Professional Documents
Culture Documents
Κεφαλαιο Ιv Πτωση Ανοδος
Κεφαλαιο Ιv Πτωση Ανοδος
Α. Την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου κατά τα τέλη του 13ου και κατά τον 12ο
αι. π.Χ. (σελ. 113-125)
Β. Τις μεταβολές που σημειώνονται κατά τους λεγόμενους «Σκοτεινούς Αιώνες», τον
11ο και 12ο αι. π.Χ. (σελ. 125-136)
Γ. Τους παράγοντες που οδηγούν στην εμφάνιση της πόλης-κράτους (σελ. 136-165)
Δώστε ιδιαίτερη έμφαση
Στις υποθέσεις που έχουν προταθεί σχετικά με την κατάρρευση του μυκηναϊκού
ανακτορικού συστήματος (θεωρία εισβολής Δωριέων, θεωρία λαών της θάλασσας,
εμφύλιοι πόλεμοι, φυσικές καταστροφές, συνδυασμός αιτίων) (σελ. 114-120)
Στις υποθέσεις που έχουν προταθεί για να ερμηνεύσουν την κοινωνία των
σκοτεινών αιώνων
- θεωρία ερήμωσης και καταστροφής
- θεωρία αλλαγής δομών κοινωνίας και στροφής προς την κτηνοτροφία (σελ. 130-
133)
- κοινωνία «μεγάλων ανδρών» (σελ. 133-136).
1
Α. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Ο μυκηναϊκός κόσμος δεν πεθαίνει μονομιάς και με ένα χτύπημα, αλλά η αργή
αποσύνθεσή του απλώνεται σε ενάμιση αιώνα όπου τα βίαια επεισόδια
εναλλάσσονται με περιόδους ηρεμίας, ακόμα και ανασύνταξης.
Τέλη 13ου αιώνα π.Χ: Ένα κύμα πρωτοφανών καταστροφών, ρημάζει τα ανάκτορα,
που δε θα συνέλθουν ποτέ ως κοινωνικοπολιτικό σύστημα.
Πρώτο μισό του 11ου αιώνα : Σβήνουν εντελώς και οι ελάχιστες εστίες μυκηναϊκής
παράδοσης, όπως και ο ίδιος ο μυκηναϊκός πολιτισμός, που είχαν επιβιώσει για λίγο.
Ερμηνείες- Υποθέσεις για την εξαφάνιση του μυκηναϊκού κόσμου: (με βάση τη
στρωμάτωση πυρκαγιάς)
2
1.Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Το πρώτο κύμα των καταστροφών στο χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας, στο
τέλος του 12ου αιώνα, Ύστερη Ελλαδική Γ2, πέφτει με ορμή στα ανάκτορα της
Πύλου, των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Θήβας. Ο Ορχομενός, ο Γλας στη
Βοιωτία, η Κρίσα στη Φωικίδα, Μενελάιον στη Σπάρτη, εγκαταλείπονται χωρίς
σημάδια μαζικών καταστροφών. Τελικά έχουμε ίσως μισό αιώνα από αυξανόμενη
ανασφάλεια, με σποραδικές αιματοχυσίες που προμηνύουν τη γενική ανάφλεξη.
Τα γεγονότα που μπορεί να δείχνουν σύγχρονα ίσως να απέχουν και μια ολόκληρη
γενιά μεταξύ τους.
Γλίτωσαν Αθήνα, Ιωλκός στη Θεσσαλία, Ασίνη στην Αργολίδα και Νιχώρια στη
Μεσσηνία. Το ανάκτορο της Πύλου αφανίστηκε ολοκληρωτικά και η τοποθεσία
εγκαταλείφθηκε. Παράλληλα οι Μυκηναίοι προσφεύγουν στα Δωδεκάνησα και τη
Κύπρο ενισχύοντας τους προϋπάρχοντες οικισμούς ή ιδρύοντας αποικίες.
Πάντως η απειλή δεν ήρθε απότομα. Αυτό μαρτυρούν οι οχυρώσεις στην Πύλο.
Ολόκληρος ο τόπος ετοιμάζεται για να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο που, στη
συγκεκριμένη περίπτωση, έρχεται φανερά από τη θάλασσα. Η ταυτότητα των
δολοφόνων παραμένει άγνωστη αλλά πέτυχαν τους σκοπούς τους.
Στις υποθέσεις που έχουν προταθεί σχετικά με την κατάρρευση του μυκηναϊκού
ανακτορικού συστήματος!!!! (θεωρία εισβολής Δωριέων, θεωρία λαών της θάλασσας,
εμφύλιοι πόλεμοι, φυσικές καταστροφές, συνδυασμός αιτίων) (σελ. 114-120)
Εισβολείς Δωριείς;
Υπέρ:
3
Η ελληνική παράδοση αναφέρει ότι οι Δωριείς έφτασαν στην Πελοπόννησομε
συμμάχους τους Ηρακλείδες για να πάρουν πίσω το βασίλειο των Μυκηνών που
τους είχε αρπάξει ο Ευρυσθέας.
Η γλώσσα των Δωριέων (μια διάλεκτος που προέρχεται από τη βορειοδυτική
ομάδα γλωσσών –δωρική καθαρή μορφή της ΒΔ ελληνικής βλ. σελ. 46 κεφ. 2–
οπότε διαφορετική από τη μυκηναϊκή) μιλιέται στο μεγαλύτερο μέρος της
Πελοποννήσου κατά τους ιστορικούς χρόνους.
Εμφανίζονται σε διάφορα σημεία της Ελλάδας όπλα και στολίδια (νέοι τύχοι
εγχειριδίων, πόρπες κ.α.) που ελάχιστα κυκλοφορούσαν πριν. Κεραμικά
καφετιά, δουλεμένα χωρίς τροχό, της λεγόμενης «βαρβαρικής» κεραμικής,
μάλλον λόγω της ακατέργαστης όψεις τους.
Κατά:
Αν υπήρξαν εισβολείς αυτοί πάντως δεν εγκαταστάθηκαν, οπότε η δωρική
κατάκτηση αποκλείεται. Εξάλλου πολλές πόλεις απλά εγκαταλείφθηκαν κι όσες
επέζησαν, όπως Μυκήνες και Τίρυνθα, ξανακατοικήθηκαν μόνο τμηματικά.
Απορρίπτεται και το επιχείρημα της γλώσσας καθώς η δωρική στους ιστορικούς
χρόνους ομιλείται εκτός από την Πελοπόννησο και στις Ρόδο και Κρήτη, οι
οποίες ούτε καταστράφηκαν ούτε ερήμωσαν (σ.σ. αρχαιολογικά δεδομένα).
Δεύτερον σύμφωνα με τους γλωσσολόγους οι διαφορές κατά τη διάρκεια της
μυκηναϊκής εποχής μεταξύ των ελληνικών της Δύσης και της Ανατολής δεν
ήταν τόσο μεγάλες (γλωσσολογικά δεδομένα). (βλ. σελ 46, κεφ. 2 )
Κανένα από τα ελάχιστα αντικείμενα, προφανώς ξένης προέλευσης, δεν
συνδέεται αποκλειστικά με την περίοδο αυτή, καθώς είχαν κάνει την εμφάνιση
τους από την Ύστερη Ελλαδική Γ2 ενώ κανένας δεν έχει καταφέρει να εντοπίσει
με ακρίβεια την προέλευση τους, ενώ την ίδια στιγμή η συνέχεια του
μυκηναϊκού πολιτισμού είναι εμφανής.
Υπέρ:
4
Οι Φαραώ της 20ης δυναστείας αναγκάστηκαν να αντιμετωπίσουν στρατιές
από ετερόκλητα στοιχεία, αρκετά ισχυρά ώστε να θέτουν σε κίνδυνο την
ασφάλεια της Αιγύπτου, το τελευταίο τέταρτο του 13 ου αιώνα έως τα μέσα του
12ου αιώνα π.Χ. (ίσως υπάρχουν κάποιες υπερβολές στις αφηγήσεις της νίκης)
Περίπου την ίδια περίοδο, στα τέλη του 13ου αιώνα π.Χ., η αυτοκρατορία των
Χετταίων καταρρέει κάτω από ακαθόριστες συνθήκες.
Η ανατολική Μεσόγειος συνταράζεται από πολεμικές αναστατώσεις. Η Τροία
κι η Κύπρος ερειπώνονται.
Επίσης πολλές τοποθεσίες της συροπαλαιστινιακής ακτής (αυτές γύρω στα
τέλη του 12ου αιώνα καθώς είναι σε ευρεία χρήση τα μυκηναϊκά κεραμικά της
ΥΕΓ2).ενικά η ανατολική Μεσόγειος συνταράσσεται από ταραχές
(ερειπώνονται Τροία και Κύπρος).
Υπάρχει αναφορά στα αιγυπτιακά αρχεία για τους Ekwesh (Αχαιοί?) που
κατέφυγαν στην Ανατολή και ο Φαραώ τους εγκαθιστά στην Παλαιστίνη: το
12ο αιώνα η κεραμική των Φιλισταίων έχει όντως έντονη μυκηναϊκή
έμπνευση. Έχουμε όμως τη συνέπεια κι όχι την αιτία. Γιατί αναγκάστηκαν να
φύγουν;
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Όλα αυτά όμως παραμένουν στη σφαίρα των υποθέσεων καθώς τίποτα δεν μπορεί να
τα συνδέσει πειστικά με την ερήμωση των μυκηναϊκών πόλεων.
Δεν μπορεί να σταθεί η θεωρία των εισβολέων γιατί πώς γίνεται μια τεράστια
εισβολή από βορρά προς νότο να συμβιβαστεί με την από θαλάσσης επίθεση στην
Πύλο;
5
να κατατροπώσουν αυτούς τους φοβερούς πολεμιστές και να συντρίψουν ισχυρά
βασίλεια, όπως η Θήβα, οι Μυκήνες και η Πύλος;
Εμφύλιοι Πόλεμοι;
Συμπέρασμα:Κι αυτή η άποψη έχει κενά: εφόσον λογικά θα επικρατούσε ο ένας από
τους αντιπάλους γιατί κατέρρευσε ολόκληρο το ανακτορικό σύστημα;
Λαϊκή επανάσταση;
Συμπέρασμα: Παρόλο όμως που οι πινακίδες δίνουν σοβαρές ενδείξεις για μια
στοιχειώδη λαϊκή γλώσσα «ειδική μυκηναϊκή» οι ειδικοί αποκλείουν να πρόκειται για
κάποια πρωτο-δωρική γλώσσα. Επίσης περιοχές που αργότερα υπήρξαν κέντρα
Δωριέων ερημώθηκαν ολοσχερώς και ήταν ακατοίκητα για μεγάλο χρονικό
διάστημα, π.χ. η Σπάρτη έως το τέλος του 10ου αιώνα π.Χ.
Υπόθεση: Ένα ξαφνικό ψύχος με αποτέλεσμα την καταστροφή μιας σειράς σοδιών
και κατά συνέπεια τη λαϊκή επανάσταση. Ίσως να εξηγείται και η χρήση της πόρπης,
που κρατάει το μανδύα.
6
Συμπέρασμα: Οι κλιματολόγοι δεν μπορούν να απαντήσουν θετικά σε αυτό. Έτσι κι
αλλιώς οι γεωργικές συνθήκες ήταν επισφαλείς με αποτέλεσμα μια ελάχιστη αιτία να
καταστρέφει σοδιές. Αλλά δύσκολα ξεκινάει απ’ αυτήν την αιτία μια τόσο ριζική
καταστροφική διαδικασία. Και η χρήση της πόρπη μπορεί να οφείλεται σε πολλούς
λόγους, όπως π.χ. η μόδα.
Σεισμός;
Υπόθεση: Ένας ισχυρός σεισμός κατέστρεψε π.χ. τις Μυκήνες ενώ παράλληλα
προκαλεί την κατάρρευση του φράγματος και πνίγεται η πόλη.
Μάλλον πρόκειται για ένα συνδυασμό κοινωνικών και οικονομικών αιτιών αλλά με
προτεραιότητα στην εκδοχή των εσωτερικών συγκρούσεων:
7
Συμπέρασμα Υποθέσεων: Το καίριο πλήγμα προκλήθηκε από τις εσωτερικές
συγκρούσεις σε συνάρτηση με την επίδραση οικονομικών και κοινωνικών λόγων που
αφορούν τις επιδρομές των λεγομένων «λαών της θάλασσας» στην Εγγύς Ανατολή και
στην Αίγυπτο. Θεωρούμε λοιπόν ότι τα εμπορικά κέντρα της Ανατολής
καταστράφηκαν και διαλύθηκε το πλέγμα των επικοινωνιών των μυκηναϊκών
κέντρων με τις περιοχές αυτές. Με συνέπεια να διαλυθούν τα άμεσα εξαρτώμενα από
το θαλάσσιο εμπόριο ανακτορικά εργαστήρια, να παραλύσει η οικονομία και να
αναδυθεί στην επιφάνεια η υποβόσκουσα κοινωνική δυσαρέσκεια –λόγω της απληστίας
και της καταπίεσης των αρχόντων- και να εκδηλωθεί με έντονο τρόπο.
Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα σύστημα το οποίο εξαρτιόταν αποκλειστικά από τις
εισαγωγές πρώτων υλών από το εξωτερικό αλλά και υποταγμένο σε υπερφίαλους και
πολυδάπανους πολιτικούς αρχηγούς, πάντοτε ακόρεστους για νέα αποκτήματα και με
εμφανή προτίμηση στις βίαιες μεθόδους.
8
2. ΗΑΠΟΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΑΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός κρατιέται ακόμη στα πόδια του και σε κάποιες περιχοές
παρουσιάζει σημάδια ισχυρής ανάκαμψης.
9
Δεν μπορούμε καν να μελετήσουμε την ενότητα αυτή ως ένα σύνολο καθώς είναι
τεράστιες οι διαφορές από τη μια περιοχή στην άλλη.
Κι αυτό φαίνεται κυρίως στην κεραμική (Ύστερη Ελλαδική Γ3) – τοπικές
ιδιαιτερότητες, μεγάλη ποικιλία από τεχνοτροπίες και ποιότητες ανάλογα την
περιοχή.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
10
Γενικά φαίνεται μια ερήμωση της υπαίθρου.
Υποθέσεις:
1. ΚΥΠΡΟΣ: Μολονότι υπέστη δύο καταστροφές το 13ο αιώνα, τον αμέσως επόμενο
(12ο) εμφανίζει εξαιρετική δραστηριότητα και ευμάρεια.
Καταφεύγουν εκεί οι Μυκηναίοι, σε πολλές πόλεις, ενώ ιδρύουν και την
Έγκωμη.
Χτίζουν τυπικά μνημειώδη κτίσματα
Επιδίδονται στην κατεργασία πολυτίμων μετάλλων και ελεφαντόδοντου.
Κατασκευάζονται κεραμικά με τοπική ταυτότητα (ΥΕ Γ3).
Δημιουργείται μια γραφή από τη Γραμμική Β, η λεγόμενη αρκαδοκυπριακή
(μεταγραφή μιας ελληνικής «αχαϊκής» διαλέκτου, που μιλιέται στην Αρκαδία)
που θα παραμείνει σε χρήση ως την κλασική εποχή.
11
2. Στις προϋπάρχουσες εγκαταστάσεις τους σε Ανατολή και Δύσης:
Ρόδος
Κυκλάδες
Χίος
Μίλητος και ίσως Ταρσός (Μικρά Ασία)
Κεντρική Κρήτη (ο ντόπιος πληθυσμός μετακινείται σε νέες αμυντικές θέσεις.
Φοβούνται τους καινούργιους ή αλλάζει ο τρόπος ζωής;)
Ιόνια νησιά και κυρίως Κεφαλονιά (Κέρκυρα)
Έφτασαν μέχρι Ιταλία; Θα το δείξει η αρχαιολογική ανασκαφή.
Εξακολουθεί το εμπόριο με τις μακρινές χώρες (κεχριμπάρι και χαλκός αλλά και
μυκηναϊκά κεραμικά σε όλη τη Μεσόγειο) αλλά πλέον στην περιφέρεια, όπως
Κύπρος ή ζώνες που γλίτωσαν την καταστροφή, όπως Αττική, καθώς η
Πελοπόννησος έχοντας χάσει τα πλούτη της περιορίζεται σε έναν ελάσσονα ρόλο.
Η κοινωνία αλλάζει! Παράλληλα με τους συντηρητικούς που ήθελαν την αναβίωση του
παλιού συστήματος εμφανίζονται νέες στάσεις ζωής.
Συντηρητικές ομάδες:
12
Κάποιοι είπαν για δωρική έλευση. Αυτό διαψεύδεται: Μοσσέ, 123-124 σελ. Ο χάρτης
κατανομής των κιβωτιόσχημων τάφων δεν αντιστοιχεί διόλου με το χάρτη των
καταστροφών του μυκηναϊκού κόσμου. Έπειτα σε αυτό τον κόσμο δεν υπάρχουν τα
δέοντα για να καλύψουν τα έξοδα των θολωτών τάφων.
Γνωρίζουμε ελάχιστα.
Ο 12ος αιώνας δεν ήταν μόνο παρακμή αλλά κυρίως το τέλος μια εποχής, με όλα
τα θετικά και αρνητικά του.
13
Θετικά: Κατάρρευση και της ασφυκτικής τους νοοτροπίας. Νέες ιδέες που φτάνουν
ως υπόγεια ρεύματα μέσα από τις διαφοροποιήσεις των κεραμικών μορφών, τις
τεχνοτροπίες των οικισμών, την υιοθέτηση νέων τεχνικών, τις αλλαγές των ταφικών
εθίμων. Όλα αυτά θα συγκλίνουν με την πάροδο των χρόνων στη δημιουργία ενός
ολότελα νέου πολιτισμού.
Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι η δημογραφική αραίωση οφείλεται σ’ ένα λοιμό.
Πολύ μεγάλη η περίοδος της παρακμής για να υιοθετηθεί μια τόσο συγκεκριμένη
εξήγηση.
Ξαφνικά δεν υπάρχουν στοιχεία και δεδομένα για τον 10 αιώνα π.Χ. όταν πριν από
δύο μόλις αιώνες υπήρχαν άφθονα. Υπάρχουν ωστόσο μικρές ανθρώπινες νησίδες,
όπου με πενιχρά μέσα οι άνθρωποι αυτοί θα στήσουν τις νέες βάσεις της νέας
ελληνικής κοινωνίας. Καινοτόμοι στην κεραμική και στην μεταλλουργία θα αρχίσουν
να χρησιμοποιούν το σίδηρο.
14
Νέα τεχνικά μέσα που διευκολύνουν το παιχνίδι με τα σχήματα και την κατασκευή
πολύ μεγαλύτερων αγγείων:
Διαβήτης
Ψηκτροειδής διαβήτης
Πολύ πιο γρήγορος τροχός.
Γύρω στο 1050 π.Χ. πρώτοι οι Αθηναίοι και οι Αργίοι κεραμείς κατακτούν τη νέα
τεχνική.
15
Στην ακμή της μυκηναϊκής εποχής ο σίδηρος ήταν είδος πολυτελείας και το
χρησιμοποιούσαν στην κατασκευή κοσμημάτων και ειδών στολισμού, ενώ για
όπλα και εργαλεία χρησιμοποιούσαν ορείχαλκο.
Τελείως ξαφνικά από τον 11ο αιώνα π.Χ. εξέχουσα η θέση του σιδήρου
Τα σιδερένια αντικείμενα αποτελούν το 80% του μεταλλικού υλικού στους
πρωτογεωμετρικούς τάφους της Αθήνας, απ’ όπου έχουμε και τις
περισσότερες πληροφορίες για την εποχή.
Αποκλειστικά στην ανατολική ακτή –Αθήνα, Λευκαντί, Αργολίδα- τα
μεταλλουργικά κέντρα.
Ίσως έχουν επαφή με Κύπρο όπου ήδη αναπτύσσεται μια πρώιμη,
προχωρημένη τεχνική της σιδηρουργίας – βαφή και ανάμειξη με άνθρακα,
απαραίτητα για την κατασκευή ατσαλιού.
Κανένα σιδερένιο αντικείμενο στη Μεσσηνία από το 12 ο έως το τέλος του 10ου
αιώνα.
Τέλος του 10ου αιώνα ολόκληρη η Ελλάδα περνά στη μεταλλουργία του
σιδήρου
16
Συμπέρασμα-Υπόθεση: Οι άνθρωποι τον 11ο αιώνα ανέπτυξαν τη σιδηρουργία
από ανάγκη
17
Τον 11ο και μέχρι το τέλος του 10 ου αιώνα π.Χ. χρονολογούνται οι μεταναστεύσεις των
Ελλήνων από την Αττική και την Εύβοια κυρίως -που γνωρίζουν ανάπτυξη- προς την
Ιωνία.
Οι «Σκοτεινοί Αιώνες» είναι όχι μόνο ένα ακατανόητο χάσμα στην ιστορία των
Ελλήνων αλλά και μια λογική ανακολουθία: πώς να φανταστούμε ότι οι ίδιοι
άνθρωποι, που με λίγες γενιές διαφορά μπροστά και πίσω, έχτισαν στο παρελθόν τις
γιγαντιαίες μυκηναϊκές ακροπόλεις και στο μέλλον τους μεγαλοπρεπείς ναούς των
αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, πέρασαν ενδιάμεσα από μια τόσο ριζική πολιτισμική
οπισθοδρόμηση και δημογραφική αραίωση;
Απ’ όλες τις τεχνικές που κατέκτησαν οι Μυκηναίοι μόνο η αρχιτεκτονική και
η γραφή εξαφανίστηκαν εντελώς.
Όταν αρχίζουν να ξαναχτίζουν με πέτρα διασχίζουν από την αρχή όλα τα
στάδια.
18
Ερήμωσε ο τόπος.
Έμειναν πολύ λίγοι και το μόνο που τους απασχολούσε επί δύο αιώνες -11 ο
και 10ο αιώνα π.Χ.- ήταν η επιβίωση.
Από το παρελθόν διατήρησαν μόνο τη γλώσσα και την προφορική παράδοση.
19
5. Πως επιβίωσαν για τις νεώτερες γενιές οι μύθοι και οι προφορικές παραδόσεις
στους ίδιους τόπους, αν είχαν πράγματι ερημώσει;
6. Αναθήματα με τη μορφή ζώων στα αρχαιότερα ιερά της Ελλάδας: Ολυμπία
Ιερό Αρτέμιδος στις Φερές Θεσσαλίας (από βοσκούς που ανεβοκατέβαιναν
στην Πίνδο).
7. Ομηρική θέα του κόσμου: μια ιδανική κοινωνία όπου ο πλούτος μετριέται με
κεφάλια βοδιών / ήρωες ως ιδιοκτήτες αναρίθμητων κοπαδιών.
8. Κατά την πρώτη εποχή του σιδήρου παρατηρούμε ότι στα αρχαιολογικά
ευρήματα λείπουν οι σπόροι δημητριακών (μόνο σπόροι λαχανικών για τη
διατροφή των ζώων), η ελιά είτε εξαφανίζεται είτε χρησιμοποιείται μόνο για
ξυλεία (κτίσιμο, θέρμανση).
9. Βέβαια υπάρχουν και περιοχές-εξαιρέσεις (Αττική, Λευκαντί), όπου υπάρχει
συσσώρευση πλούτου (βλ. τάφο στο Λευκαντί) και μετανάστευση.
Συμπέρασμα: Οι Έλληνες διατήρησαν τη μνήμη της εποχής των ηρώων. Αυτό μπορεί
να εξηγηθεί μόνο αν τη φαινομενικά έρημη ύπαιθρο διέσχιζαν οι βοσκοί, οι οποίοι
διηγούνταν από γενιά σε γενιά τα κατορθώματα των προγόνων.
21
Η Ενότητα Γ. Η εξέλιξη προς την πόλη (9ος-8ος αι.) (σελ. 136-165) είναι ιδιαίτερα
σημαντική καθώς εξετάζει τις αλλαγές που σημειώνονται κατά τον 9ο και 8ο αι. και
που οδηγούν στην εμφάνιση μια νέας μορφής οργάνωσης, αυτή της πόλης-κράτους.
Η τομή ανάμεσα στον 10ο και στον 9ο αιώνα δεν μπορεί να χαραχτεί χωρίς
χρονολογική αυθαιρεσία μερικών δεκάδων ετών.
ΑΛΛΑΓΕΣ:
1. Αυξάνεται ο πληθυσμός.
2. Πληθαίνουν τα αφιερώματα στους τόπους των μελλοντικών μεγάλων ιερών.
3. Χτίζονται οι πρώτοι ναοί.
4. Ξαναρχίζει η μεταλλουργία του ορείχαλκου
5. Τελειώνει η απομόνωση καθώς επαναλαμβάνονται οι θαλάσσιες επικοινωνίες
6. Αναπτύσσονται οι αποικιακές δραστηριότητες προς την Ιταλία και τη Σικελία
22
7. Αποκτάται το αλφάβητο
8. Αναθήματα και αναθέματα γίνονται αποτελεσματικότερα
9. Συντάσσονται οι θησαυροί της επικής ποίησης
10. Διατυπώνονται γραπτά οι νόμοι
Οι συνθήκες είναι ώριμες για το πέρασμα από την προϊστορία στην ιστορία.
Γύρω στο 900 αρχίζει η περίοδο που οι αρχαιολόγοι, με βάση τις τεχνοτροπίες των
κεραμικών, ονομάζουν Πρώιμη Γεωμετρική.
Η θρησκεία στον 11ο και στον 10ο αιώνα είναι για μας άγνωστη και μυστηριώδης.
Οι περισσότεροι από τους μυκηναϊκούς τόπους λατρείας δείχνουν να έχουν
εγκαταλειφθεί. Σπανιότατες οι προσφορές όλο τον 11ο και το μεγαλύτερο
μέρος του 10 αιώνα π.Χ.
Σε κάποια μέρη είναι εμφανής η συνέχεια. Αλλά με τι όρους; Υπάρχουν οι
ίδιοι θεοί; Που βρίσκονταν οι τόποι λατρείας; Ελάχιστα αρχαιολογικά
αχνάρια… (141-142).
Ο 9ο και 8ο είναι οι αποφασιστικοί αιώνες για τη ρήξη καθώς αναφαίνεται μια νέα
θρησκευτική στάση:
Δημιουργούνται ειδικοί χώροι λατρείας, όπου οι πιστοί προσφέρουν
αναθήματα και για πρώτη φορά από την Εποχή του Χαλκού ταξιδεύουν ξανά
από μακρινά μέρη.
24
Αναπτύσσονται τα πρώτα μεγάλα θρησκευτικά κέντρα της Ελλάδας
(Ολυμπία, Δωδώνη, Δελφοί, Ελευσίνα, Δήλος, Ηραίο Σάμου).
Συχνά κάθε οικοδόμησης προηγούνται αρχαία αναθήματα, δηλαδή ο τόπος
ήταν ιερός πριν το χτίσιμο ναών (ένας βωμός μέσα σε πυκνό στρώμα στάχτης.
Κτίσματα μικρών διαστάσεων ναοί αρχικά με ελαφρύ ξύλινο σκελετό και
ξύλινους στύλους, κωνοειδή ή ορθογώνια.
Μόνο δείγμα ναού με αρχιτεκτονική δεξιοτεχνία εφάμιλλο των
μεταγενέστερων αριστουργημάτων είναι το Ηραίο της Σάμου. 37χ9 με
πολλούς ξύλινους στύλους. Η βάση ενός αγάλματος πιστοποιεί ότι πρόκειται
για ναό, που δε διαφέρει από τους κλασικούς ομολόγους του. Για πολλά άλλα
μεγάλα οικοδομήματα υπάρχουν αμφιβολίες ότι μπορεί να πρόκειται όχι για
ναούς αλλά για αίθουσες υποδοχής ηγεμονικών κατοικιών, όπως το μέγαρον,
ή για αίθουσες αριστοκρατικών συμποσίων). Προκαλεί κατάπληξη για τόσο
πρώιμη εποχή.
Ναοί που ανήκουν στην «πολιτεία», στο κέντρο των πολιχνών, χτισμένα στην
Ακρόπολη (Αθήνα, Κόρινθος, Ασίνη)
Ιερά των συνόρων, όπως το Ηραίον του Άργους σε μια κατατμημένη
Αργολίδα
Διεθνή ιερά-ναοί, που συγκεντρώνουν προσκυνητές απ’ όλη την Ελλάδα
(Ολυμπία, Δήλος, Επίδαυρος)
Ναοί ως δείκτες των εδαφικών ορίων ανάμεσα στον πολιτισμό και τους
Βαρβάρους (Θέρμον, Δωδώνη, Έφεσος, Δελφοί)
Ερέτρια και Σάμος συγκερασμός όλων των παραπάνω.
25
Ο Απόλλων (Δελφοί, Δήλος, Επίδαυρος, Κόρνθος, Ερέτρια, Θέρμον, Δήλος)
ενισχυμένος και από τους χρησμούς
Ο Δίας (Δωδώνη, Ολυμπία)
Η Άρτεμις, η Δήμητρα, ο Ποσειδώνας, ο Διόνυσος κ.α.
Κάθε εκκολαπτόμενη πόλη επιλέγει μια θεότητα ως φύλακα και προστάτη (πολιαδική
λατρεία), χωρίς να αποκλείονται και οι μικρότερες θεότητες.
Έρχονται λοιπόν στην επιφάνεια δύο ζητήματα που ανάγονται στο θέμα της
θρησκείας (σελ. 144 – 150):
1. 1.Η συνέχεια των λατρευτικών εθίμων και των θρησκευτικών
πρακτικών κατευθείαν από το μυκηναϊκό κόσμο και
2. Η ιδεολογική ανάκτηση του παρελθόντος, που θεωρείται «η εποχή των
ηρώων» και επικεντρώνεται πρώτον στη λατρεία των μεγάλων
προγόνων στους τόπους των μυκηναϊκών τάφων και δεύτερον στη
διάδοση της ομηρικής εποποιίας.
26
3.ΠΟΙΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ;
Η ζυγαριά κλίνει μάλλον προς το μέρος των πρώτων γιατί οι αρχαιολογικοί δείκτες
(ευρήματα) δεν είναι αμελητέοι και εξάλλου η μεταβίβαση των θεϊκών ονομάτων έχει
από μόνη της μεγάλο βάρος.
27
Εξάλλου όταν μιλάμε για συνέχεια δεν εννοούμε αναγκαστικά τη συνέχεια της ίδιας
ακριβώς λατρείας ούτε των ίδιων λατρευτικών σχημάτων.
Από τα τέλη του 9ου αιώνα και κυρίως στα μέσα του 8ου δηλ. το 750 π.Χ.,
παρατηρείται ένα παράξενο φαινόμενο.
28
Οι ιστορικές ερμηνείες διαφέρουν και πάλι:
Κι εδώ ξεκινάει η συζήτηση για τις κοινωνικές δομές του 8ου αιώνα:
29
5. ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ
Γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα γεννήθηκε ένα από τα μέγιστα έργα της λογοτεχνικής
κληρονομιάς της ανθρωπότητας, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, συγγραφέας των οποίων
ήταν ο Όμηρος από την Ιωνία.
Ο Όμηρος όμως ήταν πάνω από όλα ποιητής δεν αναζητούσε την ιστορική
ακρίβεια ή την πραγματικότητα.
Όλες του οι περιγραφές συναρμολογούνται από στοιχεία διαφόρων
προελεύσεων, από την εποχή των μυκηναϊκών ακροπόλεων από τους
σκοτεινούς αιώνες με την έντονη ποιμενική χροιά και από τον σύγχρονό του
κόσμο. Ένα επιπλέον επιχείρημα υπέρ της συνέχειας της μνήμης.
Για τον ιστορικό ο Όμηρος αποτελεί μια παγίδα γιατί ανακατεύει τις
διαλέκτους (ιωνική με ψήγματα αιολικής), τα ήθη και τις εποχές. Όμως του
δίνουμε άφεση αμαρτιών καθώς το παρελθόν ακτινοβολεί και αιτιολογεί τις
κυριαρχίες του παρόντος.
Αυτό που μετράει στην ποίηση του Ομήρου είναι ένας ηθελημένος αρχαϊσμός, μια
επιθυμία σύνταξης και αναδημιουργίας του παρελθόντος, με το βλέμμα προσηλωμένο
στις ανάγκες του παρόντος και με πρόθεση να ικανοποιηθεί το αριστοκρατικό
ακροατήριο. Η κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ έτσι όπως την περιγράφει.
1. Το παρελθόν ακτινοβολεί.
2. Η κοινωνία που φέρνει στο προσκήνιο είναι πλούσια.
3. Οι μεγαλύτεροι βασιλιάδες σφάλλουν, οι θεοί είναι ασταθείς και ο λαός
παρόν.
4. Από την μία πλευρά ένας στενός κύκλος αριστοκρατών και από την άλλη τα
νέα κοινωνικά στρώματα που βγήκαν μέσα από τη δημογραφική έκρηξη.
5. Όλοι μαζί θα ιδρύσουν την πόλη.
30
Το έπος δεν γεννήθηκε με τον Όμηρο, αντιθέτως τα έπη του Ομήρου σηματοδοτούν
το τέλος του είδους.
Ναι, αλλά η διάδοση των ομηρικών επών ευθύνεται για τη λατρεία των ηρώων;
Όμηρος και Ησίοδος οι μεγάλοι ρυθμιστές της ελληνικής θρησκείας κατά τον
Ηρόδοτο.
31
6.Η ΕΦΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ (σελ. 154-158 σελ.)
Πουθενά, εκτός από την Κύπρο, άτυπο σύνορο του ελληνόφωνου κόσμου, δε
διατηρήθηκε η συλλαβική μυκηναϊκή γραφή. Στους «σκοτεινούς αιώνες», εποχή
αστάθειας και απομόνωσης, δεν τη χρειάζονταν καθώς δε συνέτασσαν ούτε δελτία
ούτε καταλόγους.
Πρώτες επιγραφές (εγχαράξεις αγγείων) στο β’ μισό του 8 ου αιώνα π.Χ. (750-
700 π.Χ.)
Ξεκίνημα όμως αλφαβητικής γραφής στο α’ μισό του 8 ου αιώνα ή κ’ τέλη του
9ου αιώνα (800+ - 750 π.Χ.). Εξάλλου το υπόδειγμα του αλφαβήτου
προέρχεται από τους Φοίνικες. Με δεδομένο τη διακοπή της θαλάσσιας
επικοινωνίας κατά τους «σκοτεινούς αιώνες» είναι αδύνατη μια χρονολογία
πριν από τον 9ο αιώνα (900-800 π.Χ.)
Το αλφάβητο υπήρχε ήδη από το 13ο αιώνα (1300-1200 π.Χ), τουλάχιστον
στους Χαναναίους, κατόπιν στους Εβραίους και στους Φοίνικες. Σε λιγότερο
πλήρη μορφή καθώς τα γράμματα δήλωναν μόνο σύμφωνα.
Οι Έλληνες πρόσθεσαν στον υπάρχοντα σκελετό τα φωνήεντα.
Όσον αφορά τον τόπο ήταν απαραίτητη η στενή επαφή με τους Φοίνικες.
Επικρατέστερη άποψη ότι υιοθετήθηκε και διαδόθηκε από τους Ευβοείς
ταξιδευτές που είναι παρόντες στις εμπορικές συναλλαγές Ανατολής-Δύσης.
Άλλος εισαγωγές η Κρήτη, σταυροδρόμι πολιτισμών
Αλλά και η ακτή της Ιωνίας, τόπος γέννησης του έπους, όπου πολύ σύντομα
αναπτύχθηκαν η λυρική ποίηση και οι πρώτες φιλοσοφίες, αν και προς το
παρόν απουσιάζουν επιγραφές από τόσο αρχαία εποχή. Δεν έχουν βρεθεί
ακόμα ή όπως αναφέρει κι ο Ηρόδοτος χρησιμοποιούσαν περγαμηνή;
32
Η ύπαρξη επιγραφών σε αλφάβητο ελληνικού τύπου στη Φρυγία, που
γειτόνευε με την Ιωνία από το τέλος του 8ου αιώνα (700+ π.Χ.) προσφέρει
επιχείρημα για την αρχαιότατη χρήση της γραφής στην περιοχή.
33
Η γραφή είχε ευρεία διάδοση πέρα από τον κύκλο των επαγγελματιών
γραφέων (αγγειοπλάστης το 710 π.Χ. υπογράφει τη ζωγραφιά πριν ψήσει το
αγγείο στις Πιθηκούσες (Ιταλία), υβριστική επιγραφή σε όστρακο που
βρέθηκε στην κεντρική αγορά της Αθήνας γύρω στο 700 π.Χ.)
Άμεση πρόσβαση σε κείμενα αναφορά, όπως νόμοι και συμφωνίες, αλλά και
δυνατότητα ανάλυσης και αμφισβήτησης αυτών των κειμένων.
Η συζήτηση πάνω στα γραπτά κείμενα γεννά την επιχειρηματολογία και το
κριτικό πνεύμα.
Η ιωνική φιλοσοφία δε θα γεννιόταν ποτέ σ’ ένα προφορικό πολιτισμό.
Συγκρίνονται οι νόμοι των πόλεων αλλά και οι νομοθέτες.
Η σύνταξη της ομηρική ποίησης τροποποιεί ριζικά τη φύση της, είτε τη
συνέταξε ο ίδιος είτε κάποιος ακροατής. Χωρίς τη γραφή ο Όμηρος δε θα είχε
γλιτώσει από τις αλλοιώσεις και τη λησμονιά.
Η γραφή συνοδεύει και διευκολύνει τη σύσταση του κράτους, των θεσμών και
της θρησκευτικής λατρείας.
34
Με την ανάπτυξη των μεγάλων θρησκευτικών κέντρων, την άνθηση του έπους, τη
διάδοση της λατρείας των ηρώων, την εμφάνιση της γραφής, αναδύεται το
σπουδαιότερο πολιτικό και κοινωνικό φαινόμενο του τέλους της Εποχής του
Σιδήρου:
Η εγκατάσταση σταθερών καθεστώτων για πρώτη φορά από την πτώση των
ανακτόρων
Η εμφάνιση σε κάθε άκρη της ελληνικής γης μικροκρατών, υπερήφανων για
την ανεξαρτησία τους, όπου ένα μεγάλο μέρος του συνόλου συμμετέχει στη
λήψη αποφάσεων και στις δημόσιες υποθέσεις (καινοτομία πέρα από κάθε
σύγκριση στον αρχαίο κόσμο)..
Συντελείται το πέρασμα από μια στενή και αλαζονική με προνόμια
αριστοκρατία σε μια ευρύτερη κυρίαρχη ομάδα, από παλιούς ευγενείς και
νέες φυσιογνωμίες από τα κατώτερα στρώματα. Όλοι μαζί ονομάζονται
πολίτες.
Παραμένει απαράγραπτος όρος η καταγωγή για τον καθορισμό των θέσεων
αλλά πλέον η αριστοκρατία εξ ανάγκης παραχωρεί ένα σημαντικό κομμάτι
των προνομίων της στα νέα κοινωνικά στρώματα που κάνουν δυναμική
είσοδο.
Η αναγωγή στο παρελθόν (λατρεία των ηρώων) νομιμοποιεί και την παλιά
ιθύνουσα τάξη και τους νέους πολίτες.
35
2. Η αύξηση του συνολικού πληθυσμού.
3. Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου.
4. Η συγκρότηση κτηματικών περιουσιών.
5. Η επανάληψη των διεθνών συγκοινωνιών.
6. Η αρχή του αποικισμού της Δύσης.
7. Ο εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων (Ανατολής και Εύβοιας αρχικά)
και Φοινίκων.
Όλα αυτά δεν έγιναν από τη μια μέρα στην άλλη αλλά ύστερα από μακροχρόνιες
διαδικασίες στη διάρκεια των «σκοτεινών αιώνων».
ΕΔΩ
36
Ποιοι είναι λοιπόν μέλη της πρώτης πόλης? Δηλαδή πότε αποχτήθηκε το πολύτιμο
δικαίωμα του πολίτη. Η αριστοκρατία ποτέ δεν έχασε την εξέχουσα θέση στα
πολιτικά πράγματα της πόλης-κράτους, οι πολίτες της Αθήνας π.χ τον 8 ο αιώνα είναι
σίγουρα, αν όχι άριστοι, πάντως αγαθοί και όχι κακοί. Μάλλον είναι εκπρόσωποι της
μεσαίας και μικρής ιδιοκτησίας, ο αγρότης-στρατιώτης-πολίτης.
Στη διάρκεια του 8ου αιώνα, είχαμε όλο διεκδικήσεις καθώς οι μικρής ιδιοκτησίας
αγρότες αγανάκτησαν επειδή τους απομυζούσαν οι αριστοκράτες και στο βάθος
υπήρχε η απειλή της δουλείας. Στη αυγή του 6 ου αιώνα η κατάσταση είναι πολύ
τεταμένη ώστε χρειάζεται η σοφία του Σόλωνα.
Μάλλον πρόκειται για την εξέλιξη που βγήκε από τις αντιπαραθέσεις ανάμεσα στα
αριστοκρατικά πολιτικά ρεύματα που διατηρούσαν πελατειακές σχέσεις με τους
αγρότες στη υπηρεσία τους στους οποίους απένειμαν τον τίτλο του πολίτη ώστε να
είναι πιστοί τους. Το πλήθος αυτό που αυξάνεται σταθερά και γίνεται ο στρατός των
οπλιτών γίνεται όλο και δύσκολο στο χειρισμό του. Έτσι σιγά – σιγά θα ροκανίσει τα
πρωτοτόκια των αριστοκρατών και θα αποχτήσει την ελευθερία του μέσα από τις
πελατειακές αυτές σχέσεις.
Γιατί ο πόλεμος είναι σημαντικός για τη θεμελίωση της αρχαϊκής πόλης. Ακόμα από
τον Όμηρο αναφέρονται τέτοιες περιπτώσεις. Επίσης, η αρχαϊκή και η κλασική πόλη
είναι κυριολεκτικά κτισμένη με βάση την αρχή του αποκλεισμού. (αστικό κέντρο –
καλλιεργήσιμη ύπαιθρος – περιθωριακές εκτάσεις που προστατεύονται από
συνοριακά ιερά), έχουμε παραδείγματα αυτού του πολέμου (1.Χαλκίδα-Ερέτρια για
το Λιλάντιο πεδίο, 2.Μεσσηνιακός πόλεμος – είλωτες, 3.Άργος – Ασίνη, καταστροφή
του τελευταίου).
37