POSEBNO IZDAWE

Arheolo{ki institut, br. 69

UREDNIK
Vesna Biki}

IZDAVA^I
Arheolo{ki institut, Beograd, Kneza Mihaila 35
Muzej grada Beograda, Beograd, Zmaj Jovina 1a

ZA IZDAVA^A
Miomir Kora}
Jelena Medakovi}

SEKRETAR
Dragana Vulovi}

RECENZENTI
Na|a Kurtovi} Foli}
Jelena Todorovi}
Vujadin Ivani{evi}

LEKTURA I KOREKTURA
Mirjana Radovanovi}

PREVOD
Ivan Dela~

DIZAJN I PRELOM
Danijela Paracki

[TAMPA
BIROGRAF, Beograd

TIRA@
500

ISBN 978-86-6439-043-9 (Arheolo{ki institut)

ISBN 978-86-6433-019-0 (Muzej grada Beograda)
PREOBRA@AJI
1717–1739.

Beograd 2019.
Objavqivawe ove publikacije podr`ali su:
Sekretarijat za kulturu Skup{tine grada Beograda,
Ministarstvo kulture i informisawa Republike Srbije,
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije,
Deloitte d.o.o. Beograd.
Sadr`aj

6 Predgovor

12 Beograd pod habzbur{kom vla{}u 1717–1739. godine

Isidora To~anac Radovi}

38 Barokna rekonstrukcija Beograda

Marko Popovi}

60 Papirni spektakl i barokni ratni teatar: osvajawe Beograda 1717.

Vladimir Simi}

74 Beogradski mitropoliti na baroknoj pozornici

Ana Milo{evi}

96 Po~eci barokne vojne arhitekture na Beogradskoj tvr|avi

Marko Popovi}

110 Veliki vojni („Rimski”) bunar u Beogradskoj tvr|avi

Vladan Zdravkovi}

130 Simbolika narativa profane arhitekture Nema~kog Beograda

Marina Pavlovi}

148 Barokne medaqe – pogled na osvajawa Beograda i Po`areva~ki mir

Marija Mari} Jerini}

162 Nova roba za novo dru{tvo – Beograd i sredwa Evropa Habzburga

Vesna Biki}

196 „Kameno doba” i pu{ke kremewa~e u Beogradskoj tvr|avi u XVIII veku

Josip [ari}

206 Bibliografija
222 Spisak saradnika sa afilijacijama
6

Þ
Predgovor

RECEPCIJA BAROKNOG NASLE\A U BEOGRADU VEOMA JE INTRIGANTNO

pitawe ve} i zbog same ~iwenice da su wegovi ostaci, izuzetno skromni u svojoj mate-
rijalnoj pojavi, ostali skriveni pod nanosima potowih graditeqskih poduhvata i ur-
banisti~kih zamisli. Za malobrojne stru~wake koji u na{oj sredini izu~avaju razli-
~ite pojave barokne kulture i umetnosti, to kratkotrajno ali veoma zna~ajno doba na
po~etku XVIII veka pod vla{}u Habzburgovaca predstavqa odlu~uju}i iskorak prema
stvarawu modernog Beograda. Bio je to grad u preobra`aju, gde je orijentalni trgova~-
ki {eher uzmicao pred evropskim monumentalnim barokom u obimnoj rekonstrukciji
wegove strukture i zdawa. Novo oblikovawe prostora, projektovano po uzoru na utvr-
|ene barokne gradove – ~iju je okosnicu ~inila pravilna urbanisti~ka matrica sa vi-
zuelnim markerima, monumentalnim kasarnama, palatama i trgovima – trebalo je da
nosi kulturne i politi~ke poruke Monarhije na novoosvojenim teritorijama, odno-
sno da Beograd pove`e sa sredwoevropskom kulturom i idejom baroka.
I pored nesumwivih dokaza u urbanizmu i arhitekturi, pojedini stru~waci zadr-
`avaju oprez pri isticawu baroknog epiteta uz ime grada, kako zbog nevidqivosti
„pravog” baroka u karakteru i tkivu Beograda, tako i, mo`da vi{e, zbog ~iwenice da je on
bio barokni grad u nastajawu, grad koji je grandiozno zapo~et ali nikada nije zavr{en.
Prema oceni uva`enog profesora Pavla Vasi}a, u svom vremenu „u Beogradu je barok
bio prili~no neujedna~en, jer se izgradwa kretala od izrazitih primera baroknog sti-
la do bezmalo bezizraznih objekata u stilskom pogledu, ~ijim graditeqima je vi{e le-
`ala na srcu funkcionalnost nego lepota, vi{e prakti~ni vojni ciq nego dekorativna
 Þ
7

rasko{. Me{avina raznih elemenata, baroknih torweva, i kupola i minareta xamija jo{
vi{e je pove}avala protivure~nosti, i sa izvanrednim polo`ajem Beograda doprino-
sila mnogo wegovom `ivopisnom izgledu.” Upravo svojevrsnim spojem zate~enog i no-
vog, barok u glavnoj grani~noj tvr|avi Austrije prema Turcima pokazuje jedno od svojih
mnogih lica. Zbog svega toga, izu~avawe kulturne istorije Beograda pod austrijskom
vla{}u predstavqa proces koji je pun ne samo izazova nego i stalnog preispitivawa.
Na stazi saznawa o austrijskom baroknom Beogradu, ~iji su pravac postavili uteme-
qiva~i istra`ivawa novovekovne istorije grada kao {to su Mihailo Valtrovi}, Te-
odor Stefanovi} Vilovski, Dragoqub Pavlovi}, Radoslav Gruji}, Du{an Popovi},
Pavle Vasi}, Rajko Veselinovi}, Radovan Samarxi}, @eqko [kalamera, Marko Po-
povi}, tokom prethodnih nekoliko decenija ostvareni su dragoceni doprinosi, ali
ne i sveobuhvatne studije. Priliku za preokret pru`ila su sistematska arheolo{ka
istra`ivawa koja su tokom 2008. i 2009. godine, pod rukovodstvom Marka Popovi}a u
okviru Nau~noistra`iva~kog projekta za Beogradsku tvr|avu Arheolo{kog instituta,
izvedena na Jugoisto~nom bedemu Gorweg grada u prostoru „proloma”, zapravo provale u
bedemu nastale prilikom aprilskog bombardovawa 1941. godine. Uz otkri}e Blokhausa
– fortifikacionog zdawa sa podzemnom zasvedenom prostorijom, ova istra`ivawa iz-
nela su na svetlo dana izvanredno zna~ajan skup predmeta koje je koristila austrijska
vojska stacionirana u Beogradu izme|u 1717. i 1739. godine.
Vanserijski arheolo{ki kontekst dao je ne samo neophodan podsticaj da se ova tema
vrati u fokus istra`ivawa kulturne istorije grada ve} i priliku da se obuhvatnom
8 PREDGOVOR

vizuelizacijom Beograd u svom baroknom ruhu pribli`i u meri u kojoj je na po~etku

XVIII veka bio planiran i delimi~no realizovan. S tim ciqem je u Arheolo{kom in-
stitutu osmi{qen vi{egodi{wi program aktivnosti, koji je 2017. godine uobli~en u
projekat „Barokni Beograd – preobra`aj urbane strukture i tokovi svakodnevice
(1717–1739)”. Rezultat rada na tom projektu – u vidu ove publikacije i izlo`be sa pra-
te}im katalogom, saobrazne koncepcije i sadr`aja, ostvaren je u saradwi Arheolo{kog
instituta i Muzeja grada Beograda.
Monografija je plod napora grupe stru~waka specijalista za razli~ite aspekte ba-
roknog nasle|a u Beogradu i Srbiji, koji se sagledavaju u kqu~u politi~ke istorije i
sociokulturnih pojava na po~etku modernog doba. Okvire narativa baroknog Beograda,
sa glavnim protagonistima, postavqa Isidora To~anac Radovi}, uvode}i ~itaoca u
obim i karakter preobra`aja osmanskog urbanog naseqa u austrijski utvr|eni grad
prema modernim graditeqskim principima evropskog baroka. U graditeqsku trans-
formaciju grada u vreme austrijske vlasti uvodi studija Marka Popovi}a, zasnovana
na minucioznoj analizi izvorne gra|e, planova i projekata, prete`no iz fonda Ratnog
arhiva u Be~u, ali i arheolo{kih istra`ivawa kojima je tokom svoje plodne karijere
bio nazo~an i koja je neretko vodio. Realizacija projekta pukovnika Nikole Doksata
de Moreza, koja je obuhvatala temeqnu rekonstrukciju Tvr|ave, kao sredi{ta sistema
odbrane, i utvr|enog dela varo{i sa gradskim institucijama, jasno se prati kroz re-
stitucije planova Beograda pre i posle austrijskih radova, napravqene specijalno za
ovu priliku. Uvo|ewe Beograda i austrijske Kraqevine Srbije na evropsku javnu sce-
nu kroz metaforu „ratnog teatra” (theatrum belli), tema je priloga Vladimira Simi}a i
Marije Mari} Jerini}. Vi|en o~ima slikara, bakrorezaca i medaqera, Beograd je po-
zornica slavnih austrijskih osvajawa (1688. i 1717. godine) i wihovih heroja, princa
Evgenija Savojskog i cara Karla VI, ali i svojevrsno sredstvo politi~ke propagande.
Teatralizacija li~nosti i ambijenata, svojstvena kulturi baroka, odnosila se na sve
u~esnike tada{weg javnog `ivota – predstavnike administracije i vojske, poglavare Ka-
toli~ke crkve i mona{ke redove, kao i na pravoslavne mitropolite. Ana Milo{evi}
daje sliku predstavqawa zvani~nika Beogradsko-karlova~ke mitropolije, koja se ogle-
dala kako u javnosti – odevawu i pona{awu, tako i u izgledu i opremi mitropolitske
rezidencije, u skladu sa idejom magnificenze i protokolima barokne reprezentacije.
Arhitektura baroknog Beograda tema je tri priloga. Marko Popovi} razmatra iz-
gled i re{ewa unutra{weg prostora najstarijih zdawa u stilu baroka, pe{adijskim ka-
sarnama i zgradi „Glavne stra`e” (Haubt Wacht) u Gorwem gradu Beogradske tvr|ave, a
naro~itu pa`wu posve}uje ve} spomenutom Blokhausu. Uz monumentalnu fortifikaci-
onu trasu sa novim kapijama – slavolucima, kao i podzemnu instalaciju Velikog barut-
nog magacina, Veliki („Rimski”) bunar svakako predstavqa jedan od najzna~ajnijih i
inovativnih in`iwerskih podviga, koji je trebalo da doprinese grandioznosti glavne
tvr|ave Habzburgovaca u novoosvojenim oblastima. Tekst Vladana Zdravkovi}a otkri-
va poreklo uzora austrijskog bunara i osvetqava dostignu}a graditeqske {kole mar{a-
la Vobana. Urbanisti~ki koncept i arhitektonske odlike prostora u novoprojektova-
9 PREDGOVOR

noj Nema~koj varo{i razmatra Marina Pavlovi}. Pored kasarne princa Karla Alek-
sandra Virtember{kog, rezidencijalno-vojnog zdawa koje je dominiralo gradom, i Zi-
darske kasarne podignute za potrebe in`iwerijskih jedinica, izgled nema~kog dela
grada na dunavskoj padini o`ivqavaju Valdfortnerova ku}a (potowa biskupska reziden-
cija), zgrade Solare i Carske kameralne pivare, zatim niz ku}a zanatlija i trgovaca –
od kojih je do danas ostala sa~uvana samo jedna, u Ulici cara Du{ana br. 10, te objekat
poznat kao kafana kod „Crnog orla”, sakralni objekti, {kole i bolnice.
Publikaciju zaokru`uju prilozi iz domena studija materijalne kulture. Evropeiza-
cija Beograda na po~etku XVIII veka vidqiva je i po predmetima koje je wegovo stanov-
ni{tvo koristilo svakodnevno i u posebnim prigodama. Prema oceni Vesne Biki},
pristupa~nost robe {iroke potro{we, nezavisno od etni~ke i dru{tvene pripadno-
sti i imovinskog stawa, u~inila je da Beograd ne samo postane deo habzbur{ke sredwe
Evrope nego i da usvoji (multi)kulturni koncept modernog evropskog grada, u kakav je
u kona~nici trebalo da se pretvori. Razvoj lakog pe{adijskog naoru`awa i sistema za
opaqivawe u pu{kama kremewa~ama Josip [ari} razmatra iz perspektive obrade kre-
mena okresivawem, tehnologijom koja poti~e jo{ iz praistorije.
Svaki nau~ni poduhvat jeste zajedni~ki napor, a ovaj je priveden kraju zahvaquju}i
podr{ci i pomo}i kolega i prijateqa. U „Vojni~koj kuhiwi” u Dowem gradu Beogradske
tvr|ave, delu Arheolo{kog instituta gde je sme{ten Dokumentacioni centar Nau~no-
istra`iva~kog projekta za Beogradsku tvr|avu, tokom godina je stvorena dinami~na at-
mosfera u~ewa i dijaloga, kojoj osobeni pe~at decenijama daje Marko Popovi}. Wegov
predan, neiscrpan istra`iva~ki duh ugra|en je na mnogo na~ina i u ovu kwigu.
Stefan Pop-Lazi}, Ugqe{a Vojvodi} i Vladan Vidosavqevi} doprineli su ilu-
strativnom delu kwige. Bojan Kova~evi} nas je u pravom trenutku upoznao sa arhitek-
tom Tihomirom Di~i}em, koji je kwigu obogatio tehni~kim crte`ima i rekonstrukci-
jama objekata. Osim Muzeja grada Beograda, Projekat i publikaciju podr`ale su i druge
ustanove kulture ustupawem ilustrativnog materijala i predmeta iz svojih zbirki, na
~emu smo veoma zahvalni.
Zahvalnost dugujemo i institucijama koje su finansijskom podr{kom omogu}ile re-
alizaciju vi{egodi{weg istra`ivawa novovekovne istorije Beograda i ove publika-
cije. To su Sekretarijat za kulturu Skup{tine grada Beograda, Ministarstvo kulture i
informisawa i Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbi-
je. U odlu~uju}em trenutku neophodnu podr{ku pru`ila je kompanija Deloitte d.o.o. Beo-
grad i wen generalni direktor gospodin Milo{ Macura.
Nadamo se da }e zahvaquju}i ovim prilozima prostor i duh baroknog Beograda, onako
kako su zami{qeni na dvoru Habzburgovaca i realizovani u dvadesetak godina wihove
vladavine gradom, postati jasniji, opipqiviji i ceweniji nego {to su to bili do sada.

Urednik
196
Þ
JOSIP [ARI]
„Kameno doba” i pu{ke kremewa~e
u Beogradskoj tvr|avi u XVIII veku
Za tehnologiju obrade kamena okresivawem
slobodno mo`emo re}i da le`i u samim te-
meqima savremene civilizacije. Od najsta-
rijih grubo obra|enih ~opera koji su obe-
le`ili sam po~etak doweg paleolita, pa do
perioda kada novi tehnolo{ki postupci
omogu}avaju topqewe metali~nih ruda, ka-
men je predstavqao jednu od najva`nijih pri-
rodnih sirovina za izradu oru|a i oru`ja.
Po~ev{i od eneolita, kamen kao sirovina
za izradu oru|a i oru`ja postepeno biva po-
tiskivan, a tehnologija wegove obrade pola-
ko pada u zaborav. Sofisticirani postup-
ci za obradu kamena okresivawem nestaju sa
istorijske scene, ali najrudimentarniji
na~ini nastavqaju svoj `ivot u izradi grubo
oblikovanih komada kremena koji se kori-
ste za paqewe vatre u kombinaciji sa gvozde-
nim kresivom. Upravo taj najjednostavniji
na~in obrade kamena okresivawem do`iv-
qava svoj povratak u svakodnevni `ivot
tada{weg ~oveka po~etkom novog doba, kada
* ^lanak je rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnog dru{tva (br. 177021) i Arheologija Srbije: kulturni
identitet, integracioni faktori, tehnolo{ki procesi i uloga centralnog Balkana u evoluciji evropske praistorije (br. 177020)
koji su finansirani od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije.
mali, naj~e{}e pravougaoni, komadi okre-
sanog kremena nalaze svoje mesto kao kqu~-
ni element u novom tehnolo{kom proizvo-
du – lakom vatrenom oru`ju.
Vatreno oru`je na istorijskoj sceni
Izum recepture za izradu baruta predsta-
vqao je jedan od kqu~nih doga|aja koji su
direktno uticali na tok kasnijih istorij-
skih de{avawa. Od sredweg veka, zahvaquju-
}i pronalasku baruta, u Kini je po~eo i
razvoj vatrenog oru`ja, koje je u potpunosti
promenilo strategiju vo|ewa ratova. Iz
Kine se izrada i upotreba baruta pro{i-
rila i u druge delove sveta, a sa sve ve}om
wegovom primenom razvili su se brojni
patenti i tehnolo{ki postupci za izradu
novog i mnogo efikasnijeg oru`ja. Ve} u ra-
nom XIV veku, u Kini, a zatim i u Evropi
liju se prvi jednostavni topovi, ali jo{
197 „KAMENO DOBA” I PU[KE KREMEWA^E U BEOGRADSKOJ TVR\AVI U XVIII VEKU
tada je vojnim stratezima bilo jasno da je,
osim masivnog i nezgrapnog artiqerijskog
oru`ja, neophodno otpo~eti i sa razvojem
lakog pe{adijskog vatrenog naoru`awa.1
Prelaznu etapu izme|u te{kog artiqe-
rijskog oru`ja i lakog pe{adijskog vatre-
nog oru`ja ~inile su arkebuze, neka vrsta
prenosnih ru~nih topova sa masivnom ku-
kom, kao sastavnim delom konstrukcije, ko-
ja je, zaka~ena za zid tvr|ave, ubla`avala
sna`aj trzaj nakon ispaqivawa projektila.
Sistem opaqivawa iz arkebuza bio je vrlo
jednostavan – pucawe je vr{eno ru~no, pri-
no{ewem goru}eg fitiqa komori sa barut-
nim puwewem. Veliko unapre|ewe tog oru`-
ja, koje je dovelo i do pojave prvih pravih
pu{aka, bilo je uvo|ewe drvenog kundaka
kao amortizera, koji je omogu}avao strelcu
da oru`je nasloni na svoje rame. Osim toga
{to je oru`je postalo lak{e, i strelac je
postao mnogo pokretqiviji, jer vi{e nije
bio vezan za gradske zidine kao neophodnu
podlogu za oslawawe ranijih arkebuza.2
Zna~ajnu inovaciju u daqem razvoju la-
kog vatrenog oru`ja predstavqao je mehani-
zam koji je nosio zapaqeni fitiq, a po ko-
jem su pu{ke s takvim mehanizmom nazvane
fitiqa~e (matchlock). Nakon povla~ewa
oroza nosa~ fitiqa je padao na komoru sa
barutom i palio ga, dok bi razvijeni gasovi
iz cevi izbacivali ubojiti projektil. Ta-
kva konstrukcija mehanizma za opaqivawe
je neumitno vodila ka razvoju jo{ lak{eg i
manipulativnijeg pe{adijskog naoru`awa,
kakve su bile muskete fitiqa~e koje su se u
Evropi pojavile u XVI veku.3
Iako je taj mehanizam predstavqao zna-
~ajno unapre|ewe nezgrapnih arkebuza, to-
kom prakti~nog kori{}ewa uo~eni su i
mnogi wegovi nedostaci – pu{ke fitiqa~e
1 Houston, Stroyan, Firearms, An Illustrated History, 12.
2 Ibidem, 20.
3 Bajam, Oru`je i oklopi, 38.
4 Houston, Stroyan, Firearms, An Illustrated History, 26.
5 Brandl, Characterisation of Middle European, 132.
6 Bajam, Oru`je i oklopi, 39; Houston, Stroyan Firearms, An Illustrated History, 27.
nisu bile odmah spremne za okidawe, pla-
men upaqenog fitiqa mogli su da ugase ja~i
vetar ili ki{a, a strelac je zbog plamena
fitiqa bio vidqiv protivnicima.4 Svi ti
nedostaci koji su iskazivani u prakti~noj
primeni pu{aka fitiqa~a usmerili su
konstruktore ka izradi novog, znatno una-
pre|enog, mehanizma primewenog kod pu-
{aka poznatih pod nazivom kotura{ice
(wheel-lock). Konstruisan je mehanizam sa
orozom koji je imao dve stope, izme|u kojih
je postavqan komad pirita u prvom periodu,
a kasnije komad kremena, omotan ko`nom
trakom ili, ~e{}e, olovnom trakom. Takav
na~in fiksirawa bio je neophodan kako bi
kremen ostao nepomi~an izme|u papu~ica
oroza, ali i kako bi se spre~ilo wegovo brzo
o{te}ivawe usled ne`eqenog kretawa iz-
me|u papu~ica. Olovo kao omota~ kremena
(sl. 112/2) bilo je mnogo ~e{}e u vojnoj upo-
trebi, jer su strelci takvu traku mogli lako
da naprave iskucavaju}i olovno zrno koje je
kori{}eno kao projektil.5 Stopa oroza sa
pri~vr{}enim kremenom je nakon okidawa
padala na nazubqenu ivicu to~ki}a koji je
virio iz komore sa barutom (tzv. pra{nik).
To~ki} se rotirao (pogowen oprugom koja
je bila navijana kqu~em sa spoqne strane) i
u kontaktu sa piritom/kremenom stvarao je
varnicu koja je palila barutno puwewe,
izazivaju}i wegovu eksploziju i razvijawe
gasova koji su iz cevi pu{ke izbacivali
olovno zrno.6
Pu{ke kotura{ice imale su nesumwive
prednosti u odnosu na pu{ke fitiqa~e, ali
je mehanizam koji se u wima koristio bio
slo`ene konstrukcije, a samim tim i skupe
izrade, pa je logi~an sled doga|aja bilo kon-
struisawe jednostavnijeg i jeftinijeg meha-
nizma koji bi znatno smawio, ina~e visoke,
198 JOSIP [ARI]
Sl. 112. 1 – Mehanizam pu{ke kremewa~e
(prilago|en prikaz sa: http://www.tumblr.com/tagged/flintlock+mechanism);
2 – Prikaz obra|enih komada kremena omotanih olovnim trakama
(Brandl, Characterisation of Middle European, 133, Fig. 5.3.5, foto: G. Trnka)
tro{kove opremawa vojnih jedinica. Od
druge polovine XVI veka u upotrebi je sve
~e{}e mehanizam karakteristi~an za pu{ke
kremewa~e (flintlock), koje su tako nazvane
upravo po tom sistemu paqewa baruta u pra-
{niku. Stopa oroza vi{e nije dr`ala komad
pirita, ve} iskqu~ivo kremen. Nazubqeni
to~ki} je izba~en iz konstrukcije mehani-
zma, a kremen je udarao na malu pokretnu
platformu, izra|enu od oja~anog ~elika, pa
se u tom kontaktu stvarala varnica koja je
palila barutno puwewe (sl. 112/1). Kao izu-
miteq mehanizma za paqewe baruta kreme-
nom navodi se francuski konstruktor oru-
`ar Marten le Bur`oa, u periodu posle
1620. godine,7 mada se u nekim izvorima po-
miwe da je taj mehanizam kao {panski izum
upotrebqen prvi put oko 1630. godine.8 U
Engleskoj su pu{ke kremewa~e po~ele da se
uvode 1686. godine, a u Nema~koj ih je godi-
nu dana kasnije uveo vojvoda od Brunsvika.9
7 Bajam, Oru`je i oklopi, 40.
8 Aggsbach’s Paleolithic Blog.
9 Ibidem.
10 Houston, Stroyan, Firearms, An Illustrated History, 42.
11 Ibidem, 37, 64–65.
12 Bajam, Oru`je i oklopi, 38.
Novi mehanizam je tada u svim aspektima
nadma{io prethodne, pa se kao mnogo prak-
ti~nije i sigurnije re{ewe zadr`ao u upo-
trebi tokom naredna puna dva veka. Kon-
struktori su razvili nekoliko formi
osnovnog mehanizma za kremewa~e, ali je u
ve}em delu Evrope dominirao francuski
dizajn, mada su se veoma uspe{no razvijali
i regionalni stilovi u Nema~koj, Austri-
ji, ^e{koj i Poqskoj.10 Uporedo sa razvo-
jem i proizvodwom pu{aka namewenih voj-
noj upotrebi tekao je i razvoj pi{toqa kao
i lova~kog oru`ja sa istim mehanizmom.11
I pored prednosti koju je mehanizam
koluta{ica imao nad fitiqa~ama, a meha-
nizam kremewa~a nad koluta{icama, zame-
na oru`ja u vojsci, zbog cene, nije mogla da
se izvede odjednom, ve} je tekla postepeno,
neki put i veoma sporo, pa se ~esto de{ava-
lo da su u istim jedinicama istovremeno
bili u upotrebi i stari i novi sistemi.12
199 „KAMENO DOBA” I PU[KE KREMEWA^E U BEOGRADSKOJ TVR\AVI U XVIII VEKU
Sl. 113. Alatke kori{}ene u radionicama
za obradu kremena za vatreno oru`je
(Brandl, Characterisation of Middle European, 140, Fig. 5.3.8)
[irewe Osmanlija po jugoisto~noj
Evropi u osvaja~kim pohodima omogu}ilo
je da se wihovi vojni stratezi i oru`ari
upoznaju sa zapadnoevropskim lakim vatre-
nim ru~nim naoru`awem. Tokom XVI veka,
turska vojska je kao deo standardnog naoru-
`awa dobila pu{ke, s tim {to su koluta{i-
ce bile slabo zastupqene, pa su kremewa~e,
kao mnogo pouzdanije oru`je, postale to-
kom XVII veka dominantne u svim turskim
jedinicama.13
Tehnologija obrade kremena
za vatreno oru`je
Konstrukcija sistema za opaqivawe u pu{-
kama kremewa~ama dovela je do neo~ekivane
obnove jedne stare i, u dobroj meri, zabora-
vqene tehnologije – obrade kamena tehni-
kom okresivawa, koja zapravo le`i u samim
korenima razvoja savremene civilizacije.
Tehnolo{ki postupci u oblikovawu jedno-
13 Radovi}, Zanatsko oru`je Balkana, 29.
14 Aggsbach’s Paleolithic Blog.
15 Chelidonio, Woodall, Italian firesteel flints, 2. Godina u dokumentu koji publikuje autor je te{ko ~itqiva, pa otuda dva datuma.
16 Woodall et al., Gunflint Production, 17.
stavnih komada kremena za pu{ke bili su
rudimentarnog karaktera, ako bismo ih po-
redili sa nekim od slo`enih tehnolo{kih
postupaka razvijanih tokom praistorijskih
perioda od paleolita do neolita. Ipak, po-
stojalo je i jedno zna~ajno tehnolo{ko una-
pre|ewe – alat kojim je vr{eno okresivawe
bio je izra|en od metala, a ne od kamena, ko-
sti i roga kao u praistorijskim periodima
(sl. 113).
Iako su kremewa~e u francuskoj vojsci
bile u upotrebi ve} u periodu posle 1620.
godine, strelci wima naoru`ani ~esto su
bili prepu{teni sami sebi u tra`ewu kre-
mena pogodnog za kori{}ewe. To je vodilo
ka upotrebi kremena razli~itog kvaliteta,
a razli~itost u ve{tini okresivawa rezul-
tovala je time da su komadi za pu{ke bili
oblikovani u vrlo gruboj i neujedna~enoj
formi. Tek od 1719. godine zabele`ena je
pojava prvih specijalizovanih radionica
za proizvodwu standardizovanih oblika
kremena za muskete, dok je kao sirovina za
wihovu izradu kori{}en kvalitetan kremen
iz francuskih rudnika.14 Iako se arkebuze
u Italiji pomiwu jo{ 1547. godine, prvi
pisani podaci o lokalnoj proizvodwi kre-
mena za pu{ke koje su nasledile arkebuze po-
ti~u iz 1726. ili 1766. godine.15
Istorijski izvori bele`e da je u Austri-
ji car Jozef II uputio javni poziv za prona-
la`ewe izvori{ta sirovina koje bi kvali-
tetom mogle da pariraju ve} dobro poznatom
francuskom kremenu. Bila je ponu|ena na-
grada od 100 dukata onome ko bi takva nalazi-
{ta kremena otkrio, a 300 dukata je nu|eno
onom ko bi obezbedio stalno snabdevawe
vojske kvalitetnim kremenom za pu{ke i
pi{toqe.16
Takva nalazi{ta otkrivena su u Poqskoj,
u oblasti Krakova. Interesantno je da je tzv.
200 JOSIP [ARI]

jurski kremen iz okoline Krakova bio uve-
liko eksploatisan jo{ u neolitu, pa od
strane lokalne neolitske populacije, kao
vredna sirovina u razmeni, i eksportovan
u udaqene oblasti.17
S druge strane, Nema~ka, odnosno Pru-
sija, nije imala takva nalazi{ta i bila je
prisiqena na uvoz sirovina iz drugih zema-
qa.18 Samim tim nema ni podataka o ranoj
lokalnoj proizvodwi u Nema~koj, ve} je za-
bele`eno da je samo tokom vladavine Frid-
riha II, izme|u 1751. i 1753. godine, iz Fran-
cuske uvezeno dva i po miliona, odnosno pet
miliona finalizovanih komada kremena za
pu{ke.19
Nakon nabavke kremena20 (naj~e{}e ro`-
naca) odgovaraju}eg kvaliteta, posao u obli-
kovawu komada za pu{ke/pi{toqe obavqao
bi se u tri etape. Prvi majstor je komade
sirovine koji su stizali u vidu mugli, kao
tabularni ili nepravilni komadi, obli-
kovao u mawe primerke, pogodne za izradu
jezgra. Nakon te primarne obrade, slede}i
majstor je pravio jezgra, a zatim je od tako
pripremqenih jezgara odbijao duga~ka pra-
vilna se~iva paralelnih ivica. Finalnu
obradu zavr{avao je tre}i majstor, koji je
se~iva lomio na segmente i ivi~nim retu-
{em oblikovao naj~e{}e kvadratne ili pra-
vougaone primerke, pogodne za fiksirawe
u stopi oroza pu{ke ili pi{toqa. Ta pro-
izvodwa je u po~etnom periodu u mnogim
seoskim sredinama imala karakter rudi-
mentarne industrijske proizvodwe, a orga-
nizovali su je pojedinci ili mawe grupe,
koje su posao obavqale u svojim ku}ama ili
malim radionicama. U jednoj maloj radio-
nici, u kojoj je posao bio dobro organizo-
van, dnevno je moglo da se proizvede izme|u
tri i ~etiri hiqade primeraka tako obli-
kovanog kremena. Iako na prvi pogled ne
deluje tako, sama izrada komada kremena za
vatreno oru`je bila je veoma rizi~an posao,
jer je udisawe silicijskih ~estica nastalih
prilikom okresivawa izazivalo silikozu
plu}a, pa je zabele`eno da su mnogi majsto-
ri iz takvih radionica umirali mladi, ve}
u svojim ~etrdesetim godinama.21
Komadi kremena obra|eni za upotrebu u
lakom vatrenom oru`ju masovno su ne samo
distribuirani po celoj Evropi ve} i iz-
vo`eni u brojne evropske kolonije {irom
sveta. O koli~inama tih artefakata koji su
kru`ili Evropom svedo~i i podatak da je u
zamku Nojgebojde, u Be~u, samo tokom iskopa-
vawa 2002. godine prona|eno ~ak 1,5 t obra-
|enih primeraka.22 Stalna potra`wa za
kremenom za vatreno oru`je uslovila je re-
lativno brzo pravu industrijsku proizvod-
wu, o ~ijoj ozbiqnosti i sistemati~nosti
svedo~i i karta uzoraka kremena za oru`je
kao i za paqewe vatre kresivom iz radio-
nice u Burgenlengenfeldu u Nema~koj iz
1796. godine.23 Takav vid prave industrij-
ske proizvodwe podrazumevao je i ustanov-
qavawe standardizovanih oblika kakvi su
dolazili iz francuskih, nema~kih i engle-
skih radionica.24 S vremenom su se kao glav-

17 Lech, Mining and Distribution, 369–380.

18 Aggsbach’s Paleolithic Blog.
19 Weiner, On Gunflint Manufacture in German, 3.
20 Kremen je termin koji se u svakodnevnom narodnom govoru koristi kao zajedni~ki imeniteq za stene koje imaju veliku tvrdinu,
ali su krte i lako se lome prilikom sna`nog i dobro usmerenog udarca. Wihov {koqkasti lom je jedna od bitnih karakteristika
koja je omogu}ila ~oveku svih praistorijskih epoha izradu kamenih alatki tehnikom okresivawa. O nekim kontradiktornostima u
imenovawu takvih stena razli~itim terminima, v. [ari}, Artefakti od okresanog kamena, 22, 23.
21 Aggsbach’s Paleolithic Blog.
22 Brandl et al., Raw Material Analysis, 65.
23 Weiner, On Gunflint Manufacture in German, 11.
24 Austin, A Study and Some Hypotheses, 85–105; Weiner, On Gunflint Manufacture in German, 1–18; Chelidonio, Woodall, Italian firesteel
flints, 1–8.
201 „KAMENO DOBA” I PU[KE KREMEWA^E U BEOGRADSKOJ TVR\AVI U XVIII VEKU
Sl. 114. Geografski polo`aj primarnih nalazi{ta kremena eksploatisanog za potrebe oru`arnica
u XVIII veku
ni centri za proizvodwu izdvojili Meus-
nes u Francuskoj, Brandon u Engleskoj, Kaza
Montero u [paniji, oblast planine Lesi-
ni u Italiji i region Krakova u Poqskoj
(sl. 114).25
Nalazi kremena za vatreno oru`je
u Beogradskoj tvr|avi
Prilikom arheolo{kih iskopavawa tzv.
Blokhausa u Gorwem gradu, obavqenih tokom
2008. godine, prona|eno je ukupno devet
primeraka kremena koji se svi vezuju za taj
objekat. Tri komada su na|ena na prostoru
gorwe eta`e gra|evine (sl. 115/7–9; sl. 116/
7–9), a {est u podzemnoj prostoriji koja je
zajedno sa prizemqem slu`ila kao toalet,
25 Brandl et al., Raw Material Analysis, 65.
26 V. tekst V. Biki} u ovom zborniku, 163–164.
27 Popovi}, Beogradska tvr|ava (drugo dopuweno izdawe), 211–226.
28 Biki}, The Haban Pottery, 211.
odnosno kolektor za fekalije (sl. 115/1–6;
sl. 116/1–6).26 Re~ je o kremenu koji je kori-
{}en za pu{ke, mada postoje indicije da su
neki primerci mogli biti kori{}eni i
za paqewe vatre pomo}u gvozdenog kresiva.
Ako se ima u vidu podatak da je ova austrij-
ska gra|evina imala pu{karnice, {to sve-
do~i o prisustvu naoru`ane posade u woj,
kao i to da su se u wenoj neposrednoj blizi-
ni nalazile kasarne, postaje jasno odakle
kremen za pu{ke u tom objektu. S obzirom
na istorijske izvore koji drugu austrijsku
obnovu Beogradske tvr|ave sme{taju u peri-
od izme|u 1717. i 1739. godine,27 a i datova-
we nalaza iz tzv. Blokhausa u period izme|u
1717. i 1725. godine,28 nesumwivo je da tom
periodu, a mo`da i ne{to ranijem, pripa-
daju artefakti od kremena.
202 JOSIP [ARI]

1 2 3

4 5 6

7 8 9

7a

Sl. 115. Kremen za pu{ke kremewa~e iz Beogradske tvr|ave

(Dokumentacija Arheolo{kog instituta, 1–6: C1 318; 7–9: C386 a, b, c;
14 x
foto: J. [ari})

Tehno-morfolo{ke karakteristike ca razli~itih nijansi sive boje i boje }ili-

kremena iz Beogradske tvr|ave
Zbog mehani~kih naprezawa kojima su bili
izlo`eni komadi kremena pri~vr{}eni u
stopi oroza prilikom udara u plo~icu, po-
`eqniji je bio kremen koji je mawe krt i
~ija su fizi~ka svojstva takva da je i slabi-
je proziran.29 Svi primerci sa Beogradske
tvr|ave izra|eni su od kvalitetnog ro`na-
bara, sa svetlijim be` pegama. Povr{ina
ro`naca je blago sjajna do mat, uz relativno
slabu prozirnost. Mali broj prona|enih
primeraka, kao i nepostojawe podataka o
eventualnoj radionici u kojoj bi specija-
lizovani majstor serijski proizvodio
kremen za posadu Tvr|ave, limitiraju}i su
faktori u odre|ivawu mogu}ih primarnih
izvora sirovine. Ipak, kada se imaju u vi-

29 Weiner, On Gunflint Manufacture in German, 2.

30 Brandl, Characterisation of Middle European, 132, 203, fig. 5.3.4, 5.3.30.
31Detaqne analize hemijskog sastava kremena iz Beogradske tvr|ave nisu u trenutku pisawa teksta mogle da budu izvedene iz teh-
ni~kih razloga. Kada se steknu uslovi, analize }e biti obavqene, a dobijeni rezultati omogu}i}e direktno pore|ewe sa analizama
koje je objavio Brandl (Brandl, Characterisation of Middle European), pa bi se na osnovu toga mogla s velikom sigurno{}u odrediti
primarna zona iz koje poti~u i beogradski primerci. Za sada, primarna zona ostaje u domenu pretpostavki.
203 „KAMENO DOBA” I PU[KE KREMEWA^E U BEOGRADSKOJ TVR\AVI U XVIII VEKU

du makroskopske karakteristike ovih ro`-
naca i kada se uporede sa primercima koje
je objavio Brandl, primetna je o~ita sli~-
nost sa uzorcima ~ije je poreklo u le`i{ti-
ma kremena u okolini Lesinija u Italiji
i Krakova u Poqskoj.30 S obzirom na geo-
grafski polo`aj Be~a u odnosu na primar-
ne zone iz kojih je do wega stizala sirovina,
kao i na to da beogradski primerci pripa-
daju austrijskoj posadi Tvr|ave, nije nemo-
gu}e da je sirovina od koje su izra|eni po-
ticala upravo sa ta dva primarna podru~ja
sa nalazi{tima (sl. 114).31
Devet primeraka kremena sa Beogradske
tvr|ave pokazuju tipolo{ke karakteristi-
ke na osnovu kojih se mogu izdvojiti pravo-
ugaoni (sl. 115/7; sl. 116/7), trouglasti (sl.
115/4, 5; sl. 116/4, 5), lu~ni (sl. 115/2; sl. 116/2)

1 2

3 4

5 6

8
7

9
Sl. 116. Kremen za pu{ke kremewa~e iz Beogradske tvr|ave
(Dokumentacija Arheolo{kog instituta, 1–6: C1 318; 7–9: C386 a, b, c; crte`i: J. [ari})
204 JOSIP [ARI]
i trapezoidni primerci (sl. 115/1, 3, 8; sl.
116/1, 3, 8) i primerci nepravilnog oblika
(sl. 115/6, 9; sl. 116/6, 9). S obzirom na to da
beogradski primerci pripadaju tvr|avskoj
posadi, verovatno je re~ o kremenu za pu{ke
kao dalekometnom oru`ju. Ipak, treba ima-
ti na umu da razlike u dimenzijama koje se
mogu uo~iti me|u predmetima kao {to je
kremen za vatreno oru`je proisti~u i od
vrste oru`ja (pu{ke, pi{toqi) za koje su
takvi komadi nameweni. Interesantno je
to da je na dva primerka, koja se od drugih
isti~u kvalitetom izrade (sl. 115/1, 7; sl.
116/1, 7), ivi~no o{te}ewe koje je formira-
lo konkavnu povr{inu u toj meri izra`eno
da se opravdano mo`e pretpostaviti da je
re~ o nekoj vrsti reutilizacije, odnosno
dvojnoj upotrebi kremena za pu{ke koji je
kori{}en i za paqewe vatre uz upotrebu me-
talnog kresiva.32 Ako se ima u vidu kvalitet
zavr{ne obrade ta dva primerka, logi~na je
i pretpostavka da su ih izradili dobro obu-
~eni i iskusni majstori. S druge strane,
ostali primerci nepravilnih oblika (sl.
115/2–6, 8, 9; sl. 116/2–6, 8, 9) ukazuju na mo-
gu}nost, koja u ovom trenutku ne mo`e biti
i potvr|ena, da su proizvod samih ~lanova
tvr|avske posade ili priu~enih majstora iz
tvr|avske oru`arnice.
Zakqu~ak
Prou~avawe razvoja vatrenog oru`ja, poseb-
no onog lakog pe{adijskog, pred istra`iva-
~e je donelo i problematiku koja delimi~no
zadire u pojedine praistorijske tehnologi-
je. Bave}i se vremenom koje nagove{tava bu-
du}u industrijsku revoluciju, ta problema-
tika se odnosi na analize nabavke kamenih
32 Austin, A Study and Some Hypotheses, 93–94, fig. 7, 8.
33 Autoru ovog teksta poznat je podatak o samo dva primerka (oba omotana olovnom trakom) koja se nalaze u Narodnom muzeju u Vrawu
i Narodnom muzeju u Po`arevcu. Za podatke zahvaqujemo kolegama Aleksandru Bulatovi}u i Aleksandru Kapuranu. Nema sumwe da
se u muzejskim zbirkama {irom Srbije nalazi mnogo vi{e takvih ili sli~nih primeraka.
34 Weiner, On Gunflint Manufacture in Germany, 11, fig. 5.
35 Austin, A Study and Some Hypotheses, 93–94, fig. 7, 8.
sirovina, wihovu obradu, distribuciju i
prakti~nu upotrebu krajwih proizvoda u
vidu kremena za pu{ke odnosno pi{toqe.
Kremeni artefakti prona|eni u austrijskoj
gra|evini sa po~etka XVIII veka u Beograd-
skoj tvr|avi predstavqaju vrstu materijala
koja do sada nije obra|ivana u srpskoj arhe-
ologiji. Mali broj primeraka iz Beogradske
tvr|ave i nemogu}nost wihovog pore|ewa s
ve}im brojem mogu}ih analognih primera-
ka sa teritorije Srbije33 pred istra`iva~e
u ovom trenutku vi{e postavqa nedoumice i
pitawa nego {to nudi jasne odgovore. Oni
se mogu sa`eti u nekoliko ta~aka:
S obzirom na mesto nalaza, primerci iz
Beogradske tvr|ave vezuju se svakako za vojnu
posadu i wihovu upotrebu u vatrenom oru`-
ju. Na osnovu razli~itih dimenzija moglo
bi se pretpostaviti da su neki od primera-
ka bili u upotrebi u pi{toqima, ali po-
{to je re~ o posadi koja je branila Tvr|avu,
verovatnije je da su svi primerci bili ko-
ri{}eni u pu{kama.
Dostupna literatura daje podatke i o
proizvodwi kremena za paqewe vatre po-
mo}u gvozdenog kresiva, i to u istim radi-
onicama u kojima je pravqen i kremen za va-
treno oru`je. Po ilustracijama na tabeli
proizvoda u radionici u Burgenlengenfel-
du, kremen za paqewe vatre ima oblik izdu-
`enog pravougaonika ili je u formi neobra-
|enog se~iva.34 Ako se uzme u obzir navedeni
pravougaoni oblik, toj kategoriji proizvo-
da odgovara samo jedan primerak sa Beograd-
ske tvr|ave, onaj prikazan na sl. 115/7 i sl.
116/7. Kao indikator upotrebe kremena za
paqewe vatre metalnim kresivom navodi se
i izra`eno jami~asto o{te}ewe radnog ru-
ba,35 koje je primetno na jo{ jednom primer-
ku, onom prikazanom na sl. 115/1 i sl. 116/1.
205 „KAMENO DOBA” I PU[KE KREMEWA^E U BEOGRADSKOJ TVR\AVI U XVIII VEKU
Po navedenim karakteristikama mo`emo
zakqu~iti da su ta dva primerka bila deo
opreme tvr|avske posade, ali mo`da ne kao
sastavni deo vatrenog oru`ja. S druge strane,
racionalan odnos prema dostupnim resur-
sima mogao je da uslovi wihovu reutiliza-
ciju i kori{}ewe ta dva artefakta ne samo
kao delova vatrenog oru`ja nego i kao eleme-
nata za paqewe vatre.
Otvoreno je i pitawe da li sirovina od
koje su izra|eni beogradski primerci zai-
sta poti~e sa prostora planinskog masiva
Lesini u Italiji i iz oblasti oko Krakova
u Poqskoj, ili je iz neke druge oblasti?
Neujedna~enost oblika povla~i sa sobom
i pitawe o tome da li su svi primerci na-
|eni na Beogradskoj tvr|avi izra|eni u ne-
koj radionici ili oru`arnici od strane
vi{e majstora nejednakih ve{tina, ili me-
|u wima ima i primeraka koje su pravili
sami strelci, {to u nekim situacijama ni-
je bilo neuobi~ajeno?
Ako se pretpostavi da svi primerci po-
ti~u iz jedne radionice, da li je u okviru
Beogradske tvr|ave i wene oru`arnice (a
morala je da postoji) vr{ena i obrada kre-
mena ili je on trupama stizao kao gotov pro-
izvod, iz centrale u Be~u?
Upoznavawe sa ovom vrstom, do sada zapo-
stavqenog, arheolo{kog materijala u fundu-
sima lokalnih muzeja, kao i wegova sistemat-
ska obrada, neophodan je i zna~ajan korak ka
detaqnijem sagledavawu oru`arstva u XVIII
i XIX veku na teritoriji Srbije. Pred is-
tra`iva~ima stoji izazov, ali verujemo da }e
oni koji se bave tehnologijom obrade kame-
na okresivawem u praistorijskim periodi-
ma uspe{no na wega odgovoriti analizira-
ju}i i predmete pravqene praistorijskim
tehnologijama u novom dobu.
206

Bibliografija

Skra}enice

AZORUBSM = Arhivska zbirka Odeqewa retkosti Univerzitetske biblioteke „Svetozar

Markovi}” u Beogradu, Beograd
AISPKM = Arhiv za istoriju Srpske pravoslavne karlova~ke mitropolije, Sremski Karlovci
BG = Bogoslovski glasnik, Sremski Karlovci
VSC = Vesnik Srpske crkve
GGB = Godi{wak grada Beograda, Beograd
GIAV = Glasnik Istorijskog arhiva u Vaqevu, Vaqevo
GMGB = Godi{wak Muzeja grada Beograda, Beograd
GN^ = Godi{wica Nikole ^upi}a
GSKA = Glas Srpske kraqevske akademije
ZNM = Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu, Beograd
I^ = Istorijski ~asopis, Beograd
JIH = The Journal of Interdisciplinary History
JMH = The Journal of Modern History, Chicago
LMS = Letopis Matice srpske, Novi Sad
NP = Na{a pro{lost, Kraqevo
PKJIF = Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor, Beograd
SS = Srpski Sion
SSAD = Starinar Srpskog arheolo{kog dru{tva, Beograd
SSKA = Spomenik Srpske kraqevske akademije, Beograd
^P = ^ovjek i prostor
UB = Urbanizam Beograda, Beograd
207 BIBLIOGRAFIJA

Izvori

Agricola, De re metallica = G. Agricola (1494–1555), H. Hoover, De re metallica, “A complete and unchanged

reprint of the translation published by the Mining magazine, London, in 1912.” New York Dover
Publications 1950.
De Belidor, La science des ingénieurs = B. F. de Belidor, La science des ingénieurs dans la conduite des
travaux de fortification et d’architecture civile, C. Jombert (Paris), livre IV, chapitre XII (1787).
Debauve, Procédés et matériaux de construction = A. Debauve, Procédés et matériaux de construction,
Vve Libraire des Corps Nationaux des Ponts et Chaussées, des Minies et des Télégraphes, Paris 1888,
289–362.
Diderot et al., Encyclopédie = D. Diderot, A. Jean Le Rond, J-M. Papillon, P. Mouchon, Encyclopédie, ou,
Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, A Paris: Chez Briasson… David l’aîné… Le
Breton… Durand, 1751.

Bibliografija

Bajam, Oru`je i oklopi = M. Bajam, Oru`je i oklopi, Istorija ru~nog naoru`awa od kamenih sekira
do pu{aka Divqeg zapada, Beograd 1989.
Be{lin, Evgenije Savojski = B. Be{lin, Evgenije Savojski i wegovo doba, Novi Sad 2014.
Biki}, Vise}i sve}wak iz Sopo}ana = V. Biki}, Vise}i sve}wak iz Sopo}ana, Saop{tewa XL (2008)
207–216.
Biki}, Devocionalije = V. Biki}, „U ruke Tvoje O~e predajem duh svoj” – Devocionalije austrijske
vojske sa Beogradske tvr|ave, Saop{tewa XLV (2013) 227–249.
Birta{evi}, Jedan novi dokument o kapiji Karla VI = M. Birta{evi}, Jedan novi dokument o
kapiji Karla VI u Beogradu, GGB III (1956) 121–124.
208 BIBLIOGRAFIJA

Vajfert, Spomenice o uze}u Beograda od Turaka = H. Vajfert, Spomenice o uze}u Beograda od Turaka
godine 1688, 1717. i 1789, SSAD 1–3 (1884) 20–31; 64–68; 105–110.
Valtrovi}, Kamen temeqac jedne jezuitske crkve = M. Valtrovi}, Kamen temeqac jedne jezuitske
crkve od godine 1732. u Beogradu, SSAD IV (1887) 123–127.
Vasi}, Portreti srpskih arhijereja = K. Vasi}, Portreti srpskih arhijereja u Karlova~koj
mitropoliji (1690–1790), Novi Sad 2013.
Vasi}, Barok u Beogradu 1971 = P. Vasi}, Barok u Beogradu 1718–1739, in: Doba baroka, studije i
~lanci, Beograd 1971, 148–166.
Vasi}, Barok u Beogradu = P. Vasi}, Barok u Beogradu 1718–1739. godine, in: Istorija Beograda 1,
Beograd 1974, 573–584.
Vasi}, Barok u Beogradu 1718–1739 = P. Vasi}, Barok u Beogradu 1718–1739, in: Oslobo|ewe gradova u
Srbiji od Turaka 1862–1867. godine, edd. V. ^ubrilovi}, V. Gligori}, Beograd 1970, 607–624.
Veselinovi}, Neka pitawa iz pro{losti Beograda = J. Veselinovi}, Neka pitawa iz pro{losti
Beograda XVI–XIX veka, GMGB II (1955) 107–111.
Veselinovi}, Beograd od 1683. do 1717. godine = R. Veselinovi}, Beograd od 1683. do 1717. godine, GGB
XV (1968) 4–25.
Veselinovi}, Beograd pod vla{}u Austrije = R. Veselinovi}, Beograd pod vla{}u Austrije od
1717. do 1739. godine, in: Istorija Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi}, 1974, 521–572.
Veselinovi}, Prodirawe austrijske trgovine u Beograd = R. Veselinovi}, Prodirawe austrijske
trgovine u Beograd u drugoj polovini XVII veka, in: Oslobo|ewe gradova u Srbiji od Turaka 1862–1867.
god., ed. V. ^ubrilovi}, Beograd 1970, 163–179.
Veselinovi}, Ratovi Turske i Austrije = R. Veselinovi}, Ratovi Turske i Austrije 1683–1717.
godine, in: Istorija Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi} 1974, 465–519.
Veselinovi}, Srbija pod austrijskom vla{}u = R. Veselinovi}, Srbija pod austrijskom vla{}u
1718–1739, in: Istorija srpskog naroda IV–1, ed. S. Gavrilovi}, 1986, 106–162.
Vitkovi}, Spomenici iz budimskog i pe{tanskog Arhiva = G. Vitkovi}, Spomenici iz budimskog
i pe{tanskog Arhiva, II, kw. 4, Beograd 1873.
Vojinovi}, Tehni~ar = M. Vojinovi}, Tehni~ar, Gra|evinski priru~nik 6, Beograd 1989.
Vojna enciklopedija = Vojna enciklopedija, tom 4, Beograd 1972.
Vujovi}, Saborna crkva u Beogradu = B. Vujovi}, Saborna crkva u Beogradu. Prilog istoriji izgrad-
we i ukra{avawa glavnog beogradskog hrama, GGB XXX (1983) 87–95.
Gari} Petrovi}, Mitropolitski namesnici i pridvorni slu`iteqi = G. Gari} Petrovi},
Mitropolitski namesnici i pridvorni slu`iteqi u Servijskoj eparhiji (1718–1739), NP 14 (2013)
87–100.
Ga~i}, Lule = D. Ga~i}, Lule iz muzejskih zbirki Srbije – Katalog izlo`be, Novi Sad 2011.
Golubovi}, Georgije Stojanovi} = B. Golubovi}, Georgije Stojanovi} (?–1746), Novi Sad 1990.
Gruji}, Prilozi za istoriju Srbije = R. Gruji}, Prilozi za istoriju Srbije u doba austrijske oku-
pacije (1718–1739), SSKA LII (1914) 84–208.
Gruji}, Sve~ani pozdrav = R. Gruji}, Sve~ani pozdrav pe}kom patrijarhu Arseniju IV prilikom
wegova dolaska u Beograd 1739. godine, BG IX (1906) 60.
Davidov, Srpska grafika XVIII veka = D. Davidov, Srpska grafika XVIII veka, Novi Sad 1978.
Durkovi}-Jak{i}, Najstarija biblioteka u Beogradu = Q. Durkovi}-Jak{i}, Najstarija bibli-
oteka u Beogradu, Beograd 1970.
\uki}, Ne{to za istoriju carske kraqevske srpske husarske regimente = A. \uki}, Ne{to za
istoriju carske kraqevske srpske husarske regimente, Novi Sad 1894.
\uri}-Zamolo, Beograd kao orijentalna varo{ pod Turcima = D. \uri}-Zamolo, Beograd kao
orijentalna varo{ pod Turcima 1521–1867, Beograd 1977.
209 BIBLIOGRAFIJA

Er~i}, Manuil (Mihail) Koza~inskij = V. Er~i}, Manuil (Mihail) Koza~inskij i wegova Traedo-
komedija, Novi Sad – Beograd 1980.
In{trukcija o du`nostima slu`iteqa = „In{trukcija o du`nostima slu`iteqa mitropolij-
ske rezidencije u Beogradu ‘ot pervago do posledwego’ sastavqena u Beogradu 14. maja 1731 god.”,
AZORUBSM, Ibr. 2489.
Jak{i}, O Vi}entiju Jovanovi}u (kw. 199, 200, 201, 202 i 203, 204) = M. Jak{i}, O Vi}entiju
Jovanovi}u, Prilozi za istoriju mitropolstva mu 1731–1737, LMS, kw. 199 (1–50), kw. 200 (85–110),
kw. 201 (121–159), kw. 202 i 203 (218–261), kw. 204 (170–234), Novi Sad 1900.
Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva = M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI–XVIII
veka, Beograd 1983.
Josimovi}, Obja{wewe predloga za regulisawe ovog dela varo{i Beograda = E. Josimovi}, Obja{-
wewe predloga za regulisawe ovog dela varo{i Beograda {to le`i u {ancu, Beograd 1867.
Kanic, Srbija = F. Kanic, Srbija, zemqa i stanovni{tvo, tom 1, Beograd 2007.
Kosti}, Despot Georgije II = M. Kosti}, Despot Georgije II Brankovi} (1645–1711): uobli~avawe
kulta prvog modernog heroja kod Srba, Beograd 2014.
Kosti}, Istorija fraweva~kog manastira = M. Kosti}, Istorija fraweva~kog manastira u Beo-
gradu, PKJIF VI (1926) 191–197.
Kosti}, Srpsko trgova~ko naseqe na Rijeci = M. Kosti}, Srpsko trgova~ko naseqe na Rijeci u
XVIII veku, I^ 7 (1957) 37–51.
Kosti}, Grobovi episkopa i gra|ana temi{varskih = S. Kosti}, Grobovi episkopa i gra|ana te-
mi{varskih u pravoslavno srpskom hramu temi{varskom 1757–1838, Temi{var 1938.
Maksimovi}, Rekonstrukcija i pro{irewe grada = B. Maksimovi}, Rekonstrukcija i pro{irewe
grada 1867–1914. godine, in: Istorija Beograda 2, Beograd 1974, 307–316.
Mari} Jerini}, Pogled izbliza: Medaqe u spomen osvajawa Beograda = M. Mari} Jerini}, Pogled
izbliza: Medaqe u spomen osvajawa Beograda 1688. iz Dr`avne zbirke novca u Minhenu, ZNM XX/2
(2012) 157–172.
Medakovi}, Srpski mitropolijski dvorovi = D. Medakovi}, Srpski mitropolijski dvorovi u
XVIII veku, in: Barok kod Srba, Zagreb 1988, 194–205.
Milo{evi}, Vladarske vrline Karla VI = A. Milo{evi}, Vladarske vrline Karla VI u svetlu aus-
trijsko-turskog rata 1716–1718, in: Umetnost i wena uloga u istoriji: Izme|u trajnosti i pro-
laznih -izama, Me|unarodni tematski zbornik posve}en se}awu na prof. dr Miodraga Jovano-
vi}a (1932–2013), ed. Z. M. Jovanovi}, Kosovska Mitrovica 2014, 183–206.
Milo{evi}, Krajnovi}, Vaci}, Kako su se le~ili beogradski mitropoliti = A. Milo{evi},
D. M. Krajnovi}, Z. Vaci}, Kako su se le~ili beogradski mitropoliti u prvoj polovini 18. veka, in:
800 godina srpske medicine, Zbornik radova sa VII kongresa istori~ara medicine, 2017, 435–447.
Milo{evi}, Po`areva~ki mir 1718 = A. Milo{evi}, Po`areva~ki mir 1718. na kartama, gravi-
rama i medaqama, Beograd 2018.
Mitrovi}, Podaci o Srbiji = M. Mitrovi}, Podaci o Srbiji u protokolima Dvorskog ratnog
saveta u Be~u (1717–1740), Beograd 1988.
Mihajlovi}, Gra|a za re~nik stranih re~i = V. Mihajlovi}, Gra|a za re~nik stranih re~i u pred-
vukovskom periodu, I tom (A–Q), Institut za lingvistiku, Novi Sad 1972.
Naro~nickiÊ, Petrovi~, Politi~eskie i kulÝturnÜe otno{enià Rossii = A. L. Naro~nickiÊ,
N. Petrovi~, Politi~eskie i kulÝturnÜe otno{enià Rossii s ßgoslavànskimi zemlàmi v XVIII v.,
Moskva 1984.
Novakovi}, Beograd na gravirama od XVI do XIX veka = @. Novakovi}, Beograd na gravirama od
XVI do XIX veka, Beograd 1984.
Nu{i}, Iz polupro{losti = B. \. Nu{i}, Iz polupro{losti, bele{ke, crtice, se}awa, Sabrana
dela XXII, Beograd 1935.
210 BIBLIOGRAFIJA

Pavlovi}, Administrativna i crkvena politika = D. M. Pavlovi}, Administrativna i

crkvena politika austrijska u Srbiji (od 1718–1739), po gra|i iz be~kih arhiva, Glas SKA LXII
(1901) 113–197.
Pavlovi}, Finansije i privreda za vreme austrijske vladavine = D. M. Pavlovi}, Finansije i
privreda za vreme austrijske vladavine u Srbiji (od 1718–1739), Glas SKA LXIV (1901) 1–73.
Pavlovi}, Jedna od najstarijih o~uvanih gra|evina u Beogradu = D. St. Pavlovi}, Jedna od naj-
starijih o~uvanih gra|evina u Beogradu, GMGB III (1956) 273–278.
Pismo od 27. avgusta 1735. godine = „Pismo od 27. avgusta 1735. godine”, AZORUBSM, Ibr. 2495.
Popovi} D., Beograd pre 200 godina = D. J. Popovi}, Beograd pre 200 godina, Beograd 1935.
Popovi} D., Beograd u XVIII veku = D. J. Popovi}, Beograd u XVIII veku (od 1717. do 1739), Beograd 2011.
Popovi} D., Gra|a za istoriju Beograda = D. J. Popovi}, Gra|a za istoriju Beograda od 1711–1739,
SSKA, LXXVIII, II, 61, 2 (1935) 17–108 (Tefter 1, Registri, Hesap…), 112–282 (Popis stanov-
ni{tva…).
Popovi} D., Op{tinska uprava u Beogradu = D. Popovi}, Op{tinska uprava u Beogradu za vreme
austriske vladavine (1718–1739), GGB III (1956) 125–134.
Popovi} D., Srbija i Beograd = D. J. Popovi}, Srbija i Beograd od Po`areva~kog do Beogradskog
mira (1718–1739), Beograd 1950.
Popovi} D., Srbi u Vojvodini = D. J. Popovi}, Srbi u Vojvodini. Od Karlova~kog mira 1699. do
Temi{varskog sabora 1790, Kw. 2, Novi Sad 1990.
Popovi} D., Bogdanovi}, Gra|a za istoriju Beograda = D. J. Popovi}, M. Bogdanovi}, Gra|a za
istoriju Beograda od 1717–1739, Beograd 1958.
Popovi} M., Beogradska tvr|ava (prvo izdawe) = M. Popovi}, Beogradska tvr|ava (prvo izdawe),
Beograd 1982.
Popovi} M., Beogradska tvr|ava (drugo dopuweno izdawe) = M. Popovi}, Beogradska tvr|ava
(drugo dopuweno izdawe), Beograd 2006.
Popovi} M., Veliki bunar Beogradske tvr|ave = M. Popovi}, Veliki bunar Beogradske tvr|ave,
GGB XXIV (1977) 31–37.
Popovi} M., Kapija cara Karla VI u Beogradu = M. Popovi}, Kapija cara Karla VI u Beogradu,
Nasle|e XIII (2012) 9–25.
Popovi} M., Kraq kapija Beogradske tvr|ave = M. Popovi}, Kraq kapija Beogradske tvr|ave,
Nasle|e III (2001) 9–38.
Popovi} M., Leopoldova kapija Beogradske tvr|ave = M. Popovi}, Leopoldova kapija Beogradske
tvr|ave, Nasle|e V (2004) 35–52.
Popovi} M., Prilog prou~avawu beogradske Srpske varo{i = M. Popovi}, Prilog prou~avawu
beogradske Srpske varo{i – Stara Saborna crkva i Mitropolitski dvor, Glas SANU CDXX,
Odeqewe istorijskih nauka 16 (2012) 145–172.
Popovi} M., Projekti Nikole Doksata de Moreza = M. Popovi}, Projekti Nikole Doksata de
Moreza za rekonstrukciju beogradskih utvr|ewa 1723–1725. godine, GGB HHH (1983) 39–58.
Popovi} M., Utvr|ene sredwovekovne kapije = M. Popovi}, Utvr|ene sredwovekovne kapije na S-I
bedemu Beogradskog grada, Beogradska tvr|ava IV, Saop{tewa 9, 1970.
Popovi} M., ^esma Mehmed-pa{e Sokolovi}a = M. Popovi}, ^esma Mehmed-pa{e Sokolovi}a,
GGB XXVII (1980) 71–83.
Popovi} M., Biki}, Kompleks sredwovekovne Mitropolije = M. Popovi}, V. Biki}, Kompleks
sredwovekovne Mitropolije u Beogradu, Beograd 2004.
Proti}, Odlomci za istoriju = K. S. Proti}, Odlomci za istoriju grada Beograda, Beograd od 1718.
do 1739, GN^ VIII (1886).
Proti}, Putovawe kroz Srbiju = K. Proti}, Putovawe kroz Srbiju 1719. i 1720. godine, Otaxbina
XXI (1889) 616–630.
211 BIBLIOGRAFIJA

Radovi}, Zanatsko oru`je Balkana = A. Radovi}, Zanatsko oru`je Balkana: XVII–XIX vek, katalog
izlo`be, Beograd 2002.
Radosavqevi}, Vaqevska episkopija = N. Radosavqevi}, Vaqevska episkopija u „izve{teniju” iz
1735. godine, GIAV 32 (1998) 9–37.
Ruvarac, Godi{wi tro{ak = D. Ruvarac, Godi{wi tro{ak mitropolita beogradsko-karlova~kog
Vi}entija Jovanovi}a na zvani~nike, u~iteqe i poslu`iteqe, AISPKM IV (1914) 279–280.
Ruvarac, Du`nosti i prava dvorjana i dvorskih slu`iteqa = D. Ruvarac, Du`nosti i prava
dvorjana i dvorskih slu`iteqa za vreme mitropolisawa Mojseja Petrovi}a, SS XVII (1907)
417–421, 452–454.
Ruvarac, Istori~no-kriti~na crta o Vikentiju Jovanovi}u = D. Ruvarac, Istori~no-kriti~na
crta o Vikentiju Jovanovi}u mitropolitu beogradskom i karlova~kom 1731–1737, Zemun 1886.
Ruvarac, Koliko je potro{eno = D. Ruvarac, Koliko je potro{eno za beogradsku Arhiepiskopsko
Mitropolitsku Rezidenciju?, AISPKM III (1913) 85–86.
Ruvarac, Mojsije Petrovi} = D. Ruvarac, Mojsije Petrovi}, mitropolit beogradski, 1713–1730:
prilog istoriji srpske crkve, SSKA 34 (1898) 81–200.
Ruvarac, Nepokretno imawe Mitropolije beogradske = D. Ruvarac, Nepokretno imawe Mitropo-
lije beogradske u Beogradu 1730, Arhiv za istoriju Srpske pravoslavne karlova~ke mitropolije 2
(1912) 209–210.
Ruvarac, Odno{aj mitropolita Vi}entija Jovanovi}a = D. Ruvarac, Odno{aj mitropolita
Vi}entija Jovanovi}a spram koadjutora Nikole Dimitrijevi}a, SS XIV, kw 17 i 18 (1904)
501–503, 525–528.
Ruvarac, Testament Vi}entija Jovanovi}a = D. Ruvarac, Testament Vi}entija Jovanovi}a
Arhiepiskopa – Mitropolita beogradsko-karlova~kog 1731–1737, VSC HHH, sv. XI (1925) 683–684.
Ruvarac, Ugovori mitropolita Vi}entija Jovanovi}a = D. Ruvarac, Ugovori mitropolita
Vi}entija Jovanovi}a sa dvorskim poslu`iteqima, AISPKM I (1911) 49–53.
Samarxi}, Barok i Srbi = R. Samarxi}, Barok i Srbi, in: Zapadnoevropski barok i vizantijski
svet, ed. D. Medakovi}, Beograd 1991, 13–17.
Samarxi}, Beograd u me|unarodnoj trgovini = R. Samarxi}, Beograd u me|unarodnoj trgovini XVI
i XVII veka, in: Istorija Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi}, Beograd 1974, 359–375.
Simi}, Za qubav otaxbine = V. Simi}, Za qubav otaxbine: patriote i patriotizmi u srpskoj
kulturi XVIII veka u Habzbur{koj monarhiji, Novi Sad 2012.
Stefanovi} Vilovski, Beograd, 1717–1739 = T. Stefanovi} Vilovski, Beograd, 1717–1739, Beo-
grad 1906.
Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi = Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi II,
Beograd 1983.
Tefter od prezenta = „Tefter od prezenta” (1731–1737), AZORUBSM, Ibr. 2417.
Timotijevi}, Vizitacija manastira [i{atovca = M. Timotijevi}, Vizitacija manastira
[i{atovca u XVIII veku, Prilog prou~avawu efemernog spektakla, in: Manastir [i{atovac,
Zbornik radova, Beograd 1989, 341–366.
Timotijevi}, Manastir Kru{edol = M. Timotijevi}, Manastir Kru{edol, II, Beograd – Novi
Sad 2008.
Timotijevi}, Portreti arhijereja = M. Timotijevi}, Portreti arhijereja u novijoj srpskoj umet-
nosti, in: Zapadnoevropski barok i vizantijski svet, ed. D. Medakovi}, Beograd 1991, 147–174.
Timotijevi}, Srpsko barokno slikarstvo = M. Timotijevi}, Srpsko barokno slikarstvo, Novi
Sad 1996.
Todi}, Jov Vasilijevi~ u Karlovcima = B. Todi}, Jov Vasilijevi~ u Karlovcima 1743–1744. godine,
ZNM XVIII–2 (2007) 179–196.
212 BIBLIOGRAFIJA

Todorovi}, Entitet u senci = J. Todorovi}, Entitet u senci: Mapirawe mo}i i dr`avni spek-
takl u Karlova~koj Mitropoliji, Novi Sad 2010.
Todorovi}, Zastave ilirsko-rascijanske regimente = J. Todorovi}, Zastave ilirsko-rascijanske
regimente u kontekstu efemernog spektakla, Nasle|e IV (2003) 79–86.
Todorovi}, Koncept privatnog na pozornici javnog = J. Todorovi}, Koncept privatnog na pozor-
nici javnog – privatni `ivot na mitropolitskom dvoru u 18. veku, in: Privatni `ivot u srpskim
zemqama u osvit modernog doba, ed. A. Foti}, Beograd 2005, 655–686.
Todorovi}, Iz zbirke medaqa Numizmati~ko-epigrafskog odeqewa = N. Todorovi}, Iz zbirke
medaqa Numizmati~ko-epigrafskog odeqewa Narodnog muzeja u Beogradu – Medaqe koje ilustruju
ratove s Turcima u XVI, XVII i XVIII veku, Zbornik Narodnog muzeja I (1958) 127–144.
Todorovi}, Jugoslovenske i inostrane medaqe = N. Todorovi}, Jugoslovenske i inostrane medaqe,
Beograd 1964.
Todorovi}, Po`areva~ki mir = N. Todorovi}, Po`areva~ki mir, 1718, u literaturi, graviri i
medaqerstvu, Zbornik Narodnog muzeja VIII (1975) 509–525.
Tomi}, Breg za razmi{qawe = V. Tomi}, Breg za razmi{qawe: Beograd na gravirama od XVI do XIX
veka, Beograd 2012.
To~anac, Beogradska i Karlova~ka mitropolija = I. To~anac, Beogradska i Karlova~ka mitro-
polija – proces ujediwewa (1722–1731), I^ LV (2007) 201–217.
To~anac, Srpski narodno-crkveni sabori = I. To~anac, Srpski narodno-crkveni sabori (1718–1735),
Beograd 2008.
Tri~kovi}, Beograd pod turskom vla{}u = R. Tri~kovi}, Beograd pod turskom vla{}u 1521–1804.
godine, in: Istorija Beograda, ed. Z. Antoni}, Beograd 1995, 91–141.
Tri~kovi}, Varo{ posle 1740. godine = R. Tri~kovi}, Varo{ posle 1740. godine, in: Istorija Beo-
grada 1, ed. V. ^ubrilovi}, Beograd 1974, 641–673.
Tri~kovi}, Glavna tvr|ava Carstva prema Evropi = R. Tri~kovi}, Glavna tvr|ava Carstva
prema Evropi, in: Istorija Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi}, Beograd 1974, 585–637.
Han, „Pjatogrla stakla” = V. Han, „Pjatogrla stakla” iz Gorweg grada Beogradske tvr|ave,
Arheolo{ki muzej na Makedonija, Zbornik posveten na Dim~e Koco, VI–VII, Skopje 1975,
317–326.
Cuwak, Smederevska tvr|ava = M. Cuwak, Smederevska tvr|ava, novija istra`ivawa, Smederevo
1998.
^ubrilovi}, Razvoj privrede 1740–1788 = V. ^ubrilovi}, Razvoj privrede 1740–1788, in: Istorija
Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi}, Beograd 1974, 674–693.
[abanovi}, Beograd kao upravno-vojno i privredno sedi{te = H. [abanovi}, Beograd kao
upravno-vojno i privredno sedi{te u XVI–XVII veku, in: Istorija Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi},
Beograd 1974a, 323–348.
[abanovi}, Grad i wegovo stanovni{tvo = H. [abanovi}, Grad i wegovo stanovni{tvo u
XVI–XVII veku, in: Istorija Beograda 1, ed. V. ^ubrilovi}, Beograd 1974b, 385–422.
[abanovi}, Urbani razvitak Beograda = H. [abanovi}, Urbani razvitak Beograda od 1521. do
1688. godine, GGB XVII (1970) 5–40.
[kalamera, Beogradska Nova dowa varo{ = @. [kalamera, Beogradska Nova dowa varo{ u XVIII
veku, GGB XVIII (1971) 53–75.
[kalamera, Lokacije nekih znamenitih beogradskih gra|evina = @. [kalamera, Lokacije nekih
znamenitih beogradskih gra|evina XVI i XVIII veka, GGB XX (1973) 171–187.
[kalamera, Mapa jednog dela Beogradskog distrikta = @. [kalamera, Mapa jednog dela
Beogradskog distrikta iz 1721. godine, GGB XVII (1970) 43–65.
[kalamera, Planovi barokne rekonstrukcije Beograda = @. [kalamera, Planovi barokne rekon-
strukcije Beograda iz 1717–1740. godine, UB 22 (1973) 13–18.
213 BIBLIOGRAFIJA

[kalamera, Popovi} M., Najstarija sa~uvana ku}a u Beogradu = @. [kalamera, M. Popovi},

Najstarija sa~uvana ku}a u Beogradu iz prve polovine XVIII veka, GGB XXIX (1982) 27–41.
[kalamera, Popovi} M., Urbani razvoj Dor}ola = @. [kalamera, M. Popovi}, Urbani razvoj
Dor}ola, GGB XXV (1978) 211–253.

Acerbi, The Austrian Imperial-Royal Army = E. Acerbi, The Austrian Imperial-Royal Army (Kaiserliche-
-Königliche Heer) 1805–1809: A Dictionary of K. K. Austrian Regimental Positions and Ranks,
http://www.napoleon-series.org/military/organization/Austria/ArmyStudy/c_AustrianArmy
Dictionary.html (25. 6. 2018).
Adamson, The Making of the Ancient-Regime Court = J. Adamson, The Making of the Ancient-Regime
Court 1500–1700, in: The Princely Courts of Europe: Ritual, Politics and Culture, ed. J. Adamson,
London 1999, 7–41.
Adshead, Salt and civilization = S. A. M. Adshead, Salt and civilization, London 1992.
Aggsbach’s Paleolithic Blog = Aggsbach’s Paleolithic Blog, Stone age after the Stone age: Gunflint,
http://www.aggsbach.de/2011/10/stone-age-after-the-stone-age-gun-flint/ (12. 1. 2018).
Andersson, Foreign Seductions = E. I. Andersson, Foreign Seductions: Sumptuary laws, consumption and
national identity in early modern Sweden, in: Fashionable Encounters: Perspectives and trends in textile
and dress in the Early Modern Nordic World, edd. T. E. Mathiassen, M-L. Nosch, M. Ringgaard, K.
Toftegaard, Oxbow Books, Oxford 2014, 21.
Aries, Weaver, The Hour of Our Death = P. Aries, H. Weaver, The Hour of Our Death: The Classic
History of Western Attitudes Toward Death over the Last One Thousand Years, New York 1982.
Atzmannstorfer et al., Much of the same? = J. Atzmannstorfer, A. Christian, H. Körbl, R. Starch, B.
Weisskopf, D. Weltin, Much of the same? Das Leben am Hof im Spiegel der Zeremonialprotokolle
(1652–1800). Ein quellenkritischer Werkstattbericht, in: Der Wiener Hof im Spiegel der Zeremonial-
protokolle (1652–1800). Eine Annäherung, Hrsg. von Irmgard Pangerl und Martin Scheutz, Innsbruck–
Wien–Bozen 2007, 229–253.
Austin, A Study and Some Hypotheses = R. J. Austin, A Study and Some Hypotheses Regarding Gunflint
Procurement, The Florida Anthropologist, Vol. 64, No. 2 (2011) 85–105.
Azinovi} Bebek, Novovjekovni nabo`ni predmeti = A. Azinovi} Bebek, Novovjekovni nabo`ni predmeti
na|eni prigodom arheolo{kih istra`ivanja na lokalitetima sjeverozapadne Hrvatske, doktorski rad,
Filozofski fakultet, Zagreb 2012 (u rukopisu).
Ágoston, Empires and warfare = G. Ágoston, Empires and warfare in east-central Europe, 1550–1750: the
Ottoman–Habsburg rivalry and military transformation, in: European Warfare, 1350–1750, edd. F.
Tallett, D. J. B. Trim, Cambridge 2010, 110–134.
Bassett, The Imperial Austrian army = R. Bassettt, For God and Kaiser – The Imperial Austrian army
from 1619 to 1918, New Haven and London 2015.
Bauer, Barock = H. Bauer, Barock: Kunst einer Epoche, Berlin 1992.
Bearzi, Bearzi, Architettura degli impianti = G. Bearzi, V. Bearzi, Architettura degli impianti. Da una
ricerca esemplificativa nel passato una prospettiva per il prossimo future, Tecniche Nuove, 1997.
Beki}, Novovjekovno staklo = L. Beki}, Novovjekovno staklo iz podmorja Istre i Dalmacije / Post-Medieval
glass from the seabed of Istria and Dalmatia, Muzej anti~kog stakla / Museum of ancient glass – Me|u-
narodni centar za podvodnu arheologiju u Zadru / International Centre for Underwater Archaeology
in Zadar, Zadar 2014.
Bernhart, Die Türken im Wandel des historischen Urteils = M. Bernhart, Die Türken im Wandel des his-
torischen Urteils: Eine medaillen geschichtliche Betrachtung, Monatshefte für Kunstwissenschaft 8(3)
(1915) 69–80.
Bernheimer, Georg Wilhelm Vestner und Andreas Vestner = F. Bernheimer, Georg Wilhelm Vestner und
Andreas Vestner: Zwei Nürnberger Medailleure, München 1984.
214 BIBLIOGRAFIJA

Biki}, Early Modern Period Pottery = V. Biki}, Early Modern Period Pottery from Belgrade: Production
and Consumption Models, in: Ceramics Between Change and Challenge, Between Past and Present, from
Baroque until Today, edd. B. Crvenkovi}, J. Popovi}, Museum of Applied Arts, Belgrade 2016, 28–33.
Biki}, Gradska keramika Beograda = V. Biki}, Gradska keramika Beograda (16–17. vek), Beograd 2003.
Biki}, The Haban pottery = V. Biki}, The Haban pottery from the Belgrade Fortress: Archaeological Contexts,
Chronology, Decorative Designs, Starinar LXII (2012) 205–227.
Biki}, Vise}i sve}njaci = V. Biki}, Vise}i sve}njaci sa podru~ja srednjovekovne Srbije, Annales – Series
Historia et Sociologia 18, 2 (2008) 361–368.
Biki}, Miladinovi}-Radmilovi}, Vojnik ili sve{tenik = V. Biki}, N. Miladinovi}-Radmilovi}, Vojnik ili
sve{tenik: slu~aj groba sa Beogradske tvr|ave, in: Bioarheologija na Balkanu. Metodolo{ke, komparativne i
rekonstruktivne studije `ivota u pro{losti. Radovi Bioarheolo{ke sekcije Srpskog arheolo{kog dru{tva, edd.
N. Miladinovi}-Radmilovi}, S. Vitezovi}, Beograd – Sremska Mitrovica 2016, 159–183.
Biki}, Vitezovi}, Bone working and the army = V. Biki}, S. Vitezovi}, Bone working and the army: An
early eighteen-century button workshop at the Belgrade fortress, in: Close to the bone: current studies in
bone technologies, ed. S. Vitezovi}, Belgrade 2016, 57–65.
Bla`ková, Matejková, Novoveká odpadní jímka = G. Bla`ková, K. Matejková, Novoveká otpadní jímka
z Pra`ského hradu, in: Castrum Pragense 13: Nálezy hmotné kultury z renesan~ních odpadních jímek z
Pra`ského hradu. Díl II. Studie, edd. G. Bla`ková, J. Vepreková, Archeologický ústav AV ^R, Praha
2016, 185–204.
Bojani, Ravanelli Guidoti, Fanfani, La donazione Galeazzo Cora = G. C. Bojani, C. Ravanelli Guidoti,
A. Fanfani, La donazione Galeazzo Cora – ceramiche dal medioevo al XIX secolo, Vol. 1, Museo
Internazionale delle ceramiche in Faenza, Fabri editori, Milano 1985.
Bonanni, Numismata Pontificum Romanorum = P. P. Bonanni, Numismata Pontificum Romanorum
quae a tempore Martini V. usque ad annum MDCXCIX vel authoritate publica vel privato genio in
lucem prodiere, explicata, ac multiplici eruditione sacra, & prophana illustrata, vol. I, Rome 1699, 192.
Borkowski, Rozrywka = T. Borkowski, Rozrywka – zabawki i drobna plastyka figuralna, in: Ze studiów
nad zyciem codziennym w šredniowiecznym miešcie. Parcele przy ulicy Wi;ziennej 10–11 we Wroclawiu,
Wratislavia Antiqua 1, edd. C. Buško, J. Piekalski, Wroclaw 1999, 187–201.
Böhmer, Keramikfunde = H. Böhmer, Keramikfunde aus dem Bürger- und Krämerhaus Residenzplatz 11
in Passau, Die Brandkatastrophen von 1442 und 1662 – ein Glücksfall die Keramikforschung, in: Keramik
und Technik, Internationale Fachtagung der Österreichischen Gesellschaft für Mittelalterarchäologie
zugleich, 43. Internationales Symposium Keramiforschung des Arbeitskreises für Keramikforschung,
Mautern an der Donau, 20. bis 25. September 2010, edd. S. Felgenhauer-Schmiedt, N. Hofer, K.
Kühtreiber, G. Scharrer-Li{ka, Beiträge zur Mittelalterarchäologie in Österreich 27 (2011), 165–172.
Brandl, Characterisation of Middle European = M. Brandl, Characterisation of Middle European Chert
Sources, A Multi Layered Approach to Analysis, unpublished dissertation, Universität Wien, Wien 2013.
Brandl et al., Raw Material Analysis = M. Brandl et al. 2013, Raw Material Analysis of Military Gung-
lints from Schloss Neugebäude, Vienna, Austria, 5th Arheoinvest Symposium, Stories Written in Stone,
International Symposium on Chert and Other Knappable Materials, Programme and Abstracts, Iaæi
20–24. 8. 2013, 65.
Brewster, The Edinburgh Encyclopaedia = D. Brewster, The Edinburgh Encyclopaedia, Volume 5, Edin-
burgh 1830.
Broucek, Im Kampf gegen Franzosen und Türken = P. Broucek, Im Kampf gegen Franzosen und Türken,
in: Welt des Barock, Hrgb. von Rupert Feuchtmüller und Elisabeth Kovács, Wien 1986, 105–122.
Buisseret, Monarchs, Ministers, and Maps = D. Buisseret (ed.), Monarchs, Ministers, and Maps: The
Emergence of Cartography a Tool of Government in Early Modern Europe, Chicago 1992, 1–4.
Bursche, Tafelzier des Barock = S. Bursche, Tafelzier des Barock, München 1974.
Castillo Cardenas, Pharmaceutical glass = K. Castillo Cardenas, Pharmaceutical glass in post-medieval
London: a proposed typology, London Archaeologist 2013/2014, 309–315.
215 BIBLIOGRAFIJA

Chelidonio, Woodall, Italian firesteel flints = G. Chelidonio, J. N. Woodall, Italian firesteel flints and
gunflint workshop traces, Archäologische Informationen 39 (2017), Early View,
https://journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/arch-inf/article/viewFile/42478/36214), (12. 1. 2018).
Cochran, Beaudry, Material culture studies = M. D. Cochran, M. C. Beaudry, Material culture studies
and historical archaeology, in: The Cambridge companion to historical archaeology, edd. D. Hicks, M. C.
Beaudry, Cambridge 2006, 191–204.
Courbon, DE CORDES-SUR-CIEL (Tarn) A KYFFHAUSER (Thuringe) = P. Courbon, DE
CORDES-SUR-CIEL (Tarn) A KYFFHAUSER (Thuringe). Les puits à eau de grande profondeur,
2016/2017, 1–19.
Crnobrnja, Spomen medalje izdate povodom austrijskog osvajanja Beograda = N. Crnobrnja, Spomen
medalje izdate povodom austrijskog osvajanja Beograda 1688, 1717. i 1789. godine i Po`areva~kog mira
1718. godine iz Zbirke Muzeja grada Beograda, Dinar 23 (2004) 61–64.
Cserey, Nachahmungen = É. Cserey, Nachahmungen von Nürnberger Renaissance ofenkacheln, Ars deco-
rativa 22 (2003) 7–25.
]orovi}, Blagojevi}, Water, society and urbanization in the 19th century Belgrade = D. ]orovi}, Lj.
Blagojevi}, Water, society and urbanization in the 19th century Belgrade: Lessons fro adaptation to the cli-
mate change, Spatium International Review 28 (2012) 53–59.
Dabi}, The Habsburg-Ottoman War = V. S. Dabi}, The Habsburg-Ottoman War of 1716–1718 and
Demografhic Changes War-Afflicted Territories, in: The Peace of Passarowitz 1718, edd. Ch. Ingrao, N.
Samard`i}, J. Pe{alj, Indiana 2011, 191–208.
Danelzik-Brüggemann, Ereignisse und Bilder = C. Danelzik-Brüggemann, Ereignisse und Bilder:
Bildpublizistik und politische Kultur in Deutschland zur Zeit der Französischen Revolution, Berlin 1996.
Das Hausbuch der Mendelschen Zwölfbrüderstiftung = Das Hausbuch der Mendelschen Zwölfbrüder-
stiftung in Nürnberg – Deutsche Handwerksbilder des 15. und 16. Jahrhunderts, Bruckmann, München
1965 (Originale in der Nürnberger Stadtbibliothek).
http://homepage.univie.ac.at/rudolf.koch/mendel/m_inh.htm (15. 6.2014).
Day, Cooking in Europe = I. Day, Cooking in Europe 1650–1850, Westport, Connecticut and London
2008.
De Missy, Histoire militaire du prince = J. R. De Missy, Histoire militaire du prince Eugène de Savoie, du
prince et duc de Marlborough, et du prince de Nassau-Frise, T. 1, La Haye 1729.
Disselkamp, Barockheroismus = M. Disselkamp, Barockheroismus. Konzeptionen ‘politischer’ Größe in
Literatur und Traktatistik des 17. Jahrhunderts, Tübingen 2002.
Duffy, The Fortress in the Age of Vauban and Frederick the Great = C. Duffy, The Fortress in the Age of
Vauban and Frederick the Great 1660–1789, Routledge 2015.
Engelbrecht, Theatre de la milice etrangere = M. Engelbrecht, Theatre de la milice etrangere, priredili Lj.
Dabi}, M. Pekovi}, Beograd 2014.
Erdmannsdörffer, Deutsche Geschichte II = B. Erdmannsdörffer, Deutsche Geschichte II, Berlin 1893.
Erlach, Bernhard, Entwurff Einer Historischen Architectur = F. Erlach, J. Bernhard, Entwurff Einer
Historischen Architectur: in Abbildung unterschiedener berühmten Gebäude des Alterthums und fremder
Völcker; umb aus den Geschicht-büchern, Gedächtnüß-münzen, Ruinen, und eingeholten wahrhafften
Abrißen, vor Augen zu stellen, Leipzig 1725, 95 (https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/fischer1725).
Fingerlin, Gürtel = I. Fingerlin, Gürtel des hohen und späten Mittelalters, Deutscher Kunstverlag, Berlin
1971.
Foti}, Belgrade: A Muslim and Non-Muslim Cultural Centre = A. Foti}, Belgrade: A Muslim and Non-
Muslim Cultural Centre (Sixteenth-Seventeenth Centuries), in: Provincial Elites in the Ottoman
Empire, ed. A. Anastasopulous, Rethymno 2005, 51–75.
Fragnito, Cardinals’ Courts = G. Fragnito, Cardinals’ Courts in Sixteenth-Century Rome, JMH Vol. 65,
No. 1 (1993) 26–56.
216 BIBLIOGRAFIJA

Freedberg, The Power of Images = D. Freedberg, The Power of Images: Studies in the History and Theory
of Response, Chicago 1991.
Füssel, Der inszenierte Tod = M. Füssel, Der inszenierte Tod. Militärische Sterbe- und Beerdigungsrituale
im Kontext des Siebenjährigen Krieges, in: Übergänge schaffen. Ritual und Performanz in der frühneu-
zeitlichen Militärgesellschaft, edd. R. Pröve, C. Winkel, Göttingen 2012, 127–152.
Füssel, Der Krieg = M. Füssel, Der Krieg als Inszenierung und Wissensschauplatz im 17. und 18. Jahr-
hundert, Metaphorik 14 (2008) 205–230.
Gaji}-Kva{~ev et al., Archaeometric study of painted pottery = M. Gaji}-Kva{~ev, V. Biki}, V. J. Wright,
I. Radosavljevi} Evans, Lj. Damjanovi}-Vasili}, Archaeometric study of 17th/18th century painted pottery
from the Belgrade Fortress, Journal of Cultural Heritage 32 (2018) 9–21.
Garády, Agyagmuvesség = S. Garády, Agyagmuvesség, Budapest története a török korban, in: Fekete L.
(szerk.), Budapest 1944, 382–401.
Gariglio, 1706, l’assedio di Torino = D. Gariglio, 1706, l’assedio di Torino, BLU Edizioni, 2005.
Garwood, Cross-Cultural Exchange = S. Garwood, Cross-Cultural Exchange in the Post-Medieval Adriatic:
An examination of glass artefacts from the 15th through mid-18th centuries, A thesis submitted in partial
fulfilment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, The University of Sheffield,
Faculty of Arts and Humanities, Department of Archaeology, September 2017.
Gebert, Der Handelsmann Johann Ferber und Rechenpfenningmacher = C. F. Gebert, Der Handelsmann
Johann Ferber und Rechenpfenningmacher, Mitteilungen der Bayerischen Numismatischen Gesellschaft
XXXV (1918) 129–138.
Gerlind, Müller, Philipp Heinrich = W. Gerlind, Müller, Philipp Heinrich, Neue Deutsche Biographie 18
(1997) 468.
Goloubeva, The Glorification of Emperor = M. Goloubeva, The Glorification of Emperor Leopold I in
Image, Spectacle and Text, Mainz 2000.
Grew, de Neergaard, Shoes and pattens = G. Grew, M. de Neergaard, Medieval finds from excavations in
London: 2, Shoes and pattens, illustration by S. Mitford, London 2001.
Gutkas, Prinz Eugen von Savoyen = K. Gutkas, Prinz Eugen von Savoyen, Feldherr und Staatsmann, in:
Prinz Eugen und das barocke Österreich: Ausstellung der Republik Österreich und das Landes Nieder-
österreich, Wien 1986, 5–32.
Hauenfels, Visualisierung von Herrschaftsanspruch = T. Hauenfels, Visualisierung von Herrschaftsan-
spruch. Die Habsburger und Habsburg-Lothringer in Bildern, Wien 2005.
Hirsch, Die Medaillen auf den Entsatz Wiens = A. Hirsch, Die Medaillen auf den Entsatz Wiens 1683,
Troppau 1883.
Hofer, Handbuch = N. Hofer (ed.), Handbuch zur Terminologie der mittelalterlichen und neuzeitlichen
Keramik in Österreich, Fundberichte aus Österreich Materialhefte A, Sonderheft 12, Wien 2010.
Horvat, Biondi}, Keramika i staklo 17. i 18. stolje}a = I. Horvat, R. Biondi}, Keramika i staklo 17. i 18.
stolje}a iz starog franjeva~kog manastira, Katalog izlo`be, Muzej Slavonije, Osijek 2007.
Houston, Stroyan Firearms, An Illustrated History = R. Houston, C. Stroyan (edd.), Firearms, An
Illustrated History, Dorling Kindersley Limited, New York 2014.
Höpfl, Jesuit Political Thought = H. Höpfl, Jesuit Political Thought: The Society of Jesus and the State, c.
1540–1630, Cambridge 2004.
Hurst, Neal, van Beuningen, Pottery = J. G. Hurst, D. S. Neal, H. J. E. van Beuningen, Pottery produced and
traded in north-west Europe 1350–1650, Rotterdam papaers VI: A contribution to medieval archaeology,
Rotterdam 1986.
Ingrao, Habzbur{ka monarhija = ^. Ingrao, Habzbur{ka monarhija 1618–1815, Beograd 2014.
Jaworski, Šlady obróbki surowca košcianego i rogowego = K. Jaworski, Šlady obróbki surowca košcianego i
rogowego, in: Ze studiów nad zyciem codziennym w šredniowiecznym miešcie. Parcele przy ulicy Wi;ziennej
10–11 we Wroclawiu, Wratislavia Antiqua 1, edd. C. Buško, J. Piekalski, Wroclaw 1999, 70–92.
217 BIBLIOGRAFIJA

Kaltenberger, Die frühneuzeitliche Malhornware = A. Kaltenberger, Die Grabungen des Österreichischen

Archäologischen Institut im ehem. Benediktinerkloster (“Schloss”) Mondsee III, Die frühneuzeitliche
Malhornware, Jahrbuch des Oberösterreichischen Musealvereines 141/I (1996) 187–227.
Kaltenberger, Keramik des Mittelalters und der Neuzeit in Oberösterreich 1 = A. Kaltenberger, Keramik
des Mittelalters und der Neuzeit in Oberösterreich, Band 1: Grundlagen. Studien zur Kulturgeschichte
von Oberösterreich 23 – NEARCHOS Band 17, Bibliothek der Provinz, Innsbruck 2007.
Kaltenberger, Keramik des Mittelalters und der Neuzeit in Oberösterreich 2 = A. Kaltenberger, Keramik
des Mittelalters und der Neuzeit in Oberösterreich, Band 2: Katalog. Studien zur Kulturgeschichte von
Oberösterreich 24 – NEARCHOS Band 18, Bibliothek der Provinz, Innsbruck 2007.
Kantorowicz, The King’s Two Bodies = E. H. Kantorowicz, The King’s Two Bodies: A Study in Mediaeval
Political Theology, Princeton 1997.
Kaufmann, Court, Cloister, and City = T. C. Kaufmann, Court, Cloister, and City, The Art and Culture
of Central Europe, Chicago 1995.
Kitsikopoulos, Innovation and Technological Diffusion = H. Kitsikopoulos, Innovation and Techno-
logical Diffusion: An economic history of early steam engines, Routledge 2015.
Knaap, Meditation, Ministry, and Visual Rhetoric = A. C. Knaap, Meditation, Ministry, and Visual
Rhetoric in Peter Paul Rubens’s Program for the Jesuit Church in Antwerp, in: The Jesuits II: cultures, sciences,
and the arts, 1540–1773, edd. J. W. O’Malley et al., Toronto 2006, 157–181.
Knapp, Tüskes, Emblematics in Hungary = É. Knapp, G. Tüskes, Emblematics in Hungary: a study of
the history of symbolic representation in Renaissance and Baroque literature, Tübingen 2003.
Kondorosy, Cseréppipák a Budai = S. Kondorosy, Cseréppipák a Budai felso vízivárosból, Budapest Régiségei
41 (2007) 249–280.
Kovács, 16th–18th century Hungarian pottery types = G. Kovács, 16th–18th century Hungarian pottery types,
Antaeus 19–20 (1990–1991) 169–180.
Kowalska, Leatherworking = A. B. Kowalska, Leatherworking in Late Medieval Szczecin Chyzynska
Neighbourhood, Szczecin 2013.
Krenn et al., Koch- und Taferlgeschirr = M. Krenn, J. Kraschitzer, D. Schön, J. Wagner, Koch- und
Taferlgeschirr des 18. Jahrhunderts, Ein Keramikfunkomplex aus Melk, Niederösterreich, Fundberichte
aus Österreich Materialheft A 17, Wien 2007.
Kucher, The Water Supply System of Siena = M. P. Kucher, The Water Supply System of Siena, Italy: The
Medieval Roots of the Modern Networked City, Psychology Press, 2005.
Langer, Serbien unter der Kaiserlichen Regierung = J. Langer, Serbien unter der Kaiserlichen Regierung
1717–1739, /poseban otisak/ Mittheilungen des k. k. Kriegsarchivs, Bd. III, Wien 1889, 155–247.
Langins, Conserving the Enlightenment = J. Langins, Conserving the Enlightenment: French Military
Engineering from Vauban to the Revolution, MIT Press, 2004.
Laslett, Clarke, Houseful and household in an eighteenth-century Balkan city = P. Laslett, M. Clarke,
Houseful and household in an eighteenth-century Balkan city. A tabular analysis of the listing of the
Serbian sector of Belgrade in 1733–4, in: Household and family in past time, edd. P. Laslett, R. Wall,
Cambridge 20082, 375–400.
Lech, Mining and Distribution = J. Lech, Mining and Distribution of Siliceous Rocks Among the First
Farming Communitiesin Eastern Central Europe – a review, in: Chipped Stone Industries of the Early
Farming Cultures in Europe, Archaeologia interregionalis, eds. J. K. Kozlowski, S. K. Kozlowski, Krakow
1988, 369–380.
Leech, The processional city = R. Leech, The processional city: some issues for historical archaeology, in: The
Familiar Past? : Archaeologies of later historical Britain, edd. S. Tarlow, S. West, Routledge–London
1999, 19–34.
Losier, Bouteilles et flacons = C. Losier, Bouteilles et flacons: Les Contenants utilitaires français du début
du XVIIIe siècle au début du XIXe siècle, Aspects techniques et sociaux, Journal of glass studies 54 (2012)
151–179.
218 BIBLIOGRAFIJA

Lucas, Voyage du sieur Paul Lucas = L. Paul, Voyage du sieur Paul Lucas fait en MDCCXIV, &c. par ordre
de Louis XIV, dans la Turquie, l’Asie, Sourie, Palestine, Haute et Basse Egypte, &c…, vol. I, Amsterdam,
Steenhouwer & Uytwerp, 1720.
Lucke, Sylloge numismatum elegantiorum = J. J. Lucke, Sylloge nvmismatvm elegantiorvm, quae diuersi
impp: reges, principes, comites, respublicae diuersas ob causas ab anno 1500. ad annum usq. 1600 cudi fecerunt,
concinnata & historica narratione (sed breui) illustrata, Starassburg 1620.
https://gallica.bnf.fr//ark:bpt6k96568379.textelmage (28. 9. 2018).
Lyster, The Citadel of Cairo = W. Lyster, The Citadel of Cairo: A History and Guide, Cairo 1990.
Malnar, Marjani}, Labus, Gradnja hrama Sv. oca Nikolaja u Rijeci = B. Malnar, D. Marjani}, N. Labus,
Gradnja hrama Sv. oca Nikolaja u Rijeci 1717–1746. – Dokumenti, Artefakti 6–7 (2004) 35–165.
Mandi}, Medalje izdate povodom zauze}a Beograda = R. Mandi}, Medalje izdate povodom zauze}a
Beograda 1688, 1717. i 1798. godine iz Zbirke Narodnog muzeja u Beogradu, Dinar 26 (2006) 60–64.
Manzo, Peirone, I GIORNI DELL’ASSEDIO = L. Manzo, F. Peirone, I GIORNI DELL’ASSEDIO,
Torino 2006.
Maravall, Culture of the Baroque = J. A. Maravall, Culture of the Baroque, Analysis of a Historical Structure,
Theory and History of Literature, Volume 25, Minneapolis 1986.
Matsche, Die Kunst im Dienst der Staatsidee Kaiser Karls VI = F. Matsche, Die Kunst im Dienst der
Staatsidee Kaiser Karls VI: Ikonographie, Ikonologie und Programmatik des “Kaiserstils” I, Berlin – New
York 1981.
McIver, Cooking and Eating = K. A. McIver, Cooking and Eating in Renaissance Italy – From Kitchen to
Table, London 2014.
McLoughlin, Authoring war = C. M. McLoughlin, Authoring war: the literary representation of war from
the Iliad to Iraq, Cambridge 2011.
McNulty, Common beverage bottles = R. H. McNulty, Common beverage bottles: their production, use,
and forms in seventeenth- and eighteenth- century Netherlands, Part I, Journal of Glass Studies XIII
(1971) 91–119.
Meecham-Jones, ‘He In Salte Teres Dreynte’ = S. Meecham-Jones, ‘He In Salte Teres Dreynte’: Under-
standing Troilus’s Tears, in: Emotions and War: Medieval to Romantic Literature, edd. S. Downes et al.,
New York 2015, 77–97.
Melchior-Bonnet, The Mirror = S. Melchior-Bonnet, The Mirror: A History, New York 2002.
Mérot, Der Held in der französischen Malerei = A. Mérot, Der Held in der französischen Malerei des 17.
Jahrhunderts, in: Triumph und Tod des Helden. Europäische Historienmalerei von Rubens bis Manet,
edd. M. Ekkehard, A. Repp-Eckert, Mailand 1988, 30–38.
Mésárosz, Szekszárd = G. Mésárosz, Szekszárd és környéke törökös díszítésu kerámiai emlékei, Szekszárd
1968.
Mesinger, Traktat o medalji = B. Mesinger, Traktat o medalji, Osijek 1987, 7–33.
Micara, Alexandria, Egypt = L. Micara, Alexandria, Egypt. The role of the harbours and fortifications in
the formation of the Mediterranean city’s image, in: Defensive Architecture of the Mediterranean. XV to
XVIII Centuries: Vol. V, ed. V. Echarri Iribarren, Fortmed 2017, 271–276.
Milo{evi}, Propagandna kampanja be~kog dvora = A. Milo{evi}, Propagandna kampanja be~kog dvora u
Austrijsko-turskom ratu 1716–1718. godine na kartama i gravirama, Kultura: ~asopis za teoriju i sociolo-
giju kulture i kulturnu politiku 131 (2011) 92–111.
Milo{evi}, The Festival Book for the Exchange = A. Milo{evi}, The Festival Book for the Exchange of
Austrian and Turkish Deputation in 1719, in: The Peace of Passarowitz, 1718, edd. C. Ingrao, N. Samard`i},
J. Pe{alj, West Lafayette 2011, 239–253.
Mitrovi}, The Peace of Passarowitz = K. Mitrovi}, The Peace of Passarowitz and the Re-establishment of
the Catholic Dioecesan Administration in Belgrade and Smederevo, in: The Peace of Passarowitz, 1718,
edd. C. Ingrao, N. Samard`i}, J. Pe{alj, Indiana 2011, 212–214.
219 BIBLIOGRAFIJA

Muller, Jesuit Uses of Art = J. Muller, Jesuit Uses of Art in the Province of Flanders, in: The Jesuits II: cultures,
sciences, and the arts, 1540–1773, edd. J. W. O’Malley et al., Toronto 2006, 113–156.
Mumford, The city in history = L. Mumford, The city in history, its origins, its transformations and its
prospects, New York 1961.
Müller, Vogel, Atlas Arhitekture = W. Müller, G. Vogel, Atlas Arhitekture. Istorija graditeljstva od roma-
nike do danas, tom 2, Beograd 2005.
Oleson, Greek and Roman Mechanical Water-Lifting Devices = J. P. Oleson, Greek and Roman Mecha-
nical Water-Lifting Devices: The History of a Technology, Springer Science & Business Media, 1984.
Orser, Historical Archaeology = C. E. Orser, Jr., A Historical Archaeology of the Modern World, Springer
– New York 1996.
Orvieto = “Orvieto – Caput Etruriae”, GAL Trasimeno Orvietano, Orvieto 2015.
Ottenfeld, Teuber, Die österreichische Armee = R. von Ottenfeld, O. Teuber, Die österreichische Armee
von 1700 bis 1867, Akad. Druck-u, Verlagsanstalt, Graz 1971.
Papastratos, Paper Icons = D. Papastratos, Paper Icons, Greek Orthodox Religious Engravings 1665–1899,
II, Athens 1990, 531.
Parrott, From military enterprise to standing armies = D. Parrott, From military enterprise to standing
armies: war, state, and society in western Europe, 1600–1700, in: European Warfare, 1350–1750, edd. F.
Tallett, D. J. B. Trim, Cambridge 2010, 74–95.
Parshall, Prints as Objects of Consumption = P. Parshall, Prints as Objects of Consumption in Early
Modern Europe, Journal of Medieval and Early Modern Studies 28 (1998) 19–36.
Pilsitz, Architektonische entwicklung = M. Pilsitz, Architektonische entwicklung Historischer Fabrikbauten
im Siedlungsgebiet des Heutigen Budapest zwischen 1815 und 1915 unter besonderer berücksichtigung der
Brauereien, PhD Thesis, 2015.
Pollak, Cities at War in Early Modern Europe = M. Pollak, Cities at War in Early Modern Europe,
Cambridge 2010.
Polleross, “Pro decore Majestatis” Zur Repräsentation Keiser Leopold I. = F. Polleross, “Pro decore
Majestatis” Zur Repräsentation Keiser Leopold I. in Architektur, Bilder und Angewante Kunst, Jahrbuch
des Kunsthistorischen Museums Wien 4/5 (2002/2003) 191–295.
Polleroß, Zur Repräsentation der Habsburger = F. B. Polleroß, Zur Repräsentation der Habsburger in
der bildenden Kunst, in: Welt des Barock, edd. R. Feuchtmüller, E. Kovács, Wien 1986, 87–104.
Pulselli et al., An emergy evaluation of a medieval water management system = R. M. Pulselli, B.
Rugani, E. Tiezzi, N. Marchettini, An emergy evaluation of a medieval water management system: the
case of the underground “Bottini” in Siena (Italy), WIT Transactions on Ecology and the Environment 128
(2010) 369–374.
Radek, Przynaleznoš} gatunkowa skór = T. Radek, Przynaleznoš} gatunkowa skór z dzialki przy ul.
Wi;ziennej 11, in: Ze studiów nad zyciem codziennym w šredniowiecznym miešcie. Parcele przy ulicy
Wi;ziennej 10–11 we Wroclawiu, Wratislavia Antiqua 1, edd. C. Buško, J. Piekalski, Wroclaw 1999,
95–105.
Rafaelli, Rame d’arte = U. Rafaelli (ed.), Rame d’arte – Dalla preistoria al XX secolo nelle Alpi centro-ori-
entali, a cura di U. Rafaelli, Provincia autonoma, Servizio beni culturali Castello del Buonconsiglio,
Monumenti e collezioni provinciali, Trento 1998.
Ray, Seven Partly Underground Rooms and Buildings = M. A. Ray, Seven Partly Underground Rooms
and Buildings for Water, Ice, and Midgets, Pamphlet Architecture 20 (1997) 78.
Riccetti, Antonio da Sangallo il Giovane in Orvieto = L. Riccetti, Antonio da Sangallo il Giovane in Orvieto.
Una lettera ed altri documentiinediti, Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz 42. Bd.,
H. 1 (1998) 67–100.
Ridovics, Haider, The history of the Hungarian pipemaker’s craft = A. Ridovics, E. Haider (edd.), The
history of the Hungarian pipemaker’s craft. Hungarian history through the pipemaker’s art, Budapest 2000.
220 BIBLIOGRAFIJA

Sammlung Julius, Krieg und Frieden in der Medaille und in der Gedenkmünzen = Sammlung Julius,
Krieg und Frieden in der Medaille und in der Gedenkmünzen I. Teil bis 1740, Heidelberg 1958.
Schmoldt, Die Nadelstiche des Kupferstechers = W. Schmoldt, Die Nadelstiche des Kupferstechers:
Graphische Porträts als Mittel der Propaganda, in: Krieg der Bilder: Druckgraphik als Medium politischer
Auseinandersetzung im Europa des Absolutismus, ed. W. Cilleßen, Berlin 1997, 67–75.
Schnapper, The King of France as Collector = A. Schnapper, The King of France as Collector in the
Seventeenth Century, JIH Vol. 17, No. 1 (1986) 185–202.
Schneider, Medaillen und Schaumünzen des Barock und Rokoko = R. Schneider, Medaillen und
Schaumünzen des Barock und Rokoko, Osnabrück 1988.
Schumann, Die andere Sonne = J. Schumann, Die andere Sonne. Kaiserbild und Medienstrategien im
Zeitalter Leopolds I., Berlin 2003.
Sedlá~ková, From the Gothic period to the Renaissance = H. Sedlá~ková, From the Gothic period to the
Renaissance, Glass in Moravia 1450 – circa 1560, in: Studies in post-medieval archaeology 2: Material culture
from the end of the 15th century and its reflection in archaeological, written and iconographic sources, ed.
J. @egklitz, ARCHAIA, Praha 2007, 181–226.
Silver, Marketing Maximilian = L. Silver, Marketing Maximilian: the visual ideology of a Holy Roman
Emperor, Princeton 2008.
Simi}, Patriotism and Propaganda = V. Simi}, Patriotism and Propaganda: Habsburg Media Promotion of
the Peace Treaty of Passarowitz, in: The Peace of Passarowitz, 1718, edd. C. Ingrao, N. Samard`i}, J. Pe{alj,
West Lafayette, Indiana 2011, 267–290.
Sloos, Warfare and the Age of Printing = L. Ph. Sloos, Warfare and the Age of Printing. Catalogue of Early
Printed Books from before 1801 in Dutch Military Collections, Vol. 1, Leiden–Boston 2008.
Stefanovi}-Vilovsky, Belgrad unter der Regierung = T. Stefanovi}-Vilovsky, Belgrad unter der Regierung
Kaiser Karls VI: (1717–1739) mit Benützung archivalischer und anderer Quellen, Wien 1908.
[ari}, Artefakti od okresanog kamena = J. [ari}, Artefakti od okresanog kamena u starijem i srednjem
neolitu na tlu Srbije, Beograd 2014.
[imek, Srednjovjekovno staklo iz Vara`dina = M. [imek, Srednjovjekovno staklo iz Vara`dina, Archae-
ologia Adriatica 4.1 (2011) 307–324.
[kalji}, Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku = A. [kalji}, Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Sarajevo
1985 (peto izdawe).
Tallett, War and Society = F. Tallett, War and Society in early-modern Europe, 1495–1715, Routledge –
London, New York 1992.
Tarcsay, Zum Stand der mittelalterlichen und neuzeitlichen Glasforschung = K. Tarcsay, Zum Stand
der mittelalterlichen und neuzeitlichen Glasforschung in Ostösterreich, in: Auf gläsernen Spuren, Der
Beitrag Mitteleuropas zur archäologisch-historischen Glasforschung, edd. S. Felgenhauer-Schmiedt, A.
Eibner, H. Knittler, Beiträge zur Mittelalterarchäologie in Österreich 19, Wien 2003, 165–178.
Thieme, Becker, Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler = U. Thieme, F. Becker, Allgemeines
Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart 36 (1992) 232–233.
Tomka, Excavated pipes = G. Tomka, Excavated pipes from the 16th to the 18th century in Hungary, in:
The history of the Hungarian pipemaker’s craft. Hungarian history through the pipemaker’s art, edd. A.
Ridovics, E. Haider, Budapest 2000, 25–32.
Uzelac, Balthazar Neumann i Barokni Beograd = Z. Uzelac, Balthazar Neumann i Barokni Beograd –
jedna reinterpretacija Sagallovog bunara iz Orvijeta, ^P 7–8 (1988) 31–34.
Vanino, Isusovci u Beogradu = M. Vanino, Isusovci u Beogradu u XVII i XVIII stolje}u, Vrela i prinosi 4
(1934) 1–4.
Veit, Medaillen und Münzen = L. Veit, Medaillen und Münzen, Anzeiger des Germanischen National-
museum (1962) 122–137.
221 BIBLIOGRAFIJA

Vizi, A kora újkori kerámia = M. Vizi, A kora újkori kerámia feldolgozásának módszerei. Az Ozorai
várkastély leletanyagának adatbázisáról, in: Archaeology of the Middle Ages and the Early Modern
Period in Hungary, II, edd. E. Benko, G. Kovács, Budapest 2010, 817–838.
Vocelka, Glanz und Untergang der höfischen Welt = K. Vocelka, Glanz und Untergang der höfischen
Welt: Repräsentation, Reform und Reaktion im habsburgischen Vielvölkerstaat, Wien 2004.
Volkmann, Die Architektur des 18. Jahrhunderts = S. Volkmann, Die Architektur des 18. Jahrhunderts
im Temescher Banat, PhD Thesis, Heidelberg 2001.
Wachowski, Militaria = K. Wachowski, Militaria, in: Ulice sredniowiecznego Wroclawia, Wratislavia
Antiqua 11, edd. J. Piekalski, K. Wachowski, Wroclaw 2010, 179–183.
Weber, Die Medaille = I. S. Weber, Die Medaille, ein wichtiges Medium der Propaganda während der
Türkenkriege, in: Diplomaten und Wesire. Krieg und Frieden im Spiegel türkischen Kunsthandwerks, ed.
P. Schienerl, München 1988, 51–70.
Weber, Seelig, Kürfürst Max Emanuel, Bayern und Europa = I. S. Weber, L. Seelig, Kürfürst Max
Emanuel, Bayern und Europa um 1700 (Band II), München 1976.
Weifert, Meine Sammlung von Medaillen auf die Eroberungen Belgrads = H. Weifert, Meine Sammlung
von Medaillen auf die Eroberungen Belgrads in den Jahren 1688, 1717 und 1789 und den Frieden von
Passarowitz 1718, Wien 1893.
Weiner, On Gunflint Manufacture in Germany = J. Weiner, On Gunflint Manufacture in Germany,
Archäologische Informationen 39 (2016) 247–264.
West, Introduction = S. West, Introduction, in: The Familiar Past?: Archaeologies of later historical Britain,
edd. S. Tarlow, S. West, Routledge–London 1999, 1–15.
Winter, Glanz des Hauses Habsburg = H. Winter, Glanz des Hauses Habsburg. Die habsburgische
Medaille im Münzkabinett des Kunsthistorischen Museums, Wien 2009.
Wišniewski, Wyroby kamienne = A. Wišniewski, Wyroby kamienne, in: Ze studiów nad zyciem codziennym
w šredniowiecznym miešcie. Parcele przy ulicy Wi;ziennej 10–11 we Wroclawiu, Wratislavia Antiqua 1,
edd. C. Buško, J. Piekalski, Wroclaw 1999, 120–135.
Wohlfahrt, Christian Wermuth = C. Wohlfahrt, Christian Wermuth: ein deutscher Medailleur der
Barockzeit, London 1992.
Wolff, The Singing Turk = L. Wolff, The Singing Turk: Ottoman Power and Operatic Emotions on the
European Stage from the Siege of Vienna to the Age of Napoleon, Stanford 2016.
Woodall et al., Gunflint Production = J. N. Woodall et al., Gunflint Production in the Monti Lessini,
Italy, Historical Archaeology, Vol. 31, Issue 4 (1997) 15–27.
Wrede, Das Reich und seine Feinde = M. Wrede, Das Reich und seine Feinde. Politische Feindbilder in
der reichspatriotischen Publizistik zwischen Westfälischem Frieden und Siebenjährigem Krieg, Mainz 2004.

https://bildsuche.digitale-sammlungen.de/index.html?c=viewer&bandnummer=bsb00090475& pimage
=00001&v=150&nav=&l=fr
https://calisphere.org/item/ark:/13030/kt8489r2b0/
http://digitale.bibliothek.uni-halle.de/id/5384101)
http://eng.travelogues.gr/item.php?view=45384
http://www.archivinformationssystem.at/detail.aspx?ID=1999543
http://www.inorvieto.it/pozzo-di-san-patrizio/
http://www.mairie-herserange.fr/mes-loisirs/culture/office-de-tourisme-du-pays-de-longwy/
http://www.museotorino.it/view/s/ca7f360517df46928fdaa89895a8fc36
http://www.tumblr.com/tagged/flintlock+mechanism
wikimedia.org/wiki/File:Vienna_-_Plague_Column_-_engraving.jpg
 REPRODUKOVANE PREDMETE ^UVAJU:
Arheolo{ki institut, Beograd
Arhiv SANU u Sremskim Karlovcima
Komorni arhiv / Arhiv finansijskih i sudskih komora, Be~
Austrijska galerija Belvedere, Be~
Austrijski dr`avni arhiv, Be~
Biblioteka Matice srpske, Novi Sad
Britanska biblioteka, London
Glavni zemaqski arhiv, Karlsrue
Muzej grada Beograda
Muzej grada Novog Sada
Muzej Srpske pravoslavne crkve, Beograd
Narodna biblioteka Srbije, Beograd
Narodni muzej u Beogradu
Nema~ka gradska biblioteka, Berlin
Pedago{ki muzej, Beograd
Ratni arhiv u Be~u
Univerzitetska biblioteka „Svetozar Markovi}”
Univerzitetska i dr`avna biblioteka Saksonija-Anhalt, Hale

FOTOGRAFIJE I CRTE@I:
Arheolo{ki institut, Beograd (Slavica Markovi}, Ugqe{a Vojvodi})
Zavod za za{titu spomenika kulture grada Beograda
JP „Beogradska tvr|ava”
Foto-dokumentacija Milo{a Juri{i}a

Þ
CIP – Katalogizacija u publikaciji
Narodna biblioteka Srbije, Beograd

94(497.11 Beograd)"1717/1739"(082)

BAROKNI Beograd : preobra`aji 1717–1739. / [urednik Vesna Biki}]. – Beograd : Arheolo{ki institut :
Muzej grada Beograda, 2019 (Beograd : Birograf). – 223 str. : ilustr. ; 25 cm. – (Posebno izdawe / [Arheolo{ki institut] ;
br. 69)
Deo teksta {tampan dvostuba~no. – Tira` 500. – Str. 6–9: Predgovor / Vesna Biki}. – Spisak saradnika sa
afilijacijama: str. 222–223. – Napomene i bibliografske reference uz tekst. – Bibliografija: str. 207–221.
ISBN 978-86-6439-043-9 (AI)
ISBN 978-86-6433-019-0 (MGB)
a) Beograd – 1717–1739 – Zbornici
COBISS.SR-ID 275173388