1

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC BAÙCH KHOA

Hoaøng Vieät

KYÕ THUAÄT ÑIEÄN CAO AÙP

Taäp 2

QUAÙ ÑIEÄN AÙP

TRONG
HEÄ THOÁNG ÑIEÄN
(Taùi baûn laàn thöù hai coù boå sung, chænh lí)

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH - 2007
2

MUÏC LUÏC
Lôøi noùi ñaàu 5 ......................................................................................................... 5

Chöông 1. SEÙT - NGUOÀN GOÁC CUÛA QUAÙ ÑIEÄN AÙP KHÍ QUYEÅN ............. 7
1.1 Caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa phoùng ñieän seùt ....................................... 7
1.2 Caùc tham soá chuû yeáu cuûa seùt - cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa seùt .............. 14

Chöông 2. QUAÙ TRÌNH SOÙNG TREÂN ÑÖÔØNG DAÂY TAÛI ÑIEÄN .................28
2.1 Söï truyeàn soùng ñieän töø treân ñöôøng daây khoâng toån hao ....................... 28
2.2 Hieän töôïng phaûn xaï vaø khuùc xaï cuûa soùng: qui taéc Petersen ............... 32
2.3 Söï phaûn söï nhieàu laàn cuûa soùng .......................................................... 43
2.4 Vaøi phöông phaùp tính toaùn quaù trình truyeàn soùng baèng ñoà thò ........... 51
2.5 Qui taéc veà soùng ñaúng trò ..................................................................... 59
2.6 Quaù trình truyeàn soùng trong heä thoáng nhieàu daây daãn ........................ 63
2.7 Söï bieán daïng cuûa soùng ..................................................................... 669

Chöông 3. BAÛO VEÄ CHOÁNG SEÙT ÑAÙNH TRÖÏC TIEÁP CHO HEÄ THOÁNG
ÑIEÄN .................................................................................................75
3.1 Khaùi nieäm chung ................................................................................ 77
3.2 Xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt - moâ hình
A. Kopian .......................................................................................... 77
3.3 Phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt .................................................... 84
3.4 Caùc yeâu caàu kyõ thuaät kinh teá khi duøng heä thoáng coät thu seùt ñeå
baûo veä seùt ñaùnh thaúng cho traïm bieán aùp vaø nhaø maùy ñieän ................ 87
3.5. Lyù thuyeát moâ hình ñieän hình hoïc ...................................................... 92

Chöông 4. NOÁI ÑAÁT TRONG HEÄ THOÁNG ÑIEÄN .........................................112

4.1 Caùc khaùi nieäm chung ....................................................................... 112
4.2 Ñieän trôû taûn noái ñaát ôû taàn soá coâng nghieäp R~................................... 116
4.3 Ñieän trôû taûn cuûa noái ñaát choáng seùt ................................................... 122
4.4 AÛnh höôûng cuûa chaát ñaát vaø thôøi tieát ñeán ñieän trôû noái ñaát ................ 131
4.5 Caùc yeâu caàu veà kinh teá kyõ thuaät khi thieát keá heä thoáng noái ñaát cho
traïm vaø ñöôøng daây taûi ñieän .............................................................. 133
4.6 Phöông phaùp dieän tích ñeå tính ñieän trôû taûn cuûa löôùi noái ñaát ................. 136

Chöông 5. BAÛO VEÄ CHOÁNG SEÙT CHO ÑÖÔØNG DAÂY TAÛI ÑIEÄN ............141
5.1 Ñöôøng loái toång quaùt ñeå tính toaùn chæ tieâu choáng seùt cuûa ñöôøng daây taûi
ñieän................................................................................................. 135
 3

5.2 Quaù ñieän aùp caûm öùng ....................................................................... 146

5.3 Seùt ñaùnh tröïc tieáp vaøo ñöôøng daây khoâng coù daây choáng seùt ............. 150
5.4 Seùt ñaùnh treân ñöôøng daây coù daây choáng seùt ...................................... 157

Chöông 6. THIEÁT BÒ CHOÁNG SEÙT .................................................................170

6.1 Khaùi nieäm chung .............................................................................. 170
6.2 Khe hôû baûo veä ................................................................................. 171
6.3 Thieát bò choáng seùt kieåu oáng ............................................................. 172
6.4 Thieát bò choáng seùt van (CSV) .......................................................... 169
6.5 Thieát bò haïn cheá QÑA hay CSV khoâng coù khe hôû ........................... 187

Chöông 7. BAÛO VEÄ CHOÁNG SEÙT TRUYEÀN VAØO TRAÏM PHAÂN PHOÁI
ÑIEÄN..................................................................................................189
7.1 Khaùi nieäm chung .............................................................................. 182
7.2 Bieän phaùp vaø yeâu caàu ñoái vôùi vieäc baûo veä choáng seùt truyeàn vaøo traïm .... 182
7.3 Sô ñoà nguyeân lyù baûo veä traïm ........................................................... 188
7.4 Tham soá tính toaùn cuûa soùng seùt truyeàn vaøo traïm vaø caùch tính chæ
tieâu chòu seùt cuûa traïm ....................................................................... 190
7.5 Ñieän aùp treân caùch ñieän cuûa traïm ..................................................... 192

Chöông 8. BAÛO VEÄ CHOÁNG SEÙT CHO MAÙY ÑIEÄN QUAY .......................208
8.1 Baûo veä caùch ñieän maùy ñieän quay choáng soùng seùt truyeàn vaøo theo
ñöôøng daây treân khoâng ...................................................................... 201
8.2 Baûo veä choáng seùt cho maùy ñieän quay ñaáu vaøo ñöôøng daây treân
khoâng qua maùy bieán aùp ................................................................... 204

Chöông 9. QUAÙ ÑIEÄN AÙP NOÄI BOÄ - NHÖÕNG TÍNH CHAÁT CHUNG
CUÛA QUAÙ ÑIEÄN AÙP NOÄI BOÄ TRONG HEÄ THOÁNG ÑIEÄN .......218
9.1 Phaân loaïi Quaù ñieän aùp noäi boä .......................................................... 209
9.2 Vaán ñeà noái ñaát ñieåm trung tính cuûa heä thoáng ñieän .......................... 211

Chöông 10. QUAÙ ÑIEÄN AÙP KHI CHAÏM ÑAÁT MOÄT PHA BAÈNG HOÀ
QUANG TRONG LÖÔÙI COÙ TRUNG TÍNH CAÙCH ÑIEÄN .......224
10.1 Chaïm ñaát moät pha oån ñònh ............................................................. 215
10.2 Dieãn bieán cuûa quaù trình chaïm ñaát moät pha .................................... 226
10.3 Noái ñaát ñieåm trung tính qua cuoän daäp hoà quang ............................ 234

Chöông 11. QUAÙ ÑIEÄN AÙP COÄNG HÖÔÛNG ..................................................243

11.1 Khaùi nieäm chung ............................................................................ 243
11.2 Coäng höôûng ñieàu hoøa ..................................................................... 235
4

Caùc caâu hoûi oân taäp moân hoïc “Quaù ñieän aùp” ..................................................260
Taøi lieäu tham khaûo ..............................................................................................272
 5

Lôøi noùi ñaàu

Caùch ñieän cuûa trang thieát bò ñieän aùp cao khoâng chæ chòu taùc
duïng thöôøng xuyeân, laâu daøi cuûa ñieän aùp laøm vieäc maø coøn phaûi chòu
taùc duïng trong moät thôøi gian ngaén hoaëc raát ngaén cuûa nhöõng ñieän
aùp taêng cao ñoät ngoät vöôït xa khaû naêng chòu ñöïng cuûa caùch ñieän.
Ñoù laø hieän töôïng quaù ñieän aùp trong heä thoáng ñieän.
QUAÙ ÑIEÄN AÙP TRONG HEÄ THOÁNG ÑIEÄN trình baøy nguoàn
goác, dieãn bieán vaø thoâng soá cuûa caùc daïng quaù ñieän aùp cuõng nhö caùc
bieän phaùp nhaèm ngaên ngöøa, haïn cheá chuùng ñeå baûo veä cho caùch
ñieän cuûa caùc trang thieát bò ñieän.
QUAÙ ÑIEÄN AÙP TRONG HEÄ THOÁNG ÑIEÄN ñöôïc bieân soaïn
treân cô sôû cuûa cuoán saùch “Quaù ñieän aùp trong heä thoáng ñieän” duøng
giaûng daïy cho sinh vieân nhieàu khoùa cuûa ngaønh Heä thoáng ñieän vaø
ñöôïc chænh söûa, boå sung caäp nhaät thöôøng xuyeân.
Tuy nhieân hieän töôïng quaù ñieän aùp, ñaëc bieät laø quaù ñieän aùp noäi
boä raát ña daïng vaø phöùc taïp, maø thôøi löôïng cho pheùp ñoái vôùi moân
hoïc coù giôùi haïn, neân taäp saùch naøy chöa theå ñeà caäp ñaày ñuû moïi
daïng quaù ñieän aùp maø chæ neâu moät vaøi daïng tieâu bieåu ñieån hình.
Taùc giaû hoan ngheânh vaø xin chaân thaønh caûm ôn moïi goùp yù quyù
baùu cuûa ñoäc giaû.
Moïi goùp yù xin göûi veà: Boä moân Heä thoáng ñieän Khoa Ñieän -
Ñieän töû, Tröôøng Ñaïi hoïc Baùch khoa - Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM.
Ñieän thoaïi: 8 651 821.

TS. Hoaøng Vieät

 7

Chöông 1
SEÙT - NGUOÀN GOÁC CUÛA
QUAÙ ÑIEÄN AÙP KHÍ QUYEÅN

1.1 CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN CUÛA PHOÙNG ÑIEÄN SEÙT
Seùt thöïc chaát laø moät daïng phoùng ñieän tia löûa trong khoâng khí vôùi khoaûng
caùch raát lôùn. Chieàu daøi trung bình cuûa khe seùt khoaûng 3÷5 km, phaàn lôùn chieàu
daøi ñoù phaùt trieån trong caùc ñaùm maây doâng. Quaù trình phoùng ñieän cuûa seùt töông
töï nhö quaù trình phoùng ñieän tia löûa trong ñieän tröôøng raát khoâng ñoàng nhaát vôùi
khoaûng caùch phoùng ñieän lôùn. Chính söï töông töï ñoù ñaõ cho pheùp moâ phoûng seùt
trong phoøng thí nghieäm ñeå nghieân cöùu nhöõng qui luaät cuûa noù vaø nghieân cöùu
nhöõng bieän phaùp baûo veä choáng seùt.
Hieån nhieân, seùt khaùc vôùi phoùng ñieän trong khoâng khí tieán haønh trong
phoøng thí nghieäm khoâng chæ ôû qui moâ maø coøn ôû ñaëc ñieåm rieâng bieät cuûa
nguoàn ñieän aùp cuûa noù töùc laø nhöõng ñaùm maây doâng tích ñieän.
Thöïc teá, söï hình thaønh caùc côn doâng luoân luoân gaén lieàn vôùi söï xuaát hieän
cuûa nhöõng luoàng khoâng khí noùng aåm khoång loà töø maët ñaát boác leân. Caùc luoàng
khoâng khí naøy ñöôïc taïo thaønh hoaëc do söï ñoát noùng maët ñaát bôûi aùnh naéng maët
trôøi, ñaëc bieät ôû caùc vuøng cao (doâng nhieät) hoaëc do söï gaëp nhau cuûa nhöõng luoàng
khoâng khí noùng aåm vôùi khoâng khí laïnh naëng (doâng front), luoàng khoâng khí noùng
aåm bò ñaåy leân treân. ÔÛ caùc vuøng ñoài nuùi cao, caùc luoàng khoâng khí noùng aåm tröôøn
theo söôøn nuùi leân cao ñoù laø doøng ñòa hình. Sau khi ñaõ ñaït ñöôïc moät ñoä cao nhaát
ñònh (khoaûng vaøi km trôû leân), luoàng khoâng khí noùng aåm naøy ñi vaøo vuøng nhieät
ñoä aâm, bò laïnh ñi, hôi nöôùc ngöng tuï laïi thaønh nhöõng gioït nöôùc li ti hoaëc thaønh
caùc tinh theå baêng. Chuùng taïo thaønh caùc ñaùm maây doâng (H.1.1), coøn ñöôïc goïi laø
maây tích vuõ (Cumuloninbus).
8

Hình 1.1 Söï phaân boá ñieän tích trong moät ñaùm maây doâng

Töø laâu, ngöôøi ta ñaõ khaúng ñònh veà

nguoàn taïo ra ñieän tröôøng khoång loà giöõa
caùc maây doâng vaø maët ñaát chính laø nhöõng
ñieän tích tích tuï treân caùc haït nöôùc li ti vaø
caùc tinh theå baêng cuûa caùc ñaùm maây doâng
ñoù. Nhöng do ñaâu coù söï nhieãm ñieän cuûa
caùc haït nöôùc vaø tinh theå baêng cuõng nhö
söï phaân li caùc ñieän tích thì coù nhieàu giaû
thuyeát khaùc nhau vaø chöa ñöôïc hoaøn
toaøn nhaát trí (trong phaïm vi cuoán saùch
naøy seõ khoâng ñi saâu vaøo caùc giaû thuyeát ñoù). Ví duï, coù giaû thuyeát cho raèng,
döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng cuûa quaû ñaát (quaû ñaát mang moät ñieän tích aâm
khoaûng – 5,4×10+5C), caùc haït nöôùc bò phaân cöïc, ñaàu döôùi nhaän ñieän tích
döông vaø ñaàu treân nhaän ñieän tích aâm (H.1.2).
Caùc gioït nöôùc lôùn, do troïng löôïng cuûa noù rôi xuoáng gaëp caùc ion töï do
(gaàn maët ñaát coù khoaûng 600 ñoâi ion trong moät cm3 khoâng khí, caøng leân cao maät
ñoä ion caøng cao) bay chaäm hôn trong khoâng khí, haáp thuï caùc ion aâm baèng ñaàu
döông cuûa noù ôû phía tröôùc vaø ñaåy caùc ion döông töï do ra xa. Keát quaû laø gioït
nöôùc mang ñieän tích aâm thöøa.
Caùc gioït nöôùc beù ñaõ phaân cöïc, thì bò caùc luoàng khoâng khí ñaåy leân phía
treân haáp thuï caùc ion döông baèng ñaàu aâm cuûa mình, ñaåy ion aâm töï do ra xa vaø
do ñoù mang ñieän tích döông thöøa. Nhö vaäy theo giaû thuyeát naøy, phaàn döôùi cuûa
caùc ñaùm maây doâng mang ñieän tích aâm, phuø hôïp vôùi thöïc teá laø phaàn lôùn caùc
phoùng ñieän seùt xuoáng ñaát (80÷90%) coù cöïc tính aâm. Nhöng giaû thuyeát naøy vaãn
 9

chöa giaûi thích ñöôïc moät thöïc teá, laø hôn moät nöûa theå tích cuûa ñaùm maây khoâng
phaûi ñöôïc taïo thaønh töø caùc gioït nöôùc maø töø caùc tinh theå baêng vaø boâng tuyeát
maø hình daïng vaø caáu taïo cuûa chuùng laøm cho chuùng khoù coù theå bò phaân cöïc bôûi
ñieän tröôøng cuûa quaû ñaát.
Toùm laïi, caùc giaû thuyeát cho ñeán nay ñeàu chöa giaûi thích ñöôïc moät caùch
trieät ñeå veà nguoàn ñieän tích cuûa caùc ñaùm maây doâng vaø söï phaân li chuùng, khieán
ngöôøi ta nghó raèng trong thöïc teá coù theå coù nhieàu nguyeân nhaân ñoàng thôøi taùc
ñoäng vaø raát phöùc taïp.
Nhöng coù ñieàu chaéc chaén laø trong suoát côn doâng, caùc ñieän tích döông vaø
ñieän tích aâm bò caùc luoàng khoâng khí maõnh lieät taùch rôøi nhau, gaén lieàn vôùi söï
phaân boá caùc tinh theå baêng tuyeát treân taàng ñænh vaø caùc gioït nöôùc möa ôû taàng
ñaùy cuûa ñaùm maây doâng. Söï taùch rôøi ñieän tích naøy tuøy thuoäc vaøo ñoä cao cuûa
ñaùm maây, naèm trong khoaûng töø 200÷10.000m, vôùi taâm cuûa chuùng caùch nhau
öôùc khoaûng töø 300÷5000m. Löôïng ñieän tích trong caùc ñaùm maây tham gia vaøo
côn seùt vaøo khoaûng töø 1÷100C vaø coù theå cao hôn. Ñieän theá cuûa caùc ñaùm maây
doâng vaøo khoaûng 107÷108V. Naêng löôïng toûa ra bôûi moät côn seùt khoaûng
250kWh.
Keát quaû quan traéc cho thaáy phaàn döôùi cuûa caùc ñaùm maây doâng chuû yeáu
chöùa ñieän tích aâm, do ñoù caûm öùng treân maët ñaát nhöõng ñieän tích döông töông
öùng vaø taïo neân moät tuï ñieän khoâng khí khoång loà. Cöôøng ñoä ñieän tröôøng trung
bình nôi ñoàng nhaát thöôøng ít khi quaù 1kV/cm, nhöng caù bieät nôi maät ñoä ñieän
tích cao, hoaëc nôi coù vaät daãn ñieän toát nhoâ leân cao treân maët ñaát ñieän tröôøng cuïc
boä coù theå cao hôn nhieàu vaø coù theå ñaït ñeán ngöôõng ion hoùa khoâng khí (ôû maët
ñaát trò soá naøy 25÷30kV/cm vaø caøng leân cao caøng giaûm, ôû ñoä cao moät vaøi km
giaûm coøn khoaûng 10kV/cm) seõ gaây ion hoùa khoâng khí taïo thaønh doøng plasma,
môû ñaàu cho quaù trình phoùng ñieän seùt phaùt trieån giöõa maây doâng vaø maët ñaát.

Quaù trình phoùng ñieän seùt naøy goàm coù ba giai ñoaïn chuû yeáu:
1- Thoaït tieân xuaát phaùt töø maây doâng moät daûi saùng môø keùo daøi töøng ñôït
giaùn ñoaïn veà phía maët ñaát vôùi toác ñoä trung bình khoaûng 105÷106 m/s. Ñaáy laø
giai ñoaïn phoùng ñieän tieân ñaïo töøng ñôït ñöôïc goïi laø tieân ñaïo baäc (stepped
leader). Keânh tieân ñaïo laø moät doøng plasma maät ñoä ñieän tích khoâng cao laém,
khoaûng 1013÷1014 ion/m3. Moät phaàn ñieän tích aâm cuûa maây doâng traøn vaøo keânh
vaø phaân boá töông ñoái ñeàu doïc theo chieàu daøi cuûa noù (H.1.3a).
10

Hình 1.3 Caùc giai ñoaïn phoùng ñieän seùt vaø bieán thieân cuûa doøng ñieän seùt theo thôøi gian
a) Giai ñoaïn phoùng ñieän tieân ñaïo (1)
b) Tia tieân ñaïo ñeán gaàn maët ñaát, hình thaønh khu vöïc ion hoùa maõnh lieät (2)
c) Giai ñoaïn phoùng ñieän ngöôïc hay phoùng ñieän chuû yeáu (3)
d) Phoùng ñieän chuû yeáu keát thuùc, doøng seùt ñaït giaù trò cöïc ñaïi (4)

Thôøi gian phaùt trieån cuûa tia tieân ñaïo moãi ñôït keùo daøi trung bình khoaûng
1µs, töông öùng tia tieân ñaïo daøi theâm trung bình ñöôïc khoaûng vaøi chuïc meùt ñeán
boán naêm chuïc meùt. Thôøi gian taïm ngöng phaùt trieån giöõa hai ñôït lieân tieáp
khoaûng 30÷90µs.
Ñieän tích aâm töø maây traøn vaøo keânh tieân ñaïo baèng Q = σl vôùi l laø chieàu
daøi keânh. Ñieän tích naøy thöôøng chieám khoaûng 10% löôïng ñieän tích chaïy vaøo
ñaát trong moät laàn phoùng ñieän seùt. Döôùi taùc duïng cuûa ñieän tröôøng taïo neân bôûi
ñieän tích aâm cuûa maây doâng vaø ñieän tích aâm trong keânh tieân ñaïo, seõ coù söï taäp
trung ñieän tích caûm öùng traùi daáu (ñieän tích döông) treân vuøng maët ñaát phía döôùi
ñaùm maây doâng. Neáu vuøng ñaát phía döôùi coù ñieän daãn ñoàng nhaát thì nôi ñieän
tích taäp trung seõ naèm tröïc tieáp döôùi keânh tieân ñaïo. Neáu vuøng ñaát phía döôùi coù
ñieän daãn khaùc nhau thì ñieän tích caûm öùng seõ taäp trung chuû yeáu ôû vuøng keá caän,
nôi coù ñieän daãn cao nhö vuøng quaëng kim loaïi, vuøng ñaát aåm, ao hoà, soâng ngoøi,
vuøng nöôùc ngaàm, keát caáu kim loaïi caùc nhaø cao taàng, coät ñieän, caây cao bò öôùt
trong möa... vaø nôi ñoù thöôøng laø nôi ñoå boä cuûa seùt.
Cöôøng ñoä ñieän tröôøng ôû ñaàu keânh tieân ñaïo trong phaàn lôùn giai ñoaïn phaùt
trieån cuûa noù (trong maây doâng), ñöôïc xaùc ñònh bôûi ñieän tích baûn thaân cuûa keânh
 11

vaø cuûa ñieän tích tích tuï ôû ñaùm maây. Ñöôøng ñi cuûa keânh trong giai ñoaïn naøy
khoâng phuï thuoäc vaøo tình traïng cuûa maët ñaát vaø caùc vaät theå ôû maët ñaát, phöông
coù cöôøng ñoä ñieän tröôøng cao nhaát phuï thuoäc vaøo nhieàu nhaân toá ngaãu nhieân
phöùc taïp. Chæ khi keânh tieân ñaïo coøn caùch maët ñaát moät ñoä cao naøo ñoù (ñoä cao
ñònh höôùng), thì môùi thaáy roõ daàn aûnh höôûng cuûa söï taäp trung ñieän tích ôû maët
ñaát vaø ôû caùc vaät daãn nhoâ khoûi maët ñaát ñoái vôùi höôùng phaùt trieån tieáp tuïc cuûa
keânh. Keânh seõ phaùt trieån theo höôùng coù cöôøng ñoä ñieän tröôøng lôùn nhaát. Nhö
vaäy, vò trí ñoå boä cuûa seùt mang tính choïn loïc. Trong kyõ thuaät, ngöôøi ta ñaõ lôïi
duïng tính choïn loïc ñoù ñeå baûo veä choáng seùt ñaùnh thaúng cho caùc coâng trình,
baèng caùch duøng caùc thanh hoaëc daây thu seùt baèng kim loaïi ñöôïc noái ñaát toát, ñaët
cao hôn coâng trình caàn baûo veä ñeå höôùng seùt phoùng vaøo ñoù, haïn cheá khaû naêng
seùt ñaùnh vaøo coâng trình.
ÔÛ nhöõng vaät daãn coù ñoä cao lôùn nhö caùc nhaø choïc trôøi, coät ñieän ñöôøng daây
cao aùp, coät anten caùc ñaøi thu phaùt thanh, truyeàn hình, böu ñieän... thì töø ñænh
cuûa noù, nôi ñieän tích traùi daáu taäp trung nhieàu laøm cho cöôøng ñoä tröôøng cuïc boä
taêng cao cuõng seõ ñoàng thôøi xuaát hieän ion hoùa khoâng khí, taïo neân doøng tieân ñaïo
phaùt trieån höôùng leân ñaùm maây doâng. Chieàu daøi cuûa keânh tieân ñaïo töø döôùi leân
naøy taêng theo ñoä cao cuûa vaät daãn, coù theå ñaït ñeán ñoä cao moät vaøi traêm meùt vaø
taïo ñieàu kieän deã daøng cho söï ñònh höôùng cuûa seùt vaøo vaät daãn ñoù. Quaù trình
naøy thöôøng ñöôïc goïi laø quaù trình phoùng ñieän ñoùn seùt. Nhöõng ñaàu thu seùt theá
heä môùi xuaát hieän vaøo nhöõng naê m cuû a thaä p kyû 80 vaø 90 theá kyû chính laø ñaõ
öù n g duï n g hieä u öùn g naø y ñeå taê ng khaû naên g ñoù n baét keânh tieân ñaïo töø treân
maây doâng xuoáng, haïn cheá xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo coâng trình ñöôïc baûo veä.
2- Giai ñoaïn phoùng ñieän chính (hay phoùng ñieän ngöôïc). Khi keânh tieân ñaïo
xuaát phaùt töø maây doâng tieáp caän maët ñaát (thôøi gian vaøo khoaûng 20ms) hoaëc tieáp
caän keânh tieân ñaïo ngöôïc chieàu, thì baét ñaàu giai ñoaïn phoùng ñieän ngöôïc hay
phoùng ñieän chính, töông töï nhö caùc quaù trình phoùng ñieän ngöôïc trong chaát khí ôû
ñieän tröôøng khoâng ñoàng nhaát (H.1.3.b). Trong khoaûng caùch khí coøn laïi giöõa ñaàu
keânh tieân ñaïo vaø maët ñaát (hoaëc giöõa hai ñaàu keânh tieân ñaïo ngöôïc chieàu) cöôøng
ñoä ñieän tröôøng taêng cao gaây neân ion hoùa maõnh lieät khoâng khí, daãn ñeán söï hình
thaønh moät doøng plasma môùi, coù maät ñoä ñieän tích cao hôn nhieàu so vôùi maät ñoä
ñieän tích cuûa keânh tieân ñaïo (1016 ÷ 1019 ion/m3 ) , ñieän daãn cuûa noù taêng leân
haøng traêm, haøng ngaøn laàn, ñieän tích caûm öùng töø maët ñaát traøn vaøo doøng ngöôïc
naøy trung hoøa ñieän tích aâm cuûa keânh tieân ñaïo tröôùc ñaây vaø thöïc teá ñaàu doøng
mang ñieän theá cuûa ñaát, laøm cho cöôøng ñoä ñieän tröôøng ôû khu vöïc tieáp giaùp cuûa
hai doøng plasma ngöôïc chieàu nhau taêng leân gaây ion hoùa maõnh lieät khoâng khí ôû
12

khu vöïc naøy vaø nhö vaäy ñaàu doøng plasma ñieän daãn cao tieáp tuïc phaùt trieån ngöôïc
leân treân theo ñöôøng ñaõ ñöôïc doïn saün bôûi keânh tieân ñaïo. Toác ñoä cuûa keânh phoùng
ñieän ngöôïc vaøo khoaûng 1, 5 × 107 ÷ 1, 5 × 198 m/s (baèng 0,05 ÷ 0,5 toác ñoä aùnh
saùng) töùc laø nhanh gaáp treân traêm laàn toác ñoä phaùt trieån cuûa doøng tieân ñaïo
(H.1.3c). Vì maät ñoä ñieän tích cao ñoát noùng maõnh lieät neân keânh phoùng ñieän chính
saùng choùi chang (ñoù chính laø tia chôùp). Nhieät ñoä trong keânh phoùng ñieän coù theå
ñeán vaøi ba chuïc ngaøn oC, (gaáp vaøi ba laàn nhieät ñoä treân beà maët maët trôøi). Vaø söï
daõn nôû ñoät ngoät cuûa khoâng khí bao quanh keânh phoùng ñieän chính taïo neân nhöõng
ñôït soùng aâm maõnh lieät, gaây neân nhöõng tieáng noå chaùt chuùa (ñoù laø tieáng saám) vaø
tieáng reàn ì aàm keùo daøi. Ñaëc ñieåm quan troïng nhaát cuûa phoùng ñieän chính laø
cöôøng ñoä doøng lôùn. Neáu v laø toác ñoä cuûa phoùng ñieän chuû yeáu vaø σ laø maät ñoä
ñöôøng cuûa ñieän tích thì doøng ñieän seùt seõ ñaït giaù trò cao nhaát khi keânh phoùng
ñieän chính leân ñeán ñaùm maây doâng vaø baèng Is = σ.v (H.1.3d). Ñoù chính laø doøng
ngaén maïch khoaûng caùch khí giöõa maây-ñaát, coù trò soá töø vaøi kA ñeán treân vaøi traêm
kA.
3- Giai ñoaïn keát thuùc ñöôïc ñaùnh daáu khi keânh phoùng ñieän chính leân
tôùi ñaùm maây, ñieän tích caûm öùng töø maët ñaát theo leân, traøn vaøo vaø trung hoøa vôùi
ñieän tích aâm cuûa ñaùm maây, moät phaàn nhoû cuûa soá ñieän tích coøn laïi cuûa maây seõ
theo keânh phoùng ñieän chaïy xuoáng ñaát vaø cuõng taïo neân ôû choã seùt ñaùnh moät doøng
ñieän coù trò soá giaûm daàn töông öùng phaàn ñuoâi soùng cuûa xung doøng seùt. Söï toûa
saùng môø daàn. Trong 50% caùc tröôøng hôïp, söï thaùo ñieän tích xuoáng ñaát naøy taïo
neân moät doøng khoâng ñoåi khoaûng 100A, keùo daøi coù theå ñeán 0,1s. Do thôøi gian
keùo daøi nhö vaäy neân hieäu öùng nhieät do noù gaây neân cuõng khoâng keùm phaàn
nguy hieåm cho caùc coâng trình bò seùt ñaùnh.
Keát quaû quan traéc seùt cho thaáy raèng, moät côn seùt thöôøng goàm nhieàu laàn
phoùng ñieän keá tieáp nhau, trung bình laø ba laàn, nhieàu nhaát coù theå ñeán vaøi ba
chuïc laàn. Thôøi gian giöõa caùc laàn phoùng ñieän keá tieáp nhau trung bình khoaûng
30÷50ms, nhöng coù theå keùo daøi ñeán 0,1s neáu coù doøng khoâng ñoåi trong giai
ñoaïn keát thuùc. Caùc laàn phoùng ñieän sau coù doøng tieân ñaïo phaùt trieån lieân tuïc
(khoâng phaûi töøng ñôït nhö laàn ñaàu), khoâng phaân nhaùnh vaø theo ñuùng quó ñaïo
cuûa laàn ñaàu nhöng vôùi toác ñoä cao hôn ( 2.106 m/s) , thöôøng goïi laø tieân ñaïo hình
kim (needle leader) cuõng coøn coù teân goïi laø tieân ñaïo hình muõi teân (dart leader).
Moãi laàn phoùng ñieän taïo neân moät xung doøng seùt. Caùc xung seùt sau thöôøng coù
bieân ñoä beù hôn, nhöng ñoä doác ñaàu soùng cao hôn nhieàu so vôùi xung ñaàu tieân.
Moät côn seùt coù theå keùo daøi ñeán 1,33s.
 13

1- Giai ñoaïn tieân ñaïo; 2- Giai ñoaïn phoùng ñieän chuû yeáu;
3- Giai ñoaïn sau phoùng ñieän - saùng môø; 4- Tia tieân ñaïo hình muõi teân hoaëc hình kim;
5- Giai ñoaïn tieân ñaïo cuûa caùc cuù seùt keá tuïc; 6- Doøng ñieän tieân ñaïo;
7- Doøng ñieän chuû yeáu; 8- Doøng ñieän trong giai ñoaïn saùng môø
Hình 1.4 Quaù trình phaùt trieån cuûa phoùng ñieän seùt

Söï phoùng ñieän nhieàu laàn cuûa seùt ñöôïc giaûi thích nhö sau: Ñaùm maây doâng
coù theå coù nhieàu trung taâm ñieän tích khaùc nhau, hình thaønh do caùc doøng khoâng
khí xoaùy trong maây. Laàn phoùng ñieän ñaàu tieân, dó nhieân seõ xaûy ra giöõa ñaát vaø
trung taâm ñieän tích coù cöôøng ñoä ñieän tröôøng cao nhaát.
Trong giai ñoaïn phoùng ñieän tieân ñaïo thì hieäu theá cuûa trung taâm ñieän tích
naøy vôùi caùc trung taâm ñieän tích khaùc keá caän thöïc teá khoâng thay ñoåi ñaùng keå
vaø ít coù aûnh höôûng qua laïi giöõa chuùng. Nhöng khi keânh phoùng ñieän chuû yeáu ñaõ
leân ñeán maây thì trung taâm ñieän tích ñaàu tieân cuûa ñaùm maây thöïc teá mang ñieän
theá cuûa ñaát laøm cho hieäu theá giöõa trung taâm ñieän tích ñaõ phoùng vôùi caùc trung
taâm ñieän tích laân caän taêng leân vaø coù theå daãn ñeán phoùng ñieän giöõa chuùng vôùi
nhau. Quaù trình naøy xaûy ra raát nhanh. Trong khi ñoù thì keânh phoùng ñieän cuõ
vaãn coøn moät ñieän daãn nhaát ñònh do söï khöû ion chöa hoaøn toaøn, neân phoùng ñieän
tieân ñaïo laàn sau theo ñuùng quó ñaïo ñoù, lieân tuïc vaø vôùi toác ñoä cao hôn laàn ñaàu.
Phoùng ñieän seùt cuõng coù theå xaûy ra giöõa caùc ñaùm maây mang ñieän tích khaùc
nhau hoaëc giöõa caùc trung taâm ñieän tích cuûa moät ñaùm maây löôõng cöïc, tuy nhieân
quaù ñieän aùp trong heä thoáng ñieän, hoûa hoaïn hoaëc hö hoûng caùc coâng trình treân
maët ñaát chæ xaûy ra khi coù phoùng ñieän seùt veà phía maët ñaát. Vì vaäy, ôû ñaây chæ
xeùt ñeán seùt giöõa maây doâng vaø maët ñaát cuøng taùc haïi cuûa noù ñoái vôùi heä thoáng
ñieän. Seùt maây - ñaát cuõng coù theå xaûy ra vôùi tieân ñaïo mang ñieän tích döông xuaát
phaùt töø phaàn mang ñieän tích döông cuûa ñaùm maây, nhöng raát hieám thaáy. Loaïi
seùt döông naøy chæ coù moät xung duy nhaát, coù bieân ñoä doøng vaø toång ñieän tích raát
lôùn, thôøi gian soùng keùo daøi. Taùc duïng phaù hoaïi cuûa noù raát lôùn, ñaëc bieät laø hieäu
14

öùng nhieät cuûa noù.

1.2 CAÙC THAM SOÁ CHUÛ YEÁU CUÛA SEÙT - CÖÔØNG ÑOÄ HOAÏT ÑOÄNG
CUÛA SEÙT
Doøng ñieän seùt nhö hình 1.5, coù
daïng moät soùng xung. Trung bình
trong khoaûng vaøi ba micro giaây, doøng
ñieän taêng nhanh ñeán trò soá cöïc ñaïi taïo
neân phaàn ñaàu soùng vaø sau ñoù giaûm
xuoáng chaàm chaäm trong khoaûng
20 ÷ 100µs , taïo neân phaàn ñuoâi
soùng.
Söï lan truyeàn soùng ñieän töø taïo
neân bôûi doøng ñieän seùt gaây neân quaù
ñieän aùp trong heä thoáng ñieän, do ñoù
caàn phaûi bieát nhöõng tham soá chuû yeáu cuûa noù.
- Bieân ñoä doøng ñieän seùt vôùi xaùc suaát xuaát hieän cuûa noù.
- Ñoä doác ñaàu soùng doøng ñieän seùt hoaëc thôøi gian ñaàu soùng τ ñs vôùi xaùc suaát
xuaát hieän cuûa noù.
- Ñoä daøi soùng doøng ñieän seùt τ s (töùc thôøi gian cho ñeán khi doøng seùt giaûm
coøn baèng 1/2 bieân ñoä cuûa noù).
- Cöïc tính doøng ñieän seùt.
Ngoaøi ra, phaûi bieát cöôøng ñoä hoaït ñoäng trung bình cuûa seùt töùc laø soá ngaøy
coù doâng seùt trung bình hoaëc toång soá giôø coù doâng seùt trung bình trong moät naêm
ôû moãi khu vöïc laõnh thoå vaø maät ñoä trung bình cuûa seùt trong khu vöïc ñoù, töùc laø
soá laàn seùt ñaùnh vaøo moät ñôn vò dieän tích maët ñaát (1km2) trong moät ngaøy seùt. ÔÛ
nhieàu nöôùc phaùt trieån ñaõ xaây döïng ñöôïc baûn ñoà phaân vuøng hoaït ñoäng cuûa seùt.
1.2.1 Bieân ñoä doøng ñieän seùt vaø xaùc suaát xuaát hieän cuûa noù
Doøng ñieän seùt coù trò soá lôùn nhaát vaøo luùc keânh phoùng ñieän chính leân ñeán
trung taâm ñieän tích cuûa ñaùm maây doâng. Neáu nôi (vaät) bò seùt ñaùnh coù noái ñaát
toát, ñieän trôû noái ñaát khoâng ñaùng keå, thì trò soá lôùn nhaát cuûa doøng ñieän seùt, nhö
ñaõ trình baøy ôû treân, baèng is = σ.v . Nhöng neáu ñieän trôû noái ñaát cuûa vaät bò seùt
ñaùnh coù moät trò soá R naøo ñoù thì doøng ñieän seùt qua vaät ñoù seõ giaûm theo quan
heä:
 15

zo
is = σ.v
zo + R
vôùi zo laø toång trôû soùng cuûa khe seùt, coù trò soá trong khoaûng 200 ÷ 500Ω , trung
bình 300Ω .
Nhö vaäy, neáu ñieän trôû noái ñaát R thay ñoåi töø 0 ÷ 30Ω thì doøng ñieän qua
vaät bò seùt ñaùnh chæ giaûm khoaûng 10%. Ñieän trôû noái ñaát cuûa coät vaø daây thu seùt
trong heä thoáng ñieän thöôøng ít khi quaù 20 ÷ 30Ω , neân trong tính toaùn coù theå
laáy gaàn ñuùng trò soá cöïc ñaïi cuûa doøng ñieän seùt is = σ.v .

Hình 1.6 Thieát bò xaùc ñònh bieân ñoä doøng ñieän seùt

Ñeå ño bieân ñoä doøng ñieän seùt töø laâu ngöôøi ta duøng roäng raõi trong heä thoáng
ñieän thieát bò ghi töø. Ñoù laø nhöõng thanh hình truï baèng boät saét töø troän vôùi keo
caùch ñieän eùp laïi. Thanh ñöôïc gaén vaøo coät thu seùt hay coät ñieän, song song vôùi
ñöôøng söùc cuûa töø tröôøng doøng ñieän seùt chaïy qua coät khi bò seùt ñaùnh.
Nhôø laøm baèng vaät lieäu saét töø neân thanh duy trì moät ñoä töø dö lôùn. Cuoái
muøa seùt ngöôøi ta thaùo thieát bò ghi töø, ño löôïng töø dö vaø xaùc ñònh ñöôïc doøng
ñieän seùt lôùn nhaát ñaõ chaïy qua coät. Ñoä chính xaùc cuûa thieát bò töø naøy khoâng cao
nhöng nhöôïc ñieåm naøy ñöôïc buø laïi bôûi soá löôïng raát lôùn thieát bò ñaët trong heä
thoáng ñieän (ñeán haøng chuïc ngaøn chieác).
Keát quaû ño ñaïc trong nhieàu naêm ôû nhieàu nôi cho thaáy bieân ñoä doøng ñieän
seùt bieán thieân trong phaïm vi raát roäng, töø vaøi kA ñeán treân vaøi traêm kA, nhöng
phaàn lôùn thöôøng döôùi 50kA vaø raát hieám khi vöôït quaù 100kA.
Trong tính toaùn choáng seùt coù theå duøng qui luaät phaân boá xaùc suaát bieân ñoä
doøng ñieän seùt gaàn ñuùng sau, cho vuøng ñoàng baèng:
16

vis = e− is/ 26 = 10−is/ 60

is i
töùc: ln vis = − hay lg vis = − s (1.1)
26 60
vôùi vis laø xaùc suaát xuaát hieän doøng ñieän seùt coù bieân ñoä baèng hoaëc lôùn hôn is.
Ví duï: xaùc suaát phoùng ñieän seùt coù bieân ñoä doøng ñieän seùt is ≥ 60 kA
baèng:
60
lg vis = − = − 1 ; vis = 0,1 = 10%
60
Coù nghóa laø trong toång soá laàn seùt ñaùnh chæ coù 10% soá laàn seùt coù bieân ñoä
doøng ñieän seùt töø 60 kA trôû leân. Doøng ñieän seùt coù bieân ñoä töø 100 kA trôû leân
thöôøng raát hieám xaûy ra, neân chæ phaûi duøng ñeán khi thieát keá choáng seùt cho
nhöõng traïm phaân phoái voâ cuøng quan troïng.

Hình 1.7 Xaùc suaát phaân boá doøng seùt coù bieân ñoä baèng vaø lôùn hôn is

ÔÛ nhöõng vuøng ñoài nuùi, bieân ñoä doøng ñieän seùt thöôøng beù hôn so vôùi nhöõng
vuøng ñoàng baèng khoaûng vaøi laàn, do khoaûng caùch töø ñaát leân caùc ñaùm maây doâng
ngaén hôn neân phoùng ñieän seùt ñaõ coù theå xaûy ra, ngay khi maät ñoä ñieän tích cuûa
caùc ñaùm maây coøn beù hôn. Noùi moät caùch khaùc, ôû ñaây, xaùc suaát xuaát hieän doøng
ñieän seùt coù bieân ñoä lôùn thaáp hôn
i
− s is
vis = 10 30 hay lg vis = − (1.2)
30
 17

1.2.2 Ñoä doác ñaàu soùng doøng ñieän seù t vaø xaùc suaá t xuaá t hieän cuûa noù
Vieäc xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm ñoä doác ñaàu soùng hoaëc ñoä daøi ñaàu soùng
doøng ñieän seùt khoù khaên hôn nhieàu, vì vaäy löôïng soá lieäu thöïc nghieäm veà nhöõng
thoâng soá naøy töông ñoái ít.
Ñeå ño ñoä doác doøng ñieän seùt, ngöôøi ta thöôøng duøng moät khung baèng daây
daãn treo caïnh coät thu seùt. Caùc ñaàu daây cuûa khung noái vaøo moät hoa ñieän keá ñeå
ño bieân ñoä cuûa ñieän aùp (xem Kyõ thuaät
ñieän cao aùp, taäp 1, chöông 4 trang 133 -
134).
Khi seùt ñaùnh vaøo coät thu seùt vôùi ñoä
di
doác doøng ñieän seùt a = s thì trong
dt
khung seõ caûm öùng neân moät söùc ñieän
di
ñoäng baèng M s vôùi M laø heä soá hoã caûm
dt
giöõa daây daãn doøng ñieän seùt cuûa coät thu
seùt vôùi khung.
Hoa ñieän keá ghi ñöôïc bieân ñoä ñieän
dis
aùp giöõa caùc ñaàu ra cuûa khung: u = M( )max
dt
Bieát ñöôïc u coù theå xaùc ñònh ñöôïc ñoä doác lôùn nhaát cuûa soùng doøng ñieän seùt
ñaõ chaïy qua coät:
dis
amax = ( )max , kA/µs
dt
Ñoä doác ñaàu soùng doøng ñieän seùt cuõng thay ñoåi trong moät phaïm vi roäng vaø
cuõng ñöôïc cho döôùi daïng ñöôøng cong xaùc suaát. Thöôøng duøng ñöôøng cong thöïc
nghieäm sau.
Cho vuøng ñoàng baèng:

va = e− a / 15,7 = 10− a / 36 (1.3)

a a
hay ln va = − ; lg va = −
15, 7 36
trong ñoù va laø xaùc suaát xuaát hieän doøng ñieän seùt coù ñoä doác ñaàu soùng doøng ñieän
baèng vaø lôùn hôn a.
18

ÔÛ nhöõng vuøng nuùi cao, xaùc suaát xuaát hieän doøng ñieän seùt coù cuøng ñoä doác
ñaàu soùng thöôøng thaáp hôn vaø coù theå xaùc ñònh theo:

va = 10− a / 18 = e− a/7,82 (1.4)

Keát quaû ño ñaïc cho thaáy phaàn lôùn soùng doøng ñieän seùt coù thôøi gian ñaàu
soùng töø τñs = 1 ÷ 10 µs thöôøng gaëp laø töø 1 ÷ 4µs vaø ñoä daøi soùng trong khoaûng
τs = 20 ÷ 100 µs . Trong tính toaùn thieát keá thöôøng laáy thôøi gian ñaàu soùng
τñs = 1, 2 µs vaø ñoä daøi soùng trung bình laø 50 µs töông öùng vôùi daïng soùng
chuaån (soùng 1,2/50).

Hình 1.9 Ñöôøng cong xaùc suaát ñoä doác ñaàu soùng doøng seùt

Veà quan heä giöõa ñoä doác ñaàu soùng vaø bieân ñoä doøng ñieän seùt, cho ñeán nay
vôùi nhöõng soá lieäu ño ñöôïc, ngöôøi ta vaãn chöa tìm thaáy coù moät quan heä toaùn
hoïc roõ raøng, chaët cheõ. Coù khuynh höôùng tuy khoâng roõ raøng, laø ñoä doác ñaàu
soùng taêng khi bieân ñoä doøng ñieän seùt taêng. Trong tính toaùn khi ñoàng thôøi phaûi
xeùt aûnh höôûng cuûa caû ñoä doác ñaàu soùng vaø bieân ñoä, ngöôøi ta coi chuùng nhö laø
nhöõng ñaïi löôïng ngaãu nhieân ñoäc laäp vaø duøng xaùc suaát phoái hôïp:
- Ñoái vôùi vuøng ñoàng baèng:
is a
lg v( is , a ) = − ( + ) (1.5)
60 36
is a
hay ln v( is , a ) = − ( + )
26 15, 7
- Ñoái vôùi vuøng ñoài nuùi cao:
 19

is a
lg v( is , a ) = − ( + ) (1.6)
30 18
g Ñieän tích taûn vaøo ñaát trong thôøi gian phoùng ñieän seùt nhieàu laàn thay ñoåi
trong phaïm vi töø 0,1C÷100C vaø coù theå lôùn hôn, trò soá trung bình vaøo khoaûng
20C. Chính löôïng ñieän tích taûn vaøo ñaát trong thôøi gian phoùng ñieän seùt naøy
ñoùng moät vai troø ñaùng keå trong söï duy trì ñieän tích aâm cuûa quaû ñaát.
g Veà daïng tính toaùn doøng ñieän seùt, tuøy töøng tröôøng hôïp cuï theå coù theå
duøng caùc daïng ñôn giaûn hoùa nhö sau:

Hình 1.10 Caùc daïng soùng tính toaùn doøng ñieän seùt

a) Daïng soùng hình thang is = at (H.1.10a) duøng khi quaù trình caàn xeùt
chòu aûnh höôûng chuû yeáu cuûa phaàn ñaàu soùng, coøn söï giaûm doøng ñieän sau trò soá
cöïc ñaïi theo qui luaät naøy hay qui luaät kia khoâng coù aûnh höôûng ñaùng keå ñeán
quaù trình. Ví duï nhö khi xeùt quaù trình soùng trong cuoän daây maùy bieán aùp.
b) Daïng haøm muõ is = Ise− t/T (H.1.10b) duøng khi tính toaùn caùc quaù trình
phaùt trieån chaäm, nhö khi tính hieäu öùng nhieät cuûa doøng ñieän seùt, trong ñoù söï
taêng doøng ñieän ôû ñaàu soùng theo qui luaät naøy hay qui luaät kia thöïc teá khoâng coù
aûnh höôûng nhieàu ñeán keát quaû.
τ
T laø haèng soá thôøi gian cuûa söï giaûm doøng ñieän: T= s
0, 7
vôùi τs laø thôøi gian toaøn soùng (töùc laø thôøi gian tính ñeán khi doøng ñieän giaûm coøn
baèng moät nöûa bieân ñoä).

1.2.3 Cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa seùt - maät ñoä seùt
Cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa seùt ñöôïc bieåu thò baèng soá ngaøy trung bình coù
20

doâng seùt haèng naêm hoaëc baèng toång soá giôø trung bình coù doâng seùt haèng naêm.
Cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa seùt raát khaùc nhau ôû caùc vuøng khí haäu khaùc nhau.
Khuynh höôùng chung laø cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa seùt taêng daàn töø caùc mieàn ñòa
cöïc ñeán mieàn nhieät ñôùi xích ñaïo, nôi coù ñoä aåm khoâng khí vaø nhieät ñoä cao hôn,
taïo ñieàu kieän deã daøng cho söï hình thaønh maây doâng.
Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa nhieàu nöôùc, soá ngaøy seùt haøng naêm ôû caùc vuøng
nam, baéc cöïc vaøo khoaûng 2÷3, vuøng oân ñôùi khoaûng 30÷50, vuøng nhieät ñôùi
khoaûng 75÷100 vaø vuøng xích ñaïo khoaûng 100÷150.
Tuy nhieân, khuynh höôùng treân cuõng khoâng phaûi laø tuyeät ñoái. Thöïc teá
ngay trong cuøng moät mieàn khí haäu, cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa seùt cuõng coù theå
khaùc nhau nhieàu, do caùc ñieàu kieän khí töôïng thuûy vaên ñòa chaát cuûa töøng khu
vöïc tieåu khí haäu thay ñoåi phöùc taïp.
Treân toaøn boä beà maët quaû ñaát trong moãi giaây xaûy ra khoaûng 100 laàn
phoùng ñieän seùt, töùc moãi ngaøy coù khoaûng 8÷9 trieäu laàn seùt ñaùnh xuoáng maët ñaát.
- Maät ñoä cuûa seùt laø soá laàn seùt ñaùnh trung bình treân moät ñôn vò dieän tích
maët ñaát (1 km2 ) trong moät ngaøy seùt hoaëc trong moät giôø seùt. Soá lieäu naøy cuõng
thay ñoåi theo vuøng laõnh thoå.

1.2.4 Cöïc tính cuûa seùt

Soá lieäu quan traéc seùt ôû nhieàu nöôùc trong nhieàu naêm cho thaáy, soùng doøng
ñieän seùt mang cöïc tính aâm xuaát hieän thöôøng xuyeân hôn vaø chieám khoaûng
80÷90% toaøn boä soá laàn phoùng ñieän seùt.

1.3. TÌNH HÌNH DOÂNG SEÙT ÔÛ VIEÄT NAM

Theo taøi lieäu tham khaûo [12] Vieät Nam laø moät nöôùc thuoäc vuøng khí haäu
nhieät ñôùi noùng aåm, möa nhieàu, cöôøng ñoä hoaït ñoäng cuûa doâng seùt raát maïnh.
Thöïc teá seùt ñaõ gaây nhieàu taùc haïi ñeán ñôøi soáng con ngöôøi, gaây hö hoûng thieát bò,
coâng trình. Laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây söï coá trong vaän haønh heä thoáng
ñieän vaø hoaït ñoäng cuûa nhieàu ngaønh khaùc.
ÔÛ caùc vuøng laõnh thoå vôùi ñieàu kieän khí haäu, thôøi tieát vaø ñòa hình khaùc
nhau thì ñaëc ñieåm veà hoaït ñoäng doâng seùt khaùc nhau, maët khaùc, ñieàu kieän
trang bò kyõ thuaät khaùc nhau thì möùc ñoä thieät haïi do seùt gaây ra cuõng khaùc nhau.
Vì vaäy, ngoaøi vieäc tieáp nhaän caùc keát quaû nghieân cöùu cuûa theá giôùi, moãi nöôùc
caàn phaûi töï tieán haønh ñieàu tra, nghieân cöùu veà ñaëc tính hoaït ñoäng doâng seùt vaø
caùc thoâng soá phoùng ñieän seùt treân laõnh thoå cuûa mình ñeå töø ñoù ñeà ra nhöõng bieän
 21

phaùp phoøng, choáng seùt thích hôïp, hieäu quaû.

ÔÛ Vieät Nam vaán ñeà nghieân cöùu seùt ñaõ ñöôïc ñaët ra töø laâu nhöng noù chæ
thöïc söï ñöôïc trieån khai coù hieäu quaû sau khi xaây döïng xong traïm nghieân cöùu
seùt (Gia Saøng - Thaùi Nguyeân (1987) vôùi nhieàu trang thieát bò khaù ñoàng boä ñeå
tieán haønh nghieân cöùu toång hôïp veà seùt.

1.3.1. Ñaëc ñieåm vaø phaân boá doâng treân laõnh thoå Vieät Nam
1. Phaân hoaù muøa cuûa doâng
Doâng coù khaû naêng xuaát hieän haàu nhö quanh naêm ôû caùc vuøng, song thôøi
kyø taäp trung nhaát laø vaøo muøa möa. Cuõng coù theå goïi ñoù laø “muøa doâng”. Töø keát
quaû thoáng keâ cuûa hôn 100 traïm nghieân cöùu seùt, coù theå ruùt ra moät soá nhaän xeùt
sau:
- ÔÛ phaàn phía ñoâng Hoaøng Lieân Sôn, doâng phaùt trieån maïnh töø thaùng 4,
cöïc ñaïi vaøo thaùng 7 hoaëc thaùng 8 vôùi soá ngaøy doâng trung bình moãi thaùng leân
tôùi treân 10 ngaøy, sau ñoù giaûm nhanh, tôùi thaùng 10, soá ngaøy coù doâng chæ coøn 2-3
ngaøy. Caùc thaùng muøa doâng soá ngaøy doâng xuaát hieän khoâng ñaùng keå.
- ÔÛ Taây Baéc, muøa doâng ñeán sôùm hôn, cöïc ñaïi haøng naêm cuõng xaûy ra sôùm
hôn. Thaùng 3, doâng ñaõ phaùt trieån khaù maïnh, trung bình 4-6 ngaøy vôùi khoaûng
20-25 giôø coù doâng. Soá ngaøy coù doâng cöïc ñaïi vaøo thaùng 4 ñeán thaùng V vôùi
khoaûng 11-15 ngaøy vaø 40-70 giôø doâng. Muøa ñoâng coù theå coi laø baét ñaàu töø
thaùng 3 ñeán thaùng 9. Ba thaùng ít doâng nhaát laø 6, 7, 1.
- Ven bieån Trung Boä, bieán trình naêm cuûa doâng coù ñeán 2 cöïc ñaïi. Cöïc ñaïi
chính rôi vaøo thaùng 7-9 vaø cöïc ñaïi thöù 2 rôi vaøo thaùng 5 nhöng trò soá cheânh
nhau chæ khoaûng 0,5-1 ngaøy. Caùc thaùng 6, 7 soá ngaøy doâng giaûm ñaùng keå chæ
coøn khoaûng 2-3 ngaøy vôùi soá giôø doâng 3-6 giôø. Muøa doâng keùo daøi 7 thaùng töø
thaùng 6 ñeán thaùng 10), caùc thaùng muøa ñoâng khaû naêng xuaát hieän doâng raát nhoû.

Baûng 1.1: Soá ngaøy coù doâng taïi moät soá traïm tieâu bieåu (trung bình thaùng vaø naêm)

Thaùng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Naêm
Traïm
Sôn La 0.6 1.9 4.2 11.2 11.3 11.2 10.0 9.6 6.3 2.2 0.5 0.1 69.2
H.Giang 0.1 0.8 3.1 7.5 9.4 11.7 14.5 12.7 6.3 1.9 0.6 0.0 68.6
T.Nguyeân 0.2 1.0 2.3 6.0 9.2 10.8 11.3 11.5 6.3 2.6 0.3 0.1 61.6
Haø Noäi 0.2 0.6 1.6 5.9 9.0 8.8 9.8 8.8 5.4 1.9 0.4 0 52.4
Vinh 0.1 0.7 2.5 5.0 6.5 3.8 3.3 6.1 5.9 3.4 0.4 0.1 37.8
Ñaø Naüng 0 0.2 0.7 3.1 3.8 3.1 3.5 2.6 3.9 3.0 0.5 0 21.4
22

Quy Nhôn 0 0 0 1.0 3.4 2.9 2.1 2.2 4.7 2.2 0.7 0 19.2
Nha Trang 0 0 0 0.5 2.1 1.9 1.1 1.5 3.1 1.7 1.1 0 13.0
T.S.Nhaát 0 0.3 0.2 2.0 11.0 8.0 13.0 9.0 9.0 8.0 6.0 1.0 67.5
Caàn Thô 0.1 0.2 0.8 4.2 9.2 5.6 5.8 5.2 8.5 7.8 3.5 0.2 51.1
Raïch Giaù 0.3 0.4 1.8 7.5 13.6 7.8 7.5 7.0 10 9.8 6.9 1.2 73.8
Tröôøng Sa 0.2 0.2 0.2 1.2 2.8 2.1 2.1 2.5 2.5 1.8 1.7 1.2 18.5
Hoaøng Sa 0 0 0.1 0.3 0.5 0.8 0.3 1.1 1.0 0.2 0.1 0 4.4

– Khu vöïc Taây Nguyeân, cuõng vôùi bieán trình 2 ñænh nhöng cöïc ñaïi chính
rôi vaøo thôøi kyø ñaàu, taäp trung vaøo thaùng 5. Cöïc ñaïi thöù 2 rôi vaøo thaùng 9. Thôøi
kyø giöõa 2 cöïc ñaïi, thaùng 6-8, soá ngaøy doâng giaûm ñi treân 50% so vôùi thaùng 5 vaø
9.
Muøa ñoâng keùo daøi töø thaùng 4 ñeán thaùng 10, caùc thaùng muøa ñoâng khaû
naêng xuaát hieän doâng cuõng raát nhoû.
– Vaøo Nam Boä, bieán trình naêm cuûa doâng coù neùt töông töï nhö Taây
Nguyeân. Cöïc ñaïi chính cuõng rôi vaøo thaùng 5, cöïc ñaïi thöù 2 rôi vaøo thaùng 9,
nhöng sau thaùng 9 doâng vaãn coøn phaùt trieån maïnh, tôùi taän thaùng 9 soá ngaøy coù
doâng vaãn xaáp xæ thaùng 4. Chæ maõi tôùi thaùng 12 trò soá naøy môùi giaûm haún xuoáng,
khaùc vôùi Taây Nguyeân. Muøa ñoâng keùo daøi töø thaùng 4 ñeán thaùng 10.
2. Taàn suaát xuaát hieän doâng trong ngaøy
Döïa treân nguoàn soá lieäu khai thaùc chi tieát veà thôøi gian coù doâng taïi traïm
trong 10 naêm (1981-1990) ôû moät soá ñieåm tieâu bieåu (Baûng 1.2) vaø bieåu ñoà bieán
trình ngaøy taàn suaát coù doâng (H.1.11) ta coù theå ñi ñeán moät soá nhaän xeùt:

Baûng 1.2 Thôøi gian coù doâng trung bình (giôø)

Thaùng Muøa ñoâng Muøa heø

Naêm
Traïm 9 12 1 6 77 8
Sôn La 0.650 0 2.525 34.17 35.70 32.72 224.9
Haø Giang 4.525 0 0.425 43.80 60.23 43.35 262.0
Thaùi 1.675 0 0.175 26.13 38.00 31.70 187.9
Nguyeân
Haø Noäi 2.225 0 0.500 27.77 28.66 24.85 154.0
Vinh 1.250 0 0.050 4.43 5.45 7.88 57.1
Ñaø Naüng 0.700 0 0 4.35 2.85 2.55 31.8
Nha Trang 1.250 0 0 2.93 0.38 1.13 15.3
B.M.Thuoät 4.500 0 0 5.30 5.38 2.20 45.1
 23

- ÔÛ taát caû caùc vuøng, haøng ngaøy doâng phaùt trieån chuû yeáu vaøo thôøi gian
buoåi chieàu vaø toái, sau 13 giôø. Thôøi gian ít coù khaû naêng xuaát hieän doâng nhaát rôi
vaøo buoåi saùng (5-10 giôø).
- Bieán trình xuaát hieän doâng haøng ngaøy treân caùc khu vöïc cuõng coù nhöõng
neùt rieâng. ÔÛ nöûa phaàn phía Baéc, sau 24 giôø khaû naêng xuaát hieän doâng coøn khaù
lôùn, trong khi ñoù caùc khu vöïc phía Nam trò soá naøy nhoû hôn roõ reät.
- Thôøi gian coù khaû naêng xuaát hieän doâng lôùn nhaát trong ngaøy thöôøng rôi
vaøo khoaûng 18-20 giôø. Tuy nhieân, cuõng coù nôi sôùm hôn nhö Ñaø Naüng 15-16
giôø...
- ÔÛ caùc khu vöïc saâu trong noäi ñòa, taàn suaát toái ña trong moãi khoaûng giôø
tôùi 15-16% trong khi ôû caùc khu vöïc ven bieån ít doâng chæ khoaûng 3-5%.

Hình 1.11 Bieán trình ngaøy taàn suaát coù doâng

Ngoaøi ra, soá ngaøy coù doâng haøng naêm bieán ñoåi khaù lôùn töø naêm naøy qua
naêm khaùc. Naêm coù soá ngaøy doâng cöïc ñaïi gaáp 4-5 laàn naêm coù soá ngaøy doâng
cöïc tieåu.

1.3.2. Phaân vuøng maät ñoä seùt Vieät Nam

Töø caùc nguoàn soá lieäu khaùc nhau veà ngaøy doâng, giôø doâng, soá laàn seùt ñaùnh
xuoáng caùc khu vöïc, ngaøy giôø xuaát hieän vaø keát thuùc doâng haøng naêm, qua xöû lyù, tính
toaùn ñaõ phaân ra ñöôïc 5 vuøng ñaëc tröng veà cöôøng ñoä hoaït ñoäng doâng seùt treân toaøn
24

boä laõnh thoå Vieät Nam, bao goàm:

1. Khu vöïc ñoàng baèng ven bieån mieàn Baéc (khu vöïc A).
2. Khu vöïc mieàn nuùi trung du mieàn Baéc (khu vöïc B).
3. Khu vöïc mieàn nuùi trung du mieàn Trung (khu vöïc C).
4. Khu vöïc ven bieån mieàn Trung (khu vöïc D).
5. Khu vöïc ñoàng baèng mieàn Nam (khu vöïc E).
Baûng 1.3 Cöôøng ñoä hoaït ñoäng doâng seùt taïi caùc khu vöïc
Khu vöïc Ngaøy doâng TB Giôø doâng TB Maät ñoä seùt TB Thaùng doâng
(ngaøy/naêm) (giôø/naêm) 2 cöïc ñaïi
(laàn/km .naêm)
A 51.1 219.1 6.47 VIII
B 61.6 215.6 6.33 VII
C 47.6 95.2 3.31 V vaø VIII
D 44.0 89.32 3.55 V vaø VIII
E 60.1 126.21 5.37 V vaø IX

Xuaát phaùt töø caùc soá lieäu veà ngaøy giôø doâng trong naêm ñoái vôùi 5 khu vöïc
laõnh thoå Vieät Nam, coù theå tính toaùn ñöa ra caùc giaù trò döï kieán veà maät ñoä
phoùng ñieän xuoáng ñaát cho caùc khu vöïc nhö sau:

Baûng 1.4 Trò soá döï kieán maät ñoä seùt theo khu vöïc:

Soá ngaøy Khu vöïc A Khu vöïc B Khu vöïc C Khu vöïc D Khu vöïc E
doâng
20 – 40 2.43 – 4.86 2.1 – 4.2 1.2 – 2.4 1.22 – 2.44 1.26 – 2.52
40 – 60 4.86 – 7.29 4.2 – 6.3 2.4 – 3.6 2.44 – 3.65 2.52 – 3.78
60 – 80 7.29 – 9.72 6.3 – 8.4 3.6 – 4.8 3.65 – 4.87 3.78 – 5.04
80 – 100 9.72 – 12.16 8.4 – 10.5 4.8 – 6.0 4.87 – 6.09 5.04 – 6.3
100 – 120 12.15 – 14.58 10.5 – 12.6 6.0 – 7.2 6.09 – 7.31 6.3 – 7.56

Nhaän xeùt:
- Khu vöïc ñoàng baèng ven bieån mieàn Baéc (khu vöïc A): cöôøng ñoä hoaït ñoäng
doâng seùt maïnh nhaát. Nhöõng thaùng coù nhieàu doâng seùt töø thaùng 5 ñeán thaùng 9,
cöïc ñaïi laø thaùng 8. Trung bình moät ngaøy seùt keùo daøi 4.05 giôø.
- Khu vöïc mieàn nuùi trung du mieàn Baéc (khu vöïc B): laø khu vöïc coù cöôøng
ñoä hoaït ñoäng doâng seùt maïnh, nhöõng thaùng coù nhieàu doâng seùt töø thaùng 3 ñeán
thaùng 9, maïnh nhaát laø caùc thaùng 5, 6, 7, 8, cöïc ñaïi laø thaùng 7. Khu vöïc naøy coù
 25

thôøi gian muøa seùt daøi nhaát. Trung bình moät ngaøy seùt daøi 3,5 giôø.
- Khu vöïc mieàn nuùi trung du mieàn Trung (khu vöïc C): laø khu vöïc ít seùt
hôn, bieán trình hoaït ñoäng doâng seùt thaát thöôøng, muøa seùt thöôøng keùo daøi töø
thaùng 2 ñeán thaùng 9, maïnh nhaát vaøo thaùng 5 sau ñoù giaûm daàn roài laïi taêng
maïnh daàn vaøo thaùng 8, thaùng 9. Bieán trình doâng coù 2 ñænh vaøo thaùng 5 vaø
thaùng 8. Giôø doâng trung bình trong ngaøy doâng cuûa khu vöïc laø 2 giôø.
- Khu vöïc ven bieån mieàn Trung (khu vöïc D): laø khu vöïc coù ñaëc ñieåm hoaït
ñoäng doâng seùt gaàn gioáng khu vöïc cao nguyeân mieàn Trung. Tuy nhieân möùc ñoä
hoaït ñoäng doâng seùt taêng daàn vaøo cuoái muøa seùt. Khu vöïc naøy veà bieán trình
doâng coù 2 cöïc ñaïi soá ngaøy doâng vaøo caùc thaùng V, thaùng VIII. Muøa seùt keùo daøi
töø thaùng II ñeán thaùng XI. Giôø doâng trung bình trong moät ngaøy doâng laø 2,03
giôø.
- Khu vöïc ñoàng baèng mieàn Nam (khu vöïc E): laø khu vöïc coù soá ngaøy doâng
lôùn. Tuy nhieân giôø doâng trong ngaøy doâng thöôøng ngaén hôn. Muøa doâng chuû yeáu
taäp trung vaøo thôøi gian töø thaùng V ñeán thaùng X. Maïnh nhaát vaøo thaùng V sau
ñoù giaûm daàn ñeán thaùng VIII, thaùng IX laïi taêng cöôøng trôû laïi. Thôøi gian giôø
doâng keùo daøi trung bình laø 2,1 giôø.

1.3.3. Phaân boá xaùc suaát bieân ñoä vaø ñoä doác doøng seùt ôû Vieät Nam
Töø caùc keát quaû ño löôøng caùc thoâng soá phoùng ñieän seùt xuoáng ñaát baèng toå
hôïp dao ñoäng kyù töï ñoäng vaø baèng caùc boä ghi töø tính coù theå thaáy raèng:
- Xaùc suaát xuaát hieän caùc cuù seùt coù cöôøng ñoä maïnh taïi Vieät Nam laø töông
ñoái thaáp.
- Imax = 90, 97kA vaø Amax = 65, 8kA / µs (theo dao ñoäng kyù töï ñoäng).
- Ñöôøng cong phaân boá xaùc suaát bieân ñoä vaø ñoä doác doøng seùt khoâng coù ñoät
bieán vaø naèm trong mieàn taäp hôïp caùc ñöôøng phaân boá taïi caùc vuøng khaùc
nhau treân theá giôùi.
Keát luaän
Vieät Nam laø nöôùc naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi aåm, khí haäu naøy raát
thuaän lôïi cho söï phaùt sinh, phaùt trieån cuûa doâng seùt. Do aûnh höôûng cuûa cheá ñoä
gioù muøa vaø ñòa hình ñoài nuùi vaø ñoàng baèng xen keõ, neân phaân boá doâng treân caùc
vuøng laõnh thoå khoâng ñeàu, caùc vuøng bieån vaø ven bieån ít doâng, ñaëc bieät laø ven
bieån Nam Trung Boä.
Caùc vuøng saâu trong ñaát lieàn doâng phaùt trieån nhieàu hôn, moät soá khu vöïc
hình thaønh caùc “trung taâm doâng”, ñaëc bieät ôû phaàn taây baéc cuûa Nam Boä.
26

Hình 1.12 Ñöôøng phaân boá xaùc suaát bieân ñoä doøng seùt.
 27

Hình 1.13 Ñöôøng phaân boá xaùc suaát ñoä doác doøng seùt.
28

Chöông 2
QUAÙ TRÌNH SOÙNG TREÂN ÑÖÔØNG
DAÂY TAÛI ÑIEÄN
2.1 SÖÏ TRUYEÀN SOÙNG ÑIEÄN TÖØ TREÂN ÑÖÔØNG DAÂY KHOÂNG
TOÅN HAO
Nguoàn gaây neân quaù ñieän aùp khí quyeån trong heä thoáng ñieän laø phoùng ñieän
seùt giöõa maây doâng vaø maët ñaát.
Cuõng nhö baát cöù moät kích ñoäng ñieän töø naøo vaøo heä thoáng ñieän (caùc quaù
trình ñoùng caét bình thöôøng, caùc tröôøng hôïp ngaén maïch, söï coá...) phoùng ñieän
seùt gaây neân soùng ñieän töø, toûa ra xung quanh vôùi toác ñoä raát lôùn, trong khoâng
khí toác ñoä ñoù töông ñöông vôùi toác ñoä aùnh saùng. Soùng ñieän töø xuaát phaùt töø nôi
seùt ñaùnh truyeàn doïc theo ñöôøng daây taûi ñieän, gaây neân quaù ñieän aùp taùc duïng
leân caùch ñieän ñöôøng daây.
Tröôøng hôïp seùt ñaùnh tröïc tieáp vaøo daây daãn cuûa ñöôøng daây, thì trò soá cuûa
quaù ñieän aùp tuøy thuoäc bieân ñoä doøng seùt coù theå ñeán haøng trieäu, thaäm chí haøng
chuïc trieäu Volt, vöôït quaù nhieàu laàn möùc caùch ñieän xung cuûa caùch ñieän ñöôøng
daây ôû baát cöù caáp ñieän aùp naøo.
Tröôøng hôïp seùt ñaùnh gaàn ñöôøng daây, gaây neân quaù ñieän aùp caûm öùng, coù
bieân ñoä töông ñoái beù, cao nhaát khoaûng vaøi traêm ngaøn volt, neân thöïc teá chæ
nguy hieåm ñoái vôùi caùch ñieän ñöôøng daây cuûa caùc caáp ñieän aùp töø 35kV trôû
xuoáng.
Soùng quaù ñieän aùp xuaát hieän treân ñöôøng daây truyeàn ñeán traïm bieán aùp seõ
taùc duïng leân caùch ñieän cuûa caùc thieát bò trong traïm. Ñeå baûo ñaûm söï laøm vieäc
lieân tuïc cuûa ñöôøng daây vaø söï an toaøn ñoái vôùi caùc thieát bò cuûa traïm, do ñoù caàn
phaûi coù nhöõng bieän phaùp choáng seùt coù hieäu quaû vaø thích hôïp cho ñöôøng daây
 29

taûi ñieän vaø traïm phaân phoái.

Hieän töôïng quaù ñieän aùp vaø caùc bieän phaùp ngaên ngöøa quaù ñieän aùp ñeàu coù cô
sôû treân quaù trình truyeàn soùng treân ñöôøng daây vaø phuï thuoäc vaøo caùc sô ñoà ñaáu
daây. Vì vaäy, trong chöông naøy tröôùc heát caàn nghieân cöùu quaù trình truyeàn soùng
ñoù.
Quaù trình truyeàn soùng ñieän töø treân ñöôøng daây ñieän aùp cao bao giôø cuõng
keøm theo toån hao treân ñieän trôû taùc duïng ( ro ) cuûa maïch truyeàn soùng (daây daãn
vaø ñaát), toån hao doøng ñieän roø treân caùch ñieän ñöôøng daây vaø toån hao vaàng
quang ( go ) (H.2.0). Tuy nhieân, ñeå ñôn giaûn quaù trình tính toaùn trong thöïc teá
thöôøng boû qua nhöõng toån hao naøy, chaáp nhaän nhöõng lôøi giaûi gaàn ñuùng nghieâng
veà phía an toaøn. Nhö vaäy, quaù trình truyeàn soùng chæ coøn chòu söï chi phoái cuûa
ñieän dung Co ñoái vôùi ñaát vaø ñieän caûm Lo (theo ñôn vò chieàu daøi) cuûa ñöôøng
daây.

Hình 2.0 Sô ñoà thay theá thoâng soá raûi moâ taû quaù trình truyeàn soùng
treân ñöôøng daây taûi ñieän

Heä phöông trình vi phaân bieåu dieãn quaù trình truyeàn soùng treân ñöôøng daây
khoâng toån hao coù daïng nhö sau:
∂u ∂i 
− = Lo 
∂x ∂t 
 (2.1)
∂i ∂u 
− = Co
∂x ∂t 
∂ 2u ∂ 2u 
= LoCo 
∂x2 ∂t2 
hay  (2.2)
∂ 2i ∂ 2i 
= LoCo 2 
∂x2 ∂t 
Vôùi (2.2) moãi phöông trình chæ coøn chöùa moät bieán soá u hoaëc i.
30

Nghieäm toång quaùt cuûa chuùng döôùi daïng soùng chaïy nhö sau:
u = u+ + u− = f + ( x − vt ) + f − ( x + vt ) (2.3)
1 + 1
i = i+ + i− = [ f ( x − vt ) − f − ( x + vt )] = ( u+ − u− ) (2.4)
Z Z
vôùi: Z = Lo /Co - toång trôû soùng cuûa ñöôøng daây khoâng toån hao ( )
1 c
v= = - toác ñoä truyeàn soùng (m/s)
LoCo µε
c - toác ñoä aùnh saùng, baèng 3 × 108 m/s hay 300m/µs
ε, µ - heä soá ñieän moâi vaø heä soá töø thaåm cuûa moâi tröôøng quanh daây daãn.
Ñoái vôùi ñöôøng daây caùp, loõi caùp ñöôïc boïc chuû yeáu baèng giaáy taåm daàu coù
c
µ = 1, ε ≈ 4 , do ñoù v ≈ = 150 m/µs .
2
Ñoái vôùi ñöôøng daây treân khoâng, moâi tröôøng quanh daây daãn laø khoâng khí
coù ε = 1; µ = 1 do ñoù v = c = 300 m/µs
AÙp vaø doøng goàm hai thaønh phaàn xeáp choàng leân nhau:
- Soùng u+ = f + ( x − vt ) truyeàn theo chieàu döông cuûa truïc x ñöôïc goïi laø
soùng thuaän.
- Soùng u− = f − ( x + vt ) truyeàn theo chieàu ngöôïc laïi neân ñöôïc goïi laø soùng
ngöôïc.
Bieåu thöùc (2.3) vaø (2.4) cho bieát haøm toïa ñoä cuûa soùng aùp vaø doøng taïi moät
x
thôøi ñieåm t ñaõ cho ( t ≥ ) : daïng soùng chaïy.
v
Cuõng coù theå moâ taû caùc soùng treân nhö laø nhöõng haøm thôøi gian taïi moät
ñieåm x ñaõ cho cuûa ñöôøng daây, töùc laø daïng soùng ñöùng. Soùng thuaän trong tröôøng
x x
hôïp naøy coù daïng f + ( t − ) vaø soùng ngöôïc f − ( t + ) , trong ñoù t laø thôøi gian
v v
tính töø luùc baét ñaàu quaù trình quaù ñoä taïi thôøi ñieåm t = 0.
Giöõa soùng aùp vaø doøng, thuaän cuõng nhö ngöôïc coù quan heä vôùi nhau theo:
u+ u−
i+ = vaø i− = −
Z Z
Caàn löu yù laø soùng aùp vaø soùng doøng ngöôïc luoân luoân traùi daáu vôùi nhau.
Trong quaù trình truyeàn soùng moãi ñöôøng daây khoâng toån hao coù theå ñaëc
tröng bôûi hai thoâng soá:
- Hoaëc ñieän caûm Lo vaø ñieän dung Co theo ñôn vò chieàu daøi ñöôøng daây.
 31

- Hoaëc toång trôû soùng Z vaø toác ñoä truyeàn soùng v.

Ñoái vôùi ñöôøng daây treân khoâng khoâng toån hao, moãi pha coù moät daây daãn
thì:
2hdd
Lo = 2 ln ⋅ 10−7 , H /m (2.5)
rdd

1 1
Co = 2
= , F /m (2.6)
c ⋅ Lo 9 2hdd
2 × 9 × 10 ln
rdd
Lo 2hdd
Töø ñoù Z = = 60 ln , Ω (2.7)
Co rdd

vôùi: hdd - ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn so vôùi maët ñaát, m
rdd - baùn kính daây daãn, m.
Toång trôû soùng Z phuï thuoäc vaøo ñoä treo cao vaø baùn kính daây daãn cuûa
ñöôøng daây, nhöng möùc phuï thuoäc khoâng nhieàu vì döôùi daïng haøm logarit (caàn
löu yù laø Z khoâng phuï thuoäc vaøo chieàu daøi cuûa ñöôøng daây), thay ñoåi trong
khoaûng töø 450÷550Ω ñoái vôùi ñöôøng daây coù pha khoâng phaân chia, vaø töø
250÷400Ω ñoái vôùi ñöôøng daây coù pha phaân chia.
Toång trôû soùng cuûa ñöôøng daây caùp, do Co lôùn vaø Lo beù neân naèm trong
khoaûng töø 5÷40Ω tuøy theo tieát dieän loõi, ñieän aùp ñònh möùc vaø caáu taïo cuûa caùp
(Ucao, coâng suaát lôùn → Z beù do Lo giaûm, Co taêng).
Ñoái vôùi ñöôøng daây khoâng toån hao, toác ñoä truyeàn soùng v haàu nhö khoâng
thay ñoåi ñoái vôùi moät moâi tröôøng truyeàn soùng nhaát ñònh, töùc laø baèng toác ñoä aùnh
saùng ñoái vôùi ñöôøng daây treân khoâng vaø baèng nöûa toác ñoä aùnh saùng ñoái vôùi
ñöôøng daây caùp.
Caùc thoâng soá ñaëc tröng cho ñöôøng daây khoâng toån hao coù quan heä vôùi nhau
theo:

 Lov = Z  Z = Lo /Co
 
 1 hay  1 (2.8)
Cov = Z v = L C
 o o

Vì v ñaõ bieát ñoái vôùi moät loaïi ñöôøng daây nhaát ñònh neân ñeå xaùc ñònh Z chæ
caàn moät pheùp ño duy nhaát, hoaëc ñieän dung Co hoaëc ñieän caûm Lo cuûa ñöôøng daây.
Vì vaäy thöôøng duøng hai thoâng soá Z vaø v ñeå ñaëc tröng cho ñöôøng daây khoâng toån
32

hao.
Tröôøng hôïp ñöôøng daây daøi voâ taän seõ khoâng coù soùng ngöôïc, töùc soùng töø
cuoái ñöôøng daây trôû veà, nhö vaäy aùp vaø doøng taïi moät ñieåm treân ñöôøng daây ñöôïc
xaùc ñònh duy nhaát bôûi thaønh phaàn soùng thuaän, töùc laø theo qui luaät cuûa soùng taùc
duïng töø ñaàu ñöôøng daây:

u( x, t ) = f + ( x − vt )

1 +
i( x, t ) = f ( x − vt )
z

2.2 HIEÄN TÖÔÏNG PHAÛN XAÏ VAØ KHUÙC XAÏ CUÛA SOÙNG: QUI TAÉC
PETERSEN
Giaû thieát caùc soùng thuaän: u + , i+ truyeàn theo moät ñöôøng daây coù toång trôû
soùng Z1 ñeán ñieåm A thì chuyeån sang moät moâi tröôøng khaùc coù toång trôû soùng Z2
(H.2.1).

Hình 2.1 Sô ñoà truyeàn soùng

Bieát raèng toång trôû soùng baèng tyû soá cuûa soùng aùp vaø doøng Z = u/i maø
Z2 ≠ Z1 nhö vaäy soùng aùp vaø doøng truyeàn sang moâi tröôøng Z2 ñaõ thay ñoåi, coù
nghóa laø taïi ñieåm nuùt A coù hieän töôïng phaûn xaï vaø khuùc xaï cuûa soùng.
Söï thay ñoåi cuûa soùng aùp vaø doøng khi coù söï thay ñoåi moâi tröôøng truyeàn
soùng phaûn aûnh söï phaân boá laïi naêng löôïng ñieän vaø töø tröôøng cuûa soùng trong caùc
1 1
phaàn töû ñieän caûm vaø ñieän dung cuûa maïch W = WE + WM = CoU 2 + Lo I 2 .
2 2
Neáu do söï chuyeån ñoåi moâi tröôøng truyeàn soùng, aùp taêng doøng giaûm (tröôøng hôïp
Z2 > Z1 ) thì coù nghóa laø moät phaàn naêng löôïng töø tröôøng ñaõ chuyeån thaønh naêng
 33

löôïng ñieän tröôøng.

Trong tröôøng hôïp naøy, ñoái vôùi ñieåm nuùt A, soùng thuaän ñöôïc goïi laø soùng
tôùi, kyù hieäu laø ut , it . Soùng ngöôïc ñöôïc goïi laø soùng phaûn xaï, kyù hieäu u p , ip .
Coøn soùng truyeàn sang moâi tröôøng Z2 ñöôïc goïi laø khuùc xaï, kyù hieäu uk , ik .
Vôùi caùch kyù hieäu naøy, coù theå vieát laïi nghieäm cuûa phöông trình truyeàn soùng treân
ñöôøng daây khoâng toån hao ((2.3) vaø (2.4)) döôùi daïng sau:
uk = ut + u p (2.9)

1
ik = ( ut − u p ) = it + ip (2.10)
z1
hay z1ik = ut − u p
Töø (2.9) vaø (2.10) suy ra quan heä giöõa soùng aùp vaø doøng khuùc xaï taïi A vôùi
soùng tôùi nhö sau:
uk + ik z1 = 2ut (2.11)

Bieåu thöùc naøy töông ñöông vôùi sô ñoà

thay theá goàm nguoàn ñieän aùp baèng 2 laàn soùng
tôùi 2ut cung caáp cho hai toång trôû soùng
z1 , z2 maéc noái tieáp nhau (H.2.2). Ñoù chính
laø sô ñoà thay theá theo qui taéc Petersen, duøng
ñeå xaùc ñònh soùng aùp vaø doøng khuùc xaï khi
moâi tröôøng truyeàn soùng thay ñoåi.
Trong phöông trình (2.11) neáu thay theá
uk
ik = thì coù theå suy ra quan heä giöõa soùng aùp khuùc xaï vaø soùng aùp tôùi nhö
z2
sau:
z1 2 2 z2
uk (1 + ) = 2ut hay uk = ut = ut
z2 1 + z1 /z2 z2 + z1
Khi ñaõ tính ñöôïc soùng khuùc xaï thì theo (2.9) suy ra ñöôïc quan heä giöõa
soùng aùp phaûn xaï vaø soùng aùp tôùi theo:
2 z2 z − z1
u p = uk − ut = ( − 1)ut = 2 ut
z2 + z1 z2 + z1
uk 2 z2
Nhö vaäy: = = αu (2.12)
ut z2 + z1
34

up z2 − z1
= = βu (2.13)
ut z2 + z1
uk
Heä soá tæ leä α u = ñöôïc goïi laø heä soá khuùc xaï cuûa soùng aùp töø Z1 sang Z2 ;
ut
up
βu = ñöôïc goïi laø heä soá phaûn xaï cuûa soùng aùp töø ñieåm nuùt A trôû veà moâi tröôøng
ut
z1.
Cuõng vôùi phöông phaùp töông töï, neáu thay uk = ik z2 vaø ut = it z1 vaøo bieåu
thöùc (2.11) seõ suy ra ñöôïc quan heä giöõa soùng doøng tôùi vaø doøng khuùc xaï nhö
sau:
2 z1
ik ( z2 + z1 ) = 2it z1 ⇒ ik = it
z1 + z2
Bieát ñöôïc ik, theo bieåu thöùc (2.10) suy ra quan heä giöõa doøng phaûn xaï vaø
doøng tôùi.
2 z1 z − z2
ip = ik − it = ( − 1)it = 1 it
z1 + z2 z1 + z2
Caùc heä soá tyû leä:
ik 2 z1 ip z1 − z2
αi = = vaø βi = = (2.14)
it z1 + z2 it z1 + z2
ñöôïc goïi laø heä soá khuùc xaï cuûa soùng doøng töø Z1 sang Z2 vaø heä soá phaûn xaï cuûa
soùng doøng töø nuùt A trôû veà Z1 . Coù theå nhaän thaáy deã daøng quan heä giöõa α vaø β

α u = 1 + βu 
 (2.15)
α i = 1 + βi 
vaø α trong moïi tröôøng hôïp luoân döông, coøn β coù theå döông hoaëc aâm tuøy theo
töông quan giöõa z1 vaø z2 .
Ñeå bieát phaïm vi bieán thieân cuûa α vaø β , xeùt caùc tröôøng hôïp giôùi haïn:
- Khi z2 = 0 , (töùc ñöôøng daây coù toång trôû soùng z1 bò ngaén maïch chaïm ñaát)
thì α u = 0; βu = −1 töùc laø aùp taïi ñieåm nuùt baèng khoâng do soùng aùp phaûn
xaï aâm toaøn phaàn vaø α i = 2, βi = +1 töùc laø doøng taïi ñieåm nuùt taêng gaáp
ñoâi do soùng doøng phaûn xaï döông toaøn phaàn.
- Khi z2 = ∞ töùc ñöôøng daây coù toång trôû soùng z1 bò hôû maïch thì
 35

α u = 2, βu = 1 töùc laø aùp taïi ñieåm nuùt taêng gaáp ñoâi do soùng aùp phaûn xaï
döông toaøn phaàn, coøn α i = 0, βi = −1 töùc laø doøng taïi ñieåm nuùt baèng
khoâng do soùng doøng phaûn xaï aâm toaøn phaàn.
α = 1; βu = 0
- Khi z2 = z1 thì:  u
 α i = 1; βi = 0

töùc laø soùng truyeàn qua ñieåm nuùt lieân tuïc maø khoâng coù phaûn xaï.
Toùm laïi, caùc heä soá khuùc xaï vaø phaûn xaï bieán thieân trong phaïm vi nhö sau:
0 ≤ α ≤ 2 ; −1 ≤ β ≤ 1
Trong tröôøng hôïp toång quaùt, z2 coù daïng soá phöùc, thì coù theå vieát qui taéc
Petersen döôùi daïng toaùn töû Laplace töông öùng vôùi sô ñoà thay theá (H.2.3).

Hình 2.3 Sô ñoà thay theá theo quy taéc Petersen döôùi daïng toaùn töû Laplace
g
(2.16)
g g
uk ( p) + ik ( p) z1 = 2 ut ( p)
Töø ñoù, tính ñöôïc:
2 z2 ( p) g
(2.17)
g g
u k ( p) = ⋅ u t ( p) = α u ( p) u t ( p)
z2 ( p) + z1

z2 ( p) − z1 g
(2.18)
g g
u p ( p) = u t ( p ) = βu ( p ) u t ( p )
z2 ( p) + z1
Töø nghieäm döôùi daïng toaùn töû bieán ñoåi veà daïng goác theo caùc qui taéc toaùn
hoïc ñaõ bieát u( p) ÷ u( t )
g

Moät vaøi ví duï veà öùng duïng qui taéc Petersen.

2.2.1 Soùng truyeàn ñeán traïm noái vôùi nhieàu ñöôøng daây
Giaû thieát coù n ñöôøng daây gioáng nhau ñaáu vaøo thanh goùp cuûa traïm vaø soùng
truyeàn vaøo traïm theo moät trong caùc ñöôøng daây ñoù (H.2.4a).
36

Hình 2.4: Soùng truyeàn theo moät trong n ñöôøng daây vaøo traïm

Töø sô ñoà thay theá (H.2.4b) coù theå suy ra moät caùch deã daøng ñieän aùp treân
thanh goùp cuûa traïm.
z
2( )
n − 1 2
u A = uk = ut = ut (2.19)
z n
z+
n −1
Töø ñoù, coù theå ruùt ra vaøi nhaän xeùt:
- Soùng ñeán moät traïm cuït (n=1), quaù ñieän aùp treân thanh goùp coù bieân ñoä
gaáp ñoâi soùng quaù ñieän aùp truyeàn treân ñöôøng daây: uk = 2ut . Ñoù laø ñieàu kieän
naëng neà nhaát ñoái vôùi caùch ñieän cuûa caùc thieát bò ñaáu vaøo thanh goùp cuûa traïm.
- Soùng ñeán moät traïm chuyeån tieáp (n=2), quaù ñieän aùp treân thanh goùp coù bieân
ñoä baèng treân ñöôøng daây uk = ut coù nghóa laø soùng seõ ñi ngang qua traïm khoâng
coù thay ñoåi gì veà bieân ñoä. Caùch ñieän cuûa thieát bò cuûa traïm chòu möùc quaù ñieän aùp
töông ñöông quaù ñieän aùp treân ñöôøng daây.
- Soá ñöôøng daây ñaáu vaøo thanh goùp cuûa traïm caøng nhieàu (n>2) thì ñieän aùp
treân thanh goùp cuûa traïm caøng giaûm. Ñieàu kieän laøm vieäc cuûa caùch ñieän cuûa
traïm caøng nheï nhaøng hôn.
Ñoù laø nhöõng ñieàu caàn löu yù trong vieäc baûo veä choáng seùt truyeàn vaøo traïm.

2.2.2 Tröôøng hôïp giöõa hai moâi tröôøng truyeàn soùng coù maéc song song moät
ñieän dung hoaëc noái tieáp moät ñieän caûm
Ñoù laø nhöõng tröôøng hôïp thöôøng gaëp khi thanh goùp cuûa traïm coù maéc song
song moät ñieän dung C (H.2.5a) hoaëc ñöôøng daây coù soùng truyeàn ñöôïc ñaáu vaøo
thanh goùp cuûa traïm qua moät cuoän ñieän caûm L (H.2.5b).
 37

Hình 2.5

Giaû thieát soùng truyeàn theo ñöôøng daây Z1 coù daïng vuoâng goùc, ñoä daøi soùng
voâ haïn: ut = uo = const
Caàn xaùc ñònh ñieän aùp taùc duïng leân thanh goùp cuûa traïm.
Treân caùc sô ñoà thay theá theo qui taéc Petersen, ñieän aùp treân thanh goùp cuûa
traïm chính laø ñieän aùp treân toång trôû soùng töông ñöông Z2 cuûa toång trôû soùng cuûa
(n–1) ñöôøng daây coøn laïi.
Vì C vaø L laø nhöõng phaàn töû phöùc neân ôû ñaây coù theå duøng phöông phaùp
toaùn töû Laplace ñeå tính ñieän aùp khuùc xaï vaø phaûn xaï.
1- Ñieän aùp khuùc xaï
- Ñoái vôùi sô ñoà coù ñieän dung song song (H.2.5a) phöông trình caân baèng
ñieän aùp coù daïng:
duc uc
2ut = ( C + ) z1 + uc = 2uo
dt z2
duc z1
2ut = 2uo = Cz1 + uc + uc
dt z2
Bieán ñoåi ra daïng toaùn töû Laplace:
uo g z g g
2 = C. z1 . p. uc ( p) + 1 uc ( p) + uc ( p)
p z2
38

z1 + z2
2 z2 C. z1 z2
Suy ra:
g
uc ( p) = uo ⋅
z1 + z2 z + z2
p( p + 1 )
C. z1 . z2
Bieán veà daïng goác:
a
Bieát qui taéc bieán ñoåi ngöôïc veà daïng goác cuûa [ B. 1 − e− at ] seõ
p( p + a )
tính ñöôïc ñieän aùp taùc duïng treân ñieän dung C hay cuõng chính laø ñieän aùp treân
thanh goùp:

uk ( t ) = uc ( t ) = α u o (1 − e− t/TC ) (2.20)
 2z2
α = z + z : heä soá khuùc xaï cuûa soùng aùp tröïc tieáp töø z1 sang z2 (2.21)
 1 2
trong ñoù:  khi khoâng chuù yù ñeán aûnh höôûng cuûa ñieän dung C
 C.z1 .z2
Tc = : haèng soá thôøi gian truyeàn soùng qua ñieän dung C (2.22)
 z1 + z2
- Ñoái vôùi sô ñoà coù ñieän caûm noái tieáp (H.2.5b) phöông trình caân baèng ñieän
aùp coù daïng:
di
2ut = 2uo = iz1 + L + iz2
dt
Bieán ñoåi ra daïng toaùn töû Laplace:
2uo g
= i( p)( z1 + pL + z2 )
p
g u 1
Suy ra: i( p) = 2 o ⋅
p z1 + z2 + pL
Ñieän aùp taïi ñieåm A (taïi thanh goùp) baèng:
z1 + z2
g g
g 2 z2 L
u A ( p) = uk ( p) = i( p).z2 = ⋅ ⋅ uo
z1 + z2 z1 + z2
p( p + )
L
Bieán ñoåi ngöôïc veà daïng goác, seõ coù ñieän aùp taùc duïng treân thanh goùp:

uk ( t ) = α uo (1 − e− t/TL ) (2.22)
2z2
vôùi: α = - heä soá khuùc xaï cuûa soùng aùp tröïc tieáp töø z1 sang z2
z1 + z2
 39

khi khoâng chuù yù ñeán aûnh höôûng cuûa ñieän caûm L

TL - haèng soá thôøi gian truyeàn soùng qua ñieän caûm L:
L
TL = (2.23)
z1 + z2
Töø (2.20) vaø (2.22) thaáy raèng trong caû hai tröôøng hôïp, ñieän aùp treân thanh
goùp (khuùc xaï) ñeàu coù daïng gioáng nhau, chæ khaùc nhau ôû haèng soá thôøi gian T.
Neáu chöa keå ñeán aûnh höôûng cuûa ñieän dung C vaø ñieän caûm L, ñieän aùp khuùc xaï
qua thanh goùp vaãn giöõ daïng soùng vuoâng goùc vaø bieân ñoä baèng:
2 z2
uk = uo = uoα
z1 + z2
Ñieän dung C vaø ñieän caûm L coù taùc duïng
laøm giaûm ñoä doác ñaàu soùng khuùc xaï töông öùng
vôùi caùc haèng soá thôøi gian TC vaø TL (H.2.6),
nhöng tröôøng hôïp soùng tôùi daøi voâ haïn thì
chuùng khoâng coù aûnh höôûng ñeán bieân ñoä cuûa
soùng khuùc xaï.
Ñoái vôùi traïm ñaáu vôùi ñöôøng daây treân khoâng thì neân duøng tuï ñieän ñaáu vaøo
thanh goùp, coøn ñoái vôùi traïm ñaáu vôùi ñöôøng daây caùp thì neân duøng cuoän ñieän
caûm vì hieäu quaû giaûm ñoä doác ñaàu soùng seõ toát hôn.
Ví duï: a) Ñieän dung cuûa thanh goùp vaø cuûa caùc thieát bò ñaáu vaøo thanh goùp
cuûa traïm thöôøng coù trò soá trong khoaûng (1÷5) 10−3 µF . Khi ñoù, ñoái vôùi moät traïm
cuït ñaáu vôùi ñöôøng daây treân khoâng (z=500Ω) thì haèng soá thôøi gian:
TC = (1 ÷ 5)10−3 × 500 = ( 0, 5 ÷ 2, 5)µs , coøn ñoái vôùi traïm cuït ñaáu vaøo ñöôøng daây
caùp, do ñöôøng caùp coù toång trôû soùng beù neân TC beù hôn haøng chuïc ñeán haøng traêm
laàn. Neáu ñaáu vaøo thanh goùp moät tuï coù C = 0,5÷1 µF thì haèng soá thôøi gian TC
tröôøng hôïp traïm cuït ñaáu vôùi ñöôøng daây treân khoâng seõ taêng leân ñeán
TC = 250 ÷ 500 µF coøn tröôøng hôïp ñöôøng daây caùp TC chæ taêng ñeán khoaûng
10 ÷ 20 µs .
b) Ñieän caûm cuûa caùc cuoän khaùng ñieän ñaáu giöõa ñöôøng daây vaø thanh goùp
traïm coù trò soá thöôøng vaøo khoaûng (2÷5) mH. Nhö vaäy ñoái vôùi moät traïm chuyeån
tieáp (n=2) ñaáu vôùi caùc ñöôøng daây treân khoâng ( Z1 = Z2 = 500 Ω ) thì haèng soá thôøi
( 2 ÷ 5) × 500
gian TL = = 2 ÷ 5 µs . Neáu traïm ñaáu vôùi caùc ñöôøng daây caùp thì TL
1000
coù theå taêng leân gaáp traêm laàn, TL = 100 ÷ 500µs
40

Coøn ñoái vôùi traïm cuït, töùc Z2 = ∞ thì TL = 0 , cuoän ñieän caûm khoâng coù
taùc duïng giaûm ñoä doác ñaàu soùng khuùc xaï nöõa.

Hình 2.7 Taùc duïng giaûm bieân ñoä soùng khuùc xaï
ñoái vôùi soùng coù ñoä daøi soùng τs ngaén

Ñieän dung vaø ñieän caûm coù taùc duïng giaûm ñaùng keå bieân ñoä soùng khuùc xaï chæ
khi ñoä daøi soùng tôùi τs beù hôn nhieàu so vôùi haèng soá thôøi gian T. Trong tröôøng hôïp
naøy soùng tôùi vôùi ñoä daøi soùng τs coù theå coi nhö xeáp choàng cuûa hai soùng ñoä daøi voâ
haïn cuøng bieân ñoä nhöng khaùc daáu vaø leäch nhau moät thôøi gian τs (H.2.7). Vaø nhö
vaäy ñieän aùp khuùc xaï laø toång cuûa hai thaønh phaàn uk' cuûa soùng döông vaø u''k cuûa
soùng aâm coù ñoä daøi soùng voâ haïn:
uk = uk' + uk''
Bieân ñoä cuûa uk xuaát hieän ôû thôøi ñieåm t = τ s baèng:
τs
ukmax = αU o (1 − e−τs / T ) vì τs = T töùc = 1
T
τs
neân coù theå tính gaàn ñuùng: e−τs / T ≈ 1 −
T
τs
Do ñoù: uk max ≈ αU o (2.24)
T
Nhö vaäy, trong thöïc teá ñieän dung vaø ñieän caûm ñaáu vaøo thanh goùp cuûa
traïm coù theå giaûm raát nhieàu bieân ñoä vaø ñoä doác cuûa caùc soùng caét truyeàn vaøo
traïm.
2- Ñieän aùp phaûn xaï
Treân ñaây ñaõ noùi ñeán taùc duïng gioáng nhau cuûa ñieän caûm vaø ñieän dung ñoái
vôùi soùng khuùc xaï. Nhöng trong hai tröôøng hôïp, soùng phaûn xaï khaùc nhau nhieàu.
g Tröôøng hôïp sô ñoà coù ñieän dung song song:
u p = uk − ut = αU o (1 − e− t/Tc ) − U o = U o ( α − 1 − αe− t/Tc ) (2.25)
 41

ÔÛ thôøi ñieåm ban ñaàu t = 0 → u p ( 0) = − U o = −ut soùng phaûn xaï aâm toaøn
phaàn.
Nhö vaäy laø ôû thôøi ñieåm ban ñaàu, ñieän dung coù taùc duïng töông ñöông ngaén
maïch ñöôøng daây (H.2.8).

Hình 2.8 Soùng phaûn xaï taïi thanh goùp coù ñaáu
vôùi ñieän dung song song

Khi t → ∞ , up ñaït ñeán trò soá oån ñònh baèng:

z − z1
u p ( ∞ ) = U o ( α − 1) = U oβ = 2 Uo
z2 + z1
Treân ñöôøng daây soùng tôùi ( z1 ) , khi ñaõ coù soùng phaûn xaï trôû veà thì ñieän aùp
baèng:
u1 ( t ) = ut ( t) + u p ( t) = U o + U o ( α − 1 − α e− t/TC )

u1 ( t ) = αU o (1 − e− t / TC ) (2.26)
coù daïng gioáng nhö soùng khuùc xaï. Nhö vaäy, ñieän dung coù taùc duïng giaûm ñoä doác
ñaàu soùng caû veà hai phía caû traïm laãn ñöôøng daây (H.2.8).
g Tröôøng hôïp sô ñoà coù ñieän caûm noái tieáp, ñieän aùp khuùc xaï ôû ñieåm B
(tröôùc cuoän caûm) baèng.
g
g 2 u( p) 2( z2 + pL )
u B ( p) = ( z2 + pL) = Uo
z1 + z2 + pL p( z1 + z2 + pL )
42

Hình 2.9 Soùng phaûn xaï töø cuoän caûm L trôû veà ñöôøng daây z1

Bieán ñoåi veà daïng goác:

uB ( t) = U o[ α + ( 2 − α )e− t/TL ] (2.27)

Do ñoù soùng phaûn xaï baèng:

u p ( t ) = uB ( t ) − ut ( t ) = uo[ α − 1 + ( 2 − α )e− t/TL ] (2.28)

Khi t = 0 ⇒ u p ( 0) = uo = ut töùc laø soùng aùp phaûn xaï döông toaøn phaàn töø
cuoän caûm, töông ñöông nhö töø cuoái ñöôøng daây bò hôû maïch.
z2 − z1
Khi t → ∞; u p ( ∞ ) = U oβ = Uo
z2 + z1

Treân ñöôøng daây z1 khi ñaõ coù soùng phaûn xaï trôû veà thì ñieän aùp baèng toång
cuûa soùng tôùi vaø soùng phaûn xaï:
u1 ( t ) = ut ( t ) + u p ( t ) = U o + U o[ α − 1 + ( 2 − α )e− t/TL ] = U o[ α + (( 2 − α )e− t/TL ]

(2.29)
Khi t = 0 ⇒ u1 = 2U o = u1 max ; t → ∞ ⇒ u1 = αU o
ÔÛ thôøi ñieåm ban ñaàu, do soùng aùp phaûn xaï döông toaøn phaàn neân ñieän aùp
treân ñöôøng daây z1 taêng leân gaáp ñoâi. Tính chaát naøy cuõng ñöôïc öùng duïng ñeå laøm
taêng ñoä nhaïy cuûa thieát bò choáng seùt (Chöông 7).

2.2.3 Soùng taùc duïng leân maïch dao ñoäng

Tröôøng hôïp soùng ut taùc duïng leân moät maïch dao ñoäng taïo thaønh bôûi ñieän
caûm L vaø ñieän dung C (H.2.10a) thì theo sô ñoà thay theá (H.2.10b) phöông trình
caân baèng ñieän aùp coù daïng

di d2uc
2ut = L + uc = LC + uc = 2U o
dt dt2
Vôùi soùng tôùi coù daïng ut = U o = const thì phöông trình treân coù theå vieát
döôùi daïng toaùn töû Laplace
2U o
= LCp2 uc ( p) + uc ( p)
g g
p
 43

1/LC ω2
Suy ra:
g
uc ( p) = 2U o = 2U o
p( p2 + 1/LC ) p( p2 + ω2 )

Hình 2.10 Soùng ut = U o = const taùc duïng leân moät maïch dao ñoäng

Bieán ñoåi veà daïng goác:

uc ( t ) = 2U o (1 − cos ωt ) , vôùi ω = 1/ LC (2.30)
Nhö vaäy, ñieän aùp treân ñieän dung C goàm hai thaønh phaàn xeáp choàng leân
nhau:
Thaønh phaàn khoâng chu kyø 2Uo khoâng ñoåi;
Thaønh phaàn ( −2U o cos ωt ) bieán thieân theo chu kyø:

2π
T= = 2π LC
ω
T
Khi t = thì uc = uc max = 4U o
2
T
Ñoä doác cuûa soùng taùc duïng leân ñieän dung ñaït trò soá cöïc ñaïi taïi t = vaø
4
dU o 1
baèng ( )max = 2U o . Nhö vaäy, ñoä doác cuûa soùng taêng khi giaûm trò soá L
dt LC
hoaëc (vaø) C cuûa maïch dao ñoäng.

2.3 SÖÏ PHAÛN XAÏ NHIEÀU LAÀN CUÛA SOÙNG

Giöõa hai ñöôøng daây toång trôû soùng z1 vaø z2 coù maéc noái tieáp moät ñoaïn
44

ñöôøng daây ngaén coù chieàu daøi l vaø toång trôû soùng zo. Soùng truyeàn qua caùc moâi
tröôøng ñoù seõ coù söï phaûn xaï nhieàu laàn taïi caùc ñieåm nuùt A vaø B. Caàn xaùc ñònh
ñieän aùp ôû hai ñieåm nuùt ñoù theo thôøi gian.
Giaû thieát ñöôøng daây z1 vaø z2 coù chieàu daøi baùn voâ haïn, töùc laø khoâng coù
soùng phaûn xaï töø ñaàu ñöôøng daây z1 vaø töø cuoái ñöôøng daây z2 trôû veà. Quaù trình
truyeàn soùng ñöôïc minh hoïa trong hình 2.11. Trong ñoù caùc heä soá khuùc xaï vaø
phaûn xaï ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
Heä soá khuùc xaï
2 zo
Töø z1 sang zo: α10 =
z1 + zo
2 z2
Töø zo sang z2: α 02 =
zo + z2
2 z1
Töø zo sang z1: α 01 =
zo + z1
Heä soá phaûn xaï
z2 − zo
Töø B veà zo: β20 = = α 02 − 1
z2 + zo
z1 − zo
Töø A veà zo: β10 = = α 01 − 1
z1 + zo
 45

Hình 2.11 Söï phaûn xaï nhieàu laàn cuûa soùng

Neáu vo laø toác ñoä truyeàn soùng trong moâi tröôøng zo thì thôøi gian ñeå soùng ñi
töø A ñeán B baèng τ = l/vo
Choïn thôøi ñieåm khi soùng tôùi ñieåm A laàn ñaàu tieân laøm goác thôøi gian. Ñieän
aùp ôû ñieåm A khi soùng coù daïng baát kyø. Khi
0< t <2τ ⇒ u A = u A1 = α10u( t )
2τ≤ t < 4τ ⇒ u A = u A1 + u A2 = α10u( t ) + α10β20α 01u( t − 2τ )]
4τ≤ t <6τ
2
⇒ u A = u A1 + u A2 + u A3 vôùi u A3 = α10 α01 β20 β10u( t − 4τ )
Coù theå nhaän thaáy deã daøng laø uA3 chæ khaùc uA2 moät heä soá baèng β10β20 vaø
thôøi gian chaäm sau baèng 2τ.
Töø ñoù coù theå suy ra ñieän aùp ôû ñieåm A moät caùch toång quaùt
46

2 2
u A = α10[ u( t) + β20α 01[ u( t − 2τ ) + β10β20u( t − 4 τ ) + β10β20u( t − 6τ )
3 3
+ β10 k k
β20u( t − 8τ ) + K + β10β20u[ t − 2( k + 1)τ + K ]} (2.31)
vaø töông töï ñieän aùp taïi ñieåm B baèng:
uB = α10α 02[ u( t − τ ) + β10β20 [ u( t − 3τ ) + (β10β20 )2 u( t − 5τ ) + K
(2.32)
+ (β10β20 )k u( t − ( 2k + 1)τ ) + K ]}
Tröôøng hôïp soùng taùc duïng coù daïng ñaàu soùng vuoâng goùc, ñoä daøi soùng voâ
taän, töùc u( t ) = U o = const thì ñieän aùp ôû ñieåm A vaø B seõ baèng:

u A = U oα10 [1 + α 01β20[1 + β10β20 + (β10β20 )2 + K + (β10β20 )k + K ]} (2.33)

uB = U oα10α 02[1 + β10β20 + (β10β20 )2 + K + (β10β20 )k + K ] (2.34)

Bieåu thöùc trong daáu ngoaëc vuoâng [ . . . ] laø moät caáp soá nhaân hoäi tuï vì
coâng boäi β10β20 < 1 . Neáu soá laàn phaûn xaï taêng leân voâ cuøng thì toång cuûa chuùng
ñaït ñeán trò soá giôùi haïn baèng:
n
1
n→∞ ∑ = 1 + β10β20 + (β10β20 )2 + K + (β10β20 )n = 1 − β10β20
1
β20α 01
Keát quaû laø: u A = α10U o[1 + ]
1 − β10β20

1
uB = α10α 02U o[ ]
1 − β10β20
nhöng:
β20α 01 1 − β10β20 + β20α 01 1 + β20 ( α 01 − β10 ) 1 + β20 α 02
1+ = = = =
1 − β10β20 1 − β10β20 1 − β10β20 1 − β10β20 1 − β10β20

Do ñoù, khi soá laàn phaûn xaï taêng leân voâ cuøng töùc laø khi t → ∞ , thì ñieän aùp
ôû ñieåm A vaø B seõ tieán ñeán cuøng moät giôùi haïn vaø baèng:
α10 ⋅ α 02
u A = uB = ⋅ Uo
1 − β10β20

α10α 02 2 zo 2 z2 1 2 z2
maø: = ⋅ ⋅ = = α12
1 − β10β20 z1 + z2 zo + z2 z1 − zo z2 − zo z1 + z2
1−( )( )
z1 + zo z2 + zo
α12 laø heä soá khuùc xaï töø z1 sang z2 khi khoâng coù zo.
 47

Cuoái cuøng ta coù:

u A = uB = α12uo (2.35)

Nhö vaäy, khi quaù trình tieán tôùi oån ñònh ( t → ∞ ) thì aûnh höôûng cuûa phaàn töû zo
seõ maát, ñieän aùp ôû hai ñieåm nuùt A vaø B seõ tieán ñeán cuøng moät trò soá giôùi haïn nhö khi
soùng khuùc xaï tröïc tieáp töø z1 qua z2. Tuy nhieân, quaù trình bieán thieân cuûa ñieän aùp taïi
A vaø B trong thôøi gian quaù ñoä, tuøy töông quan giöõa toång trôû soùng cuûa caùc phaàn töû,
coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa noù. Ta seõ laàn löôït xeùt caùc tröôøng hôïp sau ñaây.

2.3.1 Ñoaïn daây giöõa coù toång trôû soùng zo nhoû hôn toång trôû soùng z1 vaø z2 (H.2.12)
Trong tröôøng hôïp naøy: zo < z1 ; zo < z2

2 zo
α10 = <1
z1 + zo
2 z1
α 01 = >1
z1 + zo
2 z2
α 02 = >1
zo + z2
z − zo
β10 = 1 >0
z1 + zo
z − zo
β20 = 2 >0
z2 + zo
do ñoù: β10 ⋅ β20 > 0 vaø α 01 ⋅ β20 > 0

Caùc soá haïng trong chuoãi soá uA vaø uB ñeàu döông. Nhö vaäy, quaù trình tieán
tôùi oån ñònh cuûa chuùng laø quaù trình taêng daàn ñieän aùp theo töøng caáp, moãi caáp caùch
nhau khoaûng thôøi gian 2τ = 2l/vo (H.2.12).
Khi zo raát beù so vôùi z1 vaø z2 thì quaù trình truyeàn soùng töông töï nhö khi
giöõa z1 vaø z2 coù maéc moät ñieän dung song song, coù theå thay theá ñoaïn zo baèng
moät ñieän dung töông ñöông vaø ñieän aùp uA vaø uB seõ baèng ñieän aùp khuùc xaï qua
ñieän dung töông ñöông Ctñ.
l τ 1
Ctñ = Co ⋅ l = = ( vôùi Co = )
zo ⋅ vo zo zo ⋅ vo
u A = uB = α12U o (1 − e− t/τC )
48

Ctñ ⋅ z1 ⋅ z2 z /z
vôùi: τc = =τ 2 o
z1 + z2 1 + z2 /z1
Tröôøng hôïp naøy coù theå gaëp trong thöïc teá, khi soùng truyeàn töø ñöôøng daây
treân khoâng qua ñoaïn caùp vaøo traïm. Ñoaïn caùp coù taùc duïng nhö moät ñieän dung,
laøm giaûm ñoä doác ñaàu soùng, taêng an toaøn cho caùch ñieän doïc cuûa maùy bieán aùp
vaø thieát bò ñieän trong traïm.

2.3.2 Ñoaïn daây giöõa coù toång trôû soùng zo lôùn hôn toång trôû soùng z1 vaø z2 cuûa
caùc ñöôøng daây hai beân (H.2.13)
Trong tröôøng hôïp naøy:
zo > z1 ; zo > z2
α 10 > 1 β10 < 0
α 01 < 1 β20 < 0
α 02 < 1 β10 .β20 > 0
Vì β10 .β20 > 0 neân uB cuõng coù daïng
taêng töøng caáp gioáng nhö tröôøng hôïp treân
ñeå cuoái cuøng tieán ñeán trò soá giôùi haïn baèng
α12 .uo
Nhöng bieán thieân cuûa uA coù khaùc:
Chæ coù soá haïn ñaàu tieân U oα10 döông, coøn taát caû caùc soá haïng sau ñeàu aâm (vì
caùc soá haïng trong chuoãi soá nhaân vôùi β20 .α 01 laø moät soá aâm). Khi soùng tôùi
(U o ) ñeán ñieåm A, ñieän aùp taêng voït leân ñeán α10U o sau ñoù giaûm daàn theo töøng
caáp cho ñeán khi ñaït ñeán trò soá giôùi haïn baèng α12U o .
Daïng ñieän aùp naøy töông töï nhö giöõa z1 vaø z2 coù maéc noái tieáp moät ñieän
caûm. Khi zo ? z1 vaø z2 thì coù theå thay theá ñoaïn zo baèng moät ñieän caûm töông
ñöông vaø ñieän aùp taïi caùc nuùt baèng:
uB = U oα12 (1 − e− t/TL )
z1 − t/TL
u A = U oα12 (1 + e )
z2
Ltñ Lo l τ zo z /z
vôùi: TL = = = =τ o 1
z1 + z2 z1 + z2 z1 + z2 1 + z2 /z1

2.3.3 Caùc tröôøng hôïp z1 < zo < z2 vaø z1 > zo > z2

 49

Caùc heä soá phaûn xaï β 10 vaø β 20 khaùc daáu nhau. Trong coâng thöùc uA vaø uB
caùc soá haïng cuûa chuoãi soá luoân ñoåi daáu. Bieán thieân cuûa uA vaø uB theo thôøi gian
coù daïng nhöõng dao ñoäng taét daàn quanh trò soá giôùi haïn α12U o , do ñoù coù theå
xem nhö soùng truyeàn trong moät maïch dao ñoäng. Hình 2.14 döôùi ñaây cho daïng
ñieän aùp taïi ñieåm B trong hai tröôøng hôïp: Z2 > Z1 → α12 > 1 vaø
Z2 < Z1 → α12 < 1 .

Hình 2.14
2 z2  z2 > z1 → α12
I
>1
Chuù yù: α12 = →
z1 + z2 II
 z2 < z1 → α12 < 1
Qua hình 2.14a, sô boä coù theå thaáy tröôøng hôïp z1 < zo < z2 ñieän aùp taïi
ñieåm B coù theå ñaït ñeán nhöõng trò soá gaáp treân ba laàn soùng tôùi. Ñoù laø tröôøng hôïp
caàn traùnh (trò soá ñieän aùp ñeán ñieåm B laàn ñaàu baèng uB1 = uoα10α 02 ).
2 zo 2 z2
Vì α10 = > 1 ; α 02 = > 1 → uB max = uB1 > uo
z2 + zo z2 + zo
Khi z1 > zo > z2 thì ñoái vôùi moâi tröôøng z2 , zo coù taùc duïng nhö moät ñieän
caûm, coøn ñoái vôùi z1 , zo coù taùc duïng nhö moät ñieän dung. Tröôøng hôïp naøy töông
öùng vôùi sô ñoà thay theá (H.2.14b).
Tröôøng hôïp z1 < zo < z2 töông öùng vôùi sô ñoà thay theá hình 2.14c.
Trong caùc sô ñoà thay theá naøy:
Co l
Ltñ = Lo l ; Ctñ =
2
50

Lo 1 1 1 z
zo = ; ω = − ( − 1 )2
Co Ltñ ⋅ Ctñ 4 Ctñ ⋅ z2 Ltñ
Ví duï, ngöôøi ta ñaõ tính ñöôïc ñieän aùp treân ñieän dung Ctñ cuûa sô ñoà hình
2.14c khi coù soùng vuoâng goùc daøi voâ taän taùc duïng baèng:
2 z2 e−δt
uB = uCtñ = U o [1 − cos( ωt − ϕ )]
z1 = z2 cos ϕ
töùc laø goàm moät dao ñoäng taét daàn xeáp choàng leân trò soá oån ñònh U oα12 vôùi:
1 1 z
Heä soá taét daàn: δ= ( + 1 )
2 Ctñ z2 Ltñ
δ
Goùc leäch pha: tgϕ =
ω
2π 2π 1 vo π
Taàn soá dao ñoäng: ω = = =
T 4l / vo 2 l
Trò soá ñieän aùp lôùn nhaát taùc ñoäng leân z2 xaûy ra sau moät nöûa chu kyø cuûa dao
ñoäng, töùc laø khi ωt = π
2 z2
Nhö vaäy: uC max = U o (1 + eδπ/ω )
z1 + z2
−δπ
uC max 2 2 −π z1 /z2
hay = (1 − e ω ) = (1 + e )
Uo z1 z1
1+ 1+
z2 z2
vôùi z1 = z2 thì ( uC max ≈ U o ) quaù ñieän aùp khoâng cao laém.
z1 > z2 thì quaù ñieän aùp thaäm chí coøn nhoû hôn nöõa ( uC max < U o )
Nhöng vôùi z1 < z2 töùc khi soùng ñi töø moâi tröôøng coù toång trôû soùng beù sang
moâi tröôøng coù toång trôû soùng lôùn, thì quaù ñieän aùp coù trò soá ñaùng keå. Ví duï, z1 =
50Ω laø toång soùng cuûa ñöôøng daây caùp, coøn z2 = 5.000 Ω laø toång trôû soùng cuûa
cuoän daây maùy bieán aùp thì:
uC max 2
= (1 + e−π 50/ 5000 ) = 3, 46 laàn
Uo 50
1+
5000
Toùm laïi, neáu caùc toång trôû soùng maéc noái tieáp nhau z1 , zo , z2 hoaëc lôùn daàn
hoaëc beù daàn thì coù theå gaây neân dao ñoäng rieâng taét daàn goàm moät chuoãi nhöõng
ñôït soùng vuoâng goùc truyeàn vaøo löôùi. Nhöõng dao ñoäng cao taàn naøy coù theå gaây
coäng höôûng trong moät maïch cuïc boä naøo ñoù neáu nhö taàn soá cuûa chuùng phuø hôïp
 51

vôùi taàn soá cuûa nguoàn. Quaù ñieän aùp coäng höôûng coù theå laøm hö hoûng caùch ñieän
cuûa caùc cuoän daây MBA vaø maùy ñieän. Do ñoù caàn phaûi traùnh nhöõng daïng sô ñoà
kieåu ñoù.

2.4 VAØI PHÖÔNG PHAÙP TÍNH TOAÙN QUAÙ TRÌNH TRUYEÀN

SOÙNG BAÈNG ÑOÀ THÒ
2.4.1 Phöông phaùp caùc ñöôøng ñaëc tính

Hình 2.15

Ñeå giaûi baøi toaùn truyeàn soùng qua nhieàu moâi tröôøng vôùi caùc daïng soùng
ñôn giaûn (soùng vuoâng goùc, xieân goùc, soùng haøm muõ), coøn coù theå duøng phöông
phaùp ñoà thò - phöông phaùp caùc ñöôøng ñaëc tính sau ñaây.
Soùng truyeàn töø ñöôøng daây Z1 sang ñöôøng daây Z2 qua moät ñoaïn ñöôøng daây
toång trôû soùng Zo, chieàu daøi l (H.2.15a). Sô ñoà thay theá theo qui taéc Petersen
cho ôû hình 2.15b; caùc trò soá cuûa aùp ôû A (theo thôøi gian) phaûi naèm treân ñöôøng
thaúng U A = 2U o − Z1i (ñöôøng 1). Coøn trò soá uB naèm treân ñöôøng U B = Z2i
(ñöôøng 2, (H.2.15c).
Ngoaøi ra, aùp vaø doøng taïi baát cöù ñieåm naøo treân ñoaïn Zo, keå caû taïi hai ñieåm
A vaø B, ñeàu coù theå bieåu dieãn döôùi daïng toång cuûa caùc soùng thuaän (xuaát phaùt töø
A) vaø soùng ngöôïc (xuaát phaùt töø B):
u+ u−
u = u+ + u− ; i = − hay Zoi = u+ − u−
Z o Zo
U B = 2u+ − Zoi ( ñöôøng 3)
Suy ra:
U A = 2u− + Zoi ( ñöôøng 4 )
52

ñöôøng 3: xuaát phaùt töø A ñeán B goïi laø ñaëc tính thuaän
ñöôøng 4: xuaát phaùt töø B ñeán A goïi laø ñaëc tính ngöôïc
Trò soá cuûa uA cho bôûi giao ñieåm cuûa ñöôøng 1 vaø ñöôøng ñaëc tính ngöôïc 4,
coøn uB laø giao ñieåm cuûa ñöôøng 2 vaø ñöôøng ñaëc tính thuaän 3 nhö trình baøy trong
hình 2.15c.
Caùch tieán haønh

Hình 2.16 Tröôøng hôïp zo > z1 ; zo > z2

Veõ hai heä truïc toïa ñoä u(i) vaø u(t) beân caïnh nhau. Treân heä truïc u(i) hình
2.16a veõ caùc ñöôøng ñaëc tính uA vaø uB. Giao ñieåm M cuûa chuùng cho trò soá giôùi
haïn cuûa uA vaø uB khi soá laàn phaûn xaï n taêng voâ cuøng (töùc laø khi t → ∞ ):
2 z2
uM = u A ( t ⇒ ∞ ) = uB ( t ⇒ ∞ ) = U o = α12U o
z1 + z2

Choïn goác thôøi gian t = 0 khi soùng ñeán ñieåm A laàn ñaàu tieân. Trong khoaûng
thôøi gian 0 ≤ t ≤ 2τ ( vôùi τ = l/vo ) chöa coù soùng phaûn xaï töø B veà, töùc u− = 0, neân
ñaëc tính ngöôïc luùc naøy baèng u A = zoi qua goác toïa ñoä.

Giao ñieåm A1 cuûa noù vôùi ñöôøng u A = 2U o − z1i cho ñieän aùp uA1 taïi nuùt A
trong khoaûng thôøi gian naøy.
u A1 = 2U o − z1i 2 zo
Thaät vaäy, töø  suy ra u A1 = U o = α10U o
u A1 = zoi  Zo + Z1
 53

Soùng uA1 truyeàn ñeán B theo ñaëc tính thuaän

uB = 2u A1 − zoi = 2α10U o − zoi

Giao ñieåm cuûa noù vôùi ñöôøng uB = zoi taïi ñieåm B1 cho ñieän aùp uB1 taïi
ñieåm B ôû thôøi ñieåm t = τ. Trò soá cuûa noù ñöôïc xaùc ñònh bôûi:
uB1 = 2α10U o − zoi 2 z2
 suy ra uB1 = ⋅ α10U o = α10α 02U o
uB1 = z2i  z2 + zo

Soùng UB1 phaûn xaï veà A theo ñaëc tính ngöôïc, luùc naøy baèng
u A = 2uB1 + zoi = 2α10α 02U o + zoi
Giao ñieåm A2 cuûa noù vôùi ñöôøng u A = 2U o − z1i cho trò soá ñieän aùp uA2 taïi
A luùc t = 2τ ñöôïc xaùc ñònh theo:
u A2 = 2α10α 02U o − zoi 
 suy ra u A2 = α10α 01β20U o
u A2 = 2U o − z1i 
Coù theå chöùng minh tieáp tuïc töông töï.
Thöïc ra trong caùch veõ coù theå tieán haønh ñôn giaûn hôn:
Töø ñieåm B1 veõ ñöôøng thaúng coù ñoä doác zo, noù caét ñöôøng u A = 2U o − z1i taïi
A2. Baây giôø qua ñieåm A2 veõ ñaëc tính thuaän môùi vôùi ñoä doác – zo), giao ñieåm B2
cuûa noù vôùi ñöôøng uB = z2i cho ñieän aùp taïi nuùt B taïi thôøi ñieåm t = 3τ. Cöù tieáp
tuïc quaù trình veõ caùc ñaëc tính thuaän vaø nghòch töông töï, cho ñeán khi caùc ñieåm
An , Bn tieäm caän vôùi giao ñieåm M, trò soá cuûa noù cho giaù trò tôùi haïn cuûa uA vaø uB,
khi soá laàn phaûn xaï taêng leân voâ cuøng.
Hình 2.16b cho quan heä uA vaø uB theo thôøi gian. Baèng phöông phaùp naøy
coù theå xaùc ñònh uA vaø uB theo t trong moái töông quan khaùc nhau giöõa
z1 , zo vaø z2 (H.2.17) töông töï nhö trong phöông phaùp giaûi tích ñaõ xeùt ôû muïc
2.3.
54

Hình 2.17-1

Hình 2.17: Bieán thieân cuûa u A vaø uB theo thôøi gian

khi töông quan giöõa z1 , zo vaø z2 khaùc nhau

Neáu z2 laø moät ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng (töùc trò soá R phuï thuoäc vaøo i) vaø ñaõ
bieát ñaëc tính Volt-Ampe (töùc u = f(i) cuûa noù, thì phöông phaùp giaûi baèng ñoà thò cuõng hoaøn
toaøn töông töï (H.2.18).
 55

Hình 2.18 Bieán thieân cuûa u A vaø uB theo t khi z2 laø moät phaàn töû phi tuyeán

1- Xaùc ñònh baèng ñoà thò haøm: y = e− t / T

Phöông phaùp ñoà thò döïa treân

cô sôû laø: hình chieáu treân truïc t cuûa
ñöôøng tieáp tuyeán taïi moãi ñieåm cuûa
ñöôøng cong y(t) coù chieàu daøi baèng
T. Chia truïc t thaønh nhöõng khoaûng
thôøi gian ∆T (neân choïn ∆T laø moät
öôùc soá cuûa T) ∆T caøng nhoû caøng
chính xaùc.
Tröôùc tieân töø ñieåm y = 1, veõ
ñöôøng thaúng noái vôùi ñieåm
t1 = T. Giao ñieåm cuûa ñöôøng thaúng
ñoù vôùi ñöôøng thaúng t = ∆T cho ñieåm y1, tung ñoä cuûa noù laø y1 = y( ∆T ) . Noái y1
vôùi ñieåm t2 = ∆t + T , caét ñöôøng t = 2∆T taïi y2 coù tung ñoä y2 = y( 2∆T ) vaø cöù
tieáp tuïc nhö theá.

2- Xaùc ñònh ñieän aùp taùc duïng leân moät ñieän dung C ôû cuoái ñöôøng daây khi coù
soùng u1 = U o = const taùc duïng

Nhö ñaõ bieát uc = 2U o (1 − e− t / T ) . Phöông phaùp ñoà thò ñeå xaùc ñònh uc
ñöôïc tieán haønh töông töï nhö treân.
Caùch veõ: Choïn truïc tung theo u/U o vaø truïc hoaønh theo t.
56

Treân ñöôøng thaúng song song vôùi

truïc t qua ñieåm coù tung ñoä baèng 2
xaùc ñònh ñieåm t1 = T
Töø goác toïa ñoä veõ ñöôøng thaúng
noái lieàn vôùi ñieåm t1, ñöôøng thaúng
naøy caét ñöôøng t = ∆T ôû
u1 ; u1 = uc ( ∆T ) , töø u1 veõ ñöôøng
thaúng noái lieàn vôùi ñieåm t2 = T + ∆T
ñöôøng thaúng ñoù seõ caét ñöôøng
t = 2∆T ôû u2 , tung ñoä cuûa
u2 = u( 2∆T ) vaø cöù tieáp tuïc nhö vaäy.

3- Xaùc ñònh ñieän aùp taùc duïng leân moät ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng ôû cuoái
ñöôøng daây khi soùng taùc duïng coù daïng baát kyø (H.2.19)

Hình 2.19

Giaû thieát soùng tôùi ut ( t ) coù daïng baát kyø truyeàn theo ñöôøng daây coù toång
trôû soùng z taùc duïng leân moät ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng R coù ñöôøng ñaëc tính
V-A: uR = f ( i) ñaõ bieát. Theo qui taéc Petersen coù sô ñoà thay theá nhö hình
2.19a vaø ñieän aùp uR ( t ) ñöôïc xaùc ñònh bôûi quan heä:

2ut ( t ) = uR ( t ) + zi( t ) (2.32)

Baèng phöông phaùp ñoà thò coù theå xaùc ñònh uR ( t ) nhö sau:
Treân goùc thöù I veõ heä truïc toïa ñoä u, i. Treân ñoù veõ ñöôøng ñaëc tính V-A cuûa
ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng, uR = f ( i) vaø ñöôøng bieåu dieãn ñieän aùp giaùng treân
toång trôû soùng z cuûa ñöôøng daây zi. Coäng tung ñoä cuûa hai ñöôøng ñaëc tính ñoù vôùi
 57

nhau seõ coù ñöôøng cong uR + zi bieåu dieãn veá phaûi cuûa phöông trình (2.32).
Treân goùc thöù II veõ truïc toïa ñoä u, t. Treân ñoù veõ daïng soùng tôùi ut(t) vaø
2ut(t). Taïi moät thôøi ñieåm t naøo ñoù seõ xaùc ñònh ñöôïc ñieåm a treân ñöôøng 2ut ( t ) ,
töø a keû ñöôøng thaúng song song truïc hoaønh seõ xaùc ñònh ñöôïc ñieåm b treân ñöôøng
cong uR + zi . Töø b veõ ñöôøng thaúng song song vôùi truïc u, noù seõ caét ñaëc tính V-
A cuûa ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng uR = f ( i) taïi c. Töø c veõ ñöôøng thaúng song
song vôùi truïc hoaønh vaø xaùc ñònh ñöôïc ñieåm d öùng vôùi thôøi gian t.
Tung ñoä cuûa ñieåm d chính laø ñieän aùp treân ñieän trôû R taïi thôøi ñieåm t. Thay
ñoåi thôøi ñieåm t seõ laàn löôït xaùc ñònh ñöôïc nhöõng ñieåm d töông öùng cuûa ñöôøng
cong uR ( t ) . Soùng phaûn xaï töø ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng trôû veà ñöôøng daây
ñöôïc xaùc ñònh theo quan heä:
u p ( t ) = uR ( t ) − ut ( t ) ; ( u p = uk − ut )

2.4.2 Soùng daïng baát kyø taùc duïng leân choáng seùt van ñaët ôû cuoái ñöôøng daây
(H.2.20)
Choáng seùt van goàm khe hôû phoùng ñieän K coù ñaëc tính Volt-giaây ñaõ bieát
ucsv ( t ) noái tieáp vôùi moät ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng R coù ñaëc tính Volt-Ampe
ñaõ cho: ucsv = f (icsv )

Hình 2.20

Tröôùc khi khe hôû K phoùng ñieän töùc cuoái ñöôøng daây hôû maïch, do ñoù: ix = icsv = 0
vaø ux = 2 ut = ucsv
Khi khe hôû K phoùng ñieän, thôøi ñieåm phoùng ñieän tp ñöôïc xaùc ñònh bôûi giao
ñieåm cuûa ñöôøng cong ux = 2 ut vôùi ñaëc tính Volt-giaây cuûa khe hôû K. Luùc naøy
ñieän trôû khoâng ñöôøng thaúng R ñöôïc gheùp noái tieáp vaøo maïch; ñieän aùp taùc duïng
leân choáng seùt van ñöôïc xaùc ñònh theo qui taéc Petersen 2ut = ucsv + zicsv
(H.2.21). ucsv baây giôø thöïc chaát laø ñieän aùp taùc duïng leân ñieän trôû khoâng ñöôøng
thaúng R cuûa choáng seùt van, thöôøng ñöôïc goïi laø udö cuûa choáng seùt van. Caùch
xaùc ñònh ucsv ( t ) töông töï nhö tröôøng hôïp ñaõ xeùt treân. Hình 2.21 cuõng trình baøy
caùch xaùc ñònh doøng qua CSV theo t: icsv ( t ) .
58

Hình 2.21 Caùch xaùc ñònh baèng ñoà thò ucsv ( t ) vaø icsv ( t )

2.4.3 Phöông phaùp tieáp tuyeán

Thöïc chaát cuûa phöông phaùp naøy laø caùch giaûi baèng ñoà thò phöông trình vi
phaân cuûa haøm v(t) coù daïng
dy
+ ay = f ( t ) (2.33)
dt
Ví duï: Giaû thieát coù moät soùng ñieän aùp u(t) daïng baát kyø cho tröôùc truyeàn
theo ñöôøng daây coù toång trôû soùng z taùc duïng leân moät ñieän dung C ôû cuoái ñöôøng
daây (H.2.22a). Caàn xaùc ñònh uc ( t ) .

Hình 2.22 Soùng Ut daïng baát kyø taùc duïng leân ñieän dung C
ñaët ôû cuoái ñöôøng daây
Vì soùng coù daïng baát kyø neân duøng phöông phaùp giaûi tích seõ raát phöùc taïp,
coøn duøng phöông phaùp ñoà thò seõ ñôn giaûn hôn nhieàu.
Sô ñoà thay theá theo qui taéc Petersen cho ôû hình 2.22b. Theo ñoù laäp ñöôïc
phöông trình caân baèng ñieän aùp sau:
du du
2u( t ) = Zi + uc = ZC c + uc vôùi i = C c
dt dt
Thay CZ = T, haèng soá thôøi gian naïp ñieän cho ñieän dung C vaø bieán ñoåi
phöông trình veà daïng chuaån seõ coù:
 59

duc 1 1
+ uc = 2u( t) (2.34)
dt T T

Caùch xaùc ñònh uc baèng ñoà thò tieán haønh nhö sau (H.2.23)
g Treân heä toïa ñoä vuoâng goùc ( u, t ) goác O veõ ñöôøng cong 2u(t) (ñaõ bieát daïng
u(t), taïi moãi thôøi ñieåm t nhaân tung ñoä vôùi 2).
g Veõ heä toïa ñoä vuoâng goùc ( uc , t′) coù goác 0’ luøi sau goác 0 cuûa heä toïa ñoä (u,t)
moät thôøi ñoaïn T = Cz.
g Chia truïc thôøi gian t vaø t’ thaønh nhöõng khoaûng ∆t baèng nhau (∆t neân laø öôùc
soá cuûa T, chia caøng nhoû thì hình veõ caøng chính xaùc), treân truïc 0t kyù hieäu
baèng t1 , t2 , t3 K tn . Coøn treân truïc t’ kyù hieäu baèng t1′ , t2′ , t3′ K tn′ .
g Caùc ñöôøng thaúng t1 , t2 ,K tn caét ñöôøng cong 2u(t) taïi nhöõng ñieåm 1,2... n.
g Ñaët treân truïc uc moät trò soá baèng trò soá ñieän aùp ban ñaàu treân ñieän dung uc ( 0)
(tröôøng hôïp toång quaùt).
g Noái ñieåm uc ( 0) vôùi goác O cuûa heä toïa ñoä (u,t) nôi ñöôøng cong 2u(t) coù trò soá
ban ñaàu (t = 0). Ñoaïn naøy caét ñöôøng t1′ ôû ñieåm 1’.
g Töø ñieåm 1’ keû ñoaïn thaúng noái lieàn vôùi ñieåm 1. Ñoaïn 1′1 caét ñöôøng t2′ ôû
ñieåm 2’.
g Noái 2’ vôùi 2, ñoaïn 2′2 caét ñöôøng t3′ taïi 3’.
g Quaù trình tieáp theo cöù laëp laïi töông töï nhö vaäy. Cuoái cuøng coù ñöôïc ñöôøng
gaõy khuùc qua caùc ñieåm uc ( 0) , 1’,2’... n’, ñoù chính laø ñöôøng cong uc ( t ) caàn
tìm.
g Ñeå chöùng minh ñieàu ñoù, ta xeùt tam giaùc vuoâng ∆ 3′33′′ : ñieåm 3 coù tung ñoä baèng
2u(t), ñieåm 3’ giaû thieát laø nghieäm cuûa baøi toaùn coù tung ñoä laø uc ( t ) , chieàu daøi
33′′ 2u( t ) − uc ( t )
caïnh 3 ' 3 '' =T. Nhö vaäy tg β = = . Maët khaùc töø phöông
3′3′′ T
duc 2u( t ) − uc ( t ) duc
trình chuaån (2.34) cuõng coù = . Toùm laïi tg β = , ñieàu
dt T dt
naøy chöùng toû ñöôøng gaõy khuùc 1’, 2’, 3’, chính laø lôøi giaûi cuûa baøi toaùn.
60

Hình 2.23 Xaùc ñònh ñieän aùp treân ñieän dung C

baèng phöông phaùp tieáp tuyeán
 61

2.5 QUI TAÉC VEÀ SOÙNG ÑAÚNG TRÒ

Hình 2.24 Qui taéc soùng ñaúng trò

Trong thöïc teá, thöôøng gaëp nhieàu tröôøng hôïp soùng truyeàn ñoàng thôøi treân
nhieàu ñöôøng daây ñeán moät ñieåm nuùt. Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø caàn xaùc ñònh trò soá
quaù ñieän aùp xuaát hieän taïi ñieåm nuùt. Hình 2.24a trình baøy moät tröôøng hôïp toång
quaùt:
g Coù n ñöôøng daây, toång trôû soùng laàn löôït laø z1 , z2 K zi , zn (giöõa caùc
ñöôøng daây khoâng coù toång trôû soùng töông hoã, töùc zik = 0 ) ñaáu vaøo
ñieåm nuùt A.
g Taïi A coù noái vôùi toång trôû taäp trung z, coù theå laø ñöôøng thaúng hoaëc khoâng
ñöôøng thaúng, coù caùc ñaëc tính Volt-giaây hoaëc Volt-Ampe ñaõ bieát.
g Soùng truyeàn theo ñöôøng daây zi ñeán nuùt A ñöôïc kyù hieäu baèng
uiA ( i = 1, 2,..., n) vaø soùng phaûn xaï töø A trôû veà zi ñöôïc kyù hieäu baèng u Ai .
g Caàn xaùc ñònh ñieän aùp taïi ñieåm nuùt u A ( t ) vaø caùc soùng phaûn xaï töø A trôû
veà laïi caùc ñöôøng daây u Ai .
Ñieàu kieän bôø taïi nuùt A cho caùc quan heä sau:
u A = u1 A + u A1 = u2 A + u A2 = K uiA + u Ai (2.35)
i= n
iA = ∑ (iiA + iAi ) (2.36)
i=1
uiA u
Bieát raèng: iiA = ; iAi = − Ai vaø töø (2.35) suy ra: u Ai = u A − uiA
z1 z1
Thay caùc giaù trò naøy vaøo bieåu thöùc (2.36):
62

n n
uiA u A − uiA uiA 1
iA = ∑ (
zi
−
zi
)=2
z
− uA∑ z
∑ (2.37)
i=1 i i=1 i
n
1
Chia caû hai veá cuûa (2.37) cho ∑ zi vaø saép xeáp laïi thöù töï caùc soá haïng ta coù:
i=1

n
1 n 1 −1 n
1 −1
2 ∑ uiA (∑
zi i=1 zi
) = u A + iA (
z
∑)
i=1 i=1 i

n
1
maø ( ∑ zi )−1 = z1 // z2 // K zn = ztñ
i=1

n
1 n 1 −1 n
ztñ
vaø ñaët ∑ uiA ( ∑
zi i=1 zi
) = ∑ uiA zi
= u tñA
i=1 i=1

thì bieåu thöùc ñöôïc vieát laïi döôùi daïng

u A + iA Ztñ = 2utñA (2.38)

vôùi: ztñ - toång trôû soùng ñaúng trò cuûa taát caû n ñöôøng daây ñaáu song song
utñA - soùng ñaúng trò cuûa taát caû soùng tôùi u1 A , u2 A ,K unA ñeán nuùt A theo
ñöôøng daây coù toång trôû soùng ñaúng trò ztñ .
Caàn löu yù, khi tính utñA taïi moät thôøi ñieåm t naøo ñoù thì chæ keå ñeán nhöõng
soùng uiA naøo ñaõ ñeán A taïi thôøi ñieåm ñoù. Caùc soùng khaùc chöa ñeán A ñeàu coi
nhö baèng khoâng.
Bieåu thöùc (2.38) ñöôïc goïi laø qui taéc soùng ñaúng trò, töông öùng vôùi sô ñoà
thay theá hình 2.24b.
Nhö vaäy, qui taéc soùng ñaúng trò cho pheùp chuyeån moät baøi toaùn phöùc taïp:
soùng truyeàn ñoàng thôøi theo nhieàu ñöôøng daây khaùc nhau ñeán ñieåm A, thaønh
moät baøi toaùn ñôn giaûn hôn nhieàu - moät soùng ñaúng trò utñA truyeàn theo ñöôøng
daây ñaúng trò coù toång trôû soùng ztñ ñeán ñieåm nuùt A.
Theo sô ñoà thay theá (H.2.24b) coù theå tính ñieän aùp taïi ñieåm nuùt A theo.
2z
uA = utñA = α tñA .utñA
ztñ + z
2z
trong ñoù α tñA = goïi laø heä soá khuùc xaï ñaúng trò taïi nuùt A, vaø doøng qua
ztñ + z
u
toång trôû Z baèng: iA = A
z
 63

Soùng phaûn xaï töø ñieåm nuùt A veà ñöôøng daây zi suy ra töø ñieàu kieän bôø
(2.35):
u Ai = u A − uiA

2.6 QUAÙ TRÌNH TRUYEÀN SOÙNG TRONG HEÄ THOÁNG NHIEÀU

DAÂY DAÃN
2.6.1 Tröôøng hôïp toång quaùt
Treân ñaây chuùng ta chæ môùi khaûo saùt qui luaät truyeàn soùng treân ñöôøng daây
moät daây daãn, ôû ñoù soùng doøng thuaän truyeàn theo daây daãn, coøn soùng doøng ngöôïc
theo ñöôøng ñaát. Trong thöïc teá, ñöôøng daây taûi ñieän laø moät heä nhieàu daây daãn
goàm caû caùc daây pha vaø daây choáng seùt vaø quaù trình truyeàn soùng ñieän töø trong
heä nhieàu daây phöùc taïp hôn nhieàu, do coù quan heä töông taùc cuûa tröôøng ñieän töø
giöõa caùc daây song song vôùi nhau ñoù.
Trong nhieàu tröôøng hôïp, coù theå thay theá heä nhieàu daây bôûi moät daây ñaúng
trò, nhöng caàn phaûi tính ñeán caùc ñaëc ñieåm cuûa söï truyeàn soùng trong heä nhieàu
daây.
Ñeå ñôn giaûn hoùa söï nghieân cöùu quaù trình truyeàn soùng trong heä nhieàu daây
daãn, tröôùc tieân cuõng boû qua toån hao naêng löôïng trong daây daãn, trong ñaát vaø
toån hao vaàng quang xung. Vôùi giaû thieát naøy, soùng treân taát caû caùc daây daãn
truyeàn vôùi cuøng moät toác ñoä (baèng toác ñoä aùnh saùng ñoái vôùi ñöôøng daây treân
khoâng), khoâng bò bieán daïng vaø coù daïng soùng phaúng, coù nghóa laø khoâng coù
thaønh phaàn vectô ñieän tröôøng E vaø töø tröôøng H theo chieàu truïc ñöôøng daây. Do
ñoù ñeå phaân tích quaù trình truyeàn soùng trong heä nhieàu (n) daây daãn, coù theå xuaát
phaùt töø heä phöông trình Maxwell quen thuoäc cho heä daây daãn coù ñieän tích tónh.
u1 = α11 q1 + α12 q2 + K + α1n qn 

u2 = α 21 q1 + α 22 q2 + K + α 2n qn 

⋅  (2.39)
⋅ 

un = α n1 q1 + α n2 q2 + K + α nn qn 

trong ñoù: u1 ,K , un - ñieän theá ñoái vôùi ñaát cuûa caùc daây daãn
q1 ,K , qn - ñieän tích treân ñôn vò chieàu daøi cuûa caùc daây daãn
αik - heä soá theá, ñöôïc xaùc ñònh theo caùc kích thöôùc hình hoïc
cuûa ñöôøng daây (H.2.25).
64

1 2hk 
α kk = ln ( m/ F ) 
2εε o π rk 
 (2.40)
1 D
α ik = ln ki ( m/F ) 
2εε o π dki 

vôùi:
rk - baùn kính daây daãn thöù k, m
hk - ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn k, m
dki - khoaûng caùch giöõa caùc daây daãn k vaø i, m
Dki - khoaûng caùch giöõa daây daãn k vaø aûnh soi qua maët ñaát cuûa daây daãn i,
m.
Vì dki = dik vaø Dki = Dik neân α ki = αik

Hình 2.25
Ñieän tröôøng taïo neân bôûi ñieän tích tónh laø ñieän tröôøng tónh.
Ñeå chuyeån ñieän tröôøng tónh sang ñieän tröôøng ôû traïng thaùi soùng phaúng,
töôûng töôïng gaén cho noù moät toác ñoä chuyeån dòch v khoâng ñoåi doïc ñöôøng daây.
Baèng caùch nhaân vaø chia caùc soá haïng cuûa veá phaûi cuûa heä phöông trình
Maxwell (2.39) vôùi vaän toác chuyeån dòch v cuûa soùng, ñoàng thôøi thay theá
qk .v = ik laø soùng doøng truyeàn theo daây daãn k, vaø thay α ki /v = zki vì tyû soá naøy
coù thöù nguyeân cuûa toång trôû, ta nhaän ñöôïc heä phöông trình truyeàn soùng cho heä n daây
daãn.
 65

u1 = z11i1 + z12i2 + K + z1nin 


u2 = z21i1 + z12i2 + K + z2nin 

⋅  (2.41)
⋅ 

un = zn1i1 + zn2i2 + K + znn in 
vôùi zkk = α kk /v - toång trôû soùng baûn thaân cuûa daây daãn k, noù bieåu hieän quan heä
giöõa soùng aùp vaø doøng trong daây daãn k
Zki = α ki /v - toång trôû soùng töông hoã giöõa caùc daây daãn k vaø i, noù bieåu
hieän quan heä giöõa doøng trong daây i vôùi soùng aùp maø noù caûm öùng treân daây
daãn k.
Ñoái vôùi ñöôøng daây treân khoâng v = c = 3 × 108 m/s thì:

2hk 2 hk 
zkk = 60 ln = 138 lg 
rk rk 
 (2.42)
D D
zki = zik = 60 ln ik = 138 lg ik 
dik dik 

Coù theå nhaän thaáy deã daøng laø zkk > zki vì rk = dik . Ñoái vôùi ñöôøng daây
treân khoâng toång trôû soùng töông hoã thöôøng naèm trong giôùi haïn töø 100÷200Ω.
Heä phöông trình (2.41) goàm n phöông trình vôùi 2n aån soá, soá phöông trình
coøn laïi seõ ñöôïc xaùc ñònh töø caùc ñieàu kieän bôø trong caùc tröôøng hôïp cuï theå. Sau
ñaây laø moät vaøi ví duï minh hoïa.

2.6.2 Caùc daây daãn cuøng ñöôïc noái vaøo moät nguoàn phaùt soùng

Hình 2.26 Ba daây daãn cuøng ñöôïc noái vaøo nguoàn soùng

Ñaây laø moät ví duï thöïc teá coù theå xaûy ra khi seùt ñaùnh gaàn ñöôøng daây, gaây
neân soùng caûm öùng treân taát caû daây daãn treân ñöôøng daây.
66

Trong tröôøng hôïp naøy ñieän aùp treân daây daãn coù theå coi moät caùch gaàn ñuùng
ñeàu baèng nhau vaø baèng Uo. Giaû thöû ñöôøng daây coù ba daây daãn coù cuøng baùn
kính vaø treo treân cuøng moät ñoä cao (nhö ôû ñöôøng daây coù coät hình π) thì:
 z11 = z22 = z33

 z12 = z23 > z13
Trong tröôøng hôïp naøy ñieàu kieän bôø laø u1 = u2 = u3 = U o .
Do ñoù, töø heä ba phöông trình truyeàn soùng:
u1 = U o = z11i1 + z12i2 + z13i3

u2 = U o = z21i1 + z22i2 + z23i3
u = U = z i + z i + z i
 3 o 33 1 32 2 33 3

z11 − z12 z11 + z13 − 2 z12

Suy ra: i1 = i3 = U o 2 2
; i2 = U o 2 2
< i1
z11 + z11 z13 − 2 z12 z11 + z11 z13 − 2 z 12
Coù theå nhaän thaáy laø ôû traïng thaùi soùng, khi coù nhieàu daây daãn ñi song song
thì doøng ñieän trong moãi daây nhoû hôn khi soùng truyeàn trong moät daây daãn duy
nhaát, ví duï.
z11 − z12 Uo
i1 = U o 2 2
<
z11 + z11 z13 − 2 z12 z11

2.6.3 Moät daây daãn noái vôùi nguoàn soùng, moät daây noái vôùi ñaát
Ví duï khi seùt ñaùnh voøng qua daây choáng seùt 1 vaøo daây daãn 2.
Ñieàu kieän bôø trong tröôøng hôïp naøy laø u1 = 0; u2 = U o .
Heä phöông trình truyeàn soùng trong tröôøng hôïp naøy coù daïng (H.2.27):
u1 = 0 = z11i1 + z12i2
u2 = U o = z12i1 + z22i2
z12
töø ñoù suy ra: i1 = −i2
z11
Uo Uo
vaø: i2 = 2
>
z12 z22
z22 −
z11
 67

Nhö vaäy, soùng doøng ñieän chaïy trong daây daãn 2, khi coù daây choáng seùt 1,
lôùn hôn khi khoâng coù DCS.
Coù theå giaûi thích ñieàu naøy nhö sau:
Khi coù daây 1 noái ñaát, doøng ñieän i1 ngöôïc chieàu vôùi i2 do ñoù töø tröôøng cuûa
doøng i1 trong daây 1 laøm giaûm töø tröôøng cuûa doøng ñieän trong daây 2, maët khaùc
daây 1 noái ñaát ñaët gaàn daây 2 coù taùc duïng laøm taêng ñieän dung C2 cuûa daây 2 ñoái
vôùi ñaát, keát quaû laø toång trôû soùng ñaúng trò cuûa daây 2 giaûm ( Z2 = L2 /C2 )

2.6.4 Moät daây daãn noái vôùi nguoàn soùng, moät daây ñaët caùch ñieän vôùi ñaát
Ví duï seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt 1 duøng baûo veä cho daây daãn 2 (H.2.28).
Ñieàu kieän bôø tröôøng hôïp naøy laø u1 = U o vaø i2 = 0 .

Hình 2.28 Seùt ñaùnh vaøo DCS (1) vaø söï keát noái vôùi DD pha (2)

Vì daây 2 caùch ñieän ñoái vôùi ñaát neân i2 = 0 , do ñoù heä phöông trình truyeàn
soùng coù daïng:
u1 = U o = z11i1
u2 = z21i1

z21
Suy ra u2 = ⋅ u1 = k21u1
z11

z21 u2
Heä soá k21 = = = k goïi laø heä soá ngaãu hôïp tónh hay heä soá ngaãu hôïp
z11 u1
hình hoïc (electrostatic or geometric coupling factor) giöõa daây 2 ñoái vôùi daây 1,
noù bieåu hieän quan heä giöõa soùng ñieän aùp chaïy trong daây 1 vôùi ñieän aùp caûm öùng
tónh ñieän chaïy trong daây 2.
D21 2h1
k = k2−1 = ln / ln <1 (2.43)
d21 r1
68

Ñoái vôùi ñöôøng daây treân khoâng, heä soá ngaãu

hôïp tónh coù trò soá khoaûng k = 0,2÷0,3.
Do treân daây daãn 2 coù ñieän aùp caûm öùng u2
ngöôïc daáu vôùi u1 neân ñieän aùp taùc duïng leân caùch
ñieän cuûa noù baèng:
u12 = u1 − u2 = u1 (1 − k2−1 )
Bieåu thöùc naøy cho thaáy heä soá ngaãu hôïp lôùn
thì ñieän aùp taùc duïng leân caùch ñieän beù, ñieàu kieän
laøm vieäc cuûa caùch ñieän nheï nhaøng hôn.
Heä soá ngaãu hôïp giöõa hai daây daãn caøng lôùn khi khoaûng caùch d21 giöõa hai
daây caøng beù vaø ñoä treo cao cuûa daây caøng lôùn (maø h1 lôùn thì D21 lôùn).

2.6.5 Soùng truyeàn theo hai daây, daây thöù ba ñaët caùch ñieän
Ví duï: ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt 1 vaø 2 ñeå baûo veä cho daây 3. Seùt
ñaùnh vaøo ñænh coät.

Hình 2.29 Seùt ñaùnh vaøo ñænh coät cuûa ñöôøng daây coù hai DCS (1) vaø (2)
vaø söï keát noái vôùi DD pha (3)

Trong tröôøng hôïp naøy caùc ñieàu kieän bôø laø:

u1 = u2 = Uo
i3 = 0, i1 = i2 ( do h1 = h2 , rr = r2 → z11 = z22 )
Do ñoù, heä phöông trình truyeàn soùng coù daïng:
u1 = u2 = U o = i1 z11 + i2 z12 = i1 ( z11 + z12 )
u3 = i1 z31 + i2 z32 = i1 ( z31 + z32 )

Töø ñoù suy ra:

 69

z31 + z32
u3 = U o = k3−1,2U o = k′U o (2.44)
z11 + z12

Heä soá k ' = k3−1,2 goïi laø heä soá ngaãu hôïp tónh giöõa daây 3 vôùi caùc daây 1 vaø
2. Coù theå nhaän thaáy raèng k3−1,2 > k1−2 (do z11 > z12 neân trong coâng thöùc cuûa
k3−1,2 maãu soá taêng chaäm hôn töû soá). Ñieàu ñoù coù nghóa laø soùng ñieän aùp caûm
öùng trong daây daãn 3 gaây neân bôûi soùng seùt treân hai daây choáng seùt lôùn hôn
tröôøng hôïp chæ coù moät daây choáng seùt. Nhö vaäy caùch ñieän (chuoãi söù) cuûa daây 3
chòu taùc duïng cuûa moät hieäu theá nhoû hôn so vôùi tröôøng hôïp chæ coù moät daây
choáng seùt. Noùi moät caùch khaùc, caùch ñieän cuûa ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt
chòu taùc duïng cuûa quaù ñieän aùp beù hôn so vôùi tröôøng hôïp chæ coù moät daây choáng
seùt uch söù = u1−3 = u1 − u3 = u1 (1 − k ') .

2.7 SÖÏ BIEÁN DAÏNG CUÛA SOÙNG

Soùng ñieän töø truyeàn treân ñöôøng daây taûi ñieän thöïc teá luoân luoân bò bieán
daïng vaø giaûm bieân ñoä. Coù hai nguyeân nhaân chuû yeáu:
g Do soùng doøng ñieän gaây neân toån hao nhieät treân ñieän trôû taùc duïng R cuûa
maïch truyeàn soùng.
g Do toån hao vaàng quang xung treân ñöôøng daây.

2.7.1 Söï bieán daïng cuûa soùng do toån hao nhieät treân ñieän trôû taùc duïng cuûa
maïch truyeàn soùng
Soùng truyeàn treân daây daãn thöôøng kheùp kín maïch qua ñaát. Nhö vaäy R goàm
ñieän trôû taùc duïng cuûa daây daãn vaø cuûa ñöôøng ñaát maø soùng truyeàn veà, töùc baèng
ñieän trôû thöù töï khoâng cuûa ñöôøng daây. Ñieän trôû naøy phuï thuoäc vaøo tieát dieän cuûa
daây daãn vaø ñieän trôû suaát cuûa ñaát, vaø ñoái vôùi ñöôøng daây cao aùp 110 kV trôû leân
coù trò soá khoaûng 0,1 ÷ 0, 4Ω/km .
Tuy nhieân toån hao trong ñaát laø chuû yeáu, coøn toån hao treân ñieän trôû taùc
duïng cuûa daây daãn raát beù, coù theå boû qua. Ñaát laø vaät daãn coù tieát dieän lôùn. Soùng
doøng ñieän vôùi ñoä doác lôùn lan truyeàn trong ñaát seõ chòu söï chi phoái cuûa hieäu öùng
beà maët nhö khi truyeàn doøng
ñieän cao taàn, coù nghóa laø seõ
truyeàn chuû yeáu treân beà maët, keát
quaû laø ñieän trôû cuûa ñaát seõ taêng
leân nhieàu.

Hình 2.30: Söï bieán daïng cuûa soùng

do toån hao nhieät treân ñieän trôû taùc
duïng cuûa maïch truyeàn soùng
70

Giaû thieát khi baét ñaàu truyeàn vaøo ñaát, soùng coù daïng ñaàu soùng vuoâng goùc
thì sau khi truyeàn qua moät quaõng ñöôøng l, soùng bò bieán daïng, ñaàu soùng seõ bôùt
doác ñi (H.2.30). Trong tính toaùn coù theå thay theá bôûi moät ñaàu soùng xieân goùc
töông ñöông, coù thôøi gian ñaàu soùng ñöôïc tính theo coâng thöùc gaàn ñuùng sau:

ρl2
τtñ = , µs (2.45)
260h2 z 2
vôùi: τ - ñieän trôû suaát cuûa ñaát, Ωm
l - quaõng ñöôøng soùng ñaõ truyeàn qua, m
h - ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn so vôùi maët ñaát, m
Z = Lo /C o - toång trôû soùng cuûa daây daãn, Ω
Lo , Co - ñieän caûm vaø ñieän dung ñoái vôùi ñaát cuûa DD theo ñôn vò daøi.
Coù theå thaáy laø söï bieán daïng cuûa soùng do toån hao nhieät trong ñaát khoâng
phuï thuoäc vaøo bieân ñoä cuûa soùng quaù ñieän aùp.
Baûng 2.1 cho keát quaû tính toaùn veà söï bieán daïng cuûa ñaàu soùng (thoâng qua
τtñ ) khi ρ, l thay ñoåi öùng vôùi caùc trò soá Z = 500Ω vaø h = 10m.
Baûng 2.1 τtñ = f ( ρ, l ) vôùi Z = 500Ω; h = 10m

ρ (Ωm) 100 500 1000

l (km) 0,5 1,0 2,0 0,5 1,0 2,0 0,5 1,0 2,0
τtñ (µs) 0,004 0,015 0,06 0,02 0,08 0,3 0,04 0,15 0,6

Töø baûng 2.1 thaáy raèng, chæ ñoái vôùi vuøng ñaát daãn ñieän xaáu vaø ñoä daøi truyeàn
soùng (l) lôùn thì bieán daïng cuûa ñaàu soùng môùi ñaùng keå. Thöïc teá thöôøng gaëp caùc
tröôøng hôïp coù ñoä daøi truyeàn soùng ngaén hôn (caùc khoaûng vöôït tôùi traïm khoaûng
vaøi ba traêm meùt). Khi ñoù coù theå boû qua söï bieán daïng cuûa soùng do toån hao trong
ñaát.

2.7.2 Bieán daïng vaø taét daàn cuûa soùng do toån hao vaàng quang xung treân ñöôøng
daây
Bieân ñoä cuûa soùng quaù ñieän aùp thöôøng vöôït quaù raát nhieàu laàn ñieän aùp phaùt
sinh vaàng quang. Vì vaäy khi truyeàn treân ñöôøng daây noù gaây ra phoùng ñieän vaàng
quang maõnh lieät. Vaàng quang tieâu hao moät phaàn naêng löôïng cuûa soùng, do ñoù
laøm bieán daïng vaø giaûm bieân ñoä cuûa soùng. Vaàng quang do soùng quaù ñieän aùp
khí quyeån taïo neân laø daïng vaàng quang xung, noù coù moät soá ñaëc ñieåm rieâng,
 71

khaùc vôùi vaàng quang oån ñònh ôû ñieän aùp moät chieàu vaø xoay chieàu taàn soá coâng
nghieäp:
g Khu vöïc ion hoùa cuûa vaàng quang xung cuõng lan truyeàn treân ñöôøng daây
taûi ñieän cuøng vôùi soùng quaù ñieän aùp, sau khi soùng ñaõ ñi qua thì vaàng quang
xung giaûm, caùc ñieän tích coøn soùt laïi seõ bò trung hoøa.
g Vaàng quang xung cuõng coù caáu taïo doøng, nhöng maät ñoä ñieän tích trong
caùc doøng plasma raát cao, do ñoù ñieän daãn cuûa noù taêng raát nhieàu theo bieân ñoä cuûa
soùng ñieän aùp vaø cao gaáp haøng traêm laàn so vôùi ôû ñieän aùp taàn soá coâng nghieäp. Do
moät soá löôïng töông ñoái lôùn ñieän tích di chuyeån trong doøng neân caùc khe daãn coù
theå bò ñoát noùng leân tôùi 2000÷3000oC. ÔÛ nhieät ñoä naøy, cöôøng ñoä tröôøng tôùi haïn
ñeå duy trì ion hoùa va chaïm giaûm thaáp chæ coøn khoaûng
293
Evq = 3 ÷ 4 kV /cm( 30 ≈ 3) . Tuy nhieân nhaân toá ion hoùa chuû yeáu ôû ñaây
3000
vaãn laø ion hoùa va chaïm, chöù chöa phaûi laø ion hoùa nhieät vì nhieät ñoä trong khe
chöa ñaït ñeán 4000÷5000oC.
g ÔÛ cuøng trò soá ñieän aùp thì vaàng quang döông maõnh lieät hôn vaàng quang
aâm nhieàu, doøng plasma daøi hôn, tieâu hao nhieàu naêng löôïng hôn, neân soùng bò
bieán daïng nhieàu vaø bieân ñoä giaûm nhieàu hôn (H.2.31).

g Vaàng quang xung truyeàn doïc theo chieàu daøi cuûa daây daãn goàm caùc doøng
plasma rôøi raïc khoâng lieàn nhau neân khoâng coù söï di chuyeån ñieän tích men theo
quaàng saùng doïc theo chieàu daøi ñöôøng daây (maø chæ coù doøng ñieän chaïy trong
daây daãn). Vì vaäy vaàng quang xung haàu nhö khoâng aûnh höôûng ñaùng keå ñeán
ñieän caûm cuûa ñöôøng daây) trong khi ñoù söï di chuyeån moät soá lôùn ñieän tích cuøng
daáu vôùi daây daãn theo caùc doøng plasma ra quaàng saùng laøm cho ñieän dung cuûa
ñöôøng daây (ñoái vôùi ñaát) taêng leân nhieàu.
Caùc dao ñoäng ñoà ghi daïng soùng döôùi taùc duïng cuûa vaàng quang xung cho thaáy:
- Ñaàu soùng bò bieán daïng nhieàu.
- Ñuoâi soùng ít bò bieán daïng.
72

- Bieân ñoä soùng giaûm vaø dòch veà phía ñuoâi soùng.
- Khoaûng caùch truyeàn soùng caøng daøi thì söï bieán daïng ñaàu soùng vaø giaûm
bieân ñoä caøng roõ reät.
Caùc keát quaû thöïc nghieäm treân ñöôïc giaûi thích treân cô sôû ñaëc tính Volt -
Coulomb khoâng ñöôøng thaúng cuûa vaàng quang xung treân ñöôøng daây taûi ñieän
(H.2.32).

Hình 2.32 Ñaëc tính Volt - Coulomb cuûa vaàng quang xung
treân ñöôøng daây taûi ñieän cao aùp

Tröôùc khi xuaát hieän vaàng quang xung ( u < uvq ) , chöa coù ion hoùa, töùc
chöa coù ñieän tích khoâng gian, ñieän tích do nguoàn phaùt ra ñeàu phaân boá treân daây
daãn, do ñoù giöõa ñieän tích q vaø ñieän aùp u treân daây daãn, coù quan heä ñöôøng
thaúng:
qo = Cou (2.46)

trong ñoù Co laø ñieän dung hình hoïc cuûa daây daãn ñoái vôùi ñaát.
Khi u ≥ uvq khoâng khí quanh daây daãn bò ion hoùa, xuaát hieän ñieän tích
khoâng gian, ñieän tích toång do nguoàn phaùt ra, moät phaàn phaân boá treân daây daãn,
moät phaàn trong khoâng gian quanh daây daãn, do ñoù quan heä giöõa ñieän tích toång
q vaø ñieän aùp u ôû phaàn ñaàu soùng coù theå bieåu dieãn gaàn ñuùng theo haøm baäc hai:
q = Cou(1 + Bu) (2.47)

vôùi: qo, q - ñieän tích theo ñôn vò chieàu daøi cuûa daây daãn, C/m
B - heä soá xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm, phuï thuoäc vaøo ñöôøng kính d vaø cöïc
tính daây daãn, tính theo (1/kV ) (H.2.34).
Ñieän tích toång q phuï thuoäc vaøo trò soá töùc thôøi cuûa ñieän aùp u, do ñoù coù theå
ñöa ra moät khaùi nieäm veà ñieän dung ñoäng:
 73

dq
Cñ ( u) = = Co (1 + 2 Bu) (2.48)
du
Noù cho thaáy cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa vaàng quang xung, ñieän dung cuûa
daây daãn seõ taêng, vaø ñieän aùp caøng cao thì ñieän dung caøng lôùn.
Phöông trình vi phaân moâ taû quaù trình truyeàn soùng khi xuaát hieän vaàng
quang xung seõ coù daïng:
∂u ∂i 
− = Lo
∂x ∂t 
 (2.49)
∂i ∂u 
− = Cñ
∂x ∂t 

Nghieäm toång quaùt cuûa chuùng cuõng coù daïng töông töï nhö ôû tröôøng hôïp
ñöôøng daây khoâng toån hao vaø neáu chæ chuù yù ñeán soùng tôùi seõ coù:
u = f ( x − vvq t )

trong ñoù vvq laø toác ñoä truyeàn soùng treân ñöôøng daây khi coù vaàng quang xung, noù
phuï thuoäc vaøo trò soá ñieän aùp u theo:
1 vo
vvq = = 1/ LoCo (1 + 2 Bu) = (2.50)
LoCñ 1 + 2 Bu

vo = 1/ LoCo laø toác ñoä truyeàn soùng khi chöa coù vaàng quang, baèng toác ñoä
aùnh saùng ñoái vôùi ñöôøng daây treân khoâng.
Trò soá ñieän aùp caøng cao thì toác ñoä truyeàn soùng treân daây daãn coù vaàng quang
xung caøng giaûm, chính vì vaäy maø ñaàu soùng bò keùo daøi ra, töùc laø ñoä doác ñaàu soùng
giaûm.
Töø nhaän xeùt naøy, coù theå ñöa ra moät phöông phaùp gaàn ñuùng xaùc ñònh söï
bieán daïng cuûa soùng (ñaàu soùng, bieân ñoä) nhö sau:
Giaû thieát taïi nôi xuaát phaùt (x=0) soùng coù daïng u(t) ñaõ bieát (H.2.33a). ÔÛ phaàn
ñaàu soùng, baét ñaàu töø trò soá u = uvq , chia soùng thaønh nhöõng baêng heïp ∆u moãi baêng
töông öùng vôùi trò soá u, truyeàn ñi vôùi toác ñoä vvq ( u) . Nhö ñaõ bieát, nhöõng baêng soùng
töông öùng vôùi trò soá u caøng cao thì ñöôïc truyeàn ñi vôùi toác ñoä caøng thaáp.
74

Hình 2.33: Söï bieán daïng cuûa soùng do taùc duïng

cuûa vaàng quang xung treân ñöôøng daây taûi ñieän

Nhö vaäy, sau khi soùng ñaõ truyeàn qua ñöôïc moät quaõng ñöôøng
x = l thì nhöõng baêng soùng vôùi u > uvq seõ ñeán chaäm töông öùng so vôùi tröôøng
hôïp khoâng coù vaàng quang moät khoaûng thôøi gian ∆t(u) xaùc ñònh nhö sau:
l l l
∆t( u) = − = ( 1 + 2 Bu − 1)
vvq ( u ) vo vo

q
Vì 2Bu = 1 (töø q = qo (1+Bu) suy ra Bu = − 1 = 1 ) coù theå tính gaàn
qo
ñuùng 1 + 2 Bu ≅ 1 + Bu (khai trieån nhò thöùc Newton), do ñoù:
l
∆t( u) ≈ ⋅ Bu (2.51)
vo

Baèng caùch xaùc ñònh thôøi gian chaäm treã cuûa töøng baêng soùng coù theå xaùc
ñònh gaàn ñuùng söï bieán daïng ñaàu soùng (H.2.33b).
Ví duï: Taïi nôi xuaát hieän quaù ñieän aùp (x = 0) soùng coù daïng ñaàu soùng
khoâng vuoâng goùc ( τ ñs = 0) bieân ñoä khoâng ñoåi u = u0,5 thì sau khi truyeàn qua
moät ñoaïn x = l thì döôùi taùc duïng cuûa vaàng quang xung ñaàu soùng bò keùo daøi,
thôøi gian ñaàu soùng baèng
l
τ ñs ≈ B u0,5 (2.52)
c
 75

u0,5 c
do ñoù ñoä doác ñaàu soùng baèng a = = (2.53)
τ ñs Bl
Khi ñöôøng cong bieán daïng ñaàu soùng caét phaàn ñuoâi soùng, ñieåm giao nhau
cho bieân ñoä cuûa soùng sau khi ñaõ truyeàn qua ñoaïn ñöôøng
x = l. Tröôøng hôïp soùng coù ñoä daøi soùng ngaén nhö tröôøng hôïp soùng caét thì bieân
ñoä cuûa soùng giaûm roõ reät döôùi taùc duïng cuûa vaàng quang xung.
ÔÛ phaàn ñuoâi soùng, vaàng quang khoâng tieáp tuïc phaùt trieån, caùc doøng
plasma giaûm daàn ñoä daãn ñieän, vaàng quang seõ tan daàn. Coù theå coi moät caùch
gaàn ñuùng nhö laø ñuoâi soùng khoâng bò bieán daïng.

Hình 2.34 Quan heä B = f(d) ñoái vôùi soùng aâm

Quan heä B = f(d) ñoái vôùi soùng cöïc tính aâm cho ôû hình 2.34, hay coù theå laáy
theo caùc trò soá trung bình:
1
B = 0, 5 × 10−3 vôùi d = 12÷15mm (töông öùng vôùi ÑD 110kV)
kV
1
B = 0, 3 × 10−3 vôùi d = 25÷30mm (töông öùng vôùi ÑD 220kV)
kV
1
B = 0, 2 × 10−3 vôùi d = 40÷60mm (töông öùng vôùi ÑD 330÷380kV)
kV
Trong tính toaùn choáng seùt, ngöôøi ta coøn duøng moät coâng thöùc gaàn ñuùng,
qui söï bieán daïng cuûa ñaàu soùng döôùi taùc duïng cuûa vaàng quang xung khi ñeán
traïm, thaønh moät ñaàu soùng xieân goùc töông ñöông theo coâng thöùc thöïc nghieäm
sau:
76

umax
τtñ = τ o + ( 0, 5 + 0, 008 )l, µs (2.54)
hdd
vôùi: τo - thôøi gian ñaàu soùng taïi nôi xuaát phaùt, µs
umax - bieân ñoä soùng, kV; htb - ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn, m
l - chieàu daøi cuûa ñoaïn ñöôøng daây (tôùi traïm) maø soùng truyeàn qua, km.
Ví duï: taïi nôi xuaát phaùt soùng coù daïng vuoâng goùc τo=0, bieân ñoä
Umax = 1000kV sau khi truyeàn qua ñoaïn tôùi traïm coù chieàu daøi
l=1km, daây daãn coù ñoä treo cao trung bình htb = 10m thì soùng bò bieán daïng vaø
coù ñaàu soùng töông ñöông baèng:
τtb = 0, 5 + 0, 8 = 1, 3µs

Nhö vaäy söï bieán daïng cuûa soùng döôùi taùc duïng cuûa vaàng quang xung lôùn
hôn nhieàu so vôùi söï bieán daïng do toån hao bôûi ñieän trôû taùc duïng cuûa ñaát.
* Vaàng quang xung laøm giaûm toång trôû soùng cuûa daây daãn vaø laøm taêng heä
soá ngaãu hôïp.
Thaønh phaàn doøng ñieän vaàng quang töông öùng vôùi moät baêng soùng du coù theå
vieát:
1
divq = du
zvq
′
vôùi zvq
′ laø toång trôû soùng cuûa daây daãn coù vaàng quang xung khi ñieän aùp taùc
duïng coù trò soá baèng u töông öùng vôùi ñoä cao cuûa baêng soùng ñaõ choïn:
Lo Lo zo
' =
zvq = =
Cñ Co (1 + 2 Bu) 1 + 2 Bu
Doøng ñieän vaàng quang toång seõ baèng
ivq u
u 1 u 1 + Bu
ivq = ∫ divq = =
zvq zo ∫ 1 + 2 Bu du ≈
zo
0 0

vôùi zo laø toång trôû soùng cuûa daây daãn khi khoâng coù vaàng quang.
zo
Nhö vaäy: zvq = (2.5
1 + Bu
Coù nghóa laø khi coù vaàng quang xung, toång trôû soùng baûn thaân cuûa daây daãn
bò giaûm. Neáu bieân ñoä soùng töø 1000÷1500 kV thì toång trôû soùng giaûm khoaûng
10÷20% vaø töø vaøi nghìn kV thì toång trôû soùng coù theå giaûm ñeán 30÷40% vaø hôn.
 77

Heä soá ngaãu hôïp giöõa hai daây daãn 1 vaø 2 khi chöa coù vaàng quang ñöôïc
xaùc ñònh theo.
z21
k2−1 ( 0) =
z11 ( 0)

z11 ( 0) toång trôû soùng baûn thaân cuûa daây 1 khi chöa coù vaàng quang.
Khi treân daây 1 xuaát hieän vaàng quang xung thì toång trôû soùng baûn thaân cuûa
noù giaûm trong khi toång trôû soùng töông hoã thöïc teá khoâng thay ñoåi, do ñoù heä soá
ngaãu hôïp seõ taêng theo:
z21 z
k2−1( vq ) = = 21 1 + Bu
z11 ( vq) z11 ( 0)

k2−1( vq ) = k2−1( 0 ) 1 + Bu (2.56)

k( vq) coøn goïi laø heä soá ngaãu hôïp ñoäng (dynamic coupling factor) hay heä soá ngaãu
hôïp ñieän töø (electromagnetic coupling factor).
Nhö ñaõ bieát, heä soá ngaãu hôïp taêng seõ laøm cho ñieän aùp taùc duïng treân caùch
ñieän ñöôøng daây giaûm, töùc ñieàu kieän laøm vieäc cuûa caùch ñieän nheï nhaøng hôn.
Ñoái vôùi ñöôøng daây cao aùp, heä soá ngaãu hôïp ñoäng kvq = (1,1 ÷ 1,3)ko) thöôøng
lôùn hôn heä soá ngaãu hôïp hình hoïc ko khoaûng 10÷30%.
Toùm laïi, do caùc taùc duïng keùo daøi ñaàu soùng, giaûm bieân ñoä vaø taêng heä soá
ngaãu hôïp, vaàng quang xung laø moät nhaân toá thuaän lôïi cho vieäc baûo veä quaù ñieän
aùp cho caùch ñieän cuûa ñöôøng daây vaø traïm. Cuï theå seõ trình baøy trong caùc
chöông baûo veä choáng seùt cho ñöôøng daây vaø traïm (chöông 5 vaø chöông 7).
78

Chöông 3
BAÛO VEÄ CHOÁNG SEÙT ÑAÙNH TRÖÏC
TIEÁP CHO HEÄ THOÁNG ÑIEÄN

3.1 KHAÙI NIEÄM CHUNG

Seùt ñaùnh tröïc tieáp vaøo daây daãn cuûa ñöôøng daây taûi ñieän, vaøo caùc thieát bò
vaø boä phaän mang ñieän cuûa traïm phaân phoái vaø nhaø maùy ñieän seõ gaây neân quaù
ñieän aùp nguy hieåm laøm ngaén maïch, chaïm ñaát caùc pha, laøm hö hoûng caùch ñieän
cuûa caùc thieát bò, gaây giaùn ñoaïn söï cung caáp ñieän cho caùc hoä tieâu thuï, laøm thieät
haïi lôùn cho neàn kinh teá quoác daân. Vì vaäy, heä thoáng ñieän phaûi ñöôïc baûo veä moät
caùch coù hieäu quaû choáng seùt ñaùnh tröïc tieáp.
Vieäc baûo veä choáng seùt ñaùnh tröïc tieáp thöôøng ñöôïc thöïc hieän baèng caùc coät
thu seùt hoaëc daây thu seùt.
Ñaáy laø nhöõng keát caáu goàm: boä
phaän thu seùt, boä phaän noái ñaát vaø boä
phaän daãn doøng ñieän seùt noái lieàn veà
ñieän hai boä phaän treân vôùi nhau (H.3.1).
Boä phaän thu seùt (1) cuûa coät thu seùt
laøm baèng theùp oáng hoaëc theùp thanh (coù
tieát dieän khoâng nhoû hôn 100mm2) ñaët
thaúng ñöùng, ñöôïc goïi laø kim thu seùt
hoaëc baèng daây theùp caêng ngang giöõa
caùc coät trong tröôøng hôïp daây choáng Hình 3.1 Nguyeân lyù caáu taïo
seùt. Boä phaän daãn doøng ñieän seùt (2) cuûa coät thu seùt
ñöôïc taïo thaønh bôûi baûn thaân keát caáu
theùp cuûa coät theùp hoaëc beâ toâng coát
theùp, hay baèng daây theùp coù tieát dieän khoâng nhoû hôn 50mm2 trong tröôøng hôïp
 79

kim thu seùt ñaët treân keát caáu coâng trình baèng vaät lieäu khoâng daãn ñieän nhö oáng
khoùi, coät goã, maùi nhaø. Boä phaän noái ñaát (3) ñöôïc taïo thaønh bôûi moät heä thoáng
coïc vaø thanh baèng ñoàng hoaëc theùp noái lieàn nhau, choân trong ñaát, coù ñieän trôû
taûn beù ñeå doøng ñieän seùt taûn moät caùch deã daøng trong ñaát.
Ñænh cuûa boä phaän thu seùt vöôït cao treân taát caû caùc thieát bò vaø boä phaän
mang ñieän caàn ñöôïc baûo veä.
Taùc duïng baûo veä cuûa coät thu seùt (hoaëc daây choáng seùt) dieãn ra trong giai
ñoaïn phoùng ñieän tieân ñaïo cuûa seùt. Doøng tieân ñaïo phaùt trieån theo phöông coù
cöôøng ñoä ñieän tröôøng lôùn nhaát. Khi coøn ôû treân cao, caùch xa maët ñaát thì phöông
naøy chæ do baûn thaân ñieän tröôøng cuûa ñaàu doøng tieân ñaïo xaùc ñònh, phoùng ñieän
phaùt trieån theo con ñöôøng thuaän lôïi nhaát cho ñieàu kieän ion hoùa khoâng khí,
hoaøn toaøn ngaãu nhieân. Nhö vaäy, caùc vaät ôû treân maët ñaát thöïc teá khoâng coù aûnh
höôûng gì ñeán phaàn lôùn ñöôøng ñi cuûa khe tieân ñaïo (H.3.2a).

Hình 3.2 Phöông phaùt trieån cuûa khe seùt khi coøn ôû treân cao (a)
vaø töø ñoä cao ñònh höôùng (b)

Nhöng baét ñaàu töø moät ñoä cao H naøo ñoù, goïi laø ñoä cao ñònh höôùng cuûa khe
seùt, do coù söï tích tuï ñieän tích caûm öùng traùi daáu vôùi maät ñoä cao ôû nhöõng nôi coù
ñoä daãn ñieän cao ôû maët ñaát, nhö caùc keát caáu kim loaïi, caây cao bò möa öôùt...
tröôøng cuûa doøng tieân ñaïo bò bieán daïng. Phöông coù cöôøng ñoä ñieän tröôøng cao
luùc naøy seõ laø giöõa ñaàu doøng tieân ñaïo vaø ñænh cuûa caùc vaät daãn nhoâ cao treân
maët ñaát (coät thu seùt, daây choáng seùt, coät ñieän, coät anten...) (H.3.2b).
Do ñoù, doøng tieân ñaïo seõ phaùt trieån höôùng veà ñænh caùc vaät daãn naøy (coät,
DCS). Nhö vaäy, khaû naêng seùt ñaùnh vaøo ñænh coät (hoaëc daây choáng seùt) seõ taêng
vaø ít coù khaû naêng seùt ñaùnh vaøo caùc vaät thaáp ôû xung quanh coät. Neáu coät thu seùt
vöôït quaù moät giôùi haïn naøo ñoù so vôùi ñoä cao cuûa vaät caàn ñöôïc baûo veä ñaët ôû gaàn
noù, thì haàu nhö toaøn boä caùc laàn seùt ñaùnh ñeàu vaøo ñænh coät, caùc vaät seõ ñöôïc baûo
veä an toaøn. Khu vöïc an toaøn ñoù ñöôïc goïi laø phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt.
80

Phaïm vi baûo veä naøy phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá: chieàu cao, soá löôïng, caùch boá
trí caùc coät thu seùt, chieàu cao ñònh höôùng cuûa seùt vaø caùc ñieàu kieän ñòa chaát thuûy
vaên cuûa nôi ñaët heä thoáng thu seùt.

3.2 XAÙC ÑÒNH PHAÏM VI BAÛO VEÄ CUÛA COÄT THU SEÙT - MOÂ HÌNH A.
KOPIAN
Phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt ñöôïc
xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm treân moâ hình
vaø xöû lyù soá lieäu theo nguyeân lyù thoáng keâ.
Phoùng ñieän seùt ñöôïc moâ phoûng baèng
phoùng ñieän tia löûa xung trong khoaûng caùch
khoâng khí lôùn giöõa moät ñieän cöïc thanh (1),
ñaëc tröng cho ñaàu doøng tieân ñaïo vaø moät
ñieän cöïc thanh (2), ñaëc tröng cho coät thu
seùt ñaët treân moät taám kim loaïi noái ñaát toát,
ñaëc tröng cho maët ñaát (3) theo sô ñoà hình
3.3.
Coät thu seùt (2) ñaët treân taám kim loaïi
(3) coù ñoä cao h. Ñieän cöïc thanh (1) ñöôïc
ñaët ôû ñoä cao ñònh höôùng H (theo tyû leä ñaõ
choïn cuûa moâ hình) so vôùi maët ñaát.
Giöõa ñoä cao ñònh höôùng H vaø ñoä cao cuûa boä phaän thu seùt h coù quan heä
k = H /h . Tyû leä naøy cuõng ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm k = 20 ñoái vôùi coät
thu seùt h ≤ 30m, khi h > 30m thì ñoä cao ñònh höôùng haàu nhö khoâng phuï thuoäc
vaøo h, baèng khoaûng H = 600m.
k = 10 ñoái vôùi daây choáng seùt, khi ñoä treo cao daây choáng seùt hCS ≤ 30 m ,
khi hcs > 30 m thì ñoä cao ñònh höôùng cuûa seùt khoâng thay ñoåi vaø baèng khoaûng H
= 300 m.
Treân ñieän cöïc thanh (1) cho taùc duïng moät ñieän aùp xung chuaån döông coù
bieân ñoä baèng ñieän aùp phoùng ñieän xung beù nhaát U50% cuûa khoaûng caùch khí giöõa
ñaàu cöïc thanh (1) vaø taám kim loaïi (3). Phaûi duøng soùng cöïc tính döông (maëc duø
phaàn lôùn seùt ñaùnh xuoáng maët ñaát coù cöïc tính aâm) ñeå cho phoùng ñieän tieân ñaïo
xuaát phaùt töø ñieän cöïc thanh (1) chöù khoâng phaûi töø coät thu seùt. Nhö vaäy, kích
thöôùc moâ hình beù hôn, ngoaøi ra seõ coù moät ñoä döï tröõ nhaát ñònh trong vieäc xaùc
ñònh phaïm vi baûo veä cuûa coät (hoaëc daây) thu seùt (trong ñieän tröôøng raát khoâng
 81

ñoàng nhaát phoùng ñieän xuaát phaùt töø ñieän cöïc thanh döông vaø ñieän aùp phoùng
ñieän xuyeân thuûng khoaûng caùch khí beù hôn hai laàn so vôùi khi cöïc thanh aâm).
Coät thu seùt (2) giöõ coá ñònh, thay ñoåi vò trí cuûa ñieän cöïc (1) treân maët phaúng
ngang töông öùng vôùi ñoä cao ñònh höôùng H vaø xaùc ñònh xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo
coät thu seùt phuï thuoäc vaøo vò trí ñieän cöïc (ôû moãi vò trí cuûa ñieän cöïc, cho phoùng
ñieän nhieàu laàn, vì möùc ñoä taûn maïn cuûa phoùng ñieän trong khoaûng caùch lôùn raát
cao).
Keát quaû thöïc nghieäm cho thaáy khi R ≤ 3,5h (H.3.4) thì toaøn boä soá laàn phoùng
ñieän ñeàu taäp trung vaøo ñænh coät thu seùt, khu vöïc naøy ñöôïc goïi laø khu vöïc coù xaùc
suaát 100% seùt ñaùnh vaøo coät. Khi R > 3,5h thì coù moät soá laàn phoùng ñieän xuoáng
ñaát.

Hình 3.4 Khu vöïc coù xaùc suaát 100% Hình 3.5 Xaùc ñònh xaùc suaát seùt ñaùnh
seùt ñaùnh vaøo coät thu seùt vaøo coät thu seùt

Khi R taêng thì soá laàn phoùng ñieän xuoáng ñaát caøng nhieàu. Do coät thu seùt
laøm bieán daïng tröôøng cuûa doøng tieân ñaïo neân nôi ñoå boä cuûa seùt ôû maët ñaát bò
leäch veà phía chaân coät moät khoaûng caùch beù nhaát ro ≥ 1,6 h. Nhö vaäy khoaûng
caùch beù nhaát ro laø baùn kính cuûa phaïm vi baûo veä ôû ngay treân maët ñaát (H.3.5).
Ñeå xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cho moät vaät coù ñoä cao hx, ngöôøi ta duøng moät
thanh kim loaïi coù ñoä cao hx (theo tyû leä ñaõ choïn cuûa moâ hình) ñaët caùch coät thu
seùt khoaûng caùch rx (H.3.6). Ñieän cöïc (1), coät thu seùt (2) vaø vaät ñöôïc baûo veä (4)
cuøng naèm trong moät maët phaúng vuoâng goùc vôùi maët ñaát (3).
ÔÛ moãi vò trí cuûa ñieän cöïc (1) xeâ dòch vaät ñöôïc baûo veä (4) ra xa daàn coät
thu seùt (2) töùc taêng daàn rx cho ñeán khi xaûy ra phoùng ñieän vaøo vaät ñöôïc baûo veä.
Vaø ôû moãi vò trí töông hoã ñoù cuûa chuùng tieán haønh phoùng ñieän nhieàu laàn. Töø ñoù,
82

xaùc ñònh ñöôïc khoaûng caùch giôùi haïn rx maø vaät coù ñoä cao hx khoâng bò phoùng
ñieän. rx chính laø baùn kính cuûa phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt ôû ñoä cao hx.
Soá laàn phoùng ñieän ôû moãi vò trí cuûa ñieän cöïc caøng lôùn thì ñoä tin caäy cuûa
phaïm vi baûo veä caøng cao.
Caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa moät heä thoáng coät thu seùt vaø cuûa daây
choáng seùt cuõng ñöôïc tieán haønh töông töï.
Töø phöông phaùp thöïc nghieäm treân moâ hình ñoù, ñaõ xaùc ñònh ñöôïc phaïm vi
baûo veä rx theo hx nhö sau:

3.2.1 Phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt

Vôùi ñoä tin caäy 99% thì phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt coù ñoä cao hx laø
moät hình choùp troøn xoay coù ñöôøng sinh daïng hyperbol xaùc ñònh theo:
h − hx
rx = 1, 6h p (3.1)
h + hx

vôùi: p=1 khi h ≤ 30 m

30
p= = 5, 5/ h khi 30 m < h ≤ 60 m.
h

Hình 3.6: a) Caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa moät coät thu seùt
b) Phaïm vi baûo veä cuûa moät coät thu seùt

Ñoä cao vöôït leân treân vaät ñöôïc baûo veä cuûa coät thu seùt
ha = h − hx goïi laø ñoä cao hieäu duïng cuûa coät thu seùt
 83

Thöïc teá vaän haønh cuõng cho thaáy raèng ñoái vôùi coät thu seùt coù ñoä cao lôùn
hôn 60 m thì seùt khoâng chæ ñaùnh vaøo ñænh kim thu seùt maø coøn ñaùnh caû vaøo moät
phaàn thaân coät gaàn ñænh. Vì vaäy chieàu cao cuûa phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt
coù ñoä cao töø 60÷250 m giaûm coøn h’ = h – ∆h.
- Ñoái vôùi coät thu seùt cao töø 60÷100 m thì ∆h tính theo
∆h = 0, 5 ( h − 60) (3.2a)

- Ñoái vôùi coät thu seùt cao töø 100÷250 m thì ∆h tính theo
∆h = 0,2h (3.2b)

Hình 3.7 Phaïm vi baûo veä cuûa moät coät thu seùt
coù ñoä cao 60 m ≤ h ≤ 250 m

Neáu ñoä cao hieäu duïng ha cuûa coät thu seùt baèng hay lôùn hôn ∆h ( ha ≥ ∆h)
thì phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt ñöôïc tính theo (3.1), trong ñoù h ñöôïc thay
baèng h ' = h − ∆h .
Neáu ñoä cao hieäu duïng nhoû hôn ∆h ( ha < ∆h) thì coät thu seùt khoâng coøn
phaïm vi baûo veä nöõa.
Trong thieát keá, ñeå ñôn giaûn, ngöôøi ta thöôøng thay theá ñöôøng sinh daïng
hyperbol giôùi haïn khu vöïc baûo veä bôûi hai ñoaïn thaúng (H.3.8).

Hình 3.8 Phaïm vi baûo veä cuûa moät coät thu seùt
(phöông phaùp ñôn giaûn hoùa)
84

Ñoaïn ab noái lieàn ñænh coät thu seùt a vôùi ñieåm a’ ôû treân maët ñaát caùch chaân
coät ñoaïn 0,75ph.
Ñoaïn bc noái lieàn ñieåm c’ coù ñoä cao 0,8h treân coät thu seùt vôùi ñieåm c treân
maët ñaát caùch chaân coät 1,5ph (ñoä cao cuûa ñieåm b baèng 2h/ 3 ), nhö vaäy coù nghóa laø
neáu vaät ñöôïc baûo veä coù ñoä cao hx ≤ 2h/ 3 thì phaïm vi baûo veä ñöôïc xaùc ñònh
bôûi:
hx
rx = 1, 5hp(1 − ) (3.3)
0, 8h
2 h
vaø neáu hx > h thì rx = 0, 75hp(1 − x ) (3.4)
3 h

3.2.2 Phaïm vi baûo veä cuûa hai coät thu seùt

1- Hai coät thu seùt coù cuøng ñoä cao
Nhö treân ñaõ trình baøy, khi ñieän cöïc (1) ôû vò trí R ≤ 3,5h treân ñoä cao ñinh
höôùng thì 100% soá laàn seùt ñaùnh seõ vaøo coät thu seùt (2). Nhö vaäy neáu hai coät thu
seùt cuøng chieàu cao h caùch nhau a = 2R = 7h thì moïi ñieåm treân maët ñaát giöõa hai coät
thu seùt seõ khoâng bò seùt ñaùnh.
Töø ñoù suy ra, neáu hai coät thu seùt ñaët caùch nhau a < 7h thì chuùng coù theå
baûo veä ñöôïc moät vaät coù ñoä cao ho ñaët giöõa chuùng, vôùi ho xaùc ñònh theo:
a a
h − ho = hay ho = h − (3.5)
7p 7p
Hoaëc noùi moät caùch khaùc, ñeå baûo veä moät ñoä cao ho giöõa hai coät thu seùt thì
khoaûng caùch a giöõa hai coät thu seùt phaûi thoûa ñieàu kieän:
a ≤ 7 p( h − ho )

Hình 3.9 trình baøy caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa hai coät thu seùt baèng
phöông phaùp ñôn giaûn hoùa: Treân maët chieáu ñöùng, phaïm vi baûo veä phía ngoaøi
hai coät thu seùt ñöôïc xaùc ñònh nhö ñoái vôùi moãi coät rieâng leû. Khu vöïc giöõa hai
coät ñöôïc giôùi haïn bôûi moät cung troøn qua hai ñænh coät A1 , A2 vaø ñieåm B coù ñoä
cao ho ôû giöõa khoaûng caùch hai coät (H.3.9a).
 85

Hình 3.9 Phaïm vi baûo veä cuûa hai CTS cuøng chieàu cao

Hình 3.9b laø maët chieáu baèng cuûa phaïm vi baûo veä ôû ñoä cao hx. Beà roäng beù
nhaát rox giöõa hai coät ñöôïc xaùc ñònh nhö laø coù moät coät thu seùt ñoä cao ho ñaët giöõa
khoaûng a, baûo veä cho vaät coù ñoä cao hx (H.3.9c).
2- Hai coät thu seùt coù ñoä cao khaùc nhau
- Neáu hai coät thu seùt coù ñoä cao khaùc nhau, ví duï h1 > h2 thì phaïm vi baûo
veä cuûa chuùng ñöôïc xaùc ñònh nhö sau (H.3.10):
- Phaïm vi baûo veä ôû phía ngoaøi hai coät thu seùt gioáng nhö phaïm vi baûo veä
cuûa töøng coät rieâng leû.
- Phaïm vi baûo veä giöõa hai coät coù ñöôïc baèng caùch qua ñænh coät thaáp ( h2 )
veõ moät ñöôøng thaúng ngang, noù caét ñöôøng sinh cuûa phaïm vi baûo veä cuûa coät cao
h1 ôû ñieåm 3, ñieåm naøy ñöôïc xem nhö laø ñænh cuûa moät coät thu seùt giaû töôûng
h1′ = h2 vaø khu vöïc baûo veä giöõa coät thaáp h2 vaø h1′ caùch nhau a’ nhö ñaõ trình
baøy ôû treân giöõa hai coät coù ñoä cao baèng nhau.
86

Hình 3.10 Phaïm vi baûo veä cuûa hai coät thu seùt coù ñoä cao khaùc nhau

3.2.3 Phaïm vi baûo veä cuûa nhieàu coät thu seùt

Khi coâng trình caàn baûo veä chieám moät dieän tích roäng lôùn thì ngöôøi ta
thöôøng duøng moät heä thoáng nhieàu coät thu seùt ñeå baûo veä. Ñeå xaùc ñònh phaïm vi
baûo veä, ngöôøi ta chia heä thoáng coät thu seùt thaønh töøng nhoùm ba hoaëc boán coät
thu seùt ôû gaàn nhau. Maët baèng cuûa phaïm vi baûo veä cuûa ba coät thu seùt khoâng
naèm treân cuøng moät ñöôøng thaúng trình baøy ôû hình 3.11a vaø cuûa boán coät thu seùt
ñaët ôû boán goùc cuûa moät hình chöõ nhaät trình baøy ôû hình 3.11b.
Beân ngoaøi dieän tích cuûa ña giaùc ñi qua chaân caùc coät thu seùt (H.tam giaùc
hoaëc hình chöõ nhaät) phaïm vi baûo veä ñöôïc xaùc ñònh nhö giöõa töøng ñoâi coät thu
seùt vôùi nhau. Coøn taát caû caùc thieát bò coù ñoä cao lôùn nhaát hx ñaët trong dieän tích
cuûa hình tam giaùc hay dieän tích hình chöõ nhaät seõ ñöôïc baûo veä an toaøn neáu
ñieàu kieän sau ñöôïc thoûa maõn:
D ≤ 8( h − hx ) p (3.6)

vôùi p = 1 khi h ≤ 30 m
5, 5
p= 30m < h ≤ 60 m
h
D laø ñöôøng kính voøng troøn ngoaïi tieáp cuûa hình tam giaùc hay hình chöõ
nhaät chaïy qua ñænh caùc coät thu seùt.
 87

Hình 3.11 Maët baèng cuûa phaïm vi cuûa ba coät thu seùt (a) vaø boán coät thu seùt (naèm
treân boán ñænh cuûa moät hình chöõ nhaät)

Neáu caùc coät thu seùt coù ñoä cao treân 60m, thì phaïm vi baûo veä ven chu vi
giöõa töøng ñoâi coät, theo chieàu cao (maët caét ñöùng cuûa phaïm vi baûo veä) phaûi
giaûm ñi ∆h keå töø ñænh, coøn phaïm vi baûo veä beân trong dieän tích cuûa ña giaùc vaãn
giöõ nguyeân theo (3.6). ∆h cuõng ñöôïc tính theo (3.2a) hoaëc (3.2b).
Neáu soá coät thu seùt nhieàu hôn ba vaø boá trí baát kyø thì phaân ra töøng nhoùm ba
coät gaàn nhau vaø kieåm tra ñieàu kieän baûo veä theo (3.6).

3.3 PHAÏM VI BAÛO VEÄ CUÛA DAÂY CHOÁNG SEÙT

Phöông phaùp xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt cuõng töông töï
nhö doái vôùi coät thu seùt. Ñieän cöïc (1) (ôû ñoä cao ñònh höôùng) vaø vaät caàn baûo veä
(4) ñi chuyeån trong maët phaúng thaúng goùc vôùi daây choáng seùt (2). Keát quaû thöïc
nghieäm cho thaáy, khu vöïc coù xaùc suaát 100% seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt veà
moãi beân cuûa daây choáng seùt coù chieàu roäng baèng B = 2h vaø ngay treân maët ñaát veà
moãi beân cuûa daây choáng seùt noù baûo veä ñöôïc moät giaûi coù chieàu roäng b = 1,2h
vôùi h laø ñoä treo cao daây choáng seùt (B töông öùng vôùi R trong tröôøng hôïp coät thu
seùt, b töông öùng vôùi rο ).

3.3.1 Phaïm vi baûo veä cuûa moät daây choáng seùt

88

Hình 3.12 Phaïm vi baûo veä cuûa moät daây choáng seùt
Caùch veõ giôùi haïn phaïm vi baûo veä cuûa moät daây choáng seùt trình baøy trong
hình 3.12. Neáu vaät caàn baûo veä coù ñoä cao hx thì phaïm vi baûo veä vôùi ñoä tin caäy
99% ñöôïc xaùc ñònh theo:
1- Vôùi daây choáng seùt coù ñoä treo cao h ≤ 30m
h − hx
bx = 1, 2h (3.7)
h + hx
hoaëc theo phöông phaùp ñôn giaûn.
2 h
Khi hx > h : bx = 0, 6h(1 − x ) (3.8)
3 h
2 h
hx ≤ h : bx = 1, 2h(1 − x ) (3.9)
3 0, 8h

2- Vôùi daây choáng seùt coù ñoä treo cao 30m < h < 250m
Phaïm vi baûo veä theo chieàu cao (maët caét ñöùng) giaûm moät khoaûng ∆h tính
töø ñænh. Vôùi ∆h tính theo:
30m < h ≤ 100m ⇒ ∆h = 0, 29 (h − 30) (3.10a)
100m < h < 250m ⇒ ∆h = 0, 2h (3.10b)

3.3.2 Phaïm vi baûo veä cuûa hai daây choáng seùt

Khi hai daây choáng seùt ñaët caùch nhau S = 2B = 4h thì moïi ñieåm treân maët ñaát
naèm giöõa hai daây choáng seùt seõ ñöôïc baûo veä an toaøn. Neáu S < 4h thì giöõa hai daây
choáng seùt coù theå baûo veä ñöôïc moät ñoä cao:
S
ho = h − (3.11)
4
 89

Khi daây daãn ba pha cuûa ñöôøng daây taûi ñieän cuøng naèm treân moät maët
phaúng ngang thì ñieàu kieän ñeå daây giöõa vôùi ñoä cao hDD ñöôïc baûo veä laø khoaûng
caùch S giöõa hai daây choáng seùt phaûi thoûa ñieàu kieän:
S < 4 ( hDCS − hDD ) (3.12)

Giôùi haïn phaïm vi baûo veä (maët caét ñöùng) ôû phía ngoaøi hai daây choáng seùt
cuõng gioáng nhö ñoái vôùi töøng daây choáng seùt rieâng leû, coøn khu vöïc baûo veä giöõa
hai daây choáng seùt ñöôïc giôùi haïn bôûi cung troøn veõ qua hai ñieåm treo daây choáng seùt
vaø ñieåm ôû giöõa coù ñoä cao ho (H.3.13a).

Hình 3.13 Phaïm vi baûo veä cuûa hai daây choáng seùt

Treân maët chieáu baèng (H.3.13b), beà roäng cuûa phaïm vi baûo veä cho vaät coù
ñoä cao hx baèng S + 2bx .

3.3.3 Caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt cuûa ñöôøng daây taûi
ñieän cao aùp
Trong thöïc teá, daây choáng seùt thöôøng ñöôïc duøng ñeå baûo veä caùc daây daãn cuûa
ñöôøng daây taûi ñieän cao aùp. Ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn thöôøng lôùn hôn
2h/ 3 , do ñoù trong tröôøng hôïp naøy vieäc veõ toaøn boä phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng
seùt laø khoâng caàn thieát vaø thoâng thöôøng chæ caàn xaùc ñònh goùc baûo veä α laø ñuû.
α laø goùc taïo thaønh giöõa ñöôøng thaúng noái lieàn caùc ñieåm treo daây choáng seùt
vaø daây daãn vaø ñöôøng thaúng vuoâng goùc vôùi maët ñaát qua daây choáng seùt
(H.3.14).
90

Hình 3.14 Goùc baûo veä cuûa daây choáng seùt

α caøng beù thì xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo daây daãn vα caøng beù:

α hc
lg vα = −4 (3.13)
90
vôùi hc chieàu cao cuûa coät ñieän, m; α - goùc baûo veä, tính theo ñoä.
2
ÔÛ tröôøng hôïp giôùi haïn hDD = hDCS thì daây choáng seùt coù theå baûo veä
3
ñöôïc moät goùc α gh baèng: α gh = 31o ( tgα gh = 0, 6) .

Song trong thöïc teá, ñeå taêng möùc an toaøn, töùc laø giaûm xaùc suaát seùt ñaùnh
voøng qua daây choáng seùt vaøo daây daãn, ngöôøi ta thöôøng choïn α = 20÷25o cho
caùc ñöôøng daây taûi ñieän quan troïng.
Ñöôøng daây coù chieàu daøi lôùn, ôû caùc caáp sieâu cao aùp coù theå ñeán haøng ngaøn
km, moät muøa seùt coù theå chòu ñeán haøng traêm laàn seùt ñaùnh, vieäc taêng möùc an
toaøn (choïn goùc α beù) cuûa ñöôøng daây seõ laøm giaûm xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo daây
daãn moät caùch ñaùng keå.

3.4 CAÙC YEÂU CAÀU KYÕ THUAÄT KINH TEÁ KHI DUØNG HEÄ
THOÁNG COÄT THU SEÙT ÑEÅ BAÛO VEÄ SEÙT ÑAÙNH THAÚNG
CHO TRAÏM BIEÁN AÙP VAØ NHAØ MAÙY ÑIEÄN
ÔÛ caùc traïm bieán aùp vaø nhaø maùy ñieän trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh,
coät thu seùt coù theå ñaët ngay treân caùc keát caáu coâng trình cuûa traïm vaø nhaø maùy
nhö coät xaø, maùi nhaø, oáng khoùi, coät ñeøn pha chieáu saùng... nhôø lôïi duïng caùc ñoä
cao saün coù naøy cuûa traïm maø taän duïng phaïm vi baûo veä vaø giaûm ñöôïc giaù thaønh
xaây döïng coät thu seùt. Nhöng khi seùt ñaùnh vaøo coät thu seùt, doøng ñieän seùt truyeàn
qua thaân coät taûn qua ñieän trôû noái ñaát coù theå gaây neân phoùng ñieän ngöôïc töø caùc
keát caáu coâng trình (xaø, coät) cuûa traïm ñeán caùc boä phaän mang ñieän (daây daãn,
 91

thanh goùp) neáu ñieän aùp giaùng xung treân heä thoáng noái ñaát vöôït quaù möùc caùch
ñieän xung cuûa traïm. Do ñoù, vieäc ñaët coät thu seùt treân keát caáu coâng trình cuûa
traïm chæ cho pheùp khi traïm coù möùc caùch ñieän xung cao vaø ñieän trôû noái ñaát beù.
Ñoái vôùi traïm 110kV trôû leân, caùc yeâu caàu naøy deã daøng thoûa maõn. Coøn ñoái vôùi
traïm 35kV chæ cho pheùp ñaët coät thu seùt treân caùc keát caáu coâng trình cuûa traïm
(tröø xaø maùy bieán aùp), trong caùc ñieàu kieän, khi ñieän trôû noái ñaát cuûa keát caáu coù
ñaët coät thu seùt khoâng vöôït quaù 4Ω trong phaïm vi coù baùn kính 20m, neáu ñieän
trôû suaát cuûa ñaát ρ ≤ 500Ωm vaø trong phaïm vi baùn kính 30m neáu ñieän trôû suaát
cuûa ñaát ρ > 500Ωm.
Chaân cuûa caùc keát caáu coù ñaët coät thu seùt phaûi ñöôïc noái theo ñöôøng ngaén
nhaát vaøo heä thoáng noái ñaát cuûa traïm taïi giao ñieåm cuûa caùc thanh caân baèng theá,
ñoàng thôøi taïi nôi ñaët coät thu seùt ñeå taûn doøng seùt thuaän lôïi, noái ñaát cuûa traïm
ñöôïc taêng cöôøng baèng caùch boå sung theâm moät soá tia hoaëc coïc hoaëc toå hôïp tia
coïc noái ñaát tuøy trò soá ñieän trôû suaát cuûa ñaát ρ beù hay lôùn, ñöôïc goïi laø noái ñaát boå
sung.
Khi caùc ñieàu kieän treân khoâng thoûa maõn, cuõng nhö khi ñieän trôû suaát cuûa ñaát ρ
> 1000Ωm thì coät thu seùt ñöôïc ñaët caùch ly vôùi keát caáu coâng trình cuûa traïm vaø noái
ñaát cuûa coät thu seùt khoâng noái chung vaøo maïch noái ñaát an toaøn cuûa traïm. Khi ñaët
coät thu seùt caùch ly thì khoaûng caùch töø thaân coät, thu seùt ñeán caùc vaät caàn baûo veä cuûa
traïm, trong khoâng khí, cuõng nhö khoaûng caùch trong ñaát giöõa noái ñaát cuûa coät thu seùt
vaø noái ñaát an toaøn cuûa thieát bò, phaûi ñuû lôùn ñeå baûo ñaûm khoâng coù phoùng ñieän
ngöôïc töø phía coät thu seùt sang thieát bò ñöôïc baûo veä (H.3.15).
92

Hình 3.15 Coät thu seùt ñaët caùch ly

Khi seùt ñaùnh vaøo coät thu seùt ñieän theá cuûa ñieåm A treân thaân coät (töông öùng
vôùi ñoä cao lôùn nhaát cuûa vaät ñöôïc baûo veä) ñöôïc tính theo:
dis
U A = Is Rx + LA ( )tb (3.14)
dt
vaø ñieän aùp giaùng xung treân heä thoáng noái ñaát coät thu seùt ñöôïc tính theo:
U ñ = Is Rx (3.15)
vôùi: Is - bieân ñoä doøng ñieän seùt, kA
LA - ñieän caûm cuûa phaàn coät thu seùt töø maët ñaát ñeán ñieåm A, µH
Rx - ñieän trôû taûn xung cuûa noái ñaát coät thu seùt, Ω
di
( s )tb - ñoä doác ñaàu soùng trung bình cuûa doøng ñieän seùt, kA/µs.
dt
Trong tính toaùn thieát keá choáng seùt cho caùc traïm coù coâng suaát lôùn, theo
qui phaïm choâáng seùt hieän haønh ñeå coù ñoä an toaøn cao thöôøng laáy
dis
Is = 150kA, = 30kA / µs .
dt
Ñoái vôùi coät thu seùt baèng theùp kieåu maïng löôùi, trò soá ñieän caûm theo ñôn vò
chieàu daøi khoaûng Lo ≈ 1, 7µH /m .
 93

Töø ñoù U A = 150 Rx + 30 × 1, 7lA .

Muoán khoâng coù phoùng ñieän töø coät sang vaät ñöôïc baûo veä, roõ raøng phaûi baûo
ñaûm sao cho ñoä beàn ñieän xung cuûa khoaûng caùch khoâng khí cao hôn ñieän aùp
xung taùc duïng leân khoaûng caùch khoâng khí ñoù, töùc laø:
K UA
U xK = E x .Sk > U A ⇒ Sk > K
(3.16)
Ex
vôùi: U xK - ñieän aùp phoùng ñieän xung beù nhaát cuûa khoaûng caùch khoâng khí Sk, kV
K
E x - ñoä beàn ñieän xung trung bình cuûa khoâng khí, kV/m
Coøn ñieän aùp treân boä phaän noái ñaát cuûa coät thu seùt baèng:
Ñ Uñ
U xÑ = E x Sñ > Uñ ⇒ Sñ > Ñ (3.17)
Ex
Ñ
trong ñoù E x laø ñoä beàn ñieän xung trung bình cuûa ñaát, kV/m

Ñoä beàn ñieän xung cuûa khoâng khí trung bình khoaûng 500 kV/m vaø cuûa ñaát
khoaûng 300 kV/m. Töø ñoù suy ra khoaûng caùch an toaøn trong khoâng khí:
150 Rx + 50lA
Sk > = 0, 3Rx + 0,1lA
500
150 Rx
vaø trong ñaát: Sñ > = 0, 5 Rx
300
Coù theå xuaát phaùt töø ñieàu kieän an toaøn naøy ñeå xaùc ñònh trò soá ñieän trôû noái
ñaát caàn phaûi ñaït ñöôïc cuûa heä thoáng thu seùt hoaëc khi ñaõ bieát ñieän trôû noái ñaát
thì caên cöù vaøo ñoù ñeå xaùc ñònh hoaëc kieåm tra khoaûng caùch an toaøn.

Ví duï veà boá trí vaø tính toaùn ñoä cao heä thoáng thu seùt
Hình 3.16 trình baøy maët baèng cuûa moät traïm phaân phoái ngoaøi trôøi 110 kV
vaø thieát keá heä thoáng baûo veä choáng seùt ñaùnh thaúng. Chieàu cao lôùn nhaát caàn
ñöôïc baûo veä cuûa traïm laø ñoä cao cuûa daây daãn hx = 11m.
94

Hình 3.16 Ví duï veà boá trí vaø tính toaùn chieàu cao
cuûa heä thoáng coät thu seùt ñeå baûo veä traïm bieán aùp

Ñeå baûo veä choáng seùt ñaùnh tröïc tieáp vaøo traïm seõ duøng heä thoáng kim thu
seùt ñaët treân keát caáu coâng trình cuûa traïm, vò trí cuûa chuùng ñaùnh soá töø 1, 2,... 7, 8
(treân truï ñôõ xaø coång vaø caùc xaø trung gian).
Cô sôû ñeå tính toaùn ôû ñaây laø heä thoáng coät thu seùt phaûi coù phaïm vi baûo veä
truøm kín toaøn boä caùc thieát bò vaø boä phaän mang ñieän cuûa traïm, maët khaùc phaûi
coù, ñoä cao hieäu duïng vöøa phaûi, khoaûng töø (0,5÷0,6) ñoä cao cuûa coâng trình,
khoâng gaây trôû ngaïi cho söï vaän haønh bình thöôøng cuûa traïm vaø baûo ñaûm myõ
quan cho coâng trình.
Chia maët baèng cuûa traïm thaønh caùc khu vöïc töø I ñeán V vaø laàn löôït tính ñoä
cao hieäu duïng cuûa caùc coät thu seùt trong töøng khu vöïc, keát quaû cho trong baûng
sau:
 95

Khu vöïc D (m) ha (m) hx (m) htt (m)

I 55 6,9 11 17,9

II 48,3 6,0 11 17,0

III 49,6 6,2 11 17,2

IV 49,6 6,2 11 17,2

V 53,8 6,7 11 17,7

Löïa choïn taát caû caùc coät cuøng ñoä cao hieäu duïng laø ha = 7m, nhö vaäy ñoä
cao cuûa taát caû caùc coät thu seùt h = ha + hx = 7 + 11 = 18m (chuù yù: caùc xaø traïm
coù ñaët kim thu seùt coù ñoä cao 11m).
Töø hình veõ thaáy raèng caùc ñoaïn thanh goùp gaàn xaø A vaø B coù ñoä cao 8,2m
naèm ngoaøi giôùi haïn khu vöïc III vaø IV, neân caàn kieåm tra laïi khaû naêng baûo veä
ñoái vôùi caùc ñoaïn thanh goùp naøy.
Veõ phaïm vi baûo veä cuûa ñoâi coät 4 – 7 vaø 6 – 8
h − hx 18 − 8, 2
rx = 1, 6h = 1, 6 × 18 × = 10, 8 m
h + hx 18 + 8, 2
a 45, 8
ho = h− = 18 − = 18 − 6, 6 = 11, 4 m
7 7
h − hx 11, 4 − 8, 2 3, 2
rox = 1, 6ho o = 1, 6 × 11, 4 × = 1, 6 × 11, 4 × = 3m
ho + hx 11, 4 + 8, 2 19, 6
Hình veõ cho thaáy caùc ñoaïn thanh goùp gaàn caùc xaø A vaø B ñeàu naèm trong
phaïm vi baûo veä cuûa caùc coät thu seùt töông öùng.
Keát luaän: Toaøn boä trang thieát bò vaø boä phaän mang ñieän cuûa traïm ñeáu
ñöôïc baûo veä kín choáng seùt ñaùnh thaúng.

3.5. LYÙ THUYEÁT MOÂ HÌNH ÑIEÄN HÌNH HOÏC

3.5.1. Cô sôû lyù thuyeát
Nhö ñaõ bieát, taùc duïng baûo veä cuûa heä thoáng thu seùt dieãn ra trong giai ñoaïn
phoùng ñieän tieân ñaïo cuûa cuù seùt ñaàu tieân. Khi keânh tieân ñaïo tieán caøng gaàn veà
phía maët ñaát thì cöôøng ñoä ñieän tröôøng ôû phía maët ñaát caøng taêng, ñaëc bieät ôû
ñænh caùc vaät theå daãn ñieän nhoâ cao treân maët ñaát. Vaø khi ñaàu keânh tieân ñaïo (K)
caùch caùc ñænh naøy (M, N, P...) khoaûng töø vaøi ba chuïc meùt ñeán moät vaøi traêm
96

meùt, thì cöôøng ñoä ñieän tröôøng ôû caùc ñænh vaät theå naøy ñaõ ñuû cao ñeå gaây ion hoaù
khoâng khí vaø taïo neân nhöõng doøng plasma höôùng veà phía ñaàu keânh tieân ñaïo
(K), ñaáy chính laø nhöõng tieân ñaïo ngöôïc vaø quaù trình naøy ñöôïc goïi laø quaù trình
phoùng ñieän ñoùn seùt. Keânh phoùng ñieän ñoùn seùt naøo ñeán gaàn keânh tieân ñaïo (K)
töø maây xuoáng nhaát seõ ñöôïc keát noái vaø nhö vaät vò trí seùt ñoå boä ñaõ ñöôïc xaùc
ñònh (H.3.17).

Hình 3.17 Quaù trình phoùng ñieän ñoùn seùt.

Khoaûng caùch töø ñaàu keânh tieân ñaïo (K) maø seùt baét ñaàu ñònh höôùng ñeán
ñieåm khôûi ñaàu cuûa keânh phoùng ñieän ñoùn seùt ñöôïc keát noái (N) ñöôïc goïi laø
khoaûng caùch phoùng ñieän ñoùn seùt hay laø khoaûng caùch phoùng ñieän cuoái cuøng ( rc )
(coøn coù taøi lieäu goïi laø baùn kính haáp thu).
R.N.Golde (nhaø baùc hoïc Anh) laø ngöôøi ñaàu tieân ñeà xuaát lyù thuyeát naøy
(1963), tieáp theo laø nhieàu coâng trình cuûa caùc nhaø khoa hoïc khaùc boå sung, phaùt
trieån hoaøn thieän vaø ñöa noù vaøo öùng duïng thöïc teá.
Taát caû caùc coâng trình nghieân cöùu naøy ñeàu nhaän thaáy raèng khoaûng caùch
phoùng ñieän cuoái cuøng rc phuï thuoäc bieân ñoä doøng seùt is max vaø rc caøng lôùn khi
 97

is max caøng cao theo daïng:

rc = kisnmax (3.18)

nhöng laïi coù söï khaùc bieät ñaùng keå veà heä soá k vaø soá muõ n ví duï:
Baûng 3.1
Taùc giaû k n
Golde 6,72 0,8
Wagner 6,72 2/3
Brown 7,1 0,75
Link 3 1
Gary 9,4 1/3
......... ........ ..........

Treân cô sôû quan traéc vaø nghieân cöùu seùt roäng raõi nhieàu naêm cuûa nhieàu
chuyeân gia trong laõnh vöïc, CIGRE ñeà nghò thoáng nhaát duøng moät quan heä chính
xaùc hôn:

rc = 2is max + 30(1 − eis max / 6,8 ) (3.19)

vôùi rc tính baèng meùt.

is max laø trò soá cöïc ñaïi cuûa cuù seùt aâm ñaàu tieân, kA.
Theo caùc quan heä rc = f ( is max ) thì khoaûng caùch phoùng ñieän cuoái cuøng rc
cuûa doøng seùt coù bieân ñoä beù nhoû hôn so vôùi rc cuûa doøng seùt coù bieân ñoä lôùn.
Ñieàu ñoù coù nghóa laø ñaàu keânh tieân ñaïo (K) cuûa doøng seùt beù seõ tieán ñeán gaàn
ñænh vaät theå hôn laø ñaàu keânh tieân ñaïo cuûa doøng seùt lôùn, töùc laø is max beù thì rc
ngaén hôn so vôùi is max lôùn.
rc1 ( Is max 1 ) < rc2 ( Is max 2 ) neáu Is max 1 < Is max 2
Nhö vaäy neáu ñoøi hoûi heä thoáng thu seùt coù hieäu quaû baûo veä caøng cao, ñoä tin
caäy caøng lôùn, thì khi thieát keá caàn phaûi chuù yù ñeán doøng seùt coù bieân ñoä caøng beù.
Theo tieâu chuaån cuûa CIGRE caùc möùc ñoøi hoûi ñoä tin caäy töông öùng vôùi
khoaûng caùch phoùng ñieän cuoái cuøng vaø bieân ñoä doøng seùt nhö sau:
Baûng 3.2
Möùc ñoä tin rc (m) is max (kA) Xaùc suaát V (is max )
caäy ñoøi hoûi Theo 1 Theo 2 Theo 3
Raát cao 20 3,7 98% 86,76% 99,9%
98

Cao 30 6,1 95% 79,13% 99%

Bình thöôøng 45 10,6 90% 66,6% 92%

Möùc ñoä tin caäy ñoøi hoûi töông öùng vôùi taàm quan troïng cuûa coâng trình ñoái
vôùi neàn kinh teá, an ninh, quoác phoøng vaø chính trò cuûa ñaát nöôùc. Theo baûng 2
thì:
1. Phaân boá xaùc suaát bieân ñoä doøng seùt aâm ñaàu tieân theo CIGRE (3.19) .
2. Phaân boá xaùc suaát xuaát hieän bieân ñoä doøng seùt aâm ñaàu tieân
vis = e− Is / 26,1 (theo Qui phaïm CS hieän haønh).
3. Phaân boá xaùc suaát xuaát hieän bieân ñoä doøng seùt aâm ñaàu tieân theo coâng boá
cuûa Vieät Nam (Trung taâm NC seùt Gia Saøng 1997).

3.5.2 Phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt (CTS)

1. Tröôøng hôïp chieàu cao h cuûa coät thu seùt beù hôn hoaëc baèng khoaûng caùch
phoùng ñieän cuoái cuøng h ≤ rc .
Töø ñænh H cuûa CTS laøm taâm veõ moät hình caàu (A) coù baùn kính baèng rc .
Hình caàu (A) caét maët phaúng ngang (B) caùch maët ñaát khoaûng caùch baèng rc theo
ñöôøng troøn M. Töø moät ñieåm M baát kyø treân ñöôøng troøn M laøm taâm keû moät cung
troøn (C) baùn kính rc thì cung troøn naøy vöøa tieáp xuùc vôùi CTS taïi ñænh H vöøa
tieáp xuùc vôùi maët ñaát. Cung troøn (C) laø giôùi haïn cuûa phaïm vi baûo veä cuûa CTS;
trong khoâng gian ba chieàu phaïm vi baûo veä taïo thaønh moät hình choùp troøn xoay
quanh CTS (H.3.18a) (coù ñöôøng sinh laø moät cung troøn baùn kính rc , taâm di
chuyeån treân ñöôøng troøn M).
Khi tieân ñaïo seùt chaïm vaøo maët caàu (A) thì seùt seõ ñaùnh vaøo ñænh H cuûa
CTS. Khi tieân ñaïo seùt chaïm vaøo maët phaúng (B) thì seùt seõ ñaùnh xuoáng ñaát.
Phaïm vi baûo veä lôùn nhaát öùng vôùi h = rc .
 99

Hình 3.18a Tröôøng hôïp h < rc

Hình 3.18b Tröôøng hôïp h > rc

Baùn kính ñaùy cuûa phaïm vi baûo veä baèng:

100

r0 = OT = 2rc h − h2 = h( 2rc − h) khi h = rc → r0 = rc = h phaïm vi

baûo veä lôùn nhaát.
Bieåu thöùc naøy cho thaáy phaïm vi baûo veä cuûa coät thu seùt vöøa phuï thuoäc vaøo
chieàu cao h cuûa CTS vöøa phuï thuoäc vaøo doøng ñieän seùt ( rc = f ) ( is max ) .
Bieân ñoä doøng seùt caøng lôùn thì rc caøng lôùn, do ñoù r0 caøng lôùn, töùc phaïm
vi baûo veä caøng roäng, nhöng ñoä tin caäy caøng thaáp. (vì xaùc suaát xuaát hieän doøng
seùt coù bieân ñoä caøng cao caøng beù vis1 < vis2 neáu is2 > is1 ).

2. Tröôøng hôïp h > rc (H.3.18b)

Töø ñænh H cuûa CTS laøm taâm vôùi baùn kính rc veõ baùn caàu (A) vaø hình truï
troøn (D) baùn kính rc nhaän CTS laøm truïc. Hình truï (D) caét maët phaúng ngang
(B) caùch maët ñaát rc theo ñöôøng troøn M. Töø moät ñieåm M treân ñöôøng troøn veõ
moät cung troøn (C) baùn kính rc . Cung troøn (C) tieáp xuùc vôùi CTS taïi ñieåm H’ vaø
tieáp xuùc vôùi maët ñaát taïi T. Trong khoâng gian ba chieàu noù taïo thaønh moät hình
choùp troøn xoay quanh CTS coù ñænh laø H’ vaø baùn kính ñaùy laø
r0 = OT = rc = OH ′ . Ñaây chính laø tröôøng hôïp coù phaïm vi baûo veä lôùn nhaát.
Nhöng cuõng laø tröôøng hôïp hieäu quaû baûo veä cuûa CTS keùm, vì phaàn CTS
HH ′ = h − r c khoâng coù taùc duïng baûo veä: khi tieân ñaïo seùt chaïm baùn caàu (A)
seùt ñaùnh vaøo ñænh H cuûa CTS, khi tieân ñaïo seùt chaïm vaøo maët phaúng ngang B
thì seùt seõ ñaùnh xuoáng ñaát, nhöng khi tieân ñaïo seùt chaïm maët truï (D) thì seùt seõ
ñaùnh vaøo phaàn thaân coät thu seùt.
HH ′ = h − r c

Toùm laïi tröôøng hôïp chieàu cao h cuûa coät thu seùt lôùn hôn khoaûng caùch
phoùng ñieän cuoái cuøng rc thì chæ coù phaàn coät coù chieàu cao h′ = rc coù taùc duïng
baûo veä vaø phaïm vi baûo veä trong tröôøng hôïp naøy laø lôùn nhaát. Coøn phaàn thaân
coät töø ñænh H ñeán H’ ( HH ′ = h − rc ) coù theå bò seùt ñaùnh vaøo, töùc khoâng coù taùc
duïng baûo veä.

3.5.3. Phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt

a) Tröôøng hôïp ñoä cao cuûa daây choáng seùt h < rc (H.3.19)
 101

Hình 3.19: Phaïm vi baûo veä cuûa DCS tröôøng hôïp h < rc .

Cuõng vôùi caùch veõ töông töï, phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt (DCS)
trong tröôøng hôïp naøy, trong khoâng gian hai chieàu (treân moät maët phaúng vuoâng
goùc vôùi truïc DCS) ñöôïc giôùi haïn bôûi caùc cung troøn (C) coù taâm taïi M baùn kính
baèng rc .
Khi tieân ñaïo seùt chaïm vaøo maët truï A thì seùt seõ ñaùnh vaøo DCS, coøn khi
tieân ñaïo seùt chaïm vaøo maët phaúng B thì seùt ñaùnh xuoáng ñaát.
Phaïm vi baûo veä lôùn nhaát khi h = rc .

b) Tröôøng hôïp h > rc (H.3.20)

Khi rc < h < 2 rc phaïm vi baûo veä thu heïp chæ coøn moät vuøng naèm döôùi daây
choáng seùt ñöôïc giôùi haïn bôûi cung troøn (C) coù taâm taïi M vaø baùn kính rc (H.3.20a).
h caøng lôùn hôn nhieàu so vôùi rc thì phaïm vi baûo veä caøng bò thu heïp vaø khi
h ≥ 2 rc thì phaïm vi baûo veä khoâng coøn nöõa (H.3.20b).
102

Hình 3.20: Phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt, tröôøng hôïp h > rc

c) Phaïm vi baûo veä cuûa hai DCS.

Xeùt tröôøng hôïp toång quaùt: hai DCS coù ñoä cao khaùc nhau, h1 < h2 < 2 rc .
Hình 3.21 trình baøy caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä trong moät maët phaúng
vuoâng goùc vôùi ñöôøng daây.
Töø caùc ñieåm H1 , H2 treân cuøng moät maët phaúng vuoâng goùc vôùi caùc DCS1
vaø DCS2 laøm taâm veõ caùc cung troøn A1 , A2 baùn kính rc . Caùc cung troøn naøy
caét maët phaúng (B) caùch maët ñaát rc taïi caùc ñieåm M1 , M2 vaø caét nhau taïi M3 .

Hình 3.21a: Tröôøng hôïp Hình 3.21b: Tröôøng hôïp

h1 < h2 < Rc Rc < h1< h2

Hình 3.21 Caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa 2 DCS
coù chieàu cao khaùc nhau.

Töø caùc ñieåm M1 , M2 vaø M3 laøm taâm veõ caùc cung troøn (C) baùn kính rc .
Caùc cung troøn (C) chính laø giôùi haïn cuûa phaïm vi baûo veä cuûa hai daây choáng seùt
1 vaø 2.
IV. PHAÏM VI BAÛO VEÄ CUÛA LÖÔÙI KIM LOAÏI

Phaïm vi baûo veä cuûa moät löôùi kim loaïi naèm ngang coù theå xaùc ñònh töø
phaïm vi baûo veä cuûa hai daây thu seùt song song ñaët caùch nhau d baèng caïnh cuûa
oâ löôùi hình vuoâng (hoaëc laø baèng caïnh beù nhaát cuûa oâ löôùi hình chöõ nhaät).
Treân cô sôû cuûa moâ hình ñieän hình hoïc giöõa hai daây thu seùt (nhö laø moät
phaàn töû cuûa löôùi) phaïm vi baûo veä ñöôïc giôùi haïn bôûi maët caàu (C) (H.3.22).
 103

Hình 3.22 Phaïm vi baûo veä cuûa moät oâ löôùi

Trong aùp duïng thöïc teá, ñeå ñôn giaûn thöôøng thay theá maët caàu (C) bôûi maët
phaúng ngang tieáp xuùc vôùi maët caàu (ôû chính giöõa choûm caàu). Maët phaúng giôùi
haïn phaïm vi baûo veä naøy naèm thaáp hôn chieàu cao cuûa löôùi moät ñoaïn δ; δ khoâng
phuï thuoäc vaøo ñoä cao cuûa löôùi treân maët ñaát.
– Vôùi δ cho tröôùc thì beà roäng oâ löôùi d baèng:

d = δ( 2rc − δ ) , m (3.21)

– Neáu cho tröôùc beà roäng oâ löôùi d thì δ baèng:

δ = rc − rc2 − ( d / 2)2 , m (3.22)

Ví duï: Vôùi oâ löôùi coù kích thöôùc 5m × 10m (H.3.23) thì caïnh beù nhaát cuûa oâ
löôùi baèng d = 5m.

Hình 3.23 Ví duï xaùc ñònh vò trí cuûa maët phaúng giôùi haïn (δ) theo beà roäng beù nhaát
cho tröôùc (d) cuûa oâ löôùi baûo veä.
104

Neáu coâng trình caàn ñöôïc baûo veä theo möùc ñoä tin caäy “cao” thì töông öùng
vôùi khoaûng caùch phoùng ñieän cuoái cuøng rc = 30m thì:

δ = 30 − 302 − ( 5 / 2)2 = 0,104m = 10, 4 cm

Neáu coâng trình caàn ñöôïc baûo veä vôùi möùc ñoä tin caäy “bình thöôøng”, töùc
töông öùng vôùi rc = 45m thì:

δ = 45 − 452 − ( 5 / 2)2 = 0, 0695m = 6, 95cm

V. DAÂY CHOÁNG SEÙT BAÛO VEÄ CHO DAÂY DAÃN CUÛA ÑÖÔØNG
DAÂY TAÛI ÑIEÄN CAO AÙP
Vôùi möùc baûo veä naøo ñoù, xaùc ñònh ñöôïc khoaûng caùch phoùng ñieän cuoái
cuøng rci ( Isi ) töông öùng vôùi bieân ñoä doøng seùt Isi . Treân maët phaúng vuoâng goùc
vôùi truïc ñöôøng daây laáy truïc DCS laøm taâm veõ cung troøn (Ai) baùn kính rc vaø laáy
truïc DD laøm taâm veõ cung troøn (Bi) baùn kính rci , 2 cung troøn (Ai) vaø (Bi) caét
ñöôøng thaúng (Di) caùch maët ñaát rci vaø caét cung troøn (Bi) taïi Mi. Neáu ñaàu tieân
ñaïo seùt chaïm vaøo cung troøn (Ai) seùt seõ ñaùnh vaøo DCS, neáu ñaàu tieân ñaïo seùt
chaïm vaøo cung troøn MiNi cuûa cung troøn (Bi) seùt seõ ñaùnh vaøo DD, coøn neáu tieân
ñaïo seùt chaïm vaøo ñöôøng thaúng Di seùt seõ ñaùnh xuoáng ñaát (H.3.24).

Hình 3.24 Söï phuï thuoäc cuûa phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt vaøo bieân ñoä doøng seùt
 105

– Vôùi tieân ñaïo doøng seùt Ij > Ii thì cung MjNj seõ ngaén hôn, coù nghóa laø khaû
naêng seùt ñaùnh vaøo DD seõ giaûm bôùt. Khi bieân ñoä doøng seùt ñaït ñeán Ik thì khoâng
coøn voøng cung (Bk) nöõa, ñöôøng troøn (Ak) caét tröïc tieáp ñöôøng thaúng (Dk) caùch
maët ñaát rck taïi Mk, coù nghóa laø khaû naêng seùt ñaùnh vaøo DD laø beù nhaát. Nhö
vaäy khaû naêng seùt ñaùnh vaøo DD chæ xaûy ra ñoái vôùi nhöõng doøng seùt coù bieân ñoä
Is ≤ Isk. Isk chính laø bieân ñoä tôùi haïn cuûa doøng seùt, töông öùng vôùi khoaûng caùch
phoùng ñieän cuoái cuøng. rck = 2 Isk + 30(1 − e Isk / 6,8 ) . Vôùi moät ñöôøng daây taûi
ñieän cao aùp coù caùc kích thöôùc hình hoïc ñaõ cho thì khi seùt ñaùnh vôùi bieân ñoä
doøng seùt lôùn hôn hoaëc baèng giaù trò tôùi haïn Is > Isk thì daây daãn seõ khoâng bò seùt
ñaùnh töùc laø daây daãn naèm trong phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt. Coøn caùc
doøng seùt coù bieân ñoä Is ≤ Isk ñeàu coù khaû naêng ñaùnh vaøo DD, vaø Is caøng beù thì
xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo DD caøng cao.

3.5.4. Phöông phaùp quaû caàu laên vaø öùng duïng

a. Xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa moät heä thoáng thu seùt baát kyø Phöông phaùp laên
“quaû caàu seùt”
Cô sôû treân lyù thuyeát “moâ hình ñieän hình hoïc” moät phöông phaùp toång quaùt
ñaõ ñöôïc xaây döïng “phöông phaùp laên quaû caàu seùt” ñeå kieåm tra xem vôùi heä
thoáng thu seùt ñaõ thieát keá, coâng trình caàn ñöôïc baûo veä coù naèm trong phaïm vi
baûo veä vôùi möùc ñoä tin caäy ñoøi hoûi hay khoâng.
Baùn kính cuûa moâ hình quaû caàu seùt ñöôïc choïn baèng khoaûng caùch phoùng
ñieän cuoái cuøng rc töông öùng vôùi möùc ñoä tin caäy yeâu caàu theo moät tyû leä naøo
ñoù, ví duï töø 1/100 ñeán 1/500. Taâm K cuûa moâ hình quaû caàu seùt moâ phoûng ñaàu
tia tieân ñaïo seùt, khi baét ñaàu ñònh höôùng veà phía heä thoáng thu seùt baûo veä coâng
trình hoaëc veà phía maët ñaát coù cuøng khoaûng caùch phoùng ñieän cuoái cuøng rc .
Xaây döïng moâ hình cuûa coâng trình ñöôïc baûo veä cuøng vôùi heä thoáng thu seùt
theo tyû leä ñaõ choïn.
Baây giôø laên quaû caàu seùt theo moïi höôùng coù theå coù cuûa coâng trình:
- Xung quanh ngoaïi vi cuûa coâng trình.
- Theo moïi höôùng maùi, noùc, v.v... cuûa coâng trình.
Coâng trình coi nhö ñöôïc baûo veä choáng seùt ñaùnh thaúng vôùi möùc ñoä tin caäy
yeâu caàu neáu:
- Khi laên quaû caàu seùt xung quanh ngoaïi vi coâng trình, quaû caàu seùt chæ
chaïm ñaát vaø chaïm vaøo heä thoáng thu seùt maø khoâng chaïm vaøo coâng trình
ñöôïc baûo veä.
106

- Khi laên quaû caàu seùt theo moïi höôùng maùi, noùc,... quaû caàu seùt chæ chaïm
vaøo heä thoáng thu seùt maø khoâng chaïm vaøo coâng trình theo caùc höôùng
naøy.
Caàn löu yù, neáu coâng trình coù maùi baèng kim loaïi, coù lôùp giaùp kim loaïi hay
coát theùp (cuûa caáu truùc beâ toâng, coát theùp) ôû töôøng vaùch ngoaïi vi coâng trình vaø
ñöôïc noái ñaát toát thì coù theå coi chuùng nhö moät boä phaän cuûa heä thoáng thu seùt.
Neáu quaû caàu seùt chaïm vaøo moät phaàn naøo ñoù cuûa coâng trình thì söï baûo veä
cho phaàn naøy cuûa coâng trình laø khoâng ñaït, caàn phaûi caûi tieán, taêng cöôøng heä
thoáng thu seùt cho ñeán khi quaû caàu seùt khoâng coøn chaïm vaøo coâng trình ôû baát cöù
moät nôi naøo.
Tröôøng hôïp coâng trình coù caáu truùc ñôn giaûn coù theå khoâng caàn thieát phaûi
xaây döïng moâ hình maø thoâng qua tröïc giaùc (suy nghó, caân nhaéc hoaëc tính toaùn
treân cô sôû moâ hình ñieän hình hoïc) coù theå ñi ñeán keát luaän veà khaû naêng baûo veä
cuûa coâng trình.
Ñeå ví duï, hình 3.25 trình baøy caùch xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa moät
nhoùm 4 kim thu seùt coù cuøng ñoä cao h baûo veä cho maùi baèng cuûa moät coâng trình
kích thöôùc X × Y. quaû caàu seùt vôùi taâm K, baùn kính rc , töông öùng vôùi möùc ñoä
tin caäy yeâu caàu, tieáp xuùc vôùi ñænh cuûa 4 kim thu seùt vaø choûm caàu caùch maët
baèng maùi moät ñoaïn ∆h. Nhö vaäy, maùi coâng trình naèm hoaøn toaøn trong phaïm vi
baûo veä cuûa 4 kim thu seùt.
 107

Hình 3.25 Phaïm vi baûo veä cuûa 4 kim thu seùt

b. ÖÙng duïng phöông phaùp quaû caàu laên ñeå xaùc ñònh vò trí seùt ñaùnh treân caáu
truùc cao coù hình daïng phöùc taïp
Khi laên moät quaû caàu vôùi baùn kính baèng khoaûng caùch phoùng ñieän qua moät
caáu truùc töø moïi höôùng, ñieåm naøo treân caáu truùc chaïm vaøo beà maët quaû caàu thì
ñieåm ñoù coù khaû naêng bò seùt ñaùnh vaøo vôùi bieân ñoä doøng seùt töông öùng vôùi
khoaûng caùch phoùng ñieän baèng baùn kính quaû caàu. Roõ raøng laø ñieåm naøo tieáp xuùc
caøng laâu vôùi beà maët quaû caàu khi laên ñeàu thì xaùc suaát bò seùt ñaùnh vaøo ñieåm ñoù
caøng cao. ta noùi raèng beà maët nhoâ ra cuûa ñieåm ñoù lôùn. Beà maët naøy chính laø quyõ
tích nhöõng ñieåm taâm cuûa quaû caàu khi laên (xoay) xung quanh ñieåm ñoù. Ta nhôù
raèng taâm cuûa quaû caàu chính laø ñaàu tieân ñaïo cuûa cuù seùt. Do ñoù ñoái vôùi moät
ñieåm nhoïn, quyõ tích caùc ñieåm tieân ñaïo taïo thaønh maët caàu, beà maët nhoâ ra cuûa
moät ñieåm naèm treân maët phaúng chæ laø moät ñieåm, khi laên quaû caàu thì beà maët
quaû caàu laäp töùc ñi qua ñieåm khaùc. Nghóa laø xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo moät ñieåm
treân maët phaúng laø nhoû nhaát.
1. Xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo caùc caáu truùc coù hình daïng ñôn giaûn
AÙp duïng phöông phaùp moâ taû treân, ta coù theå ñaùnh giaù xaùc suaát tia tieân ñaïo
seõ chaïm vaøo moät caáu truùc ñôn giaûn nhö laø hình truï thon thaúng ñöùng, moät caáu
truùc moûng hình chöõ nhaät döïng ñöùng, moät caáu truùc hình khoái, moät caáu truùc hình
truï hoaëc moät hình choùp.
Ñoái vôùi hình truï thon thaúng ñöùng (H.3.26) phaàn treân cuøng coù xaùc suaát tia
tieân ñaïo chaïm ñeán lôùn nhaát (quyõ tích ñaàu tieân ñaïo laø hình baùn caàu). Tieáp ñeán
laø phaàn döôùi cuûa coät (quyõ tích laø caùc ñöôøng troøn).
108

Hình 3.26 Quyõ tích caùc ñieåm ñaàu tieân ñaïo taïi phaàn treân
cuûa caáu truùc hình truï nhoïn thaúng ñöùng

Ñoái vôùi moät caáu truùc moûng hình chöõ nhaät nhö böùc töôøng (H.3.27) caùc
ñieåm coù xaùc suaát tia tieân ñaïo chaïm ñeán cao laø hai ñieåm goùc cuûa böùc töôøng
(moät nöûa hình troøn).

Hình 3.27 Quyõ tích caùc ñieåm ñaàu tieân ñaïo taïi caùc boä phaän khaùc nhau cuûa caáu truùc
moûng hình chöõ nhaät

Ñoái vôùi caáu truùc hình khoái (H.3.28), caùc ñieåm coù xaùc suaát cao nhaát laø boán
goùc cuûa caáu truùc (moät phaàn taùm maët caàu) tieáp ñeán laø caùc ñieåm treân caùc caïnh
ñöùng vaø ngang (moät phaàn tö ñöôøng troøn).

Hình 3.28 Quyõ tích caùc ñieåm ñaàu tieân ñaïo cuûa caáu truùc hình khoái

Ñoái vôùi hai tröôøng hôïp böùc töôøng moûng vaø caáu truùc hình khoái, döôøng nhö
xaùc suaát tieân ñaïo seùt chaïm vaøo caùc ñieåm treân caïnh naèm ngang baèng vôùi xaùc
 109

suaát ñoái vôùi caùc ñieåm treân caïnh ñöùng. Nhöng caùc ñieåm treân caïnh naèm ngang coù
xaùc suaát tia tieân ñaïo chaïm vaøo cao hôn do trong thöïc teá seùt ñaùnh vaøo ñieåm theo
höôùng naèm ngang khoâng phoå bieán baèng cuù seùt ñaùnh töø höôùng nghieân hoaëc thaúng
ñöùng.
Ñoái vôùi caáu truùc hình truï troøn, ôû ñoù caïnh cuõng laø hình troøn (hình 3.29),
caùc ñieåm treân caïnh troøn coù xaùc suaát seùt ñaùnh cao nhaát (Quyõ tích laø moät phaàn
maët caàu).

Hình 3.29 Quyõ tích caùc ñieåm ñaàu tieân ñaïo cuûa caáu truùc hình truï

Ñoái vôùi caáu truùc coù hình choùp kim töï thaùp (H.3.30), ta coù theå coi nhö caáu
truùc laø söï keát hôïp cuûa moät truï boá trí ôû truïc cuûa hình khoái. Ñieåm coù xaùc suaát
cao nhaát naèm ôû ngoïn cuûa kim töï thaùp (quyõ tích laø maët caàu) tieáp ñeán laø caùc goùc
cuûa ñaùy hình choùp vaø sau ñoù laø caùc caïnh xieân. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao seùt
ñaùnh vaøo caùc caáu truùc hình choùp thöôøng xaûy ra ôû ngoïn hoaëc raát gaàn ngoïn, vaø
seùt vaãn ñaùnh vaøo caùc caïnh xieân döôùi ngoïn.

Hình 3.30 Quyõ tích caùc ñieåm ñaàu tieân ñaïo cuûa caáu truùc hình choùp

2. Xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo caùc caáu truùc coù hình daïng phöùc taïp
110

Moät caáu truùc phöùc taïp coù theå ñöôïc coi nhö laø söï keát hôïp cuûa caùc caáu truùc
ñôn giaûn ñaõ ñöôïc xem xeùt ôû treân. Caùc ñieåm treân caáu truùc vôùi xaùc suaát bò seùt
ñaùnh cao coù theå xaùc ñònh baèng phöông phaùp moâ taû ôû treân ñoái vôùi caùc caáu truùc
ñôn giaûn thaønh phaàn cuûa caáu truùc phöùc taïp.
AÙp duïng phöông phaùp naøy ñoái vôùi caáu truùc coù hình daïng phöùc taïp
(H.3.31) seõ naûy sinh vaán ñeà phuû hoaëc giao nhau cuûa caùc quyõ tích do vieäc gaàn
ñuùng cuûa caùc caáu truùc ñôn giaûn khaùc nhau.
Khi ñoù, quyõ tích ngoaøi cuøng seõ mang tính troäi hôn so vôùi quyõ tích ôû beân
trong. Do ñoù, xaùc suaát tia tieân ñaïo chaïm vaøo ñoái vôùi caùc ñieåm seõ tæ leä vôùi kích
thöôùc (nghóa laø dieän tích vaø chieàu daøi) cuûa quyõ tích troäi hôn nhöõng ñieåm khaùc.

Hình 3.31 Caáu truùc coù hình daïng phöùc taïp

Phaân tích moät caáu truùc phöùc taïp coù daïng baäc thang cho thaáy raèng xaùc
suaát seùt ñaùnh vaøo caïnh cuûa baäc treân cuøng (A) vaø döôùi cuøng (B) cao nhöng thaáp
ñoái vôùi caïnh cuûa baäc giöõa do ñoä lôùn cuûa caùc quyõ tích töông öùng. Trong thöïc
teá, ngöôøi ta quan saùt ñöôïc seùt ñaùnh vaøo caïnh cuûa baät döôùi cuøng cuûa caáu truùc
coù daïng baäc thang nhö vaäy.

Hình 3.32 Quyõ tích caùc ñieåm ñaàu tieân ñaïo ñoái vôùi caùc ñieåm A, B, C
cuûa caáu truùc coù hình daïng phöùc taïp
 111

Vôùi phöông phaùp treân, khi thieát keá heä thoáng baûo veä choáng seùt, ta coù theå
xaùc ñònh vò trí laép ñaët kim thu seùt ôû nhöõng ñieåm “nhaïy caûm” vôùi seùt ñeå coù
ñöôïc heä thoáng baûo veä hieäu quaû vaø kinh teá.
112

Chöông 4

NOÁI ÑAÁT TRONG HEÄ THOÁNG ÑIEÄN

4.1 CAÙC KHAÙI NIEÄM CHUNG

Taùc duïng noái ñaát laø ñeå taûn vaøo ñaát doøng ñieän söï coá (roø caùch ñieän, ngaén
maïch, chaïm ñaát hoaëc doøng ñieän seùt) vaø giöõ cho ñieän theá treân caùc phaàn töû ñöôïc noái
ñaát thaáp. Theo chöùc naêng cuûa noù, noái ñaát trong heä thoáng ñieän chia laøm ba loaïi.
Noái ñaát laøm vieäc coù nhieäm vuï baûo ñaûm söï laøm vieäc cuûa trang thieát bò
ñieän trong caùc ñieàu kieän bình thöôøng vaø söï coá theo caùc cheá ñoä qui ñònh. Ñoù laø
noái ñaát ñieåm trung tính caùc cuoän daây maùy phaùt, maùy bieán aùp coâng suaát vaø
maùy buø, noái ñaát maùy bieán aùp ño löôøng, noái ñaát trong heä thoáng pha ñaát (ñaát
ñöôïc duøng nhö moät daây daãn).
Noái ñaát an toaøn hay noái ñaát baûo veä coù nhieäm vuï baûo ñaûm an toaøn cho
ngöôøi phuïc vuï khi caùch ñieän cuûa trang thieát bò ñieän bò hö hoûng gaây roø ñieän. Ñoù
laø noái ñaát voû maùy phaùt, maùy bieán aùp, voû thieát bò ñieän, voû caùp, noái ñaát caùc keát
caáu kim loaïi cuûa trang bò phaân phoái ñieän. Noùi chung, ñoù laø noái ñaát caùc boä
phaän kim loaïi, bình thöôøng coù ñieän theá baèng khoâng, nhöng khi caùch ñieän bò hö
hoûng do phoùng ñieän xuyeân thuûng hay phoùng ñieän maët seõ coù ñieän theá khaùc
khoâng.
Noái ñaát choáng seùt nhaèm taûn doøng ñieän seùt vaøo ñaát, giöõ cho ñieän theá cuûa
caùc phaàn töû ñöôïc noái ñaát khoâng quaù cao ñeå haïn cheá phoùng ñieän ngöôïc töø caùc
phaàn töû ñoù ñeán caùc boä phaän mang ñieän vaø trang thieát bò ñieän khaùc. Ñoù laø noái
ñaát coät thu seùt, daây choáng seùt, caùc thieát bò choáng seùt, noái ñaát caùc keát caáu kim
loaïi coù theå bò seùt ñaùnh.
Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, cuøng moät heä thoáng noái ñaát ñoàng thôøi thöïc
hieän hai hoaëc ba nhieäm vuï noùi treân.
Caùc loaïi noái ñaát thoâng thöôøng ñöôïc thöïc hieän baèng moät heä thoáng nhöõng coïc
theùp (hoaëc ñoàng) ñoùng vaøo ñaát hoaëc nhöõng thanh ngang baèng cuøng loaïi vaät lieäu
 113

choân trong ñaát, hoaëc coïc vaø thanh noái lieàn nhau vaø noái lieàn vôùi vaät caàn noái ñaát.
Coïc thöôøng laøm baèng theùp oáng hoaëc theùp thanh troøn khoâng ræ (hoaëc maï keõm),
ñöôøng kính töø 3 ñeán 6cm, daøi töø 2 ñeán 3m hoaëc baèng theùp goùc 40×40mm.mm,
50×50mm ñoùng thaúng ñöùng vaøo ñaát, coøn thanh ngang baèng theùp thanh deït tieát dieän
(3÷5)×(20÷40)mm2 hoaëc theùp thanh troøn ñöôøng kính 10 ñeán 20mm. Coïc vaø thanh
ñöôïc goïi chung laø cöïc noái ñaát, thöôøng ñöôïc choân saâu caùch maët ñaát 50 ñeán 80cm ñeå
giaûm bôùt aûnh höôûng thôøi tieát khoâng thuaän lôïi (quaù khoâ veà muøa naéng, bò baêng giaù
veà muøa ñoâng) vaø traùnh khaû naêng bò hö hoûng veà cô giôùi (do ñaøo bôùi caøy cuoác).
Doøng ñieän Iñ chaïy qua caùc cöïc taûn vaøo ñaát, taïo neân trong ñaát quanh noù
moät ñieän tröôøng (ñieän tröôøng trong moâi tröôøng daãn ñieän). Moãi ñieåm trong ñieän
tröôøng ñoù keå caû treân maët ñaát coù moät ñieän theá nhaát ñònh. Treân maët ñaát nhöõng
ñieåm ôû caùch xa cöïc khoaûng 20m trôû leân coù theå coi nhö coù ñieän theá baèng khoâng
(cöôøng ñoä tröôøng ôû caùc khoaûng caùch ñoù thöôøng khoâng quaù 1V/m). Ñieän theá
cuûa cöïc noái ñaát ñoái vôùi caùc ñieåm coù ñieän theá “khoâng”, veà trò soá baèng ñieän aùp
giaùng treân cöïc ñöôïc goïi laø ñieän aùp treân cöïc Uñ.
g Ñieän trôû noái ñaát ñöôïc ñònh nghóa nhö laø tæ soá giöõa ñieän aùp treân cöïc Uñ
vaø doøng ñieän qua noù Iñ.
Uñ
Rñ = (4.1)
Iñ
g Ñieän trôû Rñ goàm ñieän trôû cuûa baûn thaân ñieän cöïc vaø ñieän trôû taûn trong
ñaát. Ñieän trôû cuûa baûn thaân ñieän cöïc phuï thuoäc vaøo vaät lieäu vaø kích thöôùc cuûa
cöïc. Khi taûn doøng moät chieàu hoaëc xoay chieàu 50Hz thì trò soá cuûa ñieän trôû baûn
thaân ñieän cöïc raát beù coù theå boû qua. Khi taûn doøng ñieän xung coù ñoä doác lôùn
(doøng seùt) noù coù theå coù trò soá ñaùng keå, seõ ñöôïc xeùt sau.
Ñieän trôû taûn trong ñaát coù trò soá lôùn hôn nhieàu vaø phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu
toá nhö kích thöôùc, hình daùng, soá löôïng, caùch boá trí caùc ñieän cöïc, phuï thuoäc vaøo
daïng vaø trò soá doøng ñieän, phuï thuoäc tính chaát, caáu taïo, traïng thaùi cuûa ñaát vaø thôøi
tieát.
114

Hình 4.1 Phaân boá theá quanh ñieän cöïc trong ñaát

g Khi taûn doøng seùt, do trò soá bieán ñoåi nhanh theo thôøi gian neân ñeå moâ taû
quaù trình truyeàn soùng ñieän töø treân cöïc noái ñaát thöôøng duøng sô ñoà thay theá
thoâng soá raûi töông töï nhö treân ñöôøng daây taûi ñieän. Tuy nhieân trong sô ñoà thay
theá thoâng soá raûi naøy, ñieän trôû taùc duïng cuûa baûn thaân ñieän cöïc ro raát beù so vôùi
caûm khaùng Lo cuûa ñieän cöïc vaø doøng qua ñieän dung Co cuûa noù raát beù so vôùi
doøng qua ñieän daãn taûn go ra moâi tröôøng ñaát quanh ñieän cöïc neân coù theå boû qua
ro vaø Co (H.4.2). Nhôø ñoù, phöông trình moâ taû quaù trình truyeàn soùng treân cöïc
ñaát ñôn giaûn hôn vaø coù theå giaûi baèng caùc phöông phaùp giaûi tích ñôn giaûn thoâng
duïng:
∂u ∂i ∂i
− = Lo ; − = go u
∂x ∂t ∂x

Hình 4.2 Sô ñoà thay theá khi taûn doøng seùt qua cöïc noái ñaát

g Khi doøng seùt vôùi ñoä doác ñaàu soùng lôùn chaïy qua ñieän cöïc thì, ban ñaàu
do töø thoâng khoâng bieán thieân ñoät ngoät, neân ñieän caûm cuûa cöïc coù taùc duïng caûn
trôû doøng ñieän ñi saâu vaøo chieàu daøi cuûa noù, do ñoù trò soá ñieän trôû noái ñaát ôû thôøi
 115

ñieåm ban ñaàu lôùn vaø giaûm daàn theo thôøi gian, ñieän aùp giaùng ôû ñaàu vaøo lôùn vaø
giaûm daàn theo chieàu daøi ñieän cöïc, töùc laø ñieän theá phaân boá khoâng ñeàu treân ñieän
cöïc.
AÛnh höôûng cuûa ñieän caûm seõ giaûm daàn theo thôøi gian, ñieän aùp phaân boá
theo chieàu daøi ñieän cöïc trôû neân ñeàu ñaën hôn vaø khi quaù trình quaù ñoä keát thuùc
ñieän trôû taûn oån ñònh baèng:
1
R∞ = = R: (4.2)
go l

vôùi: go - ñieän daãn taûn cuûa ñaát treân moät ñôn vò chieàu daøi cuûa ñieän cöïc
l - chieàu daøi ñieän cöïc.
R∞ cuõng chính laø trò soá ñieän trôû taûn R~ khi taûn doøng moät chieàu hoaëc xoay
chieàu taàn soá 50Hz vì trong tröôøng hôïp naøy aûnh höôûng cuûa ñieän caûm Lo khoâng
ñaùng keå, do toác ñoä bieán thieân doøng ñieän beù.
Nhö vaäy aûnh höôûng cuûa ñieän caûm Lo cuûa ñieän cöïc thay ñoåi theo thôøi gian
cuûa quaù trình truyeàn soùng qua ñieän cöïc, nghóa laø phuï thuoäc vaøo haèng soá thôøi
gian cuûa quaù trình quaù ñoä T ≡ Lo . go . l2 töùc laø phuï thuoäc raát nhieàu vaøo chieàu
daøi l cuûa ñieän cöïc noái ñaát.
Khi taûn doøng seùt, trò soá ñieän trôû taûn cuûa cöïc noái ñaát lôùn nhaát gaàn ñuùng
vaøo luùc doøng seùt ñaït trò soá cöïc ñaïi, töùc laø luùc t =T ñs Neáu haèng soá thôøi gian
cuûa quaù trình quaù ñoä T = T ñs thì luùc doøng ñieän seùt ñaït trò soá cöïc ñaïi, quaù
trình quaù ñoä ñaõ keát thuùc, aûnh höôûng cuûa ñieän caûm Lo khoâng coøn nöõa, ñieän trôû
taûn coù trò soá baèng R ∞ = 1 vaø coù theå coi phaân boá theá theo chieàu daøi ñieän cöïc
gol
gaàn ñoàng nhaát, töùc laø ñieän theá taïi moïi ñieåm treân ñieän cöïc gaàn baèng nhau.
Tröôøng hôïp naøy öùng vôùi hình thöùc noái ñaát baèng coïc hoaëc thanh ngang, coù
chieàu daøi khoâng lôùn vaø ñöôïc goïi laø hình thöùc noái ñaát taäp trung. Neáu cöïc noái
ñaát daøi, T coù theå baèng hoaëc lôùn hôn τ ñs ( T ≥T ñs ) thì khi doøng seùt qua trò soá
cöïc ñaïi ( t =T ñs ) quaù trình quaù ñoä chöa keát thuùc, aûnh höôûng cuûa ñieän caûm
vaãn toàn taïi, do ñoù ñieän trôû taûn xung lôùn hôn ñieän trôû taûn oån ñònh Rx ≥ R∞ .
Ñaây laø tröôøng hôïp noái ñaát keùo daøi hay noái ñaát phaân boá. Ñieän theá phaân boá
khoâng ñeàu treân ñieän cöïc, ôû ñaàu vaøo cao vaø giaûm daàn theo chieàu daøi ñieän cöïc.
Khi taûn doøng seùt, ngoaøi aûnh höôûng cuûa ñieän caûm L cuûa cöïc noái ñaát coøn
moät yeáu toá quan troïng nöõa aûnh höôûng ñeán trò soá cuûa ñieän trôû taûn noái ñaát, ñoù laø
hieän töôïng phoùng ñieän tia löûa trong ñaát. Khi doøng seùt coù bieân ñoä lôùn, cöôøng ñoä
116

tröôøng xung trong ñaát quanh ñieän cöïc coù trò soá baèng Eñx = δ sρ x vôùi δ s - maät
ñoä doøng seùt, ρx ñieän trôû suaát xung cuûa ñaát, coù theå coù trò soá cao vöôït quaù trò soá
tröôøng tôùi haïn cuûa ñaát Epññaát thì seõ gaây neân phoùng ñieän tia löûa trong ñaát
( Epññaát gaàn baèng 10÷12 kV/cm), vuøng ñaát quanh ñieän cöïc trôû neân daãn ñieän
toát, khieán ñieän trôû taûn xung giaûm vaø trong tröôøng hôïp khi chieàu daøi ñieän cöïc
ngaén thì ñieän trôû taûn xung coù theå beù hôn caû ñieän trôû taûn xoay chieàu taàn soá
50Hz. ( Rx < R~ )
Toùm laïi, ñoái vôùi noái ñaát choáng seùt, caàn phaân bieät ñieän trôû hay toång trôû
taûn xung (Zx hay Rx) vôùi ñieän trôû taûn oån ñònh R∞. Quan heä giöõa hai trò soá naøy
bieåu thò bôûi heä soá xung α x = R x
R∞
Neáu aûnh höôûng cuûa ñieän caûm cuûa cöïc noái ñaát nhoû (chieàu daøi beù) thì
α x < 1 töông öùng vôùi hình thöùc noái ñaát taäp trung, ngöôïc laïi neáu aûnh höôûng
cuûa ñieän caûm lôùn (chieàu daøi lôùn) thì α x ≥ 1 , töông öùng vôùi hình thöùc noái ñaát
keùo daøi.

4.2 ÑIEÄN TRÔÛ TAÛN NOÁI ÑAÁT ÔÛ TAÀN SOÁ COÂNG NGHIEÄP R~
Caùc kieán thöùc veà noái ñaát an toaøn ñaõ ñöôïc trình baøy ôû giaùo trình an toaøn
ñieän, ôû ñaây chæ nhaéc laïi moät vaøi ñieåm coù lieân quan ñeán vieäc tính toaùn vaø thieát
keá heä thoáng noái ñaát choáng seùt cho traïm vaø nhaø maùy ñieän. Theo Qui phaïm veà noái
ñaát trong löôùi ñieän hieän haønh cuûa ta thì:
g Ñoái vôùi heä thoáng coù trung tính tröïc tieáp noái ñaát (töùc heä thoáng coù doøng
ngaén maïch chaïm ñaát moät pha lôùn Iñ > 500 A vaø thôøi gian duy trì khoaûng t≤
0,15s (xaùc ñònh bôûi thôøi gian taùc ñoäng cuûa baûo veä rôle chính) thì ñieän trôû cuûa
noái ñaát an toaøn cuûa trang thieát bò ñieän trong moïi tröôøng hôïp vaø moïi ñieàu kieän
thôøi tieát khoâng ñöôïc vöôït quaù 0, 5Ω ( R ≤ 0, 5Ω ) .
g Ñoái vôùi heä thoáng coù trung tính caùch ñieän ( Iñ ≤ 500 A ) neáu noái ñaát
rieâng cho caùc thieát bò ñieän cao aùp (U ≥ 1000V ) thì ñieän trôû noái ñaát an toaøn
cho pheùp: R ≤ 250/Iñ , Ω , neáu noái ñaát chung cho caû thieát bò ñieän aùp cao
(U ≥ 1000V ) vaø ñieän aùp thaáp (U < 1000V ) thì ñieän trôû noái ñaát an toaøn cho
pheùp tính theo: R ≤ 125/Iñ , Ω .
Nhöng trong caû hai tröôøng hôïp, ñieän trôû taûn noái ñaát an toaøn cho pheùp
khoâng vöôït quaù 4 ÷ 10Ω ñoái vôùi noái ñaát cuûa traïm vaø nhaø maùy ñieän vaø khoâng
quaù 5 ÷ 30Ω ñoái vôùi noái ñaát coät ñieän ñöôøng daây. Trong caùc coâng thöùc treân Iñ
laø doøng chaïm ñaát moät pha tính taïi nôi ñònh ñaët noái ñaát. Neáu heä thoáng coù trung
 117

tính caùch ñieän thì:

Iñ = 3ωCU p
vôùi: C - ñieän dung cuûa pha ñoái vôùi ñaát
Up - ñieän aùp pha.
Neáu heä thoáng coù trung tính noái ñaát qua cuoän daäp hoà quang thì
g g
Iñ = | I L − I C | laø doøng ñieän buø dö.
Ñieän trôû taûn ôû taàn soá coâng nghieäp (oån ñònh) cuûa caùc ñieän cöïc noái ñaát
daïng ñôn giaûn, trong moâi tröôøng ñaát ñoàng nhaát, coù theå xaùc ñònh baèng giaûi tích.
Ví duï: ñoái vôùi moät ñieän cöïc hình baùn caàu, baùn kính ro, noái vôùi moät voû
maùy bieán aùp coâng suaát, giaû söû vì moät lyù do naøo ñoù xaûy ra chaïm voû (phoùng
ñieän maët ôû caùch ñieän ngoaøi hay phoùng ñieän xuyeân thuûng caùch ñieän trong)
doøng ñieän taàn soá coâng nghieäp seõ qua ñieän cöïc baùn caàu taûn vaøo ñaát (H.4.3).
Ñieän trôû taûn cuûa lôùp ñaát naèm giöõa hai maët ñaúng theá coù baùn kính r vaø r + dr
baèng:
dr
dR = ρ
2πr2
vôùi ρ laø ñieän trôû suaát cuûa daát
Nhö vaäy ñieän trôû taûn cuûa ñieän cöïc hình baùn caàu baùn kính ro baèng:
∞ ∞
ρ dr ρ
R = ∫ dR =
2π ∫ r2 =
2πro
(4.2)
ro ro
118

Phaân boá theá treân maët ñaát xung quanh ñieän cöïc noái ñaát hình baùn caàu ñöôïc
xaùc ñònh theo:
∞
Iñ ρ
ϕr = Iñ dR = ∫ 2πr
(4.3)
r

vôùi Iñ laø doøng ñieän chaïm ñaát qua ñieän cöïc.

Ngöôøi tieáp xuùc vôùi voû maùy luùc xaûy ra söï coá chòu taùc duïng cuûa moät hieäu soá
ñieän theá giöõa voû maùy vaø baøn chaân goïi laø ñieän aùp tieáp xuùc:
U tx = ϕ ro : ϕc

Ngöôøi (hay thuù) ñi trong khu vöïc gaàn thieát bò trong thôøi gian söï coá chòu
moät hieäu soá ñieän theá giöõa hai baøn chaân goïi laø ñieän aùp böôùc:
U b = ϕc1 − ϕc2

Ñieän theá voû maùy baèng ñieän aùp giaùng treân ñieän cöïc tieáp ñaát:
ρ
U m = I ñ R = Iñ
2πro

Ñeå ñaûm baûo an toaøn cho ngöôøi vaän haønh, heä thoáng noái ñaát phaûi ñöôïc thieát keá
sao cho ñieän aùp tieáp xuùc vaø ñieän aùp böôùc trong moïi ñieàu kieän khoâng vöôït quaù trò
soá nguy hieåm cho ngöôøi. Ñeå thoûa maõn yeâu caàu naøy, phaûi coù bieän phaùp giaûm nhoû
ñieän trôû tieáp ñaát R, phaûi coù bieän phaùp caân baèng theá trong khu vöïc gaàn thieát bò
ñöôïc noái ñaát vaø taêng ñieän trôû ñoái vôùi doøng ñieän qua ngöôøi vaøo ñaát baèng caùch duøng
ñeäm caùch ñieän, uûng, gaêng tay caùch ñieän. Treân maët ñaát khu vöïc traïm thöôøng ñöôïc
raûi moät lôùp soûi hoaëc ñaù daêm daøy khoaûng 8 ÷ 15 cm coù taùc duïng giöõ aåm cuûa lôùp
ñaát treân vaø taêng cöôøng ñieän trôû ñoái vôùi doøng ñieän chaïy vaøo töø baøn chaân qua cô theå
ngöôøi, do ñoù, giaûm khaû naêng bò ñieän giaät. Tuøy thuoäc chuûng loaïi, kích thöôùc, tình
traïng beà maët saïch hay baån, ñoä aåm cuûa moâi tröôøng vaø thôøi tieát, ñieän trôû suaát cuûa
lôùp soûi, ñaù naøy thay ñoåi trong moät phaïm vi roäng, coù theå töø moät vaøi ngaøn Ω.m ñeán
haøng trieäu Ω.m.
Ñieän trôû taûn ôû taàn soá coâng nghieäp (oån ñònh) cuûa moät soá daïng ñieän cöïc
thöôøng duøng, ñöôïc xaùc ñònh theo caùc coâng thöùc ôû baûng 4.1.
Baûng 4.1
Loaïi ñieän cöïc Caùch choân Coâng thöùc tính ñieän trôû taûn Ghi chuù
 119

Neáu duøng
ρ 4l
Coïc choân noåi Rc = ln (4.4) saét goùc coù beà
2πl d
roäng b thì thay d
= 0,95b

ρ 2l 1 4t + l
Rc = (ln + ln ) (4.5)
2πl d 2 4t − l
Coïc choân chìm nhö treân
l
vôùi t = to +
2

Neáu duøng
ρ l2 saét deït coù beà
Thanh choân chìm Rt = ln (4.6)
2πl dto roäng b thì thay
b
d=
2

ρ 8D πD
Thanh hình Rv = (ln + ln ) (4.7)
2π2D d 4to nhö treân
xuyeán choân chìm
vôùi D laø ñöôøng kính hình xuyeán

Ñoái vôùi ñieän cöïc thanh ñaët naèm ngang boá trí theo nhieàu kieåu khaùc nhau
(baûng 4.2) coù theå duøng coâng thöùc toång quaùt sau ñeå tính ñieän trôû taûn ôû taàn soá
coâng nghieäp moät caùch gaàn ñuùng:

ρ kL2
Rt = ln (4.8)
2πL dto
vôùi: L - toång chieàu daøi cuûa ñieän cöïc (neáu laø maïch voøng thì laáy baèng chu vi)
d - ñöôøng kính cuûa thanh duøng laøm ñieän cöïc - neáu duøng saét
deït thì thay d = b/2 vôùi, b laø beà roäng saét deït
to - ñoä choân saâu ñieän cöïc
k - heä soá phuï thuoäc caùch boá trí thanh ngang coù tính ñeán hieäu öùng maøn
che, cho trong (baûng 4.2) ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm.

Baûng 4.2 Heä soá hình daùng k duøng trong coâng thöùc (4.8)
Sô ñoà boá trí
k Sô ñoà boá trí thanh l1 / l2 k
thanh

1 1 5,53
120

1,27 1,5 5,81

1,46 2 6,42

2,38 3 8,17

8,45 4 10,40

19,2

l2
4D 2

Ñieän trôû noái ñaát cuûa toå hôïp nhieàu ñieän cöïc
Ñeå ñaûm baûo yeâu caàu veà trò soá ñieän trôû noái ñaát, thöôøng phaûi duøng caùc hình
thöùc noái ñaát toå hôïp, goàm moät soá löôïng nhaát ñònh caùc thanh vaø coïc noái lieàn
nhau theo nhieàu caùch khaùc nhau (tia, maïch kheùp kín).
Trong tröôøng hôïp naøy, doøng ñieän söï coá töø caùc ñieän cöïc taûn vaøo ñaát khoâng
ñoàng ñeàu theo moïi phöông (H.4.4), do ñieän tröôøng cuûa doøng ñieän qua chuùng
coù aûnh höôûng laãn nhau - ñoù laø hieäu öùng maøn che, keát quaû laø hieäu quaû taûn
doøng ñieän cuûa ñaát keùm hôn so vôùi tröôøng hôïp töøng ñieän cöïc rieâng leû, do ñoù
ñieän trôû taûn cuûa toå hôïp Rth: caùc ñieän cöïc lôùn hôn so vôùi ñieän trôû taûn töông
ñöông Rtñ: cuûa toaøn boä caùc ñieän cöïc rieâng leû:
1
Rth: > R1: // R2: // K = n
= Rtñ:
1
∑ Ri:
i=1
1 Rtñ:
hay Rth: = n
= (4.9)
1 η~
η: ∑ Ri:
i=1
Rtñ:
suy ra η~ = ≤ 1
Rth:
 121

η∼ laø heä soá söû duïng khi taûn doøng ñieän xoay chieàu taàn soá coâng nghieäp.

Hình 4.4 Phaân boá ñöôøng taûn doøng ñieän cuûa caùc ñieän cöïc
noái song song vôùi nhau

Ñeå minh hoïa hieäu öùng maøn che, xeùt ví duï moät toå hôïp ñôn giaûn goàm hai
ñieän cöïc baùn caàu noái song song nhau (H.4.5).

Hình 4.5 Toå hôïp hai ñieän cöïc hình baùn caàu

Trong tröôøng hôïp naøy doøng ñieän chaïy qua moãi ñieän cöïc baèng Iñ/2. Ñieän
aùp giaùng treân moãi ñieän cöïc goàm hai thaønh phaàn:
- Do baûn thaân doøng ñieän chaïy trong ñieän cöïc ñoù gaây neân
- Do doøng ñieän chaïy trong ñieän cöïc kia gaây neân.
Töø ñoù ñieän trôû taûn cuûa toå hôïp goàm hai thaønh phaàn xaùc ñònh theo:
U ρ 1 1
Rth~ = = ( + )
Iñ 4π ro a
vôùi: ro - baùn kính ñieän cöïc; a - khoaûng caùch giöõa hai ñieän cöïc.
Neáu hai ñieän cöïc ñaët raát xa nhau, töùc a raát lôùn, ñieän tröôøng cuûa chuùng
khoâng aûnh höôûng laãn nhau thì:
ρ R
Rth
′ ~ = Rtñ ~ = =
4πro 2
töùc ñieän trôû taûn cuûa toå hôïp baèng ñieän trôû taûn töông ñöông cuûa caùc ñieän cöïc. Tæ
soá giöõa ñieän trôû taûn cuûa toå hôïp khi khoâng keå vaø khi coù keå ñeán hieäu öùng maøn che
122

chính laø heä soá söû duïng cuûa toå hôïp noái ñaát.
Trong ví duï naøy:
Rth
′ ~ ρ/ 4πro 1
η~ = = = < 1
Rth~ 1 1 r
ρ / 4π( + ) 1+ o
ro a a
Töø ví duï ñôn giaûn naøy coù theå ruùt ra moät qui luaät chung laø: heä soá söû duïng
cuûa toå hôïp ñieän cöïc seõ giaûm neáu taêng kích thöôùc cuûa ñieän cöïc vaø giaûm khoaûng
caùch giöõa chuùng.
Ngoaøi ra, heä soá söû duïng coøn phuï thuoäc vaøo loaïi ñieän cöïc (coïc, thanh...),
soá löôïng vaø caùch boá trí chuùng. Ñoái vôùi caùc toå hôïp phöùc taïp, heä soá söû duïng
ñöôïc xaùc ñònh baèng moâ hình vaø coù theå tra cöùu trong caùc baûng soá hoaëc caùc
ñöôøng cong cho trong caùc taøi lieäu höôùng daãn thieát keá noái ñaát, caùc qui phaïm veà
noái ñaát caùc trang thieát bò ñieän. Neáu toå hôïp ñieän cöïc noái ñaát goàm nhieàu coïc noái
lieàn nhau bôûi caùc thanh (theo caùc kieåu hình tia hay maïch kheùp kín) thì ñieän trôû
taûn cuûa caû heä thoáng Rht~ ñöôïc xaùc ñònh nhö laø ñieän trôû cuûa toå hôïp coïc RcΣ noái
song song vôùi ñieän trôû cuûa toå hôïp thanh RtΣ .
Rc  Rc Rt
Vôùi RcΣ =
nηc 
⋅
nηc ηt Rc ⋅ Rt
 → Rht = = (4.10)
Rt  Rc R Rcηt + Rt ⋅ n ⋅ ηc
RtΣ = + t
ηt  nηc ηt

vôùi: Rt - ñieän trôû cuûa toå hôïp thanh tính theo coâng thöùc gaàn ñuùng (4.8) vaø baûng 4.2
Rc - ñieän trôû taûn cuûa töøng coïc rieâng leû
ηc , ηt - heä soá söû duïng cuûa coïc, thanh trong toå hôïp; n - soá coïc.
Caùc heä soá söû duïng ηc , ηt phuï thuoäc vaøo tæ soá böôùc coïc treân chieàu daøi coïc
( ( a/lc ) , vaøo soá löôïng coïc n, vaøo caùch boá trí thanh (tia, maïch kheùp kín) coù theå
tra cöùu theo caùc taøi lieäu ñaõ neâu treân.

4.3 ÑIEÄN TRÔÛ TAÛN CUÛA NOÁI ÑAÁT CHOÁNG SEÙT

4.3.1 Ñieän trôû taûn xung cuûa daïng noái ñaát taäp trung
Ñoái vôùi daïng noái ñaát taäp trung, do chieàu daøi cuûa ñieän cöïc khoâng lôùn, aûnh
höôûng cuûa ñieän caûm baûn thaân ñieän cöïc khoâng ñaùng keå, coù theå boû qua, trong
khi hieän töôïng phoùng ñieän tia löûa trong ñaát taïo neân ôû xung quanh ñieän cöïc
moät khu vöïc daãn ñieän toát. Trong tính toaùn gaàn ñuùng coù theå coi tia löûa ñieän
 123

phaùt trieån ñoàng ñeàu, ñaát trong khu vöïc phoùng ñieän tia löûa coù ñoä daãn ñieän
töông ñöông vôùi kim loaïi laøm ñieän cöïc, coù nghóa laø töông ñöông vôùi söï taêng
kích thöôùc cuûa ñieän cöïc (H.4.6), ngoaøi ra ñaát ôû ngoaøi khu vöïc tia löûa ñieän
cuõng coù ñieän daãn taêng leân ít nhieàu so vôùi moâi tröôøng ñaát xung quanh.
Khu vöïc phoùng ñieän tia löûa xung quanh
ñieän cöïc ñöôïc giôùi haïn bôûi beà maët coù cöôøng ñoä
tröôøng baèng cöôøng ñoä tröôøng phoùng ñieän trong
ñaát ( E = E pñ( ñ ) ) . Nhö vaäy, kích thöôùc thaät cuûa
ñieän cöïc coù theå ñöôïc thay theá baèng kích thöôùc
cuûa khu vöïc phoùng ñieän tia löûa öùng vôùi khi doøng
ñieän xung coù trò soá baèng bieân ñoä chaïy qua trong
thôøi gian baèng thôøi gian ñaàu soùng T ñs vaø ñeå
tính toaùn ñieän trôû taûn xung cuûa moät loaïi ñieän
cöïc naøo thì duøng coâng thöùc tính ñieän trôû taûn ôû
taàn soá coâng nghieäp cuûa noù, chæ caàn thay kích
thöôùc thaät cuûa ñieän cöïc baèng kích thöôùc bieåu
kieán cuûa noù (töùc laø kích thöôùc cuûa khu vöïc coù
phoùng ñieän tia löûa).
Neáu ñaát khoâng ñoàng nhaát thì trong tính
toaùn vôùi ñoä chính xaùc chaáp nhaän ñöôïc thay ρ
baèng ρ ñt (ñieän trôû suaát ñaúng trò) xaùc ñònh ñöôïc trong cheá ñoä oån ñònh. Sau ñaây
laø moät vaøi ví duï:
1- Ñieän cöïc hình baùn caàu, baùn kính ro
ÔÛ beà maët giôùi haïn khu vöïc phoùng ñieän tia löûa vôùi baùn kính bieåu kieán rbk ,
cöôøng ñoä ñieän tröôøng baèng:
Is
E = 2
⋅ ρ ñt = E pñ ( ñ )
2πrbk

vôùi Epñ( ñ ) laø cöôøng ñoä tröôøng phoùng ñieän trong ñaát khi doøng baèng bieân ñoä
chaïy qua trong thôøi gian t = τ ñs
124

Hình 4.7 Phoùng ñieän tia löûa trong ñaát ôû ñieän cöïc hình baùn caàu

Töø ñoù, baùn kính khu vöïc phoùng ñieän tia löûa hay baùn kính bieåu kieán cuûa
ñieän cöïc baèng:

Is ρ ñt
rbk =
2π E pñ( ñ )

Ñieän trôû taûn xung cuûa ñieän cöïc hình baùn caàu baèng:

ρ ñt ρ ñt E pñ( ñ )
Rx = =
2πrbk 2πIs

vaø heä soá xung baèng:

Rx r 2πE pñ( ñ )
αx = = o = ro
R~ rbk Isρ ñt

Nhö vaäy ñieän trôû taûn xung khoâng phuï thuoäc vaøo kích thöôùc hình hoïc cuûa
ñieän cöïc maø chæ phuï thuoäc vaøo caùc ñaëc tính cuûa ñaát (ρ ñt , E pñ( ñ ) ) vaø bieân ñoä
doøng ñieän, gaây neân phoùng ñieän tia löûa trong ñaát.
2- Ñieän cöïc laø coïc choân thaúng coù chieàu daøi l, ñöôøng kính d
Khu vöïc phoùng ñieän tia löûa coù daïng hình truï vôùi baùn kính bieåu kieán rbk ,
cöôøng ñoä tröôøng ôû beà maët giôùi haïn baèng (H.4.6)
Is Isρ ñt
E = E pñ( ñ ) = ρ ñt ⇒ rbk =
2πrbk ⋅ l 2πlE pñ( ñ )

ρ ñt 2l ρ ñt 4 πl2 E pñ( ñ )
Töø ñoù: Rx = ⋅ ln = ln
2πl rbk 2πl Isρ ñt
vaø heä soá xung baèng:
 125

4πl2 E pñ( ñ )
ln
Rx Isρñt
αx = =
R~ ln 4 l/d
Caùch tính ñieän trôû taûn xung cuûa moät ñieän cöïc thanh choân ngang chieàu daøi
khoâng lôùn vaø heä soá xung cuûa noù cuõng tieán haønh töông töï
Töø bieåu thöùc xaùc ñònh α x cuûa noái ñaát taäp trung, coù theå ruùt ra vaøi nhaän xeùt sau:
g Heä soá xung phuï thuoäc vaøo tích Is ⋅ ρ , coù nghóa laø bieân ñoä cuûa doøng seùt
Is caøng lôùn, ñieän trôû suaát cuûa ñaát caøng cao thì α x caøng giaûm vaø ñieän
trôû taûn xung Rx caøng beù
g Khi chieàu daøi cuûa ñieän cöïc taêng thì α x taêng (do aûnh höôûng cuûa ñieän
caûm cuûa ñieän cöïc) nhöng trong moïi tröôøng hôïp α x < 1

Xaùc ñònh ñieän trôû taûn xung cuûa moät toå hôïp noái ñaát taäp trung
Ñeå xaùc ñònh ñieän trôû taûn xung cuûa moät toå hôïp noái ñaát taäp trung (ví duï noái
ñaát cuûa coät thu seùt ñoäc laäp, cuûa coät ñieän ñöôøng daây...) caàn tieán haønh theo caùc
böôùc sau:
g Tính ñieän trôû taûn xoay chieàu taàn soá coâng nghieäp cuûa töøng loaïi ñieän cöïc
rieâng leû ( Rc~ , Rt~ )
g Xaùc ñònh söï phaân boá doøng seùt treân töøng loaïi ñieän cöïc, gaàn ñuùng theo tæ
leä nghòch cuûa trò soá ñieän trôû taûn xoay chieàu cuûa chuùng.
g Xaùc ñònh heä soá xung cuûa töøng loaïi ñieän cöïc phuï thuoäc doøng seùt qua
chuùng vaø ñieän trôû suaát cuûa ñaát α x = f ( I , ρ) (baèng caùch tra baûng hoaëc
caùc ñöôøng cong töông öùng cho trong taøi lieäu thieát keá choáng seùt, soå tay
kyõ thuaät ñieän...) töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc ñieän trôû taûn xung cuûa töøng loaïi
ñieän cöïc rieâng leû ñoù.
Rxc = α xc R: c

vaø Rxt = α xt R: t

g Ñieän trôû taûn cuûa caû toå hôïp noái ñaát xaùc ñònh theo:
Rxc
⋅ Rxt
n 1 Rxc . Rxt 1
RxΣ = ⋅ = ⋅
Rxc η Rxc + nRxt ηx
+ Rxt x
n
trong ñoù: n - soá coïc; ηx - heä soá söû duïng xung cuûa toå hôïp.
126

Heä soá söû duïng xung η x < η~ vì khu vöïc phoùng ñieän tia löûa quanh ñieän
cöïc laøm taêng aûnh höôûng maøn che cuûa ñieän tröôøng giöõa chuùng vôùi nhau (kích
thöôùc bieåu kieán cuûa ñieän cöïc taêng laøm khoaûng caùch giöõa caùc ñieän cöïc giaûm).
Vieäc xaùc ñònh heä soá söû duïng xung ηx cho caùc toå hôïp noái ñaát baèng phöông phaùp
giaûi tích raát phöùc taïp, do ñoù thöôøng ñöôïc xaùc ñònh thöïc nghieäm treân moâ hình.
Trò soá ηx cuûa caùc toå hôïp noái ñaát thöôøng duøng, ñöôïc cho trong caùc taøi lieäu thieát
keá choáng seùt hoaëc soå tay kyõ thuaät ñieän.
Tính toaùn ví duï: xaùc ñònh ñieän trôû
taûn xung cuûa moät toå hôïp noái ñaát goàm
moät thanh hình voøng xuyeán coù D = 8m,
vaø boán coïc men theo thanh (H.4.8).
Doøng seùt qua toå hôïp coù bieân ñoä
Is = 80kA . Thanh baèng theùp deït
40 × 4 mm2 , coïc baèng theùp oáng
dc = 50mm , daøi lc = 2m choân saâu
to = 0, 8 m . Ñieän trôû suaát tính toaùn
ρt = 500 Ωm; ρc = 200 Ωm . Ñieän trôû Hình 4.8 Toå hôïp thanh hình
taûn xoay chieàu 50Hz cuûa cöïc hình voøng voøng xuyeán coù boán coïc ven chu vi
xuyeán tính theo:
ρt 8D πD
Rv: = 2
(ln + ln ) ≈ 32 Ω
2π D dt 4 to

ρc 2l 1 4 t + lc
vaø cuûa moät coïc: Rc : = (ln c + ln ) ≈ 74 Ω
2πlc dc 2 4 t − lc
Töø ñoù ñieän trôû töông ñöông cuûa caû boán coïc: R4 c = 74 / 4 = 18, 5Ω .
Doøng seùt phaân boá treân caùc ñieän cöïc tæ leä nghòch vôùi ñieän trôû taûn, töø heä
phöông trình:
 Iv R 18, 5
 = 4c =
 I4 c Rv 32
 I + I = I = 80kA
 v 4c s
tính ñöôïc:
g Doøng ñieän chaïy trong hình voøng xuyeán Iv ≈ 30 kA
g Doøng ñieän chaïy trong moãi coïc Ic = 50/ 4 ≈ 13 kA
 127

Töông öùng vôùi ρt = 500 Ωm vaø Iv = 30 kA tra baûng ñöôïc heä soá xung
cuûa hình voøng xuyeán α xv = 0, 5 ⇒ Rxv = 32 × 0, 5 = 16 Ω
ρ c = 200 Ωm vaø Ic = 13 kA tra baûng vaø noäi suy ñöôïc heä soá xung cuûa
coïc α xc = 0, 55 ⇒ Rxc = 74 * 0, 55 = 41Ω .
Heä soá söû duïng xung cuûa toå hôïp voøng coù boán coïc tra baûng ñöôïc
η x = 0, 75 . Cuoái cuøng tính ñöôïc ñieän trôû taûn xung cuûa toå hôïp noái ñaát:

41 × 16 1
RxΣ = ⋅ ≈ 8, 3 Ω
41 + 16 × 4 0, 75

4.3.2 Ñieän trôû taûn xung cuûa noái ñaát keùo daøi baèng thanh ngang
1- Khi boû qua quaù trình phoùng ñieän trong ñaát
Tröôøng hôïp naøy coù theå xaûy ra khi doøng ñieän seùt coù bieân ñoä khoâng lôùn
truyeàn qua ñieän cöïc hoaëc doøng seùt reõ theo nhieàu nhaùnh cuûa heä thoáng noái ñaát.
Trong sô ñoà thay theá vôùi caùc thoâng soá raûi (H.4.9):
l
Lo = 0, 2(ln − 0, 31) µH /m laø ñieän caûm theo ñôn vò chieàu daøi cuûa ñieän cöïc.
r
Lo - khoâng ñoåi vaø ñieän daãn taûn theo ñôn vò chieàu daøi (öùng vôùi moät ñieän trôû
suaát ρ cuûa ñaát vaø bieân ñoä doøng seùt nhaát ñònh) cuõng khoâng ñoåi:
1
go = , (1/Ωm)
R~ l

vôùi: l - chieàu daøi ñieän cöïc, m; r - baùn kính thanh, m

R~ - ñieän trôû taûn oån ñònh, Ω.

Hình 4.9 Sô ñoà thay theá cuûa ñieän cöïc thanh daøi
128

khi boû qua phoùng ñieän trong ñaát

Phöông trình truyeàn soùng qua ñieän cöïc coù daïng:

∂u ∂i 
− = Lo 
∂x ∂t 
 (4.6)
∂i
vaø − = go u 
∂x 
Vôùi doøng ñieän seùt coù ñoä doác ñaàu soùng khoâng ñoåi is(0,t) = at, nghieäm cuûa
phöông trình vi phaân cho bieán thieân cuûa ñieän aùp theo thôøi gian t taïi moät ñieåm x
baát kyø doïc theo chieàu daøi ñieän cöïc baèng:
∞
a 1 kπx
u( x, t ) =
go l
[ t + 2T1 2 ∑
(1 − e− t/Tk ) cos(
l
)] (4.7)
k=1 k

Lo go l2 Lo go l2 T1
vôùi T1 = ; Tk = = haèng soá thôøi gian cuûa quaù trình truyeàn
π2 π2 k2 k2
soùng ñieàu hoøa baäc moät vaø baäc k.
Töø ñoù, ñieän aùp ñaàu vaøo (x=0), nôi doøng seùt ñi vaøo heä thoáng noái ñaát:
∞
a 1
u( 0, t ) =
go l
[ t + 2T1 ∑
2
(1 − e− t / Tk )] (4.8)
k=1 k

Nhö vaäy, toång trôû taûn xung ñaàu vaøo taïi moät thôøi ñieåm t baát kyø seõ laø:
u( 0, t ) 1 2T ∞ 1
Z ( 0, t ) =
is ( 0, t )
=
go l
[1 + 1
t k=1 k2
∑
(1 − e− t/Tk ] (4.9)

Moät caùch gaàn ñuùng khi doøng seùt ñaït trò soá cöïc ñaïi ( t = τ ñs ) thì toång trôû
xung ñaàu vaøo coù trò soá lôùn nhaát.
∞
1 2T 1
Z ( 0,T ñs ) =
go l
[1 + 1
T ñs ∑ k2 (1 − e−T ñs/Tk )] (4.10)
k=1

Trong coâng thöùc treân chæ caàn khai trieån chuoãi ∑ , ñeán soá haïng thöù i töông öùng
τ ñs τ
= 3 , vì vôùi ñs > 3 thì e−τñs / Ti < 0, 05 ⇒ 1 − e−τñs / Ti ≈ 1 , ngoaøi ra ñaõ
Ti Ti
bieát:
∞
1 π2
∑ k2 =
6
k=1
 129

Soá haïng tôùi haïn thöù i ñöôïc xaùc ñònh theo:

T T ñs Lo go l2 l 3Lo go
ñs
≥3→ ≥ Ti = ⇒ i≥
Ti 3 i2 π2 π T ñs

vaø heä soá xung cuûa noái ñaát keùo daøi:

∞
Z ( 0,T ñs ) 2T 1
αx =
R~
=1+ 1
T ñs ∑ k2 (1 − e−T ñs /Tk ) (4.11)
k=1

Hình 4.10 Quan heä Rx = f(t, l) Hình 4.11 Phaân boá ñieän aùp doïc theo
chieàu daøi ñieän cöïc

Töø caùc bieåu thöùc treân ( 4.9 ÷ 4.10) coù theå nhaän thaáy toång trôû taûn xung
goàm hai thaønh phaàn:
g Thaønh phaàn oån ñònh coù trò soá baèng ñieän trôû taûn xoay chieàu:
1
R∞ =
go l

g Thaønh phaàn caûm khaùng quaù ñoä giaûm theo thôøi gian. Ñieän cöïc caøng
ngaén, haèng soá thôøi gian cuûa quaù trình quaù ñoä ( T ≡ go Lo l2 ) caøng beù thì quaù
trình quaù ñoä caøng choùng keát thuùc, do ñoù toång trôû caøng tieán nhanh ñeán trò soá oån
ñònh R∞, phaân boá ñieän aùp theo chieàu daøi ñieän cöïc caøng ñoàng nhaát hôn
(H.4.10).
Ñieän cöïc caøng daøi thì caøng caùch xa ñaàu vaøo ñieän aùp caøng giaûm nhanh,
töùc laø hieäu quaû taûn doøng seùt caøng keùm. Hình 4.11 trình baøy söï phaân boá ñieän
130

aùp doïc theo chieàu daøi ñieän cöïc taïi thôøi ñieåm t =T ñs .

Tröôøng hôïp T ñs /T1 > 3 thì toång trôû taûn xung khi doøng ñieän qua trò soá cöïc
ñaïi seõ baèng:
1 2T ∞
1 T1π2
Z ( 0, τ ñs ) =
go l
[1 + 1
τ ñs
∑ 2
] = R∞ [1 +
3τ ñs
]
k=1 k
Lo l
Z ( 0, τ ñs ) = R∞ +
3τ ñs

2- Khi coù quaù trình phoùng ñieän trong ñaát

Do aûnh höôûng cuûa ñieän caûm neân maät ñoä doøng ñieän vaø cöôøng ñoä ñieän
tröôøng giaûm daàn doïc theo chieàu daøi ñieän cöïc, laøm cho khu vöïc phoùng ñieän tia
löûa heïp daàn. Vì vaäy, ñieän daãn taûn xung theo ñôn vò chieàu daøi cuûa noái ñaát keùo
daøi khoâng coøn laø haèng soá nöõa maø phuï thuoäc vaøo phaân boá aùp doïc theo chieàu
daøi ñieän cöïc, coù nghóa laø g x = f ( u) . Heä phöông trình (vi phaân) truyeàn soùng
trôû neân khoâng ñöôøng thaúng, chæ coù theå giaûi baèng phöông phaùp gaàn ñuùng hoaëc
phöông phaùp soá. ÔÛ ñaây seõ khoâng ñi vaøo quaù trình tính toaùn maø chæ neâu ra moät
vaøi qui luaät bieán thieân cuûa toång trôû xung cuûa noái ñaát keùo daøi khi coù hieän töôïng
phoùng ñieän trong ñaát.
Hình 4.12 trình baøy caùc ñöôøng cong R: = 1/go l; Zo = f ( l ) khi boû qua
phoùng ñieän trong ñaát vaø Zx = f(l) khi coù phoùng ñieän trong ñaát töông öùng caùc
doøng seùt coù bieân ñoä khaùc nhau ( I1 < I2 < I3 ) vaø ñaát coù ñieän trôû suaát ρ nhaát
ñònh.
So saùnh caùc ñöôøng cong coù theå thaáy raèng ôû moät ñieän trôû suaát ρ nhaát ñònh
cuûa ñaát, khi doøng seùt taêng, phoùng ñieän trong ñaát maõnh lieät hôn seõ laøm giaûm
toång trôû taûn xung Zx ñaùng keå.
 131

Hình 4.12 Söï phuï thuoäc cuûa R~, Zo vaø Zx vaøo chieàu daøi ñieän cöïc
vaø doøng ñieän seùt

Khi chieàu daøi ñieän cöïc khoâng lôùn laém thì coù theå Z x < R: vaø α x ≤ 1 , khi
chieàu daøi ñieän cöïc taêng thì coù theå Z x > R: vaø α x > 1
Töø ñoù coù theå ruùt ra keát luaän laø: öùng vôùi moät trí soá ρ vaø I nhaát ñònh coù
moät trò soá giôùi haïn cuûa chieàu daøi ñieän cöïc maø vöôït quaù giôùi haïn ñoù, toång trôû
taûn xung khoâng giaûm khi taêng chieàu daøi ñieän cöïc nöõa, hieäu quaû taûn doøng seùt
keùm vaø nhö theá khoâng hôïp lyù veà kinh teá vaø kyõ thuaät.
Ví duï: baûng döôùi ñaây cho giôùi haïn veà chieàu daøi cuûa ñieän cöïc theo ñieän
trôû suaát cuûa ñaát, tính toaùn vôùi doøng seùt coù bieân ñoä
I = 40 kA vaø T ds = 3 ÷ 6µs

ρ ( Ωm ) 500 1000 2000 4000

lgh (m) 30 ÷ 40 45 ÷ 55 60 ÷ 80 80 ÷ 100

4.4 ÑIEÄN TRÔÛ SUAÁT CUÛA ÑAÁT VAØ CAÙC NHAÂN TOÁ AÛNH
HÖÔÛNG
Ñeå tính toaùn thieát keá heä thoáng noái ñaát, caàn thieát phaûi bieát ñieän trôû suaát cuûa
ñaát, maø ñieän trôû suaát cuûa ñaát phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn caáu taïo cuûa noù, vaøo khaû
naêng giöõ aåm cuûa ñaát cuõng nhö aûnh höôûng cuûa ñieàu kieän moâi tröôøng xung quanh
vaø thôøi tieát. Ñaát coù keát caáu haït, goác voâ cô hoaëc höõu cô. ÔÛ traïng thaùi khoâ, ñieän
132

daãn cuûa chuùng khoâng lôùn. Nhöng khi bò thaám öôùt, caùc muoái khoaùng voán coù trong
ñaát seõ hoøa tan thaønh dung dòch ñieän phaân, laøm cho ñieän daãn cuûa ñaát taêng leân.
Ñieän daãn cuûa ñaát do ñoù phuï thuoäc vaøo muøa, vaøo löôïng möa, vaøo ñoä saâu, vaøo caùc
vuøng nöôùc chung quanh, vaøo maïch nöôùc ngaàm. Khaû naêng giöõ aåm cuûa ñaát phuï
thuoäc vaøo kích thöôùc cuûa haït ñaát, haït caøng beù thì khaû naêng giöõ aåm caøng cao.
Caùc loaïi ñaát thöôøng gaëp laø ñaát caùt, ñaát seùt, ñaát muøn.
Ñaát caùt caáu taïo bôûi caùc haït thaïch anh, ñöôøng kính töø 0,2÷2 mm, coù raát ít
caùc chaát ñieän phaân vaø khaû naêng giöõ aåm keùm; khi caùt bò aåm khe troáng giöõa caùc
haït caùt seõ chöùa ñaày nöôùc, ñieän daãn cuûa caùt taêng nhanh vaø coù theå taêng baèng
ñieän daãn cuûa nöôùc.
Ñaát seùt cuõng coù goác voâ cô, goàm nhöõng haït raát mòn ñöôøng kính khoaûng vaøi
phaàn ngaøn mm vaø ôû traïng thaùi quaùnh. Trong ñaát seùt coù nhieàu thaønh phaàn muoái
khoaùng, ñaát seùt coù khaû naêng giöõ aåm cao, neân ñieän daãn cuûa noù lôùn hôn nhieàu
so vôùi ñaát caùt.
Ñaát muøn coù goác höõu cô, cuõng ôû theå nhaõo nhöng bôû, khaû naêng giöõ aåm lôùn
vaø cuõng chöùa nhieàu dung dòch ñieän phaân. Khi ñaát seùt, ñaát muøn bò aåm, do söï
hình thaønh caùc dung dòch ñieän phaân, ñieän daãn cuûa ñaát taêng cao coù theå vöôït caû
trò soá ñieän daãn cuûa nöôùc.
Trong naêm, do ñieàu kieän thôøi tieát khí töôïng thay ñoåi laøm cho nhieät ñoä cuûa
ñaát, haøm löôïng cuûa aåm trong ñaát vaø ñoä baõo hoøa cuûa chuùng ôû caùc taàng ñaát khaùc
nhau cuõng thay ñoåi. Do ñoù, ñieän trôû suaát cuûa ñaát bieán ñoåi trong moät phaïm vi
roäng, trò soá trong muøa möa vaø muøa khoâ coù theå khaùc nhau raát xa. Trò soá ñieän
trôû suaát tin caäy nhaát duøng trong tính toaùn thieát keá heä thoáng noái ñaát coù ñöôïc
baèng caùch ño ñaïc taïi choã, taïi nhieàu ñieåm, thöïc hieän nhieàu laàn vaø laáy giaù trò
trung bình thoáng keâ.
Trò soá ño ñöôïc (ρ ño ) phaûi nhaân vôùi moät heä soá an toaøn, goïi laø heä soá muøa
(km) ñeå chuù yù ñeán khaû naêng taêng ñieän trôû suaát do söï thay ñoåi traïng thaùi cuûa ñaát
khi thôøi tieát trong naêm thay ñoåi baát lôïi:
ρtt = ρ ño: ⋅ km (4.12)

vôùi: ρtt - ñieän trôû suaát tính toaùn cuûa ñaát, Ω.m
ρño∼ - ñieän trôû suaát cuûa ñaát ño ñöôïc, Ω.m
km - heä soá muøa phuï thuoäc vaøo loaïi noái ñaát, loaïi ñieän cöïc, ñoä choân saâu.
Trò soá km cho trong baûng 4.3.
Trong tính toaùn laáy trò soá km beù (theo giôùi haïn döôùi) neáu khi ño ñaát khoâ
raùo vaø laáy km lôùn (theo giôùi haïn treân) neáu khi ño ñaát aåm öôùt.
 133

Baûng 4.3
Ñoä choân saâu Heä soá muøa km
Loaïi noái ñaát Loaïi ñieän cöïc
(m) Ñaát khoâ Ñaát aåm
0,5 4,5 6,5
Noái ñaát an toaøn vaø Thanh ngang
0,8 1,6 3
noái ñaát laøm vieäc
Coïc thaúng ñöùng 0,8 1,4 2
0,5 1,4 1,8
Thanh ngang
Noái ñaát choáng seùt 0,8 1,25 1,45
Coïc thaúng ñöùng 0,8 1,15 1,3

Noái ñaát an toaøn vaø noái ñaát laøm vieäc phaûi phaùt huy taùc duïng vaøo baát cöù
luùc naøo trong naêm. Veà muøa khoâ ñieän trôû suaát cuûa ñaát taêng cao, do ñoù phaûi
choïn heä soá muøa coù trò soá lôùn. Coøn noái ñaát choáng seùt chæ phaùt huy taùc duïng vaøo
muøa seùt, töùc laø muøa möa doâng, ñaát aåm öôùt neân chæ caàn heä soá döï tröõ thaáp hôn,
töùc heä soá muøa beù hôn.
Heä soá muøa coøn phuï thuoäc vaøo ñoä choân saâu ñieän cöïc. Ñieän cöïc ñöôïc choân
caøng saâu thì aûnh höôûng do söï thay ñoåi thôøi tieát caøng haïn cheá. Khi thieáu nhöõng
soá lieäu ño löôøng (ρ ño ) thì trong tính toaùn sô boä coù theå duøng nhöõng trò soá ñieän
trôû suaát cuûa ñaát cho trong baûng 4.4.
Baûng 4.4
Loaïi ñaát ρ ( Ωm ) Loaïi ñaát ρ ( Ωm )

Caùt 400 Ñaát ñen 50

Ñaát caùt 300 Than buøn 20
Ñaát thòt 100 Nöôùc soâng 10 ÷ 50
Ñaát seùt 60 Nöôùc bieån 1

4.5 CAÙC YEÂU CAÀU VEÀ KINH TEÁ KYÕ THUAÄT KHI THIEÁT KEÁ HEÄ
THOÁNG NOÁI ÑAÁT CHO TRAÏM VAØ ÑÖÔØNG DAÂY TAÛI ÑIEÄN
Heä thoáng noái ñaát coù trò soá ñieän trôû taûn caøng beù caøng thöïc hieän toát nhieäm
vuï taûn doøng ñieän söï coá trong ñaát vaø giöõ ñöôïc möùc ñieän theá thaáp treân caùc phaàn
töû ñöôïc noái ñaát.
Tuy nhieân, vieäc giaûm thaáp ñieän trôû taûn gaén lieàn vôùi söï tieâu hao nhieàu kim
loaïi vaø coâng söùc (ñaøo bôùi, ñoùng coïc, haøn cöïc, laáp, neän ñaát...), do ñoù vieäc ñònh
giôùi haïn cho trò soá ñieän trôû taûn vaø vieäc löïa choïn caùc phöông aùn noái ñaát phaûi
hôïp lyù veà kinh teá vaø kyõ thuaät.
134

1- Ñoái vôùi noái ñaát laøm vieäc, trò soá ñieän trôû noái ñaát cho pheùp quyeát ñònh
bôûi yeâu caàu cuûa tình traïng laøm vieäc cuûa töøng thieát bò cuï theå, ôû ñaây khoâng xeùt
tôùi. Trò soá ñieän trôû cho pheùp cuûa loaïi noái ñaát an toaøn phaûi ñöôïc choïn sao cho
caùc trò soá ñieän aùp böôùc vaø ñieän aùp tieáp xuùc trong moïi tröôøng hôïp khoâng vöôït
quaù giôùi haïn cho pheùp, gaây nguy hieåm cho ngöôøi vaän haønh.
2- Trong caùc nhaø maùy ñieän vaø traïm bieán aùp, noái ñaát laøm vieäc vaø noái ñaát
an toaøn ôû caùc caáp ñieän aùp khaùc nhau thöôøng ñöôïc noái thaønh moät heä thoáng
chung. Vieäc taùch rôøi caùc loaïi noái ñaát vaø theo töøng caáp ñieän aùp coù öu ñieåm laø
doøng ñieän chaïm ñaát ñi trong boä phaän naøy khoâng laøm taêng ñieän aùp ôû boä phaän
noái ñaát khaùc, nhöng vieäc caùch ly caùc heä thoáng noái ñaát naøy gaëp nhieàu khoù khaên
veà kyõ thuaät - kinh teá vaø nhieàu khi khoâng thöïc hieän ñöôïc.
Khi noái thaønh heä thoáng chung, phaûi thieát keá theo trò soá ñieän trôû taûn cho
pheùp beù nhaát trong hai loaïi ñeå ñaûm baûo an toaøn vaø söï laøm vieäc bình thöôøng
trong baát cöù tröôøng hôïp naøo.
Heä thoáng noái ñaát naøy cuûa nhaø maùy vaø traïm bieán aùp thöôøng taïo thaønh moät
maïch kheùp kín men theo chu vi cuûa coâng trình, goàm moät maïch voøng thanh vaø
coù theå coù moät soá coïc raûi ñeàu ñöôïc haøn ñieän vaøo maïch voøng thanh. Trong dieän
tích khu vöïc traïm coøn coù moät löôùi thanh ngang doïc song song nhau, vôùi oâ löôùi
töø 5 - 20m, coù nhieäm vuï caân baèng theá, ñeå ñaûm baûo ñieän aùp tieáp xuùc vaø ñieän
aùp böôùc beù. Taát caû voû kim loaïi cuûa caùc thieát bò, caùc keát caáu kim loaïi, caùc
ñieåm trung tính cuûa maùy bieán aùp coâng suaát vaø ño löôøng phaûi noái vaøo löôùi noái
ñaát theo ñöôøng ngaén nhaát vaø vaøo giao ñieåm cuûa caùc thanh (ñeå doøng ñieän söï coá
taûn theo nhieàu ñöôøng vaøo ñaát).
3- Khi cho pheùp ñaët caùc kim thu seùt treân caùc keát caáu coâng trình cuûa traïm
thì noái ñaát cuûa chuùng ñöôïc noái chung vaøo heä thoáng noái ñaát an toaøn cuûa traïm.
Nhö vaäy khi taûn doøng seùt, heä thoáng noái ñaát naøy coù tính chaát cuûa moät noái ñaát
phaân boá, toång trôû taûn xung coù theå lôùn gaáp nhieàu laàn ñieän trôû taûn oån ñònh. Ñieän
aùp giaùng treân heä thoáng noái ñaát taêng cao coù theå vöôït möùc caùch ñieän xung cuûa
traïm, laøm taêng xaùc suaát phoùng ñieän ngöôïc treân caùch ñieän cuûa traïm. Vì vaäy,
vieäc lôïi duïng keát caáu coâng trình ñeå ñaët heä thoáng thu seùt, noùi chung chæ coù theå
thöïc hieän töông ñoái deã daøng ñoái vôùi caùc traïm thuoäc caùc caáp U ñm ≥ 110 kV ,
vì chuùng coù möùc caùch ñieän xung khaù cao vaø trò soá ñieän trôû taûn oån ñònh beù
( R∞ = R: ≤ 0, 5Ω ) . Coøn ñoái vôùi traïm 35kV thì bieän phaùp naøy chæ ñöôïc thöïc
hieän vôùi nhöõng ñieàu kieän ñaõ qui ñònh (chöông 3), (khoâng ñaët kim thu seùt treân
 135

xaø MBA. Ñieän trôû noái ñaát cuûa daây choáng seùt hay cuûa coät thu seùt noái lieàn vôùi
noái ñaát an toaøn cuûa traïm khoâng ñöôïc vöôït quaù 4Ω trong phaïm vi baùn kính 20m
ñoái vôùi ñaát coù ñieän trôû suaát ρ < 500 Ωm vaø trong phaïm vi 30m ñoái vôùi ñaát coù
ñieän trôû suaát ρ ≥ 500 Ωm ). Ngoaøi ra trong moïi tröôøng hôïp ñeå taûn doøng seùt
thuaän lôïi phaûi thöïc hieän noái ñaát boå sung (baèng moät soá coïc hoaëc thanh ngaén
hoaëc toå hôïp coïc thanh) taïi choã coät thu seùt hoaëc daây choáng seùt noái vaøo heä
thoáng noái ñaát cuûa traïm, ñoàng thôøi phaûi ñaûm baûo khoaûng caùch theo thanh daãn
töø choã noái ñaát cuûa MBA ñeán choã noái ñaát coät thu seùt vaø daây choáng seùt töø 15m
trôû leân. Neáu ñaõ thöïc hieän caùc bieän phaùp treân maø toång trôû taûn xung cuûa heä
thoáng noái ñaát chung vaãn lôùn, khieán ñieän aùp giaùng treân noù vöôït quaù möùc caùch
ñieän xung cuûa traïm gaây neân phoùng ñieän ngöôïc vôùi xaùc suaát lôùn, thì phaûi ñaët
coät thu seùt caùch ly vaø taùch rieâng noái ñaát choáng seùt. Khi ñoù phaûi baûo ñaûm
khoaûng caùch trong khoâng khí vaø trong ñaát ñeán thieát bò cuûa traïm ñuû lôùn ñeå
khoâng theå xaûy ra phoùng ñieän giöõa chuùng vôùi nhau nhö ñaõ neâu trong chöông 3
(choáng seùt ñaùnh tröïc tieáp).
4- Ñeå giaûm toán keùm, khi thieát keá heä thoáng noái ñaát cuûa traïm vaø ñöôøng daây
caàn chuù yù taän duïng caùc hình thöùc noái ñaát coù saün (hay coøn goïi laø noái ñaát töï
nhieân) nhö caùc ñöôøng oáng kim loaïi choân trong ñaát nhö oáng daãn nöôùc (tröø caùc
oáng daãn chaát loûng deã chaùy, deã noå nhö xaêng daàu, khí ñoát, caùc oáng coù sôn lôùp
choáng ræ) voû chì cuûa caùp ñaët trong ñaát, caùc keát caáu kim loaïi cuûa beâ toâng coát
theùp, cuûa moùng nhaø, moùng coät... ñieän trôû noái ñaát cuûa heä “daây choáng seùt - coät
ñieän” cuûa caùc ñöôøng daây taûi ñieän cao aùp noái vaøo traïm. Neáu ñieän trôû taûn cuûa
caùc noái ñaát töï nhieân ñaõ thoûa maõn yeâu caàu kyõ thuaät thì coù theå khoâng ñaët theâm
noái ñaát nhaân taïo ñoái vôùi heä thoáng coù doøng ñieän chaïm ñaát beù hoaëc chæ caàn ñaët
theâm heä thoáng noái ñaát nhaân taïo vôùi yeâu caàu ñaõ giaûm nheï ( R ≤ 1Ω ) ñoái vôùi heä
thoáng coù doøng ñieän chaïm ñaát lôùn.
Trò soá ñieän trôû noái ñaát töï nhieân neân xaùc ñònh baèng ño ñaïc taïi choã. Trong
tính toaùn sô boä, coù theå duøng caùc coâng thöùc gaàn ñuùng (seõ trình baøy trong höôùng
daãn thieát keá choáng seùt).
5- Noái ñaát daây choáng seùt cuûa ñöôøng daây taûi ñieän cao aùp
Noái ñaát coät ñieän thöïc chaát laø noái ñaát choáng seùt, laø moät bieän phaùp taêng
cöôøng tính vaän haønh ñaûm baûo cuûa ñöôøng daây taûi ñieän khi coù quaù ñieän aùp khí
quyeån. Ñeå hôïp lyù veà kyõ thuaät vaø kinh teá, Qui phaïm veà thieát keá ñöôøng daây taûi
ñieän cao aùp qui ñònh tieâu chuaån noái ñaát coät ñieän theo ñieän trôû suaát cuûa ñaát nhö
136

baûng 4.5.
Baûng 4.5: Tieâu chuaån noái ñaát coät ñieän
Ñieän trôû suaát cuûa ñaát (Ω.m) Ñieän trôû noái ñaát coät ñieän (Ω)
ρ ≤ 100 R ≤ 10
100 < ρ ≤ 500 R ≤ 15
500 ≤ ρ ≤ 1000 R ≤ 20

500 > ρ R ≤ 30
Vì khoâng theå ño tröïc tieáp ñieän trôû taûn xung, neân chæ qui ñònh trò soá ñieän
trôû taûn taàn soá coâng nghieäp. Caên cöù daïng noái ñaát vaø trò soá doøng seùt seõ xaùc ñònh
ñöôïc heä soá xung vaø suy ra ñieän trôû taûn xung.
Khi ñöôøng daây ñi qua vuøng ñaát aåm coù ρ ≤ 300Ωm, neân taän duïng keát caáu
kim loaïi trong moùng vaø chaân coät baèng beâ toâng coát theùp laøm noái ñaát töï nhieân
ñeå boå sung hoaëc thay theá cho noái ñaát nhaân taïo.

4.6 PHÖÔNG PHAÙP DIEÄN TÍCH ÑEÅ TÍNH ÑIEÄN TRÔÛ TAÛN
CUÛA LÖÔÙI NOÁI ÑAÁT
Vieäc tính toaùn heä thoáng noái ñaát an toaøn cuûa phaïm phaân phoái ñieän vaø nhaø
maùy ñieän töø toå hôïp nhöõng ñieän cöïc rieâng reõ (phöông phaùp phaàn töû) coù chuù yù
ñeán hieäu öùng maøn che nhö treân, töông ñoái phöùc taïp vaø khoái löôïng tính toaùn
töông ñoái lôùn.
Moät phöông phaùp ñôn giaûn hôn phöông phaùp dieän tích, ñeå tính toaùn heä
thoáng noái ñaát an toaøn phöùc taïp ñöôïc tieán haønh theo moät coâng thöùc thöïc
nghieäm (keát quaû cuûa nghieân cöùu moâ hình vaät lyù heä thoáng noái ñaát trong beå
ñieän phaân) nhö sau:
A 1
R = ρ ñt ( + ) (4.13)
S L + nl

trong ñoù: R - ñieän trôû taûn ôû taàn soá coâng nghieäp cuûa heä thoáng noái ñaát, Ω
L - toång chieàu daøi cuûa toaøn boä cöïc thanh ngang, m
l - chieàu daøi cuûa moät coïc, m; n - soá löôïng coïc
S - caïnh moät hình vuoâng töông ñöông cuûa dieän tích khu vöïc
traïm, giôùi haïn bôûi maïch voøng noái ñaát ven chu vi khu vöïc
traïm, m
 137

l
A - heä soá tæ leä, phuï thuoäc tæ soá theo baûng 4.6.
S
ρñt - ñieän trôû suaát töông ñöông cuûa ñaát khoâng ñoàng nhaát ñaõ ñöôïc qui veà
moâ hình ñaát hai lôùp ñaúng trò, Ωm.
Baûng 4.6
l
0 0,02 0,05 0,1 0,2 0,5
S

A 0,44 0,43 0,4 0,37 0,33 0,26

Khi soá oâ löôùi lôùn ( L ? 4 S ) hoaëc soá coïc lôùn, thì R tieán ñeán giôùi haïn
baèng ρ ñt A/ S töông öùng vôùi ñieän trôû moät taám kim loaïi khoái chöõ nhaät S ⋅ l .
Khi taûn doøng seùt, heä thoáng noái ñaát naøy laø moät noái ñaát phaân boá phöùc taïp,
bao goàm moät löôùi caùc thanh ngang doïc song song nhau, toång trôû taûn xung cuûa
noù phuï thuoäc vaøo ñoä doác ñaàu soùng doøng seùt (aûnh höôûng cuûa ñieän caûm) vaø
bieân ñoä doøng seùt (hieäu öùng phoùng ñieän tia löûa). Ñaëc tröng cho toång trôû taûn
xung cuûa noái ñaát keùo daøi cuûa traïm laø söï phuï thuoäc cuûa toång trôû taûn xung vaøo
choã doøng seùt ñi vaøo heä thoáng noái ñaát, töùc laø phuï thuoäc söï boá trí heä thoáng thu
seùt trong traïm.
Khi seùt ñaùnh vaøo kim thu seùt trong dieän tích traïm, doøng seùt ñi vaøo chính
giöõa cuûa heä thoáng noái ñaát thì toång trôû taûn xung beù hôn khi ñi vaøo maïch voøng
chu vi traïm, do ñieän caûm giaûm vì coù nhieàu thanh song song vaø chieàu daøi caùc
thanh ngaén. Vieäc xaùc ñònh toång trôû taûn xung cuûa heä thoáng noái ñaát cuûa traïm coù
tính ñeán aûnh höôûng cuûa ñieän caûm cuûa chuùng vaø aûnh höôûng cuûa hieän töôïng
phoùng ñieän tia löûa trong ñaát laø moät vaán ñeà cöïc kì phöùc taïp, hieän nay chöa coù
moät phöông phaùp giaûi tích naøo hoaøn chænh vaø ñöôïc coâng nhaän roäng raõi.
Phöông phaùp phoå bieán laø xaùc ñònh baèng moâ hình vaät lyù, treân cô sôû phaûi
thoûa ñieàu kieän laø maät ñoä doøng vaø cöôøng ñoä ñieän tröôøng trong moâ hình phaûi
baèng trong heä thoáng noái ñaát thaät ñeå moâ phoûng ñuùng ñaén hieäu öùng phoùng ñieän
tia löûa trong ñaát.
Moät soá keát quaû ño ñaït baèng moâ hình cho trong hình 4.14, treân ñoù thaáy roõ
aûnh höôûng cuûa thoâng soá doøng seùt, ñieän trôû suaát cuûa ñaát vaø kích thöôùc hình hoïc
cuûa heä thoáng noái ñaát ñeán ñieän trôû taûn xung cuûa noù. Khi dieän tích traïm beù vaø
ñieän trôû suaát cuûa ñaát cao thì hieän töôïng phoùng ñieän tia löûa ñoùng vai troø chi
phoái vaø Z x < R , coøn khi kích thöôùc traïm lôùn thì aûnh höôûng cuûa ñieän caûm taêng
vaø Z x > R . Khi doøng seùt ñi vaøo heä thoáng noái ñaát ôû ven chu vi traïm thì vai troø
138

cuûa ñieän caûm chi phoái.

Ñeå giaûm ñieän theá treân voû thieát bò, do ñoù giaûm ñieän aùp taùc duïng leân caùch
ñieän cuûa thieát bò, thì ñieåm noái ñaát cuûa thieát bò (vaøo löôùi noái ñaát traïm) phaûi
caùch xa ñieåm noái ñaát cuûa coät thu seùt vaø daây choáng seùt (vaøo löôùi noái ñaát traïm).
Ñieàu naøy coù theå thöïc hieän, ví duï, baèng caùch noái ñaát chuùng vaøo nhöõng thanh
ngang khaùc nhau cuûa heä thoáng noái ñaát. Keát quaû nghieân cöùu cho thaáy ñieän theá
giaûm nhieàu nhaát ôû 15÷20m ñaàu tieân caùch ñieåm ñaàu vaøo cuûa doøng seùt vaø giaûm
caøng nhanh khi kích thöôùc cuûa löôùi noái ñaát caøng lôùn vaø ñieän trôû suaát cuûa ñaát
caøng beù, coù nghóa laø khi thôøi gian cuûa quaù trình quaù ñoä trong löôùi noái ñaát caøng
lôùn.

(1) Is = 40kA (2) Is = 100kA

Hình 4.14 Ñieän trôû taûn oån ñònh vaø toång trôû taûn xung cuûa löôùi ñaát
( Is = 40 ÷ 100kA ) coù coïc vaø khoâng coïc phuï thuoäc ñieän trôû suaát cuûa ñaát

Hình 4.15 cho thaáy, caøng caùch xa vò trí ñaàu vaøo cuûa doøng seùt trong heä
thoáng noái ñaát thì thôøi gian ñaàu soùng cuûa ñieän aùp taêng coøn trò soá cöïc ñaïi cuûa
ñieän aùp giaûm.
Heä soá xung α cuûa heä thoáng noái ñaát kieåu maïng löôùi phuï thuoäc ñieän trôû
suaát cuûa ñaát (ρ = 100 ÷ 600 Ωm ) vaøo bieân ñoä doøng seùt ( Is = 10kA ÷ 100kA )
vaø vaøo kích thöôùc cuûa khu vöïc traïm ( S = 20 ÷ 80 m ) coù giaù trò phoûng chöøng cho
 139

ôû hình 4.16 hoaëc phoûng theo (4.14):

1500 S
α= (4.14)
(ρ + 320)( Is + 45)

Hình 4.15 Daïng soùng ñieän aùp ôû caùc ñieåm khaùc nhau
cuûa heä thoáng noái ñaát

Töông töï nhö heä soá xung cuûa cöïc thanh daøi l > 10 m trong ñoù S dieän tích
2
(m ); ρ ñieän trôû suaát cuûa ñaát (Ωm) vaø Is bieân ñoä doøng seùt (kA).
Ñoái vôùi traïm thuoäc löôùi coù trung tính tröïc tieáp noái ñaát, yeâu caàu ñieän trôû
noái ñaát an toaøn R ≤ 0,5 Ω, trong nhieàu tröôøng hôïp khoù coù theå thoûa maõn ñöôïc.
Ñaëc bieät, khi ñaát trong khu vöïc traïm coù ñieän trôû suaát cao, kích thöôùc cuûa traïm
beù vaø khoâng lôïi duïng ñöôïc noái ñaát saün coù. Maët khaùc, thöïc teá vaän haønh nhieàu
naêm cho thaáy trong nhieàu tröôøng hôïp ñieän aùp an toaøn ñoái vôùi ngöôøi trong caùc
traïm naøy coù theå ñaït ñöôïc vôùi ñieän trôû noái ñaát cao hôn 0,5 Ω.
140

1 2 3 4
Is , kA 10 100 10 100

ρ, Ω.m 100 100 600 600

Hình 4.16: Heä soá xung α cuûa maïng löôùi noái ñaát phuï thuoäc doøng seùt,
ñieän trôû suaát cuûa ñaát vaø kích thöôùc khu vöïc traïm

Vì vaäy, ôû nhieàu nöôùc ñieàu kieän naøy ñaõ ñöôïc thay theá baèng qui ñònh veà
ñieän aùp giaùng lôùn nhaát cho pheùp treân heä thoáng noái ñaát vaø ñieän aùp tieáp xuùc cho
pheùp thay ñoåi theo thôøi gian duy trì cuûa doøng ngaén maïch chaïm ñaát. Thôøi gian
naøy baèng toång cuûa thôøi gian taùc ñoäng cuûa rôle baûo veä vaø thôøi gian caét cuûa
maùy caét theo baûng sau.
Döôùi
Thôøi gian duy trì doøng ngaén maïch (s) 0,2 0,5 0,7 1 3 vaø cao hôn
0,1
Ñieän aùp tieáp xuùc lôùn nhaát cho pheùp (V) 500 400 400 130 100 65

Ñieän aùp giaùng treân heä thoáng noái ñaát lôùn nhaát cho pheùp khoâng vöôït quaù
10kV.
 141

Chöông 5
BAÛO VEÄ CHOÁNG SEÙT
CHO ÑÖÔØNG DAÂY TAÛI ÑIEÄN
5.1 ÑÖÔØNG LOÁI TOÅNG QUAÙT ÑEÅ TÍNH TOAÙN CHÆ TIEÂU
CHOÁNG SEÙT CUÛA ÑÖÔØNG DAÂY TAÛI ÑIEÄN
Ñöôøng daây taûi ñieän treân khoâng laø phaàn töû coù chieàu daøi lôùn nhaát trong heä
thoáng ñieän neân thöôøng bò seùt ñaùnh vaø chòu taùc duïng cuûa quaù ñieän aùp khí
quyeån. Soùng quaù ñieän aùp khoâng chæ gaây neân phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng
daây, ñöa ñeán caét ñieän maø coøn coù theå truyeàn theo ñöôøng daây vaøo traïm gaây
nguy hieåm cho caùch ñieän cuûa caùc thieát bò trong traïm, ñaëc bieät khi seùt ñaùnh
tröïc tieáp vaøo daây daãn hoaëc vaøo coät gaây phoùng ñieän ngöôïc ôû caùc ñoaïn ñöôøng
daây gaàn traïm.
Quaù ñieän aùp khí quyeån xuaát hieän treân ñöôøng daây theo hai khaû naêng: hoaëc
do seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây, hoaëc do seùt ñaùnh gaàn ñöôøng daây gaây neân quaù
ñieän aùp caûm öùng. Deã hieåu laø tröôøng hôïp ñaàu nguy hieåm nhaát, vì ñöôøng daây
chòu toaøn boä naêng löôïng cuûa phoùng ñieän seùt vaø vieäc baûo veä choáng seùt cho
ñöôøng daây chính laø nhaèm haïn cheá quaù ñieän aùp trong tröôøng hôïp naøy.
Nhö ñaõ trình baøy trong chöông 1, seùt vôùi tham soá cao (bieân ñoä, ñoä doác)
xuaát hieän vôùi xaùc suaát beù, neân seõ khoâng hôïp lyù neáu löïa choïn caùch ñieän ñöôøng
daây thoûa maõn quaù ñieän aùp lôùn nhaát coù theå xaûy ra, maø chæ choïn theo moät möùc ñoä
hôïp lyù veà kinh teá vaø kyõ thuaät. Nhö vaäy, yeâu caàu baûo veä choáng seùt ñoái vôùi ñöôøng
daây taûi ñieän khoâng phaûi laø loaïi tröø hoaøn toaøn khaû naêng xaûy ra söï coá do seùt maø
chæ coù theå giaûm soá laàn söï coá tôùi moät giôùi haïn hôïp lyù veà kinh teá, töông öùng vôùi
moät toån thaát beù nhaát. Noùi moät caùch khaùc, phaûi so saùnh chi phí ñaàu tö cho caùc
bieän phaùp taêng cöôøng choáng seùt vôùi toån thaát cho neàn kinh teá quoác daân do maát
ñieän khi ñöôøng daây bò caét do quaù ñieän aùp khí quyeån, ñeå tìm ra moät lôøi giaûi toái
öu.
142

Sau ñaây laø ñöôøng loái toång quaùt ñeå xaùc ñònh chæ tieâu choáng seùt cuûa ñöôøng
daây taûi ñieän.

5.1.1 Soá laàn seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây taûi ñieän treân khoâng
Khi xaùc ñònh phaïm vi baûo veä cuûa daây choáng seùt ñaõ nhaän thaáy xaùc suaát
seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây phuï thuoäc vaøo ñoä treo cao cuûa daây daãn treân cuøng
(daây daãn hoaëc daây choáng seùt). Neáu h laø ñoä treo cao trung bình cuûa daây treân
cuøng thì trong phaïm vi beà roäng B = 2h veà moãi phía cuûa ñöôøng daây, toaøn boä
soá laàn seùt ñaùnh seõ vaøo daây daãn. Khi B > 2h thì xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo daây daãn
giaûm daàn vaø khi B ≥ 5h thì toaøn boä soá laàn seùt ñaùnh ñeàu xuoáng ñaát. Nhö vaäy
trung bình coù theå tính, khi B ≤ 3h veà moãi phía cuûa daây daãn thì toaøn boä seùt
ñaùnh vaøo daây daãn. Hay noùi moät caùch khaùc, daây daãn coù khaû naêng thu toaøn boä
soá laàn seùt ñaùnh veà phía mình trong phaïm vi 2 B ≤ 6h ôû caû veà hai phía cuûa noù
(H.5.1).

Hình 5.1 Xaùc suaát seùt ñaùnh phuï thuoäc vaøo khoaûng caùch B

Neáu ñöôøng daây coù chieàu daøi baèng L thì dieän tích cuûa khu vöïc 100% seùt
ñaùnh vaøo ñöôøng daây laø 6hL ñoái vôùi ñöôøng daây coù moät daây choáng seùt vaø
( 6h + S) L ñoái vôùi ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt, vôùi S laø khoaûng caùch giöõa
hai daây choáng seùt (hoaëc daây pha cao nhaát ñoái vôùi ñöôøng daây khoâng coù daây
choáng seùt).
Goïi m laø maät ñoä seùt trung bình trong moãi ngaøy (hoaëc moãi giôø) coù doâng
seùt vaø n laø soá ngaøy (hoaëc soá giôø) coù doâng seùt trung bình moãi naêm trong khu
vöïc coù ñöôøng daây ñi qua, thì soá laàn seùt ñaùnh trung bình vaøo ñöôøng daây trong
moät naêm:
Ñoái vôùi ñöôøng daây coù moät daây choáng seùt:
 143

N = 6hL.m.n.10−3 (5.1)
Ñoái vôùi ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt:

N = ( 6h + S) L.m.n.10−3

vôùi h tính baèng m vaø L tính baèng km (hoaëc daây pha cao nhaát ñoái vôùi ñöôøng
daây khoâng coù daây choáng seùt).
Theo caùc soá lieäu quan traéc seùt treân theá giôùi, ôû vuøng ñaát coù ñoä cao bình
thöôøng so vôùi möïc nöôùc bieån, trung bình trong moät ngaøy seùt coù khoaûng
0,1÷0,15 laàn seùt ñaùnh vaøo 1km2 maët ñaát.
ÔÛ nöôùc ta, vieäc quan traéc seùt moät caùch coù heä thoáng môùi ôû giai ñoaïn baét
ñaàu, thôøi gian coøn ngaén, caàn moät thôøi gian nöõa ñeå coù nhöõng soá lieäu thoáng keâ
coù ñoä tin caây cao vaø coù tính chaát phaùp lyù veà caùc thoâng soá cuûa seùt.

5.1.2 Soá laàn phoùng ñieän cuûa caùch ñieän ñöôøng daây
Phoùng ñieän treân caùch ñieän chæ xaûy ra khi quaù ñieän aùp khí quyeån coù trò soá
cao hôn hoaëc baèng möùc caùch ñieän xung (U0,5 ) cuûa ñöôøng daây. Doøng seùt coù
bieân ñoä vaø ñoä doác töông öùng vôùi quaù ñieän aùp baèng möùc caùch ñieän xung cuûa
ñöôøng daây ñöôïc goïi laø möùc chòu seùt hay möùc baûo veä choáng seùt cuûa ñöôøng daây:
ibv , abv . Xaùc suaát xuaát hieän doøng seùt baèng hoaëc lôùn hôn möùc chòu seùt ñoù cuûa
ñöôøng daây cuõng chính laø xaùc suaát phoùng ñieän vp treân caùch ñieän ñöôøng daây:
vp = P { is ≥ ibv } = P { uqa ≥ u0,5 }
Nhö vaäy, soá laàn phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây trong moät naêm:
- Ñoái vôùi ñöôøng daây coù moät daây choáng seùt:

N p = Nvp = 6hL.m.n.vp .10−3 (laàn/naêm) (5.2)

- Ñoái vôùi ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt:

Np = ( 6h + S ) L.m.nvp .10−3 (laàn/naêm)

5.1.3 Soá laàn caét ñieän ñöôøng daây do seùt

Khoâng phaûi baát cöù laàn phoùng ñieän naøo treân caùch ñieän ñöôøng daây ñeàu ñöa
ñeán caét ñieän, maø caét ñieän ñöôøng daây chæ xaûy ra khi phoùng ñieä n tia löû a xung
chuyeå n thaøn h phoù ng ñieän hoà quang oå n ñònh, duy trì bôû i ñieä n aù p laøm vieäc
cuû a ñöôø n g daâ y töù c laø ngaé n maï c h chaï m ñaá t baè ng hoà quang oån ñònh. Thôø i
gian caà n thieá t ñeå phoù ng ñieän tia löûa phaù t trieån thaøn h hoà quang oå n ñònh
144

baè ng hoaë c lôùn hôn thôø i gian taù c ñoän g cuû a rôle baû o veä , töù c khoân g beù hôn
moät nöûa chu kyø taà n soá coâ n g nghieä p (0,01s), trong khi ñoù thôø i gian toà n taïi
cuû a quaù ñieän aùp khí quyeån thöôøng ít khi vöôït quaù 100µs (10−4 s) .
Xaùc suaát chuyeån töø phoùng ñieän tia löûa thaønh phoùng ñieän hoà quang oån
ñònh phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá (nhö coâng suaát nguoàn, ñieàu kieän khí töôïng...)
trong ñoù quan troïng nhaát laø gradient ñieän aùp doïc theo chieàu daøi caùch ñieän (töùc
laø ñieän aùp treân moät ñôn vò chieàu daøi cuûa caùch ñieän ñöôøng daây). Gradient ñieän
aùp laøm vieäc caøng cao thì ñieän daãn trong khe phoùng ñieän caøng duy trì laâu, do
ñoù vieäc chuyeån thaønh hoà quang caøng thuaän lôïi.
Xaùc suaát chuyeån thaønh hoà quang oån ñònh η ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc
nghieäm.
Uñm kv 50 30 20 10
Elv = ( )
3lcñ m

η (chuoái söù) 0,6 0,45 0,25 0,1

Ñoái vôùi ñöôøng daây taûi ñieän töø 220kV trôû xuoáng coù coät theùp hoaëc beâ toâng
coát theùp, coù theå tính gaàn ñuùng xaùc suaát chuyeån thaønh hoà quang oån ñònh taïi
chuoãi caùch ñieän vôùi η ≅ 0,7 vaø ñoái vôùi ñieän aùp töø 330kV trôû leân coù theå tính vôùi
η ≅ 1.
Ñoái vôùi ñöôøng daây coät goã vaø caùc khoaûng caùch khoâng khí lôùn coù theå xaùc
ñònh η theo bieåu thöùc thöïc nghieäm sau:

η = 1, 5( E1v − 4 ).10−2 (5.3)

U ñm
vôùi: E 1v = - gradient ñieän aùp laøm vieäc trung bình doïc theo chieàu daøi
3 lpd
phoùng ñieän (kV/m); lpñ - chieàu daøi cuûa ñöôøng phoùng ñieän, m.
Toùm laïi soá laàn caét ñieän ñöôøng daây do seùt haèng naêm baèng:
Ñoái vôùi ñöôøng daây coù moät daây choáng seùt:

N c = Nvp = 6hL.m.n.vp .η.10−3 (laàn/naêm) (5.4)

Ñoái vôùi ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt:

Nc = ( 6h + S). L.m.nvp .η.10−3 (laàn/naêm)

Ñeå so saùnh khaû naêng chòu seùt cuûa caùc ñöôøng daây coù thoâng soá khaùc nhau,
 145

ñi qua nhöõng vuøng coù hoaït ñoäng cuûa seùt khaùc nhau: thöôøng duøng suaát caét ñieän
ñöôøng daây nc, töùc laø soá laàn trung bình caét ñieän haèng naêm do seùt treân 100km
ñöôøng daây.
Ñoái vôùi ñöôøng daây coù moät daây choáng seùt:
nc = 0, 6h.m.n.vp .η (laàn/naêm) (5.5)

Ñoái vôùi ñöôøng daây coù hai daây choáng seùt:

nc = ( 6h + S)m.nvp .η.10−1 (laàn/naêm)

Töø (5.5) suy ra, muoán giaûm suaát caét ñieän ñöôøng daây phaûi giaûm xaùc suaát
phoùng ñieän vp vaø xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh η.
Nhö ñaõ bieát: vp = P {U cñ ≥ U 0,5 } do ñoù ñeå giaûm xaùc suaát phoùng ñieän vp
tuøy tröôøng hôïp cuï theå, coù theå baèng caùch taêng cöôøng caùch ñieän ñöôøng daây (ví
duï taêng soá löôïng ñóa söù, duøng coät xaø goã) ñeå taêng möùc caùch ñieän xung U0,5 cuûa
ñöôøng daây, baèng caùch treo daây choáng seùt (hoaëc taêng soá daây choáng seùt) ñeå
giaûm soá laàn seùt ñaùnh thaúng vaøo daây daãn vaø giaûm ñieän aùp taùc duïng treân caùch
ñieän, baèng caùch giaûm ñieän trôû noái ñaát coät ñieän ñeå giaûm ñieän aùp taùc duïng treân
caùch ñieän.
Ñeå giaûm xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh η, phaûi giaûm gradient
ñieän aùp laøm vieäc trung bình, baèng caùch taêng chieàu daøi phoùng ñieän nhö taêng soá
ñóa söù trong chuoãi, duøng coät xaø goã (nhöõng bieän phaùp naøy vöøa coù taùc duïng taêng
chieàu daøi phoùng ñieän vöøa coù taùc duïng taêng möùc caùch ñieän xung cuûa ñöôøng
daây).
Ngoaøi ra, moät soá bieän phaùp nhaèm muïc tieâu chuû yeáu khaùc, nhöng cuõng coù
taùc duïng giaûm suaát caét ñieän ñöôøng daây nhö duøng maùy caét coù thieát bò töï ñoäng
ñoùng laïi (TÑL) (vì söï coá do seùt chæ coù tính chaát thoaùng qua), nhö noái ñaát ñieåm
trung tính qua cuoän daäp hoà quang (coù taùc duïng giaûm η).
Xuaát phaùt töø ñieàu kieän an toaøn cung caáp ñieän, soá laàn caét ñieän cho pheùp
trong moät naêm coù theå tính sô boä theo.
N c,cp = N cp (1 − βTÑL )

vôùi: Ncp - soá laàn ngöøng cung caáp ñieän cho pheùp trong naêm ( N cp ≤ 0,1 khi
khoâng coù döï tröõ vaø N cp ≤ 1 khi coù döï tröõ)
βTÑL - heä soá töï ñoùng laïi thaønh coâng, laáy baèng 0,8÷0,9 ñoái vôùi ñöôøng daây
146

töø 110kV trôû leân coù coät theùp hoaëc coät beâ toâng coát theùp.
Moät giôùi haïn nöõa caàn tính ñeán laø ñieàu kieän laøm vieäc cuûa maùy caét: soá laàn
caét ngaén maïch cho pheùp giöõa hai laàn ñaïi tu hoaëc soá laàn laøm vieäc cuûa maùy caét
trong chu kyø TÑL, giöõa hai laàn kieåm tra. Treân cô sôû nhöõng ñieàu kieän treân, tuøy
loaïi maùy caét, soá laàn caét ñieän cho pheùp N c,cp = 1 ÷ 4 .

Ñoái vôùi ñöôøng daây sieâu cao aùp ñaëc bieät quan troïng thì soá laàn caét cho
pheùp phaûi nhoû hôn trò soá treân.

5.1.4 Chæ tieâu choáng seùt cuûa ñöôøng daây

1
M =
nc

trong ñoù M laø khoaûng thôøi gian trung bình giöõa hai laàn caét ñieän
ñöôøng daây lieân tieáp do seùt gaây neân.

5.2 QUAÙ ÑIEÄN AÙP CAÛM ÖÙNG

Khi seùt ñaùnh gaàn ñöôøng daây, ñieän töø tröôøng cuûa doøng seùt taïo neân gaàn maët
ñaát, taùc duïng treân daây daãn cuûa ñöôøng daây, seõ gaây neân quaù ñieän aùp caûm öùng.
Töông öùng vôùi hai thaønh phaàn cuûa ñieän vaø töø tröôøng:
Eñ = − gradϕ vaø Eñ = − dA / dt

vôùi: ϕ - theá voâ höôùng; A - theá vectô taïi ñieåm khaûo saùt.
ñieän aùp caûm öùng goàm hai thaønh phaàn: ñieän aùp caûm öùng ñieän U ñcö vaø ñieän aùp
caûm öùng töø U tcö maø baûn chaát vaät lyù cuûa chuùng nhö sau:

Hình 5.2: Söï xuaát hieän quaù ñieän aùp caûm öùng do seùt ñaùnh
 147

gaàn ñöôøng daây

5.2.1 Thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng ñieän U ñcö

Khi ñieän tích cuûa maây doâng (phaàn lôùn laø ñieän tích aâm) theo doøng tieân
ñaïo phaùt trieån veà höôùng maët ñaát thì treân daây daãn cuûa ñöôøng daây taûi ñieän xuaát
hieän nhöõng ñieän tích döông raøng buoäc, coøn ñieän tích aâm töï do treân daây daãn, do
toác ñoä phaùt trieån chaäm cuûa doøng tieân ñaïo, seõ rôøi khoûi khu vöïc aûnh höôûng cuûa
doøng tieân ñaïo. Tröôøng cuûa ñieän tích döông raøng buoäc caân baèng vôùi tröôøng cuûa
ñieän tích aâm trong doøng tieân ñaïo, neân theá cuûa daây daãn trong giai ñoaïn phoùng
ñieän tieân ñaïo baèng khoâng. (neáu khoâng keå ñeán ñieän aùp laøm vieäc taàn soá coâng
nghieäp cuûa daây daãn).
Ngay khi baét ñaàu giai ñoaïn phoùng ñieän chuû yeáu, ñieän tích traùi daáu töø maët
ñaát traøn vaøo khe tieân ñaïo vaø trung hoøa vôùi ñieän tích aâm cuûa khe tieân ñaïo:
tröôøng do noù taïo neân bò khöû. Keát quaû laø ñieän tích döông raøng buoäc treân daây
daãn ñöôïc giaûi phoùng chaïy veà hai phía cuûa daây daãn taïo neân soùng quaù ñieän aùp
treân daây daãn. Ñoù laø thaønh phaàn ñieän cuûa quaù ñieän aùp caûm öùng.
Neáu söï trung hoøa ñieän tích trong khe tieân ñaïo xaûy ra töùc thôøi thì trò soá cöïc
ñaïi cuûa ñieän aùp caûm öùng ñieän treân daây daãn ôû gaàn nôi seùt ñoå boä nhaát seõ baèng:
h
U ñcö = k ⋅ σ
b
vôùi: σ - maät ñoä ñöôøng cuûa ñieän tích trong khe tieân ñaïo
k - heä soá tæ leä; h - ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn
b - khoaûng caùch ngaén nhaát töø nôi seùt ñoå boä ñeán daây daãn cuûa ñöôøng daây.
Trong thöïc teá, söï trung hoøa ñieän tích trong khe tieân ñaïo xaûy ra vôùi toác ñoä
v cuûa phoùng ñieän chuû yeáu (v = (0,1 ÷ 0,3).C) neân ñieän tích raøng buoäc ñöôïc giaûi
phoùng daàn daàn. Toác ñoä phoùng ñieän chuû yeáu caøng beù thì söï giaûi phoùng ñieän
tích raøng buoäc caøng chaäm vaø thaønh phaàn ñieän cuûa ñieän aùp caûm öùng caøng beù.
Neáu chuù yù ñeán ñaëc ñieåm naøy thì trong coâng thöùc treân ñöa theâm vaøo heä soá f(v)
vaø ñoàng thôøi chuù yù ñeán quan heä σ = is / v thì:

h is h
U ñcö = k. f ( v) ⋅ ⋅ = kd ( v) ⋅ is
b v b
trong ñoù kñ ( v) = k. f ( v)/v giaûm khi v taêng.

5.2.2 Thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng töø U tcö

148

Döôùi taùc duïng cuûa töø tröôøng cuûa doøng seùt trong giai ñoaïn phoùng ñieän chuû
yeáu, trong maïch voøng kín daây daãn - ñaát xuaát hieän thaønh phaàn ñieän aùp caûm
öùng töø. Trò soá cöïc ñaïi cuûa noù taêng theo trò soá cöïc ñaïi cuûa doøng seùt vaø toác ñoä
phaùt trieån cuûa phoùng ñieän chuû yeáu:
h
U tcö = kt ( v) ⋅ ⋅ is
b
trong ñoù kt ( v) laø heä soá taêng theo toác ñoä phoùng ñieän chuû yeáu v.

5.2.3 Ñieän aùp caûm öùng lôùn nhaát

Toùm laïi, trò soá cöïc ñaïi cuûa quaù ñieän aùp caûm öùng baèng:
h h
cö
Umax = U ñcömax + U tcö max = [ kñ ( v) + kt ( v)] ⋅ ⋅ is = kcö ⋅ is (5.6)
b b
Heä soá kcö = kñ( v) + kt ( v) ít phuï thuoäc vaøo toác ñoä phoùng ñieän chuû yeáu vì
hai thaønh phaàn ñieän vaø töø phaùt trieån ngöôïc nhau theo toác ñoä. Tính toaùn lyù
thuyeát cho thaáy: kcö = 30 Ω , do ñoù:

h
cö
Umax = 30 ⋅ ⋅ is (5.7)
b
Khi trò soá cöïc ñaïi cuûa quaù ñieän aùp caûm öùng lôùn hôn ñoä beàn ñieän xung cuûa
caùch ñieän ñöôøng daây (U0,5) thì seõ gaây neân phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng
daây:

cö h
Umax = 30 ⋅ ⋅ is ≥ U0,5
b
Töø ñoù suy ra doøng seùt nguy hieåm cho caùch ñieän ñöôøng daây, töùc laø möùc
chòu seùt (hay möùc baûo veä) cuûa caùch ñieän ñöôøng daây:
b
ibv = U 0,5 ⋅ (5.8)
30h
Moïi doøng seùt lôùn hôn hay baèng möùc chòu seùt cuûa ñöôøng daây is ≥ ibv ñeàu
daãn ñeán phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây. Xaùc suaát xuaát hieän doøng seùt
nguy hieåm ñoù cuõng chính laø xaùc suaát phoùng ñieän cuûa caùch ñieän ñöôøng daây:
− ibv − u0,5 .b
vp = vibv = e 26 = e 780 h (5.9)

5.2.4 Xaùc ñònh soá laàn phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây do quaù ñieän aùp
caûm öùng
 149

Hình 5.3 Phaïm vi seùt ñaùnh gaây quaù ñieän aùp caûm öùng treân ñöôøng daây

Soá laàn seùt ñaùnh treân daûi ñaát roäng db ngoaøi phaïm vi seùt ñaùnh tröïc tieáp
bmin = 3h doïc theo chieàu daøi L cuûa ñöôøng daây gaây neân phoùng ñieän treân caùch
ñieän ñöôøng daây (H.5.3) baèng:
− u0,5 .b
−3 780 h
dN p = m.n. L.db.10 .e

Nhö vaäy, toaøn boä soá laàn seùt ñaùnh xuoáng ñaát veà caû hai beân ñöôøng daây gaây
neân phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây baèng:
∞ ∞ −U0,5
⋅b
∫ ∫ e 780h
−3
Np = 2 dNp = 2mnL10 db
bmin =3 h 3h
−U0,5 u0,5
780h h − 260
N p = 2mnL10 −3
e 260 = 1, 56m.n. L e (5.10)
U 0,5 u0,5
Suaát phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây laø soá laàn phoùng ñieän öùng vôùi
100km chieàu daøi ñöôøng daây baèng:
−U0,5
h
np = 156.m.n ⋅ e 260 (5.11)
U0,5
Ví duï: Ñöôøng daây coù ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn treân cuøng h = 10m ñi
qua vuøng seùt hoaït ñoäng maïnh vôùi n = 100 ngaøy/naêm, maät ñoä m = 0,1
laàn/km2/ngaøy seùt. Neáu:
Ñöôøng daây, kV U0,5, kV np, laàn/naêm vp
35 350 11,6 0,26
110 700 1,5 0,068
Qua ví duï treân coù theå thaáy laø ñoái vôùi ñöôøng daây 110 kV trôû leân, do U0,5
150

lôùn neân suaát phoùng ñieän thaáp, ngoaøi ra neáu ñöôøng daây coù daây choáng seùt thì trò
soá quaù ñieän aùp caûm öùng giaûm thaáp khoaûng 30%, thöïc teá coù raát ít khaû naêng gaây
phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây, do ñoù trong tính toaùn chæ tieâu choáng seùt
coù theå boû qua tröôøng hôïp naøy maø sai soá khoâng ñaùng keå.
Ñoái vôùi ñöôøng daây töø 35 kV trôû xuoáng, do U0,5 beù neân suaát phoùng ñieän np
lôùn, caàn phaûi coù bieän phaùp haïn cheá suaát phoùng ñieän do quaù ñieän aùp caûm öùng.
Bieän phaùp thoâng duïng ñoái vôùi ñöôøng daây caùc caáp ñieän aùp thaáp naøy laø duøng
coät xaø goã ñeå taêng möùc caùch ñieän xung cuûa ñöôøng daây vaø giaûm xaùc suaát
chuyeån thaønh hoà quang oån ñònh. Ngoaøi ra, neáu löôùi 35kV coù trung tính noái ñaát
qua cuoän daäp hoà quang thì xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh η ≈ 0 , nhôø
ñoù suaát caét ñieän ñöôøng daây do seùt haàu nhö khoâng ñaùng keå.
Caàn löu yù, moät ñaëc ñieåm cuûa quaù ñieän aùp caûm öùng laø noù xuaát hieän ñoàng
thôøi ôû caû ba pha, ñieän aùp giöõa caùc pha do ñoù khoâng cheânh leäch nhau nhieàu vaø
khoâng nguy hieåm ñoái vôùi caùch ñieän giöõa caùc pha.

5.3 SEÙT ÑAÙNH TRÖÏC TIEÁP VAØO ÑÖÔØNG DAÂY KHOÂNG COÙ DAÂY
CHOÁNG SEÙT
Seùt ñaùnh tröïc tieáp vaøo daây daãn laø tröôøng hôïp nguy hieåm nhaát vì phaàn lôùn
caùc tröôøng hôïp ñeàu ñöa ñeán phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây.
ÔÛ ñaây seõ trình baøy phöông phaùp ñôn giaûn, gaàn ñuùng ñeå xaùc ñònh suaát caét
ñieän ñöôøng daây do seùt ñaùnh tröïc tieáp vaøo daây daãn.
Giaû thieát toaøn boä soá laàn seùt ñaùnh ñeàu vaøo daây
daãn (boû qua khaû naêng seùt ñaùnh vaøo coät, chieám
khoaûng 20% soá laàn seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây).
Taïi nôi seùt ñaùnh, toång trôû cuûa khe seùt Zs noái
tieáp vôùi toång trôû töông ñöông cuûa daây daãn ZDD/2
(H.5.4) do ñoù doøng chaïy qua khe seùt baèng:
Zs
I = Is (5.12)
Z DD
Zs +
2
Neáu nhaän gaàn ñuùng Zs = Z DD / 2 = 400/ 2 = 200Ω thì doøng trong khe seùt
baèng:
I = Is/2, töùc baèng nöûa trò soá doøng khi seùt ñaùnh vaøo nôi coù noái ñaát toát vaø
doøng chaïy veà moãi phía cuûa daây daãn, tính töø nôi seùt ñaùnh, baèng Is/4. Noù seõ taïo
neân treân daây daãn soùng aùp baèng:
 151

Is Z DD
U DD = = 100 Is (5.13)
4
Neáu trò soá cuûa quaù ñieän aùp naøy lôùn hôn möùc caùch ñieän xung cuûa caùch
ñieän ñöôøng daây: U DD ≥ U 0,5 thì seõ gaây neân phoùng ñieän. Vì möùc caùch ñieän
xung cuûa ñöôøng daây coät theùp (hoaëc beâ toâng coát theùp) vaø cuûa ñöôøng daây coät goã
khaùc nhau nhieàu, xaùc suaát phoùng ñieän do ñoù cuõng khaùc nhau neân caàn xeùt
rieâng bieät.

5.3.1 Ñöôøng daây coät theùp hoaëc beâ toâng coát theùp
Trong tröôøng hôïp naøy, caùch ñieän cuûa ñöôøng daây taïi coät ñieän chæ laø chuoãi
söù vaø caùc khoaûng caùch khoâng khí giöõa daây daãn vaø coät. Phoùng ñieän seõ xaûy ra
neáu: U DD = 100 Is ≥ U 0,5 .

Ñieàu kieän naøy öùng vôùi khi doøng seùt vöôït quaù möùc chòu seùt (hay möùc baûo
veä choáng seùt) cuûa ñöôøng daây:
U 0,5
Is ≥ Ibv = (5.14)
100
(Nhö vaäy ñieàu kieän phoùng ñieän trong phöông phaùp tính toaùn gaàn ñuùng
naøy chæ phuï thuoäc vaøo bieân ñoä cuûa doøng seùt maø khoâng phuï thuoäc vaøo ñoä doác
ñaàu soùng cuûa noù). Vì taát caû caùc tröôøng hôïp seùt ñaùnh vôùi bieân ñoä Is ≥ Ibv ñeàu
daãn ñeán phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng daây, neân xaùc suaát phoùng ñieän vp
cuõng chính laø xaùc suaát xuaát hieän doøng seùt coù bieân ñoä lôùn hôn hoaëc baèng möùc
baûo veä choáng seùt cuûa ñöôøng daây.

Vp = Vibv = e− ibv/ 26 = 10− ibv/ 60

Seùt thöôøng chæ ñaùnh vaøo moät pha khi:

- Pha treân cuøng khi daây daãn boá trí treân caùc ñænh cuûa moät hình tam giaùc.
- Pha ngoaøi cuøng khi daây daãn naèm treân cuøng moät maët phaúng ngang.
Neáu ñieàu kieän chuyeån töø phoùng ñieän tia löûa xung thaønh phoùng ñieän hoà
quang oån ñònh, duy trì bôûi ñieän aùp laøm vieäc, ñöôïc thöïc hieän thì seõ daãn ñeán
ngaén maïch chaïm ñaát moät pha.
Nhö vaäy, xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh η vaø do ñoù khaû naêng caét
ñieän ñöôøng daây coøn phuï thuoäc vaøo phöông thöùc noái ñaát ñieåm trung tính cuûa heä
thoáng.
152

a) Ñoái vôùi ñöôøng daây thuoäc heä thoáng coù ñieåm trung tính tröïc tieáp noái ñaát,
töùc laø (ñoái vôùi nöôùc ta) ñöôøng daây thuoäc caùc caáp ñieän aùp töø 110kV trôû leân, khi
coù ngaén maïch chaïm ñaát moät pha, boä phaän rôle baûo veä seõ laøm vieäc vaø caét
nhanh ñöôøng daây söï coá. Suaát caét ñieän nc ñöôïc tính theo:
Ñoái vôùi ñöôøng daây coù daây daãn boá trí treân caùc ñænh cuûa moät hình tam
giaùc:
nc = 0, 6h.n.m.vp .η

vôùi h laø ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn treân cuøng.
Ñoái vôùi ñöôøng daây coù daây daãn cuøng naèm treân maët phaúng ngang:

nc = ( 6h + s).n.m.vp .η.10−1
vôùi s laø khoaûng caùch giöõa hai daây daãn ngoaøi cuøng.
Ví duï: Ñöôøng daây 110kV coù U 0,5 = 650kV (choïn theo cöïc tính aâm vì
phaàn lôùn phoùng ñieän seùt coù cöïc tính aâm). Möùc baûo veä cuûa ñöôøng daây baèng:
Ibv = 650/100 = 6, 5kA . Xaùc suaát phoùng ñieän seõ baèng:
vp = vibv = 10−6,5/ 60 = 0, 8 . Xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh cuûa ñöôøng
daây coät theùp (hay beâ toâng coát theùp) laáy baèng η = 0,7. Neáu ñoä treo cao trung bình
cuûa daây daãn treân cuøng h = 10m , ñöôøng daây ñi qua vuøng coù cöôøng ñoä seùt hoaït ñoäng
maïnh vôùi n = 100 ngaøy/naêm vaø m = 0,1 laàn/km2/ngaøy thì
nc = 0, 6 × 10 × 0,1 × 100 × 0, 8 × 0, 7 = 33, 6 laàn/naêm . Suaát caét ñieän ñöôøng daây
nhö vaäy quaù lôùn, do ñoù ñöôøng daây 110kV trôû leân coù coät theùp (hay beâ toâng coát
theùp) ñi qua caùc vuøng seùt hoaït ñoäng trung bình vaø maïnh caàn phaûi ñöôïc baûo veä
baèng daây choáng seùt.
b) Ñoái vôùi ñöôøng daây thuoäc heä
thoáng coù trung tính caùch ñieän hoaëc noái
ñaát qua cuoän daäp hoà quang, thöôøng laø
caùc caáp ñieän aùp töø 35kV trôû xuoáng,
chaïm ñaát moät pha khoâng yeâu caàu caét
ñieän ñöôøng daây ngay, maø chæ khi phoùng
ñieän phaùt trieån theâm ôû moät hoaëc hai pha
coøn laïi ñöa ñeán ngaén maïch chaïm ñaát ôû
hai hoaëc ba pha thì môùi caét ñieän ñöôøng
daây.
Giaû thieát seùt ñaùnh vaøo pha A vaø
 153

gaây phoùng ñieän ôû treân chuoãi caùch ñieän cuûa pha naøy.
Choïn tröôøng hôïp nguy hieåm nhaát laø seùt ñaùnh vaøo daây daãn ôû gaàn coät, vì khi
caùch ñieän pha A bò phoùng ñieän thì gaàn nhö toaøn boä doøng seùt ñi qua coät ñeå vaøo
ñieän trôû noái ñaát cuûa coät ñieän (do Rx = Z DD / 2) . Luùc naøy ñieän aùp cuûa coät, xaø
baèng ñieän theá treân daây daãn pha A vaø gaàn baèng ñieän aùp giaùng treân Rx, ñieän trôû
taûn xung cuûa noái ñaát coät ñieän:
U coät = U DD( A ) ≈ Is .Rx

Treân daây daãn caùc pha coøn laïi do hieän töôïng caûm öùng tónh ñieän seõ xuaát
hieän ñieän aùp caûm öùng baèng K ñ . Is . Rx vôùi Kñ laø heä soá ngaãu hôïp ñoäng (coù tính
ñeán aûnh höôûng cuûa vaàng quang xung) cuûa daây daãn caùc pha C hoaëc pha B ñoái
vôùi daây daãn pha A.
Nhö vaäy, caùch ñieän cuûa caùc pha khoâng bò seùt ñaùnh naøy (C hoaëc B) chòu
taùc duïng cuûa moät ñieän aùp baèng:
U A − U B = U A − UC = Is .Rx .(1 − K ñ )

vaø phoùng ñieän treân caùch ñieän pha B hoaëc C seõ xaûy ra neáu:
Is .Rx (1 − K ñ ) ≥ U 0,5

Töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc möùc chòu seùt cuûa ñöôøng daây:
U 0,5
I bv = (5.15)
Rx (1 − K ñ )

vaø xaùc suaát phoùng ñieän ôû caû pha thöù hai baèng:

vp = P{ Is ≥ Ibv } = e− Ibv/26 = 10− Ibv/60

ÔÛ ñaây U0,5 cuûa pha C (hoaëc pha B) choïn theo cöïc tính döông (ñieän aùp
caûm öùng tónh ñieän, beù hôn ít nhieàu so vôùi cöïc tính aâm).
Qua (5.15) thaáy roõ möùc baûo veä cuûa ñöôøng daây phuï thuoäc raát nhieàu vaøo
ñieän trôû noái ñaát cuûa coät ñieän: giaûm ñieän trôû noái ñaát seõ taêng ñöôïc möùc baûo veä
choáng seùt cuûa ñöôøng daây.
Ví duï: Ñöôøng daây 35kV coät theùp coù U 0,5 = 350kV , giaû thieát ñoä treo cao
trung bình cuûa daây daãn laø h = 10m qua vuøng seùt hoaït ñoäng maïnh vôùi n = 100
ngaøy/naêm, m = 0,1 laàn/km2/ngaøy, heä soá ngaãu hôïp ñoäng kñ = 0, 3 . Xaùc suaát
hình thaønh hoà quang oån ñònh η = 0, 7 . neáu ñieän trôû taûn xung cuûa noái ñaát coät
154

ñieän Rx = 10Ω thì möùc baûo veä cuûa ñöôøng daây baèng:

350
Ibv = = 50 kA
10(1 − 0, 3)

do ñoù xaùc suaát phoùng ñieän vp = 10−50 / 60 = 0,15 vaø suaát caét ñieän ñöôøng daây baèng
nc = 0, 6 × 10 × 0,1 × 100 × 0,15 × 0, 7 = 6, 3 laàn/naêm . Neáu giaûm ñieän trôû noái ñaát
coøn baèng Rx = 5, 0Ω thì vôùi tính toaùn töông töï nhö treân:
350
Ibv = = 100kA, vp = 10−100 / 60 = 0, 02 vaø suaát caét ñöôøng daây
5(1 − 0, 3)
nc = 0, 6 × 10 × 0,1 × 100 × 0, 02 × 0, 7 = 0, 84 laàn/naêm
nghóa laø giaûm khoaûng 7,5 laàn so vôùi khi Rx = 10Ω .
Qua caùc ví duï treân coù theå ruùt ra hai keát luaän quan troïng ñoái vôùi ñöôøng
daây coät theùp hoaëc beâ toâng coát theùp:
- Suaát caét ñöôøng daây thuoäc heä thoáng coù trung tính caùch ñieän beù hôn nhieàu so
vôùi ñöôøng daây thuoäc heä thoáng coù trung tính tröïc tieáp noái ñaát. Ñaëc bieät neáu noái ñaát
trung tính qua cuoän daäp hoà quang thì xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh raát beù
( η ≅ 0) , do ñoù giaûm suaát caét ñöôøng daây raát nhieàu. Vì vaäy, noái ñaát trung tính qua
cuoän daäp hoà quang ñöôïc coi nhö laø moät bieän phaùp naâng cao khaû naêng chòu seùt cuûa
ñöôøng daây.
- Baèng caùch giaûm ñieän trôû noái ñaát cuûa coät ñieän, coù theå giaûm suaát caét ñieän
ñöôøng daây ñaùng keå. Hieån nhieân ñieàu naøy chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc thuaän lôïi
veà kinh teá khi ñöôøng daây ñi qua caùc vuøng ñaát daãn ñieän toát.
5.3.2 Ñöôøng daây coät xaø goã
Khi seùt ñaùnh treân daây daãn pha A cuûa ñöôøng daây coät xaø goã coù theå gaây neân
phoùng ñieän theo hai khaû naêng (H.5.6):
 155

Hình 5.6 Caùc khaû naêng phoùng ñieän cuûa ñöôøng daây coät xaø goã khi bò seùt ñaùnh

- Xuoáng ñaát theo ñöôøng (a), moät phaàn xuyeân qua khoaûng caùch khoâng khí
giöõa daây daãn vaø coät, moät phaàn men theo thaân coät, möùc caùch ñieän xung theo
ñöôøng (a) laø:

U 0( a,5) = U 0chs
,5 + 100.hDD

vôùi: U 0chs
,5 - möùc caùch ñieän xung cuûa chuoãi söù ( U 0,5 cuûa khoaûng caùch
khoâng khí laáy gaàn ñuùng baèng U 0chs
,5 )
100hDD - möùc caùch ñieän xung cuûa ñoaïn thaân coät tính ñeán ñoä cao
cuûa daây daãn (moãi m goã chòu ñöôïc khoaûng 100kV xung).
Ñieàu kieän phoùng ñieän theo ñöôøng (a): Is ≥ Ibv
(a)
= U 0( a,5) /100
(chaáp nhaän giaû thieát gaàn ñuùng Zs = ZDD /2 = 200 Ω )
- Theo ñöôøng (b) goàm hai chuoãi söù vaø chieàu daøi ñoaïn xaø goã giöõa hai pha.
Möùc caùch ñieän xung theo ñöôøng (b) laø:

U 0( b,5) = 2.U 0ch,5,s + 100.lA− B

vôùi lA− B laø chieàu daøi ñoaïn xaø goã giöõa hai chuoãi söù.

Khi treân pha A coù soùng aùp U DD

A
= 100 Is thì treân pha B seõ xuaát hieän ñieän
aùp caûm öùng baèng U DD
B
= 100. Is kd .
Nhö vaäy, phoùng ñieän theo ñöôøng (b) xaûy ra khi ñaït ñieàu kieän:
A
U DD B
− U DD = 100. Is (1 − kd ) ≥ U 0( b,5)

U0( b,5)
hay ( b)
Is ≥ Ibv = (5.16)
100(1 − kd )
Kinh nghieäm vaän haønh cho thaáy, treân ñöôøng daây coät xaø goã, phoùng ñieän
thöôøng theo ñöôøng (b), töùc laø giöõa caùc pha. Do ñoù möùc baûo veä cuûa ñöôøng daây
coät goã ñöôïc tính theo (5.16).
Ví duï: ñöôøng daây 110kV coät goã coù caùc thoâng soá töông töï nhö treân. Möùc
caùch ñieän theo ñöôøng (b) ñöôïc xaùc ñònh theo:
U 0( b,5) = 2 × 650 + 4 × 100 = 1700kV

(vôùi 2 × 650 laø U0,5 cuûa hai chuoãi söù; 4 × 100 laø U0,5 cuûa 4m xaø goã giöõa hai pha).
156

1700
Töø ñoù möùc baûo veä baèng: ( b)
Ibv = = 24 kA
100(1 − 0, 3)
vaø xaùc suaát phoùng ñieän: vp = 10−24 / 60 = 0, 4

Chieàu daøi ñöôøng phoùng ñieän goàm chieàu daøi phaàn caùch ñieän cuûa hai chuoãi
söù chs
lcñ vaø chieàu daøi ñoaïn xaø goã giöõa hai chuoãi söù lA− B :
chs
lpñ = 2lcñ + lA− B

Vôùi chieàu daøi phaàn caùch ñieän cuûa moät chuoãi söù 110kV baèng lcñ
chs
= 1, 3 m
vaø lA− B = 4 m thì lpñ = 2 × 1, 3 + 4 = 6, 6 m, do ñoù gradient ñieän aùp laøm vieäc
theo ñöôøng (b) baèng:
110
E1v = = 9, 62 kV /m
3( 4 + 2, 6)
Theo (5.3) xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh baèng:
η = 1, 5( 9, 62 − 4 ).10−2 = 0, 084
Nhö vaäy, suaát caét ñieän ñöôøng daây baèng:
nc = 0, 6 × 10 × 0,1 × 100 × 0, 4 × 0, 084 = 2 laàn/naêm
So saùnh vôùi ñöôøng daây coät theùp hoaëc beâtoâng coát theùp cuøng caáp ñieän aùp,
suaát caét ñöôøng daây coät goã nhoû hôn 16 laàn.
Nhö vaäy khi ñöôøng daây ñi qua nhöõng vuøng ñaát daãn ñieän xaáu, vieäc thöïc
hieän noái ñaát vôùi Rx beù gaëp nhieàu khoù khaên thì vieäc duøng coät xaø goã laø hôïp lyù
veà kinh teá kyõ thuaät vì khoâng phaûi ñaàu tö vaøo daây choáng seùt vaø noái ñaát coät ñieän,
maø möùc an toaøn chòu seùt cao hôn.
ÔÛ ñaây caàn nhaán maïnh theâm laø daây choáng seùt chæ coù hieäu quaû choáng quaù
ñieän aùp khí quyeån cao khi ñieän trôû noái ñaát daây choáng seùt beù. Tröôøng hôïp ngöôïc
laïi, ñieän aùp giaùng treân ñieän trôû noái ñaát (IsRx) seõ cao vaø thöôøng xuyeân gaây phoùng
ñieän ngöôïc töø xaø, coät (phaàn töû ñöôïc noái ñaát) sang daây daãn. Trong caùc vuøng ñaát
daãn ñieän xaáu (ρ ≥ 1000Ωm) khoù thöïc hieän noái ñaát vôùi Rx beù (voâ cuøng toán keùm).
Tröôøng hôïp ñoù daây choáng seùt khoâng coøn phaùt huy taùc duïng ñaùng keå nöõa, coù theå
khoâng caàn ñaët daây choáng seùt ngay caû ôû ñöôøng daây 220÷330kV (theo quy phaïm
xaây laép thieát bò ñieän cuûa Lieân Xoâ naêm 1965).
Ñöôøng daây caùc caáp ñieän aùp thaáp (töø 35kV trôû xuoáng) coù möùc caùch ñieän
xung khoâng cao, duø coù ñaët daây choáng seùt thì soá laàn phoùng ñieän treân caùch ñieän
ñöôøng daây cuõng khoâng giaûm bao nhieâu (do phoùng ñieän ngöôïc thöôøng xuyeân
xaûy ra) neân noùi chung cuõng khoâng caàn ñaët daây choáng seùt, trong tröôøng hôïp
 157

naøy neáu duøng coät, xaø goã thì möùc baûo veä choáng seùt cuûa ñöôøng daây seõ taêng khaù
cao.

5.4 SEÙT ÑAÙNH TREÂN ÑÖÔØNG DAÂY COÙ DAÂY CHOÁNG SEÙT
5.4.1. Seùt ñaùnh vaøo daây daãn
Khi ñöôøng daây coù daây choáng seùt thì phaàn lôùn soá laàn seùt ñaùnh vaøo daây
choáng seùt. Tuy nhieân cuõng coøn moät soá ít laàn seùt ñaùnh voøng qua khu vöïc baûo
veä cuûa daây choáng seùt vaøo daây daãn vôùi xaùc suaát vα nhö sau:

α hc
lgvα = −4 (5.17)
90
vôùi: α - goùc baûo veä cuûa daây choáng seùt, (o);
hc - chieàu cao cuûa coät ñieän, m.
Neáu N laø toaøn boä soá laàn seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây thì soá laàn seùt ñaùnh vaøo
daây daãn pha baèng
N DD = N .vα
Khi seùt ñaùnh vaøo daây daãn thöôøng gaây neân phoùng ñieän treân chuoãi söù vôùi
xaùc suaát töông ñoái lôùn. Xaùc suaát phoùng ñieän treân chuoãi söù trong tröôøng hôïp
naøy ñöôïc tính töông töï nhö tröôøng hôïp seùt ñaùnh vaøo daây daãn khi khoâng coù daây
choáng seùt, töùc laø cuõng xuaát phaùt töø söï so saùnh quaù ñieän aùp treân daây daãn UDD
vôùi U0,5 cuûa chuoãi söù.

Vôùi giaû thieát gaàn ñuùng:

ZDD 400
Zs = = = 200 Ω
2 2
I
thì doøng chaïy veà moãi phía cuûa daây daãn baèng I DD = s .
4
Do ñoù quaù ñieän aùp treân daây daãn baèng:
Is
U DD = ⋅ Z DD = 100 Is
4
Phoùng ñieän treân chuoãi söù seõ xaûy ra, neáu:
158

U DD = 100 Is ≥ U 0,5 ⇒ Is ≥ Ibv = U 0,5 /100

−U0,5 −U 0,5
vpñ = vibv = e100.26 = 10100.60
Bieát gradient ñieän aùp laøm vieäc trung bình cuûa chuoãi söù seõ xaùc ñònh ñöôïc
xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh η. Suaát caét ñieän ñöôøng daây khi seùt ñaùnh
vaøo daây daãn baèng nDD = 0, 6hcs .n. m. vα .vp1.η1 , vôùi vp1 vaø η1 laø xaùc suaát
phoùng ñieän vaø xaùc suaát chuyeån thaønh hoà quang oån ñònh taïi chuoái söù.

5.4.2. Seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt

Trong tröôøng hôïp naøy, ñaëc ñieåm cuûa quaù trình vaø aûnh höôûng cuûa caùc yeáu
toá taùc ñoäng (bieân ñoä vaø ñoä doác cuûa doøng seùt, ñieän trôû noái ñaát, chieàu cao cuûa
coät, chieàu daøi khoaûng vöôït) seõ khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo vò trí seùt ñoå boä: vaøo
coät hay vaøo daây choáng seùt ôû gaàn coät hoaëc vaøo daây choáng seùt trong khoaûng
vöôït. Moät phöông phaùp tính toaùn toång quaùt cho tröôøng hôïp naøy raát phöùc taïp. ÔÛ
ñaây chæ xeùt hai tröôøng hôïp giôùi haïn laø khi seùt ñaùnh vaøo ñænh coät vaø khi seùt
ñaùnh vaøo daây choáng seùt ôû giöõa khoaûng vöôït.

1- Khi seùt ñaùnh vaøo ñænh coät hoaëc daây choáng seùt ôû gaàn coät

Soá laàn seùt ñaùnh vaøo ñænh coät coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc thöïc nghieäm:

4 hc
N coät = N (1 − vα ) (5.18)
l

vôùi: N - soá laàn seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây; hc - chieàu cao coät ñieän
l - chieàu daøi khoaûng vöôït; vα - xaùc suaát seùt ñaùnh vaøo daây daãn.

Khi seùt ñaùnh vaøo ñænh coät (H.5.7) do ñieän trôû taûn xung cuûa noái ñaát coät
ñieän Rx nhoû hôn nhieàu so vôùi toång trôû soùng cuûa daây choáng seùt ( Rx = ZDCS )
neân phaàn chuû yeáu cuûa doøng seùt seõ ñi qua coät (ic) vaøo ñieän trôû noái ñaát cuûa coät
ñeå taûn vaøo ñaát, coøn phaàn nhoû ics , theo daây choáng seùt ñi ñeán boä phaän noái ñaát
cuûa caùc coät ñieän keá caän, veà hai phía cuûa coät bò seùt ñaùnh.
 159

Hình 5.7 Phaân boá doøng seùt khi seùt ñaùnh vaøo ñænh coät

Ñieän aùp taùc duïng leân chuoãi caùch ñieän ñöôøng daây taïi coät ñieän bò seùt ñaùnh
goàm caùc thaønh phaàn sau:

a) Ñieän aùp giaùng treân ñieän trôû taûn xung cuûa noái ñaát coät ñieän bò seùt ñaùnh:
U R = ic Rx (5.19)

thaønh phaàn naøy cuøng daáu vôùi cöïc tính doøng seùt.
b) Thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng töø, U cö
t
: goàm hai thaønh phaàn gaây neân bôûi
doøng chaïy qua coät taùc duïng leân ñieän caûm cuûa coät LDD
c dic /dt vaø bôûi doøng ñieän
trong khe seùt is taùc duïng leân hoã caûm giöõa khe seùt vaø maïch voøng kín “daây daãn
- ñaát”, M sDDdi s /dt

dic di
t
U cö = LDD
c ⋅ + M sDD ⋅ s (5.20)
dt dt

vôùi: LDD
c - ñieän caûm cuûa coät ñieän tính töø maët ñaát ñeán ñoä treo cao daây daãn

M sDD - hoã caûm giöõa khe seùt vaø maïch voøng kín “daây daãn - ñaát”, tæ leä vôùi
ñoä treo cao daây daãn vaø phuï thuoäc vaøo thôøi gian, vì chieàu daøi khe seùt taêng cuøng
söï phaùt trieån cuûa phoùng ñieän ngöôïc, coù theå coi khe seùt nhö moät thanh daãn
thaúng ñöùng coù ñoä daøi thay ñoåi vaø baèng vt.
Nhöng vì vt ? hc neân trò soá hoã caûm thay ñoåi theo t khoâng nhieàu, coù theå
tính toaùn M sDD gaàn ñuùng theo: M sDD = 0, 5h DD .

Thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng töø U cö

t
cuøng daáu vôùi cöïc tính cuûa doøng seùt.
160

t
Hình 5.8 Sô ñoà minh hoïa thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng töø U cö

ñ
c) Thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng ñieän U cö : do söï trung hoøa ñieän tích trong
khe seùt trong giai ñoaïn phoùng ñieän ngöôïc, caùc ñieän tích raøng buoäc treân daây
daãn (ñöôïc taïo neân do caûm öùng trong giai ñoaïn phoùng ñieän tieân ñaïo) ñöôïc giaûi
phoùng chaïy veà hai phía cuûa daây daãn taïo neân thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng
ñieän, ngöôïc daáu vôùi cöïc tính doøng seùt. Moät caùch gaàn ñuùng coù theå nhaän raèng
khi khoâng keå ñeán aûnh höôûng cuûa daây choáng seùt thì U cö
ñ
= hDD .dis /dt . Neáu keå
ñeán aûnh höôûng cuûa daây choáng seùt thì U cö
ñ
giaûm; bôûi trong giai ñoaïn phoùng
ñieän tieân ñaïo, daây choáng seùt coù taùc duïng maøn che laøm giaûm soá löôïng ñieän tích
raøng buoäc treân daây daãn, coøn trong giai ñoaïn phoùng ñieän chuû yeáu caùc ñieän tích
döông (seùt coù cöïc tính aâm) ñöôïc giaûi phoùng di chuyeån treân daây choáng seùt, seõ
caûm öùng treân daây daãn nhöõng ñieän tích aâm, laøm giaûm ñieän theá cuûa daây daãn. Coù
theå chöùng minh raèng neáu tính ñeán aûnh höôûng cuûa daây choáng seùt thì:
hCS di
ñ
U cö = − (1 − k ⋅ )hDD s = − ( h DD − khcs )a (5.21)
h DD dt

vôùi: hDD , hCS - ñoä treo cao trung bình cuûa daây daãn vaø daây choáng seùt
k - heä soá ngaãu hôïp giöõa daây daãn vaø daây choáng seùt. Daáu “–” ñeå noùi raèng
ñieän aùp caûm öùng treân daây daãn coù cöïc tính ngöôïc vôùi cöïc tính cuûa doøng seùt. Vaø
di
is = at → s = a
dt
d) Thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng (tónh ñieän) treân daây daãn gaây neân bôûi doøng
ñieän chaïy trong daây choáng seùt. Neáu ñieän aùp treân daây choáng seùt laø UCS thì thaønh
phaàn naøy seõ baèng –k.UCS vôùi k laø heä soá ngaãu hôïp giöõa daây daãn vaø daây choáng
 161

seùt. Do quaù trình phaûn xaï nhieàu laàn cuûa soùng aùp töø caùc coät laân caän, laøm giaûm
ñieän aùp treân daây choáng seùt, neân ñieän aùp treân daây daãn coù theå tính vôùi heä soá ngaãu
hôïp tónh k.
UCS baèng ñieän aùp taïi ñænh coät bò seùt ñaùnh Uc, goàm ñieän aùp giaùng treân ñieän
trôû noái daát cuûa coät vaø thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng töø:
dic di di di
U CS = U c = Rx .ic + Lcs c + M scs s ≅ Rx ic + L ' hcs c + 0, 5hcs s (5.22)
dt dt dt dt
vôùi: L’ - ñieän caûm cuûa moät ñôn vò chieàu daøi cuûa coät ñieän
M scs - hoã caûm giöõa khe seùt vaø maïch voøng “daây choáng seùt - ñaát” coù theå
tính gaàn ñuùng M scs ≈ 0, 5hcs .
Boán thaønh phaàn ñieän aùp keå treân laø do seùt gaây neân, ñeå xaùc ñònh chuùng caàn
phaûi bieát phaân boá doøng seùt taïi nôi seùt ñaùnh.
Doøng ñieän chaïy qua coät ic khi seùt ñaùnh vaøo ñænh coät hoaëc vaøo daây choáng
seùt ôû gaàn coät chieám phaàn chuû yeáu cuûa doøng seùt is vaø coù theå xaùc ñònh gaàn ñuùng
theo sô ñoà thay theá hình 5.9. Trong sô ñoà ñoù coù nguoàn doøng seùt is = at vaø
nguoàn aùp aM sCS laø söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong maïch voøng kín “daây choáng
seùt ñaát” gaây neân bôûi töø tröôøng doøng seùt ( M sCS = 0, 5hCS ) .

Hình 5.9 Phaân boá doøng seùt khi seùt ñaùnh vaøo ñænh coät

Trong phaïm vi ñaàu soùng cuûa doøng seùt, theo sô ñoà thay theá xaùc ñònh ñöôïc
doøng chaïy qua coät töø heä phöông trình maïch voøng sau:
ic + 2ics = is = at 

LCS 2diCS Lcs
2diCS Rx dic  (5.23)
aM scs + ⋅ + ⋅ C
+ 2iCS − iC Rx − LDD
C = 0
2 dt 2 dt 2 dt 
dic ( t )
Keát quaû cho nghieäm gaàn ñuùng cuûa ic ( t ) vaø nhö sau:
dt
162

0, 5 LCS − 0, 5hCS 1 − e−αt 

ic = at ⋅ ( ) 
0, 5 LCS + Lcs
C
αt 
 (5.24)
dic 0, 5 LCS − 0, 5hCS −αt 
= a( cs
)e 
dt 0, 5 LCS + LC 

vôùi α = Rx /( 0, 5 LCS + Lcs

C)

Ñieän caûm cuûa daây choáng seùt trong moät khoaûng vöôït:
ZCS
LCS = l
v
vôùi l laø chieàu daøi khoaûng vöôït, v laø toác ñoä truyeàn soùng,
v ≈ c = 300m/µs
e) Ñieän aùp laøm vieäc cuûa daây daãn
Ngoaøi boán thaønh phaàn ñieän aùp do seùt gaây ra ñaõ keå treân, ñoái vôùi caùch ñieän
cuûa caùc ñöôøng daây ñieän aùp cao coøn phaûi keå ñeán thaønh phaàn ñieän aùp laøm vieäc
do nguoàn gaây ra U lv .
Laáy Ulv baèng trò soá trung bình trong nöûa chu kyø ñieän aùp pha vaø ngöôïc daáu vôùi
ñieän theá xung cuûa coät ñeå coù tröôøng hôïp nguy hieåm nhaát (ñieän aùp taùc duïng leân
chuoãi caùch ñieän lôùn nhaát).
Laáy Ulv baèng trò soá trung bình trong nöûa chu kyø ñieän aùp pha vaø ngöôïc daáu vôùi
ñieän theá xung cuûa coät ñeå coù tröôøng hôïp nguy hieåm nhaát (ñieän aùp taùc duïng leân
chuoãi caùch ñieän lôùn nhaát).
T/ 2
2 U ñm 2 2 U ñm 2
U lv =
T ∫ 3
sin ωtdt =
π
U p max =
π
⋅
3
≅ 0, 5U ñm (5.25)
0
Toång cuûa naêm thaønh phaàn ñieän aùp ñaõ trình baøy treân cho ñieän aùp treân
chuoãi caùch ñieän cuûa coät ñieän bò seùt ñaùnh:
U cñ = U c − U DD
dic hcs
= ic Rx + L′hDD + 0, 5hDD a − a[ − hDD (1 − k )]
dt hDD
di
− ( −U1v ) − k( ic ⋅ Rx + L′ ⋅ hcs c + 0, 5hcs a )
dt
di
= (1 − k) Rx ic + LDD(
c − kLcsc )
dt
c
(
+ 0, 5 hDD − k ⋅ hcs a )
hcs
+(1 − k )h DD ⋅ a + 0, 5U ñm (5.26)
h DD
 163

Bieåu thöùc naøy chæ ñuùng trong khoaûng thôøi gian ñaàu soùng doøng seùt, vì sau
thôøi gian ñaàu soùng thì caùc thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng giaûm vaø do ñoù ñieän aùp
taùc duïng treân caùch ñieän seõ giaûm theo. Vì vaäy, hieån nhieân phoùng ñieän treân
caùch ñieän chæ coù theå xaûy ra trong thôøi gian ñaàu soùng doøng seùt.
Neáu veõ quan heä cuûa ñieän aùp treân caùch ñieän theo t: U cñ ( t ) , öùng vôùi caùc
ñoä doác ñaàu soùng khaùc nhau cuûa doøng seùt a1 , a2 ,K , ai thì giao ñieåm cuûa chuùng
vôùi ñöôøng ñaëc tính Volt-giaây cuûa chuoãi caùch ñieän seõ cho thôøi gian phoùng ñieän
t p1 , t p2 ,K tpi (H.5.10).

Hình 5.11 Ñöôøng cong thoâng soá nguy

Hình 5.10 Ucñ (a, t) vaø ñaëc tính V - S hieåm ( Rx2 < Rx1 )
cuûa chuoãi caùch ñieän
Trò soá doøng seùt coù ñoä doác ai, vaøo luùc xaûy ra phoùng ñieän baèng:
isi = ai ⋅ tpi

isi laø trò soá doøng seùt coù ñoä doác ai gaây neân phoùng ñieän treân caùch ñieän ñöôøng
daây.
Quan heä giöõa bieân ñoä vaø ñoä doác doøng seùt gaây neân phoùng ñieän treân chuoãi
caùch ñieän is = f ( a ) , goïi laø ñöôøng cong thoâng soá nguy hieåm. Taát caû caùc laàn seùt
ñaùnh coù ñoä doác a vaø bieân ñoä is, naèm treân ñöôøng cong thoâng soá nguy hieåm vaø
trong vuøng P beân treân noù ñeàu daãn ñeán phoùng ñieän treân chuoãi caùch ñieän.
Ñöôøng cong thoâng soá nguy hieåm phuï thuoäc vaøo ñieän trôû noái ñaát Rx cuûa
coät. Rx caøng beù thì ñieän aùp taùc duïng leân caùch ñieän ñöôøng daây Ucñ caøng thaáp
(chuoãi caùch ñieän coù khaû naêng chòu doøng seùt coù tham soá caøng cao), vuøng nguy
hieåm P caøng heïp.
Xaùc suaát phoùng ñieän treân chuoãi caùch ñieän laø xaùc suaát xuaát hieän doøng seùt
ñoàng thôøi coù ñoä doác vaø bieân ñoä naèm trong vuøng nguy hieåm P.
164

vp = ∫∫ f ( is , a)dis .da (5.27)

( p)

vôùi f(is, a) laø haøm maät ñoä xaùc suaát xuaát hieän doøng seùt coù bieân ñoä is vaø ñoä doác
a.
Tích phaân ñöôïc thöïc hieän trong toaøn vuøng nguy hieåm P.
Cho ñeán nay taát caû caùc ño ñaïc thoáng keâ veà thoâng soá doøng seùt cho thaáy
giöõa bieân ñoä is vaø ñoä doác a khoâng coù moät quan heä toaùn hoïc chaët cheõ, do ñoù
cho pheùp coi gaàn ñuùng chuùng nhö nhöõng bieán soá ngaãu nhieân ñoäc laäp vaø tính
xaùc suaát phoùng ñieän treân chuoãi caùch ñieän baèng tích cuûa xaùc suaát xuaát hieän
nhöõng bieán soá ngaãu nhieân ñoäc laäp ñoù:
vp = ∫∫ f1(is ) f2( a)dis.da =
( p)
∞ ∞ 1 1 1 1

∫ ∫ ∫ ∫ ∫
= f1 ( is )dis ⋅ f2 ( a )da = dvi × dva = vi dva = va dvi ∫ (5.28)
0 0 0 0 0 0

vôùi f1 ( is ) vaø f2 ( a ) töông öùng laø haøm maät ñoä xaùc suaát xuaát hieän doøng ñieän
seùt coù bieân ñoä is vaø ñoä doác a.
Töø ñöôøng cong thoâng soá nguy hieåm coù theå xaây döïng ñöôøng cong xaùc suaát
xuaát hieän doøng seùt coù thoâng soá nguy hieåm nhö sau: öùng vôùi moãi ñieåm K treân
ñöôøng cong thoâng soá nguy hieåm, K ( ak , isk ) tính xaùc suaát:

va = P { a ≥ ak } = e− ak/15,7 = 10− ak/36

vi = P { is ≥ isk } = e isk/ 26 = 10− isk/60

seõ coù moät ñieåm K ′( vi , va ) treân heä truïc toïa ñoä vi , va , töø ñoù seõ xaây döïng
ñöôïc ñöôøng cong xaùc suaát: va = f ( vi ) (H.5.12)
Xaùc suaát phoùng ñieän cuûa caùch
ñieän vp, veà trò soá baèng dieän tích giôùi
haïn bôûi ñöôøng cong va(vi) vaø hai truïc
toïa ñoä, töông öùng vôùi tæ leä xích ñaõ
choïn.
Sau khi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc xaùc suaát
phoùng ñieän vp thì quaù trình tính toaùn
suaát caét ñöôøng daây khi seùt ñaùnh vaøo
ñænh coät cuõng töông töï nhö caùc tröôøng
Hình 5.12 Ñöôøng cong xaùc suaát
va = f(vi)
 165

hôïp khaùc.
2- Seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt ôû giöõa khoaûng vöôït
a) Xeùt khaû naêng phoùng ñieän trong khoaûng caùch khoâng khí MM’ (H5.13a).
Soá laàn seùt ñaùnh vaøo DCS ôû chính giöõa khoaûng vöôït baèng:
4 hc
N kv = N (1 − vα )(1 − )
l

Hình 5.13 Seùt ñaùnh vaøo DCS ôû chính giöõa khoaûng vöôït (a) vaø khaû naêng phoùng ñieän
treân khoaûng caùch khoâng khí MM’
166

Khi seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt ôû giöõa khoaûng vöôït, ñieän aùp taùc duïng leân
khoaûng caùch khoâng khí S giöõa daây choáng seùt vaø daây daãn ñöôïc xaùc ñònh theo sô
ñoà thay theá (H.5.13b), trong ñoù chaáp nhaän giaû thieát gaàn ñuùng laø toång trôû soùng
khe seùt Zs baèng nöûa toång trôû soùng daây choáng seùt Zs = ZCS/2 vaø boû qua ñieän trôû
noái ñaát cuûa daây choáng seùt vì Rx = ZCS.

Ñöôøng cong bieán thieân ñieän aùp treân daây choáng seùt taïi ñieåm M giöõa
khoaûng vöôït ñöôïc trình baøy treân hình 5.13c. Khi chöa coù soùng phaûn xaï töø ñieän
trôû noái ñaát cuûa caùc coät ñieän laân caän trôû veà
(t < τ = l/v) ñieän aùp treân daây choáng seùt ñöôïc tính gaàn ñuùng theo:
is ( i) at
U cs ( t ) = Zcs = Zcs (5.29)
4 4
Sau khoaûng thôøi gian τ = l/v taïi ñieåm M ñoàng thôøi xuaát hieän soùng phaûn xaï
aâm gaàn nhö toaøn phaàn töø ñieän trôû noái ñaát cuûa hai coät ñieän laân caän trôû veà (vì
rx = Zcs ) vaø ñieän aùp treân daây choáng seùt ñaït ñeán trò soá cöïc ñaïi xaùc ñònh theo:
l
( Khi t = τ = )
v
aZcs l
U cs max = ⋅ (5.30)
4 v
Trò soá ñieän aùp cöïc ñaïi naøy chæ phuï thuoäc ñoä doác doøng seùt vaø khoâng ñoåi
khi t ≤ τ ñs sau ñoù giaûm daàn ñeán 0 khi t > τ ñs .
Döôùi taùc duïng cuûa soùng truyeàn treân daây choáng seùt, treân daây daãn seõ xuaát
hieän ñieän aùp caûm öùng U DD = − kñU cs vaø ñieän aùp taùc duïng leân khoaûng caùch
khoâng khí S giöõa daây choáng seùt vaø daây daãn ñöôïc tính gaàn ñuùng theo:
al
U MM ′ = U cs − U DD = (1 − kñ )Z cs (5.31)
4v
Trong (5.31) boû qua caùc thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng vaø ñieän aùp laøm vieäc, vì
chuùng nhoû hôn nhieàu so vôùi ñieän aùp do seùt ñaùnh tröïc tieáp.
Ñieàu kieän ñeå xaûy ra phoùng ñieän treân khoaûng caùch khoâng khí S laø:
al
U MM ′ = (1 − kñ )Zcs ≥ U 0( k,5) = Ex( k) ⋅ S (5.32)
4v

vôùi Ex( k ) laø cöôøng ñoä ñieän tröôøng phoùng ñieän xung cuûa khoâng khí (trong
khoaûng thôøi gian ñaàu soùng) coù theå tính gaàn ñuùng baèng 700kV/m.
 167

Giaû thieát laáy gaàn ñuùng Zcs = 400Ω, kñ = 0, 3 thì coù theå xaùc ñònh ñöôïc ñoä
doác ñaàu soùng doøng seùt nguy hieåm töùc laø ñieàu kieän phoùng ñieän theo:
Ex( k ) 4.v.S 700 × 4 × 300 S S
a ≥ anh ≈ = ⋅ = 3000 (5.33)
(1 − kñ )Zcs l (1 − 0, 3).400 l l
Töø ñoù, suy ra xaùc suaát phoùng ñieän: vp = vanh = e− anh / 15,7 = 10− anh / 36 (xaùc
suaát phoùng ñieän vp trong caùch tính gaàn ñuùng naøy cuõng chính laø xaùc suaát xuaát
hieän doøng seùt coù ñoä doác baèng vaø lôùn hôn ñoä doác nguy hieåm vanh ).
Thöïc teá khaû naêng caét ñieän do phoùng ñieän treân khoaûng caùch khoâng khí
giöõa daây choáng seùt vaø daây daãn ôû giöõa khoaûng vöôït raát ít xaûy ra, vì khoaûng
caùch naøy khaù lôùn, coù U0,5 cao vaø xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh raát beù.
Ví duï: ñöôøng daây 220 kV coù S = 8 m, gradient ñieän aùp laøm vieäc trung
bình:
220
E1v = = 16 kV /m ⇒ η = 1, 5( E 1v − 4 ).10−2 ≅ 0, 2
3⋅8
Neáu tính vôùi chieàu cao coät hc = 25m goùc baûo veä α = 20° ( vα = 0, 0013),
chieàu daøi khoaûng vöôït l = 350m thì suaát caét ñöôøng daây qua vuøng seùt hoaït ñoäng
maïnh vôùi n=100 ngaøy, m=0,1 laàn/km2/ngaøy ñöôïc tính nhö sau:
−68,6
s 8
anh = 3000 = 3000 = 68, 6kA/µs ⇒ vp = 10 36 = 0, 0125
l 350
Suaát caét ñieän ñöôøng daây do seùt ñaùnh vaøo DSC ôû chính giöõa khoaûng vöôït
vaø gaây phoùng ñieän treân khoaûng caùch khoâng khí S baèng:
4h
nckv = (1 − vα )(1 − c )0, 6hc .n.m.vp .η
l
4.25
= (1 − 0, 0013)(1 − ) × 0, 6 × 25 × 100 × 0,1 × 0, 0125 × 0, 2
350
= 0, 267 laàn/naêm
b) Khaû naêng phoùng ñieän taïi chuoãi söù
Khi seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt ôû giöõa khoaûng vöôït, coøn phaûi xeùt khaû
naêng phoùng ñieän treân chuoãi söù khi soùng truyeàn ñeán coät ñieän. Ñieän aùp taùc duïng
leân chuoãi söù goàm caùc thaønh phaàn chuû yeáu sau:
- Ñieän aùp giaùng treân ñieän trôû noái ñaát cuûa coät ñieän
Doøng seùt chaïy veà moãi phía cuûa daây choáng seùt baèng is(t)/4, taïi ñieän trôû noái ñaát
cuûa coät do Rx = ZCS , coi nhö soùng (doøng) phaûn xaï döông toaøn phaàn, do ñoù:
168

U R = is ( t ).Rx / 2
- Ñieän aùp caûm öùng töø, chuû yeáu laø thaønh phaàn ñieän aùp taïo neân bôûi doøng
seùt chaïy qua ñieän caûm cuûa thaân coät:
t 1 cs dis
U cö = LC
2 dt
coøn ñieän aùp caûm öùng gaây neân bôûi doøng ñieän trong khe seùt ( M scs .dis /dt ) thöïc
teá khoâng ñaùng keå vì khe seùt ôû caùch xa coät.
Cuõng vôùi lyù do nhö vaäy, coù theå boû qua thaønh phaàn ñieän aùp caûm öùng ñieän.
- Ñieän aùp ngaãu hôïp treân daây daãn:
is ( t ) ⋅ Rx 1 cs dis
Veà trò soá U DD = kñU cs = kñ ( + Lc )
2 2 dt
- Ñieän aùp laøm vieäc, caàn tính ñeán ñoái vôùi ñöôøng daây caùc caáp ñieän aùp cao
töø 220kV trôû leân.
Toùm laïi, ñieän aùp taùc duïng leân chuoãi söù trong tröôøng hôïp naøy baèng:
i ( t) 1 dis
U cñ = U c − U DD = ( s Rx + Lcs c )(1 − kñ ) + U1v (5.34)
2 2 dt
Vôùi doøng seùt is = at tính vaø veõ caùc ñöôøng cong ucñ ( t ) vôùi caùc ñoä doác
khaùc nhau. So saùnh vôùi ñaëc tính Volt-giaây cuûa chuoãi söù xaùc ñònh ñöôïc thôøi
ñieåm xaûy ra phoùng ñieän t pi töông öùng vôùi ñoä doác ai , töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc trò
soá doøng seùt luùc phoùng ñieän isi = ai ⋅ tpi . Töø ñoù xaây döïng ñöôïc ñöôøng cong
thoâng soá nguy hieåm is = f ( a ), ñöôøng cong xaùc suaát phoùng ñieän vi = f ( va ) .
Cuoái cuøng xaùc ñònh ñöôïc xaùc suaát phoùng ñieän vp (töông töï nhö ñaõ tính trong
tröôøng hôïp seùt ñaùnh ñænh coät).
Thöïc teá, cuõng nhö keát quaû tính toaùn cho thaáy suaát caét ñieän ñöôøng daây
trong tröôøng hôïp naøy cuõng raát beù, noùi chung chæ caàn chuù yù ñeán khi ñieän trôû taûn
xung cuûa noái ñaát coät ñieän lôùn.
3- Suaát caét toång cuûa ñöôøng daây coù daây choáng seùt
Toång hôïp suaát caét cuûa caû ba tröôøng hôïp seùt ñaùnh vaøo ñöôøng daây coù daây
choáng seùt ñaõ trình baøy ôû treân ta coù:
4 hc 4h
nc = 0, 6hcs .n.m.{ vα .η1 .vp1 + (1 − vα )[ vp2η1 + (1 − c )( vp3η2 + vp4 η1 )]} (5.35)
l l
ñoái vôùi ñöôøng daây coù moät daây choáng seùt.
trong ñoù: hcs - ñoä treo cao trung bình cuûa daây choáng seùt
 169

hc - ñoä cao coät; l - chieàu daøi khoaûng vöôït

vα - xaùc suaát seùt ñaùnh voøng vaøo daây daãn
vp1 - xaùc suaát phoùng ñieän treân chuoãi söù khi seùt ñaùnh voøng
vaøo daây daãn
vp2 - xaùc suaát phoùng ñieän treân chuoãi söù khi seùt ñaùnh vaøo
ñænh coät
vp3 - xaùc suaát phoùng ñieän khoaûng caùch khoâng khí giöõa daây
choáng seùt vaø daây daãn khi seùt ñaùnh vaøo daây choáng seùt
ôû giöõa khoaûng vöôït
vp4 - xaùc suaát phoùng ñieän treân chuoãi söù khi seùt ñaùnh vaøo
daây choáng seùt ôû giöõa khoaûng vöôït
η1 - xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh khi phoùng ñieän
treân chuoãi söù
η2 - xaùc suaát hình thaønh hoà quang oån ñònh khi phoùng ñieän
treân khoaûng caùch khoâng khí giöõa khoaûng vöôït.
g Chæ tieâu choáng seùt cuûa ñöôøng daây: M = 1/nc: laø khoaûng thôøi gian trung
bình giöõa hai laàn caét ñieän ñöôøng daây lieân tieáp do seùt ñaùnh gaây neân trong moät naêm
treân 100km ñöôøng daây.