1

sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡+ s¡#·q\T

100
$es¡D≤‘·àø£ dü÷∫

ø£$‘·, qe\ ` ø£<∏ä, $eTs¡Ù ` |ü]XÀ<Ûäq

ÁbÕNq $•wüº kÕVæ≤‘·´+, C≤q|ü<ä $C≤„q+
uÛ≤wü ` uÛ≤cÕ $C≤„q+, J$‘· #·]Á‘·\T,
dü+bÕ<äø£‘·«+, |æ\¢\ kÕVæ≤‘·´+, qyêø£åsêdü´ kÕVæ≤‘·´+
Ç‘·s¡ s¡#·q\T
‘Ó\T>∑T ` ø£qï&É+ ` Ç+^¢wüß

kÂo\´
2 3
RALLAPALLI SUNDARAM RACANALU - An
annotated bibliography of the literary works of
Hê e÷≥
Prof.R.V.S.Sundaram
50 @fi¯fl≈£î ô|’>± ì]«sêeT+>± #·<eä ≥+, sêj·T≥+ n\yê≥sTT+~.
Pages: á s¡#·sTT‘· J$‘·+˝À uÀ<Ûäq, |ü]XÀ<Ûäq, s¡#·q nqï$ nìyês¡´ uÛ≤>±\T.
|ü⁄≥\T: uÀ<Ûäq, |ü]XÀ<Ûäq ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ 47 @fi¯ófl <ë{Ï+~. nsTTHê <˚X¯ $<˚XÊ\˝À
Ç~ ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~. á ìs¡+‘·s¡ nH˚«wüD˝À uÛ≤>∑+>± e+<ä≈£î ô|’>±
First impression: October 2016 |ü⁄düøÔ ±\T, ø=ìï e+<ä\ yê´kÕ\T n#·Ãj·÷´sTT. á |ü⁄düøÔ +£ ˝À H˚qT kı+‘·+>±
yÓTT<ä{Ï eTTÁ<äD : nø√ºãsY 2016 Á|ü#·T]+#·T≈£îqï$, πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, ‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+,
ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+, Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+ ˝≤+{Ï nH˚ø£ dü+düú\T
Price: Rs.50 Á|ü#·T]+∫q 100 |ü⁄düÔø±\ dü+øÏå|üÔ $es¡D ñ+~.
yÓ\: s¡÷.50 á |ü⁄düÔø£+˝À H˚qT #˚]Ãq |ü⁄düÔø±\T H˚H˚ u≤<Ûä´‘· eVæ≤+∫ sêdæq$,
dü+bÕ<äø‘£ «· + ìs¡«Væ≤+∫q$, Á|üP|ò⁄ü \‘√ düV‰ü ~~› n#·Tà |üqT\T #·÷düT≈£îqï$
e÷Á‘·y˚T. Ç$ø±ø£ #Ó’‘·q´ ø£$‘· dü+∫ø£\T 25, ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT
dü+∫ø£\T 13, Á|üãT<ä∆ ø£sêí≥ø£ dü+∫ø£\T 20 H˚H˚ u≤<Ûä´‘· eVæ≤+∫
For Copies: Á|ü#·T]+#êqT. Ç<=ø£ ìs¡+‘·s¡ nH˚«wüD.
Prof.R.V.S.Sundaram á nø£åsês¡Ãq˝À Hê≈£î ‘√&ÉT>± ì*∫ düVü≤ø±s¡+ n+~+#˚ Ä#ês¡´
498,Chitrabanu Road e÷&ÉuÛÑ÷wæ dü+|ü‘Y≈£îe÷sY≈£î <Ûäq´yê<ë\T. n+<ä+>± eTTÁ~+∫ Ç∫Ãq ø°]Ô
Kuvempunagar, Mysore-570023 Á>±|òæø˘‡ yê]øÏ ø£è‘·»„‘·\T.
Ph:098440 15759
Email:rvssundaram@gmail.com
yÓTÆdü÷s¡T sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡+
15.09.2016

DTP:
Printed at: Keerthana Graphics, Mysore
Email: keerthangraphics@gmail.com
4 5
sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡+ s¡#·q\T 8._s¡T>±[ (ø£qï&É+)
$eTs¡Ù ` |ü]XÀ<Ûäq .... .... ....
$wüj·Tdü÷∫ø£ 1.‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´eTT˝À <˚•ø£$‘·
2.ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·
J$‘· πsK\T .... 1 3.‘Ó\T>∑T uÛ≤ôw eT‘·TÔ ªkÕVæ≤‘·´µ (ø£qï&É+)
eTq düT+<äs¡+ .... 4.bÕ\Tÿ]¬ø k˛eTHê<∏ä (ø£qï&É+)
ø£$‘· .... .... .... 5.|ü]XÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·T\T
1.Ä<ÛäTìø£ y˚eTq X¯‘·ø£eTT 6.~>∑+ãs¡ ø£$>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
2.~>∑+ãs¡ ø£$>∑fi¯ó (ø£qï&É+) 7.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
3.|æ{°\T sê>∑>∑fi¯ &É»Hé (ø£qï&É+) 8.$X¯«$<ë´\j·T>∑[¢ ø£qï&É dü+XÀ<ÛäHÓ (ø£qï&É+)
4.>=]˝≤¢ (ø£qï&É+) 9.ø£qï&É`‘Ó\T>∑T dü+ã+<Ûä (ø£qï&É+)
5.ìÁ<ë|ü⁄wüŒ+ 10.Á>∑+<∏ä |ü]wüÿs¡D XÊÁdüÔ+
6.düT+<äs¡ Á|üuÛÑe 11.XÊÁdüÔ kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
7.q~ ` q>∑s¡+ 12.dü+XÀ<ÛäHÓj·T ‘·‘·Ô«eT‘·TÔ $<Ûëq (ø£qï&É+)
8.nø£ås¡<ä*¢ n+‘·]ø£å (ø£qï&É+) ÁbÕNq $•wüº kÕVæ≤‘·´+
9.n˙\ Äsê<ÛäHê (ø£qï&É+) 1.qqïj·T uÛ≤s¡‘·+, e#·q+ (Ä~ düuÛ≤|üsê«\T)
10.All Alone in the Sky 2.Áø°&Ü_ÛsêeT+ (ø£qï&É+)
11.#·+&Ü\ dü«sêZs√Vü≤D+ 3.ø±≥eTsê»q ø£<∏Ó (ø£qï&É+)
qe\ ` ø£<∏ä .... .... .... 4.b˛‘·q uÛ≤>∑e‘·+ (‘Ó\T>∑T ` ø£qï&É+), 8 dü+|ü⁄{≤\T
1.dü+kÕÿs¡+ 5.ø£$sê»e÷s¡Z+ (ø£qï&É+)
2.Äø±X¯>∑+>∑ 6.ñ<äj·÷~‘ê´\+ø±s¡+ (ø£qï&É+ ` Ç+^¢wüß)
3.dü+>∑$»j·T (ø£qï&É+) 7.Ä+Á<ÛäX¯ã›∫+‘êeTDÏ (dü+düÿè‘·+, ‘Ó\T>∑T, Ç+^¢wüß)
4.uÛ≤eq (j·÷Á‘êqe\) C≤q|ü<ä $C≤„q+
5.$<ë´]ú 1.Ä*∫|üŒ\T ` ÄDÏeTT‘ê´\T
6.∫<ä+ãs¡ s¡Vü≤dü´+ 2.C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷|ü+
7.kÕ$s¡ ôV≤&Ó>∑fi¯ó (ø£qï&É+) 3.»q|ü<ä kÕVæ≤‘·´<ä eT÷\‘·‘·«>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
4.‘Ó\T>∑T`ø£qï&É C≤q|ü<ä π>j·÷\T
6 7
5.C≤q|ü<ä $C≤„q dü«s¡÷|ü+ 4.|ü+C… eT+π>X¯sêyé
6.C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´+ 5.&Üø£ºsY dæ.ÄsY.¬s&ç¶ (ø£qï&É+)
7.Ä+Á<ÛäT\ C≤q|ü<ä $C≤„q+ 6.s¡#·HêkÕ«<äq+
8.ø£sêï≥ø±+Á<Ûä j·Tø£å>±q düMT¬øå (ø£qï&É+) 7.ã¬sVü≤<ä ã<äT≈£î (ø£qï&É+)
9.Studies in Folkloristics dü+bÕ<äø£‘·«+
10.Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ C≤q|ü<ä (ø£qï&É+) 1.nq+‘·sê>∑+
11.C≤q|ü<ä ‘·‘·Ô«>∑fi¯ó (ø£qï&É+) 2.sêfi¯fl|ü* |”]ƒø£\T
12.C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ kÂs¡uÛÑ+ 3.|üsƒê_Û |üHé#ê+>∑+
13.Folk Intelligence and other essays 4.uÛ≤wü`C≤q|ü<ä+
14.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä ø√X¯ (ø£qï&É+) 5.‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ä+
15.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä $C≤„q ø√X¯+ 6.‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ Ádüe+‹
16.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T <˚o ø£èwæ $C≤„q ø√X¯ (ø£qï&É+) 7.X‚ùw+Á<ä #·eT‘êÿ]ø£\T
17.<˚o ÄVü‰s¡ |ü<ä∆‹ (ø£qï&É+) 8.Nì kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
uÛ≤wü ` uÛ≤cÕ $C≤„q+ 9.C≤|ü˙dt kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
1.ø£qï&É dü«j·T+ uÀ~Ûì 10.j·TVüA~ kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
2.uÛ≤ôw eT‘·TÔ uÛ≤cÕ $C≤„q (ø£qï&É+) 11.neTè‘· dü+|ü⁄≥ (ø£qï&É+)
3.<Ûä«ì $C≤„q (ø£qï&É+) 12.bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äq \|òüTTø£è‹>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
4.‘˚HÓ˝§\T>∑T ‘Ó\T>∑T |ü\T≈£î 13.lsêe÷j·TD eTVü‰H˚«wüD+
5.#Óqï ø£qï&É (ø£qï&É+) |æ\¢\ kÕVæ≤‘·´+, qyêø£åsêdü´ kÕVæ≤‘·´+
6.ÁbÕNq uÛ≤wü>± ‘Ó\T>∑T 1.u≤\Á<ÛäTe⁄&ÉT
7.XÊÁd”Ôj·T ø£qï&É uÛ≤ôw (ø£qï&É+) 2.≈£î{§º ≈£î{§º eTfiËsêj·T (ø£qï&É+)
8.eÁ»ø√X¯+ 3.e÷≥, eT+Á‘·, yÓ÷&ç m|òüTº dü‘·´? (ø£qï&É+)
9.‘Ó\T>∑T ø£s¡B|æø£ 4.eTVü‰uÛ≤s¡‘·<ä ˙‹ ø£<∏Ó>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
J$‘·#·]Á‘·\T 5.yÓ÷&É ` $T+#·T ` >∑T&ÉT>∑T ` dæ&ç\T (ø£qï&É+)
1.|ü⁄≥º|üŒ ø£<∏ä 6.ne‘ês¡>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
2.|ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´ (ø£qï&É+) 7.ne‘ês¡>∑fi¯ó e÷qedüèwæº (ø£qï&É+)
3.ø√\yÓqTï sêeTø√{°X¯«s¡sêe⁄ (ø£qï&É+) 8.ôd’ø£˝Ÿ (ø£qï&É+)
8 9
9.Á>∑Vü≤D (ø£qï&É+)
Ç‘·s¡ s¡#·q\T
1.<ëøå±j·TDÏ
2.ø£qï&É dü+düÿè‹ yÓ’uÛÑe+
3.ÄsTT˝Ÿ |ü⁄*¢+>¥ (ø£qï&É+)
4.<˚• ` <˚oj·T‘Ó ` <˚oyê<ä (ø£qï&É+)
5.düT+<äs¡ ø£è‹ dü+|ü⁄≥ : |ü⁄düÔø£>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
6.düT+<äs¡ ø£è‹ dü+|ü⁄≥ : ˝ÒKq>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
7.düT+<äs¡+ s¡#·q\T : düè»q
sêfi¯fl|ü*¢ yÓ+ø£≥ düTãT“ düT+<äs¡+
(ÄØ«j·Tdt.düT+<äs¡+)
J$‘· πsK\T
|ü⁄{Ϻq ~q+ : 21 `4 `1948 düs¡«<Ûë], #Ó’Á‘·X¯ó<ä∆Á‘·jÓ÷<ä•, eTVü‰Ms¡
»j·T+‹
kı+‘· }s¡T : HÓ\÷¢s¡T, Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ
#· < ä T e⁄ : 1.mdt.mdt.m˝Ÿ.dæ., πsu≤\ düT+<äsêeT¬s&ç¶ eTTìdæ|ü˝Ÿ
ôV’≤dü÷ÿ\T, HÓ\÷¢s¡T, 1962
2._.mdt.dæ.»+‘·TXÊÁdüÔ+, eTÁ<ëdüT $X¯«$<ë´\j·T+,
eTÁ<ëdüT, 1967
3.m+.m.‘Ó\T>∑T, eTÁ<ëdüT $X¯«$<ë´\j·T+, eTÁ<ëdüT,
1969
4.m+.m.ø£qï&É, ø£sêï≥ø£ $X¯«$<ë´\j·T+,<Ûës¡yê&É, 1974
5.m+.m.dü+düÿè‘·+, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+,
yÓTÆdü÷s¡T, 1986
|ü]XÀ<Ûäq : 1.|æ.ôV≤#Y.&ç. ªª‘Ó\T>∑T`ø£qï&É C≤q|ü<ä π>j·÷\Tµµ,
yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+
2.&ç.*{Ÿ., ªÄ+Á<ÛäT\ C≤q|ü<ä $C≤„q+µµ, yÓTÆdü÷s¡T
$X¯«$<ë´\j·T+, 1987
|ü < ä e ⁄\T : 1.$ÁXÊ+‘· ‘Ó\T>∑T Ä#ês¡T´\T, ìπs›X¯≈£î\T, yÓTÆdü÷s¡T
$X¯«$<ë´\j·T+
2.ìπs›X¯≈£î\T, Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+
3.&ûHé, ‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+, kÕVæ≤‘·´ |”sƒ¡+
4.dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T, j·T÷ìe]Ù{Ï Ä|òt ô|ì‡˝Ò«ìj·÷,
|òæ\&Ó*Œ¤j·÷
10
5.|”sƒê<Ûä´≈£åî\T, uÛ≤s¡rj·T Á|üuÛÑT‘·« |”sƒ¡+,
j·T÷ìe]Ù{Ï Ä|òt ô|ì‡˝Ò«ìj·÷, 2013
6.Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+, bÕ\ø£ eT+&É*
düuÛÑT´&ÉT, 2005`2011
$X‚wü |ü]ÁX¯eT : 1.C≤q|ü<ä $C≤„q+
2.‘·T\Hê‘·àø£ kÕVæ≤‘·´+
3.ÁbÕNq $•wüº kÕVæ≤‘·´+ (‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, dü+düÿè‘·+)
‘Ó*dæq uÛ≤wü\TT:: ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, Ç+^¢wüß, dü+düÿè‘·+, ‘·$Tfi¯+,Væ≤+B
uÀ<ÛäHêqTuÛÑe+ : 1.m+.m|òt.õ.ø£fi≤XÊ\, ∫+‘êeTDÏ, ø√˝≤s¡T õ˝≤¢,
ø£sêï≥ø£, &çÁ^ ‘·s¡>∑‘·T\T, E˝…’ 1969 ` qe+ãsY
1973
2.yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, |æ.õ.‘·s¡>∑‘·T\T,
qe+ãsY 1973`qe+ãsY 1990, »qe] 1993 `
@Á|æ˝Ÿ 2008
3.Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ˝À yÓTT<ä{Ï C≤q|ü<ä $C≤„q
Ä#ês¡T´\T, &ûHé ‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+,
kÕVæ≤‘·´ |”sƒ¡+, qe+ãsY 1990`»qe] 1993
4.dü+<äs¡Ùø£ |ü+&ç‘·T\T, <Ûä«Hê´˝Àø£, yÓTÆdü÷s¡T,
1986
5.dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T, dü‘·´kÕsTT
$X¯«$<ë´\j·T+, |ü⁄≥|ü]Ô, 2000
6.dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T, ‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+,
kÕVæ≤‘·´ |”sƒ¡+, 2004
7.dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T, j·T÷ìe]Ù{Ï Ä|òt
ô|ì‡˝Òì«j·÷, 2011`2016
8.|”sƒê<Ûä´≈£åî\T, uÛ≤s¡rj·T Á|üuÛÑT‘·« |”sƒ¡+,
j·T÷ìe]Ù{Ï Ä|òt ô|ì‡˝Ò«ìj·÷, 2013
11
9.dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T, ø£sêï≥ø£ C≤q|ü<ä
$X¯«$<ë´\j·T+, 2014
10.n<Ûä´≈£åî\T, ø£qï&É uÛ≤cÕuÀ<Ûäq ø±s¡´Áø£eT+,
nyÓT]ø£Hé ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt Ç+&çj·THé ˝≤+π>«»dt,
(y˚dü$ ‘·s¡>∑‘·T\T, yê]¸ø£ ‘·s¡>∑‘·T\T)
(yÓTT‘·Ô+ 47 dü+e‘·‡sê\T, eè‹Ô˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT 39
dü+e‘·‡sê\T, $ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´ì>± 8 dü+e‘·‡sê\T)
$<˚X¯ |üs¡´≥q : 1.nyÓT]ø±≈£î Á|ü|ü+#· C≤q|ü<ä eTVü‰ø±e´ dü<ädüT‡,
$kÕÿì‡Hé $X¯«$<ë´\j·T+, 1982
2.nyÓT]ø±≈£î ‘êHê ‘Ó\T>∑T düy˚Tàfi¯q+, yêwæ+>∑ºHé,
1983
3.nyÓT]ø±≈£î dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T>± 2011`2016
e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ : 21 |æôV≤#Y.&ç.$<ë´s¡Tú\≈£î, 13 m+.|òæ˝Ÿ $<ë´s¡Tú\≈£î
‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, C≤q|ü<ä $C≤„q+, <äøÏåD uÛ≤s¡rj·T
n<Ûä´j·Tq+ $<ë´s¡Tú\≈£î
Á|üD≤[ø£\T : 1.HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢ C≤q|ü<ä $C≤„q+,j·TT.õ.dæ.Á|üD≤[ø£,
1979
2.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä ø£fi¯\T,
<Ûä«Hê´˝Àø£˝Àdü+<äs¡Ùø£ |ü+&ç‘·Tì>±, 1986
3.Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ ø£sêï≥ø£ sêÁcÕº\˝À kÕ+Á|ü<ësTTø£
ÄVü‰sê\T, j·TT.õ.dæ.Á|üD≤[ø£, 2004`2006
4.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä ø√X¯ (ø£qï&É+), ãèVü≤‘Y
Á|üD≤[ø£, ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+, 2009`2011
5.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä $C≤„q ø√X¯+, Á<ë$&É
$X¯«$<ë´\j·T+, 2009`2011
6.lsêe÷j·TD eTVü‰H˚«wüD+, nqTyê<ä Á|üD≤[ø£
2010`2011
12
7.b˛‘·q uÛ≤>∑e‘·+ ` ø£qï&ÜqTyê<ä Á|üD≤[ø£,
2012`2014
8.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T ø£èwæ $C≤„q ø√X¯, ø£sêï≥ø£ C≤q|ü<ä
$X¯«$<ë´\j·T+, 2013`2015
9.<˚o ÄVü‰s¡ |ü<ä∆‹, ø£sêï≥ø£ C≤q|ü<ä
$X¯«$<ë´\j·T+, 2015
|ü⁄s¡kÕÿsê\T : 1.Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ãVüQeT‹,
1968`69 dü+e‘·‡sêìøÏ ª‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´eTT˝À
<˚•ø£$‘·µ
2.e÷‘·èuÛ≤wü ø±ì uÛ≤wü˝À s¡#·q≈£î (>=]˝≤¢
nqTyê<ä+) πø+Á<ä $<ë´eT+Á‹‘·« XÊK |ü⁄s¡kÕÿs¡+,
1983
3.n<˚ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ (e÷\|ü*¢ ø£qï&É nqTyê<ä+),
πø+Á<ä e÷qe eqs¡T\ XÊK qT+∫, 2000
4.bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏ä |ü⁄s¡kÕÿs¡+, 2000
5. uÛ≤cÕ uÛ≤s¡‹ |ü⁄s¡kÕÿs¡+, uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\ πø+Á<ä
dü+düú, yÓTÆdü÷s¡T, 2006
eTTÁ~‘· s¡#·q\T: X¯‘ê~Ûø£ Á>∑+<∏ë\ s¡#·q, Á|ü#·Ts¡D, dü+bÕ<äø£‘·«+.
ø£$‘·, qe\\T, $eTs¡Ù, |ü]XÀ<Ûqä , ÁbÕNq $•wüº kÕVæ≤‘·´+,
C≤q|ü<ä $C≤„q+, nqTyê<ä+, J$‘· #·]Á‘·, uÛ≤wü,
dü+bÕ<äø£‘·«+.
yê´kÕ\T,|ü]XÀ<Ûäq
|üÁ‘ê\T, dü<ädüT‡\T: 200≈£î ô|’>± yê´kÕ\T, |ü]XÀ<Ûäq |üÁ‘ê\T Á|üdæ<ä∆
|üÁ‹ø£\˝À— e+<ä≈£îô|’>± dü<ädüT‡\˝À |üÁ‘· düeTs¡ŒD,
Ä<Ûä´ø£å´+, ÁbÕs¡+uÛÑ+, ø°\ø√|üHê´dü+, eTTK´ n‹~∏.
|ü⁄qX¯Ãs¡D ‘·s¡>∑‘·T\T: 1.C≤q|ü<ä $C≤„q+ y˚dü$ ‘·s¡>∑‘·T\T,
ôV’≤<äsêu≤<äT, 1984
13
2.uÛ≤s¡‹j·÷sY $X¯«$<ë´\j·T+, 1986
3.ø£qï&É •ø£åD, ◊mmdt, ◊|æmdt n~Ûø±s¡¢≈£î, 1996
(ìs¡«Vü≤D)
4.‘Ó\T>∑T |ü⁄qX¯Ãs¡D ‘·s¡>∑‘·T\ ìs¡«Vü≤D, ‘Ó\T>∑T
$X¯«$<ë´\j·T+, 1991
5.ø£qï&É |ü⁄qX¯Ãs¡D ‘·s¡>∑‘·T\ ìs¡«Vü≤D, 1997,2001
6.|ü⁄qX¯Ãs¡D ‘·s¡>∑‘·T\˝À ì|ü⁄DTì>± nH˚ø£
$X¯«$<ë´\j·÷\˝À 70 ñ|üHê´kÕ\T (‘Ó\T>∑T,
ø£qï&É, Ç+^¢wüß, dü+düÿè‘·+, C≤q|ü<ä$C≤„q+,\*‘·
ø£fi¯\T, eT\j·÷fi¯+ |ü⁄qX¯Ãs¡D ‘·s¡>∑‘·T\T)
$<ë´‘·àø£ |ü<äe⁄\T: 1.&ûHé, kÕVæ≤‘·´ |”sƒ¡+, sê»eT+Á&ç
2.bÕ\ø£eT+&É* düuÛÑT´&ÉT, Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+
3.nø£&É$Tø˘ ôdH˚{Ÿ düuÛÑT´&ÉT, ‘Ó\T>∑T
$X¯«$<ë´\j·T+
4.uÀsY¶ Ä|òt düº&ûdt n<Ûä´≈£åî&ÉT, ‘Ó\T>∑T, <äøÏåD
uÛ≤s¡rj·T n<Ûä´j·Tq+
5.uÀs¡T¶ Ä|òt dü&º dû t düuTÑÛ ´&ÉT— yÓTdÆ ÷ü s¡T $X¯«$<ë´\j·T+,
‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+, Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+,
u…+>∑Tfi¯Ss¡T $X¯«$<ë´\j·T+,>∑T\“sêZ $X¯«$<ë´\j·T+,
eT<äT¬s’ ø±eTsêCŸ $X¯«$<ë´\j·T+,mdt.¬ø.j·T÷ìe]Ù{Ï,
ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+,XÊK\T: ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+,
uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+, C≤q|ü<ä $C≤„q+, Á<ë$&É n<Ûä´j·Tq+,
‘·T\Hê‘·àø£ n<Ûä´j·Tq+, <äøÏåD uÛ≤s¡rj·T n<Ûä´j·Tq+
Ç‘· s ¡
ø±s¡´Áø£e÷\T : 1.πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, C≤„q|”sƒ¡ Á|üX¯dæÔ, ø£sêï≥ø£
kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT e¬>s’ ê Á|üXd¯ Ôæ dü\Vü‰<ës¡T, Hê´j·Tìπs‘í ·
2.düTe÷s¡T 250 |ü]XÀ<Ûäq Á>∑+<∏ë\≈£î ô|’>±
14
|üØø£å≈£î&ÉT (yÓTÆdü÷s¡T, eTÁ<ëdüT, u…+>∑Tfi¯Ss¡T,
ôV’≤<äsêu≤<äT, ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É, >∑T\“sêZ, ø£sêï≥ø£,
ñkÕàìj·÷, ø±ø£rj·T, Hê>±s¡Tq® , ly˚+ø£fXÒ «¯ s¡, |ü<ëàe‹,
Ä+Á<Ûä, u…Hês¡dt yÓTT<ä˝…’q $X¯«$<ë´\j·÷\≈£î)
3.j·TTõdæ, j·TT|æmdtd,æ øπ +Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, H˚wqü ˝Ÿ
ãTø˘ Á≥dtº, uÛ≤s¡rj·T C≤„q|”sƒ¡, _sê¢ bòÂ+&˚wüHé, yê‘·‡\´
|ü⁄s¡kÕÿs¡+, ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´nø±&ÓMT, ‘Ó\T>∑T
$X¯«$<ë´\j·T+ yÓTT<ä˝…’q yê] $$<Ûä dü$T‹
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À bÕ˝§Zq≥+
4.e+<ä M~Û Hê≥ø±\T <äs¡Ùø£‘·«+
5.ø£sêï≥ø£ dü+^‘· dü+Á|ü<ëj·T+ >∑T]+∫ 13 dü+∫ø£\
<ÛësêyêVæ≤ø£ <äs¡Ùø£‘·«+, #·+<äq <ä÷s¡<äs¡ÙHé ø√dü+
6.yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ ø√dü+ kÕVæ≤‘·´
dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫ |ü~ dü+∫ø£\ ìsêàD+
15
eTq düT+<äs¡+
`&Üø£ºsY {Ï.>√bÕ\ø£ècÕísêe⁄
düT+<äsêìø° Hê≈£L q\uÛj ’… T˚ fi¯fl |ü]#·jT· +. ns¡yj
’Ó T˚ fi¯ófl ej·TdüT˝À
q\uÛ…’j˚Tfi¯ófl ùdïVæ≤‘·T&ç>± e⁄+&É&É+ #ê˝≤ >=|üŒ $wüj·Ty˚T ø£<ë. eTq
düT+<äs¡+ ùdïVü≤eT+fÒ ÁbÕD$T#˚à yê&ÉT ø±ãfÒº Ç~ kÕ<Ûä´yÓTÆ+~. 1967˝À
düT+<äs¡+ _.mdtdæ.˝À bÕdüj·÷´&ÉT. n|üŒ{ÏøÏ düT+<äsêìøÏ 19 @fi¯ófl. ãø£ÿ
|ü\#·>±, eTT<äT›>± ñ+&˚yê&ÉT. n‘·qT _.mdtdæ.˝À »+‘·TXÊÁkÕÔìï
rdüT≈£îHêï&ÉT. n‘·qT #·~$+~ ‘ê´>∑sêj·T ø£fi≤XÊ\˝À. á ø£fi≤XÊ\ @s¡Œ&ç+~
|æ{Ϻ ‘ê´>∑sêj·T XË{Ϻ ù|s¡T‘√. á eTVü‰˙j·TT&ÉT eT<äsêdüT˝Àì ‘Ó\T>∑T
‘˚C≤\≈£î Á|ürø£. eT<äsêdüT eTVü‰q>∑sêìøÏ á ‘Ó\T>∑Tyê&˚ yÓTT<ä{Ï y˚Tj·Ts¡T.
Ç|üŒ{Ïø° Äj·Tq $Á>∑Vü≤+ eTÁ<ëdüT q>∑s¡ ø±s=ŒπswüHé Ä|ò”düT Äes¡D˝À
ñ+~. ‘ê´>∑sêj·T ø£fi≤XÊ\˝À Ä s√E˝À¢ e+<ä\ø=B› ‘Ó\T>∑Tyêfi¯ófl
#·~y˚yês¡T. Ä ø£fi≤XÊ\ bÕ\ø£eT+&É*˝À n~ÛøX£ Ê‘·+ ‘Ó\T>∑Tyêfi‚fl ñ+&˚yês¡T.
Á|æì‡bÕ\T ≈£L&Ü ‘Ó\T>∑Tyê&˚. Ä ø£fi≤XÊ\˝À #·˝≤¢ sê<Ûëø£èwüíX¯s¡à>±s¡T,
‹e÷àe»®\ ø√<ä+&ÉsêeTj·T´>±s¡T, _Á{≤ uÛ≤eHêsêj·TD>±s¡T |üì#˚XÊs¡T.
düT+<äsêìï ‘Ó\T>∑T $wüjT· +˝À m+‘√ Áb˛‘·‡Væ≤+∫q sê´* sê»>√bÕ˝Ÿ>±s¡÷
nø£ ÿ &˚ |ü ì #˚ X Ês¡ T . Ä ‘· s ê«‘· Äj· T q nyÓ T ]ø±˝À n\u≤e÷
$X¯«$<ë´\j·÷ìøÏ yÓ[fl e÷qeXÊÁkÕÔ#ês¡T´˝…’ ¬s+&˚fi¯fl ÁøÏ‘·+ (2006) |ü<äM
$s¡eTD #˚sês¡T.
y˚TeTT Ä s√E˝À¢ ‘ê´>∑sêj·T ø£fi≤XÊ\ <ä]<ë|ü⁄˝À¢H˚ ñ+&˚yêfi¯fl+.
ø±˝Òõ˝À #·~y˚≥|ü⁄Œ&˚ düT+<äs¡+ eT+∫ eø£Ô>± ù|s¡T bı+<ë&ÉT. #Óqï|ü⁄]˝À
@ ø£fi≤XÊ\˝À eø£Ôè‘·«+ b˛{°\T »]–Hê n‘·qT ‘·|üŒø£ Vü‰»s¡j˚T´yê&ÉT.
@Hê&É÷ yÓTT<ä{Ï ãVüQeT‹, ¬s+&√ ãVüQeT‹ ‘·|üŒ eTs=ø£{Ï rdüTø√˝Ò<äT.
Hê≈£î n‘·ì‘√ H˚s¡T>± |ü]#·j·T+ nsTT+~ sê»<Ûëì ø£fi≤XÊ\˝À. düT+<äs¡+
16
_.mdtdæ.#·~$Hê n‘·ìøÏ yÓTT<ä{Ï qT+∫ ‘Ó\T>∑T MT<ä Á|ü‘˚´ø±_Ûe÷q+.
|æj·TTdæ #·~y˚≥|ü⁄Œ&˚ ôd’qT‡ $wüj·÷\‘√ u≤≥T ªn&Ü«Hédt¶ ‘Ó\T>∑Tµ nH˚
$X‚wü $wüj·÷ìï ≈£L&Ü rdüTø=ì n+<äT˝À $X¯«$<ë´\j·÷ìπø Á|üÁ|ü<∏äeT
kÕúq+ dü+bÕ~+#ê&ÉT. _.mdtdæ. ‘·sê«‘· m+.mdtdæ.˝À #˚s¡≈£î+&Ü ‘Ó\T>∑T
m+.m.˝À #˚sê&ÉT. eT<äsêdüT $X¯«$<ë´\j·T+˝À yÓTT<ä{Ï qT+∫ >=|üŒ
>=|üŒ ‘Ó\T>∑T |ü+&ç‘·T\T |üì #˚XÊs¡T. <˚X¯+˝ÀH˚ >=|üŒ ø£fi≤XÊ\˝À¢ ˇø£≥ì
ù|s¡T>±+∫q sê»<Ûëì ø£fi≤XÊ\˝À (Áô|dæ&Óì‡ ø±˝Òõ) ‘Ó\T>∑T m+.m.
ñ+&˚ ~ . n~ #ê˝≤ ø±\+ eT÷‘· | ü & ç eT∞fl e÷ ø√dü y ˚ T nqï≥T¢
|ü⁄q:ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. düT+<äs+¡ nø£ÿ&É #˚s&¡ +É e\¢ Hê ùdïVæ≤‘·T&Éj÷· ´&ÉT.
düT+<äs¡+ |ü⁄{Ϻ+~ HÓ\÷¢s¡T˝À (21`4`1948) ˇø£ eT<Ûä´ ‘·s¡>∑‹
≈£î≥T+ã+˝À. yêfi¯fl Hêqï>±s¡T HÓ\÷¢s¡T #·T≥º |ü≥¢ nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü bÕsƒ¡XÊ\
ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>± |üì#˚ùdyê&ÉT. ‹]–q #√≥ ‹s¡≈£îÿ+&Ü ˙fi¯fl edü‹ ≈£L&Ü
˝Òì Á>±e÷˝À¢ |üì#˚dü÷Ô e⁄+&É&É+e\¢ ˇø£ÿ>±H=ø£ÿ ø=&ÉT¬ø’q düT+<äsêìï
yêfi¯fl Hêqï>±s¡T neTàeTà Ç+{À¢ e~˝≤s¡T. düT+<äs¡+ |òüdtº bòÕs¡+qT+∫
môd‡©‡ es¡≈£î HÓ\÷¢sY k˛ºdtVü≤Ödtù|≥˝À e⁄+&˚ πsu≤\ düT+<äs¡sêeT¬s&ç¶
ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À #·<äTe⁄≈£îHêï&ÉT. n‘·qT môd‡©‡ bÕdüj˚T´ dü]øÏ
|ü<ëï\Tπ>fi¯ófl. n|üŒ{ÏøÏ yêfi¯fl Hêqï>±s¡T eTÁ<ëdüT düMT|ü+˝À ñ+&˚ bıH˚ï]˝À
ñ<√´>∑+ dü+bÕ~+#ês¡T. düT+<äs¡+ 1962˝À bıH˚ï]øÏ e#êÃ&ÉT. Ç˝≤ n‘·ì
Á|üyêdü+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. n‘·ì J$‘·+˝À ãVüQuÛ≤cÕ |ü]#·j·TeTH˚ ø=‘·Ô
n<Ûë´j·TeT÷ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.
|æjT· Tdæ˝À #˚s&¡ ÜìøÏ ø£˙dü+ |ü~ùV≤H˚fifl¯ sTTHê ì+&Ü\H˚ ìj·TeT+
ñ+&É&É+ e\¢ düT+<äs¡+ ø±˝ÒJ˝À #˚s¡˝Òø£b˛j·÷&ÉT. ˇø£ @&Ü~ Ç+{À¢H˚
ñ+&Ü*‡ e∫Ã+~. Ä düeTj·T+˝À f…Æ|ü⁄ H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT. <ëì‘√ u≤fÒ
‘·$Tfi¯eT÷ H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT. bıH˚ï]˝À ˇø£ |ü_¢ø˘ ˝…’ÁãØ ñ+&˚~. nø£ÿ&É ñqï
nìï ‘Ó\T>∑T |ü⁄düÔø±\˙ düT+<äs¡+ |ü<ëï\Tπ>fi¯flπø #·~y˚XÊ&ÉT. |ü~ùV≤qe
@≥ |æj·TTdæ˝À #˚s¡≥+, ∫qï ∫s¡‘· s¡#·q\T #˚j·T≥+ n\yê≥sTT+~.
|ü<äVü‰s¡T |ü~ùV≤&˚fi¯fl≈£î s¡#·q\T #˚j·T≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫ H˚{Ïes¡≈£î
17
ì]«sêeT+>± Áyêj·T≥y˚T eè‹Ô>± ô|≥Tº≈î£ qï düT+<äs+¡ ì»+>± n|ü⁄s¡÷|üyTÓ qÆ
e´øÏÔ. n‘·ìï >∑T]+∫ #ÓbÕŒ\+fÒ ø=ìï e+<ä\ ù|J\ Á>∑+<∏ëìï Áyêj·Te\dæ
ñ+≥T+~. e´øÏÔ>±, s¡#·sTT‘·>±, eø£Ô>±, n<äT“¤‘·yÓTÆq Ä#ês¡T´&ç>±,
|ü]XÀ<Ûä≈£î&ç>±, nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\ dü+#ê\≈£î&ç>±, dü+düú\ ìsê«Vü≤≈£î&ç>±,
|üÁ‹ø± dü+bÕ<ä≈£î&ç>±, <˚X¯$<˚XÊ\ j·÷Á‹≈£î&ç>± nìï{Ïø£+f… eTTK´+>±
e÷qe‘êyê~>±, ÁbÕe÷DÏ≈£î&ç>±, ùdïVü≤o*>± düT+<äs¡+‘√ q\uÛ…’j˚Tfi¯fl
|ü]#·j·T+ Hê≈£î, Hê Äràj·TT\≈£î ÄVü‰¢<ëìï ø£*–+∫+~.
Hê≈£î |ü]#·jT· + ø±ø£eTT+<˚ düT+<äs+¡ nH˚ø£ ø£$‘·\T Áyêdæ ‘ê´>∑sê»
ø±˝Òõ |üÁ‹ø£˝À, Ç‘·s¡ |üÁ‹ø£˝À¢ Á|ü#·T]+#ê&ÉT. ÄHê{Ï ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
eTTK´eT+Á‹ dæ.mHé.nD≤í<Tä s¬ ’ Áyêdæq ‘·$Tfi¯ |ü⁄düøÔ ±ìï ª˝Àø√qï‘·T&ÉT >±+~Ûµ
nqï ù|s¡T‘√ nqTe~+#ê&ÉT. ª$<ë´]úµ nH˚ qe\qT ≈£L&Ü ÁyêXÊ&ÉT. n~
Ç{°e\ ø=ìï dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ ªkÕ«‹µ |üÁ‹ø£ nqTã+<Ûä+>± e∫Ã+~.
m+.m.#·<äTe⁄‘·Tqï|ü⁄Œ&˚ düT+<äs¡+ ªÄ<ÛäTìø£ y˚eTq X¯‘·ø£eTTµ nH˚
ù|s¡T‘√ ˇø£ X¯‘·ø£+ ÁyêXÊ&ÉT. <ëì˝À ∫s¡THêe÷ e÷sTT+{Ï<˚. e÷ Hêqï>±πs
Ä |ü⁄düøÔ ±\T ø=ìï{Ïì n$Tàô|{≤ºsT¡ . düT+<äs+¡ Áyêdæq yÓTT<ä{Ï |ü<´ä Á>∑+<∏yä T˚
n‘·ì yÓTT<ä{Ï eTTÁ~‘· Á>∑+<∏ä+ ≈£L&Ü. Bìï n#·TÃy˚sTT+∫+~ e÷‘√H˚
m+.m.#·~$q s¡|òüTTHê<∏ä ¬s&ç¶, eT+>∑fi≤XÊdüq+ Áyêdæ+~ e÷ Á|æj·T‘·eT
>∑Ts¡Tes¡T´\T Ä#ês¡´ kÕfi¯« ø£èwüíeT÷]Ô>±s¡T. á |ü⁄düÔø±ìï #·~$ |ü]XÀ<Ûäq
|üs¡y˚TX¯«s¡ ì&ÉT<äy√\T yÓ+ø£≥sêe⁄>±s¡T düT+<äsêìøÏ ˇø£ |ü<ä´+ Áyêdæ
|ü+bÕs¡T.
sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡eTT s¡#·qqT#·÷∫
˙≈£î uÀ˝… q‘·&ÉT ˝Àø£eT+<äT
|òüTq‘· #Ó+<äTqqT#·T qqTø=q C…\T¢qT
$X¯«<ë_ÛsêeT $qTs¡ y˚eT.
@ #·\¢ì y˚fi¯˝À á |ü<ë´ìï Áyêdæ |ü+bÕs√ ø±ì yÓ+ø£≥sêe⁄>±s¡T
Äos¡«~+∫qfÒ¢ düT+<äs¡+ |òüTq‘·ì >ös¡yêìï dü+bÕ~+#ê&ÉT.
Ä<ÛäTìø£ y˚eTq X¯‘·ø£+ Áyêdæq ‘·sê«‘· düT+<äs¡+ eT∞fl yÓqT~]–
18
#·÷&É˝Ò<äT. $X¯«$<ë´\j·÷\˝À Ä#ês¡T´\T>± ñ+≥÷ n‘·ì˝≤>±
kÕVæ≤‘·´ùdeπø n+øÏ‘·yÓTÆqyês¡T #ê˝≤ ns¡T<äT>± ø£ì|ækÕÔs¡T. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î
düT+<äs¡+ ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, Ç+^¢wüß uÛ≤wü˝À¢ 70øÏ ô|’>± |ü⁄düÔø±\T s¡∫+∫
eTTÁ~+#ê&ÉT (2008 Hê{ÏøÏ ˝…ø£ÿ. Ç|ü⁄Œ&ÉT eTs√ eTT|üŒ¤jYT #˚sêsTT).
eT<äsêdüT sê»<Ûë˙ ø£fi≤XÊ\˝À H˚qT, ÄØ«j·Tdt düT+<äs¡+
¬s+&˚fi¯ófl #·~yê+. Ä ¬s+&˚fi¯fl˝ÀH˚ e÷ eT<Ûä´ m+‘√ kÕìïVæ≤‘·´+ @s¡Œ&ç+~.
Ä ‘·sê«‘· H˚qT eT<äsêdüT qT+&ç düT+<äs¡+ »qàdüú\yÓTÆq HÓ\÷¢]øÏ yÓfi≤flqT.
n‘·H˚yÓ÷ ø£sêï≥ø£ sêÁwüº+˝Àì ∫+‘êeTDÏøÏ yÓfi≤fl&ÉT. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î n‘·qT
ø£sêï≥ø£˝ÀH˚ ñHêï ≈£L&Ü ‘Ó\T>∑T C≤‹øÏ, ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, ‘Ó\T>∑T
dü+düÿè‹øÏ <ä÷s¡+ ø±˝Ò<äT. n‘·ìï Á|üyêkÕ+Á<ÛäT&Éq&ÜìøÏ M\T˝Ò<äT.
m+<äTø£+fÒ n‘·HÓ|ü⁄Œ&É÷ Ä+Á<Ûä<˚XÊìøÏ <ä÷s¡+ ø±˝Ò<äT. ‘Ó\T>∑T yê]‘√
dü+ã+<Ûë\qT ø√˝ÀŒ˝Ò<äT. ‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\˝À |ü]D≤e÷\qT Á|ü‹
ìeTTwüeT÷ >∑eTìdü÷Ô ‘Ó\T>∑THê≥ ñqïyê]ø£+fÒ m≈£îÿe>±H˚ ‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ
kÕVæ≤‘ê´\≈£î ùde #˚dü÷Ô edüTÔHêï&ÉT. kÕ«s¡ú Á|üjÓ÷»Hê\ø√dü+ n‘·ìï
ø=+‘·eT+~ Á|üyêkÕ+Á<ÛäT&Éì <ä÷s¡+ #˚düTÔHêï ‘Ó\T>∑T Á|ü»\‘√, ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘·´ |ü]D≤e÷\‘√ n‘·ì≈£îqï+‘· >±&ÛÉyÓTÆq, Äràj·TyÓTÆq dü+ã+<Ûë\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ìyêdüeTTqï n+<ä]ø° ˝Òeì H˚qT #ÓbÕŒ*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
y˚TeTT m+.m.#·<äTe⁄‘·Tqï s√E˝À¢H˚ ¬s+&ÉT|ü<äT\ ej·TdüT‡˝À
ÄØ«j·Tdt |ü<˚ |ü<˚ e÷ ø£fi≤XÊ\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñ+fÒ ÁbÕ#·´*œ‘· uÛ≤+&Ü>±sêìøÏ
yÓ[fl ‘êfi¯Á|ü‘·T\T |ü]o*+#˚yê&ÉT. n|üŒ{Ïπø n‘·ìøÏ eT<äsêdüT˝À ñ+&˚
eTVü‰eTVüQ\‘√ |ü]#·j·÷\T+&É&É+ #·÷dæ y˚T+ ÄX¯Ãs¡´b˛j˚Tyêfi¯fl+. ll,
Äs¡TÁ<ä, <ëX¯s¡~∏, <˚e⁄\|ü*¢ ø£èwüíXÊÁdæÔ, #·˝≤¢sê<Ûëø£èwüíX¯s¡à yÓTT<ä˝…’q yê]ì
n‘·qT ø£\TdüTÔ+&˚yê&ÉT. Çs¡yÓ’j˚Tfi¯fl ej·TdüT˝ÀH˚ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´
nø±&Ó M T ãVü Q eT‹ø√dü + b˛{° | ü & Ü\qT≈£ î +≥T+fÒ H˚ q T n‘· ì ï
Áb˛‘·‡Væ≤+#êqT. ‘·|üŒ≈£î+&Ü <˚•ø£$‘·ì >∑T]+∫ |ü⁄düÔø£+ Áyêj·TeTHêïqT.
#·<Tä e⁄ ø=qkÕ–dü÷HÔ ˚ düT+<äs+¡ |ü]XÀ<Ûqä ≈£L&Ü ø=qkÕ–+#ê&ÉT. e+<ä\ø=B›
|ü⁄düÔø±\qT, ÁbÕ#·´ *œ‘· uÛ≤+&Ü>±s¡+˝À Áyê‘·Á|ü‘·T\qT ‹s¡π>XÊ&ÉT.
19
$<ë´]ú>± ñqï|ü⁄Œ&˚ n‘·ìøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ãVüQeT‹
e∫Ã+~. n+‘· ∫qï ej·TdüT˝À n+‘· ô|<ä› ãVüQeT‹ bı+~qyê&ÉT
n‘·H=ø£ÿ&˚. n|üŒ{À¢ Ç|üŒ{Ï˝≤>± ãVüQeT‘·T\T Ç#˚Ãyês¡T ø±s¡T. dü+e‘·‡sêìøÏ
ˇø£ÿ]øÏ e÷Á‘·y˚T ãVüQeT‹ Ç#˚Ãyês¡T. n+‘·≈£îeTT+<äT ãVüQeT‹
bı+~qyês¡T ì&ÉT<äy√\T yÓ+ø£≥sêe⁄, ø=‘·Ô|ü*¢ Ms¡uÛÑÁ<äsêe⁄, y˚<ä+
yÓ+ø£≥sêj·TXÊÁdæÔ (pìj·TsY), sêe⁄] <=s¡kÕ$T X¯s¡à, õ.$.düTÁãVü≤àD´+
˝≤+{Ï |ü+&ç‘·T&ÉT. Ä düs¡düq ì\e>∑*–q eTq düT+<äs¡+ n<äèwüºe+‘·T&ÉT
ø±&ÉT, nkÕ<Ûës¡D ø£èw”e\T&ÉT.
1969˝À m+.m. |ü≥º+ |ü⁄#·TÃ≈£îqï yês¡+ s√E\πø düT+<äsêìøÏ
ø£sêï≥ø£˝Àì ∫+‘êeTDÏ˝À ñ<√´>∑+ <=]øÏ+~. $<ë´]ú>± ñqï|ü⁄Œ&˚ >=|üŒ
eø£>Ô ± ù|s¡Tbı+~ mH√ï b˛{°˝˝À ãVüQeT‘·T\T >¬ \T#·T≈£îHêï&ÉT düT+<äs+¡ .
ÄHê&ÉT ø£fi≤XÊ\˝À¢ @ b˛{°øÏ Ç‘·qT yÓ[flHê $T–*q yês¡T eTT+<äT>±H˚
ãVüQeT‹øÏ ˙fi¯ófl e<äT\T≈£îH˚ yês¡T. n|üŒ{Ïπø Ádüe+‹, Ä+Á<Ûä kÕVæ≤‘·´
|ü]wü‘Y |üÁ‹ø£, uÛ≤s¡‹˝≤+{Ï |üÁ‹ø£˝À¢ mH√ï yê´kÕ\T ÁyêXÊ&É‘·qT. Çe˙ï
#·÷∫ e÷ >∑Ts¡Te⁄ >±¬s’q m˝Ÿ._.X¯+ø£s¡sêe⁄>±s¡T ˇø£kÕ] ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À
ªn+<ä]ø£+f… eTT+<˚ düT+<äsêìøÏ ñ<√´>∑+ <=s¡≈î£ ‘·T+~ #·÷&É+&çµ nHêïs¡T.
n~ ì»y˚T nsTT+~. n+<ä]ø£+f… eTT+<˚ düT+<äs¡+ ñ<√´>∑+˝À
#˚sê&ÉT.
1969˝À yÓTT<ä{Ï |ü⁄düÔø£+ ªÄ<ÛäTìø£ y˚eTq X¯‘·ø£+µ n#·TÃy˚dæq Hê{Ï
qT+∫ Ç|üŒ{Ïes¡≈£î @MT Áyêj·T≈£î+&Ü, n#·TÃy˚j·T≈£î+&Ü }s¡πø ≈£Ls¡TÃqï
dü+<äsꓤ˝Ò ˝Òe+fÒ ÄØ«j·Tdt düT+<äs¡+ nH˚ e´øÏÔ m˝≤+{Ï yê&√ me]¬ø’Hê
ns¡úeTe⁄‘·T+~. Ç]yÓ+{Ï ø£èwüíeT÷]Ô>±s¡T (ñkÕàìj·÷ $X¯«$<ë´\j·T+˝À
Ä#ês¡T´\T, Ä+.Á|ü.kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ø±s¡´<ä]Ù, j·TTe uÛ≤s¡‹ ø±s¡´<ä]Ù)
m|ü⁄Œ&ÉT düT+<äsêìï ø£*dæHê ªMTs¡T ì»+>± ˇø£ e´øÏÔ ø±<ä+&û, ˇø£ dü+düúµ
nH˚yês¡T. Ç~ eTTe÷à{Ïø° ì»+. 1969 qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈£î Á|ü‹
dü+e‘·‡s¡eT÷ ‘·q |ü⁄düÔø±\H√, Ç‘·s¡T\ |ü⁄düÔø±\H√, dü+düú\ |ü⁄düÔø±\H√,
#Ó’‘·q´ ø£$‘·˝≤+{Ï ø£$‘·« |üÁ‹ø£\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄düÔø±\H√ düT+<äs¡+
20
n#·TÃy˚dü÷ÔH˚ ñHêï&ÉT. Ç~ #·÷dæ ø£qTï≈£î{Ϻq ø=+<äs¡T eTVü≤˙j·TT\T
ªø£sêï≥ø£˝À düT+<äsêìøÏ eTπsMT |üì˝Ò<äT. n+<äTe\¢H˚ |ü⁄düÔø±\T
ÁyêdüT≈£î+≥÷ ñ+{≤&ÉTµ nì ≈£L&Ü m<˚›yê #˚ùdyês¡T. ø±ì düT+<äs¡+
∫+‘êeTDÏ˝À ñHêï yÓTÆdü÷s¡T˝À ñHêï yêsêìøÏ |ü~|üHÓï+&ÉT >∑+≥\≈£î
‘·≈£îÿe ø±≈£î+&Ü ‘·s¡>∑‘·T\T rdüT≈£îH˚yê&ÉT. ‘·qT |ü]XÀ<Ûäq #˚j·T≥y˚T
ø±≈£î+&Ü |ü]XÀ<Ûä≈£î\qT r]Ã~<˚›yê&ÉT. mH√ï dü+düú\ì q&çù|yê&ÉT.
dü<ädüT‡\≈£î Vü‰»s¡e⁄‘·÷ <˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ‹]π>yê&ÉT.
$<˚XÊ\˝Àq÷ ‹]>±&ÉT. Çe˙ï #˚dü÷ÔH˚ kÕVæ≤‘·´ ùde ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT,
ìs¡«Væ≤düTÔHêï&ÉT.
eTq düT+<äs¡+ Áyêdæq s¡#·q\ yÓ’$<Ûä´+, >=|üŒ<äq+ @$T{À
#Ó|üŒ&ÜìøÏ eTT+<äT n‘·ì e´øÏÔ‘ê«ìï >∑T]+∫ ø=ìï $wüj·÷\qT #ÓbÕŒ*‡
ñ+≥T+~. düT+<äs¡+ >=|üŒ eø£Ô, Á|ü‘·´s¡Tú*ï N*à #Ó+&Ü&˚ düŒsêú>∑TD+
ñqïyê&ÉT. n‘·qT e÷{≤¢&ÉT‘·T+fÒ ª|æ≥ºø=+#Ó+ ≈£L‘· |òüTq+µ nqï≥T¢>±
ñ+≥T+~. nsTT‘˚ e÷eT÷\T>± düT+<äs¡+ e÷{≤¢&˚ rs¡T #·÷düTÔ+fÒ Ç+‘·
eTè<äTe⁄>± e÷{≤¢&˚ düT+<äs¡+ Ç+‘· |òüTq+>± e÷{≤¢&É>∑\&Ü nì|ædüTÔ+~.
Hê≈£î ‘Ó*dæ düT+<äsêìøÏ u≤>± q∫Ãq |ü<ë´\T ¬s+&ÉT. ˇø£{Ï y˚eTq~,
eTs=ø£{Ï düTeT‹ X¯‘·ø£+˝Àì~.
nq>∑ qq>∑ sê>∑eT‹X¯sTT\T¢#·TqT+&ÉT
‹q>∑ ‹q>∑ y˚eTT rj·Tq>∑TqT
kÕ<ÛäqeTTq |üqT\T düeT≈£Ls¡T <Ûäs¡˝Àq
$X¯«<ë_ÛsêeT $qTs¡ y˚eT.
sê>±ìï n‹X¯j·T+>± #˚j·T≥+, y˚eTTqT ≈£L&Ü rj·T>± #˚j·T≥+,
kÕ<Ûäq e\¢H˚ düeT≈£Ls¡T‘êj·TH˚ qeTàø±ìï ì»+ #Ój·T´≥+˝ÀH˚ düT+<äs¡+
kÕ|òü\´+ ñ+~. n˝≤π>`
m|üŒ{Ï ¬øj·T´~ Á|üdüTÔ‘·
eT|üŒ{Ï ø±e÷≥˝≤&ç j·TqT´\ eTqeTT˝Ÿ
H=|æŒ+|üø£ ‘êH=e«ø£
21
‘·|æŒ+#·T≈£î ‹s¡T>∑Tyê&ÉT <ÛäqT´&ÉT düTeTr!
düT+<äs+¡ me]˙ H=|æŒ+#·≥+ Hê≈£î ‘Ó*j·T<äT. n‘·qT ‘·|Œæ +#·Tø=ì
‹s¡>&∑ TÉ ø±ì ˇø£]ì H=|æŒ+#·≈î£ +&Ü ‘êqT H=#·TÃø√≈£î+&Ü J$‘êìï >∑&|É ≥ ü +
e÷Á‘·+ H˚s¡TÃ≈£îqïyê&ÉT.
á q\uÛ…’j˚Tfi¯fl ø±\+˝À dü+bÕ~+#·T≈£îqï $TÁ‘·T\ dü+K´≈£î
$T‹˝Ò<äT. Ç~ ˇø£ÿ Á|ü<˚XÊìøÏ |ü]$T‘·+ ø±<äT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À, ø£sêï≥ø£˝À
ñqï n+<äs¡T kÕVæ≤‘·´y˚‘·Ô\‘√qT n‘·ìøÏ |ü]#·j·T+ ñ+~. <˚X¯+˝À
|ü\TÁ|ü<X˚ Ê\ Á|üeTTKT\‘√ n‘·ì≈£îqïìï |ü]#·j÷· \T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe eT+~øÏ
ñ+{≤sTT. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À Ä<ÛäTìø£ ø£$‘ê«ìøÏ n+≈£îsês¡ŒD #˚dæq
sêj·TÁb˛\T düTu≤“sêe⁄>±] <ä>∑Z]qT+&ç áHê{Ï j·TTes¡#·sTT‘·\ es¡≈£î
n+<ä] |ü]#·j·÷\T n‘·ì≈£îHêïsTT. yê]˝À m+‘√ eT+~ n‘·ìøÏ
n‘·´+‘ê|ü⁄Ô\T. n‘·ìøÏ Äràj·TT˝…’q yê] |ü{°º #˚dü÷Ôb˛‘˚ ÄX¯Ãs¡´+
ø£\T>∑T‘·T+~.
düT+<äs+¡ n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&É÷ ø£*dæ, ñ‘·sÔ ê\T Áyêdæ, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï bı+~,
Äràj·TT\T>± yÓT*–q, yÓT\T>∑T‘·Tqï ø=+<äs¡T ` ll, |üsƒê_Û, ø±fiÀJ,
X‚ùw+Á<ä X¯s¡à, dæ.Hêsêj·TD¬s&ç¶, <ëX¯s¡~∏, Äs¡TÁ<ä, _.sêeTsêE, ø=‘·Ô|ü*¢
Ms¡uÛÑÁ<äsêe⁄, dü+Je<˚yé, õ.mHé.¬s&ç¶, ‘·÷e÷{Ï <=D|üŒ, sêeP] <=s¡kÕ$T
X¯s¡à, eT<ÛäTHê|ü+‘·T\, >√sê, uÀsTT ;ÛeTqï, ìœ˝ÒX¯«sY, #Ós¡ã+&ÉsêE,
C≤«˝≤eTTœ, ¬ø.•yê¬s&ç¶, ‘·+–sê\ düTu≤“sêe⁄, sê$XÊÁdæÔ, n<˚›|ü*¢
sêeTyÓ÷Vü≤qsêe⁄, ø=‘·|Ô *ü ¢ dü‘´· leTHêïsêj·TD, n|ò‡ü sY, d”‘êsê+, j·÷≈£LuŸ,
kÂuÛ≤>∑´ Ç+ø± Ç+ø± ô|<ä\ › T, j·TTe≈£î\T e+<ä\eT+~. u…»yê&É >√bÕ\¬s&ç,¶
eTs¡T|üPs¡T ø√<ä+&ÉsêeT¬s&ç¶, BbÕ\ |æ#·Ãj·T´XÊÁdæÔ, |üsƒê_Û˝≤+{Ï HÓ\÷¢s¡T
ø£e⁄\T, |ü+&ç‘·T\T, kÕVæ≤‘·´y˚‘·Ô\T düπsdü].
eTq düT+<äs¡+ e÷qe‘ê <äèø£Œ<∏ëìï >∑T]+∫ H˚qT #Ó|üŒ≥+
u≤>∑T+&É<äT. m+<äTø£+fÒ n‘·ìï >∑T]+∫ <ä>∑Zs¡>± #·÷dæq, eTdü\T≈£îqï,
|üì#˚dæq Hê≈£î, &Üø£ºsY õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé, &Üø£ºsY {Ï.mdt.–]Á|üø±XŸ ˝≤+{Ïyê]øÏ
düT+<äs¡+ ˇø£ eTìwæ>± m˝≤+{Ïyê&√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ düT+<äsꓤ\T mH√ï
22
\_Û+#êsTT. düT+<äs+¡ <ä>sZ∑ ¡ |æôV≤#Y.&ç.|ü{≤º\T, m+.|ò˝ æ .Ÿ |ü{≤º\T |ü⁄#·TÃ≈£îqï
Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø°, n‘·ì <ä>sZ∑ ¡ ∫+‘êeTDÏ˝À, yÓTdÆ ÷ü s¡T˝À, sê»eTùV≤+Á<äes¡+˝À
#·<Tä e⁄≈£îqï Á|ü‹ ˇø£ÿ]ø°, düT+<äs+¡ eTôVAqï‘· e´øÏÔ nqï~ u≤>± ‘Ó\TdüT.
n‘·ì <ä>∑Zs¡ #·<äTe⁄≈£îqï yê]øÏ, |ü]XÀ<Ûäq #˚dæq yê]øÏ ˇø=ÿø£ÿkÕ] ‘·H˚
e+&çô|{Ϻ, uÛÀ»q+ ô|{Ϻ≈£L&Ü e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤+#ê&ÉT düT+<äs¡+.
Ç+‘·ø° düT+<äs¡+‘√ #·<äTe⁄≈£îqï Hê≈£î, düT+<äs¡+ø£+f… ej·TdüT˝À
ô|<ä›yê&çHÓ’q Hê≈£î ≈£L&Ü |ü]XÀ<Ûäq˝À e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ÉT düT+<äs¡y˚T. Hêø√dü+
yÓTÆdü÷s¡T˝À ˇø£ >∑~ì @sêŒ≥T #˚dæ, Hê Á|ü‹ nø£ås¡eT÷ #·÷dæ, ~~›, H˚qT
f…Æ|ü⁄ #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘·q f…Æ|ü⁄ $TwüqT ≈£L&Ü Ç∫à Hê≈£î |æôV≤#Y.&ç.˝À
>∑Ts¡ej·÷´&ÉT düT+<äs+¡ . n‘·ì yÓTT<ä{Ï |ü]XÀ<Ûøä £ $<ë´]úì H˚H.˚ n+‘˚ø±<äT,
ˇø£ $wüj·T+ ‘Ó*ùdÔ ÄX¯Ãsê´q+<ë\T ø£\T>∑T‘êsTT.
düT+<äs+¡ eT<äsêdüT˝Àì ‘ê´>∑sêj·T ø£fi≤XÊ\˝À #·~y˚≥|ü⁄Œ&ÉT _Á{≤
uÛ≤eHêsêj·TD>±s¡T ˇø£kÕ] ‘·s¡>∑‹˝À ªH˚qT Hê J$‘·+˝À m|üŒ{Ϭø’Hê
&Üø£ºπs{Ÿ rdüT≈£î+{≤qTµnHêïs¡≥. <ëìï >∑Ts¡TÔ+#·Tø=ì düT+<äs¡+ |ü~ùV≤H˚fi¯fl
‘·sê«‘· uÛ≤eHêsêj·TD>±]ì yÓTÆdü÷s¡T˝À ¬ø.düTã“sêeT|üŒ>±] <ä>∑Zs¡
|ü]XÀ<Ûäq≈£î #˚]Œ+#ê&ÉT. ‘Ó\T>∑T ø£qï&É #Û·+<ädüT‡\qT >∑T]+∫q
|ü]XÀ<Ûäqø√dü+ ø£qï&É #Û·+<ädüT‡\qT >∑T]+∫ yê]øÏ $wüj·T ùdø£s¡D˝À
‘√&ÉŒ&ܶ&ÉT. ∫e]øÏ uÛ≤eHêsêj·TD >±s¡T dæ<ë∆+‘· yê´kÕìï düeT]Œ+#˚
düeTj·÷ìøÏ Äj·Tq e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î\T ¬ø.düTã“sêeT|üŒ>±s¡T #·ìb˛j·÷s¡T.
n+<äTe\¢ >∑Ts¡Te⁄>±]πø düT+<äs¡+ e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&Ó’, |üØø£å≈£î&Ó’ &Üø£ºπs{Ÿ
Ç|æŒ+#ê&ÉT. Ç~ n|ü⁄s¡÷|ü⁄yÓTqÆ $wüjT· +. ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, C≤q|ü<ä $C≤„q+,
<äøDåÏ uÛ≤s¡rj·T n<Û´ä j·Tq+ nH˚ Hê\T>∑T n<Û´ä j·Tq XÊK˝À¢q÷ |æôV≤#Y.&ç.øÏ,
m+.|òæ˝Ÿ.øÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤+∫q @¬ø’ø£ e´øÏÔ düT+<äs¡+.
&Üø£sº Y düT+<äs+¡ #˚dqæ |ü]XÀ<Ûqä qT >∑T]+∫ ≈£L&Ü ø=+‘· #Ó|⁄ü Œø√yê*.
|æôV≤#Y.&ç.ø√dü+ ‘Ó\T>∑T`ø£qï&É C≤q|ü<ä π>j·÷\T nH˚ $wüj·÷ìï düT+<äs¡+
rdüT≈£îHêï&ÉT. 1973˝À n‘·ìøÏ |æôV≤#Y.&ç.e∫Ã+~. $wüj·÷ìøÏ ‘·–qfÒ¢
‘Ó\T>∑T˝ÀH˚ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï kÕ]>± düT+<äs+¡ ‘·q dæ<ë∆+‘· yê´kÕìï yê´eVü‰]ø£
23
uÛ≤wü˝À ÁyêXÊ&ÉT. n|üŒ{ÏøÏ me«s¡÷ yê´eVü‰]ø£+˝À Áyêdæ &Üø£ºπs{Ÿ
dü+bÕ~+#·˝Ò<äT. düT+<äs¡+ |æôV≤#Y.&ç. dü+bÕ~+∫q dü+e‘·‡s¡+ ‘·sê«‘·
1974˝À yÓ˝ÒÃs¡T Hêsêj·TDsêe⁄, eT<ä÷›] düTu≤“¬s&ç¶, ø=\ø£\÷] ÇHêø˘,
πø‘·T $X¯«Hê<∏ä¬s&ç¶ |æôV≤#Y.&ç.|ü{≤º\T bı+<ës¡T. Ä ‘·sê«‘· n+<äs¡÷
yê´eVü‰]ø£+˝ÀH˚ Áyêj·T&É+ yÓTT<ä\T ô|{≤ºs¡T. BìøÏ e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ÉT
düT+<äsy¡ T˚ . n+‘˚ø±<äT C≤q|ü<ä $C≤„q+˝À ‘·T\Hê‘·àø£ n<Û´ä j·THêìï #˚|{ ü qºÏ
yÓTT<ä{Ïyê&ÉT ≈£L&Ü düT+<äs¡y˚T.
C≤q|ü<ä $C≤„q+˝À &ç.*{Ÿ.|ü≥º+ bı+~q ns¡T<Ó’q e´øÏÔ ≈£L&Ü
eTq düT+<äsy¡ T˚ . ªÄ+Á<ÛTä \ C≤q|ü<ä $C≤„q+µ &ç.*{Ÿ.ø√dü+ ÄØ«j·Tdt Áyêdæq
Á>∑+<∏ä+. Bìï yÓTT<ä≥ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT yês¡T Á|ü#·T]+#ês¡T.
‘·sê«‘· ‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ Á|ü#·T]+#ês¡T. C≤q|ü<ä
$C≤„Hêìï XÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‘·T˝À¢ |ü]#·j·T+ #˚dü÷Ô ‘Ó\T>∑T C≤q|ü<ä $C≤„HêìøÏ
nq«sTT+|ü #˚d÷ü Ô Áyêdæq nqT|üeTÁ>∑+<∏+ä Ä+Á<ÛTä \ C≤q|ü<ä $C≤„q+. Ç+‘·
düeTÁ>∑+>± ‘Ó\T>∑Tyê] C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï $y˚∫+#ê\qT≈£îH˚ yêfi¯fløÏ á
ñÁ<äZ+<∏ä+ ˇø£ es¡Á|ükÕ<äy˚T.
s¡#·sTT‘·>± ÄØ«j·Tdt.düT+<äs¡+ Ç≥T ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ n≥T
ø£qï&É kÕVæ≤‘ê´ìøÏ @$T#êÃ&ÉT nqï~ eTqdüT‡qT ñbıŒ+–+#˚ $wüj·T+.
düT+<äsêìï ø£$>±, $eTs¡Ù≈£î&ç>±, qe˝≤ø±s¡T&ç>±, J$‘·#·]Á‘·ø±s¡T&ç>±,
C≤q|ü<ä $C≤„qy˚‘·Ô>±, dü+bÕ<ä≈£î&ç>±, nqTyê<ä≈£î&ç>± Ç+ø± mH√ï $<Ûë\
|ü]#·jT· + #˚ùd neø±X¯+ ñ+~. Á|üy•˚ +∫q Á|ü‹ s¡+>∑+˝ÀqT ‘·q<Óq’ eTTÁ<äì
y˚XÊ&ÉT düT+<äs¡+.
Ä<ÛäTìø£ y˚eTq X¯‘·ø£+˝À |ü<ä´ø£$>± s¡#·Hê yê´dü+>±ìï #˚|ü{Ϻq
düT+<äs¡+ ªìÁ<ë|ü⁄wüŒ+µ, ªdüT+<äs¡ Á|üuÛÑeµ, ªq~`q>∑s¡+µ nH˚ ø£$‘ê
dü+ø£\Hê\qT Á|ü#T· ]+#ê&ÉT. n_ÛsT¡ ∫ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ , düe÷»|üsy¡ TÓ qÆ ø£$‘ê«ìï
ÁyêkÕÔ&ÉT düT+<äs¡+. n‘·´+‘· dü+y˚<äHê‘·àø£yÓTÆq |ü<ä ∫Á‘ê\qT düèwæºkÕÔ&Éì
|üsêƒ _Û á ø£$ì Á|üX+¯ dæ+#ê&ÉT. ø£$‘·«+ Áyêj·T≥+‘√ }s¡Tø√≈£î+&Ü Ä<ÛTä ìø£
‘Ó\T>∑T ø£$‘·« $ø±dü+‘√ kÕs¡∆úø£yÓTÆq dü+ã+<Ûä+ ø£*–q düVü≤è<äj·TT&ÉT
24
düT+<äs¡+. sê»eT+Á&ç kÕVæ≤‘·´ |”sƒê~Û|ü‹>± ø£$‘·« •ø£åD •_sêìï @s¡Œ]∫
düeTø±©q ø£$˝Àø£eT+‘ê sê»eT+Á&çøÏ ‘·s¡*e#˚Ã≥T¢ #˚XÊ&ÉT.
‘Ó\T>∑T ø£$‘ê«ìï Ç‘·s¡ uÛ≤wü\≈£î |ü]#·j·T+ #˚j·T≥+˝ÀqT
ÄØ«j·Tdt n<äT“¤‘· bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉT. ~>∑+ãs¡ ø£$‘ê«ìï X‚ùw+Á<ä >=]˝≤¢ì,
|üsƒê_Û |òæ&˚\T sê>±\ &É»Héì ø£qï&ÜìøÏ nqTe~+#ê&ÉT. ø£qï&É <ä[‘·
ø£$‘ê«ìï ‘Ó\T>∑TøÏ nqTe~+#ê&ÉT. dü«j·T+>± Ç+^¢wßü ˝À ø£$‘·«+ ÁyêXÊ&ÉT.
Ç‘·s¡T\ ø£$‘·*ï ≈£L&Ü Ç+^¢wüßøÏ nqTe~+#ê&ÉT.
$<ë´]ú>± ñqï s√E˝À¢H˚ $<ë´]ú nH˚ qe\ Áyêdæq ÄØ«j·Tdt.
nyÓT]ø± j·÷Á‘·qT kÕe÷õø£ düeTdü´‘√ eTT&çyd˚ æ ªuÛ≤eqµ nH˚ n|ü⁄s¡÷|üyTÓ qÆ
qe\ì ÁyêXÊ&ÉT. Ç<=ø£ Á|üj÷Ó >∑+. nyÓT]ø±˝À &çdï” ˝≤+&é˝≤+{Ï Á|ü<X˚ Ê\ì
ø£fi¯fløÏ ø£{Ϻq≥T¢ #·÷|ædü÷Ô <ëì‘√u≤≥T ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq ø£<∏äì CÀ&ç+#ê&ÉT.
dü«‘·+Á‘· qe\˝ÀÔu≤≥T ‘Ó\T>∑T˝À >=|üŒ qe\\T>± ù|s¡Tbı+~q e÷\|ü*ì¢ ,
y˚sTT|ü&É>∑\ì, bÕ\>∑T$Tà |ü<äàsêE ø£<∏ä*ï ø£qï&ÜìøÏ nqTe~+#ê&ÉT.
e÷\|ü*¢ nqTyê<ëìøÏ, |ü<äàsêE ø£<∏ä\ nqTyê<ëìøÏ n‘·ìøÏ C≤rj·T
kÕúsTT ãVüQeT‘·T\T \_Û+#êsTT. ø£qï&É+˝À >=|üŒ qe\\T>± ù|s¡T>±+∫q
nq+‘·eT÷]Ô dü+kÕÿs¡ì, |üPs¡# í +· Á<ä ‘˚»dæ« ∫<ä+ãs¡ s¡V≤ü kÕ´ìï, nqT|üe÷
ìs¡+»q Äø±X¯>∑+>∑ì ‘Ó\T>∑T≈£î nqTe~+#ê&ÉT.
C≤q|ü<ä $C≤„q s¡+>±ìøÏ ÄØ«j·Tdt düT+<äs+¡ #˚dqæ ùdeì >∑T]+∫
ˇø£ |æôV≤#Y.&ç.#Ój·T´e#·TÃ. C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï $X¯«$<ë´\j·T kÕúsTTøÏ
rdüT≈£îyÓ[flqyês¡T sêeTsêE>±s¡T. C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï n+‘·{‘Ï √ Ä|ü≈î£ +&Ü
C≤q|ü<ä $C≤„q kÕúsTTøÏ rdüT≈£îyÓ[flqyê&ÉT düT+<äs¡+. n‘·qT #˚dæq ùdeì
Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ >∑T]Ô+#·≈î£ Hêï Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ n‘·T´‘·eÔ T C≤q|ü<ä $C≤„qy˚‘Ô· nsTTq
n\Hé &É+&Ódt >∑T]Ô+∫ Á|üX¯+dæ+#ês¡T. düT+<äs¡+ Ä+Á<ÛäT\ C≤q|ü<ä $C≤„q
$düÔè‹ì #·÷∫ eTq:|üPs¡«ø£+>± yÓT#·TÃø=ì uÛ≤wü ‘Ó*j·T≈£îHêï ˇø£ Á|ü‹ì
rdüTø=ì ø£fi¯flø£<äT›ø=ì nyÓT]ø± |ü≥Tº¬øfi≤fls¡T.
eTq düT+<äs¡+ <˚• ø£$‘·ì >∑T]+∫ Áyêdæ, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´
nø±&ÓMT ãVüQeT‹ bı+~ <ë<ë|ü⁄ Hê\T>∑T <äXÊu≤›\e⁄‘√+~. ‘Ó\T>∑T˝À
25
yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï kÕ]>± ‘·T\Hê‘·àø£ C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï,º yê´eVü‰]ø£
uÛ≤wü˝À yÓTT<ä{Ï dæ<ë∆+‘· yê´kÕìï Áyêdæ |æôV≤#Y.&ç. |ü≥º+ bı+~ dü]>±Z
eT÷&ÉTqïs¡ <äXÊu≤›\sTT+~ (1973). ªC≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷|ü+µ nH˚
|ü⁄düÔø£+‘√ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± Á|ü|ü+#·+˝Àì C≤q|ü<ä $C≤„q dæ<ë∆+‘ê\ì
‘Ó\T>∑Tyê]øÏ 1976˝ÀH˚ düT+<äs+¡ |ü]#·jT· + #˚XÊ&ÉT. á |ü⁄düøÔ +£ ‘√ ‘Ó\T>∑T˝À
C≤q|ü<ä $C≤„Hê<Ûä´j·THêìøÏ ø=‘·Ô }|ü⁄ e∫Ã+~. &Üø£ºsY sêeTsêE>±s¡T
≈£L&Ü ‘·eT dæ<ë∆+‘· yê´dü+ ¬s+&√ eTTÁ<äD rdüT≈£îe#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT düT+<äs¡+
|ü⁄düÔø±ìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì Á|ükÕÔeq˝À n‘·ì Á|ü‹bÕ<äq*ï #˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T.
‘Ó\T>∑T˝ÀqT, ø£qï&É+˝ÀqT C≤q|ü<ä $C≤„q πøåÁ‘êìøÏ düT+<äs¡+ #˚dæq ùde
Á|üX¯+dü˙j·T+. sêeTsêE>±s¡T Ç+^¢wüß˝À Áyêdæq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ C≤q|ü<ä
$C≤„q+ |ü⁄düÔø±ìï düT+<äs¡+ H˚wüq˝Ÿ ãTø˘ Á≥dtº yê]ø√dü+ ø£qï&ÜìøÏ
nqTe~+#ê&É T . eTq <˚ X ¯ + ˝ÀH˚ yÓ T T≥º y Ó T T<ä { Ï kÕ]>± yÓ T Æ d ü ÷ s¡ T
$X¯«$<ë´\j·T+˝À C≤q|ü<ä $C≤„q+˝À m+.m.1974˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.
Ä ‘·s¡>∑‘·T\˝À eT÷&ÉT <äXÊu≤›\≈£î ô|’>± düT+<äs¡+ uÀ~Û+#ê&ÉT. ‘Ó\T>∑T
$X¯«$<ë´\j·T+˝À C≤q|ü<ä $C≤„Hê#ês¡T´&ç>± 1990˝À #˚] Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ˝ Ÿ À
yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï C≤q|ü<ä $C≤„Hê#ês¡T´&Éj·÷´&ÉT.
dü+bÕ<ä≈£î&ç>± düT+<äs¡+ #˚dæq #˚eì ≈£L&Ü >∑eTì+#ê*. sêfi¯fl|ü*¢
nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à>±] n_Ûq+<äq Á>∑+<∏ä+ ªnq+‘·sê>∑+µ, ªsêfi¯fl|ü*¢ |”]ƒø£\Tµ,
|üsƒê_Û>±] n|ü⁄s¡÷|ü Á>∑+<∏ä+ ª|üsƒê_Û |üHé#ê+>∑+µ düT+<äs¡+ Á|ü#·T]+∫qy˚.
‘·+–sê\ düTu≤“sêe⁄>±]‘√ ø£*dæ ø£$‘ê«ìπø n+øÏ‘·yÓTÆq #Ó’‘·q´ ø£$‘·
dü+∫ø£\T rdüT≈£îe#êÃ&ÉT. ªC≤q|ü<ä+µ ù|s¡T‘√ Á|üyêkÕ+Á<Ûä |üÁ‹ø£ q&çbÕ&ÉT.
ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT |üÁ‹ø£≈î£ , yÓTdÆ ÷ü s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ yê] |üÁ‹ø£≈î£
dü+bÕ<äø£‘·«+ eVæ≤+#ê&ÉT.
ÄØ«j·Tdt <ë<ë|ü⁄>± 25 nqTyê<ë\T #˚XÊ&ÉT. ø£$‘·«+, qe\,
C≤q|ü<ä $C≤„q+, J$‘·#]· Á‘· yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì nqTe~+#ê&ÉT. ‘Ó\T>∑T˝À,
ø£ q ï&É + ˝À, Ç+^¢ w ü ß ˝À eT+∫ nqTyê<ä ≈ £ î &É ì ù|s¡ T bı+<ë&É T .
uÛ≤cÕ$C≤„q+˝Àq÷ düT+<äs¡+ ùde #˚XÊ&ÉT. ø£qï&É+˝À ªuÛ≤wü`uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+µ,
26
ª<Û«ä ì $C≤„q+µ nH˚ |ü⁄düøÔ ±\T Á|ü#T· ]+#ê&ÉT. bÕsƒ´¡ Á>∑+<∏ë\T ‘·j÷· s¡T#˚XÊ&ÉT.
düT+<äs¡+ Áyêdæq eTs√ ¬s+&ÉT |ü⁄düÔø±\T n|ü⁄s¡÷|üyÓTÆq$. bÕ‹πøfi¯fl
s¡#·HêqTuÛÑyê\qT ˇø£ #√≥ #˚]à düT+<äs¡+ s¡#·HêkÕ«<äq+ nH˚ |ü⁄düÔø±ìï
Á|ü#·T]+#ê&ÉT. |ü⁄düÔø£ s¡#·q, Á|ü#·Ts¡D, |üsƒ¡q+, s¡#·sTT‘·\‘√ dü+ã+<Ûë\T,
eTTÁ<äD≤qTuÛÑyê\T yÓTT<ä˝…’qe˙ï á |ü⁄düÔø£+˝À #√≥T dü+bÕ~+#êsTT.
Ä+Á<ÛäeTVü‰uÛ≤s¡‘êìï neT÷˝≤Á>∑+ #·~$q #ê˝≤ ø=~› eT+~˝À
ÄØ«j· T dt ≈£ L &Ü ˇø£ & É T . n‘· q T sê»eT+Á&ç ˝ À ñqï|ü ⁄ Œ&É T
Ä+Á<ÛäeTVü‰uÛ≤s¡‘êìï e#·q+˝À Áyêdæ ø√kÕÔyêDÏ |üÁ‹ø£˝À Á|ü‹s√p
<ÛësêyêVæ≤ø£+>± Á|ü#T· ]+#ê&ÉT. qqïj·T Ä~düu≤Û |üsê«\T yÓTT<ä{Ï dü+|ü⁄≥+>±
yÓ\Te&ç+~.
ÄØ«j·Tdt düT+<äs+¡ Hê $TÁ‘·T&Éì #Ó|Œü &É+ ø±<äT ø±ì n|ü⁄s¡÷|üyTÓ qÆ
e´øÏÔ. n‘·qT $<ë´]ú>± ñqï ø±\+˝À ø=ìï y˚\ |ü<ë´\qT n|üŒ–+#·>∑*–
ñ+&˚yê&ÉT. Ç|üŒ{Ïø° ø=ìï e+<ä\ |ü<ë´\qT n\y√ø£>± Áyêj·T>∑\&ÉT.
#Û+· <ädTü ‡, yê´ø£sD
¡ +, n\+ø±s¡XÊÁdü+Ô n˙ï #·øÿ£ >± nuÛ≤´dü+ #˚XÊ&ÉT. nsTTHê
Ä<ÛäTì≈£î˝À¢ n‘ê´~Û≈£î&ÉT. dü+Á|ü<ëj·Tyê<äT\‘√ b˛{° |ü&É>∑\&ÉT, n‘·´+‘·
‘·s¡TD s¡#·sTT‘·\‘√ ø£*dæ b˛>∑\&ÉT. ì‘·´q÷‘·qyÓTÆq ñ‘ê‡Vü≤+‘√
q\uÛ…’j˚Tfi¯fl kÕVæ≤‘·´ ùdeì ø£s¡Ôe´ ìwü˜‘√ ìs¡«Væ≤+∫ ns¡yÓ’j˚Tfi¯ófl |üP]Ô
#˚düT≈£îHêï&ÉT. |üdæeTqdüT‡ ø£\yê&ÉT, |üdæ |æ\¢*ï Áù|$T+#˚yê&ÉT. eTq
düT+<äs+¡ n|ü⁄Œ&˚ ns¡yj ’Ó T˚ fi¯ófl |üP]Ô #˚dTü ≈£îHêï&Ü nì ÄX¯Ãs¡´+ ø£\T>∑T‘√+~.
(2008˝À Á|ü#T· ]‘·yTÓ qÆ ÄØ«j·Tdt düT+<äs+¡ n_Ûq+<äq Á>∑+<∏+ä . ª#·+<äq+µ˝À
Á|ü#·T]‘·yÓTÆq yê´dü+. s¡#·sTT‘· Ç|ü⁄Œ&ÉT ø°]ÔX‚wüß\T)
27
sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡+ s¡#·q\T
$es¡D≤‘·àø£ dü÷∫
ø£$‘·
1.Ä<ÛäTìø£ y˚eTq X¯‘·ø£eTT
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1969
eTTÁ~‘·yTÓ qÆ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï s¡#q· . Çs¡ej˚Tfi¯fl ej·TdüT˝À s¡#s· TT‘·
eTqdü T ˝À+∫ z |ü < ä ´ + ‘· q Tïø=∫Ã+~. ªª>∑ T +&Ó |ü > ∑ T \Tq≥T¢
>=\T¢eTqTH=ø£+&ÉT! $s¡>∑ã&ÉT#·T qe⁄« y˚&ÉTÿH=ø£&ÉT! e÷j·T<ë] »>∑eTT
eTÚqeTT>± qT+&ÉT! $X¯«<ë_ÛsêeT $qTs¡y˚eTµµ. Ç<˚ Ä |ü<ä´+. ø°\ø£HêeT
dü+e‘·‡s¡+ dü+Áø±+‹ s√E≈£î (14`1`1969) e+<ä |ü<ë´\T eTT–XÊsTT.
ªªy˚eTq ø£$ eTTqTï $ì|æ+#·T |ü<´ä eTT˝Ÿ! eT~ì yÓ÷<äeT+~ eTi\ ì|ü⁄&ÉT!
sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡eTT #Óô|Œ X¯‘·ø£+ãT ãT<ÛäT\ Beq\qT bı+<ä>√]µµ nH˚
ÄX¯j·T+‘√ á s¡#·q yÓ\Te&ç+~. Ç~ Ä#ês¡´ kÕfi¯« ø£èwüíeT÷]Ô>±]
eT+>∑fi≤XÊdüq+‘√ Á|ü#T· ]‘·eTsTT+~. ªªÇ‘·ì~ ÁbÕVü‰<¢ yä TÓ qÆ uÛ≤ø£dÔ ‹úæ . s¡#q·
ìdüs¡Z düT+<äs¡eTTµµ nHêïs¡T yês¡T. Bìï >∑T]+∫ ø£fi≤Á|ü|üPs¡í ì&ÉT<äy√\T
yÓ+ø£≥sêe⁄ >±s¡T Ç˝≤ n_ÛÁbÕj·T+ yÓ*ãT∫à Äos¡«~+#ês¡T.
ªªsêfi¯fl|ü*¢ düT+<äse¡ TT s¡#q· qT #·÷∫! ˙≈£î uÀ˝… q‘·&TÉ ˝Àø£eT+<äT!
|òüTq‘· C…+<äTqqT#·T qqTø=q C…\T¢qT! $X¯«<ë_ÛsêeT $qTs¡y˚eT.µµ
2.~>∑+ãs¡ ø£$>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1972
~>∑+ãs¡ ø£e⁄\ ø£$‘ê dü+ø£\Hê\qT+∫ m+|æø£ #˚dæq ø£$‘·\
ø£qï&É nqTyê<ä+. düT+<äs¡+>±s¡T ø£qï&É+˝À Á|ü#·T]+∫q yÓTT<ä{Ï |ü⁄düÔø£+.
ø√˝≤s¡T õ˝≤¢, ∫+‘êeTDÏ ø£fi≤XÊ\˝À ø£qï&É ñ|üHê´dü≈î£ \T ø¬ . Hêsêj·TD
kÕ«$T‘√ ø£*dæ #˚dæq nqTyê<ä+ Ç~. 1972 »qe] 30Hê&ÉT >±+BÛõ Vü≤‘·´
28
»]–q düeTj·÷ìøÏ dü]>±Z u…+>∑Tfi¯Ss¡T, yÓTÆdü÷s¡T, >∑T\“sêZ q>∑sê\˝À
~>∑+ãs¡ Ä$wüÿs¡D »]–+~. düe÷»+˝À n≥º&ÉT>∑T esêZ\≈£î #Ó+~qyês¡T
Ä$wüÿ]+∫q Ç˝≤+{Ï düe÷y˚XÊìï ø£sêï≥ø£ sêÁwü+º ˝À n|üŒ{Ï es¡≈î£ me«s¡÷
ø£q˝Ò<äT, $q˝Ò<äT. Ç<=ø£ >=|üŒ dü+#·\q+ ø£*Z+∫+~. ‘·sê«‹ ø±\+˝À
ø£qï&É+˝À Á|üu+ÑÛ »q+˝≤ yÓ\Te&çq ‹s¡T>∑Tu≤≥T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ á nqTyê<ä+
Áù|s¡D ø£*–+∫+~.
3. |æ{°\T sê>∑>∑fi¯ &É»Hé (ø£qï&É+)
HÓ\eTHÓ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 1976
~ ø£q‡sYHé¶ bòÕsY e]ÿ+>¥ ∫Á\¶Hé, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 2007 (~«.eTT)
|üsƒê_Û (‹ø£ÿes¡|ü⁄ |ü{≤º_ÛsêeT ¬s&ç¶) >±] #·]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq e#·q
ø£$‘ê dü+ø£\HêìøÏ ø£qï&É nqTyê<ä+. ªªHê á e#·q |ü<ë´\H˚ <äT&ÉT¶ ø£Ás¡˝ÀÔ
|ü<ë´\ q&ÉTeTT˝Ÿ $s¡T>∑<ä+‘êqTµµ nì ‹s¡T>∑ã&ÉT ø£$>±, n‹ qe´ø£$>±
1939˝ÀH˚ yÓ\T>∑T #·÷∫q ø£$‘· ø£qï&É+˝À j·TT.ÄsY. nq+‘·eT÷]Ô>±]
|”]ƒø£‘√ yÓ\Te&ç+~. Ç˝≤+{Ï ø£$‘· 1939 Hê{ÏøÏ ø£qï&É+˝À e∫à ñ+fÒ
n<√ u≤+ãT˝≤+{Ï~ nj˚T´~ nHêïs¡T nq+‘·eT÷]Ô>±s¡T. ø£qï&É+˝À
qe´ø£$‘√«<ä´eT+ 1950˝À yÓTT<ä\sTT+~. n˝≤+{Ï~ ªªuÛTÑ $ ø±]Ãq ø£˙ï{Ï
#·Tø£ÿ˝≤¢>∑ ‘ês¡ø£\Tµµ nì, ªªeTÁ<ëdüT q>∑s¡eT! ˙ MT<ä ã÷¢ u≤¢ø˘ dæsê˝≤>∑
|ü&ç+~ sêÁ‹µµ nì sêdæq |üsƒê_Ûì ø£qï&É bÕsƒ¡≈£î\T n‹ qe´ ø£$>±
Ä<ä]+#ês¡T.
4. >=]˝≤¢ (ø£qï&É+)
Indian Languages forum, Hyderabad, 1980
X‚ùw+Á<ä X¯s¡à>±] ª>=]˝≤¢µ ø£$‘ê dü+|ü⁄{ÏøÏ ø£qï&É nqTyê<ä+.
X‚ùw+Á<ä>±] ø£$‘· ø£qï&É+ yê]øÏ $$<Ûä ø£e⁄\ <ë«sê |ü]#·j·TeTsTT+~.
Äj·Tq ø£$‘·*ï, n|üŒ{À¢ ø£qï&É e÷dü |üÁ‹ø£˝À <ÛësêyêVæ≤ø£+>± Á|ü#·T]dü÷Ô
ñHêïs¡T. ª>=]˝≤¢µ ˝Àì e÷qe dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ uÛ≤eq\T, eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ eTìwæ
∫Á‘·D ø£qï&É+ yê]øÏ q#·TÑ·T+<äH˚ ñ<˚›X¯+‘√ á nqTyê<ä+ yÓ\Te&ç+~.
BìøÏ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·« eT+Á‹‘·« XÊK qT+∫ nqTyê<ä+ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ \_Û+∫+~.
29
5. ìÁ<ë|ü⁄wüŒ+
l ø±Á≥>∑&ɶ n_Ûe÷q Á|ü#·Ts¡D\T, @\÷s¡T,1985
@\÷]øÏ #Ó+~q l ø±Á≥>∑&¶É s¡#s· TT‘·\ qT+∫ ø£$‘·*ï ÄVü‰«ì+∫
|ü⁄s¡düÿ]+#˚yês¡T. 1985e dü+e‘·‡sêìøÏ á s¡#·sTT‘·‘√ u≤≥T |æ.$.j·Tdt.
bÕÁ‘√ >±]øÏ, ùwø˘ n© >±]øÏ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ Çdü÷Ô Á|ü#·T]+#·&ÜìøÏ m+|æø£
#˚XÊs¡T. n#ês¡´ uÛ≤eHé >±]øÏ, &Üø£ºsY e÷~sêE s¡+>±sêe⁄ >±]øÏ ø£H=‡˝ÒwüHé
ãVüQeT‘·T\ øÏ+<ä s¡÷.116 e+‘·Tq Á|üø£{Ï+#ês¡T.
ªìÁ<ë|ü⁄wüŒ+µ˝À Ä+Á<Ûä|üÁ‹ø£, Ä+Á<ÛäÁ|üuÛÑ, ø£ècÕí|üÁ‹ø£, Ä+Á<ÛäCÀ´‹
|üÁ‹ø£\˝À Á|ü#·T]‘·yÓTÆq ø=ìï ø£$‘·\THêïsTT. ø±ì á |ü⁄düÔø£+ ˇø£ ø£$‘ê
dü+ø£\q+˝≤ ø±≈£î+&Ü n‹ kÕe÷q´+>± eTTÁ~‘·yTÓ +Æ ~. $TÁ‘·T\T ø¬ .•yê¬s&ç¶
>±] Nyê≥T¢ ≈£L&Ü |ü&ܶsTT. ªªy˚jT· >∑*–‘˚ n+<ä+>± yÓjTY . ˝Ò≈î£ +fÒ }s¡Tø√µµ
nHêïs¡T •yê¬s&ç¶>±s¡T. ªª»qq eTs¡D≤\H˚ n<Û√eTTK $sêeT ∫Vü‰ï\ eT<Ûä´
q*π> ñ<ëVü≤è‘· yêø£´+ á J$‘·+µµ, ªª‹j·T´{Ï ø£\*ï |ü+#·Tø√&É+ ø£qï
yÓ#·Ã{Ï ø£˙ïfi¯flì |ü+#·Tø√e&Éy˚T HêøÏwüº+µµ, ªªø£\\ ø£qï ø£˙ïfi‚fl qqTï
ø£~*kÕÔsTTµµ nqï$ ø£$ ÄX¯j·÷\T, Ä˝À#·q\T.
6. düT+<äs¡ Á|üuÛÑe
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1987
ll ‘·eT yÓTT<ä{Ï ø£$‘êdü+|ü⁄{Ï ªÁ|üueÑÛ µqT Á|üueÑÛ HêeT dü+e‘·‡s¡+
(1927) yÓ\Te]+#ês¡T. n<˚ dü+e‘·‡s¡+ X‚ùw+Á<ä X¯s¡à »ìà+#ês¡T. 1987
Hê{ÏøÏ X‚ùw+Á<ä≈î£ ns¡yj
’Ó T˚ fi¯ófl ì+&çq dü+<äs“¡ +¤ >± düT+<äsÁ¡ |üueÑÛ yÓ\Te&ç+~.
X‚ùw+Á<ä>±s¡T ‘·eT uÛÑ÷$Tø£˝À ªª&Üø£ºsY düT+<äs¡+>±] ø£$‘·*ï #·<äe&É+ ˇø£
q÷‘·q |ü⁄cÕŒìï ÄÁ|ò÷ü DÏ+#·&+É ˝≤+{Ï nqTuÛeÑ +µµ nHêïs¡T. ªªÁbÕNq ø±e´
$<ë´Áe‘·kÕï‘·T&ÉT, ãVüQuÛ≤cÕø√$<äT&ÉT nsTTq &Üø£ºsY düT+<äs¡+>±s¡T
$X‚w+æ ∫ Ä<ÛTä ìø£ ø£$‘ê‘·‘«Ô· C≤„ì. Äj·Tq ø£$‘êHê&ç˝À düŒ+~düTqÔ ï~ eTìwæ
nqTuÛÑ$düTÔqï es¡Ôe÷q>±¢ìµµ nì Á|üX¯+dæ+#ês¡T.
qe´ø£$ |üsƒê_Û ªªdüT+<äs¡+ ø£$‘·\T X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq <äèX¯´ Á|ürø£*ï
Á|ü‘·´ø£å+ #˚kÕÔsTT. Ä Á|ürø£\T ã\yÓTÆq$, düJeyÓTÆq$. n$ rÁe
30
dü+y˚<äHê‘·àø±˝…’ ø£$ nqTuÛÑ÷‘·T\ ˝À‘·T*ï n_Ûe´ø£Ô+ #˚düTÔHêïsTTµµnì
n_Ûq+~+#ês¡T.
dü+≈£î]j·T´ nH˚ $<ë´]ú sê»eTùV≤+Á<ä es¡+˝Àì ‘Ó\T>∑T
$X¯«$<ë´\j·T+, kÕVæ≤‘·´|”sƒ¡+˝À ªdüT+<äs¡ Á|üuÛÑeµqT >∑T]+∫ |ü]XÀ<Ûäq
»]|æ m+.|òæ˝Ÿ. |ü{≤º bı+<ës¡T.
ªªq\T>∑T] MT<ä |ü&˚ yÓ\T>∑TqT Áù|$T+#·>∑*–q yê&˚ Á|ü»\÷ï
Áù|$T+#·>∑\&ÉT, Á|ü|ü+#ê˙ï Áù|$T+#·>∑\&ÉTµµ ÇB s¡#·sTT‘· <äèø£Œ<∏ä+.
ªdü+düàs¡D eTVü‰ø±e´+µ nH˚ ø£$‘·˝À ªª|ü⁄≥Tºø£ ˇø£ ì≥÷ºs¡TŒ, J$‘·+ ˇø£
nqTuÛÑ÷‹, eTs¡D+ ˇø£ dü+πø‘·+, dü+düàs¡D eTVü‰ø±e´+µµ nqï~ ø£$
Ä˝À#·q.
7. q~ ` q>∑s¡+
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1969
Çs¡yÓ’j·÷s¡T HÓ\\ ø±\+ sê»eTùV≤+Á<äes¡+˝À Ä#ês¡´ |ü<ä$˝À
ñqï C≤„|øü ±\qT >√<ëe]ì dü+düÿè‹øÏ Á|ürø£>±, q>∑sêìï Hê>∑]ø£‘≈· î£ Á|ürø£>±
rdüTø=ì yÓqï+fÒ yÓHÓï\qT ø£$‘·\ s¡÷|ü+˝À yÓ\Te]+#ês¡T. ªªHê ø£$‘·«|ü⁄
<äT|üŒ{Ï yÓHïÓ ˝À¢ ‘·&dç æ J$‘·|⁄ü y˚d$ü ì #·\㢠s¡Tk˛Ô+~µµ nqï~ ø£$ nqTuÛ÷Ñ ‹.
ªeTÚq+ ≈£L&Ü Á|ü‹|òüT≥H˚µ nH˚ ø£$ø£‘·˝À eTÚq+ nqï~µµeTìwæø√dü+
|ü]‘·|æ+#·{≤ìøÏ nedüs¡eTj˚T $sêeT+µµ nì ªªeTÚq+ ˇø£ ‘·|üdüT‡, eTÚq+
ˇø£ ÄÁX¯jT· +, eTÚq+ eTìwæ eTìwæø° ˇø£ Äj·TT<Û+ä µµ nì n_Ûe´ø£eÔ TsTT+~.
á dü+|ü⁄{Ï˝Àì ø£$‘·\˙ï s¡#·sTT‘·≈£î eTìwæ MT<ä, e÷qe‘·«+
MT<ä, düe÷»+ MT<ä ñqï qeTàø±ìï ã\|üs¡TdüTÔHêïsTT. ªªeTqTwüß\T ˝Òì
Á|üXÊ+‹ì uÛÑ]+#·≥+ ø£wüº+µµ, ªªÁ|üXÊ+‹ n+fÒ X¯àXÊqXÊ+‹ ø±H˚ø±<äT, eTìwæ
eTìwæ ø ° eT<Û ä ´ HÓ \ ø=qï XÊ+‹µµ nqï~ s¡ # · s TT‘· n_Û Á bÕj· T +.
sê»eTùV≤+Á<äes¡+ á s¡#s· TT‘· eTqdüT˝À ã\yÓTqÆ eTTÁ<äqT y˚d+æ ~. n<=ø£
$∫Á‘·q>∑s¡+. ªªqe´‘·qT Ä<ä]+#·≥+ nø£ÿ&ç dü+Á|ü<ëj·T+, yÓqøÏÿ
b˛‘·Tqï≥T¢ ø£ì|ædü÷Ô eTT+<äT≈£î b˛e≥yÓTTø£ #·eT‘êÿs¡+, >√<ëe]
>√<ëe]>±H˚ ñ+≥÷ Á|üeVæ≤+#·≥+ ˇø£ dü+øπ ‘·+µµ nq≥+˝À á s¡#s· TT‘·≈î£
31
ìX¯Ã\‘· ø£+f… #·\qo\‘· ÇwüºeTH˚ $wüj·T+ düŒwüºeTe⁄‘·T+~. ªª|ü⁄düÔø±\
eT<Û´˚ Hê J$‘·+, Hê nø£så ¡ dü÷s¡T´&ÉT |ü⁄düøÔ ±\ |ü⁄≥\ eT<Û´ä ñ<äsTTkÕÔ&TÉ µµ
ªªdü+‘√cÕqïsTTHê <äT:U≤qïsTTHê nø£ås¡ •\Œ+>± eT\#·ø£ ‘·|üŒ<äTµµ nH˚
ÄX¯j·T+‘√ yÓ\Te&ç+~ ªq~ ` q>∑s¡+µ.
8. nø£ås¡<ä*¢ n+‘·]ø£å (ø£qï&É+)
ø±\düú\ Á|ü#·Ts¡D\T, sê»eTùV≤+Á<äes¡+, 2000.
Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+, ≈£î|üŒ+, 2009( |ü]wüÿè‘· eTTÁ<äD)
ø=‘· Ô | ü * ¢ dü ‘ · ´ leTHêïsêj· T D>±] ªnø£ å s ¡ + ˝À n+‘· ] ø£ å + µ
ø£$‘êdü+|ü⁄{ÏøÏ ø£qï&É nqTyê<ä+. ôd’qT‡ ø£$‘·\T sêj·T&É+˝À $•wüº‘·qT
kÕ~Û+∫q leTHêïsêj·TD>±s¡T nqTuÛÑ÷‹ ø£$>± \ã∆Á|ü‹wüߘ\T. nø£ås¡+˝À
n+‘·]øå±ìï $\ø£åD+>± #·÷|æ+#·>∑*–q H˚s¡TŒ Äj·Tq˝À ø£ì|ædüTÔ+~. ªz
CÀe÷s¡Z+µ. ªø£+|üP´≥sY &Ü{Ÿ`düs¡dü«‹µ, ªnDT*|æµ, ª»qì »qπs≥sYµ ˝≤+{Ï
ø£$‘·*ï Äj·TH˚ sêj·T>∑\s¡T nì|æ+#ês¡T leTHêïsêj·TD>±s¡T. Ä<ÛäTìø£
ø±yê´ìøÏ qMq edüTÔkÕø屑êÿs¡+>±, |ü<ä∫Á‘ê\ e÷s¡Z+˝À ø=‘·Ô e´+»q
s¡T∫ì #·÷|ædü÷Ô, e´ø±Ôe´ø£Ô <Ûä«ì Á|üVü‰s¡+˝À ø=‘·Ô dü+y˚<äHê dü+Væ≤‘·>± á
dü+ø£\q+ yÓ\Te&ç+~. |ü]wüÿè‘· eTTÁ<äDqT Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+
yÓ\Te]+∫+~.
9. n˙\ Äsê<ÛäHê (ø£qï&É+)
dü+eVü≤q, •esê+ù|≥, yÓTÆdü÷s¡T, 2012
Ç<=ø£ $q÷‘·ï Á|üjÓ÷>∑+. s¡#·sTT‘· Áù|s¡D‘√ ø£qï&É+˝À »]–q
n|üPs¡« ø£eq düy˚Tàfi¯q+. yÓTÆdü÷s¡T˝À ìyêdü+ ñqï \ã∆Á|ü‹wüߘ˝…’q
@&ÉTeT+~ ø£e⁄*ï, ø£esTTÁ‘·T*ï düMTø£]+∫ yê]#˚‘· dü+j·TTø£Ô ø±e´+
sêsTT+#ê&ÉT Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·. ªe\düµ nH˚ edüTÔe⁄qT rdüTø=ì @&ÉTeT+~
ø£e⁄\T ˇø=ÿø£ÿ n<Ûë´j·÷ìï |ü+#·Tø=ì á dü+j·TTø£Ô ø£$‘·qT s¡∫+#ês¡T.
yêsêìø√kÕ] n+<äs¡÷ ˇø=ÿø£ÿ] Ç+{À¢ düe÷y˚X¯yÓTÆ sêdæq uÛ≤>±*ï >∑T]+∫
#·]Ã+#˚yês¡T. BìøÏ ªn˙\ Äsê<ÛHä êµ nì ù|s¡Tô|{≤ºsT¡ . ˙˝≤ø±XÊìø° $˙\
düeTTÁ<ëìø° nr‘·yÓTÆq dü«#·Ã¤‘·qT Äsê~Û+#·≥eTH˚ ns¡ú+ edüTÔ+~. nsTT‘˚
32 33
á ù|s¡T Bì˝À bÕ˝§Zqï ø£e⁄\ ù|s¡¢ yÓTT<ä{Ï nø£så ê\‘√ @s¡Œ&ç+~. ns¡$+<ä uÛ≤wüqT yê&˚ yêfi¯ófl, |ü<ë´\T sêùd yêfi¯ófl ˝Òs¡T. ø±ì ‘Ó\T>∑T˝À Ç+ø±
e÷\>∑‹Ô (n), ˙\–] ‘·fiy¯ ês¡ (˙), \‘ê sê»X‚KsY (\), ÄØ«j·Tdt. düT+<äs+¡ |ü<ë´\T sêùd yêfi¯óflHêïs¡T, Á>±+~∏ø£ uÛ≤wüqT ñ|üjÓ÷–+#˚ yêfi¯óflHêïs¡T.
(Ä), sêy˚T>ö&É (sê), <Ûäs¡D° <˚$ e÷\>∑‹Ô(<Ûä), Hê>∑Dí dæ. (Hê) á ø£e⁄\T. yÓ$’ <Û´ä + ø√dü+ Á>±+~∏ø±ìï yê&Ü*‡q nedüs+¡ ˝Òø£ düT+<äs+¡ >±s¡T #ê˝≤es¡≈î£
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· sê»eT+Á&ç˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT 1991˝À Ç˝≤+{Ï Á|üjÓ÷>∑y˚T yê´eVü‰]ø±ìï yê&Üs¡T.
#˚XÊ&ÉT. düT+<äs¡+, m+&É÷¢] düT<Ûëø£sY, n|òü‡sY, d”‘êsê+, ‘·˝≤¢e»€s¡a\ á ø±e´+˝À dü‘·´Áe‘·Tì ø√dü+ $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT düèwæº+∫q ˝Àø£y˚T
|ü‘·+»* XÊÁdæÔ ≈£Ls=Ãì ªe\dü |ü≈£åî\ >±q+µ nH˚ ù|s¡T‘√ ˇø£ düTBs¡È ø£$‘· dü«s¡Z+>± e÷]b˛sTT+~. ndü˝…’q dü«s¡Z+˝À n+<Ûäø±s¡+ ÄeVæ≤+∫+~.
sêXÊs¡T. ø£qï&É+˝À Ç˝≤+{Ï Á|üjÓ÷>∑+ me«s¡÷ #Ój·T´˝Ò<äT. Ç+Á<ë<äT\T ≈£L&Ü $X¯«|ü~∏≈£îì dü«sêZìøÏ e\dü yÓfi≤fls¡T. Ä eTVü≤]¸‘√
10.All Alone in the Sky ªªeTqT≈£î\ yÓTTø£fÒ ≈£î\+ ˆ düsê«uÛÑT´<äj·Ty˚T eTqT≈£î\ <Û˚´j·T+ ˆ ˙e⁄
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 2002 düèwæ+º ∫+<˚ ndü˝q’… dü«s¡+Z ˆ dü‘´· Áe‘·Tì ‘·‘«· y˚T ndü˝q’… ‘·‘«· + ˆ düeTdüTK+
s¡#s· TT‘· Ç+^¢wßü ˝À Á|ü#T· ]+∫q yÓTT<ä{Ï ø£$‘ê dü+|ü⁄{Ï. Ç+<äT˝À düeTs¡dü+ düeTJeq+ nedüs¡+ ˆ n~ ˝Òì Jeq+ e´s¡ú+µµ n+{≤&ÉT
‘Ó\T>∑TqT+∫ nqTe~+∫q ø£$‘·\T, dü«‘·+Á‘·+>± s¡∫+∫q ø£$‘·\T Ç+Á<äT&ÉT.
ñHêïsTT. Ä+>∑¢ uÛ≤cÕ#ês¡T´\T &Üø£ºsY $.$._.sêe÷sêe⁄ á ø£$‘·*ï á Bs¡È ø£$‘·qT >∑T]+∫ ly˚+ø£fÒX¯«s¡ $X¯«$<ë´\j·T+˝À
|ü]wüÿ]+#ês¡T. Ç+&çj·THé kıôd’{Ï Ä|òt Ä<∏äsY‡ n<Ûä´≈£åî\T Á|üuÛ≤‘Y ≈£îe÷sY m+.|òæ˝Ÿ.ø√dü+ |ü]XÀ<Ûäq »]–+~.
eTTqTï&ç sêXÊs¡T. “He uses the medium very effectively to create
an atmosphere of non-reality characterised by undiluted in-
tegrity of human experience. His symbols touch your con-
sciousness” nHêïsêj·Tq. á dü+|ü⁄{Ï˝À düVü≤è<äj·TT\ eTqïq bı+~q
ø£$‘·˝…H√ï ñHêïsTT. “Easily you can admire the flower alone,
not the leaves”.“A lotus blossoms, Naturally, A heart, aestheti-
cally” ($#·TÃ≈£î+≥T+~, ø£eT\+ düVü≤»+>±, Vü≤è<äj·T+ s¡kÕ‘·àø£+>±)
˝≤+{Ï $T˙ø£$‘·\T ≈£L&Ü á dü+|ü⁄{Ï˝À ñHêïsTT.
11.#·+&Ü\ dü«sêZs√Vü≤D+
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 2002
Á|üeTTK ø£qï&É <ä[‘· s¡#·sTT‘· &Üø£ºsY ns¡$+<ä e÷\>∑‹Ô s¡∫+∫q
Bs¡È ø£$‘·≈£î ‘Ó\T>∑T nqTyê<ä+. Ç~ ÁbÕNq |ü⁄sêD≤ìøÏ qMq ìs¡«#·q+.
Bì düè»q »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&˚ düT+<äs¡+>±s¡T <ëì˝À bÕ\T|ü+#·T≈£îHêïs¡T.
Ç~ nìï <ä[‘· ø±yê´\˝≤>± ø±≈£î+&Ü $_Ûqï+>± s¡÷|ü⁄ <ë*Ã+~. ø£qï&É+˝À
&Üø£ºsY e÷\>∑‹Ô #ê˝≤ es¡≈£î ÁbÕNq uÛ≤wüH˚ yê&Üs¡T. ø£qï&É+˝À ÁbÕNq
34 35
qe\ ` ø£<∏ä ñqïe \ø°åàHêsêj·TD >±] e÷\|ü*¢ qe\≈£î ø£qï&É nqTyê<ä+.
1979`80˝À |üP]Ô nsTTq nqTyê<ëìï πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT yês¡T
1.dü+kÕÿs¡+
1986˝À Á|ü#·T]+#ês¡T. e÷\|ü*¢ì nqTe~+#·≥eT+fÒ kÕe÷q´+ ø±<äT.
ø£sêí≥ø£ ùdyêdü$T‹, >∑T+≥÷s¡T, 1974
n+<äT˝À yê&ÉTø£ |ü<ë\T, n+<äT˝Àq÷ e´ekÕj·T dü+ã+<ÛäyÓTÆq |ü<ë\T
Á|üeTTK s¡#·sTT‘· j·TT.ÄsY.nq+‘·eT÷]Ô s¡∫+∫q dü+#·\Hê‘·àø£
ø√ø=\¢\T>± ñHêïsTT. ªe÷\|ü*µ¢ nH˚ ù|s¡T≈£î düs¬ q’ nqTyê<ä+ ªôVA\π>]µ.
qe\≈£ î ‘Ó \ T>∑ T nqTyê<ä + . dü T +<ä s ¡ + >±s¡ T ‘· e T $TÁ‘· T \T
ø±ì kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT yês¡T á ù|s¡T e<äH› êïs¡T. n+<äTe\¢ ‘Ó\T>∑T qe\˝À
¬ø.Hêsêj·TDkÕ«$T >±]‘√ ø£*dæ á qe\qT nqTe~+#ês¡T. ªdü+kÕÿs¡µ
s¡#·sTT‘˚ dü÷∫+∫q eTs√ ù|s¡TqT rdüTø=ì ªdü+>∑ $»j·Tµ nH˚ ù|s¡T‘√
ndæÔ‘·«yê<ä qe\>±H˚ ø±ø£ n‹ qe´yÓTÆq qe\>± ù|s¡T bı+~+~. Bìï
eTTÁ~+#ês¡T. á qe\ nqTyê<ä+ m+‘· øÏ¢wüº‘·s¡yÓ÷ >∑T]Ô+∫ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«
m.¬ø.sêe÷qT»Hé Ç+^¢wüß≈£î nqTyê<ä+ #˚dæ eT]+‘· Á|üdæ~∆ì dü+bÕ~+∫
e÷qeeqs¡T\ XÊKyês¡T düT+<äs¡+>±] |ü⁄düÔø±ìøÏ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ n+<äCÒXÊs¡T.
ô|{≤ºsT¡ . ªdü+kÕÿs¡µqT Á|üeTTK ‘Ó\T>∑T ø£$ ‹ø£ÿes¡|⁄ü |ü{≤º_sÛ êeT¬s&ç¶ (|üsêƒ _Û)
4.uÛ≤eq (j·÷Á‘êqe\)
n<äT“¤‘· #·\q ∫Á‘·+>± eT\∫ ø£qï&ÜìøÏ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± C≤rj·T
∫+‘·\ |ü<ëàe‹ ôVA+ ˝…’Áã], sê»eT+Á&ç, 1993
kÕúsTT˝À ã+>±s¡T |ü‘·ø±ìï dü+bÕ~+∫ ô|{≤ºs¡T. á qe\˝À Á|ü<Ûëq
1982˝À ˇø£kÕ], 1983˝À eTs√ kÕ] s¡#·sTT‘· nyÓT]ø±˝À
dü+|òüT≥q Hês¡D|üŒ nH˚ e´øÏÔøÏ n–ï dü+kÕÿs¡+ »s¡bÕ˝≤ e<ë› nì
|üs´¡ {Ï+#ês¡T. Ä j·÷Á‘êqTuÛyÑ ê\qT øπ e\+ ø£<qä∏ + #ÓjT· ´≈£î+&Ü }Vü≤˝À¢ì
ÁbÕDÒXÊ#ês¡T´\T |ü&˚ eT<∏qä #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ÿ dü+|òTü ≥qqT qe\>±
ø£<∏ë+XÊ\qT ≈£L&Ü CÀ&ç+∫ j·÷Á‘êqe\>± r]Ã~<ä›≥+ e\¢ á s¡#·q
$düÔ]+|üCÒj·T≥+˝À nq+‘·eT÷]Ô>±] ìsêàD øöX¯\+ düTe´øÔ£eTÚ‘·T+~.
yÓ\Te&ç+~. &Üø£ºsY Äe+‘·‡ k˛eTdüT+<äsY á qe\qT >∑T]+∫ n_ÛÁbÕj·T+
2.Äø±X¯>∑+>∑
yÓ*ãT#êÃs¡T. ªªMT qe\ uÛ≤eq sTT|ü⁄Œ&˚ #·~$ eTT–+#êqT. <ë<ë|ü⁄ ˇø£ÿ
CÀ´‹ e÷dü|üÁ‹ø£ nqTã+<Ûä qe\, 1975
>∑Tø£ÿ˝À ì$TwüyTÓ HÆ ê |üsq¡ƒ + qT+∫ $s¡V≤ü + uÛ]Ñ +#·˝ìÒ ñ‘·T‡ø£‘˝
· À #·~y˚XÊø£
Á|üdæ<ä∆ ø£qï&É s¡#·sTTÁ‹ &Üø£ºsY nqT|üe÷ ìs¡+»q qe\≈£î ‘Ó\T>∑T
HÓ’sêX¯´+˝À+∫ ÄXÀ<äj·T+`X¯óuÛÀ<äs¡ÿ+>± eTT–+#·&É+ >=|üŒ ]©|òt! MT≈£î
nqTyê<ä+. &Üø£ºsY nqT|üeT J$‘·y˚T ˇø£ eTVü‰ø±e´+. &Üø£ºsY düTã“eTà
ø£<∏ä #Ó|üŒ&É+ ‘Ó\TdüT. MTs¡T >=|üŒ>± q&çbÕs¡T ø£<∏äì.µµ
s¡#·sTTÁ‹>± nqT|üeT>± e÷] eTs√ Á|üU≤´‘· s¡#·sTT‘· ìs¡+»q >±]ì
5.$<ë´]ú
$yêVü ≤ + #˚ d ü T ≈£ î Hêïs¡ T . yÓ ’ < ë´ìøÏ , <ë+|ü ‘ ê´ìøÏ dü + ã+~Û + ∫q
kÕ«‹ e÷dü|üÁ‹ø£, nqTã+<Ûä qe\, 1995
s¡#q· \‘√u≤≥T eT+∫ qe\*ï ≈£L&Ü sêXÊs¡T &Üø£sº Y nqT|üeT. ˇø£ s¡#s· TT‘·
|ü<Ó›ì$T<˚fi¯fl ej·TdüT˝À (1966), n+fÒ j·÷uÛ…’j˚Tfi¯fl ÁøÏ‘·+ sêdæq
düeT≈£Ls¡TÃø√e\dæq edüTÔ kÕeTÁ–ì qe˝≤ s¡÷|ü+˝À #Óù|Œ s¡#·q ªÄø±X¯
qe\ neTTÁ~‘·+>± ñ+&ç b˛sTT+~. eT∞fl mH√ï @fi¯fl ‘·sê«‘· <ëìï yÓ*øÏ
>∑+>∑µ. Bìï CÀ´‹ e÷dü|üÁ‹ø£ 1975 Ä>∑düTº HÓ\ nqTã+<Ûä qe\>±
rdæ s¡#s· TT‘· |üP]Ô>± |ü]wüÿ]+∫ ø=‘·Ô qe\>± ‘·j÷· s¡T #˚XÊs¡T. e÷s¡TŒ\T,
Á|ü#·T]+∫+~.
≈£Ls¡TŒ\T yÓTT<ä{Ï qe\ dü«s¡÷bÕìï e÷πsÃXÊsTT. ø=‘·Ô s¡÷bÕìï bı+~q
3.dü+>∑ $»j·T+ (ø£qï&É+)
ª$<ë´]úµ kÕ«‹ e÷dü|üÁ‹ø£ nqTã+<Ûä qe\>± 1995 y˚T˝À yÓ\Te&ç+~.
πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, q÷´&Ûç©¢, 1986
Á|üU≤´‘· dæ˙<äs¡Ù≈£î\T e+o s¡#·sTT‘·≈£î C≤ãT sêXÊs¡T. ªªqe\ #·~$
36
Äq+~+#êqT. ndü\T s¡#·sTT‘·\≈£î Ç+‘· eT+∫ }Vü≤\T m˝≤ ekÕÔj·÷
nì ÄX¯Ãs¡´b˛j·÷qTµµ nì.
6.∫<ä+ãs¡ s¡Vü≤dü´+
πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, q÷´&Ûç©¢, 1996
Á|üU≤´‘· ø£qï&É s¡#·sTT‘· |üPs¡í#·+Á<ä ‘˚»dæ« qe\≈£î ‘Ó\T>∑T
nqTyê<ä+. ‘˚»dæ« C≤„q|”s¡ƒ Á|üXd¯ Ôæ $CÒ‘· ø¬ .$.|ü⁄≥º|Œü >±] ≈£îe÷s¡T&ÉT. ‘·+Á&ç
ø=&ÉT≈£î *<äs› ÷¡ øπ +Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&Ó$T |ü⁄s¡kÕÿsê\T bı+<ës¡T. ‘˚»dæ«>±s¡T
sêdæq ø£<∏ä\T, qe\\T #ê˝≤ Á|üdæ~∆ bı+<ësTT. yê] n‘·T´‘·ÔeT qe\˝À
ˇø£f…Æq ª∫<ä+ãs¡ s¡Vü≤dü´µ #ê˝≤ uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü˝À¢øÏ nqTyê<äeTsTT+~.
7.kÕ$s¡ ôV≤&Ó>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
ªq÷‘·qµ |üÁ‹ø£ <ÛësêyêVæ≤ø£, 2000
ø£$ düÁe÷{Ÿ $X¯«Hê<∏ä dü‘´· Hêsêj·TD >±] ªy˚sTT |ü&>É \ ∑ Tµ qe\≈£î
dü+øÏå|üÔ s¡÷|ü+, ‘Ó\T>∑T nqTyê<ä+. ø£qï&É+˝À n‘·´+‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q
ª‘·s¡+>∑µ yês¡|üÁ‹ø£ dü+bÕ<ä≈£î\T>± ñqï dü+‘√wü≈£îe÷sY >∑T˝≤«&ç >±s¡T
ˇø£ s√E <ä÷s¡yêDÏ <ë«sê á s¡#·sTT‘·‘√ e÷{≤¢&ç $X¯«Hê<∏äyê]
y˚sTT|ü&É>∑\≈£î ø£qï&ÜìøÏ |ü]#·j·T+ #Ój·÷´*‡+~>± n&ç>±s¡T. Äj·Tq
n|ü⁄Œ&˚ ª‘·s¡+>∑µ qT+∫ ãj·T{ÏøÏ e∫à ªq÷‘·qµ nH˚ ø=‘·Ô |üÁ‹ø£qT ô|{≤ºs¡T.
<ëì˝À y˚sTT|ü&É>∑\T nqTyê<ëìï <ÛësêyêVæ≤ø£+>± Á|ü#·T]+#ês¡T.
8._s¡T>±[ (ø£qï&É+)
πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, q÷´&Ûç©¢, 2000
bÕ\>∑T$Tà |ü<äàsêE >±] ª>±*yêqµ ø£<∏ä\ dü+|ü⁄{ÏøÏ ø£qï&É
nqTyê<ä+. |ü<äàsêE>±] |ü⁄düÔø±ìøÏ πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ãVüQeT‹
\_Û+∫+~. düT+<äs+¡ >±] nqTyê<ä+ ≈£L&Ü Á|üXd¯ Ôæ bı+~+~. á nqTyê<ä+‘√
u≤≥T e÷‘·èuÛ≤wü ø±ì uÛ≤wü˝À Á|üX¯+dü˙j·TyÓTÆq ø£èwæ #˚dæq+<äT≈£î >±qT
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« e÷qe eqs¡T\ XÊK á s¡#·sTT‘·≈£î ªuÛ≤cÕ uÛ≤s¡‹µ C≤rj·T
|ü⁄s¡kÕÿs¡+ Ç∫à >ös¡$+∫+~.
37
$eTs¡Ù ` |ü]XÀ<Ûäq
1.‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´eTT˝À <˚•ø£$‘·
e÷qedüs√es¡ Á|ü#·Ts¡D\T, HÓ\÷¢s¡T, 1970
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ãVüQeT‹ ø√dü+ 1968`69
dü+e‘·‡sêìøÏ Á|üø£≥q yÓ\Te&ç+~. Ç~ düT+<äs¡+ >±] s¡#·Hê yê´dü+>±ìøÏ
Áù|s¡D ì∫Ã+~. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À <˚•ø£$‘·qT >∑T]+∫ |ü⁄düÔø£+
sêj·÷*‡+~>± nø±&ÓMT dü÷∫+∫+~, 20 @fi¯fl ej·TdüT˝À düT+<äs¡+>±s¡T
á |ü⁄düøÔ +£ sêj·T≥+ yÓTT<ä\T ô|{≤ºsT¡ . n|üŒ{Ï es¡≈î£ ãVüQeT‘·T\T bı+~q
yês¡+‘ê ù|s¡Tbı+~q |ü+&ç‘T· \T. ì&ÉT<äy√\T y˚+ø£≥sêe⁄, –&ÉT>∑T d”‘ê|ü‹,
y˚<+ä y˚+ø£≥sêj·TXÊÁdæÔ (pìj·TsY), ø=‘·|Ô *ü ¢ Ms¡uÁÑÛ <äsêe⁄ >±]˝≤+{Ï yês¡T
ãVüQeT‘·T\T bı+<ës¡T. <˚•ø£$‘·qT >∑T]+∫ sêj·T{≤ìøÏ düT+<äs¡+>±s¡T
e+<ä |ü⁄düøÔ ±\T #·~yês¡T. eT<äsêdüT˝Àì ÁbÕ#·´*œ‘· uÛ≤+&Ü>±s¡+˝À mHÓïH√ï
Áyê‘·Á|ü‘·T\T, |ü⁄düÔø±\T dü+Á|ü~+#ês¡T. á |ü⁄düÔø±ìøÏ ãVüQeT‹ e∫Ã+<äì
‘Ó*dæ s¡#·sTT‘· >∑Ts¡Te⁄>±s¡T Ä#ês¡´ kÕfi¯« ø£èwüíeT÷]Ô ªªHê $<ë´s¡Tú\T
Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\T, ø±s¡´Bø£å ø£\yês¡T nì #Ó|⁄ü Œø√e&ÜìøÏ Ç+‘·ø+£ f… ì<äsÙ¡ q+
@+ ø±yê*µµ nì sêXÊs¡T. düT+<äs¡+>±] ãVüQeT‹øÏ |üØø£å≈£î\T sêfi¯fl|ü*¢
nq+‘·øè£ wüXí s¯ à¡ >±s¡T. |ü⁄düøÔ +£ n#·ÃsTTq ‘·sê«‘· n_ÛÁbÕj·T+ sêdü÷Ô sêfi¯fl|ü*¢
yês¡T Ç˝≤ sêXÊs¡T: ªªeTq <˚• ø£$‘·qT >∑÷]à MTs¡T #˚dæ #·÷|æq yê´dü+>∑eTT
>=|üŒ~. Ä&É+ãs¡eTT nqù|øÏå‘· $düÔs¡eTT ˝Òì $wüj·TÁ|ü<ÛëqyÓTÆq XË’*‘√
kÕ–q~ MT s¡#·q.µµ
2.ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, ôV’≤<äsêu≤<äT, 1977
u…»yê&É >√bÕ\¬s&ç¶>±] Áb˛‘ê‡Vü≤+‘√ s¡#·sTT‘· m+‘√ ø£èwæ #˚dæ
s¡∫+∫q |ü⁄düøÔ $£ T~. $|ü⁄\yÓTqÆ Á|üD≤[ø£ y˚dTü ø=ì nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥ ‘Ó\T>∑T
38
kÕVæ≤‘·´+‘√ b˛*à #·÷|ü⁄‘·÷ sêXÊs¡T düT+<äs¡+>±s¡T. kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·˝À
C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ≈£L&Ü kÕúq+ ø£*Œ+#ês¡T. á |ü⁄düÔø±ìï #·~$ sêfi¯fl|ü*¢
nq+‘·øè£ wüí X¯sà¡ >±s¡T Ç˝≤ sêXÊs¡T: ªªMT ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·qT kÕ+‘·eTT>±
#·~$ nqTuÛÑ$+∫‹ì. #ê˝≤ dü+‘√wüyÓTÆq~. s¡#·q $wüj·T|ü⁄wüºyÓTÆ
düTÁ>∑Vü≤eT<ÛäTs¡X¯j·T´‘√ kÕ–q~. ‘Ó\T>∑Tyê]øÏ ìwüŒø£åbÕ‘·yÓTÆq ø±qTø£µµ.
3.‘Ó\T>∑T uÛ≤ôw eT‘·TÔ kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, 1981
‘Ó\T>∑T˝À ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·qT sêdæqfÒ¢ á s¡#s· TT‘· ø£qï&É+˝À
‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\qT >∑T]+∫ sêXÊ&ÉT. yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+
ÁbÕs¡+uÛÑ ø±\+ qT+∫ uÀ<Ûqä , |ü]XÀ<Ûqä , Á|ü#T· s¡D @ $X¯«$<ë´\j·÷ì¬øH’ ê
eT÷&ÉT n+>±\ì >∑T]Ô+#·&É+ e\¢ Ç|üŒ{ÏøÏ ø=ìï y˚\ |ü⁄düÔø±\qT
Á|ü#·T]+∫+~. ‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\ dü«s¡÷bÕìï dü+øÏå|üÔ+>± $e]+#˚
|ü⁄düÔø£+ ª‘Ó\T>∑T uÛ≤ôw eT‘·TÔ kÕVæ≤‘·´µ.
4.bÕ\Tÿ]¬ø k˛eTHê<∏ä (ø£qï&É+)
Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, 1983
bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äT&ÉT ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À n‘·´+‘· $•wüºyÓTÆq
ø£e⁄\˝À ˇø£&TÉ . ‘Ó\T>∑T yêfi¯fløπ ø±ø£ ø£qï&É+ yêfi¯fl≈£L ∫s¡|]ü ∫‘·T&ÉT. ÁbÕNq
ø£e⁄\˝À nH˚ø£ uÛ≤wü\≈£î nqTyê<ä+ nsTTq ø±yê´\qT s¡∫+∫+~
n‘·H=ø£ÿ&˚. k˛eTHê<∏Tä ì ãdüe |ü⁄sêD+ ø£qï&É+, ‘·$Tfi¯+, dü+düÿè‘·+, Ä+>∑+¢
` Ç˝≤ Ç‘·s¡ uÛ≤wü\˝ÀøÏ yÓ[fl+~.
yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+˝À uÛ≤>∑yÓTÆq Á|ükÕsê+>∑ Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚
n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À |ü⁄düøÔ ±\qT Á|ü#T· ]+#˚ s¬ +&ÉT eT÷&ÉT $X¯«$<ë´\j·÷\˝À
ˇø£{Ï. ªÁ|ü#ês√|üHê´düe÷\µ nH˚ ù|s¡T‘√ 1933˝ÀH˚ Á|ükÕsê+>∑ CÒãT˝À
Ç$T&˚ |ü⁄düøÔ ±\qT Á|ü#T· ]+#·&+É Äs¡+_Û+∫ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ Hê\T>∑T e+<ä\≈£î
ô|’>± |ü⁄düÔø±\qT Á|ü#·T]+∫+~. bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äTDÏí >∑T]+∫ mH√ï ø=‘·Ô
$wüj÷· \qT ùdø£]+∫ á s¡#s· TT‘· ø£qï&É+ yê]øÏ Ä $•wüº ø£$ì |ü]#·jT· +
#˚XÊ&ÉT. bÕ\≈£î]Ô˝Àì bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏ä |”sƒ¡+ yês¡T á s¡#·sTT‘· ø£èwæì
39
>∑T]Ô+∫ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ n+<äCÒXÊs¡T.
5.|ü]XÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·T\T
j·TTeuÛ≤s¡‹, ôV’≤<äsêu≤<äT, 1990
Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+, ≈£î|üŒ+, 2009 (~«.eTT.)
‘Ó \ T>∑ T kÕVæ ≤ ‘· ´ +˝À <˚ • ø£ $ ‘· q T >∑ T ]+∫ |ü ] XÀ<Û ä q
ÁbÕs¡+_Û+∫q|ü⁄Œ&˚ (1968) á s¡#·sTT‘·≈£î |ü]XÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·T\qT >∑T]+∫q
ne>±Vü≤q @s¡Œ&ç+~. eT<äsêdüT˝Àì ÁbÕ#·´ *œ‘· uÛ≤+&Ü>±s¡+˝À ‘êfi¯|üÁ‘·
Á>∑+<∏ë\qT, Áyê‘· Á|ü‘·T\qT, ÁbÕNq Á>∑+<∏ë\qT |ü]o*+#˚ n\yê≥T
ø£*–+~. 1970˝À |æôV≤#Y.&ç.ø√dü+ <äs¡U≤düTÔ y˚dæ 1972˝À dæ<ë∆+‘· yê´kÕìï
düeT]Œ+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT |ü]XÀ<Ûqä ˝À C≤q|ü<ä >π j·÷\ e+{Ï $wüj÷· \ |ü]o\q˝À
πøåÁ‘· |üs¡´≥q ÁbÕeTTU≤´ìï ≈£L&Ü >∑T]Ô+#·≥+ nedüs¡eTsTT+~. |ü]XÀ<Ûäq
|ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]dü÷Ô ˇø£ dæ<ë∆+‘· yê´kÕìï düeT]Œ+#˚+‘· es¡≈£î
|ü]XÀ<Û≈ä î£ &ÉT m˝≤+{Ï ø£èwæ #˚j÷· ˝À $e]+#˚ |ü⁄düøÔ +£ ª|ü]XÀ<Ûqä |ü<‘∆ä T· \Tµ.
n‘·´+‘· ùdïVü≤o*, düVü≤è<äj·TT\T &Üø£ºsY Ç]yÓ+{Ï ø£èwüíeT÷]Ô j·TTeuÛ≤s¡‹
‘·s¡|ü⁄q á |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#·T]+#·{≤ìøÏ |üPqT≈£îHêïs¡T. Ä ‘·sê«‘· &Üø£ºsY
õ.$.düTÁãVü≤àD´+ <ë«sê Ç~ yÓ\T>∑T #·÷dæ+~. eT∞fl 2009˝À Á<ë$&É
$X¯«$<ë´\j·T+ á |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#·T]+∫+~.
6.~>∑+ãs¡ ø£$>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, 2002
yÓTdÆ ÷ü s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ Á|ükÕsê+>∑ <ë«sê ø=ìï y˚\ |ü⁄düøÔ ±\qT,
ø£qï&É n<Ûä´j·Tq dü+düú, ÁbÕ#·´ |ü]XÀ<Ûäq dü+düú yÓTT<ä˝…’q dü+düú\ <ë«sê
yÓsTT´øÏ ô|’>± |ü⁄düÔø±\qT, Á|ü#ês√|üHê´düe÷\ <ë«sê Hê\T>∑T e+<ä\≈£î
ô|’>± |ü⁄düÔø±\qT Á|ü#·T]+∫+~. ‘Ó\T>∑T ø£e⁄˝…’q b˛‘·q, y˚eTq, bÕ\Tÿ]øÏ
k˛eTHê<∏ ä T &É T yÓ T T<ä ˝ … ’ q yê]ì >∑ T ]+∫ |ü ~ |ü ⁄ dü Ô ø ±\ es¡ ≈ £ î
Á|ü#T· ]‘·eTj·÷´sTT. ~>∑+ãs¡ ø£e⁄\ MT<ä ø£qï&É #·<Tä es¡T\˝À ñqï ÄdüøìÔÏ
>∑eTì+∫ ~>∑+ãs¡ ø£e⁄\qT >∑÷]Ãq á |ü⁄düÔø±ìï ≈£L&Ü Á|ü#·T]+#ês¡T.
40
7.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 2005
ªÁ<ë$&ɵ |ü<ëìï Äπs´‘·s¡ uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\≈£î yê&É&+É á s¡#s· TT‘·≈î£
q#·Ã<äT. ªÁ<ë$&ɵ |ü<+ä yÓTT<ä{Ï qT+∫ ‘·$Tfi≤ìøÏ e÷Á‘·yT˚ nq«j·TeTe⁄‘·÷
e∫Ã+~. ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+ yÓTT<ä˝q’… nìï uÛ≤wü©ï Á<ë$&É uÛ≤wü\q&É+ ø±˝…«¶ ˝Ÿ
#˚dæq ô|<ä› bıs¡u≤≥T. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· ‘·T\Hê‘·àø£ kÕVæ≤‘·´+MT<ä ÄdüøÏÔ‘√
<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T kÕVæ≤‘ê´ìï ÁbÕs¡+uÛÑ ø±\+ qT+∫ $y˚∫+#·{≤ìøÏ
|üPqT≈£îHêï&ÉT. Ç~ #ê˝≤ ô|<ä› Á|üD≤[ø£ ø±ã{Ϻ yÓTT<ä{Ï $&É‘· ÁbÕs¡+uÛÑ
ø±\+ qT+∫ Áø°.X¯.1000 es¡≈î£ <äøD åÏ uÛ≤s¡rj·T kÕVæ≤‘ê´ìï ‘·T\Hê‘·àø£+>±
|ü]o*dü÷Ô á |ü⁄düÔø£+ yÓ\Te&ç+~. Ç+<äT˝À C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï ≈£L&Ü
#˚s¡Ã≥+ $X‚wü+.
8.$X¯«$<ë´\j·T>∑fi¯*¢ ø£qï&É dü+XÀ<ÛäHÓ (ø£qï&É+)
‘êsê Á|æ+{Ï+>¥ n+&é |ü_¢wæ+>¥ Vü≤Ödt, yÓTÆdü÷s¡T, 2006
$<ë´ì~Û Á|üø±X¯q, >∑<ä>∑, 2009 (~«.eTT.)
$X¯«$<ë´\j·÷\˝À »s¡T>∑T‘·Tqï ‘Ó\T>∑T |ü]XÀ<ÛäqqT >∑T]+∫,
ø£qï&É |ü]XÀ<ÛäqqT >∑T]+∫ Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· 1973 qT+∫ $esê\T
ùdø£]düTÔHêï&ÉT. $X¯«$<ë´\j·÷\˝À ø£qï&É |ü]XÀ<Ûäq »]–q rs¡TqT $$<Ûä
$wü j · ÷ \ Á|ü ø ±s¡ + $uÛ Ñ õ +∫ |ü { ° º #˚ d æ #· ÷ |æ q Á>∑ + <∏ ä + 2006˝À
Á|ü#·T]‘·yÓTÆ+~. |ü]XÀ<Ûäq #˚j·Tã÷ìq yê]øÏ ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq á |ü⁄düÔø±ìï
>∑<ä>∑≈£î #Ó+~q $<ë´ì~Û Á|üø±X¯q yês¡T eT∞fl 2009˝À |ü⁄qs¡TàÁ~+#ês¡T.
9.ø£qï&É ` ‘Ó\T>∑T dü+ã+<Ûä (ø£qï&É+)
ø£sêï≥ø£ sê»´ eTTø£Ô $X¯«$<ë´\j·T+, yÓTÆdü÷s¡T, 2010
‘Ó\T>∑T ` ø£qï&É+ n‘·´+‘· düìïVæ≤‘·yÓTÆq$, kÕVæ≤‘·´ |üs¡+>± ìø£≥
dü+ã+<Û+ä ñ+&˚ uÛ≤wü\T. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+ qT+∫ ‘Ó\T>∑T yê]øÏ ø£qï&É+
yê]øÏ eT<Û´ä düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\T nìï s¡+>±\˝À ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT.
kÕVæ≤‘·´ |üs+¡ >± yÓTT<ä{Ï qT+∫ á s¬ +&ÉT uÛ≤wü\ eT<Û´ä Ç∫à |ü⁄#·TÃø√e&Ü\T
»]>±sTT. M{Ïì dü+øÏå|üÔ+>± $e]dü÷Ô á ∫qï |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#·T]+#·≥+
41
»]–+~.
10.Á>∑+<∏ä |ü]wüÿs¡D XÊÁdüÔ+
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ Á|ü u Û Ñ T ‘· « ÁbÕ#· ´ *œ‘· Á>∑ + <∏ ë \j· T + eT]j· T T
|ü]XÀ<ÛäHê\j·T+, ôV’≤<äsêu≤<äT, 2011
ÁbÕNq Á>∑+<∏ë\ |ü]wüÿs¡D $X‚wyü TÓ qÆ |ü]ÁX¯eT‘√ ≈£L&çq |üì. Á|üdTü ‘Ô ·
s¡#s· TT‘·≈î£ $$<Ûä |ü]XÀ<Ûqä s¡+>±\˝À ñqï ÄdüøìÔÏ ‘Ó*j·TCÒùd |ü⁄düøÔ $£ T~.
eT<äsêdüT˝À m+.m.#·~y˚ s√E˝À¢ (1967`69) á s¡#·sTT‘· n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT
ÁbÕ#·´ *œ‘· uÛ≤+&Ü>±sêìøÏ yÓfi‚flyê&ÉT. n+<äTe\¢ Vü≤düÔ Á|ü‘·T\ MT<ä ÄdüøÏÔ
ø£*–+~. ø£qï&É+˝À Á>∑+<∏ä |ü]wüÿs¡D XÊÁdü+Ô u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+~+~. #ê˝≤
|ü⁄düøÔ ±\T yÓ\Te&ܶsTT. ‘Ó\T>∑T˝À n˝≤+{Ï |ü⁄düøÔ ±\T ˝Òì ø=s¡‘q· T <äèwæ˝ º À
ñ+#·Tø=ì s¡#s· TT‘· Á|üdTü ‘Ô · Á>∑+<∏ëìï s¡∫+#ê&ÉT. Ç+<äT˝À Á>∑+<∏ä |ü]wüÿs¡D
XÊÁdüÔ $ø±dü+, ˝ÒK≈£î\T, Áyê‘· Á|ü‘T· \ dü«s¡÷|ü+, Á>∑+<∏ä |ü]wüÿs¡D $<ÛëHê\T
yÓTT<ä˝…’q $wüj·÷\ $es¡D ñ+~.
11.XÊÁdüÔ kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
#˚‘·q ãTø˘ Vü≤Ödt, yÓTÆdü÷s¡T, 2012
ø£qï&É+˝À $|ü⁄\yÓTÆq XÊÁdüÔ kÕVæ≤‘·´+ ñ+~. 9e X¯‘ê_›øÏ #Ó+~q
ø£$sê»e÷s¡Z+ n\+ø±s¡ XÊÁdüÔ+. n|üŒ{Ï qT+∫ XÊÁdüÔ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q e+<ä\ ø=~› Á>∑+<∏ë\T ø£qï&É+˝À yÓ\Te&ܶsTT. #Û+· <√+ãT~Û,
ø£sêí≥uÛ≤cÕuÛÑ÷wüD+, X¯ã›eTDÏ<äs¡ŒD+˝≤+{Ï Á>∑+<∏ë\T ‘·T\Hê‘·àø£+>±
|ü]o*+#·<ä>∑Z$. ÁbÕNq ø±\+˝À, eT<Ûä´ ø±\+˝À, Ä<ÛäTìø£ ø±\+˝À
yÓ\Te&çq n\+ø±s¡ XÊÁkÕÔ\T, #Û+· <√Á>∑+<∏ë\T, yê´ø£sD ¡ ≤\T, ì|òTü +≥Te⁄\T,
yÓ’<ä´XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ë\T, >∑DÏ‘· XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ë\T, CÀ´‹cÕ<äT\T, eT‘·
dü+ã+<ÛäyÓTÆq$. $C≤„q düs¡«kÕ«\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï $es¡D á Á>∑+<∏ä+˝À
ñ+~.
12.dü+XÀ<ÛäHÓj·T ‘·‘·Ô« eT‘·TÔ $<Ûëq (ø£qï&É+)
n\¢eT Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 2013
‘Ó\T>∑T˝À ª|ü]XÀ<Ûqä |ü<‘∆ä T· \Tµ yÓ\Te&çq ‘·sê«‘· n˝≤+{Ï |ü⁄düøÔ ±H˚ï
42 43
ø£qï&É+˝ÀqT sêj·÷\H˚ dü+ø£\Œ+ á s¡#·q≈£î <ë]rdæ+~. ø£qï&É+˝À
|ü]XÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·T*ï >∑T]+∫q |ü⁄düÔø±\T ø=ìï yÓ\Te&ܶsTT. nsTT‘˚ ˇø£ ÁbÕNq $•wüº kÕVæ≤‘·´+
dæ<ë∆+‘· yê´kÕìï m˝≤ ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´* nH˚ $wüj·÷ìï Á|ü<Ûëq+>±
rdüTø=ì á |ü⁄düÔø±ìï sêj·T≥+ »]–+~.
1.qqïj·T uÛ≤s¡‘·+, e#·q+ (Ä~ düuÛ≤|üsê«\T)
∫+‘·\ |ü<ëàe‹ ôVA+ ˝…’ÁãØ, sê»eT+Á&ç, 1993
‘Ó\T>∑T eTVü‰uÛ≤s¡‘êìï |üP]Ô>± #·~$q yê]˝À á s¡#·sTT‘· ≈£L&Ü
ˇø£s¡T. $TÁ‘·T\T ∫+‘·\ >√bÕ\sêe⁄ >±] Áb˛‘ê‡Vü≤+‘√ yê] ªø√kÕÔyêDϵ
~q|üÁ‹ø£≈î£ ˇø£ÿs√E ≈£L&Ü ‘·|Œü ≈£î+&Ü 300 s√E\T <ÛësêyêVæ≤ø£+>± ‘Ó\T>∑T
uÛ≤s¡‘êìï e#·q+˝À sêj·T≥+ »]–+~. ;Ûwüà|üs¡«+ es¡≈£î ‘Ó\T>∑T uÛ≤s¡‘·+
yÓ\Te&ç+~. qqïj·T uÛ≤s¡‘·+˝Àì Ä~ düuÛ≤ |üsê«\qT ∫+‘·\ >√bÕ\sêe⁄
>±πs ∫+‘·\ |ü<ëàe‹ ôVA+ ˝…’ÁãØ <ë«sê eTTÁ~+#ês¡T. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì
n<ä T “¤ ‘ · ø£ < ∏ ä q øöX¯ ˝ ≤ìï, Hê≥ø° j · T ‘· q T e÷qe Jeq <ä s ¡ Ù Hêìï
‘Ó\TdüTø√yê\qTø=H˚ kÕe÷q´ bÕsƒ¡≈£îì ø√dü+ qes¡düuÛÑ]‘·yÓTÆq ‘Ó\T>∑T
uÛ≤s¡‘·+˝Àì ¬s+&ÉT |üsê«\T á $<Ûä+>± yÓ\Te&ܶsTT.
2.Áø°&Ü_ÛsêeT (ø£qï&É+)
ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+, Vü≤+|æ, 2000
‘Ó\T>∑T yê] kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£ $wüj·÷\qT n+~+#˚ $•wüº
ø£è‹ $qTø=+&É e\¢uÛÑsêj·Tì Áø°&Ü_ÛsêeT+. M~Û nH˚ s¡÷|üø£ Á|üÁøÏj·TqT
|ü < ë´\ s¡ ÷ |ü + ˝À #· < ä T es¡ T \≈£ î n+~+∫q ø±e´$T~. ø£ q ï&É
$X¯«$<ë´\j·÷ìøÏ n|üŒ{Ï ñ|ü≈£î\|ü‹ &Üø£ºsY m+.m+.ø£\T“]Z >±] ø√]ø£
y˚Ts¡≈£î á $•wüº ø±yê´ìøÏ ø£qï&É+˝À e#·HêqTyê<ëìï ø£qï&É bÕsƒ¡≈£î\≈£î
düeT]Œ+#·≥+ »]–+~. n\Hê{Ï zs¡T>∑\T¢ yÓ’uÛÑyêìï, nø£ÿ&ç düe÷C≤ìï,
dü+düÿè‹ì ø£fi¯fl≈£î ø£{Ϻq≥T¢ #·÷ù| $•wüº s¡#·q Ç~.
3.ø±≥eTsê»q ø£<∏Ó (ø£qï&É+)
ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+, Vü≤+|æ, 2000
‘Ó\T>∑T yês¡T >∑]«+#·<ä–q C≤q|ü<ä Ç‹Vü‰kÕ\˝À ø±≥eTsêEø£<∏ä
44
ˇø£{Ï. n‘·´+‘· $•wüºeT÷ ÁbÕNqeT÷ $düÔè‘·eT÷ nsTTq ø±≥eTsêE ø£<∏ë
#·Áø±ìï Ä#ês¡´ ‘·+–sê\ yÓ+ø£≥ düTu≤“sêe⁄ ¬s+&ÉT ãèVü≤‘Y dü+|ü⁄{≤\T>±
Á|ü # · T ]+#ês¡ T . (Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ kÕVæ ≤ ‘· ´ nø±&Ó M T, ‘· s ê«‘· ‘Ó \ T>∑ T
$X¯«$<ë´\j·T+, ôV’≤<äsêu≤<äT). ªø±≥eTsêE ø£<\ ä∏ kÕ+düÿè‹ø£ n<Û´ä j·Tq+µ
nH˚ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ á s¡#·sTT‘· e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À |ü]XÀ<Ûäq »]|æ
$.$.uÛ≤qTeT÷]Ô |æôV≤#Y.&ç.|ü≥+º bı+<ës¡T. &Üø£sº Y m+.m+.ø£\T“]Z >±] ø√]ø£
y˚Ts¡≈£î á n<äT“¤‘· C≤q|ü<ä ø±yê´ìï 212 |ü⁄≥˝À¢ dü+øÏå|üÔ+>± nqTyê<ä+
#˚dæ ø£qï&É bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î n+~+#·≥+ »]–+~. e#·q+˝À ñqï á nqTyê<ä+
|ü\Te⁄] Á|üX¯+dü\+<äT≈£î+~.
4.b˛‘·q uÛ≤>∑e‘·+ (‘Ó\T>∑T ` ø£qï&É+) 8 dü+|ü⁄{≤\T
ljÓ÷– Hêπsj·TD n<Ûä´j·Tq πø+Á<ä+, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 2014
‘Ó\T>∑T yê]øÏ eTVü‰ø£$ b˛‘·q Ç∫Ãq >=|üŒ ø±qTø£ leT<ë+Á<Ûä
eTVü‰uÛ≤>∑e‘·+. u…+>∑Tfi¯Ss¡T düMT|ü+˝À ø√˝≤s¡T õ˝≤¢˝À ¬ø’yês¡eTH˚
|ü⁄D´πøåÁ‘·eTT+~. nø£ÿ&É jÓ÷– Hêπsj·TD nH˚ eTVü≤˙j·TT&ÉT yÓ\XÊ&ÉT.
Äj·Tq q÷πs+&É¢≈£î ô|’>± J$+∫q jÓ÷– (1726`1836). b˛‘·T\÷]
Ms¡ÁãùV≤à+Á<ä jÓ÷–˝≤>± Hêπsj·TD jÓ÷– ≈£L&Ü ‘Ó\T>∑T˝À ø±\C≤„Hê\T
sêXÊ&ÉT. Äj·Tq≈£î b˛‘·q uÛ≤>∑e‘·eT+fÒ #ê˝≤ Çwüº+, Äj·Tq uÛÑ≈£îÔ\≈£L
Çwüºy˚T. u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝Àì m+.mdt.sêeTj·T´ $X¯«$<ë´\j·T ÁbÕ+>∑D+˝À
ñ+&˚ ljÓ÷– Hêπsj·TD n<Ûä´j·Tq πø+Á<ä á dü+|ü⁄{≤\qT n<äT“¤‘·+>±
Á|ü#·T]+∫+~. ‘Ó\T>∑T eT÷\eT+‘ê ø£qï&É *|æ˝À, ø£qï&É nqTyê<ä+
e#·q+˝À Á|ü#·T]‘·yÓTÆ+~. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· dü+bÕ<äø£‘·« u≤<Ûä´‘·*ï
d”«ø£]+#·≥+‘√ u≤≥T nwüºeT düÿ+<Ûëìï nqTe~+#ê&ÉT. düTe÷s¡T 4500
|ü⁄≥\ 8 dü+|ü⁄{≤\˝À Á|ü‹ nø£åsê˙ï #·÷∫ n#·Tà y˚sTT+#ê&ÉT. Ç+‘·
>=|üŒ Á|üD≤[ø£ ˇø£{Ïqïs¡ dü+e‘·‡s¡+˝À |üP]Ô nsTT bÕsƒ¡≈£î\qT #˚]+~.
5.ø£$sê» e÷s¡Z+ (ø£qï&É+)
ñcÕ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 2014
ø£qï&É+˝À \uÛÑ´yÓTÆq yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï Á>∑+<∏ä+ ø£$sê»e÷s¡Z+. 9e
45
X¯‘ê_›øÏ #Ó+~q á n\+ø±s¡ XÊÁdüÔ+ ø£qï&É uÛ≤wü ÁbÕNq‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q
mH√ï $wüj·÷\≈£î Ä<Ûës¡+>± ñ+~. n‘·´+‘· øÏ¢wüºyÓTÆq á XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ä+˝À
Á|ü‹ |ü<ë´ìï |ü<ä#˚ä<ä+ <ë«sê düs¡∞ø£è‘·+ #˚dæ, ‘ê‘·Œs¡´+, \|òüTT{Ï|üŒDÏ
#˚sêÃ&ÉT á s¡#·sTT‘·. ø£$sê»e÷sêZìï ns¡ú+ #˚düTø√e{≤ìøÏ, <ä+&ç
ø±yê´<ä s ¡ Ù +‘√, uÛ ≤ eTVü Q ì ø±yê´\+ø±s¡ + ‘√ ‘· T \Hê‘· à ø£ + >±
|ü]o*+#·{≤ìøÏ ≈£L&Ü neø±X¯+ @s¡Œ&ç+~.
6.ñ<äj·÷~‘ê´\+ø±s¡+ (ø£qï&É+`Ç+^¢wüß)
Centre of Excellence for Studies in Classical Kannada, Cen-
tral Institute of Indian Languages, Mysore, 2015
ø£qï&É+˝À s¡∫‘·yÓTÆq ÁbÕNq n\+ø±s¡Á>∑+<∏ä+. <ä+&ç ø±yê´<äsêÙìï
nqTdü]+∫ Ä eTVü≤‘·Ôs¡ n\+ø±s¡ Á>∑+<∏ëìøÏ dü+øÏå|üÔ s¡÷|ü+˝À |ü<ë´\˝À
s¡∫‘·yÓTÆq {Ï|üŒDÏ Ç~. á |ü⁄düÔø£+˝Àì |ü<ë´\qT Ç+^¢wüß˝À *|ü´+‘·s¡+
#˚dæ, \|òüTT{Ï|üŒDÏ, Ç+^¢wüß nqTyê<ë\qT n+~+#·≥+ »]–+~. Bìï
s¡#·sTT‘·, Äj·Tq $<ë´]ú –˝Ÿ u…Hé`ôV≤s¡T‘Y ø£*dæ nqTe~+#ês¡T. ø£qï&É
uÛ≤cÕ<Û´ä j·THêìøÏ @s¡Œ&çq ÁbÕNq ø£qï&É n‘·T´qï‘· øπ +Á<ä+ yÓTT<ä{Ï $&É‘>· ±
Á|ü#·T]+∫q |ü⁄düÔø£$T~.
7.Ä+Á<Ûä X¯ã›∫+‘êeTDÏ (dü+düÿè‘·+`‘Ó\T>∑T`Ç+^¢wüß)
Centre of Excellence for Studies in Classical Telugu, Central
Institute of Indian Languages, Mysore, 2016
qqïj·T ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü ø√dü+ dü+düÿè‘·+˝À sêdæq yê´ø£s¡DeTì
∫qïj·Tdü÷], ∫qd”‘êsêe÷XÊÁdæÔ ˝≤+{Ï ñ<ä›+&É |ü+&ç‘·T\T uÛ≤$+∫q
yê´ø£s¡D+. πø‘·q ‘êH˚ ‘Ó\T>∑T≈£î yê´ø£s¡D+ sêXÊqì #Ó|ü⁄Œø=qï e÷≥H˚
|ü≥Tºø=ì ø=+<äs¡T ∫+‘êeTDÏ ‘·sê«‹ ø±\+˝À yÓ\Te&ç+<äì uÛ≤$+#ês¡T.
ø±ì ∫qïj·Tdü÷] ∫+‘êeTDÏ qqïj·T ø£è‘·eTì qeTà≥y˚T ø±ø£ u≤˝
yê´ø£s¡D+˝À #ê˝≤ #√≥¢ ∫+‘êeTDÏH˚ nqTdü]+#ê&ÉT, nqTe~+#ê&ÉT.
á $•wüº Á>∑+<∏ëìï Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· Ä#ês¡´ <˚y˚Hé |üfÒ˝Ÿ‘√ ø£*dæ
nqTe~+#ê&ÉT. ∫+‘êeTDÏ dü÷Á‘ê\≈£î Ç+^¢wüß˝À ‘Ó\T>∑T˝À *|ü´+‘·s¡+
46 47
Çe«≥y˚T ø±ø£ Ç+^¢wßü ˝À yê´U≤´q+ ≈£L&Ü CÀ&ç+#ês¡T. Bìï ÁbÕNq ‘Ó\T>∑T
uÛ≤cÕ<Ûä´j·THêìøÏ @s¡Œ&çq n‘·T´qï‘· πø+Á<ä+ yÓTT<ä{Ï Á|ü#·Ts¡D>± C≤q|ü<ä $C≤„q+
#·<äes¡T\≈£î n+~+∫+~.
1.Ä*∫|üŒ\T ` ÄDÏeTT‘ê´\T
C≤q|ü<ä dü$T‹, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1972
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·, |òüT≥ºeTsêE nX¯«‘·úHêsêj·TD, &Üø£ºsY ‘·+–sê\
yÓ+ø£≥ düTu≤“sêe⁄ ø£*dæ Á|ü#·T]+∫q yÓTT<ä{Ï C≤q|ü<ä π>j·T dü+ø£\q+.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ dü+^‘· Hê≥ø£ nø±&ÓMT Á|ü#·T]+∫q ªÁ‹y˚Dϵ n‘·T´‘·ÔeT
dü+ø£\Hê˝˝À ˇø£{Ï. n˝≤+{Ï<˚ ∫qï |ü⁄düÔø£yÓTÆHê Áø£eT |ü<ä∆‹˝À eT+∫
|”]øƒ ‘£ √ ˇø£ ÁbÕ‹ì~Ûø£ dü+ø£\Hêìï Á|ü#T· ]+#ê\H˚ ñ<˚X› +¯ ‘√ 32 bÕ≥\qT,
52 ø£ | æ * |ü < ë\qT \|ò ü T T{° ø £ ‘ √ u≤≥T Á|ü # · T ]+#· ≥ + »]–+~.
dü+bÕ<ä≈î£ \yÓTqÆ eTT>∑TsZ e¡ T÷ ùdø£]+∫q bÕ≥\T á dü+ø£\q+˝À ñHêïsTT.
2.C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷|ü+
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1976
$XÊ˝≤+Á<Ûä Á|ü#·Ts¡D\T,1993
‘Ó\T>∑T Hê≥ á s¡#·sTT‘·≈£î C≤q|ü<ä $C≤„q+˝À ì|ü⁄DTì>±
eTTÁ<äy˚dæq s¡#·q. 1970 qT+∫ XÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‹˝À C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï
n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫q s¡#·sTT‘· 1973˝À |æôV≤#Y.&ç.|ü≥º+
bı+<ë&ÉT. Ç+^¢wüß˝À, ø£qï&É+˝À yÓ\Te&çq Ä<ÛäTìø£ XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ë\qT
n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT. Bìï |ü]#·j·T+ #˚dü÷Ô Ä#ês¡´ kÕfi¯« ø£èwüíeT÷]Ô >±s¡T
ªªe]∆wüßíe⁄ &Üø£ºsY sêfi¯fl|ü*¢ düT+<äs¡+ Áyêdæq ªC≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷|üµ
eTqï á ∫qï |ü⁄düÔø£+ XÊÁkÕÔìøÏ Á|üø£s¡D Á>∑+<∏ä+ e+{Ï~µµ nHêïs¡T
(eT+>∑fi≤XÊdüq+). á |ü⁄düøÔ +£ C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´+ MT<ä ÄdüøÔÏ ñqï yês¡+<ä]ø°
bÕsƒ¡´ Á>∑+<∏ä+˝≤ nsTT+~. Ä#ês¡´ _s¡T<äTsêE sêeTsêE >±] ˝≤+{Ï
ô|<ä›\T ≈£L&Ü Bìï #·~$ Äosê«~+#·≥y˚T ø±ø£ ‘·eT |ü]wüÿè‘· eTTÁ<äD˝À¢
Bì˝À $wüj÷· *ï ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îHêïs¡T. $XÊ˝≤+Á<Û,ä |ü_w¢ +æ >¥ Vü≤Ödt yês¡T
48
eT∞fl á |ü⁄düÔø±ìï 1993˝À Á|ü#·T]+#ês¡T.
3.»q|ü<ä kÕVæ≤‘·´<ä eT÷\‘·‘·«>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
nsêÿe‹ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 1976
‘Ó\T>∑T˝À ªC≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷|ü+µ sêùd≥|ü⁄Œ&˚ á s¡#·sTT‘·
ø£qï&É+˝Àq÷ n˝≤+{Ï |ü⁄düÔø±H˚ï sêXÊ&ÉT. C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷bÕìï
ìπs•› +∫ ø£qï&É+ qT+∫ ñ<ëVü≤s¡D*ï Çdü÷Ô á |ü⁄düøÔ ±ìï sêXÊ&ÉT. ø£qï&É+˝À
≈£L&Ü Ç˝≤+{Ï |ü⁄düÔø£+ n|üŒ{Ï es¡≈£î sê˝Ò<äT. π>j·÷\T, ø£<∏ä\T, yê´kÕ\T
yÓTT<ä˝…’q$ e#êÃsTT. ø±ì C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï XÊÁd”Ôj·T <äèwæº˝À $X‚¢wæ+#˚
|ü⁄düÔø±\T sê˝Ò<äT. ø£qï&É |ü⁄düÔø±ìï #·~$q sêfi¯fl|ü*¢yês¡T neT÷\´yÓTÆq
n_ÛÁbÕj·T+ yÓ*ãT#êÃs¡T. ªª»q|ü<ä kÕVæ≤‘·´<ä eT÷\‘·‘·«>∑fi¯ó`MTs¡T Ä
$wüjT· +ô|’ #˚dqæ rÁe |ü]XÀ<Ûqä qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ø£qï&É+˝À MT]+‘· #·øÿ£ >±
Áyêj·T>∑\s¡ì H˚qqTø=ì j·TT+&É˝<Ò Tä . ñ<ëVü≤s¡D\T ˝Òø£ e{Ϻ eT÷\‘·‘ê«\
$y˚ # · q `$X‚ ¢ w ü D >∑ * – sT÷ |ü ⁄ dü Ô ø £ + , \ø£ å D ≤ìøÏ \ø£ å ´ y˚ T |ü ] D‘·
Á|üjÓ÷»qeTqT≈£îH˚ Hêe+{Ï yêìøÏ, ø=+‘· #·<äTe⁄ø=q&ÜìøÏ ãs¡Te⁄>±
‘√düTÔ+<˚yÓ÷µµ(21`4`76).
4.‘Ó\T>∑T`ø£qï&É C≤q|ü<ä π>j·÷\T (|æôV≤#Y.&ç.dæ<ë∆+‘· Á>∑+<∏ä+)
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1979
á dæ<ë∆+‘· yê´kÕìøÏ 1973˝À |æôV≤#Y.&ç.|ü≥+º e∫Ã+~. yê´eVü‰]ø£
uÛ≤wü˝À s¡∫+∫ |æôV≤#Y.&ç.|ü≥º+ bı+~ yÓTT<ä{Ï |ü]XÀ<Ûäq Ç~. Ä ‘·sê«‘·
‘êeTs¡‘·+|üs¡>± yê´eVü‰]ø£ uÛ≤wü˝À dæ<ë∆+‘· yê´kÕ\T yÓ\Te&ܶsTT. 1973
qT+∫ 1979˝À|ü\ C≤q|ü<ä $C≤„q s¡+>∑+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T,
n<Ûä´j·Tq |òü*‘ê\T á Á|ü#·Ts¡D˝À #˚sêsTT. Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T uÛ≤wü\‘√
‘Ó\T>∑T C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï b˛\Tdü÷Ô me«s¡÷ n|üŒ{ÏøÏ |ü]XÀ<Ûqä »s¡|˝ ü <Ò Tä .
n+<ä T e\¢ ‘· T \Hê‘· à ø£ n<Û ä ´ j· T HêìøÏ ≈£ L &Ü ˇø£ |ü < ä ∆ ‹ ì
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*‡q nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~.
ª‘Ó\T>∑T `ø£qï&É C≤q|ü<ä π>j·÷\Tµ |ü\Te⁄] eTqïq*ï bı+~+~.
s¡#·sTT‘· »qàdüú\yÓTÆq HÓ\÷¢s¡T˝À á |ü⁄düÔø±ìï Ä$wüÿ]+∫q yês¡T l
49
BbÕ\ |æ#÷ j·T´XÊÁdæ>Ô ±s¡T. yês¡T HÓ\÷¢sT¡ ˝Àì yÓ+ø£≥–] sêC≤ ôV’≤dü÷ÿ\T˝À
s¡#·sTT‘· ‘·+Á&ç >±]øÏ >∑Ts¡Te⁄\T. á dæ<ë∆+‘· Á>∑+<∏ëìï >∑T]+∫ Ä#ês¡´
dæ.Hêsêj·TD¬s&ç¶>±s¡T Ç˝≤ sêXÊs¡T (12`3`1979)— MT B∏dædt ¬s+&√ s√EH˚ï
kÕ+‘·+ #·~yêqT. n~ #·~$+#˚ |ü⁄düÔø£+. ‘Ó\T>∑T ø£qï&É C≤q|ü<ä ^‘ê\
‘· T \Hê‘· à ø£ |ü ] o\q+ n‘· ´ +‘· dü + j· T eTq+‘√ #˚ X Ês¡ T . $wü j · T
$X‚¢wüD+˝ÀH˚ ø±<äT— düe÷#ês¡ düMTø£s¡D+˝ÀH˚ ø±<äT MT s¡#·q˝À ˇø£
uÛ≤e⁄ø£‘· ≈£L&Ü ø£ì|ædüTÔqï~. $eTs¡Ù≈£î˝À¢ n+‘·>± ø£ì|æ+#·ì \ø£åD$T~.
MT XË’* MT n+‘·s¡+>±ìπø b˛‘·b˛dæ+~. \j·TqT >∑T]+∫ MTs¡T Áyêdæq
|ü+≈£îÔ\T qqTï ø£~*+∫ y˚XÊsTT.µµ
á B∏dædtqT s¡#·sTT‘· nø±\eTè‘·T´e⁄ yê‘·|ü&çq ˇø£ Äràj·T
e´øÏÔøÏ n+øÏ‘·+ #˚XÊ&ÉT. n~ dæHê¬s >±]øÏ q∫Ã+~. á s¡#·sTT‘·‘√ #ê˝≤
Äràj·T+>± ñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T »s¡T|ü⁄‘·T+&çq yê]˝À &Üø£ºsY dü+Je<˚yé
eTTKT´\T. Äj·Tq Á|ü‹düŒ+<äq Ç˝≤ ñ+~ (24.1.1980): ªªMTs¡T Á>∑+<∏+ä ˝À
#· ÷ |æ q ˝À‘· T \ yÓ & É \ TŒ, ì&ç $ y˚ T <Û ä q T, Vü ≤ è<ä j · ÷ ìï ≈£ L &Ü
Äø£≥Tºø=+≥THêïsTT. Ç+^¢wüß˝À ªmHé˝…’≥HéyÓT+{Ÿ n+&é m+≥sYf…ÆHéyÓT+{Ÿµ
n+{≤s¡T #·÷&É+&ç nì n+<äT˝À Á|ü‹ |ü⁄≥Hê Á|ü‘·´ø£å+. n+<ä+‘ê #·~$q
‘·s¡Tyê‘· nì|æ+∫+~ Bìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ MT¬s+‘· ÁX¯eT|ü&ܶs√ nì
ªH˚qsTT‘˚ n≥Te+{Ï |üì #˚j·T˝ÒqTµ.
5.C≤q|ü<ä $C≤„q dü«s¡÷|ü+
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1980
&Üø£ºsY ôV≤#Y.m+.Hêj·Tø˘ ø£qï&É+˝À sêdæq ∫s¡TÁ>∑+<∏ëìøÏ ‘Ó\T>∑T
nqTyê<ä+. Hêj·Tø˘ >±s¡T yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+˝À ø£qï&É n<Ûä´j·Tq
dü+düú≈£î #ê˝≤ ø±\+ ìπs›X¯≈£î\T>± |üì#˚XÊs¡T. Äj·Tq Ç+&çj·÷Hê
$X¯«$<ë´\j·T+˝À uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+˝À |æôV≤#Y.&ç.#˚XÊs¡T. Ç+&çj·÷Hê
$X¯«$<ë´\j·T+ C≤q|ü<ä $C≤„Hê<Ûä´j·THêìøÏ ù|s¡T yÓ÷dæ+~. nø£ÿ&É ]#·sY¶
&Üs¡‡Hé ˝≤+{Ï >=|üŒ |ü+&ç‘·T\ |ü]#·j·T+ @s¡Œ&çq Hêj·Tø˘>±s¡T yÓTÆdü÷s¡T
$X¯«$<ë´\j·T+˝À C≤q|ü<ä $C≤„q uÀ<Ûäq XÊÁd”Ôj·T+>± »s¡>∑{≤ìøÏ
50
ø±s¡DeTj·÷´s¡T. Äj·Tq sêdæq ªC≤q|ü<ä dü«s¡÷|üµ #ê˝≤ eT+~
|ü]XÀ<Ûä≈£î\≈£î <ë]B|üeTsTT+~. á ∫qï |ü⁄düÔø±ìøÏ nqTyê<ä+ ªC≤q|ü<ä
$C≤„q dü«s¡÷|ü+µ.
6.C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´+
j·TTeuÛ≤s¡‹, ôV’≤<äsêu≤<äT, 1982
C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï ñ<ëVü≤s¡D düyT˚ ‘·+>± $e]ùdÔ u≤>∑T+≥T+<äì
sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à>±s¡T #˚dæq dü÷#·qqT nqTdü]+∫ s¡#·sTT‘· á
|ü⁄düÔø±ìï s¡∫+#ê&ÉT. $TÁ‘·T\T &Üø£ºsY Ç]yÓ+{Ï ø£èwüíeT÷]Ô>±] ø√]ø£ y˚Ts¡≈£î
j·TTeuÛ≤s¡‹ ø√dü+ á |ü⁄düÔø±ìï sêj·T≥+ »]–+~. ‘Ó\T>∑Tyê] C≤q|ü<ä
kÕVæ≤‘·´+˝À eTTK´yÓTÆq Á|üÁøÏj·T˝…’q π>j·T+, ø£<∏ëπ>j·T+, ø£<∏ä, kÕyÓT‘·,
bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä nH˚ yê{Ïì ñ<ëVü≤s¡D düy˚T‘·+>± $e]+#·≥+ »]–+~.
7.Ä+Á<ÛäT\ C≤q|ü<ä $C≤„q+ (&ç.*{Ÿ.dæ<ë∆+‘· yê´dü+)
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, ôV’≤<äsêu≤<äT, 1983
‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+, ôV’≤<äsêu≤<äT, 1993,2003,2016
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·≈£î C≤q|ü<ä $C≤„q πøåÁ‘·+˝À düTdæús¡yÓTÆq kÕúHêìï
ø£*Œ+∫q Á>∑+<∏ä+. á |ü]XÀ<Ûäq Á>∑+<∏ä+ s¡÷|ü⁄~<äT›ø√e≥+, n#·TÃø±e≥+,
&ç.*{Ÿ.|ü≥+º bı+<ä≥+, Hê\T>∑T eTTÁ<äD*ï, bı+<ä≥+ ˇø£ #·]Á‘·. s¡#s· TT‘·
#˚dæq eTÚ*ø£yÓTÆq ø£èwæøÏ ì<äs¡Ùq+>± yÓ\Te&ç+~ á Á>∑+<∏ä+. düTs¡es¡+
Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶ >±] Ä+Á<ÛäT\ kÕ+|òæTø£ #·]Á‘· Áù|s¡D‘√ C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï
düeTÁ>∑+>± $y˚∫+#ê\ì #˚dæq Á|üj·T‘·ïy˚T á |ü⁄düÔø£ s¡#·q≈£î <ë]rdæ+~.
ˇø£ C≤‹ C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï >∑T]+∫ Ç+‘· $|ü⁄\+>±, XÊÁd”j Ô T· +>± s¡∫+∫q
|ü⁄düøÔ ±\T Á|ü|+ü #·+˝À #ê˝≤ ns¡T<äT>± ñHêïj·Tì Á|üU≤´‘· C≤q|ü<ä $C≤„q
y˚‘·Ô n\Hé &É+&Ódt >±πs Á|üX¯+dæ+#ês¡T.
yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+˝À &ç.*{Ÿ.|ü≥º+ dü+bÕ~+#ê\+fÒ
ìã+<Ûäq\T #ê˝≤ dü+øÏ¢wüº+>± ñHêïsTT. Á|ü#·T]‘·yÓTÆq |ü⁄düÔø±ìï, |ü]XÀ<Ûäq
|üÁ‘ê*ï düeT]Œ+#ê*. ◊<äTeT+~ |üØø£å≈£î˝À¢ q\T>∑T¬s’Hê ÄyÓ÷~+#ê*.
Äs¡e Ä#ês¡T´\T |üØø£øå £ eT+&É* n<Û´ä ≈£îå \T>± ñ+{≤s¡T. Çe˙ï <ë≥Tø=ì
51
&ç.*{Ÿ.|ü≥º+ dü+bÕ~+#·≥+ ø√dü+ Ä+Á<ÛäT\ C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï sêj·T≥+
»]–+~. u…»yê&É >√bÕ\¬s&ç>¶ ±s¡T, <˚e⁄\|ü*¢ sêe÷qT»sêe⁄ >±s¡T, Ç]yÓ+{Ï
ø£èwüíeT÷]Ô >±s¡T düVü≤ø£]+#·≥+ e\¢H˚ á |ü⁄düÔø£+ Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´
nø±&ÓMT <ë«sê bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î \_Û+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü s¡#s· TT‘·≈î£ &ç.*{Ÿ.|ü{≤ºìï
≈£L&Ü dü+bÕ~+∫ ô|{Ϻ+~.
á |ü⁄düÔø£+˝À C≤q|ü<ä $C≤„q+˝À Á|ü<Ûëq XÊK˝…’q kÕVæ≤‘·´
Á|üÁøÏj·T\‘√ u≤≥T qeTàø±\T, Ä#êsê\T, |ü+&É>∑\T, yÓ’<ä´+, eT+Á‘·
‘·+Á‘ê\T, Ä≥\T, ∫Á‘·ø£fi¯, •\Œ+, >∑èVü≤ìsêàD+, e+≥\T, dü+^‘·+,
qè‘ê´\T, j·Tø£å>±q+, u§eTà˝≤≥\T yÓTT<ä˝…’q nìï $wüj·÷\ $es¡D
ñ+~. uÛ≤cÕXÊÁdü+Ô ˝À ˝≤>± $es¡D≤‘·àø£ C≤q|ü<ä $C≤„q+, #ê]Á‘·ø£ C≤q|ü<ä
$C≤„q+, ‘·T\Hê‘·àø£ C≤q|ü<ä $C≤„q+ nH˚ |ü<ä∆‘·T*ï nqTdü]+∫ á Á>∑+<∏ä
s¡#·q kÕ–+~.
8.ø£sêï≥ø±+Á<Ûä j·Tø£å>±q düMT¬øå (ø£qï&É+)
d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1985
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À j·Tø£å>±q Á|üÁøÏj·T≈£î $•wüº kÕúq+ ñ+~.
<äøÏåD≤+Á<Ûäj·TT>±ìï Á|üÁøÏj·÷|üs¡+>± #Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT j·Tø£å>±q j·TT>∑eTì
|æ\TdüTÔ+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À j·Tø£å>±Hê\T yÓsTT´øÏ ô|’>± ñ+{≤sTT.
j·Tø£>å ±Hê\T ø±ø£ M~Û uÛ≤>∑e‘·+, ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>∑e‘·+, M~Û Hê≥ø£+, ãj·T˝≤≥
nH˚ ù|s¡‘¢ √ ≈£L&Ü C≤q|ü<ä s¡÷|üø±\T HêïsTT. ø£sêï≥ø£˝À j·Tø£>å ±q+ eè‹Ôs+¡ >∑
uÛ Ñ ÷ $T>± ù|s¡ T bı+~+~. j· T ø£ å > ±qeTq>±H˚ ø£ s êï≥ø£ ≈ £ î #Ó + ~q
ø£fi≤s¡÷|üeTqï+‘·>± yês¡T Á|üU≤´‹ ø£*–+#ês¡T. ø±ì ˇø£ kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏjT· >±
‘Ó\T>∑Tyês¡T <ëìì Ç+ø± >=|üŒ>± ô|+bı+~+#ês¡ì ‘Ó\|ü{≤ìøÏ á s¡#s· TT‘·
ø£sêï≥ø±+Á<Ûä j·Tø£å>±q düMTø£åqT Á|ü#·T]+#ê&ÉT.
9.Studies in Folkloristics
Folklore Book Trust, 1986
á s¡#·sTT‘· HÓ\÷¢s¡T˝À »ìà+#ê&ÉT. &Üø£ºsY õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé
sêj·T\d”eT˝À »ìà+#ês¡T. &Üø£sº Y >√|ü⁄ *+>±¬s&ç¶ ‘Ó\+>±D≤˝À ø£Ø+q>∑s≈Y î£
52
#Ó + ~qyês¡ T . Á|ü d ü T Ô ‘ · s¡ # · s TT‘· ≈ £ î $T–*q Ç<ä › s ¡ ÷ ñkÕàìj· ÷
$X¯«$<ë´\j·T+˝À $<ë´s¡Tú\T>± ñqï|üŒ{Ï qT+∫ |ü]#·j·T+. á
|ü]#·jT· + 1970 Hê{Ï~. ‘Ó\T>∑Tyê] eT÷&ÉT ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q á eTT>∑TsZ T¡
$TÁ‘·T\T ø£*dæ ø=ìï |ü⁄düøÔ ±\T Á|ü#T· ]+#ê\qT≈£îHêïs¡T. á Ä˝À#·q |ò*ü ‘·yT˚
Studies in Folkloristics. á |ü⁄düÔø£+˝À eTT>∑TZs¡÷ sêdæq Ç+^¢wüß
yê´kÕ\THêïsTT. C≤q|ü<ä $C≤„Hê<Ûä´j·Tq $<ÛëHê\T, |üìbÕ≥\T,
˝≤*bÕ≥\T, ‘Ó\+>±D≤ $eTTøÏÔ ^‘ê\T, C≤q|ü<ä ◊‹Vü‰kÕ\T, ã‘·ø£eTà
|ü+&É>∑, ‘Ó\+>±D≤˝À ôVA© |ü+&É>∑, m\¢eTà Ç‹Vü‰dü dü+Á|ü<ëj·T+
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï MT<ä Ç+<äT˝À yê´kÕ\THêïsTT.
10.Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ C≤q|ü<ä (ø£qï&É+)
National Book Trust, New Delhi, 1987
Ä#ês¡´ _s¡T<äTsêE sêeTsêE >±s¡T Ç+^¢wüß˝À sêdæq Folk-
lore of Andhra Pradesh |ü⁄düÔø±ìøÏ ø£qï&É nqTyê<ä$T~. H˚wüq˝Ÿ ãTø˘
Á≥dtº yês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛ≤wü˝À¢ C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï >∑T]+∫ |ü⁄düÔø±\T
sêsTT+#ês¡T. á |ü⁄düÔø£e÷*ø£˝À uÛ≤>∑+>± e∫Ãq |ü⁄düÔø£$T~.
11.C≤q|ü<ä ‘·‘·Ô«>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
Á|ükÕs¡+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, yÓTÆdü÷s¡T, 1999
yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+˝À uÛ≤>∑yÓTÆq Á|ükÕsê+>∑ neT÷\´yÓTÆq
Á>∑+<∏ë\qT Á|ü#·T]+∫+~. $X¯«$<ë´\j·T+ uÀ<ÛäHê+>∑+, |ü]XÀ<ÛäHê+>∑+,
Á|ükÕsê+>∑+ nH˚ eT÷&ÉT $uÛ≤>±\qT ø£*– ñ+&Ü\ì Ä $X¯«$<ë´\j·T+
ñ|ü≈î£ \|ü‹>± |üì#˚dqæ eTVü‰ø£$ ø¬ .$.|ü⁄≥º|Œü uÛ≤$+#ês¡T. Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘·
Á|ükÕsê+>±ìøÏ ìπs›X¯≈£îì>± |üì #˚j·T≥y˚T ø±ø£ Ä Á|ü#·Ts¡D $uÛ≤>±ìøÏ
$$<Ûä $wüj÷· \˝À ùde\+~+#ê&ÉT. ªC≤q|ü<ä ‘·‘«Ô· >∑fió¯ µ nH˚ ù|s¡T‘√ Á|üdTü ‘Ô ·
s¡#·sTT‘·, &Üø£ºsY mHé.mdt.‘êsêHê<∏é ø=ìï $\TyÓ’q yê´kÕ\qT ùdø£]+∫
Á|ü#·T]+#ês¡T. C≤q|ü<ä $C≤„q Á|üÁøÏj·T\qT >∑T]+∫ Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·‘√
u≤≥T &Üø£ºsY ôV≤#Y.m+.Hêj·Tø˘, &Üø£ºsY |üs¡eT•ej·T´, &Üø£ºsY $y˚ø£ ¬s’, &Üø£ºsY
ns¡$+<ä e÷\>∑‹Ô, &Üø£ºsY sêy˚T>ö&É ˝≤+{Ï C≤q|ü<ä $C≤„q y˚‘·Ô\T sêdæq
53
yê´kÕ\T á dü+ø£\q+˝À ñHêïsTT.
12.C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ kÂs¡uÛÑ+
C≤q|ü<ä $TÁ‘·T\T, 2002
‘Ó\T>∑T˝À Á‹y˚DÏ ˝≤+{Ï C≤q|ü<ä π>j·T dü+ø£\Hê\T, Ms¡>±<∏ä\T,
ø£<∏ä\T, kÕyÓT‘·\T, bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\T $&ç$&ç>± Á|ü#·T]‘·eTj·÷´sTT. ø±ì
C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T\qT ˇø£#√≥ #˚]à kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷bÕìï ‘Ó*ù|
dü+ø£\Hê\T sê˝Ò<äT. ªC≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ kÂs¡uÛÑ+µ C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘ê´ìï
n<Ûä´j·Tq+ #Ój·÷´\qT≈£îH˚ yê]øÏ ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq $•wüº dü+ø£\q+. &Üø£ºsY
õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé‘√ ø£*dæ dü+bÕ<äø£‘·«+ eVæ≤+∫q Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· &Üø£ºsY
>√|ü⁄*+>±¬s&ç¶ ˝≤+{Ï $TÁ‘·T\ düVü≤ø±s¡+‘√ ø√kÕÔ, sêj·T\d”eT, ‘Ó\+>±D≤
ÁbÕ+‘ê\qT+∫ e÷Á‘·y˚T ø±ø£ ø√˝≤s¡T, <Ûäs¡à|ü⁄] õ˝≤¢\ qT+∫ ≈£L&Ü
kÕVæ≤‘ê´ìï #˚sêÃs¡T.
13.Folk Intelligence and other essays
Locana, 2008
á s¡#·sTT‘· &Üø£ºsY õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé eT]ø=+‘·eT+~ $TÁ‘·T\T ø£*dæ
Locana (Lovers of Creative and Native arts) nH˚ ù|s¡T‘√ ø=ìï
|ü⁄düÔø±\T Á|ü#·T]+#ês¡T. ˝À#·q Á|ü#·Ts¡D>± á |ü⁄düÔø±ìï rdüT≈£îsêe≥+
»]–+~. Ç+<äT˝À m≈£îÿe yê´kÕ\T C≤q|ü<ä $C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q$.
eTTK´yÓTÆq yê´dü+ C≤q|ü<äT\ y˚T<Ûä≈£î dü+ã+~Û+∫+~. C≤q|ü<äT\T
n$<ë´e+‘·T\T ø±e#·Tà ø±ì nC≤„qT\T ø±s¡ì $e]+#˚ yê´dü$T~. ‘Ó\T>∑T
$X¯«$<ë´\j·T+ dü+düÿè‹, ‘·‘·Ô«XÊÁdüÔ+ >∑T]+∫ »]|æq n+‘·sê®rj·T
dü<ädüT‡˝À düeT]Œ+∫q |üÁ‘·$T~. á |ü⁄düÔø£+˝À C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T
dü<ädüT‡˝À¢ düeT]Œ+∫q ø=ìï |ü]XÀ<Ûäq |üÁ‘ê\T, |üÁ‘ê\ kÕsê+XÊ\T #√≥T
#˚düT≈£îHêïsTT.
14.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä ø√X¯ (ø£qï&É+), 2 dü+|ü⁄{≤\T
ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+, Vü≤+|æ, 2011
<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä $C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q e+<ä\eT+~
54 55
|ü]XÀ<Ûä≈£î\T bÕ˝§Zq ãèVü≤Á‘·ŒD≤[ø£ |òü*‘·+>± ¬s+&ÉT dü+|ü⁄{≤\˝À 17.<˚o ÄVü‰s¡ |ü<ä∆‹ (ø£qï&É+)
yÓ \ Te&ç q $C≤„ q dü s ¡ « dü « $T~. á s¡ # · s TT‘˚ dü « j· T +>± Á<ë$&É ø£sêï≥ø£ C≤q|ü<ä $X¯«$<ë´\j·T+, >=≥>√&ç, 2015
$X¯«$<ë´\j·T+, ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+ ø£*|æ ˇø£ ãèVü≤Á‘·ŒD≤[ø£qT Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· j·T÷ìe]‡{Ï Á>±+{Ÿ‡ ø£$TwüHé <Ûäq düVü‰j·T+‘√
ÁbÕs¡+_Û+#˚≥T¢ #˚XÊ&ÉT. ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ dü+bÕ<ä≈î£ ì>±, dü+<äsÙ¡ ø±#ês¡T´&ç>± #˚|{ ü qºÏ ãèVü≤Á‘·ŒD≤[ø£ ªªÄ+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ø£sêï≥ø£ sêÁcÕº\ kÕ+Á|ü<ësTTø£ ÄVü‰sê\
á Á|üD≤[ø£qT #˚|ü{Ϻ ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ ˝Àù| |üP]Ô #˚sTT+#ê&ÉT. <äøÏåD ∫Árø£s¡D, $X‚¢wüDµµ. <˚• ÄVü‰s¡ $<ÛëHê\T, ñ|üjÓ÷>±\T, ÄVü‰s¡
uÛ≤s¡rj·T uÛ≤wü\˝À C≤q|ü<ä $C≤„Hêìï ‘·T\Hê‘·àø£+>± |ü]o*+#·{≤ìøÏ ì\«|ü<ä∆‘·T\T, b˛wüø±+XÊ\T, yÓ’<ä´ |üs¡yÓTÆq ñ|üjÓ÷>±\T yÓTT<ä˝…’q$
n‘·´+‘· ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq dü+|ü⁄{≤*$. s¡#s· TT‘·≈î£ ÄdüøÔÏ ø£*–+#˚ $wüj÷· \T. á ÄdüøìÔÏ |ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì ø£sêï≥ø£
15.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä $C≤„q ø√X¯+ C≤q|ü<ä $X¯«$<ë´\j·T+ nø£ÿ&É dü+<äs¡Ùø±#ês¡T´\T>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT
Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+, ≈£î|üŒ+, 2011 <˚oj·TyÓTqÆ ÄVü‰s¡ |ü<‘∆ä T· *ï >∑T]+∫q Á|üD≤[ø£qT n|üŒ–+∫+~. C≤q|ü<Tä \
Á<ë$&É $X¯ « $<ë´\j· T +, ø£ q ï&É $X¯ « $<ë´\j· T + ø£ * dæ ÄVü‰s¡ |ü<‘∆ä T· \qT >∑T]+∫ düeTÁ>∑yTÓ qÆ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ 530 |ü⁄≥\˝À
s¡÷bı+~+∫q Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± yÓ\Te&çq ‘Ó\T>∑T $C≤„q düs¡«dü«+. á s¡#·sTT‘· n+~+#ê&ÉT. ÄVü‰s¡ |ü<ä∆‹ #·]Á‘·, <˚o ÄVü‰s¡+, kÕVæ≤‘·´
á Á|üD≤[ø£qT s¡÷|üø£\Œq #˚dæ+~ Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘˚. á Á|üD≤[ø£ ø√dü+ Á>∑ + <∏ ë \˝À ÄVü ‰ s¡ + , C≤q|ü < ä kÕVæ ≤ ‘· ´ +˝À ÄVü ‰ s¡ + , qeTàø±\T,
ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+, Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+ á s¡#·sTT‘·qT dü+<äs¡Ùø£ dü+Á|ü<ëj·÷\T, ÄVü‰sê\˝À bÂwæºø±+XÊ\T, yÓ’<ä´ dü+ã+<ÛäyÓTÆq >∑TD≤\T
Ä#ês¡T´ì>± ìj·T$T+#·T≈£îHêïsTT. ø£qï&É $X¯«$<ë´\j·T+ Bìø√dü+ ˇø£ yÓTT<ä˝…’q yê{Ï $es¡D á Á>∑+<∏ä+˝À ñ+~.
Á|üD≤[ø± düV‰ü j·T≈£îì ≈£L&Ü á s¡#s· TT‘·≈î£ ‘√&ÉT>± ìj·T$T+∫+~. ‘Ó\T>∑T
dü+|ü⁄≥+ 1053 |ü⁄≥\ ãèVü≤‘·‡+|ü⁄≥+>± s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+~.
16.<äøÏåD uÛ≤s¡rj·T <˚o ø£èwæ $C≤„q ø√X¯ (ø£qï&É+)
ø£sêï≥ø£ C≤q|ü<ä $X¯«$<ë´\j·T+, >=≥>√&ç, 2015
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· #˚|ü{Ϻq ãèVü≤‘Y Á|üD≤[ø£ |òü*‘·+>± ¬s+&ÉT
dü+|ü⁄{≤\˝À yÓ\Te&çq $C≤„q düs¡«dü«+. á s¡#·sTT‘· _mdt.dæ.˝À
eèø£Xå ÊÁkÕÔìï #·<Tä e⁄≈£îHêï&ÉT. <˚• e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \qT >∑T]+∫q ne>±Vü≤q
C≤q|ü<ä $C≤„q+ e\¢ @s¡Œ&ç+~. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ, n+<äT˝Àq÷
eTTK´+>± ø£sêï≥ø£ sêÁcÕºìøÏ dü+ã+~Û+∫q e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T*ï $e]+#˚
$C≤„q düs¡«dü«$T~. Ç+<äT˝À <˚o e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT >∑T]+∫q nH˚ø£
$esê\THêïsTT. <˚oj·TyÓTqÆ |ü<‘∆ä T· \qT nqTdü]+#·&+É e\¢ ø£*>π ˝≤uÛ≤\qT
$e]+#·&É+ »]–+~.
56 57
uÛ≤wü ` uÛ≤cÕ $C≤„q+ 3.<Ûä«ì $C≤„q (ø£qï&É+)
uÛ≤cÕ $C≤„q uÛ≤s¡‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1979
á s¡#·sTT‘· &Üø£ºsY ¬ø.¬ø+ù|>ö&É‘√ ø£*dæ s¡∫+∫q eTs√ uÛ≤cÕ XÊÁdüÔ
1.ø£qï&É dü«j·T+uÀ~Ûì
Á>∑+<∏ä$T~. uÛ≤cÕ $C≤„q+˝À kÕ+πø‹ø£yÓTÆq, XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq $wüj·T+ <Ûä«ì
ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´ |ü]wü‘·TÔ, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1977
$C≤„q+ (bò˛HÓ{øÏ ‡˘ ). BìøÏ dü+ã+~Û+∫ Á|ü‘´˚ ø£ Á>∑+<∏ë\T ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü\˝À
ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´ |ü]wü‘·TÔ nH˚ dü+düú ñ+~. Ç~ Ä+Á<Ûä kÕVæ≤‘·´
˝ÒeH˚ #ÓbÕŒ*. Ç<=ø£ kÕVü≤düyT˚ . m+<äTø£+fÒ Ç~ eTTK´+>± uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔìøÏ,
|ü]wü‘·TÔ˝≤+{Ï<˚. nsTTHê Ç+ø± ã‹πø ñ+~. á dü+düú y˚\ |ü⁄düÔø±\T
JeXÊÁkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüjT· +. <Û«ä ì $C≤„q+ uÛ≤cÕ XÊÁdüE Ô \„ Á|üX+¯ dü*ï
Á|ü#·T]+∫+~. á dü+düú Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ »]ù| nœ\ uÛ≤s¡‘· düy˚Tàfi¯HêìøÏ
n+<äT≈£î+~.
\ø£\å eT+~ Vü‰»s¡e⁄‘ês¡T, eTTK´eT+Á‹‘√ düV‰ü . kÕVæ≤‘·´ |ü]wü‘T· ≈Ô î£ n|üŒ{Ï
4.‘˚HÓ˝§\T≈£î ‘Ó\T>∑T |ü\T≈£î
n<Ûä´≈£åî\T õ.Hêsêj·TD >±s¡T ø√]q+<äTe\¢ á s¡#·sTT‘· ø£qï&É
˝À#·q+, 2006
dü«j·T+uÀ~Ûì sêXÊ&ÉT. Ç+<äT˝À Á>±+~∏ø£ uÛ≤wüqT, yê´eVü‰]ø£ uÛ≤wüqT
‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\qT >∑T]+∫ n_ÛsT¡ ∫ì ô|+#·{≤ìøÏ Ä+Á<Ûä
dü«j·T+>± H˚s¡TÃø√e{≤ìøÏ ˇø£ |ü<ä∆‹˝À Á|üj·T‘·ï+ »]–+~. u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À
Á|ü<˚XŸ ne‘·]+∫ j·÷uÛ…’ j˚Tfi¯flsTTq dü+<äs¡“¤+>± Á|ü#·T]+∫q ∫qï |ü⁄düÔø£+.
ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ |ü]wü‘·TÔ eÁCÀ‘·‡yê\T »]>±sTT. Ä dü+<äs¡“¤+>± ø£qï&É
‘Ó\T>∑T uÛ≤wü ‹j·T´<äHêìï, kÕeTsêú´ìï >∑T]+∫q ne>±Vü≤qqT ô|+#·{≤ìøÏ
dü«j·T+uÀ~Ûìì u…»yê&É >√bÕ\¬s&ç¶>±s¡T Ä$wüÿ]+#ês¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
#˚dæq Á|üj·T‘·ï+. Bì˝À ‘Ó\T>∑TqT >∑T]+∫q |ü<ë´\T, bÕ≥\T, ø£$‘·\T
kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT yê] ‘·s¡|ü⁄q ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘· Ä$wüÿs¡D »]–+~.
ñHêïsTT. ‘Ó\T>∑T˝À $<ë´ uÀ<Ûäq, ‘Ó\T>∑T˝À e´eVü‰s¡+, e÷<Ûä´e÷˝À¢
>√bÕ\¬s&ç¶>±s¡T ≈£L&Ü e∫à ‘Ó\T>∑T`ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]+∫
‘Ó\T>∑T yê&Éø+£ , ‘Ó\T>∑T #·~$q yê]øÏ ñ<√´>±*e«≥+, ‘Ó\T>∑TqT ì»yÓTqÆ
e÷{≤¢&Üs¡T.
n~Ûø±s¡ uÛ≤wü>± #˚j·T≥+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì >∑T]+∫ dü÷#·q\THêïsTT.
2.uÛ≤ôw eT‘·TÔ uÛ≤cÕ $C≤„q (ø£qï&É+)
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT >∑T]+∫ nH˚ø£ $esê\T Ç+<äT˝À #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT. Bìï
uÛ≤cÕ $C≤„q uÛ≤s¡‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1978
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· &Üø£ºsY õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé dü+ø£\q+ #˚XÊs¡T.
1978˝À á s¡#·sTT‘· uÛ≤cÕ XÊÁdüÔÁ|üy˚•ø£ ù|s¡T‘√ ‘Ó\T>∑T˝À |ü⁄düÔø£+
5.#Óqï ø£qï&É (ø£qï&É+)
sêj·T≥+ yÓTT<ä\Tô|{Ϻ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT n<Ûë´j·÷\T sêXÊ&ÉT. &Üø£ºsY
<˚• ãfi¯>∑, 2006
õ.mHé.¬s&ç¶>±s¡T Áyê‘· Á|ü‹ì #·÷∫ Á|üX¯+dæ+∫ eTT+<äT≈£î yÓfi¯fle\dæ+~>±
‘·$Tfi≤ìøÏ ÁbÕNq ôVA<ë Ç∫à ‘Ó\T>∑TqT, ø£qï&Üìï $düà]+∫q
Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. ø±ì n~ eTT+<äT≈£î kÕ>∑˝Ò<äT. nsTT‘˚ ø£qï&É+˝À uÛ≤cÕ
H˚|<ü ´ä∏ +˝À á uÛ≤wü\ Wqï‘ê´ìï, yÓ$’ <Ûë´ìï ‘Ó*ù| |ü⁄düøÔ ±\qT á s¡#s· TT‘·
$C≤„q Ä#ês¡T´\T ¬ø.¬ø+ù|>ö&É >±]‘√ ø£*dæ ªuÛ≤cÕ $C≤„q uÛ≤s¡‹µ nH˚
Á|ü#·T]+#ê&ÉT. Ç˝≤+{Ï Á|üj·T‘·ï+˝À uÛ≤>∑+>± e∫Ã+<˚ ª#Óqïø£qï&ɵ nH˚
ù|s¡T‘√ ªuÛ≤ôw eT‘·TÔ uÛ≤cÕ$C≤„qµ (uÛ≤wü`uÛ≤cÕ$C≤„q+) nH˚ |ü⁄düÔø£+
∫qï |ü⁄düøÔ +£ . Ç+<äT˝À ø£sêï≥ø£, ø£qï&É uÛ≤wü, kÕVæ≤‘·´+, dü+düÿè‹, düe÷»+
Á|ü#·T]+#·≥+ »]–+~. Ç+<äT˝À uÛ≤wü≈£î uÛ≤cÕ$C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
>∑T]+∫q nH˚ø£ $esê\THêïsTT.
$esê\THêïsTT.
58 59
6.ÁbÕNq uÛ≤wü>± ‘Ó\T>∑T #Ój·÷´\H˚ dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î á s¡#·sTT‘·‘√ u≤≥T &Üø£ºsY õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé
q&ÉTdüTÔqï #·]Á‘·, $»j·Tyê&É, 2008 yÓTT<ä˝…’q ì|ü⁄DT\T á eÁ»ø√XÊìï düTe÷s¡T 25,000 |ü<ë\‘√ ‘·j·÷s¡T
‘Ó\T>∑T uÛ≤wü≈£î ÁbÕNq uÛ≤cÕ Á|ü‹|ü‹Ôì Ç∫Ãq dü+<äs¡“¤+˝À #˚XÊs¡T.
<ëìø√dü+ »]–q Á|üjT· ‘êï\T, ‘Ó\T>∑T C≤‹`qT&ç`Hê&ÉT, qqïj·T≈£î |üPs¡«+ 9.‘Ó\T>∑T ø£s¡B|æø£
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+, ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+— yÓ’•wüº´+, yÓ’$<Ûä´+ yÓTT<ä˝…’q Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+, ≈£î|üŒ+, 2011
$wüj·÷\qT >∑T]+∫q $es¡D\T ñHêïsTT. ÁbÕNq uÛ≤cÕ Á|ü‹|ü‹Ô e\¢ Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+
ø£*>π ˝≤uÛ≤\T, <ëìøÏ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü m˝≤ ‘·–q<äì k˛<ëVü≤s¡D+>± $e]+∫q Á|ü#·T]+∫q $•wüº yê´dü dü+ø£\q+ Ç~. ‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\qT
|ü⁄düÔø£$T~. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· á Á|üj·T‘êï\˝À m˝≤ uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£îqï~ n<Û ä ´ j· T q+ #˚ ù d $<ë´s¡ T ú \ ≈£ î ñ|ü j Ó ÷ –+#˚ $<Û ä + >± Ç+<ä T ˝À
düŒwüº+ #˚ùd |ü⁄düÔø£+. yê´kÕ\THêïsTT. Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘·‘√ u≤≥T Ä#ês¡´ õ.mdt.yÓ÷Vü≤Hé, Ä#ês¡´
7.XÊÁd”Ôj·T ø£qï&É uÛ≤ôw (ø£qï&É+) m\e]Ô $X¯«Hê<∏ä¬s&ç¶ á |ü⁄düÔø±ìøÏ dü+bÕ<ä≈£î\T. Ç+<äT˝À ‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕ
n_Ûs¡T∫ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 2009 #·]Á‘· ` uÛ≤cÕXÊÁdüÔ+, ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·, yê´ø£s¡D+, #Û·+<ädüT‡,
ø±¢dæø£˝Ÿ uÛ≤wüqT ‘Ó\T>∑T˝À ÁbÕNq uÛ≤wü nì, $•wüº uÛ≤wü nì n\+ø±sê\T, ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù>∑T]+∫q yê´kÕ\THêïsTT.
|æ\TdüTÔHêï+. ø£qï&É+˝À XÊÁd”Ôj·T uÛ≤wü nì yê&ÉT‘·THêïs¡T. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·
‘Ó\T>∑T uÛ≤wü≈£î ÁbÕNq ôVA<ë ø√dü+ ø£èwæ #˚dæqfÒ¢ ø£qï&É+˝À ≈£L&Ü ø£èwæ
#˚XÊ&ÉT. á s¬ +&ÉT uÛ≤wü\≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁbÕNq ôVA<ëqT Á|üø{
£ +Ï #·>±H˚
¬s+&ÉT uÛ≤wü˝À¢q÷ á $wüj·÷ìï >∑T]+∫q, $esê\‘√ |ü⁄düÔø±\qT
Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ªXÊÁd”Ôj·T ø£qï&É uÛ≤ôwµ nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À ≈£L&Ü 2004 qT+∫
»]–q dü+>∑‘·T\T, ø£qï&É uÛ≤wü ÁbÕNq‘·, $•wüº‘· yÓTT<ä˝…’q $wüj·÷\qT
>∑÷]Ãq $esê\THêïsTT.
8.eÁ»ø√X¯+
Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+, ≈£î|üŒ+, 2011
Á<ë$&É $X¯«$<ë´\j·T+ bÕ\ø£eT+&É* düuÛÑT´ì>± dü+<äs¡Ùø£
Ä#ês¡ T ´ì>± á s¡ # · s TT‘· $<ë´‘· à ø£ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷˝… ì ï{Ï ˝ ÀH√
bÕ\T|ü+#·T≈£îHêï&ÉT. <äøÏåD uÛ≤s¡rj·T C≤q|ü<ä $C≤„qø√X¯+ nH˚ $C≤„q
düs«¡ dü«+ sêe{≤ìøÏ ø±s¡DeTj·÷´&ÉT. M{Ï˝À uÛ≤>∑+>±H˚ ªeÁ»ø√X¯+µ e∫Ã+~.
ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ |ü]wü‘·TÔ s¡‘·ïø√X¯+ Á|ü#·T]+∫+~. n~ #ê˝≤ ÁbÕ#·Ts¡´+
#Ó+~+~. n˝≤+{Ï ì|òüT+≥Te⁄qT $<ë´s¡Tú\ ñ|üjÓ÷>∑+ ø√dü+ ‘·j·÷s¡T
60
J$‘· #·]Á‘·\T
1.|ü⁄≥º|üŒ ø£<∏ä
nsêÿe‹ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 1975
Ä<Û ä T ìø£ ø£ q ï&É eTVü ‰ ø£ $ ¬ ø .$.|ü ⁄ ≥º | ü Œ (≈£ î yÓ + |ü ⁄ ) bı+<ä ì
>ös¡eeT+≥÷ @B ˝Ò<Tä . Äj·Tq yÓTdÆ ÷ü s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ ñ|ü≈î£ \|ü‹>±
|üì#˚dæ e÷qdü>+∑ >√Á‹ ÁbÕ+>∑D≤ìï HÓ\ø=˝≤Œs¡T. sêe÷j·TD <äsÙ¡ Hêìï sêdæ
πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ãVüQeT‹ì, C≤„q|”sƒ¡ Á|üX¯dæÔì bı+<ës¡T. Äj·TqTï
>∑T]+∫ mdt.#·qï|üŒ sêdæq ∫qï |ü⁄düøÔ ±ìï Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· nqTe~+#ê&ÉT.
ªª|ü⁄≥º|Œü ø£<ä∏ uÛ≤cÕ+‘·Øø£sD ¡ yÓTHÆ ê ‘Ó\T>∑T˝À <Ûësêfi¯+>± #·<Tä e⁄ø√<ä–q~>±
qTqï~µµ nHêïs¡T sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüí X¯s¡à>±s¡T (21.4.1976).
2.|ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´ (ø£qï&É+)
uÛ≤s¡‘· uÛ≤s¡‹ |ü⁄düÔø£ dü+|ü<ä, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1980
u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝Àì ªuÛ≤s¡‘· uÛ≤s¡‹ |ü⁄düÔø£ dü+|ü<äµ nH˚ |ü⁄düÔø£ dü+düú
yês¡T kÕe÷q´ bÕsƒ¡≈£î\ ø√dü+ 550 bÕ¬ø≥T ôd’E |ü⁄düÔø±\T Á|ü#·T]+#ês¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $$<Ûä s¡+>±\˝À Á|üdæ<äT∆˝…’q yê]ì >∑T]+∫q |ü⁄düÔø£ e÷*ø£
n~. n+<ä T ˝À ø£ + <ä T ≈£ L ], $X¯ « Hê<∏ ä , sêfi¯ fl |ü * ¢ , b˛‘· q , y˚ e Tq,
lø£èwüí<˚esêj·T\T yÓTT<ä˝…’q yê]ì >∑T]+∫ |ü⁄düÔø±\T e#êÃsTT.á |ü⁄düÔø£
e÷*ø£ ø√dü+ uÛÀ>∑sêE |ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´ J$‘êìï dü+øÏ|å +Ôü >± |ü]#·jT· +
#Ój·T´&É+ »]–+~.
3.ø√\yÓqTï sêeTø√fÒX¯«s¡sêe⁄ (ø£qï&É+)
uÛ≤s¡‘· uÛ≤s¡‹ |ü⁄düÔø£ dü+|ü<ä, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1980
‘Ó \ T>∑ T yê]ì >∑ T ]+∫ ø£ q ï&É + yê]øÏ |ü ] #· j · ÷ ‘· à ø£ + >±
‘Ó*j·TC…j·÷´\H˚ ñ<˚›X¯+‘√ sêdæq |ü⁄düÔø£+. ªÁ‹y˚Dϵ nH˚ Ç+^¢wüß |üÁ‹ø£
<ë«sê kÕ«‘·+Á‘·´ dü+Á>±eT+ s√E˝À¢ >=|üŒùde #˚dqæ <˚Xu¯ ≈ÑÛ î£ \ Ô T sêeTø√fÒX«¯ s¡
61
sêe⁄>±s¡T. yê]ì >∑T]+∫q dü+øÏå|üÔ $esê\T á |ü⁄düÔø£+˝À ñHêïsTT.
4.|ü+C… eT+π>X¯sêyé
πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, q÷´&Ûç©¢, 1981
ªuÛ≤s¡rj·T kÕVæ≤‘·´ ìsêà‘·\Tµ ù|]≥ πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT
e+<ä\ dü+K´˝À |ü⁄düøÔ ±\qT Á|ü#T· ]+∫+~. Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· Ç+^¢wßü qT+∫
‘Ó\T>∑T≈£î #˚dæq nqTyê<ë\˝À Ç~ ˇø£{Ï. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· Ç˝≤+{Ïy˚
ø±ø£ ‘Ó\T>∑T qT+∫ ø£qï&ÜìøÏ, ø£qï&É+ qT+∫ ‘Ó\T>∑T≈£î, ‘Ó\T>∑T
ø£qï&Ü\qT+∫ Ç+^¢wüß≈£î nqTyê<ë\T #˚XÊ&ÉT. |ü+C… eT+π>X¯sêyé Ä<ÛäTìø£
ø£qï&É kÕVæ≤‘·´ ìsêà‘·\˝À ˇø£s¡T. ÁbÕs¡+uÛÑ ø±\+˝À e+<ä\ dü+K´˝À
s¡#·q\T #˚dæ Ä<ÛäTìø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Áù|s¡D Ç∫Ãq eTVü‰˙j·TT\˝À |ü+C…
eT+π>X¯sêyé ˇø£s¡T. Äj·TqqT >∑T]+∫ $.d”‘êsêeTj·T´ >±s¡H˚ Á|üdæ<ä∆
|ü+&ç‘·T&ÉT sêdæq Ç+^¢wüß |ü⁄düÔø±ìøÏ nqTyê<ä$T~.
5.&Ü.dæ.ÄsY.¬s&ç¶ (ø£qï&É+)
πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, q÷´&Ûç©¢, 1986
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· πø+Á<ä kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT ø√dü+ nqTyê<ä+ #˚dæq
eTs√ |ü⁄düÔø£+. ∫s¡düàs¡D°j·TT\T, ø£$, $eTs¡Ù≈£î&ÉT, $<ë´y˚‘·Ô nsTTq
ø£≥ºeT+∫ sêeT*+>± ¬s&ç¶ >±]ì >∑T]+∫ &ç.Ä+»H˚j·TT\T >±s¡T sêdæq
Ç+^¢wßü |ü⁄düøÔ ±ìøÏ Ç~ ø£qï&É nqTyê<ä+. ˇø£ ‘Ó\T>∑T eTVü≤˙j·TTì >∑T]+∫
Ç+^¢wüß˝À e∫Ãq |ü⁄düÔø±ìøÏ Ç~ ø£qï&É nqTyê<ä+ ø±e≥+ $X‚wü+.
6.s¡#·HêkÕ«<äq+
∫+‘·\ |ü<ëàe‹ ôVA+ ˝…’ÁãØ, sê»eT+Á&ç, 1994
Ç<=ø£ $•wüº Ä‘·àø£<∏äq+. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· ‘·q J$‘· #·]Á‘·
sêdüTø√e{≤ìøÏ ã<äT\T s¡#·q\≈£î dü+ã+~Û+∫q bÕ‹πøfi¯fl nqTuÛÑyê\qT
‘Ó*|æq |ü⁄düÔø£+. J$‘· #·]Á‘·\≈£î, d”«j·T#·]Á‘·\≈£î _Ûqï+>± ˇø£ s¡#·sTT‘·
‘êqT m+|æø£ #˚düT≈£îqï e÷s¡Z+˝À m˝≤+{Ï düeTdü´*ï m<äTs=ÿ+{≤&ÉT,
m˝≤+{Ï nqTuÛyÑ ê\T ø£\T>∑T‘êsTT nH˚ $wüj÷· ìï $e]+#˚ |ü⁄düøÔ +£ . Á|üdTü ‘Ô ·
s¡#s· TT‘· ‘·q s¡#q· *ï ÁbÕs¡+_Û+∫q ø±\+ qT+∫ 1993 es¡≈î£ Á|ü#T· ]+∫q
62
Á>∑+<∏ë\ ‘ê\÷≈£î nqTuÛÑyê\T á |ü⁄düÔø£+˝À ñHêïsTT.
7.ã¬sVü≤<ä ã<äT≈£î (ø£qï&É+)
n_Ûs¡T∫ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 2008
‘Ó\T>∑T˝À e∫Ãq ªs¡#H· êkÕ«<äq+µ˝≤π> Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· ø£qï&É+˝À
≈£L&Ü ‘·q s¡#·Hê J$‘êìï $e]+∫q |ü⁄düÔø£$T~. ªã¬sVü≤<ä ã<äT≈£îµ n+fÒ
s¡#·Hê J$‘·+. Ç+<äT˝À eT]+‘· $düÔè‘·+>± ÁbÕs¡+uÛÑ ø±\+ qT+∫ 2006
es¡≈î£ eTTÁ~+∫q |ü⁄düøÔ ±\ $esê\T, yê{Ï ‘ê\÷≈£î nqTuÛyÑ ê\T ñHêïsTT.
63
dü+bÕ<äø£‘·«+
1.nq+‘·sê>∑+
sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à n_Ûq+<äq dü$T‹, 1977
á s¡#s· TT‘· ìs¡«Væ≤+∫q >=|üŒ ø±sê´\˝À ªnq+‘·sê>∑+µ Á|ü#T· s¡D
ˇø£{Ï. sêfi¯fl|ü*¢ yês¡T yÓTÆdü÷s¡T eTVü‰sêC≤ ø±˝ÒJ˝À düTe÷s¡T 38
dü+e‘·‡sê\T |üì#˚XÊs¡T. yê]øÏ ø¬ .$.|ü⁄≥º|Œü ˝≤+{Ï eTVü‰ø£e⁄\T, $eTs¡Ù≈£î\T,
XÊÁdüyÔ ‘˚ \
Ô· T, $<ë´s¡T\ ú T. sêfi¯fl|ü*¢ yês¡Tqï kÕúq+˝À eTs√ sêfi¯fl|ü*¢ (sêfi¯fl|ü*¢
düTãT“ düT+<äs¡+) 1969˝À #˚] 2008 es¡≈£î ùde #˚XÊ&ÉT. á ø±s¡D+
e\¢H˚ mes¡T n&ç–Hê düHêàHê\≈£î n+^ø£]+#·ì sêfi¯fl|ü*¢ yês¡T Á|üdüTÔ‘·
s¡#s· TT‘· nuÛ´Ñ s¡qú qT eTìï+#ês¡T. 1977˝À yê]øÏ u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À n|üPs¡«yÓTqÆ
düHêàq+ »]–+~. Ä dü+<äs¡“¤+˝À ªnq+‘·sê>∑+µ nH˚ n_Ûq+<äq Á>∑+<∏ä+
u…»yê&É >√bÕ\¬s&ç¶>±] #˚‘·T\MT<äT>± Ä$wüÿè‘·eTsTT+~. á |ü⁄düÔø£+˝À
‘Ó\T>∑T, ø£qï&É+, dü+düÿè‘·+ á eT÷&ÉT uÛ≤wü˝À¢q÷ yê´kÕ\THêïsTT. BìøÏ
á s¡ # · s TT‘· ‘ √u≤≥T |ò ü T ≥º e TsêE nX¯ « ‘· ú H êsêj· T D, •e\+ø£
lsêeT#·+Á<äeT÷]Ô dü+bÕ<ä≈£î\T.
2.sêfi¯fl|ü*¢ |”]ƒø£\T
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· #˚|ü{Ϻq eTs√ >=|üŒ |üì sêfi¯fl|ü*¢ yê] neT÷\´yÓTÆq
|”]ƒø£*ï eTTÁ~+#·≥+. sêfi¯fl|ü*¢ yê] |”]ƒø£\T kÕVæ≤‘·´ Á|ü|ü+#êìøÏ, dü+^‘·
øπ Áå ‘êìøÏ neT÷\´yÓTqÆ ø±qTø£\T. nH˚ø£ e´j·T Á|üj÷· dü\ø√]à sêfi¯fl|ü*y¢ ê]
|”]øƒ \£ qT ùdø£]+∫ Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· |òTü ≥ºeTsêE nX¯«‘·ú Hêsêj·TD >±]‘√
ø£*dæ á |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#·T]+#ê&ÉT. Ä#ês¡´ õ.mHé.¬s&ç¶ >±s¡T $\TyÓ’q |”]ƒø£
sêXÊs¡T.
3.|üsƒê_Û |üHé#ê+>∑+
Á|üyêkÕ+Á<Ûä uÛ≤s¡‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1980
Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· sêfi¯fl|ü* nq+‘·øè£ wüXí s¯ à¡ >±s¡T n<Û´ä ≈£îå \T>± |üsêƒ _Û
64
>±s¡T ñbÕ<Ûä´≈£åî\T>±, ‘êqT ø±s¡´<ä]Ù>± Á|üyêkÕ+Á<Ûä uÛ≤s¡‹ì HÓ\ø=*Œ
nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T »]bÕ&ÉT. |üsƒê_Û>±s¡T ø£$>±H˚ ø±ø£ ª|üHéµ nH˚ ù|s¡T>∑\
X‚¢cÕs¡ú s¡#·q˝À n+<Óy˚dæq #˚sTT. Äj·Tq ª|üHéµ #ê+>∑+ |ü\Te⁄]
Á|üX+¯ dü\+<äT≈£î+~. Äs¡TÁ<ä |üsêƒ _Ûì ª|üqTï\˝À dü+|üqTï&ÉTµ nHêïs¡T. Á|üdTü Ô
s¡#·sTT‘· |üsƒê_Û>±] ª|üHéµ\qT ùdø£]+∫ eTTÁ~+#ê&ÉT. á |ü⁄düÔø±ìï ll
yÓTÆdü÷s¡T˝À Ä$wüÿ]+#ês¡T. Á|üdæ<ä∆yÓTÆq ø=ìï ª|üHéµ\T:
ªÁ<äe´+ j·÷e‘·÷Ô b˛sTT+~ Á<äe+˝≤>∑Tµ (Á<äe+˝≤>± b˛e≥y˚T
ø±ø£ Á<äe´+˝À ªj·Tµ e‘·TÔ b˛sTT+~).
ªdæÿHé &Üø£ºs¡¢ e<ä›≈£î b˛e≥+ bıs¡u≤≥T, #·s¡à+ e*#˚kÕÔs¡Tµ
ªy˚dæHê rdæHê u≤~Û+#˚$ |üqTï\Tµ
4.uÛ≤wü`C≤q|ü<ä+
‘Ó\T>∑T kÕ+düÿè‹ø£ dü$T‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1981
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· yÓTÆdü÷s¡T˝Àì ‘Ó\T>∑T kÕ+düÿè‹ø£ dü$T‹ ‘·s¡|ü⁄q
1980˝À ˇø£ dü<ädüT‡qT ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. á dü<ädüT‡˝À á s¡#·sTT‘·‘√u≤≥T
&Üø£ºsY >±* kÕ+ã•esêe⁄, &Üø£ºsY |ü]$T sêeTqs¡dæ+Vü≤+, &Üø£ºsY ‘·TeTà|üP&ç
ø√fÒX«¯ s¡sêe⁄, &Üø£sº Y ôV≤#Y.mdt.ÁãVü‰àq+<ä, &Üø£sº Y mdt.>∑+>∑|Œü , &Üø£sº Y Hêj·Tì
ø£èwüí≈£îe÷] ˝≤+{Ï yês¡T bÕ˝§Zì |üÁ‘ê\T düeT]Œ+#ês¡T. á |üÁ‘ê\qT
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·, &Üø£ºsY sêeTqs¡dæ+Vü≤+ dü+bÕ<ä≈£î\T>± Á|ü#·T]+#ês¡T.
5.‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ä+
ø£sêï≥ø£ Á|üuÛÑT‘·«+, 1978
á s¡#·sTT‘· ø£sêï≥ø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ mì$T<äe ‘·s¡>∑‹øÏ Ç+ø± Ç‘·s¡
‘·s¡>∑‘·T\≈£î bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ë\T ‘·j·÷s¡T #˚dæ Ç#êÃ&ÉT. á bÕsƒ¡´Á>∑+<∏ä dü$T‹øÏ
n<Û ä ´ ≈£ å î &ç > ± ñ+&É ≥ y˚ T ø±≈£ î +&Ü ø£ s êï≥ø£ Á|ü u Û Ñ T ‘· « bÕsƒ ¡ ´ Á>∑ + <∏ ä
eTTÁ<äD≤\j·T+˝À n#·TÃ|üqT\T ≈£L&Ü |üP]Ô>± #·÷#·T≈£îHêï&ÉT. ìC≤ìøÏ
eT÷&ÉT bÕsƒ¡´ Á>∑+<∏ë\qT á s¡#·sTT‘· |üP]Ô u≤<Ûä´‘· rdüTø=ì ‘·j·÷s¡T
#˚XÊ&ÉT.
65
6.‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ Ádüe+‹
Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, yÓTÆdü÷s¡T
yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ |ü]~Û˝À &çÁ^ ø£fi≤XÊ\ $<ë´s¡Tú\ ø√dü+
ˇø£ bÕsƒ¡´ Á>∑+<∏ä+ nedüs¡eTsTT+~. yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ n<Ûä´j·Tq
eT+&É* n<Ûä´≈£åî&ç>± Bì |üP]Ô u≤<Ûä´‘·qT Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· rdüTø=ì |ü<ä´
uÛ≤>∑+, >∑<ä´uÛ≤>∑+ ñ+&˚ ª‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ Ádüe+‹µ ‘·j·÷s¡T #˚dæ eTTÁ<äD
#˚sTT+#ê&ÉT.
7.X‚ùw+Á<ä #·eT‘êÿ]ø£\T
#Ó’‘·q´ ø£$‘ê y˚~ø£, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1987
X‚ùw+Á<ä X¯s¡à>±s¡T 1927˝À »ìà+#ês¡T. 1987˝À Äj·Tq≈£î 60
@fi¯ófl ì+&ÜsTT. Äj·Tq Á|üuÛÑeHêeT dü+e‘·‡s¡y˚T |ü⁄{≤ºs¡T ø±ã{Ϻ eTq
kÕ+Á|ü<ësTTø£ ø±\e÷q+ Á|üø±s¡+ 60 dü+e‘·‡sê\ es¡TÔ\+ |üP]Ô nsTT
X‚ùw+Á<ä >±s¡T eT∞fl Á|üuÛÑ$+∫q≥¢sTT+~. Ä dü+<äs¡“¤+˝À Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·
ªdüT+<äs¡ Á|üuÛÑeµ ø£$‘ê dü+ø£\Hêìï Á|ü#·T]ùdÔ ‘·+–sê\ düTu≤“sêe⁄>±s¡T
ª>∑T+&Ó |üPdæq >∑T˝≤;µ Á|ü#·T]+#ês¡T. n<˚ dü+<äs¡“¤+˝À á s¡#·sTT‘·
düTu≤“sêe⁄>±]‘√ ø£*dæ ªX‚ùw+Á<ä #·eT‘êÿ]ø£\Tµ Á|ü#T· ]+#ê&ÉT. Ç~ X‚ùw+Á<ä
ø£$‘· qT+∫ m+|æø£ #˚dqæ ø£$‘ê K+&çø\ £ dü+ø£\q+. Bìï Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘·
yÓTÆdü÷s¡T˝À eTTÁ~+#ê&ÉT.
8.Nì kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1989
á s¡#s· TT‘· #˚dqæ kÕVæ≤‘·´ ø£èwæ˝À eTTK´yÓTqÆ ˇø£ uÛ≤>∑+ ø£sêï≥ø£
kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT |üÁ‹ø£≈£î dü+bÕ<äø£‘·«+ eVæ≤+#·≥+. ª#·+<äqµ ù|s¡T‘√
ˇø£ Á‘Ó’e÷dæq |üÁ‹ø£qT, ªnìπø‘·qµ ù|s¡T‘√ 12 |üÁ‹ø£\qT rdüT≈£îsêe≥+˝À
á s¡#·sTT‘· eTTK´yÓTÆq bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉT. Bì˝À uÛ≤>∑+>± N˙ kÕVæ≤‘·´+
ù|s¡T‘√ $X‚wü dü+∫ø£qT m|üŒ{Ïø° <ë#·Tø=H˚ dü+|ü⁄≥+˝≤>±H˚ ‘·j·÷s¡T
#˚j·T≥+ »]–+~. Bì˝À eTTK´yÓTÆq bÕÁ‘· á s¡#·sTT‘·<˚.
66
9.C≤|ü˙dt kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1990
ôV’≤≈£L˝≤+{Ï C≤|ü˙dt $X‚wü |üÁøÏj·T\ nH˚ø£ ñ<ëVü≤s¡D\qT
ùdø£]+∫, ø£qï&ÜìøÏ nqTe~+∫ ˇø£ dü+|ü⁄≥+>± rdüT≈£îsêe≥+˝À Á|ü<Ûëq
bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉT á s¡#·sTT‘·. Ç~ ≈£L&Ü πøe\+ ˇø£ dü+∫ø£˝≤ ø±≈£î+&Ü
<ë#·Tø√<ä–q dü+|ü⁄≥+>± yÓ\Te&ç+~.
10.j·TVüA~ kÕVæ≤‘·´ (ø£qï&É+)
ø£sêï≥ø£ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1991
j·TVüA~ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ‘·q<˚ nsTTq $•wüº‘· ñ+~. Bìï >∑T]+∫
ÁbÕ+rj· T uÛ ≤ wü ˝ ˝À |ü ⁄ dü Ô ø ±˝Ò M sê˝Ò < ä T . j· T Vü A ~ kÕVæ ≤ ‘· ´ +˝À
ÄDÏeTT‘ê´\˝≤+{Ï ø£$‘·\qT, ø£<∏ä\qT ùdø£]+∫ ˇø£ $X‚wü dü+|ü⁄≥+>±
rdüT≈£îsêe≥+˝À dü+bÕ<ä≈£î&ç>± á s¡#·sTT‘· Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉT.
11.neTè‘· dü+|ü⁄≥ (ø£qï&É+)
Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, 1994
yÓTdÆ ÷ü s¡T $X¯«$<ë´\j·T+ ªÁ|üãT<ä∆ ø£sêí≥ø£µ nH˚ |ü]XÀ<Ûqä |üÁ‹ø£qT
Á‘Ó’e÷dæø£ |üÁ‹ø£>± 75 @fi¯flbÕ≥T q&ç|æ+~. á n<äT“¤‘·yÓTÆq |üÁ‹ø£ <ë«sê
ø£qï&É+˝À >=|üŒ |ü]XÀ<Ûäq\T, $eTs¡Ù≈£î\T |ü]#·j·TeTj·÷´s¡T. á >=|üŒ
|üÁ‹ø£qT >∑Ts¡TÔ #˚düT≈£îH˚≥T¢ á s¡#·sTT‘· &Üø£ºsY mHé.mdt.‘êsêHê<∏é‘√ ø£*dæ
neTè‘· dü+|ü⁄{≤ìï Á|ü#·T]+#ê&ÉT.
12.dü+XÀ<Ûäq |ü<∏ä (ø£qï&É+)
Á|ükÕsê+>∑, yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+, 2006
ø=ìïy˚\ |ü⁄düÔø±\qT Á|ü#·T]+∫q yÓTÆdü÷s¡T $X¯«$<ë´\j·T+
|ü]XÀ<Ûä≈£î\qT ‘·j·÷s¡T#˚ùd ø£sêà>±s¡+ ˝≤+{Ï~. |ü]XÀ<Ûäq, $eTs¡Ù,
‘· T \Hê‘· à ø£ $y˚ # · q yÓ T T<ä ˝ … ’ q π ø å Á ‘ê\˝À m+‘√eT+~ yÓ T Æ d ü ÷ s¡ T
$X¯«$<ë´\j·T+ Á|ü#·T]+∫q Á>∑+<∏ë\e\¢ yÓ\T>∑T˝ÀøÏ e#êÃs¡T. Á|ükÕsê+>∑
<ë«sê |ü]XÀ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫q yê´kÕ\qT dü+bÕ~+∫ Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·
&Üø£ºsY mHé.mdt.‘êsêHê<∏é á |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#·T]+#ês¡T.
67
13.bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äq \|òüTTø£è‹>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
z+ qeT:•yêj·T kÕVæ≤r kÕ+düÿè‹ø£ |ü]wü‘·TÔ, dæøÏ+<äsêu≤<é, 2010
bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äT&ÉT ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ $•wüº‘·qT ø£*Œ+∫q
>=|üŒ kÕ+düÿè‹ø£ ø£$. πøe\+ eT‘· dü+ã+<ÛäyÓTÆq s¡#·q\T #˚XÊ&Éì |üø£åbÕ‘·
<äèwæ˝
º À ø=+<äsT¡ $eTs¡Ù≈£î\T ìs¡d+æ ∫Hê n‘·ì ˝Àø£»‘„ ≈· î£ e∫Ãq ˝À|üyT˚ MT
˝Ò<äT. ‘Ó\T>∑T, dü+düÿè‘·+, ø£qï&É+ ` á eT÷&ÉT uÛ≤wü˝À¢q÷ s¡#·q\T #˚dæq
|ü+&ç‘·T&ÉT k˛eTHê<∏äT&ÉT. Ms¡XË’e kÕVæ≤‘·´+ ø√dü+ J$‘·eT+‘ê <Ûës¡b˛dæq
<Ûä÷|ü+ •eHê>∑j·T´ >±] ø√]ø£ y˚Ts¡≈£î Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· á |ü⁄düÔø£ Á|ü#·Ts¡D
#˚|ü{≤º&ÉT. k˛eTHê<∏äTì \|òüTTø£è‘·T\T dü+düÿè‘·+˝ÀqT, ø£qï&É+˝ÀqT
ñHêïsTT. yê{Ïì ˇø£#√≥ #˚]à eTTÁ~+#ê&ÉT.
14.lsêe÷j·TDeTVü‰H˚«wüD+
myÓTk˛ÿ ãTø˘‡, ôV’≤<äsêu≤<äT, 2012
e÷J πø+Á<ä eT+Á‹, ø£sêï≥ø£ sêÁwüº eTTK´eT+Á‹ lMs¡|üŒyÓTTsTT*
kÕVæ≤‘·´ Á|æj·TT\T, ø£$, qe˝≤ø±s¡T&ÉT. Äj·Tq Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·qT ‘·eT
sêe÷j·TD≤ìï ‘Ó\T>∑T≈£î nqTyê<ä+ #˚j·Te\dæ+~>± ø√sês¡T. ø±ì á
s¡#·sTT‘· n+^ø£]+#·˝Ò<äT. ø£˙dü+ dü+bÕ<ä≈£î\T>±qsTTHê Bì nqTyê<ä+
#˚sTT+#·eTì ø√sês¡T. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· ‘·q n+^ø±s¡+ ‘Ó*|æ á ãèVü≤‘Y
Á|üD≤[ø£≈£î dü+bÕ<ä≈£îì>± e´eVü≤]+#ê&ÉT. 1728 |ü⁄≥\ á eTVü‰
dü+|ü⁄{≤ìï myÓTk˛ÿ yês¡T Á|ü#·T]+#ês¡T.
68 69
|ü⁄düøÔ ±\T Á|ü#T· ]+∫+~. #ê‘·ãfi¯ófl, eT+Á‘·‘+· Á‘ê\T, yÓ÷&ç yÓTT<ä˝q’… yê{Ï˝À
|æ\¢\ kÕVæ≤‘·´+, qyêø£åsêdü´ kÕVæ≤‘·´+ m+‘·es¡≈£î dü‘·´eTT+~ nH˚ $wüj·÷ìï >∑÷]Ãq |ü⁄düÔø£$T~.
4.eTVü‰uÛ≤s¡‘· ˙‹ ø£<∏Ó>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
1.u≤\Á<ÛäTe⁄&ÉT
ø£sêï≥ø£ sê»´ ej·Tdüÿs¡ •ø£åD dü$T‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1995
e÷qdü düs√es¡ Á|ü#·Ts¡D\T, HÓ\÷¢s¡T, 1970
ejÓ ÷ »q $<ä ´ ≈£ î dü + ã+~Û + ∫ qyêø£ å s êdü T ´\ ø√dü +
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· ‘·q<ä+≥÷ ˇø£ <Û˚´j·÷ìï, ì•Ã‘ê_ÛÁbÕj·÷ìï
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝Àì ˙‹ø£<*ä∏ ï m+|æø£ #˚dæ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ uÛ≤wü˝À $e]+∫q |ü⁄düøÔ +£ .
@s¡Œs¡#·Tø√ì ø±\+˝À Á|ü#·T]+∫q s¡#·q. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÓMT
5.yÓ÷&É`$T+#·T`>∑T&ÉT>∑T`dæ&ç\T
ª‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´eTT˝À <˚•ø£$‘·≈£îµ≈£î s¡÷.2000 ãVüQeT‹ Ç∫Ã+~
ø£sêï≥ø£ sê»´ej·Tdüÿs¡ •ø£åD dü$T‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1995
(1969˝À s¡÷.2000 n+fÒ Á|üdüTÔ‘·+ \ø£åø£+f… m≈£îÿy˚). ø±ì <˚•ø£$‘·qT
qyêø£så êdüT´\ ñ|üj÷Ó >∑+ ø√dü+ y˚T|ò÷ü \T, yÓTs¡T|ü⁄\T, ñs¡TeTT\T,
eTTÁ~+#·{≤ìøÏ øπ e\+ s¡÷.1500 Ks¡ÃsTT+~. ∫+‘êeTDÏ˝À >∑T+&É|Œü >±s¡ì
|æ&ÉT>∑T\T nH˚ $wüj·÷\qT >∑T]+∫ düs¡fi¯ uÛ≤wü˝À Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· sêdæq
>=|üŒ kÕVæ≤‘·´ ùde≈£î\T+&˚yês¡T. yê] ø√dü+, á s¡#·sTT‘· ‘·q ø£qï&É
|ü⁄düÔø£$T~.
uÛ≤cÕ<Ûä´j·THêìï |üØøÏå+#·Tø√e&É+ ø√dü+ (ø£qï&É Hê≥ n&ÉT>∑Tô|{Ϻq ø=ìï
6.ne‘ês¡>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
HÓ\\˝Àù|) á |æ\¢\ Hê≥ø±ìï nqTe~+∫ <˚•ø£$‘·qT eTTÁ~+#·≥+
ø£sêï≥ø£ sê»´ ej·Tdüÿs¡ •ø£åD dü$T‹, yÓTÆdü÷s¡T, 2001
<ë«sê $T–*q ô|’ø£+‘√ eTTÁ~+#ê&ÉT.
ejÓ÷»q $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫ á s¡#·sTT‘· sêdæq eTs√ |ü⁄düÔø£+.
2.≈£î{§º ≈£î{§º eTfiËsêj·T (ø£qï&É+)
ne‘êsê\T nH˚ ù|s¡T‘√ kÕe÷q´ »qT\≈£î ne>±Vü≤q ø£*–+#˚ $<Ûä+>±
HÓ\eTHÓ Á|üø±X¯q, yÓTÆdü÷s¡T, 1984
sêdæq |ü⁄düÔø£+. á |ü⁄düÔø±\T ˇø=ÿø£ÿ kÕ]øÏ 20,000, eT∞fl 15,000 Á|ü‘·T\T
á s¡#·sTT‘· ø£qï&ÜìøÏ nqTe~+∫q ª|òæ&˚\T sê>±\ &É»Héµ
eTTÁ<äD bı+<äT‘êsTT.
eTTÁ~+∫q HÓ\eTHÓ Á|üø±X¯q yêfi‚fl |æ\¢\ ø√dü+ ˇø£ |ü⁄düÔø£+ sêdæe«eT+fÒ
7.ne‘ês¡>∑fi¯ó e÷qe düèwæº (ø£qï&É+)
ª≈£î{§º ≈£î{§º eTfiËsêj·Tµ (<ä+#·sê <ä+#·sê yêqsêC≤) nH˚ ∫qï |ü⁄düÔø£+
ø£sêï≥ø£ sê»´ ej·Tdüÿs¡ •ø£åD dü$T‹, yÓTÆdü÷s¡T, 2004
Ç#êÃ&û s¡#·sTT‘·. Ç+<äT˝À esê¸ìï >∑T]+∫ düs¡fi¯ $es¡D ñ+~.
2001˝À Á|ü#·T]‘·yÓTÆq ne‘êsê\qT >∑T]+∫q $es¡D≈£î _Ûqï+>±
3.e÷≥, eT+Á‘·, yÓ÷&ç mwüߺ dü‘·´ (ø£qï&É+)
n$ e÷qedüèwæº nì $e]+#˚ |ü⁄düÔø£+.
ø£sêï≥ø£ sê»´ ej·Tdüÿs¡ •ø£åD dü$T‹, yÓTÆdü÷s¡T, 1989
ø£sêï≥ø£ sêÁwüº ejÓ÷»q $<ä´≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+düú ejÓ÷»q
8.ôd’ø£˝Ÿ (ø£qï&É+)
$<ä´≈£î, qe nø£så êdüT´\ ø√dü+ (ìjÓ÷*≥πs{Ÿ‡) y˚\ |ü⁄düøÔ ±\T Á|ü#T· ]+∫+~,
ãè+<ë Á|üø±X¯q, ø£&É÷s¡T, ∫ø£ÿeT>∑fi¯Ss¡T õ˝≤¢, 2006
•_sê\T @sêŒ≥T #˚dæ+~. qyêø£åsêdü´ ñ<ä´e÷ìï >∑T]+∫ &Üø£ºsY yÓ+ø£fÒwt
∫qï |æ\\ ¢ ø√dü+ ôd’ø\
Ï TqT >∑T]+∫, ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± sêdæq |ü⁄düøÔ $£ T~.
nH˚ |ü]XÀ<Û≈ä î£ &ÉT Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· <ä>sπZ∑ |æôV≤#Y.&ç.#˚XÊ&ÉT. ejÓ÷»q $<ë´
ôd’øÏ\T |ü⁄≥Tº |üPs√«‘·Ôsê\T, <ëì e\¢ ñ|üjÓ÷>∑+ yÓTT<ä˝…’q $wüj·÷\qT
dü+düú≈£î #Ó+~q dü+|üe÷à\ πø+Á<ä+ nH˚ø£ $wüj·÷\ô|’ ne>±Vü≤q ø√dü+
$e]+#˚ |ü⁄düÔø£+.
70 71
9.Á>∑Vü≤D (ø£qï&É+) Ç‘·s¡ s¡#·q\T
dæ]Á|üø±X¯q, C≤e>∑˝Ÿ, Vü‰düHé õ˝≤¢, 2006
1.<ëøå±j·TDÏ
∫qï |æ\¢\≈£î Á>∑Vü≤D≤ìï >∑T]+∫q ìC≤\qT ‘Ó*j·TCÒù|Œ |ü⁄düÔø£+.
‹s¡TeT\ ‹s¡T|ü‹ <˚ekÕúqeTT\T, ‹s¡T|ü‹, 1980
Á>∑Vü≤D≤ìï bÂsêDÏø£+>± ø£<∏ä\ s¡÷|ü+˝À ‘Ó\TdüT≈£îH˚yês¡T ndü\T Á>∑Vü≤D+
ùdïVæ≤‘·T\ ã\e+‘·+ MT<ä Á|üdTü ‘Ô · s¡#s· TT‘· sêdæq ∫qï |ü⁄düøÔ ±\˝À
m˝≤ @s¡Œ&ÉT‘·T+<√ ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ñ<˚›X¯+‘√ sêdæq |ü⁄düÔø£+.
Ç~ ˇø£{Ï. <ëøå±j·TDÏ, MTsêu≤sTT nH˚ ¬s+&ÉT $wüj·÷\qT Ç∫à ˇø£
ùdïVæ≤‘·T&ÉT kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î ‘Ó*ùd uÛ≤wü˝À ∫qï |ü⁄düÔø±\T sêj·TeTì
ø√s¡≥+ e\¢ yê{Ïì á s¡#·sTT‘· sêXÊ&ÉT. á ¬s+{Ï˝À MTsêu≤sTT
n#·ÃsTTqB ˝ÒìB ‘Ó*j·T<äT. ø±ì <ëøå±j·TDÏ e÷Á‘·+ \ø£å Á|ü‘·T\≈£î ô|’>±
$ìjÓ÷>∑+ nsTTq≥T¢ ‘Ó*dæ+~.
2.ø£qï&É dü+düÿè‹ yÓ’uÛÑe+
kÕVæ≤‹>∑fi¯ ø£˝≤$<äs¡ ãfi¯>∑, u…+>∑Tfi¯Ss¡T, 1990
u…+>∑Tfi¯S]øÏ #Ó+~q kÕVæ≤r y˚‘·Ô\ ø£fi≤ø±s¡T\ dü+|òüT+ ‘·s¡|òü⁄q
ø£qï&É kÕVæ≤r y˚‘Ô· &Üø£sº Y m+.∫<ëq+<äeT÷]Ô>±s¡T á ∫qï |ü⁄düøÔ ±ìï sêXÊs¡T.
Ç+<äT˝À ø£qï&É dü+düÿè‹ eTTK´ \ø£D å ≤\qT dü+øÏ|å +Ôü >±, düsfi¡ +¯ >± |ü]#·jT· +
#˚XÊs¡T. ø£qï&É+˝À ñqï á s¡#·q eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À 35,000 Á|ü‘·T\T
neTTà&Éj·÷´sTT. eT÷\ s¡#·sTT‘· ø√]ø£ y˚Ts¡≈£î Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· á ∫qï
|ü⁄düÔø±ìï nqTe~+∫ yÓTÆdü÷s¡T˝À Á|ü#·T]+#ê&ÉT.

3.ÄsTT˝Ÿ |ü⁄*¢+>¥ (ø£qï&É+)

d”«j·T Á|ü#·Ts¡D, 1995
l‘·TeTà\ ø√fÒX¯«s¡sêyé ÄsTT˝Ÿ |ü⁄*¢+>¥ >∑T]+∫ Áyêdæq yê´kÕ\T
n|üŒ{À¢ >=|üŒ dü+#·\q+ düèwæ+º #êsTT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ ˝ Ÿ ÀH˚ ø±≈£î+&Ü ø£sêï≥ø£˝À
≈£L&Ü Ç~ u≤>± Á|ü#ês¡eTsTT+~. ø£qï&É Á|üuÛÑ ~q|üÁ‹ø£˝À $TÁ‘·T\T
¬ø.Hêsêj·TD kÕ«$T ÄsTT˝Ÿ |ü⁄*¢+>¥ >∑T]+∫ ˇø£ yê´dü+ sêXÊs¡T. ‘·sê«‘·
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘·‘√ ø£*dæ |ü⁄düÔø£+ Á|ü#·T]+#ês¡T. πøe\+ ÄsTT˝Ÿ |ü⁄*¢+>¥qT
>∑T]+∫ #Ó|üŒ≥+ ø±ø£ Äj·TTπs«<ä H˚|ü<∏ë´ìï ≈£L&Ü #˚sêÃs¡T.
72 73
4.<˚•`<˚•j·T‘Ó`<˚oyê<ä (ø£qï&É+) q~ `q>∑s¡+, All Alone in the Sky nH˚ ø£$‘·\T, uÛ≤eq, $<ë´]ú nH˚
m.$.¬ø.eTVæ≤fi≤ ø±˝Òõ. Vü‰düHé, 2003 qe\\T, qqïj· T uÛ ≤ s¡ ‘ · + nH˚ nqTdü è »q, s¡ # · H êkÕ«<ä q + nH˚
Vü‰düHé˝À ñ+&˚ eTVæ≤fi≤ ø£fi≤XÊ\˝À s¡»‘√‘·‡e ñ|üHê´dü+ Ç∫Ãq s¡#·HêqTuÛÑyê\T á dü+|ü⁄≥+˝À #˚sêsTT. 804 |ü⁄≥\ á |ü⁄düÔø£+ sêfi¯fl|ü*¢
<ëì $düÔè‘· s¡÷|ü+ á |ü⁄düÔø£+. Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À düT+<äs¡+ s¡#·q\˝À düè»qqT |ü]#·j·T+ #˚düTÔ+~.
<˚•ø£$‘·qT >∑T]+∫ |ü⁄düÔø£+ sêdæ 1970˝À Á|ü#·T]+#ê&ÉT. Ä ‘·sê«‘· <˚•,
<˚oj·T‘·, <˚oyê<ä+ yÓTT<ä˝…’q |ü]ø£\Œq\qT >∑T]+∫ #·s¡Ã\T »]>±sTT.
M{Ïì Áø√&ûø£]+∫ e÷s¡Z`<˚•, <˚• dü«s¡÷|ü+, kÕVæ≤‘·´+˝À <˚•, <˚oj·T‘·,
<˚oyê<ä+ nH˚ yê{Ïì >∑T]+∫ s¡#·sTT‘· #·]Ã+#ê&ÉT. kÕVæ≤‘·´+˝À <˚•ì
>∑T]+∫ düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q @s¡Œ&É{≤ìøÏ á s¡#·q ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
5.düT+<äs¡ ø£è‹ dü+|ü⁄≥— |ü⁄düÔø£>∑fi¯ó\T (ø£qï&É+)
]• @C…˙‡dt, yÓTÆdü÷s¡T, 2009
á s¡#·sTT‘· ø£qï&É+˝À sêdæq |ü⁄düÔø±\˝À C≤q|ü<ä $C≤„q+, <˚•,
uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\T, n_Ûs¡T∫ nH˚ o]¸ø£\ ÁøÏ+<ä 9 |ü⁄düÔø±\qT #˚]à 716
|ü⁄≥\˝À ]• @C…˙‡dt yês¡T Á|ü#·T]+#ês¡T. Ç+<äT˝À »q|ü<ä kÕVæ≤‘·´<ä
eT÷\‘·‘·«>∑fi¯ó (C≤q|ü<ä kÕVæ≤‘·´ dü«s¡÷|ü+) yÓTT<ä˝…’q |ü⁄düÔø±\THêïsTT.
6.düT+<äs¡ ø£è‹ dü+|ü⁄≥: ˝ÒKq>∑fi¯ó (ø£qï&É+)
XÊs¡<ë eT+~s¡, yÓTÆdü÷s¡T, 2009
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· ‘Ó\T>∑T˝ÀH˚ ø±ø£ ø£qï&É+˝ÀqT e+<ä≈£î ô|’>±
yê´kÕ\T sêXÊ&ÉT. M{Ï˝À C≤q|ü<ä $C≤„q+ (20 yê´kÕ\T), |ü]XÀ<Ûqä (eT÷&ÉT
yê´kÕ\T), uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\T (37 yê´kÕ\T) ø£*|æ 60 yê´kÕ\‘√ á
dü+|ü⁄≥+ (584 |ü⁄≥\T) Á|ü#·T]‘·eTsTT+~.
7.düT+<äs¡+, s¡#·q\T : düè»q
kÂo\´, yÓTÆdü÷s¡T, 2013
Á|üdüTÔ‘· s¡#·sTT‘· 50 @fi¯flHê&ÉT s¡#·q\T #˚j·T≥+ yÓTT<ä\T ô|{Ϻ
1969˝À yÓTT<ä{Ï |ü⁄düÔø£+ Á|ü#·T]+∫ á 47 @fi¯fl˝À X¯‘ê~Ûø£ Á>∑+<∏ë\qT
eTTÁ~+#·>∑*>±&ÉT. á s¡#·q\˝À düè»qo\ s¡#·q\T ø=ìï+{Ïì á
dü+|ü⁄≥+˝À #˚s¡Ã≥+ »]–+~. Ä<ÛäTìø£ y˚eTq X¯ø£‘·eTT, düT+<äs¡ Á|üuÛÑ,