik:
height: ymax =
2g
s500 sin 60°d2
= L 9566 m
2s9.8d
2y0 sin a
Uçuş zamanı:
Flight time: t = g
2s500d sin 60°
= s
L 88.4 sec
9.8
Menzil: y02
Range: R = g sin 2a
y s500d2 sin 120°
= L 22,092 m
9.8
10,000
8000 (3) denkleminden, merminin konum vektörü
6000
r = sy0 cos adti + asy0 sin adt - gt bj
4000 1 2
2000
2
x
= s500 cos 60°dti + as500 sin 60°dt - s9.8dt 2 bj
0 5000 10,000 15,000 20,000 1
–2000 2
fiEK‹L 13.10 Örnek 2’de tarif edilen mermi

= 250ti + A A 25023 B t - 4.9t 2 B j.
yolunun grafiği olarak bulunur. Mermi yolunun bir grafiği Şekil 13.10’da gösterilmektedir.
‹deal Yörüngeler Paraboliktir

Bir hortumdan akan suyun havada bir parabol çizdiği sıklıkla iddia edilir, fakat yeterince
yakından bakan birisi bunun böyle olmadığını görecektir. Hava suyu yavaşlatır ve ileri
doğru ilerlemesi en sonda düştüğü orana uymayacak kadar yavaştır.
y
Aslında iddia edilen şey ideal mermilerin parabollerde hareket ettiğidir ve bunu (4)
denklemlerinden görebiliriz. İkinci denkleme, birinci denklemden gelen t = x@(y0 cos a)
değerini yerleştirirsek,
y = -a b x 2 + stan adx.
v0 g
2y02 cos2 a
a
Kartezyen-koordinat denklemini elde ederiz. Bu denklem y = ax2 + bx şeklindedir,
(x0, y0)
dolayısıyla grafiği bir paraboldür.
x
0
sx0, y0 d’dan F›rlatma
fiEK‹L 13.11 (x0, y0)’dan bir v0 ilk hızı ve İdeal mermimizi orijin yerine Şekil (13.11) (x0, y0) noktasından fırlatırsak, hareket yolu
yatayla bir a açısı yapacak şekilde atılan için konum vektörü, Alıştırma 19’da göstermeniz istenen
bir merminin yolu.
r = sx0 + sy0 cos adtdi + ay0 + sy0 sin adt - gt bj,
1 2
(5)
2
şeklindedir.
ÖRNEK 3 Yanan Bir Ok Atmak

1992 Barselona Yaz Olimpiyatlarını açmak için, bronz madalyalı okçu Antonio Rebollo
Olimpiyat meşalesini yanan bir okla yakmıştı (Şekil 13.12). Rebello’nun oku, 70 ft yük-
seklikteki meşaleye yer seviyesinde 90 ft uzaklıktan ve 6 ft yükseklikten attığını ve okun
maksimum yüksekliğine meşalenin merkezinden 4 ft yukarıda ulaşmasını istediğini varsa-
yalım (Şekil 13.12).
fiEK‹L 13.12 İspanyol okçu Antonio Rebollo Barselona’da Olimpiyat

meşalesini yanan bir okla yakar.
(a) ymax değerini başlangıç hızı y0 ve atış açısı a cinsinden ifade edin.
(b) y0 sin a değerini bulmak için ymax = 74 ft (Şekil 13.13) ve (a) şıkkının sonucunu kul-
lanın.
(c) y0 cos a değerini bulun.
(d) Okun ilk atış açısını bulun.
Çözüm
(a) x-ekseni yerde sola doğru ilerleyen (Şekil 13.12’deki fotoğrafla uyuşacak şekilde) ve
v0 y t = 0’da x0 = 0 ve y0 = 6 olacak şekilde bir koordinat sistemi kullanırız (Şekil 13.13).
ymax 74'
Elimizde
a
6'
1 2
x y = y0 + sy0 sin adt - gt Denklem (5), j-bileşeni
90' 0 2
ÖLÇEKLİ DEĞİL
1 2
= 6 + sy0 sin adt - gt . y0 = 6
fiEK‹L 13.13 Olimpiyat meşalesini yakan
2
okun ideal yolu (Örnek 3). vardır. Okun en yüksek noktaya ulaştığı zamanı, dy@dt = 0 alıp buradan t’yi çözerek
buluruz:
y0 sin a
t = g .
Bu t değeri için, y’nin değeri

y0 sin a y0 sin a 2
ymax = 6 + sy0 sin ad a b a g b
1
g - g
2
sy0 sin ad2
= 6 + .
2g
olur.
(b) ymax = 74 ve g = 32 kullanarak,
sy0 sin ad2
74 = 6 +
2s32d
veya
y0 sin a = 2s68ds64d.
buluruz.
(c) Ok ymax değerine ulaştığında, meşalenin merkezine kadar kat edilen yatay mesafe
x = 90 ft dir. (a) şıkkındaki ymax’a ulaşma zamanını ve yatay uzaklık x = 90 ft’i (5)
denkleminin i-bileşeninde yerine yazarak,
x = x0 + sy0 cos adt Denklem (5), i-bileşeni
90 = 0 + sy0 cos adt x = 90, x0 = 0
y0 sin a
= sy0 cos ad a g b. t = sy0 sin ad>g
elde ederiz. Bu denklemden y0 cos a’yı çözüp g = 32 ve (b) şıkkındaki sonucu kul-
lanarak
90g s90ds32d
y0 cos a = = .
y0 sin a 2s68ds64d
buluruz.
(d) (b) ve (c) şıkları birlikte
y0 sin a A 2s68ds64d B 2 68
tan a = y0 cos a = =
s90ds32d 45
veya
a = tan-1 a b L 56.5°.
68
45
verir. Bu Rebello’nun atış açısıdır.
Rüzgar ‹le Mermi Hareketi

Şimdiki örnek mermiye etki eden başka bir kuvvetin nasıl hesaplanacağını göstermekte-
dir. Ayrıca, Örnek 4’teki basketbol topunun yolunun düşey bir düzlemde bulunduğunu
varsayıyoruz.
ÖRNEK 4 Bir Beyzbol Topuna Vurmak

Bir beyzbol topuna yerden 3 ft yükseklikte iken vuruluyor. Sopayı, yatayla 20°’lik açı ya-
pan 152 ft@s’lik bir ilk hızla terk ediyor. Topa vurulduğu anda ani bir rüzgar, topun yatayda
ilerlediği yönün tam ters yönünde, topun ilk hızına –8.8i (ft@s) bileşenini ekleyecek şekil-
de esmeye başlıyor (8.8 ft@s = 6 milsa).
(a) Beyzbol topunun yolu için bir vektörel (konum vektörü) denklem bulun.
(b) Beyzbol topu ne kadar yükselir ve maksimum yüksekliğine ne zaman ulaşır?
(c) Topun yakalanmadığını varsayarak, menzilini ve uçuş süresini bulun.
Çözüm
(a) Rüzgarın hesaba katılması ile (1) denklemi kullanılarak topun ilk hızı
v0 = sy0 cos adi + sy0 sin adj - 8.8i
= s152 cos 20°di + s152 sin 20°dj - s8.8di
= s152 cos 20° - 8.8di + s152 sin 20°dj.
olarak bulunur. Başlangıç konumu r0 = 0i + 3j’dir. d2r@dt2 = –gj’nin integrali

dr
= -sgtdj + v0 .
dt
verir. İkinci bir integrasyon

1 2
r = - gt j + v0 t + r0 .
2
verir. Son denklemde v0’ın ve r0’ın değerlerini yerine yazmak topun konum vek-
törünü verir:
1 2
r = - gt j + v0 t + r0
2
= -16t 2j + s152 cos 20° - 8.8dti + s152 sin 20°dtj + 3j
= s152 cos 20° - 8.8dti + A 3 + (152 sin 20°dt - 16t 2 B j.

(b) Beyzbol topu, hızının düşey bileşeni sıfır iken veya

dy
= 152 sin 20° - 32t = 0.
dt
iken en yüksek noktasına ulaşır. t'yi çözerek

152 sin 20°
t = L 1.62 sec.
s
32
buluruz. Bu değeri r’nin düşey bileşeninde yerine yazmak maksimum yüksekliği ve-
rir:
ymax = 3 + s152 sin 20°ds1.62d - 16s1.62d2
< 45.2 ft
Yani, topun maksimum yüksekliği, sopayı terk etmesinden yaklaşık 1.6 s sonra
ulaştığı, yaklaşık 45.2 ft’dir.
(c) Topun ne zaman yere düştüğünü bulmak için r’nin düşey bileşenini 0’eşitleyip t’yi
çözeriz:
3 + s152 sin 20°dt - 16t 2 = 0
3 + s51.99dt - 16t 2 = 0.
Çözüm değerleri yaklaşık olarak t = 3.3 s ve t = –0.06 s’dir. Pozitif değeri r’nin yatay
bileşeninde yerine yazarak menzili buluruz:
R = s152 cos 20° - 8.8ds3.3d
< 442 ft
Böylece, yatay menzil yaklaşık olarak 442 ft ve uçuş zamanı yaklaşık olarak 3.3 s
dir.
29–31 alıştırmalarında, uçuşu yavaşlatan hava direnci altında, mermi hareketini ele
alıyoruz.
ALIfiTIRMALAR 13.2
Aşağıdaki alıştırmalarda, atılan cisimlerin davranışları aksi belir- b. Mermi yatayda 5 km ilerlemişken, ne kadar yüksektedir?
tilmedikçe ideal olarak kabul edilecektir. Bütün atış açılarının yatay- c. Merminin ulaştığı en büyük yükseklik nedir?
dan ölçüldüğü varsayılmaktadır. Başka bir şey belirtilmediği sürece,
4. Bir beyzbol topunu atmak Bir beyzbol topu sahadan 32 ft yu-
bütün cisimlerin yatay tabandaki orijinden atıldığı varsayılmaktadır.
karıdaki tribünden yatayla 30° yapan bir açıyla atılmıştır. Başlan-
1. Uçuş süresi Bir mermi 840 m@s süratle ve 60°’lik bir açıyla gıç sürati 32 ft@s ise, top yere ne zaman ve ne kadar uzakta çar-
ateşlenmiştir. Yatayda 21 km ilerlemesi ne kadar sürecektir? par?
2. Çıkış süratini bulmak Maksimum menzili 24.5 km olan bir ta- 5. Gülle atmak Bir atlet 16 lb’luk bir gülleyi yatayla 45°’lik bir
bancanın atış süratini bulun. açıyla yerden 6.5 ft yukardan 44 ft@s ilk süratle fırlatmıştır. Gülle,
3. Uçuş süresi ve yükseklik Bir mermi 500 m@s’lik ilk süratle ve atıştan ne kadar sonra ve duruş çizgisinin iç tarafından ne kadar
45°’lik bir açıyla atılmaktadır. uzakta yere iner?
a. Mermi ne zaman ve ne kadar uzakta yere çarpar?
y
Direk
v0
Saha
45 45 ft
116 ft/s
45°
Delik
369 ft
ÖLÇEKLİ DEĞİL
6.5 ft 13. Green Monster Bir Boston Red Sox oyuncusu tarafından yerin
3 ft yukarısından 20°’lik bir açıyla atılan bir beyzbol topu, “Green
Monster”ı, Fenway Parkı’nın sol taraftaki duvarını ancak aşmış-
tır. Bu duvar 37 ft yüksekliğinde ve başlangıç yerinden 315 ft
uzaktadır (Şekle bakın).
x a. Topun başlangıç sürati neydi?
Duruş çizgisi b. Topun duvara varması ne kadar sürmüştür?
“Gr
een
Mon
6. (Örnek 5’in devamı.) Başlangıçtaki yükseklikten dolayı, ster
Alıştırma 5’teki gülle 40°’lik bir açıyla atılmış olsaydı, daha ileri 37' duvar ”
315'
giderdi. Ne kadar ileri gidebilirdi? İnç olarak yanıtlayın.
7. Golf topları ateşlemek Yer seviyesindeki bir yaylı tüfek bir golf 379' 17' duvar
topunu 45°’lik açıyla ateşlemektedir. Top 10 m ileride yere iner. 420'
a. Topun ilk sürati neydi? 5' duvar
b. Aynı ilk hız için, menzili 6 m yapan iki ateşleme açısını bulun. 380'
8. Elektron ışıması Bir TV tüpündeki bir elektron yatay olarak 302' 3' duvar
40 cm uzaktaki tüpün yüzeyine 5 106 m@s hızla gönderilmekte-
dir. Elektron çarpmadan önce ne kadar mesafe düşecektir?
9. Golf topu hızını bulmak Farklı sertlikteki golf toplarına bir
iticiyle vurulduğunda ne kadar ileri gidecekleri konusundaki la-
boratuvar testleri 100-sıkışımlı, 9°’lik açıyla 100 mil@sa hızla ge-
14. Eşit – menzilli atış açıları a, 0 a 90, açısıyla atılan bir
len bir sopa başıyla vurulan bir topun 248.8 yard ilerlediğini gös-
merminin menzilinin aynı hızla (90 – a) açısıyla atılan bir mer-
termiştir. Topun havalanma sürati nedir? (100 mil@sa’ ten fazladır.
mininkiyle aynı olduğunu gösterin (Hava direncini hesaba katan
Sopa başının ileri hareket ettiği anda, sıkıştırılmış top, topun ileri
modellerde, bu simetri kaybolur).
doğru süratini arttıracak şekilde, sopa yüzeyinden uzaklaşmakta-
dır.) 15. Eşit – menzilli atış açıları Merminin başlangıç sürati 400 m@s
ise, hangi iki atış açısı bir merminin 16 km uzakta tabancayla aynı
10. Bir insan topu 0 = 80√10@3 ft@s ilk süratiyle fırlatılacaktır. Sirk
seviyeye gelmesini sağlayacaktır?
göstericisi (doğru kalibrede, elbette) 200 ft ilerideki özel bir yas-
tığa düşmeyi ummaktadır. Sirk 75 ft yüksekliğinde düz bir tavanı 16. Sürate karşın menzil ve yükseklik
olan büyük bir odada kurulmuştur. Gösterici tavana çarpmadan a. Bir merminin verilen bir atış açısındaki başlangıç hızını iki
yastığa fırlatılabilir mi? Fırlatılabilirse, topun fırlatma açısı ne ol- katına çıkarmanın menzili 4 katına çıkaracağını gösterin.
malıdır? b. Yükseklik ve menzili iki katına çıkartmak için, başlangıç
11. Bir golf topu yerden 30°’lik bir açı ve 90 ft@s hızıyla ayrılmaktadır. süratini yüzde kaç arttırmalısınız?
135 ft ötedeki 30 ft yüksekliğindeki bir ağacın üzerinden aşabilir 17. Gülle fırlatma 1987’de Moskova’da, Natalya Lisouskaya 8 lb,
mi? Açıklayın. 13 onsluk bir gülleyi 73 ft 10 inçe fırlatarak bir dünya rekoru kır-
12. Yükseltilmiş saha Bir golf topu delikten 45 ft yukarıdaki çi- dı. Gülleyi yerin 6.5 ft yukarısından yatayla 40°’lik bir açıyla attığı
menliğe 116 ft@s ilk hızıyla ve 45°’lik fırlatma açısıyla atılmaktadır. varsayılırsa, güllenin başlangıç sürati nedir?
369 ft ileride olan direk yoluna çıkmıyorsa, top direğe göre nerede 18. Zamana karşın yükseklik Bir merminin maksimum yüksekliği-
yere düşecektir? ne ulaşması için gerekli zamanın yarısı kadar sürede maksimum
yüksekliğinin dörtte üçüne ulaştığını gösterin.
19. (x0, y0)’dan atış B

x = x0 + sy0 cos adt,
1 2 1 2
y = y0 + sy0 sin adt - gt , 2
gt
2 R tan a
v0
denklemlerini, (metindeki (5) denklemine bakın) aşağıdaki baş-
langıç değer problemini düzlemdeki bir r vektörü için çözerek el- A a
de edin. R
2
Diferansiyel d r
Differential denklem:
equation: = -g j 25. Yokuş aşağı atış İdeali bir mermi, Şekilde gösterildiği gibi,
dt 2
aşağı doğru eğik bir düzleme fırlatılmaktadır.
Initial conditions:
Başlangıç koşulları: rs0d = x0 i + y0 j a. Aşağı doğru en uzun mesafenin, başlangıç hızı vektörü AOR
dr açısının açıortayı iken alındığını gösterin.
s0d = sy0 cos adi + sy0 sin adj
dt b. Mermi aşağı değil de yukarı doğru fırlatılsaydı, hangi açı
menzili maksimize ederdi? Yanıtınızı açıklayın.
20. Yanan ok Örnek 3’te bulunan ateşleme açısını kullanarak,
yanan okun Rebello’nun yayından hangi süratle çıktığını bulun.
A
Şekil 13.13’e bakın.
21. Yanan ok Örnek 3’teki meşalenin çapı 12 ft’tir. (5) denklemini
Dikey
ve Örnek 3(c)’yi kullanarak, yanan okun meşalenin kenarına olan
yatay mesafeyi ne kadar zamanda kat ettiğini bulun. Bu anda ok
ne kadar yüksektedir? v0
22. a = 90 için (4) denklemleri ile verilen mermi yolunu tanımlayın. O a

23. Model tren Aşağıda gösterilen çok anlı fotoğraf, düz bir rayda sa-
bit hızla ilerleyen bir model tren lokomotifini göstermektedir. Loko-
Yo
motif ilerlerken, lokomotifin bacasından bir bilye havaya fırlatıl- ku
ş
maktadır. Lokomotifle aynı yatay hızla ilerlemeye devam eden bilye
fırlatıldıktan 1 s sonra yine lokomotife dönmektedir. Bilyenin yolu- R
nun yatayla yaptığı açıyı ölçün ve bu bilgiyi kullanarak bilyenin ne
26. Rüzgar altında beyzbol topuna vurmak Bir beyzbol topuna
kadar yükseldiğini ve lokomotifin ne süratle hareket ettiğini bulun.
yerden 2.5 ft yükseklikte iken vuruluyor. Top, sopayı 145 ft@s’lik
bir ilk hız ve 23°’lik bir atış açısı ile terk ediyor. Topa vurulduğu
anda, ani bir rüzgar, topun ilk hızına –14i (ft@s) bileşenini ekleye-
cek şekilde topa karşı esmeye başlıyor. Uçuş yolu üzerinde,
başlangıç levhasından 300 ft ileride, 15 ft yüksekliğinde bir duvar
bulunmaktadır.
a. Beyzbol topunun yolu için bir vektörel denklem bulun.
b. Top ne kadar yükselir ve maksimum yüksekliğine ne zaman
ulaşır?
c. Topun yakalanmadığını varsayarak, menzilini ve uçuş süresini
bulun.
d. Top, ne zaman 20 ft yüksekliktedir? Bu yükseklikteyken baş-
langıç levhasından ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)?
24. Çarpışan bilyeler Şekil, iki bilyeyle yapılan bir deneyi göster-
mektedir. A bilyesi B bilyesine doğru bir a açısı ve 0 başlangıç e. Vuruşçu, sayı vuruşu yapmış mıdır? Açıklayın.
süratiyle atılmaktadır. Aynı anda B mermisi, A’dan yer seviyesin- 27. Voleybol Bir voleybol topuna yerden 4 ft yükseklikte ve 6 ft
de R birim uzaktaki bir noktadan R tan a birim yüksekteki dur- yüksekliğindeki bir fileden 12 ft uzaklıkta iken vuruluyor. Darbe
gun konumundan düşmeye bırakılmaktadır. Bilyelerin 0’dan ba- noktasını 35 ft@s’lik bir ilk hızla ve 27°’lik bir açıyla terk ederek
ğımsız olarak çarpıştıkları gözlemlenmiştir. Bu sadece bir tesadüf rakip takım oyuncuları arasından dokunulmadan geçiyor.
müdür, yoksa olması gereken bu mudur? Yanıtınızı açıklayın. a. Voleybol topunun yolu için bir vektörel denklem bulun.
b. Top ne kadar yükselir ve maksimum yüksekliğine ne zaman
ulaşır?
c. Menzilini ve uçuş süresini bulun. 29. Lineer sürtünme

d. Top, ne zaman 7 ft yüksekliktedir? Bu yükseklikteyken düşe-
y0
ceği yerden ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)? x = s1 - e -k t d cos a
k
e. Filenin 8 ft’e yükseltildiğini varsayın. Bu, bazı şeyleri değişti-
rir mi? Açıklayın. y0 g
y = s1 - e -k t dssin ad + 2 s1 - k t - e -k t d
k k
28. Yörünge zirveleri Yerden a açısı ve y0 ilk hızıyla atılan bir
mermi için, a’yı bir değişken ve y0’ı da belirli bir sabit olarak denklemlerini, aşağıdaki başlangıç değer problemini düzlemdeki
kabul edin. Her a için, 0 a p@2, Şekilde gösterildiği gibi bir r vektörü için çözerek elde edin.
parabolik bir yörünge elde ederiz. Düzlemde bu parabolik yörün-
gelerin zirvelerinin hepsinin, x 0 olmak üzere, d 2r dr
Differentialdenklem:
Diferansiyel equation: 2
= -gj - kv = -gj - k
dt dt
y02 2 y04
x 2 + 4 ay - b = , Başlangıç koşulları:
Initial conditions: rs0d = 0
4g 4g 2
`
dr
elipsinin üzerinde bulunduğunu gösterin. = v0 = sy0 cos adi + sy0 sin adj
dt t = 0
y k sürtünme katsayısı, hava direncini temsil eden pozitif bir
sabittir. y0 ve a merminin ilk hızı ve atış açısı, g’de yerçekimi iv-
Elips mesidir.
30. Lineer sürtünme ile bir beyzbol topuna vurmak Örnek 4’te-
⎛ 1 R, y ⎛ ki beyzbol topu problemini lineer sürtünme ile göz önüne alın
⎝2 max ⎝
Parabolik (Alıştırma 29’a bakın). Rüzgar olmadığını ve k = 0.12 sürtün-
yörünge me katsayısını kabul edin.
a. Alıştırma 29’dan, beyzbol topunun yolu için bir vektör formu
bulun.
x b. Top ne kadar yükselir? Maksimum yüksekliğine ne zaman
0 ulaşır?
c. Beyzbol topunun menzilini ve uçuş süresini bulun.
Lineer Bir Sürtünme ‹le Mermi Hareketi langıç levhasından ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)?
Bir mermi hareketine, yer çekimi ivmesi dışında, etkiyen temel kuvvet e. Uçuş yolu üzerinde, başlangıç levhasından 340 ft ileride, 10 ft
hava direncidir. Bu yavaşlatıcı kuvvet sürtünme kuvveti dir ve mer- yüksekliğinde bir duvar bulunmaktadır. Bir savunmacı, sıçra-
minin hızına ters yönde etki eder (şekle bakın). Ancak, hava içinde yarak yerden 11 ft yüksekliğe kadar herhangi bir topu yakala-
nispeten küçük hızlarda hareket eden mermiler için sürtünme kuvveti, yıp duvarı aşmasını engelleyebilmektedir. Vurucu, sayı vuru-
sürat (birinci kuvvet) ile (neredeyse) orantılıdır ve lineer olarak ad- şu yapmış mıdır?
landırılır. 31. Lineer sürtünme ile rüzgar altındaki bir beyzbol topuna vur-
mak Yine Örnek 4’teki beyzbol topu problemini ele alın. Bu
y defa 0.08’lik bir sürtünme katsayısını ve topa vurulduğu anda, to-
pun ilk hızına –17.6i (ft@s) bileşenini ekleyen ani bir rüzgarı göz
Hız önüne alın.
Sürtünme
kuvveti
a. Beyzbol topunun yolu için bir vektörel denklem bulun.
Yer çekimi b. Top ne kadar yükselir? Maksimum yüksekliğine ne zaman
ulaşır?
c. Beyzbol topunun menzilini ve uçuş süresini bulun.
x
langıç levhasından ne kadar uzaktadır (yatay uzaklık)?
e. Uçuş yolu üzerinde, başlangıç levhasından 380 ft ileride, 20 ft
yüksekliğinde bir duvar bulunmaktadır. Vurucu, sayı vuruşu
yapmış mıdır? “Evet” ise, topun ilk hızının yatay bileşeninde-
ki hangi değişiklik topu saha içinde tutacaktır? “Hayır” ise,
hangi değişiklik sayı vuruşu olmasını sağlayacaktır?
13.3 Yay Uzunlu¤u ve Birim Te¤et Vektör T 931
13.3 Yay Uzunlu¤u ve Birim Te¤et Vektör T
Hava içinde veya uzayda, tecrübe sahibi olabileceğiniz gibi, bir yol boyunca yüksek hızlar-
la yol alan hareketleri hayal edin. Özellikle, solunuza veya sağınıza döndüren hareketleri
ve koltuğunuzdan kaldırmaya veya bastırmaya yönelik yukarı – aşağı hareketleri hayal
edin. Atmosferde uçan pilotlar, akrobatik uçuşlardaki dönmelerde ve burulmalarda şüphe-
siz ki bu tecrübeyi yaşarlar. Çok dar olan dönüşler, çok dik olan inişler veya tırmanışlar
veya bunların yüksek ve artan bir hızla birleştirilmesi, bir hava aracının kontrolden çıkma-
sına hatta, muhtemelen havada dağılmasına ve yere düşmesine neden olabilir.
Bu ve bundan sonraki iki bölümde, dönüşlerinin keskinliğini ve ileri doğru olan
hareketine dik burulmalarını matematiksel olarak tanımlayan, bir eğrinin şeklinin özellik-
lerini inceleyeceğiz.
Baz noktası Bir Uzay E¤risi Boyunca Yay Uzunlu¤u

4
3
Düzgün uzay eğrilerinin özelliklerinden biri, ölçülebilir bir uzunluklarının olmasıdır. Bu,
–1 0 2
1 s koordinat eksenlerindeki noktaları orijinden olan yönlü uzaklıklarıyla tanımlayabildiğimiz
–2
gibi, eğri üzerindeki noktaları verilen bir baz noktası’ndan itibaren olan yönlü s uzaklık-
larıyla tanımlayabilmemizi sağlar (Şekil 13.14). Hareket eden bir cismin hızını ve ivmesi-
fiEK‹L 13.14 Düzgün eğriler, her noktanın ni tanımlamak için doğal parametre zamandır, fakat bir eğrinin şeklini incelemek için do-
koordinatı daha önce seçilmiş bir baz ğal parametre s’dir. Uzay uçuşu analizlerinde iki parametre de karşımıza çıkar.
noktasından itibaren mesafe olmak üzere, Uzaydaki düzgün bir eğri üzerinde uzaklık ölçmek için, düzlemdeki eğriler için kul-
sayı doğruları gibi ölçeklendirilebilir. landığımız formüle bir z-terimi ekleriz.
TANIM Düzgün Bir E¤rinin Uzunlu¤u

t = a’dan t = b’ye doğru artarken sadece bir kere çizilen düzgün bir
r(t) = x(t)i + y(t)j + z(t)k, a t b, eğrisinin uzunluğu şöyledir:
b 2 dy 2 2
a
b + a b + a b dt.
dx dz
L = (1)
La C dt dt dt
Düzlemdeki eğriler için olduğu gibi, uzaydaki bir eğrinin uzunluğunu da belirtilen
koşulu sağlayan uygun parametrizasyondan buluruz. Yine, ispatı atlayacağız.
(1) denklemindeki kök hız vektörü dr@dt’nin uzunluğu uvu’dir. Bu, uzunluk formülünü
kısa bir şekilde yazmamızı sağlar.
Yay Uzunluğu Formülü

b
L = ƒ v ƒ dt (2)
La
ÖRNEK 1 Bir Planörün Ald›¤› Yol

Bir planör r(t) = (cos t)i + (sin t)j + t k helisi boyunca yukarı doğru uçmaktadır. Planör,
yolu boyunca t = 0’dan t = 2p < 6.28 s’ye kadar ne kadar mesafe kat eder?
z Çözüm Bu zaman süresince gidilen yol parçası, helisin tam bir dönüşüne karşı gelir.(Şe-
kil 13.15). Eğrinin bu kısmının uzunluğu
b 2p
L = ƒ v ƒ dt = 2s -sin td2 + scos td2 + s1d2 dt
2p La L0
tp 2p
t 2p = 22 dt = 2p22 units
birimofuzunluk
length.
L0
olarak bulunur. Bu, helisin üzerinde bulunduğu, xy-düzlemindeki çemberin uzunluğunun
22 katıdır.
0 r t p
P 2
t ile parametrize edilen düzgün bir C eğrisinin üzerinde bir P(t0) baz noktası seçersek,
(1, 0, 0) her t değeri C üzerinde bir P(t) = (x(t), y(t), z(t)) noktası ve C üzerinde baz noktasından
t0 y
itibaren ölçülen bir “yönlü uzaklık”
x t
sstd = ƒ vstd ƒ dt,
fiEK‹L 13.15 Örnek 1’deki r(t) = (cos t)i + Lt0
(sin t)j + tk helisi.
tanımlar (Şekil 13.16). t t0 ise, s(t) P(t0)’dan P(t)’ye olan uzaklıktır. t t0 ise, s(t) uzak-
lığın negatifidir. Her s değeri C üzerinde bir nokta belirler ve bu da C’yi s’e göre paramet-
rize eder. s’ye eğrinin yay uzunluğu parametresi deriz. Parametrenin değeri artan t yö-
z nünde artar. Yay uzunluğu paramatresi, bir uzay eğrisinin dönüşlerinde ve burulmalarında
özel olarak etkilidir.
t harfi üst sınır olarak kullanıldığından, integrasyon değişkeni olarak t (‘‘tau’’) Yunan
harfini kullanırız.
r
P(t0) Baz Noktası ile Yay Uzunluğu Parametresi
P(t)
0 t t
Baz
sstd = 2[x¿std]2 + [y¿std]2 + [z¿std]2 dt = ƒ vstd ƒ dt (3)
noktası Lt0 Lt0
s(t) y
P(t0)
x
Bir r(t) eğrisi bir t parametresi cinsinden verilmişse ve s(t), (3) denklemi ile verilen
fiEK‹L 13.16 Eğri üzerindeki P(t0)’dan yay uzunluğu fonksiyonu ise, t’yi s’nin bir fonksiyonu olarak çözebiliriz, t = t(s). Bu du-
herhangi bir P(t) noktasına olan yönlü rumda t yerine değerini yazarak, r = r(t(s)) , eğriyi s cinsinden parametrize edebiliriz.
uzaklık şöyledir:
t ÖRNEK 2 Bir Yay Uzunlu¤u Parametrizasyonu Bulmak
sstd = ƒ vstd ƒ dt.
Lt0 t0 = 0 ise, t0’dan t’ye kadar
rstd = scos tdi + ssin tdj + tk
helisi boyunca yay uzunluğu parametresi
t
sstd = ƒ vstd ƒ dt (3) Denklemi
Lt0
t
= 22 dt Örnek 1’deki değer
L0
= 22 t.
olur.
Bu eşitlikten t’yi çözersek t = s> 22. buluruz. Bu değeri r’nin konum vektöründe yerine
yazarsak helis için aşağıdaki yay uzunluğu parametrizasyonunu elde ederiz:
s s s
rstssdd = ¢ cos ≤ i + ¢ sin ≤j + k.
22 22 22
Örnek 2’nin aksine, başka bir t parametresi cinsinden verilmiş bir eğri için yay
uzunluğu parametrizasyonunu analitik olarak bulmak genellikle zordur. Neyse ki, s(t)
veya tersi t(s) için tam bir formüle ender olarak ihtiyaç duyarız.
ÖRNEK 3 Bir Do¤ru Boyunca Uzakl›k

u = u1i + u2j + u3k bir birim vektörse,
rstd = sx0 + tu1 di + s y0 + tu2 dj + sz0 + tu3 dk
doğrusu üzerinde, t = 0 olan P0(x0, y0, z0) noktasından olan yönlü uzaklığın t’nin kendisi
Çözüm
d d d
v = sx + tu1 di + s y + tu2 dj + sz + tu3 dk = u1i + u2 j + u3k = u
u,
dt 0 dt 0 dt 0
olur, dolayısıyla
t t t
sstd = ƒ v ƒ dt = ƒ u ƒ dt = 1 dt = t.
L0 L0 L0
bulunur.
Josiah Willard Gibbs
Düzgün Bir E¤ri Üzerinde Sürat
(1839–1903)
(3) denklemindeki kökün altındaki türevler sürekli olduğu için (eğri düzgündür), Analizin
Temel Teoremi s’nin t’nin türetilebilir bir fonksiyonu olduğunu ve türevinin
ds
= ƒ vstd ƒ . (4)
dt
olduğunu söyler. Beklediğimiz gibi, parçacığın yolu üzerinde ilerlediği sürat v’nin büyük-
lüğüdür.
Baz noktası P(t0) (3) denkleminde s’yi tanımlayıcı bir rol oynarken, (4) denkleminde
bir rol oynamadığına dikkat edin. Hareket eden bir parçacığın yolu üzerinde bir mesafe kat
ettiği oranın baz noktasının ne kadar uzakta olduğuyla bir ilişkisi yoktur.
Ayrıca ds@dt 0 olduğuna da dikkat edin, çünkü, tanım gereği, ƒ v ƒ düzgün bir eğri
için asla sıfır olmaz. Bir kere daha s’nin t’nin artan bir fonksiyonu olduğunu görürüz.
Birim Te¤et Vektör T

v = dr@dt hız vektörünün eğriye teğet olduğunu ve bu nedenle
v
T =
ƒvƒ
z vektörünün (düzgün) eğriye teğet olan bir birim vektör olduğunu zaten biliyoruz. Dikkate
aldığımız eğriler için ds@dt 0 olduğundan, s bire-birdir ve t’yi s’nin türetilebilir bir
v fonksiyonu olarak veren bir tersi vardır (Bölüm 7.1). Tersin türevi
dt 1 1
= = .
ds ds>dt ƒvƒ
T v olur. Bu da r’yi s’nin türetilebilir bir fonksiyonu haline sokar. Türevi Zincir Kuralı ile
r v
0
dr dr dt 1 v
= = v = = T.
ds dt ds ƒvƒ ƒvƒ
s y
P(t0) olarak hesaplanır. Bu denklem, dr@ds’nin v hız vektörü yönünde birim teğet vektör
olduğunu söyler (Şekil 13.17).
x
fiEK‹L 13.17 Birim teğet vektör T’yi, v’yi

|v| ile bölerek buluruz. TANIM Birim Te¤et Vektör
Düzgün bir r(t) eğrisinin birim teğet vektörü
dr dr>dt v
T = = = . (5)
ds ds>dt ƒvƒ
dir.
v t’nin türetilebilir bir fonksiyonu olduğu sürece, birim teğet vektör T de t’nin
türetilebilir bir fonksiyonudur. Bölüm 13.5’te göreceğimiz gibi, T uzay araçlarının ve üç
boyutta hareket eden diğer cisimlerin hareketini tanımlamakta kullanılan bir referans
çerçevesinin üç birim vektöründen biridir.
ÖRNEK 4 Birim Te¤et Vektör T’yi Bulmak

Bölüm 13.1, Örnek 4’teki planörün yolunu temsil eden
rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + t 2k
eğrisinin birim teğet vektörünü bulun.
Çözüm O örnekte
dr
v = = -s3 sin tdi + s3 cos tdj + 2tk
dt
ve
ƒ v ƒ = 29 + 4t 2 .
bulduk. Böylece,
v 3 sin t 3 cos t 2t
T = = - i + j + k.
ƒvƒ 29 + 4t 2
29 + 4t 2
29 + 4t 2
bulunur.
y
ÖRNEK 5 Birim Çember Üzerinde Hareket
Tv
x2 y2 1 Birim çember etrafında, saat yönünün tersine
P(x, y) rstd = scos tdi + ssin tdj
r
t hareketi için
x
0 (1, 0)
v = s -sin tdi + scos tdj
zaten bir birim vektördür, dolayısıyla T = v olur (Şekil 13.18).
fiEK‹L 13.18 r(t) = (cos t)i + (sin t)j

hareketi (Örnek 5).
ALIfiTIRMALAR 13.3
11. rstd = s4 cos tdi + s4 sin tdj + 3t k, 0 … t … p>2
Birim Te¤et Vektörleri ve E¤ri
12. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, p>2 … t … p
Uzunluklar› Bulmak t t t
13. rstd = se cos tdi + se sin tdj + e k, -ln 4 … t … 0
1–8 alıştırmalarında, eğrinin birim teğet vektörünü bulun. Ayrıca,
eğrinin belirtilen parçasının uzunluğunu da bulun. 14. rstd = s1 + 2tdi + s1 + 3tdj + s6 - 6tdk, -1 … t … 0
1. rstd = s2 cos tdi + s2 sin tdj + 25t k, 0 … t … p
Teori ve Örnekler
2. rstd = s6 sin 2tdi + s6 cos 2tdj + 5t k, 0 … t … p
15. Yay uzunluğu
3. rstd = t i + s2>3dt 3>2 k,
A 22t B i + A 22t B j + s1 - t 2 dk
0 … t … 8
rstd =
4. rstd = s2 + tdi - st + 1dj + t k, 0 … t … 3
5. rstd = scos3 t dj + ssin3 t dk, 0 … t … p>2 eğrisinin (0, 0, 1)’den A 22, 22, 0 B .’a kadar uzunluğunu bulun
6. rstd = 6t 3 i - 2t 3 j - 3t 3 k, 1 … t … 2 16. Helisin Uzunluğu Örnek 1’deki helisin bir dönüşünün uzunluğu
7. rstd = st cos tdi + st sin tdj + A 2 22>3 B t 3>2 k, 0 … t … p 2p 22, ayrıca bir kenarı 2p olan bir karenin köşegeninin
uzunluğudur. Helisin etrafına sarıldığı silindirin bir kısmını kesip
8. rstd = st sin t + cos tdi + st cos t - sin tdj, 22 … t … 2
düzleştirerek bu karenin nasıl elde edileceğini gösterin.
9.
17. Elips
rstd = s5 sin tdi + s5 cos tdj + 12t k
a. Bir dik silindir ile bir düzlemin kesişim eğrisi olduğunu göste-
eğrisi üzerinde, artan yay uzunluğu yönünde orijinden 26p birim rerek r(t) = (cos t)i +(sin t)j + (1 – cos t)k, 0 t 2p, eğrisinin
uzaklıktaki noktayı bulun. bir elips olduğunu gösterin. Silindir ve düzlemin denklemlerini
10. bulun.
rstd = s12 sin tdi - s12 cos tdj + 5t k b. Silindir üzerinde elipsi çizin. Çiziminize t = 0, p@2, p ve
3p@2’deki birim teğet vektörleri de ekleyin.
eğrisi üzerinde, artan yay uzunluğu yönünün tersine orijinden
c. İvme vektörünün her zaman düzleme paralel (düzleme normal
13p birim uzaklıktaki noktayı bulun.
bir vektöre ortogonal) olacağını gösterin. Yani, ivmeyi elipse
eklenmiş bir vektör olarak çizerseniz, elipsin düzleminde ola-
Yay Uzunlu¤u Parametresi caktır. Çiziminize t = 0, p@2 ve 3p@2’deki ivme vektörlerini
11–14 alıştırmalarında, (3) denklemindeki ekleyin.
t d. Elipsin uzunluğu için bir integral yazın. İntegrali hesaplamaya
s = ƒ vstd ƒ dt
L0 çalışmayın; elementer değildir.
e. Sayısal integral hesaplayıcı Elipsin uzunluğunu iki ondalık
integralini t = 0 olan noktadan itibaren hesaplayarak, eğri boyunca yay T
basamak hassaslıkla hesaplayın.
uzunluğu parametresini bulun. Sonra eğrinin belirtilen kısmının uzun-
18. Uzunluk parametrizasyondan bağımsızdır Uzaydaki düz-
luğunu bulun.
gün bir eğrinin uzunluğunun, hesaplamak için kullandığınız
parametrizasyondan bağımsız olduğunu göstermek için, Ör-

nek 1’deki helisin bir dönüşünün uzunluğunu aşağıdaki para-
metrizasyonlarla hesaplayın.
a. rstd = scos 4tdi + ssin 4tdj + 4t k, 0 … t … p>2
b. rstd = [cos st>2d]i + [sin st>2d] j + st>2dk, 0 … t … 4p y
c. rstd = scos tdi - ssin td j - t k, -2p … t … 0
Q İp
19. Bir çemberin involutu Bir çembere dolanmış bir ip, çember
düzleminde gergin tutularak çözülürse, ipin ucu, P, çemberin bir P(x, y)
involutunu çizer. Şekle göre, sorudaki çember x2 + y2 = 1 birim t
çemberidir ve çizim noktası (1, 0)’dan başlar. İpin çözülmüş kıs- x
O 1 (1, 0)
mı Q noktasında çembere teğettir ve pozitif x-ekseninden OQ
doğru parçasına olan açının radyan ölçüsü t dir. İnvolut için
P(x, y) noktasının
x = cos t + t sin t, y = sin t - t cos t, t 7 0
20. (Alıştırma 19’un devamı) Çemberin involutunun P(x, y)
parametrik denklemlerini elde edin. noktasındaki birim teğet vektörünü bulun.
13.4 E¤rilik ve Birim Normal Vektör N
Bu bölümde bir eğrinin nasıl döndüğünü ve eğildiğini inceleyeceğiz. Önce koordinat düz-
y
lemlerindeki eğrilere, sonra uzaydaki eğrilere bakacağız..
Düzlemsel Bir E¤rinin E¤rili¤i

T Bir parçacık düzgün bir düzlemsel eğri boyunca ilerlerken, eğri eğildikçe T = dr@ds döner.
T bir birim vektör olduğundan, parçacık eğri boyunca ilerlerken, uzunluğu sabit kalır ve
T
sadece yönü değişir. T’nin eğri boyunca birim uzunluktaki dönüş oranına eğrilik denir
P (Şekil 13.19). Eğrilik fonksiyonunun alışılmış sembolü Yunan harfi k (“kappa”)’dır.
s
T
P0 TANIM E¤rilik
x
0
T, düzgün bir eğrinin birim teğet vektörüyse, eğrinin eğrilik fonksiyonu
k = ` `.
fiEK‹L 13.19 P artan yay uzunluğu yönünde dT
eğri boyunca ilerlerken, birim teğet vektör ds
döner. dT@ds’nin P’deki değerine eğrinin olur.
P’deki eğriliği denir.
) dT@ds ) büyükse, parçacık P’den geçerken T keskin bir şekilde döner ve P’deki eğrilik
büyüktür. ) dT@ds ) sıfıra yakınsa, T daha yavaş döner ve P’deki eğrilik daha küçüktür.
Düzgün bir r(t) eğrisi, s yay uzunluğu parametresinden farklı bir t parametresi cinsin-
den verilmişse, eğriliği aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz.
k = ` ` = ` `
dT dT dt Zincir Kuralı
ds dt ds
` `
1 dT
=
ƒ ds>dt ƒ dt
` `.
1 dT ds
= ƒvƒ
= dt
ƒ v ƒ dt
13.4 E¤rilik ve Birim Normal Vektör N 937
Eğriliği Hesaplama Formülü

r(t) düzgün bir eğri ise, T = v> ƒ v ƒ teğet bitim vektör olmak üzere, eğrilik
` `,
1 dT
k = (1)
ƒ v ƒ dt
olur.
Tanımı test ederken, Örnek 1 ve 2’de, doğrular ve çemberler için eğriliğin sabit
T olduğunu görürüz.
ÖRNEK 1 Bir do¤runun e¤rili¤i s›f›rd›r

fiEK‹L 13.20 Bir doğru boyunca, T daima
aynı yönü gösterir. Eğrilik, ƒ d T>ds ƒ ,
Bir doğru üzerinde, birim teğet vektör T her zaman aynı yönü gösterir, dolayısıyla bileşen-
sıfırdır (Örnek 1).
leri sabittir. Buradan, ƒ dT>ds ƒ = ƒ 0 ƒ = 0 olur (Şekil 13.20).
ÖRNEK 2 Yar›çap› a Olan Bir Çemberin E¤rili¤i 1@a’d›r

Nedenini anlamak için, a yarıçaplı bir çemberin
rstd = sa cos tdi + sa sin tdj
parametrizasyonu ile başlarız. Sonra,
dr
v = = -sa sin tdi + sa cos tdj
dt
ƒ v ƒ = 2s -a sin td2 + sa cos td2 = 2a 2 = ƒ a ƒ = a. a 0 olduğundan

buluruz. Buradan, ƒ a ƒ = a.
v
T = = -ssin tdi + scos tdj
ƒvƒ
dT
= -scos tdi - ssin tdj
dt
` ` = 2cos2 t + sin2 t = 1.
dT
dt
bulunur. Dolayısıyla, t parametresinin herhangi bir değeri için,
` ` = a s1d = a .
1 dT 1 1
k =
ƒ v ƒ dt
elde ederiz.
(1) denklemindeki, k’yı hesaplama formülü uzay eğrileri için de geçerli olmasına
rağmen, gelecek bölümde, uygulaması genellikle daha uygun olan bir hesaplama for-
mülü bulacağız.
Birim teğet vektör T’ye ortogonal vektörler arasında bir tanesinin özel bir önemi
vardır çünkü eğrinin döndüğü yönü gösterir. T’nin uzunluğu sabit (değeri 1) olduğundan
dT@ds türevi T’ye ortogonaldir (Bölüm 13.1). Bu nedenle, dT@ds’yi kendi uzunluğu
olan k’ya bölersek, T’ye ortogonal bir N birim vektörü elde ederiz (Şekil 13.21).
N 1 dT
κ ds TANIM Asal Birim Normal
T
k 0 olan bir noktada, düzlemsel bir eğrinin asal birim normal vektörü şu
T
şekilde verilir:
P1 P2
1 dT
N = k .
s ds
P0 N 1 dT
κ ds
dT@ds vektörü, eğri büküldükçe T’nin döndüğü yönü işaret eder. Dolayısıyla, artan
fiEK‹L 13.21 Eğriye normal olan dT@ds yay uzunluğu yönüne bakarsak, dT@ds vektörü, T saat yönünde dönüyorsa sağa, saat
vektörü daima T’nin döndüğü yönü işaret yönünün tersine dönüyorsa sola işaret eder. Başka bir deyişle, asal birim normal vektör N
eder. N birim normal vektörü dT@ds’nin eğrinin konkav tarafını işaret edecektir (Şekil 13.21).
yönüdür. Düzgün bir r(t) eğrisi, s yay uzunluğu parametresinden farklı bir t parametresi cinsin-
den verilmişse, N’yi doğrudan hesaplamak için Zincir Kuralını kullanabiliriz:
dT>ds
N =
ƒ dT>ds ƒ
sdT>dtdsdt>dsd
=
ƒ dT>dt ƒ ƒ dt>ds ƒ
dT>dt
= .
ƒ dT>dt ƒ dt
=
1
7 0 sadeleşir
ds ds>dt
Bu formül önce k ve s’yi bulmak zorunda kalmadan N’yi bulmamızı sağlar.
N’yi Hesaplama Formülü

r(t) düzgün bir eğri ise, T = v> ƒ v ƒ teğet birim vektör olmak üzere, asal birim
normal
dT>dt
N = , (2)
ƒ dT>dt ƒ
olur.
ÖRNEK 3 T ve N Bulmak
Aşağıdaki dairesel hareket için T ve N’yi bulun.
rstd = scos 2tdi + ssin 2tdj.
Çözüm Önce T’yi buluruz.

v = -s2 sin 2tdi + s2 cos 2tdj
ƒ v ƒ = 24 sin2 2t + 4 cos2 2t = 2
v
T = = -ssin 2tdi + scos 2tdj.
ƒvƒ
Bundan,
dT
= -s2 cos 2tdi - s2 sin 2tdj
dt
` ` = 24 cos2 2t + 4 sin2 2t = 2
dT
dt
ve
dT>dt
N =
ƒ dT>dt ƒ
= -scos 2tdi - ssin 2tdj. (2) denklemi
buluruz. T N = 0’a dikkat edin. Bu, N’nin T’ye ortogonal olduğunu gerçekler. Ayrıca,
buradaki dairesel hareket için, N’nin r(t)’den çemberin orijindeki merkezini işaret ettiğine
de dikkat edin.
Eğrilik
çemberi Düzlem E¤riler ‹çin E¤rilik Çemberi
Düzlemsel bir eğri üzerinde, k 0 olan bir P noktasındaki eğrilik çemberi veya değen
Eğrilik çember eğrinin düzleminde bulunan ve aşağıdaki koşulları sağlayan çemberdir:
merkezi
Eğri
Eğrilik 1. Eğriye P’de teğettir (teğeti eğrininkiyle aynıdır);
yarıçapı 2. P’deki eğriliği eğrininkiyle aynıdır; ve
T 3. Eğrinin konkav veya iç tarafında bulunur (Şekil 13.22).
N
P(x, y)
Eğrinin P’deki eğrilik yarıçapı eğrilik çemberinin yarıçapıdır ve Örnek 2’ye göre
1
Eğrinin yarıçapı = r = —
fiEK‹L 13.22 P(x, y)’de eğriye değen çember k
eğrinin iç tarafında bulunur. ile verilir. r’yu bulmak için, k’yı bulur ve çarpmaya göre tersini alırız. Eğrinin P’deki
eğrilik merkezi eğrilik çemberinin merkezidir.
ÖRNEK 4 Bir Parabolün E¤rilik Çemberini Bulmak

2
y = x parabolünün orijindeki eğrilik çemberini bulun ve çizin.
Çözüm Parabolü, t = x parametresi ile parametreleriz (Bölüm 10.4, Örnek 1):

rstd = ti + t 2j.
Önce, (1) denklemini kullanarak, parabolün orijindeki eğriliğini buluruz:
dr
v = = i + 2tj
dt
ƒ v ƒ = 21 + 4t
2
ve dolayısıyla
v
T = = s1 + 4t 2 d-1>2 i + 2ts1 + 4t 2 d-1>2 j.
ƒvƒ
y Buradan,
y x2
Eğrilik
dT
çemberi = -4ts1 + 4t 2 d-3>2 i + [2s1 + 4t 2 d-1>2 - 8t 2s1 + 4t 2 d-3>2] j.
dt
buluruz. Orijinde t = 0 dır, dolayısıyla eğrilik

1
` s0d `
2 1 dT
ks0d = (1) Denklemi
x
ƒ vs0d ƒ dt
0 1
1
= ƒ 0i + 2j ƒ
21
fiEK‹L 13.23 y = x2 parabolünün orijindeki
eğrilik çemberi (Örnek 4). = s1d20 2 + 22 = 2.
olur. Bundan dolayı eğrilik yarıçapı 1@k = 1@2 ve çemberin merkezi (0, 1@2) dir (Şekil
13.23’e bakın). Eğrilik çemberinin denklemi
2 2
sx - 0d2 + ay - b = a b
1 1
2 2
veya
2
x 2 + ay - b = .
1 1
2 4
tür.
Şekil 13.23’ten, eğrilik çemberinin, parabolün orijindeki y = 0 teğet yaklaşımından daha

iyi bir yaklaşımı olduğunu görebilirsiniz.
z Uzay E¤rileri ‹çin E¤rilik ve Normal Vektörler
Uzayda bir düzgün eğri, bir t parametresinin fonksiyonu olarak r(t) konum vektörü ile be-
lirlenmişse ve s eğrinin yay uzunluğu parametresi ise T birim teğet vektörü dr@ds = v@uvu
2pb dir. Bu durumda uzaydaki eğrilik, düzlem eğriler için olduğu gibi
tp
k = ` ` = ` `
t 2p dT 1 dT
(3)
ds ƒ v ƒ dt
ile tanımlanır. dT@ds vektörü T’ye ortogonaldir ve
r t p dT>dt
0
P 2 1 dT
N = k = . (4)
ds ƒ dT>dt ƒ
(a, 0, 0)
t0 y
x2 y2 a2
x vektörünü asal birim normal olarak tanımlarız.
fiEK‹L 13.24
a ve b pozitif ve t 0 için çizilmiş ÖRNEK 5 E¤rilik Bulmak
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + btk Aşağıdaki helisin (Şekil 13.24) eğriliğini bulun.
helisi (Örnek 5).
rstd = sa cos tdi + sa sin tdj + btk, a, b Ú 0, a 2 + b 2 Z 0.
Çözüm Hız vektörü v’den T’yi hesaplarız:
v = -sa sin tdi + sa cos tdj + bk
ƒ v ƒ = 2a 2 sin2 t + a 2 cos2 t + b 2 = 2a 2 + b 2
v 1
T = = [-sa sin tdi + sa cos tdj + bk].
ƒvƒ 2a + b 2
2
Sonra (3) denklemini kullanarak
` `
1 dT
k =
ƒ v ƒ dt
` [-sa cos tdi - sa sin tdj] `

1 1
=
2a 2 + b 2 2a 2 + b 2
a
= ƒ -scos tdi - ssin tdj ƒ
a2 + b2
a a
= 2scos td2 + ssin td2 = 2 .
a2 + b2 a + b2
buluruz. Bu eşitlikten, sabit bir a değeri için b’yi arttırmanın eğriliği azaltacağını görürüz.
Sabit bir b değeri için a’yı arttırmak da eğriliği azaltır. Bir yayı germek onu düzleştirir.
b = 0 ise, helis a yarıçaplı bir çembere ve eğriliği de, olması gerektiği gibi, 1@a’ya in-
dirgenir. a = 0 ise, helis z-ekseni haline gelir ve eğriliği de, yine olması gerektiği gibi, 0
olur.
ÖRNEK 6 Asal Birim Normal Vektör N’yi Bulmak

Örnek 5’teki helis için N’yi bulun.
Çözüm
dT 1
= - [sa cos tdi + sa sin tdj]
dt 2a 2 + b 2
Örnek 5
` ` =
dT 1 a
2a 2 cos2 t + a 2 sin2 t =
dt 2a + b
2 2
2a + b 2
2
d T>dt
N =
ƒ dT>dt ƒ
(4) Denklemi
2a + b 2 2
# 1
= - a [sa cos tdi + sa sin tdj]
2a + b 2
2
= -scos tdi - ssin tdj.

buluruz.
ALIfiTIRMALAR 13.4
d T>dt
Düzlem E¤riler N = , t Z 0,
ƒ d T>dt ƒ
1–4 alıştırmalarındaki düzlem eğrileri için T, N ve k’yı bulun.
1. rstd = t i + sln cos tdj, -p>2 6 t 6 p>2 değerini hesaplayın. t = 0’da, N bulunabilir mi? Eğriyi çizin ve
2. rstd = sln sec tdi + t j, -p>2 6 t 6 p>2 t negatiften pozitif değerlere geçerken N’ye ne olduğunu
açıklayın.
3. rstd = s2t + 3di + s5 - t 2 dj
4. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, t 7 0 Uzay E¤rileri
5. Bir fonksiyonun xy-düzlemindeki grafiğinin eğriliği için bir 9–16 alıştırmalarındaki eğriler için T, N ve k’yı bulun.
formül.
9. rstd = s3 sin tdi + s3 cos tdj + 4t k
a. xy-düzlemindeki y = ƒ(x) grafiğinin, x = x, y = ƒ(x) parametri-
10. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj + 3k
zasyonu ve r(x) = xi + ƒ(x)j vektör formülü otomatik olarak
vardır. Bu formülü, x’in iki kere türetilebilir bir ƒ fonksiyonu 11. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + 2k
için 12. rstd = s6 sin 2tdi + s6 cos 2tdj + 5t k
ksxd =
ƒ ƒ–sxd ƒ 13. rstd = st 3>3di + st 2>2dj, t 7 0
C 1 + sƒ¿sxdd2 D 3>2
.
3
14. rstd = scos tdi + ssin tdj, 3
0 6 t 6 p>2
olduğunu göstermekte kullanın. 15. rstd = t i + sa cosh st>addj, a 7 0
b. (a) şıkkında k için bulunan formülü kullanarak, y = ln (cos x), 16. rstd = scosh tdi - ssinh tdj + t k
–p@2 t p@2, fonksiyonunu eğriliğini bulun. Yanıtınızı
Örnek 1’deki yanıtla karşılaştırın. E¤rilik Üzerine Baflka Al›flt›rmalar
c. Bir büküm noktasında eğriliğin sıfır olduğunu gösterin. 17. y = ax2, a 0, parabolünün en büyük eğriliğe tepe noktasında
6. Parametrize bir düzlem eğri için eğrilik formülü. sahip olduğunu ve minimum eğriliğinin bulunmadığını gösterin.
a. İki kere türetilebilir x = ƒ(t) ve y = g(t) fonksiyonlarıyla ta- (Not: Bir eğri ötelendiğinde veya döndürüldüğünde eğriliği aynı
nımlanan düzgün bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j eğrisinin eğriliğinin kaldığı için, bu sonuç her parabol için geçerlidir.)
#$ #$
ƒx y - y xƒ 18. x = a cos t, y = b sin t, a b 0, elipsinin en büyük eğriliğe
k = #2 # .
sx + y 2 d3>2 büyük ekseni üzerinde, en küçük eğriliğe küçük ekseni üzerinde
formülüyle verildiğini gösterin. sahip olduğunu gösterin (Alıştırma 17’de olduğu gibi, aynısı her
Formülü aşağıdaki eğrilerin eğriliklerini bulmakta kullanın. elips için geçerlidir).
b. rstd = t i + sln sin tdj, 0 6 t 6 p 19. Bir helisin eğriliğini maksimize etmek Örnek 5’te,
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + bt k, (a, b 0) helisinin eğriliğini
c. rstd = [tan-1 ssinh td]i + sln cosh tdj. k = a@(a2 + b2) olarak bulmuştuk. Verilen bir b değeri için k’nın
7. Düzlem eğrilerin normalleri en büyük değeri nedir? Yanıtınızı açıklayın.
a. n(t) = –g(t)i + ƒ(t)j ve –n(t) = g(t)i – ƒ(t)j’nin ikisinin de 20. Toplam eğrilik Düzgün bir eğrinin s = s0’dan s = s1 > s0’ a kadar
r(t) = ƒ(t)i + g(t)j eğrisine (ƒ(t), g(t)) noktasında normal olan kısmının toplam eğriliğini k’yı s0’dan s1’e kadar integre
olduklarını gösterin. ederek buluruz. Eğrinin başka bir parametresi varsa, örneğin t,
Düzlemdeki belirli bir eğri için N’yi elde etmek amacıyla, (a) toplam eğrilik, t0 ve t1 sırası ile s0 ve s1’e karşılık gelmek üzere,
şıkkındaki eğrinin konkav tarafını gösteren n veya –n’ den birini s1 t1
ds 1 t
K = k ds = k dt = k ƒ v ƒ dt ,
seçip, bunu bir birim vektör yapabiliriz (Şekil 13.21’e bakın). Bu Ls0 Lt0 dt Lt0
yöntemi, N’yi bulmak için aşağıdaki eğrilere uygulayın.
olarak bulunur.
b. rstd = t i + e 2t j
a. r(t) = (3 cos t)i + (3 sin t)j + t k helisinin 0 t p@4 arasın-
c. rstd = 24 - t 2 i + t j, -2 … t … 2
daki kısmının
8. (Örnek 7’nin devamı.)
b. y = x2, – x parabolünün
a. r(t) = ti + (1@3)t3j eğrisi için t 0 ve t 0 iken N’yi bulmak
21. r(t) = ti + (sin t)j eğrisinin (p@2, 1) noktasındaki eğrilik çem-
üzere, Örnek 7’deki yöntemi kullanın.
berinin denklemini bulun. (Eğri xy-düzlemindeki y = sin x
b. (a) şıkkındaki eğri için grafiğini parametrize eder.)
22. r(t) = (2 ln t)i – [t + (1@t)]j, e–2 t e2, eğrisinin t = 1 için c. t0’daki birim normal vektör N’yi bulun. N’nin bileşenlerinin işaret-
(0, –2) noktasındaki eğrilik çemberinin denklemini bulun. lerinin, birim teğet vektör T’nin t = t0’da saat yönüne mi, yoksa sa-
at yönünün tersine mi döndüğüne bağlı olduğuna dikkat edin.
T Grafik Araflt›rmalar› (Alıştırma 7’ye bakın.)
Örnek 5’te türetilen d. Orijinden, eğrilik çemberinin merkezi (a, b)’ye giden vektör
C = a i + b j ise, merkez C’yi
ƒ ƒ–sxd ƒ
ksxd =
C 1 + s ƒ¿sxdd2 D 3>2
,
1
C = rst0 d + Nst0 d .
kst0 d
Formülü, iki kere türetilebilen bir y = ƒ(x) düzlem eğrisinin k(x) eğri- vektör denkleminden bulun. Eğri üzerindeki P(x0, y0) noktası
liğini x’in bir fonksiyonu olarak ifade eder. 23–26 alıştırmalarındaki konum vektörü r(t0) ile verilir.
eğrilerin her birinin eğrilik fonksiyonunu bulun. Sonra verilen aralıkta
e. Değen çemberin denklemi (x – a)2 + (y – b)2 = 1@k2’yi kapalı ola-
ƒ(x)’in grafiğini k(x)’in grafiğiyle birlikte çizin. Bazı sürprizlerle kar-
rak çizin. Sonra eğrinin grafiğini ve değen çemberi birlikte çizin.
şılaşacaksınız.
Görüntüleme çerçevenizin boyutlarını değiştirmek zorunda kala-
bilirsiniz, ama kare olmasına dikkat edin.
23. y = x 2, -2 … x … 2 24. y = x 4>4, -2 … x … 2
27. rstd = s3 cos tdi + s5 sin tdj, 0 … t … 2p, t0 = p>4
x
25. y = sin x, 0 … x … 2p 26. y = e , -1 … x … 2
28. rstd = scos3 tdi + ssin3 tdj, 0 … t … 2p, t0 = p>4
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 29. rstd = t 2i + st 3 - 3tdj, -4 … t … 4, t0 = 3>5
3t
E¤rilik Çemberleri 30. rstd = st 3 - 2t 2 - tdi + j, -2 … t … 5, t0 = 1
21 + t 2
27–34 Alıştırmalarında, bir düzlem eğrinin üzerinde k 0 olan bir P
31. rstd = s2t - sin tdi + s2 - 2 cos tdj, 0 … t … 3p,
noktasına değen çemberi incelemek için bir BCS kullanacaksınız.
t0 = 3p>2
Aşağıdaki adımları gerçekleştirmek için bir BCS kullanın.
32. rstd = se -t cos tdi + se -t sin tdj, 0 … t … 6p, t0 = p>4
a. Eğriyi belirtilen aralıkta verilen parametrik veya fonksiyon for-
munda çizerek neye benzediğini görün. 33. y = x 2 - x, -2 … x … 5, x0 = 1
b. Örnek 5 veya 6’daki formüllerden uygun olanını kullanarak eğri- 34. y = xs1 - xd2>5, -1 … x … 2, x0 = 1>2
nin verilen t0 noktasındaki k eğriliğini bulun. Eğri y = ƒ(x) fonksi-
yonu şeklinde verilmişse, x = t ve y = ƒ(t) parametrizasyonunu
kullanın.
13.5 Burulma ve Birim Binormal Vektör B
z Bir uzay eğrisi boyunca ilerliyorsanız, Kartezyen i, j ve k koordinat sistemi, hareketinizi

tanımlayan vektörleri ifade etmek için size karşı cömert değildir. Bunların yerine anlamlı
olan vektörler, ileriye doğru hareketinizi (birim teğet vektör T), yolunuzun döndüğü yönü
(birim normal vektör N) ve bu vektörlerce belirlenen düzlemden bu düzleme dik doğrultu-
BT×N da dışarıya doğru ‘‘burulma ’’ eğilimini (B = T N ile tanımlanan birim binormal vektör)
N 1 dT temsil eden vektörlerdir. İvme vektörünü eğri boyunca, hareket ile birlikte ilerleyen ve iki-
κ ds
T dr şer ikişer ortogonal birim vektörlerden oluşan bu TNB çerçevesinin (Şekil 13.25 ) bir line-
r P ds
er kombinasyonu olarak ifade etmek, yolun doğası ve yol boyunca hareket hakkında özel
y
s olarak açıklayıcıdır.
P0
x Torsiyon
fiEK‹L 13.25 Uzayda bir eğri boyunca Uzaydaki bir eğrinin binormal vektörü B = T N, hem T’ye hem de N’ye ortogonal bir
ilerleyen, ikişer ikişer ortogonal birim birim vektördür (Şekil 13.26). T, N ve B birlikte, uzayda hareket eden parçacıkların uçuş
vektörlerin TNB çerçevesi. yörüngelerinin hesaplanmasında önemli bir rol oynayan, hareketli ve sağ el kuralına uyan
bir vektör çerçevesi tanımlarlar.
Bu çerçeveye Frenet (“fre-nay”) çerçevesi (Jean-Frédérix Frenet’nin anısına, 1816-

1900) veya TNB çerçevesi denir.
B dB@ds vektörü T, N ve B’ye göre nasıl davranır? Vektörel çarpımın türev alma
kuralından
P
N dB dT dN
= * N + T * .
T ds ds ds
buluruz. N, dT@ds’nin yönü olduğundan, (dT@ds) N = 0 olur ve
fiEK‹L 13.26 T, N ve B vektörleri (bu dB dN dN

= 0 + T * = T * .
sırayla) uzayda ikişer ikişer aralarında ds ds ds
ortogonal birim vektörlerden oluşan ve sağ
el kuralına uyan bir çerçeve oluştururlar. elde ederiz. Buradan, vektörel bir çarpım çarpanlarına dik olduğu için, dB@ds’nin T’ye or-
togonal olduğunu görürüz.
dB@ds ayrıca B’ye (uzunluğu sabittir) de dik olduğundan, dB@ds ’nin B ile T’nin düz-
lemine ortogonal olduğu anlaşılır. Başka bir deyişle, dB@ds N’ye paraleldir, dolayısıyla
dB@ds vektörü N’nin bir skaler katıdır. Sembolik olarak,
dB
= -tN.
ds
Bu denklemdeki eksi işareti gelenekseldir. t skalerine eğri boyunca burulma denir.
dB #
N = -tN # N = -ts1d = -t,
ds
ve dolayısıyla
dB #
t = - N.
ds
olduğuna dikkat edin.
TANIM Torsiyon ( Burulma)

B = T N olsun. Düzgün bir eğrinin burulma fonksiyonu
Binormal
dB #
Doğrultucu
Normal düzlem t = - N. (1)
düzlem ds
ile verilir.
B Asla negatif olmayan eğrilik k’nın aksine, burulma t pozitif, negatif veya sıfır olabi-
lir.
P Asal T, N ve B tarafından belirlenen düzlemler Şekil 13.27’de isimlendirilmiş ve gösteril-
N
T
normal mişlerdir. Eğrilik k = ƒ dT>ds ƒ, P noktası eğri boyunca ilerlerken, normal düzlemin dönme
oranı olarak düşünülebilir. Benzer şekilde, burulma t = -sdB>dsd # N de, P eğri boyunca
ilerlerken, değen düzlemin T etrafında dönme oranı olarak düşünülebilir. Burulma, eğrinin
Değen düzlem
nasıl büküldüğünü ölçer.
Birim teğet Eğriyi hareket eden bir cismin yolu olarak düşünürsek, ƒ dT>ds ƒ, cisim eğri boyun-
ca ilerlerken, yolun sola veya sağa ne kadar döndüğünü söyler; ƒ dT>ds ƒ’ye cismin yo-
fiEK‹L 13.27 T, N ve B’nin belirlediği üç
lunun eğriliği denir. -sdB>dsd # N sayısı bir cisim bir yol boyunca ilerlerken yolun
düzlemin isimleri.
hareket düzleminin dışına ne kadar döndüğünü veya kıvrıldığını söyler; buna da cis-
min yolunun burulması denir. Şekil 13.28’e bakın. P eğri bir ray üzerinde ilerleyen bir
trense, birim mesafede farların bir yandan diğer yana dönüş oranı rayın eğriliğidir.
Lokomotifin T ile N’nin oluşturduğu düzlemden dışarı çıkma eğilimi gösterdiği oran-
sa burulmadır.
dB
P’deki burulma ds
–(dB/ds)⋅N’dir.
B
P’deki eğrilik
(dT/ds)’tir.
s artar. N
T
P
s0
fiEK‹L 13.28 Hareket eden her cisim hareket ettiği yolu karakterize
eden bir TNB çerçevesi ile ilerler.
‹vmenin Te¤et ve Normal Bileflenleri

Bir cisim yerçekimi, frenler, roket motorlarının bir birleşimi veya başka bir şey
tarafından ivmelendirilirse, genellikle ivmenin ne kadarının hareket doğrultusunda,
yani teğet T doğrultusunda etkidiğini bilmek isteriz. Bunu, Zincir Kuralını kulla-
narak v’yi
dr dr ds ds
v = = = T
dt ds dt dt
şeklinde yazıp, bu eşitlikler zincirinin iki tarafının da türevini alarak hesaplayabiliriz:
aT b = 2 T +
dv d ds d 2s ds dT
a = =
dt dt dt dt dt dt
a b = 2T + akN b
d 2s ds dT ds d 2s ds ds dT
= 2
T + = kN
dt dt ds dt dt dt dt ds
2
T + k a b N.
d 2s ds
=
dt 2 dt
TANIM ‹VMENIN TE⁄ET VE NORMAL B‹LEfiENLER‹

İvme
a = aTT + aNN (2)
şeklinde yazılabilir. Burada
2
aN = k a b = kƒ v ƒ2
d 2s d ve
ds
aT = = v and (3)
dt 2 dt ƒ ƒ dt
ivmenin teğet ve normal skaler bileşenleridir.
(2) denklemi içinde B binormal vektörünün yer almadığına dikkat edin. İzlediğimiz
a hareketli cismin yolu uzay içinde ne şekilde bükülür ve dönerse dönsün, a ivmesi her za-
man B’ye dik olan T ve N’nin düzleminde bulunur. Denklem ayrıca ivmenin ne kadarının
N
T harekete teğet (d2s@dt2) ve ne kadarının harekete normal [k(ds@dt)2] olduğunu söyler
2
aN κ ⎛⎝ ⎛⎝
ds (Şekil 13.29).
dt 2
aT d 2s (3) denklemlerinden hangi bilgileri edinebiliriz? Tanım olarak, a ivmesi v hızının
dt
değişim oranıdır ve genelde bir parçacık, yolu üzerinde ilerlerken, v’nin hem uzunluğu
s hem de yönü değişir. İvmenin teğet bileşeni aT, v’nin uzunluğunun değişim oranını (yani,
P0
hızdaki değişikliği) ölçer. İvmenin normal bileşeni aN, v’nin yönünün değişim oranını
ölçer.
fiEK‹L 13.29 İvmenin teğet ve normal İvmenin normal skaler bileşeninin, eğrilik kere hızın karesi olduğuna dikkat edin. Bu,
bileşenleri. a ivmesi her zaman B’ye arabanız keskin (k büyük), yüksek hızlı (ƒ v ƒ büyük) bir dönüş yaptığında neden tutun-
ortogonal olan T ile N’nin düzleminde manız gerektiğini açıklar. Arabanızın hızını iki katına çıkarırsanız, aynı eğrilik için iv-
bulunur. menin normal skaler bileşeninin dört katını hissedersiniz.
Eğer bir cisim bir çember üzerinde sabit hızla ilerlerse, d2s@dt2 sıfır olur ve ivme’nin
tamamı N doğrultusunda çemberin merkezini gösterir. Cisim hızlanıyor veya yavaşlıyorsa,
a’nın sıfırdan farklı bir teğet bileşeni vardır (Şekil 13.30).
aN’yi hesaplamak için, genellikle ƒ a ƒ 2 = a # a = a T2 + a N2 denkleminden aN
çözülerek elde edilen a N = 2ƒ a ƒ 2 - a T2 , formülü kullanılır. Bu formülle, aN ’yi önce
k’yı hesaplamak zorunda kalmadan bulabiliriz.
İvmenin Normal Bileşenini Hesaplama Formülü

a N = 2ƒ a ƒ 2 - a T2 (4)
d2s
T ÖRNEK 1 ‹vmenin aT ve aN Skaler bileflenlerini Bulmak
dt2
P T ve N’yi bulmadan,
a
v2
v2N N rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, t 7 0
hareketinin ivmesini a = aTT + aNN şeklinde yazın. (Hareketin izlediği yol, Şekil
C
13.31’deki çemberin involutudur.)
Çözüm (3) denklemlerini kullanarak aT’yi buluruz:

dr
v = = s -sin t + sin t + t cos tdi + scos t - cos t + t sin tdj
dt
fiEK‹L 13.30 r yarıçaplı bir çemberin = st cos tdi + st sin tdj
üzerinde saat yönünün tersine hareket
ederken hızlanan bir cismin ivmesinin ƒ v ƒ = 2t 2 cos2 t + t 2 sin2 t = 2t 2 = ƒ t ƒ = t t 7 0
teğet ve normal bileşenleri.
d d (3) Denklemi
aT = v = std = 1.
dt ƒ ƒ dt
aT’yi bildiğimize göre, (4) denklemini kullanarak aN’yi bulabiliriz:
a = scos t - t sin tdi + ssin t + t cos tdj
ƒ a ƒ2 = t2 + 1 Biraz işlemden sonra
a N = 2ƒ a ƒ 2 - a T2
= 2st 2 + 1d - s1d = 2t 2 = t.
Sonra (2) denklemini kullanarak a’yı buluruz:

a = aTT + aNN = (1)T + (t)N = T + tN
T
a
E¤rilik ve Burulmay› Hesaplamak ‹çin Formüller
P(x, y)
y tN
Şimdi düzgün bir eğrinin eğriliğini ve burulmasını hesaplamak için kullanımı kolay for-
İp müller vereceğiz. (2) denkleminden,
Q r 2
v * a = a Tb * c 2 T + k a b N d
ds d 2s ds v = dr>dt = sds>dtdT
dt dt dt
t 3
= a bsT * Td + k a b sT * Nd
x ds d 2s ds
O (1, 0) dt dt 2 dt
3
= ka b B.
x2 y2 1 ds T * T = 0 ve
dt T * N = B
buluruz. Buradan
fiEK‹L 13.31 r(t) = (cos t + t sin t)i + (sin t – 3
ƒ v * a ƒ = k ` dt ` ƒ B ƒ = k ƒ v ƒ 3 .
t cos t)j hareketinin ivmesinin t 0 için ds ds
= ƒvƒ and
ve ƒBƒ = 1
teğet ve normal bileşenleri. Sabit bir dt
çemberin etrafına sarılmış bir ip, çemberin
düzlemi içinde gergin tutularak çözülürse olduğu ortaya çıkar. Buradan k’yı çözmek aşağıdaki formülü verir.
ip’in P ucu çemberin bir involutunu çizer
(Örnek 1).
Eğrilik İçin Vektör Formülü

ƒv * aƒ
k = (5)
ƒ v ƒ3
(5) denklemi eğrinin geometrik bir özelliği olan eğriliği, ƒ v ƒ’nin sıfırdan farklı olması
koşulu ile eğrinin herhangi bir vektör temsilinin hızından ve ivmesinden hesaplar. Bir an
durup, bunun aslında ne kadar önemli olduğunu düşünün: Bir eğri boyunca herhangi bir
hareket formülünden eğrinin, hareket ne kadar değişken olursa olsun (v sıfır olmadığı
sürece), eğrinin nasıl bir yol çizdiği ile hiç ilgisi yokmuş gibi görünen, fiziksel bir
Newton’un türevler için nokta
özelliğini hesaplayabiliyoruz.
gösterimi
Burulma için genelde kullanılan ve daha ileri kitaplarda türetilen formül şöyledir:
(6) denklemindeki noktalar t’ye göre
türev almayı göstermektedir, her türev
# # # #
için bir nokta vardır. Yani, x (“x nokta) x y z
$ %
dx/dt, x (“x iki nokta”) d x@dt2 ve x
2
3 3 3x
$ $
y
$3
z
(“x üç nokta”) d x@dt anlamına gelir. % % %
# x y z
Benzer şekilde, y = dy>dt , vs.
t = sifv a*a0Zise)
(v 0d. (6)
ƒ v * a ƒ2
Bu formül burulmayı doğrudan, r’yi oluşturan x = ƒ(t), y = g(t), z = h(t) bileşen fonksiyon-
larının türevlerinden hesaplar. Determinantın birinci satırı v’den, ikinci satırı a’dan ve
üçüncü satırı da a· = da@dt’den gelir.
ÖRNEK 2 E¤rilik ve Burulma Bulmak

(5) ve (6) denklemlerini kullanarak,
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j + bt k, a, b 0, a2 + b2 0

helisi için k ve t’yu hesaplayın.
Çözüm Eğriliği (50) denkleminden hesaplarız:
v = -sa sin tdi + sa cos tdj + bk
a = -sa cos tdi - sa sin tdj
i j k
v * a = 3 -a sin t a cos t b3
-a cos t -a sin t 0
= sab sin tdi - sab cos tdj + a 2k
ƒv * aƒ 2a 2b 2 + a 4 a2a 2 + b 2 a
k = 3
= = = 2 . (7)
v
ƒ ƒ 2
sa + b d2 3>2 2 2 3>2
sa + b d a + b2
(7) denkleminin, eğriliği doğrudan tanımından hesapladığımız Bölüm 13.4, Örnek 5’teki
sonuçla uyuştuğuna dikkat edin.
Burulma için (6) denklemini hesaplarken, determinantın elemanlarını r’ nin t’ye göre
türevini alarak buluruz. Elimizde zaten v ile a vardır ve
# da
a = = sa sin tdi - sa cos tdj.
dt
olarak bulunur. Böylece,
# # #
x y z -a sin t a cos t b
3 x$ $
y
$3
z 3 -a cos t -a sin t 03
% % %
x y z a sin t -a cos t 0
t =
A a2a 2 + b 2 B 2
= (7) Denkleminden
ƒ v * a ƒ2 u v a u’nın değeri
bsa 2 cos2 t + a 2 sin2 td

=
a 2sa 2 + b 2 d
b
= .
a2 + b2
elde ederiz.
Bu son denklemden, dik bir silindir etrafındaki bir helisin burulmasının sabit olduğu-
nu görürüz. Aslında, sabit eğrilik ve sabit burulma uzaydaki bütün eğriler arasında helisle-
ri karakterize eder.
Uzaydaki Eğriler İçin Formüller

v
Birim teğet vektör: T =
ƒvƒ
dT>dt
Asal birim normal vektör: N =
ƒ dT>dt ƒ
Binormal vektör: B = T * N
k = ` ` =
dT ƒv * aƒ
Eğrilik:
ds ƒ v ƒ3
# # #
x y z
3 x$ $
y
$3
z
% % %
dB # x y z
Burulma: t = - N =
ds ƒv * a ƒ2
İvmenin teğet ve normal a = a TT + a NN
skaler bileşenleri: d
aT = v
dt ƒ ƒ
a N = k ƒ v ƒ 2 = 2ƒ a ƒ 2 - a T2
ALIfiTIRMALAR 13.5
11–14 alıştırmalarında T ve N’yi bulmadan, verilen t değerinde a’yı
Burulma ve Binormal Vektör Bulmak
aTT + aNN formunda yazın.
1-8 alıştırmalarındaki eğriler için Bölüm 13.4’te (9–16
11. rstd = st + 1di + 2tj + t 2k, t = 1
alıştırmaları) T, N ve k’yı buldunuz. Şimdi bu uzay eğrileri için
B ve t’yu bulun. 12. rstd = st cos tdi + st sin tdj + t 2k, t = 0
1. rstd = s3 sin tdi + s3 cos tdj + 4t k 13. rstd = t i + st + s1>3dt dj + st - s1>3dt 3 dk,
2 3
t = 0
2. rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj + 3k 14. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + 22e t k, t = 0
3. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + 2k 15 ve 16 alıştırmalarında, verilen t değerinde r, T, N ve B’yi bulun.
4. rstd = s6 sin 2tdi + s6 cos 2tdj + 5t k Sonra, t’nin bu değerindeki değen, normal ve doğrultucu düzlemlerin
5. rstd = st 3>3di + st 2>2dj,

denklemlerini bulun.
t 7 0
15. rstd = scos tdi + ssin tdj - k, t = p>4
6. rstd = scos3 tdi + ssin3 tdj, 0 6 t 6 p>2
16. rstd = scos tdi + ssin tdj + t k, t = 0
7. rstd = ti + sa cosh st>addj, a 7 0
8. rstd = scosh tdi - ssinh tdj + t k Fiziksel Ugulamalar
17. Arabanızdaki sürat göstergesi sürekli 35 mil@sa göstermektedir.
İvmeleniyor olabilir misiniz? Açıklayın.
‹vmenin Te¤et ve Normal Bileflenleri
18. Sabit bir süratle ilerleyen bir parçacığın ivmesi hakkında bir şey
9 ve 10 alıştırmalarında T ve N’yi bulmadan, a’yı aTT + aNN şeklinde söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
yazın.
19. İvmesi her zaman hızına dik olan bir parçacığın sürati hakkında
9. rstd = sa cos tdi + sa sin tdj + bt k bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
10. rstd = s1 + 3tdi + st - 2dj - 3t k
20. m kütleli bir cisim 10 birim@s’lik sabit süratle y = x2 parabolü 27. Burulması sıfır olan eğriler bir düzlemde bulunurlar Burul-
üzerinde ilerlemektedir. (0, 0) ve (21@2, 2)’de ivmesinden dolayı ması sıfır olan yeterince türetilebilir eğrilerin bir düzlemde bulun-
parçacığın üzerine etkiyen kuvvet nedir? Yanıtınızı i ve j cinsin- ması, hızı bir C sabit vektörüne dik kalan bir parçacığın C’ye dik
den yazın (Newton yasası, F = ma’yı hatırlayın). bir düzlemde hareket etmesinin özel bir durumudur. Bu, yine,
aşağıdaki analiz probleminin çözümü olarak görülebilir.
21. Aşağıda, The American Monthly’de yayınlanmış olan, Robert Os-
r(t) = ƒ(t)i + g(t)j + h(t)k’nin [a, b] aralığındaki her t için iki kere
serman tarafından yazılmış “Seksenlerde Eğrilik” isimli (Ekim
türetilebildiğini, t = a iken r = 0 ve [a, b]’ deki her t için
1990, sayfa 731) makaleden bir alıntı vardır:
v k = 0 varsayın. Bu durumda [a, b]’ deki her t için h(t) = 0 dır.
Eğrilik fizikte de önemli bir rol oynar. Bir cismi eğri bir yol Bu problemi çözün (İpucu: a = d2r@dt2 ile başlayın ve başlangıç
boyunca sabit süratle haraket ettirmek için gereken kuvvetin koşullarını ters sırada uygulayın).
büyüklüğü, Newton yasalarına göre, yörüngelerin eğriliğinin
28. T’yu B ve v’den hesaplayan bir formül t = –(dB@ds) N tanımı
sabit bir katıdır.
ile başlayıp Zincir Kuralını uygulayarak dB@ds’yi
Alıntının ikinci cümlesinin matematiksel olarak neden doğru
olduğunu açıklayın. dB d B dt dB 1
= = ,
ds dt ds dt ƒ v ƒ
22. Hareket eden bir parçacığın ivmesinin normal bileşeni sıfırsa,
parçacığın bir doğru üzerinde ilerlediğini gösterin. şeklinde yazarsak,
23. Eğrilik için arada bir kullanılabilecek bir kestirme ƒ aN ƒ ve
a
ƒ v ƒ’yi biliyorsanız, aN = k ƒ v ƒ 2 formülü eğriliği bulmak için uy- 1 dB #
t = - Nb .
gun bir yol sağlar. Bunu kullanarak ƒ v ƒ dt
r(t) = (cos t + t sin t)i + (sin t – t cos t)j, t 0 formülünü buluruz. Bu formülün (6) denklemine göre avantajı
türevinin alınmasının ve ifade edilmesinin daha kolay olmasıdır.
eğrisinin eğriliğini ve eğrilik yarıçapını bulun (aN ve ƒ v ƒ’yi Örnek Dezavantajı ise bir bilgisayar kullanmadan hesaplanmasının çok
1’den alın). uğraştırıcı olmasıdır. Yeni formülü kullanarak Örnek 2’deki he-
24. k ve t’nun ikisinin de lisin burulmasını bulun.
r(t) = (x0 + At)i + (y0 + Bt)j + (z0 + Ct)k
eğrisi için sıfır olduğunu gösterin. E¤rilik, Burulma ve TNB Çerçevesi
Yanıtları dört ondalık basamağa yuvarlayarak, 29–32 alıştır-
Teori ve Örnekler malarındaki eğriler için, verilen t değerlerinde, v, a, sürat, T, N, B, k,
t ve ivmenin teğet ve normal bileşenlerini bulmak için bir BCS kul-
25. Düzlemdeki (yeteri kadar türetilebilir) bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j
lanın.
eğrisinin burulması için ne söylenebilir? Yanıtınızı açıklayın.
29. rstd = st cos tdi + st sin tdj + t k, t = 23
26. Bir helisin burulması Örnek 2’de,
30. rstd = se t cos tdi + se t sin tdj + e t k, t = ln 2
rstd = sa cos tdi + sa sin tdj + bt k, a, b Ú 0
31. rstd = st - sin tdi + s1 - cos tdj + 2 -t k, t = -3p
helisinin burulmasını t = b@(a2 + b2) olarak bulduk. Verilen bir a 32. rstd = s3t - t 2 di + s3t 2 dj + s3t + t 3 dk, t = 1
değerinde t’nun en büyük değeri nedir? Yanıtınızı açıklayın.
13.6 Gezegen Hareketi ve Uydular
Bu bölümde, Newton’un hareket yasalarından Kepler’in gezegen hareketi yasalarını türe-

tecek ve Dünya çevresindeki uyduların yörüngelerini tartışacağız. Kepler yasalarının
Newton yasalarından türetilmesi analizin zaferlerinden biridir. Neredeyse, uzayda vektör-
lerin cebri ve geometrisi, vektör fonksiyonların analizi, diferansiyel denklem çözümleri ve
başlangıç değer problemleri ile konik kesitlerin kutupsal koordinatlardaki tanımları da da-
hil olmak üzere, şimdiye kadar işlediğimiz her konuyu kullanır.
y Kutupsal ve Silindirik Koordinatlarda Hareket

Bir parçacık kutupsal koordinat düzlemindeki bir eğri boyunca ilerlerken, konum, hız ve
uu ivmesini Şekil 13.32’de gösterilen, hareketli
ur ur = (cos u)i + (sin u)j, uu = – (sin u)i + (cos u)j
r P(r, u)
1
birim vektörleriyle ifade ederiz. ur vektörü OP , konum vektörü yönünü gösterir,

x dolayısıyla r = r ur olur. ur ’ye ortogonal olan uu vektörü artan u yönünü gösterir.
O
(1) denklemlerinden aşağıdakileri elde ederiz:
dur
fiEK‹L 13.32 r’nin uzunluğu P noktasının = -ssin udi + scos udj = uu
du
pozitif kutupsal koordinatı r’dir. Yani, r@|r| (2)
olan ur aynı zamanda r@r’dir. (1) duu
= -scos udi - ssin udj = -ur .
denklemleri ur ve uu’yı i ve j cinsinden du
ifade eder. ur ve uu’nın zamana göre nasıl değiştiklerini görmek için, t’ye göre türevlerini alırsak,
Zincir Kuralı
# dur # # # du u # #
y ur = u = u uu, uu = u = -u ur . (3)
du du
verir. Buradan
v .
ruuu
ar ur b = r ur + rur = r ur + ru uu .
# d # # # #
v = r = (4)
. dt
rur
elde edilir. Şekil 13.33’e bakın. Önceki bölümdeki gibi, formülleri olabildiğince basit tut-
r P(r, u) #
mak üzere zamana # göre türevler için Newton’un nokta notasyonunu kullanıyoruz: ur ’nin

x anlamı dur>dt, u’nın anlamı du@dt vs. dir.
O
İvme
# $ # # ## $ # #
a = v = sr ur + r ur d + sr u uu + ru uu + ru uu d. (5)
fiEK‹L 13.33 Kutupsal koordinatlarda, hız # #
vektörü şöyledir: olarak bulunur. ur ve uu’yı hesaplamak için (3) denklemleri kullanılır ve bileşenler
# ayrılırsa, ivme denklemi şu hali alır:
#
v = r ur + ru uu $ # $ ##
a = sr - ru2 dur + sru + 2r u duu . (6)
Bu hareket denklemlerini uzaya genişletmek için, r = rur denkleminin sağ tarafına zk

ekleriz. Bu durumda, silindirik koordinatlarda,
z 0 ise |r| r olduğuna dikkat edin.
r = rur + zk
# # #
v = r ur + ru uu + z k (7)
$ # $ ## $
a = sr - ru2 dur + sru + 2r u duu + z k.
z
elde edilir.
ur, uu ve k vektörleri,
k uu
r rur zk ur * uu = k, uu * k = ur , k * ur = uu . (8)
olmak üzere, sağ el kuralına uyan bir çerçeve oluştururlar.

ur
zk
u Gezegenler Düzlem Üzerinde Hareket Ederler
rur y
Newton’un Yerçekimi Yasası, r, M kütleli bir güneşin merkezinden m kütleli bir gezegenin
x
merkezine giden yarıçap vektörü ise, gezegen ile güneş arasındaki çekim kuvveti F’nin
fiEK‹L 13.34 Silindirik koordinatlarda
konum vektörü ve temel birim vektörler. GmM r
F = - (9)
ƒ r ƒ2 ƒ r ƒ
olduğunu söyler (Şekil 13.35). G sayısı evrensel çekim sabitidir. Kütleyi kilogram, kuvveti
newton ve uzaklığı metre olarak ölçersek, G yaklaşık olarak 6.6726 10–11 Nm2 kg–2
M civarında bulunur.
r
m
r Gezegene etkiyen kuvveti bulmak için (9) denklemlerini Newtonun ikinci yasası,
r F = mr̈ ile birleştirmek
F – GmM r
GmM r
r2 r $
mr = - ,
ƒ r ƒ2 ƒ r ƒ
fiEK‹L 13.35 Yerçekimi kuvveti kütle $ GM r
merkezlerini birleştiren doğru boyunca etki r = - . (10)
ƒ r ƒ2 ƒ r ƒ
eder.
verir. Gezegen sürekli olarak güneşin merkezine doğru çekilmektedir.
$
(10) denklemi r ’nın r’nin skaler bir katı olduğunu söyler, dolayısıyla
$
rr=0 (11)
$ $
olur. Kolay bir işlem r r ’nın r r ’nın türevi olduğunu gösterir:
d # # # $ $
sr * r d = (')'*
r * r + r * r = r * r. (12)
dt
0
.
Cr×r
Yani (11) denklemi
Güneş d #
r sr * r d = 0, (13)
dt
Gezegen .
r
denklemine eşdeğerdir ve denklem integre edilirse, C bir sabit vektör olmak üzere,
#
r * r = C (14)
fiEK‹L 13.36 Newton’un çekim ve hareket
yasalarına uyan bir gezegen güneşin
bulunur.
(14) denklemi, r ve ṙ’nın C’ye dik bir düzlemde bulunduğunu söyler. Dolayısıyla,
merkezinden geçen ve C = r r’ya dik
olan düzlemde dolaşır.
gezegen güneşinin merkezinden geçen sabit bir düzlemde hareket eder (Şekil 13.36).
Koordinatlar ve Bafllang›ç Koflullar›
z
Perihelyon konumu Şimdi silindirik koordinatları, orijini güneşin kütle merkezine yerleştiren ve gezegenin
(güneşe en yakın) hareket düzlemini kutupsal koordinat düzlemi yapan bir şekilde tanımlayacağız. Bu r’yi
gezegenin kutupsal koordinatlardaki konum vektörü yapar ve ƒ r ƒ’yi r’ye, r> ƒ r ƒ’yi de ur’ye
u eşitler. Ayrıca, z-eksenini, k vektörü C yönünde olacak şekilde yerleştiririz. Böylece, k ile
# #
Gezegen r u0 r * r arasındaki ilişki, r * r ile C arasında var olan aynı sağ el kuralına uyar ve pozitif
Güneş
z-ekseninden bakıldığında# hareket saat yönünün tersinedir. Bu u’nın t ile artmasına neden
P(r, u)
olur, böylece her t için u 7 0’dır. Son olarak, kutupsal koordinat düzlemini, gerekirse,
z-ekseni etrafında döndürerek, başlangıç ışınının, gezegenin güneşe en yakın konu-
fiEK‹L 13.37 Gezegen hareketinin koordinat mundaki r yönüyle çakışmasını sağlarız. Bu, ışını gezegenin perihelyon konumundan
sistemi. Burada görüldüğü gibi, üstten geçirir (Şekil 13.37).

bakılırsa ve u 0 ise, hareket saat Zamanı, perihelyonda t = 0 olacak şekilde ölçersek, gezegenin hareketi için aşağıdaki
yönünün tersindedir. başlangıç koşullarını buluruz.
1. t = 0 iken, r = r0, yani minimum yarıçap olur,

#
2. t = 0 iken r = 0’dır (çünkü o anda r’nin bir minimum değeri vardır),
3. t = 0 iken u = 0’dır.
4. t = 0 iken ƒ v ƒ = y0 olur.
y0 = ƒ v ƒ t = 0
# #
= ƒ r ur + ru u u ƒ t = 0 (4) Denklemi
# #
= ƒ ru u u ƒ t = 0 t = 0 iken r = 0
#
= s ƒ ru ƒ ƒ uu ƒ dt = 0
#
= ƒ ru ƒ t = 0 ƒ uu ƒ = 1
# #
= sru dt = 0, Hem r hem u pozitiftir.
olduğundan, ayrıca
#
5. t = 0 iken ru = y0 olur.
Kepler’in Birinci Kanunu ( Konik Kesit Yasas›)

TARİHSEL BİYOGRAFİ Kepler’in birinci yasası, bir gezegenin izlediği yol, bir odağında güneş bulunan bir konik
Johannes Kepler kesittir der. Koniğin dışmerkezliği
(1571–1630)
r0y02
e = - 1 (15)
GM
ve kutupsal denklemi
s1 + edr0
r = . (16)
1 + e cos u
Formülün türetilmesi Kepler’in ikinci kanunun kullanılmasını gerektirir, o nedenle
birinci kanunu ispatlamadan önce ikinci kanunun ifadesini verecek ve onu ispatlayacağız.
Kepler’in ‹kinci Kanunu (Eflit Alanlar Yasas›)
Gezegen
Kepler’in ikinci kanunu bir güneşten bir gezegene giden yarıçap vektörünün (bizim mode-
limizdeki r vektörü) eşit zamanlarda eşit alanlar taradığını söyler (Şekil 13.38). Yasayı
r #
türetmek için, (14) denklemindeki C = r * r vektörel çarpımını hesaplamak üzere (4)
denklemini kullanırız:
Güneş
#
C = r * r = r * v
# #
= rur * sr u r + ru u u d (4) Denklemi
fiEK‹L 13.38 Bir gezegeni güneşine # # (17)

= rrsur * ur d + rsru dsur * uu d
('')''* ('')''*
bağlayan doğru eşit zamanlarda eşit alan-
0 k
lar tarar. #
= rsru dk.
t’yi sıfıra eşitlemek
#
C = [rsru d]t = 0 k = r0 y0 k. (18)
olduğunu gösterir. (17) denklemine bu C değerini yerleştirmek,

# #
r0 y0 k = r 2u k, veya
or r 2u = r0 y0 . (19)
verir. İşte alan burada işin içine girmektedir. Kutupsal koordinatlardaki alan diferansiyeli
1 2
dA = r du
2
ile verilir (Bölüm 10.7). Buna göre, dA@dt’nin değeri Kepler’in ikinci yasası olan
dA 1 # 1
= r 2u = r0 y0. (20)
dt 2 2
sabitidir.
Dünya için, r0 150.000.000.000 km civarında, y0 30 km@s civarında ve dA@dt de
2.250.000.000 km2@s civarındadır. Kalbiniz her çarptığında, Dünya yörüngesi boyunca 30
km kadar kat eder ve Dünya’yı güneşe bağlayan yarıçap 2.250.000.000 km2’lik bir alan
tarar.
Kepler’in Birinci Yasas›n›n ‹spat›

Bir gezegenin, odaklarından birinde güneşin bulunduğu bir konik kesit üzerinde hareket
ettiğini ispatlamak için, gezegenin yarıçapı r’yi u’nın bir fonksiyonu olarak ifade etmemiz
gerekir. Bu uzun bir işlem dizisi ve bazıları açık olmayan değişken dönüşümleri gerektirir.
(6) ve (10) denklemlerindeki ur = r> ƒ r ƒ ’nin katsayılarını eşitlemekle işe başlarız:
$ # GM
r - ru2 = - 2 . (21)
r
#
u’yı geçici olarak, yerine (19) denklemindeki r0y0 @r2 değerini yazarak ortadan kaldırırız
ve ortaya çıkan denklemi düzenleyerek
$ r02y02 GM
r = 3
- 2 . (22)
r r
elde ederiz. Bunu bir değişken dönüşümüyle birinci derece bir diferansiyel denkleme
dönüştürürüz.
dr d 2r dp dp dr dp
p = , 2
= = = p , Zincir Kuralı
dt dt dt dr dt dr
ile, (22) denklemi
dp r0 2y02 GM
p = 3
- 2 . (23)
dr r r
halini alır. 2 ile çarpıp, r’ye göre integre etmek
# r0 2y02 2GM
p 2 = sr d2 = - 2
+ r + C1 . (24)
r
#
verir. t = 0 iken, r = r0 ve r = 0 başlangıç koşulları C1’in değerini
2GM
C1 = y02 -
r0 .
olarak belirlerler. Buna göre, (24) denklemi, uygun bir düzenlemeden sonra,
r0 2
r 2 = y02 a1 - 2 b + 2GM a r - r0 b .
# 1 1
(25)
r
halini alır.
(21) denkleminden (25) denklemine geçişin etkisi, r’nin ikinci derece bir diferansiyel
denkleminin yerine birinci derece bir diferansiyel denkleminin gelmesi olmuştur. Amacı-
mız hala r’yi u cinsinden yazmaktır, o nedenle u’yı yeniden işin #içine sokmamız gerekir.
Bunu gerçekleştirmek için, (25) denkleminin iki tarafını da r 2u = r0 y0 (19 denklemi)
denkleminin bunlara karşılık gelen taraflarının karesiyle böler ve

r>u = sdr>dtd>sdu>dtd = dr>du olduğunu kullanarak
# #
2
a b = 2 - 2 + 2 2 a r - r0 b
1 dr 1 1 2GM 1 1
r 4 du r0 r r0 y0
(26)
= 2 - 2 + 2h a r - r0 b .
1 1 1 1 GM
h = 2 2
r0 r r0 y0
elde ederiz. Sonucu daha da basitleştirmek için, denklemde

2 2
a b = 4 a b ,
1 1 du 1 dr du 1 dr
u = r, u0 = r0 , = - 2 ,
du r du du r du
yazarak,
2
a b = u 02 - u 2 + 2hu - 2hu0 = su0 - hd2 - su - hd2 ,
du
(27)
du
du
= ; 2su0 - hd2 - su - hd2 . (28)
du
elde ederiz.
Hangi işareti almamız gerekir? u = r0y0>r 2’nin pozitif olduğunu biliyoruz. Ayrıca, r
#
de t = 0’da bir minimum değerden başlamaktadır, o nedenle hemen azalamaz ve en
azından t’nin küçük pozitif değerleri için ṙ 0’dır. Dolayısıyla,
#
dr r du 1 dr
= # Ú 0 ve
and = - 2 … 0.
du u du r du
bulunur. (28) denklemi için doğru işaret negatif işarettir. Bunu belirledikten sonra, (28)
denklemini düzenler ve iki tarafı da u’ya göre integre ederiz:
-1 du
= 1
2 du
2su0 - hd - su - hd
2
(29)
a b = u + C2 .
-1 u - h
cos
u0 - h
C2 sabiti sıfırdır, çünkü u = 0 iken u = u0 ve cos–1(1) = 0’dir. Dolayısıyla,
u - h
= cos u
u0 - h
ve
1
r = u = h + su0 - hd cos u. (30)
elde edilir. Birkaç cebirsel manevra denklemin son halini verir:

s1 + edr0
r = , (31)
1 + e cos u
Burada
1 r0y02
e = - 1 = - 1. (32)
r0 h GM
olarak verilir.
(31) ve (32) denklemleri birlikte, bir gezegenin yörüngesinin bir odağında güneş bulunan
ve dışmerkezliği (r0y20@GM) – 1) olan bir konik kesit olduğunu söyler. Bu Kepler’in ilk
yasasının modern formülasyonudur.
Kepler’in Üçüncü Kanunu (Zaman-Uzakl›k Kanunu)

Bir gezegenin, güneşi etrafında bir kere dönmesi için gereken T zamanı gezegenin
yörüngesel periyodudur. Kepler’in üçüncü kanunu T’nin ve yörüngenin yarı büyük ek-
seni a’nın
T2 4p2
= . (33)
a 3 GM
denklemiyle birbirine bağlı olduğunu söyler. Belirlenen bir güneş sisteminde bu den-
klemin sağ tarafı sabit olduğu için, T2’nin a3’e oranı sistemdeki her gezegen için aynıdır.
Kepler’in üçüncü kanunu, güneş sistemimizin büyüklüğünü hesaplamanın çıkış nok-
tasıdır. Her gezegenin yörüngesinin yarı büyük ekseninin, astronomik birimlerle ifade
edilmesini sağlar. Dünyanın yarı büyük ekseni bir birimdir. Herhangi bir anda iki gezegen
arasındaki mesafe astronomik birimlerle tahmin edilebilir ve geriye kalan bu mesafeleri
kilometreye çevirmektir. Bu, örneğin, Venüs’ten radar dalgaları yansıtarak yapılabilir. As-
tronomik birimin, böyle bir seri ölçümden sonra, 149.597.870 km olduğu bilinmektedir.
Kepler’im üçüncü yasasını gezegenin eliptik yörüngesinin kapladığı alanın iki for-
mülünü birleştirerek türetiriz:
a’nın yarı büyük eksen, b’nin de yarı küçük
Formül 1: Alan = pab eksen olduğu geometrik formül
T
Formül 2:2:
Formula Alan
Area = dA
L0
T
1
= r0 y0 dt (20) Denklemi
L0 2
1
= Tr y .
2 0 0
Bunları eşitlemek
2pab 2pa 2 Herhangi bir elips için,

T = r0 y0 = r0 y0 21 - e 2 . b = a21 - e 2 (34)
verir. Artık geriye sadece a ve e’yi r0, y0, G ve M cinsinden ifade etmek kalır. (32) denkle-
mi e’yi bu şekilde verir. a için, (31) denkleminde u’yı p’ye eşitlemenin
1 + e
rmax = r0 .
1 - e
verdiğini gözleriz. Dolayısıyla,

2r0 2r0GM
2a = r0 + rmax = = . (35)
1 - e 2GM - r0y02
bulunur. (34) denkleminin iki tarafının da karesini alıp, (32) ve (35) denklemlerinin sonuç-
larını koymak Kepler’in üçüncü kanununu verir (Alıştırma 15).
Yörünge Verileri
Perije yüksekliği Kepler, yasalarını gözlemsel olarak bulmasına ve onları sadece o zaman bilinen altı geze-
gen için söylemesine rağmen, Kepler’in yasalarının modern türetilişi, bunların, (9) denkle-
Apoje yüksekliği mi gibi bir ters kare yasasına uyan bir kuvvetin etkisindeki her cisim için geçerli olduğunu
göstermiştir. Halley kuyruklu yıldızı ve Icarus asteroidi için de geçerlidirler. Ayın dünya
Dünya çevresindeki yörüngesine uygulanabilirler ve Apollo 8 uzay aracının ay çevresindeki yö-
rüngesine uygulanmışlardır.
13.1-13.3 Tabloları, gezegen yörüngeleri ve Dünya’nın yedi tane yapay uydusunun
yörüngeleri (Şekil 13.39) hakkında ek bilgi verir. Vanguard I Dünya’daki okyanusların se-
fiEK‹L 13.39 Dünya çevresindeki bir viyelerindeki farkları ortaya koyan veriler göndermiş ve ıssız Pasifik adalarının bazılarının
uydunun hareketi: 2a = dünyanın çapı + kesin yerlerinin ilk defa belirlenmesini sağlamıştır. Veriler ayrıca güneşin ve ayın çekimle-
perije yüksekliği + apoje yüksekliği. rinin Dünya’nın uydularının yörüngelerini etkileyebileceğini ve güneş radyasyonunun bir
yörüngeyi bozabilecek kadar basınç uygulayabileceğini doğrulamıştır.
TABLO 13.1 Büyük gezegenler için a, e ve T de¤erleri
Yarı büyük
Gezegen eksen a* Dışmerkezlik e Periyod T
Merkür 57.95 0.2056 87.967 gün

Venüs 108.11 0.0068 224.701 gün
Dünya 149.57 0.0167 365.256 gün
Mars 227.84 0.0934 1.8808 yıl
Jupiter 778.14 0.0484 11.8613 yıl
Satürn 1427.0 0.0543 29.4568 yıl
Uranüs 2870.3 0.0460 84.0081 yıl
Neptün 4499.9 0.0082 164.784 yıl
Plüto 5909 0.2481 248.35 yıl
*
Milyon kilometre
TABLO 13.2 Dünya uydular› hakk›nda bilgi
Kaldığı veya Atılıştaki Perije Apoje Yarı büyük

beklenen kütle Periyod yüksekliği yüksekliği eksen a
İsim Atılış tarihi kalış süresi (kg) (min) (km) (km) (km) Dışmerkezlik
Sputnik 1 Ekim 1957 57.6 gün 83.6 96.2 215 939 6955 0.052
Vanguard 1 Mart 1958 300 yıl 1.47 138.5 649 4340 8872 0.208
Syncom 3 Ağus. 1964 106 yıl 39 1436.2 35,718 35,903 42,189 0.002
Skylab 4 Kasım 1973 84.06 gün 13,980 93.11 422 437 6808 0.001
Tiros II Ekim 1978 500 yıl 734 102.12 850 866 7236 0.001
GOES 4 Eylül 1980 106 yıl 627 1436.2 35,776 35,800 42,166 0.0003
Intelsat 5 Aralık 1980 106 yıl 1928 1417.67 35,143 35,707 41,803 0.007
TABLO 13.3 Say›sal veriler
Evrensel Çekim sabiti: G = 6.6726 * 10 -11 Nm2 kg-2

Güneşin kütlesi: 1.99 * 10 30 kg
Dünyanın kütlesi: 5.975 * 10 24 kg
Dünyanın ekvatordaki yarıçapı: 6378.533 km
Dünyanın kutupsal yarıçapı: 6356.912 km
Dünyanın dönme periyodu: 1436.1 min
Dünyanın yörüngesel periyodu: 1 yıl = 365.256 gün
Syncom 3 Amerikan Savunma Bakanlığı’nın haberleşme uydularından biridir. Tiros

11 ( ‘‘Televizyon kızılötesi gözlem uydusu’’nun kısaltılması) bir hava tahmin uyduları
serisinden biridir. GOES 4 ( “geostationary operational environmental satellite”- “jeo-
stasyoner operasyonel çevresel uydu” kısaltması) dünyanın atmosferi hakkında bilgi
toplamak için tasarlanmış bir uydular serisinden bir uydu. Yörünge periyodu, 1436.2 dak,
neredeyse dünyanın dönme periyoduyla (1436.1 dak) aynıdır ve yörüngesi neredeyse
daireseldir (e = 0.0003). İntelsat 5 yüksek kapasiyeli bir ticari telekomünikasyon uy-
dusudur.
ALIfiTIRMALAR 13.6
Hatırlatma: Bir hesaplama çekim sabiti G’yi içeriyorsa, kuvveti new- 5. Mars’ın ortalama çapı (Alıştırma 4’ün devamı) Viking I uydusu
ton, uzaklığı metre, kütleyi kilogram, zamanı da saniye olarak ifade Mars’tan en yakın noktada 1499 km, en uzak noktada ise 35.800
edin. km uzaktaydı. Bu bilgileri ve (a) şıkkında bulduğunuz değeri kul-
1. Skylab 4’ün periyodu Skylab 4’ün yörüngesinin yarı büyük ekse- lanarak, Mars’ın ortalama çapını hesaplayın.
ni a = 6808 km olduğundan, M dünyanın kütlesine eşit olmak 6. Viking 2’nin periyodu Eylül 1975’ten Ağustos 1976’ya kadar
üzere Kepler’in üçüncü yasasının periyodu vermesi gerekir. Bunu Mars’ı inceleyen Viking 2 uydusu, yarı büyük ekseni 22.030 km
hesaplayın. Sonucunuzu Tablo 13.2’deki değerle karşılaştırın. olan bir elips üzerinde ilerliyordu. Yörüngesel periyodu neydi?
2. Dünyanın perihelyondaki hızı Dünyanın perihelyonda güneş- (Yanıtınızı dakika olarak verin.)
ten uzaklığı yaklaşık olarak 149.577.000 km ve dünyanın güneş 7. Jeosenkronize yörüngeler Dünyanın ekvator düzlemindeki bir-
çevresindeki yörüngesinin dışmerkezliği 0.0167’dir. Dünya peri- kaç uydunun, periyotları dünyanın dönme periyoduyla aynı olan,
helyondayken, hızı y0’ı bulun (15 denklemini kullanın). dairesele yakın yörüngeleri vardır. Böyle yörüngelere jeosenkro-
3. Proton I’in yarı büyük ekseni Temmuz 1965’te, SSCB ağırlı- nize veya jeostasyoner denir, çünkü uyduyu Dünya yüzeyi üzerin-
ğı 12.200 kg (kalkışta), perije yüksekliği 183 km, apoje yüksekli- de aynı noktada tutarlar.
ği 589 km ve periyodu 92.25 dakika olan Proton 1’i fırlattı. Dün- a. Bir jeosenkronize yörüngenin yarı büyük ekseni yaklaşık
yanın kütlesinin ve çekim sabiti G’nin verilen değerlerini olarak nedir? Yanıtınızı açıklayın.
kullanarak, (3) denkleminden yörüngenin yarı büyük ekseni a’ yı b. Bir jeosenkronize yörünge dünyadan yaklaşık ne kadar yük-
bulun. Yanıtınızı perije ile apoje yüksekliklerini dünyanın çapına sektedir?
ekleyerek bulduğunuz sayıyla karşılaştırın.
c. Tablo 13.2’deki uyduların hangilerinin (neredeyse) jeosenkro-
4. Viking I’in yarı büyük ekseni Ağustos 1975’ten Haziran nize yörüngeleri vardır?
1976’ya kadar Mars’ı araştıran Viking 1 uydusunun periyodu
8. Mars’ın kütlesi 6.418 1023 kg’dır. Mars çevresinde dönen bir
1639 dakikaydı. Bunu ve Mars’ın kütlesinin 6.418 1023 kg ol-
uydu stasyoner (1477.4 dak olan Mars’ın dönme periyoduyla aynı
duğunu kullanarak, Viking 1’in yörüngesinin yarı büyük eksenini
bulun.
Bölüm 13 Bölüm Tekrar Sorular› 959
periyotlu ) bir yörünge izleyecekse, yörüngesinin yarı büyük ek- 16 ve 17 alıştırmalarında iki gezegen, gezegen A ve gezegen B, güneş
seni ne olmalıdır? Yanıtınızı açıklayın. çevresinde, A içteki ve B de dıştaki gezegen olmak üzere, dairesel yö-
9. Dünya’dan Ay’a uzaklık Ayın dünya çevresindeki dönüşünün rüngelerde dönüyorlar. A ve B’nin t anındaki konumlarının sırasıyla
periyodu 2.36055 106 saniyedir. Ay ne kadar uzaktadır? rAstd = 2 cos s2ptdi + 2 sin s2ptdj
10. Uydu hızı bulmak Bir uydu Dünya çevresinde dairesel bir ve
yörünge üzerinde ilerler. Uydunun süratini yörünge yarıçapının
rBstd = 3 cos sptdi + 3 sin sptdj,
fonksiyonu olarak ifade edin.
11. Yörünge peryotları T saniye ve a metre olarak ölçülürse, güneş olduğunu varsayın. Burada güneşin merkezde bulunduğu varsayıl-
sistemimizdeki gezegenler, dünya çevresindeki uydular ve ay makta ve uzaklık astronomik birimlerle ölçülmektedir (Gezegen A’nın
çevresindeki uydular için T2@a3’ün değeri nedir? (Ayın kütlesi gezegen B’den hızlı hareket ettiğine dikkat edin).
7.354 1022 kg’dır.) Gezegen A’daki insanlar güneşe değil, gezegenlerine güneş sis-
12. Yörünge tipi (15) denklemindeki hangi y0 değerleri için (16) temlerinin merkezi olarak bakmaktadırlar.
denklemindeki yörünge bir çember, bir elips, bir parabol veya bir 16. Gezegen A’yı yeni koordinat sisteminin merkezi olarak kulla-
hiperboldür? narak, gezegen B’nin t anındaki konumunun parametrik denklem-
13. Dairesel yörüngeler Yörüngesi dairesel olan bir gezegenin sabit lerini bulun. Yanıtınızı cos (p t) ve sin (p t) cinsinden ifade edin.
süratle ilerlediğini gösterin (İpucu: Kepler’in yasalarından birinin
T 17. Gezegen A’yı merkez olarak kullanarak, gezegen B’nin izlediği
sonucudur). yolun bir grafiğini çizin.
14. r’nin düzlemdeki bir eğri üzerinde ilerleyen bir parçacığın konum
vektörü, dA@dt’nin de vektörün alan tarama oranı olduğunu Bu alıştırma Kepler’in zamanından önceki, akıllarında
varsayın. Koordinatları tanımlamadan ve gerekli türevlerin var dünya merkezli (gezegen A) bir güneş sistemi olan, insanların
olduğunu varsayarak, gezegenlerin hareketlerini anlamada çektikleri zorlukları örnek-
ler (mesela, gezegen B = Mars). The American Mathematical
dA 1 # Monthly, Vol. 97, Şubat 1990, s. 105-119’daki D.G. Saari’nin
= ƒr * rƒ .
dt 2 makalesine bakın.
18. Kepler, dünyanın güneş etrafındaki yörüngesinin odaklarından bi-
denkleminin geçerliğini artım ve limitlerle veren geometrik bir ri güneş olan bir elips olduğunu keşfetmiştir. r(t), t anında güne-
yorum yapın. şin merkezinden dünyanın merkezine giden konum vektörü olsun.
15. Keplerin üçüncü kanunu Kepler’in üçüncü kanununun w da dünyanın Güney Kutbundan Kuzey Kutbuna giden vektör
türetilişini tamamlayın (34 denklemini izleyen kısım). olsun. w’nın sabit olduğu ve elips düzlemine dik olmadığı (dün-
yanın ekseni eğiktir) bilinmektedir. r(t) ve w cinsinden, (i) peri-
helyonun, (ii) aphelyonun, (iii) ekinoksun, (iv) yaz gündönümü ve
(v) kış gündönümünün matematiksel anlamını açıklayın.
1. Vektör fonksiyonların türevlerini ve integrallerini alma kurallarını 6. Uzaydaki düzgün bir eğri üzerinde önceden seçilmiş bir baz nok-
ifade edin. Örnekler verin. tasından itibaren uzaklığı nasıl ölçersiniz? Örnek verin.
2. Uzayda, yeterince türetilebilen bir eğri üzerinde hareket eden bir 7. Türetilebilir bir eğrinin birim teğet vektörü nedir? Bir örnek ve-
cismin hızını, süratini, hareket yönünü ve ivmesini nasıl tanımlar rin.
ve hesaplarsınız? Örnek verin. 8. Düzlemdeki iki kere türetilebilen eğrilerin eğrilik, eğrilik çemberi
3. Sabit uzunluklu vektör fonksiyonların türevlerinin ne gibi bir (değen çember), eğrilik merkezi ve eğrilik yarıçaplarını tanımla-
özelliği vardır? Bir örnek verin. yın. Örnekler verin. Hangi eğrilerin eğrilikleri sıfır veya sabittir?
4. İdeal mermi hareketinin vektörel ve parametrik denklemleri ne- 9. Düzlemdeki bir eğrinin asal normal vektörü nedir? Ne zaman ta-
dir? Bir merminin maksimum yüksekliğini, uçuş zamanını ve nımlıdır? Nereye işaret eder? Örnek verin.
menzilini nasıl bulursunuz? Örnekler verin. 10. Uzaydaki eğriler için N ve k’yı nasıl tanımlarsınız? Bu büyüklük-
5. Uzaydaki düzgün bir eğrinin bir parçasının uzunluğunu nasıl ta- ler arasındaki ilişki nedir? Örnekler verin.
nımlar ve hesaplarsınız? Bir örnek verin. Tanımda hangi matema-
tiksel varsayımlar kullanılır?
11. Bir eğrinin binormal vektörü nedir? Bir örnek verin. Bu vektörle rin. Neden ivmeyi bu şekilde yazmak isteyelim? Ya cisim sabit sü-
eğrinin burulması arasındaki ilişki nedir? Örnek verin. ratle hareket ediyorsa? Ya sabit bir süratle bir çember üzerinde ha-
12. Hareket eden bir cismin ivmesini, teğet ve normal bileşenlerinin reket ediyorsa?
toplamı olarak yazabilmek için hangi formüller vardır? Örnek ve- 13. Kepler’in yasalarını söyleyin. Neye uygulanırlar?
Kartezyen Düzlemde Hareket a. 0 t 3 aralığında P’nin izlediği eğriyi çizin.

1 ve 2 problemlerinde, verilen t değerlerinde eğrilerin grafiklerini, hız b. t = 0, 1, 2 ve 3’te v ve a’yı bulun ve bu vektörleri çiziminize
ve ivme vektörlerini çizin. Sonra, T ve N’yi bulmadan, a’yı a = aTT + ekleyin.
aNN şeklinde yazın ve verilen t değerlerinde k’nın değerini bulun. c. Herhangi bir zamanda, tekerleğin en tepedeki noktasının ve
A 22 sin t B j, t = 0 ve p>4
C’nin ileri doğru sürati nedir?
1. rstd = s4 cos tdi +
2. rstd = A 23 sec t B i + A 23 tan t B j, t = 0
y
3. Düzlemdeki bir parçacığın t anındaki konumu

1 t
r = i + j.
21 + t 2 21 + t 2
dir. Parçacığın en yüksek süratini bulun. C
t t
4. r(t) = (e cos t)i + (e sin t)j olsun. r ile a arasındaki açının hiç pt 1
r
değişmediğini gösterin. Açı nedir? P
x
5. Eğrilik bulmak P noktasında, düzlemde ilerleyen bir parçacığın 0
hız ve ivmesi v = 3i + 4j ve a = 5i + 15j’dir. Parçacığın izlediği
yolun P’deki eğriliğini bulun. Mermi Hareketi ve Bir Düzlemde Hareket
6. y = ex eğrisi üzerinde, eğriliğin en büyük olduğu noktayı bulun. 11. Gülle atışı Bir gülle atıcının, yerden 6.5 ft yüksekteki elinden
7. Bir parçacık xy-düzlemindeki bir birim çemberin üzerinde ilerle- 45°’lik açıyla 44 ft@s süratle çıkıyor. 3 saniye sonra nerededir?
mektedir. t anındaki konumu, x ve y t’nin türetilebilir fonksiyon- 12. Cirit Bir cirit atıcının, yerden 7 ft yüksekteki elinden 45°’lik
ları olmak üzere, r = xi + yj ile verilmektedir. v i = y ise, açıyla 80 ft@s süartle çıkıyor. Ne kadar yükselir?
dy@dt’yi bulun. Hareket saat yönüne mi, yoksa saat yönünün tersi- 13. Bir golf topuna, yatayla f açısı yapan düzgün yüzeyli bir tepenin
ne midir? yamacından yatayla a açısı yapacak şekilde y0 başlangıç süratiyle
8. 9y = x3 eğrisini izleyen pnömatik bir tüp içinde bir mesaj yollu- vurulmaktadır. Burada
yorsunuz (uzaklıklar metredir). (3, 3) noktasında v i = 4 ve
a i = –2’dir. v j ve a j’nin (3, 3)’teki değerlerini bulun. p
0 6 f 6 a 6 .
2
9. Dairesel hareketi tanımlamak Bir parçacık bir düzlemde hız ve
konum vektörleri hep dik olacak şekilde ilerlemektedir. Parçacı- olarak verilmektedir. Topun tepenin üzerinden ölçülen
ğın merkezi orijinde olan bir çember üzerinde ilerlediğini göste-
rin. 2y02 cos a
sin sa - fd ,
10. Bir sikloid boyunca sürat Yarıçapı 1 ft ve merkezi C olan bir g cos2 f
tekerlek x-ekseni boyunca saniyede yarım tur atarak sağa doğru
uzaklığında yere düşeceğini gösterin. Buradan, verilen bir y0 için
yuvarlanmaktadır (Aşağıdaki şekle bakın). t. saniyede, tekerleğin
en büyük menzilin a = (f@2) + (p@4) iken, yani başlangıç hızı
çevresi üzerindeki P noktasının konum vektörü
vektörünün dikey ile tepe arasındaki açının açıortayı olduğu za-
r = (pt – sin pt)i + (1 – cos pt)j man, ortaya çıkacağını gösterin.
ile verilir.
y
T 14. Diktatör Sivil Savaş havan topu Diktatör o kadar ağırdı (17.120
lb) ki, bir trene yüklenmesi gerekiyordu. Ağzı 13 inçti ve 200 lb’- 0.6
lik bir top fırlatmak için 20 lb barut harcıyordu. Havan, Pittsburg, 0.4
Pensilvanya’daki işliğinde Bay Charles Knapp tarafından yapıl- 0.2
mış ve 1864’te Petersburg, Virginia, kuşatmasında Kuzey ordusu x
tarafından kullanılmıştı. Ne kadar uzağa ateş edebiliyordu? Bura- –0.75 –0.5 –0.25 0.25 0.5 0.75
–0.2
da bir görüş ayrılığı vardır. Kullanım kitabı 4325 yd olduğunu id- –0.4
dia ederken, saha subayları 4752 yd olduğunu iddia ediyorlardı. –0.6
45°’lik bir ateşleme açısı varsayarak, burada hangi hızlar söz ko-
nusudur?
T 15. Bir şampanya mantarı patlama dünya rekoru 20. Düzlemde eğriliğin alternatif bir tanımı Alternatif bir tanım
düzlemde yeterince türetilebilen bir eğrinin eğriliğini, T ile i
a. 1988’e kadar, bir şampanya mantarı patlatma rekoru İngiliz
arasındaki açı f olmak üzere, u df@ds u olarak verir (Şekil
Kraliyet Ordusu Topçu Yüzbaşısı (elbette ki) Michael Hill ta-
13.40a). Şekil 13.40b, x2 + y2 = a2 çemberi üzerinde (a, 0) nok-
rafından kırılan 109 ft 6 inçti. Yüzbaşı Hill’in şişeyi yerle 45∞
tasından bir P noktasına kadar saat yönünün tersine ölçülen s
yapacak şekilde tuttuğunu ve mantarın ideal bir mermi gibi
mesafesini, P’deki açısıyla birlikte göstermektedir. Alternatif
davrandığını varsayarak, mantarın şişeden ayrılma hızını bu-
tanımı kullanarak çemberin eğriliğini hesaplayın (İpucu: f = u +
lun.
p@2).
b. 117 ft 9 inçlik yeni rekor 5 Haziran 1988’de Rensselaer Poli-
teknik Enstitüsü’nden Prof. Emeritus Heinrich tarafından
Woodburry Bağları Şaraphanesi, New York’ta yerden 4 ft yük-
sekten atılarak kırılmıştır. İdeal bir yörünge varsayarsanız, y
T
mantarın ilk hızı nedir?
f
T 16. Cirit 1988’de Potsdam’da, (o zamanki) Doğu Alman Petra Felke
bir ciriti 262 ft 5 inç fırlatarak kadınlar dünya rekorunu kırdı. i
a. Felke’nin ciriti yatayla 40°’lik bir açı yapacak şekilde yerden x
6.5 ft yukarıdan attığını varsayarsak, ciritin ilk hızı neydi? 0
(a)
b. Cirit ne kadar yükseğe çıktı?
y
17. Senkronize eğriler İdeal mermi denklemleri olan
x2 y2 a2 T
1 P
x = sy0 cos adt, y = sy0 sin adt - gt 2 ,
2 a f
u s
x
denklemlerinden a’yı yok ederek, x2 + (y + gt2@2) = y02 t2 olduğu- O
(a, 0)’da s 0
nu gösterin. Bu orijinden aynı başlangıç süratiyle aynı anda fırla-
tılan mermilerin, herhangi bir anda, atış açılarına bakılmaksızın,
merkezi (0, –gt2@2)’ de olan y0t yarıçaplı çember üzerinde bulun-
(b)
duklarını gösterir. Bu çemberler atışın senkronize eğrileridir.
18. Eğrilik yarıçapı İki kere türetilebilir bir r(t) = ƒ(t)i + g(t)j düz-
fiEK‹L 13.40 Alıştırma 20’nin
lem eğrisinin eğrilik yarıçapının
şekilleri
d x 2 + y 2

s= x 2 + y 2 olmak üzere ρ =
dt x2 +
y 2 –
s2 Uzayda Hareket
21 ve 22 problemlerindeki eğrilerin uzunluklarını bulun.
olduğunu gösterin. 21. rstd = s2 cos tdi + s2 sin tdj + t 2k, 0 … t … p>4
19. Eğrilik 22. rstd = s3 cos tdi + s3 sin tdj + 2t 3>2
k, 0 … t … 3
t t
rstd = a cos a pu2 b du b i + a sin a pu2 b du bj
1 1 23–26 problemlerinde verilen t değerinde T, N, B, k ve t’yu bulun.
L0 2 L0 2
4 4 1
23. rstd = s1 + td3>2 i + s1 - td3>2j + t k, t = 0
9 9 3
eğrisinin eğriliğini eğri boyunca orijinden ölçülen yönlü s mesa-
fesinin fonksiyonu olarak ifade edin. ( Şekle bakın. )
24. rstd = se t sin 2tdi + se t cos 2tdj + 2e t k, t = 0 35. Skylab 4’ten bir manzara Skylab 4 apoje yüksekliğinde, yani yer-
yüzünden 437 km yüksekteyse, astronotlar Dünya yüzeyinin yüzde
1 2t
25. rstd = ti + e j, t = ln 2 kaçını görebilirler? Bunu bulmak için, görünebilir yüzeyi aşağıda
2
görülen GT yayının y-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen
26. rstd = s3 cosh 2tdi + s3 sinh 2tdj + 6t k, t = ln 2 yüzey olarak modelleyin. Sonra aşağıdaki adımları gerçekleştirin:
27 ve 28 problemlerinde, T ve N’yi bulmadan, t = 0’da a’yı 1. Şekildeki benzer üçgenleri kullanarak, y0@6380 = 6380@(6380
a = aTT + aNN şeklinde yazın. + 437) olduğunu gösterin. y0’ı çözün.
27. rstd = s2 + 3t + 3t 2 di + s4t + 4t 2 dj - s6 cos tdk 2. Dört basamak hassaslıkla, görünebilir yüzeyi
28. rstd = s2 + tdi + st + 2t 2 dj + s1 + t 2 dk
29. rstd = ssin tdi + A 22 cos t B j + ssin tdk. ise, T, N, B, k ve t’ yu
6380 2
1 + a b dy .
dx
VA = 2px
t’nin fonksiyonları olarak bulun. Ly0 C dy
30. 0 t p aralığının hangi zamanlarında r(t) = i + (5 cos t)j + olarak hesaplayın.

(3 sin t) k hareketinin hız ve ivme vektörleri ortogonaldir?
3. Sonucu Dünya’nın yüzey alanının bir yüzdesi olarak ifade
31. t 0 zamanında uzayda ilerleyen bir parçacığın konumu edin.
rstd = 2i + a4 sin b j + a3 - p bk.

t t y
2
S (Skylab)
olarak verilmektedir. r’nin i – j vektörüne ilk olarak ne zaman or- ⎧
437 ⎨
togonal olduğunu bulun. ⎩ G x 兹(6380)2 y2
2 3
32. r(t) = t i + t j + t k eğrisinin değen, normal ve doğrultucu düz- T
y0
lemlerinin denklemlerini bulun.
6380
33. r(t) = eti + (sin t)j + ln (1 – t)k eğrisine t = 0’da teğet olan doğru- x
nun parametrik denklemlerini bulun. 0
34. r(t) = A 22 cos t B i + A 22 sin t B j + tk helisine t = p@4’te teğet

olan doğrunun parametrik denklemlerini bulun.

2. Düz bir nehir 20 m genişliğindedir. Nehrin (x, y)’deki hızı
Uygulamalar
1. Düz bir nehir 100 m genişliğindedir. Bir sandal uzaktaki kıyıdan 3xs20 - xd
v = - j m>min, 0 … x … 20 .
t = 0 anında ayrılmaktadır. Sandaldaki kişi sürekli yakın kıyıya 100
doğru 20 m@dak süratle kürek çekmektedir. Nehrin (x, y)’deki hızı
ile verilmektedir. Bir sandal kıyıdaki (0, 0) noktasından ayrılır ve
v = a- s y - 50d2 + 10 b i m>min,
1 suda sabit bir hızla gider. Karşı kıyıya (20, 0)’da varır. Kayığın
0 6 y 6 100 .
250 sürati hep √2ƒ0 m@dak’dır.
m@dak ile verilmektedir. y
a. r(0) = 0i + 100j ise, t anında kayığın konumu nedir?
b. Sandal yakın kıyıya başladığı yerden ne kadar uzakta varacak-
tır?
y
100 Uzak kıyı x

0 20
a. Sandalın hızını bulun.
x
b. t anında sandalın konumunu bulun.
0 Yakın kıyı c. Sandalın izlediği yolu çizin.
3. t = 0 anında (a, 0, 0) noktasından durgun durumdan harekete

başlayan sürtünmesiz P parçacığı aşağıdaki şekilde görüldüğü
Kutupsal Koordinat Sistemi ve Uzayda Hareket
gibi yerçekiminin etkisiyle 5.
s1 + edr0
rsud = sa cos udi + sa sin udj + buk sa, b 7 0d r =
1 + e cos u
helisinden aşağı kaymaktadır. Bu denklemdeki u silindirik koor- yörünge denkleminden bir gezegenin u = 0 iken güneşine en ya-
dinat u’dır ve helis, silindirik koordinatlarda, r = a, z = bu, u 0 kın durumda olduğunu çıkarın ve o anda r = r0 olduğunu göste-
eğrisidir. Hareket boyunca u’nın t’nin türetilebilir bir fonksiyonu rin.
olduğunu varsayıyoruz. Enerji korunumu yasası z mesafesi kadar
düştükten sonra parçacığın süratinin, g sabit yerçekimi ivmesi ol- T 6. Bir Kepler denklemi Verilen bir zaman ve tarihte bir geze-
mak üzere, 22gz , olduğunu söyler. genin yörüngesi üzerinde nerede olduğunu belirleme problemi
a. u = 2p iken, açısal hız du@dt’yi bulun. 1

ƒsxd = x - 1 - sin x = 0 .
b. Parçacığın u- ve z-koordinatlarını t’nin fonksiyonları olarak 2
ifade edin. şeklinde “Kepler” denklemlerini çözmeyi gerektirir.
c. dr@dt hızı ve d2r@dt2 ivmesinin teğet ve normal bileşenlerini a. Bu özel denklemin x = 0 ile x = 2 arasında bir çözümünün
t’nin fonksiyonları olarak ifade edin. İvmenin binormal B olduğunu gösterin.
vektörü yönünde sıfırdan farklı bir bileşeni varmıdır? b. Radyan modundaki bilgisayarınız veya hesap makinenizle,
Newton yöntemini kullanarak yapabildiğiniz basamağa kadar
çözümü bulun.
a 7. Bölüm 13.6’da, düzlemde ilerleyen bir parçacığın hızını
r # # # #
x v = x i + y j = r ur + r u uu .
P r a, z bu olarak bulduk.
y helisi
# # #
a. v # i ve v j skaler çarpımlarını hesaplayarak, x ve y ’yı r ve
ru cinsinden ifade edin.
# # #
b. v ur ve v uu skaler çarpımlarını hesaplayarak, r ve ru’yı x
#
ve y cinsinden ifade edin.
Pozitif z-ekseni 8. Kutupsal düzlemde iki kere türetilebilir bir r = ƒ(u) eğrisinin
aşağı doğrudur
eğriliğini ƒ ve türevleri cinsinden ifade edin.
z
9. Kutupsal koordinat düzleminin orijininden geçen ince bir çubuk
4. Alıştırma 3’teki eğri yerine, aşağıdaki şekilde görülen r = au, orijin etrafında 3 rad@dak hızla dönmektedir (düzlem içinde). (2,
z = bu konik helisinin konulduğunu varsayın. 0) noktasından harekete başlayan bir böcek çubuk üzerinde oriji-
a. Açısal hız du@dt’yi u’nın bir fonksiyonu olarak ifade edin. ne doğru 1 inç@dak hızla ilerler.
b. Parçacığın helis üzerinde gittiği yolu u’nın bir fonksiyonu a. Orijinden yarı yol (1 inç) uzaktayken, böceğin ivmesini ve
olarak ifade edin hızını kutupsal formda bulun.
T b. Bir inçin onda biri hassaslıkla, orijine ulaştığında böceğin iz-
lemiş olduğu yolun uzunluğu ne olacaktır?
10. Açısal momentum korunumu r(t) uzayda hareket eden bir cis-
x min t anındaki konumunu göstersin. Cisme t anında etkiyen
kuvvetin, c bir sabit olmak üzere,
y
c
Fstd = - rstd ,
ƒ rstd ƒ 3
r au, z bu
konik helisi olduğunu varsayın. Fizikte, bir cismin t anındaki açısal mo-
P mentumu, m cismin kütlesi ve v(t) de hızı olmak üzere,
L(t) = r(t) mv(t) şeklinde tanımlanır. Açısal momentumun
z ba r konisi korunan bir büyüklük olduğunu ispatlayın; yani, L(t)’nin za-
mandan bağımsız, sabit bir vektör olduğunu ispatlayın. Newton
Pozitif z-ekseni aşağı doğrudur yasası F = ma’yı hatırlayın (Bu bir fizik değil, bir analiz prob-
z
lemidir).
Silindirik Koordinat Sistemi a. ur, uu ve k’nin, bu sırayla, sağ el kuralına uyan bir çerçeve
oluşturduklarını gösterin.
11. Silindirik koordinatlarda konum ve hareket için birim vek-
törler Uzayda hareket eden bir parçacığın konumu silindirik ko- b.
ordinatlarda verildiğinde, konumunu ve hareketini tanımlamada d ur d uu
kullandığımız birim vektörler = uu ve
and = -ur .
du du
ur = scos udi + ssin udj, uu = -ssin udi + scos udj, olduğunu gösterin.
c. t’ye göre gerekli türevlerin var olduğunu varsayarak, v = ṙ
ve k’dir (şekle bakın). Bu durumda parçacığın konum vektörü, r #
v = r ve a = r̈’yı ur, uu, k, ṙ ve u̇ cinsinden ifade edin (Nokta-
parçacığın konumunun pozitif kutupsal uzunluğu olmak üzere, lar t’ye göre türevi belirtirler, ṙ dr@dt, r̈ d2r@dt2 anlamına gelir
r = r ur + z k olur. vs.). Bölüm 13.6 bu formülleri türetir ve burada söz edilen
z vektörlerin gezegen hareketini tanımlamada nasıl kullanıldık-
larını gösterir.
k
12. Silindirik koordinatlarda yay uzunluğu
uu
a. ds2 = dx2 + dy2 + dz2’yi silindirik koordinatlarda ifade
ur ettiğinizde, ds2 = dr2 + r2 du2 + dz2 elde edeceğinizi gösterin.
r b. Bu sonucu bir kutunun köşeleri ve bir köşegeni cinsinden
geometrik olarak yorumlayın. Kutuyu çizin.
z
c. (a) şıkkındaki sonucu kullanarak r = eu, z = eu, 0 u u ln
0
8, eğrisinin uzunluğunu bulun.
u y
r
x
(r, u, 0)

Hareketli Bir Cismin Radar Takibi
Hareketi analiz etmek için konum, hız ve ivme vektörlerini canlandırın.
Bir Şekil çizici ile Parametrik ve Kutupsal Denklemler
Hareketi analiz etmek için konum, hız ve ivme vektörlerini canlandırın.
Üç Boyutta Hareket
Bir uzay eğrisi boyunca hareket için kat edilen mesafe, hız, eğrilik ve burulma hesaplayın. Bir uzay eğrisi boyunca harekete karşı gelen teğet, nor-
mal ve binormal vektörleri canlandırın ve hesaplayın.
Bölüm
14 KISMİ TÜREVLER
G‹R‹fi Bir gerçek-dünya olayının araştırılmasında incelenen çokluk genelde iki veya daha
çok bağımsız değişkene bağlıdır. Dolayısıyla, tek değişkenli fonksiyonların analizindeki
temel fikirleri çok değişkenli fonksiyonlara genişletmeliyiz. Aslında kurallar aynı kalsa
da analizleri daha zengindir. Değişkenlerin etkileşim yollarının farklılığı nedeniyle çok
değişkenli fonksiyonların türevleri daha çeşitli ve daha ilginçtir. İntegrallerinin çok daha
geniş uygulama alanları vardır. Birkaçından bahsetmek gerekirde, olasılık, istatistik, akış-
kanlar dinamiği ve elektik araştırmalarının hepsi doğal bir şekilde birden fazla değişkenli
fonksiyonlara yol açarlar.
14.1 Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar
Çoğu fonksiyon birden fazla bağımsız değişkene bağlıdır. V = pr2h fonksiyonu, yarıçapı
ve yüksekliğinden dik bir silindirin hacmini hesaplar. ƒ(x, y) = x2 + y2 fonksiyonu
z = x2 + y2 paraboloidinin P(x, y) noktasının üzerindeki yüksekliğini P’nin iki koordina-
tından hesaplar. Dünya yüzeyindeki bir noktanın sıcaklığı T, enlemi x ve boylamı y’ye
bağlıdır ve T(x , y) yazarak ifade edilir. Bu bölümde, birden fazla bağımsız değişkenli
fonksiyonları tanımlayacak ve grafiklerinin nasıl çizileceğini tartışacağız.
Çok değişkenli reel değerli fonksiyonlar tek değişkenli durumdakine benzer şekilde
tanımlanırlar. Tanım kümeleri reel sayı ikililerinden (üçlülerinden, dörtlülerinden, n-lile-
rinden) oluşan kümeler, değer kümeleri ise şimdiye kadar çalışmış olduğumuz reel sayı
kümeleridir.
TANIMLAR n Ba¤›ms›z De¤iflkenli Fonksiyonlar

D’nin reel sayılardan oluşan (x1, x2, …, xn) n–lilerinin bir kümesi olduğunu
varsayın. D üzerinde reel değerli bir ƒ fonksiyonu, D’deki her elemana bir
w = (x1, x2, …, xn)
reel sayısı atayan bir kuraldır. D kümesi fonksiyonun tanım kümesidir. ƒ’nin al-
dığı w değerlerinin kümesi fonksiyonun değer kümesidir. w sembolü ƒ’nin ba-
ğımlı değişkenidir ve ƒ’ye x1’den xn’e kadar olan n bağımsız değişkenin bir
fonksiyonu denir. Ayrıca x’lere fonksiyonun girdi değişkenleri, w’ye de fonk-
siyonun çıktı değişkeni deriz.
965
966 Bölüm 14: K›smi Türevler
ƒ iki bağımsız değişkenli bir fonksiyon ise, genellikle bağımsız değişkenleri x ve y

olarak adlandırır ve ƒ’nin tanım kümesini xy-düzleminde bir bölge olarak gözümüzde can-
landırırız. Üç bağımsız değişkenli bir fonksiyon için de değişkenlere x, y ve z der ve tanım
kümesini uzayda bir bölge olarak düşünürüz.
Uygulamalarda, değişkenlerin neyi temsil ettiklerini bize hatırlatan harfler kullan-
mayı tercih ederiz. Bir dik silindirin hacminin, silindirin yarıçapının ve yüksekliğinin bir
fonksiyonu olduğunu söylemek için, V = ƒ(r, h) yazabiliriz. Daha açık olmak gerekirse,
ƒ(r, h) gösterimi yerine V’yi r ve h’nin değerlerinden hesaplayan bir formül koyabilir ve
V = pr2h yazabiliriz. Her iki durumda da, r ve h fonksiyonun bağımsız değişkenlerini, V
de bağımlı değişkeni simgeleyecektir.
Her zamanki gibi, formüllerle tanımlanan fonksiyonları, bağımsız değişkenlerin değer-
lerini formülde yerine yazıp karşı gelen bağlı değişkenin değerini bularak hesaplarız.
ÖRNEK 1 Bir Fonksiyonu Hesaplamak

ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2 + z 2’nin (3, 0, 4) noktasındaki değeri
ƒs3, 0, 4d = 2s3d2 + s0d2 + s4d2 = 225 = 5.
olarak bulunur. Bölüm 12.1’den ƒ’yi Kartezyen uzay koordinatlarında orijinden (x, y, z)
noktasına uzaklık fonksiyonu olarak hatırlıyoruz.
Tan›m Kümeleri
Birden fazla değişkenli fonksiyonları tanımlarken, her zamanki gibi kompleks sayılara ve-
ya sıfırla bölmeye yol açan girdiler koymamaya çalışırız. ƒsx, yd = 2y - x 2. ise, y de-
ğeri x2’den küçük olamaz. ƒ(x, y) = 1@(xy) ise, xy çarpımı sıfır olamaz. Bunların dışında,
fonksiyonların tanım kümeleri tanımlayıcı kuralların reel sayı ürettikleri en büyük küme-
lerdir.
ÖRNEK 2(a) ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar
Fonksiyon Tanım kümesi Değer Kümesi
w = 2y - x 2 y Ú x2 [0, q d
1
w = xy xy Z 0 s - q , 0d ´ s0, q d
w = sin xy Tüm düzlem [-1, 1]
(b) Üç De¤iflkenli Fonksiyonlar
Fonksiyon Tanım kümesi Değer Kümesi
w = 2x 2 + y 2 + z 2 Tüm düzlem [0, q d

1
w = sx, y, zd Z s0, 0, 0d s0, q d
x + y2 + z2
2
w = xy ln z z 0 yarım uzayı s - q, q d
14.1 Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar 967
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar

Tıpkı reel doğrudaki aralıklarda olduğu gibi düzlemdeki bölgelerin de iç noktaları ve sınır
noktaları var olabilir. [a, b] kapalı aralıkları sınır noktalarını içerirler, (a, b) açık aralıkları
sınır noktalarını içermezler, [a, b) gibi aralıklar da ne açık ne de kapalıdırlar.
R (x0, y0)
TANIMLAR ‹ç ve S›n›r Noktalar, Aç›k, Kapal›

xy-düzleminde bir R bölgesindeki (kümesindeki) bir (x0, y0) noktası, bütünüyle
(a) İç nokta
R’nin içinde bulunan pozitif yarıçaplı bir dairenin merkezi ise R’nin bir iç nok-
tasıdır (Şekil 14.1). Merkezi (x0, y0)’da olan her daire R’nin içinden noktaların
yanı sıra R’nin dışından da noktalar içeriyorsa, R’nin bir sınır noktasıdır. (Sınır
noktasının R’ye ait olması gerekmez.)
Bir bölgenin iç noktaları, bir küme olarak, bölgenin içini oluştururlar. Böl-
genin sınır noktaları bölgenin sınırını oluştururlar. Bir bölge sadece iç nokta-
larından oluşuyorsa açıktır. Bir bölge bütün sınır noktalarını içeriyorsa kapalıdır
(x0, y0) (Şekil 14.2).
R
y y y
(b) Sınır noktası
fiEK‹L 14.1 Düzlemdeki bir R bölgesinin iç

noktaları ve sınır noktaları. Bir iç noktanın x x x
R’nin bir noktası olması gerekir. R’nin bir 0 0 0
sınır noktasının R’ye ait olması gerekmez.
{(x, y) x2 y2 1} {(x, y) x2 y2 1} {(x, y) x2 y2 ⱕ 1}

Açık birim daire. Birim dairenin sınırı Kapalı birim daire.
Her nokta bir iç (Birim çember). Bütün sınır noktalarını
noktadır. içerir.
fiEK‹L 14.2 Düzlemde birim dairenin iç noktaları ve sınır noktaları.
Reel sayı aralıklarında olduğu gibi, düzlemdeki bazı bölgeler ne açık ne de kapalıdır-
lar. Şekil 14.2’deki açık daire ile işe başlar ve ona sınır noktalarının hepsini değil de bazı-
larını eklerseniz, ortaya çıkan küme ne açık ne de kapalıdır. Orada bulunan sınır noktaları
kümenin açık olmasını engeller. Kalan sınır noktalarının bulunmayışı ise kümenin kapalı
olmasını engeller.
TANIMLAR Düzlemde S›n›rl› ve S›n›rl› Olmayan Bölgeler

Düzlemdeki bir bölge sabit yarıçaplı bir dairenin içindeyse sınırlıdır.
Aksi taktirde bölge, sınırlı olmayan (sınırsız) bir bölgedir.
Düzlemde sınırlı kümelere örnekler doğru parçaları, üçgenler, üçgenlerin içleri,

dikdörtgenler, çemberler ve dairelerdir. Sınırlı olmayan kümelere örnekler de doğrular,
koordinat eksenleri, sonsuz aralıklarda tanımlı fonksiyonların grafikleri, dörtte bir böl-
geler, yarı düzlemler ve düzlemin kendisidir.
y
İç noktalar ÖRNEK 3 ‹ki De¤iflkenli Bir Fonksiyonun Tan›m Kümesini Belirlemek
y x2 0
ƒsx, yd = 2y - x 2. fonksiyonunun tanım kümesini belirleyin.
Çözüm ƒ fonksiyonu sadece y – x2 0 olduğu yerlerde tanımlı olduğundan, tanım kümesi

Şekil 14.3’te gösterilen kapalı, sınırlı olmayan bölgedir. y – x2 parabolü tanım kümesinin
sınırıdır. Parabolün üst tarafındaki noktalar tanım kümesinin içini oluşturur.
Dışarıda, y x2 0
y x2 0 1 parabolü
sınırdır.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n Grafikler, Seviye E¤rileri ve Kontur Çizgileri
x
–1 0 1 Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun değerlerini resimlemenin iki standart yolu vardır. Biri, tanım
kümesinde ƒ’nin sabit bir değer aldığı eğrileri çizip isimlendirmektir. Diğeri ise, uzayda
fiEK‹L 14.3 ƒsx, yd = 2y - x 2 ’nin tanım z = ƒ(x, y) yüzeyini çizmektir.
kümesi renkli bölge ve sınırlayıcı parabol
y = x2’den oluşur (Örnek 3).
TANIMLAR Seviye E¤risi, Grafik, Yüzey
Düzlemde, bir ƒ(x, y) fonksiyonunun ƒ(x, y) = c gibi sabit bir değer aldığı nokta-
lar kümesine ƒ’nin bir seviye eğrisi denir. (x, y) noktası ƒ’nin tanım aralığında
olmak üzere, bütün (x, y, ƒ(x, y)) noktalarının kümesine ƒ’nin grafiği denir.
ƒ’nin grafiğine ayrıca z = ƒ(x, y) yüzeyi de denir.
z
z f(x, y)
100
100 x2 y2 ÖRNEK 4 ‹ki De¤iflkenli Bir Fonksiyonu Çizmek
f(x, y) 75 yüzeyi
ƒ’nin grafiğidir.
ƒ(x, y) = 100 – x2 – y2’nin grafiğini çizin ve ƒ’nin düzlemdeki tanım kümesinde ƒ(x, y) = 0,
ƒ(x, y) = 51 ve ƒ(x, y) = 75 seviye eğrilerini işaretleyin.
f(x, y) 51 Çözüm ƒ’nin tanım kümesi bütün xy-düzlemidir ve ƒ’nin değer kümesi 100’e eşit veya
(Fonksiyonunun
100’den küçük reel sayıların kümesidir. Grafiği, Şekil 14.4’te bir kısmı gösterilen
tanım kümesinde 2 2
tipik bir seviye z = 100 – x – y paraboloidi dir.
eğrisi) ƒ(x, y) = 0 seviye eğrisi, xy-düzleminde
10 y
10 ƒ(x, y) = 100 – x2 – y2 = 0 veya x2 + y2 = 100
f(x, y) 0
x koşulunu sağlayan noktalar kümesidir ki, o da merkezi orijinde olan 10 yarıçaplı çem-
berdir. Benzer şekilde, ƒ(x, y) = 51 ve ƒ(x, y) = 75 seviye eğrileri (Şekil 14.4)
fiEK‹L 14.4 ƒ(x, y) = 100 – x2 – y2
fonksiyonunun grafiği ve seçilmiş seviye ƒ(x, y) = 100 – x2 – y2 = 51 veya x2 + y2 = 49
eğrileri (Örnek 4). ƒ(x, y) = 100 – x2 – y2 = 75 veya x2 + y2 = 25
çemberleridir. ƒ(x, y) = 100 seviye eğrisi sadece orijinden oluşur (Yine de bir seviye eğri-
sidir).
Uzayda z = c düzleminin bir z = ƒ(x, y) yüzeyini kestiği eğri, ƒ(x, y) = c fonksiyon değerini
temsil eden noktalardan oluşur. Buna, ƒ’nin tanım kümesindeki ƒ(x, y) = c seviye eğrisin-
den ayırt etmek için, ƒ(x, y) = c kontur eğrisi denir. Şekil 14.5, z = 100 – x2 – y2 yüzeyi
üzerinde ƒ(x, y) = 100 – x2 – y2 fonksiyonuyla tanımlanan ƒ(x, y) = 75 kontur çizgisini
göstermektedir. Kontur eğrisi, fonksiyonun tanım kümesindeki ƒ(x, y) = 75 seviye eğrisi
olan x2 + y2 = 25 çemberinin yukarısında bulunmaktadır.
Ancak herkes bu ayrımı yapmaz ve iki eğriyi de aynı isimle adlandırmak isteyebilir ve ak-
lınızda hangisinin bulunduğunu bildiğinize güvenebilirsiniz. Örneğin, çoğu haritalarda,
sabit yükseklikleri (deniz seviyesinden yükseklik) temsil eden eğrilere seviye eğrileri de-
ğil, kontür denir (Şekil 14.6).
f(x, y) ⫽ 100 ⫺ x2 ⫺ y2 ⫽ 75 kontur eğrisi z = 75

düzlemindeki x2 ⫹ y2 ⫽ 25 çemberidir.
z
z ⫽ 100 ⫺ x2 ⫺ y2
z ⫽ 75 düzlemi 100
75
x
f(x, y) ⫽ 100 ⫺ x2 ⫺ y2 ⫽ 75 seviye eğrisi
xy- düzlemindeki x2 ⫹ y2 ⫽ 25 çemberidir.
fiEK‹L 14.5 xy-düzlemine paralel ve

z = ƒ(x,y) yüzeyini kesen bir z = c düzlemi
bir kontur çizgisi üretir.
fiEK‹L 14.6 New Hampshire’deki Mt. Washington’un konturları (Appalachian Mountain

Club’ın izniyle yeniden üretilmiştir).
Üç De¤iflkenli Fonksiyonlar
Düzlemde, iki bağımsız değişkenli bir fonksiyonun sabit bir ƒ(x, y) = c değerine sahip
olduğu noktalar fonksiyonun tanım kümesinde bir eğri oluşturur. Uzayda, üç bağımsız
değişkenli bir fonksiyonun sabit bir ƒ(x, y, z) = c değerine sahip olduğu noktalar fonksi-
yonun tanım kümesinde bir yüzey oluşturur.
TANIM Seviye Yüzeyi

Uzayda, üç bağımsız değişkenli bir fonksiyonun sabit bir ƒ(x, y, z) = c değerine
sahip olduğu (x, y, z) noktaları ƒ’nin bir seviye yüzeyini oluştururlar.
Üç değişkenli bir fonksiyonların grafikleri, dört boyutlu bir uzayda bulunan

(x, y, z, ƒ(x, y, z)) noktalarından oluştuğu için, bunları üç-boyutlu referans çerçevemizde etkili
olarak çizemeyiz. Ancak, üç-boyutlu seviye yüzeylerine bakarak, fonksiyonun nasıl
davrandığını görebiliriz.
ÖRNEK 5 Üç De¤iflkenli Bir Fonksiyonun Seviye Yüzeylerini Belirlemek

Aşağıdaki fonksiyonun seviye yüzeylerini tanımlayın:
ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2 + z 2 .
兹x2 y2 z2 1 Çözüm ƒ’nin değeri, orijinden (x, y, z) noktasına olan uzaklıktır. Her
2x 2 + y 2 + z 2 = c, c 7 0 , seviye yüzeyi, merkezi orijinde olan c yarıçaplı bir küre-
z
兹x2 y2 z2 2 dir. Şekil 14.7 bu kürelerden üçünün görünüşünü sunmaktadır. 2x 2 + y 2 + z 2 = 0 se-
viye yüzeyi sadece orijinden oluşmaktadır.
兹x2 y2 z2 3 Burada fonksiyonun grafiğini çizmiyoruz; fonksiyonun tanım kümesindeki seviye
yüzeylerine bakıyoruz. Fonksiyonun seviye yüzeyleri tanım kümesinde ilerlerken,
fonksiyonun değerlerinin nasıl değiştiğini gösterir. Merkezi orijinde olan c yarıçaplı bir
kürenin üzerinde kalırsak, fonksiyon sabit bir değer, yani c değerini alır. Bir küreden
diğerine geçersek fonksiyonun değeri değişir. Orijinden uzaklaşırsak bu değer artar, ori-
1
2 y jine yaklaşırsak bu değer azalır. Fonksiyonun değerlerinin değişimi izlediğimiz yöne
3 bağlıdır. Değişikliğin yöne bağımlılığı önemlidir. Buna Bölüm 14.5’te geri döneceğiz.
Uzaydaki bölgeler için iç, sınır, açık, kapalı, sınırlı ve sınırlı olmama tanımları düz-
x
lemdeki tanımların benzeridir. Ekstra boyutu işin içine katmak için, daireler yerine katı
toplar kullanırız.
fiEK‹L 14.7 ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2 + z 2’nin
seviye yüzeyleri eşmerkezli kürelerdir
(Örnek 5 ).
TANIMLAR Uzay Bölgeleri ‹çin ‹ç ve S›n›r Noktalar›

Uzaydaki bir R bölgesinde bir (x0, y0, z0) noktası, bütünüyle R’nin içinde bulunan
bir katı topun merkeziyse R’nin bir iç noktasıdır (Şekil 14.8a). Merkezi (x0, y0,
z0) ’da olan her küre R ’nin içinden noktaların yanı sıra R’nin dışından da nokta-
lar içeriyorsa (x0, y0, z0) noktası R’nin bir sınır noktasıdır. R’nin iç noktaları, bir
küme olarak, R’nin içini oluştururlar. R’nin sınır noktalarının kümesi R’nin
sınırıdır.
z (x0, y0, z0) Bir R bölgesi sadece iç noktalardan oluşuyorsa açıktır. Bir bölge bütün sınır
noktalarını içeriyorsa kapalıdır.
y
x
Uzayda açık kümelere örnekler; bir kürenin içi, z 0 açık yarı düzlemi, birinci se-
kizde bir bölge (x, y ve z her biri pozitif) ve uzayın kendisidir.
Uzayda kapalı kümelere örnekler; doğrular, düzlemler, z 0 kapalı yarı-düzlemi, sı-
(a) İç noktaları
nırlayıcı düzlemleriyle birlikte birinci sekizde bir bölge ve uzayın kendisi (sınır noktası
(x0, y0, z0) var olmadığından) dir.
z
Sınırlayıcı küresinin bir kısmı kaldırılmış katı bir küre veya bir yüzü, kenarı veya kö-
şe noktası olmayan katı bir küp ne açık ne de kapalı olacaktır.
Üçten daha fazla bağımsız değişkenli fonksiyonlar da önemlidir. Örneğin, uzayda bir
y
yüzeyin üzerindeki sıcaklık sadece yüzeyin üzerindeki P(x, y, z) noktasının konumuna de-
x ğil aynı zamanda t zamanına da bağlı olabilir dolayısıyla böyle bir durumda ƒ(x, y, z, t)
yazacağız.
(b) Sınır noktaları

Bilgisayarla Grafik Çizme
Bilgisayarların üç-boyutlu grafik çizim programları iki değişkenli fonksiyonların grafikle-
fiEK‹L 14.8 Uzaydaki bir bölgenin iç rini sadece birkaç tuşa basarak çizmeyi olası kılmıştır. Genellikle, bir formülden öğrendi-
noktaları ve sınır noktaları. ğimizi, bir grafikten daha çabuk öğreniriz.
ÖRNEK 6 Yeryüzünün Alt›ndaki S›cakl›¤› Modellemek

Yeryüzünün altındaki sıcaklık, yeryüzü altındaki x derinliğinin ve yılın t zamanının bir
fonksiyonudur. x’i feet olarak t’yi de yeryüzünde yüzey sıcaklığının en yüksek olmasının
beklendiği günden itibaren geçen gün olarak alırsak, sıcaklıktaki değişimi
w = cos (1.7 10–2t – 0.2x)e–0.2x
fonksiyonu ile modelleyebiliriz. (0 ft’teki sıcaklık +1 ile –1 arasında değişecek şekilde öl-
çeklenmiştir. Öyle ki x feet’teki değişim yüzeydeki değişimin bir kesri olarak yorumlana-
bilsin.)
Şekil 14.9, fonksiyonun bilgisayarla üretilmiş bir grafiğini göstermektedir. 15 ft de-
rinlikteki değişim (şekilde dikey genlikteki değişim) yüzeydeki değişimin yaklaşık
%5’idir. 30 ft derinlikte yıl boyunca neredeyse hiç değişim yoktur.
Sıcaklık
k, ft
Derinli 15
30 Günl
x er
t
fiEK‹L 14.9
w = cos s1.7 * 10-2t - 0.2xde-0.2x
fonksiyonunun bilgisayarla üretilmiş bu grafiği

yer altı sıcaklığının mevsimlik değişimini
yüzey sıcaklığının bir kesri olarak
göstermektedir. x = 15 ft’te, değişim yüzeydeki
değişimin sadece %5’idir. x = 30 ft’te değişim
yüzeydeki değişimin %0.25’inden azdır (Örnek
6). (Norton Starr’ın hazırladığı çizimden
alınmıştır.)
Grafik ayrıca, yüzeyin 15 ft altındaki sıcaklıkla yüzey sıcaklığı arasında neredeyse

yarım yıllık bir faz farkı olduğunu göstermektedir. Yüzeyde sıcaklık en düşükken (örne-
ğin, Şubat’ta), 15 ft aşağıda en yüksektir. Yerin 15 ft altında, mevsimlerin sırası değiş-
miştir.
Şekil 14.10 iki değişkenli birkaç fonksiyonun bilgisayarla üretilmiş grafiklerini seviye eğ-
rileri ile birlikte göstermektedir.
z y
x
y
– (x 2 y 2 )/8
(a) z e (sin x 2 cos y 2 )
y
x
(b) z sin x 2 sin y
z y
y
x
2y 2
(c) z (4x 2 y 2 )e –x
z y
y
x
2
(d) z xye –y
fiEK‹L 14.10 İki değişkenli tipik fonksiyonların bilgisayarla üretilmiş grafikleri ve

seviye eğrileri.
ALIfiTIRMALAR 14.1
17. 18.
Tan›m ve De¤er Kümeleri, Seviye E¤rileri
y y
1–12 alıştırmalarında, (a) fonksiyonun tanım kümesini bulun, (b)
fonksiyonun değer kümesini bulun, (c) fonksiyonun seviye eğrilerini
tanımlayın, (d) fonksiyonun tanım kümesinin sınırını bulun, (e) tanım
kümesinin kapalı mı, açık mı, yoksa ikisi de olmayan bir bölge mi ol-
duğunu belirleyin ve (f) tanım kümesinin sınırlı mı yoksa sınırlı olma-
yan mı olduğunu belirleyin. x x
1. ƒsx, yd = y - x 2. ƒsx, yd = 2y - x
2 2
3. ƒsx, yd = 4x + 9y 4. ƒsx, yd = x 2 - y 2
5. ƒsx, yd = xy 6. ƒsx, yd = y>x 2
1
7. ƒsx, yd = 8. ƒsx, yd = 29 - x 2 - y 2
216 - x 2 - y 2
2
+ y 2d a.
9. ƒsx, yd = ln sx 2 + y 2 d 10. ƒsx, yd = e -sx z
12. ƒsx, yd = tan-1 a x b

y
11. ƒsx, yd = sin-1 s y - xd
y
Yüzeyleri ve Seviye E¤rilerini Belirlemek x
13–18 alıştırmaları (a)–(f)’de grafikleri verilen fonksiyonların seviye eğ-
z (cos x)(cos y) e –兹x 2 y 2 /4
rilerini göstermektedir. Her eğri kümesini uygun fonksiyonla eşleştirin.
13. 14.
y y
b. z
xy 2
z–
x2 y2
x x
x
y
c.
15. 16.
y y
x x
x y
z 1
4x2 y2
d. z 25. ƒsx, yd = 4x 2 + y 2 26. ƒsx, yd = 4x 2 + y 2 + 1

27. ƒsx, yd = 1 - ƒ y ƒ 28. ƒsx, yd = 1 - ƒ x ƒ - ƒ y ƒ
Bir Seviye E¤risini Bulmak

29–32 alıştırmalarında, ƒ(x, y) fonksiyonun verilen noktadan geçen
seviye eğrisinin denklemini bulun.
y 29. ƒsx, yd = 16 - x 2 - y 2, A 222, 22 B
x 30. ƒsx, yd = 2x 2 - 1, s1, 0d
, A - 22, 22 B
y
dt
z e–y cos x 31. ƒsx, yd =
Lx 1 + t
2
n
32. ƒsx, yd = a a y b , s1, 2d
q
e. x
z
n=0
Seviye Yüzeyleri Çizmek

33–40 alıştırmalarında, fonksiyonun tipik bir seviye yüzeyini çizin.
33. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2 34. ƒsx, y, zd = ln sx 2 + y 2 + z 2 d
y
35. ƒsx, y, zd = x + z 36. ƒsx, y, zd = z
x 2 2
37. ƒsx, y, zd = x + y 38. ƒsx, y, zd = y 2 + z 2
2 2
39. ƒsx, y, zd = z - x - y
xy(x 2 y 2 )
z
x2 y2
40. ƒsx, y, zd = sx 2>25d + s y 2>16d + sz 2>9d
f. Bir Seviye Yüzeyi Bulmak

z
41–44 alıştırmalarında, ƒ(x, y) fonksiyonunun verilen noktadan geçen
seviye yüzeyinin denklemini bulun.
41. ƒsx, y, zd = 2x - y - ln z, s3, -1, 1d
42. ƒsx, y, zd = ln sx 2 + y + z 2 d, s -1, 2, 1d
y
q
sx + ydn
x 43. gsx, y, zd = a , sln 2, ln 4, 3d
n=0 n!z n
y z
du dt
44. gsx, y, zd = + , s0, 1>2, 2d
Lx 21 - u2 L22 t2t 2 - 1
Teori ve Örnekler
z y2 y4 x2 45. Bir fonksiyonun, bir uzay doğrusu üzerindeki maksimum de-
ğeri ƒ(x, y, z) = xyz fonksiyonunun x = 20 – t, y = t, z = 20 doğru-
su üzerinde bir maksimum değeri var mıdır? Varsa, nedir? Yanıtı-
nızı açıklayın (İpucu: Doğru boyunca, w = ƒ(x, y, z) fonksiyonu
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar› Tan›mlama t’nin türetilebilir bir fonksiyonudur.)
19–28 alıştırmalarındaki fonksiyonların değerlerini iki şekilde göste- 46. Bir fonksiyonun, bir uzay doğrusu üzerindeki maksimum de-
rin: (a) z = ƒ(x, y) yüzeyini çizerek ve (b) fonksiyonun tanım kümesin- ğeri ƒ(x, y, z) = xy – z fonksiyonunun x = t – 1, y = t – 2, z = t + 7
deki seviye eğrilerinden birkaçını çizerek. Her eğriyi fonksiyon değe- doğrusu üzerinde bir maksimum değeri var mıdır? Varsa, nedir?
riyle isimlendirin. Yanıtınızı açıklayın (İpucu: Doğru boyunca, w = ƒ(x, y, z)
fonksiyonu t’nin türetilebilir bir fonksiyonudur.)
19. ƒsx, yd = y 2 20. ƒsx, yd = 4 - y 2
47. Concorde’un sonik patlamaları Concorde’dan gelen ses dalga-
21. ƒsx, yd = x 2 + y 2 22. ƒsx, yd = 2x 2 + y 2
ları, uçağın uçtuğu yüksekliğin üstünde ve altında sıcaklık değiş-
23. ƒsx, yd = -sx 2 + y 2 d 24. ƒsx, yd = 4 - x 2 - y 2 tikçe, eğilir. Sonik patlama halısı yer yüzeyinde şok dalgalarını
atmosferden yansıtılmış veya yerden kırılmış bir şekilde değil de B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
doğrudan uçaktan alan bölgedir. Halı, uçağın altındaki noktadan
doğrudan yere çarpan sıyırıcı dalgalarla belirlenmiştir. (Şekle ba- Aç›kça Verilen Yüzeyler
kın ) 49–52 alıştırmalarındaki fonksiyonların her biri için aşağıdaki adımla-
rı gerçekleştirmek üzere bir BCS kullanın.
a. Verilen dikdörtgen üzerinde yüzeyi çizin.
b. Dikdörtgendeki birkaç seviye eğrisini çizin.
c. ƒ’nin verilen noktadaki seviye eğrisini çizin.
y
49. ƒsx, yd = x sin + y sin 2x, 0 … x … 5p 0 … y … 5p,
2
Ps3p, 3pd
A B + y2>8
50. ƒsx, yd = ssin xdscos yde 2x
2
, 0 … x … 5p,
w
0 … y … 5p, Ps4p, 4pd
Sonik patlama halısı 51. ƒsx, yd = sin sx + 2 cos yd, -2p … x … 2p,
-2p … y … 2p, Psp, pd
Yerde bulunan insanların Concorde’un sonik patlamasını atmos- 0.1
ferdeki bir katmandan yansıyarak değil de doğrudan duydukları 52. ƒsx, yd = e sx - yd sin sx 2 + y 2 d, 0 … x … 2p,
bölgenin genişliği w, -2p … y … p, Psp, -pd
T = yer seviyesindeki hava sıcaklığı (Kelvin derece),

h = Concorde’un yüksekliği (km), Kapal› Olarak Verilen Yüzeyler
d = dikey sıcaklık gradyanı (km başına Kelvin derece 53–56 alıştırmalarındaki seviye yüzeylerini çizmek için bir BCS kul-
sıcaklık düşüşü) lanın.
değişkenlerinin bir fonksiyonudur. 53. 4 ln sx 2 + y 2 + z 2 d = 1 54. x 2 + z 2 = 1
w’nun formülü 55. x + y 2 - 3z 2 = 1
56. sin a b - scos yd2x 2 + z 2 = 2

1>2 x
w = 4a b
Th 2
.
d
olarak verilir. Parametrize Yüzeyler

Washington’a gitmekte olan Concorde uçağı Avrupa’dan Düzlemdeki eğrileri, bir I parametre aralığında tanımlanmış bir
Birleşik Devletlere Nantucket adasının kuzeyinde 16.8 km yük- x = ƒ(t), y = g(t) denklem çiftiyle tanımladığınız gibi, bazen uzaydaki
seklikte geçirecek bir rota izlemektedir. Yüzey sıcaklığı 290 K ve yüzeyleri de bir a u b, c y d parametre dikdörtgeninde
dikey sıcaklık gradyanı 5 K/km ise, uçağın sonik patlama halısı- tanımlanmış bir x = ƒ(u, y), y = g(u, y), z = h(u, y) denklem üçlüsüyle
nı adadan uzak tutmak için uçak Nantucket’ın kaç kilometre gü- tanımlayabilirsiniz. Çoğu bilgisayarlı cebir sistemi böyle yüzeyleri
neyinden uçurulmalıdır? (N.K. Balachandra, W.L. Donn ve D.H. parametre modunda çizer (Parametrize yüzeyler Bölüm 16.6’da daha
Rind tarafından Science, July 1, 1977, Vol. 197, sayfa 47-49’da detaylı olarak incelenmektedir). 57–60 alıştırmalarındaki yüzeyleri
yayınlanan “Concorde Sonic Booms as an Atmospheric Probe” çizmek için bir BCS kullanın. Ayrıca xy-düzlemindeki birkaç seviye
dan.) eğrisini çizin.
48. Bildiğiniz gibi, tek reel değişkenli, reel değerli bir fonksiyonun 57. x = u cos y, y = u sin y, z = u, 0 … u … 2,
grafiği iki koordinatlı bir uzayda bir kümedir. İki bağımsız reel 0 … y … 2p
değişkenli, reel değerli bir fonksiyonun grafiği üç koordinatlı bir 58. x = u cos y, y = u sin y, z = y, 0 … u … 2,
uzayda bir kümedir. Üç bağımsız reel değişkenli, reel değerli bir 0 … y … 2p
fonksiyonun grafiği dört koordinatlı bir uzayda bir kümedir. Dört
bağımsız reel değişkenli, reel değerli bir ƒ(x1, x2, x3, x4) fonksiyo- 59. x = s2 + cos ud cos y, y = s2 + cos ud sin y, z = sin u,
nunun grafiğini nasıl tanımlarsınız? n bağımsız reel değişkenli, 0 … u … 2p, 0 … y … 2p
reel değerli bir ƒ(x1, x2, x3, …, xn) fonksiyonunun grafiğini nasıl 60. x = 2 cos u cos y, y = 2 cos u sin y, z = 2 sin u,
tanımlarsınız? 0 … u … 2p, 0 … y … p
14.2 Yüksek Boyutlarda Limitler ve Süreklilik
Bu bölüm çok değişkenli fonksiyonların limit ve sürekliliğini ele almaktadır. İki veya üç
değişkenli bir fonksiyonun limitinin tanımı tek değişkenli bir fonksiyonun limitinin
tanımına benzerdir fakat şimdi göreceğimiz gibi önemli bir fark vardır.
Limitler
Bir (x0, y0) noktasına yeterince yakın bütün (x, y) noktaları için ƒ(x, y)’nin değerleri be-
lirli bir L reel sayısına keyfi derecede yakın ise, (x, y) noktası (x0, y0)’a yaklaşırken ƒ
fonksiyonu L limitine yaklaşır deriz. Bu, tek değişkenli bir fonksiyonun formel olmayan
tanımına benzerdir. Ancak, (x0, y0) noktası ƒ’nin tanım kümesinin içinde bulunuyorsa,
(x, y)’nin (x0, y0)’a herhangi bir yönden yaklaşabileceğine dikkat edin. Yaklaşımın yönü,
aşağıdaki bazı örneklerde olduğu gibi, bir sorun yaratabilir.
TANIMLAR ‹ki De¤iflkenli Bir Fonksiyonun Limiti

Her 0 sayısına karşılık, ƒ’nin tanım kümesine ait (x, y) noktaları için,
0 2 (x – x0)2 + (y – y0)2 d iken uƒ(x, y) – Lu
olacak şekilde bir d 0 sayısı karşılık getirilebiliyorsa, (x, y) noktası (x0, y0)’a
yaklaşırken ƒ fonksiyonu L limitine yaklaşır der ve şu şekilde yazarız.
lim ƒsx, yd = L
sx, yd:sx0, y0d
Limit tanımı, (x, y)’den (x0, y0)’a uzaklık yeterince küçük (fakat 0 değil) bırakıldığında,
ƒ(x, y) ile L arasındaki uzaklığın keyfi derecede küçüldüğünü söyler.
Limit tanımı ƒ’nin tanım kümesinin iç noktalarıyla birlikte (x0, y0) sınır noktaları için
de geçerlidir. Tek koşul (x, y) noktasının her zaman tanım kümesinin içinde kalmasıdır.
Tek değişkenli fonksiyonlarda olduğu gibi,
lim x = x0
sx, yd:sx0, y0d
lim y = y0
sx, yd:sx0, y0d
lim k = k (Herhangi bir kd.

sany number k)
sx, yd:sx0, y0d
olduğu gösterilebilir. Örneğin, yukarıdaki ilk limit ifadesinde ƒ(x, y) = x ve L = x0’dır.

Limit tanımını kullanarak, P 7 0 sayısının seçildiğini varsayın. Eğer d’yı bu ’a eşit
olarak alırsak
0 6 2sx - x0 d2 + sy - y0 d2 6 d = P
eşitsizliğinin
0 6 2sx - x0 d2 6 P
ƒ x - x0 ƒ 6 P 2a 2 = ƒ a ƒ
ƒ ƒsx, yd - x0 ƒ 6 P x = ƒsx, yd
sonucunu gerektirdiğini görürüz:
Yani,
her ne zaman 0 2 (x – x0)2 + (y – y0)2 d ise uƒ(x, y) – x0u

olur. Dolayısıyla,
lim ƒsx, yd = lim x = x0.
sx, yd:sx0 , y0d sx, yd:sx0 , y0d
dır. Ayrıca, iki fonksiyonun toplamının limitinin limitlerinin toplamı olduğu da gösterile-
bilir (ikisi de varsa) ve farkların, çarpımların, sabitlerle çarpımların, bölümlerin ve kuvvet-
lerin limitleri için de benzer sonuçlar elde edilir.
TEOREM 1 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n Limitlerinin Özellikleri

L, M ve k reel sayılar ve
lim ƒsx, yd = L and
ve lim gsx, yd = M.
sx, yd:sx0, y0d sx, yd:sx0 , y0d
1. Toplam Kuralı: lim (ƒsx, yd + gsx, ydd = L + M

sx, yd:sx0 , y0d
2. Fark Kuralı: lim (ƒsx, yd - gsx, ydd = L - M

sx, yd:sx0 , y0d
3. Çarpım Kuralı: lim sƒsx, yd # gsx, ydd = L # M

sx, yd:sx0, y0d
4. Sabitle Çarpı Kuralı: lim skƒsx, ydd = kL sany number

(Herhangi bir k)
kd
sx, yd:sx0 , y0d
ƒsx, yd L
5. Bölüm Kuralı: lim = M Z 0
sx, yd:sx0 , y0d gsx, yd M
6. Kuvvet Kuralı: r ve s tamsayılar ve s 0, Lr@s bir reel sayı ise,
lim sƒsx, yddr>s = L r>s
sx, yd:sx0 , y0d
(s çift ise L 0’ın pozitif olduğunu varsayıyoruz)
Teorem 1’i burada ispatlamamakla birlikte, neden doğru olduğuna dair formel olmayan bir
düşünce veriyoruz. (x, y) noktası (x0, y0) noktasına yeterince yakın ise ƒ(x, y) değeri L’ye
ve g(x, y) değeri de M’ye yakındır (limitlerin formel olmayan açıklamasından). Şu halde
ƒ(x, y) + g(x, y) değerinin L + M’ye yakın olması; ƒ(x, y) – g(x, y)’nin L – M’ye yakın ol-
ması; ƒ(x, y)g(x, y)’nin LM’ye yakın olması; kƒ(x, y)’nin kL’ye yakın olması; ve M 0
ise ƒ(x, y)@g(x, y)’nin L@M’ye yakın olması anlamlıdır.
Teorem 1’i polinomlara ve rasyonel fonksiyonla uyguladığımızda, bu fonksiyonların
(x, y) → (x0, y0) iken limitlerinin, fonksiyonları (x0, y0)’da hesaplayarak bulabileceğini
söyleyen yararlı sonucu elde ederiz. Tek koşul rasyonel fonksiyonların (x0, y0)’da tanımlı ol-
malarıdır.
ÖRNEK 1 Limitleri Hesaplamak

x - xy + 3 0 - s0ds1d + 3
(a) lim 2 3
= = -3
sx, yd:s0,1d x y + 5xy - y s0d s1d + 5s0ds1d - s1d3
2
(b) lim 2x 2 + y 2 = 2s3d2 + s -4d2 = 225 = 5

sx, yd:s3, -4d
ÖRNEK 2 Limitleri Hesaplamak
x 2 - xy
lim .
sx, yd:s0,0d 2x - 2y
limitini bulun.
Çözüm (x, y) → (0, 0) iken, payda 2x - 2y farkı 0’a yaklaştığından, Teorem
1’deki Bölüm Kuralını kullanamayız. Ama, pay ve paydayı 2x + 2y, ile çarparsak,
limitini bulabileceğimiz eşdeğer bir kesir elde ederiz:
x 2 - xy A x 2 - xy B A 2x + 2y B
A 2x - 2y B A 2x + 2y B
lim = lim
sx, yd:s0,0d 2x - 2y sx, yd:s0,0d
x A x - y B A 2x + 2y B
= lim x - y Cebir
sx, yd:s0,0d
x A 2x + 2y B
Sıfırdan farklı
= lim (x – y) çarpanını
sx, yd:s0,0d kısaltın
= 0 A 20 + 20 B = 0
y = x yolu (üzerinde x – y = 0 dır )
x 2 - xy
.
2x - 2y
fonksiyonunun tanım kümesinde bulunmadığından (x – y) çarpanını kısaltabiliriz.
ÖRNEK 3 Limit Tan›m›n› Uygulamak

4xy 2
Varsa lim ’yi bulun.
sx, yd:s0,0d x2 + y2
Çözüm Önce, x = 0 doğrusu boyunca y 0 iken fonksiyonun daima 0 değerini aldığını
gözlemleriz. Benzer şekilde doğrusu boyunca, x 0 olması koşulu ile fonksiyonun değeri
yine 0 dır. Dolayısıyla, (x, y) noktası (0, 0) noktasına yaklaşırken limit varsa bu limit
değeri 0 olmalıdır. Bunun doğru olup olmadığını görmek için limit tanımını uygularız.
Bir P 7 0 değeri keyfi olarak verilmiş olsun. Bir d 7 0 değeri bulmak istiyoruz.
Öyle ki,
4xy 2 4xy 2
` - 0` 6 P her ne zaman
whenever 0 6 2x 2 + y 2 6 d iken ` - 0` 6 P whenever 0 6 2x 2 + y
x2 + y2 x2 + y2
veya
2
4ƒ x ƒ y 4ƒ x ƒ y 2
6 P her ne zaman 0 6 2x 2 + y 2 6 d. iken
whenever 6 P whenever 0 6 2x 2 + y 2 6 d
x2 + y2 x2 + y2
olsun. y2 x2 + y2 olduğundan
4ƒ x ƒ y 2
… 4 ƒ x ƒ = 42x 2 … 42x 2 + y 2 .
x2 + y2
elde ederiz.
Şu halde d = P>4 seçer ve 0 6 2x 2 + y 2 6 d, alırsak

4xy 2
` - 0 ` … 42x 2 + y 2 6 4d = 4 a b = P.
P
2
x + y 2 4
elde ederiz. Tanımdan
4xy 2
lim = 0.
sx, yd:s0,0d x2 + y2
sonucu elde edilir.
Süreklilik
z Tek değişkenli fonksiyonlardaki gibi, süreklilik limit cinsinden ifade edilir.
TANIM ‹ki De¤iflkenli Sürekli Fonksiyonlar

Aşağıdaki koşullar sağlanırsa, bir ƒ(x, y) fonksiyonu (x0, y0) noktasında
süreklidir:
x
1. ƒ(x0, y0)’da tanımlıdır,
–y
2. lim ƒsx, yd vardır,
sx, yd:sx0, y0d
3. lim ƒsx, yd = ƒsx0 , y0 d.

sx, yd:sx0, y0d
(a) Tanım kümesinin her noktasında sürekli olan fonksiyona sürekli fonksiyon
denir.
y Limit tanımında olduğu gibi, süreklilik tanımı da ƒ’nin tanım kümesinin iç noktaları
0 kadar sınır noktalarında da geçerlidir. Tek koşul (x, y) noktasının her zaman tanım kümesi
–0.8 0.8
içinde olmasıdır.
–1 1
Tahmin edebileceğiniz gibi, Teorem 1’in sonuçlarından biri sürekli fonksiyonların ce-
–0.8 0.8 birsel kombinasyonlarının, söz konusu fonksiyonların tanımlı oldukları her noktada sürek-
li olduklarıdır. Bu, sürekli fonksiyonların toplam, fark, çarpım, sabitle çarpım, bölüm ve
0
x
kuvvetlerinin tanımlı oldukları yerlerde sürekli oldukları anlamına gelir. Özel olarak, iki
değişkenli polinomlar ve rasyonel fonksiyonlar tanımlandıkları her noktada süreklidirler.
0.8 – 0.8
ÖRNEK 4 Tek Süreksizlik Noktas› Olan Bir Fonksiyon
1 –1
0.8 0 – 0.8 2xy
ƒsx, yd = L
, sx, yd Z s0, 0d
x + y22
(b)
0, sx, yd = s0, 0d
fiEK‹L 14.11 (a) fonksiyonunun orijin hariç her yerde sürekli olduğunu gösterin (Şekil 14.11).
2xy
ƒsx, yd = L
, sx, yd Z s0, 0d Çözüm ƒ fonksiyonu (x, y) (0, 0) olan her noktada süreklidir çünkü değerleri x ve
x2 + y2
y’nin rasyonel bir fonksiyonuyla
0, sx, yd = s0, 0d.
(0, 0)’da ƒ’nin değeri tanımlıdır, ama (x, y) → (0, 0) iken ƒ’nin limitinin olmadığını
ƒ fonksiyonunun grafiği. Fonksiyon, orijin iddia ediyoruz. Bunun nedeni orijine farklı yollardan yaklaşmanın, şimdi göreceğimiz gibi
hariç her yerde süreklidir. (b) ƒ’nin seviye farklı sonuçlar vermesidir.
eğrileri (Örnek 4).
Her m değeri için, ƒ fonksiyonunun “delinmiş” y = mx, x 0, doğrusu üzerinde sabit

bir değeri vardır, çünkü
ƒsx, yd ` `
2xy 2xsmxd 2mx 2 2m
= 2 2
= 2 2
= 2 = .
y = mx x + y y = mx x + smxd x + m 2x 2 1 + m2
bulunur. Dolayısıyla, (x, y) doğru boyunca (0, 0)’a yaklaşırken ƒ’nin değeri bu sayıdır:
cƒsx, yd ` d =
2m
lim ƒsx, yd = lim .
sx, yd:s0,0d sx, yd:s0,0d y = mx 1 + m2
y = mx boyunca
Bu limit m ile değişir. Dolayısıyla, (x, y) orijine yaklaşırken ƒ’nin limiti diyebileceği-
miz tek bir sayı yoktur. Limit bulunmaz ve fonksiyon sürekli değildir.
Örnek 4 iki (veya daha fazla değişkenli) fonksiyonların limitleri hakkında önemli bir
noktayı ortaya koyar. Bir noktada bir limitin var olması için, limit her yaklaşım yolu için
aynı olmalıdır. Bu sonuç, tek-değişken durumunda soldan ve sağdan limitlerin her ikisinin
de aynı değere eşit olması gerekliliği ile benzerdir. Bu yüzden, iki veya daha fazla değiş-
z kenli fonksiyonlar için, farklı limitli yollar bulursak, yaklaştıkları noktada fonksiyonun li-
mitinin olmadığını anlarız.
Bir Limitin Var Olmaması İçin İki-Yol Testi

(x, y) noktası (x0, y0)’a yaklaşırken bir ƒ(x, y) fonksiyonunun iki farklı yol
y boyunca farklı limitleri varsa, limsx, yd:sx0, y0d ƒsx, yd yoktur.
ÖRNEK 5 ‹ki-Yol Testini Uygulamak

(x, y) noktası (0, 0)’a yaklaşırken
x
(a) 2x 2 y
ƒsx, yd =
y x4 + y 2
0 fonksiyonunun (Şekil 14.12) limitinin olmadığını gösterin.
1 1 Çözüm Doğrudan yerine yazmakla limiti bulamayız. 0@0 belirsiz formu ortaya çıkar.
ƒ’nin değerlerini (0, 0)’da sona eren yollar boyunca inceleriz. y = kx2, x 0 eğrisi
boyunca, fonksiyonun değeri sabittir:
0 0
x
2x 2y 2x 2skx 2 d
ƒsx, yd ` `
2kx 4 2k
= = = = .
y = kx 2 x4 + y 2 y = kx 2
4
x + skx d 2 2 4
x + k x 2 4
1 + k2
–1 –1
Dolayısıyla,
cƒsx, yd ` d =
0 2k
lim ƒsx, yd = lim .
sx, yd:s0,0d sx, yd:s0,0d y = k x2 1 + k2
(b) y = kx2 boyunca
fiEK‹L 14.12 (a) ƒ(x, y) = 2x2y@(x4 + y2)’nin olur. Bu limit yola göre değişir. Örneğin, (x, y) noktası (0, 0)’a y = x2 parabolü üzerinden
grafiği. Grafikte görüldüğü ve (b)’deki yaklaşırsa, k = 1 olur ve limit 1’dir. (x, y) noktası (0, 0)’a x-ekseni üzerinden yaklaşırsa,
seviye eğrilerinin doğruladığı gibi, k = 0’dır ve limit 0 olur. İki yol testine göre, (x, y) noktası (0, 0)’a yaklaşırken ƒ’nin limiti
limsx, yd:s0,0d ƒsx, yd yoktur (Örnek 5). yoktur.
Buradaki ifade çelişkili gözükebilir. “(x, y) orijine yaklaşırken ƒ’nin limiti yoktur de-
mekle neyi kastediyorsunuz—bir sürü limiti var” diyebilirsiniz. Ama sorun da budur.
Yoldan bağımsız tek bir limit yoktur ve dolayısıyla, tanıma göre, lim(x,y)→(0, 0) ƒ(x, y) yok-
tur.
Sürekli fonksiyonların bileşkeleri de süreklidir. İspatı, burada ihmal edilmiştir, tek değiş-
kenli fonksiyonlardakine benzerdir (Bölüm 2.6, Teorem 10)
Bileşkelerin Sürekliliği
ƒ fonksiyonu (x0, y0) noktasında sürekli ise ve g fonksiyonu da ƒ(x0, y0)’da
sürekli tek-değişkenli bir fonksiyon ise h(x, y) = g(ƒ(x, y)) ile tanımlı h = g ° ƒ
bileşke fonksiyonu (x0, y0)’da süreklidir.
Örneğin,
xy
e x - y, cos 2
, ln s1 + x 2y 2 d
x + 1
fonksiyonları her (x, y) noktasında süreklidirler.
Tek değişkenli fonksiyonlarda olduğu gibi, genel kural sürekli fonksiyonların
bileşkelerinin sürekli olduğudur. Tek koşul her fonksiyonun uygulandığı yerde sürekli ol-
masıdır.
‹kiden Fazla De¤iflkenli Fonksiyonlar

İki değişkenli fonksiyonların limit ve süreklilik kavramları ile toplam, fark, çarpım, sabitle
çarpım, bölüm ve kuvvetlerin limitleri ve süreklilikleriyle ilgili sonuçlar üç veya daha faz-
la değişkenli fonksiyonlar için de geçerlidir.
y sin z
ln sx + y + zd ve
and
x - 1
gibi fonksiyonlar tanım kümelerinde süreklidirler ve P, (x, y, z) noktasını belirtmek üzere
e x+z e1-1 1
lim = = ,
P:s1,0,-1d z + cos 2xy
2 2
s -1d + cos 0 2
gibi limitler doğrudan yerine koymayla bulunabilir.
Sürekli Fonksiyonlar›n Kapal› ve S›n›rl› Bölgelerde Ekstremum De¤erleri

Kapalı ve sınırlı bir [a, b] aralığında sürekli olan tek değişkenli bir fonksiyonun, [a, b]
içinde en az bir defa bir mutlak maksimum değer ve bir mutlak minimum değer aldığını
gördük. Aynısı, düzlemin kapalı ve sınırlı bir R bölgesinde ( bir doğru parçası, bir disk
veya içi dolu bir üçgen gibi ) sürekli olan bir z = ƒ(x, y) fonksiyonu için doğrudur.
Fonksiyon, R’nin bir noktasında bir mutlak maksimum değer ve R’nin bir noktasında da
bir mutlak minimum değer alır.
Bunlara ve bu bölümdeki diğer teoremlere benzer teoremler üç veya daha fazla
değişkenli fonksiyonlar için de geçerlidir. Örneğin, bir w = ƒ(x, y, z) sürekli fonksiyonu
tanımlı olduğu herhangi bir kapalı ve sınırlı küme üzerinde (katı top veya küp, silindirik
kabuk, dikdörtgensel bir katı cisim ) mutlak maksimum ve mutlak minimum değerlerini
alması gerekir.
Bu ekstremum değerleri nasıl bulacağımızı Bölüm 14.7’de öğreneceğiz, fakat önce
yüksek boyutlarda türevleri çalışmalıyız. Bu, sıradaki bölümün konusudur.
ALIfiTIRMALAR 14.2
‹ki De¤iflkenli Limitler Düzlemde Süreklilik
1–12 alıştırmalarındaki limitleri bulun. 27–30 alıştırmalarındaki fonksiyonlar düzlemin hangi (x, y) nokta-
3x 2 - y 2 + 5 x larında süreklidir?
1. lim 2. lim
sx, yd: s0,0d x 2 + y 2 + 2 sx, yd: s0,4d 2y 27. a. ƒsx, yd = sin sx + yd b. ƒsx, yd = ln sx 2 + y 2 d
2 x + y y
ax + y b
1 1 28. a. ƒsx, yd = x - y b. ƒsx, yd = 2
3. lim 2x 2 + y 2 - 1 4. lim x + 1
sx, yd: s3,4d sx, yd: s2, -3d
1 x + y
x2 + y3 29. a. g sx, yd = sin xy b. g sx, yd =
5. lim sec x tan y 6. lim cos 2 + cos x
sx, yd: s0,p>4d sx, yd: s0,0d x + y + 1
x-y
x2 + y2 1
7. lim e 8. lim ln ƒ 1 + x 2 y 2 ƒ 30. a. g sx, yd = 2
b. g sx, yd = 2
sx, yd: s0,ln 2d sx, yd: s1,1d x - 3x + 2 x - y
e y sin x 3
9. lim 10. lim cos2 ƒ xy ƒ - 1
sx, yd: s0,0d x sx, yd: s1,1d Uzayda Süreklilik
x sin y cos y + 1 31–34 alıştırmalarındaki fonksiyonlar uzayın hangi (x, y, z) noktala-
11. lim 2
12. lim rında süreklidir?
sx, yd: s1,0d x + 1 sx, yd: sp>2,0d y - sin x
31. a. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 - 2z 2
Bölümlerin Limiti b. ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2 - 1
13–20 alıştırmalarındaki limitleri, önce kesirleri yeniden yazarak bulun. 32. a. ƒsx, y, zd = ln xyz b. ƒsx, y, zd = e x + y cos z
x 2 - 2xy + y 2 x2 - y2
13. lim x y 14. lim 1 1
sx, yd: s1,1d - sx, yd: s1,1d x - y 33. a. hsx, y, zd = xy sin z b. hsx, y, zd =
xZy xZy x2 + z2 - 1
xy - y - 2x + 2 1 1
15. lim 34. a. hsx, y, zd = b. hsx, y, zd =
sx, yd: s1,1d x - 1 ƒyƒ + ƒzƒ ƒ xy ƒ + ƒ z ƒ
xZ1
y + 4
16. lim Bir Noktada Limit Bulunmamas›
sx, yd: s2, -4d x 2y - xy + 4x 2 - 4x
y Z -4, x Z x2 Farklı yaklaşma yolları ele alarak, (x, y) → (0, 0) iken 35–42
x - y + 22x - 2 2y alıştırmalarındaki fonksiyonların limitlerinin olmadığını gösterin.
17. lim
sx, yd: s0,0d 2x - 2y x x4
xZy 35. ƒsx, yd = - 36. ƒsx, yd =
2x 2 + y 2 x + y2
4
x + y - 4 22x - y - 2
18. lim 19. lim
sx, yd: s2,2d 2x + y - 2 sx, yd: s2,0d 2x - y - 4 z z
x+yZ4 2x - y Z 4
2x - 2y + 1
20. lim
sx, yd: s4,3d x - y - 1
xZy+1
x
Üç De¤iflkenli Limitler
y x
21–26 alıştırmalarındaki limitleri bulun. y
ax + y + z b
1 1 1 2xy + yz
21. lim 22. lim
P: s1,3,4d P: s1,-1,-1d x2 + z2 x4 - y 2 xy
37. ƒsx, yd = 4 2
38. ƒsx, yd =
23. lim ssin2 x + cos2 y + sec2 zd x + y ƒ xy ƒ
P: s3,3,0d
x - y x + y
39. gsx, yd = 40. g sx, yd = x - y
24. lim tan-1 xyz 25. lim ze-2y cos 2x x + y
P: s-1>4,p>2,2d P: sp,0,3d
x2 + y x2
26. lim ln 2x 2 + y 2 + z 2 41. hsx, yd = y 42. hsx, yd = 2
P: s0, -2,0d x - y
Teori ve Örnekler formülüne m = tan u koyun ve sonucu sadeleştirerek, ƒ’nin

değerlerinin doğrunun eğim açısıyla nasıl değiştiğini gösterin.
43. lim(x,y) →(x0, y0) ƒ(x, y) = L ise, ƒ’nin (x0, y0)’da tanımlı olması
gerekir mi? Yanıtınızı açıklayın. b. (a) şıkkında elde ettiğiniz sonucu kullanarak y = mx doğrusu
boyunca (x, y) → (0, 0) iken ƒ’nin limitinin yaklaşma açısına
44. ƒ(x0, y0) = 3 ise bağlı olarak –1’den 1’e değiştiğini gösterin.
lim ƒsx, yd 50. Sürekli genişleme ƒ(0, 0)’ı
sx, yd: sx0 , y0d
için, ƒ fonksiyonu (x0, y0)’da sürekli ise? ve ƒ(x0, y0)’da sürekli x2 - y2

ƒsx, yd = xy
değilse ne söyleyebilirsiniz? Yanıtınızı açıklayın. x2 + y2
İki değişkenli fonksiyonlar için Sandviç Teoremi, merkezi (x0, y0)’da fonksiyonu orijinde sürekli olacak şekilde tanımlayın.
olan bir dairenin içindeki her (x, y) (x0, y0) için g(x, y) ƒ(x, y)
h(x, y) ise ve (x, y) → (x0, y0) iken g ile h’nin limitleri sonlu ve aynı L
sayısı ise Kutupsal Koordinatlara Dönüfltürme
lim(x,y) →(x0, y0) ƒ(x, y) ile ilerleme kaydedemiyorsanız, kutupsal koor-
lim ƒsx, yd = L. dinatlara geçmeyi deneyin. x = r cos u, y = r sin u yazın ve ortaya
sx, yd:sx0 , y0d
çıkan ifadenin r → 0 iken limitini araştırın. Başka bir deyişle,
olduğunu söyler. Bu sonucu kullanarak 45–48 alıştırmalarındaki soru- aşağıdaki kriteri sağlayan bir L sayısı olup olmadığına karar vermeye
ları yanıtlayın. çalışın:
45. 0 sayısına karşılık, her r ve u için
x 2y 2 tan-1 xy ƒrƒ 6 d Q ƒ ƒsr, ud - L ƒ 6 P. (1)
1 - 6 xy 6 1
3 olacak şekilde bir d 0 sayısı vardır. Böyle bir L varsa,
olduğunu bilmek, size lim ƒsx, yd = lim ƒsr, ud = L.
sx, yd: s0,0d r:0
-1
tan xy olur. Örneğin,
lim xy ?
sx, yd:s0,0d
x3 r 3 cos3 u
hakkında bir şey söyler mi? Yanıtınızı açıklayın. lim 2 2
= lim = lim r cos3 u = 0.
sx, yd: s0,0d x + y r: 0 r2 r: 0
46. Bu eşitliklerin sonuncusunu doğrulamak için, ƒ(r, u) = r cos3 u ve
L = 0’ın (1) denklemini sağladığını göstermemiz gerekir. Yani, bir
x 2y 2
2 ƒ xy ƒ - 6 4 - 4 cos 2ƒ xy ƒ 6 2 ƒ xy ƒ 0 sayısına karşılık, her r ve u için,
6
olduğunu bilmek, size
ƒrƒ 6 d Q ƒ r cos3 u - 0 ƒ 6 P.
4 - 4 cos 2ƒ xy ƒ
lim ? olacak şekilde bir d 0 sayısının var olduğunu göstermemiz gerekir.
sx, yd: s0,0d ƒ xy ƒ
ƒ r cos u ƒ = ƒ r ƒ ƒ cos u ƒ … ƒ r ƒ # 1 = ƒ r ƒ ,
3 3
hakkında bir şey söyler mi? Yanıtınızı açıklayın.
47. ƒ sin s1>xd ƒ … 1 |olduğunu bilmek size olduğu için, d = alırsak, söylenenler doğru olur.
Tam tersine
1
lim y sin x ?
sx, yd:s0,0d x2 r 2 cos2 u
2 2
= = cos2 u
hakkında bir şey söyler mi? Yanıtınızı açıklayın. x + y r2
48. ƒ cos s1>yd ƒ … 1 olduğunu bilmek size ƒ r ƒ ’nin küçüklüğünden bağımsız olarak 0’dan 1’e kadar bütün değer-
leri alır, bu nedenle limsx, yd:s0,0d x 2>sx 2 + y 2 d yoktur.
1 Bu örneklerin her birinde, r → 0 iken limitin varlığı veya yokluğu
lim x cos y ?
sx, yd:s0,0d
oldukça açıktır. Ama kutupsal koordinatlara geçmek her zaman yararlı
hakkında bir şey söyler mi? Yanıtınızı açıklayın. olmayabilir ve bizi yanlış sonuçlara götürebilir. Örneğin, limit her u =
49. (Örnek 4’ün devamı) sabit doğrusu (veya ışını) üzerinde bulunabilir, ama daha geniş anlamda
bulunmayabilir. Örnek 4 bu noktayı belirtmektedir. Kutupsal koordinat-
a. Örnek 4’ü yeniden okuyun. Sonra larda, ƒsx, yd = s2x 2yd>sx 4 + y 2 d fonksiyonu, r 0 için
ƒsx, yd `
2m r cos u sin 2u
= ƒsr cos u, r sin ud =
y = mx 1 + m2 r 2 cos4 u + sin2 u
halini alır. u’yı sabit tutar ve r → 0 alırsak, limit 0’dır. Ancak y = x2 d-P Tan›mlar›n› Kullanmak
yolu üzerinde, r sin u = r2 cos2 u olur ve
59–62 alıştırmalarının her biri bir ƒ(x, y) fonksiyonu ve pozitif bir
r cos u sin 2u sayısı vermektedir. Her alıştırmada,
ƒsr cos u, r sin ud =
r 2 cos4 u + sr cos2 ud2 x2 – y2 < d
2r cos2 u sin u r sin u eşitsizliğini sağlayan her (x, y) için
= = 2 = 1.
2r 2 cos4 u r cos2 u uƒ(x, y) – ƒ(0, 0)u
bulunur.
olacak şekilde bir d 0 sayısının var olduğunu gösterin.
51–56 alıştırmalarında, (x, y) → (0, 0) iken ƒ’nin limitini bulun veya
59. ƒsx, yd = x 2 + y 2, P = 0.01
limitin bulunmadığını gösterin.
2
x 3 - xy 2 x3 - y3 60. ƒsx, yd = y>sx + 1d, P = 0.05
51. ƒsx, yd = 2 2
52. ƒsx, yd = cos a 2 b 61. ƒsx, yd = sx + yd>sx 2 + 1d, P = 0.01
x + y x + y2
62. ƒsx, yd = sx + yd>s2 + cos xd, P = 0.02
y2 2x
53. ƒsx, yd = 54. ƒsx, yd =
x2 + y2 x + x + y2
2
63–66 alıştırmalarının her biri bir ƒ(x, y, z) fonksiyonu ve pozitif bir
sayısı vermektedir. Her alıştırmada,
55. ƒsx, yd = tan-1 a b
ƒxƒ + ƒyƒ
x2 + y2 x2 + y2 + z 2 < d
x2 - y2 eşitsizliğini sağlayan her (x, y) için
56. ƒsx, yd = 2
x + y 2
uƒ(x, y, z) – ƒ(0, 0, 0)u
57 ve 58 alıştırmalarında, ƒ(0, 0)’ı, ƒ fonksiyonu orijinde sürekli olacak şekilde bir d 0 sayısının var olduğunu gösterin.
olacak şekilde tanımlayın. 63. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2, P = 0.015
3x 2 - x 2y 2 + 3y 2
57. ƒsx, yd = ln a b 64. ƒsx, y, zd = xyz, P = 0.008
x2 + y2 x + y + z
3x 2y 65. ƒsx, y, zd = , P = 0.015
58. ƒsx, yd = 2 x2 + y2 + z2 + 1
x + y2 66. ƒsx, y, zd = tan2 x + tan2 y + tan2 z, P = 0.03
67. ƒ(x, y, z) = x + y – z fonksiyonunun her (x0, y0, z0) noktasında
sürekli olduğunu gösterin.
68. ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2’nin orijinde sürekli olduğunu gösterin.
14.3 K›smi Türevler
Çok değişkenli analiz, temelde tek değişkenli analizin her defasında bir değişkene uygu-
lanmasıdır. Bir fonksiyonun bağımsız değişkenlerinden biri dışında hepsini sabit tutar ve o
tek değişkene göre türev alırsak, bir "kısmi" türev elde ederiz. Bu bölüm kısmi türevlerin
nasıl ortaya çıktıklarını, geometrik olarak nasıl yorumlandıklarını ve tek değişkenli bir
fonksiyonun türev kurallarından bir kısmi türevin nasıl hesaplanacağını gösterir.
‹ki De¤iflkenli Bir Fonksiyonun K›smi Türevleri

(x0, y0), bir ƒ(x, y) fonksiyonunun tanım kümesinde bir noktaysa, dikey y = y0 düzlemi
z = ƒ(x, y) yüzeyini z = ƒ(x, y0) eğrisinde kesecektir (Şekil 14.13). Bu eğri y = y0 düzle-
mindeki z = ƒ(x, y0) fonksiyonunun grafiğidir. Bu düzlemdeki yatay koordinat x; dikey
koordinat z’dir. y-değeri y0’da sabit tutulmaktadır dolayısıyla y bir değişken değildir.
ƒ’nin (x0, y0) noktasında, x’e göre kısmi türevini ƒ(x, y0)’ın x = x0 noktasında x’e
göre normal türevi olarak tanımlarız. Kısmi türevleri normal türevlerden ayırt etmek için
önceden kullandığımız d yerine ∂ sembolünü kullanırız.
14.3 K›smi Türevler 985
y y0 düzleminde
dikey eksen
P(x0, y0, f(x0, y0))
z f(x, y)
y y0 düzleminde
z f(x, y0) eğrisi
Teğet doğru
0
x0
y0
x
(x0, y0) y
(x0 h, y0)
y y0 düzleminde yatay eksen
fiEK‹L 14.13 xy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesinin üst

tarafından bakıldığında, y = y0 düzleminin z = ƒ(x, y)
yüzeyi ile kesişimi.
TANIM x’e Göre K›smi Türev

ƒ(x, y)’nin (x0, y0) noktasında x’e göre kısmi türevi, limitin var olması şartıyla
`
0ƒ ƒsx0 + h, y0 d - ƒsx0 , y0 d
= lim ,
0x sx0, y0d h:0 h
olarak tanımlanır.
Kısmi türev için eşdeğer bir gösterim
ƒ(x, y0) `
d
.
dx x = x0
dır.
z = ƒ(x, y0) eğrisinin y = y0 düzleminde P(x0, y0, ƒ(x0, y0)) noktasındaki eğimi ƒ’nin
(x0, y0)’da x’e göre kısmi türevinin değeridir. Eğrinin P’deki teğeti ise y = y0 düzleminde
P’den bu eğimle geçen doğrudur. (x0, y0)’daki ∂ƒ@∂x kısmi türevi, y değişkeni y0 değerinde
sabit tutulurken ƒ’nin x’e göre değişim oranıdır. Bu (x0, y0)’da ƒ’ nin i yönündeki değişim
oranıdır.
Bir kısmi türevin gösterimi neyi vurgulamak istediğimize bağlıdır:
0ƒ
sx , y d veya ƒxsx0 , y0 d “ƒ’nin (x0, y0)’da x’e göre türevi” veya “(x0, y0) da ƒ altı x.”
0x 0 0
(x0, y0) noktasını vurgulamak için uygundur.
`
0z
“z’nin (x0, y0)’da x’e göre kısmi türevi.” Bilim ve
0x sx0, y0d
mühendislikte değişkenlerle uğraşmak ve fonksiyonu açık
olarak belirtmemek için yaygın olarak kullanılır.
0ƒ 0z
ƒx, , z , veya “ƒ’nin (veya z’nin) x’e göre kısmi türevi.” Kısmi türeve
0x x 0x
kendisi de bir fonksiyonmuş gibi bakıyorsanız uygundur.
x x0 ƒ(x, y)’nin bir (x0, y0) noktasında y’ye göre kısmi türevinin tanımı ƒ’nin x’e göre kısmi
düzleminde z türevinin tanımına benzerdir. x’i bir x0 noktasında sabit tutar ve ƒ(x0, y)’nin y0’da y’ye göre
dikey eksen
normal türevini alırız.
Teğet doğru TANIM y’ye Göre K›smi Türev

P(x0, y0, f(x0, y0)) ƒ(x, y)’nin (x0, y0) noktasında y’ye göre kısmi türevi, limitin var olması şartıyla
` ƒsx0 , yd `
0ƒ d ƒsx0 , y0 + hd - ƒsx0 , y0 d
z f(x, y) = = lim ,
0y sx0, y0d dy y = y0 h:0 h
0 olarak tanımlanır.
x0 y0
x z = ƒ(x0, y) eğrisinin dikey x = x0 düzleminde P(x0, y0, ƒ(x0, y0)) noktasındaki (Şekil
(x0, y0) y 14.14 ) eğimi, ƒ’nin (x0, y0)’da y’ye göre kısmi türevidir. Eğrinin P’deki teğeti ise x = x0
(x0, y0 k) düzleminde P’den bu eğimle geçen doğrudur. Kısmi türev, x-değişkeni x0 değerinde sabit
tutulurken ƒ’nin (x0, y0)’da y’e göre değişim oranıdır. Bu, (x0, y0)’da ƒ’nin j yönündeki
x x0 düzleminde
z f(x0, y) eğrisi x x0 düzleminde değişim oranıdır.
yatay eksen y’ye göre kısmi türev, x’e göre kısmi türevle aynı şekilde gösterilir:
0ƒ 0ƒ
fiEK‹L 14.14 x = x0 düzlemininin z = ƒ(x, y) sx , y d, ƒysx0 , y0 d, , ƒy .
0y 0 0 0y
yüzeyi ile kesişiminin, xy-düzleminin
birinci dörtte bir bölgesinden görünüşü. Elimizde, P(x0, y0, ƒ(x0, y0)) noktasında z = ƒ(x, y) düzlemiyle ilgili iki tane teğet bu-
lunduğuna dikkat edin (Şekil 14.15). Bunların belirledikleri düzlem yüzeye P’de teğet
midir? Öyle olduğunu göreceğiz, ama neden böyle olduğunu bulmadan önce kısmi
türevler hakkında daha fazla şey öğrenmemiz gerekir.
Bu teğetin eğimi P(x0, y0, f(x0, y0))

fy(x0, y0)’dır. Bu teğetin eğimi
fx(x0, y0)’dır.
x x0 düzleminde
z f(x0, y) eğrisi y y0 düzleminde
z f(x, y0) eğrisi
z f(x, y)
y y0 (x0, y0) x x0
y
fiEK‹L 14.15 Şekil 14.13 ve 14.14’ün birleşmiş hali (x0, y0, ƒ(x0, y0))
noktasındaki teğetler, en azından bu resimde, yüzeye teğet olan bir
düzlem belirlemektedir.
Hesaplamalar
∂ƒ@∂x ve ∂ƒ@∂y’nin tanımları ƒ’nin bir noktada türetilmesi için iki farklı yol verir: y’ye bir
sabit gibi davranarak x’e göre her zamanki gibi türev ve x’e bir sabit gibi davranarak y’ye
göre her zamanki gibi türev. Aşağıdaki örneklerin gösterdikleri gibi bu kısmi türevlerin
değerleri verilen bir (x0, y0) noktasında genellikle farklıdırlar.
ÖRNEK 1 Bir Noktada K›smi Türevlerin Bulunmas›

ise (4, –5) noktasında ∂ƒ@∂x ve ∂ƒ@∂y değerlerini bulun:
ƒsx, yd = x 2 + 3xy + y - 1.
Çözüm ∂ƒ@∂x’i bulmak için, y’ye bir sabit olarak bakar ve x’e göre türev alırız:
0ƒ 0 2
= sx + 3xy + y - 1d = 2x + 3 # 1 # y + 0 - 0 = 2x + 3y.
0x 0x
∂ƒ@∂x’in (4, –5)’teki değeri 2(4) + 3(–5) = –7’dir.
∂ƒ@∂y’yi bulmak için, x’e bir sabit olarak bakar ve y’ye göre türev alırız:
0ƒ 0 2
= sx + 3xy + y - 1d = 0 + 3 # x # 1 + 1 - 0 = 3x + 1.
0y 0y
∂ƒ@∂y’nin (4, –5)’teki değeri 3(4) + 1 = 13’tür.
ÖRNEK 2 Bir K›smi Türevi Bir Fonksiyon Olarak Bulmak

ƒ(x, y) = y sin xy ise ∂ƒ@∂y’yi bulun.
Çözüm x’e bir sabit, ƒ’ye de y ve sin xy’nin bir çarpımı olarak bakarız:
0ƒ 0 0 0
= s y sin xyd = y sin xy + ssin xyd s yd
0y 0y 0y 0y
0
= s y cos xyd sxyd + sin xy = xy cos xy + sin xy.
0y
TEKNOLOJ‹ KULLANMAK K›smi Türev Alma

Basit bir grafik çizicisi hesaplamalarınızı çok boyutta bile destekleyebilir. Bir tek değiş-
ken dışındaki bütün değişkenlerin değerlerini belirlerseniz, grafik çiziciniz kısmi türev-
leri hesaplayıp, kalan değişkene göre izleri çizebilir. Tipik olarak bir Bilgisayarlı Cebir
Sistemi kısmi türevleri sembolik ve sayısal olarak basit türevler kadar kolaylıkla hesapla-
yabilir. Çoğu sistem değişken sayısına bakmaksızın, bir fonksiyonun türevini almak için
aynı komutu kullanır (Sadece hangi değişkene göre türev almak istediğinizi belirtin).
ÖRNEK 3 K›smi Türevler Farkl› Fonksiyonlar Olabilirler

2y
ƒsx, yd = .
y + cos x
ise ƒx ve ƒy’yi bulun.
Çözüm ƒ’ye bir bölüm olarak bakarız. y’yi bir sabit olarak alırsak,
0 0
s y + cos xd s2yd - 2y s y + cos xd
a b =
0 2y 0x 0x
ƒx =
0x y + cos x s y + cos xd2
s y + cos xds0d - 2ys -sin xd 2y sin x
= = .
s y + cos xd2 s y + cos xd2
buluruz. x’e bir sabit olarak bakmakla
0 0
s y + cos xd s2yd - 2y s y + cos xd
a b =
0 2y 0y dy
ƒy =
0y y + cos x s y + cos xd2
s y + cos xds2d - 2ys1d 2 cos x
= = .
s y + cos xd2 s y + cos xd2
Kapalı türev alma, sıradaki örnekte görüleceği gibi, kısmi türev alma için de normal
türev almada olduğu gibidir.
ÖRNEK 4 Kapal› Türev Alma
yz - ln z = x + y
denklemi z’yi x ve y’nin iki bağımsız değişkenli bir fonksiyonu olarak tanımlıyorsa, ve
kısmi türev varsa, ∂z@∂x’i bulun.
Çözüm y’yi sabit olarak tutup, z’ye x’in türetilebilir bir fonksiyonu gibi bakarak, denkle-
min iki tarafının da x’e göre türevini alırız:
0 0 0x 0y
s yzd - ln z = +
0x 0x 0x 0x
z
0z 1 0z y-sabitken,
y - z = 1 + 0
0x 0x 0 0z
s yzd = y .
z x2 y2
ay - z b
0x 0x
1 0z
yüzeyi = 1
x1 0x
Teğet
düzlemi doğru
(1, 2, 5) 0z z
= .
0x yz - 1
ÖRNEK 5 Bir Yüzeyin y-Yönündeki E¤imini Bulmak

1 2 x = 1 düzlemi z = x2 + y2 paraboloidiyle bir parabol üzerinde kesişir. Parabolün (1, 2, 5)
y noktasındaki teğetinin eğimini bulun (Şekil 14.16).
x1
x
Çözüm Eğim, ∂z@∂y kısmi türevinin (1, 2)’deki değeridir:
fiEK‹L 14.16 x = 1 düzlemi ile z = x2 + y2
` sx + y 2 d ` = 2y `
yüzeyinin kesişim eğrisinin (1, 2, 5) 0z 0 2
= = 2s2d = 4.
noktasındaki teğeti (Örnek 5). 0y s1,2d 0y s1,2d s1,2d
Kontrol için, parabole x = 1 düzlemindeki tek-değişkenli z = (1)2 + y2 = 1 + y2 fonksiyonu

olarak bakabilir ve y = 2’deki eğimi sorabiliriz. Şimdi normal bir türev olarak hesaplanan
eğim
` s1 + y 2 d ` = 2y `
dz d
= = 4.
dy y = 2 dy y=2 y=2
olarak bulunur.

İkiden fazla değişkenli fonksiyonların kısmi türevlerinin tanımları iki değişkenli
fonksiyonların kısmi türevlerinin tanımına benzer. Diğer bağımsız değişkenler sabit tu-
tularak, bir bağımsız değişkene göre alınan normal türevlerdir.
ÖRNEK 6 Üç De¤iflkenli Bir Fonksiyon

x, y ve z bağımsız değişkenler ve
ƒ(x, y, z) = x sin (y + 3z)
ise,
0ƒ 0 0
= [x sin s y + 3zd] = x sin s y + 3zd
0z 0z 0z
0
= x cos s y + 3zd s y + 3zd = 3x cos s y + 3zd.
0z
bulunur.
R1 ÖRNEK 7 Paralel Ba¤l› Elektrik Dirençleri

R2 R1, R2 ve R3 dirençleri R ohmlu bir direnç oluşturacak şekilde paralel olarak bağlanırlarsa,
R’nin değeri
R3
1 1 1 1
= + +
R R1 R2 R3
denkleminden bulunabilir (Şekil 14.17). R1 = 30, R2 = 45 ve R3 = 90 ohm iken,
∂R@∂R2’nin değerini bulun.

Çözüm ∂R@∂R2’yi bulmak için, R1 ve R3’e sabit olarak bakar ve kapalı türetmeyi kulla-
fiEK‹L 14.17 Bu şekilde düzenlenen
narak denkleminin iki tarafının da R2’ye göre türevini alırız:
dirençlere paralel bağlı denir (Örnek 7).
a b = a b
Her direnç akımın bir kısmını geçirir. 0 1 0 1 1 1
+ +
Toplam direnç R 0R2 R 0R2 R1 R2 R3
1 1 1 1 1 0R 1
= + + . - = 0 - 2 + 0
R R1 R2 R3 R 2 0R2 R2
formülüyle hesaplanır. 2
= 2 = a b .
0R R2 R
0R2 R2 R2
R1 = 30, R2 = 45 ve R3 = 90 iken,
1 1 1 1 3 + 2 + 1 6 1
= + + = = = ,
R 30 45 90 90 90 15
ve dolayısıyla R = 15 bulunur. Buradan

2 2
= a b = a b = .
0R 15 1 1
0R2 45 3 9
elde edilir.
K›smi Türevler ve Süreklilik

Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun bir noktada, orada sürekli olması gerekmeden, hem x hem de
y’ye göre kısmi türevleri var olabilir. Bu, bir türevin varlığının sürekliliği gerektirdiği tek
değişkenli fonksiyonlardan farklıdır. Ancak, ƒ(x, y)’nin kısmi türevleri varsa ve merkezi
(x0, y0)’da bulunan bir daire içinde sürekli iseler, bir sonraki bölümde göreceğimiz gibi, ƒ
fonksiyonu (x0, y0)’da süreklidir.
ÖRNEK 8 K›smi Türevler Var, Fakat ƒ Süreksiz

0, xy 0
z
1, xy 0
ƒsx, yd = e
z 0, xy Z 0
L1 1, xy = 0
1 olsun (Şekil 14.18).
(a) (x, y) noktası y = x doğrusu üzerinden (0, 0)’a yaklaşırken ƒ’nin limitini bulun.
0 (b) ƒ’nin orijinde sürekli olmadığını gösterin.
L2 (c) Orijinde, ∂ƒ@∂x ve ∂ƒ@∂y kısmi türevlerinin ikisinin de var olduğunu gösterin.
x
y Çözüm
(a) ƒ(x, y), y = x doğrusu boyunca (orijin hariç) sabit olarak sıfır olduğundan
fiEK‹L 14.18
lim ƒsx, yd ` = lim 0 = 0.
ƒsx, yd = e
0, xy Z 0 sx, yd:s0,0d y=x sx, yd:s0,0d
1, xy = 0 dır.
fonksiyonunun grafiği L1 ve L2 doğruları (b) ƒ(0, 0) = 1 olduğundan (a)’daki limit fonksiyonun (0, 0)’da sürekli olmadığını gösterir.
ile xy-düzleminin dört tane açık dörtte bir (c) (0, 0)’da ∂ƒ@∂x’i bulmak için y’yi y = 0’da sabit olarak tutarız. Bu durumda, her x için
bölgesinden oluşur. Fonksiyonun orijinde ƒ(x, y) = 1 dir ve ƒ’nin grafiği Şekil 14.18’deki L1 doğrusudur. Bu doğrunun herhangi
kısmi türevleri vardır, ama orada sürekli bir x noktasındaki eğimi ∂ƒ@∂x = 0 dır. Özel olarak, (0, 0)’da ∂ƒ@∂x = 0’dır. Benzer
değildir (Örnek 8). şekilde, herhangi bir y noktasında L2 doğrusunun eğimi ∂ƒ@∂y’dir. Dolayısıyla,
(0, 0)’da ∂ƒ@∂y = 0’dır.
Örnek 8’e rağmen, bir noktadaki diferansiyellenebilmenin sürekliliği gerektirmesi,

yüksek boyutlarda hala geçerlidir. Örnek 8, yüksek boyutlarda diferansiyellenebilme için
kısmi türevlerin varlığından ziyade daha güçlü bir koşulun gerektiğini gösterir. İki
değişkenli fonksiyonların diferansiyellenebilmesini bu bölümün sonunda tanımlıyor ve
süreklilikle olan bağlantısını tekrar ele alıyoruz.
‹kinci Mertebe K›smi Türevler

Bir ƒ(x, y) fonksiyonun iki kere türevini aldığımızda, ikinci mertebeden türevlerini elde
ederiz. Bu türevler genellikle aşağıdaki gibi gösterilir:
0 2ƒ
“d“dkare ƒdx kare”
squared ƒdx squared” veya
or ƒxx ƒxx “ƒ
“ƒ sub
altı xx”
0x 2
0 2ƒ
“d kare
“d squared
ƒdy ƒdy squared”
kare” veyaor ƒyyƒyy “ƒ
“ƒ altı
subyy”
yy”
0y 2
0 2ƒ
“d“dkare ƒdx dy”
squared ƒdx dy” veyaor ƒyxƒyx “ƒ altı
“ƒ yx”
sub yx”
0x0y
0 2ƒ
“d“dkare ƒdy dx”
squared ƒdy dx” veyaor ƒxyƒxy “ƒ altı
“ƒxy”
sub xy”
0y0x
Bunları tanımlayan denklemler
0 2ƒ 0 2ƒ
a b, a b,
0 0ƒ 0 0ƒ
= =
0x 2 0x 0x 0x0y 0x 0y
şeklindedir. Türevlerin alındığı sıraya dikkat edin:
0 2ƒ
Önce y’ye göre,
Differentiate sonra
first withx’e göre türev
respect alın. with respect to x.
to y, then
0x0y
ƒyx = (ƒy)x Aynı anlama gelir.
TARİHSEL BİYOGRAFİ ÖRNEK 9 ‹kinci Mertebeden K›smi Türevleri Bulmak

Pierre-Simon Laplace ƒ(x, y) = x cos y + yex ise,
(1749–1827) 0 2ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ
2
, , 2
, ve
and .
0x 0y0x 0y 0x0y
türevlerini bulun.
Çözüm
0ƒ 0 0ƒ 0
= sx cos y + ye x d = sx cos y + ye x d
0x 0x 0y 0y
= cos y + ye x = -x sin y + e x
Buradan Buradan
0 2ƒ 0 2ƒ
a b = -sin y + e x a b = -sin y + e x
0 0ƒ 0 0ƒ
= =
0y0x 0y 0x 0x0y 0x 0y
0 2ƒ 0 2ƒ
a b = ye x. a b = -x cos y.
0 0ƒ 0 0ƒ
2
= =
0x 0x 0x 0y 2 0y 0y
bulunur.
Kar›fl›k Türev Teoremi
Örnek 9’daki
0 2ƒ 0 2ƒ
ve
and
0y0x 0x0y
ikinci-mertebe “karışık” türevlerinin eşit olduğunu fark etmiş olabilirsiniz. Bu bir rastlantı
değildi. Her ne zaman ƒ, ƒx, ƒy, ƒxy ve ƒyx sürekli ise, bunlar eşit olmalıdır.
TEOREM 2 Kar›fl›k Türev Teoremi

ƒ(x, y) ve ƒx, ƒy, ƒxy ve ƒyx kısmi türevleri bir (a, b) noktasını içeren açık bir
bölge üzerinde tanımlıysalar ve hepsi (a, b)’de sürekli ise,
ƒxy(a, b) = ƒyx(a, b)
olur.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Teorem 2, onu ortaya atan Fransız matematikçi Alexis Clairaut’nun adına Clairaut Te-
Alexis Clairaut oremi olarak da bilinmektedir. Bir ispatı Ek 7’de verilmiştir. Teorem 2, ikinci-mertebeden
(1713–1765) karışık bir türev hesaplamak için, süreklilik koşullarının sağlanması şartıyla, türevi her iki
sırada da alabileceğimizi söyler. Bu yararımıza olabilir.
ÖRNEK 10 Türev Alma S›ras›n› Seçmek

ey
w = xy + 2
.
y + 1
ise, ∂2w@∂x∂y’yi bulun.
Çözüm ∂2w@∂x∂y sembolü bize önce y’ye, sonra da x’e göre türev almamızı söyler. An-
cak, y’ye göre türev almayı erteler ve önce x’e göre türev alırsak, yanıtı daha kolay bula-
biliriz. İki adımda,
0w 0 2w
= y ve
and = 1.
0x 0y0x
buluruz. İlk önce y’ye göre türev alırsak yine ∂2w@∂x∂y = 1 buluruz.
Daha da Yüksek Mertebeli Türevler

Çoğunlukla, uygulamalarda daha sık ortaya çıktıkları için, birinci ve ikinci mertebeden
türevlerle uğraşacağımız halde, söz konusu türevler var oldukları sürece, bir fonksiyonun
kaç kere türevini alabileceğimiz hakkında teorik bir sınır yoktur. Üçüncü ve dördüncü
mertebe türevler aşağıdaki gibi sembollerle gösterilir:
0 3ƒ
= ƒyyx
0x0y 2
0 4ƒ
= ƒyyxx ,
0x 20y 2
vs...
İkinci mertebeden türevlerde olduğu gibi, söz konusu mertebeye kadar olan bütün türevler
sürekli oldukları sürece, türev almanın sırası önemli değildir.
ÖRNEK 11 Dördüncü Mertebeden Bir K›smi Türev Hesaplamak

ƒ(x, y, z) = 1 – 2xy2z + x2y ise ƒyxyz türevini bulun.
Çözüm Önce y değişkenine, sonra x, sonra tekrar y ve son olarak z’ye göre türev alırız:
ƒy = -4xyz + x 2
ƒyx = -4yz + 2x
ƒyxy = -4z
ƒyxyz = -4
Diferansiyellenebilme
Diferansiyellenebilmenin başlangıç noktası Fermat’nın farklar oranı değil, daha çok artım
fikridir. Bölüm 3.8’deki tek değişkenli fonksiyonlarla çalışmalarımızdan, y = ƒ(x) fonksi-
yonu x = x0’da diferansiyellenebilirse, x’i x0’dan x0 + Δx’e değiştirmekten kaynaklanan
ƒ’nin değerindeki değişikliğin, Δx → 0 iken → 0 olmak üzere,
¢y = ƒ¿sx0 d¢x + P¢x
şeklinde bir denklemle verildiğini hatırlayacaksınız. İki değişkenli fonksiyonlar için, ben-
zer özellik diferansiyellenebilmenin tanımı halini alır. Artım Teoremi (ileri analizden) bu
özelliğin geçerli olmasını ne zaman beklememiz gerektiğini söyler.
TEOREM 3 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar için Art›m Teoremi

ƒ(x, y)’nin birinci kısmi türevlerinin, (x0, y0) noktasını içeren açık bir R böl-
gesinde tanımlı olduklarını ve ƒx ve ƒy’nin (x0, y0)’da sürekli olduklarını varsayın.
Bu durumda, (x0, y0)’dan R’deki başka bir (x0 + Δx, y0 + Δy) noktasına ilerlemek-
ten dolayı ƒ’de oluşacak
¢z = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 , y0 d
değişikliği, Δx, Δy → 0 iken, 1, 2 → 0 olmak üzere,
¢z = ƒxsx0 , y0 d¢x + ƒysx0 , y0 d¢y + P1 ¢x + P2 ¢y,
şeklinde bir denklemi sağlar.
Ek 7’deki ispatta, epsilonların nereden geldiğini görebilirsiniz. Ayrıca, ikiden fazla

değişkenli fonksiyonlar için de benzer sonuçların geçerli olduğunu göreceksiniz.
TANIM Diferansiyel Fonksiyon

Bir z = ƒ(x, y) fonksiyonu için ƒx(x0, y0) ve ƒy(x0, y0) varsa ve Δz,
¢z = ƒxsx0 , y0 d¢x + ƒysx0 , y0 d¢y + P1 ¢x + P2 ¢y,
şeklindeki bir denklemi Δx, Δy → 0 iken 1, 2 → 0 olmak üzere sağlarsa,
z = ƒ(x, y) fonksiyonu (x0, y0)’da diferansiyellenebilirdir. Tanım kümesinin her
noktasında diferansiyellenebilirse, ƒ’ye diferansiyellenebilir deriz.
Bu tanım ışığında, Teorem 3’ten, birinci türevleri sürekli ise, ƒ’nin diferansiyel-
lenebilir olduğu sonucunu hemen çıkarabiliriz.
TEOREM 3’ün SONUCU K›smi Türevlerin Süreklili¤i

Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun ƒx ve ƒy kısmi türevleri açık bir R bölgesinde sürekli
iseler, ƒ fonksiyonu R’nin her noktasında diferansiyellenebilirdir.
z = ƒ(x, y) fonksiyonu diferansiyellenebilir ise diferansiyellenebilme tanımı, Δx ve Δy

0’a yaklaşırken,
Δz = ƒ(x0 + Δx, y0 + Δy) – ƒ(x0, y0)
değerinin sıfıra gitmesini garantiler. Bu bize bir ƒ(x, y) fonksiyonunun diferansiyel-
lenebildiği her noktada sürekli olduğunu söyler.
TEOREM 4 Diferansiyellenebilirlik Süreklili¤i Gerektirir

Bir ƒ(x, y) fonksiyonu (x0, y0)’da diferansiyellenebilir ise ƒ fonksiyonu
(x0, y0)’da süreklidir.
Teorem 3 ve 4’ten görebileceğimiz gibi, ƒx ve ƒy kısmi türevleri (x0, y0)’ı içeren açık bir
bölgede sürekliyseler, ƒ(x, y) fonksiyonu (x0, y0) noktasında sürekli olmak zorundadır. Ama,
Örnek 8’de gördüğümüz gibi, iki değişkenli bir fonksiyon için birinci-mertebeden kısmi
türevlerin var olduğu bir noktada, fonksiyonun süreksiz olabileceğini hatırlayın. Varlık tek
başına yeterli değildir.
ALIfiTIRMALAR 14.3
Birinci-Mertebe K›smi Türevleri Hesaplama 27. ƒsx, y, zd = sin-1 sxyzd 28. ƒsx, y, zd = sec-1 sx + yzd
1–22 alıştırmalarında, ∂ƒ@∂x ve ∂ƒ@∂y’yi hesaplayın. 29. ƒsx, y, zd = ln sx + 2y + 3zd

2
+ y2 + z2d
1. ƒsx, yd = 2x 2 - 3y - 4 2. ƒsx, yd = x 2 - xy + y 2 30. ƒsx, y, zd = yz ln sxyd 31. ƒsx, y, zd = e -sx
3. ƒsx, yd = sx 2 - 1ds y + 2d 32. ƒsx, y, zd = e-xyz
4. ƒsx, yd = 5xy - 7x 2 - y 2 + 3x - 6y + 2 33. ƒsx, y, zd = tanh sx + 2y + 3zd
5. ƒsx, yd = sxy - 1d 2
6. ƒsx, yd = s2x - 3yd 3 34. ƒsx, y, zd = sinh sxy - z 2 d
7. ƒsx, yd = 2x 2 + y 2 8. ƒsx, yd = sx 3 + s y>2dd2>3 35–40 alıştırmalarında, fonksiyonun her değişkene göre kısmi türevini
9. ƒsx, yd = 1>sx + yd 10. ƒsx, yd = x>sx 2 + y 2 d bulun.
11. ƒsx, yd = sx + yd>sxy - 1d 12. ƒsx, yd = tan-1 s y>xd 35. ƒst, ad = cos s2pt - ad 36. g su, yd = y2e s2u>yd
13. ƒsx, yd = e sx + y + 1d 14. ƒsx, yd = e-x sin sx + yd 37. hsr, f, ud = r sin f cos u 38. g sr, u, zd = r s1 - cos ud - z
15. ƒsx, yd = ln sx + yd 16. ƒsx, yd = e xy ln y 39. Kalbin yaptığı iş (Bölüm 3.8, Alıştırma 51)
2
17. ƒsx, yd = sin sx - 3yd 2
18. ƒsx, yd = cos s3x - y d 2
Vdy 2
WsP, V, d, y, gd = PV +
19. ƒsx, yd = x y 20. ƒsx, yd = logy x 2g
y
21. ƒsx, yd = g std dt (g,
sg her t değerinde
continuous sürekli)
for all td 40. Wilson miktar formülü (Bölüm 4.5, Alıştırma 45)
Lx hq
km
q Asc, h, k, m, qd = q + cm +
2
22. ƒsx, yd = a sxyd n
s ƒ xy ƒ 6 1d
n=0
23–34 alıştırmalarında, ƒx, ƒy ve ƒz’yi bulun. ‹kinci-Mertebeden K›smi Türevleri Hesaplamak

23. ƒsx, y, zd = 1 + xy 2 - 2z 2 24. ƒsx, y, zd = xy + yz + xz 41–46 alıştırmalarındaki fonksiyonların bütün ikinci mertebe kısmi
türevlerini bulun.
25. ƒsx, y, zd = x - 2y + z 2 2
41. ƒsx, yd = x + y + xy 42. ƒsx, yd = sin xy
26. ƒsx, y, zd = sx 2 + y 2 + z 2 d-1>2
43. g sx, yd = x 2y + cos y + y sin x olarak tanımlıyorsa ve kısmi türev varsa, (1, 1, 1)’ de ∂z@∂x’in
44. hsx, yd = xe y + y + 1 45. r sx, yd = ln sx + yd değerini bulun.
46. ssx, yd = tan-1 s y>xd 58. xz + y ln x – x2 + 4 = 0
denklemi x’i iki bağımsız y ve z değişkeninin bir fonksiyonu
Kar›fl›k K›smi Türevler olarak tanımlıyorsa ve kısmi türev varsa, (1, –1, –3)’te ∂x@∂z’nin
47–50 alıştırmalarında, wxy = wyx olduğunu doğrulayın. değerini bulun.
47. w = ln s2x + 3yd 48. w = e x + x ln y + y ln x 59 ve 60 alıştırmaları aşağıdaki üçgenle ilgilidir.
2 2 3 3 4
49. w = xy + x y + x y 50. w = x sin y + y sin x + xy
51. Hangi türev alma sırası ƒxy’yi daha hızlı hesaplar: önce x mi,
B
yoksa önce y mi? Yazmadan yanıtlamaya çalışın.
a. ƒsx, yd = x sin y + e y c
a
b. ƒsx, yd = 1>x A
C b
c. ƒsx, yd = y + sx>yd
d. ƒsx, yd = y + x 2y + 4y 3 - ln s y 2 + 1d
e. ƒsx, yd = x 2 + 5xy + sin x + 7e x 59. A’yı kapalı olarak a, b ve c’nin bir fonksiyonu olarak tanımlayın
ve ∂A@∂a ve ∂A@∂b’yi hesaplayın.
f. ƒsx, yd = x ln xy
60. a’yı kapalı olarak A, b ve B’nin bir fonksiyonu olarak tanımlayın
52. Aşağıdaki fonksiyonların her biri için beşinci-mertebe kısmi ve ∂a@∂A ve ∂a@∂B’yi hesaplayın.
türev ∂5ƒ@∂x2∂y3 sıfırdır. Bunu en kısa yoldan göstermek için,
61. İki Bağlı Değişken x = y ln u ve y = u ln y denklemleri, u ve
önce hangi değişkene göre türev alırsınız: x’e mi, y’ye mi? Yaz-
y’yi iki bağımsız değişken x ve y’nin fonksiyonları olarak
madan yanıtlamaya çalışın.
tanımlıyorsa ve yx varsa, yx’i u ve y cinsinden ifade edin. (İpucu:
a. ƒsx, yd = y 2x 4e x + 2 İki denklemin de x’e göre türevlerini alın ve ux’i eleyerek yx’i
b. ƒsx, yd = y2 + yssin x - x4 d çözün.)
c. ƒsx, yd = x 2 + 5xy + sin x + 7e x 62. İki Bağlı Değişken u = x2 – y2 ve y = x2 – y denklemleri x ve
>2
2 y’yi iki bağımsız değişken u ve y’nin fonksiyonu olarak
d. ƒsx, yd = xe y tanımlıyorsa ve kısmi türevler varsa, ∂x@∂u ve ∂y@∂u’yu bulun
(Alıştırma 61’deki ipucuna bakın). Sonra s = x2 + y2 alın ve
K›smi Türev Tan›m›n› Kullanmak ∂s@∂u’ yu bulun.
53 ve 54 alıştırmalarında, fonksiyonların belirlenen noktalardaki
kısmi türevlerini hesaplamak için kısmi türevin limit tanımını kul-
lanın. Laplace Denklemleri
0ƒ 0ƒ∂ƒ ∂ƒ Üç boyutlu Laplace denklemi
53. ƒsx, yd = 1 - x + y - 3x 2y, (1, 2)’de
and —–at s1, 2d
ve —–
0x 0y∂x ∂y
0 2ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ
0ƒ 2
0ƒ∂ƒ ∂ƒ + + = 0
54. ƒsx, yd = 4 + 2x - 3y - xy , (–2, 1)’de
and —– at sve-2,
—– 1d 2 2
0z 2
0x 0y∂x ∂y 0x 0y
55. Üç Değişken w = ƒ(x, y, z) üç bağımsız değişkenli bir fonksiyon uzayda durağan-durum sıcaklık dağılımları T = ƒ(x, y, z), gravitasyo-
olsun. (x0, y0, z0) noktasında ∂ƒ@∂z kısmi türevinin formel nel potansiyeller ve elektrostatik potansiyeller tarafından sağlanır. Bu
tanımını yazın. Bu tanımı kullanarak ƒ(x, y, z) = x2yz2 için denklemdeki ∂2ƒ@∂z2 terimi atılarak elde edilen iki-boyutlu Laplace
(1, 2, 3)’te ∂ƒ@∂z’yi bulun. denklemi
56. Üç Değişken w = ƒ(x, y, z) üç bağımsız değişkenli bir fonksiyon
olsun. (x0, y0, z0) noktasında ∂ƒ@∂y kısmi türevinin formel 0 2ƒ 0 2ƒ
+ = 0,
tanımını yazın. Bu tanımı kullanarak ƒ(x, y, z) = –2xy2 + yz2 için 0x 2 0y 2
(–1, 0, 3)’te ∂ƒ@∂y ’yi bulun.
bir düzlemdeki potansiyelleri ve durağan durum dağılımlarını tanım-
Kapal› Türev Alma lar (Şekle bakın). (a)’daki düzleme (b)’deki katı cismin z-eksenine dik
57. xy + z3x – 2yz = 0 olan ince bir dilimi olarak bakılabilir.
denklemi z’yi iki bağımsız x ve y değişkeninin bir fonksiyonu
içinde periyodik dikey bir hareket görürüz. Fizikte, bu güzel simetri, w

∂2f ∂2f
2
2 0 dalga yüksekliği, x uzaklık değişkeni, t zaman değişkeni ve c de dal-
x y
gaların ilerleme hızı olmak üzere bir boyutlu dalga denklemiyle
ifade edilir:
(a)
0 2w 0 2w
2
= c2 2 ,
0t 0x
∂2f ∂2f ∂2f

2
2 20
x y z
x
(b) x
Örneğimizde, x okyanusun yüzeyi boyunca olan uzaklıktır, ama

başka uygulamalarda, x titreşen bir ipteki uzaklık, havadaki uzaklık
(ses dalgaları) veya uzaydaki uzaklık (ışık dalgaları) olabilir. c sayısı
ortama ve dalga cinsine göre değişir.
69–75 alıştırmalarındaki fonksiyonların hepsinin dalga denkle-
Sınır sıcaklıkları kontrol edilmektedir. minin çözümleri olduğunu gösterin.
69. w = sin sx + ctd 70. w = cos s2x + 2ctd
63–68 alıştırmalarındaki her fonksiyonun bir Laplace denkle- 71. w = sin sx + ctd + cos s2x + 2ctd
mini sağladığını gösterin.
72. w = ln s2x + 2ctd 73. w = tan s2x - 2ctd
63. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 - 2z 2
74. w = 5 cos s3x + 3ctd + e x + ct
64. ƒsx, y, zd = 2z 3 - 3sx 2 + y 2 dz
75. w = ƒ(u), burada ƒ, u’nun diferansiyellenebilir bir fonksiyonu ve
65. ƒsx, yd = e-2y cos 2x a bir sabit olmak üzere u = a(x + ct) dir.
66. ƒsx, yd = ln2x 2 + y 2
67. ƒsx, y, zd = sx 2 + y 2 + z 2 d-1>2 Sürekli K›smi Türevler
68. ƒsx, y, zd = e 3x + 4y cos 5z 76. Açık bir R bölgesinde birinci kısmi türevleri sürekli olan bir
ƒ(x, y) fonksiyonunun R’de sürekli olması gerekir mi? Yanıtınızı
Dalga Denklemi açıklayın.
Bir okyanus kıyısında durur ve dalgaların bir resmini çekersek, resim 77. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun ikinci mertebe kısmi türevleri açık bir
bir zaman anında düzgün bir tepe ve vadi şekli gösterir. Uzayda, R bölgesinde sürekli ise, ƒ’nin birinci mertebe kısmi türevlerinin
mesafeye göre, periyodik bir dikey hareket görürüz. Suda durursak, R’de sürekli olmaları gerekir mi? Yanıtınızı açıklayın.
dalgalar geçerken, suyun yükselip alçalmasını hissedebiliriz. Zaman 14.4
Zincir Kural›
Bölüm 3.5’te, tek değişkenli fonksiyonlar için incelemiş olduğumuz Zincir Kuralı,
w = ƒ(x) x’in türetilebilen bir fonksiyonu ve x = g(t) de t’nin türetilebilen bir fonksiyonu
olduğunda, w’nun t’ nin türetilebilen bir fonksiyonu haline geldiğini ve dw@dt’nin
dw dw dx
= .
dt dx dt
formülüyle hesaplanabileceğini söylemişti.
14.4 Zincir Kural› 997
İki veya daha fazla değişkenli fonksiyonlar için Zincir Kuralının birkaç formu vardır.
Form, kaç değişkenin söz konusu olduğuna bağlıdır. Fakat, ilave değişkenlerin varlığını
idrak ettiğimizde Bölüm 3.5’teki Zincir Kuralı gibi çalışır.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar

x = x(t) ve y = y(t) t’nin türetilebilir fonksiyonları iken w = ƒ(x, y) fonksiyonu için Zincir
Kuralı aşağıdaki teoremde verilmektedir.
TEOREM 5 ‹ki Ba¤›ms›z De¤iflkenli Fonksiyonlar ‹çin Zincir Kural›

w = ƒ(x, y) fonksiyonunun ƒx ve ƒy kısmi türevleri sürekli ise ve x = x(t), y = y(t)
t’nin türetilebilir fonksiyonları ise w = ƒ(x(t), y(t)) bileşkesi t’nin türetilebilir bir
fonksiyonudur ve
dƒ
= ƒxsxstd, ystdd # x¿std + ƒysxstd, ystdd # y¿std,
dt
veya
dw 0ƒ dx 0ƒ dy
= + .
dt 0x dt 0y dt
olur.
‹spat x ve y t = t0’da türetilebiliyorlarsa, w’nun da t0’da türetilebildiğini ve P0 = (x(t0),

y(t0)) olmak üzere
a b = a b a b + a b a b ,
dw 0w dx 0w dy
dt t0 0x P0 dt t0 0y P0 dt t0
olduğunu göstermekten ibarettir.
Δx, Δy ve Δw, t’yi t0’dan t0 + Δt’ye değiştirmekten kaynaklanan artımlar olsun.
ƒ diferansiyellenebilir olduğundan (Bölüm 14.3’teki tanıma bakın), Δx, Δy → 0 iken
Zincir Kuralını hatırlamanın yolu aşağı-
1, 2 → 0 olmak üzere,
daki diyagramı çizmektir. dw@dt’yi bul-
¢w = a b ¢x + a b ¢y + P1 ¢x + P2 ¢y,
mak için, w’dan başlayın ve t’ye giden 0w 0w
her yolu, yoldaki türevleri çarparak, 0x P0 0y P0
okuyun. Sonra çarpımları toplayın.
Zincir Kuralı olur. dw@dt’yi bulmak için bu denklemini Δt ile böler ve Δt’yi sıfıra götürürüz. Bölüm
= a b + a b
w f(x, y) Bağlı ¢w 0w ¢x 0w ¢y ¢x ¢y
değişken + P1 + P2 .
¢t 0x P0 ¢t 0y P0 ¢t ¢t ¢t
0w 0w
0x 0y ve Δt’yi sıfıra götürmek
a b = lim
x y Ara dw ¢w
değişkenler dt t0 ¢t:0 ¢t
= a b a b + a b a b + 0# a b + 0# a b .
dx dy 0w dx 0w dy dx dy
dt dt 0x P0 dt t0 0y P0 dt t0 dt t0 dt t0
Bağımsız verir.
t değişken
dw 0w dx 0w dy
Yandaki ağaç diyagramı Zincir Kuralını hatırlamak için uygun bir yol sunar. Diyag-
dt 0x dt 0y dt
ramdan t = t0 iken, dx@dt ve dy@dt türevlerinin t0’da hesaplandıklarını görüyorsunuz.
Bu durumda t0’ın değeri türetilebilir x fonksiyonu için x0 değerini ve türetilebilir y

fonksiyonu için y0 değerini belirler. ∂w@∂x ve ∂w@∂y kısmi türevleri (ki kendileri de x ve
y’nin fonksiyonlarıdır) t0’a karşılık gelen P0(x0, y0) noktasında hesaplanır. x ve y
(t tarafından kontrol edilen) ara değişkenler ve w da bağlı değişkenken, “gerçek” bağımsız
değişken t’dir.
Zincir Kuralının daha kesin bir gösterimi Teorem 5’teki çeşitli türevlerin nasıl hesap-
landığını gösterir:
dw 0ƒ dx 0ƒ dy
st d = sx , y d # st d + sx , y d # st d.
dt 0 0x 0 0 dt 0 0y 0 0 dt 0
ÖRNEK 1 Zincir Kural›n› Uygulamak

x = cos t, y = sin t yolu boyunca
w = xy
fonksiyonunun türevini bulmak için Zincir Kuralını kullanın. t = p@2’de türevin değeri
nedir?
Çözüm dw@dt’yi bulmak için Zincir Kuralını aşağıdaki gibi uygularız:

dw 0w dx 0w dy
= +
dt 0x dt 0y dt
0sxyd
# d 0sxyd
# d
= scos td + ssin td
0x dt 0y dt
= s yds -sin td + sxdscos td
= ssin tds -sin td + scos tdscos td
= -sin2 t + cos2 t
= cos 2t.
Bu örnekte sonucu daha doğrudan bir hesaplamayla doğrulayabiliriz. t’nin bir
fonksiyonu olarak
1
w = xy = cos t sin t = sin 2t ,
2
şeklinde ifade edilebilir, böylece
a sin 2tb =
dw d 1 1 #
= 2 cos 2t = cos 2t .
dt dt 2 2
buluruz. Her iki durumda da t’nin verilen değerinde
a b = cos a2 # b = cos p = -1 .
dw p
dt t = p>2 2
elde edilir.
Üç De¤iflkenli Fonksiyonlar ‹çin Zincir Kural›

Üç değişkenli fonksiyonlar için Zincir Kuralını muhtemelen tahmin edebilirsiniz. Sadece
iki-değişkenli formüle beklenen üçüncü terimi eklemekten ibarettir.
TEOREM 6 Üç Ba¤›ms›z De¤iflkenli Fonksiyonlar ‹çin Zincir Kural›

w = ƒ(x, y, z) türetilebiliyorsa ve x, y , z de t’nin türetilebilir fonksiyonlarıysa, w
da t’nin türetilebilir bir fonksiyonudur ve
dw 0ƒ dx 0ƒ dy 0ƒ dz
= + + .
dt 0x dt 0y dt 0z dt
olur.
Burada w’den t’ye giden iki yerine üç yol İspatı, şimdi iki yerine üç ara değişken olması dışında, Teorem 5’in ispatı ile
vardır. Ama dw@dt’yi bulma yolu hala aynıdır. Yeni denklemi hatırlamak için kullandığımız diyagram da, w’dan t’ye üç yol ile
aynıdır. Yolda türevleri çarparak her yolu benzerdir.
okuyun; sonra toplayın.
ÖRNEK 2 Bir Helis Boyunca Bir Fonksiyonun De¤erlerindeki De¤iflim
Zincir Kuralı
w f(x, y, z) Bağımlı
w = xy + z, x = cos t, y = sin t, z=t
değişken
ise, dw@dt’yi bulun. Bu örnekte w’nun değerleri bir helis yolu boyunca değişir (Bölüm
0w 0w
0x 0z 13.1). Türevin t = 0’daki değeri nedir?
0w
0y
x y z Ara
değişkenler
Çözüm
dy
dx dt dz dw 0w dx 0w dy 0w dz
= + +
dt dt dt 0x dt 0y dt 0z dt
Bağımsız
t değişken = s yds -sin td + sxdscos td + s1ds1d
dw 0w dx 0w dy 0w dz

dt 0x dt 0y dt 0z dt = ssin tds -sin td + scos tdscos td + 1
Ara değişkenlerin
= -sin2 t + cos2 t + 1 = 1 + cos 2t. yerine değerlerini
yazın.
a b
dw
= 1 + cos s0d = 2.
dt t = 0
Bir eğri boyunca değişimin bir fiziksel yorumu: Parametrik denklemleri x = x(t),
y = y(t) ve z = z(t) olan bir C eğrisi boyunca her (x, y, z) noktasındaki sıcaklık
w = T(x, y, z) ise w = T(x(t), y(t), z(t)) bileşkesi, eğri boyunca, sıcaklığı t cinsinden ifade
eder. dw@dt türevi, Teorem 6’da hesaplandığı gibi, eğri boyunca sıcaklıktaki anlık
değişim oranıdır.
Yüzeyler Üzerinde Tan›mlanan Fonksiyonlar

Uzayda bir küre üzerindeki (x, y, z) noktalarında w = ƒ(x, y, z) sıcaklığıyla ilgileniyorsak,
x, y ve z’yi noktaların enlem ve boylamlarını belirten r ve s değişkenlerinin fonksiyonları
olarak düşünmeyi yeğleriz. x = g(r, s), y = h(r, s) ve z = k(r, s) ise, sıcaklığı r ve s’nin
fonksiyonu olarak
w = ƒ(g(r, s), h(r, s), k(r, s))
bileşke fonksiyonuyla r ve s’nin fonksiyonu olarak ifade edebiliriz. Doğru koşullar
altında, hem r hem de s’ye göre kısmi türevler aşağıdaki gibi hesaplanabilir.
TEOREM 7 ‹ki Ba¤›ms›z De¤iflken ve Üç Ara De¤iflken ‹çin Zincir Kural›
w = ƒ(x, y, z), x = g(r, s), y = h(r, s) ve z = k(r, s) olduğunu varsayın. Dört

fonksiyon da türetilebiliyorsa, w’nun r ve s’ye göre kısmi türevleri vardır ve
bunlar aşağıdaki formüllerle verilir:
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z
= + +
0r 0x 0r 0y 0r 0z 0r
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z
= + + .
0s 0x 0s 0y 0s 0z 0s
Bu denklemlerden birincisi, s’yi sabit tutup, r’ye t gözüyle bakarak Teorem 6’daki
Zincir Kuralından elde edilebilir. İkincisi de r’yi sabit tutup, s’ye t gözüyle bakarak aynı
yolla elde edilebilir. Her iki denklem için ağaç diyagramları Şekil 14.19’da gösterilmekte-
dir.
w f(x, y, z) w f(x, y, z)
Bağlı w
değişken 0w 0w
0w 0w
f 0x 0z 0x 0z
0w 0w
0y 0y
Ara x y z x y z x y z
değişkenler
0y 0y
g h k 0x 0r 0z 0x 0s 0z
0r 0r 0s 0s
Bağımsız
r, s
değişkenler s
r
w f (g(r, s), h (r, s), k (r, s)) 0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z 0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z

0r 0x 0r 0y 0r 0z 0r 0s 0x 0s 0y 0s 0z 0s
(a) (b) (c)
fiEK‹L 14.19 Teorem 7 için bileşke fonksiyonlar ve ağaç diyagramları.
ÖRNEK 3 Teorem 7’yi Kullanarak K›smi Türevler

r
w = x + 2y + z 2, x = s, y = r 2 + ln s, z = 2r.
ise, ∂w@∂r ve ∂w@∂s’yi r ve s cinsinden bulun.
Çözüm
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z
= + +
0r 0x 0r 0y 0r 0z 0r
= s1d a s b + s2ds2rd + s2zds2d

1
1 1 Ara değişken z’nin

= s + 4r + s4rds2d = s + 12r değerini koyun.
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z
= + +
0s 0x 0s 0y 0s 0z 0s
= s1d a- b + s2d a s b + s2zds0d = s - 2

r 1 2 r
2
s s
Zincir Kuralı Üç yerine iki değişkenli bir ƒ fonksiyonu için Teorem 7’deki her denklem uygun bir
şekilde bir terim kısalır.
w f(x, y)
0w 0w
0x 0y
w = ƒ(x, y), x = g(r, s) ve y = h(r, s) ise,
x y
0w 0w 0x 0w 0y ve 0w 0w 0x 0w 0y
= + and = + .
0x 0y 0r 0x 0r 0y 0r 0s 0x 0s 0y 0s
0r 0r
olur.
r
0w 0w 0x 0w 0y

0r 0x 0r 0y 0r Şekil 14.20, bu denklemlerin ilkinin ağaç diyagramını göstermektedir. İkinci denkle-
min diyagramı benzerdir; sadece r yerine s yazın.
fiEK‹L 14.20
0w 0w 0x 0w 0y ÖRNEK 4 Daha Fazla K›smi Türev

= + .
0r 0x 0r 0y 0r
w = x2 + y2, x = r – s, y=r+s
denkleminin ağaç diyagramı.
ise, ∂w@∂r ve ∂w@∂s’yi r ve s cinsinden ifade edin.
Çözüm
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0w 0x 0w 0y
= + = +
0r 0x 0r 0y 0r 0s 0x 0s 0y 0s
= s2xds1d + s2yds1d = s2xds -1d + s2yds1d Ara
değişkenlerin
= 2sr - sd + 2sr + sd = -2sr - sd + 2sr + sd değerlerini
yazın.
= 4r = 4s
ƒ sadece x’in fonksiyonuysa denklemlerimiz daha da basitleşir.
Zincir Kuralı
w f(x) w = ƒ(x) ve x = g(r, s) ise,
dw 0w dw 0x 0w dw 0x
= ve
and = .
dx 0r dx 0r 0s dx 0s
x olur.
0x 0x
0r 0s
Burada, dw@dx normal (tek değişkenli) türevi kullanabiliriz. Ağaç diyagramı Şekil
14.21’de gösterilmektedir.
r s
0w dw 0x
0r

dx 0r
Kapal› Türev Alma (Devam)
0w dw 0x Teorem 5’teki iki-değişkenli Zincir Kuralı, kapalı türev alma işinin çoğunu üstlenen bir

0s dx 0s formüle yol açar. Aşağıdakileri varsayın:
1. F(x, y) fonksiyonu türetilebilir ve
fiEK‹L 14.21 Bir ara değişkenle bir bileşke
olarak r ve s’nin fonksiyonu olan ƒ’nin 2. F(x, y) = 0 denklemi y’yi kapalı olarak x’in türetilebilir bir fonksiyonu, mesela
türetilmesi için ağaç diyagramı. y = h(x) olarak tanımlar.
w F(x, y) w = F(x, y) = 0 olduğundan dw@dx türevi sıfır olmalıdır. Türevleri Zincir Kuralıyla
hesaplayarak (Şekil 14.22’deki ağaç diyagramına bakın),
0w F Fy 0 w
x
0x 0y dw dx dy t = x ve ƒ = F ile
0 = = Fx + Fy Teorem 5
dx dx dx
x y h(x)
dy
= Fx # 1 + Fy # .
dx
dx dy
1 h'(x)
dx dx buluruz. Fy = ∂w@∂y 0 ise bu denklemden dy@dx’i çözerek,
x
dy Fx
dw
Fx • 1 Fy •
dy = - .
dx dx dx Fy
buluruz.
fiEK‹L 14.22 w = F(x, y)’i x’e göre
Bu bağıntı, kapalı olarak tanımlı fonksiyonların türevlerini bulmak için şaşırtıcı bir
türetmek için ağaç diyagramı. dw@dx = 0
şekilde basit olan bir kısa yol verir. Burada bir teorem olarak ifade ediyoruz.
yazmak kapalı türetme için basit bir he-
saplama formülüne yol açar (Teorem 8).
TEOREM 8 Kapal› Türetme ‹çin Bir Formül

F(x, y)’nin türetilebilir olduğunu ve F(x, y) = 0 denkleminin y’yi x’in bir fonksiyonu
olarak tanımladığını varsayın. Fy 0 olan her noktada
dy Fx
= - .
dx Fy
bulunur.
ÖRNEK 5 Kapal› Türetme

y2 – x2 – sin xy = 0 ise dy@dx’i bulmak için Teorem 8’i kullanın.
Çözüm F(x, y) = y2 – x2 – sin xy alın. Bu durumda,

dy Fx -2x - y cos xy
= - = -
dx Fy 2y - x cos xy
2x + y cos xy
= .
2y - x cos xy
bulunur. Bu hesaplama Bölüm 3.6, Örnek 3’te dy@dx’i bulmak için kullandığımız tek
değişkenli hesaplamadan belirgin şekilde daha kısadır.
Çok De¤iflkenli Fonksiyonlar

Bu bölümde zincir kuralının birkaç farklı biçimini gördük. Fakat bunları aynı genel for-
mülün özel halleri olarak görebilirseniz, hepsini ezberlemek zorunda kalmazsınız. Özel
problemler çözerken bağlı değişkeni en üste, ara değişkenleri ortaya ve seçilen bağımsız
değişkeni alta yerleştirerek uygun bir ağaç diyagramı çizmek faydalı olabilir. Bağlı değiş-
kenin seçilen bağımsız değişkene göre türevini bulmak için, bağlı değişkenden başlayarak
ağacın her dalını aşağı doğru okurken, dal boyunca türevleri hesaplayıp çarpın. Sonra
farklı dallar için bulduğunuz çarpımları toplayın.
Genel olarak, w = ƒ(x, y, … , y)’nin x, y, …, y değişkenlerinin (sonlu bir küme)

türetilebilir bir fonksiyonu olduğunu ve x, y, …, y’nin de p, q, … , t’nin (başka bir
sonlu küme) türetilebilir fonksiyonları olduklarını varsayın. Bu durumda w, p’den t’ye
kadar olan değişkenlerin türetilebilir bir fonksiyonudur ve w’nin bu değişkenlere göre
kısmi türevleri
0w 0w 0x 0w 0y Á 0w 0y
= + + + .
0p 0x 0p 0y 0p 0y 0p
şeklindeki denklemlerle verilir. Diğer denklemler p yerine sırasıyla, q, … , t yazarak elde
edilir
Bu denklemi hatırlamanın bir yolu eşitliğin sağ tarafının, bileşenleri
a b a , , Á , b.
0w 0w 0w 0x 0y 0y
, ,Á, ve
and
0x 0y 0y 0p 0p 0p
('''')''''* ('''')''''*
w’nin ara değişkenlere Aradeğişkenlerin
göre türevleri seçilen bağımsız değişkene
göre türevleri
olan iki vektörün skaler çarpımı olduğunu düşünmektir.
ALIfiTIRMALAR 14.4
Zincir Kural›: Tek Ba¤›ms›z De¤iflken y cinsinden ifade ederek bulun. Sonra (b) ∂w@∂u ve ∂w@∂y’yi verilen
(u, y) noktasında hesaplayın.
1–6 alıştırmalarında, (a) dw@dt’yi hem Zincir Kuralını kullanarak,
9. w = xy + yz + xz, x = u + y, y = u - y, z = uy;
hem de w’yi t cinsinden ifade edip, doğrudan t’ye göre türev alarak
hesaplayın. Sonra (b) dw@dt’yi t’nin verilen değerinde hesaplayın. su, yd = s1>2, 1d
1. w = x 2 + y 2, x = cos t, y = sin t; t = p 10. w = ln sx 2 + y 2 + z 2 d, x = ue y sin u, y = ue y cos u,

z = ue y; su, yd = s -2, 0d
2. w = x 2 + y 2, x = cos t + sin t, y = cos t - sin t; t = 0
y 11 ve 12 alıştırmalarında, (a) ∂u@∂x, ∂u@∂y ve ∂u@∂z’yi x, y ve z’nin
x
3. w = z + z , x = cos2 t, y = sin2 t, z = 1>t; t = 3 fonksiyonları olarak hem zincir kuralına göre, hem de türev almadan
önce u’yu x, y ve z cinsinden ifade ederek bulun. Sonra (b) ∂u@∂x,
4. w = ln sx 2 + y 2 + z 2 d, x = cos t, y = sin t, z = 4 2t ; ∂u@∂y ve ∂u@∂z’yi verilen (x, y, z) noktasında hesaplayın.
t = 3
p - q
5. w = 2ye x - ln z, x = ln st 2 + 1d, y = tan-1 t, z = e t; 11. u = q - r , p = x + y + z, q = x - y + z,
A 23, 2, 1 B
t = 1
r = x + y - z; sx, y, zd =
6. w = z - sin xy, x = t, y = ln t, z = et-1 ; t = 1
12. u = e qr sin-1 p, p = sin x, q = z 2 ln y, r = 1>z;
Zincir Kural›: ‹ki ve Üç Ba¤›ms›z De¤iflken sx, y, zd = sp>4, 1>2, -1>2d
7 ve 8 alıştırmalarında, (a) ∂z@∂u ve ∂z@∂y’yi u ve y cinsinden hem

Bir A¤aç Diyagram› Kullanmak
Zincir Kuralını kullanarak, hem de türev almadan önce z’yi u ve y
cinsinden ifade ederek bulun. Sonra (b) ∂z@∂u ve ∂z@∂y’yi verilen 13–24 alıştırmalarında, her türev için bir ağaç diyagramı çizin ve bir
(u, y) noktasında hesaplayın. Zincir Kuralı formülü yazın.
7. z = 4e x ln y, x = ln su cos yd, y = u sin y; dz ;
13. for z = ƒsx, yd, x = gstd, y = hstd için
su, yd = s2, p>4d dt
8. z = tan-1 sx>yd, x = u cos y, y = u sin y; dz ;
14. for z = ƒsu, y, wd, u = gstd, y = hstd, w = kstd için
su, yd = s1.3, p>6d dt
0w 0w ;
9 ve 10 alıştırmalarında, (a) ∂w@∂u ve ∂w@∂y’yi u ve y cinsinden 15.
0u
and
ve
0y
for w = hsx, y, zd, x = ƒsu, yd, y = gsu, yd,
hem Zincir Kuralını kullanarak, hem de türev almadan önce z’yi u ve
z = ksu, yd için
0w 0w ;
16.
0x
ve
and
0y
for w = ƒsr, s, td, r = gsx, yd, s = hsx, yd, Belirlenmifl K›smi Türevleri Bulmak
t = ksx, yd için 33. w = (x + y + z)2, x = r – s, y = cos (r + s) ve z = sin (r + s)
ise, r = 1 ve s = –1 iken ∂w@∂r’yi bulun.
17.
0w
ve
and
0w ;
for w = gsx, yd, x = hsu, yd, y = ksu, yd için 34. w = xy +ln z, x = y2@u, y = u + y ve z = cos u ise, u = –1 ve
0u 0y y = 2 iken ∂w@∂y’yi bulun.
18.
0w
and
ve
0w
; w = gsu, yd,
for u = hsx, yd, y = ksx, yd için 35. w = x2 + (y@x), x = u – 2y + 1 ve y = 2u + y – 2 ise, u = 0 ve
0x 0y y = 0 iken ∂w@∂y’yi bulun.
0z 0z 36. z = sin xy + x sin y, x = u2 + y2 ve y = uy ise, u = 0 ve y = 1 iken
19. and for z = ƒsx, yd, x = gst, sd, y = hst, sd için
0t ve 0s ; ∂z@∂u’yu bulun.
0y 37. z = 5 tan–1 x ve x = eu + ln y ise, u = ln 2, y = 1 iken ∂z@∂u ve
20. ; y = ƒsud,
for u = gsr, sd için ∂z@∂y’yi bulun.
0r
0w 0w; 38. z = ln q ve q = 1y + 3 tan-1 u. ise, u = 1 ve y = –2 iken ∂z@∂u
21. ve
and for w = gsud, u = hss, td için ve ∂z@∂y’yi bulun.
0s 0t
0w ;
22.
0p
for w = ƒsx, y, z, yd, x = gs p, qd, y = hs p, qd, Teori ve Örnekler
z = js p, qd, y = ks p, qd için 39. Bir devredeki gerilimi değiştirmek V = IR yasasına uyan bir
devredeki V gerilimi, pil biterken yavaşça düşmektedir. Aynı za-
0w 0w manda, R direnci, direnç ısındıkça artmaktadır.
23. and
ve ;for w = ƒsx, yd, x = gsrd, y = hssd için
0r 0s
dV 0V dI 0V dR
= +
0w dt 0I dt 0R dt
24. ;for w = gsx, yd, x = hsr, s, td, y = ksr, s, td için
0s
formülünü kullanarak, R = 600 ohm, I = 0.04 amp,
Kapal› Türev Alma dR@dt = 0.5 ohm@sn ve dV@dt = –0.01 volt@sn iken akımın nasıl
25–28 alıştırmalarındaki denklemlerin y’yi x’in türetilebilir bir fonksi- değiştiğini bulun.
yonu olarak tanımladıklarını varsayarak, verilen noktada dy@dx’in tü-
revini bulmak için Teorem 8’i kullanın.) V

3 2
25. x - 2y + xy = 0, s1, 1d
Pil
26. xy + y 2 - 3x - 3 = 0, s -1, 1d
27. x 2 + xy + y 2 - 7 = 0, s1, 2d I
y
28. xe + sin xy + y - ln 2 = 0, s0, ln 2d
R
Üç-De¤iflkenli Kapal› Türetme
Teorem 8, üç, hatta daha fazla değişkenli fonksiyonlara genelleştirile-
40. Bir kutunun boyutlarını değiştirmek Dikdörtgen şeklinde bir ku-
bilir. Üç-değişkenli şekli aşağıdaki gibidir: F(x, y, z) = 0 denklemi z’yi
tunun kenar uzunlukları a, b ve c zamanla değişmektedir. Söz
x ve y’nin türetilebilir bir fonksiyonu olarak tanımlıyorsa, Fz 0 olan konusu anda, a = 1 m, b = 2 m ve c = 3 m, da@dt = db@dt = 1 m@sn
noktalarda, ve dc@dt = –3 m@sn’dir. Bu anda, kutunun hacmi A ve yüzey alanı
Fy S nasıl değişmektedir? Kutunun iç köşegenlerinin uzunlukları art-
0z Fx 0z
= - ve
and = - . makta mı, azalmakta mıdır?
0x Fz 0y Fz
41. ƒ(u, y, w) türetilebilir ise ve u = x – y, y = y – z ve w = z – x ise,
olur.
Bu denklemleri kullanarak, 29–32 alıştırmalarındaki noktalarda 0ƒ 0ƒ 0ƒ
∂z@∂x ve ∂z@∂y’nin değerlerini bulun. 0x
+
0y
+
0z
= 0.
29. z 3 - xy + yz + y 3 - 2 = 0, s1, 1, 1d olduğunu gösterin.
1 1 1 42. Kutupsal Koordinatlar Türetilebilir bir w = ƒ(x, y) fonksiyo-
30. x + y + z - 1 = 0, s2, 3, 6d
nunda, x = r cos u ve y = r sin u kutupsal koordinatlarını yerleş-
31. sin sx + yd + sin s y + zd + sin sx + zd = 0, sp, p, pd tirirsek,
32. xe y + ye z + 2 ln x - 2 - 3 ln 2 = 0, s1, ln 2, ln 3d
14.5 Do¤rultu Türevleri ve Gradiyent Vektörler 1005
a.
0w
= ƒx cos u + ƒy sin u b. T = 4x2 – 4xy + 4y2 olduğunu varsayın. T’nin çember üzerinde
0r maksimum ve minimum değerlerini bulun.
ve
48. Bir elips üzerinde sıcaklık
1 0w
r 0u = -ƒx sin u + ƒy cos u . x = 2 22 cos t, y = 22 sin t, 0 … t … 2p,
olduğunu gösterin. elipsi üzerindeki (x, y) noktasının sıcaklığı T = g(x, y) olsun.
b. (a) şıkkındaki denklemleri çözerek, ƒx ve ƒy’yi ∂w@∂r ve Ayrıca,
∂w@∂u cinsinden ifade edin. 0T 0T
= y, = x.
0x 0y
2 2
c. sƒx d2 + sƒy d2 = a b + 2 a b.
0w 1 0w
0r r 0u olduğunu varsayın.
olduğunu gösterin. a. dT@dt ve d2T@dt2 türevlerini inceleyerek, maksimum ve
43. Laplace denklemleri w = ƒ(u, y) fonksiyonu ƒuu + ƒyy = 0 minimum sıcaklıkları elips üzerinde yerleştirin.
Laplace denklemini sağlıyorsa ve u = (x2 – y2)@2 ve y = xy ise, b. T = xy – 2 olduğunu varsayın. T’nin elips üzerinde maksimum
w’nin wxx + wyy = 0 Laplace denklemini de sağlayacağını gös- ve minimum değerlerini bulun.
terin.
44. Laplace denklemleri u = x + iy, y = x – iy ve i = 2 -1. ol- ‹ntegrallerin Türevlerini Almak
mak üzere, w = ƒ(u) + g(y) olsun. Gerekli bütün fonksiyonlar
türetilebiliyorsa w’nin wxx + wyy = 0 Laplace denklemini Yumuşak süreklilik koşulları atında,
sağladığını gösterin. b
Fsxd = g st, xd dt,
La
E¤riler Boyunca Fonksiyonlar› De¤ifltirmek b
45. Bir helis üzerinde ekstremumlar Bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunun ise F¿sxd = g x st, xd dt. dir. Bunu ve Zincir Kuralını kullanarak,
x = cos t, y = sin t, z = t helisi üzerindeki kısmi türevlerinin La
ƒsxd
ƒx = cos t, ƒy = sin t, ƒz = t2 + t – 2 Fsxd = g st, xd dt
La
olduğunu varsayın. Varsa, eğri üzerindeki hangi noktalarda ƒ’nin
ekstremum değerleri vardır? fonksiyonunun türevini, u = ƒ(x) olmak üzere,
2 2y u
46. Bir uzay eğrisi w = x e cos 3z olsun. x = cos t, y = ln (t + 2),
Gsu, xd = g st, xd dt,
z = t eğrisi üzerinde (1, ln 2, 0) noktasında dw@dt’nin değerini bu- La
lun.
kabul ederek bulabiliriz. 49 ve 50 alıştırmalarındaki fonksiyonların
47. Bir çember üzerinde sıcaklık x = cos t, y = sin t, 0 t 2p türevlerini bulun.
eğrisi üzerinde, (x, y) noktasındaki sıcaklık T = ƒ(x, y) olsun. x2
Ayrıca, 49. Fsxd = 2t 4 + x 3 dt
0T 0T L0
= 8x - 4y, = 8y - 4x. 1
0x 0y
50. Fsxd = 2t 3 + x 2 dt
olduğunu varsayın. Lx2
a. dT@dt ve d2T@dt2 türevlerini inceleyerek, çember üzerinde
maksimum ve minimum sıcaklıkların nerede oluştuğunu bu-
lun.
14.5 Do¤rultu Türevleri ve Gradiyent Vektörler
New York’ta Hudson Nehri boyunca Batı Noktası Bölgesinde kontur’ları gösteren haritaya
bakarsanız (Şekil 14.23), akarsuların kotur’lara dik olarak aktığını fark edersiniz. Akarsu-
lar Hudson’a olabildiğince çabuk ulaşmak için, en dik iniş yollarını takip ederler. Bu ne-
denle, deniz seviyesi üzerindeki bir akarsuyun yüksekliğindeki anlık değişimin özel bir
yönü vardır. Bu bölümde, ‘‘Yokuş aşağı’’ yön denen bu yönün neden konturlara dik
olduğunu göreceksiniz.
fiEK‹L 14.23 New York’ta Batı Noktası Bölgesinde

konturlar, en dik iniş yollarını, konturlara dik olarak,
takip eden akarsuları göstermektedir.
Düzlemde Do¤rultu Türevleri

Bölüm 14.’ten, ƒ(x, y) diferansiyellenebilir ise diferansiyellenebilir bir x = g(t), y = h(t)
eğrisi üzerinde ƒ’nin t’ye göre değişim oranının
y
x x0 su1, y y0 su2 doğrusu
dƒ 0ƒ dx 0ƒ dy
= + .
dt 0x dt 0y dt
olduğunu biliyoruz. Herhangi bir P0(x0, y0) = P0(g(t0), h(t0)) noktasında, bu denklem
ƒ’nin artan t’ye göre değişim oranını verir ve dolayısıyla, diğer şeylerin yanı sıra, eğri
u u1i u2j
boyunca hareket yönüne bağlıdır. Eğri, bir doğruyken ve t de doğru boyunca verilen bir
u birim vektörü yönünde P0’dan ölçülen yay uzunluğu parametresiyse dƒ@dt, tanım
Artan
kümesi içinde u yönünde uzaklığa göre ƒ’nin değişim oranı olur. u’yu değiştirerek,
s yönü
P0’dan farklı yönlerde geçerken ƒ’nin uzaklığa göre değiştiği oranları bulabiliriz. Şimdi
R
bu fikri daha kesin olarak tanımlıyoruz.
ƒ(x, y) fonksiyonunun xy-düzlemindeki bir R bölgesinde tanımlı olduğunu,
P0(x0, y0) P0(x0, y0)’ın R’de bir nokta olduğunu ve u = u1i + u2j’nin bir birim vektör olduğunu
varsayın. Bu durumda,
x
0
x = x0 + su1, y = y0 + su2
fiEK‹L 14.24 ƒ’nin bir P0 noktasında u denklemleri P0’dan u’ya paralel olarak geçen doğruyu parametrize ederler. s parametresi
yönündeki değişim oranı, ƒ’nin bu doğru P0’dan u yönündeki yay uzunluğunu ölçüyorsa ƒ’nin P0’da u yönündeki değişim oranını
boyunca P0’da değiştiği orandır. dƒ@ds’yi P0’da hesaplayarak buluruz (Şekil 14.24).
TANIM Do¤rultu Türevi

ƒ’nin P0’da, u = u1i + u2j birim vektörü yönündeki doğrultu türevi, limitin
var olması koşuluyla,
a b
dƒ ƒsx0 + su1, y0 + su2 d - ƒsx0 , y0 d
= lim s , (1)
ds u,P0 s:0
sayısıdır.
Doğrultu türevi ayrıca

“ƒ’nin P0’da u yönündeki
(Duƒ)P0 doğrultu türevi.
olarak da gösterilir.
ÖRNEK 1 Tan›m› Kullanarak Bir Do¤rultu Türevi Bulmak

P0(1, 2)’de
ƒ(x, y) = x2 + xy
fonksiyonunun u = A 1> 22 B i + A 1> 22 B j. birim vektörü yönündeki doğrultu türevini

bulun.
Çözüm
dƒ ƒsx0 + su1, y0 + su2 d - ƒsx0 , y0 d
¢ ≤ = lim s
Denklem (1)
ds u,P0 s:0
1 1
ƒ¢1 + s # ,2 + s# ≤ - ƒs1, 2d
22 22
= lim s
s:0
2
s s s
¢1 + ≤ + ¢1 + ≤ ¢2 + ≤ - s12 + 1 # 2d
22 22 22
= lim s
s:0
2s s2 3s s2
¢1 + +
2
≤ + ¢2 + + ≤ - 3
2
22 22
= lim s
s:0
5s
+ s2
22 5 5 5
= lim s = lim ¢ + s≤ = ¢ . + 0≤ =
s:0 22 s:0 22 22
ƒ(x, y) = x2 + xy’nin P0(1, 2)’de u = A 1> 12 B i + A 1> 22 B j birim vektörü yönündeki
değişim oranı 5> 12. ’dir.
Do¤rultu Türevlerinin Yorumu

z = ƒ(x, y) denklemi uzayda bir S yüzeyini temsil eder. z0 = ƒ(x0, y0) ise, P(x0, y0, z0) nokta-
sı S’de bulunur. P’den ve P0(x0, y0)’dan u’ya paralel olarak geçen dikey düzlem S’yi bir C
z eğrisinde keser (Şekil 14.25). ƒ’nin u yönündeki değişim oranı C’nin P’deki teğetinin
S yüzeyi: f(x0 su1, y0 su2) f(x0, y0) eğimidir.
z f(x, y)
u = i iken, P0’daki doğrultu türevinin (x0, y0)’da hesaplanan ∂ƒ@∂x olduğuna dikkat
Teğet edin. u = j iken, P0’daki doğrultu türevi (x0, y0)’da hesaplanan ∂ƒ@∂y’dir. Doğrultu türevi
Q iki kısmi türevi genelleştirir. Artık ƒ’nin sadece i ve j değil, herhangi bir u doğrultusun-
⎫
P(x0, y0, z0) ⎬
⎭
daki değişim oranını sorgulayabiliriz.
s
Doğrultu türevinin fiziksel bir yorumu: Düzlemde bir bölgedeki her (x, y) noktasında
sıcaklığın T = ƒ(x, y) olduğunu varsayın. Bu durumda ƒ(x0, y0), P0(x0, y0) noktasındaki
y sıcaklık ve (Duƒ)P0, P0 noktasında u yönünde ilerlerken sıcaklıktaki anlık değişim
C
oranıdır.
x (x0 su1, y0 su2)
P0(x0, y0) u u1i u2j
Hesaplama ve Gradiyentler
fiEK‹L 14.25 C eğrisinin P0’daki eğimi lim Şimdi, diferansiyellenebilir bir ƒ fonksiyonun doğrultu türevini hesaplamak için daha
Q: P
eğim (PQ) dur; bu etkin bir formülü geliştiriyoruz. P0(x0, y0)’dan geçen ve u = u1i + u2j birim vektörü
yönünde artan yay uzunluğu parametresi s ile parametrize edilen
a b
dƒ
= sDu ƒdP0.
ds u,P0 x = x0 + su1 , y = y0 + su2 , (2)
doğrultu türevidir. doğrusuyla işe başlarız. Bu durumda,
a b = a b + a b
dƒ 0ƒ dx 0ƒ dy
Diferansiyellenebilir ƒ için Zincir Kuralı
ds u,P0 0x P0 ds 0y P0 ds
= a b # u + a b # u2
0ƒ 0ƒ (2) denklemlerinden dx@ds = u1 ve
0x P0 1 0y P0 dy@ds = u2
= ca b i + a b j d # cu1 i + u2 j d.
0ƒ 0ƒ
(3)
0x P0 0y P0
(''''')'''''* ('')''*
ƒ’nin P0’daki gradiyenti u yönü
TANIM Gradiyent Vektör

ƒ(x, y)’nin bir P0(x0, y0) noktasındaki gradiyent vektörü (eğim), ƒ’nin kısmi
türevlerinin P0 noktasında hesaplanmasıyla elde edilen
0ƒ 0ƒ
§ƒ = i + j
0x 0y
vektörüdür.
ƒ gösterimi “ƒ’nin gradiyenti ” ve “del ƒ” gibi “grad ƒ” olarak da okunur. sem-

bolünün kendisi “del” olarak okunur. Gradientin başka bir gösterimi, yazıldığı gibi
okunan grad ƒ’dir.
(3) denklemi, ƒ’nin P0’da u yönündeki doğrultu türevinin, ƒ’nin P0’daki gradiyenti ile
u’nun skaler çarpımı olduğunu söyler.
TEOREM 9 Do¤rultu Türevi Bir Skaler Çarp›md›r

ƒ(x, y), P0(x0, y0)’ı içeren bir açık bölgede diferansiyellenebilir ise
a b
dƒ
= s§ƒdP0 # u, (4)
ds u,P0
yani, ƒ’nin P0’daki gradienti ile u’nun skaler çarpımı olur.
ÖRNEK 2 Gradiyent Kullanarak Do¤rultu Türevi Bulmak

y
ƒ(x, y) = xe + cos (xy)’nin (2, 0) noktasında, v = 3i – 4j yönündeki doğrultu türevini bu-
lun.
Çözüm v’nin yönü, v’yi uzunluğuna bölerek bulunur:

v v 3 4
u = = = i - j.
ƒvƒ 5 5 5
ƒ’nin (2, 0)’daki kısmi türevleri şöyledir:
ƒxs2, 0d = se y - y sin sxydds2,0d = e 0 - 0 = 1
y
ƒys2, 0d = sxe y - x sin sxydds2,0d = 2e 0 - 2 # 0 = 2.
∇f i 2j
2 ƒ’nin (2, 0)’daki gradiyenti
§ƒ ƒ s2,0d = ƒxs2, 0di + ƒys2, 0dj = i + 2j
1 olur (Şekil 14.26). Bundan dolayı ƒ’nin (2, 0)’da v yönündeki doğrultu türevi
sDuƒd ƒ s2,0d = §ƒ ƒ s2,0d # u (4) Denklemi
x
= si + 2jd # a i - jb = - = -1 .
0 1 P0(2, 0) 3 4 3 4 3 8
5 5 5 5
u 3i4j
–1 5 5
bulunur.
u ve ƒ vektörleri arasındaki açı u olmak üzere
fiEK‹L 14.26 ƒ’yi ƒ’nin tanım kümesinde Du ƒ = §ƒ # u = ƒ §ƒ ƒ ƒ u ƒ cos u = ƒ §ƒ ƒ cos u,
bir vektör olarak resimleyin.
ƒ(x, y) = xey + cos (xy) durumunda, tanım formülündeki skaler çarpımı hesaplamak aşağıdaki özellikleri ortaya çıkarır.
kümesi bütün düzlemdir. ƒ’nin (2,0)’da
u = (3@5)i – (4@5)j yönünde değiştiği oran Duƒ = §ƒ # u = ƒ §ƒ ƒ cos u Doğrultu Türevinin Özellikleri
ƒ
u = –1’dir (Örnek 2).
1. ƒ fonksiyonu en fazla cos u = 1 iken veya u ƒ’nin yönünde iken artar. Yan,
tanım kümesindeki her P noktasında, ƒ P’deki ƒ gradiyent vektörünün
yönünde en hızlı şekilde artar. Bu yöndeki türev
Duƒ = ƒ §ƒ ƒ cos s0d = ƒ §ƒ ƒ .
ile verilir.
2. Aynı şekilde, ƒ en hızlı – ƒ yönünde azalır. Bu yöndeki türev
Duƒ = ƒ §ƒ ƒ cos spd = - ƒ §ƒ ƒ .’dir.
3. ƒ 0 Gradiyentine ortogonal herhangi bir u yönü ƒ’de sıfır değişim yönü-
dür, çünkü bu durumda u = p@2 olur ve
Duƒ = ƒ §ƒ ƒ cos sp>2d = ƒ §ƒ ƒ # 0 = 0.
bulunur.
Daha sonra tartışacağımız gibi, bu özellikler iki boyutta olduğu gibi, üç boyutta da geçer-
lidir.
ÖRNEK 3 Maksimal, Minimal ve S›f›r De¤iflim Yönlerini Bulmak

ƒ(x, y) = (x @2) + (y2@2)’nin
2
(a) (1, 1) noktasında en hızlı arttığı,

(b) (1, 1) noktasında en hızlı azaldığı yönleri bulun.
(c) (1, 1)’de ƒ’nin sıfır değişim yönleri nelerdir?
z z f(x, y)
x2 y2 Çözüm

2 2
(a) Fonksiyon (1, 1)’de en hızlı olarak ƒ yönünde artar. Gradiyent
( ƒ)(1,1) = (xi + yj)(1,1) = i + j
(1, 1, 1)
olarak bulunur. Yönü ise,
1 i + j i + j 1 1
y u = = = i + j.
1 –∇f (1, 1) ƒ i + j ƒ 2s1d + s1d
2 2
22 22
ƒ’de sıfır
ƒ’deki en değişme yönündedir.
hızlı azalma
x (b) Fonksiyon (1, 1)’de en hızlı olarak – ƒ yönünde azalır:
ƒ’deki en ∇f i j
hızlı artma
1 1
-u = - i - j.
2
fiEK‹L 14.27 ƒ(x, y) = (x @2) + (y @2)’nin 2 22 22
(1, 1)’de en hızlı arttığı yön ƒu(1, 1) = i + j (c) (1, 1)’de sıfır değişim yönleri ƒ’ye ortogonal yönlerdir:
yönüdür. Bu yön yüzey üzerinde (1, 1, 1)
de en dik yükselme yönüdür (Örnek 3 ).
1 1 1 1
n = - i + j ve
and -n = i - j.
22 22 22 22
Şekil 14.27’ye bakın.
Seviye E¤rilerinin Gradiyentleri ve Te¤etleri

Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun düzgün bir r = g(t)i + h(t)j eğrisi üzerinde
sabit bir c değeri varsa (böylece eğri ƒ’nin bir seviye eğrisi olur), ƒ(g(t), h(t)) = c olur. Bu
denklemin iki tarafının da t’ye göre türevini almak
d d
ƒsgstd, hstdd = scd
dt dt
0ƒ dg 0ƒ dh
+ = 0 Zincir Kuralı
0x dt 0y dt
a jb # a i +
0ƒ 0ƒ dg dh
i + jb = 0. (5)
0x 0y dt dt
('')''* ('')''*
dr
§ƒ
dt
denklemlerine yol açar. (5) denklemi, ƒ’nin teğet vektör dr@dt’ye normal olduğunu
söyler, dolayısıyla eğriye normaldir.
f(x, y) f(x0, y0) seviye eğrisi

Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun tanım kümesindeki her (x0, y0)
noktasında ƒ’nin gradiyenti, (x0, y0) noktasından geçen seviye eğrisine normaldir
(x0, y0) (Şekil 14.28).
∇f(x0, y0)
(5) Denklemi topografik haritalarda akarsuların konturlara dik olarak aktığı gözlemi-
mizi doğrular (Şekil 14.23’e bakın). Aşağıya doğru akan akarsular varış yerine en çabuk
yoldan ulaşacağına göre, doğrultu türevleri için Özellik 2’den, negatif gradiyent vektörü
fiEK‹L 14.28 İki değişkenli diferansiyel- doğrultusunda akmalıdır. (s) Denklemi bize bu yönlerin seviye eğrilerine dik olduklarını
lenebilir bir fonksiyonun bir noktadaki söyler.
gradiyenti her zaman fonksiyonun o Bu gözlem ayrıca, seviye eğrilerinin teğetlerinin denklemlerini bulmamızı sağlar.
noktadan geçen seviye eğrisine normaldir. Bunlar gradiyentlere normal olan doğrulardır. Bir P0(x0, y0) noktasından geçen ve bir
N = Ai + Bj vektörüne normal olan doğrunun denklemi
Asx - x0 d + Bs y - y0 d = 0
olarak bulunur (Alıştırma 35). N vektörü ( ƒ)(x0, y0) = ƒx(x0, y0)i + ƒy(x0, y0)j gradiyenti ise
denklem
ƒx(x0, y0)(x – x0) + ƒy(x0, y0)(y – y0) = 0 (6)

olarak verilir.
ÖRNEK 4 Bir Elipse Te¤et Do¤ru Bulmak
x2
y + y2 = 2
4
∇f(–2, 1) –i 2j x 2y –4
elipsinin (–2, 1) noktasındaki teğetinin denklemini bulun (Şekil 14.29).
兹2 x2 y2 2

4
(–2, 1)
1 Çözüm Elips,
x
–2 –1 0 1 2 2兹2 x2
ƒsx, yd = + y 2.
4
fonksiyonunun bir seviye eğrisidir. ƒ’nin (–2, 1)’deki gradiyenti

2 2
fiEK‹L 14.29 (x @4) + y = 2 elipsinin
§ƒ ƒ s-2,1d = a i + 2yjb
teğetini, elipse ƒ(x, y) = (x2@4) + y2 x
= -i + 2j.
fonksiyonunun bir seviye eğrisi gibi
2 s-2,1d
bakarak bulabiliriz (Örnek 4).
olarak bulunur. Teğet ise,
s -1dsx + 2d + s2ds y - 1d = 0 Denklem (6)
x - 2y = -4.
doğrusudur.
İki ƒ ve g fonksiyonunun gradiyentlerini biliyorsak, otomatik olarak sabitlerle çarpımları-
nın, toplamlarının, farklarının, çarpımlarının ve bölümlerinin de gradiyentlerini biliyoruz
demektir. Alıştırma 36’da aşağıdaki kuralları gerçeklemeniz istenmektedir. Bu kuralların,
tek değişkenli fonksiyonların türevleri için karşı gelen kurallarla aynı formda olduklarına
dikkat edin.
Gradyentlerin Cebir Kuralları

1. Sabitle Çarpım Kuralı: (kƒ) = k ƒ (k herhangi bir sayı)
2. Toplam Kuralı: §sƒ + gd = §ƒ + §g
3. Fark Kuralı: §sƒ - gd = §ƒ - §g
4. Çarpım Kuralı: §sƒgd = ƒ§g + g§ƒ
§ ag b =
ƒ g§ƒ - ƒ§g
5. Bölüm Kuralı:
g2
ÖRNEK 5 Gradiyent Kurallar›n› Resimlemek

Kuralları
ƒsx, yd = x - y gsx, yd = 3y
§ƒ = i - j §g = 3j.
ile göstereceğiz.
1. §s2ƒd = §s2x - 2yd = 2i - 2j = 2§ƒ
2. §sƒ + gd = §sx + 2yd = i + 2j = §ƒ + §g
3. §sƒ - gd = §sx - 4yd = i - 4j = §ƒ - §g
4. §sƒgd = §s3xy - 3y 2 d = 3yi + s3x - 6ydj
= 3ysi - jd + 3yj + s3x - 6ydj
= 3ysi - jd + s3x - 3ydj
= 3ysi - jd + sx - yd3j = g§ƒ + ƒ§g
§ ag b = § a b = §a - b
ƒ x - y x 1
5.
3y 3y 3
1 x
= i - j
3y 3y 2
3yi - 3xj 3ysi - jd - s3x - 3ydj
= =
9y 2 9y 2
3ysi - jd - sx - yd3j g§ƒ - ƒ§g
= 2
= .
9y g2
Üç De¤iflkenli Fonksiyonlar
Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y, z) fonksiyonu ve uzayda bir u = u1i + u2j + u3k birim vek-
törü için,
0ƒ 0ƒ 0ƒ
§ƒ = i + j + k
0x 0y 0z
ve
0ƒ 0ƒ 0ƒ
Duƒ = §ƒ # u = u + u + u.
0x 1 0y 2 0z 3
buluruz.
Doğrultu türevi yine

Du ƒ = §ƒ # u = ƒ §ƒ ƒ ƒ u ƒ cos u = ƒ §ƒ ƒ cos u,
şeklinde yazılabilir, dolayısıyla daha önce iki değişkenli fonksiyonlar için verilen özellik-
ler hala geçerlidir. Verilen herhangi bir noktada, ƒ en hızlı ƒ doğrultusunda artar ve en
hızlı – ƒ doğrultusunda azalır. ƒ’ye ortogonal olarak verilen herhangi bir yönde, türev
sıfırdır.
ÖRNEK 6 Maksimal, Minimal ve S›f›r De¤iflim Yönlerini Bulmak

(a) ƒ(x, y, z) = x3 – xy2 – z’nin P0(1, 1, 0)’da, v = 2i – 3j + 6k yönündeki doğrultu türevini
bulun.
(b) ƒ, P0’da hangi yönlerde en hızlı değişir ve bu yönlerdeki değişim oranları nedir?
Çözüm
(a) v’nin yönü, v’yi uzunluğuna bölerek bulunur:
ƒ v ƒ = 2s2d2 + s -3d2 + s6d2 = 249 = 7
v 2 3 6
u = = i - j + k.
ƒvƒ 7 7 7
ƒ’nin P0’daki kısmi türevleri

ƒx = s3x 2 - y 2 ds1,1,0d = 2, ƒy = -2xy ƒ s1,1,0d = -2, ƒz = -1 ƒ s1,1,0d = -1.
olarak bulunur. ƒ’nin P0’daki gradyanı ise

§ƒ ƒ s1,1,0d = 2i - 2j - k.
olur. Dolayısıyla, ƒ’nin P0’da v yönündeki doğrultu türevi
sDuƒds1,1,0d = §ƒ ƒ s1,1,0d # u = s2i - 2j - kd # a i - j + kb

2 3 6
7 7 7
4 6 6 4
= + - = .
7 7 7 7
olur.
(b) Fonksiyon en hızlı ƒ = 2i – 2j – k yönünde artar ve en hızlı – ƒ yönünde azalır. Bu
yönlerdeki değişim oranları, sırasıyla,
ƒ §ƒ ƒ = 2s2d2 + s -2d2 + s -1d2 = 29 = 3 ve
and - ƒ §ƒ ƒ = -3 .
olarak bulunur.
ALIfiTIRMALAR 14.5
Noktalarda Gradyan Hesaplamak
A 22, 1 B
x2 y2
1–4 alıştırmalarında, verilen noktada fonksiyonun gradiyentini hesapla- 3. gsx, yd = y - x 2, s -1, 0d 4. gsx, yd =- ,
2 2
yın. Sonra gradiyentin grafiğini o noktadan geçen seviye eğrisiyle bir-
likte çizin. 5–8 alıştırmalarında, verilen noktada ∇ƒ’yi bulun.
1. ƒsx, yd = y - x, s2, 1d 2. ƒsx, yd = ln sx 2 + y 2 d, s1, 1d 5. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 - 2z 2 + z ln x, s1, 1, 1d

6. ƒsx, y, zd = 2z 3 - 3sx 2 + y 2 dz + tan-1 xz, s1, 1, 1d
7. ƒsx, y, zd = sx 2 + y 2 + z 2 d-1>2 + ln sxyzd, s -1, 2, -2d 30. Bir çember boyunca sıcaklık değişimi T(x, y, z) = 2xy – yz
sıcaklık fonksiyonunun (sıcaklık santigrad, uzunluk fit olarak)
8. ƒsx, y, zd = e x + y cos z + s y + 1d sin-1 x, s0, 0, p>6d
P(1, –1, 1)’deki değişim oranının –3 °C@ft olduğu bir u yönü var
mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
Do¤rultu Türevlerini Bulmak
31. ƒ(x, y)’nin P0(1, 2)’de i + j yönündeki doğrultu türevi 212 ve –2j
9–16 alıştırmalarında, fonksiyonun P0’da A yönündeki doğrultu yönündeki doğrultu türevi –3’tür. ƒ’nin –i – 2j yönündeki doğrultu
türevini bulun. türevi nedir? Yanıtınızı açıklayın.
9. ƒsx, yd = 2xy - 3y 2, P0s5, 5d, A = 4i + 3j 32. ƒ(x, y, z)’nin bir P noktasındaki doğrultu türevi v = i + j – k
10. ƒsx, yd = 2x 2 + y 2, P0s -1, 1d, A = 3i - 4j yönünde en büyüktür. Bu yöndeki doğrultu türevinin değeri
11. gsx, yd = x - s y 2>xd + 23 sec-1 s2xyd, P0s1, 1d, 2 13. ’tür.
A = 12i + 5j a. P’de ∇ƒ nedir? Yanıtınızı açıklayın.
12. hsx, yd = tan -1
sy>xd + 23 sin -1
sxy>2d, P0s1, 1d, b. ƒ’nin P’de i + j yönündeki doğrultu türevi nedir?
A = 3i - 2j 33. Doğrultu türevleri ve skaler bileşenler Diferansiyellenebilir
13. ƒsx, y, zd = xy + yz + zx, P0s1, -1, 2d, A = 3i + 6j - 2k bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunun bir P0 noktasında u birim vektörü
2
14. ƒsx, y, zd = x + 2y - 3z , 2 2
P0s1, 1, 1d, A = i + j + k yönündeki doğrultu türevinin (∇ƒ)P0’ın u yönündeki skaler
bileşeniyle ilişkisi nedir? Yanıtınızı açıklayın.
15. gsx, y, zd = 3e x cos yz, P0s0, 0, 0d, A = 2i + j - 2k
34. Doğrultu türevleri ve kısmi türevler ƒ(x, y, z)’nin gerekli türev-
16. hsx, y, zd = cos xy + e yz + ln zx, P0s1, 0, 1>2d, lerinin bulunduğunu varsayarsak, Diƒ, Djƒ ve Dkƒ ile ƒx, ƒy ve ƒz
A = i + 2j + 2k arasındaki ilişki nedir? Yanıtınızı açıklayın.
35. xy-düzleminde doğrular A(x – x0) + B(y – y0) = 0’ın xy-düzle-
En H›zl› Art›fl ve Azal›fl Yönleri mindeki (x0, y0) noktasından geçen ve N = Ai + Bj vektörüne nor-
17–22 alıştırmalarında, fonksiyonların P0’da en hızlı arttıkları ve mal doğrunun denklemi olduğunu gösterin.
azaldıkları yönleri bulun. Sonra fonksiyonların bu yönlerdeki doğrultu 36. Gradiyentlerin cebir kuralları Bir k skaleri ile
türevlerini bulun.
0ƒ 0ƒ 0ƒ
17. ƒsx, yd = x 2 + xy + y 2, P0s -1, 1d §ƒ = i + j + k
0x 0y 0z
18. ƒsx, yd = x 2y + e xy sin y, P0s1, 0d
19. ƒsx, y, zd = sx>yd - yz, P0s4, 1, 1d ve
y 2
20. gsx, y, zd = xe + z , P0s1, ln 2, 1>2d 0g 0g 0g
§g = i + j + k,
21. ƒsx, y, zd = ln xy + ln yz + ln xz, P0s1, 1, 1d 0x 0y 0z
22. hsx, y, zd = ln sx 2 + y 2 - 1d + y + 6z, P0s1, 1, 0d
gradiyentleri verilmişse,
0ƒ 0ƒ 0g
E¤rilerin Te¤etleri 0
skƒd = k ,
0
sƒ ; gd = ; ,
0x 0x 0x 0x 0x
23–26 alıştırmalarında, ƒ(x, y) = c eğrisini verilen noktada ∇ƒ ve
teğetiyle birlikte çizin. Sonra teğetin denklemini yazın. 0ƒ 0g
A 22, 22 B 24. x - y = 1, A 22, 1 B
g - ƒ
a b =
2 2
23. x + y = 4, 2 0 0g 0ƒ 0 ƒ 0x 0x
sƒgd = ƒ + g , ,
0x 0x 0x 0x g g2
25. xy = -4, s2, -2d 26. x 2 - xy + y 2 = 7, s -1, 2d
ve diğer skaler denklemleri kullanarak, aşağıdaki kuralları doğru-
Teori ve Örnekler layın.
27. Sıfır doğrultu türevi Hangi yönde ƒ(x, y) = xy + y2’nin a. §skƒd = k§ƒ
P(3, 2)’deki doğrultu türevi sıfıra eşittir? b. §sƒ + gd = §ƒ + §g
28. Sıfır doğrultu türevi Hangi yönde, ƒ(x, y) = (x2 – y2)@(x2 + y2)’nin c. §sƒ - gd = §ƒ - §g
P(1, 1)’ deki doğrultu türevi sıfıra eşittir?
d. §sƒgd = ƒ§g + g§ƒ
29. ƒ(x, y) = x2 – 3xy + 4y2’nin P(1, 2)’deki türevinin 14’e eşit olduğu bir
e. § a g b =
ƒ g§ƒ - ƒ§g
u yönü var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
g2
14.6 Te¤et Düzlemler ve Diferansiyeller 1015
14.6 Te¤et Düzlemler ve Diferansiyeller
Bu bölümde, uzayda düzgün bir yüzey üzerindeki bir noktadan geçen teğet düzlemi tanım-
lıyoruz. Teğet düzlemin bir denklemini yüzeyi tanımlayan fonksiyonun kısmi türevlerin-
den buluyoruz. Bu fikir, tek-değişkenli fonksiyonlar için koordinat düzleminde bir eğri
üzerinde bir noktadaki teğet doğru tanımına benzerdir (Bölüm 2.7). Bu durumda çok de-
ğişkenli fonksiyonların toplam diferansiyellerini ve lineerizasyonlarını inceleyeceğiz.
Te¤et Düzlemler ve Normal Do¤rular

r = g(t)i + h(t)j + k(t)k, diferansiyellenebilir bir ƒ fonksiyonunun ƒ(x, y, z) = c seviye
yüzeyi üzerinde düzgün bir eğriyse, ƒ(g(t), h(t), k(t)) = c olur. Bu denklemin iki tarafının
da t’ye göre türevini almak
d d
∇f ƒsgstd, hstd, kstdd = scd
dt dt
v2
v1 0ƒ dg 0ƒ dh 0ƒ dk
P0 + + = 0 Zincir Kuralı
0x dt 0y dt 0z dt
f(x, y, z) c
a kb # a i +
0ƒ 0ƒ 0ƒ dg dh dk
i + j + j + kb = 0. (1)
0x 0y 0z dt dt dt
('''')''''* ('''')''''*
fiEK‹L 14.30 ∇ƒ, P0’dan geçen yüzeydeki
§ƒ dr>dt
her düzgün eğrinin hız vektörüne
ortogonaldir. Dolayısıyla P0’daki hız verir. Eğri boyunca her noktada, ∇ƒ eğrinin hız vektörüne ortogonaldir.
vektörleri, P0’daki teğet düzlem dediğimiz Şimdi dikkatimizi P0’dan geçen eğrilerle sınırlayalım (Şekil 14.30). P0’daki bütün
ortak bir düzlemde bulunurlar. hız vektörleri P0’da ∇ƒ’ye ortogonaldir, dolayısıyla eğrinin teğetleri P0’dan geçen ve
∇ƒ’ye normal olan düzlemde bulunurlar. Bu düzleme yüzeyin P0’daki teğet düzlemi de-
riz. P0’dan geçen ve düzleme dik olan doğru yüzeyin P0’daki normalidir.
TANIMLAR Te¤et Düzlem, Normal Do¤ru

ƒ(x, y, z) = c seviye yüzeyi üzerinde, P0(x0, y0, z0) noktasındaki teğet düzlem P0’dan
geçen ve ∇ƒuP0’a normal olan düzlemdir. Yüzeyin P0’daki normali, P0’dan geçen ve
∇ƒuP0’a paralel olan doğrudur.
Böylece, Bölüm 12.5’ten teğet düzlemin ve normalin denklemleri sırasıyla, aşağıdaki

gibidir:
ƒsx, y, zd = c’ye P0sx0 , y0 , z0 d’da Teğet Düzlem

ƒxsP0 dsx - x0 d + ƒy sP0 dsy - y0 d + ƒzsP0 dsz - z0 d = 0 (2)
ƒsx, y, zd = c’ye P0sx0 , y0 , z0 d’da Normal Doğru

x = x0 + ƒxsP0 dt, y = y0 + ƒy sP0 dt, z = z0 + ƒzsP0 dt (3)
z
x2 y2 z 9 0
ÖRNEK 1 Te¤et Düzlem ve Normal Do¤ru Bulmak
yüzeyi P0(1, 2, 4) noktasında
P0(1, 2, 4)
ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z – 9 = 0 Dairesel bir paraboloid
Normal doğru
yüzeyinin teğet düzlemini ve normalini bulun.
Çözüm Yüzey Şekil 14.31’de gösterilmektedir.

Teğet düzlem P0’dan geçen ve ƒ’nin P0’daki gradiyentine dik düzlemdir. Gradiyent
Teğet Düzlem
∇ƒuP0 = (2xi + 2yj + k)(1,2,4) = 2i + 4j + k
1 2
olarak bulunur. Dolayısıyla, düzlem
y
2(x – 1) + 4(y – 2) + (z – 4) = 0 veya 2x + 4y + z = 14
x
düzlemidir. Yüzeyin P0’daki normali
fiEK‹L 14.31 x2 + y2 + z – 9 = 0 yüzeyinin x = 1 + 2t, y = 2 + 4t, z=4+t
P0(1, 2, 4)’teki teğet düzlemi ve normal
doğrusu (Örnek 1). olur.
Bir z = ƒ(x, y) düzgün yüzeyinin, z0 = ƒ(x0, y0) olmak üzere, bir P0(x0, y0, z0) noktasında te-
ğet düzleminin denklemini bulmak için, önce z = ƒ(x, y) denkleminin ƒ(x, y) – z = 0’a denk
olduğunu gözlemleriz. Dolayısıyla, z = ƒ(x, y) yüzeyi F(x, y, z) = ƒ(x, y) – z fonksiyonunun
sıfır seviye yüzeyidir. F’nin kısmi türevleri
0
Fx = sƒsx, yd - zd = fx - 0 = fx
0x
0
Fy = sƒsx, yd - zd = fy - 0 = fy
0y
0
Fz = sƒsx, yd - zd = 0 - 1 = -1.
0z
olarak bulunur. Bundan dolayı,
FxsP0 dsx - x0 d + FysP0 dsy - y0 d + FzsP0 dsz - z0 d = 0
yani P0’da seviye yüzeyine teğet düzlemin formülü
ƒx(x0, y0)(x – x0) + ƒy(x0, y0)(y – y0) – (z – z0) = 0
haline indirgenir.
Bir z = ƒ(x, y) yüzeyine (x0, y0, ƒ(x0, y0))’da Teğet Düzlem

Diferansiyellenebilir bir ƒ fonksiyonunun z = ƒ(x, y) yüzeyine, P0(x0, y0, z0) =
(x0, y0, ƒ(x0, y0)) noktasında teğet olan düzlemin denklemi aşağıdaki gibidir:
ƒxsx0 , y0 dsx - x0 d + ƒysx0 , y0 dsy - y0 d - sz - z0 d = 0. (4)
ÖRNEK 2 Bir z = ƒ(x, y) Yüzeyine Te¤et Bir Düzlem Bulmak

z = x cos y – yex’in (0, 0, 0)’daki teğet düzlemini bulun.
Çözüm ƒ(x, y) = x cos y – yex’in kısmi türevlerini hesaplar ve (4) denklemini

kullanırız:
ƒxs0, 0d = scos y - ye x ds0,0d = 1 - 0 # 1 = 1
ƒys0, 0d = s -x sin y - e x ds0,0d = 0 - 1 = -1.

Dolayısıyla teğet düzlem
1
(x – 0) – 1
(y – 0) – (z – 0) = 0 Denklem (4)
veya
x–y–z=0
olur.
ÖRNEK 3 ‹ki Yüzeyin Kesiflim E¤risine Te¤et Do¤ru
ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 - 2 = 0 Bir silindir
ve
gsx, y, zd = x + z - 4 = 0 Bir düzlem
yüzeyleri bir E elipsinde kesişir (Şekil 14.32). P0(1, 1, 3) noktasında E’nin teğetinin para-
z metrik denklemlerini bulun.
x z 4 0
g(x, y, z)
Çözüm Teğet doğru, P0’da hem ∇ƒ’ye hem de ∇g’ye ortogonaldir ve dolayısıyla
düzlemi
v = ∇ƒ ∇g’ye paraleldir. v’nin bileşenleri ve P0’ın koordinatları doğrunun denklem-
lerini verir. Buradan,
§ƒ ƒ s1,1,3d = s2xi + 2yjds1,1,3d = 2i + 2j
§g ƒ s1,1,3d = si + kds1,1,3d = i + k
∇g i j k
v = s2i + 2jd * si + kd = 3 2 2 0 3 = 2i - 2j - 2k.
E elipsi 1 0 1
(1, 1, 3) buluruz. Doğru aşağıdaki gibidir:
∇f
∇f ∇g
x = 1 + 2t, y = 1 – 2t, z = 3 – 2t
Belirli Bir Yöndeki De¤iflimi Öngörmek

Bir P0 noktasından küçük bir ds mesafesiyle yakındaki başka bir noktaya ilerlediğimizde,
y bir ƒ fonksiyonunun ne kadar değiştiğini öngörmek istersek, doğrultu türevi normal bir
x
x2 y2 2 0 türev rolü oynar. ƒ tek değişkenli bir fonksiyon olsaydı,
f(x, y, z) dƒ = ƒ(P0) ds Normal türev artım
silindiri
bulurduk. İki veya daha fazla değişkenli fonksiyonlar için, P0’dan uzaklaşan hareketin
fiEK‹L 14.32 ƒ(x, y, z) = x2 + y2 – 2 = 0 yönü u olmak üzere,
silindiri ve g(x,y, z) = x + z – 4 = 0
dƒ = (∇ƒuP0
u) ds Doğrultu türevi artım
düzleminin kesişimi bir E elipsidir
(Örnek 3). formülü kullanırız.
Bir u Yönünde ƒ’deki Değişimi Öngörmek

Bir P0 noktasından belirli bir u yönünde küçük bir ds mesafesi kadar
ilerlediğimizde, ƒ’deki değişimi öngörmek için
dƒ = s§ƒ ƒ P0 # ud # ds
('')''* ()*
Doğrultu Artım
türevi miktarı
formülünü kullanırız.
ÖRNEK 4 ƒ(x, y, z)’nin De¤erindeki De¤iflimi Öngörmek

P(x, y, z) noktası P0(0, 1, 0) noktasından P1(2, 2, –2) noktasına doğru 0.1 birim ilerlerse,
ƒsx, y, zd = y sin x + 2yz
fonksiyonunun değerinin nasıl değişeceğini tahmin edin.
1
Çözüm Önce ƒ’nin P0’da P0 P1 = 2i + j – 2k yönündeki doğrultu türevini buluruz. Bu
vektörün yönü
1 1
P0 P1 P0 P1 2 1 2
u = 1 = = i + j - k.
ƒ P0 P1 ƒ 3 3 3 3
dır. ƒ’nin P0’daki gradiyenti de

§ƒ ƒ s0,1,0d = ss y cos xdi + ssin x + 2zdj + 2ykdds0,1,0d = i + 2k.
dır. Bu nedenle,
§ƒ ƒ P0 # u = si + 2kd # a i + j - kb = - = - .
2 1 2 2 4 2
3 3 3 3 3 3
olur. P0’dan u yönünde ds = 0.1 birim ilerlemeden dolayı ƒ’de oluşacak değişim yaklaşık
olarak
dƒ = s§ƒ ƒ P0 # udsdsd = a- bs0.1d L –0.067
2
-0.067birim
unit.
3
olur.
‹ki De¤iflkenli Bir Fonksiyonu Lineerize Etmek

İki değişkenli fonksiyonlar karmaşık olabilirler ve bazen onların yerine belirli uygulama-
lar için gereken hassaslığı veren ve çalışması o kadar zor olmayan daha basit fonksiyonlar
kullanmak zorunda kalabiliriz.Bunu, tek değişkenli bir fonksiyon için lineer fonksiyonlar
bulmamıza (Bölüm 3.8) benzer şekilde yaparız.
Değiştirmek istediğimiz fonksiyonun z = ƒ(x, y) olduğunu ve değişimin, ƒ, ƒx ile
ƒy’nin değerlerini bildiğimiz ve ƒ’nin sürekli olduğu bir (x0, y0) noktası civarında etkili
olmasını istediğimizi varsayın. (x0, y0)’dan herhangi bir (x, y) noktasına Δx = x – x0 ve
Δy = y – y0 artımlarıyla ilerlersek diferansiyellenebilmenin Bölüm 14.3’teki tanımın-
dan,
ƒsx, yd - ƒsx0 , y0 d = fxsx0 , y0 d¢x + ƒysx0 , y0 d¢y + P1 ¢x + P2 ¢y,
değişimi elde edilir. Δx ve Δy artımları küçükse, 1Δx ve 2Δy çarpımları daha da küçük
(x0, y0) civarında olur ve
bir nokta (x, y)
ƒsx, yd L ƒsx0 , y0 d + fxsx0 , y0 dsx - x0 d + ƒysx0 , y0 ds y - y0 d.
(''''''''''''')'''''''''''''*
Lsx, yd

y y y0 elde ederiz. Başka bir deyişle, Δx ve Δy küçük oldukları sürece, ƒ’nin değeri yaklaşık
ƒ‘nin olarak lineer L fonksiyonunkiyle aynı olacaktır. ƒ’nin kullanımı zorsa ve işimiz ortaya
diferansiyellenebildiği çıkacak hatayı kaldırabilecekse, ƒ yerine rahatlıkla L’yi kullanabiliriz (Şekil 14.33).
bir nokta
(x0, y0)
x x x0
TANIMLAR Lineerizasyon, Standart Lineer Yaklafl›m
Birƒ(x, y) fonksiyonunun, ƒ’nin diferansiyellenebildiği bir (x0, y0) noktasındaki
fiEK‹L 14.33 Şayet ƒ(x0, y0) noktasında lineerizasyonu
diferansiyellenebilir ise, bu civardaki bir
(x, y) noktasında ƒ’nin değeri yaklaşık Lsx, yd = ƒsx0 , y0 d + ƒxsx0 , y0 dsx - x0 d + ƒysx0 , y0 ds y - y0 d. (5)
olarak fonksiyonudur.
ƒ(x0, y0) + ƒx(x0, y0)x + ƒy(x0, y0)y’dir.
ƒsx, yd L Lsx, yd
yaklaşımı ƒ’nin (x0, y0)’daki standart lineer yaklaşımıdır.
(4) Denkleminden z = L(x, y) düzleminin (x0, y0) noktasında z = ƒ(x, y) yüzeyine

teğet olduğunu görürüz. Yani, iki değişkenli bir fonksiyonun lineerizasyonu, tek
değişkenli bir fonksiyonun lineerizasyonunun bir teğet–doğru yaklaşımı olması gibi, bir
teğet-düzlem yaklaşımıdır.
ÖRNEK 5 Bir Lineerizasyon Bulmak

(3, 2) noktasında
1 2
ƒsx, yd = x 2 - xy + y + 3
2
fonksiyonunun lineerizasyonunu bulun.
Çözüm Önce, (x0, y0) = (3,2) noktasında ƒ, ƒx ve ƒy’yi hesaplarız:
ƒs3, 2d = ax 2 - xy +
1 2
y + 3b = 8
2 s3,2d
ax 2 - xy + y 2 + 3b
0 1
ƒxs3, 2d = = s2x - yds3,2d = 4
0x 2 s3,2d
ax 2 - xy + y 2 + 3b
0 1
ƒys3, 2d = = s -x + yds3,2d = -1,
0y 2 s3,2d
Buradan,
Lsx, yd = ƒsx0 , y0 d + ƒxsx0 , y0 dsx - x0 d + ƒysx0 , y0 ds y - y0 d
= 8 + s4dsx - 3d + s -1ds y - 2d = 4x - y - 2.
elde ederiz. ƒ’nin (3, 2) noktasındaki lineerizasyonu L(x, y) = 4x – y – 2’dir.
y Bir ƒ(x, y) fonksiyonuna (x0, y0) noktasındaki L(x, y) lineerizasyonu ile yaklaşımda
bulunduğumuzda önemli bir soru yaklaşımın ne kadar doğru olabileceğidir.
Merkezi (x0, y0)’da olan bir R dikdörtgeninde (Şekil 14.34) ƒ ƒxx ƒ , ƒ ƒyy ƒ , ve ƒ ƒxy ƒ için or-
tak bir M üst sınırı bulabilirsek, R üzerindeki E hatasını basit bir formül kullanarak (Bö-
k
h
lüm 14.10 da elde edilen) sınırlayabiliriz. Hata, E(x, y) = ƒ(x, y) – L(x, y) ile tanımlanır.
(x0, y0)
R Standart Lineer Yaklaşımdaki Hata

ƒ’nin, merkezi (x0, y0)’da olan kapalı bir R dikdörtgenini içeren bir açık kümede
x sürekli birinci ve ikinci mertebe türevleri varsa ve M, ƒ ƒxx ƒ , ƒ ƒyy ƒ , ve ƒ ƒxy ƒ’nin
0
değerlerinin R üzerindeki herhangi bir üst sınırı ise, R üzerinde ƒ(x, y) yerine
fiEK‹L 14.34 xy-düzlemindeki dikdörtgen Lsx, yd = ƒsx0 , y0 d + ƒxsx0 , y0 dsx - x0 d + ƒysx0 , y0 dsy - y0 d
R: ƒ x - x0 ƒ … h, ƒ y - y0 ƒ … k bölgesi.
lineerizasyonunu yazmanın getireceği E(x, y) hatası
1
ƒ Esx, yd ƒ … 2 Ms ƒ x - x0 ƒ + ƒ y - y0 ƒ d2.
eşitsizliğini sağlar.
Verilen bir M için ƒ Esx, yd ƒ’yi küçük kılmak için, sadece ƒ x - x0 ƒ’ı ve ƒ y - y0 ƒ ’ı
küçük tutmak yeterlidir.
ÖRNEK 6 Örnek 5’teki Hatay› S›n›rlamak

Örnek 5’te ƒ(x, y) < L(x, y) yaklaşımındaki hatanın üst sınırını
R: ƒ x - 3 ƒ … 0.1, ƒ y - 2 ƒ … 0.1 .
dikdörtgeni için bulun. Üst sınırı, ƒ’nin dikdörtgenin merkezindeki değeri olan
ƒ(3, 2)’nin bir yüzdesi olarak ifade edin.
Çözüm
1
ƒ Esx, yd ƒ … 2 Ms ƒ x - x0 ƒ + ƒ y - y0 ƒ d2 .
eşitsizliğini kullanırız. M’nin uygun bir değerini bulmak için, rutin bir türev alma işle-
minden sonra, ƒxx, ƒxy ve ƒyy’yi hesaplar ve bu türevlerin, değerleri
ƒ ƒxx ƒ = ƒ 2 ƒ = 2, ƒ ƒxy ƒ = ƒ -1 ƒ = 1, ƒ ƒyy ƒ = ƒ 1 ƒ = 1.
olan sabitler olduklarını görürüz. Bunlardan en büyüğü 2’dir, dolayısıyla rahatlıkla M’yi 2
olarak alabiliriz. (x0, y0) = (3, 2) ile, artık R üzerinde
1
ƒ Esx, yd ƒ … 2 s2ds ƒ x - 3 ƒ + ƒ y - 2 ƒ d2 = s ƒ x - 3 ƒ + ƒ y - 2 ƒ d2.
olduğunu biliriz.
Son olarak, R üzerinde ƒ x - 3 ƒ … 0.1 ve ƒ y - 2 ƒ … 0.1 olduğundan
ƒ Esx, yd ƒ … s0.1 + 0.1d2 = 0.04.
buluruz. ƒ(3, 2) = 8’in bir yüzdesi olarak, hata
0.04
* 100 = 0.5% .
8
değerinden fazla olamaz.
Diferansiyeller
Bölüm 3.8’den, tek değişkenli bir y = ƒ(x) fonksiyonu için x, a’dan a + Δx’e değiştiğinde
ƒ’deki değişimi
¢ƒ = ƒsa + ¢xd - ƒsad
ile ve ƒ’nin diferansiyelini

dƒ = ƒ(a)Δx
olarak tanımladığımızı hatırlayın.
Şimdi iki değişkenli bir fonksiyonu ele alıyoruz.
Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun ve kısmi türevlerinin bir (x0, y0) nok-
tasında var olduklarını kabul edin. Yakındaki bir (x0 + Δx, y0 + Δy) noktasına geçersek,
ƒ’deki değişim
Δƒ = ƒ(x0 + Δx, y0 + Δy) – ƒ(x0, y0)
olur.
L(x, y)’nin tanımından, x – x0 = Δx ve y – y0 = Δy gösterimini kullanarak yapılan doğrudan
bir hesaplama, L’de buna karşılık gelen değişikliğin
¢L = Lsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - Lsx0 , y0 d
= ƒxsx0 , y0 d¢x + ƒysx0 , y0 d¢y.
olduğunu gösterir.
dx ve dy diferansiyelleri bağımsız değişkenlerdir. Dolayısıyla bunlara herhangi değerler
verilebilir. Çoğunlukla, dx = Δx = x – x0 ve dy = Δy = y – y0 alırız. Buradan, ƒ’nin diferan-
siyeli veya toplam diferansiyeli için aşağıdaki tanımı verebiliriz.
TANIM Toplam Diferansiyel

(x0, y0)’dan yakındaki bir (x0 + dx, y0 + dy) noktasına ilerlersek, ƒ’nin lineerizasyo-
nunda bundan kaynaklanan
dƒ = ƒxsx0 , y0 d dx + ƒysx0 , y0 d dy
değişimine ƒ’nin toplam diferansiyeli denir.
ÖRNEK 7 Hacimdeki De¤iflimi Kestirmek

Silindirik bir kutunun 1 inç çapında ve 5 inç yüksekliğinde olacak şekilde tasarlandığını
fakat çapının dr = +0.03 ve yüksekliğinin dh = – 0.1 kadar hatalı olduğunu varsayın. Kutu-
nun hacminde bu hatalardan kaynaklanan mutlak değişimi öngörün.
Çözüm V = pr2h’deki değişimi öngörmek için,

¢V L dV = Vr sr0 , h0 d dr + Vhsr0 , h0 d dh.
formülünü kullanırız. Vr = 2prh ve Vh = pr2 ile

dV = 2pr0 h0 dr + pr 02 dh = 2ps1ds5ds0.03d + ps1d2s -0.1d
= 0.3p – 0.1p = 0.2p < 0.63 inç3
buluruz.
Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun değerindeki mutlak değişim yerine bağıl değişimi veya yüzde
değişimi sırasıyla
dƒ dƒ
and
ve * 100,
ƒsx0 , y0 d ƒsx0 , y0 d
ile öngörebiliriz. Örnek 7’de bağıl değişim
dV 0.2p 0.2p
= = = 0.04,
Vsr0 , h0 d pr 02h0 ps1d2s5d
ile öngörülür. Bu da yüzde değişimi %4 olarak verir.
ÖRNEK 8 De¤iflime Duyarl›l›k

Şirketiniz 25 ft yüksekliğinde ve 5 ft yarıçapında silindir şeklinde şurup depolama tankları
üretmektedir. Tankların hacmi yükseklik ve yarıçaptaki küçük değişimlere ne kadar du-
yarlıdır?
Çözüm V = pr2h ile hacimde oluşacak değişim için

dV = Vr s5, 25d dr + Vhs5, 25d dh
= s2prhds5,25d dr + spr 2 ds5,25d dh
= 250p dr + 25p dh
r5
yaklaşımını buluruz. Yani, r’deki 1 birimlik bir değişim V’yi 250p birim kadar değiştire-
r 25
cektir. h’deki 1 birimlik değişiklik ise V’yi 25p birim değiştirir. Tankın hacmi r’deki küçük
h 25 değişikliklere h’de aynı oranda küçük değişikliklere olduğundan 10 kat daha duyarlıdır.
h5
Tankların doğru hacimde olmasını sağlamaktan sorumlu kalite kontrol mühendisi olarak,
yarıçaplarına özel bir dikkat göstermelisiniz.
(a) (b) Bunun tersi olarak, r ve h’nin değerleri r = 25 ve h = 5 olacak şekilde değiştirilirse,
V’nin toplam diferansiyeli
fiEK‹L 14.35 (a) silindirinin hacmi r’deki
dV = (2prh)(25,5) dr + (pr2)(25,5) dh = 250p dr + 625p dh
küçük bir değişikliğe h’deki aynı oranda
küçük bir değişikliğe olduğundan daha olur. Şimdi hacim h’deki değişimlere r’deki değişimlerden daha duyarlıdır (Şekil 14.35).
duyarlıdır. (b) silindirinin hacmi ise h’deki Genel kural şudur, fonksiyonlar en büyük kısmi türevi üreten değişkenlerdeki küçük
küçük bir değişikliğe r’deki aynı oranda değişimlere daha duyarlıdırlar.
küçük bir değişikliğe olduğundan daha
ÖRNEK 9 Yüzde Hata Öngörmek
duyarlıdır (Örnek 8).
Dik bir silindirin V = pr2h hacmi, r ve h’nin ölçülen değerlerinden hesaplanacaktır.
r’nin %2’den büyük olmayan bir hatayla ve h’nin de %0.5’ten büyük olmayan bir
hatayla ölçüldüğünü varsayın. V’nin hesaplanmasında bundan kaynaklanacak olası
yüzde hatayı bulun.
Çözüm Bize söylenen
` r * 100 ` … 2 ` * 100 ` … 0.5.

dr ve dh
and
h
olduğudur.
dV 2prh dr + pr 2 dh 2 dr dh
= = r + ,
V pr 2h h
olduğu için,
` ` = `2 r + `
dV dr dh
V h
… `2 r ` + ` `
dr dh
h
2(0.02) + 0.005 = 0.045

buluruz. Hacim hesabındaki hata en fazla % 4.5 olacaktır.

İkiden fazla değişkenli fonksiyonlar için de benzer sonuçlar geçerlidir.
1. ƒ(x, y, z)’nin bir P0(x0, y0, z0) noktasındaki lineerizasyonu
L(x, y, z) = ƒ(P0) + ƒx(P0)(x – x0) + ƒy(P0)(y – y0) + ƒz(P0)(z – z0)
ile verilir.
2. R’nin, merkezi P0’da olan ve ƒ’nin ikinci kısmi türevlerinin sürekli olduğu bir açık
bölgede bulunan kapalı dikdörtgen şeklinde bir cisim olduğunu varsayın. Ayrıca,
ƒ ƒxx ƒ , ƒ ƒyy ƒ , ƒ ƒzz ƒ , ƒ ƒxy ƒ , ƒ ƒxz ƒ , ve ƒ ƒyz ƒ’nin R üzerinde M’den küçük veya eşit olduklarını
da varsayın. Bu durumda R üzerinde ƒ’ye L ile yaklaşım yapılmasındaki
E(x, y, z) = ƒ(x, y, z) – L(x, y, z) hata’sı
1
ƒ E ƒ … 2 Ms ƒ x - x0 ƒ + ƒ y - y0 ƒ + ƒ z - z0 ƒ d2.
eşitsizliğiyle sınırlıdır.
3. ƒ’nin ikinci mertebeden kısmi türevleri sürekliyse ve x, y ve z x0, y0, z0’dan dx, dy ve
dz oranında değişiyorsa,
dƒ = ƒxsP0 d dx + ƒysP0 d dy + ƒzsP0 d dz
toplam diferansiyeli, bunlardan dolayı ƒ’de oluşacak değişimin iyi bir yaklaşımıdır.
ÖRNEK 10 3-Boyutlu Uzayda Bir Lineer Yaklafl›m Bulmak

(x0, y0, z0) = (2, 1, 0) noktasında
ƒsx, y, zd = x2 - xy + 3 sin z
fonksiyonunun L(x, y, z) lineerizasyonunu bulun.
R: ƒ x - 2 ƒ … 0.01, ƒ y - 1 ƒ … 0.02, ƒ z ƒ … 0.01.
dikdörtgeni üzerinde ƒ yerine L yazmanın getireceği hatanın üst sınırını bulun.
Çözüm Rutin bir hesaplama
ƒs2, 1, 0d = 2, ƒxs2, 1, 0d = 3, ƒys2, 1, 0d = -2, ƒzs2, 1, 0d = 3.
verir. Böylece,
Lsx, y, zd = 2 + 3sx - 2d + s -2ds y - 1d + 3sz - 0d = 3x - 2y + 3z - 2.
olur.
ƒxx = 2, ƒyy = 0, ƒzz = -3 sin z,
ƒxy = -1, ƒxz = 0, ƒyz = 0,

olduğu için, M’yi rahatlıkla max u –3 sin zu = 3 olarak alabiliriz. Buradan

1
ƒ E ƒ … 2 s3ds0.01 + 0.02 + 0.01d2 = 0.0024 .
buluruz. Hata 0.0024’ten büyük olmayacaktır.
ALIfiTIRMALAR 14.6
Yüzeylerin Te¤et Düzlemleri ve Normal Do¤rular› De¤iflimi Öngörmek

1–8 alıştırmalarında, verilen yüzeyin P0’daki 19. P(x, y, z) noktası P0(3, 4, 12)’den 3i + 6j – 2k yönünde ds = 0.1
(a) teğet düzleminin ve (b) normalinin denklemini bulun. birim ilerlerse,
1. x 2 + y 2 + z 2 = 3, P0s1, 1, 1d ƒsx, y, zd = ln2x 2 + y 2 + z 2
2. x 2 + y 2 - z 2 = 18, P0s3, 5, -4d fonksiyonu ne kadar değişir?
3. 2z - x 2 = 0, P0s2, 0, 2d 20. P(x, y, z) noktası orijinden 2i + 2j – 2k yönünde ds = 0.1 birim
4. x 2 + 2xy - y 2 + z 2 = 7, P0s1, -1, 3d ilerlerse,
5. cos px - x 2y + e xz + yz = 4, P0s0, 1, 2d ƒsx, y, zd = e x cos yz
2 2
6. x - xy - y - z = 0, P0s1, 1, -1d
fonksiyonu ne kadar değişecektir?
7. x + y + z = 1, P0s0, 1, 0d
21. P(x, y, z) noktası P0(2, –1, 0)’dan P1(0, 1, 2) noktasına doğru
8. x 2 + y 2 - 2xy - x + 3y - z = -4, P0s2, -3, 18d ds = 0.2 birim ilerlerse,
9–12 alıştırmalarında, verilen yüzeye verilen noktada teğet olan düzle- gsx, y, zd = x + x cos z - y sin z + y
min denklemini bulun.
2
+ y 2d fonksiyonu ne kadar değişecektir?
9. z = ln sx 2 + y 2 d, s1, 0, 0d 10. z = e -sx , s0, 0, 1d
22. P(x, y, z) noktası P0(–1, –1, –1)’den orijine doğru ds = 0.1 birim
11. z = 2y - x, s1, 2, 1d 12. z = 4x 2 + y 2, s1, 1, 5d
ilerlerse,
E¤rilerin Te¤etleri hsx, y, zd = cos spxyd + xz 2

13–18 alıştırmalarında, yüzeylerin kesişim eğrilerine verilen noktada fonksiyonu ne kadar değişecektir?
teğet olan doğrunun parametrik denklemlerini bulun. 23. Bir çember boyunca sıcaklık değişimi xy-düzleminde bir (x, y)
13. Yüzeyler: x + y 2 + 2z = 4, x = 1 noktasındaki santigrad sıcaklığın T(x, y) = x sin 2y olduğunu ve
Nokta: (1, 1, 1) xy-düzleminde uzaklığın metre olarak ölçüldüğünü varsayın. Bir
parçacık saat yönünde, merkezi orijinde olan 1 m yarıçaplı bir
14. Yüzeyler: xyz = 1, x 2 + 2y 2 + 3z 2 = 6
çember üzerinde 2 m@sn hızla ilerlemektedir.
a. Parçacığa etkiyen sıcaklık P A 1>2, 23>2 B ? noktasında °C@m
Nokta: (1, 1, 1)
15. Yüzeyler: x 2 + 2y + 2z = 4, y = 1 olarak ne hızla değişmektedir?
Nokta: (1, 1, 1> 2) b. Parçacığa etkiyen sıcaklık P’de °C@m olarak ne hızla değiş-
16. Yüzeyler: x + y 2 + z = 2, y = 1 mektedir?
Nokta: (1> 2, 1, 1> 2) 24. Bir uzay eğrisi boyunca sıcaklık değişimi Uzayda bir bölgedeki
3 2 2
17. Yüzeyler: x + 3x y + y + 4xy - z = 0,3 2 2 2
x + y + z 2 santigrad sıcaklık T(x, y, z) = 2x2 – xyz ile verilmektedir. Bir
= 11 parçacık bu bölgede ilerlemekte ve t anındaki konumu, zaman
saniye ve uzaklık metre cinsinden ölçülmek üzere, x = 2t2, y = 3t
Nokta: (1, 1, 3)
ve z = –t2 ile verilmektedir.
18. Yüzeyler: x 2 + y 2 = 4, x2 + y2 - z = 0
Nokta: A 22, 22, 4 B
a. Parçacık P(8, 6, – 4) noktasındayken, parçacığa etkiyen sı- 40. ƒsx, y, zd = ssin xyd>z
caklık °C@m olarak ne hızla değişmektedir? a. sp>2, 1, 1d b. (2, 0, 1)
b. Parçacığa etkiyen sıcaklık P’de °C@m olarak ne hızla değiş- x
41. ƒsx, y, zd = e + cos s y + zd
mektedir?
b. a0, c. a0, , b
p p p
a. (0, 0, 0) , 0b
2 4 4
Lineerizasyonlar Bulmak
42. ƒsx, y, zd = tan-1 sxyzd
25–30 alıştırmalarında, verilen her noktada fonksiyonun L(x, y) li-
neerizasyonunu bulun. a. (1, 0, 0) b. (1, 1, 0) c. (1, 1, 1)
25. ƒsx, yd = x 2 + y 2 + 1 at a. (0, 0), b. (1, 1) 43–46 alıştırmalarında, ƒ(x, y, z) fonksiyonunun P0’daki lineerizasyo-
26. ƒsx, yd = sx + y + 2d2 at a. (0, 0), b. (1, 2) nu L(x, y, z)’yi bulun. Sonra, R bölgesi üzerinde ƒ(x, y, z) < L(x, y, z)
yaklaşımının getirdiği E hatasına bir üst sınır bulun.
27. ƒsx, yd = 3x - 4y + 5 at a. (0, 0), b. (1, 1)
3 4 43. ƒsx, y, zd = xz - 3yz + 2 at P0s1, 1, 2d
28. ƒsx, yd = x y at a. (1, 1), b. (0, 0)
R: ƒ x - 1 ƒ … 0.01, ƒ y - 1 ƒ … 0.01, ƒ z - 2 ƒ … 0.02
29. ƒsx, yd = e x cos y at a. (0, 0), b. s0, p>2d
2 2
44. ƒ(x, y, z) = x + xy + yz + (1@4)z P0(1, 1, 2)
30. ƒsx, yd = e 2y - x at a. (0, 0), b. (1, 2)
R: ƒ x - 1 ƒ … 0.01, ƒ y - 1 ƒ … 0.01, ƒ z - 2 ƒ … 0.08
45. ƒ(x, y, z) = xy + 2yz – 3xz P0(1, 1, 0)
Lineer Yaklafl›mlarda Hatalar›n Üst S›n›r›
R: ƒ x - 1 ƒ … 0.01, ƒ y - 1 ƒ … 0.01, ƒ z ƒ … 0.01
31–36 alıştırmalarında, ƒ(x, y) fonksiyonunun P0’da L(x, y) lineeri-
zasyonunu bulun. Sonra, ƒ(x, y) < L(x, y) yaklaşımının R dikdört- 46. ƒsx, y, zd = 22 cos x sin s y + zd at P0s0, 0, p>4d
geni üzerindeki hatasının büyüklüğü ƒ E ƒ için bir üst sınır bulun. R: ƒ x ƒ … 0.01, ƒ y ƒ … 0.01, ƒ z - p>4 ƒ … 0.01
31. ƒsx, yd = x 2 - 3xy + 5 ,at P0s2, 1d,
R: ƒ x - 2 ƒ … 0.1, ƒ y - 1 ƒ … 0.1 Hata Öngörmek; De¤iflime Duyarl›l›k
32. ƒsx, yd = s1>2dx 2 + xy + s1>4dy 2 + 3x - 3y + 4 ,at P0s2, 2d, 47. Maksimum hatayı öngörmek T’nin, x ve y, ƒ dx ƒ = 0.1 ve
R: ƒ x - 2 ƒ … 0.1, ƒ y - 2 ƒ … 0.1 ƒ dy ƒ = 0.02 olası en büyük hatalarıyla, 2 ve ln 2 olarak verilmek
üzere, T = x(ey + e–y) formülünden bulunacağını varsayın. T’nin
33. ƒsx, yd = 1 + y + x cos y ,at P0s0, 0d,
hesaplanan değerindeki olası en büyük hatayı bulun.
R: ƒ x ƒ … 0.2, ƒ y ƒ … 0.2
48. Bir silindirin hacmini öngörmek %1 hatayla ölçülen r ve h
(E’yi hesaplarken, ucos yu 1 ve usin yu 1 kullanın.) değerleriyle, V = pr2h ne kadar doğru olarak hesaplanabilir?
34. ƒsx, yd = xy 2 + y cos sx - 1d ,at P0s1, 2d, 49. Maksimum yüzde hata milimetreye yuvarlama ile r = 5.0 cm ve
R: ƒ x - 1 ƒ … 0.1, ƒ y - 2 ƒ … 0.1 h = 12.0 cm ise, V = pr2h’yi hesaplarken, maksimum yüzde
35. ƒsx, yd = e x cos y ,at P0s0, 0d, hatanın ne olmasını bekleyebiliriz?
R: 50. Elektriksel dirençte değişim R1 ve R2 dirençlerini paralel bağla-
ƒ x ƒ … 0.1, ƒ y ƒ … 0.1
yarak üretilen R direnci (Şekle bakın)
(E’yi hesaplarken, ex 1.11 ve ucos yu 1 kullanın.)
1 1 1
36. ƒsx, yd = ln x + ln y ,at P0s1, 1d, = + .
R R1 R2
R: ƒ x - 1 ƒ … 0.2, ƒ y - 1 ƒ … 0.2
formülüyle hesaplanabilir.
a.
Üç De¤iflkenli Fonksiyonlar 2 2
dR = a b dR1 + a b dR2 .
37–42 alıştırmalarındaki fonksiyonların verilen noktalardaki L(x, y, z) R R
R1 R2
lineerizasyonlarını bulun.
37. ƒsx, y, zd = xy + yz + xz at olduğunu gösterin.
a. (1, 1, 1) b. (1, 0, 0) c. (0, 0, 0) b. Bir sonraki sayfada gösterildiği gibi, iki dirençli bir devreyi
38. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2 at R1 = 100 ohm ve R2 = 400 ohm olacak şekilde tasarladınız, ama
a. (1, 1, 1) b. (0, 1, 0) c. (1, 0, 0) üretimde her zaman değişiklikler olur ve firmanızın satın aldığı
dirençler muhtemelen tam olarak bu değerlere sahip olmayacak-
39. ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2 + z 2
lardır. R’nin değeri R1’deki değişimlere mi, R2’deki değişimlere
a. (1, 0, 0) b. (1, 1, 0) c. (1, 2, 2) mi daha duyarlı olacaktır? Yanıtınızı açıklayın.
55. 2 : 2 determinantın değeri u a u değeri u b u, u c u ve u d u’den çok

daha büyükse,

ƒsa, b, c, dd = ` `
V R1 R2 a b

c d
determinantının değeri a, b, c ve d’den hangisine daha duyarlıdır?

Yanıtınızı açıklayın.,
c. Şekildeki gibi, bir başka devrede R1’i 20’den 20.1 ohm’a,
56. Maksimum hata öngörmek u = xey + y sin z olduğunu ve x, y
R2’yi de 25 ten 24.9 ohm’a değiştirmeyi planlıyorsunuz. Bu
ve z’nin en büyük olası hatalarının sırasıyla 0.2, 0.6 ve
değişiklikten dolayı R’de meydana gelen değişim yaklaşık
p@180 olduğunu varsayın. u’yu ölçülen x = 2, y = ln 3, z = p@2
olarak yüzde kaçtır?
değerlerinden hesaplamada ortaya çıkacak en büyük olası hatayı
51. Uzunluk ve genişlik ölçümlerinden uzun ince bir dikdörtgenin öngörün.
alanını hesaplamayı planlıyorsunuz. Hangi boyutu daha dikkatli
57. Wilson miktar Ekonomideki Wilson miktar formülü, bir depo
ölçmelisiniz? Yanıtınızı açıklayın.
için ısmarlanacak en ekonomik miktar Q’nun (radyo, ayakkabı,
52. a. (1, 0) noktası civarında, ƒ(x, y) = x2(y + 1) fonksiyonu x’teki süpürge gibi), K siparişi vermenin masrafı, M hafta başına
değişimlere mi, yoksa y’deki değişimlere mi daha duyarlıdır? satılan mal sayısı ve h her malın haftalık depolama masrafı (yer,
Yanıtınızı açıklayın. bakım, güvenlik, vb masrafı) olmak üzere, Q = 22KM>h ,
b. dx’in dy’ye hangi oranı dƒ’yi (1, 0)’da sıfır yapar? olduğunu söyler. (K0, M0, h0) = (2, 20, 0.05) noktası civarında Q
53. Koordinat dönüşümlerinde hata taşınması değeri K, M ve h değişkenlerinin hangisine daha duyarlıdır?
y 58. Üçgensel bir alanın incelenmesi Bir üçgenin alanı, a ve b üç-
P(3 ; 0.01, 4 ; 0.01)
genin iki kenarının uzunluğu ve C de bu ikisinin arasındaki açı ol-
4 mak üzere, (1@2)ab sin C ile verilmektedir. Üçgen bir bölgeyi in-
celerken, a, b ve C’yi sırayla 150 ft, 200 ft ve 60° olarak
ölçüyorsunuz. a ve b değerleriniz yarım fit fazla ve C’yi
r ölçümünüz 2° fazlaysa, alan hesaplamanız ne kadar hatalı ola-
bilir? Şekle bakın. Radyan kullanmayı hatırlayın.
u
x 1
0 3 a 150 ; ft
2
a. Aşağıda gösterildiği gibi, x = 3 0.01 ve y = 4 0.01 ise, C 60° ; 2°

r2 = x2 + y2 ve u = tan–1(y@x) formüllerinden P(x, y) noktasının
1
r ve u kutupsal koordinatlarını yaklaşık ne kadar hassaslıkla b 200 ; ft
2
hesaplayabilirsiniz? Tahminlerinizi r ve u’nın (x0, y0) = (3, 4)
noktasındaki değerlerinin bir yüzdesi olarak tanımlayın.
b. (x0, y0) = (3, 4) noktasında, r ve u’nın değerleri x’teki Teori ve Al›flt›rmalar
değişimlere mi, y’deki değişimlere mi daha duyarlıdır? 59. ƒ(x, y)’nin lineerizasyonu bir teğet düzlem yaklaşımıdır
Yanıtınızı açıklayın. Diferansiyellenebilir bir ƒ fonksiyonuyla tanımlanan z = ƒ(x, y)
54. Bir soda kutusu tasarlamak Standart bir 12 onsluk gazoz ku- yüzeyi üzerinde bir P0(x0, y0), ƒ(x0, y0) noktasındaki teğet düzle-
tusu esasında r = 1 inç yarıçaplı ve h = 5 inç yüksekliğinde bir min
silindirdir.
ƒx(x0, y0)(x – x0) + ƒy(x0, y0)(y – y0) – (z – ƒ(x0, y0)) = 0
a. Bu boyutlarda, kutunun hacminin yükseklikteki küçük bir
değişime karşılık yarıçaptaki küçük bir değişime duyarlılığı veya
nedir?
z = ƒ(x0, y0) + ƒx(x0, y0)(x – x0) + ƒy(x0, y0)(y – y0)
b. Daha fazla soda içeriyormuş gibi görünen, ama aslında tam 12
ons içeren bir gazoz kutusu tasarlayabilir misiniz? Boyutları düzlemi olduğunu gösterin. Yani P0’daki teğet düzlem, ƒ’nin
ne olur? (Birden fazla doğru yanıt vardır.) P0’daki lineerizasyonunun grafiğidir (Şekle bakın).
14.7 Ekstremum De¤erler ve Eyer Noktalar› 1027
helisinin birim teğet vektörü yönündeki türevini bulun. ƒ fonksi-

yonu helis üzerindeki bir P(x, y, z) noktasından orijine olan uzak-
lığın karesini verir. Burada hesaplanan türevler, P’nin t = –p@4, 0
ve p@4 olduğu noktalardan geçtiği sırada, uzaklığın karesinin t’ye
z f(x, y) göre değişim oranlarını verir.
z (x0, y0, f(x0, y0)) 62. Normal eğriler Bir kesişim noktasında, bir düzgün eğrinin
hız vektörü aynı noktadaki ∇ƒ’nin skaler bir katı ise, eğri
z L(x, y) ƒ(x, y, z) = c yüzeyine normaldir.
t = 1 iken
y
1
rstd = 2t i + 2t j - st + 3dk
4
(x0, y0)
eğrisinin, x2 + y2 – z = 3 yüzeyine normal olduğunu gösterin.
x
63. Teğet eğriler Bir kesişim noktasında, eğrinin hız vektörü o nok-
60. Bir çemberin involutu boyunca değişim ƒ(x, y) = x2 + y2’ nin tadaki ∇ƒ’ye ortogonalse, eğri yüzeye teğettir.
t = 1 iken
r(t) = (cos t + t sin t)i + (sin t – t cos t)j, t0
rstd = 2t i + 2t j + s2t - 1dk
eğrisinin birim teğet vektörü yönündeki doğrultu türevini bulun.
eğrisinin, x2 + y2 – z = 1 yüzeyine teğet olduğunu gösterin.
61. Bir helis boyunca değişim ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2’nin
t = –p@4, 0 ve p@4 olduğu noktalarda
rstd = scos tdi + ssin tdj + t k
14.7 Ekstremum De¤erler ve Eyer Noktalar›

z
İki değişkenli sürekli fonksiyonlar, kapalı ve sınırlı tanım kümelerinde mutlak maksimum
ve minimum değerlerini alırlar (Bkz. Şekil 14.36 ve 14.37). Bu bölümde, fonksiyonların
birinci mertebeden kısmi türevlerini inceleyerek, ekstremum değerleri arama işini daralta-
bileceğimizi göreceğiz. İki değişkenli bir fonksiyonun ekstremum değerleri, ancak tanım
kümesinin sınır noktalarında veya birinci mertebeden kısmi türevlerin sıfır olduğu veya
birinci mertebeden kısmi türevlerden birinin yada ikisinin birden bulunmadığı iç noktala-
rında bulunabilir. Bununla birlikte, bir (a, b) iç noktasında türevlerin bulunmaması veya
sıfır olması her zaman bir ekstremum değerin varlığını işaret etmez. Fonksiyonun grafiği
y
olan yüzey, (a, b) noktasının üst tarafında bir eyer şeklinde olabilir ve burada teğet düzle-
x
mini kesebilir.
2 2
Yerel Ekstremum De¤erler ‹çin Türev Testleri
fiEK‹L 14.36 z = scos xdscos yde -2x + y
Tek değişkenli bir fonksiyonun yerel ekstremum değerlerini bulmak için, grafiğin yatay
fonksiyonunun kare şeklindeki bir
bir teğetinin bulunduğu noktaları ararız. Sonra böyle noktalarda yerel maksimumları, yerel
ƒ x ƒ … 3p>2, ƒ y ƒ … 3p>2 . bölgesinde
minimumları ve büküm noktalarını ararız. İki değişkenli bir ƒ(x, y) fonksiyonu için,
değeri 1 olan bir maksimumu ve değeri
z = ƒ(x, y) yüzeyinin yatay bir teğet düzleminin bulunduğu noktaları ararız. Böyle nokta-
yaklaşık –0.067 olan bir minimumu
larda yerel maksimumları, yerel minimumları ve eyer noktalarını (eyer noktaları hakkında
vardır.
birazdan daha fazla bilgi verilecektir) ararız.
z
TANIMLAR Yerel Maksimum, Yerel Minimum
ƒ(x, y) fonksiyonu (a, b) noktasını içeren bir R bölgesinde tanımlanmış olsun.
1. Merkezi (a, b)’de olan bir açık daire içindeki bütün (x, y) tanım kümesi nok-
taları için ƒ(a, b) ƒ(x, y) ise, ƒ(a, b) ƒ’nin bir yerel maksimumudur.
2. Merkezi (a, b)’de olan bir açık daire içindeki bütün (x, y) tanım kümesi
noktaları için ƒ(a, b) ƒ(x, y) ise, ƒ(a, b) ƒ’nin bir yerel minimumudur.
x
y
Yerel maksimumlar z = ƒ(x, y) yüzeyi üzerindeki dağ tepelerine, yerel minimumlar ise ova
diplerine karşılık gelirler (Şekil 14.38). Böyle noktalarda, varsa, teğet düzlemler yataydır.
Yerel ekstremumlara ayrıca bağıl ekstremumlar da denir.
Tek değişkenli fonksiyonlarda olduğu gibi, yerel ekstremumları tanımlamanın anahta-
rı birinci türev testidir.
fiEK‹L 14.37 (10, 15, 20) noktasından
görülen Yerel maksimumlar
(yak›nlarda ƒ’nin daha büyük de¤eri yok)
A ƒ ƒ x ƒ - ƒ yƒ ƒ - ƒ x ƒ - ƒ y ƒB
1
z =
2
“çatı yüzeyi”. Tanımlayıcı fonksiyonun

ux u a, uy u a kare bölgesinde değeri 0
olan bir maksimumu ve değeri –a olan bir
minimumu vardır.
Yerel minimum
(yak›nlarda ƒ’nin daha küçük
de¤eri yok)
TARİHSEL BİYOGRAFİ fiEK‹L 14.38 Bir yerel maksimum bir dağ tepesi, bir yerel minimum ise
bir ova dibidir.
Siméon-Denis Poisson
(1781–1840)
TEOREM 10 Yerel Ekstremum De¤erler ‹çin Birinci Türev Testi
ƒ(x, y)’nin, tanım kümesinin bir (a, b) iç noktasında bir yerel maksimum veya
minimum değeri varsa ve o noktada birinci mertebe kısmi türevleri de varsa,
ƒx(a, b) = 0 ve ƒy(a, b) = 0 olur.
z
0f ‹spat (a, b) noktasında ƒ’nin bir yerel exstremum değeri varsa g(x) = ƒ(x, b) fonksiyonu-
0 nun x = a noktasında bir yerel exstremum değeri vardır (Şekil 14.39). Bu nedenle
0x z f (x, y)
g(a) = 0 dır ( Bölüm 4, Teorem 2). Şimdi, g(a) = ƒx(a, b) olduğundan ƒx(a, b) = 0 olur.
0f
0 Benzer düşünceyle, h(y) = ƒ(a, y) fonksiyonu ƒy(a, b) = 0 olduğunu gösterir.
0y
g(x) f (x, b) ƒx(a, b) = 0 ve ƒy(a, b) = 0 değerlerini, z = ƒ(x, y) yüzeyinin (a, b)’deki teğet düzlemi-
0 b h( y) f (a, y) nin
a
y ƒxsa, bdsx - ad + ƒysa, bds y - bd - sz - ƒsa, bdd = 0
(a, b, 0)
x denkleminde yerine koyarsak, denklem
fiEK‹L 14.39 ƒ’nin x = a, y = b noktasında 0 # sx - ad + 0 # s y - bd - z + ƒsa, bd = 0

bir yerel maksimum değeri varsa ƒx(a, b) veya
ve ƒy(a, b) birinci mertebe kısmi z = ƒ(a, b)
türevlerinin ikisi de sıfırdır. haline indirgenir.
z Yani, Teorem 10, yüzeyin bir yerel ekstremum değerinde, orada bir teğet düzlem bulun-
ması koşuluyla, gerçekten de yatay bir teğet düzlemi olduğunu söylemektedir.
TANIM Kritik Nokta

y Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun tanım kümesinin bir iç noktasında hem ƒx hem de ƒy
sıfır ise veya ƒx ve ƒy’den biri veya ikisi de yoksa bu nokta ƒ’nin bir kritik nok-
x
tasıdır.
xy(x 2 y 2 ) Teorem 10’a göre bir ƒ(x, y) fonksiyonunun ekstremum değerler alabileceği yegane
z
x2 y2 noktalar kritik noktalar ve sınır noktalarıdır. Tek değişkenli diferansiyellenebilir fonksi-
z yonlarda olduğu gibi, her kritik nokta bir yerel ekstremuma neden olmaz. Tek değişkenli
diferansiyellenebilir bir fonksiyonun bir büküm noktası olabilir. İki değişkenli diferansi-
yellenebilir bir fonksiyonun bir eyer noktası olabilir.
y
TANIM Eyer Noktas›
x
Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun bir kritik noktası (a, b) olsun.
Merkezi (a, b)’de olan her açık dairede hem ƒ(x, y) ƒ(a, b) olacak şekilde (x, y)
tanım kümesi noktaları ve hem de ƒ(x, y) ƒ(a, b) olacak şekilde (x, y) tanım
kümesi noktaları varsa (a, b) kritik noktası bir eyer noktası dır. z = ƒ(x, y)
yüzeyinde buna karşılık gelen (a, b, ƒ(a, b)) noktasına yüzeyin bir eyer noktası
denir (Şekil 14.40).
z y2 y4 x2
ÖRNEK 1 Yerel Ekstremum De¤erleri Bulmak

fiEK‹L 14.40 Orijinde eyer noktaları.
ƒ(x, y) = x2 + y2’nin yerel ekstremum değerlerini bulun.
Çözüm ƒ’nin tanım kümesi bütün düzlemdir (yani sınır noktası yoktur) ve ƒx = 2x ile
ƒy = 2y kısmi türevleri her yerde tanımlıdır. Dolayısıyla, yerel ekstremum değerler sadece
ƒx = 2x = 0 ve ƒy = 2y = 0
z olan yerlerde bulunabilir. Tek olasılık ƒ’nin değerinin sıfır olduğu orijindir. ƒ asla negatif
olmadığı için, orijinin bir yerel minimum verdiğini görürüz (Şekil 14.41).
z x 2 y2
ÖRNEK 2 Bir Eyer Noktas› Belirlemek
ƒ(x, y) = y2 – x2 ekstremum değerlerini (varsa) bulun.
Çözüm ƒ’nin tanım kümesi bütün düzlemdir (yani sınır noktası yoktur) ve ƒx = –2x ile
ƒy = 2y kısmi türevleri her yerde tanımlıdır. Dolayısıyla, yerel ekstremum değerler sadece
orijinde, (0, 0)’da bulunabilir. Ancak, pozitif x-ekseni boyunca ƒ’nin değeri
x
y ƒ(x, 0) = –x2 0’dır; pozitif y-ekseni boyunca ƒ’nin değeri ƒ(0, y) = 2y 0’dır. Dolayısıy-
la xy-düzleminde merkezi (0, 0)’da olan her açık daire, hem fonksiyonun pozitif olduğu
fiEK‹L 14.41 ƒ(x, y) = x2 + y2 noktalar ve hem de fonksiyonun negatif olduğu noktalar içerir. Fonksiyonun orijinde bir
fonksiyonunun grafiği z = x2 + y2 yerel ekstremum değeri yerine bir eyer noktası vardır (Şekil 14.42). Fonksiyonun hiç yerel
parabloididir. Fonksiyonun orijinde, ekstremum değerinin olmadığı sonucuna varırız.
değeri 0 olan bir yerel minimumu vardır
R’nin bir (a, b) iç noktasında ƒx = ƒy = 0 olması ƒ’nin orada bir yerel ekstremum
(Örnek 1).
değerinin olup olmadığını söylemeye yeterli değildir. Ancak, ƒ ile ƒ’nin birinci ve ikinci
mertebe kısmi türevleri R’de sürekliyse, Bölüm 14.10’da ispatlanacak olan aşağıdaki teo-
remden daha fazlasını öğrenebiliriz.
z y2 x2 TEOREM 11 Yerel Ekstrem De¤erler ‹çin ‹kinci Türev Testi

(a, b) merkezli bir dairede ƒ(x, y) ile birinci ve ikinci mertebeden kısmi türev-
lerinin sürekli olduklarını ve ƒx(a, b) = ƒy(a, b) = 0 olduğunu varsayın. Bu du-
rumda
y
i. (a, b)’de ƒxx 6 0 ve ƒxx ƒyy - ƒxy2 7 0 ise, ƒ’nin (a, b)’de bir yerel maksi-
mumu vardır.
x
ii. (a, b)’de ƒxx 7 0 ve ƒxx ƒyy - ƒxy2 7 0 ise, ƒ’nin (a, b)’de bir yerel mini-
mumu vardır.
fiEK‹L 14.42 Orijin, ƒ(x, y) = y2 – x2
fonksiyonunun bir eyer noktasıdır. Yerel iii. (a, b)’de ƒxx ƒyy - ƒxy2 6 0 ise, ƒ’nin (a, b)’de bir eyer noktası vardır.
ekstremum değerler yoktur (Örnek 2). iv. (a, b)’de ƒxx ƒyy - ƒxy2 = 0 ise, test sonuçsuzdur. Bu durumda, ƒ’nin
(a, b)’deki davranışını belirlemek için başka bir yol bulmak gerekir.
ƒxxƒyy – ƒxy2 ifadesine ƒ’nin diskriminantı denir. Bazen determinant şeklini hatırla-
mak daha kolaydır:
ƒxx ƒyy - ƒxy2 = p p.

ƒxx ƒxy
ƒxy ƒyy
Teorem 11, diskriminant (a, b) noktasında pozitif ise, yüzeyin her yönde aynı şekilde
eğrildiğini söyler: ƒxx 0 ise, bir yerel maksimum oluşturarak aşağı; ƒxx 0 ise bir yerel
minimum oluşturarak yukarı. Diğer yandan, diskriminant (a, b)’de negatifse, yüzey bazı
yönlerde yukarı, bazılarında ise aşağı kıvrılır, dolayısıyla bir eyer noktası elde edilir.
ÖRNEK 3 Yerel Ekstremum De¤erler Bulmak

Aşağıdaki fonksiyonun yerel ekstremum değerlerini bulun.
ƒ(x, y) = xy – x2 – y2 –2x – 2y + 4
Çözüm Fonksiyon her x ve y için tanımlı ve türetilebilirdir ve tanım kümesinin sınır nok-
tası yoktur. Dolayısıyla fonksiyonun sadece ƒx ile ƒy’nin aynı anda sıfır oldukları yerde ek-
stremum değerleri vardır. Bu
ƒx = y – 2x – 2 = 0, ƒy = x – 2y – 2 = 0
veya
x = y = –2
verir. Dolayısıyla, (–2, –2) noktası ƒ’nin bir ekstremum değer alabileceği tek noktadır. Bir
ekstremum değerin var olup olmadığını anlamak için,
ƒxx = – 2, ƒyy = –2, ƒxy = 1
kısmi türevlerini hesaplarız. ƒ’nin (a, b) = (–2, –2)’deki diskriminantını
ƒxxƒyy – ƒxy2 = (–2)(–2) – (1)2 = 4 – 1 = 3
olarak buluruz.
ƒxx 0 ve ƒxxƒyy – ƒxy2 0
birleşimi bize ƒ’nin (–2, –2)’de bir yerel maksimum değerinin var olduğunu söyler. ƒ’nin
bu noktadaki değeri ƒ(–2, –2) = 8’dir.
z ÖRNEK 4 Yerel Eksremum De¤erler Aramak

y
ƒ(x, y) = xy’nin yerel ekstrem değerlerini bulun.
ÇÖZÜM ƒ her yerde türetilebilir olduğundan (Şekil 14.43), ekstremum değerleri sadece
ƒx = y = 0 ve ƒy = x = 0
x olan noktalarda olabilir. Yani, orijin ƒ’nin bir ekstrem değerinin olabileceği tek noktadır.
Burada ne olduğunu görmek için,
ƒxx = 0, ƒyy = 0, ƒxy = 1
kısmi türevlerini hesaplarız.
z xy ƒxxƒyy – ƒxy2 = –1
fiEK‹L 14.43 z = xy yüzeyinin orijinde bir negatiftir. Dolayısıyla, (0, 0)’da fonksiyonun bir eyer noktası vardır. ƒ(x, y) = xy’nin yerel
eyer noktası vardır (Örnek 4). ekstrem değerleri bulunmadığı sonucuna varırız.
Kapal› S›n›rl› Bölgelerde Mutlak Maksimum ve Minimumlar

Kapalı ve sınırlı bir R bölgesinde sürekli bir ƒ(x, y) fonksiyonunun mutlak ekstremum-
larını aramayı üç adımda düzenleriz.
1. R’de, ƒ’nin yerel maksimum veya minimumlarının bulunabileceği iç noktaları liste-
leyin ve bu noktalarda ƒ’yi hesaplayın. Bunlar ƒ’nin kritik noktalarıdır.
2. R’de, ƒ’nin yerel maksimum veya minimumlarının bulunduğu sınır noktalarını liste-
leyin ve bu noktalarda ƒ’yi hesaplayın. Bunun nasıl yapılacağını kısaca göstereceğiz.
3. Listelerden ƒ’nin maksimum ve minimum değerlerini bulun. Bunlar ƒ’nin R üzerinde-
ki mutlak maksimum ve minimum değerleridir. Mutlak maksimum ve minimumlar
aynı zamanda yerel maksimum ve minimumlar olduğu için, ƒ’nin mutlak minimum
ve maksimum değerleri Adım 1 ve 2’de yapılan listelerde bulunmalıdır.
y
ÖRNEK 5 Mutlak Ekstremumlar Bulmak
B(0, 9)
Birinci dörtte bir bölgede, x = 0, y = 0, y = 9 – x doğrularıyla çevrili üçgensel bölgede
y9x
ƒsx, yd = 2 + 2x + 2y - x 2 - y 2
⎛ 9 , 9⎛
⎝ 2 2⎝ fonksiyonunun mutlak maksimum ve minimum değerlerini bulun.
x0
(1, 1) Çözüm ƒ diferansiyellenebilir olduğundan, ƒ’nin bu değerleri alabileceği yegane yerler

x üçgenin (Şekil 14.44) içinde ƒx = ƒy = 0 olan noktalar ve sınır üzerindeki noktalardır.
O y0 A(9, 0)
(a) İç noktalar. Bunlar için,
fiEK‹L 14.44 Bu üçgensel bölge ƒx = 2 – 2x = 0, ƒy = 2 – 2y = 0
Örnek 5’teki fonksiyonun tanım kümesidir.
buluruz ve bu da (x, y) = (1, 1) noktasını verir. ƒ’nin oradaki değeri
ƒ(1, 1) = 4
olur.
(b) Sınır noktaları. Her seferinde üçgenin bir kenarını ele alırız:
(i) OA doğru parçası üzerinde, y = 0’dır.
ƒsx, yd = ƒsx, 0d = 2 + 2x - x 2
fonksiyonuna artık x’in 0 x 9 kapalı aralığında tanımlı bir fonksiyonu olarak ba-
kabiliriz. Ekstremum değerleri (Bölüm 4’ten biliyoruz)
ƒ(0, 0) = 2 olan x = 0
ƒ(9, 0) = 2 + 18 – 81 = –61 olan x = 9
uç noktalarında ve ƒ(x, 0) = 2 – 2x = 0 olan iç noktalarda olabilir. ƒ(x, 0) = 0 olan tek
nokta x = 1’dir ve burada
ƒ(x, 0) = ƒ(1, 0) = 3
bulunur.
(ii) OB doğru parçası üzerinde, x = 0’dır ve

ƒ(x, y) = ƒ(0, y) = 2 + 2y – y2
olur. ƒ’nin x ve y’ye göre simetrisinden ve demin yaptığımız analizden bu doğru
parçasındaki adayların
ƒ(0, 0) = 2, ƒ(0, 9) = –61, ƒ(0. 1) = 3
olduğunu biliyoruz.
(iii) AB’nin uç noktalarında ƒ’nin değerlerini zaten bulduk, dolayısıyla sadece AB’nin iç
noktalarına bakmamız yeterlidir. y = 9 – x ile,
ƒ(x, y) = 2 + 2x + 2(9 – x) – x2 – (9 – x)2 = – 61 + 18x – 2x2
elde ederiz. ƒ(x, 9 – x) = 18 – 4x = 0 almak,

18 9
x = = .
4 2
verir. Bu x değerinde,
ƒsx, yd = ƒ a , b = - .
9 9 ve 9 9 41
y = 9 - = and
2 2 2 2 2
olur.
Özet Bütün adayları sıralarız: 4, 2, – 61, 3, –(41@2). Maksimum, ƒ’nin (1, 1)’ de aldığı 4
değeridir. Minimum, ƒ’nin (0, 9) ve (9, 0)’da aldığı – 61 değeridir.
Değişkenleri üzerinde cebirsel kısıtlamalar bulunan ekstremum değer problemlerini
çözmek genellikle bir sonraki bölümde ele alınan Lagrange Çarpanları yöntemini gerek-
tirir. Fakat, bazen bu gibi problemleri sıradaki örnekte olduğu gibi doğrudan çözebiliriz.
ÖRNEK 6 Bir Hacim Problemini Bir K›s›t ‹le Çözmek

Bir kargo şirketi, sadece uzunluğunun ve çevresinin (bir dik-kesitinin çevresi) toplamı
108 inç’i geçmeyen, dikdörtgensel kutuları kabul etmektedir. En büyük hacimli, kabul
edilebilir kutunun boyutlarını bulun.
Çözüm x, y ve z dikdörtgensel kutunun sırasıyla uzunluğunu, genişliğini ve yüksekliğini

göstersin. Çevre 2y + 2z’dir. Kutunun (Şekil 14.45) V = xyz hacmini x + 2y + 2z = 108
Çevre = Bu çevrenin (kargo şirketinin kabul ettiği en büyük kutu) bağıntısı ile maksimize etmek istiyoruz.
uzunluğu Böylece, kutunun hacmini iki değişkenli bir fonksiyon olarak yazabiliriz.
V = xyz ve
Vs y, zd = s108 - 2y - 2zdyz x = 108 - 2y - 2z
z = 108yz - 2y 2z - 2yz 2
Birinci mertebeden kısmi türevleri sıfıra eşitlemek,
x y
Vys y, zd = 108z - 4yz - 2z 2 = s108 - 4y - 2zdz = 0
fiEK‹L 14.45 Örnek 6’daki kutu Vzs y, zd = 108y - 2y 2 - 4yz = s108 - 2y - 4zdy = 0,
(0, 0), (0, 54), (54, 0) ve (18, 18) kritik noktalarını verir. (0, 0), (0, 54) ve (54, 0) da hacim
sıfırdır ve maksimum değildir. (18, 18) noktasında İkinci Türev Testini (Teorem 11) uygu-
larız:
Vyy = –4z, Vzz = –4y, Vyz = 108 – 4y – 4z
Buradan,
VyyVzz – Vyz2 = 16yz – 16(27 – y – z)2
buluruz. Böylece
Vyys18, 18d = -4s18d 6 0
ve
C Vyy Vzz - V yz2 D s18,18d = 16s18ds18d - 16s -9d2 7 0
olması (18, 18)’in maksimum değeri vermesini gerektirir. Paketin boyutları,
x = 108 – 2(18) – 2(18) = 36 inç, y = 18 inç ve z = 18 inç. Maksimum hacim
V = (36)(18)(18) = 11,664 inç3 veya 6.75 ft3’dir.
Teorem 10’un gücüne rağmen, sınırlarını hatırlamanızı istiyoruz.Teorem, fonksiyonun
türevlerinin sıfırdan faklı olduğu fakat ekstremum değerlerin bulunabileceği sınır nokta-
larına uygulanamaz. Ayrıca ƒx’in veya ƒy’nin bulunmadığı noktalara da uygulanamaz.
Max-Min Testlerinin Özeti

ƒ(x, y)’nin ekstremum değerleri sadece
i. ƒ’nin tanım kümesinin sınır noktalarında,
ii. kritik noktalarda (ƒx = ƒy = 0 olan iç noktalarda veya ƒx ile ƒy’den
birinin veya ikisinin bulunmadığı noktalarda)
bulunabilir.
Merkezi bir (a, b) noktasında olan bir daire üzerinde ƒ’nin birinci ve ikinci mer-
tebe kısmi türevleri sürekliyse ve ƒx(a, b) = ƒy(a, b) = 0 ise, ƒ(a, b)’nin karakte-
ristiği İkinci Türev Testi ile belirlenebilir.
i. (a, b)’de ƒxx 6 0 ve ƒxx ƒyy - ƒxy2 7 0 ⇒ yerel maksimum
ii. (a, b)’de ƒxx 7 0 ve ƒxx ƒyy - ƒxy2 7 0 ⇒ yerel minimum
iii. (a, b)’de ƒxx ƒyy - ƒxy2 6 0 ⇒ eyer noktası
iv. (a, b)’de ƒxx ƒyy - ƒxy2 = 0 ⇒ test sonuçsuz
ALIfiTIRMALAR 14.7
33. Birinci dörtte bir bölgede, x = 0, y = 0, y + 2x = 2 ile sınırlı kapalı
Yerel Ekstremleri Bulmak üçgensel plakada ƒ(x, y) = x2 + y2
1–30 alıştırmalarındaki fonksiyonların bütün yerel maksimum, yerel
34. 0 x 5, –3 y 3 dikdörtgensel plakasında,
minimum ve eyer noktalarını bulun.
T(x, y) = x2 + xy + y2 – 6x
1. ƒsx, yd = x 2 + xy + y 2 + 3x - 3y + 4
35. 0 x 5, –3 y 0 dikdörtgensel plakasında,
2. ƒsx, yd = x 2 + 3xy + 3y 2 - 6x + 3y - 6 T(x, y) = x2 + xy + y2 – 6x + 2
3. ƒsx, yd = 2xy - 5x 2 - 2y 2 + 4x + 4y - 4 36. 0 x 1, 0 y 1 dikdörtgensel plakasında,
4. ƒsx, yd = 2xy - 5x 2 - 2y 2 + 4x - 4 ƒ(x, y) = 48xy – 32x3 – 24y2
5. ƒsx, yd = x 2 + xy + 3x + 2y + 5 37. 1 … x … 3, -p>4 … y … p>4 dikdörtgensel plakasında
2
6. ƒsx, yd = y + xy - 2x - 2y + 2 ƒ(x, y) = (4x – x2) cos y (Şekle bakın).
7. ƒsx, yd = 5xy - 7x 2 + 3x - 6y + 2
8. ƒsx, yd = 2xy - x 2 - 2y 2 + 3x + 4
z
9. ƒsx, yd = x 2 - 4xy + y 2 + 6y + 2 z (4x x 2 ) cos y
10. ƒsx, yd = 3x 2 + 6xy + 7y 2 - 2x + 4y
11. ƒsx, yd = 2x 2 + 3xy + 4y 2 - 5x + 2y
12. ƒsx, yd = 4x 2 - 6xy + 5y 2 - 20x + 26y
13. ƒsx, yd = x 2 - y 2 - 2x + 4y + 6
14. ƒsx, yd = x 2 - 2xy + 2y 2 - 2x + 2y + 1
15. ƒsx, yd = x 2 + 2xy
y
16. ƒsx, yd = 3 + 2x + 2y - 2x 2 - 2xy - y 2 x
17. ƒsx, yd = x 3 - y 3 - 2xy + 6
18. ƒsx, yd = x 3 + 3xy + y 3
19. ƒsx, yd = 6x 2 - 2x 3 + 3y 2 + 6xy
38. Birinci dörtte bir bölgede, x = 0, y = 0, x + y = 1 ile sınırlı kapalı
20. ƒsx, yd = 3y 2 - 2y 3 - 3x 2 + 6xy üçgensel plakada ƒ(x, y) = 4x – 8xy + 2y + 1
21. ƒsx, yd = 9x 3 + y 3>3 - 4xy 39. a b olmak üzere öyle iki a ve b sayısı bulun ki
22. ƒsx, yd = 8x 3 + y 3 + 6xy b
23. ƒsx, yd = x 3 + y 3 + 3x 2 - 3y 2 - 8 s6 - x - x 2 d dx
La
24. ƒsx, yd = 2x 3 + 2y 3 - 9x 2 + 3y 2 - 12y
en büyük değere sahip olsun.
25. ƒsx, yd = 4xy - x 4 - y 4
40. a b olmak üzere öyle iki a ve b sayısı bulun ki
26. ƒsx, yd = x 4 + y 4 + 4xy
b
1 1 1 s24 - 2x - x 2 d1>3 dx
27. ƒsx, yd = 2
x + y2 - 1
28. ƒsx, yd = x + xy + y La
29. ƒsx, yd = y sin x 30. ƒsx, yd = e 2x cos y en büyük değere sahip olsun.
41. Sıcaklıklar Şekil 14.46’daki düz dairesel plaka x2 + y2 1 böl-
Mutlak Ekstremleri Bulmak gesi şeklindedir. x2 + y2 = 1 olan sınır da dahil olmak üzere plaka,
31–38 alıştırmalarında, fonksiyonların verilen tanım aralıklarında (x, y) noktasındaki sıcaklık
mutlak maksimum ve minimumlarını bulun.
T(x, y) = x2 + 2y2 – x
31. Birinci dörtte bir bölgede, x = 0, y = 2, y = 2x ile sınırlı kapalı üç-
gen plakada ƒ(x, y) = 2x2 – 4x + y2 – 4y + 1 olacak şekilde ısıtılıyor. Plaka üzerindeki en sıcak ve en soğuk
32. Birinci dörtte bir bölgede, x = 0, y = 4, y = x ile sınırlı kapalı üç- noktalardaki sıcaklıkları bulun.
gensel plakada D(x, y) = x2 – xy + y2 + 1
y
Teori ve Örnekler
43. Aşağıdaki durumlarda ƒ(x, y)’nin maksimum, minimum ve eyer
noktalarını bulun.
a. ƒx = 2x – 4y ve ƒy = 2y – 4x
x b. ƒx = 2x – 2 ve ƒy = 2y – 4
0
c. ƒx = 9x2 – 9 ve ƒy = 2y + 4
Her durumda mantık yürütmenizi açıklayın.
44. Aşağıdaki fonksiyonların her biri için, ƒxxƒyy – ƒxy2 diskriminantı
orijinde sıfırdır, bu yüzden ikinci türev testi işe yaramaz.
z = ƒ(x, y) fonksiyonunun neye benzediğini hayal ederek, fonksi-
fiEK‹L 14.46 Sabit sıcaklıklı eğrilere yonun orijinde bir maksimumu mu, minimumu mu olduğunu, ve-
izoterm denir. Şekil, xy-düzleminde ya ikisinin de bulunmadığını belirleyin. Her durumda mantık yü-
x2 + y2 1 dairesi üzerindeki rütmenizi açıklayın.
T(x, y) = x2 + 2y2 – x sıcaklık a. ƒsx, yd = x 2y 2 b. ƒsx, yd = 1 - x 2y 2
fonksiyonunu göstermektedir. c. ƒsx, yd = xy 2
d. ƒsx, yd = x 3y 2
Alıştırma 41 sizden
e. ƒsx, yd = x 3y 3 f. ƒsx, yd = x 4y 4
ekstremum sıcaklıkları bulmanızı
45. k sabiti ne olursa olsun, ƒ(x, y) = x2 + kxy + y2 fonksiyonunun bir
istemektedir.
kritik noktasının (0, 0) olduğunu gösterin (İpucu: İki durum düşü-
nün: k = 0 ve k 0).
46. İkinci Türev Testi, k sabitinin hangi değerleri için
ƒ(x, y) = x2 + kxy + y2’nin (0, 0)’da bir eyer noktasının bulunması-
nı garantiler? Hangi k değerlerinde İkinci Türev Testi sonuçsuz-
42. Açık birinci dörtte bir bölgede (x 0, y 0) dur? Yanıtlarınızı açıklayın.
47. ƒx(a, b) = ƒy(a, b) = 0 ise, ƒ’nin (a, b)’de bir maksimum değerinin
ƒsx, yd = xy + 2x - ln x 2y
veya bir minimum değerinin bulunması gerekirmi? Yanıtınızı
fonksiyonunun kritik noktasını bulun ve o noktada ƒ’nin bir mini- açıklayın.
mum değerinin var olduğunu gösterin (Şekil 14.47). 48. ƒ ile birinci ve ikinci mertebe kısmi türevleri, merkezi (a, b)’de
olan bir daire üzerinde sürekliyse ve ƒxx(a, b) ile ƒyy(a, b)’nin işa-
retleri farklı ise ƒ(a, b) hakkında bir sonuca varabilir misiniz? Ya-
nıtınızı açıklayın.
y
49. x + 2y + 3z = 0 düzleminin üst tarafında ve z = 10 – x2 – y2 fonk-
siyonunun grafiği üzerindeki bütün noktalar arasından, düzleme
en uzakta olan noktayı bulun.
50. z = x2 + y2 + 10 fonksiyonunun grafiğinin, x + 2y – z = 0 düzle-
mine en yakın noktasını bulun.
51. ƒ(x, y) = x + y fonksiyonunun, x 0 ve y 0 kapalı birinci
dörtte bir bölgesinde bir mutlak maksimum değeri yoktur. Bu ko-
nu içinde verilen mutlak ekstremumları bulma tartışmasıyla çeli-
x şir mi? Yanıtınızı açıklayın.
0
52. 0 x 1 ve 0 y 1 karesi içinde ƒ(x, y) = x2 + y2 + 2xy – x – y + 1
fonksiyonunu ele alın.
fiEK‹L 14.47 ƒ(x, y) = xy + 2x – lnx2y
fonksiyonu (burada seçilmiş bazı a. ƒ’nin bu kare içinde, 2x + 2y = 1 doğru parçası boyunca bir
mutlak minimumu olduğunu gösterin. Mutlak minimum değe-
seviye eğrileri görülmektedir) açık
ri nedir?
birinci dörtte bir bölge, x 0, y
0’da bir minimum değer almaktadır b. ƒ’nin kare üzerindeki mutlak maksimum değerini bulun.
(Alıştırma 42). Parametrize E¤riler Üzerinde Ekstremum De¤erler
Bir x = x(t), y = y(t) eğrisi üzerinde bir ƒ(x, y) fonksiyonunun
ekstremum değerlerini bulmak için, ƒ’ye t değişkeninin bir fonksiyo-
b = n a a yk - m a xk b,
nu olarak bakar ve dƒ@dt’nin nerede sıfır olduğunu bulmak için Zincir 1
Kuralını kullanırız. Diğer her tek değişkenli durumda olduğu gibi, (3)
ƒ’nin ekstremum değerleri şeklinde bulunur. Çoğu bilimsel hesap makinesinin içinde, verileri
a. kritik noktalardaki (dƒ@dt’nin sıfır olduğu veya bulunmadığı girdikten sonra m ve b’yi sadece birkaç tuşa basarak bulmanızı sağla-
noktalar) değerler ve yacak şekilde bu fonksiyonlar bulunur.
Bu m ve b değerleriyle belirlenen y = mx + b doğrusuna, üzerin-
b. parametre tanım kümesinin uç noktalarındaki değerler
de çalışılan verilerin en küçük kareler doğrusu, regresyon doğrusu
arasından bulunur. Aşağıdaki fonksiyonların verilen eğriler üzerindeki veya eğilim doğrusu denir. Bir en küçük kareler doğrusu bulmak
mutlak maksimum ve mutlak minimum değerlerini bulun.
1. veriyi basit bir ifadeyle özetlemenizi,
53. Fonksiyonlar:
2. deneysel olarak denenmemiş başka x’ler için y değerlerini tahmin
a. ƒsx, yd = x + y b. gsx, yd = xy
etmenizi,
c. hsx, yd = 2x 2 + y 2
3. verileri analitik olarak incelemenizi
Eğriler:
sağlar.
i. x2 + y2 = 4, y 0 yarı çemberi
ii. x2 + y2 = 4, x 0, y 0 çeyrek çemberi y
x = 2 cos t, y = 2 sin t parametrik denklemlerini kullanın. Pn(xn, yn)
54. Fonksiyonlar:
P1(x1, y1) y mx b
a. ƒsx, yd = 2x + 3y b. gsx, yd = xy
c. hsx, yd = x 2 + 3y 2
P2(x2, y2)
Eğriler:
i. (x2@9) + (y2@4) = 1, y 0 yarı elipsi
x
2 2
ii. (x @9) + (y @4) = 1, x 0, y 0 çeyrek elipsi 0
x = 3 cos t, y = 2 sin t parametrik denklemlerini kullanın.
55. Fonksiyon: ƒ(x, y) = xy fiEK‹L 14.48 Doğrusal olmayan
noktalara bir doğru uydurmak için
Eğriler:
sapmaların kareleri toplamını minimize
i. x = 2t, y = t + 1 doğrusu eden doğruyu seçeriz.
ii. x = 2t, y = t + 1, –1 t 0 doğru parçası
iii. x = 2t, y = t + 1, 0 t 1 doğru parçası ÖRNEK (0, 1),(1, 3), (2, 2), (3, 4), (4, 5) noktalarının en küçük
kareler doğrusunu bulun.
56. Fonksiyonlar:
a. ƒsx, yd = x 2 + y 2 b. gsx, yd = 1>sx 2 + y 2 d Çözüm Hesaplamaları bir tabloda özetleriz:
Eğriler:
i. x = t, y = 2 – 2t doğrusu k xk yk x k2 xk yk
ii. x = t, y = 2 – 2t, 0 t 1 doğru parçası. 1 0 1 0 0
2 1 3 1 3
En Küçük Kareler ve Regresyon Do¤rular› 3 2 2 4 4
Bir y = mx + b doğrusunu bir sayısal veri noktaları kümesi (x1, y1), 4 3 4 9 12
(x2, y2), … , (xn, yn)’e uydurmayı denediğimizde (Şekil 14.48), genel- 5 4 5 16 20
likle noktalardan doğruya olan dik uzaklıkların karelerinin toplamını g 10 15 30 39
minimize eden doğruyu seçeriz. Teorik olarak, bu
Sonra,
w = smx1 + b - y1 d2 + Á + smxn + b - yn d2 . (1) s10ds15d - 5s39d n = 5 ve tablodaki
fonksiyonunu minimize eden m ve b değerlerini bulmak anlamına m = = 0.9 verilerle (2)
s10d2 - 5s30d Denklemi
gelir. Bunu sağlayan m ve b değerleri Birinci ve İkinci Türev Test-
leriyle, bütün toplamlar k = 1’den k = n’ye kadar olmak üzere bulur ve m değerini kullanarak
a a xk b a a yk b - n a xk yk b =
1
A 15 - A 0.9 B A 10 B B = 1.2 . n = 5, m = 0.9 ile
5 (3) Denklemi
m = 2
, (2)
a a xk b - n a x k2 buluruz. En küçük kareler doğrusu y = 0.9x + 1.2’dir (Şekil 14.49).
y
TABLO 14.2 Mars’taki krater büyüklükleri
P5(4, 5)
5 1>D2 (sınıf
P4(3, 4) km olarak aralığının sol
4
çap, D değeri için) Frekans, F
P2(1, 3)
3 y 0.9x 1.2
32–45 0.001 51
2 P3(2, 2) 45–64 0.0005 22
1 P1(0, 1)
64–90 0.00024 14
90–128 0.000123 4
x
0 1 2 3 4
T 63. Köchel sayıları 1862’de Alman müzikoloğu Ludwig von Köc-
fiEK‹L 14.49 Örnekteki veri hel, Wolfgang Amadeus Mozart’ın müzik eserlerinin kronolojik
kümesinin en küçük kareler bir listesini yapmıştır. Bu liste, Mozart’ın eserlerinin başlıklarını
doğrusu. izleyen (örneğin, Mi-minör Senfoni Konçertosu, K.364) Köchel
sayıları veya “K sayıları”nın kaynağıdır. Tablo 14.3 Mozart’ın on
eserinin Köchel sayılarını ve bestelenme tarihlerini (y) vermek-
tedir.
57–60 alıştırmalarında, (2) ve (3) denklemlerini kullanarak, her veri
noktaları kümesi için en küçük kareler doğrusunu bulun. Sonra elde a. y’nin K’nin lineer bir fonksiyonu olmaya çok yakın olduğunu gös-
ettiğiniz lineer denklemi kullanarak x = 4’e karşılık gelen y değerini termek için y-K grafiğini çizin.
tahmin edin. b. Veriler için bir y = mK + b en küçük kareler doğrusu bulun ve
57. s -1, 2d, s0, 1d, s3, -4d 58. s -2, 0d, s0, 2d, s2, 3d bunu (a)’daki çiziminize ekleyin.
59. (0, 0), (1, 2), (2, 3) 60. (0, 1), (2, 2), (3, 2) c. K.364, 1779’da bestelenmiştir. En küçük kareler doğrusu han-
gi tarihi öngörmektedir?
T 61. Tablo 14.1’deki verilere (California Üniversitesi Deney İstasyonu,
Bulletin, No. 450, sayfa 8’den alınmıştır) bir en küçük kareler
doğrusu uydurarak, sulamanın yonca üretimi üzerindeki etkisi TABLO 14.3 Mozart’›n besteleri
için bir lineer denklem yazın. Verileri işaretleyin ve doğruyu çi- Köchel sayısı, Bestelendiği yıl,
zin. K y
TABLO 14.1 Yonca Üretimi 1 1761

x y 75 1771
(uygulanan toplam (ortalama yonca , 155 1772
mevsimlik su derinliği, inç.) üretimi, ton/ar) 219 1775
271 1777
12 5.27
351 1780
18 5.68
425 1783
24 6.25
503 1786
30 7.21
575 1789
36 8.20
626 1791
42 8.71
T 64. Denizaltı batmaları Tablo 14.4’teki veriler İkinci Dünya Sava-

şı’nda birbirini izleyen 16 ay boyunca Amerikan Donanması’nın
T 62. Mars’ın kraterleri Bir krater oluşumu teorisi, büyük kraterle- batırdığı Alman denizaltıları üzerine tarihsel bir araştırmanın so-
rin sıklığının, çaplarının kareleriyle seyrelmesi gerektiğini söyler nuçlarını göstermektedir. Her ay için verilen veriler bildirilen bat-
(Marcus, Science, June 21, 1968, sayfa 1334). Mariner IV’ten ge- malar ve gerçek batmaların sayısıdır. Batırılan denizaltıların sayı-
len resimler Tablo 14.2’de sıralanan verileri göstermektedir. Veri- sı Donanma’nın bildirdiklerinden biraz daha fazlaydı. Bildirilen
lere F = m(1@D2) + b şeklinde bir doğru uydurun. Verileri işaret- batma sayılarından gerçek sayıları bulmak için bir en küçük kare-
leyin ve doğruyu çizin. ler doğrusu bulun.
TABLO 14.4 II. Dünya Savafl›nda 16 ay boyunca Amerikan
Donanmas›’n›n bat›rd›¤› Alman Denizalt›lar› Kritik Noktalardaki Yerel Ekstremumlar› Araflt›rmak
65–70 alıştırmalarında, yerel ekstremumları tanımlamak için fonksi-
Amerika tahmini
yonları inceleyeceksiniz. Aşağıdaki adımları gerçekleştirmek için bir
(bildirilen batma) Gerçek sayı BCS kullanın.
Ay x y
a. Fonksiyonu verilen dikdörtgende çizin.
1 3 3 b. Dikdörtgende bazı seviye eğrilerini çizin.
2 2 2 c. Fonksiyonun birinci mertebe kısmi türevlerini hesaplayın ve BCS
3 4 6 denklem çözücüyü kullanarak kritik noktaları bulun. Kritik nok-
4 2 3 talarla (b)’de çizilen seviye eğrileri arasındaki ilişki nedir? Hangi
kritik noktalar, varsa, bir eyer noktası verir gibidir? Yanıtınızı
5 5 4 açıklayın.
6 5 3 d. Fonksiyonun ikinci kısmi türevlerini hesaplayın ve ƒxxƒyy – ƒxy2
7 9 11 diskriminantını bulun.
8 12 9 e. Maks-min testlerini kullanarak, (c)’de bulduğunuz kritik noktaları
9 8 10 sınıflandırın. Bulduklarınız (c)’de söylenenlerle uyumlu mu?
10 13 16 65. ƒsx, yd = x 2 + y 3 - 3xy, -5 … x … 5, -5 … y … 5
11 14 13 66. ƒsx, yd = x 3 - 3xy 2 + y 2, -2 … x … 2, -2 … y … 2
4 2 2
12 3 5 67. ƒsx, yd = x + y - 8x - 6y + 16, -3 … x … 3,
13 4 6 -6 … y … 6
14 13 19 68. ƒsx, yd = 2x 4 + y 4 - 2x 2 - 2y 2 + 3, -3>2 … x … 3>2,
15 10 15 -3>2 … y … 3>2
16 16 15 69. ƒsx, yd = 5x 6 + 18x 5 - 30x 4 + 30xy 2 - 120x 3,
-4 … x … 3, -2 … y … 2
123 140
x ln sx 2 + y 2 d,
5
70. ƒsx, yd = e
sx, yd Z s0, 0d
,
0, sx, yd = s0, 0d
-2 … x … 2, -2 … y … 2
14.8 Lagrange Çarpanlar›
Bazen tanım kümesi, düzlemin belirli bir alt kümesine — örneğin, bir daireye, kapalı üç-
gensel bir bölgeye veya bir eğri üzerine — kısıtlanmış bir fonksiyonun ekstremum değer-
lerini bulmamız gerekebilir. Bu bölümde, kısıtlanmış fonksiyonların ekstremum değer-
TARİHSEL BİYOGRAFİ lerini bulmak için güçlü bir yöntem araştıracağız: Lagrange çarpanları yöntemi.
Joseph Louis Lagrange
(1736–1813) K›s›tlanm›fl Maksimum ve Minimumlar
ÖRNEK 1 Bir K›s›tlama ‹le Minimum Bulmak
2x + y – z – 5 = 0 düzlemi üzerinde, orijine en yakın olan P(x, y, z) noktasını bulun.
Çözüm Problem bizden,

2x + y – z – 5 = 0
kısıtlaması ile
1
ƒ OP ƒ = 2sx - 0d2 + s y - 0d2 + sz - 0d2
= 2x 2 + y 2 + z 2
14.8 Lagrange Çarpanlar› 1039
fonksiyonunun minimum değerini istemektedir.

ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2
1
fonksiyonunun bir minimum değerinin bulunduğu her noktada, ƒ OP ƒ ’nin de bir minimum
değeri bulunacağından, problemi, 2x + y – z – 5 = 0 kısıtlaması ile ƒ(x, y, z)’ nin minimum
değerini bularak çözebiliriz. x ve y’ye bu denklemdeki bağımsız değişkenler gibi bakar ve
z’yi
z = 2x + y – 5
olarak yazarsak, problemimiz
hsx, yd = ƒsx, y, 2x + y - 5d = x 2 + y 2 + s2x + y - 5d2
fonksiyonunun minimum değer veya değerlerini bulma problemine indirgenir. h’nin
tanım kümesi bütün xy-düzlemi olduğundan, Bölüm 14.7’deki Birinci Türev Testi h’nin
minimumların
hx = 2x + 2(2x + y – 5)(2) = 0, hy = 2y + 2(2x + y – 5)(2) = 0

denklemlerini sağlayan noktalarda görülebileceğini söyler. Bu,
10x + 4y = 20, 4x + 4y = 10
denklemlerini ve
5 5
x = , y = .
3 6
çözümünü verir. Bu değerlerin h’yi minimize ettiğini göstermek için, İkinci Türev Testiyle
beraber geometrik bir yorum kullanabiliriz. z = 2x + y – 5 düzlemi üzerinde buna karşılık
gelen noktanın z-koordinatı
z = 2a b + - 5 = - .
5 5 5
3 6 6
z olarak bulunur. Dolayısıyla aradığımız nokta
P a , , - b.
5 5 5
En yakın point:
Closest nokta:
3 6 6
noktasıdır. P’den orijine olan uzaklık 5> 26 L 2.04. ’tür.
Değişken değişimi olarak adlandırabileceğimiz, Örnek 1’deki yöntemle kısıtlanmış
bir minimum veya maksimum problemini çözme çabaları her zaman işe yaramaz. Bu
(–1, 0, 0) bölümdeki yeni yöntemi öğrenmenin nedenlerinden biri budur.
(1, 0, 0)
y
ÖRNEK 2 Bir K›s›tlama ‹le Minimum Bulmak
x2 – z2 – 1 = 0 hiperbolik silindiri üzerinde orijine en yakın olan noktayı bulun.
x
x2 z2 1 Çözüm 1 Silindir Şekil 14.50’de görülmektedir. Silindir üzerinde orijine en yakın olan
noktaları arayacağız. Bunlar koordinatları, x2 – z2 – 1 = 0 kısıtlaması ile
ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2 Uzaklığın karesi
fonksiyonunun değerini minimize eden noktalardır. x ve y’ye kısıtlama denklemindeki

fiEK‹L 14.50 Örnek 2’deki
bağımsız değişkenler olarak bakarsak,
x2 – z2 – 1 = 0 hiperbolik silindiri.
z2 = x2 - 1
olur ve silindirin üzerinde ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2’nin değerleri

h(x, y) = x2 + y2 + (x2 – 1) = 2x2 + y2 – 1
fonksiyonuyla verilir. Silindir üzerinde koordinatları ƒ’yi minimize eden noktaları bulmak
için, xy-düzleminde koordinatları h’yi minimize eden noktaları ararız. h’nin tek ekstre-
mum değeri
hx = 4x = 0 ve hy = 2y = 0
denklemlerini sağlayan noktada, yani (0, 0) noktasındadır. Fakat, silindirin üzerinde hem x
hem de y’nin sıfır olduğu bir nokta yoktur. Yanlış giden nedir?
Olan şey, birinci türev testinin (olması gerektiği gibi) h’nin tanım kümesinde h’nin bir
minimum değerinin olduğu noktayı bulmasıdır. Öte yandan, biz silindir üzerinde h’nin bir
x2 z2 1 hiperbolik silindiri minimum değerinin bulunduğu noktaları arıyoruz. h’nin tanım kümesi bütün xy-düzlemiy-
ken, silindir üzerindeki (x, y, z) noktalarının ilk iki koordinatını seçebileceğimiz tanım kü-
Bu kısımda, Bu kısımda, mesi xy-düzleminde silindirin “gölgesi” ile sınırlıdır; x = –1 ile x = 1 doğruları arasındaki
z
x 兹z2 1 x –兹z2 1 bandı içermez (Şekil 14.51).
y ve z’yi (x ve y yerine) bağımsız değişkenler olarak alır ve x’i y ve z cinsinden
x2 = z2 + 1
x olarak ifade edersek, bu sorundan kurtulabiliriz. Bu değişken dönüşümüyle,
1 –1
ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2 fonksiyonu
x1 x –1 ks y, zd = sz 2 + 1d + y 2 + z 2 = 1 + y 2 + 2z 2
y
haline gelir ve biz k’nin en küçük değerini aldığı noktaları ararız. k’nin yz-düzlemindeki
tanım kümesi artık silindir üzerinde (x, y, z) noktalarının y ve z koordinatlarını seçeceği-
miz tanım kümesiyle çakışmaktadır. Yani, düzlemde k’yi minimize eden noktalara silindir
fiEK‹L 14.51 xy-düzleminde, x2 – z2 = 1 üzerinde karşılık gelen noktalar vardır. k’nin en küçük değeri
hiperbolik silindirinin üzerindeki (x, y, z) ky = 2y = 0 ve kz = 4z = 0
noktasının ilk iki koordinatının seçildiği
bölge xy-düzlemindeki –1 x 1 veya y = z = 0 olan yerde bulunur. Bu
bandını dışlar (Örnek 2). x2 = z2 + 1 = 1, x = 1
verir. Bu noktaya silindir üzerinde karşılık gelen noktalar ( 1, 0, 0)’dır.
ks y, zd = 1 + y 2 + 2z 2 Ú 1
eşitsizliğinden ( 1, 0, 0) noktalarının k’nin bir minimum değerini verdiğini görürüz.
Ayrıca orijinden silindir üzerindeki bir noktaya minimum uzaklığın 1 birim olduğunu da
görürüz.
Çözüm 2 Silindir üzerinde orijine en yakın noktaları bulmanın başka bir yolu, silindire
dokununcaya kadar bir sabun köpüğü gibi genişleyen ve merkezi orijinde olan bir küre
hayal etmektir (Şekil 14.52). Her dokunma noktasında, silindir ve kürenin teğet düzlemi
ve normali aynıdır. Dolayısıyla, küre ve silindir,
ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2 – a2 ve g(x, y, z) = x2 – z2 – 1
x2 z2 1 0 z
x2 y2 z2 a2 0
fiEK‹L 14.52 Merkezi orijinde olan ve

x2 – z2 – 1 = 0 hiperbolik silindirine dokunana
kadar bir sabun küpüğü gibi genleşen bir küre.
Örnek 2’nin ikinci çözümüne bakın.
fonksiyonlarının 0’a eşitlenmesiyle elde edilen seviye yüzeyleri olarak ifade edilirlerse,
∇ƒ ve ∇g gradiyentleri yüzeylerin dokundukları yerlerde paralel olacaklardır. Bu yüzden,
herhangi bir dokunma noktasında
∇ƒ = l∇g
veya
2xi + 2yj + 2zk = l(2xi – 2zk)
olacak şekilde bir l skaleri bulabilmemiz gerekir. Yani, herhangi bir teğetlik noktasının x,
y ve z koordinatları
2x = 2lx, 2y = 0, 2z = –2lz
skaler denklemlerini sağlamak zorundadır.
Hangi l değerleri için, koordinatları bu skaler denklemleri sağlayan bir (x, y, z) nok-
tası aynı zamanda x2 – z2 – 1 = 0 yüzeyi üzerinde bulunur? Bu soruya yanıt vermek için,
yüzey üzerinde x-koordinatı sıfır olan bir nokta bulunmadığı bilgimizi kullanarak x 0
olduğu sonucuna varırız. Böylece, ancak
2 = 2l veya l=1
ise, 2x = 2lx olacağı anlamına gelir. l = 1 için, 2z = –2lz, 2z = –2z olur. Bu denklem de
sağlanacaksa, z sıfır olmalıdır. y = 0 olduğu için (2y = 0 denkleminden),
(x, 0, 0)
şeklinde koordinatları olan noktalar aradığımız sonucuna varırız. x2 – z2 = 1 yüzeyinde
hangi noktaların koordinatları bu şekildedir?
x2 – (0)2 = 1, x2 = 1 veya x = 1
olan noktalar. Silindir üzerinde orijine en yakın olan noktalar ( 1, 0, 0) noktalarıdır.
Lagrange Çarpanlar› Yöntemi

Örnek 2’nin ikinci çözümünde, problemi Lagrange çarpanları yöntemi ile çözdük. Ge-
nel olarak yöntem, değişkenleri g(x, y, z) = 0 kısıtlamasına maruz bir ƒ(x, y, z) fonksiyonu-
nun ekstremum değerlerinin, g = 0 yüzeyi üzerinde, bir l skaleri (Lagrange çarpanı ola-
rak adlandırılır) için
∇ƒ = l∇g
denklemini sağlayan noktalarda bulunacağını söyler.
Yöntemi daha fazla incelemek ve neden işe yaradığını anlamak için, ilk önce, bir te-
orem olarak ifade ettiğimiz, aşağıdaki gözlemi yaparız.
TEOREM 12 Ortogonal Gradiyent Teoremi

ƒ(x, y, z)’nin, düzgün bir
C: r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k
eğrisini içeren bir bölgede diferansiyellenebilir olduğunu varsayın. ƒ’nin C üze-
rinde, C’deki değerlerine göre bir yerel minimumu veya maksimumunun bulun-
duğu nokta P0 ise ∇ƒ, P0’da C’ye ortogonaldir.
‹spat ∇ƒ’nin P0’da eğrinin hız vektörüne ortogonal olduğunu göstereceğiz. ƒ’nin C’deki
değerleri ƒ(g(t), h(t), k(t)) bileşkesiyle verilir ve bu bileşkenin t’ye göre türevi
dƒ 0ƒ dg 0ƒ dh 0ƒ dk
= + + = §ƒ # v.
şeklinde elde edilir. ƒ’nin eğri üzerindeki değerlerine göre bir yerel maksimum veya mini-
mumunun bulunduğu noktalarda, df@dt = 0’dır, dolayısıyla
∇ƒ
v = 0
olur.
Teorem 12’deki z’li terimleri atarsak, iki değişkenli fonksiyonlar için de benzer bir so-
nuç elde edilir.
TEOREM 12’NIN SONUCU

Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun düzgün bir r(t) = g(t)i + h(t)j eğ-
risi üzerinde, eğri üzerindeki değerlerine göre, yerel maksimum ve minimumları-
nın bulunduğu noktalarında, v = dr@dt olmak üzere ∇ƒ
v = 0 olur.
Teorem 12, Lagrange çarpanları yönteminin anahtarıdır. ƒ(x, y, z) ile g(x, y, z)’nin di-
feransiyellenebilir olduğunu ve P0’ın g(x, y, z) = 0 yüzeyi üzerinde, ƒ’nin yüzey üzerinde-
ki değerlerine göre bir yerel minimum veya maksimum değerinin bulunduğu bir nokta ol-
duğunu varsayın. Bu durumda, ƒ’nin g(x, y, z) = 0 yüzeyi üzerinde P0’dan geçen her
düzgün eğri üzerindeki değerlerine göre bir yerel minimum veya maksimum değeri ola-
caktır. Dolayısıyla, ∇ƒ, P0’dan geçen bu çeşit her düzgün eğrinin hız vektörüne ortogonal-
dir. Ama ∇g de öyledir (Bölüm 14.5’te gördüğümüz gibi, ∇g, g = 0 seviye yüzeyine orto-
gonal olduğu için). Bu nedenle, P0’da, ∇ƒ, ∇g’nin skaler bir l katıdır.
Lagrange Çarpanları Yöntemi

ƒ(x, y, z) ve g(x, y, z)’nin diferansiyellenebilir olduklarını ve g(x, y, z) = 0 iken
∇g 0 olduğunu varsayın. g(x, y, z) = 0 kısıtlamasına maruz olan ƒ’nin maksi-
mum ve minimum değerlerini bulmak için,
∇ƒ = l∇g ve g(x, y, z) = 0 (1)
denklemlerini aynı anda sağlayan x, y, z ve l değerlerini bulun. İki değişkenli

fonksiyonlar için, z değişkeni dışında koşullar benzerdir.
y ÖRNEK 3 Lagrange Çarpanlar› Yöntemini Kullanmak

x2 y2
兹2 1 ƒsx, yd = xy
8 2
fonksiyonunun
x
0 2兹2 x2 y2
+ = 1.
8 2
elipsi üzerindeki en büyük ve en küçük değerlerini bulun (Şekil 14.53).
fiEK‹L 14.53 Örnek 3 bu elips üzerinde
Çözüm
xy çarpımının en büyük ve en küçük
değerlerinin nasıl bulunacağını gösterir. x2 y2
gsx, yd = + - 1 = 0.
8 2
kısıtlamasına maruz olan ƒ(x, y) = xy’nin ekstremum değerlerini istiyoruz. Bunu yapmak
için, önce
∇ƒ = l∇g ve g(x, y) = 0
denklemlerini sağlayan x, y ve l değerlerini buluruz. (1) Denklemlerindeki gradiyent
denklemi
l
yi + xj = xi + lyj,
4
verir ve buradan
l l l2
y = x, x = ly, ve
and y = slyd = y,
4 4 4
buluruz. Bu da y = 0 veya l = 2 verir. Şimdi bu iki duruma bakalım.
Durum 1: y = 0 ise, x = y = 0 olur. Fakat (0, 0) elips üzerinde değildir. Dolayısıyla,
y 0’dır.
Durum 2: y 0 ise, l = 2 ve x = 2y’dir. Bunu g(x, y) = 0 denkleminde yerine koymak
s ;2yd2 y2
+ = 1, 4y 2 + 4y 2 = 8 ve
and y = ;1.
8 2
verir. Bu yüzden, ƒ(x, y) = xy fonksiyonu elips üzerinde dört noktada, ( 2, 1) ve ( 2, –1)
noktalarında ekstremum değerler alır. Ekstremum değerler xy = 2 ve xy = –2’dir.
Çözümün Geometrisi
ƒ(x, y) fonksiyonunun seviye eğrileri xy = c hiperbolleridir (Şekil 14.54). Hiperboller ori-
y
xy –2 xy 2
∇f i 2j
x2 y2
10
8 2 1
∇g 2 i j
1
x
0 1
xy 2 xy –2
fiEK‹L 14.54 ƒ(x, y) = xy fonksiyonu,

g(x, y) = x2@8 + y2@2 – 1 = 0 kısıtlamasına
maruz kaldığında, dört noktada, (±2, ±1)’de
ekstremum değerler alır. Bunlar, elips
üzerinde ∇ƒ (kırmızı) ∇g’nin (mavi) skaler
bir katı olduğu noktalardır (Örnek 3).
jinden ne kadar uzakta ise, ƒ’nin mutlak değeri o kadar büyük olur. (x, y) noktası
x2 + 4y2 = 8 elipsi üzerinde iken, ƒ’nin ekstremum değerlerini bulmak istiyoruz. Elipsi ke-
sen hiperbollerden hangisi orijinden en uzaktadır? Elipsi sıyıran hiperboller, bunlar
yalnızca elipse teğet hiperbollerdir. Bu noktalarda, hiperbole normal olan herhangi bir
vektör elipse de normaldir, dolayısıyla ∇ƒ = yi + xj gradiyenti ∇g = (x@4)i + yj’nin bir
katıdır (l = 2). Örneğin (2, 1) noktasında
1
§ƒ = i + 2j, §g = i + j, ve
and §ƒ = 2§g.
2
olur. (–2, 1) noktasında ise,
1
§ƒ = i - 2j, §g = - i + j, ve
and §ƒ = -2§g.
2
bulunur.
ÖRNEK 4 Bir Çember Üzerinde Ekstremum De¤erler Bulmak

ƒ(x, y) = 3x + 4y fonksiyonunun x2 + y2 = 1 çemberi üzerindeki maksimum ve minimum
değerlerini bulun.
Çözüm Bunu
ƒsx, yd = 3x + 4y, gsx, yd = x 2 + y 2 - 1
ile bir Lagrange çarpanı problemi olarak modeller ve
§ƒ = l§g: 3i + 4j = 2xli + 2ylj
g(x, y) = 0: x2 + y2 – 1 = 0
denklemlerini sağlayan x, y ve l değerlerini ararız. (1) Denklemlerindeki gradiyent denk-
lemi l 0 olduğunu belirtir ve
3 2
x = , y = .
2l l
denklemlerini verir. Bu denklemler bize, başka şeylerin yanısıra, x ve y’nin işaretlerinin

aynı olduğunu söyler. Bu x ve y değerleri ile, g(x, y) = 0 denklemi
5
∇f 3i 4j ∇g 2 2
a b + a b - 1 = 0,
y 2 3 2
2l l
∇g 6 i 8 j
5 5 verir, böylece
x2 y2 1 ⎛ 3 , 4⎛
⎝ 5 5⎝ 9 4 5
+ 2 = 1, 9 + 16 = 4l2, 4l2 = 25, ve
and l = ; .
x 4l2 l 2
3x 4y 5 bulunur. Yani,
3x 4y –5 3 3 2 4
x = = ; , y = = ; ,
2l 5 l 5
fiEK‹L 14.55 ƒ(x, y) = 3x + 4y fonksiyonu olur ve ƒ(x, y) = 3x + 4y’nin ekstremum değerleri (x, y) = (3@5, 4@5)’tedir.
g(x, y) = x2 + y2 – 1 = 0 birim çemberi 3x + 4y’nin değerlerini (3@5, 4@5)’te hesaplayarak, fonksiyonun x2 + y2 = 1 çemberi
üzerinde en büyük değerini (3@5, 4@5) üzerindeki maskimum ve minimum değerlerinin
noktasında ve en küçük değerini
3a b + 4a b = 3 a- b + 4 a- b = -
(–3@5, –4@5) noktasında alır (Örnek 4). Bu
3 4 25 ve 3 4 25
= 5 and = -5.
5 5 5 5 5 5
noktalardan her birinde, ∇ƒ, ∇g’nin bir
skaler katıdır. Şekil ilk noktadaki olduğunu görürüz.
gradiyentleri gösterir, ama ikincidekileri
göstermez. Çözümün geometrisi
ƒ(x, y) = 3x + 4y’nin seviye eğrileri 3x + 4y = c doğrularıdır (Şekil 14.55). Doğrular orijin-
den ne kadar uzaksa, ƒ’nin mutlak değeri o kadar büyüktür. (x, y) noktası x2 + y2 = 1 çem-
beri üzerinde iken, ƒ’nin ekstremum değerlerini bulmak istiyoruz. Çemberi kesen doğru-
lardan hangisi orijinden en uzaktadır? Çembere teğet olan doğrular. Teğetlik noktalarında
doğruya normal olan bir vektör çembere de normaldir, böylece ∇ƒ = 3i + 4j gradiyenti
∇g = 2xi + 2yj gradiyentinin bir katıdır (l = (5@2). Örneğin, (3@5, 4@5) noktasında şunu
buluruz:
g2 0
6 8 5
§ƒ = 3i + 4j, §g = i + j, ve
and §ƒ = §g.
5 5 2
‹ki K›s›tlamayla Lagrange Çarpanlar›

∇g1 Çoğu problem değişkenleri iki kısıtlamaya maruz kalan diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y, z)
fonksiyonunun ekstremum değerlerini bulmamızı gerektirir. Kısıtlamalar
∇f
g1(x, y, z) = 0 ve g2(x, y, z) = 0
∇g2 ise ve g1 ile g2, ∇g1 ∇g2’ye paralel olmamak üzere, diferansiyellenebilir ise, ƒ’nin
kısıtlanmış yerel maksimum ve minimumlarını iki Lagrange çarpanı, l ve m (mü olarak
okunur) belirleyerek buluruz. Yani, ƒ’nin kısıtlanmış ekstremum değerlerini aldığı P(x, y, z)
g1 0 noktalarını
C
§ƒ = l§g1 + m§g2 , g1sx, y, zd = 0, g2sx, y, zd = 0 (2)

fiEK‹L 14.56 ∇g1 ve ∇g2 vektörleri C
eğrisine dik bir düzlemde bulunurlar, denklemlerini sağlayan x, y, z, l ve m değerlerini bularak belirleriz. ( 2) Denklemlerinin
çünkü ∇g1, g1 = 0 yüzeyine normaldir ve hoş bir geometrik yorumu vardır. g1 = 0 ve g2 = 0 yüzeyleri (genellikle) düzgün bir eğri,
∇g2, g2 = 0 yüzeyine normaldir. mesela C’de kesişirler (Şekil 14.56). Bu eğri boyunca ƒ’nin bu eğri üzerindeki değerlerine
göre yerel minimum ve maksimumlarının bulunduğu noktaları ararız. Bunlar, Teorem

12’de gördüğümüz gibi, ∇ƒ’nin C’ye normal olduğu noktalardır. Fakat bu noktalarda ∇g1
ve ∇g2 de C’ye normaldir, çünkü C, g1 = 0 ve g2 = 0 yüzeyleri üzerindedir. Dolayısıyla,
∇ƒ, ∇g1 ve ∇g2 ile belirlenen düzlem üzerindedir; bu da belirli l ve m değerleri için
∇ƒ = l∇g1 + m∇g2 olduğu anlamına gelir. Aradığımız noktalar iki yüzeyin de üzerinde ol-
dukları için, koordinatları, (2)’deki diğer denklemler olan g1(x, y, z) = 0 ve g2(x, y, z) = 0
denklemlerini sağlamalıdır.
z
ÖRNEK 5 Bir Elips Üzerinde Uzakl›klar›n Maksimumunu Bulmak
x2 y2 1 silindiri
x + y + z = 1 düzlemi x2 + y2 = 1 silindirini bir elips boyunca keser (Şekil 14.57). Elips
üzerinde orijine en yakın ve en uzak noktaları bulun.
P2 Çözüm
ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2
(0, 1, 0)
(1, 0, 0) y kısıtlamalarına maruz olan
x P1 g1(x, y, z) = x2 + y2 – 1 = 0 (3)
g2(x, y, z) = x + y + z – 1 = 0 (4)
xy z 1
düzlemi fonksiyonunun ((x, y, z)’den orijine olan uzaklığın karesi) ekstremum değerlerini bu-
lacağız. (2) Denklemlerindeki gradiyent denklemi
§ƒ = l§g1 + m§g2
fiEK‹L 14.57 Düzlemin ve silindirin 2xi + 2yj + 2zk = ls2xi + 2yjd + msi + j + kd
kesiştikleri elips üzerinde, hangi noktalar
orijine en yakın ve en uzaktır? (Örnek 5) 2xi + 2yj + 2zk = s2lx + mdi + s2ly + mdj + mk
veya
2x = 2lx + m, 2y = 2ly + m, 2z = m (5)
verir.
(5)’teki skaler denklemler
2x = 2lx + 2z ⇒ (1 – l)x = z
(6)
2y = 2ly + 2z ⇒ (1 – l)y = z
verir. l = 1 ve z = 0 ise, veya l 1 ve x = y = z@(1 – l) ise, (6) denklemleri aynı anda
sağlanır.
z = 0 ise, elips üzerindeki noktaları bulmak için (3) ve (4) denklemlerini birlikte
çözmek (1, 0, 0) ve (0, 1, 0) noktalarını verir. Şekil 14.57’ya bakarsanız bu anlamlıdır.
x = y ise, (3) ve (4) denklemleri
x2 + x2 - 1 = 0 x + x + z - 1 = 0
2x 2 = 1 z = 1 - 2x
22
x = ; z = 1 < 22.
2
verir. Elips üzerinde bunlara karşılık gelen noktalar
P1 = a P2 = a-
22 22 22 22
, , 1 - 22b ve
and ,- , 1 + 22b.
2 2 2 2
noktalarıdır. Ancak burada dikkatli olmamız gerekir. P1 ve P2’nin ikisi de ƒ’nin elips üze-
rindeki ekstrem değerlerini verirlerken, P2 orijine P1’den daha uzaktır.
Elips üzerinde orijine en yakın noktalar (1, 0, 0) ve (0, 1, 0) noktalarıdır. Elips üzerin-
de orijinden en uzak nokta P2 noktasıdır.
ALIfiTIRMALAR 14.8
15. Metal bir plaka üzerinde bir karınca Metal bir plakanın üze-
Tek K›s›tlamayla ‹ki Ba¤›ms›z De¤iflken rinde bir (x, y) noktasındaki sıcaklık T(x, y) = 4x2 – 4xy + y2’dir.
1. Bir elips üzerinde ekstremumlar x2 + 2y2 = 1 elipsi üzerinde Bir karınca plakada merkezi orijinde olan 5 yarıçaplı bir çember
ƒ(x, y) = xy’nin ekstremum değerlerinin bulunduğu noktaları bu- üzerinde yürümektedir. Karıncanın karşılaşacağı en yüksek ve en
lun. düşük sıcaklıklar nedir?
2. Bir çember üzerinde ekstremumlar ƒ(x, y) = xy’nin 16. En ucuz depolama tankı Firmanızdan LPG için bir depolama
g(x, y) = x2 + y2 – 10 = 0 kısıtlaması altındaki ekstremum değer- tankı tasarlanması istenmiştir. Müşterinin belirttikleri, uçları
lerini bulun. yarım küre olan silindirik bir tank gerektirmektedir ve tank
3. Bir doğru üzerinde maksimum x + 3y = 10 doğrusu üzerin- 8000 m3 gaz içerecektir. Müşteri ayrıca tankın yapımında olası en
deƒ(x, y) = 49 – x2 – y2’nin maksimum değerini bulun. az malzemeyi kullanmak istemektedir. Tankın silindirik kısmı
4. Bir doğru üzerinde ekstremumlar x + y = 3 doğrusu üzerinde için hangi yarıçap ve yüksekliği önerirsiniz?
ƒ(x, y) = x2y’nin yerel ekstremum değerlerini bulun.
5. Kısıtlanmış minimum xy2 = 54 eğrisi üzerinde orijine en K›s›tlamayla Üç Ba¤›ms›z De¤iflken
yakın noktaları bulun.
17. Bir noktaya minimum uzaklık x + 2y + 3z = 13 düzlemi üze-
6. Kısıtlanmış minimum x2y = 2 eğrisi üzerinde orijine en yakın rinde (1, 1, 1) noktasına en yakın noktayı bulun.
noktaları bulun.
18. Bir noktaya maksimum uzaklık x2 + y2 + z2 = 4 küresi üzerin-
7. Lagrange çarpanları yöntemini kullanarak aşağıdakileri bulun:
de (1, –1, 1) noktasından en uzak noktayı bulun.
a. Bir hiperbol üzerinde minimum xy = 16, x 0, y 0
19. Orijine minimum uzaklık x2 – y2 – z2 = 1 yüzeyinden orijine
kısıtlamaları altında x + y’nin minimum değeri;
olan minmum uzaklığı bulun.
b. Bir doğru üzerinde maksimum x + y = 16 kısıtlaması
altında xy’nin maksimum değeri. 20. Orijine minimum uzaklık z = xy + 1 yüzeyinde orijine en ya-
kın noktayı bulun.
Her çözümün geometrisini yorumlayın.
21. Orijine minimum uzaklık z2 = xy + 4 yüzeyinde orijine en ya-
8. Bir eğri üzerinde ekstremumlar xy-düzleminde x2 + xy + y2 = 1
kın noktayı bulun.
eğrisinin orijine en yakın ve en uzak noktalarını bulun.
22. Orijine minimum uzaklık xyz = 1 yüzeyinde orijine en yakın
9. Sabit hacim ile minimum yüzey alanı Hacmi 16p cm3 olan en
küçük yüzey alanlı kapalı silindirin boyutlarını bulun. nokta(lar)ı bulun.
10. Bir küre içinde bir silindir a yarıçaplı bir kürenin içine 23. Bir küre üzerinde ekstremumlar x2 + y2 + z2 = 30 küresi üze-
yerleştirilebilecek en büyük yüzey alanlı açık silindirin yarıçap ve rinde
yüksekliğini bulun. En büyük yüzey alanı nedir?
ƒsx, y, zd = x - 2y + 5z
11. Bir elips içinde en büyük alanlı dikdörtgen Lagrange çarpan-
ları yöntemini kullanarak, kenarları koordinat eksenlerine paralel fonksiyonunun maksimum ve minimum değerini bulun.
olan ve x2@16 + y2@9 = 1 elipsinin içine yerleştirilebilecek en
24. Bir küre üzerinde ekstremumlar x2 + y2 + z2 = 25 küresi üze-
büyük alanlı dikdörtgenin boyutlarını bulun.
rinde ƒ(x, y, z) = x + 2y + 3z’nin maksimum ve minimum değerle-
12. Bir elips içinde en büyük çevreli dikdörtgen Kenarları koor- rini aldığı noktaları bulun.
dinat eksenlerine paralel olan ve x2@a2 + y2@b2 = 1 elipsinin içine
yerleştirilebilecek en büyük çevreli dikdörtgenin boyutlarını bu- 25. Bir kareler toplamını minimize etmek Toplamları 9 ve kare-
lun. En büyük çevre nedir? lerinin toplamı mümkün olduğunca küçük olan üç sayı bulun.
13. Bir çember üzerinde ekstremumlar x2 – 2x + y2 – 4y = 0 26. Bir çarpımı maksimize etmek x+ y + z2 = 16 ise, pozitif x, y
kısıtlaması altında, x2 + y2’nin maksimum ve minimum değer- ve z sayılarının çarpımlarının en büyük değerini bulun.
lerini bulun. 27. Bir küre içinde en büyük hacimli dikdörtgensel kutu Birim
14. Bir çember üzerinde ekstremumlar 2 2
x + y = 4 kısıtlaması küre içine konulabilecek maksimum hacimli kapalı dikdörtgensel
altında 3x – y + 6’nın maksimum ve minimum değerlerini bulun. kutunun boyutlarını bulun.
28. Köşesi bir düzlem üzerinde olan kutu Birinci sekizde bir böl- 36. Kesişim doğrusu üzerinde maksimum değer
gede, yüzlerinden üçü koordinat düzlemlerinde ve köşelerinden 2x – y = 0 ve y + z = 0 düzlemlerinin kesişim doğrusu üzerinde
biri a 0, b 0 ve c 0 olmak üzere, x@a + y@b + z@c = 1 düz- ƒ(x, y, z) = x2 + 2y – z2’nin alabileceği maksimum değeri bulun.
leminde olan en büyük kapalı dikdörtgensel kutunun hacmini bu- 37. Kesişim eğrisi üzerinde ekstremumlar z = 1 düzlemi ile
lun. x2 + y2 + z2 = 10 küresinin kesişim eğrisi üzerinde
29. Bir uzay sondası üzerindeki en sıcak nokta ƒ(x, y, z) = x2yz + 1’in ekstremum değerlerini bulun.
38. a. Kesişim doğrusu üzerinde maksimum x + y + z = 40
4x 2 + y 2 + 4z 2 = 16
ve x + y – z = 0 düzlemlerinin kesişim doğrusu üzerinde
elipsoidinin şeklinde olan bir uzay sondası dünya atmosferine gi- w = xyz’nin maksimum değerini bulun.
rer ve yüzeyi ısınmaya başlar. Bir saat sonra, sondanın yüzeyinde- b. w’nun bir minimumunu değil de bir maksimumunu bulduğu-
ki (x, y, z) noktasının sıcaklığı nuzu desteklemek için geometrik bir yorum yapın.
39. Kesişim çemberi üzerinde ekstremumlar y – x = 0 düzleminin
T(x, y, z) = 8x2 + 4yz – 16z + 600 x2 + y2 + z2 = 4 küresini kestiği çember üzerinde
ƒ(x, y, z) = xy + z2’nin ekstremum değerlerini bulun.
olarak bulunur. Sondanın yüzeyindeki en sıcak noktayı bulun.
40. Orijine minimum uzaklık 2y + 4z = 5 düzlemi ve z2 = 4x2 + 4y2
30. Bir küre üzerinde ekstremum sıcaklıklar x2 + y2 + z2 = 1 kü- konisinin kesişim eğrisi üzerinde orijine en yakın noktayı bulun.
resindeki (x, y, z) noktasının santigrad cinsinden sıcaklığı T
= 400xyz2’dir. Küredeki en yüksek ve en düşük sıcaklıkların yerini Teori ve Örnekler
bulun. 41. §f = l§g koşulu yeterli değildir g(x, y) = 0 kısıtlaması ile
31. Bir fayda fonksiyonunu maksimize etmek: Ekonomiden bir ƒ(x, y)’nin bir ekstremum değerinin var olması için ∇ƒ = l∇g ge-
örnek Ekonomide, G1 ve G2 gibi iki sermaye malının x ve y rekli bir koşulken, bu değerin bulunduğunu garantilemez. Örnek
miktarlarının yararlılığı veya faydası bazen bir U(x, y) fonksiyo- olarak, xy = 16 kısıtlaması ile ƒ(x, y) = x + y’nin maksimum de-
nuyla ölçülür. Örneğin, G1 ve G2 bir ilaç firmasının elinde bulun- ğerini bulmak için Lagrange çarpanları yöntemini kullanmayı de-
durması gereken iki kimyasal ve U(x, y) de sentezi kullanılan işle- neyin. Yöntem, yerel ekstremumların yerlerine aday olarak (4, 4)
me bağlı olarak farklı miktarda kimyasal kullanarak bir ürün ve (–4, –4) noktalarını tanımlayacaktır. Ama (x + y) toplamının
üretmenin kazancı olabilir. G1’in kilogramı a dolar, G2’nin kilog- xy = 16 hiperbolü üzerinde bir maksimum değeri yoktur. Birinci
ramı b dolar ve G1 ile G2’nin birlikte alımı için ayrılan miktar c dörtte bir bölgede, bu hiperbol üzerinde ne kadar ilerlerseniz, ƒ(x,
dolar ise, şirket yöneticileri ax + by = c olacak şekilde U(x, y)’yi y) = x + y o kadar büyür.
maksimize etmek istemektedir. Yani, tipik bir Lagrange çarpanı 42. Bir en küçük kareler düzlemi z = Ax + By + C düzlemi aşa-
problemi çözmeleri gerekir.
ğıdaki (xk, yk, zk) noktalarına “uydurulacaktır”:
Usx, yd = xy + 2x
(0, 0, 0), (0, 1, 1), (1, 1, 1), (1, 0, –1)
olduğunu ve ax + by = c denkleminin Sapmaların karelerinin toplamı olan
2x + y = 30 4
a sAxk + Byk + C - zk d ,
2
olarak sadeleştiğini varsayın. U’nun bu son kısıtlama ile maksi- k=1
mum değerini ve x ve y değerlerini bulun. toplamını minimize eden A, B ve C değerlerini bulun.
32. Bir Radyo teleskobunu yerleştirmek Yeni keşfedilmiş bir ge- 43. a. Bir küre üzerinde maksimum Merkezi, Kartezyen bir
zegene bir radyo teleskop kurmaktan sorumlusunuz. Girişimi ön- abc-koordinat sisteminin orijininde olan r yarıçaplı bir küre
lemek için, teleskobu gezegenin manyetik alanının en düşük oldu- üzerinde a2b2c2’nin maksimum değerinin (r2@3)3 olduğunu
ğu yere koymak istiyorsunuz. Gezegen yarıçapı 6 birim olan bir gösterin.
küredir. Orijini gezegenin merkezinde olan bir koordinat siste-
b. Geometrik ve aritmetik ortalamalar (a) şıkkını kullana-
minde, manyetik alanın kuvveti M(x, y, z) = 6x – y2 + xz + 60’tır.
rak, negatif olmayan a, b ve c sayıları için,
Radyo teleskobu nereye yerleştirmelisiniz?
a + b + c
sabcd1>3 … ;
‹ki K›s›tlamayla Lagrange Çarpanlar› 3
33. 2x – y = 0 ve y + z = 0 kısıtlamaları ile ƒ(x, y, z) = x2 + 2y – z2 olduğunu gösterin. Yani, üç sayının geometrik ortalaması,
fonksiyonunu maksimize edin. aritmetik ortalamasına eşit veya ondan küçüktür.
34. x + 2y + 3z = 6 ve x + 3y + 9z = 9 kısıtlamaları ile ƒ(x, y, z) = x2 + 44. Çarpımlar toplamı a1, a2 , Á , an n tane pozitif sayı olsun.
y2 + z2 fonksiyonunu minimize edin. © ni = 1 x i 2 = 1. kısıtlaması ile © ni = 1 ai xi’nin maksimumunu bu-
35. Orijine minimum uzaklık y + 2z = 12 ve x + y = 6 düzlemle- lun.
rinin kesişim doğrusu üzerinde orijine en yakın noktayı bulun.
14.9 K›s›tlanm›fl De¤iflkenlerle K›smi Türevler 1049
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 45. x2 + y2 – 2 = 0 ve x2 + z2 – 2 = 0 kısıtlamaları altında

ƒ(x, y, z) = xy + yz’yi minimize edin.
Lagrange Çarpanlar› Yöntemini 46. x2 + y2 – 1 = 0 ve x – z = 0 kısıtlamaları altında ƒ(x, y, z) = xyz’yi
Uygulamak minimize edin.
45–50 alıştırmalarında, kıstlanmış bir ekstremumu bulmak için Lan- 47. 2y + 4z – 5 = 0 ve 4x2 + 4y2 – z2 = 0 kısıtlamaları altında
grange çarpanları yöntemini yerine getiren adımları gerçekleştirmek ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2’yi maksimize edin.
için bir BCS kullanın. 48. x2 – xy + y2 – z2 – 1 = 0 ve x2 + y2 – 1= 0 kısıtlamaları altında
a. ƒ’nin, g1 = 0 ve g2 = 0 kısıtlamaları altında optimize edilecek ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2’yi minimize edin.
fonksiyon olmak üzere, h = ƒ – l1g1 – l2g2 fonksiyonunu 49. 2x – y + z – w – 1 = 0 ve x + y – z + w – 1 = 0 kısıtlamaları altında
oluşturun. ƒ(x, y, z, w) = x2 + y2 + z2 + w2’yi minimize edin.
b. l1 ve l2’ye göre olanlar da dahil olmak üzere, h’nin birinci 50. y = x + 1 doğrusundan y2 = x parabolüne olan uzaklığı bulun
mertebeden kısmi türevlerini bulun ve onları 0’a eşitleyin. (İpucu: (x, y) doğru üzerinde bir nokta ve (w, z) de parabol üzerin-
c. (b)’de bulunan denklem sistemlerinden l1 ve l2 de dahil olmak de bir nokta olsun (x – w)2 + (y – z)2’yi minimize etmek istiyorsu-
üzere bütün bilinmeyenleri çözün. nuz).
d. ƒ’yi (c)’de bulunan çözüm noktalarının her birinde hesaplayın ve
alıştırmada verilen kısıtlamaları sağlayan ekstrem değeri bulun.
14.9 K›s›tlanm›fl De¤iflkenlerle K›smi Türevler
w = ƒ(x, y) gibi fonksiyonların kısmi türevlerini bulurken, x ve y’nin bağımsız olduklarını

varsaydık. Ama çoğu uygulamada durum böyle değildir. Örneğin, bir gazın iç enerjisi U,
gazın basıncı, hacmi ve sıcaklığı sırasıyla P, V ve T olmak üzere U = ƒ(P, V, T) fonksiyonu
olarak ifade edilebilir. Ancak gazın molekülleri birbirleriyle etkileşmiyorlarsa, P, V ve T
PV = nRT (n ve R birer sabit)

ideal gaz yasasına uyarlar (ve kısıtlıdırlar) ve bağımsız değildirler. Bu bölümde, ekonomi,
mühendislik veya fizikte karşılaşabileceğimiz bu gibi durumlarda kısmi türevlerin nasıl
bulunacaklarını öğreneceğiz. †
De¤iflkenlerin Hangilerinin Ba¤›ml›, Hangilerinin

Ba¤›ms›z Oldu¤una Karar Vermek
Bir w = ƒ(x, y, z) fonksiyonunun değişkenleri, x, y ve z üzerine z = x2 + y2 denklemiyle
konulmuşa benzer bir bağıntıyla kısıtlanmışsa, ƒ’nin kısmi türevlerinin geometrik anlam-
ları ve sayısal değerleri, değişkenlerin hangilerinin bağımlı, hangilerinin bağımsız olarak
seçileceğine bağlı olacaktır. Bu seçimin, sonucu nasıl etkileyeceğini görmek için
w = x2 + y2 + z2 ve z = x2 + y2 iken ∂w@∂x’in hesaplanmasını ele alacağız.
ÖRNEK 1 K›s›tlanm›fl Ba¤›ms›z De¤iflkenlerle

Bir K›smi Türev Bulmak
w = x2 + y2 + z2 ve z = x2 + y2 ise, ∂w@∂x’i bulun.
†Bu bölüm Arthur P. Mattuck tarafından MIT için yazılan notlara dayanmaktadır.
Çözüm x, y, z ve w gibi dört değişkenli iki denklem verilmiştir. Çoğu sistem gibi, bundan
da bilinmeyenlerin ikisi (bağlı değişkenler) diğerleri cinsinden (bağımsız değişkenler)
çözülebilir. ∂w@∂x sorulduğuna göre, w’nin bağımlı bir değişken, x’in de bağımsız bir
değişken olduğu söylenmektedir. Diğer değişkenler için olası seçimler
Bağımlı Bağımsız
w, z x, y
w, y x, z
olur. Her durumda, w’yi açık olarak, seçilen bağımsız değişkenler cinsinden ifade edebili-
riz. Bunu, birinci denklemdeki diğer bağlı değişkeni ortadan kaldırmak için ikinci denk-
lem z = x2 + y2’yi kullanarak yaparız.
Birinci durumda, diğer bağlı değişken z’dir. Bunu birinci denklemde z yerine x2 + y2
yazarak ortadan kaldırırız. Ortaya çıkan w ifadesi
w = x 2 + y 2 + z 2 = x 2 + y 2 + sx 2 + y 2 d2
= x 2 + y 2 + x 4 + 2x 2y 2 + y 4
olur ve
0w
= 2x + 4x 3 + 4xy 2. (1)
0x
bulunur. x ve y bağımsız değişkenler olduklarında, ∂w@∂x’in formülü budur.
z Bağımsız değişkenlerin x ve z, ikinci bağlı değişkenin y olduğu ikinci durumda, w
ifadesindeki bağlı değişken y’yi y2 yerine z – x2 yazarak ortadan kaldırırız. Bu
z x2, y 0
w = x 2 + y 2 + z 2 = x 2 + sz - x 2 d + z 2 = z + z 2
verir ve
2 2
zx y 0w
= 0. (2)
(0, 0, 1) 0x
P z 1 düzleminde
x2 y2 1 çemberi
bulunur. x ve z bağımsız değişkenler olduklarında, ∂w@∂x’in formülü budur.
(1, 0, 1)
(1) ve (2) Denklemlerindeki ∂w@∂x formülleri gerçekten farklıdır. Bir formülden
diğerine z = x2 + y2 bağıntısını kullanarak geçemeyiz. Tek bir değil iki tane ∂w@∂x vardır
0
y
ve ∂w@∂x’i bulmak için verilen talimatların yeterli olmadığını görürüz. Hangi ∂w@∂x? diye
(1, 0, 0) sorarız.
(1) ve (2) Denklemlerinin geometrik yorumları denklemlerin neden değişik olduk-
x larını açıklamaya yardımcı olur. w = x2 + y2 + z2 fonksiyonu (x, y, z) noktasından orijine
olan uzaklığın karesini ölçer. z = x2 + y2 koşulu (x, y, z) noktasının Şekil 14.58’de görülen
fiEK‹L 14.58 P noktası z = x2 + y2 parabo- dönel paraboloid üzerinde olduğunu söyler. Sadece bu yüzey üzerinde hareket edebilen bir
loidi üzerinde bulunacak şekilde kısıtlan- P(x, y, z) noktasında ∂w@∂x’i hesaplamak ne demektir? P’nin değerleri, örneğin, (1, 0, 1)
mışsa, w = x2 + y2 + z2’nin P’de x’e göre iken ∂w@∂x’in değeri nedir?
kısmi türevi hareket doğrultusuna bağlıdır x ve y’yi bağımsız olarak alırsak, ∂w@∂x’i y’yi sabit tutup (bu durumda y = 0) ve x’i
(Örnek 1). (1) x değişkeni y = 0 ile de- değiştirerek bulabiliriz. Bu, P’nin xz-düzlemi içindeki z = x2 parabolü üzerinde hareket
ğişirken, P noktası xz-düzlemi içindeki ettiği anlamına gelir. P bu parabol üzerinde hareket ederken, P’den orijine uzaklığın karesi
z = x2 parabolü üzerinde, yüzeyin yukarı- olan w değişir. Bu durumda ∂w@∂x’i
sına veya aşağısına ∂w@∂x = 2x + 4x3 ile
hareket eder. (2) x, z = 1 ile değişirken, P, 0w
= 2x + 4x 3 + 4xy 2.
x2 + y2 = 1, z = 1 çemberi üzerinde 0x
hareket eder ve ∂w@∂x = 0 olur.
olarak buluruz (yukarıdaki ilk çözümümüz). (1, 0, 1) noktasında, bu türevin değeri
0w
= 2 + 4 + 0 = 6.
0x
olur.
x ve z’yi bağımsız olarak alırsak, ∂w@∂x’i x değişirken z’yi sabit tutarak buluruz.
P’nin z-koordinatı 1 olduğu için, x’i değiştirmek P’yi z = 1 düzleminde bir çember üz-
erinde hareket ettirir. P bu çember üzerinde ilerlerken, orijinden uzaklığı sabit kalır ve bu
uzaklığın karesi olan w değişmez. Yani, ikinci çözümümüzde bulduğumuz gibi,
0w
= 0,
0x
olur.
w = ƒ(x, y, z)’nin De¤iflkenleri Baflka Bir Denklemle

K›s›tlanm›flken w>x Nas›l Bulunur?
Örnek 1’de gördüğümüz gibi, w = ƒ(x, y, z) fonksiyonundaki değişkenler başka bir
değişkenle kısıtlanmışken, ∂w@∂x’in değerini bulmanın üç adımı vardır. Bu adımlar ∂w@∂y
ile ∂w@∂z’yi bulmakta da kullanılır.
1. Hangi değişkenleri bağımsız, hangilerinin bağımlı olacağına karar verin

(Pratikte, karar çalışmamızın fiziksel veya teorik konusuna bağlıdır. Bu bö-
lümün sonundaki alıştırmalarda, değişkenlerin hangilerinin hangisi olduğu-
nu söyleyeceğiz).
2. w ifadesindeki diğer bağımlı değişken(ler)i ortadan kaldırın.
3. Her zamanki gibi türev alın.
Değişkenlerin hangilerinin bağlı olacağına karar verdikten sonra, 2. adımı

gerçekleştiremezsek, denklemlerin türevlerini oldukları gibi alır ve ∂w@∂x’i daha sonra
çözeriz. Aşağıdaki örnek bunun nasıl yapıldığını göstermektedir.
ÖRNEK 2 Belirlenmifl K›s›tl› Ba¤›ms›z De¤iflkenlerle

w = x2 + y2 + z2 z3 – xy + yz + y3 = 1
denklemlerinde x ve y bağımsız değişkenler ise, (x, y, z) = (2, –1, 1) noktasında ∂w@∂x’in
değerini bulun.
Çözüm w denkleminden z’yi yok etmek uygun değildir. Dolayısıyla, x ile y’ye bağımsız,
w ile z’ye bağımlı değişkenler gibi bakarak, iki denklemin de iki tarafının x’e göre kapalı
olarak türevini alırız. Bu
0w 0z
= 2x + 2z (3)
0x 0x
ve
0z 0z
3z 2 - y + y + 0 = 0. (4)
0x 0x
verir. Artık bu denklemler birleştirilerek ∂w@∂x kısmi türevi x, y ve z cinsinden ifade

edilebilir. (4) denkleminden ∂z@∂x’i çözerek,
0z y
=
0x y + 3z 2
elde eder ve bunu (3) denklemine yerleştirerek,
0w 2yz
= 2x + .
0x y + 3z 2
buluruz. Bu türevin (x, y, z) = (2, –1, 1)’deki değeri
a b
0w 2s -1ds1d -2
= 2s2d + = 4 + = 3.
0x s2,-1,1d -1 + 3s1d 2 2
bulunur.
Sonya Kovalevsky Notasyon
(1850–1891) Bir türevi hesaplarken hangi değişkenlerin bağımsız olarak varsayıldıklarını göstermek
için, aşağıdaki gösterimi kullanabiliriz:
a b üzere ∂w@∂x
0w x0w>0x
ve y bağımsız olmak
with x and y independent
0x y
a b
0ƒ
y,0ƒ>0y
x ve twith
bağımsız olmak
y, x and üzere ∂ƒ@∂y.
t independent
0y x, t
ÖRNEK 3 Notasyon ‹le Belirlenmifl K›s›tl› Ba¤›ms›z De¤iflkenlerle

w = x2 + y – z + sin t ve x + y = t ise (∂w@∂x)y, z’yi bulun.
Çözüm x, y, z bağımsız olmak üzere,

t = x + y, w = x 2 + y - z + sin sx + yd
a b = 2x + 0 - 0 + cos sx + yd sx + yd
0w 0
0x y, z 0x
= 2x + cos (x + y)
bulunur.
Ok Diyagramlar›
Örnek 3’tekine benzer problemleri çözmek için, değişkenlerle fonksiyonların arasındaki
ilişkiyi belirten bir ok diyagramıyla işe başlamak genellikle yararlı olur.
w = x2 + y – z + sin t ve x+y=t
ise ve bizden x, y ve z bağımsızken ∂w@∂x’i bulmamız isteniyorsa, uygun diyagram şunun

gibidir:
x
x
y
£y≥ : § ¥ : w (5)
z
z
t
Bağımsız Ara Bağlı
değişkenler değişkenler değişken
Diyagramda aynı sembolik isimli bağımsız ve ara değişkenlerde bir karışıklıktan

kaçınmak için ara değişkenlerin isimlerini değiştirmek faydalıdır (bağımsız değişkenlerin
fonksiyonları olarak görünürler). Böylece, u = x, y = y ve s = z değiştirilmiş ara
değişkenleri göstersin. Bu notasyonla yukarıdaki ok diyagramı
u
x
y
£y≥ : § ¥ : w (6)
s
z
t
Bağımsız Ara değişkenler Bağlı
değişkenler ve bağıntılar değişken
u = x
y = y
s = z
t = x + y
Diyagram solda bağımsız değişkenleri, ortada ara değişkenleri ve onların bağımsız

değişkenlerle ilişkilerini ve sağda bağlı değişkeni gösterir. Şimdi fonksiyon,
w = u2 + y – s + sin t
olmak üzere
u = x, y = y, s=z ve t=x+y
şeklindedir.
∂w@∂x’i bulmak için, (6) denklemindeki ok diyagramının rehberliğinde, w’ye Zincir
Kuralının dört değişkenli şeklini uygularız:
0w 0w 0u 0w 0y 0w 0s 0w 0t
= + + +
0x 0u 0x 0y 0x 0s 0x 0t 0x
= s2uds1d + s1ds0d + s -1ds0d + scos tds1d
= 2u + cos t
u = x ve t = x + y orijinal
= 2x + cos sx + yd.
değişkenlerini yerine yazarak
ALIfiTIRMALAR 14.9
K›s›tlanm›fl De¤iflkenlerle K›smi Türevleri Bulmak

1–3 alıştırmalarında, işe değişkenler arasındaki bağıntıları gösteren bir 2. w = x2 + y – z + sin t ve x + y = t ise aşağıdakileri bulun.
a. a b b. a b c. a b
diyagram çizerek başlayın. 0w 0w 0w
1. w = x2 + y2 + z2 ve z = x2 + y2 ise aşağıdakileri bulun. 0y x, z 0y z, t 0z x, y
a. a b b. a b c. a b . d. a b e. a b f. a b .
0w 0w 0w 0w 0w 0w
0y z 0z x 0z y 0z y, t 0t x, z 0t y, z
3. PV = nRT (n ve R sabit) ideal gaz yasasına uyan bir gazın iç ener- olduğunu gösterin (İpucu: Bütün türevleri normal ∂ƒ@∂x, ∂ƒ@∂y
jisi U = ƒ(P, V, T) olsun. Aşağıdakileri bulun. ve ∂ƒ@∂z cinsinden ifade edin).
a. a b b. a b .
0U 0U 10. u = xy olmak üzere, z = x + ƒ(u) ise,
0P V 0T V
0z 0z
4. x - y = x.
0x 0y
a. a b b. a b
0w 0w olduğunu gösterin.
0x y 0z y
ise, (x, y, z) = (0, 1, p) noktasında aşağıdakileri bulun. 11. g(x, y, z) = 0 denkleminin z’yi x ve y bağımsız değişkenlerinin
2 2 2 türevlenebilir bir fonksiyonu olarak tanımladığını ve gz 0
w=x +y +z ve y sin z + z sin x = 0
olduğunu varsayın. Aşağıdaki ifadeyi gösterin.
5.
a b = -
0g>0y
a. a b b. a b
0z
0w 0w .
0y x 0y z 0y x 0g>0z
ise, (w, x, y, z) = (4, 2, 1, –1)’de aşağıdakileri bulun. 12. ƒ(x, y, z, w) = 0 ve g(x, y, z, w) = 0 denklemlerinin z ve w’yi x ile y
2 2
w = x y + yz – z 3
ve 2
x +y +z =6 2 2 bağımsız değişkenlerinin diferansiyellenebilir fonksiyonları ola-
A 22, 1 B ,
rak tanımladıklarını ve
6. x = u2 + y2 ve y = uy ise, su, yd = noktasında
(∂u@∂y)x’i bulun. 0ƒ 0g 0ƒ 0g
- Z 0.
2
7. Kutupsal koordinatlarda olduğu gibi, x + y = r ve x = r cos u 2 2 0z 0w 0w 0z
olduğunu varsayın. Aşağıdakileri bulun. olduğunu varsayın.
a b a b.
0x 0r 0ƒ 0g 0ƒ 0g
ve
and -
a b = -
0r u 0x y 0z 0x 0w 0w 0x
0x y 0ƒ 0g 0ƒ 0g
8. w = x2 – y2 = 4z + t ve x + 2z + t = 25 olduğunu varsayın. -
0z 0w 0w 0z
0w 0w ve
= 2x - 1 and
ve = 2x - 2
0x 0x
0ƒ 0g 0ƒ 0g
denklemlerinin ikisinin de, değişkenlerin hangilerinin bağımlı ve -
a b = -
0w 0z 0y 0y 0z
hangilerinin bağımsız seçileceğine bağlı olarak, ∂w@∂x’i verdik- .
0y x 0ƒ 0g 0ƒ 0g
lerini gösterin. Her durumda bağımsız değişkenleri tanımlayın. -
0z 0w 0w 0z
Belirli Formülleri Olmayan K›smi Türevler
9. Hidrodinamikte geniş olarak kullanılan bir gerçeği, yani
ƒ(x, y, z) = 0 ise, olduğunu gösterin.
a b a b a b = -1.
0x 0y 0z
0y z 0z x 0x y
14.10 ‹ki De¤iflken ‹çin Taylor Formülü
Bu bölüm yerel ekstremum değerler için İkinci Türev Testini (Bölüm 14.7) ve iki bağımsız
değişkenli fonksiyonlarını lineerizasyonlarının hata formülünü (Bölüm 14.6) türetmek
için Taylor formülünü kullanır. Bu türetmelerde Taylor formülünün kullanılması, formülün
her mertebeden iki değişkenli fonksiyonların polinom yaklaşımlarını sağlayan bir
genişlemesini verecektir.
‹kinci Türev Testinin Türetilmesi

Açık bir R bölgesindeki bir P(a, b) noktasında ƒx = ƒy = 0 eşitliklerini sağlayan bir ƒ(x, y)
fonksiyonunun R üzerinde sürekli kısmi türevleri var olsun (Şekil 14.59). h ve k,
14.10 Taylor’s Formula for Two Variables 1055
S(a + h, b + k) noktasını ve bu noktayı P’ye birleştiren doğru parçasının R içinde olmasını

t1 sağlayacak kadar küçük artımlar olsun. PS doğru parçasını
S(a h, b k)
x = a + th, y = b + tk, 0t1
R’deki parametrize
doğru parçası
şeklinde parametrize ederiz. F(t) = ƒ(a + th, b + tk) ise, Zincir Kuralı
(a th, b tk),
doğru parçası üzerinde dy
dx
tipik bir nokta F¿std = ƒx + ƒy = hƒx + kƒy .
dt dt
verir. ƒx ve ƒy diferansiyellenebilir oldukları için (sürekli kısmi türevleri vardır), F türevi
t’nin türetilebilir bir fonksiyonudur ve
t0
P(a, b)
0F¿ dx 0F¿ dy 0 0
Açık R bölgesinin bir kısmı F– = + = shƒx + kƒy d # h + shƒx + kƒy d # k
0x dt 0y dt 0x 0y
fiEK‹L 14.59 P(a, b) noktasında İkinci türev = h 2ƒxx + 2hkƒxy + k 2ƒyy . fxy = fyx
testini elde etme işine, P’den yakınındaki
bir S noktasına kadar tipik bir doğru olur. F ve F [0, 1]’de sürekli olduklarından ve F fonksiyonu (0, 1)’de diferansiyel-
parçasını parametrize ederek başlarız. lenebilir olduğundan n = 2 ve a = 0 ile Taylor formülünü kullanarak, 0 ile 1 arasındaki
bir c sayısı için
s1 - 0d2
Fs1d = Fs0d + F¿s0ds1 - 0d + F–scd
2
(1)
1
Fs1d = Fs0d + F¿s0d + F–scd
2
elde ederiz. (1) Denklemini ƒ cinsinden yazmak
ƒsa + h, b + kd = ƒsa, bd + hƒxsa, bd + kƒysa, bd
A h ƒxx + 2hkƒxy + k 2ƒyy B `

1 2
+ . (2)
2 sa + ch, b + ckd
verir. ƒx(a, b) = ƒx(a, b) = 0 olduğundan, bu
A h ƒxx + 2hkƒxy + k 2ƒyy B `

1 2
ƒsa + h, b + kd - ƒsa, bd = . (3)
2 sa + ch, b + ckd
haline indirgenir. ƒ’nin (a, b)’de bir ekstremumunun bulunması ƒ(a + h, b + k) – ƒ(a, b)’nin
işaretiyle belirlenir. (3) denkleminden, bu
Qscd = sh 2ƒxx + 2hkƒxy + k 2ƒyy d ƒ sa + ch,b + ckd .
fonksiyonunun işaretiyle aynıdır. Şimdi, Q(0) 0 ise, Q(c)’nin işareti yeterince küçük h
ve k değerleri için Q(0)’ın işareti ile aynı olacaktır.
Qs0d = h 2ƒxxsa, bd + 2hkƒxysa, bd + k 2ƒyysa, bd (4)
değerinin işaretini ƒxx ve ƒxxƒyy – ƒxy2’nin (a, b)’deki işaretlerinden tahmin edebiliriz. (4)
denkleminin iki tarafını da ƒxx ile çarpar ve sağ tarafı yeniden düzenlersek
ƒxx Qs0d = shƒxx + kƒxy d2 + sƒxx ƒyy - ƒxy2 dk 2. (5)
elde ederiz. (5) denkleminden aşağıdakileri çıkarırız:

1. (a, b)’de ƒxx 0 ve ƒxxƒyy – ƒxy2 0 ise, h ve k’nin sıfırdan farklı yeterince küçük
değerlerinde Q(0) 0 olur ve ƒ’nin (a, b)’de bir yerel maksimumu vardır.
2. (a, b)’de ƒxx 0 ve ƒxxƒyy – ƒxy2 0 ise, h ve k’nin sıfırdan farklı yeterince küçük
değerlerinde Q(0) 0 olur ve ƒ’nin (a, b)’de bir yerel minimumu vardır.
3. (a, b)’de ƒxxƒyy – ƒxy2 0 ise, h ve k’nin, Q(0) 0 olmasını sağlayacak, sıfırdan farklı
yeterince küçük değerlerinin bir kombinasyonu ve Q(0) 0 olmasını sağlayacak
başka kombinasyonu vardır. z = ƒ(x, y) yüzeyinde P0(a, b, ƒ(a, b)) noktasının keyfi
derecede yakınında, P0’ın üst tarafında ve alt tarafında noktalar vardır, dolayısıyla
ƒ’nin (a, b)’de bir eyer noktası vardır.
4. ƒxxƒyy – ƒxy2 = 0 ise, başka bir teste gerek vardır. Q(0)’ın sıfıra eşit olma olasılığı
Q(c)’nin işareti hakkında sonuç çıkarmamızı önler.
Lineer Yaklafl›mlar ‹çin Hata Formülü

Bir ƒ(x, y) fonksiyonu ile (x0, y0)’daki lineerizasyonu L(x, y)’nin değerleri arasındaki
E(x, y) farkının
1
ƒ Esx, yd ƒ … 2 Ms ƒ x - x0 ƒ + ƒ y - y0 ƒ d2.
eşitsizliğini sağladığını göstermek istiyoruz. ƒ fonksiyonunun, (x0, y0) merkezli dikdört-

gensel bir kapalı R bölgesini içeren bir açık kümede sürekli ikinci mertebe kısmi türev-
lerinin var olduğu kabul edilmektedir. M sayısı, uƒxxu, uƒyyu ve uƒxyu’nin R’de bir üst sınırıdır.
İstediğimiz eşitsizlik (2) denkleminden gelir. Sırasıyla, a ve b yerine x0 ve y0, h ve k
yerine de x – x0 ve y – y0 yazarak, sonucu
ƒsx, yd = ƒsx0 , y0 d + ƒxsx0 , y0 dsx - x0 d + ƒysx0 , y0 ds y - y0 d
('''''''')'''''''''''''*
L(x, y)linearization Lsx, yd
lineerizasyonu
+ 1 A sx - x0 d2ƒxx + 2sx - x0 ds y - y0 dƒxy + s y - y0 d2ƒyy B `

2 ('''''''''''''''')'''''''''''''''''* sx0 + csx - x0d, y0 + cs y - y0dd.
error Esx,
E(x, y) yd
hatası
olarak yeniden düzenleriz. Bu çarpıcı denklem
ƒ E ƒ … 2 A ƒ x - x0 ƒ 2 ƒ ƒxx ƒ + 2 ƒ x - x0 ƒ ƒ y - y0 ƒ ƒ ƒxy ƒ + ƒ y - y0 ƒ 2 ƒ ƒyy ƒ B .

1
olduğunu gösterir. Dolaysıyla, M, R üzerinde uƒxxu, uƒxyu ve uƒyyu’nin değerlerinin bir üst
sınırıysa,
ƒ E ƒ … 2 A ƒ x - x0 ƒ 2 M + 2 ƒ x - x0 ƒ ƒ y - y0 ƒ M + ƒ y - y0 ƒ 2M B
1
1
= Ms ƒ x - x0 ƒ + ƒ y - y0 ƒ d2.
2
bulunur.
‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar ‹çin Taylor Formülü

Daha önce F ve F için türetilen denklemler, ƒ(x, y)’ye
2
ah + k b ah + k b = h 2 2 + 2hk
0 0 0 0 02 02 02
and
ve + k2 2 .
0x 0y 0x 0y 0x 0x 0y 0y
operatörleri uygulanarak elde edilebilir. Bunlar, daha genel olan
n
Fstd = ah + k b ƒsx, yd,
dn 0 0
F sndstd = (6)
dt n 0x 0y
14.10 Taylor’s Formula for Two Variables 1057
formülünün ilk iki örneğidir. (6) Denklemi F(t)’ye dn@dtn uygulamanın, ƒ(x, y) fonksiyo-
nuna,
n
ah + k b
0 0
0x 0y
operatörünün binom teoremiyle açılmış halini uygulamakla eş olduğunu söyler.
ƒ’nin (n + 1)inci mertebeye kadar kısmi türevleri, merkezi (a, b)’de olan dikdörtgen
şeklindeki bir bölgede sürekli ise, F(t)’nin Taylor formülünü
F–s0d 2 F snds0d snd
Fstd = Fs0d + F¿s0dt + t + Á + t + kalan
remainder,
2! n!
şeklinde açabilir ve t = 1 alarak
F–s0d F snds0d
Fs1d = Fs0d + F¿s0d + + Á + + kalan
remainder.
2! n!
elde edebiliriz. Bu son seride, sağ taraftaki ilk n türevi, (6) denkleminde t = 0 için hesap-
lanmış eşdeğer ifadeleri ile değiştirdiğimizde ve uygun bir kalan terim eklediğimizde aşa-
ğıdaki formüle ulaşırız:
(a, b) Noktasında ƒ(x, y)’nin Taylor Formülü

ƒ(x, y) ve (n + 1) inci mertebeye kadar kısmi türevleri, merkezi (a, b)’de olan dikdörtgensel bir açık R bölgesinde
sürekli olsunlar. Bu durumda, R’de,
1 2
ƒsa + h, b + kd = ƒsa, bd + shƒx + kƒy d ƒ sa,bd + sh ƒxx + 2hkƒxy + k 2ƒyy d ƒ sa,bd
2!
n
ah + k b ƒ`
1 3 1 0 0
+ sh ƒxxx + 3h 2kƒxxy + 3hk 2ƒxyy + k 3ƒyyy d ƒ sa,bd + Á +
3! n! 0x 0y sa,bd
n+1
ah + k b ƒ`
1 0 0
+ . (7)
sn + 1d! 0x 0y sa + ch,b + ckd
bulunur.
İlk n türev terimi (a, b)’de hesaplanır. Son terim, (a, b) ile (a + h, b + k)’yi birleştiren
doğru parçası üzerindeki bir (a + ch, b + ck) noktasında hesaplanır.
(a, b) = (0, 0) ise ve h ile k’ye (artık onlara x ve y diyerek) bağımsız değişkenler gibi
davranırsak, (7) denklemi daha basit bir hal alır.
Orijinde ƒ(x, y)’nin Taylor Formülü

1 2
ƒsx, yd = ƒs0, 0d + xƒx + yƒy + sx ƒxx + 2xyƒxy + y 2ƒyy d
2!
n
ax + y b ƒ
1 3 1 0 0
+ sx ƒxxx + 3x 2yƒxxy + 3xy 2ƒxyy + y 3ƒyyy d + Á +
3! n! 0x 0y
n+1
ax + y b ƒ`
1 0 0
+ (8)
sn + 1d! 0x 0y scx,cyd
İlk n türev terimi (0, 0)’da hesaplanmaktadır. Son terim orijinle (x, y)’yi birleştiren doğru
parçası üzerindeki bir noktada hesaplanır.
Taylor formülü bizi, iki değişkenli fonksiyonların polinom yaklaşımlarına götürür. İlk
n türev terimi polinomu verir; son terim yaklaşım hatasını verir. Taylor formülünün ilk üç
terimi fonksiyonun lineerizasyonunu verir. Lineerizasyonu iyileştirmek için, daha yüksek
dereceden terimler ekleriz.
ÖRNEK 1 Kuadratik Bir Yaklafl›m Bulmak

ƒ(x, y) = sin x sin y’ye orijin civarında kuadratik bir yaklaşım bulun. u x u 0.1 ve u y u 0.1
ise, yaklaşım ne kadar kesindir?
Çözüm (8) Denklemlerinde n = 2 alırız:

1 2
ƒsx, yd = ƒs0, 0d + sxƒx + yƒy d + sx ƒxx + 2xyƒxy + y 2ƒyy d
2
1 3
+ sx ƒxxx + 3x 2yƒxxy + 3xy 2ƒxyy + y 3ƒyyy dscx,cyd
6
ve
ƒs0, 0d = sin x sin y ƒ s0,0d = 0, ƒxxs0, 0d = -sin x sin y ƒ s0,0d = 0,
ƒxs0, 0d = cos x sin y ƒ s0,0d = 0, ƒxys0, 0d = cos x cos y ƒ s0,0d = 1,
ƒys0, 0d = sin x cos y ƒ s0,0d = 0, ƒyys0, 0d = -sin x sin y ƒ s0,0d = 0,

ile,
1 2
sin x sin y L 0 + 0 + 0 + sx s0d + 2xys1d + y 2s0dd,
2
sin x sin y L xy.
buluruz. Yaklaşımdaki hata
1 3
Esx, yd = sx ƒxxx + 3x 2yƒxxy + 3xy 2ƒxyy + y 3ƒyyy d ƒ scx,cyd .
6
formülüyle bulunur. Üçüncü türevler mutlak değer olarak 1’i asla aşmazlar, çünkü sinüs
ve kosinüslerin çarpımlarıdırlar. Ayrıca, u x u 0.1 ve u y u 0.1’dir. Böylece,
1 8
ƒ Esx, yd ƒ … 6 ss0.1d3 + 3s0.1d3 + 3s0.1d3 + s0.1d3 d = 6 s0.1d3 … 0.00134
bulunur (yuvarlak olarak). u x u 0.1 ve u y u 0.1 ise, hata 0.00134’ü aşmayacaktır.
3. ƒsx, yd = y sin x 4. ƒsx, yd = sin x cos y
Kuadratik ve Kübik Yaklafl›mlar› Bulmak x
5. ƒsx, yd = e ln s1 + yd 6. ƒsx, yd = ln s2x + y + 1d
1–10 alıştırmalarında, orijinde ƒ(x, y)’nin Taylor formülünü kulla-
narak, ƒ’nin orijin civarında kuadratik ve kübik yaklaşımlarını bulun. 7. ƒsx, yd = sin sx 2 + y 2 d 8. ƒsx, yd = cos sx 2 + y 2 d
1. ƒsx, yd = xe y 2. ƒsx, yd = e x cos y
14.1 Functions of Several Variables 1059
1 1 12. 12. Taylor formülünü kullanarak, ex sin y’nin orijin civarında

9. ƒsx, yd = 10. ƒsx, yd =
1 - x - y 1 - x - y + xy kuadratik bir yaklaşımını bulun. u x u 0.1 ve u y u 0.1 ise,
11. Taylor formülünü kullanarak, ƒ(x, y) = cos x cos y ’nin orijin yaklaşımdaki hatayı bulun.
civarında kuadratik bir yaklaşımını bulun. u x u 0.1 ve u y u 0.1
ise, yaklaşımdaki hatayı bulun.
1. İki bağımsız değişkenli reel değerli bir fonksiyon nedir? Ya üç 14. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun bir P0 noktasında bir u birim vektörü
bağımsız değişkenli? Örnek verin. yönünde türevi nedir? Hangi değişim oranını tanımlar? Geomet-
2. Düzlemdeki veya uzaydaki kümelerin açık olması ne demektir? rik yorumu nedir? Örnekler verin.
Ya kapalı? Örnekler verin. Ne açık ne de kapalı olan kümelere 15. Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun gradiyent vektörü
örnekler verin. nedir? Fonksiyonların doğrultu türevleri ile arasındaki ilişki ne-
3. İki bağımsız değişkenli bir ƒ(x, y) fonksiyonunun değerlerini dir? Üç bağımsız değişkenli fonksiyonlar için benzer sonuçları sı-
grafik olarak nasıl gösterirsiniz? Aynı şeyi üç değişkenli bir ralayın.
ƒ(x, y, z) fonksiyonu için nasıl yaparsınız? 16. Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun bir seviye eğrisi
4. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun (x, y) → (x0, y0) iken limitinin L olması üzerindeki bir noktada teğeti nasıl bulursunuz? Diferansiyellene-
ne anlama gelir? İki bağımsız değişkenli fonksiyonların limit- bilir bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunun bir seviye yüzeyi üzerindeki bir
lerinin temel özellikleri nelerdir? noktada teğet düzlemi ve normali nasıl bulursunuz? Örnekler ve-
rin.
5. İki (üç) değişkenli bir fonksiyonun tanım kümesinde bir noktada
sürekli olması ne demektir? Bazı noktalarda sürekli, bazılarında 17. Değişimi öngörmek için yönlü türevleri nasıl kullanırsınız?
süreksiz fonksiyonlara örnekler verin. 18. İki değişkenli bir ƒ(x, y) fonksiyonunu (x0, y0) noktasında nasıl li-
6. Sürekli fonksiyonların cebirsel kombinasyonları ve bileşkeleri neerize edersiniz? Bunu neden yapmak isteyeseniz? Üç değişken-
hakkında ne söylenebilir? li bir fonksiyon nasıl lineerize edilir?
7. Limitlerin var olmadığı ile ilgili iki yol testini açıklayın. 19. İki (üç) bağımsız değişkenli fonksiyonların lineer yaklaşımlarının
doğrulukları hakkında ne söyleyebilirsiniz?
8. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun ∂ƒ@∂x ve ∂ƒ@∂y kısmi türevleri nasıl
tanımlanır? Nasıl yorumlanır ve hesaplanırlar? 20. (x, y) noktası (x0, y0)’dan yakınlardaki bir (x0 + dx, y0 + dy) nok-
tasına giderse, diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun
9. Birinci mertebe kısmi türevler ile iki bağımsız değişkenli fonksi-
değerindeki değişikliği nasıl öngörürsünüz? Bir örnek verin.
yonların sürekliliği arasındaki ilişki, tek bağımsız değişkenli reel
değerli fonksiyonların birinci türevleri ile sürekliliği arasındaki 21. Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y) fonksiyonunun yerel minimum,
ilişkiden nasıl farklıdır? Örnek verin. maksimum ve eyer noktalarını nasıl tanımlarsınız? Örnekler ve-
rin.
10. Karışık ikinci mertebe kısmi türevlerle ilgili Karışık Türev Teore-
mi nedir? İkinci ve daha yüksek mertebeden kısmi türevleri he- 22. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun yerel ekstremum değerlerini belirlemek
saplamaya nasıl yardımcı olur? Örnekler verin. için hangi türev testleri vardır? Bunlar, ekstremum değerleri bul-
ma işini nasıl kolaylaştırır? Örnekler verin.
11. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun diferansiyellenebilmesi ne demektir?
Artım Teoremi diferansiyellenebilirlik hakkında ne söyler? 23. xy-düzleminde kapalı sınırlı bir bölgede, sürekli bir ƒ(x, y)
fonksiyonunun ekstremumları nasıl bulunur? Bir örnek verin.
12. ƒx ve ƒy’yi inceleyerek bir ƒ(x, y) fonksiyonunun diferansiyel-
lenebilir olduğuna nasıl karar verirsiniz? ƒ’nin diferansiyel- 24. Lagrange çarpanları yöntemini tanımlayın ve örnekler verin.
lenebilirliği ile bir noktada sürekliliği arasındaki ilişki nedir? 25. w = ƒ(x, y, z) fonksiyonunda x, y ve z değişkenleri bir g(x, y, z) = 0
13. Zincir Kuralı nedir? İki bağımsız değişkenli fonksiyonlar için na- denklemi ile sınırlanmışsa (∂w@∂x)y ifadesinin anlamı nedir? Bir
sıl bir şekil alır? Üç bağımsız değişkenli fonksiyonlar için? Yü- ok diyagramı, bu kısmi türevi sınırlı değişkenlerle hesaplamanıza
zeylerde tanımlanan fonksiyonlar için? Bu farklı şekilleri diyag- nasıl yardımcı olur? Örnekler verin.
ramla nasıl gösterirsiniz? Örnekler verin. Hangi model bütün 26. Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun Taylor formülü, polinom yaklaşımlarını
farklı şekilleri hatırlamamızı sağlar? ve hata öngörülerini nasıl üretir?
22. hsx, y, zd = sin s2px + y - 3zd
Tan›m Kümesi, De¤er Kümesi ve Seviye E¤rileri
1–4 problemlerinde, verilen fonksiyonun tanım ve değer kümelerini nRT
23. Psn, R, T, Vd = (İdeal Gaz Yasası)
bulun ve seviye eğrilerini tanımlayın. Tipik bir seviye eğrisini çizin. V
1 T
1. ƒsx, yd = 9x 2 + y 2 2. ƒsx, yd = e x + y 24. ƒsr, l, T, wd =
2rl A pw
3. gsx, yd = 1>xy 4. gsx, yd = 2x 2 - y
‹kinci Derece K›smi Türevler
5–8 problemlerinde, verilen fonksiyonun tanım ve değer kümelerini 25–28 problemlerindeki fonksiyonların ikinci mertebeden kısmi
bulun ve seviye yüzeylerini tanımlayın. Tipik bir seviye yüzeyini türevlerini bulun.
çizin.
x
5. ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 - z 6. gsx, y, zd = x 2 + 4y 2 + 9z 2 25. gsx, yd = y + y 26. gsx, yd = e x + y sin x
1
7. hsx, y, zd = 27. ƒsx, yd = x + xy - 5x 3 + ln sx 2 + 1d
x2 + y2 + z2
28. ƒsx, yd = y 2 - 3xy + cos y + 7e y
1
8. ksx, y, zd = 2
x + y2 + z2 + 1 Zincir Kural› Hesaplamalar›
29. w = sin(xy + p), x = et ve y = ln(t + 1) ise, t = 0’da dw@dt’yi bu-
Limit Hesaplamak lun.
9–14 alıştırmalarındaki limitleri hesaplayın.
2 + y 30. w = xey + y sin z – cos z, x = 2√ t, y = t – 1 + ln t ve z = pt ise
9. lim e y cos x 10. lim t = 1’de dw@dt’yi bulun.
sx,yd:sp, ln 2d sx,yd: s0,0d x + cos y
x - y x 3y 3 - 1 31. w = sin (2x – y), x = r + sin s, y = rs ise r = p ve s = 0 iken,
11. lim 12. lim
sx,yd:s1,1d x2 - y2 sx,yd: s1,1d xy - 1 ∂w@∂r ve ∂w@∂s’yi bulun.
13. lim ln ƒ x + y + z ƒ 14. lim tan-1 sx + y + zd 32. w = ln21 + x 2 - tan-1 x ve x = 2eu cos y ise u = y = 0 iken,
P: s1,-1,-1d
P:s1, -1, ed
∂w@∂y ve ∂w@∂y’yi bulun.
Farklı yaklaşma yolları düşünerek, 15 ve 16 problemlerindeki limit- 33. x = cos t, y = sin t, z = cos 2t eğrisi üzerinde t = 1’de
lerin var olmadığını gösterin. ƒ(x, y, z) = xy + yz + xz’nin t’ye göre türevini bulun.
y x2 + y2 34. w = ƒ(s), s’nin diferansiyellenebilir bir fonksiyonuysa ve
15. sx,ydlim
: s0,0d 2
16. lim xy
yZx2 x - y sx,yd : s0,0d
xy Z 0
s = y + 5x ise,
0w 0w
17. Sürekli genişleme (x, y) (0, 0) için ƒ(x, y) = (x2 – y2)@(x2 + y2) - 5 = 0.
0x 0y
olsun. ƒ(0,0)’ı, ƒ’yi orijinde sürekli yapacak şekilde tanımlamak olduğunu gösterin.
mümkün müdürü? Neden?
18. Sürekli genişleme Kapal› Türev Alma
35 ve 36 problemlerindeki denklemlerin y’yi x’in diferansiyellenebilir
sin sx - yd
ƒsx, yd = L
, ƒxƒ + ƒyƒ Z 0 bir fonksiyonu olarak tanımladığını varsayarak, dy@dx’in P noktasın-
ƒxƒ + ƒyƒ daki değerini bulun.
0, sx, yd = s0, 0d.
35. 1 - x - y 2 - sin xy = 0, Ps0, 1d
olsun. ƒ, orijinde sürekli midir? Neden? 36. 2xy + e x+y
- 2 = 0, Ps0, ln 2d
K›smi Türevler Do¤rultu Türevleri

19–24 problemlerinde, fonksiyonun her değişkene göre kısmi türevini 37–40 problemlerinde, ƒ’nin P0’da en hızlı arttığı ve azaldığı yönleri
bulun. bulun ve her yönde ƒ’nin türevini bulun. Ayrıca, ƒ’nin P0’da v vek-
19. gsr, ud = r cos u + r sin u törü yönündeki türevini bulun.
y 37. ƒsx, yd = cos x cos y, P0sp>4, p>4d, v = 3i + 4j
1
20. ƒsx, yd = ln sx 2 + y 2 d + tan-1 x 38. ƒsx, yd = x e 2 -2y
, P0s1, 0d, v = i + j
2
1 1 1 39. ƒsx, y, zd = ln s2x + 3y + 6zd, P0s -1, -1, 1d,
21. ƒsR1, R2 , R3 d = + +
R1 R2 R3 v = 2i + 3j + 6k
Chapter 14 Practice Exercises 1061
40. ƒsx, y, zd = x 2 + 3xy - z 2 + 2y + z + 4, P0s0, 0, 0d, E¤rilerin Te¤etleri

v = i + j + k 53 ve 54 problemlerinde, yüzeylerin kesişim eğrilerinin verilen nok-
41. Hız yönünde türev ƒ(x, y, z) = xyz’nin t = p@3’te tadaki teğeti olan doğrunun denklemini bulun.
rstd = scos 3tdi + ssin 3tdj + 3t k 53. Yüzeyler: x 2 + 2y + 2z = 4, y = 1

Nokta: (1, 1, 1> 2)
helisinin hız vektörünün yönündeki türevini bulun.
54. Yüzeyler: x + y 2 + z = 2, y = 1
(1> 2, 1, 1> 2)
42. Maksimum doğrultu türevi ƒ(x, y, z) = xyz’nin doğrultu
türevinin (1, 1, 1) noktasında alabileceği en büyük değer nedir? Nokta:
43. Verilen değerlerle doğrultu türevleri (1, 2) noktasında ƒ(x, y)
fonksiyonunun (2, 2)’ye giden yönde değeri 2 olan bir doğrultu Lineerizasyonlar
türevi ve (1, 1)’e giden yönde değeri –2 olan bir doğrultu türevi 55 ve 56 problemlerinde, ƒ(x, y) fonksiyonunun P0 noktasındaki L(x, y)
vardır. lineerizasyonunu bulun. Sonra ƒ(x, y) < L(x, y) yaklaşımının R
a. ƒx(1, 2) ve ƒy(1, 2)’yi bulun. dikdörtgeni üzerindeki hatasının büyüklüğü E’nin bir üst sınırını bu-
b. ƒ’nin (1,2)’de (4, 6) noktasına giden yöndeki doğrultu türevini lun.
bulun. 55. ƒsx, yd = sin x cos y, P0sp>4, p>4d
44. ƒ(x, y) fonksiyonu (x0, y0)’da diferansiyellenebilir ise aşağıdaki
`x - ` … 0.1, `y - ` … 0.1
p p
ifadelerden hangileri doğrudur? R:
4 4
a. u bir birim vektörse, ƒ’nin (x0, y0)’da u yönündeki doğrultu
56. ƒsx, yd = xy - 3y 2 + 2, P0s1, 1d
türevi (ƒx(x0, y0)i + ƒy(x0, y0)j)
u’dur.
b. ƒ’nin (x0, y0)’da u yönündeki doğrultu türevi bir vektördür. R: ƒ x - 1 ƒ … 0.1, ƒ y - 1 ƒ … 0.2
c. ƒ’nin (x0, y0)’daki doğrultu türevinin en büyük değeri ƒ 57 ve 58 problemlerinde, fonksiyonların verilen noktalardaki lineeri-
yönündedir. zasyonlarını bulun.
d. (x0, y0)’da, ƒ vektörü ƒ(x, y) = ƒ(x0, y0) eğrisine normaldir. 57. ƒsx, y, zd = xy + 2yz - 3xz , (1, 0, 0) ve (1, 1, 0)
58. ƒsx, y, zd = 22 cos x sin s y + zd, s0, 0, p>4d ve sp>4, p>4, 0d
Gradiyentler, Te¤et Düzlemleri ve Normal Do¤rular
45 ve 46 problemlerinde, ƒ(x, y, z) = c yüzeyini verilen noktalardaki Tahminler ve De¤iflime Duyarl›l›k
ƒ’le birlikte çizin. 59. Bir boru hattının hacmini ölçmek Çapı yaklaşık 36 inç ve
45. x 2 + y + z 2 = 0; s0, -1, ;1d, s0, 0, 0d uzunluğu 1 mil olan bir boru hattı parçasının içindeki hacmi he-
saplamak istiyorsunuz. Hangi ölçümde daha dikkatli olmanız ge-
46. y 2 + z 2 = 4; s2, ;2, 0d, s2, 0, ;2d
rekir—uzunlukta mı, çapta mı? Neden?
47 ve 48 Problemlerinde, ƒ(x, y, z) = c seviye yüzeyine P0’da teğet 60. Değişime duyarlık (1, 2) noktası civarında, ƒ(x, y) = x2 – xy + y2 – 3
olan düzlemi bulun. Ayrıca, yüzeye P0’da normal olan doğrunun para- fonksiyonu x’teki değişimlere mi, y’deki değişimlere mi daha du-
metrik denklemlerini bulun. yarlıdır? Nereden biliyorsunuz?
47. x 2 - y - 5z = 0, P0s2, -1, 1d 61. Elektrik devresini değiştirme Bir elektrik devresindeki I (am-
48. x 2 + y 2 + z = 4, P0s1, 1, 2d per) akımının V (volt) gerilimi ile R (ohm) direncine I = V@R
denklemiyle bağlı olduğunu varsayın. Gerilim 24’ten 23 volta dü-
49 ve 50 problemlerinde, verilen noktada z = ƒ(x, y) yüzeyine teğet
şer ve direnç 100’den 80 ohma düşerse, I artar mı, azalır mı? Ne
düzlemin denklemini bulun.
kadar? I’daki değişim voltajdaki bir değişime mi yoksa dirençteki
49. z = ln sx 2 + y 2 d, s0, 1, 0d bir değişime mi daha duyarlıdır? Nereden biliyorsunuz?
50. z = 1>sx 2 + y 2 d, s1, 1, 1>2d 62. Bir elipsin alanını öngörmede maksimum hata En yakın mili-
51 ve 52 problemlerinde, ƒ(x, y) = c seviye eğrisinin P0 noktasındaki metreye yuvarlama ile a = 10 cm ve b = 16 cm olarak ölçülen
teğet ve normalinin denklemlerini bulun. Sonra doğruları ve seviye x2@a2 + y2@b2 = 1 elipsinin hesaplanan alanı A = pab’deki yüzde
eğrisini P0’daki ƒ ile birlikte çizin. hatanın ne kadar olmasını beklersiniz?
63. Bir çarpımı öngörmedeki hata u ve y pozitif bağımsız
y2 x2 3
51. y - sin x = 1, P0sp, 1d 52. - = , P0s1, 2d değişkenler olmak üzere, y = uy ve z = u + y olsun.
2 2 2
a. u, %2’lik ve y de %3’lük bir hatayla ölçülüyorsa, hesaplanan
y-değerindeki yüzde hata yaklaşık ne olur?
b. z’nin hesaplanan değerindeki yüzde hatanın y’nin değerindeki 75. ƒsx, yd = x 2 - y 2 - 2x + 4y

yüzde hatadan daha az olduğunu gösterin.
R: Alttan x-ekseni, üstten y = x + 2 doğrusu ve sağdan x = 2
64. Kalp indisi Kalp çıktısı araştırmalarında (Bölüm 3.7, Alıştırma doğrusu ile sınırlanan üçgensel bölge.
25) farklı kişileri karşılaştırılabilir hale getirmek için, araştırma-
76. ƒsx, yd = 4xy - x 4 - y 4 + 16
cılar ölçülen kalp çıktısını vücudun yüzey alanına bölerek, kalp
indisi C’yi bulurlar: R: Alttan y = – 2 doğrusu, üstten y = x doğrusu ve sağdan x = 2
kalp çıktısı doğrusuyla sınırlanan üçgensel bölge
C = ———————— 77. ƒsx, yd = x 3 + y 3 + 3x 2 - 3y 2
vücut yüzey alanı
R: x = 1 ve y = 1 doğrularıyla çevrelenen kare bölge.
Ağırlığı w kilogram ve boyu h santimetre olarak ölçülen bir 78. ƒsx, yd = x 3 + 3xy + y 3 + 1
kişinin B vücut yüzey alanına B’yi santimetre kare olarak veren
R: x = 1 ve y = 1 doğrularıyla çevrelenen kare bölge.
B = 71.84w 0.425h 0.725 ,
formülüyle yaklaşım yapılır. Aşağıdaki ölçümlere sahip birinin Lagrange Çarpanlar›
kalp indisini hesaplamak üzeresiniz: 79. Bir çember üzerinde ekstremum ƒ(x, y) = x3 + y2’nin x2 + y2 = 1
çemberi üzerindeki ekstremum değerlerini bulun.
Kalp çıktısı: 7 L/dak
Ağırlık: 70 kg 80. Bir çember üzerinde ekstremum ƒ(x, y) = xy’nin x2 + y2 = 1
Yükseklik: 180 cm çemberi üzerindeki ekstremum değerlerini bulun.
Hesapta hangisi daha büyük bir etki yaratacaktır, ağırlığı ölçerken 81. Bir disk içinde ekstremum ƒ(x, y) = x2 + 3y2 + 2y’nin x2 + y2 1
yapılan 1 kg’lik bir hata mı, yüksekliği ölçerken yapılan 1 cm’lik birim diski içindeki ekstremum değerlerini bulun.
bir hata mı? 82. Bir disk içinde ekstremum ƒ(x, y) = x2 + y2 – 3x – xy’nin
x2 + y2 9 diski içindeki ekstremum değerlerini bulun.
Yerel Ekstremumlar 83. Bir küre üzerinde ekstremum ƒ(x, y, z) = x – y + z’nin
65–70 problemlerindeki fonksiyonları, yerel maksimum, minimum ve x2 + y2 + z2 = 1 birim küresi üzerindeki ekstremum değerlerini bu-
eyer noktaları için test edin. Fonksiyonun bu noktalardaki değerlerini lun.
bulun. 84. Orijine minimum uzaklık z2 – xy = 4 yüzeyi üzerinde orijine en
2 2 yakın noktaları bulun.
65. ƒsx, yd = x - xy + y + 2x + 2y - 4
66. ƒsx, yd = 5x 2 + 4xy - 2y 2 + 4x - 4y 85. Bir kutunun maliyetini minimize etmek Kapalı dikdörtgen
3
67. ƒsx, yd = 2x + 3xy + 2y 3 şeklinde bir kutunun hacmi V cm3 olacaktır. Kutuda kullanılan
malzemenin masrafı taban ve tavan için a cent@cm2, arka ve ön
68. ƒsx, yd = x 3 + y 3 - 3xy + 15 için b cent@cm2 ve kalan yüzler için c cent@cm2’dir. Hangi boyut-
69. ƒsx, yd = x 3 + y 3 + 3x 2 - 3y 2 lar toplam malzemenin maliyetini minimize eder?
70. ƒsx, yd = x 4 - 8x 2 + 3y 2 - 6y 86. En küçük hacim (2, 1, 2) noktasından geçen ve birinci sekizde
bir bölgeden en küçük hacmi kesen x@a + y@b + c@z = 1 düzlem-
Mutlak Ekstremumlar ini bulun.
71–78 problemlerinde, ƒ’nin R üzerinde mutlak maksimum ve mini- 87. Yüzeylerin kesişim eğrisi üzerinde ekstremum ƒ(x, y, z) =
mum değerlerini bulun. x(y + z)’nin x2 + y2 = 1 dik silindiriyle xz = 1 hiperbolik
71. ƒsx, yd = x 2 + xy + y 2 - 3x + 3y silindirinin kesişim eğrisi üzerindeki ekstremum değerlerini bu-
lun.
R: Birinci dörtte bir bölgeden x + y = 4 doğrusuyla kesilen üç-
gensel bölge. 88. Bir düzlem ile bir koninin kesişim eğrisi üzerinde orijine en
2 2 küçük uzaklık x + y + z = 1 düzlemi ile z2 = 2x2 + 2y2 konisi-
72. ƒsx, yd = x - y - 2x + 4y + 1
nin kesişim eğrisi üzerinde orijine en yakın noktayı bulun.
R: Birinci dörtte bir bölgede, koordinat eksenleri, x = 4 ve y = 2
doğrularıyla sınırlanan dikdörtgensel bölge. K›s›tlanm›fl De¤iflkenlerle K›smi Türevler
73. ƒsx, yd = y 2 - xy - 3y + 2x 89 ve 90 problemlerinde, işe değişkenler arasındaki ilişkileri gösteren
R: x = 2 ve y = 2 doğrularıyla çevrelenen kare bölge. bir diyagram çizerek başlayın.
74. ƒsx, yd = 2x + 2y - x 2 - y 2 89. w = x2eyz ve z = x2 – y2 ise, aşağıdakileri bulun.
a. a b b. a b c. a b .
R: Birinci dörtte bir bölgede, koordinat eksenleri, x = 2, y = 2 0w 0w 0w
doğrularıyla çevrelenen kare. 0y z 0z x 0z y
Chapter 14 Additional and Advanced Exercises 1063
90. U = ƒ(P, V, T), ideal gaz yasası PV = nRT’ye (n ve R birer sabit) 97. Bir düzleme paralel normal doğru
uyan bir gazın iç enerjisi olsun. Aşağıdakileri bulun.
s y + zd2 + sz - xd2 = 16
a. a b b. a b .
0U 0U
Yüzeyi üzerinde normali yz-düzlemine paralel noktaları bulun.
0T P 0V T
98. xy-düzlemine paralel teğet düzlem
Teori ve Örnekler xy + yz + zx - x - z 2 = 0
91. w = ƒsr, ud, r = 2x + y , ve u = tan (y@x) olsun. ∂w@∂x ile
2 2 –1
yüzeyinin üzerinde teğet düzlemin xy-düzlemine paralel olduğu
∂w@∂y’yi bulun ve yanıtlarınızı r ve u cinsinden ifade edin.
noktaları bulun.
92. z = ƒ(u, y), u = ax + by ve y = ax – by olsun. zx ile zy’yi ƒu, ƒy
99. Gradiyent vektör konum vektörüne paralel ƒ(x, y, z)’ nin
ve a, b sabitleri cinsinden ifade edin.
her zaman xi + yj + zk konum vektörüne paralel olduğunu
93. a ve b sabit, w = u3 + tanh u + cos u ve u = ax + by ise, varsayın. Herhangi bir a için, ƒ(0, 0, a) = ƒ(0, 0, – a) olduğunu
a
0w
= b
0w
. gösterin.
0y 0x
olduğunu gösterin. 100. Her yönde doğrultu türevi var fakat gradiyent yok
2 2
94. Zincir Kuralını kullanmak w = ln(x + y + 2z), x = r + s, ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2 + z 2
y = r – s ve z = 2rs ise, Zincir Kuralıyla wr ile ws’yi bulun.
fonksiyonunun orijinde her yöndeki doğrultu türevinin 1’e eşit
Sonra yanıtınızı başka bir yolla kontrol edin.
olduğunu, ama ƒ’nin orijinde gradiyentinin bulunmadığını gös-
95. Vektörler arasında açı eu cos y – x = 0 ve eu sin y – y = 0 terin.
denklemleri u ve y’yi x ile y’nin diferansiyellenebilir fonksiyon-
101. Orijinden geçen normal doğru xy + z = 2 yüzeyinin
ları olarak tanımlar.
(1, 1, 1)’deki normalinin orijinden geçtiğini gösterin.
0u 0u 0y 0y 102. Teğet düzlem ve normal doğru
i + j ve
and i + j
0x 0y 0x 0y
a. x2 – y2 + z2 = 4 yüzeyini çizin.
vektörlerinin arasındaki açının sabit olduğunu gösterin.
b. Yüzeye (2, –3, 3)’te normal olan bir vektör bulun. Vektörü
96. Kutupsal koordinatlar ve ikinci mertebe türevler x = r cos u de çiziminize ekleyin.
ve y = r sin u kutupsal koordinatlarını tanımlamak ƒ(x, y)’yi
c. (2, –3, 3)’teki teğet düzlemin ve normalin denklemlerini bu-
g(r, u)’ya çevirir. (r, u) = (2, p@2) noktasında,
lun.
0ƒ 0ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ
= = 2 = 2 = 1
0x 0y 0x 0y
ise, o noktada ∂2g@∂u2 değerini bulun.

fonksiyonunun (aşağıdaki şekle bakın) (0, 0)’da sürekli olduğunu
K›smi Türevler biliyorsunuzdur. ƒxy(0, 0) ve ƒyx(0, 0)’ı bulun.
1. Orijinde eyer noktalı bir fonksiyon Bölüm 14.2’deki Alıştırma
z
50’yi yaptıysanız,
x2 - y2
ƒsx, yd = L
xy , sx, yd Z s0, 0d
x2 + y2
0, sx, yd = s0, 0d
y
x
2. Kısmi türevlerinden bir fonksiyonu bulmak Birinci mertebe

kısmi türevleri ∂w@∂x = 1 + ex cos y ve ∂w@∂y = 2y – ex sin y ve
Gradiyentler ve Te¤etler
(ln 2, 0) noktasındaki değeri ln 2 olan bir w = ƒ(x, y) fonksiyonu 7. Konum vektörlerinin özellikleri r = xi + yj + zk ve r = Z r Z ol-
bulun. sun.
3. Leibniz kuralının bir ispatı Leibniz kuralı, ƒ fonksiyonu [a, b] a. r = r@r olduğunu gösterin.
aralığında sürekliyse ve u(x) ile y(x) de x’in, değerleri [a, b]’de b. (rn) = nrn–2r olduğunu gösterin.
olan diferansiyellenebilir fonksiyonlarıysa, c. Gradiyenti r’ye eşit olan bir fonksiyon bulun.
d
ysxd
dy du d. r
dr = r dr olduğunu gösterin.
ƒstd dt = ƒsysxdd - ƒsusxdd .
dx Lusxd dx dx e. Herhangi bir sabit A vektörü için, (A
r) = A olduğunu
olduğunu söyler. Kuralı gösterin.
y
8. Teğete ortogonal gradiyent Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y)
gsu, yd = ƒstd dt, u = usxd, y = ysxd fonksiyonunun diferansiyellenebilir bir x = g(t), y = h(t) eğrisi
Lu üzerinde, değerinin sabit bir c olduğunu; yani her t için
alarak ve dg@dx’i Zincir Kuralıyla hesaplayarak ispatlayın. ƒsgstd, hstdd = c
4. Sınırlı ikinci-kısmi türevlerinden bir fonksiyonu bulmak
olduğunu varsayın. Bu denklemin iki tarafının da t’ye göre
r = 2x 2 + y 2 + z 2 , olmak üzere r’nin iki kere türetilebilen bir
türevini alarak, eğrinin üzerindeki her noktada ƒ’nin eğrinin
ƒ fonksiyonu için
teğet vektörüne normal olduğunu gösterin.
ƒxx + ƒyy + ƒzz = 0. 9. Bir yüzeye teğet eğri (0, 0, 1)’de,
olduğunu varsayın. Belirli a ve b sabitleri için rstd = sln tdi + st ln tdj + t k
a eğrisinin
ƒsrd = r + b.
olduğunu gösterin. xz 2 - yz + cos xy = 1
yüzeyine teğet olduğunu gösterin.
5. Homojen fonksiyonlar Her t, x ve y için ƒ(tx, ty) = tnƒ(x, y) ise 10. Bir yüzeye teğet eğri (0, –1, 1)’de,
fonksiyonu n. dereceden (n negatif olmayan bir tamsayı) homo-
rstd = a - 2bi + a t - 3 bj + cos st - 2dk

jendir. Böyle bir (yeterince türetilebilir) fonksiyon için, aşağıda- t3 4
kileri ispatlayın. 4
0ƒ 0ƒ
a. x + y = nƒsx, yd eğrisinin
0x 0y
0 2ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ x 3 + y 3 + z 3 - xyz = 0
b. x 2 a 2
b + 2xy a b + y 2 a 2 b = nsn - 1dƒ.
0x 0x0y 0y yüzeyine teğet olduğunu gösterin.
6. Kutupsal koordinatlarda yüzey r ve u kutupsal koordinatlar ol-
mak üzere Ekstremum De¤erler
11. Bir yüzey üzerinde ekstremumlar z’nin z = x3 + y3 – 9xy + 27
sin 6r yüzeyi üzerindeki olası tek maksimum ve minimumlarının (0, 0)
ƒsr, ud = L
, r Z 0
6r ve (3, 3)’te olduğunu gösterin. (0,0)’da ne bir maksimum ne de
1, r = 0, bir minimum bulunduğunu gösterin. z’nin (3, 3)’te bir maksimum
veya minimumu olup olmadığını belirleyin.
olsun. Aşağıdakileri bulun.
12. Kapalı birinci bölgede maksimum ƒ(x, y) = 6xye– (2x+3y)’nin ka-
a. lim ƒsr, ud b. ƒrs0, 0d c. ƒusr, ud, r Z 0. palı birinci dörtte bir bölgedeki (negatif olmayan eksenleri içerir)
r:0
maksimum değerini bulun.
z ⫽ f (r, ␪) 13. Birinci sekizde-bir bölgeden kesilen minimum hacim x = 0,
y = 0, z = 0 düzlemleri ve birinci sekizde-bir bölgedeki bir nok-
tada
x2 y2 z2
2
+ 2 + 2 = 1
a b c
elipsoidine teğet bir düzlemle sınırlı bölgenin, minimum hacmini
bulun.
Chapter 14 Additional and Advanced Exercises 1065
14. xy-düzleminde bir doğrudan bir parabole minimum uzaklık 22. Bir sondaj kuyusu Düz bir toprak parçası üzerinde, jeologlar
y = x + 1 ve u = y2 kısıtlamaları ile ƒ(x, y, u, y) = (x – u)2 + (y – y)2 doğrusal bir kuyu kazmış ve 1000 ft’te bir mineral yatağına rast-
fonksiyonunu minimize ederek, xy-düzleminde y = x + 1 lamışlardır. İlk kuyunun 100 ft kuzeyinde bir kuyu daha kazmış
doğrusundan y2 = x parabolüne olan minimum uzaklığı bulun. ve bu sefer mineral yatağını 950 ft’te bulmuşlardır. İlk kuyunun
100 ft doğusunda üçüncü bir kuyuda mineral yatağı 1025 ft’te bu-
Teori ve Örnekler lunmuştur. Jeologların mineral yatağının kubbe şeklinde olduğu-
na inanmak için nedenleri vardır ve ekonomik nedenlerden dolayı
15. Birinci mertebe kısmi türevlerin sınırlı olması sürekliliği ge-
yatağın yüzeye en yakın olduğu yeri bulmak istemektedirler. Yü-
rektirir Şu teoremi ispatlayın: ƒ(x, y), xy-düzleminin açık bir R
zeyin xy-düzlemi olduğunu varsayarak, jeologların dördüncü ku-
bölgesinde tanımlı ise ve ƒx ile ƒy R’de sınırlı ise ƒ(x,y) fonksiyo-
yuyu birinci kuyunun hangi tarafında kazmalarını önerirsiniz?
nu R’de süreklidir (Sınırlılık varsayımı temeldir).
16. r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k’nin diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y, z)
Bir Boyutlu Is› Denklemi
fonksiyonunun tanım kümesi içinde düzgün bir eğri olduğunu
varsayın. dƒ@dt, ƒ ve v = dr@dt arasındaki ilişkiyi tanımlayın. w(x, t), kenarları mükemmel şekilde yalıtılmış düzgün bir iletken
Eğri üzerinde, ƒ’nin eğri üzerindeki diğer değerlerine göre ek- çubukta (aşağıdaki şekle bakın) t anında x konumundaki sıcaklığı
stremum değerlerinin bulunduğu iç noktalarda ƒ ile v hakkında temsil ediyorsa, wxx ve wt kısmi türevleri
ne söylenebilir? Yanıtınızı açıklayın. 1
wxx = 2 wt .
17. Kısmi türevlerinden fonksiyonu bulmak ƒ ve g’nin, c
0ƒ 0g 0ƒ 0g şeklinde bir diferansiyel denklemi sağlar. Bu denkleme bir boyutlu ısı

= ve
and = , denklemi denir. Pozitif c2 sabitinin değeri çubuğun yapıldığı malze-
0y 0x 0x 0y
meyle belirlenir. Geniş bir malzeme yelpazesi için deneysel olarak be-
olacak şekilde, x ve y’nin fonksiyonları olduklarını ve lirlenmiştir. Verilen bir uygulamada, uygun değer bir tablodan bu-
lunur. Örneğin, kuru toprak için, c2 = 0.19 ft2@gündür.
0ƒ
= 0, ƒs1, 2d = gs1, 2d = 5 ve
and ƒs0, 0d = 4 .
0x
x⫽0
olduğunu varsayın. ƒ(x, y) ve g(x, y)’yi bulun.
18. Değişim oranının değişim oranı ƒ(x, y) iki değişkenli bir fonksi-
yon ise ve u = ai + bj bir birim vektörse, Duƒ(x, y) = ƒx(x, y)a +
ƒy(x, y)b’nin ƒ(x, y)’nin (x, y)’de u yönündeki değişim oranı oldu-
ğunu biliyoruz. ƒ’nin (x, y)’de u yönündeki değişim oranının deği- w(x, t) anında
şim oranı için benzer bir formül bulun. x buradaki sıcaklıktır.
19. Isı arayan bir parçacığın yolu Isı arayan bir parçacığın düz-
lemdeki herhangi bir (x, y) noktasında maksimum sıcaklık artışı
yönünde ilerleme özelliği vardır. (x, y)’deki sıcaklık
T(x, y) = –e–2y cos x ise, ısı arayan parçacığın (p@4, 0) noktasında- x
ki yolu için bir y = ƒ(x) denklemi bulun.
20. Sekmeden sonra hız Bir doğru üzerinde sabit i + j – 5k hızıyla
Kimya ve biyokimyada, ısı denklemi difüzyon denklemi olarak
ilerleyen bir parçacık (0, 0, 30) noktasından geçmekte ve
bilinir. Bu bağlamda, w(x, t) sıvıyla dolu bir tüpten yayılan çözünmüş
z = 2x2 + 3y2 yüzeyine çarpmaktadır. Parçacık yüzeyden, yansıma
bir maddenin, örneğin tuzun, konsantrasyonunu temsil eder.
açısı geliş açısına eşit olacak şekilde sekmektedir. Hız kaybı ol-
w(x, t)’nin değeri bir x noktasının t anındaki konsantrasyonudur. Baş-
madığını varsayarsak, sektikten sonra parçacığın hızı nedir?
ka uygulamalarda, w(x, t) bir gazın uzun, ince bir borudan yayılmasını
Yanıtınızı basitleştirin.
temsil eder.
21. Bir yüzeye teğet doğrultu türevleri S, ƒ(x, y) = 10 – x2 – y2’nin Elektrik mühendisliğinde, ısı denklemi, telgraf denklemleri ola-
grafiği olan yüzey olsun. Uzayda her (x, y, z) noktasında rak adlandırılan
sıcaklığın T(x, y, z) = x2y + y2z + 4x +14y + z olduğunu varsayın.
yxx = RCyt
a. S yüzeyine (0, 0, 10) noktasında teğet, olası bütün yönlerin ve
arasından, hangi yön (0, 0, 10)’daki sıcaklığın değişim oranını
maksimum yapar? ixx = RCit
b. S’ye (1, 1, 8) noktasında teğet olan hangi yön sıcaklığın deği- şeklinde ortaya çıkar. Bu denklemler, koaksiyel bir kablodaki veya
şim oranını bir maksimum yapar? kaçağın ve endüktansın ihmal edilebilir olduğu başka bir kablodaki y
gerilimini ve i akımını tanımlarlar. Bu denklemlerdeki fonksiyonlar ve
sabitler şöyledir:
y(x, t) = x noktasında t anındaki gerilim 24. w = ert sin kx şeklinde olan ve w(0, t) = 0 ve w(L, t) = 0 koşullarını
R = birim uzunluktaki direnç sağlayan bir boyutlu ısı denkleminin bütün çözümlerini bulun.
t → iken, bu çözümlere ne olur?
C = birim kablo uzunluğundaki topraklama kapasitansı
i(x, t) = x noktasında t anındaki akım
23. r bir sabit olmak üzere, w = ert sin px şeklindeki bir boyutlu ısı
denkleminin bütün çözümlerini bulun.

Yüzeyleri Çizmek
Yüzeylerin, konturların ve seviye eğrilerinin çizimlerini etkili olarak üretir
Kaykay’ın Arkasındaki Matematiği Araştırmak : Doğrultu Türevlerinin Analizi
Bir kaykay, önce bir seviye yüzeyi üzerinde, sonra bir rampada ve son olarak bir paraboloid üzerinde tanıtılır. Doğrultu türevlerini kaykay
cinsinden hesaplayın, çizin ve analiz edin.
Kalıp Aramak, Okunan Değerlere En Küçük Kareler Yöntemini Uygulamak
Bir sayısal veri noktaları kümesine, noktalardan doğruya dik uzaklıkların kareleri toplamını minimize eden doğruyu seçerek, bir doğru uydurun.
Lagrange Kaykaya Gider: Ne Kadar Yükselir?
Kaykay’a geri dönün ve kaykaycıların serüvenlerini, Lagrange çarpanlarını kullanarak, maksimum ve minimum yükseklikler için hem grafik ve
hem de analitik yönden analiz edin.
Bölüm
15 KATLI INTEGRALLER
G‹R‹fi Bu bölümde, iki değişkenli bir ƒ(x, y) fonksiyonunun, düzlemde bir bölge üzerin-
deki integralini ve üç değişkenli bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunun, uzayda bir bölge üzerindeki
integralini ele alıyoruz. Bu integrallere katlı integraller denir ve Bölüm 5’te tanıtılan tek
değişkenli integrallerde olduğu gibi yakınsayan Riemann toplamlarının limitleri olarak ta-
nımlanırlar. Katlı integralleri, toplam kütle veya değişen yoğunluklu bir cismin açısal mo-
mentumu ve genel eğrisel sınırlı bir cismin hacmi gibi iki veya üç boyutta değişen nicelik-
leri hesaplamakta kullanabiliriz.
Katl› ‹ntegraller
15.1
Bölüm 5’te, sürekli bir ƒ(x) fonksiyonunun bir [a, b] aralığındaki belirli integralini
Riemann toplamlarının bir limiti olarak tanımladık. Bu bölümde, bu fikri, iki değişkenli
sürekli bir ƒ(x, y) fonksiyonunun, düzlemde sınırlı bir R bölgesi üzerindeki integralini ta-
nımlamak için genişletiyoruz. Her iki durumda da integraller, yakınsayan Riemann top-
lamlarının limitleridir. Tek değişkenli bir ƒ(x) fonksiyonunun integrali için Riemann top-
lamları, sonlu bir aralığı kısa alt aralıklara bölmek, her alt aralığın uzunluğunu, alt
aralıktaki bir ck noktasında ƒ’nin değeri ile çarpmak ve bütün çarpımları toplamakla elde
edilir. İki katlı integralleri kurmak için benzer bir bölme, çarpma ve toplama yöntemi kul-
lanılır. Ancak, bu defa kısa alt aralıklar yerine, düzlemsel bir R bölgesini küçük dikdört-
genlere böleriz. Sonra, her dikdörtgenin alanını, dikdörtgen içindeki bir noktada ƒ’nin de-
ğeri ile çarpar ve sonunda bütün bu çarpımları toplarız. ƒ sürekli olduğunda, her küçük
dikdörtgen hem boydan hem enden küçülürken, bu toplamlar bir tek sayıya yakınsar. Li-
mit, ƒ’nin R üzerindeki iki katlı integralidir. Tek katlı integrallerde olduğu gibi, katlı integ-
ralleri ters türevler yardımıyla hesaplayabiliriz. Bu bizi, iki katlı bir integrali, Riemann
toplamlarının bir limiti olarak, doğrudan tanımından hesaplama güçlüğünden kurtarır. Kat-
lı integrallerin hesaplanmasında ortaya çıkan asıl problem, integrasyon sınırlarının belir-
lenmesinde yatar. Bölüm 5’teki integraller, iki uç noktası ile belirlenen bir aralık üzerinde
hesaplanırken, katlı integraller düzlemde veya uzayda bir bölgede hesaplanırlar. Bu, sadece
sabitler değil, değişkenler içeren integrasyon sınırlarına neden olur. İntegrasyon bölgelerini
tanımlamak, katlı integrallerin hesaplanmasında ortaya çıkan yeni temel meseledir.
Dikdörtgenler Üzerinde ‹ki Katl› ‹ntegraller

İki katlı integraleri araştırmamıza, en basit düzlemsel bölge tipini, bir dikdörtgeni, ele
alarak başlıyoruz. Dikdörtgensel bir R
R: a x b, c y d
bölgesi üzerinde tanımlı bir ƒ(x, y) fonksiyonu düşünelim.
1067
1068 Bölüm 15: Katl› ‹ntegraller
y R’yi, x- ve y-eksenlerine paralel doğrulardan oluşan bir doğrular ağı ile küçük dikdörtgen-
d lere böleriz (Şekil 15.1). Doğrular, R’yi dikdörtgensel n parçaya böler ve her parçanın bo-
R yu ve eni küçüldükçe böyle parçaların sayısı n giderek artar. Bu dikdörtgenler R’nin bir
Ak
bölünüşünü oluştururlar. Genişliği x ve yüksekliği y olan küçük bir dikdörtgensel par-
yk (xk, yk) çanın alanı A = xy dir. R’nin bölünüşünü oluşturan küçük parçaları belli bir sırada nu-
xk maralandırırsak, k. küçük dikdörtgenin alanı Ak olmak üzere, alanları A1, A2 ,..., An
ile verilir.
c
R üzerinde bir Riemann toplamı oluşturmak için k. küçük dikdörtgenin içinde bir
x (xk, yk) noktası seçer, fonksiyonun bu noktadaki değeri ile Ak alanını çarpar ve bütün bu
0 a b
çarpımları toplarız:
n
fiEK‹L 15.1 R bölgesini Ak = xk yk
Sn = a ƒsxk , yk d ¢Ak .
alanlı küçük dikdörtgenlere ayıran k=1
dikdörtgensel şebeke.
k. küçük dikdörtgenin içinden (xk, yk) noktasını nasıl seçtiğimize bağlı olarak, Sn için farklı
değerler elde edebiliriz.
R’nin bölünüşündeki bütün küçük dikdörtgenlerin genişlikleri ve yükseklikleri sıfıra
yaklaşırken bu Riemann toplamlarına ne olduğu ile ilgileniyoruz. P bölünüşünün, iPi ile
gösterilen norm’u, bölünüşteki dikdörtgenlerin genişliklerinin veya yüksekliklerinin en
büyüğüdür. iPi = 0.1 ise R’nin bölünüşündeki bütün dikdörtgenlerin genişlikleri en çok
ve yükseklikleri en çok 0.1 dir. Bazen P’nin normu sıfıra yaklaşırken, (iPi → 0 ile göste-
rilir) Riemann toplamları yakınsar. Bu durumda limit
n
lim a ƒsxk , yk d ¢Ak .
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0
k=1
olarak yazılır. iPi → 0 iken, dikdörtgenler daralırlar, kısalırlar ve sayıları, n, giderek artar.
Dolayısıyla bu limiti, n → ve iPi → 0 iken Ak → 0 olduğunu göz önünde bulun-
durarak,
n
lim a ƒsxk , yk d ¢Ak .
n: q k=1
şeklinde de yazabiliriz.
Bu çeşit bir limitin içerdiği bir çok seçenek vardır. Küçük dikdörtgenler topluluğu,
R’nin dikdörtgensel bir bölünüşünü tanımlayan yatay ve dikey doğrular şebekesiyle belir-
lenir. Bu şekilde belirlenen her küçük dikdörtgen içinde, ƒ’nin hesaplandığı, keyfi bir
(xk, yk) noktasının seçimi vardır. Bu seçimler birlikte, tek bir Riemann toplamı tanımlarlar.
Bir limit oluşturmak için, dikdörtgenlerinin hem genişlikleri ve hem de yükseklikleri sıfı-
ra giden ve dikdörtgenlerinin sayısı sonsuza giden bölünüşler seçerek, bütün süreci tekrar
tekrar yineleriz.
Hangi seçimler yapılırsa yapılsın, Sn toplamlarının, aynı limit değerine eşit olan birer
limiti varsa ƒ’ye integrallenebilir bir fonksiyon ve
ƒsx, yd dA or
veya ƒsx, yd dx dy.
6 6
R R
ile gösterilen limit değerine de ƒ’nin R üzerindeki iki katlı integrali denir. Bölüm 5’te in-
celenen tek değişken durumundaki gibi, R üzerinde sürekli olan bir ƒ(x, y) fonksiyonunun
integrallenebilir olduğu gösterilebilir. Sadece sonlu sayıda noktada veya düzgün eğri üze-
rinde süreksiz olanlar gibi bir çok süreksiz fonksiyon da integrallenebilir. Bunların ispatını
daha ileri seviyedeki derslere bırakıyoruz.
Hacim Olarak ‹ki Katl› ‹ntegraller
ƒ(x, y), xy–düzleminde dikdörtgensel bir R bölgesi üzerinde pozitif bir fonksiyon iken,
ƒ’nin R bölgesi üzerindeki iki katlı integralini, xy–düzleminin üst tarafından alttan R ve
15.1 Katl› ‹ntegraller 1069
z üstten z = ƒ(x, y) yüzeyi ile sınırlı, 3-boyutlu bir katı bölgenin hacmi olarak yorumlayabili-
z f(x, y) riz (Şekil 15.2). Sn = g ƒsxk , yk d¢Ak toplamındaki her ƒ(xk, yk) Ak terimi, katı cis-
min Ak tabanı üstünde bulunan kısmının hacmine yaklaşımda bulunan dikey bir dikdört-
gensel kutunun hacmidir. Böylece Sn toplamı, prizmanın toplam hacmi demek istediğimiz
şeye yaklaşımda bulunur. Bu hacmi, n → için Ak → 0 olmak üzere
f(xk, yk)
a
d Hacim = lim Sn =
Volume ƒsx, yd dA,
y n: q 6
R
b olarak tanımlarız.
R
x Bekleyebileceğiniz gibi, bu daha genel hacim hesaplama yöntemi Bölüm 6’daki yön-
(xk, yk) ΔAk temlerle uyuşur, ama bunu burada ispatlamayacağız. Şekil 15.3 hacime, kutuların sayısı
n’nin artmasıyla giderek daha doğru hale gelen, Riemann toplamı yaklaşımlarını göster-
fiEK‹L 15.2 Katı cisimlere dikdörtgensel mektedir.
kutularla yaklaşımda bulunmak, daha
genel katı cisimlerin hacimlerini iki katlı
integraller olarak tanımlamamızı sağlar.
Burada gösterilen katı cismin hacmi
ƒ(x, y)’nin R bölgesi üzerinde iki katlı
integralidir.
(a) n 16 (b) n 64 (c) n 256

fiEK‹L 15.3 n artarken Riemann toplamı yaklaşımları, Şekil 15.2’de gösterilen katı
cismin toplam hacmine yaklaşır.
‹ki Katl› ‹ntegralleri Hesaplamada Fubini Teoremi

xy-düzleminde R: 0 x 2, 0 y 1 dikdörtgensel bölgesinin üzerinde, z = 4 – x – y düz-
leminin altında kalan hacmi hesaplamak istediğimizi varsayın. x-eksenine dik dilimlerle, Bö-
z lüm 6.1’deki dilimleme yöntemini kullanırsak (Şekil 15.4), hacim, A(x) değeri x’teki kesit
alanı olmak üzere,
x=2
4 Asxd dx, (1)
Lx = 0
z4xy olur. Her x değerinde, A(x) değerini, x’teki kesit düzleminde z = 4 – x – y eğrisinin altında
kalan alan olan
y=1
Asxd = s4 - x - yd dy, (2)
Ly = 0
integrali olarak hesaplayabiliriz. A(x)’i hesaplarken, x sabit tutulur ve integrasyon y’ye
göre yapılır. (1) ve (2) denklemlerini birleştirirsek, tüm cismin hacminin
x=2 x=2 y=1
a
1
Volume
Hacim = Asxd dx = s4 - x - yddyb dx
x
y Lx = 0 Lx = 0 Ly = 0
2
x=2 y 2 y=1 x=2
c4y - xy - d a - xb dx
y1 7
x A(x) 兰y 0 (4 x y) dy =
Lx = 0 2 y=0
dx =
Lx = 0 2
2
= c x - d = 5.
7 x2
(3)
fiEK‹L15.4 A(x) kesit alanını elde etmek 2 2 0
için, x’i sabit tutar ve y’ye göre integral
alırız.
z
İntegralleri hesaplamadan, sadece hacim için bir formül yazmak isteseydik,
2 1
4 Volume
Hacim = s4 - x - yd dy dx.
L0 L0
z4xy
yazabilirdik. Tekrarlı integral olarak tanımlanan sağ taraftaki ifade hacmin, x’i sabit tuta-
rak 4 – x – y’yi y = 0’dan y = 1’e kadar y’ye göre integre edip, sonra da ortaya çıkan ifade-
yi x = 0’dan x = 2’ye kadar, x’e göre integre ederek bulunduğunu söyler. 0 ve 1 integrasyon
sınırları y ile ilgilidir. Dolayısıyla bunlar dy’ye daha yakın olan integral üzerine yerleştiril-
miştir. İntegrasyonun diğer sınırları, 0 ve 2, x değişkeni ile ilgilidir, dolayısıyla dx ile eşle-
nen dıştaki integral işareti üzerine yerleştirilmişlerdir.
y
Hacmi y-eksenine dik düzlemlerle dilimleyerek hesaplasaydık ne olurdu (Şekil 15.5)? y’nin
1 bir fonksiyonu olarak, tipik kesit alanı
x=2 x=2
s4 - x - yd dx = c4x - - xy d
y
x2
2 As yd = = 6 - 2y. (4)
x2
Lx = 0 2 x=0
x A(y) 兰x 0 (4 x y) dx olarak bulunur. Dolayısıyla bütün cismin hacmi, daha önceki hesabımızla uyumlu olarak
s6 - 2yd dy = C 6y - y 2 D 0 = 5,
y=1 y=1
1
Hacim =
Volume As yd dy =
fiEK‹L 15.5 A(y) kesit alanını elde etmek Ly = 0 Ly = 0
için, y’yi sabit tutar ve x’e göre integral
bulunur.
alırız.
Yine,
1 2
Volume
Hacim = s4 - x - yd dx dy.
L0 L0
yazarak, hacim için bir tekrarlı integral formülü verebiliriz. Sağ taraftaki ifade, hacmi, (4)
denklemindeki gibi 4 – x – y’yi x = 0’dan x = 2’ye kadar x’e göre integre edip sonra da
sonucu y = 0’dan y = 1’e kadar y’ye göre integre ederek bulabileceğimizi söyler. Bu tekrar-
lı integralde, integrasyon sırası (3) denkleminin tersine önce x’e göre sonra y’ye göredir.
Tekrarlı integrallerle yapılan bu iki hacim hesaplamasının, R: 0 x 2, 0 y 1
bölgesi üzerindeki
s4 - x - yd dA
6
R
iki katlı integrali ile ilişkisi nedir? Yanıt, tekrarlı integrallerin ikisinin de iki katlı integralin
TARİHSEL BİYOGRAFİ değerini vermesidir. Bu, iki katlı integral, aynı bölgenin hacmini iki tekrarlı integral olarak
ölçtüğünden, doğal olarak bekleyebileceğimiz şeydir. 1907’de Guido Fubini tarafından ya-
Guido Fubini
yınlanan bir teorem, herhangi bir sürekli fonksiyonun bir dikdörtgen üzerindeki iki katlı in-
(1879–1943)
tegralinin, tekrarlı bir integral olarak herhangi bir sırada hesaplanabileceğini söyler (Fubini,
teoremini daha genel olarak ispatlamıştır, ama bizim yaptıklarımıza indirgenmesi böyledir).
TEOREM 1 Fubini Teoremi (Birinci fiekli)

ƒ(x, y), R: a x b, c y d dikdörtgen bölgesinde sürekliyse,
d b b d
ƒsx, yd dA = ƒsx, yd dx dy = ƒsx, yd dy dx.
6 Lc La La Lc
R
olur.
Fubini teoremi dikdörtgenler üzerindeki iki katlı integrallerin tekrarlı integraller ola-
rak hesaplanabileceğini söyler. Böylece iki katlı bir integrali, her defasında bir değişkene
göre integre ederek hesaplayabiliriz.
Fubini teoremi ayrıca, iki katlı integrali herhangi bir sırada hesaplayabileceğimizi de
söyler, bu Örnek 3’te göreceğimiz gibi, gerçek bir kolaylıktır. Dilimlemeyle bir hacmi he-
saplarken, hem x-eksenine dik düzlemler hem de y-eksenine dik düzlemler kullanabiliriz.
ÖRNEK 1 ‹ki Katl› Bir ‹ntegral Hesaplamak

ƒ(x, y) = 1 – 6x2y ve R: 0 x 2, –1 y 1 için 4R ƒsx, yd dA’yı hesaplayın.
Çözüm Fubini teoremiyle,
C x - 2x 3y D xx == 20 dy
1 2 1
ƒsx, yd dA = s1 - 6x 2yd dx dy =
6 L-1L0 L-1
R
s2 - 16yd dy = C 2y - 8y 2 D -1 = 4.
1
1
=
L-1
bulunur. İntegrasyon sırasını değiştirmek de aynı sonucu verir:
C y - 3x 2y 2 D y = -1 dx
2 1 2
y=1
s1 - 6x 2yd dy dx =
L0 L-1 L0
2
= [s1 - 3x 2 d - s -1 - 3x 2 d] dx
L0
2
= 2 dx = 4.
L0
TEKNOLOJ‹ KULLANMAK Çok Katl› ‹ntegrasyon

Çoğu Bilgisayarlı Cebir Sistemi hem çok katlı hem de tekrarlı integralleri hesaplayabilir.
Tipik prosedür belirlediğiniz integrasyon sırasına göre iç içe geçmiş iterasyonlarda BCS
integre et komutunu uygulamaktır:
İntegral Tipik BCS Formülasyonu
x 2y dx dy int sint sx ¿ 2 * y, xd, yd ;

6
p>4 1
x cos y dx dy int sint sx * cos s yd, x = 0 . . 1d, y = -Pi>3 . . Pi>4d;
L-p>3L0
Bir BCS, bir belirli integral için kesin bir değer üretemezse, genellikle sayısal olarak
yaklaşık bir değer bulabilir. Çok katlı bir integrali, bir BCS sistemi ile hesaplamak için
ayarlamak hayli zor bir iş olabilir ve bölgenin sınırlarının nasıl tanımlanacağının bilin-
mesini gerektirebilir.
Dikdörtgensel Olmayan S›n›rl› Bölgelerde ‹ki Katl› ‹ntegraller

Bir ƒ(x, y) fonksiyonunun, Şekil 15.6’da görülene benzer, dikdörtgensel olmayan sınırlı
Ak bir bölge üzerindeki iki katlı integralini tanımlamak için, yine R’yi, küçük dikdörtgensel
R
yk (xk, yk) hücrelerden oluşan ve bileşimleri R’nin bütün noktalarını içeren, bir şebeke ile kapla-
xk makla başlarız. Fakat bu defa, sınırı eğrisel olduğundan ve şebekedeki bazı küçük dik-
dörtgenler kısmen R’nin dışında kaldığından, R’nin içinde kalan sonlu sayıda dikdört-
genle R’yi tamamen dolduramayız. R’nin bir bölünüşü, kısmen ya da tamamen dışarıda
kalanların hiçbirini kullanmadan, tamamen R’nin içinde kalan dikdörtgenler alınarak
oluşturulur. Sıkça karşılaştığımız bölgeler için, bölünüşün normu (kullanılan dikdört-
genlerin genişliklerinin veya yüksekliklerinin en büyüğü) sıfıra yaklaşırken, R’nin içer-
fiEK‹L 15.6 Dikdörtgensel olmayan bir diği dikdörtgenlerin sayısı giderek artar.
sınırlı bölgeyi hücrelerle bölen R’nin bir bölünüşü verildiğinde, dikdörtgenleri herhangi bir sırada 1’den n’ye numa-
dikdörtgensel bir şebeke. ralar ve k. dikdörtgenin alanını Ak ile gösteririz. Sonra, k. dikdörtgende bir (xk, yk) nokta-
sı seçer ve
n
Sn = a ƒsxk , yk d ¢Ak .
k=1
Riemann toplamını oluştururuz. Sn’yi oluşturan bölünüşün normu sıfıra giderken,
iPi → 0, içerilen bütün dikdörtgenlerin genişlikleri ve yükseklikleri sıfıra gider. Dolayı-
sıyla, dikdörtgenlerin sayısı sonsuza gider. ƒ(x, y) sürekli bir fonksiyon ise bu Riemann
toplamları, yaptığımız her seçimden bağımsız olarak, bir limit değere yakınsar. Bu limite,
ƒ(x, y)’nin R üzerindeki iki katlı integrali denir:
n
lim a ƒsxk , yk d ¢Ak = ƒsx, yd dA.
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0
k=1 6
R
R’nin sınırının şekli, bir aralık üzerindeki integrallerde bulunmayan sorunlar çıkarır.
R’nin sınırı eğrisel olduğunda, bölünüşün n dikdörtgeni R’nin içinde bulunur fakat R’nin
tamamını kaplamaz. Bir bölünüşün R’ye yakınsaması için, kısmen R’nin dışında kalan kü-
çük dikdörtgenlerle örtülen kısımlar, bölünüşün normu sıfıra giderken ihmal edilebilir ol-
malıdır. Bu, küçük normlu bir bölünüşle neredeyse doldurulmuş olma özelliği, ele alacağı-
mız bütün bölgeler için sağlanmaktadır. Uç uca eklenmiş çokgenlerden, çemberlerden,
elipslerden ve bir aralık üzerinde sürekli grafiklerden oluşan sınırlar problem teşkil etmez-
ler. Şekil olarak ‘‘fraktal’’ bir eğri problemli olabilir. Fakat çoğu uygulamalar için böyle
eğriler söz konusu değildir. İki katlı integrallerin hesaplanması için hangi tip R bölgeleri-
nin kullanılabileceğine dair dikkatli bir araştırmayı daha ileri seviye derslere bırakıyoruz.
y
Sürekli fonksiyonların dikdörtgensel olmayan bölgelerdeki iki katlı integrallerinin ce-
birsel özellikleri, (ileride özetlenmiştir) dikdörtgensel bölgelerdeki integrallerinkilerle ay-
nıdır. Tanım kümesi Toplanabilirlik Özelliğine göre, R yine sonlu sayıda doğru parçası ve-
R1 ya düzgün eğriyle sınırlı, üst üste binmeyen R1 ve R2 bölgelerine ayrılmışsa (örnek olarak
Şekil 15.7’ye bakın),
R R1 ∪ R2
ƒsx, yd dA = ƒsx, yd dA + ƒsx, yd dA.
R2 6 6 6
R 1R 2 R
x yazılabilir.
0
ƒ(x, y) pozitifse ve R üzerinde sürekliyse R ile z = ƒ(x, y) yüzeyi arasındaki katı böl-
兰兰 f(x, y) dA 兰兰 f(x, y) dA 兰兰 f(x, y) dA genin hacmini (Şekil 15.8), daha önceki gibi 4R ƒsx, yd dA, olarak tanımlarız.
R R1 R2 R, xy-düzleminde “üstten” ve “alttan” y = g2(x) ve y = g1(x) eğrileri ve yanlardan
x = a, x = b doğrularıyla sınırlı, Şekil 15.9’da görülen bölge gibi bir bölgeyse, hacmi yine
fiEK‹L 15.7 Dikdörtgensel bölgelerin dilimleme yöntemi ile bulabiliriz. Önce
y = g2sxd
toplanabilirlik özelliği sürekli eğrilerle
Asxd = ƒsx, yd dy
sınırlanan bölgeler için de geçerlidir. Ly = g1sxd
z
z z f(x, y) z
Yükseklik f(xk, yk) z f(x, y)
0 A(y)
z f(x, y)
0 a c
x y
b d
x y
y g1(x) y
y
x
A(x)
x h1(y)
R
x h2(y)
R y g2(x)
(xk, yk) Ak fiEK‹L 15.9 Burada gösterilen dikey dilimin fiEK‹L 15.10 Burada gösterilen cismin
alanı hacmi
Hacim lim f(xk, yk) Ak 冮冮 f(x, y) dA
g2sxd d d h2syd
R
Asxd = ƒsx, yd dy. As yd dy = ƒsx, yd dx dy.
fiEK‹L 15.8 Eğri tabanlı cisimlerin hacimlerini Lg1sxd Lc Lc Lh1syd
de dikdörtgen tabanlı cisimlerin hacimlerini ile verilir. Cismin hacmini hesaplamak dir.
tanımladığımız gibi tanımlarız. için bu alanı x = a’dan x = b’ye kadar
integre ederiz.
kesit alanını hesaplar ve A(x)’i x = a’dan x = b’ye kadar integre ederek hacmi tekrarlı bir
integral olarak buluruz:
b b g2sxd
V = Asxd dx =
ƒsx, yd dy dx. (5)
La La Lg1sxd
Aynı şekilde, R, x = h2(y) ve x = h1(y) eğrileri ve y = c ve y = d doğrularıyla sınırlı
Şekil 15.10’da gösterilen bölge gibi bir bölgeyse, dilimleme ile hesaplanan hacim
d h2s yd
Hacim =
Volume ƒsx, yd dx dy. (6)
Lc Lh1s yd
tekrarlı integraliyle hesaplanır.
(5) ve (6) denklemlerindeki tekrarlı integrallerin ikisinin de, ƒ’nin R üzerindeki iki
katlı integrali olarak tanımladığımız, hacmi vermeleri aşağıda verilen Fubini teoreminin
daha güçlü şeklinin bir sonucudur.
TEOREM 2 Fubini Teoremi (Daha Kuvvetli fiekil)
ƒ(x, y) bir R bölgesi üzerinde sürekli olsun.
1. R, g1 ve g2 [a, b]’de sürekli olmak üzere, a x b, g1(x) y g2(x)
ile tanımlanıyorsa,
b g2sxd
ƒsx, yd dA = ƒsx, yd dy dx.
6 La Lg1sxd
R
olur.
2. R, h1 ve h2 [c, d]’de sürekli olmak üzere, c y d, h1(y) x h2(y)
ile tanımlanıyorsa,
d h2s yd
ƒsx, yd dA = ƒsx, yd dx dy.
6 Lc Lh1s yd
R
olur.
ÖRNEK 2 Hacim Bulmak

Tabanı, xy-düzleminde x-ekseni, y = x ve x = 1 doğruları tarafından sınırlı üçgen olan ve
tepesi
z = ƒ(x, y) = 3 – x – y
düzleminde bulunan prizmanın hacmini bulun.
Çözüm Sayfa 1075’teki Şekil 15.11’e bakın. 0 ile 1 arasındaki herhangi bir x için, y,
y = 0’dan y = x’e değişebilir (Şekil 15.11b). Dolayısıyla
1 x 1 y 2 y=x
V = s3 - x - yd dy dx = c3y - xy - d dx
L0 L0 L0 2 y=0
1 x=1
a3x - b dx = c d
3x 2 3x 2 x3
= - = 1.
L0 2 2 2 x=0
olur. İntegrasyon sırası değiştirildiğinde (Şekil 15.11c), hacim integrali
1 1 1 x=1
c3x - - xy d
x2
V = s3 - x - yd dx dy = dy
L0 Ly L0 2 x=y
1 y2
a3 - + y 2 b dy
1
= - y - 3y +
L0 2 2
1 y3 y=1
a - 4y + y 2 b dy = c y - 2y 2 + d
5 3 5
= = 1.
L0 2 2 2 2 y=0
olur. İki integral de, olmaları gerektiği gibi, eşittir.
Fubini teoremi iki katlı bir integralin herhangi bir integrasyon sırasıyla tekrarlanan bir
integral olarak hesaplanabileceğini garantilerken, bir integralin değerini bulmak diğerinin
değerini bulmaktan daha kolay olabilir. Aşağıdaki örnek bunun nasıl olduğunun bir örne-
ğidir.
ÖRNEK 3 ‹ki Katl› Bir ‹ntegral Hesaplamak

R, xy-düzleminde x-ekseni, y = x doğrusu ve x = 1 doğrusuyla sınırlanan üçgen olmak
üzere
sin x
x dA,
6
integralini hesaplayın. R
Çözüm İntegrasyon bölgesi Şekil 15.12’de gösterilmektedir. Önce y’ye, sonra da x’e göre
integre edersek,
1 x 1 y=x 1
a ay x d b dx =
sin x sin x
x dyb dx = sin x dx
L0 L0 L0 y=0 L0
= -cos s1d + 1 L 0.46.
buluruz. İntegrasyon sırasını değiştirir ve
1 1
sin x
x dx dy,
L0 Ly
z
y x1
(0, 0, 3) yx
z f(x, y) yx
3xy
R
x
(1, 0, 2) 0 y0 1
(b)
y x1
yx
(1, 1, 1)
y xy
x1
(1, 0, 0) (1, 1, 0)
R x1 R
x
x
0 1
yx
(a) (c)
fiEK‹L 15.11 (a) Üçgen tabanı xy-düzleminde olan prizma. Bu prizmanın hacmi R üzerinde iki katlı
bir integral olarak tanımlanmıştır. Bunu tekrarlı bir integral olarak hesaplamak için, önce y’ye, sonra
x’e göre veya ters sırada integre edebiliriz (Örnek 2).
(b)
x=1 y=x
ƒsx, yd dy dx.
Lx = 0 Ly = 0
integralinin integrasyon sınırları. Önce y’ye göre integre edersek, R’den geçen dikey bir doğru
boyunca integre eder ve sonra soldan sağa doğru R’deki bütün dikey doğruları içerecek şekilde
integre ederiz.
(c)
y=1 x=1
ƒsx, yd dx dy.
y Ly = 0 Lx = y
x⫽1
y⫽x integralinin integrasyon sınırları. Önce x’e göre integre edersek, R’de geçen yatay bir doğru boyunca
1 integre eder ve alttan üste doğru R’deki bütün yatay doğruları içerecek şekilde integre ederiz.
R integralini almaya kalkarsak, 1 sssin xd>xd dx’in elemanter fonksiyonlar cinsinden ifade
x edilememesi yüzünden durmak zorunda kalırız.
0 1
Bunun gibi durumlarda, hangi integrasyon sırasının iyi olduğunu tahmin etmek için
genel bir kural yoktur. Seçtiğiniz ilk sıra işe yaramazsa, diğerini deneyin. Bazı hallerde her
fiEK‹L 15.12 Örnek 3’teki integrasyon böl-
iki sıra da işe yaramayabilir. Bu gibi durumlarda sayısal yaklaşımları kullanmak zorunda
gesi.
kalırız.
‹ntegrasyon S›n›rlar›n› Bulmak

Şimdi, integrasyon sınırlarını bulmak için, düzlemde bir çok bölgeye uygulanabilen bir
prosedür veriyoruz. Bu prosedürün işe yaramadığı daha karmaşık bölgeler, çoğunlukla bu
prosedür uygulanabilecek şekilde parçalara ayrılır.
4R ƒsx, yddA, integralini, önce y’ye sonra da x’e göre integre ederek hesaplamak
için, aşağıdaki adımları izleyin.
1. Çizim. İntegrasyon bölgesini çizin ve sınırlayıcı eğrileri belirtin.

y
1 x2 y2 1
R
xy1
x
0 1
2. İntegrasyonun y sınırlarını bulun Artan y yönünde R’den geçen dikey bir L doğrusu
hayal edin. L’nin girdiği ve çıktığı y değerlerini işaretleyin. Bunlar integrasyonun y
sınırlarıdır ve genellikle x’in fonksiyonlarıdırlar (sabit yerine ).
y
y 兹1 x2 ’de
çıkar
1
R
y 1 x’te
girer
L
x
0 x 1
3. İntegrasyonun x-sınırlarını bulun R’den geçen bütün dikey doğruları kapsayan x-

sınırlarını seçin. İntegral
ƒsx, yd dA =
6
R
x=1 y = 21 - x2
ƒsx, yd dy dx.
Lx = 0 Ly = 1 - x
olur.
y y 兹1 x2 ’de
çıkar
1
R y 1 x’te
girer
L
x
0 x 1
En küçük x En büyük x
x 0’dır x 1’dir.
Aynı iki katlı integrali, integrasyon sırası değişmiş tekrarlı integral olarak hesaplamak
için, 2. ve 3. adımlarda dikey doğrular yerine yatay doğrular kullanın. İntegral
1 21 - y 2
ƒsx, yd dA = ƒsx, yd dx dy.
6 L0 L1 - y
R
olur.
En büyük y
y 1’dir. x 1 y’de
girer.
1
R
y
En küçük y x 兹1 y2’de
y 0’dır. çıkar.
x
0 1
ÖRNEK 4 ‹ntegrasyon S›ras›n› De¤ifltirmek

2 2x
s4x + 2d dy dx
L0 Lx2
integralinin integrasyon bölgesini çizin ve integrasyon sırası değiştirilmiş eşdeğer bir in-
tegral yazın.
Çözüm İntegrasyon bölgesi, x2 y 2x ve 0 x 2 eşitsizlikleriyle verilmektedir.

Dolayısıyla, x = 0 ve x = 2 doğruları arasında y = x2 ile y = 2x eğrilerinin sınırladığı
bölgedir (Şekil 15.13a).
y y
4 (2, 4) 4 (2, 4)
y 2x
y x2 y
x
2 x 兹y
x x
0 2 0 2
(a) (b)
fiEK‹L 15.13 Örnek 4’ün integrasyon bölgesi

Değiştirilmiş sırada integrasyonun sınırlarını bulmak için, bölge boyunca soldan sağa
giden bir yatay doğru hayal ederiz. x = y@2’de girer ve x = √ y’de çıkar. Böyle bütün doğru-
ları kapsamak üzere, y’yi y = 0’dan y = 4’e götürürüz (Şekil 15.13b). İntegral
4 2y
s4x + 2d dx dy.
L0 Ly>2
olur. Bu integrallerin ortak değeri 8’dir.
‹ki Katl› ‹ntegrallerin Özellikleri

Tek katlı integraller gibi, sürekli fonksiyonların iki katlı integrallerinin hesaplamalarda ve
uygulamalarda yararlı özellikleri vardır.
İki Katlı İntegrallerin Özellikleri

ƒ(x, y) ve g(x, y) fonksiyonları sürekli ise
1. Sabitle Çarpım: cƒsx, yd dA = c f (x, yd dA (herhangi

sany numberbir
cd c sayısı)
6 6
R R
2. Toplam ve Fark:
sƒsx, yd ; gsx, ydd dA = ƒsx, yd dA ; gsx, yd dA

6 6 6
R R R
3. Baskınlık:
(a) R üzerinde ƒ(x, y) 0 ise ƒsx, yd dA Ú 0 if ƒsx, yd Ú 0 on R

6
R
(b) R üzerinde ƒ(x, y) g(x, y) ise
ƒsx, yd dA Ú gsx, yd dA if ƒsx, yd Ú gsx, yd on R

6 6
R R
4. R, üst üste binmeyen R1 ve R2 gibi iki bölgenin bileşimi ise (Şekil 15.7):
ƒsx, yd dA = ƒsx, yd dA + ƒsx, yd dA

6 6 6
R R1 R2
Bu özelliklerin arkasındaki fikir, integrallerin toplamlar gibi davranmalarıdır. Bir

ƒ(x, y) fonksiyonu sabit katı olan cƒ(x, y) ile değiştirilirse, ƒ için bir
n
Sn = a ƒsxk , yk d ¢Ak
k=1
Riemann toplamı, cƒ için olan

n n
a cƒsxk , yk d ¢Ak = c a ƒsxk , yk d ¢Ak = cSn .

k=1 k=1
Riemann toplamı ile değiştirilmiş olur.

n : q için limit almak, c limn: q Sn = c 4R f dA ve limn: q cSn = 4R cf dA integral-
lerinin eşit olduklarını gösterir. Sonuç olarak, sabitle çarpım kuralı toplamlar üzerinden iki
katlı integrallere taşınır.
Diğer özellikleri de Riemann toplamları için gerçeklemek ve aynı nedenle iki katlı
integrallere taşımak kolaydır. Bu tartışma fikri vermesine rağmen, bu özelliklerin sağ-
landığına dair gerçek bir ispat, Riemann toplamlarının nasıl yakınsadığı hakkında dik-
katli bir analiz gerektirir.
ALIfiTIRMALAR 15.1
1 4 - 2x 2 0
‹ntegrasyon Bölgelerini ve ‹ki Katl› 21. dy dx 22. dx dy
L0 L2 L0 Ly - 2
‹ntegralleri Bulmak 1 2y 1 1 - x2
1–10 alıştırmalarında, integrasyon bölgesini çizin ve integrali hesapla- 23. dx dy 24. dy dx
yın. L0 Ly L0 L1 - x
x
1 e ln 2 2
3 2 3 0
25. dy dx 26. dx dy
L0 L1 L0 Le
2 2
1. s4 - y d dy dx 2. sx y - 2xyd dy dx x
L0 L0 L0 L-2 3>2 9 - 4x 2 2 4 - y2
0 1 2p p
27. 16x dy dx 28. y dx dy
3. sx + y + 1d dx dy 4. ssin x + cos yd dx dy L0 L0 L0 L0
L-1 L-1 Lp L0 1 21 - y 2
2 24 - x 2
p x p sin x
29. 3y dx dy 30. 6x dy dx
5. x sin y dy dx 6. y dy dx L0 L-21 - y 2 L0 L-24 - x 2
L0 L0 L0 L0
ln 8 ln y 2 y2
7. e x+y
dx dy 8. dx dy
‹ki Katl› ‹ntegralleri Hesaplamak
L1 L0 L1 Ly 31–40 alıştırmalarında, integrasyon bölgesini çizin, integrasyon
1 y2 4 2x
3 xy 3 y>2x sınırlarını belirleyin ve integrali hesaplayın.
9. 3y e dx dy 10. e dy dx
L0 L0 L1 L0 2 p p sin y 2 2
31. y dy dx 32. 2y 2 sin xy dy dx
11–16 alıştırmalarında, ƒ’yi verilen bölgede integre edin. L0 Lx L0 Lx
1 1 2 4 - x2
xe 2y
11. Dörtgen Birinci dörtte bir bölgede y = x, y = 2x, x = 1, x = 2 33. x 2e xy dx dy 34. dy dx
doğrularıyla sınırlı bölgede ƒ(x, y) = x@y L0 Ly L0 L0 4 - y
22ln 3 2ln 3 3 1
12. Kare 1 x 2, 1 y 2 karesinde ƒ(x, y) = 1@(xy) 2 3
35. e x dx dy 36. e y dy dx
13. Üçgen Köşeleri (0, 0), (1, 0) ve (0, 1)’de olan üçgen bölgede L0 Ly>2 L0 L2x>3
ƒ(x, y) = x2 + y2 1>16 1>2
5
37. cos s16px d dx dy
14. Dikdörtgen 0 x p, 0 y 1 dikdörtgeninde ƒ(x, y) = y L0 Ly1>4
cos xy 8 2 dy dx
38.
L0 L2 x y + 1
15. Üçgen uy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesinden u + y = 1 4 3
doğrusuyla kesilen üçgen bölgede ƒsu, yd = y - 2u

39. Kare bölge R, ƒ x ƒ + ƒ y ƒ = 1 karesinin içindeki bölge olmak
16. Eğrisel bölge st-düzleminin birinci dörtte bir bölgesinde t = 1’den
üzere, 4R s y - 2x 2 d dA
t = 2’ye kadar s = ln t eğrisinin üst tarafında kalan bölgede
ƒ(s, t) = es ln t 40. Üçgen bölge R, y = x, y = 2x ve x + y = 2 doğrularıyla sınırlı
bölge olmak üzere, 4R xy dA
17–20 alıştırmalarından her biri, bir Kartezyen koordinat düzleminin
bir bölgesinde bir integral vermektedir. Bölgeyi çizin ve integrali he- z = ƒsx, yd Yüzeyinin Alt›nda Kalan Hacim
saplayın. 41. z = x2 + y2 paraboloidinin altında ve xy-düzleminde y = x, x = 0
0 -y
ve x + y = 2 doğrularıyla sınırlanan üçgenin üstündeki bölgenin
17. 2 dp dy (py-düzlemi)
sthe py-planed
L-2 Ly hacmini bulun.
21 - s 42. Üstten z = x2 silindiri ve alttan xy-düzleminde y = 2 – x2 parabolü
2
1
18. 8t dt ds (st-düzlemi)
sthe st-planed ve y = x doğrusuyla çevrelenen bölgeyle sınırlı cismin hacmini
L0 L0
p>3 sec t bulun.
19. sthe tu-planed
3 cos t du dt (tu-düzlemi) 43. Tabanı, xy-düzleminde y = 4 – x2 parabolü ve y = 3x doğrusuyla
L-p>3L0
3 4 - 2u çevrili üçgen olan ve üstü z = x + 4 düzlemi ile sınırlanan cismin
4 - 2u hacmini bulun.
20. dy du (uy-düzlemi)
sthe uy-planed
L0 L1 y2
44. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri, x2 + y2 = 4
silindiri ve z + y = 3 düzlemiyle sınırlanan cismin hacmini bulun.
‹ntegrasyon S›ras›n› De¤ifltirmek
21–30 alıştırmalarında integrasyon bölgesini çizin ve integrasyon
sırası değiştirilmiş eşdeğer bir iki katlı integral yazın.
45. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri, x = 3 düzlemi

ve z = 4 – y2 parabolik silindiriyle sınırlı cismin hacmini bulun.
Teori ve Örnekler
57. Daire kesmesi ƒsx, yd = 24 - x 2 ’yi x2 + y2 4 dairesinden
46. Birinci sekizde bir bölgeden z = 4 – x2 – y yüzeyiyle kesilen cis-
u = p@6 ve u = p@2 ışınlarıyla kesilen küçük bölgede integre edin.
min hacmini bulun.
58. Sınırsız bölge ƒ(x, y) = 1@[(x2 – x)(y – 1)2@3]’ü 2 x < ,
47. Birinci sekizde bir bölgeden z = 12 – 3y2 silindiri ve x + y = 2
0 y 2 sonsuz dikdörtgen üzerinde integre edin.
düzlemiyle kesilen takozun hacmini bulun.
48. ƒ x ƒ + ƒ y ƒ … 1 kare sütunundan z = 0 ve 3x + z = 3 düzlemleriyle 59. Dairesel olmayan silindir xy-düzlemindedir ve üstten z = x2 + y2
kesilen cismin hacmini bulun. paraboloidiyle sınırlıdır. Silindirin hacmi
1 y 2 2-y
49. Önden ve arkadan x = 2 ve x = 1 düzlemleri, yanlardan y = 1@x V = sx 2 + y 2 d dx dy + sx 2 + y 2 d dx dy.
silindirleri, üstten ve alttan z = x + 1 ile z = 0 düzlemleriyle L0 L0 L1 L0
sınırlanan cismin hacmini bulun. ile bulunur. Taban bölgesi R’yi çizin ve silindirin hacmini integ-
50. Önden ve arkadan x = p@3 düzlemleri, yanlardan y = ± sec x rasyon sırası değiştirilmiş tek bir tekrarlı integral olarak ifade
silindirleri, üstten z = 1 + y2 silindiri ve alttan xy-düzlemiyle edin. Sonra integrali hesaplayarak, hacmi bulun.
sınırlanan cismin hacmini bulun. 60. İki katlı integrale dönüştürme Aşağıdaki integrali hesaplayın.
2
S›n›rl› Olmayan Bölgeler Üzerindeki ‹ntegraller stan-1px - tan-1 xd dx.
İki katlı genelleştirilmiş integraller çoğunlukla tek değişkenli genel- L0
leştirilmiş integrallere benzer şekilde hesaplanabilirler. Aşağıdaki ge- (İpucu: İntegrandı bir integral olarak yazın)
nelleştirilmiş integrallerin birincileri, sanki adi integrallermiş gibi dü-
zenlenmiştir. Sonrasında, Bölüm 8.8’deki gibi, uygun sınırlar alarak 61. İki katlı bir integrali maksimize etmek xy-düzlemindeki hangi
tek değişkenli genelleştirilmiş integral hesaplanır. 51–54 alıştırmala- R bölgesi
rındaki genelleştirilmiş integralleri tekrarlı integraller olarak hesapla-
yın. s4 - x 2 - 2y 2 d dA?
6
q 1 1 1> 21 - x 2 R
1
51. dy dx 52. s2y + 1d dy dx integralini maksimize eder? Yanıtınızı açıklayın.
L1 Le-x x y L-1 L-1> 21 - x 2
3
q q
1 62. İki katlı bir integrali minimize etmek xy-düzlemindeki hangi
53. dx dy R bölgesi
L- q L- q sx + 1ds y 2 + 1d
2
q q
54. xe -sx + 2yd dx dy sx 2 + y 2 - 9d dA?
L0 L0 6
R
integralini minimize eder? Yanıtınızı açıklayın.
‹ki Katl› ‹ntegrallere Yaklafl›mda Bulunmak 63. Sürekli bir ƒ(x, y) fonksiyonunun xy-düzlemindeki bir dikdörtgen
55 ve 56 alıştırmalarında, ƒ(x, y)’nin verilen x = a dikey doğruları ve bölgede integralini hesaplamak ve integrasyon sırasına bağlı olarak
y = c yatay doğrularıyla bölünmüş R bölgesindeki iki katlı integraline farklı sonuçlar elde etmek mümkün müdür? Yanıtınızı açıklayın.
yaklaşımda bulunun. Her alt dikdörtgende, (xk, yk)’yı belirtildiği şekil- 64. xy-düzleminde köşeleri (0, 1), (2, 0) ve (1, 2)’de olan üçgenle çevre-
de, yaklaşımınız için kullanın. lenen bir R bölgesinde sürekli bir ƒ(x, y) fonksiyonunun iki katlı in-
n tegralini nasıl hesaplarsınız? Yanıtınızı açıklayın.
ƒsx, yd dA L a ƒsxk , yk d ¢Ak
6 k=1
65. Sınırsız bölge Aşağıdaki eşitliği ispatlayın.
R
q q b b
2
- y2 2
- y2
55. Üstten y = 11 - x2
yarı çemberi, alttan x-ekseniyle sınırlı R e -x dx dy = lim e -x dx dy
L- qL- q b: qL-b L-b
bölgesinde, (xk, yk) k. alt dikdörtgenin alt sol köşesi olmak üzere
2
= 4a
q
(alt dikdörtgenin R’de bulunması koşuluyla), x = –1, –1@2, 0, 1@4, 2
e -x dxb .
1@2, 1 ve y = 0, 1@2, 1 bölünüşünü kullanarak ƒ(x, y) = x + y L0
56. (x – 2)2 + (y – 3)2 = 1 çemberi içindeki R bölgesinde, (xk, yk) k. alt
dikdörtgende (R’nin içinde olması koşuluyla) merkez olmak 66. Genelleştirilmiş iki katlı integral
üzere x = 1, 3@2, 2, 5@2, 3 ve y = 2, 5@2, 3, 7@2, 4 bölünüşünü kul- 1 3
x2
lanarak ƒ(x, y) = x + 2y dy dx.
L0 L0 s y - 1d2>3
Genelleştirilmiş integralini hesaplayın.

71–76 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için, bir iki katlı in-

tegral hesaplayıcısı kullanın. Sonra, integrasyon sırasını değiştirin ve
‹ki Katl› ‹ntegralleri Say›sal Olarak Hesaplama yine iki katlı integral hesaplayıcısı ile hesaplayın.
67–70 alıştırmalarındaki integrallerin değerlerini öngörmek için, bir 1 4 3 9
2
71. e x dx dy 72. x cos s y 2 d dy dx
iki katlı integral hesaplayıcısı kullanın. L0 L2y L0 Lx 2
3 x 1 1 2 422y
1 2
+ y2d
67. xy dy dx 68. e-sx dy dx 73. sx 2y - xy 2 d dx dy
L1 L1 L0 L0 L0 Ly3
1 1 2 4 - y2
69. tan-1 xy dy dx 74. e xy dx dy
L0 L0 L0 L0
1 21 - x 2 2 x2 2 8
70. 3 21 - x2 - y2 dy dx 1 1
75. dy dx 76. dx dy
L-1 L0 L1 L0 x + y L1 Ly3 2x 2 + y 2
15.2 Alan, Momentler ve Kütle Merkezleri
Bu bölümde, düzlemde sınırlı bölgelerin alanlarını hesaplamak ve iki değişkenli bir fonksi-
yonun ortalama değerini bulmak için iki katlı integrallerin nasıl kullanılacağını göstereceğiz.
Sonra bir fizik problemini, düzlemde bir bölgeyi kaplayan ince bir plakanın kütle merkezi-
nin bulunmasını, çalışacağız.
Ak
R
yk (xk, yk)
Düzlemde S›n›rlanm›fl Bölgelerin Alanlar›
xk Önceki bölümde, bir R bölgesindeki iki katlı integralin tanımında ƒ(x, y) = 1 alırsak, Rie-
mann toplamları
n n
Sn = a ƒsxk , yk d ¢Ak = a ¢Ak . (1)
k=1 k=1
haline indirgenir.
fiEK‹L 15.14 R bölgesinin bir bölünüşünün Bu, basitçe R’nin bölünüşündeki küçük dikdörtgenlerin alanlarının toplamıdır ve
normu sıfıra yaklaşırken, Ak alanlarının R’nin alanı demek istediğimiz şeye yaklaşır. R bölgesinin bir bölünüşünün normu sıfıra
toplamları R’nin 4R dA. iki katlı integrali yaklaşırken, bölünüşteki bütün dikdörtgenlerin yükseklikleri ve genişlikleri sıfıra yaklaşır
ile tanımlanan alanını verir. ve R’nin örtülüşü artarak tamamlanır (Şekil 15.14). R’nin alanını
n
Alan = lim a ¢Ak =
Area dA (2)
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k=1 6
R
limiti olarak tanımlarız.
TANIM Alan
Kapalı, sınırlı bir düzlemsel R bölgesinin alanı
A = dA.
6
R
ile verilir.
Bu bölümdeki diğer tanımlar gibi, buradaki tanım da, tek değişkenli alan tanımında
olduğundan, daha büyük bir bölge yelpazesine uygulanır, fakat ikisinin de uygulanabilece-
ği bölgelerde daha önceki tanımla uyuşur. Alan tanımındaki intgrali hesaplamak için, sabit
ƒ(x, y) = 1 fonksiyonunu R üzerinde integre ederiz.
ÖRNEK 1 Alan Bulmak

Birinci dörtte bir bölgede y = x ve y = x2 ile sınırlanan R bölgesinin alanını bulun.
y
Çözüm İki eğrinin nerede kesiştiğini belirterek bölgeyi çizer (Şekil 15.15) ve alanı
1 (1, 1)
yx 1 x 1 x
A = dy dx = cy d dx
yx
y x2 L0 Lx2 L0 x2
1 1
sx - x2 d dx = c - d = .
x2 x3 1
=
y x2 L0 2 3 0 6
x 1
0 1 olarak hesaplarız. İçerideki integralin hesaplanması ile elde edilen 10 (x – x2) dx integra-
linin, bu iki eğri arasındaki alan için Bölüm 5.5’deki yöntem kullanılarak yazılmış integ-
fiEK‹L 15.15 Örnek 1’deki bölge. ral olduğuna dikkat edin.
ÖRNEK 2 Alan Bulmak

2
y = x parabolü ve y = x + 2 doğrusuyla çevrelenen R bölgesinin alanını bulun.
Çözüm R’yi Şekil 15.16(a)’da görülen R1 ve R2 bölgelerine ayırırsak, alanı

1 2y 4 2y
A = dA + dA = dx dy + dx dy.
6 6 L0 L-2y L1 Ly - 2
R1 R2
olarak hesaplayabiliriz. Öte yandan, integrasyon sırasını değiştirmek (Şekil 15.16b),

2 x+2
A = dy dx.
L-1 Lx2
verir.
y y x2 y y x2
(2, 4) (2, 4)
yx2 yx2
4 兹y
兰1 兰y – 2 dx dy
2 x2
兰–1 兰x
R2
2
dy dx
(–1, 1) 兹y (–1, 1)
兰0 兰–兹y
1
R1 dx dy
x x
0 0
(a) (b)
fiEK‹L 15.16 Bu alanı hesaplamak (a) ilk integrasyon x’e göreyse, iki tane iki katlı integral, (b)
integrasyon y’ye göreyse, sadece bir tane iki katlı integral gerektirir (Örnek 2).
Sadece bir integral gerektiren bu ikinci sonuç daha basittir ve pratikte kullanmak
isteyeceğimiz budur. Alan
2 x+2 2 2
cy d sx + 2 - x 2 d dx = c d = .
x2 x3 9
A = dx = + 2x -
L-1 x2 L-1 2 3 -1 2
olarak bulunur.
Ortalama De¤er
Tek değişkenli, integre edilebilir bir fonksiyonun kapalı bir aralıktaki ortalama değeri,
fonksiyonun aralıktaki integralinin aralığın uzunluğuna oranıdır. Düzlemde, sınırlı bir R
bölgesinde tanımlı, iki değişkenli integre edilebilir bir fonksiyon için ortalama değer,
fonksiyonun bölge üzerindeki integralinin bölgenin alanına oranıdır.
Bu, fonksiyonun, yan duvarları bölgenin sınırları üzerinde bulunan bir havuzun içinde
çalkalanan suyun bir andaki yüksekliğini verdiğini düşünmekle gözümüzde canlandırıla-
bilir. Havuzdaki suyun ortalama yüksekliği, suyu sabit bir yükseklikte durgunlaşmaya bı-
rakarak bulunabilir. Bu durumda yükseklik, havuzdaki suyun hacminin, havuzun alanına
oranına eşittir. Bu bizi, integre edilebilir bir ƒ fonksiyonunun bir R bölgesi üzerindeki or-
talama değerini aşağıdaki gibi tanımlamaya götürür:
11
ƒ’ninAverage
R’deki Ortalama over R= =————
value of ƒdeğeri ƒ dA. (3)
R’nin of R 6
area alanı
R
ƒ, R’yi kaplayan ince bir plakanın sıcaklığı ise, ƒ’nin R üzerindeki iki katlı integrali-
nin R’nin alanına oranı, plakanın ortalama sıcaklığıdır. ƒ(x, y), (x, y) noktasından sabit
bir P noktasına olan uzaklık ise, ƒ’nin R üzerindeki ortalama değeri R’deki noktaların
P’den ortalama uzaklığıdır.
ÖRNEK 3 Ortalama De¤er Bulmak

ƒ(x, y) = x cos xy’nin R: 0 x p, 0 y 1 dikdörtgenindeki ortalama değerini bulun.
Çözüm ƒ’nin R üzerindeki integralinin değeri

p 1 p y=1
csin xy d
x cos xy dy = sin xy + C
x cos xy dy dx = dx L
L0 L0 L0 y == 00
p p
= ssin x - 0d dx = -cos x d = 1 + 1 = 2.
L0 0
olarak bulunur. R’nin alanı p’dir. ƒ’nin R üzerindeki ortalama değeri 2@p’dir.
‹nce Düz Plakalar ‹çin Momentler ve Kütle Merkezleri

Bölüm 6.4’te, momentler ve kütle merkezleri kavramlarını tanıtmış ve bu büyüklüklerin,
ince çubuklar veya şeritler ve sabit yoğunluklu plakalar için nasıl hesaplandığını
görmüştük. Katlı integralleri kullanarak, bu hesaplamaları değişken yoğunluklu çeşitli
şekillere, genişletebiliriz. Önce, ince düz bir plakanın kütle merkezini bulma problemini
ele alıyoruz: örneğin alüminyum bir disk veya üçgensel bir metal yaprak. Böyle bir
plakada yoğunluk dağılımının sürekli olduğunu varsayıyoruz. Bir malzemenin d(x, y) ile
gösterilen yoğunluk fonksiyonu, birim alan başına kütledir. Bir plakanın kütlesi, plakayı
oluşturan R bölgesi üzerinde yoğunluk fonksiyonunun integre edilmesi ile elde edilir. Bir
eksen etrafındaki birinci moment, eksenden uzaklık kere yoğunluğun R üzerinde integre
edilmesi ile hesaplanır. Kütle merkezi, birinci momentten bulunur. Tablo 15.1, kütleler, bi-
rinci momentler ve kütle merkezleri için iki katlı integral formüllerini vermektedir.
TABLO 15.1 xy-düzleminde bir R bölgelesini kaplayan ince plakalar için

kütle ve birinci moment formülleri.
Mass:
Kütle: M = dsx, yddA dsx, yd , (x, y)’deki yoğunluktur.
6
R
First
Birincimoments:
momentler: Mx = ydsx, yddA, My = xdsx, yddA
6 6
R R
My Mx
Kütle merkezi:
Center of mass: x = , y =
M M
ÖRNEK 4 De¤iflken Yo¤unluklu ‹nce Bir Plakan›n Kütle Merkezini Bulmak

y
İnce bir plaka, birinci dörtte bir bölgede x-ekseni ile x = 1 ve y = 2x doğrularının
(1, 2) sınırladığı üçgensel bölgeyi kaplamaktadır. (x, y) noktasında plakanın yoğunluğu
2
d(x, y) = 6x + 6y + 6’dır. Plakanın kütlesini ve koordinat eksenleri etrafındaki birinci mo-
mentleri ile kütle merkezini bulun.
y 2x
x1
Çözüm Plakayı çizer ve hesaplamamız gereken integrallerin integrasyon sınırlarını be-
lirleyecek kadar detay ekleriz (Şekil 15.17).
Plakanın kütlesi
1 2x 1 2x
x M = dsx, yd dy dx = s6x + 6y + 6d dy dx
L0 L0 L0 L0
0 1
1 y = 2x
c6xy + 3y 2 + 6y d
fiEK‹L 15.17 Örnek 4’teki, plaka ile
= dx
kaplanmış üçgensel bölge
L0 y=0
1 1
= s24x 2 + 12xd dx = c8x 3 + 6x 2 d = 14.
L0 0
olarak bulunur.
x-ekseni etrafındaki birinci moment
1 2x 1 2x
Mx = ydsx, yd dy dx = s6xy + 6y 2 + 6yd dy dx
L0 L0 L0 L0
1 y = 2x 1
= c3xy 2 + 2y 3 + 3y 2 d dx = s28x 3 + 12x 2 d dx
L0 y=0 L0
1
= c7x 4 + 4x 3 d = 11.
0
olur.
Benzer bir hesaplama, y-ekseni etrafındaki momenti verir:

1 2x
My = xdsx, yd dy dx = 10.
L0 L0
Dolayısıyla kütle merkezinin koordinatları
My 10 5 Mx 11
x = = = , y = = .
M 14 7 M 14
olur.
Eylemsizlik Momenti
Bir cismin birinci momentleri (Tablo 15.1), denge ve bir yerçekimi alanında bir cismin
farklı koordinat eksenleri etrafında gösterdiği tork hakkında bilgi verir. Ama cisim dönen
bir şaft ise, şaftta ne kadar enerji depolandığı veya şaftı belirli bir açısal hıza ivmelendir-
menin ne kadar enerji gerektireceğiyle ilgilenmemiz daha doğaldır. İkinci moment veya
eylemsizlik momenti buradan gelir.
Şaftı mk kütleli küçük bloklara böldüğünüzü düşünün ve rk, k. bloğun kütle merkezin-
den dönme eksenine olan uzaklık olsun (Şekil 15.18). Şaft v = du@dt radyan bölü saniye
açısal hızıyla dönüyorsa, bloğun kütle merkezi yörüngesini
d du
yk = sr ud = rk = rk v.
dt k dt
lineer hızıyla izleyecektir.
Δmk
rku
yk
u
rk
Dön
me
eks
eni
fiEK‹L 15.18 Dönen bir şaftta depolanan enerji miktarı için bir integral
bulmak amacıyla, önce şaftın küçük bloklara ayrıldığını hayal ederiz.
Her bloğun kendi kinetik enerjisi vardır. Her bloğun enerjisinin katkısını
toplayarak şaftın kinetik enerjisini buluruz.
Bloğun kinetik enerjisi yaklaşık olarak

1 1 1
¢m y 2 = ¢mksrk vd2 = v2r k2 ¢mk .
2 k k 2 2
olur. Çubuğun kinetik enerjisi de yaklaşık olarak
1 2 2
a 2 v r k ¢mk .
olur.
Şaftı daha küçük bloklara ayırarak bu toplamlarla yaklaşılan integral şaftın kinetik enerji-
sini verir:
1 2 2 1
KE
KEshaft
şaft = v r dm = v2 r 2 dm. (4)
L 2 2 L
Bu eşitlikteki
I = r 2 dm
L
çarpanı şaftın dönme ekseni etrafındaki eylemsizlik momentidir ve (4) denkleminden şaftın
kinetik enerjisinin
1 2
KE
KEshaft
şaft = Iv .
2
Bir şaftın eylemsizlik momenti bazı yönlerden bir lokomotifin ataletine benzer.
m kütleli bir lokomotifi lineer bir y hızıyla harekete geçirmek için, KE = (1@2)my2 ka-
dar bir kinetik enerji sağlamamız gerekir. Lokomotifi durdurmak için, bu enerjiyi salma-
mız gerekir. Eylemsizlik momenti I olan bir şaftı bir v açısal hızıyla döndürmeye başla-
mak için KE = (1@2)Iv2 kadar bir kinetik enerji sağlamamız gerekir. Şaftı durdurmak için
bu miktar enerjiyi geriye almamız gerekir. Şaftın eylemsizlik momenti lokomotifin kütlesi
gibidir. Lokomotifin kalkmasını veya durmasını zorlaştıran şey kütledir. Şaftın dönmesini
veya durmasını zorlaştıran şey eylemsizlik momentidir. Eylemsizlik momenti sadece şaf-
tın kütlesine değil, aynı zamanda kütlenin dağılımına da bağlıdır.
Eylemsizlik momenti ayrıca yatay bir metal sütunun bir yük altında ne kadar büküle-
ceğini belirlemede rol oynar. Sütunun sertliği, sütunun yatay eksenine dik olan tipik bir
kesitin kutupsal eylemsizlik momenti I olmak üzere, bir sabit kere I dır. I’nın değeri ne ka-
dar büyükse, sütun o kadar serttir ve verilen yük altında o kadar az bükülür. Kesitleri kare
olan sütunlar yerine I-sütunları kullanmamızın nedeni budur. Sütunun altındaki ve üstün-
Sutün A deki çıkıntılar sütunun kütlesinin çoğunu yatay eksenden uzak tutarak I’nın değerini mak-
simize eder (Şekil 15.19).
Eylemsizlik momentinin nasıl çalıştığını anlamak istiyorsanız, aşağıdaki deneyi ya-
Eksen pın. Bir kalemin uçlarına iki madeni para yapıştırın ve kalemi kütle merkezinin etrafında
döndürün. Hareket yönünü her değiştirdiğinizde hissettiğiniz direncin nedeni eylemsizlik
momentidir. Şimdi madeni paraları kütle merkezine doğru eşit mesafede yer değiştirin ve
kalemi yeniden döndürün. Sistemin kütlesi ve kütle merkezi aynıdır, ama şimdi harekette-
ki değişimlere daha az direnç göstermektedir. Eylemsizlik momenti azalmıştır. Eylemsiz-
lik momenti bir beyzbol sopasına, golf sopasına veya tenis raketine “hissedilmelerini” ve-
Sütun B ren şeydir. Ağırlıkları aynı olan, aynı görünen ve kütle merkezleri aynı olan tenis raketleri,
ağırlıkları aynı şekilde dağılmamışsa, farklı hissedilecekler ve davranacaklardır.
Düzlemde, ince plakaların eylemsizlik momentlerinin hesaplanması, Tablo 15.2’de
Eksen
özetlenen iki katlı integral formüllerine yol açar. Küçük ince bir parçanın m kütlesi, par-
çacığın alanı A ile parçacığın içindeki bir noktanın yoğunluğu çarpımına eşittir. Uzayda
bir bölgeyi kaplayan cisimlerin eylemsizlik momentlerinin hesaplanması Bölüm 15.5’te
incelenmiştir.
fiEK‹L 15.19 Bir sütunun yatay ekseni Birinci momentler Mx ve My ile eylemsizlik momentileri veya ikinci momentler
etrafındaki kutupsal eylemsizlik momenti Ix ve Iy arasındaki matematiksel fark, ikinci momentlerin ‘‘çevirme kolu’’ uzaklıkları x ve
ne kadar büyük olursa, sütun o kadar sert y’nin karelerini kullanmalarıdır.
olur. A ve B sütunlarının kesit alanları I0 momentine orijin etrafında kutupsal eylemsizlik momenti de denir. Yoğunluk d(x, y)
aynıdır, ama A daha serttir. (birim alan başına kütle) kere temsili bir (x, y) noktasından orijine uzaklığın karesi olan
r2 = x2 + y2’nin integre edilmesiyle hesaplanır. I0 = Ix + Iy olduğuna dikkat edin; ikisini bili-
yorsak, üçüncüyü otomatik olarak biliyoruz demektir (I0 momentine bazen z- ekseni etra-
fındaki eylemsizlik momentini temsil eden Iz de denir. Bu durumda, Iz = Ix + Iy bağıntısına
Dik Eksen Teoremi denir). ve
Jirasyon yarıçapı Rx
Ix = MRx2
denklemiyle tanımlanır. Plakanın tüm kütlesinin aynı Ix’i verecek şekilde x-ekseninden
ne kadar uzakta yoğunlaştığını söyler. Jirasyon yarıçapı eylemsizlik momentini bir küt-
le ve bir uzunluk cinsinden ifade etmenin uygun bir yolunu verir. Ry ve R0 yarıçapları
aynı şekilde
Iy = MRy2 ve I0 = MR02
ile verilir. Eylemsizlik momentleri’nin (ikinci momentler) yanı sıra jirasyon yarıçaplarının
formüllerini de veren Tablo 15.2’deki formülleri elde etmek için karekök alırız.
TABLO 15.2 xy-düzleminde ince plakalar için ikinci moment formülleri

Eylemsizlik momentleri (ikinci momentler):
x-ekseni etrafında: Ix = y 2dsx, yd dA

6
y-ekseni etrafında: Iy = x 2dsx, yd dA

6
Bir L doğrusu etrafında: IL = r 2sx, yddsx, yd dA,

6
r(x, y) = (x, y)’den L’ye olan uzaklık
Orijin etrafında I0 = sx 2 + y 2 ddsx, yd dA = Ix + Iy

6
(kutupsal moment):
Jirasyon yarıçapı: x-ekseni etrafında: Rx = 2Ix>M
y-ekseni etrafında: Ry = 2Iy>M
Orijin etrafında: R0 = 2I0>M
ÖRNEK 5 Eylemsizlik Momentleri ve Jirasyon Yar›çaplar› Bulmak

Örnek 4’teki ince plaka için (Şekil 15.17), koordinat eksenleri ve orijin etrafındaki eylem-
sizlik momentlerini ve jirasyon yarıçaplarını bulunuz.
Çözüm Örnek 4’te verilen d(x, y) = 6x + 6y + 6 yoğunluk fonksiyonunu kullanarak x-ek-

seni etrafındaki eylemsizlik momenti
1 2x 1 2x
Ix = y 2dsx, yd dy dx = s6xy 2 + 6y 3 + 6y 2 d dy dx
L0 L0 L0 L0
1 y = 2x 1
c2xy 3 + y + 2y 3 d
3 4
= dx = s40x 4 + 16x 3 d dx
L0 2 y=0 L0
= C 8x 5 + 4x 4 D 0 = 12.
1
olarak bulunur.
Benzer şekilde, y-ekseni etrafındaki eylemsizlik momenti

1 2x
39
Iy = x 2dsx, yd dy dx = .
L0 L0 5
olarak bulunur. Ix’i hesaplamak için y2 kere yoğunluk fonksiyonunu ve Iy’yi hesaplamak
için de x2 kere yoğunluk fonksiyonunu integre ettiğimize dikkat edin.
Ix ve Iy’yi bildiğimiz için, I0’ı bulmak için bir integral kurmamız gerekmez: I0 = Ix + Iy
denklemini kullanabiliriz:
39 60 + 39 99
I0 = 12 + = = .
5 5 5
Üç jirasyon yarıçapı ise,
Rx = 2Ix>M = 212>14 = 26>7 L 0.93
Ry = 2Iy>M = a
b>14 = 239>70 L 0.75
39
B 5
R0 = 2I0>M = a b>14 = 299>70 L 1.19.

99
B 5
olarak bulunur.
Momentler istatistikte de önemlidir. Birinci moment, bir veri kümesinin ortalaması
m’nün hesabında kullanılır. İkinci moment de A g B variansını ve A g B . standart sapmasını
2
hesaplamakta kullanılır. Üçüncü ve dördüncü momentler eğrilik (skewness) ve kurtosis

olarak bilinen istatistiksel büyüklükleri hesaplamakta kullanılırlar.
Geometrik fiekillerin Merkezleri

Bir cismin yoğunluğu sabitse, Tablo 15.1’de x ve y formüllerinde pay ve payda sadeleşir. x
ve y söz konusu olduğunda, d yoğunluğu 1 bile olabilir. Yani, d sabitken, kütle merkezinin
yeri cismin yapıldığı malzemenin değil, şeklinin bir özelliği olur. Böyle durumlarda, mü-
hendisler kütle merkezini cismin merkezi olarak adlandırabilirler. Bir merkezi bulmak için,
d’yı 1’e eşitler ve x ve y’yi daha önceki gibi, birinci momentleri kütleye bölerek buluruz.
ÖRNEK 6 Bir Bölgenin Merkezini Bulmak

Birinci dörtte bir bölgede, üstten y = x doğrusu ve alttan y = x2 parabolüyle sınırlı bölge-
nin merkezini bulun.
Çözüm Bölgeyi çizer ve integrasyon sınırlarını belirleyecek detayları ekleriz (Şekil

15.20). Sonra d’yı 1’e eşitler ve Tablo 15.1’deki uygun formülleri hesaplarız:
1 x 1 y=x 1 1
cy d sx - x 2 d dx = c d =
x2 x3 1
M = 1 dy dx = dx = -
L0 Lx 2 L0 L0
y 2 3 0 6
y = x2
1 (1, 1) 1 x 1 y 2 y=x
Mx = y dy dx = c d dx
yx L0 Lx 2 L0 2 y = x2
y x2
1 1
a b dx = c - d =
x2 x4 x3 x5 1
x = -
0 1 L0 2 2 6 10 0 15
1 x 1 y=x 1 1
cxy d sx 2 - x 3 d dx = c d =
fiEK‹L 15.20 Bu bölgenin merkezi Örnek x3 x4 1
My = x dy dx = dx = - .
6’da bulunmuştur. L0 Lx 2 L0 y = x2 L0 3 4 0 12
Bu M, Mx ve My değerlerinden
My 1>12 1 Mx 1>15 2
x = = = and
ve y = = = .
M 1>6 2 M 1>6 5
buluruz. Merkez (1@2, 2@5) noktasıdır.
ALIfiTIRMALAR 15.2
‹ki Katl› ‹ntegrasyonla Alanlar 17. 0 x 2, 0 y 2 karesinde z = x2 + y2 paraboloidinin orta-

lama yüksekliğini bulun.
1–8 alıştırmalarında, verilen doğru ve eğrilerle sınırlı bölgeleri çizin.
Sonra bölgenin alanını iki katlı bir tekrarlı integral olarak ifade edin 18. ƒ(x, y) = 1@(xy)’nin ln 2 x 2 ln 2, ln 2 y 2 ln 2 karesin-
ve integrali hesaplayın. deki ortalama değerini bulun.
1. Koordinat eksenleri ve x + y = 2 doğrusu
2. x = 0, y = 2x ve y = 4 doğruları Sabit Yo¤unluk
2
3. x = – y parabolü ve y = x + 2 doğrusu 19. Kütle merkezi bulmak Birinci dörtte bir bölgede x = 0, y = x
doğruları ve y = 2 – x2 parabolüyle sınırlı, d = 3 yoğunluklu ince
4. x = y – y2 parabolü ile y = – x doğrusu bir plakanın kütle merkezini bulun.
5. y = ex eğrisi ile y = 0, x = 0 ve x = ln 2 doğrusu
20. Eylemsizlik momentleri ve jirasyon yarıçapı bulmak Birinci
6. Birinci dörtte bir bölgede, y = ln x ve y = 2 ln x eğrileri ile x = e dörtte bir bölgede x = 3 ve y = 3 doğrularıyla sınırlı, sabit d
doğrusu yoğunluklu ince bir plakanın koordinat eksenleri etrafında
7. x = y2 ve x = 2y – y2 parabolleri eylemsizlik momentlerini ve jirasyon yarıçaplarını bulun.
8. x = y2 – 1 ve x = 2y2 – 2 parabolleri 21. Bir merkez bulmak Birinci dörtte bir bölgede x-ekseni, y2 = 2x
parabolü ve x + y = 4 doğrusuyla sınırlı bölgenin merkezini bu-
‹ntegrasyon Bölgelerini Belirlemek lun.
9–14 alıştırmalarındaki integraller ile integrallerin toplamı xy-düzle- 22. Bir merkez bulmak Birinci dörtte bir bölgeden x + y = 3
mindeki bölgelerin alanlarını verir. Her bölgeyi çizin, her sınırlayıcı doğrusuyla kesilen üçgen bölgenin merkezini bulun.
eğriyi denklemiyle belirtin ve eğrilerin kesiştikleri noktaların koordi- 23. Bir merkez bulmak x-ekseni ve y = 21 - x 2. eğrisiyle sı-
natlarını verin. Sonra her bölgenin alanını bulun. nırlı yarı dairesel bölgenin merkezini bulun.
6 2y 3 xs2 - xd
9. dx dy 10. dy dx 24. Bir merkez bulmak Birinci dörtte bir bölgede y = 6x – x2 pa-
L0 Ly >3 2
L0 L-x rabolü ve y = x doğrusu ile sınırlı bölgenin alanı 125@6 birim-
p>4 cos x 2 y+2 dir. Merkezi bulun.
11. dy dx 12. dx dy
L0 Lsin x L-1Ly2 25. Bir merkez bulmak Birinci dörtte bir bölgeden x2 + y2 = a2
0 1-x 2 1-x çemberiyle kesilen bölgenin merkezini bulun.
13. dy dx + dy dx 26. Bir merkez bulmak x-ekseni ile y = sin x, 0 x p yayının
L-1L-2x L0 L-x>2
arasındaki bölgenin merkezini bulun.
2 0 4 2x
14. dy dx + dy dx 27. Eylemsizlik momentleri bulmak x2 + y2 = 4 çemberiyle sınırlı
L0 Lx - 42
L0 L0 d = 1 yoğunluklu ince tabakanın x-ekseni etrafındaki eylemsizlik
momentini bulun. Sonra bu sonucu kullanarak Iy ve I0’ı bulun.
Ortalama De¤erler
28. Bir eylemsizlik momenti bulmak y = (sin2 x)@x2 eğrisi ve x-
15. ƒ(x, y)= sin(x + y)’nin ekseninin p x 2p aralığıyla sınırlı, sabit d = 1 yoğunluklu
a. 0 x p, 0 y p dikdörtgeninde, ince yaprağın y-eksenine göre eylemsizlik momentini bulun.
b. 0 x p, 0 y p@2 dikdörtgeninde 29. Sonsuz bir bölgenin merkezi İkinci dörtte bir bölgede koordi-
ortalama değerini bulun. nat eksenleri ve y = ex eğrisi ile çevrelenen sonsuz bölgenin
merkezini bulun (Kütle-moment formüllerinde genelleştirilmiş
16. Sizce hangisi daha büyük olacaktır, ƒ(x, y) = xy’nin 0 x 1,
integraller kullanın).
0 y 1 karesi üzerindeki ortalama değeri mi, ƒ’nin birinci
dörtte bir bölgedeki x2 + y2 1 çeyrek çemberindeki ortalama
değeri mi? Bulmak için hesaplayın.
30. Sonsuz bir plakanın birinci momenti Birinci dörtte bir bölgede 42. Bölgesel Nüfus ƒ(x, y) = 100 (y + 1) fonksiyonu ve mil olarak
y = e-x >2 eğrisinin altında kalan sonsuz bölgeyi kaplayan
2
ölçülmek üzere Dünya’da bir düzlemsel bölgenin nüfus yoğunlu-
d(x, y) = 1 yoğunluklu ince plakanın y-ekseni etrafındaki birinci ğunu temsil ediyorsa, x = y2 ve x = 2y – y2 eğrileriyle sınırlı böl-
momentini bulun. gedeki insan sayısını bulun.
43. Aygıt tasarımı Bir aygıt tasarlarken, düşünülen şeylerden biri
De¤iflken Yo¤unluk aygıtın devrilmesinin ne kadar zor olacağıdır. Eğildiğinde, kütle
31. Bir eylemsizlik momentleri ve jirasyon yarıçapı bulmak merkezi dayanma noktasının, aygıtın üzerinde döndüğü noktanın,
d(x, y) = x + y ise, x = y – y2 parabolü ve x + y = 0 doğrusu ile sı- doğru tarafında olduğu sürece, kendini düzeltecektir. Neredeyse
nırlanan ince plakanın x-eksen etrafındaki eylemsizlik momentini sabit yoğunluklu bir aygıtın profilinin eski moda bir radyo gibi
ve jirasyon yarıçapını bulun. parabolik olduğunu varsayın. xy-düzlemindeki 0 y a(1 – x2),
32. Kütle bulmak d(x, y) = 5x ise, x2 + 4y2 = 12 elipsinden x = 4y2 –1 x 1 bölgesini doldurduğunu varsayın (Şekle bakın).
parabolü ile kesilen küçük bölgeyi kaplayan ince plakanın kütle- Hangi a değerleri aygıtın 45°’den fazla eğilmesini sağlar?
sini bulun.
y
33. Kütle merkezi bulmak d(x, y) = 6x + 3y + 3 ise, y-ekseni ile
y = x ve y = 2 – x doğrularıyla sınırlı ince üçgen bir plakanın küt- a
le merkezini bulun. y a(1 x2)
(k
üt
34. Bir kütle merkezi ve eylemsizlik momenti bulmak (x, y) nokta- le k.m
sındaki yoğunluk d(x, y) = y + 1 ise, x = y2 ve x = 2y – y2 eğrile- m .
er
ke
riyle sınırlı ince plakanın kütlesini ve x-ekseni etrafındaki eylem- zi)
k.m.
sizlik momentini bulun.
35. Kütle merkezi, eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı
d(x, y) = x + y + 1 ise, birinci dörtte bir bölgeden x = 6 ve y = 1 Dayanma noktası
doğrularıyla kesilen ince dikdörtgen plakanın kütle merkezini ve x
–1 0 1
y-ekseni etrafındaki jirasyon yarıçapını bulun.
36. Kütle merkezi, eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı 44. Bir eylemsizlik momentini minimize etmek Sabit d(x, y) = 1
d(x, y) = y + 1 ise, y = 1 doğrusu ve y = x2 parabolü ile sınırlı ince yoğunluklu dikdörtgen bir plaka birinci dörtte bir bölgede x = 4
plakanın kütle merkezini ve y ekseni etrafındaki eylemsizlik mo- ve y = 2 doğrularıyla sınırlı bölgeyi kaplamaktadır. Dikdörtgenin
menti ile jirasyon yarıçapını bulun. y = a doğrusu etrafındaki eylemsizlik momenti Ia
37. Kütle merkezi, eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı 4 2
d(x, y) = 7y + 1 ise, x-ekseni, x = 1 doğruları ve y = x2 parabolü Ia = s y - ad2 dy dx.
ile sınırlı ince plakanın kütle merkezini ve y-ekseni etrafındaki L0 L0
eylemsizlik momenti ile jirasyon yarıçapını bulun. integraliyle verilir. Ia’yı minimize eden a değerini bulun.
38. Kütle merkezi, eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı 45. Sınırsız bir bölgenin merkezi xy-düzleminde
d(x, y) = 1 + (x@20) ise, x = 0, x = 20, y = –1 ve y = 1 doğrularıyla y = 1> 21 - x 2, y = -1> 21 - x 2, eğrileri ve x = 0, x = 1
sınırlı ince bir dikdörtgen plakanın kütle merkezini ve x-ekseni doğrularıyla sınırlanan sonsuz bölgenin merkezini bulun.
etrafındaki eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapını bulun.
46. İnce bir çubuğun jirasyon yarıçapı Sabit çizgisel d gm@cm
39. Kütle merkezi, eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı yoğunluklu ve L cm uzunluklu ince çubuğun aşağıdaki eksenlere
d(x, y) = y + 1 ise, y = x, y = –x ve y = 1 doğrularıyla sınırlı ince göre jirasyon yarıçapını bulun.
üçgen plakanın kütle merkezini, koordinat eksenleri etrafındaki
eylemsizlik momentleri ile jirasyon yarıçaplarını ve kutupsal ey- a. çubuğun kütle merkezinden geçen ve çubuğun eksenine dik
lemsizlik momentini ve jirasyon yarıçapını bulun. eksene göre;
40. Kütle merkezi, eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı b. çubuğun uçlarından birinde çubuğun eksenine dik eksene gö-
Alıştırma 39’u d(x, y) = 3x2 + 1 için tekrarlayın. re.
47. (Alıştırma 34’ün devamı) Sabit d yoğunluklu ince bir plaka xy-
Teori ve Örnekler düzleminde x = y2 ve x = 2y – y2 eğrileriyle sınırlı bir R bölgesini
kaplamaktadır.
41. Bakteri nüfusu ƒ(x, y) = (10,000ey)@(1 + ZxZ @2) ifadesi xy-düz-
leminde, x ve y santimetre olmak üzere, bir bakteri grubunun “nü- a. Sabit yoğunluk Plakanın kütlesini Alıştırma 34’tekiyle aynı
fus yoğunluğunu” temsil ediyorsa, –5 x 5 ve –2 y 0 dik- yapacak d’yı bulun.
dörtgeninin içinde yaşayan toplam bakteri nüfusunu bulun. b. Ortalama Değer (a) şıkkındaki d’yı d(x, y) = y + 1’in
R’deki ortalama değeriyle karşılaştırın.
48. Teksas’taki ortalama sıcaklık Teksas Almanağı’na göre, Tek- m1 c1 + m2 c2 + Á + mn cn

c = . (6)
sas’ta 254 ilçe ve her ilçede bir Ulusal Hava Servisi istasyonu bu- m1 + m2 + Á + mn
lunmaktadır. t0 anında, hava istasyonlarından her birinin yerel
sıcaklığı kaydettiğini varsayın. t0 anında Teksas’taki ortalama şeklinde genelleşir. Bu formül özellikle merkezlerini geometriden bil-
sıcaklığı verecek mantıklı bir yaklaşım sunan formülü bulun. diğimiz sabit yoğunluklu parçalardan oluşan ve şekli düzgün olmayan
Yanıtınız Teksas Almanağı’nda bulunan verileri içermelidir. bir plakanın merkezini bulmak için yararlıdır. Her parçanın merkezini
bulur ve (6) denklemini uygulayarak plakanın merkezini buluruz.
Paralel Eksen Teoremi 51. Pappus formülünü (denklem (5)) türetin. (İpucu: Plakaları birinci
Lk.m., xy-düzleminde bir bölgeyi kaplayan m kütleli ince bir plakanın dörtte bir bölgedeki bölgeler olarak çizin ve kütle merkezlerini
kütle merkezinden geçen bir doğru olsun. L, Lk.m.’ye paralel ve h bi- sx1, y1 d, sx2 , y2 d. olarak isimlendirin. Koordinat eksenleri etrafın-
rim uzakta bir doğru olsun. Paralel Eksen Teoremi bu koşullar altın- da P1 ∪ P2’nin momentleri nedir?)
da plakanın L ve Lk.m. etrafındaki eylemsizlik momentleri IL ve 52. (5) denklemini ve matematiksel indüksiyon kullanarak (6) denk-
Lk.m.’nin leminin herhangi bir pozitif n 2 tamsayısı için geçerli olduğunu
IL = Lk.m. + mh2 gösterin.
53. A, B ve C aşağıda gösterilen şekiller olsun. Pappus formülünü
denklemini sağladıklarını söyler. kullanarak aşağıdaki bölgelerin merkezlerini bulun.
49. Paralel Eksen Teoreminin ispatı a. A ´ B b. A ´ C
a. Plaka düzleminde, plakanın kütle merkezinden geçen her- c. B ´ C d. A ´ B ´ C.
hangi bir doğru etrafında, plakanın birinci momentin sıfır ol-
duğunu gösterin (İpucu: Doğru y-ekseni olmak üzere, kütle
merkezini orijine yerleştirin. x = My>M formülü size ne söy-
y
ler?). 5
b. (a) şıkkındaki sonucu kullanarak Paralel Eksen Teoremini tü- 4
B
3
retin. Düzlemin koordinatlarının, Lk.m.’yi y-ekseni, L’yi de
2 (7, 2)
x = h doğrusu yapacak şekilde olduğunu varsayın. Sonra IL in- A
1 C
tegralinin integrandını açarak integralleri değerlerini bildiği- x
niz integrallerin toplamı olarak yazın. 0 2 4 7
50. Eylemsizlik momentleri bulmak

54. Kütle merkezi yerleştirmek Aşağıda gösterilen marangoz
a. Paralel Eksen Teoreminin ve Örnek 4’ün sonuçlarını kullana-
karesinin kütle merkezinin yerini belirleyin.
rak, Örnek 4’teki plakanın, plakanın kütle merkezinden geçen
dikey ve yatay doğrular etrafındaki eylemsizlik momentlerini
y (inç)
bulun.
b. (a)’daki sonucu kullanarak plakanın x = 1 ve y = 2 doğruları
etrafındaki eylemsizlik momentini bulun. 1.5 inç
12
Pappüs Formülü
2
Pappus, düzlemde üst üste binmeyen iki bölgenin birleşimlerinin mer- x (inç)
0 24
kezinin, bölgelerin kendi kütle merkezlerini birleştiren doğru üzerinde
bulunduğunu biliyordu. Daha ayrıntılı olarak, m1 ve m2’nin xy-düzle-
minde üst üste binmeyen P1 ve P2 bölgelerini kaplayan ince plakaların 55. İkizkenar bir T üçgeninin tabanı 2a ve yüksekliği h’dir. Taban, bir
kütleleri olduğunu varsayın. c1 ve c2 de, sırasıyla, orijinden P1 ve dondurma külahına benzer bir şekil oluşturacak şekilde, a yarı-
P2’nin kütle merkezlerine olan vektörler olsun. Bu durumda, iki pla- çaplı dairesel bir D yarım diskin çapı üzerinde bulunmaktadır.
kanın birleşimi P1 ∪ P2’nin kütle merkezi T ∪ D’nin merkezinin T ve D’nin ortak sınırında bulunması için a
ve h arasındaki ilişki ne olmalıdır? Peki kütle merkezinin T’nin
m1 c1 + m2 c2
c = . (5) içinde olması için?
m1 + m2
56. h yükseklikli ikizkenar bir T üçgeninin tabanı, kenarlarının uzun-
vektörüyle belirlenir. (5) denklemi Pappus formülü olarak bilinir. İki- luğu s olan bir Q karesinin bir kenarıdır (Kare ve üçgen üst üste
den fazla üst üste binmeyen plaka için, sayıları sonlu olmak üzere, bu binmezler). T ∪ Q’nun merkezinin üçgenin tabanında olması için
formül h ile s arasındaki ilişki ne olmalıdır? Yanıtınızı Alıştırma 55’in ya-
nıtıyla karşılaştırın.
15.3 Kutupsal Formda ‹ki Katl› ‹ntegraller
Bazen, kutupsal koordinatlara geçersek integralleri hesaplamak daha kolaydır. Bu bölüm

değişimin nasıl yapılacağını ve sınırları kutupsal denklemlerle verilen integrallerin nasıl
hesaplanacağını göstermektedir.
Kutupsal Koordinatlarda ‹ntegraller

Bir fonksiyonun xy-düzlemindeki bir R bölgesi üzerinde iki katlı integralini tanımlar-
ken, işe R’yi kenarları koordinat eksenlerine paralel dikdörtgenlere bölerek başladık.
Bunlar kullanılması doğal şekillerdir, çünkü kenarlarının ya x-değerleri ya da y-değerle-
ri sabittir. Kutupsal koordinatlarda doğal şekil, kenarları sabit r- veya u- değerleri olan
“kutupsal dikdörtgenler”dir.
Bir ƒ(r, u) fonksiyonunun u = a ve u = b ışınları ile sürekli r = g1(u) ve r = g2(u) eğri-
lerinin sınırladığı bir R bölgesinde tanımlandığını varsayın. Ayrıca, a ile b arasındaki her u
değeri için, 0 g1(u) g2(u) a olduğunu varsayın. Bu durumda R, 0 r a ve
a u b denklemleriyle tanımlanan pervane-şekilli bölgede bulunur. Şekil 15.21’e ba-
kın.
a 2u
Ak
ub a u
(rk, uk)
R r
u
Q ua
r g2(u) ra
3r
2r r g1(u)
r
up u0
O
fiEK‹L 15.21 R: g1(u) r g2(u), a u b bölgesi, pervane-şekilli Q: 0 r a,

a u b bölgesi içinde bulunur. Q’nun dairesel yay ve ışınlarla bölünüşü R’nin bir
bölünüşünü verir.
Q’yu bir dairesel yay ve ışın şebekesiyle kaplarız. Yaylar merkezleri orijinde olan,
r = a@m olmak üzere, r, 2r,…, mr yarıçaplı çemberlerden kesilmiştir. Işınlar,
u = (b – a)@m olmak üzere,
u = a, u = a + u, u = a + 2u , …, u = a + m u = b
ile verilir. Yaylar ve ışınlar Q’yu “kutupsal dikdörtgenler” denen küçük parçalara ayırır.
R’nin içinde kalan kutupsal dikdörtgenleri (sırası önemli değildir), alanlarına
A1, A2, …, An diyerek numaralandırırız. Alanı Ak olan kutupsal dikdörtgenin içinde
herhangi bir (rk, uk) noktası alalım.
n
Sn = a ƒsrk, uk d ¢Ak.
k=1
toplamını oluşturalım.
15.3 Kutupsal Formda ‹ki Katl› ‹ntegraller 1093
ƒ fonksiyonu R üzerinde sürekli ise, r ve u’yı sıfıra götürecek şekilde şebekeyi küçül-
türken bu toplam bir limite yaklaşacaktır. Bu limite ƒ’nin R üzerindeki iki katlı integrali
u
⎛r r ⎛ denir. Sembolik olarak,,
⎝k 2 ⎝ ⎛r r ⎛
r
⎝k 2 ⎝
rk lim Sn = ƒsr, ud dA.
n: q 6
Ak R
olarak yazılır. Bu limiti hesaplamak için, önce Sn toplamını, Ak’yı r ve u cinsinden

Küçük bölüm ifade edilecek şekilde yazmamız gerekir. Uygunluk için, rk’yı k. kutupsal dikdörtgen
Ak’yı sınırlayan iç ve dış yayların yarıçaplarının ortalaması olarak alırız. Ak’yi içten sı-
Büyük bölüm nırlayan yayın yarıçapı rk – (r@2)’dir (Şekil 15.22). Dış yayın yarıçapı ise rk + (r@2)’dir.
Yarıçapı r olan bir çemberin, açısı u olan takoz-şekilli bir bölümünün alanı, çemberin
alanı
O
1 # 2
A = u r ,
fiEK‹L 15.22 2
dir. Bu, çemberin alanı pr2’yi, takoz içinde kalan çember alanının oranı, u@2p ile çarparak
¢Ak = a b - a b
büyük
area bölü-
of küçük
area bölü-
of
large
münsector
alanı small
mün sector
alanı görülebilir.
2
ar - b ¢u
olduğunun gözlenmesi, Ak = rk r u 1 ¢r
Innerİçradius:
yarıçap:
formülünü verir. 2 k 2
2
ar + b ¢u.
1 ¢r
Outer
Dışradius:
Yarıçap:
2 k 2
olarak bulunur. Dolayısıyla,
Ak = Büyük bölümün alanı – Küçük bölümün alanı
2 2
c ark + b - ark - b d =
¢u ¢r ¢r ¢u
= s2rk ¢rd = rk ¢r ¢u.
2 2 2 2
olur. Bu sonuçları Sn’yi tanımlayan toplamla birleştirmek
n
Sn = a ƒsrk , uk drk ¢r ¢u.
k=1
verir. n : q iken ve r ve u değerleri sıfıra yaklaşırken bu toplamlar
lim Sn = ƒsr, ud r dr du.

n: q 6
R
iki katlı integraline yakınsar.

Fubini teoreminin bir versiyonu, bu toplamlarla yaklaşılan limitin r ve u’ya göre
tekrarlı integrallerle
u=b r = g2sud
ƒsr, ud dA = ƒsr, ud r dr du.
6 Lu = a Lr = g1sud
R
şeklinde hesaplanabileceğini söyler.

Kartezyen koordinatlarda integrasyon sınırlarını bulma prosedürü kutupsal koordinatlarda
da işe yarar. 4R ƒsr, ud dA integralini kutupsal koordinatlardaki bir R bölgesinde, önce
r’ye göre sonra uya göre integre ederek hesaplamak için aşağıdaki adımları atın.
1. Bir çizim: Bölgeyi çizin ve sınırlayıcı eğrileri belirtin.

y
2 x 2 y2 4
R
兹2 ⎛ ⎛
y 兹2 ⎝兹2, 兹2⎝
x
0
2. İntegrasyonun r-sınırlarını bulun: Orijinden geçen ve R’yi artan r yönünde kesen bir
L ışını düşünün L’nin R’ye girdiği ve çıktığı r-değerlerini işaretleyin. Bunlar integras-
yonun r-sınırlarıdır. Genellikle L’nin pozitif x-ekseniyle yaptığı u açısına bağlıdırlar.
y
r ⫽ 2’de ayrılır
L
2
R
r sin u ⫽ y ⫽ 兹2
veya
r ⫽ 兹2 csc u r ⫽ 兹2 csc u’da girer
u
x
0
3. İntegrasyonun u-sınırlarını bulun: R’yi sınırlayan en büyük ve en küçük u-değerlerini

bulun. Bunlar integrasyonun u-sınırlarıdır.
y
p
En büyük u = ’dir
2
L
2 y⫽x
R
兹2
En küçük u = p ’
4
x
0
İntegral
u = p>2 r=2
ƒsr, ud dA = ƒsr, ud r dr du.
6 Lu = p>4 Lr = 22 csc u
R
olur.
ÖRNEK 1 ‹ntegrasyon S›n›rlar›n› Bulmak

r = 1 + cos u kardioidinin içinde ve r = 1 çemberinin dışında kalan R bölgesinde ƒ(r, u)’yı
integre etmek için integrasyon sınırlarını bulun.
Çözüm
1. Önce bölgeyi çizer ve sınırlayıcı eğrileri belirtiriz (Şekil 15.23).

2. Sonra integrasyonun r-sınırlarını buluruz. Orijinden çıkan tipik bir ışın r = 1’de R’ye
girer ve r = 1 + cos u’da çıkar.
y
p 3. Son olarak integrasyonun u-sınırlarını buluruz: Orijinden çıkarak R’yi kesen ışınlar
u u = – p@2’ den u = p@2’ye kadar değişir. İntegral
2 r 1 cos u
p>2 1 + cos u
ƒsr, ud r dr du.
1 2 x L-p>2 L1
u olur.
ƒ(r, u), değeri 1 olan sabit fonksiyon ise, ƒ’nin R üzerindeki integrali R’nin alanıdır.
L
u –p r 1’de r 1 cos u’da
2 girer çıkar
Kutupsal Koordinatlarda Alan

fiEK‹L 15.23 Örnek 1’deki bölge için Kutupsal koordinat düzleminde kapalı ve sınırlı bir R bölgesinin alanı
kutupsal koordinatlarda integrasyon
sınırlarını bulmak.. A = r dr du.
6
R
ile bulunur.
Bu alan formülü, ispatlamayacağımız halde, daha önceki bütün formüllerle uyum-

ludur.
y r ⫽ 兹4 cos 2u’da ÖRNEK 2 Kutupsal Koordinatlarda Alan Bulmak

ayrılır
p 2
r = 4 cos 2u fiyonguyla çevrelenen bölgenin alanını bulun.
4
x Çözüm İntegrasyon sınırlarını belirlemek için fiyongu çizer (Şekil 15.24) ve simetriden
dolayı toplam alanın, birinci dörtte bir bölgedeki kısmın 4 katı olduğunu görürüz.
r ⫽ 0’da r2 ⫽ 4 cos 2u 24 cos 2u r = 24 cos 2u
–p
p>4 p>4
c d
girer r2
4 A = 4 r dr du = 4 du
L0 L0 L0 2 r=0
fiEK‹L 15.24 Renkli bölge üzerinde integral p>4 p>4
almak için, r’yi 0’dan 24 cos 2u ’ya ve = 4 2 cos 2u du = 4 sin 2u d = 4.
u’yı da 0’dan p@4’e götürürüz (Örnek 2). L0 0
Kartezyen ‹ntegralleri Kutupsal ‹ntegrallere Çevirmek

Kartezyen bir 4R ƒsx, yd dx dy integralini kutupsal bir integrale çevirme prosedürünün iki
adımı vardır. Önce x = r cos u ve y = r sin u yazın ve Kartezyen integraldeki dx dy yerine
r dr du koyun. Sonra R’nin sınırı için kutupsal integrasyon sınırlarını bulun.
Bu durumda Kartezyen integral, G kutupsal koordinatlardaki integrasyon bölgesini
belirtmek üzere,
ƒsx, yd dx dy = ƒsr cos u, r sin ud r dr du,

6 6
R G
halini alır. Bu, Bölüm 5’teki değişken değiştirme yöntemi gibidir. Yalnız bu defa bir yerine
değiştirilmesi gereken iki değişken vardır. dx dy yerine, dr du değil, r dr du yazıldığına
dikkat edin. Katlı integrallerde değişken dönüşümünün (yerine koyma) daha genel bir in-
celemesi Bölüm 15.7’de verilmiştir.
y
ÖRNEK 3 Kartezyen ‹ntegralleri Kutupsal ‹ntegrallere Çevirmek
p
u
2 Birinci dörtte bir bölgede x2 + y2 = 1 çeyrek çemberiyle sınırlı, d(x, y) = 1 yoğunluklu ince
1 x2 y2 1, r 1
plakanın orijin etrafındaki kutupsal eylemsizlik momentini bulun.
Çözüm İntegrasyon sınırlarını belirlemek için plakayı çizeriz (Şekil 15.25). Kartezyen
koordinatlarda, kutupsal moment
u0
x 1 21 - x2
0 1
sx 2 + y 2 d dy dx.
L0 L0
fiEK‹L 15.25 Kutupsal koordinatlarda, bu
integralinin değeridir. y’ye göre integrasyon, tablosuz hesaplanması zor olan
bölge basit eşitsizliklerle tanımlanır:
1
s1 - x 2 d3>2
ax 2 21 - x 2 + b dx,
0r1 ve 0 u p@2
(Örnek 3). L0 3
integralini verir.
Esas integrali kutupsal koordinatlara çevirirsek, işler kolaylaşır. x = r cos u, y = r sin u
almak ve dx dy yerine r dr du yazarak,
1 21 - x 2 p>2 1
sx 2 + y 2 d dy dx = sr 2 d r dr du
L0 L0 L0 L0
p>2 r=1 p>2
c d
r4 1 p
= du = du = .
L0 4 r=0 L0 4 8
elde ederiz.
Kutupsal koordinatlara dönüşüm burada neden bu kadar etkilidir? Bir neden x2 + y2’nin
y
r2’ye sadeleşmesidir. Diğeri integrasyon sınırlarının sabitlere dönüşmesidir.
y 兹1 x2 ÖRNEK 4 Kutupsal Koordinatlar Kullanarak ‹ntegral Hesaplamak

1
r1
R, x-ekseni ve y = 21 - x 2 eğrisiyle sınırlı yarım dairesel bölge olmak üzere (Şekil
15.26)
2
+ y2
up u0 ex dy dx,
–1 0 1
x 6
R
integralini hesaplayın.
fiEK‹L 15.26 Örnek 4’teki yarı dairesel
bölge Çözüm Kartezyen koordinatlarda, söz konusu integral elemanter olmayan bir integraldir
2 2
0 r 1 ve 0 u p ve e x + y ’yi x’e veya y’ye göre integre etmenin doğrudan bir yolu yoktur. Yine de bu inte-
bölgesidir. gral ve buna benzer başka integraller matematikte —örneğin istatistikte— önemlidir ve
bunu hesaplamanın bir yolunu bulmamız gerekir. Kutupsal koordinatlar sorunu çözer. x =
r cos u, y = r sin u almak ve dy dx yerine r dr du yazmak integrali
p 1 p 1
c e r d du
2
+ y2 2 1 2
ex dy dx = e r r dr du =
6 L0 L0 L0 2 0
R
p
1 p
= se - 1d du = se - 1d.
L0 2 2
2
olarak hesaplamamızı sağlar. r dr du’daki r, er ’yi hesaplamak için ihtiyacımız olan şeydir.
O olmadan, devam edemezdik, başlangıçtaki gibi çakılır kalırdık.
ALIfiTIRMALAR 15.3
Kutupsal ‹ntegralleri Hesaplamak Kütle ve Momentler

1–16 alıştırmalarında, Kartezyen integrali eşdeğer bir kutupsal integ- 23. Bir plakanın birinci momenti Alttan x-ekseni ve üstten
rale çevirin. Sonra kutupsal integrali hesaplayın. r = 1 – cos u kardioidiyle sınırlı, sabit d(x, y) = 3 yoğunluklu ince
1 21 - x 2 1 21 - x 2 plakanın x-ekseni etrafındaki birinci momentini bulun.
1. dy dx 2. dy dx
L-1 L0 L-1 L-21 - x 2 24. Bir diskin eylemsizlik ve kutupsal momentleri x2 + y2 = a2 çem-
1 21 - y2 1 21 - y 2 beriyle sınırlı dairenin (x, y) noktasındaki yoğunluğu, k bir sabit olmak
3. sx 2 + y 2 d dx dy 4. sx2 + y2 d dy dx üzere, d(x, y) = k(x2 + y2) ise, dairenin x-ekseni etrafındaki eylemsizlik
L0 L0 L-1 L-21 - y2 momentiyle orijin etrafındaki kutupsal eylemsizlik momentini bulun.
a 2a2 - x 2 2 24 - y 2
25. Bir plakanın kütlesi r = 3 çemberinin dışında ve r = 6 sin u çembe-
5. dy dx 6. sx2 + y2 d dx dy
L-a L-2a2 - x 2 L0 L0 rinin içindeki bölgeyi kaplayan ince plakanın yoğunluk fonksiyonu
6 y 2 x d(x, y) = 1@r ise, plakanın kütlesini bulun.
7. x dx dy 8. y dy dx
L0 L0 L0 L0 26. Bir çember ile örtüşen kardioidin kutupsal momenti
0 0 r = 1 – cos u kardioidinin içinde ve r = 1 çemberinin dışındaki böl-
2
9. dy dx geyi kaplayan ince plakanın yoğunluk fonksiyonu d(x, y) = 1@r2 ise,
L-1 L-21 - x 1 + 2x2 + y22
plakanın orijin etrafındaki kutupsal eylemsizlik momentini bulun.
1 0 4 2x 2 + y 2 27. Bir kardioid bölgenin merkezi r = 1 + cos u kardioidiyle çevrili
10. dx dy
L-1 L-21 - y 2 1 + x2 + y2 bölgenin merkezini bulun.
ln 2 2sln 2d2 - y 2 28. Bir kardioid bölgenin kutupsal momenti r = 1 + cos u kardioidiy-
e2x
2
+ y2
11. dx dy le çevrili bölgeyi kaplayan ince plakanın yoğunluk fonksiyonu
L0 L0
1 21 - x 2
d(x, y) = 1 ise, plakanın orijin etrafındaki kutupsal eylemsizlik mo-
2
+ y 2d mentini bulun.
12. e-sx dy dx
L0 L0
2 21 - sx - 1d 2
x + y
13. dy dx
Ortalama De¤erler
L0 L0 x2 + y2 29. Bir yarım kürenin ortalama yüksekliği xy-düzleminde
2 0
2 x2 + y2 a2 dairesinin üzerindeki z = 2a 2 - x 2 - y 2 yarım
14. xy dx dy
L0 L-21 - sy - 1d2 küresinin ortalama yüksekliğini bulun.
1 21 - y 2 30. Bir koninin ortalama yüksekliği xy-düzleminde x2 + y2 a2
15. ln sx2 + y2 + 1d dx dy dairesinin üstündeki z = 2x 2 + y 2 konisinin ortalama yüksekliğini
L-1 L-21 - y 2 bulun.
1 21 - x 2
2 31. Bir diskin içinden merkezine ortalama uzaklık x2 + y2 a2 da-
16. dy dx
L-1 L-21 - x s1 + x + y2 d2
2 2
iresinin içindeki bir P(x, y) noktasından orijine ortalama uzaklığı bu-
lun.
Kutupsal Koordinatlarda Alan Bulmak 32. Bir diskin içindeki bir noktadan sınırındaki bir noktaya
17. Birinci dörtte bir bölgeden r = 2(2 – sin 2u)1@2 eğrisiyle kesilen uzaklığın karesinin ortalaması x2 + y2 1 dairesindeki P(x, y)
bölgenin alanını bulun. noktasının A(1, 0) sınır noktasına uzaklığının karesinin ortalama
18. Kardioid ve çember r = 1 + cos u kardioidinin içinde ve r = 1 değerini bulun.
çemberinin dışında kalan bölgenin alanını bulun.
19. Bir gülün yaprağı r = 12 cos 3u gülünün bir yaprağıyla çevreli Teori ve Örnekler
bölgenin alanını bulun. 33. Kutupsal integrale dönüşüm ƒ(x, y) = [ln sx 2 + y 2 d]> 2x 2 + y 2’yi
20. Salyangoz kabuğu Pozitif x-ekseni ve r = 4u@3, 0 u 2p, 1 x2 + y2 e bölgesinde integre edin.
spiraliyle çevrili bölgenin alanını bulun. Bölge bir salyangoz 34. Kutupsal integrale dönüşüm ƒ(x, y) = [ln sx 2 + y 2 d]>sx 2 + y 2 d’yi
kabuğuna benzer. 1 x2 + y2 e2 bölgesinde integre edin.
21. Birinci dörtte bir bölgede kardioid Birinci dörtte bir bölge- 35. Dairesel olmayan dik silindirin hacmi r = 1 + cos u kardiodinin
den r = 1 + sin u kardioidiyle kesilen bölgenin alanını bulun. içinde ve r = 1 çemberinin dışındaki bölge, içi dolu bir silindirin ta-
22. Örtüşen kardioidler r = 1 + cos u ve r = 1 – cos u kardioid- banıdır. Silindirin tepesi z = x düzlemindedir. Silindirin hacmini bu-
lerinin ikisinde de bulunan bölgenin alanını bulun. lun.
36. Dairesel olmayan dik silindirin hacmi r2 = 2 cos 2u fiyon- berin merkezine uzaklığı göstersin. Keyfi bir P noktasından P0’a
guyla çevrili bölge, tepesi z = 22 - r 2. küresiyle sınırlı, içi olan uzaklık d ile gösterilsin. Çemberin çevrelediği bölgede
dolu silindirin tabanıdır. Silindirin hacmini bulun. d2’nin ortalama değerini bulun (İpucu: Çemberin merkezini ori-
jine, P0’ı da x-eksenine yerleştirerek işinizi kolaylaştırın).
37. Kutupsal integrallere dönüşüm
q 2 42. Alan Kutupsal koordinat düzlemindeki bir bölgenin alanının
a. Genelleştirilmiş I = 10 e-x dx integralini hesaplamanın
genel yolu karesini integre etmektir: 3p>4 2 sin u
A = r dr du.
Lp>4 Lcsc u
I = a dxb a
q q q q
2 -x 2 -y 2 -sx 2 + y 2d
e e dyb = e dx dy.
L0 L0 L0 L0 olduğunu varsayın. Bölgeyi çizin ve alanını bulun.
Son integrali kutupsal koordinatları kullanarak hesaplayın ve
ortaya çıkan I denklemini çözün. B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
b. Aşağıdaki integrali hesaplayın. Koordinat Dönüflümleri
x
2e -t
2
43–46 alıştırmalarında, Kartezyen integralleri kutupsal integrallere
lim erf sxd = lim dt. dönüştürmek ve kutupsal integrali hesaplamak için bir BCS kullanın.
x: q x: qL0 2p Aşağıdaki adımları gerçekleştirin.
38. Bir kutupsal integrale dönüşüm Aşağıdaki integrali hesaplayın. a. xy-düzleminde Kartezyen integrasyon bölgesini çizin.
q q
1 b. (a) şıkkındaki Kartezyen bölgenin her sınırlayıcı eğrisini
dx dy.
L0 L0 s1 + x 2 + y 2 d2 Kartezyen denkleminden r ve u’yı çözerek kutupsal temsiline
dönüştürün.
39. Varlık ƒ(x, y) = 1@(1 – x2 – y2) fonksiyonunu x2 + y2 3@4
dairesi üzerinde integre edin. ƒ(x, y)’nin x2 + y2 1 dairesi üze- c. (b) şıkkındaki sonuçları kullanarak, ru-düzlemindeki kutupsal
rinde integrali var mıdır? Yanıtınızı açıklayın. integrasyon bölgesini çizin.
40. Kutupsal koordinatlarda alan formülü Kutupsal koordinat- d. İntegrandı Kartezyen koordinatlardan kutupsal koordinatlara
larda iki katlı integrali kullanarak, orijin ile kutupsal r = ƒ(u), dönüştürün. (c) şıkkındaki çiziminizden integrasyon sınırları-
a u b, eğrisi arasında kalan pervane şekilli bölgenin alanı nı belirleyin ve BCS integrasyon komutunu kullanarak kutup-
için sal integrali hesaplayın.
1 1 y 1 x>2
b x
1 2 43. dy dx 44. dy dx
L0 Lx L0 L0
2 2 2
A = r du x + y x + y2
La 2 1 y>3 y 1 2-y
45. dx dy 46. 2x + y dx dy
formülünü türetin. L0 L-y>3 2x 2 + y 2 L0 Ly
41. Bir disk içinde verilen bir noktaya ortalama uzaklık P0, a
yarıçaplı bir çember içinde bir nokta olsun ve h de P0’dan çem-
15.4 Kartezyen Koordinatlarda Üç Katl› ‹ntegraller
İki katlı intergallerin, tek katlı integrallerle üstesinden gelebildiklerimizden daha genel ko-
nularla ilgilenmemize olanak sağladığı gibi, üç katlı integraller daha da genel problemleri
çözmemizi sağlar. Üç katlı integralleri üç boyutlu şekillerin hacimlerini, değişken yoğun-
luklu katı cisimlerin kütle ve momentlerini ve üç boyutlu bir bölge üzerinde bir fonksiyo-
nun ortalama değerini hesaplamak için kullanırız. Bölüm 16’da göreceğimiz gibi, üç katlı
integraller, üç boyutta vektör alanları araştırmaları ve akışkan akışında da ortaya çıkarlar.
Üç Katl› ‹ntegraller
F(x, y, z) uzayda kapalı, sınırlı bir D bölgesinde — örneğin bir top veya bir parça kil tara-
fından işgal edilen bölge — tanımlanmış bir fonksiyon ise, F’nin D üzerindeki integrali şu
15.4 Kartezyen Koordinatlarda Üç Katl› ‹ntegraller 1099
z şekilde tanımlanabilir. D’yi içeren dikdörtgensel kutu gibi bir bölgeyi koordinat düzlemle-
rine paralel kenarları olan dikdörtgensel hücrelere böleriz (Şekil 15.27). D’nin içindeki
(xk, yk, zk)
hücreleri herhangi bir sıra ile 1’den n’ye kadar numaralandırırız. k. hücrenin boyutları xk,
yk, zk ve hacmi Vk = xkykzk’dır. Her hücreden bir (xk, yk, zk) noktası seçer ve
n
zk Sn = a Fsxk , yk , zk d ¢Vk. (1)
D
k=1
xk
yk
toplamını oluştururuz. D’nin, xk, yk, zk ve bölünüşün normu 7P7, xk, yk, zk değer-
lerinden en büyüğü, hepsi birden sıfıra gidecek şekilde, giderek küçülen hücrelerle bölüm-
x
y
lenmelerinde ne olduğu ile ilgileniyoruz. Bölünüşler ve (xk, yk, zk) noktaları nasıl seçilirse
seçilsin, tek bir limite ulaşılıyorsa, F fonksiyonu D üzerinde integrallenebilir deriz. Ön-
fiEK‹L 15.27 Bir katı cismi Vk hacimli ceki gibi, F sürekliyse ve D bölgesi sonlu sayıda düzgün yüzeyin sonlu sayıda düzgün eğ-
hücrelere bölme. ri boyunca birleşmesi ile oluşuyorsa F’nin integrallenebilir olduğu gösterilebilir. 7P7 : 0
ve hücrelerin sayısı, n, ’a giderken Sn toplamları bir limite yakınsar. Bu limite, F’nin D
üzerindeki üç katlı integrali deriz ve
lim Sn = Fsx, y, zd dV or
veya lim Sn = Fsx, y, zd dx dy dz.
n: q 9 ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 9
D D
yazarız. Sürekli fonksiyonların üzerlerinde integrallenebilir olduğu D bölgeleri, küçük

dikdörtgensel hücrelerle yaklaşım yapılabilen bölgelerdir. Uygulamalarda karşılaşılan
bölgeler böyle bölgelerdir.
Uzayda Bir Bölgenin Hacmi

F, değeri 1 olan sabit fonksiyon ise, (1) denklemindeki toplamlar
Sn = a Fsxk , yk , zk d ¢Vk = a 1 # ¢Vk = a ¢Vk .
haline indirgenir.
xk, yk ve zk sıfıra yaklaşırken, Vk hücreleri daha küçülür, sayıları artar ve D’nin
daha fazlasını doldururlar. Bu nedenle D’nin hacmini
n
lim a ¢Vk = dV.
n: q k=1 9
D
üç katlı integrali olarak tanımlarız.
TANIM Hacim
Uzayda kapalı, sınırlı bir D bölgesinin hacmi
V = dV.
9
D
integraliyle verilir.
Gerçeklenmesini atlamakla birlikte bu tanım daha önceki hacim tanımlarımızla uygunluk

içindedir. Biraz sonra göreceğimiz gibi, bu integral eğrisel yüzeylerle sınırlı cisimlerin ha-
cimlerini hesaplamamızı sağlar.

Üç katlı bir integrali, Fubini Teoreminin (Bölüm 15.1) üç-boyutlu bir versiyonunu uygula-
yarak, ardışık üç integrasyonla hesaplarız. İki katlı integrallerde olduğu gibi, bu ardışık in-
tegrallerin integrasyon sınırlarını bulmak için geometrik bir prosedür vardır.
Bir D bölgesi üzerinde
Fsx, y, zd dV
9
D
integralini hesaplamak için, önce z’ye sonra y’ye ve en sonunda x’e göre integral alın.
1. Bir çizim: D bölgesini xy-düzlemindeki “gölgesi” R (dik iz düşüm) ile birlikte çizin.
D’nin alt ve üst sınır yüzeyleri ile R’nin alt ve üst sınır eğrilerini adlandırın.
z
z ⫽ f2(x, y)
z ⫽ f1(x, y)
a y ⫽ g1(x)
b
x R y ⫽ g2(x)
2. İntegrasyonun z-sınırlarını bulun: R’deki tipik bir (x, y) noktasından geçen, z-ekseni-
ne paralel bir M doğrusu çizin. z arttıkça, M, D’ye z = ƒ1(x, y)’den girer ve
z = ƒ2(x, y)’den çıkar. Bunlar integrasyonun z-sınırlarıdır.
z
M
z f2(x, y)’den
çıkar
z f1(x, y)’den
girer
y
a
y g1(x)
b
x (x, y) y g2(x)
R
3. İntegrasyonun y-sınırlarını bulun : (x, y)’den geçen, y-eksenine paralel bir L doğrusu
çizin. y arttıkça, L, R’ye y = g1(x) den girer ve y = g2(x)’den çıkar. Bunlar integrasyo-
nun y-sınırlarıdır.
z
y g1(x)’ten
girer a y
b (x, y) L
x R
y g2(x)’ten
çıkar
4. İntegrasyonun x-sınırlarını bulun: R’den geçen, y-eksenine paralel bütün doğruları

içeren x-sınırları seçin (yukarıdaki şekilde x = a ve x = b). Bunlar integrasyonun
x-sınırlarıdır. İntegral
x=b y = g2sxd z = ƒ2sx, yd
Fsx, y, zd dz dy dx.
Lx = a Ly = g1sxd Lz = ƒ1sx, yd
olur. İntegrasyon sırasını değiştirirseniz, benzer prosedürler izleyin. D’nin “gölgesi”
ardışık integrasyonun gerçekleştiği son iki değişkenin düzleminde bulunur.
Yukarıdaki prosedür, D bölgesi, üstten ve alttan bir yüzeyle, ‘‘gölge’’ R bölgesi de
alt ve üst eğrilerle sınırlı olduğu her durumda uygulanır. Bu prosedür, bazı hallerde böl-
geyi basit bölgelere ayırarak prosedürü uygulamak mümkün olsa bile, içinde karmaşık
delikler içeren bölgelere uygulanamaz.
ÖRNEK 1 Bir Hacim Bulmak

2 2
z = x + 3y ve z = 8 – x2 – y2 yüzeyleriyle çevrelenen D bölgesinin hacmini bulun.
Çözüm Hacim, F(x, y, z) = 1’in D üzerindeki
V = dz dy dx,
9
D
integralidir. İntegrali hesaplamak için integrasyon sınırlarını bulmak üzere önce bölgeyi çi-
zeriz. Yüzeyler (Şekil 15.28) x2 + 3y2 = 8 – x2 – y2 veya x2 + 2y2 = 4, z 0 eliptik silindi-
ri üzerinde kesişirler. D’nin xy-düzlemine izdüşümü olan R bölgesinin sınırı, denklemi aynı
olan bir elipstir: x2 + 2y2 = 4. R’nin “üst” sınırı y = 1s4 - x 2 d>2. eğrisidir. Alt sınır ise
y = - 1s4 - x 2 d>2. eğrisidir.
M z
z8 x2 y2 ’den
çıkar
z 8 x2 y2
Kesişim eğrisi
(–2, 0, 4)
z x2 3y2
(2, 0, 4)
z x2 3y2’den
girer
(–2, 0, 0)
y –兹(4 x2)/2’den
girer.
x (x, y) x2 2y2 4
(2, 0, 0)
x R
L y
y 兹(4 x2)/2’den çıkar
fiEK‹L 15.28 İki paraboloid tarafından çevrelenen bu bölgenin hacmi Örnek

1’ de hesaplanmaktadır.
İntegrasyonun z-sınırlarını bulalım. R’nin tipik bir (x, y) noktasından, z-eksenine paralel
olarak geçen M doğrusu D’ye z = x2 + 3y2’den girer ve z = 8 – x2 – y2’den çıkar.
Şimdi de integrasyonun y-sınırlarını bulalım. (x, y)’den, y-eksenine paralel olarak
geçen L doğrusu R’ye y = - 2s4 - x 2 d>2’den girer ve y = 2s4 - x 2 d>2.’den çıkar.
Son olarak integrasyonun x-sınırlarını buluruz. L, R’yi tararken, x’in değeri
(–2, 0, 0)’da x = –2’den (2, 0, 0)’da x = 2’ye kadar değişir. D’nin hacmi
V = dz dy dx
9
D
2 2s4 - x 2d>2 8 - x2 - y2
= dz dy dx
L-2 L-2s4 - x 2d>2 Lx 2 + 3y 2
2 2s4 - x 2d>2
= s8 - 2x 2 - 4y 2 d dy dx
L-2 L-2s4 - x 2d>2
2 y = 2s4 - x 2d>2
cs8 - 2x 2 dy - y d
4 3
= dx
L-2 3 y = -2s4 - x 2d>2
2 3>2
a2s8 - 2x 2 d - a b b dx
4 - x2 8 4 - x2
=
L-2 B 2 3 2
2 3>2 3>2
422 2
c8 a b a b d dx =
4 - x2 8 4 - x2
= - s4 - x 2 d3>2 dx
L-2 2 3 2 3 L-2
= 8p22. x = 2 sin u dönüşümü ile integrasyondan sonra
Sıradaki örnekte, farklı bir integrasyon sırasının nasıl kullanıldığını göstermek için
D’yi xy-düzlemi yerine xz-düzlemine iz düşürüyoruz.
z ÖRNEK 2 ‹ntegrasyon S›n›rlar›n› dy dz dx S›ras›nda Bulmak
Köşeleri (0, 0, 0), (1, 1, 0), (0, 1, 0) ve (0, 1, 1)’de olan dört yüzlü ile sınırlı D bölgesinde
1 (0, 1, 1) bir F(x, y, z) fonksiyonunun üç katlı integrali için integrasyon sınırlarını belirleyin.
R
yxz Çözüm D’yi xz-düzlemindeki “gölgesi” R ile birlikte çizeriz (Şekil 15.29). D’nin üst
L D
xz1 (sağ taraftaki) sınır yüzeyi y = 1 düzlemindedir. Alt (sol taraftaki) sınır yüzey y = x + z
doğrusu y1 düzlemindedir. R’nin üst sınırı z = 1 – x doğrusudur. Alt sınır z = 0 doğrusudur.
Önce integrasyonun y-sınırlarını buluruz. R’nin tipik bir (x, z) noktasından y-ekse-
(0, 1, 0)
y nine paralel olarak geçen doğru D’ye y = x + z’den girer ve y = 1’den çıkar.
M Sonra integrasyonun z-sınırlarını buluruz. (x, z)’den z-eksenine paralel olarak geçen
(x, z)
x y 1’den L doğrusu R’ye z = 0’dan girer ve z = 1 – x’ten çıkar.
y x z’den
çıkar Son olarak integrasyonun x-sınırlarını buluruz. L, R’yi tararken, x’in değerleri
girer x = 0’dan x = 1’e değişir. İntegral
1
(1, 1, 0) 1 1-x 1
Fsx, y, zd dy dz dx.
L0 L0 Lx + z
x
olur.
fiEK‹L 15.29 Dört yüzlü ile sınırlı D
bölgesinde tanımlı bir fonksiyonun üç katlı ÖRNEK 3 Örnek 2’yi dz dy dx S›ras› ‹le Tekrarlamak
integralini hesaplamak için integrasyon
sınırlarını bulmak (Örnek 2). F(x, y, z)’yi dört yüzlü ile sınırlı D bölgesinde dz dy dx sırası ile integre etmek için adımla-
rı aşağıdaki gibi düzenleriz.
Önce integrasyonun z-sınırlarını buluruz. xy-düzlemindeki ‘‘gölge’’ nin tipik bir
(x, y) noktasından z-eksenine paralel olarak geçen bir doğru D’ye z = 0’dan girer ve
denklemi z = y – x olan üst yüzeyinden çıkar (Şekil 15.29).
Sonra integrasyonun y-sınırlarını buluruz. xy-düzleminde, z = 0, dörtyüzlünün eğik
yüzeyi düzlemi y = x doğrusu boyunca keser. (x, y)’den y-eksenine paralel olarak geçen
bir doğru xy-düzlemindeki gölge’ye y = x’ten girer ve y = 1’den çıkar.
Son olarak integrasyonun x-sınırlarını buluruz. Önceki adımdaki y-eksenine paralel
doğru gölgeyi tararken, x’in değerleri x = 0’dan (1, 1, 0)’da x = 1’e değişir. İntegral
1 1 y-x
Fsx, y, zd dz dy dx.
L0 Lx L0
olur. Örneğin, F(x, y, z) = 1 ise
1 1 y-x
V = dz dy dx
L0 Lx L0
1 1
= s y - xd dy dx
L0 Lx
1 y=1
c y 2 - xy d
1
= dx
L0 2 y=x
1
a - x + x 2 b dx
1 1
=
L0 2 2
1
= c x - x2 + x3d
1 1 1
2 2 6 0
1
= .
6
bulunur.
Aynı sonucu dy dz dx sırasıyla integre ettiğimizde de buluruz,
1 1-x 1
1
V = dy dz dx = .
L0 L0 Lx + z 6
Gördüğümüz gibi, bazen (ama her zaman değil) iki katlı integralleri hesaplamak için
ardışık tek katlı integraller iki farklı sırada alınabilir. dx, dy ve dz altı farklı şekilde
sıralanabildiğinden, üç katlı integraller için bu sayı altı olabilir. Her sıralama, uzaydaki in-
tegrasyon bölgesinin farklı bir tanımlamasını ve farklı integrasyon sınırları verir.
ÖRNEK 4 Farkl› ‹ntegrasyon S›ralar›n› Kullanmak

z
Aşağıdaki integrallerden her biri Şekil 15.30’da gösterilen katı cismin hacmini verir.
1
1 1-z 2 1 1-y 2
yz1 (a) dx dy dz (b) dx dz dy
L0 L0 L0 L0 L0 L0
1 1 2 1-z 2 1 1-z
(c) dy dx dz (d) dy dz dx
L0 L0 L0 L0 L0 L0
y
2 1 2 1-y 2 1 1-y
(e) dz dx dy (f) dz dy dx
L0 L0 L0 L0 L0 L0
x
(b) ve (c)’deki integralleri hesaplıyoruz.
fiEK‹L 15.30 Örnek 4, bu prizmanın hacmi 1 1-y 2
için altı farklı ardışık üç katlı integral V = dx dz dy
verir. L0 L0 L0 (b)’deki integral
1 1-y
= 2 dz dy
L0 L0
1 z=1-y
= c2z d dy
L0 z=0
1
= 2s1 - yd dy
L0
= 1.
Ve
1 2 1-z
V = dy dx dz
L0 L0 L0 (c)’deki integral
1 2
= s1 - zd dx dz
L0 L0
1 x=2
= cx - zx d dz
L0 x=0
1
= s2 - 2zd dz
L0
=1
(a), (d), (e) ve (f)’deki integraller de V = 1’i verir.
Uzayda Bir Fonksiyonun Ortalama De¤eri

Bir F fonksiyonunun uzayda bir D bölgesindeki ortalama değeri
1
F’nin D’deki
Average value of F over
ortalama D ==
değeri F dV. (2)
volume of D 9
D’nin hacmi
D
integraliyle hesaplanır. Örneğin, Fsx, y, zd = 2x 2 + y 2 + z 2, ise, F’nin D’deki ortalama

değeri, D’deki noktaların orijine olan uzaklıkları ortalamasıdır. F(x, y, z), uzayda bir D
bölgesini dolduran cismin (x, y, z) noktasındaki sıcaklığı ise, F’nin D’deki ortalama değeri,
cismin ortalama sıcaklığıdır.
z ÖRNEK 5 Bir Ortalama De¤er Bulmak

2 F(x, y, z) = xyz’nin koordinat düzlemleri ve x = 2, y = 2 ve z = 2 düzlemleriyle sınırlı küp
bölge üzerinde ortalama değerini bulun.
Çözüm Kübü, integrasyon sınırlarını gösterecek kadar detayla birlikte çizeriz (Şekil
15.31). Sonra (2) denklemini kullanarak F’nin küp bölge üzerindeki ortalama değerini
buluruz.
2 Kübün hacmi (2)(2)(2) = 8’dir. F’nin küp üzerindeki integralinin değeri
y
2
2 2 2 2 2 x=2 2 2
c yz d
x x2
xyz dx dy dz = dy dz = 2yz dy dz
L0 L0 L0 L0 L0 2 x=0 L0 L0
fiEK‹L 15.31 Örnek 4’teki integrasyon 2 y=2 2 2
bölgesi. = cy 2z d dz = 4z dz = c2z 2 d = 8.
L0 y=0 L0 0
bulunur.
Bu değerlerle (2) denklemi
xyz dV = a bs8d = 1.
Average
xyz’nin value of =
küp üzerindeki 1 1
xyz overdeğeri
ortalama the cube hacmi 9
volume 8
cube
küp
verir. İntegrali hesaplarken, dx, dy, dz sırasını seçtik, ama diğer beş olası sıra da aynı işe
yarar.
Üç Katl› ‹ntegrallerin Özellikleri

Üç katlı integraller tek ve iki katlı integrallerle aynı cebirsel özelliklere sahiptir.
Üç Katlı İntegrallerin Özellikleri

F = F(x, y, z) ve G = G(x, y, z) sürekli ise:
1. Sabitle Çarpım: kF dV = k F dV sany number

(herhangi kd
bir k)
9 9
D D
2. Toplam ve Fark: sF ; Gd dV = F dV ; G dV
9 9 9
D D D
3. Baskınlık:
(a) D’de F 0 ise, F dV Ú 0 if F Ú 0 on D
9
D
(b) D’de F G ise, F dV Ú G dV if F Ú G on D

9 9
D D
4. Toplanabilirlik : D, birbiri ile örtüşmeyen D1 ve D2 bölgelerinin birleşimi ise
F dV = E
F dV + F dV
9 9 9
D D1 D2
olur.
ALIfiTIRMALAR 15.4
Farkl› Tekrarlarla Üç katl› ‹ntegralleri Hesaplamak Üç Katl› Ard›fl›k ‹ntegralleri Hesaplamak

1. Dörtyüzlünün hacmini bulmak için F(x, y, z) = 1 alarak Örnek 7–20 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
2’deki integrali hesaplayın. 1 1 1
7. sx 2 + y 2 + z 2 d dz dy dx
2. Dikdörtgensel cismin hacmi Birinci sekizde bir bölgede koor- L0 L0 L0
dinat düzlemleri, x = 1, y = 2 ve z = 3 düzlemleriyle sınırlı 22 3y 8 - x2 - y2 e e e
1
dikdörtgen prizma şeklindeki cismin hacmi için altı farklı ardışık 8. dz dx dy 9. xyz dx dy dz
üç katlı integral yazın. İntegrallerden birini hesaplayın. L0 L0 Lx + 3y 2 2
L1 L1 L1
1 3 - 3x 3 - 3x - y 1 p p
3. Dörtyüzlünün hacmi Birinci sekizde bir bölgeden 10. dz dy dx 11. y sin z dx dy dz
6x + 3y + 2z = 6 düzlemiyle kesilen dört yüzlünün hacmi için altı L0 L0 L0 L0 L0 L0
1 1 1
farklı ardışık üç katlı integral yazın. İntegrallerden birini
12. sx + y + zd dy dx dz
hesaplayın. L-1 L-1 L-1
3 29 - x 2 29 - x 2 2 24 - y 2 2x + y
4. Bir cismin hacmi Birinci sekizde bir bölgeden x2 + z2 = 4
13. dz dy dx 14. dz dx dy
silindiri ve y = 3 düzlemiyle kesilen bölgenin hacmi için altı farklı L0 L0 L0 L0 L-24 - y L0 2
ardışık üç katlı integral yazın. İntegrallerden birini hesaplayın. 1 2-x 2-x-y 1 1 - x2 4 - x2 - y

2 2 2 2 15. dz dy dx 16. x dz dy dx
5. Paraboloidlerle sınırlanan hacim D, z = 8 – x – y ve z = x + y L0 L0 L0 L0 L0 L3
paraboloidleriyle sınırlı bölge olsun. D’nin hacmi için altı farklı p p p
ardışık üç katlı integral yazın. İntegrallerden birini hesaplayın. 17. cos su + y + wd du dy dw (u
suyw-spaced
yw-uzayı)
L0 L0 L0
6. Paraboloidin içinde bir düzlemin altındaki hacim D, e e e
z = x2 + y2 paraboloidi ve z = 2y düzlemiyle sınırlı bölge olsun. 18. srst-spaced
ln r ln s ln t dt dr ds (rst-uzayı)
D’nin hacmini veren, dz dx dy ve dz dy dx sıralı ardışık üç katlı in- L1 L1 L1
p>4 ln sec y 2t
tegraller yazın. İntegralleri hesaplamayın.
19. e x dx dt dy (tstyx-spaced
yx-uzayı)
L0 L0 L- q
7 2 24 - q 2 q 24. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri ve x + z = 1,

20. spqr-spaced
dp dq dr (pqr-uzayı) y + 2z = 2 düzlemleri ile sınırlı bölge
L0 L0 L0 r + 1
z
Üç Katl› ‹ntegrallerle Hacimler
21. Aşağıda
1 1 1-y
dz dy dx .
L-1 Lx 2 L0
integralin bölgesi verilmektedir. y
x
z
Üst: y z 1
Yan: 1 25. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri, y + z = 2 dü-
y x2 –1 zlemi ve x = 4 – y2 silindiri ile sınırlı bölge.
(–1, 1, 0)
z
1 1
y
x (1, 1, 0)
İntegrali aşağıdaki sıralarda ardışık bir integral olarak yazın.
y
a. dy dz dx b. dy dx dz
c. dx dy dz d. dx dz dy
e. dz dx dy.
22. Aşağıda x
1 0 y2
dz dy dx.
L0 L-1 L0 26. x2 + y2 = 1 silindirinden z = – y ve z = 0 düzlemleriyle kesilen böl-
integralin bölgesi verilmektedir. ge.
z
(0, –1, 1) z
(1, –1, 1) 1
z y2
0 y y
(1, –1, 0)
1
x x
İntegrali aşağıdaki sıralarda ardışık bir integral olarak yazın.

a. dy dz dx b. dy dx dz 27. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri ve (1, 0, 0),
c. dx dy dz d. dx dz dy (0, 2, 0) ve (0, 0, 3) noktalarından geçen düzlem ile sınırlı dört
yüzlü bölge.
e. dz dx dy.
23–36 alıştırmalarındaki bölgelerin hacmini bulun. z
23. z = y2 silindiriyle xy-düzlemi arasında, x = 0, x = 1, y = –1, y = 1 (0, 0, 3)
düzlemleri ile sınırlı bölge.
z
(0, 2, 0)
y
(1, 0, 0)
y x
x
28. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri, y = 1 – x düzle- 32. x2 + y2 = 4 silindirinden z = 0 düzlemi ve x + z = 3 düzlemi ile
mi ve z = cos(px@2), 0 x 1, yüzeyi ile sınırlı bölge. kesilen bölge.
z z
x
29. x2 + y2 = 1 ve x2 + z2 = 1 silindirlerinin içinde ortak olan bölgenin, y
aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, sekizde biri.
x
z
33. Birinci sekizde bir bölgede, x + y + 2z = 2 ve 2x + 2y + z = 4 düz-
lemleri arasındaki bölge.
34. z = x, x + z = 8, z = y, y = 8 ve z = 0 düzlemleriyle sınırlı sonlu
bölge.
x2 y2 1 35. x2 + 4y2 4 eliptik katı silindirden xy-düzlemi ve z = x + 2 düzle-
miyle kesilen bölge.
36. Arkadan x = 0 düzlemi, önden ve yanlardan x = 1 – y2 parabolik
x2 z2 1 silindiri, üstten z = x2 + y2 paraboloidi ve alttan xy-düzlemiyle
sınırlı bölge.
0
Ortalama De¤erler
37–40 alıştırmalarında, F(x, y, z)’nin verilen bölgedeki ortalama
y değerini bulun.
x
30. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri ve ve z = 2 düzlemleriyle sınırlı bölgede F(x, y, z) = x2 + 9
z = 4 – x2 – y yüzeyiyle sınırlı bölge.
38. Birinci sekizde bir bölgede koordinat düzlemleri ve x = 1 y = 1 ve
z z = 2 düzlemleriyle sınırlı bölgede F(x, y, z) = x + y – z
ve z = 1 düzlemleriyle sınırlı bölgede F(x, y, z) = x2 + y2 + z2
ve z = 2 düzlemleriyle sınırlı bögede F(x, y, z) = xyz
y
‹ntegrasyon S›ras›n› De¤ifltirmek
x 41–44 alıştırmalarındaki integralleri, integrasyon sırasını uygun şekil-
de değiştirerek hesaplayın.
31. Birinci sekizde bir bölgede, koordinat düzlemleri,
x + y = 4 ve y2 + 4z2 = 16 silindiriyle sınırlı bölge.
4 1 2 4 cos sx 2 d
41. dx dy dz
z L0 L0 L2y 22z
1 1 1
2
42. 12xze zy dy dx dz
L0 L0 Lx 2
1 1 ln 3 pe 2x sin py 2
43. dx dy dz
y L0 L2z
3
L0 y2
2 4 - x2 x
sin 2z
44. dy dz dx
x L0 L0 L0 4 - z
Teori ve Örnekler B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI

45. Ardışık integralin üst sınırını bulmak a’yı çözün: Say›sal Hesaplamalar
2 2
1 4-a-x 4-x -y
4 49–52 alıştırmalarında, verilen fonksiyonun belirtilen bölgedeki üç
dz dy dx = . katlı integralini hesaplamak için bir BCS kullanın.
L0 L0 La 15
49. x2 + y2 = 1 ile z = 0 ve z = 1 düzlemlerinin sınırladığı katı
2 2 2
46. Elipsoid Hangi c değerinde x + (y@2) + (z@c) = 1 elipsoidinin silindirde F(x, y, z) = x2y2z
hacmi 8p’ye eşittir? 50. Alttan z = x2 + y2 paraboloidi ve üstten z = 1 düzlemiyle sınırlı
47. Bir üç katlı integrali minimize etmek Uzaydaki hangi D böl- bölgede Fsx, y, zd = ƒ xyz ƒ
gesi
51. Alttan z = 2x 2 + y 2 konisi ve üstten z = 1 düzlemiyle sınırlı
s4x 2 + 4y 2 + z 2 - 4d dV ? z
bölgede Fsx, y, zd = 2
9 sx + y + z 2 d3>2
2
D
integralinin değerinin minimize eder? Yanıtınızı açıklayın. 52. x2 + y2 + z2 1 küresinde F(x, y, z) = x4 + y2 + z2
48. Bir üç katlı integrali maksimize etmek Uzaydaki hangi D böl-

gesi
s1 - x 2 - y 2 - z 2 d dV ?
9
D
integralinin değerinin maksimize eder? Yanıtınızı açıklayın.
15.5 Üç Boyutta Kütle ve Momentler
Bu bölüm Kartezyen koordinatlarda üç boyutlu cisimlerin kütle ve momentlerinin nasıl

hesaplanacağını göstermektedir. Formüller iki boyutlu cisimlerinkilere benzer. Küresel ve
silindirik koordinatlardaki hesaplamalar için, Bölüm 15.6’ya bakın.
Kütle ve Momentler
d(x, y, z), uzayda bir D bölgesini kaplayan bir cismin yoğunluğuysa (birim hacimde kütle),
z d’nın D’deki integrali cismin kütlesini verir. Nedenini anlamak için, cismi Şekil
15.32’deki gibi n tane kütle elemanlarına böldüğünüzü varsayın. Cismin kütlesi
n n
mk d(xk, yk, zk) Vk
M = lim a ¢mk = lim a dsxk, yk, zk d ¢Vk = dsx, y, zd dV.
n: q n: q
k=1 k=1 9
D
D limitidir. Şimdi, eylemsizlik momenti için bir formül türetiyoruz. Eğer r(x, y, z), D’deki
(xk, yk, zk)
r
bir (x, y, z) noktasından bir L doğrusuna olan uzaklık ise, mk = d(xk, yk, zk) Vk kütlesinin
L etrafındaki eylemsizlik momenti (Şekil 15.32’te gösterilmektedir) yaklaşık olarak
Ik = r2(xk, yk, zk)mk’dir. Bütün cismin L etrafındaki eylemsizlik momenti
n n
L
IL = lim a ¢Ik = lim a r 2sxk , yk , zk d dsxk , yk , zk d ¢Vk = r 2d dV.
y
n: q k=1 n: q k=1 9
x D
2 2 2
olur. L, x-ekseni ise, r = y + z dir (Şekil 15.33) ve
fiEK‹L 15.32 Bir cismin kütlesini ve bir
doğru etrafındaki eylemsizlik momentini Ix = s y 2 + z 2 d d dV.
tanımlamak için, önce cismin sonlu sayıda 9
D
mk kütle elemanına bölündüğünü
olur.
düşünürüz.
z Aynı şekilde L, y-ekseni veya z-ekseni ise
Iy = sx 2 + z 2 d d dV ve
and Iz = sx 2 + y 2 d d dV.
9 9
x
兹x2 y2 D D
buluruz. Aynı şekilde, koordinat düzlemlerine göre birinci momentleri de elde edebili-
y dV riz. Örneğin,
0 兹x2 z2 Myz = xdsx, y, zd dV

x 9
兹y2 z2 D
z y integrali yz-düzlemine göre birinci momenti verir.
x Bölüm 15.2’de düzlemsel bölgeler için incelenen kütle ve moment formüllerine ben-
x y
zer formüller Tablo 15.3’ te özetlenmiştir.
fiEK‹L 15.33 dV’den koordinat düzlem ve

eksenlerine uzaklıklar. TABLO 15.3 Uzayda, kat› cisimler için kütle ve moment formülleri.
Kütle: M = d dV sd = dsx, y, zd = densityd

yoğunluk)
9
D
Koordinat düzlemleri etrafında birinci momentler:
Myz = x d dV, Mxz = y d dV, Mxy = z d dV

9 9 9
D D D
Ağırlık merkezi:
Myz Mxz Mxy
x = , y = , z =
M M M
Koordinat eksenleri etrafında eylemsizlik momentleri (ikinci momentler):
Ix = s y 2 + z 2 d d dV
9
Iy = sx 2 + z 2 d d dV
9
Iz = sx 2 + y 2 d d dV
9
Bir L doğrusu etrafında eylemsizlik momenti:
IL = r 2 d dV srsx,y,y,z)zd= (x,
(r(x, = y,distance from theLpoint
z) noktalarından sx, y,olan
doğrusuna zd touzaklık)
line Ld
9
Bir L doğrusu etrafında jirasyon yarıçapı:
RL = 2IL>M
ÖRNEK 1 Uzayda Bir Cismin Kütle Merkezini Bulmak

Alttan, z = 0 düzleminde R: x2 + y2 4 dairesi ve üstten z = 4 – x2 – y2 paraboloidiyle
sınırlı, sabit d yoğunluklu cismin kütle merkezini bulun (Şekil 15.34).
z
Çözüm Simetriden dolayı, ™x = ™y = 0’dır. ™z’yi bulmak için, önce Mxy’yi hesaplarız:
z = 4 - x2 - y2 z = 4 - x2 - y2
d c
z2
Mxy = z d dz dy dx = d dy dx
z 4 x2 y2 6Lz = 0 6 2 z=0
R R
d
= s4 - x 2 - y 2 d2 dy dx
26
R
k.m.
2p 2
R d Kutupsal koordinatlar
0 = s4 - r 2 d2 r dr du
2L0 L0
y
2p r=2 2p
c- s4 - r 2 d3 d
x2 y2 4 d 1 16d 32pd
x = du = du = .
2L0 6 r=0 3 L0 3
fiEK‹L 15.34 Bir cismin kütle merkezini Benzer bir hesaplama
bulmak (Örnek 1). 4 - x2 - y2
M = d dz dy dx = 8pd.
6L0
R
verir. Dolayısıyla, z = sMxy>Md = 4>3 olur ve kütle merkezi sx, y, zd = s0, 0, 4>3d.
bulunur.
Katı bir cismin yoğunluğu sabitken (Örnek 1’deki gibi), kütle merkezine (Bölüm 15.2’deki
iki boyutlu cisimlerde olduğu gibi) cismin merkezi denir.
z
ÖRNEK 2 Koordinat Eksenleri Etraf›ndaki Eylemsizlik Momentini Bulmak
Şekil 15.35’de gösterilen, sabit d yoğunluklu dikdörtgen şekilli cisim için Ix, Iy ve Iz’yi bu-
lun.
Çözüm Yukarıda verilen Ix formülü
c
c>2 b>2 a>2
Ix = s y 2 + z 2 d d dx dy dz.
L-c>2 L-b>2 L-a>2
y
verir. (y2 + z2)d’nin x, y ve z’nin bir çift fonksiyonu olduğunu gözlemlersek, integrasyon
Bloğun
a merkezi işinin birazından kurtulabiliriz. Dikdörtgen şekilli cisim, her biri bir bölgede olmak üzere,
sekiz simetrik parçadan oluşur. İntegrali bu parçalardan biri üzerinde hesaplayabilir ve
b toplam değeri bulmak için 8 ile çarpabiliriz:
x
c>2 b>2 a>2 c>2 b>2
fiEK‹L 15.35 Buradaki blok için Ix, Iy ve Ix = 8 s y 2 + z 2 d d dx dy dz = 4ad s y 2 + z 2 d dy dz
Iz’yi bulmak. Orijin bloğun merkezindedir L0 L0 L0 L0 L0
c>2 y 3 y = b>2
(Örnek 2).
= 4ad c + z 2y d dz
L0 3 y=0
c>2
a b dz
b3 z 2b
= 4ad +
L0 24 2
= 4ad a b =
b 3c c 3b abcd 2 M 2
+ sb + c 2 d = sb + c 2 d.
48 48 12 12
Aynı şekilde,
M 2 M 2
Iy = sa + c 2 d ve
and Iz = sa + b 2 d.
12 12
olur.
ALIfiTIRMALAR 15.5
b. Son integrasyonu x’e göre yapmak için integral tablosunu
Sabit Yo¤unluk kullanarak,
1–12 alıştırmalarındaki cisimlerin hepsinin yoğunluğu sabit ve
2 s1>2d24 - x 2 2-x
d = 1’dir. Mxy = z dz dy dx
1. (Örnek 1 Tekrar) Tablo 15.3’teki Ix integralini doğrudan çözerek, L-2 L-s1>2d24 - x 2L0
Örnek 2’deki kısa yolun aynı sonucu verdiğini gösterin. Örnek integralini hesaplayın. Sonra Mxy’yi M’ye bölerek, ™z = 5@4
2’deki sonuçları kullanarak dikdörtgen şekilli cismin her koordi- olduğunu doğrulayın.
nat ekseni etrafındaki jirasyon yarıçapını bulun.
z
2. Eylemsizlik momenti Şekilde bulunan koordinat eksenleri, bir
takozun merkezinden adlandırılmış kenarlara paralel olarak ge-
çer. a = b = 6 ve c = 4 ise, Ix, Iy ve Iz’yi bulun.
z z2x
2
x –2
Merkez
(0, 0, 0)’da
1 y
a
c b 2
x2 4y2 4
3 2
y
c x
a
3 7. a. Kütle merkezi Alttan z = x2 + y2 paraboloidi ve üstten z = 4
x b düzlemiyle sınırlı sabit yoğunluklu cismin kütle merkezini
bulun.
3. Eylemsizlik momenti Ix, Iy ve Iz’yi hesaplayarak, aşağıda gös-
terilen cismin kenarlarına göre eylemsizlik momentlerini bulun. b. Cismi eşit hacimli iki kısma bölen z = c düzlemini bulun. Bu
düzlem kütle merkezinden geçmez.
z
8. Momentler ve jirasyon yarıçapı Bir kenarı 2 birim olan bir küp
c x = 1, z = 1, y = 3 ve y = 5 düzlemleriyle sınırlıdır. Kütle
merkezini ve koordinat eksenleri etrafındaki eylemsizlik mo-
b
mentleriyle jirasyon yarıçaplarını bulun.
y 9. Eylemsizlik momenti ve bir doğruya göre jirasyon yarıçapı
Alıştırma 2’deki gibi bir takoz için a = 4, b = 6 ve c = 3’tür. Tako-
a zun tipik bir (x, y, z) noktasından bir L: z = 0, y = 6 doğrusuna
x olan uzaklığın karesinin r2 = (y – 6)2 + z2 olduğunu kontrol etmek
4. a. Kütle merkezi ve eylemsizlik momentleri Kenarları (0, 0, 0), için bir çizim yapın. Sonra takozun L etrafındaki eylemsizlik mo-
(1, 0, 0), (0, 1, 0) ve (0, 0, 1)’de olan dört yüzlünün merkezini mentini ve jirasyon yarıçapını bulun.
ve Ix, Iy ve Iz eylemsizlik momentlerini bulun. 10. Eylemsizlik momenti ve bir doğruya göre jirasyon yarıçapı
b. Jirasyon yarıçapı Dört yüzlünün x-ekseni etrafındaki jiras- Alıştırma 2’deki gibi bir takoz için a = 4, b = 6 ve c = 3’tür.
yon yarıçapını bulun. Bunu merkezden x-eksenine olan uzak- Takozun tipik bir (x, y, z) noktasından bir L: x = 4, y = 0
lıkla karşılaştırın. doğrusuna olan uzaklığın karesinin r2 = (x – 4)2 + y2 olduğunu
kontrol etmek için bir çizim yapın. Sonra takozun L etrafındaki
5. Kütle merkezi ve eylemsizlik momentleri Sabit yoğunluklu
eylemsizlik momentini ve jirasyon yarıçapını bulun.
katı bir “oluk” alttan z = 4y2 yüzeyi, üstten z = 4 düzlemi ve yan-
lardan x = 1 ve x = –1 düzlemleriyle sınırlıdır. Kütle merkezini ve 11. Eylemsizlik momenti ve bir doğruya göre jirasyon yarıçapı
üç eksene göre eylemsizlik momentlerini bulun. Alıştırma 3’teki gibi bir cisim için a = 4, b = 2 ve c = 1’dir. Cismin
tipik bir (x, y, z) noktasından bir L: y = 2, z = 0 doğrusuna olan
6. Kütle merkezi Sabit yoğunluklu bir cisim alttan z = 0 düzlemi,
uzaklığın karesinin r2 = (y – 2)2 + z2 olduğunu kontrol etmek için
yanlardan x2 + 4y2 = 4 eliptik silindiri ve üstten z = 2 – x düzle-
bir çizim yapın. Sonra cismin L etrafındaki eylemsizlik momen-
miyle sınırlıdır (şekle bakın).
tini ve jirasyon yarıçapını bulun.
a. ™x ve ™y’yi bulun.
12. Eylemsizlik momenti ve bir doğruya göre jirasyon yarıçapı 18. Kütle z = 16 – 2x2 – 2y2 ve z = 2x2 + 2y2 parabolik yüzeyleriyle
Alıştırma 3’teki gibi bir cisim için a = 4, b = 2 ve c = 1’dir. Cismin sınırlı cismin hacmini bulun. Cismin yoğunluğu
tipik bir (x, y, z) noktasından bir L: x = 4, y = 0 doğrusuna olan d(x, y, z) = ¬x2 +ƒ ƒy2’dir.
uzaklığın karesinin r2 = (x – 4)2 + y2 olduğunu kontrol etmek için
bir çizim yapın. Sonra cismin L etrafındaki eylemsizlik momen-
‹fl
tini ve jirasyon yarıçapını bulun.
19 ve 20 alıştırmalarında, aşağıdakileri hesaplayın.
De¤iflken Yo¤unluk a. Kapta bulunan sıvıyı xy-düzlemine çıkartmak için (sabit) yerçe-
kimi g tarafından yapılan işi bulun (İpucu: Kaptaki sıvıyı küçük
13 ve 14 alıştırmalarında, cismin
Vi hacim elemanlarına bölün ve her eleman üzerinde yerçeki-
a. hacmini minin yaptığı işi bulun. Toplama ve limite geçiş hesaplanacak
b. kütle merkezini üç katlı bir integral verir).
bulun. b. Kütle merkezini xy-düzlemine indirmek için yerçekimi tara-
13. Birinci sekizde bir bölgede koordinat düzlemleri ve x + y + z = 2 fından yapılan iş.
düzlemiyle sınırlı cisim. Cismin yoğunluğu d(x, y, z) = 2x’tir. 19. Kap, birinci sekizde bir bölgede koordinat düzlemleri ve x = 1,
14. Birinci sekizde bir bölgedeki bir cisim y = 0 ve z = 0 düzlemleri y = 1 ve z = 1 düzlemleriyle sınırlı kübik kutudur. Kutuyu doldu-
ile z = 4 – x2 ve x = y2 yüzeyleri tarafından sınırlanmıştır (şekle ran sıvının yoğunluğu d(x, y, z) = x + y + z + 1’dir (Alıştırma 15’e
bakın). Yoğunluk fonksiyonu d(x, y, z) = kxy’dir. bakın).
20. Kap, y = 0, z = 0, z = 4 – x2 ve x = y2 ile sınırlı bölgenin şek-
z lindedir. Bölgeyi dolduran sıvının yoğunluğu d(x, y, z) = kxy’dir, k
bir sabit (Alıştırma 14’e bakın).
4
Paralel Eksen Teoremi

z4 x2 Paralel Eksen Teoremi (Alıştırmalar 15.2) iki boyut gibi, üç boyutta da
geçerlidir. Lk.m. m kütleli bir cismin kütle merkezinden geçen doğru ve
L’de Lk.m.’den h birim uzaklıkta bir doğru olsun. Paralel Eksen Teo-
remi cismin Lk.m. ve L etrafındaki eylemsizlik momentleri Ik.m. ve
IL’nin
x y2
IL = Ik.m. + mh2 (1)
y denklemini sağladığını söyler. İki boyutlu durumda olduğu gibi, teo-
2 rem bir moment ve kütle bilindiğinde diğer momentini hesaplamanın
(2, 兹2, 0) kolay bir yolunu verir.
x
21. Paralel Eksen Teoreminin ispatı
15 ve 16 alıştırmalarında aşağıdakileri bulun a. Uzaydaki bir cismin merkezinden geçen herhangi bir
düzlem etrafındaki birinci momentin sıfır olduğunu gösterin
a. cismin kütlesini
(İpucu: Cismin kütle merkezini orijine koyun ve düzlemi yz-
b. kütle merkezini düzlemi olarak alın. Bu durumda, x = Myz >M denklemi size
c. koordinat eksenleri etrafındaki eylemsizlik momentlerini ne söyler?).
d. koordinat eksenleri etrafındaki jirasyon yarıçaplarını z
15. Birinci sekizde bir bölgedeki bir küp koordinat düzlemleri ve Lk.m.
x = 1, y = 1, z = 1 düzlemleriyle sınırlıdır. Kübün yoğunluğu
d(x, y, z) = x + y + z + 1’dir.
L
16. Alıştırma 2’deki gibi bir takozun boyutları a = 2, b = 6 ve v xi yj
c = 3’tür. Yoğunluk d(x, y, z) = x + 1’dir. Yoğunluk sabitse, kütle hi (x, y, z)
merkezinin (0, 0, 0) olacağına dikkat edin. y
i
17. Kütle x + z = 1, x – z = –1, y = 0 düzlemleri ve y = 2z. vh k.m.
yüzeyiyle sınırlı cismin kütlesini bulun. Cismin yoğunluğu D
d(x, y, z) = 2y + 5’tir. (h, 0, 0)
x
b. Paralel Eksen Teoremini ispatlamak için, cismin kütle merkezi- 25. Pappus formülünü türetin (İpucu: B1 ve B2 yi birinci sekizde bir
ni, Lk.m. doğrusu z-ekseninde ve L doğrusu xy-düzlemine bölgede üst üste binmeyen bölgeler olarak çizin ve kütle merkez-
(h, 0, 0)’da dik olmak üzere, orijine yerleştirin. D, uzayda cis- leri sx1, y1, z1 d ve sx2 , y2 , z2 d.’yi belirtin. B1 ∪ B2’nin koordinat
min kapladığı bölge olsun. Bu durumda, cismin gösterimiyle, düzlemleri etrafındaki momentlerini m1 ve m2 kütleleri ile bu
merkezlerin koordinatları cinsinden ifade edin).
IL = ƒ v - hi ƒ 2 dm. 26. Aşağıdaki şekil sabit d = 1 yoğunluklu üç tane dikdörtgen şekilli
9
D cisimden yapılmış bir cismi göstermektedir. Aşağıdakilerin kütle
olur. Bu integraldeki integrandı açın ve ispatı tamamlayın. merkezlerini bulmak için Pappus formülünü kullanın.
22. Sabit yoğunluklu ve a yarıçaplı bir katı kürenin çapı etrafındaki a. A ∪ B b. A ∪ C
eylemsizlik momenti, m kürenin kütlesi olmak üzere, (2@5)ma2’dir. c. B ∪ C d. A ∪ B ∪ C
Küreye teğet bir doğru etrafındaki eylemsizlik momentini bulun. z
23. Alıştırma 3’teki cismin z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momenti
Iz = abc(a2 + b2)@3’tür. (0, 3, 2)
2 1 (–1, 6, 1)
a. (1) denklemini kullanarak cismin, cismin kütle merkezinden 2
3 1
z-eksenine paralel geçen doğrunun etrafındaki eylemsizlik (2, 0, 2)
1 y
momentini ve jirasyon yarıçapını bulun. 2 A B 4
b. (1) denklemini ve (a) şıkkındaki sonucu kullanarak, cismin (–1, 6, –2)
(2, 0, 0)
x = 0, y = 2b doğrusu etrafındaki eylemsizlik momenti ve
jirasyon yarıçapını bulun. x
24. a = b = 6 ve c = 4 ise, alıştırma 2’deki takozun x-ekseni C

(3, 6, –2)
etrafındaki eylemsizlik momenti Ix = 208’dir. Takozun y = 4,
z = – 4@3 doğrusu (takozun kısa tarafı) etrafındaki eylemsizlik
momentini bulun. 27. a. Taban yarıçapı a ve yüksekliği h olan dik bir C konisinin, a ya-
rıçaplı bir S yarım küresinin dairesel tabanı üzerine, iki cismin
Pappus Formülü bileşimini bir dondurma külahına benzeyecek şekilde kuruldu-
ğunu varsayın. Koninin kütle merkezi tabandan tepeye olan
Pappus formülü (Alıştırmalar 15.2) iki boyut gibi üç boyutta da geçer- uzaklığın dörtte biri uzaklığında bulunmaktadır. Yarım kürenin
lidir. m1 ve m2 kütleli B1 ve B2 cisimlerinin uzayda üst üste binmeyen merkezi, tabandan tepeye olan uzaklığın sekizde üçündedir.
bölgeleri kapladıklarını ve c1 ile c2’nin orijinden cisimlerin kütle C ∪ S bileşiminin merkezini iki cismin ortak tabanına yerleş-
merkezlerine olan vektörler olduğunu varsayın. Bu durumda iki cis- tirmek için a ile h arasındaki ilişki ne olmalıdır?
min bileşimi B1 ∪ B2’nin kütle merkezi
b. Şimdiye kadar yapmadıysanız, buna benzer olan bir üçgen ve
m1 c1 + m2 c2 bir yarım daire sorusunu (Bölüm 15.2, Alıştırma 55) yanıtla-
c = .
m1 + m2 yın. Yanıtlar aynı değildir.
vektörü ile belirlenir. Daha önce olduğu gibi, bu formüle Pappus for- 28. h yükseklikli ve dört eş kenarlı bir P kare piramidinin tabanı ke-
mülü denir. İki boyutlu halde olduğu gibi n cisim için formül narlarının uzunluğu s olan bir C kübü’nün bir yüzü üzerine ku-
rulmuştur. Piramidin merkezi, tabandan tepe noktasına olan
m1 c1 + m2 c2 + Á + mn cn uzaklığın dörtte birindedir. P ∪ C’nin merkezini piramidin ta-
c =
m1 + m2 + Á + mn banına yerleştirmek için h ile s arasındaki ilişki ne olmalıdır?
haline genelleşir. Yanıtınızı Alıştırma 27’nin yanıtıyla karşılaştırın. Ayrıca Bölüm
15.2’deki Alıştırma 56’nın yanıtıyla da karşılaştırın.
15.6 Silindirik ve Küresel Koordinatlarda Üç Katl› ‹ntegraller
Fizik, mühendislik veya geometrideki bir hesaplama, bir silindir, bir koni veya bir küre
içeriyorsa, bu bölümde tanıtacağımız silindirik veya küresel koordinatlar kullanarak ge-
nellikle işimizi kolaylaştırabiliriz. Bu koordinatlara dönüştürme ve elde edilen üç katlı in-
tegrali hesaplama işlemi Bölüm 15.3’te incelenen, düzlemde kutupsal koordinatlara dö-
nüştürmeye benzerdir.
15.6 Silindirik ve Küresel Koordinatlarda Üç Katl› ‹ntegraller 1115
z
Silindirik Koordinatlarda ‹ntegrasyon
P(r, u, z) Üç boyutlu uzay için silindirik koordinatları, xy-düzlemindeki kutupsal koordinatları bili-
nen z-ekseni ile birleştirerek elde ederiz. Bu, Şekil 15.36’da gösterildiği gibi, uzaydaki her
noktaya (r, u, z) formunda bir veya daha fazla koordinat üçlüsü karşılık getirir.
z
O
x
u r TANIM Silindirik Koordinatlar
y Silindirik koordinatlar (r, u, z) sıralı üçlüleri ile uzayda bir P noktasını
y temsil ederler. Burada,
x
1. r ve u, P’nin xy-düzlemine dik izdüşümünün kutupsal koordinatlarıdır.
fiEK‹L 15.36 Uzayda bir noktanın silindirik
koordinatları r, u ve z dir.
2. z kartezyen dikey koordinattır.
Kartezyen ve kutupsal koordinatlardaki x, y, r ve u değerleri
Kartezyen (x, y, z) ve Silindirik (r, u, z) Koordinatlarını Bağlayan Denklemler

x = r cos u, y = r sin u, z = z,
2 2 2
r = x + y , tan u = y>x
Silindirik koordinatlarda, r = a denklemi sadece xy-düzleminde bir çember değil, z-

ekseni etrafında bir tam silindir tanımlar (Şekil 15.37). z-ekseni r = 0 ile verilir. u = u0
denklemi, z-eksenini içeren ve pozitif x-ekseni ile u0 açısını yapan düzlemi tanımlar. Ve,
aynı kartezyen koordinatlarda olduğu gibi, z = z0 denklemi z-eksenine dik bir düzlem ta-
nımlar.
z
u u0,
oysa r ve z değişir
z z0,
oysa r ve u değişir
z0
O
a
u0 y
r a,
x oysa u ve z değişir
fiEK‹L 15.37 Silindirik koordinatlarda sabit-koordinat

denklemleri silindirler ve düzlemler verirler.
z Silindirik koordinatlar, eksenleri z-ekseni boyunca uzanan silindirleri ve z-eksenini

r Δr Δu
içeren veya z-eksenine dik olan düzlemleri tanımlamada iyidir. Bu gibi yüzeylerin sabit
r Δu koordinat değerli denklemleri vardır:
r=4 Silindir, yarıçap 4, ekseni z-ekseni
Δz
p
Δu
u = . z-eksenini içeren düzlem
3
r Δr z=2 z-eksenine dik düzlem
Silindirik koordinatlarda bir D bölgesi üzerinde bir üç katlı integral hesaplarken, böl-
fiEK‹L 15.38 Silindirik koordinatlarda geyi dikdörtgensel kutular yerine, n tane küçük silindirik takoza böleriz. Böylece, k. silin-
takozun hacmine V = z r r u dirik takozda r, u ve z değerleri rk, uk ve zk kadar değişir. Bütün silindirik takozlar
çarpımı ile yaklaşılır. arasında, bu sayıların en büyüğüne bölünüşün normu denir. Üç katlı integrali, bu takozla-
rı kullanan Riemann toplamlarının bir limiti olarak tanımlarız. Böyle bir silindirik takozun
Vk hacmi, takozun ru-düzlemindeki tabanının Ak alanı ile z yüksekliğinin çarpımı
alınarak elde edilir (Şekil 15.38).
Kutupsal koordinatlarda, (rk, uk, zk) noktası k. takozun merkezi olmak üzere,
Ak = rk rk uk olduğunu hesapladık. Böylece, Vk = zk rk rk uk ve D bölgesi üze-
rinde ƒ’nin bir Riemann toplamının formu
n
Sn = a ƒsrk , uk , zk d ¢zk rk ¢rk ¢uk .
k=1
şeklindedir. Bir ƒ fonksiyonunun D üzerindeki üç katlı integrali, normu sıfıra yaklaşan

bölünüşler üzerinde Riemann toplamlarının limiti alarak elde edilir.
lim Sn = ƒ dV = ƒ dz r dr du
n: q 9 9
D D
Böylece, silindirik koordinatlarda üç katlı integraller, sıradaki örnekte olduğu gibi, ardışık
integraller olarak hesaplanır.
z
ÖRNEK 1 Silindirik Koordinatlarda ‹ntegrasyon S›n›rlar›n› Bulmak
Üst Bir ƒ(r, u, z) fonksiyonunu alttan z = 0 düzlemi, yanlardan x2 + (y – 1)2 = 1 silindiri ve üst-
Kartezyen: z x2 y2 ten z = x2 + y2 paraboloidiyle sınırlı D bölgesinde silindirik koordinatlarda integre etmek
Silindirik: z r2
için integrasyon sınırlarını bulun.
Çözüm D’nin tabanı, aynı zamanda bölgenin xy-düzlemi üzerindeki izdüşümü olan R’dir.
M D
R’nin sınırı x2 + (y – 1)2 = 1’dir. Kutupsal denklemi
x 2 + s y - 1d2 = 1
x 2 + y 2 - 2y + 1 = 1
2 r 2 - 2r sin u = 0
u r = 2 sin u
R (r, u) L
Kartezyen: x2 (y 1)2 1 olur. Bölge, Şekil 15.39’da çizilmiştir.

x Kutupsal: r 2 sin u İntegrasyonun sınırlarını, z’nin sınırları ile başlayarak buluruz. R’deki tipik bir (r, u)
noktasından geçen ve z-eksenine paralel olan bir M doğrusu D’ye z = 0’dan girer ve
fiEK‹L 15.39 Silindirik koordinatlarda bir z = x2 + y2 = r2’den çıkar.
integral hesaplamak için integrasyon Sonra integrasyonun r-sınırlarını buluruz. Orijinden gelip (r, u)’dan geçen bir L ışını
sınırlarını bulmak (Örnek 1). R’ye r = 0’dan girer ve r = 2 sin u’dan çıkar.
Son olarak integrasyonun u-sınırlarını buluruz. L ışını R’yi tararken, pozitif x-ek-
seniyle yaptığı u açısı u = 0’dan u = p’ye gider. İntegral
p 2 sin u r2
ƒsr, u, zd dV = ƒsr, u, zd dz r dr du.
9 L0 L0 L0
D
olarak bulunur.
Örnek 1, silindirik koordinatlarda integrasyon sınırlarını bulmanın iyi bir örneğini
oluşturur. Prosedür aşağıdaki şekilde özetlenmiştir.
Silindirik Koordinatlarda Nas›l ‹ntegral Al›n›r

Uzayda bir D bölgesinde, silindirik koordinatlarda önce z’ye, sonra r’ye, en son da u’ya
göre integral alarak
ƒsr, u, zd dV
9
D
integralini hesaplamak için, aşağıdaki adımları izleyin.
1. Bir çizim. D bölgesini, xy-düzlemi üzerine izdüşümü R ile birlikte çizin. D ve R’yi
sınırlayan düzlem ve eğrileri adlandırın.
z
z ⫽ g2(r, ␪)
D
r ⫽ h1(␪)
z ⫽ g1(r, ␪)
y
x
R
r ⫽ h 2(␪)
2. İntegrasyonun z-sınırları. R’nin tipik bir (r, u) noktasından geçen ve z-eksenine para-
lel olan bir M doğrusu çizin. z artarken, M, D’ye z = g1(r, u)’da girer ve z = g2(r, u)’da
çıkar. Bunlar integrasyonun z-sınırlarıdır.
z
M
z g2(r, u)
D
r h1(u) z g1(r, u)
y
x
(r, u)
R
r h2(u)
3. İntegrasyonun r-sınırları. Orijinden gelerek (r, u)’dan geçen bir L ışını çizin. Işın,
R’ye r = h1(u)’ dan girer ve r = h2(u)’dan çıkar. Bunlar integrasyonun r-sınırlarıdır.
z
M
z g2(r, u)
z g1(r, u)
a b
y
u
x
r h1(u) (r, u)
R ub
ua
r h2(u)
L
4. İntegrasyonun u-sınırları. L ışını R’ri tararken, poitif x-ekseniyle yaptığı açı u = a’dan
u = b’ya gider. Bunlar integrasyonun u-sınırlarıdır. İntegral
u=b r = h2sud z = g2sr, ud
ƒsr, u, zd dV = ƒsr, u, zd dz r dr du.
9 Lu = a Lr = h1sud Lz = g1sr, ud
D
halini alır.
z
ÖRNEK 2 Bir A¤›rl›k Merkezi Bulmak
z x2 y2
r2 x2 + y2 = 4 silindiriyle çevrelenen, üstten z = x2 + y2 paraboloidi ve alttan xy-düzlemiyle
sınırlı cismin merkezini (d = 1) bulun.
4 M Çözüm Üstten z = r2 paraboloidi, alttan z = 0 düzlemiyle sınırlı bölgeyi çizeriz (Şekil
15.40). Cismin tabanı, R, xy-düzlemindeki 0 r 2 dairesidir.
Cismin sx, y, zd merkezi simetri ekseninde, bu soruda z-ekseni, bulunur. Bu ™x = ™y = 0
yapar. ™z’yi bulmak için, birinci moment Mxy’yi M’ye böleriz.
Kütle ve moment integrallerinin integrasyon sınırlarını bulmak için, dört temel adımı
k.m.
izleriz. Başlangıçtaki çizimimizle ilk adımı tamamladık. Kalan adımlar integrasyon sınır-
larını verir.
x2 y2 4 z-sınırları. Tabanda tipik bir (r, u) noktasından geçen ve z-eksenine paralel olan bir M
r2
R doğrusu cisme z = 0’dan girer ve z = r2’den çıkar.
u
r-sınırları. Orijinden gelerek (r, u)’dan geçen bir L ışını R’ye r = 0’dan girer ve
(r, u)
x y r = 2’den çıkar.
L u-sınırları. L ışını, tabanı bir saat kolu gibi tararken, pozitif x-ekseniyle yaptığı u açısı
u = 0’dan u = 2p’ye gider. Mxy’nin değeri
fiEK‹L 15.40 Örnek 2, bu cismin ağırlık 2p 2 r2 2p 2 r2
c d r dr du
merkezinin nasıl bulunacağını z2
Mxy = z dz r dr du =
göstermektedir. L0 L0 L0 L0 L0 2 0
2p 2 2p 2 2p
c d du =
r5 r6 16 32p
= dr du = du = .
L0 L0 2 L0 12 0 L0 3 3
olarak bulunur.
z M’nin değeri ise,
2p 2 r2 2p 2 r2
P(r, f, u)
M = dz r dr du = cz d r dr du
L0 L0 L0 L0 L0 0
f
r 2p 2 2p 2 2p
c d du =
r4
z r cos f = r 3 dr du = 4 du = 8p.
O L0 L0 L0 4 0 L0
x olur. Buradan
u
r y
Mxy 32p 1 4
y z = = = ,
x M 3 8p 3
fiEK‹L 15.41 Küresel koordinatlar, r, f ve u bulunur ve merkez (0, 0, 4@3) olur. Merkezin, cismin dışında olduğuna dikkat edin.
ve x, y, z ve r ile ilişkileri.
Küresel Koordinatlar ve ‹ntegrasyon
Küresel koordinatlar, uzayda noktaları, Şekil 15.41’de gösterildiği gibi, iki açı ve bir uzun-
§
lukla konumlandırır. Birinci koordinat, r = ƒ OP ƒ , noktanın orijinden uzaklığıdır. r'nin
§
tersine r değişkeni asla negatif olmaz. İkinci koordinat, f, OP ’nin pozitif z-ekseni ile
yaptığı açıdır. [0, p] aralığında kalması gerekmektedir. Üçüncü koordinat, silindirik koor-
dinatlardaki gibi ölçülen u açısıdır.
TANIM Küresel Koordinatlar

Küresel Koordinatlar uzayda bir P noktasını,
1. r, P’den orijine uzaklık.
§
2. f, OP ’nin pozitif z-ekseni ile yaptığı açı (0 f p)
3. u, silindirik koordinatlardaki açı
z
f f0, oysa olmak üzere, sıralı (r, f, u) üçlüleri ile temsil eder.
r ve u değişir f0
P(a, f0, u0)
Dünya haritalarında, u, Dünya üzerindeki noktanın meridiyeni ile ve f’de noktanın en-
lemi ile ilgilidir. r ise noktanın Dünya yüzeyinden yüksekliği ile ilgilidir.
r = a denklemi, merkezi orijinde olan a yarıçaplı küreyi tanımlar (Şekil 15.42).
f = f0 denklemi, tepe noktası orijinde bulunan ve ekseni z-ekseninde bulunan bir tek-ko-
ni tanımlar. (xy-düzlemini f = p@2 konisi olarak içerecek şekilde yorumumuzu genişleti-
yoruz.) f0 açısı p@2’den büyük ise f = f0 konisi aşağıya açılır. u = u0 denklemi, z-ekse-
nini içeren ve pozitif x-ekseni ile u0 açısı yapan yarı düzlemi tanımlar.
u0
y
x
Küresel Koordinatları Kartezyen Koordinatlara ve Silindirik Koordinatlara
r a, oysa
Bağlayan Denklemler
f ve u değişir
u u0, oysa r = r sin f, x = r cos u = r sin f cos u,
r ve f değişir
z = r cos f, y = r sin u = r sin f sin u, (1)
fiEK‹L 15.42 Küresel koordinatlarda sabit-
koordinat denklemleri, küreler, tek koniler r = 2x 2 + y 2 + z 2 = 2r 2 + z 2.
ve yarı-düzlemler verirler.
z
ÖRNEK 3 Kartezyenden Küresel’e Dönüfltürme
x2 y2 (z 1)2 1
2 r 2 cos f x + y + (z – 1)2 = 1 küresi için bir küresel koordinat denklemi bulunuz.
2 2
Çözüm x, y ve z’yi dönüştürmek için (1) denklemlerini kullanırız:
1 x 2 + y 2 + sz - 1d2 = 1
f (1) Denklemleri
r
r2 sin2 f cos2 u + r2 sin2 f sin2 u + sr cos f - 1d2 = 1
r2 sin2 fscos2 u + sin2 ud + r2 cos2 f - 2r cos f + 1 = 1
(''')'''*
1
y
r2ssin2 f + cos2 fd = 2r cos f
x (''')'''*
1
fiEK‹L 15.43 Örnek 3’teki küre. r2 = 2r cos f
r = 2 cos f
Şekil 15.43’e bakın.
z
ÖRNEK 4 Kartezyenden Küresel’e Dönüfltürme
f p
4
z = 2x + y 2 konisi için bir küresel koordinat denklemi bulunuz (Şekil 15.44).
2
Çözüm 1 Geometri kullanın. Koni, z-eksenine göre simetriktir ve yz-düzleminin birinci

bölgesini z = y doğrusu boyunca keser. Bu nedenle, koni ile pozitif z-ekseni arasındaki açı
z 兹x2 y2
p@4 radyandır. Koni, küresel f koordinatı p@4’e eşit olan noktalardan oluşur dolayısıy-
f p
4 la denklemi f = p@4’tür.
Çözüm 2 Çebir kullanın. x, y ve z’yi dönüştürmek için (1) denklemlerini kullanırsak aynı
sonucu elde ederiz:
y
x z = 2x2 + y2
Örnek 3
fiEK‹L 15.44 Örnek 4’teki koni. r cos f = 2r2 sin2 f
r cos f = r sin f r Ú 0, sin f Ú 0
cos f = sin f
p 0 … f … p
f = .
4
Küresel koordinatlar, merkezleri orijinde olan küreleri, kenarı z-ekseni olan yarıdüzlemleri
ve tepe noktaları orijinde, eksenleri z-ekseninde olan konileri tanımlamakta yararlıdır. Bu
gibi yüzeylerin sabit koordinat değerli denklemleri vardır:
r = 4 Küre, yarıçap 4, merkez orijinde
p Orijinden yukarı açılan koni, pozitif z-

f = ekseniyle p>3 açısı yapar
3
p z-ekseni etrafında dönen yarı düzlem, pozitif
u = . x-ekseniyle p>3 açısı yapar.
3
Küresel koordinatlarda, bir D bölgesi üzerinde üç katlı integral hesaplarken, bölgeyi n
tane küresel takoza böleriz. Bir (rk, fk, uk) noktasını içeren k. takozun ölçüsü, r, u ve
f’deki rk, uk ve fk değişimleri ile verilir. Böyle bir takozun, bir kenarı, uzunluğu
rk fk olan dairesel bir yay, diğer kenarı, uzunluğu rk sin fk uk olan dairesel bir yay ve
z
kalınlığı rk dır. Küresel takoz, rk, uk ve fk değerlerinin hepsi küçük olduklarında,
r sin f
ölçüleri bunlar olan bir küp’e yaklaşır (Şekil 15.45). Bu takozun Vk hacminin,
rΔf r sin f Δu
(rk, fk, uk) noktası takozun içinden seçilen bir nokta olmak üzere, Vk = rk2 sin fk rk
fk uk olduğu gösterilebilir.
Bir F(r, f, u) fonksiyonuna karşı gelen Riemann toplamı
n
Sn = a Fsrk, fk, uk d rk2 sin fk ¢rk ¢fk ¢uk .
Of
k=1
r olur. Bölünüşün normu sıfıra yaklaşırken ve küresel takoz gittikçe küçülürken, Riemann
y toplamının sürekli F’ler için bir limiti vardır:
Δr
u lim Sn = Fsr, f, ud dV = Fsr, f, ud r2 sin f dr df du.

x
u Δu n: q 9 9
D D
fiEK‹L 15.45 Küresel koordinatlarda Küresel koordinatlarda,
dV = dr # r df # r sin f du dV = r2 sin f dr df du dır.

= r2 sin f dr df du. Küresel koordinatlardaki integralleri hesaplamak için, genellikle önce r’ya göre integral
alırız. İntegrasyon sınırlarını bulma işlemi aşağıda gösterilmektedir. İlgimizi, z-ekseni
halini alır.
etrafında dönmeyle elde edilen dönel cisimlerin tanım kümeleri (veya parçaları) ile u ve f
sınırlarının sabit olduğu tanım kümeleri üzerinde integral almakla sınırlayacağız.
Küresel Koordinatlarda Nas›l ‹ntegral Al›n›r

Uzayda bir D bölgesinde, küresel koordinatlarda, önce r’ya, sonra f’ye, en son olarak da
u’ya göre integral alarak
ƒsr, f, ud dV
9
D
integralini hesaplamak için, aşağıdaki adımları izleyin.

1. Çizim. D bölgesini, xy-düzlemi üzerine izdüşümü R ile birlikte çizin. D’yi sınırlayan
yüzeyleri adlandırın.
␳ ⫽ g2(␾, ␪)
D
␳ ⫽ g1(␾, ␪)
R
y
x
2. İntegrasyonun r-sınırlarını bulun. Orijinden çıkıp D’den geçen ve pozitif z-ekseniyle

f açısı yapan bir M ışını çizin. Ayrıca M’nin xy-düzlemi üzerine izdüşümünü çizin
(izdüşüme L deyin). L ışını pozitif x-ekseniyle u açısı yapar. r arttıkça, M, D’ye
r = g1(f, u)’dan girer ve r = g2(f, u)’dan çıkar. Bunlar integrasyonun r-sınırlarıdır.
z
fmaks M
f
fmin
r g2(f, u)
D
r g1(f, u)
R
ub
ua θ y
x L
3. İntegrasyonun f-sınırlarını bulun. Herhangi bir u değeri için, M’nin z-ekseniyle

yaptığı f açısı f = fmin’den f = fmax’a gider. Bunlar integrasyonun f-sınırlarıdır.
4. İntegrasyonun u - sınırlarını bulun. L ışını R’yi tararken, u açısı a’dan b’ya gider.
Bunlar integrasyonun u-sınırlarıdır. İntegral
u=b f = fmax r = g2sf, ud

ƒsr, f, ud dV = ƒsr, f, ud r2 sin f dr df du.
9 Lu = a Lf = fmin Lr = g1sf, ud
D
ÖRNEK 5 Küresel Koordinatlarda Bir Hacim Bulmak

z
r 1 küresinden f = p@3 konisiyle kesilen D ‘‘dondurma külahı’’ bölgesinin hacmini bu-
M lun.
D Küre r 1
Çözüm Hacim V = 7D r2 sin f dr df du, yani ƒsr, f, ud = 1’in D üzerinde integralidir.
İntegrali hesaplamak üzere integral sınırlarını bulmak için, D’yi ve xy-düzlemine
izdüşümü R’yi çizerek başlıyoruz (Şekil 15.46).
Külah f p
3 İntegrasyonun r-sınırları. Orijinden çıkıp D’den geçen ve pozitif z-ekseniyle f açısı
yapan bir M ışını çizeriz. Ayrıca, M’nin xy-düzlemi üzerine izdüşümü L’yi, L’nin pozitif x-
ekseniyle yaptığı u açısıyla birlikte çizeriz. M ışını D’ye r = 0’dan girer ve r = 1’den çıkar.
R u
İntegrasyonun f-sınırları. f = p@3 konisi, pozitif z-ekseniyle p@3 açısı yapar. Verilen
x L y herhangi bir u için, f açısı f = 0’dan f = p@3’e gidebilir.
İntegrasyonun u-sınırları. L ışını R’yi tararken, u açısı 0’dan 2p’ye gider. Hacim
fiEK‹L 15.46 Örnek 5’teki dondurma 2p p>3 1
külahı. V = r2 sin f dr df du = r2 sin f dr df du
9 L0 L0 L0
D
2p p>3 r3 1 2p p>3
c d sin f df du =
1
= sin f df du
L0 L0 3 0 L0 L0 3
2p p>3 2p
c- cos f d a- + b du = s2pd = .
1 1 1 1 p
= du =
L0 3 0 L0 6 3 6 3
olarak bulunur.
ÖRNEK 6 Bir Eylemsizlik Momenti Bulmak

Sabit d = 1 yoğunluklu bir cisim Örnek 5’teki D bölgesini kaplamaktadır. Cismin z-ekseni
etrafındaki eylemsizlik momentini bulun.
Çözüm Kartezyen koordinatlarda, moment
sx 2 + y 2 d dV .
Iz =
9
olur. Küresel koordinatlarda x2 + y2 = (r sin f cos u)2 + (r sin f sin u)2 = r2 sin2 f halini
alır. Dolayısıyla,
Iz = sr2 sin2 fd r2 sin f dr df du = r4 sin3 f dr df du .

9 9
elde edilir. Örnek 5’teki bölge için,
2p p>3 1 2p p>3 r5 1 3
Iz = r4 sin3 f dr df du = c d sin f df du
L0 L0 L0 L0 L0 5 0
2p p>3 2p cos3 f p>3
c-cos f + d du
1 1
= s1 - cos2 fd sin f df du =
5L0 L0 5L0 3 0
2p 2p
a- - b du =
1 1 1 1 1 5 1 p
= + 1 + du = s2pd = .
5L0 2 24 3 5L0 24 24 12
bulunur.
Koordinat Dönüşüm Formülleri

SİLİNDİRİKTEN KÜRESELDEN KÜRESELDEN
KARTEZYENE KARTEZYENE SİLİNDİRİĞE
x = r cos u x = r sin f cos u r = r sin f
y = r sin u y = r sin f sin u z = r cos f
z = z z = r cos f u = u
Üç katlı integrallerde dV’ye karşılık gelen hacim elemanları:
dV = dx dy dz
= dz r dr du
= r2 sin f dr df du
Takip eden bölümde, silindirik ve küresel koordinatlarda dV’yi belirlemek için daha
genel bir prosedür sunacağız. Sonuç, şüphesiz ki, yine aynı olacaktır.
ALIfiTIRMALAR 15.6
Silindirik Koordinatlarda ‹ntegral Hesaplamak 12. D, alttan z = 2x 2 + y 2 konisi, üstten z = 2 – x2 – y2 parabo-

loidiyle sınırlı bölge olsun. Silindirik koordinatlarda D’nin
1–6 alıştırmalarında silindirik koordinat integrallerini hesaplayın.
2p 1 22 - r 2
hacmini, aşağıdaki integrasyon sırasında, veren üç katlı integral-
1. dz r dr du leri kurun.
L0 L0 Lr a. dz dr du
2p 3 218 - r 2
2. dz r dr du b. dr dz du
L0 L0 Lr 2>3 c. du dz dr
2p u>2p 3 + 24r 2
3. dz r dr du 13. Alttan z = 0 düzlemi, yandan r = cos u silindiri ve üstten z = 3r2
L0 L0 L0 paraboloidiyle sınırlanan bölgede
p u>p 324 - r 2
4. z dz r dr du
L0 L0 L-24 - r 2 ƒsr, u, zd dz r dr du
2p 1 1>22 - r 2 9
5. 3 dz r dr du
L0 L0 Lr integralini ardışık integraller olarak hesaplamak için gereken in-
2p 1 1>2 tegrasyon sınırlarını bulun.
6. sr 2 sin2 u + z 2 d dz r dr du 14.
L0 L0 L-1>2
1 21 - y2 x
Silindirik Koordinatlarda ‹ntegrasyon sx 2 + y 2 d dz dx dy

L-1L0 L0
S›ras›n› De¤ifltirmek integralini silindirik koordinatlarda eşdeğer bir integrale
Şimdiye kadar gördüğümüz integraller silindirik koordinatlar için ter- dönüştürün ve sonucu hesaplayın.
cih edilen bir integrasyon sırası olduğunu söyler, ama başka sıralar da
işe yarar ve bazen hesaplanması daha kolaydır. 7–10 alıştırmalarında-
ki integralleri hesaplayın. Silindirik Koordinatlarda Ard›fl›k ‹ntegraller Bulmak
2p 3 z>3 15–20 alıştırmalarında, 7D ƒsr, u, zd dz r dr du’yı verilen D böl-
7. r 3 dr dz du gesinde hesaplamak için ardışık integraller kurun.
L0 L0 L0
1 2p 1 + cos u 15. D bölgesi, tabanı xy-düzlemindeki r = 2 sin u çemberi olan ve
8. 4r dr du dz tepesi z = 4 – y düzleminde bulunan dik dairesel silindirdir.
L-1L0 L0
1 2z 2p z
9. sr 2 cos2 u + z 2 d r du dr dz z4y
L0 L0 L0
2 24 - r 2
2p
10. sr sin u + 1d r du dz dr
L0 Lr - 2 L0
11. D, alttan z = 0 düzlemi, üstten x2 + y2 + z2 = 4 küresi ve yanlar-
dan x2 + y2 = 1 silindiriyle sınırlı bölge olsun. Silindirik koordi-
y
natlarda D’nin hacmini, aşağıdaki integrasyon sırasında, veren
üç katlı integralleri kurun. x r 2 sin ␪
a. dz dr du
b. dr dz du 16. D bölgesi, tabanı r = 3 cos u çemberi olan ve tepesi z = 5 – x düz-
leminde bulunan dik dairesel silindirdir.
c. du dz dr
z 20. D bölgesi, tabanı xy-düzleminde y-ekseni, y = x ve y = 1 doğru-

larıyla sınırlı üçgen olan ve tepesi z = 2 – x düzleminde bulunan
z5x prizmadır.
z
z2x
y
2
r 3 cos ␪
x
17. D bölgesi, tabanı xy-düzlemindeki r = 1 + cos u kardiodinin

içinde ve r = 1 çemberinin dışında kalan bölge olan ve tepesi y
z = 4 düzleminde bulunan dik silindirdir. 1
z x
yx
4
Küresel Koordinatlarda ‹ntegral Hesaplamak

21–26 alıştırmalarındaki küresel koordinat integrallerini hesaplayın.
y
p p 2 sin f
21. r2 sin f dr df du
r1 L0 L0 L0
2p p>4 2
x
r 1 cos ␪ 22. sr cos fd r2 sin f dr df du
L0 L0 L0
18. D bölgesi, tabanı r = cos u ve r = 2 cos u çemberleri arasında 2p p s1 - cos fd>2
kalan bölge olan ve tepesi z = 3 – y düzleminde bulunan dik daire- 23. r2 sin f dr df du
sel silindirdir. L0 L0 L0
3p>2 p 1
z 24. 5r3 sin3 f dr df du
z3y
L0 L0 L0
2p p>3 2
25. 3r2 sin f dr df du
L0 L0 Lsec f
2p p>4 sec f
26. sr cos fd r2 sin f dr df du
L0 L0 L0
y
Küresel Koordinatlarda ‹ntegrasyon S›ras›n› De¤ifltirmek

x Önceki integraller, küresel koordinatlar için tercih edilen bir integras-
r cos ␪
yon sırası olduğunu söyler, ama başka sıralar da işe yarar ve bazen he-
r 2 cos ␪ saplanması daha kolaydır. 27–30 alıştırmalarındaki integralleri hesap-
layın.
19. D bölgesi, tabanı xy-düzleminde x-ekseni, y = x ve x = 1 doğru-
2 0 p>2
larıyla sınırlı üçgen olan ve tepesi z = 2 – y düzleminde bulunan 27. r3 sin 2f df du dr
prizmadır. L0 L-p Lp>4
p>3 2 csc f 2p
z
28. r2 sin f du dr df
Lp>6 Lcsc f L0
2 z2y 1 p p>4
29. 12r sin3 f df du dr
L0 L0 L0
p>2 p/2 2
30. 5r4 sin3 f dr du df
Lp>6 L-p/2 Lcsc f
y 31. D bölgesi, Alıştırma 11’deki bölge olsun. Küresel koordinatlarda
D’nin hacmini, aşağıdaki integrasyon sırasında, veren üç katlı in-
1 tegralleri kurun.
x yx a. dr df du b. df dr du
32. D, alttan z = 2x 2 + y 2 konisi ve üstten z = 1 düzlemiyle sınırlı z

bölge olsun. Küresel koordinatlarda D’nin hacmini, aşağıdaki in-
tegrasyon sırasında, veren üç katlı integralleri kurun. ␲
␾
3
a. dr df du b. df dr du
␳2
Küresel Koordinatlarda Ard›fl›k ‹ntegraller Bulmak

33–38 alıştırmalarında, (a) verilen cismin hacmini, küresel koordinat-
larda hesaplayan integralin sınırlarını bulun ve (b) sonra integrali x y
hesaplayın.
33. r = cos f küresi ile r = 2, z 0 yarım küresi arasındaki cisim.
Kartezyen, Silindirik ve Küresel Koordinatlar
z
39. r = 2 küresinin hacmi için (a) Kartezyen, (b) silindirik ve (c)
␳2 küresel koordinatlarda üç katlı integraller kurun.
40. D, birinci sekizde bir bölgede alttan f = p@4 konisi ve üstten
r = 3 küresi ile sınırlı bölge olsun. D’nin hacmini (a) silindirik,
(b) küresel koordinatlarda ardışık üç katlı bir integral olarak ifa-
de edin. Sonra (c) V’yı bulun.
␳ cos ␾ 41. D, 2 birim yarıçaplı katı bir toptan, kürenin merkezinden 1 birim
x y uzaklıktaki bir düzlemle kesilen küçük kapak olsun. D’nin
hacmini (a) küresel, (b) silindirik ve (c) kartezyen koordinatlarda
34. Alttan r = 1, z 0 yarım küresi ve üstten r = 1 + cos f dönel kar-
ardışık üç katlı bir integral olarak ifade edin. Sonra (d) hacmi bu
diodiyle sınırlı cisim.
üç katlı integrallerden birini hesaplayarak bulun.
z 42. Katı x2 + y2 + z2 1, z 0, yarım küresinin Iz eylemsizlik mo-
␳ 1 cos ␾ mentini (a) silindirik ve (b) küresel koordinatlarda ardışık üç
katlı bir integral olarak ifade edin. Sonra (c) Iz’yi bulun.
␳1
Hacimler
43–48 alıştırmalarındaki cisimlerin hacimlerini bulun.
y 43. 44.
x
z z
35. r = 1 – cos f dönel kardiodi ile çevrelenen cisim. z1r
36. Alıştırma 35’teki cisimden xy-düzlemiyle kesilen üst kısım. z 4 4 (x 2 y 2)
37. Alttan r = 2 cos f küresi ve üstten konisiyle z = 2x 2 + y 2

sınırlı cisim.
y
z 兹x2 y2
x
z x y z 兹1 r 2
2
z (x y 2)2 1
␳ 2 cos ␾
45. z 46. z
z –y z 兹x 2 y 2
x y
38. Alttan xy-düzlemi, yanlardan r = 2 küresi ve üstten f = p@3 koni-

siyle sınırlı cisim. r 3 cos ␪ y
x r –3 cos ␪
x y
47. 48.
Ortalama De¤erler
z z
63. ƒ(r, u, z) = r fonksiyonunun z = –1 ve z = 1 düzlemleri arasında
z 兹1 x 2 y 2 z 3兹1 x 2 y 2 r = 1 silindiriyle sınırlı bölgede ortalama değerini bulun.
64. ƒ(r, u, z) = r fonksiyonunun r2 + z2 = 1 (x2 + y2 + z2 = 1 küresidir.)
küresiyle sınırlı bölgede ortalama değerini bulun.
65. ƒ(r, f, u) = r fonksiyonunun r 1 topundaki ortalama değerini
x bulun.
y
r sin ␪ x 66. ƒ(r, f, u) = r cos f fonksiyonunun r 1, 0 f p@2 topun-
y
r cos ␪
daki ortalama değerini bulun.
49. Küre ve koni r a küresinin f = p@3 ve f = 2p@3 konileri Kütle, Moment ve Merkezler
arasında kalan kısmının hacmini bulun. 67. Kütle merkezi Sabit yoğunluklu bir cisim alttan z = 0 düzlemi,
50. Küre ve yarı-düzlemler r a küresinden birinci sekizde bir üstten z = r, r 0 konisi ve yanlardan r = 1 silindiriyle sınırlıdır.
bölgedeki u = 0 ve u = p@6 yarı-düzlemleriyle kesilen parçanın Kütle merkezini bulun.
hacmini bulun. 68. Merkez Birinci sekizde bir bölgede üstten z = 2x 2 + y 2,
51. Küre ve düzlem r 2 küresinden z = 1 düzlemiyle kesilen konisi, alttan z = 0 düzlemi ve yanlardan x2 + y2 = 4 silindiri ile
küçük parçanın hacmini bulun. x = 0 ve y = 0 düzlemleriyle sınırlı bölgenin merkezini bulun.
52. Küre ve düzlemler z = 1 ve z = 2 düzlemleri arasında, 69. Merkez Alıştırma 38’deki cismin merkezini bulun.
z = 2x 2 + y 2 konisiyle çevrili bölgenin hacmini bulun. 70. Merkez Üstten r = a küresi ve alttan f = p@4 konisiyle sınırlı
53. Silindir ve paraboloid Alttan z = 0 düzlemi, yanlardan bölgenin merkezini bulun.
x2 + y2 = 1 silindiri ve üstten z = x2 + y2 paraboloidiyle sınırlı böl- 71. Merkez Üstten z = 2r, yüzeyi, yanlardan r = 4 silindiri ve
genin hacmini bulun. alttan xy-düzlemiyle sınırlı bölgenin merkezini bulun.
54. Silindir ve paraboloidler Alttan z = x2 + y2 paraboloidi, yanlar- 72. Merkez r2 + z2 1 topundan u = –p@3, r 0 ve u = p@3, r 0
dan x2 + y2 = 1 silindiri ve üstten z = x2 + y2 + 1 paraboloidiyle yarım düzlemleriyle kesilen bölgenin merkezini bulun.
sınırlı bölgenin hacmini bulun. 73. Eylemsizlik ve jirasyon yarıçapı İçten r = 1 silindiri, dıştan r = 2
55. Silindir ve koniler Kalın duvarlı 1 x2 + y2 2 silindirinden silindiri, alttan ve üstten z = 0 ve z = 4 düzlemleriyle sınırlı kalın
z = ; 2x 2 + y 2. konileriyle kesilen cismin hacmini bulun. duvarlı dik dairesel silindirin z-ekseni etrafındaki eylemsizlik
56. Küre ve silindir x2 + y2 + z2 = 2 küresinin içinde ve x2 + y2 = 1 momenti ve jirasyon yarıçapını bulun (d = 1 alın).
silindirinin dışında kalan bölgenin hacmini bulun. 74. Dairesel silindirin eylemsizlik momentleri 1 yarıçaplı ve 2
57. Silindir ve düzlemler x2 + y2 = 4 silindiri, z = 0 ve y + z = 4 düz- yükseklikli bir silindirin (a) silindirin eksenine göre, (b)
lemleriyle çevrili bölgenin hacmini bulun. merkezden geçen ve silindirin eksenine dik olan bir doğru
etrafındaki eylemsizlik momentini bulun (d = 1 alın).
58. Silindir ve düzlemler x2 + y2 = 4 silindiri, z = 0 ve x + y + z = 4
düzlemleriyle çevrili bölgenin hacmini bulun. 75. Dolu koninin eylemsizlik momenti 1 yarıçaplı ve 1 yüksek-
likli bir koninin tepe noktasından geçen ve tabana paralel olan bir
59. Paraboloidlerle sınırlı bölge Üstten z = 5 – x2 – y2 paraboloidi
eksene göre eylemsizlik momentini bulun (d = 1 alın).
ve alttan z = 4x2+ 4y2 paraboloidiyle çevrili bölgenin hacmini bu-
lun. 76. Dolu kürenin eylemsizlik momenti a yarıçaplı bir kürenin bir
çapı etrafındaki eylemsizlik momentini bulun (d = 1 alın).
60. Paraboloid ve silindir Üstten z = 9 – x2 – y2 paraboloidi, alttan
xy-düzlemiyle sınırlanan ve x2 + y2 = 1 silindirinin dışında kalan 77. Dolu koninin eylemsizlik momenti a yarıçaplı ve h yüksek-
bölgenin hacmini bulun. likli bir koninin ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini bulun.
(İpucu: Koninin tepesini orijine ve eksenini z-eksenine
61. Silindir ve küre x2 + y2 1 silindirinden x2 + y2 + z2 = 4 küre-
yerleştirin).
siyle kesilen bölgenin hacmini bulun.
78. Değişken yoğunluk Bir cisim üstten z = r2 paraboloidi, alttan
62. Küre ve paraboloid Üstten x2 + y2 + z2 = 2 küresi ve alttan
z = 0 düzlemi ve yanlardan r = 1 silindiriyle sınırlıdır.
z = x2 + y2 paraboloidiyle sınırlı bölgenin hacmini bulun.
Yoğunluğu,
a. d(r, u, z) = z
b. d(r, u, z) = r
ise, kütle merkezini ve z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momenti
ve jirasyon yarıçapını bulun.
79. Değişken yoğunluk Bir cisim alttan z = 2x 2 + y 2 konisi ve 84. Gezegenin atmosferinin kütlesi R yarıçaplı küresel bir geze-
üstten z = 1 düzlemiyle sınırlıdır. Yoğunluğu genin yoğunluğu, h gezegenin yüzeyinden yükseklik, m0 deniz se-
viyesindeki yoğunluk ve c pozitif bir sabit olmak üzere,
a. d(r, u, z) = z
m = m0e–ch ile verilen bir atmosferi vardır. Gezegenin atmosferinin
b. d(r, u, z) = z2 kütlesini bulun.
ise, z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini ve jirasyon yarı- 85. Bir gezegenin merkezinin yoğunluğu Bir gezegen R yarıçaplı
çapını bulun. bir küre şeklinde ve, yoğunluk dağılımı merkezine yaklaşıldıkça
80. Değişken yoğunluk Bir top r = a küresiyle sınırlıdır. Yoğunluğu artmak ve küresel simetrik olmak üzere, toplam kütlesi M’dir Ge-
a. dsr, f, ud = r2 zegenin kenarında (yüzeyinde) yoğunluk sıfır olarak alınıyorsa,
merkezdeki yoğunluk nedir?
b. d(r, f, u) = r = r sin f
ise, z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıça- Teori ve Örnekler
pını bulun.
86. Küresel koordinatlarda dik dairesel silindirler x2 + y2 = a2
81. Dolu yarı-elipsoidin merkezi Dönel bir (r2@a2) + (z2@h2) 1, silindiri için r = ƒ(f) formunda bir denklem bulun.
z 0 yarı-elipsoidinin merkezinin, z-ekseninde tabandan tavana
olan uzunluğun sekizde üçü uzaklığında olduğunu gösterin. Özel 87. Silindirik koordinatlarda dikey düzlemler
durum h = a bir yarım küre verir. Yani bir yarım kürenin merkezi a. x-eksenine dik düzlemlerin denklemlerinin r = a sec u for-
tabandan tavana olan uzunluğun sekizde üçü uzaklığındadır. munda olduğunu gösterin.
82. Dolu koninin merkezi Bir koninin merkezinin, tabandan tepeye b. y-eksenine dik düzlemlerin denklemlerinin r = b csc u for-
olan uzunluğun dörtte birinde olduğunu gösterin (Genelde, bir munda olduğunu gösterin.
koninin veya bir piramidin merkezi tabandan tepeye olan uzaklı- 88. (Alıştırma 87’nin devamı) ax + by = c, c 0 düzlemi için silindi-
ğın dörtte birindedir). rik koordinatlarda r = ƒ(u) formunda bir denklem bulun.
83. Değişken yoğunluk Dik dairesel dolu bir silindir r = a silindiri 89. Simetri Silindirik koordinatlarda r = ƒ(z) formunda bir denkle-
ile z = 0 ve z = h, h 0 düzlemleri arasındadır. Yoğunluğu mi var olan bir yüzeyin ne gibi simetrileri vardır. Cevabını
d(r, u, z) = z + 1 ise, kütle merkezini ve z-ekseni etrafındaki açıklayın.
eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapını bulun.
90. Simetri Küresel koordinatlarda r = ƒ(f) formunda bir denkle-
mi var olan bir yüzeyin ne gibi simetrileri vardır. Cevabınızı açık-
layın.
15.7 Çok Katl› ‹ntegrallerde De¤iflken Dönüflümü
Bu bölüm çok katlı integrallerin değişken dönüşümüyle nasıl hesaplanacağını göster-

mektedir. Tek katlı integrasyonda olduğu gibi, değişken dönüşümünün amacı karmaşık
integralleri hesaplanması kolay integrallerle değiştirmektir. Değişken dönüşümü, integ-
randı, integrasyon sınırlarını veya ikisini de basitleştirerek, bunu gerçekleştirir.
‹ki Katl› ‹ntegrallerde De¤iflken Dönüflümü

Bölüm 15.3’teki kutupsal koodinat dönüşümleri, iki katlı integraller için daha genel bir
değişken dönüşümü yönteminin bir özel halidir. Yöntem, değişkenlerdeki değişimi böl-
gelerin dönüşümü olarak resmeder.
uy-düzlemindeki bir G bölgesinin xy-düzlemindeki bir R bölgesine, Şekil 15.47’de
önerildiği gibi,
x = g(u, y), y = h(u, y)
denklemleriyle bire-bir olarak dönüştürüldüğünü varsayalım. R’ye G’nin dönüşüm altın-
daki görüntüsü, G’ye de R’nin ön görüntüsü deriz. R’de tanımlı herhangi bir ƒ(x, y)
15.7 Çok Katl› ‹ntegrallerde De¤iflken Dönüflümü 1129
fonksiyonu, G’de tanımlı ƒ(g(u, y)), h(u, y)) fonksiyonu olarak düşünülebilir. ƒ(x, y)’nin R
üzerindeki integralinin, ƒ(g(u, y)), h(u, y))’nin G’deki integrali ile nasıl bir ilişkisi vardır?
Yanıt şudur: g, h ve ƒ’nin sürekli kısmi türevleri varsa ve J(u, y) (biraz sonra açıklana-
cak) sadece izole noktalarda sıfırsa, tabii eğer varsa,
ƒsx, yd dx dy = ƒsgsu, yd, hsu, ydd ƒ Jsu, yd ƒ du dy. (1)

6 6
R G
TARİHSEL BİYOGRAFİ olur.
Carl Gustav Jacob Jacobi (1) denkleminde mutlak değeri görülen J(u, y) çarpanı, adını Alman matematikçi Carl
(1804–1851) Jacobi’den alan, koordinat dönüşümün Jakobiyenidir. Jakobiyen, G’deki bir noktanın
civarının, G bölgesi R’ye dönüştürülürken, ne kadar genişlediğini veya büzüldüğünü ölçer.
TANIM Jakobiyen
x = g(u, y), y = h(u, y) koordinat dönüşümünün Jakobiyen determinantı
veya Jakobiyeni
0x 0x
0u 0y 0y 0y 0x
Jsu, yd = 4 4 = 0x - . (2)
0y 0y 0u 0y 0u 0y
v 0u 0y
olarak tanımlanır.
(u, v)
G Jakobiyen ayrıca, (2) denklemindeki determinantın x ve y’nin kısmi türevlerinden
nasıl oluşturulduğunu hatırlamak amacıyla
u 0sx, yd
0 Jsu, yd =
0su, yd
Kartezyen uv-düzlemi
olarak da gösterilir. (1) denkleminin türetilişi karmaşıktır ve daha ileri analiz derslerinin
x g(u, v) konusudur. Türetilişi burada göstermeyeceğiz.
y h(u, v) Kutupsal koordinatlar için, u ve y yerine r ve u kullanırız. x = r cos u ve y = r sin u
ile, Jakobiyen
y
0x 0x
4 = ` cos u -r sin u
` = rscos2 u + sin2 ud = r.
0r 0u
Jsr, ud = 4
R (x, y) 0y 0y sin u r cos u
x 0r 0u
0
olur. Dolayısıyla, (1) denklemi
Kartezyen xy-düzlemi ƒsx, yd dx dy = ƒsr cos u, r sin ud ƒ r ƒ dr du

6 6
R G
fiEK‹L 15.47 x = g(u, y) ve y = h(u, y)
denklemleri xy-düzleminin bir R bölge-
= ƒsr cos u, r sin ud r dr du, r 0 ise (3)
sindeki bir integrali uy-düzleminin bir G 6
bölgesindeki bir integrale dönüştürmemizi G
sağlar. halini alır ki, bu da Bölüm 15.3’te bulunan denklemdir.
Şekil 15.48, x = r cos u, y = r sin u denklemlerinin G: 0 r 1, 0 u p@2
dikdörtgenini xy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesinde x2 + y2 = 1 ile sınırlı R çeyrek
çemberine nasıl dönüştürdüğünü gösterir.
(3) denkleminin sağ tarafındaki integralin, ƒ(r cos u, r sin u)’nın kutupsal koordinat
düzleminde bir bölgede integrali olmadığına dikkat edin. ƒ(r cos u, r sin u) ve r’nin
p çarpımının, Kartezyen ru-düzleminde bir G bölgesindeki integralidir.
2 Aşağıda başka bir değişken dönüşümünün örneği vardır.
G
ÖRNEK 1 ‹ntegrasyon ‹çin Bir Dönüflüm Uygulamak
4 x = sy>2d + 1 2x - y
dx dy
L0 Lx = y>2 2
integralini
r
0 1
2x - y y
Kartezyen ru-düzlemi u = , y = (4)
2 2
x r cos u dönüşümünü uygulayarak ve uy-düzleminde uygun bir bölgede integre ederek hesaplayın.
y r sin u
Çözüm xy-düzlemindeki R integrasyon bölgesini çizer ve sınırlarını belirleriz (Şekil 15.49).
y
p
u
2
1 v xuv y
R y 2v
v2 y4
2 4
y 2x
u0 u0 u1
x R
0 1 G y 2x 2
Kartezyen xy-düzlemi
fiEK‹L 15.48 x = r cos u, y = r sin u u x

0 v0 1 0 1
denklemleri G’yi R’ye dönüştürür. y0
fiEK‹L 15.49 x = u + y ve y = 2y denklemleri G’yi R’ye dönüştürür.

Dönüşümü u = (2x – y)@2 ve y = y@2 denklemleriyle tersine çevirmek
R’yi G’ye dönüştürür (Örnek 1).
(1) denklemini uygulamak için, karşılık gelen uy-bölgesi G’yi ve dönüşümün Jako-
biyenini bulmamız gerekir. Bunları bulmak için, (4) denklemlerinden x ve y’yi u ve y
cinsinden çözeriz. Kısa bir hesaplama
x=u+y y = 2y (5)
verir. Bu ifadeleri R’nin sınırlarının denklemlerinde yerine koyarak G’nin sınırlarını bulu-
ruz (Şekil 15.49).
R’nin sınırlarının G’nin sınırlarının karşılık Basitleştirimiş

xy-denklemleri gelen uY-denklemleri uY-denklemleri
x = y>2 u + y = 2y>2 = y u = 0
x = s y>2d + 1 u + y = s2y>2d + 1 = y + 1 u = 1
y = 0 2y = 0 y = 0
y = 4 2y = 4 y = 2
Dönüşümün Jakobiyeni (yine (5) denklemlerinden)

0x 0x 0 0
su + yd su + yd
4 = `1 1
` = 2.
0u 0y 0u 0y
Jsu, yd = 4 4 = 4
0y 0y 0 0 0 2
s2yd s2yd
0u 0y 0u 0y
bulunur. Artık (1) denklemini uygulamak için her şeye sahibiz:

4 x = sy>2d + 1 2x - y y=2 u=1
dx dy = u ƒ Jsu, yd ƒ du dy
L0 Lx = y>2 2 Ly = 0 Lu = 0
2 1 2 1 2
= suds2d du dy = cu 2 d dy = dy = 2.
L0 L0 L0 0 L0

v Aşağıdaki integrali hesaplayın.
vu
1 1 1-x
2x + y s y - 2xd2 dy dx.
u L0 L0
0 G 1
u1
v –2u Çözüm xy-düzlemindeki integrasyon bölgesi R’yi çizer ve sınırları belirleriz (Şekil
–2 15.50). İntegrand, u = x + y ve y = y – 2x dönüşümünü önerir. Biraz cebir, x ve y’yi u ve y
cinsinden verir:
u v
x
3 3
u y 2u y
y v
2u x = - , y = + . (6)
3 3 3 3 3 3
y
(6) denklemlerinden uy-bölgesi’nin sınırlarını bulabiliriz (Şekil 15.50).
1
R’nin sınırlarının G’nin sınırlarının karşılık Basitleştirimiş

xy1 xy-denklemleri gelen uY-denklemleri uY-denklemleri
x0
a - b + a + b = 1
R u y 2u y
x + y = 1 u = 1
3 3 3 3
x
0 1 u y
y0 x = 0 - = 0 y = u
3 3
fiEK‹L 15.50 x = (u@3) – (y@3) ve 2u y
y = 0 + = 0 y = -2u
y = (2u@3) + (y@3) denklemleri G’yi R’ye 3 3
dönüştürür. Dönüşümü u = x + y ve
v = y – 2x denklemleriyle tersine
çevirmek, R’yi G’ye dönüştürür (Örnek 2). (6) denklemindeki dönüşümün Jakobiyeni
0x 0x 1 1
-
0u 0y 3 3
Jsu, yd = 4 4 = 4 4 = 1.
0y 0y 2 1 3
0u 0y 3 3
olarak bulunur.
(1) denklemini uygulayarak, integrali hesaplarız:

1 1-x u=1 y=u
2x + y s y - 2xd2 dy dx = u 1>2 y 2 ƒ Jsu, yd ƒ dy du
L0 L0 Lu = 0 Ly = -2u
1 u 1 y=u
u 1>2 y 2 a b dy du = u 1>2 c y 3 d
1 1 1
= du
L0 L-2u 3 3L0 3 y = -2u
1 1 1
u 7>2 du = u 9/2 d = .
1 2 2
= u 1>2su 3 + 8u 3 d du =
9L0 L0 9 0 9
Üç Katl› ‹ntegrallerde De¤iflken Dönüflümü

Bölüm 15.6’daki silindirik ve küresel koordinat dönüşümleri, üç katlı integrallerdeki de-
ğişkenlerin değişimlerini, üç boyutlu bölgelerin dönüşümleri olarak resimleyen bir dönü-
şüm yönteminin özel durumlarıdır. Yöntem, şimdi iki yerine üç boyutta çalışmamızın dı-
şında, iki katlı integrallerdeki yöntem gibidir.
uyw-uzayındaki bir G bölgesinin xyz-uzayındaki bir D bölgesine, Şekil 15.51’de öne-
rildiği gibi,
x = g(u, y, w), y = h(u, y, w), z = k(u, y, w)
formundaki diferansiyellenebilir denklemlerle bire-bir olarak dönüştürüldüğünü varsayın.

Bu durumda, D üzerinde tanımlı herhangi bir F(x, y, z) fonksiyonu G üzerinde tanımlı bir
Fsgsu, y, wd, hsu, y, wd, ksu, y, wdd = Hsu, y, wd
fonksiyonu olarak düşünülebilir. g, h ve k’nin birinci mertebe kısmi türevleri var ve sürekli
iseler, F(x, y, z)’nin D üzerindeki integrali H(u, y, w)’nun G üzerindeki integraline
Fsx, y, zd dx dy dz = Hsu, y, wd ƒ Jsu, y, wd ƒ du dy dw. (7)

9 9
D G
denklemiyle bağlıdır.
w z
x g(u, y, w)
y h(u, y, w)
z k(u, y, w)
G D
y y
u Kartezyen uyw-uzayı x Kartezyen xyz-uzayı
fiEK‹L 15.51 x = g(u, y, w), y = h(u, y, w) ve z = k(u, y, w) denklemleri

Kartezyen xyz-uzayının bir D bölgesindeki bir integrali Kartezyen
uyw-uzayının bir G bölgesindeki bir integrale dönüştürmemizi sağlar.
Kenarları koordinat Bu denklemde mutlak değeri görülen J(u, y, w) çarpanı

eksenlerine paralel
z küp
0x 0x 0x
0u 0y 0w
0y 0y 0y 0sx, y, zd
Jsu, y, wd = 6 6 = .
0u 0y 0w 0su, y, wd
G
0z 0z 0z
0u 0y 0w
u
Jakobiyen determinantıdır. Bu determinant, (u, y, w)’dan (x, y, z) koordinatlarına
r Kartezyen ruz-uzayı
dönüşüm tarafından, G’deki bir nokta yakınındaki hacmin ne kadar genişlediğini veya
büzüldüğünü ölçer. İki boyutlu durumda olduğu gibi, (7) denklemindeki değişken-
x r cos u
y r sin u
dönüşümü-formülünün türetilişi karmaşıktır ve burada bunun üzerinde durmayacağız.
zz Silindirik koordinatlar için, u, y ve w’nun yerini r, u ve z alır. Kartezyen ruz-
uzayından Kartezyen xyz-uzayına dönüşüm
z
x = r cos u, y = r sin u, z = z
z sabit
denklemleriyle verilir (Şekil 15.52). Dönüşümün Jakobiyeni
D
0x 0x 0x
0r 0u 0z
r sabit cos u -r sin u 0
0y 0y 0y
u sabit y Jsr, u, zd = 6 6 = 3 sin u r cos u 03
0r 0u 0z
0 0 1
x Kartezyen xyz-uzayı 0z 0z 0z
0r 0u 0z
fiEK‹L 15.52 x = r cos u, y = r sin u ve
z = z denklemleri G küpünü D silindirik = r cos2 u + r sin2 u = r.
takozuna dönüştürür.
olur. (7) denkleminin buna karşılık gelen versiyonu
Fsx, y, zd dx dy dz = Hsr, u, zd ƒ r ƒ dr du dz.

9 9
D G
şeklindedir. r 0 olduğunda, mutlak değer işaretlerini kaldırabiliriz.

Küresel koordinatlar için, u, y, w’nun yerini r, f ve u alır. Kartezyen rfu-uzayından
Kartezyen xyz-uzayına dönüşüm
x = r sin f cos u, y = r sin f sin u, z = r cos f
denklemleriyle verilir (Şekil 15.53). Dönüşümün Jakobiyeni
0x 0x 0x
0r 0f 0u
0y 0y 0y
Jsr, f, ud = 6 6 = r2 sin f
0r 0f 0u
0z 0z 0z
0r 0f 0u
olur (Alıştırma 17).
(7) denkleminin buna karşılık gelen versiyonu
Fsx, y, zd dx dy dz = Hsr, f, ud ƒ p 2 sin f ƒ dr df du.

9 9
D G
halini alır. 0 f p için sin f asla negatif olmadığından, mutlak değer işaretlerini
kaldırabiliriz. Bunun, Bölüm 15.6’da elde ettiğimiz sonucun aynısı olduğuna dikkat edin.
Kenarları koordinat r sabit

u sabit
eksenlerine paralel
u küp z D
(x, y, z)
x r sin f cos u f
y r sin f sin u
z r cos f f sabit
r
G
w f u
y
1 r Kartezyen rfu-uzayı x Kartezyen xyz-uzayı
G
fiEK‹L 15.53 x = r sin f cos u, y = r sin f sin u ve z = r cos f denklemleri G
küpünü D küresel takozuna dönüştürür.
2
1 y
u
xuy Aşağıda başka bir değişken dönüşümü örneği vardır. Bu örnekteki integrali, doğrudan
y 2y hesaplayabilir olmamıza rağmen, dönüşüm yöntemini basit bir (ve açıkçası sezgisel ola-
z 3w rak) kurgu içinde açıklamak için seçtik.
z
Arka düzlem:
3 y 3 4 x = sy>2d + 1
a + b dx dy dz
x veya y 2x 2x - y z
2
D
L0 L0 Lx = y>2 2 3
integralini
u = s2x - yd>2, y = y>2, w = z>3 (8)
1
4 dönüşümünü uygulayarak ve uyw-uzayında uygun bir bölgede integral alarak hesaplayın.
y
x
Çözüm xyz-uzayında D integrasyon bölgesini çizer ve sınırlarını belirleriz. (Şekil 15.54).
Ön düzlem:
y Bu durumda, sınır yüzeyler düzlemlerdir.
x 1 veya y 2x 2 (7) Denklemini uygulamak için, karşılık gelen uyw-bölgesi G’yi ve dönüşümün Jako-
2
biyenini bulmamız gerekir. Bunları bulmak için, (8) denklemlerinden x, y ve z’yi u, y ve w
fiEK‹L 15.54 x = u + y, y = 2y ve z = 3w cinsinden çözeriz. Biraz işlemle
denklemleri G’yi D’ye dönüştürür.
x = u + y, y = 2y, z = 3w (9)
Dönüşümü u = (2x – y)@2, y = y@2 ve
w = z@3 denklemleriyle tersine çevirmek buluruz. Sonra bu ifadeleri D’nin sınır denklemlerinde yerine koyarak G’nin sınırlarını
D’yi G’ye dönüştürür (Örnek 3). buluruz:
D’nin sınırlarının G’nin sınırlarının karşılık Basitleştirilmiş

xyz-denklemleri gelen uYw-denklemleri uYw-denklemleri
x = y>2 u + y = 2y>2 = y u = 0
x = s y>2d + 1 u + y = s2y>2d + 1 = y + 1 u = 1
y = 0 2y = 0 y = 0
y = 4 2y = 4 y = 2
z = 0 3w = 0 w = 0
z = 3 3w = 3 w = 1
Dönüşümün Jakobiyeni, yine (9) denklemlerinden,

0x 0x 0x
0u 0y 0w
1 1 0
0y 0y 0y
Jsu, y, wd = 6 6 = 30 2 0 3 = 6.
0u 0y 0w
0 0 3
0z 0z 0z
0u 0y 0w
olarak bulunur. Artık elimizde (7) denklemini uygulamak için her şey vardır:
3 4 x = sy>2d + 1
a + b dx dy dz
2x - y z
L0 L0 Lx = y>2 2 3
1 2 1
= su + wd ƒ Jsu, y, wd ƒ du dy dw
L0 L0 L0
1 2 1 1 2 1
c + uw d dy dw
u2
= su + wds6d du dy dw = 6
L0 L0 L0 L0 L0 2 0
1 2 1 2 1
a c + yw d dw = 6 s1 + 2wd dw
1 y
= 6 + wb dy dw = 6
L0 L0 2 L0 2 0 L0
= 6 C w + w 2 D 0 = 6s2d = 12.
1
Bu bölümün amacı, koordinat dönüşümlerinin içerdiği fikirlerle sizleri tanıştırmaktı. Dö-

nüşümler, Jakobiyen ve çok değişkenli dönüşümlerin esaslı bir incelemesi bir lineer cebir
dersinden sonra ileri analizde daha iyi verilmektedir.
ALIfiTIRMALAR 15.7
b. xy-düzleminde köşeleri (0, 0), (1, 1) ve (1, –2)’de bulunan
‹ki De¤iflken ‹çin Jakobiyenler ve Dönüfltürülmüfl üçgen bölgenin u = x – y, y = 2x + y dönüşümü altındaki
Bilgeler Bulmak görüntüsünü bulun. uv-düzleminde dönüştürülmüş bölgeyi
1. a. çizin.
2. a.
u = x - y, y = 2x + y
u = x + 2y, y = x - y
sisteminden x ve y’yi u ve y cinsinden çözün. Sonra
∂(x, y)@∂(u, y) Jakobiyeninin değerini bulun. sisteminden x ve y’yi u ve y cinsinden çözün. Sonra
∂(x, y)@∂(u, y) Jakobiyeninin değerini bulun.
b. xy-düzleminde y = 0, y = x ve x + 2y = 2 doğrularıyla sınırlı 9. R, xy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesinde xy = 1, xy = 9

üçgen bölgenin u = x + 2y, y = x – y dönüşümü altındaki görüntü- hiperbolleri ve y = x, y = 4x doğrularıyla sınırlı bölge olsun. u 0
sünü bulun. uy-düzleminde dönüştürülmüş bölgeyi çizin. ve y 0 ile x = u@y, y = uy dönüşümünü kullanarak
3. a.
a x + 2xyb dx dy
y
u = 3x + 2y, y = x + 4y 6 A
R
sisteminden x ve y’yi u ve y cinsinden çözün. Sonra integralini uy-düzleminde uygun bir G bölgesinde yeniden yazın.
∂(x, y)@∂(u, y) Jakobiyeninin değerini bulun. Sonra G üzerinde uy-integralini hesaplayın.
b. xy-düzleminde x-ekseni, y-ekseni ve x + y = 1 doğrusuyla sı- 10. a. x = u, y = uy dönüşümünün Jakobiyenini bulun ve uy-düzle-
nırlı üçgen bölgenin u = 3x+ 2y, y = x + 4y dönüşümü altında- mindeki G: 1 u 2, 1 uy 2 bölgesini çizin.
ki görüntüsünü bulun. uy-düzleminde dönüştürülmüş bölgeyi b. Sonra
2 2 y
çizin.
x dy dx
4. a. L1 L1
integralini G’de bir integrale dönüştürmek için (1) denklemini
u = 2x - 3y, y = -x + y
kullanın ve iki integrali de hesaplayın.
sisteminden x ve y’yi u ve y cinsinden çözün. Sonra 11. Eliptik bir levhanın kutupsal eylemsizlik momenti Sabit
∂(x, y)@∂(u, y) Jakobiyeninin değerini bulun. yoğunluklu ince bir levha xy-düzleminde x2@a2 + y2@b2 = 1,
b. xy-düzleminde sınırları x = –3, x = 0, y = x ve y = x + 1 olan R a 0, b 0 elipsiyle sınırlı bölgeyi kaplamaktadır. Plakanın ori-
paralelkenarının u = 2x – 3y, y = –x + y dönüşümü altındaki jin etrafındaki birinci momentini bulun (İpucu: x = ar cos u,
görüntüsünü bulun. uy-düzleminde dönüştürülmüş bölgeyi çi- y = br sin u dönüşümünü kullanın).
zin. 12. Bir elipsin alanı x2@a2 + y2@b2 = 1 elipsinin alanı, pab, ƒ(x, y) = 1
fonksiyonu xy-düzleminde elipsle sınırlı bölgede integre edilerek
‹ki Katl› ‹ntegraller hesaplamak ‹çin bulunabilir. İntegrali doğrudan hesaplamak trigonometrik bir de-
ğişken dönüşümü gerektirir. İntegrali hesaplamanın daha kolay bir
Dönüflüm Uygulamak yolu x = au, y = by dönüşümünü kullanmak ve dönüştürülmüş in-
5. Örnek 1’deki tegrali uy-düzleminde G: u2 + y2 1 dairesi üzerinde hesapla-
4 x = s y>2d + 1 maktır. Alanı bu yolla bulun.
2x - y
dx dy 13. Örnek 2’deki dönüşümü kullanarak,
L0 Lx = y>2 2
2>3 2 - 2y
integralini doğrudan x ve y’ye göre integre ederek değerinin 2 sx + 2yde sy - xd dx dy
olduğunu doğrulayın. L0 Ly
integralini, önce uy-düzleminde bir G bölgesi üzerinde bir integ-
6. Birinci dörtte bir bölgede y = –2x + 4, y = –2x + 7, y = x – 2 ve
ral olarak yazın ve hesaplayın.
y = x + 1 doğrularıyla sınırlı R bölgesinde
14. x = u + (1@2)y , y = y dönüşümünü kullanarak,
2 2
s2x - xy - y d dx dy 2 sy + 4d>2
6
2
y 3s2x - yde s2x - yd dx dy
R L0 Ly>2
integralini hesaplamak için Örnek 1’deki dönüşümü kullanın. integralini, önce uy-düzleminde bir G bölgesi üzerinde bir integ-
7. Birinci dörtte bir bölgede y = –(3@2)x + 1, y = –(3@2)x + 3, ral olarak yazın ve hesaplayın.
y = –(1@4)x ve y = (1@4)x + 1 doğrularıyla sınırlı R bölgesinde
Jakobiyen Determinantlar› Bulmak
2
s3x + 14xy + 8y d dx dy 2 15. Verilen dönüşümlerin ∂(x, y)@∂(u, y) Jakobiyenini bulun.
6
R a. x = u cos y, y = u sin y
integralini hesaplamak için Örnek 3’teki dönüşümü kullanın. b. x = u sin y, y = u cos y.
8. Alıştırma 4’teki dönüşüm ve paralelkenarı kullanarak 16. Verilen dönüşümlerin ∂(x, y, z)@∂(u, y, w) Jakobyenini bulun.
a. x = u cos y, y = u sin y, z = w
2sx - yd dx dy. b. x = 2u - 1, y = 3y - 4, z = s1>2dsw - 4d.
6
R
17. Uygun determinantı hesaplayarak Kartezyen rfu-uzayından Kar-
tezyen xyz-uzayına dönüşümün Jakobiyeninin r2 sin f olduğunu
integralini hesaplayın. gösterin.
Bölüm 15 Bölüm Tekrar Sorular› 1137
18. Tek katlı integrallerde değişken dönüşümü Tek katlı belirli 22. D, xyz-uzayında
integrallerde değişken dönüşümleri bölgelerin dönüşümü olarak
1 x 2, 0 xy 2, 0 z 1
nasıl görülebilir? Böyle bir durumda Jakobiyen nedir? Bir ör-
nekle canlandırın. eşitsizlikleriyle tanımlı bölge olsun.
Üç Katl› ‹ntegraller Hesaplamak ‹çin sx 2y + 3xyzd dx dy dz

9
D
Dönüflüm Uygulamak integralini
19. Örnek 3’teki integrali x, y ve z’ye göre integre ederek hesaplayın.
u = x, y = xy, w = 3z
20. Bir Elipsoidin Hacmi
dönüşümlerini uygulayıp, uyw-uzayında bir G bölgesinde integre
x2 y2 z2
+ 2 + 2 = 1. ederek hesaplayın.
2
a b c
23. İçi dolu bir yarı-elipsoidin merkezi İçi dolu bir yarı-elipso-
elipsoidinin hacmini bulun (İpucu: x = au, y = by ve z = cw alın. idin kütle merkezinin simetri ekseni üzerinde, tabandan üste
Sonra uyw-uzayında uygun bir bölgenin hacmini bulun). doğru yolun üç bölü sekizinde olduğu sonucunun doğruluğunu
21. varsayarak, uygun integralleri dönüştürerek, (x2@a2) + (y2@b2) +
(z2@c2) 1, z 0 elipsoidinin kütle merkezinin z-ekseni üze-
rinde, tabandan tepeye olan yolun üç bölü sekizinde olduğunu
ƒ xyz ƒ dx dy dz
9 gösterin (Bunu, integralleri hesaplamadan da yapabilirsiniz).
integralini 24. Silindirik kabuklar Bölüm 6.2’de kabuk yöntemini kullanarak
2
bir dönel cismin hacminin nasıl bulunacağını öğrendik; Yani,
x2 y z2 y = ƒ(x) eğrisi ve a’dan b’ye kadar x-ekseni arasındaki bölge
+ 2 + 2 … 1.
a 2
b c (0
a
b) y-ekseni etrafında döndürülürse, elde edilen katı cis-
min hacmi 1 ba 2pxƒsxd dx . dir. Hacimleri, üç katlı integraller
elipsoidi üzerinde integre edin (İpucu: x = au, y = by ve z = cw
kullanarak bulmanın aynı sonucu verdiğini ispatlayın (İpucu: y
alın. Sonra uyw-uzayında uygun bir bölgede integre edin).
ve z’nin rollerini değiştirerek silindirik koordinatları kullanın).

1. İki değişkenli bir fonksiyonun, koordinat düzleminde sınırlı bir 7. Kartezyen koordinatlarda üç katlı integraller hacimleri, ortalama
bölge üzerinde iki katlı integralini tanımlayın. değerleri, momentleri, kütle merkezlerini ve jirasyon yarıçapları-
2. İki katlı integraller ardışık integraller olarak nasıl hesaplanır? İn- nı hesaplamakta nasıl kullanılır? Örnekler verin.
tegrasyon sırası önemli midir? İntegrasyon sınırları nasıl belirle- 8. Silindirik ve küresel koordinatlarda üç katlı integraller nasıl ta-
nir? Örnek verin. nımlanır? Neden Kartezyen koordinatlarda çalışmak yerine bu
3. Alanları, ortalama değerleri, kütleleri, momentleri, kütle merkez- koordinat sistemlerinden birini seçmek isteyesiniz?
lerini ve jirasyon yarıçaplarını hesaplamak için iki katlı integral- 9. Silindirik ve küresel koordinatlarda üç katlı integraller nasıl hesap-
ler nasıl kullanılır? Örnekler verin. lanır? İntegrasyon sınırları nasıl bulunur? Örnek verin.
4. Kartezyen koordinatlarda iki katlı bir integrali kutupsal koordi- 10. İki katlı integrallerde değişken dönüşümleri, nasıl iki boyutlu böl-
natlarda iki katlı bir integrale nasıl dönüştürürsünüz? Bunu yap- gelerin dönüşümü olarak görülebilir. Örnek bir hesaplama verin.
mak neden gerekebilir? Bir örnek verin. 11. Üç katlı integrallerde değişken dönüşümleri, nasıl üç boyutlu böl-
5. Bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunun, uzayda sınırlı bir bölgede üç katlı in- gelerin dönüşümü olarak görülebilir. Örnek bir hesaplama verin.
tegralini tanımlayın.
6. Kartezyen koordinatlarda üç katlı integraller nasıl hesaplanır? İn-
tegrasyon sınırları nasıl belirlenir? Bir örnek verin.
Düzlemsel ‹ntegrasyon Bölgeleri Kütleler ve Momentler

1–4 problemlerinde, integrasyon bölgesini çizin ve iki katlı integrali 19. Merkez xy-düzleminde x = 2, y = 2 doğruları ve xy = 2 hiper-
hesaplayın. bolü ile sınırlı “üçgensel” bölgenin merkezini bulun.
10 1>y 1 x3 20. Merkez xy-düzleminde x + y2 – 2y = 0 parabolü ve x + 2y = 0
xy y>x
1. ye dx dy 2. e dy dx doğrusu arasında kalan bölgenin merkezini bulun.
L1 L0 L0 L0
3>2 29 - 4t 2
1 2 - 2y 21. Kutupsal moment y-ekseni ve xy-düzleminde y = 2x ve y = 4
3. t ds dt 4. xy dx dy doğrularıyla sınırlı sabit d = 3 yoğunluklu ince bir üçgen levhanın
L0 L-29 - 4t 2 L0 L2y orijin etrafındaki kutupsal eylemsizlik momentini bulun.
‹ntegrasyon S›ras›n› De¤ifltirmek 22. Kutupsal moment Aşağıdaki doğrularla sınırlı sabit d = 1 yo-
ğunluklu dikdörtgen levhanın merkezi etrafındaki kutupsal ey-
5–8 problemlerinde, integrasyon bölgesini çizin ve integrasyon sırası,
lemsizlik momentini bulun.
verilenin tersi olan eşdeğer bir integral yazın. Sonra iki integrali de
hesaplayın. a. xy-düzleminde x = ;2, y = ;1
4 sy - 4d>2 1 x b. xy-düzleminde x = ;a, y = ;b
5. dx dy 6. 2x dy dx
L0 L-24 - y L0 Lx 2 (İpucu: Ix’i bulun. Sonra Ix formülünden Iy’yi bulun ve ikisini
3>2 29 - 4y2 2 4 - x2 toplayarak I0’ı bulun).
7. y dx dy 8. 2x dy dx 23. Eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı xy-düzleminde kö-
L0 L-29 - 4y2 L0 L0 şeleri (0, 0), (3, 0) ve (3, 2)’de olan üçgen bölgeyi kaplayan sabit d
‹ki Katl› ‹ntegralleri Hesaplamak yoğunluklu plakanın x-ekseni etrafındaki eylemsizlik momenti ile
jirasyon yarıçapını bulun.
9–12 problemlerindeki integralleri hesaplayın.
1 2 2 1
24. Değişken yoğunluklu plaka Yoğunluğu d(x, y) = x + 1 ise, xy-
9. 4 cos sx d dx dy 2
10. x2
e dx dy düzleminde y = x doğrusu ve y = x2 parabolüyle sınırlanan ince
L0 L2y L0 Ly>2 bir plakanın kütle merkezini ve koordinat eksenleri etrafındaki
8 2 dy dx 1 1 eylemsizlik momentleri ile jirasyon yarıçaplarını bulun.
2p sin px 2
11. 12. dx dy
L0 L2 L0 L2 25. Değişken yoğunluklu plaka Yoğunluğu d(x, y) = x2 + y2 + 1@3
4
3
x y + 1 3
y x2
ise, xy-düzleminde x = 1, y = 1 doğrularıyla sınırlı ince kare
Alan ve Hacimler plakanın kütlesini ve koordinat eksenleri etrafındaki birinci mo-
13. Doğru ve parabol arasındaki alan xy-düzleminde y = 2x + 4 mentlerini bulun.
doğrusu ve y = 4 – x2 parabolü ile sınırlı bölgenin alanını bulun. 26. Aynı eylemsizlik momentli ve jirasyon yarıçaplı üçgenler Ta-
14. Doğrular ve parabol ile sınırlı alan xy-düzleminde sağdan banı x-ekseni üzerindeki [0, b] aralığında bulunan ve tepe noktası
y = x2 parabolü, soldan x + y = 2 doğrusu ve üstten y = 4 x-ekseninin üst tarafında y = h doğrusu üzerinde olan sabit d
doğrusuyla sınırlı “üçgensel” bölgenin alanını bulun. yoğunluklu ince üçgen plakanın x-ekseni etrafındaki eylemsizlik
15. Bir paraboloidin altındaki bölgenin hacmi xy-düzleminde momentini ve jirasyon yarıçapını bulun. Göreceğiniz gibi, bu tepe
y = x, x = 0 ve x + y = 2 doğrularıyla çevrili üçgenin üzerinde ve noktasının nerede olduğu önemli değildir. Bu çeşit bütün üçgen-
z = x2 + y2 paraboloidinin altında kalan hacmi bulun. lerin eylemsizlik momentleri ve jirasyon yarıçapları aynıdır.
16. Bir parabolik silindirin altındaki bölgenin hacmi xy-düzle-

minde y = 6 – x2 parabolü ve y = x doğrusuyla çevrili bölgenin üz- Kutupsal Koordinatlar
erinde ve z = x2 parabolik silindirinin altında kalan hacmi bulun.
27 ve 28 problemlerindeki integralleri kutupsal koordinatlara
Ortalama De¤erler dönüştürerek hesaplayın.
1 21 - x 2 2 dy dx
ƒ(x, y) = xy’nin Problem 17 ve 18’de verilen bölgelerdeki ortalama de- 27.
ğerini bulun. LL
-1 -21 - x 2 s1 + x 2 + y 2 d2
17. Birinci bölgede x = 1, y = 1 doğrularıyla sınırlı kare. 1 21 - y 2

28. ln sx 2 + y 2 + 1d dx dy
18. Birinci bir bölgede x2 + y2 1 çeyrek dairesi. L-1L-21 - y 2
29. Merkez Kutupsal koordinat düzleminde 0 r 3, –p@3 u
p@3 eşitsizlikleriyle tanımlanan bölgenin merkezini bulun.
30. Merkez Birinci dörtte bir bölgede, u = 0 ve u = p@2 ışınları ile 41. Ortalama değer ƒsx, y, zd = 30xz 2x 2 + y’nin birinci sekizde
r = 1 ve r = 3 çemberleri arasında kalan bölgenin merkezini bu- bir bölgede koordinat düzlemleri ve x = 1, y = 3, z = 1 düzlem-
lun. leriyle sınırlı bölgede ortalama değerini bulun.
31. a. Merkez Kutupsal koordinat düzleminde r = 1 + cos u kar- 42. Ortalama değer r’nun r a (küresel koordinatlar) küresi üze-
dioidinin içinde ve r = 1 çemberinin dışında kalan bölgenin rindeki ortalama değerini bulun.
merkezini bulun.
b. Bölgeyi çizin ve merkezi çiziminizde gösterin. Silindirik ve Küresel Koordinatlar
32. a. Merkez Kutupsal koordinat düzleminde 0 r a, 43. Silindirikten kartezyen koordinatlara
– a u a (0 a p) eşitsizlikleriyle tanımlanan bölgenin 2p 22 24 - r 2
merkezini bulun. a → p– için merkez nasıl hareket eder? 3 dz r dr du, r Ú 0
L0 L0 Lr
b. a = 5p@6 için bölgeyi çizin ve merkezi çiziminizde belirtin.
integralini (a) integrasyon sırası dz dx dy olmak üzere Kartezyen
33. Lemniskat üzerinde integrasyon ƒ(x, y) = 1@(1 + x2 + y2)2 koordinatlara ve (b) küresel koordinatlara dönüştürün. Sonra (c)
fonksiyonunu (x2 + y2)2 – (x2 – y2) = 0 lemniskatının bir döngüsü integrallerden birini hesaplayın.
üzerinde integre edin.
44. Kartezyenden silindirik koordinatlara (a) Silindirik koordi-
34. ƒ(x, y) = 1@(1 + x2 + y2)2’yi aşağıdaki bölgelerde integre edin. natlara dönüştürün. Sonra (b) integrali hesaplayın.
a. Üçgensel bölge köşeleri (0, 0), (1, 0), (1, √ 3 )’te olan üçgen 1 21 - x 2 sx 2 + y 2d
21xy 2 dz dy dx
b. Birinci bölge xy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesi L0 L-21 - x 2L-sx 2 + y 2d
Kartezyen Koordinatlarda Üç Katl› ‹ntegraller 45. Kartezyenden küresel koordinatlara (a) Küresel koordinatlara
35–38 problemlerindeki integralleri hesaplayın. dönüştürün. Sonra (b) integrali hesaplayın.
p p p 1 21 - x 2 1
35. cos sx + y + zd dx dy dz dz dy dx
L0 L0 L0 L-1L-21 - x 2L2x 2 + y 2
ln 7 ln 2 ln 5
36. e sx + y + zd dz dy dx 46. Kartezyen, silindirik ve küresel koordinatlar ƒ(x, y, z) = 6 + 4y’nin
Lln 6 L0 Lln 4 birinci sekizde bir bölgede z = 2x 2 + y 2 , konisi, x2 + y2 = 1
1 x2 x+y silindiri ve koordinat düzlemleriyle sınırlı bölgedeki integrali için
37. s2x - y - zd dz dy dx (a) Kartezyen koordinatlarda, (b) silindirik koordinatlarda, (c)
L0 L0 L0
e x z küresel koordinatlarda üç katlı ardışık birer integral yazın. Sonra
2y
38. dy dz dx (d) ƒ’nin integralini bu üç katlı integrallerden birini hesaplayarak
L1 L1 L0 z
3
bulun.
39. Hacim Yanlardan x = – cos y, –p@2 y p@2 silindiri, üstten 47. Silindirikten kartezyen koordinatlara Kartezyen koordinat-
z = –2x düzlemi ve alttan xy-düzlemiyle sınırlı takoz şekilli böl- larda,
genin hacmini bulun. p>2 23 24 - r 2
z r 3ssin u cos udz 2 dz dr du .
z L0 L1 L1
z –2x integraline eşdeğer bir integral yazın. İntegrasyon sırasını önce z,
z 4 x2
sonra y, sonra da x olacak şekilde düzenleyin.
48. Kartezyenden silindirik koordinatlara Bir cismin hacmi
x –cos y aşağıdaki gibidir:
2 22x - x 2 24 - x2 - y 2
dz dy dx .
L0 L0 L-24 - x 2 - y 2
–p y
2 a. Sınırını oluşturan yüzeylerin denklemlerini vererek cismi
p y x2 y2 4
2 tanımlayın.
x x
b. İntegrali silindirik koordinatlara dönüştürün, ama integrali
40. Hacim Üstten z = 4 – x2 silindiri, yanlardan x2 + y2 = 4 silindiri hesaplamayın.
ve alttan xy-düzlemiyle sınırlı cismin hacmini bulun. 49. Küresele karşı silindirik koordinatlar Küresel şekiller içeren
üç katlı integraller, uygun hesaplama için her zaman küresel koor-
dinatları gerektirmez. Bazı hesaplamalar silindirik koordinatlarda
daha kolay yapılabilir. Örnek olarak, üstten x2 + y2 + z2 = 8 küresi
ve alttan z = 2 düzlemi ile sınırlı bölgenin hacmini (a) silindirik

koordinatlar, (b) küresel koordinatlar kullanarak hesaplayın.
De¤iflken Dönüflümleri
53. u = x – y ve y = y ise,
50. Küresel koordinatlarda Iz bulmak Üstten r = 2 küresi ve alt-
q x q q
tan f = p@3 konisi (küresel koordinatlar) ile sınırlı sabit d = 1
e -sx ƒsx - y, yd dy dx = e -ssu + yd ƒsu, yd du dy.
yoğunluklu cismin z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini L0 L0 L0 L0
bulun.
51. ‘‘Kalın’’ bir kürenin eylemsizlik momentini bulmak a ve b
yarıçaplı (a
b) iki eşmerkezli küre ile sınırlı sabit d yoğunluklu
bir cismin bir çap etrafındaki eylemsizlik momentini bulun. 54.
52. Bir elmanın eylemsizlik momenti Küresel koordinatlarda q q
2
+ 2bxy + cy2d
r = 1 – cos f yüzeyi ile çevrili d = 1 yoğunluklu katı cismin z- e -sax dx dy = 1?
ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini bulun. Cisim, aşağıdaki L- qL- q
şekilde renkli eğrinin z-ekseni etrafında döndürülmesi ile elde olmasını sağlamak için a, b ve c arasında nasıl bir ilişki
edilir. olmalıdır? (İpucu: (ad – bg)2 = ac – b2 olmak üzere s = ax + by
z ve t = gx + dy olsun. Bu durumda, ax2 + 2bxy + cy2 = s2 + t2 olur.)
= 1 cos

Hacimler z
1. Kum tepesi: İki ve üç katlı integraller Bir kum tepesinin tabanı r 2 sin f
xy-düzleminde x2 + y = 6 parabolü ve y = x doğrusuyla sınırlı böl-
geyi kaplamaktadır. (x, y) noktasının üzerindeki kumun yük-
sekliği x2’dir. Kumun hacmini (a) iki katlı bir integral, (b) üç katlı
bir integral olarak ifade edin. Sonra (c) hacmi bulun.
2. Yarım küre şeklilli kap içindeki su 5 cm yarıçaplı yarım küre y
şekilli bir kap tepesine 3 cm kalana kadar suyla doldurulmuştur.
Kaptaki suyun hacmini bulun.
x
3. İki düzlem arasında silindirik katı bölge x2 + y2 1 katı (içi
dolu) silindirinin z = 0 ve x + y + z = 2 düzlemleri arasında kalan
kısmının hacmini bulun. 7. Kürede delik Bir katı (içi dolu) küreye dairesel silindirik bir
2 2 2 delik delinmiştir. Deliğin ekseni kürenin bir çapıdır. Kalan cismin
4. Küre ve paraboloid Üstten x + y + z = 2 küresi ve alttan
hacmi
z = x2 + y2 paraboloidiyle sınırlı bölgenin hacmini bulun.
2p 23 24 - z 2
5. İki paraboloid Üstten z = 3 – x2 – y2 paraboloidi ve alttan V = 2 r dr dz du .
z = 2x2 + 2y2 paraboloidi ile sınırlı bölgenin hacmini bulun. L0 L0 L1
6. Küresel koordinatlar Küresel koordinatlarda r = 2 sin f yüzeyi dir.
ile çevrili bölgenin hacmini bulun (Şekle bakın).
a. Deliğin ve kürenin yarıçaplarını bulun.
b. İntegrali hesaplayın.
8. Küre ve silindir r2 + z2 9 küresinden r = 3 sin u silindiriyle
kesilen malzemenin hacmini bulun.
9. İki paraboloid z = x2 + y2 ve z = (x2 + y2 + 1)@2 yüzeyleriyle kaplamaktadır. Hangi a değeri plakanın orijin etrafındaki kutup-
çevrili bölgenin hacmini bulun. sal eylemsizlik momentini minimize eder?
10. Silindir ve yüzey z = xy Birinci sekizde bir bölgede r = 1 ve 16. Üçgensel bir plakanın kutupsal eylemsizlik momenti y-ekseni
r = 2 silindirleri arasında bulunan ve alttan xy-düzlemi, üstten ve xy-düzleminde y = 2x ve y = 4 doğrularıyla sınırlı, sabit d = 3
z = xy yüzeyi ile sınırlı bölgenin hacmini bulun. yoğunluklu ince üçgen bir plakanın orijin etrafındaki kutupsal
eylemsizlik momentini bulun.
‹ntegrasyon S›ras›n› De¤ifltirmek 17. Bir volanın denge ağırlığının kütlesi ve kutupsal eylemsizlik
11. Aşağıdaki integrali hesaplayın momenti Sabit d = 1 yoğunluklu bir volanın denge ağırlığı a
q yarıçaplı bir daireden, merkezden b kadar uzaktaki (b
a) bir
e -ax - e -bx kirişle kesilen küçük parça şeklindedir. Denge ağırlığının kütle-
x dx.
L0 sini ve volanın merkezi etrafındaki kutupsal eylemsizlik momen-
(İpucu: İki katlı bir integral oluşturmak için tini bulun.
e -ax - e -bx
b 18. Bir bumerangın merkezi xy-düzleminde y2 = – 4(x – 1) ve
x = e -xy dy y2 = –2(x – 2) parabolleri arasındaki bumerang şekilli bölgenin
La merkezini bulun.
bağıntısını kullanın ve integrasyon sırasını değiştirerek integrali
hesaplayın.) Teori ve Uygulamalar
12. a. Kutupsal koordinatlar Kutupsal koordinatlara geçerek, 19. a ve b pozitif sayılar ve
a 0 ve 0
b
p@2 olmak üzere b22xx22 bif2xb2 2
x 2aÚ
2 2 2 2
max sb 2x 2, a 2y 2 d = e
y aise
y
2a2 - y2
a sin b
a y bif xb
ln sx 2 + y 2 d dx dy = a 2 b aln a - b,
2 22 2 22 2 2 2 2 2
1 x a6y a ise
y .
L0 Ly cot b 2
olmak üzere
a b
olduğunu gösterin. 2 2 2 2
e max sb x , a y d dy dx,
b. Kartezyen integralin integrasyon sırasını değiştirerek yeniden L0 L0
yazın. integralini hesaplayın.
13. İki katlı bir integrali tek kata indirgemek İntegrasyon sırasını
değiştirerek, aşağıdaki iki katlı integralin tek katlı bir integrale in- 20. x0 x x1, y0 y y1 dikdörtgeni üzerinde
dirgenebileceğini gösterin: 0 2Fsx, yd
dx dy
x u x
6 0x 0y
e msx - td ƒstd dt du = sx - tde msx - td ƒstd dt .
L0 L0 L0 integralinin sonucunun
Aynı şekilde, F(x1, y1) – F(x0, y1) – F(x1, y0) + F(x0, y0)
x y u x 2
sx - td msx - td olduğunu gösterin.
e msx - td ƒstd dt du dy = e ƒstd dt.
L0 L0 L0 L0 2
21. ƒ(x, y)’nin x’in bir fonksiyonu ile y’nin bir fonksiyonun çarpımı
olduğu gösterilebilir. ƒ(x, y) = F(x)G(y) şeklinde yazılabileceğini varsayın. Bu durumda
14. İki katlı bir integrali sabit sınırlar elde etmek üzere dönüş- ƒ’nin R: a x b, c y d dikdörtgeni üzerindeki integrali de
türmek Bazen, sınırları değişken olan çok katlı bir integral, sı- b d
nırları sabit olan bir integrale dönüştürülebilir. İntegrasyon sırası- ƒsx, yd dA = a Fsxd dxb a Gsyd dyb. (1)
nı değiştirerek, aşağıdaki bağıntıyı gösterin. 6 La Lc
R
1 x formülüyle bir çarpım olarak hesaplanabilir. Mantık yürütme şu

ƒsxd a gsx - ydƒs yd dyb dx şekildedir:
L0 L0 d b
a
1 1
ƒs yd a
ƒsx, yd dA = FsxdGsyd dxb dy (i)
= gsx - ydƒsxd dxb dy 6 Lc La
L0 Ly R
1 1 d b
aGsyd
1
= gs ƒ x - y ƒ dƒsxdƒsyd dx dy. Fsxd dxb dy (ii)
2L0 L0 =
Lc La
d b
Kütle ve Momentler = a Fsxd dxbGsyd dy (iii)
15. Kutupsal eylemsizlik momentini minimize etmek Sabit yo- Lc La
ğunluklu ince bir plaka xy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesin- b d
de, köşeleri (0, 0), (a, 0) ve (a, 1@a)’da olan üçgen bir bölgeyi = a Fsxd dxb Gsyd dy . (iv)
La Lc
a. (i)-(v) adımlarının nedenlerini açıklayın. 25. Parabolik bir yağmur sarnıcı Bir çanak z = 0’dan z = 10 inçe
Geçerli olduğunda, (1) denklemi zamandan tasarruf sağlar. kadar z = x2 + y2’nin grafiği şeklindedir. Çanağı kalibre edip, bir
Aşağıdaki integralleri hesaplamak için (1) denklemini kullanın. yağmur sarnıcı şekline dönüştürmek istiyorsunuz. Hangi yüksek-
ln 2 p>2 2 1 likler 1 inç ve 3 inç yağmura karşılık gelir?
x
b. e x cos y dy dx c. dx dy 26. Bir çanak antendeki su Parabolik bir çanak anten 2 m
L0 L0 L1 L-1 y
2
genişliğinde ve 1@2 m derinliğindedir. Simetri ekseni dikeyden 30
22. Duƒ, ƒ(x, y) = (x2 + y2)@2’nin u = u1i + u2j birim vektörü yönün- derece eğiktir.
deki doğrultu türevi olsun.
a. Kartezyen koordinatlarda çanak antenin tutacağı su miktarını
a. Ortalama değer bulmak Duƒ’nin birinci dörtte bir bölge- veren üç katlı bir integral kurun, ama çözmeyin (İpucu: Koor-
den x + y = 1 doğrusuyla kesilmiş üçgen bölgedeki ortalama de- dinat sisteminizi çanak antenin “standart konumunda” ve su
ğerini bulun. seviyesinin eğik olacağı şekilde yerleştirin.) (Dikkat: İntegras-
b. Ortalama değer ve merkez Genelde Duƒ’nin xy-düzlemin- yon sınırları “hoş” değildir).
deki ortalama değerinin Duƒ’nin bölgenin merkezindeki değe- b. Çanak antenin içinde su bulundurmayacağı en küçük eğim ne-
ri olduğunu gösterin. dir?
23. Ωs1>2d’nin değeri 27. Sonsuz bir yarım silindir D, tek yüzü orijinden 1 birim yük-
sekte ve ekseni (0, 0, 1)’den ’a kadar giden ışın olan yarım
q
x-1 -t
≠sxd = t e dt,
L0 silindirin içi olsun. Silindirik koordinatlar kullanarak
gamma fonksiyonu, faktoriyel fonksiyonunu negatif olmayan
tamsayılardan diğer reel değerlere genişletir. Diferansiyel denk- zsr 2 + z 2 d-5>2 dV.
lemler teorisinde özel yeri olan bir sayı 9
D
≠a b =
q q
1 e -t
t s1>2d - 1 e -t dt = dt. (2)
2 L0 L0 2t
sayısıdır. 28. Hiperhacim 1 ba 1 dx’in sayı doğrusu üzerindeki [a, b] aralığının
a. Bölüm 15.3’teki Alıştırma 37’yi yapmadıysanız, yaparak uzunluğu (tek boyutlu uzay), 4R 1 dA’nın xy-düzlemindeki R
bölgesinin alanı (iki boyutlu uzay) ve 7D 1 dV ’nin üç boyutlu
2p
q
2
I = e -y dy = . uzaydaki D bölgesinin hacmi (xyz-uzayı) olduğunu öğrendik. De-
L0 2
vam edebilirdik: Q, 4-boyutlu uzayda bir bölgeyse (xyzw-uzayı),
|Q 1 dV Q’nun “hiperhacmi” olur. Genelleştirme yetenekleri-
nizi ve 4 boyutlu uzayda bir Kartezyen koordinat sistemi kullana-
b. (2) denkleminde y = 1t’yi alarak ≠s1>2d = 2I = 1p.
rak 3-boyutlu x2 + y2 + z2 + w2 = 1 küresi içindeki hiperhacmi bu-
lun.
24. Dairesel plaka üzerinde toplam elektriksel yük R metre
yarıçaplı dairesel bir plaka üzerindeki elektrik yükü dağılımı
s(r, u) = kr (1 – sin u) coulomb@m2’dir (k bir sabit). s’yu plaka
üzerinde integre ederek toplam yük Q’yu bulun.

Şansınızı Deneyin : Üç Boyutta, Sayısal İntegrasyon İçin Monte Carlo Yöntemini deneyin
Üç boyutta, sayısal integrasyon için Monte Carlo yöntemini kullanın.
Ortalamalar ve Momentler,Yeni Çizim Yöntemleri Keşfetmek, Kısım II
Katlı integrallere ek olarak, geometrik simetriler kullanan bir formda momentler yöntemini kullanın
Bölüm
VEKTÖR ALANLARINDA
16 İNTEGRASYON
G‹R‹fi Bu bölüm vektör alanlarında integrasyonla ilgilenir. Buradaki, mühendislerin ve fi-
zikçilerin, akışkanın akışını, su altı iletim kablolarının tasarımını, yıldızlardaki ısı akışını ve
bir uyduyu yörüngeye yerleştirmeyi açıklamada kullandıkları matematiktir. Özel olarak,
bir kuvvet alanının, bir cismi alan içindeki bir yol boyunca hareket ettirmekle yapmış oldu-
ğu işi bulmakta kullanılan eğrisel integralleri tanımlıyoruz. Ayrıca, yüzey integrallerini ta-
nımlıyoruz, böylece bir yüzeyden geçen akışkanın akış oranını bulabiliriz. Bu yeni integral-
leri hesaplamayı, öğrenmiş olduğumuz tek katlı, iki katlı ve üç katlı integrallere bağlayarak
basitleştirmek için yol boyunca, korunmalı kuvvet alanları ve Green Teoremi gibi anahtar
fikirler ve sonuçlar geliştiriyoruz.
16.1 E¤risel ‹ntegraller
Bölüm 5’te, bir fonksiyonunun x-ekseninde sonlu bir [a, b] kapalı aralığı üzerindeki belirli
integralini tanımladık. Belirli integralleri, ince bir çubuğun kütlesini veya x-ekseni doğrul-
tusunda değişken bir kuvvetin yaptığı işi bulmak için kullandık. Şimdi, düzlemde veya
uzayda bir eğri üzerinde bulunan ince çubukların veya tellerin kütlelerini hesaplamak veya
z böyle bir eğri boyunca etkiyen değişken bir kuvvetin yaptığı işi bulmak isteyebiliriz. Bu he-
tb
saplamalar için, x-ekseninde bir doğru parçası üzerinde integralden daha genel bir ‘‘eğri-
sel’’ integral kavramına ihtiyaç duyarız. Aslında, düzlemde veya uzayda bir C eğrisi üzerin-
de integral almamız gerekir. Daha genel olan bu integrallere “eğrisel integraller” denir.
r(t) Tanımlarımızı uzay eğrileri için yapıyoruz. xy-düzlemindeki eğriler, uzay eğrilerinin
z-koordinatı özdeş olarak sıfır olan bir özel durumudur.
ƒ(x, y, z) reel-değerli bir fonksiyon olsun ve ƒ’nin tanım bölgesi içinde kalan bir
sk
r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k, a t b eğrisi üzerinde ƒ’yi integre etmek istiyelim. ƒ’nin eğri
y
(xk, yk, zk) üzerindeki değerleri ƒ(g(t), h(t), k(t)) bileşke fonksiyonu ile verilir. Bu bileşkeyi t = a’dan
x t = b’ye kadar yay uzunluğuna göre integre edeceğiz. Başlamak için, önce eğriyi sonlu n sa-
ta
yıda alt yaylara böleriz (Şekil 16.1). Tipik alt yayın uzunluğu sk’dir. Her alt yayda bir
fiEK‹L 16.1 t = a’dan t = b’ye kadar küçük (xk, yk, zk) noktası seçer ve
n
yaylara bölünmüş r(t) eğrisi. Tipik bir alt
Sn = a ƒsxk , yk , zk d ¢sk .
yayın uzunluğu sk’dir. k=1
toplamını oluştururuz. ƒ sürekliyse ve g, h ve k fonksiyonlarının birinci mertebe türevleri
sürekli ise, n arttıkça ve sk uzunlukları sıfıra yaklaştıkça, bu toplamlar bir limite ulaşırlar.
Bu limite ƒ’nin eğri boyunca a’dan b’ye kadar eğrisel integrali deriz. Eğri tek bir
harfle, örneğin C ile, gösteriliyorsa, integralin gösterimi
ƒsx, y, zd ds “ƒ’ninintegral
“The C üzerindeki integrali”
of ƒ over C” (1)
LC
şeklinde olur.
1143
1144 Bölüm 16: Vektör Alanlar›nda ‹ntegrasyon
r(t), a t b için düzgünse (v = dr@dt sürekli ve hiçbir zaman 0 değil),

bt t0 = a ile, Bölüm 13.3’teki
sstd = ƒ vstd ƒ dt (3) denklemi
La
denklemini kullanarak, (1) denklemindeki ds’yi ds = u v(t)u dt olarak ifade edebiliriz. İleri
analizden bir teorem bu durumda ƒ’nin C üzerindeki integralini
b
ƒsx, y, zd ds = ƒsgstd, hstd, kstdd ƒ vstd ƒ dt.
LC La
olarak hesaplayabileceğimizi söyler. Bu son eşitliğin sağ tarafındaki integralin, Bölüm 5’te
tanımladığımız ve t parametresine göre integre ettiğimiz gibi, sıradan (tek katlı) belirli bir
integral olduğuna dikkat edin. Bu formül, parametrizasyon düzgün olduğu sürece, hangi
parametrizasyonu kullandığımızdan bağımsız olarak, sol taraftaki eğrisel integrali doğru
olarak hesaplayacaktır.
Bir E¤risel ‹ntegral Nas›l Hesaplan›r

Sürekli bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunu bir C eğrisi üzerinde integre etmek için:
1. C’nin düzgün bir parametrizasyonunu bulun:
rstd = gstdi + hstdj + kstdk, a … t … b
2. İntegrali aşağıdaki gibi hesaplayın:
b
ƒsx, y, zd ds = ƒsgstd, hstd, kstdd ƒ vstd ƒ dt. (2)
LC La
ƒ’nin değeri sabit ve 1 ise, ƒ’nin C üzerindeki integrali C’nin uzunluğunu verir.
z ÖRNEK 1 Bir E¤risel ‹ntegral Hesaplamak

(1, 1, 1)
ƒ(x, y, z) = x – 3y2 + z’yi orijinle (1, 1, 1) noktasını birleştiren c doğru parçası boyunca in-
C tegre edin (Şekil 16.2).
y
Çözüm Düşünebileceğimiz en basit parametrizasyonu seçeriz:
r(t) = ti + tj + tk, 0t1
Bileşenlerin birinci mertebe türevleri süreklidir ve ƒ vstd ƒ = ƒ i + j + k ƒ =
x
(1, 1, 0) 212 + 12 + 12 = 23 hiçbir zaman sıfır olmaz, dolayısıyla parametrizasyon düzgün-
dür. ƒ’nin C üzerindeki integrali
fiEK‹L 16.2 Örnek 1’deki integrasyonun
ƒst, t, td A 23 B dt
1
yolu. ƒsx, y, zd ds = (2) denklemi
LC L0
1
= st - 3t 2 + td23 dt
L0
s2t - 3t 2 d dt = 23 C t 2 - t 3 D 0 = 0.
1
1
= 23
L0
bulunur.
16.1 E¤risel ‹ntegraller 1145
Toplanabilirlik
Eğrisel integrallerin, bir C eğrisi sonlu sayıda C1, C2 , Á , Cn eğrilerinin arka arkaya ek-
lenmesi ile oluşmuşsa, bir fonksiyonun C üzerindeki integralinin eğriyi oluşturan eğriler
üzerindeki integrallerinin toplamına eşit olması gibi yararlı bir özelliği vardır:
ƒ ds = ƒ ds + ƒ ds + Á + ƒ ds. (3)
LC LC1 LC2 LCn
z
(1, 1, 1)
ÖRNEK 2 Birlefltirilmifl ‹ki Yol ‹çin E¤risel ‹ntegral
Şekil 16.3, orijinden (1, 1, 1)’e giden başka bir yolu, C1 ve C2 doğrularının birleşimini
göstermektedir. ƒ(x, y, z) = x – 3y2 + z’yi C1 < C2 üzerinde integre edin.
C2
(0, 0, 0) y Çözüm C1 ve C2 için, hız vektörlerinin boylarını da kontrol ederek, düşünebileceğimiz en
basit parametrizasyonu seçeriz:
C1
C1: rstd = ti + tj, 0 … t … 1; ƒ v ƒ = 212 + 12 = 22
x (1, 1, 0) C2: rstd = i + j + tk, 0 … t … 1; ƒ v ƒ = 20 2 + 0 2 + 12 = 1.
fiEK‹L 16.3 Örnek 2’deki integrasyonun Bu parametrizasyonlarla,

yolu.
ƒsx, y, zd ds = ƒsx, y, zd ds + ƒsx, y, zd ds (3) denklemi
LC1 Ć2 LC1 LC2
1 1
= ƒst, t, 0d22 dt + ƒs1, 1, tds1d dt (2) denklemi
L0 L0
1 1
= st - 3t 2 + 0d22 dt + s1 - 3 + tds1d dt
L0 L0
1 1
= 22 c - t 3 d + c - 2t d = -
t2 t2 22 3
- .
2 0 2 0 2 2
buluruz.
Örnek 1 ve 2’deki integrasyonlarla ilgili üç şeye dikkat edin. Birincisi, uygun eğrinin
bileşenleri ƒ’nin formülüne yerleştirilir yerleştirilmez, integrasyon t’ye göre normal bir in-
tegrasyon halini alır. İkincisi, ƒ’nin C1 < C2 üzerindeki integrali, ƒ’nin yolun her kesimi
üzerindeki integrali alınıp, sonuçların toplanması ile elde edilir. Üçüncüsü, ƒ’nin C ve
C1 < C2 üzerinden integrallerinin değerleri farklıdır. Çoğu fonksiyon için, iki noktayı
birleştiren bir eğri üzerindeki integral, yol değiştirilirse değişir. Ancak, bazı fonksiyonlar
için değer, Bölüm 16.3’te göreceğimiz gibi, aynı kalır.
Kütle ve Moment Hesaplamalar›

Sarmal yaylara ve tellere uzayda düzgün eğriler boyunca dağılmış kütleler olarak bakaca-
ğız. Dağılım sürekli bir d(x, y, z) yoğunluk fonksiyonuyla (birim uzunluk başına kütle) ta-
nımlanmaktadır. Yayın veya telin kütlesi, kütle merkezi ve momentleri Tablo 16.1’de veri-
len formüllerle hesaplanır. Formüller ince çubuklara da uygulanabilir.
TABLO 16.1 Uzayda düzgün bir C e¤risi üzerinde bulunan sarmal yaylar, ince çubuklar ve tellerin kütle ve
moment formülleri
Mass:
Kütle: dsx, y, zd ds
M = sd = d(x, y, z) = yoğunluk)
LC
Koordinat düzlemleri etrafındaki birinci momentler:
x d ds,
Myz = Mxz = y d ds, Mxy = z d ds
LC LC LC
Kütle merkezinin koordinatları:
x = Myz >M, y = Mxz >M, z = Mxy >M
Eksenler ve diğer doğrular etrafındaki eylemsizlik momentleri:
Ix = s y 2 + z 2 d d ds, Iy = sx 2 + z 2 d d ds
LC LC
Iz = sx 2 + y 2 d d ds, IL = r 2 d ds
LC LC
r(x, y, z) = (x, y, z) noktasından L doğrusuna olan uzaklık

Bir L doğrusu etrafında jirasyon yarıçapı: RL = 2IL >M
ÖRNEK 3 Kütle, Kütle Merkezi, Eylemsizlik Momenti, Jirasyon Yar›çap› Bulmak

Bir yay
r(t) = (cos 4t)i + (sin 4t)j + tk, 0 t 2p
helisi üzerinde bulunmaktadır. Yayın yoğunluğu sabittir, d = 1. Yayın kütlesini, kütle
z
merkezini ve z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momenti ile jirasyon yarıçapını bulun.
2p
Çözüm Yayı çizeriz (Şekil 16.4). Bulunan simetriler yüzünden, kütle merkezi z-ekseni
üzerinde (0, 0, p) noktasında bulunur.
(1, 0, 2p)
Kalan hesaplamalar için, önce u v(t) u’yi buluruz:
2 dy 2 2
ab + a b + a b
kütle dx dz
ƒ vstd ƒ =
merkezi B dt dt dt
(0, 0, p)
= 2s -4 sin 4td2 + s4 cos 4td2 + 1 = 217 .
Sonra, (2) denklemini kullanarak Tablo 16.1’deki formülleri hesaplarız:
2p
M = d ds = s1d217 dt = 2p217
3 L0
Helix
Helis
2p
Iz = sx 2 + y 2 dd ds = scos2 4t + sin2 4tds1d217 dt
(1, 0, 0) y
3 L0
Helix
Helis
x 2p
= 217 dt = 2p217
L0
fiEK‹L 16.4 Örnek 3’teki helis şeklinde yay.
Rz = 2Iz >M = 22p117>s2p117d = 1.
16.1 E¤risel ‹ntegraller 1147
z-ekseni etrafındaki jirasyon yarıçapının helisin etrafında döndüğü silindirin yarıçapı oldu-
ğuna dikkat edin.
z
ÖRNEK 4 Bir Yay›n Kütle Merkezini Bulmak
1 Alt tarafı üst tarafından daha yoğun olan ince bir metal yay yz-düzleminde y2 + z2 = 1,
z 0, yarım çemberinin üzerinde bulunmaktadır (Şekil 16.5). Yay üzerindeki (x, y, z) nok-
k.m. tasında yoğunluk d(x, y, z) = 2 – z ise, yayın kütle merkezini bulun.
–1
Çözüm Yay, kütlesi z-eksenine göre simetrik dağılmış şekilde yz-düzleminde bulunduğu
1 y için x = 0 ve y = 0 olduğunu biliyoruz. z’yi bulmak için, çemberi
x y2 z2 1, z ⱖ 0
rstd = scos tdj + ssin tdk, 0 … t … p.
fiEK‹L 16.5 Örnek 4, değişken yoğunluklu olarak parametreleriz. Bu parametreleme ile
dairesel bir yayın kütle merkezinin nasıl 2 dy 2 2
a
b + a b + a b = 2s0d2 + s -sin td2 + scos td2 = 1.
bulunacağını gösterir. dx dz
ƒ vstd ƒ =
B dt dt dt
bulunur. Bu durumda, Tablo 16.1’deki formüller

p
M = d ds = s2 - zd ds = s2 - sin tds1d dt = 2p - 2
LC LC L0
p
Mxy = zd ds = zs2 - zd ds = ssin tds2 - sin td dt
LC LC L0
p
8 - p
= s2 sin t - sin2 td dt =
L0 2
Mxy 8 - p# 1 8 - p
z = = = L 0.57.
M 2 2p - 2 4p - 4
verir. Yüzde bir hassaslıkla, z kütle merkezi (0, 0, 0.57)’dedir.
ALIfiTIRMALAR 16.1
Vektör Denklemlerin Grafikleri

1–8 alıştırmalarındaki vektör denklemleri (a)-(h)’deki grafiklerle eş-
leştirin.
a. b. c. d.
z z z z
(2, 2, 2)
–1 2
1 1 2
1 y
y y
2
x x
x
1 y
x
e. f. z
z z
z
2
(0, 0, 1) C2
(0, 1, 1)
(1, 1, 1) (0, 0, 0) C1
–1 (1, 1, 1)
1 C3
1 (0, 0, 0)
y y y (1, 1, 1)
x C2
x y
(1, 1, –1) –2 x C1
x
(1, 1, 0)
g. h. (a) (b)
z z
fiEK‹L 16.6 15 ve 16 alıştırmalarındaki integrasyon yolları.
2
2 –2
y 16. ƒsx, y, zd = x + 1y - z 2’yi (0,0,0)’dan (1,1,1)’e (Şekil 16.6b)
2
2 y C1: rstd = tk, 0 … t … 1
x
x C2: rstd = tj + k, 0 … t … 1
C3: rstd = ti + j + k, 0 … t … 1
1. rstd = ti + s1 - tdj, 0 … t … 1
ile verilen yol üzerinde integre edin.
2. rstd = i + j + t k, -1 … t … 1
3. rstd = s2 cos tdi + s2 sin tdj, 0 … t … 2p 17. ƒ(x, y, z) = (x + y + z)@(x2 + y2 + z2)’yi r(t) = ti + tj + tk,
0 a t b, eğrisi üzerinde integre edin.
4. rstd = ti, -1 … t … 1
18. ƒsx, y, zd = - 2x 2 + z 2’yi
5. rstd = ti + tj + tk, 0 … t … 2
r(t) = (a cos t)j + (a sin t)k, 0 t 2p
6. rstd = t j + s2 - 2tdk, 0 … t … 1
çemberi üzerinde integre edin.
7. rstd = st 2 - 1dj + 2tk, -1 … t … 1
8. rstd = s2 cos tdi + s2 sin tdk, 0 … t … p Düzlem E¤rileri Üzerinde E¤risel ‹ntegraller
19–22 alıştırmalarında ƒ’yi verilen eğri üzerinde integre edin.
Uzay E¤rileri Üzerinde E¤risel ‹ntegraller Hesaplamak
19. ƒsx, yd = x 3>y, C: y = x 2>2, 0 … x … 2
9. C, (0, 1, 0)’dan (1, 0, 0)’a giden x = t, y = (1 – t), z = 0 doğru
parçası olmak üzere, 1C sx + yd ds’yi hesaplayın. 20. ƒ(x, y) = (x + y )@¬1 + ƒx2, C: (1, 12@2)’den (0, 0)’a kadar y = x2@2
2
10. C, (0, 1, 1)’den (1, 0, 1)’e giden x = t, y = (1 – t), z = 1 doğru 21. ƒ(x, y) = x + y, C: Birinci dörtte bir bölgede (2, 0)’dan (0, 2)’ye
parçası olmak üzere, 1C sx - y + z - 2d ds’yi hesaplayın. kadar x2 + y2 = 4
11. r(t) = 2ti + tj + (2 – 2t)k, 0 t 1, eğrisi üzerinde 22. ƒ(x, y) = x2 – y, C: Birinci dörtte bir bölgede (0, 2)’den
s 12, 12d’ye kadar x2 + y2 = 4
1C sxy + y + zd ds’yi hesaplayın.
12. r(t) = (4 cos t)i + (4 sin t)j + 3tk, –2p t 2p, eğrisi üzerinde
Kütle ve Momentler
1C 2x + y ds’yi hesaplayın.
2 2
13. ƒ(x, y, z) = x + y + z’nin (1, 2, 3)’ten (0, –1, 1)’e giden doğru 23. Bir telin kütlesi Yoğunluğu d = (3@2)t ise, r(t) = (t2 – 1)j + 2tk,
parçası üzerindeki eğrisel integralini bulun. 0 t 1 eğrisi üzerinde bulunan bir telin kütlesini bulun.
14. ƒsx, y, zd = 23>sx 2 + y 2 + z 2 d’nin r(t) = ti + tj + tk, 24. Eğrisel bir telin kütle merkezi dsx, y, zd = 15 2y + 2 yo-
1 t ∞, eğrisi üzerindeki eğrisel integralini bulun. ğunluklu bir tel r(t) = (t2 – 1)j + 2tk, –1 t 1, eğrisinin üze-
rindedir. Kütle merkezini bulun. Sonra eğriyi ve kütle merkezini
15. ƒsx, y, zd = x + 1y - z 2’yi (0,0,0)’dan (1,1,1)’e (Şekil 16.6a)
birlikte çizin.
C1: rstd = ti + t 2 j, 0 … t … 1 25. Değişken yoğunluklu bir telin kütle merkezi Yoğunluğu (a)
C2: rstd = i + j + tk, 0 … t … 1 d = 3t ve (b) d = 1 ise, rstd = 22ti + 22tj + s4 - t 2 dk,
0 … t … 1, eğrisinin üzerindeki ince bir telin kütlesini bulun.
ile verilen yol üzerinde integre edin.
16.2 Vektör Alanlar›, ‹fl, Dolafl›m ve Ak› 1149
26. Değişken yoğunluklu bir telin kütle merkezi Yoğunluğu 32. Değişken yoğunluk ile kütle merkezi, eylemsizlik momentleri
d = 3 ¬5 +ƒ t ise, r(t) = ti + 2tj + (2@3)t3@2k, 0 t 2, eğrisinin ve jirasyon yarıçapları Yoğunluğu d = 1@(t + 1) ise,
üzerindeki ince bir telin kütle merkezini bulun.
27. Bir tel kasnağın eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapı 2 22 3>2 t2
rstd = ti + t j + k, 0 … t … 2,
Sabit d yoğunluklu dairesel telden bir kasnak xy-düzlemindeki 3 2
x2 + y2 = a2 çemberinin üzerindedir. Kasnağın z-ekseni etrafındaki eğrisi üzerinde bulunan ince bir telin kütle merkezini ve koordinat
eylemsizlik momenti ve jirasyon yarıçapını bulun. eksenleri etrafındaki eylemsizlik momentleri ile jirasyon yarıçap-
28. İnce bir çubuğun eylemsizliği ve jirasyon yarıçapı Sabit larını bulun.
yoğunluklu ince bir çubuk yz-düzlemindeki r(t) = tj + (2 – 2t)k,
0 t 1, doğru parçasının üzerindedir. Çubuğun üç koordinat
ekseni etrafındaki eylemsizlik momentleri ve jirasyon yarıçapları- E¤risel ‹ntegralleri Say›sal Olarak Hesaplamak
nı bulun. 33–36 alıştırmalarında, eğrisel integralleri aşağıdaki adımları gerçek-
29. Sabit yoğunluklu iki yay Sabit d yoğunluklu bir yay aşağıdaki leştirerek hesaplamak için bir BCS kullanın.
helisin üzerindedir. a. r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k yolu için ds = ƒ vstd ƒ dt’yi bulun.
r(t) = (cos t)i + (sin t)j + tk, 0 t 2p b. ƒsgstd, hstd, kstdd ƒ vstd ƒ integrandını t parametresinin bir
fonksiyonu olarak ifade edin.
a. Iz ve Rz’yi bulun.
c. Metindeki (2) denklemini kullanarak 1C ƒ ds’yi hesaplayın.
b. Elinizde (a)’daki telin iki katı uzunluğunda ve helis üzerinde
33. ƒsx, y, zd = 21 + 30x 2 + 10y ; rstd = ti + t 2j + 3t 2k,
0 t 4p aralığında bulunan sabit d yoğunluğunda başka bir
0 … t … 2
yay olduğunu varsayın. Iz ve Rz’nin uzun yay için de kısa yayınki- 1
lerle aynı olmasını mı beklersiniz, yoksa farklı mı olmalıdırlar? 34. ƒsx, y, zd = 21 + x 3 + 5y 3 ; rstd = ti + t 2j + 1tk,
3
Tahminlerinizi, uzun yay için Iz ve Rz’yi hesaplayarak kontrol 0 … t … 2
edin. 35. ƒsx, y, zd = x1y - 3z 2 ; rstd = scos 2tdi + ssin 2tdj + 5tk,
30. Sabit yoğunluklu bir tel Sabit d = 1 yoğunluklu bir tel 0 … t … 2p
rstd = st cos tdi + st sin tdj + A 2 22>3 B t 3>2k,

1>4
36. ƒsx, y, zd = a1 + z1>3 b ; rstd = scos 2tdi + ssin 2tdj +
9
0 … t … 1. 4
t 5>2k, 0 … t … 2p
eğrisi üzerindedir. z, Iz ve Rz’yi bulun.
31. Örnek 4’teki yay Örnek 4’teki yay için Ix ve Rx’i bulun.
16.2 Vektör Alanlar›, ‹fl, Dolafl›m ve Ak›
Vektörlerle temsil edilen fiziksel olayları incelerken, kapalı aralıklar üzerindeki integral-
ler yerine vektör alanlarından geçen yollar üzerinde integraller alırız. Böyle integralleri,
bir cismi bir yol boyunca değişken bir kuvvete karşı hareket ettirmek (dünyanın yerçeki-
mi alanına karşı uzaya gönderilen bir araç) için yapılan işi bulmak veya bir cismi alan
içinden geçen bir yol boyunca hareket ettirmek için vektör alanının yaptığı işi (bir parça-
cığın hızını arttırmak için bir hızlandırıcının yaptığı iş) bulmak için kullanırız. Ayrıca,
akışkanların eğriler boyunca ve eğrilerden geçerken akış oranlarını bulmak için de eğri-
sel integralleri kullanırız.
Vektör Alanlar›
Düzlemde veya uzayda bir bölgenin, hava veya su gibi hareket eden bir akışkan ile
donatıldığını varsayın. Akışkanın çok fazla sayıda partikülden oluştuğunu ve herhangi bir
anda bir partikülün hızının v olduğunu düşünün. Bazı partiküllerin hızlarının değişik ko-
numlarda bir resmini aynı anda çekersek, bu hızların konumdan konuma değiştiğini görme-
yi bekleyebiliriz. Akışkanın her noktasına bağlanan bir hız vektörü düşünebiliriz. Böyle
bir akışkan akışı bir vektör alanını örnekler. Örneğin, Şekil 16.7, bir rüzgar tünelindeki bir
hava boşluğunun çevresinde akan havanın her noktasına bir hız vektörü bağlanarak elde
edilen bir hız vektör alanını göstermektedir. Şekil 16.8, daralan bir kanalda hareket eden
suyun akış çizgileri boyunca hız vektörlerinden oluşan başka bir vektör alanını göstermek-
tedir. Akışkan akışları ile ilişkilendirilen vektör alanlarına ek olarak yerçekimi (Şekil 16.9),
manyetik kuvvet alanları, elektrik alanları ve hatta pür matematiksel alanlar vardır.
Genel olarak, düzlemde veya uzayda bir bölge üzerindeki bir vektör alanı, bölgedeki
her noktaya bir vektör atayan bir fonksiyondur. Üç-boyutlu vektörlerden oluşan bir vektör
fiEK‹L 16.7 Bir rüzgar tünelindeki bir hava
alanın formülü
boşluğunun çevresindeki bir akışın hız
vektörleri. Akış çizgileri kerosen F(x, y, z) = M(x, y, z)i + N(x, y, z)j + P(x, y, z)k
dumanıyla görünür hale getirilmiştir.
şeklinde olabilir. Bileşen fonksiyonları M, N ve P sürekli ise alan sürekli, M, N ve P
türetilebilir ise türetilebilir v.b. dir. İki-boyutlu vektörlerden oluşan bir alanının
F(x, y) = M(x, y)i + N(x, y)j
şeklinde bir formülü olabilir.
Bir merminin hareket düzlemindeki yörüngesinin her noktasına, merminin hız vektö-
rünü eklersek, yörünge boyunca tanımlı iki-boyutlu bir alanımız olur. Bir skaler fonksiyo-
nun gradiyent vektörünü fonksiyonun bir seviye yüzeyinin her noktasına eklersek, yüzey
üzerinde üç-boyutlu bir alanımız olur. Akan bir akışkanın her noktasına bir hız vektörü
atarsak, uzayda bir bölgede tanımlanmış üç-boyutlu bir alanımız olur. Bunlar ve başka
alanlar Şekil 16.10-16.15’te gösterilmektedir. Çizimlerin bazıları alanların formüllerini de
fiEK‹L 16.8 Daralan bir kanaldaki akış
vermektedir.
çizgileri. Kanal daraldıkça su hızlanır ve
Formülleri var olan alanları çizmek için, tanım kümesi noktalarından bir seçki aldık
hız vektörlerinin uzunluğu artar.
ve bunlara ilişik vektörleri çizdik. Vektörleri temsil eden okların, vektör alanlarının hesap-
landığı noktalarda başları ile değil, uçları ile çizildiğine dikkat edin.
y
z
0
y
x
0
x f(x, y, z) c
fiEK‹L 16.9 Bir yerçekimi fiEK‹L 16.10 Bir mermi fiEK‹L 16.11 Bir ƒ(x, y, z) = c
alanında, alanın kaynaklandığı hareketinin v(t) hız yüzeyi üzerindeki ƒ gradiyent
kütle merkezini gösteren vektörleri yol boyunca bir vektörleri alanı.
vektörler vektör alanı oluşturur.
z y
y
x2 y2 ⱕ a2
x
x
z a2 r2
0
x
fiEK‹L 16.13 Düzlemdeki noktaların konum fiEK‹L 16.14 Düzlemde
y vektörlerinin radyal alanı F = xi + yj. Bir
F = s -yi + xjd>sx 2 + y 2 d1>2
okun, F’nin hesaplandığı yerde, başıyla
değil, ucuyla çizildiğine dikkat edin. birim vektörlerinin dairesel veya “spin”
fiEK‹L 16.12 Uzun bir silindirik alanı. Alan orijinde tanımlı değildir.
borudaki akışkan akışı. Silindirin
içinde, tabanları xy-düzleminde
bulunan v = (a2 – r2)k
vektörlerinin uçları z = a2 – r2
paraboloidi üzerindedir.
fiEK‹L 16.15 NASA’nın Seasat’ı dünya okyanuslarının üzerinden 350.000 rüzgar ölçümü
almak için bir radar kullanmıştır. Oklar rüzgar yönünü gösterir; uzunlukları ve renkli
bölgeler hızı belirtir. Greenland’ın güneyindeki fırtınaya dikkat edin.
Bu, gezegenlerin ve mermilerin konum vektörlerini okları uçları orijinde ve başları

gezegenin ve merminin bulunduğu yerde olacak şekilde çizişimizden farklıdır.
Gradiyent Alanlar
TANIM Gradiyent Alanlar

Diferansiyellenebilir bir ƒ(x, y, z) fonksiyonunun gradiyent alanı
0ƒ 0ƒ 0ƒ
§ƒ = i + j + k.
0x 0y 0z
gradiyent vektörlerinin alanıdır.
ÖRNEK 1 Bir Gradiyent Alan› Bulmak

ƒ(x, y, z) = xyz’nin gradiyent alanını bulun.
B tb
Çözüm ƒ’nin gradiyent alanı F = ƒ = yzi + xzj + yxk’dir
Bölüm 16.3’te göreceğimiz gibi, gradiyent alanlarının mühendislikte, matematikte ve
fizikte özel bir önemi vardır.
Bir Kuvvetin Bir Uzay E¤risi Üzerinde Yapt›¤› ‹fl

T
F = M(x, y, z)i + N(x, y, z)j + P(x, y, z)k vektör alanının uzayda bir bölge boyunca bir
F kuvveti temsil ettiğini (yerçekimi kuvveti veya bir çeşit elektromanyetik kuvvet olabilir)
ve
r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k, a tb
A ta eğrisinin bu bölgede düzgün bir eğri olduğunu varsayın. Bu durumda F’nin eğrinin birim
teğet vektörü yönündeki skaler bileşeni FT’nin eğri üzerindeki integraline F’nin eğri üze-
fiEK‹L 16.16 Bir F kuvvetinin yaptığı iş, rinde a’dan b’ye kadar yaptığı iş denir (Şekil 16.16).
A’dan B’ye düzgün bir eğri üzerinde F # T
skaler bileşeninin eğrisel integralidir.
TANIM Bir Düzgün E¤ri Üzerinde ‹fl
Bir F = Mi + Nj + Pk kuvvetinin düzgün bir r(t) eğrisi üzerinde t = a’dan
t = b’ye kadar yaptığı iş
t=b
W = F # T ds. (1)
dir. Lt = a
(1) denklemini, Bölüm 6’da F(x) büyüklüğünde sürekli bir kuvvetin x-ekseni üzerin-
b
deki bir aralıkta yaptığı işi veren W = 1a F(x) dx formülünü türetmek için kullandığımız
mantık yürütmeyle türeteceğiz. Eğriyi kısa parçalara böler, her eğri parçası üzerindeki işe
yaklaşımda bulunmak için, işin (sabit-kuvvet) (uzaklık) formülünü kullanır, bütün eğri
üzerindeki işe yaklaşımda bulunmak için sonuçları toplar ve parçalar kısalırken ve sayıları
artarken işi yaklaşım toplamlarının limiti olarak hesaplarız. Limit integralin ne olacağını
tam olarak bulmak için, [a, b] parametre aralığını her zamanki gibi böler ve her [tk, tk + 1]
alt aralığında bir ck noktası seçeriz. [a, b]’nin bölünüşü, r(tk) konum vektörünün
tk’deki ucu Pk ve PkPk + 1 eğri parçasının uzunluğu sk olmak üzere, eğrinin bir bölünüşünü
belirler (“oluşturur” deriz) (Şekil 16.17).
ck
a tk tk 1 b
tb
ta s k
Pk 1(g(tk 1), h(tk 1), k(tk 1))
t ck
Pk(g(tk), h(tk), k(tk))
fiEK‹L 16.17 [a, b]’nin her bölünüşü r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k
eğrisinin bir bölünüşünü oluşturur.
Fk, F’nin eğri üzerinde t = ck’ye karşılık gelen noktadaki değeriyse ve Tk eğrinin bu
noktadaki teğet vektörünü gösteriyorsa, Fk Tk, F’nin t = ck’de T yönündeki skaler bileşe-
Fk nidir (Şekil 16.18). F’nin PkPk+1 eğri parçası boyunca yaptığı iş yaklaşık olarak
Pk1
hareket yönündeki uygulanan
t ck a b a b = Fk Tk sk
Tk kuvvet bileşeni mesafe
Fk . Tk
Pk
olur. F’nin eğri boyunca t = a’dan t = b’ye kadar yaptığı iş yaklaşık olarak
n
fiEK‹L 16.18 Şekil 16.17’deki PkPk + 1 eğri #
parçasının, eğri üzerinde t = ck a Fk Tk ¢sk .
k=1
noktasındaki kuvvet vektörünü ve birim
teğeti gösteren büyütülmüş bir görüntüsü.
olur. [a, b] bölünüşünün normu sıfıra yaklaşırken, eğrinin oluşturulan bölünüşünün normu
sıfıra yaklaşır ve bu toplamlar
t=b
F # T ds.
Lt = a
eğrisel integraline yaklaşır. Bu integralle hesapladığımız sayının işareti t artarken eğrini
hangi yöne ilerlediğine bağlıdır. Hareket yönünü değiştirirsek, T’nin yönünü tersine çevi-
rir ve F T ile integralinin işaretini değiştiririz.
Tablo 16.2, (1) denklemindeki iş integralini yazmanın altı yolunu sunar. Farklılıkları-
na rağmen, Tablo 16.2’deki denklemlerin hepsi aynı şekilde hesaplanır. Tabloda,
r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k = xi + yj + zk düzgün bir eğri ve
dr
dr = dt = dgi + dhj + dkk
dt
de onun diferansiyelidir.
TABLO 16.2 ‹fl integralini yazman›n de¤iflik yollar›

t=b
W = F # T ds Tanım
Lt = a
t=b
= F # dr Kapalı diferansiyel form
Lt = a
b
dr dt’yi kapsayacak şekilde genişletilmiş
= F# dt t parametresini ve dr@dt hız vektörünü
La dt
vurgular
b
aM + P b dt
dg dh dk
= + N Bileşen fonksiyonlarını vurgular
La dt dt dt
b
aM + P b dt
dx dy dz
= + N r’nin bileşenlerini kısaltır.
La dt dt dt
b
= M dx + N dy + P dz dt’ler sadeleşir; en yaygın şekil.
La
Bir ‹fl ‹ntegralini Hesaplamak

Bir r(t) düzgün eğrisi boyunca iş integralini hesaplamak için, şu adımları izleyin:
1. F’yi eğri üzerinde t’nin bir fonksiyonu olarak hesaplayın.
2. dr@dt’yi hesaplayın.
3. F # dr>dt ’yi t = a’dan t = b’ye kadar integre edin.
z ÖRNEK 2 De¤iflken Bir Kuvvetin Bir Uzay E¤risi Üzerinde Yapt›¤› ‹fl

F = (y – x2)i + (z – y2)j + (x – z2)k’nin r(t) = ti + t2j + t3k, 0 t 1, eğrisi üzerinde
(0, 0, 0)’dan (1, 1, 1)’e kadar yaptığı işi bulun (Şekil 16.19).
(0, 0, 0) Çözüm Önce F’yi eğri üzerinde hesaplarız.

(1, 1, 1)
F = s y - x 2 di + sz - y 2 dj + sx - z 2 dk
2
y
- t 2 di + st 3 - t 4 dj + st - t 6 dk
= st(')'*
0
Sonra dr@dt’yi buluruz:
x r(t) ti t2j t3k
(1, 1, 0) dr d
= sti + t 2j + t 3kd = i + 2tj + 3t 2k
dt dt
fiEK‹L 16.19 Örnek 2’deki eğri.
Son olarak F # dr>dt ’yi bulur ve t = 0’dan t = 1’e kadar integre ederiz:
dr
F# = [st 3 - t 4 dj + st - t 6 dk] # si + 2tj + 3t 2kd
dt
= st 3 - t 4 ds2td + st - t 6 ds3t 2 d = 2t 4 - 2t 5 + 3t 3 - 3t 8,
ve
1
Work
İş = s2t 4 - 2t 5 + 3t 3 - 3t 8 d dt
L0
1
= c t5 - t6 + t4 - t9d =
2 2 3 3 29
.
5 6 4 9 0 60
Ak›fl ‹ntegralleri ve H›z Alanlar› ‹çin Dolafl›m

Bir kuvvet alanı yerine, F’nin uzayda bir bölgeden akan bir akışkanın hız alanını temsil et-
tiğini varsayın (bir dalga teknesi veya hidroelektrik bir jeneratörün türbin odası gibi). Bu
koşullar altında, F # T’nin bölge içinde kalan bir eğri üzerindeki integrali, eğri boyunca
akışkan akışını verir.
TANIMLAR Ak›fl ‹ntegrali, Dolafl›m

r(t), sürekli bir F hız alanının tanım bölgesinde düzgün bir eğriyse, eğri üzerinde
t = a’dan t = b’ya kadar akış
b
Akı =
Flow F # T ds. (2)
La
dir. Bu durumda integrale akış integrali denir. Eğri kapalı bir döngüyse, akışa
eğri etrafında dolaşım denir.
Akış integrallerini, iş integrallerini hesapladığımız şekilde hesaplarız.
ÖRNEK 3 Bir Helis Boyunca Ak›fl Bulmak

Bir akışkanın hız alanı F = xi + zj + yk’dir. r(t) = (cos t)i + (sin t)j + t k, 0 t p@2, eğrisi
boyunca akışı bulun.
Çözüm F’yi eğri üzerinde hesaplarız,

F = xi + zj + yk = scos tdi + tj + ssin tdk
sonra dr@dt’yi buluruz:
dr
= s -sin tdi + scos tdj + k.
dt
p
Daha sonra F # sdr>dtd’yi t = 0’dan t = —–’ye kadar integre ederiz:
2
dr
F# = scos tds -sin td + stdscos td + ssin tds1d
dt
= -sin t cos t + t cos t + sin t
dolayısıyla,
t=b p>2
dr
Akış =
Flow F# dt = s -sin t cos t + t cos t + sin td dt
Lt = a dt L0
p>2
= c + t sin t d = a0 + b - a + 0b =
cos2 t p 1 p 1
- .
2 0 2 2 2 2
ÖRNEK 4 Bir Çemberin Etraf›ndaki Dolafl›m› Bulmak

F = (x – y)i + xj alanının r(t) = (cos t)i + (sin t)j, 0 t 2p, çemberi etrafındaki
dolaşımını bulun.
Çözüm Çember üzerinde, F = (x – y)i + xj = (cos t – sin t)i + (cos t)j ve

dr
= s -sin tdi + scos tdj.
dt
dir. Buradan,
dr
F# = -sin t cos t + sin2 t + cos2 t
dt (''')'''*
1
ifadesi
2p 2p
dr
Circulation
Dolaşım = F# dt = s1 - sin t cos td dt
L0 dt L0
2p
= ct - d = 2p.
sin2 t
2 0
verir.
Düzlemdeki Bir E¤riden Geçen Ak›

Bir akışkanın xy-düzlemindeki düzgün bir C eğrisiyle çevrelenen bir bölgeye giriş veya
çıkış hızını bulmak için F # n’nin C üzerinde eğrisel integralini alırız. Burada F # n,
akışkanın hız alanının eğrinin dışarıyı işaret eden normal vektörü yönündeki skaler
bileşenidir. Bu integralin değerine F’nin C’deki akısı denir. Akı (flux) akışın Latincesidir,
ama çoğu akı hesaplamasında hiç hareket yoktur. Örneğin, F bir elektrik veya manyetik
alan olsaydı, F # n’nin integraline yine alanın C’deki akısı denecekti.
TANIM Düzlemde Kapal› Bir E¤ri Üzerinden Geçen Ak›

C, sürekli bir F = M(x, y)i + N(x, y)j vektör alanının tanım bölgesi içinde düzgün
bir eğri ise ve n de C’nin dışarıyı gösteren birim normal vektörüyse, F’nin C üze-
rindeki akısı aşağıdaki eğrisel integralle verilir:
Flux of F
F’nin across
C’deki C =
akısı F # n ds. (3)
LC
Akı ile dolaşım arasındaki farka dikkat edin. F’nin C’deki akısı, F’nin dışarıyı gösteren
normalinin yönündeki skaler bileşeni F # n’nin yay uzunluğuna göre eğrisel integralidir.
z
F’nin C etrafındaki dolaşımı, F’nin birim teğet vektör yönündeki skaler bileşeni
Saat yönünde F • T’nin yay uzunluğuna göre eğrisel integralidir. Akı, F’nin normal bileşeninin integra-
hareket için, k T lidir; dolaşım F’nin teğetsel bileşeninin integralidir.
dışarıyı gösterir.
(3) denklemindeki integrali hesaplamak için, t a’dan b’ye giderken C eğrisini tam bir
kere dolaşan
y
x = g(t), y = h(t), atb
k
x C
T parametrizasyonuyla işe başlarız. Dışarıyı gösteren birim normal vektör n’yi, eğrinin teğet
kT birim vektörü T ile k vektörünün vektörel çarpımını alarak bulabiliriz. Fakat hangi sırayı
seçeceğiz: T k mi, k T mi? Hangisi dışarıyı gösterir? Bu, t parametresi artarken,
z C’nin hangi yönde ilerlediğine bağlıdır. Hareket saat yönündeyse, k T dışarıyı gösterir;
hareket saat yönünün tersineyse, T k dışarıyı gösterir (Şekil 16.20). Seçim genelde saat
Saat yönünün tersine yönünün tersine hareketi öngören n = T k olarak yapılır. Yani, akı’nın (3) denklemi ile
hareket için, T k verilen tanımındaki yay uzunluğu integralinin değeri, C’nin hangi yönde ilerlediğine bağ-
dışarıyı gösterir
lı olmadığı halde, (3) denklemini hesaplamak için türetmek üzere olduğumuz denklemler
saat yönünün tersine bir hareketi varsayarlar.
y Bileşenler cinsinden,
k
n = T * k = a
x C dx dy dy dx
Tk i + jb * k = i - j.
ds ds ds ds
T
olur. F = M(x, y)i + N(x, y)j ise,
fiEK‹L 16.20 xy-düzleminde t artarken saat
yönünün tersine dönen düzgün bir C dy dx
F # n = Msx, yd - Nsx, yd .
eğrisinin dışarıyı gösteren bir birim ds ds
normal vektörünü bulmak için, n = T k
alırız. Saat yönündeki hareket için bulunur. Dolayısıyla,
n = k T alırız.
aM - N b ds =
dy dx
F # n ds = M dy - N dx.
LC LC ds ds FC
halini alır. Son integrale, kapalı C eğrisi üzerindeki integralin saat yönünün tersine oldu-

ğunu hatırlatmak için yönlü bir ~ çemberi koyduk. Bu integrali hesaplamak için, M, dy,
N ve dx’i t cinsinden ifade etmemiz ve t = a’dan t = b’ye kadar integralini almamız gere-
kir. Akıyı bulmak için n’yi ya da ds’yi bilmemiz gerekmez.
Düzgün Kapalı Bir Düzlem Eğri Üzerinden Geçen Akıyı Hesaplamak
sFlux
(F = Mofi +
F Nj’nin
= Mi C’den
+ Njgeçen akısı)
across Cd = M dy - N dx (4)
FC
İntegral, C’yi saat yönünün tersine tam bir kere dolaşan herhangi bir düzgün
x = g(t), y = h(t), a t b, parametrizasyonuyla hesaplanabilir.
ÖRNEK 5 Bir Çemberden Geçen Ak›y› Hesaplamak

F = (x – y)i + xj’nin xy-düzlemindeki x2 + y2 = 1 çemberinden geçen akısını bulun.
Çözüm r(t) = (cos t)i + (sin t)j, 0 t 2p, parametrizasyonu çemberi saat yönünün tersine
tam bir defa kat eder. Dolayısıyla, (4) denkleminde bu parametrizasyonu kullanabiliriz.
M = x - y = cos t - sin t, dy = dssin td = cos t dt
N = x = cos t, dx = dscos td = -sin t dt,
ile
2p
Flux
Akı = M dy - N dx = scos2 t - sin t cos t + cos t sin td dt (4) denklemi
LC L0
2p 2p 2p
dt = c + d = p.
1 + cos 2t t sin 2t
= cos2 t dt =
L0 L0 2 2 4 0
buluruz. F’nin çemberdeki akısı p’dir. Yanıt pozitif olduğu için, eğri boyunca net akış dı-
şarı doğrudur. İçeri doğru net bir akış negatif bir akı verirdi.
ALIfiTIRMALAR 16.2
z
Vektör ve Gradiyent Alanlar›
1–4 alıştırmalarında, fonksiyonların gradiyent alanlarını bulun.
1. ƒsx, y, zd = sx 2 + y 2 + z 2 d-1>2 (0, 0, 0) C1 (1, 1, 1)
2 2 2
2. ƒsx, y, zd = ln2x + y + z
3. gsx, y, zd = e z - ln sx 2 + y 2 d C2
C4 y
4. gsx, y, zd = xy + yz + xz C3
5. F’nin orijine doğru işaret etme ve büyüklüğü (x, y)’den orijine
olan uzaklığın karesiyle ters orantılı olma özelliği bulunacak şe- x
kilde düzlemde bir vektör alanının F = M(x, y)i + N(x, y)j formü- (1, 1, 0)
lünü bulun (Alan (0, 0)’da tanımlı değildir).
fiEK‹L 16.21 (0, 0, 0)’dan (1, 1, 1)’e giden
6. (0, 0)’da F = 0, başka (a, b) noktalarında x2 + y2 = a2 + b2 çembe-
rine teğet ve saat yönünü işaret etme özelliği olan, yollar.
ƒ F ƒ = 2a 2 + b 2. büyüklüklü bir F vektör alanının 13–16 alıştırmalarında, F’nin artan t yönünde eğri boyunca yaptığı işi
F = M(x, y)i + N(x, y)j formülünü bulun. bulun.
13. F = xyi + yj - yzk
‹fl rstd = ti + t 2j + tk, 0 … t … 1
7–12 alıştırmalarında, F kuvvetinin aşağıdaki yollar üzerinde 14. F = 2yi + 3xj + sx + ydk
(0, 0, 0)’dan (1, 1, 1)’e kadar yaptığı işi bulun (Şekil 16.21). rstd = scos tdi + ssin tdj + st>6dk, 0 … t … 2p
a. Doğru yol C1: rstd = ti + tj + tk, 0 … t … 1 15. F = zi + xj + yk
2
b. Eğri yol C2: rstd = ti + t j + t k, 4
0 … t … 1 rstd = ssin tdi + scos tdj + tk, 0 … t … 2p
c. (0, 0, 0)’dan (1, 1, 0)’a giden ve sonra (1, 1, 0)’dan (1, 1, 1)’e 16. F = 6zi + y2j + 12xk
giden doğru parçalarından oluşan C3 < C4 yolu. rstd = ssin tdi + scos tdj + st>6dk, 0 … t … 2p
2
7. F = 3yi + 2xj + 4zk 8. F = [1>sx + 1d]j
Düzlemde E¤risel ‹ntegraller ve Vektör Alanlar›
9. F = 1zi - 2xj + 1yk 10. F = xyi + yzj + xzk
17. 1C xy dx + sx + yd dy’yi (–1, 1)’den (2, 4)’e kadar y = x2 eğrisi
11. F = s3x 2 - 3xdi + 3zj + k üzerinde hesaplayın.
12. F = s y + zdi + sz + xdj + sx + ydk 18. 1C sx - yd dx + sx + yd dy’yi köşeleri (0, 0), (1, 0) ve (0, 1)’ de
olan üçgen üzerinde saat yönünün tersine hesaplayın.
19. F = x2i – yj vektör alanı için 1C F # T ds’yi (4, 2)’den (1, –1)’e 32. Radyal alanı x2 + y2 = 1 çemberi boyunca çeşitli temsil nokta-
kadar x = y2 eğrisi boyunca hesaplayın. larındaki yatay ve dikey bileşenleriyle birlikte
20. F = yi – xj vektör alanı için 1C F # dr’yi (1, 0)’dan (0, 1)’e kadar F = xi + yj
saat yönünün tersine x2 + y2 = 1 çemberi üzerinde hesaplayın.
radyal alanını çizin (Şekil 16.13’e bakın).
21. İş F = xyi + (y – x)j kuvveti tarafından (1, 1)’den (2, 3)’e giden
doğru boyunca yapılan işi bulun. 33. Bir teğet vektörler alanı
2 2 2
22. İş ƒ(x, y) = (x + y) ’nin gradiyentinin x + y = 4 çemberi üze- a. xy-düzleminde (a, b) (0, 0) olan her nokta için, x2 + y2 =
rinde (2, 0)’dan (2, 0)’a kadar yaptığı işi bulun. a2 + b2 çemberine teğet ve saat yönünün tersini gösterme
özelliğine sahip, 2a 2 + b 2 büyüklüğünde bir G = P(x, y)i +
23. Dolaşım ve Akı Aşağıdaki eğrilerin her birinde Q(x,y)j alanı bulun (Alan (0, 0)’da tanımlı değildir).
F1 = xi + yj ve F2 = –yi + xj b. G, Şekil 16.14’teki F spin alanı ile nasıl ilişkilidir?
alanlarının akı ve dolaşımını bulun. 34. Bir teğet vektörler alanı
a. r(t) = (cos t)i + (sin t)j, 0 t 2p çemberi a. xy-düzleminde (a, b) (0, 0) olan her nokta için, x2 + y2 =
a2 + b2 çemberine teğet ve saat yönünü gösterme özelliğine
b. r(t) = (cos t)i + (4 sin t)j, 0 t 2p elipsi
sahip bir G = P(x, y)i + Q(x,y)j alanı bulun.
24. Bir çemberden geçen akı
b. G, Şekil 16.14’teki F spin alanı ile nasıl ilişkilidir?
F1 = 2xi – 3yj ve F2 = 2xi + (x – y)j 35. Orijine yönlenmiş birim vektörler xy-düzlemindeki her
(x, y) (0, 0) noktasında, F orijini gösteren bir birim vektör ol-
alanlarının mak üzere bir F = M(x, y)i + N(x, y)j alanı bulun (Alan (0, 0)’da
r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j, 0 t 2p tanımlı değildir).
çemberi üzerindeki akılarını bulun. 36. İki ‘‘Merkezi’’ alan xy-düzlemindeki her (x, y) (0, 0) nok-
tasında, F orijini gösteren bir birim vektör ve ƒ F ƒ , (a) (x, y)’den
orijine olan uzaklık, (b) (x, y)’den orijine olan uzaklık ile ters
Dolafl›m ve Ak› orantılı olmak üzere bir F = M(x, y)i + N(x, y)j alanı bulun (Alan
25–28 alıştırmalarında, F alanının r1(t) = (a cos t)i + (a sin t)j, (0, 0)’da tanımlı değildir).
0 t p, yarım dairesel yayı ve onu izleyen r2(t) = ti, –a t a,
doğru parçasından oluşan yarım çembersel yol üzerindeki akı ve
dolaşımını bulun. Uzayda Ak›fl ‹ntegralleri
25. F = xi + yj 26. F = x 2 i + y 2 j 37–40 alıştırmalarında, F uzayda bir bölgede akan bir akışkanın hız
2 2 alanıdır. Verilen eğri boyunca artan t yönünde akışı bulun.
27. F = -yi + xj 28. F = -y i + x j
37. F = -4xyi + 8yj + 2k
29. Akı integralleri F = (x + y)i – (x2 + y2)j hız alanının akış inte-
gralini xy-düzleminde (1, 0)’dan (–1, 0)’a kadar aşağıdaki yollar- rstd = ti + t2j + k, 0 … t … 2
2 2
dan her birinde bulun. 38. F = x i + yzj + y k
2 2 rstd = 3tj + 4tk, 0 … t … 1
a. x + y = 1 çemberinin üst yarısı
b. (1, 0)’dan (–1, 0)’a giden doğru parçası 39. F = sx - zdi + xk
c. (1, 0)’dan (0, –1)’e giden doğru parçası ve onu izleyen rstd = scos tdi + ssin tdk, 0 … t … p
(0, –1)’den (–1, 0)’a giden doğru parçası. 40. F = -yi + xj + 2k
30. Bir üçgenden geçen akı Alıştırma 29’daki F alanının, köşeleri rstd = s -2 cos tdi + s2 sin tdj + 2tk, 0 … t … 2p
(1, 0), (0, 1) ve (–1, 0)’da bulunan üçgenden dışarı doğru olan akı- 41. Dolaşım Artan t yönünde ilerleyen aşağıdaki üç eğriden oluşan
sını bulun. kapalı yol boyunca F = 2xi + 2zj + 2yk’nın dolaşımını bulun:
C1: rstd = scos tdi + ssin tdj + tk, 0 … t … p>2
Düzlemde Alanlar› Bulmak ve Çizmek C2: rstd = j + sp>2ds1 - tdk, 0 … t … 1
31. Spin alanı x2 + y2 = 4 çemberi boyunca çeşitli temsil nokta-
larında yatay ve dikey bileşenleriyle birlikte C3: rstd = ti + s1 - tdj, 0 … t … 1
y x
F = - i + j
2x + y 2
2
2x 2 + y 2
spin alanını çizin (Şekil 16.14’e bakın.)
z
⎛0, 1, ␲ ⎛ iş integralinin değeri ile t-ekseni, ƒ’nin grafiği, t = a ve t = b
⎝ 2⎝ doğruları ile sınırlı bölgenin alanı arasında bir ilişki var mıdır?
C1
C2 46. Sabit büyüklüklü bir radyal kuvvetin yaptığı iş Bir parçacık
düzgün y = ƒ(x) eğrisi üzerinde (a, ƒ(a))’dan (b, ƒ(b))’ye iler-
(1, 0, 0) (0, 1, 0) lemektedir. Parçacığı hareket ettiren kuvvetin büyüklüğü sabit
C3
y k’dir ve her zaman orijinden uzağı göstermektedir. Kuvvetin
x yaptığı işin
F # T ds = k C sb 2 + sƒsbdd2 d1>2 - sa 2 + sƒsadd2 d1>2 D .

42. Sıfır dolaşım C, 2x + 3y – z = 0 düzleminin x2 + y2 = 12 silindi-
riyle kesiştiği elips olsun. İki eğrisel integrali de doğrudan hesap- LC
lamadan, F = xi + yj + zk alanının C eğrisi etrafındaki dolaşımın
iki yönde de sıfır olduğunu gösterin. olduğunu gösterin.
43. Bir eğri boyunca akış F = xyi + yj – yzk alanı uzayda bir
akışın hız alanıdır. y = x2 silindiri ile z = x düzleminin kesişim B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
eğrisi üzerinde (0, 0, 0)’dan (1, 1, 1)’e kadar akışı bulun (İpucu:
Parametre olarak t = x kullanın).
Say›sal Olarak ‹fl Bulmak
47–52 alıştırmalarında, bir BCS kullanarak F kuvvetinin verilen yolda
z yaptığı işi bulmak için aşağıdaki adımları izleyin.
a. r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k yolu için dr’yi bulun.
b. Yol boyunca F kuvvetini hesaplayın.
zx (1, 1, 1)
c. F # dr.’yi hesaplayın.
y LC
47. F = xy 6 i + 3xsxy 5 + 2dj; rstd = s2 cos tdi + ssin tdj,
0 … t … 2p
y x2 3 2
x 48. F = i + j; rstd = scos tdi + ssin tdj,
1 + x2 1 + y2
44. Bir gradiyent alanın akışı F = (xy z ) alanının verilen eğriler-
2 3
0 … t … p
deki akışını bulun.
49. F = s y + yz cos xyzdi + sx 2 + xz cos xyzdj +
a. Alıştırma 42’deki C üzerinde, yukarıdan bakıldığında saat
sz + xy cos xyzdk; rstd = (2 cos t)i + (3 sin t)j + k,
yönünde bir defa
0 … t … 2p
b. (1, 1, 1)’den (2, 1, –1)’e giden doğru parçası üzerinde
50. F = 2xyi - y 2j + ze x k; rstd = -ti + 1tj + 3tk,
1 … t … 4
Teori ve Örnekler
51. F = s2y + sin xdi + sz 2 + s1>3dcos ydj + x 4 k;
45. İş ve alan a t b için ƒ(t)’nin diferansiyellenebilir ve pozitif
rstd = ssin tdi + scos tdj + ssin 2tdk, -p>2 … t … p>2
olduğunu varsayın. C, r(t) = ti + ƒ(t)j, a t b, yolu ve F = yi ol- 1
sun. 52. F = sx 2ydi + x 3j + xyk; rstd = scos tdi + ssin tdj +
2
3
s2 sin t - 1dk, 0 … t … 2p
F # dr
LC
16.3 Yoldan Ba¤›ms›zl›k, Potansiyel Fonksiyonlar ve Korunmal› Alanlar
Yerçekimi ve elektrik alanlarında, bir kütleyi veya bir yükü bir noktadan diğerine taşımak
için gereken iş miktarı, arada hangi yolun izlendiğine değil sadece cismin ilk ve son ko-
numlarına bağlıdır. Bu bölüm iş integrallerinin yoldan bağımsızlığı kavramını tartışmakta
ve iş integrallerinin yoldan bağımsız olduğu alanların önemli özelliklerini tanımlamakta-
dır.
16.3 Yoldan Ba¤›ms›zl›k, Potansiyel Fonksiyonlar› ve Korunmal› Alanlar 1161
Yoldan Ba¤›ms›zl›k
A ve B uzayda açık bir D bölgesinde iki nokta ise, bir parçacığı D üzerinde tanımlanan bir
F kuvvetiyle A’dan B’ye götürmek için yapılan 1 F # dr işi genellikle hangi yolun
izlendiğine bağlıdır. Ancak, bazı özel alanlar için, integralin değeri A’dan B’ye giden bütün
yollar için aynıdır.
TANIM Yoldan Ba¤›ms›zl›k, Korunmal› Alanlar

F, uzayda açık bir D bölgesi üzerinde tanımlı bir alan olsun ve D’deki herhangi
B
iki A ve B noktası için, A’dan B’ye ilerlemekle yapılan 1A F # dr işinin A’dan
B’ye giden bütün yollar üzerinde aynı olduğunu varsayın. Bu durumda 1 F # dr
integrali D içinde yoldan bağımsızdır ve F alanı D üzerinde korunmalıdır.
Korunmalı kelimesi fizikten gelir ve enerji korunumunun geçerli olduğu (ki geçerlidir, ko-
runmalı alanlarda) alanları belirtmek için kullanılır.
Pratikte normal olarak karşılaşılan diferansiyellenebilme koşulları altında, bir F alanı
ancak ve yalnız skaler bir ƒ fonksiyonunun gradiyent alanı ise; yani, ancak ve yalnız ƒ için
F = ƒ ise korunmalıdır. Bu durumda ƒ fonksiyonunun özel bir adı vardır.
TANIM Potansiyel Fonksiyon

F, D’de tanımlı bir alan ise ve D üzerindeki bir ƒ skaler fonksiyonu için, F = ƒ
ise, ƒ fonksiyonuna F’nin potansiyel fonksiyonu denir.
Bir elektrik potansiyeli, gradiyent alanı bir elektrik alan olan skaler bir fonksiyondur. Bir
yerçekimi potansiyeli, gradiyent alanı bir yerçekimi alanı olan skaler bir fonksiyondur.
Göreceğimiz gibi, bir F alanı için bir ƒ potansiyel fonksiyonu bulursak, F’nin tanım bölge-
sinde, A ve B arasındaki bütün yollar üzerinde iş integrallerini
B B
F # dr = §ƒ # dr = ƒsBd - ƒsAd. (1)
LA LA
ile hesaplayabiliriz.
Çok değişkenli fonksiyonlar için ƒ’yi tek değişkenli fonksiyonların türevi ƒ
gibi
düşünürseniz, (1) denkleminin Analizin Temel Teoreminin
b
ƒ¿sxd dx = ƒsbd - ƒsad.
La
formülünün vektör analizindeki benzeri olduğunu görürsünüz.
Korunmalı alanların, ilerlerken göreceğimiz önemli özellikleri vardır. Örneğin, F’nin
D üzerinde korunmalı olduğunu söylemek, F’nin D içinde her kapalı yol üzerindeki integ-
ralinin sıfır olduğunu söylemeye eşdeğerdir. Doğal olarak, (1) denkleminin geçerli olması
için, eğriler, alanlar ve tanım bölgeleri üzerinde belirli koşulların sağlanması gerekir. Bu
koşulları aşağıda tartışıyoruz.
Bu Noktadan ‹leriye Varsay›mlar: Ba¤lant›l›l›k ve

Basit Ba¤lant›l›l›k
Bütün eğrilerin parçalı olarak düzgün, yani Bölüm 13.1’de gösterildiği gibi, arka arkaya
eklenmiş düzgün eğrilerden meydana gelmiş olduğunu varsayacağız. Ayrıca F’nin bile-
şenlerinin birinci mertebe kısmi türevlerinin var ve sürekli olduğunu da kabul edeceğiz.
F = ƒ olduğunda, bu süreklilik koşulu ƒ potansiyel fonksiyonunun karışık ikinci merte-

be türevlerinin eşit olmasını garantiler. Bu sonucu, F’nin korunmalı alanlarını çalışırken
çıkaracağız.
D’nin uzayda açık bir bölge olduğunu varsayacağız. Bu, D içindeki her noktanın, tü-
müyle D içinde kalan bir topun merkezi olabilmesi anlamına gelir. D’nin bağlantılı oldu-
ğunu varsayacağız, ki bu bir açık bölgede her noktanın diğer her noktaya bölge içinde ka-
lan düzgün bir eğriyle bağlanabileceği anlamına gelir. Son olarak, D’nin basit bağlantılı
olduğunu varsayacağız, ki bu da D içindeki her kapalı döngünün D’yi hiç terk etmeden bir
noktaya büzülebileceği anlamına gelir (Örneğin, içinden bir doğru çıkarılmış bir uzaydan
ibaret olan D bölgesi basit bağlantılı olamaz. Doğrunun etrafındaki bir döngüyü D’yi terk
etmeden bir noktaya büzmenin bir yolu bulunmayacaktır).
Bağlantılılık ve basit bağlantılılık aynı şey değildir ve biri diğerini gerektirmez. Bağ-
lantılı bölgeleri ‘‘tek parça’’ olarak, basit bağlantılı bölgeleri de ‘‘döngülerin içinden geçen
delikleri’’ olmayan bölgeler olarak düşünün. Uzayın kendisi hem bağlantılı hem de basit
bağlantılıdır. Bu bölümdeki bazı sonuçlar, bu koşulların sağlanmadığı bir bölgeye uygula-
nırlarsa sağlanmayabilirler. Örneğin, bu bölümde daha sonra verilecek olan korunmalı
alanlar için bileşen testi, basit bağlantılı olmayan bölgelerde geçerli değildir.
Korunmal› Alanlarda E¤risel ‹ntegraller

Aşağıdaki sonuç korunmalı bir alanda bir eğrisel integrali hesaplamanın uygun bir yolunu
verir. Sonuç, integralin değerinin sadece uç noktalara bağlı olduğunu ve onları birleştiren
belirli yola bağlı olmadığını belirtir.
TEOREM 1 E¤risel ‹ntegrallerin Temel Teoremi
1. F = Mi + Nj + Pk, uzayın açık, bağlantılı bir D bölgesinde bileşenleri sürekli

olan bir vektör alanı olsun. Bu durumda, ancak ve yalnız D içindeki bütün A
B
ve B noktaları için 1A F # dr’nin değeri A ve B’yi D içinde birleştiren yoldan
bağımsız ise,
0ƒ 0ƒ 0ƒ
F = §ƒ = i + j + k
0x 0y 0z
olacak şekilde diferansiyellenebilir bir ƒ fonksiyonu vardır.
2. İntegral A’dan B’ye giden yoldan bağımsızsa, değeri
B
F # dr = ƒsBd - ƒsAd.
LA
olur.
F = ƒ’nin, integralin Yoldan Ba¤›ms›zl›¤›n› Gerektirmesinin ‹spat› A ile B’nin D içinde iki nokta ve
C: r(t) = g(t)i + h(t)j + k(t)k, a t b’nin de D içinde A ile B’yi birleştiren düzgün bir
eğri olduğunu varsayın. Eğri boyunca ƒ, t’nin diferansiyellenebilir bir fonksiyonudur ve
dƒ 0ƒ dx 0ƒ dy 0ƒ dz x = gstd, y = hstd, z = kstd
= + + ile Zincir Kuralı
= §ƒ # a
dx dy dz dr dr
i + j + kb = §ƒ # = F# . F = §ƒ olduğundan
dt dt dt dt dt
olur.
Bu nedenle,
t=b b dƒ
dr
F # dr = F# dt = dt
LC Lt = a dt La dt
b
= ƒsgstd, hstd, kstdd d = ƒsBd - ƒsAd.
a
bulunur.
Böylece, iş integralinin değeri sadece ƒ’nin A ve B’deki değerlerine bağlıdır,
aralarındaki yola değil. Bu 2. kısmın yanında, 1. kısımdaki gerektirmeyi de ispatlar. Daha
teknik olan yeterlik kısmının ispatını burada vermeyeceğiz.
ÖRNEK 1 Korunmal› Bir Alan›n Yapt›¤› ‹fli Bulmak

A(–1, 3, 9) noktasını B(1, 6, –4)’e bağlayan herhangi bir C eğrisi üzerinde
F = yzi + xzj + xyk = §sxyzd
korunmalı alanının yaptığı işi bulun.
Çözüm ƒ(x, y, z) = xyz ile

B B
F # dr = §ƒ # dr F = §ƒ
LA LA
= ƒsBd - ƒsAd Temel Teorem, Kısım 2
= xyz ƒ s1,6, -4d - xyz ƒ s-1,3,9d
= s1ds6ds -4d - s -1ds3ds9d

= –24 + 27 = 3
buluruz.
TEOREM 2 Korunmal› Alanlar›n Kapal›-Döngü Özelli¤i

Aşağıdaki ifadeler eşdeğerdir:
1. D’deki her kapalı döngü üzerinde 1 F # dr = 0’dır.
2. D’de F alanı korunmalıdır.
B B
–C2
C2 (1) Q (2)’nin ispat› D içindeki herhangi iki A ve B noktası için F # dr’nin integralinin
A’dan B’ye kadar herhangi iki C1 ve C2 üzerindeki değerinin aynı olduğunu göstermek is-
C1 C1 tiyoruz. C2’nin yönünü tersine çevirerek B’den A’ya giden bir –C2 yolu oluştururuz (Şekil
16.22). C1 ve –C2 kapalı bir C eğrisi oluşturur ve
A A F # dr - F # dr = F # dr + F # dr = F # dr = 0.
LC1 LC2 LC1 L-C2 LC
fiEK‹L 16.22 A’dan B’ye giden iki yolumuz olur. Yani C1 ve C2 üzerinden integraller aynı değeri verir. Eğrisel integralin tanımının,
varsa, biri tersine çevrilerek bir döngü bir eğri boyunca yön değiştirmenin, integralin işaretinin değiştiğini gösterdiğine dikkat
oluşturulabilir. edin.
B B (2) Q (1)’in ispat› F # dr ’nin integralinin herhangi bir C kapalı döngü üzerindeki integra-
linin sıfır olduğunu göstermek istiyoruz. C üzerinde iki A ve B noktası seçer ve bunları
C2
C’yi iki parçaya bölmek için kullanırız: A’dan B’ye C1 ve onu izleyen B’den yine A’ya C2
–C2 (Şekil 16.23). Bu durumda
B B
C1 C1 F # dr = F # dr + F # dr = F # dr - F # dr = 0.
FC LC1 LC2 LA LA
olur.
A A
Aşağıdaki diyagram Teorem 1 ve 2’nin sonuçlarını özetler.
Teorem 1 Teorem 2
fiEK‹L 16.23 A ve B bir döngü üzerinde
F = §ƒ on D 3 F conservative
D’de F 3 F # dr = 0
bulunuyorsa, döngünün bir parçasını D’de F = ƒ FC
tersine çevirerek, A’dan B’ye giden iki yol
on D
korunmalıdır
over any
D’deki closed
herhangi
yapılabilir. bir
pathkapalı
in Dyolda
Eğrisel integralleri korunmalı alanlarda hesaplamanın ne kadar uygun olduğunu gör-
düğümüze göre, geriye iki soru kalır:
1. Verilen bir F alanının korunmalı olduğunu nasıl anlarız?
2. F gerçekten korunmalıysa, ƒ potansiyel fonksiyonunu nasıl buluruz (ki F = ƒ ol-
sun)?
Korunmal› Alanlar ‹çin Potansiyel Bulmak
Korunmalı olmanın testi aşağıdadır. F’nin bölgesinin bağlantılı ve basit bağlantılı olduğu
kabulümüzü aklınızda tutun.
Korunmalı Alanlar İçin Bileşen Testi

F = M(x, y, z)i + N(x, y, z)j + P(x, y, z)k, bileşenlerinin birinci mertebe kısmi türev-
leri sürekli olan bir alan olsun. Bu durumda, ancak ve yalnız
0P 0N 0M 0P 0N 0M
= , = , and
ve = . (2)
0y 0z 0z 0x 0x 0y
ise, F korunmalıdır.
‹spat F korunmal› ise, (2) denklemlerinin geçerli oldu¤unu ispat edin

0ƒ 0ƒ 0ƒ
F = Mi + Nj + Pk = i + j + k.
0x 0y 0z
olacak şekilde bir ƒ potansiyel fonksiyonu vardır. Böylece
0 2ƒ
a b =
0P 0 0ƒ
=
0y 0y 0z 0y 0z
0 2ƒ Süreklilik, karışık kısmi
= türevlerin eşitliğini gerektirir.
0z 0y
a b =
0 0ƒ 0N
= .
0z 0y 0z
olur. (2) denklemlerindeki diğer iki eşitlik de benzer şekilde ispatlanır.
İspatın ikinci yarısı, yani (2) denklemlerinin F’nin korunmalı olmasını gerektirmesi
Bölüm 16.7’de işlenecek olan Stokes Teoreminin bir sonucudur ve bölgemizin basit bağ-
lantılı olduğu kabulümüzü gerektirmektedir.
F’nin korunmalı olduğunu biliyorsak, genellikle F için bir potansiyel fonksiyonu bul-
mak isteriz. Bu ƒ = F veya
0ƒ 0ƒ 0ƒ
i + j + k = Mi + Nj + Pk
0x 0y 0z
denkleminden ƒ’yi çözmeyi gerektirir. Bunu
0ƒ 0ƒ 0ƒ
= M, = N, = P,
0x 0y 0z
denklemlerini aşağıdaki örnekte olduğu gibi integre ederek yaparız.
ÖRNEK 2 Bir Potansiyel Fonksiyon Bulmak

F = (e cos y + yz)i + (xz – ex sin y)j + (xy + z)k’nin korunmalı olduğunu gösterin ve bir
x
potansiyel fonksiyonu bulun.
Çözüm (2) Denklemlerindeki testleri

M = e x cos y + yz, N = xz - e x sin y, P = xy + z
denklemlerine uygular ve
0P 0N 0M 0P 0N 0M
= x = , = y = , = -e x sin y + z = .
0y 0z 0z 0x 0x 0y
buluruz. Bu eşitlikler birlikte, ƒ = F olacak şekilde bir ƒ fonksiyonunun var olduğunu
söyler. ƒ’yi
0ƒ 0ƒ 0ƒ
= e x cos y + yz, = xz - e x sin y, = xy + z. (3)
0x 0y 0z
denklemlerini çözerek buluruz. İlk denklemi, y ve z’yi sabit tutup, x’e göre integre ederek
ƒ(x, y, z) = ex cos y + xyz + g(y, z)
elde ederiz. İntegrasyon sabitini y ve z’nin bir fonksiyonu olarak yazarız, çünkü y ve z
değişirse değeri değişebilir. Sonra bu denklemden ∂ƒ@∂y’yi hesaplar ve bunu (3) denklem-
lerindeki ∂ƒ@∂y ifadesiyle karşılaştırırız. Bu
0g
-e x sin y + xz + = xz - e x sin y,
0y
verir, böylece ∂g@∂y = 0 olur. Dolayısıyla, g sadece z’nin bir fonksiyonudur:
ƒ(x, y, z) = ex cos y + xyz + h(z)
Şimdi bu denklemden ∂ƒ@∂z’yi hesaplar ve bunu (3) denklemlerindeki ∂ƒ@∂z ifadesiyle

karşılaştırırız. Bu
dh dh
xy + = xy + z, veyaor = z,
dz dz
verir, dolayısıyla
z2
hszd = + C.
2
olur.
Böylece
z2
ƒsx, y, zd = e x cos y + xyz +
+ C.
2
olur. C’nin her değeri için bir tane olmak üzere, F için sonsuz sayıda potansiyel fonksi-
yonlar bulduk.
ÖRNEK 3 Bir Alan›n Korunmal› Olmad›¤›n› Göstermek

F = (2x – 3)i – zj + (cos z)k’nin korunmalı olmadığını gösterin.
Çözüm (2) Denklemlerindeki bileşen testini uygular ve hemen

0P 0 0N 0
= scos zd = 0, = s -zd = -1.
0y 0y 0z 0z
buluruz. Bu ikisi eşit değildir, dolayısıyla F korunmalı değildir. Daha fazla teste gerek
yoktur.
Tam Diferansiyel Formlar

Bir sonraki bölümde ve daha sonra göreceğimiz gibi, genellikle iş ve dolaşım integral-
lerini Bölüm 16.2’de sözü edilen
B
M dx + N dy + P dz
LA
“diferansiyel” formunda ifade etmek uygundur. M dx + N dy + P dz bir ƒ fonksiyonunun
diferansiyeliyse, bu tip integralleri hesaplaması oldukça kolaydır. Çünkü bu durumda,
B B0ƒ 0ƒ 0ƒ
M dx + N dy + P dz = dx + dy + dz
LA LA 0x 0y 0z
B
= §ƒ # dr
LA
= ƒsBd - ƒsAd. Teorem 1
olur. Yani, tek değişkenli diferansiyellenebilir fonksiyonlarda olduğu gibi,

B
df = ƒsBd - ƒsAd,
LA
bulunur.
TANIMLAR Tam Diferansiyel Form

M(x, y, z)dx + N(x, y, z)dy + P(x, y, z)dz formuna diferansiyel form denir. Uzay-
daki bir D bölgesinde bir (skaler) ƒ fonksiyonu için,
0f 0ƒ 0ƒ
M dx + N dy + P dz = dx + dy + dz = dƒ
0x 0y 0z
ise, diferansiyel forma D’de tam diferansiyel form denir.
D üzerinde M dx + N dy + P dz = dƒ ise, F = Mi + Nj + Pk alanı ƒ’nin D üzerindeki

gradiyent alanıdır. Tersine, F = ƒ ise, M dx + N dy + P dz formu tamdır. Dolayısıyla, for-
mun tamlığı testi F’nin korunmalı olup olmadığı testiyle aynıdır.
Yoldan Ba¤›ms›zl›k, Potansiyel Fonksiyonlar› ve Korunmal› Alanlar 1167
M dx + N dy + P dz’nin Tamlık Testi

Ancak ve yalnız
0P 0N 0M 0P 0N 0M
= , = , and
ve = .
0y 0z 0z 0x 0x 0y
ise, M dx + N dy + P dz diferansiyel formu tamdır. Bu, F = Mi + Nj + Pk’nin
korunmalı olduğunu söylemeye eşdeğerdir.
ÖRNEK 4 Bir Diferansiyel Formun Tam Oldu¤unu Göstermek

y dx + x dy + 4 dz’nin tam olduğunu gösterin ve (1, 1, 1)’den (2, 3, –1)’e kadar giden doğru
parçası üzerinde
s2,3, -1d
y dx + x dy + 4 dz
Ls1,1,1d
Çözüm M = y, N = x, P = 4 alır ve Tamlık Testini uygularız:

0P 0N 0M 0P 0N 0M
= 0 = , = 0 = , = 1 = .
0y 0z 0z 0x 0x 0y
Bu eşitlikler bize y dx + x dy + 4 dz’nin tam olduğunu söyler, dolayısıyla bir ƒ fonksiyonu
için
y dx + x dy + 4 dz = dƒ
olur ve integralin değeri ƒ(2, 3, –1) – ƒ(1, 1, 1) bulunur.
ƒ’yi bir sabit ile birlikte
0ƒ 0ƒ 0ƒ
= y, = x, = 4. (4)
0x 0y 0z
denklemlerini integre ederek buluruz. Birinci denklemden
ƒ(x, y, z) = xy + g(y, z)
elde ederiz. İkinci denklem
0ƒ 0g 0g
= x + = x, veya
or = 0.
0y 0y 0y
verir. Bu nedenle g sadece z’nin bir fonksiyonudur ve
ƒ(x, y, z) = xy + h(z)
olur. (4) denklemlerinin üçüncüsü
0ƒ dh veya
= 0 + = 4, or hszd = 4z + C.
0z dz
olduğunu söyler. Dolayısıyla,
ƒ(x, y, z) = xy + 4z + C
olur. İntegralin değeri
ƒ(2, 3, –1) – ƒ(1, 1, 1) = 2 + C – (5 + C) = –3
bulunur.
ALIfiTIRMALAR 16.3
s1,p>2,2d
Korunmal› Alanlar› Test Etmek 2 cos y dx + a y - 2x sin yb dy + z dz
1 1
18.
1–6 alıştırmalarındaki alanların hangileri korunmalı, hangileri değil- Ls0,2,1d
s1,2,3d
dir? z2
19. 3x 2 dx + y dy + 2z ln y dz
1. F = yzi + xzj + xyk Ls1,1,1d
s2,1,1d
s2x ln y - yzd dx + a y - xz b dy - xy dz
2. F = s y sin zdi + sx sin zdj + sxy cos zdk x2
20.
3. F = yi + sx + zdj - yk Ls1,2,1d
s2,2,2d
y dx + a z - y 2 b dy - z 2 dz
4. F = -yi + xj 1 1 x y
21.
5. F = sz + ydi + zj + s y + xdk Ls1,1,1d
s2,2,2d 2x dx + 2y dy + 2z dz
6. F = se x cos ydi - se x sin ydj + zk 22.
Ls-1, -1, -1d x2 + y2 + z2
Potansiyel Fonksiyonlar› Bulmak 23. Örnek 4’ü tekrarlamak Örnek 4’teki
7–12 alıştırmalarında, F alanı için bir ƒ potansiyel fonksiyonu bulun. s2,3, -1d
7. F = 2xi + 3yj + 4zk y dx + x dy + 4 dz

Ls1,1,1d
8. F = s y + zdi + sx + zdj + sx + ydk
integralini (1, 1, 1)’den (2, 3, –1)’e giden doğru parçasının para-
9. F = e y + 2zsi + xj + 2xkd
metrik denklemlerini bulup, doğru üzerinde F = yi + xj + 4k’nin
10. F = s y sin zdi + sx sin zdj + sxy cos zdk eğrisel integralini hesaplayarak bulun. F korunmalı olduğu için,
11. F = sln x + sec2sx + yddi + integral yoldan bağımsızdır.
24. (0, 0, 0)’ı (0, 3, 4)’e bağlayan C doğru parçası üzerinde
asec2sx + yd + bj +
y z
k
y + z2 x 2 dx + yz dy + s y 2>2d dz’yi hesaplayın.
2
y2 + z2
LC
i + a bj +
y x z
12. F = +
1 + x y 2 2
1 + x2 y2 21 - y2 z2 Teori, Uygulama ve Örnekler
a + z bk
y 1 Bağımsız yol 25 ve 26 alıştırmalarındaki integrallerin değerlerinin
21 - y z 2 2 A’dan B’ye gidilen yola bağlı olmadığını gösterin.
B
E¤risel ‹ntegralleri Hesaplamak 25. z 2 dx + 2y dy + 2xz dz

LA
13–17 alıştırmalarında, integrallerdeki diferansiyel formların tam ol- B x dx + y dy + z dz
duklarını gösterin. Sonra integralleri hesaplayın. 26.
LA 2x 2 + y 2 + z 2
s2,3, -6d
13. 2x dx + 2y dy + 2z dz 27 ve 28 alıştırmalarında, F için bir potansiyel fonksiyon bulun.
Ls0,0,0d
27. F = y i + a bj
2x 1 - x2
s3,5,0d
14. yz dx + xz dy + xy dz y2
Ls1,1,2d
28. F = se x lnydi + a y + sin zbj + s y cos zdk
ex
s1,2,3d
15. 2xy dx + sx 2 - z 2 d dy - 2yz dz
Ls0,0,0d 29. Farklı yollar üzerinde iş F = (x2 + y)i + (y2 + x)j + zezk’nin
s3,3,1d aşağıdaki yollarda (1, 0, 0)’dan (1, 0, 1)’e kadar yaptığı işi bulun.
4
16. 2x dx - y 2 dy - dz
Ls0,0,0d 1 + z2 a. x = 1, y = 0, 0 z 1, doğru parçası
s0,1,1d b. r(t) = (cos t)i + (sin t)j + (t@2p)k, 0 t 2p, helisi
17. sin y cos x dx + cos y sin x dy + dz
Ls1,0,0d c. (1, 0, 0)’dan (0, 0, 0)’a kadar x-ekseni ve ardından (0, 0, 0)’dan
3 (1, 0, 1)’e kadar z = x2, y = 0 parabolü
R uzayının tamamında tanımlı olmadıkları halde, 18–22 alıştırmaları-
na karşı gelen bölgeler basit bağlantılıdır. Alanların korunmalı olduk- 30. Farklı yollar üzerinde iş F = eyzi + (xzeyz + z cos y)j +
larını göstermek için bileşen testi kullanılabilir. Her bir alan için bir (xyeyz + sin y)k’nin aşağıdaki yollarda (1, 0, 1)’den (1, p@2, 0)’a
potansiyel fonksiyon bulun ve integralleri Örnek 4’teki gibi hesapla- kadar yaptığı işi bulun.
yın.
a. x = 1, y = pt@2, z = 1 – t, 0 t 1 doğru parçası 34. Bir eğrisel integralin gradiyenti F = ƒ’nin korunmalı bir vek-
b. (1, 0, 1)’den orijine giden doğru parçası ve ardından orijinden tör alanı ve
(1, p@2, 0)’a giden doğru parçası sx,y,zd
gsx, y, zd = F # dr.
c. (1, 0, 1)’den (1, 0, 0)’a giden doğru parçası, ardından Ls0,0,0d
(1, 0, 0)’dan orijine kadar x-ekseni ve ardından orijinden
(1, p@2, 0)’a kadar y = px2@2, z = 0 parabolü. olduğunu varsayın. g = F olduğunu gösterin.
31. Bir iş integralini iki şekilde hesaplamak F = (x y ) ve C de
3 2
35. En az iş yolu Bir F kuvvet alanının bir parçacığı iki yer arasın-
xy-düzleminde (–1, 1)’den (1, 1)’e, önce (–1, 1)’den (0, 0)’a da hareket ettirirken en az iş yapacağı yolu bulmanız istenmekte-
ardından (0, 0)’dan (1, 1)’ e giden doğru parçalarından oluşan yol dir. Yaptığınız çabuk bir hesap F’nin korunmalı olduğunu göste-
olsun. 1C F # dr’yi iki şekilde hesaplayın: rir. Nasıl yanıt verirsiniz? Yanıtınızı açıklayın.
a. C’yi oluşturan doğru parçalarının parametrizasyonlarını bulun 36. Açıklayıcı bir deney Deneyle, bir F kuvvet alanının bir cismi
ve integrali hesaplayın. A’dan B’ye kadar C1 yolu boyunca götürmekle cismi A’dan B’ye
b. ƒ(x, y) = x3y2’nin F’nin potansiyel fonksiyonu olmasını kulla- C2 yolundan götürmekle yapacağı işin yarısını yaptığını buluyor-
nın. sunuz. F hakkında ne sonuca varırsınız? Yanıtınızı açıklayın.
32. Farklı yollar boyunca integral 1C 2x cos y dx - x 2 sin y dy’yi 37. Sabit kuvvetin işi Sabit F = ai + bj + ck kuvvet alanı ile bir par-
1
xy-düzleminde aşağıda verilen C yolları boyunca hesaplayın. çacığı A’dan B’ye götürmekle yapılan işin W = F # AB. olduğunu
gösterin.
a. (1, 0)’dan (0, 1)’e kadar y = (x – 1)2 parabolü
38. Yer çekimi alanı
b. (–1, p)’den (1, 0)’a giden doğru parçası
c. (–1, 0)’dan (1, 0)’a kadar x-ekseni a. Aşağıdaki yerçekimi alanı için bir potansiyel fonksiyonu
bulun.
d. Saat yönünün tersinde (1, 0)’dan yeniden (1, 0)’a kadar
r(t) = (cos3 t)i + (sin3 t)j, 0 t 2p, astroidi xi + yj + zk
F = -GmM sG, m,
(G,and
m ve M sabit)
M are constantsd.
33. a. Tam diferansiyel form Aşağıdaki diferansiyel form tamsa, a, sx + y 2 + z 2 d3>2
2
b ve c arasındaki ilişki nedir?

b. P1 ve P2 orijinden s1 ve s2 uzaklıkta noktalar olsun. (a)’daki
say 2 + 2czxd dx + ysbx + czd dy + say 2 + cx 2 d dz yerçekimi alanının bir parçacığı P1’den P2’ye kadar hareket
ettirmek için yapması gereken işin
b. Gradiyent Alan Hangi b ve c değerlerinde
GmM a s2 - s1 b.
1 1
F = s y + 2czxdi + ysbx + czdj + s y 2 + cx 2 dk
2
bir gradiyent alan olur?

16.4 Düzlemde Green Teoremi

b
Bölüm 16.2, Tablo 16.2’den her 1C M dx + N dy eğrisel integralinin bir 1a F # T ds. akış
integrali olarak yazılabileceğini biliyoruz. İntegral yoldan bağımsız ise yani F alanı korun-
malı ise (temel varsayımların sağlandığı bir bölge üzerinde), alanın bir potansiyel fonksi-
yonundan integrali kolayca hesaplayabiliriz. Bu bölümde, korunmalı olmayan fakat xy-
düzleminde bir akış integrali veya kapalı bir eğri üzerinde akı integrali ise bir vektör
alanının integralinin nasıl hesaplanacağı üzerinde duracağız. Bunu yapmanın yolu, eğrisel
integrali eğrinin çevrelediği bölge üzerindeki bir iki katlı integrale dönüştüren ve Green
Teoremi olarak bilinen sonuçtur.
Akışkan akışlarının hız alanları cinsinden konuşacağız, çünkü akışkan akışlarını res-
metmesi kolaydır. Ancak, Green Teoreminin belirli matematiksel koşulları sağlayan her-
hangi bir vektör alanına uygulanabileceğini unutmamanızı hatırlatırız. Geçerliliği alanın
belirli bir fiziksel yorumu olup olmamasına bağlı değildir.
(x, y y) x (x x, y y)

Diverjans
Green Teoremi için iki yeni fikre ihtiyacımız vardır. Birincisi, bazen fizikçilerin ve
y y mühendislerin vektör alanının akı yoğunluğu dedikleri, bir vektör alınının bir noktadaki
A
diverjansı fikridir. Bunu aşağıdaki gibi elde ederiz.
F(x, y) = M(x, y)i + N(x, y)j’nin düzlemdeki bir akışkan akışının hız alanı olduğunu ve
(x, y) x (x x, y) M ile N’nin birinci mertebe kısmi türevlerinin bir R bölgesinin her noktasında sürekli ol-
duklarını varsayın. (x, y) noktası R’de bir nokta ve A da, bir köşesi (x, y)’de bulunan ve tü-
fiEK‹L 16.24 Bir vektör alanının müyle, içiyle birlikte, R’de bulunan bir dikdörtgen olsun (Şekil 16.24). Koordinat eksenle-
bir (x, y) noktasındaki diverjansını rine paralel olan dikdörtgenin kenarlarının uzunlukları x ve y’dir. Akışkanın
(akı yoğunluğunu) tanımlamak için dikdörtgeni alt kenardan terk etme hızı yaklaşık olarak
dikdörtgen.
Fsx, yd # s -jd ¢x = -Nsx, yd¢x.
olur. Bu, (x, y)’deki hızın dışarı giden normal yönündeki skaler bileşeni kere doğru parça-
sının uzunluğudur. Örneğin hız metre bölü saniye ise, çıkış hızı metre bölü saniye kere
metrekare bölü saniye olacaktır. Akışkanın diğer üç kenarı, dışarıyı gösteren normalleri
yönünde geçiş hızları benzer şekilde hesaplanabilir. Buna göre,
Çıkış Oranları :Üst: Fsx, y + ¢yd # j ¢x = Nsx, y + ¢yd¢x
Alt: Fsx, yd # s -jd ¢x = -Nsx, yd¢x
Sağ: Fsx + ¢x, yd # i ¢y = Msx + ¢x, yd¢y
Sol: Fsx, yd # s -id ¢y = -Msx, yd¢y.
elde ederiz. Karşılıklı çiftleri birleştirmek
sNsx, y + ¢yd - Nsx, ydd¢x L a

0N
TopÜst
andvebottom:
alt: ¢yb ¢x
0y
sMsx + ¢x, yd - Msx, ydd¢y L a

Sağand
ve left:
sol: 0M
Right ¢xb ¢y.
0x
verir. Bu son iki denklemi toplamak
FluxDikdörtgen sınırındaki
across rectangle akı L a 0M + 0N b ¢x¢y.
boundary
0x 0y
verir. Şimdi bunu xy ile bölerek dikdörtgen için birim alan başına toplam akıyı veya akı
yoğunluğunu buluruz:
——————————— L a 0M + 0N b.
Dikdörtgen
Flux sınırındaki
across rectangle akı
boundary
rectangle area
Dikdörtgen alanı 0x 0y
Son olarak, x ve y’yi sıfıra götürerek, F’nin (x, y) noktasındaki akı yoğunluğu dediği-
miz şeyi tanımlarız. Matematikte, akı yoğunluğuna F’nin diverjansı deriz. Sembolü,
div F’dir ve “F’nin diverjansı” veya “div F” olarak okunur.
TANIM Diverjans (Ak› Yo¤unlu¤unu)

Bir F = Mi + Nj vektör alanının (x, y) noktasındaki akı yoğunluğu veya diverjansı
0M 0N
div F = + . (1)
0x 0y
dir.
Kaynak: Sezgisel olarak, bir gaz bir (x0, y0) noktasında genleşiyorsa, akış çizgileri o noktada
div F (x0, y0) 0 ıraksayacaktır (isim buradan gelir, İngilizce’de diverjans [divergence] ıraksayan demektir)
(x0, y0) noktasında ve gaz (x0, y0) çevresindeki küçük bir dikdörtgenden dışarı akacağı için, F’nin
genleşen bir gaz (x0, y0)’daki diverjansı pozitif olacaktır. Gaz, genleşmek yerine sıkışıyorsa, diverjans nega-
tif olacaktır (Şekil 16.25’e bakın).
ÖRNEK 1 Diverjans Bulmak

F(x, y) = (x – y)i + (xy – y2)j’nin diverjansını bulun.
2
Çukur: Çözüm (1) Denklemindeki formülü kullanırız:

div F (x0, y0) 0
(x0, y0) noktasında 0M 0N 0 2 0 (xy – y22)
sıkışan bir gaz
div F = + = sx - yd + sxy - y d
0x 0y 0x 0y
= 2x + x - 2y = 3x - 2y.
Bir Eksen Etraf›nda Dönmek: Rotasyonelin k-Bilefleni

Green Teoremi için gerek duyduğumuz ikinci fikir, düzlemsel bir bölgede akan bir akışkan
içindeki bir noktada bir çarkın nasıl döndüğünün ölçülmesi ile ilgilidir. Bu fikir, farklı
fiEK‹L 16.25 Bir gaz bir (x0, y0) noktasında noktalarda bölgeye dik olarak yerleştirilen eksenler etrafında akışkanın nasıl döndüğü
genişliyorsa, akış doğrularının diverjansı hakkında bazı sezgiler verir. Fizikçiler bazen buna bir F vektör alanının bir noktadaki do-
pozitiftir; gaz sıkışıyorsa diverjans laşım yoğunluğu derler. Bunu elde etmek için
negatiftir. Fsx, yd = Msx, ydi + Nsx, ydj
vektör alanına ve A dikdörtgenine döneriz. Dikdörtgen Şekil 16.26’da yeniden çizilmiştir.
F alanının A’nın sınırındaki saat yönünün tersine dolaşımı kenarlardaki akış hızlarının
toplamıdır. Alt kenar için, akış hızı yaklaşık olarak,
Fsx, yd # i ¢x = Msx, yd¢x.
olur. Bu, F(x, y) hızının i teğet vektörü yönündeki skaler bileşeni kere doğru parçasının
uzunluğudur. Diğer kenarlardaki saat yönünün tersine akış hızları benzer şekilde hesapla-
nabilir. Buna göre,
Üst:
Top: Fsx, y + ¢yd # s -id ¢x = -Msx, y + ¢yd¢x
Alt:
Bottom: Fsx, yd # i ¢x = Msx, yd¢x
Sağ:
Right: Fsx + ¢x, yd # j ¢y = Nsx + ¢x, yd¢y
Sol:
Left: Fsx, yd # s -jd ¢y = -Nsx, yd¢y.
elde ederiz. Karşılıklı çiftleri toplamak
(x, y y) x (x x, y y)
Üst ve alt:
-sMsx, y + ¢yd - Msx, ydd¢x L - a

0M
y y 0y
¢yb ¢x
A Sağ ve sol:
(x, y) x (x x, y)
sNsx + ¢x, yd - Nsx, ydd¢y L a
0N
¢xb ¢y.
0x
fiEK‹L 16.26 Bir vektör alanının bir (x, y)
noktasındaki rotasyoneli (dolaşım verir. Bu son iki denklemi toplamak ve xy ile bölmek dikdörtgen için bir dolaşım
yoğunluğunu) tanımlamak için dikdörtgen yoğunluğu tahmini verir:
(curl = rotasyonel , dönerek hareket Dikdörtgenaround
Circulation sınırındaki akı
rectangle
etmek) ——————————— L 0N - 0M .
rectangle area
Dikdörtgen alanı 0x 0y
Dikey eksen Son olarak, x ve y’yi sıfıra götürerek, F’nin (x, y) noktasındaki dolaşım yoğunluğu
dediğimiz şeyi tanımlarız.
k Düzlem için dolaşım yoğunluğunun pozitif yönü, dikey eksen etrafında, (dikey) birim
vektör k’nın ucundan aşağıya xy-düzlemine bakıldığında, saat yönünün tersine dönmedir
(Şekil 16.27). Dolaşım değeri aslında bölüm 16.27’de tanımlayacağımız, bir F vektör ala-
nının rotasyoneli denen, daha genel bir dolaşım vektörünün k-bileşenidir. Green Teoremi
(x0, y0) için sadece bu k-bileşenine ihtiyacımız vardır.
Rot F (x0, y0) . k 0 TANIM Rotasyonelin k-Bilefleni (Dolafl›m Yo¤unlu¤u)

Saat yönünün tersinde dolaşım
Bir F = Mi + Nj vektör alanının bir (x, y) noktasındaki rotasyonelinin (dolaşım
yoğunluğu) k-bileşeni
Dikey eksen
scurl F) # k = 0N - 0M .
(rot Fd (2)
0x 0y
k skaleridir.
xy-düzlemindeki bir bölge civarında ince bir tabaka üzerinde su hareket ediyorsa, bir
(x0, y0) noktasındaki dolaşımın, veya rotasyonelin k-bileşeni, (x0, y0)’a, ekseni düzleme
(x0, y0) dik olarak (yani k’ya paralel), küçük bir çark konulursa, çarkın ne hızla ve hangi yönde
döneceğini ölçer (Şekil 16.27).
Rot F (x0, y0) . k 0 ÖRNEK 2 Rotasyonelin k-Bileflenini Bulmak

Saat yönünde dolaşım
Aşağıdaki vektör alanının rotasyonelinin k-bileşenini bulun.
fiEK‹L 16.27 Sıkıştırılamaz bir akışkanın bir
Fsx, yd = sx2 - ydi + sxy - y2 dj.
düzlem bölge üzerindeki akışında,
rotasyonelin k-bileşeni akışkanın bir
noktadaki dönme hızını ölçer. Dönmenin Çözüm (2) Denklemindeki formülü kullanırız:
saat yönünün tersine olduğu noktalarda
0N 0M 0 0 2
rotasyonel pozitif, dönmenin saat yönünde Fd # F)
scurl (rot k = - = sxy - y2 d - sx - yd = y + 1.
0x 0y 0x 0y
olduğu noktalarda negatiftir.
Green Teoreminin ‹ki Formu

Bir formuyla Green Teoremi, uygun koşullar altında bir vektör alanının düzlemdeki basit
kapalı bir eğri üzerinden dışarıya doğru akısının (Şekil 16.28), alanın diverjansının eğrinin
Basit
çevrelediği bölgedeki iki katlı integraline eşit olduğunu söyler. Bölüm 16.2’deki (3) ve (4)
Basit denklemlerindeki akı formüllerini hatırlayın.
TEOREM 3 Green Teoremi (Ak›-Diverjans veya Normal Form)

Bir F = Mi + Nj alanının basit kapalı bir C eğrisi üzerinden dışarıya doğru
Basit olmayan
akısı div F’nin C’nin çevrelediği R bölgesindeki iki katlı integraline eşittir.
a b dx dy
fiEK‹L 16.28 Green Teoremini ispatlarken, 0M 0N
iki çeşit kapalı eğri kullanırız, basit ve basit F # n ds = M dy - N dx = + (3)
F F 6 0x 0y
olmayan. Basit eğriler kendilerini C C R
kesmezler. Bir çember basittir, ama bir 8 Dışarıya doğru akı Diverjans integrali
şekli basit değildir.
Başka bir formuyla Green Teoremi, bir vektör alanının basit kapalı bir eğri etrafında-
ki saat yönünün tersine dolaşımının, alanın rotasyonelinin k-bileşeninin eğrinin çevrele-
diği bölgedeki iki katlı integrali olduğunu söyler. Bölüm 16.2’de dolaşım tanımı için (2)
Denklemini hatırlayın.
TEOREM 4 Green Teoremi (Dolafl›m–Rotasyonel veya Te¤et Form)

Bir F = Mi + Nj alanının düzlemde basit kapalı bir C eğrisi etrafındaki saat
yönünün tersine dolaşımı, F’nin rotasyonelinin C eğrisinin çevrelediği R böl-
gesindeki iki katlı integraline eşittir:
a b dx dy
0N 0M
F # T ds = M dx + N dy = - (4)
F F 6 0x 0y
C C R
Saat yönünün tersi dolaşımı Rot integrali
Green Teoreminin iki formu eşdeğerdir. (3) Denklemini G1 = Ni – Mj alanına uygula-

mak (4) Denklemini verir ve (4) Denklemini G2 = –Ni + Mj alanına uygulamak (3) Denk-
lemini verir.
Matematiksel Varsay›mlar
Green Teoreminin geçerli olması için iki çeşit varsayıma ihtiyacımız vardır. İlk olarak, in-
tegrallerinin varlığını garantilemek için, M ve N üzerine koşullar koymamız gerekir. Genel
varsayımlar, C ve R’yi içeren bir açık bölgenin her noktasında M, N ve birinci mertebe kıs-
mi türevlerinin sürekli olduklarıdır. İkinci olarak, C eğrisi üzerinde geometrik koşullar bu-
lunmalıdır. Basit, kapalı olmalı ve M ve N’yi integre edebileceğimiz parçalardan oluşmalı-
dır. Genel varsayımlar C’nin parçalı olarak düzgün olduğudur. Ancak, burada Green
Teoremi için vereceğimiz ispat R’nin şekli hakkında varsayımlar da içerir. Daha ileri kitap-
larda daha az koşullu ispatlar bulabilirsiniz. Önce birkaç örneğe bakalım.
ÖRNEK 3 Green Teoremini Desteklemek

Green teoreminin iki şeklini de
Fsx, yd = sx - ydi + xj
alanı ve
C: rstd = scos tdi + ssin tdj, 0 … t … 2p.
birim çemberiyle çevrili R bölgesi için doğrulayın.
Çözüm Önce şunları biliyoruz:

M = cos t - sin t, dx = dscos td = -sin t dt,
N = cos t, dy = dssin td = cos t dt,
0M 0M 0N 0N
= 1, = -1, = 1, = 00.
0x 0y 0x 0y
(3) Denkleminin iki tarafı:

t = 2p
M dy - N dx = scos t - sin tdscos t dtd - scos tds -sin t dtd
F Lt = 0
C
2p
= cos2 t dt = p
L0
a b dx dy =
0M 0N
+ s1 + 0d dx dy
6 0x 0y 6
R R
= dx dy = birim
area inside the unit
çemberin = p = p.
alanıcircle
6
R
ve (4) Denkleminin iki tarafı:
t = 2p
M dx + N dy = scos t - sin tds -sin t dtd + scos tdscos t dtd
F Lt = 0
C
2p
= s -sin t cos t + 1d dt = 2p
L0
a b dx dy =
0N 0M
- s1 - s -1dd dx dy = 2 dx dy = 2p.
6 0x dy 6 6
R R R
dir.
Green Teoremiyle E¤risel ‹ntegralleri Hesaplamak
Farklı eğrileri art arda ekleyerek kapalı bir C eğrisi oluşturursak, bir eğrisel integrali C
üzerinde hesaplama işlemi oldukça uzun olabilir, çünkü hesaplanması zor bir çok integral
içerir. Ancak, C Green Teoreminin uygulanabileceği bir R bölgesini çevreliyorsa, Green
Teoremini kullanarak C üzerindeki eğrisel integral R üzerinde iki katlı bir integrale dönüş-
türülebilir.
ÖRNEK 4 Green Teoremini Kullanarak Bir E¤risel ‹ntegral Hesaplamak

C, birinci dörtte bir bölgeden x = 1 ve y = 1 doğrularıyla kesilmiş kare olmak üzere,
xy dy - y 2 dx,
F
integralini hesaplayın. C
Çözüm Eğrisel integrali kare üzerinde iki katlı bir integrale dönüştürmek için Green Teo-
reminin iki formunu da kullanabiliriz.
1. Normal Form Denklemi (3) ile: M = xy, N = y2 ve C ile R’yi karenin sınırı ve içi ola-
rak almak
1 1
xy dy - y2 dx = sy + 2yd dx dy = 3y dx dy
F 6 L0 L0
C R
x=1 1 1
y d = .
1
c3xy d
3 2 3
= dy = 3y dy =
L0 x=0 L0 2 0 2
verir.
2. Teğet Form Denklemi (4) ile: M = – y2 ve N = xy almak aynı sonucu verir:
3
- y 2 dx + xy dy = s y - s -2ydd dx dy = .
F 6 2
C R
ÖRNEK 5 D›flar› Ak›y› Bulmak

F(x, y) = xi + y2j alanının dışarı doğru akısını x = 1 ve y = 1 doğrularıyla sınırlanan
karede hesaplayın.
Çözüm Akıyı bir eğrisel integralle hesaplamak her biri karenin bir kenarı için olmak
üzere dört integrasyon gerektirecektir. Green Teoremiyle, eğrisel integrali tek bir iki
katlı integrale dönüştürebiliriz. M = x, N = y2, C kare ve R karenin içi olmak üzere,
Akı =
Flux F # n ds = M dy - N dx
F F
C C
ab dx dy
0M 0N Green Teoremi
= +
6 0x 0y
R
1 1 1 x=1
= s1 + 2yd dx dy = cx + 2xy d dy
L-1L-1 L-1 x = -1
1 1
= s2 + 4yd dy = c2y + 2y 2 d = 4.
L-1 -1
buluruz.
Green Teoreminin Özel Bölgeler ‹çin ‹spat›

C, xy-düzleminde eksenlere paralel doğruların iki noktadan fazla yerde kesmedikleri
düzgün basit, kapalı bir eğri olsun. R de C’nin çevrelediği bölge olsun ve M, N ve birinci
mertebe kısmi türevlerinin C ve R’yi içeren açık bir bölgenin her noktasında sürekli
olduklarını varsayın. Green Teoreminin dolaşım–rotasyonel şeklini,
a b dx dy.
y 0N 0M
M dx + N dy = - (5)
P2(x, f2(x)) F 6 0x 0y
C2: y f2(x) C R
ispatlamak istiyoruz.
Şekil 16.29 yönlü iki parçadan oluşmuş C’yi göstermektedir:
R
C1: y = ƒ1sxd, a … x … b, C2: y = ƒ2sxd, b Ú x Ú a.
P1(x, f1(x)) a ile b arasındaki herhangi bir x için ∂M@∂y’yi y = ƒ1(x)’ten y = ƒ2(x)’e kadar y’ye göre in-
C1: y f1(x)
tegre edip
x ƒ2sxd y = ƒ sxd
dy = Msx, yd d
2
0 a x b 0M
= Msx, ƒ2sxdd - Msx, ƒ1sxdd.
Lƒ1sxd 0y y = ƒ1sxd
fiEK‹L 16.29 C sınır eğrsi y = ƒ1(x)’in
grafiği C1 ve y = ƒ2(x)’in grafiği C2’den elde ederiz.
oluşmuştur.
Sonra bunu a’dan b’ye kadar x’e göre integre edebiliriz:

b ƒ2sxd b
0M
dy dx = [Msx, ƒ2sxdd - Msx, ƒ1sxdd] dx
La Lƒ1sxd 0y La
a b
= - Msx, ƒ2sxdd dx - Msx, ƒ1sxdd dx
Lb La
= - M dx - M dx
LC2 LC1
= - M dx.
F
C
Dolayısıyla,
a- b dx dy.
y 0M
M dx = (6)
C'1: x g1(y) F 6 0y
d C R
y Q2(g2(y), y) olur. (6) Denklemi, (5) Denklemi için gerekli olan sonucun yarısıdır. Diğer yarısını ∂N@∂x’i
Q1(g1(y), y) Şekil 16.30’da görüldüğü gibi önce x’e, sonra da y’ye göre integre ederek bulabiliriz. Bu şe-
kil, Şekil 16.29’daki C eğrisinin yönlü C1
: x = g1(y), d y c ve C2
: x = g2(y), c y d
R eğrilerine bölünmüş olarak göstermektedir. İki katlı integralin sonucu
c C'2: x g2(y)
0N
N dy = dx dy. (7)
x F 6 0x
0 C R
olur. (6) ve (7) Denklemlerini toplamak (5) Denklemini verir. Bu ispatı tamamlar.
fiEK‹L 16.30 C sınır eğrisi x = g1(y)’nin
grafiği C1
ve x = g2(y)’nin grafiği
C2
’den oluşmuştur.
‹spat› Baflka Bölgelere Geniflletmek
Şimdi yapmış olduğumuz tartışma Şekil 16.31’deki dikdörtgene doğrudan uygulana-
maz, çünkü x = a, x = b, y = c ve y = d bölgenin sınırlarını iki noktadan fazla yerden
keser. Ancak, C sınırını dört tane
y
C1: y = c, a … x … b, C2: x = b, c … y … d
C3: y d C3: y = d, b Ú x Ú a, C4: x = a, d Ú y Ú c,
d
C4 C2 yönlü doğru parçasına bölersek, tartışmayı aşağıdaki şekilde değiştirebiliriz.

R
xa xb (7) Denkleminin ispatındaki gibi ilerleyerek,
c d b d
0N
C1: y c dx dy = sNsb, yd - Nsa, ydd dy
Lc La 0x Lc
d c
x = Nsb, yd dy + Nsa, yd dy
0 a b
Lc Ld
fiEK‹L 16.31 Green Teoremini bir = N dy + N dy. (8)
dikdörtgende ispatlamak için, sınırı dört LC2 LC4
yönlü doğru parçasına böleriz. buluruz.
y
C1 ve C3 boyunca y sabit olduğu için, C3, 1C1 N dy = 1C3 N dy = 0, ’dır, dolayısıyla
eşitliği değiştirmeden (8) Denkleminin sağ tarafına 1C1 N dy = 1C3 N dy ekleyebiliriz.
C
Bunu yaparsak,
R d b
0N
dx dy = N dy. (9)
Lc La 0x F
C
x
0 elde ederiz. Benzer şekilde,
(a)
b d
0M
y dy dx = - M dx. (10)
La Lc 0y F
C
b
C olduğunu gösterebiliriz. (9) Denkleminden (10) Denklemini çıkarırsak, yine
a b dx dy.
a R 0N 0M
M dx + N dy = -
F 6 0x 0y
C R
x buluruz.
0 a b
(b) Şekil 16.32’deki gibi bölgelerle de aynı kolaylıkla uğraşılabilir. (5) Denklemi hala
geçerlidir. Ayrıca, R1 ve R2 bölgelerini ve sınırlarını birleştirerek görebileceğimiz gibi,
fiEK‹L 16.32 Green Teoreminin geçerli Şekil 16.33’teki nal şekilli R bölgesine de uygulanabilir. C1, R1 ve C2, R2’ye Green Teo-
olduğu başka bölgeler. remi uygulamak
a b dx dy
0N 0M
M dx + N dy = -
LC1 6 0x 0y
R1
a b dx dy.
0N 0M
M dx + N dy = -
LC2 6 0x 0y
y R2
verir. Bu iki denklemi topladığımızda, C1 için y-ekseni boyunca b’den a’ya kadar eğrisel
b integral, aynı doğru üzerinde olan C2 için ters yöndeki integrali sadeleştirir. Buradan, C
eğrisi x-ekseninin –b’den –a’ya ve a’dan b’ye kadar olan doğru parçaları ile iki yarım çem-
C2 C2 C1 C1
berden oluşan eğri ve R’de C’nin içindeki bölge olmak üzere,
R2 a R1
a b dx dy,
0N 0M
C2 C1 M dx + N dy = -
x
F 6 0x 0y
–b C2 –a 0 a b C R
C1
bulunur.
Farklı sınırlar üzerindeki eğrisel integralleri toplayıp tek bir sınır üzerinde bir integral
fiEK‹L 16.33 R1 ve R2’yi birleştiren bir R
elde etme işlemi sonlu sayıdaki bölgelere de genişletilebilir. Şekil 16.34a’da birinci dörtte bir
bölgesi.
bölgedeki R1 bölgesinin saat yönünün tersine yönlendirilmiş sınırı C1 olsun. Aynı şekilde, di-
ğer üç dörttebir bölge için Ci, i = 2, 3, 4 Ri bölgesinin sınırı olsun. Green teoreminden
a b dx dy.
0N 0M
M dx + N dy = - (11)
F 6 0x 0y
Ci Ri
elde edilir. i = 1, 2, 3, 4 için (11) Denklemlerini toplar ve
a b dx dy.
0N 0M
sM dx + N dyd + sM dx + N dyd = - (12)
F I 6 0x 0y
r=b r=a hRi
elde ederiz (Şekil 16.34b).
y (12) Denklemi (∂N@∂x) – (∂M@∂y)’nin dairesel R halkası üzerindeki integralinin, ilerlerken

R’yi solumuzda tutacak yönde R’nin tüm sınırı üzerinde M dx + N dy’nin eğrisel integrali-
C2
C2 C1 C1 ne eşit olduğunu söyler (Şekil 16.34b).
R2 R1
C2 C2 C1 C1 ÖRNEK 6 Bir Halka fiekli ‹çin Green Teoremini Gerçeklemek
x
0 a b
C3 C3 C4 C4 -y x
M = 2 2
, N = .
R3 R4 x + y x + y2
2
C3 C3 C4
C4 ise, R: h x + y 1, 0 h 1, dairesel halkasının üzerinde Green Teoreminin
2 2 2
dolaşım şeklini (4 Denklemi) doğrulayın (Şekil 16.35).

(a)
y Çözüm R’nin sınırı, t artarken saat yönünün tersine dönen

R’nin
sınırı C1: x = cos t, y = sin t, 0 … t … 2p,
çemberi ve u artarken saat yönünde dönen
R Ch: x = h cos u, y = -h sin u, 0 … u … 2p,
x çemberinden oluşur. M ve N fonksiyonları ile birinci mertebe kısmi türevleri R üzerinde
0 a b
süreklidir. Üstelik,
0M sx2 + y2 ds -1d + ys2yd
=
0y sx2 + y2 d2
(b) y2 - x2 0N
= = ,
sx 2 + y 2 d2 0x
fiEK‹L 16.34 Dairesel R bölgesi dört küçük
dir. Dolayısıyla
bölgeyi birleştirir. Kutupsal koordinatlarda,
a b dx dy =
iç çember için r = a, dış çember için r = b 0N 0M
ve bölgenin kendisi için a r b’dir. - 0 dx dy = 0.
6 0x 0y 6
R R
bulunur.
M dx + N dy’nin R’nin sınırı üzerindeki integrali
y
x dy - y dx x dy - y dx
M dx + N dy = +
3 F I
2 2
C1 x + y x2 + y2
C C1 Ch
Ch
2p 2p
h 2scos2 u + sin2 ud
R = scos2 t + sin2 td dt - du
0 h 1
x L0 L0 h2
= 2p – 2p = 0 olur.
Örnek 6’daki M ve N fonksiyonları (0, 0)’da süreksizdirler, dolayısıyla Green Teoremi-

ni C1 çemberi ve içindeki bölgeye uygulayamayız. Orijini dışlamamız gerekir. Bunu
fiEK‹L 16.35 Görüldüğü gibi Green
Ch’nin içindeki noktaları dışlayarak yaparız.
Teoremi sınırlar boyunca integral
Örnek 6’daki C1 çemberi yerine Ch’yi çevreleyen bir elips veya herhangi bir basit ka-
alınarak dairesel R bölgesine
palı K eğrisi kullanabiliriz (Şekil 16.36). Sonuç yine
uygulanabilir (Örnek 6).
ab dy dx = 0,
0N 0M
sM dx + N dyd + sM dx + N dyd = -
F I 6 0x 0y
K Ch R
olur.
y Bu da, bu şekildeki herhangi bir K eğrisi için, şaşırtıcı
sM dx + N dyd = 2p
F
K
u
x sonucunu verir. Bu sonucu kutupsal koordinatlara dönerek açıklayabiliriz.
0
Ch x = r cos u, y = r sin u,
K
dx = -r sin u du + cos u dr, dy = r cos u du + sin u dr,
ile,
x dy - y dx r 2scos2 u + sin2 ud du
fiEK‹L 16.36 Ch çemberi ve K eğrisiyle = = du,
x2 + y2 r2
sınırlı bölge.
elde ederiz ve K’yi bir kere saat yönünün tersine dolaşırsak u, 2p kadar artar.
ALIfiTIRMALAR 16.4
Green Teoremini Gerçeklemek 12. Birinci bölgeden x = p@2 ve y = p@2 doğrularıyla kesilen kare
üzerinde F = (–sin y)i + (x cos y)j alanının saat yönünün tersine
1–4 alıştırmalarında, F = Mi + Nj alanı için (3) ve (4) denklemlerinin dolaşımını ve dışarı doğru akısını bulun.
iki tarafını da hesaplayarak Green Teoremini gerçekleyin. Her durum-
da integrasyon bölgelerini R: x2 + y2 a2 dairesi ve onu sınırlayan 13. r = a(1 + cos u), a 0, kardioidi üzerinde
C: r = (a cos t)i + (a sin t)j, 0 t 2p, çemberi olarak alın.
F = a3xy - bi + se x + tan-1 ydj
x
1. F = -yi + xj 2. F = yi 1 + y2
3. F = 2xi - 3yj 4. F = -x2yi + xy2j alanının dışarıya doğru akısını bulun.
14. Üstten y = 3 – x2 eğrisi ve alttan y = x4 + 1 eğrisi ile sınırlanan
Saat Yönünün Tersine Dolafl›m ve D›flar› Do¤ru Ak› bölgenin sınırı üzerinde F = (y + ex ln y)i + (ex@y)j alanının saat
5–10 alıştırmalarında F’nin C eğrisi üzerinde saat yönünün tersine yönünün tersine dolaşımını bulun.
dolaşımını ve dışarı doğru akısını Green Teoremiyle bulun.
‹fl
5. F = sx - ydi + sy - xdj
15 ve 16 alıştırmalarında, bir parçacığı verilen eğri üzerinde saat yö-
C: x = 0, x = 1, y = 0, y = 1 ile sınırlı kare. nünün tersine bir tur döndüren F tarafından yapılan işi bulun.
6. F = sx 2 + 4ydi + sx + y 2 dj 15. F = 2xy 3i + 4x 2y 2j
C: x = 0, x = 1, y = 0, y = 1 ile sınırlı kare. C: Birinci bölgede x-ekseni, x = 1 doğrusu ve y = x3 eğrisiyle
7. F = s y 2 - x 2 di + sx 2 + y 2 dj çevrelenen “üçgensel” bölgenin sınırı.
C: y = 0, x = 3 ve y = x ile sınırlı üçgen. 16. F = s4x - 2ydi + s2x - 4ydj
8. F = sx + ydi - sx 2 + y 2 dj C: sx - 2d2 + s y - 2d2 = 4 çemberi
C: y = 0, x = 1 ve y = x ile sınırlı üçgen.
Düzlemde E¤risel ‹ntegralleri Hesaplamak
9. F = sx + e x sin ydi + sx + e x cos ydj
17–20 alıştırmalarındaki integralleri Green Teoremini uygulayarak
C: r2 = cos 2u fiyongunun sağ döngüsü hesaplayın.
10. F = atan-1 x bi + ln sx 2 + y 2 dj
y
17. s y2 dx + x2 dyd
C: Kutupsal koordinatlarda 1 r 2, 0 u p eşitsizlik- F
C
leriyle tanımlı bölgenin sınırı. C: x = 0, x + y = 1, y = 0 ile sınırlı üçgen
2
11. Birinci bölgede, y = x ve y = x eğrileriyle sınırlı bölgenin sınırı
18. s3y dx + 2x dyd
üzerinde F = xyi + y2j alanının saat yönünün tersine dolaşımını ve F
C
dışarı doğru akısını bulun.
C: 0 x p, 0 y sin x’in sınırı
19. s6y + xd dx + s y + 2xd dy Teori ve Örnekler

F 25. C, Green Teoreminin geçerli olduğu bir bölgenin sınırı olsun.
C
C: (x – 2)2 + (y – 3)2 = 4 çemberi Aşağıdakileri Green Teoremini kullanarak hesaplayın.
20. s2x + y 2 d dx + s2xy + 3yd dy a. ƒsxd dx + gsyd dy

F F
C C
C: Düzlemde Green Teoreminin geçerli olduğu herhangi bir basit b. ky dx + hx dy sk
(k and
ve hhbirer sabit)
constantsd.
kapalı eğri F
C
26. Sadece alana bağlı integral Herhangi bir kare üzerinde
Green Teoremiyle Alan Hesaplamak
Düzlemde herhangi bir basit kapalı C eğrisi ve onun çevrelediği R böl- xy 2 dx + sx 2y + 2xd dy
gesi Green Teoreminin hipotezlerini sağlıyorsa, R’nin alanı aşağıdaki F
C
formülle verilir: integralinin değerinin karenin sadece karenin alanına bağlı oldu-
ğunu, düzlemdeki konumuna bağlı olmadığını gösterin.
Green Teoremi Alan Formülü
27.
1 4x 3y dx + x 4 dy?
R’nin
Area alanı
of R = x dy - y dx (13)
2F F
C C
integralinde özel olan şey nedir? Yanıtınızı açıklayın.
Bunun nedeni, (3) denkleminin, tersine döndürüldüğünde, 28.

- y 3 dy + x 3 dx?
a
+ b dy dx F
1 1
R’nin
Areaalanı
of R = dy dx =
6 6 2 2 C
R R integralinde özel olan şey nedir? Yanıtınızı açıklayın.
1 1 29. Bir eğrisel integral olarak alan R, düzlemde parçalı olarak
= x dy - y dx .
F 2 2 düzgün, basit bir kapalı C eğrisiyle sınırlı bölge ise,
C
R’nin
Areaalanı
of R = x dy = - y dx.
vermesidir. Green Teoremi alan formülünü kullanarak (13 Denklemi) F F
21–24 alıştırmalarındaki eğrilerle çevrelenen bölgelerin alanlarını bu- C C
lun.
30. Bir eğrisel integral olarak belirli integral Negatif olmayan bir
21. r(t) = (a cos t)i + (a sin t)j, 0 t 2p, çemberi y = ƒ(x) fonksiyonunun birinci türevinin [a, b]’de sürekli olduğu-
22. r(t) = (a cos t)i + (b sin t)j, 0 t 2p, elipsi nu varsayın. C’de xy-düzleminde alttan x-ekseni, üstten ƒ’nin gra-
23. r(t) = (cos3 t)i + (sin3 t)j, 0 t 2p, astroidi fiği ve yanlardan x = a ve x = b doğrularıyla çevrili bölgenin sını-
24. rstd = t 2i + sst 3>3d - tdj,
rı olsun.
- 23 … t … 23 eğrisi (Şekle
bakın). b
ƒsxd dx = - y dx.
y La F
C
1 t0 olduğunu gösterin.
31. Alan ve ağırlık merkezi A, xy-düzleminde parçalı olarak düz-
gün, basit bir kapalı C eğrisiyle sınırlı bölgenin alanı ve x de
R’nin ağırlık merkezinin x-koordinatı olsun.
1 1
t0 t ;兹3 x 2 dy = - xy dx = x 2 dy - xy dx = Ax.
2 F F 3 F
x C C C
0 1 2 4
32. Eylemsizlik momenti Iy Alıştırma 31’deki bölgenin y-ekseni
etrafındaki eylemsizlik momenti olsun.
1 1
x 3 dy = - x 2y dx = x 3 dy - x 2y dx = Iy .
3 F F 4 F
C C C
–1 t0
33. Green Teoremi ve Laplace denklemi Gerekli bütün türevlerin b. K, düzlemde (0, 0)’dan geçmeyen herhangi bir düzgün, basit,
var ve sürekli olduğunu varsayarak, ƒ(x, y) kapalı eğri olsun. Green Teoremini kullanarak
0 2ƒ 0 2ƒ
2
+ = 0, §ƒ # n ds
0x 0y 2 F
K
Laplace denklemini sağlıyorsa, Green Teoreminin uygulanabildi- integralinin, (0, 0)’ın K’nin içinde bulunup bulunmadığına
ği bütün kapalı C eğrileri için bağlı olarak iki olası değeri olduğunu gösterin.
0ƒ 0ƒ 36. Bendixson kriteri Düzlemsel bir akışkan akışının akış çizgile-
dx - dy = 0
F 0y 0x ri akışkanın parçacıkları tarafından çizilen düzgün eğrilerdir.
C Akışkanın hız alanının F = M(x, y)i + N(x, y)j vektörleri akış çiz-
olduğunu gösterin (Tersi de doğrudur: Eğrisel integral her zaman gilerinin teğet vektörleridir. Akış, basit bağlantılı bir R bölgesin-
sıfırsa, ƒ Laplace denklemini sağlar). de (içinde delik veya eksik nokta yok) gerçekleşiyorsa ve R için-
de Mx + Ny 0 ise, R’deki akış çizgilerinin hiçbirinin kapalı
34. İşi maksimize etmek Düzlemde, saat yönünün tersine yönlenmiş
olmadığını gösterin. Başka bir deyişle, akışkanın hiçbir parçacı-
bütün düzgün, basit, kapalı eğriler arasından, üzerinde
ğının R’de kapalı bir yörüngesi yoktur. Mx + Ny 0 kriterine ka-
palı yörüngelerin yokluğu için Bendixson kriteri denir.
F = a x 2y + y 3 bi + xj
1 1
4 3 37. Green Teoreminin özel durumunun ispatını tamamlamak için (7)
denklemini türetin.
kuvvetinin yaptığı işin en büyük olduğu eğriyi bulun (İpucu: 38. Green Teoreminin genişletilmesinin tartışmasını tamamlamak
(rot F) • k nerede pozitiftir?) için (10) denklemini türetin.
35. Delikler içeren bölgeler Green Teoremi, sınır eğrileri düzgün, 39. Korunmalı alanların Rot bileşeni Korunmalı iki boyutlu bir
basit ve kapalı olduğu ve sınırın her bileşeni üzerinde integral vektör alanının rotasyoneli için herhangi bir şey söylenebilir mi?
alırken R’yi hep solumuzda tutacak bir yön seçtiğimiz sürece, Yanıtınızın nedenlerini açıklayın.
içinde sonlu sayıda delik bulunduran bir R bölgesinde geçerlidir
40. Korunmalı alanların dolaşımı Green Teoremi korunmalı bir
(Şekil 16.37).
alanın dolaşımı hakkında bir şey söyler mi? Bu bildiğiniz herhan-
gi bir şeyle uyuşur mu? Yanıtınızı açıklayın.
Dolafl›m Bulmak
41–44 alıştırmalarında, bir BCS ve Green Teoremini kullanarak, bir F
alanının basit kapalı bir C eğrisi etrafında saat yönünün tersine
dolaşımını bulun. Aşağıdaki BCS adımlarını gerçekleştirin:
a. xy-düzleminde C’yi çizin.
b. Green Teoreminin rotasyonel formu için s0N>0xd - s0M>0yd
integrandını belirleyin.
c. (a) şıkkındaki çiziminizden integrasyon sınırlarını (iki katlı in-
tegral) belirleyin ve dolaşım için rotasyonel integralini hesap-
fiEK‹L 16.37 Green Teoremi, layın.
birden fazla deliği olan
41. F = s2x - ydi + sx + 3ydj, C: x2 + 4y2 = 4 elipsi
bölgelerde de geçerlidir
x2 y2
(Alıştırma 35). 42. F = s2x 3 - y 3 di + sx 3 + y 3 dj, C: + = 1 elipsi
4 9
43. F = x -1e yi + se y ln x + 2xdj,
a. ƒ(x, y) = ln (x2 + y2) ve C’de x2 + y2 = a2 çemberi olsun. C: y = 1 + x4 (alttan) ve y = 2 (üstten) ile tanımlı bölgenin sınırı
44. F = xe y i + 4x 2 ln y j,
§ƒ # n ds. C: Köşeleri (0, 0), (2, 0) ve (0, 4)’te olan üçgen.
F
C
akı integralini hesaplayın.
16.5 Yüzey Alan› ve Yüzey ‹ntegralleri
Bir fonksiyonun düzlemde düz bir bölgede integralinin nasıl alınacağını biliyoruz, ama ya
fonksiyon eğri bir yüzey üzerinde tanımlıysa? Yüzey integrali denilen bu şeyleri hesapla-
f(x, y, z) c yüzeyi mak için bunları yüzeyin altındaki koordinat düzleminde, bir bölge üzerinde iki katlı bir
integral olarak yeniden yazarız (Şekil 16.38). Yüzey integralleri, bir zardan geçen sıvı akı-
şını veya inmekte olan bir paraşüte yukarı doğru etkiyen kuvvet gibi büyüklükleri hesapla-
S
mak için kullanılır.
Yüzey Alan›
Şekil 16.39 altındaki düzlemde bulunan “gölge” bölge R’nin üzerindeki bir S yüzeyini
göstermektedir. Yüzey, ƒ(x, y, z) = c denklemiyle tanımlanır. Yüzey düzgün (ƒ S üzerin-
de sürekli ve hiç bir zaman yok olmuyorsa) ise, alanını R üzerinde iki katlı bir integral ola-
R rak tanımlayabilir ve hesaplayabiliriz. Yüzeyin, gölgesi, R, üzerine izdüşümünün bire-bir
olduğunu varsayıyoruz. Yani, R’deki her nokta ƒ(x, y, z) = c eşitliğini sağlayan bir tek
(x, y, z) noktasına karşılık gelir.
S’nin bir koordinat S’nin alanını tanımlamanın ilk adımı, R üzerinde bir integral tanımlıyor olsaydık ya-
düzlemi üzerine dikey pacak olduğumuz gibi, R bölgesini küçük Ak dikdörtgenlerine bölmektir. Her Ak’nin
izdüşümü veya “gölgesi”. yukarısında yüzeyin bir sk parçası bulunur. Bu sk parçasına, bu parçanın bir
Tk(xk, yk, zk) noktasındaki teğet düzlemin bir parçası olan Pk paralelkenarı ile yaklaşımda
fiEK‹L 16.38 Yakında göreceğimiz gibi, bir bulunabiliriz. Teğet düzlemdeki bu paralelkenar doğrudan Ak üzerine iz düşer. Daha açık
g(x, y, z) fonksiyonunun uzaydaki bir S olmak gerekirse, Şekil 16.39’da gösterildiği gibi, Ak’nin arka köşesi Ck’nin tam üzerinde
yüzeyi üzerindeki integrali S’nin bir bulunan Tk(xk, yk, zk) noktasını seçeriz. Teğet düzlem R’ye paralelse, Pk, Ak’ye eş ola-
koordinat düzlemi üzerine dik izdüşümü caktır. Aksi halde, alanı Ak’nin alanından büyük olan bir paralelkenar olacaktır.
veya “gölge”si üzerinde iki katlı bir Şekil 16.40, sk ve Pk’nin büyütülmüş bir görüntüsünü vermekte ve Tk’deki
integral hesaplanarak bulunabilir. ƒ(xk, yk, zk) gradiyent vektörünü ve R’ye normal olan bir p birim vektörünü göstermekte-
dir. Şekil ayrıca, ƒ ile p arasındaki gk açısını da göstermektedir. Şekildeki diğer vektörler,
uk ve vk, teğet düzlemdeki Pk parçasının kenarlarında bulunurlar. Böylece, hem uk vk,
f(x, y, z) c
hem de ƒ teğet düzleme normaldir.
Şimdi, ileri vektör geometri konularından, uk ve vk tarafından belirlenen bir paralelke-
Tk(xk, yk, zk) ΔPk narın, normali p olan herhangi bir düzlemdeki izdüşümünün alanının ƒ suk * vk d # p ƒ ’nin
Δsk olduğu bilgisine ihtiyacımız var. Bizim durumumuzda, bu
S ƒ suk * vk d # p ƒ = Ak
ifadesine dönüşür. Takip eden türetmedeki notasyonu basitleştirmek için küçük dikdört-
gensel bölgenin alanını Ak ile göstereceğiz. Benzer şekilde, bu küçük bölgenin yukarı-
Ck sındaki teğet düzlem parçasının alanını da Pk ile göstereceğiz.
Şimdi, ƒ uk * vk ƒ ’nin kendisi Pk’nin alanıdır (vektörel çarpımların standart sonucu),
R dolayısıyla bu son denklem
ΔAk
ƒu * v ƒ
k k ƒpƒ ƒ cos (uk between
cossangle
k vk ile p arasındaki
k u * v and açı)pd ƒ = ¢Ak
('')'* ()* ('''''''')''''''''*
¢Pk 1 ƒ cos gk ƒ ile aynı çünkü §ƒ ve uk * vk ’nin
her ikisi de teğet düzleme normaldir.
fiEK‹L 16.39 Bir S yüzeyi ve onun altındaki
düzlem üzerine dikey izdüşümü. R’yi S’nin veya, gk 0 olduğu sürece,
düzlem üzerindeki gölgesi olarak ¢Pk ƒ cos gk ƒ = ¢Ak
düşünebilirsiniz. Teğet düzlem Pk, veya
Ak’nın üzerindeki yüzey parçası sk’ye ¢Ak
yaklaşımda bulunur. ¢Pk = ,
ƒ cos gk ƒ
haline gelir.
16.5 Yü zey Alan› ve Yüzey ‹ntegralleri 1183
ƒ vektörü iz düşüm düzlemine paralel olmadığı ve ƒ • p 0 olduğu sürece,

f(xk, yk, zk) gk cos gk 0 olacaktır.
p
Pk parçaları, bir araya gelerek S’yi oluşturan sk yüzey parçalarına yaklaşımda bu-
lundukları için,
Tk vk ¢Ak
uk a ¢Pk = a ƒ cos gk ƒ (1)
ΔPk toplamı S’nin alanı demek istediğimiz şeye bir yaklaşım gibi görünmektedir. Ayrıca R’nin
bölünüşünü iyileştirirsek, yaklaşım daha da iyi olacak gibi görünmektedir. Aslında, (1)
Δsk Denkleminin sağındaki toplamlar
1
dA. (2)
6 ƒ cos gƒ
R
iki katlı integralinin yaklaşım toplamlarıdır. Bu nedenle S’nin alanını, var olduğu tak-
Ck p
tirde, bu intgralin değeri olarak tanımlarız. Herhangi bir ƒ(x, y, z) = c yüzeyi için,
ƒ §ƒ # p ƒ = ƒ §ƒ ƒ ƒ p ƒ ƒ cos g ƒ , olur ve
ΔAk
1 ƒ §ƒ ƒ
= .
ƒ cos g ƒ ƒ §ƒ # p ƒ
fiEK‹L 16.40 Bir önceki şeklin büyütülmüş
bulunur. Bu (2) Denklemiyle birleşerek, alan için pratik bir formül verir.
görüntüsü. uk * vk vektörü (burada
görünmemektedir) ƒ vektörüne
paraleldir, çünkü iki vektör de Pk’nin Yüzey Alanı Formülü
düzlemine normaldir. ƒ(x, y, z) = c yüzeyinin kapalı ve sınırlı bir R düzlem bölgesi üzerindeki alanı,
p, R’ye normal bir birim vektör ve §ƒ # p Z 0 olmak üzere
ƒ §ƒ ƒ
Yüzey alanı
Surface area = # dA, (3)
6 ƒ §ƒ p ƒ
R
ile verilir.
Böylece, alan, ƒ’nin büyüklüğünün, ƒ’nin R’ye normal olan skaler bileşeninin
büyüklüğüyle bölümünün, R üzerindeki iki katlı integralidir.
(3) Denklemine R boyunca §ƒ # p Z 0 ve ƒ’nin sürekli olduğu varsayımlarıyla ulaş-
tık. Ancak, integral var olduğunda değerini, ƒ(x, y, z) = c yüzeyinin R’nin yukarısındaki
parçasının alanı olarak tanımlarız (İz düşümün bire-bir varsayıldığını hatırlayın).
Alıştırmalarda (11 Denklemine bakın), yüzeyin z = ƒ(x, y) ile tanımlanması halinde
(3) Denkleminin nasıl sadeleştiğini gösteriyoruz.
ÖRNEK 1 Yüzey Alan› Bulmak

2 2
x + y – z = 0 paraboloidinin altından, z = 4 düzlemiyle kesilen yüzeyin alanını bulun.
Çözüm S yüzeyini ve altındaki R bölgesini (xy-düzlemi içinde) çizeriz (Şekil 16.41). S

yüzeyi ƒ(x, y, z) = x2 + y2 – z = 0 seviye yüzeyinin bir parçası ve R, xy-düzlemindeki
x2 + y2 4 dairesidir. R’nin düzlemine normal bir birim vektör elde etmek için, p = k ala-
biliriz.
z Yüzeydeki herhangi bir (x, y, z) noktasında,

ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 - z
4 §ƒ = 2xi + 2yj - k
S ƒ §ƒ ƒ = 2s2xd2 + s2yd2 + s -1d2

= 24x 2 + 4y 2 + 1
z x2 y2
ƒ §ƒ # p ƒ = ƒ §ƒ # k ƒ = ƒ -1 ƒ = 1.
R
buluruz. R bölgesinde, dA = dx dy’dir. Buradan
0
ƒ §ƒ ƒ
x2 y2 4 y Yüzey alanı
Surface area = # p ƒ dA (3) Denklemi
6 ƒ §ƒ
R
x
= 24x 2 + 4y 2 + 1 dx dy
6
fiEK‹L 16.41 Bu parabolik yüzeyin alanı x2 + y2 … 4
Örnek 1’de hesaplanmaktadır. 2p 2
= 24r 2 + 1 r dr du Kutupsal koordinatlar
L0 L0
2p 2
c s4r 2 + 1d3>2 d du
1
=
L0 12 0
A 17217 - 1 B .
2p
1 p
= s173>2 - 1d du =
L0 12 6
bulunur.
z
ÖRNEK 2 Yüzey Alan› Bulmak
x2 + y2 + z2 = 2, z 0, yarım küresinden x2 + y2 = 1 silindiriyle kesilen kapağın alanını
x2 y2 z2 2
bulun (Şekil 16.42).
S x2 y2 1 Çözüm S kapağı ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2 = 2 seviye yüzeyinin bir parçasıdır. xy-düzle-

mindeki R: x2 + y2 1 dairesine bire bir iz düşer. p = k vektörü R’nin düzlemine
normaldir.
R Yüzey üzerinde herhangi bir noktada,
0
1
1 ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2
y
§ƒ = 2xi + 2yj + 2zk
x Çünkü S’nin noktalarında
ƒ §ƒ ƒ = 22x 2 + y 2 + z 2 = 222 x2 + y2 + z2 = 2 dir.
fiEK‹L 16.42 Yarım küreden silindir ƒ §ƒ # p ƒ = ƒ §ƒ # k ƒ = ƒ 2z ƒ = 2z .
tarafından kesilen kapağın dikey izdüşümü
olur. Bu nedenle,
xy-düzlemindeki R: x2 + y2 1 dairesi
üzerinedir (Örnek 2). ƒ §ƒ ƒ 222 dA
Yüzey alanı
Surface area = # dA = 6 2z dA = 226 z .
6 ƒ §ƒ p ƒ
(4)
R R R
bulunur. z ile ne yapılacaktır?
z küre üzerindeki bir noktanın koordinatı olduğu için, x ve y cinsinden
z = 22 - x 2 - y 2.
şeklinde ifade edebiliriz.
Bu dönüşüm ile (4) Denklemini hesaplamaya devam ederiz:
dA dA
area = 22
Yüzey alanı
Surface z = 22
6 6 22 - x 2 - y 2
R x2 + y2 … 1
2p 1
r dr du
= 22 Kutupsal koordinatlar
L0 L0 22 - r 2
2p r=1
= 22 c-s2 - r 2 d1>2 d du
L0 r=0
A 22 - 1 B du = 2p A 2 - 22 B .
2p
= 22
L0
Yüzey ‹ntegralleri
Şimdi, yüzey alanını hesaplamak için geliştirdiğimiz fikirleri kullanarak, bir fonksiyonu
bir yüzey üzerinde nasıl integre edeceğimizi göstereceğiz.
f(x, y, z) c Örneğin, elimizde, Şekil 16.43’te gösterildiği gibi, bir ƒ(x, y, z) = c yüzeyi üzerine da-
ğılmış bir elektrik yükü bulunduğunu ve g(x, y, z) fonksiyonunun S üzerindeki her noktada
birim alan başına yükü (yük yoğunluğu) verdiğini varsayalım. Bu durumda, S üzerindeki
(xk, yk, zk) ΔPk
toplam yükü bir integral olarak aşağıdaki şekilde hesaplayabiliriz.
Δsk
Yüzeyin altında kalan zemin düzlemdeki gölge bölge R’yi, S’nin yüzey alanını
tanımlıyor olsaydık yapacak olduğumuz gibi, küçük dikdörtgenlere böleriz. Böylece,
S
her Ak’nin tam yukarısında, teğet düzlemin bir paralelkenar şekilli bir parçası, Pk, ile
yaklaşımda bulunacağımız bir sk yüzey parçası bulunur. (Şekil 16.43’e bakın.)
Bu noktaya kadar kuruluş yüzey alanının tanımı gibi ilerler, ama burada ek bir adım
atıyoruz: g’yi (xk, yk, zk)’de hesaplar ve sk yüzey parçası üzerindeki toplam yüke
g(xk, yk, zk)Pk çarpımıyla yaklaşımda bulunuruz. Bunun mantığı, R’nin bölünüşü yete-
R rince çok dikdörtgenden oluşuyorsa, g’nin değerinin sk boyunca neredeyse sabit olacağı
ΔAk
ve Pk’nin de neredeyse sk ile aynı olacağıdır. Artık S üzerindeki toplam yüke
¢Ak
Toplam
Total yük L a g sxk , yk , zk d ¢Pk = a g sxk , yk , zk d
charge .
ƒ cos gk ƒ
fiEK‹L 16.43 Bir yüzey üzerinde bir elektrik
yükünün nasıl dağıldığını biliyorsak, toplamıyla yaklaşımda bulunulabilir.
uygun bir değiştirilmiş yüzey integraliyle S’yi tanımlayan ƒ fonksiyonu ve birinci mertebe kısmi türevleri sürekli ve g, S üzerin-
toplam yükü bulabiliriz. de sürekliyse, son denklemin sağındaki toplamlar, R’nin bölünüşü her zamanki gibi iyileş-
tirilirken,
dA ƒ §ƒ ƒ
gsx, y, zd = gsx, y, zd dA (5)
6 ƒ cos g ƒ 6 ƒ §ƒ # p ƒ
R R
limitne yaklaşır. Bu limite g’nin S yüzeyi üzerindeki integrali denir ve R’de iki katlı bir in-
tegral olarak hesaplanır. İntegralin değeri S yüzeyindeki toplam yüktür.
Bekleyebileceğiniz gibi, (5) denklemindeki bu formül, integral var olduğu sürece, S
yüzeyi üzerinde herhangi bir g fonksiyonunun integralini tanımlar.
TANIM Yüzey ‹ntegrali

R, ƒ(x, y, z) = c ile tanımlanan S yüzeyinin gölge bölgesi ve g de S’nin nokta-
larında tanımlanmış sürekli bir fonksiyon ise, g’nin S üzerindeki integrali, p
R’ye normal bir birim vektör ve §ƒ # p Z 0 olmak üzere,
ƒ §ƒ ƒ
gsx, y, zd dA, (6)
6 ƒ §ƒ # p ƒ
R
integralidir. İntegralin kendisine yüzey integrali denir.
(6) Denklemindeki integral farklı uygulamalarda farklı anlamlar taşır. g’nin değeri 1
ise, integral S’nin alanını verir. g bir malzemenin S ile modellenen ince kabuğunun kütle
yoğunluğuysa, integral kabuğun kütlesini verir.
(6) Denklemindeki integrali s ƒ §ƒ ƒ > ƒ §ƒ # p ƒ d dA.) için ds yazarak kısaltabiliriz:
Yüzey Alanı Diferansiyeli ve Yüzey İntegrallerinin Diferansiyel Şekli

ƒ §ƒ ƒ
ds = dA g ds (7)
ƒ §ƒ # p ƒ 6
S
yüzey alanı yüzey integrallerinin
diferansiyeli diferansiyel şekli
Yüzey integralleri diğer iki katlı integraller gibi davranırlar: iki fonksiyonun toplamı-
nın integralinin fonksiyonların integrallerinin toplamı olması gibi. Tanım bölgelerinin top-
lanabilirliği
g ds = g ds + g ds + Á + g ds.
6 6 6 6
S S1 S2 Sn
şeklini alır. Ana fikir şudur; S düzgün eğrilerle sonlu sayıda üst üste binmeyen düzgün par-
çalara bölünürse (yani, S parçalı olarak düzgündür), S üzerindeki integral parçalar üze-
rindeki integrallerin toplamıdır. Böylece, bir kübün yüzeyi üzerinde bir integral kübün yü-
zeyleri üzerinde integrallerin toplamıdır. Birbirine eklenmiş plakalardan oluşan bir
kablumbağa kabuğu üzerindeki integrali, her plakayı tek tek integre edip, sonuçları topla-
z yarak alırız.
1 A yüzü ÖRNEK 3 Bir Yüzey Üzerinde ‹ntegrasyon

g(x, y, z) = xyz’yi birinci sekizde bir bölgeden x = 1, y = 1, z = 1 düzlemleriyle kesilen küp
üzerinde integre edin (Şekil 16.44).
Çözüm xyz’yi altı yüz üzerinde integre eder ve sonuçları toplarız. Koordinat düzlemlerinde
0
1
bulunan yüzlerde xyz = 0 olduğu için, kübün yüzeyi üzerinde integral
y
1
xyz ds = xyz ds + xyz ds + xyz ds.
6 6 6 6
C yüzü
B yüzü Cube
Küp Side A
A yüzü Side B
B yüzü Side C
C yüzü
x surface
yüzeyi
fiEK‹L 16.44 Örnek 3’teki küp. haline indirgenir.

A yüzü, xy-düzlemindeki Rxy : 0 x 1, 0 y 1 kare bölgesine iz düşen ƒ(x, y, z) =

z = 1 yüzeyidir. Bu yüzey ve bölge için,
p = k, §ƒ = k, ƒ §ƒ ƒ = 1, ƒ §ƒ # p ƒ = ƒ k # k ƒ = 1
ƒ §ƒ ƒ 1
ds = dA = dx dy = dx dy
ƒ §ƒ # p ƒ 1
xyz = xys1d = xy
ve
1 1 y1
1
xyz ds = xy dx dy = xy dx dy = dy = .
n
6 6 L0 L0 L0 2 4
Pozitif Side A
A yüzü Rxy
Yön
buluruz.
Simetri, xyz’nin B ve C yüzleri üzerindeki integralinin de 1@4 olduğunu söyler ve
1 1 1 3
xyz ds = + + = .
6 4 4 4 4
Cube
Küp
surface
fiEK‹L 16.45 Uzaydaki düzgün kapalı elde ederiz. yüzeyi
yüzeyler yönlendirilebilirler. Dışarı doğru

birim normal vektör her noktada pozitif Yönlendirme
yönü tanımlar.
Düzgün bir S yüzeyi üzerinde, konumla sürekli olarak değişen bir n birim normal vektör
alanı tanımlanabiliyorsa, S’ye yönlendirilebilir veya iki yüzlü (iki taraflı) deriz. Yönlen-
d c
dirilebilir bir yüzeyin herhangi bir parçası veya bir bölümü de yönlendirilebilirdir. Küreler
ve uzaydaki diğer düzgün kapalı yüzeyler (cisimleri çevreleyen düzgün yüzeyler) yönlen-
a b dirilebilirdir. Genel olarak, kapalı bir yüzeyde n’yi dışarı doğru seçeriz.
Başlangıç n seçildikten sonra, yüzeyi yönlendirdiğimizi söyler ve normal alanıyla birlikte yüze-
ye yönlendirilmiş yüzey deriz. Herhangi bir noktadaki n vektörüne o noktadaki pozitif
Bitiş yön denir (Şekil 16.45).
db Şekil 16.46’daki Möbius şeridi yönlendirilemez. Sürekli bir birim normal alan oluş-
turmaya nereden başlarsanız başlayın (şekilde bir raptiye olarak gösterilmektedir), vektörü
ac yüzey boyunca gösterildiği gibi sürekli olarak ilerletmek onu başlangıç noktasına başladı-
ğı yönün aksi yönünde döndürecektir. Bu noktadaki vektör iki yöne de bakamaz ve yine de
fiEK‹L 16.46 Bir Möbius şeridi yapmak alan sürekliyse böyle olması gerekir. Böyle alanların var olmadığı sonucuna varırız.
için, dikdörtgen bir abcd kağıt parçası alın,
bc ucunu bir kere döndürün ve a’yı c ile ve Ak› ‹çin Yüzey ‹ntegrali
b’yi d ile eşleştirecek şekilde uçları
birleştirin. Möbius şeridi, F’nin yönlendirilmiş bir S yüzeyi üzerinde tanımlı bir fonksiyon ve n’nin de yüzeyde se-
yönlendirilemeyen veya tek yüzlü bir çilmiş birim normal alan olduğunu varsayın. F # n ’nin S üzerindeki integraline F’nin S
yüzeydir. üzerinde pozitif yöndeki akı’sı deriz. Yani, akı F’nin n yönündeki skaler bileşeninin S üze-
rindeki integralidir.
TANIM Ak›
Üç boyutlu bir F vektör alanının, yönlendirilmiş bir S yüzeyinden n yönündeki
akısı şu formülle verilir:
Akı =
Flux F # n ds. (8)
6
S
Tanım, iki boyutlu bir F alanının düzlemdeki bir C eğrisi üzerindeki akısının eşdeğe-
ridir. Düzlemde (Bölüm 16.2), akı F’nin eğriye normal skaler bileşeninin integralidir:
F # n ds,
3
C
F, üç boyutlu bir akışkan akışının hız alanıysa, F’nin S’deki akısı akışkanın S’den veri-
len yönde geçtiği net hızdır. Bu tip akışları Bölüm 16.7’de daha fazla inceleyeceğiz.
S bir g(x, y, z) = c seviye yüzeyinin bir parçasıysa, n, hangisinin istenilen yönü verdi-
ğine bağlı olarak
§g
n = ; , (9)
ƒ §g ƒ
alanlarından biri olarak alınabilir. Buna karşılık gelen akı
Flux
Akı = F # n ds
6
S
aF # b
; §g ƒ §g ƒ
=
6 ƒ §g ƒ ƒ §g # p ƒ dA (9) ve (7) denklemleri (8)
R
; §g
= F# dA. (10)
6 ƒ §g # p ƒ
R
olur.
ÖRNEK 4 Ak› Bulmak

F = yzj + z2k’nin y2 + z2 = 1, z 0, silindirinden x = 0 ve x = 1 düzlemleriyle kesilen S
yüzeyinde dışarı doğru akısını bulun.
Çözüm S üzerinde dışarı doğru normal alan (Şekil 16.47) g(x, y, z) = y2 + z2’nin gradi-
z yentinden
y2 z2 1 §g 2yj + 2zk 2yj + 2zk
n = + = = = yj + zk.
n ƒ §g ƒ 24y 2 + 4z 2 221
olarak bulunur. p = k ile,
ƒ §g ƒ 2 1
1 ds = dA = dA = z dA.
Rxy ƒ §g # k ƒ ƒ 2z ƒ
(1, –1, 0) y
elde ederiz. S üzerinde z 0 olduğu için, mutlak değer işaretlerini kaldırırız.
(1, 1, 0) F # n’nin yüzey üzerindeki değeri
x
F # n = syzj + z2 kd # s yj + zkd
fiEK‹L 16.47 Bir vektör alanının bu yüzey = y 2z + z 3 = zs y 2 + z 2 d
üzerinden dışarı doğru akısının
hesaplanması. Rxy gölge bölgesinin alanı z S’de y2 + z2 = 1
2’dir (Örnek 4). olur. Bu nedenle, F’nin S’deki dışarı doğru akısı
szd a z dAb =
1 alan(Rxyxyd)
F # n ds = dA = areasR 2
= 2.
6 6 6
S S Rxy
olarak bulunur.
‹nce Kabuklar›n Moment ve Kütleleri

Çanaklar, metal davullar ve kubbeler gibi malzemelerin ince kabukları yüzeylerle model-
lenir. Moment ve kütleleri Tablo 16.3’teki formüllerle hesaplanır.
TABLO 16.3 Çok ince kabuklar›n kütle ve moment formülleri
Kütle: M = sdsx, y, zd = (x,

dsx, y, zd ds at sx,birim
y, z)’deki
density y, zd,alan
6 başına kütle olarak yoğunluk
S
Koordinat düzlemleri etrafındaki birinci momentler:
Myz = x d ds, Mxz = y d ds, Mxy = z d ds

6 6 6
S S S
Kütle merkezinin koordinatları:

x = Myz >M, y = Mxz >M, z = Mxy >M
Eylemsizlik momentleri:
Ix = s y 2 + z 2 d d ds, Iy = sx 2 + z 2 d d ds,
6 6
S S
2 2
Iz = sx + y d d ds, IL = r 2d ds,
6 6
S S
r(x, y, z) (x, y, z) noktasından L doğrusuna uzaklık
Bir L doğrusu etrafındaki jirasyon yarıçapı: RL = 2IL >M
ÖRNEK 5 Kütle Merkezi Bulmak

a yarıçaplı ve sabit d yoğunluklu ince yarı küresel bir kabuğun kütle merkezini bulun.
Çözüm Kabuğu
ƒsx, y, zd = x 2 + y 2 + z 2 = a 2, z Ú 0
z
x2 y2 z2 a2 yarım küresiyle modelleriz (Şekil 16.48). Yüzeyin z-ekseni etrafındaki simetrisi
0 olduğunu söyler. Geriye sadece z = Mxy >M. formülünden z’yi bulmak kalır.
⎛0, 0, a ⎛
⎝ 2⎝ x = y = 0.
Kabuğun kütlesi şöyle bulunur:

k.m. S
M = d ds = d ds = sddsarea Sd = 2pa
(S’ninofalanı) 2pa22
d.d
6 6
S S
a
R y Mxy integralini hesaplamak için, p = k alır ve
a
x2 y2 a2 ƒ §ƒ ƒ = ƒ 2xi + 2yj + 2zk ƒ = 22x 2 + y 2 + z 2 = 2a
2a
x
ƒ §ƒ # p ƒ = ƒ §ƒ # k ƒ = ƒ 2z ƒ = 2z
fiEK‹L 16.48 Sabit yoğunluklu ince bir
yarım küresel kabuğun kütle merkezi ƒ §ƒ ƒ a
ds = dA = z dA.
simetri ekseni üzerinde tabandan tepeye ƒ §ƒ # p ƒ
olan uzaklığın yarısındadır (Örnek 5). buluruz.
Bu durumda,
a
Mxy = zd ds = d z z dA = da dA = daspa2 d = dpa3
6 6 6
S R R
Mxy pa 3d a
z = = = .
M 2pa 2d 2
buluruz. Kabuğun kütle merkezi (0, 0, a@2) noktasıdır.
ALIfiTIRMALAR 16.5
14. g(x, y, z) = y + z’yi birinci sekizde bir bölgede, koordinat eksenle-
Yüzey Alan› ri ve x = 2 ile y + z = 1 düzlemleriyle sınırlı takozun yüzeyi üze-
2 2
1. x + y – z = 0 paraboloidinden z = 2 düzlemiyle kesilen yüzeyin rinde integre edin.
alanını bulun.
15. g(x, y, z) = xyz’yi birinci sekizde bir bölgeden x = a, y = b ve
2. x2 + y2 – z = 0 paraboloidinden z =2 ve z = 6 düzlemleri ile kesilen z = c düzlemleriyle kesilen dikdörtgenler prizmasının yüzeyinde
şeridin alanını bulun. integre edin.
3. x + 2y + 2z = 5 düzleminden duvarları x = y2 ve x = 2 – y2 olan 16. g(x, y, z) = xyz’yi x = a, y = b ve z = c düzlemleriyle sınırlı
silindirle kesilen bölgenin alanını bulun. cismin yüzeyi üzerinde integre edin.
4. x2 – 2z = 0 yüzeyinin, xy-düzleminde x = √ 3, y = 0 ve y = x 17. g(x, y, z) = x + y + z’yi 2x + 2y + z = 2 düzleminin birinci sekizde
doğrularıyla sınırlı üçgenin üzerinde bulunan kısmının alanını bu- bir bölgedeki kısmı üzerinde integre edin.
lun.
18. gsx, y, zd = x2y 2 + 4 ’ü y2 + 4z = 16 parabolik silindirinden
5. x2 – 2y – 2z = 0 yüzeyinin, xy-düzleminde x = 2, y = 0 ve y = 3x x = 0, x = 1 ve z = 0 düzlemleriyle kesilen yüzey üzerinde integre
doğrularıyla sınırlı üçgenin üzerinde bulunan kısmının alanını bu- edin.
lun.
6. x2 + y2 + z2 = 2 küresinden z = 2x 2 + y 2. konisiyle kesilen Bir Yüzeydeki Ak›
kapağın alanını bulun.
19 ve 20 alıştırmalarında, F alanının verilen yüzey üzerinden belirti-
7. z = cx (c sabittir) düzleminden x2 + y2 = 1 silindiriyle kesilen len yöndeki akısını bulun.
elipsin alanını bulun.
19. Fsx, y, zd = -i + 2j + 3k
8. x2 + z2 = 1 silindirinin x = 1@2 ve y = 1@2 düzlemleri arasında
S: z = 0, 0 x 2, 0 y 3 dikdörtgen yüzeyi, yön k
kalan üst parçasının alanını bulun.
2
20. Fsx, y, zd = yx i - 2j + xzk
9. x = 4 – y2 – z2 paraboloidinin, yz-düzlemindeki 1 y2 + z2 4
halkasının üzerinde kalan kısmının alanını bulun. S: y = 0, –1 x 2, 2 z 7 dikdörtgen yüzeyi, yön –j
2 2
10. x + y + z = 2 paraboloidinden y = 0 düzlemiyle kesilen yüzeyin 21–26 alıştırmalarında, F alanının x2 + y2 + z2 = a2 küresinin birinci
alanını bulun. sekizde bir bölgedeki kısmında orijinden uzaklaşan yönde olan akısını
11. x 2 - 2 ln x + 215y - z = 0 yüzeyinin xy-düzlemindeki bulun.
R: 1 x 2, 0 y 1 karesi üzerindeki kısmının alanını bulun. 21. Fsx, y, zd = zk 22. Fsx, y, zd = -yi + xj
12. 2x + 2y – 3z = 0 yüzeyinin, xy-düzlemindeki R: 0 x 1, 0
3@2 3@2
23. Fsx, y, zd = yi - xj + k 24. Fsx, y, zd = zxi + zyj + z2k
y 1 karesi üzerindeki kısmının alanını bulun. 25. Fsx, y, zd = xi + yj + zk
xi + yj + zk
Yüzey ‹ntegralleri 26. Fsx, y, zd =
2x 2 + y 2 + z 2
13. g(x, y, z) = x + y + z’yi birinci sekizde bir bölgeden x = a, y = a,
z = a düzlemleriyle kesilen küp yüzeyi üzerinde integre edin.
27. F(x, y, z) = z2i + xj – 3zk alanının z = 4 – y2 silindirinden x = 0, z

x = 1 ve z = 0 düzlemiyle kesilen yüzeyden dışarı doğru akısını
bulun.
28. F(x, y, z) = 4xi + 4yj + 2k alanının z = x2 + y2 paraboloidinin di-
binden z = 1 düzlemiyle kesilen yüzeyden dışarı doğru (z-ekse-
ninden uzağa) akısını bulun.
29. S, y = ex silindirinin, yz-düzlemine (x-eksenine paralel olarak) izdü-
şümü Ryz: 1 y 2, 0 z 1 dikdörtgeni olan, birinci sekizde
bir bölgedeki kısmı olsun (Şekle bakın). n de, S yüzeyinin yz-düz- 4x2 4y2 z2 0
leminden uzaklaşan birim normali olsun. F(x, y, z) = –2i + 2yj + zk
alanının S üzerinde n yönündeki akısını bulun. zⱖ0
y
z 2
x x2 y2 2x
veya
1 r 2 cos u
Ryz
37. Küresel kabuklar
a. a yarıçaplı ve sabit d yoğunluklu ince küresel bir kabuğun bir
çapı etrafındaki eylemsizlik momentini bulun (Bir yarım kü-
1 resel kabukla çalışın ve sonucun iki katını alın).
x y
2 b. Paralel Eksen Teoremini (Alıştırmalar 15.5) ve (a) şıkkındaki
y ex S
sonucu kullanarak kabuğa teğet bir doğruya göre eylemsizlik
momentini bulun.
38. a. Dondurmalı ve dondurmasız koniler Taban yarıçapı a ve
30. S, y = ln x silindirinin, xz-düzlemine (y-eksenine paralel olarak) yüksekliği h olan bir koninin yan yüzeyinin (koni yüzeyi eksi ta-
izdüşümü Rxz: 1 x e, 0 z 1 dikdörtgeni olan, birinci se- ban yüzeyi) merkezini bulun.
kizde bir bölgedeki kısmı olsun. n de, S’ye normal ve xz-düzle-
b. Pappus formülünü (Alıştırmalar 15.5) ve (a) şıkkındaki sonu-
minden uzaklaşan birim vektör olsun. F = 2yj + zk’nin S üzerinde
cu kullanarak bir koninin bütün yüzeyinin (yan artı taban)
n yönündeki akısını bulun.
merkezini bulun.
31. F = 2xyi + 2yzj + 2xzk alanının birinci sekizde bir bölgeden x = a,
c. a yarıçaplı ve h yükseklikli bir koni bir dondurma külahına
y = a, z = a düzlemleriyle kesilen küpün yüzeyinden dışarı doğru
benzeyen bir yüzey oluşturacak şekilde bir yarım küreyle bi-
akısını bulun.
leştiriliyor. Pappus formülünü ve (a) şıkkı ile Örnek 5’in so-
32. F = xzi + yzj + k alanının x2 + y2 + z2 25 küresinden z = 3 düz- nuçlarını kullanarak S’nin merkezini bulun. Merkezi, yarım
lemiyle kesilen üst kapağın yüzeyindeki dışarı doğru akısını bu- küre ve koninin paylaştıkları yüzeye yerkleştirmek için koni
lun. ne kadar yüksek olmalıdır?
Momentler ve Kütleler Yüzey Alan› ‹çin Özel Formüller

33. Merkez x2 + y2 + z2 = a2 küresinin birinci sekizde bir bölgedeki S, xy-düzlemindeki bir Rxy bölgesinde birinci mertebe kısmi türevleri
kısmının merkezini bulun. sürekli olan bir z = ƒ(x, y) fonksiyonuyla tanımlanan bir yüzeyse (Şe-
34. Merkez y2 + z2 = 9, z 0 silindirinden x = 0 ve x = 3 düzlem- kil 16.49), S aynı zamanda F(x, y, z) = ƒ(x, y) – z fonksiyonunun,
leriyle kesilen yüzeyin merkezini bulun (Örnek 4’teki yüzeye F(x, y, z) = 0 seviye yüzeyidir. Rxy’nin birim vektörünü p = k olarak al-
benzer). mak
35. Sabit yoğunluklu ince kabuk x2 + y2 – z2 = 0 konisinden z = 1
ƒ §F ƒ = ƒ ƒx i + ƒy j - k ƒ = 2ƒ x + ƒ y + 1
2 2
ve z = 2 düzlemleriyle kesilen sabit d yoğunluklu ince bir kabu-
ğun kütle merkezini ve z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momen- ƒ §F # p ƒ = ƒ sƒx i + ƒy j - kd # k ƒ = ƒ -1 ƒ = 1
tiyle jirasyon yarıçapını bulun.
36. Sabit yoğunluklu konik yüzey 4x2 + 4y2 – z2 = 0, z 0 konisin- ve
den x2 + y2 = 2x dairesel silindiri ile kesilen sabit d yoğunluklu in- ƒ §F ƒ
ce kabuğun z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini bulun dA = 2ƒx 2 + ƒ y2 + 1 dx dy, (11)
6 ƒ §F # p ƒ 6
(Şekle bakın). Rxy Rxy
verir.
Benzer şekilde, yz-düzlemindeki bir Ryz bölgesinin üzerindeki düzgün z f(x, y) yüzeyi
bir x = ƒ(y, z) yüzeyinin alanı
A = 2ƒy2 + ƒz 2 + 1 dy dz, (12)

6 S
Ryz
ve xz-düzlemindeki bir Rxz bölgesinin üzerindeki düzgün bir

y = ƒ(x, z) yüzeyinin alanı
A = 2ƒ x2 + ƒ z 2 + 1 dx dz. (13)
6
Rxz
olur. (11)–(13) denklemlerini kullanarak 39–44 alıştırmalarındaki yü-
zeylerin alanlarını bulun.
39. z = x2 + y2 paraboloidinin altından z = 3 düzlemiyle kesilen yü- fiEK‹L 16.49 Bir z = ƒ(x, y) yüzeyi
zey. için, (3) Denklemindeki alan
40. x = 1 – y2 – z2 paraboloidinin “burnundan” yz-düzlemiyle kesilen formülü
yüzey.
41. z = 2x 2 + y 2 konisinin xy-düzlemindeki x2 + y2 = 1 çemberi ile A = 2ƒ x2 + ƒ y2 + 1 dx dy.
6
9x2 + 4y2 = 36 elipsinin arasında kalan bölgenin üzerindeki kısmı Rxy
(İpucu: Bölgenin alanını bulmak için geometri formülleri kul- halini alır.
lanın).
42. 2x + 6y + 3z = 6 düzleminden birinci sekizde bir bölgenin sınır 43. y = (2@3)z3@2 silindirinden x = 1 ve y = 16@3 düzlemleriyle kesilen
düzlemleriyle kesilen üçgen. Alanı, her alan formülü için bir kere birinci sekizde bir bölgedeki yüzey.
olmak üzere, üç yoldan hesaplayın
44. y + z = 4 düzleminin, xz-düzleminin birinci dörtte bir bölgesinden
x = 4 – z2 parabolüyle kesilen bölgenin üzerindeki kısmı.
16.6 Parametrize Yüzeyler
Düzlemde eğrileri üç farklı şekilde tanımladık:

Açık şekil: y = ƒ(x)
Kapalı şekil: F(x, y) = 0
Parametrik vektör şekil: r(t) = ƒ(t)i + g(t)j, atb
Uzayda yüzeyler için benzer tanımlarımız vardır:
Açık şekil: z = ƒ(x, y)
Kapalı şekil: F(x, y, z) = 0
Ayrıca bir yüzey üzerindeki bir noktanın konumunu iki değişkenli bir vektör fonksiyon
olarak veren bir parametrik şekil daha vardır. Bu bölüm yüzey alanı ve yüzey integralleri
araştırmamızı parametrik olarak tanımlanan yüzeylere genişletir.
Yüzeylerin Parametrizasyonu
rsu, yd = ƒsu, ydi + gsu, ydj + hsu, ydk (1)
uy-düzleminde bulunan bir R bölgesinde tanımlı ve R’nin içinde bire-bir olan sürekli bir
vektör fonksiyon olsun (Şekil 16.50). r’nin görüntü bölgesine, r tarafından tanımlanan ve-
ya çizilen S yüzeyi deriz. (1) Denklemi R bölgesi ile birlikte yüzeyin bir parametrizasyo-
nunu oluşturur. u ve y değişkenleri parametreler ve R parametre bölgesidir.
u sabit Tartışmamızı basitleştirmek için, R’yi a u b, c y d şeklinde eşitsizliklerle tanım-

lanan dikdörtgenler olarak alacağız. R’nin içinde r’nin bire-bir olması koşulu S’nin kendi-
sini kesmemesini garantiler. (1) Denkleminin
y sabit
(u, y)
x = ƒ(u, y), y = g(u, y), z = h(u, y)
R parametrik denklemlerinin vektör eşdeğeri olduğuna dikkat edin.
u
0 ÖRNEK 1 Bir Koniyi Parametrelemek
Parametrizasyon Aşağıdaki koninin bir parametrizasyonunu bulun.
z = 2x 2 + y 2, 0 … z … 1.
z
y eğrisi sabit Çözüm Burada, silindirik koordinatlar gerek duyduğumuz her şeyi sağlar. Koni üzerin-
de tipik bir (x, y, z) noktası (Şekil 16.51) 0 r 1 ve 0 u 2p olmak üzere
x = r cos u, y = r sin u ve z = 2x 2 + y 2 = r, ile tanımlanır. (1) Denkleminde u = r ve
S P y = u almak
u eğrisi sabit rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + rk, 0 … r … 1, 0 … u … 2p.

x parametrizasyonunu verir.
r(u, y) f(u, y)i g(u, y)j h(u, y)k,
Yüzey noktasının konum vektörü
ÖRNEK 2 Bir Küreyi Parametrelemek
y
x + y + z = a2 küresinin bir parametrizasyonunu bulun.
2 2 2
fiEK‹L 16.50 Bir R bölgesi üzerinde tanımlı,

iki değişkenli bir vector fonksiyonu olarak Çözüm Küresel koordinatlar gerek duyduklarımızı verir. Küre üzerindeki bir (x, y, z)
ifade edilmiş parametrize bir S yüzeyi. noktası (Şekil 16.52) x = a sin f cos u, y = a sin f sin u ve z = a cos f, 0 f p,
0 u 2p ile tanımlanır. (1) Denkleminde u = f ve y = u almak
r(f, u) (a sin f cos u)i + (a sin f sin u)j + (a cos f)k
0 f p, 0 u 2p
Koni: z
z 兹x2 y2 parametrizasyonunu verir.
r
1 ÖRNEK 3 Bir Silindiri Parametrelemek

Aşağıdaki silindirin bir parametrizasyonunu bulun.
x2 + (y – 3)2 = 9, 0 z 5
Çözüm Silindirik koordinatlarda, bir (x, y, z) noktası x = r cos u, y = r sin u ve z = z ile
r(r, u) (r cos u)i
(x, y, z)
tanımlanır. x2 + (y – 3)2 = 9 silindiri üzerindeki noktalar için (Şekil 16.53) denklem, xy-
(r sin u)j rk düzleminde silindir tabanının kutupsal denklemi ile aynıdır:
(r cos u, r sin u, r)
u r x 2 + s y 2 - 6y + 9d = 9
x y
r 2 - 6r sin u = 0
fiEK‹L 16.51 Örnek 1’deki koni silindirik
veya
koordinatlar kullanılarak paramet-
r = 6 sin u, 0up
relenebilir.
olur. Bu nedenle silindir üzerindeki tipik bir nokta
x = r cos u = 6 sin u cos u = 3 sin 2u
y = r sin u = 6 sin2 u
z z
şeklindedir.
z (1) Denkleminde u = u ve y = z almak
(x, y, z) (a sin f cos u, a sin f sin u, a cos f) r(u, z) = (3 sin 2u)i + (6 sin2 u)j + zk, 0 u p, 0z5
parametrizasyonunu verir.
a
Yüzey Alan›
f
Amacımız
r(f, u) r(u, y) = ƒ(u, y)i + g(u, y)j + h(u, y)k, a u b, cyd
u
a parametrizasyonu ile tanımlanan eğrisel bir S yüzeyinin alanını hesaplamak için iki katlı
y bir integral bulmaktır. Başlamak üzere olduğumuz kuruluş için S’nin düzgün olmasına
x
gerek duyarız. Düzgünlüğün tanımı r’nin u ve y’ye göre kısmi türevlerini içerir:
0r 0ƒ 0g 0h
fiEK‹L 16.52 Örnek 2’deki küre, küresel ru = = i + j + k
koordinatlar kullanılarak 0u 0u 0u 0u
parametrelenebilir. 0r 0ƒ 0g 0h
ry = = i + j + k.
0y 0y 0y 0y
TANIM Düzgün parametrize yüzey

z Silindir: x2 (y 3)2 9
veya
Parametrize bir r(u, y) = ƒ(u, y)i + g(u, y)j + h(u, y)k yüzeyi, parametre aralığın-
r 6 sin u da ru ve ry sürekli ve ru ry hiçbir zaman sıfır olmuyorsa, düzgündür.
z
Düzgünlüğün tanımındaki ru ry vektörel çarpımının hiçbir zaman sıfır olmaması
r(u, z)
şartı, ru ve ry vektörlerinin sıfır olmamaları ve hiçbir zaman aynı doğru üzerinde olmama-
ları demektir, dolayısıyla her zaman yüzeyin bir teğet düzlemini tanımlarlar.
u
(x, y, z) Şimdi kenarları u = u0, u = u0 + u, y = y0 ve y = y0 + y doğruları üzerinde olmak
x (3 sin 2u, 6 sin2u, z) üzere R’de bir Auy dikdörtgeni düşünün (Şekil 16.54). Auy’nin her kenarı S yüzeyi üze-
rinde bir eğri üzerine tasvir edilir ve bu dört eğri birlikte “eğrisel alan elemanı” σuy’yi
y
r 6 sin u oluştururlar. Şeklin gösterimiyle, y = y0 kenarı bir C1 eğrisine, u = u0 kenarı bir C2 eğrisi-
ne gider ve ortak köşeleri (u0, y0) da P0’a gider.
fiEK‹L 16.53 Örnek 3’teki silindir, silindirik z

koordinatlar kullanılarak
parametrelenebilir.
C1: y y0 P0 C2: u u0
Parametrizasyon
S
d
Δsuy y y0 Δy
y0 Δy
ΔAu u u0 Δu
y0
R
c
x
u
0 a u0 b
u0 Δu
y
fiEK‹L 16.54 uy-düzlemindeki dikdörtgen bir Auy alan elemanı S üzerinde eğri bir σuy
alan elemanına gider.
ru ry Şekil 16.55, suy’nin büyütülmüş bir görüntüsünü verir. ru(u0, y0) vektörü C1’e P0’da
teğettir. Benzer şekilde, ry(u0, y0) C2’ye P0’da teğettir. ru ry vektörel çarpımı yüzeye
P0’da normaldir (İşte burada S nin düzgün olduğu varsayımını kullanmaya başladık.
z P0 ru ry 0 olduğundan emin olmak istiyoruz).
ru
ry Şimdi yüzey elemanı suy’ye kenarları uru ve yry vektörleriyle belirlenen teğet
C1: y y0
C2: u u0 düzlemdeki paralelkenarla yaklaşımda bulunuruz (Şekil 16.56). Bu paralelkenarın alanı
Δsuy
şöyledir:
x y ƒ ¢uru * ¢yry ƒ = ƒ ru * ry ƒ ¢u ¢y. (2)
fiEK‹L 16.55 Yüzey alan elemanı suy’nin R bölgesinin uy-düzleminde Auy dikdörtgen bölgeleri ile bölünüşü S yüzeyinin suy
büyütülmüş bir görüntüsü. yüzey alan elemanlarıyla bölünüşünü verir. Her suy yüzey elemanının alanına (2) denkle-
mindeki paralelkenarla yaklaşımda bulunuruz ve S’nin alanına bir yaklaşım elde etmek için
bu alanları toplarız:
z
a a ƒ ru * ry ƒ ¢u ¢y. (3)
P0 u y
Δuru
u ve y bağımsız olarak sıfıra giderken, ru ve ry’nin sürekliliği (3) Denklemindeki
d b
toplamın iki katlı 1c 1a ƒ ru * ry ƒ du dy. integraline yaklaşmasını garantiler. Bu iki
C1 Δyry
katlı integral S yüzeyinin alanını tanımlar ve daha genel olmasına rağmen alanın daha
C2 önceki tanımları ile uyuşur.
Δsuy
x y
TANIM Düzgün Bir Yüzeyin Alan›

fiEK‹L 16.56 uru ve yry vektörleriyle
belirlenen paralelkenar suy yüzey alan rsu, yd = ƒsu, ydi + gsu, ydj + hsu, ydk, a … u … b, c … y … d
elemanına yaklaşımda bulunur.
düzgün yüzeyinin alanı
d b
A = ƒ ru * ry ƒ du dy. (4)
Lc La
ile verilir.
Bölüm 16.5’te olduğu gibi, (4) Denklemindeki integrali, ƒ ru * ry ƒ du dy. yerine ds

yazarak kısaltabiliriz.
Yüzey Alanı Diferansiyeli ve Yüzey Alanı İçin Diferansiyel Formül
ds = ƒ ru * ry ƒ du dy ds (5)
6
S
Yüzey alan Yüzey alan için

diferansiyeli diferansiyel formül
ÖRNEK 4 Yüzey Alan› Bulmak (Koni)

Örnek 1’deki koninin yüzey alanını bulun (Şekil 16.51).
Çözüm Örnek 1’de

rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + rk, 0 … r … 1, 0 … u … 2p.
parametrizasyonunu bulmuştuk.
(4) Denklemini uygulamak için, önce rr ru’ yı bulmamız gerekir:

i j k
rr * ru = 3 cos u sin u 13
-r sin u r cos u 0
= -sr cos udi - sr sin udj + sr cos2 u + r sin2 udk.
('''')''''*
r
Yani, ƒ rr * ru ƒ = 2r 2 cos2 u + r 2 sin2 u + r 2 = 22r 2 = 22r. olur. Koninin alanı

2p 1
A = ƒ rr * ru ƒ dr du u = r, y = u ile (4) Denklemi
L0 L0
2p 1 2p
22 22
= 22 r dr du = du = s2pd = p22 units
birim kare
squared.
L0 L0 L0 2 2
olarak bulunur.
ÖRNEK 5 Yüzey Alan› Bulmak (Küre)

a yarıçaplı bir kürenin yüzey alanını bulun.
Çözüm Örnek 2’deki parametrizasyonu kullanırız:

rsf, ud = sa sin f cos udi + sa sin f sin udj + sa cos fdk,
0 f p, 0 u 2p
rf ru için,
i j k
rf * ru = 3 a cos f cos u a cos f sin u - a sin f 3
-a sin f sin u a sin f cos u 0
= sa 2 sin2 f cos udi + sa 2 sin2 f sin udj + sa 2 sin f cos fdk.
buluruz. Böylece, 0 f p için, sin f 0 olduğundan,
ƒ rf * ru ƒ = 2a 4 sin4 f cos2 u + a 4 sin4 f sin2 u + a 4 sin2 f cos2 f
= 2a 4 sin4 f + a 4 sin2 f cos2 f = 2a 4 sin2 f ssin2 f + cos2 fd
= a 2 2sin2 f = a 2 sin f,
elde edilir. Dolayısıyla kürenin alanı
2p p
A = a 2 sin f df du
L0 L0
2p p 2p
= c-a 2 cos f d du = 2a 2 du = 4pa 2 units squared.
L0 0 L0
olur. Bu, kürenin iyi bilinen alanı ile uyuşur.
Yüzey ‹ntegralleri
Parametrize bir yüzeyin alanını hesaplama formülünü bulduğumuza göre, artık bir
fonksiyonu parametrize formu kullanarak yüzey üzerinde integre edebiliriz.
TANIM Parametrik Yüzey ‹ntegrali

Düzgün S yüzeyi r(u, y) = ƒ(u, y)i + g(u, y)j + h(u, y)k, a u b, c y d,
ile parametrik olarak tanımlanmış ise ve G(x, y, z) de S üzerinde tanımlı sürekli
bir fonksiyon ise, G’nin S üzerindeki integrali
d b
Gsx, y, zd ds = Gsƒsu, yd, gsu, yd, hsu, ydd ƒ ru * ry ƒ du dy.
6 Lc La
S
olarak verilir.
ÖRNEK 6 Parametrik Olarak Tan›mlanm›fl Bir Yüzey Üzerinde ‹ntegrasyon

G(x, y, z) = x2’yi z = 2x 2 + y 2, 0 … z … 1. konisi üzerinde integre edin.
Çözüm Örnek 1 ve 4’teki işlere devam ederek, ƒ rr * ru ƒ = 22r ve
A r 2 cos2 u B A 22r B dr du
2p 1
x 2 ds =
6 L0 L0
x = r cos u
S
2p 1
= 22 r 3 cos2 u dr du
L0 L0
22 2p 2p
c + sin 2u d =
22 u 1 p22
= cos2 u du = .
4 L0 4 2 4 0 4
buluruz.
z
4 F = yzi + xj – z2k’nin y = x2, 0 x 1, 0 z 4, parabolik silindirinden dışarı doğru
(1, 0, 4) akısını bulun (Şekil 16.57).
y x2
Çözüm Yüzey üzerinde, x = x, y = x2 ve z = z’dir, dolayısıyla otomatik olarak
r(x, z) = xi + x2j + zk, 0 x 1, 0 z 4, parametrizasyonunu elde ederiz. Teğet vek-
n törlerin vektörel çarpımı
i j k
1
y rx * rz = 3 1 2x 0 3 = 2xi - j.
1
0 0 1
x
olur. Yüzeyden dışarıya doğru birim normal
fiEK‹L 16.57 Parabolik bir silindirin yüzeyi rx * rz 2xi - j
üzerindeki akıyı bulmak (Örnek 7).
n = = .
r
ƒ x * rzƒ 24x 2 + 1
dir. Yüzey üzerinde, y = x2’dir, dolayısıyla vektör alanı
F = yzi + xj – z2k = x2zi + xj – z2k
haline gelir. Böylece
1
F#n = ssx 2zds2xd + sxds -1d + s -z 2 ds0dd
24x 2 + 1
2x 3z - x
= .
24x 2 + 1
bulunur.
F’nin yüzeyden dışarıya akısı
4 1
2x 3z - x
F # n ds = ƒ rx * rz ƒ dx dz
6 L0 L0 24x 2 + 1
S
4 1
2x 3z - x
= 24x 2 + 1 dx dz
L0 L0 24x + 1 2
4 1 4 x=1
c x 4z - x 2 d dz
1 1
= s2x 3z - xd dx dz = dz
L0 L0 L0 2 2 x=0
4 4
sz - 1d dz = sz - 1d2 d
1 1
=
L0 2 4 0
1 1
= s9d - s1d = 2.
4 4
olarak bulunur.
z
ÖRNEK 8 Bir Kütle Merkezi Bulmak
z = 2x + y 2 konisinden z = 1 ve z = 2 düzlemleriyle kesilen sabit d yoğunluklu ince
2
2 kabuğun kütle merkezini bulun (Şekil 16.58).
z 兹x2 y2
1 Çözüm Yüzeyin z-ekseni etrafındaki simetrisi ™x = ™y = 0 olduğunu söyler. ™z = Mxy@M’yi
bulacağız. Örnek 1 ve 4’teki gibi çalışarak,
rsr, ud = r cos ui + r sin uj + rk, 1 … r … 2, 0 … u … 2p,
x y ve
ƒ rr * ru ƒ = 22r.
fiEK‹L 16.58 z = 2x 2 + y 2 konisinin
z = 1 ve z = 2 düzlemleri ile kesilmesiyle buluruz. Dolayısıyla,
elde edilen kesik koni (Örnek 8). 2p 2
M = d ds = d22r dr du
6 L0 L1
S
2p 2 2p
c d du = d22 a2 - b du
r2 1
= d22
L0 2 1 L0 2
2p
= d22 c d = 3pd22
3u
2 0
2p 2
Mxy = dz ds = dr22r dr du
6 L0 L1
S
2p 2 2p 2
c d du
r3
= d22 r 2 dr du = d22
L0 L1 L0 3 1
2p
7 14
= d22 du = pd22
L0 3 3
Mxy 14pd22 14
3 A 3pd22 B
z = = = .
M 9
olur. Kabuğun kütle merkezi (0, 0, 14/9) noktasıdır.
ALIfiTIRMALAR 16.6
kitabın arkasındakilerle aynı olmayabilir. Ancak değerleri aynı olmalı-
Yüzeylerin Parametrizasyonlar›n› Bulmak dır).
1–16 alıştırmalarında, yüzeyin bir parametrizasyonunu bulun (Bunu
17. Silindir içinde düzlem y + 2z = 2 düzleminin, x2 + y2 = 1
yapmanın birçok doğru yolu vardır, o yüzden yanıtlarınız kitabın arka-
silindirinin içindeki kısmı
sındakilerle aynı olmayabilir).
1. z = x 2 + y 2, z … 4 paraboloidi 18. Silindir içinde düzlem z = –x düzleminin, x2 + y2 = 4 silindiri-
nin içindeki kısmı
2. z = 9 - x 2 - y 2, z Ú 0 paraboloidi
19. Kesik koni z = 22x 2 + y 2 konisinin z = 2 ve z = 6 düzlemleri
3. Kesik koni z = 2x 2 + y 2>2 konisinin birinci sekizde bir böl- arasında kalan kısmı
20. Kesik koni z = 2x 2 + y 2>3 konisinin z = 1 ve z = 4@3 düzlem-
gede, z = 0 ve z = 3 düzlemleri arasında kalan kısmı
4. Kesik koni z = 2 2x 2 + y 2 konisinin z = 2 ve z = 4 düzlemleri
leri arasında kalan kısmı
arasında kalan kısmı
21. Dairesel silindirik şerit x2 + y2 = 1 silindirinin z = 1 ve z = 4 düz-
5. Küresel kapak x2 + y2 + z2 = 9 küresinden z = 2x 2 + y 2
lemleri arasında kalan kısmı
konisiyle kesilen kapak
22. Dairesel silindirik şerit x2 + z2 = 10 silindirinin y = –1 ve y = 1
6. Küresel kapak x2 + y2 + z2 = 4 küresinin birinci sekizde bir
düzlemleri arasında kalan kısmı
bölgede xy-düzlemi ile z = 2x 2 + y 2 konisi arasında kalan
kısmı 23. Parabolik kapak z = 2 – x2 – y2 paraboloidinden z = 2x 2 + y 2
konisiyle kesilen kapak
7. Küresel şerit x2 + y2 + z2 = 3 küresinin z = 23>2 ve
z = - 23>2 düzlemleri arasında kalan kısmı 24. Parabolik şerit z = x2 + y2 paraboloidinin z = 1 ve z = 4 düzlem-
8. Küresel kapak x2 + y2 + z2 = 8 küresinden z = –2 düzlemiyle keleri arasında kalan kısmı
silen üst parça 25. Kesik küre x2 + y2 + z2 = 2 küresinden z = 2x 2 + y 2 konisiyle
9. Düzlemler arasında parabolik silindir z = 4 – y2 parabolik kesilen alt bölüm
silindirinden x = 0, x = 2 ve z = 0 düzlemleriyle kesilen yüzey 26. Küresel şerit x2 + y2 + z2 = 4 küresinin z = –1 ve z = 23 düz-
2
10. Düzlemler arasında parabolik silindir y = x parabolik silin- lemleri arasındaki kısmı
dirinden z = 0, z = 3 ve y = 2 düzlemleriyle kesilen yüzey
11. Dairesel silindirik şerit y2 + z2 = 9 silindirinin x = 0 ve x = 3 düz- Parametrize Yüzeyler Üzerinde ‹ntegraller
lemleri arasında kalan kısmı 27–34 alıştırmalarında, verilen fonksiyonu verilen yüzey üzerinde in-
12. Dairesel silindirik şerit x2 + z2 = 4 silindirinin y = –2 ve y = 2 tegre edin.
düzlemleri arasında kalan xy-düzleminin üzerindeki kısmı 27. Parabolik silindir y = x2, 0 x 2, 0 z 3, parabolik
13. Silindir içinde düzlem x + y + z = 1 düzleminin silindiri üzerinde G(x, y, z) = x
2 2
a. x + y = 9 silindirinin içindeki kısmı 28. Dairesel silindir y2 + z2 = 4, z 0, 1 x 4, silindirik yü-
2 2
b. y + z = 9 silindirinin içindeki kısmı zeyi üzerinde G(x, y, z) = z
14. Silindir içinde düzlem x – y + 2z = 2 düzleminin 29. Küre x2 + y2 + z2 = 1 birim küresi üzerinde G(x, y, z) = x2
a. x2 + z2 =3 silindirinin içindeki kısmı 30. Yarı küre x2 + y2 + z2 = a2, z 0 yarım küresi üzerinde
G(x, y, z) = z2
b. y2 + z2 = 2 silindirinin içindeki kısmı
31. Düzlem parçası x + y + z = 4 düzleminin, xy-düzlemindeki
15. Dairesel silindirik şerit (x – 2)2 + z2 = 4 silindirinin y = 0 ve
0 x 1, 0 y 1, karesinin üzerinde bulunan kısmı üzerin-
y = 3 düzlemleri arasında kalan kısmı
de F(x, y, z) = z
16. Dairesel silindirik şerit y2 + (z – 5)2 = 25 silindirinin x = 0 ve
x = 10 düzlemleri arasında kalan kısmı 32. Koni z = 2x 2 + y 2, 0 … z … 1 konisi üzerinde
F(x, y, z) = z – x
33. Parabolik kubbe z = 1 – x2 – y2, z 0 parabolik kubbesi üzerinde
Parametrize Yüzeylerin Alanlar› Hsx, y, zd = x 2 25 - 4z,
17–26 alıştırmalarında, yüzeyin alanını iki katlı bir integral olarak ifa- 34. Küresel kapak x2 + y2 + z2 = 4 küresinin z = 2x 2 + y 2 konisi
de etmek için bir parametrizasyon kullanın. Sonra integrali hesaplayın üzerinde bulunan kısmı üzerinde H(x, y, z) = yz
(İntegralleri kurmanın birçok doğru yolu vardır, o yüzden yanıtlarınız
49. Koni r(r, u) = (r cos u)i + (r sin u)j + rk, r 0, 0 u 2p,

konisi, (r, u) = (2, p@4)’e karşı gelen P0 A 22, 22, 2 B noktasında
Parametrize Yüzeyler Üzerinde Ak›
35–44 Alıştırmalarında, 4S F # n ds akısını yüzeyde verilen yönde bul-
mak için bir parametrizasyon kullanın. 50. Yarı küre r(f, u) = (4 sin f cos u)i + (4 sin f sin u)j + (4 cos f)k,
0 f p/2, 0 u 2p, yarı küre yüzeyi, (f, u) = (p@6, p@4)’e
karşılık gelen P0 A 22, 22, 223 B noktasında
2 2
35. Parabolik silindir F = z i + xj – 3zk, z = 4 – y parabolik
silindirinden x = 0, x = 1 ve z = 0 düzlemleriyle kesilen yüzeyden
51. Dairesel silindir r(u, z) = (3 sin 2u)i + (6 sin2 u)j + zk, 0 u p,
silindiri, (u, z) = (p@3,0)’a karşılık gelen P0 A 323>2, 9>2, 0 B nok-
dışarı doğru (x-ekseninden uzaklaşan normal)
36. Parabolik silindir F = x2j – xzk, y = x2, –1 x 1, parabolik
tasında (Örnek 3’e bakın).
silindirinden z = 0 ve z = 2 düzlemleriyle kesilen yüzeyden dışarı
doğru (yz-düzleminden uzaklaşan normali) 52. Parabolik silindir r(x, y) = xi + yj – x2k, – x , – y
parabolik silindir yüzeyi, (x, y) = (1, 2)’ye karşılık gelen
37. Küre F = zk, birinci sekizde bir bölgede x2 + y2 + z2 = a2 küresin-
P0(1, 2, –1) noktasında
den orijinden uzaklaşan yönde
38. Küre F = xi + yj + zk, x2 + y2 + z2 = a2 küresinden orijinden uzak-
laşan yönde Parametrizasyonun Baflka Örnekleri
39. Düzlem F = 2xyi + 2yzj + 2xzk, x + y + z = 2a düzleminin, 53. a. Bir dönel torus (simit) xz-düzlemindeki bir C çemberinin uzay-
xy-düzlemindeki 0 x a, 0 y a, karesinin üzerinde bulu- da z-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeydir. (Şekle ba-
nan kısmından yukarı doğru kın) C’nin yarıçapı r 0 ve merkezi (R, 0, 0) ise, torusun bir para-
metrizasyonunun, 0 u 2p ve 0 y 2p şekildeki açılar
40. Silindir F = xi + yj + zk, x2 + y2 = 1 silindirinin z = 0 ve z = a
olmak üzere
düzlemleriyle kesilen kısmından dışarı doğru.
41. Koni F = xyi – zk, z = 2x 2 + y 2, 0 … z … 1, konisinden dı- rsu, yd = ssR + r cos udcos ydi
şarı doğru (z-ekseninden uzaklaşan normal) + ssR + r cos udsin ydj + sr sin udk,
42. Koni F = y2i + xzj – k, z = 2 2x 2 + y 2, 0 z 2, konisin- olduğunu gösterin.
den dışarı doğru ( z-ekseninden uzaklaşan normal)
b. Torusun yüzey alanının A = 4p2Rr olduğunu gösterin.
43. Kesik koni F = –xi – yj + z2k, z = 2x 2 + y 2 konisinin z = 1 ve
z = 2 düzlemleriyle kesilen parçasından dışarı doğru (z-eksenin-
den uzaklaşan normal yönünde) z
44. Paraboloid F = 4xi + 4yj + 2k, z = x2 + y2, paraboloidinin
altından z = 1 düzlemiyle kesilen yüzeyinden dışarı (z-ekseninden
uzaklaşan normal yönünde) C
r
u
Kütle ve Momentler x
0
2 2 2 2
45. x + y + z = a küresinin birinci sekizde bir bölgedeki kısmının R
merkezini bulun.
46. x2 + y2 + z2 = 0 konisinden z = 1 ve z = 2 düzlemleriyle kesilen
sabit d yoğunluklu ince kabuğun kütle merkezini ve z-ekseni z
etrafındaki eylemsizlik momentiyle jirasyon yarıçapını bulun.
47. Sabit d yoğunluklu ince bir küresel x2 + y2 + z2 = a2 kabuğunun z-
ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini bulun.
48. Sabit D yoğunluklu ince bir konik z = 2x 2 + y 2, 0 … z … 1,
kabuğunun z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini bulun.
y
Parametrize Yüzeylere Te¤et Düzlemler
r(u, y)
Parametrize bir r(u, y) = ƒ(u, y)i + g(u, y)j + h(u, y)k yüzeyinin bir
P0(ƒ(u0, y0), g(u0, y0), h(u0, y0)) noktasındaki teğet düzlemi, P0’dan
geçen ve P0’daki teğet vektörler ru(u0, y0) ve ry(u0, y0)’ın vektörel çar-
pımı olan, ru(u0, y0) ry(u0, y0) vektörüne normal olan düzlemdir. x
y
49–52 alıştırmalarında, verilen P0 noktasında yüzeye teğet olan düzle- u
mi bulun. Sonra yüzeyin Kartezyen denklemini bulun ve yüzeyle teğet
düzlemi birlikte çizin.
54. Bir dönel yüzeyin parametrelenmesi a u b için g(u) 0 b. x = y2, y 0, eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle
olmak üzere, parametrelenmiş C: (ƒ(u), g(u)) eğrisinin x-ekseni üretilen yüzeyin parametrizasyonunu bulun.
etrafında döndürüldüğünü varsayın. 55. a. Bir elipsoidin parametrelenmesi (x2@a2) + (y2@b2) = 1
a. 0 y 2p, xy-düzlemiyle yüzey üzerindeki r(u, y) noktası elipsinin x = a cos u, y = b sin u, 0 u 2p, parametrizasyo-
arasındaki açı olmak üzere, ortaya çıkan dönel yüzeyin bir nunu hatırlayın (Bölüm 3.5, Örnek 13). u ve f açılarını küre-
parametrizasyonunun sel koordinatlarda tanımlandığı gibi kullanarak,
(x2@a2) + (y2@b2) + (z2@c2) = 1 elipsoidinin bir parametrizasyo-
rsu, yd = ƒsudi + sgsudcos ydj + sgsudsin ydk
nunun
olduğunu gösterin (Aşağıdaki şekle bakın). ƒ(u)’nun dönme rsu, fd = sa cos u cos fdi + sb sin u cos fdj + sc sin fdk
ekseni boyunca uzaklığı, g(u)’nun ise dönme ekseninden uzaklığı
ölçtüğüne dikkat edin. olduğunu gösterin.
y b. Elipsoidin yüzey alanı için bir integral yazın, ama integrali
hesaplamayın.
56. Tek parçalı hiperboloid
(f(u), g(u), 0) a. Tek parçadan ibaret x2 + y2 – z2 = 1 hiperboloidi için,
x2 + y2 = r2 çemberi ile ilişkili u açısı ve r2 – z2 = 1 hiperbolik
r(u, y) fonksiyonuyla ilişkili hiperbolik u parametresi cinsinden bir para-
C
metrizasyon bulun. (Bölüm 7.8, Alıştırma 84’e bakın.)
y
b. (a) şıkkındaki sonucu (x2@a2) + (y2@b2) – (z2@c2) = 1 hiperbolo-
g(u) idine genelleştirin.
z f(u) 57. (Alıştırma 56’nın devamı) x2 + y2 – z2 = 25 hiperboloidine,
x x02 + y02 = 25 olmak üzere, (x0, y0, 0) noktasında teğet olan düzle-
min Kartezyen denklemini bulun.
58. İki parçalı hiperboloid (z2@c2) – (x2@a2) – (y2@b2) = 1 hiperbo-
loidinin bir parametrizasyonunu bulun.
16.7 Stokes Teoremi
Bölüm 16.4’te gördüğümüz gibi, iki boyutlu bir F = Mi + Nj alanının bir (x, y)
Rot F noktasındaki dolaşım yoğunluğu veya rotasyonel bileşeni, (∂N@∂x – ∂M@∂y) skaler
büyüklüğü ile tanımlanır. Üç boyutta, bir düzlemin bir P noktası etrafındaki dolaşım bir
vektörle tanımlanır. Bu vektör dolaşım düzlemine normaldir (Şekil 16.59) ve kendisine,
P dolaşım eğrisiyle sağ el kuralına uygun bir ilişki sağlayan bir yönü gösterir. Vektörün
uzunluğu akışın dönüş hızını verir ve genellikle dolaşım düzleminin P’deki eğikliği ile
değişir. F = Mi + Nj + Pk alanı ile bir akıştaki en büyük dolaşımlı vektörün
rot F = a bi + a bj + a b k.
0P 0N 0M 0P 0N 0M
curl - - - (1)
fiEK‹L 16.59 Üç boyutlu bir akışkan akışın- 0y 0z 0z 0x 0x 0y
da bir düzlemin bir P noktasındaki dolaşım
rotasyonel vektörü olduğu görülür. Bu bilgiyi, Green teoreminin dolaşım–rotasyonel şek-
vektörü. Dolaşım eğrisiyle sağ el kuralına
linin uzaya genelleştirilmesi olan Stokes Teoreminden alırız.
uygun ilişkisine dikkat edin.
(rot F) • k = (∂N@∂x – ∂M@∂y) ifadesinin, Bölüm 16.4’te F = M(x, y)i + N(x, y)j iken
yapmış olduğumuz tanımla uyuştuğuna dikkat edin. (1) Denklemindeki rot F formülü
genellikle aşağıdaki sembolik operatör kullanılarak yazılır:
0 0 0
§ = i + j + k . (2)
0x 0y 0z
( sembolü “del” olarak okunur.) F’nin rotasyoneli F’dir:

i j k
§ * F = 4
0 0 0 4
0x 0y 0z
M N P
= a bi + a bj + a bk
0P 0N 0M 0P 0N 0M
- - -
0y 0z 0z 0x 0x 0y
rot F
rot F = F (3)
ÖRNEK 1 Rot F Bulmak

F = (x – y)i + 4zj + x2k’nin rotasyonelini bulun.
2
Çözüm
rot F = F (3) Denklemi
i j k
= 4
0 0 0 4
0x 0y 0z
x2 - y 4z x2
= a s4zdbi - a sx 2 d -
0 2 0 0 0 2
sx d - sx - ydbjj
0y 0z 0x 0z
+ a
0 0 2
s4zd - sx - ydbk
0x 0y
= s0 - 4di - s2x - 0dj + s0 + 1dk

= -4i - 2xj + k
Göreceğimiz gibi, operatörünün başka uygulamaları da vardır. Örneğin, skaler bir
ƒ(x, y, z) fonksiyonuna uygulandığı zaman, ƒ’nin gradiyentini verir:
0ƒ 0ƒ 0ƒ
§ƒ = i + j + k.
S n 0x 0y 0z
Bu artık “grad ƒ” gibi, “del ƒ” olarak da okunabilir.
C
Stokes Teoremi
Stokes Teoremi, normalde karşılaşılan koşullar altında, bir vektör alanının uzayda yönlen-
fiEK‹L 16.60 Sınırlayıcı C eğrisinin dirilmiş bir yüzeyin sınırı üzerinde, birim normal vektör alanı n ye göre saat yönünün tersi
yönlenişi n normal alanıyla arasında sağ el yönündeki dolaşımının, alanın rotasyonelinin normal bileşeninin yüzey üzerindeki integ-
kuralına dayanan bir ilişki kurar. raline eşit olduğunu söyler.
TEOREM 5 Stokes Teoremi

F = Mi + Nj + Pk’nin yönlendirilmiş bir S yüzeyinin sınırı C üzerinde yüzeyin
birim normal vektörü n’ye göre saat yönünün tersine dolaşımı, § * F # n ’nin S
üzerindeki integraline eşittir.
F # dr = § * F # n ds (4)
F 6
C S
saat yönünün rotasyonel integrali

tersine dolaşım
(4) denkleminden, iki farklı yönlenmiş S1 ve S2 yüzeyi aynı C sınırına sahipse, rotas-
yonel integrallerinin aynı olduğuna dikkat edin:
§ * F # n1 ds = § * F # n2 ds.
6 6
S1 S2
İki rotasyonel integrali de, n1 ve n2 vektörleri, yüzeyleri doğru olarak yönlendirdiği süre-
ce, (4) denkleminin solundaki saat yönünün tersine dolaşım integraline eşittir.
Doğal olarak, Stokes denklemindeki integrallerin varlığını garantilemek için, F, C ve S
üzerinde bazı matematiksel kısıtlamalar olması gerekir. Genel kısıtlamalar bütün fonksiyon-
ların, vektör alanlarının ve türevlerin sürekli olmasıdır.
C, xy-düzleminde, saat yönünün tersine yönlenmiş bir eğri ve R de xy-düzleminde
C’nin sınırladığı bölgeyse, ds = dx dy olur ve
s§ * Fd # n = s§ * Fd # k = a b.
0N 0M
-
0x 0y
bulunur. Bu koşullar altında, Stokes denklemi, Green teoremindeki denklemin dola-

şım–rotasyonel şekli olan
a b dx dy,
0N 0M
F # dr = -
F 6 0x 0y
C R
halini alır. Tersine, bu adımları geri çevirerek, iki boyutta Green Teoreminin dolaşım–ro-
tasyonel şeklini, del gösteriminde
fiEK‹L 16.61 Green Teoremi ve Stokes
Teoremi’nin karşılaştırılması.
F # dr = § * F # k dA. (5)
F 6
C R
biçiminde tekrar yazabiliriz. Şekil 16.61’e bakın.
ÖRNEK 2 Bir Yar› Küre ‹çin Stokes Denklemini Gerçeklemek

(4) Denklemini S: x2 + y2 + z2 = 9, z 0 yarım küresi, C: x2 + y2 = 9, z = 0 sınır eğrisi ve
F = yi – xj alanı için hesaplayın.
Çözüm r(u) = (3 cos u)i + (3 sin u)j, 0 u 2p, parametrizasyonunu kullanarak, C

etrafında (yukarıdan bakıldığında) saat yönünün tersine dolaşımı hesaplarız:
dr = s -3 sin u dudi + s3 cos u dudj
F = yi - xj = s3 sin udi - s3 cos udj
F # dr = -9 sin2 u du - 9 cos2 u du = -9 du
2p
F # dr = -9 du = -18p.
F L0
C
F’nin rotasyonel integrali için,
§ * F = a bi + a bj + a bk
0P 0N 0M 0P 0N 0M
- - -
0y 0z 0z 0x 0x 0y
= s0 - 0di + s0 - 0dj + s -1 - 1dk = -2k
xi + yj + zk xi + yj + zk
n = = Dış birim normal
2x + y + z
2 2 2 3
3 a = 3 ile, Bölüm 16.5,

ds = z dA Örnek 5
2z 3
§ * F # n ds = - dA = -2 dA
3 z
ve
§ * F # n ds = -2 dA = -18p.
6 6
S x2 + y … 9
2
buluruz. Çember üzerindeki dolaşım, olması gerektiği gibi, rotasyonelin yarım küre üze-
rindeki integraline eşittir.
ÖRNEK 3 Dolafl›m Bulmak

F = (x2 – y)i + 4zj + x2k alanının, z = 2 düzleminin z = 2x 2 + y 2 , konisini kestiği C eğ-
z risi üzerinde, yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine dolaşımını bulun (Şekil 16.62).
C: x2 y2 4, z 2 Çözüm Stokes Teoremi dolaşımı koninin yüzeyi üzerinde integral alarak bulmamızı sağlar.
C’yi yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine çevirmek koninin iç normali n’yi (ki pozitif
n bir z-bileşeni vardır) almaya karşılık gelir.
Koniyi
rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + rk, 0 … r … 2, 0 … u … 2p.
şeklinde parametize ederiz. Bundan sonra,
rr * ru -sr cos udi - sr sin udj + rk
n = =
S: r(t) (r cos u)i (r sin u)j rk ƒ rr * ru ƒ r22 Bölüm 16.6,
x y Örnek 4
Q -scos udi - ssin udj + kR
1
=
ÖRNEK 16.62 Örnek 3’teki C eğrisi ve S 22
konisi.
ds = r22 dr du Bölüm 16.6, Örnek 4

§ * F = -4i - 2xj + k Örnek 1
= -4i - 2r cos uj + k. x = r cos u
elde ederiz. Böylece,
a4 cos u + 2r cos u sin u + 1b

1
§ * F#n =
22
a4 cos u + r sin 2u + 1b
1
=
22
bulunur ve dolaşım
F # dr = § * F # n ds Stokes Teoremi, Denklem (4)

F 6
C S
a4 cos u + r sin 2u + 1b A r22 dr du B = 4p.

2p 2
1
=
L0 L0 22
olarak elde edilir.
§ * F’nin Çark Yorumu

Yoğunluğu d(x, y, z) olan hareketli bir akışkanın (x, y, z) noktasındaki hızının v(x, y, z)
olduğunu varsayın ve F = Dv alın. Bu durumda,
F # dr
F
C
akışkanın kapalı C eğrisi boyunca dolaşımıdır. Stokes Teoremine göre bu dolaşım F çar-
pımının, C eğrisi ile çevrelenen bir S yüzeyi üzerindeki akısına eşittir:
F # dr = § * F # n ds.
F 6
C S
F’nin tanım bölgesinde bir Q noktası ve Q’da bir u yönünü sabitlediğimizi varsayın.
Merkezi Q’da ve düzlemi u’ya normal olan r yarıçaplı çember C olsun. F alanı Q’da
sürekliyse, r → 0 iken, F’nin u-bileşeninin, C ile sınırlı S dairesindeki ortalama
değeri, F’nin Q’daki u-bileşenine yaklaşır:
1
s§ * F # udQ = lim § * F # u ds.
p:0 pr2 6
S
Bu son denklemdeki yüzey integralini dolaşım ile değiştirirsek,
1
s§ * F # udQ = lim F # dr. (6)
p:0 pr2 F
C
elde ederiz. u vektörü F’nin yönünde iken (6) Denkleminin sol tarafının değeri mak-
simumdur. r küçükse, (6) Denkleminin sağ tarafındaki limit yaklaşık olarak
1
F # dr,
pr2 F
C
dir ve bu değer, C üzerindeki dolaşımın, dairenin alanına oranıdır (dolaşım yoğunluğu). r ya-
rıçaplı bir çarkın, aks’ı u doğrultusunda yönlendirilmiş olmak üzere, Q noktasında akışkana
Rot F konulduğunu varsayalım. Akışkanın C üzerindeki dolaşımı, çarkın dönüş hızını etkileyecektir.
Çark, dolaşım integrali maksimize edildiğinde en hızlı döner; dolayısıyla çarkın aks’ı F
yönündeyken en hızlı şekilde dönecektir (Şekil 16.63).
Q
ÖRNEK 4 F’nin Dolafl›m Yo¤unlu¤u ‹le ‹lgisi
Sabit yoğunluklu bir akışkan z-ekseni etrafında, v = v(–yi + xj) hızıyla dönmektedir. Bura-
da v dönüşün açısal hızı denilen pozitif bir sabittir (Şekil 16.64). F = v ise, F’yi bu-
lun ve dolaşım yoğunluyla arasında bir ilişki kurun.
Çözüm F = v = –vyi + vxj) ile,

fiEK‹L 16.63 Rot F’nin çark yorumu
§ * F = a bi + a bj + a bk
0P 0N 0M 0P 0N 0M
- - -
0y 0z 0z 0x 0x 0y
= s0 - 0di + s0 - 0dj + sv - s -vddk = 2vk.
z
buluruz. Stokes Teoremine göre F’nin, F’ye normal bir düzlem içindeki, mesela xy-
v düzlemi, bir S dairesini çevreleyen r yarıçaplı bir C çemberi üzerindeki dolaşımı
F # dr = § * F # n ds = 2vk # k dx dy = s2vdspr2 d.
P(x, y, z)
F 6 6
C S S
olur. Böylece, u = k ile, (6) denklemine uygun şekilde,

1
s§ * Fd # k = 2v = F # dr,
pr2 F
C
O v v(–yi xj) elde edilir.
r ÖRNEK 5 Stokes Teoremini Uygulamak

P(x, y, 0) y
F = xzi + xyj + 3xzk ve C, 2x + y + z = 2 düzleminin birinci sekizde bir bölgedeki parça-
x sının, yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine takip edilen sınırı ise, Stokes Teoremini
kullanarak 1C F # dr,’yi hesaplayın (Şekil 16.65)
fiEK‹L 16.64 Sabit v açısal hızlı, pozitif
(saat yönünün tersi) yönde, xy-düzlemine
Çözüm Düzlem, ƒ(x, y, z) = 2x + y + z fonksiyonunun ƒ(x, y, z) = 2 seviye yüzeyidir.
paralel düzgün bir dönel akış (Örnek 4).
Birim normal vektör,
a2i + j + kb
§ƒ s2i + j + kd 1
n = = =
ƒ §ƒ ƒ ƒ 2i + j + k ƒ 26
C üzerinde saat yönünün tersine hareketle uyumludur. Stokes Teoremini uygulamak için,
i j k
rot F = § * F = 4
0 0 0 4
curl = sx - 3zdj + yk.
0x 0y 0z
xz xy 3xz
buluruz. Düzlem üzerinde, z = 2 – 2x – y’dir, dolayısıyla

§ * F = sx - 3s2 - 2x - yddj + yk = s7x + 3y - 6dj + yk
z ve
a7x + 3y - 6 + yb = a7x + 4y - 6b.

1 1
§ * F#n =
26 26
(0, 0, 2)
elde edilir. Yüzey alan elemanı
n ƒ §ƒ ƒ 26
C ds = dA = dx dy.
ƒ §ƒ # k ƒ 1
2x y z 2
olarak bulunur. Dolaşım ise
(1, 0, 0) R
F # dr = § * F # n ds Stokes Teoremi, Denklem (4)
(0, 2, 0)
F 6
x y 2 2x C S
y
1 2 - 2x
a7x + 4y - 6b 26 dy dx
1
=
fiEK‹L 16.65 Örnek 5’teki düzlemsel yüzey. L0 L0 26
1 2 - 2x
= s7x + 4y - 6d dy dx = -1.
L0 L0
olur.
E
Stokes Teoreminin Çok Yüzlü Yüzeyler ‹çin ‹spat›
S, sonu sayıda düzlemsel bölgeden oluşan çok yüzlü bir yüzey olsun (Örnek olarak Şekil
16.66’ya bakın). S’nin her ayrı paneline Green Teoremini uygularız. İki tip panel vardır:
A D
1. Her taraftan başka panellerle çevrelenenler ve
2. Bir veya daha fazla kenarı başka panellerle komşu olmayanlar.
B C S’nin sınırı , diğer panellere komşu olmayan, 2. tip panellerinki gibi, kenarlardan oluşur.
Şekil 16.66’da, EAB, BCE ve CDE üçgenleri S’nin bir parçasını temsil ederler. ABCD de
fiEK‹L 16.66 Çok yüzlü bir yüzeyin parçası. sınırının bir parçasıdır. Bu üç üçgene sırayla Green Teoremini uygulayıp, sonuçları topla-
makla
£ + + ≥F # dr = £ + + ≥ § * F # n ds. (7)
F F F 6 6 6
EAB BCE CDE EAB BCE CDE
elde ederiz. (7) Denkleminin solundaki üç eğrisel integral, ABCDE çevresi üzerinde alınan
tek bir eğrisel integrale indirgenir, çünkü iç doğru parçaları üzerinde alınan integraller bir-
birini götürür. Örneğin, ABE üçgeninin BE doğru parçası üzerindeki integral, EBC üç-
geninin aynı doğru parçası üzerindeki integralin ters işaretlisidir. Aynı şey CE doğru
parçası için de geçerlidir. Dolayısıyla, (7) Denklemi
F # dr = § * F # n ds.
F 6
ABCDE ABCDE
haline gelir. Green Teoremini bütün panellere uygulayıp sonuçları topladığımızda
F # dr = § * F # n ds.
F 6
¢ S
elde ederiz.
Bu, çok yüzlü bir S yüzeyi için Stokes Teoremidir. Daha genel yüzeyler için ispatları daha
ileri analiz kitaplarında bulabilirsiniz.
Delikli Yüzeyler ‹çin Stokes Teoremi

Stokes Teoremi bir veya daha fazla deliği olan yönlendirilmiş bir S yüzeyine (Şekil 16.67)
de, Green Teoreminin genişletilmesine benzer bir şekilde, genişletilebilir: F’ nin nor-
mal bileşeninin S üzerindeki yüzey integrali, F’nin teğet bileşeninin bütün sınır eğrileri
üzerindeki, eğriler S’nin yönlenmesinin belirttiği şekilde izlenmek üzere, eğrisel integral-
lerinin toplamına eşittir.
fiEK‹L 16.67 Stokes Teoremi, delikleri olan Önemli Bir Ba¤›nt›

yönlendirilmiş yüzeyler için de geçerlidir.
Aşağıdaki bağıntı matematikte ve fizik bilimlerinde sıklıkla ortaya çıkar.
rot grad ƒ = 0 veya ƒ = 0 (8)
Bu bağıntı, ikinci kısmi türevleri sürekli olan her ƒ(x, y, z) fonksiyonu için geçerlidir.
İspatı şu şekildedir:
i j k
§ * §ƒ = 5
0 0 0 5
= sƒzy - ƒyz di - sƒzx - ƒxz dj + sƒyx - ƒxy dk.
0x 0y 0z
0ƒ 0ƒ 0ƒ
0x 0y 0z
İkinci kısmi türevler sürekliyse, parantez içindeki karışık ikinci türevler eşittir (Bölüm
14.3, Teorem 2) ve vektör sıfır olur.
Korunmal› Alanlar ve Stokes Teoremi

Bölüm 16.3’te, bir F alanın uzayda açık bir D bölgesinde korunmalı olmasının, F’nin D
içindeki her kapalı döngü etrafında integralinin sıfır olmasına eşdeğer olduğunu gördük.
Bu da, basit bağlantılı açık bölgelerde F = 0 olduğunu söylemeye eşdeğerdir.
TEOREM 6 Rot F = 0 ile Kapal›-Döngü Özelli¤i ‹liflkilidir

Uzayda basit bağlantılı açık bir D bölgesinin her noktasında F = 0 ise,
D’deki herhangi parçalı olarak düzgün kapalı bir C yolunda
F # dr = 0.
F
C
olur.
Bir ‹spat›n Anahatlar› Teorem 6 genellikle iki adımda ispatlanır. İlk adım basit kapalı eğriler
içindir. İleri analizin bir dalı olan topolojiden gelen bir teorem, basit birleşik bir D bölge-
sindeki her türetilebilir basit kapalı C eğrisinin, yine D içinde bulunan düzgün iki-yüzlü
bir S bölgesinin sınırı olduğunu söyler. Dolayısıyla, Stokes Teoreminden,
F # dr = § * F # n ds = 0.
F 6
C S
bulunur.
fiEK‹L 16.68 Basit bağlantılı açık bir
İkinci adım Şekil 16.68’deki gibi kendilerini kesen eğriler içindir. Amaç, bunları
bölgede, kendilerini kesen türetilebilir
yönlendirilebilir yüzeyleri çevreleyen basit döngülere ayırmak, her seferinde bir döngüye
eğriler Stokes Teoreminin uygulanabile-
Stokes Teoremini uygulamak ve sonuçları toplamaktır.
ceği döngülere ayrıştırılabilir.
Aşağıdaki diyagram bağlantılı ve basit bağlantılı açık bölgelerde tanımlı korunmalı
alanlar için sonuçları özetler.
Teorem 1,
D üzerinde F Bölüm 16.3
‹
‹
korunmalı D üzerinde F f
‹
Teorem 2, Vektör bagıntısı (8 Denk.)
Bölüm13.3 (sürekli ikinci mertebe
kısmi türevler)
‹
F • dr 0 ‹ D boyunca F 0
EC Teorem 6
D’deki herhangi Tanım kümesinin
bir kapalı yolda basit bağlantılılığı ve
Stokes teoremi
ALIfiTIRMALAR 16.7
Stokes Teoremiyle Dolafl›m Hesaplamak 6. F = x 2y 3i + j + zk

1–6 Alıştırmalarında, Stokes Teoremindeki yüzey integralini kullana- C: x2 + y2 = 4 silindiriyle x2 + y2 + z2 = 16, z 0, yarım
rak F alanının C eğrisi üzerinde belirtilen yönde dolaşımını hesapla- küresinin kesişimi, yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine.
yın.
Rotasyonelin Ak›s›
1. F = x 2i + 2xj + z 2k
7. n,
C: xy-düzlemindeki 4x2 + y2 = 4 elipsi, yukarıdan bakıldığında
S: 4x2 + 9y2 + 36z2 = 36, z0
saat yönünün tersine.
eliptik kabuğunun dış birim normali ve
2. F = 2yi + 3xj - z 2k
C: xy-düzlemindeki x2 + y2 = 9 çemberi, yukarıdan bakıldığında F = yi + x 2j + sx 2 + y 4 d3>2 sin e 2xyz k.
saat yönünün tersine. olsun.
3. F = yi + xzj + x 2k
C: x + y + z = 1 düzleminden birinci sekizde bir bölgeyle kesilen § * F # n ds.
üçgenin sınırı, yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine. 6
S
2 2 2 2 2 2 integralinin değerini bulun. (İpucu: Kabuğun tabanındaki elipsin
4. F = sy + z di + sx + z dj + sx + y dk
C: x + y + z = 1 düzleminden birinci sekizde bir bölgeyle kesilen bir parametrelenişi x = 3 cos t, y = 2 sin t, 0 t 2p’dir.)
üçgenin sınırı, yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine. 8. n,
5. F = s y 2 + z 2 di + sx 2 + y 2 dj + sx 2 + y 2 dk S: 4x2 + y + z2 = 4, y0
C: xy-düzleminde x = 1 ve y = 1 doğrularıyla sınırlanan kare, eliptik kabuğunun dış birim normali (orijinden uzaklaşan normal)
yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine.
ve 17. F = 3yi + s5 - 2xdj + sz 2 - 2dk

S: rsf, ud = A 23 sin f cos u B i + A 23 sin f sin u B j +
F = a-z + b i + stan-1 ydj + ax + bk.
1 1
2 + x 4 + z A 23 cos f B k, 0 … f … p>2, 0 … u … 2p
olsun. 18. F = y2i + z2j + xk
S: rsf, ud = s2 sin f cos udi + s2 sin f sin udj + s2 cos fdk,
§ * F # n ds. 0 … f … p>2, 0 … u … 2p
6
S
integralinin değerini bulun. Teori ve Örnekler

19. Sıfır dolaşım ƒ = 0 bağıntısını (metindeki (8) denklemi)
9. S, tepesi x + y a , z = h ile birlikte x + y = a , 0 z h,
2 2 2 2 2 2
ve Stokes Teoremini kullanarak, aşağıdaki alanların uzaydaki her-
silindiri ve F = –yi + xj + x2k olsun. Stokes Teoremini kullanarak
hangi bir düzgün yönlendirilebilir yüzeyin sınırındaki dolaşımla-
F’nin S’den dışarı doğru akısını bulun.
rının sıfır olduğunu gösterin.
10. S, x2 + y2 + z2 = 1, z 0 yarım küresi olmak üzere,
a. F = 2xi + 2yj + 2zk
§ * s yid # n ds, b. F = §sxy 2z 3 d
6 c. F = § * sxi + yj + zkd
S
integralini hesaplayın. d. F = §ƒ
11. Rotasyonelin Akısı C’nin sınırladığı bütün yönlenmiş ve C üze- 20. Sıfır dolaşım ƒ(x, y, z) = (x2 + y2 + z2)–1@2 olsun. F = ƒ
rinde aynı pozitif yöne neden olan S yüzeyleri için alanının, xy-düzlemindeki x2 + y2 = a2 çemberi üzerinde saat
yönünde dolaşımının sıfır olduğunu aşağıdaki yollardan bulun:
§ * F # n ds a. r = (a cos t)i + (a sin t)j, 0 t 2p alıp ve F # dr’yi çember
6 üzerinde integre ederek
S
integralinin değerinin aynı olduğunu gösterin. b. Stokes Teoremini uygulayarak
12. F, düzgün kapalı yönlendirilmiş bir S yüzeyini ve içini kapsayan bir 21. C, 2x + 2y + z = 2 düzleminde, aşağıdaki gibi yönlendirilmiş ba-
bölgede tanımlı ve türetilebilir bir vektör alanı olsun. n de S’nin sit kapalı düzgün bir eğri olsun.
birim normal vektör alanı olsun. S’nin düzgün basit kapalı bir C
eğrisiyle birleşen S1 ve S2 yüzeylerinin bileşimi olduğunu varsayın. 2y dx + 3z dy - x dz
F
C
§ * F # n ds?
6 z
S
hakkında bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın. 2x 2y z 2
2
C
Parametrize Yüzeylerde Stokes Teoremi
13–18 alıştırmalarında, Stokes Teoremindeki yüzey integralini kulla-
narak, F alanının rotasyonelinin, dış birim normal n yönünde, S O a1 y
yüzeyi üzerindeki akısını bulun.
1
13. F = 2zi + 3xj + 5yk
S: rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + s4 - r 2 dk, x
0 … r … 2, 0 … u … 2p
integralinin, C’nin konumuna veya şeklinde değil, sadece C’nin
14. F = sy - zdi + sz - xdj + sx + zdk çevrelediği bölgenin alanına bağlı olduğunu gösterin.
S: rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + s9 - r 2 dk, 22. F = xi + yj + zk ise, F = 0 olduğunu gösterin.
0 … r … 3, 0 … u … 2p
23. Bileşenleri iki kere türetilebilen ve rotasyoneli xi + yj + zk olan
15. F = x2yi + 2y3zj + 3zk bir vektör alanı bulun veya böyle bir alan bulunmadığını ispatla-
S: rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + rk, yın.
0 … r … 1, 0 … u … 2p 24. Stokes Teoremi, rotasyoneli sıfır olan bir alanın dolaşımı hakkın-
16. F = sx - ydi + s y - zdj + sz - xdk da özel bir şey söyler mi? Yanıtınızı açıklayın.
S: rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + s5 - rdk, 25. R, xy-düzleminde parçalı olarak düzgün basit kapalı bir C eğrisiy-
0 … r … 5, 0 … u … 2p le sınırlı bir bölge olsun ve R’nin x ve y-eksenleri etrafındaki
16.8 Diverjans Teoremi ve Bir Birlefltirilmifl Teori 1211
eylemsizlik momentlerinin Ix ve Iy olduğunu varsayın. alanının rotasyonelinin sıfır olduğunu, ama C, xy-düzlemindeki
r = 2x 2 + y 2, olmak üzere, x2 + y2 = 1 çemberiyse
§sr 4 d # n ds, F # dr
F F
C C
integralini Ix ve Iy cinsinden hesaplayın integralinin sıfır olmadığını gösterin (Teorem 6 burada geçerli
26. Sıfır rotasyonel, lakin alan korunmalı değil değildir, çünkü F’nin tanım bölgesi basit bağlantılı değildir. F
alanı z-ekseni boyunca tanımlı değildir, dolayısıyla F’nin tanım
-y x bölgesinden çıkmadan C’yi bir noktaya büzmek mümkün
F = i + j + zk
x2 + y2 x2 + y2 değildir).
16.8 Diverjans Teoremi ve Bir Birlefltirilmifl Teori
Düzlemde Green Teoreminin diverjans şekli, bir vektör alanının basit kapalı bir eğriden dışa-
rı doğru net akısının, alanın diverjansının eğrinin çevrelediği bölgede integre edilmesiyle he-
saplanabileceğini ifade eder. Buna üç boyutta karşılık gelen ve Diverjans Teoremi denilen te-
orem, bir vektör alanının uzayda kapalı bir yüzeydeki dışarı doğru net akısının, alanın
diverjansının yüzeyin çevrelediği bölgede integre edilerek hesaplanabileceğini ifade eder. Bu
bölümde, Diverjans Teoremini ispat edecek ve bunun akının hesaplanmasını nasıl kolaylaş-
tırdığını göstereceğiz. Ayrıca bir elektrik alandaki akı için Gauss yasasını ve hidrodinamikte-
ki süreklilik denklemini türeteceğiz. Son olarak, bölümün vektör integral teoremlerini tek bir
temel teoreme indirgeyeceğiz.
Üç Boyutta Diverjans
Bir F = M(x, y, z)i + N(x, y, z)j + P(x, y, z)k vektör alanının diverjansı
0M 0N 0P
div F = § # F = + + . (1)
0x 0y 0z
skaler fonksiyonudur. “div F” sembolü “F’nin diverjansı” veya “div F” olarak okunur.
§ # F gösterimi “del nokta F” olarak okunur.
Üç boyutta div F’nin fiziksel yorumu iki boyuttakiyle aynıdır. F bir akışkan akışının hız
alanıysa, div F’nin bir (x, y, z) noktasındaki değeri akışkanın (x, y, z)’de pompalandığı veya
boşaltıldığı hızdır. Diverjans birim hacim başına akı veya o noktadaki akı yoğunluğudur.
ÖRNEK 1 Diverjans Bulmak

F = 2xzi – xyj – zk’nin diverjansını bulun.
Çözüm F’nin diverjansı

0 0 0
§#F = s2xzd + s -xyd + s -zd = 2z - x - 1.
0x 0y 0z
olarak bulunur.
Diverjans Teoremi
Diverjans Teoremi, uygun koşullar altında, bir vektör alanın, kapalı (dışarı doğru yön-
lendirilmiş) bir yüzeydeki dışarı doğru akısının, yüzeyin çevrelediği bölge üzerinde alanın
diverjansının üç katlı integraline eşit olduğunu söyler.
TEOREM 7 Diverjans Teoremi

Bir F vektör alanının kapalı yönlendirilmiş bir S yüzeyinde, yüzeyin dışarıya
doğru olan n birim normal alanı yönündeki akışı § # F’nin yüzeyin çevrelediği D
bölgesindeki integraline eşittir.
F # n ds = § # F dV. (2)
6 9
S D
Dışarı doğru Diverjans

akı integrali
ÖRNEK 2 Diverjans Teoremini Desteklemek

F = xi + yj + zk alanı için (2) Denkleminin iki tarafını da x2 + y2 + z2 = a2 küresi üzerinde
hesaplayın.
Çözüm ƒ(x, y, z) = x2 + y2 + z2 – a2 fonksiyonunun gradiyentinden hesaplanan S’nin dış bi-

rim normali
2sxi + yj + zkd xi + yj + zk
n = = a .
24sx + y + z d
2 2 2
x2 + y2 + z2 a2
F # n ds = a ds = a ds = a ds
bulunur, çünkü yüzey üzerinde x2 + y2 + z2 = a2’dır. Buradan
F # n ds = a ds = a ds = as4pa 2 d = 4pa 3.
6 6 6
S S S
elde edilir.
F’nin diverjansı
0 0 0
§#F = sxd + s yd + szd = 3,
0x 0y 0z
bulunur, böylece
3 dV = 3 a pa 3 b = 4pa 3.
4
§ # F dV =
9 9 3
D D
elde edilir.
F = xyi + yzj + xzk’nin birinci sekizde bir bölgeden x = 1, y = 1 ve z = 1 düzlemleriyle ke-
silen küpün yüzeyinden dışarı doğru akısını bulun.
Çözüm Akıyı, altı ayrı integralin toplamı (küpün her yüzü için bir tane) olarak hesapla-
mak yerine,
0 0 0
§#F = sxyd + s yzd + sxzd = y + z + x
0x 0y 0z
diverjansını küpün içinde integre ederek bulabiliriz:
Flux =
Akı F # n ds = § # F dV Diverjans Teoremi
6 9
Cube
Küp Cube
Kübün
surface
yüzeyi interior
içi
1 1 1
3
= sx + y + zd dx dy dz = . Normal integrasyon
L0 L0 L0 2
z
D Ryz
Rxz Diverjans Teoreminin Özel Bölgeler ‹çin ‹spat›
Diverjans Teoremini ispat etmek için, F’nin bileşenlerinin birinci mertebe kısmi türev-
S2 lerinin sürekli olduklarını varsayıyoruz. Ayrıca D’nin deliği veya balonu olmayan, küre,
S1 küp veya elipsoid gibi konveks bir bölge olduğunu ve S’nin de parçalı olarak düzgün bir
yüzey olduğunu kabul edeceğiz. Ek olarak, D’nin xy-düzlemindeki izdüşümü olan Rxy böl-
gesinin bir iç noktasında xy-düzlemine dik olan her doğrunun S yüzeyini tam iki noktada
y
x Rxy
keserek, ƒ1 ƒ2 olmak üzere
S1: z = ƒ1sx, yd, sx, yd in Rxy
fiEK‹L 16.69 Diverjans Teoremini önce S2: z = ƒ2sx, yd, sx, yd in Rxy,
burada görülenler gibi üç boyutlu bölgeler yüzeylerini ürettiğini varsayacağız. D’nin diğer koordinat düzlemleri üzerine izdüşümleri
için ispatlarız. Sonra teoremi başka için de benzer varsayımlarda bulunacağız. Şekil 16.69’a bakın.
bölgelere genişletiriz. Birim normal vektör n = n1i + n2j + n3k’nin bileşenleri, n’nin i, j ve k ile yaptığı a, b
ve g açılarının kosinüsleridir (Şekil 16.70). Bu doğrudur, çünkü söz konusu bütün vektör-
ler birim vektörlerdir. Buradan,
n1 = n # i = ƒ n ƒ ƒ i ƒ cos a = cos a
z
n2 = n # j = ƒ n ƒ ƒ j ƒ cos b = cos b
n3 n3 = n # k = ƒ n ƒ ƒ k ƒ cos g = cos g
k (n1, n2, n3) bulunur. Böylece,
g n = scos adi + scos bdj + scos gdk
n
a
b ve
j F # n = M cos a + N cos b + P cos g.
i n1 n2
y
elde edilir.
x
Bileşen formunda, Diverjans Teoremi
a b dx dy dz.
0M 0N 0P
fiEK‹L 16.70 Bir n birim normal vektörünün sM cos a + N cos b + P cos gd ds = + +
skaler bileşenleri, i, j ve k ile yaptığı a, b 6 9 0x 0y 0z
S D
ve g açılarının kosinüsleridir.
olduğunu söyler.
z Aşağıdaki üç eşitliği kanıtlayarakw teoremi ispatlayacağız:

n
D z f2(x, y)
0M
M cos a ds = dx dy dz (3)
S2 ds 6 9 0x
S D
0N
N cos b ds = dx dy dz (4)
S1 6 9 0y
z f1(x, y) S D
O n
ds 0P
P cos g ds = dx dy dz (5)
y 6 9 0z
x S D
Rxy
(5) Denkleminin ‹spat› (5) Denklemini, soldaki yüzey integralini, D’nin xy-düzlemine iz-
dA dx dy düşümü Rxy üzerinde, iki katlı bir integrale dönüştürerek ispatlayacağız (Şekil 16.71). S
yüzeyi, denklemi z = ƒ2(x, y) olan bir üst S2 yüzeyi ve denklemi z = ƒ1(x, y) olan bir alt
fiEK‹L 16.71 Burada görülen S1 ve S2 S1 yüzeyinden oluşur. S2 üzerinde, dış nomal n’nin pozitif bir k-bileşeni vardır ve
yüzeyleriyle çevrili üç boyutlu D bölgesi,
dikey olarak, xy-düzlemindeki iki boyutlu dA dx dy
bir Rxy bölgesine iz düşer. ds = ——— = ——— olduğundan cos g ds= dx dy
Z cos gZ cosg
k olur. Şekil 16.72’ye bakın. S1 üzerinde, dış normal n’nin negatif bir k-bileşeni vardır ve
g
n cos g ds = –dx dy
Burada g dardır, dolayısıyla
ds dx dy/cos g olur. P cos g ds = P cos g ds + P cos g ds
6 6 6
S S2 S1
k
= Psx, y, ƒ2sx, ydd dx dy - Psx, y, ƒ1sx, ydd dx dy

g 6 6
Rxy Rxy
Burada g geniştir, dolayısıyla
n ds –dx dy/cos g olur.
= [Psx, y, ƒ2sx, ydd - Psx, y, ƒ1sx, ydd] dx dy
6
Rxy
ƒ2sx,yd
c dz d dx dy =
dx 0P 0P
dy
= dz dx dy.
6 Lƒ1sx,yd 0z 9 0z
FIGURE 16.72 Şekil 16.71’deki alan Rxy D
parçalarının büyütülmüş bir görüntüsü. bulunur. Bu da (5) denklemini ispatlar.
ds = dx dy@cos g bağıntıları Bölüm
16.5’ te türetilmiştir. (3) ve (4) Denklemlerinin ispatı da aynı şekilde yapılır; sadece sırasıyla x, y, z; M, N,
P; a, b, g’nın permütasyonlarını alın ve (5) Denkleminden sonuçları elde edin.
Baflka Bölgeler ‹çin Diverjans Teoremi

Diverjans Teoremi, yukarıda tartışılan gibi, sonlu sayıda basit bölgeye ayrışabilen bölgele-
re ve belirli şekillerde basit bölgelerin sınırları olarak tanımlanabilen bölgelere genişletile-
bilir. Örneğin, D’nin eş-eksenli iki küre arasındaki bölge olduğunu ve F’nin bileşenlerinin,
D ve sınır yüzeyleri üzerinde sürekli olarak türetilebildiğini varsayın. D’yi bir ekvator düz-
z
lemiyle ikiye bölün ve her iki yarıya ayrı ayrı Diverjans Teoremini uygulayın. Alt yarı, D1,
Şekil 16.73’te gösterilmektedir. D1’i sınırlayan S1 yüzeyi, bir dış yarım küre, pul şekilli bir
k taban ve bir iç yarımküreden oluşmaktadır. Diverjans Teoreni
F # n1 ds1 = § # F dV1 . (6)

O 6 9
S1 D1
y
n1 olduğunu söyler. D1’den dışarıyı gösteren birim normal n1 dış yüzey boyunca orijinden
D1
uzağı gösterir, tabanda k’ye eşittir ve iç yüzey boyunca orijini gösterir. Sonra, Diverjans
x Teoremini, D2’ye ve sınırı S2’ye (Şekil 16.74) uygularız:
fiEK‹L 16.73 İki eş eksenli küre arasındaki F # n2 ds2 = § # F dV2 . (7)

bölgenin alt yarısı. 6 9
S2 D2
S2 üzerinde, D2’den dışarıyı işaret eden n2’yi izlersek, n2’nin xy-düzlemindeki pul şekilli
bölgede –k’ye eşit olduğunu, dış küre üzerinde orijinden uzağı, iç küre üzerinde ise orijini
gösterdiğini görürüz. (6) ve (7) Denklemlerini toplarsak, n1 ve n2’nin ters işaretleri ne-
deniyle düzlemsel tabandaki integraller birbirini götürür. Dolayısıyla, D küreler arasındaki
z bölge, S D’nin iki küreden oluşan yüzeyi ve n de S’nin D’den dışarı bakan birim normali
olmak üzere
F # n ds = § # F dV,
D2 6 9
S D
n2
sonucuna ulaşırız.
ÖRNEK 4 D›flar›ya Do¤ru Ak›y› Bulmak

y
–k
x xi + yj + zk
F = , r = 2x 2 + y 2 + z 2
r3
fiEK‹L 16.74 İki eş eksenli küre arasındaki
bölgenin üst yarısı. alanının D: 0 a2 x2 + y2 + z2 b2 bölgesinin sınırındaki dışarı doğru net akısını bu-
lun.
Çözüm Akı, § # F ifadesi D üzerinde integre edilerek bulunabilir.

0r 1 x
= sx 2 + y 2 + z 2 d-1>2s2xd = r
0x 2
ve
0M 0 0r 1 3x 2
= sxr-3 d = r-3 - 3xr-4 = 3 - 5.
0x 0x 0x r r
olduğunu biliyoruz. Benzer şekilde,
0N 1 3y 2 0P 1 3z 2
= 3 - 5 and
ve = 3 - 5.
0y r r 0z r r
buluruz. Böylece
3 3 2 2 2 3 3r2
div F = - 5 sx + y + z d = - = 0
r3 r r3 r5
ve
§ # F dV = 0.
9
D
elde edilir.
Yani, § # F’nin D üzerindeki integrali sıfırdır ve D’nin sınırındaki dışarı doğru net akı
sıfırdır. Ama bu örnekten öğrenilecek başka şeyler de vardır. İç küre Sa boyunca D’den çı-
kan akı, dıç küre Sb boyunca D’den çıkan akının negatifidir (çünkü bu akıların toplamı sı-
fırdır). Böylece F’nin Sa üzerinde orijinden dışarı doğru akısı, F’nin Sb üzerinde orijinden
dışarı doğru akısına eşittir. Yani, F’nin merkezi orijinde olan bir küre üzerinde akısı küre-
nin yarıçapından bağımsızdır. Akı nedir?
Bunu bulmak için, akı integralini doğrudan hesaplarız. a yarıçaplı küredeki dışarı
doğru birim normal
xi + yj + zk xi + yj + zk
n = = a .
2x 2 + y 2 + z 2
olur. Dolayısıyla, küre üzerinde,
xi + yj + zk xi + yj + zk x2 + y2 + z2 a2 1
F#n = 3
# a = 4
= 4
= 2
a a a a
ve
1 1
F # n ds = ds = 2 s4pa 2 d = 4p.
6 a 26 a
Sa Sa
elde edilir. F’nin herhangi bir küre üzerindeki dışarı doğru akısı 4p’dir.
Gauss Yasas› : Elektromanyetik Teorinin Dört

Büyük Yasas›ndan Biri
Örnek 4’ten öğrenilecek daha çok şey vardır. Elektromanyetik teoride, orijinde bulunan bir
q nokta yükünün yarattığı elektrik alan, P0 fiziksel bir sabit, r vektörü (x, y, z) noktasının
konum vektörü ve r = ƒ r ƒ = 2x 2 + y 2 + z 2. olmak üzere,
a b =
1 q r q r q xi + yj + zk
Esx, y, zd = = ,
4pP0 ƒ r ƒ 2 ƒ r ƒ 4pP0 ƒ r ƒ 3 4pP0 r3
ile verilir. Örnek 4’ün gösterimiyle,
q
E = F.
4pP0
olarak yazılır.
Örnek 4’teki hesaplamalar, E’nin, merkezi orijinde olan herhangi bir küreden dışarı
doğru, akısının q@P0 olduğunu gösterir. Ama bu sonuç kürelerle sınırlı değildir. E’nin ori-
jini çevreleyen (ve Diverjans Teoreminin uygulanabildiği) herhangi bir kapalı S yüzeyin-
den dışarı doğru akısı da q@P0’dır. Nedenini anlamak için, sadece merkezi orijinde olan ve
S yüzeyini çevreleyen büyük bir Sa küresi düşünmemiz yeterlidir. r 0 iken,
q q
§#E = §# F = §#F = 0
4pP0 4pP0
olduğundan, § # E’nin S ile Sa arasındaki D bölgesinde integrali sıfırdır. Dolayısıyla, Di-

verjans Teoremine göre,
E # n ds = 0,
6
Boundary
D’nin
of D
sınırı
ve E’nin S üzerinde orijinden uzağa doğru akısı, E’nin Sa üzerindeki orijinden uzağa
doğru akısı ile aynı, yani q@P0 olmalıdır. Gauss yasası denilen bu ifade, herhangi bir fizik
kitabında görebileceğiniz gibi, burada söz edilenden daha genel yük dağılımları için de
geçerlidir.
q
Gauss’s
Gauss law:
Yasası: E # n ds = P0
6
S
Hidrodinami¤in Süreklilik Denklemi

D, uzayda kapalı, yönlendirilmiş bir S yüzeyiyle sınırlı bir bölge olsun. v(x, y, z) alanı D’den
n
v Δt düzgün olarak geçen bir akışkanın hız alanı, d = d(t, x, y, z) akışkanın, t anında (x, y, z) nok-
h (v Δt) . n tasındaki yoğunluğu ve F = dv ise, hidrodinamiğin süreklilik denklemi
Δs 0d
§#F + = 0.
0t
S
olduğunu söyler. Söz konusu fonksiyonların sürekli birinci mertebe kısmi türevleri varsa,
fiEK‹L 16.75 Kısa bir t zamanında s denklem, şimdi göreceğimiz gibi, Diverjans teoreminden doğal bir şekilde çıkar.
parçasından yukarı doğru akan akışkan, İlk olarak,
hacmi yaklaşık olarak taban yükseklik =
v • n s t olan bir “silindiri” doldurur. F # n ds
6
S
integrali, kütlenin D’yi S’den geçerek terk ettiği hızdır (terk eder, çünkü n dış normaldir).
Nedenini anlamak için, yüzey üzerinde bir s alan parçası düşünün (Şekil 16.75). Kısa bir
t zaman aralığında, parçadan geçen akışkanın hacmi V, yaklaşık olarak taban alanı s
ve yüksekliği (v t) • n olan, v, parçanın herhangi bir yerindeki bir hız vektörüdür, bir
silindirin hacmine eşittir:
¢V L v # n ¢s ¢t.
Hacmi bu olan akışkanın kütlesi yaklaşık olarak
¢m L dv # n ¢s ¢t,
olur, dolayısıyla kütlenin D’yi parçadan geçerek terk etme hızı yaklaşık
¢m
L dv # n ¢s.
¢t
olur. Bu, kütlenin S’den geçtiği ortalama hızın bir tahmini olarak
a ¢m
L a dv # n ¢s
¢t
yaklaşımını verir.
Son olarak, s → 0 ve t → 0 almak kütlenin D’yi S’den geçerek terk ettiği anlık hızı
dm
= dv # n ds,
dt 6
S
olarak verir, ki bu da bizim seçtiğimiz akış için
dm
= F # n ds.
dt 6
S
halini alır.
Şimdi B, merkezi akıştaki bir Q noktasında olan bir küre olsun. § # F’nin B’deki orta-
lama değeri
1
§ # F dV.
volume
B’nin of B 9
hacmi
B
olur. § # F’nin B’deki bir P noktasında bu değeri alması, diverjansın sürekliliğinin bir
sonucudur. Böylece,
F # n ds
6
1 S
s§ # FdP = § # F dV =
volume
B’nin of B 9
hacmi volume of B
B’nin hacmi
B
Kütlenin S yüzeyinden
rate at which geçerek
mass leaves D’yiitsterk
B across ettiği Shız
surface
== ———————————————————— (8)
volume of B
B’nin hacmi
elde edilir. Sağ taraftaki kesir azalmayı birim hacim başına kütle olarak tanımlar.
Şimdi, merkez Q sabit kalırken, B’nin yarıçapını sıfıra götürün. (8) denkleminin sol
tarafı ( § # F)Q’ya, sağ tarafı ise (–∂d@∂t)Q’ya yakınsar. Bu iki limitin eşitliği süreklilik
denklemidir:
0d
§#F = - .
0t
Süreklilik denklemi § # F’yi “açıklar”: F’nin bir noktadaki diverjansı, akışkanın yo-
ğunluğunun o noktada azalma hızıdır.
Diverjans Teoremi
F # n ds = § # F dV
6 9
S D
artık akışkanın yoğunluğunun D bölgesindeki net azalmasının, S yüzeyinden geçen kütle
yerine geçtiğini söyler. Böylece, teorem kütle korunumunun bir ifadesidir (Alıştırma 31).
‹ntegral Teoremlerini Birlefltirmek

İki boyutlu bir F = M(x, y)i + N(x, y)j alanını, k-bileşeni sıfır olan üç boyutlu bir alan
olarak düşünürsek, § # F = (∂M@∂x) + (∂N@∂y) ve Green Teoreminin normal şekli
a b dx dy =
0M 0N
F # n ds = + § # F dA.
F 6 0x 0y 6
C R R
olarak yazılabilir.
Benzer şekilde, F • k = (∂N@∂x) – (∂M@∂y)’dir, dolayısıyla Green Teoreminin teğet

şekli
a b dx dy =
0N 0M
F # dr = - § * F # k dA.
F 6 0x 0y 6
C R R
olarak yazılabilir. Şimdi, Green Teoreminin denklemlerinin del gösterimleri yardımıyla,

bunların Stokes Teoremi ve Diverjans Teoremi denklemleriyle ilişkilerini görebiliriz.
Green Teoremi ve Üç Boyuta Genelleştirilmesi
Green Teoreminin normal şekli: F # n ds = § # F dA

F 6
C R
Diverjans Teoremi: F # n ds = § # F dV
6 9
S D
Green Teoreminin teğet şekli: F # dr = § * F # k dA

F 6
C R
Stokes Teoremi: F # dr = § * F # n ds
F 6
C S
Stokes Teoreminin, Green Teoreminin teğet şeklini (rotasyonel) düzlemdeki bir yüzey-
den üç boyutlu uzaydaki bir yüzeye nasıl genelleştirdiğine dikkat edin. Her iki durumda da,
rot F’nin normal bileşeninin yüzey içindeki integrali F’nin sınırdaki dolaşımına eşittir.
Aynı şekilde, Diverjans Teoremi de Green Teoreminin normal (akı) şeklini, düzlem-
deki iki boyutlu bir bölgeden uzaydaki üç boyutlu bir bölgeye genelleştirir. Her iki du-
rumda da, § # F’nin bölgenin içindeki integrali, F alanının sınırdaki toplam akısına eşittir.
Buradan hala öğrenilecek şeyler vardır. Bu sonuçların hepsi tek bir temel teoremin
şekilleri olarak düşünülebilir. Bölüm 5.4’teki, Analizin Temel Teoremini düşünün. ƒ(x)
(a, b)’de türetilebilirse ve [a, b]’de sürekli ise
bdƒ
n –i ni
dx = ƒsbd - ƒsad.
La dx
x
a b
olduğunu söyler.
fiEK‹L 16.76 Bir boyutlu uzayda [a, b]’nin
[a, b] boyunca F = ƒ(x)i alırsak, (dƒ@dx) = § # F olur. [a, b]’nin sınırındaki normal
sınırındaki dışarı doğru birim normaller.
birim vektör n’yi b’de i ve a’da –i olarak tanımlarsak (Şekil 16.76),
ƒsbd - ƒsad = ƒsbdi # sid + ƒsadi # s -id
= Fsbd # n + Fsad # n
F’nin [a, b]’nin sınırındaki toplam dışarı doğru akısı
olur. Atık Temel Teorem
Fsbd # n + Fsad # n = § # F dx.

3
[a,b]
olduğunu söyler.
Analizin Temel Teoremi, Green Teoreminin akı formu ve Diverjans Teoreminin hepsi, bir
bölgede bir F alanına etki eden § # diferansiyel operatörünün integralinin, bölgenin sını-
rındaki normal alan bileşenlerinin toplamına eşit olduğunu söyler (Burada, Green Teore-
mindeki eğrisel integrali ve Diverjans Teoremindeki yüzey intergalini, sınır üzerindeki
‘‘toplamlar’’ olarak yorumluyoruz).
Stokes Teoremi ve Green Teoreminin teğet formu, her şey düzgün olarak yönlendiril-
diğinde, bir alana uygulanan rotasyonelin normal bileşeninin integralinin, yüzeyin sınırın-
daki teğet alan bileşenlerinin toplamına eşit olduğunu söyler.
Bu yorumların güzelliği, altlarında, aşağıdaki gibi ifade edebileceğimiz harika bir
gözlemin yatmasındadır.
Bir alana etki eden diferansiyel bir operatörün bir bölgedeki integrali, o operatö-
re uygun, alan bileşenlerinin bölgenin sınırındaki toplamına eşittir.
ALIfiTIRMALAR 16.8
Diverjans Hesaplama 9. Küre parçası F = x 2i - 2xyj + 3xzk

1–4 alıştırmalarında, alanın diverjansını bulun. D: Birinci sekizde bir bölgeden x2 + y2 + z2 = 4 küresiyle
kesilen bölge
1. Şekil 16.14’teki spin alanı.
10. Silindirik kutu F = s6x 2 + 2xydi + s2y + x 2zdj + 4x 2y 3k
2. Şekil 16.13’teki radyal alan.
D: Birinci sekizde bir bölgeden x2 + y2 = 4 silindiri ve z = 3
3. Şekil 16.9’daki yerçekimi alanı. düzlemiyle kesilen bölge.
4. Şekil 16.12’deki hız alanı. 11. Takoz F = 2xzi - xyj - z 2k
D: Birinci sekizde bir bölgeden y + z = 4 düzlemi ve
D›flar› Do¤ru Ak›y› Hesaplamak ‹çin Diverjans Teoremini 4x2 + y2 = 16 eliptik silindiriyle kesilen takoz.
Kullanmak 12. Küre F = x 3i + y 3j + z 3k
5–16 alıştırmalarında, Diverjans Teoremini kullanarak, F’nin D böl-
D: x 2 + y 2 + z 2 … a 2 bölgesi
gesinin sınırı üzerinde, dışarı doğru akısını bulun.
13. Kalın küre F = 2x 2 + y 2 + z 2 sxi + yj + zkd
5. Küp F = s y - xdi + sz - ydj + s y - xdk
D: 1 … x 2 + y 2 + z 2 … 2 bölgesi
D: x = 1, y = 1 ve z = 1 düzlemleriyle sınırlı küp
14. Kalın küre F = sxi + yj + zkd> 2x 2 + y 2 + z 2
6. F = x 2i + y 2j + z 2k
D: 1 … x 2 + y 2 + z 2 … 4 bölgesi
a. Küp D: Birinci sekizde bir bölgeden x = 1, y = 1 ve
z = 1 düzlemleriyle kesilen küp 15. Kalın küre F = s5x 3 + 12xy 2 di + s y 3 + e y sin zdj +
s5z3 + e y cos zdk
b. Küp D: x = 1, y = 1 ve z = 1 düzlemleriyle
sınırlı küp D: x2 + y2 + z2 = 1 ve x2 + y2 + z2 = 2 küreleri arasındaki bölge
16. Kalın silindir F = ln sx 2 + y 2 di - a x tan-1 x bj +

c. Silindirik kutu D: x2 + y2 4 silindirinden z = 0 ve 2z y
z = 1 düzlemleri ile kesilen bölge
7. Silindir ve paraboloid F = yi + xyj – zk z2x 2 + y 2 k
D: x2 + y2 4 silindirinin içinde z = 0 düzlemiyle z = x2 + y2 pa- D: Kalın duvarlı 1 … x 2 + y 2 … 2, -1 … z … 2 silindiri

raboloidi arasında kalan bölge
8. Küre F = x 2i + xzj + 3zk
D: x 2 + y 2 + z 2 … 4 küresi
z
Rotasyonel ve Diverjans›n Özellikleri
17. div (rot G) sıfırdır Üst
a. G = Mi + Nj + Pk alanının bileşenlerinin gerekli kısmi türev-
leri sürekliyse, • G = 0 olduğunu gösterin.
b. G alanının kapalı bir yüzeydeki akısı hakkında nasıl bir
sonuca varırsınız? Yanıtınızı açıklayın.
18. F1 ile F2 türetilebilir vektör alanları ve a ile b de keyfi reel
1
sabitler olsun. Aşağıdaki bağıntıları doğrulayın.
1 y
a. § # saF1 + bF2 d = a§ # F1 + b§ # F2
B Kenarı
b. § * saF1 + bF2 d = a§ * F1 + b§ * F2 A Kenarı
x (1, 1, 0)
c. § # sF1 * F2 d = F2 # § * F1 - F1 # § * F2
19. F türetilebilir bir vektör alanı ve g(x, y, z) de türetilebilir skaler bir 23. a. Konum vektör alanı F = xi + yj + zk’nin düzgün kapalı bir S
fonksiyon olsun. Aşağıdaki bağıntıları doğrulayın. yüzeyinden dışarı doğru akısının, yüzeyin çevrelediği bölgenin
a. § # sgFd = g§ # F + §g # F hacminin üç katı olduğunu gösterin.
b. § * sgFd = g§ * F + §g * F b. n, S yüzeyinin dışarı doğru birim normal vektör alanı olsun.

F’nin, S’nin her noktasında n’ye ortogonal olmasının müm-
20. F = Mi + Nj + Pk türetilebilir bir vektör alanıysa, F • gösterimini kün olmadığını gösterin.
M
0
+ N
0 0
+ P . 24. Maksimum akı 0 x a, 0 y b, 0 z 1 eşitsizlikleriyle
0x 0y 0z tanımlı bütün dikdörtgen şekilli cisimler arasından
F = (–x2 – 4xy)i – 6yzj + 12zk’nin altı yüzeyden dışarı doğru
olarak tanımlarız. Türetilebilir vektör alanları F1 ile F2 için aşağı- akısının en büyük olduğu cismi bulun. En büyük akı nedir?
daki bağıntıları doğrulayın.
25. Bir katı cismin hacmi F = xi + yj + zk olsun ve S yüzeyinin,
a. § * sF1 * F2 d = sF2 # §dF1 - sF1 # §dF2 + s§ # F2 dF1 - Diverjans Teoreminin koşullarını sağladığını varsayın. D’nin
s§ # F1 dF2 hacminin
b. §sF1 # F2 d = sF1 # §dF2 + sF2 # §dF1 + F1 * s§ * F2 d + 1
D’nin
Volumehacmi
of D = F # n ds.
F2 * s§ * F1 d 36
S
formülüyle verildiğini gösterin.
Teori ve Örnekler
26. Sabit bir alanın akısı Sabit bir F = C vektör alanının, Diverjans
21. F, uzayın düzgün kapalı bir S yüzeyiyle sınırlı bir D bölgesini içe- Teoreminin uygulanabileceği herhangi bir kapalı yüzeyden dışarı
ren bir parçasında, bileşenlerinin sürekli birinci mertebe kısmi tü- doğru akısının sıfır olduğunu gösterin.
revleri var olan bir alan olsun. * F** 1 ise,
27. Harmonik fonksiyonlar Bir ƒ(x, y, z) fonksiyonu bir D böl-
gesinde
§ # F dV ? 0 2ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ
9 §2ƒ = § # §ƒ = 2 + 2 + 2 = 0
D
0x 0y 0z
integralinin büyüklüğü üzerine bir sınır konulabilir mi? Yanıtınızı
açıklayın. Laplace denklemini sağlıyorsa, ƒ fonksiyonuna D’de harmonik
denir.
22. Şekilde gösterilen kapalı küpe benzer cismin tabanı xy-düzlemin-
deki birim karedir. Dört kenar x = 0, x = 1, y = 0 ve y = 1 düzlemle- a. ƒ’nin düzgün bir S yüzeyiyle çevrelenen sınırlı bir D bölgesin-
rinde bulunur. Üstü, bağıntısı bilinmeyen keyfi bir düzgün yüzey- de harmonik olduğunu ve n’nin S üzerinde seçilen birim nor-
dir. F = xi – 2yj + (z + 3)k olsun ve F’nin A kenarından dışarı doğru mal vektör olduğunu varsayın. §ƒ # n, yani ƒ’nin n yönündeki
akısının 1 ve B kenarından dışarı doğru akısının –3 olduğunu varsa- türevinin S üzerindeki integralinin sıfırı olduğunu gösterin.
yın. Üst taraftan dışarı doğru akı hakkında bir sonuç çıkarabilir mi- b. ƒ, D üzerinde harmonik ise,
siniz? Yanıtınızı açıklayın.
ƒ §ƒ # n ds = ƒ §ƒ ƒ 2 dV.
6 9
S D
28. Bir gradiyent alanın akısı S, x2 + y2 + z2 a2 küresinin birinci
sekizde bir bölgede bulunan kısmının yüzeyi ve a. v bir hız akış alanı ise ve p de akışkanın t anında (x, y, z) nok-
ƒsx, y, zd = ln 2x 2 + y 2 + z 2. olsun. tasındaki yoğunluğunu temsil ediyorsa, kütle korunumunun
fiziksel bir yorumunu yapın.
§ƒ # n ds. b. Diverjans Teoremini ve Leibniz kuralını,
6
S
d 0p
pst, x, y, zd dV = dV,
akısını hesaplayın ( §ƒ # n, ƒ’nin n yönündeki türevidir). dt 9 9 0t
D D
29. Green’in birinci formülü ƒ ve g’nin, parçalı olarak düzgün bir kullanarak, Kütle Korunumu Yasasının
S yüzeyiyle sınırlı, kapalı bir D bölgesinde birinci ve ikinci mer-
0p
tebe kısmi türevleri sürekli olan skaler fonksiyonlar olduklarını § # pv + = 0.
varsayın. 0t
(süreklilik denklemine eşdeğer olduğunu gösterin (Birinci terim
ƒ §g # n ds = sƒ §2g + §ƒ # §gd dV. (9) pv’de t değişkeninin, ikinci terim ∂p@∂t’de ise D’deki (x, y, z)
6 9 noktasının sabit tutulduğu varsayılmaktadır).
S D
olduğunu gösterin. (9) Denklemi Green’in birinci formülüdür. 32. Isı difüzyon denklemi İkinci mertebe kısmi türevleri sürekli
(İpucu: F = ƒ g alanına Diverjans Teoremini uygulayın.) olan T(t, x, y, z)’nin, uzayda bir D bölgesini kaplayan bir cismin, t
anında (x, y, z) noktasındaki sıcaklığını veren bir fonksiyon oldu-
30. Green’in ikinci formülü (Alıştırma 29’un devamı.) (9) Denkle- ğunu varsayın. Cismin özgül ısısı ve kütle yoğunluğu sırasıyla c
minde ƒ ve g’nin yerlerini değiştirerek benzer bir formül elde ve r ile gösteriliyorsa, crT büyüklüğüne cismin birim hacimdeki
edin. Sonra bu formülü (9) Denkleminden çıkararak, ısı enerjisi denir.
sƒ §g - g§ƒd # n ds = sƒ §2g - g§2ƒd dV. (10) a. –T’nin neden ısı akışı yönünde olduğunu açıklayın.
6 9 b. –kT enerji akı vektörünü göstersin. (k sabitine iletkenlik
S D
denir.) Alıştırma 31’deki Kütle korunum Yasasında –kT = v
olduğunu gösterin. Bu denklem Green’in ikinci formülüdür. ve crT = p olduğunu varsayarak, K = k@(cr) > 0 yayılma
31. Kütle korunumu v(t, x, y, z) uzayda bir D bölgesinde sürekli sabiti olmak üzere,
olarak türetilebilen bir vektör alanı ve p(t, x, y, z) de sürekli ola-
0T
rak türetilebilen skaler bir fonksiyon olsun. t değişkeni zaman = K§2T,
0t
aralığını gösterir. Kütle Korunumu Yasası, D’yi çevreleyen yü-
zey S olmak üzere, difüzyon (ısı) denklemini Türetin (T(t, x) kenarları mükemmel şe-
kilde yalıtılmış düzgün iletken bir çubukta t anında x konumunda-
d ki sıcaklığı temsil ediyorsa, 2T = ∂2T@∂x2 olacağına ve difüzyon
pst, x, y, zd dV = - pv # n ds,
dt 9 6 denkleminin Bölüm 14 Ek Alıştırmalardaki bir-boyutlu ısı denk-
D S
lemine indirgeneceğine dikkat edin).
olduğunu söyler.

1. Eğrisel integraller nedir? Nasıl hesaplanırlar? Örnekler verin. 8. Bir potansiyel fonksiyon nedir? Örnek vererek, korunmalı bir
2. Yayların kütle merkezini bulmak için eğrisel integralleri nasıl kul- alanın potansiyel fonksiyonunun nasıl bulunacağını gösterin.
lanabilirsiniz? Açıklayın. 9. Diferansiyel form nedir? Böyle bir formun tam olması ne anlama
3. Bir vektör alanı ve bir gradiyent alanı nedir? Örnekler verin. gelir? Tamlığı nasıl test edersiniz? Örnekler verin.
4. Bir parçacığı bir eğri boyunca hareket ettirmek için bir kuvvetin 10. Bir vektör alanının diverjansı nedir? Bunu nasıl yorumlarsınız?
yaptığı işi nasıl hesaplarsınız? Bir örnek verin. 11. Bir vektör alanının rotasyoneli nedir? Bunu nasıl yorumlarsınız?
5. Akış, dolaşım ve akı nedir? 12. Green Teoremi nedir? Bunu nasıl yorumlarsınız?
6. Yoldan bağımsız alanların özelliği nedir? 13. Uzaydaki eğri bir yüzeyin alanını nasıl hesaplarsınız? Bir örnek
7. Bir alanın korunmalı olduğunu nasıl söylersiniz? verin.
14. Yönlendirilmiş bir yüzey nedir? Üç-boyutlu bir vektör alanının 18. Stokes teoremi nedir? Bunu nasıl yorumlarsınız?
yönlendirilmiş bir yüzeydeki akısını nasıl hesaplarsınız? Bir 19. Bölümün korunmalı alanlar üzerine çıkardığı sonuçları özetleyin.
örnek verin.
20. Diverjans Teoremi nedir? Bunu nasıl yorumlarsınız?
15. Yüzey integralleri nedir? Bunlarla ne hesaplayabilirsiniz? Bir
21. Diverjans Teoremi, Green Teormini nasıl genelleştirir?
örnek verin.
22. Stokes Teoremi, Green Teoremini nasıl genelleştirir?
16. Parametrize bir yüzey nedir? Böyle bir yüzeyin alanını nasıl bula-
bilirsiniz? Örnekler verin. 23. Green Teoremi, Stokes Teoremi ve Diverjans Teoremi tek bir temel
teoremin şekilleri olarak nasıl düşünülebilir?
17. Bir fonksiyonu parametrize bir yüzeyde nasıl integre edersiniz?
Bir örnek verin.
E¤risel ‹ntegralleri Hesaplamak 4. ƒsx, y, zd = 2x 2 + y 2’yi

1. Şekil, uzayda orijini (1, 1, 1) noktasına bağlayan iki çok kenarlı rstd = scos t + t sin tdi + ssin t - t cos tdj, 0 … t … 23.
yol göstermektedir. ƒ(x, y, z) = 2x – 3y2 – 2z + 3 fonksiyonunu her involut eğrisi üzerinde integre edin.
yol üzerinde integre edin.
5 ve 6 problemlerindeki integralleri hesaplayın.
z z
s4,-3,0d dx + dy + dz
5.
(0, 0, 0) (1, 1, 1) (0, 0, 0) (1, 1, 1) Ls-1,1,1d 2x + y + z
s10,3,3d y
z
y y 6. dx - y dy - z dz
Ls1,1,1d A A
x (1, 1, 0) x (1, 1, 0)
7. F = -s y sin zdi + sx sin zdj + sxy cos zdk’yi x2 + y2 + z2 = 5
Yol 1 Yol 2 küresinden z = –1 düzlemiyle kesilen çember üzerinde, yukarıdan
2. Şekil, uzayda orijini (1, 1, 1) noktasına bağlayan üç çok kenarlı bakıldığında saat yönünde integre edin.
yol göstermektedir. ƒ(x, y, z) = x2 + y – z fonksiyonunu her yol 8. F = 3x 2yi + sx 3 + 1dj + 9z 2k’yi x2 + y2 + z2 = 9 küresinden
üzerinde integre edin. x = 2 düzlemiyle kesilen çember üzerinde integre edin.
z z 9 ve 10 problemlerindeki eğrisel integrallerini hesaplayın.
9. 8x sin y dx - 8y cos x dy
LC
(0, 0, 0) (1, 1, 1) (0, 0, 0) (1, 1, 1) C, birinci dörtte bir bölgeden x = p@2 ve y = p@2 doğruları ile ke-
(1, 0, 0) silen karedir.
C1 C3 C3
y C4 y
10. y 2 dx + x 2 dy
x C2 (1, 1, 0) x (1, 1, 0)
LC
z C, x2 + y2 = 4 çemberidir.
(0, 0, 1) C6
(0, 1, 1) Yüzey ‹ntegrallerini Hesaplamak
C5
(0, 0, 0) C7 11. Eliptik bir bölgenin alanı x + y + z = 1 düzleminden x2 + y2 = 1
(1, 1, 1) silindiriyle kesilen eliptik bölgenin alanını bulun.
y 12. Parabolik bir kapağın alanı alanı y2 + z2 = 3x paraboloidinden
x = 1 düzlemiyle kesilen kapağın alanını bulun.
x
13. Küresel bir kapağın alanı x2 + y2 + z2 = 1 küresinden
3. ƒsx, y, zd = 2x 2 + z 2’yi z = 22>2. düzlemiyle kesilen kapağın alanını bulun.
rstd = sa cos tdj + sa sin tdk, 0 … t … 2p.
çember üzerinde integre edin.
14. a. Silindirle kesilen yarı-küre x2 + y2 + z2 = 4, z 0, yarı- 21. Koni z = 1 + 2x 2 + y 2, z … 3 konisi

küresinden x2 + y2 = 2x silindiriyle kesilen yüzeyin alanını
22. Kare üzerinde düzlem 4x + 2y + 4z = 12 düzleminin birinci
bulun.
dörtte bir bölgedeki 0 x 2, 0 y 2 karesinin üzerindeki
b. Silindirin yarı-küre içinde kalan kısmının alanını bulun (İpucu: kısmı
xz-düzlemi üzerinde izdüşümü alın. Veya h silindirin yüksekli-
23. Paraboloid parçası y = 2(x2 + z2), y 2, paraboloidinin xy-düz-
ği ve ds de xy-düzlemindeki x2 + y2 = 2x çemberinin yay uzun-
leminin üstünde kalan kısmı
luğu elemanı olmak üzere, 1 h ds, integralini hesaplayın).
24. Yarı-küre parçası x2 + y2 + z2 = 10, y 0, yarı-küresinin birinci
z sekizde bir bölgede kalan kısmı
z 兹4 r2 25. Yüzey alanı Aşağıdaki yüzeyin alanını bulun.
Yarı-küresi
rsu, yd = su + ydi + su - ydj + yk,
0 u 1, 0y1
26. Yüzey integrali ƒ(x, y, z) = xy – z2’yi Problem 25’teki yüzey
üzerinde integre edin.
27. Helikoid alanı Aşağıdaki şekilde görülen
0 r(r, u) = (r cos u)i + (r sin u)j + uk, 0 u 2p, 0r1
x helikoidinin yüzey alanını bulun.
Silindir r 2 cos u y
2p
15. Bir üçgenin alanı sx>ad + s y>bd + sz>cd = 1 sa, b, c 7 0d (1, 0, 2p)
düzleminin birinci sekizde bir bölgeyle kesişimi olan üçgenin
alanını bulun. Yanıtınızı uygun bir vektör hesabıyla doğrulayın.
16. Düzlemlerle kesilen parabolik silindir y2 – z = 1 parabolik si-
lindirinden x = 0, x = 3 ve z = 0 düzlemleriyle kesilen yüzey üze-
(1, 0, 0)
rinde
yz z x y
a. gsx, y, zd = b. gsx, y, zd =
24y 2 + 1 24y 2 + 1
fonksiyonlarını integre edin. 28. Yüzey integrali 4S 2x 2 + y 2 + 1 ds, integralini, S yüzeyi
17. Düzlemlerle kesilen dairesel silindir g(x, y, z) = x4y(y2 + z2)’yi Problem 27’deki helikoid olmak üzere, hesaplayın.
y2 + z2 = 25 silindirinin birinci sekizde bir bölgede x = 0 ve x = 1
düzlemlerinin arasında ve z = 3 düzleminin üst tarafında kalan Korunmal› Alanlar
kısmı üzerinde integre edin. 29–32 Problemlerindeki alanların hangileri korunmalı, hangileri
18. Wyoming’in alanı Wyoming eyaleti 111°3
ve 104°3
batı me- değildir?
ridyenleri ile 41° ve 45° kuzey paralelleri arasındadır. Dünyanın, 29. F = xi + yj + zk
R = 3959 mil yarıçaplı bir küre olduğunu varsayarak, Wyoming’in
30. F = sxi + yj + zkd>sx 2 + y 2 + z 2 d3>2
alanını bulun.
31. F = xe yi + ye zj + ze xk
32. F = si + zj + ykd>sx + yzd
Parametrize Yüzeyler
19–24 problemlerindeki yüzeylerin parametrizasyonlarını bulun (Bu- 33 ve 34 Problemlerindeki alanların potansiyel fonksiyonlarını bulun.
nu yapmanın bir çok yolu vardır, dolayısıyla yanıtlarınız kitabın arka- 33. F = 2i + s2y + zdj + sy + 1dk
sındakilerle aynı olmayabilir). 34. F = sz cos xzdi + e yj + sx cos xzdk
19. Silindirik şerit x + y + z = 36 küresinin z = –3 ve z = 3 23
2 2 2
düzlemleri arasında kalan kısmı.

‹fl ve Dolafl›m
20. Parabolik kapak z = – (x2 + y2)@2 paraboloidinin z = –2 düzle-
35 ve 36 Problemlerinde, Alıştırma 1’deki (0, 0, 0)’dan (1, 1, 1)’e gi-
minin üst tarafında kalan kısmı.
den yollar üzerinde, her bir alanın yaptığı işi bulun.
35. F = 2xyi + j + x 2k 36. F = 2xyi + x 2j + k 46. Sabit yoğunluklu helisel tel r(t) = (2 sin t)i + (2 cos t)j + 3tk,
t t 0 t 2p, helisi üzerinde bulunan sabit d yoğunluklu telin
37. İş’i iki yoldan bulmak r(t) = (e cos t)i + (e sin t)j düzlem
kütlesini ve kütle merkezini bulun.
eğrisi üzerinde (1, 0) noktasından (e2p, 0) noktasına kadar
47. Bir kabuğun eylemsizliği, jirasyon yarıçapı, kütle merkezi
xi + yj x2 + y2 + z2 = 25 küresinin üst kısmından z = 3 düzlemiyle kesilen
F =
sx 2 + y 2 d3>2 ve yoğunluğu d(x,y,z) = z olan ince kabuğun kütle merkezini, Iz’yi
kuvvetinin yaptığı işi iki farklı yoldan bulun: ve Rz’yi bulun.
a. İş integralini hesaplamak için eğrinin parametrizasyonunu 48. Bir küpün eylemsizlik momenti Yoğunluğu d = 1 ise, birinci
kullanarak, sekizde bir bölgeden x = 1, y = 1 ve z = 1 düzlemleriyle kesilen
küp yüzeyinin z-ekseni etrafındaki eylemsizlik momentini bu-
b. F’nin bir potansiyel fonkisyonunu hesaplayarak. lun.
38. Farklı yollar üzerinde akış F = (x2zey) alanının akışını aşağıda-
ki gibi bulun.
Düzlemsel Bir E¤ri veya Yüzeydeki Ak›
a. x + y + z = 1 düzleminin x2 + z2 = 25 silindirini kestiği C elip-
si boyunca, pozitif y-ekseninden bakıldığında saat yönünde bir Green Teoremini kullanarak, 49 ve 50 Problemlerindeki alan ve eğri-
tur, ler için saat yönünün tersine dolaşımı ve dışarı doğru akıyı bulun.
b. Problem 27’deki helikoidin eğri sınırında (1, 0, 0)’dan 49. Kare F = s2xy + xdi + sxy - ydj
(1, 0, 2p)’ye kadar. C: x = 0, x = 1, y = 0, y = 1 ile sınırlı kare
39 ve 40 Problemlerinde, Stokes Teoremindeki yüzey integralini kul- 50. Üçgen F = s y - 6x2 di + sx + y2 dj

lanarak F’nin C eğrisi üzerinde belirtilen yöndeki dolaşımını bulun. C: y = 0, y = x ve x = 1 doğrularıyla oluşturulan üçgen
39. Bir elips üzerinde dolaşım F = y 2i - yj + 3z 2k 51. Sıfır eğrisel integral Green Teoreminin uygulanabildiği her-
C: 2x + 6y – 3z = 6 düzleminin x2 + y2 = 1 silindirini kestiği elips, hangi kapalı bir C eğrisi için
yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine cos y
40. Bir çember üzerinde dolaşım F = sx2 + ydi + sx + ydj + ln x sin y dy - x dx = 0
F
s4y2 - zdk C
C: z = – y düzleminin x2 + y2 + z2 = 4 küresini kestiği çember, olduğunu gösterin.

yukarıdan bakıldığında saat yönünün tersine 52. a. Dışarıya akı ve alan F = xi + yj konum vektör alanının,
Green Teoreminin uygulanabildiği herhangi bir kapalı eğriden
Kütle ve Momentler dışarı doğru akısının, eğrinin çevrelediği bölgenin alanının iki
41. Farklı yoğunluklarda tel t’deki yoğunluğu (a) d = 3t ve (b) katı olduğunu gösterin.
d = 1 ise, rstd = 22ti + 22tj + s4 - t 2 dk, eğrisi üzerinde b. n, Green Teoreminin uygulanabildiği kapalı bir eğrinin dışa-
bulunan ince bir telin kütlesini bulun. rı doğru birim normal vektörü olsun. F = xi + yj alanının
42. Değişken yoğunluklu tel t’deki yoğunluğu d = 325 + t . C’nin her noktasında n’ye ortogonal olmasının mümkün ol-
ise, r(t) = ti + 2tj + (2@3)t3@2k, 0 t 2, eğrisi üzerinde bulunan madığını gösterin.
ince bir telin kütlesini bulun. 53–56 Problemlerinde, F alanının, D’nin sınırından dışarı doğru akı-
43. Değişken yoğunluklu tel t’deki yoğunluğu d = 1@(t + 1) ise, sını bulun.
2 22 3>2 t2 53. Küp F = 2xyi + 2yzj + 2xzk
rstd = ti + t j + k, 0 … t … 2,
3 2 D: Birinci sekizde bir bölgeden x = 1, y = 1, z = 1 düzlemleriyle
kesilen küp
eğrisi üzerinde bulunan ince bir telin kütle merkezini, koordinat
eksenleri etrafındaki eylemsizlik momentlerini ve jirasyon yarı- 54. Küresel kapak F = xzi + yzj + k
çaplarını bulun. D: x + y + z 25 küresinden z = 3 düzlemiyle kesilen üst
2 2 2
44. Bir yayın kütle merkezi İnce bir metal yay xy-düzlemindeki kapağın bütün yüzeyi
y = 2a 2 - x 2 yarım çemberi üzerinde bulunmaktadır. Yay üze- 55. Küresel kapak F = -2xi - 3yj + zk
rindeki (x, y) noktasında yoğunluk d(x, y) = 2a – y’dir. Kütle merke- D: x2 + y2 + z2 2 küresinden z = x2 + y2 paraboloidiyle kesilen
zini bulun. üst bölge
45. Sabit yoğunluklu tel Sabit d = 1 yoğunluklu bir tel, r(t) = 56. Koni ve silindir F = s6x + ydi - sx + zdj + 4yzk
(et cos t)i + (et sin t)j + et k, 0 t ln 2, eğrisi üzerindedir. ™z , Iz
D: Birinci sekizde bir bölgede z = 2x 2 + y 2, konisi,
ve Rz’yi bulun.
x2 + y2 = 1 silindiri ve koordinat düzlemleriyle sınırlanan bölge
57. Yarı-küre, silindir ve düzlem S, soldan x2 + y2 + z2 = a2, y 0, 59. Silindirik kutu Diverjans Teoremini kullanarak,
yarım küresi, ortadan x2 + z2 = a2, 0 y a silindiri ve sağdan F = xy2i + x2yj + yk alanının x2 + y2 = 1 silindiri, z = 1 ve z = –1
y = a düzlemiyle sınırlı yüzey olsun. F = yi + zj + xk alanının S’den düzlemleriyle çevrili bölgeden dışarı doğru akısını bulun.
dışarı doğru akısını bulun. 60. Yarı-küre F = (3z + 1)k’nin x2 + y2 + z2 = a2, z 0, yarı-küresin-
2 3 den dışarı doğru akısını (a) Diverjans Teoremiyle ve (b) integrali
58. Silindir ve düzlemler F = 3xz i + yj – z k alanının, birinci se-
kizde bir bölgede x2 + 4y2 = 16 silindiri ve y = 2z, x = 0 ve z = 0 doğrudan hesaplayarak bulun.
düzlemleri ile sınırlı cismin yüzeyinden dışarı doğru akısını bu-
lun.
Green Teoremiyle Alan Bulmak 3. x = (1@2) sin 2t, y = sin t, 0 t p (bir çevrim) sekiz eğrisi
y
Green Teoremi alan formülünü kullanarak, Alıştırmalar 16.4’teki (13)
Denklemi, 1–4 alıştırmalarındaki eğrilerle sınırlı bölgelerin alanlarını 1
bulun.
1. x = 2 cos t – cos 2t, y = 2 sin t – sin 2t, 0 t 2p limaçonu
y
x
0
x 1
0 1
4. x = 2a cos t – a sin 2t, y = b sin t, 0 t 2p gözyaşı damlası
y
2. x = 2 cos t + cos 2t, y = 2 sin t – sin 2t, 0 t 2p deltoidi
y x
0 2a
x
0 3
b. (a) şıkkındaki yüzey integralini hesaplayarak yapılan toplam

Teori ve Uygulamalar işi bulun.
5. a. Sadece bir noktada 0 değerini alan ve rot F her yerde sıfırdan
farklı olan bir F(x, y, z) vektör alanına bir örnek verin. Noktayı c. Yapılan toplam işin, tabakanın kütle merkezi (sx, y, zd’yi xy-düz-
belirlemeyi ve rotasyoneli hesaplamayı unutmayın. lemine indirmek için yapılması gereken işe eşit olduğunu göste-
rin.
b. Sadece bir doğru üzerinde 0 değerini alan ve rot F her yerde
sıfırdan farklı olan bir F(x, y, z) vektör alanına bir örnek verin. 13. Arşimet prensibi Top gibi bir cisim bir sıvıya yerleştirilirse, ya
Doğruyu belirlemeyi ve rotasyoneli hesaplamayı unutmayın. dibe çökecek, ya yüzecek ya da belirli bir mesafe batacak ve sıvı
içinde asılı kalacaktır. Bir sıvının sabit bir w ağırlık yoğunluğu ol-
c. Bir yüzeyde 0 değerini alan ve rot F her yerde sıfırdan farklı
duğunu ve sıvının yüzeyinin z = 4 düzlemiyle çakıştığını varsa-
olan bir F(x, y, z) vektör alanına bir örnek verin. Yüzeyi belir-
yın. Küresel bir top sıvı içinde asılı kalır ve x2 + y2 + (z – 2)2 1
lemeyi ve rotasyoneli hesaplamayı unutmayın.
bölgesini kaplar.
6. x2 + y2 + z2 = R2 küresi üzerinde F = yz2i + xz2j + 2xyzk vektör
a. Sıvının basıncından dolayı top üzerine etkiyen toplam kuvve-
alanının yüzeye normal olduğu ve F(a, b, c) 0 olduğu bütün
tin büyüklüğünü veren yüzey integralinin
(a, b, c) noktalarını bulun. n
7. Yüzeydeki her (x, y, z) noktasında kütle yoğunluğu d(x, y, z), Force = lim a ws4 - zk d ¢sk =
Kuvvet ws4 - zd ds.
n: q k=1 6
yüzey üzerindeki sabit bir (a, b, c) noktasına uzaklık olmak üzere S
R yarıçaplı bir küresel kabuğun kütlesini bulun. olduğunu gösterin.
8. Yoğunluk fonksiyonu dsx, y, zd = 2 2x + y . ise,
2 2 b. Top hareket etmediği için, sıvının kaldırma kuvveti tarafından
tutuluyor olmalıdır. Küre üzerindeki kaldırma kuvvetinin bü-
r(r, u) = (r cos u)i + (r sin u)j + uk yüklüğünün, n (x, y, z)’de dış birim normal olmak üzere,
0 r 1, 0 u 2p, helikoidinin kütlesini bulun. Şekil için
Problem 27’ye bakın. Buoyant
Kaldırma force =
kuvveti wsz - 4dk # n ds,
6
9. 0 x a, 0 y b dikdörtgen bölgeleri arasından, S
F = (x2 + 4xy)i – 6yj alanının, dört kenardan dışarı doğru akısı en olduğunu gösterin. Bu, su altındaki bir cismin üzerine etkiyen
küçük olanını bulun. En küçük akı nedir? kaldırma kuvvetinin büyüklüğünün yerdeğiştiren suyun ağırlığına
eşit olduğunu söyleyen Arşimet prensibinin bir gösterimidir.
10. x2 + y2 + z2 = 4 küresiyle kesişim çemberi üzerinde,
F = zi + xj + yk akış alanının dolaşımı maksimum olacak şekilde, c. Diverjans Teoremini kullanarak (b) şıkkındaki kaldırma kuv-
orijinden geçen bir düzlem denklemi bulun. vetinin büyüklüğünü bulun.
11. Birinci bölgede, x2 + y2 = 4 çemberi üzerinde (2, 0)’dan (0, 2)’ye 14. Eğri bir yüzeyde akışkan kuvveti z = 2x 2 + y 2, 0 z 2
kadar bir ip bulunmaktadır. İpin yoğunluğu r(x, y) = xy’dir. yüzeyi şeklindeki bir koni sabit w ağırlık yoğunluklu bir sıvıyla
doldurulmuştur. xy-düzleminin “taban seviyesi” olduğunu varsa-
a. İpi sonlu sayıda alt yaya bölerek, g yerçekimi sabiti olmak
yarak, koninin z = 1’den z = 2’ye kadar olan kısmı üzerinde, sıvı
üzere, yerçekiminin ipi x-eksenine indirmek için yapacağı
basıncından dolayı, toplam kuvvetin
işin,
n F = ws2 - zd ds.
İş = lim a g xk yk2 ¢sk =
Work g xy2 ds, 6
LC
S
n: q k=1
yüzey integrali olduğunu gösterin. İntegrali hesaplayın.
olduğunu gösterin. 15. Faraday yasası E(t, x, y, z) ve B(t, x, y, z), t anında (x, y, z) nok-
b. (a) şıkkındaki eğrisel integrali hesaplayarak yapılan toplam işi tasındaki elektrik ve manyetik alanları temsil ediyorlarsa, elekt-
bulun. romanyetik teorinin temel bir prensibi E = –∂B@∂t olduğunu
söyler. Bu ifadede, E, t sabit tutularak ve ∂B@∂t de (x, y, z)
c. Yapılan toplam işin, ipin kütle merkezi sx, yd’yi x-eksenine
sabit tutularak hesaplanır. Stokes Teoremini kullanarak, Faraday
indirmek için yapılması gereken işe eşit olduğunu gösterin.
yasasını,
12. İnce bir tabaka, birinci sekizde bir bölgede x + y + z = 1 düzle- 0
minde bulunmaktadır. Tabakanın yoğunluğu d(x, y, z) = xy’dir. E # dr = - B # n ds,
FC 0t 6
a. Tabakayı sonlu sayıda alt parçalara bölerek, yerçekiminin ta- S
bakayı xy-düzlemine indirmek için yapacağı işin, g yerçekimi türetin. Burada C eğrisi, akımın, yüzeyin birim normali n’ye gö-
sabiti olmak üzere, re, saat yönünün tersine aktığı ve C etrafında
n
E # dr
İş = lim a g xk yk zk ¢sk =
Work g xyz ds, FC
n: q k=1 6 gerilimine yol açan tel bir döngüyü temsil etmektedir. Denklemin
S
sağ tarafındaki yüzey integraline manyetik akı denir ve S de sınırı
C olan herhangi bir yönlendirilmiş yüzeydir.
16. 19. § # F = 0 ve F = 0 ise, F = 0 olduğunu ispatlayın veya ol-

madığını gösterin.
GmM
F = - r 20. S, r(u, y) ile parametrize edilen yönlendirilmiş bir yüzey olsun.
ƒrƒ3
dS yüzeye normal bir vektör olmak üzere dS = ru du * ry dy
r 0 için tanımlı çekim kuvvet alanı olsun. Bölüm 16.8’ deki gösterimini tanımlayın. Ayrıca, ds = ƒ dS ƒ büyüklüğü yüzey
Gauss Yasasını kullanarak, F = H denklemini sağlayan sü- alanı elemanıdır (Bölüm 16.6’daki 5 Denkleminden dolayı).
rekli olarak türetilebilir bir H vektör alanı bulunmadığını göste-
rin. ds = sEG - F 2 d1>2 du dy
17. ƒ(x, y, z) ve g(x, y, z) sınırı C eğrisi olan yönlendirilmiş bir S yü- olmak üzere,
zeyi üzerinde tanımlı sürekli olarak türetilebilen skaler fonksi-
E = ƒ ru ƒ 2, F = ru # ry , ve
and G = ƒ ry ƒ 2.
yonlarsa,
bağıntısını türetin.
s§ƒ * §gd # n ds = ƒ §g # dr.
6 FC
S 21. Uzayda dışarı doğru birim normal vektörü n olan yönlendirilmiş
bir S yüzeyiyle sınırlı bir D bölgesinin hacmi V’nin, D üzerindeki
olduğunu ispatlayın. (x, y, z) noktasının konum vektörü r olmak üzere,
18. Dışarı doğru birim normal vektörü n olan yönlendirilmiş S yüze-
yiyle sınırlı bir D bölgesinde § # F1 = § # F2 ve 1
V = r # n ds,
§ * F1 = § * F2 olduğunu ve S üzerinde F1 # n = F2 # n oldu- 36
ğunu varsayın. D üzerinde F1 = F2 olduğunu gösterin. S
bağıntısını sağladığını gösterin.

Korunmalı ve Korunmalı Olmayan Kuvvet Alanlarında İş
Vektör alanları üzerinde integrali araştırın ve alan içinde farklı yollar boyunca, korunmalı ve korunmalı olmayan kuvvet fonksiyonları ile deneyler
yapın.
Green Teoremini Gözünüzde Nasıl Canlandırırsınız?
Vektör alanları üzerinde integrasyonu araştırın ve eğrisel integralleri hesaplamak için parametrizasyonlar kullanın. Green Teoreminin her iki şekli
inceleniyor.
Diverjans Teoremini Göz Önüne Getirmek ve Yorumlamak
Belirli diverjansları ve yüzey integrallerini formüle edip hesaplayarak Diverjans Teoremini gerçekleyin.
EKLER
E.1 Matematik ‹ndüksiyon
nsn + 1d
1 + 2 +Á+ n = ,
2
gibi bir çok formülün her n pozitif tamsayısı için doğru olduğu matematiksel indüksyon
prensibi denilen bir aksiyom uygulanarak gösterilebilir. Bu aksiyomu kullanan bir ispata
matematiksel indüksiyonla ispat veya indüksiyonla ispat denir.
Bir formülü indüksiyona ispatlamanın adımları aşağıdadır.
1. Formülün n = 1 için doğruluğunu kontrol edin.
2. Formül herhangi bir pozitif n = k tamsayısı için doğru ise, bundan sonraki tamsayı,
n = k +1, için de doğru olduğun gösterin.
İndüksiyon aksiyomu şunu söyler: bu adımlar tamamlandığında, formül bütün pozitif n
tamsayıları için doğrudur. Adım 1’den, formül n = 1 için doğrudur. Adım 2’ den n = 2 ve
dolayısıyla Adım 2’den n = 3 ve yine Adım 2’den n = 4 için, vb. doğrudur. İlk domino taşı
düşerse, ve k. domino taşı düşerken her zaman (k + 1). taşa vuruyorsa, bütün domino
taşları düşer.
Başka bir bakış açısıyla, her pozitif tamsayı için bir tane olmak üzere, elimizde
S1, S2, … , Sn, … , ifadelerinin bulunduğunu varsayalım. İfadelerin herhangi birinin doğru
olduğun varsaymanın sıradaki diğer ifadenin doğru olduğu anlamına geldiğini göstere-
bildiğimizi varsayalım. Ayrıca S1’in de doğru olduğunu gösterdiğimizi düşünelim. Bu du-
rumda S1’den sonraki bütün ifadelerin doğru olduğu sonucunu çıkarabiliriz.
ÖRNEK 1 Her pozitif n sayısı için
nsn + 1d
1 + 2 +Á+ n = .
2
eşitliğinin doğruluğunu matematiksel indüksiyonla gösterin.
Çözüm İspatı yukarıdaki iki adımı kullanarak yapacağız.

1. Formü n = 1 için doğrudur, çünkü
1s1 + 1d
1 = .
2
bulunur.
EK-1
EK-2 Ekler
2. Formül n = k için doğru ise, n = k +1 için de doğru mudur? Yanıt evettir ve nedeni
şudur: Eğer
ksk + 1d
1 + 2 +Á+ k = ,
2
ise, bu durumda,
ksk + 1d k 2 + k + 2k + 2
1 + 2 + Á + k + sk + 1d = + sk + 1d =
2 2
sk + 1dsk + 2d sk + 1dssk + 1d + 1d
= = .
2 2
olur. Bu eşitlikler zincirindeki son ifade n = (k + 1) için n(n +1)@2 ifadesidir.
Matematiksel indüksiyon prensibi artık orijinal formülü her n pozitif tamsayısı için
garantiler.
Bölüm 5.2, Örnek 4’te ilk n tamsayının toplamını veren formül için başka bir ispat
verdik. Ancak, matematiksel indüksiyonla ispat daha geneldir. Matematiksel indüksiyon,
ilk n tamsayının karelerinin, küplerinin toplamını bulmak için kullanılabilir (Alıştırmalar
9 ve 10).
İşte başka bir örnek
ÖRNEK 2 Her pozitif n tamsayısı için,

1 1 1 1
+ 2 + Á + n = 1 - n.
21 2 2 2
Çözüm İspatı matematiksel indüksiyonun iki adımını kullanarak gerçekleştiririz.

1. Formül n = 1 için doğrudur, çünkü
1 1
= 1 - 1.
21 2
doğrudur.
2.
1 1 1 1
+ 2 + Á + k = 1 - k,
21 2 2 2
ise, bu durumda,
1 1 1 1 1 1 1#2 1
+ 2 + Á + k + k+1 = 1 - k + k+1 = 1 - k + k+1
2 1
2 2 2 2 2 #
2 2 2
2 1 1
= 1 - k+1 + k+1 = 1 - k+1 .
2 2 2
elde edilir. Böylece, orijinal formül n = k için geçerliyse, n = (k + 1) için de geçerli olur.
Bu adımlar doğrulandığı için, matematiksel indüksiyon prensibi formülü her pozitif n
tamsayısı için garantiler.
Di¤er Bafllang›ç Tamsay›lar›

n = 1 ile başlamak yerine, bazı indüksiyon tartışmaları başka bir tamsayıyla başlar. Böyle
bir tartışmanın adımları aşağıdaki gibidir.
E.1 Matematik ‹ndüksiyon EK-3
1. Formülün n = n1 (ilk uygun tamsayı) için doğru olduğunu kontrol edin.

2. Formül herhangi bir n = k n1 tamsayısı için doğru ise, n = (k + 1) için de doğru
Bu adımlar tamamlandığında, matematiksel indüksiyon prensibi formülü her n n1 tam-
sayısı için garantiler.
ÖRNEK 3 n yeterince büyükse, n! 3n olduğunu gösterin.
Çözüm Ne kadar büyük, yeterince büyüktür? Deneriz:
n 1 2 3 4 5 6 7
n! 1 2 6 24 120 720 5040
3n 3 9 27 81 243 729 2187
Sanki n 7 için n! 3n gibidir. Emin olmak için matematiksel indüksiyon uygularız.

Adım 1’de n1 = 7 alırız ve Adım 2’yi tamamlarız.
Herhangi bir k 7 için k! 3k olduğunu varsayın. Bu durumda
sk + 1d! = sk + 1dsk!d 7 sk + 1d3k 7 7 # 3k 7 3k + 1.
olur. Böylece, k 7 için
k! 3k olması (k + 1)! 3k + 1 olmasını
gerektirir. Matematiksel indüksiyon artık her n 7 için n! 3n olduğunu garantiler.
ALIfiTIRMALAR E.1
1. ƒ a + b ƒ … ƒ a ƒ + ƒ b ƒ üçgen eşitsizliğinin her pozitif a ve b sayısı 5. Her pozitif n tamsayısı için
için geçerli olduğunu varsayarak, n tane sayı için 2 2 2 1
+ 2 +Á+ n = 1 - n
ƒ x1 + x2 + Á + xn ƒ … ƒ x1 ƒ + ƒ x2 ƒ + Á + ƒ xn ƒ 31 3 3 3
6. Yeterince büyük n’ler için, n! n3 olduğunu gösterin.
2. r 1 ise, her pozitif n tamsayısı için
7. Yeterince büyük n’ler için, 2n n2 olduğunu gösterin.
1 - rn+1 8. n –3 ise, 2n 1@8 olduğunu gösterin.
1 + r + r2 + Á + rn =
1 - r
olduğunu gösterin. 9. Kareler toplamı İlk n pozitif tamsayının kareleri toplamının
n an + bsn + 1d
d dy du d 1
3. suyd = u + y , Çarpım Kuralı ve sxd = 1 olduğunu 2
dx dx dx dx .
kullanarak, her pozitif n sayısı için 3
d n olduğunu gösterin.
sx d = nx n - 1
dx
10. Küpler toplamı İlk n pozitif tamsayının küpleri toplamının
olduğunu gösterin. (n(n + 1)@2)2 olduğunu gösterin.
4. Bir ƒ(x) fonksiyonunun herhangi iki pozitif x1 ve x2 sayısı için, 11. Sonlu toplam kuralları Aşağıdaki sonlu toplam kuralları-nın
ƒ(x1x2) = ƒ(x1) + ƒ(x2) özelliğine sahip olduğunu varsayın. Her her pozitif n tamsayısı için geçerli olduğunu gösterin.
pozitif n tamsayısı için n n n
a. a sak + bk d = a ak + a bk
ƒsx1 x2 Á xn d = ƒsx1 d + ƒsx2 d + Á + ƒsxn d k=1 k=1 k=1
EK-4 Ekler
n n n n
b. a sak - bk d = a ak - a bk d. a ak = n # c (ak’nin değeri sabit ve c ise)
k=1 k=1 k=1 k=1
n n
12. Her pozitif n tamsayısı ve her x reel sayısı için, ƒ x n ƒ = ƒ x ƒ n
c. a cak = c # a ak (Her hangi bir c sayısı)
k=1 k=1 olduğunu gösterin.
E.2 Limit Teoremlerinin ‹spat›
Bu ek Bölüm 2.2’deki Teorem 1, Kısım 2–5 ve Teorem 4’ü ispatlamaktadır.
TEOREM 1 Limit Kurallar›

L, M, c ve k reel sayılar ve
lim ƒsxd = L and
ve lim gsxd = M, then
x:c x:c
ise aşağıdaki kurallar geçerlidir.

1. Toplam Kuralı: lim A ƒsxd + gsxd B = L + M
x:c
2. Fark Kuralı: lim A ƒsxd - gsxd B = L - M

x:c
3. Çarpım Kuralı: lim A ƒsxd # gsxd B = L # M

x:c
4. Sabitle Çarpım Kuralı lim A kƒsxd B = kL (herhangi bit k sayısı)

sany number kd
x:c
ƒsxd L
5. Bölüm Kuralı: lim = , Mif
M0 Zise0
x:c gsxd M
6. Kuvvet Kuralı: r ve s ortak çarpanı bulunmayan tamsayılar ve
s 0 ise, Lr@s bir reel sayı olmak üzere
lim A ƒ(x) B r>s = L r>s
x:c
dir. (s çift ise L 0 kabul ediyoruz.)
Toplam kuralını Bölüm 2.3’te ispatladık ve Kuvvet Kuralı daha ileri metinlerde ispat-
lanır. Fark Kuralını, Toplam Kuralında g(x) yerine –g(x) ve M yerine –M yazarak elde
ederiz. Sabitle Çarpım Kuralı Çarpım Kuralının g(x) = k olduğu özel durumudur. Böylece
geriye Çarpım Kuralı ile Bölüm Kuralı kalır.
Limit Çarp›m Kural›n›n ‹spat› Herhangi bir 0’a karşılık bir d 0 sayısının var olduğunu
göstereceğiz, öyle ki; x sayısı ƒ ve g’nin tanım aralıklarının kesişimi D de olmak üzere
0ux–cud
koşulunu sağlayan her x için

u ƒ(x)g(x) – LM u
sağlansın. Bu durumda ’nun pozitif bir sayı olduğunu varsayın ve ƒ(x) ile g(x)’i
ƒsxd = L + sƒsxd - Ld, gsxd = M + sgsxd - Md.
şeklinde yazın.
E.2 Limit Teoremlerinin ‹spat› EK-5
Bu ifadeleri çarpın ve LM çıkarın:

ƒsxd # gsxd - LM = sL + sƒsxd - LddsM + sgsxd - Mdd - LM
= LM + Lsgsxd - Md + Msƒsxd - Ld
+ sƒsxd - Ldsgsxd - Md - LM
= Lsgsxd - Md + Msƒsxd - Ld + sƒsxd - Ldsgsxd - Md. (1)
x → c iken f ve g’nin limitleri L ve M olduğundan, x sayısı D de olmak üzere
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d1 Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 2P>3
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d2 Q ƒ gsxd - M ƒ 6 2P>3
(2)
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d3 Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P>s3s1 + ƒ M ƒ dd
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d4 Q ƒ gsxd - M ƒ 6 P>s3s1 + ƒ L ƒ dd
olacak şekilde d1, d2, d3 ve d4 pozitif sayıları vardır. d’yı d1’den d4’e kadar giden sayıların
en küçüğü olarak alırsak, (2) koşullarında sağ taraftaki eşitsizliklerin hepsi 0 u x – c u d
için aynı anda geçerli olacaklardır. Dolayısıyla, x sayısı D de olmak üzere, 0 u x – c u d
olması
ƒ ƒsxd # gsxd - LM ƒ (1) Denklemine üçgen eşitsizliği uygulanır.
… ƒ L ƒ ƒ gsxd - M ƒ + ƒ M ƒ ƒ ƒsxd - L ƒ + ƒ ƒsxd - L ƒ ƒ gsxd - M ƒ
… s1 + ƒ L ƒ d ƒ gsxd - M ƒ + s1 + ƒ M ƒ d ƒ ƒsxd - L ƒ + ƒ ƒsxd - L ƒ ƒ gsxd - M ƒ
P P P P
6 + + = P. (2)’deki değerler
3 3 A 3A 3
olduğu anlamına gelir. Bu, Limit Çarpım Kuralının ispatını tamamlar.
Limit Bölüm Kural›n›n ‹spat› limx→c (1@g(x)) = 1@M olduğunu göstereceğiz. Bu durumda
Limit Çarpım kuralından
= lim aƒsxd # b = lim ƒsxd # lim

ƒsxd 1 1 1 L
lim = L# =
x:c gsxd x:c gsxd x:c x:c g(x) M M
olduğu sonucunu çıkarırız.

0 verilmiş olsun. limx→c (1@g(x)) = 1@M olduğunu göstermek için,
0ux–cud
` ` 6 P.
1 1
0 6 ƒx - cƒ 6 d Q -
gsxd M
olacak şekilde bir d 0 bulunduğunu göstermemiz gerekir.
u M u 0 olduğundan,
0 u x – c u d1
M
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d1 Q ƒ gsxd - M ƒ 6 2 . (3)
olacak şekilde pozitif bir d1 sayısı vardır. Herhangi A ve B sayıları için, uA u – uB u u A – B u
ve uB u – uA u u A – B u olduğu gösterilebilir ve buradan uA u – uB u u A – B u olduğu anlaşılır.
A = g(x) ve B = M alırsak, bu
EK-6 Ekler
ƒ ƒ gsxd ƒ - ƒ M ƒ ƒ … ƒ gsxd - M ƒ ,
haline gelir.
Bu (3) denkleminin sağ tarafındaki eşitsizlikle birleştirilerek
ƒMƒ
ƒ ƒ gsxd ƒ - ƒ M ƒ ƒ 6 2
ƒMƒ ƒMƒ
- 6 ƒ gsxd ƒ - ƒ M ƒ 6
2 2
ƒMƒ 3ƒ M ƒ
6 ƒ gsxd ƒ 6
2 2
ƒ M ƒ 6 2 ƒ gsxd ƒ 6 3 ƒ M ƒ
1 2 3
6 6
ƒ gsxd ƒ ƒMƒ ƒ gsxd ƒ (4)
elde edilir. Dolayısıyla, 0 u x – c u d1 olması
` ` = ` ` …
1 1 M - gsxd 1 # 1 #
-
M ƒ M - gsxd ƒ
gsxd Mgsxd M
ƒ ƒ ƒ gsxd ƒ
1 # 2 #
6 ƒ M - gsxd ƒ . (4) eşitsizliği (5)
ƒMƒ ƒMƒ
olmasını gerektirir. (1@2) u M u2 0 olduğundan,
0 u x – c u d2
P
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d2 Q ƒ M - gsxd ƒ 6 2 ƒ M ƒ 2. (6)
olacak şekilde bir d2 0 sayısı vardır. d’yı d1 ve d2’nin küçük olanı olarak seçersek, (5) ve
(6) denklemlerindeki sonuçların ikisi de 0 u x – c u d koşulunu sağlayan her x için
gerçeklenir. Bu sonuçları bir araya getirmek
0ux–cud
` ` 6 P.
1 1
0 6 ƒx - cƒ 6 d Q -
gsxd M
eşitsizliğinin sağlandığını gösterir. Bu da Limit Bölüm Kuralının ispatını tamamlar.
TEOREM 4 Sandöviç Teoremi

c’yi içeren bir açık aralıktaki (muhtemelen x = c dışındaki) her x için
g(x) ƒ(x) h(x) olduğunu varsayın. Ayrıca, limx→c g(x) = limx→c h(x) = L
olduğunu da varsayın. Bu durumda, limx→c ƒ(x) = L olur.
Sa¤dan limitler için ispat limx→c+ g(x) = limx→c+ h(x) = L olduğunu varsayın. Bu durumda
her 0 sayısına karşılık, c x c + d aralığı I içinde olacak şekilde ve bu eşitsizliği
sağlayan her x için
L – g(x) L + ve L – h(x) L +
olacak şekilde bir d 0 sayısı vardır. Bu eşitsizlikler g(x) ƒ(x) h(x) ile birleştiğinde,
E.3 S›k Karfl›lafl›lan Limitler EK-7
L - P 6 gsxd … ƒsxd … hsxd 6 L + P,

L - P 6 ƒsxd 6 L + P,
- P 6 ƒsxd - L 6 P.
elde edilir. Dolayısıyla, c x c + d eşitsizliği u ƒ(x) – L u olmasını gerektirir.
Soldan limitler için ispat limx→c– g(x) = limx→c– h(x) = L olduğunu varsayın. Bu du-
rumda her 0 değerine karşılık, c – d x c aralığı I içinde olacak şekilde ve bu eşit-
sizliği sağlayan her x için
L – g(x) L + ve L – h(x) L +
olacak şekilde bir d 0 sayısı vardır. Daha önce olduğu gibi, c – d x c eşitsizliği u
ƒ(x) – L u olmasını gerektirir.
‹ki tarafl› limitler için ispat limx→c g(x) = limx→c h(x) = L ise, x → c+ ve x → c– iken, hem g(x)
hem de h(x) L’ye yaklaşırlar; dolayısıyla limx→c+ ƒ(x) = L ve limx→c– ƒ(x) = L olur. Yani,
limx→c ƒ(x) vardır ve L’ye eşittir.
ALIfiTIRMALAR E.2
1. x → c iken, ƒ1(x), ƒ2(x) ve ƒ3(x) fonksiyonlarının limitlerinin sıra- 5. Rasyonel fonksiyonların limitleri Teorem 1’i ve Alıştırma 4’ün
sıyla L1, L2 ve L3 olduğunu varsayın. Toplamlarının limitinin sonucunu kullanarak, ƒ(x) ve g(x) polinomlar ise ve g(c) 0 ise,
L1 + L2 + L3 olduğunu gösterin. Matematiksel indüksiyon (Ek 1) kul-
ƒsxd ƒscd
lanarak bu sonucu sonlu sayıda fonksiyonun toplamına genelleştirin. lim = .
x:c gsxd gscd
2. Matematiksel indüksiyon ve Teorem 1’deki Çarpım Kuralını kul- olduğunu gösterin.
lanarak, x → c iken, ƒ1(x), ƒ2(x), …, ƒn(x) fonksiyonlarının limit- 6. Sürekli fonksiyonların bileşkeleri Şekil E.1, iki sürekli
lerinin sırasıyla L1, L2, …, Ln ise, fonksiyonun bileşkesinin sürekli olduğunun ispatı için bir diya-
lim ƒ1sxdƒ2sxd # Á # ƒnsxd = L1 # L2 # Á # Ln . gram göstermektedir. Diyagramdan ispatı oluşturun. İspatlanacak
x:c ifade şudur: ƒ, x = c’de sürekliyse ve g ƒ(c)’de sürekliyse, g ƒ
olduğunu gösterin. de c’de süreklidir.
3. limx:c x = c olduğunu ve Alıştırma 2’nin sonucunu kullanarak, c’nin ƒ’nin tanım aralığının bir iç noktası ve ƒ(c)’nin de
herhangi bir n 1 tamsayısı için limx:c x n = c n olduğunu gösterin. g’nin tanım raalığının bir iç noktası olduğunu varsayın. Bu, hesa-
4. Polinomların limiti Herhangi bir k sayısı için limx:cskd = k planacak limitleri iki taraflı yapar. (Tek taraflı limitleri içeren du-
olduğunu ve Alıştırma 1 ve 3’ün sonuçlarını kullanarak, herhangi bir rumlar için de yapılacaklar aynıdır.)
ƒsxd = an x n + an-1 x n - 1 + Á + a1 x + a0 .
polinomu için, limx→ c ƒ(x) = ƒ(c) olduğunu gösterin.
g f
f g
df df dg dg e e
c f(c) g(f(c))
fiEK‹L E.1 İki sürekli fonksiyonun bileşkesinin sürekli olduğunun ispatı için diyagram
E.3 S›k Karfl›lafl›lan Limitler

Bu ek Bölüm 11.1, Teorem 5’teki (4)-(6) limitlerini gerçeklemektedir.
Limit 4: If ƒ x ƒ 6 1, lim x n = 0 Her > 0’a, N’den büyük her n sayısı için u xn u
n ˆ :
olacak kadar büyük bir N tamsayısı karşılık geldiğini göstermemiz gerekir.

EK-8 Ekler
u x u 1 iken 1@n → 1 olduğundan, 1@N → u x u olmasını sağlayacak, başka bir deyişle,

ƒ x N ƒ = ƒ x ƒ N 6 P. (1)
olmasını sağlayacak bir N tamsayısı vardır. Aradığımız tamsayı budur, çünkü, u x u 1 ise,
her n N için u xn u u xN u (2)
olur. (1) ve (2) denklemlerini birleştirmek, her n N için u x u verir ve bu da ispatı
n
tamamlar.
Limit 5: Herhangi bir x için, x, lim A 1 + n B = e x’dir.

x n
n: ˆ
n
an = a1 + n b .
x
olsun. Bu durumda,
n
ln an = ln a1 + n b = n ln a1 + n b : x,
x x
bulunur. Bunu n’ye göre türev aldığımız l’Hôpial kuralının aşağıdaki uygulaması ile elde
edebiliriz:
lim n ln a1 + n b = lim
x lns1 + x>nd
n: q n: q 1>n
a b # a- 2 b
1 x
1 + x>n n x
= lim = lim = x.
n: q -1>n2 n: q 1 + x>n
ƒ(x) = ex ile Bölüm 11.1’deki Teorem 4’ü uygulayarak,

n
a1 + n b = an = e ln an : e x .
x
olduğu sonucuna varabilirsiniz.

xn
Limit 6: Herhangi bir x için, x, lim = 0’dir.
n: ˆ n!
ƒ x ƒn xn ƒ x ƒn
- … … ,
n! n! n!
olduğundan, bütün göstermemiz gereken u x un@n! → 0 olduğudur. Sonra, Diziler için Sand-
viç Teoremini (Bölüm 11.1, Teorem 2) uygulayarak xn@n! → 0 olduğu sonucuna varırız.
u x un@n! → 0 olduğunu göstermedeki ilk adım, (u x u@M) 1 olacak şekilde bir M u x u
tamsayısı seçmektir. Yukarıda ispatladığımız Limit 4’ten, (u x u@M)n → 0 olduğunu görürüz.
Artık ilgimizi n M değerlerine çevirebiliriz. Bu n değerleri için,
ƒ x ƒn ƒ x ƒn
= # # Á # #
n! 1 2 M sM + 1dsM + 2d # Á # n
('''''')''''''*
(n – M) çarpan
n n M n
n - M = M!M n = M! a M b .
ƒxƒ ƒxƒ M MM ƒ x ƒ
…
M!M
yazabiliriz.
E.4 Reel Say›lar›n Teorisi EK-9
Böylece,
ƒ x ƒn n
a b .
MM ƒ x ƒ
0 … …
n! M! M
olur. Artık, MM@M! sabiti n arttıkça değişmez. Yani Sandöviç Teoremi bize, (u x u@M)n → 0
olduğundan, ƒ x ƒ n>n! : 0 olduğunu söyler.
E.4 Reel Say›lar›n Teorisi
Analizin özenli gelişmesinin temelinde reel sayıların özellikleri vardır. Fonksiyonlar,

türevler ve integraller hakkındaki bir çok sonuç, sadece rasyonel sayılar üzerinde tanımlı
fonksiyonlar için söylenseydi, yanlış olurdu. Bu ek’te reel sayılar teorisinin bazı temel
kavramlarını kısaca inceliyoruz. Bu kavramlar, analizin daha derin, daha teorik bir ince-
lenmesinde neler öğrenilebileceğini işaret etmektedir.
Reel sayıları, oldukları şey yapan üç tip özelik vardır. Bunlar, cebirsel, sıra ve tamlık
özellikleridir. Cebirsel özellikler toplama ve çarpma, çıkarma ve bölmeyi içerir. Bunlar,
reel sayılara olduğu kadar rasyonel ve kompleks sayılara da uygulanırlar.
Sayıların yapısı, toplama ve çarpma işlemleri ile bir küme üzerine inşa edilir. Toplama
ve çarpmanın aşağıdaki özellikleri gereklidir.
A1 a + sb + cd = sa + bd + c her a, b, c için.
A2 a + b = b + a her a, b, c için.
A3 Bir ‘‘0’’ sayısı vardır ve her a için a + 0 = a dır.
A4 Her a sayısı için a + b = 0 olacak şekilde bir b sayısı vardır.
M1 a(bc) = (ab)c her a, b, c için.
M2 ab = ba her a, b için.
M3 Bir ‘‘1’’ sayısı vardır ve her a için a # 1 = a’dır.
M4 Her sıfırdan farklı a sayısı için ab = 1 olacak şekilde bir b sayısı vardır.
D a(b + c) = ab + bc her a, b, c için.
A1 ve M1 birleşme kuralları, A2 ve M2 değişme kuralları, A3 ve M3 birim kuralları,
A4 ve M4 ters eleman kuralları ve D de dağılma kuralı dır. Bu cebirsel özelliklerin bu-
lunduğu kümeler cisim örnekleridir ve soyut cebir denen teorik matematik alanında derin-
lemesine incelenirler.
Sıra özellikleri, herhangi iki sayının büyüklüğünü karşılaştırmamızı sağlar. Sıra özel-
likleri şunlardır:
O1 Herhangi a ve b için ya a b veya b a dır (veya ikisi de)
O2 a b ve b a ise a = b dir.
O3 a b ve b c ise a c dir.
O4 a b ise a + c b + c’dir.
O5 a b ve 0 c ise ac bc’dir.
O3 Geçişme kuralı dır, O4 ve O5 sıralamayı toplama ve çarpma ile bağdaştırır.
EK-10 Ekler
Reel sayıları, tam sayıları ve rasyonel sayıları sıralayabiliriz, fakat kompleks sayıları
sıralayamayız (Ek E.5’e bakın). i = 2 -1 gibi bir sayının sıfırdan büyük yada küçük ol-
duğuna karar verecek makul bir yol yoktur. Herhangi iki elemanının büyüklüklerinin kar-
şılaştırılabildiği, yukarıdaki gibi, bir cisim’e bir sıralı cisim denir. Hem rasyonel sayılar ve
hem de reel sayılar sıralı cisimlerdir ve başka pek çok vardır.
Reel sayıları, bir doğru üzerine noktalar olarak dizmekle, geometrik olarak düşünebi-
liriz. Tamlık özelliği, ‘‘delikler’’ veya ‘‘boşluklar’’ olmadan, doğru üzerindeki bütün nok-
talara reel sayılar karşı geldiğini söyler. Bunun aksine, rasyonel sayılar 22 ve p gibi nok-
taları atlar. Tam sayılar ise 1@2 gibi kesirleri bile içermez. Tamlık özelliği bulunan reel
sayılar hiçbir noktayı atlamaz.
Bu üstü kapalı kayıp delikler fikri ile tam olarak ne demek istiyoruz? Bunu cevapla-
mak için tamlığın daha kesin bir açıklamasını vermeliyiz. Bir sayı kümesindeki bütün
sayılar bir M sayısından küçük veya eşit ise M sayısına bu sayı kümesinin bir üst sınırı
denir. Üst sınırların en küçüğüne en küçük üst sınır denir. Örneğin, M = 2, negatif sayılar
için bir üst sınırdır. M = 1 de öyledir ve 2’nin en küçük üst sınır olmadığını gösterir.
Negatif sayılar kümesi için en küçük üst sınır M = 0 dır. Boş olmayan ve üstten sınırlı her
alt kümesinin bir en küçük üst sınırı var olan bir cismi, bir sıralı tam cisim olarak
tanımlarız.
Sadece rasyonel sayılarla çalışırsak, 22’den küçük sayılar kümesi üstten sınırlıdır.
Fakat, herhangi bir rasyonel M üst sınırı, biraz daha büyük olan fakat hala 22’den küçük
olan bir rasyonel sayı ile değiştirilebileceğinden, rasyonel bir en küçük üst sınır yoktur.
Dolayısıyla rasyonel sayılar tam değildir. Reel sayılar içinde üstten sınırlı her kümenin bir
y en küçük üst sınırı daima vardır. Reel sayılar bir sıralı tam cisim dir.
0.5 Tamlık özelliği, analizdeki bir çok sonucun tam kalbindedir. Bir örnek, Bölüm 4.1’de-
ki gibi, bir [a, b] kapalı aralığı üzerinde bir fonksiyonun maksimum değerinin aranmasın-
y x x3 da ortaya çıkar. y = x – x3 fonksiyonunun [0, 1]’de 1 – 3x2 = 0 veya x = 11>3 eşitliğini
0.3 sağlayan x noktasında bir maksimum değeri vardır. Düşüncemizi, sadece rasyonel sayılar
üzerinde tanımlı fonksiyonlarla sınırlasaydık, 11>3 irrasyonel olduğundan (Şekil E.2)
0.1 fonksiyonun bir maksimum değerinin bulunmadığı sonucuna varırdık. Bir [a, b] kapalı
aralığında sürekli olan fonksiyonların bir maksimum değerlerinin var olmasını gerektiren
x
0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 1 Ekstremum Değer Teoremi (Bölüm 4.1), sadece rasyonel sayılar üzerinde tanımlı fonksi-
兹1/3 yonlar için doğru değildir.
Ara Değer Teoremi, bir [a, b] aralığı üzerinde ƒ(a) 0 ve ƒ(b) 0 ile sürekli olan
fiEK‹L E.2 y = x – x3’ün [0, 1] üzerindeki bir fonksiyonun aralığın bir yerinde sıfır olmasını gerektirir. Fonksiyonun değerleri, aralı-
maksimum değeri x = 21>3 . irrasyonel ğın içindeki bir x noktası için ƒ(x) = 0 olmadan, negatiften pozitife atlayamazlar. Ara De-
sayısında gözükür. ğer Teoremi de reel sayıların tamlığına dayanır ve sadece rasyonel sayılar üzerinde tanım-
lı sürekli fonksiyonlar için doğru değildir. ƒ(x) = 3x3 – 1 fonksiyonu için ƒ(0) = –1 ve
ƒ(1) = 2’dir. ƒ’i sadece rasyonel sayılar üzerinde düşünürsek hiçbir zaman sıfır değerini
almaz. ƒ(x) = 0’ı sağlayan tek x değeri, irrasyonel olan x = 11>3 sayısıdır.
Reel sayılar bir sıralı tam cisimdir diyerek reel sayıların istenen özelliklerini yakala-
dık. Fakat, henüz bitirmedik. Pisagor (Pythagoras) okulundan Yunan matematikçiler, reel
sayılar doğrusu üzerine başka bir özellik koymayı denediler: bütün sayılar tamsayıların bir
kesridir özelliği. 22 gibi irrasyonel sayıları keşfettiklerinde çabalarının boşa olduğunu
anladılar. Reel sayıları belirtmek için bizim çabalarımızın da, görülmemiş sebeplerden
dolayı, hatalı olmadıklarını nasıl anlayacağız? Sanatçı Escher, kendileri ile tekrar alttan
birleşene kadar yükselen merdivenlerden oluşan optik illüzyonlar çizdi. Böyle bir merdi-
veni inşa etmeye çalışan bir mühendis, mimarın çizmiş olduğu planları gerçekleyecek bir
yapının olamayacağını görür. Bu, reel sayıların dizaynının, zor fark edilir bazı çelişkiler
içerdiği ve böyle sayı sistemlerinin kurulamayacağı anlamında mıdır?
E.4 Reel Say›lar›n Teorisi EK-11
Reel sayıların özel bir tanımlamasını vererek ve bu modelin sağladığı cebirsel,

sıralama ve tamlık özelliklerini gerçekleyerek bu meseleyi çözüyoruz.
Buna reel sayıların kuruluşu denir ve aynı merdivenlerin ağaçtan, taştan veya demir-
den yapılabilmesi gibi reel sayıların kuruluşu için de farklı yaklaşımlar vardır. Bir kuruluş,
reel sayıları
a.d1d2d3d4 Á
gibi sonsuz ondalıklar olarak ele alır. Bu yaklaşımda bir reel sayı bir a tamsayısını takip
eden d1, d2, d3, … gibi her biri 0 ile 9 arasında olan ondalıklardan oluşan bir dizidir.
Bu dizi durabilir, periyodik bir şekilde tekrar edebilir veya hiçbir kalıba uymadan sürüp
gidebilir. Bu formda, 2.00, 0.3333333… ve 3.1415926535898… ifadeleri bilinen üç
reel sayıyı temsil ederler. Bu ondalıkları takip eden ‘‘…’’ noktalarının gerçek anlamı,
Bölüm 11’deki gibi dizi ve serilerin geliştirilmesini gerektirir. Her reel sayı, kendisine
sonlu ondalık yaklaşımlar ile tanımlanan bir rasyonel sayılar dizisinin limiti olarak ku-
rulur. Bu durumda sonsuz bir ondalık
d1 d2
a + + + Á.
10 100
serisi gibidir.
Reel sayıların bu ondalık kuruluşu, tam olarak açık değildir. Kuruluş, tamlık ve sı-
ralama özelliklerini sağlayan sayılar verdiğini kontrol etmeye yetecek kadar kolaydır
fakat cebirsel özellikleri gerçeklemek oldukça karışıktır. İki sayıyı toplamak veya çarp-
mak bile sonsuz sayıda işlem gerektirir. Bölmeye bir anlam kazandırabilmek için, son-
suz ondalıklara rasyonel yaklaşımların limitlerini içeren dikkatli bir tartışma gerekir.
Reel sayıların ilk titiz bir kuruluşunu 1872 de veren Alman matematikçi Richard De-
dekind (1831-1916) farklı bir yaklaşım ele almıştır. Herhangi bir x reel sayısı verildiğinde
rasyonel sayıları iki kümeye ayırabiliriz: x’ten küçük veya eşit olanlar ve büyük olanlar.
Dedekind bu fikir yürütmeyi akıllıca tersine çevirdi ve bir reel sayıyı, rasyonel sayıları bu
şekilde iki kümeye ayırmak olarak tanımladı. Bu oldukça garip bir yaklaşım olarak gözü-
küyor fakat yeni yapıların, eskilerinden bu dolaylı yöntemlerle kuruluşları teorik matema-
tikte yaygındır.
Bunlar ve diğer yaklaşımlar (Ek 5’e bakın), istenen cebirsel, sıralama ve tamlık özel-
liklerini sağlayan bir sayılar sistemi kurmak için kullanılabilirler. Ortaya çıkan son bir
mesele, bütün bu kuruluşların aynı şeyi verip vermedikleridir. Farklı kuruluşlar, istenen
bütün özellikleri sağlayan farklı sayı sistemlerine yol açabilirler mi? Evet ise, bunlardan
hangisi reel sayılardır. Neyse ki cevap hayır dır. Reel sayılar, cebirsel, sıralama ve tamlık
özelliklerini sağlayan tek sayı sistemidir.
Reel sayıların doğası hakkındaki ve limitler hakkındaki karışıklık, analizin ilk
gelişiminde önemli anlaşmazlıklara neden olmuştur. Newton, Leibniz ve onları takipçileri
gibi analizin öncüleri, Δx ve Δy’nin her ikisi de sıfıra yaklaşırken
¢y ƒsx + ¢xd - ƒsxd

=
¢x ¢x
fark oranına ne olduğuna baktıklarında, bu oranın sonucu olan türev hakkında iki sonsuz
küçüğün oranı olarak konuşuyorlardı. dx ve dy olarak yazılan bu ‘‘sonsuz küçük’’ ler her
sabit sayıdan küçük olan fakat sıfır olmayan, yeni bir çeşit sayı olarak düşünülüyorlardı.
Benzer şekilde, bir belirli integral de, x kapalı bir aralık üzerinde değişirken
ƒsxd # dx
EK-12 Ekler
gibi sonsuz küçüklerin bir sonsuz toplamı olarak düşünülüyordu. Bugünkü gibi iyi anlaşı-
lana kadar, yakınsayan Δy@Δx fark oranları, türevin anlamını özetlediği düşünülen bir li-
mitten çok bir sonsuz küçükler oranı idi. Bu düşünce yolu, sonsuz küçüklerin girişilen ta-
nımlamalarının ve işlemlerinin çelişkilere ve tutarsızlıklara yol açması gibi mantıksal
zorluklara neden oluyordu. Daha somut ve hesaplanabilir fark oranları böyle zorluklara
neden olmazlar, daha ziyade kullanışlı hesaplama araçları olarak düşünülürler. Fark oran-
ları, türevin sayısal değerleri ile çalışmada ve hesaplama için genel formüller türetmede
kullanılmışlardır fakat bir türevin aslında ne olduğu sorusunun kalbinde oldukları düşü-
nülmemişlerdir. Bu gün, sonsuz küçüklerle ilgili mantıksal problemlerden, yakınsayan
fark oranlarının limitini türev olarak tanımlamakla kaçınabileceğimizin farkına varıyoruz.
Bu gün artık eski yaklaşımların belirsizlikleri yoktur ve analizin standart teorisi içinde
sonsuz küçüklere ne gerek vardır ne de kullanılmaktadırlar.
E.5 Kompleks Say›lar
Kompleks sayılar a + ib şeklinde ifadelerdir. Burada a ve b reel sayılar, i de 1-1’in bir

ifadesidir. Ne yazık ki, “reel” ve “sanal” (kompleks) kelimelerinin 1-1’i zihnimizde
22’den daha az istenilen bir konuma getirmek gibi kötü bir etkisi vardır. Aslında, analizin
temelini oluşturan reel sayı sistemini oluşturmak için, yaratıcılık anlamında, oldukça fazla
hayal gücü gerekmiştir (Ek 4’e bakın). Bu ekte, bu yaratıcılığın birkaç evresini gözden
geçireceğiz. Böylece bir kompleks sayı sisteminin yaratılması o kadar garip görünmeye-
cektir.
Reel Say›lar›n Geliflimi

Sayı gelişiminin en eski evresi, şimdi doğal sayılar veya pozitif tamsayılar dediğimiz
1, 2, 3,… gibi sayma sayılarının tanınmasıdır. Bu sayılarla, sistemin dışına çıkmadan
bazı basit aritmetik işlemler yapılabilir. Yani, pozitif tamsayılar sistemi toplama ve
çarpma işlemleri altında kapalıdır. Bununla, m ve n herhangi iki pozitif tamsayıysa,
m+n=p ve mn = q (1)
sayılarının da pozitif tamsayılar olduklarını söylüyoruz. (1) denklemindeki eşitliklerden

herhangi birinin sol tarafındaki iki pozitif tamsayı verilmişse, sağda buna karşılık gelen
pozitif tamsayıyı bulabiliriz. Dahası, bazen m ve p pozitif tamsayılarını belirleyerek
m + n = p olmasını sağlayan n pozitif tamsayısını bulabiliriz. Örneğin, bildiğimiz sayılar
sadece pozitif tamsayılar ise, 3 + n = 7 çözülebilir. Ama sayı sistemi genişletilmeden,
7 + n = 3 denklemi çözülemez.
7 + n = 3 gibi denklemleri çözebilmek için sıfır ve negatif sayılar yaratılmıştır. Bütün
tamsayıları,
Á , -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, Á , (2)
tanıyan bir toplumda, eğitimli birisi, denklemdeki iki tamsayı verilince, m + n = p denkle-
mini tamamlayacak eksik tamsayıyı her zaman bulabilir.
Eğitimli kişilerimizin (2)’deki tamsayılardan herhangi ikisini çarpmayı da bildiklerini
varsayalım. Eğer, (1) denklemlerinde, m ve q verilmişse, n’yi bazen bulabildiklerini, bazen de
bulamadıklarını keşfedeceklerdir. Hayal güçleri hala iyi şekilde çalışıyorsa, daha fazla sayı
yaratmayı düşünebilir ve m ve n sayılarının m@n sıralı çiftleri olan kesirleri tanımlayabilirler.
Sıfır sayısının onları bir süre rahatsız edecek özellikleri vardır, ama sonunda sadece
E.5 Kompleks Say›lar EK-13
paydasında sıfır bulunanları dışarıda tutacak şekilde bütün tamsayı oranları m@n’leri el altında
bulundurmanın yararlı olduğunu anlayacaklardır. Rasyonel sayılar kümesi denilen bu sistem
兹2 artık, sistemdeki herhangi iki sayı üzerinde aritmetiğin rasyonel işlemleri denen şeyleri:
1
1. (a) toplama 2. (a) çarpma
(b) çıkartma (b) bölme
1 gerçekleştirebilecekleri kadar zenginleşmiştir, ama sıfırla bölme yapamazlar çünkü bu an-
lamsızdır.
fiEK‹L E.3 Bir cetvel ve pergel ile Birim karenin geometrisi (Şekil E.3) ve Pisagor teoremi, bir temel uzunluk birimiyle,
irrasyonel uzunlukta bir doğru parçası uzunluğu 22 olan bir doğru parçası oluşturabileceklerini göstermiştir. Böylece,
çizilebilir. geometrik bir oluşumla
x2 = 2
gibi bir denklemi çözebileceklerdir. Ancak sonra 22’yi temsil eden doğru parçası ile 1’i
temsil eden doğru parçasının kıyaslanamaz büyüklükler olduklarını keşfederler. Bu,
22’nin, bir uzunluk biriminin iki tamsayı katının oranı olarak ifade edilemeyeceği an-
lamına gelir. Yani, eğitimli insanlarımız x2 = 2 denkleminin bir rasyonel sayı çözümünü
bulamayacaklardır.
Karesi 2 olan bir rasyonel sayı yoktur. Nedeni için, böyle bir rasyonel sayı olduğunu
varsayın. Bu durumda, 1’den başka ortak çarpanları olmayan ve
p2 = 2q2 (3)
denklemini sağlayan p ve q tamsayıları bulabilirdik. p ve q tamsayı oldukları için, p çift ol-

malıdır; aksi halde kendisi ile çarpımı tek olurdu. Sembolik olarak, p1 bir tamsayı olmak
üzere, p = 2p1 yazılır. Bu 2p12 = q2 olmasına yol açar, ki bu q’nun çift, mesela q = 2q1, ol-
masına yol açar. Böylece 2 sayısı p ve q’nun ortak çarpanı haline gelir, bu da başlangıçta
p ve q’yu 1’den başka ortak çarpanları olmayan tamsayılar olarak seçişimize ters düşer.
Dolayısıyla, karesi 2 olan bir rasyonel sayı yoktur.
Eğitimli insanlarımız x2 = 2 denkleminin rasyonel bir çözümünün bulamasalar da bir
rasyonel sayı dizisi
1 7 41 239
, , , , Á, (4)
1 5 29 169
bulabilirler ve bunların kareleri
1 49 1681 57,121
, , , , Á, (5)
1 25 841 28,561
limit olarak 2’ye yakınsar. Bu sefer hayal güçleri bir rasyonel sayı dizisinin limiti kav-
ramına gerek duyduklarını gösterir. Üstten sınırlı artan bir dizinin her zaman bir limite
yaklaştığını (Bölüm 11.1, Teorem 6) kabul eder ve (4)’teki dizinin bu özelliğinin bu-
lunduğunu gözlersek, dizinin bir L limitinin olmasını bekleriz. Bu ayrıca, (5) dizisin-
den, L2 = 2 olduğunu ve dolayısıyla L’nin rasyonel sayılarımızdan biri olmadığı anla-
mına gelir. Rasyonel sayılara, bütün sınırlı artan rasyonel sayı dizilerinin limitlerini de
eklersek, bütün “reel” sayı sistemine varırız. Reel kelimesi tırnak içine alınmıştır, çün-
kü bu sistemde diğer matematiksel sistemlerden “daha fazla reel” veya “daha az reel”
hiçbir şey yoktur.
EK-14 Ekler
Kompleks Say›lar
Reel sayı sisteminin oluşturulmasının bir çok evresinde hayal gücünden söz edildi. Aslın-
da, icat sanatına şimdiye kadar tartıştığımız sistemlerde en azından üç kere gerek duyul-
muştur:
1. İlk icat edilen sistem: Sayma sayılarından oluşturulan bütün tamsayılar kümesi.
2. İkinci icat edilen sistem: Tamsayılardan oluşturulan m@n rasyonel sayılar kümesi.
3. Üçüncü icat edilen sistem. Rasyonel sayılardan oluşturulan bütün x reel sayıları
kümesi.
Bu icat edilmiş sistemler, her sistemin kendisinden öncekini kapsadığı bir hiyerarşi
oluştururlar. Ayrıca her sistem, sistemin dışına çıkmadan ek işlemlerin yapılabilmesini
sağlamak açısından, bir öncekinden daha zengindir:
1. Bütün tamsayılar sisteminde, a herhangi bir tamsayı olmak üzere
x+a=0 (6)
şeklindeki bütün denklemleri çözebiliriz.

2. Rasyonel sayılar sisteminde, a ve b rasyonel sayılar ve a 0 olmak koşuluyla,
ax + b = 0 (7)
şeklindeki bütün denklemleri çözebiliriz.

3. Bütün reel sayılar sisteminde, (6) ve (7)’deki denklemlerin yanında,
ax2 + bx + c = 0, a 0 ve b2 – 4ac 0 (8)
şeklindeki bütün kuadratik denklemleri çözebiliriz.

Muhtemelen, (8) denkleminin çözümlerini veren formülü, yani
-b ; 2b2 - 4ac
x = , (9)
2a
formülünü biliyorsunuz ve b2 – 4ac diskriminantı negatif olduğunda, (9)’daki çözümlerin
yukarıda tartışılan sistemlerden hiçbirine ait olmadığına yabancı değilsiniz. Aslında,
x2 + 1 = 0
gibi çok basit bir kuadratik denklemi çözmek, kullanabileceğimiz tek sayı sistemleri
yukarıda bahsettiğimiz üç sistemse imkansızdır.
Böylece dördüncü icat edilmiş sisteme, bütün a + ib kompleks sayıları kümesine geli-
riz. i sembolünü tamamen ortadan kaldırarak (a, b) gibi bir sıralı çift gösterimi kullanabi-
lirdik. Cebirsel işlemler altında, a ve b sayılarına biraz farklı davranıldığı için, sırayı doğru
tutmak önemlidir. Dolayısıyla, kompleks sayı sisteminin bütün (a, b) sıralı reel sayı çift-
leri ve bunların eşitlenecekleri, toplanacakları, çarpılacakları, vb. kurallardan oluştuğunu
söyleyebiliriz. Aşağıdaki tartışmada hem (a, b) hem de a + ib gösterimlerini kullanacağız.
a’ya (a, b) kompleks sayısının reel kısmı, b’ye de sanal (imajiner) kısmı diyeceğiz.
Aşağıdaki tanımları yapıyoruz.

Eşitlik
Ancak ve yalnız İki kompleks sayı, (a, b)
a = c ve b = d ise ve (c, d) ancak ve yalnız
a + ib = c + id olur. a = c ve b = d ise eşittir.
Addition
sa + ibd + sc + idd İki kompleks sayı, (a, b) ve
= sa + cd + isb + dd (c, d)’nin toplamı (a + c, b + d)
kompleks sayısıdır.
Çarpma
sa + ibdsc + idd İki kompleks sayı, (a, b) ve
= sac - bdd + isad + bcd (c, d)’nin çarpımı (ac – bd, ad + bc)
kompleks sayısıdır.
csa + ibd = ac + isbcd Bir c reel sayısı ile bir (a, b)
kompleks sayısının çarpımı
(ac, bc) kompleks sayısıdır.
İkinci sayı b’nin sıfır olduğu bütün (a, b) kompleks sayılarının kümesi a reel sayıları-
nın kümesinin bütün özelliklerine sahiptir. Örneğin, (a, 0) ve (c, 0)’ın toplaması ve çarpıl-
ması, sanal kısımları sıfır olan aynı cinsten sayılar,
sa, 0d + sc, 0d = sa + c, 0d,
(a, 0) (c, 0) = (ac, 0)
verir. Ayrıca, bir (a, 0) “reel sayısı” ile bir (c, d) kompleks sayısını çarparsak,
(a, 0) (c, d) = (ac, ad) = a(c, d)
elde ederiz. Özel olarak, (0, 0) kompleks sayısı kompleks sayı sisteminde sıfır rolü oy-
narken, (1, 0) kompleks sayısı da birim veya bir rolünü oynar.
Reel kısmı sıfır ve sanal kısmı 1 olan (0, 1) sayısı, karesinin
(0, 1)(0, 1) = (–1, 0)
reel kısmının eksi bire, sanal kısmınınsa sıfıra eşit olması özelliğine sahiptir. Bu nedenle
(a, b) kompleks sayılar sisteminde, karesi birim = (1, 0) ile toplanınca sıfır = (0, 0) veren
bir x = (0, 1) vardır; yani
(0, 1)2 + (1, 0) = (0, 0)
Dolayısıyla,
x2 + 1 = 0
denkleminin bu yeni sayı sisteminde bir çözümü vardır.
Muhtemelen, (a, b) gösteriminden ziyade, a + ib gösterimine alışıksınızdır. (1, 0)
sayısı birim ve (0, 1) sayısı da eksi birin karekökü gibi davranırken, sıralı ikililer cebrinin
kuralları
(a, b) = (a, 0) + (0, b) = a(1, 0) + b(0, 1)
yazmamızı sağladığı için, (a, b) yerine a + ib yazmakta tereddüt etmeye gerek yoktur. b’nin
başındaki i, a + ib’nin sanal kısmını belirten bir elemandır.
EK-16 Ekler
İstediğimiz zaman (a, b) sıralı ikilileri bölgesinden a + ib ifadeleri bölgesine geçebiliriz.

Ama, (a, b) sıralı çiftlerinden oluşan kompleks sayılar sistemindeki cebir kurallarını
öğrendiğimizde, (0, 1) = i sembolünde (1, 0) = 1 sembolünden daha az “gerçek” olan bir
şey olmadığını görürüz.
Kompleks sayıların herhangi bir rasyonel ifadesini tek bir kompleks sayıya indirge-
mek için, her gördüğümüz yerde i2 yerine –1 yazarak elemanter cebir kurallarını uygu-
larız. Elbette, (0, 0) = 0 + i0 kompleks sayısıyla bölme yapamayız. Ama a + ib 0 ise, bir
bölmeyi aşağıdaki gibi gerçekleştiririz:
c + id sc + iddsa - ibd sac + bdd + isad - bcd
= = .
a + ib sa + ibdsa - ibd a2 + b2
Sonuç,
ac + bd ad - bc
x = , y = ,
a2 + b2 a2 + b2
ile bir x + iy kompleks sayısıdır ve a + ib = (a, b) (0, 0) olduğu için a2 + b2 0 olur.
Paydadan i’yi kaldırmak için çarpan olarak kullanılan a – ib sayısına a + ib’nin kom-
pleks eşleniği denir. z’nin kompleks eşleniğini göstermek için z (z çizgi okunur) kullanılır;
böylece
z = a + ib, z = a – ib
olur. (c + id)@(a + ib) kesrinin payını ve paydasını, paydanın kompleks eşleniğiyle çarp-
mak her zaman paydada bir reel sayı bulunmasını sağlayacaktır.
ÖRNEK 1 Kompleks Say›larla Aritmetik ‹fllemler

(a) s2 + 3id + s6 - 2id = s2 + 6d + s3 - 2di = 8 + i
(b) s2 + 3id - s6 - 2id = s2 - 6d + s3 - s -2ddi = -4 + 5i
(c) s2 + 3ids6 - 2id = s2ds6d + s2ds -2id + s3ids6d + s3ids -2id
= 12 - 4i + 18i - 6i 2 = 12 + 14i + 6 = 18 + 14i
2 + 3i 2 + 3i 6 + 2i
(d) =
6 - 2i 6 - 2i 6 + 2i
12 + 4i + 18i + 6i2
=
36 + 12i - 12i - 4i2
6 + 22i 3 11
y = = + i
40 20 20
P(x, y)
Argand Diyagramlar›
z = x + iy kompleks sayısının iki geometrik temsili vardır:
r
y
1. xy-düzlemindeki P(x, y) noktası olarak
§
u 2. Orijinden P’ye giden OP vektörü olarak.
x
O x Her temsilde, x-eksenine reel eksen, y-eksenine de sanal eksen denir. İki temsil de
x + iy’nin Argand diyagramlarıdır (Şekil E.4).
fiEK‹L E.4 Bu Argand diyagramı z = x + iy’yi x ve y’nin kutupsal koordinatları cinsinden
§
hem bir P(x, y) noktası, hem de bir OP .
vektörü olarak temsil eder. x = r cos u, y = r sin u
ve
z = x + iy = rscos u + i sin ud. (10)
yazabiliriz.
§
Bir x + iy kompleks sayısının mutlak değerini orijinden P(x, y) noktasına giden bir OP
vektörünün uzunluğu r olarak tanımlarız. Mutlak değeri dikey çizgilerle gösteririz:
ƒ x + iy ƒ = 2x 2 + y 2 .
r ve u kutupsal koordinatlarını r negatif olmayacak şekilde seçersek,
r = ƒ x + iy ƒ .
elde ederiz. Kutupsal u açısına z’nin argümanı denir ve u = arg z olarak yazılır. Elbette,
u’ya 2p’nin herhangi bir tamsayı katı eklenerek uygun başka bir açı üretilebilir.
Aşağıdaki denklem bir z kompleks sayısını, kompleks eşleniği z ’yi ve mutlak değeri
u zu’yi birleştiren yararlı bir formül verir:
z # z = ƒ z ƒ2.
Euler Formülü
Euler Formülü olarak bilinen
eiu = cos u + i sin u
bağıntısı (10) denklemini
z = reiu
şeklinde yazmamızı sağlar. Bu formül, sırasıyla kompleks sayıların çarpımlarını, bölüm-
lerini, kuvvetlerini ve köklerini hesaplamak için aşağıda verilen kurallara yol açar.
Ayrıca, eiu için Argand diyagramına da yol açar. eiu = cos u + i sin u’yı (10) denkle-
minde r = 1 alarak elde ettiğimiz için, eiu’nın, Şekil E.5’te gösterildiği gibi, pozitif x-ek-
seniyle u açısı yapan bir birim vektörle temsil edildiğini söyleyebiliriz.
y y
eiu cos u i sin u eiu cos u i sin u
(cos u, sin u)
r1
u arg z u
x x
O O
(a) (b)
fiEK‹L E.5 e iu = cos u + i sin u’nın (a) bir vektör, (b)bir nokta olarak
Argand diyagramı.
Çarp›mlar
İki kompleks sayıyı çarpmak için, mutlak değerlerini çarpar ve açılarını toplarız.
z1 = r1 eiu1, z2 = r2 eiu2 , (11)
EK-18 Ekler
y ve dolayısıyla
z1z2
u1 ƒ z1 ƒ = r1, arg z1 = u1; ƒ z2 ƒ = r2, arg z2 = u2 .
olsun. Bu durumda,
z2 z1 z2 = r1 e iu1 # r2 e iu2 = r1 r2 e isu1 + u2d

r1r2 z1
r2 r1 ve buradan da
u2
ƒ z1 z2 ƒ = r1 r2 = ƒ z1 ƒ # ƒ z2 ƒ
u1 (12)
O
x arg sz1 z2 d = u1 + u2 = arg z1 + arg z2 .
bulunur. Böylece iki kompleks sayının çarpımı, uzunluğu iki çarpanın uzunlukları çarpımı
fiEK‹L E.6 z1 ve z2 çarpıldıklarında, olan ve argümanı da argümanlarının toplamı olan bir vektör ile temsil edilir (Şekil E.6).
ƒ z1 z2 ƒ = r1 # r2 ve argsz1 z2 d = u1 + u2 . Özel olarak, (12) Denkleminden, bir vektör eiu ile çarpılarak saat yönünün tersine bir u
olur. açısı kadar çevrilebilir. i ile çarpmak 90°, –1 ile çarpmak 180°, –i ile çarpmak 270°
döndürür.
ÖRNEK 2 Kompleks Say›lar›n Bir Çarp›m›n› Bulmak
y
z1 = 1 + i, z2 = 23 - i. olsun. Bu kompleks sayıları bir Argand diyagramı (Şekil E.7)
z1 1 i olarak çizer ve bu diyagramdan
1 z1z2
兹2 z1 = 22e ip>4, z2 = 2e -ip>6 .
2兹2
p
4 p 兹3 1 buluruz. Bu durumda
12
z1 z2 = 222 exp a b = 222 exp a b
x
0 p 1 兹3 ip ip ip
– -
6 4 6 12
1
2
= 222 acos + i sin b L 2.73 + 0.73i.
p p
–1 z2 兹3 i
12 12
elde ederiz. exp (A) notasyonu eA yerinedir.
fiEK‹LE.7 İki kompleks sayıyı çarpmak için,
mutlak değerlerini çarpın ve argümanlarını
toplayın. Bölümler
(11) Denkleminde r2 0 olduğunu varsayın. Bu durumda
z1 r1 e iu1 r1 isu1 - u2d
z2 = r e iu2 = r2 e .
2
` z2 ` = r2 = arg a z2 b = u1 - u2 = arg z1 - arg z2.

z1 r1 ƒ z1 ƒ z1
and
ve
ƒ z2 ƒ
olur. Yani, iki kompleks sayının oranı için uzunlukları böler ve açıları çıkarırız.
ÖRNEK 3 Örnek 2’deki gibi, z1 = 1 + i, z2 = 23 - i, olsun. Bu durumda,
L 0.707 acos b
1 + i 22e ip>4 22 5pi>12 5p 5p
= = e + i sin
23 - i 2e -ip>6 2 12 12
L 0.183 + 0.683i.
bulunur.
Kuvvetler
n pozitif bir tamsayıysa, (12) Denklemindeki çarpım formüllerini uygulayarak
z n = z # z # Á # z. n çarpan
iu
buluruz. z = re ile,
Á + ud
zn = sreiu dn = rneisu + u + n toplam
n inu
= re . (13)
elde ederiz. r = ƒ z ƒ uzunluğunun n. kuvveti alınır ve u = arg z açısı n ile çarpılır.
(13) Denkleminde r = 1 alırsak, De Moivre Teoremini elde ederiz.
De Moivre Teoremi
scos u + i sin udn = cos nu + i sin nu. (14)
De Moivre denkleminin sol tarafını binom teoremine göre açar ve a + ib şekline gele-
cek şekilde sadeleştirirsek, cos nu ve sin nu için cos u ve sin u’nın n. dereceden polinom-
ları şeklinde formüller elde ederiz.
ÖRNEK 4 (14) Denkleminde n = 3 ise,

scos u + i sin ud3 = cos 3u + i sin 3u.
olur. Bu denklemin sol tarafı
cos3 u + 3i cos2 u sin u - 3 cos u sin2 u - i sin3 u.
gelir. Bunun reel kısmı cos 3u’ya, sanal kısmı da sin 3u’ya eşit olmalıdır. Dolayısıyla,
cos 3u = cos3 u - 3 cos u sin2 u,
sin 3u = 3 cos2 u sin u - sin3 u.
bulnur.
Kökler
z = reiu sıfırdan farklı bir kompleks sayı ve n pozitif bir tamsayı ise, z’nin n. kökü olan tam
n tane farklı w0, w1,…, wn kompleks sayısı vardır. Nedenini anlamak için, w = reia
z = reiu’nın n. köklerinden biri olsun, böylece
wn = z
veya
rneina = reiu
olur. Bu durumda,
n
r = 2r
r’nin reel, pozitif n. köküdür. Açıya gelince, na ile u’nın aynı olduğunu söyleyemesek
bile, aralarında sadece 2p’nin tamsayı bir katı kadar fark olduğunu söyleyebiliriz. Yani,
na = u + 2kp, k = 0, ;1, ;2, Á .
EK-20 Ekler
y Dolayısıyla,
z reiu
u 2p
2p a = n + k n .
3
w1
r olur. Böylece z = reiu’nın n. köklerinin hepsi aşağıdaki formülle verilir.
u w0
r1/3
x
u
2re iu = 2r exp i a n + k n b,
O n n u 2p
3 k = 0, ;1, ;2, Á . (15)
2p
3 2p
3
w2
k’nin olası sonsuz değrine karşılık gelen sonsuz farklı yanıt var gibi görülebilir.
Ama (15) Denkleminde k = n + m, k = n ile aynı yanıtı verir. Dolayısıyla z’nin bütün
farklı n. köklerini bulmak için k için sadece birbirini izleyen n tane değeri almamız
fiEK‹L E.8 z = reiu’nın üç küp kökü. yeterlidir. Kolaylık için,
k = 0, 1, 2, … , n – 1
alabiliriz.
reiu’nın bütün n. kökleri, merkezi O orijininde olan ve yarıçapı r’nin reel, pozitif n.
köküne eşit olan bir çemberin üzerinde bulunurlar. Bunlardan birinin argümanı
a = u@n’dir. Diğerleri, komşularıyla aralarında 2p@n açısı bulunacak şekilde çember üze-
rinde düzgün bir şekilde yerleşmişlerdir. Şekil E.8, z = reiu kompleks sayısının üç küp kö-
kü w0, w1 ve w2’nin yerleşimlerini göstermektedir.
y
ÖRNEK 5 Dördüncü Kökleri Bulmak
–16’nın dört tane dördüncü kökünü bulun.
p
2
Çözüm İlk adım olarak, –16’yı bir Argand diyagramında işaretler (Şekil E.9) ve kutup-
w1 w0
sal temsili reiu’yı belirleriz. Burada, z = –16, r = +16 ve u = p’dir. 16eip’nin dördüncü
p 2
p
köklerinden biri 2eip@4’tür. Diğerlerini, ilk değerin argümanına arka arkaya 2p@4 = p@2
2
4 ekleyerek buluruz. Yani,
x
–16
16 exp ip = 2 exp i a , b,
p 3p 5p 7p
p 2
4
, ,
2 4 4 4 4
w2 p w3
ve dört tane dördüncü kök
2
w0 = 2 ccos + i sin d = 22s1 + id

p p
4 4
fiEK‹L E.9 –16’nın dört tane dördüncü
w1 = 2 ccos d = 22s -1 + id
kökü 3p 3p
+ i sin
4 4
w2 = 2 ccos d = 22s -1 - id
5p 5p
+ i sin
4 4
w3 = 2 ccos d = 22s1 - id.

7p 7p
+ i sin
4 4
olarak bulunur.
Cebrin Temel Teoremi

2-1’in icadının iyi ve güzel olduğu ve reel sayı sisteminden daha zengin bir sayı sistem-
ine yol açtığı söylenebilir, ama bu proses nerede sona erecektir? 1-1, 4
1-1,
6
ve
diğerlerini bulmak için de sayı sistemleri icat edecek miyiz? Şimdiye kadar bunun gerekli
olmadığı belirlenmiş olmalıdır. Bu sayılar a + ib kompleks sayı sistemi cinsinden ifade
edilebilmektedir. Aslında, Cebrin Temel Teoremi, kompleks sayıların tanıtılmasıyla her
polinomu lineer çarpanların bir çarpımı olarak çarpanlarına ayırabileceğimizi ve dolayı-
sıyla her olası polinomu çözmeye yetecek kadar sayımız olduğunu söyler.
Cebrin Temel Teoremi

a0, a1, …, an katsayıları herhangi kompleks sayılar, derecesi n, 1’e eşit veya 1’den
büyük olan ve ilk katsayısı a0 sıfır olmayan
an z n + an - 1 z n - 1 + Á + a1 z + a0 = 0,
şeklindeki her polinom denkleminin, kompleks sayı sisteminde tam n kökü
vardır. Burada katlılığı m olan her kök m tane kök olarak sayılmaktadır.
Bu teoremin bir ispatı kompleks değişkenli fonksiyonlar teorisi üzerine yazılmış her
metinde bulunabilir.
ALIfiTIRMALAR E.5
5–10 alıştırmalarında, verilen koşulları sağlayan z = x + iy noktaları-
Kompleks Say›larla ‹fllemler nın grafiklerini çizin.
1. Bilgisayarlar kompleks sayıları nasıl çarpar?
5. a. ƒ z ƒ = 2 b. ƒ z ƒ 6 2 c. ƒ z ƒ 7 2
(a, b) (c, d) = (ac – bd, ad + bc)’yi bulun.
a. s2, 3d # s4, -2d b. s2, -1d # s -2, 3d 6. ƒ z - 1 ƒ = 2 7. ƒ z + 1 ƒ = 1
c. s -1, -2d # s2, 1d 8. ƒ z + 1 ƒ = ƒ z - 1 ƒ 9. ƒ z + i ƒ = ƒ z - 1 ƒ

(Bilgisayarlar kompleks sayıları bu şekilde çarpar.) 10. ƒ z + 1 ƒ Ú ƒ z ƒ
2. Aşağıdaki denklemlerden x ve y reel sayılarını çözün. 11–14 alıştırmalarındaki kompleks sayıları r 0 ve –p u p ol-
a. s3 + 4id2 - 2sx - iyd = x + iy mak üzere reiu şeklinde ifade edin. Her hesaplama için bir Argand
2 diyagramı çizin.
b. a b +
1 + i 1
11. A 1 + 2-3 B 2
= 1 + i 1 + i
1 - i x + iy 12.
1 - i
c. s3 - 2idsx + iyd = 2sx - 2iyd + 2i - 1
1 + i23
13. 14. s2 + 3ids1 - 2id
Grafik Çizme ve Geometri 1 - i23
3. Aşağıdaki kompleks sayılar z = x + iy’den geometrik olarak nasıl
elde edilebilir? Çizin.
Kuvvetler ve Kökler
15 ve 16 alıştırmalarındaki trigonometrik fonksiyonları, cos u ve sin u
a. z b. s -zd
cinsinden ifade etmek için De Moivre Teoremini kullanın.
c. -z d. 1> z
15. cos 4u 16. sin 4u
4. Bir Argand diyagramında, iki z1 ve z2 noktası arasındaki
17. 1’in üç küp kökünü bulun
mesafenin uz1 – z2u olduğunu gösterin.
AP-22 Appendices
18. i’nin iki tane karekökünü bulun. a. Alıştırma 26’nın sonuçlarını genişleterek,
19. –8i’nin üç tane küp kökünü bulun. ƒszd = an z n + an - 1 z n - 1 + Á + a1 z + a0
20. 64’ün altı tane altıncı kökünü bulun. a0, …, an katsayıları reel olan bir polinom ise ƒszd = ƒszd
21. z4 – 2z2 + 4 = 0 denkleminin dört çözümünü bulun. olduğunu gösterin.
22. z6 + 2z3 + 2 = 0 denkleminin altı çözümünü bulun. b. ƒ(z), a şıkkındaki gibi katsayıları reel olan bir polinom olmak
23. x4 + 4x2 + 16 = 0 denkleminin bütün çözümlerini bulun. üzere, ƒ(z) = 0 denkleminin bir kökü z ise, eşleniği z’nin de
denklemin bir kökü olduğunu gösterin (İpucu: ƒ(z) = u + iy = 0
24. x4 + 1 = 0 denklemini çözün.
alın; bu durumda hem u hem de y sıfır olur. Şimdi,
ƒszd = ƒszd = u - iy . olduğunu kullanın).
Teori ve Örnekler 28. Bir eşleniğin mutlak değeri ƒ z ƒ = ƒ z ƒ . olduğunu gösterin.
25. Kompleks sayılar ve düzlemde vektörler Kompleks sayıları 29. z = z iken z ve z eşitse, z noktasının kompleks düzlemdeki ko-
toplama kuralının Argand diyagramının, vektörleri toplamak için numu hakkında ne söyleyebilirsiniz?
paralelkenar kuralıyla aynı olduğunu gösterin. 30. Reel ve sanal kısımlar Re(z) z’nin reel kısmını, Im(z) de z’nin
26. Eşleniklerle kompleks aritmetik z1 ve z2 kompleks sayıları- sanal kısmını belirtsin. Aşağıdaki bağıntıların her z, z1 ve z2
nın toplamının (çarpımının veya bölümünün) eşleniğinin, bu sa- sayıları için geçerli olduğunu gösterin.
yıların eşleniklerinin toplamına (çarpımına veya bölümüne) eşit a. z + z = 2Reszd b. z - z = 2iImszd
olduğunu gösterin. c. ƒ Reszd ƒ … ƒ z ƒ
27. Reel katsayılı polinomların kompleks kökleri kompleks - eşle- d. ƒ z1 + z2 ƒ 2 = ƒ z1 ƒ 2 + ƒ z2 ƒ 2 + 2Resz1z2 d
nik çiftleri şeklindedir.
e. ƒ z1 + z2 ƒ … ƒ z1 ƒ + ƒ z2 ƒ
E.6 Vektörel Çarp›mlar ‹çin Da¤›lma Kural›
Bu ekte, Bölüm 12.4’teki 2 Özelliği olan

u * sv + wd = u * v + u * w
dağılma kuralını ispatlayacağız.
‹spat Dağılma Kuralını türetmek için, u v’yi yeni bir şekilde kurarız. u ve v’yi ortak
noktaları olan O noktasından başlayarak çizer ve u’ya O noktasında dik olan bir M düzle-
mi oluştururuz (Şekil E.10). Sonra, uzunluğu uvu sin u olan bir v vektörü oluşturacak şe-
M'
v u u
u
v''
O uv
M
90˚
v'
fiEK‹L E.10 Metinde açıklandığı gibi, u v = uuu v

’dür.
E.7 Kar›fl›k Türev Teoremi ve Art›m Teoremi EK-23
kilde, v’nin M üzerine dik izdüşümünü alırız. v’nü u etrafında pozitif yönde 90° döndüre-
rek bir v
vektörü oluştururuz. Son olarak v
’nü u’nın uzunluğuyla çarparız.
ƒ u ƒ ƒ v– ƒ = ƒ u ƒ ƒ v¿ ƒ = ƒ u ƒ ƒ v ƒ sin u = ƒ u * v ƒ.
olur. Bu üç işlemin her biri, yani
1. M üzerine izdüşüm,
2. u etrafında 90°’lik dönme,
3. ƒ u ƒ skaleri ile çarpma,
düzlemi u’ya dik olmayan bir üçgene uygulandıklarında, başka bir üçgen oluştururlar. Ke-
narları v, w ve v + w olan bir üçgenle işe başlar (Şekil E. 11) ve bu üç adımı uygularsak,
sırasıyla şunları elde ederiz:
1. Kenarları v, w ve (v + w) olan ve aşağıdaki vektör denklemini sağlayan bir üçgen
v¿ + w¿ = sv + wd¿
2. Kenarları v
, w
ve (v + w)
olan ve aşağıdaki vektör denklemini sağlayan bir üçgen
v– + w– = sv + wd–
(Vektörlerdeki çitf üst işareti Şekil E.10’dakiyle aynı anlamdadır);
w u
vw v
w' v'
M
(v w)'
fiEK‹L E.11 v, w, v + w vektörleri ve bunların u’ya dik bir

düzlemdeki izdüşümleri.
3. Kenarları ƒ u ƒ v–, ƒ u ƒ w– , ve ƒ u ƒ sv + wd– olan ve aşağıdaki vektör denklemini sağlayan

bir üçgen
ƒ u ƒ v– + ƒ u ƒ w– = ƒ u ƒ sv + wd–.
Yukarıda tartışırken bulunan ƒ u ƒ v– = u * v, ƒ u ƒ w– = u * w, ve
ƒ u ƒ sv + wd– = u * sv + wd’nü bu son denklemde yerine koymak
u * v + u * w = u * sv + wd,
verir, ki bu da gerçeklemek istediğimiz kuraldır.
E.7 Kar›fl›k Türev Teoremi ve Art›m Teoremi
Bu ek Karışık Türev Teoremini (Bölüm 14.3, Teorem 2) ve İki Değişkenli Fonksiyonlar

için Artım Teoremini (Bölüm 14.3, Teorem 2) türetir. Euler, Karışık Türev Teoremini ilk
defa hidrodinamik üzerine yazdığı bir makaleler dizisinde 1734’te yayınlamıştır.
EK-24 Ekler
TEOREM 2 Kar›fl›k Türev Teoremi

ƒ(x, y) ve kısmi türevleri, ƒx, ƒy, ƒxy ve ƒyx bir (a, b) noktasını içeren bir açık
bölgede tanımlıysa ve hepsi (a, b) noktasında sürekliyse, ƒxy (a, b) = ƒyx (a, b)
olur.
‹spat ƒxy (a, b) ile ƒyx (a, b)’nin eşit oldukları Ortalama Değer Teoremi (Bölüm 4.2, Teo-
rem 4) dört kere uygulanarak gösterilebilir. Hipoteze göre, (a, b) noktası xy-düzleminde,
ƒx, ƒy, ƒxy ve ƒyx’in hepsinin tanımlı olduğu bir R dikdörtgeninin içinde bulunmaktadır. h
ve k sayılarını, (a + h, b + k) noktası da R dikdörtgeni içinde bulunacak şekilde seçer ve
Δ = F(a + h) – F(a) (1)
olmak üzere,
F(x) = ƒ(x, b + k) – ƒ(x, b) (2)
farkını inceleriz. F’ye (türetilebilir olduğu için süreklidir) Ortalama Değer Teoremini
uygularız ve (2) denklemi, c1 sayısı a ile a + h arasında bulunmak üzere,
Δ = hF(c1 ) (3)
halini alır. (1) denkleminden,

F¿sxd = ƒxsx, b + kd - ƒxsx, bd,
y bulunur, böylece (3) denklemi
¢ = h[ƒxsc1, b + kd - ƒxsc1, bd]. (4)
R
halini alır. Şimdi Ortalama Değer Teoremini g(y) = ƒx(c1, y) fonksiyonuna uygular ve, b ile
k R' b + k arasındaki bir d1 değeri için,
(a, b) h gsb + kd - gsbd = kg¿sd1 d,

veya
x
0 ƒxsc1, b + kd - ƒxsc1, bd = kƒxysc1, d1 d
elde ederiz. Bunu (4) denklemine yerleştirerek, uç noktaları (a, b), (a + h , b), (a + h, b + k)
fiEK‹L E.12 ƒxy(a,b)’nin ƒyx(a, b)’ye eşit ve (a, b + k) olan R dikdörtgeninde bulunan bir (c1, d1) noktası için
olduğunu göstermenin anahtarı, R ne
kadar küçük olursa olsun, ƒxy ve ƒyx’nin ¢ = hkƒxysc1, d1 d (5)
R’nün içindeki bir yerde aynı değeri elde ederiz (Şekil E.12’ye bakın).
almalarıdır (aynı noktada olmasa bile). (1) Denklemini (2) Denklemine yerleştirirsek,
¢ = ƒsa + h, b + kd - ƒsa + h, bd - ƒsa, b + kd + ƒsa, bd
= [ƒsa + h, b + kd - ƒsa, b + kd] - [ƒsa + h, bd - ƒsa, bd]
= fsb + kd - fsbd, (6)
olmak üzere,
fs yd = ƒsa + h, yd - ƒsa, yd. (7)
elde ederiz. (7) denklemine Ortalama Değer Teoreminin uygulanması, b ile b + k

arasındaki bir d2 için,
¢ = kf¿sd2 d (8)
verir.
(6) Denkleminden
f¿s yd = ƒysa + h, yd - ƒysa, yd. (9)
bulunur. (9) denklemini (8) denklemine yerleştirmek

¢ = k[ƒysa + h, d2 d - ƒysa, d2 d].
verir. Son olarak, köşeli parantezin içindeki ifadeye Ortalama Değer Teoremini uygula-
yarak, a ile a + h arasındaki bir c2 değeri için,
¢ = khƒyxsc2, d2 d (10)
elde ederiz.
(5) ve (10) Denklemleri birlikte, hem (c1, d1) hem de (c2, d2) R dikdörtgeninin içinde
bulunmak üzere (Şekil E.12)
ƒxysc1, d1 d = ƒyxsc2, d2 d, (11)
olduğunu gösterir. (11) Denklemi tam olarak istediğimiz sonuç değildir, çünkü sadece
ƒxy’nin (c1, d1)’de, ƒyx’in (c2, d2)’deki değerine eşit olduğunu söyler. Ama
tartışmamızdaki h ve k sayıları istediğimiz kadar küçük yapılabilir. ƒxy ve ƒyx’in ikisinin
de (a, b)’de sürekli oldukları hipotezi, h ve k → 0 iken 1, 2 → 0 olmak koşuluyla,
ƒxy(c1, d1) = ƒxy(a, b) + e1 ve ƒyx(c2, d2) = ƒyx(a, b) + 2 olduğu anlamına gelir.
Dolayısıyla, h ve k’yi sıfıra götürürsek, ƒxy(a, b) = ƒyx(a, b) elde ederiz.
TEOREM 3 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n Art›m Teoremi

z = ƒ(x, y)’nin birinci kısmi türevlerinin (x0, y0) noktasını içeren bir açık R böl-
gesinde tanımlı olduklarını ve ƒx ile ƒy’nin (x0, y0)’da sürekli olduklarını
varsayın. Bu durumda, (x0, y0)’dan R’deki başka bir (x0 + Δx, y0 + Δy) noktasına
ilerlemekten kaynaklanan ƒ’nin değerindeki Δz = ƒ(x0 + Δx, y0 + Δy) değişimi,
Δx, Δy → 0 iken 1, 2 → 0 koşuluyla,
C(x0 Δx, y0 Δy)
Δz = ƒx(x0, y0)Δx + ƒy(x0, y0)Δy + 1Δx + 2Δy
şeklinde bir denklemi sağlar.
A(x0, y0) ‹spat Merkezi A(x0, y0)’da olan ve R’nin içinde bulunan bir T dikdörtgeninin içinde çalı-
şacak ve Δx ve Δy’nin de A’yı B(x0 + Δx, y0)’ye bağlayan doğru parçası ile B’yi
B(x0 Δx, y0) C(x0 + Δx, y0 + Δy)’ye bağlayan doğru parçasının T’nin içinde olmasını sağlayacak kadar
küçük olduklarını varsayacağız (Şekil E.13).
Δz’yi,
T
¢z1 = ƒsx0 + ¢x, y0 d - ƒsx0 , y0 d
fiEK‹L E.13 Artım Teoreminin ispatındaki A’dan B’ye kadar ƒ’nin değerindeki değişim ve
dikdörtgen T bölgesi. Şekil, pozitif Δx ve
Δy için çizilmiştir, ama her iki artım sıfır ¢z2 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 + ¢x, y0 d
veya negatif de olabilir.
B’den C’ye kadar ƒ’nin değerindeki değişim (Şekil E.14) olmak üzere, iki artımın toplamı
olarak Δz = Δz1 + Δz2 şeklinde yazabiliriz.
EK-26 Ekler
z
S
Q
z f(x, y) P0 Δz2
Q'
P''
Δz
Δz1
0 P'
A(x0, y0)
y0 B y
x
y0 Δy
(x0 Δx, y0) C(x0 Δx, y0 Δy)
fiEK‹L E.14 z = ƒ(x, y) yüzeyinin P0(x0, y0, ƒ(x0, y0)) civarındaki parçası. P0, P ve
P
noktalarının xy-düzleminin üzerindeki yükseklikleri aynıdır. z’deki değişiklik
Δz = PS’dir. P
Q = PQ olarak gösterilen
¢z1 = ƒsx0 + ¢x, y0 d - ƒsx0 , y0 d,
değişimi y’yi y0’a eşit tutarken, x’i x0’dan x0 + Δx’e değiştirmekten kaynaklanmak-
tadır. Sonra, x’i x0 + Δx’e eşit tutarak elde edilen z’deki
¢z2 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 + ¢x, y0 d
değişimi, y’yi y0’dan y0 + Δy’ye değiştirmekten kaynaklanmaktadır. Bu QS ile

temsil edilmektedir. z’deki toplam değişim Δz1 ile Δz2’nin toplamıdır.
x0’ı x0 + Δx’e bağlayan kapalı x-değerleri aralığında, F(x) = ƒ(x, y0) fonksiyonu x’in
türetilebilir (ve dolayısıyla sürekli) bir fonksiyonudur ve türevi
F(x) = ƒx(x, y0)
olarak bulunur. Ortalama Değer Teoremine göre (Bölüm 4.2, Teorem 4), x ile x0 + Δx
arasında, x’in
Fsx0 + ¢xd - Fsx0 d = F¿scd¢x
veya
ƒsx0 + ¢x, y0 d - ƒsx0, y0 d = ƒxsc, y0 d¢x
veya
Δz1 =ƒx(c, y0)Δx (12)
olmasını sağlayan bir c değeri vardır.
Benzer şekilde, G(y) = ƒ(x0 + Δx, y) fonksiyonu y0 ile y0 + Δy’yi birleştiren kapalı y
aralığında y’nin türetilebilir (ve dolayısıyla sürekli) bir fonksiyonudur ve türevi,
G(y) = ƒy(x0 + Δx, y)

olarak bulunur.
Böylece, y ile y0 + Δy arasında, y’nin
Gs y0 + ¢yd - Gs y0 d = G¿sdd¢y
veya
ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 + ¢x, yd = ƒysx0 + ¢x, dd¢y
veya
Δz2 =ƒy(x0 + Δx, d)Δy (13)
olmasını sağlayan bir d değeri vardır.
Artık, Δx ve Δy → 0 iken, c → x0 ve d → y0 olduğunu biliyoruz. Dolayısıyla, ƒx ve ƒy
(x0, y0)’da sürekli olduklarından, Δx ve Δy → 0 iken,
P1 = ƒxsc, y0 d - ƒxsx0, y0 d,
(14)
P2 = ƒysx0 + ¢x, dd - ƒysx0, y0 d
büyüklüklerinin ikisi de sıfıra yaklaşır.
Son olarak, Δx ve Δy → 0 iken 1 ve 2 → 0 olmak üzere,
¢z = ¢z1 + ¢z2
= ƒxsc, y0 d¢x + ƒysx0 + ¢x, dd¢y (12) ve (13)’ten
denklemler
= [ƒxsx0 , y0 d + P1]¢x + [ƒysx0 , y0 d + P2]¢y (14)’ten
denklemler
= ƒxsx0 , y0 d¢x + ƒysx0 , y0 d¢y + P1 ¢x + P2 ¢y,
elde ederiz. Bu da ispatlamak istediğimiz şeydir.
Benzer sonuçlar herhangi sonlu sayıda değişkenli fonksiyonlar için de geçerlidir.
w = ƒ(x, y, z) fonksiyonunun birinci mertebe kısmi türevlerinin (x0, y0, z0) noktasını
içeren bir açık bölgede tanımlı olduklarını ve ƒx, ƒy ve ƒz’nin (x0, y0, z0)’da sürekli olduk-
larını varsayın. Bu durumda,
Δx, Δy ve Δz → 0 iken 1, 2, 3 → 0
olmak üzere,
¢w = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 + ¢zd - ƒsx0 , y0 , z0 d
= ƒx ¢x + ƒy ¢y + ƒz ¢z + P1 ¢x + P2 ¢y + P3 ¢z, (15)
olur. Bu formüldeki ƒx, ƒy, ƒz kısmi türevleri (x0, y0, z0) noktasında hesaplanabilirler.
(15) Denklemi, Δw değişimi
¢w1 = ƒsx0 + ¢x, y0 , z0 d - ƒsx0 , y0 , z0 d (16)
¢w2 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 d - ƒsx0 + ¢x, y0 , z0 d (17)
¢w3 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 + ¢zd - ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 d, (18)
artımlarının toplamı olarak alınıp, Ortalama Değer Teoreminin bunların her birine ayrı ay-
rı uygulanmasıyla ispatlanabilir. Bu Δw1, Δw2, Δw3 kısmi artımlarının her birinde, iki ko-
ordinat sabit tutulmakta ve biri değişmektedir. (17) Denkleminde, örneğin x, x0 + Δx’e ve
z de z0’a eşit tutulduğu için, y değişmektedir. ƒ(x0 + Δx, y, z0) y’nin türevi ƒy olan sürekli
bir fonksiyonu olduğu için, Ortalama Değer Teoremi uygulanabilir ve y0 ile y0 + Δy arasın-
daki bir y1 değeri için
¢w2 = ƒysx0 + ¢x, y1, z0 d¢y
elde ederiz.
EK-28 Ekler
E.8 Bir Paralelkenar›n Bir Düzlem Üzerine ‹zdüflümünün Alan›
Bu ek, Bölüm 16.5’te gerek duyulan, kenarları u ve v ile belirlenen paralelkenarın, nor-
mali p olan herhangi bir düzlem üzerine dik izdüşümünün alanının ƒ su * vd # p ƒ olduğu
sonucunu ispatlamaktadır. (Şekil 15.A’ya bakın.)
P
u
v
Q TEOREM
S
Kenarları, uzayda u ve v vektörleri ile belirlenen paralelkenarın, birim normal
vektörü p olan herhangi bir düzlem üzerine dik izdüşümünün alanı
R
Alan = ƒ su * vd # p ƒ
p dir.
u' P' v'
Q' S'
‹spat u ve v vektörleri ile belirlenen tipik bir paralelkenarı ve birim normal vektörü p
R' olan bir düzlem üzerine dik izdüşümünü gösteren Şekil 15.A’daki gösterimde,
§ §
u = PP ¿ + u¿ + Q¿Q
fiekil E.15 Uzayda u ve v vektörleri
§ § § §
sQ¿Q = -QQ ¿d
tarafından belirlenen paralelkenar ve = u¿ + PP ¿ - QQ ¿
paralelkenarın bir düzlem üzerine dik = u¿ + s p. (Bir s skaleri için, çünkü
§ §
izdüşümü. Düzleme ortogonal izdüşüm (PP ¿ - QQ ¿ ) p’ye paraleldir)
dir. Benzer şekilde, bir t skaleri için
doğruları, birim normal vektör p’ye v = v¿ + tp
paraleldirler. dir. Böylece,
u * v = su¿ + spd * sv¿ + tpd
= su¿ * v¿d + ssp * v¿d + tsu¿ * pd + stsp * pd. (1)
(')'*
0
bulunur.
p * v¿ ve u¿ * p vektörlerinin ikisi de p vektörüne ortogonaldir. Dolayısıyla, (1) Den-
kleminin her iki tarafını p ile skaler () çarptığımızda, sağ tarafta sıfırdan farklı tek terim
z (u v) p olur. Yani,
P(0, 0, 3) su * vd # p = su¿ * v¿d # p.

bulunur. Özel olarak,
Q(2, –1, 2) ƒ su * vd # p ƒ = ƒ su¿ * v¿d # p ƒ . (2)
olur. Sağdaki mutlak değer, u, v ve p tarafından belirlenen kutunun hacmidir. Bu özel
k
S(1, 3, 2) kutunun yüksekliği u p u = 1 dir ve kutunun hacmi sayısal olarak tabanının alanına,
PQRS paralelkenarının alanına, eşittir. Bu gözlemi (2) Denklemi ile bireştirmek
y Area of P¿Q¿R¿S¿ = ƒ su¿ * v¿d # p ƒ = ƒ su * vd # p ƒ ,
verir. Bu da, u ve v vektörleri ile belirlenen paralelkenarın, birim normal vektörü p olan her-
R(3, 2, 1)
hangi bir düzlem üzerine dik izdüşümünün alanının ƒ su * vd # p ƒ olduğunu söylemektedir.
x
fiEK‹L E.16 Örnek 1, PQRS ÖRNEK 1 Bir ‹zdüflümün Alan›n› Bulmak

paralelkenarının xy-düzlemine dik
izdüşümünün alanını hesaplamaktadır. P(0, 0, 3), Q(2, –1, 2), R(3, 2, 1) ve S(1, 3, 2) noktaları tarafından belirlenen paralelkenarın
xy-düzlemine dik izdüşümünün alanının bulun (Şekil E.16).
E.9 Temel Cebir, Geometri ve Trigonometri Formülleri EK-29
Çözüm
§ § ve
u = PQ = 2i - j - k, v = PS = i + 3j - k, and p == kk,
ile
2 -1 -1
-1 3 = ` ` = 7,
2 -1
su * vd # p = 31 3
1 3
0 0 1
buluruz. dolayısıyla alan ƒ su * vd # p ƒ = ƒ 7 ƒ = 7. bulunur.
E.9 Temel Cebir, Geometri ve Trigonometri Formülleri
Cebir
Aritmetik ‹fllemler
a#c ac
asb + cd = ab + ac, =
b d bd
a c ad + bc a>b a d
+ = , = #c
b d bd c>d b
‹flaret Kurallar›
-a a a
-s -ad = a, = - =
b b -b
S›f›r Sıfırla bölme tanımlı değildir.
0
a 0 ise: a = 0, a 0 = 1, 0a = 0
Herhangi bir a için : a # 0 = 0 # a = 0

Kuvvet Kurallar›
A2 aBm
n n
a ma n = a m + n, sabdm = a mb m, sa m dn = a mn, am>n = 2am =
a 0 ise
am 1
= a m - n, a 0 = 1, a -m = .
an am
Binom Teoremi
nsn - 1d n - 2 2
sa + bdn = an + nan - 1b + a b
1#2
nsn - 1dsn - 2d n - 3 3
+ a b + Á + nabn - 1 + bn .
1#2#3
EK-30 Ekler
Örneğin,
sa + bd2 = a2 + 2ab + b2, sa - bd2 = a2 - 2ab + b2
sa + bd3 = a3 + 3a2b + 3ab2 + b3, sa - bd3 = a2 - 3a2b + 3ab2 - b3 .
Tam Say› Kuvvet Farklar›n›n Çarpanlara Ayr›l›fl›, n 1

a n - b n = sa - bdsa n - 1 + a n - 2b + a n - 3b 2 + Á + ab n - 2 + b n - 1 d
Örneğin,
a2 - b2 = sa - bdsa + bd,
a3 - b3 = sa - bdsa2 + ab + b2 d,
a4 - b4 = sa - bdsa3 + a2b + ab2 + b3 d.
Tam Kareye Tamamlama, a 0 ise
ax 2 + bx + c = a ax 2 + a xb + c
b
= a ax 2 + a x + b + c
b b2 b2
-
4a 2 4a 2
= a ax 2 + a x + b a- b + c
b b2 b2
+ a
4a 2 4a 2
= a ax 2 + a x + b
b b2 b2
+ c -
4a 2 4a
('''')''''* (')'*
2
is ax + b .dir
b Bu kısma C deyin
ThisBu
2a
= au 2 + C su = x + sb>2add
Kuadratik Formül a 0 ve ax2 + bx + c = 0 ise,

-b ; 2b 2 - 4ac
x = .
2a
dır.
Geometri
Alan, çevre ve hacim formülleri : (A = Alan, B = taban alanı, C = çevre, S = yanal alan
veya yüzey alanı, V = hacim )
Üçgen Benzer Üçgenler Pisagor Teoremi
c c' a' a c
b
h b'
b b a
a' b' c'
a⫽b⫽c a2 ⫹ b2 ⫽ c2
A ⫽ 1 bh
2
Paralelkenar Trapezoid Çember

a
h
h
r A pr2,
b C 2pr
b
A bh
A 1 (a b)h
2
Paralel Tabanl› Herhangi bir Silindir veya Prizma Dik Dairesel Silindir
r
h
h
h
V ⫽ Bh
B
B
V pr2h
S 2prh Yan alan
Herhangi bir Koni veya Piramit Dik Dairesel Koni Küre
h h
h
s
V 1 pr2h V 4 pr3, S 4pr2

V ⫽ 1 Bh B 3 3
3
B S prs Yan alan
Trigonometri Formülleri y
Tan›mlar ve Temel Özdefllikler

P(x, y)
y 1 r
Sinüs:
Sine: sin u = r =
csc u u
y
x x
x 1 O
Cosinüs:
Cosine: cos u = r =
sec u
y 1
Tanjant:
Tangent: tan u = x =
cot u
EK-32 Ekler
Özdefllik
sin s -ud = -sin u, cos s -ud = cos u
2 2
sin u + cos u = 1, sec2 u = 1 + tan2 u, csc2 u = 1 + cot2 u
sin 2u = 2 sin u cos u, cos 2u = cos2 u - sin2 u
1 + cos 2u 1 - cos 2u
cos2 u = , sin2 u =
2 2
sin sA + Bd = sin A cos B + cos A sin B
sin sA - Bd = sin A cos B - cos A sin B
cos sA + Bd = cos A cos B - sin A sin B
cos sA - Bd = cos A cos B + sin A sin B
tan A + tan B tan A - tan B
tan sA + Bd = , tan sA - Bd =
1 - tan A tan B 1 + tan A tan B
sin aA - b = -cos A, cos aA - b = sin A

p p
2 2
sin aA + b = cos A, cos aA + b = -sin A

p p
2 2
1 1
sin A sin B = cos sA - Bd - cos sA + Bd
2 2
1 1
cos A cos B = cos sA - Bd + cos sA + Bd
2 2
1 1
sin A cos B = sin sA - Bd + sin sA + Bd
2 2
1 1
sin A + sin B = 2 sin sA + Bd cos sA - Bd
2 2
1 1
sin A - sin B = 2 cos sA + Bd sin sA - Bd
2 2
1 1
cos A + cos B = 2 cos sA + Bd cos sA - Bd
2 2
1 1
cos A - cos B = -2 sin sA + Bd sin sA - Bd
2 2
Trigonometrik Fonksiyonlar
Derece Radyan
Radyan Ölçü
45 p
4
s 兹2 1 兹2 1
θ p p
1 45 90 4 2
r 1 1
r
be
Bi
ri m ç e m
r
r ya be
r ıç a p lı ç e m
p
30
s u s 6
r = 1 = u veya
or u = r, 2 兹3 2 兹3
180° = p radyan p p
60 90 3 2
1 1
Eş iki üçgenin derece ve radyan cinsinden
açıları
y y
y sin x y cos x
x x
–p – p 0 p p 3p 2p –p –p 0 p p 3p 2p
2 2 2 2 2 2
y sinx
Tanım Kümesi: (–, ) Tanım Kümesi: (–, )
Değer Kümesi: [–1, 1] Değer Kümesi: [–1, 1]
y y
y tan x y sec x
1
x x
– 3p –p – p 0 p p 3p – 3p –p – p 0 p p 3p
2 2 2 2 2 2 2 2
Tanım Kümesi: p/2’nin tek tamsayı katı Tanım Kümesi: x p, 3p , . . .

dışındaki bütün reel sayılar 2 2
Değer Kümesi: (–, –1] h[1, )
Değer Kümesi: (–, )
y y
y csc x y cot x
1 1
x x
–p – p 0 p p 3p 2p –p – p 0 p p 3p 2p
2 2 2 2 2 2
Tanım Kümesi: x 0, p, 2p, . . . Tanım Kümesi: x 0, p, 2p, . . .

Değer Kümesi: (–, –1] h[1, ) Değer Kümesi: (–, )
CEVAPLAR
7 7 7 7
9. + + + Á,
BÖLÜM 11 4 16 64 3
11. s5 + 1d + a + b + a + b + a + b + Á,
Bölüm 11.1, Sayfa 757–761 5 1 5 1 5 1 23
2 3 4 9 8 27 2
1. a1 = 0, a2 = -1>4, a3 = -2>9, a4 = -3>16
13. s1 + 1d + a - b + a + b + a - b + Á,
3. a1 = 1, a2 = -1>3, a3 = 1>5, a4 = -1>7 1 1 1 1 1 1 17
5. a1 = 1>2, a2 = 1>2, a3 = 1>2, a4 = 1>2 2 5 4 25 8 125 6
1
3 7 15 31 63 127 255 511 1023
7. 1, , , , , , , , , 15. 1 17. 5 19. 1 21. - 23. Yakınsar, 2 + 22
2 4 8 16 32 64 128 256 512 ln 2
1 1 1 1
9. 2, 1, - , - , , , - , - ,
1 1 1
,
1 e2
2 4 8 16 32 64 128 256 25. Yakınsar, 1 27. Iraksar 29. Yakınsar, 2
e - 1
11. 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55 13. an = s -1dn + 1, n Ú 1 31. Yakınsar, 2> 9 33. Yakınsar, 3> 2 35. Iraksar
15. an = s -1d snd , n Ú 1 17. an = n 2 - 1, n Ú 1
n+1 2
p
1 + s -1dn + 1 37. Iraksar 39. Yakınsar, p - e
19. an = 4n - 3, n Ú 1 21. an = ,n Ú 1
2 41. a = 1, r = -x ; her ƒ x ƒ 6 1 için 1>s1 + xd’e yakınsar
23. Yakınsar, 2 25. Yakınsar, -1 27. Yakınsar, -5
33. Yakınsar, 1> 2
43. a = 3, r = sx - 1d>2 ; (–1, 3)’teki her x için 6>s3 - xd’e
29. Iraksar 31. Iraksar
yakınsar
35. Yakınsar, 0 37. Yakınsar, 22 39. Yakınsar, 1 1 1 1
41. Yakınsar, 0 43. Yakınsar, 0 45. Yakınsar, 0 45. ƒ x ƒ 6 , 47. -2 6 x 6 0,
2 1 - 2x 2 + x
47. Yakınsar, 1 49. Yakınsar, e 7 51. Yakınsar, 1 p 1
53. Yakınsar, 1 55. Iraksar 57. Yakınsar, 4 49. x Z s2k + 1d , k bir tamsayı;
2 1 - sin x
59. Yakınsar, 0 61. Iraksar 63. Yakınsar, e -1 51. 23> 99 53. 7> 9 55. 1> 15 57. 41333> 33300
65. Yakınsar, e 2>3 67. Yakınsar, x sx 7 0d
69. Yakınsar, 0 71. Yakınsar, 1 73. Yakınsar, 1> 2
q q
1 1
59. (a) a (b) a
n = -2 sn + 4dsn + 5d n = 0 sn + 2dsn + 3d
75. Yakınsar, p>2 77. Yakınsar, 0 79. Yakınsar, 0
81. Yakınsar, 1> 2
q
83. Yakınsar, 0 85. xn = 2n - 2 1
(c) a
87. (a) ƒsxd = x - 2, 1.414213562 L 22
2 n = 5 sn - 3dsn - 2d
(b) ƒsxd = tan sxd - 1, 0.7853981635 L p>4 69. (a) r = 3>5 (b) r = -3>10
(c) ƒsxd = e x , Iraksar 1 + 2r
71. ƒ r ƒ 6 1, 73. 28 m 75. 8 m2
89. (b) 1 97. Azalmayan, sınırlı 1 - r2
n-1
77. (a) 3 a b
99. Azalmayan değil, sınırlı 4
101. Yakınsak, azalmayan dizi teoremi 3
103. Yakınsak, azalmayan dizi teoremi n-2
A + a bA + Á + a b
1 1 4 1 4
105. Iraksak, ıraksaklık teoremi 109. Yakınsar (b) An = A + A,
n 3 3 9 3 9
111. Yakınsar 121. N = 692, an = 20.5, L = 1
23
123. N = 65, an = s0.9d , L = 0 125. (b) 23
n
A = , lim A = 223>5
4 n: q n
Bölüm 11.2, Sayfa 769–771 Bölüm 11.3, Sayfa 775–777

2s1 - s1>3dn d 1 - s -1>2dn 1
1. Yakınsar; geometrik seri, r = 6 1
1. sn = , 3 3. sn = , 2>3 10
1 - s1>3d 1 - s -1>2d n
1 1 1 1 1 1 4 3. Iraksar; lim = 1 Z 0 5. Iraksar; p-serisi, p 6 1
5. sn = - , 7. 1 - + - + Á, n: q n + 1
2 n + 2 2 4 16 64 5
C-1
C-2 Bölüm 11: Cevaplar
1 39. Iraksar; Oran Testi 41. Yakınsar; Oran Testi

7. Yakınsar; geometrik seri, r = 6 1
8 43. Yakınsar; Oran Testi 47. Evet
9. Iraksar; İntegral Testi
11. Yakınsar; geometrik seri, r = 2>3 6 1
2n Bölüm 11.6, Sayfa 792–794
13. Iraksar; İntegral Testi 15. Iraksar; lim Z 0
n: q n + 1 1. Teorem 16’ya göre yakınsar > 0
3. Iraksar; an :
17. Iraksar; limn: q A 2n>ln n B Z 0 5. Teorem 16’ya göre yakınsar 7. Iraksar; an : 1>2
1 9. Teorem 16’ya göre yakınsar
19. Iraksar; geometrik seri, r = 7 1
ln 2 11. Mutlak yakınsak. Mutlak değerler serisi yakınsak bir geometrik
21. Yakınsar; İntegral Testi 23. Iraksar; n. Terim Testi seridir.
25. Yakınsar; İntegral Testi 27. Yakınsar; İntegral Testi 1
Koşullu yakınsak. 1> 2n : 0 ama g n = 1
q
13. ıraksar.
29. Yakınsar; İntegral Testi 31. a = 1 33. (b) 41.55 civarında 2n
Mutlak yakınsar g n = 1s1>n d . ile karşılaştırın
q 2
35. Doğru 15.
1
Koşullu yakınsak. 1>sn + 3d : 0 fakat g n = 1
q
17.
n + 3
g n = 1s1>nd ile karşılaştırın).
q
Bölüm 11.4, Sayfa 781
1. Iraksar; g A 1> 2n B ile limit karşılaştırması
3 + n
19. Iraksar; :1
5 + n
3. Yakınsar; g A 1>2 B ile karşılaştırın
Koşullu yakınsak; a 2 + n b : 0 fakat s1 + nd>n 2 7 1>n
n
1 1
21.
5. Iraksar; n. Terim Testi n
n n n
7. Yakınsar; a b 6 a b = a b
n n 1 23. Mutlak yakınsak; Kök Testi
25. İntegral Testine göre mutlak yakınsak. 27. Iraksar; an : > 0
3n + 1 3n 3
9. Iraksar; gs1>nd ile doğrudan karşılaştırma 29. Oran Testine göre, mutlak yakınsak.
11. Yakınsar; gs1>n 2 d ile limit karşılaştırma 31. Mutlak yakınsak; 2
1
6 2
1
13. Iraksar; gs1>nd ile limit karşılaştırma n + 2n + 1 n
15. Iraksar; gs1>nd ile limit karşılaştırma s -1dn + 1
` ` = ` ` = 3>2 olduğundan mutlak yakınsak
cos np 1
33.
17. Iraksar; Integral Test n2n n 3>2 n
19. Yakınsar; gs1>n 3>2 d ile karşılaştırın
(yakınsak p-serisi))
1 1 1 1 35. Kök Testine göre mutlak yakınsak 37. Iraksar; an : q
21. Yakınsar; n … n 23. Yakınsar; n - 1 6 n-1
n2 2 3 + 1 3 39. Koşullu yakınsak; 2n + 1 - 2n =
25. Iraksar; gs1>nd ile limit karşılaştırması
1> A 2n + 2n + 1 B : 0 , fakat, mutlak değerler serisi ıraksar
27. Yakınsar; gs1>n 2 d ile karşılaştırın
tan-1 n p>2 ( g A 1> 2n B ile karşılaştırın)
29. Yakınsar; 1.1
6 1.1 41. Iraksak, an : 1>2 Z 0
n n 2 2en
31. Yakınsar; gs1>n 2 d ile karşılaştırın 43. Mutlak yakınsak; n = n -n = 2n 6
e + e e + 1
33. Iraksar; gs1>nd ile limit karşılaştırması 2e n
2
35. Yakınsar; gs1>n 2 d ile limit karşılaştırması e2n
= n , yakınsak bir geometrik seriden bir terim
e
45. u Hata u 0.2 47. u Hata u 2 10–11 49. 0.54030
Bölüm 11.5, Sayfa 786 51. (a) an Ú an + 1 (b) -1>2
1. Yakınsar; Oran Testi 3. Iraksar; Oran Testi

5. Yakınsar; Oran Testi Bölüm 11.7, Sayfa 804–805
7. Yakınsar; gs3>s1.25dn d ile karşılaştırın 1. (a) 1, -1 6 x 6 1 (b) -1 6 x 6 1 (c) yok
n
9. Iraksar; lim a1 - n b = e -3 Z 0
3 3. (a) 1>4, -1>2 6 x 6 0 (b) -1>2 6 x 6 0 (c) yok
n: q 5. (a) 10, -8 6 x 6 12 (b) -8 6 x 6 12 (c) yok
11. Yakınsar gs1>n 2 d ile karşılaştırın 7. (a) 1, -1 6 x 6 1 (b) -1 6 x 6 1 (c) yok
13. Iraksar gs1>s2ndd ile karşılaştırın 9. (a) 3, -3 … x … 3 (b) -3 … x … 3 (c) yok
15. Iraksar gs1>nd 17. Yakınsar; Oran Testi 11. (a) q , her x için (b) her x için (c) yok
19. Yakınsar; Oran Testi 21. Yakınsar; Oran Testi 13. (a) q , her x için (b) her x için (c) yok
23. Yakınsar; Oran Testi 15. (a) 1, -1 … x 6 1 (b) -1 6 x 6 1 (c) x = -1
25. Converges; compare with gs1>n 2 d 17. (a) 5, -8 6 x 6 2 (b) -8 6 x 6 2 (c) yok
27. Yakınsar; Oran Testi 29. Iraksar; Oran Testi 19. (a) 3, -3 6 x 6 3 (b) -3 6 x 6 3 (c) yok
31. Yakınsar; Oran Testi 33. Yakınsar; Oran Testi 21. (a) 1, -1 6 x 6 1 (b) -1 6 x 6 1 (c) yok
s1>n!d
35. Iraksar; an = a b
1 23. (a) 0, x = 0 (b) x = 0 (c) yok
:1 37. Yakınsar; Oran Testi
3 25. (a) 2, -4 6 x … 0 (b) -4 6 x 6 0 (c) x = 0
Bölüm 11: Cevaplar C-3
27. (a) 1, -1 … x … 1 (b) -1 … x … 1 (c) yok 19. x 4 - 2x 3 - 5x + 4

29. (a) 1>4, 1 … x … 3>2 (b) 1 … x … 3>2 (c) yok 21. 8 + 10sx - 2d + 6sx - 2d2 + sx - 2d3
31. (a) 1, s -1 - pd … x 6 s1 - pd
23. 21 - 36sx + 2d + 25sx + 2d2 - 8sx + 2d3 + sx + 2d4
(b) s -1 - pd 6 x 6 s1 - pd (c) x = -1 - p q q
33. -1 6 x 6 3, 4>s3 + 2x - x 2 d e2
25. a s -1dnsn + 1dsx - 1dn 27. a sx - 2dn
35. 0 6 x 6 16, 2> A 4 - 2x B n=0 n = 0 n!
33. Lsxd = 0, Qsxd = -x 2>2 35. Lsxd = 1, Qsxd = 1 + x 2>2
37. - 22 6 x 6 22, 3>s2 - x d 2
37. Lsxd = x, Qsxd = x
39. 1 6 x 6 5, 2>sx - 1d, 1 6 x 6 5, -2>sx - 1d2
x2 x4 x6
41. (a) cos x = 1 - + - +
2! 4! 6! Bölüm 11.9, Sayfa 819–822
8 10
x x
- + Á ; her x için yakınsar
converges for all x q
s -5xdn 52x 2 5 3x 3
8! 10! 1. a = 1 - 5x + - + Á
(b) ve n=0 n! 2! 3!
23x 3 2 5x 5 27x 7 29x 9 211x 11
q
5s -1dns -xd2n + 1 q
5s -1dn + 1x 2n + 1
(c) 2x - + - + - + Á 3. a = a
3! 5! 7! 9! 11! n=0 s2n + 1d! n=0 s2n + 1d!
x 2
x 4
x 6
17x 8
31x 10
p p 5x 3 5x 5 5x 7
43. (a) + + + + , - 6 x 6 = -5x + - + + Á
2 12 45 2520 14175 2 2 3! 5! 7!
2 2x 4 17x 6 62x 8 p p q
s -1dn(x + 1)n
(b) 1 + x +
3
+
45
+
315
+ Á, - 6 x 6
2 2 5. a
n=0 s2nd!
q
xn+1 x3 x4 x5
7. a = x + x2 + + + + Á
Bölüm 11.8, Sayfa 810–811 n = 0 n! 2! 3! 4!
1 q
s -1dnx 2n
1. P0sxd = 0, P1sxd = x - 1, P2sxd = sx - 1d - sx - 1d2 , x4 x6 x8 x 10
2 9. a = - + - + Á
1 1 n=2 s2nd! 4! 6! 8! 10!
P3sxd = sx - 1d - sx - 1d2 + sx - 1d3 q
s -1dnp2nx 2n + 1
2 3 p2x 3 p 4x 5 p6x 7
11. x - + - + Á = a
1 1 1 2! 4! 6! n=0 s2nd!
3. P0sxd = , P sxd = - sx - 2d , s -1dns2xd2n
2 1
q
2 4
13. 1 + a =
1 1 1 2 # s2nd!
P2sxd = - sx - 2d + sx - 2d2 , n=1
2 4 8 s2xd2 s2xd4 s2xd6 s2xd8
1 1 1 1 1 - # + # - # + # - Á
P3sxd = - sx - 2d + sx - 2d2 - sx - 2d3 2 2! 2 4! 2 6! 2 8!
2 4 8 16 q
22 22 22
ax - b ,
p 15. x 2 a s2xdn = x 2 + 2x 3 + 4x 4 + Á
5. P0sxd = , P1 sxd = + n=0
2 2 2 4
q
2
22 22 22
ax - b - ax - b ,
p p 17. a nx n - 1 = 1 + 2x + 3x 2 + 4x 3 + Á
P2sxd = + n=1
2 2 4 4 4
1>5
2 19. ƒ x ƒ 6 s0.06d 6 0.56968
22 22 22
ax - b - ax - b
p p
P3sxd = + 21. u Hata u 10–3)3@6 1.67 10–10, –10–3 x 0
2 2 4 4 4
22 3 23. u Hata u (30.1)(0.1)3@6 1.87 10–4 25. 0.000293653
ax - b
p
-
12 4 27. ƒ x ƒ 6 0.02 31. sin x, x = 0.1 ; sin (0.1)
1 33. tan-1 x, x = p>3
7. P0sxd = 2, P1sxd = 2 + sx - 4d ,
4
x3 x5 x6 Á
1 1 35. e x sin x = x + x 2 + - -
P2sxd = 2 + sx - 4d - sx - 4d2 , 3 30 90
4 64
ksk - 1d 2
1 1 1 43. (a) Qsxd = 1 + kx + x (b) 0 … x 6 100 -1>3
P3sxd = 2 + sx - 4d - sx - 4d2 + sx - 4d3 2
4 64 512
için
q
s -xdn x2 x3 x4
(b) A 1> 22 B s1 + id
9. a = 1 - x + - + - Á
n=0 n! 2! 3! 4! 49. (a) -1 (c) -i
q
1 1 5Á
11. a s -1d x = 1 - x + x - x + Á
n n 2 3
53. x + x + x 3 -
2
x ; her x için yakınsar
n=0 3 30
q
s -1dn32n + 1x 2n + 1 q
s -1dnx 2n q
x 2n
13. a 15. 7 a 17. a
n=0 s2n + 1d! n=0 s2nd! n = 0 s2nd!
Bölüm 11.10, Sayfa 831–833

q
2s -1dn + 1 sin snxd
3. ƒsxd = a n
x x2 x3 1 3 2 5 3 Á n=1
1. 1 + - + 3. 1 + x + x + x + y
2 8 16 2 8 16
3x 2 x3 x3 3x 6 5x 9 ␲
5. 1 - x + - 7. 1 - + -
4 2 2 8 16
␲
1 1 1
9. 1 + - + 2
2x 8x 2 16x 3
11. s1 + xd4 = 1 + 4x + 6x 2 + 4x 3 + x4 0 ␲ ␲ 3␲ 2␲
x
13. s1 - 2xd3 = 1 - 6x + 12x 2 - 8x 3 2 2

␲
s -1dn n
a sx >n!d = e - 1
q q –
2
15. y = a x = e -x 17. y = n x
n=0 n! n=1
19. y = a sx n>n!d = e x - x - 1
q q –␲
21. y = a n = e x >2
x 2n 2
n=2 n = 0 2 n!
a a n2 + 1 b
q q
2 x 2n + 1 e 2p - 1 1
q
cos snxd q
n sin snxd
23. y = a 2x n = 25. y = a = sinh x 5. p + a n2 + 1 -
n=0 1 - x n=0 s2n + 1d! 2 n=1 n=1
q
s -1dn + 1x 2n
27. y = 2 + x - 2 a y
n=1 s2nd!
q q 600
x 2n x 2n + 1
29. y = x - 2 a - 3a 500
n = 0 (2n)! n = 0 s2n + 1d! 400
1 ax 4 bx5 x7 300
31. y = a + bx + x 3 - # - # - # # +
6 3 4 4 5 6 6 7 200
ax8 bx 9 Á 100
+ # # # .
3#4#7#8 4 5 8 9 0 ␲ ␲ 3␲ 2␲
x
33. 0.00267 35. 0.1 37. 0.0999444611 39. 0.100001 2 2

3 7
x x x 11
41. 1>s13 # 6!d L 0.00011 43. - # + q
ns1 + s -1dn d
3 7 3! 11 # 5! 7. ƒsxd =
1 1
cos x + p a sin nx
2 4 2 n=2 n2 - 1
x x
45. (a) -
2 12 y
x2 x4 x6 x8 x 32
(b) - # + # - # + Á + s -1d15
2 3 4 5 6 7 8 31 # 32
47. 1> 2 49. -1>24 51. 1> 3 53. -1 55. 2 1
59. 500 terim 61. 4 terim

x3 3x 5 5x 7 yakınsaklık yarıçapı = 1
63. (a) x + + + , radius of convergence = 1
6 40 112 x
0 ␲ ␲ 3␲ 2␲
5
p x 3
3x 5x 7 2 2
(b) - x - - -
2 6 40 112
65. 1 - 2x + 3x 2 - 4x 3 + Á 71. (c) 3p>4 –1
Bölüm 11.11, Sayfa 838–839

Problemler, Sayfa 840–842
1. ƒsxd = 1
1. 1’e yakınsar 3. –1’e yakınsar 5. Iraksar
y 7. 0’a yakınsar 9. 1’e yakınsar 11. e -5’e yakınsar
13. 3’e yakınsar 15. ln 2’e yakınsar 17. Iraksar
19. 1> 6 21. 3> 2 23. e>se - 1d 25. Iraksar
1
27. Koşullu yakınsak 29. Koşullu yakınsak
31. Mutlak yakınsak 33. Mutlak yakınsak
35. Mutlak yakınsak 37. Mutlak yakınsak
0 ␲ ␲ 3␲ 2␲
x 39. Mutlak yakınsak
2 2 41. (a) 3, -7 … x 6 -1 (b) -7 6 x 6 -1 (c) x = -7
43. (a) 1>3, 0 … x … 2>3 (b) 0 … x … 2>3 (c) yok y

45. (a) q , her x için (b) her x için (c) yok
␲
47. (a) 23, - 23 6 x 6 23 (b) - 23 6 x 6 23
(c) yok ␲
49. (a) e, -e 6 x 6 e (b) -e 6 x 6 e (c) boş küme 2
q
1 1 4
51. , , 53. sin x, p, 0 55. e x , ln 2, 2 57. a 2nx n x
1 + x 4 5 n=0 0 ␲ ␲ 3␲ 2␲
q
s -1dnp2n + 1x 2n + 1 q
s -1dnx 5n 2 2
59. a 61. a –
␲
n=0 s2n + 1d! n=0 s2nd! 2
n
q
sspxd>2d
63. a
n=0 n! –␲
sx + 1d 3sx + 1d2 9sx + 1d3

65. 2 - # + + + Á
2 1! 2 # 2!
3
25 # 3! Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 843–847
1 1 1 1
67. - 2 sx - 3d + 3 sx - 3d2 - 4 sx - 3d3 1. Yakınsak; Karşılaştırma Testi 3. Yakınsak; n. Terim Testi
4 4 4 4
5. Yakınsak; Karşılaştırma Testi 7. Yakınsak; n. Terim Testi
q
s -1dn + 1 n
a = pa> 3=ilep>3, cos x = -
69. y = a x = -e -x 1 23 1
n=0 n! 9. With sx - p>3d - sx - p>3d2
2 2 4
q
s -1dn2n n
71. y = 3 a x = 3e -2x 23
n! + sx - p>3d3 + Á
n=0 12
73. y = -1 - x + 2 a sx n>n!d = 2e x - 3x - 3
q
x2 x3
a =a0 =ile0, e x = 1 + x +
11. ith + + Á
n=2 2! 3!
75. y = 1 + x + 2 a sx n>n!d = 2e x - 1 - x
q 1 2 1 4
13. th
a =a 22p ile cos x = 1 - 2 sx - 22pd + 4! sx - 22pd
= 22p,
n=0
79. L 0.4872223583 81. 7> 2
1
77. 0.4849171431 - sx - 22pd6 + Á
83. 1> 12
6!
85. -2 87. r = -3, s = 9>2 1
15. Yakınsak, limit = b 17. p>2 23. b = ;
89. (b) u hata u u sin (1@42) u 0.02381; az bir tahmindir, çünkü 5
25. a = 2, L = -7>6 29. (b) Evet
kalan pozitiftir.
(c) 1> q
q
91. 2> 3 93. ln a b ; seri ln a b .’ye yakınsar

n + 1 1 35. (a) a nx n - 1 (b) 6
2n 2 n=1
37. (a) Rn = C0e s1 - e d>s1 - e -kt0 d ,
-kt0 -nkt0
R = C0se d>s1 - e d = C0>se kt0 - 1d

95. (a) q (b) a = 1, b = 0 -kt0 -kt0
97. Yakınsar
q
2 sin ss2n - 1dxd (b) R1 = 1>e L 0.368 ,
1
105. - a R10 = Rs1 - e -10 d L Rs0.9999546d L 0.58195 ;
2 n=1 s2n - 1dp
R L 0.58198; 0 6 sR - R10 d>R 6 0.0001
y
(c) 7
BÖLÜM 12
Bölüm 12.1, Sayfa 852–853
x
0 ␲ ␲ 3␲ 2␲ 1. (2, 3, 0) noktasından geçen, z-eksenine paralel doğru.
2 2
3. x-ekseni 5. xy-düzlemindeki x2 + y2 = 4 çemberi
q
4 cos ss2n - 1dxd q
2 sin ss2n - 1dxd 7. xz-düzlemindeki x2 + z2 = 4 çemberi
107. a + a
n=1 ps2n - 1d 2
n=1 2n - 1 9. yz-düzlemindeki y2 + z2 = 1 çemberi
11. xy-düzlemindeki x2 + y2 = 16 çemberi
13. (a) xy-düzleminin birinci dörtte bir bölgesi
(b) xy-düzleminin dördüncü dörtte bir bölgesi
15. (a) Merkezi orijinde olan 1 yarıçaplı top
(b) Orijinden 1 birimden uzak olan bütün noktalar
17. (a) Merkezi orijinde olan 1 yarıçaplı üst yarım küre
(b) Merkezi orijinde olan 1 yarıçaplı üst içi dolu yarım küre
19. (a) x = 3 (b) y = -1 (c) z = -2
21. (a) z = 1 (b) x = 3 (c) y = -1
23. (a) x 2 + s y - 2d2 = 4, z = 0 3 1

39. As4, -3, 5d 41. a = ,b = 43. 5 23i, 5j
(b) s y - 2d2 + z 2 = 4, x = 0 (c) x 2 + z 2 = 4, y = 2 2 2
25. (a) y = 3, z = -1 (b) x = 1, z = -1 (c) x = 1, y = 3 45. L8-338.095, 725.0469
5 5 23
27. x 2 + y 2 + z 2 = 25, z = 3 29. 0 … z … 1 31. z … 0 47. (a) s5 cos 60°, 5 sin 60°d = a , b
33. (a) sx - 1d2 + s y - 1d2 + sz - 1d2 6 1 2 2
(b) sx - 1d2 + s y - 1d2 + sz - 1d2 7 1 (b) s5 cos 60° + 10 cos 315°, 5 sin 60° + 10 sin 315°d =
5 + 1022 5 23 - 1022
35. 3 37. 7 39. 2 23 41. Cs -2, 0, 2d, a = 2 22 a b
43. C A 22, 22, - 22 B , a = 22
,
2 2
45. sx - 1d2 + s y - 2d2 + sz - 3d2 = 14 3 3
49. (a) i + j - 3k (b) i + j - 2k (c) (2, 2, 1)
47. sx + 2d2 + y 2 + z 2 = 3 49. Cs -2, 0, 2d, a = 28 2 2
5 23
51. C a- , - , - b, a =
1 1 1
4 4 4 4
53. (a) 2y 2 + z 2 (b) 2x 2 + z 2 (c) 2x 2 + y 2
1. (a) -25, 5, 5 (b) -1 (c) -5 (d) -2i + 4j - 25k
55. 217 + 233 + 6
1 5 1
3. (a) 25, 15, 5 (b) (c) (d) s10i + 11j - 2kd
3 3 9
Bölüm 12.2, Sayfa 860–862 2 2
5. (a) 2, 234, 23 (b) (c)
1. (a) 89, -69 (b) 3 213 3. (a) 81, 39 (b) 210 23 234 234
2197
(a) 812, -199 (b) 2505 7. (a) h , i
1 14 1
5. (b) (d) s5j - 3kd
5 5 5 17
1 23 10 + 217
9. 81, -49 11. 8-2, -39 13. h - , i 7. (a) 10 + 217, 226, 221 (b)
2 2 2546
23 1
15. h- ,- i 17. 8-3, 2, -19 19. 8-3, 16, 09 (c)
10 + 217
(d)
10 + 217
s5i + jd
2 2 26
226
21. 83, 5, -89
23. v vektörü yataydır ve uzunluğu 1 inç tir. u ve w vektörleri 11@16 9. 0.75 rad 11. 1.77 rad
a b L 63.435 degrees
inç uzunluktadırlar. w yataydır, u vektörü yatayla 45° derecelik 1
13. A = cos-1 derece ,
bir açı yapar. Bütün vektörler ölçekli çizilmelidir. 25
a b L 53.130 degrees
3
(a) v (b) B = cos-1 derece ,
5
u+v+w
C = cos-1 a b L 63.435 degrees

w
u u+v 1
derece .
v
25
17. a i + jb + a- i + j + 4k b
3 3 3 3
u
2 2 2 2
(c) (d)
19. a kb + a i -
–v 14 28 14 10 16 22
u i + j - j - kb
u –w
3 3 3 3 3 3
u–v 21. Eşit uzunluklu iki vektörün toplamı,
u–w
sv1 + v2 d # sv1 - v2 d = v1 # v1 + v2 # v1 - v1 # v2 - v2 # v2 =
25. 3 a i + j -
2 1 2 ƒ v1 ƒ 2 - ƒ v2 ƒ 2 = 0 . denkleminden de görülebileceği gibi, her za-
kb 27. 5(k)
3 3 3 man farklarına diktir.
a
1 1 1 1 27. Yatay bileşen: < 1188 ft@sn, dikey bileşen: < 167 ft@sn
29. i - j - kb
A 2 23 23 23 29. (a) ƒ cos u ƒ … 1 , olduğundan
31. (a) 2i (b) - 23k (c)
3 2
j + k (d) 6i - 2j + 3k ƒ u # v ƒ = ƒ u ƒ ƒ v ƒ ƒ cos u ƒ … ƒ u ƒ ƒ v ƒ s1d = ƒ u ƒ ƒ v ƒ .
10 5 buluruz.
7 (b) ƒ cos u ƒ = 1 veya u ile v’nin biri ya da ikisi de 0 iken, eşitlik
33. s12i - 5kd
13 sağlanır. Sıfırdan faklı vektörler söz konusuysa, u = 0 veya p
(b) (1> 2, 3, 5> 2)
3 4 1 iken, yani vektörler paralelken eşitliği elde ederiz.
35. (a) i + j - k
5 22 5 22 22 31. a
(b) a , , b
1 1 1 5 7 9 35. x + 2y = 4 37. -2x + y = -3
37. (a) - i - j - k
23 23 23 2 2 2
y y 1
15. (a) 226 s2i + j + kd
(b) ;
–2i + j
1 26
22 1
i + 2j 17. (a) (b) ; si - jd
2 –2 0 3
x 2 22
x + 2y = 4
2
19. 8 21. 7 23. (a) Hiçbiri (b) u ve w 25. 10 23 ft-lb
–2x + y = –3 27. (a) Doğru (b) Her zaman doğru değil (c) Doğru (d) Doğru
x
(e) Her zaman doğru değil (f) Doğru (g) Doğru (h) Doğru
0 1 4
u#v
–3 29. (a) projv u = v # v v (b) ; u * v (c) ; su * vd * w
(d) ƒ su * vd # w ƒ
39. x + y = -1 41. 2x - y = 0 31. (a) Evet (b) Hayır (c) Evet (d) Hayır
y y
33. Hayır. v’nin w’ya eşit olması gerekmez. Örneğin,
P(1, 2) i + j Z -i + j , ama
P(–2, 1)
1
2x – y = 0 i * si + jd = i * i + i * j = 0 + k = k ve
i * s -i + jd = -i * i + i * j = 0 + k = k .’dir.
39. 11> 2 41. 25> 2
x
x 35. 2 37. 13
–2 1
x + y = –1 –i – 2j 43. A = a1 i + a2 j ve B = b1 i + b2 j , ise
–1 i–j
i j k
a1 a2 3
A * B = 3 a1 a2 03 = 3 k
b1 b2
p p b1 b2 0
43. 5 J 45. 3464 J 47. 49. 51. 0.14
4 6
p 2p p p 3p olur ve üçgenin alanı
53. Her nokta ve 55. (0, 0)’da: ; (1, 1)’de: ve
3 3 2 4 4
À * B` = ; ` `.
1 1 a1 a2
2 2 b1 b2
2 1 2 bulunur. A’dan B’ye giden dar açı xy-düzleminde saat yönünün
1. ƒ u * v ƒ = 3 , yön i + j + k; v *u vu
k’dir; ƒ =u 3u ,= 3 tersine ise, uygulanacak işaret (+), saat yönünde ise (–)’ dir.
3 3 3 ƒ
2 1 2
yön - i - j - k’dir. Bölüm 12.5, Sayfa 887–889
3 3 3
3. ƒ u * v ƒ = 0 , yön yoktur; ƒ v * u ƒ = 0 , yön yoktur 1. x 3 + t, y = -4 + t, z
= = -1 + t
5. ƒ u * v ƒ = 6 , yön –k’dir; u v u u = 6, yön k’dir. 3. x -2 + 5t, y = 5t, z =
= 3 - 5t 5. x = 0, y = 2t, z = t
7. x 1, y = 1, z = 1 + t
= 9. x = t, y = -7 + 2t, z = 2t
1 2
7. ƒ u * v ƒ = 6 25 , yön i - k; ƒ v * u ƒ = 625 , yön 11. x t, y = 0, z = 0
=
1 2 25 25 3
- i + k’dir. 13. x = t, y = t, z = t, 0 … t … 1
2
25 25
z
9. 11.
z z
3
1, 1,
2
j+k
ij=k i–j+k
y
y (0, 0, 0)
x
j
i
x i–k
x x
13. z
15. x = 1, y = 1 + t, z = 0, -1 … t … 0
y
i–j
i+j
x –2k
z 13. z 15. z
2 2
x +y =4
z = y2 – 1
y
–2 –1
(1, 1, 0) 1 y
(1, 0, 0)
2 –1
x y
x
17. x = 0, y = 1 - 2t, z = 1, 0 … t … 1 x
(0, –1, 1) (0, 1, 1)

17. z 19. z
x2 + 4z2 = 16 z2 – y2 = 1
2
y 1
4
x x y 0
y
–1
19. x = 2 - 2t, y = 2t, z = 2 - 2t, 0 … t … 1
z
x
21. z 23. 4x2 + 9y2 + 4z2 = 36

2 2 2
z
9x + y + z = 9
(2, 0, 2) 3
3
y
(0, 2, 0)
–3 –1 –3
–2
x 3 y
1 2 y
21. 3x - 2y - z = -3 23. 7x - 5y - 4z = 6 x 3
–3
25. x + 3y + 4z = 34 27. s1, 2, 3d, -20x + 12y + z = 7 x
–3
29. y + z = 3 31. x - y + z = 0 33. 2 230 35. 0 25. z 27. z
9 242 z = x2 + 4y2
37. 39. 3 41. 19> 5 43. 5> 3 45. 9> 241 8
z = 8 – x2 – y2
7
4
53. a , - , b
3 3 1 1
47. p>4 49. 1.76 rad 51. 0.82 rad 2
2 2 2
55. (1, 1, 0) 57. x = 1 - t, y = 1 + t, z = -1
59. x = 4, y = 3 + 6t, z = 1 + 3t
61. L1, L2’yi keser; L2, L3’e paraleldir, L1 ve L3 aykırıdır. y
63. x = 2 + 2t, y = -4 - t, z = 7 + 3t; x = -2 - t, x 2√2
y = -2 + s1>2dt, z = 1 - s3>2dt y
65. a0, - , - b, s -1, 0, -3d, s1, -1, 0d

2√2
1 3
x
2 2
29. z 31. z
69. Bir çok olası yanıt vardır. Bir olasılık: x + y = 3 ve
x 2 + y 2 = z2
2y + z = 7 2
71. sx>ad + sy>bd + sz>cd = 1 orijinden geçen veya bir koordinat x = 4 – 4y2 – z2
eksenine paralel olanlar hariç, bütün düzlemleri tanımlar.
1 y
y
1. (d), elipsoid 3. (a), silindir 5. (l), hiperbolik paraboloid 4
7. (b), silindir 9. (k), hiperbolik paraboloid 11. (h), koni x x
33. z 35. x 2 + y 2 – z2 = 1
49. z 51. z
z y = – (x 2 + z 2)
4x 2 + 9z2 = 9y2 16x 2 + 4y 2 = 1
1
4 1
2
1 3
1
2 –1 y
1 4 1
y –1 2
x y
1 y x
x 1
53. x 2 + y2 – z2 = 4
55. z
z
x 2 + z2 = y
y 2 z2 x2 z
37. + – =1 39.
4 9 4 z2 – x2 – y2 = 1
z
y
2 y
x
1
–3 x
√3 x y √3
2
y 57. z 59. z
3
x2 + z2 = 1 16y2 + 9z2 = 4x 2
1
x
y
1
x
41. z 43. z y
x
z2 y2 – x 2 = z
x2 – y2 – =1
4
61. 9x 2 + 4y2 + z2 = 36
63. x 2 + y2 – 16z2 = 16
y
z z
–1
1
y x
y
y
x x
x
45. x2 + y2 + z2 = 4
47. z2 = 1 + y 2 – x 2
z z
y
y
x x
65. z 67. z 4 1
19. s2i + j - kd - s5i + j + 11kd
z = –(x + y ) 2 2 3 3
x 2 – 4y 2 = 1
21. u * v = k z
i (i + j) = k
x y
y
x
i
69. z 71. z
x 2 + y2 = z i+j
4y 2 + z2 – 4x 2 = 4 x
23. 227 25. (a) 214 (b) 1 29. 278>3

31. x = 1 - 3t, y = 2, z = 3 + 7t 33. 22
y
35. 2x + y + z = 5 37. -9x + y + 7z = 4
39. a0, - , - b, s -1, 0, -3d, s1, -1, 0d 41. p>3

1 3
y
x 2 2
43. x = -5 + 5t, y = 3 - t, z = -3t
x
45. (b) x = -12t, y = 19>12 + 15t, z = 1>6 + 6t
73. z 75. 9x 2 + 16y2 = 4z2 47. Evet; v düzleme paraleldir. 49. 3 51. -3j + 3k
z
a5i - j - 3kb 55. a , , b
yz = 1 2 11 26 7
53.
235 9 9 9
57. s1, -2, -1d; x = 1 - 5t, y = -2 + 3t, z = -1 + 4t
59. 2x + 7y + 2z + 10 = 0
y 61. (a) hayır (b) hayır (c) hayır (d) hayır (e) evet
y
x 63. 11> 2107
x
65. x 2 + y2 + z2 = 4
67. 4x 2 + 4y2 + z2 = 4
z z
2
2ps9 - c 2 d 4pabc 2
77. (a) (b) 8p (c)
9 3 –2
81. Tepe noktası (0, y1, cy12@b2), odak (0, y1, c(y12@b2) – a2@(4c)) –1
2 y
2 1 1 y
x –2 x
Problemler, Sayfa 900–902
1. (a) 8-17, 329 3. (a) 86, -89
–2
(b) 21313 (b) 10
23 1 69. 71.
5. h - , - i [saat yönünün tersine kabul ile]
z
z = – (x 2 + y 2)
z 2 2 2
2 2 x +y =z
7. h i
8 2
,- y
217 217
1 1
9. Length
Uzunluk==2,2,direction
yön is i + .
j ’dir. x y
22 22
11. v (p>2) = 2(-i)
2 3 6
Uzunluk==7,7,direction
13. Length yön is i - j + k ’dir.. x
7 7 7
8 2 8
15. i - j + k
233 233 233
17. ƒ v ƒ = 22, ƒ u ƒ = 3, v # u = u # v = 3, v * u = -2i + 2j - k ,
u * v = 2i - 2j + k, ƒ v * u ƒ = 3, u = cos-1 a b = ,
1 p
22 4
3 3
ƒ u ƒ cos u = , projv u = si + jd
22 2
73. x 2 + y2 – z2 = 4 75. y2 – x2 – z2 = 1
1 2
hız: 3; 3; direction:
9. v = i + 2tj + 2k; a = 2j; speed: yön : i + j +
z z 3 3
k; vs1d = 3 a i + j + kb
2 1 2 2
3 3 3 3 3
√5
3 11. v = s -2 sin tdi + s3 cos tdj + 4k;

3 –2 3
–1 hız: 2 25 ;
a = s -2 cos tdi - s3 sin tdj; speed:
direction: A -1> 25 B i + A 2> 25 B k;
–2
2 3
y
yön:
2 √10 y
vsp>2d = 225 C A -1> 25 B i + A 2> 25 B k D

x
–3
x
13. v = a bi + 2tj + t k; a = a bi + 2j + k;
2 -2
t + 1 st + 1d2
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 902–904 hız

speed: yön: 1 i + 2 j + 1 k;
: 26; direction:
26 26 26
1. s26, 23, -1>3d 3. ƒ F ƒ = 20 lb
1 2 1
1 1 1
7. (a) BD = AD - AB (b) AP = AB + AD
1 11 1 1 vs1d = 26 ¢ i + j + k≤
2 2 26 26 26
32 23 13 15. p>2 17. p>2 19. t = 0, p, 2p
13. i + j - k
41 41 41
p + 2 22
15. (a) 0, 0 (b) -10i - 2j + 6k, -9i - 2j + 7k 21. s1>4di + 7j + s3>2dk 23. ¢ ≤ j + 2k
(c) -4i - 6j + 2k, i - 2j - 4k 2
(d) -10i - 10k, -12i - 4j - 8k 25. sln 4di + sln 4dj + sln 2dk
n
a1 + a 2 b 27. rstd = a + 1 bi + a + 2 bj + a
GMm 2 -t 2 -t 2 -t 2
25. (a) ƒ F ƒ = (b) Evet + 3bk
d 2
i = 1 si + 1d
3>2 2 2 2
29. rstd = sst + 1d3>2 - 1di + s -e -t + 1dj + slnst + 1d + 1dk
31. rstd = 8t i + 8t j + s -16t 2 + 100dk
BÖLÜM 13 33. x = t, y = -1, z = 1 + t 35. x = at, y = a, z = 2pb + bt
37. (a) (i): Hızı sabit ve 1’dir (ii): Evet
Bölüm 13.1, Sayfa 916–920 (iii): Saat yönünün tersine (iv): Evet
1. y = x 2 - 2x, v = i + 2j, a = 2j (b) (i): Hızı sabit ve 2’dir (ii): Evet
2 (iii): Saat yönünün tersine (iv): Evet
3. y = x 2, v = 3i + 4j, a = 3i + 8j (c) (i): Hızı sabit ve 1’dir (ii): Evet
9
p 22 22 - 22 22 (iii): Saat yönünün tersine
5. t = : v = i - j, a = i - j; (iv): (1, 0) yerine (0, –1)’den hareket eder
4 2 2 2 2
t = p>2: v = -j, a = -i (d) (i): Hızı sabit ve 1’dir (ii): Evet
y
(iii): Saat yönünde (iv): Evet
(e) (i): Hızı değişkendir (ii): Hayır
1 (iii): Saat yönünün tersine (iv): Evet
a ⎞⎠␲ ⎞⎠ v ⎞⎠␲ ⎞⎠ 3 6 1 2
39. rstd = ¢ t 2 + t + 1≤i - ¢ t2 + t - 2≤j +
4 4
2 211 2 211
x
a ⎞⎠␲ ⎞⎠
0
v ⎞⎠␲ ⎞⎠ 1 2 1 2t
2
2 ¢ t2 + t + 3≤k = ¢ t 2 + ≤ s3i - j + kd +
2 211 2 211
si + 2j + 3kd
41. v = 2 25i + 25j
3p
7. t = p: v = 2i, a = -j; t = : v = i - j, a = i 43. max ƒ v ƒ = 3, min ƒ v ƒ = 2, max ƒ a ƒ = 3, min ƒ a ƒ = 2
2
y
t=␲ Bölüm 13.2, Sayfa 927–930
v(␲)
2
t = 3␲ 1. 50 sn
a(␲) 2
1
3. (a) 72.2 sn; 25,510 m (b) 4020 m (c) 6378 m
v ⎞⎠3␲⎞⎠
r = (t – sin t)i + (1 – cos t)j a ⎞⎠3␲⎞⎠
2 5. t < 2.135 sn, x < 66.43 ft
2
0 ␲ 2␲
x 7. (a) y0 < 0 9.9 m@sn (b) a < 18.4° veya 71.6°
9. 190 mil@sa 11. Golf topu üstteki yapraklara vuracaktır.
13. (a) 149 ft> sn (b) 2.25 sn 15. 39.3° veya 50.7°
17. 46.6 ft> sn 21. 1.92 sn, 73.7 ft (yaklaşık) (b) ve (c)
23. 4.00 ft, 7.80 ft> sn 25. (b) v0, ∠AOR açısını ikiye bölecektir.
z
(0, –1, 1)
(–1, 0, 2)
27. (a) (Çarpışma noktasında “x”in sıfır olduğunu kabul ederek.)
xstd = s35 cos 27°dt ve ystd = 4 + s35 sin 27°dt - 16t 2 .
olmak üzere rstd = sxstddi + s ystddj,
(b) t < 0.497 sn’de yaklaşık 7.945 ft olan maksimum yüksekliği-
ne erişir.
(c) Menzil L 37.45 ft; uçuş süresi < 1.201 sn
(1, 0, 0) (0, 1, 1)
(d) t L 0.254 ve t < 0.740 sn’de, düşeceği yere < 29.532 ft ve x y
<14.376 ft varken.
2p
(e) Evet, Değişir, çünkü top fileyi geçmez.
(d) L = 21 + sin2 t dt (e) L L 7.64
31. (a) xstd = a bs1 - e -0.08t d # s152 cos 20° - 17.6d ve L0
1
0.08
ystd = 3 + a bs1 - e -0.08t d # ssin 20°d +
152 Bölüm 13.4, Sayfa 942–943
0.08
1. T = scos tdi - ssin tdj, N = s -sin tdi - scos tdj, k = cos t
a bs1 - 0.08t - e -0.08t d olmak üzere
32
1 t -t 1
0.082 3. T = i - j, N = i - j,
rstd = sxstddi + s ystddj , 21 + t 2 21 + t 2 21 + t 2 21 + t 2
1
2 A 21 + t 2 B 3
(b) t < 1.527 sn’de yaklaşık 41.893 ft olan maksimum yük- k =
sekliğine erişir.
(c) Menzil < 351.734 ft; uçuş süresi < 3.181 sn 5. (b) cos x
(d) t < 0.877 sn ve t < 2.190 sn’de, düşeceği yere 106.028 ft -2e 2t 1
7. (b) N = i + j
ve 251.530 ft varken. 21 + 4e 4t
21 + 4e 4t
(c) N = - A 24 - t 2 i + t j B
(e) Hayır. Topun çiti aşması için rüzgar vuruş yönünde ve hızı
12.846 ft> sn’den daha fazla olmalıdır.
1
2
3 cos t 3 sin t 4
Bölüm 13.3, Sayfa 935–936 9. T = i - j + k, N = s -sin tdi - scos tdj,
5 5 5
25 3
1. T = a- sin tbi + a cos tbj +
2 2 k =
k, 3p 25
3 3 3
T = a
cos t - sin t cos t + sin t
1 2t 52 11. ≤i + ¢ ≤j,
3. T = i + k,
3 22 22
21 + t 21 + t
3 -cos t - sin t -sin t + cos t
5. T = -cos t j + sin t k, N = ¢ ≤i + ¢ ≤j,
2 22 22
7. T = a bi + a bj +
cos t - t sin t sin t + t cos t 1
k =
t + 1 t + 1 e 22
t
t 1 i tj
22t
a bk,
1>2 2
p 13. T = i + j, N = - ,
+ p 2t + 1 2
2t + 1 2
2t + 1
2
2t + 1
2
t + 1 2
5p 1
9. s0, 5, 24pd 11. sstd = 5t, L = k =
2 tst 2 + 1d3>2
15. 22 + ln A 1 + 22 B
3 23
15. T = asech a bi + atanh a bj ,
13. sstd = 23e t - 23, L = t t
4
17. (a) Silindir x2 + y2 = 1’dir, düzlem x + z = 1’dir.
N = a-tanh a bi + asech a bj ,
t t
1 t
k = a sech2 a
19. 1> (2b)

2
21. ax - b + y2 = 1
p
2
23. ksxd = 2>s1 + 4x 2 d3>2 25. ksxd = ƒ sin x ƒ >s1 + cos2 xd3>2
Bölüm 13.5, Sayfa 949–950 y
v ⎞⎠␲ ⎞⎠
1. B = a cos tb i - a sin tbj - k, t = -
2
4 4 3 4 4
√2 (2√2, 1)
5 5 5 25 1 a ⎞⎠␲ ⎞⎠
4 v(0)
3. B = k, t = 0 5. B = -k, t = 0 7. B = k, t = 0
x
4 2 25 –4 0 a(0) 4
9. a = ƒ a ƒ N 11. as1d = T + N 13. as0d = 2N
3 3 –1
22 22 22 22
15. r a b = j - k, T a b = -
p p
i + i + j,
4 2 2 4 2 2
t = 0’da aT = 0, aN = 4, k = 2
22 22
Na b = - j, B a b = k; değen düzlem:
p p
4 2
i -
2 4
p p 7 422 4 22
tAt = : a T = , aN =
= t—’de ,k =
z = –1; normal düzlem: –x + y = 0; doğrultucu düzlem: 4 4 3 3 27
x + y = 22
17. Evet. Araba eğri bir yolda ilerliyorsa sk Z 0d , aN = k ƒ v ƒ 2 Z 0 3. ƒ v ƒ max = 1 5. k = 1>5 7. dy>dt = -x ; saat yönünde
11. Gülle durulan yerden yaklaşık 66 ft, 3 inç ileride yere çarpar
15. (a) 59.19 ft> sn (b) 74.58 ft> sn 19. k = ps
ve a Z 0.
2
21. ƒ F ƒ = k am a b b
ds 1
23. k = t , r = t p p2 p p2
dt Length =
21. Uzunluk = 1 + + ln ¢ + 1 + ≤
4B 16 4 B 16
29. v’nin bileşenleri: -1.8701 , 0.7089, 1.0000
a’nin bileşenleri: -1.6960, -2.0307 , 0 2 2 1 1 1
23. Ts0d = i - j + k; Ns0d = i + j;
Hız: 2.2361; T’nin bileşenleri -0.8364 , 0.3170, 0.4472 3 3 3 22 22
N’nin bileşenleri: -0.4143, -0.8998, -0.1369 1 1 4 22 1
B’nin bileşenleri: 0.3590, -0.2998 , 0.8839; Eğrilik: 0.5060 Bs0d = - i + j + k; k = ;t =
322 322 322 3 6
Burulma: 0.2813; İvmenin teğetsel bileşeni: 0.7746
1 4 4 1
İvmenin normal bileşeni: 2.5298 25. Tsln 2d = i + j; Nsln 2d = - i + j;
31. v’nin bileşenleri: 2.0000, 0, 0.1629 217 217 217 217
a’nin bileşenleri: 0, -1.0000 , 0.0086; Hız: 2.0066 8
T’nin bileşenleri: 0.9967, 0, 0.0812 Bsln 2d = k; k = ;t = 0
17217
N’nin bileşenleri: -0.0007, -1.0000 , 0.0086 27. as0d = 10T + 6N
B’nin bileşenleri: 0.0812, -0.0086, -0.9967 ; Eğrilik: 0.2484
1 1
Burulma: – 0.0411; ivmenin teğetsel bileşeni: 0.0007 29. T = ¢ cos t ≤ i - ssin tdj + ¢ cos t ≤ k;
İvmenin normal bileşeni: 1.0000 22 22
1 1
N = ¢- sin t ≤ i - scos tdj - ¢ sin t ≤ k;
Bölüm 13.6, Sayfa 958–959 22 22
1. T = 93.2 min 3. a = 6764 km 5. D = 6501 km 1 1 1
B = i - k; k = ;t = 0
7. (a) 42,168 km (b) 35,789 km 22 22 22
(c) Syncom 3, GOES 4, and Intelsat 5 31. p>3 33. x = 1 + t, y = t, z = -t
9. Dünyanın merkezinden a = 383,200 km, veya yüzeyden yaklaşık 35. 5971 km, 1.639 * 10 7 km2 , %3.21 görülebilir
376,821 km
11. 2.97 10–19 sn2@m3, 9.902 10–14 sn2@m3,
8.045 10–12 sn2@m3 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 962–964
1. (a) rstd = a- t + 4t 2 bi + s -20t + 100dj;

8 3 100
(b) m
Problemler, Sayfa 960–962 15 3
`
y2 du pgb
x2 3. (a) = 2
1. + = 1 dt u = 2p A a2 + b2
16 2
gbt 2 gb 2t 2
(b) u = ,z =
2sa 2 + b 2 d 2sa 2 + b 2 d
gbt d 2r bg
(c) vstd = T; 2 = T +
2a + b
2 2 dt 2a + b 2
2
2
aa b N
bgt
a2 + b2
B yönünde bileşen yoktur. 21. (a) z (b) y

z = x2 + y2
dx # # dy # #
7. (a) = r cos u - r u sin u, = r sin u + r u cos u z=4
dt dt z=1
dr # # du # # z=0
(b) = x cos u + y sin u, r = -x sin u + y cos u x
dt dt –2 –1 1 2
9. (a) as1d = -9u r - 6u u, vs1d = -ur + 3uu (b) 6.5 in.

# # # $ #
11. (c) v = r ur + r u u u + z k, a = sr - r u2 dur +
$ # # $
sr u + 2 r u duu + z k
y
BÖLÜM 14 23. (a) (b)

z = –(x2 + y2) y
z
Bölüm 14.1, Sayfa 973–975 z = –4
1. (a) xy–düzlemindeki bütün noktalar (b) bütün reel sayılar z = –1

y
(c) y – x = c doğruları (d) sınır noktaları yok z=0
x
1 2
(e) hem açık hem kapalı (f) sınırlı değil
x
3. (a) xy–düzlemindeki bütün noktalar (b) z Ú 0
(c) ƒ(x, y) = 0 için, orijin; ƒ(x, y) 0 için, merkezleri (0, 0)’da
olan ve büyük ve küçük eksenleri sırasıyla x- ve y-eksenleri
olan elipsler
(d) sınır noktaları yok (e) hem açık hem kapalı
(f) sınırlı değil 25. (a) z (b) y
5. (a) xy–düzlemindeki bütün noktalar (b) bütün reel sayılar z = 4x2 + y2
4 z = 16
(c) ƒ(x, y) = 0 için, x- ve y-eksenleri; ƒ(x, y) 0 için asimptot- 16
4
2 2 z=4
ları x- ve y-eksenleri olan hiperboller
(d) sınır noktaları yok (e) hem açık hem kapalı x
1 2
(f) sınırlı değil
7. (a) x 2 + y 2 6 16 denklemini sağlayan her (x, y) (b) z Ú 1>4 z=0
(c) merkezleri orijinde ve yarıçapları r 6 4 olan çemberler
4
(d) Sınır x2 + y2 = 16 çemberidir 2
(e) Açık (f) Sınırlı 1

9. (a) sx, yd Z s0, 0d (b) bütün reel sayılar
0 y
(c) Merkezi (0, 0)’da ve yarıçapları r 7 0 olan çemberler
x
(d) Sınır bir tek (0, 0) noktasıdır
(e) Açık (f) Sınırlı 27. (a) z
z = 1 – ½y½
11. (a) -1 … y - x … 1 denklemini sağlayan her (x, y) (0, 0, 1)
(b) -p>2 … z … p>2
(c) -1 … c … 1 olmak üzere y – x = c şeklindeki doğrular
(d) Sınır y = 1 + x ve y = –1 + x doğrularıdır
1 y
(e) Açık (f) Sınırlı
13. (f) 15. (a) 17. (d) x
19. (a) z (b) y
z = y2
z=4
z=0
z=1 (b) y
x
z=1 z = –1
z=4 2
z=0
y 1
z=1
x
x 0
z=0
–1
z = –1
–2
29. x 2 + y 2 = 10 31. tan-1 y - tan-1 x = 2 tan-1 22 0ƒ x 0ƒ y

7. = , =
33. z 35. z 0x 2x + y2 2 0y
2x + y 2
2
0ƒ -1 0ƒ -1
1 1 9. = , =
0x sx + yd2 0y sx + yd2
0ƒ -y 2 - 1 0ƒ -x 2 - 1
1 11. = 2
, =
1
y 1 y 0x sxy - 1d 0y sxy - 1d2
x x
0ƒ 0ƒ 0ƒ 1 0ƒ 1
13. = e x + y + 1, = e x + y + 1 15. = , =
0x 0y 0x x + y 0y x + y
f(x, y, z) = x + z = 1
f(x, y, z) = x 2 + y2 + z2 = 1 0ƒ
17. = 2 sin sx - 3yd cos sx - 3yd,
0x
37. z 39. z
0ƒ
f(x, y, z) = x2 + y2 = 1 = -6 sin sx - 3yd cos sx - 3yd
5 0y
2
2
0ƒ 0ƒ 0ƒ 0ƒ
19. = yx y - 1, = x y ln x 21. = -gsxd, = gs yd
0x 0y 0x 0y
1
23. ƒx = y 2, ƒy = 2xy, ƒz = -4z
1 1
y
1 25. ƒx = 1, ƒy = -ysy 2 + z 2 d-1>2, ƒz = -zsy 2 + z 2 d-1>2
1 f(x, y, z) = z – x 2 – y 2 = 1 yz xy
x or z = x 2 + y2 + 1
xz
27. ƒx = , ƒy = , ƒz =
y 21 - x 2y 2z 2 21 - x 2y 2z 2 21 - x 2y 2z 2
x
1 2 3
29. ƒx = ,ƒ = ,ƒ =
x + y x + 2y + 3z y x + 2y + 3z z x + 2y + 3z
41. 2x - y - ln z = 2 43. z = ln 2 45. Evet, 2000 2 2 2 2 2 2 2 2 2
47. 63 km 31. ƒx = -2xe -sx + y + z d, ƒy = -2ye -sx + y + z d, ƒz = -2ze -sx + y + z d

33. ƒx = sech2sx + 2y + 3zd, ƒy = 2 sech2sx + 2y + 3zd,
ƒz = 3 sech2sx + 2y + 3zd
Bölüm 14.2, Sayfa 982–984 0ƒ 0ƒ
5> 2 3. 226 5. 1 7. 1> 2
35. = -2p sin s2pt - ad, = sin s2pt - ad
1. 9. 1 11. 0 13. 0 0t 0a
15. -1 17. 2 19. 1> 4 21. 19> 12 23. 2 25. 3 0h 0h 0h
37. = sin f cos u, = r cos f cos u, = -r sin f sin u
27. (a) Her (x, y) (b) (0, 0) hariç her (x, y) 0r 0f 0u
29. (a) x = 0 veya y = 0 hariç her (x, y) (b) Her (x, y) dy2
31. (a) Her (x, y, z) (b) x2 + y2 = 1 silindirinin içindekiler 39. WPsP, V, d, y, gd = V, WV sP, V, d, y, gd = P + ,
2g
hariç her (x, y, z)
Vy 2 Vdy
33. (a) z 0 ile her (x, y, z) (b) x 2 + z 2 Z 1 ile her (x, y, z) WdsP, V, d, y, gd = , WysP, V, d, y, gd = g ,
2g
35. y = x, x 0 boyunca ve y = x, x 0 boyunca olan yolları ele
Vdy 2
alın WgsP, V, d, y, gd = -
2g 2
37. k bir sabit olmak üzere y = kx2 yollarını ele alın 0ƒ 0ƒ 0 2ƒ 0 2ƒ
39. m bir sabit ve m –1 olmak üzere, y = mx yollarını ele alın 41.
0x
= 1 + y,
0y
= 1 + x, 2 = 0, 2 = 0,
0x 0y
41. k bir sabit ve k 0 olmak üzere y = kx2 yollarını ele alın 0 2ƒ 0 2ƒ
43. Hayır 45. Limit 1’dir 47. Limit 0’dır = = 1
0y 0x 0x 0y
49. (a) tan u = m olmak üzere ƒsx, yd ƒ y = mx = sin 2u 51. 0
0g 0g
53. Yoktur 55. p>2 57. ƒs0, 0d = ln 3 43. = 2xy + y cos x, = x 2 - sin y + sin x,
0x 0y
59. d = 0.1 61. d = 0.005 63. d = 20.015 2
0 2g 0g
65. d = 0.005 = 2y - y sin x, 2 = -cos y,
2 0y
0x
Bölüm 14.3, Sayfa 994–996 0 2g 0 2g
= = 2x + cos x
0ƒ 0ƒ 0ƒ 0ƒ 0y 0x 0x 0y
1. = 4x, = -3 3. = 2xsy + 2d, = x2 - 1
0x 0y 0x 0y 0r 1 0r 1 0 2r -1 0 2r -1
45. = , = , 2 = , 2 = ,
0ƒ 0ƒ 0x x + y 0y x + y 0x 2
sx + yd 0y sx + yd2
5. = 2ysxy - 1d, = 2xsxy - 1d
0x 0y 0 2r 0 2r -1
= =
0y 0x 0x 0y sx + yd2
0w 2 0w 3 0 2w 0 2w -6
47. = , = , = =
0x 2x + 3y 0y 2x + 3y 0y 0x 0x 0y s2x + 3yd2
0w 0w w w
49. = y 2 + 2xy 3 + 3x 2y 4, = 2xy + 3x 2y 2 + 4x 3y 3,
0x 0y ⭸w ⭸w ⭸w ⭸w
⭸x ⭸w ⭸z ⭸x ⭸w ⭸z
0 2w 0 2w ⭸y ⭸y
= = 2y + 6xy 2 + 12x 2y 3 x y z x y z
0y 0x 0x 0y
⭸y ⭸y
51. (a) önce x (b) önce y (c) önce x ⭸x ⭸u ⭸z ⭸x ⭸y ⭸z
(d) önce x (e) önce y (f) önce y ⭸u ⭸u ⭸y ⭸y
53. ƒxs1, 2d = -13, ƒys1, 2d = -2 55. 12 57. -2 u y
0A a 0A c cos A - b ln y 0w 0w 0x 0w 0y 0w 0w 0x 0w 0y
59. = , = 61. yx = 17. = + , = +
0a bc sin A 0b bc sin A sln udsln yd - 1 0u 0x 0u 0y 0u 0y 0x 0y 0y 0y
77. Evet
w w
⭸w ⭸w ⭸w ⭸w
⭸x ⭸y ⭸x ⭸y
Bölüm 14.4, Sayfa 1003–1005
x y x y
dw dw
1. (a) = 0, (b) spd = 0
dt dt ⭸x ⭸y ⭸x ⭸y
⭸u ⭸u ⭸y ⭸y
dw dw
3. (a) = 1, (b) s3d = 1 u y
dt dt
dw dw 0z 0z 0x 0z 0y 0z 0z 0x 0z 0y
5. (a) = 4t tan-1 t + 1, (b) s1d = p + 1 19. = + , = +
dt dt 0t 0x 0t 0y 0t 0s 0x 0s 0y 0s
0z z z
7. (a) = 4 cos y ln su sin yd + 4 cos y,
0u ⭸z ⭸z ⭸z ⭸z
0z 4u cos2 y ⭸x ⭸y ⭸x ⭸y
= -4u sin y ln su sin yd +
0y sin y x y x y
0z 0z
(b) = 22 sln 2 + 2d, = -2 22 sln 2 - 2d ⭸x ⭸y ⭸x ⭸y
0u 0y ⭸t ⭸s
⭸t ⭸s
0w 0w t s
9. (a) = -2y + 2u 2
= 2u + 4uy,
0u 0y
0w
0w 3 0w dw 0u 0w dw 0u
(b) = 3, = - 21. = , =
0u0y 2 0s du 0s 0t du 0t
0u
0u z 0u -y w w
11. (a) = 0, = ,
2 0z
=
0x
0y sz - yd sz - yd2 dw dw
du du
0u
0u 0u
(b) = 0, = 1, = -2
0x
0y 0z u u
dz 0z dx 0z dy
13. = + ⭸u ⭸u
dt 0x dt 0y dt ⭸s ⭸t
z
s t
⭸z ⭸z
⭸x ⭸y
0w 0w dx 0w dy 0w dy
dx olduğundan dy
—=0
23. = + = since = 0,
x y 0r 0x dr 0y dr 0x dr dr ds
dx dy 0w 0w dx 0w dy 0w dy dx
olduğundan
dx
dt dt = + = since = 0— = 0
0s 0x ds 0y ds 0y ds ds ds
t
w w
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z ⭸w ⭸w ⭸w ⭸w
15. = + + , ⭸x ⭸y ⭸x ⭸y
0u 0x 0u 0y 0u 0z 0u
0w 0w 0x 0w 0y 0w 0z x y x y
= + +
0y 0x 0y 0y 0y 0z 0y
⭸x ⭸y ⭸x = 0 ⭸y
⭸r =0
⭸r ⭸s ⭸s
r s
25. 4> 3
0z 1 0z 3
27. -4>5 29. = , = -
0x 4 0y 4
0z 0z 7 2 7 2
31. = -1, = -1 33. 12 35. -7 27. u = i - j, -u = - i + j
0x 0y 253 253 253 253
37.
0z
= 2,
0z
= 1 39. –0.00005 amps@sn 29. Hayır, Değişimin maksimum hızı 2185 6 14 . tür.
0u 0y 7
31. -
45. (cos 1, sin 1, 1) ve (cos(–2), sin(–2), –2) 25
22 22 22 22
47. (a) ¢ , ≤ ve ¢ - ,- ≤ ’de maksimum,
2 2 2 2 Bölüm 14.6, Sayfa 1024–1027
1. (a) x + y + z = 3
22 22 22 22
¢- , ≤ ve ¢ ,- ≤ ; ’de minimum (b) x = 1 + 2t, y = 1 + 2t, z = 1 + 2t
2 2 2 2
3. (a) 2x - z - 2 = 0 (b) x = 2 - 4t, y = 0, z = 2 + 2t
(b) Max = 6, min = 2 5. (a) 2x + 2y + z - 4 = 0
x2 (b) x = 2t, y = 1 + 2t, z = 2 + t
3x 2
49. 2x2x 8 + x 3 + dt 7. (a) x + y + z - 1 = 0 (b) x = t, y = 1 + t, z = t
L0 2 2t 4 + x 3 9. 2x - z - 2 = 0 11. x - y + 2z - 1 = 0
13. x = 1, y = 1 + 2t, z = 1 - 2t
Bölüm 14.5, Sayfa 1013–1014 1
15. x = 1 - 2t, y = 1, z = + 2t
1. 3. y
2
y
,
g = 2i + j 17. x = 1 + 90t, y = 1 - 90t, z = 3
,
f = –i + j
9
2 y – x = –1 19. dƒ = L 0.0008 21. dg = 0
11,830
y – x2 = –1
1 (2, 1)
23 1
x x 23. (a) sin 23 - cos 23 L 0.935°C>ft
0 1 2 (–1, 0) 1 2 2
–1
–1 (b) 23 sin 23 - cos 23 L 1.87°C>sec
25. (a) Lsx, yd = 1 (b) Lsx, yd = 2x + 2y - 1
27. (a) Lsx, yd = 3x - 4y + 5 (b) Lsx, yd = 3x - 4y + 5
26 23 23
5. §ƒ = 3i + 2j - 4k 7. §ƒ = - i + j - k p
27 54 54 29. (a) Lsx, yd = 1 + x (b) Lsx, yd = -y +
11. 31> 13
2
9. -4 13. 3 15. 2
31. Lsx, yd = 7 + x - 6y; 0.06 33. Lsx, yd = x + y + 1; 0.08
1 1 1 1
17. u = - i + j, sDuƒdP0 = 22; -u = i - j, 35. Lsx, yd = 1 + x; 0.0222
22 22 22 22 37. (a) Lsx, y, zd = 2x + 2y + 2z - 3 (b) Lsx, y, zd = y + z
sDuƒdP0 = - 22 (c) Lsx, y, zd = 0
1 1
1 5 39. (a) Lsx, y, zd = x (b) Lsx, y, zd = x + y
p
19. –u —’te
= i - p 1 k, sD ƒd = 323;
j -—’te 22 22
u P0
4 3 23 3 23 43 23 1 2 2
1 5 1 (c) Lsx, y, zd = x + y + z
-u = - i + j + k, sD-uƒdP0 = -323 3 3 3
3 23 3 23 3 23 41. (a) Lsx, y, zd = 2 + x
1 p
21. u = si + j + kd, sDuƒdP0 = 223; (b) Lsx, y, zd = x - y - z + + 1
23 2
1 p
-u = - si + j + kd, sD-uƒdP0 = -2 23 (c) Lsx, y, zd = x - y - z + + 1
23 2
23. y
Δ
25. y 43. Lsx, y, zd = 2x - 6y - 2z + 6, 0.0024
f 2√2i 2√2j
45. Lsx, y, zd = x + y - z - 1, 0.00135
2
xy = –4 47. Maksimum hata (öngörü) büyüklük olarak …0.31’dir.
y=x–4
(√2, √2)
x
49. Maximum yüzde hata = % 4.83
, 2
2
x f = –2i + 2j 51. İki boyuttan küçük olanına daha çok dikkat edin. Daha büyük
–2
(2, –2) kısmi türev üretecektir.
x2 + y2 = 4 y = –x + 2√2
53. (a) %0.30 55. ƒ d’deki değişime daha duyarlıdır.
57. Q, h’deki değişime daha duyarlıdır.
p p p p t = 1; min ƒ = 0 t = –1@2’de min ƒ = –1/2; maks yok

61. - ,- ; 0’da 0; ,
4 2 22 4 2 22 ii) t = –1, 0’da maks ƒ = 0; t = –1@2’de min ƒ = –1@2
iii) t = 1’de max ƒ = 4; t = 0’da min ƒ = 0.
20 9 71
Bölüm 14.7, Sayfa 1034–1038 57. y = - x + , y = -
13 13 ƒ x = 4 13
1. ƒ(–3, 3) = –5, yerel minimum 3 1 37
59. y = x + , y ƒ x = 4 =
3. ƒ a , b = 0, yerel maksimum
2 4 2 6 6
5. ƒs -2, 1d, eyer noktası
3 3 61. y = 0.122x + 3.59
7. ƒ a , b, eyer noktası 9. ƒ(2, 1), eyer noktası

6 69 y
5 25 8
11. ƒs2, -1d = -6, yerel minimum 13. ƒ(1, 2), eyer noktası 6
15. ƒ(0, 0), eyer noktası 4
17. ƒ(0, 0), saddle point; ƒ a- , b =

2 2 170 2
, yerel maksimum
3 3 27 x
10 20 30 40
19. ƒs0, 0d = 0, yerel minimum; ƒs1, -1d, eyer noktası
21. ƒ(0, 0), eyer noktası; ƒ a , b = - , yerel minimum

4 4 64 63. (a) y
9 3 81 1795
23. ƒ(0, 0), eyer noktası; ƒs0, 2d = -12, yerel minimum; 1790
1785
ƒs -2, 0d = -4, yerel maksimum; ƒs -2, 2d, eyer noktası 1780
Yıl
25. ƒ(0, 0), eyer noktası; ƒs1, 1d = 2, ƒs -1, -1d = 2, yerel maksi- 1775
mumlar 1770
1765
27. ƒ(0, 0) = –1 yerel maksimum 1760
29. ƒsnp, 0d, eyer noktası; ƒsnp, 0d = 0 her n için x
100
200
300
400
500
600
31. Mutlak maksimum: 1 at (0, 0); mutlak minimum: (1, 2)’de –5
Köchel sayıları
33. Mutlak maksimum: 4 at (0, 2); mutlak minimum: (0, 0)’da 0
35. Mutlak maksimum: 11 at s0, -3d; mutlak minimum: (4, –2)’de (b) y = 0.0427K + 1764.8 (c) 1780
–10
37. Mutlak maksimum: (2, 0)’da 4; mutlak minimum: Bölüm 14.8, Sayfa 1047–1049
3 22
a3, - b, a3, b , a1, - b, ve a1, b ’te
p p p p
5. A 3, ;3 22 B
1 1 1 1
4 4 4 4 2 1. ¢ ; , ≤, ¢ ; ,- ≤ 3. 39
22 2 22 2
39. a = -3, b = 2
7. (a) 8 (b) 64
1 23 1 23 1°
41. En sıcak: ¢ - , ≤ ve ¢ - , - ≤ ; ’de 2 ; en soğuk: 9. r = 2 cm, h = 4 cm 11. Uzunluk = 4√ 2, genişlik = 3√ 2
2 2 2 2 4
13. ƒs0, 0d = 0 minimum, ƒs2, 4d = 20 maksimum.
a , 0 b ’da -
1 1° 15. En düşük = 0°, en büyük = 125°
2 4
a , 2, b
3 5
43. (a) ƒ(0, 0), eyer noktası (b) ƒ(1, 2), yerel minimum 17. 19. 1 21. (0, 0, 2), s0, 0, -2d
2 2
(c) ƒs1, -2d, yerel minimum; ƒs -1, -2d, seyer noktası
23. ƒs1, -2, 5d = 30 maksimum, ƒs -1, 2, -5d = -30
49. a , , b
1 1 355
minimum.
6 3 36 2 2 2 birim
25. 3, 3, 3 27. by by units
53. (a) Yarım çember üzerinde, t = p@4’te maks ƒ = 2 22 , 23 23 23
t = p’de min ƒ = –2. Çeyrek çemberde, t = p@4’te 29. s ;4>3, -4>3, -4>3d 31. Us8, 14d = $128
4
maks ƒ = 2 22, t = 0, p@2’de min ƒ = 2. 33. ƒs2>3, 4>3, -4>3d = 35. (2, 4, 4)
3
(b) Yarım çember üzerinde, t = p@4’te maks g = 2, t = 3p@4’te 37. Maksimum A ; 26, 23, 1 B ,’de 1 + 623, minimum;
A ; 26, - 23, 1 B .’de 1 - 623
min g = –2. Çeyrek çemberde, t = p@4’te maks g = 2, t = 0,
39. Maksimum (0, 0 2)da 4, minimum A ; 22, ; 22, 0 B .’da 2

p@2’de min g = 0.
(c) Yarım çember üzerinde, t = 0’da maks h = 8; t = p@2’de
min h = 4. Çeyrek çemberde, t = 0’da maks h = 8, t = p@2’de
min h = 4. Bölüm 14.9, Sayfa 1053–1054
55. i) min ƒ = -1>2 at t = -1>2; no max ii) max ƒ = 0 at 1. (a) 0 (b) 1 + 2z (c) 1 + 2z
t = -1, 0; min ƒ = -1>2 at t = -1>2 iii) max ƒ = 4 at
a b a b +
0U 0U V 0U nR 0U z
3. (a) + (b)
0P 0T nR 0P V 0T f(x, y, z) = x2 + y2 – z = –1
5. (a) 5 (b) 5 veya
z = x2 + y2 + 1
7. a b = cos u
0x
0r u
1
a b =
0r x
y
0x y 2x 2 + y 2
x
Bölüm 14.10, Sayfa 1058–1059 7. Tanım kümesi: (x, y, z) (0, 0, 0) olmak üzere her (x, y, z);
1 2 değer kümesi: pozitif reel sayılar. Seviye yüzeyleri, merkezleri
1. Kuadratik: x + xy; kübik: x + xy + xy
2
(0, 0, 0)’da olan ve yarıçapı r 0 olan kürelerdir.
3. Kuadratik: xy; kübik: xy
z h(x, y, z) = 2 12 2 = 1
1 x +y +z
5. Kuadratik: y + s2xy - y 2 d; veya
2 x2 + y2 + z2 = 1
1
1 1
kübik: y + s2xy - y 2 d + s3x 2y - 3xy 2 + 2y 3 d
2 6
1
7. Kuadratik: s2x 2 + 2y 2 d = x 2 + y 2; kübik: x 2 + y 2 1
2 x
1
y
9. Kuadratik: 1 + sx + yd + sx + yd2;
kübik: 1 + sx + yd + sx + yd2 + sx + yd3
1 1
11. Kuadratik: 1 - x 2 - y 2; Esx, yd … 0.00134 9. -2 11. 1> 2 13. 1 15. y = k x 2, k Z 1 olsun.
2 2 17. Hayır; limsx,yd:s0,0d ƒsx, yd yoktur.
0g 0g
Problemler, Sayfa 1060–1063 19. = cos u + sin u, = -r sin u + r cos u
0r 0u
1. Tanım kümesi: xy-düzlemindeki bütün noktalar; değer kümesi: z
0. Seviye eğrileri, büyük eksenleri y-ekseninde ve küçük eksen-
0ƒ 1 0ƒ 1 0ƒ 1
21. = - 2, = - 2, = - 2
leri x-ekseninde olan elipslerdir. 0R1 R 1 0R2 R 2 0R3 R3
y 0P RT 0P nT 0P nR 0P nRT
23. = , = , = , = - 2
0n V 0R V 0T V 0V V
3
0 2g 0 2g 2x 0 g
2
0 2g 1
z=9 25. = 0, 2 = 3 , = = - 2
x
0x 2 0y y 0y 0x 0x 0y y
2 2 2
–1 1 0ƒ 2 - 2x 2 0 ƒ 0 ƒ 0 2ƒ
27. = -30x + , = 0, = = 1
–3 0x 2 sx 2 + 1d2 0y 2 0y 0x 0x 0y
`
dw
29. = -1
3. Tanım kümesi: x 0 ve y 0 olmak üzere her (x, y); değer kümesi: dt t = 0
` `
z 0. Seviye eğrileri, asimptotları x- ve y-eksenleri olan hiper- 0w 0w
31. = 2, = 2 - p
bollerdir. 0r sr, sd = sp, 0d 0s sr, sd = sp, 0d
`
y dƒ
33. = -ssin 1 + cos 2dssin 1d + scos 1 + cos 2dscos 1d
dt t = 1
z=1 - 2ssin 1 + cos 1dssin 2d
`
x dy
35. = -1
dx sx, yd = s0,1d
22 22
37. u = - i - j; yönünde en hızlı artar;
2 2
5. Tanım kümesi: xyz-uzayının her noktası; değer kümesi: bütün reel
22 22
sayılar. Seviye yüzeyleri, eksenleri z-ekseni olan dönel paraboloi- -u = i + j; yönünde en hızlı azalır;
2 2
dlerdir.
v 22 22 (–1, 0)’da –1
u1 = olmak üzere Duƒ = ; D-uƒ = - ; 81. Maksimum: (0, 1)’de 5, minimum: (0 –1@3)’te –1@3
ƒvƒ 2 2
7
Du1 ƒ = - 1 1 1
10 83. Maksimum: ¢ ,- , ≤ ;’te 23; minimum:
23 23 23
2 3 6
39. u = i + j + k; yönünde en hızlı artar;
7 7 7 1 1 1
2 3 6 ¢- , ,- ≤ ’te - 23
-u = - i - j - k; yönünde en hızlı azalır; 23 23 23
7 7 7
v 1>3 1>3 1>3
c 2V b 2V a 2V
u1 =
ƒvƒ
olmak üzere Du ƒ = 7; D-u ƒ = -7; Du1 ƒ = 7 Width == ¢
85. Genişlik ≤ ,, Derinlik
depth == ¢ ac ≤ , Yükseklik
, height == ¢ ≤
ab bc
41. p> 22
43. (a) ƒxs1, 2d = ƒys1, 2d = 2 (b) 14> 5 87. Maksimum: ¢
1
,
1
, 22 ≤ ve ¢ -
1
,-
1
, - 22 ≤ ;’de
3
45. z 22 22 22 22 2
2 2
x +y+z =0
Ñ f½(0, –1, 1) = j + 2k 1 1 1 1 1
minimum: ¢ - , , - 22 ≤ ve ¢ ,- , 22 ≤ ’de
22 22 22 22 2
(b) x 2e yz ay - b
1
Ñf½(0, 0, 0) = j z
89. (a) s2y + x 2zde yz
2 yz 2y
y (c) s1 + x yde
–1
0w 0w sin u 0w 0w 0w cos u 0w
91. = cos u - r , = sin u + r
x 0x 0r 0u 0y 0r 0u
Ñ f½(0, –1, –1) = j – 2k 97. st, -t ; 4, td, t reel bir sayı
47. Teğet: 4x - y - 5z = 4; normal doğru:

x = 2 + 4t, y = -1 -t, z = 1 - 5t Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 1063–1066
49. 2y - z - 2 = 0 1. ƒxys0, 0d = -1, ƒyxs0, 0d = 1
51. Teğet: x + y = p + 1; normal doğru: y = x - p + 1 r2 1 23abc
7. (c) = sx 2 + y 2 + z 2 d 13. V =
y
y = –x + ␲ + 1
2 2 2
2 y=x–␲+1 y x 9
17. ƒsx, yd = + 4, gsx, yd = +
2 2 2
1 y = 1 + sin x
19. y = 2 ln ƒ sin x ƒ + ln 2
x
0 1 2 1 -1
21. (a) s2i + 7jd (b) s98i - 127j + 58kd
253 229,097
53. x = 1 - 2t, y = 1, z = 1>2 + 2t 2 2
55. Cevaplar ƒ ƒxx ƒ , ƒ ƒxy ƒ , ƒ ƒyy ƒ. için kullanılan üst sınıra bağlıdır. 23. w = e -c p t sin px
M = 22>2, ƒ E ƒ … 0.0142. olur. M = 1, ƒ E ƒ … 0.02. olur.
BÖLÜM 15
57. Lsx, y, zd = y - 3z, Lsx, y, zd = x + y - z - 1
59. Çapa daha fazla dikkat edin. Bölüm 15.1, Sayfa 1079–1081
61. dI = % 0.038; I’daki değişim = % 15.83, voltajdaki değişimi 1. 16 3. 1
daha duyarlıdır. y y
63. (a) %5 (3, 2)
2
65. (–2, –2)’de – 8 olan yerel minimum
67. (0, 0)’da eyer noktası, ƒ(0, 0) = 0; (– 1@2, – 1@2)’de 1@4 olan yerel
x
maksimum –1 1
69. (0, 0)’da eyer noktası, ƒ(0, 0) = 0; (0, 2)’de – 4 olan yerel mini-
mum; (–2, 0)’da 4 olan yerel maksimum; (–2, 2)’de eyer noktası, 0 3
x (–1, –1) –1 (1, –1)
ƒ(–2, 2) = 0
71. Mutlak maksimum: (0, 4)’te 28; mutlak minimum: (3@2, 0)’da
–9@4
73. Mutlak maksimum: (2, –2)’de 18; mutlak minimum: (–2, 1@2)’de
–17@4
75. Mutlak maksimum: (–2, 0)’da 8; mutlak minimum: (1, 0)’da –1
77. Mutlak maksimum: (1, 0)’da 4, mutlak minimum: (0, –1)’de – 4
79. Mutlak maksimum: (0, 1)’de ve (1, 0)’da 1, mutlak minimum:
p2 y y
5. + 2 7. 8 ln 8 - 16 + e
2
y y 1 x 2 + y2 = 1 ␲ (␲, ␲)
ln 8 (ln ln 8, ln 8)
(␲, ␲)
␲
y=x
1 x = ln y
x x
–1 0 1 0 ␲
x
0 ␲
x
0 ln ln 8 e - 2
33. 35. 2
2
9. e - 2 y y
y
1 (1, 1) 2√ln 3 (√ln 3, 2√ln 3)
(1, 1) y = 2x
1
x=y
2
x=y
x x
0 1
x 0 √ln 3
0 1
37. 1>s80pd
13. 1> 6
3 y
11. ln 2 15. -1>10
2
17. 8 19. 2p 0.0625 (0.5, 0.0625)
y u
u = sec t y = x4
p (–␲/3, 2) (␲/3, 2)
2
–2 2
y=p y = –p 1 x
0 0.5
–2 t 39. -2>3
–␲ ␲
(–2, –2) (2, –2)
3 3 y
4 s4 - yd>2 1 x
1
21. dx dy 23. dy dx
L2 L0 L0 Lx 2
y y –x + y = 1 x+y=1
1 (1, 1)
4
y = 4 – 2x x
y=x –1 1
2 (1, 2) y = x2
–x – y = 1 x–y=1
x
x 0 1
0 1
–1
A 29 - y B>2
41. 4> 3 43. 625> 12
e 1 9
45. 16 47. 20 49. 2s1 + ln 2d
25. dx dy 27. 16x dx dy
L1 Lln y L0 L0 3 2023
y y 51. 1 53. p2 55. - 57.
32 9
e (1, e) 9 1 2-x
y = ex 4
y = 9 – 4x 2 59. sx 2 + y 2 d dy dx =
L0 Lx 3
1 (1, 1)
y
x x 2
0 1 0 3
y=
2
2
–
x
1
1 21 - x2
29. 3y dy dx 31. 2
x
L-1 L0
y=
x
1
61. R, x2 + 2y2 4’ü sağlayan (x, y) noktalarının kümesidir. 35. x = 11>3, y = 14>27, Iy = 432, Ry = 4
63. Hayır, Fubini Teoremine göre, iki integrasyon sırasının aynı 37. x = 0, y = 13>31, Iy = 7>5, Ry = 221>31
sonucu vermesi gerekir. 39. x = 0, y = 7>10; Ix = 9>10, Iy = 3>10, I0 = 6>5;
67. 0.603 69. 0.233 Rx = 326>10, Ry = 322>10, R0 = 322>5
41. 40,000s1 - e -2 dln s7>2d L 43,329
43. 0 a 5> 2 ise, düşmesi için aletin 45°’den daha fazla döndürül-
Bölüm 15.2, Sayfa 1089–1091 mesi gerekir.
2 2-x 2 2-y 45. sx, yd = s2>p, 0d 47. (a) 3> 2 (b) Aynıdırlar
1. dy dx = 2 or dx dy = 2 53. (a) (7> 5, 31> 10) (b) (19> 7, 18> 7) (c) (9> 2, 19> 8)
L0 L0 L0 L0
(d) (11> 4, 43> 16)
y
55. k.m.’nin ortak sınırda olması için, h = a√ 2 ’dir. k.m.’nin T’nin
içinde olması için, h = a√ 2 ’dir.
2
y=2–x
Bölüm 15.3, Sayfa 1097–1098

x
1. p>2 3. p>8 5. pa 2 7. 36 9. s1 - ln 2dp
0 2 11. s2 ln 2 - 1dsp>2d 13. sp>2d + 1 15. psln 4 - 1d
1 -y 2 ln 2 ex 17. 2sp - 1d 19. 12p 21. s3p>8d + 1 23. 4
9
3. dx dy = 5. dy dx = 1
L-2 Ly - 2 2 L0 L0 25. 6 23 - 2p 27. x = 5>6, y = 0 29.
2a
31.
2a
y y
3 3
33. 2p A 2 - 2e B
(–1, 1)
(ln 2, 2) 4 5p 2p
1
y = ex
35. + 37. (a) (b) 1
3 8 2
x 1
–4 –2 0 1 39. p ln 4, no 41. sa 2 + 2h 2 d
y=x+2
2
x = –y2 x
–2 0 ln 2
(–4, –2) Bölüm 15.4, Sayfa 1106–1109
1. 1> 6
1 2y - y 2 1 2 - 2x 3 - 3x - 3y>2 2 1 - y>2 3 - 3x - 3y>2
1
7. dx dy = 9. 12 3. dz dy dx, dz dx dy,
L0 Ly 2 3
L0 L0 L0 L0 L0 L0
y y 1 3 - 3x 2 - 2x - 2z>3 3 1 - z>3 2 - 2x - 2z>3
dy dz dx, dy dx dz,
1 (1, 1) L0 L0 L0 L0 L0 L0
x = y2
6 y 2 = 3x (12, 6) 2 3 - 3y>2 1 - y>2 - z>3
dx dz dy,
x = 2y – y 2
y= x
2
L0 L0 L0
x 3 2 - 2z>3 1 - y>2 - z>3
x 0 12
0 1 dx dy dz.
NOT TO SCALE
L0 L0 L0
3
11. 22 - 1 13. Altı integralin de değeri 1 dir.
2
y y
2 24 - x2 8 - x2 - y2 2 24 - y2 8 - x2 - y2
y = cos x (–1, 2) 5. 1 dz dx dy, 1 dz dx dy,
L-2 L-24 - x2 Lx2 + y2 L-2 L-24 - y2 Lx2 + y2
2
√2 (␲/4, √2/2) y=1–x
2 y = –2x
x 2 8 - y2 28 - z - y2 2 4 2z - y2
y = sin x (0, 0) 2
1 dx dz dy + 1 dx dz dy,
L-2 L4 L-28 - z - y2 L-2 Ly2 L-2z - y2
(2, –1)
x
0 ␲ y=–x
4 2
8 28 - z 28 - z - y2 4 1z 2z - y2
1 dx dy dz + 1 dx dy dz,
15. (a) 0 (b) 4>p2 17. 8> 3 19. x = 5>14, y = 38>35 L4 L-28 - z L-28 - z - y2 L0 L-1z L-2z - y2
21. x = 64>35, y = 5>7 23. x = 0, y = 4>s3pd 2 8 - x2 28 - z - x2 2 4 2z - x2
25. x = y = 4a>s3pd 27. Ix = Iy = 4p, I0 = 8p 1 dy dz dx + 1 dy dz dx,
L-2 L4 L- 28 - z - x2 L-2 L
x2 L-2z - x2
29. x = -1, y = 1>4 31. Ix = 64>105, Rx = 2 22>7
33. x = 3>8, y = 17>16
Bölüm 15: Cevaplar A-23
8 28 - z 28 - z - x2 4 1z 2z - x2 Bölüm 15.6, Sayfa 1124–1128

4p A 22 - 1 B
1 dy dx dz + 1 dy dx dz.
L4 L-28 - z L-28 - z - x L0 L-1z L- 2z - x
5. p A 622 - 8 B
2 2
17p 3p
1. 3. 7.
Altı integralin de değeri 16p dir. 3 5 10
15. 7> 6
p3 9. p>3
7. 1 9. 1 11. s1 - cos 1d 13. 18
2 2p 1 24 - r2
1 p 11. (a) r dz dr du
17. 0 19.
2
-
8 L0 L0 L0
2p 23 1 2p 2 24 - z2
1 1 - x2 1-z 1 21 - z 1-z (b) r dr dz du + r dr dz du
21. (a) dy dz dx (b) dy dx dz L0 L0 L0 L0 L
23 L0
L-1 L0 Lx 2
L0 L-21 - z Lx 2
1 24 - r 2 2p
1 1-z 2y 1 1-y 2y (c) r du dz dr
(c) dx dy dz (d) dx dz dy L0 L0 L0
L0 L0 L-2y L0 L0 L-2y p>2 cos u 3r 2
2y 13. ƒsr, u, zd dz r dr du
L-p>2 L0 L0
1 1-y
(e) dz dx dy
L0 L-2y L0 p 2 sin u 4 - r sin u
15. ƒsr, u, zd dz r dr du
23. 2> 3 25. 20> 3 29. 16> 3 L0 L0 L0
32
27. 1 31. 8p -
3
33. 2 35. 4p 37. 31> 3
p>2 1 + cos u 4
39. 1 41. 2 sin 4 43. 4 17. ƒsr, u, zd dz r dr du
45. a = 3 or a = 13>3 L-p>2 L1 L0
47. Tanım kümesi, 4x2 + 4y2 + z2 4’ü sağlayan bütün (x, y, z) nok-
p>4 sec u 2 - r sin u
talarıdır. 19. ƒsr, u, zd dz r dr du 21. p2 23. p>3
L0 L0 L0
Bölüm 15.5, Sayfa 1112–1114
29. a bp
8 - 522
25. 5p 27. 2p
b2 + c2 a2 + c2 a2 + b2 2
1. Rx = , Ry = , Rz =
B 12 B 12 B 12
2p p>6 2
M 2 M 2 M 2
3. Ix = sb + c 2 d, Iy = sa + c 2 d, Iz = sa + b 2 d 31. (a) r2 sin f dr df du +
3 3 3 L0 L0 L0
5. x = y = 0, z = 12>5, Ix = 7904>105 L 75.28, 2p p>2 csc f
r2 sin f dr df du
Iy = 4832>63 L 76.70, Iz = 256>45 L 5.69 L0 Lp>6 L0 -1
2p 2 sin s1>rd
7. (a) x = y = 0, z = 8>3 (b) c = 2 22 (b) r2 sin f df dr du +
L0 L1 Lp>6
77 40 5 2p 2 p>6
9. IL = 1386, RL = 11. IL = ,R =
A2 3 L A3 r2 sin f df dr du
13. (a) 4> 3 (b) x = 4>5, y = z = 2>5 L0 L0 L0
15. (a) 5> 2 (b) x = y = z = 8>15 (c) Ix = Iy = Iz = 11>6 2p p>2 2
31p
33. r2 sin f dr df du =
(d) Rx = Ry = Rz =
11
17. 3
4
19. (a) g
4
(b) g L0 L0 Lcos f 6
A 15 3 3 2p p 1 - cos f
8p
L0 L0 L0 3
2 2
abcsa + b d a + b 2 2
23. (a) Ic.m. = , Rc.m. = 2p p>2 2 cos f
12 B 12 p
abcsa + 7b d2 2
a 2 + 7b 2 L0 Lp>4 L0 3
(b) IL = , RL = p>2 p>2
3 B 3 2
39. (a) 8 r2 sin f dr df du
27. (a) h = a 23 (b) h = a22 L0 L0 L0
p>2 2 24 - r 2
(b) 8 r dz dr du
L0 L0 L0
2 3
7. 64> 5
2 24 - x2 24 - x2 - y2 2u 52
(c) 8 dz dy dx su + yd y du dy = 8 +
9. ln 2
L0 L0 L0 L1 L1 3
pabsa 2 + b 2 d
a1 + 2 b L 0.4687
2p p>3 2 1 3
41. (a) r2 sin f dr df du 11. 13.
4 3
L0 L0 Lsec f e
15. (a) ` ` = u cos2 y + u sin2 y = u

2p 23 24 - r2 cos y -u sin y
(b) r dz dr du sin y u cos y
L0 L0 L1
23 23 - x2 24 - x2 - y2
(b) ` ` = -u sin2 y - u cos2 y = -u
dz dy dx sin y u cos y
(c) L-23 L- 23 - x2 L1 (d) 5p>3 cos y -u sin y
a 2b 2c 2
45. 9> 4
3p - 4 2pa 3 19. 12 21.
43. 8p>3 47. 49. 51. 5p>3 6
4 A 2 22 - 1 B p
18 3
53. p>2 55. 57. 16p 59. 5p>2 Problemler, Sayfa 1138–1140
3
3. 9> 2
4p A 8 - 3 23 B
1. 9e - 9
61. 63. 2> 3 65. 3> 4 y t
3
10 (1/10, 10) 3
67. x = y = 0, z = 3>8 69. sx, y, zd = s0, 0, 3>8d 2
5
71. x = y = 0, z = 5>6 73. Iz = 30p, Rz = y = 1x
A2 s
a 4 hp –3 3
75. Ix = p>4 77.
10
s2 + 4t 2 = 9
79. (a) sx, y, zd = a0, 0, b , Iz =
4 p 1 1
(1, 1)
,R =
5 12 z A 3 0 1
x
ÖLÇEKLİ DEĞİL
(b) sx, y, zd = a0, 0, b , Iz =
5 p 5
,R = 4 - x2 s1>2d29 - x2
6 14 z A 14 0
4
3
9
5. dy dx = 7. y dy dx =
pa 4sh 2 + 2hd L-2 L2x + 4 3 L-3 L0 2
83. sx, y, zd = a0, 0, b, Iz =
2h 2 + 3h a
, Rz =
3h + 6 4 22 y y
3M 4 y = 2x + 4 3
85. 2 x 2 + 4y2 = 9
pR 3 x = –√4 – y
89. Yüzeyin r = ƒ(z) denklemi, (r, u, z) noktasının her u için yüzey
x
üzerinde olacağını söylemektedir. Özel olarak, (ƒ(z), u, z) yüzey –3 0 3
üzerinde oldukça (ƒ(z), u + p, z) da yüzey üzerindedir. Dolayısıy- –2
x
la yüzey z-eksenine göre simetriktir.

z
( f(z), ␪, z)
13. 4> 3 15. 4> 3 17. 1> 4

z
( f(z), ␪ + ␲, z)
ln 17
f(z) 9. sin 4 11.
f(z) 4
1 2
19. x = y = 21. I0 = 104 23. Ix = 2d, Rx =
2 - ln 4 A3
323
25. M = 4, Mx = 0, My = 0 27. p 29. x = p ,y = 0
␪
␪+␲ 15p + 32
31. (a) x = ,y = 0
x y 6p + 48
(b) y
r = 1 + cos ␪
Bölüm 15.7, Sayfa 1135–1137 1
r=1
u + y y - 2u 1
1. (a) x = ,y = ;
3 3 3 c.m.
(b) Sınırları u = 0, y = 0 ve u + y = 3 olan üçgen bölge 1 ≈ 1.18 2
x
1 1 1
3. (a) x = s2u - yd, y = s3y - ud;
5 10 10
(b) Sınırları 3y = u, y = 2u ve 3u + y = 10 olan üçgen bölge –1
2s31 - 35>2 d
37. 8> 35
p - 2 29. (a) Iz = 2p22d, Rz = 1 (b) Iz = 4p22d, Rz = 1
33. 35. 0 39. p>2 41.
4 3 31. Ix = 2p - 2, Rx = 1
22 22 - y2 24 - x2 - y2
43. (a) 3 dz dx dy
L-22 L-22 - y2 L2x2 + y2 Bölüm 16.2, Sayfa 1158–1160
(c) 2p A 8 - 422 B
2p p>4 2 1. §ƒ = -sxi + yj + zkdsx 2 + y 2 + z 2 d-3>2
(b) 3 r2 sin f dr df du
3. §g = - a 2 bi - a 2 bj + e zk
2y
L0 L0 L0 2x
2p p>4 sec f
p x + y2 x + y2
45. r2 sin f dr df du = kx ky
L0 L0 L0 3 5. F = - 2 2 3>2
i - 2 j, any k 7 0bir k 0
herhangi
sx + y d sx + y 2 d3>2
7. (a) 9> 2 (b) 13> 3 (c) 9> 2
1 23 - x2 24 - x2 - y2
z 2 xy dz dy dx
9. (a) 1> 3 (b) -1>5 (c) 0
47.
L0 L21 - x2 L1
23 23 - x2 24 - x2 - y2 11. (a) 2 (b) 3> 2 (c) 1> 2
+ z 2 xy dz dy dx 13. 1> 2 15. -p 17. 69> 4 19. -39>2 21. 25> 6
L1 L0 L1 23. (a) Dolaşım1 = 0, dolaşım2 = 2p, akı1 = 2p, akı2 = 0
8p A 4 22 - 5 B 8p A 4 22 - 5 B (b) Dolaşım1 = 0, dolaşım2 = 8p, akı1 = 8p, akı2 = 0
49. (a) (b) 25. Dolaşım = 0, akı = a2p, 27. Dolaşım = a2p, akı = 0
3 3 p
8pdsb 5 - a 5 d 29. (a) - (b) 0 (c) 1
51. Iz = 2
15 31. y
2
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 1140–1142
x2 + y2 = 4
2 6 - x2 2 6 - x2 x2
2
1. (a) x dy dx (b) dz dy dx x
L-3 Lx L-3 Lx L0
0 2
(c) 125> 4
3. 2p 5. 3p>2 7. (a) Delik yarıçapı = 1, küre yarıçapı = 2
11. ln a a b
b
(b) 423p 9. p>4 15. 1> 2
4
3
33. (a) G = -yi + xj (b) G = 2x 2 + y 2 F
xi + yj 1
Kütle == a cos a a b - b 2a - b ,
2 -1 b 2 2 35. F = - 37. 48 39. p 41. 0 43.
17. Mass 2x 2 + y 2 2
cos-1 a a b -
a4 b b3 b3 2
I0 = 2a 2 - b 2 - sa - b 2 d3>2
2 2 6 Bölüm 16.3, Sayfa 1168–1169
1 a2b2 1. Korunmalı 3. Korunmalı değil 5. Korunmalı değil
19. se - 1d 21. (b) 1 (c) 0
ab 3y 2
7. ƒsx, y, zd = x 2 + + 2z 2 + C
1 22
27. 2p c - a b d
1 2
inç h = 260 in.
25. h = 220 in., inç
3 3 2 9. ƒsx, y, zd = xe y + 2z + C
1
11. ƒsx, y, zd = x ln x - x + tan sx + yd + ln s y 2 + z 2 d + C
BÖLÜM 16 2
13. 49 15. -16 17. 1 19. 9 ln 2 21. 0 23. -3
Bölüm 16.1, Sayfa 1147–1149
27. F = § a y b
x2 - 1
1. (c) Grafiği 3. (g) Grafiği 5. (d) Grafiği 7. (f) Grafiği 29. (a) 1 (b) 1 (c) 1
15. A 5 25 + 9 B
13 1 31. (a) 2 (b) 2 33. (a) c = b = 2a (b) c = b = 2
9. 22 11. 13. 3 214
2 6 35. Hangi yolu kullandığınız fark etmez. İş her yolda aynı olacaktır,
10 25 - 2
17. 23 ln a a b
b çünkü alan korunmalıdır.
19. 21. 8 23. 2 22 - 1
3 37. Alan korunmalıdır çünkü M, N ve P’nin bütün kısmi türevleri
25. (a) 4 22 - 2 (b) 22 + ln A 1 + 22 B
27. Iz = 2pda 3, Rz = a
C-26 Ekler: Cevaplar
sıfırdır. ƒsx, y, zd = ax + by + cz + C; A = sxa, ya, zad ve -sp>2d … y … sp>2d ; Başka bir yol: rsu, yd = s2 + 2 cos ydi
B = sxb, yb, zbd . Bu nedenle, 1 F # dr = ƒsBd - ƒsAd = + uj + s2 sin ydk, 0 … u … 3, 0 … y … 2p
1
asxb - xad + bs yb - yad + cszb - zad = F # AB. 2p 1
25 p25
17. r dr du =
L0 L0 2 2
2p 3 2p 4
Bölüm 16.4, Sayfa 1179–1181 19. r25 dr du = 8p25 21. 1 du dy = 6p
1. Akı = 0, dolaşım = 2pa2 3. Akı = –pa2, dolaşım = 0 L0 L1 L0 L1
5. Akı = 2, dolaşım = 0 7. Akı = –9, dolaşım = 9 2p 1 A 525 - 1 B
9. Akı = 1@2, dolaşım = 1@2 11. Akı = 1@5, dolaşım = –1@12 23. u24u2 + 1 du dy = p
L0 L0 6
15. 2> 33 17. 0
3
2 sin f df du = A 4 + 222 B p
13. 0 19. -16p 21. pa 2 23. p 2p p
8 25.
25. (a) C saat yönünün tersine izlenirse 4p L0 Lp>4
3 2
(b) (h – k)(bölgenin alanı) 35. (a) 0 17 217 - 1
27. x ds = u24u2 + 1 du dy =
6 L0 L0 4
S
2p p
Bölüm 16.5, Sayfa 1190–1192 4p
29. x 2 ds = sin3 f cos2 u df du =
13 6 L0 L0 3
1. p 3. 4 5. 6 26 - 222 7. p2c 2 + 1 S
3 1 1
A 17 217 - 5 25 B 11. 3 + 2 ln 2 13. 9a 3

31. z ds = s4 - u - yd23 dy du = 323
9.
p 6 L0 L0
6 S
abc pa 3 (for x = u, y = y)
15. sab + ac + bcd 17. 2 19. 18 21.
4 6 1 2p
pa 2 pa 3 33. x2 25 - 4z ds = u2 cos2 y # 24u2 + 1 #

23. 25. 27. -32 29. -4 31. 3a 4 6 L0 L0
4 2 S
1 2p
11p
a , , b
a a a u24u2 + 1 dy du = u3s4u2 + 1d cos2 y dy du =
33.
2 2 2 L0 L0 12
210 37. pa 3>6 39. 13a 4>6
sx, y, zd = a0, 0, b , Iz =
14 15p22 35. -32 41. 2p>3 43. -73p>6
45. (a> 2, a> 2, a> 2) 47. 8dpa 4>3
35. d, Rz =
9 2 2
A 13 213 - 1 B
8p 4 20p 4 p 49. z
37. (a) a d (b) a d 39. z = √x 2 + y2
3 3 6
43. A 5 25 - 1 B
2
41. 5p 22
3
Bölüm 16.6, Sayfa 1199–1201 (√2, √2, 2) x + y – √2z = 0

2
1. rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + r k, 0 … r … 2,
0 … u … 2p x y
3. rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + sr>2dk, 0 … r … 6,
0 … u … p>2 51. z
5. rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + 29 - r k, 2

x 2 + ( y – 3)2 = 9
0 … r … 322>2, 0 … u … 2p; Ayrıca: rsf, ud =
s3 sin f cos udi + s3 sin f sin udj + s3 cos fdk, 0 … f … p>4,
0 … u … 2p √3x + y = 9
7. rsf, ud = A 23 sin f cos u B i + A 23 sin f sin u B j +

A 23 cos f B k, p>3 … f … 2p>3, 0 … u … 2p x
9. rsx, yd = xi + yj + s4 - y 2 dk, 0 … x … 2, -2 … y … 2 6
11. rsu, yd = ui + s3 cos ydj + s3 sin ydk, 0 … u … 3, y

3√3 , 9/2, 0
0 … y … 2p 2
13. (a) rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + 2p p
s1 - r cos u - r sin udk, 0 … r … 3, 0 … u … 2p 55. (b) A = [a 2b 2 sin2 f cos2 f + b 2c 2 cos4 f cos2 u +

L0 L0
(b) rsu, yd = s1 - u cos y - u sin ydi + su cos ydj + a 2c 2 cos4 f sin2 u]1>2 df du
su sin ydk, 0 … u … 3, 0 … y … 2p 57. x0 x + y0 y = 25
15. rsu, yd = s4 cos2 ydi + uj + s4 cos y sin ydk, 0 … u … 3,
Bölüm 1: Cevaplar A-27
Bölüm 16.7, Sayfa 1209–1211 4

13. (c) pw 19. F = yi + xj ise yanlış
3
1. 4p 3. -5>6 5. 0 7. -6p 9. 2pa 2 13. 12p
15. -p>4 17. -15p 25. 16Iy + 16Ix
EKLER
Bölüm 16.8, Sayfa 1220–1222
Ek E.5
1. 0 3. 0 5. -16 7. -8p 9. 3p 11. -40>3
13. 12p 15. 12p A 4 22 - 1 B 1. (a) (14, 8) (b) s -1, 8d (c) s0, -5d
21. İntegralin değeri hiçbir zaman S’nin yüzey alanını geçmez. 3. (a) z’yi reel eksene göre yansıtarak
(b) z’yi sanal eksene göre yansıtarak
(c) z’yi reel eksene göre yansıtıp, vektörün boyunu 1> ƒ z ƒ 2 ile
Problemler, Sayfa 1223–1226 Çarparak
1. Yol 1: 2 23 ; yol 2: 1 + 3 22 3. 4a 2 5. 0 5. (a) x2 + y2 = 4 çemberinin üzerindeki noktalar
(b) x2 + y2 = 4 çemberinin içindeki noktalar
13. 2p a1 - b
1
7. 8p sin s1d 9. 0 11. p 23 (c) x2 + y2 = 4 çemberinin dışındaki noktalar
22 7. 1 yarıçaplı, merkezi (–1, 0)’daki bir çemberin üzerindeki noktalar
abc 1 1 1 9. y = –x doğrusu üzerindeki noktalar 11. 4e 2pi>3 13. 1e 2pi>3
15. + 2 + 2 17. 50
2 A a2 b c
1 23
15. cos4 u - 6 cos2 u sin2 u + sin4 u 17. 1, - ; i
19. rsf, ud = s6 sin f cos udi + s6 sin f sin udj + s6 cos fdk, 2 2
p 2p 26 22 26 22
… f … , 0 … u … 2p 19. 2i, - 23 - i, 23 - i 21. ; i, - ; i
6 3 2 2 2 2
21. rsr, ud = sr cos udi + sr sin udj + s1 + rdk, 0 … r … 2, 23. 1 ; 23i, -1 ; 23i
0 … u … 2p
23. rsu, yd = su cos ydi + 2u2j + su sin ydk, 0 … u … 1,
0 … y … p
25. 26 27. p C 22 + ln A 1 + 22 B D 29. Korunmalı
31. Korunmalı değil 33. ƒsx, y, zd = y 2 + yz + 2x + z
35. Yol 1: 2; yol 2: 8> 3 37. (a) 1 - e - 2p (b) 1 - e - 2p
39. 0 41. (a) 4 22 - 2 (b) 22 + ln A 1 + 22 B
43. sx, y, zd = a1, , b ; Ix =

16 2 232 64 56
,I = ,I = ;
15 3 45 y 15 z 9
2 229 4 22 2 27
Rx = , Ry = , Rz =
3 25 215 3
3 7 23 7
45. z = , Iz = , Rz =
2 3 A3
47. sx, y, zd = s0, 0, 49>12d, Iz = 640p, Rz = 2 22
49. Akı: 3> 2; dolaşım: -1>2 A 7 - 822 B
2p
53. 3 55.
3
57. 0 59. p
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 1226–1228

1. 6p 3. 2> 3
5. (a) Fsx, y, zd = zi + xj + yk (b) Fsx, y, zd = zi + yk
(c) Fsx, y, zd = zi
16pR 3
7. 9. a = 2, b = 1 . Minimum akı -4 .
3
16
11. (b) g
3
(c) Work = a gxy dsb y = g xy 2 ds =
16
g
LC LC 3
İNDEKS
Not: italik sayılar şekilleri “t”ler tabloları; “e”ler Alan, yaklaşım(Devamı) Archimet formülü parabolün hacmi için, 695e
alıştırmaları göstermektedir. bulmak, 353e, 565, 727, 727–728, 728 Archimet formülü, paraboller için, 366e
ters türev kullanarak, 363, 363, 364, 364 Archimet prensibi, 1227e
70 Kuralı, 551e doğru altında, 350, 350 Archimet spiralleri, 742e
dönel yüzeyin, 436–447, 463e, 730, 730–731 Archimet, çemberin çevresi ve, 416, 417
Abel, Niels, 299 düzgün eğrinin, 1195 Arcsinüs, arccosinüs içeren özdeşlikler, 521,
Absis, 9 düzlemde, 725, 725–727, 741e, 879e 521
Açı(lar), eğim açısı, 10, 11 düzleme izdüşüm paralel kenarının, ve arccosinüs fonksiyonları, 519–521, 520
düzlemler arasında, 887, 887, 888e Ek-28, Ek-29 Arctanjant(lar), 828–829
vektörler arasında, 863, 863–865, 870–871e, düzlemde sınırlı bölgelerin, 1081, ve arctanjant fonksiyonları, 522, 522–524,
1063e 1081–1083, 1082 523
Açı anlaşması, 50 eğri altındaki, 373, 373 Argand diyagramları, Ek-16–Ek-17
Açık aralık, 3 eğriler arasında, 379, 379–381, 549e Artım Teoremi, iki değişkenler fonksiyonlar
Açık bölge, 970 dönüşümü, 376–387 için, 993, AP-25–AP-27
Açısal momentum, 963e sadeleşmesi, 363, 363–364 Artımlar, 10–12, 17e
Adım büyüklüğü, 603 elipsin, 590, 590–591, 1047e, 1136e koordinat, 10, 10
Ağaç diyagramı, Zincir kuralı ve, 997–998, kesişen eğriler arasında, 380, 380–381 Asal birim normal vektör N, 940
1000, 1002 pozitif fonksiyonun grafiği altındaki, Asal birim normal vektör, 938, 938
Ağırlık-yoğunluğu, 456 349–351 Asal birim normal, 940
Akı, çember üzerinden, 1157–1158, 1159e toplam, 363, 365e, 388–389e, 384–386e Asılı köprü kabloları, 695e
bulunması, 1197, 1197–1198, 1212–1213 üçgenin, 876, 879e Asılı planör uçuşu, 911, 911
dışarıya doğru. Bkz. Dışarıya doğru akı ve uzunluk, kutupsal koordinatlarda, 726–731 Asimptot(lar), 118, 118–120, 119, 120
yamuğun, 351, 351 dikey, 622–626
dolaşım ve, 1159
Alan(lar), korunmalı olmayan, 1166 eğik, 111, 111
düzlem eğri üzerinden, 1156–1158, 1157,
sıralı, AP-10 hiperbolün, 691–692, 692, 697e
1225–1226e
Albert of Saxony, 551–552e yatay, 109–110, 109
için yüzey integrali, 1187–1188
Alt aralık(lar), 340–342, 341 Astroid, uzunluğu, 419, 419
tanımı, 1187
Alterne Seri Teoremi, 797 Astronomic birim, 698
vektör alanlarının, 1188, 1188
Alterne seri testi, 787 a u integrali, 496–497
Akı integral(i)(leri), 1159e
Alterne seriler tahmin teoremi, 788, 816, 817 a x, 495–497, 500e
hız alanları için, 1155–1156
Anlık hız, 172 Ayı nüfusu, modellemek, 677–679, 677
Akı, helis boyunca, 1155–1156
Anlık surat, 74–75, 139 Ayrılabilir denklemler, 645–647, 648–649e
Akım doğruları, tünel içinde suyun akım doğru-
Araba hızlandırmak, takip, 216, 216–217
ları, 1150, 1150 Ara Değer Özelliği, 130–131, 155, 155 Bağlantılılık, 131
Akış yoğunluğu, 1170, 1170–1171, 1171 Ara Değer Teoremi, 130–131, 131, AP-10 basit, 1161–1162
Akışkan basınçları, 456–461 Aralık(lar), mutlak değer ve, 6 Balon, yükselen, (dan) düşen paket, 311–312
Akışkan kuvvet(i)(leri), 460–461e, 463–464e, açık, 5 patlayan, yarıçapı 219
465e kapalı, 249–250, 250, 253e, 342 yükselen, değişim hızı ve, 215, 215–216
bulunması, 458 tanımı, 3 Baraj, inşaası, 456, 456
için integral, 457, 457–458 tipleri, 4t Basınç-derinlik denklemi, 456
sabit-derinlik formülü, 456, 456 yakınsaklık, kuvvet serilerinin 799, 804e Basit harmonik hareket, 186, 186, 189e
ve merkezler, 458, 458 yarı-açık, üzerinde eksremum değerler, 267 Baskın terimler, 120–121
Alan, yaklaşım, 325, 325–328, 326 Arama(lar), sıralı ve ikili, 514–515 Başlangıç değer problemleri, 315–316e, 321e,
-a sonlu yaklaşımlar, 328t, 328 Arccosinüs, arcsinüs içeren özdeşlikler, 521, 366e, 375–376e, 389e, 391e, 490–491,
limiti, 339–340 521 494e, 532e, 580e, 591e, 832e, 841e
belirli integral hesaplamak için, 353 Arccotanjant eğrisi, (ne) teğet doğru, 527 birinci-mertebe, 643
belirli integral eğrilerinin altındaki, 349 birinci-mertebe lineer, 653–654, 658e
‹-1
‹-2 ‹ndeks
Başlangıç değer problemleri, (Devamı) Birinci türev teoremi, 247 Çarpım kuralı, türev, 163–165
diferansiyel denklemler ve, 310 Birinci-mertebe başlangıç değer problemi, 643 genelleştirilmiş, 170e, 242e
kuvvet serisi çözümleri, 824–827 Birinci-mertebe diferansiyel denklemler. Bkz. integral formda, 561–565
seri çözümleri, 824–825 Diferansiyel denklem(ler), birinci-mer- Çarpım, 1’in bir formu ile, 557–558, 559e
tanımı, 310 tebe Çarpım, skaler, 856
Bataklık, kurutmak, 613, 613 Birinci-mertebe lineer başlangıç değer problemi, Çarpma kuralı, sabit, 161, 161
Belirli integral(ler), uygulamaları, 396–465 653–654, 658e Çember(ler), 13, 13, 17e
-de dönüşüm(ler), 376–387 Birinci-mertebe lineer diferansiyel denklemler, alanı, 335e, Ek-39
eğri altında alan, 349 650–657 birim, üzerinde haraket, 935, 935
hesaplanması, 383–384e, 915 Birleşik faiz, 504–505 çapı, alan dönüşümü, 172
alan için, 353 çevre(leri) of, 416, 417, 418–419, 732e
Birleşim, kümelerin, 3
için Ortalama Değer Teoremi, 356, 356–357, değen, 241e, 939, 939
Bölge(ler) açık ve kapalı, 970, 1099
357, 361 parabol için, 939–940, 940
Bölüm(ler), 39, 45e, AP-18
kısmi integrasyon hesabı, 565 düzlemde, 13
çarpımlar ve, 163–166
kuralları, geometrik yorumu, 348 eğimi, 206, 206–207
Bölüm kuralı, 187–188
ispatı, 348–349 eğriliği, 937
türev, 165–166, 167 eğrilik, 939, 943e
notasyonu ve varlığı, 344–346 Bölünüş [a,b]’nin, 340
özellikleri, 346–349 düzlemsel eğriler için, 939–940
Bölünüş R’nin 1068, 1068 etrafında dolaşım, 1156, 1225e
Sıfır Uzunlukta Aralık Kuralı, 476
Bölünüş, normu, 1116 içi ve dışı, 14, 14
sınırları bulmak, 349
Boş küme, 3 -in kutupsal denklemler, 732, 732–734, 733,
tanımı, 344, 368
Brachistochrone(lar), 711–712, 712 737e
tahmin etmek, 827–828
BSTK kuralı, 50, 51 merkezi, 14
varlığı, 345
Burulma, 943–945, 944, 950e parametrik eğriler ve, 196, 196
vektör fonksiyonların, 915
Belirsiz form(lar), 292, 296–297, 298e, 832e bulmak, 948, 949e üzerinde akı, 1157–1158, 1159e
hesaplanması, 829–830, 841e hesaplaması için formüller, 947 üzerinde ekstemum değerler, 1044–1045,
Belirsiz integral(ler), 312–313, 543e, 553 Buz pateni, 674 1045
bulunması, 314–315e, 321e, 914–915 Büyük-o notasyonu, 514, 515 yarıçapı, 14
tanımı, 368 Büyüme modeli, lojistik, 676, 676 Çembersel yaylar, 56
ve değişken dönüşümü kuralı, 368–376 Büyüme ve bozulma, üstel, 502–511 Çerçeve(ler), grafik çizimi, 59–63
vektör fonksiyonların, 914–915 Büyüme, lojistik, 670 Çorba soğutmak, 667–671
Bernoulli, John, 292 Büyüme oran(ları), karşılaştırmaları, 512–513 Çözüm eğrileri, 666–667, 667
Beyzbol topu, vurmak, 926–927, 928e, 930e fonksiyonların, 511, 511–513, 512, 548–549e
Bırakılan kargo, 199–200, 200 bağıl, 511–517, 675, 675t Dağılma Kuralı, vektörel çarpımlar için,
Bileşen testi, tamlık için, 1167 AP-22–AP-23
Bileşke(leri), sürekli fonksiyonların, 128, Cadı Eğrisi, 212e Dallanma kuralı 282, 282–283, 283
128–129, 129 De Moivre Teoremi, Ek-19
Calculus, Temel Teoremi Bkz Calculusun Temel
Bilgisayar Cebir Sistemleri (BCS), 593, Dedekind, Richard, 381, Ek-11
Teoremi
598–600, 739e, 1049e Değen çember, 939
Calculusun Temel Teoremi, 312, 356–368, 358,
Binom Teoremi, 160, Ek-29–Ek-30 parabol için, 939–940, 940
367e, 478, 915, 919e, 1219–1220
Binom serisi, 823, 831–832e Değer(ler), 19
uygulamaları of, 359–360
kuvvetler ve kökler için, 822–824 ekstremum. Bkz. Ekstremum değerler
Cauchy Ortalama Değer Teoremi, 294, 294 ortalama. Bkz. Ortalama değer(ler)
Bileşke fonksiyonlar, 40, 40–41, 45–46e, 133e Cauchy sıklaştırma test, 776
türevi, 191, 191–193, 192 tablosu, fonksiyonların, 23, 23
Cauchy-Schwartz eşitsizliği, 872e Değişim, değişimin yönü, 1013
Bilgisayarlar(la), grafik çizmek, 59–65, 277e
Cavalieri prensibi, 398, 399, 406e hassasiyeti, 179, 229–231, 1022, 1022,
üç boyutlu, 970–971, 972
Cebir, Temel, AP-29–AP-30 1025–1026e, 1061–1062e
Bire-bir fonksiyon(lar), 466–467
Temel teoremi, AP-20–AP-21 oran(ları), 139, 140e, 1065e
için yatay doğru testi, 467, 467
Cebir kuralları, 337, 338, 1012, 1014e anlık, 171
tanım kümesi, 467
tanımı, 466 Cebirin Temel Teoremi, AP-20–AP-21 türev olarak, 171–183
Birim binormal vektör B, 943, 943 Cebirsel fonksiyonlar, 31 ve limitler, 73–81, 90e
Birim çember, 13 Cebirsel özellikler, 1 tahmini, 1024, 1061–1062e
üzerinde hareket, 935, 935 Cebirsel Sistemler, bilgisayar (BCS), 593, üstel, kuralı, 502–503, 674–675
Birim fonksiyon, 79, 79, 94, 95 598–600, 741e ve ilişkili oranları, 213–217
Birim kare, geometrisi, AP-13 uzayda yüzey canlandırmak, 897 Değişim oranları, ve limitler, 73–81
Birim normal vektör N, 940 Clairaut teoremi, 991–992 ilişkili, 213–217
Birim teğet vektör T, 933–935 Cosines kuralı, 54 Değişken(ler), kısıtlı, ile kısmi türevler,
Birim vektör(ler), 858, 858, 862e, 1159e 1049–1054, 1053, 1062–1063e, 1064e
düzleme, 876 Çarpımlar, 39, 45e bağımsız, 19
ortogonal, 872e sinüs ve cosinüs’ün, 585, 586e bağlı, 19
silindirik koordinatlar ve, 964e ve bölümler, 163–166 çıktı, 965
fonksiyonların, 965–975
‹ndeks ‹-3
Değişken(ler), kısıtlı, ile kısmi türevler, (Devamı) Diferansiyel(ler), 222, 225–227, 226, Doğru(lar), altında alan, (Devamı)
girdi, 965 1021–1024 çemberler, ve paraboller, 9–16
için Taylor formülü, 1056–1059 teğet düzlemler ve, 1015–1027 düz, 10–12
ikiden fazla, fonksiyonların, 981, 989, 1023 toplam, 1021, 1023 eğriliği, 937, 937
iki, fonksiyon(lar), 966–968, 974e Diferansiyel denklem(ler), otonom, tanımı, 665 düz, üzerinde hareket, 918
grafik çizmek, 968, 968 grafiği, 665–671 düzlemde, kesişimleri, 885–886
için artım teoremi, 993, ayrılabilir, eğim alanları ve, 642–650 için, kutupsal denklemler, 732, 732, 737e,
AP-25–AP-27 birinci-mertebe, 642–644 741e
için Zincir Kuralı, 997, 1000, 1003e uygulamaları, 673–680 için, parametrik denklemler, 881
kısmi türevleri, 984–986, 985, 986 çözümleri, 643 için vektörel denklem, 880
lineerleştirilmesi, 1018–1019, 1019 birinci-mertebe lineer, 650–657 iki doğrudan geçen, 11–12, 12
sınırları, 976–977, 978–979 çözmek, 825–827 kesişimleri, 884–886
sürekli, 979, 979 sınır değer problemleri ve, 310 normal, düzleme paralel, 1063
sessiz, 345 tanımı, 310 paralel, 12–13
üç, fonksiyonlar, 969–970, 998–999, ve sınır değer problemleri, kuvvet serisi parametrelenmesi, 197, 881
1012–1013, 1025e çözümleri, 824–827 teğet. Bkz. Teğet doğru(lar)
için Zincir Kuralı, 999, 1000, 1003e Diferansiyel form, 441, 441 ve düzlemler, uzayda, 880, 880–887
Değişken dönüşüm(leri), 529, 530, 1140e yüzey alanları için, 441, 441–442 Doğru parçası, yönlü, 853, 854
basitleştirme, 554–555 Diferansiyel form(lar), tam, 1166–1167, 1169e orta noktası, 18e, 860, 860, 861e
belirli integrallerde, 376–377 Diferansiyel formül, kısa, 422, 422 parametrelenmesi, 881, 881–882
iki katlı integrallerde, 1128–1132, 1129, 1130 Diferansiyel operatörleri, 150 Doğru parçasının orta noktası, 18e, 860, 860,
ile Taylor serisi bulmak, 815, 819e Diferansiyel yaklaşım, (daki) hata, 227, 861e
integral hesabı için, 371 227–229 Doğrultu türev(ler)i, 1005–1014, 1008, 1010
katlı integrallerde, 1128–1137 Dik doğrular, 12–13 Dolaşım, çember etrafında, 1156
kullanımı, 372–373 Dikdörtgen(ler), üzerinde iki katlı integraller, bulmak, 1204, 1204–1205
trigonometrik, 586–592, 591e 1067–1068 hız alanları için, 1155–1156
üç katlı integrallerde, 1132, 1132–1135, yerleştirmek, 280, 280–281 Dolaşım yoğunluğu, saat yönünün tersine ve
1133, 1134 Dik Eksen Teoremi, 1086–1087 saat yönünde, 1172, 1172, 1179e
üç temel, 587, 587–591, 588, 589 Dik-kesit(ler), 890 iki-boyutlu alanların, 1201, 1201
ve eğriler arasında alan, 376–387 cisimlerin, 396, 397 vektör alanlarının, 1171, 1171
ve özdeşlikler, 372 Dikey doğru hareketi, 200–201 Dönel cisim(ler), 551e
Değişken dönüşüm formülü, 376–378 Dikey doğru testi, 23, 24 hacimleri, 399–404, 400, 401, 402, 403, 407e,
Değişken dönüşüm kuralı, 370, 371, 553 Dikey hareket, 176, 176–177, 288e 589–590, 590
belirsiz integraller ve, 368–376 Dikey teğet, 140–141e Dönel cisimler için kabuk formülü, 412
Değişken, integrasyon, 312 Diocles, testere dişlisi, 212e Dönel yüzey(ler), alanları, 436–447, 463e,
Değişken-derinlik formülü, 457, 457–458 Direnç kuvveti, 669–670, 669 729–730, 729
Değişken-yoğunluklu çubuk, 428, 428 Dönme açısı, 704, 704
Direnç, hızla orantılı, 673–674
Dekartın folyumu, 206, 208, 208, 212e Dönme, açısı, 704, 704
Dirichlet cetvel fonksiyonu, 145
Delta(lar), bulmak, cebirsel, 95, 95–96, 96, 99e Dönme, eksen etrafında, 1171–1172
Disk yöntemi, dönel cisim, 399–402, 400, 401,
için tanım uygulamak, 104, 104 Dönüm nokta(sı)(ları), 248, 268–269, 269
402, 406–407e
Dönüşüm(ler), integrasyon ve, 1130–1132,
verilen epsilonlar için, 94–97 Diskriminant f’nin, 1030
1134–1135
Deneysel model(leme), 37, 63–65 Diskriminant testi, 705–706
Jacobiyen determinantı, 1133–1134, 1134
Denge değerleri, 665–666 Diverjans(ı), 1211, 1219, 1220
trigonometrik grafiklerin, 55
Denge, 667–671 testleri, 627–629
Dönüşüm formülleri, 48
Denklemler, geometrik yorumları, 849, 851, üç boyutta, 1211 Dörte-bir bölgeler, 9
852e vektör alanlarının, 1170, 1170–1171, 1171 Durak noktaları. Bkz. Denge değerleri
grafikleri, 850, 850 Diverjans Teoremi(ni), 1219, 1220 Düşen cisim, karşı kuvvet ve, 669–670, 669
Deprem, şiddeti, 499 bir birleştirme teoresi, 1211–1222 Düzlem(ler), -de alan, 725, 725–727, 741e, 879e
Derece(ler), polinomların, 30 çeşitli bölgeler için, 1214–1215 -e birim vektör, 876
derece ve radyanlar, 190e, 195 desteklemek, 1212 -e dik vektör, 875, 875–876
Descartes’in folyosu, 206, 208, 208, 212e özel bölgeler için, 1213–1214, 1214 -de Green teoremi, 1169–1181
Desibel ölçü, 499 ve Green Teoremi, 1219, 1220 -de noktalar, için uzaklık formülü, 13
Determinant(lar), vektörel çarpım ve, 875–876 Dizi(ler), 747–756 doğruların kesişimi ve, 885–886
Jacobiyen, 1129, 1133, 1136–1137e sonsuz. Bkz. Sonsuz dizi(ler) teğet. Bkz. Teğet düzlem(ler)
Determinant formülü, 874–876 Doğal logaritma fonksiyonu, 476 uzayda, 880, 880–887, 888e
Dışa doğru akı, 1179e, 1215–1216 Doğal logaritmalar. Bkz. Logaritma(lar), doğal üç noktadan geçen, 884
hesaplanması, 1175 Doğal sayılar, 2, AP-12
Dış merkezlik (leri), 697–698 Doğal tanım kümesi, 20 e sayısı, ondalık açılımı, 494e, 502e
gezegen yörüngelerinin, 698, 698t Doğal üstel fonksiyonu, 486 limit olarak ifadesi, 491–492
elipsin, 697, 698 Doğru(lar), altında alan, 350, 350 ln x’in tersi 486, 486
hiperbolün, 699, 699–700, 702e boyunca hareket, 172, 269–270, 276e, 288e tanımı, 477
parabolün, 700 boyunca uzaklık, 933
‹-4 ‹ndeks
Eğik asimtotlar, 111, 111 Eğrilik, çemberin, (Devamı) Elips(ler), (Devamı)

Eğim(ler), 16e, 202e, 211–212e, 237e düzlem eğrinin, 936, 936–939 teğet doğru, 1011, 1011
çemberin, 206, 206–207 hesapla formülleri, 947 tepe noktaları, 688, 688, 699
doğrunun, 10, 10–11 helisin, 940, 940–941, 942e uzaklık ekstremumları, 1046, 1046–1047
eğrinin, 137 için vektör formülü, 947 yedek ekseni, 44, 689
kutupsal eğrilerin, 719–721, 725e tanımı, 936 yarı asal eksen, 689
parametrik eğrilerin, 197 ve vektörler, eğriler için, 940 yarı yedek eksen, 689
teğet, 195 Eğrisel integral(ler), 1143, 1143–1149
ve teğet, 138, 138, 140e, 156e, 169–170e Elipsoid(leri), 693, 693, 891–892, 892, 1109e
eklenmiş iki yol için, 1145 dönel yüzey, 892
ve y-kesim noktası, 12 hesaplanması, 1144, 1144, 1168e, 1223e
y-doğrultusunda yüzeyin, 988, 988–989 En büyük tam sayı fonksiyon, 25, 126, 126,
için Green Teoremi, 1174–1175
Eğim, açısı, 10, 11 158e
korunmalı alanlarda, 1162–1164
Eğim alan(ları), 644, 644–645, 645, 649–650e, En küçük üst sınır, AP-10
temel teoremi, 1162
675, 676 Enerji, kütle korunumu, 230–231
toplanabilirlik ve, 1145
ve diferansiyel denklemler, 642–650 Epsilonlar, için deltalar bulmak, 94–97
Ekonomide türevler, 177, 177–178
Eğim-kesim denklemi, 12 Eş Alan Kanunu, 953, 953–954
Eksen, etrafında dönme, 1171–1172
Eğri(ler), arkkotanjanta teğet doğru, 527 Ekstrem fonksiyon değerleri, çember üzerinde, Eşitsizlik(ler), mutlak değerler ve, 6–7
altında alan, 373, 373 1044–1045, 1045 Cauchy-Schwartz, 872e
arasında alan, 379–381, 379 Ekstremum(lar), mutlak. Bkz. Mutlak ek- çözümleri, 3–5, 4
bulmak, 310–311, 311, 316e, 392e stremumlar geometrik yorumu, 849, 851, 852e
çevresinde dolaşım, 1155 bulunması, 247–252, 248 için kurallar, 2
düzgün, 417 yerel. Bkz. Yerel ekstremumlar üçgen, 6
uzunluğu, 931 bağıl, 247 Eşlenik(ler), mutlak değeri, Ek-22
düzlem, eğrilik çemberi, 939–940 Ekstremum Değer(ler)(i), -le kompleks aritmetik, Ek-22
üzerinden akı, 1156–1158, 1157, fonksiyonların, 244–252 Euler formülü, AP-17
1225–1226e iki değişkenli fonksiyonlar ve, 1027, 1027, Euler methodu, 659–664, 660, 664e, 677
eğimi, 137 1028 geliştirilmiş, 663, 663t, 664e
grafiği, 721, 721 yerel, 246–247, 247 doğruluğu, 661–662, 661t, 662, 662t
için, eğrilik ve normal vektörler, 940 aramak, 1031, 1031 kullanımı, 660–661
konkavlığı, 267, 267–272 birinci türev teoremi, 247 Euler özdeşliği, 818, 821e
kontur, 968, 969 bulunması, 1029, 1029, 1030 Euler sabiti, 776–777
kuadratik, 277e, 322e, 702, 705t ikinci türev testi, 1031 Euler’in gamma fonksiyonu, 660e
kutupsal, uzunluğu, 728–729, 731–732e maksimum, 1028, 1028, 1033, 1034e Eyer noktası, 896–897, 1029, 1029, 1031, 1031,
eğimi, 719–721, 725e minimum, 1028, 1033, 1034e
türevlennebilir, arasında açı, 872–873e 1033
türev testleri, 1027–1031, 1028
uzunluk(ları) of, 416–424, 462e, 732e Ekstremum Değer Teoremi, 347, AP-10, 247,
için parametrik formüller, 419, 419 ƒ’nin diskriminantı 1030
247
parametrik olarak tanımlı, 417, 417–419 Faiz, sürekli bileşik, 504–505, 510e
Elektrik akımı, 654–655
ve çember çevreleri, 418–419 Faktoriyel notasyonu n!, 754, 759e
Elektrik yükü, yüzeyde dağılmış, 1185, 1185
üretmek, silindir için, 889, 890 Faraday Kanunu, 1227e
Elektrik, ev elektriği, 374, 374
seviye, 968, 969, 973e, 974e Fark kuralı, 162
Elektriksel dirençler, 989, 989–990
gradiyentleri ve teğetleri, 1010–1011, 1011 Fark oranı, 139
Elektromagnetik Teori, Kanunu, 1216–1217
sonlu ve sonsuz, 619, 619 Eleman(ları), kümenin, 3 Farklar, 39, 45e, 159–163
sonsuz sayıda asimptotlu, 119, 119 Elemanter olmayan integraller, 597–598, 617e Faz doğru(ları), 666, 670, 670, 671e
parametrik. bkz. Parametrik eğri(ler) hesaplanması, 827–828 Fermat Prensibi, 281, 281–282, 289e
parametrelenmiş, 440, 440 Elips(ler), 44, 44–45, 48e, 688–690, 694e, 701e, Fibonacci sayıları, 755
parçalı düzgün, 910, 910, 1161–1162 935e Fick, Adolf, 220e
teğet, 135, 135, 1027e, 1064e alan formülü, 708 Fısıldayan salonlar, 693
teğete, 134–135, 135, 137, 167, 167 alanı 590, 590–591, 1136e Fonksiyon(lar), 19, 26e, 69e
uzay, boyunca yay uzunluğu, 931, 931–932 asal ekseni, 44, 689, 689 arcsinüs ve arccosinüs, 519–521, 520
üzerinde bir kuvvetin yaptığı iş, 1152 denklemleri, 690 arctanjant ve arccotanjant 522–524, 522, 523
uzayda, 906 dışmerkezliği, 697–698, 698 artan, 262–264
için formüller, 949 doğrultmanları, 698, 699 artan ve azalan, 33, 474e
sürekliliği, 909 kutupsal denklemleri, 734–736, 736, aynı oranda büyüme, 513
y f (x), uzunluğu, 419 737–738e azalan, 262–264
yaklaşım, 63 merkez odak uzaklığı, 689 belirleme, 28–38
-ye teğet doğru, 1014, 1061e merkezi, 44, 45 bileşen, 906
Eğrilik, çemberin, 939 odak ekseni, 688, 688 bileşik. Bkz. Bileşke fonksiyonlar
düzlemsel eğriler için, 939–940 odakları, 688, 698
bulmak, 940, 940–941, 948, 960e bileşkeleri, 40, 70e
parametrik eğriler ve, 198–199 birim adım, 125, 125
doğrunun (sıfır olarak), 937, 937 tanımı, 688 limitleri, 42–44
‹ndeks ‹-5
Fonksiyon(lar), (Devamı) Fonksiyon(lar), (Devamı) Gezegen yörüngeleri, 737, 737, 739e, 957, 957t,
birleştirilmeleri, 38–45, 40 tablo değerleriyle tanımlanan, 23 958t
büyüme oranı, 511, 511–513, 512, tanım küme(si)(leri) , 19, 19, 20, 965, 966, dışmerkezlikleri, 698, 698t
548–549e 968, 973e Global ekstremumlar, 244
cebirsel, 31 tanımak, 33, 37e Görüntü penceresi, 59, 60
çift, integrali, 379 tanımı, 79 Görüntü, 1128
çift ve tek, 33, 37–38e, 48e tamsayı taban, 24, 25 Görüş çerçeve(leri), 59, 60, 66e
için Taylor serisi, 821e ters. Bkz. Ters fonksiyon(lar) Gradiyent(ler), cebir kuralları, 1012, 1014e
çözümü, 643–644 ters trigonometrik. Bkz. Ters trigonometrik seviye eğrilerine, 1010–1011, 1011
değer kümesi, 19, 20, 965, 966, 973e fonksiyon(lar), ters Grafik(ler)(i), 9, 69e
değişkenleri, 965–975 transandant, 32–33, 33, 466–552 büyük ölçekte özdeş, 121, 121
ekstremum değerleri, 244–252 trigonometric. Bkz. Trigonometrik çizimi, 21–22, 22
en büyük tam sayı, 24, 25, 126, 126 fonksiyon(lar) -den limitler, 81–82
grafikleri, ölçekleme ve yansıtma, 42–44 türevlenebilir. Bkz. Türevlenebilir fonksiyonlar ve, 26e, 69–70e, 71–72e
kaydırma, 41–42, 42 fonksiyon(lar) fonksiyonlarının, ölçekleme ve yansıtma,
hesaplanması, 966 türevi sıfır, 258 42–44
hiperbolik. Bkz. Hiperbolik fonksiyonlar türevinden bulmak, 157 kaydırma, 41–42, 42, 46–47e
iki değişkenli, 966–968, 974e üç değişkenli, 969–970, 1012–1013, 1025e iki değişkenli fonksiyonların, 968
ikiden fazla değişkenli, 981, 989, 1023 için Zincir Kuralı, 995, 1000, 1003e kaydırma, 41–42, 46–47e
lineerleştirilmesi, 1023–1024 üstel. Bkz. Üstel fonksiyon(lar)
rasyonel fonksiyonların, 61, 61
integrallenebilir, 345, 1068 vektör (vektör-değerli). Bkz. Vektör fonksiy-
yay uzunluğu formülü, 420
ortalama değeri, 1083 onlar (vektör-değerli)
Grafik çizimi, hesap makinesi ve bilgisayarla,
integrallenemeyen, 346 ve grafikleri, 19, 21, 21, 22, 22, 26e, 69–70e,
59–65
kapalı olarak tanımlı, 205–207 71–72e
türevlenebilir fonksiyonların, 272–273, 273,
karekökü, 29, 30e ve türevler. Bkz. Türev(ler), ve fonksiyonlar
y’ye göre integrasyon ve, 381–382, 382 275–276e
kubik, 30, 254e
yakın nokta, davranışı, 77–78, 78, 78t türevlerin, 150–151, 151, 156–157e
kurulması, 360
yüzeyler üzerinde tanımlı, 999–1001 ve geometri, AP-21
kuvvet, 29, 29, 30
küp kök, 29, 30 Fonksiyon değerleri, tahmini, 619 Gradiyent alan(lar), 1152–1155, 1158e, 1169e
limitleri, 103, 103 Fonksiyonlar, uzayda, ortalama değerleri, 1105, Gradiyent kuralları, 1012
lineer (doğrusal), 28, 28 1105 Gradiyent vektör, 1008
ortalama değeri, 331, 331 Fourier serileri, 586e, 833–838, 836, 842e Grafik çizim penceresi, 59–63
logaritmik, 31–32, 33 Fourier yaklaşım fonksiyonları, 837, 837 Gravitasyon sabiti, 952
monoton, 262–264, 263 Fourier, Joseph, 833 Green formülü, 1222e
mutlak değer, 128 Fractal havuzlar, Newton yöntemi ve, 303–305, Green Teoremi, 1169–1181, 1218–1219, 1220,
negatif olmayan, ortalama değeri, 331, 331 304 1225e
ok diyagramı olarak, 20, 20 Franklin, Benjamin, vasiyeti, 510e eğrisel integralleri hesaplama, 1174–1175
ortalama değeri, 331, 331, 352, 352, 354e Freeth’in Nefroidi, 725e ve Laplace denklemi, 1181e
özdeşlik, 79, 79, 94, 95 Frenet çerçevesi, 943–945, 945, 950e ve Stokes Teoremi, 1203, 1203
parçalı-tanımlı, 24, 25, 26–27e, 70e Fubini Teoremi, 1069, 1069–1071, 1073 Green Teoremi ve, 1181e
parçalı-sürekli, 346 Fubini, Guido, 1070
peryodik, 52 Hacim(ler), -de değişim, 1021–1022
için Taylor polinomları, 821e Gabriel’in borusu, 632e bulmak, 1074, 1101–1102, 1102
polinom, 30, 30, 127–128 Galileo Kanunu, 74 bulmak için pul ve kabuk yöntemleri,
potansiyel, 1165–1166, 1168e Galileo’nun serbest düşme formülü, 180e 475
pozitif, grafiği altındaki alan, 349–351 Gateway Arch, batıya, 535
cisim(lerin), 396, 397, 398, 461–462e, 1106e,
quadratik, 30 Gauss Kanunu, 1216–1217
1126–1127e
rasyonel. Bkz. Rasyonel fonksiyon(lar) Geçici çözüm, 655
dönel cisimlerin, 399–404, 400, 401, 402,
reel-değerli, 20, 965 Gelir, marjinal, 178, 182e, 241e, 282–283, 283
403, 407e, 589–590, 590
sabit, 28, 28, 79, 79, 94, 95 Genel çözüm, 311
Genel kuvvet fonksiyonu, 496 eksenler etrafında ölçekleme ve döndürme ile,
türevi, 159, 159
Genel lineer denklem, 12 396–409
sağdan-sürekli, 125
Genel sinüs eğrisi, 55, 58e için Pappus teoremi, 443, 443
salınım, 104–105, 105
sayısal temsili, 23 Genel sinüs fonksiyonu, 55 kısıt ile, 1032–1033
sıfır(ları) (kökleri), 131, 132 Genelleştirilmiş integral(ler), 553, 619–630 kürenin, 400, 400–401
sık salınan, 61, 61–62, 62 Genetik data, değişime duyarlılık, 179 olarak iki katlı integral, 1068–1069, 1069
simerik, belirli integralleri, 378–379, 378 Genişleme, sürekli, 143 silindirin, 218e, 1025
skaler, 907 Geometri, 72e, AP-30–AP-31 silindirik kabukların, 409, 409–416, 410
sürekli. Bkz. Sürekli fonksiyon(lar) grafik çizimi ve, AP-21 sonsuz cismin, 626, 626
sürekli türetilebilen, 417 Gezegen hareketi, 950–958, 952, 952–953 prizmanın, 1075, 1075
soldan-sürekli, 125 Gezegen(ler), güneşten uzaklık, 36t piramidin, 398
‹-6 ‹ndeks
Hacim(ler), -de değişim, (Devamı) Hızlı salınan fonksiyon, grafiği, 61, 61–62, 62 İntegral(ler), (Devamı)
tanımı, 1099 Hidrodinamik, süreklilik denklemi 1217, hesaplanması, 353e, 361–363, 365e,
takozun, 399, 399 1217–1218 374–375e, 531–532e, 580e
torusun, 407–408e, 443, 443 Hidrojen iyon konsantrasyonu, 499 ıraksak genelleştirilmiş, 623–624
vazonun, 617 Hiyerbol(ler), 690–692, 694e, 701–702e, 708e için Toplanabilirlik Kuralı, 360, 1145
Halley kuyruklu yıldızı, 698–699, 699, 739e asimptotları, 691–692, 692, 697e iki katlı, 1067–1081, 1140e
Hareket, doğru boyunca, 172, 269–270, 276e, dış merkezliği, 699–700, 699, 702e -de değişken dönüşümü, 1128–1132, 1129,
288e için denklem(ler), 692, 699–701, 701, 1130
basit harmonik, 186, 186, 189e 703–704e, 703 kutupsal formda, 1092–1098
birim çember üzerinde, 935, 935 odak ekseni, 691, 691 katlı, 1067–1142
dikey, 176, 176–177, 288e odakları, 690, 690, 699 değişken dönüşümleri, 1128–1137
dikey doğru, 200–201 parametrelenmesi, 709–710, 710 tanımları, 1067
doğru üzerinde, 918 için kutupsal denklemler, 734–736, 736, kutupsal koordinatlarda, 1092–1093
doğrultusu, 173, 173, 910 737–738e pozittif olmayan fonksiyonların, 354
gezegen, 950–958, 952, 952–953 tepe noktaları, 691, 691 tan x ve sec x’in kuvvetleri(nin) 583
kutupsal koordinatlarda, 951, 951, 963e Hiperbolik fonksiyon(lar), 535–536, 535t, 601e tekrarlı, 1070
mermi. Bkz. Mermi hareketi değerleri ve özdeşlikleri, 542–543e temel formüllere uydurmak, 558
silindirik koordinatlarda, 951, 951, 964e için integral formülleri, 537–538, 537t ters hiperbolik fonksiyonlara yol açan,
ters türevler ve, 311 tanımları ve özdeşlikleri, 535–537, 535t 541–542, 542t
yatay, 174, 174 tersleri, 538–539, 539 sınırlı dikdörtgensel olmayan bölgeler üzerin-
Newton Kanun(ları) of, 669, 673 -a yol açan integraller, 541–542, 542t de 1072–1075
uzayda, 906–964 hesaplanması, 543–544e secant ve cosecant, 558
yay üzerinde, 186, 186 için özdeşlikler, 539t, 539–541 tabloları, T-1–T-6
türevleri, 540–542, 540t trigonometrik, 581–586
vektör fonksiyonların türevleri ve, 909,
türevleri, 537–538, 537t, 543e üç katlı, 1098, 1098–1099, 1106e, 1140e
909–911
Hiperbolik cosinüs, ters, türevleri, 540–541 değişken dönüşümü, 1132, 1132–1135,
Hareket eden parçaçık, 525–526
Hiperboloid(ler), 894–896, 895, 896 1133, 1134
Harita, üzerinde conturlar, 1005–1006, 1006
Hooke kanunu, yaylar için 449 kartezyen koordinatlarda, 1098–1109
Harmonik seri, 772–773
Huygens, Christiaan, sarkaç saati, 710, 710 silindirik koordinatlarda ve küresel koordi-
Hassaslık, değişime, 179, 229–231
natlarda, 1114–1128
ilaca, 170e, 290e özellikleri, 1105–1106
minimum maliyet, 284–285 Isı iletimi, 507–508
üstel fonksiyonların, 489–491, 495–497
Hastalık, bulaşmak, yayılma, 504, 509e vektör fonksiyonların, 914–916
Hata(lar), diferansiyel yaklaşımda, 227, İç çarpım. Bkz. Nokta çarpım(ı)(ları)
İç nokta(lar), 3, 967, 967, 1031 yalnış hesaplanması, 626
227–229 yoldan bağımsızlığı, 1162–1163
kesme, 815–817 -da dikey asimtotlar, 624, 624
uzay bölgeleri için, 970, 970 İntegral formülleri, 528–529
Hata tahmini, 793e, 811–819, 820e, 1022, İntegral tabloları, 593–595, 600–601e
1025–1026e İki katlı integral formülleri, 54, 57e
İntegral teoremleri, 1218–1220
Hata terimi, 318 İkinci türev testi, 283, 322e, 820e, 1033
İntegral testi, 772–775, 773, 774
türetimi, 1054–1056, 1055
Heaviside metodu 576–577 İntegrandlar, 370, 622–626
İlerleme ve yükselme, 10
ile integrasyon, 577–578 İntegrasyon, 325–395, 642–681
İlişkili oranlar denklemi, 214–217
Helikopter, uçuşu, 882 belirsiz, terim-terime, 313–314
İndirgeme formül(leri), 567–568, 570e,
Helis, bilgisayarla üretilen, 908, 908 BCS ile, 598–600
595–597, 601e
boyunca akı, 1155–1156 değişkeni, 312, 345
İndis, 747, 764
eğriliği, 940, 940–941, 942e katlı, 1071
İndisi, toplamın, 336, 337 kısmi, 561–568, 568e, 569e
grafiği çizimi, 907, 907
İntegral(ler), 325, 481–483, 493–494e, 622 sabiti, 313–314
Hesap makineleri, ile grafik çizmek, 59–65,
akı. Bkz. Akı integral(leri) sınırları, 1093–1095, 1095, 1100–1105, 1102,
267e
akışkan kuvvetleri için, 457 1103
Hız(lar), ivmeden, 259–260, 261e
belirli. Bkz. Belirli integral(ler) bulunması, 1076–1077
-a orantılı karşı direnç, 673–674
belirsiz. Bkz. Belirsiz integral(ler) sıra(ları), 1104, 1104–1105
anlık, 172
bilinmeyen, çözmek, 564–565 değişimi, 1108–1109e, 1141e
iki parçacığın, 242e
birleştirilmesi, geometri ile, 383, 383 sıranın değişimi, 1077, 1077, 1079e
son, 670
değişimi, sınır, uydurmak için değişim, 381, silindirik koordinatlar, 1115–1119
sürat çarpı yön olarak, 859
381 sınırları, 1116, 1116–1117
ortalama, 172
doğal logaritmanın, 563 sayısal, 603–619, 617e
ve uzayda ivme, 916–917
dönüşümleri, 373 sonsuz sınırları, 619, 619–620
yarış arabasının, 172
Eğrisel. Bkz. Eğrisel integral(ler) tablolu, 565–567
Hız alanları, 1155–1156
elemanter olmayan, 597–598, 617e, 841e teknikleri, 553–633
Hız fonksiyonu, merminin, 329 hesaplanması, 827–828 terim-terime, 801–802
Hız vektör(leri), 853, 853, 862e, 910, 1150, genelleştirilmiş, 553, 619–630 vektör uzaylarında, 1143–1228
1150–1152 hesaplama için değişken dönüşümü, 371 y’ye göre fonksiyonlar ve, 381–382, 382
‹ndeks ‹-7
İntegrasyon çarpımı, 651 Kartezyen denklem(ler), ve kutupsal denklem- Kompleks sayı sistemi, Ek-14
İntegrasyon formülleri, 528, 553–558, 554t ler, 716, 716–717, 718–719e Kompleks sayı(lar), Ek-12–Ek-22
İntegre et komutu, 598 doğrunun kutupsal denklemleri, 733, 733, Koni(ler), 893–894, 1097e
İntegre etmek, üstelleri, 490 741–742e eliptik, 893, 893–894
İrrasyonel sayılar, 3 Kartezyen düzlem, 9 hacmi, 408e, Ek-31
İş, 447–455, 463e, 465e, 868–869, 872e Kartezyen integraller, 1095–1096, 1096 parametrelenmesi, 1193, 1193
değişken kuvvetin yaptığı, 448, 452–453e Kartezyen koordinat sistemi, 848, 848, 874 yüzey alana, 240e, 1195–1196
uzay eğrileri üzerinde, 1154, 1154–1155 Kartezyen koordinat sistemi, 9 Konik bantlar, yüzey alanı ve, 442, 442
korunmalı alanlarla, 1163 Kartezyen koordinatlar, 9, 9, 848, 1126e, 1139e Konik kesit kuralı, 953
sabit kuvvet, 447–448, 868, 868, 1169e -da) üç katlı integraller, 1098–1109, 1139e Konik kesit(ler), 685, 686, 740–741e, 743e
tanımı, 447, 868 Katar (tren)ı, 33, 33, 546e dış merkezliye göre sınıflamak, 697–701
uzayda eğri üzerinde kuvvetin yaptığı, 1152, Katı cisim(ler), dik-kesitleri, 396,397, 405e kutupsal koordinatlarda, 732–736, 741e
1152–1155, 1158 bükülmüş, 406 kutupsal denklemleri, 734, 734, 735, 737e
İş integrali, 1155, 1169 hacim(leri) of, 396, 397, 398, 461–462e, ve kutupsal koordinatlar, 685–745
İşaret kuralı, AP-29 1126–1127e Konik tank, doldurmak, 217, 217
İşlemler cebiri, vektörler içeren 856, 856–858, eylemsizlik momenti, 1123 Konkavlık testi, 268, 268
857 sonsuz, hacmi, 626, 626 Konkavlık, 267, 267–272
İvme, 175 uzayda, kütle merkezi 1110–1111, 1111 Kontur eğrileri, 968, 969
hız ve konum formu, 259–260, 261e Katlar, 159–163 Konum vektörü, 1064e
normal bileşenin, 966 türevleri, 158 Konum, ivmeden, 260–261, 262e
teğetsel ve normal bileşenleri 945–947, 946, Katsayı(lar), 30, 571, 578 Korunmalı alan(lar), kapalı-döngü özelliği,
947, 949e Kaydırma formülleri, 41 1163, 1163–1164, 1164
uzayda, hız ve, 916–917 Kaydırma, grafik, 41–42, 46–47e için bileşen testi, 1164
İvme vektörleri, 910 Kayma düzeltmesi, 524, 524 için potansiyeller, 1164–1166
İz, 890 Kepler denklemi, 963e yaptığı iş, 1163
Kepler Metodu, paraboller için, 697e yoldan bağımsızlık ve, 1161
Jacobi, Carl, 1129 Kepler’in birinci kanunu, 953–956 ve Stokes Teoremi, 1208–1209, 1209
Jacobiyen determinant(lar), 1129, 1130–1131 Kepler’in hipotezi, 63 Koordinat artımları, 10, 10
dönüşümün, 1133–1134, 1134 Kepler’in ikinci kanunu, 953, 953–954 Koordinat çerçevesi, sağ-el kuralına göre, 848,
Joule, 447 Kepler’in üçüncü kanunu, 35–37, 956, 959e 848
Joule, James Prescott, 447 Kesim noktaları, 12, 16e Koordinat çiftleri, 9
Kesir(ler), integrasyonu, 573–574 Koordinat dönüşüm formülleri, 1123
Kalan Tahmin Teoremi, 813–814, 815, 816, 817 indirgenmesi, 556–557 Koordinat düzlem(ler)i, 848–849, 849
Kalan, n. mertebeden 812, 813 ayrılması, 557, 559e etrafında birinci moment, 1110
Kalınlık değişimi, 412 Kesirli tek kuvvet, grafiği, 62, 62–63 içinde trigonometrik fonksiyonlar, 52
Kan şekeri, konsantrasyonu, 150–151, 150, 151 Keşisim noktaları, gizli, 722–723, 723 Koordinat eksenleri, 9
Kapalı aralık, 3 Kesme hatası, 815–817 dönüşümü, 703, 707–708e
Kapalı bölge, 970 Keyfi sabit, 307 etrafında eylemsizlik momenti, 1111, 1111
Kapalı türetme, 205, 205–211, 206, 207, 208, Kısmi türev(ler), 965–1066, 1000–1001, 1001 Koordinat sistemleri, üç-boyutlu, 848–851
211e, 236e, 995e, 1001–1002, 1004e, birinci-mertebe, 994e Koordinatlar, 69e, 952–953. Bkz. ayrıca
dördüncü-mertebe, 992 Kartezyen koordinatlar; Silindirik koor-
1060e
fonksiyon olarak, 984–986, 987–988, dinatlar; kutupsal Koordinatlar
Kar şekli eğrisi, Helga Von Koch’un, 771e
1063–1064e Kosekant, 50
Kar, marjinal, 282–283, 283
hesaplanması, 987–989, 1060e Kosinüs(ler), 50, 51t
Kararlı denge, 667–671
kısıtlı değişkenlerle, 1049–1054, hesaplama için döndürme, 707, 707
Kararlı-konum çözümü, 655
1053–1054e, 1062–1063e, 1064e kuralı, 54
Kararlı-konum değeri, 655
ikinci-mertebe, 991–992, 1060e, 994–995e ve sinüsler, kuvvetlerinin çarpımı, 581–583,
Kararsız denge, 667–671
ve süreklilik, 990, 990 585–586e
Karbon-14, 506–507, 511e
yüksek mertebeden, 992 Kosinüs fonksiyonu, türevleri, 184–185, 185
Kardioid(ler), 720, 720, 725e, 744–745e
Kısmi kesir(ler), 570–579 Kotanjant, 50
uzunluğu, 729, 729
Kinetik enerji, 1085, 1085–1086 Kova, kaldırmak, 450, 450
Kare çerçeve, 60, 60
iş ve, 457–458e Kramer Kuralı, 212e
Kare matris, AP-24
Kiriş doğru(lar), 75 Kritik nokta(ler), 248, 1033, 1035e, 1035e
Kare, kareye tamamlama, 555, 559e, AP-38
Kiriş, 50, 75 mutlak ekstremum değer olmayan, 250, 250
Karekök fonksiyonu, türevi, 149, 149
Kök(ler), 131, 133e, 143e tanımı, 1029
Karekök(ler), karekökten kurtulmak, 556,
dördüncü derece, AP-20 Kutu, çarpımı, 877, 877–878, 879e
559–560e, 583
kompleks, 306e, AP-22 Kutu, üretimi, 278, 278, 286–287e
Kareye tamamlama, 529–530, AP-30
kuvvetler ve, AP-21–AP-22 Kutupsal denklem(ler), 715–716, 718e
Karışık türev teoremi, 991–992, AP-23–AP-25
için kuvvet serileri, 822–824 çemberler için, 732–734, 732, 733, 737e
Karışım problemleri, 655 doğrular için, 732, 732, 737e
Kök bulma, 131, 132, 305e, 306e
Karlaşılaştırma test(leri), 628, 629, 629, Kök testi, 784–785 Kartezyen formda, 732, 732, 741e
777–780 Kompleks eşlenik, Ek-16
‹-8 ‹ndeks
Kutupsal denklem(ler), (Devamı) Küresel koordinatlar, 1126e, 1139–1140e Limit(ler), (Devamı)

elipsler, paraoller ve hiperboller için, -da hacim bulmak, 1122, 1122–1123 sonsuzda, 107–114, 108, 108
734–736, 736, 737–738e -de üç katlı integraller, 1114–1128 üst, toplamların, 343
Kartezyen denklemler, 716, 716–717, denklemleri, 1119–1121, 1120, 1121 varlığı, 82
718–719e tanımı, 1119 ve süreklilik, 73–141, 142–143e
konikler için, 734, 734, 736 ve integrasyon, 1119, 1119–1122, 1120 vektör değerli fonksiyonların, 908
Kütle(ler), doğru boyunca, 424–426, 425 yüksek boyutta, 976–984
Kutupsal eğri(ler), 728–729, 731e
düzlemsel bölgelerde, 428, 428–429 Limit bölüm kuralı, ispatı, AP-5–AP-6
Kutupsal grafik, -in kesişimleri, 722–723
enerji korunumu, 230–231 Limit çarpım kuralı, ispatı, AP-4–AP-5
simetri ve, 719, 725e
eylemsizlik momenti ve, 1109, 1109–1110 Limit karşılaştırma testi, 778–780
Kutupsal integraller, 1095–1096, 1096
hesaplanması, 1146, 1146–1147 Limit kuralları, 84–89, AP-4
Kutupsal koordinatlar, 714, 714–718, 718e,
merkezi, momentler ve, 424–435, 464e
1004–1005e, 1138–1139e, 1141e Limit nüfus, 670
ve momentler, hesaplanması, 1145–1147,
-da alan ve uzunluk, 725–730, 1095, 1097e Limit Teoremleri, ispatları, AP-4–AP-7
1146, 1146t
-da hareket, 951, 951, 963e Lineer çarpan(lar), farklı, 572–573
üç boyutta, 1109–1114
-da integraller 1092, 1092–1093, 1093 Heaviside “örtme” yöntemi için, 576
grafik çizimi, 719–724 tekrarlı, 573, 579e
l’Hopital Kuralı, 292–293, 295, 297, 298e,
konic kesitler ve, 685–745, 732–736, 741e Lineer denklem(ler), 12
320e, 752–753
kullanarak integral hesabı, 1096, 1096 çözümü, 651–652
l’Hopital, Guillaume de, 292
yanıltıcı, 722 Lineer fonksiyon, 91, 91–92
Lagrange çarpanları, 1038–1049, 1062e
Kuvvet(ler), 159–163, AP-19 ortalama değeri, 331, 331
Lagrange, Joseph-Louis, 257
açılımları, 555–556 Lineer yaklaşım(lar), 223, 231e, 232e, 234e,
Laplace denklemi(leri), 995–996e, 1005e
sinüs ve cosinüs’ün kuvvetleri, çarpımları, 822e
Lastik band, germek, 134, 452e
581–583, 585–586e 3-boyutlu uzayda, 1023–1024
Leibniz formülü, 828–829
tan x ve sec x’in 586e bulunması, 1058
Leibniz kuralı, 243e, 393e, 1064e
integralleri, 583 için hata formülü, 1056
Leibniz notasyonu, 222, 225, 418
trigonometrik, 560e standart, 1019, 1020, 1025e
Leibniz teoremi, 787
ve kökler, AP-21–AP-22 Lineerleştirme(ler), 221–225, 222, 223, 224,
Leibniz, Gottfried Wilhelm, 150, 344, 356
için binom serisi, 822–824 231e, 240e, 494e, 501e
Lemniscate, 722–723, 722
Kuvvet(ler), sabit, yaptığı iş, 447–448, 868, 868, bulunması, 1019–1020, 1025e, 1061e
Limaçon(lar), 725e, 727–728, 727
1169e Limit(ler), 77, 531e, 532e, 550e fonksiyonlar ve, 234e, 1018–1019, 1019,
akışkan. bkz. Akışkan kuvvet(leri) değişim oranları ve, 73–81 1023–1024
değişken, yaptığı iş, 448, 452–453e fonksiyon değerlerinin, 77–80 ve lineer yaklaşımlar, 223, 231e,
etkili, 855, 855 fonksiyonların, 103, 103 234e
uzay aracı üzerinde, 870 iki değişkenli, 976–979 Logaritma(lar), 10 tabanında, 499–500
Kuvvet fonksiyonları, 29, 29, 30, 496 hesaplanması, 79, 84–89, 89–90e, 977–978 a tabanında, 497, 497, 498t
Kuvvet kuralı, 168, 369 için hesap makineleri ve bilgisayarlar, içeren türevler ve integraller, 498–499
genel formu, 492 80–81, 81t doğal, 476–485
integral formda, 368–370 iki-taraflı, ispatı, AP-7 grafik ve değerleri, 480–481, 481
irrasyonel kuvvetlerle, 493 integrasyonun, 1093–1095, 1095, 1100–1105, integralleri, 563
pozitif tam sayılar için, 160 1102, 1103 türevleri, 478–479, 484e
rasyonel kuvvetler için, 209–211 karşılaştırma testi, 628, 629, 629 özellikleri, 479–480, 484e
kesin tanımları, 91–98, 92, 94, 145e Logaritmik fonksiyon(lar), 31–32, 33
Zincir Kuralı ve, 211
kuvvet serisi kullanan, 829–830 farklı tabanlarda, 513
Kuvvet sabiti, 449
olmadığı, iki-yol testi, 980, 980–981 Logaritmik türetme, 483–484, 485e, 500e, 547e
Kuvvet serileri, 794–803, 796, 840–841e
tek-taraflı, 102–107 Logistik büyüme, 670
çarpımı, 803
polinomların, 86, AP-7 Lorentz kısıtlaması, 144e
kullanarak limitler, 829–830
problem çözümünde, 824–827 rasyonel fonksiyonların, 113–114e, AP-7
Riemann toplamlarının, 343–356 Maclaurin serileri, tanımı, 806
uygulamaları, 822–831
sağdan, 102, 102, 104, 104 bulunması, 820
Kuvvet vektörü, 859, 861–862e
ispatı, AP-6 seri temsilleri, 806
Kuvvet Zincir Kuralı, 194
sık karşılaşılan, AP-7–AP-9 Taylor serisi ve, 805–810
Kuyu, derinliği, 227, 229–230
(sin 0)/0 içeren, 105, 105–107 Maksimum(lar), mutlak, 244
Küçük-o notasyonu, 514
soldan 102, 102, 104, 104 kapalı sınırlı bölgelerde, 1031
Kümelerin kesişimi, 3
ispatı, AP-7 kısıtlanmış, 1038–1041
Küre(ler), 892
sonlu, x sonsuza yaklaşırken, 107, 107–108, yerel, 247
hacmi, 400, 400–401, 1140e, AP-31
113e Maks-min testleri, 1033
merkez ve yarıçapları, 851, 851, 852–853e
sonlu toplamların, 339–340 Maliyet(ler), günlük ortalama, 284, 284
parametrelenmeleri, 1193, 1194
sigma notasyonu ve, 335–343 marjinal. Bkz. Marjinal maliyet
uzayda, uzaklık ve, 850–851
sonsuz, 115–118, 122e minimize etmek, 284, 284
yüzey alanı, 1196
integralin, 619, 619–620 minimum, hassaslığı, 284–285
‹ndeks ‹-9
Marjinal gelir, 178, 182e, 241e, 282–283, 283 Moment(ler) eylemsizlik, 1085, 1085–1088, Orijin, koordinat sisteminin, 9
Marjinal kar, 282–283, 283 1086, 1089–1090e, 1112e, 1140e, 1180e Orta nokta kuralı, 327, 327
Marjinal maliyet, 177, 178, 182e, 276e, hesaplanması, 1146–1147, 1149e Ortak çarpan, sadeleştirme, 86–87, 87
282–283, 283 jirasyon yarıçapı ve, 1087–1088, 1090e, yaratmak, 87
Marjinal vergi oranı, 178 1112e, 1127e, 1138e Ortalama değer(ler), integrallenebilir fonksiyon-
Matematiksel indüksiyon, AP-1–AP-4 koordinat eksenleri etrafında, 1111, 1111 ların, 1083
Matematiksel modeller, fonksiyonlar için, kütle ve, 1109, 1109–1110 lineer fonksiyonların, 331, 331
28–38, 35 Monoton fonksiyonlar, 262–264, 263 negatif olmayan fonksiyonların, 331, 331
Maya, 64, 64 Motor silindiri, yapımı, 100 sin x in, 331–332, 332
Mendel, Gregor Johann, 179 Möbius band, 1187, 1187 Ortalama Değer Teoremi, 257, 257–258, 258,
Mercek(ler), 207, 208 Mutlak değer(ler), 5, 6, 8e, 69e 260e, 262, 266, 319e, 437, 438, 812,
Merkez (i), kütle, yay, 1147, 1147 Mutlak ekstremum, 244, 244, 245, 246 AP-26–AP-27
bulmak, 1189, 1189–1190, 1198, 1198 bulmak, 250, 1031, 1031–1032, 1034e, 1062e belirli integraller için, 356, 356–357, 357,
değişken yoğunluklu plakanın, 432–433, kapalı aralık üzerinde, 249–250, 251 361
1084, 1084–1085 uç noktalarda, 249, 249 sonuçları, 258–259, 259
hesaplanması, 1146, 1146–1147, 1149e Mutlak maksimum, 244, 1031 Taylor teoremi ve, 820e
ince bir plakanın, 429, 429–433, 430, Mutlak minimum, 244, 1031 Ortalama değişim hızı, limiti, 90
1083–1085, 1084 Mutlak yakınsaklık testi, 789–790 ve kiriş doğruları, 75
momentler ve, 424–435, 464e Ortalama günlük maliyet, 284, 284
sabit yoğunluklu plakanın, 431–432, 432 Napier eşitsizliği, 551e Ortalama hız, 172
sabit yoğunluklu telin, 433, 433 Napier, John, 479, 510e Ortalama hız(lar), 73–74, 74t
tanımı, 426 Negatif tam sayılar, için kuvvet kuralı, 166–168 Ortalama karenin karekökü, 374
uzayda bir cismin, 1110–1111, 1111 Newton (Newton–Raphson) methodu, 299, Ortogonal eğriler, 502e
Merkez(ler), 433, 462–463e, 602e, 1089e, 1111, 321e, 758e, 760e Ortogonal gradient teoremi, 1042
1127e, 1138e, 1141e, 1191e başarısızlığı, 303, 303, 304 Ortogonal vektörler, 865, 869, 869–870
akışkan kuvveti, ve, 458, 458 fractal havuzları ve, 303–305, 304 Ortogonal yörünge(ler), 679, 679–680, 680
bulmak, 1118, 1118–1119 için prosedür, 299–300, 300 Ortogonallik, 865
geometrik şekillerin, 1088, 1088–1089 uygulamaları, 300–302, 301 Otomobil, askıya almak, 448
yarım daire bölgelerin, 443, 443–444, 444 yakınsaklığı, 302, 302
Merkez, çemberin, 14 Newton, Sir Isaac, 150, 356 Ölçekleme, yansıtma, 43, 43–44
Mermi hareketi, 180e, 871e, 960–961e hareket kanun(ları), 669, 673, 952, 952 dikey ve yatay, 47e
ideal, 923, 923 ikinci, 230 Öngörüntü, 1128
yükseklik, uçuş zamanı ve erim, 922–923, soğutma kanunu, 507–508, 668, 668 Özdeşlik(ler), 53–54, 240–241e, 1208, AP-32
927e Newton serpentini, 534e arcsinüs ve arccosinüs içeren, 521, 521
için vektör ve parametrik denklemler, Nokta çarpım(ı)(ları), 862–870 değişken dönüşümü ve, 372
920–922, 921 bulunması, 863, 863–864 Euler, 818, 821e
ideal yörüngeleri, 923–924, 930e özellikleri, 866 ters fonksiyon, ters kofonksiyon, 527
modellemesi, 920–927 tanımı, 863 ters hiperbolik fonksiyonlar için, 539t, 539–540
rüzgar içinde, 926–928 üçlü, 877, 877–878, 879e
Mermi, yüksekliği, 329 Nokta çarpımı kuralı, ispatı, 912 Pappus formülü, 1091e, 1114e
hız fonksiyonu, 329 Nokta çizimi, 63 Pappus teorem(i)(leri), 442–444,443, 444, 447e
ideal, ateşleme, 921–922, 924–926 Nokta-eğim denklemi, 11, 137
Papyon şekilleri, 204e
Nüfus artışı, 670, 671–672e
Mertebe ve o-gösterimi, 514, 516e Parabol(ler), 14, 17e, 277e, 685–688, 693–694e
modellemesi, 674–679
Meyve sinekleri (Drosophila), ortalama büyüme dış merkezliği, 700
sınırsız, 503–504
oranı, 75–76, 76, 157e doğrultmanı, 685, 687, 687, 687t, 736–737,
Nüfus seviyeleri, tahmini, için eğri, 64, 64–65,
belirli bir günde büyüme oranı, 76–77, 76 736
65
Minimum(lar), mutlak, 244 ekseni, 15, 15
Nüfus, sınırlamak, 670
kapalı sınırlı bölgelerde, 1031 çizimi için Kepler methodu, 697e
dünya, 675, 675t, 675, 676t
kısıtlı, 1038–1041, 1041, 1047e grafiği, 15–16, 16
maksimum, 676
yerel, 247 için Archimed alan formülü, 366e
Moment(ler), 1127–1128e, 1138e için değer çember, 939
Ohm kanunları, 654
birinci, 1086 için kutupsal denklemler, 734–736, 736,
Ok diyagram(lar)ı, 20, 20, 1052–1053
koordinat eksenleri etrafında, 1110 737–738e
Okçu, yanar ok atmak, 924, 924–926, 925, 929e
ikinci, 1086 kullanarak yaklaşım, 608–613
Ondalıklar, tekrarlı, 765, 770e
kutupsal, 1086–1087, 1138e odağı, 685, 697e
O-notasyonu, 514, 516e
orijin etrafında sistemlerin, 425 odak uzaklığı, 686
Optimizasyon, 278–285
ve kütle merkezleri, 424–435, 464e parametrelenmesi, 709, 709
Oran testi, 781–784, 796, 799, 844e
ve momentler, ince kabukların, 1189, parametrik eğriler ve, 197, 197
Oranlar, trigonometrik, 50, 50
1189–1190, 1189t teğet doğru, 136, 136, 158e
Orantılılık, 35, 38e, 391–392e
üç boyutta, 1109–1114 tepe noktası, 15, 15, 686, 686
Ordinat, 9
Moment, açısal, 963e Oresme Teoremi, 844e yansıtma özellikleri, 692–693, 693, 696–697e
‹-10 ‹ndeks
Paraboloid(ler), 892–893, 893, 1140e, 1141e Potansiyel fonksiyon(ları), 1161, 1165–1166, Sabit yoğunluk, 427, 427–428
hiperbolik, 896, 896, 898e 1168e Sabit yoğunluklu ince kabuk, 1191e
Paralel doğrular, 12–13 Potansiyeller, korunmalı alanlar için, 1164–1166 Sabitle Çarpım Kuralı, 161, 161, 768
Paralel Eksen Teoremi, 1091e, 1113–1114e Prizmalar, AP-31 Sağ-el kuralı, 873
Paralelkenar(lar), 871e, 903e p-serileri, 774–775 Sandwich teoremi, 87–89, 88, 90e, 110–111,
alanı, 874, 874, AP-31 Pul yöntemi, dönel cisimler, 403, 403–404, 407e 110e, 983e, AP-6
düzlemi izdüşüm, AP-28–AP-29 sonsuz seriler için, 751–752
toplama kuralı, 856, 856, 863, 863–864 Quadratik çarpan(lar), paydada, ile integrasyon, Sarkaç saat, Huygens’in, 710, 710
Paralelkenar kutu, hacmi, 877, 878 574–575 Sarmaşık Eğrisi, Diocles’in, 212e
Parametre aralığı, 196 Quadratik denklem(ler), grafikleri, 705 Sayıları saymak, Ek-12
Parametrik eğri(ler), 196, 196, 205e ve döndürmeler, 702–707 Sayısal çözüm, 659
eğimleri, 197 Quadratik eğriler, 702, 705t Sayısal değerler, x’e atanan, 578–579
uzunluk(ları), 418, 423e Quadratik formül, AP-30 -den türev, 164–165
Parametrik denklemler, 195–197, 196, 203e Quadratik yaklaşımlar, 234e, 811e, 822e, Sayısal integrasyon, 603–619, 617e
-den kartezyen denklemler, 202–203e 1058–1059e Sayısal yöntem, 659
düzlemde, 741e Quadratik yüzey(ler), 891–897, 902e Sekizde bir bölgeler, 848
konic kesitlerin, 712–713e Serbest düşme 74, 175, 175
ve sikloidler, 743e Raabe testi, 844e Seri çarpım Teoremi, 803
Parametrize eğriler, 440, 440 Radon-222, 513e Seriler, sonsuz. Bkz. Sonsuz seriler
Parametrize yüzey(ler), 975e, 1192–1201, 1224e Radyan ölçü(ler), 48–50, 48, AP-33 Ses, 499, 500
Parçalı düzgün eğri(ler), 910, 910, 1162–1163 sıfır olmayan, 49, 49 Seviye eğrileri. Bkz. Eğri(ler), seviye
Parçalı düzgün, 1186 Radyanlar, 190e, 195 Seviye yüzey(leri), 969–970
Parçalı-tanımlı fonksiyonlar, 24, 24, 25, 25, Radyoaktif bozulma, 505 Sıcaklık, Alaska’da, 55, 55–56, 56, 58e, 203e
26–27e, 70e Radyoaktif element, yarı ömrü, 506 dünya yüzeyi altında, 971, 971
Perihelyon, 738–739e, 952, 952–953 Radyoaktivite, 505–507 ortalama almak, 605–606
Periyod(lar), trigonometrik fonksiyonların, 53, Rasyonel fonksiyon(lar), 31, 31, 61, 61, Sıfır (kök) fonksiyonların, 131, 132
52 113–114e, 116, 120, 127–128 Sıfır paydalar, cebirsel yoketmeler, 86–87
Periyodik fonksiyon, 52 integralleri, kısmi kesirlerle, 570–579 Sıfır Uzunlukta Aralık Kuralı, 476
Petrol pompalamak, 250–252, 250 limitleri, 86 Sıfır(lar), ile bölme, AP-29
Petrol rafineri depolama tankı, 655–657, 656, Rasyonel kuvvetler, 209–211 Sınır değişimi, integral sınırlarını değiştirmek,
664 Rasyonel sayılar, 2, AP-13 381, 381
pH ölçeği, 499, 501e Reel doğru, 1 Sınır noktaları, 3, 967, 1031, 1032
Pi, tahmini, 305e, 306e, 832e, 833e Reel sayılar, 1–7 uzay bölgesinin, 970, 970
Pi/2, hızlı tahmini, 845e geliştirilmesi, AP-12–AP-13 Sınırlı bölge, 967
Piramid, hacmi, 398 özellikleri, AP-9 Sınırsız bölgeler, 967
Pisa Kulesi, 241e teorisi, AP-9–AP-12 Sıra özellikleri, 2, AP-9
Pisagor teoremi, 53, 251, 850, AP-13, Reel sayıların kuruluşu, Ek-10–Ek-11 Sıvılar, pompalanması, 450, 453–454e
AP-30 Relativistik toplamlar, 904e Sigma notasyonu, 335–343
Pisagor üçlüleri, 758–759e Richter ölçeği, 499 Sigma şekli, 671, 671
Plaka(lar), sabit-yoğunluklu kütle merkezi, Riemann, Bernhard, 340 Sikloid(ler), 424e, 709–712, 710
431–432, 432 Riemann toplam(ları), 340–342, 396, 397, 410, Silindir(ler), 889–891
438, 1067, 1068, 1069, 1069, 1072, 1078, eliplik, 890, 891
değişken-yoğunluklu kütle merkezi, 432–433
1116, 1121 hacmi, Ek-39
dikey-düz akışkan basıncı, için integral 457
için dikdörtgenler, 341, 342 tahmini, 1025
ince-düz kütle merkezi, 429, 429–430, 430
limitleri, 343–356 hiperbolik, 890–891, 891, 1039, 1039–1040,
için kütle ve birinci moment formülü,
yakınsaklığı, 345 1040, 1041, 1041
1084t
RL devre(leri), 654, 654–655, 655 parabolik, 890, 890
Planör, aldığı yol, 931–932, 932
Rolle Teoremi, 255, 255–257, 256, 262e, 819 parametrelemek, 1193–1194, 1194
uçuşu, 915–916
Rot F, bulmak, 1202 tanımları, 889
Pluto, yörüngesi, 737, 737
küçük çark yorumu, 1205–1206, 1206 üreteç eğrileri, 889, 890
Poiseuille, Jean, 230
Rotasyonel. Bkz. ayrıca Dolaşım yoğunluğu Silindirik bantlar, konik bantlar, yüzey alanı ve,
Polihedral yüzeyler, için Stokes Teoremi, 1207,
-in k-bileşeni, 1171–1172 442, 442
1207–1208
Silindirik kabuklar, hacimleri, 409, 409–416,
Polonium-210, yarı-ömrü, 506, 510e
Sabit açısal hız, 1206, 1206 410, 1137e
Polinom(lar), 30, 30
Sabit derinlik formülü, akışkan kuvvetleri için, Silindirik koordinatlar, 1115, 1116, 1126e,
kompleks kökler, AP-22
456, 456 1139–1140e
kubic, yatay teğetleri, 256
Sabit fonksiyon(lar), 94, 95 -da hareket, 951, 951, 964e
limitleri, 86
Sabit koordinat denklemleri, 1115, 1115 -da integrasyon, 1115–1119
Taylor, 807–810, 808, 809, 810, 810e
Sabit kuvvet, (in) yaptığı iş, 447–448, 868, 868, sınırları, 1116, 1116–1117
trigonometrik, 204–205e
1169e -da üç katlı integraller, 1114–1128
türevleri, 162–163 Silindirik kutu, tasarlamak, 278–280, 279
Sabit oran, 503
‹ndeks ‹-11
Silindirik tank, boşaltmak, 214–215, 214 Standart denklem, 13–14, 650–651 Taylor serileri, 821e, 830, 841e, 843e
Silkinme, 175, 186 Standart konum, 48, 49 birleştirmek, 817
Simetri(ler), 33–34, 34, 1128e Stirling formulü, 640e bulmak, 807, 810–811e, 815, 819e
kutupsal koordinatlarda, 719, 719 Stokes denklemi, yarıküre için, 1203–1204 seriler ve temsiller, 805–806
ve kutupsal grafikler, 719, 725e Stokes Teoremi, 1201–1209, 1207, 1219 sık kullanılan, 831t
Simetri ekseni, 15 Sürdürülebilir kapasite, 670, 676 tanımı, 806
Simpson kuralı, 608, 608–613 Sürat, 174, 910 ve Maclaurin serileri, 805–810
Sinüs(ler), 50, 51t, 581–583, 585–586e ortalama ve anlık, 73–75, 139 yakınsaklığı, 811–819
hesaplama için döndürmeler, 707, 707 yer, vektörler ve, 857–858, 858, 859 Taylor Teoremi, 811–813, 814
Sinüs eğrileri, genel, 58e, 55 Sürekli, bir noktada, 125 ispatı, 818–819
Sinüs fonksiyonu, türev(leri), 183–184 Sürekli faiz oranı, 505 ve Ortalama Değer Teoremi, 820e
Sinüs kuralı, 58e Sürekli fonksiyon teoremi, 752 Teğet(ler), 50, 51t, 202e, 204e, 211–212e, 237
Sinüs-integral fonksiyonu, 616e, 632e Sürekli fonksiyon(lar), 127–128, 128, 143e, dikey, 140–141e
Sinüzoid, 55 345, 909 eğrilere, 134–135, 135, 137, 167, 167
Skaler bileşenler, 866–867, 867, 868 ara değer teoremi, 130–131, 357 ve gradientler, seviye eğrilerine, 1010–1011,
Skaler çarpım, 856 aralıkta, 127 1011
Skaler çarpım. Bkz. Nokta çarpım(ları) bileşke fonksiyonların, 981 ve türevler, 134–139
Skaler fonksiyonlar, çarpımları, 919e bileşkeleri, Ek-7 paralel, 212e, 262e
Skylab 4, 958e, 962e bölgede, 125, 125 parametrik eğrilere, 203e, 237e
Snell Kanunu, 282, 282–283, 283 -ın ortalama değeri, 351, 351–352 yatay, kubik polinomların, 256
Son hız, 670 kapalı ve sınırlı kümeler üzerinde, 981 bulunması, 163, 163, 169e
Sonlu aralıklar, 3 noktada, 125 Teğet doğru(lar), 137, 188–189e, 910
Sonlu toplam(lar), cebir kuralları, 337, 338 Sürekli genişleme(ler), 129, 129–130, 130, arccotanjant eğrisine, 527
limitleri, 339–340 133e, 983e, 1060e, 1063e eğri(lere), 1014, 1061e, 1017, 1017, 1024e
sigma notasyonu ve, 335–343 Süreklilik, 124–134 elipse, 1011, 1011
tahmin etmek, 325–335, 388e bir noktada, 124, 124 parabole, 136, 136, 158e
Sonsuz aralıklar, 3 kısmi türevler ve, 990, 990 Teğet düzlem(ler), tanımı, 1015, 1015
Sonsuz dizi(ler), sınırlı azalmayan, 755–756, limitler ve, 73–141, 142–143e ve diferansiyeller, 1015–1027
756 sürekli fonksiyonların bileşkelerinin, 128, ve normal doğrular, 1015–1017, 1016, 1024e,
azalmayan dizi teoremi, 756 128–129, 129, 981 1063e
grafik temsilleri, 748, 748 tanımı, limit cinsinden, 979 Teğet eğimler, 195
ıraksak, 750 türevlenebilirlik sürekliliği gerektirir, 994 Teğet vektörler, 910, 1159
için sandwich teoremi, 751–752 ve türevlenebilirlik, 154–155, 157–158e Tekrarlamalı formüller, 755
için sürekli fonksiyon teoremi, 752 Süreklilik denklemi, hidrodinamiğin, 1217, Tel(ler), sabit-yoğunluklu, kütle merkezi, 433,
kuruluşu, tekrarlamalı, 755 1217–1218 433
limit(leri), 749, 749, 757–758e, 759e Süreksizlik(ler), dy/dx’te, 421, 421 ve ince çubuklar, 426–428
hesaplanması, 750–752, 760e kaldırılabilir, 126, 134e Teleskop, yansıtma, 693, 693
sınırlılığı, 756 noktası, 125 Teneke zehirlenmesi, 289e
tanımı, 747–748 salınan, 126, 126 Tepe noktası, parabolün, 15, 15
tekrarlamalı tanımları, 755, 760e sıçrama, 125, 125, 126, 126 Tepe voltaj, 374
üst sınır, 756, 759e sonsuz, 126, 126 Terim-terime integrasyon 801–802
yakınsaklığı ve ıraksaklığı, 748–749, 840e, tek nokta, 979–980 Terim-terime türetme, 799–800, 839e
843e Ters denklemler, 487, 498
Sonsuz limitler, integrasyonun, 619, 619–620 T ve N, 938–939 Ters fonksiyon(lar), 467–472, 538–539, 539
Sonsuz seriler, 761–769 Taban noktası, 931 bire-bir, 466–467, 467
alterne, 787, 793e Tahliye borusu, 451, 451–452, 452 için formüller, 473–474
harmonik, 787, 788 Takoz, hacmi, 399, 399 integrasyonları, 570
yeniden düzenleme, 791–792 Tamlık özelliği, 2, Ek-9, Ek-10 türevlerin, 474e, 524, 524, 525, 526, 526,
kısmi toplamları, 788, 788 Tamlık, bileşen testi, 1167 527–530
p-serileri, 790 Tamsayılar, 2, AP-12 Ters fonksiyon–ters kofonksiyon özdeşlikleri,
çalışılması, 802 için kuvvet kuralı, 160, 166–168 527
harmonik, 772–773 ilk n, toplamı, 338 Ters türev(ler), 307–314
koşullu yakınsaklık, 789 Tank, konik, -den petrol pompalamak, 450, formülleri, 308t, 309
logaritmik p-serileri, 776 450–451 kullanarak alan bulma, 363, 363, 364, 364
mutlak ve koşullu yakınsaklık, 789–790 boşaltmak, 183e, 239e, 454e, 647, 647 ve hareket, 311
sonsuz toplamlar ve, 746 doldurmak, 658e Ters türev alma, 307
yakınsaklığı veya ıraksaklığı, 770e, silindirik, pompalamak, 463e Ters türev lineerlik kuralları, 309–310, 309t
775–776e, 781e, 786e Tasarruf hesabı, bileşik faiz ve, 505 Ters(ler), 517–519, 521–524
yeniden düzenleme teoremi ve, 790, 794e Taylor formülü, 812, 843e Testere dişi eğrisi, 204e
yeniden düzenlenmesi, 790–791 iki değişken için, 1056–1059 Tıkanmış damarları açmak, 230
Sonsuz yarı-silindir, 1142 Taylor polinomları, 807–810, 808, 809, 810, TNB çerçevesi, 943–945, 945, 950e
Sosyal difüzyon, 580e, 672e 810e Top, zıplayan, 764, 764–765
‹-12 ‹ndeks
Toplam(lar), 39, 45e, 159–163 Türev(ler), uygulamaları, (Devamı) Uzunluk, yay, 48

alt, 326–327, 326, 345 doğal logaritmanın, 478–479, 487e astroid, 419, 419
relativistik, 904e doğrultu. Bkz. Doğrultu türev(ler)i cardioid, 729, 729
sonlu. Bkz. Sonlu toplam(lar) kutupsal eğrilerin, 728–729, 731–732e
ekonomide, 177, 177–178
sonsuz, sonsuz seriler ve, 746 parametrik eğrilerin, 418, 423e
hesaplama(ları), 169e
üst, 326, 327, 345 sabit, vektör fonksiyonların of, 913, 913–914
tanımdan, 148, 148–150 ve alan, kutupsal koordinatlarda, 726–731
üst sınırları, 343
hiperbolik fonksiyonların, 537–538, 537t, vektörlerin, 855
Toplam Kanunu, paralel kenar 856, 856, 863,
543e
863–864
Toplam kuralı, 162–163, 168 için Newton Nokta Kuralı, 947 Üçgen(ler), AP-30
Toplama formülleri, 53, 57e için semboller, 168 alanı, 876, 879e, 1224e
Toplama, indisi, 336, 337 ikinci, 168 Üçgen eşitsizliği, 72e
Toplanabilirlik Kuralları, integraller için, 360, ikinci ve daha yüksek mertebeden, 168 Üçlü skaler çarpım(lar), 877, 877–878, 879e
1145 kısmi. Bkz Kısmi türev(ler) Üçlü vektör çarpımları, 904e
Toplanabilirlik Özelliği, 1072, 1072 noktada, 139, 153–154 Üretim, marjinal maliyet, 177, 177
Tork sistem, 425 sabit fonksiyonun, 159, 159 Üs sınır, AP-10
Tork, 425, 876, 876–877, 902e sağdan, 152 Üsler kuralı, 488–489, 494e, AP-29
Torricelli Kanunu, 647–648 sayısal değerlerden, 164–165 Üssler, kuralları, 488–489, 494e, AP-29
Torus, hacmi, 407–408e, 443, 443 sıfır türev, türevi sıfır fonksiyonlar, 258 Üstel büyüme ve bozulma, 502–511
Totokron(lar), 711–712, 712 sinüs fonksiyonunun, 183–184 Üstel değişim, 502–503
Üstel değişim kuralı, 502–503, 674–675
Transandant fonksiyonlar, 32–33, 33, 466–552 soldan-türev, 152
Üstel fonksiyon(lar), 31, 32, 486–495
Transandant sayılar, 487 teğetler ve, 134–139
çift ve tek kısımları, 535
Trigonometri formülleri, AP-31–AP-32 tek-taraflı, 152, 152–153, 153, 157e
farklı tabanlarda, 513
Trigonometrik değişken dönüşüm(leri), ters, değeri, 472, 472
586–592, 591e ters fonksiyonların, 474e, 524, 524, 525, 526, Vektör(ler), ivme, 910
Trigonometrik fonksiyon(lar), 31, 32, 48–51, 526, 527–530 arasında açı, 863, 863–865, 870–871e, 1063e
56–57e, AP-33 ters hiperbolik kosinüsün, 540–541 asal birim normları, 938, 938
periyodiklik ve grafikleri, 52–53 ters hiperbolik fonksiyonların, 540–542, 540t bileşenleri, 854–855, 858
tanım kümesi kısıtlamaları ve, 517–519 türevlenebilir fonksiyonların terslerinin, binormal, 949e
tersleri, 517–534, 528t birim. Bkz. Birim vektör(ler)
470–472
türevleri, 183–188 birim binormal B, 943, 943
polinomun, 162–163
Trigonometrik grafikler, 55 birim normal N, 940
üçüncü mertebe, 168
Trigonometrik integraller, 581–586 birim teğet, 934, 935e
üstel fonksiyonların, 489–491, 495–497
Trigonometrik özdeşlik(ler), 555–556, 559e birim teğet T, 933–935
ve fonksiyonlar, 147–155, 155–156e,
Trigonometrik polinomlar, 204–205e büyüklük (uzunluk), 855
Trokoid(ler), 712–713e 235–236e, 261e, 273–274
vektör fonksiyonların, ve hareket, 909, cebirsel işlemler, 856, 856–858, 857
Türetebilirlik, 993–994 düzleme dik, 875, 875–876
sürekliliği gerektirir, 994 909–911
düzlemde, compleks sayılar ve, AP-22
ve süreklilik, 154–155, 157–158e yüksek mertebe, 168
gradiyent, 1008
Türetilebilir fonksiyon(lar), 148, 154–155, 242e, yüksek mertebelerin, 209
hız, 853, 853, 862e, 910
746, 993 Türev bölüm kuralı, 165–166 izdüşümler, 866, 866–868
grafikleri, 272–273, 273, 275–276e Türev çarpım kuralı, 163–165 konum, bilgisayarla-üretilmiş uzay eğrileri ve,
rasyonel kuvvetlerin, 209–211 Türev formülü, uygulamaları, 525 906, 907
tersleri, türevleri, 470–472 Türev toplam kuralı, 161–163 kuvvet, 859, 861–862e
Türetilebilir, 148, 152, 152–153, 153 ortogonal (dik), 865
Türetme, 147–243, 547e, 578 U.S. Posta pulu, fiyatı, 63, 63t, 64 toplam olarak vektör, 869, 869–870
kapalı, 205, 205–211, 206, 207, 208, 211e, Uydu(lar), 950–958 ortogonal vektörlerin toplamı olarak, 869,
236e, 995e, 1001–1002, 1004e, 1060e yörüngeleri, 742–743e, 957, 957–958 869–870
logaritmik, 483–484, 485e, 500e, 547e Uzaklık Formülü, düzlemdeki noktalar için 13 paralel, 873
mertebesi, seçimi, 992 Uzaklık, hesaplanması, 13 skaler bileşenleri, 866–867, 867, 868
kısmi, BCS hesaplama, 987 extremumlar, elit üzerinde, 1046, 1046–1047 standart konumda, 854, 854
kapalı, 988 iki nokta arasında, 850, 850, 852e sonuç, 856
kuralları, 159–168 katedilen, yer değiştirme, 330 tanımı, 853
terim-terime, 799–800, 839e teğet, 910
noktadan doğruya, 883, 888e
Türetmeler, ve ispatlar, 71–72e toplama, 856, 856
noktadan düzleme, 886, 886–887
Türetme kuralları, 911–913 ve eğrilik, eğriler için, 940
ve düzlemde çemberler, 13
vektör fonksiyonları için, 912 ve uzayın geometrisi, 848–905
ve uzayda küreler, 850–851 vektörel çarpım(lar), 873, 873–874, 879e
Türev(ler), uygulamaları, 244–324
Uzay aracı, üzerinde kuvvet, 870 için Dağılma Kuralı, AP-22–AP-23
ara değer özelliği, 155, 155
Uzay bölgeleri, için noktalar, 970 yer hızı ve doğrultu ve, 857–858, 858
cosinüs fonksiyonunun, 184–185, 185
Uzay, gemotrisi, vektörler ve, 848–905 yönlü doğru parçası olarak, 854, 854, 862e
değişim oranı olarak, 171–183
‹ndeks ‹-13
Vektör alan(ları), 1149–1152, 1150, 1152, Yaklaşım formülü, 830 Yörünge datası, 957, 957, 957t
1158e Yamuk, alanı, 351, 351, AP-31 Yörünge periyod(ları), 36t, 959e
akı yoğunluğu, 1170, 1170–1171, 1171 Yamuk kuralı, 603–604, 604, 605,605 Yüksekliği, merminin, 329
-da integrasyon, 1143–1228 doğruluk için adım, 608, 608 Yüzde hata, 1022–1023, 1025e
diverjansı, 1170, 1170–1171, 1171 için hata tahmini, 606–607 Yüzey(ler), parametrik olarak tanımlanmış,
dolaşım yoğunluğu, 1171, 1171 yaklaşımlar, 611–612, 612t 1197
Vektör fonksiyonlar (vektör-değerli), 906–916 Yamuk yaklaşım(ları), 603–606 delik, için Stokes Teoremi, 1208, 1208
belirsiz integrallerin, 914–915 Yansıtma özellikleri, parabollerin, 692–693, düzgün, alanı, 1195
integralleri, 914–916, 917e 693, 696–697e iki-taraflı, 1187, 1187
ters türevleri, 914, 919e Yansıtmalar, ve ölçeklemeler, 43–44, 43 parametrize, 975e, 1192–1201, 1224e
türev için türev kuralları, 912 Yarı çember bölge, merkezi, 443, 443–444, 444 uzayda, ve canlandırma, 897
türevleri ve hareket, 909, 909–911 Yarı çember, için sınırlar, 103, 103 üzerinde integral, 1186, 1186–1187, 1197
sınırları, 908 Yarı küre, için Stokes denklemi, 1203–1204 üzerinde tanımlı fonksiyonlar, 999–1001
ve uzayda hareket, sınırları, 906–964 Yarı-açık aralık, 3 yönlendirilebilir, 1187, 1187
Vektör işlemleri, 877, 877 Yarıçap, jirasyon, hesaplanması, 1146–1147, yönlü, 1187
Vektör toplama, 856, 856 1149e Yüzey alan(ları), 1182, 1182–1185, 1183,
Vektörel çarpım kuralı, ispatı, 912–913 eylemsizlik momenti ve, 1087–1088, 1090e, 1194–1196, 1195
Vektörel çarpım(lar), 873–878, 874 1112e, 1127e bulmak, 445e, 1183–1185, 1184, 1195–1196
Vergi oranı, marjinal, 178 tanımı, 1087 için diferansiyel form, 441, 441–442
Viking I, yörüngesi, 958e Yarıçap, çemberin, 14 için formül, 446–447e, 1183
Volkanik lav püskürtme, 183e Yarıçap, yakınsaklık, 798–799 için Pappus teoremi, 444, 444
Voltaj, ev elektriği, 374, 374 Yarım-açı formülleri, 54 için özel formüller, 1191–1192, 1192
Weierstrass’ın hiçbir yerde türevlenemeyen Yarı-ömür, radyoaktif bir maddenin, 506 silindirik ve konik, 442, 442
fonksiyonu, 158e Yatay asimptot(lar), 109, 109–110 tanımı, 436, 436–439, 437, 438
Wilson lot ölçü formülü, 290e, 994e, 1026e Yatay hareket, 174, 174 uygulaması, 438, 438–439
Yatay teğet(ler), bulunması, 163, 163 ve yüzey integralleri, 1182, 1182–1192
Yay(lar), sıkıştırmak, 449, 449 Yüzey alanı ve diferansiyel, 1186
x-ekseni, etrafında dönel silindirik kabuklar,
germek, 449, 449–450, 452e, 463e Yüzey integral(leri), 1185–1187, 1190e,
413, 413, 415e
için Hooke Kanunu, 449 1196–1198
etrafında dönme, 438
üzerinde hareket, 186, 186 parametrik, 1197
Yay, (ın) kütle merkezi, 1147, 1147, 1225e yüzey alanı ve, 1182, 1182–1192
y-ekseni, etrafında dönel silindirik kabuklar, Yay sabiti, 449, 452e
412, 412–413, 414–415e Yay uzunluğu, 48, 534e, 545e, 602e, 931–933, Zaman-mesafe kuralı, 956, 959e
etrafında dönme, 419, 419 935e Zincir Kuralı, 192–193, 204e, 216, 222, 251,
Yakınsaklık, tanımı, 622 grafikler için, 420 368, 370, 945, 951, 996–1005, 1003e
Fourier serilerinin, 838 Yer değiştirme, 172, 172 ağaç diyagramı ve, 997–998, 1000, 1002
kuvvet serileri ve, 795–798 ve kat edilen mesafe, 330 dört-değişken formu, 1053
kuvvet serilerini yakınsaklık için test etmek, Yerel ekstremumlar, 247 fonksiyonun kuvvetleri ile, 194–195
799 Yerel eksremumlar, için birinci türev testi, 264, “iç-dış” kuralı olarak, 193
oran testini kullanarak test etmek, 796, 847e 264–266, 266, 271 iki-değişkenli fonksiyonlar için, 997, 1000,
testleri, 627–629, 631e için ikinci türev testi, 270 1003e
Yakınsaklık teoremi, kuvvet serileri için, Yerel maksimum, 247 ispatı, 228–229, 913
797–798 Yerel minimum, 247 kullanımı, 193–194, 1063e
Yaklaşım (lar), alanlara, 325, 325–328, 326, Yoğunluk, sabit, çubuğun, 427, 427–428 N’yi hesaplamak için, 938
328t tanımı, 427 ters hiperbolik cosinüs ve, 541
alanlara sonlu, 339–340 Yol, uzayda, 906, 909 üç-değişkenli fonksiyonlar için, 999, 1000,
doğrusal. Bkz. Lineer yaklaşım(lar) Yoldan bağımsızlık, 1161, 1162–1163 1003e
parabol kullanarak, 608–613 Yön, vektör ve, 857–859, 858 üstel fonksiyon ve, 490
yamuk yaklaşımı, 603–606 Yönlü alan(lar), 644–645, 644, 645, 649–650e ve kuvvet kuralı, 211
Yaklaşım analizi, 63, 65, 66–67e, 66t, 67t Yönlü alan, AP-10 Zipper teoremi, 759e
Yaklaşım doğru(ları), 63–64, 63t, 64 Yörünge(ler), 698, 698
Yaklaşım eğrisi, 63 gezegen, 957, 957t, 958t
KISA BİR İNTEGRAL TABLOSU
au
1. u dy = uy - y du 2. a u du = + C, a Z 1, a 7 0
L L L ln a
3. cos u du = sin u + C 4. sin u du = -cos u + C

L L
sax + bdn + 1 1
5. sax + bdn dx = + C, n Z -1 6. sax + bd-1 dx = a ln ƒ ax + b ƒ + C
L asn + 1d L
sax + bdn + 1 ax + b
c d + C,
b
7. xsax + bdn dx = - n Z -1, -2
L n 2 n 1
2
a + +
x b
8. xsax + bd-1 dx = a - 2 ln ƒ ax + b ƒ + C
L a
c ln ƒ ax + b ƒ + d + C = ln ` ` + C
1 b dx 1 x
9. xsax + bd-2 dx = 10.
L a2 ax + b L xsax + bd b ax + b
2 A 2ax + b B
n+2
A 2ax + b B
n 2ax + b dx
11. dx = a + C, n Z -2 12. x dx = 22ax + b + b
L n + 2 L L x2ax + b
ln ` ` + C
dx 2 ax - b dx 1 2ax + b - 2b
13. (a) = tan-1 + C (b) =
L x2ax - b 2b A b L x2ax + b 2b 2ax + b + 2b
2ax + b 2ax + b a dx dx 2ax + b a dx
14. dx = - x + + C 15. = - - + C
L 2 L x2ax + b L x 2ax + b L x2ax + b
2 2 bx 2b
x
dx 1 x dx x 1 x
16. = a tan-1 a + C 17. = + tan-1 a + C
La + x L sa + x d
2 2 2 2 2 2 2 2 3
2a sa + x d 2a
ln ` x - a ` + C ln ` x - a ` + C
dx 1 x + a dx x 1 x + a
18. = 19. = +
L 2a L
2 2 2 2 2 2 2 2 3
a - x sa - x d 2a sa - x d 4a
= sinh-1 a + C = ln A x + 2a 2 + x 2 B + C
dx x
20.
L 2a 2 + x 2
ln A x + 2a 2 + x 2 B + C
x a2
21. 2a 2 + x 2 dx = 2a 2 + x 2 +
L 2 2
ln A x + 2a 2 + x 2 B + C
x a4
22. x 2 2a 2 + x 2 dx = sa 2 + 2x 2 d2a 2 + x 2 -
L 8 8
T-1
T-2 K›sa Bir ‹ntegral Tablosu
dx = 2a 2 + x 2 - a ln p p +C
2a 2 + x 2 a + 2a 2 + x 2
23. x x
L
dx = ln A x + 2a 2 + x 2 B -
2a 2 + x 2 2a 2 + x 2
24. x + C
L
2
x
ln A x + 2a 2 + x 2 B +
x2 a2 x2a 2 + x 2
25. dx = - + C
L 2a 2 + x 2 2 2
= - a ln ` ` + C
dx 1 a + 2a 2 + x 2 dx 2a 2 + x 2
26. x 27. = - + C
L x2a + x 2 2
L x 2a + x
2 2 2 a 2x
dx x x a 2 -1 x
28. = sin-1 a + C 29. 2a 2 - x 2 dx = 2a 2 - x 2 + sin a + C
L 2a 2 - x 2 L 2 2
a 4 -1 x 1
30. x 2 2a 2 - x 2 dx = sin a - x2a 2 - x 2 sa 2 - 2x 2 d + C
L 8 8
dx = 2a 2 - x 2 - a ln p p + C 32.
2a 2 - x 2 a + 2a 2 - x 2 2a 2 - x 2 x 2a 2 - x 2
31. x x dx = -sin-1 a - x + C
L L
2
x
= - a ln ` ` + C
x2 a 2 -1 x 1 dx 1 a + 2a 2 - x 2
33. dx = sin a - x2a 2 - x 2 + C 34. x
L 2a 2 - x 2 2 2 L x2a 2 - x 2
dx 2a 2 - x 2 dx x
35. = - + C 36. = cosh-1 a + C
L x 2 2a 2 - x 2 a 2x L 2x - a
2 2
x a2
37. 2x 2 - a 2 dx = 2x 2 - a 2 - ln ƒ x + 2x 2 - a 2 ƒ + C = ln ƒ x + 2x 2 - a 2 ƒ + C
L 2 2
x A 2x 2 - a 2 B
n
A 2x - a B dx = A 2x 2 - a 2 B dx,
2 2 n na 2 n-2
38. - n Z -1
L n + 1 n + 1L
x A 2x 2 - a 2 B
2-n
dx n - 3 dx
L A 2x - a B sn - 2da L A 2x - a 2 B n - 2
39. = - , n Z 2
2 2 n s2 - nda 2 2 2
A 2x 2 - a 2 B
n+2
40. x A 2x - a
2 2 n
B dx = + C, n Z -2
L n + 2
x a4
41. x 2 2x 2 - a 2 dx = s2x 2 - a 2 d2x 2 - a 2 - ln ƒ x + 2x 2 - a 2 ƒ + C
L 8 8
2x 2 - a 2 x
42. x dx = 2x 2 - a 2 - a sec-1 ƒ a ƒ + C
L
2x 2 - a 2 2x 2 - a 2
43. dx = ln ƒ x + 2x 2 - a 2 ƒ - x + C
L
2
x
x2 a2 x
44. dx = ln ƒ x + 2x 2 - a 2 ƒ + 2x 2 - a 2 + C
L 2x - a 2 2 2 2
dx 1 x 1 a dx 2x 2 - a 2
45. = a sec-1 ƒ a ƒ + C = a cos-1 ƒ x ƒ + C 46. = + C
L x2x 2 - a 2 L x 2 2x 2 - a 2 a 2x
= sin-1 a a b + C
dx x - a
47.
L 22ax - x 2
sin a a b + C
x - a a 2 -1 x - a
48. 22ax - x 2 dx = 22ax - x 2 +
L 2 2
sx - ad A 22ax - x 2 B
n
A 22ax - x B dx = A 22ax - x 2 B dx
2 n na 2 n-2
49. +
L n + 1 n + 1L
sx - ad A 22ax - x 2 B
2-n
dx n - 3 dx
L A 22ax - x 2 B sn - 2da 2 L A 22ax - x 2 B n - 2
50. n = +
sn - 2da 2
sx + ads2x - 3ad22ax - x 2
sin a a b + C
a 3 -1 x - a
51. x22ax - x 2 dx = +
L 6 2
dx = 22ax - x 2 + a sin-1 a a b + C
22ax - x 2 x - a
52. x
L
- sin-1 a a b + C
22ax - x 2 2a - x x - a
53. dx = -2 x
L A
2
x
= a sin-1 a a b - 22ax - x 2 + C
x dx x - a dx 1 2a - x
54. 55. = -a + C
L 22ax - x 2 L x22ax - x 2 A x
1 1
56. sin ax dx = - a cos ax + C 57. cos ax dx = a sin ax + C
L L
x sin 2ax x sin 2ax
58. sin2 ax dx = - + C 59. cos2 ax dx = + + C
L 2 4a L 2 4a
sinn - 1 ax cos ax n - 1
60. sinn ax dx = - na + n sinn - 2 ax dx
L L
cosn - 1 ax sin ax n - 1
61. cosn ax dx = na cosn - 2 ax dx
+ n
L L
cossa + bdx cossa - bdx
62. (a) sin ax cos bx dx = - - + C, a2 Z b2
L 2sa + bd 2sa - bd
sinsa - bdx sinsa + bdx
(b) sin ax sin bx dx = - + C, a2 Z b2
L 2sa - bd 2sa + bd
sinsa - bdx sinsa + bdx
(c) cos ax cos bx dx = + + C, a2 Z b2
L 2sa - bd 2sa + bd
cos 2ax sinn + 1 ax

63. sin ax cos ax dx = - + C 64. sinn ax cos ax dx = + C, n Z -1
L 4a L sn + 1da
cos ax 1 cosn + 1 ax
65. dx = a ln ƒ sin ax ƒ + C 66. cosn ax sin ax dx = - + C, n Z -1
L sin ax L sn + 1da
sin ax 1
67. cos ax dx = - a ln ƒ cos ax ƒ + C
L
sinn - 1 ax cosm + 1 ax n - 1 n
68. sinn ax cosm ax dx = - + sinn - 2 ax cosm ax dx, sreduces
n Z -m (sin sinn axd
ax indirgenir)
L asm + nd m + nL
sinn + 1 ax cosm - 1 ax m - 1 m
69. sinn ax cosm ax dx = + sinn ax cosm - 2 ax dx, sreduces
m Z -n (cos cosm axd
ax indirgenir)
L asm + nd m + nL
tan-1 c tan a - b d + C,
dx -2 b - c p ax
70. = b2 7 c2
L b + c sin ax 2
a2b - c 2 A b + c 4 2
ln ` ` + C,
dx -1 c + b sin ax + 2c 2 - b 2 cos ax
71. = b2 6 c2
L b + c sin ax 2
a2c - b 2 b + c sin ax
= - a tan a - b + C = a tan a + b + C
dx 1 p ax dx 1 p ax
72. 73.
L 1 + sin ax 4 2 L 1 - sin ax 4 2
tan-1 c tan d + C,
dx 2 b - c ax
74. = b2 7 c2
L b + c cos ax a2b 2 - c 2 Ab + c 2
ln ` ` + C,
dx 1 c + b cos ax + 2c 2 - b 2 sin ax
75. = b2 6 c2
L b + c cos ax a2c 2 - b 2 b + c cos ax
dx 1 ax dx 1 ax
76. = a tan + C 77. = - a cot + C
L 1 + cos ax 2 L 1 - cos ax 2
1 x 1 x
78. x sin ax dx = sin ax - a cos ax + C 79. x cos ax dx = cos ax + a sin ax + C
L L
2 2
a a
xn n xn n
80. x n sin ax dx = - a cos ax + a x n - 1 cos ax dx 81. x n cos ax dx = a sin ax - a x n - 1 sin ax dx
L L L L
1 1
82. tan ax dx = a ln ƒ sec ax ƒ + C 83. cot ax dx = a ln ƒ sin ax ƒ + C
L L
1 1
84. tan2 ax dx = a tan ax - x + C 85. cot2 ax dx = - a cot ax - x + C
L L
tann - 1 ax cotn - 1 ax
86. tann ax dx = - tann - 2 ax dx, n Z 1 87. cotn ax dx = - - cotn - 2 ax dx, n Z 1
L asn - 1d L L asn - 1d L
1 1
88. sec ax dx = a ln ƒ sec ax + tan ax ƒ + C 89. csc ax dx = - a ln ƒ csc ax + cot ax ƒ + C
L L
1 1
90. sec2 ax dx = a tan ax + C 91. csc2 ax dx = - a cot ax + C
L L
secn - 2 ax tan ax n - 2
92. secn ax dx = + secn - 2 ax dx, n Z 1
L asn - 1d n - 1L
cscn - 2 ax cot ax n - 2
93. cscn ax dx = - + cscn - 2 ax dx, n Z 1
L asn - 1d n - 1L
secn ax cscn ax
94. secn ax tan ax dx = na + C, n Z 0 95. cscn ax cot ax dx = - na + C, n Z 0
L L
1 1
96. sin-1 ax dx = x sin-1 ax + a 21 - a 2x 2 + C 97. cos-1 ax dx = x cos-1 ax - a 21 - a 2x 2 + C
L L
1
98. tan-1 ax dx = x tan-1 ax - ln s1 + a 2x 2 d + C
L 2a
xn+1 a x n + 1 dx
99. x n sin-1 ax dx = sin-1 ax - , n Z -1
L n + 1 n + 1 L 21 - a 2x 2
xn+1 a x n + 1 dx
100. x n cos-1 ax dx = cos-1 ax + , n Z -1
L n + 1 n + 1 L 21 - a 2x 2
xn+1 a x n + 1 dx
101. x n tan-1 ax dx = tan-1 ax - , n Z -1
L n + 1 n + 1 L 1 + a 2x 2
1 1 b ax
102. e ax dx = a e ax + C 103. b ax dx = a + C, b 7 0, b Z 1
L L ln b
e ax 1 n
104. xe ax dx = sax - 1d + C 105. x ne ax dx = a x ne ax - a x n - 1e ax dx
L a2 L L
x nb ax n e ax
106. x nb ax dx = - x n - 1b ax dx, b 7 0, b Z 1 107. e ax sin bx dx = sa sin bx - b cos bxd + C
L a ln b L L a + b2
a ln b 2
e ax
108. e ax cos bx dx = sa cos bx + b sin bxd + C 109. ln ax dx = x ln ax - x + C
L a2 + b2 L
x n + 1sln axdm m
110. x nsln axdm dx = - x nsln axdm - 1 dx, n Z -1
L n + 1 n + 1L
sln axdm + 1 dx
111. x -1sln axdm dx = + C, m Z -1 112. = ln ƒ ln ax ƒ + C
L m + 1 L x ln ax
1 1
113. sinh ax dx = a cosh ax + C 114. cosh ax dx = a sinh ax + C
L L
sinh 2ax x sinh 2ax x
115. sinh2 ax dx = - + C 116. cosh2 ax dx = + + C
L 4a 2 L 4a 2
sinhn - 1 ax cosh ax n - 1
117. sinhn ax dx = na - n sinhn - 2 ax dx, n Z 0
L L
coshn - 1 ax sinh ax n - 1
118. coshn ax dx = na + n coshn - 2 ax dx, n Z 0
L L
x 1 x 1
119. x sinh ax dx = a cosh ax - 2 sinh ax + C 120. x cosh ax dx = a sinh ax - 2 cosh ax + C
L a L a
xn n xn n
121. x n sinh ax dx = a cosh ax - a x n - 1 cosh ax dx 122. x n cosh ax dx = a sinh ax - a x n - 1 sinh ax dx
L L L L
1 1
123. tanh ax dx = a ln scosh axd + C 124. coth ax dx = a ln ƒ sinh ax ƒ + C
L L
1 1
125. tanh2 ax dx = x - a tanh ax + C 126. coth2 ax dx = x - a coth ax + C
L L
tanhn - 1 ax
127. tanhn ax dx = - + tanhn - 2 ax dx, n Z 1
L sn - 1da L
cothn - 1 ax
128. cothn ax dx = - + cothn - 2 ax dx, n Z 1
L sn - 1da L
csch ax dx = a ln ` tanh ` + C
1 1 ax
129. sech ax dx = a sin-1 stanh axd + C 130.
L L 2
1 1
131. sech2 ax dx = a tanh ax + C 132. csch2 ax dx = - a coth ax + C
L L
sechn - 2 ax tanh ax n - 2
133. sechn ax dx = + sechn - 2 ax dx, n Z 1
L sn - 1da n - 1L
cschn - 2 ax coth ax n - 2
134. cschn ax dx = - - cschn - 2 ax dx, n Z 1
L sn - 1da n - 1L
sechn ax cschn ax
135. sechn ax tanh ax dx = - na + C, n Z 0 136. cschn ax coth ax dx = - na + C, n Z 0
L L
c d + C,
e ax e bx e -bx
137. e ax sinh bx dx = - a2 Z b2
L 2 a + b a - b
c d + C,
e ax e bx e -bx
138. e ax cosh bx dx = + a2 Z b2
L 2 a + b a - b
q q
2 1 p
139. x n - 1e -x dx = ≠snd = sn - 1d!, n 7 0 140. e -ax dx = , a 7 0
L0 L0 2A a
1 # 3 # 5 Á sn - 1d # p
, if nis2an
(n bireven
çift tamsayı ise
integer Ú2
p>2 p>2 2#4#6Án 2
141. n
sin x dx = cosn x dx = d # # Á
L0 L0 2 4 6 sn - 1d
, if nis3an
(n birodd
tek integer
tamsayıÚ3
ise
3#5#7Án
y
Trigonometri Formülleri tan A + tan B

P(x, y) tan sA + Bd = ,
1 - tan A tan B
r
1. Tan›mlar ve Temel Özdefllikler y
u tan A - tan B
x x tan sA - Bd =
y 1 O 1 + tan A tan B
Sine: sin u = r =
csc u
sin aA - b = -cos A, cos aA - b = sin A
p p
x 1 2 2
Cosine: cos u = r =
sec u
sin aA + b = cos A, cos aA + b = -sin A
p p
y 1 2 2
Tangent: tan u = x =
cot u 1 1
sin A sin B = cos sA - Bd - cos sA + Bd
2 2
2. Özdefllik 1 1
cos A cos B = cos sA - Bd + cos sA + Bd
2 2
sin s -ud = -sin u, cos s -ud = cos u
1 1
sin A cos B = sin sA - Bd + sin sA + Bd
sin u + cos u = 1,
2 2
sec u = 1 + tan u,
2 2
csc u = 1 + cot u
2 2 2 2
sin 2u = 2 sin u cos u, cos 2u = cos u - sin2 u
2 1 1
sin A + sin B = 2 sin sA + Bd cos sA - Bd
2 2
1 + cos 2u 1 - cos 2u
cos2 u = , sin2 u = 1 1
2 2 sin A - sin B = 2 cos sA + Bd sin sA - Bd
2 2
sin sA + Bd = sin A cos B + cos A sin B
1 1
sin sA - Bd = sin A cos B - cos A sin B cos A + cos B = 2 cos sA + Bd cos sA - Bd
2 2
cos sA + Bd = cos A cos B - sin A sin B 1 1
cos A - cos B = -2 sin sA + Bd sin sA - Bd
2 2
cos sA - Bd = cos A cos B + sin A sin B
y y
y sin x y cos x
x x
–p – p 0 p p 3p 2p –p –p 0 p p 3p 2p
Trigonometrik Fonksiyonlar 2 2 2 2 2 2
y sinx
Radyan Ölçü Tanım Kümesi: (–, ) Tanım Kümesi: (–, )
Değer Kümesi: [–1, 1] Değer Kümesi: [–1, 1]
Derece Radyan
y y
y tan x y sec x
45 p
s 4
兹2 1 兹2 1
1
x x
θ – 3p –p – p 0 p p 3p – 3p –p – p 0 p p 3p
1 p p
2 2 2 2 2 2 2 2
45 90 4 2
r 1 1
r
be
Bi
ri m ç e m Tanım Kümesi: p/2’nin tek tamsayı katı Tanım Kümesi: x p, 3p , . . .
dışındaki bütün reel sayılar 2 2
Değer Kümesi: (–, –1] h[1, )
r Değer Kümesi: (–, )
r ya be
r ıç a p lı ç e m
p
30 y y
6 y csc x y cot x
2 兹3 2 兹3
p p 1 1
60 90 3 2 x x
–p – p 0 p p 3p 2p –p – p 0 p p 3p 2p
s u s 1 1 2 2 2 2 2 2
r = 1 = u veya
or u = r, Eş iki üçgenin derece ve radyan
cinsinden açıları Tanım Kümesi: x 0, p, 2p, . . . Tanım Kümesi: x 0, p, 2p, . . .
180° = p radyan Değer Kümesi: (–, –1] h[1, ) Değer Kümesi: (–, )
SER‹LER
Taylor Serileri
q
1
= 1 + x + x 2 + Á + x n + Á = a x n, ƒxƒ 6 1
1 - x n=0
q
1
= 1 - x + x 2 - Á + s -xdn + Á = a s -1dnx n, ƒxƒ 6 1
1 + x n=0
q
x2 xn xn
ex = 1 + x + + Á + + Á = a , ƒxƒ 6 q
2! n! n = 0 n!
x3 x5 x 2n + 1
q
s -1dnx 2n + 1
sin x = x - + - Á + s -1dn + Á = a , ƒxƒ 6 q
3! 5! s2n + 1d! n = 0 s2n + 1d!
x2 x4 x 2n
q
s -1dnx 2n
cos x = 1 - + - Á + s -1dn + Á = a , ƒxƒ 6 q
2! 4! s2nd! n=0 s2nd!
x2 x3 xn
q
s -1dn - 1x n
ln s1 + xd = x - + - Á + s -1dn - 1 n + Á = a n , -1 6 x … 1
2 3 n=1
= 2 tanh-1 x = 2 ax + + Á b = 2a
q
1 + x x3 x5 x 2n + 1 x 2n + 1
ln + + Á + , ƒxƒ 6 1
1 - x 3 5 2n + 1 n = 0 2n + 1
x3 x5 x 2n + 1
q
s -1dnx 2n + 1
tan-1 x = x - + - Á + s -1dn + Á = a , ƒxƒ … 1
3 5 2n + 1 n=0 2n + 1
Binom Seriler
msm - 1dx 2 msm - 1dsm - 2dx 3 msm - 1dsm - 2d Á sm - k + 1dx k
s1 + xdm = 1 + mx + + + Á + + Á
2! 3! k!
= 1 + a a bx k,
q
m
ƒ x ƒ 6 1,
k=1 k
olduğundan
k 3 için a b = m, a b = a b =
m m msm - 1d m msm - 1d Á sm - k + 1d
, for k Ú 3.
1 2 2! k k!
L‹M‹TLER
Genel Kurallar Özel Formüller

L, M, c ve k reel sayılar ve Psxd = an x n + an - 1 x n - 1 + Á + a0 , ise
lim Psxd = Pscd = an c n + an - 1 c n - 1 + Á + a0 .
lim ƒsxd = L ve
and lim gsxd = M
M, then x:c
x:c x:c
ise aşağıdakiler geçerlidir. dır.
Toplam Kuralı: lim sƒsxd + gsxdd = L + M

x:c
P(x) ve Q(x) iki polinom ve Q(c) 0 ise
Fark Kuralı: lim sƒsxd - gsxdd = L - M
x:c
Psxd Pscd
Çarpım Kuralı: lim sƒsxd # gsxdd = L # M lim = .
x:c x:c Qsxd Qscd
Sabitle Çarpım Kuralı: lim sk # ƒsxdd = k # L
x:c
dir.
ƒsxd L
Bölüm Kuralı: lim = , M Z 0
x:c gsxd M
Sandöviç Teoremi ƒ(x) fonksiyonu x = c’de sürekli ise

c’yi içeren bir açık aralıkta g(x) ƒ(x) h(x), x = c hariç ola-
bilir, ise ve lim ƒsxd = ƒscd.
x:c
lim gsxd = lim hsxd = L,

x:c x:c dir.
ise limx→c ƒ(x) = L’dir.
Eflitsizlikler
sin x 1 - cos x
c’yi içeren bir açık aralıkta ƒ(x) f(x), x = c hariç olabilir, ise lim x = 1 and
ve lim x = 0
x:0 x:0
ve her iki limit mevcut ise
lim ƒsxd … lim gsxd.

x:c x:c L’Hôpital Kural›
dir.
a noktasını içeren bir I açık aralığında ƒ(a) = g(a) = 0 ise ve
hem ƒ ve hem g mevcut ise, ayrıca I üzerinde iken g(x) 0
ise sağ taraftaki limitin var olması koşuluyla
Süreklilik
g fonksiyonu L’de sürekli ise ve limx→c ƒ(x) = L ise ƒsxd ƒ¿sxd
lim = lim ,
x:a gsxd x:a g¿sxd
lim g(ƒsxdd = gsLd.
x:c
dir. dir.
‹NTEGRAL KURALLARI
Genel Formüller
a
Sıfır: ƒsxd dx = 0
La
a b
İntegrasyon Sırası: ƒsxd dx = - ƒsxd dx
Lb La
b b
Sabitle Çarpım Kuralı: kƒsxd dx = k ƒsxd dx (k herhangi bir sayı)
sAny number kd
La La
b b
-ƒsxd dx = - ƒsxd dx sk = -1d
La La
b b b
Toplamlar ve Farklar: sƒsxd ; gsxdd dx = ƒsxd dx ; gsxd dx
La La La
b c c
Toplanabilirlik: ƒsxd dx + ƒsxd dx = ƒsxd dx
La Lb La
Max-Min Eşitsizliği: ƒ fonksiyonunun ‘a, b] aralığı üzerindeki maksimum ve minimum değerler max ƒ ve min ƒ ise
b
min ƒ # sb - ad … ƒsxd dx … max ƒ # sb - ad. ’dir.
La
b b
Baskınlık: ƒsxd
[a, b]Ú üzerinde [a,b]g(x)implies
gsxd on ƒ(x) ise ƒsxd dx Ú gsxd dx’dir.
La La
b
[a,
ƒsxdb]Ú üzerinde
0 on [a, b] 0implies
ƒ(x) ise ƒsxd dx Ú 0’dır.
La
Analizin Temel Teoremi

x
Kısım 1 ƒ fonksiyonu [a, b] üzerinde sürekli ise, Fsxd = 1a ƒstd dt fonksiyonu
[a, b] üzerinde süreklidir, (a, b)’de türevlenebilirdir ve türevi ƒ(x)’dir;
x
d
F¿(x) = ƒstd dt = ƒsxd.
dx La
Kısım 2 ƒ fonksiyonu [a, b] aralığının her noktasında sürekli ve F’de ƒ’nin
[a, b] aralığındaki herhangi bir ters türevi ise
b
ƒsxd dx = Fsbd - Fsad.
La
olur.
Belirli ‹ntegrallerde De¤iflken Dönüflümü K›smi ‹ntegrasyon

b gsbd
ƒsxdg¿sxd dx = ƒsxdgsxd D a -
b b
ƒsgsxdd # g¿sxd dx = ƒsud du b
ƒ¿sxdgsxd dx
La Lgsad La La

2thomas Calculus 11ed (TR) Multi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2thomas Calculus 11ed (TR) Multi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

THOMAS

Çeviren: Recep Korkmaz

11. Baskıdan çeviri 1. Baskı - Aralık 2010 - İSTANBUL

ISBN 978 - 605 - 377 - 369 - 6

Dizgi : Beta Basım A.Ş.

Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş.

11 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 746

11.1 Diziler 747

12 Vectörler ve Uzayda Geometri 848

12.1 Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri 848

13 Vektör-De¤erli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket 906

13.1 Vektör Fonksiyonlar 906

14 K›smi Türevler 965

14.1 Çok Değişkenli Fonksiyonlar 965

15 Katl› ‹ntegraller 1067

15.1 İki Katlı İntegraller 1067

16 Vektör Alanlar›nda ‹ntegrasyon 1143

16.1 Eğrisel İntegraller 1143

A.1 Matematik İndüksiyon EK-1

K›sa Bir ‹ntegral Tablosu T-1

1.1 Reel Sayılar ve Reel Doğru 1

2.1 Değişim Oranları ve Limitler 73

3.1 Bir Fonksiyon Olarak Türev 147

4 Türev Uygulamalar› 244

4.1 Fonksiyonların Ekstremum Değerleri 244

5.1 Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak 325

6 Belirli ‹ntegrallerin Uygulamalar› 396

6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafında Dönme 396

7 Transandant Fonksiyonlar 466

7.1 Ters Fonksiyonlar ve Türevleri 466

7.5 Üstel Büyüme ve Bozunma 502

8 ‹ntegrasyon Teknikleri 553

8.1 Temel İntegrasyon Formülleri 553

9 Integrasyonun Di¤er Uygulamalar› 642

9.1 Eğim Alanları ve Ayrılabilir Diferansiyel Denklemler 642

10 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler 685

10.1 Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685

G‹R‹ﬁ Thomas Calculus’un 11.basımının hazırlanmasında önceki basımların tarzını ve

Onbirinci Bas›mdaki De¤iﬂiklikler

‹ÇER‹K Bu basımın hazırlığı sırasında, Thomas Calculus’un önceki basımlarının kullanı-

ﬁEK‹L 6.11, sayfa 402

Bazı sonsuz serilerin toplamları ise

Bir dizi verilen bir sıra ile

TANIM Sonsuz Dizi

5an6 = E 21, 22, 23, Á , 2n, Á F

dizisinde durum böyledir. Diğer taraftan

TARİHSEL BİYOGRAFİ ÖRNEK 1 Tan›m› Uygulamak

(a) 0 verilmiş olsun.

gerektirmesi sağlanacak şekilde bir N tamsayısının var olduğunu göstermemiz gere-

ÖRNEK 2 Iraksak Bir Dizi

TANIM Sonsuza Iraksama

Dizilerin Limitlerini Hesaplamak

İspatı Bölüm 2.2’deki Teorem 1’in ispatına benzerdir ve atlanacaktır.

ÖRNEK 3 Teorem 1’i Uygulamak

(a) lim a- n b = -1 # lim n = -1 # 0 = 0

dizisinin yakınsadığını görürüz. Böylece, 5can6 yakınsamadıkça 5an6 yakınsayamaz.

TEOREM 2 Diziler ‹çin Sandviç Teoremi

Teorem 2’nin hemen görülen bir sonucu, ƒ bn ƒ … cn ve cn → 0 ise, –cn  bn  cn

ÖRNEK 4 Sandviç Teoremini Uygulamak

Çözüm (n + 1)@n → 1 olduğunu biliyoruz. Teorem 3’te ƒsxd = 1x ve L = 1 almak

x ÖRNEK 6 521>n6 Dizisi

‹spat limx→∞ ƒ(x) = L olduğunu varsayın. Her pozitif sayısına karşılık

N tamsayısı M’den büyük ve n0 ’dan büyük veya eşit olsun. Bu durumda

Teorem 2’nin hemen görülen bir sonucu, ƒ bn ƒ … cn ve cn → 0 ise, –cn bn cn

Dizi ilk terimlerinden yeteri kadarını yazarak, xn için n 2

Serinin toplamı p2@6 1.64493’tür (Bölüm 11.11 de Alıştırma 16’ya bakın).

p-serisinin (p reel bir sabit) p 1 ise yakınsayacağını, p 1 ise ıraksayacağını gösterin.