K.

MARKS

PRILOG KRITICI
POLITIČKE EKONOMIJE
 K. Marx

PREDGOVOR KNJIZI

»PRILOG KRITICI POLITIČKE EKONOMIJE«

Sistem buržoaske ekonomije ja posmatram ovim redom:

kapital, zemljišno vlasništvo, najamni rad; država, vanjska
trgovina, svjetsko triište. Pod prvim trima rubrikama istra­
žujem ekonomske životne uslove triju velikih klasa na koje
se dijeli savremeno buržoasko društvo; povezanost ostalih
triju rubrika bije u oči. Prvi odjeljak prve knjige, koja ras­
pravlja o kapitalu, sastoji se iz sljedećih glava: 1) roba; 2)
novac ili prost promet; 3) kapital uopće. Prve dvije glave
čine sadržinu ove sveske. Cjelokupni materijal leži preda
mnom u obliku monografija koje sam s velikim prekidima,
u raznim periodima stavio na papir za sebe lično, a he za
Štampu; hoću li moći da ih sistematski obradim po navede­
nom planu, zavisiće od vanjskih okolnosti. .
Opći uvod, koji sam bio skicirao, izostavljam, jer mi se
pri temeljitijem razmišljanju čini da bi svako anticipiranje
rezultata koje tek treba dokazati bilo čitaocu na smetnji, i
što se čitalac koji uopće želi da me prati mora odlučiti da
se od pojedinačnog penje ka općem. Ali će zato nekolike
napomene u toku mojih vlastitih političkoekonomskih stu­
dija možda biti ovdje na svom mjestu.
Struka koju sam. studirao bilo je pravo, ali sam se nji­
me bavio samo kao sporednom disciplinom pored filozofije
i istorije. Godine 1842—1843, kao urednik »Rajnskih novina«,
našao sam se prvi put u neprilici da sam i ja morao govoriti
o takvozvanim materijalnim interesima. Prve povode da se
pozabavim ekonomskim pitanjima pružiše mi debate Rajn-
skog Landtaga o šumskim krađama i o parceliranju zemljiš­
nog posjeda, službena polemika koju je o prilikama mozel-
skih seljaka zapodjeo s »Rajnskim novinama« g. von Schap-
per, tadašnji oberprezident Rajnske oblasti, i najzad debate
o slobodnoj trgovini i zaštitnoj carini. S druge strane, u ono
vrijeme kada je dobra volja da se »pođe dalje« višestruko
nadmašivala poznavanje stvari, začuo se u »Rajnskim novi­
nama« odjek francuskog socijalizma i komunizma s lakim
filozofskim ikoloritom. Ja se izjasnih protiv tog diletantstva,
ali sam u isti mah u jednoj kontroverzi sa »Allgemeine Augs-
burger Zeitung« otvoreno priznao da mi moje dotadašnje
studije ne dopuštaju da se usudim dati kakav god vlastiti
sud o samoj sadržim francuskih pravaca. Štaviše, željno sam
iskoristio iluziju izdavača »Rajnskih novina« da će umje­
renijim držanjem lista moći da postignu to da ga mimoiđe
smrtna presuda, koja je nad njim već biia izrečena, da bih
se s pozornice javnosti povukao u sobu za učenje.
Prvi rad koji sam poduzeo radi rješavanja sumnja koje
me bijahu obrvale bio je kritički pregled Hegelove filo­
zofije prava, rad čiji je uvod izašao u »Deutsch-Franzosische
Jahrbucher«, izdatim u Parizu 1844. godine. Moje je istraži­
vanje, dovelo do rezultata da se ni pravni odnosi ni oblici
države ne mogu razumjeti ni iz sebe samih ni iz takozvanog
općeg razvitka ljudskog duha, nego da im je korijen, napro­
tiv, u materijalnim životnim odnosima čiju je cjelokupnost
Hegel, po primjeru Engleza i Francuza 18; vijeka, obuhvatio
imenom »građansko društvo«, a da se anatomija građanskog
društva mora tražiti u političkoj ekonomiji. Proučavanje ove
nauke, koje sam otpočeo u Parizu, produžio sam u Bruxel-
lesu, kamo se bijah preselio protjeran po naređenju g. Gui-
zota. Opći rezultat do kojeg sam došao i koji mi je, kad sam
već došao do njega, poslužio kao putokaz u mojim studija­
ma, može se ukratko ovako formulirati. U društvenoj proiz­
vodnji svoga života ljudi stupaju u određene, nužne odnose,
nezavisne od njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgova­
raju određenom stupnju razvitka njihovih materijalnih pro­
izvodnih snaga.. Cjelokupnost tih odnosa proizvodnje sači­
njava ekonomsku strukturu društva, realnu osnovu na kojoj
se diže pravna i politička nadgradnja i kojoj odgovaraju od­
ređeni oblici društvene svijesti. Način proizvodnje materijal-
nog života uvjetuje proces socijalnog, političkog i duhovnog
života uopće. Ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već obr­
nuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest. Na
izvjesnom stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proiz­
vodne snage društva u protivrječnost s postojećim odnosima
proizvodnje, ili, što je samo pravni izraz za to, s odnosima
vlasništva u čijem su se okviru dotle kretale. Iz oblika raz­
vijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove
čikove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije. S promje­
nom ekonomske osnove vrši se sporije ili brže prevrat čitave
ogromne nadgradnje. Pri posmatranju ovih prevrata mora
se uvijek razlikovati materijalni prevrat u ekonomskim uslo-
vima proizvodnje, koji se dade konstatirati s tačnošću pri­
rodnih nauka, od pravnih, političkih, religioznih, umjetničkih
ili filozofskih, ukratko, od ideoloških oblika u kojima ljudi
postaju svjesni toga sukoba i borbom ga rješavaju. Kao god
što neki individuum ne ocjenjujemo šta je po onome šta on
o sebi misli da jeste, tako ni o ovakvoj prevratnoj epohi ne
možemo stvarati sud iz njene svijesti, već naprotiv moramo
tu svijest da objašnjavamo iz protivrječnosti materijalnog
života, iz postojećeg sukoba među društvenim proizvodnim
snagama i odnosima proizvodnje. Nikada neka društvena
formacija ne propada prije no što budu razvijene sve proiz­
vodne snage za koje je ona dovoljno prostrana, i nikad novi,
viši odnosi proizvodnje ne nastupaju prije no što se mate-.
rijalni uvjeti njihove egzistencije nisu već rodili u krilu sa­
mog starog društva. Stoga čovječanstvo postavlja sebi uvijek
samo one zadatke koje može da riješi, jer kad tačnije pos-
matramo, uvijek ćemo naći da se sam zadatak rađa samo
ondje gdje materijalni uslovi za njegovo rješenje već postoje
ili se bar nalaze u procesu svoga nastajanja. U općim linija­
ma mogu se azijski, antički, feudalni i savremeni buržoaski
način proizvodnje označiti kao progresivne epohe ekonomske
društvene formacije. Buržoaski odnosi proizvodnje su po­
sljednji antagonistički oblik društvenog procesa proizvodnje,
antagonistički ne u smislu individualnog antagonizma, nego
antagonizma koji potiče iz društvenih životnih uslova indi­
viduuma, ali u isti mah proizvodne snage koje se razvijaju u
krilu buržoaskog društva stvaraju materijalne uslove za rje-
šenje toga antagonizma. Zato se s tom društvenom formaci­
jom završava predistorija ljudskog društva.
Friedrich Ertgels, s kojim sam, otkako je izašla njegova
genijalna skica kritike ekonomskih kategorija (u »Deutsch-
-Fronzôsisçhe Jahrbticher)«*, stalno razmjenjivao misli preko
pisama, došao je drugim putem (uporedi njegov Položaj
radničke klase u Engleskoj) do istog rezultata kao i ja, a
kada se s proljeća 1845. i on nastanio u Bruxellesu, odluči-
smo da zajednički izradimo svoje shvaćanje kao suprotnost
ideološkom shvaćanju njemačke filozofije, u stvari da se
obračunamo s nekadašnjom svojom filozofskom savješću.
Tu smo namjeru izveli u obliku kritike poslijehegelovske
filozofije. Rukopis, dva debela toma u osmini, bio je već
davno prispio u Vestfaliju, gdje je trebalo da bude izdat, kad
nam stiže vijest da izmijenjene okolnosti ne dopuštaju štam­
panje. Prepustismo rukopis glodarskoj kritici miševa, uto­
liko prije što smo glavnu svrnu bili postigli — sebi smo
stvari objasnili. Od razasutih radova u kojima smo u ono
vrijeme iznosili pred. publiku svoje poglede ulovom ili onom
pravcu pomenuću samo Manifest komunističke partije, koji
smo zajednički napisali Engels i ja, i Govor o slobodnoj trgo­
vini, koji sam ja objavio. Glavne tačke našeg shvaćanja prvi
put su naučno, mada samo polemički, nagoviještene u mome
spisu Bijeda filozofije, koji sam 1847. objavio protiv Proud-
hona. Štampanje moje njemački napisane rasprave Najam­
ni rad, u kojoj sam povezao u cjelinu predavanja koja sam
0 tom predmetu držao u briselskom Udruženju njemačkih
radnika, prekinuto je. februarskom revolucijom i mojim pri­
silnim udaljavanjem iz Belgije u vezi s njom.
Izdavanje »Novih rajnskih novina« 1848. i 1849. godine
1 događaji koji su poslije nastupili prekidoše moje ekonom­
ske studije, koje sam mogao produžiti tek u Londonu 1850.
godine. Ogroman materijal za istoriju političke ekonomije
koji je nagomilan u Britanskom muzeju, povoljna osmatrač-
nica (koju London predstavlja za posmatranje buržoaskog
društva, najzad novi stadij razvitka u koji je ono izgledalo
da ulazi s otkrivanjem kalifornijskog i australijskog zlata,
opredijeliše me da opet počnem sasvim od početka i da '
kritički prijeđem novi materijal. Ove su me studije djelo-
1
Vidi ovu knjigu str. 48. — Vr.
mice same od sebe odvele disciplinama koje su prividno sa­
svim udaljene od ekonomije, a na kojima sam morao pro­
baviti duže ili kraće vrijeme. Ali je vrijeme koje mi je staja­
lo na raspolaganju bilo naročito stješnjavano imperativnom
nužnošću da radim za svoje izdržavanje. Moja danas već
osmogodišnja saradnja u prvom englesko-američkom listu
»New-York Tribune« izazivala je, pošto se pravim novinskim
dopisništvom bavim samo izuzetno, vanrednu rascjepkanost
mojih studija. Međutim, članci o značajnim ekonomskim do­
gađajima u Engleskoj i na kontinentu zauzimali su toliki
dio mojih priloga da sam bio primoran da se dobro upo­
znam s praktičnim pojedinostima koje leže van oblasti po­
litičke ekonomije kao nauke.
Ova skica o toku mojih studija u oblasti političke eko­
nomije treba da dokaže samo to da su moja shvaćanja, ma
kako se o njima sudilo i ma koliko da su malo u skladu
sa interesiranim predrasudama vladajućih klasa, rezultat sa­
vjesnog i dugogodišnjeg istraživanja. Ali na ulazu u nauku,
kao na ulazu u pakao, mora se postaviti zahtjev:
Qui si convien lasciare ogni sospetto.
Ogni viltà convien che qui sia morta.
(Tu ne daj da te sumnja svlada.
Malodušje nelk ovdje umre svako.)
(Dante)
London, januara 1859.
Karl Marx "
Štampano u knjizi: K. Marx,
»Zur Kritik der Politischen
Okonomie«, Berlin 1859.
(Preveo MOSA PIJADE)
 ODJELJAK I

KAPITAL U O P S T E

Glava prva

ROBA

N a prvi pogled b u r ž o a s k o b o g a t s t v o pojavljuje s e k a o

o g r o m n a z b i r k a r o b a , a p o j e d i n a č n a r o b a k a o njegovo ele­
m e n t a r n o p o s t o j a n j e . S v a k a r o b a , m e đ u t i m , p r e d s t a v l j a se u
d v o s t r u k o m v i d u : upotrebne vrijednosti i razmjenske vrijed­
nosti.1
P o n a č i n u izražavanja e n g l e s k i h e k o n o m i s t a , r o b a j e p r i j e
svega »bilo koja s t v a r p o t r e b n a , k o r i s n a ili p r i j a t n a za život«,
p r e d m e t l j u d s k i h p o t r e b a , životno s r e d s t v o u n a j š i r e m smi­
slu riječi. Ovo p o s t o j a n j e r o b e k a o u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i po­
d u d a r a se s n j e n o m p r i r o d n o m , opipljivom egzistencijom. Pše­
n i c a je, n a p r i m j e r , p o s e b n a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t z a r a z l i k u
o d u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i p a m u k a , s t a k l a , h a r t i j e itd. Upo­
t r e b n a v r i j e d n o s t i m a s a m o v r i j e d n o s t z a u p o t r e b u i ostvaru­
je se samo u procesu potrošnje. Ista u p o t r e b n a vrijednost
m o ž e se različito i s k o r i s t i t i . I p a k , z b i r n j e n i h m o g u ć n i h pri­
m j e n a o b u h v a ć e n je u n j e n o m p o s t o j a n j u k a o s t v a r i sa od­
r e đ e n i m svojstvima. O n a j e o d r e đ e n a , dalje, n e s a m o kvali­
t a t i v n o nego i k v a n t i t a t i v n o . P r e m a svojoj p r i r o d n o j o s o b i n i .

1
Aristoteles, »De republica«, L. 1, c. 9 (edit. J. Bckkeri, Oxo-
nii 1837). Svaki predmet koji posjedujemo ima dvojaku upotrebu.
Jedna mu je svojstvena, druga nije. Na primjer, sandala sc upo­
trebljava za obuvanje i za razmjenu. I u jednom i u drugom slu­
čaju sandala je predmet upotrebe, j e r i onaj ko je razmijeni za
ono što mu je potrebno, za novac ili za hranu, upotrebljava je
kao sandalu. Ali ovo nije upotreba koja joj je svojstvena, j e r
sandala nije napravljena za to da bude predmet razmjene.

13
različite upotrebne vrijednosti imaju i različite mjere, na pri­
mjer mjerica pšenice, ris hartije, aršin platna itd.
Ma kakav bio društveni oblik bogatstva, upotrebne vri­
jednosti sačinjavaju uvijek njegovu sadržinu, u prvi mah in­
diferentnu prema tom obliku. Po ukusu pšenice ne može se
utvrditi ko ju je sijao: ruski kmet, francuski sitni seljak ili
•engleski kapitalist. Iako je predmet društvenih potreba, i sto-
•ga uključena u društvenu vezu, upotrebna vrijednost ipak ne
izražava društveni produkcioni odnos. Ova roba je, kao upo­
trebna vrijednost, npr. dijamant. Na dijamantu se ne može
primijetiti da je roba. Služi li kao upotrebna vrijednost, es­
tetski ili mehanički, na grudima lorete ili u ruci stakloresca,
«on je dijamant, a ne roba. Svojstvo upotrebne vrijednosti je
nužna pretpostavka za robu, dok je za upotrebnu vrijednost
-svojstvo robe indiferentna odredba. Upotrebna vrijednost u
ovoj indiferentnosti prema ekonomskoj odredbi oblika, tj.
upotrebna vrijednost kao upotrebna vrijednost, leži van kru­
ga razmatranja političke ekonomije.2 U njen krug upotrebna
yrijednost ulazi samo ondje gdje je ona odredba oblika. Ne­
posredno je upotrebna vrijednost materijalna baza na kojoj
•se predstavlja određeni ekonomski odnos — razmjenska vri­
jednost.
Razmjenska vrijednost se pojavljuje prije svega kao
kvantitativni odnos u kojem su upotrebne vrijednosti jedna
s drugom razmjenljive. U takvom odnosu one sačinjavaju
istu razmjenljivu veličinu. Tako 1 tom Propercija i 8 unca
burmuta mogu biti iste razmjenske vrijednosti i pored sa­
svim različitih upotrebnih vrijednosti duvana i elegije. Kao
razmjenska vrijednost, neka upotrebna vrijednost vrijedi ta­
man koliko i druga, samo ako postoji u pravoj količini. Raz­
mjenska vrijednost jedne palate može se izraziti u određenom
%roju kutija masti za obuću. Obrnuto, londonski fabrikanti
masti za obuću izrazili su razmjensku vrijednost gomila svo­
jih kutija u palatama. Dakle, potpuno indiferentno prema
.svom prirodnom načinu egzistiranja i bez obzira na specifič-
-nu prirodu, potrebe zbog koje jesu upotrebne vrijednosti, ro­
be se u određenim količinama izjednačuju, nadomještaju jed­
na drugu u razmjeni, važe kao ekvivalenti i tako predstavljaju
isto jedinstvo i pored svog šarolikog izgleda.
5
To je razlog što njemački kompilatori obrađuju con amore
[s ljubavlju], upotrebnu vrijednost, fiksiranu pod imenom »do-
bro«. Vidi na primjer L. Stein, «System der Staatswissenchaft«f
:i. I, odjeljak o »dobrima«. Razumna obavještenja o »dobrima«
treba tražiti u »Uputstvima za poznavanje robe«.
14
Upotrebne vrijednosti su neposredno životna sredstva.
Ali, obrnuto, i sama ova životna sredstva su proizvodi dru­
štvenog života, rezultat utrošene ljudske životne snage, opred-
mećeni rad. Kao materijalizacija društvenog rada, sve su robe
kristalizacija istog jedinstva. Potrebno je sada razmotriti od­
ređeni karakter ovog jedinstva, tj. rada koji se predstavlja u
razmjenskoj vrijednosti.
Pretpostavimo da su 1 unca zlata, 1 tona gvožđa, 1 kvar-
ter pšenice i 20 aršina svile razmjenske vrijednosti iste ve­
ličine. Kao takvi ekvivalenti, u kojima je izbrisana kvalita­
tivna razlika njihovih upotrebnih vrijednosti, oni predstavlja­
ju podjednak volumen istog rada. Rad koji se u njima rav­
nomjerno opredmećuje mora i sam biti jednoobrazan, bez-
različan, prost rad, za koji je isto tako indiferentno da li se
pojavljuje u zlatu, gvožđu, pšenici ili svili, kao što je za ki-
seonik indiferentno da li se pojavljuje u rđi gvožđa, atmosfe­
ri, soku od grožđa ili u ljudskoj krvi. Ali kopati zlato, vaditi
gvožđe iz rudnika, sijati pšenicu i tkati svilu su kvalitativno
različite vrste rada. U stvari, ono što se predmetski pojavlju­
je kao različitost upotrebnih vrijednosti, pojavljuje se pro­
cesno kao različitost u djelatnosti koja stvara te upotrebne
vrijednosti. Indiferentan prema posebnoj materiji upotreb­
nih vrijednosti, rad koji stvara razmjensku vrijednost indi­
ferentan je i prema posebnom obliku samog rada. Razne upo­
trebne vrijednosti su, dalje, proizvodi djelatnosti raznih in­
dividua, dakle rezultat individualno različitih radova. Ali kao
razmjenske vrijednosti one predstavljaju jednak, bezrazličan
rad, tj. rad u kome iščezava individualnost onih koji rade.
Rad koji stvara razmjensku vrijednost je, stoga, apstraktno
opšti rad.
Ako su 1 unca zlata, 1 tona gvožđa, 1 kvarter pšenice i
20 aršina svile razmjenske vrijednosti iste veličine ili ekviva­
lenti, onda su 1 unca zlata, -/a tone gvožđa, 3 bušela pšenice
i 5 aršina svile razmjenske vrijednosti potpuno različitih ve­
ličina, i ova kvantitativna razlika je jedina razlika koju su,
kao razmjenske vrijednosti, uopšte u stanju da ispolje. Kao
razmjenske vrijednosti razne veličine, one predstavljaju veće
ili manje kvantume onog prostog, jednoobraznog, apstraktno
opšteg rada koji sačinjava supstanciju razmjenske vrijednosti.
Postavlja se pitanje: kako da se mjere ovi kvantumi? Ili, šta-
više, postavlja se pitanje: koje je kvantitativno postojanje sa­
mog tog rada, jer veličinske razlike robâ kao razmjenskih vri­
jednosti samo su veličinske razlike rada koji je u njima opred-
mećen. Kao što je vrijeme kvantitativno postojanje kretanja,
tako je radno vrijeme kvantitativno postojanje rada. Različi­
tost njegovog sopstvenog trajanja je jedina razlika koju on
15
 m o ž e d a ispolji, u z p r e t p o s t a v k u d a j e njegov kvalitet d a t . K a o
r a d n o vrijeme, r a d dobij a svoje m j e r i l o u p r i r o d n i m m j e r a m a
v r e m e n a : času, d a n u , s e d m i c i itd. R a d n o v r i j e m e j e živo po­
s t o j a n j e r a d a , i n d i f e r e n t n o p r e m a n j e g o v o m obliku, njegovoj
s a d r ž i n i i njegovoj i n d i v i d u a l n o s t i ; o n o je njegovo živo po­
s t o j a n j e k a o k v a n t i t a t i v n o p o s t o j a n j e k o j e i s t o v r e m e n o sadr­
ži svoju i m a n e n t n u m j e r u . R a d n o v r i j e m e o p r e d m e ć e n o u
upotrebnim vrijednostima robâ je supstancija koja ih čini
r a z m j e n s k i m v r i j e d n o s t i m a , t e stoga r o b a m a , i u j e d n o m j e r i
n j i h o v u o d r e đ e n u veličinu v r i j e d n o s t i . O d g o v a r a j u ć e k o l i č i n e
različittfi u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i u k o j i m a je o p r e d m e ć e n o
i s t o r a d n o v r i j e m e j e s u ekvivalenti, ili, sve su u p o t r e b n e vri­
j e d n o s t i ekvivalenti u p r o p o r c i j a m a u k o j i m a s a d r ž e i s t o
u t r o š e n o , o p r e d m e ć e n o r a d n o vrijeme. K a o r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t , sve r o b e su s a m o o d r e đ e n e m j e r e ščvrsnutog radnog
vremena.
Da bi se razumjelo određivanje razmjenske vrijednosti
r a d n i m v r e m e n o m , n e s m i j u s e gubiti i z vida slijedeći osnov­
n i m o m e n t i : svođenje r a d a n a p r o s t , t a k o reći b e s k v a l i t e t a n
r a d ; specifičan n a č i n p o k o m e j e r a d koji s t v a r a r a z m j e n s k u
v r i j e d n o s t , koji, d a k l e , p r o i z v o d i r o b e , društveni rad; n a j z a d ,
r a z l i k a i z m e đ u r a d a u k o l i k o s u njegov r e z u l t a t u p o t r e b n e
v r i j e d n o s t i i r a d a u k o l i k o su njegov r e z u l t a t r a z m j e n s k e vri­
jednosti.
D a b i s e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i r o b a m j e r i l e r a d n i m vre­
m e n o m koje j e s a d r ž a n o u n j i m a , m o r a j u s e r a z n e v r s t e r a d a
svesti n a bezrazličan, j e d n o o b r a z a n , p r o s t r a d , u k r a t k o n a r a d
k o j i je k v a l i t a t i v n o isti i stoga se razlikuje s a m o kvantita­
tivno.
Ovo svođenje pojavljuje se k a o a p s t r a k c i j a , ali to je ap­
s t r a k c i j a k o j a se s v a k o d n e v n o vrši u d r u š t v e n o m p r o c e s u
p r o i z v o d n j e . R a s t v a r a n j e svih r o b a u r a ù n o v r i j e m e n i j e veća
a p s t r a k c i j a , ali i s t o v r e m e n o n i m a n j e r e a l n a o d r a s t v a r a n j a
svih o r g a n s k i h tijela u v a z d u h . R a d koji je t a k o i z m j e r e n vre­
m e n o m n e pojavljuje s e u s t v a r i k a o r a d r a z n i h s u b j e k a t a ,
v e ć se, n a p r o t i v , r a z n e i n d i v i d u e k o j e r a d e pojavljuju k a o
p u k i o r g a n i tog r a d a . Ili, r a d , k a k o se p r e d s t a v l j a u r a z m j e n ­
s k i m v r i j e d n o s t i m a , m o g a o bi se izraziti k a o opšte ljudski
rad. Ova a p s t r a k c i j a o p š t e l j u d s k o g r a d a postoji u p r o s j e č ­
n o m r a d u koji m o ž e d a vrši s v a k a p r o s j e č n a i n d i v i d u a d a t o g
d r u š t v a , a s a s t o j i se iz o d r e đ e n o g p r o d u k t i v n o g t r o š e n j a čo­
vječjeg mišića, nerva, m o z g a itd. To je prost r a d 3 u k o m e se
s v a k a p r o s j e č n a i n d i v i d u a m o ž e o b u č i t i i koji o n a m o r a d a
* »Unskilled labour« nazivaju ga engleski ekonomisti.
16
obavlja u j e d n o m ili d r u g o m obliku. S a m k a r a k t e r ovog p r o ­
sječnog r a d a je različit u p o j e d i n i m z e m l j a m a i u p o j e d i n i m
k u l t u r n i m e p o h a m a , ali se javlja k a o d a t u s v a k o m postoje­
ć e m d r u š t v u . P r o s t r a d sačinjava d a l e k o n a j v e ć u m a s u cje^
lokupnog r a d a buržoaskog društva, kako se možemo uvjeriti
iz s v a k e s t a t i s t i k e . Ako A u t o k u 6 č a s o v a p r o i z v o d i gvožđe,
a u t o k u 6 časova p l a t n o , d o k B t a k o đ e u t o k u 6 časova proiz­
vodi gvožđe, a u t o k u 6 č a s o v a p l a t n o , ili a k o A u t o k u 12
č a s o v a proizvodi gvožđe, a B u t o k u d v a n a e s t časova p l a t n o ,
očigledno je da je to s a m o različita p r i m j e n a istog r a d n o g
v r e m e n a . Ali k a k o stoji sa složenim r a d o m koji se uzdiže iz­
n a d p r o s j e č n o g nivoa k a o r a d višeg i n t e n z i t e t a , veće specifič­
n e težine? T a k a v s e r a d r a s t v a r a u sastavljen p r o s t r a d , p r o s t
r a d n a višoj potenciji, t a k o d a je, n a p r i m j e r , j e d a n d a n slo­
ženog r a d a j e d n a k t r i m a d a n i m a p r o s t o g r a d a . Z a k o n i k o j i
r e g u l i š u ovo s p r o v o đ e n j e n e s p a d a j u j o š o v a m o . Ali j e j a s n o
d a s e svođenje vrši: j e r , k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t , p r o i z v o d
najsloženijeg r a d a je u o d r e đ e n o j p r o p o r c i j i ekvivalent p r o ­
izvoda p r o s t o g p r o s j e č n o g r a d a , d a k l e j e d n a k o d r e đ e n o j ko­
ličini tog p r o s t o g r a d a .
Određivanje razmjenske vrijednosti r a d n i m vremenom,
p r e t p o s t a v l j a , dalje, da je u o d r e đ e n o j r o b i , na p r i m j e r U
j e d n o j t o n i gvožđa, o p r e d m e ć e n a jednaka količina r a d a , b e z
o b z i r a na to da li je to r a d A-a ili B-a, ili da r a z n e i n d i v i d u e
upotrebljavaju istu količinu radnog vremena za proizvodnju
iste, k v a l i t a t i v n o i k v a n t i t a t i v n o o d r e đ e n e u p o t r e b n e vrijeđ-
n d s t i . D r u g i m riječima, p r e t p o s t a v l j a s e d a j e r a d n o v r i j e m e
s a d r ž a n o u n e k o j r o b i r a d n o v r i j e m e k o j e je potrebno za
n j e n u proizvodnju, t j . r a d n o v r i j e m e koje s e iziskuje d a b i
s e p o d d a t i m o p š t i m u s l o v i m a p r o i z v o d n j e p r o i z v e o n o v pri­
m j e r a k iste robe.
Uslovi r a d a koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t , k a k o p r o ­
izlaze iz analize r a z m j e n s k e vrijednosti, j e s u društvene odred­
be r a d a ili o d r e d b e društvenog rada, ali ne n a p r o s t o d r u š t v e ­
n o g , već d r u š t v e n o g n a p o s e b a n n a č i n . T o j e j e d n a specifična
v r s t a d r u š t v e n o s t i . Prije svega, b e z r a z l i č n a p r o s t o s t r a d a je­
s t e jednakost r a d o v a različitih individua, u z a j a m n o dovođe­
n j e u vezu njihovih r a d o v a k a o j e d n a k i h r a d o v a , i to stvar­
n i m s v o đ e n j e m svih r a d o v a n a i s t o v r s t a n r a d . U k o l i k o s e
predstavlja u razmjenskim vrijednostima, r a d svake individue
i m a ovaj d r u š t v e n i k a r a k t e r j e d n a k o s t i i p r e d s t a v l j a se u raz-
m j e n s k o j v r i j e d n o s t i s a m o u k o l i k o je, k a o j e d n a k , d o v e d e n u
o d n o s s a r a d o m svih o s t a l i h individua.
Dalje, u r a z m j e n s k o j v r i j e d n o s t i pojavljuje se r a d n o vri­
j e m e s v a k e i n d i v i d u e n e p o s r e d n o k a o opšte radno vrijerm, a
ovaj opšti k a r a k t e r p o j e d i n a č n o g r a d a k a o njegov društveni
i Prilog kritici političke ekonomije 17
 karakter. U r a z m j e n s k o j v r i j e d n o s t i p r e d s t a v l j e n o r a d n o vri­
j e m e j e r a d n o v r i j e m e p o j e d i n c a , ali p o j e d i n c a koji s e n e
razlikuje o d d r u g i h p o j e d i n a c a , d a k l e svih p o j e d i n a c a u k o l i k o
vrše j e d n a k r a d , uslijed čega r a d n o v r i j e m e koje s e z a p r o ­
izvodnju o d r e đ e n e r o b e iziskuje od j e d n o g j e s t e potrebno
r a d n o v r i j e m e koje b i s v a k o d r u g i u p o t r i j e b i o z a p r o i z v o d n j u
i s t e r o b e . T o j e r a d n o v r i j e m e p o j e d i n c a , njegovo r a d n o v r i ­
j e m e , ali s a m o k a o s v i m a z a j e d n i č k o r a d n o vrijeme, z a koje
j e stoga i n d i f e r e n t n o čije j e r a d n o v r i j e m e . K a o o p š t e r a d n o
v r i j e m e o n o se p r e d s t a v l j a u n e k o m o p š t e m proizvodu, u ne­
k o m opštem ekvivalentu, u n e k o j o d r e đ e n o j količini opred-
m e ć e n o g r a d n o g v r e m e n a k o j a se, i n d i f e r e n t n a p r e m a o d r e ­
đ e n o m obliku u p o t r e b n e vrijednosti u k o m e se neposredno
pojavljuje k a o p r o i z v o d n e k o g p o j e d i n c a , m o ž e p o volji p r e ­
vesti u bilo koji d r u g i oblik u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i u k o m e
s e p r e d s t a v l j a k a o p r o i z v o d svakog d r u g o g p o j e d i n c a . O n a j e
društvena veličina s a m o k a o t a k v a opita veličina. Da bi i m a o
za rezultat razmjensku vrijednost, r a d pojedinca m o r a imati
za r e z u l t a t opiti ekvivalent, t j . p r e d s t a v l j a n j e r a d n o g vreme­
n a p o j e d i n c a k a o o p š t e g r a d n o g v r e m e n a ili p r e d s t a v l j a n j e
opšteg radnog vremena kao radnog vremena pojedinca. To je
î s t o k a o k a d b i r a z n e i n d i v i d u e svoje r a d n o v r i j e m e bacile n a
g o m i l u i r a z n e količine r a d n o g v r e m e n a koje im zajednički
s t o j e na r a s p o l a g a n j u p r e d s t a v i l e u r a z n i m u p o t r e b n i m vri­
jednostima. R a d n o vriieme pojedinca je tako u stvari ono
r a d n o v r i j e m e k o j e j e d r u š t v u p o t r e b n o r a d i p r o i z v o d n j e od­
r e đ e n e , u p o t r e b n e vrijednosti, t j . r a d i zadovoljenja o d r e đ e n e
p o t r e b e . Ali o v d i e je riječ s a m o o specifičnom o b l i k u u k o m e
r a d dobija d r u š t v e n i k a r a k t e r . O d r e đ e n o r a d n o v r i j e m e prel-
ca o p r e d m e ć u j e se. na p r i m j e r , u 100 funti l a n e n o g p r e d i v a .
P r e t p o s t a v i m o da 100 a r š i n a p l a t n a , p r o i z v o d t k a č a , p r e d s t a v ­
lja i s t u količinu r a d n o g v r e m e n a . U k o l i k o o b a ova p r o i z v o d a
p r e d s t a v l j a j u j e d n a k u količinu o p š t e g r a d n o g v r e m e n a i uko­
l i k o su stoga ekvivalenti za svaku u p o t r e b n u v r i j e d n o s t k o i a
s a d r ž i isto t o l i k o r a d n o g v r e m e n a , oni su j e d a n za d r u e o g ek­
vivalenti. S a m o t i m e š t o s e r a d n o v r i j e m e p r e l c a i r a d n o vri­
j e m e t k a č a p r e d s t a v l j a m k a o o p š t e r a d n o v r i j e m e , a njihovi
proizvodi stoga k a o o p š t i ekvivalenti, r a d t k a č a za p r e l c a i
r a d pre'ca za tkača postaie ovdie rad jednog za r a d drueog,
tf. d r u š t v e n o p o s * o i a n i e njihovih r a d o v a za obojicu. N a p r o ­
tiv, u s e o s k o p a t r i i a r h a l n o j i n d u s t r i j i , gdje su p r e l a c i t k a č
živjeli p o d i s t i m k r o v o m , p d i e j e ženski dio p o r o d i c e n r e o ,
a m u š k i t k a o , i to za s o p s t v e n e n o t r e b e p o r o d i c e , p r e d i v o i
p l a t n o su bili društveni nrnîzvodi. a p r e d e n j e i t k a n i e dru­
štveni r a d o v i u okviru p o r o d i c e . Ali n i i h o v d r u š t v e n i k a r a k t e r
n i j e s e s a s t o j a o u t o m e š t o s e p r e d i v o k a o o p š t i ekvivalent
18
razmjenjivalo z a p l a t n o k a o o p š t i ekvivalent, n i t i š t o s u o b o j e
m e đ u s o b n o r a z m j e n j i v a n i k a o e k v i p o l e n t n i i ekvivalentni iz­
r a z i istog o p š t e g r a d n o g v r e m e n a . P o r o d i č n a p o v e z a n o s t je,
n a p r o t i v , s v o j o m p r i r o d n o m p o d j e l o m r a d a u d a r a l a proizvo­
d u r a d a svoj osobiti d r u š t v e n i p e č a t . Ili u z m i m o n a t u r a l n e
u s l u g e i n a t u r a l n a d a v a n j a S r e d n j e g vijeka. O d r e đ e n i r a d o v i
p o j e d i n a c a u s v o m n a t u r a l n o m obliku, p o s e b n o s t a ne op-
š t o s t r a d a , čine ovdje d r u š t v e n u vezu. Ili u z m i m o , najzad,
zajednički r a d u n j e g o v o m p r v o b i t n o m o b l i k u k a k a v nalazi­
m o n a p r a g u istorije svih k u l t u r n i h n a r o d a . 4 Ovdje d o dru­
š t v e n o g k a r a k t e r a r a d a očigledno n e dolazi t i m e š t o r a d po­
j e d i n c a dobija a p s t r a k t a n oblik o p š t o s t i ili njegov proizvod
o b l i k o p š t e g ekvivalenta. Zajednica, k o j a j e p r e t p o s t a v k a p r o ­
izvodnje, s p r e č a v a da r a d p o j e d i n c a b u d e p r i v a t a n r a d , a nje­
gov proizvod p r i v a t a n p r o i z v o d i dovodi, štaviše, do toga da
s e p o j e d i n a č n i r a d pojavljuje n e p o s r e d n o k a o funkcija č l a n a
d r u š t v e n o g o r g a n i z m a . Za r a d koji se p r e d s t a v l j a u razmjen­
skoj v r i j e d n o s t i p r e t p o s t a v l j a s e d a j e r a d izolovanog poje­
d i n c a . D r u š t v e n i m p o s t a j e t i m e š t o u z i m a oblik svoje n e p o ­
s r e d n e s u p r o t n o s t i , oblik a p s t r a k t n e o p š t o s t i .
Z a r a d koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t k a r a k t e r i s t i č n o
j e , n a p o s l i j e t k u , š t o se d r u š t v e n i o d n o s lica u n e k u r u k u p r e d ­
stavlja izopačeno, n a i m e k a o d r u š t v e n i o d n o s stvari. S a m o
u k o l i k o se j e d n a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t d o v e d e u vezu s d r u ­
g o m k a o r a z m j e n s k a vrijednost, d o v e d e n j e u m e đ u s o b n u vezu
r a d r a z n i h lica k a o j e d n a k i o p š t i r a d . Ako je, stoga, i s p r a v n o
r e ć i d a j e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t o d n o s i z m e đ u lica 5 , o n d a s e
m o r a dodati: odnos skriven pod materijalnim omotačem. K a o
š t o funta gvožđa i f u n t a zlata p r e d s t a v l j a j u isti k v a n t u m težine
i p o r e d svojih različitih fizičkih i h e m i j s k i h o s o b i n a , t a k o i s t o
dvije u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i r o b a u k o j i m a j e s a d r ž a n o i s t o
* Smiješna je predrasuda, proširena u posljednje vrijeme,
da je oblik prvobitne zajedničke svojine specifično slovenski ili
čak isključivo ruski oblik. To je praoblik koji možemo naći kod
Rimljana, Germana, Kelta; čitava kolekcija njenih raznovrsnih
uzoraka, i a k o delimično u ostacima, nalazi se još uvijek kod
Indijaca. Detaljniji studij azijskih, a posebno indijskih oblika
zajedničke svojine, pokazao bi kako iz različitih oblika prvobitne
zajedničke svojine proizlaze razni oblici njenog raspadanja. Tako
se, na primjer, razni originalni tipovi rimske i germanske privatne
svojine mogu da izvedu iz raznih oblika indijske zajedničke svo­
jine.
5
»La Richezza è u n a ragione tra due persone.« (Bogatstvo
je odnos između dva lica.) Galiani, »Della Moneta«, p. 221, u I I I
t o m u zbornika »Scrittori classici italiani di Economia Politica.«
P a r t e Modema. Milano 1803, izd. Cus.todi.
2» 19
r a d n o v r i j e m e p r e d s t a v l j a j u istu razmjensku vrijednost. Raz-
m j e n s k a v r i j e d n o s t s e n a taj n a č i n pojavljuje k a o d r u š t v e n a
o d r e đ e n o s t u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i , k a o o d r e đ e n o s t k o j a im.
p r i p a d a k a o s t v a r i m a i uslijed k o j e se o n e u p r o c e s u r a z m j e ­
ne nadomještaju u određenim kvantitativnim odnosima, čine
ekvivalente, k a o š t o s e j e d n o s t a v n e h e m i j s k e m a t e r i j e spaja­
ju u o d r e đ e n i m k v a n t i t a t i v n i m o d n o s i m a , čine h e m i j s k e ekvi­
v a l e n t e . S a m o n a v i k a svakidašnjeg života čini d a izgleda t r i ­
vijalno, p o sebi razumljivo, d a d r u š t v e n i p r o d u k c i o n i o d n o s
u z i m a oblik p r e d m e t a , t a k o d a s e o d n o s lica u n j i h o v o m r a d u
p r e d s t a v l j a , o b r n u t o , k a o o d n o s u k o m e s t o j e stvari m e đ u ­
s o b n o i p r e m a licima. U r o b i je ova mistifikacija j o š vrlo jed­
n o s t a v n a . S v a k o m e m a n j e ili više l e b d i p r e d o č i m a d a j e od­
n o s r o b a kao razmjenskih vrijednosti, o b r n u t o , odnos lica
p r e m a njihovoj u z a j a m n o j p r o i z v o d n o j d j e l a t n o s t i . U v i š i m
p r o d u k c i o n i m o d n o s i m a n e s t a j e ovaj p r i v i d j e d n o s t a v n o s t i .
Sve iluzije m o n e t a r n o g s i s t e m a p o t i č u o t u d a š t o s e n a n o v c u
n e vidi d a p r e d s t a v l j a d r u š t v e n i p r o d u k c i o n i o d n o s , istina u
obliku neke p r i r o d n e stvari s određenim osobinama. Kod mo­
dernih ekonomista, koji se prezrivo podsmjehuju iluzijama
m o n e t a r n o g s i s t e m a , izbija ista iluzija č i m p o č n u d a s e b a v e
višim ekonomskim kategorijama, na primjer kapitalom. Ona
izbija i z n a i v n o g č u đ e n j a k a d s e o d j e d a n p u t pojavi k a o d r u ­
š t v e n i o d n o s o n o š t o s u m a l o č a s mislili d a i m a j u p r e d s o b o m
k a o g r u b u stvar, a z a t i m i h o p e t d r a ž i k a o s t v a r o n o š t o s u
t e k bili u t v r d i l i k a o d r u š t v e n i o d n o s .
B u d u ć i d a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t r o b a u s t v a r i nije n i š t a
drugo do međusobni odnos radova pojedinaca kao jednakih
i o p š t i h , n i š t a d r u g o d o p r e d m e t n i izraz j e d n o g s p e c i f i č n a
d r u š t v e n o g o b l i k a r a d a , t a u t o l o g i j a j e reći d a j e r a d jedim
izvor r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , a stoga i b o g a t s t v a u k o l i k o se
o v o sastoji o d r a z m j e n s k i h vrijednosti. I s t a j e t a u t o l o g i j a k a d
s e k a ž e d a p r i r o d n a m a t e r i j a k a o t a k v a n e m a r a z m j e n s k e vri­
j e d n o s t i 6 j e r ne s a d r ž i r a d , i da r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t kao-
t a k v a n e s a d r ž i p r i r o d n u m a t e r i j u . Ali k a d Viljem P e t i n a z i v a
»rad o c e m , a z e m l j u m a j k o m bogatstva«, ili k a d e p i s k o p Ber-
kli p i t a »nisu li č e t i r i e l e m e n t a i l j u d s k i r a d u n j i m a p r a v i
8
»U svom p r i r o d n o m stanju materija je uvijek lišena v n -
• Jitdnosti.« Mac Culloch, «Discours s u r l'origine de l'économie po­
litique etc.», traduit p a r Prévost, Genève 1825, p. 57. Iz toga se
vidi koliko visoko stoji čak i jedan Mac Culloch iznad fetišizma
njemačkih »mislilaca« koji proglašavaju »materiju« i još pola tu­
ceta koječega ostalog elementima vrijednosti. Uporedi, na p r i m ­
jer, L. Stein, 1. c, t. I. str. 110.
20
i z v o r b o g a t s t v a « 7 , ili k a d A m e r i k a n a c K u p e r p o p u l a r n o objaš­
n j a v a : »Oduzmi o d j e d n o g h l j e b a n a n j e m u izvršen r a d , r a d
p e k a r a , m l i n a r a , f a r m e r a itd., š t a o n d a ostaje? N e k o l i k o
s j e m e n k i koje divlje r a s t u i koje su bez ikakve k o r i s t i za
l j u d s k u u p o t r e b u « 8 , t a d a k o d svih ovih r a z m a t r a n j a nije ri­
j e č o a p s t r a k t n o m r a d u k a o izvoru r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i ,
v e ć o k o n k r e t n o m r a d u k a o izvoru m a t e r i j a l n o g b o g a t s t v a ,
u k r a t k o o r a d u u k o l i k o p r o i z v o d i u p o t r e b n e vrijednosti. T i m e
što je upotrebna vrijednost robe pretpostavljena, pretpostav­
l j e n a je i p o s e b n a k o r i s n o s t , o d r e đ e n a c j e l i s h o d n o s t u n j u
u t r o š e n o g r a d a , ali t i m e j e s a s t a n o v i š t a r o b e i s t o v r e m e n o is-
c r p e n o i svako u z i m a n j e u obzir r a d a k a o k o r i s n o g r a d a . Na
h l j e b u k a o u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i i n t e r e s u j u n a s njegove oso­
b i n e kao sredstva ishrane, a nipošto radovi farmera, mlinara,
p e k a r a itd. Ako bi uslijed n e k o g p r o n a l a s k a o t p a l o 19/20 ovih
r a d o v a , hljeb bi vršio i s t u u l o g u k a o i r a n i j e . K a d a bi h l j e b
p a d a o gotov s n e b a , o n t i m e n e b i izgubio n i j e d a n a t o m svoje
u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i . Dok s e r a d koji s t v a r a r a z m j e n s k u vri­
j e d n o s t o s t v a r u j e u j e d n a k o s t i r o b a k a o o p š t i h ekvivalenata,
r a d k a o c j e l i s h o d n a p r o i z v o d n a d j e l a t n o s t o s t v a r u j e se u ne­
i z m j e r n o j r a z n o l i k o s t i svojih u p o t r e b n i h vrijednosti. Dok j e
r a d koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t apstraktno opšti i jed­
nak r a d , r a d koji s t v a r a u p o t r e b n u v r i j e d n o s t j e k o n k r e t a n
i p o s e b a n r a d , koji se po o b l i k u i m a t e r i j i cijepa u b e s k r a j n o
različite vrste rada.
i- P o g r e š n o je reći da je r a d , u k o l i k o s t v a r a u p o t r e b n e vri­
j e d n o s t i , jedini izvor od njega s t v o r e n o g , n a i m e m a t e r i j a l n o g
bogatstva. Pošto je on djelatnost prilagođavanja materije za
o v u ili o n u s v r h u , m a t e r i j a m u j e p o t r e b n a k a o p r e t p o s t a v ­
k a . U različitim u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a je p r o p o r c i j a iz­
m e đ u r a d a i p r i r o d n e m a t e r i j e v e o m a različita, ali u p o t r e b n a
v r i j e d n o s t uvijek sadrži n e k i p r i r o d n i s u p s t r a t . K a o cjelishod­
n a d j e l a t n o s t p r i l a g o đ a v a n j a p r i r o d e u o v o m ili o n o m obliku,
r a d j e p r i r o d n i uslov l j u d s k e egzistencije, o d svih socijalnih
o b l i k a nezavisan uslov izmjene m a t e r i j e i z m e đ u čovjeka i pri­
r o d e . N a s u p r o t t o m e , r a d koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t
j e specifično d r u š t v e n i oblik r a d a . N a p r i m j e r , k r o j a č k i r a d
u svojoj m a t e r i j a l n o j o d r e đ e n o s t i k a o p o s e b n a p r o i z v o d n a
d j e l a t n o s t p r o i z v o d i k a p u t , ali n e r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t ka­
p u t a . Ovu p o s l j e d n j u r a d n e p r o i z v o d i k a o k r o j a č k i r a d , već
7
Berkeley, »The Querist«. London 1750. »VVhether the four
«lements, and man's labour therein, be not the true source of
. wealth?«
8
Th. Cooper, «Lectures on the éléments of Political Eco-
nomy«. London 1831. (Columbia 1826), p. 99.
21
 k a o a p s t r a k t n o o p š t i r a d , a ovaj p r i p a d a d r u š t v e n o j vezi čije
k o n c e nije u d j e n u o k r o j a č . T a k o s u u a n t i č k o j k u ć n o j indu­
s t r i j i žene proizvodile k a p u t n e p r o i z v o d e ć i r a z m j e n s k u vri­
j e d n o s t k a p u t a . R a d k a o izvor m a t e r i j a l n o g b o g a t s t v a bio j e
i s t o t a k o d o b r o p o z n a t z a k o n o d a v c u Mojsiju k a o i c a r i n s k o m
činovniku Adamu Smitu.9
D a r a z m o t r i m o s a d a n e k e bliže o d r e d b e koje p r o i s t i č u
i z svođenja r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i n a r a d n o vrijeme.
K a o u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , r o b a d e j s t v u j e k a u z a l n o . Pše­
n i c a , n a p r i m j e r , djeluje k a o s r e d s t v o i s h r a n e . M a š i n a zamje­
n j u j e r a d u o d r e đ e n i m s r a z m j e r a m a . Ovo d e j s t v o r o b e — a
s a m o po njemu je o n a u p o t r e b n a vrijednost, p r e d m e t potroš­
nje — može se nazvati njenom uslugom, uslugom koju o n a
vrši k a o u p o t r e b n a v r i j e d n o s t . Ali k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ,
r o b a s e uvijek p o s m a t r a s a m o s a s t a n o v i š t a r e z u l t a t a . T u
n i j e riječ o usluzi k o j u o n a vrši, već o u s l u z i 1 0 k o j a je n j o j
bila u č i n j e n a u n j e n o j proizvodnji. T a k o , na p r i m j e r , raz­
m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e m a š i n e nije o d r e đ e n a k o l i č i n o m
r a d n o g v r e m e n a k o j u o n a z a m j e n j u j e , već k o l i č i n o m r a d n o g
v r e m e n a k o j a j e n a n j u s a m u u t r o š e n a i k o j a j e s t o g a po­
t r e b n a d a b i s e proizvela n o v a m a š i n a iste v r s t e .
Stoga, a k o b i količina r a d a p o t r e b n a z a p r o i z v o d n j u r o b â
o s t a l a k o n s t a n t n a , n j i h o v a b i r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t bila ne­
p r o m j e n l j i v a . Ali l a k o ć a i t e š k o ć a p r o i z v o d n j e s t a l n o se mi­
j e n j a j u . Ako p r o i z v o d n a s n a g a r a d a r a s t e , t a d a o n p r o i z v o d i
i s t u u p o t r e b n u v r i j e d n o s t z a k r a ć e v r i j e m e . Ako p r o i z v o d n a
s n a g a r a d a o p a d a , t a d a j e p o t r e b n o više v r e m e n a z a proiz­
v o d n j u iste u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i . Uslijed t o g a j e veličina
r a d n o g vremena sadržanog u nekoj robi, dakle njena razmjen­
s k a v r i j e d n o s t , p r o m j e n l j i v a , — o n a r a s t e ili p a d a u o b r n u t o j
s r a z m j e r i p r e m a r a s t e n j u ili o p a d a n j u p r o i z v o d n e snage r a d a .
P r o i z v o d n a s n a g a r a d a , k o j a se p r i m j e n j u j e u m a n u f a k t u r n o j
i n d u s t r i j i u u n a p r i j e d o d r e đ e n o m s t e p e n u , uslovljena je u po­
ljoprivredi i ekstraktivnoj industriji i p r i r o d n i m okolnostima
0
F. List, koji nikada nije mogao da shvati — kao što je
shvatanje uopšte bilo daleko od njegovog jednostrano-praktiçnog
r a z u m a — r a z l i k u između rada koji pomaže u stvaranju nečeg ko­
risnog, naime upotrebne vrijednosti, i rada koji stvara određeni
društveni oblik bogatstva, naime razmjensku vrijednost, vidio je
stoga u savremenim engleskim ekonomistima proste plagijatore
Mojsija iz Egipta.
10
Shvatljivo je kakvu »uslugu« m o r a da čini kategorija
»usluga« (service) takvoj sorti ekonomista kao što su ž. B. Sej i
F. Bastia, čija rezonirajuća mudrost uvijek apstrahuje, kako je
već Maltus tačno opazio, specifičnu određenost oblika ekonom­
skih odnosa.
22
k o j e se ne m o g u k o n t r o l i s a t i . Isii r a d d a ć e veći ili m a n j i is­
k o p r a z n i h m e t a l a već p r e m a r j e đ e m ili č e š ć e m pojavljiva­
n j u t i h m e t a l a u zemljinoj k o r i . Isti r a d m o ž e se u p o v o l j n o j
godini o p r e d m e t i t i u 2 b u š e l a pšenice, a u nepovoljnoj m o ž d a
u j e d n o m b u š e l u pšenice. Čini se k a o da ovdje r i j e t k o s t ili
o b i l n o s t , k a o p r i r o d n i uslovi, o d r e đ u j u r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t
robâ, jer određuju proizvodnu snagu posebnog realnog r a d a
k o j a j e vezana z a p r i r o d n e uslove.
Različite u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i s a d r ž e u n e j e d n a k i m vo­
l u m e n i m a isto r a d n o v r i j e m e ili istu r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t .
Š t o u m a n j e m v o l u m e n u svoje u p o t r e b n e vrijednosti, u pore-
đenju sa ostalim u p o t r e b n i m vrijednostima, neka roba sadrži
o d r e đ e n u količinu r a d n o g v r e m e n a , t o j e veća n j e n a specifič­
na razmjenska vrijednost. Ako u r a z n i m , m e đ u s o b n o v e o m a
u d a l j e n i m k u l t u r n i m e p o h a m a , izvjesne u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i
sačinjavaju i z m e đ u sebe niz specifičnih r a z m j e n s k i h vrijed­
n o s t i koje zadržavaju, a k o n e t a č n o isti b r o j č a n i o d n o s , ipak.
opšti odnos međusobne pretpostavljenosti i podređenosti,
k a o n a p r i m j e r zlato, s r e b r o , b a k a r , gvožđe ili pšenica, r a ž ,
j e č a m , ovas, o n d a iz toga slijedi s a m o to da p r o g r e s i v n i raz­
voj d r u š t v e n i h p r o i z v o d n i h snaga djeluje r a v n o m j e r n o ili p r i ­
bližno r a v n o m j e r n o n a r a d n o v r i j e m e koje j e p o t r e b n o / a
p r o i z v o d n j u tih različitih r o b a .
R a z m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e r o b e ne pojavljuje se u nje­
noj sopstvenoj u p o t r e b n o j vrijednosti. Međutim, kao opred-
m e ć e n j e o p š t e g d r u š t v e n o g r a d n o g v r e m e n a , u p o t r e b n a vri­
j e d n o s t n e k e r o b e stavljena j e u o d n o s e p r e m a u p o t r e b n i m vri­
jednostima ostalih roba. Tako se razmjenska vrijednost jedne
r o b e m a n i f e s t u j e u u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a d r u g i h r o b a . E-
kvivalent je u s t v a r i r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t j e d n e r o b e i z r a ž e n e
u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i n e k e d r u g e r o b e . K a ž e m li, na p r i m ­
jer, da a r š i n p l a t n a vrijedi 2 funte kave, o n d a je r a z m j e n s k a
v r i j e d n o s t p l a t n a i z r a ž e n a u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i kave, i to
u o d r e đ e n o j količini te u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i . Čim je ova p r o ­
p o r c i j a d a t a , j a m o g u v r i j e d n o s t s v a k e količine p l a t n a izra­
ziti u kavi. J a s n o j e d a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e r o b e , n a
p r i m j e r p l a t n a , nije i s c r p e n a u p r o p o r c i j i u kojoj n e k a d r u g a
p o s e b n a r o b a , n a p r i m j e r kava, sačinjava n j e n ekvivalent. Ko­
ličina o p š t e g r a d n o g v r e m e n a k o j u p r e d s t a v l j a a r š i n p l a t n a
i s t o v r e m e n o je r e a l i z o v a n a u b e s k r a j n o r a z l i č i t i m volumeni­
ma u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i svih o s t a l i h r o b a . U p r o p o r c i j i u
kojoj u p o t r e b n a v r i j e d n o s t svake d r u g e r o b e p r e d s t a v l j a rad­
n o v r i j e m e j e d n a k e veličine, o n a sačinjava ekvivalent z a ar­
šin p l a t n a . R a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ove pojedine robe izražava
se stoga i s c r p n o s a m o u b e s k o n a č n o m b r o j u j e d n a č i n a u ko-
23
 j i m a u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i svih o s t a l i h r o b a čine n j e n ekvi­
valent. S a m o u s u m i ovih j e d n a č i n a ili u c j e l o k u p n o s t i r a z n i h
p r o p o r c i j a u k o j i m a je n e k a r o b a razmjenljiva za s v a k u d r u ­
gu r o b u ta r o b a je i s c r p n o i z r a ž e n a k a o opšti ekvivalent. Na
p r i m j e r , niz j e d n a č i n a
1 aršin platna = »/« funte čaja,
1 aršin platna = 2 funte kave,
1 aršin platna = 8 funti hljeba,
1 aršin platna = 6 a r š i n a cica
može se predstaviti kao
I a r š i n p l a t n a = 1/8 funte čaja + 1/2 funte kave + 2
f u n t e h l j e b a + P/2 a r š i n cica. K a d b i s m o , dakle, imali p r e d
s o b o m c j e l o k u p n u s u m u j e d n a č i n a u k o j o j se i s c r p n o izra­
žava v r i j e d n o s t j e d n o g a r š i n a p l a t n a , mogli b i s m o n j e n u raz­
m j e n s k u v r i j e d n o s t p r e d s t a v i t i u o b l i k u j e d n o g niza. U stvari,
ovaj j e niz b e s k o n a č a n , j e r k r u g r o b a nije n i k a d a definitiv­
n o z a t v o r e n , već s e s t a l n o p r o š i r u j e . Ali d o k t a k o j e d n a r o b a
m j e r i svoju r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t u u p o t r e b n i m vrijednosti­
m a svih Ostalih r o b a , m j e r e se, o b r n u t o , r a z m j e n s k e vrijed­
n o s t i svih o s t a l i h r o b a u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i t e j e d n e r o b e
k o j a se u n j i m a m j e r i . 1 1 Ako se r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t 1 arši­
na p l a t n a izražava u »/s f u n t e čaja ili 2 f u n t e kave ili 6 a r š i n a
c i c a ili 8 funti h l j e b a itd., iz toga slijedi da su kava, č a j , cic,
h l j e b i t d . u o n o j s r a z m j e r i u kojoj su j e d n a k i n e č e m t r e ć e m ,
p l a t n u , j e d n a k i i m e đ u s o b n o , d a k l e da p l a t n o služi k a o za­
j e d n i č k a m j e r a njihovih r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i . S v a k a r o b a
k a o o p r e d m e ć e n o o p š t e r a d n o vrijeme, t j . k a o o d r e đ e n i kvan­
t u m o p š t e g r a d n o g v r e m e n a , izražava svoju r a z m j e n s k u vri­
j e d n o s t r e d o m u o d r e đ e n i m k o l i č i n a m a u p o t r e b n i h vrijedno­
sti svih o s t a l i h r o b a , a r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i svih o s t a l i h
r o b a m j e r e se, o b r n u t o , u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i ove j e d n e
isključive r o b e . Ali, k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t s v a k a r o b a j e
i ova j e d n a isključiva r o b a k o j a služi k a o z a j e d n i č k a m j e r a
r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i svih ostalih r o b a i, s. d r u g e s t r a n e ,
s a m o j e d n a o d m n o g i h r o b a u k o m p l e k s u kojih svaka d r u g a
r o b a n e p o s r e d n o p r e d s t a v l j a svoju r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t .
Na veličinu vrijednosti n e k e r o b e ne u t i č e da li p o r e d
nje postoji m a l o ili m n o g o r o b a d r u g e v r s t e . N o , da li će n i z
j e d n a č i n a u k o j i m a se realizuje n j e n a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t
II
»I to je jedno svojstvo mjera što imaju takav odnos pre­
ma mjerenoj stvari da mjerena stvar postaje u neku ruku mjera
one kojom se mjeri.« Montanari, »Della Moneta«, p. 48 u zborniku
Custodi, vol. I I I , Parte Antica.
24
b i t i veći ili m a n j i , zavisi od veće ili m a n j e r a z n o v r s n o s t i osta­
l i h r o b a . Niz j e d n a č i n a u k o j i m a se, na p r i m j e r , p r e d s t a v l j a
v r i j e d n o s t kave izražava sferu n j e n e razmjenljivosti, granice
u k o j i m a o n a funkcioniše k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t . Raz-
mjenskoj vrijednosti neke robe kao opredmećenju opšteg
d r u š t v e n o g r a d n o g v r e m e n a o d g o v a r a izraz n j e n e ekvivalent­
n o s t i u b e s k r a j n o različitim u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a .
Vidjeli s m o d a s e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e r o b e mi­
j e n j a sa k o l i č i n o m n e p o s r e d n o u njoj s a m o j s a d r ž a n o g rad­
n o g v r e m e n a . N j e n a realizovana, t j . u u p o t r e b n i m vrijedno­
s t i m a o s t a l i h r o b a i z r a ž e n a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t m o r a ta-
k o đ e zavisiti od o d n o s a u k o m e se m i j e n j a r a d n o v r i j e m e
u p o t r i j e b l j e n o z a p r o i z v o d n j u svih o s t a l i h r o b a . K a d bi, n a pri­
mjer, r a d n o vrijeme p o t r e b n o za proizvodnju jedne mjerice
p š e n i c e o s t a l o isto, d o k bi se za p r o i z v o d n j u svih o s t a l i h r o b a
p o t r e b n o r a d n o v r i j e m e u d v o s t r u č i l o , t a d a b i r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t m j e r i c e p š e n i c e izražena u n j e n i m e k v i v a l e n t i m a p a l a
n a polovinu. R e z u l t a t b i p r a k t i č n o b i o isti k a o k a d b i r a d n o
-vrijeme p o t r e b n o z a p r o i z v o d n j u j e d n e m j e r i c e p š e n i c e p a l o
na polovinu, a r a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za p r o i z v o d n j u svih
•ostalih r o b a o s t a l o n e p r o m j e n j e n o . V r i j e d n o s t r o b a o d r e đ e n a
je p r o p o r c i j o m u kojoj se o n e m o g u proizvoditi u i s t o m rad­
n o m v r e m e n u . Da bi se vidjelo k o j i m je sve p r o m j e n a m a iz­
l o ž e n a ova p r o p o r c i j a , u z m i m o k a o p r i m j e r dvije r o b e , A i B.
Prvi slučaj. R a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za p r o i z v o d n j u r o b e B
•neka o s t a n e n e p r o m i j e n j e n o . U o v o m slučaju r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t r o b e A, i z r a ž e n a u r o b i B, p a d a ili r a s t e n e p o s r e d n o
Tcao š t o p a d a ili r a s t e r a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za p r o i z v o d n j u
r o b e A. Drugi slučaj. R a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za p r o i z v o d n j u
r o b e A neka ostane nepromijenjeno. Razmjenska vrijednost
r o b e A, izražena u r o b i B, p a d a ili r a s t e u o b r n u t o j s r a z m j e r i
s a p a d a n j e m ili r a s t e n j e m r a d n o g v r e m e n a p o t r e b n o g z a pro­
i z v o d n j u r o b e B. Treći slučaj. R a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za p r o ­
i z v o d n j u r o b e A i B n e k a p a d a ili r a s t e u istoj p r o p o r c i j i .
I z r a z e k v i v a l e n t n o s t i r o b e A u r o b i B ostaje t a d a n e p r o m i j e ­
n j e n . Ako b i s e uslijed b i l o k o j e o k o l n o s t i p r o i z v o d n a s n a g a
•svih r a d o v a s m a n j i l a u istoj mjeri, t a k o da bi sve r o b e za
s v o j u p r o i z v o d n j u iziskivale više r a d n o g v r e m e n a u j e d n a k o j
p r o p o r c i j i , v r i j e d n o s t svih r o b a bi p o r a s l a , r e a l n i izraz njiho­
ve razmjenske vrijednosti ostao bi nepromijenjen, a stvarno
"bogatstvo d r u š t v a b i s e smanjilo, j e r b i m u bilo p o t r e b n o
-više r a d n o g v r e m e n a za s t v a r a n j e iste m a s e u p o t r e b n i h vri­
j e d n o s t i . Četvrti slučaj. R a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za proizvod­
n j u r o b e A i r o b e B m o ž e za o b j e r o b e da r a s t e ili p a d a , ali
u n e j e d n a k o m s t e p e n u , ili r a d n o v r i j e m e p o t r e b n o za r o b u A
25
 može da raste, dok r a d n o vrijeme p o t r e b n o za robu B p a d a ,
ili o b r n u t o . Svi ovi slučajevi m o g u s e p r o s t o svesti n a t o d a
r a d n o vrijeme p o t r e b n o za proizvodnju jedne robe o s t a n e
n e p r o m i j e n j e n o , d o k z a d r u g u r o b u r a s t e ili p a d a .
R a z m j e n s k a v r i j e d n o s t svake r o b e izražava se u u p o t r e b ­
n o j v r i j e d n o s t i svake d r u g e r o b e , bilo u cijelim j e d i n i c a m a
ove u p o t r e b n e vrijednosti, bilo u n j e n i m dijelovima. K a o raz­
m j e n s k a v r i j e d n o s t svaka r o b a je isto t a k o djeljiva k a o i sa­
m o r a d n o vrijeme koje j e u njoj o p r e d m e ć e n o . Ekvivalent­
n o s t r o b a j e isto t a k o nezavisna o d njihove fizičke djeljivosti
kao upotrebnih vrijednosti kao što je sabiranje razmjenskih
vrijednosti robâ indiferentno p r e m a tome kroz kakvu realnu
p r o m j e n u oblika p r o l a z e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i tih r o b a pri­
l i k o m svog p r e t a p a n j a u jednu n o v u r o b u .
Dosad j e r o b a p o s m a t r a n a s dvojakog gledišta, k a o u p o ­
t r e b n a v r i j e d n o s t i k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t , svaki p u t jed­
n o s t r a n o . M e đ u t i m , k a o r o b a o n a j e n e p o s r e d n o jedinstvo
u p o t r e b n e i r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i ; u isti m a h , o n a je r o b a
s a m o u o d n o s u n a d r u g e r o b e . Stvarni m e đ u s o b n i o d n o s r o b a
je njihov proces razmjene. To je d r u š t v e n i p r o c e s u koji ula­
ze m e đ u s o b n o nezavisne individue, ali o n e ulaze u njega s a m a
kao imaoci robe; one uzajamno postoje jedna za drugu t i m e
.što p o s t o j e njihove r o b e , i t a k o se u stvari pojavljuju s a m a
k a o svjesni nosioci p r o c e s a r a z m j e n e .
Roba je u p o t r e b n a vrijednost: pšenica, platno, dijamant,
m a š i n a itd., ali k a o r o b a o n a i s t o v r e m e n o nije u p o t r e b n a vri­
j e d n o s t . K a d b i z a svog i m a o c a bila u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , t a
j e s t n e p o s r e d n o s r e d s t v o z a zadovoljenje njegovih s o p s t v e n i h
p o t r e b a , o n a ne bi bila r o b a . N a p r o t i v , o n a je za njega ne-upo-
trebna vrijednost, n a i m e s a m o m a t e r i j a l n i nosilac r a z m j e n ­
s k e v r i j e d n o s t i ili p u k o sredstvo razmjene; k a o a k t i v a n n o ­
silac r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i u p o t r e b n a v r i j e d n o s t p o s t a j e
s r e d s t v o r a z m j e n e . O n a j e z a svog i m a o c a u p o t r e b n a vri­
j e d n o s t samo još kao razmjenska vrijednost.12 U p o t r e b n o m
v r i j e d n o š ć u m o r a stoga t e k da postane, p r i j e svega za d r u g e .
B u d u ć i da nije u p o t r e b n a v r i j e d n o s t za svog i m a o c a , o n a je.
upotrebna vrijednost za imaoce druge robe. Kad to ne bi bila,
njegov r a d b i b i o b e s k o r i s t a n r a d , r e z u l t a t t o g a r a d a , d a k l e ,
n e b i bila r o b a . S d r u g e s t r a n e , r o b a m o r a p o s t a t i u p o t r e b n a
v r i j e d n o s t za samog imaoca, j e r njegova životna s r e d s t v a p o ­
s t o j e van nje, u u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a t u đ i h r o b a . Da bi
postala u p o t r e b n o m v r i j e d n o š ć u , r o b a m o r a d a s e s r e t n e s a
o n o m p o s e b n o m p o t r e b o m z a k o j u j e o n a p r e d m e t zadovolje-
12
Baš u toj određenosti Aristotel shvata razmjensku vrijed­
nost (vidi citirano mjesto na početku glave).
26
nja. U p o t r e b n e v r i j e d n o s t i r o b â postaju, dakle, u p o t r e b n e
v r i j e d n o s t i t a k o š t o s v e s t r a n o m i j e n j a j u mjesta, p r e l a z e i z r u ­
ku u kojoj su s r e d s t v a r a z m j e n e u r u k e u kojoj su p r e d m e t i
z a u p o t r e b u . S a m o ovim s v e s t r a n i m otuđivanjem r o b â r a d
koji je s a d r ž a n u n j i m a p o s t a j e k o r i s n i m r a d o m . U o v o m pro­
cesu m e đ u s o b n e r a z m j e n e r o b â k a o u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i ,
r o b e n e dobijaju n o v u e k o n o m s k u o d r e đ e n o s t oblika. Štaviše,
u njemu nestaje one određenosti oblika koja ih je karakteri-
sala k a o r o b u . H l j e b , n a p r i m j e r , n e m i j e n j a p r e l a ž e n j e m i z
r u k u p e k a r a u r u k e p o t r o š a č a svoje p o s t o j a n j e k a o h l j e b .
O b r n u t o , tek s e p o t r o š a č o d n o s i p r e m a n j e m u k a o p r e m a u p o ­
t r e b n o j vrijednosti, k a o o d r e đ e n o m s r e d s t v u i s h r a n e , d o k j e
o n u r u c i p e k a r a bio n o s i l a c j e d n o g e k o n o m s k o g o d n o s a , n e k a
č u l n o n a t č u l n a stvar. P r e m a t o m e , j e d i n a p r o m j e n a o b l i k a
kojoj s e r o b e p o d v r g a v a j u k a d p o s t a n u u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i
j e s t e u k i d a n j e njihovog f o r m a l n o g p o s t o j a n j a u k o m e su o n e
za svog i m a o c a bile n e - u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , a za n e i m a o c a
u p o t r e b n a v r i j e d n o s t . P o s t a j a n j e r o b a u p o t r e b n i m vrijedno­
s t i m a p r e t p o s t a v l j a njihovo s v e s t r a n o o t u đ i v a n j e , njihovo ula­
ž e n j e u p r o c e s r a z m j e n e ; a njihovo p o s t o j a n j e za r a z m j e n u
j e njihovo p o s t o j a n j e k a o r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i . D a b i se P
dakle, ostvarile kao u p o t r e b n e vrijednosti, one se m o r a j u
ostvariti kao razmjenske vrijednosti.
D o k s e p o j e d i n a r o b a s gledišta u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i
p r v o b i t n o pojavljivala k a o s a m o s t a l n a stvar, o n a se, n a p r o ­
tiv, k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t o d s a m o g p o č e t k a p o s m a t r a l a
u o d n o s u n a sve o s t a l e r o b e . M e đ u t i m , ovaj o d n o s j e b i o
s a m o t e o r e t s k i , mišljeni. R e a l n i m o n p o s t a j e s a m o u p r o c e ­
su r a z m j e n e . S d r u g e s t r a n e , r o b a je r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t
ukoliko je na nju utrošen određeni kvantum radnog vremena
i u k o l i k o je o n a zbog toga opredmećeno radno vrijeme. Ali,
onakva kakva neposredno jeste ona je samo opredmećeno
i n d i v i d u a l n o r a d n o v r i j e m e p o s e b n e s a d r ž i n e , a ne opste rad­
n o v r i j e m e . Z a t o o n a nije n e p o s r e d n o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ,
n e g o t a k v o m m o r a t e k d a postane. Prije svega, o n a m o ž e b i t i
opredmećenje opšteg radnog vremena s a m o ukoliko pred­
stavlja r a d n o v r i j e m e u o d r e đ e n o j k o r i s n o j p r i m j e n i , d a k l e
u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i . To je b i o m a t e r i j a l n i uslov p r e t p o ­
stavke da je r a d n o vrijeme sadržano u r o b a m a opšte, dru­
š t v e n o . Ako, d a k l e , r o b a m o ž e d a p o s t a n e u p o t r e b n a vrijed­
nost samo time što se ostvaruje kao razmjenska vrijednost,
o n a se, s d r u g e s t r a n e , m o ž e o s t v a r i t i k a o r a z m j e n s k a vrijed­
nost, samo time što se u otuđivanju potvrđuje kao upotreb­
na vrijednost. N e k a r o b a može se kao u p o t r e b n a vrijednost
otuđiti samo o n o m e za koga je ona u p o t r e b n a vrijednost, t j .
27
predmet posebne potrebe. S druge strane, ona se otuđuje
samo za neku drugu robu, ili, ako se stavimo na stranu imao­
ca druge robe, on isto tako može svoju robu otuđiti, tj. rea-
lizovati, samo njenim dovođenjem u kontakt s onom poseb­
nom potrebom čiji je on objekat. U svestranom otuđivanju ro­
ba kao upotrebnih vrijednosti robe se, dakle, dovode jedna s
drugom u odnos prema svojoj materijalnoj različitosti, kao
posebne stvari koje svojim specifičnim svojstvima zadovolja­
vaju posebne potrebe. Ali kao takve puke upotrebne vrijed-
•aqajîod auqasod BU nsoupo n ouïes ijmafiuizej nSoui as auo
t i s o u p a f i j A 3uqaj;ođn O B ^ [ -nsoupo U I O A ^ B ^ n m afojs su '35
-TABjs '1 sfpusjsTzSa 3uju3J3jipui nSmp B Z E u p s f ns 3 U 0 I J S O U
Ali, razmjenljive su samo kao ekvivalenti, a ekvivalenti su
samo kao jednake količine opredmećenog radnog vremena,
tako da više uopšte ne dolaze u obzir njihova prirodna svoj­
stva kao upotrebnih vrijednosti i stoga ni odnos roba prema
posebnim potrebama. Naprotiv, kao razmjenska vrijednost
neka roba dejstvuje na taj način što kao ekvivalent zamje­
njuje bilo koju određenu količinu svake druge robe, bez ob­
zira da li je za imaoca druge robe upotrebna vrijednost ili
nije. Ali za imaoca druge robe ona postaje roba samo uko­
liko je za njega upotrebna vrijednost, a za svog sopstvenog
imaoca postaje razmjenska vrijednost samo ukoliko je roba
za onog drugog imaoca. Dakle, jedan isti odnos treba da bude:
odnos roba kao suštinski jednakih, samo kvantitativno razli­
čitih veličina; njihovo izjednačavanje kao materijalizacije op-
šteg radnog vremena; istovremeno on treba da bude i odnos
robâ kao kvalitativno različitih stvari, kao posebnih upotreb­
nih vrijednosti za posebne potrebe, ukratko — odnos koji ih
razlikuje kao stvarne upotrebne vrijednosti. Ali ovo izjedna-'
čavanje i neizjednačavanje međusobno se isključuju. Tako
se pojavljuje ne samo začarani krug problema, ukoliko rje­
šenje jednog pretpostavlja rješenje drugog, nego i skup pro­
turječnih postulata, ukoliko je ispunjenje jednog uslova ne­
posredno vezano za ispunjenje njegove suprotnosti.
Proces razmjene robâ mora biti i razvijanje i rješenje
ovih protivrječnosti, koje se u njemu ipak ne mogu predstav­
ljati na takav jednostavan način. Mi smo samo vidjeli kako
se same robe odnose jedna prema drugoj kao upotrebne vri­
jednosti, tj. kako robe kao upotrebne vrijednosti istupaju
u okviru procesa razmjene. Naprotiv, razmjenska vrijednost,
kako smo je dosad posmatrali, postojala je samo u našoj ap­
strakciji ili, ako hoćete, u apstrakciji pojedinog imaoca robe
kome roba kao upotrebna vrijednost leži u ambaru, a kao
razmjenska vrijednost na duši. Ali u okviru procesa razmjene
28
same robe moraju da postoje ne samo kao upotrebne vri­
jednosti nego i kao razmjenske vrijednosti jedna za drugu, a
ovo njihovo postojanje treba da se pojavi kao njihov sopstve-
ni međusobni odnos. Teškoća zbog koje smo najprije zapeli
bila je u tome što roba, da bi se predstavila kao razmjenska
vrijednost, kao opredmećeni rad, mora prethodno da se otuđi
kao upotrebna vrijednost, da se udomi, dok njeno otuđivanje-
kao upotrebne vrijednosti, obrnuto, pretpostavlja njeno po­
stojanje kao razmjenske vrijednosti. Ali uzmimo da je ova
teškoća riješena. Pretpostavimo da je roba zbacila svoju po­
sebnu upotrebnu vrijednost i njenim otuđenjem ispunila ma­
terijalni uslov da bude društveno koristan rad umjesto po­
seban rad pojedinca za sebe samog. Tada roba mora u pro­
cesu razmjene postati razmjenska vrijednost, opšti ekviva­
lent, opredmećeno opšte radno vrijeme za ostale robe, i do­
biti na taj način ne više ograničeno dejstvo posebne upotreb­
ne vrijednosti, već sposobnost neposrednog izražavanja u svi­
ma upotrebnim vrijednostima kao svojim ekvivalentima. Ali.
svaka roba je ona roba koja se na taj način, utuđivanjem.
svoje posebne upotrebne vrijednosti, mora pojaviti kao direk­
tna materijalizacija opšteg radnog vremena. A, s druge stra­
ne, u procesu razmjene sučeljavaju se samo posebne robe,,
radovi pojedinaca otjelovljeni u posebnim upotrebnim vri­
jednostima. Sâmo opšte radno vrijeme je apstrakcija koja kao-
takva za robe ne postoji.
Pogledamo li sve jednačine u kojima razmjenska vrijed­
nost neke robe nalazi svoj realni izraz, na primjer:
1 aršin platna = 2 funte kave,
1 aršin platna = 1/z funte čaja,
1 aršin platna = 8 funti hljeba itd.,
to nam ove jednačine kažu samo da se opšte, društveno rad­
no vrijeme iste veličine opredmećuje u 1 aršinu platna, 2 fun­
te kave, V2 funte čaja itd. Ali, u stvari, individualni radovi
koji su predstavljeni u ovim posebnim upotrebnim vrijed­
nostima postaju opšti i u tom obliku društveni rad samo tako-
što se stvarno međusobno razmjenjuju u odnosu vremenskog
trajanja u njima sadržanog rada. Društveno radno vrijeme
postoji u tim robama tako reći samo latentno i ispoljava se-
tek u procesu njihove razmjene. Ne polazi se od rada indivi­
dua kao društvenog, već obrnuto — od posebnih radova pri­
vatnih individua, radova koji se tek u procesu razmjene po­
kazuju kao opšti društveni rad ukidanjem svog prvobitnog
karaktera. Opštedruštveni rad, prema tome, nije gotova pret­
postavka, već rezultat koji nastaje. I tako se javlja nova teš^
29
 k o ć a d a r o b e m o r a j u , s j e d n e s t r a n e , d a u đ u u p r o c e s raz­
m j e n e k a o o p r e d m e ć e n o o p š t e r a d n o v r i j e m e , d o k je, s d r u g e
s t r a n e , s â m o o p r e d m e ć e n j e r a d n o g v r e m e n a i n d i v i d u a k a o op-
šteg s a m o p r o i z v o d p r o c e s a r a z m j e n e .
S v a k a r o b a o t u đ i v a n j e m svoje u p o t r e b n e vrijednosti, da­
kle svoje p r v o b i t n e egzistencije, t r e b a d a dobije svoju odgo­
v a r a j u ć u egzistenciju k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t . S t o g a r o b a
m o r a u p r o c e s u r a z m j e n e da u d v o j i s v o j u egzistenciju. S dru­
ge s t r a n e , n j e n a d r u g a egzistencija u svojstvu r a z m j e n s k e vri­
j e d n o s t i m o ž e d a b u d e s a m o n e k a d r u g a r o b a , j e r s e u proce­
s u r a z m j e n e sučeljavaju s a m o r o b e . K a k o d a s e n e p o s r e d n o
p r e d s t a v i n e k a p o s e b n a r o b a k a o opredmećeno opšte r a d n o
v r i j e m e ili, š t o j e i s t o , k a k o d a s e i n d i v i d u a l n o m r a d n o m vre­
m e n u koje j e o p r e d m e ć e n o u n e k o j p o s e b n o j r o b i n e p o s r e d ­
n o d a d e k a r a k t e r o p š t o s t i ? R e a l n i izraz r a z m j e n s k e vrijedno-
-sti n e k e r o b e , t j . s v a k e r o b e k a o o p š t e g ekvivalenta, p r e d s t a v ­
l j a s e u b e s k o n a č n o m nizu j e d n a č i n a , k a o š t o su:
1 aršin platna = 2 funte kave,
1 aršin platna = 1
ft f u n t e čaja,
1 aršin platna = 8 funti hljeba,
1 aršin platna = 6 a r š i n a cica,
1 aršin platna = itd.
Ovo j e p r e d s t a v l j a n j e b i l o t e o r e t s k o u t o l i k o u k o l i k o j e r o b a ,
k a o o d r e đ e n a količina o p r e d m e ć e n o g o p š t e g r a d n o g v r e m e ­
n a , b i l a s a m o mišljena. P o s t o j a n j e n e k e p o s e b n e r o b e k a o
o p š t e g ekvivalenta p r e t v a r a se od p u k e a p s t r a k c i j e u društve­
ni rezultat s a m o g p r o c e s a r a z m j e n e p r o s t i m o b r t a n j e m gor­
n j e g niza j e d n a č i n a . N a p r i m j e r :
2 f u n t e kave = 1 aršin platna,
1
/t funte č a j a = 1 aršin platna,
8 funti hljeba = 1 aršin platna,
6 a r š i n a cica = 1 aršin platna.
T i m e š t o kava, č a j , h l j e b , cic, u k r a t k o sve r o b e , i z r a ž a v a j u
u p l a t n u r a d n o v r i j e m e s a d r ž a n o u sebi s a m i m a , r a z m j e n s k a
v r i j e d n o s t p l a t n a razvija se, o b r n u t o , u s v i m o s t a l i m r o b a m a
k a o svojim ekvivalentima, a u n j e m u s a m o m o p r e d m e ć e n o
r a d n o vrijeme neposredno postaje opšte r a d n o vrijeme koje
s e j e d n a k o p r e d s t a v l j a u r a z n i m k o l i č i n a m a svih o s t a l i h ro­
b a . P l a t n o p o s t a j e ovdje opšti ekvivalent svestranom akcijom
k o j u n a njega v r š e sve d r u g e r o b e . K a o r a z m j e n s k a vrijed­
n o s t , s v a k a r o b a j e p o s t a l a m j e r a v r i j e d n o s t i svih d r u g i h ro­
b a . Ovdje, o b r n u t o , uslijed t o g a š t o sve r o b e m j e r e s v o j u
30
T a z m j e n s k u v r i j e d n o s t u n e k o j p o s e b n o j r o b i , izdvojena r o b a
p o s t a j e a d e k v a t n o p o s t o j a n j e r a z m j e n s k e vrijednosti, n j e n o
p o s t o j a n j e u svojstvu o p š t e g ekvivalenta. N a s u p r o t t o m e , be­
s k o n a č n i niz j e d n a č i n a ili b e s k o n a č n o m n o g e j e d n a č i n e u ko­
j i m a se p r e d s t a v l j a l a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t svake r o b e saži­
m a j u se u j e d n u j e d i n u j e d n a č i n u od s a m o dva člana. Jedna­
č i n a : 2 funte kave = 1 a r š i n p l a t n a , s a d a je i s c r p a n izraz raz­
m j e n s k e v r i j e d n o s t i kave, j e r se 1 a r š i n p l a t n a u t o m mo­
m e n t u pojavljuje n e p o s r e d n o k a o ekvivalent o d r e đ e n e koli­
čine svake d r u g e r o b e . Dakle, u o k v i r u p r o c e s a r a z m j e n e s a d a
r o b e j e d n a za d r u g u p o s t o j e ili se j e d n a za d r u g u pojavljuju
k a o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i u o b l i k u p l a t n a . To š t o se sve
robe kao razmjenske vrijednosti odnose j e d n a p r e m a drugoj
.samo k a o r a z n e količine o p r e d m e ć e n o g o p š t e g r a d n o g vreme­
n a , m a n i f e s t u j e s e s a d a t a k o š t o o n e k a o r a z m j e n s k e vrijed­
n o s t i p r e d s t a v l j a j u s a m o r a z n e količine istog p r e d m e t a , nai­
m e p l a t n a . Stoga s e o p š t e r a d n o v r i j e m e , s a svoje s t r a n e ,
p r e d s t a v l j a k a o p o s e b n a stvar, k a o n e k a r o b a p o r e d i izvan
svih o s t a l i h r o b a . Ali i s t o v r e m e n o j e d n a č i n a u kojoj se j e d n a
r o b a predstavlja za drugu robu kao razmjenska vrijednost,
na p r i m j e r 2 funte kave = 1 a r š i n p l a t n a , j e s t e izjednačava­
n j e koje t e k i m a d a s e ostvari. S a m o svojim o t u đ e n j e m k a o
u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , koje zavisi od t o g a da li će se p o t v r d i t i
kao p r e d m e t n e k e p o t r e b e u p r o c e s u r a z m j e n e , r o b a se stvar­
no p r e t v a r a iz svog p o s t o j a n j a u svojstvu kave u svoje posto­
j a n j e u svojstvu p l a t n a , p r i m a t a k o oblik o p š t e g ekvivalenta
i p o s t a j e s t v a r n o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t za sve ostale r o b e .
O b r n u t o , t i m e š t o s e sve r o b e svojim o t u đ e n j e m k a o u p o t r e b ­
ne vrijednosti pretvaraju u platno, platno postaje pretvoreno
p o s t o j a n j e svih o s t a l i h r o b a , i s a m o k a o r e z u l t a t ovog p r e ­
t v a r a n j a svih o s t a l i h r o b a u njega n e p o s r e d n o opredmećenje
opšteg radnog vremena, t j . p r o i z v o d s v e s t r a n o g o t u đ i v a n j a ,
u k i d a n j a i n d i v i d u a l n i h r a d o v a . Ako r o b e n a taj n a č i n , d a b i
.se pojavile k a o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i j e d n a za d r u g u , udva­
j a j u svoju egzistenciju, r o b a k o j a je izdvojena k a o o p š t i ekvi­
v a l e n t u d v a j a svoju u p o t r e b n u v r i j e d n o s t . O s i m svoje poseb­
ne u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i k a o p o s e b n a r o b a , o n a dobij a i jed­
n u o p š t u u p o t r e b n u vrijednost. Ova n j e n a u p o t r e b n a vrijed­
n o s t j e s a m a o d r e đ e n o s t oblika, t j . p r o i s t i č e i z specifične ulo­
ge k o j u o n a vrši u p r o c e s u r a z m j e n e uslijed s v e s t r a n e akcije
k o j u d r u g e r o b e v r š e n a nju. U p o t r e b n a v r i j e d n o s t svake r o b e
k a o p r e d m e t a p o s e b n e , p o t r e b e i m a različitu v r i j e d n o s t u raz­
ličitim r u k a m a , n a p r i m j e r d r u g u v r i j e d n o s t u r u k a m a o n o g a
k o j e o t u đ u j e n e g o u r u k a m a onoga k o j e stiče. R o b a izdvo­
j e n a k a o o p š t i ekvivalent j e s a d a p r e d m e t j e d n e o p š t e po­
t r e b e k o j a i z r a s t a iz s a m o g p r o c e s a r a z m j e n e i i m a za s v a k o g a
31
 i s t u u p o t r e b n u vrijednost, n a i m e d a b u d e n o s i l a c r a z m j e n s k e
vrijednosti, o p š t e s r e d s t v o r a z m j e n e . T a k o je u toj j e d n o j
r o b i riješena p r o t i v r j e č n o s t k o j u sadrži r o b a k a o takva, n a i ­
me da kao posebna u p o t r e b n a vrijednost bude istovremeno
o p š t i ekvivalent i stoga u p o t r e b n a v r i j e d n o s t za svakoga, da­
kle o p š t a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t . P r e m a t o m e , d o k sve o s t a l e
r o b e s a d a n a j p r i j e p r e d s t a v l j a j u svoju r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t
u o b l i k u zamišljene j e d n a č i n e s isključivom r o b o m , a k o j a
j e d n a č i n a i m a tek da se realizuje, k o d ove isključive r o b e po­
javljuje se n j e n a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , m a d a je r e a l n a , u
s a m o m p r o c e s u k a o p u k o f o r m a l n o p o s t o j a n j e koje i m a d a s e
realizuje tek p r e t v a r a n j e m u s t v a r n e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i .
Roba se prvobitno predstavljala kao roba uopšte, kao opšte
r a d n o v r i j e m e o p r e d m e ć e n o u n e k o j p o s e b n o j u p o t r e b n o j vri­
j e d n o s t i . U p r o c e s u r a z m j e n e sve se r o b e o d n o s e p r e m a iz­
dvojenoj r o b i k a o r o b i u o p š t e , p r e m a toj robi, p o s t o j a n j u op-
šteg r a d n o g v r e m e n a u p o s e b n o j u p o t r e b n o j vrijednosti. K a o
posebne r o b e o n e stoga stoje u s u p r o t n o s t i p r e m a j e d n o j p o ­
s e b n o j r o b i k a o opštoj r o b i . P r e m a t o m e , t o d a s e i m a o c i
r o b â u z a j a m n o o d n o s e p r e m a svojim r a d o v i m a k a o o p š t e m
društvenom radu predstavlja se tako da se oni odnose p r e m a
svojim r o b a m a k a o p r e m a r a z m j e n s k i m v r i j e d n o s t i m a , a uza­
j a m n i o d n o s r o b a k a o r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i u p r o c e s u raz­
m j e n e p r e d s t a v l j a s e k a o njihov s v e s t r a n i o d n o s p r e m a jed­
noj p o s e b n o j r o b i k a o a d e k v a t n o m i z r a z u njihove r a z m j e n ­
s k e vrijednosti, š t o s e o p e t , o b r n u t o , pojavljuje k a o specifi­
č a n o d n o s t e p o s e b n e r o b e p r e m a svim o s t a l i m r o b a m a i ,
zbog toga, k a o o d r e đ e n i , t a k o reći p r i r o d a n d r u š t v e n i k a r a k ­
t e r n e k e stvari. T a p o s e b n a r o b a k o j a t a k o p r e d s t a v l j a ade­
k v a t n o p o s t o j a n j e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i svih r o b a , ili raz-
m j e n s k a v r i j e d n o s t r o b â k a o p o s e b n a , isključiva r o b a , j e s t e
— novac. On je kristalizacija r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i r o b â
k o j u ove s t v a r a j u u s a m o m p r o c e s u r a z m j e n e . P r e m a t o m e ,
dok robe u n u t a r procesa razmjene postaju jedna za drugu
upotrebne vrijednosti t i m što se lišavaju s v a k e o d r e đ e n o s t i
o b l i k a i dolaze u m e đ u s o b n i o d n o s u s v o m n e p o s r e d n o m m a ­
t e r i j a l n o m vidu, o n e m o r a j u , d a b i s e j e d n a z a d r u g u pojavile
k a o razmjenske vrijednosti, p r i m i t i n o v u o d r e đ e n o s t o b l i k a ,
p o ć i u p r a v c u f o r m i r a n j a novca. N o v a c nije simbol, k a o što
n i p o s t o j a n j e n e k e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i k a o r o b e nije sim­
bol. T o š t o s e n e k i d r u š t v e n i p r o d u k c i o n i o d n o s p r e d s t a v l j a
k a o p r e d m e t izvan i n d i v i d u a , a o d r e đ e n i o d n o s i u k o j e one
u l a z e u p r o d u k c i o n o m p r o c e s u svoga d r u š t v e n o g života p r e d ­
stavljaju k a o specifična svojstva stvari, ovo izvrtanje, ova
p r o z a i č n o r e a l n a a ne u o b r a ž e n a mistifikacija k a r a k t e r i š e sve
32
d r u š t v e n e oblike r a d a koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t . U
n o v c u se o n a s a m o f r a p a n t n i j e pojavljuje n e g o u r o b i .
P o t r e b n a - f i z i č k a svojstva p o s e b n e r o b e u kojoj t r e b a da
s e kristalizuje n o v č a n o biće svih r o b a , u k o l i k o o n a p r o i z l a z e
n e p o s r e d n o i z p r i r o d e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , j e s u : proizvolj­
na djeljivost, h o m o g e n o s t dijelova i bezrazličnost svih pri­
m j e r a k a t e r o b e . K a o m a t e r i j a l i z a c i j a o p š t e g r a d n o g vreme­
na ona m o r a da bude jednorodna i sposobna da predstavlja
č i s t o k v a n t i t a t i v n e razlike. D r u g o p o t r e b n o svojstvo j e t r a j ­
nost njene u p o t r e b n e vrijednosti, jer m o r a da istraje u n u t a r
p r o c e s a r a z m j e n e . P l e m e n i t i m e t a l i i m a j u ta svojstva u na­
r o č i t o m s t e p e n u . B u d u ć i d a n o v a c nije p r o i z v o d r a z m i š l j a n j a
ili dogovora, već se i n s t i n k t i v n o f o r m i r a u p r o c e s u r a z m j e n e ,
funkciju n o v c a su n a i z m j e n i č n o obavljale v e o m a različite, vi­
š e ili m a n j e n e p o d e s n e r o b e . P o t r e b a d a s e n a izvjesnom
stepenu razvitka procesa razmjene odredbe razmjenske i upo­
t r e b n e v r i j e d n o s t i p o l a r n o r a s p o d i j e l e n a r o b e , t a k o d a na-
p r i m j e r j e d n a r o b a figurira k a o s r e d s t v o r a z m j e n e d o k s e
d r u g a o t u đ u j e k a o u p o t r e b n a vrijednost, dovodi d o toga d a
s v u d a j e d n a ili č a k više r o b a n a j o p š t i j e u p o t r e b n e vrijedno­
sti n a j p r i j e s l u č a j n o igraju ulogu novca. Ako te r o b e i n i s u
o b j e k t n e k e n e p o s r e d n e p o t r e b e , o k o l n o s t d a o n e sačinjavaju
m a t e r i j a l n o najznačajniji sastavni dio b o g a t s t v a o b e z b j e đ u j e
i m opštiji k a r a k t e r n e g o o s t a l i m u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a .
N e p o s r e d n a t r a m p a , p r v o b i t n i oblik p r o c e s a r a z m j e n e ,
p r e d s t a v l j a p o č e t a k p r e t v a r a n j a u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i u ro­
be, <a ne r o b â u n o v a c . R a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ne dobija sa­
m o s t a l a n oblik, n e g o j e j o š n e p o s r e d n o v e z a n a z a u p o t r e b n u
v r i j e d n o s t . To se ispoljava dvojako. S a m a p r o i z v o d n j a u ci­
jeloj svojoj s t r u k t u r i u s m j e r e n a j e n a u p o t r e b n u vrijednost,.,
a ne na r a z m j e n s k u vrijednost, i stoga u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i
s a m o svojim s u v i š k o m iznad o b i m a u k o m e se t r a ž e za po­
t r o š n j u p r e s t a j u ovdje d a b u d u u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i i p o ­
staju sredstva razmjene, roba. S druge strane, one postaju
robe samo u granicama neposredne u p o t r e b n e vrijednosti,
i a k o p o l a r n o r a s p o d i j e l j e n e , t a k o d a r o b e koje ć e njihovi ima­
oci r a z m i j e n i t i m o r a j u z a obojicu b i t i u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i ,
ali s v a k a o d njih u p o t r e b n a v r i j e d n o s t z a o n o g a koji j e n e
p o s j e d u j e . U stvari, p r o c e s r a z m j e n e r o b â ne pojavljuje se
n a j p r i j e u k r i l u p r v o b i t n i h zajednica,
13
n e g o t a m o gdje o n e
13
Aristotel primjećuje isto za privatnu porodicu kao prvo­
bitnu zajednicu. Ali prvobitni oblik porodice je rodovska poro­
dica, iz čijeg se istorijskog raspadanja tek razvija privatna poro­
dica. »Jer u prvobitnoj zajednici, to jest u porodici, očigledno nije
postojala nikakva potreba za razmjenom.« (1. c.)
3 Prilog kritici političke ekonomije 33
prestaju, na njihovim granicama, na onim rijetkim t a č k a m a
gdje o n e dolaze u k o n t a k t s d r u g i m z a j e d n i c a m a . Tu p o č i n j e
t r a m p a i o d a t l e p r o d i r e p r e m a u n u t r a š n j o s t i zajednice, k o j u
o n d a p o d r i v a . O t u d p o s e b n e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i koje u
t r a m p i i z m e đ u r a z n i h zajednica p o s t a j u r o b e , k a o š t o s u ro­
bovi, s t o k a i m e t a l i , o b r a z u j u n a j č e š ć e p r v i n o v a c u n u t a r sa­
m i h zajednica. Vidjeli s m o k a k o s e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t
n e k e r o b e u toliko većoj m j e r i p r e d s t a v l j a k a o r a z m j e n s k a
v r i j e d n o s t u k o l i k o je duži niz n j e n i h ekvivalenata ili u k o l i k o
je veća sfera r a z m j e n e za tu r o b u . P o s t e p e n o p r o š i r i v a n j e
t r a m p e , povećavanje b r o j a r a z m j e n a i u m n o ž a v a n j e r o b a koje
u l a z e u t r a m p u , razvija stoga r o b u k a o r a z m j e n s k u vrijed­
n o s t , goni n a o b r a z o v a n j e n o v c a i t i m e p o d r i v a n e p o s r e d n u
t r a m p u . E k o n o m i s t i o b i č n o izvode n o v a c i z s p o l j n i h t e š k o ć a
n a k o j e nailazi r a š i r e n a t r a m p a , ali p r i t o m zaboravljaju d a
ove t e š k o ć e p r o i s t i č u iz razvoja r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i i, p r e ­
ma tome, iz društvenog rada kao opšteg rada. Na primjer:
r o b e k a o u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i n i s u proizvoljno djeljive, š t o
m o r a j u d a b u d u k a o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . Ili r o b a A-a mo­
že da b u d e u p o t r e b n a v r i j e d n o s t za B-a, d o k r o b a B-a nije
u p o t r e b n a v r i j e d n o s t za A-a. Ili, i m a o c i m a r o b a m o g u nedje­
ljive r o b e , koje m e đ u s o b n o žele d a r a z m i j e n e , d a b u d u po­
t r e b n e u n e j e d n a k i m p r o p o r c i j a m a v r i j e d n o s t i . D r u g i m rije­
č i m a , p o d izgovorom d a r a z m a t r a j u p r o s t u t r a m p u , e k o n o m i ­
s t i p r e d o č a v a j u sebi izvjesne s t r a n e p r o t i v r j e č n o s t i k o j u u
sebi krije postojanje robe kao neposrednog jedinstva upo­
t r e b n e i r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . S d r u g e s t r a n e , oni se o n d a
drže konsekventno t r a m p e kao adekvatnog oblika procesa
r a z m j e n e r o b a koji je t o b o ž e s k o p č a n s a m o s n e k i m tehnič­
k i m n e z g o d a m a , p r o t i v k o j i h j e n o v a c l u k a v o s m i š l j e n o sred­
stvo. Polazeći o d tog p o t p u n o p o v r š n o g gledišta, j e d a n d u h o ­
viti engleski e k o n o m i s t t v r d i o j e stoga i s p r a v n o d a j e n o v a c
s a m o m a t e r i j a l n o o r u đ e , k a o b r o d ili p a r n a m a š i n a , a ne iz­
r a z j e d n o g d r u š t v e n o g p r o d u k c i o n o g o d n o s a , p a sljedstveno
ni e k o n o m s k a kategorija, i da se stoga n o v a c s a m o z l o u p o t r e ­
b o m t r e t i r a u političkoj e k o n o m i j i , k o j a u stvari, n e m a ničeg
zajedničkog s tehnologijom.14
11
»Novac je, u stvari, samo instrument za obavljanje kupo­
vine i prodaje (ali šta vi, molim vas, razumijete pod kupovinom,
i prodajom?) i razmatranje o njemu nije dio političke ekonomije
kao nauke baš kao što to nije ni razmatranje o brodovima ili
p a r n i m mašinama ili bilo kom drugom instrumentu koji se upo­
trebljava za olakšanje proizvodnje i raspodjele bogatstva.« (Tb.
ilodgskin, »Popular Political Econonry etc.« London 1827, p. 178,
179.)
34
U svijetu r o b a je razvijena podjela r a d a p r e t p o s t a v l j e n a
ili se, štaviše, n e p o s r e d n o p r e d s t a v l j a u r a z n o l i k o s t i u p o t r e b ­
n i h v r i j e d n o s t i koje se sučeljavaju k a o p o s e b n e r o b e i u ko­
j i m a se k r i j u isto toliko raznolike v r s t e r a d a . Podjela rada,
k a o t o t a l i t e t svih p o s e b n i h v r s t a p r o d u k t i v n i h z a n i m a n j a , je­
s t e o p š t i oblik c j e l o k u p n o g d r u š t v e n o g r a d a a k o se ovaj po-
s m a t r a s njegove m a t e r i j a l n e s t r a n e , k a o r a d koji proizvodi
u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i . Ali k a o takva, p o d j e l a r a d a postoji, s
gledišta r o b â i u n u t a r p r o c e s a r a z m j e n e , s a m o u svom rezul­
tatu, u posebnosti samih roba.
R a z m j e n a r o b a je o n a j p r o c e s u k o m e je d r u š t v e n a iz­
m j e n a m a t e r i j e , t j . r a z m j e n a p o s e b n i h proizvoda p r i v a t n i h
individua, u isti m a h s t v a r a n j e o d r e đ e n i h d r u š t v e n i h p r o d u k -
c i o n i h o d n o s a u koje individue ulaze u toj izmjeni m a t e r i j e .
Sve razvijeniji o d n o s i r o b â k r i s t a l i z u j u se k a o različite o d r e d ­
be o p š t e g ekvivalenta, i na taj n a č i n je p r o c e s r a z m j e n e u
isti m a h i p r o c e s o b r a z o v a n j a novca. C j e l o k u p n o s t tog pro­
cesa, koji se p r e d s t a v l j a k a o tok r a z n i h p r o c e s a , j e s t e promet,
cirkulacija.
A. I S T O R I J S K I O S V R T UZ ANALIZU R O B E
Razlaganje r o b e n a r a d u d v o j a k o m o b l i k u — u p o t r e b n e
v r i j e d n o s t i n a r e a l a n r a d ili c j e l i s h o d n o p r o i z v o d n u djelat­
n o s t , a r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i na r a d n o v r i j e m e ili j e d n a k
d r u š t v e n i r a d — j e s t e k r i t i č k i krajnji r e z u l t a t više od j e d n o g
i po stoljeća istraživanja klasične političke e k o n o m i j e , k o j a
p o č i n j e u E n g l e s k o j sa Viljemom Petijem, u F r a n c u s k o j sa
B o a g i l b e r o m 1 5 , a završava u E n g l e s k o j sa R i k a r d o m i u F r a n ­
cuskoj sa Sismondijem.
Peti razlaže u p o t r e b n u v r i j e d n o s t na r a d , ne o b m a n j u j u ć i
se u p o g l e d u p r i r o d n e uslovljenosti njegove s t v a r a l a č k e sna­
ge. S t v a r n i r a d on o d m a h shvata u n j e g o v o m d r u š t v e n o m op-
š t e m obliku, k a o podjelu rada.™ Ovo s h v a t a n j e izvora materijal-
15
Komparativni rad na spisima i ličnostima Petija i Boagil-
bera, bez obzira na jaku svjetlost koju bi bacio na socijalnu op­
rečnost Engleske i Francuske pri kraju XVII i početkom XVIII
vijeka, bio bi genetičko prikazivanje nacionalnog kontrasta izme­
đu engleske i francuske političke ekonomije. Isti kontrast ponav­
lja se na završetku u Rikardu i Sismondiju.
10
Peti je izložio podjelu rada i kao proizvodnu snagu, i to
na mnogo širem planu nego Adam Smit. Vidi: »An essay concer-
ning the multiplication of mankind etc«, 3 édition, 1686, p. 35—36.
On tu pokazuje prednosti podjele rada za proizvodnju ne samo na
fabiikaciji džepnog sata, kao što je docnije učinio Adam Smit na
3* 35
n o g b o g a t s t v a n e ostaje, k a o , n a p r i m j e r , k o d njegovog savre-
m e n i k a H o b s a , više ili m a n j e n e p l o d n o , već ga vodi ka politič­
koj aritmetici, t o m p r v o m o b l i k u u k o m e se politička e k o n o ­
m i j a izdvaja k a o s a m o s t a l n a n a u k a . Ali r a z m j e n s k u vrijed­
n o s t on u z i m a o n a k o k a k o se o n a pojavljuje u p r o c e s u raz-
fabrikaciji igle, već istovremeno razmatranjem jednog grada i
cijele jedne zemlje iz perspektive velikih fabričkih postrojenja.
U broju od 26. novembra 1711. »Spectator« se poziva na ovo «il­
lustration of the admirable Sir William Petty« [objašnjenje divlje­
nja vrijednog Sera Viljema Petija]. Mek-Keloh se, prema tome, vara
kad misli da je »Spectator« zamijenio Petija sa jednim 40 godi­
na mlađim piscem. Vidi: Mac Culloch, »The Littérature of Poli­
tical Economy, a classified catalogue«, London 1845, str. 105. Peti
se osjeća osnivačem jedne nove nauke. Njegov metod, veli on,
»nije uobičajen metod«. Umjesto, kaže on, da se služi samo kom­
parativnim i superlarivnim riječima i spekulativnim argumenti­
ma, on je preduzeo da govori in terms of number, weight or mea-
sure [u brojevima, težinama ili m j e r a m a ] , da se jedino služi ar­
gumentima izvedenim iz čulnog iskustva i da razmatra samo tak­
ve uzroke as have visible foundations in n a t u r e [koji imaju oči­
glednu podlogu u prirodi]. On prepušta drugima razmatranje uz­
roka koji zavise od mutable minds, opinions, appetites and pas-
sinos of particular men [promjenljivih gledanja, mišljenja, sklono­
sti i strasti pojedinih ljudi]. (»Political Arithmetic etc.« London
1699. Préface.) Njegova genijalna smjelost pokazuje se, na pri­
mjer, u prijedlogu da se svi stanovnici i pokretnosti iz Irske i pla­
ninske Škotske transportuju u ostali dio Velike Britanije. Time
bi se uštedjelo radno vrijeme, povećala proizvodna snaga rada,
a »kralj i njegovi podanici postali bi bogatiji i jači«. (»Political
Arithmetic«, ch. 4). IM u onoj glavi njegove »Političke aritmeti­
ke« u kojoj on, u vrijeme dok je Holandija još uvijek igrala vo­
deću ulogu kao trgovačka nacija, a Francuska, kako se činilo,
postajala vladajuća trgovačka sila, dokazuje da je Engleska po­
zvana da osvoji svjetsko tržište. »That the king of England's sub-
jects have stock compétent and convenient to drive the trade of
the whole commercial vvorld.« [Da podanici engleskog kralja ima­
ju prikladan i dovoljan kapital da obavljaju posao cijelog trgo­
vačkog svijeta.] (1. c, ch. 10.) »That the impediments of Englands
greatness are but contingent and removeable.« [Da su smetnje
za veličinu Engleske samo slučajne i da se mogu otkloniti.] (p.
247, sequ.) Kroz sve njegove spise provijava originalan humor.
Tako on, na primjer, pokazuje da je osvajanje svjetskog tržišta
od strane Holandije, koja je tada bila uzorna zemlja za engleske
ekonomiste, kao što je sada Engleska za kontinentalne ekonomi­
ste, proizašlo potpuno prirodnim putem »vvithout such angelical
wits and judgments, as some attribute to the Hollanders« [bez
onog nebeskog oštroumlja i razumnosti koje mnogi pripisuju Hc-
l a n đ a n i m a ] (1. c, p. 175, 176). On brani slobodu savjesti kao
uslov trgovine, »jer će siromasi biti marljivi i smatrati rad d ra­
dinost dužnošću p r e d bogom samo dotle dok im se dozvoljava da
36
mjene roba, kao novac, a sam novac kao postojeću robu,
k a o zlato i s r e b r o . S p u t a n p r e d s t a v a m a m o n e t a r n o g s i s t e m a ,
o n p o s e b n u v r s t u r e a l n o g r a d a k o j i m s e d o b i j a zlato i s r e b r o
p r o g l a š a v a r a d o m koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t . U stva­
ri, o n misli d a b u r ž o a s k i r a d n e m o r a d a proizvodi n e p o s r e d ­
n u u p o t r e b n u v r i j e d n o s t nego r o b u , u p o t r e b n u v r i j e d n o s t
k o j a je u s t a n j u da se o t u đ e n j e m u p r o c e s u r a z m j e n e pred­
s t a v i k a o zlato i s r e b r o , t j . k a o n o v a c , t j . k a o p r o m e t n a vri­
j e d n o s t , t j . k a o o p r e d m e ć e n i o p š t i r a d . M e đ u t i m , njegov pri­
m j e r d o k a z u j e vrlo ubjedljivo d a s a z n a n j e r a d a k a o izvora
m a t e r i j a l n o g b o g a t s t v a n i p o š t o n e isključuje n e s h v a t a n j e
o n o g o d r e đ e n o g d r u š t v e n o g o b l i k a u k o m e je r a d izvor raz-
m j e n s k e vrijednosti.
Boagilber sa svoje s t r a n e , a k o ne svjesno a o n o faktično,
razlaže r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t r o b e n a r a d n o v r i j e m e t i m e
š t o »istinsku v r i j e d n o s t (la j u s t e valeur) o d r e đ u j e p r a v i l n o m
p r o p o r c i j o m p o kojoj s e r a d n o v r i j e m e i n d i v i d u a raspodje­
ljuje na p o s e b n e i n d u s t r i j s k e g r a n e , a s l o b o d n u k o n k u r e n c i j u
p r e d s t a v l j a k a o d r u š t v e n i p r o c e s koji s t v a r a t u p r a v i l n u pro­
p o r c i j u . Ali i s t o v r e m e n o s t i m i s u p r o t n o Petiju, on se fana­
t i č n o b o r i p r o t i v n o v c a koji svojim u s k a k a n j e m t o b o ž e n a r u ­
š a v a p r i r o d n u r a v n o t e ž u ili h a r m o n i j u r o b n e r a z m j e n e i, k a o
misle da oni, raspolažući sa manje bogatstva, imaju oštroumlja
i razumijevanja u božanskim stvarima, što smatraju specijalnom
svojinom sirotinje«. Zato trgovina »nije vezana ni za koju odre­
đ e n u vjeru, već prije za inovjerni dio cjeline« (1. c, p. 183 do
186). On se izjašnjava za specijalne javne dažbine u korist lupeža,
j e r je za publiku bolje da za lupeže sama sebe oporezuje nego
da dozvoli da je oni oporezuju (1. c, p. 199). Naprotiv, on odba­
cuje poreze koji prenose bogatstvo od radinog svijeta na one koji
»ništa ne rade, već jedu, piju, pjevaju, sviraju, igraju i bave se
metafizikom«. Petijeva djela su skoro bibliografske rijetkosti i po­
stoje samo razbacana u starim rđavim izdanjima, što je tim više
za čuđenje pošto je Viljem Peti ne samo otac engleske političke
ekonomije već istovremeno predak Henrija Petija, inače markiza
od Lendsdauna, nestora engleskih vigovaca. Međutim, porodica
Lendsdaun jedva da bi mogla izdati cjelokupna Petijeva djela ne
snabdjevši ih pritom njegovom biografijom, a ovdje važi ono što
u najvećem broju slučajeva vrijedi za origines [porijeklo] velikih
vigovskih porodica, the less said of them the better [ukoliko ma­
nje se o njima govori, utoliko bolje]. U mislima odvažni, ali do
srži frivolni vojni hirurg, koji je bio isto tako sposoban da pod
Kromvelovom egidom pljačka u Irskoj kao i da izmoljaka od
Čarlsa II potrebnu baronsku titulu za tu pljačku, slika je pretka
koja je jedva podesna da se javno izloži. Povrh toga, u većini
djela koje je izdao za života, Peti nastoji da dokaže da cvjetanje
Engleske pada u vrijeme Carlsa II, što je jeretičko gledište za na­
sljedne eksploatatore »glorious revolution« [slavne revolucije].
37
n e k i f a n t a s t i č n i Moloh, t r a ž i k a o ž r t v u sve p r i r o d n o bogat­
stvo. M a d a je, s j e d n e s t r a n e , ova p o l e m i k a p r o t i v n o v c a u
vezi s izvjesnim i s t o r i j s k i m o k o l n o s t i m a , j e r Boagilber n a p a ­
d a 1 7 slijepu d e s t r u k t i v n u p o ž u d u z a z l a t o m k o j o m s u o b u z e t i
d v o r Luja XIV, njegovi finansijski z a k u p c i i njegovo plem­
stvo, d o k Peti u toj p o ž u d i za z l a t o m veliča m o ć a n s t i m u l u s
koji p o d s t i č e j e d a n n a r o d na razvijanje i n d u s t r i j e i na osva­
j a n j e svjetskog tržišta, i p a k ovdje u isti m a h izbija d u b l j a
principijelna suprotnost koja se ponavlja kao stalan k o n t r a s t
i z m e đ u t i p i č n o engleske i t i p i č n o f r a n c u s k e 1 8 političke ekono­
mije. Boagilber u s t v a r i gleda s a m o na m a t e r i j a l n u s a d r ž i n u
b o g a t s t v a , u p o t r e b n u v r i j e d n o s t , uživanje, 1 9 i p o s m a t r a b u r ž o -
aski oblik r a d a , p r o i z v o d n j u u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i k a o roba.
i p r o c e s r a z m j e n e r o b a , k a o p r i r o d a n d r u š t v e n i oblik u k o m e
individualni r a d postiže t u s v r h u . Zbog t o g a o n t a m o g d j e
n a i đ e n a specifični k a r a k t e r b u r ž o a s k o g b o g a t s t v a , n a p r i m ­
j e r u novcu, misli da p o s t o j i u s k a k a n j e u z u r p a t o r s k i h stranih,
e l e m e n a t a i žesti se p r o t i v b u r ž o a s k o g r a d a u j e d n o m njego­
v o m obliku, d o k ga i s t o v r e m e n o u t o p i s t i č k i veliča u d r u g o m . 2 0 ,
Boagilber n a m je,dokaz da se r a d n o vrijeme može s m a t r a t i
m j e r o m veličine v r i j e d n o s t i r o b a i a k o se u r a z m j e n s k o j vri­
jednosti roba opredmećeni i vremenom mjereni rad b r k a sa
n e p o s r e d n o m p r i r o d n o m d j e l a t n o š ć u individua.
P r v o svjesno, gotovo trivijalno j a s n o razlaganje r a z m j e n -
ske v r i j e d n o s t i n a r a d n o v r i j e m e n a l a z i m o k o d j e d n o g čovje­
ka iz Novog Svijeta, gdje su b u r ž o a s k i p r o d u k c i o n i odnosi,,
i m p o r t i r a n i z a j e d n o s n j i h o v i m n o s i o c i m a , naglo ižđikali na.
17
U suprotnosti p r e m a »crnoj finansijskoj vještini« tadaš­
njeg vremena, Boagilber kaže: »Finansijska vještina nije ništa
drugo već produbljeno saznanje interesa poljoprivrede i trgovi­
ne.« (»Le détail de la France«, 1697. Izdanje Eugène Daire, «Eco-
nomistes financiers du XVIII siecle«. Paris 1843, vol. I, p. 241.)
Ne romanske političke ekonomije, jer se kod Italijana u
13
obje škole — napuljskoj i milanskoj — ponavlja suprotnost izme­
đu engleske i francuske političke ekonomije, dok su Španci rani­
jeg perioda ili. čisti merkantilisti ili mođifikovani merkantilisti
kao Ustaris ili se kao Hoveljanos (vidi njegova »Obras«, Barce­
lona 1839—40) drže sa Adamom Smitom »zlatne sredine«.
19
»Pravo b o g a t s t v o . . . jeste potpuno uživanje ne samo po­
treba života nego i izobilja i svega onoga što može da pruži ra­
dost čulima.« Boisguillebert, «Dissertation sur la nature de la-
richesse etc«, 1. c, p. 403. Ali dok je Peti bio frivolan i beskarakte­
ran pustolov, sklon pljački, Boagilber je istupao s isto toliko du­
ha koliko i smjelosti za ugnjetene klase, iako je bio j e d a n od
intendanata Luja XIV.
20
Francuski socijalizam Prudonovog oblika pati od istog'
nacionalnog nasljednog zla.
38
z e m l j i š t u koje j e n e d o s t a t a k istorijske t r a d i c i j e n a d o k n a đ i ­
valo obiljem h u m u s a . Taj čovjek je Bendžamin Franklin, koji
je u s v o m m l a d e n a č k o m djelu, n a p i s a n o m 1719. a d a t o m u
š t a m p u 1721. godine, f o r m u l i s a o o s n o v n i z a k o n m o d e r n e poli­
t i č k e e k o n o m i j e . 2 1 O n izjavljuje d a j e p o t r e b n o tražiti d r u g u
m j e r u vrijednosti, v a n p l e m e n i t i h m e t a l a . T a m j e r a je, kaže,
r a d . » R a d o m s e m o ž e m j e r i t i v r i j e d n o s t s r e b r a isto t a k o do­
b r o k a o i v r i j e d n o s t svake d r u g e stvari. P r e t p o s t a v i m o , n a
p r i m j e r , d a s e j e d a n čovjek bavi p r o i z v o d n j o m žita, d o k dru­
gi k o p a i r a f i n i r a s r e b r o . K r a j e m godine ili po i s t e k u bilo k o g
d r u g o g o d r e đ e n o g v r e m e n s k o g p e r i o d a cijela p r o i z v e d e n a ko­
ličina žita i cijela p r o i z v e d e n a količina s r e b r a su p r i r o d n e ci­
j e n e j e d n a za d r u g u , i a k o p r v a iznosi 20 bušela, a d r u g a 20
u n c a , o n d a j e d n a u n c a s r e b r a vrijedi koliko i r a d koji j e upo­
trijebljen za p r o i z v o d n j u j e d n o g b u š e l a žita. Ali a k o uslijed
o t k r i ć a bližih, p r i s t u p a č n i j i h i izdašnijih r u d n i k a j e d a n čov­
j e k može d a proizvede 4 0 u n c a s r e b r a j e d n a k o l a k o k a o ra­
nije 20, d o k je za p r o i z v o d n j u 20 b u š e l a žita i dalje p o t r e b a n
isti r a d k a o i ranije, t a d a 2 u n c e s r e b r a n e ć e vrijediti više od
istog r a d a u p o t r i j e b l j e n o g z a p r o i z v o d n j u j e d n o g b u š e l a žita,
a bušel koji je r a n i j e vrijedio 1 u n c u , vrijediće sad, c a e t e r i s
p a r i b u s [ p o d inače j e d n a k i m o k o l n o s t i m a ] , 2 u n c e . P r e m a to­
m e , b o g a t s t v o n e k e zemlje i m a se cijeniti p r e m a količini rada
k o j u su njeni s t a n o v n i c i u s t a n j u da kupe.« 2 2 K o d F r a n k l i n a
se radno vrijeme o d m a h predstavlja ekonomistički jednostra­
no k a o m j e r a v r i j e d n o s t i . P r e t v a r a n j e s t v a r n i h proizvoda u
r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i r a z u m i j e se s a m o po sebi i u p i t a n j u
je<stoga s a m o iznalaženje m j e r e za veličinu njihove vrijedno­
sti. »Pošto trgovina«, veli on, »nije n i š t a d r u g o do r a z m j e n a
r a d a za r a d , v r i j e d n o s t svih stvari se n a j t a č n i j e p r o c j e n j u j e
r a d o m . « 2 3 Ako se riječ r a d zamijeni ovdje riječju realni r a d ,
o d m a h se o t k r i v a b r k a n j e r a d a u j e d n o m obliku sa r a d o m u
d r u g o m obliku. P o š t o se trgovina sastoji u r a z m j e n i , na pri­
m j e r , o b u ć a r s k o g , r u d a r s k o g , p r e l a č k o g , s l i k a r s k o g itd. r a d a ,
da li se v r i j e d n o s t cipela n a j t a č n i j e p r o c j e n j u j e u s l i k a r s k o m
r a d u ? F r a n k l i n je, o b r n u t o , s m a t r a o d a s e vrijednost cipela,
r u d e , p r e đ e , slika itd. o d r e đ u j e a p s t r a k t n i m r a d o m koji j e
21
Franklin, B., »The Works of ete«, ed. by J. Sparks, vol. II,
Boston 1836: »A modest Inquiry into the Nature and Necessity
of a Paper Currency.«
22
L. a, p. 265. »Thus the riches of a country are to be va-
lued by the quantity of labour its inhabitants are able to pur-
ehase.«
23
»Trade in general being nothing else but the exchange of
labour for labour, the value of ali things is, as I have said before,
most justly measured by labour«, 1. c, p. 267.
39
bez p o s e b n o g k v a l i t e t a i p r e m a t o m e mjerljiv p r o s t i m kvan­
t i t e t o m . 2 4 Ali p o š t o on r a d s a d r ž a n u r a z m j e n s k o j v r i j e d n o s t i
n e razvija k a o a p s t r a k t n o o p š t i d r u š t v e n i r a d koji p r o i s t i č e
iz svestranog otuđivanja individualnih radova, on nužno ne
s h v a t a d a j e n o v a c n e p o s r e d n i oblik p o s t o j a n j a t o g o t u đ e n o g
r a d a . Stoga za njega n o v a c i r a d koji s t v a r a p r o m e t n u vrijed­
n o s t ne stoje u u n u t r a š n j o j vezi, već je n o v a c , n a p r o t i v , in­
s t r u m e n t 2 5 koji se u r a z m j e n u u n o s i spolja r a d i t e h n i č k e
u d o b n o s t i . F r a n k l i n o v a analiza r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i o s t a l a
j e bez n e p o s r e d n o g u t i c a j a n a o p š t i t o k n a u k e , j e r j e o n ob­
r a đ i v a o s a m o p o j e d i n a p i t a n j a p o l i t i č k e e k o n o m i j e u vezi
s određenim praktičnim povodima.
S u p r o t n o s t i z m e đ u r e a l n o g k o r i s n o g r a d a i r a d a koji stva­
ra razmjensku vrijednost uzbuđivala je Evropu u toku XVIII
vijeka u obliku p r o b l e m a : k o j a j e p o s e b n a v r s t a r e a l n o g r a d a
izvor b u r ž o a s k o g b o g a t s t v a ? T i m e s e već p r e t p o s t a v l j a l o d a
s v a k i r a d koji se o s t v a r u j e u u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a ili
koji daje p r o i z v o d e n e s t v a r a s a m i m t i m n e p o s r e d n o bogat­
stvo. I p a k za fiziokrate, k a o i za njihove p r o t i v n i k e , g o r u ć e
s p o r n o p i t a n j e nije t o l i k o koji r a d s t v a r a vrijednost, već koji
r a d s t v a r a višak vrijednosti. Oni, d a k l e , r a z m a t r a j u p r o b l e m
u k o m p l i k o v a n o m o b l i k u p r i j e n e g o š t o su ga riješili u nje­
g o v o m e l e m e n t a r n o m obliku, k a o što istorijski t o k svih n a u ­
ka, t e k poslije b e z b r o j n i h l u t a n j a a m o i t a m o , vodi do nji­
h o v i h p r a v i h p o l a z n i h t a č a k a . Z a razliku o d o s t a l i h graditelja,
n a u k a ne zida s a m o k u l e u v a z d u h u , već izvodi p o j e d i n e use­
ljive s p r a t o v e z g r a d e p r i j e n e g o š t o j o j položi k a m e n teme­
ljac. Ne zadržavajući se ovdje d u ž e na f i z i o k r a t i m a i p r e l a z e ć i
p r e k o čitavog niza t a l i j a n s k i h e k o n o m i s t a koji se više ili m a ­
n j e t a č n i m i d e j a m a d o d i r u j u 2 0 p r a v i l n e analize r o b e , prela­
z i m o o d m a h n a p r v o g B r i t a n c a koji j e o b r a d i o c j e l o k u p a n si­
s t e m b u r ž o a s k e e k o n o m i j e , Ser Džemsa Stjuarta.27 K a o š t o se
14
L. c, »Remarks and Facts relative to the American Paper
Money«, 1764.
85
Vidi »Papers on American Politics«, »Remarks and Facts
relative to the American Paper Money«, 1764 (1. c.)
86
Vidi na primjer Galiani, »Della Moneta«, vol. I I I u »Scrit-
tori classici italiani di economia politica« (izdanje Custodi). Parte
Moderna, Milano 1803. »Napor (fatica) je — kaže on — jedino što
stvari daje vrijednost«, str. 74. Označavanje rada kao fatica je
karakteristično za južnjaka.
87
Stujartovo djelo: »An Inquiry into the Principles of Poli-
tical Economy, being an Essay on the Science of Domestic Policy
in Free Nations« pojavilo se prvi put 1767. u dva toma kvart-for-
m a t a u Londonu, 10 godina prije »Wealth of Nations« Adama Smi-
ta. Citiram po dablinskom izdanju od 1770.
40
a p s t r a k t n e k a t e g o r i j e p o l i t i č k e e k o n o m i j e k o d njega pojav­
l j u j u j o š u p r o c e s u o d v a j a n j a od svoje m a t e r i j a l n e s a d r ž i n e ,
z b o g čega su n e o d r e đ e n e i kolebljive, t a k o je k o d njega neod­
r e đ e n a i kolebljiva i k a t e g o r i j a r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . Na
j e d n o m m j e s t u on o d r e đ u j e realnu vrijednost r a d n i m vreme­
n o m (what a w o r k m a n c a n p e r f o r m in a day) [ š t o j e d a n rad­
n i k m o ž e d a svrši u t o k u j e d n o g d a n a ] , p o r e d čega, m e đ u ­
t i m , k o n f u z n o figuriraju n a d n i c a i sirovine. 2 8 Na j e d n o m dru­
g o m m j e s t u izbija j o š očiglednije b o r b a s m a t e r i j a l n o m sadr-
ž i n o m . P r i r o d n i m a t e r i j a l s a d r ž a n u n e k o j robi, n a p r i m j e r
s r e b r o u n e k o j s r e b r n o j k o t a r i c i , on naziva n j e n o m unutraš­
njom vrijednošću ( i n t r i n s i c w o r t h ) , d o k u njoj s a d r ž a n o rad­
n o v r i j e m e naziva n j e n o m u p o t r e b n o m v r i j e d n o š ć u (useful
v a l u e ) . »Prva je«, veli on, »nešto po sebi r e a l n o . . . d o k se upo­
t r e b n a v r i j e d n o s t m o r a p r o c j e n j i v a t i p r e m a r a d u koji j e sta­
j a l a n j e n a p r o i z v o d n j a . R a d u p o t r i j e b l j e n n a modifikovanje
m a t e r i j e p r e d s t a v l j a n e k i dio v r e m e n a j e d n o g čovjeka itd.« ? B
S t j u a r t se razlikuje od svojih p r e t h o d n i k a i p o s l j e d n i k a oš­
t r i m d i f e r e n c i r a n j e m i z m e đ u specifično d r u š t v e n o g r a d a koji
se p r e d s t a v l j a u r a z m j e n s k o j v r i j e d n o s t i i r e a l n o g r a d a koji
s t v a r a u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i . »Rad«, veli o n , »koji svojim otu­
đ i v a n j e m (aliénation) s t v a r a o p š t i ekvivalent (universal équi­
v a l e n t ) n a z i v a m industrijom.« R a d k a o i n d r u s t r i j u on razli­
k u j e n e s a m o o d r e a l n o g r a d a nego i o d o s t a l i h d r u š t v e n i h
o b l i k a r a d a . Za njega je on b u r ž o a s k i oblik r a d a u s u p r o t n o ­
s t i p r e m a njegovim a n t i č k i m i s r e d n j o v j e k o v n i m o b l i c i m a .
Njega naročito interesuje suprotnost između buržoaskog rada
i f e u d a l n o g r a d a , koji je on p o s m a t r a o u fazi njegovog p r o ­
p a d a n j a , k a k o u s a m o j Š k o t s k o j t a k o i p r i l i k o m svojih puto­
v a n j a š i r o m k o n t i n e n t a . S t j u a r t je, n a r a v n o , v e o m a d o b r o
•znao da p r o i z v o d i u p r e b u r ž o a s k i m e p o h a m a dobij a oblik
r o b e , a r o b a oblik novca, ali on i s c r p n o d o k a z u j e da r o b a k a o
e l e m e n t a r n i osnovni oblik b o g a t s t v a i o t u đ i v a n j e k a o vlada­
j u ć i oblik p r i s v a j a n j a p r i p a d a j u s a m o p e r i o d u b u r ž o a s k e pro­
izvodnje, d a je, d a k l e , k a r a k t e r r a d a koji s t v a r a r a z m j e n s k u
80
v r i j e d n o s t specifično b u r ž o a s k i .
*> Steuart, 1. c, t. I, str. 181—183.
88
Steuart, 1. c, t. I, p. 361/362: »represents a portion of a
m a n ' s time.«
30
Stoga on patrijarhalnu poljoprivredu, neposredno upravlje­
nu na stvaranje upotrebnih vrijednosti za posjednika zemlje, pro­
glašava »zloupotrebom«, i to ne u Sparti ili Rimu ili čak u Atini,
već u industrijskim zemljama XVIII vijeka. Ova »abusivc agricul­
t u r e [zloupotrebljena poljoprivreda] nije »trade« [privredna dje-
41
 P o š t o s u p o s e b n i oblici r e a l n o g r a d a , k a o š t o s u poljo­
p r i v r e d a , m a n u f a k t u r a , p o m o r s t v o , t r g o v i n a itd., r e d o m b i l i
p r o g l a š a v a n i i s t i n s k i m i z v o r i m a b o g a t s t v a , Adam Smit je p r o ­
glasio r a d u o p š t e , i to r a d u n j e g o v o m d r u š t v e n o m o p š t e n i
o b l i k u , kao podjelu rada, j e d i n i m i z v o r o m m a t e r i j a l n o g b o ­
g a t s t v a ili u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i . D o k o n ovdje p o t p u n o p r e ­
v i đ a n a t u r a l n i e l e m e n a t , ovaj ga p r o g o n i u sferi čisto d r u š ­
tvenog bogatstva, razmjenske vrijednosti. Istina, Adam S m i t
o d r e đ u j e v r i j e d n o s t r o b e u njoj s a d r ž a n i m r a d n i m v r e m e ­
n o m , ali o n d a p o m j e r a važenje ovakvog o d r e đ i v a n j a vrijed­
n o s t i u p r e a d a m s k o d o b a . D r u g i m r i j e č i m a , o n o š t o m u izgle­
d a i s t i n i t o s gledišta o b i č n e r o b e , p o s t a j e m u n e j a s n o č i m n a
n j e n o m j e s t o s t u p e viši i k o m p l i k o v a n i j i oblici: k a p i t a l , n a ­
j a m n i r a d , zemljišna r e n t a itd. O n t o izražava n a t a j n a č i n
š t o k a ž e da se v r i j e d n o s t r o b a m j e r i l a u n j i m a s a d r ž a n i m rad­
n i m v r e m e n o m u p a r a d i s e lost [ i z g u b l j e n o m r a j u ] b u r ž o a s -
s k o g d r u š t v a , gdje ljudi j o š n i s u i s t u p a l i j e d a n p r e m a d r u g o m
k a o kapitalisti, n a j a m n i r a d n i c i , zemljovlasnici, zakupci, ze-
lenaši itd., već s a m o k a o o b i č n i p r o i z v o đ a č i i r a z m j e n j i v a č i
robe. On stalno b r k a određivanje vrijednosti roba u n j i m a
s a d r ž a n i m r a d n i m v r e m e n o m s o d r e đ i v a n j e m n j i h o v i h vri­
j e d n o s t i v r i j e d n o š ć u r a d a , s v u d a s e k o l e b a p r i d e t a l j n i m izla­
g a n j i m a , a o b j e k t i v n o izjednačavanje k o j e d r u š t v e n i p r o c e s
n a s i l n o vrši i z m e đ u n e j e d n a k i h r a d o v a p o g r e š n o s m a t r a sub­
jektivnom ravnopravnošću individualnih radova.
31
Prelaz od
r e a l n o g r a d a n a r a d koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t , t j . n a
b u r ž o a s k i r a d u n j e g o v o m o s n o v n o m obliku, o n p o k u š a v a d a
izvede p o m o ć u podjele rada. Ma k o l i k o t a č n o bilo da privat­
n a r a z m j e n a p r e t p o s t a v l j a p o d j e l u r a d a , isto j e toliko n e t a č -
n o d a p o d j e l a r a d a p r e t p o s t a v l j a p r i v a t n u r a z m j e n u . K o d Pe­
r u a n a c a je, n a p r i m j e r , r a d b i o u n e o b i č n o j m j e r i p o d i j e l j e n .
latnost], već »samo sredstvo za život«. Kao što buržoaska poljo­
privreda čisti zemlju od suvišnih usta, tako buržoaska manufak­
tura čisti fabriku od suvišnih ruku.
31
Tako, na primjer, Adam Smit kaže: »Iste količine rada
moraju u svim vremenima i na svim mjestima imati istu vrijed­
nost za onoga ko radi. Pri normalnom stanju zdravlja, snage i ži­
votnog elana i sa prosječnim stepenom umješnosti kojom vlada,
on mora žrtvovati uvijek isti dio svoje dokolice, slobode i svoje
sreće. Prema tome, ma kolika bila količina robe koju on p r i m a
k a o nagradu za svoj rad, cijena koju on plaća uvijek je ista. Po
tu cijenu može se doduše, kupiti čas manja čas veća količina ovih
roba, ali samo zato što se mijenja njihova vrijednost, a ne vri­
jednost rada koji ih kupuje. Sam rad, dakle, nikad ne mijenja
svoju vrijednost. On je, dakle, realna cijena robâ itd.«
42
'9
m a d a s e nije vršila n i k a k v a p r i v a t n a r a z m j e n a , n i k a k v a raz­
mjena proizvoda kao robâ.
S u p r o t n o A d a m u S m i t u , David Rikardo je o d r e đ i v a n j e
v r i j e d n o s t i r o b e r a d n i m v r e m e n o m i s t j e r a o n a čistac i p o k a ­
z a o da taj z a k o n v l a d a i b u r ž o a s k i m p r o d u k c i o n i m odnosi­
m a koji m u p r i v i d n o u najvećoj m j e r i p r o t i v r j e č e . R i k a r d o v a
istraživanja o g r a n i č a v a j u se isključivo na veličinu vrijednosti,
a u pogledu ove on u n a j m a n j u r u k u sluti da o s t v a r e n j e toga
z a k o n a zavisi od o d r e đ e n i h i s t o r i j s k i h p r e t p o s t a v k i . On, nai­
m e , k a ž e d a o d r e đ i v a n j e veličine v r i j e d n o s t i r a d n i m vreme­
n o m važi s a m o z a o n e r o b e »koje s e i n d u s t r i j s k i m o g u p o
volji u m n o ž a v a t i i u čijoj p r o i z v o d n j i vlada n e o g r a n i č e n a kon­
k u r e n c i j a « . 8 2 Ovo, u stvari, znači s a m o da z a k o n v r i j e d n o s t i
za svoj p u n i razvoj p r e t p o s t a v l j a d r u š t v o s k r u p n o m indus­
trijskom proizvodnjom i slobodnom konkurencijom, tj. mo­
d e r n o buržoasko društvo. Uostalom, Rikardo p o s m a t r a bur­
žoaski oblik r a d a k a o vječni p r i r o d n i oblik d r u š t v e n o g r a d a .
Njegov p r v o b i t n i r i b a r i p r v o b i t n i lovac već su i m a o c i r o b e
i r a z m j e n j u j u r i b u i divljač s r a z m j e r n o r a d n o m v r e m e n u op-
redmećenom u tim razmjenskim vrijednostima. Pritom on
p a d a u a n a h r o n i z a m , p r e t p o s t a v l j a j u ć i da p r v o b i t n i r i b a r i i
p r v o b i t n i lovci k o d p r o c j e n e svojih o r u đ a z a r a d k o n s u l t u j u
a n u i t e t n e tablice k o j e su cirkulisale na l o n d o n s k o j berzi 1817.
g o d i n e . Izgleda da su » P a r a l e l o g r a m i g. Ovena« bili j e d i n i dru­
štveni oblik koji j e o n p o z n a v a o p o r e d b u r ž o a s k o g . M a d a sku­
č e n ovim b u r ž o a s k i m h o r i z o n t o m , R i k a r d o a n a l i z i r a buržoa-
s k u e k o n o m i j u , k o j a je u d u b i n i s a s v i m d r u k č i j a n e g o š t o
izgleda n a p o v r š i n i , s t o l i k o m t e o r e t s k o m o š t r i n o m , d a j e
l o r d B r u m m o g a o o n j e m u r e ć i : »Mr. R i c a r d o s e e m e d as if
h e h a d d r q p p e d f r o m a n o t h e r planet« [ I z g l e d a l o j e d a j e
mister Rikardo pao s neke druge planete]. U direktnoj po­
lemici s R i k a r d o m , Sismondi ističe ne s a m o specifično dru­
štveni k a r a k t e r r a d a koji s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t 3 3 n e g o
kao »karakteristiku našeg ekonomskog progresa« označava
to š t o se veličina v r i j e d n o s t i svodi na potrebno r a d n o vrije­
m e , na » s r a z m j e r u i z m e đ u p o t r e b e cijelog d r u š t v a i k o l i č i n e
r a d a k o j a j e dovoljna d a s e t a p o t r e b a zadovolji«. 3 4 S i s m o n d i
nije više s p u t a n B o a g i l b e r o v o m p r e d s t a v o m d a s e r a d koji
s t v a r a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t falsifikuje n o v c e m , ali optužu-
32
Ricardo, David, »On the Principles of Political Economy-
and Taxation«, 3 édition, London 1821, p. 3.
33
Sismondi, «Etudes sur l'économie politique«, t. 2, p. 162,
Bruxelles 1837. »Trgovina je svela cijelu stvar na suprotnost iz­
među upotrebne i razmjenske vrijednosti« itd.
34
Sismondi, 1. c, p. 163—166 seq.
43-
je krupni industrijski kapital, k a o š t o Boagilber o p t u ž u j e j e d n o s t i njegovog p r o i z v o d a ? Ovaj p r o b l e m ć e m o r i j e š i t i k a d
n o v a c . Ako p o l i t i č k a e k o n o m i j a u licu R i k a r d a b e z o b z i r n o po­ b u d e m o razmatrali kapital.
vlači svoju k r a j n j u k o n s e k v e n c u i t i m e završava, S i s m o n d i Treće: t r ž i š n a cijena r o b a p a d a i s p o d ili r a s t e iznad nji­
d o p u n j u j e taj z a v r š e t a k t i m e š t o pretpostavlja njenu sumnju hove r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i p r e m a t o m e k a k o s e m i j e n j a
u s a m u sebe. odnos između ponude j tražnje. Razmjenska vrijednost r o b a
P o š t o j e R i k a r d o , k a o dovršilac klasične političke ekono­ je stoga o d r e đ e n a o d n o s o m i z m e đ u p o n u d e i t r a ž n j e , a ne
mije, najjasnije f o r m u l i s a o i izložio o d r e đ i v a n j e r a z m j e n s k e radnim vremenom sadržanim u robama. U ovome neobičnom
v r i j e d n o s t i r a d n i m v r e m e n o m , p r i r o d n o j e što s e n a njega z a k l j u č k u u stvari se s a m o n a č i n j e p i t a n j e k a k o se na bazi.
k o n c e n t r i š e p o l e m i k a k o j u su poveli e k o n o m i s t i . Ako se za­ r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i razvija od nje različita t r ž i š n a cijena
35
n e m a r i n j e n a velikim dijelom n a i v n a f o r m a , t a s e p o l e m i k a ili, tačnije, k a k o se z a k o n r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i o s t v a r u j e
•svodi na slijedeće t a č k e : s a m o u svojoj s o p s t v e n o j s u p r o t n o s t i . Ovaj p r o b l e m se rješa­
Prvo: s a m r a d i m a r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t i različiti ra­ va u u č e n j u o k o n k u r e n c i j i .
dovi i m a j u različitu r a z m j e n s k u vrijednost, č i n i t i razmjen­ Četvrto: p o s l j e d n j a i na izgled naj f r a p a n t n i ja p r o t i v r j e č -
s k u vrijednost m j e r o m r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i znači k r e t a t i n o s t , u k o l i k o se ne iznosi, k a o o b i č n o , u o b l i k u k u r i o z n i h p r i ­
se u z a č a r a n o m k r u g u , j e r je i s a m o j r a z m j e n s k o j v r i j e d n o s t i m j e r a : a k o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t nije d r u g o nego r a d n o vri­
k o j a m j e r i p o t r e b n a m j e r a . Ovaj s e p r i g o v o r svodi n a p r o b ­ j e m e s a d r ž a n o u n e k o j r o b i , k a k o m o g u o n d a r o b e koje n e
l e m : r a d n o v r i j e m e k a o i m a n e n t n a m j e r a r a z m j e n s k e vrijed­ s a d r ž e n i k a k a v r a d i m a t i r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t ili, d r u g i m
n o s t i j e d a t o ; t r e b a n a toj bazi izložiti p l a t u z a r a d . Odgovor riječima, o d a k l e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t p u k i h p r i r o d n i h sila?
daje u č e n j e o n a j a m n o m r a d u . Ovaj se p r o b l e m rješava u u č e n j u o zemljišnoj r e n t i .
Drugo: a k o je r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k o g p r o i z v o d a jed­
n a k a r a d n o m v r e m e n u koje j e u n j e m u s a d r ž a n o , razmjen­
s k a vrijednost j e d n o g r a d n o g d a n a j e d n a k a j e njegovom p r o ­
izvodu. Ili, p l a t a z a r a d m o r a biti j e d n a k a p r o i z v o d u r a d a . 3 8
A b a š je o b r n u t o s l u č a j . E r g o [ d a k l e ] . Ovaj se prigovor svodi
n a p r o b l e m : k a k o p r o i z v o d n j a n a bazi isključivo r a d n i m vre­
m e n o m o d r e đ e n e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i dovodi d o r e z u l t a t a
d a j e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t r a d a m a n j a o d r a z m j e n s k e vri-
<
35
Najnaivnija svakako u bilješkama Ž. B. Seja uz francuski
-prevod Rikarda od Konstansija i pedantski najpretencioznija u
nedavno objavljenoj »Theorv of Exchange«, London 1858, g. Mak-
leoda.
se Ovaj prigovor, učinjen Rikardu od strane buržoaskih eko­
nomista, prihvaćen je docnije od strane socijalista. Pretpostaviv-
ši teoretsku tačnost formule, oni su optuživali praksu da se na­
lazi u suprotnosti sa teorijom i pozivali buržoasko društvo da u
praksi povuče tobožnju konsekvencu iz svoga teoretskog princi­
p a . Na ovaj način su b a r engleski socijalisti Rikardovu formulu
razmjenske vrijednosti okrenuli protiv političke ekonomije. Go­
spodinu Prudonu je ostalo ne samo da proglasi osnovni princip
starog društva za princip novog društva, nego da se istovremeno
proglasi pronalazačem formule u koju je Rikardo sažeo cjeloku­
pan rezultat engleske klasične političke ekonomije. Dokazano je
da je čak i utopističko izlaganje Rikardove formule već bilo iš­
čezlo u Engleskoj kada ju je g. Prudon »otkrio« s one strane Ka­
nala. Uporedi moj spis: «Misère de la Philosophie etc.«, Paris 1847,
paragraf o la vaheur constituée [konstituisanoj vrijednosti].

44 45

Glava druga
NOVAC I L I P R O S T I P R O M E T
U parlamentarnoj debati o bankovnim zakonima Sera
R o b e r t a Pila od 1844. i 1845. godine, G l e d s t o n je p r i m i j e t i o
da čak ni ljubav nije zaludila tolike l j u d e k a o m o z g a n j e o
s u š t i n i novca. Govorio je B r i t a n c i m a o B r i t a n c i m a . N a s u p r o t
t o m e , H o l a n đ a n i koji su, i p o r e d Petijeve s u m n j e , o d v a j k a d a
raspolagali » n e b e s k i m o š t r o u m l j e m « u n o v č a n i m spekulacija­
m a , n i s u n i k a d traćili to o š t r o u m l j e na spekulacije o n o v c u .
Glavna t e š k o ć a u analizi novca s a v l a d a n a je čim se s h v a t i
njegovo p o r i j e k l o iz s a m e r o b e . Uz tu p r e t p o s t a v k u r a d i se
s a m o još o t o m e da se j a s n o s h v a t e njegove specifične odre­
đ e n o s t i oblika, a to je d o n e k l e o t e ž a n o t i m e što se svi bur-
žoaski o d n o s i pojavljuju pozlaćeni ili p o s r e b r e n i , k a o novča­
ni o d n o s i , i što stoga izgleda da novčani oblik p o s j e d u j e ne­
izmjerno raznoliku sadržinu koja je njemu samome tuđa.
U d a l j e m i s t r a ž i v a n j u t r e b a i m a t i u vidu da je riječ s a m o
o o n i m o b l i c i m a novca koji n e p o s r e d n o i z r a s t a j u iz r a z m j e n e
r o b â , a ne o o n i m koji p r i p a d a j u j e d n o m v i š e m s t u p n j u p r o ­
cesa p r o i z v o d n j e , k a o š t o je, n a p r i m j e r , k r e d i t n i n o v a c . Up-
rošćenja radi, pod novčanom r o b o m svuda se podrazumije­
va zlato.
1. Mjera vrijednosti
Prvi p r o c e s p r o m e t a , cirkulacije, t a k o reći j e t e o r e t s k i ,
pripremni proces za stvarni promet. Robe koje postoje kao
u p o t r e b n a v r i j e d n o s t s t v a r a j u sebi n a j p r i j e oblik u k o m e se
o n e j e d n a za d r u g u m i s l e n o pojavljuju k a o r a z m j e n s k e vri­
j e d n o s t i , k a o o d r e đ e n e količine o p r e d m e ć e n o g opšteg r a d n o g
v r e m e n a . Prvi n u ž n i čin ovog p r o c e s a sastoji se, k a o š t o s m o
vidjeli, u t o m e š t o r o b e izdvajaju j e d n u specifičnu r o b u , re-
46
c i m o zlato, k a o n e p o s r e d n u m a t e r i j a l i z a c i j u o p š t e g r a d n o g
v r e m e n a ili o p š t i ekvivalent. V r a t i m o se začas o b l i k u u k o m e
r o b e p r e t v a r a j u zlato u n o v a c .
1 t o n a gvožđa = 2 u n c e zlata,
1 k v a r t e r p š e n i c e = 1 u n c a zlata,
1 c e n t a m o k a k a v e = 1/t u n c e zlata,
1 c e n t a p o t a š e = V* u n c e zlata,
1 t o n a b r a z i l s k o g d r v e t a = P/z u n c a zlata,
Y r o b e = X u n c a zlata.
U o v o m n i z u j e d n a č i n a p o j e d i n a č n e r o b e : gvožđe, p š e n i c a ,
kava, p o t a š a itd. pojavljuju s e j e d n a z a d r u g u kao materijali-
zacija jednorodnog rada, naime u zlatu materijalizovanog
r a d a , u k o m e s u p o t p u n o i z b r i s a n e sve o s o b e n o s t i r e a l n i h
r a d o v a p r e d s t a v l j e n i h u n j i h o v i m r a z n i m u p o t r e b n i m vrijed­
n o s t i m a . Kao vrijednost one su identične, materijalizacija
istoga r a d a ili ista m a t e r i j a l i z a c i j a r a d a , zlato. K a o j e d n o r o d -
n a materijalizacija istog r a d a o n e p o k a z u j u s a m o jednu raz­
l i k u , k v a n t i t a t i v n u , o d n o s n o pojavljuju se k a o različite veliči­
n e vrijednosti, j e r j e u n j i h o v i m u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a
s a d r ž a n o nejednako r a d n o v r i j e m e . K a o t a k v e p o j e d i n a č n e
r o b e o n e s e i s t o v r e m e n o o d n o s e j e d n a p r e m a d r u g o j k a o op-
redmećenje opšteg radnog vremena time što se p r e m a s a m o m
o p š t e m r a d n o m v r e m e n u o d n o s e k a o p r e m a j e d n o j izdvojenoj
r o b i , zlatu. Taj isti o d n o s — a on i m a k a r a k t e r p r o c e s a —
k r o z koji s e one, j e d n a z a d r u g u , p r e d s t a v l j a j u k a o r a z m j e n ­
s k e vrijednosti predstavlja radno vrijeme sadržano u zlatu
k a o o p š t e r a d n o vrijeme, čija se d a t a k o l i č i n a izražava u raz­
n i m k o l i č i n a m a gvožđa, p š e n i c e , kave itd., u k r a t k o u u p o t r e b ­
n i m v r i j e d n o s t i m a svih r o b a , ili se n e p o s r e d n o razvija u bes­
k o n a č n o m nizu r o b n i h ekvivalenata. T i m e š t o r o b e s v e s t r a n o
izražavaju svoje r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i u zlatu, zlato n e p o ­
s r e d n o izražava svoju r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t u s v i m a roba­
m a . T i m e š t o r o b e s a m e sebi j e d n a z a d r u g u d a j u oblik raz­
m j e n s k e vrijednosti, one daju zlatu oblik opšteg ekvivalenta
ili novca.
B u d u ć i da sve r o b e m j e r e svoje r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i u
z l a t u u o n o m o d n o s u u k o m e o d r e đ e n a k o l i č i n a zlata i o d r e ­
đ e n a količina r o b e s a d r ž e j e d n a k u k o l i č i n u r a d n o g v r e m e n a ,
z l a t o p o s t a j e mjera vrijednosti, i u p r v i m a h s a m o u s l i j e d
o v e o d r e d b e , k a o m j e r a v r i j e d n o s t i k o j o m s e njegova sopstve-
na vrijednost neposredno mjeri u cjelokupnom krugu robnih
e k v i v a l e n a t a , o n o p o s t a j e o p š t i ekvivalent ili n o v a c . S d r u g e
s t r a n e , s a d a se r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t svih r o b a izražava u
z l a t u . U o v o m i z r a z u t r e b a r a z l i k o v a t i j e d a n kvalitativni i je-
47
 d a n kvantitativni m o m e n a t . Razmjenska vrijednost robe p o ­
stoji k a o m a t e r i j a l i z a c i j a istog j e d n o o b r a z n o g r a d n o g v r e m e ­
n a ; veličina v r i j e d n o s t i r o b e p r e d s t a v l j e n a j e i s c r p n o , j e r u .
o d n o s u u k o m e su r o b e i z j e d n a č e n e sa z l a t o m , o n e su izjed­
načene i jedna s drugom. U njihovom zlatnom ekvivalentu
pojavljuje se, s j e d n e s t r a n e , opšti k a r a k t e r u n j i m a s a d r ž a ­
n o g r a d n o g v r e m e n a , s d r u g e s t r a n e , k v a n t i t e t tog r a d n o g vre­
mena. Razmjenska vrijednost r o b a izražena ovako kao o p š t a
e k v i v a l e n t n o s t a i s t o v r e m e n o i k a o s t e p e n ove ekvivalentno­
sti u n e k o j specifičnoj r o b i ili u j e d n o j j e d i n o j j e d n a č i n i
r o b â sa j e d n o m s p e c i f i č n o m r o b o m — j e s t e cijena. Cijena
j e p r e t v o r e n i oblik u k o m e s e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t r o b â
pojavljuje u o k v i r u p r o c e s a p r o m e t a .
P r e m a t o m e , k r o z isti p r o c e s k r o z koji p r e d s t a v l j a j u svo­
j e v r i j e d n o s t i k a o cijene u zlatu, r o b e p r e d s t a v l j a j u zlato k a o
m j e r u v r i j e d n o s t i i stoga k a o n o v a c . K a d b i o n e s v e s t r a n o
m j e r i l e svoje v r i j e d n o s t i u s r e b r u ili p š e n i c i ili b a k r u i, p r e ­
ma t o m e , p r e d s t a v l j a l e ih k a o cijene u s r e b r u , p š e n i c i ili bak­
r u , m j e r a v r i j e d n o s t i , a t i m e i o p š t i ekvivalent, bili bi s r e b r o ,
p š e n i c a , b a k a r . Da bi se u p r o m e t u pojavile k a o cijene, r o b e
moraju prethoditi p r o m e t u kao razmjenske vrijednosti. Zlato
p o s t a j e m j e r a v r i j e d n o s t i s a m o z a t o š t o sve r o b e u n j e m u
p r o c j e n j u j u svoju r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t . S v e s t r a n o s t o v o g
odnosa-procesa, iz koga b a š i proizlazi k a r a k t e r zlata k a o m j e ­
re, pretpostavlja, m e đ u t i m , da se svaka pojedina r o b a mjeri
u zlatu p r e m a r a d n o m v r e m e n u k o j e j e u o b o m a s a d r ž a n o ,
d a je, d a k l e , s t v a r n a m j e r a i z m e đ u r o b e i zlata s â m r a d , ili d a
s e r o b a i z l a t o n e p o s r e d n o m t r a m p o m m e đ u s o b n o izjednaču­
j u k a o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . N a koji n a č i n s e p r a k t i č n o v r š i
ovo izjednačenje, ne m o ž e se i s p i t a t i u sferi p r o s t o g p r o m e ­
ta. I p a k , j a s n o je i n e s u m n j i v o da se u z e m l j a m a k o j e p r o ­
izvode zlato i s r e b r o o d r e đ e n o r a d n o v r i j e m e n e p o s r e d n a
utjelovljuje u o d r e đ e n o j količini z l a t a i s r e b r a , d o k se u zem­
l j a m a koje ne p r o i z v o d e zlato i s r e b r o p o s t i ž e isti r e z u l t a t po­
s r e d n i m p u t e m , n e p o s r e d n o m ili p o s r e d n o m r a z m j e n o m do->
m a ć i h r o b â , t j . o d r e đ e n o g dijela n a c i o n a l n o g p r o s j e č n o g r a d a
za o d r e đ e n i k v a n t u m u z l a t u i s r e b r u m a t e r i j a l i z o v a n o g r a d ­
nog v r e m e n a onih zemalja koje posjeduju rudnike. Da bi mo­
glo služiti k a o m j e r a v r i j e d n o s t i , zlato m o r a b i t i p o t e n c i j a l n o
promjenljiva v r i j e d n o s t , j e r s a m o k a o m a t e r i j a l i z a c i j a r a d n o g
v r e m e n a o n o m o ž e d a p o s t a n e ekvivalent o s t a l i h r o b a , a i s t o
r a d n o vrijeme se sa p r o m j e n o m proizvodnih snaga realnog
r a d a o s t v a r u j e u n e j e d n a k o m v o l u m e n u i s t i h u p o t r e b n i h vri­
jednosti. Kao i kod predstavljanja razmjenske vrijednosti
svake robe u u p o t r e b n o j vrijednosti neke druge robe, p r i
48
p r o c j e n i svih r o b a u z l a t u p r e t p o s t a v l j a se s a m o da zlato u
d a t o m m o m e n t u predstavlja da tu količinu radnog vremena.
U p o g l e d u p r o m j e n e njegove v r i j e d n o s t i važi r a n i j e izloženi
z a k o n r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i . O s t a n e l i r a z m j e n s k a vrijed­
n o s t r o b â n e p r o m i j e n j e n a , o p š t i p o r a s t njihovih cijena u zla­
t u m o g u ć j e s a m o a k o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t zlata p a d a . Osta­
n e l i r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t z l a t a n e p r o m i j e n j e n a , o p š t i po­
r a s t cijena u zlatu m o g u ć j e s a m o a k o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i
svih r o b â r a s t u . O b r n u t o važi u s l u č a j u o p š t e g p a d a r o b n i h
cijena. P a d n e l i ili skoči v r i j e d n o s t j e d n e u n c e z l a t a u s l i j e d
n e k e p r o m j e n e r a d n o g v r e m e n a p o t r e b n o g z a n j e n u proizvod­
nju, t a d a o n a p a d a ili s k a č e ravnomjerno za sve o s t a l e r o b e ,
š t o znači da, k a o i r a n i j e , p r e d s t a v l j a p r e m a s v i m a r a d n o vri­
j e m e date veličine. I s t e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i s a d a se p r o ­
c j e n j u j u u većim ili m a n j i m k o l i č i n a m a zlata n e g o r a n i j e , ali
se p r o c j e n j u j u u s r a z m j e r i p r e m a v e l i č i n a m a svoje vrijedno­
sti, zadržavaju, d a k l e , m e đ u s o b n o isti o d n o s v r i j e d n o s t i . Od­
n o s od 2 :4 : 8 o s t a j e isti k a o 1 : 2 : 4 ili 4 : 8 : 16. P r o m i j e n j e ­
na k o l i č i n a z l a t a u k o j o j se r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i p r o c j e n j u ­
j u k a d s e m i j e n j a v r i j e d n o s t z l a t a n e sprječava funkcionisa-
n j e zlata k a o m j e r e v r i j e d n o s t i , k a o š t o n i 1 5 p u t a m a n j a vri­
j e d n o s t s r e b r a p r e m a z l a t u n e sprječava s r e b r o d a p o t i s n e
z l a t o i z t e funkcije. Z a t o š t o j e r a d n o v r i j e m e m j e r a i z m e đ u
zlata i r o b e , i š t o zlato p o s t a j e m j e r a v r i j e d n o s t i s a m o uko­
liko se sve r o b e u n j e m u m j e r e , čisti je p r i v i d r a z m j e n s k o g
p r o c e s a d a n o v a c čini r o b e samjerljivim. 3 7 N a p r o t i v , s a m o
37
Aristotel, doduše, uviđa da razmjenska vrijednost roba
prethodi robnim cijenama: »jasno je da j e . . . postojala razmjena
prije nego što je postojao novac; jer nema nikakve razlike da li
pet jastuka vrijede kao jedna kuća ili kao onoliko novca koliko
vrijedi pet jastuka.« S druge strane, pošto robe jedna za drugu
imaju oblik razmjenske vrijednosti tek u cijeni, one po njemu
postaju samjerljive p u t e m novca. »Sve m o r a imati oijenu;^ j e r
t a k o će uvijek postojati razmjena, a sljedstveno tome i društvo.
Novac u stvari čini, slično mjeri; stvari samjerljivim ao(i(ierpa
da bi ih potom j e d n u s drugom izjednačavao. J e r n e m a društva
bez razmjene, a razmjene ne može biti bez jednakosti i jednakosti,
bez samjerljivosti.« Njemu je potpuno jasno da su ove razne stva­
ri koje se mjere u novcu potpuno samjerljive veličine. On traži
jedinstvo robâ kao razmjenskih vrijednosti, koje on kao antički
Grk nije mogao naći. U neprilici on se pomaže tim što samo po
sebi nesamjerljivo čini samjerljivim pomoću novca, ukoliko je to
za praktičnu potrebu neophodno. »U stvari je, doduše, nemoguće
da tako raznovrsne stvari b u d u samjerljive, ali za praktičnu po­
t r e b u to je sasvim moguće.« (Aristoteles, »Ethica Nicomachea«,
L. 5, C. 8, edit, Bekkeri, Oxonii 1837.)
4 Prilog kritici političke ekonomije 49
 samjerljivost r o b â k a o o p r e d m e ć e n o g r a d n o g v r e m e n a čini
zlato n o v c e m .
Realni oblik u k o m e r o b e ulaze u p r o c e s r a z m j e n e je ob­
lik njihovih u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i . S t v a r n i o p š t i ekvivalent
t r e b a t e k d a p o s t a n u svojim o t u đ i v a n j e m . O d r e đ i v a n j e njiho­
vih cijena s a m o je njihovo m i s l e n o p r e t v a r a n j e u o p š t i ekvi-
•valent, izjednačavanje sa z l a t o m koje i m a t e k da se o s t v a r i .
Ali p o š t o su se r o b e u svojim c i j e n a m a p r e t v o r i l e s a m o mi­
s l e n o u zlato ili u s a m o z a m i š l j e n o zlato, p o š t o se n j i h o v o nov­
č a n o b i ć e j o š nije s t v a r n o odvojilo o d njihovog r e a l n o g bića,
zlato se p r e t v o r i l o s a m o u m i s l e n i n o v a c , s a m o je m j e r a vri­
j e d n o s t i , a o d r e đ e n e količine zlata f u n k c i o n i š u u s t v a r i s a m o
k a o i m e n a z a o d r e đ e n e količine r a d n o g v r e m e n a . O d o d r e đ e ­
n o g n a č i n a n a koji r o b e j e d n a z a d r u g u p r e d s t a v l j a j u svoju
s o p s t v e n u r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t zavisi u s v a k o m p o j e d i n o m
s l u č a j u o d r e đ e n o s t o b l i k a u k o m e se z l a t o kristalizuje k a o
novac.
R o b e s e s a d a sučeljavaju k a o d v o s t r u k e egzistencije,
s t v a r n o k a o u p o t r e b n e vrijednosti, m i s l e n o k a o r a z m j e n s k e
v r i j e d n o s t i . Dvojaki oblik r a d a koji j e u n j i m a s a d r ž a n o n e
s a d j e d n a z a d r u g u p r e d s t a v l j a j u n a taj n a č i n š t o p o s e b a n
realni r a d kao njihova u p o t r e b n a vrijednost postoji stvarno,
d o k o p š t e a p s t r a k t n o r a d n o v r i j e m e dobija u njihovoj cijeni
z a m i š l j e n o p o s t o j a n j e u k o m e su o n e j e d n o r o d n a i s a m o
k v a n t i t a t i v n o različita materijalizacija i s t e s u p s t a n c i j e vri­
jednosti.
Razlika i z m e đ u r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i i cijene pojavlju­
j e se, s j e d n e s t r a n e , s a m o k a o n o m i n a l n a , ili, k a o š t o k a ž e
A d a m S m i t , r a d j e r e a l n a , a n o v a c n o m i n a l n a cijena r o b â .
U m j e s t o da se 1 k v a r t e r p š e n i c e p r o c j e n j u j e sa 30 r a d n i h da­
n a , p r o c j e n j u j e se s a d 1 u n c o m zlata, a k o je 1 u n c a z l a t a
p r o i z v o d 30 r a d n i h d a n a . S d r u g e s t r a n e , ta razlika n i p o š t o
nije s a m o n o m i n a l n a razlika, j e r u-njoj s u k o n c e n t r i s a n e sve
nepogode koje prijete robi u stvarnom procesu prometa.
30 r a d n i h d a n a s a d r ž a n o je u k v a r t e r u p š e n i c e i ovaj se s t o g a
n e m o r a t e k d a p r e d s t a v l j a u r a d n o m v r e m e n u . Ali zlato j e
r o b a različita od p š e n i c e , i s a m o u p r o m e t u se m o ž e p o k a z a t i
d a l i k v a r t e r p š e n i c e s t v a r n o p o s t a j e u n c a zlata, k a o š t o j e
a n t i c i p i r a n o u njegovoj cijeni. To zavisi od toga da li će se
on p o k a z a t i k a o u p o t r e b n a v r i j e d n o s t ili neće, da li će se
u n j e m u s a d r ž a n a količina r a d n o g v r e m e n a p o k a z a t i k a o koli­
č i n a r a d n o g v r e m e n a koju d r u š t v o n u ž n o iziskuje z a proiz­
v o d n j u j e d n o g k v a r t e r a p š e n i c e ili n e ć e . R o b a k a o t a k v a je­
ste r a z m j e n s k a vrijednost, o n a ima cijenu. Iz ove razlike iz­
m e đ u r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i i cijene vidi se da se p o s e b a n
i n d i v i d u a l n i r a d s a d r ž a n u r o b i m o r a t e k p r o c e s o m otuđiva-
50
n j a d a p r e d s t a v i k a o svoja s u p r o t n o s t , bezličan, a p s t r a k t n o
opšti i samo u t o m obliku društveni rad, t j . novac. Stvar je
slučaja da li je on s p o s o b a n za t a k v o p r e d s t a v l j a n j e ili nije.
M a d a , stoga, r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t r o b e s à m o m i s l e n o dobi-
ja u cijeni egzistenciju r a z l i č i t u od r o b e pa d v o j a k o postoja­
n j e u r o b i s a d r ž a n o g r a d a egzistira s a m o k a o različit n a č i n
izražavanja, i m a d a , stoga, s d r u g e s t r a n e , materijalizacija
o p š t e g r a d n o g v r e m e n a , zlato, i s t u p a p r e m a s t v a r n o j r o b i
s a m o k a o z a m i š l j e n a m j e r a v r i j e d n o s t i , u p o s t o j a n j u raz­
m j e n s k e v r i j e d n o s t i k a o cijene, ili z l a t a k a o m j e r e vrijedno­
sti, l a t e n t n o j e s a d r ž a n a n u ž n o s t o t u đ i v a n j a r o b e z a zvečeće
z l a t o i m o g u ć n o s t n j e n o g n e o t u đ i v a n j a , u k r a t k o cijela p r o ­
t u r j e č n o s t koja proizlazi o d a t l e š t o j e proizvod r o b a ili š t o
s e p o s e b a n r a d p r i v a t n e individue, d a b i i m a o d r u š t v e n o dej-
stvo, m o r a p r e d s t a v i t i k a o svoja n e p o s r e d n a s u p r o t n o s t , k a o
a p s t r a k t n o o p š t i r a d . Utopisti, koji žele d a z a d r ž e r o b u ali n e
i n o v a c , da z a d r ž e p r o i z v o d n j u z a s n o v a n u na p r i v a t n o j raz­
m j e n i b e z p o t r e b n i h uslova z a t a k v u p r o i z v o d n j u , konsekvent­
ni su, dakle, k a d n o v a c ne u n i š t a v a j u t e k u n j e g o v o m opip­
ljivom obliku, n e g o j o š u v a z d u š a s t o m i š i m e r i č n o m o b l i k u
m j e r e v r i j e d n o s t i . U nevidljivoj m j e r i v r i j e d n o s t i v r e b a u za­
sjedi zvečeći n o v a c .
Ako s e p r e t p o s t a v i p r o c e s uslijed k o g a j e z l a t o p o s t a l o
m j e r a vrijednosti, a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t — cijena, sve su
r o b e u svojim c i j e n a m a s a m o j o š zamišljene količine z l a t a
r a z n i h veličina. K a o t a k v e različite količine i s t e stvari, zlata,
o n e liče j e d n a n a d r u g u , m e đ u s o b n o s e u p o r e đ u j u i m j e r e ;
na taj n a č i n t e h n i č k i se razvija p o t r e b a da se d o v e d u u o d n o s
p r e m a o d r e đ e n o j količini z l a t a k a o jedinici mjere, j e d i n i c i
m j e r e koja se razvija dalje u m j e r i l o uslijed t o g a š t o se dijeli
na a l i k v o t n e dijelove, a ovi o p e t , sa svoje s t r a n e , na a l i k v o t n e
dijelove. 3 8 Ali količine zlata k a o t a k v e m j e r e se po težini. Mje­
r i l o se, d a k l e , nalazi već gotovo u o p š t i m m j e r a m a za t e ž i n u
m e t a l a , koje s t o g a u s v a k o m m e t a l n o m p r o m e t u p r v o b i t n o i
služe k a o m j e r i l o cijena. T i m e š t o s e r o b e j e d n a p r e m a dru­
goj više n e o d n o s e k a o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i k o j e b i s e mje­
r i l e r a d n i m v r e m e n o m , već k a o i s t o i m e n e veličine k o j e t r e b a
38
Neobična okolnost da unca zlata u Engleskoj, kao jedinica
mjere novca, nije podijeljena na alikvotne dijelove, objašnjava
se na slijedeći način: »Naš monetarni sistem bio je prvobitno po­
dešen samo za upotrebu srebra — otud se unca srebra uvijek mo­
že podijeliti na odgovarajući broj moneta; ali pošto je zlato tek
U-jednom docnijem periodu uvedeno u monetarni sistem koji je
bio podešen samo za Srebro, unca zlata ne može se iskovati u
odgovarajući broj moneta.« (Maclaren, »Historv of the Currencv«,
p. 16, London 1858).
4» 51
m j e r i t i u zlatu, z l a t o se p r e t v a r a od mjere vrijednosti u mje­
rilo cijena. M e đ u s o b n o p o r e đ e n j e r o b n i h cijena k a o r a z n i h
količina zlata k r i s t a l i z u j e se t a k o u f i g u r a c i j a m a k o j e se upi­
s u j u u z a m i š l j e n u k o l i č i n u z l a t a i tu količinu p r e d s t a v l j a j u
k a o m j e r i l o a l i k v o t n i h dijelova. Z l a t o k a o m j e r a v r i j e d n o s t i
i k a o m j e r i l o cijena i m a p o t p u n o r a z l i č i t u o d r e đ e n o s t o b l i k a ,
i n j i h o v o b r k a n j e je izazvalo n a j l u đ e teorije. M j e r a vrijedno­
sti j e z l a t o k a o o p r e d m e ć e n o r a d n o v r i j e m e , a m j e r i l o c i j e n a
k a o o d r e đ e n a t e ž i n a m e t a l a . M j e r o m v r i j e d n o s t i zlato p o s t a j e
t i m e što se kao razmjenska vrijednost dovodi u odnos p r e m a
r o b a m a k a o r a z m j e n s k i m v r i j e d n o s t i m a , d o k u m j e r i l u cije­
n a o d r e đ e n a k o l i č i n a z l a t a služi k a o j e d i n i c a z a o s t a l e koli­
č i n e zlata. M j e r a v r i j e d n o s t i j e z l a t o s t o g a š t o j e njegova vri­
j e d n o s t p r o m j e n l j i v a , a m j e r i l o c i j e n a s t o g a š t o se fiksira
k a o n e p r o m j e n l j i v a j e d i n i c a težine. Ovdje, k a o i k o d svih od­
r e đ i v a n j a m j e r e i s t o i m e n i h veličina, p o s t o j a n o s t i o d r e đ e n o s t
odnosa mjere postaju odlučni. Potreba, da se neka količina
z l a t a u t v r d i k a o j e d i n i c a m j e r e , a a l i k v o t n i dijelovi k a o po­
djela t e j e d i n i c e , izazvala j e p r e d s t a v u k a o d a s e o d r e đ e n a ko­
ličina zlata, k o j e i m a , p r i r o d n o , p r o m j e n l j i v u v r i j e d n o s t , stav­
lja u fiksni o d n o s v r i j e d n o s t i p r e m a r a z m j e n s k i m vrijedno­
stima robâ, pri čemu se previdjelo samo to da su se razmjen-
s k e v r i j e d n o s t i r o b â p r e t v o r i l e u cijene, u količine zlata, p r i j e
n e g o š t o s e zlato razvija k a o m j e r i l o cijena. M a k a k o s e mije­
n j a l a v r i j e d n o s t zlata, r a z n e količine z l a t a p r e d s t a v l j a j u j e d n a
p r e m a d r u g o j uvijek isti o d n o s v r i j e d n o s t i . K a d b i v r i j e d n o s t
zlata p a l a za 1.000 o d s t o , 12 u n c a zlata bi k a o i r a n i j e i m a l e
12 p u t a v e ć u v r i j e d n o s t od j e d n e u n c e zlata, a k o d cijena je
u p i t a n j u s a m o o d n o s r a z n i h k o l i č i n a zlata j e d n e p r e m a d r u ­
goj. P o š t o , s d r u g e s t r a n e , j e d n a u n c a zlata n i p o š t o n e mije­
n j a svoju t e ž i n u s p a d a n j e m ili s k a k a n j e m svoje v r i j e d n o s t i ,
n e m i j e n j a s e n i t e ž i n a n j e n i h a l i k v o t n i h dijelova, i n a t a j
n a č i n zlato, k a o fiksno m j e r i l o cijena, vrši uvijek s l u ž b u m a
k a k o se mijenjala njegova vrijednost.
39
39
»Novac može stalno da mijenja vrijednost a da ipak b u d e •
isto tako mjera vrijednosti kao i k a d bi bio potpuno nepromjen­
ljiv. Uzmimo, na primjer, da mu se vrijednost smanjila. Prije
smanjenja bi se za jednu gvineju kupila tri bušela pšenice ili r a d
od 6 dana; docnije bi se za nju mogla kupiti s a m o dva bušela
pšenice ili rad od 4 dana. U oba slučaja, ako je dat odnos pšenice
i rada p r e m a novcu, može se izvesti njihov međusobni odnos; dru­
gim riječima, mi možemo utvrditi da bušel pšenice vrijedi 2 rad­
na dana. To je sve što mjerenje vrijednosti uključuje, i ono se
poslije smanjenja vrijednosti obavlja isto t a k o n e s m e t a n o kao i
ranije. Odlika j e d n e stvari kao mjere vrijednosti p o t p u n o je ne­
zavisna od promjenljivosti njene sopstvene vrijednosti.« (Bailev,
»Money a n d its Vicissitudes», p. 11, London 1837.)
52
J e d a n i s t o r i j s k i p r o c e s , koji ć e m o docnije o b j a s n i t i i z
p r i r o d e m e t a l n o g p r o m e t a , d o v e o j e d o t o g a d a j e i s t o težin­
sku i m e z a d r ž a n o z a j e d n u s t a l n o p r o m j e n l j i v u i sve m a n j u
t e ž i n u p l e m e n i t i h m e t a l a u njihovoj funkciji m j e r i l a cijena.
T a k o engleska f u n t a o z n a č a v a m a n j e o d j e d n e t r e ć i n e svoje
p r v o b i t n e težine, š k o t s k a f u n t a p r i j e u j e d i n j e n j a š k o t s k e s a
E n g l e s k o m s a m o j o š '/s«. f r a n c u s k a livra V74, š p a n s k i m a r a -
vedi m a n j e od 1 /iooo, a p o r t u g a l s k i r e a l j o š m n o g o m a n j i dio.
T a k o s u s e n o v č a n a i m e n a m e t a l n i h t e ž i n a istorijski odvojila
od n j i h o v i h o p š t i h i m e n a za t e ž i n e . 4 0 A p o š t o je o d r e đ i v a n j e
j e d i n i c e m j e r e , n j e n i h a l i k v o t n i h dijelova i njihovih i m e n a ,
s j e d n e s t r a n e , p o t p u n o k o n v e n c i o n a l n o , dok, s d r u g e s t r a n e ,
treba u okviru p r o m e t a da i m a k a r a k t e r opštosti i nužnosti,
o n o j e m o r a l o d a p o s t a n e zakonsko o d r e đ i v a n j e . Ova č i s t o
f o r m a l n a o p e r a c i j a p r i p a l a je, d a k l e , v l a d a m a . 4 1 O d r e đ e n i me-
40
»Monete, čija su imena danas samo još mislena, u stvari
su kod svih, naroda najstarije i sve su bile izvjesno vrijeme real­
ne« (ovo posljednje je u ovakvom opsegu netačno), »i baš zato
što su bile realne, u njima se računalo.« (Galiani, »Della Moneta«,
I. c , p. 153.)
41
Romantični A. Miler kaže: »Po našim shvatanjima, svaki
nezavisni suveren ima pravo da imenuje metalni novac, da mu
odredi društvenu nominalnu vrijednost, rang, položaj i titulu«
(A. H. Millier, »Die Elemente der Staatskunst«, Berlin 1809, Band
I I , S. 276). Što se tiče titule, g. dvorski savjetnik ima pravo: on
s a m o zaboravlja sadržinu. Koliko su njegova »shvatanja« bila
konfuzna, pokazuje, na primjer, slijedeće mjesto: »Svaki čovjek
uviđa od kolike je važnosti tačno određivanje monetne cijene, na­
ročito u zemlji kao što je Engleska, gdje vlada sa velikodušnom
liberalnošću kuje besplatno (izgleda da g. Miler vjeruje da troš­
kove kovanja pokriva vladin personal iz sopstvenog privatnog dže­
p a ) , gdje ona ne uzima nikakvu taksu itd., i, p r e m a tome, ako bi
ova znatno povisila monetnu cijenu zlata u poređenju sa tržiš­
n o m cijenom, ako bi ona, umjesto da plaća kao sada 3. f. st. 17
šilinga lO'/a pensa, utvrdila za j e d n u uncu zlata m o n e t n u cijenu
od 3 f. st. 19 šilinga, sav bi novac strujao p r e m a kovnici; srebro
koje bi se u njoj primilo zamijenilo bi se na tržištu za zlato j e r je
tu jeftinije, i onda ponovo donosilo u kovnicu, a kovanje novca
bi dospjelo u nered« (p. 280, 281, 1. a ) . Da bi sačuvao red u en­
gleskoj kovnici, Miler dovodi sebe u »nered«. Dok su šiling i pens
s a m o imena, u s r e b r n i m i b a k a r n i m m a r k a m a predstavljena ime­
na određenih dijelova unce zlata, on uobražava sebi da se unca
zlata procjenjuje u zlatu, srebru i bakru, i t a k o usrećuje Engleze
t r o s t r u k o m standard of value [ t r o s t r u k o m v a l u t o m ] . Doduše, sre­
b r o je kao novčana mjera uz zlato formalno odstranjeno tek go­
dine 1816. zakonom dz 56. godine vladanja Đorđa I I I , c. 68. Zakon­
ski ono je, u stvari, bilo već odstranjeno 1734. godine zakonom
iz 14. godine vladanja Đorđa I I , c. 42, a u p r a k s i još mnogo ra-
53
tal koji j e služio k a o n o v č a n i m a t e r i j a l b i o j e d r u š t v e n o d a t .
U različitim z e m l j a m a je z a k o n s k o m j e r i l o cijena, r a z u m i j e
se, različito. U E n g l e s k o j se, na p r i m j e r , u n c a k a o j e d i n i c a
težine m e t a l a dijeli na penivejte, g r e j n e i t r o j k a r a t e , a u n c a
z l a t a k a o j e d i n i c a m j e r e n o v c a na 3 7 /s sovrina, sovrin na 20
šilinga, šiling na 12 p e n s a , t a k o da je 100 funti 22-karatnog
z l a t a (1.200 u n c a ) j e d n a k o 4.672 s o v r i n a i 10 šilinga. M e đ u t i m ,
n a s v j e t s k o m t r ž i š t u , gdje iščezavaju d r ž a v n e granice, iščeza­
vaju i ovi n a c i o n a l n i k a r a k t e r i n o v č a n i h m j e r a i u s t u p a j u
mjesto opštim m j e r a m a težine metala.
P r e m a t o m e , cijena n e k e r o b e , ili k o l i č i n a zlata u k o j u j e
m i s l e n o p r e t v o r e n a , izražava se s a d a u n o v č a n i m i m e n i m a
n o v č a n o g mjerila. Dakle, u m j e s t o d a s e k a ž e d a j e k v a r t e r
p š e n i c e j e d n a k u n c i zlata, u E n g l e s k o j bi se r e k l o da je jed­
n a k 3 f u n t e sterlinga, 17 šilinga i IO 1 /* p e n s a . Na taj n a č i n
sve s e cijene izražavaju j e d n a k i m i m e n i m a . Specifični o b l i k
koji r o b e d a j u svojoj r a z m j e n s k o j v r i j e d n o s t i p r e t v o r e n je u
novčana imena — u k o j i m a o n e j e d n a d r u g o j k a ž u š t a vrije­
d e . Novac, sa svoje s t r a n e , p o s t a j e računski novac.1-
P r e t v a r a n j e r o b e u r a č u n s k i n o v a c u glavi, na p a p i r u ,
u govoru, vrši se uvijek č i m se bilo k o j a v r s t a b o g a t s t v a fik­
s i r a s gledišta r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . 4 3 Za ovo p r e t v a r a n j e
p o t r e b a n j e m a t e r i j a l zlata, ali s a m o zamišljen. Z a p r o c j e n u
1.000 b a l a p a m u k a u o d r e đ e n o m b r o j u u n c a zlata i z a t i m za
izražavanje s a m o g tog b r o j a u n c a u r a č u n s k i m i m e n i m a u n c e ,
u f u n t a m a , šilinzima, p e n s i m a , nije p o t r e b a n n i j e d a n a t o m
s t v a r n o g zlata. T a k o p r i j e B a n k o v n o g z a k o n a S e r a R o b e r t a
Pila od 1845. g o d i n e u Š k o t s k o j nije bila u p r o m e t u ni j e d n a
j e d i n a u n c a zlata, m a d a j e u n c a zlata, i t o i z r a ž e n a k a o engle­
s k o r a č u n s k o m j e r i l o u 3 f u n t e sterlinga, 17 šilinga i 101/«
p e n s a , služila k a o z a k o n s k a m j e r a cijena. T a k o s r e b r o služi
k a o m j e r a cijena u r o b n o j r a z m j e n i i z m e đ u S i b i r a i K i n e ,
m a d a j e t a t r g o v i n a u s t v a r i p r o s t a t r a m p a . Z a n o v a c k a o ra­
nije. Postojale su dvije okolnosti koje su A. Milera specijalno os­
posobljavale za takozvano više shvatanje političke ekonomije. S
jedne strane, njegovo široko nepoznavanje ekonomskih činjenica,
a, s druge strane, njegov čisto diletantski zanesenjački odnos' pre­
ma filozofiji.
42
»Kad je neko upitao Anaharsisa čemu služi novac Heleni­
ma«, on je odgovorio »za računanje«. (Athenaeus, Deipnosophistai,
L. IV, 49, v. 2. ed. Schweighauser 1802.)
43
G. Garnieru, jednom od starijih francuskih prevodilaca
Adama Smita, pala je na pamet čudnovata misao da utvrdi odnos
između upotrebe računskog i upotrebe stvarnog novca. Ta pro­
porcija je 10: 1 (G. Garnier, «Histoire de la monnaie depuis les
temps de la plus antiquité etc.«, I, p. 78).
54
č u n s k i n o v a c je stoga i svejedno da li su bilo s a m a njegova
j e d i n i c a m j e r e , bilo njeni dijelovi, s t v a r n o iskovani ili n i s u .
Za vrijeme Viljema Osvajača p o s t o j a l i su u Engleskoj funta,
sterlinga, t a d a 1 funta čistog s r e b r a , i šiling, '/ao funte, s a m o
k a o r a č u n s k i novac, dok. je poni, >/L>JO funte s r e b r a , bio naj­
veća p o s t o j e ć a s r e b r n a m o n e t a . O b r n u t o , d a n a s u E n g l e s k o j
n e p o s t o j e n i šilinzi n i pensi, m a d a s u t o z a k o n s k a r a č u n s k a
i m e n a z a o d r e đ e n e dijelove j e d n e u n c e zlata. U o p š t e n o v a c
k a o r a č u n s k i novac m o ž e d a p o s t o j i s a m o idealno, dok s e
s t v a r n o postojeći n o v a c kuje p o s a s v i m d r u g o m mjerilu. T a k o
s"è'u m n o g i m engleskim k o l o n i j a m a u Sjevernoj Americi no-
vac u opticaju s a s t o j a o sve do k a s n o u X V I I I vijek od š p a n -
skih i p o r t u g a l s k i h m o n e t a , d o k je r a č u n s k i n o v a c s v u d a b i o
isti k a o u E n g l e s k o j . 4 4
Zbog toga što se zlato kao m j e r i l o cijena pojavljuje p o d
i s t i m r a č u n s k i m i m e n i m a k a o i r o b n e cijene, što se, na p r i ­
mjer, i j e d n a u n c a zlata isto k a o i j e d n a t o n a gvozda izražava
u 3 funte sterlinga, 17 šilinga i I O V 2 p e n s a , ova njegova ra­
č u n s k a i m e n a n a z v a n a su njegovom monetnom cijenom. Otu­
d a j e n a s t a l a č u d n a p r e d s t a v a d a s e zlato tobože p r o c j e n j u j e
u s v o m s o p s t v e n o m m a t e r i j a l u i da o n o , za razliku od svih
o s t a l i h r o b a , dobija fiksnu cijenu od države. F i k s i r a n j e ra­
č u n s k i h i m e n a z a o d r e đ e n e težine p o g r e š n o j e s h v a ć e n o k a o
fiksiranje v r i j e d n o s t i tih težina. 4 5 K a d zlato služi k a o eleme-
n a t o d r e đ i v a n j a cijena i stoga k a o r a č u n s k i novac, o n o ne
s a m o što n e m a -fiksne cijene n e g o u o p š t e n e m a nikakve cije­
n e . Da bi moglo i m a t i cijenu, t j . da bi se moglo izraziti u n e ­
k o j specifičnoj r o b i k a o opšti ekvivalent, ta d r u g a r o b a bi
m o r a l a u p r o c e s u p r o m e t a igrati i s t u isključivu ulogu k a o
zlato. Ali dvije r o b e koje isključuju sve o s t a l e r o b e , isključuju
se i u z a j a m n o . Gdje god s r e b r o i zlato z a k o n s k i u p o r e d o po­
stoje k a o novac, t j . k a o m j e r a v r i j e d n o s t i , p o k u š a j d a s e tre­
t i r a j u k a o jedna i ista materija o s t a o je stoga uvijek uzalu-
44
Merilendski zakon od 1723, kojim je duvan proglašen za­
konskom monetom, a njegova vrijednost svedena na engleski zlat­
ni novac, naime jedan peni za funtu duvana, podsjeća na leges
barbarorum, u kojima se, obrnuto, određene sume novca izjedna­
čavaju sa volovima, kravama itd. U ovom slučaju stvarni mate­
rijal računskog novca nisu bili ni zlato ni srebro, nego vo i krava.
45
Tako, na primjer, čitamo u »Familiar Words« gosp. Davi­
da Urkarta: »Vrijednost zlata m o r a se mjeriti samim zlatom. Ali
kako može neka supstanca biti mjera svoje sopstvene vrijednosti
u drugim stvarima? Vrijednost zlata mora se utvrditi njegovom
sopstvenom težinom, sa pogrešnim nazivom ove težine — i jedna
unca m o r a vrijediti toliko i toliko funti i alikvotnih dijelova fun­
te. To je falsifikovanje mjere, a ne utvrđivanje mjerila.«
55
dan. Ako s e p r e t p o s t a v l j a d a s e i s t o r a d n o v r i j e m e n e p r o ­
mjenljivo o p r e d m e ć u j e u istoj p r o p o r c i j i s r e b r a i zlata, o n d a
se u s t v a r i p r e t p o s t a v l j a da su s r e b r o i zlato ista m a t e r i j a i
d a j e s r e b r o , k a o m e t a l m a n j e v r i j e d n o s t i , n e p r o m j e n l j i v ali-
k v o t n i dio zlata. I s t o r i j a engleskog n o v c a o d vladavine E d v a r -
d a I I I d o v r e m e n a Đ o r đ a I I s a m o j e niz n e p r e s t a n i h p o r e m e ­
ć a j a koji proizlaze iz kolizije i z m e đ u z a k o n s k o g u t v r đ i v a n j a
o d n o s a v r i j e d n o s t i z l a t a i s r e b r a i njihovih s t v a r n i h koleba­
n j a v r i j e d n o s t i . Čas j e bilo p r e c i j e n j e n o zlato, čas s r e b r o .
P o t c i j e n j e n i m e t a l bio je p o v u č e n iz p r o m e t a , p r e t o p l j e n i iz­
vezen. T a d a b i s e o p e t z a k o n s k i izmijenio o d n o s v r i j e d n o s t i
i z m e đ u t a dva m e t a l a , ali b i n o v a n o m i n a l n a v r i j e d n o s t u s k o ­
ro d o š l a u isti s u k o b sa s t v a r n i m o d n o s o m v r i j e d n o s t i k a o i
s t a r a . U n a š e v r i j e m e sasvim slab i p r o l a z a n p a d v r i j e d n o s t i
•zlata p r e m a s r e b r u , uslijed indijsko-kineske t r a ž n j e s r e b r a ,
izazvao je u F r a n c u s k o j i s t u pojavu, i to u n a j v e ć i m r a z m j e -
r a m a , n a i m e izvoz s r e b r a i njegovo istiskivanje iz p r o m e t a
z l a t o m . U t o k u 1855, 1856. i 1857. višak u v o z a zlata u F r a n ­
c u s k u n a d izvozom zlata iz F r a n c u s k e iznosio je 41,580.000 f.
st., d o k j e višak izvoza s r e b r a n a d u v o z o m s r e b r a iznosio
14,704.000 f. st. U stvari, u z e m l j a m a k a o š t o je F r a n c u s k a ,
g d j e su z a k o n s k i o b a m e t a l a m j e r e v r i j e d n o s t i i gdje se o b a
m o r a j u p r i m a t i p r i p l a ć a n j u , ali s t i m d a s v a k o m o ž e p o volji
da p l a ć a bilo u j e d n o m bilo u d r u g o m m e t a l u , m e t a l čija vri­
j e d n o s t skače i m a ažiju i m j e r i svoju cijenu, k a o i svaka dru­
ga r o b a , u p r e c i j e n j e n o m m e t a l u , d o k j e d i n o ovaj p o s l j e d n j i
služi k a o m j e r a v r i j e d n o s t i . Sva i s t o r i j s k a i s k u s t v a n a o v o m
polju svode s e n a p r o s t o n a t o d a t a m o gdje z a k o n s k i dvije
r o b e v r š e funkciju m j e r e v r i j e d n o s t i faktički uvijek s a m o
j e d n a ostaje k a o t a k v a n a p o p r i š t u . 4 6
B. T E O R I J E O J E D I N I C I M J E R E NOVCA
O k o l n o s t š t o s u r o b e k a o cijene s a m o m i s l e n o p r e t v o r e n e
u zlato, a zlato, p r e m a t o m e , s a m o m i s l e n o p r e t v o r e n o u no- <
v a c , dovela je do u č e n j a o idealnoj jedinici mjere novca. Bu­
d u ć i d a k o d o d r e đ i v a n j a cijene f u n k c i o n i š e s a m o z a m i š l j e n o
z l a t o ili s r e b r o , zlato i s r e b r o s a m o k a o r a č u n s k i n o v a c , tvr-
46
»Novac kao mjera u trgovini treba, k a o i svaka druga
mjera, da bude što je mogućno postojaniji. To je nemoguće ako
se vaš novac sastoji iz dva metala čiji se odnos vrijednosti stal­
no mijenja.« (John Locke, »Some Considérations on the Lowering
of Interest etc«, 1691; p. 65 u njegovim »Works«, 7, ed., London
1768. vol II.)
56
d i l o se da imena funta, šiling, peni, talir, f r a n a k itd. ne ozna­
č a v a j u težinske dijelove z l a t a ili srebra ili bilo k a k o o p r e d -
m e ć e n o g r a d a , n e g o d a označavaju, n a p r o t i v , idealne a t o m e
v r i j e d n o s t i . K a d bi, nćTprimjer, v r i j e d n o s t j e d n e u n c e s r e b r a
skočila, t a d a bi o n a s a d r ž a v a l a više t a k v i h a t o m a i m o r a l a bi
se stoga r a č u n a t i i k o v a t i u više šilinga. Ova d o k t r i n a , k o j a
je p o n o v o i s t i c a n a za v r i j e m e p o s l j e d n j e t r g o v i n s k e krize u
E n g l e s k o j , pa č a k bila i z a s t u p a n a u p a r l a m e n t u u dva speci­
j a l n a izvještaja koji s u k a o p r i l o g d o d a t i izvještaju Bankov­
n o g k o m i t e t a od 1858. godine, p o t i č e od k r a j a X V I I vijeka.
U v r i j e m e s t u p a n j a Viljema I I I na p r i j e s t o , engleska m o n e t -
na cijena j e d n e u n c e s r e b r a iznosila je 5 šilinga i 2 p e n s a ,
odnosno u n c e s r e b r a nazivala se p e n i , a 12 ovih p e n s a
šiling. P r e m a t o m m j e r i l u , i z k o m a d a s r e b r a teškog, n a p r i m ­
jer, 6 u n c a k o v a o se 31 k o m a d p o d i m e n o m šiling. Ali tržišna
cijena u n c e s r e b r a skočila je iznad n j e n e monetne cijene, od
5 šilinga i 2 p e n s a na 6 šilinga i 3 p e n s a , o d n o s n o , da bi se
k u p i l a j e d n a u n c a sirovog s r e b r a , m o r a l o se i z b r o j a t i 6 šilin­
ga i 3 p e n s a . K a k o je t r ž i š n a cijena j e d n e u n c e s r e b r a m o g l a
s k o č i t i iznad n j e n e m o n e t n e cijene k a d j e m o n e t n a cijena
s a m o r a č u n s k o i m e z à a l i k v o t n e dijelove j e d n e u n c e s r e b r a ?
R j e š e n j e z a g o n e t k e bilo je p r o s t o . Ôd 5,600.000 f. st. s r e b r n o g
novca, koliko je t a d a bilo u p r o m e t u , četiri m i l i o n a su bila
izlizana, o b r e z a n a i k r n j a . P r i l i k o m j e d n e p r o b e p o k a z a l o se
da su 57.200 f. st. u s r e b r u , koje su m o r a l e težiti 220.000 u n c a ,
težile s a m o 141.000 u n c a . K o v n i c a je kovala uvijek po i s t o m
m j e r i l u , ali laki šilinzi koji su s t v a r n o bili u p r o m e t u p r e d ­
stavljali su m a n j e alikvotne dijelove u n c e nego što je poka­
zivalo njihovo i m e . Za u n c u sirovog s r e b r a m o r a l a se, sljed-
s t v e n o , p l a ć a t i na t r ž i š t u veća količina o v a k o u m a n j e n i h ši­
linga. K a d s e uslijed t a k o n a s t a l o g p o r e m e ć a j a p r i s t u p i l o op-
š t e m p r e k i v a n j u , t v r d i o j e Launds, s e c r e t a r v t o t h e t r e a s u r v
[ s e k r e t a r riznice], da je vrijednost unce srebra porasla i da
s t o g a m o r a da b u d e u b u d u ć e i s k o v a n a u 6 šilinga i 3 p e n s a ,
u m j e s t o k a o r a n i j e u 5 šilinga i 2 p e n s a . On je, d a k l e , u s t v a r i
t v r d i o d a j e v r i j e d n o s t n j e n i h a l i k v o t n i h dijelova pala, j e r j e
v r i j e d n o s t u n c e p o r a s l a . M e đ u t i m , njegova p o g r e š n a t e o r i j a
"bila je s a m o uljepšavanje p r a k t i č n e s v r h e . Državni dugovi bili
su zaključeni u l a k i m šilinzima, pa z a r da se o t p l a t e u teš­
k i m ? U m j e s t o d a k a ž e : v r a t i t e 4 u n c e s r e b r a , p o š t o s t e no­
m i n a l n o dobili 5, a s t v a r n o 4 u n c e , on je r e k a o o b r n u t o : vra­
tite n o m i n a l n o 5 u n c a , ali im m e t a l n u s a d r ž i n u s m a n j i t e na
4 u n c e i nazovite šilingom o n o š t o ste d o s a d nazivali 4 /s šilin­
ga. L a u n d s se, d a k l e , faktički d r ž a o metalne s a d r ž i n e , d o k se
xi teoriji držao i dalje r a č u n s k o g imena. Njegovi p r o t i v n i c i ,
57
koji su se držali s a m o r a č u n s k o g i m e n a i stoga izjavljivali da
je šiling koji je b i o lakši za 25 do 30 o d s t o i d e n t i č a n sa p u n o -
m j e r n i m šilingom, tvrdili su, o b r n u t o , d a s e d r ž e s a m o m e ­
t a l n e s a d r ž i n e . Džon Lok, koji je z a s t u p a o n o v u b u r ž o a z i j u u
svim oblicima, i n d u s t r i j a l c e p r o t i v r a d n i k a i p a u p e r a , trgov­
c e p r o t i v s t a r o m o d n i h zelenaša, finansijske a r i s t o k r a t e p r o t i v
d r ž a v n i h dužnika, i u j e d n o m s p e c i j a l n o m dijelu č a k dokazi­
vao da je buržoaski r a z u m n o r m a l n i ljudski razum, prihvatio
je i b o r b u p r o t i v L a u n d s a . Džon L o k je pobijedio, i n o v a c
koji je p o z a j m l j e n u g v i n e j a m a od 10 ili 14 šilinga v r a ć e n je
u g v i n e j a m a od 20 šilinga. 4 7 Ser Diems Stjuart r e z i m i r a iro­
n i č n o cijelu ovu t r a n s a k c i j u o v a k o : »Vlada j e z n a t n o d o b i l a
na p o r e z i m a , povjerioci nà k a p i t a l u i k a m a t a m a , a n a c i j a je
j e d i n a p r e v a r e n a , bila s a v r š e n o zadovoljna, j e r n j e n standard
48
(mjerilo n j e n e s o p s t v e n e v r i j e d n o s t i ) n i j e b i o s m a n j e n . «
47
Lok, između ostalog, kaže: »Nazovite k r u n o m ono što se
ranije zvalo pola krune. Vrijednost ostaje određena metalnom 1 sa-
držinom. Ako od jedne srebrne monete možete da oduzmete /so
njene težine a da ne smanjite njenu vrijednost, onda isto t a k o
možete d a oduzmete 1 9 / Ž O težine srebra koje ona sadrži. P o ovoj.
teoriji moralo bi se za jedan farting, ako bi se nazvao krunom,
kupiti isto toliko začina, svile ili ostale robe kao za komad od
krune koji sadrži 60 p u t a više srebra. Sve što možete učiniti je­
ste da manjoj količini srebra date žig i ime veće količine. Ali sre­
b r o m se, a ne imenom, plaćaju dugovi i kupuju robe. Ako vaše
povišenje vrijednosti novca ne znači ništa drugo nego proizvoljno
davanje imena aLikvotnim dijelovima komada srebra, na prim­
jer, nazivanje penijem osmog dijela unce srebra, onda s t v a r n o
možete peti vrijednost novca koliko vas je volja.« Istovremeno
je Lok odgovarao Laundsu da porast tržišne cijene srebra iznad
njegove monetne cijene ne potiče od »porasta vrijednosti srebra,
već od smanjenja težine srebrne monete«. 77 obrezanih i podre-
zanih šilinga ne bi težili ni za jotu više od 62 šilinga pune težine.
Naposljetku, on je s pravom naglasio da bi, nezavisno od sma­
njenja srebra kod monete u opticaju, tržišna cijena sirovog sre­
bra u Engleskoj unekoliko mogla da poraste iznad monetne cije­
ne jer je izvoz sirovog srebra dozvoljen, a srebrne monete zabra­
njen. (Vidi »Some Considérations etc«, str. 54—116 passim.) Lok .
se neobično čuvao da ne dotakne aktuelne t e m e državnih dugova,
kao što je isto t a k o obazrivo izbjegavao da se upusti u delikatno
ekonomsko pitanje. A to pitanje je bilo: i valutni tečaj i o d n o s
sirovog srebra p r e m a srebrnoj moneti dokazivali su da novac u
opticaju nije bio ni izdaleka depresiran srazmjerno svome stvar­
n o m smanjenju srebra. U odjeljku o p r o m e t n o m sredstvu vratiće-
mo se u opštem obliku na ovo pitanje. Nikolas Barbon, u »A Dis^
course Concerning Coining the New Money Lighter, in Answer to
Mr. Locke's Considérations etc«, London 1696, uzaludno je poku­
šavao da n a m a m i Loka na klizav teren.
48
Stjuart, 1. c, t. I I , p. 154.
58
S t j u a r t je mislio da će se nacija, sa daljim e k o n o m s k i m raz­
vojem, p o k a z a l i lukavijom. On se p r e v a r i o . Otprilike 120 go­
d i n a docnije p o n o v i o se isti q u i p r o q u o [isto b r k a n j e ] .
Bilo je u r e d u š t o je e p i s k o p Berkli, p r e d s t a v n i k j e d n o g
m i s t i č n o g idealizma u engleskoj filozofiji, d a o u č e n j u o ideal­
n o j jedinici m j e r e novca t e o r e t s k u verziju, š t o j e p r a k t i č n i
»secrotarv to t h e treasurv« bio p r o p u s t i o . On p i t a : »Zar se
nazivi livra, funta sterlinga, k r u n a itd. n e m a j u s m a t r a t i p u ­
k i m imenima odnosa?« (naime, o d n o s a a p s t r a k t n e v r i j e d n o ­
sti k a o takve). »Zar zlato, s r e b r o ili h a r t i j a n i s u p u k i t i k e t i
ili m a r k e za r a č u n a n j e , r e g i s t r o v a n j e i k o n t r o l i s a n j e ( o d n o ­
sa vrijednosti)? Z a r moć k o m a n d o v a n j a t u đ o m r a d i n o š ć u
( d r u š t v e n i m r a d o m ) nije b o g a t s t v o ? Z a r je n o v a c u stvari ne­
što d r u g o do t i k e t ili z n a k za p r e n o š e n j e ili r e g i s t r o v a n j e
takve moći, i z a r je od velike v a ž n o s t i od kakvog se m a t e r i ­
j a l a p r a v e ovi tiketi?« 4 9 Ovdje postoji, s j e d n e s t r a n e , b r k a ­
nje m j e r e v r i j e d n o s t i sa m j e r i l o m cijena, a, s d r u g e s t r a n e ,
b r k a n j e zlata ili s r e b r a k a o m j e r e v r i j e d n o s t i i k a o p r o m e t ­
nog sredstva. P o š t o se p l e m e n i t i m e t a l i u a k t u p r o m e t a m o g u
zamijeniti m a r k a m a , B e r k l i zaključuje d a ove m a r k e s a svoje
s t r a n e ne p r e d s t a v l j a j u ništa, n a i m e da p r e d s t a v l j a j u a p s t r a k ­
tni pojam vrijednosti.
Učenje o i d e a l n o j jedinici m j e r e novca je k o d s e r Džem-
sa Stjuarta t a k o p o t p u n o razvijeno da njegovi sljedbenici —
nesvjesni sljedbenici j e r ga ne p o z n a j u — ne n a l a z e ni n o v u
verziju, pa č a k ni n e k i nov p r i m j e r . » R a č u n s k i novac, veli o n ,
nije d r u g o do proizvoljno mjerilo s j e d n a k i m dijelovima, p r o ­
n a đ e n o r a d i m j e r e n j a relativne v r i j e d n o s t i stvari z a p r o d a j u .
R a č u n s k i novac j e p o t p u n o različit o d k o v a n o g novca ( m o n e y
coin), koji je cijena, 5 0 i on bi m o g a o p o s t o j a t i i o n d a k a d u
svijetu n e b i p o s t o j a l a n i k a k v a s u p s t a n c i j a koja b i bila p r o ­
p o r c i o n a l a n ekvivalent za sve r o b e . R a č u n s k i n o v a c vrši za
v r i j e d n o s t stvari i s t u službu k o j u vrše s t e p e n i , m i n u t i , sekun­
di itd. za uglove, ili mjerila za geografske k a r t e itd. K o d svih
ovih p r o n a l a z a k a uvijek se k a o j e d i n i c a u z i m a ista d e n o m i n a -
cija. K a o što j e k o r i s n o s t svih t a k v i h p o m a g a l a o g r a n i č e n a
j e d i n o na označavanje proporcije, t a k o i k o r i s n o s t n o v č a n e
j e d i n i c e . Stoga o n a i ne m o ž e i m a t i n e p r o m j e n l j i v o o d r e đ e n u
49
»The Querist«, 1. c. Uostalom, «Queries on Money« su oštro­
umna. Između ostalog, Berkli s pravom primjećuje da baš razvoj
sjevernoameričkih kolonija »pokazuje jasno kao dan da za bo­
gatstvo jedne nacije zlato i srebro nisu tako neophodni kao što
to neposvećeni svih staleža zamišljaju«.
50
Cijena znači ovdje realni ekvivalent, kao kod engleskih
ekonomskih pisaca XVII vijeka.
59
p r o p o r c i j u p r e m a bilo k o m e dijelu vrijednosti, t j . n e m o ž e
b i t i fiksirana z a bilo k o j u o d r e đ e n u k o l i č i n u zlata, s r e b r a ili
b i l o k o j e d r u g e r o b e . Ako j e j e d i n i c a j e d n o m d a t a , m n o ž e ­
n j e m s e m o ž e doći d o najveće v r i j e d n o s t i . P o š t o v r i j e d n o s t
r o b â zavisi o d o p š t e g sticaja o k o l n o s t i k o j e n a n j i h d j e l u j u
i od ćefa ljudi, r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i r o b â m o r a j u se po-
s m a t r a t i s a m o k a o p r o m j e n l j i v e u n j i h o v o m u z a j a m n o m od­
n o s u . Sve š t o o m e t a i r e m e t i u t v r đ i v a n j e p r o m j e n e p r o p o r c i ­
ja p o m o ć u j e d n o g o p š t e g o d r e đ e n o g i n e p r o m j e n l j i v o g mje­
rila, m o r a d a n a t r g o v i n u š t e t n o djeluje. N o v a c j e s a m o ideal­
no mjerilo j e d n a k i h dijelova. Na p i t a n j e š t a t r e b a da b u d e
j e d i n i c a m j e r e v r i j e d n o s t i n e k o g dijela, o d g o v a r a m d r u g i m
p i t a n j e m : š t a j e n o r m a l n a veličina j e d n o g s t e p e n a , j e d n o g
m i n u t a , j e d n o g s e k u n d a ? Oni j e n e m a j u , ali č i m j e j e d a n dio
o d r e đ e n , m o r a j u po p r i r o d i m j e r i l a svi ostali da ga u p r o ­
p o r c i j i slijede. P r i m j e r i ovog i d e a l n o g n o v c a s u a m s t e r d a m -
ski b a n k o v n i n o v a c i angolski n o v a c na afričkoj obali.« 5 1
S t j u a r t se n a p r o s t o o g r a n i č a v a na pojavu novca u pro­
m e t u k a o mjerila cijena i k a o računskog novca. Ako je u ne­
k o m c j e n o v n i k u j e d n a r o b a i s k a z a n a s a 1 5 šilinga, d r u g a s a
20 šilinga, t r e ć a sa 36 šilinga, t a d a me u s t v a r i za p o r e đ e n j e
n j i h o v i h veličina v r i j e d n o s t i n e i n t e r e s u j e n i s r e b r n a s a d r ž i n a
ni i m e šilinga. B r o j č a n i o d n o s i 15, 20, 36 tu k a z u j u sve, a b r o j
1 j e p o s t a o j e d i n a j e d i n i c a m j e r e . U o p š t e , čisto a p s t r a k t a n
izraz p r o p o r c i j e j e j e d i n o s a m a a p s t r a k t n a p r o p o r c i j a broje­
va. D a b i b i o k o n s e k v e n t a n , S t j u a r t j e stoga m o r a o d a igno-
r i š e ne s a m o zlato i s r e b r o , već i n j i h o v a z a k o n s k a k r š t e n a
imena. Ne razumijevajući pretvaranje mjere vrijednosti u
m j e r i l o cijena, on misli, n a r a v n o , da se o d r e đ e n a količina zla­
t a k o j a služi k a o j e d i n i c a m j e r e n e o d n o s i k a o m j e r a n a dru­
g e količine zlata, n e g o n a v r i j e d n o s t i ' k a o takve. B u d u ć i d a s e
r o b e p r e t v a r a n j e m svojih r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i u cijene
pojavljuju k a o i s t o i m e n e veličine, o n p o r i č e kvalitet m j e r e
koji ih čini i s t o i m e n i m , a j e r je u o v o m p o r e đ e n j u r a z n i h
k v a n t u m a z l a t a veličina o n o g k v a n t u m a z l a t a koji služi k a o
jedinica mjere konvencionalna, on poriče da se ona uopšte •
m o r a d a fiksira. U m j e s t o d a Vaoo d i o k r u g a nazove s t e p e n o m ,
o n m o ž e s t e p e n o m d a nazove V i s o dio; p r a v i u g a o b i s e t a d a
m j e r i o sa 45 u m j e s t o sa 90 stepeni, a n a l o g n o t o m e o š t r i i t u p i
uglovi. Ali i p o r e d t o g a m j e r a za uglove o s t a l a bi k a o i r a n i j e ,
p r v o , k v a l i t a t i v n o o d r e đ e n a m a t e m a t i č k a figura, n a i m e k r u g
i, drugo, kvantitativno određeni odsječak kruga, š t o se pak
tiče S t j u a r t o v i h e k o n o m s k i h p r i m j e r a , o n j e d n i m p o b i j a s a m
sebe, a d r u g i m n i š t a n e d o k a z u j e . A m s t e r d a m s k i b a n k o v n i
» Steuart, ï. c, t. II, p. 154, 299.
60
n o v a c bio je u s t v a r i s a m o r a č u n s k o i m e za š p a n s k e d u b l o n e
koji su l j e š k a r e n j e m u p o d r u m u b a n k e sačuvali u cijelosti
svoje salo, d o k je m a r l j i v a k u r e n t n a m o n e t a o m r š a v i l a u gru­
b o m d o d i r u sa s p o l j n i m svijetom. A š t o se tiče afričkih idea­
lista, m o r a m o i h p r e p u s t i t i njihovoj s u d b i n i d o k n a s k r i t i č k i
p u t o p i s c i detaljnije ne obavijeste o n j i m a . 5 2 K a o p r i b l i ž n o
i d e a l a n n o v a c u S t j u a r t o v o m s m i s l u m o g a o bi se o z n a č i t i
f r a n c u s k i a s i g n a t : »Nacionalna imovina. Asignat od 100 -frana­
ka.«. D o d u š e , ovdje je bila t a č n o n a v e d e n a u p o t r e b n a vrijed­
nost koju je asignat imao da predstavlja, naime konfiskovano
zemljište, ali k v a n t i t a t i v n a o d r e d b a j e d i n i c e m j e r e bila je za­
b o r a v l j e n a i »franak« je stoga b i o riječ bez ikakvog smisla.
K o l i k o je zemljišta p r e d s t a v l j a o j e d a n a s i g n a t s k i f r a n a k za­
visilo je, n a i m e , od i s h o d a j a v n e licitacije. M e đ u t i m , u p r a k s i
je a s i g n a t s k i f r a n a k bio u p r o m e t u k a o v r i j e d n o s n i z n a k za
s r e b r n i n o v a c i stoga se njegova d e p r e s i j a c i j a m j e r i l a o v i m
srebrnim mjerilom.
P e r i o d o b u s t a v e g o t o v i n s k i h i s p l a t a E n g l e s k e b a n k e jed­
v a d a j e b i o plodniji r a t n i m izvještajima n e g o t e o r i j a m a nov­
ca. Depresijacija b a n k n o t a i p o r a s t t r ž i š n e cijene zlata iznad
njegove m o n e t n e cijene p o n o v o su oživjeli k o d n e k i h b r a n i ­
l a c a B a n k e d o k t r i n u o i d e a l n o j m j e r i novca. K l a s i č n o konfuz­
ni izraz za ovo k o n f u z n o s h v a t a n j e n a š a o je l o r d Kaslri, dc-
finišući j e d i n i c u m j e r e n o v c a k a o »a s e n s é of value in refe­
r e n c e t o c u r r e n c y a s c o m p a r e d w i t h c o m m o d i t i e s « [osjećaj
v r i j e d n o s t i koji proizlazi iz u p o r e đ e n j a n o v a c a sa r o b a m a ] .
K a d s u n e k o l i k o g o d i n a poslije P a r i š k o g m i r a prilike,, p o n o v o
o m o g u ć i l e p l a ć a n j a u gotovu, postavilo se u j e d v a izmijenje­
n o m o b l i k u isto p i t a n j e koje j e L a u n d s b i o p o k r e n u o p o d Vi-
I j e m o m I I I . O g r o m a n državni d u g i m a s a p r i v a t n i h dugova,
fiksnih obveznica itd., n a g o m i l a n i h u t o k u više od 20 godina,
bili su k o n t r a h i r a n i u d e p r e s i r a n i m b a n k n o t a m a . Da li ih je
t r e b a l o v r a t i t i u b a n k n o t a m a , od k o j i h je 4.672 f. st. i 10 ši­
linga p r e d s t a v l j a l o ne n o m i n a l n o , već s t v a r n o 100 funti 22-ka-
r a t n o g zlata? Tomas Atvud, b a n k a r iz B i r m i n g a m a , pojavio
s e k a o L a u n d s redivivus. Povjerioci b i n o m i n a l n o imali d a
d o b i j u o n o l i k o šilinga koliko j e n o r m a l n o bilo k o n t r a h i r a n o ,
ali (ako s e u n c e zlata p r e m a s t a r o j s t o p i k o v a n j a zvala
52
Prilikom posljednje trgovinske krize emfatički je hvaljen
u Engleskoj, sa izvjesne strane, afrički idealni novac, pošto mu je
boravište ovoga p u t a pomjereno sa obale u srce Berbcrijc. Nepo­
stojanje trgovinskih i industrijskih kriza kod Berbera objašnja­
vano je idealnom jedinicom mjere njihovih b a r a [metalnih polu­
ga]. Nije li bilo jednostavnije reći da su trgovina i industrija
conditio sine qua non trgovinskih i industrijskih kriza?
61
šiling, s a d a bi se šilingom m o r a l a k r s t i t i r e c i m o 1/90 u n c e .
Atvudove p r i s t a l i c e p o z n a t e su k a o b i r m i n g e m s k a škola »of
little shillingmen« [ p r i s t a l i c a m a l o g š i l i n g a ] . P r e p i r k a o k o
i d e a l n e m j e r e novca, z a m e t n u t a 1819. godine, t r a j a l a je u
1845. godini j o š uvijek i z m e đ u S e r a R o b e r t a Pila i Atvuda,
č i j a j e s o p s t v e n a m u d r o s t , u k o l i k o s e o d n o s i n a funkciju nov­
ca k a o m j e r e , i s c r p n o s a d r ž a n a u slijedećem c i t a t u : »ser Ro­
b e r t Pil, u p o l e m i c i sa b i r m i n g e m s k o m t r g o v i n s k o m k o m o ­
r o m , p i t a : Š t a ć e p r e d s t a v l j a t i v a š a n o v č a n i c a o d j e d n e funte?
Šta je jedna funta? . . . š t a se onda ima, obrnuto, razumijevati
p o d s a d a š n j o m j e d i n i c o m m j e r e v r i j e d n o s t i ? . . . Z n a č e li 3 f.
st., 17 šilinga, I O V 2 p e n s a j e d n u uncu zlata ili n j e n u vrijed­
nost? Ako z n a č e s a m o uncu, z a š t o o n d a ne n a z v a t i s t v a r i svo­
j i m i m e n o m i u m j e s t o f u n t a sterlinga, šiling, p e n i , r a d i j e r e ć i
unca, penivejt i grejn? Tada se vraćamo na sistem neposred­
ne t r a m p e . Ili z n a č e v r i j e d n o s t ? Ako je j e d n a ' u n c a = 3 f. st.,
17 šilinga, I O V 2 p e n s a , z a š t o je o n a u r a z n a v r e m e n a vrije­
dila čas 5 f. st., 4 šilinga, č a s 3 f. st., 17 šilinga i 9 p e n s a ? I z r a z
f u n t a (£) o d n o s i s e n a v r i j e d n o s t , ali n e n a v r i j e d n o s t fiksi-
T a n u u n e k o m n e p r o m j e n l j i v o m t e ž i n s k o m dijelu zlata. F u n t a
je idealna jedinica... R a d je s u p s t a n c i j a na k o j u se razlazu
t r o š k o v i p r o i z v o d n j e i on daje zlatu njegovu r e l a t i v n u vrijed-
n o s t k a o i gvožđu. Ma koje se, dakle, posebno računsko ime
upotrijebilo da bi se označio dnevni ili sedmični rad jednog
•čovjeka, to i m e izražava v r i j e d n o s t p r o i z v e d e n e robe.« 5 3
U o v i m p o s l j e d n j i m r i j e č i m a iščezava m a g l o v i t a pred­
s t a v a o i d e a l n o j m j e r i novca i izbija n j e n a p r a v a i d e j n a sa-
d r ž i n a . R a č u n s k a i m e n a zlata: f u n t a sterlinga, šiling, itd., tre­
b a d a b u d u i m e n a z a o d r e đ e n e količine r a d n o g v r e m e n a . Po­
š t o j e r a d n o v r i j e m e s u p s t a n c i j a i i m a n e n t n a m j e r a vrijed­
n o s t i , t a b i i m e n a u s t v a r i p r e d s t a v l j a l a s a m u p r o p o r c i j u vri­
j e d n o s t i . D r u g i m riječima, t v r d i s e d a j e r a d n o v r i j e m e istin­
s k a jedinica mjere novca. Time n a p u š t a m o birmingemsku
školu, ali u s p u t j o š p r i m j e ć u j e m o da je d o k t r i n a o i d e a l n o j
m j e r i n o v c a p o n o v o p o s t a l a z n a č a j n a u s p o r u o konvertibil­
n o s t i ili n e k o n v e r t i b i l n o s t i b a n k n o t a . Ako h a r t i j a dobija svoju
•denominaciju od z l a t a i s r e b r a , o s t a j e k o n v e r t i b i l n o s t novča­
n i c e , t j . n j e n a zamjenljivost z a zlato ili s r e b r o , e k o n o m s k i
z a k o n , bez o b z i r a n a t o k a k a v j e p r a v n i z a k o n . T a k o b i prus­
k i p a p i r n i talir, i a k o z a k o n s k i n e k o n v e r t i b i l a n , b i o o d m a h de-
p r e s i r a n a k o b i u o b i č n o m p r o m e t u vrijedio m a n j e o d j e d n o g
t a l i r a u s r e b r u , a k o , d a k l e , p r a k t i č k i ne bi b i o k o n v e r t i b i l a n .
D o s l j e d n i p o b o r n i c i n e k o n v e r t i b i l n o g p a p i r n o g n o v c a u En-
53
»The Currency Question, The Gemini letters«. London 1844,
p. 260—272 passim.
62
pleskoj pribjegli su, stoga, i d e a l n o j m j e r i novca. Ako su ra­
č u n s k a i m e n a novca, funta sterlinga, šiling itd., i m e n a za je­
d a n o d r e đ e n i iznos, a t o m i v r i j e d n o s t i o d kojih n e k a r o b a u
r a z m j e n i s d r u g i m r o b a m a u p i j a ili izbacuje čas više čas
m a n j e , j e d n a engleska b a n k n o t a od 5 funti, na p r i m j e r , isto
je t a k o nezavisna od svog o d n o s a p r e m a zlatu k a o i od odno­
sa p r e m a gvožđu i p a m u k u . B u d u ć i da bi njen naziv p r e s t a o
da je t e o r e t s k i izjednačava s o d r e đ e n o m k o l i č i n o m zlata ili
"bilo koje d r u g e r o b e , zahtjev za n j e n o m k o n v e r t i b i l n o š ć u , t j .
njenim praktičnim izjednačenjem sa određenom količinom
n e k e specifične stvari, bio bi isključen s a m i m p o j m o m te ban­
knote.
Učenje o r a d n o m v r e m e n u k a o n e p o s r e d n o j jedinici mje­
re novca prvi je s i s t e m a t s k i razvio Dion GrejM Po n j e m u bi
N a c i o n a l n a c e n t r a l n a b a n k a p r e k o svojih filijala p o t v r đ i v a l a
r a d n o vrijeme koje se u t r o š i u proizvodnji r a z n i h r o b a . U za­
m j e n u z a r o b u p r o i z v o đ a č dobija z v a n i č n u p i s m e n u p o t v r d u
•vrijednosti, t j . p r i z n a n i c u n a toliko r a d n o g v r e m e n a koliko
ga sadrži njegova r o b a , 5 5 i ove b a n k n o t e od 1 r a d n e nedjelje,
1 r a d n o g d a n a , 1 r a d n o g časa, itd. i s t o v r e m e n o služe k a o uput­
n i c a na ekvivalent u svim o s t a l i m r o b a m a koje su s m j e š t e n e
M s t o v a r i š t a b a n k e . 5 6 To je o s n o v n i p r i n c i p koji je brižljivo
r a z r a đ e n u d e t a l j i m a i koji se u s v e m u oslanja na p o s t o j e ć e
engleske institucije. P o d t a k v i m s i s t e m o m , veli G r e j , »bilo bi
u svako d o b a isto t a k o l a k o za n o v a c p r o d a v a t i k a o š t o je
54
John Gray, »The Social System. A Treatise on the Prin-
ciple od Exchange«, Edinburgh 1831. Uporedi od istog pisca. »Lec-
tures on the Nature and Use of Money« Edinburgh 1848. Poslije
"Februarske revolucije Grej je dostavio francuskoj Privremenoj
•vladi m e m o r a n d u m u kome je poučava da Francuskoj nije po­
trebna «organisation of labour« [organizacija r a d a ] , već «organi­
sation of exchange« [organizacija razmjene], čiji je plan potpuno
razrađen u novčanom sistemu koji je on izmislio. Dobri Džon
nije slutio da je šesnaest godina po izlasku »Social System«-a
invenciozni Prudon uzeo patent na isto otkriće.
55
Gray, »The Social System etc.« Str. 63. »Novac bi imao
<la bude samo potvrda, svjedočanstvo da je njegov imalac ili do­
p r i n i o postojećem nacionalnom bogatstvu (to the national stock
Of wealth) izvjesnu vrijednost ili da je na pomenutu vrijednost
stekao pravo od onoga ko je tu vrijednost doprinio.«
50
»Kad je određena vrijednost već opredmećena u proizvo­
du, ona se može deponovati u banku i na prvo traženje uzeti na­
zad, ali samo pod opštepriznatim uslovom da onaj ko je bilo
kakvu imovinu uložio u projektovanu Nacionalnu banku može iz
nje uzeti nazad jednaku vrijednost u ma kom drugom vidu umje­
sto da bude obavezan uzeti'istu stvar koju je deponovao.« (Gray,
»The Social System etc.« (1. c, str. 68.)
63
 s a d a l a k o n o v c e m k u p o v a t i ; p r o i z v o d n j a b i bila j e d n o o b r a z a n
i n e p r e s u š i v izvor tražnje«. 5 7 P l e m e n i t i m e t a l i izgubili bi svo­
j u »privilegiju« p r e m a o s t a l i m r o b a m a i »zauzeli b i n a t r ž i š t u
m j e s t o k o j e im p r i p a d a p o r e d m a s l a c a , jaja, s u k n a i cica, a
n j i h o v a v r i j e d n o s t n a s n e b i i n t e r e s o v a l a više o d v r i j e d n o s t i
d i j a m a n a t a « . 8 8 »Da l i d a z a d r ž i m o n a š u z a m i š l j e n u m j e r u
v r i j e d n o s t i , zlato, i t a k o s p u t a m o p r o i z v o d n e s n a g e zemlje, ili
ć e m o s e privoljeti p r i r o d n o j m j e r i v r i j e d n o s t i , r a d u , i o s l o ­
b o d i t i p r o i z v o d n e s n a g e zemlje?« 5 9
Pošto je radno vrijeme i m a n e n t n a mjera vrijednosti,
č e m u pored nje neka druga spoljna mjera? Zašto se razmjen-
s k a v r i j e d n o s t razvija u c i j e n u ? Z a š t o sve r o b e p r o c j e n j u j u
s v o j u v r i j e d n o s t u j e d n o j isključivoj r o b i , k o j a se na t a j n a -
čin pretvara u adekvatno postojanje razmjenske vrijednosti,
u n o v a c ? T o j e b i o p r o b l e m k o j i j e G r e j i m a o d a riješi. U m j e ­
s t o d a g a riješi, o n u o b r a ž a v a d a s e r o b e m o g u j e d n a p r e m a
drugoj neposredno odnositi kao proizvodi društvenog rada.
Ali, o n e s e m o g u j e d n a p r e m a d r u g o j o d n o s i t i s a m o k a o o n o
š t o j e s u . R o b e s u n e p o s r e d n o proizvodi izolovanih nezavisnih,
p r i v a t n i h r a d o v a koji se svojim o t u đ i v a n j e m u p r o c e s u p r i ­
v a t n e r a z m j e n e m o r a j u p o t v r d i t i k a o o p š t i d r u š t v e n i r a d ili,
d r u g i m riječima, r a d n a bazi r o b n e p r o i z v o d n j e p o s t a j e d r u ­
štveni r a d tek" s v e s t r a n i m o t u đ i v a n j e m i n d i v i d u a l n i h r a d o v a .
P r e t p o s t a v l j a j u ć i r a d n o v r i j e m e s a d r ž a n o u r o b a m a k a o ne­
posredno društveno, G r e j ga p r e t p o s t a v l j a kao zajedničko
r a d n o v r i j e m e ili k a o r a d n o v r i j e m e n e p o s r e d n o u d r u ž e n i h
i n d i v i d u a . N a taj n a č i n n e k a specifična r o b a , k a o z l a t o i sre­
bro, u stvari ne bi mogla stati n a s u p r o t ostalim r o b a m a k a o
i n k a r n a c i j a o p š t e g r a d a , r a z m j e n s k â Vj-ijçdnost p.e;.,bi- p o s t a l a
cijena, ali n i u p o t r e b n a v r i j e d n o s t n e ^ ' p o d a l a r a z m j e n s k a
^vrijednost, p r o i z v o d n e b i p o s t a o r o b a ^ a k c ^ M i a z a buržcn
laske proizvodnje bila ukinuta. Alijoj3Jpj0Štp^ije,__Grejova
mišljenje. Proizvodi se imaju kao^obe da p r o i z v o d e , ali da
se -ne razmjenjuju k a o r o b e . I s p u n j e n j e ove s k r o m n e . želje
Grej prenosi na Nacionalnu banku. S jedne strane, društvo
u o b l i k u b a n k e čini i n d i v i d u e n e z a v i s n i m o d u s l o v a p r i v a t n e
r a z m j e n e , a, s d r u g e s t r a n e , p u š t a ih da i dalje p r o i z v o d e na
t>azi p r i v a t n e r a z m j e n e . U n u t r a š n j a d o s l j e d n o s t , m e đ u t i m ,
n a g o n i G r e j a d a n e g i r a j e d a n uslov b u r ž o a s k e p r o i z v o d n j e z a
d r u g i m , m a d a h o ć e s a m o d a »reformiše« n o v a c k o j i p r o i z l a z i
i z r o b n e r a z m j e n e . T a k o o n p r e t v a r a k a p i t a l u n a c i o n a l n i ka-
57
L. c , p . 16.
58
Gray, «Lectures on Money etc.«, p. 182.
59
L. c , p . 169.
<54
p i t a l , 8 0 z e m l j i š n u svojinu u n a c i o n a l n u svojinu, 6 1 i a k o se do­
b r o p o g l e d a š t a r a d i njegova b a n k a , vidi s e d a o n a n e s a m o
š t o j e d n o m r u k o m p r i m a r o b u , a d r u g o m izdaje p i s m e n e
p o t v r d e za i s p o r u č e n i r a d , n e g o i reguliše i s a m u proizvod­
n j u . U s v o m p o s l j e d n j e m s p i s u Lectures on Money, u k o m e
bojažljivo n a s t o j i d a svoj r a d n i n o v a c p r i k a ž e k a o č i s t o b u r -
ž o a s k u r e f o r m u , G r e j se zapliće u j o š g o r u besmislicu.
S v a k a r o b a j e n e p o s r e d n o n o v a c . T o j e bila Grejova teo­
rija, izvedena iz njegove n e p o t p u n e i s t o g a p o g r e š n e analize
r o b e . »Organska« k o n s t r u k c i j a » r a d n o g novca« i » N a c i o n a l n e
b a n k e « i » r o b n i h stovarišta« s a m o je p r i v i đ e n j e u k o m e se
d o g m a lažno p r e d s t a v l j a k a o s v e o p š t i z a k o n koji v l a d a svije­
t o m . D o g m a p o kojoj j e r o b a n e p o s r e d n o n o v a c , ili u n j o j
sadržani posebni r a d privatne individue n e p o s r e d n o društve­
n i r a d , n e p o s t a j e , r a z u m i j e se, i s t i n i t a t i m e š t o j e d n a b a n k a
vjeruje u n j u i p r e m a njoj p o s t u p a . U t a k v o m slučaju bi, š t a
više, b a n k r o t s t v o p r e u z e l o u l o g u p r a k t i č n e k r i t i k e . O n o š t o
je k o d G r e j a s k r i v e n o i š t o i za njega s a m o g o s t a j e t a j n a ,
n a i m e d a j e r a d n i n o v a c e k o n o m s k i z v u č n a fraza z a s k r o m n u
želju da se o d b a c i n o v a c , s n o v c e m r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ,
s razmjenskom vrijednošću roba, a s r o b o m buržoaski oblik
p r o i z v o d n j e , t o o t v o r e n o k a ž e n e k o l i c i n a e n g l e s k i h socijali­
s t a koji su pisali d j e l i m i č n o p r i j e a d j e l i m i č n o poslije G r e j a . 8 2
A g o s p o d i n u Prudonu i njegovoj školi o s t a v l j e n o je da degra­
d a c i j u novca i v a z n e s e n j e robe ozbiljno p r o p o v i j e d a j u k a o
j e z g r o socijalizma i d a t a k o socijalizam s v e d u n a e l e m e n t a ­
r a n n e s p o r a z u m u p o g l e d u n u ž n e veze i z m e đ u r o b e i novca. 0 *
2. Prometno sredstvo
P o š t o j e r o b a u p r o c e s u o d r e đ i v a n j a cijene d o b i l a svoj
o b l i k s p o s o b a n za p r o m e t , a z l a t o d o b i l o svoj k a r a k t e r n o v c a ,
p r o m e t će i s t o v r e m e n o i p r e d s t a v l j a t i i r j e š a v a t i p r o t i v r j e č -
nosti koje je uključivao proces razmjene robâ. Stvarna raz-
«° »Poslovi svake zemlje trebalo bi da se obavljaju na osnovu
nacionalnog kapitala.« (John Gray, »The Social System etc.«
p . 171.)
n
»Zemljište treba da b u d e pretvoreno u nacionalnu svo­
jinu.« (1. c, p. 298.)
62
Vidi, na primjer, W. Thompson, »An Inquiry into t h e Di­
stribution of Wealth etc«, London 1827; Bray, »Labours Wrongs
and Labours Remedy«, Leeds 1839.
4S
Kao kompendijum ove melodramske teorije o novcu može
se s m a t r a t i : .Alfred Darimon, »De la réforme des banques*. Pa­
ris 1856.
5 Prilog kritici političke ekonomije 65
m j e n a r o b â , t j . d r u š t v e n a i z m j e n a m a t e r i j e , vrši se u v i d u
p r o m j e n e oblika u kojoj se razvija d v o s t r u k a p r i r o d a r o b e k a o
u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i i r a z m j e n s k e vrijednosti, ali u kojoj se
i s t o v r e m e n o p r o m j e n a o b l i k a s a m e r o b e kristalizuje u o d r e đ e ­
n i m o b l i c i m a novca. P r e d s t a v i t i ovu p r o m j e n u oblika z n a č i
p r e d s t a v i t i p r o m e t . K a o š t o s m o vidjeli d a j e r o b a s a m o raz­
vijena r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t a k o s e p r e t p o s t a v i j e d a n svijet
r o b â i s a m i m t i m s t v a r n o razvijena podjela r a d a , t a k o p r o m e t
p r e t p o s t a v l j a a k t e s v e s t r a n e r a z m j e n e i s t a l a n t o k njihovog
obnavljanja. D r u g a je p r e t p o s t a v k a da r o b e ulaze u p r o c e s
r a z m j e n e k a o robe s određenim cijenama ili da se u n u t a r
t o g a p r o c e s a j e d n a za d r u g u pojavljuju k a o d v o s t r u k e egzi­
stencije, r e a l n o k a o u p o t r e b n e vrijednosti, m i s l e n o — u cijeni
— kao razmjenske vrijednosti.
U najživljim u l i c a m a L o n d o n a t i s k a se m a g a z i n do maga­
zina, a iz njihovih šupljih s t a k l e n i h očiju p o k a z u j u se u s v o m
sjaju sva b o g a t s t v a svijeta, indijski šalovi, a m e r i č k i revolveri,
k i n e s k i p o r c e l a n , p a r i š k i korzeti, r u s k a k r z n a i t r o p s k e mi­
rodije, ali sve ove p r i m a m l j i v e stvari n o s e na čelu f a t a l n e
bjeličaste, p a p i r n e m a r k e n a k o j i m a s u n a p i s a n i a r a p s k i b r o ­
jevi l a k o n s k i m o z n a k a m a £, s, d. [ f u n t a sterlinga, šiling, pe-
n i ] . To je slika r o b e k o j a se pojavljuje u p r o m e t u .
a) Metamorfoza robâ
P r i bližem p o s m a t r a n j u p r o c e s p r o m e t a p o k a z u j e dva raz-
na oblika k r u ž n i h tokova. Ako r o b u o z n a č i m o sa R, n o v a c
s a N , o n d a m o ž e m o ova dva o b l i k a d a i z r a z i m o k a o :
R—N—R
N—R—N
U o v o m odjeljku z a n i m a n a s isključivo prvi oblik ili n e p o ­
s r e d n i oblik r o b n o g p r o m e t a .
K r u ž n i t o k R — N — R r,azlaže se u k r e t a n j e R — N , raz-'
m j e n l j i v a n j e r o b e za n o v a c ili prodavanje; u s u p r o t n o k r e t a ­
n j e N — R , r a z m j e n j i v a n j e novca za r o b u ili kupovanje, i u
jedinstvo obaju kretanja R — N — R , razmjenjivanje robe za
n o v a c r a d i r a z m j e n e novca za r o b u ili prodavanje r a d i kupo­
vanja. A k a o r e z u l t a t u k o m e se p r o c e s gasi, dobija se R — R ,
razmjena robe za robu, stvarna izmjena materije.
Ako s e p o đ e o d k r a j n j e t a č k e k o j u čini p r v a r o b a ,
R — N — R p r e d s t a v l j a n j e n o p r e t v a r a n j e u zlato, i n j e n o po­
n o v n o p r e t v a r a n j e iz zlata u r o b u , ili k r e t a n j e u k o m e r o b a
n a j p r i j e p o s t o j i k a o p o s e b n a u p o t r e b n a vrijednost, p o t o m na-
66
p u š t a t u egzistenciju, d o b i j a egzistenciju k a o r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t ili o p š t i ekvivalent, k o j a j e p o t p u n o n a p u s t i l a s v a k u
vezu sa s v o j o m p r i r o d n o m egzistencijom, ovu o p e t n a p u š t a i
k o n a č n o ostaje k a o s t v a r n a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t z a indivi­
d u a l n e p o t r e b e . U o v o m p o s l j e d n j e m o b l i k u izlazi iz p r o m e t a
i ulazi u p o t r o š n j u . I k a o cjelina, p r o m e t R — N — R je, d a k l e ,
p r i j e svega niz svih m e t a m o r f o z a k r o z koje p r o l a z i svaka po­
j e d i n a roba da bi postala neposredna upotrebna vrijednost
za svog i m a o c a . P r v a m e t a m o r f o z a v r š i se u p r v o j p o l o v i n i
p r o m e t a R — N , d r u g a u d r u g o j polovini N — R , a cio p r o m e t
p r e d s t a v l j a c u r r i c u l u m v i t a e [životni p u t ] r o b e . Ali p r o m e t
R — N — R je cjelokupna metamorfoza pojedine robe samo
time što je istovremeno zbir određenih jednostranih meta­
morfoza drugih roba, j e r je svaka metamorfoza prve robe
njeno pretvaranje u n e k u drugu robu, dakle pretvaranje dru­
ge r o b e u nju, d a k l e d v o s t r a n o p r e t v a r a n j e koje se vrši u
i s t o m s t a d i j u m u p r o m e t a . M o r a ć e m o d a n a j p r i j e izolovano
r a z m o t r i m o svaki od ta dva p r o c e s a r a z m j e n e u koje se ra­
spada promet R—N—R.
R — N ili prodaja: R, r o b a , ulazi u p r o c e s p r o m e t a ne
s a m o kao posebna u p o t r e b n a vrijednost, na primjer kao tona
gvožđa, već k a o u p o t r e b n a v r i j e d n o s t s o d r e đ e n o m c i j e n o m ,
r e c i m o od 3 f. st., 17 šilinga, I O V 2 p e n s a ili j e d n e u n c e zlata.
D o k j e ova cijena, s j e d n e s t r a n e , e k s p o n e n t količine r a d n o g
v r e m e n a s a d r ž a n o g u gvožđu, t j . veličine njegove v r i j e d n o s t i ,
o n a u isti m a h izražava s k r o m n u želju gvožđa d a p o s t a n e zla­
to, tj. da r a d n o m vremenu koje ono s a m o sadrži dade oblik
o p š t e g d r u š t v e n o g r a d n o g v r e m e n a . Ako ova t r a n s s u p s t a n c i j a
n e p o đ e z a r u k o m , o n d a t o n a gvožđa p r e s t a j e d a b u d e n e
s a m o r o b a već i proizvod, j e r o n a j e r o b a s a m o z a t o š t o j e
n e - u p o t r e b n a v r i j e d n o s t z a svog i m a o c a , o d n o s n o njegov j e
r a d stvaran rad samo kao koristan r a d za druge, a za njega
je koristan samo kao apstraktno opšti rad. Stoga je zadatak
g v o ž đ a ili njegovog i m a o c a d a u r o b n o m svijetu n a đ e o n u
t a č k u gdje gvožđe privlači zlato. Ova t e š k o ć a , s a l t o m o r t a l e
[opasan skok] robe, savladana je ako se prodaja, kao što se
o v d j e u analizi p r o s t o g p r o m e t a p r e t p o s t a v l j a , s t v a r n o izvr­
ši. T i m e š t o se o t u đ e n j e m , t j . p r e l a s k o m iz r u k u u k o j i m a je
n e u p o t r e b n a v r i j e d n o s t u r u k e u k o j i m a je u p o t r e b n a vrijed­
n o s t , o s t v a r u j e k a o u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , t o n a gvožđa isto­
v r e m e n o realizuje svoju cijenu i od s a m o z a m i š l j e n o g z l a t a
p o s t a j e s t v a r n o z l a t o . Na m j e s t o i m e n a u n c a zlata, ili 3 f. st.,
17 šilinga, I O V 2 p e n s a , s t u p i l a je s a d a u n c a s t v a r n o g zlata, ali
t o n a gvožđa j e n a p u s t i l a svoje m j e s t o . P r o d a j o m R — N n e
p r e t v a r a se s a m o r o b a , k o j a je u svojoj cijeni m i s l e n o b i l a
5* 67
p r e t v o r e n a u zlato, r e a l n o u zlato, v e ć se i s t i m p r o c e s o m zla­
t o , koje je k a o m j e r a v r i j e d n o s t i b i l o s a m o m i s l e n o zlato i
i i g u r i s a l o u stvari s a m o k a o n o v č a n o i m e s a m i h r o b a , pretva­
r a u s t v a r a n novac. 6 4 K a o š t o j e p r i j e p o s t a l o m i s l e n i o p š t i
ekvivalent z a t o š t o su sve r o b e svoje v r i j e d n o s t i m j e r i l e u
n j e m u , zlato s a d p o s t a j e , k a o p r o i z v o d s v e s t r a n o g otuđiva­
n j a r o b â za njega — a p r o d a j a R — N je p r o c e s ovog o p š t e g
o t u đ i v a n j a — a p s o l u t n o o t u đ i v a r o b a , r e a l a n novac. Ali z l a t o
p o s t a j e r e a l a n n o v a c u p r o d a j i s a m o z a t o š t o su r a z m j e n s k e
v r i j e d n o s t i r o b â u svojim c i j e n a m a već m i s l e n o bile zlato.
U p r o d a j i R — N , isto k a o i u k u p o v i n i N — R , s t o j e j e d n a
p r e m a d r u g o j dvije r o b e , j e d i n s t v a r a z m j e n s k e i u p o t r e b n e
v r i j e d n o s t i , ali n a r o b i p o s t o j i n j e n a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t
s a m o m i s l e n o k a o cijena, d o k n a zlatu, m a d a j e o n o s t v a r n a
u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , njegova u p o t r e b n a v r i j e d n o s t p o s t o j i
s a m o k a o nosilac r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i i , p r e m a t o m e , s a m o
kao formalna u p o t r e b n a vrijednost koja se ne odnosi ni na
kakvu stvarnu individualnu potrebu. Suprotnost upotrebne i
r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i r a s p o d j e l j u j e se, dakle, p o l a r n o n a
o b j e k r a j n j e t a č k e R — N , t a k o d a j e r o b a p r e m a zlatu u p o ­
t r e b n a v r i j e d n o s t k o j a svoju m i s l e n u r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t ,
cijenu, m o r a d a realizuje t e k u zlatu, d o k j e zlato p r e m a r o b i
r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t k o j a svoju f o r m a l n u u p o t r e b n u vrijed­
n o s t m a t e r i j a l i z u j e t e k u r o b i . S a m o ovim u d v o s t r u č a v a n j e m
r o b e u r o b u i zlato i, dalje, d v o s t r u k i m s u p r o t s t a v l j a n j e m u
k o m e je svaka krajnja tačka misleno ono što je njena suprot­
nost realno, a realno ono što je njena suprotnost misleno,
d a k l e , s a m o p r e d s t a v l j a n j e m r o b â k a o d v o s t r a n o p o l a r n i h su­
p r o t n o s t i rješavaju se p r o t i v r j e č n o s t i s a d r ž a n e u n j i h o v o m
procesu razmjene.
Dosad smo posmatrali R — N kao prodaju, pretvaranje
r o b e u n o v a c . Ali a k o s e p o s t a v i m o n a s t r a n u d r u g e k r a j n j e
t a č k e , o n d a se, n a p r o t i v , isti p r o c e s p r i k a z u j e k a o N — R , k a o
k u p o v i n a , k a o p r e t v a r a n j e n o v c a u r o b u . P r o d a j a je n u ž n o u
isti m a h svoja s u p r o t n o s t , k u p o v i n a ; p r v o j e a k o s e p r o c e s
p o s m a t r a s j e d n e s t r a n e , a d r u g o a k o se on p o s m a t r a s d r u ­
ge s t r a n e . O d n o s n o , u s t v a r n o s t i se p r o c e s razlikuje s a m o
z a t o što k o d R — N inicijativa p o t i č e od r o b e ili p r o d a v c a , a
k o d N — R o d n o v c a ili k u p c a . T i m e , d a k l e , š t o p r v u m e t a m o r -
»Novac je dvovrstan, idealan i realan, i upotrebljava se na
dva različita načina, za procjenu stvari i za njihovu kupovinu. Za
procjenu je podesan idealni novac isto kao i realni, a možda još
više. Druga upotreba novca sastoji se u kupovini onih stvari koje
on p r o c j e n j u j e . . . Cijene i ugovori procjenjuju se u idealnom
novcu a ostvaruju u realnom.« (Galiani, 1. c, p. 112 seq.)
68
fozu r o b e , n j e n o p r e t v a r a n j e u n o v a c , p r e d s t a v l j a m o k a o re­
z u l t a t prevaljivanja prvog s t a d i j u m a p r o m e t a R — N , p r e t p o ­
s t a v l j a m o i s t o v r e m e n o d a s e n e k a d r u g a r o b a već p r e t v o r i l a
u novac, da se, d a k l e , nalazi već u d r u g o m s t a d i j u m u p r o m e ­
t a N — R . N a taj n a č i n u p a d a m o u z a č a r a n k r u g p r e t p o s t a v k i .
T a j z a č a r a n i k r u g je s a m p r o m e t . Ako N u R — N ne posma-
t r a m o k a o već i z v r š e n u m e t a m o r f o z u n e k e d r u g e r o b e , izuzi­
m a m o a k t r a z m j e n e iz p r o c e s a p r o m e t a . Ali izvan njega ne­
s t a j e oblik R — N , i t a d a stoje j e d a n p r e m a d r u g o m e s a m o j o š
d v a r a z n a R, r e c i m o gvožđe i zlato, čija r a z m j e n a nije pose­
b a n a k t p r o m e t a , već a k t n e p o s r e d n e t r a m p e . N a izvoru svoje
p r o i z v o d n j e zlato j e r o b a k a o i s v a k a d r u g a r o b a . Njegova
r e l a t i v n a v r i j e d n o s t i r e l a t i v n a v r i j e d n o s t gvožđa ili ma k o j e
d r u g e r o b e p r e d s t a v l j a se ovdje u k v a n t i t e t i m a u k o j i m a se
o n e u z a j a m n o r a z m j e n j u j u . Ali u p r o c e s u p r o m e t a o v a ope­
r a c i j a je p r e t p o s t a v l j e n a ; u r o b n i m c i j e n a m a š o p s t v e n a vri­
j e d n o s t z l a t a j e već d a t a . S t o g a nije n i š t a t o l i k o p o g r e š n o k a o
p r e d s t a v a da unutar procesa prometa zlato i r o b a s t u p a j u u
o d n o s n e p o s r e d n e t r a m p e i da se s t o g a njihova r e l a t i v n a vri­
j e d n o s t iznalazi n j i h o v o m r a z m j e n o m k a o p r o s t i h r o b a . Ako
se pričinjava da se zlato u procesu p r o m e t a razmjenjuje za
robe kao p u k a roba, to pričinjavanje potiče n a p r o s t o odatle
š t o je u c i j e n a m a o d r e đ e n a količina r o b e već i z j e d n a č e n a s
o d r e đ e n o m k o l i č i n o m zlata, t j . d o v e d e n a u o d n o s sa z l a t o m
već k a o n o v c e m , o p š t i m e k v i v a l e n t o m i zbog toga s n j i m e ne­
p o s r e d n o razmjenljiva. Ukoliko se cijena n e k e r o b e realizuje
u zlatu, r o b a se za njega r a z m j e n j u j e k a o za r o b u , k a o za
p o s e b n u m a t e r i j a l i z a c i j u r a d n o g v r e m e n a , ali u k o l i k o j e o n o
n j e n a cijena k o j a se u n j e m u realizuje, r o b a se r a z m j e n j u j e
z a njega k a o z a n o v a c , a n e k a o z a r o b u , t j . z a njega k a o
o p š t u m a t e r i j a l i z a c i j u r a d n o g v r e m e n a . Ali ni u j e d n o m od
t i h dvaju o d n o s a n e o d r e đ u j e s e r a z m j e n o m k o l i č i n a zlata z a
k o j u s e r o b a u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a r a z m j e n j u j e , v e ć s e raz­
m j e n a o d r e đ u j e c i j e n o m r o b e , t j . n j e n o m r a z m j e n s k o m vri^
j e d n o š ć u p r o c i j e n j e n o m u zlatu. 6 5
U n u t a r p r o c e s a p r o m e t a zlato se u svačijoj r u c i pojavlju­
j e k a o r e z u l t a t p r o d a j e R — N . Ali p o š t o j e R — N , p r o d a j a , is­
t o v r e m e n o N — R , k u p o v i n a , vidi s e d a d o k R , r o b a o d k o j e
p o l a z i taj p r o c e s , izvršava svoju p r v u m e t a m o r f o z u , d r u g a
r o b a , k o j a stoji n a s u p r o t N-u k a o k r a j n j a t a č k a , v r š i svoju
« 5 Naravno da to ne sprječava da tržišna cijena robâ može
biti iznad ili ispod njihove vrijednosti. Ali obaziranje na ovo je
strano prostom p r o m e t u i Spada u sasvim drugu oblast, koju
ć e m o docnije razmatrati i gdje ćemo istraživati odnos vrijedno­
sti i tržišne cijene.
69
 -•33
d r u g u m e t a m o r f o z u i s t o g a p r e v a l j u j e d r u g u p o l o v i n u cirku­
lacije, p r o m e t a , d o k s e p r v a r o b a nalazi j o š n a p r v o j polovini
svoga p u t a .
Kao rezultat prvog procesa p r o m e t a , prodaje, dobija se
p o l a z n a t a č k a d r u g o g p r o c e s a , n o v a c . Na m j e s t o r o b e u nje­
n o m p r v o m o b l i k u s t u p i o j e njen zlatni ekvivalent. Ovaj r e ­
z u l t a t može, u p r v i m a h , p r e d s t a v l j a t i t a č k u m i r o v a n j a , j e r
r o b a u o v o m d r u g o m o b l i k u i m a s o p s t v e n u izdržljivu egzi­
stenciju. R o b a , koja u r u c i svoga i m a o c a nije u p o t r e b n a vri­
j e d n o s t , p o s t o j i s a d a u s t a l n o u p o t r e b l j i v o m obliku, j e r j e
u vazda r a z m j c n l j i v o m obliku, a od o k o l n o s t i zavisi k a d ćc-
i na kojoj t a č k i p o v r š i n e r o b n o g svijeta s t u p i t i o p e t u pro­
m e t . N j e n o u č a u r i v a n j e u zlato čini s a m o s t a l a n p e r i o d u n j e ­
n o m životu u k o m e m o ž e da p r o b o r a v i k r a ć e ili duže vrije­
m e . Dok j e r a z m j e n a n e k e p o s e b n e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i u
t r a m p i n e p o s r e d n o vezana z a r a z m j e n u n e k e d r u g e p o s e b n e
u p o t r e b n e vrijednosti, o p š t i k a r a k t e r r a d a koji s t v a r a raz-
m j e n s k u v r i j e d n o s t pojavljuje se u o d v o j e n o s t i i indiferent­
noj nekoincidenciji akata kupovine i prodaje.
N — R , kupovina, j e s t e o b r n u t o k r e t a n j e od R — N i i s t o ­
v r e m e n o d r u g a ili z a v r š n a m e t a m o r f o z a r o b e . K a o zlato, od­
n o s n o u svom p o s t o j a n j u k a o o p š t i ekvivalent, r o b a j e n e p o ­
s r e d n o predstavljiva u u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a ' s v i h d r u g i h
r o b a , k o j e u svojim c i j e n a m a teže za z l a t o m k a o za s v o j i m
o n o s t r a n i m p o s t o j a n j e m , ali i s t o v r e m e n o u k a z u j u n a n o t u
k o j o m o n o m o r a d a zazvoni d a b i njihova tijela, u p o t r e b n e
v r i j e d n o s t i , p r e š l a n a s t r a n u n o v c a , a njihova d u š a , r a z m j e n -
s k a v r i j e d n o s t , u š l a u s a m o zlato. O p š t i p r o d u k t o t u đ i v a n j a
r o b â je a p s o l u t n o o t u đ i v a r o b a . Za p r e t v a r a n j e zlata u robu'
n e p o s t o j i n i k a k v a kvalitativna, nego s a m o k v a n t i t a t i v n a gra­
n i c a , n a i m e , g r a n i c a njegove s o p s t v e n e količine ili v e l i č i n e
v r i j e d n o s t i . »Za gotov n o v a c m o ž e se sve dobiti.« Dok u k r e ­
t a n j u R — N r o b a realizuje, svojim o t u đ e n j e m k a o u p o t r e b n a
v r i j e d n o s t , svoju s o p s t v e n u cijenu i u p o t r e b n u v r i j e d n o s t t u ­
đ e g novca, u k r e t a n j u N — R realizuje, svojim o t u đ e n j e m k a o
p r o m e t n a v r i j e d n o s t , svoju s o p s t v e n u u p o t r e b n u v r i j e d n o s t i •
c i j e n u d r u g e r o b e . Ako r o b a r e a l i z o v a n j e m svoje cijene isto­
v r e m e n o p r e t v a r a zlato u s t v a r a n n o v a c , o n a svojim p r e t v a ­
r a n j e m n a z a d u r o b u p r e t v a r a z l a t o - u svoje s o p s t v e n o č i s t o
prolazno novčano postojanje. Pošto robni promet pretpostav­
lja razvijenu p o d j e l u r a d a , d a k l e m n o g o s t r a n o s t p o t r e b a po­
j e d i n c a u o b r n u t o j s r a z m j e r i sa j e d n o s t r a n o š ć u njegovog pro­
izvoda, k u p o v i n a N — R će se čas ispoljiti u j e d n a č i n i sa j e d ­
n i m r o b n i m e k v i v a l e n t o m , a čas r a s p a r č a t i n a niz r o b n i h ek-
vivalenata koji će sad biti ograničen k r u g o m p o t r e b a kupca.
70
i veličinom n o v č a n o g i z n o s a k o j i m r a s p o l a ž e . — K a o š t o je
p r o d a j a istovremeno kupovina, t a k o je kupovina istovreme­
n o p r o d a j a , N — R i s t o v r e m e n o R — N , s a m o š t o inicijativa ov­
d j e p r i p a d a z l a t u ili k u p c u .
Ako s e s a d v r a t i m o n a c j e l o k u p a n p r o m e t R — N — R , po-
kazaće se da u njemu j e d n a r o b a prolazi kroz cjelokupan niz
svojih m e t a m o r f o z a . Ali i s t o v r e m e n o d o k o n a p o č i n j e p r v u
p o l q v i n u p r o m e t a i vrši p r v u m e t a m o r f o z u , n e k a d r u g a r o b a
s t u p a u d r u g u p o l o v i n u p r o m e t a , v r š i svoju d r u g u m e t a m o r ­
fozu i i s p a d a iz p r o m e t a ; i o b r n u t o , p r v a r o b a s t u p a u d r u g u
p o l o v i n u p r o m e t a , vrši svoju d r u g u m e t a m o r f o z u i i s p a d a iz
p r o m e t a , d o k n e k a t r e ć a r o b a ulazi u p r o m e t , p r e v a l j u j e p r v u
p o l o v i n u svoga p u t a i v r š i p r v u m e t a m o r f o z u . P r e m a t o m e ,
cjelokupan p r o m e t R — N — R kao cjelokupna metamorfoza
n e k e r o b e uvijek j e i s t o v r e m e n o k r a j c j e l o k u p n e m e t a m o r ­
foze n e k e d r u g e i p o č e t a k c j e l o k u p n e m e t a m o r f o z e n e k e t r e ć e
r o b e , d a k l e j e d a n niz bez p o č e t k a i k r a j a . J a s n o ć e r a d i , d a bi­
s m o razlikovali r o b e , o z n a č i m o R n a o b j e k r a j n j e t a č k e raz­
ličito, n p r . k a o R ' — N — R " . U stvari, p r v i č l a n R ' — N p r e t p o ­
stavlja N k a o r e z u l t a t n e k o g d r u g o g R — N , š t o znači da je i
s â m samo posljednji član od R — N — R ' , dok jè drugi član
N — R " u svom rezultatu R " — N , dakle i sam se predstavlja
k a o prvi č l a n R " — N — R ' " itd. Dalje, p o k a z u j e d a s e posljed­
n j i č l a n N — R , m a d a j e N r e z u l t a t s a m o jedne p r o d a j e , m o ž e
p r i k a z a t i k a o N — R ' + N — R " + N — R ' " + itd., d a se, d a k l e , m o ­
že rasparčati na mnoštvo kupovina, tj. na mnoštvo prodaja,
tj. na mnoštvo prvih članova novih cjelokupnih metamorfoza
r o b â . Ako se, d a k l e , c j e l o k u p n a m e t a m o r f o z a p o j e d i n e r o b e
predstavlja ne samo kao član jednog lanca metamorfoza bez
početka i kraja nego mnogih takvih lanaca, p r o m e t n i proces
r o b n o g svijeta p r e d s t a v l j a s e k a o b e s k r a j n o z a m r š e n s p l e t o v o g
k r e t a n j a k o j e s e n a b e s k r a j n o r a z n i m t a č k a m a uvijek zavr­
š a v a i u v i j e k iznova z a p o č i n j e uslijed t o g a š t o s v a k a p o j e d i n a
r o b a p r o l a z i k r o z p r o m e t R — N — R . Ali s v a k a p o j e d i n a p r o ­
d a j a ili k u p o v i n a p o s t o j i i s t o v r e m e n o k a o i n d i f e r e n t a n i izo-
l o v a n a k t čiji d o p u n s k i a k t m o ž e d a b u d e o d njega v r e m e n ­
s k i i p r o s t o r n o odvojen, zbog čega m u s e n e m o r a n e p o s r e d ­
n o p r i k l j u č i t i k a o njegovo p r o d u ž e n j e . T i m e š t o svaki p o s e b n i
p r o m e t n i p r o c e s R — N ili N — R , k a o p r e t v a r a n j e j e d n e r o b e
u u p o t r e b n u vrijednost a druge robe u novac, kao prvi i drugi
stadijum prometa, obrazuje tačku mirovanja samostalnu na
o b j e s t r a n e , a š t o , s d r u g e s t r a n e , sve r o b e p o č i n j u svoju d r u ­
gu m e t a m o r f o z u u o b l i k u o p š t e g ekvivalenta k o j i im je zajed­
n i č k i , zlata, i š t o se p o s t a v l j a j u na p o l a z n u t a č k u d r u g e po­
lovine p r o m e t a , u s t v a r n o m p r o m e t u s e bilo k o j e N — R na-
71
dovezuje n a bilo koje R — N , d r u g o poglavlje životnog t o k a
j e d n e r o b e n a p r v o poglavlje životnog t o k a d r u g e r o b e . A , n a
p r i m j e r , p r o d a gvožđe za 2 f. st., vrši, dakle, R — N ili p r v u
m e t a m o r f o z u r o b e gvožđa, ali k u p o v i n u odlaže za docnije vri­
j e m e . I s t o v r e m e n o B, koji je 14 d a n a r a n i j e p r o d a o 2 k v a r t e r a
p š e n i c e za 6 f. st., k u p u j e sa t i h istih 6 f. st. od »Mozes i sina«
k a p u t i p a n t a l o n e , vrši, dakle, N — R ili d r u g u m e t a m o r f o z u
r o b e p š e n i c e . Oba ova a k t a N — R i R-—N pojavljuju se ovdje
s a m o k a o članovi j e d n o g lanca, j e r u N, n a i m e u zlatu, j e d n a
r o b a izgleda k a o i d r u g a , i na zlatu se ne m o ž e p r e p o z n a t i
da li je o n o m e t a m o r f o z i r a n o gvožđe ili m e t a m o r f o z i r a n a pše­
nica. U s t v a r n o m p r o c e s u p r o m e t a p r e d s t a v l j a se, d a k l e ,
R — N — R k a o b e s k r a j n o slučajna k o i n c i d e n c i j a i sukcesija
r a z b a c a n i h članova r a z n i h c j e l o k u p n i h m e t a m o r f o z a . S t v a r n i
p r o m e t n i p r o c e s ne pojavljuje se, dakle, k a o c j e l o k u p n a me­
t a m o r f o z a r o b e , k a o n j e n o k r e t a n j e k r o z s u p r o t n e faze, već
k a o p r o s t agregat m n o g i h k u p o v i n a i p r o d a j a koje se slučaj-'
n o vrše u p o r e d o ili slijede j e d n a z a d r u g o m . N a taj n a č i n j e
o d r e đ e n o s t o b l i k a ovog p r o c e s a izbrisana, i to t i m p o t p u n i j e
š t o j e svaki p o j e d i n i a k t p r o m e t a , n a p r i m j e r p r o d a j a , isto­
v r e m e n o svoja s u p r o t n o s t , k u p o v i n a , i o b r n u t o . S d r u g e stra­
n e , p r o c e s p r o m e t a jeste k r e t a n j e m e t a m o r f o z a r o b n o g svije­
ta i zato ga m o r a o d r a ž a v a t i i u svome c j e l o k u p n o m k r e t a n j u .
K a k o ga on o d r a ž a v a , r a z m o t r i ć e m o u n a r e d n o m odjeljku.
Ovdje n e k a b u d e s a m o j o š n a p o m e n u t o d a u R — N — R o b j e
k r a j n j e t a č k e R ne stoje p r e m a N, sa gledišta oblika, u i s t o m
o d n o s u . Prvo R o d n o s i s e k a o p o s e b n a r o b a p r e m a n o v c u k a o
o p š t o j r o b i , d o k s e n o v a c k a o o p š t a r o b a o d n o s i p r e m a dru­
g o m R k a o p o j e d i n a č n o j robi. R — N — R se može, d a k l e , ap­
s t r a k t n o logički svesti n a silogizam P — O — P j , gdje j e poseb­
n o s t prvi k r a j n j i član, o p š t o s t s r e d n j i s p o j n i član, a pojedi-
n a č n o s t krajnji član.
I m a o c i r o b e s t u p i l i su u p r o c e s p r o m e t a p r o s t o k a o ču­
v a r i r o b a . U n u t a r tog p r o c e s a oni i s t u p a j u j e d a n p r e m a dru­
g o m e u s u p r o t n o m o b l i k u k u p c a i p r o d a v c a , j e d a n k a o per-
sonifikovana glava šećera, d r u g i k a o p e r s o n i f i k o v a n o zlato.
I k a o š t o glava š e ć e r a p o s t a j e zlato, t a k o p r o d a v a č p o s t a j e
(
k u p a c . Ovi o d r e đ e n i socijalni k a r a k t e r i ne izviru, d a k l e , iz
l j u d s k e i n d i v i d u a l n o s t i u o p š t e , već iz o d n o s a r a z m j e n e izme­
đu ljudi koji proizvode svoje p r o d u k t e u o d r e đ e n o m o b l i k u
r o b e . O d n o s i koji i z m e đ u k u p c a i p r o d a v c a dolaze do izra­
žaja toliko m a l o su čisto individualni o d n o s i da ova dvojica
s t u p a j u u taj o d n o s s a m o u k o l i k o se njihov individualni r a d
negira, n a i m e u k o l i k o k a o r c e - i n d i v i d u a l n i r a d p o s t a j e novac.
P r e m a t o m e , isto toliko j e glupo ove e k o n o m s k i b u r ž o a s k e
72
k a r a k t e r e — k u p c a i p r o d a v c a — s h v a t i t i k a o vječne društve­
n e oblike ljudske i n d i v i d u a l n o s t i k o l i k o j e p o g r e š n o oplaki­
v a t i u n j i m a u k i d a n j e i n d i v i d u a l n o s t i . 6 6 Oni su n u ž n o ispolja-
v a n j e i n d i v i d u a l n o s t i n a bazi o d r e đ e n o g s t u p n j a d r u š t v e n o g
p r o c e s a proizvodnje. P o r e d toga, u s u p r o t n o s t i k u p c a i p r o ­
d a v c a izražava s e a n t a g o n i s t i č k a p r i r o d a b u r ž o a s k e proizvod­
n j e j o š toliko p o v r š i n s k i i f o r m a l n o da ova s u p r o t n o s t pripa­
d a i p r e b u r ž o a s k i m d r u š t v e n i m oblicima, j e r iziskuje s a m o
t o d a individue d o đ u u m e đ u s o b a n o d n o s k a o i m a o c i r o b a .
Ako sad p o s m a t r a m o r e z u l t a t o d R — N — R , v i d i m o d a s e
svodi na izmjenu materije R—R. Roba se razmijenila za robu,
u p o t r e b n a vrijednost za u p o t r e b n u vrijednost, a postaj an je
r o b e n o v c e m , ili r o b a k a o n o v a c , služi s a m o z a p o s r e d o v a n j e
u ovoj izmjeni m a t e r i j e . N o v a c se t a k o pojavljuje k a o p u k o
sredstvo razmjene robâ, ali ne k a o s r e d s t v o r a z m j e n e u o p š t e ,
n e g o k a o p r o m e t n i m p r o c e s o m o k a r a k t e r i s a n o s r e d s t v o raz­
m j e n e , t j . prometno sredstvo.67
O t u d a š t o se p r o m e t n i p r o c e s r o b â gasi u R — R , te izgle­
d a k a o d a j e p o s r e d s t v o m n o v c a izvršena s a m o t r a m p a , ili
èto se u o p š t e R—N—R ne s a m o r a s p a d a u d v a izolovana p r o -
c e s a već i s t o v r e m e n o p r e d s t a v l j a n j i h o v o p r o c e s n o j e d i n s t v o ,
— o t u d a zaključivati da i z m e đ u k u p o v i n e i p r o d a j e p o s t o j i
s a m o j e d i n s t v o , a ne i p o d v o j e n o s t , m a n i r je mišljenja čije
k r i t i k o v a n j e s p a d a u logiku, a ne u e k o n o m i j u . Odvajanje
66
Kako čak i sasvim površan oblik antagonizma, koji se
ispoljava u kupovini i prodaji, duboko pogađa blagorodne duše,
pokazuje slijedeći izvod iz djela g. Isaaca Péreirea, »Lecons sur
l'industrie et les finances«, Paris 1832. činjenica da je taj isti Isaac
"kao osnivač i direktor Crédit mobilier-a ozloglašeni vuk Pariške
berze pokazuje istovremeno koliki značaj ima ova sentimentalna
kritika političke ekonomije. Gospodin Pereire, tada još apostol
"Sen-Simona, kaže: »Pošto su pojedinci izolovani, jedni od drugih
•odvojeni kako u svome radu tako i u potrošnji, među njima po­
stoji razmjena proizvoda njihove radinosti. Iz nužnosti razmje­
ne nastala je nužnost određivanja relativne vrijednosti predme­
ta. Ideje- o vrijednosti i razmjeni su, dakle, usko povezane i obje
ti svom sadašnjem obliku izražavaju individualizam i antagoni­
z a m . . . Vrijednost proizvoda m o r a se određivati samo zato jer
postoji prodaja i kupovina, drugim riječima antagonizam između
raznih članova društva. Za cijenu i vrijednost moraju se ljudi
interesovati samo ondje gdje postoji kupovina i prodaja, t j . gdje
je svaki pojedinac prisiljen da se bori kako bi sebi obezbijedio
p r e d m e t e potrebne za održanje egzistencije.« (1. c., p. 2, 3, passim).
67
»Novac je samo sredstvo i način, dok su robe, korisne za
život, konačni oilj.« Boisguillebert, »Le détail de la France«, 1697,
u zborniku Ežena Dera: «Economistes financiers du XVIII ième
rsiecle«, vol. I, p. 210, Paris 1843.
73

! k u p o v i n e i p r o d a j e u p r o c e s u r a z m j e n e , razbijajući l o k a l n a
izvorne, t r a d i c i o n a l n o s k r o m n e i n a i v n o b u d a l a s t e b a r i j e r e clru-
š t v e n e izmjene m a t e r i j e , i s t o v r e m e n o j e o p š t i oblik r a s k i d a ­
li n j a n j e n i h m e đ u s o b n o p o v e z a n i h m o m e n a t a i fiksiranj;. jed­
n o g n a s u p r o t d r u g o m , j e d n o m riječju o p š t a m o g u ć n o s t trgo­
v i n s k i h kriza, ali s a m o z a t o š t o j e s u p r o t n o s t i z m e đ u r o b e i
n o v c a a p s t r a k t n i i o p š t i oblik svih s u p r o t n o s t i koje b u r ž o a s -
k i r a d u sebi sadrži. Stoga n o v č a n o g p r o m e t a m o ž e d a b u d e
b e z kriza, ali kriza n e m o ž e d a b u d e bez n o v č a n o g p r o m e t a .
A ovo znači s a m o t o d a t a m o gdje s e n a p r i v a t n o j r a z m j e n i ,
z a s n o v a n i r a d j o š nije razvio n i d o o b r a z o v a n j a novca, o n ,
r a z u m i j e se, ne m o ž e da izazove ni f e n o m e n e koji p r e t p o s t a v ­
ljaju p u n i r a z v i t a k b u r ž o a s k o g p r o c e s a proizvodnje. O t u d a s e
m o ž e m j e r i t i sva d u b i n a k r i t i k e k o j a želi d a o d s t r a n i »nepri-
| like« b u r ž o a s k e p r o i z v o d n j e u k i d a n j e m »privilegija« p l e m e ­
n i t i h m e t a l a i z a v o đ e n j e m t a k o z v a n o g »racionalnog novčanog,
s i s t e m a « . K a o u z o r a k e k o n o m i s t i č k e a p o l o g e t i k e biće, s d r u g e
s t r a n e , dovoljna j e d n a teorija k o j a j e r a z g l a š e n a k a o izvan­
r e d n o o š t r o u m n a . Džems Mil, o t a c p o z n a t o g engleskog e k o n o ­
m i s t a Džona S t j u a r t a Mila, veli: »Nikad n e m o ž e p o s t o j a t i .
1 n e d o s t a t a k k u p a c a z a sve r o b e . K o god n u d i j e d n u r o b u na;
p r o d a j u , želi da za n j u dobije d r u g u r o b u u z a m j e n u i stoga.
I je k u p a c zbog s a m e činjenice š t o je p r o d a v a č . Stoga k u p c i i
p r o d a v c i svih r o b a uzeti zajedno m e t a f i z i č k o m n u ž n o š ć u m o ­
r a j u d a o d r ž a v a j u r a v n o t e ž u . Ako, dakle, p o s t o j i više p r o d a ­
v a č a n e g o k u p a c a j e d n e r o b e , m o r a b i t i više k u p a c a n e g o p r o ­
d a v a č a n e k e d r u g e r o b e . « e s Mil u s p o s t a v l j a r a v n o t e ž u n a taj.
[I n a č i n što p r o c e s p r o m e t a p r e t v a r a u n e p o s r e d n u t r a m p u , da
bi zatim u neposrednu t r a m p u opet prokrijumčario figure
os Novembra 1807. pojavio se u Engleskoj spis Viljema Spen-
sa pod naslovom: »Britain independent of commercc« [»Engleska,
nezavisna od trgovine«], čiju je osnovnu ideju Viljcm Kobet dalje
razvio u svom »Political Register« pod drastičnijim naslovom
»Perish Commcrce« [»Dole s trgovinom«]. Nasuprot tome Džems- ,
Mil je 1808. objavio svoju »Defence of Commcrce« [»Odbranu tr­
govine«], u čijem se tekstu već nalazi argument pozajmljen iz.
njegovih »Elements of Political Economv«. U svojoj polemici sa.
Sismondijem i Maltusom o trgovinskim krizama, Ž. B. Scj prisvo­
jio je sebi ovaj rijedak pronalazak i pošto bi bilo nemoguće reći
sa kojom bi novom misli ovaj komični »prince de la science«
[»princ nauka«] obogatio političku ekonomiju •— njegova se za­
sluga sastojala, naprotiv, u nepristrasnosti sa kojom je svoje sa-
vremenike, Maltusa, Sismondija i Rikarda podjednako pogrešno'
razumio — njegovi kontinentalni obožavaoci rastrubili su njego­
vu slavu kao pronalazača tog blaga, tj. ideje o metafizičkoj rav­
noteži kupovina i prodaja.
74
:
k u p c a i p r o d a v c a p o z a j m l j e n e iz p r o c e s a p r o m e t a . Govoreći
njegovim s m u š e n i m j e z i k o m , u o n i m m o m e n t i m a k a d s e n i ­
j e d n a r o b a n e m o ž e p r o d a t i , k a o š t o j e bilo, n a p r i m j e r , u
L o n d o n u i H a m b u r g u u izvjesnim m o m e n t i m a t r g o v i n s k e kri­
ze 1857—58. godine, u s t v a r i i m a više k u p a c a nego p r o d a v a č a
jedne r o b e , n a i m e novca, a više p r o d a v a č a nego k u p a c a svih
drugih oblika novca, n a i m e r o b â . Metafizička r a v n o t e ž a ku­
p o v i n a i p r o d a j a o g r a n i č a v a se na to da je svaka k u p o v i n a
p r o d a j a i s v a k a p r o d a j a k u p o v i n a , a to nije n a r o č i t a u t j e h a
z a č u v a r e r o b a koji n e u s p i j u d a d o đ u d o p r o d a j e , d a k l e n i
do kupovine.69
Odvajanje p r o d a j e o d k u p o v i n e o m o g u ć a v a u p r a v o j t r ­
govini m a s u p r i v i d n i h t r a n s a k c i j a p r i j e definitivne r a z m j e n e
i z m e đ u p r o i z v o đ a č a i p o t r o š a č a r o b a . O n o n a t a j n a č i n omo­
gućava m a s i p a r a z i t a da se u g u r a j u u p r o c e s p r o i z v o d n j e i da
s e k o r i s t e t i m o d v a j a n j e m . A t o o p e t n e znači d r u g o n e g o d a
j e n o v c e m k a o o p š t i m o b l i k o m b u r ž o a s k o g r a d a d a t a moguć­
nost razvoja p r o t i v r j e č n o s t i ovog posljednjeg.
b) Opticaj novca
S t v a r n i p r o m e t p r e d s t a v l j a s e n a j p r i j e k a o m a s a kupovi­
na i p r o d a j a k o j e se s l u č a j n o zbivaju u p o r e d o . U k u p o v i n i
k a o i u p r o d a j i r o b a i n o v a c stoje uvijek u i s t o m m e đ u s o b ­
n o m o d n o s u , p r o d a v a č n a s t r a n i r o b e , k u p a c n a s t r a n i novca.
N o v a c k a o p r o m e t n o s r e d s t v o pojavljuje s e stoga uvijek k a o
kupovno sredstvo, uslijed čega su d r u g e njegove o d r e d b e u
s u p r o t n i m fazama robne metamorfoze postale neprimjetne.
Novac p r e l a z i u r u k e p r o d a v c a u i s t o m a k t u u k o m e r o b a
p r e l a z i u r u k e k u p c a . R o b a i n o v a c k r e ć u se, d a k l e , u sup-
c
' Način na koji, ekonomisti prikazuju različne odredbe ob­
lika robe može se vidjeti iz slijedećih primjera:
»Ako raspolažemo novcem, potrebno je da izvršimo samo
jednu razmjenu da bismo dobili željeni predmet, dok sa viškovi­
ma ostalih proizvoda m o r a m o izvršiti dvije, od kojih je prva
(pribavljanje novca) neizmjerno teža od druge.« (G. Opdykc,
»A Treatise on Political Economv«, New York 1851, p. 277—278.)
„Veća sposobnost novca za otuđivanje je direktni rezultat ili
prirodna posljedica manje sposobnosti, za otuđivanje kod roba.«
(Th. Corbet, »An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth
of Individuals etc.« London 1841, p. 117.) »Svojstvo novca je u
tome što je uvijek razmjenljiv za ono što mjeri.« (Basanquet:
»Metallic, Paper and Crédit Currency etc.« London 1842, p. 100.)
»Novac može uvijek kupiti druge robe, dok druge robe ne
mogu uvijek kupiti novac.« (Th. Tooke, »An Inquiry into the Cur­
rency Principle. 2 ed. London 1844, p. 10.)
75
 r o t n o m s m j e r u i ova p r o m j e n a m j e s t a , u kojoj r o b a s t u p a
r u k u p r o d a v c a koji j e p o s t a o k u p a c u r u k e n e k o g n o v o g
n a j e d n u , a n o v a c n a d r u g u s t r a n u , vrši s e i s t o v r e m e n o n a
p r o d a v c a . T i m e j e m e t a m o r f o z a r o b e završena, a s l j e d s t v e n o
n e o d r e đ e n o m n o g i m t a č k a m a p o c j e l o k u p n o j p o v r š i n i buržo-
i k r e t a n j e novca u k o l i k o je o n o n j e n izraz. Ali p o š t o se n o v e
a s k o g d r u š t v a . Ali prvi k o r a k koji r o b a čini u p r o m e t u isto­
u p o t r e b n e vrijednosti moraju stalno da proizvode kao robe i
v r e m e n o je n j e n posljednji korak.™ Da li se o n a p o m j e r a
stoga s t a l n o iznova u b a c u j u u p r o m e t , ponavlja se i o b n a v l j a
s m j e s t a z a t o š t o privlači zlato ( R — N ) ili zato š t o zlato pri­
R — N — R o d s t r a n e istih i m a l a c a r o b e . N o v a c koji o n i i z d a j u
vlači n j u ( N — R ) , t i m j e d n i m p o m j e r a n j e m , t o m j e d n o m pro­
k a o k u p c i v r a ć a se u njihove r u k e č i m se p o n o v o pojave k a o
m j e n o m mjesta, o n a i s p a d a iz p r o m e t a i ulazi u p o t r o š n j u .
p r o d a v c i r o b a . T a k o s e n e p r e k i d n o obnavljanje r o b n o g p r o ­
P r o m e t j e n e p r e s t a n o k r e t a n j e r o b â , ali uvijek d r u g i h r o b a ,
m e t a ogleda u t o m e š t o n o v a c n e s a m o n e p r e k i d n o prelazi i z
a s v a k a s e r o b a k r e ć e s a m o j e d a n p u t . S v a k a r o b a počinje
r u k u u r u k e p r e k o cijele p o v r š i n e b u r ž o a s k o g d r u š t v a , već š t o
d r u g u p o l o v i n u svoga p r o m e t a n e k a o i s t a r o b a , već k a o n e k a
i s t o v r e m e n o opisuje niz r a z n i h m a l i h k r u ž n i h tokova, pola­
d r u g a r o b a , k a o zlato. K r e t a n j e m e t a m o r f o z i r a n e r o b e je, da­
zeći s b e s k r a j n o različitih t a č a k a i vraćajući se na iste t a č k e ,
kle, k r e t a n j e zlata. I s t i k o m a d n o v c a ili istovjetni z l a t n i in­
d a b i o p e t p o n o v i o isto k r e t a n j e .
d i v i d u u m koji j e u a k t u R — N j e d n o m p r o m i j e n i o m j e s t o s
Mijenjanje oblika r o b â pojavljuje s e k a o p u k a p r o m j e n a
n e k o m r o b o m pojavljuje se, o b r n u t o , o p e t k a o p o l a z n a t a č k a
m j e s t a novca, i k o n t i n u i t e t p r o m e t n o g k r e t a n j a nalazi se pot­
u N — R i t a k o m i j e n j a m j e s t o po d r u g i p u t s n e k o m d r u g o m
p u n o n a s t r a n i novca, j e r r o b a uvijek čini s a m o j e d a n k o r a k
r o b o m . K a o š t o iz r u k u k u p c a B p r e l a z i u r u k e p r o d a v c a A,
u s u p r o t n o m s m j e r u od novca, d o k n o v a c uvijek čini d r u g i
s a d a prelazi iz r u k u A-a, koji je p o s t a o k u p a c , u r u k e C-a.
k o r a k za r o b u i kaže B gdje je r o b a r e k l a A; z a t o se čini k a o
Kretanje oblika neke robe, njeno pretvaranje u novac i njeno
d a cijelo k r e t a n j e polazi o d novca, m a d a r o b a p r i p r o d a j i
p r e t v a r a n j e iz n o v c a n a z a d u r o b u ili k r e t a n j e c j e l o k u p n e
vuče n o v a c s njegovog m j e s t a , d a k l e p r o m e ć e ga isto t a k o
m e t a m o r f o z e r o b e p r e d s t a v l j a se, d a k l e , k a o spoljašnje kre­
k a o š t o i n o v a c p r i k u p o v i n i p r o m e ć e nju. B u d u ć i d a n o v a c ,
t a n j e istog k o m a d a n o v c a koji dva p u t a m i j e n j a m j e s t o s a
o s i m toga, uvijek i s t u p a n a s u p r o t r o b i u i s t o m o d n o s u k a o
d v j e m a različitim r o b a m a . Ma koliko r a s c j e p k a n o i s l u č a j n o
kupovno sredstvo, a k a o t a k v o on p o k r e ć e r o b e s a m o reali-
p r o t i c a l e k u p o v i n e i p r o d a j e j e d n a p o r e d druge, u s t v a r n o m
z o v a n j e m njihove cijene, pojavljuje se cijelo k r e t a n j e p r o ­
p r o m e t u n a s u p r o t n e k o m k u p c u v a z d a stoji n e k i p r o d a v a č , i
m e t a t a k o da n o v a c m i j e n j a m j e s t o s r o b a m a realizujući nji­
n o v a c koji s t u p a n a m j e s t o p r o d a t e r o b e m o r a o j e p r i j e n e g o
h o v e cijene bilo u i s t o v r e m e n o u p o r e d n i m p o s e b n i m a k t i m a
ž t o j e d o š a o u r u k e k u p c a već j e d a n p u t d a p r o m i j e n i m j e s t o
p r o m e t a , bilo s u k c e s i v n o , k a d isti k o m a d n o v c a realizuje re­
s n e k o m d r u g o m r o b o m . S d r u g e s t r a n e , n o v a c p r i j e ili po­
d o m r a z n e r o b n e cijene. P o s m a t r a m o li, n a p r i m j e r , R — N — R '
slije o p e t prelazi iz r u k u p r o d a v c a koji je p o s t a o k u p a c u
— N — R " — N — R " ' itd. n e osvrćući s e n a kvalitativne m o m e n ­
r u k e n e k o g novog p r o d a v c a , i u o v o m č e s t o m p o n a v l j a n j u
te koji u s t v a r n o m p r o c e s u p r o m e t a p o s t a j u n e p r i m j e t n i , vi­
s v o g m i j e n j a n j a m j e s t a izražava veriženje m e t a m o r f o z a r o b a .
d i m o s a m o i s t u m o n o t o n u o p e r a c i j u . N , p o š t o j e realizovao ci­
I s t i k o m a d i novca p o m j e r a j u se, d a k l e , uvijek u s u p r o t n o m
j e n u R-a, realizuje r e d o m cijene R'-a do R " ' - a itd., a r o b e R ' ,
s m j e r u o d s m j e r a koji i m a k r e t a n j e r o b a , j e d a n češće, d r u g i
R " , R ' " itd. uvijek s t u p a j u n a m j e s t o koje n o v a c n a p u š t a .
r j e đ e , s j e d n o g m j e s t a p r o m e t a ka d r u g o m , i na taj n a č i n
P r e m a t o m e , izgleda d a n o v a c p r o m e ć e r o b e t i m e š t o reali­
•opisuju duži ili k r a ć i p r o m e t n i luk. Ova različita k r e t a n j a
zuje njihove cijene. U ovoj funkciji realizovanja c i j e n a s a m
i s t o g k o m a d a n o v c a m o g u d a slijede s a m o j e d n o z a d r u g i m
s e n o v a c s t a l n o p r o m e ć e čas s a m o mijenjajući m j e s t o , č a s
M v r e m e n u , k a o š t o se, o b r n u t o , m n o g o b r o j n o s t i rescjepka-
p r a v e ć i p r o m e t n i luk, čas o p i s u j u ć i m a l i k r u g gdje s e polaz­
n o s t k u p o v i n a i p r o d a j a pojavljuju u i s t o v r e m e n i m j e d n o ­
na tačka i tačka vraćanja poklapaju. Kao p r o m e t n o sredstvo,
k r a t n i m mijenjanjima mjesta r o b â i novca koja u p r o s t o r u
n o v a c i m a svoj s o p s t v e n i p r o m e t . K r e t a n j e o b l i k a r o b â k o j e
t e k u j e d n o p o r e d drugog.
se n a l a z e u p r o c e s u p r o m e t a pojavljuje se s t o g a k a o s o p s t v e -
R o b n i p r o m e t R — N — R , u s v o m p r o s t o m obliku, vrši n o k r e t a n j e novca koje p o s r e d u j e r a z m j e n u p o sebi n e p o k r e t ­
se u p r e l a ž e n j u n o v c a iz r u k u k u p c a u r u k e p r o d a v c a i iz nih roba. Kretanje prometnog procesa robâ predstavlja se,
70
Ista se roba može više puta kupiti i ponovo prodati. Ona d a k l e , u k r e t a n j u n o v c a k a o p r o m e t n o g s r e d s t v a — u optica­
.ne cirkuliše tada kao puka roba, nego u jednoj odredbi koja ne ju novca.
postoji sa stanovišta prostog prometa, proste suprotnosti robe
i novca. K a o š t o s u i m a o c i r o b a p r e d s t a v l j a l i p r o i z v o d e svojih pri­
vatnih radova kao proizvode društvenog r a d a time što su
76
77
 j e d n u stvar, zlato, p r e t v a r a l i u n e p o s r e d n o p o s t o j a n j e o p š t e g
r a d n o g v r e m e n a i stoga u n o v a c , t a k o se s a d njihovo sopstve-
n o s v e s t r a n o k r e t a n j e k o j i m p o s r e d u j u i z m j e n u m a t e r i j e svog
r a d a n j i m a s u p r o t s t a v l j a k a o specifično k r e t a n j e j e d n e stva­
ri, k a o o p t i c a j zlata. S â m o d r u š t v e n o k r e t a n j e j e z a i m a o c a
r o b a , s j e d n e s t r a n e , s p o l j n a n u ž n o s t , s d r u g e s t r a n e , čisto
f o r m a l a n p o s r e d u j u ć i p r o c e s k o j i svakoj individui o m o g u ć u j e
da za u p o t r e b n u v r i j e d n o s t k o j u u b a c u j e u p r o m e t izvuče iz
njega d r u g e u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i istog o b i m a v r i j e d n o s t i .
U p o t r e b n a v r i j e d n o s t r o b e p o č i n j e s n j e n i m i s p a d a n j e m iz
prometa, dok je upotrebna vrijednost novca kao prometnog
s r e d s t v a s â m o njegovo p r o m e t a n j e . K r e t a n j e r o b e u p r o m e t u
s a m o je prolazan momenat, dok n e u m o r n o vrzmanje u pro­
m e t u p o s t a j e funkcija novca. Ova njegova specifična funkcija
u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a daje n o v c u k a o p r o m e t n o m s r e d s t v u
n o v u o d r e đ e n o s t oblika, k o j u s a d t r e b a pobliže izložiti.
Prije svega, očigledno j e d a j e o p t i c a j n o v c a b e s k r a j n o
•rascjepkano k r e t a n j e , j e r se u n j e m u o d r a ž a v a b e s k o n a č n o
•cjepkanje p r o c e s a p r o m e t a na k u p o v i n e i p r o d a j e i indife­
r e n t n o r a s p a d a n j e k o m p l e m e n t a r n i h faza m e t a m o r f o z e r o b a .
'U m a l i m k r u ž n i m t o k o v i m a novca, gdje se p o l a z n a t a č k a i
•tačka v r a ć a n j a p o k l a p a j u , p o k a z u j e se, d o d u š e , k r e t a n j e k o j e
•se savija u n a t r a g , s t v a r n o k r u ž n o k r e t a n j e , ali tu p r i j e svega
p o s t o j i i s t o t q l i k o p o l a z n i h t a č a k a k o l i k o i r o b a , pa se v e ć
s a m i m svojim n e o d r e đ e n i m m n o š t v o m ovi k r u ž n i t o k o v i iz­
vlače od svake kontrole, mjerenja i izračunavanja. Isto t a k o
vrijeme između udaljavanja i vraćanja na polaznu tačku nije
•određeno. U o s t a l o m , sasvim je s v e j e d n o da li se u n e k o m
d a t o m s l u č a j u t a k a v k r u ž n i t o k o p i s u j e ili n e . N i j e d n a eko­
n o m s k a činjenica nije opštije p o z n a t a o d činjenice d a n e k o
m o ž e j e d n o m r u k o m d a izdaje n o v a c , a d a g a d r u g o m p o n o v o
ne p r i m a . N o v a c polazi s b e s k r a j n o r a z n i h t a č a k a i v r a ć a se
n a b e s k r a j n o r a z n e t a č k e , ali p o k l a p a n j e p o l a z n e t a č k e s tač-
k o m v r a ć a n j a j e slučajno, j e r u k r e t a n j u R — N — R p o n o v n o
p r e t v a r a n j e k u p c a u p r o d a v c a nije n u ž n o uslovljeno. J o š ma­
n j e p r e d s t a v l j a o p t i c a j n o v c a k r e t a n j e koje š e š i r i i z j e d n o g
s r e d i š t a p r e m a s v i m a t a č k a m a periferije i k o j e se sa svih
t a č a k a periferije v r a ć a u i s t o s r e d i š t e . T a k o z v a n i k r u ž n i t o k
novca, k a k a v k a o slika l e b d i p r e d o č i m a , o g r a n i č a v a s e n a t o
•što se na s v i m a t a č k a m a vidi njegovo pojavljivanje i njegovo
•nestajanje, njegovo n e u m o r n o m i j e n j a n j e m j e s t a . U j e d n o m
višem posredujućem obliku novčanog prometa, na primjer u
p r o m e t u b a n k n o t a , v i d j e ć e m o d a uslovi izdavanja n o v c a uk-
78
ijučuju uslove njegovog v r a ć a n j a . N a p r o t i v , za p r o s t n o v č a n i
p r o m e t j e s l u č a j n o s t š t o isti k u p a c p o s t a j e o p e t p r o d a v a č .
G d j e s e u p r o s t o m n o v č a n o m p r o m e t u s t v a r n a k r u ž n a kre­
t a n j a s t a l n o javljaju, o n a s u p u k i o d r a z dubljih p r o c e s a p r o ­
izvodnje. Na p r i m j e r , f a b r i k a n t u z m e u p e t a k n o v a c od svog
b a n k a r a , n j i m e u s u b o t u isplati svoje r a d n i k e , ovi ga najve­
ć i m dijelom o d m a h p o t r o š e k o d b a k a l a itd., a ovi ga u po­
nedjeljak vrate b a n k a r u .
Vidjeli s m o d a n o v a c u p r o s t o r n o m š a r e n i l u r a z n i h u p o -
r e d n i h k u p o v i n a i p r o d a j a i s t o v r e m e n o realizuje d a t u m a s u
c i j e n a i s a m o j e d a n p u t mijenja m j e s t o s r o b a m a . Ali, s d r u g e
s t r a n e , u k o l i k o se u njegovom k r e t a n j u pojavljuje k r e t a n j e
c j e l o k u p n i h m e t a m o r f o z a r o b â i veriženje ovih m e t a m o r f o z a ,
isti k o m a d novca realizuje cijene r a z n i h r o b a i na taj n a č i n
vrši veći ili m a n j i b r o j opticaja. U z m e m o li, d a k l e , p r o c e s pro­
m e t a n e k e zemlje u d a t o m v r e m e n s k o m r a z m a k u , n a p r i m ­
j e r u j e d n o m d a n u , m a s a zlata p o t r e b n a za realizovanje cije­
na i, p r e m a t o m e za p r o m e t roba, biće određena dvostrukim
m o m e n t o m : s j e d n e s t r a n e , u k u p n o m s u m o m ovih cijena, a ,
s d r u g e s t r a n e , p r o s j e č n i m b r o j e m o p t i c a j a istih z l a t n i k a .
O v a j b r o j opticaja, ili b r z i n a n o v č a n o g opticaja, o d r e đ e n je
sa svoje s t r a n e p r o s j e č n o m b r z i n o m (ili s a m o izražava p r o ­
s j e č n u b r z i n u ) k o j o m r o b e p r o l a z e k r o z r a z n e faze svoje me­
t a m o r f o z e , — b r z i n o m k o j o m se ove m e t a m o r f o z e nastavlja­
j u k a o verige i b r z i n o m k o j o m s e r o b e koje s u p r o š l e k r o z
s v o j e m e t a m o r f o z e z a m j e n j u j u u p r o c e s u p r o m e t a n o v i m ro­
b a m a . D o k se, d a k l e , p r i o d r e đ i v a n j u cijena r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t svih r o b a m i s l e n o p r e t v o r i l a u količinu zlata iste ve­
ličine v r i j e d n o s t i i d o k je u o b a izolovana a k t a p r o m e t a ,
N — R i R — N , ista suma vrijednosti postojala dvostruko, s
j e d n e s t r a n e u r o b i , a s d r u g e u zlatu, p o s t o j a n j e zlata k a o
p r o m e t n o g s r e d s t v a nije o d r e đ e n o njegovim izolovanim od­
n o s o m p r e m a p o j e d i n i m n e p o k r e t n i m r o b a m a , već njegovim
p o k r e t n i m p o s t o j a n j e m u svijetu r o b a koji se k r e ć e ; njego­
v o m funkcijom da u mijenjaju svog m j e s t a p r i k a ž e mijenja­
n j e o b l i k a r o b â , d a k l e , b r z i n o m m i j e n j a n j a svog m j e s t a br­
z i n u m i j e n j a n j a njihovog oblika. Njegovo s t v a r n o p o s t o j a n j e
u p r o c e s u p r o m e t a , t j . s t v a r n a m a s a zlata k o j a je u p r o m e t u ,
o d r e đ e n a je, d a k l e , njegovim f u n k c i o n a l n i m p o s t o j a n j e m u
s a m o m p r o c e s u k a o cjelini.
P r e t p o s t a v k a n o v č a n o g p r o m e t a j e r o b n i p r o m e t , š t o zna­
č i d a n o v a c p r o m e ć e r o b e koje i m a j u cijene, t j . k o j e s u mi­
s l e n o već i z j e d n a č e n e s o d r e đ e n i m k o l i č i n a m a zlata. P r i od­
r e đ i v a n j u cijena t i h r o b a , veličina v r i j e d n o s t i o n e količine
z l a t a k o j a služi k a o j e d i n i c a m j e r e , o d n o s n o v r i j e d n o s t zlata,
79
 pretpostavlja se kao data. Pod ovom pretpostavkom količina
zlata p o t r e b n a z a p r o m e t o d r e đ e n a j e p r i j e svega u k u p n o m
s u m o m r o b n i h cijena koje s e i m a j u realizovati. A s a m a t a
u k u p n a s u m a o d r e đ e n a j e : 1) n i v o o m cijena, r e l a t i v n o viso­
k i m ili n i s k i m n i v o o m r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i r o b â p r o c i j e ­
n j e n i h u zlatu, i 2) m a s o m r o b â koje se p r o m e ć u po o d r e ­
đ e n i m c i j e n a m a , d a k l e m a s o m k u p o v i n a i p r o d a j a p o da-
t i m c i j e n a m a . 7 1 Ako k v a r t e r p š e n i c e stoji 60 šilinga, o n d a je­
za njegovo p r o m e t a n j e ili za realizovanje njegove cijene p o ­
t r e b n o d v a p u t toliko zlata koliko j e p o t r e b n o k a d o n s t o j i
s a m o 30 šilinga. Za p r o m e t a n j e 500 k v a r t e r a po 60 šilinga
p o t r e b n o je d v a p u t t o l i k o z l a t a k o l i k o za p r o m e t a n j e 250*
k v a r t e r a po istoj cijeni. Najzad, za p r o m e t a n j e 10 k v a r t e r a
p o 100 šilinga p o t r e b n a j e s a m o p o l o v i n a o d količine z l a t a
p o t r e b n e za p r o m e t a n j e 40 k v a r t e r a po 50 šilinga. Iz t o g a
slijedi d a k o l i č i n a z l a t a p o t r e b n a z a p r o m e t a n j e r o b e m o ž e
o p a d a t i i p o r e d r a s t e n j a cijena a k o s e m a s a p r o m e t a n i h r o b a
s m a n j u j e u većoj s r a z m j e r i n e g o š t o r a s t e u k u p n a s u m a cije­
n a i da, o b r n u t o , m a s a p r o m e t n i h s r e d s t a v a m o ž e d a r a s t e
a k o m a s a p r o m e t a n i h r o b a p a d a , ali s u m a njihovih c i j e n a
r a s t e u većoj s r a z m j e r i . T a k o su, n a p r i m j e r , lijepa e n g l e s k a
d e t a l j n a istraživanja d o k a z a l a da u E n g l e s k o j u p r v i m stadi-
j u m i m a poskupljenja žita m a s a novca u opticaju raste, jer je
s u m a cijena s m a n j e n e količine žita veća n e g o š t o j e b i l a
s u m a cijena veće količine žita, d o k s e u j e d n o , z a izvjesno vri­
j e m e , p r o m e t o s t a l e r o b n e m a s e n a s t a v l j a n e s m e t a n o p o nje­
n i m s t a r i m c i j e n a m a . M e đ u t i m , u d o c n i j e m s t a d i j u m u pos­
k u p l j e n j a žita o p a d a m a s a novca u o p t i c a j u , bilo z a t o š t o se
p o r e d žita p r o d a j e m a n j e r o b â p o s t a r i m c i j e n a m a , bilo zato-
što se prodaje isto toliko robâ po nižim cijenama.
Ali, k a o š t o s m o vidjeli, k o l i č i n a novca u p r o m e t u o d ­
r e đ e n a j e n e s a m o u k u p n o m s u m o m robnih cijena koje s e
i m a j u d a realizuju n e g o i s t o v r e m e n o i b r z i n o m k o j o m n o v a c
o p t i č e ili k o j o m u d a t o m v r e m e n s k o m r a z m a k u obavlja po­
s a o te realizacije. Ako isti s o v r i n istog d a n a izvrši d e s e t k u ­
p o v i n a r o b e , s v a k i p u t p o cijeni o d j e d n o g sovrina, dakle*
71
Masa novca je indiferentna »pourvu qu'il y en ait assez,
p o u r maintenir les prix contractés p a r les denrees« [»samo neka
ga bude dovoljno da održi cijene koje odgovaraju robama«]. Bois-
guillbert, 1. c, p. 209. »Ako p r o m e t r o b a od 400 miliona f. st. izi­
skuje m a s u zlata od 40 miliona, i ako bi ova proporcija od 1/10
bila adekvatan nivo, tada bi, ako bi vrijednost roba u p r o m e t u
iz prirodnih razloga porasla na 450 miliona, masa novca m o r a l a
da poraste na 45 miliona da bi ostala na svom nivou.« W. Blake,
«Observations on t h e Effects Produced by the Expenditure of
Govermment etc.« London 1823, p. 42.
80
d e s e t p u t a m i j e n j a r u k e , o n izvrši t a č n o isti p o s a o k a o d e s e t
s o v r i n a o d kojih svaki o p t i č e s a m o j e d a n p u t u t o k u j e d n o g
d a n a . 7 2 B r z i n a o p t i c a j a z l a t a m o ž e , d a k l e , d a n a d o k n a d i nje­
govu količinu, o d n o s n o p o s t o j a n j e z l a t a u p r o c e s u p r o m e t a
o d r e đ e n o j e n e s a m o njegovim p o s t o j a n j e m k a o ekvivalenta
p o r e d r o b e , n e g o i njegovim p o s t o j a n j e m u o k v i r u k r e t a n j a
r o b n e m e t a m o r f o z e . I p a k b r z i n a o p t i c a j a novca n a d o k n a đ u j e
njegovu količinu s a m o d o izvjesnog s t e p e n a , j e r s e neizmjer­
no rascjepkane kupovine i prodaje u svakom d a t o m momen­
t u p r o s t o r n o vrše u p o r e d o .
Ako u k u p n e cijene p r o m e t a n i h r o b â r a s t u , ali u m a n j o j
s r a z m j e r i n e g o š t o r a s t e b r z i n a n o v č a n o g opticaja, p a d a ć e
m a s a p r o m e t n i h s r e d s t a v a . O b r n u t o , a k o b r z i n a o p t i c a j a pa­
d a s r a z m j e r n o više nego u k u p n a cijena p r o m e t a n e m a s e r o b â ,
r a š ć e m a s a p r o m e t n i h s r e d s t a v a . R a s t e n j e količine p r o m e t ­
n i h s r e d s t a v a u z o p š t e p a d a n j e cijena, s m a n j i v a n j e količine
p r o m e t n i h s r e d s t a v a u z o p š t e s k a k a n j e cijena — j e d n a j e o d
n a j t a č n i j e u t v r đ e n i h p o j a v a u istoriji r o b n i h cijena. Ali uz­
r o c i koji izazivaju p o r a s t nivoa cijena i i s t o v r e m e n o j o š veći
p o r a s t b r z i n e o p t i c a j a novca, k a o i o b r n u t o k r e t a n j e , n e spa­
daju u razmatranje prostog prometa. Primjera radi može se
n a v e s t i d a , p o r e d ostalog, u p e r i o d i m a k a d a p r e v l a đ u j e kre­
dit, b r z i n a n o v č a n o g o p t i c a j a r a s t e b r ž e o d r o b n i h cijena, d o k
p r i sužavanju k r e d i t a cijene r o b â p a d a j u sporije o d b r z i n e
opticaja. Površinski i formalan k a r a k t e r prostog novčanog
p r o m e t a ispoljava se b a š u t o m e š t o svi m o m e n t i koji odre­
đ u j u količinu p r o m e t n i h s r e d s t a v a , k a o š t o s u m a s a p r o m e t a ­
n i h r o b â , cijene, s k o k ili p a d cijena, b r o j i s t o v r e m e n i h ku­
povina i p r o d a j a , b r z i n a n o v č a n o g o p t i c a j a , zavise od proce­
sa m e t a m o r f o z e r o b n o g svijeta, koji o p e t zavisi od cjelokup­
nog k a r a k t e r a n a č i n a proizvodnje, b r o j a s t a n o v n i š t v a , o d n o ­
sa i z m e đ u g r a d a i sela, r a z v i t k a t r a n s p o r t n i h s r e d s t a v a , od
veće ili m a n j e podjele r a d a , k r e d i t a itd., u k r a t k o od okolno­
sti koje se sve n a l a z e izvan p r o s t o g n o v č a n o g p r o m e t a , a k o j e
se u n j e m u s a m o o d r a ž a v a j u .
Uz određenu brzinu prometa, masa prometnih sredstava
je, dakle, o d r e đ e n a n a p r o s t o c i j e n a m a r o b â . Nisu, d a k l e , ci­
j e n e visoke ili n i s k e z a t o š t o je više ili m a n j e n o v c a u opti­
caju, već više ili m a n j e novca o p t i č e z a t o š t o su cijene visoke
ili niske. T o j e j e d a n o d najvažnijih e k o n o m s k i h z a k o n a čije
j e d e t a l j n o d o k a z i v a n j e p o m o ć u istorije r o b n i h cijena m o ž d a
j e d i n a zasluga engleske e k o n o m i j e posle R i k a r d a . Ako, da-
72
»Mala količina moneta dovoljna je zahvaljujući brzini op­
ticaja novca, a ne zahvaljujući količini metala.« (Galiant, 1. c,
p. 99.)
6 Prilog kritici političke ekonomije 81
. lcle, i s k u s t v o p o k a z u j e da je n i v o m e t a l n o g p r o m e t a , ili m a s a
zlata i s r e b r a u p r o m e t u , u n e k o j zemlji, d o d u š e , izložen pri­
v r e m e n i m p l i m a m a i o s e k a m a , a p o n e k a d i v e o m a j a k i m pli­
m a m a i o s e k a m a , 7 3 ali d a z a d u ž e v r e m e n s k e p e r i o d e uglav­
n o m ostaje isti, p a s e o d s t u p a n j a o d p r o s j e č n o g nivoa k r e ć u
s a m o u g r a n i c a m a slabih oscilacija, ovaj se f e n o m e n objaš­
njava n a p r o s t o s u p r o t n o m p r i r o d o m okolnosti koje određu­
ju m a s u n o v c a u o p t i c a j u . N j i h o v a i s t o v r e m e n a modifikacija
p a r a l i š e njihovo d e j s t v o i ostavlja sve po s t a r o m .
Z a k o n d a j e u z d a t u b r z i n u o p t i c a j a novca i d a t u s u m u
r o b n i h cijena količina p r o m e t n o g m e d i j u m a o d r e đ e n a , m o ž e
se izraziti i t a k o da k o l i č i n a zlata u p r o m e t u zavisi od nje­
gove s o p s t v e n e v r i j e d n o s t i a k o s u r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i ro­
ba i p r o s j e č n a b r z i n a n j i h o v i h m e t a m o r f o z a d a t e . U k o l i k o b i ,
d a k l e , r a s l a ili p a d a l a v r i j e d n o s t zlata, t j . r a d n o v r i j e m e po­
t r e b n o za njegovu p r o i z v o d n j u , r a s l e bi ili p a d a l e u o b r n u t o j
s r a z m j e r i r o b n e cijene, i o v o m o p š t e m p o r a s t u ili p a d u cijena,
u z n e p r o m i j e n j e n u b r z i n u opticaja, o d g o v a r a l a b i veća ili ma­
n j a količina zlata koje b i bilo p o t r e b n o z a p r o m e t a n j e i s t e
r o b n e m a s e . I s t a p r o m j e n a b i n a s t a l a k a d b i s t a r a m j e r a vri­
j e d n o s t i b i l a p o t i s n u t a m e t a l o m veće ili m a n j e v r i j e d n o s t i .
K a d j e H o l a n d i j a , i z n j e ž n i h o b z i r a p r e m a d r ž a v n i m povje-
r i o c i m a i iz s t r a h a od dejstva k a l i f o r n i j s k i h i a u s t r a l i j s k i h
otkrića, zamijenila zlatan novac srebrnim, njoj je bilo potreb­
no 14 do 15 p u t a više s r e b r a n e g o r a n i j e z l a t a da bi m o g l a
da promeće istu r o b n u masu.
Iz zavisnosti količine zlata u p r o m e t u od p r o m j e n l j i v e
s u m e r o b n i h c i j e n a i o d p r o m j e n l j i v e b r z i n e o p t i c a j a slijedi
d a m a s a m e t a l n i h p r o m e t n i h s r e d s t a v a m o r a d a b u d e spo­
s o b n a da se s m a n j u j e i povećava, u k r a t k o — da u s k l a d u sa
p o t r e b a m a p r o m e t n o g procesa zlato m o r a čas da ulazi u taj
" Primjer izuzetnog pada metalnog p r o m e t a ispod njegovog
prosječnog nivoa pružila je Engleska u 1858. godini, k a o što se
vidi iz slijedećeg izvoda iz londonskog »Economist«-a: »Po prirodi
stvari (naime rascjepkanom karakteru prostog prometa) ne mogu
se dobiti sasvim tačni podaci o količini gotovog novca koji fluk­
t u i r a na tržištu i u r u k a m a klasa koje se ne bave bankarskim po­
slovima. Ali je, možda, aktivnost ili neaktivnost kovnica velikih
trgovinskih nacija jedna od najtačnijih indikacija za promjene
te količine. Više će se novca kovati ako su potrebe velike, a manje
a k o su potrebe m a l e . . . U engleskoj kovnici iskovano je u godini
1855: 9,245.000 f. st., 1856: 6,476.000 f. st., 1857: 5,293.858 f. st. U toku
1858. godine kovnica jedva da je imala šta da radi.« (»Economist«,
10. jula 1858.) A u isto vrijeme u p o d r u m i m a banke ležalo je o k o
18 miliona funti sterlinga zlata.
82
proces kao p r o m e t n o sredstvo, a čas opet da ga napušta.
Docnije ć e m o vidjeti k a k o s a m p r o m e t n i p r o c e s o s t v a r u j e
ove uslove.
c) Moneta. Znak vrijednosti
U svojoj funkciji p r o m e t n o g s r e d s t v a , zlato dobija po­
s e b n u fazonu, o n o p o s t a j e moneta. D a m u s e o p t i c a j n e b i za­
d r ž a v a o uslijed t e h n i č k i h t e š k o ć a , o n o s e k u j e p r e m a m j e r i l u
r a č u n s k o g novca. K o m a d i z l a t a čiji žig i lik p o k a z u j e da sa­
d r ž e one težinske dijelove zlata koji su p r e d s t a v l j e n i u r a č u n ­
s k i m i m e n i m a n o v c a : funti sterlinga, šilingu i t d . — j e s u m o ­
n e t e . I o d r e đ i v a n j e m o n e t n e cijene i t e h n i č k i p o s a o kovanja
p r i p a d a j u državi. K a o i r a č u n s k i n o v a c , t a k o i n o v a c k a o mo­
n e t a dobija lokalni i politički karakter, govori j e z i c i m a r a z n i h
z e m a l j a i n o s i r a z n e n a c i o n a l n e u n i f o r m e . S t o g a se o b l a s t u
kojoj n o v a c o p t i č e k a o m o n e t a odvaja k a o unutrašnji, gra­
n i c a m a države o g r a n i č e n i r o b n i p r o m e t , o d opšteg p r o m e t a
r o b n o g svijeta.
M e đ u t i m , z l a t o u p o l u g a m a i z l a t o k a o m o n e t a ne razli­
k u j e se m e đ u s o b n o više n e g o njegovo m o n e t n o i njegovo te-
ž i n s k o ime. O n o š t o je u p o s l j e d n j e m slučaju razlika u i m e n u ,
pojavljuje s e s a d a k a o p u k a r a z l i k a u liku. Z l a t n a m o n e t a
m o ž e da se b a c i u t o p i o n i č k i tiganj i t a k o o p e t p r e t v o r i u
z l a t o s a n s p h r a s e [ n a p r o s t o z l a t o ] , k a o š t o je, o b r n u t o , do­
voljno da se z l a t n a p o l u g a pošalje u k o v n i c u da bi d o b i l a
oblik m o n e t e . P r e t v a r a n j e i v r a ć a n j e iz j e d n o g l i k a u d r u g i
ispoljava s e k a o č i s t o t e h n i č k a o p e r a c i j a .
Za 100 funti ili 1.200 u n c a m o n e t n o g 22-karatnog z l a t a
d o b i j a se od e n g l e s k e kovnice 4.672l/i f. st. ili z l a t n a s o v r i n a ;
a k o se ovi sovrini s t a v e na j e d n u s t r a n u vage, a 100 funti zlata
u p o l u g a m a na d r u g u , o b j e s t r a n e su p o d j e d n a k o t e š k e , i t a k o
j e p r u ž e n d o k a z d a sovrin nije n i š t a d r u g o d o o d r e đ e n težin­
s k i dio z l a t a koji j e t i m i m e n o m o z n a č e n u e n g l e s k o j m o n e t -
n o j cijeni, s n a r o č i t i m l i k o m i n a r o č i t i m žigom. 4.672V2 z l a t n a
s o v r i n a b a c a j u se sa r a z n i h t a č a k a u p r o m e t i zahvaćeni od
njega v r š e u t o k u j e d n o g d a n a o d r e đ e n i b r o j o p t i c a j a , j e d a n
s o v r i n više, a d r u g i m a n j e . Ako bi p r o s j e č a n b r o j d n e v n i h op­
ticaja svake p o j e d i n e u n c e b i o 10, t a d a bi 1.200 u n c a z l a t a
rcalizovalo u k u p n u s u m u r o b n i h cijena u i z n o s u od 12.000
u n c a ili 46.725 s o v r i n a . Ma k o l i k o vrtjeli i o b r t a l i j e d n u u n c u
zlata, o n a n i k a d a n e ć e težiti 10 u n c a zlata. Ali ovdje u p r o ­
c e s u p r o m e t a 1 u n c a zlata teži u s t v a r i 10 u n c a . P o s t o j a n j e
m o n e t e u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a j e d n a k o j e količini u n j o j
s a d r ž a n o g z l a t a m n o ž e n o j b r o j e m n j e n i h o p t i c a j a . O s i m svog
33
6»

s t v a r n o g p o s t o j a n j a k a o p o j e d i n a č a n z l a t n i k o d r e đ e n e težine,
m o n e t a dobija, dakle, m i s l e n o p o s t o j a n j e koje proizlazi iz.
n j e n e funkcije. M e đ u t i m , izvršio j e d a n ili d e s e t opticaja, so-
v r i n u svakoj p o j e d i n o j k u p o v i n i ili p r o d a j i djeluje s a m o k a o
j e d a n sovrin. O n j e n a l i k n a g e n e r a l a koji t i m š t o s e n a d a n
b i t k e pojavljuje b l a g o v r e m e n o n a 1 0 r a z n i h m j e s t a n a d o k n a ­
đ u j e 10 generala, i a k o je na s v a k o m m j e s t u uvijek j e d a n i s t i
general. Idealizacija p r o m e t n o g s r e d s t v a k o j a u n o v č a n o m
opticaju potiče iz nadoknađivanja kvantiteta brzinom, odnosi
se samo na funkcionalno postojanje monete u n u t a r promet­
n o g p r o c e s a , ali s e n e tiče p o s t o j a n j a p o j e d i n o g k o m a d a
novca.
M e đ u t i m , o p t i c a j n o v c a je spoljašnje k r e t a n j e , i s o v r i n ,
m a d a n o n olet [ n e s m r d i ] , v r t i s e u š a r e n o m d r u š t v u . T a r u ć i
se o s v a k o v r s n e r u k e , kese, t o r b e , n o v č a n i k e , č e m e r e , vrećice,
š k r i n j e i o r m a n e , m o n e t a s e liže, ostavi ovdje j e d a n , t a m a
d r u g i a t o m zlata i t a k o , t r č e ć i po svijetu, g u b i lizanjem sve
više i više od svoje u n u t r a š n j e s a d r ž i n e . O n a se t r o š i u p o t r e ­
b o m . U z m i m o j e d a n sovrin u m o m e n t u k a d j e njegov prvo­
b i t n o čist k a r a k t e r p o izgledu j o š s a s v i m n e z n a t n o n a č e t .
»Pekar koji j e d a n a s p r i m i o o d b a n k e n o v n o v c a t i sovrin p a
g a s u t r a i s p l a t i m l i n a r u n e isplaćuje isti istinski (véritable)
• sovrin; on je lakši nego š t o je bio u v r i j e m e k a d ga je p e k a r
p r i m i o . « ' 4 »Jasno j e d a m o n e t a p o p r i r o d i s a m e stvari m o r a
m a l o p o m a l o da se d e p r e s i r a s a m i m d e j s t v o m o b i č n o g i neiz­
bježnog lizanja. Fizički j e n e m o g u ć e z a n e k o vrijeme, p a m a ­
k a r s a m o i z a j e d a n d a n , p o t p u n o isključiti i z p r o m e t a l a k e
m o n e t e . « ^ D ž e j k o p cijeni da je od 380 m i l i o n a funti sterlin-
ga, koliko ih je 1809. g o d i n e bilo u E v r o p i , 1829. godine, da­
kle u v r e m e n s k o m i n t e r v a l u od 20 godina, 19 m i l i o n a f u n t i
s t e r l i n g a p o t p u n o n e s t a l o uslijed lizanja.'« Dakle, k a o š t o
r o b a p r i p r v o m k o r a k u koji u č i n i s t u p a j u ć i u p r o m e t i s p a d a
iz njega, t a k o m o n e t a p r e d s t a v l j a poslije n e k o l i k o k o r a k a u
p r o m e t u veću m e t a l n u s a d r ž i n u n e g o š t o j e i m a . š t o m o n e t a
d u ž e optiče p r i i s t o j b r z i n i p r o m e t a ili š t o življi p o s t a j e n j e n '
p r o m e t u i s t o m v r e m e n s k o m intervalu, to se više odvaja njc-
74
Dodd, »Curiosities of Industry etc.« London 1854.
75
»The Currency Question Reviewed etc., by a Banker.« Edin­
burg 1845, p. 69 i dalje. »Kad bi nešto istrošeni talir vrijedio nešto
manje od sasvim novog talira, tada bi se promet stalno zadržavao
I J ^ J ? * b i l ° n i J e d n o g plaćanja koje ne bi postalo p r e d m e t spora.«
(G. Garmer, 1. c, t. I, p. 24.)
78
W. Jacob, »An Historical Inquiry into the Production a n đ
Consumption« of the Precious Metals.« London 1831, vol. I I , ch.
AÀVI,
84
n o p o s t o j a n j e k a o m o n e t e o d njenog zlatnog ili s r e b r n o g po-
stojanja. Ono š t o p r e o s t a j e j e s t e m a g n i n o m i n i s u m b r a [sjen-
k a velikog i m e n a ] . Tijelo m o n e t e j e j o š s a m o sjenka. Dok o n a
p r v o b i t n o kroz p r o c e s p o s t a j e teža, s a d postaje k r o z njega
lakša, ali i dalje važi u svakoj p o j e d i n a č n o j kupovini ili p r o ­
daji k a o p r v o b i t n a količina zlata. S o v r i n nastavlja d a vrši k a o
prividni sovrin, k a o prividno zlato, funkciju legitimnog zlat­
n i k a . D o k o s t a l a b i ć a u d o d i r u sa s p o l j n i m svijetom g u b e svoj
idealizam, m o n e t a se p r a k s o m idealizuje, p r e t v a r a u p u k o
p r i v i d n o p o s t o j a n j e svog zlatnog ili s r e b r n o g tijela. Ovo dru­
go, s a m i m p r o m e t n i m p r o c e s o m izazvano idealizovanje me­
t a l n o g novca, ili odvajanje njegove n o m i n a l n e s a d r ž i n e od
njegove r e a l n e s a d r ž i n e , iskorišćavaju djelimično vlade, a dje-
l i m i č n o p r i v a t n i a v a n t u r i s t i u najrazličitijim falsifikovanjima
m o n e t e . Sva istorija k o v a n j a novca od p o č e t k a S r e d n j e g vije­
ka pa do d u b o k o u X V I I I vijek svodi se na istoriju ovih dvo­
s t r a n i h i a n t a g o n i s t i č k i h falsifikovanja, i Kustodijev mnogo-
t o m n i z b o r n i k i t a l i j a n s k i h e k o n o m i s t a velikim dijelom v r t i
se o k o te t a č k e .
M e đ u t i m , p r i v i d n o p o s t o j a n j e z l a t a u n u t a r njegove funk­
cije dolazi u s u k o b s njegovim s t v a r n i m p o s t o j a n j e m . J e d n a
z l a t n a m o n e t a je u o p t i c a j u izgubila više, a d r u g a m a n j e od
svoje m e t a l n e sadržine, i stoga j e d a n sovrin u stvari vrijedi
više od d r u g o g . Ali p o š t o oni u s v o m f u n k c i o n a l n o m p o s t o ­
j a n j u , k a o m o n e t a važe j e d n a k o , i s o v r i n koji s t v a r n o s a d r ž i
V i u n c e n e važi n i š t a više o d sovrina koji s a m o p r i v i d n o sa­
d r ž i 1 U u n c e , p o j e d i n i nesavjesni i m a o c i v r š e na p u n o v a ž n i m
s o v r i n i m a h i r u r š k e operacije i vještački v r š e na n j i m a o n o
š t o j e s a m opticaj izvršio p r i r o d n i m p u t e m n a njihovoj lakoj
b r a ć i . Oni se o b r e z u j u i p o d r e z u j u , a suvišno z l a t n o salo svr­
šava u tiganju za topljenje. Ako se 4.672»/:! z l a t n a sovrina sta­
ve na j e d n u s t r a n u vage i p r o s j e č n o teže s a m o 800 u n c a u m j e ­
s t o 1.200 u n c a , oni će, izneseni na t r ž i š t e zlata, k u p i t i s a m o
j o š 800 u n c a zlata, o d n o s n o t r ž i š n a cijena z l a t a skočila bi
iznad njegove m o n e t n e cijene. Svaki k o m a d novca važio b i ,
o n d a k a d b i i m a o p u n u težinu, u s v o m m o n e t n o m o b l i k u ma­
n j e nego u o b l i k u poluge. Sovrini p u n e težine p o n o v o bi se
p r e t v o r i l i u poluge, u k o j i m a više zlata i m a veću v r i j e d n o s t
n e g o m a n j e zlata. Cim b i ovo p a d a n j e i s p o d m e t a l n e s a d r ž i n e
zahvatilo dovoljan b r o j sovrina d a b i s e izazvao t r a j a n po­
r a s t t r ž i š n e cijene z l a t a iznad njegove m o n e t n e cijene, r a č u n ­
s k a i m e n a m o n e t e o s t a l a b i ista, ali b i u b u d u ć e označavala
m a n j u k o l i č i n u zlata. D r u g i m riječima, m j e r i l o n o v c a b i s e
izmijenilo, i zlato bi se u b u d u ć e kovalo p r e m a o v o m n o v o m
m j e r i l u . Svojom idealizacijom k a o p r o m e t n o s r e d s t v o , z l a t o
85
"bi p u t e m dejstva sa svoje s t r a n e izmijenilo z a k o n s k i u t v r đ e n e
o d n o s e u k o j i m a je bilo m j e r i l o cijena. Poslije izvjesnog vre­
m e n s k o g i n t e r v a l a p o n o v i l a bi se i s t a revolucija, i t a k o bi zla­
to bilo p o d v r g n u t o i u svojoj funkciji m j e r i l a cijena i u svojoj
funkciji p r o m e t n o g s r e d s t v a s t a l n i m p r o m j e n a m a , t a k o d a b i
p r o m j e n a u j e d n o m o b l i k u izazivala p r o m j e n u u d r u g o m o b ­
liku, i o b r n u t o . T i m e s e o b j a š n j a v a r a n i j e p o m e n u t i f e n o m e n
da se u istoriji svih s a v r e m e n i h n a r o d a isto n o v č a n o i m e za­
d r ž a v a l o z a m e t a l n u s a d r ž i n u k o j a s e s t a l n o smanjivala. Pro-
t i v r j e č n o s t i z m e đ u z l a t a k a o m o n e t e i z l a t a k a o m j e r i l a cije­
n a p o s t a j e isto t a k o p r o t i v r j e č n o s t i z m e đ u zlata k a o m o n e t e
i zlata k a o o p š t e g ekvivalenta, u k o m e svojstvu o n o o p t i č e ne
s a m o u g r a n i c a m a n e k e zemlje n e g o i na s v j e t s k o m t r ž i š t u .
K a o m j e r a vrijednosti, zlato j e bilo uvijek p u n o v a ž n o , j e r j e
služilo s a m o k a o m i s l e n o zlato. K a o ekvivalent u i z o l o v a n o m
a k t u R — N o n o s e v r a ć a i z svog p o k r e t n o g p o s t o j a n j a o d m a h
u svoje m i r n o p o s t o j a n j e , ali k a o m o n e t a njegova p r i r o d n a
s u p s t a n c i j a dolazi u n e p r e s t a n i s u k o b s n j e g o v o m f u n k c i j o m .
P r e t v a r a n j e z l a t n o g s o v r i n a u p r i v i d n o z l a t o ne m o ž e se pot­
p u n o izbjeći, ali z a k o n o d a v s t v o n a s t o j i d a spriječi njegovo
ustaljivanje kao m o n e t e time što ga odstranjuje pri određe­
n o m stepenu nedostatka supstancije. Po engleskom zakonu,
na p r i m j e r , sovrin koji je izgubio na težini više od 0,747 gra­
n a zlata nije više z a k o n s k i sovrin. E n g l e s k a b a n k a , koja j e
s a m o i z m e đ u 1844. i 1848. g o d i n e p r e m j e r i l a 49 m i l i o n a zlat­
n i h sovrina, p o s j e d u j e u K o t o n o v o j vagi za zlato m a š i n u k o j a
n e s a m o š t o osjeća r a z l i k u o d Vioo g r a n a i z m e đ u dva sovrina,
n e g o k a o r a z u m n o biće izbacuje sovrin n e p o t p u n e težine n a
j e d n u d a s k u , o d a k l e dospijeva p o d d r u g u m a š i n u k o j a g a
presijeca sa orijentalnom okrutnošću.
Međutim, pod takvim okolnostima zlatna moneta ne bi
uopšte mogla opticati ako se njen opticaj ne bi ograničio na
izvjesne k r u g o v e p r o m e t a gdje s e o n a sporije t r o š i . U k o l i k o
z l a t n a m o n e t a u p r o m e t u važi k a o č e t v r t i n a u n c e d o k teži
s a m o j o š Vs unce, o n a je, u stvari, za V20 unce z l a t a p o s t a l a
p u k i z n a k ili simbol, i t a k o se s v a k a z l a t n a m o n e t a k r o z s a m
p r o m e t n i p r o c e s m a n j e ili više p r e t v a r a u p u k i z n a k ili sim­
b o l svoje s u p s t a n c i j e . Ali n i j e d n a s t v a r n e m o ž e d a b u d e svoj
s o p s t v e n i simbol. N a s l i k a n o grožđe nije s i m b o l s t v a r n o g grož­
đa, već p r i v i d n o g r o ž đ e . J o š m a n j e m o ž e l a k i sovrin d a b u d e
s i m b o l p u n o v a ž n o g sovrina; k a o š t o n i izmršavjeli k o n j n e
m o ž e d a b u d e s i m b o l u g o j e n o g konja. P o š t o , d a k l e , z l a t o po­
s t a j e s i m b o l s a m o g a sebe, a n e m o ž e d a služi k a o s i m b o l
s a m o g a sebe, orio d o b i j a u k r u g o v i m a p r o m e t a gdje se n a j ­
bliže t r o š i , t j . u k r u g o v i m a gdje se k u p o v i n e i p r o d a j e s t a l n o
86
obnavljaju u n a j m a n j i m s r a z m j e r a m a , od svog zlatnog p o s t o ­
j a n j a o d v o j e n o s i m b o l i č n o , s r e b r n o ili b a k a r n o p o s t o j a n j e .
I a k o n e b a š isti zlatnici, uvijek b i o d r e đ e n a p r o p o r c i j a c j e ­
lokupnog zlatnog novca morala cirkulisati u tim krugovima
k a o m o n e t a . U toj p r o p o r c i j i se zlato n a d o k n a đ u j e s r e b r n i m
ili b a k a r n i m m a r k a m a . Dok, d a k l e , s a m o j e d n a specifična
r o b a m o ž e u g r a n i c a m a n e k e zemlje d a funkcioniše k a o m j e r a
v r i j e d n o s t i i z a t o k a o n o v a c , m o g u , p o r e d novca, r a z n e r o b e
d a služe k a o m o n e t a . Ova p o m o ć n a p r o m e t n a sredstva, na.
p r i m j e r s r e b r n e ili b a k a r n e m a r k e , p r e d s t a v l j a j u u n u t a r p r o ­
m e t a o d r e đ e n e dijelove z l a t n e m o n e t e . Njihova s o p s t v e n a sa-
d r ž i n a s r e b r a ili b a k r a n e o d r e đ u j e se, dakle, vrijednosnim,
o d n o s o m i z m e đ u s r e b r a i b a k r a p r e m a zlatu, već s e utvrđuje-
proizvoljno z a k o n o m . O n a se s m i j u izdavati s a m o u o n i m k o ­
l i č i n a m a u k o j i m a bi od njih p r e d s t a v l j e n i sitni dijelovi zlat­
n e m o n e t e s t a l n o opticali, bilo r a d i r a z m j e n e k r u p n i j i h zlat­
n i h m o n e t a , bilo r a d i realizovanja o d g o v a r a j u ć e s i t n i h r o b n i h
cijena. U okviru r o b n o g p r o m e t a n a m a l o s r e b r n e i b a k a r n e
m a r k e će opet pripadati posebnim krugovima. Po prirodi
s t v a r i , njihova b r z i n a o p t i c a j a stoji u o b r n u t o j s r a z m j e r i p r e ­
ma cijeni k o j u o n e u svakoj p o j e d i n a č n o j k u p o v i n i i p r o d a j i
realizuju, ili p r e m a veličini o n o g dijela z l a t n e m o n e t e koji
p r e d s t a v l j a j u . Ako se u z m e u obzir o g r o m a n o b i m d n e v n o g
p r o m e t a na m a l o u zemlji k a o što je Engleska, r e l a t i v n o nez­
n a t n a s r a z m j e r a u k u p n e količine p o m o ć n i h m o n e t a u o p t i ­
caju u k a z u j e nâ b r z i n u i p o s t o j a n o s t njihovog opticaja. Iz.
j e d n o g n e d a v n o objavljenog p a r l a m e n t a r n o g izvještaja vidi
se, na" p r i m j e r , da je 1857. g o d i n e E n g l e s k a k o v n i c a i s k o v a l a
z l a t a u iznosu od 4,859.000 f. st., s r e b r a u n o m i n a l n o j vrijed­
n o s t i od 733.000 f. st., a u m e t a l n o j v r i j e d n o s t i od 363.000 f. st.
U k u p a n iznos i s k o v a n o g zlata u d e c e n i j u koji se završio 31.
d e c e m b r a 1857. iznosio je 55,239.000 f. st., à s a m o 2,434.000 f.
st. u s r e b r u . I s k o v a n o g b a k r a bilo je 1857. godine u n o m i n a l -
n o j v r i j e d n o s t i od s a m o 6.720 f. st., sa v r i j e d n o š ć u b a k r a od
3.492 f. st., od čega 3.136 f. st. u p e n s i m a , 2.464 f. st. u polu-
p e n s i m a i 1.120 f. st. u f a r t i n z i m a . U k u p n a n o m i n a l n a vrijed­
n o s t i s k o v a n o g b a k r a za p o s l j e d n j i h 10 g o d i n a iznosila je
141.477 f. st., sa v r i j e d n o š ć u m e t a l a od 73.503 f. st. K a o š t o se
z a k o n s k i m o d r e đ i v a n j e m o n o g p r o c e n t a g u b i t k a m e t a l a koji
d e m o n e t i z u j e z l a t n u m o n e t u s p r e č a v a da se o n a u s t a l i u svo­
joj funkciji k a o m o n e t a , t a k o se, o b r n u t o , s p r e č a v a d a srebr­
ne i b a k a r n e m a r k e p r e đ u iz svojih p r o m e t n i h sfera u sferu
p r o m e t a zlatne monete i da se ustale kao novac time što se
o d r e đ u j e visina cijene k o j u oni z a k o n s k i realizuju. T a k o se,
na primjer, u Engleskoj b a k a r m o r a p r i m a t i na ime plaćanja
87
s a m o do iznosa od 6 p e n s a , a s r e b r o s a m o do iznosa od 40 ši­
linga. K a d bi se s r e b r n e i b a k a r n e m a r k e izdavale u većim ko­
l i č i n a m a o d o n i h k o j e iziskuju p o t r e b e njihovih p r o m e t n i h
sfera, r o b n e cijene ne bi uslijed t o g a skočile, već bi n a s t a l a
a k u m u l a c i j a t i h m a r a k a k o d p r o d a v a č a n a m a l o , koji b i ko­
n a č n o bili p r i n u đ e n i d a i h p r o d a j u k a o m e t a l . T a k o s u s e
1798. g o d i n e engleske b a k a r n e m o n e t e , i z d a t e o d p r i v a t n i k a ,
n a g o m i l a l e k o d m a l o p r o d a v a c a u i z n o s u od 20.350 funti ster-
linga, pa su ovi u z a l u d n a s t o j a l i da ih p o n o v o stave u opti­
caj i n a p o s l i j e t k u m o r a l i k a o r o b u b a c i t i n a t r ž i š t e b a k r a . 7 7
Srebrne i bakarne marke, koje u određenim sferama unu­
t r a š n j e g p r o m e t a p r e d s t a v l j a j u zlatnik, i m a j u z a k o n o m u t v r ­
đ e n u s a d r ž i n u s r e b r a i b a k r a , ali z a h v a ć e n e p r o m e t o m ližu s e
i s t o k a o i zlatnici i idealizuju, t j . p r e t v a r a j u , s r a z m j e r n o br­
zini i p o s t o j a n o s t i svog opticaja, j o š b r ž e u p u k e s j e n k e svo­
g a tijela. K a d b i s e s a d o p e t p o v u k l a g r a n i c a d e m e t a l i z o v a n j a
gdje srebrne i bakarne marke gube karakter monete, one bi
se u g r a n i c a m a izvjesnih k r u g o v a svoje s o p s t v e n e sfere p r o ­
m e t a morale zamijeniti drugim simboličkim novcem, recimo,
g v o ž đ e m i olovom, i ovo p r e d s t a v l j a n j e s i m b o l i č k o g n o v c a
d r u g i m s i m b o l i č k i m n o v c e m b i o b i p r o c e s bez k r a j a . S t o g a u
s v i m z e m l j a m a s r a z v i j e n i m p r o m e t o m p o t r e b a s a m o g novča­
n o g o p t i c a j a prisiljava d a s e m o n e t n i k a r a k t e r s r e b r n i h i ba­
k a r n i h m a r a k a u č i n i n e z a v i s n i m o d svakog s t u p n j a njihovog
g u b i t k a m e t a l a . T i m e dolazi do izražaja o n o š t o je ležalo u
p r i r o d i same, stvari, n a i m e d a s u o n e simboli z l a t n e m o n e t e
n e z a t o š t o s u s i m b o l i n a p r a v l j e n i o d s r e b r a ili b a k r a , n e
z a t o š t o i m a j u n e k u v r i j e d n o s t , već u k o l i k o n e m a j u vrijed­
nosti.
K a o s i m b o l i z l a t n o g n o v c a m o g u , p r e m a t o m e , d a funk-
ć i o n i š u r e l a t i v n o b e z v r i j e d n e stvari, k a o š t o je papir. Posto­
janje pomoćne monete od metalnih maraka: srebra, bakra
itd., p o t i č e velikim dijelom o t u d a š t o su u većini z e m a l j a op-
ticali k a o n o v a c m a n j e d r a g o c j e n i m e t a l i , k a o s r e b r o u E n ­
gleskoj, b a k a r u staroj Rimskoj republici, u švedskoj, u škot­
s k o j itd., p r i j e n e g o š t o i h j e p r o m e t n i p r o c e s d e g r a d i r a o n a '
s t e p e n sitne m o n e t e i n a njihovo m j e s t o stavio p l e m e n i t i j i me­
tal. Uostalom, u prirodi je same stvari da novčani simbol koji
n e p o s r e d n o i z r a s t a iz m e t a l n o g p r o m e t a b u d e i s a m u p r v i
m a h o p e t n e k i m e t a l . K a o š t o s e dio z l a t a koji b i uvijek m o ­
r a o biti u p r o m e t u kao sitan novac zamjenjuje m e t a l n i m
m a r k a m a , m o ž e se i o n a j dio z l a t a koji se s t a l n o u sferi u n u -
77
David Buchanan, «Observations on the Subjects Treated
of in Doctor Smith's Inquiry on the Wealth of Nations etc.« Edin­
b u r g u 1814, p. 3.
88
t r a š n j e g p r o m e t a a p s o r b u j e k a o m o n e t a , koji, d a k l e , m o r a
s t a l n o d a o p t i č e , z a m i j e n i t i b e z v r i j e d n i m m a r k a m a . Nivo is­
p o d koga m a s a m o n e t e u o p t i c a j u n i k a d n e p a d a d a t j e z a
s v a k u zemlju i s k u s t v o m . P r v o b i t n o n e p r i m j e t n a razlika izme­
đu nominalne sadržine i metalne sadržine metalne monete mo­
ž e , dakle, ići do p o t p u n o g odvajanja. M o n e t n o i m e novca od­
vaja se od njegove s u p s t a n c i j e i p o s t o j i izvan nje u bezvri­
j e d n i m papirnim ceduljama. Kao što se razmjenska vrijednost
r o b â k r o z p r o c e s njihove r a z m j e n e kristalizuje u z l a t n o m
n o v c u , t a k o se z l a t a n n o v a c s u b l i m i r a u o p t i c a j u do svog sop-
stveriog simbola, n a j p r i j e u o b l i k u izlizanog zlatnika, z a t i m u
o b l i k u p o m o ć n i h m e t a l n i h m o n e t a i, k o n a č n o , u o b l i k u bez­
v r i j e d n e m a r k e , p a p i r a , p u k o g znaka vrijednosti.
M e đ u t i m , z l a t n a m o n e t a j e proizvela p r v o svoje m e t a l n e ,
a z a t i m p a p i r n e z a m j e n i k e s a m o z a t o š t o je i p o r e d g u b i t k a
m e t a l a p r o d u ž i l a d a funkcioniše k a o m o n e t a . O n a nije cirku-
lisala z a t o š t o se izlizala, već se izlizala do simbola z a t o š t o
j e dalje cirkulisala. S a m o u k o l i k o u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a
s a m zlatni n o v a c p o s t a n e p u k i znak svoje s o p s t v e n e vrijed­
n o s t i , m o g u g a z a m i j e n i t i p u k i znaci v r i j e d n o s t i .
Ukoliko j e k r e t a n j e R — N — R p r o c e s n o j e d i n s t v o dvaju
m o m e n a t a koji n e p o s r e d n o p r e l a z e j e d a n u drugi, R — N i
N — R , ili u k o l i k o r o b a p r o l a z i k r o z p r o c e s svoje c j e l o k u p n e
m e t a m o r f o z e , o n a razvija svoju r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t u ci­
j e n i i u novcu, da bi t a j oblik o d m a h o p e t n a p u s t i l a , p o s t a l a
o p e t r o b a ili, štaviše, u p o t r e b n a v r i j e d n o s t . R o b a , dakle, po­
stiže samo prividno osamostaljenje svoje r a z m j e n s k e vrijed­
n o s t i . S d r u g e s t r a n e , vidjeli s m o da zlato, u k o l i k o funkcio­
n i š e s a m o k a o m o n e t a ili u k o l i k o se s t a l n o nalazi u o p t i c a j u ,
p r e d s t a v l j a u s t v a r i s a m o veriženje m e t a m o r f o z a r o b â i nji­
hovo samo prolazno novčano postojanje, realizuje c i j e n u jed­
ne r o b e s a m o z a t o da bi realizovalo cijenu d r u g e , ali se nig­
d j e n e pojavljuje k a o m i r n o p o s t o j a n j e r a z m j e n s k e vrijedno­
sti ili k a o s a m a r o b a k o j a m i r u j e . R e a l i t e t koji r a z m j e n s k a
v r i j e d n o s t r o b â dobija u o v o m p r o c e s u — k o j u p r e d s t a v l j a
z l a t o u s v o m o p t i c a j u — s a m o je r e a l i t e t e l e k t r i č n e i s k r e .
Zlato, iako je stvarno, ipak funkcioniše samo kao prividno
z l a t o i stoga m o ž e u t o j funkciji da se z a m i j e n i z n a c i m a sa­
m o g a sebe.
V r i j e d n o s n i z n a k koji funkcioniše k a o m o n e t a , r e c i m o
p a p i r , z n a k je količine zlata izražene u n j e g o v o m m o n e t n o m
i m e n u , d a k l e znak zlata. K a o š t o ni o d r e đ e n a k o l i č i n a z l a t a
s a m a z a sebe n e izražava n i k a k a v o d n o s v r i j e d n o s t i , t a k o g a
n e izražava n i z n a k koji s t u p a n a n j e n o m j e s t o . Ukoliko od­
r e đ e n a k o l i č i n a zlata, k a o o p r e d m e ć e n o r a d n o v r i j e m e , po-
89
sjeduje izvjesnu veličinu v r i j e d n o s t i , z n a k z l a t a p r e d s t a v l j a
v r i j e d n o s t . Ali v r i j e d n o s t k o j u o n p r e d s t a v l j a zavisi uvijek o d
v r i j e d n o s t i količine zlata k o j u p r e d s t a v l j a . P r e m a r o b a m a vri­
j e d n o s n i z n a k p r e d s t a v l j a realnost njihove cijene, on je signum
pretii [znak cijene] i znak njihove vrijednosti samo zato j e r
je njihova v r i j e d n o s t i z r a ž e n a u n j i h o v o j cijeni. U p r o c e s a
R — N — R , u k o l i k o s e ovaj p r e d s t a v l j a s a m o k a o p r o c e s n o je­
d i n s t v o ili k a o n e p o s r e d n o p r e l a ž e n j e o b i j u m e t a m o r f o z a jed­
ne u d r u g u — a t a k v i m se on p r e d s t a v l j a u p r o m e t n o j sferi
u kojoj v r i j e d n o s n i z n a k f u n k c i o n i š e — r a z m j e n s k a vrijed­
n o s t r o b a dobij a u cijeni s a m o m i s l e n u , u n o v c u s a m o p r e d ­
stavljenu, s i m b o l i č n u egzistenciju. T a k o se r a z m j e n s k a vrijed­
n o s t pojavljuje satno k a o z a m i š l j e n a ili p r e d s t a v l j e n a u p r e d ­
m e t u , ali o n a n e p o s j e d u j e n i k a k v u stvarnost o s i m u s a m i m
r o b a m a u k o l i k o j e u n j i m a o p r e d m e ć e n izvjestan . k v a n t u m
r a d n o g v r e m e n a . S t o g a se čini k a o da v r i j e d n o s n i z n a k nepo­
sredno p r e d s t a v l j a v r i j e d n o s t r o b â t i m e š t o s e p r e d s t a v l j a n e
k a o z n a k zlata, n e g o k a o z n a k u cijeni s a m o izražene, ali is­
ključivo u r o b i p o s t o j e ć e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . Ali taj p r i ­
vid v a r a . V r i j e d n o s n i z n a k je n e p o s r e d n o s a m o znak cijene,
d a k l e znak zlata, a s a m o zaobilazno z n a k v r i j e d n o s t i r o b e .
Zlato nije, k a o P e t e r Šlemil, p r o d a l o svoju s j e n k u , već svo­
j o m s j e n k o m k u p u j e . V r i j e d n o s n i z n a k djeluje stoga s a m o
u k o l i k o u n u t a r p r o c e s a p r o m e t a predstavlja cijenu j e d n e r o ­
b e p r e m a d r u g o j r o b i , ili zlato p r e m a s v a k o m e i m a o c u r o b e .
Izvjesna r e l a t i v n o b e z v r i j e d n a s t v a r : p a r č e kože, p a p i r n a c e ­
d u l j a itd., p o s t a j e n a j p r i j e p o navici z n a k n o v č a n o g m a t e r i ­
j a l a , ali s e k a o t a k v a o d r ž a v a s a m o t i m e š t o s e n j e n o posto­
janje kao simbola garantuje o p š t o m voljom imalaca roba, t j ,
time što zakonski dobija konvencionalno postojanje i stoga
p r i n u d n i tečaj. Državni papirni novac s p r i n u d n i m tečajem je
z a v r š e n i oblik vrijednosnog znaka i j e d i n i oblik p a p i r n o g nov­
c a koji n e p o s r e d n o i z r a s t a i z m e t a l n o g p r o m e t a ili i z s a m o g
p r o s t o g r o b n o g p r o m e t a . Kreditni novac p r i p a d a j e d n o j v i š o j
sferi d r u š t v e n o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e i njega r e g u l i š u s a s v i m
drugi zakoni. Simbolični papirni novac u stvari se ni po č e m u
n e razlikuje o d p o m o ć n e m e t a l n e m o n e t e , j e d i n o š t o d j e l u j e
u široj p r o m e t n o j o b l a s t i . P o š t o su čisto t e h n i č k i razvoj m j e ­
r i l a cijena ili m o n e t n e cijene i , dalje, s p o l j a š n j a p r e r a d a z l a t a
u p o l u g a m a u z l a t n u m o n e t u već izazivali m i j e š a n j e d r ž a v e
uslijed kojeg s e u n u t r a š n j i p r o m e t v i d n o odvojio o d o p š t e g
r o b n o g p r o m e t a , ovo odvajanje završava s e r a z v o j e m m o n e t e
u vrijednosni znak. Kao p u k o p r o m e t n o sredstvo, novac se
u o p š t e m o ž e o s a m o s t a l i t i s a m o u sferi u n u t r a š n j e g p r o m e t a .
N a š e izlaganje j e p o k a z a l o d a m o n e t n o p o s t o j a n j e z l a t a
k a o vrijednosnog z n a k a odvojenog od s a m e zlatne supstan-
90
čije p r o i s t i č e iz s a m o g p r o m e t n o g p r o c e s a , a ne iz s p o r a z u m a ,
ili m i j e š a n j a države. Rusija p o k a z u j e f r a p a n t a n p r i m j e r p r i ­
rodnog nastanka vrijednosnog znaka. U vrijeme kad su t a m o
k a o n o v a c služile k o ž e i k r z n a , p r o t i v r j e č n o s t i z m e đ u o v o g
n e p o s t o j a n o g i n e s p r e t n o g m a t e r i j a l a i njegove funkcije kao-
p r o m e t n o g s r e d s t v a stvorila j e n a v i k u njegovog zamjenjiva­
n j a p a r č i ć i m a žigosane kože, k o j i s u t a k o p o s t a l i uputnice-
plative u k o ž a m a i k r z n i m a . Docnije su o n e p o d i m e n o m k o -
p e j a k a p o s t a l e p u k i znaci za dijelove s r e b r n e r u b l j e i m j e s t i ­
m i č n o su se u t a k v o j u p o t r e b i o d r ž a l e do 1700. godine, k a d
j e P e t a r Veliki n a r e d i o d a s e z a m i j e n e s i t n o m , o d države:
i z d a t o m b a k a r n o m m o n e t o m . 7 8 Antički pisci, koji s u mogli,
d a p o s m a t r a j u s a m o f e n o m e n e m e t a l n o g p r o m e t a , shvataju,
z l a t n i k već k a o s i m b o l ili v r i j e d n o s n i z n a k . T a k o P l a t o n 7 9 i
Aristotel. 8 0 U z e m l j a m a gdje se u o p š t e nije razvio k r e d i t , kao-
78
Henry Storch, »Cours d'économie politique etc. avec des­
notes p a r - J . B. Say«. Paris 1823, t. IV p. 179. Storh je objavio*
svoje djelo u Petrogradu na francuskom jeziku. 2. B. Sej ga je-
odmah preštampao u Parizu, dodavši mu tobožnje »napomene«
koje, u stvari, ne sadrže ništa osim opštih mjesta. Štorh (vidi
njegove «Considérations sur la n a t u r e du revenu national». Paris
1824) nije nimalo učtivo primio ovu dopunu svog djela od strane
tog »prince de la science«.
79
Plato, »De Rep.« L. I I : „vojnoga ao|i|3oXov rfjç àîAaYfjç"'
[»moneta je simbol razmjene«]. Opera omnia etc., ed. Stallbumius.
London 1850, p. 304. Platon razvija pojam novca samo u dvjema
odredbama, t j . kao mjeru vrijednosti i kao znak vrijednosti, ali
zahtijeva, pored znaka vrijednosti koji služi za unutrašnji p r o -
met jedan drugi znak vrijednosti za promet sa Grčkom i s ino-
stranstvom. (Upor. takođe V knjigu njegovih »Zakona«.)
80
Aristoteles, »Ethica Nicomachea«, 1. 5, ch. 8, L. c. »Opšte
sredstvo razmjene novac je postao po sporazumu. Ime vojnoga
i nosi zato što ne postoji po prirodi, već po zakonu (VÔJKO),-
i u našoj je vlasti da ga promijenimo i učinimo neupotrebljivim.«
Aristotel je novac shvatio neuporedivo mnogostrani je i dublje
nego Platon. Evo mjesta gdje on lijepo razlaže kako iz t r a m p e :
između raznih zajednica proizlazi potreba da se jednoj specifič­
noj robi, dakle supstanciji koja i sama i m a vrijednost, dade ka­
rakter novca. »Jer kad se međusobno pomaganje uvozom onoga
što nedostaje i izvozom onoga što pretiče proteglo na veće Uda­
ljenosti, upotreba novca nastala je iz nužde... Ljudi su se spo­
razumjeli da se, pri obostranoj razmjeni, daje i p r i m a nešto što
je i samo vrijedno i što je zgodno za u p o t r e b u . . . kao gvožđe-
i srebro ili nešto drugo slično.« (Aristoteles, »De Rep.« lib. I, c. 9,
1. c.) Ovo mjesto citira Mišel Ševalje, koji Aristotela ili nije čitao-
ili ga nije razumio, da bi dokazao da bi se po Aristotelovu mišlje­
nju p r o m e t n o sredstvo moralo da sastoji iz supstancije koja i
sama ima vrijednost. Naprotiv, Aristotel izričito kaže da se čini
91
š t o j e K i n a , javlja s e već r a n o p a p i r n i n o v a c s p r i n u d n i m te­
81
č a j e m . Stariji p o b o r n i c i p a p i r n o g n o v c a t a k o đ e izričito u k a ­
zuju na pretvaranje metalne monete u vrijednosni znak kao
na pojavu koja proističe iz samog p r o m e t n o g procesa. Ovamo
spadaju Bendžamin Franklin"* i episkop Berkli.83
' K o l i k o risova p a p i r a m o ž e , i s j e č e n o n a cedulje, d a b u d e
u p r o m e t u k a o n o v a c ? O v a k o p o s t a v l j e n o , p i t a n j e b i bilo ap­
s u r d n o . Bezvrijedne m a r k e s u z n a c i v r i j e d n o s t i s a m o u k o l i k o
z a s t u p a j u zlato u n u t a r p r o m e t n o g p r o c e s a , a z a s t u p a j u g a
s a m o u k o l i k o b i o n o s â m o k a o m o n e t a ulazilo u p r o m e t n i p r o ­
c e s , t j . u količini k o j u o d r e đ u j e njegova s o p s t v e n a v r i j e d n o s t
ako su date razmjenske vrijednosti roba i brzina njihovih
m e t a m o r f o z a . Cedulja sa d e n o m i n a c i j o m od 5 f. st. m o g l o bi
d a b u d e u p r o m e t u s a m o u p e t p u t a m a n j e m b r o j u o d cedu­
lja s o z n a k o m od 1 f. st., a k a d bi se sva p l a ć a n j a v r š i l a u
da novac kao puko p r o m e t n o sredstvo ima samo konvencionalno
ili zakonsko postojanje; to pokazuje već njegovo ime vodova, a ta­
kođe i to što on u stvari dobija svoju u p o t r e b n u vrijednost kao
moneta samo od svoje funkcije, a ne od neke njemu svojstvene
upotrebne vrijednosti. »Novac izgleda kao nešto što ne zaslužuje
pažnju, kao nešto konvencionalno čemu u prirodi ne odgovara
ništa, jer ako ga oni koji se njime služe stave van opticaja, on
n e m a nikakve vrijednosti i neupotrebljiv je u bilo koju korisnu
svrhu.«
81
Sir John Mandeville, »Vovages a n d Travels«, London, ed.
1705, p. 105: »Ovaj car (Kitaja ili Kine) može trošiti koliko ga je
volja, bez ikakvog ograničenja. Jer on nije zavisan, i pravi novac
od kože sa žigom ili od papira. A kad je taj novac već opticao
toliko da se počinje raspadati, ljudi ga donose u carevu blagajnu
i tamo umjesto starog dobijaju novi. I taj novac optiče, u cijeloj
zemlji i u svim njenim p o k r a j i n a m a . . . on se ne pravi ni od zlata
ni od srebra« i, kako misli Mandevile, »car ga zbog toga može
trošiti bezgranično i kako ga volja.«
82
Benjamin Franklin, »Remarks and Facts relative to the
American Paper Money«, 1764, p. 348, 1. c: »Danas čak srebrni
novac u Engleskoj duguje dio svoje vrijednosti svojoj ulozi zakon­
skog platežnog sredstva: to je onaj dio vrijednosti koji predstav­
lja razliku između njegove realne težine i njegove nominalne, vri­
jednosti. Veći dio šilinga i moneta od šest pensa koji sada optiču
postao je lakši uslijed trošenja za 5, 10 i 20%, a pojedine monete
od šest pensa čak za 50%. Ovoj razlici između realne i nominalne
sadržine ne odgovara nikakva unutrašnja vrijednost: njoj ne od­
govara čak ni papir, njoj ne odgovara ništa. Srebrna moneta u
vrijednosti od 3 pensa optiče kao 6 pensa samo zato što je zakon­
sko platežno sredstvo, pa svako zna da je može lako dati dalje
po istoj vrijednosti.«
83
Berkeley, 1. c: »Ako se denominaoija monete b u d e sačuva­
la i onda kad njen metal zadesi sudbina svih tjelesnih stvari, zar
trgovinski p r o m e t neće i dalje postojati?«
92
c e d u l j a m a od j e d n o g šilinga, m o r a l o bi biti u p r o m e t u 20
p u t a više cedulja od 1 šilinga, n e g o cedulja od 1 f u n t e s t e r -
linga. K a d b i z l a t n e m o n e t e bile p r e d s t a v l j e n e c e d u l j a m a r a z ­
ličite d e n o m i n a c i j e , na p r i m j e r , c e d u l j a m a od 5 f. st., cedu­
l j a m a od 1 f. st., c e d u l j a m a od 10 šilinga, količina t i h r a z n i h
v r s t a v r i j e d n o s n i h z n a k o v a o d r e đ i v a l a b i s e n e s a m o količi­
n o m zlata p o t r e b n o m za c j e l o k u p n i p r o m e t , već i k o l i č i n o m
zlata p o t r e b n o m z a p r o m e t n i k r u g s v a k e p o s e b n e v r s t e . K a d
bi 14 m i l i o n a funti s t e r l i n g a (to je p r e t p o s t a v k a e n g l e s k o g
b a n k o v n o g z a k o n o d a v s t v a , ali ne za m o n e t u , već za k r e d i t n i
novac) bila g r a n i c a i s p o d k o j e p r o m e t n e k e zemlje n i k a d n e
p a d a , m o g l o bi biti u p r o m e t u 14 m i l i o n a p a p i r n i h c e d u l j a od
k o j i h bi svaka bila v r i j e d n o s n i z n a k za 1 f. st. K a d bi vrijed­
n o s t zlata p a l a ili p o r a s l a j e r se s m a n j i l o ili povećalo r a d n o
v r i j e m e p o t r e b n o z a njegovu p r o i z v o d n j u , t a d a b i u z n e p r o ­
mijenjenu razmjensku vrijednost iste robne mase broj cedu­
lja od po 1 f. st. u p r o m e t u r a s t a o ili p a d a o u o b r n u t o j sraz-
m j e r i p r e m a p r o m j e n i v r i j e d n o s t i zlata. Ako b i s e zlato k a o
m j e r a v r i j e d n o s t i zamijenilo s r e b r o m , a k o b i o d n o s v r i j e d n o ­
sti s r e b r a i zlata b i o 1 : 15 i a k o bi u b u d u ć e s v a k a c e d u l j a
p r e d s t a v l j a l a i s t u k o l i č i n u s r e b r a k a o r a n i j e zlata, u b u d u ć e b i
u m j e s t o 14 m i l i o n a m o r a l o b i t i u p r o m e t u 210 m i l i o n a c e d u l j a
od po 1 f. st. K o l i č i n a p a p i r n i h c e d u l j a o d r e đ u j e se, p r e m a
tome, količinom zlatnog novca koji one zastupaju u p r o m e t u ,
a p o š t o su o n e v r i j e d n o s n i znaci s a m o u k o l i k o z a s t u p a j u zla­
to, njihova je v r i j e d n o s t n a p r o s t o o d r e đ e n a n j i h o v o m količi­
nom. Dok, dakle, količina zlata u p r o m e t u zavisi od r o b n i h
cijena, v r i j e d n o s t p a p i r n i h c e d u l j a u p r o m e t u zavisi, o b r n u t o ,
isključivo od njihove s o p s t v e n e količine.
Miješanje d r ž a v e k o j a izdaje p a p i r n i n o v a c s p r i n u d n i m ,
t e č a j e m — a mi ovdje g o v o r i m o s a m o o toj v r s t i p a p i r n o g ,
n o v c a — izgleda k a o da u k i d a e k o n o m s k i z a k o n . Država, k o j a
j e u m o n e t n o j cijeni d a l a o d r e đ e n o j količini z l a t a s a m o k r -
š t e n o i m e , a k o v a n j e m s a m o u d a r i l a svoj žig na zlato, s a d a
k a o da m a g i j o m svog žiga p r e t v a r a p a p i r u zlato. P o š t o p a ­
p i r n e cedulje i m a j u p r i n u d n i t e č a j , n i k o d r ž a v u n e m o ž e s p r i ­
ječiti da n a g u r a u p r o m e t k o l i k o j o j je volja t a k v i h c e d u l j a i
da na n j i m a n a š t a m p a m o n e t n a i m e n a k a k v a želi: 1 f. st., 5
f. st., 20 f. st. Cedulje k o j e se j e d n o m n a đ u u p r o m e t u ne­
m o g u ć e j e više izbaciti, j e r njihov t o k z a d r ž a v a j u g r a n i č n i
s t u b o v i zemlje, a izvan p r o m e t a g u b e s v a k u v r i j e d n o s t , u p o ­
t r e b n u i r a z m j e n s k u . Odvojene od svog f u n k c i o n a l n o g p o s t o ­
j a n j a , o n e se p r e t v a r a j u u n i š t a v n e k r p e p a p i r a . Međutim,,
ova m o ć d r ž a v e j e p u k i privid. O n a m o ž e u p r o m e t d a u b a c i
p a p i r n i h c e d u l j a k o l i k o god želi s bilo k a k v i m m o n e t n i m i m e ­
n i m a , ali s t i m m e h a n i č k i m a k t o m p r e s t a j e n j e n a k o n t r o l a .
93-
.•Zahvaćen od p r o m e t a , v r i j e d n o s n i z n a k ili p a p i r n i n o v a c pot­
p a d a p o d svoje i m a n e n t n e z a k o n e .
K a d b i 1 4 m i l i o n a funti s t e r l i n g a b i l o o n a s u m a z l a t a k o j a
je p o t r e b n a za robni p r o m e t i kad bi država bacila u p r o m e t
210 m i l i o n a cedulja, s v a k u p o d i m e n o m 1 f. st., t a d a bi se t i h
210 m i l i o n a p r e t v o r i l o u p r e d s t a v n i k e z l a t a u iznosu od 14
m i l i o n a f u n t i sterlinga. T o b i bilo i s t o k a o k a d b i d r ž a v a ce­
d u l j e od funte sterlinga učinila predstavnicima nekog 15 p u t a
jtnanje v r i j e d n o g m e t a l a ili j e d n o g 15 p u t a m a n j e g dijela te­
ž i n e zlata n e g o r a n i j e . N i š t a s e n e b i p r o m i j e n i l o o s i m dava­
n j a i m e n a m j e r i l u cijena, a t o d a v a n j e i m e n a je, n a r a v n o ,
k o n v e n c i o n a l n o , bilo d a s e vrši n e p o s r e d n o i z m j e n o m m o n e t -
n e s t o p e , bilo p o s r e d n o u m n o ž a v a n j e m b r o j a p a p i r n i h cedu­
l j a u s r a z m j e r i k o j u iziskuje novo, niže m j e r i l o . P o š t o bi s a d a
i m e f. st. o z n a č a v a l o 15 p u t a m a n j u k o l i č i n u zlata, sve bi r o b ­
ne cijene skočile za 15 p u t a , i s a d bi u s t v a r i bilo i s t o t a k o
n e o p h o d n o 210 m i l i o n a f. st. k a o r a n i j e 14 m i l i o n a . U istoj
m j e r i u kojoj bi se u k u p a n iznos v r i j e d n o s n i h z n a k o v a pove­
ć a o , s m a n j i l a b i s e k o l i č i n a zlata k o j u svaki p o j e d i n i z n a k
p r e d s t a v l j a . S k o k cijena b i b i o s a m o r e a k c i j a p r o m e t n o g p r o ­
cesa koji n a s i l n o izjednačava v r i j e d n o s n e z n a k e s a o n o m ko­
l i č i n o m z l a t a k o j u bi i m a l i da z a m j e n j u j u u o p t i c a j u .
U istoriji e n g l e s k i h i f r a n c u s k i h falsifikovanja n o v c a od
-strane v l a d a n a i l a z i m o n e j e d a n p u t d a cijene n i s u r a s l e u
o n o j s r a z m j e r i u kojoj j e s r e b r n a m o n e t a bila falsifikovana.
A to p r o s t o zato što odnos u k o m e je m o n e t a umnožavana
nije o d g o v a r a o o d n o s u u k o m e je b i l a falsifikovana, t j . z a t o
š t o s n i ž i m m e t a l n i m s a s t a v o m nije b i l a i z d a v a n a odgovara­
j u ć a količina m o n e t a k o j a b i b i l a p o t r e b n a d a s e r a z m j e i K k e '
v r i j e d n o s t i r o b a u b u d u ć e p r o c j e n j u j u u njoj k a o m j e r i v r i -
j e d n o s t i i realizuju m o n e t a m a koje o d g o v a r a j u ovoj nižoj je­
d i n i c i m j e r e . T i m e se rješava t e š k o ć a k o j a ' ^ e u d v o b o j u iz­
m e đ u L o k a i L a u n d s a o s t a l a neriješena- © d n o s u k o m e vri­
j e d n o s n i z n a k , b i l o p a p i r bilo p o g o r š a n o zlato i s r e b r o , za­
s t u p a t e ž i n s k e količine zlata i s r e b r a i z r a č u n a t e p r e m a m o -
n e t n o j cijeni, ne zavisi od njegovog s o p s t v e n o g m a t e r i j a l a , već
od njegove količine u p r o m e t u . T e š k o ć a da se ovaj o d n o s
shvati potiče o t u d a što je novac u objema funkcijama, kao
m j e r a vrijednosti i kao p r o m e t n o sredstvo, podložan ne samo
o b r n u t i m z a k o n i m a , već z a k o n i m a koji n a izgled p r o t i v r j e č e
s u p r o t n o s t i t i h dviju funkcija. Z a njegovu funkciju k a o m j e r e
v r i j e d n o s t i , gdje n o v a c služi s a m o k a o r a č u n s k i novac, a z l a t o
s a m o k a o m i s l e n o zlato, o d l u č a n j e s a m o p r i r o d n i m a t e r i j a l .
P r o c i j e n j e n e u s r e b r u , ili k a o cijena u s r e b r u , r a z m j e n s k e
v r i j e d n o s t i se, n a r a v n o , p r e d s t a v l j a j u s a s v i m d r u k č i j e n e g o
94
p r o c i j e n j e n e u zlatu, ili k a o cijene u zlatu. O b r n u t o , u svojoj
funkciji k a o p r o m e t n o s r e d s t v o , gdje n o v a c nije s a m o zamiš­
ljen, n e g o m o r a d a postoji k a o s t v a r a n p r e d m e t p o r e d o s t a l i h
r o b a , njegov m a t e r i j a l p o s t a j e i n d i f e r e n t a n i sve zavisi od nje­
gove količine. Za j e d i n i c u m j e r e je o d l u č n o da li je o n a funta
zlata, s r e b r a ili b a k r a ; o b r n u t o , p u k i b r o j m o n e t a , m a k a k a v
bio njihov s o p s t v e n i materij'al, čini ih o d g o v a r a j u ć i m ostva­
r e n j e m svake o d ovih j e d i n i c a m j e r e . M e đ u t i m , p r o t i v n o j e
z d r a v o m l j u d s k o m r a z u m u d a k o d s a m o zamišljenog n o v c a
sve zavisi od njegove m a t e r i j a l n e s u p s t a n c i j e , a da k o d č u l n o
p o s t o j e ć e m o n e t e sve zavisi o d idealnog b r o j č a n o g o d n o s a .
P r e m a t o m e , r a s t e n j e ili p a d a n j e r o b n i h cijena s raste-
n j e m ili p a d a n j e m m a s e p a p i r n i h cedulja — ovo posljednje
k a d p a p i r n e cedulje p r e d s t a v l j a j u isključivo p r o m e t n o sred­
stvo — s a m o j e p r o m e t n i m p r o c e s o m n a s i l n o p r o u z r o k o v a n o
o s t v a r i v a n j e z a k o n a , m e h a n i č k i n a r u š e n o g spolja, p o k o m e j e
količina zlata u p r o m e t u o d r e đ e n a c i j e n a m a r o b a , a količina
vrijednosnih znakova u p r o m e t u količinom zlatne m o n e t e
k o j u u p r o m e t u z a m j e n j u j u . Stoga, s d r u g e s t r a n e , p r o c e s
p r o m e t a a p s o r b u j e i t a k o reći svaruje svaku količinu papir­
n i h cedulja, j e r v r i j e d n o s n i znak, m a p o d k o j o m z l a t n o m ti­
t u l o m ulazio u p r o m e t , biva u n j e m u sveden na z n a k o n e
količine zlata k o j a bi u m j e s t o njega m o g l a da cirkuliše.
U p r o m e t u v r i j e d n o s n i h z n a k o v a pojavljuju se svi z a k o n i
s t v a r n o g n o v č a n o g p r o m e t a p r e o k r e n u t i i postavljeni na gla­
vu. Dok je zlato u p r o m e t u z a t o š t o i m a vrijednost, p a p i r i m a
v r i j e d n o s t zato š t o je u p r o m e t u . Dok p r i d a t o j r a z m j e n s k o j
v r i j e d n o s t i r o b â količina zlata u p r o m e t u zavisi od njegove
s o p s t v e n e vrijednosti, v r i j e d n o s t p a p i r a zavisi od njegove ko­
ličine u p r o m e t u . Dok količina zlata u p r o m e t u r a s t e ili p a d a
s a r a s t e n j e m ili p a d a n j e m r o b n i h cijena, izgleda d a r o b n e
c i j e n e r a s t u ili p a d a j u s p r o m j e n o m količine p a p i r a u pro­
m e t u . Dok r o b n i p r o m e t m o ž e d a a p s o r b u j e s a m o o d r e đ e n u
količinu zlatne m o n e t e , i p r e m a t o m e se n a i z m j e n i č n a kon­
t r a k c i j a i ekspanzija novca u p r o m e t u p r i k a z u j e k a o n u ž a n
zakon, izgleda da p a p i r n i novac ulazi u p r o m e t u bilo kojoj
proizvoljnoj količini. Dok d r ž a v a kvari z l a t n u i s r e b r n u mo­
n e t u i stoga r e m e t i njihovu funkciju k a o p r o m e t n o g s r e d s t v a ,
m a k a r izdala m o n e t u i s a m o za Vioo g r a n a i s p o d n j e n e n o m i ­
n a l n e s a d r ž i n e , o n a vrši p o t p u n o i s p r a v n u o p e r a c i j u izdava­
n j e m b e z v r i j e d n i h p a p i r n i h cedulja koje o d m e t a l a n e m a j u
n i č e g o s i m m o n e t n o g i m e n a . Dok z l a t n a m o n e t a o č i g l e d n o
reprezentuje samo vrijednost robâ ukoliko je ta vrijednost
p r o c i j e n j e n a u z l a t u ili p r e d s t a v l j e n a k a o cijena, izgleda da
v r i j e d n o s n i z n a k n e p o s r e d n o p r e d s t a v l j a v r i j e d n o s t r o b e . Sto-
95
g a j e j a s n o z a š t o s u p o s m a t r a č i koji s u f e n o m e n e n o v č a n o g
p r o m e t a proučavali jednostrano na p r o m e t u papirnog novca
s a p r i n u d n i m t e č a j e m m o r a l i p o g r e š n o shvatiti sve i m a n e n t n e
zakone novčanog prometa. Faktički, u p r o m e t u vrijednosnih
z n a k o v a t i z a k o n i n e s a m o d a s e pojavljuju p r e o k r e n u t i n e g o
i ugašeni, j e r p a p i r n i novac, a k o je i d a t u p r a v i l n o j količini,
v r š i k r e t a n j a k o j a m u n i s u svojstvena k a o v r i j e d n o s n o m zna­
k u , d o k njegovo svojstveno k r e t a n j e , u m j e s t o d a p o t i č e ne­
p o s r e d n o iz m e t a m o r f o z e r o b a , izvire iz p o v r e d e njegove p r a ­
v i l n e p r o p o r c i j e u o d n o s u na zlato.
3. Novac
Novac za r a z l i k u od m o n e t e , r e z u l t a t p r o m e t n o g p r o c e s a
u o b l i k u R — N — R , čini p o l a z n u t a č k u p r o m e t n o g p r o c e s a u
obliku: N — R — N , tj. razmjene novca za robu radi razmjene
r o b e za n o v a c . U o b l i k u R — N — R čini r o b a , a u o b l i k u N — R
— N čini n o v a c p o l a z n u i z a v r š n u t a č k u k r e t a n j a . U p r v o m
obliku novac-posreduje razmjenu robe, u drugom obliku r o b a
p o s r e d u j e da n o v a c p o s t a n e n o v a c . Novac, koji se u p r v o m
o b l i k u pojavljuje k a o p u k o s r e d s t v o , pojavljuje se u d r u g o m
o b l i k u k a o k o n a č n a s v r h a p r o m e t a , d o k se r o b a , k o j a se u
p r v o m o b l i k u javlja k a o k o n a č n a svrha, pojavljuje u d r u g o m
o b l i k u k a o p u k o s r e d s t v o . B u d u ć i d a j e s a m n o v a c već rezul­
tat p r o m e t a R — N — R , to se u obliku N — R — N rezultat pro­
m e t a pojavljuje i s t o v r e m e n o i k a o njegova p o l a z n a t a č k a . D o k
je u R — N — R stvarna sadržina izmjena materije, u d r u g o m
procesu N — R — N stvarna sadržina je samo postojanje oblika
r o b e koje p r o i s t i č e iz tog prvog p r o c e s a .
U o b l i k u R — N — R o b j e k r a j n j e t a č k e s u r o b e i s t e veli­
č i n e vrijednosti, ali u isti m a h su kvalitativno različite upo­
t r e b n e v r i j e d n o s t i . N j i h o v a r a z m j e n a R — R j e s t v a r n a izmje­
na materije. N a s u p r o t tome, u obliku N — R — N su obje kraj­
n j e t a č k e zlato, i to zlato iste veličine v r i j e d n o s t i . Razmjenji­
vati zlato za r o b u da bi se ,roba r a z m i j e n i l a za zlato ili, po-
s m a t r a j u ć i r e z u l t a t N — N , r a z m j e n j i v a t i z l a t o z a zlato izgleda
a p s u r d n o . N o , a k o s e N — R — N p r e v e d e n a f o r m u l u : kupova­
nje r a d i prodavanja, š t o ne znači d r u g o n e g o k r o z j e d n o p o -
s r e d u j u ć e k r e t a n j e r a z m i j e n i t i zlato z a zlato, t a d a s e o d m a h
r a s p o z n a j e vladajući oblik b u r ž o a s k e p r o i z v o d n j e . Ali u p r a k ­
s i s e n e k u p u j e d a b i s e p r o d a v a l o , već s e jeftino k u p u j e d a
b i s e skuplje p r o d a v a l o . N o v a c s e r a z m j e n j u j e z a r o b u d a b i
se ista r o b a p o n o v o r a z m i j e n i l a za veću količinu novca, t a k o
d a s u k r a j n j e t a č k e N — N , a k o n e kvalitativno, a o n o kvanti­
t a t i v n o različite. T a k v a k v a n t i t a t i v n a razlika p r e t p o s t a v l j a
516
razmjenu neekvivalenata, d o k su r o b a i n o v a c k a o takvi s a m o
s u p r o t n i oblici s a m e r o b e , d a k l e različiti n a č i n i p o s t o j a n j a
iste veličine v r i j e d n o s t i . K r u ž n i t o k N — R — N skriva, d a k l e ,
p o d o b l i c i m a novca i r o b e dalje razvijene p r o d u k c i o n e o d n o ­
se, i u n u t a r p r o s t o g p r o m e t a on je s a m o refleks j e d n o g višeg
k r e t a n j a . Stoga m o r a m o novac, z a razliku o d p r o m e t n o g sred­
stva, razviti i z n e p o s r e d n o g o b l i k a r o b n o g p r o m e t a R — N — R .
Zlato, t j . specifična r o b a koja služi k a o m j e r a v r i j e d n o s t i
i k a o p r o m e t n o s r e d s t v o , p o s t a j e novac bez daljeg sudjelova­
nja d r u š t v a . S r e b r o , koje u E n g l e s k o j nije ni m j e r a vrijed­
n o s t i n i vladajuće p r o m e t n o s r e d s t v o , n e p o s t a j e novac, b a š
k a o što je i zlato u Holandiji, č i m je bilo s v r g n u t o s prije-
stola mjere vrijednosti, prestalo da bude novac. Neka r o b a
postaje, dakle, najprije novac kao jedinica mjere vrijednosti
i p r o m e t n o sredstvo, odnosno jedinica mjere vrijednosti i
p r o m e t n o s r e d s t v o j e n o v a c . Ali k a o t a k v a j e d i n i c a zlato o p e t
p o s j e d u j e s a m o s t a l n u i od svog p o s t o j a n j a u o b j e m a funkci­
j a m a različitu egzistenciju. K a o m j e r a v r i j e d n o s t i o n o j e
s a m o m i s l e n n o v a c i m i s l e n o zlato; k a o p u k o p r o m e t n o sred­
stvo o n o je s i m b o l i č k i n o v a c i s i m b o l i č k o zlato; ali u svojoj
p r o s t o j m e t a l n o j tjelesnosti z l a t o je n o v a c ili n o v a c je stvar­
n o zlato.
P o s m a t r a j m o s a d a z a m o m e n a t m i r u j u ć u r o b u zlato, k o j a
j e novac, u n j e n o m o d n o s u p r e m a o s t a l i m r o b a m a . Sve r o b e
p r e d s t a v l j a j u u svojim c i j e n a m a o d r e đ e n u s u m u zlata, o n e su,
d a k l e , s a m o z a m i š l j e n o zlato ili z a m i š l j e n i n o v a c , predstav­
nici zlata, k a o š t o se, o b r n u t o , n o v a c u v r i j e d n o s n o m z n a k u
pojavljivao k a o p u k i p r e d s t a v n i k r o b n i h cijena. 8 4 B u d u ć i d a
s u t a k o sve r o b e s a m o p r e d s t a v l j e n i novac, j e d i n o j e n o v a c
s t v a r n a r o b a . Z a r a z l i k u o d r o b â , koje s a m o p r e d s t a v l j a j u
s a m o s t a l n o p o s t o j a n j e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , o p š t e g dru­
š t v e n o g r a d a , a p s t r a k t n o g b o g a t s t v a , zlato je materijalno po­
stojanje apstraktnog bogatstva. Sa s t r a n e u p o t r e b n e vrijedno­
sti s v a k a r o b a izražava s a m o j e d a n m o m e n a t m a t e r i j a l n o g
b o g a t s t v a svojim o d n o s o m p r e m a o d r e đ e n o j p o t r e b i , d a k l e
s a m o p o j e d i n u s t r a n u bogatstva. N o v a c p a k zadovoljava sva­
ku p o t r e b u ukoliko se može neposredno pretvoriti u p r e d m e t
s v a k e p o t r e b e . Njegova s o p s t v e n a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t rea-
lizovana je u b e s k o n a č n o m nizu u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i k o j e
sačinjavaju njegov ekvivalent. U svojoj čistoj m e t a l n o s t i on
krije c j e l o k u p n o m a t e r i j a l n o b o g a t s t v o koje je razvijeno u
svijetu r o b â . Ako, dakle, r o b e u svojim c i j e n a m a predstavlja-
84
»Nisu samo plemeniti metali znaci s t v a r i . . . , nego i, obi>
nuto, stvari su . . . znaci zlata i srebra« A. Genovesi: »Lezioni di
Economia Civile« (1765), p. 281 u Custodi, Parte Moderna, t. V I I I .
1 Prilog kritici političke ekonomije 97
j u o p š t i ekvivalent ili a p s t r a k t n o b o g a t s t v o , zlato, o n d a z l a t o
p r e d s t a v l j a u svojoj u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i u p o t r e b n e vrijed­
n o s t i svih r o b a . Zlato je stoga materijalni predstavnik mate­
rijalnog bogatstva. O n o je »precis de t o u t e s les choses« [smi­
s a o svih s t v a r i ] (Boagilber), k o m p e n d i j u m d r u š t v e n o g bogat­
stva. Po obliku, o n o je u isti m a h n e p o s r e d n a i n k a r n a c i j a op-
š t e g r a d a , a po s a d r ž i n i c j e l o k u p n o s t svih r e a l n i h r a d o v a .
O n o je o p š t e b o g a t s t v o k a o p o s e b n a individua. 8 5 U s v o m ob­
liku k a o p o s r e d n i k p r o m e t a doživjelo j e s v a k o j a k e n e d a ć e ,
obrezivano je i čak istanjeno do čisto simbolične krpe papira.
K a o n o v c u v r a ć a m u s e njegova z l a t n a uzvišenost. O d sluge
postaje gospodar.86 Od pukog pomoćnika postaje bog robâ.87
a) O b r a z o v a n j e b l a g a
Zlato s e k a o n o v a c n a j p r i j e odvojilo o d p r o m e t n o g sred­
s t v a t i m e š t o j e r o b a p r e k i n u l a p r o c e s svoje m e t a m o r f o z e
i z a d r ž a l a se u svojoj z l a t n o j č a u r i . Ovo se dešava uvijek č i m
p r o d a j a ne p r e đ e o d m a h u kupovinu. Osamostaljenje zlata
k a o n o v c a je, dakle, u p r v o m r e d u u p a d l j i v izraz r a s p a d a n j a
p r o m e t n o g p r o c e s a ili m e t a m o r f o z e r o b e u dva odijeljena,
indiferentno uporedo postojeća akta. Sama moneta postaje
n o v a c č i m s e p r e k i n e n j e n tok. U r u k a m a p r o d a v c a koji j e
85
Petty: Zlato i srebro su »universal wealth«. »Political
Arithmetic«, 1. c, p. 242.
86
E. Misselden, »Free Trade or the Means to m a k e Trade
florish etc«, London 1662: »Prirodna materija trgovine jeste mer-
ch?ndize [trgovačka r o b a ] , koju su trgovci iz poslovnih razloga
nazvali commodities [upotrebna r o b a ] . Vještačka materija trgo­
vine je novac, koji je dobio naziv of sinewes of warre and of state
[nerv r a t a i države]. Iako se novac i po prirodi stvari i po vre­
m e n u pojavljuje poslije merchandize, ipak jè, ukoliko je sada u
upotrebi, postao glavna stvar.« (p. 7.) Robu i novac on upore-
đuje »sa dva sina starog Jakova koji je stavio svoju desnu ruku
na mlađeg, a lijevu na starijeg«. (L. c.) Boisguillebert, «Disserta­
t i o n sur la nature des richesses etc.« L. c. (p. 395 399): »Ovdje je,
dakle, rob trgovine postao njen gospodar . . . Bijeda naroda dolazi
samo otuda što su bivšeg roba učinili gospodarom, šta više tira­
ninom.«
87
Boisguillebert, 1. c: »Iz ovih metala (zlata i srebra) nači­
njen je idol i oni su.pošto su napuštene svrha i namjena radi
Itojih su bili uvedeni u trgovinu — to jest da služe kao zaloga u
razmjeni i recipročnoj predaji — gotovo oslobođeni od ove službe
i učinjeni božanstvima kojima je žrtvovano i još uvijek se žrt­
vuje više bogatstava, dragocjenosti, pa čak i ljudskih života, nego
š t o je slijepo staro doba ikada žrtvovalo svojim lažnim bogovi­
ma.« (L. c , p . 395.)
98
d o b i j a za svoju r o b u o n a je novac, a ne m o n e t a , a čim n a p u s t i
njegove r u k e p o s t a j e o p e t m o n e t a . S v a k o j e p r o d a v a č jedno­
s t r a n e r o b e k o j u proizvodi, ali k u p a c svih ostalih r o b a koje
s u m u p o t r e b n e z a d r u š t v e n u egzistenciju. Dok njegovo po­
javljivanje k a o p r o d a v c a zavisi od r a d n o g v r e m e n a koje nje­
gova r o b a iziskuje za svoju proizvodnju, njegovo pojavljiva­
nje k a o k u p c a uslovljeno j e s t a l n i m o b n a v l j a n j e m životnih
potreba. Da bi mogao kupiti a da ne proda, on m o r a da je
p r o d a o a da nije k u p i o . U stvari, p r o m e t R — N — R je proces­
no jedinstvo prodaje i kupovine samo ukoliko je istovremeno
s t a l a n p r o c e s njihovog odvajanja. D a b i n o v a c k a o m o n e t a
m o g a o s t a l n o da teče, m o n e t a m o r a s t a l n o da se taloži u no­
vac. S t a l n i opticaj m o n e t e uslovl'jen je n j e n i m s t a l n i m za-
s t a j a n j e m u većim ili m a n j i m k o l i č i n a m a u o b l i k u rezervnih
fondova m o n e t e koji s v e s t r a n o u n u t a r p r o m e t a i n a s t a j u i taj
p r o m e t uslovljavaju, a čije se o b r a z o v a n j e , r a s p o d j e l a , išče­
zavanje i p o n o v n o o b r a z o v a n j e s t a l n o mijenja, čije postoja­
nje n e p r e s t a n o nestaje, čije n e s t a j a n j e n e p r e s t a n o p o s t o j i .
A d a m S m i t je ovo n e p r e s t a n o p r e t v a r a n j e m o n e t e u n o v a c i
novca u m o n e t u izrazio r i j e č i m a da svaki i m a l a c r o b e , p o r e d
p o s e b n e r o b e k o j u p r o d a j e , uvijek m o r a da drži u zalihi iz­
vjesnu s u m u o p š t e r o b e k o j o m k u p u j e . Vidjeli s m o da se u
p r o m e t u R — N — R d r u g i član N — R razbija n a niz k u p o v i n a
koje se ne v r š e o d j e d n o m , već sukcesivno u v r e m e n u , t a k o
d a j e d a n dio N-a o p t i č e k a o m o n e t a , d o k d r u g i dio m i r u j e k a o
novac. Novac je ovdje u s t v a r i s a m o suspendirana m o n e t a ,
i pojedini s a s t a v n i dijelovi m o n e t n e m a s e koja je u o p t i c a j u
vazda se pojavljuju n a i z m j e n c e čas u j e d n o m , č a s u d r u g o m
o b l i k u . Stoga ovo p r v o p r e t v a r a n j e p r o m e t n o g s r e d s t v a u no­
vac p r e d s t a v l j a s a m o t e h n i č k i m o m e n a t s a m o g n o v č a n o g op­
ticaja. 8 8
Prvi, p r i r o d n o n a s t a l i oblik b o g a t s t v a je oblik obilja ili
suviška, onaj dio proizvoda koji nije n e p o s r e d n o p o t r e b a n
k a o u p o t r e b n a v r i j e d n o s t , ili p a k p o s j e d o v a n j e t a k v i h proiz­
v o d a čija se u p o t r e b n a v r i j e d n o s t nalazi v a n k r u g a najnužni­
j i h p o t r e b a . P r i l i k o m r a z m a t r a n j a p r e l a z a r o b e u n o v a c vi-
88
Boagilber naslućuje već u prvom imobilisanju perpetuum
mobile-a, t j . u negiranju njegovog funkcionalnog postojanja kao
prometnog sredstva, njegovo osamostaljenje prema robama. »No­
vac — veli on — treba da bude u stalnom kretanju, a to on može
da bude samo ukoliko je pokretan; čim postane nepokretan, sve je
propalo.« »Le détail de la France«, p. 231. On previđa da je ovo
mirovanje novca uslov njegovog kretanja. On u stvari hoće da se
oblik vrijednosti robâ pojavljuje samo kao iščezavajući oblik nji­
hove izmjene materije, ali da se nikad ne fiksira kao svrha sa­
mom sebi.
7' 99
 djeli s m o d a b a š o v o obilje ili suvišak p r o i z v o d a n a nerazvi­
j e n o m s t e p e n u p r o i z v o d n j e o b r a z u j e sferu r o b n e r a z m j e n e .
S u v i š n i p r o i z v o d i p o s t a j u razmjenljivi p r o i z v o d i ili r o b e . Ade­
k v a t n i oblik p o s t o j a n j a ovog obilja je zlato i s r e b r o , p r v i o b ­
l i k u k o m e s e b o g a t s t v o fiksira k a o a p s t r a k t n o d r u š t v e n o b o ­
g a t s t v o . N e s a m o d a s e r o b e m o g u č u v a t i u o b l i k u z l a t a iJi
s r e b r a , t j . u m a t e r i j a l u novca, n e g o su zlato i s r e b r o b o g a t ­
s t v o u k o n z e r v i r a n o m obliku. S v a k a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t k a o
t a k v a služi t i m e š t o s e t r o š i , t j . u n i š t a v a . M e đ u t i m , u p o t r e b n a
vrijednost zlata kao novca jeste da b u d e nosilac razmjenske
vrijednosti, da kao bezoblična sirovina b u d e materijalizacija
o p š t e g r a d n o g v r e m e n a . K a o b e z o b l i č a n m e t a l r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t p o s j e d u j e n e p r o l a z a n oblik. Z l a t o ili s r e b r o imobili-
s a n o k a o n o v a c j e s t e blago. K o d n a r o d a s a č i s t o m e t a l n i m
p r o m e t o m , kao, na primjer, kod starih naroda, obrazovanje
b l a g a s e ispoljava k a o s v e s t r a n p r o c e s o d p o j e d i n c a p a d o
d r ž a v e k o j a čuva svoje d r ž a v n o blago. U d r e v n i j a v r e m e n a , . u
Aziji i E g i p t u , ta blaga p o d o k r i l j e m k r a l j e v a i ' s v e š t e n i k a p o ­
j a v l j u j u se više k a o svjedoci njihove m o ć i . U G r č k o j i R i m u
obrazovanje državnog blaga kao stalno obezbijeđenog i stalno
u p o t r e b l j i v o g o b l i k a suviška p o s t a j e p o l i t i k a . B r z o p r e n o š e ­
n j e t a k v i h blaga iz zemlje u z e m l j u od s t r a n e osvajača i nji­
h o v o d j e l i m i č n o n a g l o izlivanje u p r o m e t p r e d s t a v l j a j u spe­
cifičnost a n t i č k e e k o n o m i j e .
K a o opredmećeno radno vrijeme zlato j e m č i za svoju sop-
s t v e n u veličinu v r i j e d n o s t i , a p o š t o je o n o m a t e r i j a l i z a c i j a
opšteg r a d n o g v r e m e n a , p r o m e t n i p r o c e s j e m č i m u z a njego­
v o s t a l n o djelovanje k a o r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . S a m o m či­
n j e n i c o m š t o i m a l a c r o b e m o ž e r o b u d a z a d r ž i u n j e n o m ob­
liku r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , ili s a m u r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t
k a o r o b u , r a z m j e n a r o b â u cilju da se o n e p o n o v o d o b i j u u
p r e t v o r e n o m o b l i k u zlata p o s t a j e m o t i v s a m o g p r o m e t a . Me­
t a m o r f o z a r o b e R — N vrši s e r a d i n j e n e m e t a m o r f o z e , k a k o
bi se o n a iz p o s e b n o g p r i r o d n o g b o g a t s t v a p r e t v o r i l a u o p š t e
d r u š t v e n o b o g a t s t v o . U m j e s t o i z m j e n e m a t e r i j e , i z m j e n a ob­
lika p o s t a j e s a m a sebi s v r h a . I z p u k o g o b l i k a r a z m j e n s k a vri­
jednost se preobraća u sadržinu kretanja. Kao bogatstvo, k a o
r o b a , r o b a se o d r ž a v a s a m o u k o l i k o se o d r ž a v a u sferi p r o ­
m e t a , a. u o v o m t e č n o m s t a n j u ona. se o d r ž a v a s a m o u t o l i k o
u k o l i k o se o k o š t a v a u o b l i k u s r e b r a i zlata. O n a o s t a j e u t o m
t o k u k a o k r i s t a l p r o m e t n o g p r o c e s a . Ali zlato i s r e b r o se s a m i
fiksiraju k a o n o v a c s a m o u t o l i k o u k o l i k o n i s u p r o m e t n a sred­
stva. Kao ne-prometna sredstva oni postaju novac. I z v l a č e n j e
r o b e i z p r o m e t a u o b l i k u zlata je, d a k l e , j e d i n o s r e d s t v o d a
se ona stalno drži u p r o m e t u .
100
I m a l a c r o b e m o ž e o d p r o m e t a d a dobije k a o n o v a c s a m o
o n o š t o m u daje k a o r o b u . S t a l n o p r o d a v a n j e , n e p r e s t a n o ba­
c a n j e r o b â u p r o m e t je stoga prvi uslov o b r a z o v a n j a b l a g a
s a gledišta r o b n o g p r o m e t a . S d r u g e s t r a n e , novac s t a l n o ne­
staje kao prometno sredstvo u samom procesu prometa,
o s t v a r u j u ć i se n e p r e s t a n o u u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a i ra­
s t v a r a j u ć i se u p r o l a z n a uživanja. On se, dakle, m o r a istrg­
n u t i iz vrtloga p r o m e t a ili se r o b a m o r a z a d r ž a t i u svojoj
p r v o j m e t a m o r f o z i t a k o što će se spriječiti da izvrši svoju
funkciju k a o k u p o v n o s r e d s t v o . I m a l a c r o b e koji j c s a d a po­
s t a o z g r t a č blaga m o r a š t o više d a p r o d a j e , a što m a n j e d a
k u p u j e , kao što j e j o š s t a r i K a t o n u č i o : p a t r e m familias ven-
•dacem, n o n e m a c e m esse [ o t a c p o r o d i c e m o r a d a p r o d a j e , n e
d a k u p u j e ] . K a o što j e r a d i n o s t pozitivan, t a k o j e štedljivost
n e g a t i v a n uslov o b r a z o v a n j a blaga. Š t o s e m a n j e ekvivalent
r o b e izvlači iz p r o m e t a u p o s e b n i m r o b a m a ili u p o t r e b n i m
v r i j e d n o s t i m a , to se više iz njega izvlači u obliku novca ili
r a z m j e n s k e vrijednosti. 8 9 Prisvajanje b o g a t s t v a u njegovom
c p š t e m o b l i k u uslovljava, d a k l e , o d r i c a n j e od b o g a t s t v a u nje­
govoj m a t e r i j a l n o j s t v a r n o s t i . Zivi p o d s t r e k za s t v a r a n j e bla­
ga je, stoga, škrtost, kojoj nije p o t r e b n a r o b a k a o u p o t r e b n a
v r i j e d n o s t , već r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t k a o r o b a . Da bi se ste­
klo obilje u njegovom o p š t e m obliku, m o r a j u se p o s e b n e po­
t r e b e t r e t i r a t i k a o l u k s u z i eksces. T a k o su g o d i n e 1593. kor-
tosi podnijeli Filipu II p r e d s t a v k u u kojoj se, p o r e d ostalog,
k a ž e : »Kortesi Valjadolida od 1586. godine zamolili su Vaše
Veličanstvo da u b u d u ć e u k r a l j e v i n u ne dozvoli uvoz svijeća,
•staklene r o b e , n a k i t a , noževa i sličnih stvari. N a i m e , ove za
l j u d s k i život t a k o n e k o r i s n e stvari dolaze iz i n o s t r a n s t v a da
bi se ovdje razmjenjivale za zlato, k a o da su š p a n c i Indijan­
ci«. Z g r t a č blaga p r e z i r e zemaljska, v r e m e n s k a i p r o l a z n a uži­
vanja" da bi težio za vječnim b l a g o m koje ne izjedaju ni molj­
ci ni r đ a , koje je p o t p u n o n e b e s k o i p o t p u n o z e m a l j s k o . »Op-
šti daleki u z r o k o s k u d i c e u zlatu, veli Miselden u n a v e d e n o m
spisu, j e s t e velika p r e t j e r a n o s t ove k r a l j e v i n e u t r o š e n j u r o b a
b r a n i h zemalja k o j e s e z a n a s u m j e s t o k a o c o m m o d i t i c s (ko­
r i s n e r o b e ) , p o k a z u j u k a o d i s c o m m o đ i t i e s (suvišne t r i c e ) , po­
š t o n a m o d u z i m a j u isto toliko blaga koliko bi se inače uvozilo
u m j e s t o ovih i g r a č a k a (toys). Mi k o d k u ć e t r o š i m o suviše
n?nogo vina iz Španije, F r a n c u s k e , sa R a j n e , iz L e v a n t a ; rozi-
ne iz š p a n i j e , suvo grožđe iz L e v a n t a , b a t i s t i k a m b r i k iz
E n o a , svilu iz Italije, š e ć e r i d u v a n iz Z a p a d n e I n d i j e , začine
iz I s t o č n e I n d i j e : sve to za n a s nije n i k a k v a apsolutna potre-
m
»Što zaliha roba više raste, lo sc više smanjuje ona koja
postoji kao blago (in treasure).« (E. Misseldcn, 1. c., p. 23.)
101
 90
ba, a i p a k se te s t v a r i k u p u j u zvečećim z l a t o m . « U o b l i k u
z l a t a i s r e b r a b o g a t s t v o j e n e p r o l a z n o n e s a m o z a t o š t o raz-
m j e n s k a v r i j e d n o s t p o s t o j i u n e u n i š t i v o m m e t a l u , već n a r o ­
č i t o z a t o što s e s p r e č a v a d a zlato i s r e b r o k a o p r o m e t n a sred­
stva p o s t a n u s a m o p r o l a z n i n o v č a n i oblik r o b e . T a k o s e p r o ­
l a z n a s a d r ž i n a žrtvuje n e p r o l a z n o m obliku. »Ako s e p u t e m
p o r e z a n o v a c o d u z m e o n o m e ko ga p o j e d e i p o p i j e i d a d e ono­
m e k o g a u p o t r i j e b i z a p o b o l j š a n j e zemljišta, ribolov, r u d a r ­
stvo, m a n u f a k t u r u ili č a k k u p o v i n u odijela, uvijek p o s t o j i
k o r i s t z a zajednicu, j e r č a k n i odijela n i s u t a k o p r o l a z n a k a o
h r a n a i piće. Ako se u p o t r i j e b i za k u p o v i n u p o k u ć s t v a , k o r i s t
je u t o l i k o veća, a a k o za g r a d n j u k u ć a — j o š veća itd., a naj­
v e ć a je a k o se u zemlju u n o s i z l a t o i s r e b r o , j e r ove stvari ne
s a m o š t o n i s u p r o l a z n e već se u svim v r e m e n i m a i na s v i m
m j e s t i m a cijene k a o b o g a t s t v o ; sve o s t a l o j e b o g a t s t v o s a m o
p r o h i c et n u n c [za ovdje i za s a d a ] . « 9 1 Izvlačenje n o v c a iz
s t r u j e p r o m e t a i s p a š a v a n j e o d d r u š t v e n e izmjene m a t e r i j e
dolazi i na spoljašnji n a č i n do izražaja u zakopavanju, t a k a
da se društveno bogatstvo kao podzemno neprolazno blago
dovodi u p o t p u n o tajni privatan odnos p r e m a vlasniku r o b â .
D o k t o r Bernije, koji j e n e k o v r i j e m e b o r a v i o u Delhiju n a
d v o r u Aurengzeba, p r i č a k a k o trgovci svoj n o v a c p o t a j n o za­
k o p a v a j u d u b o k o u zemlju, a n a r o č i t o n e m u s l i m a n s k i p a g a n i ,
u čijim se r u k a m a nalazi s k o r o sva t r g o v i n a i sav novac, »op­
s j e d n u t i v j e r o v a n j e m da će im zlato i s r e b r o koje za života
s k r i j u služiti poslije s m r t i n a d r u g o m svijetu«. 9 2 U o s t a l o m ,
z g r t a č b l a g a je, u k o l i k o je njegov a s k e t i z a m s p o j e n sa aktiv­
n o m r a d i n o š ć u , po religiji u s u š t i n i p r o t e s t a n t , i j o š više —
p u r i t a n a c . »Ne m o ž e se p o r e ć i da je k u p o v a n j e i p r o d a v a n j e
p o t r e b n a s t v a r k o j e se ne m o ž e m o lišiti, a k o j a se h r i š ć a n s k i
m o ž e u p o t r i j e b i t i n a r o č i t o u s t v a r i m a k o j e služe za n u ž d u i
čast, j e r t a k o su i p a t r i j a r s i p r o d a v a l i i kupovali s t o k u , v u n u ,
žito, m a s l a c , m l i j e k o i o s t a l a d o b r a . To su d a r o v i boga, k o j i
ih daje iz zemlje i dijeli l j u d i m a . Ali trgovina, k o j a vrši ku­
p o v i n e u i n o s t r a n s t v u i k o j a dobavlja iz K a l k u t e i I n d i j e i
sličnih zemalja r o b u k a o š t o s u s k u p o c j e n a svila, p r e d m e t i o d
zlata i začini, k o j a služi s a m o za r a s k o š , a ni za k a k v u k o r i s t ,
k o j a isisava n o v a c i zemlji i l j u d i m a , ne bi se smjela dozvo­
liti u k o l i k o bi k o d n a s bilo vlasti i z a k o n a . Ali o t o m e neću.
s a d a d a p i š e m , j e r s m a t r a m d a ć e n a k r a j u krajeva, k a d v i š e
80
L. c, p. 11—13 passim.
91
Petty, »Political Arithmetic«, 1. c, p. 196.
02
François Bernier, «Voyages contenant la description d e s
états du »Grand Moguol«. Pariško izdanje 1830, t. I, conf. p.
312—14.
102
n e b u d e m o imali novca, ova trgovina s a m a o d sebe p r e s t a t i ,
k a o i k i n đ u r e n j e i ž d e r a n j e : j e r n i k a k v o pisanje i učenje n e ć e
p o m o ć i d o k n a s n a t o n e prisile n u ž d a i siromaštvo.« 9 3
U v r e m e n i m a k a d u d r u š t v e n o j izmjeni m a t e r i j e dolazi
do p o t r e s a pojavljuje se č a k i u r a z v i j e n o m b u r ž o a s k o m dru­
š t v u z a k o p a v a n j e n o v c a k a o blaga. D r u š t v e n a veza u s v o m
k o m p a k t n o m obliku — za i m a o c a r o b a ova veza se sastoji u
r o b i , a a d e k v a t n o p o s t o j a n j e r o b e je n o v a c — spašava sc od
d r u š t v e n o g k r e t a n j a . D r u š t v e n i n e r v u s r e r u m [nerv s t v a r i ]
z a k o p a v a se p o r e d tijela čiji je nerv.
Blago b i bilo s a m o b e s k o r i s t a n m e t a l , njegova n o v č a n a
d u š a bi ga n a p u s t i l a i o n o bi o s t a l o k a o izgorjeli p e p e o pro­
m e t a , k a o njegov c a p u t m o r t u u m [ m r t v i o s t a c i ] k a d i dalje
ne bi s t a l n o težilo ka p r o m e t u . N o v a c ili o s a m o s t a l j e n a raz-
m j e n s k a v r i j e d n o s t j e p o svom kvalitetu p o s t o j a n j e a p s t r a k t ­
nog bogatstva, ali, s d r u g e s t r a n e , s v a k a d a t a s u m a novca je
k v a n t i t a t i v n o o g r a n i č e n a veličina v r i j e d n o s t i . K v a n t i t a t i v n a
93
Dr. Martin Luther, »Biicher vom Kaufhandel und Wucher«,
1524. Na istom mjestu Luter kaže: »Nas Nijemce je bog osudio
da naše zlato i srebro moramo davati stranim zemljama, da cio
svijet bogatimo, a sami da ostajemo prosjaci. Engleska bi imala
manje zlata ako bi joj Njemačka ostavila njeno sukno, a i por­
tugalski kralj takođe bi ga imao manje ako bismo mu ostavili
njegove začine. Izračunaj koliko novca iz njemačke zemlje izbaci
sajam u Frankfurtu bez potrebe i razloga: tada ćeš se čuditi kako
se desilo da je u njemačkoj zemlji ostala i jedna para. Frankfurt
je srebrni i zlatni otvor kroz koji iz njemačke zemlje otiče sve
što teče i raste, što se kod nas kuje i prekiva u monetu: da je
otvor zatvoren, sad se ne bi slušalo kukanje da su svuda samo
dugovi i da nema novaca, da su sve oblasti i gradovi ispljačkani
od zelenaša. Ali neka, ići će i tako: mi Nijemci moramo ostati
Nijemci! Mi nećemo prestati, mi m o r a m o tako.«
Misetden u gorepomenutora spisu želi da zlato i srebro zadrži
b a r u krugu hrišćanskih zemalja: »Novac se smanjuje trgovinom
sa nehrišćanskim zemljama: Turskom, Persijom i Istočnom Indi­
jom. Ova trgovina vodi se većim dijelom gotovim novcem, ipak
sasvim drukčije nego trgovina između samih hrišćanskih zemalja.
Jer, iako se trgovina između hrišćanskih zemalja vodi gotovim
novcem, ipak novac stalno ostaje u granicama hrišćanskog svije­
ta. Tu u stvari postoji strujanje i protivstrujanje, plima i oseka
novca u trgovini koja se vodi u granicama hrišćanskog svijeta,
jer ga ponekad ima više u jednom, a manje u drugom dijelu, pre­
ma tome da li u jednoj zemlji vlada oskudica, a u drugoj izobilje;
novac dolazi, odlazi i vrti se u krugu hrišćanskih zemalja, ali uvijek
ostaje u svojim granicama. Međutim, novac koji kroz trgovinu
izlazi iz granica hrišćanskog svijeta u gorepomenuie zemlje zau­
vijek je izdat i više nikad se ne vraća.«
103
g r a n i c a r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i p r o t i v r j e č i n j e n o j kvalitativ­
noj opštosti, i zgrtač blaga osjeća tu granicu kao barijeru
k o j a se u stvari i s t o v r e m e n o p r e t v a r a u k v a l i t a t i v n u b a r i j e r u
ili čini blago s a m o o g r a n i č e n i m p r e d s t a v n i k o m m a t e r i j a l n o g
b o g a t s t v a . N o v a c k a o o p š t i ekvivalent p r e d s t a v l j a se, k a o š t o
s m o vidjeli, n e p o s r e d n o u j e d n a č i n i u k o j o j s â m sačinjava
j e d n u s t r a n u , d o k d r u g u s t r a n u sačinjava b e s k o n a č a n niz ro­
b a . Od veličine r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i zavisi u kojoj m j e r i
s e n o v a c p r i b l i ž n o realizuje k a o t a k a v b e s k o n a č n i niz, t j . od­
g o v a r a s v o m p o j m u r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i . K r e t a n j e raz­
mjenske vrijednosti kao razmjenske vrijednosti, kao automa­
t a , m o ž e u o p š t e da se sastoji s a m o u izlaženju v a n svoje kvan­
t i t a t i v n e granice. Ali p r e k o r a č e n j e m j e d n e k v a n t i t a t i v n e gra­
n i c e blaga s t v a r a se n o v a b a r i j e r a , k o j a se o p e t . m o r a savla­
d a t i . K a o b a r i j e r a s e n e pojavljuje o d r e đ e n a g r a n i c a blaga,
v e ć s v a k a njegova g r a n i c a . Z g r t a n j e blaga, dakle,;,nema nika­
k v e i m a n e n t n e granice, n i k a k v u m j e r u u sebi, već je to bes­
k r a j a n p r o c e s koji u s v a k o m s v o m r e z u l t a t u nalazi m o t i v
svog p o č e t k a . Ako se blago povećava s a m o u k o l i k o se čuva,
o n o se, m e đ u t i m , i čuva s a m o u k o l i k o se povećava.
N o v a c nije s a m o jedan od p r e d m e t a ž u d n j e za bogaće­
n j e m , već je b a š taj n j e n p r e d m e t . Ta je ž u d n j a u s u š t i n i a u r i
s a c r a famés [ p r o k l e t a glad z a z l a t o m ] , ž u d n j a z a b o g a ć e n j e m ,
z a razliku o d ž u d n j e z a p o s e b n i m p r i r o d n i m b o g a t s t v o m ili
u p o t r e b n i m v r i j e d n o s t i m a k a o š t o s u haljine, n a k i t , s t a d a itd.,
m o g u ć a j e č i m s e o p š t e b o g a t s t v o k a o t a k v o individualizuje
u n e k o j p o s e b n o j stvari i stoga m o ž e da čuva k a o p o j e d i n a č ­
n a r o b a . N o v a c se, dakle, pojavljuje isto toliko k a o p r e d m e t
k o l i k o i k a o izvor ž u d n j e za b o g a ć e n j e m . 0 4 Ovo se, u stvari,
z a s n i v a n a t o m e što r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t k a o takva, a t i m e
i n j e n o p o v e ć a n j e , p o s t a j e s v r h a . Š k r t o s t čuva blago t a k o š t o
n o v c u n e dozvoljava d a p o s t a n e p r o m e t n o s r e d s t v o , ali požu­
d a z a z l a t o m o d r ž a v a njegovu n o v č a n u d u š u , njegovo s t a l n o
stremljenje prometu.
D j e l a t n o s t k o j o m se blago s t v a r a je, s j e d n e s t r a n e ; iz­
vlačenje n o v c a iz p r o m e t a s t a l n i m p o n a v l j a n j e m p r o d a j a , a/
s d r u g e s t r a n e , p r o s t o z g r t a n j e , akumuliranje. I zaista, aku­
m u l a c i j a b o g a t s t v a k a o takvog vrši se s a m o u sferi p r o s t o g
p r o m e t a , i to u o b l i k u o b r a z o v a n j a blaga, dok, k a o š t o ć e m o
d o c n i j e vidjeti, ostali t a k o z v a n i oblici a k u m u l a c i j e važe za
a k u m u l a c i j u s a m o uslijed z l o u p o t r e b e tog p o j m a , s a m o usli­
j e d sjećanja n a p r o s t u n o v č a n u a k u m u l a c i j u . Sve o s t a l e r o b e
01
»U novcu leži porijeklo š k r t o s t i . . . postepeno se ovdje raz-
gara jedna vrsta ludila koje više nije škrtost, već pohlepa za zla­
tom.« (Plimius, »Historia naturalis«, 1. XXXIII, c. 14.)
104
g o m i l a j u s e ili k a o u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , i t a d a j e n a č i n nji­
h o v o g n a g o m i l a v a n j a o d r e đ e n p o s e b n o š ć u njihove u p o t r e b n e
•vrijednosti. N a g o m i l a v a n j e žita, n a p r i m j e r , iziskuje n a r o č i t e
u r e đ a j e . N a g o m i l a v a n j e m o v a c a p o s t a j e m p a s t i r , nagomilava­
n j e r o b o v a i z e m l j i š t a čini n u ž n i m o d n o s e g o s p o d s t v a i p o t -
•činjenosti i t d . S t v a r a n j e zaliha p o s e b n o g b o g a t s t v a iziskuje
p o s e b n e p r o c e s e , različite o d p r o s t o g a k t a s a m o g nagomila­
vanja, i razvija p o s e b n e s t r a n e i n d i v i d u a l n o s t i . Ili se p a k b o ­
gatstvo nagomilava u obliku r o b â kao razmjenska vrijednost,
i t a d a je n a g o m i l a v a n j e t r g o v a č k a ili specifično e k o n o m s k a
•operacija. N j e n s u b j e k t p o s t a j e t r g o v a c ž i t o m , t r g o v a c sto­
k o m itd. Z l a t o i s r e b r o n i s u n o v a c uslijed bilo k o j e d j e l a t n o ­
s t i i n d i v i d u e k o j a i h n a g o m i l a v a , već k a o k r i s t a l i p r o m e t n o g
p r o c e s a koji s e zbiva bez njegovog sadejstva. O n n e t r e b a d a
r a d i drugo osim da ih odlaže i da gomila težinu na težinu,
š t o p r e d s t a v l j a p o t p u n o b e s a d r ž a j n u d j e l a t n o s t k o j a bi, p r i ­
m i j e n j e n a n a b i l o k o j u d r u g u r o b u , t u r o b u lišavala vrijed­
nosti.95
N a š z g r t a č b l a g a pojavljuje s e k a o m u č e n i k r a z m j e n s k e
-vrijednosti, sveti a s k e t n a v r h u m e t a l n o g s t u b a . N j e m u j e
s a m o do b o g a t s t v a u n j e g o v o m d r u š t v e n o m obliku, i z a t o ga
z a k o p a v a n j e m s k l a n j a o d d r u š t v a . O n teži z a r o b o m u o n o m
n j e n o m o b l i k u koji j e uvijek s p o s o b a n z a p r o m e t , i z a t o j e
izvlači iz p r o m e t a . On se oduševljava r a z m j e n s k o m vrijedno­
š ć u , i z a t o ne vrši r a z m j e n u . Likvidni oblik b o g a t s t v a i nje­
gova o k a m e n o t i n a , eliksir života i k a m e n m u d r a c a g a n j a j u
s e a l h i m i s t i č k i m a h n i t o . U svojoj u o b r a ž e n o j b e z g r a n i č n o j
p o h l e p i z a u ž i v a n j e m , o n s e o d r i č e svih uživanja. Želeći d a
95
Horacije se, dakle, ništa ne razumije u filozofiju obraze-
-vanja blaga kada kaže (»Satire«, knjiga I I , satira I I I . ) :
Ako ko kupuje kitare da ih na gomilu slaže,
a naklonjen sviranju kitare nije i nijednoj Muzi,
dli kad neko, cipelar što nije, kalup i šilo
kupuje, a treći jedra, dok ploviti uopšte ne snuje. —
s pravom takvoga svi će ludim i bezumnim zvati.
Zar je različit od tih sabirač pak zlata i srebra,
koji baš ne zna skupljeno da upotrijebi blago,
j e r je u strahu, ko da bi svetinju dirnuo tada?
Gospodin Sinior razumije stvar bolje: »Izgleda da je novac
jedina stvar za kojom postoji opšta tražnja, i to zato što je novac
a p s t r a k t n o bogatstvo, i što ljudi kad ga posjeduju mogu da zado­
volje sve svoje potrebe ma koje vrste one bile.« («Principes fon­
d a m e n t a u x de l'économie politique«, t r a d u i t p a r le comte Jean
Arrivabene; Paris 1836, p. 221.) Ili: Štorh, »Budući da novac pred­
stavlja sva ostala bogatstva, treba ga s a m o akumulisati da bi se
mogle nabaviti sve vrste bogatstva koje postoje na svijetu.« (1. c.
•v. 2, p. 134.)
105
zadovolji sve d r u š t v e n e p o t r e b e , o n j e d v a zadovoljava p r i r o d ­
nu p o t r e b u . Držeći se č v r s t o b o g a t s t v a u njegovoj m e t a l n o j
tjelesnosti, on ga e t e r i z u j e do p u k e u t v a r e . Ali n a g o m i l a v a n j e
n o v c a r a d i n o v c a je u stvari v a r v a r s k i oblik p r o i z v o d n j e r a d i
proizvodnje, t j . razvijanje p r o i z v o d n i h s n a g a d r u š t v e n o g r a d a
preko granica uobičajenih potreba. Što je robna proizvodnja
nerazvijenija, t o j e važnije p r v o o s a m o s t a l j e n j e r a z m j e n s k e
v r i j e d n o s t i k a o novca, o b r a z o v a n j e blaga, k o j e stoga igra ve­
liku u l o g u k o d s t a r i h n a r o d a , u Aziji d o d a n a d a n a š n j e g , k a o
i k o d s a v r e m e n i h seljačkih n a r o d a k o d k o j i h r a z m j e n s k a vri­
j e d n o s t j o š nije zahvatila sve p r o d u k c i o n e o d n o s e . S p e c i f i č n u
e k o n o m s k u funkciju o b r a z o v a n j a b l a g a u g r a n i c a m a s a m o g
m e t a l n o g p r o m e t a r a z m o t r i ć e m o o d m a h , ali p r e t h o d n o ć e m o
p o m e n u t i j o š j e d a n d r u g i oblik o b r a z o v a n j a blaga.
A p s t r a h u j u ć i p o t p u n o o d n j i h o v i h e s t e t s k i h o s o b i n a , sre­
b r n e i z l a t n e r o b e m o g u se p r e t v o r i t i u n o v a c u k o l i k o je m a ­
terijal iz kojega se sastoji m a t e r i j a l novca, k a o š t o se z l a t a n
n o v a c ili z l a t n e p o l u g e m o g u p r e t v o r i t i u t e r o b e . B u d u ć i d a
su zlato i s r e b r o m a t e r i j a l a p s t r a k t n o g b o g a t s t v a , najveće de­
m o n s t r i r a n j e b o g a t s t v a sastoji s e u njihovoj u p o t r e b i k a o
k o n k r e t n i h u p o t r e b n i h vrijednosti, i a k o i m a l a c r o b a n a iz­
v j e s n i m s t e p e n i m a p r o i z v o d n j e s k r i v a svoje blago, njega n e ­
š t o goni d a s e s v u d a gdje s e t o m o ž e u č i n i t i b e z o p a s n o s t i
prikazuje ostalim vlasnicima r o b a kao rico h o m b r e (bogat
čovjek). On pozlaćuje sebe i svoj d o m . 8 6 U Aziji, a p o s e b n o
u Indiji, gdje o b r a z o v a n j e blaga nije, k a o u b u r ž o a s k o j eko­
n o m i j i , p o d r e đ e n a funkcija m e h a n i z m a c j e l o k u p n e proizvod­
n j e , n e g o gdje se b o g a t s t v o u t o m o b l i k u fiksira k a o k o n a č n a
svrha, z l a t n e i s r e b r n e r o b e su u s t v a r i s a m o e s t e t s k i o b l i k
blaga. U s r e d n j o v j e k o v n o j E n g l e s k o j su se z l a t n e i s r e b r n e
r o b e s m a t r a l e p o z a k o n u s a m o p u k i m o b l i k o m blaga, p o š t o
i m s e v r i j e d n o s t d o d a t i m g r u b i m r a d o m s a m o n e z n a t n o po­
većavala. N j i h o v a j e s v r h a bila d a s e p o n o v o b a c e u p r o m e t ,
i stoga j e n j i h o v a finoća bila p r o p i s a n a n a p o t p u n o isti n a č i n
k a o z a s a m u m o n e t u . P o r a s t u p o t r e b e zlata i s r e b r a k a o luk­
suznih p r e d m e t a u p o r e d o s p o r a s t o m bogatstva je tako pro- '
s t a s t v a r d a j e s t a r i m a b i l a p o t p u n o j a s n a , 9 7 d o k s u savre-
m e n i e k o n o m i s t i p o s t a v i l i p o g r e š n o p r a v i l o d a u p o t r e b a sre-
98
Koliko se inner m a n [unutrašnji čovjek] robnog individu­
u m a ne mijenja i kada se cdvilizuje i postane kapitalista, dokazu­
je na primjer londonski predstavnik jedne kosmopolitske ban­
karske kuće koji je kao prikladan porodični grb uokvirio i obje­
sio b a n k n o t u od 100.000 f. st. Poenta je ovdje u tome što ta nov­
čanica podsmješljivo i s visoka gleda na promet.
97
Vidi mjesto iz Ksenofonta, citirano niže.
106
b r n i h i zlatnih r o b a ne r a s t e srazmjerno s p o r a s t o m bogat­
stva, već s a m o s r a z m j e r n o s o p a d a n j e m v r i j e d n o s t i p l e m e n i ­
t i h m e t a l a . S t o g a njihovi i n a č e t a č n i p o d a c i o u p o t r e b i kali-
fornijskog i a u s t f a l i j s k o g z l a t a p o k a z u j u uvijek n e k i manjak,,
p o š t o p o v e ć a n a p o t r o š n j a z l a t a k a o sirovine nije u n j i h o v o j
glavi o p r a v d a n a o d g o v a r a j u ć i m p a d o m njegove vrijednosti..
Zbog borbe američkih kolonija sa š p a n i j o m i prekida r a d a u.
r u d n i c i m a zbog revolucija, g o d i š n j a p r o s j e č n a p r o i z v o d n j a ,
p l e m e n i t i h m e t a l a s m a n j i l a se od 1810. do 1830. g o d i n e za v i š e
od polovine. S m a n j e n j e m o n e t e k o j a se nalazila u p r o m e t u u.
E v r o p i iznosilo je 1829. godine, u p o r e đ e n j u sa 1809. godinom,,
s k o r o Ve. M a d a se, d a k l e , k o l i č i n a p r o i z v o d n j e smanjila, a
t r o š k o v i p r o i z v o d n j e povećali, u k o l i k o s u s e u o p š t e izmijenili,,
potrošnja plemenitih metala u obliku luksuznih predmeta,
ipak je izvanredno porasla, u Engleskoj još za vrijeme r a t a r
a n a k o n t i n e n t u poslije P a r i š k o g m i r a . T a p o t r o š n j a j e r a s l a
uporedo s povećanjem, opšteg bogatstva.98 Kao opšti zakon
može se utvrditi da za vrijeme m i r a prevladava pretvaranje
z l a t n o g i s r e b r n o g n o v c a u l u k s u z n e p r e d m e t e , dok, m e đ u ­
t i m , njihovo p o n o v n o v r a ć a n j e u p o l u g e ili u m o n e t u p r e t e ž ­
n o n a s t u p a s a m o u b u r n i m p r i l i k a m a . 9 9 Z n a č e n j e o d n o s a zlat­
nog i srebrnog blaga koje postoji u obliku luksuzne r o b e pre­
m a p l e m e n i t o m m e t a l u koji služi k a o n o v a c m o ž e s e v i d j e t i
o d a t l e š t o je t a j o d n o s , p r e m a Džejkopu, 1829. g o d i n e u E n ­
gleskoj b i o 2 : 1 , d o k je u cijeloj E v r o p i i Americi bilo za V*
više p l e m e n i t o g m e t a l a u l u k s u z n i m p r e d m e t i m a n e g o u
novcu. r
Vidjeli s m o d a j e n o v č a n i o p t i c a j s a m o m a n i f e s t a c i j a me­
t a m o r f o z a r o b â ili p r o m j e n e o b l i k a u k o j o j se v r š i d r u š t v e n a
i z m j e n a m a t e r i j e . S p r o m j e n o m z b i r a cijena r o b â u p r o m e t u
ili o b i m a n j i h o v i h i s t o v r e m e n i h m e t a m o r f o z a , s j e d n e s t r a n e ,
i s d a t o m b r z i n o m p r o m j e n e njihovog oblika, s d r u g e s t r a n e ,
m o r a l a s e stoga u k u p n a k o l i č i n a z l a t a u p r o m e t u s t a l n o p o ­
većavati ili s m a n j i v a t i ; t o j e m o g u ć e s a m o p o d u s l o v o m d a
u k u p n a k o l i č i n a n o v c a koji se nalazi u n e k o j zemlji n e p r e ­
s t a n o b u d e u p r o m j e n l j i v o m o d n o s u p r e m a količini n o v c a
koji se nalazi u p r o m e t u . Ovaj se uslov i s p u n j a v a p u t e m ob­
r a z o v a n j a blaga. P a d a j u li cijene ili r a s t e li b r z i n a p r o m e t a ,
r e z e r v o a r i b l a g a a p s o r b u j u onaj dio n o v c a k o j i se izdvojio iz"
p r o m e t a ; r a s t u l i cijene ili p a d a l i b r z i n a p r o m e t a , s k r o v i š t a
»* Jacob, 1. c, v. I I , ch. 25 i 26.
911
»U vremenima velike uznemirenosti i nesigurnosti, n a n >
čito za vrijeme unutrašnjih potresa ili invazija, zlatni i srebrni
predmeti pretvaraju se brzo u novac; u periodima m i r a i blago­
stanja, naprotiv, novac ise pretvara u posuđe od zlata i s r e b r a
i u nakit.« (1. c, v. I I , p. 357.)
107
 b l a g a se o t v a r a j u i b l a g o d j e l i m i č n o p r i t i č e n a t r a g u p r o m e t .
Z a m r z a v a n j e c i r k u l i š u ć e g n o v c a - u b l a g o i odlivanje blaga u
p r o m e t j e o s c i l a t o r n o k r e t a n j e k o j e s e s t a l n o mijenja, p r i
č e m u j e p r e v l a đ i v a n j e j e d n o g ili d r u g o g s m j e r a isključivo od­
r e đ e n o k o l e b a n j i m a r o b n o g p r o m e t a . Blaga s e t a k o pojavlju­
j u k a o d o v o d n i i o d v o d n i k a n a l i c i r k u l i š u ć e g novca, t a k o d a
k a o m o n e t a uvijek cirkuliše s a m o o n a količina n o v c a k o j a j e
uslovljena n e p o s r e d n i m p o t r e b a m a s a m o g p r o m e t a . Ako s e
o b i m u k u p n o g p r o m e t a o d j e d n o m p r o š i r i i p r e v l a đ u j e likvid­
n o j e d i n s t v o p r o d a j e i k u p o v i n e , ali t a k o d a u k u p n a s u m a
c i j e n a koje s e i m a j u realizovati r a s t e j o š b r ž e n e g o b r z i n a
n o v č a n o g opticaja, s k r o v i š t a b l a g a s e p r i m j e t n o p r a z n e ; č i m
u k u p n o k r e t a n j e z a s t a n e u j a č o j m j e r i ili se stabilizuje raz­
d v a j a n j e p r o d a j e i k u p o v i n e , p r o m e t n o s r e d s t v o se u u p a d ­
ljivim s r a z m j e r a m a z a m r z a v a u novcu, a r e z e r v o a r i b l a g a pu­
ne se d a l e k o iznad p r o s j e č n o g nivoa. U z e m l j a m a sa č i s t o
m e t a l n i m p r o m e t o m ili n a n e r a z v i j e n o m s t e p e n u p r o i z v o d n j e
b l a g o je b e s k r a j n o r a s c j e p k a n o i r a s i j a n o po cijeloj p o v r š i n i
zemlje, d o k je u r a z v i j e n i m b u r ž o a s k i m z e m l j a m a k o n c e n t r i -
s a n o u r e z e r v o a r i m a b a n a k a . Blago s e n e s m i j e b r k a t i s a m o -
n e t n o m r e z e r v o m , j e r j e m o n e t n a r e z e r v a s a s t a v n i dio u k u p n e
količine n o v c a k o j a se s t a l n o nalazi u p r o m e t u , d o k a k t i v a n
o d n o s b l a g a i p r o m e t n o g s r e d s t v a p r e t p o s t a v l j a o p a d a n j e ili
p o r a s t te u k u p n e količine. K a o š t o s m o vidjeli, z l a t n e i sre­
b r n e robe predstavljaju i odvodni kanal plemenitih metala
i l a t e n t n i izvor priliva. U r e d o v n i m v r e m e n i m a za e k o n o m i j u
» m e t a l n o g p r o m e t a v a ž n a j e s a m o n j i h o v a p r v a funkcija. 1 0 0
100 j j a o v o m mjestu Ksenofont razvija novac u njegovoj spe­
cifičnoj određenosti oblika kao novca i blaga: »Od svih poslova
leoje poznajemo ovo je jedini koji ne izaziva zavist kod ostalih
koji se njime b a v e . . . Jer što je rudnik srebra bogatiji i što se
iz njega vadi više srebra, utoliko on privlači više ljudi. Ako je za
•domaćinstvo nabavljeno dovoljno posuđa, rijetko će se još više
Tcupovati; naprotiv, srebra niko ne posjeduje toliko da ne bi že­
lio da ga ima još više, i ako je neko njime pretrpan, on višak za­
kopava i tome se ne veseli ništa manje nego kad bi ga upotreb­
ljavao. Kad gradovi cvjetaju, tada je građanima srebro naročito
potrebno. Jer ljudi žele da kupe, pored lijepog oružja, i dobre ko­
nje, raskošne kuće i pokućstvo, a žene žele svakovrsne haljine i
zlatan nakit. A kad su gradovi u nevolji zbog rđave žetve ili rata,
tada je novac potreban za kupovinu hrane zbog neplodnosti zem­
ljišta ili za vrbovanje pomoćne vojske.« (Xen, »De vestigalibus«,
•c. IV.) Aristotel u »Republici« (c. I, 1. 1) razvija oba kretanja cir-
Jculacije R—N—R i N — R — N u njihovoj suprotnosti pod imenom
»ekonomika« i »hrematistika«. Grčki tragičari, a naročito Euri-
pid, suprotstavljaju ova dva oblika kao <SIKI) (pravda) i «épSoS
{sebičnost].
108
b) Platežno sredstvo
D v a o b l i k a u k o j i m a se n o v a c d o s a d razlikovao od p r o ­
m e t n o g s r e d s t v a bili su oblik suspendovane monete i oblik.
blaga. Prvi oblik je u p r o l a z n o m p r e t v a r a n j u m o n e t e u n o v a c
o d r a ž a v a o o k o l n o s t d a s e d r u g i č l a n R — N — R , kupovina.
N — R , u n u t a r o d r e đ e n e p r o m e t n e sfere m o r a r a s c j e p k a t i u .
niz sukcesivnih k u p o v i n a . M e đ u t i m , o b r a z o v a n j e blaga zasni­
valo s e p r o s t o n a izolaciji a k t a R — N koji nije p r e š a o u N — R r
o n o j e bilo s a m o s a m o s t a l a n razvoj p r v e m e t a m o r f o z e r o b e ,
n o v a c razvijen k a o o t u đ e n o p o s t o j a n j e svih r o b a u s u p r o t n o '
sti p r e m a p r o m e t n o m s r e d s t v u k a o p o s t o j a n j u r o b e u nje­
n o m vazda o t u đ i v o m obliku. M o n e t n a rezerva i blago bili s u
n o v a c s a m o k a o n e - p r o m e t n o s r e d s t v o , a n e - p r o m e t n o sred­
stvo s a m o zato š t o n i s u bili u p r o m e t u . U o d r e d b i u k o j o j
s a d a p o s m a t r a m o novac, on cirkuliše ili s t u p a u p r o m e t , ali
n e u funkciji p r o m e t n o g s r e d s t v a . K a o p r o m e t n o s r e d s t v o n o ­
vac je uvijek bio k u p o v n o s r e d s t v o , a s a d a d e j s t v u j e . k a o ne-
-kupovno s r e d s t v o .
Čim s e n o v a c p u t e m o b r a z o v a n j a b l a g a razvio k a o p o s t o ­
janje apstraktnog društvenog bogatstva i materijalni pred­
s t a v n i k m a t e r i j a l n o g b o g a t s t v a , on u ovoj svojoj o d r e đ e n o s t i
k a o n o v a c dobija specifične funkcije u o k v i r u p r o m e t n o g p r o ­
cesa. Ako n o v a c cirkuliše k a o p u k o p r o m e t n o s r e d s t v o i s t o g a
k a o kupovno sredstvo, pretpostavlja se da se roba i novac
i s t o v r e m e n o sučeljavaju, da, d a k l e , i s t a veličina v r i j e d n o s t i
postoji dvostruko, na j e d n o m polu kao r o b a u ruci prodavca,
a na d r u g o m p o l u k a o n o v a c u r u c i k u p c a . Ova i s t o v r e m e n a
egzistencija o b a j u ekvivalenata na s u p r o t n i m p o l o v i m a i nji­
h o v a i s t o v r e m e n a p r o m j e n a m j e s t a ili njihovo u z a j a m n o otu­
đivanje p r e t p o s t a v l j a sa svoje s t r a n e da se p r o d a v a č i k u p a c
m e đ u s o b n o o d n o s e s a m o k a o i m a o c i e k v i v a l e n a t a koji t u po­
stoje. M e đ u t i m , p r o c e s m e t a m o r f o z e r o b a , koji s t v a r a razne-
o d r e đ e n o s t i o b l i k a novca, m e t a m o r f o z i r a i i m a o c e r o b a , od­
nosno mijenja društvene karaktere u kojima se oni j e d a n
d r u g o m e pojavljuju. U p r o c e s u m e t a m o r f o z e r o b e č u v a r r o b e
i s t o t o l i k o p u t a m i j e n j a k o ž u koliko p u t a r o b a m i j e n j a mje­
s t o , o d n o s n o k o l i k o p u t a n o v a c izbija u n o v i m o b l i c i m a . T a k o
s u i m a o c i r o b a p r v o b i t n o stajali j e d a n p r e m a d r u g o m e s a m o
kao imaoci roba, p o t o m je jedan postao prodavač, a drugi
k u p a c , o n d a svaki o d njih n a i z m j e n i č n o k u p a c i p r o d a v a č ,
o n d a s u p o s t a l i zgrtači b l a g a i k o n a č n o b o g a t i ljudi. N a t a j
n a č i n , i m a o c i r o b e ne izlaze iz p r o m e t n o g p r o c e s a o n a k v i ka­
kvi su u njega ušli. U stvari, r a z n e o d r e đ e n o s t i o b l i k a k o j e
n o v a c d o b i j a u p r o m e t n o m p r o c e s ù * s a m o su k r i s t a l i z o v a n a
p r o m j e n a oblika samih robâ koja je, svoje s t r a n e , s a m o
109
p r e d m e t n i izraz p r o m j e n i p o d l o ž n i h d r u š t v e n i h o d n o s a u ko­
j i m a i m a o c i r o b a v r š e svoju i z m j e n u m a t e r i j e . U p r o m e t n o m
p r o c e s u n a s t a j u novi p r o m e t n i o d n o s i , a i m a o c i r o b a , k a o
n o s i o c i ovih izmijenjenih o d n o s a , d o b i j a j u n o v e e k o n o m s k e
k a r a k t e r e . K a o š t o se u g r a n i c a m a u n u t r a š n j e g p r o m e t a no­
vac idealizuje i p u k i p a p i r , k a o r e p r e z e n t a n t zlata, vrši funk­
c i j u novca, t a k o isti p r o c e s daje k u p c u ili p r o d a v c u , koji k a o
p u k i p r e d s t a v n i k n o v c a ili r o b e ulazi u taj p r o c e s , t j . pred­
s t a v l j a b u d u ć i n o v a c ili b u d u ć u r o b u , d j e l o t v o r n o s t s t v a r n o g
p r o d a v c a ili k u p c a .
Sve o d r e đ e n o s t i o b l i k a u k o j e se razvija zlato k a o n o v a c
•samo su razvijanje o d r e d a b a s a d r ž a n i h u m e t a m o r f o z i r o b a ,
a l i koje se u p r o s t o m o p t i c a j u novca, u pojavi n o v c a k a o mo­
n e t e ili u k r e t a n j u R — N — R k a o p r o c e s n o g j e d i n s t v a n i s u iz­
dvojile u s a m o s t a l n u f o r m u ili koje su se, kao, na p r i m j e r ,
p r e k i d a n j e m e t a m o r f o z e r o b e , pojavile s a m o k a o p u k e mo­
g u ć n o s t i . Vidjeli s m o d a s e u p r o c e s u R — N r o b a k a o s t v a r n a
-upotrebna i m i s l e n a r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t o d n o s i l a p r e m a
novcu kao stvarno razmjenskoj, a s a m o mislenoj upotrebnoj
vrijednosti. Time što je prodavač otuđio r o b u kao u p o t r e b n u
v r i j e d n o s t , on je realizovao n j e n u s o p s t v e n u r a z m j e n s k u vri­
j e d n o s t i u p o t r e b n u v r i j e d n o s t novca. O b r n u t o , t i m e š t o j e
Tcupac o t u đ i o n o v a c k a o r a z m j e n s k u vrijednost, on je reali­
z o v a o njegovu u p o t r e b n u v r i j e d n o s t i cijenu r o b e . P r e m a to­
m e , n a s t u p i l a je p r o m j e n a m j e s t a r o b e i novca. Živi p r o c e s
o v e d v o s t r a n o p o l a r n e s u p r o t n o s t i s a d se o p e t cijepa u s v o m
o s t v a r i v a n j u . P r o d a v a č o t u đ u j e r o b u s t v a r n o , a n j e n u cijenu
x i prvi m a h realizuje o p e t s a m o m i s l e n o . O n j u j e p r o d a o p o
n j e n o j cijeni koja se, m e đ u t i m , realizuje t e k u j e d n o m doc-
n i j e u t v r đ e n o m v r e m e n u . K u p a c k u p u j e k a o p r e d s t a v n i k bu­
d u ć e g novca, d o k p r o d a v a č p r o d a j e k a o vlasnik s a d a š n j e r o b e .
Na strani prodavca roba se kao u p o t r e b n a vrijednost stvarno
o t u đ u j e a da ne biva k a o cijena s t v a r n o realizovana; na stra­
n i k u p c a n o v a c s e s t v a r n o realizuje u u p o t r e b n o j v r i j e d n o s t i
r o b e a da ne b i v a s t v a r n o o t u đ e n k a o r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t . ^
O v d j e s a m k u p a c simbolički p r e d s t a v l j a novac; njega n e pred­
stavlja, k a o r a n i j e , z n a k vrijednosti. Ali k a o š t o je r a n i j e op-
•šta s i m b o l i k a z n a k a v r i j e d n o s t i izazvala g a r a n c i j u i p r i n u d n i
t e č a j o d s t r a n e države, s a d a lična s i m b o l i k a k u p c a izaziva
m e đ u i m a o c i m a r o b a p r i v a t n e u g o v o r e čije s e i s p u n j e n j e
m o ž e postići zakonskim putem.
O b r n u t o , u p r o c e s u N — R m o ž e s e n o v a c k a o s t v a r n o ku­
p o v n o s r e d s t v o o t u đ i t i , i n a taj n a č i n cijena r o b e realizovati
p r i j e realizovanja u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i n o v c a ili o t u đ e n j a
r o b e . T o se, n a p r i m j e r , dešava u s v a k i d a š n j e m o b l i k u pla-
110
d a n j a u n a p r i j e d . Ili u o b l i k u u k o m e engleska v l a d a k u p u j e
o p i j u m od seljaka u Indiji, ili u o b l i k u u k o m e s t r a n i trgovci
n a s t a n j e n i u Rusiji j e d n i m velikim dijelom k u p u j u r u s k e po­
l j o p r i v r e d n e p r o i z v o d e . M e đ u t i m , n o v a c t a k o djeluje s a m o u
već poznatom obliku kupovnog sredstva i, p r e m a tome, ne
d o b i j a n i k a k v u n o v u o d r e đ e n o s t o b l i k a . « i Stoga s e k o d ovog
p o s l j e d n j e g slučaja n e ć e m o zadržavati, ali u vezi s p r o m i j e ­
n j e n i m o b l i k o m u k o m e se ovdje pojavljuju o b a p r o c e s a ,
N — R i R — N , p r i m j e ć u j e m o d a č i s t o z a m i š l j e n a razlika ku­
p o v i n e i p r o d a j e , k a k v a se n e p o s r e d n o pojavljuje u p r o m e t u ,
p o s t a j e s a d a s t v a r n a r a z l i k a uslijed toga š t o u j e d n o m o b l i k u
postoji samo roba, a u drugom samo novac, a u oba oblika
s a m o o n a k r a j n j a t a č k a o d koje p o t i č e inicijativa. Z a o b a ob­
l i k a je z a j e d n i č k o i to da u o b a j e d a n od ekvivalenata p o s t o j i
s a m o u zajedničkoj volji k u p c a i p r o d a v c a , volji k o j a vezuje
o b o j i c u i koja dobija o d r e đ e n e z a k o n s k e oblike.
P r o d a v a č i k u p a c p o s t a j u povjerilac i d u ž n i k . Dok je ima­
l a c r o b e k a o č u v a r blaga r a n i j e igrao k o m i č n u ulogu, o n s a d a
p o s t a j e s t r a š a n uslijed toga š t o s h v a t a n e sebe s a m o g a , n e g o
svog bližnjega k a o p o s t o j a n j e o d r e đ e n e s u m e novca i š t o ne
č i n i sebe nego njega m u č e n i k o m r a z m j e n s k e vrijednosti. O d
v j e r n i k a p o s t a j e povjerilac, iz religije u p a d a u i u r i s p r u -
denciju.
» I stay h e r e o n m y b o n d ! «
[»Ostajem p r i obveznici!«]
Dakle, u p r o m i j e n j e n o m o b l i k u R — N u k o m e r o b a po­
s t o j i a n o v a c je s a m o p r e d s t a v l j e n , n o v a c funkcioniše, p r v o ,
k a o m j e r a vrijednosti. R a z m j e n s k a v r i j e d n o s t r o b e cijeni s e
u n o v c u k a o svojoj m j e r i , ali k a o u g o v o r n o i z m j e r e n a raz­
m j e n s k a v r i j e d n o s t cijena p o s t o j i ne s a m o u glavi p r o d a v c a
v e ć i s t o v r e m e n o k a o m j e r a obaveze k u p c a . Drugo, n o v a c ov­
d j e funkcioniše k a o k u p o v n o s r e d s t v o , m a d a p r e d s o b o m
b a c a s a m o s j e n k u svog b u d u ć e g p o s t o j a n j a . On, n a i m e , izvla­
či r o b u sa n j e n o g m j e s t a , iz r u k u p r o d a v c a u r u k e k u p c a .
K a d a d o đ e r o k zà i s p u n j e n j e ugovora, t a d a n o v a c s t u p a u pro-.
m e t , j e r m i j e n j a m j e s t o i iz r u k u bivšeg k u p c a prelazi u r u k e
b i v š e g p r o d a v c a . Ali on ne s t u p a u p r o m e t k a o p r o m e t n o sred-
s t v o ili k a o k u p o v n o s r e d s t v o . K a o t a k v o funkcionisao je pri-
j e nego š t o j e b i o tu, a pojavljuje s e p o š t o j e p r e s t a o d a funk-
c i o n i š e k a o t a k v o . N a p r o t i v , on s t u p a u p r o m e t k a o j e d i n i
a d e k v a t a n ekvivalent z a r o b u , k a o a p s o l u t n o p o s t o j a n j e raz-
m j e n s k e vrijednosti, k a o p o s l j e d n j a r i j e č p r o c e s a r a z m j e n e ,
101
Kapital se predujmljuje, naravno, i u obliku novca, i pre-
dujmljem novac može biti predujmljeni kapital, ali ovo gledište
ne spada u horizont prostog prometa.
111
u k r a t k o k a o novac, i to k a o n o v a c u o d r e đ e n o j funkciji op-
šteg platežnog sredstva. U t o j funkciji p l a t e ž n o g s r e d s t v a n o ­
v a c s e pojavljuje k a o a p s o l u t n a r o b a , ali u n u t a r s a m o g p r o ­
m e t a , a ne k a o blago izvan njega. R a z l i k a i z m e đ u k u p o v n o g
i p l a t e ž n o g s r e d s t v a ispoljava se v e o m a n e u g o d n o u p e r i o ­
d i m a t r g o v i n s k i h kriza. 1 0 1 *
P r v o b i t n o se u p r o m e t u p r e t v a r a n j e p r o i z v o d a u n o v a c
pojavljuje s a m o k a o i n d i v i d u a l n a n u ž n o s t z a i m a o c a r o b e
u k o l i k o njegov p r o i z v o d nije u p o t r e b n a v r i j e d n o s t z a n j e g a ,
v e ć i m a to da p o s t a n e t e k s v o j i m o t u đ e n j e m . Ali da bi o ugo­
v o r e n o m r o k u platio, imalac robe m o r a da je p r e t h o d n o p r o ­
d a o r o b u . O t u d s e p r o d a j a , p o t p u n o nezavisno o d njegovih,
individualnih potreba, kretanjem prometnog procesa pretvo­
rila za njega u d r u š t v e n u n u ž n o s t . K a o bivši k u p a c n e k e r o b e ,
o n p r i n u d n o p o s t a j e p r o d a v a č n e k e d r u g e r o b e n e d a b i došao«
d o novca k a o k u p o v n o g , već k a o p l a t e ž n o g s r e d s t v a , k a o a p ­
solutnog oblika razmjenske vrijednosti. Pretvaranje robe u
n o v a c k a o z a v r š n i a k t , ili p r v a m e t a m o r f o z a r o b e k a o s v r h a
s a m o j sebi, š t o j e k o d o b r a z o v a n j a b l a g a izgledalo k a o ć e f
i m a o c a r o b e , p o s t a l o je s a d a e k o n o m s k a funkcija. Motiv i sa-
držina prodaje radi plaćanja jeste sadržina prometnog p r o ­
cesa koja proističe iz oblika samog prometnog procesa.
U o v o m o b l i k u p r o d a j e r o b a m i j e n j a svoje m j e s t o , c i r k u -
liše, d o k svoju p r v u m e t a m o r f o z u , svoje p r e t v a r a n j e u n o v a c
o d l a ž e . N a s u p r o t t o m e , vrši s e n a s t r a n i k u p c a d r u g a m e t a ­
morfoza, tj. novac se pretvara n a t r a g u r o b u prije izvršenja
p r v e m e t a m o r f o z e , t j . p r i j e p r e t v a r a n j a r o b e u n o v a c . Ovdje-
s e , d a k l e , p r v a m e t a m o r f o z a v r e m e n s k i pojavljuje poslije^
d r u g e . I na taj n a č i n n o v a c , oblik r o b e u n j e n o j prvoj m e t a ­
m o r f o z i , d o b i j a n o v u o d r e đ e n o s t oblika. N o v a c ili s a m o s t a l n i
razvoj r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i nije više p o s r e d u j u ć i o b l i k r o b ­
n o g p r o m e t a , već n j e n završni r e z u l t a t .
Nije p o t r e b n o p o t a n k o dokazivati da ovakve terminske:
prodaje, k o d k o j i h o b a p o l a p r o d a j e p o s t o j e o d v o j e n o u v r e ­
m e n u , p r i r o d n o p r o i s t i č u i z r o b n o g p r o m e t a . Prije svega, r a z ­
v o j p r o m e t a d o v o d i d o t o g a d a s e isti i m a o c i r o b e s t a l n o po­
j a v l j u j u j e d a n u o d n o s u na d r u g o g k a o p r o d a v c i i k u p c i . Ova­
kva p o n a v l j a n a p o j a v a n e ostaje s a m o slučajna, n e g a se, n a
primjer, roba poručuje za neki budući rok, kada se i m a ispo­
r u č i t i i p l a t i t i . U o v o m slučaju je p r o d a j a m i s l e n a , t j . o n a je
o v d j e p r a v n o i z v r š e n a bez tjelesnog pojavljivanja r o b e i nov­
c a . O b a o b l i k a n o v c a , k a o p r o m e t n o g i k a o p l a t e ž n o g sred-
«<"» Razlika između kupovnog i platežnog sredstva naglašena
k o d Lutera. [Marksova bilješka u njegovom ličnom primjerku
»Zur Kritik der politischen Okonomie«.]
112
s t v a , ovdje j o š k o i n c i d i r a j u j e r , s j e d n e s t r a n e , r o b a i n o v a c
istovremeno mijenjaju mjesto, a, s druge strane, novac ne
k u p u j e r o b u , već realizuje c i j e n u r a n i j e p r o d a t e r o b e . Dalje,
p r i r o d a čitavog niza u p o t r e b n i h v r i j e d n o s t i dovodi d o t o g a
da se one stvarno otuđuju ne faktičnom isporukom robe, već
s a m o njenim u s t u p a n j e m na o d r e đ e n o vrijeme. Na primjer,
a k o s e u p o t r e b a k u ć e p r o d a j e n a m j e s e c d a n a , u p o t r e b n a vri­
j e d n o s t k u ć e i s p o r u č e n a j e t e k p o i s t e k u mjeseca, m a d a k u ć a
p r e l a z i iz r u k e u r u k u u p o č e t k u m j e s e c a . B u d u ć i da f a k t i č n o
ustupanje u p o t r e b n e vrijednosti i njeno stvarno otuđenje
o v d j e v r e m e n s k i n e k o i n c i d i r a j u , realizacija n j e n e cijene t a -
kođe se događa docnije nego njena p r o m j e n a mjesta. Najzad,
razlika u vremenskom trajanju i vremenskom periodu pro­
izvodnje r a z n i h r o b a u z r o k j e š t o s e j e d a n pojavljuje k a o p r o ­
davač, d o k s e d r u g i j o š n e m o ž e p o j a v i t i k a o k u p a c ; p r e m a
tome, pri češćem ponavljanju kupovine i prodaje između istih
imalaca robe oba m o m e n t a prodaje, u skladu sa uslovima
p r o i z v o d n j e njihovih r o b a , v r e m e n s k i n e k o i n c i d i r a j u . N a t a j
n a č i n , i z m e đ u i m a l a c a r o b a n a s t a j e o d n o s p o v j e r i o c a i duž­
n i k a koji p r e d s t a v l j a , d o d u š e , p r i r o d n u p o d l o g u k r e d i t n o g si­
s t e m a , ali s e m o ž e p o t p u n o razviti p r i j e p o s t o j a n j a ovog po­
sljednjeg. M e đ u t i m , j a s n o j e d a ć e s e u p o r e d o s a r a z v o j e m
k r e d i t a , d a k l e b u r ž o a s k e p r o i z v o d n j e u o p š t e , funkcija n o v c a
k a o p l a t e ž n o g s r e d s t v a p r o š i r i t i z a r a č u n njegove funkcije
k a o k u p o v n o g s r e d s t v a i j o š više k a o e l e m e n t a o b r a z o v a n j a
blaga. U E n g l e s k o j je, n a p r i m j e r , n o v a c k a o m o n e t a s v e d e n
s k o r o isključivo na sferu t r g o v i n e na m a l o i s i t n e t r g o v i n e iz­
m e đ u proizvođača i potrošača, dok kao platežno sredstvo pre-
v l a đ u j e u sferi velikih t r g o v i n s k i h t r a n s a k c i j a . 1 0 2
102
I pored svoje manije doktrinarnog definisanja, g. Makle-
od toliko ne poznaje elementarne ekonomske odnose da pokušava
izvesti novac iz njegovog najrazvijenijeg oblika, oblika platežnog
sredstva. Između ostalog on kaže: pošto ljudima nisu uvijek isto­
vremeno potrebne njihove uzajamne usluge, a ni u, istom obimu
vrijednosti, »ostaje izvjesna razlika ili izvjesna količina usluge
plativa od strane jednog lica drugome — dug«. Ovlašćeniku po
ovom dugu potrebne su usluge nekog trećeg lica kome njegove
n i s u neposredno potrebne, i on »prenosi na to treće lice dug koji
ono prvo i m a p r e m a njemu. Obveznica ide tako iz ruke u ruku,
— to i jeste cirkulacija. Ako neko stekne pravo po dugovnom od­
nosu izraženom u metalnom novcu, on može raspolagati ne s a m o
uslugama prvobitnog dužnika već i uslugama svih članova r a d n e
zajednice«. (Macleod: »Theorv and Practice of Banking etc«, Lon­
don 1855, v. I, ch. 1.)
•8 Prilog kritici p o l i t i č k e e k o n o m i j e
113
 K a o o p š t e p l a t e ž n o s r e d s t v o , n o v a c p o s t a j e opšta roba
103
u g o v o r a — u prvi m a h s a m o u n u t a r r o b n o g p r o m e t a . Me­
đ u t i m , njegovim r a z v o j e m u t o j funkciji svi ostali oblici pla­
ć a n j a p r e t v a r a j u se p o s t e p e n o u n o v č a n o p l a ć a n j e . S t e p e n u
k o m e j e n o v a c razvijen k a o isključivo p l a t e ž n o s r e d s t v o p o ­
k a z u j e s t e p e n u k o m e j e r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ovladala p r o ­
i z v o d n j o m u n j e n o j d u b i n i i širini. 1 0 4
M a s a n o v c a koji o p t i č e k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o o d r e đ e n a
j e p r i j e svega i z n o s o m p l a ć a n j a , t j . s u m o m cijena o t u đ e n i h
r o b a , a n e r o b a k o j e s e i m a j u o t u đ i t i , k a o k o d p r o s t o g nov­
č a n o g o p t i c a j a . Ali t a k o o d r e đ e n i iznos m o d i f i k u j e se d v o s t r u ­
k o : p r v o , b r z i n o m k o j o m isti k o m a d n o v c a p o n a v l j a i s t u
f u n k c i j u ili k o j o m s e m a s a p l a ć a n j a p r e d s t a v l j a k a o p r o c e s n i
l a n a c p l a ć a n j a . A p l a ć a B-u, poslije čega B p l a ć a C-u, i t a k o
dalje. B r z i n a k o j o m isti k o m a d n o v c a ponavlja svoju funkci­
ju p l a t e ž n o g s r e d s t v a zavisi, s j e d n e s t r a n e , od veriženja duž-
hičko-povjerilačkih o d n o s a i z m e đ u i m a l a c a r o b a , t a k o d a j e
i s t i i m a l a c r o b e povjerilac p r e m a j e d n o m , d u ž n i k p r e m a d r u ­
g o m licu itd., s d r u g e s t r a n e , od d u ž i n e v r e m e n a k o j a o d v a j a
r a z n e t e r m i n e p l a ć a n j a . Ôvaj l a n a c p l a ć a n j a ili n a k n a d n i h pr­
v i h m e t a m o r f o z a r o b a k v a l i t a t i v n o j e različit o d l a n c a m e t a ­
m o r f o z a koji se p r e d s t a v l j a u\ o p t i c a j u n o v c a k a o p r o m e t n o g
s r e d s t v a . Taj d r u g i l a n a c ne s a m o š t o se pojavljuje u v r e m e n ­
s k o j sukcesiji, n e g o u njoj t e k nastaje. R o b a p o s t a j e n o v a c ,
z a t i m p o n o v o r o b a , i t a k o o s p o s o b l j a v a d r u g u r o b u d a po­
s t a n e n o v a c itd., ili, p r o d a v a č p o s t a j e k u p a c , uslijed čega d r u ­
gi i m a l a c r o b e p o s t a j e p r o d a v a č . Ova veza n a s t a j e s l u č a j n o u
s a m o m p r o c e s u r o b n e r a z m j e n e . Ali š t o sè n o v a c k o j i A p l a ć a
109
Bejli, 1, c, p. 3, kaže: »No^ac je opšti predmet ugovora,
ili onaj predmet u kome je zaključena većina ugovora *o svojini
koji imaju da se ispune u neko kasnije vrijeme.«
104
Senior, 1. c, p. 221, kaže: »Pošto se vrijednost svake stva­
ri mijenja u određenom periodu vremena, to se kao platežno sred­
stvo uzima artikal čija se vrijednost najmanje mijenja, koji naj­
duže zadržava datu prosječnu kupovnu sposobnost. Na taj način
novac postaje izraz ili prestavnik vrijednosti.« Obrnuto. Baš zato
što su zlato, srebro itd. postali novac, t j . postojanje osamostalje­
ne razmjenske vrijednosti, oni postaju opšte platežno sredstvo.
Upravo onda kad se pojavljuje interes za stabilnost veličine vri­
jednosti novca koji pominje g. Senior, t j . u periodima kad se no­
vac silom prilika široko upotrebljava kao opšte platežno sredstvo,
otkriva se i kolebanje njegove veličine vrijednosti. Takav jedan
>eriod bila je u Engleskoj Elizabetina epoha, i u to vrijeme su
Î ord Berli i ser Tomas Smit, s obzirom na očiglednu depresijaciju
plemenitih metala, progurali parlamentarni zakon koji obavezuje
univerzitete u Oksfordu i Kermbridžu da, trećinu svoje zemljišne
rente rezervišu sebi u pšenici i sladu od ječma.
114
B-u od B-a dalje i s p l a ć u j e C-u, a od C-a D-u itd., i to u vre­
m e n s k i m i n t e r v a l i m a koji b r z o slijede j e d n i za d r u g i m — u
ovoj spoljašnjoj vezi s a m o se ispoljava već gotova d r u š t v e n a
veza. I s t i n o v a c n e o p t i č e k r o z r a z n e r u k e z a t o š t o s e pojav­
ljuje k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o , već o p t i č e k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o
z a t o š t o s u r a z n e r u k e već u d a r i l e j e d n a d r u g u p o d l a n u . Br­
z i n a k o j o m n o v a c o p t i č e k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o p o k a z u j e , da­
kle, m n o g o d u b l j e uvlačenje p o j e d i n a c a u p r o m e t n i p r o c e s
n e g o b r z i n a k o j o m n o v a c o p t i č e k a o m o n e t a ili k a o kupov­
no sredstvo.
S u m a cijena i s t o v r e m e n i h i s t o g a p r o s t o r n o u p o r e d n i h
k u p o v i n a i prodaja^ o b r a z u j e g r a n i c u n a d o m j e š t a n j a m o n e t n e
m a s e b r z i n o m o p t i c a j a . Ova g r a n i c a o t p a d a z a n o v a c koji
funkcioniše k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o . Ako se p l a ć a n j a k o j a se
i m a j u i s t o v r e m e n o izvršiti k o n c e n t r i š u n a j e d n o m m j e s t u , š t o
s e p r i j e svega p r i r o d n o dešava s a m o n a velikim s a b i r n i m tač-
k a m a r o b n o g p r o m e t a , o n d a s e p l a ć a n j a k a o n e g a t i v n e i po­
zitivne veličine m e đ u s o b n o izjednačuju, p o š t o A i m a da p l a t i
B-u, i s t o v r e m e n o od C-a da izvrši n a p l a t u itd. S u m a novca
k o j a j e p o t r e b n a k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o n e ć e stoga b i t i odre­
đ e n a s u m o m p l a ć a n j a koja s e i m a j u realizovati i s t o v r e m e n o ,
n e g o v e ć o m ili m a n j o m n j i h o v o m k o n c e n t r a c i j o m i v i s i n o m
s a l d a koji p r e o s t a j e poslije njihovog m e đ u s o b n o g p o t i r a n j a
k a o n e g a t i v n i h i pozitivnih veličina. R a d i ovih i z j e d n a č e n j a
n a s t a j u specijalne u s t a n o v e , a da se u o p š t e ne razvije k r e d i t ,
k a o , na p r i m j e r , u s t a r o m R i m u . Ali r a z m a t r a n j e ovih usta­
nova n e s p a d a o v a m o , k a o n i r a z m a t r a n j e o p š t i h t e r m i n a pla­
ć a n j a koji se s v u d a fiksiraju u o d r e đ e n i m d r u š t v e n i m krugo­
vima. Ovdje t r e b a s a m o j o š n a p o m e n u t i d a j e specifični u t i c a j
koji ovi t e r m i n i v r š e n a p e r i o d i č n a k o l e b a n j a količine n o v c a
u o p t i c a j u bio n a u č n o istraživan t e k u najnovije v r i j e m e .
Ukoliko se p l a ć a n j a i z j e d n a č u j u k a o pozitivne i n e g a t i v n e
veličine, s t v a r n i n o v a c se u o p š t e ne pojavljuje. On se ovdje
razvija s a m o u s v o m o b l i k u m j e r e vrijednosti, s j e d n e s t r a n e ,
u cijeni r o b e , a, s d r u g e s t r a n e , u visini u z a j a m n i h obaveza..
O s i m svog m i s l e n o g p o s t o j a n j a , r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t ovdje,
d a k l e , n e dobija n i k a k v o s a m o s t a l n o p o s t o j a n j e , č a k n i posto­
janje znaka vrijednosti, odnosno novac postaje samo idealni
r a č u n s k i novac. F u n k c i j a novca k a o p l a t e ž n o g s r e d s t v a uklju­
čuje, dakle, p r o t i v r j e č n o s t da novac, s j e d n e s t r a n e , u k o l i k o
s e p l a ć a n j a izjednačuju, s a m o m i s l e n o djeluje k a o m j e r a , d o k ,
s d r u g e " s t r a n e , u k o l i k o se p l a ć a n j e i m a s t v a r n o da izvrši,
s t u p a u p r o m e t n e k a o iščezavajuće p r o m e t n o s r e d s t v o , već
k a o m i r u j u ć e p o s t o j a n j e o p š t e g ekvivalenta, k a o a p s o l u t n a
r o b a , j e d n o m riječju k a o n o v a c . Gdje se, d a k l e , razvio l a n a c
8« 115
p l a ć a n j a i vještački s i s t e m njihovog izjednačavanja, n o v a c se
p r i l i k o m p o t r e s a koji n a s i l n o p r e k i d a j u t o k p l a ć a n j a i ome­
t a j u m e h a n i z a m njihovog i z j e d n a č a v a n j a n a g l o p r e t v a r a i z
svog plinovitog, h i m e r i č n o g o b l i k a m j e r e v r i j e d n o s t i u k r u t i ,
zvečeći n o v a c ili p l a t e ž n o s r e d s t v o . Dakle, u u s l o v i m a razvi­
j e n e b u r ž o a s k e p r o i z v o d n j e , k a d j e i m a l a c r o b e već o d a v n o
p o s t a o kapitalist, k a d p o z n a j e svog A d a m a S m i t a i o t m e n o se
smješka nad praznovjerjem da su s a m o zlato i srebro novac,
o d n o s n o d a j e n o v a c u o p š t e , z a r a z l i k u o d o s t a l i h r o b a , apso­
l u t n a r o b a , n o v a c s e n a j e d a n p u t o p e t pojavljuje n e k a o po­
s r e d n i k p r o m e t a , već k a o j e d i n o a d e k v a t a n oblik r a z m j e n s k e
v r i j e d n o s t i , k a o j e d i n o b o g a t s t v o , sasvim o n a k o k a k o g a s h v a t a
z g r t a č blaga. K a o t a k v o isključivo p o s t o j a n j e bogatstva, no­
vac se ne pojavljuje, k a o , na p r i m j e r , u m o n e t a r n o m s i s t e m u ,
u s a m o m i s l e n o j , n e g o u s t v a r n o j o b e z v r i j e đ e n o s t i i bezvri­
j e d n o s t i svakog m a t e r i j a l n o g b o g a t s t v a . T o j e p o s e b n i m o m e -
n a t kriza svjetskog t r ž i š t a koji se zove n o v č a n a kriza. S u m ­
m u m b o n u m [najviše d o b r o ] z a k o j i m u t a k v i m m o m e n t i m a
n a s t a j e vika k a o z a j e d i n i m b o g a t s t v o m j e s t e novac, gotov
n o v a c , a p o r e d njega sve o s t a l e r o b e izgledaju, b a š zbog t o g a
š t o s u u p o t r e b n e v r i j e d n o s t i , k a o b e s k o r i s n e , k a o trice, igrač­
k e ili, k a o š t o k a ž e n a š d o k t o r M a r t i n L u t e r , k a o p u k i p r e d ­
m e t i k i n đ u r e n j a i ž d r a n j a . Ovo n a g l o p r e t v a r a n j e k r e d i t n o g
s i s t e m a u m o n e t a r n i s i s t e m spaja t e o r e t s k i s t r a h sa p r a k t i č ­
n o m panikom, i agente p r o m e t a hvata strava p r e d nedoku­
čivom tajnom njihovih sopstvenih odnosa.105
Plaćanja, sa svoje s t r a n e , iziskuju j e d a n rezervni fond,
akumulaciju novca kao platežnog sredstva. Obrazovanje ovih
r e z e r v n i h fondova ne pojavljuje se više, k a o k o d o b r a z o v a n j a
blaga, k a o d j e l a t n o s t k o j a j e t u đ a s a m o m p r o m e t u niti, k a o
k o d m o n e t n e rezerve, s a m o k a o t e h n i č k i zastoj m o n e t e , v e ć
s e n o v a c m o r a p o s t e p e n o n a k u p i t i d a b i bio t u o o d r e đ e n i m
b u d u ć i m t e r m i n i m a p l a ć a n j a . Dok se, d a k l e , o b r a z o v a n j e bla­
ga u a p s t r a k t n o m obliku, u k o m e važi k a o bogaćenje, srna-
105
Boagieber, koji bi htio da spriječi ustajanje buržoaskih
produkcionih odnosa protiv samih buržuja, voli da razmatra one
oblike novca u kojima se novac pojavljuje samo misleno ili samo
prolazno. Takvo je ranije bilo prometno sredstvo. Takvo je i pla­
težno sredstvo. On i opet ne vidi neposredovani prelaz novca iz
idealnog oblika u njegovu spoljašnju stvarnost, to da je zvečeći
novac latentno sadržan već u samo zamišljenoj mjeri vrijednosti.
Da je novac, veli on, puki oblik samih roba, pokazuje se u trgo­
vini na veliko gdje se razmjena vrši bez intervencije novca pošto
»les marchandises sont appreciees« [robe su procjenjene]. (»Le
détail de la France», 1. c, p. 210.)
116
n j u j e u p o r e d o s r a z v o j e m b u r ž o a s k e p r o i z v o d n j e , ovo o b r a ­
z o v a n j e blaga, koje j e n e p o s r e d a n z a h t j e v p r o c e s a r a z m j e n e ,
r a s t e ili se, t a č n i j e , d i o blaga, k o j a se u o p š t e s t v a r a j u u sferi
r o b n o g p r o m e t a , a p s o r b u j e k a o r e z e r v n i fond p l a t e ž n i h sred­
s t a v a . Š t o j e b u r ž o a s k a p r o i z v o d n j a razvijenija, t o s e više ovi
r e z e r v n i fondovi o g r a n i č a v a j u n a n u ž n i m i n i m u m . U s v o m
d j e l u o snižavanju k a m a t n e s t o p e 1 0 9 Lok d a j e za svoje vrije­
m e i n t e r e s a n t n e p o d a t k e o veličini ovih r e z e r v n i h fondova.
O d a t l e s e vidi koliko s u veliki d i o n o v c a koji j e u o p š t e b i o
u opticaju apsorbovali rezervoari platežnih sredstava u En­
gleskoj b a š u p e r i o d u k a d a s e p o č e l o d a razvija b a n k a r s t v o .
Z a k o n o količini n o v c a u o p t i c a j u , o n a k a v k a k a v je re­
z u l t i r a o i z p o s m a t r a n j a p r o s t o g n o v č a n o g opticaja, b i t n o s e
m o d i f i k u j e o p t i c a j e m p l a t e ž n o g s r e d s t v a . P r i d a t o j b r z i n i op­
t i c a j a novca, bilo k a o p r o m e t n o g s r e d s t v a bilo k a o p l a t e ž n o g
s r e d s t v a , u k u p n a s u m a n o v c a koji o p t i č e u d a t o m r a z m a k u
v r e m e n a b i ć e o d r e đ e n a u k u p n o m s u m o m r o b n i h cijena k o j e
i m a j u d a s e realizuju, p l u s u k u p n a s u m a p l a ć a n j a k o j a do­
spijevaju u i s t o m p e r i o d u , m i n u s p l a ć a n j a k o j a se izjednače­
n j e m m e đ u s o b n o p o t i r u . O p š t i z a k o n d a m a s a novca u opti­
c a j u zavisi o d r o b n i h cijena t i m e s e n i n a j m a n j e n e n a r u š a v a ,
j e r j e s a m iznos p l a ć a n j a o d r e đ e n u g o v o r n o u t v r đ e n i m cije­
n a m a . Međutim, čak i pri pretpostavci da se brzina opticaja
i e k o n o m i s a n j e p l a ć a n j i m a n e mijenjaju, j a s n o j e d a s e z b i r
c i j e n a r o b n i h m a s a koje c i r k u l i š u u o d r e đ e n o m p e r i o d u , n a
p r i m j e r j e d n o m d a n u , i m a s a n o v c a k o j i istog d a n a c i r k u l i š e
n i p o š t o n e p o k r i v a j u , j e r c i r k u l i š e m a s a r o b e čija ć e s e c i j e n a
t e k docnije realizovati u n o v c u i c i r k u l i š e m a s a novca za k o j i
s u o d g o v a r a j u ć e r o b e već o d a v n o ispale i z p r o m e t a . Ova po­
s l j e d n j a m a s a zavisiće o d toga koliko j e velika, p o ovoj vri­
j e d n o s t i , s u m a o n i h p l a ć a n j a k o j a dospijevaju istoga d a n a
m a d a su ugovorena u p o t p u n o različitim periodima.
Vidjeli s m o d a p r o m j e n a v r i j e d n o s t i z l a t a i s r e b r a n e
u t i č e n a n j i h o v u funkciju k a o m j e r e v r i j e d n o s t i ili r a č u n s k o g
n o v c a . Ali ova p r o m j e n a dobija o d l u č n u v a ž n o s t z a n o v a c k a o
b l a g o , j e r s p o r a s t o m ili p a d o m v r i j e d n o s t i z l a t a ili s r e b r a
r a s t e ili p a d a veličina v r i j e d n o s t i z l a t n o g ili s r e b r n o g b l a g a .
O d j o š veće v a ž n o s t i j e o n a z a n o v a c k a o p l a t e ž n o s r e d s t v o .
P l a ć a n j e s e vrši t e k poslije p r o d a j e r o b e , o d n o s n o n o v a c dej-
s t v u j e u dva različita v r e m e n s k a i n t e r v a l a u d v j e m a različi­
t i m funkcijama, n a j p r i j e k a o m j e r a v r i j e d n o s t i , a o n d a k a o
p l a t e ž n o s r e d s t v o koje o d g o v a r a t o j m j e r i . Ako se u t o m me­
đ u v r e m e n u p r o m i j e n i v r i j e d n o s t p l e m e n i t i h m e t a l a ili r a d n o
vrijeme p o t r e b n o za njihovu proizvodnju, ista količina zlata
">« Locke, 1. c, p. 17, 18.
117
ili s r e b r a i m a ć e , u m o m e n t u svog pojavljivanja k a o p l a t e ž n o g
s r e d s t v a , veću ili m a n j u v r i j e d n o s t n e g o u v r i j e m e k a d je slu­
žila k a o mjera, v r i j e d n o s t i ili k a d j e u g o v o r b i o sklopljen.
Funkcija posebne robe, na primjer zlata i srebra kao novca
ili k a o o s a m o s t a l j e n e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , s u k o b l j a v a s e
ovdje s n j e n o m p r i r o d o m k a o p o s e b n e r o b e čija veličina vri­
j e d n o s t i zavisi o d p r o m j e n e n j e n i h t r o š k o v a p r o i z v o d n j e . Ve­
l i k a socijalna revolucija k o j a je u E v r o p i izazvala p a d vrijed­
n o s t i p l e m e n i t i h m e t a l a i s t o j e t a k o d o b r o p o z n a t a činjenica
k a o i o b r n u t a revolucija k o j a j e u j e d n o m r a n o m p e r i o d u sta-
r o r i m s k e r e p u b l i k e n a s t a l a uslijed p o r a s t a v r i j e d n o s t i b a k r a
u k o m e su bili u g o v o r e n i dugovi p l e b e j a c a . Ne u p u š t a j u ć i se
d a l j e u istraživanje u t i c a j a k o j i su k o l e b a n j a v r i j e d n o s t i ple­
m e n i t i h metala imala na sistem buržoaske ekonomije, već
ovdje v i d i m o d a p a d v r i j e d n o s t i p l e m e n i t i h m e t a l a k o r i s t i
d u ž n i c i m a n a r a č u n povjerilaca, d o k p o r a s t njihove vrijed­
nosti, obrnuto, koristi povjeriocima na račun dužnika.
c) Svjetski novac
Z a r a z l i k u o d m o n e t e , zlato p o s t a j e n o v a c t e k t i m e š t o s e
k a o blago povlači i z p r o m e t a , p o t o m k a o n e - p r o m e t n o sred­
stvo ulazi u njega i, n a j z a d , p r o b i j a g r a n i c e u n u t r a š n j e g p r o ­
m e t a d a bi, k a o o p š t i ekvivalent, f u n k c i o n i s a l o u svijetu r o b â .
T i m e o n o p o s t a j e svjetski novac.
K a o š t o s u o p š t e t e ž i n s k e m j e r e p l e m e n i t i h m e t a l a služile
k a o p r v o b i t n e m j e r e v r i j e d n o s t i , u o k v i r u svjetskog t r ž i š t a
p r e t v a r a j u s e r a č u n s k a i m e n a n o v c a o p e t u o d g o v a r a j u ć a te­
ž i n s k a i m e n a . K a o š t o j e b e z o b l i č a n sirovi m e t a l (aes r u d e )
b i o p r v o b i t n i o b l i k p r o m e t n o g s r e d s t v a , a oblik m o n e t e prvo­
b i t n o s a m o z v a n i č a n z n a k težine s a d r ž a n e u m e t a l n i m k o m a ­
d i m a , t a k o p l e m e n i t i m e t a l k a o svjetska m o n e t a p o n o v o od­
b a c u j e sa s e b e lik i p e č a t i p a d a n a t r a g u i n d i f e r e n t a n o b l i k
poluge, a ako se nacionalne m o n e t e , k a o ruski imperijali,
m e k s i k a n s k i t a l i r i i engleski sovrini, n a l a z e u p r o m e t u u i n o - '
s t r a n s t v u , n j i h o v a o z n a k a p o s t a j e i n d i f e r e n t n a i važi s a m o
njihova sadržina. Kao m e đ u n a r o d n i novac, plemeniti metali
v r š e n a j z a d o p e t svoju p r v o b i t n u funkciju k a o s r e d s t v o raz­
m j e n e , k o j a nije, k a o n i s a m a r o b n a r a z m j e n a , n a s t a l a , u kri­
l u p r v o b i t n e z a j e d n i c e , već n a d o d i r n i m t a č k a m a r a z n i h za­
j e d n i c a . K a o svjetski n o v a c , n o v a c dobija, d a k l e , p o n o v o svoj
p r v o b i t n i p r i r o d n i oblik. N a p u š t a j u ć i u n u t r a š n j i p r o m e t , o n
p o n o v o s k i d a p o s e b n e o b l i k e koji s u izrasli i z r a z v o j a p r o c e s a
r a z m j e n e u o k v i r u te p o s e b n e o b l a s t i , svoje l o k a l n e o b l i k e
m j e r i l a cijena, m o n e t e , s i t n e m o n e t e i z n a k a v r i j e d n o s t i .
118
Vidjeli s m o d a u u n u t r a š n j e m p r o m e t u n e k e zemlje s a m o
j e d n a r o b a služi k a o m j e r a v r i j e d n o s t i . Ali p o š t o t u funkciju
vrši u j e d n o j zemlji zlato, a u d r u g o j s r e b r o , na s v j e t s k o m
t r ž i š t u važi d v o s t r u k a m j e r a v r i j e d n o s t i i n o v a c u d v o s t r u č u j e
svoju egzistenciju i u svim o s t a l i m f u n k c i j a m a . P r e t v a r a n j e
r o b n i h v r i j e d n o s t i iz cijena u z l a t u u cijene u s r e b r u , i obr­
n u t o , o d r e đ u j e s e svaki p u t r e l a t i v n o m v r i j e d n o š ć u o b a me­
t a l a k o j a se s t a l n o m i j e n j a i čije u t v r đ i v a n j e se, p r e m a t o m e ,
p r i k a z u j e k a o s t a l a n p r o c e s . I m a o c i r o b a svake u n u t r a š n j e
p r o m e t n e o b l a s t i p r i n u đ e n i s u d a z a spoljašnji p r o m e t naiz­
m j e n i č n o u p o t r e b l j a v a j u zlato i s r e b r o , i da t a k o m e t a l koji
u zemlji važi k a o n o v a c r a z m j e n j u j u za m e t a l koji im je p o ­
t r e b a n k a o n o v a c u p r a v o u i n o s t r a n s t v u . S v a k a zemlja upo-.
trebljava, dakle, k a o svjetski n o v a c o b a m e t a l a , zlato i s r e b r o .
U m e đ u n a r o d n o m r o b n o m p r o m e t u zlato i s r e b r o s e n e
pojavljuju k a o p r o m e t n o s r e d s t v o , već k a o opšte sredstvo-
razmjene. Ali o p š t e s r e d s t v o r a z m j e n e funkcioniše s a m o u o b a
r a z v i j e n a o b l i k a kupovnog sredstva i platežnog sredstva, čiji
o d n o s , m e đ u t i m , n a s v j e t s k o m t r ž i š t u p o s t a j e o b r n u t . U sferi
unutrašnjeg p r o m e t a novac je dejstvovao — ukoliko je bio
m o n e t a , u k o l i k o je p r e d s t a v l j a o p o s r e d n i k a u p r o c e s n o m je­
d i n s t v u R — N — R ili s a m o iščezavajući oblik p r o m e t n e vrijed­
n o s t i u n e p r e k i d n o j p r o m j e n i m j e s t a p o j e d i n i h r o b a — isklju­
čivo k a o k u p o v n o s r e d s t v o . N a s v j e t s k o m t r ž i š t u j e o b r n u t o .
Z l a t o i s r e b r o pojavljuju se ovdje k a o k u p o v n o s r e d s t v o a k o
j e izmjena m a t e r i j e s a m o j e d n o s t r a n a , p a s e stoga k u p o v i n a
i p r o d a j a ne k o i n c i d i r a j u . P o g r a n i č n a t r g o v i n a u K j a h t i j e ,
na primjer, stvarno i po ugovoru trampa, pri čemu je s r e b r o
s a m o m j e r a v r i j e d n o s t i . R a t o d 1857—1858. prisilio j e K i n e z e
d a p r o d a j u a d a n e k u p u j u . T a d a s e s r e b r o o d j e d n o m poja­
vilo k a o k u p o v n o s r e d s t v o . S o b z i r o m na slovo u g o v o r a , R u s i
su p r e r a đ i v a l i f r a n c u s k e m o n e t e od 5 f r a n a k a u g r u b e srebr­
n e r o b e k o j e s u služile k a o s r e d s t v o r a z m j e n e . S r e b r o s t a l n o
funkcioniše k a o k u p o v n o s r e d s t v o i z m e đ u E v r o p e i A m e r i k e ,
s j e d n e s t r a n e , i Azije, s d r u g e s t r a n e , gdje se taloži k a o bla­
go. Dalje, p l e m e n i t i m e t a l i funkcionišu k a o m e đ u n a r o d n o ku­
p o v n o s r e d s t v o k a d god s e naglo p o r e m e t i p o s t o j e ć a r a v n o ­
teža u izmjeni m a t e r i j e i z m e đ u dvije nacije, na p r i m j e r k a d
r đ a v a žetva prisili j e d n u od t i h da k u p u j e u i z v a n r e d n o veli­
k o j m j e r i . N a p o s l j e t k u , p l e m e n i t i m e t a l i s u m e đ u n a r o d n o ku­
p o v n o s r e d s t v o u r u k a m a zemalja koje p r o i z v o d e zlato i sre­
b r o , gdje su o n i n e p o s r e d a n p r o i z v o d i r o b a , a ne p r e t v o r e n i
oblik r o b e . Š t o s e više r o b n a r a z m j e n a razvija i z m e đ u r a z n i h
n a c i o n a l n i h p r o m e t n i h sfera, to se više razvija funkcija svjet­
s k o g n o v c a k a o platežnog sredstva r a d i i z r a v n a n j a m e đ u n a ­
r o d n i h bilansa.
119
 K a o i u n u t r a š n j i p r o m e t , t a k o i m e đ u n a r o d n i p r o m e t izi­
skuje količinu zlata i s r e b r a k o j a se s t a l n o mijenja. J e d a n d i o
n a g o m i l a n i h blaga služi stoga k o d svakog n a r o d a k a o r e z e r v n i
fond svjetskog n o v c a koji se čas p r a z n i , a čas o p e t p u n i , p r e ­
m a oscilacijama r o b n e r a z m j e n e . 1 0 7 O s i m p o s e b n i h k r e t a n j a
u k o j i m a svjetski n o v a c t e č e u o b a s m j e r a i z m e đ u nacional­
n i h p r o m e t n i h sfera, o n i m a j e d n o o p š t e k r e t a n j e čije s e po­
lazne t a č k e nalaze n a i z v o r i m a p r o i z v o d n j e s a k o j i h s e p o t o c i
zlata i s r e b r a valjaju u r a z n i m p r a v c i m a p r e k o - s v j e t s k o g tr­
žišta. Ovdje zlato i s r e b r o u l a z e u svjetski p r o m e t k a o r o b e i
r a z m j e n j u j u se k a o ekvivalenti, u s r a z m j e r i p r e m a u n j i m a sa­
d r ž a n o m r a d n o m v r e m e n u , z a r o b n e ekvivalente p r i j e n e g o
š t o u đ u u sfere u n u t r a š n j e g p r o m e t a . U n j i m a se stoga po-
javljuj u sa d a t o m veličinom v r i j e d n o s t i . S v a k o p a d a n j e ili ra-
s t e n j e njihovih t r o š k o v a p r o i z v o d n j e u t i č e stoga r a v n o m j e r ­
no na njihovu relativnu vrijednost na svjetskom tržištu koja
je, m e đ u t i m , p o t p u n o nezavisna o d s t u p n j a u k o m e različite
n a c i o n a l n e p r o m e t n e sfere g u t a j u zlato ili s r e b r o . O n a j dio
m e t a l n o g p o t o k a koji h v a t a s v a k a p o s e b n a sfera r o b n o g svi­
j e t a ulazi dijelom n e p o s r e d n o u u n u t r a š n j i n o v č a n i o p t i c a j
r a d i n a d o k n a d e izlizanih m e t a l n i h m o n e t a , dijelom s e o d v o d i
u r a z n e r e z e r v o a r e blaga u vidu m o n e t e , p l a t e ž n o g s r e d s t v a i
svjetskog novca, a dijelom se p r e t v a r a u l u k s u z n e p r e d m e t e ,
d o k n a p o s l i j e t k u o s t a t a k p o s t a j e p r o s t o - n a p r o s t o blago. N a
razvijenom stepenu buržoaske proizvodnje obrazovanje blaga
s e svodi n a m i n i m u m koji r a z n i p r o c e s i p r o m e t a zahtijevaju
za s l o b o d n u igru njegovog m e h a n i z m a . Blago k a o t a k v o po­
s t a j e ovdje s a m o n e i s k o r i š ć e n o b o g a t s t v o — u k o l i k o nije tre­
n u t n i oblik suviška u b i l a n s u p l a ć a n j a , r e z u l t a t p r e k i n u t e iz­
m j e n e m a t e r i j e i stoga z a m r z a v a n j e r o b e u n j e n o j p r v o j me­
tamorfozi.
K a o š t o s u zlato i s r e b r o k a o n o v a c p o s v o m p o j m u o p š t a
r o b a , t a k o u s v j e t s k o m n o v c u dobijaju o d g o v a r a j u ć i oblik
p o s t o j a n j a u n i v e r z a l n e r o b e . U s r a z m j e r i u kojoj se svi p r o ­
izvodi z a njih o t u đ u j u o n i p o s t a j u p r e t v o r e n i oblik svih r o b a
i stoga s v e s t r a n o o t u đ i v a r o b a . K a o materijalizacija o p š t e g
r a d n o g v r e m e n a , oni se o s t v a r u j u u onoj m j e r i u kojoj izmje­
n a m a t e r i j e r e a l n i h r a d o v a o b u h v a t a z e m l j i n u p o v r š i n u . Oni
p o s t a j u o p š t i ekvivalent u o n o m s t u p n j u u k o m e se razvija
niz p o s e b n i h e k v i v a l e n a t a koji sačinjavaju n j i h o v u sferu raz-
107
»Nagomilani novac dodaje se sumi koja se, da bi stvarno
bila u p r o m e t u i zadovoljila moguće potrebe trgovine, udaljuje
i napušta sferu samog prometa.« (Đ. R. Karli, primjedba u Veri-
jevim »Meditazioni sulla Economia Politica«, p. 196, t. XV u zbor­
niku Custodi, 1. c.)
120
mjene. P o š t o r o b e u s v j e t s k o m p r o m e t u u n i v e r z a l n o razvijaju
s v o j u s o p s t v e n u r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t , n j e n u zlato i s r e b r o
p r e t v o r e n i oblik pojavljuje se k a o svjetski n o v a c . Dok, d a k l e ,
n a c i j e i m a l a c a r o b a s v o j o m s v e s t r a n o m p r o i z v o d n j o m i op-
š t i m p r o m e t o m p r e t v a r a j u zlato u a d e k v a t a n novac, n j i m a
p r o i z v o d n j a i p r o m e t izgledaju s a m o k a o s r e d s t v o da bi iz­
v u k l e n o v a c u o b l i k u zlata i s r e b r a iz svjetskog t r ž i š t a . Z l a t o
i s r e b r o k a o svjetski n o v a c su stoga isto toliko p r o i z v o d op­
š t e g r o b n o g p r o m e t a k o l i k o i s r e d s t v o daljeg p r o š i r e n j a nje­
g o v i h g r a n i c a . K a o š t o j e iza l e đ a a l h e m i s t a , koji s u htjeli
<la p r a v e zlato, i z r a s l a hernija, t a k o iza leđa i m a l a c a r o b a ,
k o j i j u r e za r o b o m u n j e n o m z a č a r a n o m liku, izbijaju izvori
s v j e t s k e i n d u s t r i j e i svjetske t r g o v i n e . Z l a t o i s r e b r o p o m a ž u
u s t v a r a n j u svjetskog t r ž i š t a t i m e š t o u s v o m p o j m u n o v c a
a n t i c i p i r a j u njegovo p o s t o j a n j e . D a ovo njihovo č a r o b n o dej-
s t v o nije n i p o š t o o g r a n i č e n o n a d o b a djetinjstva b u r ž o a s k o g
d r u š t v a , već da n u ž n o p r o i s t i č e iz i z o p a č e n o s t i u kojoj se no­
s i o c i m a r o b n o g svijeta pojavljuje njihov d r u š t v e n i r a d , do­
k a z u j e i z v a n r e d n i u t i c a j koji o t k r i ć e n o v i h z e m a l j a sa nalazi­
š t i m a zlata s r e d i n o m X I X vijeka vrši n a svjetski p r o m e t .
K a o š t o se n o v a c razvija u svjetski n o v a c , t a k o se i m a l a c
Tobe razvija u k o s m o p o l i t a . K o s m o p o l i t s k i o d n o s m e đ u lju­
d i m a j e p r v o b i t n o s a m o njihov o d n o s u svojstvu i m a l a c a
r o b a . R o b a j e s a m a p o sebi u z v i š e n a i z n a d svih religioznih,
p o l i t i č k i h , n a c i o n a l n i h i j e z i č k i h b a r i j e r a . N j e n o p š t i jezik
je cijena, a n j e n o o p š t e biće je n o v a c . Ali s r a z v o j e m svjet­
skog novca, za r a z l i k u od n a c i o n a l n e m o n e t e , razvija se ko-
s m o p o l i t i z a m i m a o c a r o b e k a o vjera p r a k t i č n o g r a z u m a , z a
r a z l i k u od n a s l i j e đ e n i h religioznih, n a c i o n a l n i h i o s t a l i h pred­
r a s u d a k o j e k o č e i z m j e n u m a t e r i j e čovječanstva. K a d i s t o
z l a t o k o j e u o b l i k u a m e r i č k i h iglova ( k o m a d a od 10 d o l a r a )
s t i g n e u E n g l e s k u , p o s t a j e sovrin, poslije t r i d a n a o p t i č e u
P a r i z u k a o n a p o l e o n d o r , poslije n e k o l i k o nedjelja s e o p e t po­
j a v i u Veneciji k a o d u k a t , ali uvijek z a d r ž a v a i s t u v r i j e d n o s t ;
i m a o c u r o b â p o s t a j e j a s n o d a n a c i o n a l n o s t »is b u t t h e gui-
n e a ' s s t a m p « [nije d r u g o do žig g v i n e j e ] . Uzivšena i d e j a u
k o j o j mu se o t k r i v a cio svijet j e s t e ideja j e d n o g t r ž i š t a —
svjetskog tržišta.108
108
Montanari, »Della Moneta« (1683), 1. c, p. 40. »Povezanost
svih naroda između sebe tako je proširena preko cijele zemaljske
kusde da sc može reći da je cio svijet postao gotovo jedan grad u
kome je neprekidan sajam svih roba i gdje svako može, sjedeći
kod kuće, da pomoću novca nabavlja i uživa sve što su bilo gdje
proizveli zemlja, životinje i ljudska radinost. Divan pronalazak.«
121
 4. Plemeniti metali
skoj vodi, sve t e p r i r o d n e o s o b i n e č i n e p l e m e n i t e m e t a l e pri­
r o d n i m m a t e r i j a l o m o b r a z o v a n j a blaga. Stoga P e d r o M a r t i r ,
B u r ž o a s k i p r o c e s p r o i z v o d n j e o v l a đ u j e p r i j e svega m e t a l ­
k o j i je, izgleda, b i o veliki ljubitelj č o k o l a d e , kaže o v r e ć a m a
n i m p r o m e t o m k a o gotovim, z a t e č e n i m o r g a n o m , koji se, d o ­
k a k a o a koje s u bile j e d n a o d v r s t a m e k s i k a n s k o g n o v c a :
d u š e , p o s t e p e n o p r e o b r a ž a v a , ali i p a k uvijek zadržava s v o j a
»O s r e ć n o g li novca koji l j u d s k o m r o d u p r u ž a p r i j a t n o i ko­
o s n o v n u k o n s t r u k c i j u . P i t a n j e : z a š t o u m j e s t o d r u g i h r o b a zla­
r i s n o piće i čuva svoje p o s j e d n i k e od p a k l e n e z a r a z e lako­
to i s r e b r o služe k a o n o v č a n i m a t e r i j a l — prelazi g r a n i c e b u r -
m o s t i , j e r se ne m o ž e ni z a k o p a t i ni d u g o čuvati.« (De orbe
ž o a s k o g s i s t e m a . S t o g a ć e m o s a m o s u m a r n o n a v e s t i najvaž­
novo.)
nija gledišta.
Veliko z n a č e n j e m e t a l a u o p š t e u n e p o s r e d n o m p r o c e s u
B u d u ć i d a o p š t e r a d n o v r i j e m e dozvoljava s a m o kvanti­
p r o i z v o d n j e u vezi je sa n j i h o v o m f u n k c i j o m k a o i n s t r u m e n a ­
t a t i v n e razlike, p r e d m e t koji t r e b a d a važi k a o njegova speci­
t a p r o i z v o d n j e . A p s t r a h u j u ć i o d n j i h o v e r i j e t k o s t i , velika me­
fična i n k a r n a c i j a m o r a b i t i s p o s o b a n d a p r e d s t a v l j a čisto-
k o ć a zlata i s r e b r a u p o r e đ e n j u s gvožđem, pa čak i s b a k r o m
k v a n t i t a t i v n e razlike, t a k o d a s e istovjetnost, u n i f o r m n o s t kva­
(u k a l j e n o m s t a n j u u k o m e su ga u p o t r e b l j a v a l i s t a r i n a r o d i ) ,
l i t e t a p r e t p o s t a v l j a . T o j e prvi uslov z a funkciju n e k e r o b e
čini ih n e s p o s o b n i m za t a k v u u p o t r e b u i lišava ih stoga u ve­
k a o m j e r e v r i j e d n o s t i . P r o c j e n j u j e m li, n a p r i m j e r , sve r o b e
likoj m j e r i svojstva n a k o m e s e zasniva u p o t r e b n a v r i j e d n o s t
u volovima, k o ž a m a , žitu itd., m o r a m ih, u stvari, m j e r i t i u
metala uopšte. K a o što nisu korisni u okviru neposrednog
i d e a l n o m p r o s j e č n o m volu, p r o s j e č n o j koži, p o š t o se vo kva­
procesa proizvodnje, tako nisu neophodni ni kao sredstva za
l i t a t i v n o razlikuje od vola, žito od žita, koža od kože. Z l a t a
život, k a o p r e d m e t i p o t r o š n j e . S t o g a bilo k o j a n j i h o v a koli­
i s r e b r o su, n a p r o t i v , k a o p r o s t a tijela, uvijek s a m i sebi jed-
čina može da u đ e u društveni proces p r o m e t a a da ne utiče
| n a k i i stoga njihove j e d n a k e količine p r e d s t a v l j a j u vrijedno­
štetno na proces neposredne proizvodnje i potrošnje. Njihova
sti j e d n a k e veličine. 1 0 9 Drugi uslov z a r o b u k o j a t r e b a d a slu­
i n d i v i d u a l n a u p o t r e b n a v r i j e d n o s t ne dolazi u s u k o b s njiho­
ži k a o o p š t i ekvivalent, a koji proizlazi n e p o s r e d n o iz funkci­
v o m e k o n o m s k o m funkcijom. S d r u g e s t r a n e , zlato i s r e b r o
j e p r e d s t a v l j a n j a čisto k v a n t i t a t i v n i h razlika, j e s t e m o g u ć n o s t
s u n e s a m o n e g a t i v n o suvišni p r e d m e t i , t j . p r e d m e t i bez k o j i h
n j e n o g dijeljenja u proizvoljne dijelove i m o g u ć n o s t n j i h o ­
čovjek m o ž e d a b u d e , n e g o i h n j i h o v a e s t e t s k a svojstva čine
vog p o n o v n o g spajanja, t a k o d a s e r a č u n s k i n o v a c m o ž e p r e d ­
p r i r o d n i m m a t e r i j a l o m r a s k o š i n a k i t a , sjaja, p r a z n i č n i h u p o ­
stavljati i č u l n o . Zlato i s r e b r o p o s j e d u j u ta svojstva u izvan­
t r e b a , u k r a t k o — p o z i t i v n i m o b l i k o m obilja i b o g a t s t v a . O n i
r e d n o m stepenu.
s e pojavljuju u n e k u r u k u k a o s a m o r o d n a svjetlost k o j a s e
K a o p r o m e t n o s r e d s t v o , zlato i s r e b r o i m a j u p r e d osta­ izvlači iz p o d z e m n o g svijeta, p r i č e m u s r e b r o reflektuje sve
lim r o b a m a t u p r e d n o s t š t o njihovoj velikoj specifičnoj t e ­ svjetlosne z r a k e u njihovoj izvornoj mješavini, a zlato s a m o
žini, k o j a se sastoji u t o m e da u m a l o m p r o s t o r u predstavlja­ najvišu p o t e n c i j u boje, n a i m e c r v e n u . A osjećaj za b o j e je
j u r e l a t i v n o m n o g o težine, o d g o v a r a njihova e k o n o m s k a spe­ n a j p o p u l a r n i j i oblik e s t e t s k o g o s j e ć a n j a u o p š t e . E t i m o l o š k u
cifična težina, o b u h v a t a n j e r e l a t i v n o m n o g o r a d n o g v r e m e n a , vezu naziva p l e m e n i t i h m e t a l a u r a z n i m i n d o g e r m a n s k i m je­
t j . velike r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , u m a l o m o b i m u . T i m e j e zicima s a o d n o s i m a b o j a d o k a z a o j e J a k o b G r i m . (Vidi njego­
o b e z b i j e đ e n a l a k o ć a t r a n s p o r t o v a n j a , p r e n o š e n j a iz r u k u u vu I storiju njemačkog jezika.)
r u k e i iz zemlje u zemlju, s p o s o b n o s t da se i s t o t a k o b r z o
K o n a č n o , s p o s o b n o s t zlata i s r e b r a da se m o g u p r e t v o r i t i
pojave kao i nestanu — ukratko, materijalna pokretljivost,
iz o b l i k a m o n e t e u oblik poluge, iz o b l i k a p o l u g e u oblik luk­
uslov sine q u a n o n [ n e o p h o d a n u s l o v ] r o b e k o j a i m a d a služi
s u z n i h p r e d m e t a i o b r n u t o , d a k l e p r e d n o s t p r e d svim o s t a l i m
Jcao p e r p e t u u m m o b i l e p r o m e t n o g p r o c e s a .
r o b a m a što n i s u s p u t a n i u j e d n o m zauvijek d a t e , o d r e đ e n e
Visoka specifična v r i j e d n o s t p l e m e n i t i h m e t a l a , t r a j n o s t ,
u p o t r e b n e oblike, čini i h p r i r o d n i m m a t e r i j a l o m novca, koji
relativna nerazorivost, neoksidiranje na vazduhu, kod zlata
m o r a s t a l n o p r e l a z i t i iz j e d n e o d r e đ e n o s t i o b l i k a u d r u g u .
specijalno njegova n e r a s t v o r i v o s t u k i s e l i n a m a , o s i m u car-
P r i r o d a n e p r o i z v o d i n o v a c , k a o š t o n e proizvodi n i ban­
109
k a r e ili m j e n i č n i t e č a j . Ali p o š t o b u r ž o a s k a p r o i z v o d n j a m o r a
»Metali imaju tu osobinu da se samo u njima svi odnosi da k r i s t a l i š e b o g a t s t v o k a o fetiš u o b l i k u n e k o g p o j e d i n a č n o g
svode na jedno, a to je njihova količina, da od prirode nisu dobili p r e d m e t a , zlato i s r e b r o su njegova o d g o v a r a j u ć a i n k a r n a c i j a .
različit kvalitet niti u unutrašnjoj građi niti u spoljašnjoj formi
i fakturi.« (Galiani, 1. c, p. 130.) Z l a t o i s r e b r o n i s u p o p r i r o d i n o v a c , ali n o v a c j e p o p r i r o d i
z l a t o i s r e b r o . S j e d n e s t r a n e , s r e b r n i ili z l a t n i n o v č a n i k r i -
V.7.
123
s t a l nije s a m o p r o i z v o d p r o m e t n o g p r o c e s a nego u s t v a r i nje­ j a j u i stoga p r o i z v o d p r o s t o g r a d a u p o r e đ e n j u s p r o i z v o d o m ,
gov j e d i n i m i r u j u ć i proizvod. S d r u g e s t r a n e , zlato i s r e b r o k o m b i n o v a n o g r a d a p o s k u p l j u j e , u s r a z m j e r i u k o j o j se ze­
su gotovi proizvodi p r i r o d e , i o n i su o n o p r v o isto t a k o ne­ maljska k o r a svestranije otvara i prvobitni površinski izvori
p o s r e d n o k a o š t o su n e p o s r e d n o i ovo d r u g o , n e o d v o j e n i ni­ priliva z l a t a p r e s u š u j u , v r i j e d n o s t s r e b r a ć e p a d a t i u o d n o s u
k a k v o m različitoštu oblika. O p š t i p r o i z v o d d r u š t v e n o g p r o ­ p r e m a v r i j e d n o s t i zlata. N a d a t o m s t e p e n u razvoja t e h n o l o g i ­
c e s a ili s a m d r u š t v e n i p r o c e s k a o p r o i z v o d j e s t e p o s e b a n pro­ j e i s a o b r a ć a j n i h s r e d s t a v a b i ć e , n a k r a j u krajeva, o d p r e s u d ­
izvod p r i r o d e , m e t a l koji se krije u u t r o b i zemlje i iz nje se n o g z n a č a j a o t k r i v a n j e n o v i h n a l a z i š t a z l a t a ili s r e b r a . U s t a ­
m o ž e iskopati.110 r o j Aziji o d n o s z l a t a p r e m a s r e b r u b i o je 6 p r e m a 1 ili 8 p r e ­
Vidjeli s m o da zlato i s r e b r o ne m o g u da i s p u n e zahtjev ma 1, a ovaj p o s l j e d n j i o d n o s p o s t o j a o je u K i n i i J a p a n u još.
k o j i i m s e k a o n o v c u postavlja, n a i m e d a b u d u n e p r o m j e n l j i ­ u p o č e t k u X I X vijeka; 10 p r e m a 1, o d n o s koji je p o s t o j a o u.
ve veličine v r i j e d n o s t i . M e đ u t i m , k a o š t o već kaže Aristotel, doba Ksenofonta, može se smatrati prosječnim odnosom,
o n i p o s j e d u j u p e r m a n e n t n i j u veličinu v r i j e d n o s t i o d prosje­ s r e d n j e g S t a r o g vijeka. I s k o r i š ć a v a n j e š p a n s k i h r u d n i k a s r e ­
k a ostalih r o b a . A p s t r a h u j u ć i o d o p š t e g d e j s t v a apresijacije ili b r a o d s t r a n e K a r t a g e , a d o c n i j e o d s t r a n e R i m a , djelovalo«
depresijacije p l e m e n i t i h m e t a l a , k o l e b a n j a v r i j e d n o s n i h od­ j e u S t a r o m vijeku o t p r i l i k e k a o o t k r i ć e a m e r i č k i h r u d n i k a
n o s a zlata i s r e b r a s u o d n a r o č i t e važnosti, j e r n a s v j e t s k o m u savremenoj Evropi. Za doba Rimskog carstva može se uzett
t r ž i š t u o b a služe u p o r e d o k a o m a t e r i j a novca. Čisto e k o n o m ­ 15 ili 16 p r e m a 1 k a o g r u b i p r o s j e k , m a d a se u R i m u često«
ski u z r o c i ove p r o m j e n e v r i j e d n o s t i — osvajanja i ostali po­ m o ž e n a i ć i n a veću d e p r e s i j a c i j u s r e b r a . Ovo k r e t a n j e , koje-
litički p r e v r a t i , koji su vršili veliki u t i c a j na v r i j e d n o s t me­ j e p o č e l o s a r e l a t i v n o m d e p r e s i j a c i j o m z l a t a i završilo p a d o m
t a l a u S t a r o m svijetu, djeluju s a m o l o k a l n o i p r o l a z n o — mo­ vrijednosti srebra, ponavlja se u idućem razdoblju koje se
r a j u s e svesti n a p r o m j e n u r a d n o g v r e m e n a p o t r e b n o g z a pro­ p r o t e ž e o d S r e d n j e g vijeka p a d o u najnovije v r i j e m e . K a a
izvodnju tih m e t a l a . S a m o r a d n o v r i j e m e zavisiće o d njihove u d o b a K s e n o f o n t a , p r o s j e č a n o d n o s u S r e d n j e m vijeku izno­
r e l a t i v n e p r i r o d n e r i j e t k o s t i i od većih ili m a n j i h t e š k o ć a na si 10 p r e m a 1 i m i j e n j a se uslijed o t k r i ć a a m e r i č k i h r u d n i k a
k c j e nailazi njihovo d o b i j a n j e u č i s t o m e t a l n o m s t a n j u . Z l a t o p o n o v o na 16 ili 15 p r e m a 1. O t k r i ć e m a u s t r a l i j s k i h , kalifor-
je u stvari prvi m e t a l koji čovjek o t k r i v a . S j e d n e s t r a n e , n i j s k i h i k o l u m b i j s k i h izvora zlata, p o n o v n i p a d v r i j e d n o s t i
s a m a ga p r i r o d a p r u ž a u s a m o r o d n o m k r i s t a l n o m obliku, in- zlata postaje vjerovatan.111
dividualizovano, h e m i j s k i n e s p o j e n o s d r u g i m tijelima ili, k a o
š t o su a l h e m i s t i govorili, u d j e v i č a n s k o m s t a n j u ; s d r u g e Cijena srebra po unci
s t r a n e , s a m a p r i r o d a p r e u z i m a p o s a o tehnologije u velikim
i s p i r a l i š t i m a zlata — u r i j e k a m a . Od s t r a n e čovjeka se na taj Godina Mart Juli Novembar
n a č i n t r a ž i s a m o najgrublji r a d , bilo r a d i d o b i j a n j a zlata iz 1852 607» pensa 60'/4 pensa 7
61 /s p e n s a
r i j e k a bilo r a d i njegovog d o b i j a n j a iz n a n o s a , d o k d o b i j a n j e 1853 61»/« „ 607* 617«
s r e b r a p r e t p o s t a v l j a r u d a r s k e r a d o v e i u o p š t e r e l a t i v n o viso­ 1854 617«- „ 617« 617*
k o razvijenu t e h n i k u . Stoga j e p r v o b i t n a v r i j e d n o s t s r e b r a , 1855 607s „ 6172 617s
i p o r e d njegove m a n j e a p s o l u t n e rijetkosti, r e l a t i v n o veća od 1856 60 „ 617« 627s
v r i j e d n o s t i zlata. S t r a b o n o v o t v r đ e n j e d a s e k o d n e k o g a r a p ­ 1857 6P/< „ 6P/8 617*
s k o g p l e m e n a daje 10 funti zlata za 1 funtu gvožđa i 2 f u n t e 1858 ĆP/s „ —
zlata za 1 funtu s r e b r a ne izgleda n i m a l o n e v j e r o v a t n o . Ali u 111
Dosad australijska i druga otkrića nisu još uticala na od­
s r a z m j e r i u kojoj se p r o i z v o d n e snage d r u š t v e n o g r a d a razvi- nos vrijednosti zlata i srebra. Suprotna tvrđenja Mišela Ševaljea
vrijede isto toliko koliko i socijalizam ovog ekš-sensimonista. Do­
110
Godine 760. iselila se masa siromašnih ljudi da bi ispirali duše, kotiranja srebra na londonskom tržištu dokazuju da je pro­
riječni zlatonosni pijesak južno od Praga, a tri čovjeka su mogla sječna cijena srebra u zlatu u toku 1850—1858. za nepuna 3 pro­
da za jedan dan izvade 3 marke zlata. Uslijed toga je priliv k centa vaša nego u periodu 1830—1850. Porast se, međutim, objaš­
»diggins«-ima [nalazištima zlata] i broj ruku povučenih iz poljo­ njava naprosto azijskom tražnjom srebra. Za vrijsme 1852—1858.
privrede bio tako velik da je zemlju naredne godine snašla glad. mijenja se eijena srebra u pojedinim godinama i mjesecima samo
(Vidi M. G. Korner, »Abhandlung von dem Altertum des bohmi- uslijed ove tražnje, a nipošto uslijed priliva zlata iz novootkrive-
schen Bergvverks«. Schneeberg 1758.) nih izvora. Evo pregleda cijena srebra u zlatu na londonskom
tržištu.

125
 c. Teorije o prometnim sredstvima i novcu
Kao što je opšta požuda za zlatom tjerala narode i vla­
dare u XVI i XVII vijeku, dobu djetinjstva savremenog bur-
žoarskog društva, u krstaške ratove preko mora u potjeri za
zlatnim Gralom, 1 1 1 " tako su prvi tumači savremenog svijeta,
autori monetarnog sistema, od kojeg je merkantilni sistem
samo jedna varijanta, proglasili zlato i srebro, tj. novac, za
jedino bogatstvo. Oni su tačno formulisali da je poziv buržoa-
skog društva »praviti novac«, dakle, sa gledišta prostog rob­
nog prometa stvarati vječito blago koje ne izjedaju ni moljci
ni rđa. Monetarnom sistemu se ne može odgovoriti time što
će se reći da je jedna tona gvožđa sa cijenom od 3 f. st. isto
tolika veličina vrijednosti kao 3 f. st. zlata. Tu se ne radi o
veličini razmjenske vrijednosti, već o njenom adekvatnom
obliku. Kad monetarni i merkantilni sistem ističe svjetsku
trgovinu i one posebne grane nacionalnog rada koje se ne­
posredno slivaju u nju kao jedine prave izvore bogatstva ili
novca, onda treba uzeti u obzir da se u onoj epohi najveći
dio nacionalne proizvodnje kretao još u feudalnim oblicima
i služio samim proizvođačima kao neposredan izvor izdrža­
vanja. Proizvodi se većinom nisu pretvarali u robe, i stoga
ni u novac, nisu uopšte ulazili u opštu društvenu izmjenu ma­
terije, i stoga se nisu pojavljivali kao opredmećenje opšteg
apstraktnog rada i faktički nisu sačinjavali buržoasko bogat­
stvo. Novac kao svrha prometa je razmjenska vrijednost ili
apstraktno bogatstvo, a ne bilo koji materijalni elemenat bo­
gatstva kao određujuća svrha i pokretački motiv proizvodnje.
Kao što je to odgovaralo pripremnom stadiju buržoaske pro­
izvodnje, ovi nepriznati proroci čvrsto su se držali solidnog,
opipljivog i blistavog oblika razmjenske vrijednosti, njenog
oblika kao opšte robe, nasuprot svim posebnim robama. Spe­
cifično buržoaska ekonomska sfera tadašnjeg doba bila je
sfera robnog prometa. Sa gledišta ove elementarne sfere oni
su stoga prosuđivali cio zamršen proces buržoaske proizvod­
nje i brkali su novac s kapitalom. Neprestana borba savre-
menih ekonomista protiv monetarnog i merkantilnog sistema
potiče velikim dijelom otuda što je ovaj sistem u grubo naiv­
nom obliku izbrbljao tajnu buržoaske proizvodnje, najme da
njome vlada razmjenska vrijednost. Iako s pogrešnom prak­
tičnom svrhom, Rikardo kaže negdje da se čak i u vremenima
Jlla
»Zlato je divna stvar! Ko ga posjeduje, gospodar je svega
što želi. Zlatom se može dušama utrti put u raj.« (Kolumbo u pi­
smu sa Jamajke, 1503) [Marksova bilješka u ličnom primjerku
knjige »Zur Kritik der politischen Okonomie«.]
126
gladi žito uvozi ne zbog toga što narod gladuje, već zato što
trgovac žitom stiče novac. U svojoj kritici monetarnog i mer­
kantilnog sistema politička ekonomija griješi, dakle, u tome
što napada ovaj sistem kao puku iluziju i samo kao pogrešnu
teoriju, a ne raspoznaje u njoj varvarski oblik svoje sopstve-
ne osnovne pretpostavke. Pored toga, ovaj sistem zadržava ne
samo izvjesno istorijsko pravo, nego puno građansko pravo
u granicama određenih sfera savremene privrede. Na svim
stepenima buržoaskog procesa proizvodnje gdje bogatstvo do-
bija elementarni oblik robe razmjenska vrijednost dobija ele­
mentarni oblik novca, i u svim fazama procesa proizvodnje
bogatstvo se stalno za jedan časak ponovo pretvara u opšti
elementarni oblik robe. č a k i u najrazvijenijoj buržoaskoj
ekonomiji ne ukidaju se specifične funkcije zlata i srebra kao
novca, za razliku od njihove funkcije kao prometnog sredstva
i u suprotnosti sa svim ostalim robama, već se samo ograni­
čavaju, što znači da monetarni i merkantilni sistem zadrža­
vaju svoje pravo. Katolička činjenica da se zlato i srebro kao
neposredna inkarnacija društvenog rada, i stoga kao postoja­
nje apstraktnog bogatstva, suprotstavljaju ostalim profanim
robama vrijeđa, naravno, protestantsko point d'honneur
[osjećanje časti] buržoaske ekonomije, i iz straha od predra­
suda monetarnog sistema ova je za dugo vrijeme izgubila moć
rasuđivanja o fenomenima novčanog prometa, kao što će po­
kazati slijedeće izlaganje.
Za razliku od monetarnog i merkantilnog sistema, koji
novac poznaju samo u njegovoj određenosti oblika kao kri­
stalnog proizvoda prometa, bilo je potpuno u redu što ga
je klasična ekonomija shvatila prije svega u njegovom tečnom
obliku, kao obliku razmjenske vrijednosti koji se u okviru
same metamorfoze robe stvara i ponovo nestaje. Kao što se,
dakle, robni promet shvata isključivo u obliku R—N—R, a
ovaj opet isključivo u određenosti procesnog jedinstva pro­
daje i kupovine, tako se novac priznaje u svojoj određenosti
oblika kao prometnog sredstva nasuprot svojoj određenosti
oblika kao novca. Ako se prometno sredstvo u svojoj funkciji
monete izoluje, ono se pretvara, kao što smo vidjeli, u znak
vrijednosti. Ali pošto se pred klasičnom ekonomijom nalazio
najprije metalni promet kao vladajući oblik prometa, ona
metalni novac shvata kao monetu, a metalnu monetu kao puki
znak vrijednosti. U skladu sa zakonom prometa znakova vri­
jednosti, postavlja se teza da cijene robâ zavise od mase
novca u opticaju, a ne, obrnuto, da masa novca u opticaju
zavisi od cijene roba. Ovo shvatanje nalazimo manje ili više
nagoviješteno kod italijanskih ekonomista XVII vijeka, čas
127
potvrđeno čas poricano od Loka, određeno razvijeno od
»Spektatora« (u broju od 19. oktobra 171 f), od Monteskjea
i Hjuma. Pošto je Hjum daleko najznačajniji predstavnik ove
teorije u XVIII vijeku, započećemo njime naš pregled.
Pod određenim pretpostavkama izgleda da povećanje ili
smanjenje količine, bilo da je u pitanju promet metalnog nov­
ca bilo promet znakova vrijednosti, ravnomjerno djeluje na.
robne cijene. Ako pada ili raste vrijednost zlata ili srebra
u kojima se procjenjuju razmjenske vrijednosti robâ kao ci­
jene, tada rastu ili padaju cijene jer se njihova mjera vrijed­
nosti promijenila, i u prometu se kao moneta nalazi više ili
manje zlata i srebra jer su cijene porasle ili pale. Ali vidljivi
fenomen jeste promjena cijena uslijed povećanja ili smanje­
nja količine prometnih sredstava pri nepromijenjenoj raz-
mjenskoj vrijednosti roba. S druge strane, ako pada ili r a s t e
količina znakova vrijednosti u prometu iznad ili ispod po­
trebnog nivoa, tada se oni padom ili porastom robnih cijena
•svode silom na taj nivo. U oba slučaja izgleda da je isto dej-
stvo izazvano istim uzrokom, a Hjum se držao ovog privida.
Svako naučno istraživanje odnosa između određenog:
broja prometnih sredstava i kretanja robnih cijena mora da.
vrijednost novčanog materijala pretpostavi kao datu. Hjum,.
međutim, posmatra isključivo periode revolucije u mjeri sa­
mih plemenitih metala, dakle revolucije u mjeri vrijednosti.
Porast robnih cijena sa istovremenim povećanjem količine
metalnog novca ppčev od otkrića američkih rudnika čini isto-
rijsku pozadinu njegove teorije, kao što polemika protiv mo­
netarnog i merkantilnog sistema pokazuje njen praktični mo­
tiv. Priliv plemenitih metala može se, naravno, povećati pri
nepromijenjenim troškovima njihove proizvodnje. S druge
strane, smanjenje njihove vrijednosti, tj. radnog vremena p o ­
trebnog za njihovu proizvodnju, ispoljiće se najprije samo u
povećanju njihovog priliva. Stoga se, govorili su docnije Hju-
movi učenici, smanjena vrijednost plemenitih metala ispolja-
va u sve većoj masi prometnih sredstava, a sve veća masa pro­
metnih sredstava u porastu robnih cijena. U stvari pak, r a s t e
samo cijena izvezenih roba koje se razmjenjuju za zlato i sre­
bro kao robu, a ne kao prometno sredstvo. Na taj način ci­
jena tih roba koje su procijenjene u zlatu i srebru smanjene
vrijednosti raste prema svim ostalim robama čija se razmjen-
ska vrijednost i dalje procjenjuje u zlatu i srebru po mje­
rilu njihovih starih troškova proizvodnje. Ova dvojaka pro­
cjena razmjenskih vrijednosti roba u istoj zemlji može, na­
ravno, biti samo privremena, i cijene u zlatu ili srebru mo­
raju se izjednačiti u proporcijama koje su određene samim.
128
razmjenskim vrijednostima, tako da se na kraju krajeva raz­
mjenske vrijednosti svih roba procjenjuju prema novoj vri­
jednosti novčanog materijala. Analiziranje ovog procesa ne
spada ovamo, kao god ni način na koji se uopšte u kolebanji­
ma tržišnih cijena probija razmjenska vrijednost roba. Ali
novim kritičkim istraživanjima o kretanju robnih cijena u
XVI vijeku očito je dokazano da je ovo izjednačenje u neraz­
vijenim periodima buržoaske proizvodnje veoma postupno i
da se raspodjeljuje na duga razdoblja, a u svakom slučaju
da ne ide u korak s povećanjem količine gotovog novca u op­
ticaju. 1 1 2 Potpuno su neumjesna ukazivanja, koja su voljeli da
čine Hjumovi učenici, na porast cijena u starom Rimu uslijed
osvajanja Makedonije, Egipta i Male Azije. Starom svijetu
svojstveno naglo i nasilno prenošenje nagomilanih novčanih
blaga iz jedne zemlje u drugu, privremeno smanjenje troško­
va proizvodnje plemenitih metala za neku zemlju prostim
procesom pljačke ne utiču na imanentne zakone novčanog
prometa, kao što, na primjer, ni besplatna raspodjela egipat­
skog i sicilijanskog žita u Rimu ne utiče na opšti zakon koji
reguliše cijenu žita. Hjumu, kao i svim ostalim piscima XVIII
vijeka, nedostajao je materijal potreban za detaljno razma­
tranje novčanog opticaja: s jedne strane, prečišćena istorija
robnih cijena, a, s druge strane, zvanična i kontinuelna sta­
tistika o povećanju i smanjenju prometnog medijuma, priliva
i odliva plemenitih metala itd., naime materijal koji se uop­
šte pojavljuje tek sa potpuno razvijenim bankarstvom. Hju-
mova teorija prometa može se sažeti u slijedeće postavke:
1) cijene roba u jednoj zemlji određene su količinom novca
(realnog ili simboličnog) koja se u toj zemlji nalazi; 2) novac
koji se nalazi u prometu u jednoj zemlji predstavlja sve robe
koje se nalaze u toj zemlji. U srazmjeri u kojoj raste broj
predstavnika, t j . novca, otpada više ili manje od predstav­
ljene stvari na pojedinog predstavnika; 3) ako se robe mno­
že, njihova cijena pada ili vrijednost novca raste. Ako se no­
vac množi, onda, obrnuto, raste cijena roba, a vrijednost
novca pada. 1 1 3
»Skupoća svih stvari«, veli Hjum, »uslijed obilja novca
čista je šteta za svaku postojeću trgovinu, jer omogućuje si­
romašnijim zemljama da na svim svjetskim tržištima uspješ­
no konkurišu bogatijim zemljama. 1 1 4 Ako posmatramo jednu
112
Uostalom, Hjum priznaje ovu postepenost, ma koliko ma­
lo ona odgovarala njegovom principu. Vidi David Hjum, »Essavs
and Treatises on several Subjects«, London 1777, vol. I, p. 300.
115
Upor. Stjuart, 1. c, v. I, p. 394—400.
114
David Hume, 1. c, p. 300.
9 Prilog kritici političke ekonomije 129
 n a c i j u s a m u z a sebe, n e m o ž e i m a t i n i k a k v o g utićaja, n i d o ­
b r o g ni rđavog, da li za b r o j a n j e ili r e p r e z e n t o v a n j e r o b â p o ­
stoji m n o g o ili m a l o m o n e t e , k a o š t o s e n e b i izmijenio n i
b i l a n s n e k o g trgovca k o j i bi u k n j i g o v o d s t v u u m j e s t o a r a p ­
s k o g n a č i n a r a č u n a n j a , k o j e iziskuje m a l o cifara, u p o t r i j e b i o
r i m s k i n a č i n , koji t r e b a veći b r o j cifara, Štaviše, veća koli­
č i n a novca, slično r i m s k i m r a č u n s k i m z n a c i m a , n e z g o d n a j e
i iziskuje više t r u d a i za č u v a n j e i za p r e n o š e n j e . « 1 1 5 Da bi
u o p š t e n e š t o d o k a z a o , H j u m j e m o r a o p o k a z a t i d a u datom
s i s t e m u r a č u n s k i h z n a k o v a količina u p o t r i j e b l j e n i h cifara n e
zavisi od veličine b r o j č a n e v r i j e d n o s t i , već, o b r n u t o , da ve­
ličina b r o j č a n e v r i j e d n o s t i zavisi o d količine u p o t r i j e b l j e n i h
znakova. Potpuno je tačno da n e m a nikakve prednosti ako se
r o b n e v r i j e d n o s t i p r o c j e n j u j u ili »broje« u z l a t u ili s r e b r u
s m a n j e n e v r i j e d n o s t i , i z a t o su n a r o d i , u p o r e d o s p o r a s t o m
s u m e v r i j e d n o s t i r o b â u p r o m e t u , uvijek s m a t r a l i p o d e s n i j i m
da b r o j e u s r e b r u u m j e s t o u b a k r u , i u z l a t u u m j e s t o u sre­
b r u . U o n o j m j e r i u k o j o j su p o s t a j a l i bogatiji, p r e t v a r a l i su
m e t a l e m a n j e v r i j e d n o s t i u s u p s i d i j a r n u m o n e t u , a dragocje­
nije m e t a l e u n o v a c . S d r u g e s t r a n e , H j u m zaboravlja da za
b r o j a n j e v r i j e d n o s t i u z l a t u i s r e b r u ne m o r a da »postoji« ni
zlato n i s r e b r o . N j e m u s e r a č u n s k i n o v a c i p r o m e t n o sred­
stvo p o k l a p a j u i o b a s u m o n e t e (coin). B u d u ć i d a p r o m j e n a
v r i j e d n o s t i m j e r e v r i j e d n o s t i ili p l e m e n i t i h m e t a l a k o j i v r š e
funkciju r a č u n s k o g n o v c a izaziva p o r a s t ili p a d r o b n i h cijena,
d a k l e i p o r a s t ili p a d količine n o v c a u p r o m e t u p r i n e p r o ­
m i j e n j e n o j b r z i n i opticaja, H j u m zaključuje d a p o r a s t ili p a d
r o b n i h cijena zavisi od količine n o v c a u p r o m e t u . Da se u
X V I i X V I I vijeku p o v e ć a l a ne s a m o količina zlata i s r e b r a ,
n e g o da su se i s t o v r e m e n o smanjili i t r o š k o v i njihove proiz­
vodnje, H j u m je m o g a o vidjeti iz z a t v a r a n j a r u d n i k a u E v r o ­
p i . U XVI i X V I I vijeku r o b n e cijene u E v r o p i r a s l e su s
m a s o m uvezenog a m e r i č k o g zlata i s r e b r a ; d a k l e , r o b n e cije­
ne u svakoj zemlji o d r e đ u j u se m a s o m z l a t a i s r e b r a k o j a
se nalazi u toj zemlji. To je bila H j u m o v a p r v a »nužna kon-
sekvencija«. 1 1 8 U X V I i X V I I vijeku cijene n i s u r a s l e ravno­
m j e r n o s p o v e ć a n j e m količine p l e m e n i t i h m e t a l a ; p r o š l o j e
više od p o l a vijeka p r i j e n e g o što se ispoljila bilo kakva p r o ­
m j e n a r o b n i h cijena, p a č a k i o n d a j e t r e b a l o j o š m n o g o vre­
m e n a prije nego š t o s u s e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i svih r o b a
p r o c j e n j i v a l e p r e m a s m a n j e n o j v r i j e d n o s t i zlata i s r e b r a , da­
k l e p r i j e nego š t o j e revolucija zahvatila sve r o b n e cijene.
Stoga, zaključuje H j u m , koji, p o t p u n o s u p r o t n o p r i n c i p i m a
115
Ibid., p. 303.
116
David Hume, 1. c, p. 303.
130
svoje filozofije, j e d n o s t r a n o p o s m a t r a n e činjenice n e k r i t i č k i
p r e t v a r a u o p š t e p o s t a v k e , — stoga se cijena r o b a ili vrijed­
n o s t i n o v c a n e o d r e đ u j e a p s o l u t n o m m a s o m n o v c a koji s e
n a l a z i u j e d n o j zemlji, nego, n a p r o t i v , k o l i č i n o m zlata i sre­
b r a k o j a s t v a r n o ulazi u p r o m e t , ali, na k r a j u krajeva, sve
z l a t o i s r e b r o k o j e se nalazi u n e k o j zemlji m o r a b i t i apsor-
b o v a n o o d p r o m e t a k a o m o n e t a . 1 1 7 A p s t r a h u j u ć i o d svih osta­
l i h z a k o n a opticaja, a k o zlato i s r e b r o i m a j u s o p s t v e n u vri­
j e d n o s t , j a s n o j e d a s a m o o d r e đ e n a količina zlata i s r e b r a
m o ž e d a s e nalazi u p r o m e t u k a o ekvivalent j e d n e d a t e s u m e
v r i j e d n o s t i r o b a . Ako, d a k l e , s v a k a k o l i č i n a zlata i s r e b r a k o j a
s e slučajno nalazi u n e k o j zemlji m o r a , bez o b z i r a n a s u m u
r o b n i h vrijednosti, da kao p r o m e t n o sredstvo u đ e u r o b n u
razmjenu, onda zlato i srebro nemaju i m a n e n t n u vrijednost
i stoga faktički n i s u s t v a r n e r o b e . To je H j u m o v a t r e ć a »nuž­
n a konsekvencija«. P o n j e m u u p r o m e t n i p r o c e s ulaze r o b e
b e z cijene, a zlato i s r e b r o bez v r i j e d n o s t i . Stoga on n i k a d i
ne govori o v r i j e d n o s t i r o b a i v r i j e d n o s t i zlata, već s a m o o
njihovoj m e đ u s o b n o j količini. Već je Lok r e k a o da zlato i
s r e b r o i m a j u s a m o i m a g i n a r n u ili k o n v e n c i o n a l n u v r i j e d n o s t ;
t o j e p r v i b r u t a l n i oblik s u p r o t n o s t i t v r đ e n j u m o n e t a r n o g si­
s t e m a d a s a m o zlato i s r e b r o i m a j u i s t i n s k u v r i j e d n o s t . Okol­
n o s t d a n o v č a n o p o s t o j a n j e zlata i s r e b r a p r o i s t i č e s a m o i z
njihove funkcije u d r u š t v e n o m p r o c e s u r a z m j e n e t u m a č i se u
t o m s m i s l u da o n i svoju s o p s t v e n u v r i j e d n o s t , pa stoga i ve­
ličinu svoje v r i j e d n o s t i , zahvaljuju d r u š t v e n o j funkciji. 1 1 7 *
Z l a t o i s r e b r o su, dakle, b e z v r i j e d n e stvari, ali u o k v i r u p r o ­
m e t n o g p r o c e s a d o b i j a j u fiktivnu veličinu v r i j e d n o s t i k a o
predstavnici roba. K r o z t a j p r o c e s o n i se ne p r e t v a r a j u u no­
vac, već u v r i j e d n o s t . Ova n j i h o v a v r i j e d n o s t o d r e đ u j e se od­
n o s o m između, njihove s o p s t v e n e m a s e i m a s e r o b a , j e r o b j e
m a s e m o r a j u d a s e p o k r i j u . Dakle, d o k H j u m šalje zlato i
117
»Jasno je da cijene ne zavise toliko od apsolutne količine
roba i količine novca koje postoje u datoj zemlji, koliko od koli­
čine roba koje mogu doći na tržište i od količine novca koja se
nalazi u opticaju. Ako se kovani novac zaključa u sanduke, onda
je njegov u t k a j na cijene isti kao kad bi bio uništen; ako se robe
nagomilaju u magacinima i skladištima, nastaje isto dejstvo. Po­
što se novac i roba u takvim slučajevima nikad ne susreću, među­
sobno uticanje nije moguće. Na kraju krajeva, opšti nivo cijena
dostiže pravilnu proporciju sa novom količinom metalnog novca
u zemlji.« (L. c, p. 303, 307, 308.)
ma v i d i Loa i Franklina o višku vrijednosti koji zlato i sre­
b r o tobože dobijaju iz svoje funkcije novca. Takođe i Forbonea.
(Marksova bilješka u ličnom primjerku knjige »Zur Kritik d e r
politischen Okonomie«.)
5* 131
s r e b r o u svijet r o b a k a o ne-robe, on ih> o b r n u t o , č i m se poja­
ve u o d r e đ e n o s t i o b l i k a m o n e t e , p r e t v a r a u p u k e r o b e k o j e
se prostom t r a m p o m razmjenjuju s ostalim robama. Kad bi
s e r o b n i svijet s a s t o j a o i z j e d n e j e d i n e r o b e , n a p r i m j e r i z
j e d n o g m i l i o n a k v a r t e r a žita,-bilo b i vrlo j e d n o s t a v n o p r e d ­
staviti sebi d a s e j e d a n k v a r t e r r a z m j e n j u j e z a dvije u n c e z l a t a
u k o l i k o p o s t o j e dva m i l i o n a u n c a zlata, a za 20 u n c a z l a t a
u k o l i k o p o s t o j i 20. m i l i o n a u n c a zlata, d a k l e da cijena r o b e i
v r i j e d n o s t n o v c a r a s t u ili p a d a j u u o b r n u t o j s r a z m j e r i p r e m a
p o s t o j e ć o j količini n o v c a . l l 7 b Ali r o b n i svijet se sastoji od bes­
k r a j n o različitih u p o t r e b n i h vrijednosti, čija r e l a t i v n a vrijed­
n o s t nije n i p o š t o o d r e đ e n a n j i h o v o m r e l a t i v n o m količinom-
K a k o , dakle, zamišlja H j u m ovu r a z m j e n u i z m e đ u m a s e r o b a
i m a s e zlata? On se zadovoljava p r a z n o m i m u t n o m p r e d s t a ­
v o m d a s e svaka r o b a , k a o alikvotni dio c j e l o k u p n e r o b n e
m a s e , razmjenjuje, z a o d g o v a r a j u ć i alikvotni dio z l a t n e m a s e .
P r o c e s n o k r e t a n j e r o b â koje p r o i s t i č e i z s u p r o t n o s t i i z m e đ u
razmjenske i upotrebne vrijednosti sadržane u'njima, koje se
pojavljuje u o p t i c a j u n o v c a i k o j e se kristalizuje u r a z n i m
o d r e đ e n o s t i m a o b l i k a novca, na taj n a č i n iščezava i na nje­
govo m j e s t o s t u p a z a m i š l j e n o m e h a n i č k o izjednačavanje t e ­
ž i n s k e m a s e p l e m e n i t i h m e t a l a u j e d n o j zemlji i i s t o v r e m e n e
robne mase.
Ser Džems Stjuart p o č i n j e svoje istraživanje o m o n e t i
i n o v c u i s c r p n o m k r i t i k o m H j u m a i M o n t e s k j e a . 1 1 8 On je u.
s t v a r i prvi p o s t a v i o p i t a n j e : o d r e đ u j e l i s e količina n o v c a
u o p t i c a j u r o b n i m c i j e n a m a ili se r o b n e cijene o d r e đ u j u ko­
l i č i n o m n o v c a u o p t i c a j u ? M a d a je njegovo izlaganje z a m a ­
gljeno f a n t a s t i č n i m s h v a t a n j e m m j e r e v r i j e d n o s t i , k o l e b l j i v i m
predstavljanjem razmjenske vrijednosti uopšte i reminiscen­
cijama merkantilnog sistema, on otkriva bitne određenosti
o b l i k a novca i o p š t e z a k o n e n o v č a n o g o p t i c a j a , j e r n e p o s t a v ­
lja m e h a n i č k i r o b e n a j e d n u , a n o v a c n a d r u g u s t r a n u , već.
s t v a r n o i z r a z n i h m o m e n a t a s a m e r o b n e r a z m j e n e razvija r a z ­
n e funkcije. » U p o t r e b a n o v c a z a u n u t r a š n j i p r o m e t m o ž e se:
svesti p o d dvije glavne t a č k e , p l a ć a n j e o n o g a š t o n e k o duguje,,
k u p o v a n j e o n o g a š t o j e n e k o m p o t r e b n o ; t o dvoje z a j e d n o
čini t r a ž n j u gotovog n o v c a ( r e a d y m o n e y d e m a n d s ) . . . Stanje;
t r g o v i n e i m a n u f a k t u r e , n a č i n života i u o b i č a j e n i izdaci sta­
n o v n i k a , a k o s e u z m u z a j e d n o , regulišu i o d r e đ u j u m a s u t r a ž -
n j e z a g o t o v i m n o v c e m , t j . m a s u o t u đ i v a n j a . D a b i s e ova r a z -
mb Ova fikcija bukvalno se susreće kod Monteskjeà. (Mark-
sova bilješka u ličnom primjerku knjige »Zur .Kritik der politi-
schen Okonomie«.)
118
Steuart, 1. c, t. I, p. 394 seq.
132
n o v r s n a p l a ć a n j a izvršila, p o t r e b n a j e izvjesna količina nov­
c a . Ova količina s a svoje s t r a n e m o ž e , p r e m a p r i l i k a m a , d a
s e povećava ili s m a n j u j e , m a d a količina o t u đ i v a n j a o s t a j e
i s t a . . . U s v a k o m slučajii, p r o m e t n e k e zemlje m o ž e d a ap-
s o r b u j e s a m o o d r e đ e n u količinu novca.« 1 1 9 »Tržišna cijena ro­
be o d r e đ u j e se z a m r š e n o m o p e r a c i j o m t r a ž n j e i k o n k u r e n ­
cije ( d e m a n d a n d c o m p é t i t i o n ) , koje s u p o t p u n o nezavisne o d
m a s e zlata i s r e b r a k o j a se nalazi u n e k o j zemlji. A š t a se de­
šava sa o n i m z l a t o m i s r e b r o m koje nije p o t r e b n o k a o mo­
n e t a ? O n o se n a g o m i l a v a k a o blago, ili se p r e r a đ u j e k a o ma­
terijal, l u k s u z n i h p r e d m e t a . K a d m a s a zlata i s r e b r a p a d n e
i s p o d nivoa p o t r e b n o g z a p r o m e t , z a m j e n j u j e s e s i m b o l i č k i m
n o v c e m ili d r u g i m p o m o ć n i m s r e d s t v i m a . Ako povoljan mje­
n i č n i tečaj d o n o s i obilje n o v c a u zemlji i a k o i s t o v r e m e n o
smanjuje, t r a ž n j u n o v c a za njegovo slanje u i n o s t r a n s t v o , no­
v a c č e s t o svršava u s a n d u c i m a gdje p o s t a j e isto t a k o besko-
r i s t a n k a o k a d b i ležao u r u d n i c i m a . « 1 2 0 D r u g i z a k o n koji j e
Stjuart o t k r i o j e s t e taj d a s e p r o m e t koji j e z a s n o v a n n a kre­
d i t u v r a ć a n a svoju p o l a z n u t a č k u . K o n a č n o , o n analizira dej-
s t v a koja različitost k a m a t n e s t o p e u p o j e d i n i m z e m l j a m a
vrši na m e đ u n a r o d n i odliv i priliv p l e m e n i t i h m e t a l a . Ovo po­
sljednje dvoje n a v o d i m o ovdje s a m o p o t p u n o s t i r a d i , p o š t o
n e m a veze s n a š o m t e m o m p r o s t o g p r o m e t a . 1 2 1 S i m b o l i č n i ili
k r e d i t n i n o v a c — S t j u a r t j o š ne razlikuje ova dva o b l i k a nov-
110
12
Steuart, 1. c, v. I I , p. 377—379 passim.
» Steuart, 1. c., 379—380 passim.
121
»Dopunske monete se zaključavaju ili se prerađuju u sr&
b r n o p o s u đ e . . . Što se tiče papirnog novca, on će se, čim ispuni
prvi zadatak, t j . zadovolji potrebu onoga ko ga je uzeo na zajam,
vratiti dužniku i realizovati . . . Prema tome, u ma kakvoj srazmjeri
se količina metalnog novca neke zemlje povećavala ili smanjiva­
la, robe će ipak poskupljivati ili pojeftinjavati po principima tražr
nje i konkurencije, a ove će uvijek zavisiti od sklonosti onih koji
mogu da zauzvrat dadu svojinu ili neki drugi ekvivalent, ali nikad
od količine moneta koju p o s j e d u j u . . . Ma koliko ona (naime ko­
ličina metalnog novca u jednoj zemlji) bila mala, dokle god u
zemlji bude realne svojine bilo koje vrste i konkurencije u kon-
sumiranju među onima koji je posjeduju, cijene će biti visoke
ulslijed trampe, simboličnog novca, uzajamnih plaćanja i hiljade
drugih p r o n a l a z a k a . . . Ako postoji promet između ove zemlje i
ostalih nacija m o r a da postoji izvjesna proporcija između cijena
raznih vrsta roba u toj zemlji i drugdje, i iznenadno povećanje ili
smanjenje metalnog novca bilo bi, pod pretpostavkom da ono
može samo od sebe izazvati povećanje ili p a d cijena, u svom dej-
stvu ograničeno zbog inostrane konkurencije.« (1. c, v. I, p. 400—r
402.) »Novčana cirkulacija svake zemlje m o r a biti prilagođena
proizvodnoj djelatnosti stanovnika koji proizvode r o b e za tržiš-
133

ca — m o g u da z a m i j e n e p l e m e n i t e m e t a l e k a o k u p o v n o i pla­
t e ž n o s r e d s t v o u u n u t r a š n j e m p r o m e t u , ali n e n a s v j e t s k o m
t r ž i š t u . P a p i r n e n o v č a n i c e s u stoga n o v a c d r u š t v a ( m o n e y o f
t h e society), d o k su z l a t o i s r e b r o n o v a c svijeta (money of
the world).122
N a c i j a m a sa »istorijskim« r a z v o j e m u s m i s l u i s t o r i j s k e
p r a v n e škole svojstveno j e d a s t a l n o zaboravljaju svoju sop-
s t v e n u istoriju. M a d a s t o g a s p o r u o d n o s u r o b n i h cijena p r e ­
m a količini p r o m e t n i h s r e d s t a v a n e p r e s t a n o u z b u đ u j e parla­
m e n t u t o k u ove p o l o v i n e vijeka i m a d a je izazvao u Engle­
skoj h i l j a d e velikih i m a l i h b r o š u r a , S t j u a r t j e o s t a o j o š više
»mrtvi pas«, n e g o š t o j e S p i n o z a izgledao M o z e s u M e n d e l s o n u
u Lesingovo d o b a . Čak je i najnoviji i s t o r i č a r »currency«-a
[novčanog opticaja], Maklaren, pretvorio Adama Smita u p r o ­
n a l a z a č a S t j u a r t o v e teorije, k a o š t o je R i k a r d a - p r e t v o r i o u
p r o n a l a z a č a H j u m o v e . 1 2 3 Ali, d o k j e R i k a r d o u s a v r š i o H j u m o -
v u teoriju, A d a m S m i t r e g i s t r u j e r e z u l t a t e S t j u a r t o v i h istra­
živanja k a o m r t v e činjenice. Adam Smit je svoju š k o t s k u po­
slovicu »mnogo m a l o g a čini mnogo« p r i m i j e n i o i na d u h o v n o
te . . . Prema tome, ako količina metalnog novca jedne zemlje pad­
ne srazmjerno više od cijena proizvoda koji se nude na prodaju,
t a d a se m o r a pribjeći pronalascima, kao što je simbolička novac,
koji obezbjeđuju ekvivalent za te proizvode. Ako se, međutim,
pokaže da metalni novac srazmjerno prevazilazi razmjere proiz­
vodnje, on neće izazvati povišenje cijena niti će ući u cirkulaciju:
on će se gomilati u blago... Ma kolika bila količina novca u jed­
noj zemlji u poređenju sa ostalim svijetom, u cirkulaciji će moći
da ostane samo količina koja je otprilike proporcionalna potroš­
nji bogatih i radu siromašnog stanovništva«, a ova proporcija ne
određuje se »količinom novca koja se stvarno nalazi Uy zemlji«
(1. c, p. 403—408 passim). »Sve zemlje će nastojati da svoj gotov
novac koji im nije potreban za cirkulaciju bace u onu zemlju u
kojoj je kamata, u poređenju sa kamatom u sopstvenoj zemlji,
veća« (1. c, v. I I , p. 5). »Najbogatija zemlja u Evropi može da
b u d e najsiromašnija u cirkulišućem metalnom novcu« (1. c. v.
I I , p . 6).
Vidi polemiku protiv Stjuarta kod Artura Junga [Bilješka u
MarkSovom ličnom primjerku knjige.]
" s Steuart, 1. c, t. I I , p. 370. Luj Blan pretvara »money of
t h e society« t što ne znači drugo do unutrašnji, nacionalni novac,
u socijalistički novac, što uopšte ne znači ništa, i pretvara, logič­
no, Džona Loa u socijalista. (Vidi njegov prvi tom »Istorije Fran­
cuske revolucije«.)
12» Maclaren, 1. c, p. 43 seq. Patriotizam je jednog p r e r a n o
umrlog njemačkog pisca (Gustava Juliusa) zaveo da suprotstavi
starog Biša kao autoritet Rikardovoj školi. Čestiti Biš preveo je
Stjuartov genijalni engleski jezik na hamburški dijalekt i pokva­
rio njegov original gdje god je mogao.
134
b o g a t s t v o , i stoga s i t n i č a v o m brižljivošću z a b a š u r i o izvore
k o j i m a i m a da zahvali o n o m a l o iz čega je u stvari izvukao
m n o g o . On više voli, i to ne j e d a n p u t , da o t u p i o š t r i c u pita­
n j a o n d j e gdje b i g a o š t r o f o r m u l i s a n j e p r i m o r a l o d a s e o b r a ­
č u n a sa svojim p r e t h o d n i c i m a . T a k o je u č i n i o i u teoriji o
n o v c u . O n p r e ć u t n o p r i h v a t a S t j u a r t o v u teoriju, pričajući d a
se zlato i s r e b r o koje se nalazi u j e d n o j zemlji dijelom upo­
t r e b l j a v a k a o m o n e t a , dijelom n a g o m i l a v a k a o rezervni fond
za trgovce u z e m l j a m a bez b a n a k a i k a o b a n k o v n a rezerva u
z e m l j a m a s k r e d i t n i m p r o m e t o m , dijelom k o r i s t i k a o blago
za izravnanje m e đ u n a r o d n i h plaćanja, a dijelom p r e r a đ u j e u
l u k s u z n e p r e d m e t e . P i t a n j e količine m o n e t e u p r o m e t u o n
p r e ć u t n o o d s t r a n j u j e t i m e što n o v a c p o t p u n o p o g r e š n o treti­
ra k a o p u k u r o b u . 1 2 3 a Njegov vulgarizator, d o s a d n i Ž. B. Sej,
koga su F r a n c u z i proizveli za p r i n c e de la science [ p r i n c a nau­
k e ] , k a o š t o j e J o h a n Kristof G o t š e d svog š e n e š a proizveo z a
H o m e r a , a P j e t r o Aretino s a m a sebe i m e n o v a o za t e r r o r prin-
e i p u m [ s t r a h v l a d a r a ] i lux m u n d i [svjetlost s v i j e t a ] , sa veli­
k o m j e važnošću ovu, n e sasvim n a i v n u , o m a š k u A d a m a S m i t a
p r o g l a s i o za d o g m u . 1 2 4 O š t a r p o l e m i č k i stav p r o t i v iluzija
m e r k a n t i l n o g s i s t e m a spriječio j e u o s t a l o m A d a m a S m i t a d a
o b j e k t i v n o shvati f e n o m e n e m e t a l n o g p r o m e t a , d o k su njego­
va s h v a t a n j a k r e d i t n o g novca originalna i d u b o k a . K a o što se
u t e o r i j a m a X V I I I vijeka o o k a m e n o t i n a m a javlja uvijek
s k r i v e n o s t r u j a n j e koje dolazi od k r i t i č k o g ili a p o l o g e t s k o g
o b z i r a na biblijsku t r a d i c i j u o o p š t e m p o t o p u , t a k o se iza
svih n o v č a n i h teorija X V I I I vijeka krije p o t a j n a b o r b a s mo­
n e t a r n i m s i s t e m o m , sa aveti k o j a je stajala uz kolijevku bur-
ž o a s k e e k o n o m i j e i j o š uvijek b a c a l a svoju s j e n k u na zako­
nodavstvo.
I s t r a ž i v a n j a o n o v c u n e p o s r e d n o su p o d s t a k n u t a u X I X
vijeku n e f e n o m e n i m a m e t a l n o g , nego, n a p r o t i v , f e n o m e n i m a
b a n k n o t n o g p r o m e t a . N a p r v e s e v r a ć a l o s a m o zato d a b i s e
o t k r i l i z a k o n i ovih d r u g i h . S u s p e n d o v a n j e z a m j e n e b a n k n o t a
i 2 3 a Ovo nije egzaktno. Štaviše, na pojedinim mjestima [Adam
Smit] pravilno formuliše ovaj zakon. [Bilješka u Marksovom lič­
nom primjerku knjige.]
,w
Razlika između »currency« i »money«, tj. između promet­
nog sredstva i novca ne nalazi se stoga u «Wealth of Nations«.
Obmanut prividnom nepristrasnošću Adama Smita, koji je veoma
dobro znao svoga Hjuma i Stjuarta, primjećuje čestiti Maklaren:
»Teorija o zavisnosti cijena od količine opticajnih sredstava nije
dosad još privukla pažnju; i doktor Smit, kao i Mr. Lok« (Lok se
koleba u svom gledištu), »gleda u metalnom novcu samo robu.«
(Maclaren, 1. c, p. 44.)
135
 z a zlato o d s t r a n e E n g l e s k e b a n k e p o č e v o d 1797. godine, p o ­
r a s t cijena m n o g i h r o b a koji j e n a s t a o poslije toga, p a d m o -
n e t n e cijene zlata i s p o d njegove t r ž i š n e cijene, d e p r e s i j a c i j a
b a n k n o t a , n a r o č i t o o d 1809. g o d i n e , p r u ž a l i s u n e p o s r e d n e
p r a k t i č n e p o v o d e zà s t r a n a č k u b o r b u u p a r l a m e n t u i za teo­
r e t s k i t u r n i r v a n p a r l a m e n t a , p r i č e m u j e o b o j e bilo podjed­
n a k o s t r a s n o . K a o i s t o r i j s k a p o z a d i n a d e b a t e služila j e isto-
r i j a p a p i r n o g n o v c a u X V I I I vijeku, fijasko Loove b a n k e , de­
p r e s i j a c i j a p r o v i n c i j a l n i h b a n k n o t a e n g l e s k i h k o l o n i j a u Sje­
v e r n o j Americi o d p o č e t k a d o s r e d i n e X V I I I vijeka k o j a j e
išla u p o r e d o s a p o r a s t o m količine z n a k o v a v r i j e d n o s t i ; z a t i m ,
d o c n i j e , p a p i r n i n o v a c ( c o n t i n e n t a l bills) k o j i j e z a v r i j e m e
R a t a z a n e z a v i s n o s t p u t e m z a k o n a n a m e t n u t o d a m e r i č k e cen­
t r a l n e vlade i, k o n a č n o , u j o š večoj r a z m j e r i izvršeni eksperi-
m e n a t s f r a n c u s k i m a s i g n a t i m a . V e ć i n a e n g l e s k i h p i s a c a ta­
d a š n j e g d o b a b r k a p r o m e t b a n k n o t a , koji s e u p r a v l j a p o sa­
s v i m d r u g i m z a k o n i m a , s a p r o m e t o m z n a k o v a v r i j e d n o s t i ili
državnog papirnog novca s p r i n u d n i m tečajem, i dok tvrde
d a f e n o m e n e ovog p r i n u d n o g p r o m e t a o b j a š n j a v a j u z a k o n i m a
m e t a l n o g p r o m e t a , o n i u stvari, o b r n u t o , izvode z a k o n e ovog
p o s l j e d n j e g iz f e n o m e n a o n o g prvog. Mi p r e s k a č e m o sve o n e
b r o j n e p i s c e iz p e r i o d a 1800—1809. i p r i s t u p a m o o d m a h Ri-
k a r d u , k a k o zbog t o g a š t o o n r e z i m i r a svoje p r e t h o d n i k e i
o š t r i j e f o r m u l i š e n j i h o v a s h v a t a n j a , t a k o i zbog toga š t o en­
g l e s k i m b a n k o v n i m z a k o n o d a v s t v o m d o d a n a š n j e g d a n a vla­
d a o n a j oblik t e o r i j e n o v c a koji j o j j e o n d a o . R i k a r d o , k a o
i njegovi p r e t h o d n i c i , b r k a p r o m e t b a n k n o t a ili/kreditnog nov­
ca s p r o m e t o m p u k i h znakova vrijednosti, činjenica koja
.njega z a o k u p l j a j e s t e d e p r e s i j a c i j a p a p i r n o g n o v c a i istovre­
m e n i p o r a s t r o b n i h cijena. O n o š t o s u z a H j u m a bili a m e ­
r i č k i r u d n i c i , t o s u z a R i k a r d a bile m a š i n e z a š t a m p a n j e pa­
p i r n i h cedulja u Trednidlstritu, i on s a m na j e d n o m mjestu
i z r i č i t o p o i s t o v j e ć u j e o b a ova f a k t o r a . Njegovi p r v i spisi, k o j i
s e b a v e s a m o p i t a n j e m n o v c a , p a d a j u u v r i j e m e najžešće po­
l e m i k e i z m e đ u E n g l e s k e b a n k e , n a čijoj s t r a n i s u bili mini­
s t r i i r a t n a s t r a n k a , i n j e n i h p r o t i v n i k a , o k o k o j i h su se gru-
p i s a l i p a r l a m e n t a r n a opozicija, vigovci i s t r a n k a m i r a . Ti spi­
s i s u bili d i r e k t n e p r e t e č e č u v e n o g izvještaja b u l j o n - k o m i t e t a
od 1810, u k o m e su p r i h v a ć e n a R i k a r d o v a shvatanja.^ 2 5 Neo­
b i č n a činjenica da se R i k a r d o i njegove p r i s t a l i c e , koji n o v a c
125
David Ricardo, »The High Priče of Bullion, a Proof of
t h e Dépréciation of Banknotes«, 4 édition, London 1811. (prvo iz­
d a n j e izašlo 1809). Dalje: Ferner, »Reply to Mr. Bosanquet's Prac-
tical Observations on the Report of the Bullion Committee«, Lon­
d o n 1811.
136
p r o g l a š a v a j u p u k i m z n a k o m vrijednosti, nazivaju buljonisti-
m a ( p r i s t a l i c a m a z l a t n i h poluga) n e p o t i č e s a m o o d i m e n a
t o g k o m i t e t a već i od s a m e s a d r ž i n e R i k a r d o v o g učenja. U
s v o m djelu o političkoj e k o n o m i j i R i k a r d o je ponovio i dalje
r a z v i o ista s h v a t a n j a , ali nigdje nije istražio n o v a c po sebi,
k a o š t o j e t o u r a d i o s r a z m j e n s k o m vrijednošću, p r o f i t o m ,
r e n t o m itd.
R i k a r d o o d r e đ u j e n a j p r i j e v r i j e d n o s t zlata i s r e b r a , k a o
i v r i j e d n o s t svih o s t a l i h r o b a , k o l i č i n o m u n j i m a o p r e d m e -
ć e n o g r a d n o g v r e m e n a . 1 2 6 U zlatu i s r e b r u , k a o r o b a m a sa
d a t o m v r i j e d n o š ć u , m j e r e s e v r i j e d n o s t i svih o s t a l i h r o b a . 1 2 7
Količina p r o m e t n i h s r e d s t a v a u n e k o j zemlji o d r e đ e n a je, da­
kle, v r i j e d n o š ć u j e d i n i c e m j e r e novca, s j e d n e s t r a n e , i su­
m o m r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i r o b â , s d r u g e s t r a n e . Ova koli­
č i n a se modifikuje e k o n o m i s a n j e m u n a č i n u plaćanja. 1 - 3 Po­
š t o je t a k o količina u kojoj n o v a c o d r e đ e n e v r i j e d n o s t i m o ž e
d a o p t i č e o d r e đ e n a i p o š t o s e njegova v r i j e d n o s t u n u t a r p r o ­
m e t a pojavljuje s a m o u njegovoj količini, n o v a c m o g u da u
p r o m e t u z a m i j e n e p u k i znakovi v r i j e d n o s t i n o v c a a k o se iz­
d a j u u srazmjeri koja,je određena njegovom vrijednošću; i
s t v a r n o »novčani o p t i c a j se nalazi u s v o m n a j s a v r š e n i j e m sta­
n j u a k o s e sastoji isključivo o d p a p i r n o g n o v c a iste vrijed­
n o s t i s o n i m z l a t o m k o j e o n t r e b a d a predstavlja.« 1 2 0 D o s a d ,
d a k l e , R i k a r d o o d r e đ u j e količinu p r o m e t n i h s r e d s t a v a — p o d
p r e t p o s t a v k o m d a t e v r i j e d n o s t i n o v c a — c i j e n a m a r o b a , i no­
vac k a o z n a k v r i j e d n o s t i n j e m u j e z n a k o d r e đ e n e količine zla­
ta, a ne kao kod H j u m a bezvrijedan predstavnik robe.
T a m o gdje R i k a r d o p r e k i d a r a v a n t o k svog izlaganja i
o d j e d a n p u t staje n a s u p r o t n o gledište, o n s e o d m a h o b r a ć a
m e đ u n a r o d n o m prometu plemenitih metala i tako problem
zapliće unošenjem tuđih shvatanja. Prateći unutrašnji tok
12« David Ricardo, »On the Principles of Political Economy
e t c « , p. 77, »Vrijednost plemenitih metala, kao i svih drugih roba,
zavisi isključivo od ukupne količine rada potrebnog za njihovo
dobijanje i iznošenje na tržište.«
127
L. c , p. 77, 180, 181.
128
Ricardo, 1. c, p. 421: »Količina novca koja se može da
upotrijebi u jednoj zemlji zavisi od njegove vrijednosti; ako bi
se u p r o m e t u nalazilo samo zlato, njega bi trebalo petnaest puta
manje nego srebra, ako bi se upotrebljavalo samo srebro.« Vidi
takođe Ricardo, «Proposais for an Economical and Secure Cur-
rency«, London 1816, p. 17, 18, gdje on kaže: »Količina banknota
u opticaju zavisi od iznosa koji je potreban za promet te zemlje,
a taj iznos je regulisan vrijednošću jedinice mjere novca, s u m o m
plaćanja i ekonomisanjem u njihovom realizovanju.«
1M
Ricardo, »Principles of Political Economy», p. 432, 433.
137
 njegovih misli, m i ć e m o n a j p r i j e o d b a c i t i sve vještačke, slu­
č a j n e o k o l n o s t i i z a t o ć e m o p r e m j e s t i t i r u d n i k e zlata i s r e ­
b r a u s a m e zemlje u k o j i m a se p l e m e n i t i m e t a l i n a l a z e u p r o ­
m e t u k a o n o v a c . J e d i n a p o s t a v k a k o j a proizlazi i z d o s a d a š ­
njeg R i k a r d o v o g izlaganja j e s t e d a j e p r i d a t o j v r i j e d n o s t i
zlata količina n o v c a u o p t i c a j u o d r e đ e n a r o b n i m c i j e n a m a .
P r e m a t o m e , m a s a zlata k o j e s e u d a t o m m o m e n t u nalazi u "
p r o m e t u u n e k o j zemlji o d r e đ e n a j e n a p r o s t o r a z m j e n s k o m .
vrijednošću robâ u prometu. Pretpostavimo sada da se s u m a
t i h r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i s m a n j u j e , bilo z a t o š t o s e p r o i z ­
vodi manje r o b â po s t a r i m razmjenskim vrijednostima, bilo
z a t o š t o i s t a r o b n a m a s a zbog p o v e ć a n e p r o d u k t i v n e s n a g e
r a d a i m a m a n j u r a z m j e n s k u v r i j e d n o s t . Ili p r e t p o s t a v i m o ,
o b r n u t o , da se s u m a razmjenskih vrijednosti povećava jer se
povećava m a s a r o b a p r i nepromijenjenim troškovima proiz­
v o d n j e ili j e r s e v r i j e d n o s t b i l o iste, bilo m a n j e r o b n e m a s e
p o v e ć a v a zbog s m a n j e n e p r o d u k t i v n e s n a g e r a d a . Š t a s e d e ­
šava u o b a slučaja sa datom k o l i č i n o m m e t a l a u p r o m e t u ?
Ako j e zlato n o v a c s a m o z a t o š t o o p t i č e k a o p r o m e t n o s r e d ­
stvo, a k o j e p r i n u đ e n o d a s e z a d r ž i u p r o m e t u k a o p a p i r n i
n o v a c , i z d a t o d države, s a p r i n u d n i m t e č a j e m ( a t o R i k a r d o
i m a u vidu), t a d a će k o l i č i n a n o v c a u p r o m e t u u p r v o m slu­
čaju biti prevelika u odnosu na razmjensku vrijednost m e t a ­
la; u d r u g o m slučaju bi ova k o l i č i n a b i l a i s p o d svog n o r m a l ­
n o g nivoa. M a d a s n a b d j e v e n o s o p s t v e n o m v r i j e d n o š ć u , z l a t e
u p r v o m s l u č a j u p o s t a j e z n a k za m e t a l niže r a z m j e n s k e vri­
j e d n o s t i od svoje s o p s t v e n e , a u d r u g o m slučaju z n a k za me­
t a l više v r i j e d n o s t i . U p r v o m slučaju ć e k a o z n a k v r i j e d n o s t i
s t a j a t i i s p o d , a u d r u g o m i z n a d svoje s t v a r n e v r i j e d n o s t i
( o p e t z a k l j u č a k k o j i proizlazi i z p a p i r n o g n o v c a s a p r i n u d n i m ,
t e č a j e m ) . U p r v o m s l u č a j u bilo b i i s t o k a o k a d b i s e r o b e
p r o c j e n j i v a l e u m e t a l u m a n j e v r i j e d n o s t i od zlata, a u d r u ­
g o m k a o k a d bi se p r o c j e n j i v a l e u m e t a l u veće v r i j e d n o s t i od.
z l a t a . Z a t o bi u p r v o m s l u č a j u r o b n e cijene rasle, a u d r u g o m ,
p a d a l e . U o b a slučaja b i k r e t a n j e r o b n i h cijena, n j i h o v o r a -
s t e n j e ili p a d a n j e , bilo posljedica r e l a t i v n e e k s p a n z i j e ili k o n ­
t r a k c i j e m a s e zlata u p r o m e t u iznad ili i s p o d nivoa koji o d ­
g o v a r a njegovoj s o p s t v e n o j v r i j e d n o s t i , t j . i z n a d ili i s p o d n o r ­
m a l n e količine k o j a j e o d r e đ e n a o d n o s o m i z m e đ u n j e g o v e
s o p s t v e n e v r i j e d n o s t i i v r i j e d n o s t i r o b a k o j e t r e b a da su u
prometu.
I s t i p r o c e s b i s e zbivao k a d b i s u m a cijena o n i h r o b a .
k o j e su u p r o m e t u o s t a l a n e p r o m i j e n j e n a , a m a s a z l a t a u p r o ­
m e t u s t a j a l a i s p o d ili i z n a d n o r m a l n o g nivoa: i s p o d n o r m a l ­
n o g nivoa — k a d se zlatne m o n e t e istrošene u p r o m e t u ne
138
b i zamijenile o d g o v a r a j u ć o m n o v o m p r o i z v o d n j o m rudnika,,
i z n a d n o r m a l n o g nivoa — k a d bi nov priliv iz r u d n i k a p r e m a ­
šio p o t r e b e p r o m e t a . U o b a slučaja se p r e t p o s t a v l j a da t r o š ­
kovi p r o i z v o d n j e zlata ili njegova v r i j e d n o s t o s t a j u isti.
Da r e z i m i r a m o : n o v a c u o p t i c a j u nalazi se na n o r m a l n o m
nivou k a d a j e njegova količina, p r i d a t o j r a z m j e n s k o j vrijed­
nosti r o b a , o d r e đ e n a njegovom s o p s t v e n o m m e t a l n o m vrijed­
n o š ć u . On prelazi taj nivo, zlato p a d a ispod s o p s t v e n e metal­
n e v r i j e d n o s t i i cijene r o b a r a s t u j e r s e s u m a r a z m j e n s k i h
v r i j e d n o s t i r o b n e m a s e s m a n j u j e ili se priliv zlata iz r u d n i k a
povećava. On se s m a n j u j e ispod svog n o r m a l n o g nivoa, z l a t a
r a s t e iznad svoje s o p s t v e n e m e t a l n e v r i j e d n o s t i i r o b n e cijene
p a d a j u j e r s e povećava s u m a r a z m j e n s k i h v r i j e d n o s t i r o b n e
m a s e ili priliv zlata iz r u d n i k a ne n a k n a đ u j e m a s u istrošenog,
zlata. U o b a slučaju zlato u o p t i c a j u je z n a k vrijednosti sa.
v e ć o m ili m a n j o m v r i j e d n o š ć u o d o n e k o j u s t v a r n o s a d r ž i .
O n o m o ž e d a p o s t a n e a p r e s i r a n i ili d e p r e s i r a n i z n a k s a m o g a
sebe. Čim bi se r o b e g e n e r a l n o procijenile u ovoj novoj vri­
j e d n o s t i n o v c a i o p š t e r o b n e cijene s r a z m j e r n o p o r a s l e ili p a ­
le, količina novca u o p t i c a j u bi p o n o v o o d g o v a r a l a p o t r e b a m a
p r o m e t a (konsekvencija k o j u R i k a r d o ističe s n a r o č i t i m za­
dovoljstvom), ali bi bila u s u p r o t n o s t i sa t r o š k o v i m a proiz­
v o d n j e p l e m e n i t i h m e t a l a i stoga sa n j i h o v i m o d n o s o m k a o
r o b e p r e m a o s t a l i m r o b a m a . P r e m a R i k a r d o v o j teoriji o raz­
m j e n s k i m v r i j e d n o s t i m a u o p š t e , p o r a s t v r i j e d n o s t i zlata iz­
n a d njegove r a z m j e n s k e vrijednosti, t j . v r i j e d n o s t i o d r e đ e n e
r a d n i m v r e m e n o m s a d r ž a n i m u n j e m u , izazivao b i p o v e ć a n j e
p r o i z v o d n j e zlata sve d o t l e d o k njegov p o v e ć a n i priliv ne bi
p o n o v o sveo njegovu v r i j e d n o s t n a n o r m a l n u veličinu. Obr­
n u t o , p a d v r i j e d n o s t i zlata ispod njegove r a z m j e n s k e vrijed­
n o s t i izazivao bi s m a n j e n j e njegove p r o i z v o d n j e sve d o t l e d o k
njegova v r i j e d n o s t n e b i o p e t p o r a s l a d o svoje n o r m a l n e ve­
ličine. Ovim o b r n u t i m k r e t a n j i m a izravnala b i s e protivrječ-
n o s t i z m e đ u m e t a l n e v r i j e d n o s t i zlata i njegove v r i j e d n o s t i
k a o p r o m e t n o g s r e d s t v a , u s p o s t a v i o b i s e n o r m a l n i nivo m a s e
zlata u p r o m e t u i visina r o b n i h cijena bi o p e t o d g o v a r a l a
m j e r i v r i j e d n o s t i . Ove fluktuacije u v r i j e d n o s t i zlata u p r o ­
m e t u zahvatile bi isto t a k o i zlato u p o l u g a m a , j e r , p r e m a
p r e t p o s t a v c i , c i r k u l i š e sve zlato koje se ne p o t r o š i k a o luk­
suzni p r e d m e t . B u d u ć i d a s â m o zlato, bilo k a o m o n e t a b i l o
k a o poluga, m o ž e d a p o s t a n e z n a k veće ili m a n j e v r i j e d n o s t i o d
sopstvene metalne vrijednosti, razumije se da konvertibilne
b a n k n o t e koje e v e n t u a l n o o p t i č u dijele i s t u s u d b i n u . M a d a
s u b a n k n o t e k o n v e r t i b i l n e , d a k l e njihova r e a l n a v r i j e d n o s t
o d g o v a r a njihovoj n o m i n a l n o j vrijednosti, u k u p n a m a s a nov-
139

c a , zlata i b a n k n o t a u o p t i c a j u ( t h e a g g r e g a t e c u r r e n c y con-
sisting of metal a n d of convertible notes), može da b u d e apre-
s i r a n a i d e p r e s i r a n a , p r e m a t o m e d a l i n j e n a u k u p n a količi­
n a , iz r a n i j e iznijetih razloga, r a s t e ili p a d a i z n a d ili i s p o d
n i v o a koji j e o d r e đ e n r a z m j e n s k o m v r i j e d n o š ć u r o b a u p r o ­
m e t u i m e t a l n o m v r i j e d n o š ć u zlata. Sa ovog gledišta n e k o n ­
v e r t i b i l n i p a p i r n i n o v a c i m a s a m o t u p r e d n o s t p r e d konver­
tibilnim što se može dvostruko depresirati. On može da p a d n e
i s p o d v r i j e d n o s t i m e t a l a koji o n t r e b a d a p r e d s t a v l j a j e r s e
izdaje u suviše v e l i k o m b r o j u , ili m o ž e d a p a d n e j e r j e m e t a l
k o j i p r e d s t a v l j a p a o i s p o d svoje s o p s t v e n e v r i j e d n o s t i . Ova
depresijacija, n e p a p i r a p r e m a zlatu, već z l a t a i p a p i r a zajed­
n o , ili u k u p n e m a s e p r o m e t n i h s r e d s t a v a n e k e zemlje, j e d a n
j e o d glavnih R i k a r d o v i h p r o n a l a z a k a k o j e s u l o r d O v e r s t o n
i k o m p . stavili u svoju s l u ž b u i učinili j e d n i m od o s n o v n i h
p r i n c i p a b a n k o v n o g z a k o n o d a v s t v a s e r a R o b e r t a Pila iz 1844.
i 1845. godine.
D o k a z a n o j e t r e b a l o b i t i t o d a cijena r o b â ili v r i j e d n o s t
z l a t a zavisi od m a s e z l a t a u o p t i c a j u . D o k a z se sastoji u p r e t ­
p o s t a v l j a n j u o n o g a š t o s e i m a l o d o k a z a t i , n a i m e d a s v a k a ko­
ličina p l e m e n i t o g m e t a l a koji služi k a o n o v a c m o r a d a po­
s t a n e , bez o b z i r a n a o d n o s p r e m a svojoj u n u t r a š n j o j vrijed­
nosti, p r o m e t n o sredstvo, moneta, i tako znak vrijednosti za
r o b e u p r o m e t u , m a k o l i k a b i l a u k u p n a s u m a n j i h o v e vrijed­
n o s t i . D r u g i m riječima, d o k a z se sastoji u a p s t r a h o v a n j u svih
o s t a l i h funkcija k o j e n o v a c vrši p o r e d svoje funkcije p r o m e t ­
n o g s r e d s t v a . K a d se n a đ e u stisci, k a o , na p r i m j e r , u pole­
mici sa Bozankeom, Rikardo, potpuno pod utiskom fenomena
d e p r e s i j a c i j e z n a k o v a v r i j e d n o s t i zbog njihove količine, pri­
bjegava dogmatskim tvrđenjima.130
Da je Rikardo ovu teoriju postavio apstraktno, o n a k o k a o '
š t o s m o t o m i učinili, bez u n o š e n j a k o n k r e t n i h o d n o s a i slu­
č a j n i h m o m e n a t a koji u d a l j u j u o d s a m o g p i t a n j a , n j e n a praz­
n i n a b i bila najočiglednija. Čitavom izlaganju R i k a r d o d a j e
međunarodnu o b o j e n o s t . Ali l a k o se m o ž e d o k a z a t i da privid­
n a g r a n d i o z n o s t m j e r i l a n i š t a n e m i j e n j a n a s i ć u š n o s t i osnov­
n i h ideja.
P r v a p o s t a v k a je, dakle, bila: k o l i č i n a m e t a l n o g n o v c a
u cirkulaciji j e n o r m a l n a o n d a k a d j e o d r e đ e n a s u m o m vri­
j e d n o s t i r o b â u cirkulaciji p r o c i j e n j e n o m u njegovoj m e t a l ­
n o j v r i j e d n o s t i . M e đ u n a r o d n o i z r a ž e n o t o glasi: u n o r m a l n o m
i»o David Ricardo, »Reply to Mr. Bosanquet's Practical Ob­
servations etc.« p. 49. »Da robama rastu ili padaju cijene sraz;-
m j e r n o povećanju ili smanjenju količine novca, smatram neospor­
nom činjenicom.«
140
s t a n j u p r o m e t a s v a k a zemlja p o s j e d u j e o n u m a s u novca koja
odgovara njenom bogatstvu i njenoj industriji. Novac optiče
p o v r i j e d n o s t i koja o d g o v a r a njegovoj s t v a r n o j v r i j e d n o s t i
ili njegovim t r o š k o v i m a proizvodnje, t j . on i m a u svima zem­
ljama i s t u vrijednost. 1 3 1 Stoga se n o v a c ne bi n i k a d izvozio ili
uvozio iz j e d n e zemlje u d r u g u . 1 3 2 P o s t o j a l a bi, d a k l e , ravno­
teža i z m e đ u c u r r e n c i e s ( u k u p n i h m a s a n o v c a u opticaju) raz­
n i h zemalja. N o r m a l n i nivo n a c i o n a l n e c u r e n c y je, dakle, iz­
r a ž e n k a o m e đ u n a r o d n a r a v n o t e ž a c u r r e n c i e s , pa, u s t v a r i ,
t i m e nije r e č e n o n i š t a d r u g o nego d a n a c i o n a l n o s t n i š t a n e
m i j e n j a n a o p š t e m e k o n o m s k o m z a k o n u . S a d s m o p o n o v o do­
šli do iste fatalne t a č k e k a o i ranije. Na koji n a č i n se r e m e t i
n o r m a l n i nivo, t o ć e reći n a koji n a č i n s e r e m e t i m e đ u n a r o d ­
na r a v n o t e ž a c u r r e n c i e s , ili na koji n a č i n n o v a c p r e s t a j e da
i m a istu v r i j e d n o s t u svima z e m l j a m a ili k o n a č n o , na koji
n a č i n on p r e s t a j e u svakoj zemlji da i m a svoju s o p s t v e n u
v r i j e d n o s t ? K a o što s e r a n i j e n o r m a l n i nivo p o r e m e t i o z a t o
š t o se m a s a novca u o p t i c a j u povećala ili s m a n j i l a uz n e p r o ­
m i j e n j e n u s u m u v r i j e d n o s t i r o b a , ili š t o je količina novca u
o p t i c a j u o s t a l a ista, d o k s u s e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i r o b a
povećale ili smanjile, t a k o s e s a d a r e m e t i m e đ u n a r o d n i nivo,
koji j e o d r e đ e n v r i j e d n o š ć u s a m o g a m e t a l a , z a t o š t o m a s a zla­
ta koje se nalazi u j e d n o j zemlji r a s t e uslijed o t k r i ć a novih
m e t a l n i h r u d n i k a u t o j zemlji, 1 3 3 ili š t o se s u m a r a z m j e n s k i h
v r i j e d n o s t i r o b a u p r o m e t u u o d r e đ e n o j zemlji povećala ili
smanjila. Kao što se ranije proizvodnja plemenitih metala
s m a n j i v a l a ili povećavala p r e m a t o m e d a l i j e bilo p o t r e b n o
c u r r e n c y s m a n j i t i ili p o v e ć a t i i r o b n e cijene s r a z m j e r n o sni­
ziti ili p o v e ć a t i , t a k o s a d djeluje izvoz i uvoz iz j e d n e zemlje
u d r u g u . U o n o j zemlji u kojoj bi cijene p o r a s l e i v r i j e d n o s t
zlata uslijed n a b u j a l e n o v č a n e cirkulacije p a l a ispod njegove
m e t a l n e vrijednosti, zlato bi se d e p r e s i r a l o u o d n o s u p r e m a
d r u g i m z e m l j a m a i, p r e m a t o m e , cijene r o b a u p o r e đ e n j u s
o s t a l i m z e m l j a m a bi se povećale. Z l a t o bi se, d a k l e , izvozilo,
a r o b e uvozile. U o b r n u t o m slučaju, o b r n u t o . K a o š t o je ra­
nije p r o i z v o d n j a zlata t r a j a l a d o k se ne u s p o s t a v i p r a v i l a n
o d n o s v r i j e d n o s t i i z m e đ u m e t a l a i r o b e , t a k o će s a d uvoz i
izvoz zlata, a s t i m e i r a s t e n j e ili p a d a n j e r o b n i h cijena, tra­
j a t i sve d o k s e o p e t n e u s p o s t a v i r a v n o t e ž a i z m e đ u m e đ u n a -
131
David Ricardo, »The High Priče of Bulion etc«, p. 4: »No­
vac bi u svim zemljama i m a o istu vrijednost.« U svojoj »Politič­
koj ekonomiji« Rikardo je ovu postavku moddhkovao, ali ne t a k o
<Ja bi to ovdje bilo od važnosti.
L. c , p . 3—4.
133
L. c , p . 4.
141
r o d n i h currencies. Kao što se u p r v o m slučaju proizvodnja
z l a t a povećavala ili s m a n j i v a l a s a m o z a t o š t o j e zlato stajalo
i z n a d ili i s p o d svoje v r i j e d n o s t i , t a k o ć e s e m e đ u n a r o d n o kre­
t a n j e zlata vršiti s a d a s a m o iz t o g a razloga. K a o š t o je u p r ­
v o m slučaju s v a k a p r o m j e n a u p r o i z v o d n j i zlata u t i c a l a n a
Jcoličinu m e t a l a u p r o m e t u i t i m e na cijene, t a k o će s a d a uti­
c a t i n a m e đ u n a r o d n i uvoz i izvoz, č i m b i s e u s p o s t a v i l a re­
l a t i v n a v r i j e d n o s t i z m e đ u zlata i r o b e , ili n o r m a l n a k o l i č i n a
p r o m e t n i h s r e d s t a v a , u p r v o m slučaju se više ne bi proiz­
v o d i l o , a u d r u g o m se više ne bi izvozilo ili uvozilo, o s i m za
n a k n a d u i s t r o š e n i h m o n e t a i za p o t r o š n j u i n d u s t r i j e luksuz­
n i h p r e d m e t a . I z t o g a slijedi »da n a p a s t d a s e zlato izvozi
k a o ekvivalent z a r o b e n e m o ž e d a n a s t u p i , k a o š t o n e m o ž e
•da n a s t u p i ni n e p o v o l j a n t r g o v i n s k i b i l a n s , o s i m uslijed pre­
velike količine p r o m e t n i h s r e d s t a v a « . 1 3 4 S a m o depresijacija
ili apresijacija m e t a l a uslijed e k s p a n z i j e ili k o n t r a k c i j e m a s e
p r o m e t n i h s r e d s t a v a i z n a d ili i s p o d n j e n o g n o r m a l n o g nivoa
izazvale bi njegov uvoz ili izvoz. 1 3 5 Dalje izlazi ovo: b u d u ć i da
se u p r v o m slučaju z l a t o uvozi ili izvozi s a m o z a t o š t o se nje­
gova količina nalazi i z n a d ili i s p o d svog n o r m a l n o g nivoa,
z a t o š t o j e a p r e s i r a n o ili d e p r e s i r a n o i z n a d ili i s p o d svoje
m e t a l n e vrijednosti, p a su, p r e m a t o m e , r o b n e cijene suviše
v i s o k e ili suviše n i s k e , s v a k o t a k v o k r e t a n j e djeluje k a o ko-
r e k t i v 1 3 6 t i m e š t o e k s p a n z i j o m ili k o n t r a k c i j o m n o v c a u op­
t i c a j u v r a ć a p o n o v o cijene n a njihov n o r m a l n i nivo, u p r v o m
s l u č a j u na nivo i z m e đ u v r i j e d n o s t i zlata i v r i j e d n o s t i r o b e , u
d r u g o m slučaju n a m e đ u n a r o d n i nivo c u r r e n c i e s . D r u g i m ri­
j e č i m a : n o v a c c i r k u l i š e u r a z n i m z e m l j a m a s a m o u t o l i k o uko­
l i k o o n u svakoj zemlji c i r k u l i š e k a o m o n e t a . Novac j e s a m o
m o n e t a , i stoga k o l i č i n a zlata k o j a se nalazi u j e d n o j zemlji
m o r a d a u đ e u p r o m e t , m o ž e , dakle, k a o z n a k v r i j e d n o s t i sa­
m o g a s e b e d a r a s t e i z n a d ili p a d a ispod svoje v r i j e d n o s t i .
T i m e s m o o k o l i š n i m p u t e m p r e k o ove m e đ u n a r o d n e kompli­
k a c i j e p o n o v o s r e ć n o stigli d o o n e j e d n o s t a v n e d o g m e k o j a
predstavlja polaznu tačku.
N a koji n a č i n R i k a r d o čini nasilje s t v a r n i m f e n o m e n i m a
I t o n s t r u i š u ć i ih u s m i s l u svoje a p s t r a k t n e teorije, p o k a z a ć e
unekoliko p r i m j e r a . On t v r d i , na p r i m j e r , da se u v r e m e n i m a
r đ a v i h žetvi, koje su u E n g l e s k o j u p e r i o d i m a od 1800. do
134
»Nepovoljan trgovinski bilans nikada ne nastaje drukčije
Jiego uslijed izobilja opticajnih sredstava.« (Ricardo, 1. c, p. 11,
12.)
135
»Izvoz metalnog novca izaziva njegova jeftinoća, i on niie
posljedica već uzrok nepovoljnog bilansa« (I. c, p. 14.)
136
L. c , p. 17.
142
1820. godine bile v e o m a česte, zlato izvozilo ne zato što je po­
s t o j a l a p o t r e b a za ž i t o m i š t o je zlato novac, d a k l e na svjet­
s k o m t r ž i š t u uvijek d j e l o t v o r n o k u p o v n o i p l a t e ž n o s r e d s t v o ,
v e ć zato š t o je zlato u v r i j e d n o s t i bilo d e p r e s i r a n o p r e m a
o s t a l i m r o b a m a i , sljedstveno, bio d e p r e s i r a n c u r r e n c y zemlje
sa r đ a v o m žetvom u o d n o s u na o s t a l e n a c i o n a l n e c u r r e n c i e s .
Naime, zato što je nerodica smanjila m a s u roba u prometu,
•data količina novca u o p t i c a j u p r e š l a je n o r m a l a n nivo i usli­
j e d toga s u p o r a s l e sve r o b n e cijene. 1 3 7 N a s u p r o t ovom para­
d o k s a l n o m objašnjavanju, s t a t i s t i č k i j e d o k a z a n o d a o d 1793.
pa do najnovijeg v r e m e n a , u slučajevima r đ a v i h žetvi u En­
g l e s k o j , p o s t o j e ć a količina p r o m e t n i h s r e d s t a v a nije p o r a s l a
n e g o je p o s t a l a nedovoljna, i stoga je o p t i c a l o i m o r a l o opti-
•cati više novca n e g o r a n i j e . 1 3 8
Isto tako je Rikardo u doba Napoleonove kontinentalne
b l o k a d e i engleskih d e k r e t a o b l o k a d i t v r d i o da Englezi izvoze
n a k o n t i n e n t zlato u m j e s t o r o b e j e r s e njihov n o v a c deprisi-
r a o u o d n o s u n a n o v a c k o n t i n e n t a l n i h zemalja, njihove r o b e
i m a j u o t u d više cijene i t a k o izvoz zlata, u m j e s t o izvoza r o b a ,
p r e d s t a v l j a u n o s n i j u t r g o v i n s k u špekulaciju. P o n j e m u , En­
gleska je bila t r ž i š t e na k o m e su r o b e bile s k u p e , a n o v a c jef­
t i n , d o k su na k o n t i n e n t u r o b e bile jeftine, a n o v a c s k u p .
» T a č n o je bilo — veli j e d a n engleski p i s a c — da je cijena
137
Ricardo, 1. c, p. 74, 75: »Uslijed jedne rđave žetve Engle­
ska bi došla u situaciju zemlje koja bi bila lišena jednog dijela
svojih roba i stoga bi joj bio potreban smanjeni iznos prometnog
medijuma. Opticajna sredstva koja su dotada bila jednaka plaća­
njima sada bi preticala i postala bi srazmjerno jeftina u odnosu
na njenu smanjenu proizvodnju. Izvoz ove sume uspostavio bi
stoga ponovo srazmjeru između vrijednosti opticajnog sredstva i
vrijednosti opticajnih sredstava drugih zemalja.« Njegovo brka­
nje novca i robe i novca i monete pokazuje se smiješnim u slije­
dećoj rečenici: »Ako bismo mogli pretpostaviti da bi poslije ne­
povoljne žetve, kad bi Engleskoj bio potreban neobično velik uvoz
žita, neka druga zemlja raspolagala obiljem toga artikla, ali ne
bi imala potrebe ni za kakvom robom, tada bi nesumnjivo slije­
dilo da takva zemlja ne bi izvezla žito u razmjenu za robe; ali
ona ne bi izvezla žito ni za novac, pošto je to roba koja nijednoj
zemlji nije nikada potrebna apsolutno, već relativno« (1. c. p. 75).
U Puškinovoj poemi otac njegovog junaka nikako ne može da
shvati da je roba novac. Ali da je novac roba, Rusi su oduvijek
shvatali, što dokazuje ne samo engleski uvoz žita od 1838. do 1842,
nego i cjelokupna istorija njihove trgovine.
138
Upor. Thomas Tooke, »Historv of Prices« i James Wilson,
»Capital, Currency and Banking«. (Posljednja knjiga predstavlja
ponovno štampani tekst niza članaka koji su izašli u londonskom
»Economist«-u 1844, 1845. i 1847).
143
n a š i h fabrikata i kolonijalnih proizvoda bila očajno niska p o d
d e j s t v o m k o n t i n e n t a l n o g s i s t e m a u t o k u p o s l j e d n j i h šest go­
d i n a r a t a . Na p r i m j e r , cijene š e ć e r a i kave, izražene u z l a t u ,
bile s u četiri ili p e t p u t a više n a k o n t i n e n t u o d istih cijena u
E n g l e s k o j , i z r a ž e n i h b a n k n o t a m a . T o j e bilo d o b a k a d s u
f r a n c u s k i h e m i č a r i o t k r i l i š e ć e r iz r e p e i k a v u zamjenjivali
c i k o r i j o m , d o k su i s t o v r e m e n o engleski z a k u p c i u t o v l j e n j u
volova pravili e k s p e r i m e n t e s i r u p o m i m e l a s o m , k a d j e E n ­
g l e s k a zaposjela H e l g o l a n d d a b i n a n j e m u stvorila r o b n i
d e p o r a d i o l a k š a n j a k r i j u m č a r e n j a p r e m a sjeveru E v r o p e i
k a d su lakše vrste britanskih fabrikata tražile p u t za Njemač­
ku preko T u r s k e . . . U našim r o b n i m k u ć a m a nagomilale su
se s k o r o sve r o b e svijeta i tu ležale p r i k o v a n e u k o l i k o se n e k a
m a l a količina n e b i oslobodila p o m o ć u f r a n c u s k e dozvole, 2 a
š t a s u h a m b u r š k i i a m s t e r d a m s k i trgovci p l a ć a h N a p o l e o n u
s u m u od 40 do 50 h i l j a d a f. st. K o m i č n i su m o r a l i da b u d u
t i trgovci koji s u plaćali tolike s u m e z a dozvolu d a t o v a r r o b e
p r e n e s u s a s k u p o g n a jeftino t r ž i š t e . Š t a j e bila j a s n a a l t e r n a ­
tiva za j e d n o g t r g o v c a ? Ili da k u p u j e k a v u za 6 p e n s a u b a n k ­
n o t a m a i d a j e p r e n e s e t a m o gdje j u j e m o g a o n e p o s r e d n o
p r o d a t i za 3 ili 4 šilinga u z l a t u po funti, ili da b a n k n o t a m a
k u p u j e zlato za 5 f. st. po u n c i i da ga p o š a l j e t a m o gdje se
cijenilo 3 f. st. 17 šilinga i IOV2 p e n s a . A p s u r d n o je, d a k l e ,
r e ć i d a s e k a o poželjnija t r g o v a č k a o p e r a c i j a vršilo s l a n j e
z l a t a u m j e s t o k a v e . . . Nije bilo zemlje u svijetu gdje se t a d a
m o g l a d o b i t i t a k o velika količina željenih r o b a k a o u Engle­
s k o j . B o n a p a r t e j e uvijek t a č n o p r o u č a v a o engleske cjenov-
n i k e . D o k je vidio da je u E n g l e s k o j z l a t o s k u p o , a k a v a jef­
t i n a , b i o j e zadovoljan d e j s t v o m svog k o n t i n e n t a l n o g siste­
m a . « 1 3 9 B a š u v r i j e m e k a d j e R i k a r d o prvi p u t p o s t a v i o svoju
n o v č a n u teoriju, a b u l j o n - k o m i t e t u k l j u č i o tu t e o r i j u u svoj
p a r l a m e n t a r n i izvještaj, g o d i n e 1810, n a s t u p i o j e p o r a z a n p a d
c i j e n a svih engleskih r o b a u p o r e đ e n j u sa 1808. i 1809. godi­
nom, dok je vrijednost zlata srazmjerno porasla. Izuzetak su
b i l i p o l j o p r i v r e d n i p r o i z v o d i , j e r j e njihov uvoz i z i n o s t r a n -
s t v a nailazio n a p r e p r e k e , a n j i h o v a d o m a ć a p o n u d a b i l a de­
s e t k o v a n a uslijed r đ a v i h žetvi. 14 « R i k a r d o j e t o l i k o p o g r e š n o
s h v a t i o u l o g u p l e m e n i t i h m e t a l a k a o m e đ u n a r o d n o g platež­
n o g sredstva da je u j e d n o m iskazu p r e d k o m i t e t o m D o m a
l o r d o v a (1819) m o g a o k a z a t i »da bi odlivi z l a t a za izvoz pot­
p u n o p r e s t a l i č i m bi se p o n o v o zayelo p l a ć a n j e u g o t o v u i
138
James Deacon Hume, »Letters on the Cornlaws«. London
1834, p. 29—31.
140
Thomas Točke, »Historv 9 of Prices etc.« London 1848,
p . 110.
144
o p t i c a j n o v c a p o n o v o doveo na svoj m e t a l n i nivo«. On jer
u m r o u p r a v o v r i j e m e , b a š p r e d izbijanje krize o d 1825. k o j a
je o p o v r g l a njegovo p r o r i c a n j e . P e r i o d u koji p a d a R i k a r d o v a
l i t e r a r n a d j e l a t n o s t b i o -je u o p š t e m a l o p o d e s a n z a p o s m a t r a -
n j e funkcije p l e m e n i t i h m e t a l a k a o svjetskog novca. Prije z a ­
v o đ e n j a k o n t i n e n t a l n o g s i s t e m a t r g o v i n s k i b i l a n s j e skoro*
uvijek b i o p o v o l j a n za E n g l e s k u , a za v r i j e m e tog sistemai
t r a n s a k c i j e s e v r o p s k i m k o n t i n e n t o m b i l e s u odveć n e z n a t n e
d a b i m o g l e u t i c a t i n a engleski v a l u t n i t e č a j . Slanja n o v c a
b i l a su u g l a v n o m p o l i t i č k e p r i r o d e , i izgleda da R i k a r d o u o p ­
š t e nije s h v a t i o u l o g u k o j u su n o v č a n e subvencije igrale u
e n g l e s k o m izvozu zlata. 1 4 1
M e đ u R i k a r d o v i m s a v r e m e n i c i m â koji s u sačinjavali ško­
lu u d u h u p r i n c i p a njegove p o l i t i č k e e k o n o m i j e n a j z n a č a j n i j i
j e Džems MU. O n j e p o k u š a o d a R i k a r d o v u t e o r i j u n o v c a p r i ­
kaže na bazi prostog metalnog p r o m e t a , bez međunarodnih,
k o m p l i k a c i j a koje o v a m o ne s p a d a j u i iza k o j i h R i k a r d o k r i j e
riedovoljnost svog p o s m a t r a n j a , i b e z ikakvog p o l e m i č k o g
o b a z i r a n j a n a o p e r a c i j e E n g l e s k e b a n k e . Njegove glavne p o ­
s t a v k e s u slijedeće: 1 4 2
»Vrijednost n o v c a j e d n a k a je o d n o s u u k o m e se on r a z ­
m j e n j u j e za o s t a l e a r t i k l e , ili količini n o v c a k o j a se d a j e ui
r a z m j e n u z a o d r e đ e n u količinu d r u g i h stvari. Ovaj o d n o s j e
o d r e đ e n u k u p n o m k o l i č i n o m n o v c a koji se nalazi u n e k o j ;
zemlji. Ako u z m e m o d a s u n a j e d n o j s t r a n i sve r o b e n e k e
zemlje, a na d r u g o j sav n j e n n o v a c , o n d a je očigledno da:
p r i l i k o m r a z m j e n e t i h dviju s t r a n a v r i j e d n o s t novca, t j . ko­
ličina r o b a z a k o j e s e o n r a z m j e n j u j e , p o t p u n o zavisi od,
njegove s o p s t v e n e količine. Slučaj je p o t p u n o isti u s t v a r n o m
t o k u stvari. U k u p n a m a s a r o b â n e k e zemlje n e r a z m j e n j u j e
s e o d j e d n o m z a u k u p n u m a s u novca, već s e r o b e r a z m j e n j u j u
u dijelovima, i č e s t o u v e o m a m a l i m dijelovima, u r a z n i m
p e r i o d i m a u t o k u g o d i n e . I s t i k o m a d n o v c a koji j e d a n a s :
poslužio z a j e d n u r a z m j e n u m o ž e s u t r a d a posluži z a neku;
d r u g u . J e d a n dio n o v c a u p o t r e b l j a v a s e z a veći b r o j akat& :
r a z m j e n e , d r u g i za v r l o m a l i b r o j , t r e ć i se n a g o m i l a v a i u o p ­
š t e n e služi z a r a z m j e n u . I z m e đ u ovih varijacija p o s t o j a ć e
neki prosjek, zasnovan na broju akata razmjene za koje bi se
svaki zlatnik u p o t r i j e b i o d a j e svaki realizovao isti b r o j a k a t à
r a z m j e n e . Ovaj p r o s j e č n i b r o j . m o ž e s e proizvoljno fiksirati,
na p r i m j e r na 10. Ako je svaki k o m a d n o v c a koji se n a l a z i u
n e k o j zemlji p o s l u ž i o za 10 k u p o v i n a , o n d a je to i s t o kao-
141
Upor. W. Blake, gore citirane «Observations etc.«
141
James Mili, »Elements of Political Economv«. U tekstu
prevedeno sa francuskog prevoda od ž. T. Parizoa, Paris 1823.
10 Prilog kritici političke ekonomije 145
d a s e u k u p n a m a s a k o m a d a n o v c a u d e s e t o s t r u č i l a , a svaki
k o m a d poslužio s a m o z a j e d n u k u p o v i n u . U o v o m s l u č a j u
v r i j e d n o s t svih r o b a j e d n a k a j e d e s e t o s t r u k o j v r i j e d n o s t i nov­
ca itd. Ako bi, o b r n u t o , u m j e s t o da je svaki k o m a d novca u
godini poslužio za 10 k u p o v i n a , u k u p n a količina novca bila
u d e s e t o s t r u č e n a i svaki k o m a d n o v c a izvršio s a m o j e d n u raz­
m j e n u , j a s n o j e d a b i svako p o v e ć a n j e ove m a s e p r o u z r o k o ­
valo s r a z m j e r n o s m a n j e n j e v r i j e d n o s t i svakog z l a t n i k a u z e t o g
za sebe. P o š t o se p r e t p o s t a v l j a da m a s a svih rob.a za koje se
n o v a c m o ž e r a z m i j e n i t i ostaje ista, v r i j e d n o s t c j e l o k u p n e
m a s e n o v c a poslije p o v e ć a n j a njegove količine nije p o s t a l a
veća n e g o š t o je bila p r i j e . Ako se p r e t p o s t a v i da je n a s t u p i l o
p o v e ć a n j e za j e d n u d e s e t i n u , v r i j e d n o s t svakog alikvotnog di­
j e l a c j e l o k u p n e m a s e , n a p r i m j e r j e d n e u n c e , m o r a s e sma­
njiti z a j e d n u d e s e t i n u . M a koliki, d a k l e , bio s t u p a n j smanje­
n j a ili p o v e ć a n j a c j e l o k u p n e m a s e novca, a k o količina o s t a l i h
s t v a r i o s t a n e ista, ta c j e l o k u p n a m a s a i svaki njen dio doživ­
ljava o d g o v a r a j u ć e s r a z m j e r n o s m a n j e n j e ili povećanje. J a s n o
j e d a ova p o s t a v k a p r e d s t a v l j a a p s o l u t n u i s t i n u . K a d god j e
v r i j e d n o s t novca doživjela p o r a s t ili p a d i k a d god su koli­
č i n a r o b a za k o j u se n o v a c m o g a o r a z m i j e n i t i i b r z i n a cirku­
lacije ostali isti, ova p r o m j e n a m o r a l a je i m a t i za u z r o k sraz­
m j e r n o p o v e ć a n j e ili s m a n j e n j e n o v c a i nije se m o g l a pripi­
sati nikakvom drugom uzroku. Smanji li se masa robâ, dok
k o l i č i n a novca o s t a n e ista, o n d a j e k a o d a s e u k u p n a s u m a
n o v c a povećala, i o b r n u t o . Slične p r o m j e n e su r e z u l t a t svake
p r o m j e n e u b r z i n i cirkulacije. S v a k o p o v e ć a n j e b r o j a optica­
j a p r o i z v o d i isti efekat k a o povećanje u k u p n e količine novca;
s m a n j e n j e tog b r o j a n e p o s r e d n o izaziva o b r n u t o dejstvo . . .
Ako s e j e d a n dio godišnje p r o i z v o d n j e u o p š t e n e r a z m i j e n i ,
k a o , n a p r i m j e r , o n o što proizvođači s a m i t r o š e , t a d a taj dio
ne ulazi u r a č u n . P o š t o se ne r a z m j e n j u j e za novac, on u po­
g l e d u n o v c a k a o d a u o p š t e i n e p o s t o j i . . . K a d god povećanje
i s m a n j e n j e novca m o ž e s l o b o d n o da n a s t u p i , c j e l o k u p n a nje­
gova količina k o j a p o s t o j i u n e k o j zemlji r e g u l i s a n a je vri­
j e d n o š ć u p l e m e n i t i h m e t a l a . . . A zlato i s r e b r o su r o b e čija
se v r i j e d n o s t , k a o i v r i j e d n o s t svih o s t a l i h r o b a , o d r e đ u j e tro­
š k o v i m a njihove p r o i z v o d n j e , k o l i č i n o m u n j i m a s a d r ž a n o g
143
rada.«
Sva Milova o š t r o u m n o s t svodi se na niz isto toliko p r o ­
izvoljnih koliko i a p s u r d n i h p r e t p o s t a v k i . On želi da d o k a ž e
d a j e cijena r o b â ili v r i j e d n o s t novca o d r e đ e n a » u k u p n o m ko­
l i č i n o m n o v c a koji p o s t o j i u n e k o j zemlji«. P o d pretpostav­
kom da m a s a i r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t r o b a u p r o m e t u o s t a n u
143
L. c, p, 128—136 passim.
146
i s t e , a isto t a k o i b r z i n a p r o m e t a i t r o š k o v i m a p r o i z v o d n j e
o d r e đ e n a vrijednost plemenitih metala, i pod istovremenom.
pretpostavkom da se i p a k k o l i č i n a m e t a l n o g n o v c a u prome­
tu p o v e ć a ili s m a n j i u o d n o s u na m a s u n o v c a koji postoji u
zemlji, zaista p o s t a j e »očigledno« d a s e p r e t p o s t a v i l o o n o š t o
se h t j e l o da d o k a ž e . U o s t a l o m , Mil p a d a u i s t u g r e š k u u k o j u
i H j u m u z i m a j u ć i da c i r k u l i š u u p o t r e b n e vrijednosti, a ne
r o b e d a t e r a z m j e n s k e v r i j e d n o s t i , i stoga j e njegova p o s t a v k a
p o g r e š n a č a k i a k o se p r i h v a t e sve njegove » p r e t p o s t a v k e « .
B r z i n a p r o m e t a m o ž e d a o s t a n e ista, i s t o t a k o v r i j e d n o s t ple­
m e n i t i h m e t a l a , isto t a k o količina r o b a u p r o m e t u , a i p a k
m o ž e da b u d e , u vezi s p r o m j e n o m n j i h o v e r a z m j e n s k e vri­
j e d n o s t i , z a njihov p r o m e t p o t r e b n a č a s veća, čas m a n j a ma­
s a novca. Mil u o č a v a činjenicu d a j e d a n dio n o v c a koji po­
stoji u zemlji o p t i č e , d o k d r u g i m i r u j e . P o m o ć u k r a j n j e smi­
j e š n o g r a č u n a n j a p r o s j e k a , on pretpostavlja da u i s t i n u op­
tiče sav n o v a c koji se nalazi u n e k o j zemlji, m a d a u stvar­
n o s t i izgleda d r u k č i j e . Ako p r e t p o s t a v i m o da 10 m i l i o n a sre­
b r n i h t a l i r a o p t i č u dva p u t a u t o k u g o d i n e u n e k o j zemlji,
o n d a bi, k a d b i svaki t a l i r izvršio s a m o j e d n u k u p o v i n u , m o ­
glo o p t i c a t i 20 m i l i o n a . A a k o c j e l o k u p n a s u m a s r e b r a koje
se u bilo k o m e o b l i k u nalazi u j e d n o j zemlji iznosi 100 milio­
n a talira, o n d a s e m o ž e p r e t p o s t a v i t i d a t i h 100 m i l i o n a m o g u
o p t i c a t i a k o svaki k o m a d n o v c a izvrši j e d n u k u p o v i n u t i t o k u
p e t godina. Moglo bi se p r e t p o s t a v i t i i to da sav n o v a c svijeta
o p t i č e u H e m p s t e d u , ali da svaki njegov alikvotni dio, u m j e ­
s t o d a u j e d n o j godini izvrši, n a p r i m j e r , t r i opticaja, izvrši
j e d a n o p t i c a j u 3,000.000 godina. Za o d r e đ i v a n j e o d n o s a izme­
đ u s u m e r o b n i h cijena i količine o p t i c a j n i h s r e d s t a v a j e d n a
p r e t p o s t a v k a j e isto t a k o važna k a o i d r u g a . Mil osjeća d a j e
z a njega o d o d l u č n e v a ž n o s t i d a r o b e n e p o s r e d n o d o v e d e u
vezu ne sa k o l i č i n o m n o v c a k o j a se n a l a z i u p r o m e t u , već sa
c j e l o k u p n o m z a l i h o m n o v c a koji u d a t o m m o m e n t u p o s t o j i
u n e k o j zemlji. O n p r i z n a j e d a s e u k u p n a m a s a r o b e n e k e
zemlje n e r a z m j e n j u j e »odjednom« z a u k u p n u m a s u novca,
v e ć da se r a z n i dijelovi r o b a u r a z n i m p e r i o d i m a g o d i n e raz­
m j e n j u j u z a r a z n e dijelove novca. D a b i o d s t r a n i o ovu nez­
godu, on pretpostavlja da o n a ne p o s t o j i . U o s t a l o m , cijela o v a
p r e d s t a v a o n e p o s r e d n o m sučeljavanju r o b â i n o v c a i njiho­
voj n e p o s r e d n o j r a z m j e n i izvodi s e i z k r e t a n j a p r o s t i h k u p o ­
v i n a i p r o d a j a ili iz funkcije novca k a o k u p o v n o g s r e d s t v a .
Ali već u k r e t a n j u n o v c a k a o p l a t e ž n o g s r e d s t v a n e s t a j e o v a
i s t o v r e m e n a p o j a v a r o b e i novca.
T r g o v i n s k e k r i z e u t o k u X I X vijeka, a n a r o č i t o velike
k r i z e od 1825. i 1836. g o d i n e , n i s u izazvale d a l j e razvijanje
10'
147
R i k a r d o v e - t e o r i j e novca, ali s u izazvale n j e n u n o v u p r i m j e n u .
S a d t o više n i s u bili p o j e d i n i e k o n o m s k i f e n o m e n i , k a o k o d
H j u m a depresijacija p l e m e n i t i h m e t a l a u X V I i X V I I vijeku
ili k a o k o d R i k a r d a d e p r e s i j a c i j a p a p i r n o g novca u t o k u
X V I I I i p o č e t k o m X I X vijeka, već s u t o bile velike oluje n a
s v j e t s k o m t r ž i š t u u k o j i m a izbija a n t a g o n i z a m i z m e đ u svih.
e l e m e n a t a b u r ž o a s k o g p r o c e s a p r o i z v o d n j e , oluje k o j i m a s e
p o r i j e k l o , b a š k a o i o d b r a n a od njih, tražilo u g r a n i c a m a n a j -
p o v r š n i j e i n a j a p s t r a k t n i j e sfere ovog p r o c e s a , n a i m e s f e r e
n o v č a n o g p r o m e t a . Cisto t e o r e t s k a p r e t p o s t a v k a o d koje po­
lazi škola e k o n o m s k i h n a d r i m e t e o r o l o g a ne sastoji se u s t v a r i
ni u č e m u d r u g o m već u d o g m i da je R i k a r d o o t k r i o z a k o n e
č i s t o m e t a l n o g p r o m e t a . N j i m a j e s a m o p r e o s t a j a l o d a kre­
ditni i banknotni p r o m e t podvedu pod te zakone.
N a j o p š t i j i i najuočljiviji f e n o m e n t r g o v i n s k i h kriza je
nagli o p š t i p a d r o b n i h cijena k o j i n a s t u p a poslije dužeg, op-
šteg njihovog p o r a s t a . O p š t i p a d r o b n i h cijena m o ž e s e izra­
ziti k a o p o r a s t r e l a t i v n e v r i j e d n o s t i novca u p o r e đ e n j a ->a svi­
m a r o b a m a , a o p š t i p o r a s t cijena, o b r n u t o , k a o p a d r e l a t i v n e
v r i j e d n o s t i novca. U o b a n a č i n a izražavanja f e n o m e n je iska­
zan, ali nije o b j a š n j e n . Da li p o s t a v l j a m z a d a t a k : o b j a s n i t i
o p š t i p e r i o d i č n i p o r a s t c i j e n a koji s m j e n j u j e njihov o p s t i
p a d , ili isti z a d a t a k f o r m u l i š e m : o b j a s n i t i p e r i o d i č n i p a d i po­
r a s t r e l a t i v n e v r i j e d n o s t i novca u p o r e đ e n j u s r o b a m a , —
r a z l i č n a . frazeologija n e m i j e n j a z a d a t a k , k a o što g a n e b i
m i j e n j a l o n i njegovo p r e v o đ e n j e s a n j e m a č k o g n a engleski
jezik. R i k a r d o v a t e o r i j a n o v c a j e stoga n e o b i č n o d o b r o d o š l a ,
p o š t o tautologiji d a j e izgled k a u z a l n o g o d n o s a . Odakle potiče
p e r i o d i č n i o p š t i p a d r o b n i h cijena? O d p e r i o d i č n o g p o r a s t a
r e l a t i v n e v r i j e d n o s t i novca. O d a k l e , o b r n u t o , p o t i č e o p š t i pe­
r i o d i č n i p o r a s t r o b n i h cijena? O d p e r i o d i č n o g p a d a r e l a t i v n e
v r i j e d n o s t i novca. S i s t o m t a č n o š ć u bi se m o g l o reći da pe­
r i o d i č n i p o r a s t i p a d cijena p o t i č e o d njihovog p e r i o d i č n o g
porasta i pada. S a m zadatak je postavljen pod p r e t p o s t a v k o m
d a i m a n e n t n a v r i j e d n o s t novca, t j . njegova v r i j e d n o s t o d r e ­
đ e n a t r o š k o v i m a p r o i z v o d n j e p l e m e n i t i h m e t a l a ostaje nepro­
mijenjena. Ako o v a t a u t o l o g i j a i m a d a b u d e n e š t o više o d
tautologije, o n d a s e o n a zasniva n a n e s h v a t a n j u n a j c l c m c n t a r -
nijih p o j m o v a . Ako r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t A m j e r e n a u B pa­
d a , z n a m o d a t o m o ž e d a p o t i č e isto t a k o o d p a d a v r i j e d n o s t i
A k a o i od p o r a s t a v r i j e d n o s t i B. I s t o t a k o i o b r n u t o , a k o
r a z m j e n s k a v r i j e d n o s t A m j e r e n a u B r a s t e . P r i h v a t i m o li se
j e d n o m p r e t v a r a n j a t a u t o l o g i j e u k a u z a l n i o d n o s , sve o s t a l o
slijedi sa l a k o ć o m . P o r a s t r o b n i h cijena p r o i s t i č e iz p a d a vri­
j e d n o s t i novca, a p a d v r i j e d n o s t i novca, k a o š t o z n a m o o d
Rikarda, od prevelikog opticaja, tj. odatle što m a s a novca u"
148
o p t i c a j u r a s t e p r e k o nivoa o d r e đ e n o g n j e g o v o m s o p s t v e n o m
i m a n e n t n o m vrijednošću i i m a n e n t n o m vrijednošću roba. Isto
t a k o i o b r n u t o , o p š t i p a d r o b n i h cijena p r o i s t i č e i z p o r a s t a
v r i j e d n o s t i n o v c a i z n a d njegove i m a n e n t n e v r i j e d n o s t i uslijed
p r e m a l o g o p t i c a j a . Cijene, d a k l e , r a s t u i p a d a j u p e r i o d i č n o ,
j e r p e r i o d i č n o o p t i č e suviše m n o g o ili suviše m a l o novca. Ako
s e sad, n a p r i m j e r , d o k a ž e d a j e p o r a s t cijena n a s t u p i o isto­
v r e m e n o sa s m a n j e n j e m n o v č a n o g o p t i c a j a , a p a d cijena sa
p o v e ć a n j e m opticaja, m o ć i ć e s e u p r k o s t o m e t v r d i t i d a s e
u s l i j e d nekog, i a k o s t a t i s t i č k i p o t p u n o nedokazivog, smanje­
n j a ili p o v e ć a n j a r o b n e m a s e u p r o m e t u , i a k o n e a p s o l u t n o
i p a k r e l a t i v n o povećala ili s m a n j i l a k o l i č i n a n o v c a u o p t i c a j u .
V e ć s m o vidjeli d a p o R i k a r d o v o m mišljenju o v a o p š t a kole­
b a n j a cijena m o r a j u n a s t u p i t i i k o d č i s t o m e t a l n o g p r o m e t a ,
ali d a s e s v o j o m n a i z m j e n i č n o š ć u i z j e d n a č u j u t a k o š t o , n a
p r i m j e r , p r e m a l i o p t i c a j izaziva p a d r o b n i h cijena, p a d r o b n i h
c i j e n a izvoz r o b e u i n o s t r a n s t v o , ovaj izvoz priliv novca u
zemlju, a ovaj priliv n o v c a o p e t p o r a s t r o b n i h cijena. O b r n u ­
t o s e dešava p r i p r e v e l i k o m o p t i c a j u , k a d s e r o b e uvoze, a
n o v a c izvozi. Ali p o š t o i p o r e d ovih o p i t i h k o l e b a n j a cijena,
koja proističu iz same prirode Rikardovog metalnog prome­
t a , njihov b u r n i i n a s i l n i oblik, njihov k r i z n i oblik, p r i p a d a
p e r i o d i m a razvijenog k r e d i t a , p o s t a j e k a o d a n j a s n o d a s e iz­
d a v a n j e b a n k n o t a n e reguliše t a č n o p o z a k o n i m a m e t a l n o g
p r o m e t a . M e t a l n i p r o m e t nalazi lijeka u u v o z u i izvozu ple­
m e n i t i h m e t a l a koji o d m a h s t u p a j u u o p t i c a j k a o m o n e t a i
t a k o svojim p r i l i v o m ili o d l i v o m izazivaju p a d ili p o r a s t r o b ­
n i h cijena. S a d a s e p a k o d s t r a n e b a n a k a m o r a o p o n a š a n j e m
z a k o n a m e t a l n o g p r o m e t a vještački izazvati i s t o d e j s t v o n a
-robne cijene. Ako z l a t o p r i t i č e iz i n o s t r a n s t v a , o n d a je to do­
k a z d a j e o p t i c a j suviše mali, v r i j e d n o s t n o v c a s u v i š e visoka,
a r o b n e cijene suviše n i s k e , i da se stoga m o r a j u baciti u
p r o m e t b a n k n o t e u s r a z m j e r i s n o v o u v e z e n i m z l a t o m . Obr­
n u t o , o n e se m o r a j u p o v u ć i iz p r o m e t a u s r a z m j e r i u k o j o j
se z l a t o odliva iz zemlje. D r a g i m r i j e č i m a , izdavanje bank-
i i o t a m o r a se r e g u l i s a t i p r e m a u v o z u i izvozu p l e m e n i t i h me­
t a l a ili p r e m a v a l u t n o m tečaju. R i k a r d o v a p o g r e š n a p r e t p o ­
s t a v k a d a j e z l a t o s a m o m o n e t a i d a stoga sve u v e z e n o z l a t o
p o v e ć a v a n o v a c u o p t i c a j u i stoga izaziva p o r a s t cijena, a da
sve izvezeno z l a t o s m a n j u j e količinu m o n e t e i s t o g a izaziva
p a d cijena, — o v a t e o r e t s k a p r e t p o s t a v k a p o s t a j e ovdje prak­
tički eksperimenat da se u opticaj pušta toliko monete ko­
liko u svakom datom slučaju postoji zlata. L o r d Overslon
( b a n k a r Džons Lojd), p u k o v n i k T o r e n s , N o r m a n , K l e j , Arbat-
n o t i b e z b r o j d r u g i h p i s a c a , p o z n a t i h u E n g l e s k o j p o d ime­
n o m škole »currencv principle«, nisu s a m o propovijedali ovu
149
d o k t r i n u već s u j e p r e k o b a n k o v n i h z a k o n a s e r a R o b e r t a Pila
od 1844. i 1845. g o d i n e postavili k a o o s n o v u p o s t o j e ć e g en­
gleskog i š k o t s k o g b a n k o v n o g z a k o n o d a v s t v a . N j e n b i j e d a n
fijasko t e o r e t s k i i p r a k t i č k i , poslije e k s p e r i m e n a t a izvršenih
u najvećem n a c i o n a l n o m mjerilu, može se p r i k a z a t i t e k u uče­
n j u o k r e d i t u . 1 4 4 Ali već s a d se vidi da R i k a r d o v a teorija, k o j a
izoluje n o v a c u njegovom t e č n o m o b l i k u p r o m e t n o g s r e d s t v a ,
završava t i m e š t o p o v e ć a n j u i s m a n j e n j u p l e m e n i t i h m e t a l a
p r i p i s u j e t a k a v a p s o l u t n i uticaj n a b u r ž o a s k u e k o n o m i j u ka­
kav p r a z n o v j e r j e m o n e t a r n o g s i s t e m a nije n i k a d a n i s a n j a l o .
T a k o j e R i k a r d o , koji p r o g l a š a v a p a p i r n i n o v a c z a najsavrše-
niji oblik novca, p o s t a o p r o r o k b u l j o n i s t a .
P o š t o j e t a k o H j u m o v a teorija, ili a p s t r a k t n a s u p r o t n o s t
m o n e t a r n o m s i s t e m u , bila razvijena d o p o s l j e d n j e konsekven-
ce, Tomas Tukli* je najzad r e h a b i l i t o v a o S t j u a r t o v o k o n k r e t ­
n o s h v a t a n j e novca. T u k n e izvodi svoje p r i n c i p e i z bilo k o j e
t e o r i j e , već iz savjesne analize istorije r o b n i h cijena od 1793.
do 1856. godine. U p r v o m izdanju svoje Istorije cijena, k o j a
j e izašla 1823. godine, T u k j e j o š p o t p u n o s p u t a n R i k a r d o v o m
t e o r i j o m i u z a l u d n o se m u č i da činjenice d o v e d e u s k l a d s
t o m t e o r i j o m . Njegova b r o š u r a On ihe Currency, k o j a izlazi
poslije krize od 1825. godine, m o g l a bi se č a k s m a t r a t i p r v i m
d o s l j e d n i m i z n o š e n j e m s h v a t a n j a koje j e d o c n i j e z a s t u p a o
O v e r s t o n . M e đ u t i m , dalja istraživanja istorije r o b n i h cijena
prisilila s u g a d a uvidi d a j e n e p o s r e d n a p o v e z a n o s t i z m e đ u
c i j e n a i količine o p t i c a j n i h s r e d s t a v a , k o j u t e o r i j a p r e t p o ­
stavlja, p u k a fantazija, da su e k s p a n z i j a i k o n t r a k c i j a o p t i ­
cajnih sredstava, pri nepromijenjenoj vrijednosti plemenitih
m e t a l a , uvijek posljedica a n i k a d a u z r o k k o l e b a n j a cijena, d a
144
Nekoliko mjeseci prije izbijanja opšte trgovinske krize od
1857. zasjedao je jedan komitet Doma komuna radi ispitivanja.
dejstva bankovnih zakona od 1844. i 1845. Lord Overston, teoretski
otac ovih zakona, izlio jc u svom iskazu pred komitetom ovu bu­
jicu pohvala: »Strogim i tačnim pridržavanjem principa zakona
od 1844. sve se pravilno i lako odvijalo; novčani sistem je siguran-
i neuzdrman, prosperitet zemlje je neosporan, javno povjerenje u
zakon od 1844. dnevno dobija na snazi. Ako komitet želi još dalje
praktične ilustracije da su principi na kojima počiva ovaj z a k o n
zdravi, a posljedice koje jc ovaj zakon obezbijedio blagotvorne,,
evo mu istinitog i dovoljnog odgovora: pogledajte oko sebe; po-
r.matrajte sadašnje stanje poslova u našoj zemlji, pogledajte za­
dovoljstvo naroda; pogledajte bogatstvo i prosperitet svih klasa,
dmštva, — i onda neka komitet odluči da li želi da spriječi dalje;
važenje zakona pod kojim su postignuti takvi uspjesi.« Tako je-
slavodobitno trubio Overston 14. jula 1857, a 12. novembra i s t e
godine moralo je Ministarstvo na svoju sopstvenu odgovornost
suspendovati taj čudotvorni zakon od 1844.
150
je opticaj novca uopšte samo s e k u n d a r n o kretanje i da novac
u s t v a r n o m p r o c e s u p r o i z v o d n j e d o b i j a j o š sasvim d r u g e od­
r e đ e n o s t i o b l i k a p o r e d o n e p r o m e t n o g s r e d s t v a . T u k o v a de­
t a l j n a istraživanja s p a d a j u u d r u g u o b l a s t , a ne u o b l a s t p r o ­
s t o g m e t a l n o g p r o m e t a , i z b o g t o g a se o n j i m a na o v o m mje­
s t u ne m o ž e j o š r a s p r a v l j a t i , k a o ni o i s t r a ž i v a n j i m a Vilsona
i Fulartona,ue koji p r i p a d a j u i s t o m p r a v c u . Svi ovi pisci ne
s h v a t a j u n o v a c j e d n o s t r a n o , već u njegovim r a z n i m m o m e n ­
t i m a , ali s a m o m a t e r i j a l n o , bez i k a k v e žive veze b i l o t i h m o ­
m e n a t a m e đ u s o b n o , bilo s a c j e l o k u p n i m s i s t e m o m e k o n o m ­
s k i h kategorija. Stoga oni novac, za r a z l i k u od prometnog
sredstva b r k a j u s kapitalom ili č a k s r o b o m , m a d a su o p e t ,
s druge strane, prinuđeni da ponekad istaknu da se on od
n j i h razlikuje. 1 4 7 Ako se, na p r i m j e r , z l a t o šalje u i n o s t r a n -
stvo, u s t v a r i se u i n o s t r a n s t v o šalje k a p i t a l , ali se i s t o de­
š a v a i k a d se izvozi gvožđe, p a m u k , žito, u k r a t k o s v a k a r o b a .
Oboje su kapital i, p r e m a tome, ne razlikuju se kao kapital,
već k a o n o v a c i r o b a . Uloga z l a t a k a o m e đ u n a r o d n o g s r e d s t v a
r a z m j e n e n e p o t i č e , d a k l e , o d njegove o d r e đ e n o s t i o b l i k a k a o
k a p i t a l a , već o d njegove specifične funkcije k a o novca. I s t o
t a k o k a d zlato ili b a n k n o t e u m j e s t o z l a t a funkcionišu k a o
p l a t e ž n o s r e d s t v o u u n u t r a š n j o j trgovini, oni su i s t o v r e m e n o
145
Stjuartovo djelo bilo je Tuku potpuno nepoznato, k a k o
se može vidjeti iz njegove »Historv of Prices from 1839—1847«,
London 1848, u kojoj daje p r e g l e d istorije teorija o novcu.
148
Tukovo najznačajnije djelo, pored »Historv of_ Prices«,
koje je njegov saradnik Njumarč izdao u šest tomova, jeste »An
Inquiry into the Currency Principle, the Conneotion of Curencv
Ivith Prices etc«, 2d édition, London 1844. Vilsonovo djelo već
s m o citirali. Konačno treba pomenuti i John Fullarton, »On the
Régulation of Currencies«, 2d édition, London 1845.
147
»Treba da razlikujemo zlato kao robu, to jest kapital, i
zlato k a o p r o m e t n o sredstvo.« (Tooke, »An Inquiry into the Cur­
rency Principle etc«, p. 10.) »Može se smatrati da će zlato i sre­
b r o pošto b u d u pribavljeni gotovo tačno pokriti zahtijevanu
s u m u . . . zlato i srebro imaju beskrajno preimućstvo pred svima
drugim robama . . . uslijed okolnosti što su svuda u upotrebi kao
m o n e t a . . . Inostrani ili domaći dugovi obično se p r e m a ugovoru
ne plaćaju u čaju, kavi, šećeru ili indigu, već u moneti, i zato sla­
nje novca bilo u ugovorenim monetama bilo u polugama koje se
o d m a h mogu pretvoriti u tu monetu od strane kovnica, ili na
tržištu zemlje u koju se šalju, predstavlja za pošiljaoca uvijek
najsigurniji, najneposredniji i najtačniji način plaćanja, bez ri­
zika da će pretrpjeti gubitak zbog pomanjkanja tražnje ili kole­
banja cijena.« (Fullarton, 1. c, p. 132, 133.) »Svaki drugi artikal
(izuzev zlata i srebra) može po količini ili vrsti da b u d e izvan
obične tražnje one zemlje u koju se šalje.« (Tooke, »An, Inquiry
etc«)
151
k a p i t a l . Ali, k a p i t a l u o b l i k u r o b e , k a o š t o t o , na p r i m j e r ,
v e o m a opipljivo p o k a z u j u krize, n e b i m o g a o s t u p i t i n a nji­
h o v o m j e s t o . O p e t je, d a k l e , r a z l i k a zlata k a o n o v c a o d r o b e ,
a ne njegovo p o s t o j a n j e k a o k a p i t a l a , o n o uslijed čega zlato
p o s t a j e p l a t e ž n o s r e d s t v o , č a k i o n d a k a d se k a p i t a l izvozi
b a š k a o kapital, d a b i s e izvjestan iznos vrijednosti, n a pri­
m j e r , p o z a j m i o i n o s t r a n s t v u u z k a m a t e , zavisi o d k o n j u n k t u ­
ra da li se izvozi u obliku r o b e ili zlata, a a k o se izvozi u ob­
liku zlata, to se dešava zbog specifične o d r e đ e n o s t i o b l i k a
p l e m e n i t i h m e t a l a k a o novca n a s u p r o t r o b i . U o p š t e , ovi pisci
n e p o s m a t r a j u n o v a c n a j p r i j e u a p s t r a k t n o j formi, k a k o s e
on razvija u okviru p r o s t o g r o b n o g p r o m e t a i k a k o n a s t a j e iz
o d n o s a s a m i h r o b a k o j e se nalaze u p r o c e s u . Oni se uslijed
t og a s t a l n o k o l e b a j u i z m e đ u a p s t r a k t n i h o d r e đ e n o s t i o b l i k a
koje novac p r i m a n a s u p r o t robi i onih njegovih određenosti
u k o j i m a se kriju k o n k r e t n i j i o d n o s i , k a o k a p i t a l , r e v e n u e
[ d o h o d a k ] i slično. 1 4 8

(Preveo MILOŠ SOFRENOVIĆ,

redaktor dr ZVONKO TKALEC)

•4S Pretvaranje novca u kapital razmatraćemo u I I I glavi,

koja govori o kapitalu i predstavlja kraj ovog prvog odjeljka.

152