HIGIJENA SA MEDICINSKOM EKOLOGIJOM

(SKRIPTA)
 1. Poremećaji u ekosistemima

 EKOSISTEM – to je osnovna funkcionalna i topografska jedinica u medicinskoj

ekologiji. Najznačajniji su humani ekosistemi, prije svega ljudska naselja.
 Ekosistem čine:
o BIOTOP – životno stanište
o BIOCENOZA – životna zajednica.
 Ekosistem karakterišu:
o Tok energije kroz trofičku mrežu (hranidbena mreža koja se sastavljena od
većeg broja lanaca ishrane koji se međusobno prepliću)
o Produkcija i degradacija organskih materija
o Kruženje elemenata.
 U pogledu materije koju sadrži ekosistem je zatvoren, a u pogledu korištenja Sunčeve
energije je otvoren sistem.
 U svakom ekosistemu vlada određena HOMEOSTAZA (ravnoteža) koju može narušiti
uvođenje bilo kojih novih elemenata u ekosistem.
 U poremećaja ekoloških činilaca (faktora) spadaju:
o Poremećaji abiotičkih faktora
o Poremećaji biotičkih faktora
o Poremećaji korištenja Sunčeve energije
o Poremećaji kruženja materija i energije.

Poremećaji abiotičkih faktora se odnose na:

 Ekstenzivno kultivisanje zemljišta koje je dovelo do uništavanja šumskih ekosistema
 Izmijenjen geološki sastav zemljišta zbog eksploatacije rudnih i mineralnih resursa
 Sagorijevanje prirodnih resursa i zagađivanje životne sredine materijama u gasovitom
stanju (sumpor-dioksid, azotovi oksidi, ugljen-dioksid i -monoksid..), u tečnom stanju
(nafta i naftni derivati, pesticidi i sl.) i u čvrstom stanju (čađi, pepeo, prašine, otpad..)
 Gradnju stambenih i infrastrukturnih objekata čime se uvode vještački materijali u
biotop, prekida lanac ishrane i smanjuje biodiverzitet
 Zagađivanje svih dijelova biosfere (biosfera podrazumjeva sve ekosisteme na Zemlji)
je glavni uzrok globalnih klimatskih promjena, prije svega globalnog zagrijavanja.

Poremećaji biotičkih faktora se odnose na:

 Producente u lancu ishrane – biljke, tj biljni svijet:
o Spaljivanje zbog stvaranja poljoprivrednog zemljišta
o Divlju sječu šuma
o Izgradnju infrastrukture (stambene, industrijske, pomoćne kao što su ceste..)
o Genetički inženjering kojim se stvaraju nove vrste
 Konzumente u lancu ishrane – životinje, tj životinjski svijet:
o Zauzimanje prostora širenjem naselja ili nekontrolisanom sječom šuma
o Krivolov i nekontrolisani lov i ribolov
o Uvođenjem novih egzotičnih vrsta
 Reducente u lancu ishrane – mikroorganizme:
o Promjene u sastavu zemljišta koje dovode do smanjene aktivnosti reducenata
u razgradnji organskih materija što dovodi do zagađenja organskim
 materijama i povećanja broja određenih mikroorganizama, pri čemu se troše
velike količine kiseonika.

Poremećaji priliva i korištenja Sunčeve energije se odnose na:

 Zagađenje atmosfere, što redukuje priliv Sunčeve energije i korištenje Sunčeve
energije u procesu fotosinteze.

Poremećaji kruženja materije i energije se odnose na:

 Prekid i remećenje lanaca ishrane, ili uništenje ekosistema. Najbolji primjer su
klimatske promjene koje otežavaju normalno kruženje vode i elemenata u prirodi.

2. Opterećenje bolešću i životna sredina

 Činioci životne sredine u značajnoj mjeri doprinose opterećenju bolešću

(obolijevanju), naročito kod djece.
 U bolesti koje se povezuju sa faktorima životne sredine spadaju:
o Dijareja (neispravna voda, loša sanitacija..)
o Infekcije respiratornog trakta (zagađenje vazduha u zatvorenom prostoru)
o HOBP (zagađenje vazduha u spoljnom ili zatvorenom prostoru)
o Malarija (deforestacija, loša drenaža vlažnih regija..)
o Arterijska hipertenzija i ishemijska bolest srca (izlaganje duvanskom dimu,
buci..)
o Karcinom pluća (izlaganje duvanskom dimu, radonu, azbestu..)
o Melanom (prekomjerno izlaganje UV zracima)
o Povrede u saobraćaju itd.
 Koraci u procjeni ekološkog rizika, tj uticaju faktora sredine na zdravlje ljudi:
1. Utvrditi prisustvo određenog agensa (npr sumpor-dioksida)
2. Procjeniti koliko je ljudi izloženo tom agensu
3. Procjeniti korelaciju između broja oboljelih i izloženosti visokim
koncentracijama agensa – odnos doza-odgovor (npr da li broj oboljelih od HOBP
raste sa porastom koncentracije sumpor-dioksida)
4. Evaluacija rizika, tj izračunavanje procenta rasta vjerovatnoće obolijevanja od
određene bolesti sa porastom koncentracije agensa
5. Rukovođenje rizikom (npr smanjenje emisije sumpor-dioksida kako bi se
smanjila incidencija obolijevanja od HOBP)
 DALY (Disability Adjusted Life Years) – to je mjera za opterećenje bolešću koja se
izražava kao godine života izgubljene zbog bolesti ili prijevremene smrti. Na DALY
najviše utiču zagađenje vazduha česticama manjim od 2,5 µm, buka, duvanski dim,
olovo, benzen i drugi faktori koji dovode do infektivnih, kardiovaskularnih i malignih
oboljenja.
 3. Izvori aerozagađenja

 AEROZAGAĐENJE – to je prisustvo u vazduhu određenih zagađujućih materija u

koncentracijama koje su štetne za čovjeka i njegovu okolinu. Svako odstupanje od
uobičajenog sastava vazduha može negativno uticati na zdravlje čovjeka.
 IZVORI AEROZAGAĐENJA:
o Prirodni – šumski požari, vulkanske erupcije, geotermalne aktivnosti,
ekstremne vremenske pojave, materijali biološkog porijekla (polen, virusi,
bakterije, spore), radon itd.
 Polen je jedan od najznačajnijih prirodnih uzroka aerozagađenja.
Uzrokuje alergijske bolesti – polenoze, koje se javljaju obično u
proljeće (period cvjetanja biljaka) ili u julu i avgustu (polen ambrozije).
o Vještački izvori se mogu podijeliti na:
 Stacionarne (termoelektrane, toplane, kućna ložišta, rafinerije nafte,
deponije čvrstog otpada..)
 Mobilne (vozila koja koriste fosilna goriva)
 Zagađujuće materije se prema načinu nastanka mogu podijeliti na:
o Primarne (koje se direktno oslobađaju iz izvora aerozagađenja) – sumpor-
dioksid, ugljen-dioksid, ugljen-monoksid, ugljovodonici, azotovi oksidi
o Sekundarne (koji nastaju iz primarnih poslije hemijskih reakcija) – ozon,
peroksiacetil-nitrat.
 Prema učestalosti javljanja u atmosferi, zagađujuće materije se dijele na:
o Osnovne – čađ, ugljovodonici, sumpor-dioksid, ugljen dioksid i monoksid,
azotovi oksidi
o Specifične – olovo, živa, kadmijum, benzen, hlor, amonijak..
 Zagađujuće materije se u atmosferi mogu pojaviti u nekoliko oblika:
o Gasovi
o Pare (gasoviti oblik tečnosti; vezan za tečnu fazu)
o Aerosoli (čestice ili sitne kapljice dispergovane/raspršene u vazduhu)
o Dim (aerosol koji nastaje sagorijevanjem organskih materija)
o Magle (tečni aerosoli nastali kondenzacijom vodene pare oko jezgra)
o Smog (kombinacija dima i magle).

4. Aerosoli u životnoj sredini – efekti na zdravlje

 AEROSOLI – to su čvrste ili tečne čestice (kapljice) koje su raspršene/dispergovane u

vazduhu
 Čvrste čestice dijametra većeg od 10 µm koje se uslijed svoje težine same talože na
određenu površinu pod uticajem gravitacije nazivamo TALOŽNE MATERIJE
 Najvažniji izvori taložnih materija u životnoj sredini su procesi sagorijevanja čvrstih
fosilnih goriva (ugalj)
 Taložne materije obično sadrže sagorjele čestice, pepeo i prašinu, a za njih se mogu
vezati i druge supstance kao što su molekuli teških metala.
  Čvrste čestice dijametra manjeg od 10 µm se nazivaju SUSPENDOVANE ČESTICE
(particulate matter – PM). Nastaju usitnjavanjem čvrstih čestica i strukturno su
složene smješe organskih i neorganskih materija. Prema veličini se dijele na PM10,
PM2,5 i PM0,1.
 Veličina čestica određuje njihove fizičke i hemijske osobine, ali i broj u određenoj
zapremini vazduha.
 Važna odlika suspendovanih čestica je način kretanja. Čestice manje od 0,1 µm
podliježu Braunovim neodređenim kretanjima, koja su izazvana sudarima sa
molekulama. Čestice veće od 1 µm se talože određenom brzinom, a čestice veličine
između 0,1 i 1 µm se sporo talože, ali mogu stvarati agregate koji se brže talože.
 Može se zaključiti da se suspendovane čestice sporo talože i duže zadržavaju u
vazduhu, čemu pogoduju i neki atmosferski uslovi kao što je povećan atmosferski
pritisak. Takođe, mogu se prenositi na velike udaljenosti zbog istih osobina.
 Veličina čestica je je veoma bitna i za procjenu efekata aerozagađenja:
o Čestice manje od 10 µm dopiru do najnižih disajnih puteva
o Čestice manje od 2,5 µm dopiru do alveola
o Čestice manje od 0,1 µm mogu proći kroz alveolarnu membranu i prijeći u krv.
 Prosječne koncentracije PM10 (suspendovane čestice manje od 10 µm) u cijelom
svijetu su između 21 i 142 µg/m3, a naročito visokim koncentracijama u zemljama
istočnog Mediterana. Na osnovu Pravilnika o kvalitetu vazduha,
dvadesetčetvoročasovna granična vrijednost od 50 µg/m3 za PM10 ne smije biti
prekoračena više od 35 puta godišnje.

Kategorije kvaliteta vazduha

 Zakonom su definisane materije u atmosferi koje se moraju svakodnevno mjeriti i na
osnovu kojih se određuje kvalitet vazduha u gradovima. Tu spadaju sumpor-dioksid,
azot-dioksid i dr oksidi azota, suspendovane čestice (PM10 i PM2,5), olovo, benzen,
ugljen-monoksid, prizemni ozon, arsen, kadmijum, nikl i benzopireni.
 Na osovu rezultata mjerenja, utvrđena su 3 kategorije kvaliteta vazduha:
o Prva kat. – nisu prekoračene vrijednosti ni za jednu zagađujuću materiju
o Druga kat. – prekoračene su granične vrijednosti za jednu ili više zagađujućih
materija, ali nisu prekoračene tolerantne vrijednosti ni za jednu ZM
o Treća kat. – prekoračene su tolerantne vrijednosti za jednu ili više ZM.

5. Industrijski i fotohemijski smog – nastajanje i zdravstveni značaj

 INDUSTRIJSKI (ZIMSKI) SMOG – nastaje kada se dim i sumpor-dioksid, nastali

sagorijevanjem uglja, sjedinjavaju sa maglom. Danas je manji problem nego u
prošlosti zbog većeg korištenja drugih oblika energije.
 FOTOHEMIJSKI (LJETNI) SMOG – nastaje kada primarne zagađujuće materije nastale
sagorijevanjem fosilnih goriva (azotni oksidi i isparljiva jedinjenja) reaguju pod
dejstvom sunčeve svjetlosti i stvaraju smješu sekundarnih zagađujućih materija, od
kojih su posebno značajna ozon i peroksiacetil-nitrat (PAN). Najznačajniji izvor
fotohemijskog smoga je saobraćaj u gradovima, zbog velike produkcije azotnih
oksida, velike gustine naseljenosti, uticaja visokih zgrada na strujanje vazduha...
 Posebne karakteristike industrijskog i fotohemijskog smoga:
o Industrijski – nastaje na niskim temperaturama, najviše ga ima ujutro tokom
oblačnog i tmurnog vremena, sive je boje. Dovodi do bronijalne iritacije.
o Fotohemijski smog – nastaje tokom ljeta, pri vedrom i sunčanom vremenu,
najviše ga ima tokom dana (ujutro se nakupljaju primarne zagađujuće
materije koje tokom dana reaguju sa sunčevom svjetlošću pa nastaje smog),
braon je boje. Dovodi do iritacije očiju i respiratornog sistema.

6. Lokalni i globalni efekti aerozagađenja na životnu sredinu

 Lokalni efekti aerozagađenja su:

o Povećanje temp u gradovima
o Smanjenje relativne vlažnosti
o Smanjenje Sunčevog zračenja koje dopire do tla
o Smanjenje vidljivosti
o Povećanje oblačnosti
 Globalni efekti aerozagađenja su:
o Globalno zagrijavanje atmosfere (efekat staklene bašte)
 Sagorijevanjem fosilnih goriva nastaju gasovi koji staklene bašte –
ugljen-dioksid, metan, azot-suboksid, fluorougljovodonici, sumpor-
heksafluorid. Najznačajniji izvori gasova staklene bašte su
termoelektrane, toplane i automobili.
o Ozonske rupe
 Predstavljaju oštećenja ozonskog omotača u stratosferi. Najznačajniji
uzročnici ovih oštećenja hlorofluorougljenici, od kojih su posebno
značajni freon 11 i freon 12 koji se koriste u uređajima za hlađenje i
kao potiskivači u sprejovima. Freoni su izuzetno stabilni molekuli koji
se podižu sve do stratosfere gdje se pod uticajem jakog UV zračenja
razgrađuju i oslobađaju atom hlora. Slobodni atom hlora reaguje sa
ozonom i razgrađuje ga. Jedan atom hlora može razgraditi veliki broj
molekula ozona jer gradi jedinjenja sa kiseonikom iz kojih se
ponavljano oslobađa slobodni atom hlora.
o Kisele kiše (acidifikacija padavina)
 Veliki broj gasova i para ima sposobnost acidifikacije padavina:
sumpor-dioksid, vodonik-sulfat, azotovi oksidi, sumporna i azotna
kiselina.. Najznačajniji uzročnici su oksidi sumpora i azota koji u dodiru
sa kapljicama vode ili magle stvaraju kiseline.
 Kisele kiše imaju negativan uticaj na vodene ekosisteme, zemljište,
vegetaciju, zdravlje ljudi... Iako na zdravlje ljudi ne djeluju direktno,
gasovi koji utiču na acidifikaciju padavina se povezuju sa hroničnim
respiratornim oboljenjima kao što su astma, hr bronhitis i HOBP itd.
 7. Aerozagađenje i respiratorni sistem

 Mehanizmi djelovanja zagađujućih materija su brojni:

o Štetno djelovanje aerozagađivača u visokim koncentracijama
o Sinergističko djelovanje aerozagađivača
o Sinergističko djelovanje aerozagađivača i alergena (npr polena)
 Poseban uticaj na respiratorni sistem imaju ozon, azotovi oksidi i suspendovane
čestice.
 Ozon npr snažno aktivira inflamatorne ćelije u donjim respiratornim putevima koje
mogu dovesti do oštećenja tkiva. Niže koncentracije ozona izazivaju kašalj, mučninu,
glavobolje, iritaciju očiju, a visoke koncentracije mogu dovesti do simptoma astme,
bronhitisa, kašlja, bola u grudima i učestalih respiratornih infekcija.
 Sinergističko djelovanje i malih količina zagađivača i polena mogu dovesti do
bronhospazma i simptoma astme.
 Neki od neželjenih efekata aerozagađenja na respiratorni sistem su:
o Povećanje aerozagađenja u zadnjih 40 godina korelira sa povećanim brojem
hospitalizacija i smrtnih ishoda zbog HOBP
o Povećana je učestalost karcinoma pluća
o Povećana je učestalost opstruktivnih oboljenja pluća – astme i bronhitisa
o Povećana je učestalost respiratornih infekcija
o Naročito ugrožene populacije su osobe koje boluju od hroničnih
kardiopulmonalnih oboljenja i djeca.

8. Aerozagađenje i maligne bolesti

 Najvažniji faktori za nastanak karcinoma pluća su aktivno pušenje, profesionalna

izloženost karcinogenim materijama, niži socioekonoski status i aerozagađenje u
zatvorenom ili otvorenom prostoru.
 Najvažniji zagađivači koji se povezuju sa karcinomom pluća su PM2,5, oksidi sumpora
nastali sagorijevanjem uglja, azotni oksidi nastali sagorijevanjem goriva u motorima.
 Benzen, koji nastaje sagorijevanjem benzina u motorima, a prisutan je i u duvanskom
dimu i rastvaračima koji se koriste u domaćinstvu, povezuje se sa pojavom leukemije.
 Poseban značaj imaju i PM0,1 koje mogu proći kroz alveolarnu membranu i doći do
bilo kojeg organa, gdje mogu učestvovati u procesu kancerogeneze.

9. Aerozagađenje i kardiovaskularne bolesti

 Uticaj aerozagađenja na kardiovaskularni sistem može biti kratkoročni (nastupa u

roku od nekoliko dana) i dugoročni (uslijed hronične izloženosti visokom
aerozagađenju)
  Kada su u pitanju kratkoročni efekti, utvrđeno je povećanje arterijskog pritiska uslijed
izloženosti povećanim koncentracijama sumporovih oksida, ugljen monoksida, PM10
i PM2,5.
 Dugoročni efekti se odnose na povećanu incidenciju obolijevanja od
kardiovaskularnih oboljenja u sredinama sa visokim aerozagađenjem.
 Efekti aerozagađenja na KV sistem mogu biti:
o Direktni – zbog prodora zagađivača u cirkulaciju
o Indirektni ili sistemski.
 Zagađivači dovode do oksidativnog stresa ćelija, oštećenja endotela, vazokontrikcije,
poremećaja koagulacije krvi itd.
 Profilaktičke mjere su smanjen boravak na otvorenom u periodu aerozagađenja,
manji fizički napori tokom tih perioda i planiranje aktivnosti u periodima kada je nivo
aerozagađenja nizak.

10. Uzročni faktori i specifična oboljenja vezana za zatvoreni prostor

 Pod zatvorenim prostorima se podrazumjevaju:

o Stanovi
o Nestambeni objekti (kancelarije, bolnice, učionice, čitaonice, restorani,
škole..)
o Sva prevozna sredstva.
 Faktori koji utiču na poremećaje zdravlja u zatvorenim prostorima su:
o Vrijeme provedeno u zatvorenim prostorima (povećano je danas zbog
urbanizacije, tehnoloških inovacija i sl)
o Štednja energije – gradnja energetski efikasnih objekata za posljedicu ima
slabiju izmjenu i osvježavanje vazduha u takvim objektima, što može dovesti
do nakupljanja zagađujućih materija
o Ekspanzija hemijske industrije – jedinjenja koja se koriste za čišćenje u
domaćinstvu, jedinjenja koja se ugrađuju u podne i zidne obloge, fotokopirne
mašine i sl.
o Zanemarivanje značaja bioloških agensa – neredovno čišćenje klima uređaja,
tekstilnog namještaja, nakupljanje vlage u prostorijama.
 Zatvoreni prostori dovode do 2 grupe oboljenja:
o Specifična oboljenja vezana za boravak u zatvorenim prostorima
o Sindromi hemijske senzitivnosti, od kojih je najznačajniji sindrom nezdravih
zgrada.

Specifična oboljenja vezana za boravak u zatvorenim prostorima

 Obuhvataju grupu oboljenja kod kojih se uzročni faktor može identifikovati u
objektima u kojima osoba živi ili radi. Štetni faktori mogu djelovati na 5 načina:
o Infekcije – najpoznatije infekcije su legioneloze, koje nastaju djelovanjem
bakterije Legionella pneumophila koja se adaptirala na život unutar klima
uređaja. Legioneloze se mogu ispoljiti kao obične atipične pneumonije ili kao
teška pneumonija – tzv. legionarska bolest
 o Imunološki mehanizmi – aktivacija imunskog odgovora kao posljedica
senzibilizacije na biološke materije. U oboljenja koja nastaju na ovaj način
spadaju alergijski alveolitis, groznica od ovlaživača vazduha, astma, alergijska
oboljenja očiju, nosa, kože. Alergijski alveolitis ili hipersenzitivni pneumonitis
je posebno značajno oboljenje jer može dovesti do fibroze pluća.
o Iritacija – hemijske materije mogu dovesti do iritacija kože ili sluzokože očiju i
gornjih dijelova respiratornog trakta. Iritacija nastaje kao posljedica djelovanja
niskog pH, desikacije (sušenja) ili direktnog djelovanja na nerve završetke.
o Intoksikacija – produktima sagorijevanja fosilnih goriva (ugljen-monoksid
naročito), mikotoksinima koji se mogu pojaviti na vlažnim mjestima
o Kancerogeneza – dejstvo radioaktivnog radona i njegovih potomaka.

11. Sindrom nezdravih zgrada

 DEF: poremećaj zdravlja sa nespecifičnim subjektivnim smetnjama bez objektivno

uočljivih znakova. Benignog je karaktera i simptomi se gube po izlasku iz
kontaminirane sredine.
 Javljaju se 4 grupe simptoma:
o Nadražaj sluzokoža nosa, oka i ždrijela u vidu svraba, peckanja i osjećaja
suvoće
o Opšti efekti: glavobolja, poremećaj koncentracije, letargija
o Simptomi na koži: svrab, suvoća, crvenilo kože
o Drugi rijetki simptomi: mučnina, suv kašalj, osjećaj tjeskobe u grudima..
 Sanitarno-higijenske karakteristike koje doprinose pojavi SNZ:
o novi ili opsežno rekonstruisani objekti u kojima isparava mnoštvo hemikalija iz
novih materijala, namještaja, boja i lakova
o dobro izolovane, energetski efikasne zgrade u kojima je otežana izmjena
vazduha
o centralizovana kontrola grijanja i ventilacije, što onemogućava korisnika da
sam reguliše mikroklimu prema svojim potrebama
o mnogo tekstilnih obloga i tapaciranog namještaja što pogoduje nakupljanju
prašine i razmnožavanju grinja.
 Fizički faktori koji doprinose pojavi SNZ:
o Faktori mikroklime (neadekvatna temperatura i vlažnost vazduha)
o Neadekvatno osvjetljenje
o Buka
 Hemijski agensi koji doprinose pojavi SNZ:
o Organski rastvarači koji su prisutni u namještaju, bojama i lakovima,
sredstvima za dezinfekciju (nadražuju sluzokožu oka i disajnih puteva)
o Aerozagađivači koji prodiru iz spoljašnje sredine (azotovi oksidi npr)
o Pušenje
o Ugljen-dioksid koji je nusprodukt disanja, značajno se nakuplja kada u
zatvorenom i slabo provjetrenom prostoru boravi veća grupa ljudi
 Biološki faktori (bioaerosoli) koji doprinose pojavi SNZ:
 o Ekskreti, sekreti i dlake kućnih ljubimaca
o Insekti
o Grinje
o Mikroorganizmi (bakterije, virusi, paraziti, gljivice)
o Polen
Posebno su značajne gljivice i grinje koje dovode do tri vrste zdravstvenih efekata:
iritacije vidljivih sluzokoža, toksičnih efekata (mikotoksini) i alergijskih reakcija (astma,
alergijska oboljenja kože, alergijski rinitis i konjuktivitis).

12. Uticaj klime na zdravlje i životnu sredinu

 KLIMA – to je skup meteoroloških uticaja i pojava koje u određenom vremenskom

periodu čine srednje stanje atmosfere na nekom dijelu Zemljine površine. Najčešće se
procjenjuje u periodu od 30 uzastopnih godina.
 Klima je dinamički sistem u kojem učestvuju i uzajamno djeluju: atmosfera, okeani,
ledeni i snježni pokrivač, procesi na tlu (litosfera) i biosfera, uključujući i čovjeka.
 Izvor energije koji pokreće ovaj dinamički sistem je Sunčevo zračenje, koje je
neravnomjerno raspoređeno na Zemlji i zbog toga imamo različite klime.
 Stanje elemenata klime u kratkom vremenskom periodu se opisuje kao VRIJEME
(vrijeme kao meteorološka kategorija).
 Nauka koja se bavi proučavanjem klime naziva se klimatologija.
 OSNOVNI ELEMENTI KLIME su:
o Sunčevo zračenje
o Temperatura vazduha i površine zemlje
o Vazdušni pritisak
o Pravac i brzina vjetra
o Vlažnost vazduha
o Padavine i snježni pokrivač
o Isparavanje
o Oblačnost
o Broj sunčanih dana
o Broj amtosferskih čestica.
 U zavisnosti od veličine oblasti na kojoj se posmatra, klima se dijeli na:
o Makroklimu – klima u kontinentalnim razmjerama
o Mezoklimu – klima u regionalnim ili lokalnim razmjerama
o Mikroklimu – klima na malom prostoru i u prizemnom vazduhu do 2 m visine.
Takođe, pod ovim pojmom se podrazumjeva i klima zatvorenih prostora.
 Na našem podneblju klima je umjereno-kontinentalna (oštra zima, kratko proljeće,
vlažna i topla ljeta – ovakva klima dominira u unutrašnjosti Evrope i S. Amerike).
 Klima je, kao što je već navedeno, dinamička pojava i to znači da se stalno mijenja.
Danas su u centru pažnje ljudske aktivnosti koje ubrzavaju klimatske promjene, što se
obično opisuje kao globalno otopljavanje.
 Globalno otopljavanje karakteriše porast prosječne temperature i povećana
učestalost klimatskih ekstrema – suše, poplava, toplotnih talasa i sl.
 Neki od najvažnijih uticaja klime na zdravlje čovjeka su:
 o „džepovi vreline“ – nastaju u urbanim sredinama i karakteriše ih temperatura
koja je 4-6 stepeni viša u odnosu na okolinu. Vrelina nastaje na ulicama bez
drveća sa velikim asfaltnim površinama i visokom zgradama, koje blokiraju
strujanje vjetra
o Faktori koji doprinose pojavi termalnog stresa i drugih zdravstvenih
poremećaja:
 Kombinacija visoke temperature i visoke vlažnosti vazduha – osoba se
pojačano znoji, ali je otežano isparavanje znoja koji se samo sliva niz
kožu. Na taj način je otežano odavanje toplote, tj hlađenje tijela, i
može doći do termalnog stresa.
 Na sličan način djeluje i kombinacija visoke temperature i izostanak
strujanja vazduha, tj vjetra. Vjetar pomaže konvekciju toplote sa
površine tijela. Ako nema vjetra, otežano je odavanje toplote i može
doći do termalnog stresa.
 Radijaciona toplota ili toplotno zračenje je izuzetno važno za pojavu
termalnog stresa u zatvorenim prostorima. Nastaje zagrijavanjem npr
krovova ili zidova spoljašnjom temperaturom, koji onda zrače visoku
temperaturu u zatvoreni prostor.
o Uticaju klime na zdravlje naročito su podložne starije osobe, osobe sa
hroničnim oboljenjima (naročito kardiovaskularnim i respiratornim
oboljenjima), odojčad i sl.
o Od ostalih uticaja na zdravlje, značajni su i efekti globalnog zagrijavanja:
 Povrede i smrtni slučajevi kao posljedica ekstremnih vremenskih
događaja (poplave, požari, uragani..)
 Povećanje koncentracije aerozagađivača
 Povećana incidencija vektorskih bolesti (npr malarija, denga i sl)
 Smanjena dostupnost hrane i pitke vode.

13. Oboljenja povezana sa termalnim stresom

 Kao što je navedeno u prethodnom pitanju, pojavi termalnog stresa doprinosi visoka
temperatura, povećana vlažnost vazduha, smanjeno strujanje vazduha i radijaciona
toplota. Kombinacija ovih faktora se naziva TERMIČKI KOMPLEKS.
 U oboljenja povezana sa termalnim stresom spadaju:
o Toplotni udar – najvažnije oboljenje povezano sa TS. Nastaje kao posljedica
poremećaja termoregulacije i nagomilavanja toplote u organizmu. Uzokuju ga
izloženost visokoj temperaturi, udružena sa intenzivnom fizičkom aktivnošću
ili povećanom vlažnosti vazduha. Manifestuje se kao poremećaji funkcije CNS-
a, kardiovaskularni kolaps, prestanak znojenja, tjelesna temperatura preko 41.
Ako se ne liječi na vrijeme, dolazi do multiorganskog otkazivanja i ishod može
biti letalan.
o Toplotna sinkopa – najčešći poremećaj povezan sa TS. Dolazi do kratkotrajnog
gubitka svijesti uslijed hipotenzije koja nastaje zbog periferne vazodilatacije.
o Toplotni edemi – uglavnom oko skočnih zglobova. Spontano prolaze.
 o Egzogena hipertermija odojčadi – zbog prevelikog utopljavanja tokom ljetnjih
vrućina.
o Toplotna iscrpljenost zbog dehidracije ili gubitka soli (NaCl) preko znoja
o Toplotni grčevi – to su bolni mišićni grčevi koji se javljaju tokom rada u toploj
sredini, kada se putem znoja gube velike količine elektrolita...

14.UV zračenje – izvori i zdravstveni značaj

 UV zračenje je tip elektromagnetnog zračenja koje se prema talasnoj dužini može

podijeliti na:
o UV-C – td ispod 280 nm
o UV-B – td od 280-315 nm
o UV-A – td od 315-400 nm
 IZVORI UV ZRAČENJA se dijele na:
o Prirodne izvore – najvažniji prirodni izvor UV zračenja je Sunce. Na Zemlju
dospijevaju samo UV zraci talasne dužine iznad 290 nm, dok UV-C spektar
apsorbuju kiseonik u najvišim slojevima atmosfere i ozonski omotač.
Intenzitet UV zračenja je najviši u podne, a povećava se sa nadmorskom
visinom. Velike vodene površine i snijeg reflektuju UV zrake pa se takođe
pojačava intenzitet zračenja.
o Vještačke izvore – UV lampe koje se koriste u th psorijaze i novorođenačke
žutice, u stomatologiji, kozmetologiji, za dezinfekciju vazduha i vode za piće
(tzv. germicidne ili UV-C lampe).

Biološki efekti UV zračenja

 Zavise od talasne dužine UV zraka, dužine ekspozicije, dijela tijela koje je izloženo
radijaciji, uzrasta i individualne osjetljivosti.
 Najveću aktivnost imaju UV-C zraci, koji se sasvim apsorbuju u atmosferi i praktično
ne dopiru do površine Zemlje. Djeluju protelitički, hemolitički i imaju veliki
kancerogeni potencijal. Zbog toga, kada se govori od biološkim efektima UV zraka,
obično se govori o efektima UV-B i nešto manje o efektima UV-A zraka, koje je slabo
biološki aktivno.
 Na UV zračenje su najosjetljiviji izloženi, nepokriveni dijelovi kože (glava, vrat i dr), te
dorzalne strane ekstremiteta i leđa. Gledano prema starosti, najosjetljivija su djeca i
starije osobe.
 Mogu se podijeliti na:
o Rane efekte UV zračenja
 Eritem – nastaje poslije latentnog perioda od nekoliko časova poslije
izlaganja suncu. U težim slučajevima nastaju opekotine sa plikovima i
edemom kože. Poslije nekoliko dana eritem prelazi u pigmentaciju
koja ima protektivnu ulogu.
 Fotokeratitis i fotokonjuktivitis – to su akutne inflamatorne reakcije
rožnjače i konjuktiva koje obično nastaju kao posljedica refleksije UV
zraka (planinari, mornari..). Poslije latentnog perioda od nekoliko
 časova dolazi do hiperemije konjuktiva, pojačanog lučenja suza,
osjećaja pijeska u očima.
o Odložene efekte UV zračenja
 Katarakta – kontinuirano i dugotrajno izlaganje UV zračenju. Česta je
npr kod varioca.
 Promjene na koži – ubrzano starenje kože, pojava staračkih pjega,
maligne promjene na koži. U ove promjene se ubrajaju prije svega
nemelanomski karcinomi kože i melanom. Na pojavu malignih
promjena značajno utiče i tip ekspozicije UV zracima, tj u većem su
riziku osobe koje su povremeno izložene jakom UV zračenju od osoba
koje se kontinuirano izlažu UV zračenju. Takođe, maligne bolesti kože
su češće kod osoba svijetlije puti.
o Pozitivne efekte UV zračenja
 Antirahitično djelovanje kod djece – UV zraci podstiču stvaranje
vitamina D u organizmu
 Drugi pozitivni efekti – UV zraci djeluju baktericidno, omogućavaju
fotosintezu, viđenje itd.

15. Mjere zaštite od UV zračenja i UV indeks

 Procjena rizika od izlaganja Suncu se zasniva na tipu kože: tipovi kože 1-4 su
karakteristični za bijelu rasu, a tipovi 5 i 6 za crnu rasu. Osjetljivost kože raste od tipa
1 prema tipu 6. Tip 1 kože ne tamni i odmah nastaju opekotine, a tip 2 slabo tamni i
brzo nastaju opekotine. Zaštita od pretjeranog izlaganja Suncu je osnovna
profilaktička mjera za maligne bolesti kože, naročito kod osoba sa kožom tip 1 i 2.
 Smatra se da je za adekvatnu sintezu vitamina D dovoljno svakodnevno izlaganje
Suncu u dozi koja iznosi trećinu minimalne eritematozne doze. SZO preporučuje da
izlaganje bude minimalno 5-15 minuta dva puta nedjeljno.
 MJERE ZAŠTITE OD UV ZRAČENJA su:
o Ograničiti izlaganje kada je Sunce na zenitu (dakle, u podnevnim časovima –
između 10 i 16 časova u ljetnim mjesecima)
o Nošenje odgovarajuće odjeće
o Nošenje šešira sa širokim obodom
o Nošenje naočara sa UV zaštitnim staklima
o Koristiti zaštitne kreme.
 UV (SOLARNI) INDEKS:
o To je međunarodni standard mjerenja jačine UV radijacije Sunca. UV radijacija
se mjeri na određenom mjestu na površini Zemlje tokom dana.
o Faktori sredine koji utiču na UV indeks:
 Doba dana – najviši nivo UV zračenja je oko podne (Sunce u zenitu),
najmanji ujutro i poslijepodne, a tokom noći ga nema
 Drveće i građevine – smanjuju UV zračenje jer prave hlad
 Oblaci – samo velika oblačnost u značajnijoj mjeri zadržava UV zrake
 Geografska širina – UV zračenje je najveće ne ekvatoru, a opada prema
polovima
  Nadmorska visina – što je veća visina, jače je UV zračenje
 Ozon – apsorbuje UV zrake, ali nivo ozona varira tokom godine.
Posebno su značajne ozonske rupe.
 Godišnje doba – UV radijacija je najveća u proljeće i ljeto, opada u
jesen i najniža je tokom zime.
o UV indeks se definiše kao otvorena linearna skala, na kojoj više vrijednosti
predstavljaju i viši nivo zračenja, a samim tim i zahtijevaju opsežnije mjere
zaštite od UV zračenja. UV indeks može biti:
 Nizak (0-2)
 Umjeren (3-5)
 Visok (6-7)
 Vrlo visok (8-10)
 Ekstremno visok (11+)

16. Prirodno i vještačko osvjetljenje – izvori i zdravstveni značaj

 Svjetlost talasne dužine od 400-780 nm se označava kao VIDLJIVA SVJETLOST.

 Osim što omogućava viđenje, svjetlost u okruženju pozitivno utiče na raspoloženje,
volju za radom, povećava koncentraciju..
 PRIRODNO ILI DNEVNO OSVJETLJENJE – to je najoptimalnije osvjetljenje, koje zbog
bogatijeg spektralnog sastava ima prednost nad vještačkim osvjetljenjem. Najjači
prirodni izvor je Sunce. Količina dnevne svjetlosti zavisi od doba dana, godišnjeg
doba, geografske širine, položaja stambenog ili radnog prostora te aerozagađenja.
 VJEŠTAČKO OSVJETLJENJE – koristi se kao dopuna dnevnom osvjetljenju ili kao
njegova zamjena. U izvore vještačkom osvjetljenja spadaju:
o Sijalice sa Volframovim vlaknom i halogene sijalice – energetski neefikasne jer
se najveći dio energije pretvara u toplotnu pa se postepeno izbacuju iz
upotrebe.
o Fluorescentne sijalice – između elektroda na krajevima fluo cijevi uspostavlja
se kretanje elektrona koji tokom kretanja pogađaju atome žive, čije pare
ispunjavaju unutrašnjost cijevi i izbijaju elektron iz živinog atoma. Pri tome
dolazi do emisije UV zračenja koje se pretvara u vidljivu svjetlost prilikom
kontakta sa fluorescentim prahom kojim je obložena unutrašnja površina fluo
cijevi. Danas se koriste tzv kompaktne fluorescentne sijalice koje spadaju u
štedljive, tj energetski efikasne sijalice.
o LED sijalice (svijetleće diode) – najpogodniji izvor vještačke svjetlosti.
Energetski su efikasne, ne sadrže živu i ne emituju IC i UV zračenje.

Zdravstveni značaj osvjetljenja

 Svjetlost pozitivno utiče na imunološke mehanizme, raspoloženje, volju
 Pozitivno utiče na kardiovaskularni sistem
 Od retine do pinealne žlijezde se prenose impulsi koji regulišu sekreciju melatonina,
koji reguliše ritam dan-noć
 Nedostatak dnevne svjetlosti se povezuje sa poremećajima raspoloženja (neuroze,
depresija), poremećajem sna, umorom i sl.
 Blještanje je, uz nedovoljnu osvjetljenost, najznačajniji faktor kvaliteta osvjetljenosti.
Predstavlja svjetlost u vidnom polju koja je značajno veće sjajnosti od od prosječne
sjajnosti vidnog polja. Izvor blještanja može biti izvor svjetlosti velike sjajnosti npr
velika prozorska površina bez zastora (direktni izvor) ili refleksija svjetlosti od sjajne
površine npr radne površine, bijelog papira, ekrana (indirektni izvor). Može dovesti
do povećanja zamora i razdražljivosti, rijetko do oštećenja vida.
 Svaka fluorescentna sijalica sadrži oko 5 mg žive. Ukoliko se ošteti sijalica, oslobađa
se živa koja djeluje kao neurotoksin.

17. Infracrveno zračenje – izvori, zdravstveni značaj i zaštita

 IC ZRAČENJE je elektromagnetno zračenje talasne dužine preko 780 nm. Dijeli se na:
o IC-A – td od 780-1400 nm
o IC-B – td od 1400-3000 nm
o IC-C – td preko 3000 nm
 Glavni efekat IC zračenja je termički. Pojedini aerozagađivači pojačavaju apsorpciju IC
zračenja u troposferi što je osnova efekta staklene bašte.
 IZVORI IC ZRAČENJA:
o Prirodni – najznačajniji prirodni izvor je Sunce.
o Vještački izvori – svako tijelo zagrijano iznad apsolutne nule (-273 oC) je izvor
IC zračenja. Što je veća temperatura tijela, veća je i snaga zračenja.
 ZDRAVSTVENI ZNAČAJ IC ZRAČENJA:
o Opšti uticaj – može dovesti do oboljenja koja nastaju kao posljedica termičkog
(toplotnog) stresa.
o Lokalno dejstvo
 Sunčanica nastaje kada je glava, naročito potiljačni dio, izložen
direktno djelovanju Sunčevog IC zračenja. To dovodi do vazodilatacije
intrakranijalnih krvnih sudova, hipertermije, i neuroloških simptoma
kao što su glavobolja, vrtoglavica, konfuzija. U najtežim slučajevima i
do kome i smrti.
 Eritem, pigmentacija i opekotine kože
 Promjene na očima – skotomi, katarakta, solarna retinopatija.
 ZAŠTITA OD IC ZRAČENJA:
o Mjere zaštite od Sunčevog zračenja (izbjegavati duže izlaganje Suncu; nošenje
kapa, šešira i zaštitne odjeće, izbjegavati direktno gledanje u Sunce...).
 18. Jonizujuće zračenje – izvori i zdravstveni značaj

 JONIZUJUĆE ZRAČENJE – to je elektromagnetno zračenje koje dovodi do jonizacije

materije kroz koju prolazi, npr ćelija tkiva.
 U jonizujuće zračenje spadaju:
o Prirodno jonizujuće zračenje
 kosmičko zračenje
 prirodni radioaktivni materijali kao što su uranijum, radijum i sl
 zračenje radona iz Zemljine kore
o Alfa-, beta-, gama- i X- (rendgensko) zračenje.
 Izloženost jonizujućem zračenju se opisuje efektivnom dozom zračenja, koja se
izražava u Sv (sivert). Svaka osoba u prosjeku primi godišnje oko 6,5 mSv, od čega oko
polovine od prirodnih izvora, a drugu polovinu od vještačkih izvora. Najznačajniji
vještački izvori JZ su uređaji koji se koriste u medicinskoj dijagnostici, u prvom redu
CT uređaji, a zatim i scintigrafija štitne žlijezde, redgenska snimanja (npr snimanja
skeleta, mamografija)
 ZDRAVSTVENI ZNAČAJ JONIZUJUĆEG ZRAČENJA – efekti JZ mogu biti akutni i hronični.
o Akutno izlaganje JZ najčešće se javlja u nuklearnim havarijama i radioterapiji.
Smatra se da akutno izlaganje radijaciji ispod 100 mSv nema uticaja na
zdravlje. Može se ispoljiti kao:
 Akutna radijaciona bolest
 Akutni radijacioni sindrom
 Akutni radijacioni dermatitis
 Akutna radioaktivna interna kontaminacija
 Akutni radijacioni akcidentalni sindrom
o Hronično izlaganje JZ je obično profesionalno. Nastaje zbog kumulativnog
efekta dugotrajnog izlaganja malim dozama JZ. Manifestuje se kao hronični
radijacioni sindrom, a povećava i rizik od malignih oboljenja (leukemije,
multipli mijelom, karcinom pluća i sl.).

19. Buka u životnoj sredini – izvori i mjere zaštite

 BUKA se definiše kao neželjen i neprijatan zvuk.

 IZVORI BUKE U ŽIVOTNOJ SREDINI:
o Prema načinu stvaranje buke, razlikuju se 2 vrste izvora:
 Mehanički izvori – zvuk (buka) nastaje vibriranjem čvrstog tijela
 Aerodinamički izvori – buka nastaje protokom fluida (velika brzina,
neravnomjernost ili prepreke.
o Prema porijeklu se dijele na:
 Prirodne izvore buke – grmljavina, šum vjetra, šum talasa i sl.
 Vještačke (antropogene) izvore buke – antropogena buka u životnoj
sredini se naziva komunalna buka. Komunalna buka obuhvata
 saobraćajnu buku, buku koju stvara industrija, uličnu buku različitog
porijekla, buku u domaćinstvima..
 MJERE ZAŠTITE OD BUKE – mjere zaštite od komunalne buke se mogu sprovoditi
prema izvoru buke, mjere prema putevima prenošenja buke i lične mjere zaštite.
o Mjere prema izvoru buke:
 Tehnička rješenja na motornim vozilima, građevinskim mašinama i
alatima, avionima i sl za smanjenje buke
 Izmještanje teretnog saobraćaja izvan stambenih naselja
 Ograničavanje buke iz ugostiteljskih objekata
 Ekološki semafori sa tajmerom (obavještavaju koliko je vremena ostalo
do zelenog svjetla, pa se gašenjem motora za to vrijeme smanjuje i
buka i emisija zagađivača vazduha, kao i potrošnja goriva)
 Zabrana saobraćaja u užem centru grada, tj uvođenje pješačke zone.
o Mjere prema putevima prenošenja buke:
 Asflatiranje kolovoza
 Dobra sonoizolacija stambenih i poslovnih objekata
 Zvučne barijere pored auto-puta
 Odvajanje industrijske zone zelenilom od stambene zone.
o Lična zaštitna sredstva:
 Čepovi, antifoni...

20. Efekti buke u životnoj sredini na zdravlje

 Socioacusis – to je neprofesionalni gubitak sluha koji je uslovljen stilom života.

Uzrokuju ga muzički uređaji, diskoteke, koncerti, kompjuterske igrice i sl., pa se
samim tim obično javlja kod djece i mladih osoba. Prvi simptom je najčešće tinitus, a
audiometrijski se dobija nalaz smanjenja osjetljivosti čula sluha. U pravilu, poremećaj
sluha je na početku reverzibilan (tzv privremeno pomjeranje praga sluha), ali ako se
nastavlja izlaganje buci može doći do trajnog oštećenja sluha (tzv trajno pomjeranje
praga sluha). Obično dolazi do obostranog pada osjetljivosti sluha preko 25 dB.
 Ometanje spavanja – granica buke za neometano spavanje je oko 30 dB. Buka
produžava vrijeme neophodno da se zaspi, čini spavanje površnim, dovodi do čestih
buđenja. Osobe koje spavaju u bučnom okruženju su umorne, promjenljivog
raspoloženja, oslabljene radne sposobnosti i sl. Veći nepovoljni uticaj na spavanje ima
intermitentna buka nego kontinuirana.
 Efekti buke na KV sistem – buka djeluje kao stresor, koji pojačava sekreciju
kateholamina i kortikosteroida. Kao posljedica toga dolazi do porasta krvnog pritiska,
povećanja minutnog volumena srca... Hronično izlaganje buci može dovesti do
hipertenzije, ishemijske bolesti srca, hiperglikemije i sl.
 Buka i mentalno zdravlje – buka dovodi do glavobolje, uznemirenosti, razdražljivosti i
sl. Buka ne može uzrokovati mentalno oboljenje, ali može da pogorša postojeće.
 21. Efekti buke u životnoj sredini na edukacioni proces i ponašanje

 EFEKTI NA EDUKACIONI PROCES:

o Buka oko škola smanjuje sposobnost čitanja, kratkoročnog pamćenja i
dugoročne memorije. Otežano je govorno sporazumijevanje. Uslijed toga,
pojačano je naprezanje koje može dovesti do glavobolje ili čak migrene. Uticaj
na procese pamćenja je posljedica djelovanja na tzv mentalni filter – ovaj filter
ima ulogu u selekciji informacija koje dolaze do viših moždanih centara; buka
dovodi do preopterećenja ovog filtera, što se manifestuje brzim zamaranjem i
slabim pamćenjem.
 EFEKTI NA PONAŠANJE LJUDI:
o Buka je najčešći uzrok nezadovoljstva ljudi svojom životnom sredinom. Slično
kao i u edukaciji, buka može dovesti do: otežane komunikacije, umora,
povećanja razdražljivosti, onemogućeno je otvaranje prozora i provjetravanje
prostorija, povećano korištenje lijekova za smirenje i poremećaje sna..

22. Postojane organske zagađujuće materije

 ORGANSKE ZAGAĐUJUĆE MATERIJE su grupa organskih jedinjenja koja ima sledeće

zajedničke karakteristike:
o Veoma sporo se razgrađuju u životnoj sredini
o Imaju sposobnost bioakumulacije u živim bićima
o Imaju sposobnost biomagnifikacije (progresivnog nakupljanja) u lancu ishranu
na čijem kraju je čovjek.

Polihlorovani bifenili (PCB)

 To su organska hlorna jedinjenja sa 2 fenil grupe (tj 2 benzenova prstena).
 Nezapaljivi su i slabo provode elektricitet i toplotu, pa se koriste kao termoizolatori i
sredstva za hlađenje u transformatorima i kondenzatorima.
 Do kontaminacije životne sredine dolazi zbog nepravilnog odlaganja (nerazvrstavanja)
otpada iz kojeg se oslobađaju, prilikom požara na odlagalištima opasnog otpada ili
prilikom namjernog uništavanja transformatorskih postrojenja.
 U organizam ulaze inhalacijom, ingestijom kontaminirane hrane i perkutano.
 Imaju tendenciju akumulacije u masnom tkivu i jetri. Na koži izazivaju hlorne akne,
zatim izazivaju i hepatitis sa hepatomegalijom, digestivne poremećaje... Prema
kancerogenom potencijalu nalaze se uglavnom u grupi 2A.
 Preporuke su da se spriječi daljna upotreba ovih jedinjenja i da se obezbijeda
adekvatna dispozicija njihovog otpada.

Dioksini
 To su triciklična aromatska organska jedinjenja.
  Nikad se ne proizvode namjerno jer nemaju praktičnu primjenu, nego nastaju kao
neželjeni i štetni nusprodukti procesa sagorijevanja u životnoj sredini. U vazduhu se
vezuju za druge čestice i tako ulaze u organizam, ili kontaminiraju hranu.
 Najčešće nastaju pri sagorijevanju komunalnog otpada, fosilnih goriva u
termoelektranama, pogonskog goriva u automobilima bez katalizatora i pri gorenju
tehničkih aparata u domaćinstvu (televizori, računari...).
 Kao posljedica trovanja dioksinima nastaju hlorne akne, oštećenje jetre,
mijelosupresija, imuloški poremećaji, a značajan su i kancerogen.

Policiklični aromatični ugljovodonici

 To su jedinjenja koja se sastoje od 2 ili više vezanih benzenovih prstenova.
Najznačajnije jedinjenje među njima je benzo/a/piren.
 Nastaju kao neželjeni nusprodukti ili se koriste za izradu boja, plastike, pesticida i sl.
 Najznačajniji izvori su sagorijevanje fosilnih goriva, sagorijevanje čvrstog otpada,
sagorijevanje duvana i pečenje mesa na roštilju sa ugljom.
 Zagađuju zemljište, kao i površinske i podzemne vode.
 Prema kancerogenom potencijalu, nalaze se u grupi 1 (najveći kancerogeni
potencijal).

Pesticidi
 To su hemijske materije koje se koriste za suzbijanje i uništavanje raznih štetočina u
poljoprivredi i voćarstvu.
 Najviše se koriste herbicidi, insekticidi i fungicidi.
 Mogu dovesti do akutnih trovanja, a hronična ekspozicija do pojave karcinoma i sl.
 U zavisnosti od tipa pesticida, mogu dominantno djelovati na CNS, pojačavati ili
smanjivati oksidativne procese u organizmu itd.

Olovo
 Pripada grupi teških metala.
 Upotreba benzina sa aditivima olova je u najvećoj mjeri doprinijela zagađenju životne
sredine. Takođe, olovo se može oslobađati i prilikom sagorijevanja uglja i obradi
olovne rude.
 U organizam se unosi inhalatorno, preko kontaminirane hrane i vode.
 Kao posljedica trovanja olovom, može doći do lakših slučajeva trovanja kod
neprofesionalne ekspozicije, ili teških slučajeva sa oštećenjem koštane srži, CNS-a i
unutrašnjih organa kod težih trovanja.
 Za lakše oblike trovanja je karakteristično olovno blijedilo kože uslijed vazokontrikcije
i anemije.

Živa
 Kao i olovo, spada u teške metale.
 Prirodni izvori žive su vulkanske erupcije i stalno isparavanje žive iz Zemljine kore i
okeana.
  Najznačajniji antropogeni izvori su termoelektrane (živa se oslobađa iz uglja),
prometni autoputevi, ali i brojni instrumenti (termometar, sfingomanometar za
mjerenje pritiska, sijalice) iz kojih se živa oslobađa kada se razbiju.
 Živine pare su bez boje i mirisa, što predstavlja posebnu opasnost jer nije poznato da
se živa nalazi u okolini. Zato se poslije razbijanja instrumenata prostorija treba dugo
ventilirati (izvjetravati).
 Posebni izvori žive su ribe, rakovi, školjke i drugi vodeni organizmi koji obično nisu
značajni za oštećenje zdravlja. Amalgamske plombe koje sadrže i oslobađaju živu
takođe nisu značajne za zdravlje pojedinca, ali se danas sve manje koriste.

23. Kancerogene materije u životnoj sredini

 KANCEROGEN je svaka supstanca ili agens koji djelovanjem na genom ili metabolizam
ćelije može doprinijeti pojavi karcinoma (kancera).
 Egzogeni kancerogeni (kancerogeni iz životne sredine) mogu biti:
o Fizički agensi – jonizujuće i nejonizujuće zračenje
o Hemijske supstance
o Biološki agensi – bakterije, virusi, paraziti, gljivice.
 Glavni izvori kancerogenih materija su pušenje, hrana, profesionalna izloženost i dr.
 Prema kancerogenom efektu, supstance i agensi se mogu podijeliti na nekoliko
grupa:
o Grupa 1 – dokazano imaju kancerogeni efekat
o Grupa 2A – vjerovatno imaju kancerogeni efekat
o Grupa 2B – moguće da imaju kancerogeni efekat
o Grupa 3 – agensi nisu klasifikovani, ali se ispituju
o Grupa 4 – agensi i supstance koji nemaju kancerogeni efekat.
 U grupi 1 nalazi se veliki broj supstanci i agenasa, kao npr:
o Hemijske supstance – arsen, azbest, benzen, benz/a/piren, kadmijum,
šestovalentni hrom, nikl, formaldehid...
o Fizički agensi – Sunčevo zračenje, UV zračenje u solarijumima..
o Biološki agensi – EBV, HBV, HCV, HPV, H. pylori..

Arsen
 Najznačajniji prirodni izvori arsena su vulkanske aktivnosti, a antropogeni su
sagorijevanje uglja i zaštita drveta fungicidima na bazi arsena.
 Organska jedinjena arsena su toksikološki inertna i brzo se izlučuju iz organizma, a
neorganska su kancerogeni grupe 1.
 Povezuje se sa karcinomom pluća i mokraćne bešike.

Azbest
 Azbest je vlaknasti materijal koji je veoma otporan na toplotu i mehaničke uticaje pa
se donedavno koristio u građevinarstvu (krovovi, cijevi i sl), a i danas se koristi u izradi
automobilskih kočnica.
  Najvažniji uticaj na zdravlje ima inhalacija azbestnih čestica, koja se povezuje sa
mezoteliomom pleure i karcinomom pluća. Posebno je važno istaknuti sinergistički
kancerogeni efekat pušenja i inhalacije azbestnih čestica.
 Danas se sve manje koristi. U razvijenim zemljama je zabranjena upotreba azbesta u
građevinarstvu.

Benzen
 To je lako zapaljiva tečnost karakterističnog mirisa.
 Glavni zagađivači u naseljima su motorna vozila (produkti sagorijevanja benzina) i
isparenja sa benzinskih pumpi. U zatvorenom prostoru glavni zagađivači su pušenje,
te isparenja boja, lakova i rastvarača koji se koriste u domaćinstvu.
 Ponavljana ekspozicija visokim koncentracijama benzena može dovesti do aplastične
anemije i leukemije.

Kadmijum
 Spada u teške metale.
 Najznačajniji izvori kadmijuma su pušenje, sagorijevanje fosilnih goriva, spaljivanje
čvrstog otpada, korišteće fosfatnih đubriva u poljoprivredi.
 Povezuje se sa karcinomom bubrega, pluća i prostate.

Formaldehid
 To je gas koji je stalno prisutan u vazduhu i na otvorenom i u zatvorenom prostoru jer
ima brojne izvore.
 Na otvorenom su najznačniji izvori automobilsko motori bez katalizatora, a u
zatvorenom prostoru to su pušenje, šporeti na gas, raznovrsni proizvodi koji sadrže
sintetske smole, lijepak, boje, lakove, namještaj od iverice, parket itd. Nalazi se u
sredstvima za dezinfekciju, u anatomskim salama jer se koristi i kao fiksator tkiva.
 Djeluje nadražajno na sluzokožu oka i gornjih disajnih puteva, a povezuje se sa
nazalnim i nazofaringealnim tumorima.

Hrom
 Trovalentni hrom spada u esencijalne oligoelemente, a šestovalentni hrom koji je
kancerogen je antropogenog porijekla.
 Najvažniji izvori šestovalentnog hroma su sagorijevanje drva i fosilnih goriva,
spaljivanje čvrstog otpada, te kontakt sa hromiranim metalima i obojenim drvenim
predmetima.
 Povezuje se sa karcinomom pluća.

Nikl
 Najznačajniji izvori nikla su sagorijevanju fosilnih goriva, spaljivanje komunalnog
otpada, elektronski otpad, niklovani predmeti (bižuterija).
 Kontaktni dermatitis je najčešća posljedica kontakta sa niklom.
 Povezuje se sa karcinomima gornjih dijelova respiratornog trakta (karcinom nosa,
sinusa, laringsa) i karcinomom pluća.
 24. Osnovne preporuke za unos vode i balans vode u organizmu

 Dnevne potrebe za vodom obuhvataju vodu za piće, kao i vodu potrebnu za pripremu
hrane i za higijenske potrebe pojedinca i domaćinstva. Na osvnovu ovoga, dnevne
potrebe za vodom su od 20-50 L na dan po glavi stanovnika (ove potrebe ne
obuhvataju potrebe za vodom u poljoprivredi i industriji).
 U organizmu, voda je osnov za mnoge fiziološke procese i funkcionisanje sistema kao
što su kardiovaskularni, urinarni, gastrointestinalni, nervni..
 Dnevne potrebe organizma za vodom zavise od klimatskih uslova, navika u ishrani,
fizičke aktivnosti, uzrasta.. Mogu se izračunati na nekoliko načina:
o Na osnovu površine tijela – 1500 ml/m2
o Na osnovu energetskog unosa – za svaku kcal unijeti 1 ml vode
o Na osnovu tjelesne težine – 30-35 ml/kg za odrasle osobe, 25 ml/kg za osobe
starije od 65 godina, 40-60 ml/kg za adolescente. Za djecu se računaju prema
posebnim formulama.
 BALANS VODE U ORGANIZMU – predstavlja ravnotežu između unosa i gubitka vode.
Osnovni izvori vode su napici, hrana i metabolički procesi. Što se hrane tiče, iz 100 g
proteina dobija se 41 g vode, iz 100 g UH 55 g vode, a iz 100 g masti se dobija 107 g
vode. U metaboličkim procesima prosječno nastaje oko 300-350 ml.
Najviše vode se gubi urinom (1200-1500 ml), a voda se gubi i perspiracijom,
respiracijom i fecesom.

25. Vodosnabdijevanje i zone sanitarne zaštite

 Pojam vodosnabdijevanje se odnosi na snabdijevanje domaćinstava vodom preko

vodovodne mreže. Mjere za kontrolu kvaliteta vode za piće se sprovode ispitivanjem
sastava vode, ali i ispitivanjem stanja vodnih objekata (to su građevinski i drugi
objekti koji služe za vodosnabdijevanje). U te mjere spadaju:
o Ispitivanje porijekla vode (podzemna ili površinska voda)
o Ispitivanje vrste i kvaliteta izvorišta
o Udaljenost mogućih izvora zagađenja od vodnog objekta, tok i dubina
vodotoka
o Kontrola zaštite vodnog objekta (npr zaštita od atmosferskih padavina)
o Način prerade sirove vode u vodu za piće
o Ispitivanje kvaliteta vode.

ZONA SANITARNE ZAŠTITE

 ZSZ je prostor oko izvorišta vode i svih dijelova vodovodne mreže (rezervoara,
uređaja za prečišćavanje vode..) kojim se voda štiti od zagađenja.
 Zakonski su definisane tri zone zaštite oko vodnih objekata:
o Zona 1 – zona stroge sanitarne zaštite ili zona zaštite izvorišta. Obuhvata
prostor od najmanje 10 metara od izvorišta vode, rezervoara i uređaja za
prečišćavanje vode. U ovoj zoni je zabranjeno korištenje zemljišta u bilo koje
 svrhe i zabranjen je pristup neovlaštenim licima. Zona 1 mora biti ograđena i
označena tablom.
o Zona 2 – u ovoj zoni je zabranjeno odlaganje štetnih materija (uglja,
hemikalija i sl), ali je dozvoljena gradnja stambenih objekata i puteva. Širina
ove zone varira i određuje se na osnovu protoka vode kroz zemljište.
o Zona 3 – zona sanitarnog posmatranja, koja treba da obezbjedi zaštitu
podzemnih voda od teško razdradljivih hemijskih jedinjenja. Prostire se do
kranje granice sliva.

26. Prerada sirove vode u vodu za piće

 SIROVA VODA – to je neobrađena voda iz koje se dobija voda za piće.

 Prerada sirove vode zavisi od porijekla vode:
o Prerada površinske vode se sastoji od 6 faza:
 Skladištenje vode/predsedimentacija – taloženje suspendovanih
čestica
 Preddezinfekcija/prethlorisanje – podrazumjeva oksidaciju organskih i
neorganskih materija u vodi, naročito huminskih materija (smješa
biljnih i životinjskih produkata u različitim fazama dekompozicije koji
su odgovorni za mutnoću vode)
 Koagulacija/flokulacija – uklanjanje huminskih materija
 Sedimentacija u sedimentacionim bazenima
 Filtracija
 Dezinfekcija
o Prerada površinske vode se sastoji od 4 faze:
 Aeracija vide – uvođenje kiseonika da bi se voda obogatila kiseonikom,
a eliminisali nepoželjni gasovi i agresivne kiseline
 Taloženje (retencija) – taloženje suspendovanih materija
 Filtracija
 Dezinfekcija
 Pored navedenih postupaka, postoje i specijalne metode prečišćavanja vode kao što
su:
o GAU filtri – filtracija pomoću granuliranog aktivnog uglja. Uklanja različite
hemijske zagađivače vode, ali ne i biološke (mikroorganizme).
o Prečišćavanje vode zeolitima – služe za demineralizaciju vode, smanjenje
tvrdoće vode i uklanjanja radioaktivnih čestica iz vode.
o Fluorisanje vode – sadržaj fluora treba biti u rasponu od 0,8-1,2 mg/L vode.
o Desalinizacija – prerada slane vode u vodu za piće.
 27. Dezinfekcija vode za piće i sporedni produkti dezinfekcije

 DEZINFEKCIJA VODE je najznačajnija i poslijednja faza prerade sirove vode u

predstavlja uništavanje vegetativnih formi mikroorganizama.
 Može se sprovoditi fizičkim i hemijskim metodama:
o Fizičke metode su – kuvanje, filtracija, koagulacija, aeracija, UV zraci
o Hemijske metode su hlorisanje i ozonizacija vode.
 Dezinfekcija vode za piće je dovela do eradikacije crijevnih zaraznih bolesti u
razvijenim zemljama, ali je dovela i do pojave hemijskih jedinjenja koja mogu uticati
na zdravlje ljudi. Ta jedinjenja se zovu SPOREDNI PRODUKTI DEZINFEKCIJE.
 Iako sporedni produkti dezinfekcije mogu imati uticaj na zdravlje, postoji pravilo da je
mikrobiološka ispravnost vode po značaju ispred hemijskog kvaliteta vode.

Sporedni produkti dezinfekcije

 Najpoznatiji nusprodukti su TRIHALOMETANI – to su jedinjenja koja nastaju tako što
se vodonikovi atomi u molekulu metana zamjene halogenim elementima.
 Najznačajniji trihalometani su hloroform, bromoform, jodoform...
 Formiranje trihalometana podstiču povećana alkalnost vode, dužina ekspozicije i
koncentracija hloru, visoka spoljašnja temperatura...
 Trihalometani su prema kancerogenom potencijalu svrstani u grupe 2B i 3. Smatra se
da mogu imati hepatotoksičan efekat, uticaj na ishod trudnoće i sl ali još uvijek nema
dovoljnih dokaza.
 Osnovna preventivna mjera za smanjeno stvaranje trihalometana je korištenje
manjih količina hlora u dezinfekciji vode, a da bi to bilo moguće neophodno je
sprovesti adekvatno sve faze u preradi sirove vode koje prethode dezinfekciji.
 Od ostalih nusprodukata dezinfekcije treba spomenuti halosirćetne kiseline, hlorite i
hlorate, hloramine..

28. Hemijsko zagađenje vode za piće – zdravstveni značaj

 Većina hemijskih jedinjenja se u vodi za piće nalazi u malim koncentracijama i može

dovesti do oštećenja zdravlja ljudi tek poslije dužeg perioda izlaganja. Neka od njih
su:
o Sulfati – najčešće su prirodni sastojci vode. Visoke koncentracije mogu
djelovati laksativno.
o Nitriti i nitrati – većinom su prirodnog porijekla, ali mogu biti i posljedica
fekalnog zagađenja vode. U visokim koncentracijama mogu dovesti do
methemoglobinemije.
o Fluor – u koncentracijama koje su iznad dozvoljenih može dovesti do
oštećenja zuba, kostiju, bubrega..
o Gvožđe i mangan – daju vodi metalni okus i povećavaju mutnoću.
o Olovo, cink
 o Živa – neurološki simptomi
o Hemijska jedinjenja sa visokim kancerogenim potencijalom koja dospijevaju u
vodu iz industrije ili uslijed kontaminacije zemljišta – arsen, policiklični
aromatični ugljovodonici, pesticidi.. Na sličan način u vodu mogu dospijeti i
fenoli, halogenizovana organska jedinjenja itd.
o Biološki toksini – stvaraju ih alge i cijanobakerije. Mogu dovesti do iritacije
kože i gastrointestinalnog trakta, a u visokim koncentracijama mogu djelovati
i neurotoksično.

29. Mikrobiološko zagađenje vode za piće – zdravstveni značaj

 Hidrične infekcije su bolesti koje se prenose unosom vode zagađene

mikroorganizmima. Tipično se javljaju u obliku lokalnih epidemija.
 Dezinfekcije vode za piće se sprovodi hlorom, na kojeg je osjetljiva većina
mikroorganizama, ali ne i protozoe i virusi koji se moraju ukloniti drugim hemijskim
sredstvima.
 Najvažniji uzročnici hidričnih infekcija su:
o Bakterije – S. typhi (tifusna groznica), Shigella spp (bacilarna dizenterija), E.
coli (putnička dijareja), Campylobacter spp (teška akutna dijareja).
o Virusi – adenovirusi, koronavirusi, hepatitis A virus, enterovirusi..
o Paraziti – Cryptosporidium parvum, Entamoeba histolytica, Giardia lamblia i
dr.
 Za procjenu rizika po zdravlje kontaminirane vode, značajno je nekoliko faktora:
o Identifikacija mikroorganizama – rutinskim mikrobiološkim ispitivanjima
identifikuju se samo indikatori mikrobiološkog zagađenja, ne svi
mikroorganizmi koji su prisutni u vodi
o Varijabilnost ekspozicije – ekspozicija zavisi od broja MO u vodu, od količine
unijete vode u organizam, od patogenosti MO..
o Stanje imuniteta osoba koje su konzumirale inficiranu vodu – najveći je rizik
po djecu, stare osobe, trudnice..

30. Karakteristike flaširanih voda (izvorska, mineralna, stona)

 Osobine flaširane vode za piće su definisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti

vode za piće i Pravilnikom o kvalitetu i drugim zahtjevima za prirodnu izvorsku, stonu
i mineralnu vodu, koji propisuju uslove pod kojima se voda flašira.
 U flaširane vode spadaju prirodna izvorska voda, prirodna mineralna voda i stona
voda.
 Flaširana voda podliježe riziku od kontaminacije mikroorganizmima, metalima u
tragovima, materijama iz PET ambalaže, supstancama iz staklenih boca i sl.
 Snabdijevanje stanovništva flaširanom vodom smatra se opravdanim samo u
slučajevima ozbiljne kontaminacije vodovodske vode, i to kao privremena mjera.
Flaširana prirodna izvorska voda
 DEFINICIJA – to je voda izvanrednih fizičkih, hemijskih, mikrobioloških i radioloških
osobina, koja se iz higijenski kaptiranog izvora obezbjeđenog sanitarno-zaštitnim
zonama, neposredno na izvoru puni u sterilnu ambalažu bez prethodnog
prečišćavanja i dezinfekcije hemijskim sredstvima.
 Prečišćavanje flaširane vode za piće i dezinfekcija hemijskim sredstvima nisu
dozvoljeni, dozvoljenja je samo dezinfekcija UV zracima.

Stona flaširana voda

 DEFINICIJA – to je flaširana podzemna voda za piće koja se može podvrgnuti
postupcima poboljšanja kvaliteta kao što su korekcija sadržaja rastvorenih materija,
dodavanje neorganskih materija, dodavanje ugljen-dioksida (gaziranje)..
 Nije dozvoljena proizvodnja stone flaširane vode iz vodovodske vode.

Mineralna voda
 Mineralna voda potiče iz poznatih i registrovanih izvora, mora se flaširati na izvoru i
nije dozvoljena dezinfekcija hemijskim sredstvima, ali su dozvoljeni postupci za
poboljšanje kvaliteta mineralne vode (npr eliminacija ili uvođenje ugljen-dioksida).
 U pogledu mikrobiološke ispravnosti, na izvorištu mineralne vode ne smiju se naći
patogeni mikroorganizmi, a u samoj vodi poslije flaširanja se određuje broj bakterija u
prvim poslije flaširanja..
 Za razliku od vodovodske, izvorske i stone vode, mineralne vode nemaju ograničenja
u sadržaju minerala.
 Prema sadržaju minerala (koji se računa kao suvi ostatak na 180 oC), mineralne vode
se dijele na:
o Prirodna mineralna voda sa veoma niskim sadržajem rastvorenih mineralnih
materija – suvi ostatak manji od 50 mg/L
o Prirodna mineralna voda sa niskim sadržajem rastvorenih mineralnih materija
– suvi ostatak 50-500 mg/L
o Prirodna mineralna voda – suvi ostatak 500-1500 mg/L
o Prirodna mineralna voda bogata mineralnim solima – suvi ostatak je veći od
1500 mg/L.
 Prema sadržaju i koncentracija karakteristtičnih sastojaka, mineralna voda može biti:
o Bikarbonatna
o Sulfatna
o Magnezijumska
o Natrijumova
o Voda sa niskim sadržajem natrijuma i sl.
 Drugi dio
1. Žitarice i proizvodi od žita

 U žitarice se ubrajaju pšenica, kukuruz, riža, ovas (zob), raž, ječam, proso, heljda i
njihovi proizvodi.
 Razlikuju se 2 osnovna tipa žitarica:
o Integralne – žitarice od cijelog zrna
o Rafinisane – žitarice kojima je uklonjena spoljašnja opna i aleuronski sloj.
 Procesom rafinacije smanjuje se nutritivni sadržaj žitarice, tj integralne žitarice sadrže
više B vitamina (naročito B1, B2 i B3), više minerala (magnezijum, fosfor, kalijum..) i
više dijetnih vlakana.
 Energetska vrijednost obe grupe žitarica je ista i kreće se od 225-385 kcal.
 UGLJENI HIDRATI čine oko 60-70 % zrna žita. U njih spadaju:
o skrob
o neskrobni polisaharidi (dijetna vlakna) – dijetna vlakna se dijele na rastvorljiva
i nerastvorljiva. Rastvorljiva se u debelom crijevu fermentišu do masnih
kiselina kratkih lanaca koje vezuju holesterol i na taj način smanjuju njegovu
apsorpciju, pa pozitivno utiču na hiperholesterolemiju. Nerastvorljiva vlakna
imaju laksativnu ulogu.
o Oligosaharidi – najznačajniji su oligofruktoza i inulin. Djeluju slično kao
rastvorljiva dijetna vlakna.
 PROTEINI – gluten je dominantan protein u pšenici i raži, dok je u riži orizenin.
Proteini žitarica nisu kompletni proteini – u svim žitaricama postoji deficit
aminokiseline lizina, a u kukuruzu i triptofana, pa je preporučljivo kombinovati
žitarice sa nekim namirnicama koje sadrže sve esencijalne aminokiseline kao što su
npr namirnice životinjskog porijekla.
 MASTI – u žitaricama su prisutne u malim količinama, ali je značajno prisustvo biljnih
sterola koji pozitivno djeluju na smanjenje nivoa holesterola u serumu.
 VITAMINI – prisutni su svi B vitamini osim vitamina B12, a značajna su izvor i vitamina
E.
 MINERALI – u žitaricama se nalaze Ca, Mg, K, P, Fe, Zn, Se, Cu.. Međutim, fitati koji se
nalaze u spoljašnjem omotaču ih vezuju i tako onemogućavaju njihovu apsorpciju.
Rafinisane žitarice nemaju spoljašnji omotač, ali imaju manju količinu minerala nego
integralne. Zato je najbolji način dobijanja minerala iz žitarica fermentacija tijesta
(sastavni dio procesa pravljenja proizvoda od tijesta, npr hljeba) jer se stvaraju fitaze
koje razlažu fitate.

Proizvodi od žita
 BRAŠNO – dobija se mljevenjem zrna žitarica. Nutritivna vrijednost brašna zavisi od
stepena ekstrakcije, tj količina težinskih dijelova zrna preostalu poslije mljevenja. Što
je niži stepen ekstrakcije, brašno je svijetlije (bijelo brašno). Stepen ekstrakcije za
integralno brašno je 100 %.
  TIJESTO (HLJEB) – dobija se dodavanjem vode, soli i kvasca u brašno.
 OSTALI PROIZVODI OD ŽITA – mekinje, griz, žitne pahuljice..

2. Povrće

 Povrće čine namirnice biljnog porijekla, a može se podijeliti na:

o Korjenasto i krtolasto – krompir, mrkva, repa..
o Lukovičasto – razne vrste luka
o Stabljičasto – celer..
o Lisnato – zelena salata, blitva..
o Cvjetasto – brokoli, karfiol..
o Glavičasto – kupus..
o Plodovito – paradajz..
o Mahunsto (leguminoze) – grašak, pasulj, mahune, kikiriki..
o U povrće se ubrajaju i šampinjoni, tikvice, bundeva..
 Povrće, izuzev leguminoza, sadrži malu količinu energije i dosta vode (naročito
lisnato). Lisnato povrće je bogato i mikronutritijentima (vitaminima i mineralima),
naročito folnom kiselinom.
 Najveću energetsku vrijednost od povrća ima krompir, a nešto manju mrkva – jer
sadrže dosta skroba.

Leguminoze
 Leguminoze najbolje objedinjuju savremene preporuke u ishrani – imaju dovoljno UH
i vlakana, malo masti, a mogu da obezbjede i adekvatan unos proteina iako nemaju
metionin i cistein. Dobar su izvor vitamina i minerala. Energetska vrijenost im je 330-
400 kcal.
 Sadrže i oligosaharide koji se ne razlažu u digestivnom traktu nego odlaze u kolon
gdje pod djelovanjem crijevnih bakterija fermentišu – što dovodi do flatulencije i
meteorizma.
 Sirove leguminoze sadrže tzv antinutritijente, tj materije koje utiču na varenje i
apsorpciju hranljivih materija. Antinutritijenti se inaktiviraju ili uništavaju kuvanjem,
koje poboljšava i digestibilnost leguminoza.

3. Voće

 Voće spada u namirnice biljnog porijekla. Ima malu kalorijsku vrijednost, a veliki
sadržaj vode, dijetnih vlakana, fruktoze i mikronutritijenata.
 Prosječna energetska vrijednost voća je 40-80 kcal.
 Svježe voće je značajan izvor vitamina C, naročito citrusno voće. Narandžasto i crveno
voće je bogato beta-karotenom i likopenom.
 Najviše dijetnih vlakana sadrže limun i jabuka.
  Kako bi se očuvalo, voće se suši, konzervira ili zamrzava. Ovim postupcima se
smanjuje količina mikronutritijenata, naročito vitamina C.

Koštunjavo voće (orašasti plodovi)

 U ovaj tip voća spadaju orasi, bademi, lješnjaci, kesten i dr. Ovo voće sadrži tvrdu
nejestivu ljusku unutar koje se nalazi jestivo jezgro.
 Osobine koštunjavog voća su: visoka energetska vrijednost (560-640 kcal), veliki
sadržaj proteina, vitamina i minerala. Osim kestena, ostalo koštunjavo voće je jako
bogato mastima (45-75 %) i to uglavnom nezasićenim.

4. Mlijeko i mliječni proizvodi

 Mlijeko je produkt mliječnih žlijezda sisara. Najviše je u upotrebi kravlje mlijeko i

obično se pojam „mlijeko“ u ishrani odnosi na kravlje mlijeko.
 Mliječni proizvodi su jogurt, sir, pavlaka i dr.
 Blizu 90 % sastava mlijeka je voda. Energetska vrijednost mlijeka zavisi od sadržaja
masti i kreće se od 35-65 kcal.
 PROTEINI – mlijeko sadrži oko 3,5 % proteina. Glavni protein mlijeka je kazein, a
prisutni su i proteini mliječnog seruma. Kazein sadrži sve esencijalne aminokiseline.
 MASTI – mlijeko sadrži prosječno oko 3,2 % masti. Uglavnom su to trigliceridi (preko
95 %).
 UGLJENI HIDRATI – glavni UH u mlijeku je laktoza, koja čini blizu 5 % mlijeka. Na
visokim temperaturama se raspada pa se boja mlijeka mijenja iz bijele u smeđu
nijansu. Smatra se da 2/3 populacije ima problema sa digestijom laktoze zbog
nedostatka enzima laktaze, što se manifestuje kao simptomatska ili asimptomatska
intolerancija laktoze. Simptomi su abdominalni bol i dijarealni sindrom.
 MIKRONUTRITIJENTI – od minerala, najznačajnije je prisustvo kalcijuma koji se u
mlijeku nalazi u visokoj količini, a ima i dobru bioiskoristljivost. Od ostalih minerala tu
su fosfor, kalijum, magnezijum.. Mlijeko je dobar izvor i vitamina B (naročito B2 i
B12), vitamina A i D.
 Prema sadržaju masti, mlijeko može biti punomasno, mlijeko sa niskim sadržajem
masti (ispod 2 %), obrano mlijeko (do 1 % masti)..
 Vrste mlijeka su:
o Pasterizovano mlijeko – mlijeko se tretira visokom temperaturom i potom se
hladi do 5 oC. Pasterizacijom se uništavaju patogeni mikroorganizmi (naročito
je značajan bacil tuberkuloze), smanjuje se broj saprofita a nutritivna
vrijednost mlijeka ostaje nepromijenjena. Mlijeko pripremljeno na ovaj način
se mora čuvati u frižideru i iskoristiti unutar 7 dana (kratkotrajno mlijeko).
o Sterilizovano mlijeko – obično se radi o direktnoj sterilizaciji (UHT – ultra heat
milk), pri kojoj se mlijeko tretira temperaturom 140-150 oC tokom 2 sekunde.
Ima mnogo jači bakericidni efekat nego pasterizacija, a nutritivne vrijednosti
ostaju nepromijenjene. Ovakvo mlijeko se ne mora čuvati u frižideru dok se ne
otvori (trajno mlijeko – najviše prisutno danas). *** Žargonski se naziva i
 spaljeno mlijeko jer ne sadrži enzime ni bilo kakav oblik života. Dobija se
obradom najnekvalitetnijeg sirovog mlijeka ili iz higijenski neispravnog i
kontaminiranog mlijeka.
o Kondenzovano mlijeko i mlijeko u prahu

Mliječni proizvodi
 Fermentisani proizvodi od mlijeka se dobijaju djelovanjem bakterija i kvaščevih
gljivica na mlijeko. Osnovna karakteristika fermentacije je razlaganje laktoze, tako da
ove proizvode mogu koristiti i osobe sa intolerancijom na laktozu. U fermentisane
mliječne proizvode spadaju:
o Jogurt – sadrži sve nutritijente kao i mlijeko iz kojeg je nastalo, ali je količina
laktoze značajno smanjena.
o Probiotski jogurt – sadrže nepatogene crijevne mikroorganizme koji
obnavljaju crijevnu floru.
o Kiselo mlijeko, kefir i dr.
 Sir – to je mliječni proizvod koji se dobija koagulacijom kazeina uz pomoć bakterija ili
himozina (renina), pri čemu nastaje zgrušani dio i tečna surutka.
 Količina sira od 30 g je energetski ekvivalent 250 ml mlijeka iz kojeg je nastao.
 Većina sireva ne sadrži laktozu.
 Mnogi sirevi sadrže tiramin, koji nastaje iz proteina mlijeka, pa se preporučuje da
osobe koje koriste MAO inhibitore (antidepresivi) ne konzumiraju sir zbog
potencijalno opasne interakcije između lijeka i tiramina (hipertenzija, aritmija..).

5. Meso, riba i jaja

Meso
 Meso u ishrani obuhvata mišiće životinja i organe kao što su jetra, bubrezi i iznutrice.
 Najviše se koristi meso goveda, svinja, peradi, ovaca..
 Meso sadrži najviše vode – 50-70 %, što zavisi od količine masti, vrste mesa i starosti
životinje. Takođe, energetska vrijednost mesa varira od 90 kcal do 494 kcal što opet
najviše zavisi od masnih dijelova.
 PROTEINI – meso je dobar izvor proteina, čiji sadržaj iznosi od 16-24 %. Najviše
proteina se nalazi u pilećem bijelom mesu, a nešto manje u krtom junećem i
svinjskom mesu. Meso sadrži sve esencijalne aminokiseline.
 MASTI – u mesu se nalaze u tri oblika: kao intramuskularna mast (unutar mišićnih
vlakana), intermuskularna (između vlakana) i vidljiva ili subkutana mast. Količina
masti u mesu varira od 0,5 % do 70 %, što zavisi od vrste mesa. Meso bogato
proteinima sadrži malo masti (pileće bijelo, crveno pileće, krto juneće i svinjsko..).
Masti mesa čine pretežno trigliceridi (estri glicerola i masnih kiselina). Od masnih
kiselina dominiraju zasićene masne kiseline, najviše palmitinska i stearinska.
Holesterola najviše ima u crvenom pilećem mesu i naročito u organima (jetra, mozak,
bubrezi).
  MIKRONUTRITIJENTI – najviše minerala ima u goveđem mesu, i to najviše kalijuma,
fosfora, gvožđa, cinka, magnezijuma. Od vitamina, meso je bogato B vitaminima
(naročito B1, B2, B3 i B12), a meso organa i vitaminom A.
 Radi očuvanja zdravstvene ispravnosti i bezbjednosti, provode se različiti postupci
konzervisanja mesa.

Riba
 U ishrani ljudi se koristi riba iz slatkih i slanih voda, obično kao riblje meso.
Energetska vrijednost zavisi od sadržaja masti.
 PROTEINI – riba sadrži 17-25 % proteina, i to proteina velike biološke vrijednosti sa
svim esencijalnim AK (kao i meso).
 MASTI – riba, za razliku od mesa, sadrži značajno manje masti – 0,5-15 %. Najmanje
masti sadrži bijela riba. Riba je jedina namirnica koja sadrži dugolančane
polinezasićene omega-3 masne kiseline – eikozapentaenoičnu (EPA) i
dokozaheksaeonoičnu (DHA) kiselinu. Najbolji izvori omega-3 masnih kiselina su
skuša, losos, tuna, sardela, haringa.. Riba sadrži minimalno holesterola. Ipak, treba
napomenuti da se u konzerviranoj ribi sa dodatkom ulja navedene vrijednosti masti
mogu značajno promijeniti.
 MIKRONUTRITIJENTI – riba je bogata vitaminom D, vitaminima B2, B6, B12, folatima..
Od minerala tu su cink, selen, fluoridi, jod.

Jaja
 Jaje je nutritivno bogata namirnica. U ishrani ljudi najviše se koristi kokošje jaje.
 Energetska vrijednost jednog jajeta je oko 80 kcal. Ona se može značajno promijeniti
prženjem na masti ili ulju.
 Bjelance jajeta je bogato proteinima.
 Žumance sadrži masti, holesterol; liposolubilne vitamine A, D i E; hidrosolubilne
vitamine B2, B12 i folnu kiselinu; biotin, lutein, gvožđe..
 Zbog visokog sadržaja holesterola od oko 215 mg, ne bi ih trebale konzumirati osobe
sa dislipidemijom. Kod osoba bez dislipidemije, preporuka je da se konzumiranje jaja
ograniči na jedno jaje dnevno.
 Osim što su nutritivno bogata, jaje karakteriše i visoka bioiskoristljivost skoro svih
nutritijenata.

6. Masti i ulja

 Masti, ulja, puter, margarin i sl su oblici vidljive masnoćće koji se koriste prije svega za
pripremu hrane ili kao dodaci za povećanje energetske gustine obroke (nekad je
puter bio u rangu sa ovim namirnicama, danas 2018. je ponovo na listi zdravih
namirnica).
 Masti i ulja imaju približno jednaku energetsku vrijednost – 750-900 kcal, ali se
razlikuju po konzistenciji i po profilu masnih kiselina.
 MASTI – na sobnoj temp su u čvrstom stanju i pretežno sadrže zasićene masne
kiseline, holesterol i liposolubilne vitamine.
 ULJA – na sobnoj temp su tečna (a margarin???), pretežno se sastoje od nezasićenih
masnih kiselina, vitamina E i hlorofila. Posebno su kvalitetna maslinovo ulje i ulje
uljane repice.
 Istraživanja su pokazala da zasićene masti povećavaju rizik od KV i drugi hroničnih
nezaraznih oboljenja, dok mononezasićene i polinezasićene masti imaju inverzan
efekat.

7. Mikrobiološka kontaminacija hrane

 Trovanje hranom se obično manifestuje kao akutni gastroenteritis.

 Bakterijska kontaminacija hrane može nastati na 2 načina:
o INTOKSIKACIJA – kada mikroorganizmi koji se nalaze u hrani stvaraju toksin
koji uzrokuje bolest. Ovaj oblik trovanja hrane karakteriše brz početak i brz
razvoj bolesti. Najznačajnije intoksikacije su toksinima:
 S. aureus-a – akutni gastroenteritis; često ljeti zbog konzumiranja
sladoleda i druge kremaste hrane, rjeđe mesa.
 C. perfrigens-a – dijarealni sindrom; izvor je kontaminirano meso.
 Bacillus cereus-a – akutni gastroenteritis; izvori su riža, povrće, sosovi..
 C. botulinum-a – manifestuje se kao botulizam, tj paraliza kranijalnih i
spinalnih živaca; izvor je neadekvatno konzervirana hrana, termički
neobrađena (toksin je termolabilan).
o TOKSIINFEKCIJOM – kada su simptomi bolesti posljedica djelovanja
mikrooganizama koji se nalaze u hrani. Najznačajnije toksiinfekcije su
salmonelom, ešerihijom, šigelom, kampilobakterom, listerijom... U pravilu, uz
akutni gastroenteritis ili enterokolitis javlja se i povišena temperatura i
simptomi rijetko počinju u prvim satima poslije konzumiranja kontaminirane
hrane.
 Salmoneloza i infekcija kampilobakterom – uzrokovane su nedovoljno
termički obrađenom ili podgrijavanom hranom životinjskog porijekla.
 Infekcija ešerihijom i šigelom – uzrok je fekalna kontaminacije hrane ili
vode.
 Listerioza – uzrokovana je konzumiranjem smrznute pa odleđene
hrane (listerije su otporne na niske temp pa se razmnožavaju iako se
hrana čuva u rashladnom uređaju).
 Ostali značajni uzročnici mikrobiološke kontaminacije hrane su pojedini VIRUSI (npr
Norwalk virus, koji se smatra jednim od najčešćih uzroka akutnog gastroenteritisa),
MIKOTOKSINI (npr aflatoksin koji je prisutan u mlijeku krava koje se hrane
kontaminiranim žitaricama /termorezistentan/ – hepatotoksičan je i ima kancerogeni
potencijal), PRIONI (uzrokuju spongioformnu encefalopatiju – bolest ludih krava, kod
ljudi se ispoljava kao varijatna Krojcfeld-Jakobsova bolest) itd.
 Kontrola trovanja hranom se zasniva na principu HACCP (hazard analysis of critical
control points) – suština ovog principa je analiza hazarda (slučajnih uzoraka) i
kritičnih kontrolnih tačaka u svim etapama proizvodnje i distribucije hrane.
 8. Hemijska kontaminacija hrane

 Kontaminacija hrane teškim metalima i mineralima:

o Selen – sadržaj selene u hrani zavisi od mineralnog sastava zemljišta
određenog područja. Intoksikacije selenom se manifestuje lezijama na koži i
izraženim neurološkim simptomima.
o Živa – najčešće se unosi u organizam preko kontaminirane ribe, a u pojedinim
zemljama se još uvijek koriste i pesticidi koji sadrže živu.
o Kadmijum – preko kontaminiranog zemljišta se ugrađuje u biljke. Hronična
ekspozicija kadmijumu dovodi do bubrežne insuficijencije.
 Drugi načini hemijske kontaminacije hrane:
o Preko hemijskih jedinjenja koja se dodaju industrijskoj hrani u cilju
poboljšanja nekih osobina (anilinske boje, formaldehid, boraks..)
o Preko ambalaže koja sama otpušta toksine u hranu
o Preko industrijskog otpada – tipičan predstavnik su polihlorovani bifenili koji
se koriste u industriji boja, plastike itd. Naročito ih ima u hrani iz mora
o Radioaktivni elementi – mogu se naći u hrani poslije nuklearnih havarija
o Zagrijavanjem masti – oslobađaju se policiklični aromatični ugljovodonici koji
imaju kancerogeni potencijal.
 Prirodni toksini hrane:
o Brojni toksini koju su prisutni u sirovim namirnicama se inaktiviraju ili
uništavaju termičkom obradom hrane. Primjeri su brojni: solanin u krompiru,
inhibitori digestivnih enzima u leguminozama, kukuruzu i sl.
o Antivitamini – najpoznatiji primjer je avidin iz bjelanceta koji vezuje biotin i
dovodi do njegovog deficita. Avidin se inaktivira termičkom obradom.
o Strumogeni – smanjuju korištenje joda. Prisutni su u kupusu, prokelju,
brokoliju. Značajno se inaktiviraju kuvanjem.
o Fitati – vezuju se za minerale i smanjuju njihovu bioiskoristljivost. Prisutni su u
žitaricama. Inaktivira ih dodavanje kvasca u brašno, termička obrada..
o Tanini – inhibiraju resorpciju gvožđa i dovode do anemije. Nalaze se u čaju,
kafi...

9. Nutritivni standardi

 DEFINICIJA – to su brojčano definisane preporuke za unos energije,

makronutritijenata i mikronutritijenata u okviru određenih populacionih grupa
(djeca, odrasli, mušakrci, žene, trudnice, dojilje..).
 Standardi su definisani kao:
o PREPORUČENI NUTRITIVNI UNOS – predstavlja vrijednost prosječnih
potreba/unosa (PP/PU ili EAR), kojoj se dodaju 2 standardne devijacije
(PNU=PP + 2SD). To znači da PNU prevazilazi stvarne potrebe velikog broja
individua, čime se rizik od nutritivnog deficita svodi na minimum.
 PP ili EAR je onaj unos nutritijenta koji je dovoljan da zadovolji potrebe
polovine zdravih individua određenog pola i dobi.
PNU se odnosi na makro i mikronutritijente, ali ne i na energiju jer bi se time
podsticali pozitivni energetski bilans i posljedična gojaznost.
o DOPUŠTEN RASPON DISTRIBUCIJE MAKRONUTRITIJENTA – pokazuje
procentualno učešće svakog makronutritijenta u ukupnom dnevnom
energetskom unosu. On iznosi: ugljeni hidrati 45-65 %, masti 20-35 % i
proteini 10-25 %.
o TOLERANTNI GORNJI UNOS – to je maksimalni dnevni unos nutritijenta koji za
najveći broj individua ne predstavlja rizik po zdravlje.

10. Ciljevi u ishrani (SZO i EU)

 Ciljevi u ishrani su brojčani ciljni unosi za odrabrane makronutritijente i

mikronutritijente koji se odnose na populaciju u cjelini.
 U svijetu su od posebnog interesa hronične nezarazne bolesti povezane sa
nepravilnom ishranom: gojaznost, dijabetes, kardiovaskularne bolesti, maligne
bolesti, osteoporoza, karijes zuba. Pretpostavlja se da će HNB do 2020. učestvovati u
2/3 smrtnih ishoda u svijetu, zato se današnji ciljevi ishrane fokusiraju najviše na ova
oboljenja.
 Ciljevi u ishrani na nivou SZO:
o UKUPNE MASTI: 15-30 % ukupnih energetskih potreba
 Zasićene masne kiseline < 10 % UEP
 Polinezasićene masne kiseline 6-10 % UEP
 Transmasne kiseline < 10 % UEP
 Mononezasićene masne kiseline preostalo do ukupnog unosa masti
o UKUPNI UGLJENI HIDRATI: 55-75 % UEP
 Slobodni šećeri < 10 % UEP
o PROTEINI: 10-15 % UEP
o HOLESTEROL: < 300 mg na dan
o NaCl: < 5 g na dan
o VOĆE I POVRĆE: > 400 mg na dan
o BMI NA NIVOU POPULACIJE: 21-23 (kg/m2)
o BMI POJEDINCA: 18,5-24,9.
 Ciljevi u ishrani na nivou EU:
o Nivo fizičke aktivnosti (PAL): > 1,75
o BMI ODRASLIH: 21-22
o UKUPNE MASTI U ISHRANI: < 30 % UEP
o UKUPNI UGLJENI HIDRATI: > 55 % UEP
o VOĆE I POVRĆE: > 400 g na dan
o Na kao NaCl: < 6 g na dan.
 11. Vodiči za ishranu

 Danas su širom svijeta u upotrebi vodiči zasnovani na grupama namirnica.

 Osnova vodiča za ishranu je u tome da se preporuke daju na osnovu dokaza i po
potrebi se mijenjaju zbog novih saznanja ili rezultata prethodno sprovedenih
preporuka.
 Vodiči za ishranu mogu biti globalni (UN preko FAO, ili SZO) i regionalni (EU, SAD itd.).
Bez obzira na to, svaki vodič za ishranu mora proći 3 faze razvoja:
o prva faza – analiza naučnih informacija od strane grupe stručnjaka iz oblasti
ishrane i srodnih grana. Njihov izvještaj postaje predmet diskusije naučne
javnosti.
o Druga faza – oblikovanje konačnog oblika vodiča za hranu, koji potom
odobravaju nadležna ministarstva (zdravlja, poljoprivrede i sl.).
o Treća faza – grafičko i vizuelno obrađivanje i prilagođavanje preporuka kako bi
bile dostupne i jasne što široj publici (populaciji). Ranije su se preporuke
grafički prikazivale u obliku piramide, danas se prikazuju u obliku tanjira.
 Preporuke iz vodiča za ishranu su prevashodno namijenjene edukatorima (npr
ljekarima) i kreatorima politike ishrane, kako na nivou cijelog društva tako i na nivou
škola, vrtića i sl. Takođe, preporuke su namijenjene i pojedincima koji žele da
mijenjaju svoje navike u ishrani.

12. Energetske potrebe

 DEFINICIJA – predstavljaju količinu energije iz hrane kojom se održava energetski

bilans (ravnoteža između unosa i potrošnje energije) na nivou koji ne dovodi do
promjene uhranjenosti i sastava tijela, a istovremeno omogućava nivo fizičke
aktivnosti koji je poželjan i neophodan za dobro zdravlje.
 EP se određuju mjerenjem ukupne dnevne energetske potrošnje (TEE) ili procjenjuju
putem formula i tablica.
 TEE se može mjeriti direktnom i indirektnom kalorimetrijom, a danas se najviše
koristi metoda dvostruko obilježene vode (mjeri se smanjivanje količine obilježene
vode tokom 10-14 dana).
 Formula SZO: TEE = RMR (resting metabolic rate, tj metabolička stopa u mirovanju) x
PAL (physical activity level, tj koeficijent fizičke aktivnosti).
 Formule američkog Odbora za hranu i ishranu Akademije nauka (FNB - Food and
Nutrition Board):
o Za muškarce >> TEE = 864 – (9,72 x godine) + PA x (14,2 x TM + 503 x TV)
o Za žene >> TEE = 387 – (7,31 x godine) + PA x (10,9 x TM + 660,7 x TV)
*** PA/PAL ima 4 potencijalne vrijednosti i zavisi od načina života (što je
osoba neaktivnija, niži je PA; minimalno je 1)
*** TM se izražava u kg, a TV u metrima
  Tjelesna masa pojedinca je indikator adekvatnosti energetskog unosa.
 Energija za metaboličke i fiziološke funkcije čovjeka se obezbjeđuje iz hemijske
energije koja se dobija iz makronutritijenata: UH, proteina, masti i alkohola (etanola).
Tokom oksidacije makronutritijenata se oslobađa toplota koja se koristi za održavanje
stalne tjelesne temperature.
 UH i masti su glavni izvori energije (UH 4 kcal/g, masti 9 kcal/g). Kada su oni limitirani,
koriste se proteini (4 kcal/g). Oskidacijom alkohola se oslobađa 7 kcal/g energije.

13. Proteini

 Proteini ulaze u sastav svih organa i velikog broja jedinjenja. Dijele se na strukturne i
funkcionalne (enzimi). Neophodno je da se masti i UH unose kao glavni izvori
energije, kako se za te potrebe ne bi koristili proteini.
 Za metabolizam čovjeka je bitno 20-ak aminokiselina, od kojih je 9 esencijalnih koje
se moraju unijeti hranom. Esencijalne aminokiseline su: histidin, izoleucin, leucin,
lizin, metionin+cistein, fenilalanin+tirozin, treonin, triptofan i valin. Neesencijalne
aminokiseline se mogu sintetisati iz različitih azotnih jedinjenja koja se unose putem
hrane ili proteolizom.

Indeksi za procjenu kvaliteta proteina hrane

 Kvalitet proteina hrane zavisi od količina pojedinih aminokiselina, naročito
esencijalnih, ali i od njihovog međusobnog odnosa.
 Prema ovom kriterijumu kvaliteta, proteini hrane se dijele na:
o Visoko vrijedni (kompletni) proteini
o Nisko vrijedni (nekompletni) proteini.
 Kompletni proteini se nalaze uglavnom u namirnicama životinjskog porijekla (jaja,
mlijeko, jogurt, sir, meso, riba), ali i u soji (sojin izolat). Sadrže sve esencijalne
aminokiseline.
 Nekompletni proteini se nalaze uglavnom u namirnicama biljnog porijekla
(leguminoze, žitarice i njihove prerađevine, sjemenke..). U ovim namirnicama su
prisutne sve esencijalne aminokiseline, ali je jedna ili više njih u zanemarljivim
količinama.
 Da bi se procijenio kvalitet proteina iz hrane, koristi se nekoliko indeksa:
o Aminokiselinski skor (AAS) = .
 Kao referentni protein obično se uzima bjelance jajeta.
 Sadržaj EAK se analizira u laboratorijskim uslovima, tj nedostatak ovog
indeksa je što ne pokriva varenje i apsorpciju.
o AAS korigovan digestibilnošću proteina (PDCAAS – Protein Digestibility
Corrected Amino Acid Score) = digestibilnost proteina x aminokiselinski skor.
 Objedinjuje AAS, varenje i apsorpciju proteina.
 Maksimalna digestibilnost proteina je 1 (100 %) – jaja i mlijeko. Za sve
ostalne namirnice je ispod 1.
o Neto proteinska iskoristljivost = (azot zadržan/azot unijet) x 100
  Ovaj indeks mjeri koliko je azota, od ukupno unijetog hranom,
zadržano u organizmu.
 Loša strana ovog indeksa je što ne otkriva uzrok smanjenog
zadržavanja azota.
o Biološka vrijednost = (azon zadržan/azot apsorbovan) x 100.
 Ovaj indeks iskazuje koliki je dio azota (proteina) apsorbovanog iz
hrane zadržan u tijeli i iskorišten za potrebe organizma.
 Preporuke za unos proteina:
o FAO/SZO – 0,83 g/kg na dan visoko vrijednih (kompletnih) proteina
o Amerika – 0,80 g/kg/dan kompletnih proteina
o Gornja granica bezbjednog unosa proteina nije postavljena jer nema
zdravstvenog rizika i ako je unos proteina duplo veći od preporučenog.

14. Masti u ishrani

 Glavni su izvor energije u tijelu, ali ulaze i u strukturu svih ćelija i nekih važnih
jedinjenja kao što su hormoni.
 Masti (lipidi) se dijele na:
o Proste lipide – masne kiseline, neutralne masni (u koje spadaju trigliceridi) i
voskovi
o Složene lipide – fosfolipidi, glikoproteini, lipoproteini
o Ostale lipide – steroli (holesterol, vitamin D..) i ostali liposolubilni vitamini (A,
E i K).
 MASNE KISELINE se dijele na:
o Zasićene masne kiseline – miristinska, palmitinska, stearinska MK.. Miristinska
i palmitinska povećavaju nivo LDL u serumu, a stearinska ne povećava.
o Nezasićene masne kiseline
 Mononezasićene – tipičan predstavnik je oleinska MK
 Polinezasićene – linolna, alfa-linoleinska kiselina i dr omega-3 masne
kiseline. Linolna (spada u omega-6) i alfa-linoleinska kiselina (spada u
omega-3) su esencijalni nutrijenti, tj moraju se unositi hranom.
o Transmasne kiseline – odnose se uglavnom na transizomere oleinske i linolne
porijeklom iz hidrogenizovanih biljnih ulja.
 HOLESTEROL je komponenta ćelijske membrane, učestvuje u sintezi steroidnih
hormona i žučnih boja. Sve ćelije su sposobne da sintetišu holesterol u količinama
koje su im potrebne, što znači da suštinski ne postoji potreba za unosom egzogenog
holesterola.
o Glavni neželjeni efekat unosa holesterola putem hrane je porast serumskog
nivoa LDL. Povećanje nivoa LDL je u linearnoj korelaciji sa porastom rizika od
kardiovaskularnih oboljenja.
o Fitosteroli su steroli prisutni u biljkama. Oni su u kompeticiji sa holesterolom
za vezivanje za receptore i stoga su vrlo korisni.
 Preporuke za unos masti:
o 15-30 % UEP, od toga:
  Zasićene masne kiseline < 10 %
 Polinezasićene masne kiseline 6-10 %
 Transmasne kiseline < 1 %
o Holesterol < 300 mg/dan.

15. Ugljeni hidrati

 UH se u odnosu na stepen polimerizacije mogu podijeliti na:

o Šećere
 Monosaharidi (glukoza, fruktoza, galaktoza...)
 Disaharidi (saharoza, laktoza, maltoza..)
 Polioli/šećerni alkoholi (sorbitol, manitol..)
o Oligosaharide
 Alfa-glukani (maltodekstrini)
 Non-alfa glukani
o Polisaharide
 Skrob
 Neskrobni polisaharidi.
 Osnovna uloga šećera i skroba je da ćelijama obezbjede energiju, posebno ćelijama
mozga. Zbog toga je preporučeni dnevni unos za ove ugljene hidrate koji obezbjeđuju
energiju uspostavljen na 130 g/dan, baziran na minimalnoj količini glukoze koju troši
mozak.
 Smatra se da većina energije treba da se obezbjeđuje iz UH, ne samo zato što su lako
dostupno gorivo za oksidativni metabolizam, nego i zato što je hrana bogata UH
važan izvor mikronutrijenata.
 Poseban oblik UH su dijetska i funkcionalna vlakna.
o Dijetska vlakna su sastavni dijelovi biljaka, nesvarljivi u ljudskog digestivnom
traktu, a po strukturi su polisaharidi i lignin.
o Funkcionalna vlakna su posebno izolovani, nesvarljivi UH koji se mogu dodati
namirnicama zbog utvrđenih pozitivnih efekata.
o Uloge vlakana u organizmu su: odlažu pražnjenje želuca i povećavaju osjećaj
sitosti, smanjuju nivo holesterola u serumu, pozitivno utiču na pasažu
crijevnog sadržaja i opstipaciju itd.
 Preporuke za unos UH:
o 55-75 % UEP, od toga:
 < 10 % UEP treba biti iz slobodnih šećera – to su svi monosaharidi i
disaharidi koji se dodaju hrani pri preradi, kuvanju ili konzumiranju.

16. Liposolubilni vitamini u ishrani

Vitamin A
  Termin „vitamin A“ se odnosi na 2 grupe jedinjenja – retionoide (retinol, retinal i
retinoinska kiselina) i karotenoide. Iz karotenoida se stvara retinol, pa se oni nazivaju
i provitamin A.
 ULOGA: neophodan je za imunitet, vid, integritet epitelnih ćelija, rast i diferencijaciju
ćelija, embriogenezu.
 IZVORI: preko hrane se obično unosi u formi beta-karotena (provitamina A).
Najvažniji izvori su meso (naročito jetra), narandžasto i tamnozeleno povrće i voće,
mlijeko..
 DEFICIT: manifestuje se na očima u vidu Bitotovih mrlja, noćnog slijepila, a ako traje
dugo može doći do kseroftalmije (suvog oka). Blaži deficit obično prolazi nezapaženo
iako rezultira pojavom respiratornih infekcija, dijareje i sl.
Deficit vitamina A je jedan od najznačajnijih uzroka slijepila u nerazvijenim zemljama.
Povezuje se sa smanjenim unosom visoko vrijednih životinjskih namirnica, pa je
udružen sa hipoproteinemijom i zaostajanjem u psihofizičkom razvoju.
 TOKSIČNOST: akutno trovanje je rijetko. Hronično trovanje dovodi do glavobolje,
ataksije, bolova u kostima i mišićima, alopecije, primjena na koži. Vitamin A je
teratogen, pa se preporučuje da žene u fertilnom periodu ne jedu jetru i da budu
oprezne pri korištenju preparata koji sadrže vitamin A (npr izbjegavanje preparata
protiv akni na bazi retinola i sl.).
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 700 mikrograma
o Muškarci – 900 mikrograma
o Gornji tolerantni unos (UL) za odrasle – 3000 mikrograma.

Vitamin D
 Unosi se putem hrane, ali se i sintetiše u koži iz 7-dehidroholesterola. Dva najvažnija
oblika vitamina D su ergokalciferol (D2) i holekalciferol (D3).
 Vitamin D je biološki inertan. On se u jetri pretvara u kalcidiol, a kalcidiol u bubrezima
u biološki aktivan kalcitriol.
 ULOGA: održava homeostazu kalcijuma i fosfora, neophodan je za adekvatnu
mineralizaciju kostiju i zuba, rad mišića, nervnog tkiva.
 IZVORI: masne morske ribe (npr losos), jaja, jetra, mlijeko..
 DEFICIT: kod djece rahitis, kod odraslih osteomalacija. Posebno veliki rizik od deficita
vitamina D imaju odojčad i mala djeca, hronični bubrežni bolesnici, oboljeli od
Kronove bolesti..
 TOKSIČNOST: hipervitaminoza može nastati samo prekomjernim unosom preparata
vitamina D. Ispoljava se hiperkalcijemijom i stvaranjem bubrežnih kamenaca.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Osobe do 50 godina – 5 mikrograma (200 IU)
o Od 51-70 godina – 10 mikrograma (400 IU)
o Preko 70 godina – 15 mikrograma
o UL – 50 mikrograma (2000 IU).

Vitamin E
  Obuhvata 8 jedinjenja, po 4 iz grupe tokoferola i tokotrienola. Alfa-tokoferol ima
najveću biološku aktivnost. Njegova glavna uloga je što spriječava oksidaciju LDL i
nastajanje ateroma u arterijama. Služi kao antioksidant u borbi protiv slobodnih
radikala. Neutralisanjem slobodnih radikala, alfa-tokoferol postaje neaktivan pa je
neophodan vitamin C za njegovu regeneraciju.
 IZVORI: ulje do soje i kukuruza, kikiriki, ulje i sjemenke od suncokreta, bademi,
lješnjaci.
 DEFICIT: veoma je rijedak, ali je suboptimalni (nedovoljan) unos veoma raširen.
 TOKSIČNOST: u visokim dozama (preko 900 mg/kg) postaje antagonist drugih
liposolubilnih vitamina, pa dolazi do njihovog deficita.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o 15 mg na dan
o UL – 1000 mg (kao suplement)

Vitamin K
 Nalazi se u biljakama, a sintetišu ga i crijevne bakterije.
 ULOGA: sinteza faktora koagulacije II, V, IX i X u jetri.
 IZVORI: zeleno lisnato povrće, ulje od soje, jaja, meso, mliječni proizvodi.
 DEFICIT: obično kod djece u vidu hemoragijske bolesti novorođenčadi. Kod odraslih
može nastati kod ciroze jetre.
 TOKSIČNOST: ne preporučuju se preparati vitamina K u određenim stanjima (npr
osobama koje su na antikoagulantnoj terapiji).
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 90 mikrograma
o Muškarci – 120 mikrograma
o UL nije ustanovljen

17. Hidrosolubilni vitamini

Vitamini B grupe

Tiamin (vitamin B1)

 Tiamin-pirofosfat (aktivni oblik tiamina) je sastavni dio pojedinih enzima u
Krebsovom ciklusu, preko kojih tiamin učestvuje u metabolizmu masti, UH i proteina.
 IZVORI: integralne žitarice, kvasac, leguminoze, svinjsko meso.
 DEFICIT: ispoljava se kao beri-beri (na Dalekom istoku, gdje i ishrani dominira riža) i
kao Vernike-Korsakovljev sindrom (kod hroničnih alkoholičara). Beri-beri karakterišu
neurološki i kardiovaskularni simptomi. V-K sindrom karakterišu Vernikova
encefalopatija i Korsakovljeva psihoza.
 PREKOMJERAN UNOS: alergijske reakcije, glavobolja, svraba, nesanica.
 PREPORUČENI UNOS:
o Žene – 1,1 mg
o Muškarci – 1,2 mg
Riboflavin (vitamin B2)
 Riboflavin je sastavni dio 2 koenzima, flavin-mononukleotida (FMN) i flavin adenin-
dinukleotida (FAD), koji su uključeni i brojne oksidaciono-redukcione reakcije.
 ULOGA: neophodan je za proces rasta, održavanje sluznica..
 IZVORI: žitarice, mlijeko i mliječni proizvodi, meso.
 DEFICIT: javlja se kod starijih osoba, oboljelim od anoreksije i osoba koje su na
neodgovarajućim dijetama. Manifestuje se kao promjene na koži i sluznicama:
angularni heilitis (helioza), stomatitis, seboroične lezije na koži..
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 1,1 mg
o Muškarci – 1,3 mg

Niacin (vitamin B3)

 Biološki aktivni oblici niacina su nikotinamid i nikotinska kiselina. 50 % potreba za
niacinom se obezbjeđuje iz AK triptofana. Niacin je sastavni dio koenzima NAD
(nikotinamid-adenin-dinukleotid) i NADF (NAD-fosfat) koji su neophodni u različitim
oksido-redukcionim reakcijama.
 IZVOR: junetina, svinjetina, riba, žitarice, sir..
 DEFICIT: manifestuje se kao pelagra, koja nastaje kada je kukuruz dominantna
žitarica u ishrani. Manifestuje se kao fotodermatitis, dijareja i demencija.
 TOKSIČNOST: unos preko 200 mg/dan može dovesti do vazodilatacije i hipotenzije.
Tiamin se u visokim dozama koristi u th dislipidemija.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 14 mg
o Muškarci – 16 mg
o UL – 30 mg.

Pantotenska kiselina (vitamin B5)

 Sastavni je dio koenzima A, koji je neophodan za sintezu energije u obliku ATP-a,
sintetu steroidnih hormona i holesterola, neurotransmitera itd.
 IZVORI: meso (bubrezi, jetra), kvasac, žumance, brokoli. Male količine stvaraju i
crijevne bakterije.
 DEFICIT: rijedak je, obično prisutan u sklopu opšte malnutricije.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Za odrasle – 5 mg

Vitamin B6
 U prirodi se nalazi u jednoj od tri forme: piridoksal, piridoksin i piridoksamin. Sve tri
forme u tijelu prelaze u koenzim piridoksal-fosfat koji učestvuje u sintezi
neesencijalnih aminokiselina
 IZVORI: meso, integralne žitarice, banane, pivo.
 DEFICIT: veoma je rijedak, skreće se kod opšte malnutricije udružen sa deficitom
drugih B-vitamina. Često se ispoljava kao sideroblastna anemija.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
 o Odrasli do 50 godina – 1,1 mg
o Odrasli preko 50 godina – 1,5 mg (žene) do 1,7 mg (muškarci).

Folna kiselina (vitamin B9)

 Prirodni oblik (folat) je biološki aktivan vitamina je nestabilan i brzo se gubi iz hrane
pri stajanju i kuvanju. Sintetička folna kiselina je veoma stabilna i biodostupnost joj je
100 %, ali treba imati u vidu da ¼ osoba u populaciji ima mutaciju gena koji vrši
konverziju sintetičke folne kiseline u biološki aktivan tetrafolat. Folna kiselina
učestvuje u sintezi neesencijalnih AK i nukleinskih kiselina.
 IZVORI: spanać, kupusnjače, narandža, meso jetre (posebno pileće).
 DEFICIT: ispoljava se kao megaloblastna anemija. Pod najvećim rizikom su trudnice
(povećane potrebe za folatima zbog rasta i razvoja fetusa) i žene u laktaciji. Deficit u
prvim danima trudnoće može dovesti do urođenih defekata ploda, prije svega
neuralne tube. Zbog navedenog, u mnogim zemljama se predviđa fortifikacija
namirnica ili suplementacija svih žena u fertilnom periodu.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Za odrasle – 400 mikrograma (1 mikrogram iz hrane = 0,5 mikrograma
sintetičke folne kiseline)
o UL – 1000 mikrograma.

Vitamin B12 (kobalamin)

 Prirodni oblik je obično hidroksikobalamin, a sintetički je cijanokobalamin koji se
nalazi u fortifikovanoj hrani ili preparatima. Utiče na ćelijsku diobu prekursora krvnih
ćelija i neophodan je za funkciju nerava.
 IZVORI: meso, riba, jaja. Nema ga u biljkama.
 DEFICIT: javlja se kod vegana, oboljelih od atrofičnog gastritisa (starije osobe),
perniciozne anemije (nedostatak IF), pacijenti poslije resekcije želuca i tankog crijeva.
Manifestuje se kao megaloblastna anemija udružena sa neurološkim poremećajima.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Odrasli – 2,4 mikrograma

Holin
 Spada u vitamine B grupe.
 IZVORI: mlijeko, jaja, meso jetre, kikiriki..
 DEFICIT: rijedak, obično kod vegana. Ispoljava se kao masna jetra jer nedostatak
holina onemogućava stvaranje VLDL pa je poremećen transport masti (najviše
holesterola).
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 425 mg
o Muškarci – 550 mg
o UL – 3500 mg.

Vitamin C (askorbinska kiselina)

 To je esencijalni hidrosolubilni vitamin koji se ne može sintetisati u organizmu.

Djeluje kao antioksidant, značajan je za obnavljanje vitamina E, pomaže apsorpciju
 gvožđa. Učestvuje i u sintezi kolagena i drugih strukturnih komponenti, u sintezi
karnitina koji transportuju masti do mitohondrija..
 IZVOR: svježe voće i povrće (naročito paprike, citrusi, borovnice..).
 DEFICIT: danas je rijedak. Od davnina je poznat kao bolest mornara zbog nedovoljnog
unosa. Najteži oblik bolesti je skorbut koji se manifestuje umorom, krvarenjem iz
desni.. Blaža hipovitaminoza se manifestuje kao usporeno zarastanje rana.
 TOKSIČNOST: pojava dijareje i oksalatnih bubrežnih kamenaca zbog prekomjernog
unosa putem suplemenata.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 75 mg (nepušači), 110 mg (pušači)
o Muškarci – 90 g (nepušači), 125 mg (pušači)
o UL – 2000 mg.

18. Minerali u ishrani

Kalcijum
 Najzastupljeniji je mineral u tijelu (oko 100 g ukupno). 99 % Ca se nalazi u kostima i
zubima.
 Nivo u plazmi se 2,2-2,55 mmol/L. Regulišu ga parathormon, kalcitonin i vitamin D.
 ULOGE: daje čvrstinu kostima i zubima, učestvuje u intracelularnom prenosu signala u
mišićima i nervima, učestvuje u procesu koagulacije krvi..
 IZVORI: mlijeko i mliječni proizvodi, sardine, sojino mlijeko, neke mahunarke i
žitarice.. Biodostupnost iz biljnih izvora je manja nego iz životinjskih.
 DEFICIT: za procjenu deficita Ca se koriste mjerenje nivoa u plazmi, aktivnost
parathormona, mjerenje gustine kostiju.. Deficit se u djetinjstvu manifestuje kao
zaostajanje u rastu, poremećaj mineralizacije kostiju (rahitis). Ostale populacije koje
su u riziku od deficita su žene u trudnoći i laktaciji, žene u postmenopauzi
(osteoporoza)...
 TOKSIČNOST: javlja se zbog povećanog unosa putem suplemenata. Karakterišu je
povećana sklonost stvaranju bubrežnih kamenaca. Hiperkalcemija obično nastaje
sekundarno zbog hiperparatireoidoze, hipervitaminoze D, maligniteta u skeletu..
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Do 4 godine – 0,8 g
o Preko 4 godine – 1 g
o Trudnice i dojilje – 1,3 g
o UL (gornji tolerantni unos) – 2,5 g (3 g).

Gvožđe
 U tijelu se najviše nalazi u hemoglobinu, a manje u mioglobinu, transferinu i depoima
(feritin i hemosiderin).
 Poslije apsorpcije u tankom crijevu vezuje se za transferin, pomoću kojeg se prenosi
do odgovarajućih tkiva i iskorištava ili deponuje (najviše se deponuje u jetri, slezini,
koštanoj srži).
  ULOGE: u sklopu hemoglobina služi za transport kiseonika, u sastavu mioglobina za
deponovanje kiseonika u mišićima. Ulazi u sastav brojnih enzima i citohroma.
 IZVORI: meso (posebno iznutrice), riba, morski plodovi, žumance. Izvori gvožđa koji
obezbjeđuju samo non-hem oblik su žitarice i proizvodi od žitarica, pojedino voće i
povrće. Smatra se da žitarice obezbjeđuju 50 % potreba zbog toga što dominiraju u
ishrani.
 DEFICIT: manifestuje se kao sideropenijska anemija (mikrocitna, hipohromna anemija
sa sniženim feritinom). Populacije sa najvećim rizikom od deficita gvožđa su djeca u
periodu rasta (odojčad, djeca u pubertetu..), trudnice, ali i sve žene u fertilnom
periodu zbog menstrualnih krvarenja.
 TOKSIČNOST: nastaje kao posljedica urođenih poremećaja metabolizma gvožđa (npr
hemohromatoza) ili zbog prekomjernog unosa suplemenata. Manifestuje se obično
gastrointestinalnim simptomima (mučnina, povraćanje, dijareja ili opstipacija..).
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 18 mg
o Muškarci – 10 mg
o Trudnice i dojilje – 18 mg.
 Vitamin C poboljšava apsorpciju gvožđa.
o UL – 40 mg.

19. Oligoelementi u ishrani

Selen
 Selen je esencijalni oligoelement koji ulazi u sastav raznih selenoproteina preko kojih
učestvuje u odbrani ćelija od oksidativnog stresa (slobodnih radikala), a takođe
učestvuje i u pretvaranju tiroksina u trijodtironin.
 IZVORI: iznutrice, riba, jaja, meso, mlijeko, a najviše ga ima u brazilskom orahu.
 DEFICIT: bolesti koje nastaju zbog deficita selena se obično javljaju na Dalekom
istoku. To su Kešan-kardiomiopatija i Kašin-Bek osteoartritis. Pod rizikom su i
pacijenti koji boluju od malapsorpcije (resekcija tankog crijeva, Kronova bolest..), ali i
vegani jer se selen dominantno nalazi u životinjskim namirnicama.
 TOKSIČNOST: akutno trovanje se ispoljava kao hipersalivacija, mučnina, povraćanje,
intenzivni miris na bijeli luk. Hronično trovanje se ispoljava promjenama na noktima,
kosi, kao slabost mišića i neurološki ispadi.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Odrasli – 50-80 mikrograma
o UL – 400 mikrograma

Jod
 Jod je sastavni dio hormona štitne žlijezde i zbog toga je neophodan za rast i razvoj,
te održavanje adekvatnog metabolizma.
 IZVORI: jodirana kuhinjska so, riba i morski plodovi.
 DEFICIT: u fetalnom periodu će može dovesti do poremećaja razvoja mozga, a
hipotireoza uzrokovana nedostatkom joda kod djece dovodi do kretenizma
(zaostajanja u psihomotornom razvoju i rastu). Kod odraslih se nedostatak joda
 manifestuje kao gušavost (struma) i hipotireoza. Zbog jodiranja kuhinjske soli, danas
je rijedak.
 TOKSIČNOST: prekomjeran unos može dovesti do toksične strume i hipertireoze. Nisu
pouzdani podaci koji povezuju povećan unos joda i karcinom štitne žlijezde.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Djeca do 4 god – 70 mikrograma
o Djeca preko 4 god i odrasli – 150 mikrograma
o UL – 1100 mikrograma.

20. Voda i elektroliti

 Voda čini najveći dio ljudskog tijela. Na raspodjelu vode u tijelu između IC i EC
prostora utiču elektroliti: natrijum (glavni EC katjon), kalijum (glavni IC katjon) i hlor
(glavni IC anjon).
 Osmolarnost plazme zavisi od koncentracije natrijuma. Kada poraste osmolarnost
plazme, aktiviraju se centar za žeđ i pojačava se sekrecija ADH iz neurohipofize. Kada
padne, glavni mehanizam je pojačana sekrecija aldosterona.
 Voda se dominantno gubi iz organizma preko mokraće – 1-1,5 L. Takođe, gubi se i
preko fecesa, preko kože i preko pluća. Ukupni, prosječni dnevni gubitak vode je oko
2,5 L.
 Voda se unosi preko pitke vode i napitaka kao što su kafa, čaj, bezalkoholna i
alkoholna pića, ali i preko namirnica (dominantno preko voča i povrća). Takođe,
tokom metaboličkih procesa u organizmu se stvori 300-400 ml na dan (tzv
metabolička voda).
 DEFICIT VODE: uslijed pojačanog gubitka dolazi do dehidracije organizma koja, prema
osmolarnosti plazme, može biti izonatrijemijska, hiponatrijemijska i
hipernatrijemijska.
 TOKSIČNOST: javlja se kod psihičkih bolesnika, sportista i sl kada se velika količina
vode unese za kratko vrijeme. Manifestuje se kao konfuzija, dezorjentacija, mučnina,
povraćanje..
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Žene – 2,7 L
o Muškarci – 3,7 L
o Kod djece su manje potrebe za unosom vode nego kod odraslih.

Natrijum
 Na je glavni EC katjon. Učestvuje u regulaciji acido-bazne ravnoteže, depolarizaciji
(nadraživanju) ćelija itd. Normalna koncentracija u plazmi je 135-150 mmol/L.
 IZVORI: kuhinjska so i razni aditivi koji se dodaju hrani (npr soda bikarbona, prašak za
pecivo i sl).
 DEFICIT: rijetko nastaje. Može nastati zbog gubitka preko znoja kod teškog fizičkog
rada u toploj sredini, ili kod oboljelih od cistične fibroze.
 TOKSIČNOST: pojačan unos soli dovodi do zadržavanja vode u tijelu, što dalje dovodi
do hipertenzije.
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
 o Odrasli do 50 god – 1,5 g
o Preko 50 god – 1,3 g
o UL (gornji tolerantni nivo) – 2,3 g.

Kalijum
 K je glavni IC katjon. Učestvuje u regulaciji acido-bazne ravnoteže, repolarizaciji ćelija,
a značajan je i za aktivnost insulina. Normalna koncentracija u plazmi je 3,5-5
mmol/L.
 IZVORI: voće i povrće, kakao..
 DEFICIT: nastaje obično zbog pojačanog gubitka uslijed povraćanja ili dijareje.
Manifestuje se kao mišićna slabost, srčane aritmije.. Ne viđa se kao nutritivni deficit
jer je kalijum prisutan u brojnim namirnicama.
 TOKSIČNOST: hiperkalijemija može nastati zbog povećanog unosa putem
suplemenata ili sekundarno, zbog drugih oboljenja koja karakteriše oštećenje ćelijske
membrane, acidoze (zamjena za jone vodonika u EC prostoru).
 PREPORUČENI DNEVNI UNOS:
o Odrasli – 4,7 g
o Kao ni za vodu, ni za kalijum nije određen UL.

21. Ishrana u trudnoći i laktaciji

 Značaj pravilne ishrane u trudnoći i laktaciji je višestruk: treba obezbjediti normalan

rast i razvoj ploda, očuvati zdravlje majke i omogućiti uspostavljanje laktacije.
 U periodu trudnoće i laktacije postoje povećane potrebe za unosom energije i
pojedinih nutrijenata, pri čemu treba uzeti u obzir stanje uhranjenosti i način ishrane
prije same trudnoće.
 U toku trudnoće dolazi do povećanja TM i BMI, od čega 60 % povećanja TM uzrokuje
povećanje volumena vode, a oko 30 % uzrokuje akumulacija masti. Akumulacija masti
u II i III trimestru trudnoće predstavlja depo energije koji treba da zadovolji povećane
energetske potrebe u laktaciji.
 Preporučeni opseg povećanja TM u periodu trudnoće zavisi od BMI prije trudnoće, pa
za žene prosječne uhranjenosti (BMI 18,5-24,9) iznosi 11,5-16 kg.
 Preporuke SZO za povećanje energetskog unosa u ovim stanjima su:
o dodatnih 285 kcal/dan u periodu trudnoće
o dodatnih 450-480 kcal/dan u periodu laktacije.
 NUTRITIVNE POTREBE:
o Proteini
 + 6 g/dan u toku trudnoće
 + 11-13 g/dan u toku laktacije
 Preporučuju se izvori animalnog porijekla koji ne sadrže mnogo masti
(pileće bijelo meso, riba, mlijeko i mliječni proizvodi, jaja), ali i
koštunjavi plodovi, žitarice..
o Masti i ugljeni hidrati
 Preporuke od zastupljenosti masti i UH u ishrani su kao izvan
graviditeta.
 POSEBNE NUTRITITVNE POTREBE:
o Kod trudnica koje su na kompletno vegetarijanskoj ishrani treba sprovoditi
suplementaciju vitaminom B12, kalcijumom, a po potrebi i gvožđem i
vitaminom D.
o U toku laktacije treba obratiti pažnju na odgovarajući unos kalcijuma, cinka,
folata i vitamina B6.
 OGRANIČENJA U ISHRANI TRUDNICA I DOJILJA:
o Ne preporučuje se unos alkohola, savjetuje se prestanak pušenja i ograničenje
unosa kafe na jednu šoljicu dnevno.
o Hipokalorijske, redukcione dijete ne smiju se sprovoditi tokom trudnoće.
Posebno prilagođene dijete se mogu sprovoditi samo kada postoji znatno
povećanje TM i to isključivo poslije porođaja, kada se potpuno upostavi
laktacija (mjesec dana poslije porođaja).

22. Ishrana starijih osoba

 Faktori koji značajno utiču na ishranu i stanje uhranjenosti starih osoba su: gubitak
denticije, oslabljen apetit, slabljenje čula ukusa i mirisa, slabljenje funkcije
digestivnog trakta, hronična oboljenja, polimedikacija itd.
 Najčešći problemi u vezi sa ishranom starijih osoba su proteinsko-energetska
malnutricija (TM do 20 % manja od optimalne) ili gojaznost (TM za 20 % veća od
optimalne). Osim toga, kod starijih osoba se mogu javiti:
o Sarkopenija (smanjenje mišićne mase) i osteoporoza (smanjenje gubitka
kostiju)
o Slabljenje imuniteta
o Slabljenje apsorpcije vitamina i minerala (npr vit B12 zbog atrofije sluznice
želuca, slabljenje apsorpcije kalcijuma...)
 NUTRITIVNE POTREBE KOD STARIJIH OSOBA:
o Dnevne energetske potrebe se računaju množenjem vrijednosti BM i
koeficijenta fizičke aktivnosti (TEE = BM x PA) i određuju se individualno. Ono
što treba istaknuti je da starenjem BM metabolizam usporava za 1-2 % po
deceniji. Koeficijent fizičke aktivnosti kod starih je 1,4-1,8.
Opšta preporuka za energetski unos kod starih osoba je 30 kcal/kg.
o Proteini – PDU za proteine je kao za odrasle osobe: 0,8 g/kg. U slučaju
sarkopenije, traume, posthirurškog tretmana, te potrebe su veće: od 0,9-1,1
g/kg.
o Masti – PDU za masti je kao kod odraslih osoba (do max 30 ili 35 % UEP), s tim
što se preporučuje da unos zasićenih masti ne bude preko 7 % (kod odraslih je
ograničen na 10 %), a da se poveća unos polinezasićenih masti koje povoljno
utiču na imuni sistem, kardiovaskularni, kognitivne funkcije itd. S tim u vezi,
poželjno je da se češće konzumira riba, kao i da se poveća unos
mononezasićenih masti preko maslinovog ulja, lanenog sjemena itd koje je
takođe bogato vitaminom E koji je najznačajniji antioksidans.
o Posebne nutritivne potrebe:
  Obezbjediti adekvatan unos kalcijuma (800-1000 mg/dan)
 Obezbjediti adekvatan unos vitamina D (10-20 mikrograma/dan)
 Obezbjediti adekvatan unos vitamina B12 (2,5 mikrograma/dan).

23. Medicinska nutritivna terapija – definicija i primjena u kliničkoj praksi

 DEFINICIJA – medicinska nutritivna terapija je primjena specifičnih nutritivnih mjera u

cilju liječenja oboljenja, povrede ili nekog patološkog stanja.
 MNT često u potpunosti odstupa od preporuka datih za zdrave osobe – zato se kaže
da se sprovode specifične nutritivne mjere, koje su određene bolešću ili stanjem.
 MNT sprovodi multidisciplinarni tim sastavljen od:
o Ljekara – propisuje zahtjev za MNT, kao i sve druge zahtjeve za terapijom
o Klinički dijetetičar (nutricionista) – ispituje stanje, postavlja tzv nutritivnu
dijagnozu i određuje MNT
o Sestra – sprovodi MNT i osigurava odgovarajuću njegu.
 MNT se određuje na osnovu utvrđenog stanja uhranjenosti, nutritivnih potreba koje
se određuju detaljnim ispitivanjem ili na osnovu iskustva sa određenim kliničkim
stanjima, uz obavezne podatke od prisustvu alergija na hranu i sl.
 Zahtjev za MNT treba što preciznije definisati i obuhvatiti:
o Tip ishrane – enteralna sonda, kašasta dijeta i sl.
o Podatke o UEP
o Sastav makronutritijenata (npr treba povećati unos proteina kod opekotina i
povreda)
o Zahtjev za primjenom suplemenata (vitamina, minerala, oligoelemenata..).
 Svaka MNT mora imati i definisane ciljeve, na osnovu kojih se određuje uspjeh MNT,
određuje njena modifikacija i eventualni produžetak i izvan bolnice.

24. Medicinska nutritivna terapija oboljelih od dijabetesa

 Osnovne karakteristike dijabetesa su poremećaj sekrecije ili djelovanja insulina, što

se manifestuje poremećajem u metabolizmu UH, masti i proteina. Glavna
karakteristika dijabetesa je hronična hipoglikemija.
 Ciljevi MNT oboljelih od dijabetesa su:
o Održavanje optimalne glikemije
 preprandijalna glikemija od 5-7,2 mmol/L
 postprandijalna ispod 9,99 mmol/L
o Održavanje optimalnog lipidskog profila
 LDL ispod 2,6 mmol/L
 Trigliceridi ispod 1,7 mmol/L
 HDL preko 1,02 mmol/L
o Održavanje optimalnog arterijskog pritiska – ispod 130/80 mmHg.
 Na ovaj način spriječavaju se akutne i hronične (mikrovaskularne i makrovaskularne)
komplikacije dijabetesa.
 Mjere MNT za prevenciju dijabetesa:
o Gojazne osobe sa predijabetesom (smanjena tolerancija glukoze na OGTT) –
smanjiti energetski unos za 500-1000 kcal, smanjiti unos masti i uključiti
redovnu fizičku aktivnost od najmanje 150 minuta sedmično
o Kod normalno uhranjenih osoba sa predijabetesom, mjere MNT se odnose
prije svega na optimalan unos mikronutrijenata i makronutrijenata, kao npr.:
 14 g vlakana/1000 kcal
 Zasićene masti ograničiti na 7 % UEP
 Minimalan unos transmasti, a pojačati unos polinezasićenih masnih
kiselina.
 Mjere MNT za oboljele od dijabetesa:
o Ograničiti unos proteina na 0,8 g/kg kod oboljelih od nefropatije
o Optimalan unos masti (15-30 % UEP), ali:
 Ograničiti zasićene masti na 7 % (kod zdravih je 10 %)
 Ograničiti unos holesterola na manje od 200 mg/dan (kod zdravih je
<300 mg/dan)
o Ograničiti unos šećera i namirnica sa dodatim šećerom na 10 % UEP
o Obezbjediti unos 25-30 g vlakana na dan
o Ograničiti unos soli na jednu kašičicu dnevno (približno 2300 mg Na)
o Ograničiti unos alkohola na 1-2 pića dnevno.
 Količina unijetih ugljenih hidrata određuje dozu insulina – obično je odnos 1 jedinica
insulina na 10 g ugljenih hidrata. Takođe, treba uzeti u obzir korektivni faktor, tj nivo
glikemije prije obroka.
 GLIKEMIJSKI INDEKS (GI) – predstavlja mjeru promjene glikemije nakon unosa hrane
koja sadrži ugljene hidrate (mjera brzine porasta glikemije nakon unosa neke hrane).
 GLIKEMIJSKO OPTEREĆENJE (GL) – predstavlja potrebu za insulinom izazvanu ukupno
unijetim UH. GL je savremeniji i bolji indikator glikemijskog odgovora. Računa se
prema formuli: GL = (br g UH u nekoj hrani x GI te hrane) : 100.
 MNT oboljelih od dijabetesa mora biti individualizovana i u skladu sa ekonomskim
mogućnostima pacijenta.

25. Medicinska nutritivna terapija oboljelih od arterijske hipertenzije

 Hipertenzija se definiše kao vrijednost sistolnog pritiska koja je jednaka ili viša od 140
mmHg, ili vrijednost dijastolnog pritiska koja je jednaka ili viša od 90 mmHg, ili oba.
 Faktori ishrane su, uz genetsku dispoziciju i faktore životnog okruženja, najvažniji za
pojavu hipertenzije.
 Osnovne mjere MNT kod hipertoničara su: smanjenje tjelesne mase, DASH dijeta,
smanjen unos soli, povećan unos kalijuma i smanjen unos alkohola. Od navedenih
mjera, redukcija tjelesne mase i DASH dijeta imaju najveći uticaj na snižavanje
pritiska.
 SMANJENJE TJELESNE MASE:
 o Održavati optimalan BMI (ispod 25)
o Ne dozvoliti variranje tjelesne mase, što dodatno povećava rizik od KV
oboljenja
o Odrediti individualnu hipokalorijsku dijetu.
 DASH DIJETA (Dietary Aproach to Stop Hypertension):
o Konzumiranje hrane koja sadrži veoma nizak sadržaj zasićenih masti,
holesterola i ukupnih masti
o Težište ishrane je na povrću
o Veće učešće biljnih proteina iz mahunarki i koštuničavog voća
o Konzumirati hranu koja je bogata Mg, K, Ca, biljnim proteinima i vlaknima
o Smanjen unos natrijuma.
 SMANJEN UNOS SOLI (NATRIJUMA)
o Optimalni unos Na je 1500-1700 mg/dan. Najviše se unosi preko kuhinjske
soli. Ne preporučuje se drastično smanjenje unosa kuhinjske soli jer može
dovesti do deficita joda.
o Suština smanjenog unosa soli je u tome da se smanji unos prerađenih
namirnica u koje je dodata so tokom pravljenja – suvo meso, super iz kesice,
pekarski proizvodi, fabričke mješavine začina, mineralne vode i sl.
 POVEĆAN UNOS KALIJUMA:
o Unos kalijuma treba povećati i do 4700 mg/dan, što se ostvaruje u sklopu
DASH dijete koja se zasniva na povrću.
 SMANJEN UNOS ALKOHOLA:
o Ograničiti unos alkohola na 1-2 pića dnevno.
 Glavna preventivna mjera za razvoj hipertenzije, uz odgovarajuću ishranu, je
adekvatna fizička aktivnost. Smatra se da 30-60 minuta umjerene fizičke aktivnost, 3
do 5 puta sedmično, značajno smanjuje rizik od pojave KV oboljenja. Kao
najpovoljnije aktivnosti ističu se aerobne: vožnja bicikla, trčanje, šetnja, veslanje na
mašini, plivanje, ples itd.

26. Gojaznost – definicija, epidemiologija, uzroci i prevencija

 DEFINICIJA – gojaznost je izmijenjeno fiziološko i metaboličko stanje koje nastaje kao

posljedica jasno određenih genetskih i hormonskih uticaja i uticaja sredine, a koji za
posljedicu imaju povećanje morbiditeta i mortaliteta.
 Osnovni uzrok gojaznosti je prekomjeran energetski unos (pozitivan energetski
bilans), koji dovodi do stvaranja prekomjernog, nefunkcionalnog i nepotrebnog
masnog tkiva.
 Stepen gojaznosti se može određivati na osnovu BMI, mjerenja debljine kožnih
nabora, mjeranja obima struka, određivanja količine masti u tijelu
bioimpendancometrijom i sl.
 Prema BMI, gojaznost se dijeli na:
o BMI od 25-29,9 – predgojaznost
o BMI od 30-34,9 – gojaznost I stepena
o BMI od 35-39,9 – gojaznost II stepena
 o BMI > 40 – gojaznost III stepena.
 Kod pacijenata kod kojih je BMI preko 29,9, neophodno je odrediti glikemiju (po
potrebi i insulinsku rezistenciju), lipidni status, hormonski status (naročito hormone
štitne žlijezde), krvni pritisak..
 EPIDEMIOLOŠKI, čak i predgojazne osobe imaju umjeren rizik od pojave ovih
komorbiditeta, a rizik se kod gojaznih opisuje kao visok (za I stepen), vrlo visok (za II
stepen) i ekstremno visok (za III stepen). Ovi komorbiditeti su značaj uzrok
opterećenja zdravstvenog sistema u razvijenim zemljama i dovode u pitanje njegovu
održivost ako se situacija ne promjeni.
 UZROCI GOJAZNOSTI se dijele na genetske i enviromentalne, tj faktore sredine.
o Genetski uzroci mogu biti posljedica:
 Monogenetskih mutacija
 Gen za leptin – leptin je hormon adipocita koji kontroliše apetit
i metabolizam, tj informiše više centre kada je osoba dovoljno
jela i na taj način inhibiše glad. Kada je gen koji kodira njegovu
sintezu mutiran, nastaje deficit leptina
 I dr geni čiji produkti u povezani sa kontrolom apetita.
 Poligenetskih mutacija
 Mutacije obuhvataju veći broj gena čiji produkti kontrolišu
apetit, nivo bazalnog metabolizma, odgovor organizma na
fizičku aktivnost i sl. Ako je biološka majka bila gojazna, šansa
da će biti i djeca je 75 %. To dovoljno govori o značaju genetike.
Ipak, da bi se ta nasljedna sklonost ispoljila neophodni su i
faktori iz životnog okruženja.
o Faktori okruženja
 Faktori okruženja (sredine) koji doprinose da se ispolji genetska
predispozicija za gojaznost se nazivaju obezogeni faktori (obesity, eng.
– gojaznost). U njih spadaju:
 Ishrana – naročito povećan unos šećera, naročito „skrivenog“ u
raznim proizvodima (supe iz kesice, umaci, alkohol...)
 Smanjenje fizičke aktivnosti i smanjena potreba za fizičkim
radom
 PREVENCIJA GOJAZNOSTI se može sprovoditi mjerama koje se odnose na društvenu
zajednicu ili mjerama koje se odnose na pojedinca.
o Mjere koje se odnose na društvenu zajednicu:
 Edukacija o pravilnoj ishrani i značaju fizičke aktivnosti
 Edukacija o rizicima gojaznosti po zdravlje
 Planiranje biciklističkih staza i drugih rekreativnih površina
 Stimulacija prehrambene industrije da proizvodi zdraviju hranu, sa
manje šećera i zasićenih masti.
o Mjere koje se odnose na pojedinca:
 Povećanje fizičke aktivnosti
 Smanjenje vremena koje se provodi u sjedenju, naročito ispred
televizora i računara
 Pravilan bioritam i poboljšanje kvaliteta spavanja.
 27. Liječenje gojaznosti

 Liječenje gojaznosti obuhvata mjere i postupke za smanjenje tjelesne mase, ali i

liječenje komorbiditeta.
 Globalna preporuka je da treba jasno definisati ciljeve prije započinjanja liječenja
gojaznosti da bi se izbjegao relaps (yo-yo efekt) nakon početne redukcije tjelesne
mase. Ti ciljevi su:
o Smanjenje tjelesne mase za 10 % u toku 6 mjeseci
o Kombinovanje dijete i fizičke aktivnosti
o Uspostavljanje novih navika u ishrani i dnevnoj rutini...
 Ljekari u primarnoj zdravstvenoj zaštiti se bave terapijom predgojaznosti i gojaznosti I
stepena, a gojaznost II i III stepena zahtijeva specijalistički nivo. Specijalističko
liječenje obuhvata i hirurško i farmakološko liječenje gojaznosti.

Dijetetsko liječenje
 Dijeta podrazumjeva određen način ishrane koji propisuje ljekar ili koji odabere sam
pojedinac. Kada je propisuje ljekar, mora sadržavati informacije o tome koje
namirnice se trebaju uzimati, u kojoj količini, u koje vrijeme itd.
 U odnosu na sastav, dijete mogu biti:
o Uravnotežene dijete (balansirane deficitne dijete) – dijeta sa uobičajenim
odnosom makronutrijenata, ali u smanjenim količinama
o Dijete sa povećanim unosom jedne hranljive materije – npr hiperproteinske
dijete, niskomasne ugljenohidratne dijete i sl.
 U odnosu na kalorijski unos, dijete mogu biti:
o Nulta dijeta – potpuna restrikcija hrane. Može se izvoditi samo u bolničkim
uslovima, kratkotrajno.
o Dijete sa jako malo kalorija („modifikovano gladovanje“) – kalorijski unos je
400-800 kcal dnevno. Unose se gotovi preparati u prahu, napravljeni po
posebnim formulama.
o Dijete sa umjereno smanjenim unosom kalorija – sprovode se prema stepenu
gojaznosti na sledeći način:
 Predgojaznost i gojaznost I stepena – deficit oko 500 kcal/dan
 Gojaznost II i III stepena – deficit od 500-1000 kcal/dan.
 Elementi koje sadrži dobra dijeta su:
o Hipokalorijska je, ali je energetski (kalorijski) deficit u granicama sigurnosti po
zdravlje
o Obezbjeđuje odgovarajući unos hranljivih materija
o Za dugoročnu dijetu, preporučuje se da bude balansirana
o Treba biti ekonomski prihvatljiva pojedincu
o Treba biti u obliku jasnih uputstava.

Fizička aktivnost
 Smjernice za fizičku aktivnost u terapiji gojaznosti su:
o Aerobne fizičke aktivnosti (trčanje, plivanje, vožnja bicikla i sl.) imaju prednost
nad treninzima snage
 o Inenzitet fizičke aktivnosti treba da se kreće između 55 % i 70 % maksimalnog
pulsa (određuje se po formuli MaxHR = 220 – godine života)
o Trajanje fizičke aktivnosti treba biti 45-60 minuta, 3-5 (5-7) puta sedmično.
Neki podaci pokazuju da podjednaku efikasnost imaju aktivnosti od 10
min/dan, 4-5 puta u toku dana što gojazne osobe lakše podnose. Minimalna
fizička aktivnost u terapiji gojaznosti je 150 min/nedjeljno.

28. Značaj fizičke aktivnosti u očuvanju zdravlja i preneciji bolesti

 FIZIČKA AKTIVNOST označava pokret tijela nastao aktivnošću skeletne muskulature

pri čemu dolazi i do potrošnje energije.
 VJEŽBANJE je planirana fizička aktivnost koja označava pokrete tijele koji se
ponavljaju sa ciljem da se poboljša ili održi jedna ili više komponenti kondicije/forme
– kardiovaskularna adaptacija, mišićna snaga, izdržljivost mišića, fleksibilnost itd.
 Faktori koji doprinose smanjenju fizičke aktivnosti su: urbanizacija, povećana
demografska gustina u gradovima, aerozagađenje, nedostatak vremena, odsustvo
rekreativnih objekata i sl.
 Fizičke aktivnosti se dijele na:
o Aerobne aktivnosti – to su aktivnosti koje pojačavaju potrošnju kiseonika u
organizmu angažovanjem velikih grupa mišića. Traju dugo (nekoliko desetina
minuta) i povoljno utiču na kardiovaskularni sistem. U ove aktivnosti spadaju
trčanje, vožnja bicikla, plivanje i sl.
o Anaerobne aktivnosti – nazivaju se i vježbe snage, jer podrazumjevaju
kratkotrajno angažovanje ciljne grupe mišića da savlada neki teret. Anaerobni
trening dovodi do povećanja mišićne mase i povećanja gustine kostiju.
 Da bi fizička aktivnost imala uticaj na zdravlje, mora da bude umjerenog do velikog
intenziteta i da sagori minimum 150 kcal/dan.
 Značaj fizičke aktivnosti za očuvanje zdravlja i prevenciju bolesti podrazumjeva:
o Smanjuje rizik od KV oboljenja (koronarne bolesti, moždanog udara,
hipertenzije)
o Smanjuje ukupni holesterol i trigliceride, a povećava HDL
o Smanjuje rizik za pojavu dijabetesa tip II
o Smanjuje rizik za pojavu karcinoma dojke i kolorektalnog karcinoma
o Smanjuje osjećaj depresije i anksioznosti
o Poboljšava kvalitet života
o Doprinosi izgradnji i očuvanju koštano-zglobnog sistema.
29.Planiranje, vodiči i preporuke za fizičku aktivnost odraslih i starijih osoba

 Da bi fizička aktivnost imala koristan efekat na zdravlje, mora biti redovna. To znači
da se fizička aktivnost umjerenog intenziteta mora sprovoditi 5-7 dana sedmično, a
fizička aktivnost velikog intenziteta 3-5 dana sedmično.
 Nivo fizičke aktivnosti se određuje individualno, a cilj je da srčana radnja bude 60-90
% od maksimalne. Da bi se to odredilo, neophodne su sledeće formule:
o Maksimalna srčana aktivnost (maxHR) = 220 – godine života
o Ciljna srčana frekvencija = maxHR x nivo intenziteta (60-90).
o Kod osoba koje nemaju zadovoljavajuću fizičku kondiciju, početna
opterećenja treba da budu 40-50 % od maksimalne srčane aktivnosti.
 Razlike između aerobnih i anaerobnih vježbi su opisane u prethodnom pitanju.
 VODIČ ZA FIZIČKU AKTIVNOST ODRASLIH:
o Korak 1 – objasniti pacijentu da je neophodno odvojiti vrijeme za fizičku
aktivnost svaki dan (ili 3-5 puta sedmično). Napraviti raspored vježbanja.
o Korak 2 – izabrati aerobne aktivnosti prema afinitetima. Može se kombinovati
više aktivnosti kako bi se održala motivacija.
o Korak 3 – početi sa aerobnim vježbama, 10-15 min/dan. Svake nedjelje
postepeno dodavati 5 minuta da bi se ostvarilo ukupno 30 min/dan aerobnih
aktivnosti umjerenog intenziteta. Alternativa je 20 min aerobnih aktivnosti
visokog intenziteta 3 dana sedmično.
o Korak 4 – uvesti vježbe snage uz redovnu fizičku aktivnost. Uraditi 8-10 vježbi,
sa 8-12 ponavljanja, 2x sedmično.
 VODIČ ZA FIZIČKU AKTIVNOST STARIJIH OSOBA:
o Korak 1 – započeti sa aerobnim vježbama i vježbama snage
o Korak 2 – ako postoji rizik od fraktura, treba raditi vježbe za ravnotežu
o Korak 3 – napraviti plan fizičke aktivnosti, uzimajući u obzir i zdravstvene
rizike, uz obavezno angažovanje fizioterapeuta.

30. Opšte karakteristike objekata za fizičku aktivnost

 DEFINICIJA – objekti za fizičku aktivnost predstavljaju ograničenu otvorenu površinu

ili planski izgrađen zatvoreni prostor, namijenjen određenoj fizičkoj aktivnosti.
 Osnovna podjela objekata za fizičku aktivnost je na objekte:
o Za profesionalni sport i takmičenje
o Za rekreaciju
o Za rehabilitaciju.
 U objekte za fizičku aktivnost spadaju: stadion, školske sale, sale za rekreaciju,
teretana, igralište u stambenoj zoni, bazeni, parkovi. Prema tipu gradnje mogu biti
otvoreni, zatvoreni, poluzatvoreni, objekti koji se mogu transformisati i kompleksni
objekti.
 OTVORENI OBJEKTI su pogodni za zdravlje jer osim fizičke aktivnosti, obezbjeđuju i
povoljan uticaj sunca i svježeg vazduha na organizam. Zbog ovoga je neophodno da
 se, pri planiranju otvorenih objekata, vodi računa o izboru terena, veličini, podlozi,
orjentaciji prostora (najbolje sjever-jug), količini dnevne svjetlosti, blizini
saobraćajnice i sl. Dimenzije višenamjenskih otvorenih terena trebaju biti 50x90 m.
Podloga terena može biti travnata, zemljana, betonska, tartan.. Glavna mana
otvorenih terena je što se ne mogu koristiti po svim godišnjim dobima.
 ZATVORENI OBJEKTI se mogu koristiti tokom cijele godine, ali zahtjevaju mnogo veća
ulaganja i održavanje. Za adekvatnu funkcionalnost sportske sale se preporučuje:
o Da orjentacija sale bude istok-zapad, kako bi svjetlost dolazila sa sjeverne
strane i tako se umanjilo ometajuće djelovanje svjetlosti
o Da dimenzije sale budu 28x12x6 m
o Da podloga bude parket, brodski pod ili sintetska podloga
o Da zidovi sale budu do visine od 1,8-2 m premazani masnom bojom ili
obloženi keramičkim pločicama radi lakšeg održavanja
o Optimalnu temperaturu treba održavati između 18 i 22 oC, a vlažnost vazduha
od 40 do 60 %.
o Objezbjediti adekvatnu osvjetljenost i prirodnih i dopunskih vještačkih izvora.
o Adekvatni sanitarno-higijenski uslovi:
 Snadbdijevanje vodom i odvođenje otpadnih voda
 Sanitarni čvorovi i tuševi prema broju korisnika (1 sanitarni čvor na 12-
15 korisnika, 1 tuš-kabina na 10 korisnika).

31. Bazeni za kupanje – zdravstveni značaj i potencijalni rizici

 Bazeni za kupanje mogu biti otvoreni, zatvoreni i kombinovani. Prema vrsti vode,
mogu biti bazeni sa prirodnom, morskom ili mineralnom vodom (u banjskim
liječilištima). Posebno su, gledano sa aspekta rizika po zdravlje, važni prenosivi ili
privremeni bazeni u kućnom okruženju.
 Bazeni za masovnu rekreaciju su namjenski objekti, obično pravougaonog oblika,
obloženi keramičkim pločicama. Voda u ovakvim objektima treba biti bezbjedna i
zadovoljavati sve kvalitete pijaće vode. Temperatura vode treba biti 22-25 oC, pH 6-
8,3. Bazen treba uvijek dopunjavati sa 5 % svježe vode na 24 h, te sprovoditi redovnu
dezinfekciju hlorisanjem vode tako da količina rezidualnog hlora u vodi bude 0,5-1
mg/L vode.
 Potencijalni rizici po zdravlje su:
o Fizičke opasnosti – od povreda glave, kičme do utopljenja
o Termalni stres
o Biološka kontaminacija vode..

Biološka kontaminacija vode u bazenima

 Obično nastaje zbog fekalne kontaminacije vode, ali i preko nefekalnih sekreta kao
što su znoj, pljuvačka i sl.
 INDIKATORI FEKALNOG ZAGAĐENJA SU:
o Bakterijski
  Ešerihija – u zavisnosti od serotipa, infekcija se može manifestovati
kao blagi akutni gastroenteritis, teži oblik gastroenteritisa,
hemoragijska dijareja, HUS..
 Šigela – može uzrokovati akutne enterokolitise, rijetko bacilarnu
dizenteriju.
o Parazitski
 Đardija – đardijaza (lamblijaza) se manifestuje kao akutni ili hronični
dijarealni sindrom
 Kriptospora – dijarealni sindrom
o Virusni
 Rotavirus, norovirus, adenovirus, virus hepatitisa A
 MIKROORGANIZMI NEFEKALNOG PORIJEKLA:
o Bakterije
 Legionela – odlično je prilagođena uslovima u stajaćim vodama. Može
dovesti do atipične pneumonije ako se aspirira u respiratorne puteve.
 Pseudomonas – otporan na dezinfekciju i visoke temperature. Često
uzrokuje folikulitis, a može potencijalno i teže infekcije.
o Virusi
 Moluskum kontagiozum – infekcija se manifestuje kao male, okrugle,
tvrde papule. Inkubacija je 2-6 nedjelja pa je ponekad teško povezati
sa kupanjem u bazenu. Prenosi se direktnim kontaktom sa ivicom
bazena, rekvizitma, peškirom i sl.
o Gljivice
 Infekcije keratofilnim gljivicama iz rodova Epidermophyton i
Trichophyton koje mogu dovesti do infekcija kose, noktiju i kože
 KONTROLA I PREVENCIJA MIKROBIOLOŠKOG ZAGAĐENJA VODE:
o Filtracija vode
o Hlorisanje vode
o Tuširanje prije ulaska u bazen..

Hemijske opasnosti u bazenima

 Hemijska jedinjenja koja se nalaze u bazenima mogu dospijeti u organizam ingestijom
vode i preko kože, rjeđe inhalacijom.
 U ova jedinjenja spadaju sredstva za dezinfekciju vode, kozmetički preparati koje
koriste kupači i sl. Posebno su značajni hloramini i bromamini, koji nastaju reakcijom
dezinfekcionih sredstava i amonijaka koji je preko mokraće dospio u vodu.

32. Uticaj visoke i niske temperature na zdravlje tokom fizičke aktivnosti

Uticaj visoke temperature

 Izloženost povišenoj temperaturi u kombinaciji sa povišenom vlažnošću vazduha
tokom fizičke aktivnosti može dovesti do toplotnog udara zbog poremećaja
termoregulacije
  Fizička aktivnost na visokoj temperaturi može dovesti do toplotnih grčeva zbog
gubitka elektrolita preko znoja
 Ostale opasnosti vježbanja na visokoj temperaturi su sunčanica, opekotine i sl.
 Osoba koja vježba treba izbjegavati visoku temperaturu (treba vježbati ujutro ili
predveče), treba biti dobro hidrirana, adekvatno obučena..

Uticaj niske temperature

 Odnosi se na fizičku aktivnost koja se obavlja u uslovima niske temperature vazduha,
velike brzine strujanja vazduha (vjetra), velike vlažnosti uslijed kiše ili plivanja u
hladnoj vodi itd. U takvim uslovima termoregulacioni mehanizmi mogu samo
kratkotrajno održavati temperaturu, a dugotrajno izlaganje dovodi do hipotermije.
 Izloženost niskoj temperaturi dovodi do periferne vazokonstrikcije (fiziološka reakcija
kako bi se spriječilo gubljenje toplote), pojačanog metabolizma, drhtanja mišića kako
bi se pojačala termogeneza (drhtanje pojačava lipolizu, glikogenolizu, pojačano
metabolisanje glukoze – hipoglikemija doprinosi pojavi hipotermije).. Kada se ovi
mehanizmi iscrpe, nastaje hipotermija.
 HIPOTERMIJA se definiše kao stanje kada je temperatura tijela manja od 35 oC. Može
se podijeliti na:
o Blagu – temp tijela je 35-32,2 stepena
o Umjerenu – temp tijela je 32,2-28 stepeni
o Tešku – temp tijela je ispod 28 stepeni.
 Simptomi hipotermije zavise od stepena hipotermije. Karakteristični simptomi su
konfuzija, pospanost, promjena ponašanja, nemogućnost voljnih pokreta, poremećaji
svijesti..
 Izlaganje tijela hladnoj vodi brže dovodi do hipotermije nego izlaganje tijela niskoj
temperaturi vazduha jer voda ima veći konvekcioni kapacitet od vazduha, što znači da
u vodi brže gubi toplota. Osobe ženskog pola brže gube toplotu u vodi od osoba
muškog pola zbog većeg odnosa površine i mase (misli se na površinu tijela za
odavanje toplote i mišićnu masu koja je važna u termogenezi). U odnosu na godine,
starije osobe su sklonije hipotermiji.
 PROMRZLINE nastaju uslijed dugotrajnog izlaganja niskoj temperaturi vazduha.
Prema dubini zahvaćenog tkiva se mogu klasifikovati u 4 stepena. Obično prvo
zahvataju otvorene dijelove tijela: prsti, nos, uši.. Takođe, često zahvataju i stopala
zbog periferne vazokonstrikcije.
 DRUGE PROMJENE UZROKOVANE hladnoćom su urtikarija, bronhokontrikcija i
provociranje astmatičnog napada, bradikardija itd.