EBU’L-HAYR-I_ RUMININ SALTUK-NAME'Si Siikrii Halk AKALIN Anadolu Tiirk destanlarmdan Saltuk-ndme, XTIL yiizyil alp-erenterin- den Sars Saltuk’un h avaslanm: ve eesitleri kerametlexini konu al- maktadir, Eserde, Sari Saltuk’sm menkibelerinin yans"sira, dénemin énemli kigilerinin menkabeleri ve bu kigilerin Sart Saltuk ile olan miinasebeileri de anlatimaktadir. Sami Saltuk’un menkubelerini XV. yiizyilda Ebii’l-Hayra Rami halk agzmdan derleyerek yazya gegirmig ve tig ciltlik Saltuk-néme'yi meydana_getirmistir. ti iizerinde kisaca dura- Tebligimizde, duce Sami Saltuk’un destani sahsiy cak, destanm yazya geciriligine ve eserin elde bulunan. niishalarma temas 1” yéniinden cle aldikvan edecegiz. Destam; konu, zaman, mekén ve salns! sonra, eseri dil ve iiship acisidan inceleyecediz. Bir destan kahramani olarak Sari Saltuk Sar Saltuk, Anadolu ve Rumeli’nin fethi csnasmda gazalara katilan, kahramanhji ve velayeti ile daha yagarken efsanevi bir sahsiyet hiline gelen miistesna bir Tiirk kahramamdir. Hayati etrafinda tegekkiil eden menkibele- re diger gazi ve velilerin menkibeleri de karigmistir.! Bu sebeple Sani Saltuk’un gereck hayat ile ilgili bilgileri elde etmick son derece giiclesmistir. Tarihi kaynaklarda yer alan Sari Saltuk ile ilgili bilgiler Sart Saltuk’an gergek hayatm: ortaya koyacak mahiyette defildir2. Gergek hayat ile menka- hevi hayat ig ige gegmistir. Ustelik tarihi kaynaklarm Sani Seltuk hakkinda verdikleri bu bilgilerin bazen birbiriyle coligtigi de gériilmektedir. “7 San Saltak hakkinda ayrmuls bilgi igin bkz. Yrd, Dog. Dr. Kemal Viive, Saltuk-ndme'de Tarihi, Diné ve Efsenevt Unsurlar, Klute ve Turizm Bakanhis y 1 1987, 5, 20-1100. 2 Sikri Halok Akahn, Saltuk-ndme I (Inceleme-Mein), doktora tezi, stanbal Universitesi i, Istanbul, 1987, s. VIT-XX metin bolimi Kaleir Bakanhgs arafindan yayunlannstr, Ebi'I-Hayra Romi, Salta ndme I, hazirlayan Dr. Sikri Hulk Akahn, Ankara, 1987, Daha sonra da ikinei ve tgtined eile JTaumagur: Ebi'l-Hayr-1 Romi, Saliak-ndme IT, hazmlayan Dz. Siiketi Haltk Akahn, stonbul, 1988; Ebi’l-Hayra Ramt, Soltuk-ndme II, haarlayan Dog. Dr, Sikri Halak Akalm, Ankara, 1990 3 agt, s. XII ayam, An34 SUKRE HALOK AKALIN Savi Saltok’un destani yet-namelerdeS bulabilirsek de bu konuda en mi hig siiphesiz, Saltuk-néme'di ahsiyeti ile ilgili bilgileri gesitli menalab-name- im kaynak, lerde4 ve vei Htuk—néme'ye gére Sarr Saltuk’un asil adi Serif Hazn’du, Seceresi ise Hz, Muhammed’e ve Hz. Ali'ye dayanmaktadw.7 Bu sebeple, eserde kahra~ manimuzm Serif, Serif Hiar, Server, Saltk, Sart Seltak adlarmn yant sira Sey- yid adh ile de anildigi gériiimektedir. Serif Hi, tig yasindayken babastz kahr. Serif'in yetistirilmesi igini Seravil adindaki bir lala tistlenir®, Kisa siirede ata binmeyi, ok atmays, kahg kullanmayi dgrenen Serif Ehair, Tiirk destanlarm- daki alp tipinin dnemli bir dirnegini teskil ede Battal Gazi bir gece Serif’in riiyasma girer ve ona kendi ati Agkar'm, Dahhak’m kihomm, Giv’in muraginm, Giigtash'm kalkammm ve Hazret-i Hamza’nm silahmm buiundugu magaray: sdyler. Uykusundan uyanan Serif, magaray: bularak, Battal Gazi'nin bahsetuigi at: ve diger silahlari elde eder?. Bunlarm disinda San Saltuk‘an pek cok efsanevi silaha ve ata sahip olduguma yine Saltuk-ndme’den déreniyoruz!0. Serif Huar'm Saltuk adim aligi ise bir gelenege dayanmaktadir. Bu ge- lenek, kisinin gésterdigi kahramanhk sonucu ad almasidir. Dede Korkut Ki- tabv’'nda mneKlerini gérdiigimiiz ad alma~ad verme olaylarimm!! benzerleri Saltuk-néme'de de yer almaktadw. Kahramammnza Saltuk adm, savasta yendigi Alyon adh bir diigmant vermigtir, Misliiman olan Alyon’un adim da Saltuk, ilyaz olarak degistirir.1? Bu ad verme olayt disinda eserde gegen diger ad verme olaylart Saltuk’a yenilerek Miisliiman olan kigilere Saltuk tarafindan bir Tiirk adi verilmesi ile ilgilidir.13 Sart Saltuk, bir destan kahramanmda bulunmas: gereken biitiin dzellike Jere sahiptir. Son derece giigliidiir, yiiregjnde korkunun zerresi hile yoktur. Tek basma diisman igine “yanar od” gibi girmekte, diigman kalclerini fethet- 4 Menilab- Haei Bektas-1 Veli Sileymaniye Kitp. 4582, 2627/1 5 Veliyet-nime-i Hine Bektay-1 Veli Millet Kiitp. 1866, 987, 1132, 1076, 1075; Sileymoaiye Kittp. 3072 Velayet-néme-i Otman Baba 6 Akal, ogt, s, VIT 7 agtss. XIT 8 gt, s. XX 9 gt, XKUL 10 gt, ». XXIT 11 Dogan Aksen, Her Yoniyle Dil, TDK yayim, Ankara, 1902, «, 122 12 Akalm, agt, «, XXII 18 Dr $itket Halok Akal, Saltuk-nammedeki Ad Verme Hadiselri, IU, Mili Tusk Folklora resi, Konya, 1989EBU'L-HAYRI ROMPNIN SALTUK-NAMES'L 39 mektedir. Aran dileyen diigmanma kargi ise merhametlidir. Saliah-néme'de, yigitte bulunmasi gercken dzellikler “ok atmak, yazu yarmak, suda yiiamek it ken gezmek” olarck swralamrken, Sari Saltuk’un “bu dirt hie * oldugu dzellikle belirt ve hem yi nerde mahi: Ba 6zellikler diginda Sart Saltuk’un olaganiistii giigleri de olduguna Sal tuk-ndme'de mitbalagah bir gekilde anlatilmaktadir. Gok uzaldarda aleyhinde séylenentori igitebilmekte, oturdugu yerden bir kihg darhesiyle bir hi diyardaki dis Idiirebilmekte, “tarfetii’l-ay ka diyara gidebilmektedir. Diigmanlar bir tiirlii Saltuk’h dldirememekte- dir: ok atarlar batmaz, kihg vururlar kesmez, biiyii yaparlar tesir etmez, suya atarlar bofulmaz, atese atarlar yanmaz. Biitiin einler ve melekler Sart Saltuk’un yardunsscistdir. Hatta bu cinlerden birisi ile “abiret kardesi" pile olmustur. Diismanlan ise kafirler, zalimler, cadilar, devler, canavarlar ve kiti cinlerdir. a "da bie diyardan bir bag- nant ne Biitiin bu Szellikler géz dniinde bulunduruldugunda, Sar Saltuk’un J kahramam kimligiy alp-cren kigiliginin yam sira, bam menkibelerde bir ma: le karsimua giktigt da gériilmektedir. Saltuk-ndme’ye gore Sart Saltuk 99 y:l yagamus, sonunda diigmanlan ta- rafndan zchirlendikten sonra hangerlenerck gchit edilmistir. Ancak , son ne- fesini verimeden dnee de kendisini zehirleyen ve hancerleyen diigmanim 6l- diirmiistiir. Saltuk—-néme'nin yazlis: Bir Tixk kahramam olarak Sem Saltuk’un Tiirk milleti iizerindeki tesixi uzun sire devarn etmigtir. Menkibelori halk arasinda, dzellikle gaziler arasmda afuzdan aga yayilms; fetih hareketle unsurlardan hiri héline gelmistir. inde ordunun manevi giiciinii artiran Halk agandaki sézlii menkibelerin derlenmesi ve kitap haline getiril- mesi Fatih Sultan Mehmet'in sehzadesi Cem Sultan sayesinde miimkiin ol- mustur. Fatih Sultan Mehmet, Uzan Hasan ile savasmak iizere 1473 yihnda Acem seferine iktigmda, oglu Cem Sultan’: Edirne'ye génderir. Edirne'den Baba Daji'na gegen Cem Sultan, burada Sart Saituk’un miiridlerinden men- lubeleri dinfemistir. San Saltuk’an menkubelerini cok begenen Cem Sultan, maiyetindeki Ebii’t-Hayra Rami’yi sézlit menkibeleri derleyip bir kitap hali- no getirmekle vazifelendirir. Eserin miiellifi Ebi'-Hayra Rami, kendisine bu vazifenin veriligini su sckilde anlatmaktadw: 14 Akalm, agt, s, XXII40 SUKRE HALOK AKALIN Ve bu hikayetler cem olmasina sebeb bu old: kim Sultén Mehemmed Usun Hasan seferine Acom’e gitti. Hasan Beg padigah idi Acem’de, Giindiiz-ogh Omer Han neslinden idi... Ol vakt Edirne’yi belle mege Com Sultan’ kodt. Adot-i Osméni bu durur kim uzak sofer eyleseler ol yiri beklediirler, hali komazlar ; taht-t kadimdiir.... Sultén Cem, yiiriyiip andan Tuna Baba’ya indi. Baba’yt ziydret idiip Baba'nun evsafin miiridlerinden istima eyledi. Ben faktro iséret oldt. Ebit'l-hayr-+ Rimi dimekle ma’raf idiim. Bana buyurds kim bu aztziin sahihen kanda kim menakubin bulam, derviglerden sorant, bilem, ta ki bu aziziii Inssalarin cem idem}5, Ebi’l-Hayr-1 Rimi Eserin miicliifi Ebii’l-Hayr-1 Rami hakkindaki bilgilerimiz gok smmbdir. Kaynaklarda Ebi’-Hayr-1 Ramf’ye dair en kiigiik bir bilgi bile yoktur. An cak, Cem Sultan tarafmdan béyle bir isle vazifelendiriimig olmas: giz duiine abndijnda dineminde taummis bir kiiltiir ve sanat adam oldugu ve Cem Sultan’ maiyetinde bulundugu anlagilmaktadir. Ebii’l-Hayr-1 Rami, Cem Sultan’dan aldigi emirle Anadolu ve Rumeli’yi adim adim dolasarak, San Saltuk’wn menkabelerini derleyerek yaztya gecir- anistir: Pes Com Sultan emriyle memlekette yiiridiim, hank yoride kim bunui mendkibin isittiim; yazdum, birbirine tertib iizre wydurup bir hitéh idiip yidi ylda tamém eylediim. Sultin katina getiiriip ieslim itm... Her yirde dahv velayei Serif meghitrdur ve hem gazdlare vifirdiir. Kank birin serh ideliim? Miibélaga sanma kim Hak Tewéla itham kilp, ittiigin yazdum, séylediim. Ve her asiktan ve dvifien. isittigiin. bu kitéba yazdum'6, Ebii’-Hayra Rémf'nin bir derlemeci ciddiyctiyle menkabeleri derledigi ve daha sonra ashma sadzk kalarak menlubeleri diizenleyip bir eser haline getirdidi giriiliiyor. Miiellifin eseri meydana getirirken kendisinden énce ya- zalmg olan menakib~némelerden!? faydalanms olmas: da miimkiindiir. Ni- yerlerinde daha, San Saltuk’un saglganda menkibe- lerin bir kitaba gegirildigine dair kaystlar meveuttur.8 muhteli tekim, eset Bu kitibe her yirde buldugumdan hikéyetlerin cem ittiim strete getitrdiim. diyerek, adi ve miiellifini belirtmese de kendisinden énce yanlms eserler- "15 Saliuk-name ITT, s. 365-366 16 age, =. 366-21 17 Akal, agt, s. XVIV-XLVIPBU'L-HAYR-1 RUMI'NIN SALTUK-NAME'SL a den faydalanmis oldugunu agiklamaktadir. Ancak bu eserler giiniimiize ulasa~ madi igin, Ebi’-Hayr-1 Ram(nin eserinin orijinallik derecesini séylememiz in yine de tam bir telif eser oldugunu sdyle- miimkiin degildir. Elimizdeki es mek yanhs olmasa gerek. Eserin telif tarihi kesin olarak belirtilmiyorsa da, A, Baki Gélpmarh, Ebii’l-Hayra Rami‘nin verdigi bilgilerden yola qkarak eserin 1480 yilnda r.19 tamamlanmns olabilecegini belirtmis Tiirkoloji dleminde, yakm zamana kadar Ebii’}-Hayr-LRimt’nin Saltuk- néme’sinin tig yazma niishasi20 oldugu biliniyordu, Ancak yaptimy. aragtir- malar sonucunda bilinen bu niishalarin diginda baska niishalan da ortaya g1- karmis bulunuyoruz?!. Aynica Konya’daki Koyunoglu-Miizesi-Kiitiiphanesi’n- de Saltuk—néme’nin herbangi bir niishasmdan koparimg 8 yaprakh bir parga ve Sivas’ta sahsi bir kiitiiphanede de muahhar bir niisha daha vardsr.22 SRIN iG YAPIST Konu Saltuk-néme’nin konusu, asil olarak Sari Saltuk’un hayatidir. Gocuklugu, yetismesi, hakramanhklary, kerametleri eserde destani bir iislipla anlatilmak- tadir. Eserdeki olaylar, genellikle Sar Saltuk’um evresinde geligmektedir. ‘Tabii olarak, olaylarm asil kahramam: ve odak noktas: da Sam Saltuk’tur. Baz menkibelerde San Saltuk’un zaman zaman ikinei plinda kaldiga veya hig yer almadiga da gériiliir. Bu menkubeler, islam tarihini, Arap, Hint, Habes ve fran tarihini veya efsanevi varhklari konu alan menkibelerdir. Ancak, eserin biitiinligii giz dniine alinarak incelendiginde, bu menkubelerin de konu olarak diger menktbelerle ilgisiz olmadigi anlagihr. Farkh konulardaki bu menkiheler, Sart Saltuk’un menk:belerindeki olaylarla ilgili olan ve lara agkhk getiren menkubclerdir. Eserin birinci cildindeki Hikdyet-i Meswr, Hilafet-i Bent Ummiyye, Hilafet-i Bent Hazret-i Abbas?3; Hikityet-i Selatin~i Diydr-1 Arab24 givi menkibeler Sari Saltuk’un Mistr’a ve Arabistan’a yapuga seferlerde buralardaki tarihgilerden, Alimlerden dinledigi menkubelerdir. 19 Abdiibakt Gotpmnarh, Yunus Emre Hayat, Lstanbul, 1936 20 ite, 5-10 21 Dr. Siikeii Halak Akahn, “‘Saltuk-nime'nin Yeni Bolunan Nishalant ve Bast Diigineeer,” irk Kilt As XXVI/2, Ankara, 1989 22 Sivav'ta djretimen Necati Deminyin gohsi ilk yopragimn meveut okmasidir, Diger bitin niishalarda ille yaprakler kopuktur. 23 Seltuk-ndme I, 3, 206 24 Saltuk-néme 1, s, 315 jurmalan, iViphanesindeki bu niishanin en igi gekici yan,42 SUKRU HALUK AKALIN Usiineii ciltteki Firenk kéfirleri Hazret-i Resiliin tiirbe-i serifine kasd titiikleri2s ; Kissa-i Tatar han26; Kissa-i Umur Beg ve Osman Gazi27 bashkh menkibeler ise Sar: Saltuk’un gehadetinden sonraki dénemlerde gegen olay- lari konu edinmektedir. Bu menkibelerin asil kahramanlan baska kisilerdir. Aneak, San Saltuk bir veli olarak bu menkubelerin bazilarmda kerametleriyle yer almakta, menkibelerdeki kisilerin riiyalarma girerck onlara yol gister- mektedir. Eserin birinci cildinin ilk iki menkibesinde Sam: Saltuk’un cocuklugu ve yetigmesi anlaimaktadir. Birinci cildin elde bulunan niishalanmm ilk yap- raklart kopuk oldugu igin, Sart Saltuk’un dogumundaki destani unsurlan tespit edemiyoruz. Eserin baslangicmda San Saltuk’un dedesi Seyyid Hasan ve babas: Seyyid Hasan’in gazalarmdan siz edilmektedir. Seyyid Hiiseyin’in vefatindan sonra yerine Seyyid Hasan’m gectigi ve pek cok yer fethettizi an- lauhr. Diigmanlan, sonunda Seyyid Hasan’: zehirleyerek gehit ederler. Adam- lan, Seyyid Hasan’s bir dag iizerine defnederler ve mezarim gizlerler. Bu sira- da Seyyid Hasan’m oflu Serif Hhzir, yani Sam Saltuk, tig yagmdadir. Abdiil- aziz adindaki bilge bir kisi Serif’in egitimini tistlenir. Ancak, babasimm dlii- miinden sonra beylik baskasina gecmistir. Bu sebeble Serif Hizir ve annesi gok sikinti cekerler. Bir siire sonra annesi de vefat edince, Serif Hrar yapa- yalmz kahr. Seravil adidaki lalasi Serif Haz’ elinden tutarak Emir Ali’nin huzuruna gikanr. Emir Ali de Serif'i Sultan Siileyman Sebiiktekin’e ginderir. O salarda Sultan Azerbaycan’dadt. Serif, Sultanm huzurana ¢tkar. Sultan ile birlikte ava giden Serif, avda biitiin hiinerlerini gésterir. Oniinden hig av kagumayan Serif’e Sultan hayran kahr ve beytiilmaldan ulufe olarak giinde lark dirhem sahi verilmesini emreder. Bu swrada Serif on drt yasmdadir. Bu béliimlerde, Serif Hhzir'm efsanevi silahlan ele gegirerek gazaya sikmast, Hareenevan tekfuru Tirbanos'u ildiirmesi ve Alyon ile yaptga dé- kazanarak Saltuk adim almast anlatilmaktadsr. Bu ciltte San Saltuk’un Kabe’ye, Kaf Daji’na, Kefe ve Kimm diyarma, Misir’a, Habesistan’a, Hindis- tan’a yaphji seferlor ve buralarda diigmanlartyla olan miicadeleleri yer al- maktadir, Eserin ikinci cildinde San Saltuk’un Tiirkistan vilayetlerine gidi- si, Firenk diyarmm fethi, Babil kuyusuna inigi, cadiarla savas, Cezayir’e ve Kuhistan diyarma seferi konu edinilmektedir, Ayrica bu ciltte yer alan Kis- sa-i ibtida-i evliya-i Rim beyam bashkh menkibede, Tiirkistan’dan Anado- lu’ya gelen ve buraya yerleserek Anadolu ve Rumeli’nin Tiirklesmesinde é- nemili rol oynayan gazi derviglerin, velilerin fualiyetleri; kerametleri; Horasan 25 Saltuk-nme UT, s. 315 26 Saltuk-ndime U1, 5, 334 27 Saltuk-néme IH, «. 548EBU'L-HAYR-L ROMPNIN SALTUK-NAME’SL 43 erenleri ile miinasebetleri anlatilmaktadir. Bu cilttcki diger menkibelerde ise istanbul tekfurlugunun tarihi, Sar Saltuk’un bakir gemiyi bulmast ve mahi- yetini Sgrenmesi, Sahmaran iilkesine gidisi hikAye edilmektedir. Usciineii ciltteki menkibeler ise Sam Saltuk’un Magnk ve Ma Jarma, Arabistan’a, Nirkap Dajy’na seferleri, Ragdug adh cadryt ‘Asfaryan cengini, Edirne’nin fethini konu almaktadir. Eserin Kissa-i gaza ve vefat bashgim tayan béliimiinde ise Sari Saltuk’wn sehadeti anlatilmak- tad. Konularma gire incelendiginde, menkibelerin iig grupta toplandiga gérti- lar. Birinei gruptaki menkibeler tarihi olaylari konu almaktadw. Tiirklerin Rumeli’ye gecisi, Anadolu ve Rumeli’nin fethi, tekfurlarla yapilan savaslar, Beylikler devri olaylan, Osmanh devletinin kurulusu gibi konular tarihi ger- geklere az cok uygun bigimde eserde yer almaktadir. Bu olaylar igerisinde yine én plinda olan kisi San Saltuk’tur. Bu menkibelerdeki gahislar ise Osman Gazi, Umur Bey, Sultan Alacttin, Giyasettin Keyhusrev, Cengiz Han, Nas- rettin Hoca, Ahmet Fakih, Karaca Ahmet, Mevlina gibi tarihi gahsiyetlerdir. Islam dinine ait olaylan konu alan menkibeleri de bu grup igerisinde deger- lendiriyoruz. Bu monkubolerde de Islam tarihindeki gesitli olaylar konu edil- mektedir, Ancak bu gruptaki menkihelerde yer yer tarih ile efsanenin birhi ne karistiéi, zaman zaman da tarihi gergeklere aykirt bilgiler verildigi de gi mektedir. Séz gelimi, Yildinm Bayezid’in Ankara savaginda Timu’a esir diigmesi tarihi bir gergck olmasina ragmen Saltuk—name'de Yildirim Bayerid? in savas sasinda atilan bir okla yaralanarak schit diigtiigii; Timur’un, Yal- dinm’a cok benzeyen Deli Mezit admdaki bir askeri Yildwmm Bayezid sanarak esir aldgi anlatilmaktadr. ikinci gruptaki menkubeler ise efsanevi diyarlarda gegen ve San Saltuk’- un cinlerle, cadilarla, devierle ve cesitli olaganiistii yaratiklarla yaptif sa- vaslan konu alan menkabelerdir. Bu gruptaki menkibelerde Sari Saltuk, ade ta bir masal kahramam olarak karsmuza gikmaktadir. Yedi bash ejderhalar; havada ucan cadilar; kanath atlar; konugan agaclar, hayvanlar vb. mitolojik unsurlar ve cesitli masal motifleri bu menkibelerde yer almaktadir. Olaylar Kaf Dag, Cinnistan, Kuhistan, Cabiilsa (Cabiilka), Sahramaran ilkesi gibi hayal iilkelerinde gegmektedir. Bu menkubeler i¢in miiellifin zaman zaman acaib hikéyetler tabirini kullandigom g Uciineii gruptaki menkubeler ise Hindistan, Habesistan, Arabistan diyarlarda gegen ve San Saltuk’un bu diyarlardaki savaslarm, kerametlerini yoruz.28 be Seltuk—ndme I, s. 360a4 SURRU HALOK AKALIN konu alan menkibelerdir. Gergek mekanlardaki olaylari konu almasina rag men bu menkubelere de masal iiskibu hakimdir. Mitolojik unsurlar ve niasal motifieri bu menkibelerde de yer almaktadir. Zaman Eserde anlatilan olaylar genel olarak 13, yiizydlda gegmektedir. Sultuk~ ndme'de belistildigine gére Sart Saltuk tig yasindayken babas: Seyyid Ha: san Kastamonu’nun fethi sirasinda sehit edilmigtir. Kastamonn’nun Tiirkler tarafindan son defa fethi 1213 olduguna gore San Saltuk’un 1210 yilinde dof mug olmast miimkiindiir. Bu tarih, tarihi kaynaklardaki bilgilere de ters diig- memektedir. Sari Saltuk’un dhimii ise aym yiizyhn sonlarma dogeadur. Su halde eserin asil olarak 13. yiizy:l olaylanm kapsadifam séyleyebiliriz. Ancak, eserde Sant Saltuk’un menkubelerinin yam sira ¢esitli menkabe= lerin de yer aldigim belirtmigtik. Bu menkabelerin bir kis 13, yiizyildan dnee, bir kismi ise 13. yiizyidan sonra cereyan eden olaylan konu almakta- dir. Ayriea esere sonradan yapilan iliveler de meveuttur, Bir érnek vermek ges rekirse, eserde Osmanh Padigahi I. Selim’den de (D. 1470-0.1520) siz edildig liir. Bu sekildeki kay:tlarm daha sonraki yiizyillarda istinsah edilen niishalara, miistensih tarafindan eklendi; asikardsr. Mekén Saltuk-néme'de yer alan menkabeler mek’in baiumndan ineelendiginde, olaylarm iki ayr grupta toplayabil iz mekanlarda gectigi géviiliir. Bi: rinei grupta inceleyecegimiz mekanlar gergek mekanlardir. Anadolu, Rumeli ve Balkanlar, Karim, Kefe, Dest-i Kapgak, Azerbaycan, Semerkant, Tataris: tan, Uygur diyan, Nogay ili, Kaggar asacas: biitiin Tiirk diinyast; Arabistan, Misr, Cozayir, Hindistan, Habesistan birinei grupta ele alacazimiz mekan- lardir. Swraladigumyz yer adlari giz éniine alndiganda, Saltuh-ndme’nin sadece Anadola Tiirk destan olmadya, mekin olarak dénemin ‘Tiirk diinyasim kap- sadiis girillir. Birinci ciltteki Kissa-i Sart Salk Sultan Kefe diyarna git- tii ikinei ciltteki Kissa~i Serif Tiirkistén vildyellerine giuiigini beyan ider; ligiineii ciltteki Kissa-i Tatar Han bashkh menkibelér, Anadolu ve Rumeli digindaki Tiirk bélgelerindeki olaylar: kon almaktadir. Saltuk-ndme'de sehir adlan pek sik gegmez. Daha cok bilge adlan kal. lamlmaktadw. Ancek, Anadola ve Rumeli’deki sehirlerden bazilarmin gok sik goctigi gériiliir. Bu sehirler Amasiyye (Amasya), Smab (Sinop), Kostan- tiniyye (Istanbul), Endriyye (Edirne), Kastamoniyye (Kastamonu), Ka-EBU'L-HAYR-] ROMPNIN SALTUK-NAME'SI 45 vaniyye (Konya), Kayseriyye (Kayseri), Baba (Romanya’da Baba Dai gevresinde), Eski Baba (Babacski) vb... Anadolu ve Rumeli digindaki bilge- lerdeki sehirlerden ise, en sik Horasan, Kasgar, Kefe Sam, Haleb, Bagdad, Basra, Mekke’nin adi gecmektedir. ikinei gruptaki yer adlan ise masai ve efsane iilkeleridir. Kaf Dafa, Cin- nistan, Kahistan, Cabiilsa, Sah-1 Maran iilkesi, Kuh-1 $u’a, Bi'rii’l-cin, Ce- belii’-Kamer vb. Bazi yer adlart ise, halk agzmdaki bozulmus sekilleri ile yazrya gecirilmis- tir. Bu tiirdeki yer adlarimm, eserin gesitli yerlerinde farkh gekillerde yazaldiia da gériilmektedir, Bunun sebebi ise menkubelerin farkh kisilerden derlenmig olmasid. Apursapur, Apursupur (44 31a 2:1), Uyurguyur (154 22l), Estervay (gl) +1), Ezentamariyye, Ezintumariyey, Zentamariyye (upbisl 4 bi jl <4 653), Erdiivanya (gi,.,!) Kalakiit (38), Afrinkaya 35) bazilardr. (i Sahislar Saltuk-néme’nin cok genis bir sahis kadrosu vardr. Eserin kahramam olan Sari Saltuk basta olmak iizere pele cok salus, cak, bunlar arasinda tarihi sahsiyetler bulundugu gibi efsanevi saluslar ve ola- ganiistii varhklar da. bulunmaktadw. serde yer almaktedir. An- Menkubelerde San Saltuk’tan bagka én planda olan sabislar Kéle Yusuf, Kemal Ata, Sehid Baba, tlyas, Husrev adh gavilerdir. Bunlarm bir kism én- ceden gayrimiislimken Saltuk ile yaptiklan déviisii kaybederek veya Saltuk’un gésterdigi kerametler sonucu Islam dininin gercek din olduguna inanarak Miis- Timan olmuslardi. Bunlardan baska gegitli_ menkubelerde adlan birkag kez gegen gaziler de vardir. Eserde dénemin énemli sehsiyetlerinin de yer aldigint tebligimizin basin- da belirtmistik. Bu sahsiyetlerden biri de Osman Gazi’dir. Saltuk-name’de Osmanh Devletinin kurucusu Osman Gazi’ye cok deger verildigi griiliir. Sart Saltuk ile Osman Gazi'nin karglagmalan, Saltuk’un Osman Gazi'ye yakinhk gistermesi, verdigi dfiitler tafsilath bir gekilde esorde ciltteki Kissa-i Firengistan’s Seyyid feth ve sedd hil jx bashkh menka- bede Sar Saltuk, Osman Gazi’yi gelecekte cok giiglii bir devictin kurucusu olarak halka tamtir ve halkin Osman Gazi’ye itaat: etmesini ister. Eserin ikin~ ci ve tigineii cildinin muhtelif yerlorinde Osman Gazi'nin Sart Saltuk ile birlik- te yaptiklari gazalar da anlatulmaktadi. Saltuh-name ’de Osman Gazi'ye bu kadar cok énem verilmesinin sehebi , eserin Osmanh gehzadesinin emri ile yanlmis olmasindandy.46 SUKRU HALUK AKALIN Sar Saltuk’un yasadiji dénem olan 13. yiizyiln dnde gelen deviet adam- larmdan Gryasettin Keyhusrev, Izzettin Keykubat, Karamanoglu Ali Bey, Candarojlu Ali Bey, Aydmoglu Umur Bey menkibelerde adi sik sik gegen ta- rihi sahsiyetlerdendir. Bu sahsiyetlerden Aydmoglu Umur Bey'in admin Os- man Gazi ile birlikte ammasi dikkat cekicidir. Bu yiizyim tanmmis simalarmdan Hact Bektas-1 Veli, Ahmet Fakih, Karaca Ahmet, Mevlana Celalettin-i Rumi, Nasrettin Hoca, Taptuk Emre, Mahmut-1 Hayran San Saltuk’un menkibelerinde adi sik gegen tarihi sahsiyet~ lerdir. Bu sahsiyetlerle San Saltuk’un gériigmeleri, sohbetleri eserin ikinei cildinde yer almaktadw. Eserde yabanci devlet adamlarmm, tekfurlarm, din ululanmm da ad- Jan gegmektedir. Ancak, bu adlarm biiyiik bir bélimii tpki yabanei yer ad- lan gibi, halk agamda bozulmus sekilleri ile eserde yer almgtir. Bu adlara birkag drek vermekle yetinecegiz: Sirpal, Bertos, Gamur-1 Firenk, Istefan, Ivaz-1 Lehi, Maritos, Mahan, Mammyos, Miranos, Bilig Yer- gevan vb. Yabaner adlann asil gekilleri ile eserde gegen sekillerinin karglagtuilarak fonetik ve morfolojik yénlerden incelenmesi cok ilgi gekici olacaktur. Saltuk-néme’de ayrica peygamberlerin, dirt halifenin, gesitli din bii- yiiklerinin de adlan geger. Gzellikle Hz. Muhammed menlabelerde adi cok sik gecen peygamberlerdendir. Eserin birinci cildindeki Sari Saltuk'un Kabe’ye seferini konu alan menkabede, kahramanmuzin Hz. Muhammed’in mezarm: viyareti srasmda Hz. Muhammed ile karphkh konusmalari anlatimaktadir. Aynr dénemdé yasamarms olmalanma ragmen, Battal Gazi’nin de menki- belerde sikca anildyjim gériiyoruz, Battal Gazi, Sant Saltuk’un riiyasma gir- mekte ve ona yardimer olmaktadw. Hz, Hizir da San Saltuk’un yardimeilant arasmdadir. Eserdeki tarihi ve dint sahsiyetlerin yam stra efsanevi sahsiyetler ve ola- Ganiistii varhklar da énemli yer tutar. Sari Saltuk’un cinlerle, cadilarla, dev- lerle ve gesitli olaganiistii varhklarla miicadelelerinin yer aldija menkibeler- de Menu-cihr adh bir cin kahramammuan en biiyiik yardimasdir. Menu-gibr kadar olmasa da Sani Saltuk’a yardimer olan diger olaganiistii varhklar Key- van adidaki dev, Meymun tayyar adh bir cin, Kamus ve Kanus adlarindaki perilerdir. Olaganiistii giiglere sabip bulunan ve Sam Saltuk’a diigman olan pok sok cadh, dev ve canavar vardir. Bunlar arasmda en énemlileri Gengal dev, Hi- lal cach, Erkan ead, Ra’d cadi, Selvan cadi, Ragduy cadi, Sarsar dev, Istifa-iEBU'L-HAYR-1 RUMPNIN SALTUK-NAME'St a Zahide’dir. Ancak, bunlardan bir kism sonradan Sani Saltuk ile dost olmus- Jardir. Mitolojik kahramanlardan Sam, Nusirevan, Teh-mures, Kahraman, Neriman, Keyyumers (Gyumers), Giistasb, Dahhak, Zal, Riistem ve benzer- lerinin eserde bahsi gecmektedir. Dahhak’m adimm Dahhak-1 Tirk olarak gegmesi dikkat gekiyor. Saltuk-néme’de olaganiistit yaratiklara da rastlamak miimkiindiir. Yar insan yart hayvan olan nim-tenler; ugan atlar; basi insana, burnu file, ager aslana, ayaklar: geyige, elleri kaplana, kuyrugu egege benzeyen muzi canavar- Jar; kilbaraklar; konusan yilanlar, domuzlar, kuslar ézellikle efsane ve masal iislibunun hakim oldugu menkabelerde karsimuza agikan olaganiistii yaratik- lardan bailaridr. ESERIN DIS YAPISI Dili Saltuk-ndme, halkin konustugu dili esas alan sade nesir diliyle yazilmistir. Sade nesir, halk igin yazilan Kuran tefsirleri, hadis kitaplant, menkabevi Is- lam taribleri, fiitiivvetnameler, menakapndmeler, dini-destani halk kitaplan, halk hikayeleri, halka mahsus tasavvufi eserler, Osmanh tarihine ait destant nitelikteki gazavatndme, fetihname , Tevarih-i Al-i Osman gibi eserlerin, ah- lak ve siyaset kitaplarinm dilidir29, Hitap edecogi kitle halk oldugu igin, bu kitaplar halkm konugma diliyle yazlmslardu. Yabanci kaynakh kelimelere ve geamer sekillerine yer veren, divan giiri- nin séz sanatlarim benimseyerek, secili bir anlatim esas tutan siislii nesrin ine, halk igin yazilan eserlerde yabanci kaynakh kelimelere ve gramer ge- killerine fazla rastlanmaz. Siislii nesrin halk dilinden biisbiitiin aynhp hiner gésterme amacim giiden insa kolu, dar bir gevrede belli bagh eser tiirlerinin iis- Ibu olarak meveudiyetini devam ettirmigtir30, Ancak, halkm konustugu dili esas tutan sade nesrin, derece derece inga iishabundan etkilendigi ve bu tislaptan kelime, deyim ve kligelerin ara sira sade nesre sizdhga gériiliir. Yine de bu nesrin temeli, sonuna kadar halk dili olarok kalmagtr31, Sade nesrin érneklerinden biri olmasmm yanmda Saltuk-néme'yi dil ve iislap agisindan daha da énemli kulan, eserin halk agzindan derlenerek yanya 29 Fahir Le, Eski Tiirk Fdebiyatinda Nesir I, tstaubul, 1964, s, V-VI 30 age, 8. X 31 age, 3V48 SUKRU HALOK AKALIN gecirilmis olmasid. 15. ytizyil Anadolu Tiirkgesi, engin sz varhg, anla- tim giicii, son derece akic1 ciimle yapisi, deyimlerle ve yer yer de ata sézleriy- le siislenmig bir iiskapla eserde kendisini ortaya koymaktadir. Halkla mah- sus deyimler, benzetmeler; anlatum daha da zenginlestirmis ve akser hale ge- tirmistir Bu tespitlerimizi, eserin meveut niishalanm géz éniinde bulundurarak yapryoruz, Bu niishalar arasida maalesef miiellif niishast buluamamak- tadir. Sonradan istinsah edilen niishalarm, dil ve iislip agismdan miiellif niishasi orijinalliginde olamayacaji tabiidir. Eserin telifinden yaklagik olarak bir yiizyil sonra istinsah edilen bu niishalardaki anlatum zenginligi, Ebi’ Hayr’m kaleminden gikan miiellif hatimm degerini daha da artirmaktadw. Eser, 15. yiizyilm ikinei yarsinda yazilmig olmas: dolayistyla dil baki- mmdan Eski Anadolu (Tiirkiye) Tiirkcesinin dzelliklerini tasimaktadir. Sal- tuk-néme’nin ses hilgisi ézelliklerinden bamlarma temas etmek istiyoruz. Bu giin ilk hecesinde ¢ inliisiinii tagryan kelimeler metinde (.s) harfi ile ya~ almistir. Kalnhk incelik uyumunun bu giinkiinden daha miikemmel olma- sma karghk, diizliik yuvarlakhk uynmu zay:ftr. +ki aitlik ekinin kalm iinliilii kelimelere + k1/gu seklinde cklendigi pek cok kelime meveuttur: busuda+gy, altinda+ gi, basinda+gi, yolda+-gi vb. + 1°k ekinin de ilk hece~ sinde kalm iinli son hecesinde ince tinki buhman yabane: kaynakh keli melere kalm iinliilii (+h) olarak eklendigi dikkati gekmektedir, Bu durum- da kelimelerin kabnhk incelik uyamuna uygun olarak, kal swradan telaffaz edildigi anlagilmaktadir: 4ciz-thk, pk, falar-+hk, kafir-hk, kétib+-hk, ziyada+-hik, harami--hk vb. K/h degisikligi ise birkag kelimede goriilmektedir: ohsa-kohu, ahtar-, ahgam, yoh. Giiniimiiz Tiirkgesinde dn seste d- olan kelimeler metnimizde ge- nellikle t~"lidir: tag, tol-, tokuz, togn, ton, tohin-, tal. Saltuk-name, gekil bilgisi bakammdan da Eski Anadolu (Titrkiye) Tiirk- cesinin ézelliklerini gistermektedir. Gelecek zaman gckimi igin -IsAr ki, genig zaman cekimi igin ~Av, Ur ve -r ekleri kullamimaktad:r. Simdiki zaman ifadesi igin yorfiilinin geniy zaman ekli geklinden (yor) faydalanilmaktadw. I. teklik kisi eki olarak -vAn yanmda daha cok —Am ckinin kullamldig gérii- Tiyor. I. teklik kigi emir cekimi —AyIn ve ~Aylm ekleriyle, TL. cokluk kigi gekimi ise ~i ve Uz ekleriyle yapilmaktadie. Arkaik kelime fazla olmamakla beraber eser, zengin bir séz varhgma sa- hiptir. egirtmek, iley. or, sepmek, déymemek, depe (dapa), depere, ggiisire, beliiri baslamak, issilik, gavlanmak, yat, aldamak gibi ilgi gckici kelimelerin yam sira Arapga Farsga kahplagms deyimlere ve tamlamalara da rastlanmak-EBU'L-HAYR-I ROMIMN SALTUK-NAME'SL 49 tadir. Farsga ezin~ gestigini goriiyoruz. Aynea, beyne’l-yaki tii’-ayn, merhaben bik) ale’s-sabah, melikii’z-zamén gibi tamlama ve de- yimler kaliplasmig olarak eserde gecmektedir. nib, na-gah gibi sekillerin menkibelerd > pek gok defa |-nevm, tarfetii’l-ayn, kurre- Menkabelerin bazilarmda anlatiemm ara sdzlerinin de yer almast, Hayr-1 Rumi’nin baz menkibeleri dinlerken yaziya gecirdigini géstermekte- dir. Giin sabah oldi, lesker beglerin arayu-geldiler. Ne. gérdiler? GOZ- LERUN YAVUZLIK GORMESUN, ol la'inler gérdiler kim...1| 283* GELDUK BU YANADAN, Server Saluk gitn huzlar yirine gén- derdi...T/297 GELDUK BU YANADAN gaziler andan siirdiler...1 /166 GELDUK giin Kara Dévitd ol hinde yigit idi.I /162° NE KISSA DIRAZ IDELUM, bu tarikle yitmis k lede depeledi. 1/280 firi birer ham- Deyimier Saltuk-name deyimler yoniinden son. devece. zengindir. Birkag .kaltplas- mig sdzle kisa ve rulmugtur, Eserde gegen deyimlerden en tiyoruz. slit bir anlatim elde etmek maksadiyla deyimlere basvu- gekici olanlarm: ele almak is- Adim yerde komamak: Adm kiigiik diigiirmeiek ...atina siivér olup al-i Mengi(gijray ADIN YIRDE KOMAyup yalauz kiiffar lesherine karsu vardy IIT 335 Agr giini olmak: Onemli giinit olmak. OL kéfirleriin bir AGIR-GUNT wards 11/159 Agus bir etmek: Ada birligi etmek Mescide Serif geliirse ciimlemiiz AGIZ BIR LDUP aia, séyleyeliim. 1/43 Agen almak: Séz alinak Akd ve ahd ve siz 1/43 ttiler.. Serif'en AGZIN yani-ikrarom ALdiar. Gmekler, Kiiltir Bakanbgs tarafindan yayrmianan tenkidli metinde (bkz. not 2) almmisuir. Sayilar cilt ve sayfayr gistermektedir.50 SUKRU HALOK AKALIN Alem géziine karanu olmak: Gok iiziilmek métemin eyledi. ALEM GOZINE KARANU OLup... Han Seyyid 111/347 Ayak iizerine gelmek: Ayakta karglayip saygt gstermek. Bu ciimle halk er ii avrat, kiigiik biiyitk AYAK UZERINE GELiip... TIE /253 Ayajima diigmek: Ayagima kapanmak. ++ +bu héli goricek foryad eyledi, Serif’iin AYAGINA DUSti. 1] 150 Iki etek beline sokmak: Ise baslamak icin. haarlanmak. Pes kéfir iistinden iniip, IKI ETEK BELINE SOKup girii Server’ iia ardina diisti. WIT / 230 Bir ig itmek: Bagina bir ig agmak. Antara BIR 1$ 1Dem kim anv undup beni analar. 1/5 Isini bitiirmek: Oldiirmek, yok etmek. Yiiri_ meydéna gir bunua ISIN BITUR ya dut beniim katuma getiir. 1/18 Gokler yikilmak: Gok siddetli bagrmak. Bir na’ra ra’d-var eyle haykurd: kim sandilar GOKLER YIKILd.... 1/279 Géz kulak olmak: Dikkatli davranmak, etrafa bakarak olmak. Her yana GOZ KULAK OLdiar. U1) 304 Benzetmeler Saltiuk-ndme’de deyimler kadar benzetmeler de ilgi gekicidir. Anlatilan olay:, duramu agiklamak, anlaum: etkili kilmak ve anlatilanlarin dinleyici- nin zihninde canlanmasma yardimai olmak maksadyla benzetmolere bagvu- rulmustur, Gogu zaman bilinen benzetmelerden faydalamilmistir. Ancak, eser~ de anlatiemm olaylar: degerlendirmedeki zekiisim, yorumunu gésteren ori- jinal benzetmeler de vardir. Benzetmeleri yapilanna gére ele aldigimizda, bunlarm edatlarla veya ek- lerle yapildigim giriiriiz. Gibi edati benzetme kaliplam igerisinde en fazla kul- lamlamdn. Zaten bu edatin en dnemli dzelligi de benzetme edati olugudur.32 32 Necmettin Hacteminoglu, ‘Tizk Dilinde Edatlar, Istanbul, 1974, s 41EBU'L-HAYR-I ROMPNIN SALTUK-NAME'SL 5L Gobandan koyun kagar gibi diinden Server'tifi kacarlards. 111/203 Gokluk kifirleri kihgdan gegiirdiler, a¢ kurd koyuna giriir gibi gix- diler. 11/206 Pes Miisiilmanlar takat getiirmeyiip tofiuz éfinden saéulur gibi sa- vildilar. TLL /203 Katfirler drdek ve kaz gibidiir. 11/201 Ag kurd gibi giviip kiiffar birbirine urdi. 11/219 Bu Habeg dilinde dahi mahir idi, su gibi biliirdé. 1/226 Sinbat’us bagim top gibi suya birakts, 1/226 Kuzcuk bogazlar gibi ol adem kuzcuklarum bogazlayalar. 1/300 Yanar od gibi ol kavme girdi 1/266 Irak yire varup bakigup durdilar karga koza bakar gibi. 1/236 Kug belifleyii ugds, Serif’ yirden bir alma gibi gotiirdi. 1/362 Kanatlart fanmis kus gibi diigdiler. 1/366 : Ol aig bit caddy: ele aldilar, kesiir tograr gibi kirdilar. gibi edatryla aym anlama gelen Arapa kadar edati fazla olmasa da ben- zetme kalplarmm kurulusunda yer almigtr: Cesedi bir deve kadar var TIL/185 Kilidiin: biiyiikliigi bir besitk kadar vards, 11/177 Bu yir yiizi gogin katinda sahrida bir hardal danesi kadar. 1/373 Ayniea, nadir de olsa, Arapga misil ve Farsca manend /manendi keli- meleri de gibi edat: kargihginda benzetme kabplarmda kullanilmstir: Halk karinca misdl kaynasu kargu geldiler. 1/367 Serif gordi kim bir hayvén misél taifedir. 1/325 Okiiz misdl bir degirmen tagim bas: iizre getiiriip geldi. I [294 Ol kafirleri huyar manendi togradh. 1/171 Gérdiler kim bir kiip ménendi iizre bir biiyiik karban-saray... 1/109 Serif’e bir ulu giirz—i girdn tag manendi havale eyledi. II /69 Ekderle yapslan benzetmelerde ise Tiirkge +1AyIn, Farsga +-var ve -+4ne eklerinin kullamldigim tespit ediyoruz: Hayvan-Hlaym avazeler eylediler. 1/232 Bir gin gafil+-leyin Sam-a serif tizre geliip... 1/186 Pes gokluk lesker derya-}layim akup dahi yii Birez ol deryé-+laym legkeri gevdiler. 1275 Dan gibi kara dag-laym peblevam... II/176SUKRi HALOK AKALIN Su ciimlede isc ckin gibi edatma geldigine sahit oluyoruz: :-.ak mermerden diizilen adam kahbima hamle kalur_gibi-leyin turur. TIT /13 Pes nevbet Serif’e degieck heman Hamza—var div iizre Server am daha merd-ane ve sir—ine men eyledi, TL /169 dta Sézleri Saltuk-néme’de anlatima agklk kazandirmak ve anlatim: monotonluk- tan kartarmak maksadsyla yer yer ata sézleri de kullamlmgtr. Bu ata sé: lerinden hangilerinin, hi lerinin Ebii’lHayr-1 Rumi tarafindan eklendigi belli degildir. fyelerin anlaticlan tarafimdan sdylendigi, hangi- incelen Metinde gegen ata sizlei diginde bunlarm bir kismimm kafiyeli ve Slciilit oldugu géviilitr. Mensur metinde bu tiir nin sebebi anlatim monotonluktan kartarmaktr. sézlerin kullanilmasi- Kafiyeli ve élgiilii ata sizlerinden bazilart sunlardw: Asil azmaz Sag yivimen 1/195 sin ura arslana /266 Getiik kim pent Eger kurtlurs Erlik kuyvet-ilediir Hlile abul-a ladur 1/38 Koast hakkr Tain: hakki UIT) vara uslana 06 har erinme Okman yire var, 7 Okmmayan yire varma, gérinme II /176 Zalimi sanma ki ber-hirdar olur Ya kesiliir bagi ya ber-dar olur 1/379 Baz ata sézleri ise kafiyeli olmalarma ragmen dlgiilit degildir: Kanda ittifak ola Anda her ig asin ola IE /183 Ne deilit gok olursa koyunuii siirtisi Yeter bifiine ka IE /102 Katiyeli veya élgiilii olmayan pek cok ata séziiniin de kullanildigam gé- riiyoruz: Bir y lark yilda hasil olur. 11/217HAYR- ROMI’NIN SALTUK-NAME'SL 83 Bu diinyaya iki peblivan sigmaz (veya ) bir sehir iginde iki padisih olmaz IIT|74-265 Bos torba ile at tutulmaz 11/182 Diigiin agi savildy, sizler sofia gelditiiiz 11/166 Dost oldur kim bua deminde bulma ITI /47 Diinyada muhannes adla diri olup yiirimekden, bir gin evvel l- mek yigrekdiir. I/ Erenler maslahatm girii er bagarur IT /189 ol vardur. TL/142 ¢ kerre gayb sdyler, rast geliir 1/298 Goiiiilden giniile Her kisi Hastanui begi pagast olmaz 1/142 Her zaman erkek koyun kurban igiindiir. 11/60 Illetle dirilen mihnetle can viriir. LI /140-141-144 Kurd kofigisin yimez IT /156-160 Ciimle Yapuse ve Uslip’ Saltuk—néme'deki ciimleleri yapilarna gre inceledigimizde Tiirkcenin siz dizimi kurallarma uygnn ciimlelerin gogunlukta oldugunu goriiriiz, Klasik Osmanh nesrinde gok sik kullanilan ki'li birlesik ciimle, metnimizde aym él- cide kullammanmnstir. Tahkiye tislabunun bir dzelligi olarak eserde en fazle basit ciimleler, sirah ciimleler ve ig ige birlesik ciimleler gecmektedir. Kuralh ciimlelerin yam sira, devrik ciimlelere de rastlanmaktadir. Men- kabeler halk agamdan ve anlaticilardan derlenerek yaztya gegirildigind nugma dilinin bir hususiyeti olarak baz ciimlelerde yiiklemin yeri degismis- tir. ko- cemi si Askar gitm zw seleb birle.T/ Biz gelditk yine siz evveline.t | Pes ol tasradaki kafirler iisdiler Kasim’a.I / Geldiik biz bu yatiadan Rus padigahn kiz giviftér oldugma.T / al Serif kata meliil Server ii indi Habeg ilinde. idi yol azup gitti Eserin iishibuna temas edebilmek igin, eserde gegen iki ciimle titriinii tebligimizin bu baliimiinde incelemeye cahsacagay, Destani bir halk hikayesi olan Saltuk-ndme’de konunun olaya dayah olmas: sebebiyle ciimle yapis1, son derece akiet ve kavrakur. Anlatimda akuer-34 SUKRU HALOK AKALIN hia ve kivrakhgt sajlayan ciimleler sah ciimlelerdir. Basit ctimleler, anlatuma uygun diigecck gekilde birbirinin pesi sira kullanilarak sirah ciimleler meydana getirilmistir. Pes pege siralanan bu miistakil ciimleler, ashnda son ciimleyi agiklayan, manaca biitiinleyen ciimlelerdir. Bu sebeple, ciimleler arasinda an- lamea yan yana bir baglanti séz konusudur. Sirah ciimlelerde, ses ahengi de bulunmaktadi. Béylece anlatumdaki monotonluk ortadan kaldimakta, dinleyicinin veya okuyucunun menkibeye ilgisi devamh olmaktadr. Pes yazdilar, Serif’e génderdiler. Indi, bagin kesdi.I / Gizlendiler, gérinmediler.I | On giin yiiridi, bir bifiara geldi.I / O1 kus agzandan odlar eakdh, yir yir diigdi, kapkara yakdh.I/ Serif'i gérdiler, befizedimedile ‘rit gittiler.I] Sirah ciimleyi meydana getiren miistakil ciimleler, peg pege yapilan hare- ketleri, birbirine anlamea baglamaktadir. Bu seheple, sirah eiimleyi meydana getiren bu ciimleleri ayn: ayri ciimleler halinde cle almak, anlatimda bir ko- pukluk meydana getirecektir. Bilindigi gibi ki’li birlesik ciimleler, Tiirkgenin yapisma aykin bir ctimle tiiriidiir. Metnimizde bu tiir ciimlelerin fazla kullanilmadigma temas etmistik. Eserde ki’li bis dizimi kurallarnma jesik ciimlenin dismda Tiirkgenin kim, ta kim, vakté kim ciimle bas: edatlanyla kurulan bu ciimleler, sadece Saltuk-name'de degil dénemin diger escrlerinde de sikea gegmektedir. Séz konusu ciimle bagi edatlarmin Tiirkgenin tarihi dénemleri igerisinde ik anlamlarda kullamdigin gis de; giin edats; eger, arik, madem ki, fakat, gibi, ~dhg gibi, sanki, adeta, zira, nasil olsa, vakta ki, -dhga zaman, ~dija takdirde, ~dhjh igin, ~diktan sonra.33 giinkim edati; giinkii, zira, vakta ki madem ki.34 kacan kim edata; ne zaman, ne zaman ki, vakta ki, digi zaman.35 t@ kim edatu; bu sebeple, bu sayede, —si igin, -ceye kadar, ne zaman ki, 35 age, s. 163 36 age, 196-197EBU'L-HAYR1 ROMPNIN SALTUK-NAM vakta kim edati ise; ne zaman ki, -dig zaman.37 Bu edatlar ~digz zaman, —diktan sonra , ne zaman , ne saman ki anlamlarmi vermek iizere bir ciimlenin bagina getirildiginda, edath ciimle kendisinden sonra gelen ciimleyle il i kihmmaktadir. Yan ciimle olarak adlandirdigimz edath ciimle, bu durumda bir ana ciimleyle birlikte birlesik ciimle olugturmak- tadhr. Giin sabah olds. kafirler kapuya geldi. 1/362 yan ciim. ana ciim. “Sabah olunca kafirler kapiya geld in gice oldt, ol kilisede olan ol kéfirleri hep kurde. 11/17 yan ci ne ana ciim. olunca o kilisede olan ki irleri hep kirds.”* Giin Serif gitdi. Sultan hayli wands, 10/47 yan ci ana ciim. “Serif gidince Sultan hayli wtands.”* tivirdi. TIT /229 “Kaz oturunca hemen Server kit ahp yitviiyiiver in hfirler anv gérdiler, ferydd eylediler. 11/175 yan ciim. ana ciim. “Kafirler onu goriince feryat eylediler.” Giinkim magaraya geldiler. ilerit yiiridi, 11/123 yan ciim, ana ciim. “Magaraya gelince Server ileri yiiri Té kim Rim haddine yitisdiler, togrt Sivas ehrine geldiler. 1/76 yan ciim. ana ei “Rum hattma yetigince dogmu Sivas sehrine geldiler.” 37 age, = 20036 SUKRU HALCK AKALIN Yukandaki érnek ciimlelerde gériilebilecegi gibi, edath ciimle, kendisin- den soara gelen ana ciimleye yan ciimle olarak katilmakta ve ana ciimlenin zarfims olugturmaktadwr. Ciimle bast edatlan, bu ciimlelerde —°ned gerundium ekinin verdigi anlam yiiklenmis ve basmda bulundugu ciimnlenin ana ciim- leye bajlanm r, Aralarmda anlamea bir iliski bulunan bu yan ciimle ve ana ciimleleri ayn ayn, tek baslarma kullanamayyz. Edath eiimle- nin tek basma kullamlmast duramunda anlatimm yarmm kalacagi agiktur. Bu sebeple, gerck Bski Anadolu Tiirkgesi, gerekse Osmanh Tiirkgesi metinleri izerinde gahgrken bu tiirdeki ciimleleri birlesik ciimle olarak diisiinmek ve metin gevirilerini buna gére yapmak dodru olacaktur. am saglam Bu tiir bislegik elimleler sadece Saltuk-ndme'de degil, dénemin diger eserlerinde de bolea gecmektedir: Cin isitdi oglan nakkésuh ‘sézin yan ciim. Hemén dem atasuna tutdi yiizin3® ana ciim. “Ofglan nakkagm séziinii isitince hemen yiiziinii atasima tuttu,” fin yan ciim. ana e. “Gin adm isi tince vay dedi.” Glin nakkds isitdi am, tutdr yol4 yan cfm, ana ec. “Nakkas onu igitince you tuttu.”* Gin Zeliha irdi yalun basina yan ciim. Yine geldi 0 Zeliha diisine’\ ana cim. “Zeliha yal basa « Yukaridaki drneklerde edath yan. ciimlelerin basit ciimle kahbinda ol- dugu giriilmektedir. Az da olsa birkag edath yan ciimlenin ki’li birlesik ciim- 38 Moca Mes'ud, Sitheyl ii Nev-bahar, yayimlayan J,H, Mordtmann, Hanover, 1925, 5. 47 39 age, s. 46 40 age, s. 42 41 Seyyad Hamza, Yusuf u Zeliha, yaynlayan D. Dilgin, Ankera, 1946, s. 23EBU'L-HAYRI ROMPNIN SALTUK-NAME'SL 87 Jo#? kahbinda kurulduguna gahit oluyoruz, Bu duramda edath yan ciimle yine ana ciimleye katlmakta ve ana ciimlenin zarfin: olugturmaktadir: Ayas isitdi kim kéfirler geliyorurlar. gazilerle Tuna’yr geg yan ciim. ana TIT /328 “Ayas, kAfirlerin geldigini igitince gazilerle Tuna’y: gecip kargi gittiler.” Glin Seyyid gordi kim siri zebant dislerin keurdadup kendiiye kasd idiip yan ciim. geliir, tix yirden bir adam bast kadar tas gétitrdi. UL [137 yee. ana ciim, eyyid, sir-i zebaninin dislerini giardatip kendisine kasd edip geldigini gi- riince hemen yerden bir adam bast kadar tag kaldirdi.” Yukaridaki ciimleleri inceledigimizde ki’li ciimlenin edath ciimleye nesne yardimer ciimlesi olarak katildigim, edath ciimlenin de ana ciimlenin zarfmt olusturdugunu Asajada ise, yan ciimledeki ki’li ciimle edath ciimleye zarf yardimes ciim- lesi olarak katilmakta, edath ciimle de yine ana zarfim géstermektedir: Giinkim balgui karnin yards him igin qukara, ant gérdi kim m yan ciim. ana anuit igindediir. 11/133 ciim. “{oini crkarmak dugumu gérdii. ‘in bahgm karnint yarmea miibarek hatemin onun iginde ol- Ciimle bast edatlarryla kurulan bu tir birlegik ciimleler Farscanm etkisi sonucunda Tiirkgede kullamlmaya baslanmistir. Ashnda bu ciimlelerle ifade edilmek istenen olaylar, Tiirkedeki gerundium ekleri yardumyla basit ciim- Ieler hilinde verilebilirdi. Nitekim gerek Saltuk-néme'de, gerek dénemin diger eserlerinde gerundium gruplanyla kurulmug basit eiimlelere sikea rast- Janmaktadir. Saltuk-néme’de ciimle basi edatlanyla kurulan bir bagka ciimle tiirii de basit ciimlelerdir. Bu ciimlelerde hem ciimle basi edat: bulunmakta, hem de jum, Sinan Paga Maarif-name Metin ve Kili Birlesik Ciimle Uzerine Bir Inceleme, decentlik tezi, Istanbul, 19788 SUKRO HALOK AKALIN edath ciimlenin fiili c4K veya ned gerundium eklerinden birini tasimak- tadir. Asil iizerinde durmak istedigimiz ciimleler de bunlardir. 2 itn Serif ol yire irig-icek heman revéne old. i “Serif o yere erisince hemen revane oldu.” Ciin Serif'iin ademisi geliip hali Bayle gir-icck name him Serif kendit desti hainyla yazmusti, hisdra kaguds bir olla atd.. 1/58 “Serif"in adam: gelip hali béyle gériince, Serif’in kendi desti hattryla yazdiga kéjach hisara bir okla atts. Giin antar dake aevy-cak doniip ardlarma gitmege yol bulamayup ve hem sagrilarinda ates gériip drilerine hagdilar. 1/347 “Onlar da aciymea déniip ardiarma gitmeye yol bulamay:p ve hem sagrila- nnda ates girtip dnlerine kagtilar: Ciin Harceneven pédisahy Turbanos bu haberi bil-icek emr itdi kim gen- likler itdiler, 1] 4 “Hares emrett nevan padigaht Tirhanos bu haberi bilince senlikler yapmalar: icin Ta kim chsah ol-inca Tarbanos kalkup cadwrina revan olde. 1/6 “Aksam ohinca Tirbanos kalkyp cadirma revan oldu.” Ciin Serif ol serbesti ig-icek hemén saat akl. basina goldi dak kendii hélin sords, 1/51 “Serif o gerbeti igince hemen ekh basina geldi ve kendi hélini sordu Gin Fidagarus'ut nazare ol dem buiia miite'allile olup gér-icek hikmet afilads, “Fidag: Giin bir menzil yire yakin gel-icck Sultan Taptuk eyitti : “Dervisler, tis turun bise Riim'dan armagan geliir.” diyii karsu guklar. 2/99 mm nazari o dem buna iiiteallik olup girviinee hikmeti anladt. tez durun, “Bir menzil yere yakim gelince Sultan Taptuk bize Rum’dan armagan gelir.” diye karg ctiyitti: “Dervish cktlar.” Clin Uthe gir-icck imén getiirdi. IL) 103 “Uthe gériinee iman getirdi.” Cin iblis hafirler ve kafir Kaydafan tutuldugin gér-icek ol dake koyup hemén gidivirdi, belitrsiz old, T1L/ 247EBU'L-HAYR-L RUMPNEN SALTUK-NAME'SE 59 “Iblis kafirler ve kafir Kaydafan tatuldugunu gériince 0 da koyup bemen gidiverdi, belirsiz oldu.” Giinkim Han hafirleriin bu gelmesin isid-icek yarakgoriip leskerin div- siirdi. TEL/ 334 jan, kafi rin bu gelisini isitince haarhk gériip leskerini toplad.” Birkag drnek vermekle yetindigimiz bu tiirdeki ciimlelerde, ciimle bag edatlan, ~°cAK veya -°neA gerundium ekleriyle birlikte ciimle kurulagunda gérev almslardir, Edath ciimlenin fiili, gerandium ekini alarak fiilimsilesmis, edath eiimle de bylece ciimlemsi olarak ana ciimleyle birlikte bir basit cim- Je olugturmustur. Gerunduium ekinin ciimlede kullamimasi duramunda ciimle has. edatma ihtiyag kalmamas: gerckirken, edatlarla gerundium ckinin bir arada kullanilmasi ilgi cckicidir. Bu tiirdeki ciimlelerden ciimle bag: edatz gikandimda da anlamda bir degigiklik olmayacagi gériilecektir. Ciimle bag edatlanyla kurulan bu ciimlelerin yapisindaki farkhhk etim- icleri Tiirkgenin séz dizimine uygun hale getirme gabastyla aciklanabilir. Bu cabanin sonueunda, edath ciimlenin fiiline gerundium cki getirilmig ve béylece aym anlam veren tr. Ciimle bast edatlanyla kurulmus basit ciimleler olarak adlandirdigamiz bu ciimlelerde anlam agisindan bir pekistirme de séz konusudur. unsurun bir arada kullamlmas: durumu ortaya gikmis- Ciimle bagi edatlanyla kurulmus birlesik ciimleler, Eski Anadolu Tiirkgesi ve Klasik Osmanh Tiirkcesi dénemlerinde wzun siire kullantimigtir. Yaz di- inde sikea kullanilan bu tiirdeki ciimlcler, halk dilinde Tiirkeen: uygun hale getirilmeye cahsilmistzr. Dénemin diger eserlerinde pek rastlama- chgamu, ciimle basi edatlarryla kurulmus basit ciimlelerin Saltuk-ndme’de sik- oa geqmesinin sebebi de eserin halk agamdan derlenerek yazilm1g olmasin- dandsr. 7% Gizimine