POREMEĆAJ LIČNOSTI

INDIVIDUALNA PSIHOPATOLOGIJA I PARTNERSKI ODNOS

Luka Spasić 1203/17 Psihologija partnerskih odnosa

Mia Olujić 1065/17 01.04.2020.
Anđelija Vukašinović 1127/17 Fakultet za medije i komunikacije
David Mandić 1055/17 Departman za psihologiju
Sadržaj
1. Uvod
1.1. Kad je “ličnost” poremećena?
1.2. Psihobiološka teorija
2. Razvoj ličnosti
2.1. Internalizovani objektni odnosi
2.1.1. Splitting
2.2. Temperament
2.3. Karakter
2.4. Self
2.5. Identitet
2.6. Moral
3. Poremećaj ličnosti
3.1. Etiopatogeneza
3.2. Kognitivno-bihevioralna teorija
3.3. Psihoanalitička teorija
3.3.1. Teorija objektnih odnosa
3.3.2. Granična organizacija i narcizam
3.3.3. Self psihologija
3.4. Psihobiološka teorija
3.5. Varijante
4. Sumirano o partnerskom odnosu
Neurotska, narcistična i granična organizacija ličnosti
1. Uvod
“Personality is the dynamic organization within the individual
of the psychobiological systems by which the person both shapes and adapts
uniquely to an ever-changing internal and external environment.”
— C. Robert Cloninger, M.D.
Poremećaj ličnosti je istrajavajući šablon unutrašnjeg iskustva i ponašanja koji
značajno odstupa od očekivanja kulture individue, pervazivan je i nije fleksibilan,
pojavljuje se u adolescenciji ili ranom odraslom dobu, stabilan je tokom vremena
i vodi do distresa ili otežava funkcionisanje (APA, 2013). Najčešće traje tokom celog
života.
Psihopatologija svakodnevnog života se promenila od klasične psihoanalize: sa
anksioznosti nastale potiskivanjem nagona i sramnih želja u svetu religioznog
konzervativizma kao odrednice neuroza (Freud, 19114) ranog 20. v, na poremećaje
ličnosti kao ishod dubljih problema u slobodnijem svetu izbora, ambivalencije i
neugodnosti sa samim sobom.
Rastuća prevalenca PL, procenjena na 10% do 15% (50% među psihijatri-
jskim pacijentima [Svrakic et al., 1993, 2002]), odvija se u tranziciji sa konzer-
vativizma na socijalni liberalizam (Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) i fenomen
je karakterističan za postmodernu, sve učestaliji od srednjeg 20. veka.
Poremećaje ličnosti odlikuju (1) ego-sintonost i (2) maladaptivna aloplastičnost:
(1) ugrađeni su u ego, odbijaju pomoć i rad na sebi, probleme u sebi negiraju, a
izvor problema percipiraju u okolini, bliskima ili psihoterapeutu; (2) oslobađaju se
od stresa i prilagođavaju se delujući na okolinu prisilno i disfunkcionalno, ne
pokušavaju da promene sebe, pokušavaju da promene druge kako bi održali
sopstvenu stabilnost i to neretko izazove konflikt (Lečić Toševski i Draganić Gajić, 2014;
Fox, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
Samim tim, u (3) deficitu adaptivne podobnosti (fitness), loše su ili su subopti-
malno prilagođeni.
1.1. Kad je “ličnost” poremećena?
Poremećaj ličnosti je poremećaj adaptacije na unutrašnje i spoljašnje okruženje,
skoro uvek ima komorbiditet.
Interno okruženje predstavlja biogenetsko nasleđe (emocionalne sklonosti,
temperament, kognitivne sposobnosti [IQ], personalizovano mentalno
funkcionisanje izvedeno iz internalizovanih objektnih odnosa, stečena
autobiografija i očekivanja), a eksterno se odnosi na sociokulturalni i
interpersonalni kontekst u čijoj adaptaciji predvode karakter i moralne vrednosti
(Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
Generalni kriterijumi prema DSM-5 (APA, 2013)
A. Značajna devijacija ustaljenog šablona unutrašnjeg doživljavanja i ponašanja,
manifestuje se u najmanje 2 područja:
1. Kognicija (npr. kako percipira i interpretira sebe, druge i događaje)
2. Afektivitet (npr. opseg, intenzitet, labilnost i prikladnost emocije)
3. Interpersonalno funkcionisanje
4. Kontrola impulsa
B. Istrajavajući šablon je nefleksibilan i pervazivan kroz razne personalne i
socijalne situacije.
C. Taj šablon vodi do klinički značajnog distresa ili otežanog socijalnog,
okupacionog i funkcionisanja u drugim bitnim aspektima.
D. Šablon je stabilan i dugotrajan, čije ustaljenje potiče čak iz adolescencije ili
ranog odraslog doba.
E. Šablon se ne može bolje objasniti kao manifestacija ili konsekvenca drugog
poremećaja.
F. Uzrok pojave šablona se ne može pripisati fiziološkim efektima supstance ili
drugog medicinskog stanja.
Četiri “D” psihološke abnormalnosti, deviant, distressing, dysfunctional,
dangerous, (Comer, 2015) sve lako možemo pronaći u PL.
1. Uvod
1.2. Psihobiološka teorija Četiri moždana sistema koji utiču na šablone stimulus-reakcije u podlozi temperamenta

Teorija je integrativna i eklektična, revidirana i aktuelno razvijana. Sistem (dimenzija

Neuromodulatori Relevantni stimulus Bihevioralni odgovor
Osnova teorije iz neuronauke i genetike je validna podloga za dalji opis ličnosti temperamenta)
Eksplorativna potraga i
kao kompleksan samo-organizovani sistem operacionalizovan u temperament i Bihevioralna aktivacija
Novine i US nagrade
apetitivni pristup
Dopamin
karakter meren klinički pouzdanim TCI-R upitnikom. Za razliku od fenotipskih (NS Potraga za novim) US ili BS kazne, olakšanje Aktivno izbegavanje i
upitnika, TCI-R i psihobiološka teorija daju uvid u razvoj, u manifestujuće i la- od monotonije ili kazna bekstvo
Averzivno uslovljavanje
tentne biopsihosocijalne sklonosti, potencijalnu patologiju, učenje, (samo)svest, Bihevioralna inhibicija GABA, serotonin (BS + US), US signal kazne,
Formiranje averzivne US,
pasivno izbegavanje,
identitet, nelinearnu dinamiku, doživljaj, motivaciju, a u dinamici svojih domena i (HA Izbegavanje kazne) (raphe dorsalis) frustrirajući izostanak
gašenje
nagrade
subskala značajno dublje zalazi u ličnost na neurohemijskom nivou. TCI-R pred- Socijana bihevioralna Norepinefrin, serotonin
Socijalna nagrada Atačment i formiranje
viđa i objašnjava svakodnevno funkcionisanje prosečno ili još bolje i detaljnije aktivacija (raphe medialis), oksitocin,
(BS + US) apetitivne US
(RD Zavisnost od nagrade) dopamin, endogeni opijati
od fenotipskih upitnika, ali predviđa i načine prilagođavanja na izuzetne životne
Intermitentno
okolnosti (De Fruyt, Wiele, van Heeringen, 2000; Farmer & Goldberg, 2008a, 2008b; Cloninger, 2008). Parcijalno potkrepljenje Glutamat, serotonin (parcijalno) potkrepljenje, Otpornost prema gašenju
(PE Istrajnost) (raphe dorsalis) frustrirajući izostanak ponašanja
nagrade
Temperament je biogenetska podloga ličnosti (~60% nasledan): psihomotorne
(Prilagođeno iz Cloninger, 1987 i Cloninger & Svrakic, 2017)
karakteristike i afektivna reaktivnost organizma - subkortikalna osnova koja
operiše i perceptima i konceptima. Vuče subkortikalne korene iz afekta (amigda-
Karakter je filogenetski mlad supsistem uma: usklađuje sopstvene interese sa
le i limbički sistem), ali ima i nezavisne aspekte svesne motivacije (Cloninger et al.,
životom u grupi (“funkcionalna adaptacija”), emocionalne prioritete pri socijal-
1993; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018). Sa afektom, reprezentacija višeg reda nad nes-
nom pritisku. Obuhvata sekundarne socijalne emocije kao što su empatija, sami-
vesnim senzornim informacijama subkortikalne obrade odbrambenih puteva čini
lost, altruizam i sl. Delimično kognitivno kontekstualizuje crte temperamenta.
svesno subjektivno emocionalno iskustvo (LeDoux & Brown, 2017).
SD - integracija ličnosti (“vertikalna dijagnoza”, nivo funkcionisanja, mehanizmi odbrane itd)
Obrazuju adaptivni stil normalne individue ili korespondirajuću PE varira kroz stil i PL, ili je normalizuje crte temperamenta i moderira subskale temperamenta zavisno od stila,
varijantu PL kao crte modifikatori ili glavne crte vulnerabilnosti crta modifikator u PL NS, HA, RD, PE i CO pomaže u socijalnoj adaptaciji (CO), konceptualno se može izdvojiti iz karaktera
grubo obrazuju
Novelty Seeking Harm Avoidance Reward Dependence Persistence Self-Directedness Cooperativeness Self-Transcendence
“horizontalnu dijagnozu”

TEMPERAMENT CHARACTER

NS1 Exploratory Excitability HA1 Anticipatory Worry
NS2 Impulsiveness HA2 Fear of Uncertainty
NS3 Extravagance HA3 Shyness with
Strangers
NS4 Disorderliness
HA4 Fatigability & Asthenia
RD1 Sentimentality PS1 Eagerness of Effort SD1 Responsibility C1 Social Acceptance ST1 Self-forgetful
RD2 Openness to Warm PS2 Work Hardened SD2 Purposefulness C2 Empathy ST2 Transpersonal
Communication SD3 Resourcefulness C3 Helpfulness Identification
PS3 Ambitious
RD3 Attachment SD4 Self-acceptance C4 Compassion ST3 Spiritual Acceptance
PS4 Perfectionist
RD4 Dependence SD5 Congruent Second Nature C5 Pure-hearted Conscience
2. Razvoj ličnosti
Za osnovno razumevanje poremećaja ličnosti dalje od samog uviđanja devijacija
crta, intrapersonalnih i interpersonalnih problema, potrebno je ukratko isprati-
ti psihički razvoj individue do jedne zrele i normalne ličnosti kroz nekoliko pod-
sistema ličnosti, utvrditi osnove značenja i interakcije određenih psihoanalitičkih
i kognitivno-bihevioralnih koncepata u sledećim podnaslovima.
Homeostaza je prirodni otpor prema promenama kad je organizam u optimalnom
funkcionisanju, to je inercija sistema koja konkuriše sa tendencijom menjanja s
promenama uslova okruženja (adaptacija).
Razvojna homeostaza je proces kojim se individua manje-više razvija u opsegu
normalnosti uprkos lošim genima ili lošoj sredini, normalna je kad može da reši
većinu konflikata interno (“dobra integracija”), da se samoaktuelizuje, i da se uk-
ljuči u funkcionalnu interakciju s zajednicom (“funkcionalna adaptacija”). Razvoj
ličnosti je punktuiran abruptnim reorganizujućim tranzicijama praćenim odužen-
im periodima stabilnosti. Stabilnost se održava manjim prilagođavanjima (npr.
mehanizmi odbrane). A, kad sredina nadjačaja kapacitet otpora prema promeni,
trenutna konfiguracija postane suboptimalna. Tad se ličnost promeni, adaptira
se novim uslovima kako bi opet optimalno funkcionisala, i potom opet bila održa-
na kao semi-stabilna (dinamička i reverzibilna) konfiguracija procesima homeo-
staze. Ovakve nagle promene odslikavaju rano detinjstvo. Um starenjem postaje
sve rigidniji (homeostatski), ali nikad ne izgubi svoju psihoplastičnost kao funk-
ciju skoro doživotne neuroplastičnosti zdravog mozga (Svrakic et al., 1996; Svrakic & Di-
vac-Jovanovic, 2018; Moreno-Jiménez et al., 2019). Pijažetanski, kroz stadijume, razvoj prati
rastući kapacitet za usvajanje znanja u pozitivnoj povratnoj petlji. Asimilacija se
može vezati sa aloplastičnošću, a akomodacija sa autoplastičnošću.
Podsistemi ličnosti se organizuju sekvencijalno, ali ne i hijerarhijski:
temperament, self, identitet, karakter, moral, inteligencija... Ti hipotetički kon-
strukti se prožimaju kao semi-stabilne konfiguracije KEM, ali se mogu posmatrati
relativno odvojeno zbog trajnih kognitivno-bihevioralnih šablona.
2.1. Internalizovani objektni odnosi
Teorija objektnih odnosa ističe rani odnos novorođenčeta i staratelja koji nosi jak
uticaj na naredne odnose u životu. Objekt je internalizovana slika negovatelja ili
dela osobe, npr. dojka majke.
Pod fantazijama (“phantasy”), M. Klajn podrazumeva nesvesni i prekonceptualni
potencijal psihičkog života, biološke instinkte koji vezuju afekte sa objektima i
kreiraju svet mašte. Klajn ih postavlja ispod nivoa Frojdovog nesvesnog. Sim-
bolički se pojavljuju u snovima i igri. Novorođenčad ne razlikuje stvarnost od fan-
tazije (Klein, 1975; Mitchell, 1986). Sisanje prsta je primer odigravanja fantazije hran-
jenja (urođeno organizovano ponašanje, nenutritivno sisanje, prakseme, kružne
reakcije 1). Fantazija omogućava umu da uspostavi objektne odnose.
Slika objekta je determinisana detetovim projektovanim poz. ili neg. afektom
(evociran interakcijom) na objekat. Projektivnom identifikacijom, afekt je reflek-
tovan nazad kao “self-reprezentacija”. Trio self-imidža, objekt imidža i vezujućeg
afekta sačinjava objektni odnos, intrapsihičku reprezentaciju interakcije između
deteta i staratelja. Stepen integracije IOR, od parcijalnih do celovitih, utiče na
self, identitet itd. Temperament i kvalitet nege određuju valencu IOR (internalized
object relation). Faza parcijalnih OR (polarizovani pozitivni i negativni) je normal-
na kroz prvih ~6 meseci, takođe su tad pozitivne i negativne reprezentacije vero-
vatno obrađene anatomski odvojenim subkortikalnim strukturama, nerazvijenim
zonama konvergencije i apstrakcije prefrontalnih i anteriornih cingulatnih puteva
(Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
PERCEPT
(reintrojektovane
projekcije
IOR
deteta na majku)
ASOCIRANA ASOCIRAN
SAMOREFLEKSIJA AFEKT
2. Razvoj ličnosti
2.1.1. Splitting 2.2. Temperament
Parcijalni OR predstavljaju “paranoidno-shizoidnu poziciju” - objekt je ili gratifiku- Prva motivisana ponašanja, psihomotorna i afektivna reaktivnost organizma
juć ili frustrirajuć. Takođe, parcijalni OR označavaju jedan deo osobe sa fokusom su primarni način komunikacije deteta i negovatelja. Prema Svrakic & Divac-Jova-
na funkciji (gratifikujuća dojka hrani). Nezreli MO štite od persekutivnih anksiozno- novic (2018), sistemi afektivne reaktivnosti (“attachment-separation panic system”,
sti (sve što nije gratifikujuće): karakteristično rascep, primitivna idealizacija i de- “fight-flight”, “play-joy-bonding”, “erotic”, “feeding” itd. [Panksepp, 1998]) su aktivirani
valuacija i projektivna identifikacija. Od ~6. m, infant nesvesno objedinjuje par- specifičnim organizmičkim potrebama kao automatski, prekonceptualni odgovor
cijalne OR u celovite OR (i dobar i loš) pod dovoljno dobrim razvojnim uslovima. ukorenjen u subkortikalnim putevima. Rani afekti determinišu valencu interakcije
Celoviti OR predstavljaju “depresivnu poziciju”. Integracija OR zahteva optimalan (gratifikujuće/frustrirajuće), komuniciraju stanje infanta (1 m—1 g) i posreduju
stepen frustracije. “Dobar OR” je onaj u kom, dalje od ambivalencije, pozitivne prekonceptualno kognitivno uokviravanje (framing) stvarnosti na bazi afekta (do-
interakcije dominiraju nad negativnim (Klein, 1932, 1961, 1975). bro/loše). Individualne razlike su uočljive i u prvih godinu dana, a dostupne su
proceni putem samoizveštavanja od 5. godine. Automatski odgovori dostižu nivo
Parcijalan OR Parcijalan OR Celovit OR Celovit OR
fenomenske svesti (“knowing how it feels”) i retko nivo racionalnog odlučivanja
kao deo egzekutivnih funkcija. Crta NS se snižava starenjem, s rastom bolje kon-
IDEALNO FRUSTRIRAJUĆE
DOBRO UGLAVNOM trole impulsa (Miettunen et al., 2006). HA je evolutivno najstariji sistem.
I LOŠE POZITIVNO
oprezan i promišljen eksplorativan, entuzijas- sentimentalan, socijalno vredan, istrajan, entuzi-
Polarizovan, pozitivna Polarizovan, negativna Integrisan, ambivalentan Integrisan, pozitivna uoči opasnosti; ta; impulsivan, rasipan, osetljiv, topao; sugestib- jasta, posvećen, perfek-
valenca valenca valenca, “dobar OR” pesimističan, strašljiv, neorganizovan, ljutit, ilan, subjektivan, za- cionista, ambiciozan;
Rascep (splitting) stidljiv, zamorljiv površan, distraktibilan visnička ponašanja uzaludan i zaluđen
odvojeno čuvanje reprezentacija

Rana separacija dobrog i lošeg (splitting, nerazvijeni i/ili hipoaktivni PFCx) štiti HA NS RD PE
rudimentarni um od dezintegracije. Štiteći gratifikujuće introjekcije od destruk-
tivnih persekutivnih, omogućava umu da se kristalizuje oko pozitivnih iskustava, optimističan, neustrašiv, rezervisan, promišljen, praktičan, neemociona- ne održava ponašanje
bez potrebe za “skupom” obuhvatnom reorganizacijom ličnosti (neuronauka u Kern- slobodan, energičan; štedljiv, pedantan, tol- lan, nezavisan, objek- uzalud; lenj, neistrajan,
berg, 2015, i u Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018 na osnovu LeDoux & Brown, 2017, Kitamura et al., 2017, bezobziran prema erantan na monotoniju, tivan; izolovan, otuđen, odugovlači, nemotivisan,
opasnosti, rizikuje stoik, refleksivan; socijalno neosetljiv impresionista, površan
Ashley et al., 2018, Pastuzyn et al., 2018).
nezainteresovan, rutine
2. Razvoj ličnosti
2.3. Karakter Kad temperament, koji je često preterana reakcija, postane suboptimalan, dete
Podsistem ličnosti, semi-stabilna konfiguracija kognicije, emocije i motivacije sa- počne da razvija karakter iz neophodnosti da se socijalno prilagodi. Karakter po-
moorganizovan da posreduje evolutivnu funkciju adaptacije eksternom okruženju, maže toj funkcionalnoj adaptaciji zajedno sa podsistemom morala.
posebno životu u grupi. Usklađuje interese individue sa životom u grupi (“funk-
cionalna adaptacija”), emocionalne prioritete pri socijalnom pritisku. Karakter U kriznim momentima, invidiua tako nađe i eksternu strukturu stabilnosti, zdravu
je objektivni korespondent identiteta, eksterni narativ selfa: “ko sam ja spolja” pomoć od strane zajednice uravnoteženom razmenom
(karakter) nasuprot “ko sam ja unutra” (identitet) sa izvesnim preklapanjem. (funkcionalna adaptacija).
Dok je temperament formiran nevoljnim uslovljavanjem, karakter je delom
nevoljno na bazi interakcije sa starateljima, a delom voljno odabirom adaptivne Produkt mentalnog zdravlja (SD) i socijalne adaptacije (CO) su pouzdani predik-
strategije od adolescencije (Cloninger et al., 1993; Svrakic et al., 1996; Divac Jovanović i Švrakić, tori normalnosti nasuprot patologiji ličnosti.
2016; Kernberg, 2016; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
integracija: odgovoran, svrsi- soc. adapt: socijalno samozaboravan,
1. Stanja afekta asocirana sa heritabilnim crtama temperamenta utiču na valen-
hodan, ima cilj, samoprihvatajuć, tolerantan, saosećajan, prepušten, transperson- cu OR i, samim tim, indirektno na razvoj ličnosti (splitting centrirani nezreli MO)
snalažljiv, samodovoljan,
spontan i efektivan
empatičan, uslužan,
milosrdan, principijelan
alan, spiritualan, kon-
templativan, idealista
2. Crte karaktera se delimično razviju kao kognitivna kontekstualizacija temper-
amenta.
3.Određene konfiguracije temperamenta (nhRP) potpomažu ishod zdrave lično-
SD CO ST
sti, pozitivno koreliraju sa SD što olakšava razvoj CO, a CO samo visoko korelira
sa RD (ali, ne nužno u PL). SD ima visoke korelacije sa MO (integracija i zreli MO,
graničnost: okrivlju- netolerantan, neosetljiv, preokupiran sobom,
juć, besciljan, sujetan, sebičan, osvetoljubiv, okrenut sebi, egocen- niska integracija i niži nivoi) i zrelošću karaktera.
bespomoćan, pasivan, oportunista, gleda svoju tričan, skeptičan, objek- 4. Određene konfiguracije temperamenta (NHrp) otežavaju integraciju ličnosti
samoporažavajuć korist tivan, pragmatičan
(asocijacija niskog SD i PL) sa negativnim efektom na CO (interpersonalni prob-
mentalno zdravlje karakter u pravom smis- dimenzija višeg reda, lemi) koji se prolongiraju uzajamnim potkrepljivanjem nepoželjnih kognitivno-bi-
lu, bez prednosti za život
van zajednice
“psihološki luksuz” hevioralnih šablona. Nisko SD je ~r=0.6 sa niskim CO u PL (Svrakic et al., 1993).

Obrazuju adaptivni stil individue, G x E interakcija, SD - integracija ličnosti normalizuje crte temperamenta i moderira subskale temperamenta zavisno od
komunikacija deteta i majke stila, pomaže u socijalnoj adaptaciji (CO), konceptualno se može izdvojiti iz karaktera
Novelty Seeking Harm Avoidance Reward Dependence Persistence Self-Directedness Cooperativeness Self-Transcendence

TEMPERAMENT CHARACTER
2. Razvoj ličnosti
2.4. Self
Vrlo privatna refleksivna doživljajno-introspektivna mentalna struktura (Divac Jo-
vanović i Švrakić, 2016), većinom je deo Ega, centralnog organizatora “svesne i nes-
vesne psihe”, “egzekutivnog agenta uma” (Auchincloss & Samberg, 2012). Self je “svesni
doživljaj svog biopsihosocijalnog postojanja u vremenu i prostoru” (Mackey, 2015).
Klein (1975) opisuje rudimente selfa u okviru IOR (u danas postuliranoj nesves-
noj radnoj memoriji) kao implicitan osećaj “ja” jer dete pravi nesvesni kontrast
između sebe i sredine na osnovu telesnih senzacija (od ~6. m, sa parcijalnih na
integrisane OR, početna granica selfa i objekta).
Samoprepoznavanje se razvije između 18. i 24. meseca (Lewis & Ramsay, 2004; Hart &
Matsuba, 2012; Stapel et al., 2016), nesvesno “ja” se samoorganizuje u ranu samosvest
(self-awareness) svojom reprezentacijom višeg reda (higher order representation,
HOR) u svesnoj RM (osećaj “mene” i “moje”). Rano “ja” je dostupno pasivnom
primećivanju (phenomenal conscioussness about experience, znanje o tome “ka-
kav je osećaj” nekog doživljaja) (Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
Self kao intencioni (“ja i moje namere”) se razvije od 3. do 5. godine i aktivno je
dostupan introspekcijom (autonoetic consciousness; noetska svesnost epizoda i
činjenica ne uključuje self; anoetska, proceduralna memorija i primovanje
[Wiese, 2018; Friston 2018; Markowitsch & Staniloiu, 2011]).
Takva razvijena samosvest omogućava teoriju uma. Kapacitet za mentalizaci-
ju se razvije u otprilike istom periodu (McAdams, 2017). U tom periodu, razvije se i
kapacitet za autobiografsko pamćenje, što omogućava osećaj identiteta (doživl-
jaj kontinuiteta u vremenu i prostoru, kulminira u adolescenciji) (neuronauka u Apps
& Tsakiris, 2014, i u Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018 na osnovu LeDoux & Brown, 2017, Kitamura et
al., 2017).
Self-koncept je celokupni set verovanja koji ljudi imaju o svojim ličnim
atributima (Aronson, 2019).
Self ima adaptivnu funkciju kao asocijativni lepak, vezuje self-referentne stim-
uluse s ulogom u autobiografskoj memoriji, perceptivnoj integraciji, otežava
atribuiranje svojih osobina drugima itd. (Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
Self and object constancy (od 2. do 3. g) odnose se prvenstveno na odsustvo
anksioznosti (ne)preživljavanja u separaciji od objekta, majke npr.
Ovim dostignućima, cepanje (splitting) se zamenjuje potiskivanjem (repression),
višim nivoom MO (Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018).
Pojmovi konstantnost selfa i konstantnost objekta su izvedeni iz postojanosti
objekta (8. m—12. m, object permanence [Piaget, 1977]).
Selfobjekte Kohut (1971, 2014; Kohut & Goldberg, 2013) opisuje kroz dinamiku u kojoj je
psihološka funkcija eksternog objekta (selfobjekta) depersonifikovana i internal-
izovana, samim tim doživljena kao deo sopstvenog selfa. Često ima pozitivan
uticaj na self, afirmira integritet i daje validaciju, ali verfikuje i uverenja koja ne
moraju biti pozitivna za sebe potkrepljujući se tako da doživljena stvarnost bude
kongruenta s očekivanjima i uverenjima. Selfobjekti mogu biti ljudi, uverenja, pri-
padnosti, rutine, potkrepljujuće aktivnosti...
U ranom detinjstvu, selfobjekti su staratelji. Grade “tripolarni” self-imidž kroz
transfer - lična vrednost kroz ogledajući transfer (“vredim”); ambicija i svrha kroz
idealizujući transfer (“težim”); kapacitet za zbližavanje, blizanački transfer (“pri-
padam”). “Transmutujućom” internalizacijom ovih vrednosti, dete se više ne os-
lanja na druge, nego samo sebe reguliše (fragmentaciju redukuje internom or-
ganizacijom, ne eksternom) (Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018). A, za ovo je neophodan
optimalan nivo frustracije i osporavanje detetovih previše narcističnih težnji kao
u integraciji OR kako bi se izbeglo fiksiranje na idealni parcijalni OR.
2. Razvoj ličnosti
2.5. Identitet 2.6. Moral Kolbergove faze moralnog razvoja
Autobiografski narativ selfa. Održan osećaj osobenosti, da je koherentna, auten- socijalna komponenta moralna komponenta
tična, sebi predvidljiva individua. Semi-stabilna konfiguracija KEM samoorganizo-
vana da obezbedi osećaj kontinuiteta selfa što unapređuje adaptivnu podobnost 6. Univerzalni etički principi

Postkonvencionalni
Unutrašnja perspektiva, potpuna decentracija, Lični moralni principi na bazi univerzalnih ljud-
uma kao celine. Posredovan introspekcijom dostupnom autobiografskom memo- čovek se vodi svojim vrednostima i to ne po skih vrednosti, etika je iznad zakona, u konflik-
rijom. U razvijenoj autonoetskoj svesnosti, omogućava autobiografsku retrospek- štetu univerzalne dobrobiti. tu se bira lična etika, lična savest.
ciju s protivčinjeničnim zamišljanjima i prospekciju.
Autobiografski narativ uvezuje istorijske self-imidže, ciljeve, nacionalnost, odnose, 5. Društveni ugovor
rodne uloge itd. s minimalnom neizbežnom distorzijom i falsifikacijom u koher- Individua i grupa, socijalna perspektiva, Ljudska prava, unutrašnja motivacija za zaštitu
entan identitet. Integrisana osoba sebe kao takvu prepoznaje, i kao takva biva primarno dobro za pojedinca, opšta dobrobit, prava pojedinca, relativizuju se pravila, zakon
prevazilaženje grupe i vraćanje na individuu. prilagođava za dobrobit individue.
priznata od strane drugih.
Sebi konzistentna reprezentacija drugih je bitna za konzistentno reprezentovanje
sebe sebi, što zahteva prethodno integrisane OR. Drugi podsistemi ličnosti/uma, 4. Zakon i red
Grupa i individua, perspektiva društva je Norme i konvencije, spoljašnja motivacija
temperament, karakter, moral doprinose identitetu. Instance identiteta mogu se primarna i bitno je poštovati zakon kako bi višeg reda, dužnost, ključan reciprocitet, tuđe

Konvencionalni
opisati relacionim identitetom (koliko uzima u sebe iz iskustva u odnosima), so- zajednica funkcionisala. namere nebitne, nekritično poštovanje zakona.
cijalnim (profesija, kultura i dr), rodnim, identitetom seksualne orijentacije, seksu-
alno-romantičnim itd.
3. Sporazum i konformizam
Dok se na karakter može gledati kao spoljno orijentisan self, na identitet se može Ja i bliski drugi, postepena decentracija, traži Socijalne konvencije, javlja se savest, spoljašn-
gledati kao unutrašnje orijentisan self, kao deo adaptacije ličnosti na unutrašnje se socijalna validacija, tuđi interesi mogu biti ja motivacija višeg reda, naklonost i poštovan-
bitniji. Teži se tome da se bude “dobro dete”. je, reverzibilnosti i reciprocitet.
okruženje.
Dobro formiran identitet: održavanje samoistosti, slične karakterne osobine trans-
situaciono, realistično samopoimanje, vremenski kontinuitet, jasna rodna uloga, 2. Sopstveni interesi, instrumentalni moral
osećanje ispunjenosti nasuprot disforiji i prihvatanje samoće, razvijen Super-ego, Egocentrizam pozicije, postoje i tuđi interesi Vlastite potrebe, moralno je ono u skladu sa

Prekonvencionalni
koji mogu biti u konfliktu sa svojim, ali su vlas- sopstvenim interesima, spoljašnja motivacija,
solidarnost sa socijalnim idealima. titi interesi primarni i jedini bitni. uvažavanje drugih, ali za quid pro quo.
Dok je self refleksivna doživljajno-introspektivna struktura, identitet se može opi-
sati kao doživljajno-ekspresivna struktura (Divac Jovanović i Švrakić, 2016; Svrakic & Di-
vac-Jovanovic, 2018 sa neuronaukom na osnovu Conway & Pleydell-Pearce, 2000, Svoboda et al., 2006, 1. Kazna i poslušnost
Holland & Kensinger, 2010, Conway et al., 2001). Potpuni egocentrizam, postoje samo vlastiti Konsekvence, razlozi moralnosti spoljašnji,
interesi, fizički aspekti, konfuzija oko autoriteta određeni od strane autoriteta. Pravila su objek-
kao i između selfa i drugih. tivna i apsolutna, služe za izbegavanje kazne.

(Kohlberg, 1973, 1981, 1983)

3. Poremećaj ličnosti
Poremećaj ličnosti je istrajavajući šablon unutrašnjeg doživljaja i ponašanja koji
značajno odstupa od normi kulture individue, pervazivan je i nefleksibilan šablon
reagovanja na širok spektar ličnih i socijalnih situacija. Onemogućava zdravo
održavanje intimnih odnosa i samopoštovanja. Javlja se u adolescenciji ili ranom
odraslom dobu, duboko je ukorenjen i stabilan tokom vremena. Vodi do distresa i
otežava funkcionisanje. Šabloni nisu razvojno tipični niti pod efektom supstanci,
simptomi se ne mogu pripisati primarno drugim medicinskim stanjima. Dijag-
noza PL (dalje i kao PD, personality disorder) se ne postavlja pre punoletstva.
Ego-sintonost i aloplastičnost. (APA, 2013; Lečić Toševski i Draganić Gajić, 2014; WHO, 2019)
Professor Daniel Jacobson
Idealizacija, Edvard Munch (1909)
3.1. Etiopatogeneza
(Lečić Toševski i Draganić Gajić, 2014; Cloninger & Svrakic, 2017; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
Genetski i biološki faktori
• Nasledan temperament, ~60% i psihobiološka teorija; u odsustvu antiso-
cijalnog biološkog roditelja, kriminogeni adoptivni roditelj ne povećava rizik
za antisocijalnost deteta. Abnormalnosti dopamin-, seroton-, GABA-, gluta-
mat-, noradren-, oksitocinergičkog sistema itd. u korelaciji s crtama (NS, HA,
RD, PE). 5-HIAA snižen kod pokušaja suicida, kod impulsivnosti i ispoljene
agresije, karakteristično za antisocijalni i granični PL. Identifikovani genetski
markeri...
• Hormonski, impulsivnost (NS2) i povišen testosteron...
• Snižena aktivnost MAO korelira sa dezinhibovanim obrascima ponašanja,
brutalnim pokušajima suicida, psihopatijom, alkoholizmom i hiperaktivnošću.
• Hipersubkortikalnost i hipokortikofrontalnost, “amygdala hijack”, emociona-
lna razdražljivost, patološki afekt, slabo odlaganje zadovoljstva i planiranje,
nerazvijeni kapaciteti za uvid i mentalizaciju, acting out, splitting, alomnezija,
reaktivna psihoza, disocijativni fenomeni u psihotičnoj dekompenzaciji...
Sredinski faktori, maturacioni faktori i epigenetska modulacija
• (Mal)adaptacija na (sub)optimalne razvojne uslove, porodični odnosi, IOR,
rane traume, krizni događaji, preloši uslovi nadjačavaju kapacitete individue
• Kognitivno sazrevanje, IQ, MO, savesnost (NEO-PI-R) i SD, SD i CO, moralnost
• Kultura podstiče razvoj određenih osobina (narcizam i individualizam;
ohrabrivanje agresije i antisocijalno ponašanje; negativna korelacija stope
samoubistava i ubistava kroskulturalno), fragmentisana ličnost nasuprot mul-
tifreniji, deficit orijentisana psihologija
• Teorija socijalnog učenja i kognitivno-bihevioralna teorija
• Psihoanaliza i granična organizacija ličnosti
3. Poremećaj ličnosti

Da li je ego-sintono?
1

Da li je pervazivno?
2

Poseduje li eksterni lokus kontrole?

3

Da li je bihevioralni šablon ustaljen?

4

I nefleksibilan u raznim situacijama?

5

(Fox, 2015)
3. Poremećaj ličnosti
3.2. Kognitivno-bihevioralna teorija
(Heim & Westen, 2014; David & Freeman, 2015; Beck, 2015; Huprich, 2015)

Diskretni, situaciono specifični procesi i naučeni odgovori: sheme, očekivanja,

ciljevi, veštine i kompetencije, samoregulacija...

U PL, disfunkcionalne sheme i self-sheme vode do pogrešne interpretacije

događaja i misatribucije uzroka, tuđih namera, asociranja osećanja.
U osnovi patološke samoopservacije, samoevaluacije i iracionalno preniskog ili
previsokog praga samopotkrepljenja, stoje patološka očekivanja, i konsekvent-
no patološka procena samoefikasnosti.
Dok neko misli da ne može opstati bez konstantnog oslanjanja na druge (npr.
zavisni PL), neko spušta prag za samopotkrepljenje i distorzijama olakšava sebi
labavo održavanje grandioznog self-koncepta (narcistični PL) kao reakciju na
inače uslovno realniju negativnu self-shemu i nepodnošljivu disonancu, rigidno
se afirmira i verifikuje uverenja.
Linehan (1993) smatra samoregulaciju (Bandura, 1986; Mischel, 1990) za ključ BPD
(borderline). Emocionalnu disregulaciju čine teškoće u inhibiciji neprikladnog
ponašanja u afektu, organizovanju sebe i odabiru prikladnih odgovora za cilj, u
regulaciji fiziološkog pobuđenja i u refokusiranju pažnje u afektu.
Neuronal allocation and memory linking. Neurons with increased excitability at the time of event 1 (blue) are
allocated to the engram supporting this memory (blue filled circles outlined in orange).These allocated engram
neurons remain more excitable than their neighbors for several hours after event 1. If a similar event 2 (green)
occurs during this time, neurons allocated to the engram supporting event 1 are more excitable and, therefore,
also allocated to the engram supporting event 2 (blue and green filled circles outlined in orange). In this way,
neurons are coallocated to events 1 and 2. By virtue of coallocation, these two memories become linked. After
some time, neurons allocated to the engram supporting event 1 become less excitable than their neighbors
(“refractory”), and if event 2 occurs in this time window, a new population of more excitable neurons wins the
competition for allocation to the engram supporting event 2. This disallocation allows the two memories to be
remembered separately. Circles with red dashed outlines represent less excitable neurons.
(Josselyn & Tonegawa, 2020)

Kognitivno-bihevioralne “škole”: ACT, DBT, ST, CT, REBT.

Beck uvodi disfunkcionalna uverenja kao “pervazivne, samoperpetuirajuće kog-
nitivno-interpersonalne cikluse”. 3 aspekta kognicije: automatske misli, interper-
sonalne strategije i kognitivne distorzije.
Young dodaje rane maladaptivne sheme (early maladaptive schema, EMS) kao
“široke i pervazivne teme u vezi sa sobom i svojim odnosima s drugima, razvi-
jene u detinjstvu i elaborirane tokom života.”
Young i sar. (2006, 2003) identifikovali su 18 EMS, svaka s kognitivnom, afektiv-
nom i bihevioralnom komponentom. Kao ključne procese, uvode schema main-
tenance, schema avoidance, schema compensation.
Kasnije, dodaju psihodinamske koncepte. Za BPD, centralni aspekti selfa su
ostavljanje i zlostavljanje u detinjstvu, ljuto i impulsivno dete, dezangažovani
zaštitnik, autoritarni i putativni roditelj, zdrav odrasli.
3. Poremećaj ličnosti 3.2. Kognitivno-bihevioralna teorija (David & Freeman, 2015; Beck, 2015)

(C) Consequences
(A) Activating Event (B) Beliefs Emotional
internal–external core–surface Behavioral
schemas–automatic thoughts
Psychophysiological

• Simptomi PL tretirani kao naučeni odgovori na stimulus, a ne kao dubinski
problem
• Istaknuta kognitivna komponenta, ali nije unidirekcioni uzročnik
Mod (CT) i međuzavisnost (REBT) nalažu duboku povezanost odgovora formira-
jući multidimenzionalnu psihološku strukturu.
Istaknuta je svesna, eksplicitna kognicija, ali je i uvažena privremena nedostup-
nost podsvesnih i nesvesnih procesa.
Distorzija kognicije i disfunkcionalne konsekvence: disfunkcionalna i nezdrava
osećanja, maladaptivna ponašanja.
Generisan C postaje novi A (A’), dalje primujući metaverovanja/sekundarna uv-
erenja (B’) u generisanju metakonsekvenci/sekundarnih konsekvenci (C’).
• Hladna kognicija i vruća kognicija, deskriptori/inferencije i evaluacije
• Racionalna i iracionalna uverenja
Ako hladna kognicija ne generiše evaluacije, ne generiše osećanja.
• Identifikovanje sleda individualno (kognicija-afekt-ponašanje, ponašan-
je-afekt-kognicija itd)
• CT cilja na automatske misli, a REBT putem jezgrovnih uverenja disfunkcio-
nalne konsekvence; hladna kognicija, vruća kognicija
CT nudi izrazito specifičan i detaljan model za svaki klinički poremećaj.
REBT podržava generalnije modele za nekoliko kliničkih poremećaja s zajed-
ničkim jezgrovnim procesima. Za PL, CB derivat DBT je evidence-based, strong
support, praćen ST sa skromnom empirijskom potporom (Division 12 APA, 2020).
Slično REBT principima, razni poremećaji mogu biti objašnjeni nekolicinom neu-
rotransmitera i njihovom interakcijom s različitim manifestacijama (npr. konfig-
uracija crta temperamenta u psihobiološkoj teoriji). Integrativni model teorija (IM-CBT
framework) i proširena ABC shema u David & Freeman (2015).
• “Ja moram, ti moraš, život mora”
• Užasavanje, niska tolerancija na frustraciju, globalno vrednovanje i Bekov
trijas
• Polarizovano mišljenje, fokusiranje na negativno i generalizacija lako vidljivi
u PL; psihodinamski slični koncepti su rascep i parcijalni OR, slaba Ego-inte-
gracija
3. Poremećaj ličnosti 3.2. Kognitivno-bihevioralna teorija (Beck, 2015)
Ličnost se organizuje sa svrhom preživljavanja i razmnožavanja. Za ispunjenje Za zadovoljenje potreba, koriste se personalni i interpersonalni resursi, usmere-
raznih ciljeva, razviju se suborganizacije (modes). ni uverenjima u aktiviranom modu.

Modovi su mreže kogn, afekt, motiv. i bihev. komponenti. Organizuju šablone
odgovora na stimulus, aktivirane su izazovima ili ciljevima. Sastoje od strategija,
uverenja i motivacije, i operišu na proaktivan i reaktivan način.
Sheme su kognitivne strukture unutar modova koje sadrže uverenja, stavove i
očekivanja koja posreduju selekciju strategija; afektivne, motivacione sheme.
Fleksibilnost strategija kreće se na spektru od adaptivnih do maladaptivnih.
Preaktivni modovi i preuveličana uverenja vode do disfunkcionalnih strategija.
U PL, određeni modovi postanu hipertrofirani i nefleksibilni.
Detaljnije o kognitivnim profilima za pojedine PL u Beck (2015).
 A Cognitive Theory of Personality Disorders 55

TABLE 2.1. Common Cognitive Distortions

Dichotomous thinking. Viewing experiences in terms of two mutually exclusive
categories with no “shades of gray” in between. For example, believing that one is
either a success or a failure and that anything short of a perfect performance is a
total failure.
Overgeneralization. Perceiving a particular event as being characteristic of life in
general rather than as being one event among many. For example, concluding that an
inconsiderate response from one’s spouse shows that she doesn’t care despite her
having showed consideration on other occasions.
Selective abstraction. Focusing on one aspect of a complex situation to the exclusion
of other relevant aspects of the situation. For example, focusing on the one negative
comment in a performance evaluation received at work and overlooking the positive
comments contained in the evaluation.
Disqualifying the positive. Discounting positive experiences which would conflict with
the individual’s negative views. For example, rejecting positive feedback from friends
and colleagues on the grounds that “they’re only saying that to be nice” rather than
considering whether the feedback could be valid.
Mind reading. Assuming that one knows what others are thinking or how others are
reacting despite having little or no evidence. For example, thinking “I just know he
thought I was an idiot!” despite the other person’s having given no apparent
indications of his reactions.
Fortune telling. Reacting as though expectations about future events are established
facts rather than recognizing them as fears, hopes, or predictions. For example,
thinking “He’s leaving me, I just know it!” and acting as though this is definitely
true.
Catastrophizing. Treating actual or anticipated negative events as intolerable
catastrophes rather than seeing them in perspective. For example, thinking “Oh my
God, what if I faint!” without considering that while fainting may be unpleasant or
embarrassing, it is not terribly dangerous.
Maximization/minimization. Treating some aspects of the situation, personal
characteristics, or experiences as trivial and others as very important independent of
their actual significance. For example, thinking “Sure, I’m good at my job, but so
what, my parents don’t respect me.”
Emotional reasoning. Assuming that one’s emotional reactions necessarily reflect the
true situation. For example, concluding that since one feels hopeless, the situation
must really be hopeless.
“Should” statements. The use of “should” and “have to” statements which are not
actually true to provide motivation or control over one’s behavior. For example,
thinking “I shouldn’t feel aggravated. She’s my mother, I have to listen to her.”
Labeling. Attaching a global label to oneself rather than referring to specific events or
actions. For example, thinking “I’m a failure!” rather than “Boy, I blew that one!”
Personalization. Assuming that one is the cause of a particular external event when,
in fact, other factors are responsible. For example, thinking “She wasn’t very friendly
today, she must be mad at me.” without considering that factors other than one’s
own behavior may be affect the other individual’s mood.

(Pretzer & Beck, 2004)

44
table 2.2. Cognitive profiles of personality Disorders
Personality View of self View of others Conditional/predictive Overdeveloped Underdeveloped
disorder (core beliefs) (core beliefs) and imperative beliefs strategies (behaviors) strategies (behaviors)
Avoidant Socially inferior Critical “I don’t have friends, so I Anticipate and Social risk taking
Vulnerable to Demeaning must be unlikable.” avoid attention or Self-assertion
devaluation and Superior “If people notice me, they discomfort Casual social
emotional stress “They look down on will reject or humiliate Inhibit emotional interactions
“I’m awkward.” me.” me.” expression, passive Expressive
“I’m unwanted.” “They are powerful “If I was confident, they Escape communications
“I’m unlovable.” and will be critical might like me.” Ruminate and wish
“I can’t take it.” of me.” “Be careful.” for relationships
“ Don’t look weird.”

Dependent Vast needs Idealized “If I don’t have someone to Strong attachment Healthy separateness
Weak, fragile, Nurturing lean on, I’m lost.” Help seeking Self-expression
incompetent Supportive “If I have people around me, Clinging Skill and interest
without support Capable I’m safe and happy.” Inhibit self development
Vulnerable to “They are strong and “Do whatever it takes to Defer decisions Self-reliance
abandonment can help me.” make the relationship Rely on others
“I’m needy.” “They have it figured last.” People pleasing
“I’m helpless.” out.” “Don’t risk it on your own.”
“I’m unlovable.”

Passive– Self-sufficient Intrusive “If I give up my options, I’ll Indirect control Assertiveness
aggressive Vulnerable to Demanding be the loser.” Passive resistance Cooperation
manipulation Dominating “Give them an inch, and Surface Negotiation
“I need control.” “They are controlling they’ll take a mile.” submissiveness Acceptance of limits
“I deserve more.” and will push me “Agree and then do what Circumvent rules or
“I’m trapped.” around.” you want.” expectations
“I’m a loser.” “Hold your ground, don’t
give in.”

Obsessive– Accountable Casual “If I’m not in control, then Being thorough Spontaneity
compulsive Fastidious Incompetent things will fall apart.” Doing it “right” Playfulness
 Vulnerable to mistakes Self-indulgent “People should do better, try Locate and punish Creative exploration
“I’m responsible.” “They are harder.” imperfections Discern reasonable
“I’m an example.” irresponsible.” “It’s all on me.” Rule adherence standards and
“I must take control.” Dictate “shoulds” exceptions
Restrain impulses

Paranoid A loner Deceitful “If I let them, others will Suspiciousness Trust
Vulnerable to pillaging Malicious take advantage of me.” Vigilance Relaxation
Righteous, noble Discriminatory “If I stay alert, I can defend Hide; secretive Acceptance
Clever Abusive motives myself.” Counterattack Openness
“I’m a target.” “They want to harm me “Don’t trust anyone.”
“I’m no fool.” or steal from me.” “Defend your turf.”

Schizotypal A loner Unfriendly “If I’m different, others will Put on a mask Develop personal
Vulnerable to alien Hostile admire me and leave me Keep distance connections
forces “They don’t care about alone.” “Sense” the Congregate with
Different me and might hurt “If I use my powers, the supernatural others
Supernaturally me.” forces will protect me.” Cultivate unusual Follow social
attuned “They don’t understand “Be unusual.” appearance convention
“I’m unique.” the powerful forces.” “Get away from people.” Use magical tools
“I have special gifts.” “Protect your gifts.” and talismans
“Don’t let anyone too close.”

Schizoid A loner Demanding “If I open up, people will see Physical isolation Tolerance of social
Oddball, misfit Unkind, hostile how odd I am and tease Unresponsiveness proximity
Self-sufficient “People ask too much.” or reject me.” Solitary activity Informal social
Vulnerable to social “They will pick on “I don’t enjoy people, so Inhibit affect exchange
pressure me if they have the there is no point in being Detachment Expressive affect
“I’m not normal.” chance.” social.” Mild emotional risks
“I need space.” “I don’t really like “Avoid contact.”
“I’m happier alone.” them.” “Get loose of them.”
“Let them do their thing
without me.”

45
(continued)
46
TABLE 2.2. (continued)
Personality View of self View of others Conditional/predictive Overdeveloped Underdeveloped
disorder (core beliefs) (core beliefs) and imperative beliefs strategies (behaviors) strategies (behaviors)
Antisocial Strong, clever Weak, stupid, “It’s stupid to work if you Manipulation Responsibility
Autonomous vulnerable can use the system.” Deception Empathy
Invulnerable Rule bound “If I don’t (sell drugs), Opportunism Rule adherence
“I make my own “Only fools follow the someone else will.” Predation Behavioral inhibition
rules.” rules.” “If I happen to hurt Thrill seeking
“I’m smart.” “Another person’s someone, there’s no point
“I’m entitled.” weakness is my in worrying about it.”
“I need excitement.” opportunity.” “Take advantage of the
chance.”
“Get what you want.”
“Have some fun.”

Narcissistic Special, superior Inferior “Since I’m special, I deserve Compete, boast Share the stage
Entitled Admirers special rules.” Use others Show empathy and
Majestic “They look up to me.” “If I someone challenges me, Manipulate for consideration
Vulnerable to loss of “They wish they could I must come out on top.” power and status Inhibit impulses to
status be me.” “If I have the right things, it Aggrandize self brag, compete, or
“I’m better than “Most people are shows my superiority.” Attack challengers dominate others
others.” insignificant and not “Demand the best.” Bully inferiors Social reciprocity
“I’m extraordinary, worth my time.” “Don’t let anyone ahead of Transcend rules and
powerful, perfect.” you.” ordinary limits
“Protect your image.”

Histrionic Glamorous Seducible “If I’m not admired, I might Magnify emotions Reflective
Entertaining Receptive go insane.” Display sexuality observation
 Inadequate Admirers “If I’m seductive, they will Somatic complaints Impulse control
Vulnerable to neglect “They are easy to notice me.” Impulsive reactions Distress tolerance
“I need attention and manipulate.” “Use your charms.” Tantrums Social reciprocity
approval.” “They can make me “Express your feelings.” Perform for attention Sexual discretion
“I’m unworthy.” feel better about “Make them meet your
myself.” needs.”

Depressive Immutably worthless Foolish and delusional “If I am hopeful, I will only Critical appraisal Attention to
Vulnerable to loss and “People are basically be let down.” Complaints strengths and
meaninglessness selfish and stupid.” “If others are incompetent, Avoidance goals positive emotion
“I’m pathetic.” “They are worse than then I’m not as bad by Worry, brood Repair negative
“I can’t change.” me.” comparison.” Procrastination moods
“I’m incompetent.” “Don’t expect much, Passive surrender Hopeful anticipation
and you won’t be
disappointed.”
“There’s no point.”

Borderline Defective Warm, nurturing yet “If I’m alone, I won’t be able Subjugate self Trusting attachment
Vulnerable to abuse, untrustworthy to cope.” Alternate inhibition Self-assertion and
betrayal, neglect “They are strong and “If I trust someone, I’ll be with dramatic limit setting
“I’m bad.” caring but might abused or abandoned.” protest Modulated anger
“I don’t know me.” turn and use, hurt, “If my feelings are ignored Punish others Distress tolerance
“I’m weak and or abandon me.” or dismissed, I will lose Expel tension with Impulse control
overwhelmed.” control.” reckless, self-
“I’m can’t help “Demand what you need.” damaging actions
myself.” “Fight back.”
“Get relief now.”

47
(Beck, 2015)
3. Poremećaj ličnosti

Da li je ego-sintono?
1

Da li je pervazivno?
2

Poseduje li eksterni lokus kontrole?

3

Da li je bihevioralni šablon ustaljen?

4

I nefleksibilan u raznim situacijama?

5

(Fox, 2015)
3. Poremećaj ličnosti (Cloninger, 2000; APA, 2013; WHO, 2019)

DSM-5 klasifikacija poremećaja ličnosti ICD-10 klasifikacija poremećaja ličnosti

F60 Određeni poremećaji ličnosti
Paranoidni PL Paranoidni PL (expansive paranoid, fanatic, querulant, paranoid, sensitive paranoid)
Klaster A
Shizoidni PL Shizoidni PL
“čudaci, ekscentrici”
Shizotipalni PL

Antisocijalni PL Disocijalni PL (amoral, antisocial, asocial, psychopathic, sociopathic)

Klaster B Granični PL (Borderline PD) Emocionalno nestabilni PL (aggressive, borderline, explosive)
“impulsivni, dramatici” Histrionični PL Histrionični PL (hysterical, psychoinfantile)
Narcistični PL

Izbegavajući PL Anksiozni (izbegavajući) PL

Klaster C
Zavisni PL Zavisni PL (asthenic, inadequate, passive, self-defeating)
“strašljivci”
Opsesivno-kompulsivni PL Anankastični PL (compulsive, obsessional, obsessive-compulsive)
Promena ličnosti usled drugog medicinskog stanja PL, neodređeni (character neurosis NOS, pathological personality NOS)
Ostali određeni PL (eccentric, “haltlose”, immature, narcissistic, passive-aggressive,
Ostali određeni ili neodređeni poremećaj ličnosti
psychoneurotic)
+ alternativni DSM-5 model za PL F61 Mešani i ostali PL

Self: (1) Identity, (2) Self-direction “Our current official classification of personality disorders is fundamentally flawed by its
Interpersonal: (1) Empathy, (2) Intimacy
assumption that personality disorder is composed of multiple discrete categorical
L0 little or no impairment disorders. The current list of clusters and categories are highly redundant and
1. Negative Affectivity
L1 some impairment 2. Detachment overlapping. Systematic diagnosis of so many categories is not feasible in clinical
L2 moderate impairment 3. Antagonism practice and unjustifiable in psychometric research. Predictive power of categorical
4. Disinhibition
L3 severe impairment
5. Psychoticism diagnoses is weak and inconsistent.”
L4 extreme impairment
Kriterijum B:
— C. Robert Cloninger, M.D.
Kriterijum A: patološke crte,
nivo funkcionisanja, 25 faceta,
alt. DSM-5 model alt. DSM-5 model
3. Poremećaj ličnosti
3.3. Psihoanalitička teorija
(Heim & Westen, 2014; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
Poremećaj ličnosti je dubinski problem vulnerabilne organizacije ličnosti.
U deficitu razvoja ličnosti, ekstremna ponašanja su samo vid manifestacije, a
diskretni PL varijante diferencijalne dijagnoze. Sami po sebi, nedovoljni su za ra-
zlikovanje normalne ličnosti od poremećaja ličnosti.
Svaka dijagnoza poremećaja ličnosti se može svesti na borderline kao graničnu
organizaciju ličnosti.
Poremećaj ličnosti je niska integracija ličnosti koja prati specifičnu, pervazivnu
razvojnu dinamiku čiji efekti ostanu duboko utisnuti u ličnosti, a reflektuju se u
kogniciji, afektivitetu, identitetu, zrelosti temperamenta i karaktera, Ego odbrana-
ma, kooperativnosti, intimnim i društvenim odnosima, svrsishodnosti...
3.3.1. Teorija objektnih odnosa
(Klein, 1952, Mahler et al., 1975, Auchincloss & Samberg, 2012 prema Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018;
Mahler, 1972)
Biogenetski i/ili sredinski faktori oblikuju mentalni razvoj u kompenzatorni sin-
drom poremećaja ličnosti: heritabilno povišen afekt, IOR, loša nega staratelja.
Rani OR (integrisani oko 6. m) kombinujući fantaziju i realne interakcije postanu
supstrat za kompleksnija mentalna iskustva u fazi separacije-individuacije (6.
m—2. g) kao “elementarne čestice uma” i materijal za strukturu ličnosti.
Zlostavljanje, zanemarivanje, trauma, preterana privrženost i kontrola degradira-
ju OR na parcijalne: majka kao samo frustrirajući parcijalni objekat.
Pored kategorijalnih DSM-5 (2013) i ICD-10 (originalno 1994), alternativni DSM-5
model za poremećaj ličnosti i ICD-11 (od 2022) su usvojili dimenzionalni pristup
poremećaju—jezgrovno oštećenje s aspektima funkcionisanja i tradicionalnim
manifestujućim varijantama. I pored toga, određeni koncenzusi ostaju konfuzni
s čudnim konceptualizacijama i neodređenim definicijama.
Prema rezultatima testiranja probnog ICD-11, većina ljudi ima “određeni stepen”
oštećenja interpersonalnog funkcionisanja (personality difficulties) (Yang et al.,
2010).
Bitni su rana nega, odnos sa starateljem, slika o sebi i drugima, pojam o granici
selfa i objekta, samoregulacija, konzistentni prikaz sebe i drugih i nivo mehani-
zama odbrane. PL najčešće su na nezrelom (graničnom funkcionisanju) nivou
MO. Takođe, bitno je razrešenje kriza u psihosocijalnom i psihoseksualnom
razvoju Eriksona i Frojda.
Od najvećeg značaja su teorija objektnih odnosa i doprinos Kernberga i Kohuta.
U fazi separacije-individuacije, ključna podfaza je zbližavanje (rapprochment).
Konstantnost objekta (između 2. i 3. godine) je dostignuće nakon uspešnog
razrešenja separacije-individuacije u kojoj dete prođe kroz 3 ključne anksioznosti,
strah od gubljenja i napuštanja voljenog objekta, preterano osetljiva reakcija na
prekor roditelja, svest o telesnim pritiscima u procesu toalet treniranja (18. m—3.
g, analna faza Frojdovog psihoseksualnog razvoja).
IOR se kreću (parcijalni nasuprot integrisanim) od polarizovanih do realističnih i
od prolaznih do ustaljenih.
Predstave sebe i drugih (IOR) su dinamične i reverzibilne.
Istaknutost simptoma PL fluktuira u zavisnosti od uslova i odnosa.
PL reverzibilan kao i promenljivost IOR?
3. Poremećaj ličnosti 3.3.1. Teorija objektnih odnosa (Kernberg & Caligor, 2005; Caligor & Clarkin, 2010; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
Perpetuirajuća frustrirajuća iskustva održavaju splitting Rascep rezultuje nekonzistentnim osećajem selfa, nedovoljno kontekstualizo-
“paranoidno-shizoidna pozicija” vanim temperamentom, crtama karaktera koje održavaju internu organizaci-
• persekutivna anksioznost i osvetnička agresija (limbička hiperaktivacija) ju po cenu socijalne maladaptacije, rezultuje difuznim identitetom praćenim
• retka pozitivna iskustva, ranjivo jezgro čuvano primitivnom idealizacijom od moralnom koruptibilnošću. Ekstremne kontradiktorne reprezentacije se ponište
negativnih introjekcija ili afektivnog konflikta u self-reprezentaciji pre nego što bi se konsolidovale.
hipofunkcionalni PFCx (uzrok rascepa ili posledica stresa)
epigenetski utišani geni za kodiranje GR u hipokampusu > otežana supresija HPA > hiperstimulacija Difuzija identiteta
adrenalnih žlezda, lučenje kortizola uprkos visokoj koncentraciji u plazmi > negativni afekti i bez
stresora, stres-vulnerabilni fenotip (Champagne & Curley, 2009)
Polazeći od Eriksona (1956), Kernberg opisuje difuziju identiteta polarizovanim
• vezuje se najviše za objekt koji smanjuje bol IOR i viđenjem sebe, ekstremnim poz. i neg. afektom čiji je ishod inkoherent-
• projektivna identifikacija perzistira u odraslom dobu no poimanje sebe i značajnih drugih, inkoherentan narativ života. Subjektivno
• rigidan stil ličnosti, stil > varijanta PL iskustvo selfa i drugih je fragmentisano, nije u kontinuitetu, ekstremno je i
• kompenzatorno samopredstavljanje (sebi i drugima) > varijanta PL nestabilno.
Empirijska osnova za patologiju identiteta opisanu prema Kernbergu u Westen & Cohen (1993).
• infantilne fantazije omnipotencije, (zreliji) partner koji voli i spašava:
U neretkom odigravanju socijalnih uloga, nedostaje autentičnost, a drugi su
tipično “uspavana lepotica” i “beli vitez”
percipirani kao bezlični. Hronično, duboko, a daleko “ko sam ja zapravo i gde ide
moj život?” s disforijom, egzistencijalnom i dezintegracionom anksioznošću
(Kohut, 2013, 2014), prezirom prema sopstvenoj potrebi za drugima, neispunjenošću
i stalnom usamljenošću (“usamljen/lažan među ljudima”). Osoba ima kame-
leonski odnos prema vrednostima i prisvaja sve što nudi figura od značaja. Ne
pridržava se poduhvata, karijere... Eksterna organizacija samo maskira difuziju
IDEALIZACIJA DEVALUACIJA
identiteta apsorpcijom uloge ili indoktrinacijom. Ipak, takva eksterna struktura
pomaže privremenoj kompenzaciji i redukuje internu fragmentaciju. Uspostavl-
jen identitet se vrti oko singularnog cilja ili etikete. Poseduje dubok osećaj pok-
Nagrađujuća jedinica, idealni percept i Frustrirajuća jedinica, apsolutni negativni
self-reprezentacija s pozitivnim afektom percept, self-reprezentacija i afekt varenosti i oštećenosti, svesno ili nesvesno.
Rascep (splitting)
kompleksnije reprezentacije nisu inkorporirane,
“divide & survive”, ignoriše “širu sliku”
Self-refleksije u IOR su reintrojektovane projekcije aspekata selfa ujedinjog kroz
projektivnu identifikaciju s aspektom objekta čija je internalizovana psihička
funkcija (selfobjekt) održavanje patološkog selfa i eksterno zavisna
samoregulacija.
3. Poremećaj ličnosti
3.3.2. Granična organizacija i narcizam
(Kernberg, 1995; Kernberg & Caligor, 2005; Clarkin et al., 2006)
Granična organizacija ličnosti (borderline personality organization, BPO)
• difuzija identiteta
• primitivne odbrane (splitting-centrirane)
• redukovan kapacitet za test realnosti posebno u intimnim odnosima,
polarizovan
Nefrojdovski, libido i agresija su oblikovani prema objektnim odnosima.
• Grandiozni self je ishod patološkog razvoja, nije isto što i normalni narcizam.
Kernberg je osnovao transfer-fokusiranu terapiju, evidence-based, specijalno za
PL s jakom—iako kontroverznom—empirijskom osnovom (Division 12 APA, 2020).
• Pun transfer je poželjan, iako je narcistična agresija konotirana negativno, s
svrhom ispitivanja i integracije OR u procesu u kom je analitičar neutralan.
• narcistična povreda (frojdovski) i narcistični bes (Kohut, 1971)
1. normalni narcizam odraslog
zdravo samopoštovanje i zreli MO, introjektovane celovite reprezentacije
objekta, stabilni odnosi, Super-ego razvijen i individualizovan
2. normalni infantilni narcizam
regulacija samopoštovanja kroz gratifikaciju, prikladno uzrastu, vrednosni
sistem zahteva i prohibicija
3. patološki narcizam—frojdovski jednako bitni—libido u sebe, agresija u ostale
- fiksacija/regresija na infantilno regulisanje samopoštovanja
- narcistični izbor objekta
libidinalne projekcije u objekat za prateću reintrojekciju
- patološki narcizam proper (BPO u osnovi patološke narcistične strukture)
najteži oblik, direktnije libidinalno investiranje u nisko razvijen self,
primitivni OR i odbrane, emocionalni i interpersonalni konflikti
3.3.3. Self psihologija
(Kohut, 1971, 2013, 2014; Divac-Jovanović i Švrakić, 2016; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
Transfer za građenje selfa i samoregulaciju, primitivne fiksacije:
• idealizujući (prema Kernbergu je patološka idealizacija aktiviranog grandi-
oznog selfa, a ne fiksacija normalnog primitivnog selfa)
• ogledajući; merger transference kao rana potreba za spajanjem sa selfobjek-
tom koja štiti od prekomerne stimulacije
• blizanački/alter ego
BPD je nezavisan od narcističnog PL, narcistični ima rezilijentniji self. Narcizam
je svojevrsna dimenzija: od narcističnog PL do normalnog narcizma. Kohut nar-
cistični PL naziva poremećajima selfa.
Potcenjuje interne i heritabilne determinante PL, ističe neresponzivne selfobjek-
te (npr. loši roditelji).
• Grandiozni self je razvojna fiksacija normalnog primitivnog selfa. U terapiji,
ohrabruje se narcistični transfer za otkrivanje potreba, analitičar je suport-
ivan, a empatija ključna kao posredna introspekcija.
• Narcistične katekse u selfobjekte istrajavaju u odraslom dobu kod PL; kom-
pletna separacija je maltene nemoguća čak ni kod normalnih i zrelih.
U PL, drugi ljudi bivaju iskorišćeni (svesno i nesvesno) za održavanje pozi-
tivne slike o sebi, za samokontrolu i samoregulaciju.
• Od selfobjekta se zahteva afirmativno ponašanje. U suprotnom, osoba sa PL
će pokušati da ga natera na to (aloplastična adaptacija).
• Transfer i projektivna identifikacija
• Dual-self sistem, vulnerabilni self i kompenzatorni grandiozni self
• Anksioznost napuštanja i gubljenja selfobjekta; nejasna Ego granica
(Kernberg & Caligor, 2005)
3. Poremećaj ličnosti 3.3. Psihoanalitička teorija

“It is not so much what the parents do that will influence the character of the child’s self, but what the parents are.”
(Kohut & Wolf, 1978 prema Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
“It is because a fellow is more afraid of the trouble he might have than he ever is of the trouble he’s already got. He’ll cling to trouble
he’s used to before he’ll risk a change. Yes. A man will talk about how he’d like to escape from living folks. But it’s the dead folks that
do him the damage. It’s the dead ones that lay quiet in one place and don’t try to hold him, that he can’t escape from.”
(Faulkner, 1932 iz Celani, 2010)

“People begin their lives in a state of fragmentation and throughout their lives seek an external source of organization.”
(Parafraziran Žak Lakan u Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)

Struktura patologije ličnosti

Nivo funkcionisanja Normalni Neurotska organizacija Viši nivo BPO Niži nivo BPO Psihotični
Domen strukture
Identitet Konsolidovan Konsolidovan Difuzan Difuzan, teška patologija Konfuzan, DID i sl.
Neoštećen, neki socijalni Neoštećen, soc. deficiti i
Test realnosti Stabilan, neoštećen Stabilan, neoštećen Oštećen
deficiti prolazna psihotična stanja
Adaptivni šablon Fleksibilnost Blaga, umerena rigidnost Polarizacija, ekstremna rig. Polarizacija, ekstremna rig. Dezorganizacija
Objektni odnosi Integrisani, trajni i realni Integrisani, frustracije Integrisani i parcijalni Parcijalni, lične potrebe Porozne self-objekt granice
Moralno funkcionisanje Internalizovano, fleksibilno Internalizovano, rigidno Kontradikcije, oportunizam Patologija, deficit
Agresija Modulirana, sublimirana Inhibirana, ispadi i krivica Usmerena na sebe i druge Usmerena na sebe i druge
Nivo odbrana Zreli Neurotski Neurotski i nezreli Nezreli Patološki
Centralni mehanizam Suppression (prigušivanje) Repression (potiskivanje) Potiskivanje i rascep Rascep Disocijacija
(Prilagođeno iz Kernberg, 1995, Clarkin et al., 2006, Caligor & Clarkin, 2010, Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Primitivna fantazija
Odnos nije nužno linearan, “normalni” ne mora da prođe neurotski nivo da bi se preklopio sa graničnim Omnipotencija
(granična dekompenzacija). Samo granični može da funkcioniše preklapajući se sa normalnim i neurotskim, Primitivna idealizacija i devaluacija
ali i psihotičnim (psihotična dekompenzacija). Projekcija
Projektivna identifikacija
Negiranje
Izuzetna trauma (seksualno i fizičko zlostavljanje, gubitak roditelja) nadjačava sposobnost deteta da se Pasivna agresija i samopovređivanje
Acting out
nosi i integriše osećanja sa iskustvom, kao i ispodpražni SES (za čije loše efekte može nadoknaditi dobra Hipohondrijaza
rana nega) i sl. Rezultat: dugotrajno pojačana limbička aktivacija i subkortikalna reaktivnost, prefrontalna
hipoaktivnost; smanjenje zapremine amigdala i hipokampusa, doživotni problemi s depresijom, poteškoća-
ma u učenju i nošenju sa stresom (Luby et al., 2013).
3. Poremećaj ličnosti
3.4. Psihobiološka teorija TEMPERAMENT PROFILES OF PERSONALITY DISORDER VARIANTS
(Cloninger & Svrakic, 2017; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
Personality Temperament Trait Vulnerabilities and Modifying Traits
Disorder
Kognitivno-bihevioralni top-down pristup je komplementaran sa psihoanalitičkim Variant Reward
Harm Avoidance Novelty Seeking Persistence
bottom-up pristupom. Psihobiološka teorija objedinjuje graničnu organizaciju sa Dependence
diferencijalnom dijagnozom po klasičnim kategorijama kao varijantama dubljih Antisocial
low HIGH (main trait low
Variable
problema. Uvodi novu dubinu neuralnim osnovama, nelinearnom dinamikom crta, (modifying trait) vulnerability) (modifying trait)
a procenjuje tipičnu i kliničku populaciju istim upitnikom. Ipak, oslanja se na dalju low HIGH (main trait HIGH
Histrionic low
(modifying trait) vulnerability) (modifying trait)
procenu PL (npr. STIPO-R, MCMI-IV itd).
HIGH (main trait HIGH
Baza je za farmakoterapiju PL s neophodnom psihoterapijom. Narcissistic Variable HIGH
vulnerability) (modifying trait)
• Abnormalni temperament i nisko SD ističu maladaptivne osobine.
HIGH (main trait HIGH
• Heritabilne crte vulnerabilnosti i predispozicije afekta Anankastic
vulnerability)
low Moderate
(modifying trait)
• Suboptimalna integracija ličnosti, SD Negativistic- HIGH (main trait HIGH
(G x E interakcija, adaptacija na loše interno i eksterno okruženje) low Variable
dependent vulnerability) (modifying trait)
Suboptimalno interpersonalno funkcionisanje, CO low low low (main trait low
Schizoid
(modifying trait) (modifying trait) vulnerability) (modifying trait)
Sledeći model ignoriše shizotipalni PL (opisan crtama karaktera) i granični PL. HIGH (main trait low HIGH
Paranoid Variable
Shizotipalni PL (po shizotipiji) se nalazi se na shizofrenija spektru—za razliku od vulnerability) (modifying trait) (modifying trait)
shizoidnog PL koji nije na spektru i koji prati standardnu razvojnu dinamiku PL. Upper case: HIGH end of trait Lower case: low end of trait (Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018)
BPD je opisan konfiguracijom NHrp (approach-avoidance conflicts). Predstoje konceptualna odstupanja, “kocke” konfigurišu PL prema DSM-5: BPD, OCPD umesto anan-
kastičnog, izbegavajući umesto paranoidnog, paranoidni u karakteru, razlike u istaknutosti crta...
Diferencijalna dijagnoza PL, crte modifikatori ili glavne crte PE varira kroz stil i PL, ili je SD - integracija ličnosti (“vertikalna dijagnoza”, indikuje nivo funkcionisanja, pomaže u socijal-
vulnerabilnosti, normalni i patološki adaptivni stil crta modifikator u PL noj adaptaciji (CO), normalizuje crte temperamenta i moderira subskale crta temperamenta)
Novelty Seeking Harm Avoidance Reward Dependence Persistence Self-Directedness Cooperativeness Self-Transcendence

TEMPERAMENT CHARACTER

N impulsivan, rasipan, H pesimističan, strašljiv, R sugestibilan i zavisan P uzaludno uporan S integracija; ili maladaptivno C hiperadaptiran u PL T iracionalan idealista,
iritabilan stidljiv, zamorljiv rigidna interna organizacija koja c netolerantan, bezobziran, favorizuje izmenjena stanja
r otuđen, izolovan, p inertan, neistrajan,
šteti soc. adapt. sebičan, osvetoljubiv, svesti pod supstancama,
n nezainteresovan h ignoriše opasnost neosetljiv nemotivisan, impresionista
s graničnost: okrivljujuć, oportunista fanatik
besciljan, sujetan, bespomoćan, t samosvestan, preokupiran
pasivan, samoporažavajuć sobom, egocentričan, preterano
skeptičan i težak materijalista
3. Poremećaj ličnosti 3.4. Psihobiološka teorija (Wong & Cloninger, 2010; Svrakic & Cloninger, 2013; Garcia & Rosenberg, 2016; Cloninger & Svrakic, 2017)

NhRp PASSIONATE NhrP ADVENTUROUS SCT CREATIVE ScT FANATICAL

HISTRIONIC ANTISOCIAL ENLIGHTENED PARANOID

NHRP SENSITIVE NHrp EXPLOSIVE sCT MOODY scT DISORGANIZED

NARCISSISTIC BORDERLINE CYCLOTHYMIC SCHIZOTYPAL

Novelty Seeking Self-Transcendence

nhRP RELIABLE nhrp INDEPENDENT Sct AUTOCRATIC

DEPENDENT SCHIZOID SCt ORGANIZED AUTHORITORIAN

Harm Avoidance Self-Directedness

nHRp CAUTIOUS nHrP METHODICAL sCt DEPENDENT sct DEPRESSIVE

AVOIDANT OBSSESIVE/ANXIOUS IRRITABLE MELANCHOLIC

Reward Dependence Cooperativeness

TEMPERAMENT CUBE CHARACTER CUBE

Adaptivni stil ili varijanta PD

Novelty Seeking Harm Avoidance Reward Dependence Persistence Self-Directedness Cooperativeness Self-Transcendence

TEMPERAMENT CHARACTER

N impulsivan, rasipan, H pesimističan, strašljiv, R sugestibilan i zavisan P uzaludno uporan S integracija; ili maladaptivno C hiperadaptiran u PL T iracionalan idealista,
iritabilan stidljiv, zamorljiv rigidna interna organizacija koja c netolerantan, bezobziran, favorizuje izmenjena stanja
r otuđen, izolovan, p inertan, neistrajan,
šteti soc. adapt. sebičan, osvetoljubiv, svesti pod supstancama,
n nezainteresovan h ignoriše opasnost neosetljiv nemotivisan, impresionista
s graničnost: okrivljujuć, oportunista fanatik
besciljan, sujetan, bespomoćan, t samosvestan, preokupiran
pasivan, samoporažavajuć sobom, egocentričan, preterano
skeptičan i težak materijalista
3. Poremećaj ličnosti

Da li je ego-sintono?
1

Da li je pervazivno?
2

Poseduje li eksterni lokus kontrole?

3

Da li je bihevioralni šablon ustaljen?

4

I nefleksibilan u raznim situacijama?

5

(Fox, 2015)
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Millon, 2011; APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster A

Paranoidni PL • Emocionalno zlostavljanje i preterana kontrola roditelja:

Zahtevni roditelji, distancirani i rigidni očevi, kontrolišuće i odbijajuće majke
• neosnovano sumnja da ga drugi iskorišćavaju, da mu škode ili da ga varaju doprinose tome da se sredina opaža kao teška i zahtevna, a sopstvene frus-
• preokupiran sumnjom u odanost partnera i drugih ljudi tracije i ljutnja se projektuju na ostale.
• izbegava bliske odnose, plaši se da će drugi iskoristiti lične info. protiv njega
• ekscesivno ubeđenjen u ispravnost sopstvenih ideja • Neromantičan, moralno idiosinkratičan
• uviđa skrivene šablone i pripisuje malicioznost benignim ponašanjima, ljutit i • Oralni agresivni; 1. faza psihosocijalnog razvoja, poverenje/nepoverenje
ne oprašta, vrlo kivan • Analni ekspulsivni
• percipira napade na sebe koji nisu drugima očigledni, impulsivno reaguje • Patološka ljubomora
• Erotomanija i sadomazohističke perverzije,
Iako su netačne i neprikladne, njihove sumnje nisu sumanute; ideje nisu bizarne uspostavljanje kontrole nad partnerom
niti uobličene samo jednim aspektom života i imaju očuvan test realnosti. Imaju • Simbiotski odnosi, najčešće: paranoidni sa anankastičnim ili zavisnim PL
previsoko mišljenje o sopstvenim idejama i uviđanjima. (“strašljivci” + “ekscentrični”)
Kritični su po pitanju tuđih mana, ne priznaju svoje greške i preosetljivi su na kri-
tiku. Prevalenca, 4.4%. Češći je kod muškaraca. Česti komorbiditeti su afektivni i anksiozni poremećaji. Dekompenzacije su mo-
Uviđanje iluzornih šablona zavisi od istaknutosti NS crte. Može pokušati da kon- guće sa sumanutim idejama odnosa (Lečić Toševski i Draganić Gajić, 2014).
troliše druge u potkopavanju osobe na koju projektuje. Milonovi podtipovi PPD imaju kompulsivne, narcistične, negativističke, izbegava-
Zaokupljen zaverama i manipulacijama, ni u šta realno ne veruje, ali u svakom juće i sadističke osobine.
traču nalazi istinu.

Adaptacija ličnosti:
“Briljantni skeptik” je obazriv, kontrolišuć, analitičan i perceptivan, sveznalica, ret-
ko nešto propusti. Autoritativan je, ambiciozan i kompetitivan. Skeptično anticip-
ira, ali nije uveren u zlonamernost drugih. Hipervigilantan je i uvek na čelu. Iako
izbegava, može da se poveri partneru. Teži tome da bude jak i savršen.
Može imati poteškoće zbog sopstvene grandioznosti i rigidnosti. Iako može biti
kritičan i okrivljujuć, povlači se u bitnom odnosu. Hipersenzitivan, veruje u sub-
jektivnu procenu pre provere. Želi da bude informisan da bi se osećao sigurno.
Ljubomoran je i napada kad je uplašen.
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Weissman, 1993; Millon, 2011; APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster A
Shizoidni PL
• ne želi bliske odnose, uključujući i to da bude deo porodice
• nema bliske prijatelje, osim možda bližeg rođaka
• socijalno nezainteresovan i indiferentan prema tuđem divljenju ili osudi
• seksualno nezainteresovan
• retko nalazi zadovoljstvo u bilo kojim aktivnostima
• emocionalna hladnoća, detačment i zaravnjenost afekta
Ne izbegavaju odnose toliko koliko iskreno preferiraju da budu sami. Teško iz-
ražavaju ljutnju i uopšteno nisu adekvatno responzivni na bitne životne događaje.
Mogu imati bogat unutrašnji svet. Ugodno im je danima i nedeljama bez iniciran-
ja kontakta s ljudima. Prikriveni SPD imaju visoko razvijenu socijalnu personu. U
klinici 3.1%, <1% u populaciji. SPD je češći kod muškaraca i teže ih pogađa.
A darker knight
In this scene from the hugely popular 2008 movie The Dark Knight, Bruce Wayne confronts Batman, Wayne’s alter ego and
only real friend. True to the vision of comic book artist and writer Frank Miller, this film and its sequel, The Dark Knight
Rises, present the crime-fighter as a singularly driven loner incapable of forming or sustaining relationships. Some clin-
ical observers have argued that in key ways the current Dark Knight version of Batman displays the features of schizoid
personality disorder. (Comer, 2015; The Dark Knight, Warner Bros., 2008) Nije tipičan primer...
• Moguće emocionalno zanemarivanje:
Pri zanemarivanju od strane roditelja ili kontrolišućom neresponzivnom maj-
kom, jedinstveno se zatvaraju u sebe. Ostavljeni su onesposobljeni da prime i
pruže ljubav.
• Pasivan, inhibiran, prazan transfer
• Neretko osiromašeno mišljenje i prazna intelektualizacija emocija
• “Afektivno anemični”
• “They feel that love is too dangerous to release upon their objects.”
• Zrači “negativnom dobrotom”; bizarna praznina visoko elaboriranog lažnog
selfa; “interpersonalna crna rupa”
• Kratki, retki i površni odnosi bez angažmana
• Aseksualan, ali bez anorgazmije; fetiši, voajerizam; jedan partner za intiman
atačment, drugi za seks bez emocionalne razmene; često ne uđu u brak
• Najčešće vezivanje (kad se desi da se vežu): SPD i OCPD ili negativistički-za-
visni (“strašljivci” + “ekscentrični”)
Komorbiditeti:
Defekt emocionalne rez, hipotimija, apatija, aleksitimija, anhedonija, suicid; pod
stresom, kratka reaktivna psihoza; “shizoidna” depersonalizacija; Aspergerov s.
Adaptacija ličnosti:
“Kreativni sanjar” je stidljiv, obziran, dobronameran i suportivan. Preferira samoću
i individualne aktivnosti. Traži duboke 1-na-1 odnose. Ekscentričan je i retko soci-
jalno inicijativan, ali učestvuje u druženju kad je pozvan. Introspektivan je i dubok
mislilac. Iako je redukovane emocionalne ekspresije, uvažava pohvalu i pozitivno
reaguje. Povlači se kad je kritikovan, ali ne iz istog razloga kao narcistični stil.
Poteškoće ima u tome što deluje “daleko”, živi u fantaziji, nedovoljno komunicira
i drži nizak profil. Ne traži pomoć niti zahteva od ljudi išta kako se ne bi vezivao.
Ignoriše potrebe dok ne bude pod stresom.
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Millon, 2011; APA, 2013; Comer, 2015) Klaster A
Shizotipalni PL
• ideje odnosa (bez sumanutosti)
• magijsko mišljenje, cirkumstancijalno i tangencijalno, čudna verovanja
• čudan govor, metaforični, stereotipni
• abnormalna perceptualna iskustva i telesne iluzije
• paranoidna ideacija
• neprikladan ili sužen afekt
• čudno ponašanje ili izgled
• odsustvo bliskih prijatelja i soc. anksioznost iz paranoje koja se ne smanjuje
poznavanjem nekoga, izolacija, diskomfort s ljudima
Lako se primećuje, ali teže se tretira od PPD i SPD. Teško održavaju pažnju u
razgovoru, prave digresije i labave asocijacije. Lutaju vodeći neproduktivan i triv-
ijalan život. Prevalenca je 3.9% u opštoj pop. i verovatno je češći kod m. Stabilan
kurs: iako je STPD na shizofrenija spektru, retko razviju psihotični poremećaj.
Dok shizoidni deli negativnu simptomatologiju sa shizofrenijom, shizotipalni deli
pozitivnu.
S konfliktima u porodici, pretpostavlja se genetska predispozicija i visoka dopa-
minska aktivnost s smanjenom količinom sive mase. Vezuje se blisko sa shizof-
renijom, ali i afektivnim poremećajima, naročito depresijom, u komorbiditetu i
genetici.
• Polarne suprotnosti, odsustvo emocionalne uključenosti ili preterano “dubok”
odnos
• Ili afektivno osiromašen s rigidnom organizacijom ili vrlo dezorganizovan i
nervozan
• Ili aseksualan ili promiskuitetan s haotičnim seksualnim životom
Komorbiditeti:
Distimija, depresija, socijalna fobija, preklapanja sa OCPD, zastupljene crte
drugih PL u Klasteru A ili C i BPD u Klasteru B, kognitivni deficiti, aproseksija,
poremećaji ciljne predstave i labave asocijacije, ređe shizofrenija i visoka pod-
ložnost za psihozu pri korišćenju psihotropika i psihodelika.
Milon deli na dva podtipa, (1) pasivno-dezangažovani šablon koji nosi shizoidne,
depresivne i zavisne osobine i (2) aktivno-dezangažovan sa izbegavajućim i
negativističkim.
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Kernberg, 1995; Hare, 2003; Millon, 2011; APA, 2013; Comer, 2015; Međedović, 2015; Fox, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster B

Antisocijalni PL Odrastanje u siromašnoj sredini, fizičko zlostavljanje, nasilje u porodici i zane-

marivanje se vezuje sa ASPD. S genetskom predispozicijom, zanemarujuće per-
• ne konformira se ni društvenim normama ni zakonu (osnove za hapšenje) misivni roditelji u imućnoj porodici mogu potkrepiti narcizam i antisocijalnost.
• varanje (laganje, krađa, lažno predstavljanje, prevara i sl)
• nesposobnost planiranja i kontrole impulsa • Voli da rizikuje, kontroliše, impresionira, zastraši, da se prikaže kao hrabriji
• iritabilnost i agresivnost • U normalnom ponašanju nalazi slabost, misli da je osamostaljen
• zanemarivanje sopstvene i tuđe bezbednosti • Socijalno zavisniji podtipovi imaju očigledan čoporski mentalitet
• konzistentno neodgovoran (poslovno, finansijki, ne poštuje obaveze) • Teško mu je da bude intiman i “mekan”, plaši se da se otvori
• bez kajanja • Napusti pre nego što može biti napušten
-barem 18 godina za dg. • Blizak je s nekim samo kad je u kontroli, vezuje se sa ostalim Klaster B PL
-uočljiv prerano, pre 15. godine (conduct disorder, bežanje sa časova i remećen- • Ili tipično partnerski ASPD muško + žensko sa zavisnim PL
je nastave, bežanje od kuće, povređivanje životinja i ljudi, krađa, vandalizam) • 1. faza psihosocijalnog razvoja, poverenje/nepoverenje
• Falusni karakter; ASPD/NPD okupiran dokazivanjem da ima penis i smelost
• Antisocijalnost kao modus viviendi, operandi ili imperandi? • Edipov kompleks, kompleks inferiornosti, kompleks superiornosti,
• Nemoral slabih, neukih ili arogantnih? Madona-prostitutka kompleks
• Reaktivna agresija ili proaktivna agresija? Afektivna ili predatorska? • Sadistički seksualni impulsi, siguran sa pasivnim, submisivnim partnerom,
• Sociopatija i/ili psihopatija? seks kao ponižavanje, napad na tuđu intimnost, fizičku i psihičku dobrobit
• Emocionalna hladnoća u psihopatiji kao prilagođavanje traumi? Faktor 1 Faktor 1
Interpersonalni stil Životni stil
1. Površni šarm 3. Potreba za stimulacijom
NS crta se snižava tokom života. 40% zatvorske populacije ispunjava kriterijume 2. Grandiozan doživljaj vlastite vrednosti 9. Parazitski životni stil
za ASPD. Prevalenca, 3.6% u SAD i 4x češći kod muškaraca. 4. Patološko laganje 13. Odsustvo realnih, dugoročnih ciljeva
Komorbiditeti, faktori rizika i diferencijalna dg: piromanija, kleptomanija, ADHD, 5. Manipulativnost 14. Impulsivnost
supstance, patološko laganje, emocionalna razdražljivost, patološki afekt, NPD, 15. Neodgovornost
Afektivitet Antisocijalnost
BPD, bipolarni afektivni poremećaj, poremećaji kontrole impulsa... 6. Odsustvo krivice 10. Loša kontrola ponašanja
7. Površne emocije 12. Rani ponašajni problemi
8. Odsustvo empatije 18. Maloletnička delikvencija
16. Neprihvatanje odgovornosti 19. Opoziv uslovnog otpusta, bekstva iz
institutcija
20. Raznovrsnost kriminalnih aktivnosti
Ajtemi koji ne pripadaju faktorima PCL-R
11. Promiskuitetno seksualno ponašanje
17. Brojne kratkoročne (van)bračne veze
Karakteristike kojih poremećaja ličnosti možemo naći u PCL-R?
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster B
Granični PL
• nerazborito se trudi da izbegne zamišljeno ili stvarno napuštanje
• nestabilni i intenzivni interpersonalni odnosi okarakterisani alterniranjem
između ekstrema idealizacije i devaluacije
• problemi u identitetu: istaknuto nestabilan self-imidž ili osećaj selfa
• autodestruktivna impulsivnost u barem 2 područja (trošenje, seks, supstance,
nemarna vožnja, prejedanje)
• učestalo suicidalno ponašanje, gestovi, pretnje ili automutilacija
• afektivna nestabilnost i reaktivnost (intezivne epizode disforije, iritabilnost, ak-
sioznost, par sati i ređe preko nekoliko dana)
• hronično osećanje praznine
• neprikladna, intenzivna ljutnja ili neuspeh u kontroli besa
• pod stresom, prolazna paranoidna ideacija ili teži disocijativni simptomi
Fizički diskomfort oslobađa od emocionalne patnje. Zbog toga, smanjuju ank-
sioznost, olakšavaju se od emocionalne zatrpanosti i uspostavljaju Ego granice
udaranjem glavom u zid i sl. ili karakterističnim sečenjem. U dosadi, praznini i
konfuziji identiteta, samopovređivanje im osmišljava patnju nudeći im konkretan
fizički dokaz o emocionalnom distresu.
Oko 75% pacijenata sa BPD pokuša barem jedno samoubistvo u životu, pored
brojnih pretnji. Najmanje 10% zaista uspešno izvrši suicid. Muškarci su duplo
skloniji suicidu od žena. Često ljudi sa BPD budu prisilno hospitalizovani posle
neuspešnog pokušaja samoubistva.
Prevalenca je 5.9%, 20% u psihijatriji. Oko 75% dijagnostikovanih su žene.
Veze su im turbulentne, označene nezrelom idealizacijom i, u prethodno opisanoj
psihodinamici, narušavanjem tuđih ličnih granica. A, na prvo neodobravanje od
strane partnera, skloni su totalnoj devaluaciji. Uprkos tome, teže da zadrže vezu.
Automutilacija takođe služi kao instrument za sprečavanje partnerovog prekida
odnosa ili distanciranja.
Imaju i naviku da se potkopaju pred ispunjenje cilja (napuštanje škole pred matu-
ru, regresija posle razgovora o uspehu terapije, uništavanje dobre veze i kad se
čini da može trajati). Neke individue razviju psihotične simptome (halucinacije,
distorzije u percepciji svog tela, ideje odnosa, hipnagogne fenomene).
Faktori rizika: prethodno opisana razvojna dinamika, fizičko i verbalno zlostavljan-
je (4x skloniji razvoju poremećaja), genetika (5x veće šanse razvoja, ako roditelj
ima PL), prethodno navedene neuralne abnormalnosti.
Neki autori ne uzimaju BPD za prototip PL. Koji drugi PL može biti taj prototip?
Komorbiditeti: disforija, amnezija emocija, poremećaji identiteta, depresija, BAP,
zloupotreba supstanci, bulimia nervosa, alomnezija, PTSD, suicid, ADHD, ostali
PL, disocijacija. Treba ih razlikovati od razvojno prikladnih problema u identitetu i
egzistencijalnih dilema (pubertet, značajni događaji i prelazni periodi).
• Intenzivni i turbulentni odnosi, narušavanje tuđih granica, strah od napuštanja,
“Mrzim te, ne napuštaj me”, agresija prema individualnosti partnera
• Dihotomno mišljenje
• Abruptni prekidi kontakta sa pratećim agresivnim pokušajima ponovnog us-
postavljanja kontakta, alterniranje između preuzimanja odgovornosti i okrivlja-
vanja partnera za sve
• Nesigurnosti i ego-distonost u rodnom identitetu i seksualnoj orijentaciji
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Kernberg, 1995; APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster B
Histrionični PL
• traži pažnju, dramatizacija, teatralnost, preuveličana ekspresija emocija
• neprikladno seksualno zavođenje i seksualna provokacija
• rapidno promenljiva osećanja s šupljom ekspresijom
• fizički izgled služi za privlačenje pažnje
• vrlo impresionistički govor bez detalja, manerizmi, grandioznost
• povodljivost
• percipira svoje odnose kao intimnije nego što jesu stvarno
Očigledna difuzija identiteta u “as if” ponašanju s konstantnim bivanjem “na bini”.
Prikladno B klasteru, sujetni su, ne mogu da odlože gratifikaciju, zahtevaju stalno
divljenje i socijalnu validaciju. Preterano reaguju na sve kako zbog impulsivnosti
tako i zbog samopotkrepljenog bihevioralnog šablona.
Pokušavaju da manipulišu parasuicidom, hipohondrizaju i somatizaciju ističu za
dobijanje pažnje (bolesti, tremori, konvulzije, uigrano onesvešćivanje).
Prevalenca u opštoj populaciji je 1.84%, otprilike jednak odnos m. i ž. Stereotipno
je češće dijagnostikovan ženama.
Faktori rizika: seksualno zlostavljanje, standardna razvojna dinamika + socijalna
sredina kao selfobjekt, zanemarivanje od strane oba roditelja s predispozicijom
za zavisnost od nagrade.
Diferencijalna dg. i komorbiditeti: ostali Klaster B i zavisni PL, somatoformni/
konverzivni poremećaji, anksioznost, panični poremećaj, bipolarni afektivni
poremećaj, dismorfofobija, anorexia nervosa, supstance, poremećaji kontrole
impulsa...
• Falusni karakter
• Hipersocijalan, a egocentričan i sujetan, zavisan, a egzibicionista
• Problemi u održavanju istopolnih prijateljstava zbog učestalih seksualnih pro-
vokacija
• Kratke veze s prioritetom na novinama, nesvesno ispadaju “žrtve” ili “princeze”
• Prekidi veza zbog pogrešno opaženog tuđeg pritiska i stvarnog tuđeg uviđanja
psihičkih problema osobe sa HPD, projektuju sopstvenu privrženost
• Jaka orijentacija ka socijalnoj validaciji održava simbiozu sa selfobjektima
• U odsustvu potkrepljenja, depresivan i ljut
• U neugodnosti, ističe seksualnu tematiku kako bi drugima stvorio neprijatnost
• Sadomazohistička dinamika u odnosu na nivo organizacije ličnosti i identifik-
aciju s partnerom s elementima falusnog stadijuma
Nekadašnja histerična ličnost:
• Emocionalna labilnost, pseudohiperemocionalnost kao
mehanizam potiskivanja realnog vulnerabilnog selfa u transferu
• Overinvolvement, ponašanje kod žena sa HPD pogrešno interpretirano kao
šarm; detinjasto držanje za partnera kod infantilne ličnosti
• Ekstraverzija kao preterana identifikacija sa emocionalnim implikacijama
projektovane fantazije
• Oralni agresivni karakter u dužim odnosima kod infantilne ličnosti,
blisko zavisnom PL
• Pseudohiperseksualnost, površna provokativnost, unutrašnja frigidnost
• Edipalni konflikti, vezivanje sa starijim ili nedostupnim muškarcima; seksualno
konkurisanje m. sa ž. zarad potiskivanja inferiornosti i osećaja impotencije
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Millon, 2011; Kernberg, 2012; APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster B

Narcistični PL 6.2% odraslih prikazuje NPD, 75% su muškarci.

• grandiozan osećaj sopstvene važnosti, “specijalnost” i povlašćenost Faktori rizika: prethodno opisana razvojna dinamika, primarno emocionalno zlo-
• fantazije o neograničenoj moći, uspehu, briljantnosti, lepoti ili idealnoj ljubavi stavljanje, preterano hvaljenje od strane roditelja ili preterano kritikovanje.
• potreba za konstantnim i preteranim divljenjem
• eksploatiše ostale za ličnu korist • Ostavi dobar prvi utisak zbog površnog šarma
• nedostatak empatije • Nezainteresovan za tuđa osećanja s smanjenim kapacitetom za empatiju
• intenzivna zavist • Alternira između razočarenja, depresije i ushićenja, samouverenosti
• arogantno i nadmeno ponašanje • Na narcističnu povredu hipersenzitivno reaguje narcističnim besom
ili bude indiferentan prema kritici (Milonovi podtipovi)
• Falusni karakter
• Zavisno od nivoa funkc/podtipa/preklapanja PL: kompleks inferiornosti, kom-
pleks boga, heroja, Don Huan, Supermenov kompleks, mejsijanski kompleks,
Madona-prostitutka kompleks, ahasverovski kompleks, hanibalovski kompleks
• Kratki odnosi, prolazna zaljubljivanja
• Hiperseksualan u idealizaciji koju prati seksualna i emocionalna nezaintereso-
vanost s devaluacijom partnera, teži tome da bude dominantan
• Narcistična organizacija ličnosti kombinuje odbranu od preedipalne zavisti:
analnom regresijom sa edipalnih konflikata, zavišću i rivalitetom sa seksual-
nim objektom i redukovanim kapacitetom za ulaganje u objekat.

Komorbiditeti: anoreksija, BAP, (hipo)manija, supstance, posebno kokain...

Preklapa se sa drugim “dramaticima”, ali i sa paranoidnim PL.
Neki autori ističu da je zasebna dimenzija koja se provlači kroz sve PL.
• NPD je izostavljen u MKB-10. Kakva je kulturalna relevantnost?
• Dual-self sistem: “princ na belom konju”
Kakvi su prijavljeni simptomi, kakav je kompenzatorni self-imidž, a kakav real-
ni self narcistične-antisocijalne varijante fragmentisane ličnosti?
• Da li su selfiji indikator patološkog narcizma? Zašto da, zašto ne?
Narciso • Koji drugi PL se najviše uklapa u Frojdov opis narcizma?
Caravaggio (1597~1599)
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (Millon, 2011; APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster C

Izbegavajući PL Anankastični, opsesivno-kompulzivni PL

• izbegava aktivnosti sa izraženim interpersonalnim kontaktom zbog straha od
kritike, neodobravanja ili odbijanja
• ne želi dalji kontakt kad nije siguran da će se dopasti
• suzdržan u intimnom odnosu jer se plaši srama ili podsmevanja
• preokupiran kritikom i odbijanjem u socijalnim situacijama
• inhibiran u novim interpersonalnim situacijama zbog osećaja neadekvatnosti
• gleda na sebe kao socijalno nesposobnu osobu, neprivlačnu i inferiornu
• ne izlaže se riziku i aktivnostima jer se plaši srama ili neuspeha
• Razlika između paranoidnog PL i izbegavajućeg PL?
• Razlika između socijalne fobije i izbegavajućeg PL?
• Zašto neki kliničari demantuju legitimnost izbegavajućeg PL?
• preokupiran detaljima, pravilima, listama, redom, organizacijom itd. toliko da
su glavni deo aktivnosti
• perfekcionizam koji otežava završavanje nečega
• preterana predanost radu koja zanemaruje zadovoljstvo i odnose
• rigidan u moralu, etici, vrednostima, tvrdoglav je
• gomila objekte i škrt s novcem
• ne može da podeli zadatke sa ostalima, ako ne prihvate tačno njegov način
• Razlike opsesivno-kompulzivnog poremećaja i anankastičnog PL?
Prevalenca, 7.9%, muškarci duplo češće dijagnostikovani, posebno beli, eduko-
vani, oženjeni i zaposleni.

Prevalenca, 2.4% odraslih ima izbegavajuči PL, čest kod muškaraca koliko i kod Faktori rizika: nHrP, strogi roditelji u analnoj fazi i već opisana dinamika razvoja.
žena.
• Analni retentivni karakter
Faktori rizika: nHRp, često kažnjavanje od strane roditelja, nenaučene socijalne • Ima visoke standarde za sebe i druge
veštine, vršnjačko nasilje, akulturacija nakon migriranja. • Odbija da donese odluku i plaši se promena
• Krut, pedantan i površan u vezi
• Eriksonova 2. faza, autonomija/sram, sumnja • Bez smisla za humor
• Standardni atačment, “strašljivci” + “ekscentrici” • Poseduje partnera
• Kompleks niže vrednosti • Seks kao nešto nametnuto i nečisto kod puritanaca, verovatno se bori sa sop-
stvenim potisnutim perverzijama
Diferencijalna dg. i komorbiditeti: socijalna fobija, zavisni PL i ostali PL sa soci-
jalnom izolacijom i hipersenzitivnošću, zloupotreba supstanci, anksioznost, de- Diferencijalna dg. i komorbiditeti: depresija, fobije, psihosomatska oboljenja,
presija, agorafobija, PTSD... tikovi, patološko sakupljanje, trihotilomanija...
Milon identifikuje podtipove sa osobinama zavisne ličnosti, negativističkim oso- Podtipovi su sa negativističkim, zavisnim, paranoidnim, narcističnim i shizoidnim
binama, depresivnim, paranoidnim. osobinama.
3. Poremećaj ličnosti 3.5. Varijante (APA, 2013; Comer, 2015; Svrakic & Divac-Jovanovic, 2018) Klaster C

Zavisni PL Prevalenca, 0.6%, klinični češće opažen kod žena.

• potrebna tuđa pomoć, ohrabrivanje i savetovanje u odlučivanju
• zahteva od ostalih da preuzmu odgovornost
• teškoće u započinjanju stvari bez tuđe podrške
• radije bi da se drugi nametnu nego da se suoči sa odbijanjem
• vulnerabilnost i bespomoćnost u samoći
• očajno traži vezu čim se jedna završi
• plaši se da će ostati sam(a) i da neće moći da brine o sebi
Faktori rizika: nhRP, samo zanemarivanje bez druge vrste zlostavljanja, ili autori-
tarni, kontrolišući i protektivni roditelji, separaciona anksioznost.
• Kad očekuje napuštanje, ponaša se pasivno-agresivno
• Ne prihvata separaciju
• Bez konstantnosti objekta
• Istaknuta simbioza sa selfobjektom
• Sebična privrženost, narcistični izbor objekta
• Oralni karakter
• Promiskuitetnost u potrazi za novim partnerom selfobjektom
• Traži konstantno dokazivanje ljubavi od strane partnera
• Ne ispoljava ljutnju ili seksualno interesovanje u strahu od napuštanja
• Submisivnost u odnosu
• Lakše vezivanje sa drugim Klaster C i A, ili tipično sa antisocijalnim PL u dinami-
ci zlostavljanja, iskorišćavanja i u komplementarnosti dominantnog muškarca
i submisivne žene
• Folie à deux (Lečić Toševski i Draganić Gajić, 2014)

Komorbiditeti: depresija, anksioznost, poremećaji ishrane...

Podtipovi su sa mazohističkim, shizoidnim, izbegavajućim, histrioničnim crtama.
Preklapa se sa graničnim, izbegavajućim i histironičnim PL.

• Dual-self sistem: “usamljena princeza”

Kakvi su prijavljeni simptomi, kakav je kompenzatorni self-imidž, a kakav real-
ni self shizoidne-negativističke/zavisne varijante fragmentisane ličnosti?
• Ljubav iz bajke:
Sleeping Beauty Shizoidna-negativistička/zavisna varijanta (usamljena princeza) i
Walt Disney (1959) narcistična-antisocijalna varijanta (princ na belom konju)
4. Sumirano o partnerskom odnosu
U kompenzatornom sindromu patologije ličnosti, partner često bude odabran
kao narcistični odabir objekta s kojim se realizuju nerazvijeni i nedostupni aspek-
ti selfa u domenu fiksacije faze razvoja. Najčešće to budu dominantni muškarac
i submisivna žena koji održavaju pojedinačnu patološku psihodinamiku, zajedno,
ali svako za sebe.
• primitivne Ego odbrane, rascep i idealizacija sa devaluacijom
• odsustvo individuacije
• selfobjekti
• (ne)konstantnost objekta i separaciona anksioznost
• projektivna identifikacija
• svesni i nesvesni nemoral u narcizmu ili kognitivnom deficitu
• interpersonalna disfunkcija i emocionalna disregulacija
U patologiji ličnosti, pod polimorfnim perverzijama, Kernberg (1995) opisuje paci-
jente sa nekolicinom koegzistirajućih seksualnih devijacija kroz koje uspevaju da
ispolje svoju patologiju u vidu sadističkih agresivnih manifestacija, mazohizma i
sl. Što je kompleks fantazija kompleksniji i haotičniji sa konstrikcijom seksualnih
želja, to je indikativniji za graničnu organizaciju ličnosti.
Što je ozbiljnija patologija, manji su emocionalni kapaciteti.
Naravno, devijacije nisu posmatrane patološki kod bilo koga sa zdravim vezama,
normalnom integracijom ličnosti i normalnim interpersonalnim funkcionisanjem.
Parafilije u normalnoj ličnosti su integrisane u normalnu fantaziju, igru i aktivnost.
Na normalnom nivou, neograničen kapacitet za ljubavnu vezu je sa potpunom
seksualnom ekspresijom.
Neurotska organizacija ličnosti (Kernberg, 2012)
Viši nivo patologije ličnosti
• Uglavnom opsesivno-kompulzivni, nekadašnji histerični i depresivno-mazohis-
tični
• Integrisani objektni odnosi, uzajamno priznati
• Koherentan identitet, rigidnost u vrednostima
• Neurotski nivo Ego odbrana
• Očuvan test realnosti
• Uglavnom očuvan kapacitet za zaljubljivanje i stabilni ljubavni odnos
• Seksualna inhibicija, češća kod muškaraca
Kod muškaraca: impotencija u blažem obliku
Kod žena: nemogućnost da doživi puno seksualno uzbuđenje i orgazam
• Madona-prostitutka kompleks (posebno kod narcističnih): muškarac može
da uživa u seksu sa ženom koju ne voli, ali idealizuje drugu ženu sa kojom je
emocionalno investiran bez seksualnog interesovanja, počne da devaluira i
voljenu ženu kad uvidi njenu seksualnost
• Žena (posebno sa depresivno-mazohističnim osobinama) često ima kapac-
itet za punu seksualnu gratifikaciju, ali u ljubavnom odnosu koji koristi njen
mazohizam
• Edipalni konflikti, krivica i potiskivanje edipalnih težnji
4. Sumirano o partnerskom odnosu (Kernberg, 2012)
Narcistična patologija
Drugi nivo patologije u ljubavnim odnosima, viša BPO
• Grandiozan self i problemi u objektnim odnosima u intimi
• Normalan kapacitet za seksualno uzbuđenje, intenzivna potraga za partnerima
• Ograničen kapacitet za značajne i stabilne ljubavne odnose
• Prolazna zaljubljivanja, interesovanje traje dok je seksualno uzbudljivo
• Ciklusi idealizacije i devaluacije partnera
• Odbrane od preedipalne zavisti
Granična organizacija ličnosti (viši nivo)
Teži oblik patologije ličnosti
• Uglavnom histrionični i nekadašnji infantilni, granični i narcistični
• Polimorfni, perverzni, infantilni tip seksualnosti
• Haotično kombinovanje osobina sadizma, mazohizma, voajerizma, egzibi-
cionizma, fetišizma i biseksualnosti
• Difuzija identiteta, mešana homoseksualna i heteroseksualna interesovanja
sa stabilnom orijentacijom jednog od dva
• Nedostatak integrisanog koncepta selfa i ljubavnika
• Primitivne odbrane, rascep i parcijalni objektni odnosi
• Kondenzovanje preedipalne agresije sa edipalnim konfliktima
Granična organizacija ličnosti (niži nivo)
Najteži oblik patologije ličnosti
• Difuzni identitet, parcijalni OR, primitivne odbrane, polarizovana interpretacija
• Uglavnom teža patologija graničnog, narcističnog, sadomazohističnog, para-
noidnog i shizotipalnog
• Značajno ograničen kapacitet za zaljubljivanje i stabilne odnose
• Pervazivna seksualna inhibicija, nemogućnost orgazma i odsustvo odgovora
na stimulaciju uopšte
• Primitivne fantazije vezane sa impulsima i strahom od agresije
• Traume su neutralizovale ranu sposobnost za senzualnu aktivaciju
• Fantazije u službi agresivnih impulsa sa vezanim strahovima destruktivne i
uzajamne invazije tela kao prototip seksualne intimnosti
Agresivni antisocijalni spektar
Ekstermniji sindrom u nižoj BPO
• Nemotivisana, ekscesivna nasilna agresija usmerena na ostale
• Bez kapaciteta za kajanje, brigu ili empatiju
• Bez kapaciteta za ljubav
• Seksualno ponašanje obrazovano oko sadističkih impulsa kao brutalni napad
na tuđu privatnost, fizičko zdravlje ili sam život
U patologiji ličnosti, osoba može svesno da veliča svoje specifično ponašanje. Zašto?

Zašto je predstavljanje antisocijalnih crta u filmovima i serijama uvek bilo toliko popularno?

Kakvo je ponašanje graničnog poremećaja ličnosti na društvenim mrežama?

U kojim slučajevima je poremećaj ličnosti ego-diston?

Zašto smo skloni tome da romantizujemo šablone ponašanja

i vezivanja u muzici koji bi inače bili indikatori patologije ličnosti?

Šta razlikuje zdravu ekstenziju selfa od selfobjekt dinamike?

Zašto partner ne treba istovremeno da bude terapeut?

• Slika na 1. slajdu: @victormosquera
• American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 5th ed. American Psychiatric Association, Washington, DC.
• Freud S (1914). Psychopathology of Everyday Life. In The Basic Writings of Sigmund Freud. The Modern Library, New York.
• Svrakic DM, Whitehead CA, Przybeck TR et al. (1993). Differential diagnosis of personality disorders by the seven-factor Temperament and Character Inventory. Archives of
General Psychiatry 50:991–999.
• Svrakic DM, Draganic S, Hill K et al. (2002). Temperament, character, and personality disorders: Etiologic, diagnostic, treatment issues. Acta Psychiatrica Scandinavica 106:189–
195.
• Svrakic DM, Divac-Jovanovic M (2018). The Fragmented Personality. Oxford University Press, New York.
• Lečić Toševski D, Draganić Gajić S (2014). Poremećaji ličnosti. U Psihijatrija: udžbenik za studente medicine. Medicinski fakultet, Beograd.
• Fox DJ (2015). Antisocial, Borderline, Narcissistic & Histrionic Workbook. PESI Publishing & Media, Wisconsin.
• Comer RJ (2015). Abnormal Psychology. 9th ed. Worth Publishers, New York.
• De Fruyt F, De Wiele LV, Van Heeringen C (2000). Cloninger’s psychobiological model of temperament and character and the Five-Factor Model of personality. Personality and
Individual Differences, 29(3), 441–452.
• Farmer RF, Goldberg LR (2008). A Psychometric Evaluation of the Revised Temperament and Character Inventory (TCI-R) and the TCI-140. Psychological assessment. 20. 281-
91. 10.1037/a0012934.
• Farmer RF, Goldberg LR (2008). Brain modules, personality layers, planes of being, spiral structures, and the equally implausible distinction between TCI-R “temperament” and
“character” scales: Reply to Cloninger (2008). Psychological Assessment, 20(3), 300–304.
• Cloninger CR (2008). The psychobiological theory of temperament and character: Comment on Farmer and Goldberg (2008). Psychological Assessment, 20(3), 292–299.
• Cloninger CR, Svrakic DM, Przybeck TR (1993). A psychobiological model of temperament and character. Archives of General Psychiatry 50:975–990.
• LeDoux JE, Brown R (2017). A higher-order theory of emotional consciousness. PNAS 114(10):E2016–E2025.
• Cloninger CR (1987). A systematic method for clinical description and classification of personality variants: A proposal. Archives of General Psychiatry 44: 573–588.
• Cloninger CR, Svrakic DM (2017). Personality disorders. In Sadock B, Sadock V, Ruiz P. (eds.), Kaplan & Sadock’s comprehensive textbook of psychiatry. 10th ed. Lipppincott,
Williams & Wilkins, Philadelphia and Baltimore.
• Svrakic NM, Svrakic DM, Cloninger CR (1996). A general quantitative theory of personality development: Fundamentals of a self-organizing psychobiological complex. Develop-
ment and Psychopathology 8:247–272.
• Moreno-Jiménez EP, Flor-García M, Terreros-Roncal J. et al. (2019) Adult hippocampal neurogenesis is abundant in neurologically healthy subjects and drops sharply in patients
with Alzheimer’s disease. Nat Med 25, 554–560.
• Klein M (1975). Love, Guilt and Reparation and Other Works 1921–1945. Karnac Books, London.
• Mitchell J (1986). The selected Melanie Klein. Penguin Books, London.
• Klein M (1932). The Psychoanalysis of Children. Groove Press, New York.
• Klein M (1961). Narrative of a Child Analysis. The International Psycho-analytical Library, 55:1-536.
• Kernberg OF (2015). Neurobiological correlates of object relations theory: The relationship between neurobiological and psychodynamic development. International Forum of
Psychoanalysis 24(1):38–46.
• Kitamura T, Ogawa SK, Roy DS et al. (2017). Engrams and circuits crucial for systems consolidation of a memory. Science 356(6333):73–78.
• Ashley J, Cordy B, Lucia D et al. (2018). Retrovirus-like Gag protein Arc1 binds RNA and traffics across synaptic boutons. Cell 172(1–2):262–274.
• Pastuzyn ED, Day CE, Kearns RB et al (2018). The neuronal gene arc encodes repurposed retrotransposon gag protein that mediates intercellular RNA transfer. Cell 172(1–
2):275–288.
• Panksepp J (1998). Affective neuroscience: The foundations of human and animal emotions. Oxford University Press, New York.
• Miettunen J, Kantojarvi L, Veijola J et al. (2006). International comparison of Cloninger’s temperament dimensions. Personality and Individual Differences 41:1515–1526.
• Kernberg OF (2016). What is personality? Journal of Personality Disorders 30(2):145–156.
• Divac-Jovanović M, Švrakic DM (2016). Granična ličnost i njena različita lica. Clio, Beograd, Srbija.
• Auchincloss E, Samberg, E (2012). Psychoanalytic terms and concepts. American Psychoanalytic Association and Yale University Press, New Haven and London.
• Lewis M, Ramsay D (2004). Development of self-recognition, personal pronoun use, and pretend play during the 2nd year. Child Dev. 2004 Nov-Dec;75(6):1821-31.
• Hart D, Matsuba, MK (2012). The development of self-knowledge. In S Vazire & TD Wilson (Eds.), The handbook of self-knowledge (pp. 7–21). Guilford Press, New York
• Stapel JC, van Wijk IC, Bekkering H, Hunnius S (2016). Eighteen-month-old infants show distinct electrophysiological responses to their own faces. Developmental Science. doi:
10.1111/desc.12437
• Friston K (2018). Am I Self-Conscious? (Or Does Self-Organization Entail Self-Consciousness?). Frontiers in psychology, 9, 579.
• Wiese W (2018). Toward a Mature Science of Consciousness. Frontiers in psychology, 9, 693.
• Markowitsch HJ, Staniloiu A (2011). Memory, autonoetic consciousness, and the self. Consciousness and Cognition, Volume 20, Issue 1, 2011, pages 16-39
• McAdams DP (2017). Self and identity. In Biswas-Diener R, Diener E (eds.), Noba textbook series: Psychology. Champaign, IL: DEF Publishers.
• Apps MA, Tsakiris M (2014). The free-energy self: a predictive coding account of self-recognition. Neuroscience and biobehavioral reviews, 41, 85–97.
• Aronson E, Wilson TD, Sommers SR (2019). Social Psychology. 10th ed. Pearson, New York.
• Piaget J, Gruber HE, Vonèche JJ (1977). The essential Piaget. Basic Books, New York.
• Kohut H (1971). The analysis of the self. International Universities Press, Madison, CT.
• Kohut H (2014). The Restoration of the Self. Reprint ed. University of Chicago Press, Illinois.
• Kohut H, Goldberg A (2013). How Does Analysis Cure? University of Chicago Press, Chicago and London.
• Conway MA, Pleydell-Pearce CW (2000). The construction of autobiographical memories in the self-memory system. Psychological Review 107(2):261–288.
• Conway MA, Pleydell-Pearce CW, Whitecross S.E (2001). The neuroanatomy of autobiographical memory: A slow cortical potential study of autobiographicamemory retrieval.
Journal of Memory and Language 45:493–524.
• Svoboda E, McKinnon MC, Levine B (2006). The functional neuroanatomy of autobiographical memory: A meta-analysis. Neuropsychologia 44(12): 2189–2208.
• Holland AC, Kensinger EA (2010). Emotion and autobiographical memory. Physics of Life Reviews 7(1):88–131.
• Kohlberg L (1973). The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment. Journal of Philosophy. 70 (18): 630–646.
• Kohlberg L (1981). Essays on Moral Development, Vol. I: The Philosophy of Moral Development. San Francisco, CA: Harper & Row.
• Kohlberg L (1983). Moral stages: a current formulation and a response to critics. Basel, NY: Karger.
• World Health Organization (2019). ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics (Version : 04 / 2019), 6D10 Personality disorder. Sa: https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/
http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f941859884
• Huprich SK (2015). Personality Disorders. American Psychological Association, Washington, DC.
• Heim AK, Westen D (2014). Theories of Personality and Personality Disorders. In Textbook of Personality Disorders. 2nd ed. American Psychiatric Publishing, Washington DC.
• David DO, Freeman A (2015) Overview of Cognitive-Behavioral Therapy of Personality Disorders. In Cognitive Therapy of Personality Disorders. 3rd ed. The Guilford Press, New
York and London.
• Beck AT, Davis DD, Freeman A (2015). Cognitive Therapy of Personality Disorders. 3rd ed. The Guilford Press, New York and London.
• Linehan MM (1993). Cognitive-behavioral treatment of borderline personality disorder. Guilford Press, New York.
• Bandura A (1986). Social Foundations of Thought and Action. Prentice-Hall, New Jersey.
• Mischel W (1990). Personality dispositions revisited and revisited: a view after three decades. In Handbook of Personality: Theory and Research. Guilford, New York.
• Josselyn SA, Tonegawa S (2020). Memory engrams: Recalling the past and imagining the future. Science 03 Jan 2020: Vol. 367, Issue 6473, eaaw4325 DOI: 10.1126/science.
aaw4325
• Young JE (2006). Young Schema Questionnaire–3. New York: Cognitive Therapy Center.
• Young JE, Klosko J, Weishaar ME (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. New York: Guilford Press.
• Division 12 American Psychological Association (2020). DIAGNOSIS: BORDERLINE PERSONALITY DISORDER, TREATMENT: DIALECTICAL BEHAVIOR THERAPY FOR BORDER-
LINE PERSONALITY DISORDER, sa: https://www.div12.org/treatment/dialectical-behavior-therapy-for-borderline-personality-disorder/
• Division 12 American Psychological Association (2020). TRANSFERENCE-FOCUSED THERAPY FOR BORDERLINE PERSONALITY DISORDER, sa: https://www.div12.org/treat-
ment/transference-focused-therapy-for-borderline-personality-disorder/
• Pretzer JL, Beck AT (2004). A Cognitive Theory of Personality Disorder. In Major Theories of Personality Disorder. 2nd ed. The Guilford Press, New York and London.
• Cloninger CR (2000). A practical way to diagnosis personality disorder: a proposal. J Pers Disord. 2000; 14(2):99-108.
• World Health Organization (2019). ICD-10 Version: 2019, Chapter V Mental and behavioural disorders, Disorders of adult personality and behaviour (F60-F69) Sa: https://icd.
who.int/browse10/2019/en#/F60-F69
• Yang M, Coid J, Tyrer P (2010). Personality pathology recorded by severity: National survey. The British Journal of Psychiatry 197:193–199.
• Klein M (1952). Some theoretical conclusions regarding the emotional life of the infant. Envy and gratitude and other works 1946–1963. Hogarth Press and the Institute of
Psycho-Analysis, New York.
• Mahler M, Pine F, Bergman A (1975). The psychological birth of a human infant. Basic Books, New York
• Mahler M (1972). Rapprochement subphase of the separation-individuation process. The Psychoanalytic Quarterly, 41(4), 487–506.
• Caligor E, Clarkin J (2010). An Object Relations Model of Personality and Personality Pathology.
• Kernberg OF, Caligor E (2005). A Psychoanalytic Theory of Personality Disorders. In M. F. Lenzenweger & J. F. Clarkin (Eds.), Major theories of personality disorder (p. 114–156).
Guilford Press.
• Champagne FA, Curley JP (2009). Epigenetic mechanisms mediating the long-term effects of maternal care on development. Neuroscience & Biobehavioral Reviews 33:593–
600.
• Erikson EH (1956). The Problem of Ego Identity. Journal of the American Psychoanalytic Association, 4(1), 56–121.
• Westen D, Cohen RP (1993). The self in borderline personality disorder: A psychodynamic perspective. In Z. V. Segal & S. J. Blatt (Eds.), The self in emotional distress: Cognitive
and psychodynamic perspectives (p. 334–368). Guilford Press.
• Kernberg OF (1995). Borderline Conditions and Pathological Narcissism. Jason Aronson, Maryland.
• Clarkin JF, Yeomans FE, Kernberg OF (2006). Psychotherapy for Borderline Personality. American Psychiatric Publishing, Washington DC.
• Kohut H, Wolf ES (1978). The disorders of the self and their treatment: An outline. International Journal of Psychoanalysis 59:413–425.
• Celani DP (2010). Fairbairn’s object relations theory in the clinical setting. Columbia University Press, New York.
• Faulkner W (1932). Light in August.
• Luby J, Belden A, Botteron K et al. (2013). The effects of poverty on childhood brain development: The mediating effect of caregiving and stressful life events. JAMA Pediatrics
167(12):1135–1142.
• Wong KM, Cloninger CR (2010). A Person-Centered Approach to Clinical Practice. Focus (American Psychiatric Publishing), 8(2), 199–215.
• Svrakic DM, Cloninger CR (2013). Psychobiological Model of Personality: Guidelines for Pharmacotherapy of Personality Disorder. Current Psychopharmacology. 2. 10.2174/2
211556002666131217000402.
• Garcia D, Rosenberg P (2016). The dark cube: dark and light character profiles. PeerJ, 4, e1675.
• Millon T (2011). Disorders of Personality: Introducing a DSM/ICD Spectrum from Normal to Abnormal, Third Edition. Wiley, New Jersey.
• Weissman MM (1993). The epidemiology of personality disorders: A 1990 update. Journal of Personality Disorders, Suppl 1, 44–62.
• Hare RD (2003). Manual for the Revised Psychopathy Checklist (2nd ed.). Multi-Health Systems, Ontario.
• Međedović J (2015). Nomološka mreža psihopatije. Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd.
• Kernberg OF (2012). The Inseparable Nature of Love and Aggression. American Psychiatric Publishing, Washington, DC.