WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO

PRAWO CYWILNE
I. Prawo publiczne i prawo prywatne
– PRAWO PRYWATNE reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami, którym przysługują
własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych i niemajątkowych (osobistych);
* autonomiczność raczej niż równorzędność, która wyraża się w braku władczego pod-
porządkowania;
* relacje między osobami fizycznymi, ale i prawnymi;
* swoboda stron nie jest nieograniczona, gdyż prawo prywatne wskazuje ogólne granice
autonomii ze względu na interes drugiej strony czy interes powszechny;
* autonomiczność nie musi oznaczać równorzędnego usytuowania podmiotów względem
siebie, gdyż czasem przepisy chronią stronę słabszą (np. konsumenta), dla realizacji zasady
sprawiedliwości;
* autonomiczna pozycja podmiotów uzupełniana przez tryb rozstrzygania sporów i sposób
stosowania sankcji → z ich inicjatywy, przez niezależny od organów państwowych sądy (lub
przez powołane przez strony sądy polubowne);
→ tak samo egzekucja;
!
– PRAWO PUBLICZNE reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje
organ państwa lub organ samorządu terytorialnego albo innej organizacji powołanej z mocy
prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup ludności (interesów
publicznych);
* organy te wyposażone w kompetencje władczego kształtowania sytuacji prawnej innych
podmiotów;
* bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w razie nieposłuszeństwa tym
normom;
!
Użyteczność wyróżnienia
– w/w rozróżnienie to typologia;
– silne uzasadnienie aksjologiczne, głównie w społeczeństwach demokratycznych o wolno
rynkowych mechanizmach gospodarki, co jest związane z realizacją podstawowych wartości, jak
godność i wolność człowieka oraz integralność jego majątku. Wartości te mają ważne znaczenie w
międzynarodowym porządku prawnym oraz w polskiej konstytucji → stąd prawo prywatne jako
preferowany sposób regulowania stosunków;
– praktyka ma istotne znaczenie dla treści prawa prywatnego ze względu na doniosłość zwyczaju w
wykładni oświadczeń woli
!
II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe lub dydaktyczne
Gałęzie prawa
– gałąź prawa obejmuje spójne i uporządkowane wedle przyjętych założeń zespoły norm
prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków społecznych;
* reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi w sposób pełny (w założeniu);
* normy innej gałęzi można stosować jedynie subsydiarnie lub analogicznie, ale nie
bezpośrednio;
* wyróżnienie gałęzi powstaje jako rezultat złożonego procesu historycznego, na który składają
 się kultura prawna, stosunki społeczne, ogólne cele państwa oraz cząstkowe decyzje
prawodawcy (np. kodyfikacje), a proces ten trwa wciąż (stąd brak ostrych kryteriów podziału);
!
Kompleksowe regulacje prawne
– kompleksowe regulacje prawne (ustawy) to zespoły norm odnoszące się do jednego
przedmiotu (stosunku społecznoprawnego), ale systematycznie należą one jednak do kilku
gałęzi;
!
Dyscypliny naukowe i dydaktyczne
– dyscyplina naukowa – zespół działań poznawczych oraz wytwór tego rodzaju działań w postaci
zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych;
* nauki prawne nie tworzą prawa, ale je opracowują w oparciu o przepisy prawa i fakty
prawotwórcze;
* wydzielenie się jakiejś dyscypliny prawnej nie znaczy o wydzieleniu się odrębnej gałęzi
prawa, gdyż badania naukowe mogą koncentrować się na kilku gałęziach prawnych lub tylko
na wycinku jednej z nich;
– dyscypliny dydaktyczne (zwykle skorelowanych z dyscyplinami naukowymi) – wydzielenie ich
przejawia się w programach nauczania prawa;
!
III. Status prawa cywilnego
– prawo cywilne → odrębna gałąź prawa, odrębna dyscyplina naukowa i dydaktyczna;
– kc nie wskazuje kryteriów wyodrębnienie, poza art. 1 kc iż reguluje on „stosunki cywilnoprawne”;
!
Metoda regulacji
– dla prawa cywilnego charakterystycznym kryterium wyróżnienia jest jego METODA REGULACJI
OPARTA NA ZASADZIE AUTONOMICZNOŚCI STRON, tak min. uznał SN w 1995, gdy stwierdził, że cechą
charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych jest min. równorzędność podmiotów i wzajemność
(ekwiwalentność) ich świadczeń;
* tak też w innych sprawach, np. z 1972 r. o stosunku uczeń-szkoła (nie-cywil); w 1975 r. biegły-
sąd (nie-cywil);
* dla tej kwalifikacji nie mają znaczenia faktyczne nierówności (np. wynikające z ekonomicznej
przewagi), gdyż zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych może być
wyznaczony tylko normami prawnymi, nawet gdy strony w umowie wyraźnie nadadzą jednej
ze stron wyraźnie nadrzędną pozycję (tak SN w 1974 r. że umowy o dostawy wody są cywilne
pomimo przymusu dostarczania wody, dostawca nie ma nadrzędnej pozycji, min. świadczy o
tym cywilnoprawny sposób zawarcia tego stosunku – umowa lub przejęcie);
* ochrona interesów stron w stosunkach cywilnoprawnych to odpowiedzialność
odszkodowawcza, która służy zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów i spełnia
funkcję kompensacyjną (przeciwnie pr. k.);
– pomocnicze kryteria wyróżnienia:
* rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się przepisy prawne ➔ w przypadku kc jest to
istotne, gdyż kodeks ma jednorodny charakter;
→ odmiennie Grzybowski;
* spory rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w kpc (też gdy stroną jest organ
publiczny, ale w roli podmiotu cywilnoprawnego), a przepisy szczególne mogą to
 modyfikować (wyłączyć jakieś sprawy, a inne objąć tym postępowaniem), ale gdy przepisy
szczególne wskazują kpc i brak przesłanek do uznania, że dany stosunek nie ma charakteru
cywilnoprawnego to istnieje wskazanie na kpc;
→ odmiennie Grzybowski;
!
Przedmiot regulacji
– w doktrynie marksistowskiej to majątkowy przedmiot regulacji, a nie metoda regulacji stanowiła
kryterium wyróżnienia, co opierało się na założeniach teoretycznych odrzuconych obecnie, a
dodatkowo uniemożliwiało odróżnienie norm prawa cywilnego od innych gałęzi, również
regulujących stosunki majątkowe. Dodatkowo brak było wyjaśnienia dot. norm dot. dób
osobistych, regulujących stosunki o niemajątkowym charakterze;
!
IV. Zakres prawa cywilnego
Uwagi wstępne
– w ramach regulacji prywatnoprawnej istnieje systematyzacja tego podzbioru norm – inne gałęzie
prawa prywatnego z prawem cywilnym łączy wspólna metoda regulacji, ale różni zakres
zastosowania, swoiste zasady i własne instytucje ogólne ➔ natomiast prawo cywilne jako
pierwotna regulacja służyłaby w innych gałęziach prywatnoprawnych jako normy subsydiarne lub
stosowane w drodze analogii → ten model podporządkowania norm prywatnoprawnych nie
zakłada konieczności istnienia innych gałęzi obok prawa cywilnego, ale jest na to istnienie otwarty
(inne gałęzie niejako ograniczają zakres zastosowania prawa cywilnego);
!
Prawo pracy
– podstawowy akt prawny – Kodeks pracy z 1974 r. (znowelizowany) – CHARAKTER KOMPLEKSOWY –
obejmuje normy prywatno- i publicznoprawne;
– główny przedmiot regulacji (centralna instytucja) to indywidualny stosunek pracy, a jego istotna
treść to dobrowolnie podjęte przez pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego
świadczenia pracy podporządkowanej i to w ciągu pewnego czasu;
* wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o prace z KZ z 1933 r., ale obecnie w KP uregulowana
w sposób pełny i ze swoistymi zasadami, też z odrębnymi, autonomicznymi źródłami prawa jak
układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe, a wykonaniu zobowiązań z tego
stosunku służą poza ochroną sądową szczególne środki nacisku społecznego;
* w art. 300 KP odesłanie w sprawach nieuregulowanych do kc, o ile nie jest to sprzeczne z
zasadami prawa pracy (odesłanie do stosowania subsydiarnego, nie bezpośredniego);
– w doktrynie rozbieżności → czy jest to odrębna gałąź prawa czy nie (ze względu na kompleksowy
charakter norm) ➔ wg Radwańskiego – koncepcja szczególnej gałęzi prawa prywatnego, która
obejmuje prywatnoprawne normy regulujące stosunek pracy, a występowanie ich w otoczeniu
norm publicznoprawnych nie powinna podważać tej koncepcji, gdyż ustawodawca sam wydzielił
je w strukturze wew. KP, oraz w relacji zew. – w odniesieniu do kc;
!
!
Prawo rodzinne
– KRiO z 1964 r. (wszedł w życie wraz z kc);
– założenia odrębnej regulacji:
* prawo rodzinne reguluje stosunki osobiste, a prawo cywilne majątkowe, wiec prawo rodzinne
jest odrębną gałęzią prawa opartej na swoistych zasadach;
→ ALE: prawo cywilne to nie tylko stosunki majątkowe;
* znaczna cześć stosunków prawnorodzinnych oparta jest na zasadzie podporządkowania, a nie
na metodzie cywilistycznej;
→ ALE: stosunki miedzy rodzicami i dziećmi nie są jednostronnie kształtowane przez
reprezentantów władzy publicznej;
• dlatego oba w/w założenia nie wytrzymują krytyki;
– (pogląd dominujący) dlatego normy te należą do prawa prywatnego, ale również do cywilnego,
gdyż pomimo pewnych odrębnych regulacji, brak jest przesłanek, które uchylałyby bezpośrednie
stosowanie prawa cywilnego do sfery tych stosunków;
* w KRiO brak części ogónej;
!
Prawo handlowe
– koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wywodzi się z ustroju
feudalnego (kryterium stanowe) → w państwach demokratycznych kryterium stanowe było
wykluczone, ale podział ten nadal był ogólnie akceptowany (oparty na zmodyfikowanych
kryteriach – podmiotowych, przedmiotowych, mieszanych) → obecnie coraz silniejsza krytyka tego
podziału (w szeregu państw regulacje te znalazły się w obrębie kodeksów cywilnych);
– koncepcja prawa gospodarczego (rozwijała się w Europie Zach. po I wojnie na tle wzrastającego
interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego) – neguje ona podział na prawo
prywatne i publiczne, a za prawo gospodarcze uznaje normy regulujące zagadnienia
gospodarcze;
* w doktrynie socjalistycznej przyjęte – w Czechosłowacji i w NRD jako odrębne kodyfikacje
prawa gospodarczego → koncepcja ta straciła sens po upadku systemu komunistycznego;
– Polska → uchwalono KH z 1934 r. (regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie
prawa cywilnego tylko gdy brak przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w
państwie prawa zwyczajowego) → uchylono KH wraz z uchwaleniem kc, ale pozostawiono
przepisy dot. spółek handlowych → uchylono te przepisy wraz z uchwaleniem KSH z 2000 r., a
prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących działalność gospodarczą
znalazły się w części ogólnej kc;
• w związku z powyższym brak uzasadnienia dla wyodrębnienia prawa handlowego,
tym bardziej nie dla koncepcji prawa gospodarczego, gdyż negacja podziału na prawo
publiczne i prywatne nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej;
– prawo handlowe uznane za odrębną dyscyplinę naukową i dydaktyczną;
!
Prawo rolne
– to dyscyplina kompleksowa oraz dydaktyczna, ale nie odrębna gałąź prawa, gdyż jest to zbiór
przepisów z różnych dziedzin prawa, nie mający swoistej regulacji;
!
!
Prawo spółdzielcze
– stosunki między członkiem a spółdzielnią nie są oparte na podrzędności, ale na równorzędności, a
uchwały spółdzielni to swoiste czynności prawne. Jest to jedynie kompleksowa dziedzina;
!
V. Systematyka prawa cywilnego
Uwagi ogólne
– prawo cywilne dzieli się na działy → w systemie kontynentalnym najbardziej rozpowszechniony
jest system pandektowy (niem. XIX w.), wg którego wyróżniamy:
* rozbudowana część ogólna;
* działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe;
→ nie jest to podział logiczny (różne kryteria wyodrębnienia tych działów);
!
Poszczególne działy prawa cywilnego
1. część ogólna – instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego;
2. prawo rzeczowe – normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec
wszystkich), a odnoszące się do rzeczy;
3. prawo zobowiązań – normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne
wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów;
4. prawo spadkowe – reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty;
5. prawo rodzinne – - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi
krewnymi oraz powinowatymi a także instytucję opieki i kurateli;
6. prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej) – reguluje prawa
podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość
majątkową.
→ w szczególności prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru
użytkowego, programu komputerowego itp.;
→ w polskim systemie prawnym uregulowana w odrębnej ustawie z 4.2.1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej;
→ dyskusyjne czy powinny być w ramach prawa rzeczowego czy jako odrębny dział → odrębny
gdyż z jednej strony wyraźne ograniczenie norm prawa rzeczowego do przedmiotów
materialnych oraz z drugiej strony okoliczność, że do prawa bezwzględnych należą również
prawa osobiste o niemajątkowej wartości;
!
Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych
– powyższe działy mogą być dodatkowo dzielone w głąb, ale porządkująca funkcja podziały na
w/w działy była by zakłócona gdyby do tych działów dodano prawo handlowe, gdyż ono
zawiera w sobie normy z różnych działów (części ogólnej, zobowiązań, prawa na dobrach
niematerialnych) → dlatego prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, ale
wyróżnioną na innej podstawie niż działy prawa cywilnego;
– poszczególne działy mają też swoje regulacje szczegółowe, ale nie stanowią one odrębnych
działów, np. prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączności,
przewozowe itp.;
!
!
!
VI. Zasady prawa cywilnego
Pojęcie
– w nauce mówi się o zasadach prawa w ogóle jak i o zasadach konkretnego prawa, np. zasadach
prawa cywilnego;
– ZASADY PRAWA CYWILNEGO to pewna kategoria norm prawnych, które wyróżniają się ze względu
na swoją doniosłość i szczególną rolę na obszarze prawa cywilnego;
* wskazują one wartości, jakie powinny być realizowane przez normy prawa cywilnego;
* wyznaczają kierunek działań prawodawczych, sposób stosowania prawa (interpretacji),
wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice czynienia użytku z
praw podmiotowych;
– spełnienie norm-zasad jest stopniowalne, natomiast normy o charakterystyce reguł mogą być
spełnione albo niespełnione;
– ich nadrzędnie wiążący charakter nie jest ustalany w sposób arbitralny, ale wymaga
szczególnego uzasadnienia, np. w normach konstytucyjnych, międzynarodowych, lub tekstach
ustaw zwykłych, na podstawie, których rekonstruowane są te zasady;
!
Katalog zasad (obecnie obowiązujących)
– UZNANIE I OCHRONA OSOBOWOŚCI KAŻDEGO CZŁOWIEKA W RÓWNEJ MIERZE → na zasadę tą składa się
zdolność prawna (przysługuje wszystkim) oraz zdolność do czynności prawnych (ograniczenia
jedynie naturalne), ale też ochrona wartości niemajątkowych, związanych z integralnością fizyczną i
psychicznym życiem człowieka (realizowane przez ochronę dóbr osobistych);
* oparte na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz konwencjach
międzynarodowych (głównie Pakty Praw Człowieka);
* osoby prawne – niejako projekcja osób fizycznych, o podobnej pozycji;
– PEŁNA I RÓWNA OCHRONA MIENIA PODMIOTÓW PRAWA CYWILNEGO → zasada ta obejmuje min.
jednolite uregulowanie prawa własności, regulacje dot. dziedziczenia po osobie zmarłej oraz
gwarancje, że w razie wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne wynagrodzenia;
* przeciwstawienie tej zasady podziałowi z okresu PRL na własność państwową o
uprzywilejowanej pozycji i własność prywatną;
* oparcie głównie w Konstytucji;
– ZAKAZ NADUŻYWANIA PRAW PODMIOTOWYCH → ma zapobiegać wykonywaniu ich niezgodnie z
akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi (sens klauzuli generalnej z art. 5 kc);
* wyróżnienie tej zasady opiera się na coraz silniej akcentowanej w założeniach polskiego
systemu prawnego konieczności istnienia dla norm prawnych legitymacji nie tylko formalnej,
ale i aksjologicznej, co prowadzi do dostosowania realizowanych stosunków cywilnoprawnych
do zasad moralnych;
– AUTONOMIA WOLI → to kompetencja podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania
stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, głównie przez umowy (tzw. swoboda umów)
– stanowi ona konieczny składnik prawa cywilnego, ale nie ma ona nieograniczonego zakresu, a
o jej doniosłości decyduje pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej ograniczeniami;
* gospodarka socjalistyczna → ograniczenia szerokie, dostosowane centralnego planowania
gospodarczego oraz preferencyjnego traktowania własności państwowej;
* gospodarka rynkowa → ograniczenia tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem
publicznym i względami moralnymi;
* zasada ta opiera się na uzasadnieniach gospodarczych, konstytucyjnych, międzynarodowych
i aksjologicznych, które wymagają by prawo regulowało stosunki społeczne w sposób
 racjonalny, przy pozostawieniu wolnej woli człowiekowi;
– OCHRONA ZAUFANIA PODMIOTU DO SKŁADANYCH MU OŚWIADCZEŃ LUB INNYCH DONIOSŁYCH PRAWNIE
ZACHOWAŃ → brak jej wypowiedzenia w przepisie, ale doktryna rekonstruuje tą zasadę na
podstawie klauzul generalnych, uzasadniając etycznie (nakaz moralny dotrzymywania danego
słowa i odszkodowania za błędny przekaz informacji) oraz funkcjonalnie (pewność obrotu
prawnego bardzo istotna w gospodarce rynkowej);
* zasada ta jest u podstaw konstrukcji czynności prawnej i stanowi rdzeń całego szeregu norm
składających się na tzw. ochronę dobrej wiary (głównie czynności odpłatne);
!
UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE
I. Unifikacja prawa cywilnego
Druga Rzeczpospolita
Na skutek rozbiorów Polski różne części kraju znajdowały się pod wpływem różnych systemów
prawnych. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić cztery zasadnicze obszary prawne:
1. ZIEMIE CENTRALNE (Królestwo Polskie tzw. Kongresowe powstałe po traktacie wiedeńskim w
1815 r.)
– przez krótki czas obowiązywało prawo pruskie i austriackie;
– od 1808 r. (Księstwo Warszawskie) obowiązywał Kodeks Napoleona
→ księga II (prawo rzeczowe)
→ księga III (prawo spadkowe, zobowiązania, o umowach majątkowych małżeńskich, o
zastawie, przywilejach i hipotekach, oraz o przedawnieniu).
– Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. (zastąpił I księgę KN)
→ prawo małżeńskie na zasadach wyznaniowych
→ o osobach i rodzinie
– Ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r. wprowadziły min. księgi wieczyste w nowoczesnej
postaci.
tzw. Prawo Polsko-Francuskie
2. ZIEMIE WSCHODNIE
– najpierw obowiązywał Statut litewski, potem przepisy carskiej Rosji zostały zebrane w tomie
X, pierwszej części, w tzw. Zwodzie Praw
→ nie wywarł większego wpływu na rozwój prawa polskiego
3. ZIEMIE ZACHODNIE
– najpierw: powszechne pruskie prawo krajowe (Landrecht), skodyfikowane w 1794 r.
– potem (po powstaniu Rzeszy Niemieckiej) Kodeks Cywilny niemiecki z 1896 r.
→ mało przystępny, bardzo kazuistyczny, ale dostosowany do potrzeb rozwijającej się
gospodarki kapitalistycznej;
4. ZIEMIE POŁUDNIOWE
– Kodeks Cywilny Austriacki z 1812 r., znacznie znowelizowany w 1914, 1915, 1916 r. (prosty i
jasny język, unikał kazuistyki, pod wpływem prawa natury, ale zachowywał niektóre instytucje
feudalne)
→ wstęp (o ustawach cywilnych w ogólności)
→ część I (prawo osobowe i rodzinne)
→ część II (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)
→ część III (o przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych)
– po odzyskaniu niepodległości utrzymano w/w przepisy, ale już nie jako prawo obce, ale polskie
 prawo dzielnicowe. Rozwiązanie to jednak było tymczasowe, czemu dał wyraz sejm powołując
Komisję Kodyfikacyjną, niezależną od Ministra Sprawiedliwości, który jedynie brał udział w jej
pracach i wnosił jej projekty do Sejmu;
DZIELI SIĘ NA DWA ETAPY:
I) po I-wszej wojnie światowej
– 3.06.1919 r. – powołanie Komisji Kodyfikacyjnej RP – opracowała całe prawo cywilne, jednak w
życie weszły:
* 1920 r. – prawo spółdzielcze
* 1924 r. – prawo wekslowe i czekowe, zastąpione w 1936 r. nowymi tekstami ustaw
* 1926 r. – prawo autorskie, prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, prawo prywatne
międzydzielnicowe i międzynarodowe.
* 1928 r. – prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, prawo o spółkach
akcyjnych oraz kodeks postępowania cywilnego
* 1933 r. – kodeks zobowiązań i prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością
* 1934 r. – kodeks handlowy
!
II) po II-giej wojnie światowej
– unifikacja przerwana w 1939 r., ale po zakończeniu wojny ważne jej wznowienie z 2 powodów:
* zmiana terytorium i niepewny los Ziem Odzyskanych, a ujednolicenie prawa, obejmującego
też te obszary wzmacniały integralność państwa;
* masowe przemieszczanie się ludności i konieczność ujednolicenia regulacji stosunków
prywatnoprawnych by zapobiec chaosowi prawnemu;
– w/w komisja nie wznowiła pracy, choć formalnie nie została rozwiązana. Prace unifikacyjne zostały
wznowione przez małą grupę prawników przy MS, którzy wykorzystywali projekty wypracowane
jeszcze przez przedwojenną komisję. W latach 1945-46 w drodze dekretów (16) zostały wydane
następujące akty unifikacyjne:
* prawo osobowe z dn. 19.08.1945 r.
* prawo małżeńskie z dn. 25.09.1945 r.
* prawo rodzinne z dn. 22.01. 1946 r.
* prawo opiekuńcze z dn. 14.05. 1946 r.
* prawo małżeńskie majątkowe z dn. 29.05.1946 r.
* prawo spadkowe z dn. 8.10.1946 r.
* prawo rzeczowe z dn. 11.10.1946 r.
* prawo o księgach wieczystych z dn. 11.10.1946 r.
* przepisy ogólne prawa cywilnego z dn. 12.11.1946 r.
* odrębny akt normatywny, zwany „przepisami wprowadzającymi” do 9) nie miał, 7) i 8) miały
wspólne;
– system prawny był spójny, pomimo, że częściowo pochodził z okresu powstawania państwa typu
„demokracji ludowej”, odpowiadał nowoczesnym standardom, czasem je wyprzedzał (np. stosunki
między małżonkami, sytuacja dziecka), a ideologia marksistowsko-leninowska nie miała na niego
wpływu, głównie dlatego, że kierunek dalszego rozwoju Polski nie był jeszcze jednoznacznie
określony;
1.01.1947 r. – koniec rozbicia dzielnicowego w zakresie prawa cywilnego, gdyż jest to data wejścia w
życie ostatniego dekretu
!
II. Kodyfikacja prawa cywilnego
Pierwsze próby kodyfikacji
KODEKS – AKT NORMATYWNY UJMUJĄCY W SPOSÓB USYSTEMATYZOWANY PODSTAWOWY ZESPÓŁ NORM DANEJ
GAŁĘZI PRAWA;
– prace nad kodyfikacją rozpoczęte przy MS tuż po unifikacji → przygotowano projekt kc w 1949 r.
(uporządkowanie w/w prawa zunifikowanego wg systemu pandektowego) → odrzucone, gdyż
utrwalał obowiązujący stan prawny, co nie było na rękę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
(1948 r.);
– 1950 r. → scalono ustawy dot. prawa rodzinnego i uchwalono Kodeks rodzinny (zastąpił 4
dekrety: prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach
między rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze);
* nazwano kodeks, gdyż za wzorem radzieckim traktowano to prawo jako odrębną gałąź;
* lakoniczność, min. dlatego, że planowano wydanie wspólnego kodeksu dla Czechosłowacji i
Polski, ale czech. KR choć bardzo podobny do polskiego, miał zupełnie odmienną treść
orzeczniczą;
– 1950 r. → uchwalono Przepisy ogólne prawa cywilnego (zastąpiły dekrety: przepisy ogólne
prawa cywilnego, prawo osobowe, oraz niektóre przepisy części ogólnej KZ z 1933 r.);
– od 1949 r. zmianie uległ system gospodarczy Polski, powstawała odrębna regulacja prawna dla
podmiotów gospodarki uspołecznionej, która w praktyce wyłączała stosowanie formalnie
obowiązującego prawa handlowego, głównie KH z 1934 r.;
– 1950 r. → początek prac zespołu prawników przy MS w celu opracowania kc → projekty z lat
1954 i 1955 – zdecydowana krytyka ze strony środowisk prawniczych (nie nadano im dalszego
biegu legislacyjnego);
!
Uchwalenie Kodeksu cywilnego
– powołano Komisję Kodyfikacyjną w 1956 r. (zarządzenie RM), której członkami byli wybitni
prawnicy (Wasilkowski, Wolter, Czachórski, Dawidowiczowa, Gwiazdomorski, Mayzel,
Przybyłowski, Rzepka, Szer, Szpunar, Topiński, Chełmoński i Morawski) – korzystała ona też z
różnych form konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym;
– 1960 r. → uchwaliła projekt kc (wraz z przepisami prawa rodzinnego) → dyskusja publiczna →
1961 r. projekt (bez prawa rodzinnego) → uzgodnienia międzyresortowe → uchwalony przez
Kolegium MS i w 1962 r. przedstawiony RM (równolegle projekt kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego) → RM uchwaliła wiele zmian i przedłożyła je Sejmowi jako projekty rządowe w
1963 r. → 1963-1964 r. prace sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości (też innych komisji) →
Sejm przyjął w 1964 r. kc i kriop wraz z przepisami wprowadzającymi (weszły w życie 1.01.1965
r.)
* przestały obowiązywać poprzednie regulacje, w tym: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z
1950 r.; 2) prawo rzeczowe z 1946 r. (poza przepisami o hipotece i materialnoprawne
postanowienia o księgach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) prawo spadkowe
z 1946 r.; 5) Kodeks handlowy (poza przepisami o spółkach); 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.
!
!
!
Charakter prawny
– kodeks jest ustawą zwykłą z formalnego punktu widzenia, ale na tym nie wyczerpuje się
 problematyka pozycji kodeksu w systemie źródeł prawa:
* postulat doktryny by organy stanowiące prawo, zgodnie z z zasadami przyzwoitej legislacji
stosowały się do podstawowych konstrukcji oraz terminologii kodeksu. Jest to jedynie postulat
doktryny, więc ustawa szczególna nie stosująca się do niego nadal ma moc prawa
powszechnie obowiązującego (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą);
* wg orzeczenia TK z 1994 r. w razie interpretacji przepisów pozakodeksowych o niewyraźnym
znaczeniu należy preferować interpretację zgodną z treścią odpowiednich instytucji
kodeksowych;
* postulatem jest również utrzymanie stabilności kodeksu dla utrzymania autorytetu i siły
oddziaływania społecznego kc;
!
Zakres
– jedynie częściowo zrealizowano postulat zupełności kc (= powinien obejmować co najmniej
wszystkie podstawowe instytucje) z 3 powodów:
* dążenie do zapewnienia względnej stabilności – pominięto instytucje o niepewnej w
przyszłości doniosłości społecznej;
→ dlatego pominięto instytucję hipotek i ksiąg wieczystych;
* dążenie do zwięzłości i zwartości kc i zamieszczenia jedynie instytucji ważnych z punktu
widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;
* praktyczny wzgląd legislacyjny – posługiwanie się techniką ustaw kompleksowych w
niektórych przypadkach, a kc miał mieć tylko normy cywilnoprawne;
– KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi podmiotami prawa cywilnego, w tym
między jednostkami gospodarki uspołecznionej → negatywne rozstrzygnięcie kwestii czy obrót
uspołeczniony wraz z systemem reglamentujących go norm administracyjnoprawnych ma
stanowić przedmiot odrębnej kodyfikacji lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego ➔ tzw. jedność
prawa cywilnego (wraz z wprowadzeniem szeregu swoistych dla tych podmiotów regulacji);
!
Podział kc
– dzieli się on na księgi:
* część ogólna,
* własność i inne prawa rzeczowe,
* zobowiązania,
* spadki.
!
Forma
– wg Radwańskiego – staranna redakcja, syntetyczne sformułowania wolne od kazuistyki („wybitny
twór polskiej kultury prawnej”)
!
Warstwy ideologiczne
– można BYŁO wyróżnić 2 warstwy (wyróżnione pod kątem merytorycznym:
* instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego → jak typologia własności ze zróżnicowanym
systemem ochrony; typologia podmiotów; swoiste reguły obrotu między jednostkami gosp.
uspoł., uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodową; klauzule
generalne oraz inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym;
* klasyczne instytucje prawa cywilnego → wzorowane na KZ, KH, prawie rzeczowym,
 spadkowym oraz na przepisach ogólnych prawa cywilnego z 1950 r. → pomimo, że niektóre
instytucje prawa zunifikowanego nie zostały zamieszczone w kc, jako niepotrzebne, lub
zamieszczone w skróconej postaci, klasyczne prawo cywilne utrzymało się w kc, głównie dzięki
utrzymaniu się rozległego sektora własności prywatnej (głównie na wsi);
– do 1989 r. zmiany niewiele zmieniające kc;
!
III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej
– Komisja do Spraw Reformy Prawa Cywilnego powołana zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z
dn. 6.09.1986 r. oraz Rada Legislacyjna działająca przy Prezesie Rady Ministrów zdecydowały, że w
pierwszej kolejności należy poddać zmianom kodeks cywilny, a następnie kodeks rodzinny.
– założenia Komisji → reforma w dwóch etapach: najpierw najpilniejsze korekty legislacyjne, w
drugim etapie całość problematyki kodeksowej:
Reforma Kodeksu Cywilnego (trzy największe nowelizacje)
– NOWELA Z 28.07.1990 R. (weszła w życie 1.10.1990). Zmiany polegają min. na:
* zniesieniu jednostek gospodarki uspołecznionej;
* zlikwidowaniu podziału na własność społeczną, indywidualną i osobistą;
* zniesieniu zasady jedności mienia państwowego;
* odebraniu przywilejów z jakich korzystała własność państwowa;
* zliberalizowaniu przepisów o obrocie, podziale i dziedziczeniu gospodarstw rolnych;
* odstąpieniu od zasady nominalizmu na rzecz zasady waloryzacji zobowiązań pieniężnych;
– nowela z 25.10.1991 r. polegała na dążeniu do urealnienia i unowocześnienia systemu
zabezpieczeń rzeczowych (poszerzenie listy praw rzeczowych, które mogą być objęte hipoteką,
np. spółdzielcze prawa do lokali);
– nowela z 23.08.1996 r. dotyczy min.:
* przetargu jako formy zawierania umów
* odpowiedzialności jednostek samorządowych za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy
* zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną naruszeniem dóbr osobistych
* niektórych przepisów o sprzedaży
– SZEROKA ZMIANA DN. 14.02.2003 R.
➢ OBECNIE działa KKPC przy ministrze sprawiedliwości (samodzielnie), a efektem jej prac
dostosowawczych prawo do prawo UE był min. projekt KSH z 2000 r. oraz szereg ustaw
nowelizujących kc oraz regulujących stosunki cywilnoprawne (min. w zakresie ochrony
konsumentów);
!
!
 ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO
RODZAJE ŹRÓDEŁ
I. Uwagi wstępne
ŹRÓDŁA PRAWA to fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze, a ich
wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto, w jakich okolicznościach, jak
ma postąpić
(def. Z. Ziembińskiego);
!
II. Prawo stanowione
Uwagi ogólne
– wg Konstytucji wyróżniamy akty prawa powszechnie obowiązującego i akty wewnętrznie
obowiązujące (nie są źródłami prawa cywilnego);
– używany zwrot odsyłający do „ustaw” w aktach prawnych dot. też rozporządzeń (szerokie
znaczenie, tj. obejmuje wszelkie akty prawa powszechnie obowiązującego) → skraca formułę
odesłania;
!
III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe
ZWYCZAJ to powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach
społecznych praktyka określonego postępowania;
– to fakty społeczne, podlegające ustaleniu w drodze normalnego postępowania dowodowego
(zeznania świadków, opinie biegłych itp.); często spisywane przez różne organizacje;
– nie są źródłami prawa same z siebie, ale czasem akt prawny odsyła do nich (co sprzyja
elastyczności i podatności na zmiany systemu prawnego);
* np. „ustalone” (art. 56, 65, 69, 354) lub „przyjęte” zwyczaje (art. 384, 788, 801 § 2, 922 § 3, 994
§ 1), czasem „miejscowe” (art. 287, 298, 908 § 1);
– doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w
odniesieniu do określonych bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze
→ pogląd obiektywny → wcześniej pogląd subiektywno-indywidualistyczny, który zakładał, że
konieczność znania danego zwyczaju przez osoby, który sprawę rozstrzygał sąd ➔ pogląd ten
odrzucono, głównie ze względów ochrony zaufania w regulacji stosunków cywilnoprawnych, oraz
dlatego, iż uznano, że skoro dana praktyka utrwaliła się to można ją uznać za użyteczną
społecznie;
* pomimo tego sąd musi poddać ocenie wartościującej zwyczaje – czy nie są sprzeczne z
ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi (dla zachowania spójności aksjologicznej
systemu prawnego), dlatego zwyczaje należy interpretować wraz z zasadami współżycia
społecznego, które wskazują na kryteria moralne oceny;
* wg orz. SN z 1965 r. sąd nie może uwzględnić zwyczajów, które byłyby niezgodne z normami
bezwzględnie wiążącymi;
!
PRAWO ZWYCZAJOWE to normy prawne, a faktem prawotwórczym jest praktyka stałego stosowania
przez organy państwowe określonej reguły postępowania (def. Stelmachowskiego, neguje znaczenie
tzw. opinio necessitatis);
– normy prawa zwyczajowego to nie zwyczaje prawne (= pewna praktyka dokonywania czynności
prawnych, która ma znaczenie przy ustalaniu znaczenia danej czynności);
– brak przepisów o dopuszczalności prawa zwyczajowego (były w prawie zunifikowanym), ale
 doktryna polska prawa cywilnego uznaje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy te nie są
konieczne (Stelmachowski, Wolter, Grzybowski → ale wskazują na drugorzędność tego rodzaju
źródła prawa);
* np. kształtowanie się norm prawnych dot. osobowości prawnej Kościoła i partii politycznych
gdy jeszcze nie było żadnych przepisów dot. tego;
– w Konstytucji wymienione jako źródła prawa są jedynie akty prawa stanowionego, ale wg
niektórych autorów nie przeszkadza to kształtowaniu się prawa zwyczajowego obok (praeter), a
nie przeciwko (contra) prawu stanowionemu (tak też Banaszak);
!
IV. Rola zasad współżycia społecznego
Pojęcie
– początkowo zwrot ten miał ograniczenia ideologiczne, odwołujące się do socjalizmu, po upadku
komunizmu zwrot ten odwołuje się zgodnie z zasadami demokratycznego państwa prawnego i
respektowanymi przez nie wolnościami człowieka do powszechnie uznanych w kulturze
naszego społeczeństwa wartości;
* 2 ograniczenia dot. zakresu zasad współżycia społecznego:
→ odnoszą się one jedynie do postępowania jednych osób wobec innych, a nie dot.
przeżywanych postaw, które nie mają doniosłości prawnej, jeśli nie są motywem działań
ludzkich;
→ zasady współżycia społecznego będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi
rozważa się jako normy prawne;
– wg niektórych normy obyczajowe wchodzą w zakres zasad współżycia społecznego obok norm
moralnych → krytyka dlatego, że normy moralne mają uzasadnienie aksjologiczne, a normy
obyczajowe mają uzasadnienie w nawyku społecznym, który nie może regulować stosunków
cywilnoprawnych, jeśli nie zostanie jednocześnie uznany da „dobry” → szerokie ujęcie zasad
współżycia społecznego mogłoby prowadzić do kostnienia stosunków społecznych;
Problem nazwy (jak w prawie konstytucyjnym);
!
Funkcja
– nadanie większej elastyczności, dzięki uwzględnieniu zmieniających się układów stosunków
społecznych oraz szczególnych cech charakterystycznych stanu faktycznego;
– zasady współżycia społecznego są pojęciem nieostrym, konkretyzowanym przez sędziów w
procesie orzekania, przy czym istnieje postulat, by sąd powołując się na zasady współżycia
społecznego jasno formułować normę moralną, jaką ma na względzie, by ułatwić kontrolę
judykatury SN;
– do orzeczeń wydanych w poprzednim ustroju należy podejść selektywnie, ale nie należy
generalnie odrzucać tego dorobku judykatury, gdyż zapadły wtedy orzeczenia odwołujące się do
nadal cenionych wartości i norm moralnych;
– w gospodarce wolnorynkowej szczególnie istotne są: wzajemne zaufanie, życzliwość, uczciwość i
służebność w działalności gospodarczej (zwracał na to uwagę już Adam Smith);
!
Obowiązywanie
– obowiązują na mocy przepisów prawnych, które do nich się odwołują i w ten sposób wpływają
na ocenę stanu faktycznego dokonywaną w toku stosowania prawa;
!
!
Zakres zastosowania
– zakres stosowania zasad współżycia społecznego jest określony w przepisach prawnych, w
szczególności występują one w rolach:
* jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych instytucji
prawa cywilnego (np.  art.  140, 233, 287, 298 kc) lub konkretnych stosunków prawnych (np.
art. 56, 354 kc);
* przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnoprawne → albo przepis
wyraźnie powołuje się na te zasady (np. art. 411, 428, 431 § 2, 446 § 2, 826 § 2, 827 kc; art. 144
kro) albo powinny być brane pod uwagę też przy precyzowaniu innych pojęć prawnych, np.
pojęcia „wina” art. 415 kc;
* przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 § 1 kc);
* jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, które ze względu na
szczególny kontekst sytuacyjny budziłyby powszechną dezaprobatę moralną i naruszałyby
spójność aksjologiczną porządku prawnego (np. art. 5, 58 § 2, ale też 93, 94, 411 pkt 2, art.
754, 902, 1008 kc);
– dot. osób fizycznych i prawnych;
!
V. Rola orzecznictwa
– z zasady demokratycznego państwa prawa i trójpodziału władz wykluczone jest przejmowanie
przez sądy roli prawotwórczej, ale orzecznictwo przez swą działalność interpretacyjną, a zwłaszcza
inferencyjną (wnioskowanie z norm o normach) oraz przez uznawanie zwyczajów wpływa na
konkretyzację treści norm prawnych (pośrednie źródło prawa);
!
VI. Rola nauki
– nie są źródłem prawa, ale często inspirują działalność legislacyjną poprzez postulaty de lege
ferenda oraz przez osobisty udział w przygotowywaniu aktów normatywnych;
!
WAŻNIEJSZE RODZAJE NORM I PRZEPISÓW PRAWA CYWILNEGO
I. Uwagi ogólne
Struktura normy prawnej
– hipoteza (poprzednik) wskazuje adresata oraz okoliczności zastosowania normy;
– dyspozycja (następnik) wskazany jest normatywny skutek prawny (nakazane zachowanie się
adresata normy);
– sankcja (wskazanie, jak powinny zachować się organy państwowe w razie niezastosowania się
adresata do dyspozycji normy) → kwestia sporna czy to trzeci człon, czy część normy
sankcjonującej;
* swoista rola sankcji w prawie cywilnym → ma na celu doprowadzić do zaspokojenia interesu
podmiotu stosunku cywilnoprawnego, a funkcje represyjne lub wychowawcze są albo efektem
ubocznym albo podporządkowane realizacji celu zasadniczego ➔ dlatego formy reakcji
organów państwowych mają bardzo różnorodną postać;
→ dominuje → egzekucja z majątku dłużnika, czasem tylko ustalenie istnienia stosunku
prawnego, ważności czynności, przekształcenie treści stosunku prawnego, czasem tylko
uznanie prawidłowości;
→ przeważnie stosowane tylko z inicjatywy i w sposób bliżej określony przez samego
 uprawnionego;
Norma a przepis prawny
– przepis prawny to samodzielna jednostka redakcyjna, zawarta w aktach normatywnych (artykuły,
paragrafy, zdania);
* dla zrekonstruowania normy z reguły koniecznych jest wiele przepisów poddanych wykładni;
* jeden przepis może zawierać elementy kilku norm;
→ identyfikowanie normy z przepisem to skrajny pozytywizm prawniczy z XIX w. (nie
uwzględniał kontekstu systemowego);
!
II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego
Normy bezwzględnie i względnie wiążące oraz semiimperatywne
– NORMY BEZWZGLĘDNIE WIĄŻĄCE (imperatywne, kategoryczne, bezwzględnie stosowalne, ius cogens)
→ ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron czy odmiennym
zwyczajem, na co wskazuje albo przepis prawny;
* czasem charakter ten ustalany w drodze wykładni funkcjonalnej, która powinna wskazywać
priorytet ochrony pewnych wartości społecznych lub interesów stron (tak np. orz. SN z 1979 r.
dot. prawa spółdzielczego – sąd uznał za imperatywne normy regulujące przyjmowanie i
usuwanie członków spółdzielni ze względu na zasadę demokracji wewnątrzspółdzielczej i
ochronę interesów członków);
– NORMY WZGLĘDNIE WIĄŻĄCE (względnie stosowalne, dyspozytywne, uzupełniające, ius dispositivum,
ius suppletivum) → znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały
konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie, na co
wskazuje wyraźne sformułowanie przepisu prawnego, który dale woli stron, a czasem zwyczajowi
moc odmiennego uregulowania;
* czasem charakter ten ustalany dopiero w drodze wykładni funkcjonalnej (ważne! funkcja tych
norm to uzupełnienie treści stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony);
– NORMY SEMIIMPERATYWNE (semidyspozytywne, jednokierunkowo działające normy dyspozytywne,
jednostronnie bezwzględnie obowiązujące) → normy wyznaczające minimalny zakres ochrony
interesów jednej strony;
* też może być ustalona w drodze wykładni funkcjonalnej (szczególna przesłanka – postulat
ochrony konsumenta);
Normy kompetencyjne
– doniosła ich rola w prawie cywilnym;
– CZYNNOŚĆ KONWENCJONALNA to takie zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły
sensu) przypisują jakieś swoiste znaczenie;
* są one ważne lub nie ważne, ale może to być modyfikowane przez reguły sensu;
* reguły sensu nakazują jedynie rozumieć tak a nie inaczej dane zachowanie, a nie nakazują
dokonać tej czynności;
– NORMY KOMPETENCYJNE to normy, które nakładają na określone osoby obowiązek reagowania na
dokonanie czynności konwencjonalnej, tj. przyznają kompetencję określonemu podmiotowi do
dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś jakieś obowiązki;
* realizacja zapewniona sankcjami prawa cywilnego lub procedury cywilnej;
* norma ta nie nakłada obowiązku dokonania czynności konwencjonalnej, choć taki obowiązek
może nakładać inna norma;
– tradycyjna terminologia odnosi pojęcie „kompetencji” i „normy kompetencyjnej” do sfery działania
 państwa;
Metanormy
– METANORMY odnoszą się do norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie
człowieka:
* normy dotyczące sposobu konstruowania systemu prawnego – normy, które nakazują
uznawać pewne fakty za prawotwórcze, ale również normy określające początek i koniec
obowiązywania norm merytorycznych (I stopnia);
* reguły interpretacyjne – formułowane w doktrynie lub przepisach prawnych, są dyrektywami
określającymi w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im co
do znaczenia normy prawne;
* reguły inferencyjne – głównie formułowane przez doktrynę, to reguły wnioskowania z faktu
obowiązywania w danym systemie jakiejś normy o obowiązywaniu w tym systemie jakichś
innych norm „wynikających” w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią
uzasadnienie w pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen;
* reguły kolizyjne – określają sposób rozstrzygania kolizji między normami wzajemnie
niezgodnymi, jeśli takie wyinterpretowanoby, czy wywnioskowano z przyjętych przepisów;
→ patrz H.L.A. Hart – normy pierwotne i wtórne;
!
III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego
Definicje legalne – to przepisy, które w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym
słów lub zwrotów (postulat zwięzłości aktów prawnych!);
!
Przepisy odsyłające – to przepisy, których treść stanowi, że przy ustalaniu treści normy X zawsze należy
uwzględnić także przepis, który ustanawia normę Y. Mają one różną postać redakcyjną, np. „stosuje
się”, „stosuje się odpowiednio” „stosuje się ze zmianami”, ale także jako tzw. fikcje prawne, czyli
przepisy, które nakazują określone w nich okoliczności traktować jako równoważne z okolicznościami
wskazanymi w hipotezie innej normy, przez co dyspozycja owej innej normy odnosi się również do
okoliczności wskazanych w przepisie zawierającym fikcję (np. art. 50 kc, art. 936 kc)..
– mogą nadawać większy lub mniejszy luz decyzyjny, ale niezależnie od dodatkowych zwrotów lub
ich braku nie należy stosować tego odesłania automatycznie;
!
Zwroty niedookreślone
– zwroty niedookreślone → dzięki nim pozostawiony jej pewien luz decyzyjny organowi
stosującemu prawo (np. „drobne, bieżące sprawy życia codziennego”, „rażące pokrzywdzenie”,
„ważne powody”, „ustalone zwyczaje”, „należyta staranność”);
* do nich należą klauzule generalne;
* różnica mięzy zwrotami niedookreślonymi a klauzulami generalnymi → z.n. wprost oznaczają
pewne fakty, a k.g. odnoszą się do pewnych faktów pośrednio, gdyż oznaczają pewne cechy
faktów;
– klauzula generalna → to zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający
pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez
nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę;
* oceny te to oceny moralne, np. zasady współżycia społęcznego, dobre obyczaje, i in.;
* też inne niż moralne oceny, np. klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia
prawa (oceny ekonomiczne);
!
– klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ma bardzo szeroki zakres
zastosowania, gdyż (1) wyznacza granicę wykonywania praw podmiotowych (art. 5) oraz (2)
współokreśla treść prawa własności(art. 140), ale również zawarta jest w przepisach o mniejszym
zakresie zastosowania, gdzie występuje samodzielnie (np. art. 54, 143, 144, 211 kc);
* jest to klauzula odrębna od k.g. zasad współżycia społecznego;
* geneza: z doktryny radzieckiej, dlatego obecnie są postulaty o usunięcie jej z systemu
prawnego, ale obecnie nabiera ona innej treści ze względu na odmienny ustrój RP, gdzie
wskazuje na społeczną funkcję prawa podmiotowego i na konieczność korelowania interesu
prywatnego podmiotu z dobrem ogółu;
!
OBOWIĄZYWANIE NORM PRAWA CYWILNEGO W ZASIĘGU CZASOWYM I PRZESTRZENNYM
I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym
Początek obowiązywania
– 14 dni – reguła, ale może być dłuższe lub krótsze vacatio legis;
!
Koniec obowiązywania
– normy przestają obowiązywać wskutek:
* wyraźnych klauzul derogacyjnych – głównie w przepisach wprowadzających nowe akty
prawne;
* upływu czasu oznaczonego w akcie;
* lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori speciali;
* orzeczenia TK;
– kwestie sporne:
* tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji społeczno-ekonomicznej → wg. Radwańskiego nie mają
doniosłości prawnej dla obowiązywania prawa, ale powinny być uwzględniane przy
stanowieniu, jak i stosowaniu prawa;
→ uchwała TK z 1991 r. dot. czy ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 r. uległa
desuetudo → uznał, że desuetudo nie może mieć zastosowania do tych aktów prawnych,
których obowiązywanie jest wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych;
* wg Radwańskiego → norma przestaje obowiązywać, gdy staje się na skutek zmiany systemu
prawnego lub stosunków faktycznych trwale niestosowalna – impossibilium nulla obligato
dot. nakazów ustawowych, a nie obowiązków cywilnoprawnych;
!
II. Prawo intertemporalne
Uwagi ogólne
– PRAWO INTERTEMPORALNE (MIĘDZYCZASOWE) reguluje kwestie, czy dawna, czy nowa norma znajduje
zastosowanie do stosunków prawnych, które powstały przed uchyleniem dawnej normy, a
trwają nadal pod rządem nowej normy;
* tradycyjnie problematyka tego prawa postrzegana jest w kategoriach konfliktu przepisów
prawnych (nierozróżnianych od norm prawnych) → założenie: uchylony przepis nie
obowiązuje, ale mimo to ma w określonym zakresie zastosowanie;
* wg Radwańskiego → prawo intertemporalne zawiera reguły, które wskazują, jakim
modyfikacjom ulega zakres obowiązywania, i tym samym stosowania dawnych norm ze
względu na ustanowienie nowych;
!
– w kc brak wyczerpującego ujęcia reguł tego prawa, a jego podstawą są:
* art. 3 kc,
* zespoły przepisów przechodnich wydawanych do konkretnych aktów prawnych o
podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego, głównie do kc (art. XXVI i n. pwkc);
!
Zasada nieretroakcji
– ważna uchw. SN z 1996 r., wg którego w ramach nieretroakcji mieści się ochrona praw nabytych a
„przepisy intertemporalne powinny być tak tłumaczone, aby osoby uprawnione nie znalazły się w
sytuacji dopuszczającej utratę możności dochodzenia prawa tylko na skutek samej zmiany
ustawodawczej”;
– wg tej zasady:
* zdarzenie powstałe i zakończone pod rządami dawnej ustawy → dawna ustawa;
* zdarzenia powstałe pod rządami dawnej, ale trwające nadal → dawna ustawa dla określenia
konsekwencji prawnych do czasu wejścia w życie ustawy nowej;
– zasady tej nie stosuje się:
* wyraźne brzmienie ustawy – czyli gdy ustawa sama przewiduje skutek retroaktywny (co orzecz.
TK mocno ogranicza);
* cel ustawy – czyli gdy na wsteczne działanie wskazuje rezultat funkcjonalnej (celowościowej)
wykładni;
!
Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji
co gdy zdarzenie powstałe pod rządami dawnej, ale konsekwencje prawne powstały pod nową
ustawą → reguły ogólne (oparte na ogólnych założeniach pr. cyw. oraz na szczegółowych
posunięciach ustawodawczych):
– postulat ochrony praw nabytych → sam fakt uchylenia normy nie oznacza wygaśnięcia
konkretnych stosunków prawnych i nie ogranicza zastosowania do nich normy dotychczasowej
(np. ciężary realne);
– gdy norma nowa inaczej reguluje treść stosunku prawnego → o zasięgu czasowym decyduje
rodzaj regulowanego stosunku prawnego:
* którego treść regulowana jest samodzielnie (w oderwaniu od stanów faktycznych
powodujących jego powstanie, np. prawo własności) → normy nowej ustawy (tzw. zasada
bezpośredniego działania ustawy nowej);
* którego treść regulują przepisy prawne nierozdzielne z w/w stanem faktycznym (np. umowa
sprzedaży) → normy dawniejsze (tzw. dalsze działanie ustawy dawnej);
→ zastrzeżenia do w/w koncepcji, gdyż:
• za podstawę wyróżnienia przyjmuje się redakcję tylko niektórych kodeksowych
przepisów, a stosunki prawne, czasem traktowane jako związane z określonymi typami
umów mogą powstawać też z innych zdarzeń prawnych;
• w praktyce tym regułom poddane jest bardzo wąski zakres stosunków i to z przyczyn
niedających się na gruncie tej koncepcji wyjaśnić;
→ wg Radwańskiego → lepsze byłoby wyróżnienie stosunków trwałych (ustanawiane na
długie okresy) do których zastosowanie miałaby nowa ustawa (argumenty: „lepsze” prawo,
stosunkowa łatwość zastosowania ze względu na z reguły periodyczne świadczenia z nimi
związane) oraz stosunków, w których czynnik czasu nie stanowi istotnego elementu
 (ustawa dawna → głównie prawo zobowiązań);
• tak samo analiza przepisów przechodnich do kc oraz orz. TK z 1986 r.;
– gdy czynność powstała pod rządami dawnej ustawy, ale skutki prawne powstały pod rządami
nowej → stosuje się do nich nową ustawę;
* modyfikacja gdy skutki te związane są z istotą dawnego stosunku prawnego → wtedy stosuje
się dawną ustawę (ta zasada ma sprzyjać zachowaniu spójności regulacji danego stosunku
prawnego);
– gdy powyższe reguły nie doprowadziły do rezultatu ➔ reguła interpretacyjna II-giego stopnia – w
razie wątpliwości preferencje dla norm ustanowionych w ustawie nowej;
!
III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym
– ogólne zasady → normy prawa cywilnego obowiązują na całym terytorium RP, jeżeli co innego
nie wynika z treści odpowiednich przepisów prawnych lub kompetencji organu stanowiącego;
– adresatami tych norm są:
* obywatele RP (też polskie osoby prawne) w sytuacjach, gdy zdarzenie prawne lub jego skutki
nie sięgają poza terytorium RP;
* cudzoziemcy (PrPrywM);
!
IV. Prawo prywatne międzynarodowe
– PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE – reguluje kwestie jakie prawo należy stosować do
stosunków prawnych, zawierających jakiś element obcy, zawiera reguły kolizyjne, które wskazują
właściwe dla rozstrzygnięcia spraw systemy prawne;
!
!
 STOSOWANIE PRAWA CYWILNEGO
MODEL STOSOWANIA PRAWA
I. Model normatywny
– model normatywny stosowania prawa → jak sąd powinien stosować prawo ➔ cechy
charakterystyczne (z doktryny i zasad ustroju RP:
* z zasady państwa prawnego – nakaz przestrzegania obowiązującego prawa, respektując
rozdział funkcji sądowniczej od prawodawczej (= mogą krytykować, ale nie mogą odmówić
zastosowania prawa);
* sędzia powinien kierować się wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego, zmierzając
do ich realizacji w sposób racjonalny;
* mieć na względzie, że prawo służy realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich
organizacji, a interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy, w których ludzie sami
zabiegają o swoje sprawy;
!
II. Trójczłonowy model stosowania prawa
– TRÓJCZŁONOWY MODEL STOSOWANIA PRAWA:
* ustalenie stanu faktycznego sprawy;
* ustalenie, jaka norma lub jakie normy są właściwe dla rozważanego stanu faktycznego;
* określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu faktycznego na
podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych;
!
USTALENIE STANU FAKTYCZNEGO SPRAWY
I. Reguły dowodowe
Dowody
– na tym etapie związek z drugim elementem modelu, gdyż sąd (i in. organy stosujące prawo) musi
prowadzić postępowanie w celu ustalenia faktów doniosłych z punktu widzenia obowiązującego
systemu prawnego;
– ustalić jakiś fakt to uznać za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak a tak było lub jest obecnie;
* sąd zbiera o nich informacje, a przepisy kpc regulują źródła tych informacji, sposób i zakres ich
uzyskiwania, oraz ograniczenia w ich uzyskiwaniu;
– dostatecznie uzasadnione tzn. przy zastosowaniu ogólnych metodologicznych reguł
przyjmowanych we współczesnej nauce, ale modyfikowane przez prawne reguły dowodowe, gdyż
sąd musi rozstrzygnąć każdą sprawę w sposób definitywny na podstawie stanowczego ustalenia
stanu faktycznego, a jego działalność musi być sprawna;
* np. przepisy wskazujące, że „nie wymagają dowodu” fakty powszechnie znane oraz znane
sądowi urzędowo (art. 228 kpc), jak również fakty przyznane w toku postępowania przez stronę
przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym
stanem rzeczy (art. 229 kpc);
!
Rozkład ciężaru dowodu
– znaczenia zwrotu „rozkład ciężaru dowodu”:
* znaczenie formalne (procesowe) → wskazuje podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę
w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twierdzeń (głównie strony, ale sąd może dopuścić
dowód niewskazany przez strony);
* znaczenie materialnoprawne → określa kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że istnienie
 doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu nie zostało w toku postępowania sądowego
udowodnione, bez względu na to, z czyjej inicjatywy dowód mógł być lub był prowadzony;
– art. 6 kc → ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki
prawne;
!
II. Domniemania
– służą ułatwieniu prowadzenia dowodów, gdyż pozwalają na pośrednie ich ustalanie (tzw. dowody
pośrednie);
!
Domniemania faktyczne art. 231 kpc (praesumptio facti)
– sąd może uznać za ustalone istotne dla rozstrzygnięcia sprawy fakty na podstawie wniosku
wyprowadzonego z innych faktów, ustalonych według zwykłych reguł dowodowych;
* wnioskowanie oparte na wiedzy sądu, doświadczeniu społecznym → to nie wnioskowanie w
ścisłym tego słowa znaczeniu;
!
Domniemania prawne (praesumptio iuris)
– DOMNIEMANIE PRAWNE wyznaczone jest normą prawną, która każe w swoisty sposób wiązać ze
sobą dwie klasy faktów: podstawę domniemania z wnioskiem domniemania (faktem
domniemywanym);
– domniemania prawne można podzielić na:
* domniemania co do faktu → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest zjawisko
przebiegające w przyrodzie (np. art. 9 kc);
* domniemania co do prawa → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest prawo lub
stosunek prawny (np. art. 197, 341 kc);
→ podział ten nie ma znaczenia prawnego;
– DOPUSZCZALNOŚĆ PRZECIWDOWODU → art. 234 kpc – domniemania ustanowione przez prawo
mogą być obalone ilekroć ustawa tego nie wyłącza;
* dot. to wniosku domniemania, a nie przesłanki domniemania, przeciwko której zawsze może
być prowadzony przeciwdowód;
– domniemania prawne można podzielić na:
* domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum) → dopuszczalne jest bez
ograniczeń prowadzenie przeciwdowodu;
* domniemania prawne kwalifikowane → gdy szczególne normy prawne przewidują różnego
rodzaju ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (np. art. 62 § 3, art. 63-71 kro).
– domniemania niewzruszalne (niezbite, praesumptio iuris ac de iure, praesumptio irrefregabilis) →
gdy przepisy zakazują w określonych sytuacjach prowadzenia jakiegokolwiek dowodu
przeciwnego (np. art. 3 i 5 ust. o ks. wiecz. i hip.) → tradycyjnie uważane za domniemania prawne,
ale obecnie niektórzy autorzy uważają że są to szczgólnego rodzaju domniemania określające
wiążącą moc orzeczeń;
– domniemania wprowadzają wyjątki od zasady w art. 6 kc → ale niektórzy autorzy uważają, że z
punktu widzenia materialnoprawnego domniemania nie zmieniają tej reguły, ale tylko ułatwiają
ustalenie doniosłego dla sprawy faktu, gdyż nadal negatywne konsekwencje ponosi ten, kto
wywodzi z faktu skutki prawne;
– podobna funkcja → zwroty zawierające zastrzeżenie „chyba że” → zwykle interpretuje się je jako
przerzucenie dowodu na inną stronę, ale ich sens wg niektórych można tłumaczyć jako
 domniemania prawne wyrażone inną formułą językową;
* np. art. 431 „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia
wyrządzonej przez nie szkody, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność,
nie ponoszą winy” = „Jeżeli zwierzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że winę w nadzorze
ponosi ten, kto je chowa lub się nim posługuje”
– służą one realizacji cennych wartości, jak ochrona dziecka, spójność rodziny, bezpieczeństwo
obrotu;
!
Domniemanie dobrej wiary (art. 7 kc)
– „jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne do dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie
dobrej wiary” – np. art. 174, 169 § 1 kc, art. 6 ust. o ks. wiecz. i hip.;
– podział na dobrą i złą wiarę – wyczerpujący i rozłączny (=logiczny);
– stany psychiczne osoby odnoszące się do jej wiedzy o istnieniu jakiegoś stosunku prawnego lub
wynikającego z niego prawa podmiotowego:
* dobra wiara to błędne, usprawiedliwione przekonanie o tym, że przysługuje jakieś prawo
podmiotowe;
* zła wiara gdy wie, że określone prawo nie przysługuje, albo nie wie, lecz wiedzieć o tym
powinien;
→ jaka staranność? → nie da się jednolicie określić, na co zwrócił uwagę też SN (min. w
uchw. z 1992 r. – nabycie samochodu na podstawie art. 160 § 1 kc; oraz w uchw. z 1991 r.
dot. art. 6 ust. o ks. wiecz. i hip.);
– domniemanie dobrej wiary to domniemanie prawne → wiążące dla sądu, aż nie zostanie
obalone dowodem złej wiary (tak orz. SN z 1994 r.);
– art. 7 kc to przepis niejako wyjęty przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm
ustanawiających domniemania prawne, a pełna rekonstrukcja normy domniemania możliwa jest
dopiero przy uwzględnieniu szczególnych przepisów określających pozostałe jej elementy;
!
Moc wiążąca orzeczeń
– termin „domniemanie” pojawia się w przepisach dla wyrażenia mocy wiążącej ustaleń
dokonanych w orzeczeniach sądowych, np. art. 31 § 1, 1025 § 2 kc → dowód przeciwny
rozpatrywany jest w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie sąd zmienia pierwsze
postanowienie;
* wg panującego poglądu jest to domniemanie prawne;
* pogląd przeciwny → wskazuje na odmienną strukturę tych norm, gdyż nie da się wyróżnić 2
elementów, czyli przesłanki i wniosku domniemania. Ustalenia z tych orzeczeń to wnioski
domniemania, więc w ogóle nie można skonstruować obalenia tych „domniemań”, gdyż
dowód przeciwny zmierza do zniesienia przesłanki domniemania, jaką jest pierwotne
orzeczenie;
→ wg Radwańskiego te reguły powinno się zakwalifikować do odrębnego typu norm
domniemania określających moc wiążącą orzeczeń sądowych (w tym karnych) w
postępowaniu cywilnym. Ich funkcja polega na umacnianiu spójności porządku prawnego
przez ochronę autorytetu orzeczeń sądowych i dokonanych w nich ustaleń, a prawomocne
orzeczenia mogą być uchylane/zmieniane tylko w wyjątkowych okolicznościach, a w
rozpatrywanych przypadkach droga ta jest szerzej otwarta, co wyraża ustawodawca
posługując się terminem „domniemanie”;
!
USTALENIE WŁAŚCIWEJ NORMY DLA ROZSTRZYGNIĘCIA SPRAWY
I. Wykładnia prawa
Uwagi wstępne
– WYKŁADNIA to swoisty proces myślowy polegający na ustalaniu właściwego znaczenia tekstów
prawnych, stanowiących podstawę do zrekonstruowania poszukiwanej normy prawnej;
* dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy →
wykładnia sądowa należy do tzw. wykładni operacyjnej (praktycznej) podporządkowanej
bezpośrednio funkcji stosowania prawa;
– rozpowszechniony pogląd – clara non sunt interpretanda ➔ argumenty przeciwne:
* wg współczesnej semiotyki wykładania zawsze jest konieczna, aby można było przypisać
jakikolwiek sens zespołowi kresek na papierze;
* w/w pogląd niedopuszczalny ze względu na subiektywizację procesu wykładni, która jest
niezgodna z zasadą praworządności → od sędziego zależałoby czy treść przepisu budzi
wątpliwości czy nie;
* bezzasadne monopolizowanie werbalnej (językowej) dyrektywy wykładni;
→ dlatego słuszniejszy jest pogląd interpretatio cessat in claris → na tą paremię powołał się
SN w 1998 r.;
– dyrektywy wykładni powinny być jednolite i przestrzegane przez wszystkie organy powołane do
interpretacji prawa, ale ich treść nie jest ustalana normatywnie, ale w doktrynie → powszechnie
akceptowany model wykładni zakłada występowanie dyrektyw wykładni: językowych,
systemowych i funkcjonalnych;
!
Dyrektywy językowe (wykładnia językowa)
– odwoływanie się do reguł znaczeniowych i składniowych powszechnego języka etnicznego
(polskiego), przy uwzględnieniu swoistych reguł języka prawniczego oraz ustanowionych
przepisami prawnymi (nadają specyficzne znaczenie, precyzują ich treść);
– założenie, że prawodawca właściwie posługuje się językiem, w którym wysławia normy prawne →
założenie, że każde słowo użyte w tekście jest potrzebne i nie może być pominięte w toku
wykładni → założenie, że tym samym słowom należy przypisywać to samo znaczenie → postulat
uwzględniania nie tylko tzw. przepisu bazowego (zrębowego) ale i innych postanowień aktu
prawnego (nakaz semiotyki rozpatrywanie przepisu na tle całego tekstu);
– sędzia może opierać się nie tylko na własnej wiedzy, ale również korzystać z pomocy słowników i
biegłych (tak orz. SN z 1998 r.);
– wykładania ta wspierana przez paralingwistyczne środki wyrazu, min.: organizacja przestrzenna
tekstu (wyodrębnienie tytułów, nagłówków, podział na artykuły, paragrafy, punkty etc.), ale same
napisy umieszczone jako tytuły pewnych części tekstu prawnego nie stanowią dostatecznej
podstawy do konstruowania norm prawnych;
!
!
!
!
Dyrektywy systemowe
– oparte na założeniu, że poszczególne normy stanowią składnik spójnego systemu prawnego,
więc nie dopuszcza się istnienia norm wzajemnie sprzecznych → w związku z tym min.:
 * lex superior derogat legi inferiori;
* lex specialis derogat legi generali;
* exceptiones non sunt extendendae;
* lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori speciali;
– tradycyjny pogląd (tak też SN w 1995 r.), że gdy na podstawie wykładni jezykowej sens jest
jednoznaczny to kończy się proces wykładni → ale wg Radwańskiego taki pogląd nie służy
umacnianiu się praworządności, gdyż większa jest waga werbalnego znaczenia tekstu niż
spójności systemu prawnego, dlatego zawsze przepis powinien być poddany też wykładni
systemowej → wg TK znaczenie przepisu jest wyznaczane przez jego brzmienie oraz treść innych
przepisów prawnych mających wpływ na rozumienie interpretowanego przepisu w ramach wykła-
dni systemowej (też Z. Ziembiński);
* orz. SN z 1998 r. – wolno odstąpić od znaczenia literalnego danego przepisu, gdy znaczenie to
pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu;
!
Dyrektywy funkcjonalne
– oparte na założeniu, że racjonalny ustawodawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie
sprawny realizować uznawane i preferowane przez siebie cele i wartości;
* koncepcja tzw. dynamicznej wykładni → gdy chodzi o aktualnego ustawodawcę (dominuje);
* koncepcja tzw. statycznej wykładni → gdy chodzi o rzeczywistego ustawodawcę – tzw.
wykładnia historyczna;
→ za dynamiczną opowiedział się SN w 1991 r. odchodząc od poprzedniego rozumienia
zwrotu „posiadacz w dobrej wierze” z powołaniem na obecne rozumienie prawa
własności;
– przypisywanie tych celów i wartości musi opierać się na obiektywnych przesłankach, są to min:
* wartości konstytucyjne;
* wartości lub cele wskazane w ratyfikowanych przez RP umowach międzynarodowych;
– kiedy można stosować tą wykładnię:
* nie można gdy językowa i systemowa nie pozostawiły wątpliwości (tak min. SN w uchw. z 1996
r.);
* gdy są niejasności lub gdy wyniki wykładni prowadziłyby do niedorzecznych rezultatów
społecznych lub aksjologicznej niespójności systemu prawnego, burzącej przekonanie o
racjonalnym ustawodawcy można ją zastosować (wszystko jedno czy dot. to ius cogens czy
dispositivum), a judykatura dopuszcza nawet odrzucenie wykładni językowej, gdy
przemawiają za tym w. systemowa i funkcjonalna (tak min. SN w orz. z 1998 r. – j/w, też TK z
1991, SN z 1991, SN z 1996);
!
Wyniki wykładni
– wykładnia stwierdzająca → ustalenie, że wykładnia językowa pozwala jednoznacznie określić
treść lub moc normy i że nie ma podstaw do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;
– wykładnia rozszerzająca → ustalenie, że ze względu na dyrektywy wykładni systemowej lub
funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres normowania lub zastosowania normy niż wynikałoby to
z rezultatów osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej;
– wykładnia zwężająca → j/w ale węższy zakres normowania lub zastosowania;
– wykładnia derogująca → ustalenie, że ze względu na pozajęzykowe dyrektywy wykładni przepis
nie ma doniosłości normatywnej, mimo że w świetle wykładni językowej należałoby mu znaczenie
 takie przypisać (kwestia sporna w doktrynie);
!
II. Wnioskowanie z norm o normach
Pojęcie
– normy, które zostały wywnioskowane z norm wyinterpretowanych → uważane za obowiązujące;
– reguły wnioskowania – ustalone przez doktrynę, oparte na założeniu „racjonalności
ustawodawcy”;
– wg klasycznej doktryny cywilistycznej uznaje się je za reguły wykładni, ale Radwański zalicza je
do innego typu, gdyż nie polegają one na wyjaśnianiu znaczenia przepisu (interpretacji), ale na
wnioskowaniu (inferowaniu) z normy o obowiązywaniu innej normy („swoiste prawodawstwo”);
– reguły inferencyjne:
* reguły instrumentalnego nakazu i zakazu;
* wnioskowanie a fortiori;
* analogię z ustawy;
* analogię z prawa;
!
Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu (wnioskowanie z celu na środki)
– (najpewniejsze) jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi zrealizować określony stan rzeczy, to
wynika z tej normy:
* nakaz czynienia wszystkiego, co w świetle aktualnej wiedzy o związkach przyczynowych jest
warunkiem koniecznym zrealizowania tego stanu rzeczy;
* zakaz czynienia czegokolwiek, co w świetle wiedzy aktualnej jest warunkiem wystarczającym
niezrealizowania tego stanu rzeczy;
!
Reguły a fortiori („tym bardziej”)
– (mniej pewne) wnioskowania oparte na konsekwencji ocen prawodawcy:
* argumentum a maiori ad minus („z większego na mniejsze”) → komu nakazane (dozwolone)
jest czynić więcej, temu nakazane (dozwolone) jest także czynić mniej;
* argumentum a minori ad maius („z mniejszego na większe”) → komu zakazane jest czynić coś
mniej, tym bardziej zakazane jest czynić „coś więcej”;
!
Analogia z ustawy
– stosowana, gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie nakazują odnosić
określonego przepisu tylko do stanu faktycznego w nim opisanego (argumentum a contrario), a
równocześnie wykładnia funkcjonalna pozwala przyjąć regulację z przepisu także do
okoliczności w istotny sposób podobnych do w nim opisanych;
– charakter prawny (dyskusyjny):
* wg klasycznego poglądu (nieodróżniającego inferencji od interpretacji) → to jeden z
rodzajów wykładni logicznej (tak Wolter);
* Ziembiński wprowadził rozróżnienie na inferencję i interpretację → zaliczył ją do wykładni
funkcjonalnej;
* wg Radwańskiego → to reguła inferencyjna, gdyż nie zawsze stosuje się analogicznie przepis,
a czasem odpowiednio;
– analogia legis prowadzi do rezultatów podobnych do przepisów odsyłających, ale w nich to
sama ustawa rozstrzyga o podobieństwie pewnych stanów faktycznych;
!
Analogia prawa
– (najbardziej niepewna, dlatego często kwestionowana) wnioski o obowiązywaniu norm
nieustanowionych w przepisach prawnych wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć dot. innych
stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony system preferencji wartości, jakimi
kieruje się w swych ocenach prawodawca;
!
III. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych
Uwagi wstępne
– zasada niezawisłości sędziowskiej → sądy nie są instytucjonalnie związane w interpretacji
przepisów (dot. też inferencji = wykładania sensu largo) – tak uchw. Pełnego Składu SN z 1992 r.,
ale na mocy szczególnej normy kompetencyjnej może być obowiązany do stosowania
ustalonego znaczenia → 3 sytuacje:
* nadzór judykacyjny;
* zasady prawne;
* uchwalenie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw;
!
Nadzór judykacyjny
– w toku rozstrzygania konkretnej sprawy sądy wyższej instancji (z SN na czele) mogą dokonywać
wiążącej wykładni w toku nadzoru judykacyjnego sprawowanego nad orzeczeniami niższych
instancji;
– inne sądy:
* ETS oraz Sąd I-wszej Inst. w Luksemburgu → w zakresie prawa UE;
* ETPCz w Strasburgu → w zakresie respektowania EKPCz;.
!
Zasady prawne
– uchwała SN w składach:
* w pełnym składzie SN,
* w składzie połączonych izb,
* w składzie całej izby,
* w składzie 7 sędziów (moc zasady tylko, gdy ten skład tak wyraźnie postanowi, tzn. formuła
„podjął następującą uchwałę i postanowił nadać jej moc zasady prawnej”);
– ustawa o SN nie wyjaśnia na czym polega moc zasady prawnej, ale gdy jakiś skład chce odstąpić
od niej musi zwrócić się do składu większego od tego który uchwalił o jej zmianę → wiążą tylko
składy SN, więc orzeczenie innego sądu niezgodne z zasadą nie jest naruszeniem prawa (tak
uchw. P.S. SN z 1992 r.);
* ale mają faktyczne znaczenie, ze względu na (1) wysoki poziom merytoryczny oraz (2) na to, że
w toku instancji SN nie odstąpi od zasady;
– SN uchwala zasady prawne w celu:
* wyjaśnienia przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie
wywołało rozbieżności w orzecznictwie → wniosek PP SN, Prok. Gen., RPO, Rzecznika
Ubezpieczonych ➔ wykładnia abstrakcyjna;
* rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie →
wniosek orzekających składów SN ➔ wykładnia konkretna, ale na przyszłość też wiąże;
→ dlatego wg uchw. P. S. I. Cyw. SN z 1995 r. zasada prawna powinna być sformułowana jak
 najbardziej ogólnie i abstrakcyjnie, by stać się uniwersalną dyrektywą i spełniać funkcję
zasady;
!
Powszechnie obowiązująca wykładnia
– przed wejściem w życie obecnej konstytucji taką kompetencję miał TK, ale rozstrzygając o
zgodności z Konstytucją musi dokonywać wykładni aktu zaskarżonego oraz właściwego przepisu
K. albo akceptując zastane znaczenie albo nadając nowe → rozstrzygnięcia interpretacyjne TK są
powszechnie obowiązujące, ale judykatura SN kwestionuje tą kompetencję TK;
– powszechnie obowiązująca jest wykładnia autentyczna → w istocie to stanowienie nowego
prawa i dlatego wątpliwości wywołuje koncepcja, że wykładnia taka ma moc wsteczną (tak Wolter,
Winczorek, Zieliński);
!
Wskazania wspomagające, ale nie wiążące
– nauka → tzw. wykładnia doktrynalna – nie zdeterminowana koniecznością rozstrzygnięcia
konkretnej sprawy, a sąd nie ma obowiązku jej uwzględniać, ale często tak czyni, dzięki czemu
stanowisko nauki wywiera wpływ na kierunek wykładni sądowej;
– judykatura → podobna rola jak nauki – uchw. P. S. SN z 1992 r. – choć wytyczne utraciły moc
powszechnie obowiązującą, to tak samo jak każdy pogląd wyrażony na piśmie, mogą być źródłem
inspiracji;
* powszechnie powoływane (głównie orzecz. SN) przez sądy niższych instancji;
– tzw. wykładnia historyczna → odwołująca się do intencji ustawodawcy może wspomagać
wykładnię, szczególnie celowościową;
!
IV. Zbieg norm
– gdy w toku wykładni sąd uzna, że dla konkretnej sytuacji znalazł zastosowanie kilku przepisów
niezgodnych wzajemnie → nie zostało to generalnie na obszarze prawa cywilnego uregulowane,
dlatego należy kierować się zasadami ogólnymi prawa (jak przepis szczególny wyłącza ogólny)
oraz zasadami prawa cywilnego (głównie konieczność uwzględnienia interesów osoby
domagającej się ochrony prawnej, w związku z tym zainteresowany z reguły może wybrać
dogodne dla siebie uprawnienie spośród przysługujących mu);
!
WIĄŻĄCE USTALENIE KONSEKWENCJI PRAWNYCH STANU FAKTYCZNEGO
– wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego = końcowe orzeczenie w którym sąd
ustala stosunek prawny/nakazuje pewne zachowanie → ustanowienie normy indywidualnej;
– dla wydania końcowego orzeczenia sąd dokonuje subsumpcji ustalonego stanu faktycznego pod
właściwą normę prawną (stwierdza, że ten stan faktyczny należy do zakresu zastosowania tej
normy), a dyspozycja zastosowanej normy wskazuje konsekwencje prawne;
* odmienne stanowisko – E. Łętowska, wg której norma raz wyinterpretowana ma trwanie
ograniczone w czasie, a jej użycie wyczerpuje się w akcie stosowania → pogląd niezgodny z
przyjętym w pojęciem normy prawnej oraz wyraźnym rozróżnieniem aktu stanowienia i
stosowania norm prawnych;
– organ związany jest dyspozycją, ale system prawa często pozostawia luzy decyzyjne w tym
zakresie (postulat elastyczności prawa);
* czasem ustawa wskazuje jedynie cele, a sąd może sam wybrać środki;
* czasem ustawa wskazuje alternatywę;
 * czasem wskazuje konsekwencje w sposób niewyczerpujący;
* gdy konsekwencje to świadczenie pieniężne sąd zwykle albo nie ma ścisłych kryteriów, albo
może od nich odstąpić (np. „odpowiednie odszkodowanie”);
– także na tym etapie ważna jest znajomość stosunków społecznych oraz założeń aksjologicznych
systemu prawnego, nie może to być automatyczne jedynie podporządkowanie stanu pod normę
i wyznaczenie konsekwencji;
!
!
!
!
 PRAWO PODMIOTOWE
POJĘCIE PRAWA PODMIOTOWEGO
I. Koncepcja prawnonaturalna i system prawny
Prawo podmiotowe i system prawny
– prawo podmiotowe to pewna korzystna dla jednostki sytuacja. Ideologie prawnonaturalne
przyznają prymat podstawowym prawom podmiotowym nad prawem stanowionym, które jedynie
stanowi instrument zabezpieczenia tych praw. Skrajny nurt pozytywistyczny uznaje „prawo
podmiotowe" jako pochodną systemu norm stanowionych przez kompetentne organy
państwowe;
– Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu → najbliższa zasadom państwa praworządnego →
uznaje priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i demokratycznie powołane
organy państwa względem praw podmiotowych, ale system prawny nie jest stanowiony dowolnie,
gdyż respektuje pewne powszechnie akceptowane wartości, czego gwarancją jest demokratyczny
system wyborów oraz konstytucja → pogląd dominujący;
!
II. Określenie prawa podmiotowego
Stosunek cywilnoprawny
– koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:
* po jednej stronie prawo podmiotowe;
* po drugiej stronie odpowiadający mu (to znaczy korelatywnie z nim sprzężony) obowiązek;
– wyróżniamy:
* proste stosunki cywilnoprawne – tylko jednej stronie przysługuje prawo podmiotowe, z którym
korelatywnie sprzężony jest obowiązek drugiej strony;
* złożone stosunki cywilnoprawne – każdej stronie przysługuje prawo podmiotowe skuteczne
wobec drugiej strony (podwójna rola: uprawnionych i zobowiązanych) → normatywnie i
funkcjonalnie związana całość;
!
Definicja prawa podmiotowego
! kwestia kontrowersyjna (wg niektórych w ogólne nieużyteczna) → na cechy tego pojęcia składają
się:
I. jest elementem treści stosunku cywilnoprawnego; służy do opisania sytuacji prawnej
podmiotu (a więc praw i sprzężonych z nimi obowiązków innych podmiotów) → cecha ta
wskazuje na społeczne aspekty prawa podmiotowego, co jest z reguły niedoceniane w trady-
cyjnej doktrynie cywilistycznej, w której pojęcia tego używa się też na opisanie stosunku
łączącego podmiot z rzeczą, co pomija cechę korelatywnego sprzężenia prawa podmiotowego
z obowiązkami innych osób;
II. wyznaczone jest normami prawnymi, tzn. określają one zdarzenia prawne, które wywołują
konsekwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych oraz je w pewnym
stopniu charakteryzują, wskazując podstawy tego opisu, jak np. decyzje samych stron, zwyczaje,
zasady współżycie społecznego;
III. jest to pewna „sfera możności postępowania” lub „moc prawna” → tzn. są to pewne
wyróżnione przez normy prawne zachowania lub kompetencje podmiotu uprawnionego,
któremu podporządkowane są określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa
cywilnego → obowiązek:
– może polegać na działaniu i zaniechaniu;
 – dotyczy czynności psychofizycznych i konwencjonalnych;
– może bezpośrednio obciążać inne podmioty albo może mieć charakter tylko potencjalny,
wymagający aktualizacji, a nawet dokładnego ustalenia wskutek dokonania czynności
konwencjonalnej przez uprawnionego;
– wg koncepcji normatywistycznej istota prawa podmiotowego to kompetencja stanowienia
nakazów lub zakazów przez uprawnionego (czyli dokonywania tylko czynności
konwencjonalnych), w stosunku do czynności psychofizycznych konstruuje koncepcję
domniemanego zakazu działań naruszających prawo podmiotowe → koncepcja odrzucona
przez Radwańskiego;
IV. służy ochronie interesów podmiotu uznanych przez prawo i określoną moralność, przy czym
interes ten może nie tylko wynikać z prawa podmiotowego przyznanego w ramach jakiegoś
stosunku prawnego, ale i wtedy gdy normy prawne nakładają powszechne obowiązki na
wszystkich (tzw. refleksy prawne, np. obowiązek powszechnych szczepień ochronnych lub
leczenia pewnych chorób zakaźnych);
– nie ma prawa podmiotowego ten, komu przysługują kompetencje do działania wyłącznie w
cudzym interesie;
– koncepcję tą po raz pierwszy rozwinął Rudolf Ihering;
V. czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (a nie dozwolone), ale należy podkreślić, że
indyferencja związana jest z tą normą prawną, która wyznacza określony typ stosunku
prawnego, obejmującego prawo podmiotowe. Natomiast inna norma może już nakładać jakiś
obowiązek sprzężony z tym prawem podmiotowym (obowiązek ten z reguły określony jest w
sposób ogólny, pozostawiający znaczą swobodę uprawnionemu);
VI. związane jest z możliwością żądania od właściwego organu państwowego, by przymusił
zobowiązanego do powinnego zachowania → kwestia kontrowersyjna, czy jest to cecha
konieczna, choć z pewnością jest to cecha typowa. Są jednak przypadki, gdy system prawny
odmawia podmiotowi tej kompetencji (tzw. uprawnienia niezupełne), poprzestając na innych
skutkach prawnych, które manifestują prawny charakter danych stosunków społecznych;
!
PRAWO PODMIOTOWE – JEST TO PEWNA ZŁOŻONA SYTUACJA PRAWNA WYZNACZONA PODMIOTOM PRZEZ
OBOWIĄZUJĄCE NORMY I CHRONIĄCA PRAWNIE UZNANE INTERESY TYCH PODMIOTÓW. NA SYTUACJĘ TĘ SKŁADAJĄ
SIĘ WOLNE - W ASPEKCIE NORMATYWNYM - ZACHOWANIA PSYCHOFIZYCZNE LUB KONWENCJONALNE PODMIOTU
UPRAWNIONEGO, Z KTÓRYMI SPRZĘŻONE SĄ ZAWSZE OBOWIĄZKI INNEGO PODMIOTU LUB INNYCH PODMIOTÓW,
PRZY CZYM GDY NORMA PRAWNA TEGO NIE WYŁĄCZA UPRAWNIONEMU PRZYSŁUGUJE RÓWNIEŻ KOMPETENCJA DO
ŻĄDANIA, BY ORGAN PAŃSTWA DYSPONUJĄCY PRZYMUSEM DOPROWADZIŁ DO ZREALIZOWANIA SPRZĘŻONYCH Z
PRAWEM PODMIOTOWYM OBOWIĄZKÓW.
!
Przydatność koncepcji prawa podmiotowego
– Z punktu widzenia ideologicznego → krytykowana w doktrynie socjalistycznej z powodu tego, iż
jest wyrazem ideologii indywidualistyczno-liberalnej, która bezpodstawnie traktuje człowieka jako
wyizolowaną monadę motywowaną w swej działalności egoistycznymi tylko interesami, ale na
gruncie obecnych założeń ustrojowych RP, indywidualny interes motywowany pożytkiem ogólnym
i względami moralnymi jest uznany za godny motyw aktywności gospodarczej;
– Z punktu widzenia technicznego → czy jest dostatecznie sprawnym instrumentem analizy prawnej,
skoro dla jego wyjaśnienia należy odwoływać się do bardziej elementarnych i jednoznacznych
pojęć (jak kompetencja, indyferencja) i jeżeli dla jego określenia podstawowe znaczenie mają
 korelatywnie sprzężone obowiązki innych osób. Ale dokonanie opisu sytuacji prawnej jednostek
wyłącznie przy pomocy pojęć podstawowych nie byłoby adekwatne, gdyż nie uwzględniałoby ich
funkcjonalnego powiązania w całość;
* w procesie interpretacji i stosowania prawa cywilnego → nakazuje koncentrować uwagę na
uznanych społecznie interesach podmiotów, a w razie ich braku lub zbyt ograniczonego
występowania, dane prawo podmiotowe nie przysługuje uprawnionemu lub przysługuje mu w
zmodyfikowanej postaci;
!
III. Uprawnienia
Uwagi ogólne
– termin ten używany jest dosyć powszechnie, ale brak mu stałej definicji;
– termin ten używany jest dla określenia jakoś wyróżnionego elementu prawa podmiotowego, a
użyteczność tego pojęcia polega na tym, iż nie zawsze trzeba wyznaczać całość przysługującego
prawa podmiotowego, poprzestając na pewnym jego wycinku (uprawnieniu) i mając na
względzie, iż stanowi on jedynie kawałek całości zdeterminowanej interesem podmiotu. Możliwe
jest też, że struktura prawa podmiotowego będzie tak prosta, że zawrze się w treści jednego
uprawnienia;
– wyróżniamy następujące rodzaje uprawnień:
* roszczenia;
* uprawnienia kształtujące;
* zarzuty;
!
Roszczenia
– uprawnienie polegające na tym, że uprawniony może żądać, aby indywidualnie oznaczona osoba
zachowała się w ściśle określony sposób → uprawnienie skonkretyzowane pod względem treści i
podmiotu, a skorelowany z nim obowiązek oznaczony jest co do określonego podmiotu → z
reguły przyporządkowana temu materialnoprawnemu uprawnieniu kompetencja zwrócenia się do
odpowiedniego organu o zastosowanie przymusu;
– zgodnie z art. 120 § 1 kc → roszczenia wymagalne i niewymagalne, co do których nie zaszły
jeszcze wszystkie okoliczności aktualizujące obowiązek świadczenia;
– ustawa terminem tym posługuje się też na oznaczenie sytuacji prawnej, która nie jest emanacją
prawa podmiotowego (np. art. 344 kc dotyczący roszczeń o ochronę posiadania);
!
Uprawnienia kształtujące
– podmiotowi uprawnionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego
stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną, co nie oznacza, że nie odpowiadają
mu korelatywnie sprzężone obowiązki, gdyż druga strona ma obowiązek uznać nową sytuację
prawną i dostosować do niej swoje dalsze postępowanie;
– obowiązek ten ma charakter pośredni i ogólny, tzn. jest nieskonkretyzowany w postaci
konkretnego świadczenia;
!
Zarzut
– swoiste uprawnienie polegające na odmowie spełnienia roszczenia, tylko wtedy gdy prawo to
przewiduje; służy ochronie interesów osoby, przeciwko której kieruje się roszczenie;
– w prawie procesowym trochę inne znaczenie – twierdzenia pozwanego zmierzające do wygrania
sprawy; zarzut musi być podniesiony przez uprawnionego, a sąd nie może uwzględnić go z
urzedu;
– rodzaje zarzutów:
* trwałe (peremptoryjne)obezwładnienie roszczenia (np. potrącenie lub przedawnienie);
* przejściowe (dylatoryjne) obezwładnienie roszczenia (np. nie zaoferowanie świadczenia
wzajemnego)
!
RODZAJE PRAW PODMIOTOWYCH
I. Uwagi wstępne
– rodzaje/postacie praw podmiotowych – kryterium struktury ogólnej;
– typy praw podmiotowych – kryterium treść;
!
II. Prawa bezwzględne i względne
! kryterium – skuteczność praw podmiotowych wobec innych podmiotów;
!
Prawa bezwzględne
– skuteczne wobec wszystkich → obowiązek nieingerowania w sferę spraw określonych prawem
podmiotowym → kreowane tylko przez normy prawne, a nie przez decyzje jednostek (tzw.
numerus clausus bezwzględnych praw podmiotowych);
!
Prawa względne
– skuteczne są jedynie wobec określonych podmiotów → głównie prawo zobowiązaniowe, w
którym wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, polegającego na różnego rodzaju
zachowaniach → kreowane są decyzjami stron (zasada swobody umów);
– zwykle wraz z prawem względnym przysługuje uprawnionemu roszczenie, ale rozróżnienie to ma
walor praktyczny, ponieważ w obrębie prawa względnego można niekiedy bliżej jeszcze ustalić
skonkretyzowany i zaktualizowany jego element, jakim jest roszczenie (np. nie przedawnia się
prawo podmiotowe do renty, ale wynikające z niego roszczenia o świadczenia okresowe ulegają
przedawnieniu);
!
ZACIERANIE PODZIAŁU NA PRAWA BEZWZGLĘDNE I WZGLĘDNE PRZEZ:
Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych
– podmioty takiego stosunku prawnego ustalane są pośrednio, poprzez wskazanie określonej
sytuacji prawnej w odniesieniu do rzeczy (np. każdy współwłaściciel rzeczy jest uprawniony do
żądania od innych współwłaścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań, a zmiana osoby
współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów wspomnianych stosunków względnych)
→ zobowiązanym staje się więc każdoczesny podmiot określonej sytuacji prawnorzeczowej;
– zobowiązania realne zawsze występowały w stosunkach prawnorzeczowych, pełniąc tam funkcję
służebną w odniesieniu do podstawowych uprawnień bezwzględnych, ale swoistą i nową cechą
polskiego systemu prawnego jest stosunkowo szerokie wykorzystanie tej konstrukcji prawnej tak-
że w zakresie typowych stosunków zobowiązaniowych (wierzytelności), np. przejście stosunku
najmu na nabywcę nieruchomości;
!
!
Przyporządkowane prawa bezwzględne
– z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest uprawnienie bezwzględne, np. najem
mieszkań, dożywocie;
!
III. Prawa akcesoryjne i związane
! kryterium – zależność od innych praw;
!
Prawa akcesoryjne (niesamoistne)
– skonstruowane dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych), a ich istnienie i treść
zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funkcjonalnie związane;
– mogą mieć charakter praw bezwzględnych (zastaw, hipoteka) albo względnych (poręczenie);
!
Prawa związane
– ich więź funkcjonalna z innymi prawami (wolnymi) wyraża się w tym, że podmiotem prawa
związanego może być tylko podmiot określonego prawa wolnego, więc nie są przedmiotem
samodzielnego obrotu prawnej, np. służebność gruntowa;
!
IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe
! kryterium – typowy interes, jaki one realizują;
!
Prawa majątkowe
– są to w szczególności: prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe,
prawa majątkowo-małżeńskie, duża część praw kwalifikowanych jako tzw. własność intelektualna
(autorskie, wynalazcze);
– dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia,
czy ma ono jakąś wartość rynkową, tzn. prawo własności zawsze będzie prawem majątkowym,
nawet jeśli jego przedmiotem jest rzecz bezwartościowa;
– też roszczenia pieniężne, nawet jeśli służą ochronie dóbr niemajątkowych, ale wtedy podlegają
szczególnym modyfikacjom, np. roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę
(art. 445 i n. kc);
– do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb postępowania
cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych.
!
Prawa niemajątkowe
– są to w szczególności: prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe;
– podlegają one szczególnej regulacji prawnej, zarówno w materialnym, jak i procesowym prawie
cywilnym, np. odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i nie dziedziczone; roszczenia
niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu;
– coraz bardziej wzrasta ich rola na tle prawa cywilnego, ze względu na wzmożoną ochronę wartości
osobistych i na to, iż instrumenty cywilnoprawne są bardziej elastyczne i skuteczniejsze →
tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątkowych, co powoduje
zacieranie się tego podziału (głównie na gruncie prawa własności intelektualnej, ale i tzw. praw
korporacyjnych (organizacyjnych) wspólników;
!
!
!
V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
Uwagi wprowadzające
– kryterium – czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów → rozstrzygają o tym normy prawne, a jeśli
nie ma jasnego stwierdzenia, decyduje ich funkcja oraz należy kierować się ogólną dyrektywą, wg
której prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, a prawa majątkowe służą do obrotu;
– o okolicznościach w jakich dopuszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego rozstrzygają
przepisy ogólne, ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepisami szczególnymi;
!
Zbywalność
– to kompetencja do przeniesienia przysługującego prawa podmiotowego w drodze czynności
prawnej na inne podmioty;
– zgodnie z art. 57 § 1 podmioty same nie mogą przekształcać prawa podmiotowego zbywalnego
w niezbywalne i odwrotnie, ani nawet ograniczać kompetencji do przeniesienia, obciążenia,
zmiany lub zniesienia prawa podmiotowego, jeżeli według ustawy jest ono zbywalne → wyjątki w
przepisach szczególnych;
– zgodnie z art. 57 § 2 dopuszczalne jest zobowiązanie się uprawnionego, że nie dokona on
oznaczonych rozporządzeń prawem zbywalnym, a naruszenie tego zobowiązania powoduje od-
powiedzialność odszkodowawczą, ale nie wpływa na ważność rozporządzenia prawem;
!
Dziedziczność
– żadne czynności prawne nie mogą pozbawić tej cechy prawa podmiotowego, ale w granicach
prawa spadkowego spadkodawca może zdecydować o losie przysługującego mu prawa
podmiotowego po swojej śmierci;
* wszystkie zobowiązania co do niezmieniania treści testamentu są pozbawione skutków
prawnych (art. 943 kc);
– prawa zbywalne są dziedziczne, choć może to być ograniczone przepisami szczególnymi lub ich
funkcjonalną wykładnią, np. art. 445 § 3 kc – szczególne przesłanki dziedziczenia roszczeń o
zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę;
!
VI. Prawa tymczasowe
– to prawa, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego,
chronią więc ekspektatywę podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego;
– polski system prawny chroni ekspektatywę w szeregu sytuacji, jeżeli oczekiwania te są
uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi
do nabycia prawa ostatecznego (np. sytuacja podmiotu w przypadku warunku zawieszającego lub
z zastrzeżeniem terminu);
– kwestią kontrowersyjną była użyteczność tej konstrukcji, ale została potwierdzona przez SN dla
wyjaśnienia sytuacji prawnych niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych, głównie
przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego i budowlanego → konstrukcja ta
pozwala uznać za wartość jaką ma oczekiwanie uprawnionego, dopuszcza przeniesienie tej
sytuacji na inne podmioty oraz ułatwia określenie treści tej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej
wygaśnięcia → podstawę prawną dla przyjęcia tej ogólnej konstrukcji stanowi funkcjonalna
metoda wykładni.
!
SPOSOBY NABYCIA I UTRATY PRAWA PODMIOTOWEGO
I. Uwagi wstępne
– nabycie pochodne i pierwotne;
– nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym;
– nabycie translatywne i konstytutywne.
❖ poza tymi podziałami jest problematyka utraty prawa podmiotowego;
!
II. Nabycie pochodne i pierwotne
Nabycie pochodne
– skuteczność nabycia zależy od tego, czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo →
nemo in alium plus iuris transferre potest quam ipse habet, choć prawo przewiduje wyjątki,
głównie ze względu na dobrą wiarę, co potwierdził SN;
– podstawowa rola w stosunkach cywilnoprawnych, gdyż obejmuje umowne postacie przenoszenia
praw oraz ich dziedziczenie;
!
Nabycie pierwotne
– nabycie to nie jest więc uzależnione od tego, że uprzednio prawo to przysługiwało określonemu
podmiotowi;
– różnie konstruowane w prawie:
* poprzez przesłankę, że prawo to wcześniej nie istniało, np. zawłaszczenie rzeczy niczyjej;
* poprzez przesłankę, prawo wcześniej istniało, ale przeniesienie nie następuje w formie zbycia,
tzn. następuje bez woli poprzednika, na mocy ustawy, np. zasiedzenie, wywłaszczenie,
nacjonalizacja;
– nabycie to prowadzi do nabycia prawa bez obciążeń chyba, że przepisy szczególne stanowią
inaczej, takich przepisów jest wiele, co doprowadziło w kilku przypadkach do ich wykładni
funkcjonalnej, np. SN orzekł, że zasiedzenie nie powoduje wygaśnięcia ograniczonych praw
rzeczowych ciążących na nieruchomości;
!
!
!
III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym
! dot. tylko nabycia pochodnego, tylko wtedy powstaje stosunek następstwa prawnego (sukcesja);
Następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna)
– nabycie indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmiotowych, więc skuteczność takiego
nabycia rozważa się odrębnie w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie
reguł dotyczących danego typu prawa, np. sprzedaż kolekcji obrazów = sprzedaż X ilości
obrazów;
!
Następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)
– nabycie całego lub części jakiegoś majątku, i to na podstawie jednego zdarzenia prawnego;
– dopuszczalna tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie;
– prowadzi do nabycia nie tylko praw, ale i obowiązków związanych z majątkiem (=nabywca
wchodzi w całą sytuację prawną swojego poprzednika)
– np. dziedziczenie, łączenie się osób prawnych, np. przejęciu majątku jednej spółdzielni przez
drugą;
!
IV. Nabycie translatywne i konstytutywne
! zazwyczaj odnosi się do nabycia pochodnego, ale mogą być stosowane także do nabycia
pierwotnego;
Nabycie translatywne
– nabywca uzyskuje prawo o treści niezmienionej
* przy nabyciu pochodnym – bez wątpliwości;
* przy nabyciu pierwotnym – wtedy gdy do przesłanek tego nabycia ustawa włącza jego
uprzednie istnienie, np. zasiedzenie, ale już nie znalezienie;
!
Nabycie konstytutywne
– jednocześnie z nabyciem powstaje prawo podmiotowe;
* przy nabyciu pierwotnym – szczególnie gdy nabycie to uniezależnione jest od istnienia
uprzednio tego prawa, np. napisanie utworu = powstanie prawa autorskiego;
* przy nabyciu pochodnym – gdy nabywca uzyskuje prawo węższe od prawa poprzednika, tak z
mocy ustawy czy z mocy decyzji stron (np. służebność, użytkowanie);
!
V. Utrata prawa
Uwagi ogólne
– następuje wskutek zdarzeń wskazanych w ustawie, np. śmierć uprawnionego = gaśnie służebność
osobista;
– następuje w skutek przeniesienia go na inną osobę;
!
Połączenie prawa i obowiązku
– w razie tzw. confusio, czyli połączenia w jednej osobie osoby uprawnionej i obciążonej danym
prawem podmiotowym, wygasa ono z mocy prawa, gdyż traci swój społeczny sens (art. 247 kc)
chyba, że ustawa przewiduje wyjątek (np. art. 325 kc);
!
!
!
!
REALIZACJA PRAWA PODMIOTOWEGO
I. Wykonywanie
– Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie „ze swego prawa użytku", art. 5 kc) polega na
realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań zmierzających do uzyskania lub
zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego podmiotu, ze względu na które obowiązujące
normy prawne wyznaczyły dane prawo podmiotowe;
* wg. niektórych wykonywanie to działanie i zaniechanie, ale takie rozumienie jest niezgodne z
tym jakie wiążą z tym pojęciem przepisy (np. dot. użytkowania, służebności);
* nie ma obowiązku wykonywania go osobiście;
!
II. Nadużycie
art. 5 kc „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie
lub zaniechanie UPRAWNIONEGO nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”
!
→ kontrowersje na tle użycia słowa „uprawnionego”
Teoria zewnętrzna
– osoba uprawniona działa w granicach treści tego prawa, ale ze względu na zachowanie sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego czy z przeznaczeniem prawa nie korzysta z ochrony prawnej
→ założenie tej teorii to oddzielenie treści prawa od jego wykonywania, tzn. że każde działanie,
które jest uważane za nadużywanie prawa jest zarazem jego wykonywaniem, ale zobowiązuje ono
uprawnionego do odszkodowania ze względu na to, iż w danych okolicznościach jest czynem
niedozwolonym;
– teoria ta powstała w XIX w. w odpowiedzi na skrajnie indywidualistyczne postrzeganie praw
podmiotowych, w szczególności z powodu wykorzystywania praw wyłącznie dla szykany, ale teoria
ta prowadzi do sprzeczności, gdyż to samo działanie jest kwalifikowane z jednej strony jako
wykonywanie (czyli działanie zgodnie z prawem), a z drugiej strony jako czyn niedozwolony (czyli
działanie niezgodne z prawem). Wg niektórych sprzeczność ta nie istnieje, gdyż w obu sytuacjach
dokonuje się oceny pod kątem różnych systemów (prawny i moralny), ale takie ujęcie
prowadziłoby do podważenia spójności systemu prawnego;
!
Teoria wewnętrzna
– zakazy postępowania sprzecznego z regułami i normami wskazanymi przez klauzule generalne
stanowi element treści tego prawa, więc postępowanie niezgodne z nimi to nie nadużywanie tego
prawa, ale w ogóle nie wykonywanie go;
– zgodnie z tą teorią tłumaczy się art. 5 kc ! dlatego użycie pojęcia „uprawniony” ogranicza zakres
zastosowania tego artykułu do przypadków, w których najpierw ustali się, że w świetle przepisów
osoba ta jest podmiotem danego typu prawa podmiotowego, a jej postępowanie jest zgodne z
treścią tych przepisów. Dopiero potem należy badać, czy ze względu na szczególne okoliczności
konkretnej sprawy, wykonanie danego prawa, choć zgodne z brzmieniem przepisów, jest zgodne
z zasadami współżycia społecznego lub z przeznaczeniem społeczno-gospodarczym danego
prawa ! ocena ta ograniczona jest tylko do konkretnej sytuacji i nie prowadzi do utraty prawa
podmiotowego ani do trwałej modyfikacji jego treści;
– art. 5 służy ochronie zobowiązanego, ale nie może być samoistną podstawą nabycia prawa, choć
możliwa jest sytuacja, w której uznanie działania uprawnionego za nadużycie prawa może
stanowić element innego stanu faktycznego, który jest przesłanką powstania prawa
podmiotowego (np. roszczenia), w szczególności, gdy wspomniane działanie będzie uznane za
czyn niedozwolony;
!
Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego
– klauzula z art. 5 została wprowadzona dla zapewnienia aksjologicznej i funkcjonalnej zgodności
systemu prawnego ze stosunkami prawnymi w sytuacjach, których nie wystarczające są przepisy
dot. tych stosunków, gdyż nawet najdoskonalsze systemy regulują typowe sytuacje, więc zawsze
mogą pojawić się wyjątkowe zdarzenia;
* zakres zastosowania → wszystkie prawa podmiotowe osób fizycznych i prawnych oraz
roszczenia niebędące emanacją praw podmiotowych (np. roszczeń posesoryjnych);
* odwołanie do kryteriów ocennych, których nie da się ściśle określić, w związku z tym może to
stanowić zagrożenie dla praworządności i pewności prawa;
* wg SN „z powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać ani
modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych”;
* nie dot. oceny zdolności do czynności prawnych czy zdolności prawnej oraz sposobu i form
dokonywania czynności prawnych;
* zalecenie, by sądy stosując art. 5 oceniały zachowanie obu stron;
– judykatura powściągliwie stosuje ten przepis, nie wywołując obawy podważenia zasady
praworządności.
!
III. Ochrona
Ochrona sądowa
– reguła ogólna – uprawnionemu przysługuje powództwo, tzn. kompetencja do zwrócenia się do
sądu lub innego organu państwowego, aby ten rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach
prawnych wynikających z naruszenia lub zagrożenia prawa podmiotowego;
* wyjątek: zobowiązania naturalne;
!
Pomoc własna
– reguła ogólna – monopol państwa na ochronę i stosowanie przymusu, ale w ściśle oznaczonych
przypadkach na stosowanie pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby;
– rodzaje pomocy własnej:
* samoobrona – odparcie niebezpieczeństwa grożącego pewnym prawom podmiotowym lub
stanom faktycznym prawnie chronionym;
* samopomoc – uprawniony sam przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe lub chro-
niony prawnie stan faktyczny;
– bliższa analiza w prawie rzeczowym i zobowiązań.
!
IV. Kolizja praw podmiotowych
– to sytuacja, gdy wykonanie jednego prawa podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość
wykonania innego prawa podmiotowego;
– rozstrzyga się ją poprzez:
 * system preferencji praw podmiotowych – prowadzi do zaspokojenia interesu podmiotu
korzystającego z pierwszeństwa i w konsekwencji do nieuwzględnienia interesu podmiotu,
którego prawo pozostaje w dalszej kolejności;
* system redukcji wzajemnej praw podmiotowych – pozwala uwzględnić w pewnej mierze
interesy wszystkich uprawnionych, ale jedynie w części;
→ w polskim systemie prawnym oba systemy, np:
• preferencyjny – dot. ograniczonych praw rzeczowych (prior tempore potior iure);
• redukcji (proporcjonalnej lub odpowiednio) – dot. sytuacji, gdy suma uzyskana z
egzekucji nie wystarcza do zaspokojenia w całości wszystkich wierzytelności; w
odniesieniu do nagrody przyrzeczonej publicznie redukcja następuje odpowiednio,
czyli wg ustaleń sądu;
– brak klauzuli uznającej nadrzędność któregoś z tych systemów w razie nieuregulowanej sytuacji,
więc taką kolizję rozstrzyga sąd, kierując się ogólnymi przesłankami aksjologicznymi, jakie leżą u
podstaw polskiego systemu prawnego.
!
 PRZEDMIOTY STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO
UWAGI OGÓLNE
→ przedmiot to nie element stosunku cywilnoprawnego, ale jest kategorią pomocniczą, gdyż ułatwia
regulację treści stosunku cywilnoprawnego a więc i prawa podmiotowego.
* nie ma ani praw ani obowiązków, a człowiek nie może być przedmiotem prawa.
!
RZECZY
I. Pojęcie
Cechy konstytutywne
– materialny charakter – wg art. 45 kc – fizykalne części przyrody, występujące w stanie pierwotnym
lub przetworzonym, niezależnie od ich wartości.
* w wielu obcych systemach za rzeczy uważa się też dobra niematerialne.
– wyodrębnienie z przyrody – niezbędna przesłanka aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie
cywilnoprawnym (w szczególności w zakresie praw rzeczowych) → niewypowiedziana wyraźnie,
ale powszechnie przyjęta; np. powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami, ale zamknięte
w butelkach tak.
!
Wyłączenia
– Tzw. res extra commercium – wyłączone z obrotu ze względów moralnych lub w interesie
publicznym – nie są rzeczami, np. zwłoki, odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy i
krew (ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów).
– Zwierzęta – ustawa o ochronie zwierząt – zwierzęta nie są rzeczą (dereifikacja zwierząt), ale
przepisy dot. rzeczy stosuje się odpowiednio.
– Rzeczy stanowiące dobra kultury – to nadal rzeczy, ale uprawnienia właścicielskie podlegają
ograniczeniom (ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
!
II. Rzeczy ruchome i nieruchome
Podstawa podziału
– podział wyczerpujący i rozłączny – wystarczy określić cechy jednej klasy, by wiedzieć co należy do
drugiej klasy → w kc jest tylko definicja nieruchomości (art. 46 kc) → 3 rodzaje nieruchomości
(wypełniające cały zakres pojęcia):
* grunty (tzw. nieruchomości gruntowe) – w tym grunty rolne;
* budynki (tzw. nieruchomości budynkowe);
* części budynków (tzw. nieruchomości lokalowe).
!
Grunty
– wg. art. 46 § 1 kc – części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności → jest
pojęciem konwencjonalnym, a ilość gruntów ulega ciągłym zmianom.
* do niego należy także przestrzeń znajdująca się nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w
granicach określonych przez społeczno-gospodarcze jego przeznaczenie (art. 143 kc).
– Grunty rolne – wyróżnione na podstawie kryterium funkcjonalnego → nowela z 1990 r. – art. 461 –
„które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w
zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i
rybnej".
– Superficies solo cedit – ale są wyjątki, jak budynki i części składowe budynków.
!
Budynki
– jeśli nie są trwale z gruntem związane (np. kiosk) to nie są nieruchomością, ale jeśli są trwale z
gruntem związane dzielą los prawny gruntu → wyjątki określają przepisy szczególne:
* tzw. nieruchomości budynkowe, np. budynki wzniesione na gruncie SP lub gminy przez
wieczystego użytkownika stanowią jego własność.
!
Części budynków
– Takim wyjątkiem też mogą się stać części budynków, np. ustawa o własności lokali.
!
Księgi wieczyste
– prowadzone w celu ujawnienia praw rzeczowych (w szczególności prawa własności);
– wskazują jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nieruchomościami.
– ustawa o księgach wieczystych i hipotece.
!
III. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości
Pojęcie
– Rzeczy oznaczone co do gatunku określone są wedle cech rodzajowych, a rzeczy oznaczone co
do tożsamości odnosi się do indywidualnie wskazanego przedmiotu.
!
Doniosłość prawna
– oba określenia funkcjonują w stosunkach cywilnoprawnych (szczególnie w zobowiązaniach), ale
rzeczy oznaczone co do tożsamości są przedmiotem stosunków prawno-rzeczowych, przede
wszystkim nieruchomości.
!
IV. Części składowe rzeczy i przynależności
Części składowe (art. 47)
– potrzebne do rozdzielenia rzeczy złożonych (elementy niejednorodne w różny sposób ze sobą
sprężone) od rzeczy posiadających części, które nie mogą być przedmiotem odrębnych praw
rzeczowych.
– by dany element był uznany za część składowa musi spełniać określone warunki:
* więź fizykalno-przestrzenna – niemożność odłączenia bez zniszczenia rzeczy (§ 2);
* więź funkcjonalna – niemożność odłączenia bez zmiany przeznaczenia rzeczy (§ 2);
* połączenie trwałe (§ 3)
– Części składowe mogą posiadać tak nieruchomości jak ruchomości;
– Wyjątki:
* art. 48 – budynki lub ich części oraz drzewa i inne rośliny, jeśli stanowią tak przepisy
szczególne;
* art. 49 – urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania wody, pary, gazu, prądu
elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub
budynku, przez który biegną, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.
– Częścią składową rzeczy mogą być też prawa związane z jej własnością (art. 50) → rozciągnięcie
też na te prawa dyspozycji art. 47 § 1 kc (nie mogą być odrębnym prawem)
– Nie zakazane jest dokonywanie podziały rzeczy i przekształcenia jej części składowych w rzeczy
samoistne, choć zakazy takie mogą być formułowane w przepisach szczególnych (zakaz podziału
gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji praw związanych z rzeczą (np. służebności).
– Nie zakazane też jest podejmowanie zobowiązań dot. części rzeczy, posiadania ich, czy
oznaczenia szczególnego sposoby wykonywania praw rzeczowych na określonej rzeczy.
!
Przynależności
– samoistna rzecz ruchoma, związana z inna rzeczą (ruchomą lub nieruchomością), tj. rzeczą
główną.
– Cechy:
* ta sama osoba właścicielem;
* przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem;
* przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku, a przemijające
pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą główną nie powoduje utraty charakteru
przynależności.
– art. 52 – czynności prawna dotycząca rzeczy głównej, dot. też przynależności – o ile przepisy
szczególne lub sama umowa nie stanowi inaczej.
– inne konsekwencje prawne tego pojęcia – np. egzekucja skierowana do nieruchomości obejmuje
też jej przynależności; a wg KWU hipoteka obejmuje nieruchomość wraz z przynależnościami.
!
V. Pożytki
Pojęcie i rodzaje
– 3 typy pożytków → wspólny element – jakieś dochody z rzeczy lub z prawa (art. 53, 54 kc):
* pożytki naturalne rzeczy – płody i odłączone części składowe, jakie według zasad prawidłowej
gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy (czyli nie np. wyrąb całego lasu);
* pożytki cywilne rzeczy – na podstawie stosunku prawnego (pieniężne i niepieniężne), np.
czynsz za dzierżawę;
* pożytki prawa – dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem → nierozstrzygnięte o jakie prawa chodzi – prawdopodobnie wszelkie prawa
podmiotowe, które dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów materialnych i w związku z tym
nieadekwatne jest do nich pojęcie „pożytków rzeczy", wierzytelność pieniężna a jej pożytkami
będą odsetki
→ wbrew panującemu poglądowi (ale wg Radwańskiego) – uprawniony do polowań będzie
miał pożytki naturalne, a nie cywilne, ponieważ jego prawo (podobnie jak prawo dzierżawy)
dotyczy rzeczy i pozwala mu pobierać bezpośrednio pożytki naturalne, (tj. zwierzynę).
!
Konsekwencje prawne
– stworzenie pojęcia ogólnego oraz 2 dotyczących go reguł ogólnych o pobieraniu pożytków (art.
55):
* § 1 – pożytki naturalne faktycznie odłączone w czasie trwania uprawnienia przypadają
uprawnionemu, a pożytki cywilne (rzeczy i prawa) – przysługują w stosunku do jego trwania,
czyli niezależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane, np. czynsz za najem w razie zbycia
przedmiotu najmu przysługuje zbywcy do czasu zbycia.
* § 2 – w razie poczynienia nakładów w celu uzyskania pożytków, które przypadły inne osobie,
należy się odszkodowanie do wysokości wartości pożytków.
!
!
!
!
PRZEDMIOTY INNE NIŻ RZECZY
I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami
– nie występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej, a doktryna konstruuje w
odniesieniu do nich, innego rodzaju (niż rzeczowe) prawa podmiotowe.
– Rodzaje takich rzeczy:
* ciecze i gazy;
* kopaliny;
* zwierzęta w stanie wolnym.
!
Ciecze i gazy
– gdy nie występują w postaci zamkniętej, a system prawny nie uznaje ich za kopaliny;
– odrębny system norm (prawo wodne) regulujący korzystanie i obrót cieczami i gazami
położonymi w złożu naturalnym.
!
Kopaliny
– zalegające w ziemi złoża różnych minerałów
– specjalistyczny reżim prawny dot. sposobu i prawo do ich eksploatacji (prawo górnicze)
!
Zwierzęta w stanie wolnym
– zwierzyna swobodnie przemieszczająca się na polach i w lasach oraz ryby żyjące w stanie wolnym
→ ze względu na stan wolności, skorelowany z niepodporządkowaniem władztwu człowieka
doktryna nie uznawała ich za rzeczy, choć Prawo Łowieckie uznawało je za dobro
ogólnonarodowe, stanowiące własność SP → rozstrzygnięte ustawą o ochronie zwierząt – każde
zwierzę nie jest rzeczą.
!
II. Przedmioty niematerialne
– cecha negatywna – nie mają postaci materii w sensie fizykalnym;
– Wśród nich na wyróżnienie zasługują:
* energia;
* dobra intelektualne;
* dobra osobiste;
* pieniądze;
* papiery wartościowe.
!
Energia
– rożne rodzaje energii (elektryczna, jądrowa, cieplna) choć nie są materialne, są mierzalne a przez
to zdolne do uczestnictwa w obrocie.
– Art. 555 kc wskazuje, że energia może być przedmiotem obrotu cywilnoprawnego, ale
gospodarka różnymi rodzajami energii uregulowana jest w ustawach szczególnych.
!
Dobra o charakterze intelektualnym
– w szczególności utwory literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe – wytwór
umysłu → brak materialnej formy, a przedmioty materialne pełnią tylko funkcję przekaźników
oryginalnych treści myślowych
!
Dobra osobiste
– Niematerialny i niemajątkowy charakter, choć czasem splatają się w sposób nierozerwalny z
dobrami intelektualnymi.
!
Pieniądze
– Pieniądz – albo jako znak pieniężny (przybiera postać swoistego rodzaju rzeczy ruchomych) albo
jako nosiciel i miernik wartości (doniosłość przede wszystkim w orbicie stosunków
zobowiązaniowych).
!
Papiery wartościowe
→ Choć są to dokumenty, to nie kartka decyduje o ich istocie, ale określone treści myślowe na niej
zawarte. Posiadanie dokumentu konieczne jest do wykonywania związanych z nim praw, a niektóre
przepisy dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą się także do obrotu papierami
wartościowymi → szerzej w prawie zobowiązań.
!
III. Przedsiębiorstwo
Uwagi wstępne
→ różne znaczenia słowa „przedsiębiorstwo":
* oznaczenie jakichś podmiotów prawa cywilnego, np. „przedsiębiorstwo państwowe" w
ustawie o przedsiębiorstwach państwowych;
* na oznaczenie jakiejś działalności, np. zwrot „w zakresie działalności przedsiębiorstwa”;
* na oznaczenie przedmiotu czynności lub stosunku prawnego, art. 551, 552 i 751.
!
Pojęcie
– art. 551 – to zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia
działalności gospodarczej – funkcjonalna więź gospodarcza stanowi łącznik różnych elementów
w odrębny kompleks.
– Pojęcie to obejmuje W SZCZEGÓLNOŚCI:
* nazwę (oznaczenie przedmiotu), ale nie firmę (oznaczenie podmiotu);
* własność nieruchomości lub ruchomości oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub
ruchomości;
* prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do
korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych (treść –
korzystanie z cudzej rzeczy);
* wierzytelności (np. depozyt bankowy), prawa wynikające z papierów wartościowych oraz środki
pieniężne;
* koncesje, licencje i zezwolenia (uprawnienia typu administracyjnego);
* patenty i inne prawa własności przemysłowej (określone ustawą o własności przemysłowej);
* majątkowe prawa autorskie i pokrewne (określone ustawą o prawie autorskim i prawach
pokrewnych);
* tajemnice przedsiębiorstwa (tj. nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne,
technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość
gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich
poufności – art. 11 ust. 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji);
* księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
– Nowelizacja z 2003 zmieniająca ten artykuł rozszerzyła go o nowe elementy, ale pominięto w nim:
firmę oraz zobowiązania przedsiębiorstwa (gdyż nie są jego aktywami tylko pasywami).
– Pojecie to obejmuje też inne elementy (wpływają na wartość rynkową, ale nie mogą być
przedmiotem obrotu w oderwaniu od kompleksu), np lokalizacja, stopień ściągalności
wierzytelności, dostęp do kredytów, stała klientela, dobra renoma przedsiębiorstwa
– Przedsiębiorstwo jako zorganizowany funkcjonalnie kompleks majątkowy stanowi twór, którego
nie można zidentyfikować z działalnością jakiejś osoby nierozdzielnie z nią związanej, np.
wyposażenie warsztatu artysty-malarza.
!
Konsekwencje i charakter prawny
– W skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić też inne składniki, ale zawsze musi pojecie to
obejmować powiązane ze sobą istotne elementy przystosowane do realizacji celów
gospodarczych → zawsze rdzeniem przedsiębiorstwa pozostają jego niezbywalne elementy
niematerialne decydujące o wartości przedsiębiorstwa jako swoistego dobra majątkowego,
powiązane nieodłącznie z pewnymi przedmiotami materialnymi, takimi jak np. księgi handlowe →
koncepcje skrajne – przedsiębiorstwo to dobro niematerialne.
– Kwestia sporna – przedsiębiorstwo to odrębny przedmiot prawa podmiotowego, a nie zbiór
odrębnych praw (tzw. universitas rerum):
* brzmienie przepisów (art. 552 i 751) oraz zasada w nich wyrażona, że przeniesienie i
wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz ustanowienie na nim użytkowania następuje jedną
czynnością prawną (uno actu);
* w skład pojęcia wchodzą też pewne sytuacje, które nie są przedmiotem żadnych odrębnych
praw;
* względy funkcjonalne – ułatwienie włączenia przedsiębiorstw w krąg obrotu gospodarczego
oraz dokonywania komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych;
* stanowi podstawę do skonstruowania szczególnego prawa podmiotowego typu
własnościowego na przedsiębiorstwie;
– Wolter → jedną czynnością można przenosić lub obciążać zbiory przedmiotów (zbycie spadku,
ustanowienie użytkowania na zespole środków produkcji) i nie trzeba do tego tworzyć
szczególnego prawa podmiotowego, ale słabością tego twierdzenia jest nieuwzględnienie tego, iż
przedsiębiorstwa nie da się zredukować do sumy poszczególnych zbywalnych praw
podmiotowych, co możliwe jest w przytoczonych przykładach. Jeden podmiot może mieć więcej
niż jedno przedsiębiorstwo.
!
Gospodarstwo rolne
– zbliżone do przedsiębiorstwa (całość zorganizowana funkcjonalnie), ale traktowane odrębnie ze
względu na szczególne warunki produkcji rolnej i funkcję społeczną gospodarstw rolnych.
– wg art. 553 – to nie tylko nieruchomości gruntowe o szczególnym przeznaczeniu (rolnym lub
rolno-leśnym) wraz z przynależnościami, ale też różnego rodzaju prawa (także wierzytelności)
związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
– Użyteczne pojęcie (używane w innych aktach prawnych bez definicji), ale nie stanowi przedmiotu
samodzielnego obrotu prawnego → art. 552 i 751 nie odnoszą się do niego – nie można zbyć go
jedną czynnością prawną.
!
IV. Zbycie przedsiębiorstwa
! art. 751 stanowi jeden z przypadków wskazanych w art. 552, a poza tym stanowi podstawę do
wyjaśnienia charakteru prawnego najważniejszej czynności prawnej dot. przedsiębiorstwa jaka
jest zbycie.
!
!
Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa
– czynność kauzalna wskazana w stosunku zobowiązaniowym wiążącym strony (sprzedaż,
darowizna przedsiębiorstwa, przeniesienie go celem zaspokojenia wierzyciela), a kauzę tę z reguły
wskazuje czynność zobowiązująco-rozporządzająca → na mocy wyraźnych postanowień umowy
skutki te można rozdzielić (najpierw zawarcie umowy zobowiązującej tylko do zbycia
przedsiębiorstwa, a dopiero w wykonaniu tego zobowiązania rozporządzić nim, przenosząc na
nabywcę).
– zbycie dot. jednego przedmiotu dokonywane uno actu, a strony mogą wyłączyć składniki
nieobjęte treścią umowy → syngularny typ sukcesji – tym bardziej, że nowela z 2003 r. skreśliła z
katalogu składników zobowiązania i obciążenia.
!
Forma
– pod sankcją nieważności (art. 73 § 1) formą wymagana jest forma pisemna z podpisem
notarialnie poświadczonym (art. 751 § 1), natomiast § 4 stanowi, że przepis ten nie uchybia
przepisom o formie czynności prawnych dotyczących nieruchomości (gdy wymagane jest
zachowanie formy notarialnej)
– kwestia sporna – jeśli są nieruchomości, do zbycia których potrzebna jest forma aktu notarialnego,
wtedy akt ten dotyczy całego przedsiębiorstwa (a nie 2 umowy w innych formach), gdyż zbycia
dokonuje się jedną czynnością prawną, a forma aktu notarialnego spełnia przesłanki formy
pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami
– wpis do rejestru – konieczny, jeśli zbywca jest już w nim ujawniony (art. 75' § 2 i 3 kc).
!
V. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem zbytego przedsiębiorstwa
! do czasu nowelizacji z 2003 r. – w art. 551 pkt 5 – zobowiązania i obciążenia oraz art. 526 –
solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnego → istniały
sprzeczności, które nie miały jednoznacznego rozstrzygnięcia w doktrynie → nowela – skreślenie
pkt. 5 i przeniesienie art. 526 do art. 554.
!
Przejęcie długu przez nabywcę przedsiębiorstwa
– sama umowa nie przenosi długów → ogólna zasada kc – do rozporządzenia długiem potrzebna
jest zgoda wierzyciela (art. 519 kc)
– zbywca odpowiada za długi jeśli:
* nie ureguluje w umowie o zbycie przedsiębiorstwa lub w innej umowie kwestii długów;
* ureguluje, ale wierzyciel nie wyrazi zgody → w takim wypadku zastosowanie ma art. 521 § 2 –
nabywca odpowiada względem zbywcy za to, że zbywca miał spełnić świadczenie.
!
Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa
– art. 554 (dawniej art. 526) – nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego jest
odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych
 zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności → ustawowe, kumulatywne
przystąpienie do długu
* norma bezwzględnie wiążąca w tym sensie, że bez zgody wierzyciela odpowiedzialność
solidarna nabywcy nie może być ani uchylona ani ograniczona;
* strony mogą (w interesie zbywcy) dokładnie określić zakres zobowiązań związanych z
prowadzeniem przedsiębiorstwa;
– Odpowiedzialność solidarna nabywcy – ograniczona do wartości nabytego przedsiębiorstwa we-
dług stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela – ceny zmieniają się
niezależnie od nabywcy, ale stan uzależniony jest od nabywcy. Zaufanie wierzyciela do zbywcy
powinno się chronić.
* podobną metodę obliczania wartości przewiduje kc w szeregu innych przypadków, np. art. 363
§ 2, art. 995, 1042 § 2.
!
MAJĄTEK I MIENIE
I. Majątek
Pojecie
– 2 znaczenia:
* węższe znaczenie – ogół aktywów majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi (=
majątkowe prawa podmiotowe oraz pewne chronione prawnie korzystne sytuacje faktyczne
jak posiadanie).
* szerokie znaczenie – ogół aktywów i pasywów (ciążące na podmiocie obowiązki) danego
podmiotu.
→ w doktrynie postulat, by posługiwać się wyłącznie węższym znaczeniem, ale brak
przepisów ogólnych, więc zawsze należy w drodze wykładni ustalić o jakie znaczenie
chodzi.
– Majątek odrębny – wydzielone masy majątkowe na mocy przepisów szczególnych, podlega
innemu reżimowi prawnemu, np. majątek małżonków, spółki cywilnej, spadek do momentu
przejęcia przez spadkobierców.
* Pojecie to przydaje się w zakresie następujących instytucji prawnych:
→ sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym),
→ zarządu,
→ odpowiedzialności,
→ surogacji.
!
Sukcesja uniwersalna
– w przypadku osoby fizycznej – tylko w razie śmierci → dziedziczenie; w przypadku osoby
prawnej – w razie likwidacji.
– w przypadku majątku odrębnego – możliwe i za życia/istnienia (np. spadek), choć czasem
wykluczone (majątek wspólny małżonków)
– z reguły wiążę się z wstąpieniem przez następcę w całą sytuację prawno-majątkową poprzednika
(w tym przejęcie długów).
!
Zarząd → w przypadku osób prawnych stanowi ich nieodłączny element, w przypadku osób
fizycznych stosowane w przypadkach wyjątkowych, np. zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez
jego rodziców lub opiekuna.
!
Odpowiedzialność
– za zobowiązanie z reguły odpowiada się całym majątkiem (w rozumieniu węższym), czasem
jednak ograniczone tylko do pewnych wydzielonych mas majątkowych, np. odpowiedzialność za
długi spadkowe.
!
Surogacja
– wedle zasady surogacji prawo nabyte w zamian za jakieś inne prawo pochodzące z majątku
odrębnego, wchodzi w miejsce tego ostatniego → jeśli przepisy szczególne nie stanowią inaczej,
zakłada się zasadę surogacji ze względu na założenie racjonalności ustawodawcy, który dąży do
trwałości ustanowionych przez siebie odrębnych mas majątkowych.
!
II. Mienie
– art. 44 – mieniem jest własność i inne prawa majątkowe – czyli „mienie” ma to samo znaczenie co
„prawa majątkowe"
– W odróżnieniu od „majątku" wyraz „mienie":
* to tylko aktywa;
* może być używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby.
→ choć poprawne jest również wskazywanie na związek z jakimś typem osoby, np. art. 441 § 1
kc – mienie państwowe i podobnie mienie samorządu terytorialnego (art. 165 K), ale nie
mają już znaczenia typologie charakterystyczne dla ustroju socjalistycznego (charakter
konsumpcyjny czy produkcyjny lub typologia przynależności do organizacji
socjalistycznych, osób fizycznych, organizacji niesocjalistycznych).
!
 OSOBY FIZYCZNE
I. Podmiotowość człowieka
Podmiot praw – każdy człowiek uznany jest za podmiot praw i obowiązków.
Określenie „osoba fizyczna” odnosi się do człowieka jako uczestnika stosunków cywilnoprawnych, a
nie innych (np. głosowanie w wyborach jako wyborca) → z treści tytułu II
!
Zdolność prawna – możność bycia podmiotem praw i obowiązków. Samo stwierdzenie, że może, nie
oznacza jednak, że jakieś prawa lub obowiązki ma. Zdolność prawną ma każdy człowiek (art. 8)
!
Zdolność do czynności prawnych – możność nabywania własnym działaniem w drodze czynności
prawnych praw i obowiązków. Zdolność tą nabywa się wraz z uzyskaniem pełnoletniości, ale może być
ona ograniczona, wtedy czynności za tą osobę dokonuje przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).
!
II. Indywidualizacja osób fizycznych
→ poprzez takie cechy, które mają doniosłe znaczenie na obszarze stosunków cywilnoprawnych,
określając tożsamość człowieka i wyznaczając jego sytuacje prawna w społeczeństwie.
!
1. Nazwisko i imię – językowe oznaczenie indywidualnej osoby fizycznej.
− wybór nazwisko zależy od przynależności do grupy rodzinnej, a imię od rodziców/opiekunów.
− zmiana nazwiska lub imienia dopuszczalna albo wraz ze zmianą stanu cywilnego albo z ważnych
przyczyn ustalanych w trybie administracyjno-prawnym.
− istnieje generalny obowiązek ustalenia dla każdego człowieka jego nazwiska i imienia → zasada
wyinterpretowana z systemu prawa na podstawie szeregu przepisów szczególnych.
− nie zawsze wymagane jest identyfikowanie podmiotu poprzez nazwisko, np. w przypadku
masowych umów życia codziennego, a czasem wystarczy jakieś inne oznaczenie osoby (np.
numerka od garderoby) lub papierów wartościowych, jednak w przypadku większości ważnych (z
reguły pisemnych) czynności prawnych, konieczne jest zidentyfikowanie przynajmniej poprzez
nazwisko.
* w przypadku wymagania od państwa uznania lub przymusowej realizacji jakiegoś stosunku
prawnego z innym podmiotem, wymagane jest identyfikowanie poprzez nazwisko (przepisy
kpc).
− Inne formy indywidualizacji osoby:
* pseudonimy (oznaczenia przesłaniające) – pełnią funkcję indywidualizującą. Są dowolnie
przybierane, a posługiwanie się nimi jest dozwolone.
* linie papilarne odciśnięte na kartce – mogą pełnić zastępczą rolę indywidualizującą osobę
niepiśmienną (art. 79 kc).
→ zastosowania któregoś z dwu powyższych form indywidualizacji, nie powoduje jednak
uchylenia zastosowania ogólnych norm o formie czynności prawnych.
!
2. Dodatkowe dane osobowe – czasem wymagane jest wskazanie innych danych, jak data i miejsce
urodzenia, imiona rodziców i nazwisko rodowe matki, co umożliwia rozróżnianie osób mających to
samo nazwisko i imię. Dane te rejestruje się w księgach stanu cywilnego razem z imieniem i
nazwiskiem (art. 40 PrASC).
!
3. Stan rodzinny – usytuowanie człowieka w tzw. rodzinie małej:
1. pochodzenie (także adopcję) od określonych rodziców (już nie dziadków);
2. związanie małżeństwem (cechą bycia lub niebycia w związku małżeńskim).
→ stan separacji
− Stany te rejestruje się w księgach stanu cywilnego.
− Stany te charakteryzują się tzw. niepodzielnością (człowiek może pozostawać w jednej tylko relacji
tego rodzaju), oraz wzajemnością (stan rodzinny jednej osoby z konieczności logicznej
determinuje odpowiedni stan rodzinny innej osoby).
− Służą nie tylko identyfikacji, ale też jako podstawa do ustalenia jej prawi i obowiązków za zakresie
stosunków prawnorodzinnych i prawnospadkowych.
!
4. Płeć – cecha przyrodzona człowieka, na podstawie której dzieli się ludzi na dwie klasy:
(1) płci żeńskiej
(2) płci męskiej
− podział zupełny i rozłączny
− dana rejestrowana w aktach stanu cywilnego → w razie błędnego wpisu można go sprostować
− kwestia sporna – czy można zmienić prawne określenie płci człowieka ze względu na jego silne
poczuce przynależności do płci odmiennej (transseksualizm)
* por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (OSP 1991, poz. 35), mającą moc zasady prawnej, z
glosą Z. Radwańskiego i G. Rejman oraz uchw. SN z 22.9.1995 r. (OSP 1996, poz. 78, z glosą J.
Ignatowicza).
* w nauce polskiego prawa – przeważa stanowisko negatywne.
− Obowiązywanie zasady równouprawnienia płci oczywiście nie uchyliło prawnej doniosłości tej
cechy człowieka w sferze osobowych stosunków prawnorodzinnych.
!
5. Wiek – ustalany poprzez zarejestrowaną datę urodzenia w aktach stanu cywilnego. Ta cecha ma
znaczenie przede wszystkim przy określaniu zdolności do czynności prawnej, a sam moment
urodzenia do początku zdolności prawnej człowieka.
!
6. Stan cywilny
− Różne znaczenia pojęcia „stan cywilny”:
* jako oznaczenie, że człowiek jest albo nie jest w związku małżeńskim (art. 62 PrASC; art. 1 pkt 2
ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych).
* znacznie szersze rozumienie w przepisach ogólnych PrASC „Ustawa reguluje sprawy związane z
rejestracją urodzeń, małżeństw oraz zgonów, a także sprawy dotyczące innych zdarzeń, które
mają wpływ na stan cywilny osób".
− W nauce też poglądy nie są jednolite:
* J. Ignatowicz → tylko jako stan rodzinny, ze względu na jego niepodzielny i wzajemny charakter
oraz sposób jego dochodzenia w drodze odrębnego postępowania sądowego, natomiast inne
cechy człowieka zalicza do odrębnej kategorii „stanu osobistego człowieka".
* Dominujący pogląd naukowy (też w SN) – opowiada się za szerokim znaczeniem tego terminu –
tzn. też inne cechy osobiste człowieka (imię, nazwisko, płeć, wiek), czasem nawet te
nierejstrowane (np. stan zdrowia). Pogląd ten przeważa też w zachodnioeuropejskiej doktrynie
→ stan cywilny – to cechy osobiste człowieka, podlegające ogólnemu reżimowi prawa o
aktach stanu cywilnego.
!
!
!
Księgi stanu cywilnego – prowadzone są przez urzędy stanu cywilnego
− rejestruje się w nich:
* fakty: urodzenia, małżeństwa i zgonu, z podaniem miejsca i daty ich zajścia.
* płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego przysposobienie.
* wszystkie zmiany w/w cech
− ewidencja ta ma duże znaczenie prawne, dlatego prawo nakłada obowiązek rejestracji tych
danych na określone osoby podając określony termin.
− Akta stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych → niezdolność
udowodniona tylko w trybie szczególnego postępowania cywilnego (art. 4 PrASC).
− Można żądać wydania odpisu zupełnego albo skróconego aktów stanu cywilnego (art. 79 PrASC).
!
Ewidencja ludności
− Dowód osobisty – dokument stwierdzający tożsamość osoby fizycznej, choć dopuszczalne są też
inne sposoby ustalania tożsamości człowieka.
− Ewidencja ludności obejmuje rejestrację danych: o urodzeniach, małżeństwach, zgonach,
imionach i nazwiskach obywateli, ale także o miejscach ich pobytu (stałego i czasowego)
* zameldowanie na pobyt stały nie jest równoznaczne z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby
fizycznej w rozumieniu kc i dlatego nie wiąże sądu (orz. SN z 10.2.1955 r., OSN 1958, poz. 7).
!
III. Miejsce zamieszkania
− choć w pewnej mierze dana ta indywidualizuje człowieka, jednak nie jest to właściwość osobista
człowieka
− kwestie te regulowane są przez kc w art. 25-28 kc.
− Miejsce zamieszkania to miejscowość, a nie adres → ukształtowane to zostało we wcześniejszych
okresach charakteryzujących się dużym partykularyzmem prawnym (wskazanie prawa
właściwego). Dziś praktyczne w zakresie stosunków międzynarodowych i dla określenia
właściwości miejscowej sądu czy innych organów.
* czasem jednak miejsce zamieszkania oznacza adres, art. 454
− Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależności od tego, jakich osób
fizycznych dotyczą.
!
Osoby pełnoletnie
− Miejsce gdzie dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (por. art. 25 w zw. z art. 26, 27 i
10-13 kc). Dwa elementy pojęcia miejsca zamieszkania:
* obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w określonym miejscu,
* subiektywny, polegający na zamiarze stałego pobytu.
− Subiektywny element budzi wątpliwości, gdyż sama deklaracja człowieka nie ma doniosłości
prawnej, jeżeli nie jest potwierdzona przez faktyczne działania. Określenie miejsca zamieszkania
ma znaczenie dla interesów innych osób, dlatego powinno zależeć od pewnych dostępnych dla
obserwatora zewnętrznego okoliczności.
* „zamiar stałego pobytu" – znaczenie zobiektywizowane → sposób przebywania w danym
miejscu, jaki dla typowego obserwatora stanowi podstawę do ustalenia, że miejsce to jest
ośrodkiem działalności życiowej danej osoby fizycznej.
 ! z tego wynika, że decyzja o wyborze miejsca zamieszkania nie jest czynnością prawną,
gdyż uzyskuje doniosłość prawną dopiero w momencie spełnienia jej.
− Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. W przypadku posiadania większej ilości miej do
mieszkania decyduje to, gdzie koncentruje się działalność życiowa osoby. W razie niemożności
ustalenia gdzie osoba mieszka system prawny przewiduje szczególne instytucje do dochodzenia
praw i obowiązków cywilnych.
− Z ogólnej reguły art. 25 kc wynika, że także małżonkowie mogą mieć odrębne miejsca
zamieszkania.
!
Dzieci lub podopieczni
− Miejsce zamieszkania osób znajdujących się pod opieką znajduje się tam, gdzie mieszkają rodzice
lub opiekunowie (art. 26, 27 kc) → tzw. pochodne (ustawowe) miejsce zamieszkania.
− W razie dwóch miejsc zamieszkania obojga rodziców mających prawa rodzicielskie miejsce
zamieszkania dziecka określa sąd opiekuńczy (art. 26 § 2 kc)
!
ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZYCZNYCH
I. Początek
Urodzenie się dziecka
Art. 8 kc – każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
− Istotę ludzką od innych istot żywych odróżnia jej swoisty (człowieczy) genotyp (dziecko kobiety i
mężczyzny) → dla uznania człowieczeństwa nie ważny jest stan umysłu, zdrowia. Ważne jest by
dziecko urodziło się żywe.
− Urodzenie – oddzielenie płodu od ustroju matki. Jeśli noworodek wykazuje jakiekolwiek przejawy
życia uznaje się, że urodziło się żywe.
* inaczej tzw. martwe urodzenie → dziecko nie uzyskuje zdolności prawnej i nie może nabyć
żadnych praw.
* domniemanie prawne zwykłe (dopuszczające przeciwdowód) – dziecko urodziło się żywe (art. 9
kc)
− Dowodem urodzenia jest akt urodzenia sporządzony przez urząd stanu cywilnego (art. 40 PrASC).
!
Status cywilnoprawny nasciturusa
− Urodzenie poprzedza okres życia prenatalnego człowieka, który zaczyna się w momencie
zapłodnienia.
− Status cywilnoprawny nasciturusa nie jest obecnie wyraźnie określony w przepisach prawnych.
* ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży, zmieniła art. 8 kc dodając § 2 „Zdolność prawną ma również
dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że
urodzi się żywe", ale nowelizacja tej ustawy w 1996 r. skreśliła ten przepis.
* istnieje szereg przepisów szczegółowych, które chronią interesy człowieka, ze względu na
zdarzenia, jakie mialy miejsce w okresie jego życia prenatalnego.
→ art. 927 § 2 w zw. z art. 972 kc – dot. spadku;
→ art. 4461 kc – dot. dochodzenia odszkodowania za szkody doznane przed urodzeniem;
→ art. 75 KRO, który wyraźnie dopuszcza uznanie dziecka jeszcze nie urodzonego.
* judykatura SN uznała nabycie praw (roszczeń) przez człowieka w następstwie także innych
zdarzeń z okresu jego życia prenatalnego (np. sprawa odszkodowania z PZU na rzecz dziecka
 urodzonego po śmierci ojca, która nastąpiła w wyniku wypadku objętego odszkodowaniem;
OSN 1972, poz. 59, czy orzeczenie NSA dopuszczające darowiznę na rzecz dziecka poczętego
(OSP 1987, poz. 26).
! Koncepcja warunkowej zdolności prawnej → przysługuje ona nasciturusowi pod warunkiem
zawieszającym, że nasciturus urodzi się żywy. Prawa nie mogą być wykonywane, a jedynie
zabezpieczone w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe. Chodzi o warunek nie w ścisłym tego
słowa znaczeniu (art. 89 kc), lecz o tzw. conditio iuris → czyli status warunkowej zdolności prawnej
nasciturusa nie jest wyjątkiem od ogólnej zasady w art. 8 kc. ale szczególnym jej przypadkiem.
→ podobnie w przypadku ekspektatywy (prawo tymczasowe) – które nie jest wyjątkiem od
prawa podmiotowego, lecz szczególną jego postacią, chroniącą interesy podmiotu
związane z oczekiwaniem, że prawo podmiotowe w pełnym zakresie i definitywnie w
przyszłości nabędzie.
− Można więc przyjąć → nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur.
! pośrednie potwierdzenie w instytucji kuratora nasciturusa (tzw. curator ventris) w art. 182 KRO
→ dla strzeżenia przyszłych praw dziecka → tzn. jakiekolwiek przyszłe prawa podmiotowe dziecka.
Kuratela kończy się z chwila urodzenia dziecka (ustaje stan niepewności co do losów jego praw, a
rodzice mogą zacząć wykonywać swoja władzę rodzicielską)
!
II. Zakres
− Zdolność prawna przysługuje wszystkim w takim samym zakresie.
* ograniczanie zdolności prawnej tylko w przypadkach przez prawo przewidzianych, np. kk wśród
kar dodatkowych są m.in. pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych.
− wątpliwość czy system prawny wyłącza tylko możliwość nabycia tych praw, czy również nie
dopuszcza by osoby te były podmiotem już wcześniej powstałych takich praw.
* np. kwestia małżeństwa osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie – nie może zawrzeć go, ale nie
ustaje ono w razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Małżeństwo może zostać jedynie
unieważnione przez sąd z powodu ubezwłasnowolnienia.
!
III. Ustanie
Śmierć
− gasną lub przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub
obowiązki, ale dokonane za życia czynności prawne na ogół są nadal skuteczne, a niekiedy
dopiero z chwilą śmierci uzyskują skuteczność prawną (np. testament).
− Ciało człowieka przed śmiercią podlega szczególnej ochronie i nic nie można z nim zrobić, bez
zgody człowieka. natomiast po śmierci zwłoki podlegają swoistemu reżimowi prawnemu → mogą
zostać poddane sekcji, można pobrać z nich komórki, organy (o ile zmarły za życia nie wyraził
sprzeciwu). Okoliczności w jakich dopuszcza się do przeszczepu od osoby żywej są różne od tych
dotyczących osoby martwej. O losie zwłok decyduje wola zmarłego lub jego rodziny, ale w
ograniczonym zakresie (ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych; ustawa o pobieraniu i
przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów)
− Ważne jest określenie chwili śmierci człowieka → tzw. śmierć mózgową (trwałe i nieodwracalne
ustanie funkcji pnia mózgu – ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu ...).
− Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu → sporządza go urząd stanu cywilnego po
przedstawieniu mu karty zgonu od lekarza oraz na podstawie pisemnego zgłoszenia właściwego
organu prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu (art. 66 ust. 2 PrASC) lub na
 podstawie jednego z dwóch orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego
(art. 10 ust. 3 i 69 PrASC).
* szczególne przypadki rejestracji zgonu – na statkach morskich, powietrznych lub okrętach
wojennych, na wojskowych statkach powietrznych oraz poległych żołnierzy.
!
Postanowienie o stwierdzeniu zgonu
− wydawane gdy akt zgonu nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego
sąd dojdzie do przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC). chwila śmierci
– w razie wątpliwości ta najbardziej prawdopodobna.
− niekonieczne są zeznania świadków, którzy widzieli zwłoki, np. w przypadku zeznania zespołu
górników dotyczących zasypanych górników, których ciał nie odnaleziono.
!
Jeśli księgi stanu cywilnego uległyby zniszczeniu, lub niemożliwe/szczególnie trudne jest uzyskanie
odpisu np. zza granicy, to treść tego aktu odtwarza kierownik urzędu stanu cywilnego (art. 34, 35
PrASC).
!
Postanowienie o uznaniu za zmarłego
− wydaje sąd, gdy człowiek zaginął (tzn. mimo upływu określonego w art. 29 kc terminu i
przeprowadzenia odpowiedniego postępowania wyjaśniającego nie da się ustalić, czy dana
osoba żyje, czy zmarła).
− wiąże wszystkie osoby do chwili odrębnego postanowienia w razie gdyby zaginiona osoba
okazała się żywa, lub w razie stwierdzenia innej chwili śmierci.
− zmierza do zakończenia stanu niepewności niekorzystnego dla interesów indywidualnych i
społecznych
− System prawny łączy z zaginięciem człowieka takie same skutki prawne, jak z jego śmiercią (art. 31
kc).
− ma charakter konstytutywny – decyzja sądu wywołuje skutki prawne, ale nie od chwili wydania
orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz od momentu ziszczenia się zdarzeń w
orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).
− Termin – 10 lat – skrócony do lat 5 w przypadku osoby, która zaginęła w wieku 65 lat lub
przedłużenia do maksymalnie lat 23 (aż osoba zaginiona w roku wydania postanowienia
potencjalnie miałaby lat 24)
− Chwila śmierci określana jest przez sąd – albo najbardziej prawdopodobna ze względu na
okoliczności, albo pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się
możliwe.
* jeśli nie ma godziny określonej w postanowieniu przyjmuje się że zmarł o 24.00.
− Termin do orzeczenia o uznaniu za zmarłego skraca się w przypadku, gdy zaginięcie zostało
spowodowane katastrofą.
− Jeśli wiele osób zmarło podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w razie
wątpliwości przyjmuje się, że zmarły one równocześnie.
− pewne przepisy dot. uznania za zmarłego znajdują się w przepisach wprowadzających kc, ale ze
względu na miniony czas nie znajdują już praktycznego zastosowania.
!
!
!
!
OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH
I. Pojęcie i rodzaje
− Dobra osobiste → doktrynalna definicja obiektywna – uznane przez system prawny wartości (tj.
wysoko cenione stany rzeczy), obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego
indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, stanowiące przesłankę samorealizacji
osoby ludzkiej → pogląd dominujący
* subiektywna definicja – indywidualne wartości uczuć, stanu życia psychicznego człowieka –
Grzybowski, a za nim Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk.
− przysługują każdej osobie fizycznej i są nieodłączne związane z człowiekiem, bez względu na stan
jego psychiki i stopień wrażliwości.
− są to dobra niematerialne (nie dają się wyrazić w pieniądzu), ale pośrednio mogą wpływać na
sytuację ekonomiczną człowieka.
→ zjawisko tzw. komercjalizacji dóbr osobistych – tzn. traktowanie ich jako reprezentujących
same przez się wartość rynkową i w związku z tym zbywalne i odpłatne (np. w razie
otrzymania zapłaty za pozowanie do obrazu lub zdjęć)
• prowadzi to do pewnego ograniczenia systemu ochrony dóbr osobistych
uwzględniającego w pewnej mierze interesy tego, kto za korzystanie z nich zapłacił.
− Typy dóbr osobistych wskazuje art. 23 kc (niewyczerpujący wykaz). Do ustalenia ich dokładnego
znaczenia wychodzi się poza powszechne reguły znaczeniowe języka, uwzględniając ich znaczenie
w zespołach szczególnych reguł prawnych, a także oceniając je na bazie funkcjonujących ocen
społecznych → art. 23 nie może być jednak traktowany jako klauzula generalna.
* wyinterpretowanie kolejnych typów dóbr osobistych umożliwiają przepisy konstytucyjne (w
szczególności art. 30 K.) oraz międzynarodowe konwencje, a także ustawodawstwo szczególne.
* judykatura i doktryna w drodze twórczej wykładni powiększa kategorie tych dóbr na podstawie
min. poglądów w społeczeństwie. Jest to odpowiedź na wzrastające uznanie dla uznania osoby
ludzkiej oraz na zagrożenia związane z rozwojem techniki czy nieodpowiedniego korzystania z
wolności
!
II. Typy
a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna
− choć w art. 23 wymienione jest tylko zdrowie, to połączenie ich uzasadnione jest z dwóch
powodów:
* życie i nietykalność cielesna są wartościami chronionymi w systemie prawnym (Konstytucja,
prawo medyczne, i in.), a także ze szczegółowych przepisów kc można wyinterpretować ochronę
tych dóbr (np. roszczenia przysługujące rodzinie zmarłego czy roszczenia profilaktyczne
przysługujące w razie zagrożenia tych dóbr);
* funkcjonalna więź.
!
b) Wolność
− wymieniona została w art. 23 kc jako dobro osobiste, a art. 445 § 2 kc wyraźnie przewiduje
zadośćuczynienie pieniężne „w wypadku pozbawienia wolności" → należy przyjąć szerokie
rozumienie ograniczenia wolności, tzn. nie tylko w wymiarze przestrzennym, ale też wywieranie
presji psychicznej na działania człowieka (np. agresywne zachowanie się „paparazzi").
!
!
c) Cześć człowieka
− wymieniona nie tylko w art. 23 kc, ale też w Konstytucji (art. 47) → szczególna rola w jej ochronie
przypada prawu cywilnemu, gdyż inne gałęzie nie zapewniają równie szerokiej ochrony.
− 2 aspekty – oba chronione w art. 23 i 24 kc i to niezależnie od zawodu/wykonywanego
zatrudnienia, lecz w granicach przeciętnych ocen obecnie stosowanych w społeczeństwie, a nie w
indywidualnym odczuciu osoby, która domaga się ochrony prawnej (uchw. SN (7) z 28.5.1971 r.,
OSN 1971, poz. 188).
* tzw. cześć zewnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia
* tzw. cześć wewnętrzną w znaczeniu godności osobistej, wyobrażenia o własnej wartości.
− Naruszenie czci może nastąpić w każdy sposób, a w szczególności ustnie, w liście, w piśmie
procesowym, w prasie, w książkach, w radiu i w telewizji.
− Ochrona przysługuje także osobom publiczny lub ubiegającym się o nie w kampanii wyborczej
(orz. SA w Krakowie z 13.5.1997 r.).
− Dopuszczalna (nie jest bezprawna) jest natomiast rzetelna krytyka, oparta na prawdziwych faktach
(sprawdzalnych podczas procesu).
* SN – zachowanie szczególnej staranności przy zbieraniu materiałów, nie może odebrać
człowiekowi prawa do sprostowania; nie może tego dokonać żadna norma moralna ani
zwyczajowa (OSP 2000, poz. 94). Odmiennie jednak wypowiedział się w innej sprawie (OSP
2004, poz. 22).
− Negatywna ocena powinna być podana w odpowiedniej formie i adekwatna, ale sama w sobie
nie podlega ocenie według kwalifikacji prawdy i fałszu.
!
d) Swoboda sumienia → uznana za dobro osobiste w art. 23 kc. Bliższe określenie w art. 53 K.
!
e) Nazwisko i pseudonim → (art. 23 kc) – każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie używała
jego nazwiska lub pseudonimu, oraz by w określonych sytuacjach nie ujawniać jego nazwiska (np.
zasada anonimowości dot. autorów listów do gazety).
− Judykatura przyjmuje, że nazwy zespołów ludzkich, niemających osobowości prawnej też
korzystają z ochrony przewidzianej dla dóbr osobistych.
!
f) Stan cywilny
− Nie został wymieniony w art. 23 kc, ale za dobro osobiste uznała go doktryna i judykatura,
opierając się na prawie o aktach stanu cywilnego.
− W szczególności: cecha przynależności do określonej płci, relacje rodzinne.
!
g) Wizerunek
− jako dobro osobiste wg art. 23 kc, bliżej określony w art. 81 PrAut – zakaz rozpowszechniania
wizerunku bez zgody, z wyjątkiem
* osoby powszechnie znanej, a wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji
publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych,
* osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna
impreza.
− Inne wyjątki:
* inne szczególne przepisy (np. listy gończe)
 * w braku szczególnego zastrzeżenia, nie jest konieczne, jeśli osoba otrzymała zapłatę za
pozowanie.
− ochrona ta obejmuje wszystkie formy rozpowszechniania wizerunku.
!
h) Tajemnica korespondencji
− wymienione w art. 23 kc, w Konstytucji, chronione też w prawie karnym.
− naruszenie tego dobra to:
* otwarcie czyjegoś listu;
* włamanie się do przewodu służącego do przekazywania informacji;
* przełamanie elektronicznego, magnetycznego albo innego sposobu zabezpieczenia;
* zaniedbanie przez nadawcę starań, aby informacje dotyczące prywatnej sfery adresata były
odpowiednio zabezpieczone przed poznaniem ich przez osoby trzecie (np. informacja o
zadłużeniu wysłana w przezroczystej kopercie).
* nadawca też podlega ochronie przed działaniami adresata, jeśli list dotyczył sfery prywatności
nadawcy.
!
i) Nietykalność mieszkania
− w art. 23 kc i w art. 50 K
− wg K. → szerokie rozumienie – tak w zakresie mieszkania (pojazdy, ogród, inne pomieszania) jak i
w zakresie rodzaju czynności naruszających (np. utrudnienia ze strony współlokatora w korzystaniu
z mieszkania)
!
j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska
− w art. 23 kc, a ochrona niezależnie od prawa autorskiego i wynalazczego, ale chodzi o
niemajątkowe wartości, jakie dla autora, wynalazcy i racjonalizatora stanowi fakt, że jest on twórcą
pewnego pomysłu.
!
k) Kult po zmarłej osobie bliskiej
− nie jest wymieniony w art. 23 kc, ale ukształtowany przez judykaturę w oparciu o ustawę z
31.1.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
− dobro to obejmuje w szczególności: uprawnienia do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub
ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnację grobu, odwiedzania, odbywania ceremonii
religijnych, wybudowania nagrobku.
* nie jest to majątkowe prawo do grobu (wynikające z nabycia odpowiedniego miejsca na
cmentarzu).
→ w razie kolizji dominuje prawo osobiste.
!
i) Integralność seksualna
− nie jest wymieniona w art. 23 kc, ale wymieniona została w art. 445 § 2 kc (zadośćuczynienie
pieniężne na rzecz tego, kto za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności
skłoniony został do poddania się czynowi nierządnemu).
− ze względu na art. 30 K (godność człowieka) należy rozumieć to dobro jak najszerzej, tak by
chroniło ono przed różnymi postaciami molestowania seksualnego.
!
!
!
ł) Sfera prywatności
− późno uznana za cenioną wartość
− nie wymieniona w art. 23 kc, ale znajduje wyraz w szeregu szczegółowych dóbr (wizerunek, cześć,
tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania), ale pełna jej ochrona wymaga
skonstruowania pełnej konstrukcji przez doktrynę i judykaturę.
− uznane w konstytucji (art. 47, 51, 76), ale wskazano też na prawo do informacji o osobach
pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1), a także na wolność prasy i innych środków
społecznego przekazu (art. 14) → swoisty konflikt między tymi prawami
→ rozwiązywany przez przyjęcie koncepcji, że osoby pełniące funkcje publiczne korzystają
tylko w ograniczonym stopniu z ochrony prywatności, ponieważ obywatele mają prawo
dowiedzieć się o nich tego, co ma wpływ na ocenę jego działalności publicznej (bliżej
prawo prasowe art. 14 ust. 6).
− Prywatność człowieka to w szczególności: zdarzenia związane z życiem rodzinnym, życiem
seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji majątkowej, w tym także uzyskiwanych
dochodów.
− Naruszenie prywatności to zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka (min.
podsłuchiwanie, śledzenie, filmowanie, nagrywanie wypowiedzi, nawet później
niepublikowanych).
− Ochrona też gdy:
* nie wiąże się z negatywną oceną osoby,
* polega na podawaniu informacji prawdziwych o niej.
− Sfera intymności – pojawiła się w literaturze, jako szczególna forma sfery prywatności, chroniona
całkowicie również w przypadku osób pełniących funkcje publiczne, ale nie została przyjęta.
− Dane osobowe – szczególna postać ochrony dóbr osobistych – ustawa z 29.8.1997 r. o ochronie
danych osobowych jako realizacja art. 51 K. → samo zbieranie i przetwarzanie danych osobowych
jest niedopuszczalne bez zgody uprawnionego, a w razie takiej zgody zachowuje on prawo do
wglądu, modyfikacji czy wykasowania tych danych → ustawa ta środkami administracyjno-
prawnymi zapobiega zagrożeniom związanym ze zbieraniem danych osobowych.
!
m) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego
− uznane za dobro osobiste przez doktrynę, choć budzi zastrzeżenia, gdyż Konstytucja wymienia
stan środowiska naturalnego jako przedmiot obowiązku władz publicznych, ale nie mówi o prawie
obywateli do niego → stan środowiska naturalnego jest sprawą publiczną, nie pozostającą w
gestii indywidualnego obywatela.
− jeżeli inne dobro osobiste miałoby być zagrożone lub naruszone w następstwie działań
pogarszających środowisko naturalne, to dobra te korzystałyby z ochrony przewidzianej w art. 24
kc.
!
II. Konstrukcja prawna
− Najskuteczniejsza ochrona dóbr osobistych poprzez konstrukcję praw podmiotowych, ale kwestia
sporna:
* koncepcja wielości praw podmiotowych (tyle ile dóbr)
* koncepcja jednego osobistego prawa podmiotowego
 → zasada ogólna – katalog bezwzględnych praw podmiotowych jest zawsze zamknięty i
wyznaczony jedynie ustawą, ale koncepcja ta przesuwa jedynie problem na inną
płaszczyznę, gdyż miałaby ona inną treść w zależności od dobra.
→ konstrukcja art. 23 kc sugeruje koncepcję wielości.
− Cechy podmiotowych praw osobistych:
* prawa bezwzględne – skuteczne erga omnes – art. 24 § 1 kc.
* prawa niemajątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne (niektóre pozostają chronione też po
śmierci uprawnionego przez osoby bliskie lub organizacje służące ochronie tych wartości →
stają się ich prawami podmiotowymi)
!
III. Przesłanki ochrony
Bezprawność
− ochrona przed naruszeniem bezprawnym, ale niekoniecznie zawinionym → typowe dla wszystkich
konstrukcji ochronnych opartych na prawach podmiotowych bezwzględnych – w przeciwieństwie
do ochrony deliktowej lub karnej.
→ ważne więc kryteria obiektywne a nie subiektywne
− wg art. 24 kc domniemywa się bezprawność czynu naruszającego dobro osobiste, ale
bezprawność może dotyczyć praw podmiotowych, a nie samych dóbr (np. pozbawienie wolności
jest naruszeniem dobra osobistego, ale niekoniecznie prawa podmiotowego, jeśli nastąpiło na
podstawie np. sadowego nakazu zatrzymania)]
* domniemanie to ma charakter ogólny → każde naruszenie dobra osobistego bez wskazania
podstawy prawnej, jest naruszeniem prawa osobistego.
− Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każdego ze sprawców.
− Godność każdej osoby, nawet o złej reputacji, zasługuje na ochronę przed naruszeniami jej dóbr
osobistych.
!
Uchylenie bezprawności
→ Kwestia uchylenia bezprawności jest sprzeczna, ale na gruncie przepisów można wyróżnić 3 typy:
!
I. Zgoda uprawnionego
− uzasadnienie w konstrukcji prawa podmiotowego – założenie swobody korzystania z prawa i w
praktyce życia codziennego (np. zgoda na operację).
− nie może być udzielona jeśli działanie narusza normy bezwzględnie wiążące (np. zakaz eutanazji)
albo jeśli dotyczy osób trzecich (np. PrAut – zakaz publikowania korespondencji za zgodą autora,
ale bez zgody nadawcy)
− nieodłączność dóbr osobistych → zgoda nie powoduje przeniesienia danego prawa ani jego
wygaśnięcia, ale do konkretnego wykonania prawa → ma charakter odwołalny.
− do jej udzielenia wystarczy rozeznanie, a nie jest konieczna zdolność do czynności prawnych, ale
ustawa o ochronie danych osobowych – konieczne jest wyraźne oświadczenie woli (nie
dorozumiane lub domniemane)
− skutki prawne (uchylenie bezprawności) następują tu niezależnie od woli wyrażającego zgodę
!
! zgoda nie jest czynnością prawną, lecz należy do klasy działań do nich podobnych – inaczej
doktryna szwajcarska.
!
II. Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowego
− nawet bez zgody (np. przypadki przymusowego leczenia; ogłaszanie listów gończych z fotografią
osoby poszukiwanej; ograniczenie wolności w zakładach karnych lub zakładach dla psychicznie
chorych; prawo podmiotowe wynajmującego do kontrolowania stanu wynajętego lokalu).
!
III. Działanie w ochronie uzasadnionego interesu społecznego
− osobiste prawa podmiotowe nie mogą być nadużywane, ale działanie w obronie uzasadnionego
interesu społecznego nie jest uznane za ogólną przesłankę ograniczającą treść prawa
podmiotowego, gdyż prowadziłoby to do istotnego osłabienia ochrony dóbr osobistych, która
ma preferowaną pozycję w systemie prawa;
!
IV. Środki ochrony
ŚRODKI OCHRONY NIEMAJĄTKOWEJ.
Ustalenie
− powództwo o ustalenie opera się na ogólnym przepisie art. 189 kpc („Powód może żądać
ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes
prawny") → początkowo opór judykatury, ale z czasem uznane jako środek ochrony dóbr
osobistych.
!
Zaniechanie
− powództwo na podstawie art. 24 § 1 kc
− wg doktryny i judykatury dopuszczalne, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń oraz w
przypadku braku naruszenia, ale podejmowanych działań grożących naruszeniem
!
Usunięcie skutków naruszenia
− wg art. 24 kc możliwe w razie wystąpienia naruszenia dobra
− art. 24 kc wskazuje, że może ono polegać na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w
odpowiedniej formie (np. w prasie, sprostowanie/przeprosiny), ale też inne działania → treść
oświadczenia zaproponowanego przez powoda może być modyfikowana przez sąd (wg.
Kordasiewicza, ale odmiennie w orz. SN z 22.12.1997 r. OSN 1998, poz. 119).
ŚRODKI OCHRONY MAJĄTKOWEJ.
Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny
art. 24 § 1 zd. 3 kc (wprowadzonego nowelą z 23.8.1996 r.) – możliwość żądania zadośćuczynienia
pieniężnego lub zapłacenia sumy na wskazany cel społeczny.
I. Zadośćuczynienie pieniężne – suma pieniędzy przyznana przez sąd temu czyje dobro zostało
naruszone.
→ ponieważ szkoda na dobrze niemajątkowym nie da się w sposób adekwatny naprawić
pieniędzmi, instytucja ta spotykała się z oporami. Jednak stopniowo torowała sobie drogę –
najpierw w enumeratywnie wyliczonych przypadkach (art. 445), aż od 1996 r. objął wszystkie
dobra.
→ Uzasadnienie – najpierw w koncepcji kary prywatnej, aż w końcu w kompensacyjnym
charakterze kary, tzn. że choć pieniądze nie mogą naprawić krzywdy, to mogą ją łagodzić →
niewielka rola funkcji represyjnej.
II. Zapłata na cel społeczny – stosowana często gdy pokrzywdzony uzna, że zadośćuczynienie
pieniężne nie byłoby odpowiednie (np. w przypadku obrazy, osób publicznych). Powód musi
zapłacić na wskazany cel społeczny, a w konsekwencji na rzecz instytucji.
→ funkcja kompensacyjna – satysfakcja pokrzywdzonego płynąca z mocnego (sądowego)
uznania krzywdy, której doznał oraz z faktu, że naruszanie jego prawa osobistego spotkało się
z należytą reakcją i ochroną prawa → funkcję tą podkreśla też art. 448 kc zaliczając tą karę do
„środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia" → tak samo SN w orz. z 16.4.2002 r.
(OSN 2003, poz. 56).
→ roszczenia te przysługują alternatywnie → ze względu na: podobieństwo funkcji roszczeń,
tożsamość zastosowanego środka, identyczne przesłanki prawne od których zależą, oraz
mając na uwadze uregulowanie ich w tym samym przepisie (lub – alternatywa rozłączna)
• początkowo art. 448 kc stosował zapłatę tylko dla PCK i tylko w przypadku umyślnego
naruszenia dobra osobistego – wg. SN miało to funkcję represyjną i mogło być stosowane
kumulatywnie z roszczeniem o zadość uczynienie pieniężne.
!
❖ Zdanie 3 art. 24 § 1 mówi o zasadach przewidzianych w kodeksie – odesłanie nieprecyzyjne, ale
ponieważ art. 448 znajduje się w księdze III, tytule VI uznać należy, że generalną przesłanką
wymaganą dla tych roszczeń jest wina sprawcy (art. 415 kc) → szerokie rozumienie (tzw. należytej
staranności)
❖ kara ta nie jest obligatoryjna („sąd może”), a sąd nie ma wskazanych kryteriów jakimi ma się
kierować, choć SN w orz. z 16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56) – rodzaj naruszonego dobra,
intensywność naruszenia oraz trwanie przez naruszycieli przy nieusprawiedliwionym przekonaniu
o prawidłowości swego postępowania.
!
Stosunek do ochrony pozakodeksowej
− W myśl art. 23 w zw. z art. 24 § 3 kc, żadne przepisy pozakodeksowe regulujące w swoisty sposób
ochronę wszystkich lub niektórych dóbr osobistych nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń
ochronnych → w kodeksie więc wskazany jest minimalny standard ochrony (a zasada lex specialis
derogat legi generali nie stosuje się).
− Inne przepisy to w szczególności:
* przepisy Kodeksu karnego dotyczące przestępstw przeciwko nietykalności osobistej oraz czci;
* przepisy Kodeksu wykroczeń dotyczące wykroczeń przeciwko osobie;
* przepisy Prawa o aktach stanu cywilnego regulujące ochronę praw stanu cywilnego;
* przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
!
ODSZKODOWANIE
− Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów majątkowych, jakie naruszone zostały
w związku z dobrami osobistymi → uregulowane w prawie zobowiązań – odpowiedzialność za
szkodę (art. 361-363, 415 i n. kc), do których odsyła art. 24 § 2 kc.
!
 OSOBY PRAWNE
KONSTRUKCJA OSÓB PRAWNYCH
I. Pojęcie
Założenia ogólne
− art. 33 – 43 kc; ma zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych; ma odrębny od innych
osób majątek i odpowiada nim.
− w przypadku osób prawnych system prawny konstruuje jej organizację, zespalającą aktywność
grupy ludzi → tzw. substrat osoby prawnej to organizacja ludzka, bez której żadna osoba prawna
nie mogłaby funkcjonować.
− w art. 33 kc określenie „jednostka organizacyjna” jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do
pojęcia „osoba prawna” → zawsze powstanie osoby prawnej wiąże się z pojawieniem
odpowiednich norm
− Historia: spory w XIX w. 2 teorie:
* tzw. teorie fikcji, uznające, że przymiot osobowości prawnej może być przyznany różnym
przedmiotom lub zjawiskom - poza człowiekiem, np. majątkowi celowemu. Nie jest to
personifikacja, ponieważ zawsze rzecz czy zjawisko traktowane było jako przedmiot prawa.
* teorie realistyczne – uznające za osoby prawne twory społeczne (organizacje). Przyjęte w
polskiej doktrynie cywilistycznej (R. Longchamps de Berier; F. Zoll) → koncepcja przyjęta w kc.
!
Metoda regulacji prawnej
− Metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych – prawodawca określa jedynie cechy jakie
musi mieć organizacja by uznać ją za osobę prawną.
→ Zaleta – elastyczność; Wada – pewien margines niepewności kwalifikacyjnej rozstrzygany
dopiero postanowieniem sądu
− Normatywna (formalna) metoda regulacji – wskazuje z nazwy typy lub indywidualne organizacje
wyposażone w osobowość prawną.
→ realizuje przede wszystkim postulat jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej.
→ przyjęta w polskim kc (art. 33 kc)
! przeciwko takiej interpretacji występują niektórzy, mówiąc iż czasem niekonieczne jest
nazwanie jakiegoś podmiotu osobą prawną, a wystarczy uregulowanie odpowiedniego
podmiotowego stosunku prawnego, ale z tym nie zgadza się świadomie odrzucona
koncepcja, mająca swój wyraz min. w odrzuceniu jakiejkolwiek definicji osoby prawnej
oraz w argumencie zapewniania pewności obrotu.
!
Funkcje
− Dwie cechy stanowiące o atrakcyjności tej instytucji:
* jest ona dogodną dla obrotu gospodarczego formą koncentracji kapitału,
* prowadzi do ograniczenia odpowiedzialności (a zatem i ryzyka) uczestników (udziałowców)
organizacji obdarzonej osobowością prawną w zasadzie do wysokości wniesionego kapitału.
− Dziś powszechnie dominują, choć w PRL pełniła ograniczoną rolę – jako kontrola i ewidencja
mienia tzw. własności społecznej, a nie do racjonalnego gospodarowania.
!
!
!
!
II. Ogólna regulacja osób prawnych
Uwagi wstępne
− w art. 35 kc – generalne odesłanie do przepisów pozakodeksowych dotyczących powstania,
ustroju i ustania osób prawnych, z zaznaczeniem, iż statut reguluje organizację i sposób działania
→ analiza pozakodeksowych przepisów wskazuje, że statut jest typową, a często konieczną
regulacją uzupełniająca w stosunku do ustaw.
* nie może być niezgodny z ustawą
− Nowela z 1990 r. zniosła ograniczenie zdolności prawnej osób prawnych (tzw. specjalnej zdolności
osób prawnych), ale rzeczą oczywistą jest, że osoba prawna nie może być podmiotem pewnych
praw (np. rodzicielskich)
− Kodeks reguluje pewne aspekty instytucji osób prawnych: powstania i rejestrów; nazwy; siedziby;
wykonywania zdolności do czynności prawnych.
!
Powstanie i rejestry
− Powstanie osoby prawnej regulują ustawy pozakodeksowe konstruujące rozmaite zdarzenia
prawne wywołujące ten skutek prawny. Typologia (z XIX w.) uznaje 3 rodzaje:
* tzw. system aktów organów państwa – akt władzy państwowej (ustawa, rozporządzenie, decyzja
administracyjna) kreuje osobę prawną;
* tzw. system koncesyjny - powstanie z inicjatywy założycieli, ale za zgodą organu państwowego;
* tzw. system normatywny – określenie wymogów dla powstania osoby prawnej, bez konieczności
uzyskania indywidualnego zezwolenia władzy publicznej.
→ w Polsce dominuje system normatywny, wyjątkowo koncesyjny (np. banki i zakłady
ubezpieczeniowe)
− Rejestry – nie ma nakazu prowadzenia ich, ale tylko nieliczne go nie mają. Ustanawiane są w
drodze ustawy. W razie ich ustanowienie osobowość prawną uzyskuje jednostka organizacyjna w
momencie uzyskania wpisu i spełnienia innych warunków, co z reguły sprawdza organ rejestrujący
(przeważnie sąd)
!
Nazwa
− odpowiednik imienia i nazwiska osoby fizycznej – ustala akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa,
rozporządzenie, umowa, statut).
!
Siedziba
− odpowiednik miejsca zamieszkania osoby fizycznej – ustala akt erekcyjny w sposób dowolny.
− różnica z miejscem zamieszkania → nie musi to być miejsce faktycznego prowadzenia
działalności, dopiero jeśli nie jest określona w akcie erekcyjnym, wg. art. 41 siedzibą jest
miejscowość, gdzie jest jej organ zarządzający.
* siedziba to tylko miejscowość, a nie adres.
!
Organy
− art. 38 kc teoria organów osób prawnych (wywodząca się z teorii realistycznych) → działać mogą
tylko ludzie, a osoby prawne przez swoje organy → organ stanowi integralny składnik osobowości
prawnej, wyznaczony jej strukturą organizacyjną → człowiek może skutecznie występować w roli
organu, gdy:
 * struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z
wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznanych za działania osoby
prawnej (np. rektor uniwersytetu);
* nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to stanowisko (np.
wybór rektora przez ciało elekcyjne uczelni);
* osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charakterze dla osoby
prawnej (np. rektor podejmujący decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie wtedy, gdy kupuje
sobie buty w sklepie).
− Człowiek nie traci osobowości fizycznej, a jedynie pełni drugą rolę
− Działania organu obciążają osobę prawną i odpowiada ona także za delikty jej organu (art. 416
kc)
− Działania organu są działaniami podmiotu-osoby prawnej, a nie jako działania odrębnej osoby
jak w przypadku przedstawiciela.
− Bezpodstawne występowanie w roli organu → zawarcie umowy nie wywołuje skutków prawnych,
a ustawa chroni dobra wiarę drugiej strony zobowiązując podającego się za organ do zwrotu tego
co otrzymał i naprawienia szkód powstałych z jego działania (art. 39)
* Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:
→ przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na nie powołany;
→ przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby prawnej wyznacza
danemu organowi.
− Kurator (art. 24 kc) – ustanawiany przez sąd jeśli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw
z braku powołanych do tego organów. Kurator powinien postarać się o powołanie organów
osoby prawnej lub o jej likwidację. → nie ma potrzeby ustanawiania kuratora jeśli jest syndyk,
który reprezentuje upadłego (orz. SN z 6.9.1996 r., OSN 1996, poz. 160).
!
Dobra osobiste
− art. 43 kc → przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (art. 23 i 24 kc) stosuje się
odpowiednio do osób prawnych.
− też niezbywalny i niemajątkowy charakter, choć są blisko ze sferą ekonomiczną związane.
− katalog dóbr osobistych osób prawnych nie jest ten san co osób fizycznych
* Dobra sława (dobre imię, reputacja) odpowiednik czci osoby fizycznej. Naruszenie –
rozgłaszanie nieprawdziwych informacji lub oceny nie mieszczące się w granicach
konstruktywnej krytyki.
* Nazwa – odpowiednik imienia i nazwiska. W razie kolizji – zasada pierwszeństwa używania.
→ Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy.
* Nietykalność pomieszczeń – odpowiednik nietykalności mieszkania osoby fizycznej.
* Tajemnica korespondencji.
* Sfera prywatności – Trybunał podkreślił, że każdy prowadzący działalność gospodarczą ma
prawo do pewnej „prywatności". Na tej podstawie osoba prawna może przeciwstawiać się
bezprawnemu śledzeniu, przesłuchiwaniu lub innym działaniom zmierzającym do uzyskania
tajemnic przedsiębiorstwa (chronionych też ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji), ale
same tajemnice przedsiębiorstwa nie wydaje się, aby miały charakter dobra osobistego,
immanentnie związanego z daną osobą prawną (kwestia sporna w nauce)
− Polski system ochrony danych osobowych ograniczony jest tylko do osób fizycznych.
 * żądanie ustalenia prawa osobistego oraz roszczenie o zaniechanie lub usunięcie skutków
naruszeń – napewno przysługują też osobie prawnej
* kwestia wątpliwa – roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub roszczenie o zapłatę
odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny
→ przeciw: uzasadniane są oddziaływaniem kompensacyjnym na sferę psychiczną człowieka.
→ za: koncepcja obiektywnej ochrony dóbr osobistych → skoro ustawodawca chroni dobra
osób fizycznych, z tą samą intensywnością powinien chronić dobra osób prawnych.
!
RODZAJE OSÓB PRAWNYCH
I. Państwowe osoby prawne
! kryterium wyróżnienia – majątek i struktura powiązana z państwem (por. art. 441, 34 i 40 kc)
!
Skarb Państwa
− to samo państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego (określanego też jako
fiskus)
− domniemanie podmiotowości Skarbu Państwa wśród państwowych osób prawnych.
− istnieje tylko jeden Skarb Państwa → nie powstaje ani nie gaśnie, nie ma rejestru, ani siedziby (ze
względu na swoiste uregulowanie sposobu jego działania).
− sam odpowiada za swoje zobowiązania (inne państwowe osoby prawne nie ponoszą za niego
odpowiedzialności, ani na odwrót, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (np. art. 40 § 2
kc)
− SP działa przez jednostki organizacyjne (stationes fisci) → kierownicy tych jednostek zarządzają
powierzonym im mieniem oraz reprezentują SP wobec innych podmiotów w stosunkach
cywilnoprawnych.
* stanowią oni składnik ogólnej struktury organizacyjnej państwa → te same organy państwa raz
wykonują funkcje władcze, raz jako podmiot cywilny.
→ trudno zgodzić się z tym, że SP nie ma organów w rozumieniu art. 38 kc.
− Zagadnienie reprezentacji SP reguluje ustawa o zasadach wykonywania uprawnień
przysługujących Skarbowi Państwa (dalej jako ustawa o uprawnieniach SP)
* wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu
do powierzonego im mienia oraz w zakresie zadań ich urzędów
* szczególnie szerokie kompetencje – minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.
* Rada Ministrów może rozciągnąć kompetencje do reprezentowania SP na kierowników innych
państwowych jednostek organizacyjnych.
* Kierownicy ci mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporządkowanych im jednostek
organizacyjnych,
→ Minister właściwy do SP może zlecić pełnomocnictwo do reprezentowania SP też osobom
prawnym, fizycznym oraz kierownikom urzędów państwowych lub innych państwowych
jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej
!
Inne państwowe osoby prawne
− zdefiniowane w ustawie o uprawnieniach SP → są to inne niż Skarb Państwa jednostki
organizacyjne, posiadające osobowość prawną, której mienie jest w całości mieniem
państwowym.
− SP nabywa majątek po zlikwidowanej państwowej osobie prawnej, a także zyski z jej działalności.
− Organy SP (tzw. założycielskie) mają wpływ na działalność tych osób prawnych → głównie poprzez
udział w powoływaniu ich organów, oraz z reguły decydują lub współdecydują o ich utworzeniu,
przekształceniu i likwidacji.
* z reguły minister właściwy do spraw SP, jeśli przepisy nie stanowią inaczej (art. 44' § 2 kc)
− Państwowe osoby prawne tworzy się w celu przesunięcia kompetencji z urzędników na
specjalistów.
− Rodzaje państwowych osób prawnych (min.):
* przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z 25.9.1981 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981
ze zm.);
* banki państwowe (np. PKO BP);
* państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw np.: „Narodowy
Bank Polski". Wśród nich na ciekawy typ powierniczych osób prawnych w postaci agencji.
* niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do pełnienia funkcji publicznych
wyposażone są w osobowość prawną, aby mogły wspierać realizację swoich zadań własną
działalnością gospodarczą np. PAN, szkoły wyższe).
!
!
Szczególne zadania ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa
− inicjowanie polityki państwa w zakresie gospodarowania mieniem SP i państwowych osób
prawnych (w tym prywatyzacji ich majątków) oraz ochrona interesów SP. Zadania te wykonuje nie
tylko w roli organu SP, ale pełni też inne funkcje, a w szczególności:
* ewidencjonuje wszystkie państwowe jednostki organizacyjne, które reprezentują SP i wykonują
jego prawa majątkowe;
* kontroluje wykonywanie w/w uprawnień;
* wyraża zgodę na czynności prawne państwowych osób prawnych w zakresie rozporządzania
rzeczowymi składnikami ich majątku trwałego o wartości przekraczającej 50 000 euro;
* może przyjąć (na wniosek właściwych organów SP oraz państwowych osób prawnych)
wykonywanie na ich rzecz zastępstwa procesowego w sprawach szczególnie skomplikowanych
lub o znacznej wartości przedmiotu sporu. Zadania te wykonuje poprzez swoje delegatury
terenowe.
→ Funkcję tę w latach 1919-1951 pełnił specjalny urząd – Prokuratoria Generalna RP.
!
II. Jednostki samorządu terytorialnego
→ art. 165 ust. 1 Konstytucji, „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną.
Przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe" → w związku z zasadą bezpośredniego
stosowania K (art. 8 ust. 2), ale zakres tego pojęcia nie jest w Konstytucji w pełni oznaczony.
!
Gminy
– nie jest konieczna rejestracja, gdyż z mocy konstytucji i ustawy o samorządzie gminnym uzyskuje
osobowość prawną.
– Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na swoim terytorium
oraz podmiotu prawa cywilnego.
– Ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób
prawnych (a one nie odpowiadają za gminę)
– nie ma wyodrębnionego systemu organów → wg ustawy o samorządzie gminnym oświadczenia
woli składa jednoosobowo wójt albo działający na podstawie jego upoważnienia zastępca wójta
(burmistrza, prezydenta miasta) samodzielnie bądź łącznie z inną upoważnioną osobą.
– Gmina może prowadzić działalność gospodarczą także poprzez sp. z o.o. lub SA, mające odrębną
osobowość prawną.
!
Związki międzygminne
– powstają poprzez rejestrację w specjalnym rejestrze
– w celu wykonania wspólnych zadań publicznych kilku gmin
– nie mają wyodrębnionego systemu organów → organem wykonawczym jest zarząd, a jego
kompetencje określa statut związku.
!
Powiat
– Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego
terytorium (ustawa o samorządzie powiatowym).
– wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną
odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną.
– oświadczenia woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek
zarządu i osoba upoważniona przez zarząd.
– powiatowe osoby prawne (własne mienie i odpowiadają nim), powoływane na podstawie
szczególnych przepisów.
!
Województwo
– to regionalna wspólnota samorządowa, która tworzona jest z mocy ustawy przez mieszkańców
największej jednostki zasadniczego podziału terytorialnego kraju w celu wykonywania
administracji publicznej (ustawa o samorządzie wojewódzkim).
– ma osobowość prawną i ma własne mienie, a oświadczenia woli w składa marszałek
województwa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut województwa stanowi inaczej.
– wojewódzkimi osobami prawnymi są:
→ samorządowe jednostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną
→ osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez
województwo.
!
III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne
kryterium – uczestnictwo osób w ich strukturach organizacyjnych → rozróżnienie osób prawnych na
korporacyjne i fundacyjne (zakładowe).
!
Korporacyjne – w ich strukturze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione
udziały lub płacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje uprawnienia
organizacyjne decydują o jej działalności.
→ cele gospodarcze i niegospodarcze (np. stowarzyszenia, partie polityczne, spółki handlowe i
spółdzielnie).
!
Fundacyjne – w ich strukturach organizacyjnych nie ma instytucji członków, ale jest instytucja
założyciela (fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej strukturę
organizacyjną i cele działania.
→ reprezentatywny rodzaj tych osób prawnych to fundacje i państwowe osoby prawne.
→ także fundacje (jak wszystkie osoby prawne) są jednostkami organizacyjnymi (A. Cioch)
!
JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEBĘDĄCE OSOBAMI PRAWNYMI, KTÓRYM USTAWA PRZYZNAJE
ZDOLNOŚĆ PRAWNĄ
Podział w zakresie podmiotów prawa cywilnego jest dychotomiczny (osoby fizyczne – osoby prawne),
ale pojawiły się jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej,
ale wskazują na ich pewne wyodrębnienie (np. osobowe spółki handlowe) → opowiadano się za
uznaniem istnienia trzeciej kategorii tzw. ułomnych osób prawnych – SN choć kwestionował to
stanowisko, nie był całkiem konsekwentny.
!
Nowa regulacja prawna
Pojęcie
– Nowela do kc z 14.02.2003 r. – art. 33' § 1 kc „Do jednostek organizacyjnych nie będących
osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy
o osobach prawnych".
– Przepisy przyznają tym jednostkom zdolność prawną – czyli możliwość bycia samodzielnym
podmiotem praw i obowiązków
* są nimi np. osobowa spółka handlowa (art. 8 ksh), wspólnota mieszkaniowa, stowarzyszenia
zwykłe
* nie są nimi np. stationes fisci i spółka cywilna → jednostki organizacyjne które choć są
regulowane przez prawo, to prawo nie przyznaje im zdolności prawnej.
!
Reżim prawny
art. 331 kc
§ 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje
zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.
§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1,
odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy
jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.
!
• użycie słowa „odpowiednio” podkreśla konstrukcyjną odrębność tych jednostek organizacyjnych
od osób prawnych.
* ale nie budzi wątpliwości zastosowanie do nich art. 35, art. 37, art. 38 i 42, art. 39, art. 41, art. 43
kc.
• podmiot wyposażony w zdolność prawną musi mieć możliwość obrony swych praw i realizacji
obowiązków, a drogą do tego jest droga sądowa, więc przyznanie zdolności prawnej jest również
przyznaniem zdolności sądowej (z. sądowa jest atrybutem z. prawnej)
• odpowiedzialność za zobowiązania tych jednostek jest subsydiarna → w przeciwieństwie do
odpowiedzialności solidarnej (która ma charakter równorzędny podmiotów odpowiedzialnych),
jest ona odpowiedzialnością wtórną, tzn. najpierw odpowiada jednostka swoim majątkiem, a
dopiero potem jej członkowie całym swoim majątkiem.
• Ważne określenie przesłanki (chwili) zaktualizowania się odpowiedzialności subsydiarnej
członków jednostki organizacyjnej
* ksh – przewidywał bardzo surową przesłankę – egzekucja z majątku wspólnika dopiero w
przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 1), nieznacznie
tylko złagodzona przez § 2 wierzyciel może wnieść powództwo przeciwko dłużnikowi, zanim
egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna.
* kc – odpowiedzialność subsydiarna członków jednostek organizacyjnych powstaje już z chwilą,
gdy wspomniana jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna → okoliczność ta uzasadnia
nie tylko wniesienie powództwa wierzyciela przeciwko członkowi(om) jednostki organizacyjnej,
ale też prowadzenie przeciwko nim postępowania egzekucyjnego na podstawie uzyskanego
tytułu wykonawczego.
• Pojęcie niewypłacalności – nie zdefiniowane w całej kodyfikacji.
!
! regulacja tej kwestii zawarta w KSH – jako lex specialis – uchyla zastosowanie ogólnej normy art.
33' § 2 kc.
!
Trzeci podmiot prawa cywilnego
– Znaczenie art. 331 kc dla art. 1 kc → podział w art. 1 nie jest już wyczerpujący ze względu na
pojawienie się jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, którym na mocy
przepisów prawnych przysługuje zdolność prawna → koncepcja funkcjonowania trzech
podmiotów stosunków cywilnoprawnych → nie jest konieczna zmiana art. 1, gdyż reguły wykładni
wskazują na konieczność wyjaśniania przepisów w kontekście innych przepisów → w tym ujęciu
art. 1 to wskazanie najbardziej typowych podmiotów i nic nie stoi na przeszkodzie w rozszerzaniu
tego katalogu, a za usytuowaniem art. 331 przemawia zbliżenie reżimu prawnego jednostek do
osób prawnych.
– Przyjęcie dla osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających
osobowości prawnej, ale obdarzonych zdolnością prawną nazwy „podmioty prawa cywilnego”
możliwe jest ze względu na wspólną cechę jaka je łączy – posiadanie zdolności prawnej.
– Pytanie – czy można nazywać je „ułomnymi”, „niepełnymi”? Choć te określenia są bardzo
popularne, to jednak przypisywany jest im szerszy zakres znaczeniowy niż wyznaczony art. 331 kc.
!
KONSUMENCI I PRZEDSIĘBIORCY
KONSUMENCI
→ Idea szczególnej ochrony konsumenta (rozwój – ostatnie 40 lat na świecie) opiera się na założeniu
zrównania szans konsumenta w podejmowaniu rzeczywiście wolnej i rozważnej decyzji przy
zawieraniu umowy z profesjonalistą → liczne dyrektywy UE
* To założenie aksjologiczne nie determinuje jednoznacznie pojęcia konsumenta (zakresu
podmiotów)
!
Pojęcie konsumenta
– Początkowo kc (art. 384 § 3) uznawał za konsumenta również osobę prawną, jeśli zawierana
umowa nie dotyczyła działalności gospodarczej, tej osoby. Jednak przeważnie dyrektywy UE
odnoszą pojęcie „konsumenta: tylko do osób fizycznych. Nowelizacją z 14.02.2003 r.
postanowiono dokonać w tym kierunku zmian:
* uchylono § 3 art. 384;
 * wprowadzono do części ogólnej definicje konsumenta, zawężającą zakres pojęcia do osób
fizycznych (art. 221)
→ cele: choć UE nie zakazuje poszerzania tego zakresu, to w porównaniu z unijnymi
przedsiębiorstwami, polskie przedsiębiorstwa miałyby gorszą pozycję, gdyż ich koszty
byłyby wyższe.
– Pojęcie konsumenta zostało zawężone poprzez wprowadzenie pewnych przesłanek:
* dokonywanie czynności prawnej, a więc nie w przypadku dokonywania czynności
psychofizycznych.
* związanie z działalnością gospodarczą lub zawodową w sposób bezpośredni – chodzi tu o to,
by chroniona osoba, rzeczywiście była stroną słabszą, gdyż stan deficytu informacyjnego nie
występuje, jeśli dokonywana czynność jest związana z działalnością gospodarczą lub
zawodową.
– Definicja w art. 221 jest regułą ogólną i dopuszczalne jest inne sformułowanie w przepisach
szczególnych (np. ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów definiuje pojęcie „konsument”
tak jak w uchylonym § 3 art. 384 → lex specialis derogt legi generali.
!
PRZEDSIĘBIORCY
I. Pojęcie przedsiębiorcy
– Nowela z 14.02.2003 r. włączyła do księgi I, tytułu II kc dział III „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia".
→ art. 431 kc „Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której
mowa w art. 331 § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową" →
definicja przedsiębiorcy była też w Prawie działalności gospodarczej (art. 2) → porównanie:
Prawo o swobodzie działalności gospodarczej:
1. kc i w/w ustawa mają ten sam zakres podmiotowy – osoba fizyczna, osoba prawna, „ułomna
osoba prawna”;
2. kc i w/w ustawa wskazują na prowadzenie działalności gospodarczej we własnym imieniu jako na
przesłankę wyróżniającą przedsiębiorcę spośród innych podmiotów prawa cywilnego → różnica –
zakres znaczenia → ustawa zawęża ten zakres do wskazanego katalogu działalności („wytwórcza,
handlowa, budowlana, usługowa, oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów
mineralnych”). Katalog ten zapewne zawiera w sobie wszelkie przejawy działalności, ale kolejny
art. uszczupla to pojęcie, wyłączając działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych
oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa, rybactwa śródlądowego,
wynajmowania przez rolników pokoi, świadczenia posiłków domowych i świadczenia innych usług
związanych z pobytem turystów ➔ w art. 431 kc – bez tych dookreśleń;
3. ustawa wymienia 3 ogólne cechy charakteryzujące działalność gospodarczą:
– zarobkowość → działalność podejmowana odpłatnie, w celu zysku → brak takiego
ograniczenia w kc;
– działalność w sposób zorganizowany → dot. obowiązków rejestracyjnych przewidzianych dla
działalności przedsiębiorcy → brak takiego ograniczenia w kc, choć sformułowanie
„działalność gospodarcza” zakłada istnienie jakiejś organizacji, umożliwiającej wykonywanie
działalności zawodowo, a nie okazjonalnie;
– ciągły sposób → wynika też z kc;
– wpis do właściwych rejestrów → brak takiego ograniczenia w kc;
4. kc i w/w ustawa dot. też wolnych zawodów;
!
II. Skutki prawne
– konsekwencje prawne dla uznania podmiotu za przedsiębiorcę znajdują się w szeregu innych
przepisów kc oraz ustaw szczegółowych.
– niekonieczne jest nazwanie podmiotu „przedsiębiorcą” by był za takiego uważany, wystarczy
opis lub inne określenie, wskazujące na konstytutywne cechy, np. „prowadzenie działalności
gospodarczej" lub „prowadzącym przedsiębiorstwo", ale też inne, np. „utrzymujący zarobkowo
hotel”, strona ustalająca wzorzec umowy” (wzorzec umowy przeznaczony jest do masowego
użytku), „zakład ubezpieczeń”, „bank”.
!
III. Firma
– wcześniej w nieobowiązujący już KH z 1934 r. Nowela kc z 14.02.2003 r. wprowadziła w art.
432-4310 kc.
– termin ten dotyczy wyłącznie oznaczenia przedsiębiorcy (czyli podmiotu prawa), a nie oznaczenia
przedsiębiorstwa (czyli przedmiotu prawa)
– Firma to imię i nazwisko (osoba fizyczna) lub dowolne słowo (osoba prawna i jednostka
organizacyjna z art. 331 kc). Jeśli imię i nazwisko dołączane jest do firmy w przypadku osoby
prawnej (lub jednostka organizacyjna z art. 331 kc) to tylko dla ukazania związku miedzy ta osoba a
powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy.
– Zgoda na umieszenie nazwiska i imienia – w firmie osoby prawnej, też gdy osoba ta przestała być
członkiem spółki → przepisy te mają na celu ochronę dóbr osobistych osób fizycznych.
– Nakaz umieszczenia oznaczenia formy prawnej firmy (np. spółka z o.o.).
– Powinna dostatecznie odróżniać się od firm innych przedsiębiorców.
– Firma podlega ujawnieniu we właściwym rejestrze, a właściwy organ prowadzący rejestr sprawdza
spełnienie wymogów dotyczących firmy.
– Firma jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może
upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy (o ile nie wprowadza to w błąd)
* oznaczeni przedsiębiorstwa może być zbyte, ale nie powinno wprowadzać w błąd co do tego
kto prowadzi przedsiębiorstwo, dlatego nabywca powinien zamieścić dodatek wskazujący
swoją firmę lub nazwisko.
– Dopuszczalna jest zmiana firmy (co podlega rejestracji)
– Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie określonej w art. 4310 kc i jest zbliżone do ochrony
z art. 24, ale ze względu na wielość elementów majątkowych art. 4310 kc wiąże z naruszeniem tego
prawa odpowiedzialność odszkodowawczą lub obowiązek wydania korzyści majątkowej.
!
 CZYNNOŚCI PRAWNE I INNE ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE
ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE
I. Pojęcie i skutki
Pojęcie
– zdarzenia cywilnoprawne to takie fakty, które mają doniosłość na obszarze stosunków
cywilnoprawnych, o czym decyduje treść obowiązujących norm prawnych → zdarzeniami
cywilnoprawnymi są tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą określone w
dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne.
* zakres takich zdarzeń nie jest stały i ulega ciągłym zmianom, wraz ze zmianami systemu
prawnego.
* to element stosunków cywilnoprawnych.
!
Skutki zdarzeń cywilnoprawnych
→ mogą przejawiać się w następujący sposób:
1. w powstaniu stosunku cywilnoprawnego, tj. każdy stosunek cywilnoprawny powstaje w rezultacie
zdarzenia prawnego;
2. w zmianie podmiotu/ów stosunku – nie zawsze dopuszczalne (np. prawa niezbywalne);
3. w zmianie treści stosunku – jeśli zmiana jest tak doniosła, że następuje zmiana typu stosunku,
wtedy powstaje nowy stosunek;
4. w zgaśnięciu stosunku – jedynie prawo własności może utrzymywać się dosłownie wieczyście.
→ też inne konsekwencje, ale one są funkcjonalnie podporządkowane w/w skutkom prawnym, np.
nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszkanie człowieka itp.
!
II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych
Podstawa wyróżnienia
– Podziały zdarzeń prawnych powinny być nie tylko poprawne z punktu widzenia logicznego, ale i
przydatne z punktu widzenia prawa cywilnego. Wg Woltera mają one walor dydaktyczny, ale
niewielkie jest ich znaczenie praktyczne.
– Wolter przedstawia następującą klasyfikację: patrz tabelka
 ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu działania

czynności zmierzające do wywołania skutków

czyny
prawnych

czynności
czyny zgodne z prawne akty
czyny bezprawne orzeczenia sądowe
prawem (oświadczenia administracyjne
woli)

kategorie normatywne obejmujące zawiadomienia o

przejawy woli podobne czynności czysto
czyny i zdarzenia w ścisłym tego pewnych
do oświadczeń woli faktyczne
słowa znaczeniu zdarzeniach

czyny niedozwolone

bezpodstawne
wzbogacenie
– Wg Radwańskiego poprawny (zgodnie z nowszymi osiągnięciami w zakresie ogólnej teorii prawa)
jest następujący podział zdarzeń prawnych na: czynności konwencjonalne i inne zdarzenia.
* kryterium – sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego
→ czynności konwencjonalne – jeśli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje,
wyznaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, np. zawarcie
umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego;
→ inne zdarzenia – gdy norma jedynie wyróżnia fakty, które istnieją i mają taki swój sens
niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, np. pobicie kogoś, zniszczenie cudzej
rzeczy, akt przebaczenia.
– Nawet Radwański zauważa, że systematyka oparta na dychotomicznym podziale jest mało
przydatna, gdyż do tych członów niewiele można by odnieść reguł ogólnych.
!
Typologia
– typologia wyróżniająca typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację
prawną. Wtedy możemy wyróżnić:
1. czynności prawne,
2. działania prawne zbliżone do czynności prawnych, rozważane łącznie z czynnościami prawnymi
(np. oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć),
3. orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne,
4. niewykonywanie uprawnień w określonym czasie.
5. inne typy, takie jak np. czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie, prowadzenie cudzych
spraw bez zlecenia, porzucenie lub przerobienie rzeczy – będą omówione w szczególnych
działach prawa cywilnego, gdyż tam zostały uregulowane.
!
POJĘCIE I POSTACIE CZYNNOŚCI PRAWNYCH
I. Pojęcie
Określenie ogólne
– Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna
podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje prawne tego zdarzenia prawnego
(art. 56 kc).
* tak skonstruowana, by podmioty mogły same kształtować wiążące je stosunki cywilnoprawne;
* ma ona też wymiar społeczny, gdyż dotyczą sytuacji prawnej innych podmiotów uwikłanych w
stosunki prawne
→ dlatego w polskim systemie prawa ukształtowano to pojęcie uwzględniając tak decyzje
podmiotów, jak i interesy innych osób, a opisywanie czynności prawnych tylko z użyciem
terminów związanych z wolą człowieka może stanowić jedynie opis podstawowej funkcji
tej instytucji, ale dla pełnego jej zrozumienia konieczne jest uwzględnienie też aspektów
społecznych, gdyż one czasem powodują że za czynność prawną danej osoby, uznaje się
zachowanie, które nie jest adekwatnym wyrazem treści jej woli.
– Historia:
* liberalno-indywidualistyczne założenia szkoły pandektystów niemieckich (pierwsza poł. XIX w.),
choć czynność prawną postrzegały jako połączenie 2 elementów: (1) wewnętrzny akt woli
człowieka ukierunkowany na wywołanie skutków prawnych i (2) jego zewnętrzny wyraz,
nazywany „oświadczenia woli”, to zasadnicze znaczenie przypisywali temu pierwszemu
elementowi → koncepcję tą nazwano „teorią woli”
* w odpowiedzi na społeczne konsekwencje tej teorii powstała „teoria oświadczenia”, wg której
decydujący walor miała treść złożonego oświadczenia, w rozumieniu typowego człowieka.
* w XX w kompromisowe stanowisko wyrażało się w przyjęciu „teorii zaufania”, wg której w razie
niezgodności między wolą wewnętrzną a jej przejawem, jakim jest oświadczenie woli,
decydujące znaczenie nadać oświadczeniu woli tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na
zaufanie odbiorcy oświadczenia woli.
– Obecnie w nauce polskiej – dominująca pozycja – nurt obiektywizujący, wg którego podczas
rozstrzygania kwestii czy zachowanie ludzkie jest czynnością prawną należy badać na gruncie
reguł znaczeniowych w kulturze danego społeczeństwa, gdyż to one określają sens czynności.
!
Oświadczenie woli
– to jedyny konieczny element każdej czynności prawnej, a jednocześnie ją charakteryzujący.
– zawiera treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje prawne.
– to nie wypowiedź sprawozdawcza, a sens oświadczenia woli ustala się w oparciu o reguły
znaczeniowe zastosowane do zachowania człowieka i jeśli w wyniku tego, dojdzie się do
 przekonania, że zachowanie to dokonuje jakiś regulacji, uznaje się że zostało złożone
oświadczenie woli w jurydycznym znaczeniu.
* patrz uchwała SN z 29.12.1994 r. (PUG z. 5/1995, s. 18) – wpis na rachunek bankowy oraz
zawiadomienie o jego dokonaniu nie jest oświadczeniem woli, gdyż nie modeluje on stosunku
zobowiązaniowego.
– to rdzeń czynności prawnej, a to nie czynność prawna, gdyż czasem by została dokonana
czynności prawna prawo przewiduje spełnienie pewnych dodatkowych okoliczności → pojęcie
czynności prawnej to całość zdarzenia prawnej, w skład którego wchodzi przynajmniej jedno
oświadczenie woli.
!
Wolter:
– oświadczeniem woli w rozumienia prawa cywilnego jest takie zachowanie się człowieka (osoby
prawnej), które wyraża w sposób dostateczny zamiar (wolę) wywołania skutku prawnego, tj.
ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego.
* psychologiczna koncepcja oświadczenia woli – akt woli i jego uzewnętrznienie tworzą
nierozerwalną całość, zwaną oświadczeniem woli. Obiektywizacja pojęcia oświadczenia woli
polega na przyjęciu, że decydujące znaczenie dla istnienia oświadczenia woli nie ma wola
wewnętrzna (akt woli), ale to co jako wola wywołania skutku prawnego wynika z zachowania się
osoby, przy uwzględnieniu okoliczności, zasad współżycia społecznego i ustalonych
zwyczajów.
* socjologizująca koncepcja oświadczenia woli – zachowanie („wypowiedź”) osoby, którego
sensem ustalonym na podstawie reguł znaczeniowych zastosowanych do zachowania się
człowieka, jest dokonanie jakiejś zmiany w stosunkach cywilnych i będące aktem o charakterze
społecznym, narzędziem do komunikowania się. Wola wewnętrzna osoby składającej
oświadczenie nie powinna być ujmowana w kategoriach psychicznych, ale raczej stanowi
szczególny instrument umożliwiający przypisanie określonego zachowania podmiotowi
działającemu.
!
Oświadczenia innego rodzaju
– to oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć, które nie są uznawane za przejaw kształtowania
stosunku prawnego, choć mogą mieć charakter zdarzeń prawnych, gdy normy wiążą z nimi
określone skutki prawne niezależnie czy działający zdawał sobie z nich sprawę czy nie, np.
zawiadomienie o wadach fizycznych lub o przelewie wierzytelności, też przebaczenie.
– są zbliżone do czynności prawnych, gdyż zawierają pewien sens i przeznaczone są do
komunikowania ich innym ludziom, przez co możliwe jest stosowanie analogicznie niektórych
instytucji bezpośrednio dotyczących czynności prawnych.
!
II. Postacie czynności prawnych
! rodzaje wyróżnione na kryterium innym niż treści czynności.
!
Jednostronne, umowy i uchwały
– kryterium – strony:
* jednostronne czynności prawnej – powstają przez złożenie oświadczenia woli jednej strony,
np. testament.
* umowy – powstają przez zgodne oświadczenie woli 2 lub więcej stron.
 * uchwały – oświadczenie woli więcej niż jednego podmiotu, ale nie muszą być wszystkie
zgodne. Musi być większość zgodna przy wymaganym quorum, żeby uchwała uzyskała moc
wiążącą. Czasem dodatkowe wymogi.
→ nie wszystkie są czynnościami prawnymi – tylko te, które wywołują zmiany w relacjach
między stronami uchwały a innymi podmiotami.
!
Zgoda osoby trzeciej
– osoba trzecia to podmiot prawa cywilnego, niebędący uczestnikiem czynności prawnej;
– zgoda = oświadczenie woli złożone zainteresowanemu adresatowi;
– ma charakter wtórny – tzn. jest niezbędna dla skuteczności czynności prawnej (funkcja kontrolna),
ale nie decyduje o powstaniu czynności;
– może być wyrażona przed, w czasie i po (potwierdzenie) dokonaniu czynności prawnej – art. 63 §
1 kc.
!
!
Indywidualnie adresowane
– czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają:
* złożenia oświadczenia woli innej osobie (art. 61 kc)
→ z reguły system prawny wymaga zakomunikowania oświadczenia woli podmiotom, których
ono dotyczy, nawet przy czynnościach jednostronnych → reguła interpretacyjna;
* bez złożenia ich innej osobie – są to z reguły wyjątki od zasady:
→ czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu, np. własnoręczny
testament;
→ czynności prawne publicznie ogłaszane, np. przyrzeczenie nagrody w ogłoszeniu
publicznym;
→ czynności prawne zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub
świadkom, bez konieczności przekazywania ich zainteresowanym stronom;
– art. 61 kc – złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do adresata w
taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią:
* obowiązek na składającym by jego oświadczenie dotarło do adresata;
* nie musi efektywnie zapoznać się z treścią, ale musi mieć taką możliwość, więc sam fakt
wysłania czy napisania oświadczenia nie wystarcza.
– Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość prawną z następujących
względów:
* składający jest związany swoim oświadczeniem i nie może go zmienić bez zgody, o ile
odwołanie nie doszło przed lub razem z oświadczeniem woli –art. 61 zd. 2 kc;
* czy czynność prawna została dokonana we właściwym terminie;
* ważne dla uznania ważności i interpretacji czynności prawnej.
– Wyjątki:
* art. 62 – jeśli składający oświadczenie woli zmarł zanim wysłane oświadczenie dotarło do
adresata, nie traci ono swojej mocy, chyba, że co innego wynika z jego treści, ustawy lub
okoliczności.
* przepisy szczególne – np. oświadczenia woli konsumentów – przyjęto teorię wysłania a nie
doręczenia oświadczenia woli.
!
Realne i konsensualne
– Czynności realne
* poza oświadczeniem woli, konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa
nad rzeczą lub innymi przedmiotami materialnymi;
→ np. art. 180, 181, 307 § 1, art. 518 § 1 pkt 1, art. 710 kc
* tworzone wtedy, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, oraz dla
zagwarantowania jawności czynności prawnych.
→ ale wpis do rejestru publicznego nie jest elementem realnej czynności;
– Czynności konsensualne
* nie zawsze dochodzą do skutku solo consensu, niekiedy ustawa wymaga spełnienia się innych
okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy).
* jeśli dla skuteczności umowy nie wymaga się przeniesienia rzeczy, a jedynie przewiduje
obowiązek wydania rzeczy w rezultacie umowy, mamy do czynienia z czynnością konsensualną,
np. art. 535 kc;
* podział ten wywodzi się z czasów rzymskich, kiedy to wg pierwotnego prawa rzymskiego
kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały oświadczenia woli.
!
Między żyjącymi i na wypadek śmierci
– kryterium – kiedy mają nastąpić skutki czynności prawnej;
* mortis causa – skutki po śmierci osoby dokonującej czynności, a do tego czasu oświadczenie
woli nie wiąże składającego, a wszelkie zobowiązania ograniczające tą swobodę są nieważne;
* inter vivos – wszystkie inne czynności, które wywołują skutki już z chwilą dokonania czynności.
!
Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku
! kryterium – różny charakter konsekwencji prawnych.
→ Czynności prawne zobowiązujące – zobowiązanie się dłużnika do świadczenia na rzecz
wierzyciela;
* jednostronnie zobowiązujące – tylko jedna strona jest zobowiązana;
* dwustronnie zobowiązujące – obie strony są zobowiązane
– odpłatne – obie strony uzyskują korzyść majątkową;
– nieodpłatne – mają doniosłe znaczenie, gdyż ustawodawca kierował się ogólnym
założeniem, że czynności te zasługują na słabszą ochronę w porównaniu z
czynnościami odpłatnymi (np. art. 59, 83 § 2, art. 84 § 1, art. 407, 528, 530, 531, 896,
993 i n., 1039 i n. kc).
→ Czynności prawne rozporządzające (rozporządzenia) – polegają na przeniesieniu, obciążeniu,
ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.
→ Stosunek czynności zobowiązujących do rozporządzających
* nie stykają się w czysto zobowiązaniowych czynnościach (zobowiązanie do wykonania usługi) i
w czysto rozporządzających czynnościach.
* czynności których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia:
– system niemiecki – powodują wyłącznie powstanie zobowiązania, a dla wywołania
skutków konieczne jest dokonanie rozporządzenia;
– system francuski – model podwójnego skutku – czynność zobowiązująca do
rozporządzenia sama powoduje także skutki rozporządzające → przyjęte w prawie
polskim (np. art. 155 § 1 kc), ale są wyjątki (art. 155 § 2 kc).
→ Czynności zobowiązująco-rozporządzającym (o podwójnym skutku) – odgrywają podstawową
rolę w polskim prawie cywilnym, ale są kontrowersyjne w teorii prawa cywilnego – treść tych
czynności wyraża decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia, a z mocy normy
względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby dokonania czynności
rozporządzającej.
* ważne – dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości, a rzeczy oznaczone co do gatunku
potrzebują czynności rozporządzającej.
!
Przysparzające
– czynność w wyniku której jedna strona dokonuje korzystnej dla drugiej strony zmiany majątkowej,
polegającej na tym, że nabywa ona prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z
ciężarów ograniczających jej prawo podmiotowe.
* większość czynności zobowiązujących, rozporządzających i zobowiązująco-rozporządzających
jest też przysparzająca, ale nie zawsze (np. porzucenie rzeczy to rozporządzenie, ale nie
przysporzenie)
* nie ważne jest czy czynność w efekcie końcowym jest korzystna z punktu widzenia
ekonomicznego, tzn. nawet sprzedaż czegoś po zaniżonej cenie będzie i tak przysporzeniem.
!
Upoważniające
– nie została opracowana pełna koncepcja czynności prawnych upoważniających – wyznaczają
innym podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem dla
osoby udzielającej upoważnienia, np. pełnomocnictwo, przekaz (art. 9211 kc).
!
Kauzalne i abstrakcyjne
! TYLKO czynności przysparzające dzielą się na kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).
– Czynności kauzalne – ważność ich uzależniona jest od istnienia prawidłowej kauzy.
* z reguły systemy prawne wymagają by przysporzenie znajdowało szersze uzasadnienie
prawne, dzięki czemu można poddać je pewnej kontroli lub reglamentacji (ze względu na cel
gospodarczy) w interesie min. osoby przysparzającej.
* kauza to motyw sprawczy osoby dokonywającej przysporzenia, przy czym zakłada się, że bez
celu nie dokonuje się przysporzeń. Chodzi tu nie o cele wyobrażane przez przysparzającego,
ale cele gospodarcze typowe dla pewnych czynności prawnych;
* kauza to element treści czynności przysparzającej albo element innej czynności lub stosunku
prawnego (niekoniecznie powstałego z czynności prawnej), ze względu na który dokonano
czynności przysparzającej
* ważne że treść czynności nie zawsze pokrywa się z wyobrażeniami o niej podmioty
dokonującego, podobnie ma się z celem, który może służyć jako dyrektywa wykładni (art. 65
kc), ale nie jest tożsamy z treścią czynności prawnej.
– Czynności abstrakcyjne – „odrywają się” od swojej kauzy, tzn. wywołują skutki nawet jeśli nie
istnieje prawidłowa kauza ich dokonania.
* jako reguła została przyjęta kauzalność czynności → wyjątki:
→ przekaz, weksel i czek → mimo zagrożeń stymuluje to obrót rynkowy i w związku z tym w
judykaturze pojawia się tendencja do odstępowania w zakresie obrotu profesjonalnego
od zasady, że abstrakcyjne czynności prawne dopuszczalne są tylko w przypadkach
wyraźnie w ustawie wskazanych.
 → jeśli nie ma kauzy sytuacja ta uregulowana jest instytucją bezpodstawnego wzbogacenia –
ten, kto bez dostatecznego uzasadnienia prawnego uzyskał korzyść majątkową, jest
zobowiązany do jej zwrotu w naturze albo, jeżeli jest to niemożliwe, do zwrotu wartości
uzyskanej korzyści.
Praktyczna przydatność tego podziału – w przypadku gdy przysporzenia dokonuje się czynnością
odrębną (kauza może znajdować się też w innej czynności lub stosunku prawnym) czy jednolitą (można
dokonać analizy treści tej czynności w poszukiwaniu kauzy).
– Trzy typy kauz:
* causa obligandi vel acquirendi – przyczyną jest nabycie prawa lub innej korzyści;
* causa solvendi – przyczyną jest zwolnienie się z istniejącego zobowiązania;
* causa donandi – przyczyną jest chęć obdarowania (treść czynności prawnej musi wskazywać na
nieodpłatny charakter przysporzenia, więc konieczne jest wskazanie tej kauzy w czynności
prawnej – założenie – ludzie z reguły nie dokonują nieodpłatnych czynności)
– kwestia sporna – czy jest to zamknięty trójpodział czy typologia (charakter otwarty) → raczej
otwarty, gdyż należy uwzględnić swoistą kauzę zabezpieczającą (causa cavendi) i ustalającą, za
którymi opowiada się szereg autorów, min. E. Łętowska, przeciwko W. Czachórski.
!
Czynności powiernicze (fiducjarne)
– zawiera 2 elementy:
* przeniesienie prawa na powiernika;
* zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w
ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierniczej.
– jeśli powiernik przeniesie prawo na osobę trzecią, wtedy odpowiada za swoje zobowiązanie, ale
prawo zostało skutecznie przeniesione.
– stosowana dla różnych celów: np. tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie.
– nie są uregulowane przepisami ogólnymi, a kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie zasady
swobody umów (por. art. 58 i 3531 kc).
!
FORMA OŚWIADCZENIA WOLI
I. Swoboda formy
Uwagi ogólne
– zasada – o ile ustawa nie stanowi inaczej dopuszczalne jest złożenie oświadczenia woli przy
pomocy jakiegokolwiek znaku, nie tylko językowego (art. 60 – „... każde zachowanie się ...”).
!
Oświadczenia wyraźne i dorozumiane
– Podział ten nie ma znaczenia ze względu na skutki prawne (Radwański krytykuje go):
* wyraźne oświadczenie – gdy zostanie złożone przez takie zachowanie, które „z mocy przepisu
prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowane jako oświadczenie woli”;
* dorozumiane oświadczenie – to takie oświadczenie, które zostaje złożone poprzez inne środki
przejawu woli, stosownie do okoliczności”.
– Podział na oświadczenia:
* o postaci językowej – znaczenie takiego oświadczenia ustala się na podstawie ogólnych reguł
znaczeniowych języka.
* z użyciem znaków pozajęzykowych – oświadczenia takie wymagają uwzględnienia ich
kontekstu.
 → w związku z tym duże znaczenie ma kazuistyka wypracowana przez judykaturę w zakresie
tzw. dorozumianych oświadczeń woli.

II. Formy szczególne i ich rodzaje

– szczególne formy czynności prawnej zostały wprowadzone dla różnych celów, a w szczególności
dla ochrony podmiotu działającego, ale też osób trzecich czy drugiej strony, dla pewności, że
czynność została dokonana, dla ułatwienia kontroli nad dokonywaniem pewnych czynności czy dla
zabezpieczenia dowodów.
– najważniejsze szczególne formy to:
1. zwykła forma pisemna,
2. z poświadczeniem daty,
3. z poświadczeniem podpisu,
4. akt notarialny,
5. forma elektroniczna.
!
Zwykła forma pisemna
– art. 78 stwierdza, że do zachowania formy pisemnej konieczne jest sporządzenie dokumentu
obejmującego treść oświadczenia woli i podpisanie go.
– kc nie stanowi, w jakim języku ma być sporządzony dokument, ale kwestię tę reguluje ustawa o
języku polskim z 1999 r., ograniczająca swobodę zastosowania języka:
* w szczególności użycie języka polskiego nakazane jest w obrocie konsumenckim, jak również
nakaz ten dotyczy podmiotów publicznych.
* w razie kilku wersji językowych, podstawą wykładni jest polska wersja.
* w razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym stosuje się odpowiednio
art. 74 § 1 i 2 kc, co oznacza, że czynność taka nie jest bezwzględnie nieważna, lecz prowadzi
tylko do ograniczeń dowodowych. podobne rozwiązanie w przypadku umów o świadczenie
usług drogą elektroniczną.
– użycie formy pisemnej oznacza użycie znaków graficznych (liter);
– materiały – nie określono, jakie materiały muszą być użyte, powinny to być materiały zdolne do
utrwalenia treści oświadczenia woli;
– wg kc nie ważne kto przygotowuje dokument, ale przepisy szczególne mogą to zmienić, np.
testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodawcę.
– Podpis – brak definicji w przepisach – wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna – służy
przede wszystkim identyfikowaniu osoby składającej podpis, więc ma następujące cechy:
* jest to językowy znak graficzny;
* złożony własnoręcznie;
* wskazuje na imię i nazwisko, ale możliwe jest zastosowanie tylko nazwiska, a czasem nawet
skróconej jego wersji;
* umieszcza się go pod tekstem, więc każdy tekst pod podpisem nie jest częścią oświadczenia
woli;
* art. 78 zd. 2 kc – w przypadku umowy możliwa jest tylko wymiana dokumentów z
oświadczeniami woli stron, z których każdy podpisany jest przez strony, lub dokumentów
zawierających oświadczenie woli strony przez nią podpisane.
* inicjały to nie podpis, a służą jedynie do złożenia parafy, sygnalizującej, że dokument został
przygotowany do podpisu;
 * wydruk komputerowy nieopatrzony własnym podpisem nie jest dokumentem, ale podobnie
jak telefax stanowi podstawę do uprawdopodobnienia, że oświadczenie woli zostało złożone;
* nie są podpisem jego formy zastępcze, ale wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu.
→ art. 79 – osoba nie mogąca pisać, ale mogąca czytać może zamiast podpisu:
• albo zrobić tuszowy odcisk palca, a obok tego inna osoba wypisze jej imię i nazwisko
umieszczając swój podpis,
• albo zamiast niej podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez
notariusza lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty lub marszałka
województwa z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz
mogącego czytać.
→ art. 80 – osoba nie mogąca też czytać musi złożyć oświadczenie woli w formie aktu
notarialnego.
→ kopia (faksymila) odbita na dokumencie – też nie jest podpisem, ale w niektórych
okolicznościach jest dopuszczalna (art. 921l0 § 2 kc, art. 328 § 2 ksh).
!
Z datą pewną
– art. 81 § 1 kc – w razie urzędowego poświadczenia daty, poświadczenie to wiąże też osoby
nieuczestniczące w czynności prawnej. Skutek ten wywołuje:
* art. 81 § 2 pkt. 1 – stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym
– od daty dokumentu urzędowego; pkt. 2 – umieszczenie na dokumencie jakiejkolwiek
wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu terytorialnego albo notariusza – od daty
wzmianki;
* art. 81 § 3 – w razie śmierci strony, za datę pewną jej podpisu uważa się od daty jej śmierci;
* urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu dokumencie – od
daty okazania mu dokumentu (art. 99 PrNot),
!
Z poświadczeniem podpisu
– polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę
stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzuli osobę (art. 96 pkt
1 PrNot).
* np. art. 751 § 1 kc.
– jeśli w danej miejscowości nie ma notariusza Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy
samorządu terytorialnego lub banki do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywanych
przez notariusza.
!
Akt notarialny
– polega na tym, że notariusz spisuje treść podawanych mu do wiadomości oświadczeń stron,
współuczestnicząc w redagowaniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi
podpisuje (art. 92-94 PrNot)
* oryginały tych aktów są w biurze notarialnym, a strony dostają wypisy, które podpisuje
notariusz i opatruje pieczęcią.
* walor dokumentu oryginalnego
!
Forma elektroniczna
– by zapobiegać potencjalnym niebezpieczeństwom związanym z formą elektroniczną konieczne
jest zastosowanie środków przewidzianych w ustawie z 2001 r. o podpisie elektronicznym,
wdrażającej dyrektywę Parlamentu i Rady nr. 1999/93.
– podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których
zostały dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby składającej
podpis elektroniczny
– bezpieczny podpis elektroniczny jest:
* przyporządkowany wyłącznie do osoby składającej ten podpis,
* sporządzony za pomocą podlegających wyłącznej kontroli osoby składającej taki podpis
bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elektronicznego i danych służących
do składania podpisu elektronicznego,
* powiązany z danymi, do których został dołączony, w taki sposób, że jakakolwiek późniejsza
zmiana tych danych jest rozpoznawalna.
– dla bezpieczeństwa podpisu przewidziano instytucję certyfikacji (elektroniczne zaświadczenie
służące do weryfikacji podpisu elektronicznego i ustalenia tożsamości nadawcy określonych
informacji elektronicznych).
– zaświadczenie to ma postać bezpiecznego i kwalifikowanego certyfikatu, gdy zostanie wydane
przez podmiot akredytowany i spełnia pewne szczególne wymagania z ustawy i aktów
wykonawczych.
– ustawa wprowadziła do kc art. 78 § 2, w którym oświadczenie woli złożone w postaci
elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą
kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej
→ inna forma oświadczenia woli, ale zrównana z formą pisemną.
– inne podpisy nie mające cech bezpiecznego i weryfikowanego podpisu choć mają swoją
doniosłość prawną, nie są ekwiwalentem formy pisemnej.
– forma elektroniczna nie może zostać uznana za jakiś typ kwalifikowany formy pisemnej
(wskazuje na to w szczególności usytuowanie przepisu o formie elektronicznej w artykule o formie
pisemnej)
– znakowanie czasem (czyli umieszczenie w podpisie danych wskazujących na datę tego
oświadczenia) wywołuje skutki daty pewnej przewidziane w kc.
– strony nie mogą sobie narzucić formy elektronicznej, ale za generalną zgodę na tą formę można
uznać samo podanie przez przedsiębiorcę na blankietach firmowych, itp. swojego adresu
mailowego, ale w przypadku korespondencji kierowanej do konsumenta konieczne jest uzyskanie
jego zgody (OchrKonsU).
* przedsiębiorca może zastrzec, że będzie zawierał umowy wyłącznie w postaci elektronicznej,
wtedy kierowane do niego w innej formie oferty nie będą wywierały skutków prawnych.
Jednak takie zastrzeżenia mogą zostać w zależności od okoliczności uznane za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego czy dobrych obyczajów.
* czasem przepisy przyznają jakiejś stronie kompetencję do określenia formy czynności, np.
ObligU „Obligacje mogą nie mieć formy dokumentu, w przypadku gdy emitent tak
postanowi”;
* może być i tak, że przepisy wskażą na tą formę jako wyłączną formę dokonywania jakiejś
czynności (Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi).
!
Uwagi końcowe
– ważna kolejność powyższego omówienia form, gdyż każda kolejna (tj. bardziej skomplikowana)
może zastąpić poprzednią.
– istnieją też jeszcze inne formy szczególne, ale są one charakterystyczne dla pewnych typów
czynności.
!
III. Skutki niedochowania formy
! możliwe różne konsekwencje, które można podzielić na 3 rodzaje:
I. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)
→ art. 73 i 76 kc.
II. Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad
eventum)
→ czynność prawna jest ważna, ale skutki prawne mające nastąpić dzięki określonej formie nie
występują (art. 73 § 2 zd. 2, 74 § 1 zd. 2 kc).
→ Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobowiązały się do
zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a następnie
jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga strona może żądać
naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 kc). Jeżeli jednak umowa przedwstępna została
zawarta w formie aktu notarialnego, to strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy
przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania.
III. Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych (ad probationem)
→ ograniczenie korzystania z dowodu z przesłuchania stron i ze świadków dla wykazania, że
czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74 § 1 kc), a wyjątki ustanowione
są w § 2 (nowela z 14.2.2003 r.):
* jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec istniejącego między nimi konfliktu
interesów na ogół się nie zdarza;
* jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.
* jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą.
* usunięto zwrot, że sąd może dopuścić te dowody, jeżeli ze względu na szczególne
okoliczności sprawy uzna to za konieczne.
!
IV. Zakres zastosowania form szczególnych
Forma z mocy ustawy
! podczas interpretowania przepisów ze wskazaną szczególną formą należy kierować się
następującymi regułami:
I. Formy szczególne zastrzeżone są albo pod rygorem nieważności albo w celu ad eventum, a
zgodnie z art. 73 § 2 – o ile nie jest wyraźnie wskazany skutek ad eventum, należy przyjąć
nieważność czynności.
II. Zgodnie z art. 73 § 1 i 74 § 1 dla zwykłej formy pisemnej, o ile nie zostanie wyraźnie wskazany
rygor nieważności lub skutek ad eventum, należy przyjąć że forma ta ma jedynie cel dowodowy.
III. Przepisy prawa mogą albo w sposób bezpośredni nakazywać określoną formę, albo w sposób
pośredni, poprzez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynności prawnej, z którą dana
czynność prawna pozostaje w związku (forma pochodna czynności prawnej), np. art. 63 § 2, art. 99,
390 § 2 kc.
IV. Przy umowach wymóg formy szczególnej dotyczy wszystkich stron, choć istnieją wyjątki, np. art.
245 § 2 zd. 2, art. 890 kc).
! należy zwrócić uwagę na art. 74 § 3 (nowela z 2003 r.) wyłączający stosowanie przepisów o formie
pisemnej ad probationem w stosunkach między przedsiębiorcami.
! najszersze zastosowania w praktyce umowy pisemne ad probationem.
!
Forma z mocy umowy
– art. 76 – strony mogą zastrzec formę umowy, wtedy jeśli określą skutek niedochowania tej formy,
takie też są konsekwencje, jeśli nie określą skutku to zgodnie ze zd. 2 forma ta miała jedynie cel
ad probationem.
* zastrzeżenie ad probationem nie może mieć miejsca między przedsiębiorcami (art. 74 § 3)
– zastrzeżenie formy może być dokonane w odrębnej umowie (pactum de forma) lub w umowie
poprzedzającej, np. umowie przedwstępnej, albo nieformalnie.
– w przypadku umowy zawartej nieformalnie, umowa uchylająca może też być nieformalna. Jeśli
więc strony po zawarciu takiego nieformalnego porozumienia, zawrą umowę w innej formie
należy zastanowić się, czy nie doszło do uchylenia tego zastrzeżenia – każda umowa późniejsza
może uchylić umowę wcześniejszą.
!
!
!
Forma następczych czynności prawnych
Następcze czynności prawne – zwrot języka prawniczego (nie prawnego) – zbiorcze określenie
czynności prawnych pozostających w związku z pierwotną czynnością prawną i dokonywanych po tej
czynności – uregulowane w art. 77 kc.
→ Umowa modyfikująca (art. 77 § 1 kc) to zmiana postanowień umowy pierwotnej, jak i dodanie
nowych np. w postaci aneksu.
* zasada ekwiwalentności – ta sama forma co umowy pierwotnej;
* powinność zachowania ekwiwalentnej formy, ale strony mogą ustalić formę surowszą, ale nie
mogą zastrzec łagodniejszej formy.
* w sytuacji gdy umowa pierwotna zawarta jest w formie szczególnej lub w formie surowszej,
mimo że ustawa jej nie przewiduje, należy przyjąć, że strony w sposób niewyraźny zawarły
umowę o formie, więc w myśl art. 77 § 1 taka forma przewidziana jest też dla modyfikacji
umowy.
* jeżeli umowa pierwotna nie jest ważna, wtedy umowa modyfikująca też nie jest ważna.
Ważnie zawarta umowa modyfikująca nie uzdrawia umowy pierwotnej.
→ Umowa zakańczająca (art. 77 § 2 kc) to zakończenie stosunku umownego. Są to: umowa
rozwiązująca oraz jednostronne czynności prawne takie jak odstąpienie i wypowiedzenie umowy
* § 2 – w razie zawarcia umowy pierwotnej w formie pisemnej, to rozwiązanie tej umowy
powinno być stwierdzone pismem, pod sankcją ad probationem. Złagodzenie skutków ze
względu na to, że dotyczy to jednorodnej konsekwencji prawnej, jaką jest zakończenie
stosunku umownego → są to reguły ogólne (lex generalis)
* §3 – gdy umowę pierwotną zawarto w innej formie szczególnej (kwalifikowane formy
pisemne)
• forma umowy rozwiązującej – taka jak umowy pierwotnej;
• forma jednostronnych czynności – potwierdzona pismem ad probationem;
– Dlaczego tak? Bo odmienny jest charakter umowy rozwiązującej i odstąpienia/
wypowiedzenia umowy. Umowa rozwiązująca choć oparta jest na swobodzie
 kontraktowej, ma jednak wyznaczone granice normami bezwzględnie wiążącymi lub
klauzulami generalnymi, natomiast odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie
dopuszczalne są tylko na podstawie kompetencji udzielonej przez ustawodawcę w
określonych sytuacjach (wstępna reglamentacja), np art. 88 § 1 kc, art. 890 kc.
!
Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej
– zgodnie z art. 78 § 2 ta forma zastępuje zwykłą formę pisemną, a znakowanie czasem zastępuje
datę pewną.
!
V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy
– szeroko stosowane w rozwiniętych krajach zachodnich w zakresie obrotu profesjonalnego oraz
pod wpływem dyrektyw UE w zakresie umów zawieranych między profesjonalistami a
konsumentami, w interesie tych ostatnich.
– relacje pomiędzy profesjonalistami a konsumentami w Polsce reguluje prawo dotyczące umów
konsumenckich.
– ma pełnić funkcje zbliżone do formy ad probationem, zgodnie z art. 245 kpc pismo to stanowi
dowód, że strona złożyła oświadczenie o takiej treści, ale nie stanowi dowodu na zawarcie umowy.
– art. 771 kc – określa w stosunkach między profesjonalistami skutek pisma potwierdzającego,
ustalając dla niego pewne warunki:
* niezwłoczne (po zawarciu umowy) potwierdzenie tym pismem;
* też gdy nie ma istotnych zmian (czyli albo przyznanie faktu albo w pewnej mierze oświadczenie
woli);
* nie ma niezwłocznego sprzeciwu drugiej strony.
→ wtedy strony wiąże treść umowy określona w piśmie.
!
WYKŁADNIA OŚWIADCZEŃ WOLI
I. Uwagi ogólne
Pojęcie wykładni
– Wykładania to proces myślowy zmierzający do ustalenia właściwego znaczenia (sensu).
– Różnice między wykładnią oświadczeń woli a wykładnią prawa:
* różny przedmiot – przepisy wydane przez kompetentne organy (wykładnia prawa); różne znaki
będące przejawem oświadczenia woli (wykładnia oświadczeń woli)
* inne metody.
– jedynie interpretacja organów stosujących prawo jest wiążąca.
– dyrektywy wykładni – ustalone albo w doktrynie (nie mają mocy wiążącej) lub w przepisach prawa
(wiążą sądy)
* OGÓLNE DYREKTYWY WYKŁADNI OŚWIADCZEŃ WOLI – wskazują jakich operacji myślowych należy
dokonać w celu interpretacji treści jak i istnienia oświadczenia woli. Wskazane są w art. 65 kc.
* KONKRETNE REGUŁY INTERPRETACYJNE – wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka,
gdy wskazane ogólnymi dyrektywami interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie pozwalają ustalić
sensu tego zachowania, przepis wtedy opatrzony jest z reguły wyrażeniem „w razie
wątpliwości” (np. art. 76, 71 kc.), „poczytuje się” (art. 68);
!
Ogólne dyrektywy wykładni
Mimo archaicznego sformułowania art. 65 kc można na jego podstawie zrekonstruować następujące
ogólne dyrektywy wykładni:
I. Reguły znaczeniowe zachowań człowieka, które z pewnymi znakami wiążą pewne treści myślowe.
Odwołanie do ustalonych zwyczajów wskazuje, że należy brać pod uwagę również inne znaki niż
językowe (np. przybicie ręką stwierdzające zawarcie umowy)
II. Nakaz uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego – przy znakach niejęzykowych jest to konieczne, by
je zrozumieć, ale też przy składaniu oświadczeń woli w postaci językowej dyrektywa ta ma
zastosowanie (patrz § 2 – dosłowne brzmienie nie zawsze ma absolutny walor), ze względu na
zwroty nieostre, niedookreślone, wieloznaczne, języki fachowe.
→ kontekst to też zachowanie się stron przed i po złożeniu oświadczenia woli (prowadzenie
negocjacji), bezpośrednia interakcja komunikacyjna (prośba dłużnika o zwolnienie z długu),
kontekst przestrzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub lokal urzędowy).
III. Nakaz wzięcia pod uwagę celu, do którego zmierzały strony oraz zasad współżycia społecznego
oparty na założeniu, że ludzie działają rozsądnie i uczciwie. Choć reguła ta nie zakazuje
podejmowania nierozsądnych działań, to w razie wątpliwości do ich sensu należy wybrać sens
odpowiadający tej dyrektywie.
→ cel to nie kauza – to cel zindywidualizowany, tj. najszerzej pojęty cel społeczno-gospodarczy
konkretnej umowy.
!
!
!
II. Metoda wykładni
! Założenia ideologiczne stanowiące podstawę porządkującą dyrektyw wykładni → w polskim
prawie 2 podstawy (dlatego nazywa się ją metodą kombinowaną):
– respektowanie woli składającego oświadczenie;
– zaufanie do złożonego oświadczenia ze strony innych osób;
→ należy wziąć pod uwagę rodzaj oświadczenia woli.
! patrz m.in. SN w uchw. (7) z 29.6.1995 r. (OSN 1995, poz. 168).
!
Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom
– ta postać oświadczeń woli ma największe znaczenie z punktu widzenia prawa cywilnego (art. 61
kc), gdyż stanowi element konstytutywny tak umów jak i wielu jednostronnych czynności.
– ze względu na uwikłane interesy obu stron, oraz kierując się zasadami współżycia społecznego
oraz nakazem preferowania „zgodnego zamiaru stron" (art. 65 § 1 kc) należy przyjąć nadrzędną
dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim
zgodnie obie strony go zrozumiały. Nieistotne są znaki, jakich użyto do porozumienia.
– jeśli strony nie zrozumiały tak samo sensu, to należy brać pod uwagę sens ustalony z punktu
widzenia odbiorcy oświadczenia woli, ale jeśli powstał on przy zachowaniu starannych zabiegów
interpretacyjnych, czyli „jak każdy, w szczególności o wiedzy i doświadczeniu odbiorcy człowiek,
zrozumiałby to oświadczenie” → decyduje więc normatywny i zindywidualizowany punkt widzenia
odbiorcy, którego cechą jest należyta staranność.
!
Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców
– też tutaj należy uwzględnić możliwości poznawcze odbiorców, ale ze względu na nieoznaczone
osoby, należy wziąć pod uwagę punkt widzenia typowego adresata → czyli zastosowanie
zobiektywizowanego (normatywnego) punkt widzenia.
* jeśli skierowane do określonej grupy zawodowej należy wziąć po uwagę język fachowy.
* szczególne wymagania dla przedsiębiorców w kontaktach z konsumentami.
– np. przyrzeczenia publiczne (nagroda za znalezienie psa), oświadczenia zawarte w papierach
wartościowych przeznaczonych do obiegu, pełnomocnictwa, oświadczenia przewidziane do
ujawnienia w księgach wieczystych, statuty korporacji, ogólne warunki ubezpieczeń itp.
!
Testamenty
– art. 948 § 1 – testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić „możliwie najpełniejsze
urzeczywistnienie woli spadkodawcy”. Czysto osobisty charakter oświadczenia, nie ważne
rozumienie go przez beneficjentów.
!
III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie
Uwagi ogólne
– oświadczenia woli wyrażone na piśmie = dokument (w świetle kpc to pismo uzewnętrzniające
jakieś myśli)
– Dokonując tej wykładni należy brać pod uwagę:
I. reguły znaczeniowe języka – ale nie mają one absolutnego znaczenia. Panujący dotąd pogląd
„clara non sunt interpretanda” został zakwestionowany i odrzucony w efekcie przez Radwańskiego
i SN w orz. z 7.12.2000 r. (OSN 2001, poz. 95) → stwierdzono, że art. 65 kc nie pozwala ograniczyć
zakresu wykładni jedynie do niejasnych postanowień umowy.
II. kontekst i związki treściowe pomiędzy różnymi postanowieniami – przy czym definicje zawarte w
dokumencie mają pierwszeństwo dla nadawania tych znaczeń, jak również środki
paralingwistyczne powinny być brane pod uwagę (rozmieszenie w rozdziałach, podział na punkty,
paragrafy, zastosowane kolory i inne znaki).
III. Cel – może być albo wyraźnie zadeklarowany w dokumencie, albo rekonstruowany na podstawie
treści, z uwzględnieniem doświadczenia życiowego oraz zasad racjonalnego działania.
!
Ograniczenia dowodowe
– szczególny walor dowodowy – czynność prawna wyrażona w dokumencie została zawarta;
– patrz art. 247 kpc – zakaz prowadzenia dowodu ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko
osnowie dokumentu – zakaz bezwzględny – gdy forma pisemna zastrzeżona ad solemnitatem,
względny – gdy zastrzeżenie z łagodniejszym skutkiem i gdy sąd uzna to za konieczne;
– osnowa dokumentu – treść wyinterpretowaną na podstawie całej zawartości dokumentu (znaki
językowe i paralingwistyczne);
* na okoliczności spoza dokumentu możliwe jest przesłuchiwanie stron lub świadków, gdyż nie
jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, np. gdy strony posłużyły się pewnym zwrotem o
swoistym znaczeniu.
* art. 247 kpc – zakaz dowodu ze świadków lub przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści
czynności prawnej, jeśli rygor formy zastrzeżony był ad solemnitatem.
!
ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
– zakres zdolności do czynności prawnej nie może być szerszy od zakresu zdolności prawnej (nie
może być tak, że podmiot ma zakazane bycie podmiotem określonych praw, a jednocześnie
zezwolono mu na nabywanie ich);
– brak zdolności do czynności prawnej nie pozbawia możliwości bezpośredniego nabywania praw
lub obowiązków na podstawie innych niż czynność prawna zdarzeń (np. dziedziczenia), ale wtedy
skutki te zależą od tego, czy podmiot działał z należytym rozeznaniem.
– zdolność do czynności prawnej nie ma charakteru prawa podmiotowego (uprawnienia),
ponieważ nie stanowi elementu stosunku cywilnoprawnego. Nie można więc stosować do niej
art. 5 kc o nadużyciu prawa podmiotowego. Jest ona składnikiem normy kompetencyjnej, która
wyznacza przesłanki (podmiotowe) prawidłowego dokonania czynności prawnej.
!
Osoby prawne
– ich zdolność do czynności prawnych zbieżna jest ze zdolnością prawną, a czynności tych dokonują
poprzez swoje organy lub ustanowionego przez sąd kuratora.
!
Osoby fizyczne
– ograniczana przez dojrzałość i stan umysłu człowieka. Polski system prawny wyróżnia trzy stany
człowieka:
* brak zdolności do czynności prawnych,
* ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
* pełną zdolność do czynności prawnych.
!
Brak zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc)
Wiek
– Osoby, które nie ukończyły lat 13 → choć jest to wyznacznik arbitralny, został powszechnie
przyjęty ze względu na ułatwienie i bezpieczeństwo obrotu – łagodzony przez § 2 art. 14.
!
Ubezwłasnowolnienie całkowite
– Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie → decyduje o nim sąd w szczególnym postępowaniu.
Ubezwłasnowolnienie całkowite możliwe jest tylko w przypadku osoby powyżej 13 roku życia.
– Przesłanki: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia
psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że
uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem (art. 13 § 1 kc).
* SN interpretuje ten przepis funkcjonalnie, tzn. ubezwłasnowolnić można jeśli służy to
interesom ubezwłasnowolnianego (orz. SN z 14.2.1974 r., OSN 1975, poz. 12).
!
Skutki
– czynności w/w osób są bezwzględnie nieważne (art. 14 § 1 kc)
– złagodzenie w art. 14 § 2 – dot. umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach
życiowych – stają się ważne z chwilą wykonania, ale i w tym przypadku szczególnie chroni się taką
osobę jeśli została rażąco pokrzywdzona.
* usprawiedliwienie tego przepisu → na ogól poprzez konstrukcję konwalidacji, ale jest to
wadliwe, bo jak można uzdrowić czynność prawną dokonaną przez osobę, która nie ma prawa
do dokonania jej. Dlatego stosuje się pogląd, iż przepis ten modyfikuje ogólną regułę →
przyznanie tym osobom ograniczonej i warunkowej kompetencji do dokonywania czynności
prawnych określonego rodzaju.
– za te osoby czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele ustawowi (rodzice lub
opiekunowie).
– osoby te mogą pełnić funkcję posłańca – tzn. nie dokonywanie czynności prawnych, a jedynie
przenoszone oświadczenia woli innej osoby.
* ale co jak dziecko zamiast gazety, kupi cukierki – rozstrzygane na podstawie przepisów o
błędzie.
!
!
!
!
Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Wiek
– Pomiędzy 13 a 18 rokiem życia
!
Ubezwłasnowolnienie częściowe
– ten sam tryb i te same przesłanki co w ubezwłasnowolnieniu całkowitym, ale:
* tylko osoby pełnoletnie;
* jeżeli „stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest
pomoc w prowadzeniu jej spraw" (art. 16 § 1 kc) → tutaj też dokonywane jest to w jej interesie
* też gdy sąd ustanowi doradcę tymczasowego w toku toczącego się postępowania o
ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej.
!
Skutki
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:
I. Brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych → dotyczy to tylko
wyraźnie wskazanych w szczególnych przepisach czynności prawnych (np. sporządzenie
testamentu) → nieważność czynności prawnej.
II. System kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności prawnych – tzn. do pewnych
czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela, a czasem też zgoda sądu, jeśli dot. to czynności
których sam przedstawiciel nie może dokonać w imieniu podopiecznego.
→ Zgoda to jednostronna czynność prawna, która pod rygorem nieważności musi być dokonana
najpóźniej w chwili dokonania czynności prawnej (art. 19 kc), ale zgoda na zawarcie umowy
może być udzielona też po dokonaniu tej czynności prawnej (potwierdzenie).
→ Potwierdzić umowę może też osoba dokonywająca czynności prawnej, lecz dopiero po
uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 kc) → w czasie pomiędzy
zawarciem umowy, a uzyskaniem potwierdzenia istnieje stan niepewności (tzw.
bezskuteczność zawieszona), a umowę określa się jako „niezupełna” lub „kulejąca" (negotium
claudicans).
• kontrahent może wyznaczyć termin do wyrażenia zgody, ale nie może bez tego
powoływać się na nieważność umowy (jest nią związany)
→ Art. 17 kc – generalna zasada – zgoda potrzebna jest do czynności rozporządzających oraz
zobowiązujących, a konstrukcja ograniczonej zdolności prawnej ma służyć ochronie interesów
ograniczonego.
III. Pełna kompetencja – dotyczy przede wszystkim czynności prawnych niemających charakteru
czynności zobowiązujących lub rozporządzających (a contrario) oraz z mocy prawa może sama:
→ zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia
codziennego (art. 20 kc) – bez względu na to, czy zostały one wykonane lub czy pociągają za
sobą rażące pokrzywdzenie;
→ rozporządzenia zarobkiem – chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi
(art. 21 kc);
→ wszelkie czynności prawne dot. przedmiotów, które przedstawiciel oddał takiej osobie do
swobodnego użytku (nie licząc czynności, do których nie wystarcza zgoda przedstawiciela)
(art. 22 kc);
 → zawierać umowy o pracę – z zachowaniem przepisów kodeksu pracy, ale przedstawiciel za
zgodą sądu może rozwiązać stosunek pracy, jeżeli sprzeciwia się on dobru tej osoby (art. 22 §
3 kp).
!
! polski system prawny wyznacza szeroki zakres kompetencji do wykonywania czynności prawnych
przez same osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych.
!
Pełna zdolność do czynności prawnych
– człowiek powyżej 18 roku życia i małoletni przez zawarcie związku małżeńskiego (nie traci jej w
razie unieważnienia małżeństwa – art. 10 kc)
* dotyczy osób, które ukończyły 16 rok życia i zawarły małżeństwo bez przewidzianego w art. 10
KRO zezwolenia sądu opiekuńczego.
– osoby te mają kompetencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świetle
obowiązującego systemu prawnego czynności prawnych.
!
WADY OŚWIADCZENIA WOLI
I. Uwagi ogólne
– koncepcja wad oświadczenia woli wykształciła się w XX wieku na gruncie „teorii woli”, ale
początkowo była zawężona jedynie do stanów psychiki. W aktualnym stanie prawnym
uwzględniono elementy społeczne (dobra wiara i interesy osób przyjmujących oświadczenie woli)
i nastąpiła jurydyzacja terminów psychologicznych, przez co nadane im zostało zmodyfikowane
znaczenie.
– Wady oświadczenia woli – sytuacje, okoliczności i stany psychiki lub wiedzy, towarzyszące
przejawowi woli lub występujące przy podjęciu decyzji, które system prawny uwzględnia,
określając w sposób negatywny (tzn. jakie nieprawidłowości powodują wadliwość prawną
złożonego oświadczenia woli) ich wpływ na ważność czynności prawnej:
* stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
* pozorność;
* błąd;
* podstęp;
* groźbę.
!
II. Brak świadomości lub swobody
Pojęcie
– oświadczenie woli musi być złożone przez osobę spełniającą pewne przesłanki dotyczące jej
stanu psychicznego, gdyż instytucja zdolności do czynności prawnych i ubezwłasnowolnienia nie
da się tutaj zastosować → art. 82 kc wymienia te przesłanki – musi to być świadome i swobodne
powzięcie decyzji, a wszelkie ograniczenia, nawet przemijające, które zdarzyły się w chwili
dokonania czynności, wyłączają ważność tego oświadczenia.
– ciężar dowodu, że oświadczenie woli zostało złożone z uchybieniem art. 82 spoczywa na
składającym oświadczenie (art. 6 kc), a dowód taki jest często trudny do przeprowadzenia,
dlatego w znacznie lepszej sytuacji są osoby ubezwłasnowolnione (wyrok sądowy dowodem).
– też po śmierci oświadczającego (wyrok SN z 1997 r.);
!
!
!
Przymus fizyczny
– art. 82 to nie tylko stany patologiczne, ale i fizjologiczne (gdy układ nerwowy nie osiągnął
odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbieranie i przetwarzanie informacji,
np. sen) oraz tzw. przymus fizyczny (ruchy człowieka nie są w ogóle przez niego sterowane, lecz
poddane naciskowi zewnętrznemu)
!
Zakres podmiotowy
– wada ta odnosi się jedynie do osoby, o której zachowaniu można powiedzieć, że składa
oświadczenie woli i nie uwzględnia natomiast interesów jakiejkolwiek innej osoby ani sytuacji
zewnętrznej, w jakiej postawiony został podmiot, np. presja ekonomiczna, przyczyna musi tkwić w
samym oświadczającym;
!
III. Pozorność
Pojęcie
– pozorność zwykła – art. 83 § 1 zd. 1 kc – nieważne (bezwzględnie) jest oświadczenie woli złożone
drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru → tzn. gdy strony umawiają się potajemnie, że ujawniona
wobec osób trzecich czynność prawna nie wywoła skutków prawnych;
* nie chodzi tu o sprzeczność między wolą a jej przejawem, ale o sprzeczność pomiędzy
wewnętrznym porozumieniem i porozumieniem ujawnionym, którego skuteczność jest
wyłączona przez to pierwsze. → ustawa preferuje tu taki sens oświadczenia, jaki strony same
ustaliły.
* dotyczy tylko umów i oświadczeń jednostronnych składanych drugiej stronie, a nie np.
testament, czy odrzucenie spadku przed sądem.
– pozorność kwalifikowana – art. 83 § 1 zd. 2 kc – dotyczy umowy ukrytej (dyssymulowanej), która
ma wywołać inne skutki niż czynność ujawniona → nie jest nieważna, tylko dlatego, że jest ukryta
wobec osób trzecich, ale dla swej ważności musi spełniać przesłanki wymagane dla tego rodzaju
czynności (art. 83 § 2 kc)
– czynności dokonywane dla pozoru są często sprzeczne z normami bezwzględnie wiążącymi lub
zasadami współżycia społecznego.
!
Skutki pozorności
– Nawet jeśli pozorna umowa miała postać pisemną, można prowadzić dowód ze świadków i
przesłuchania stron, gdyż nie jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, lecz o
zakwestionowanie esencjonalnych przesłanek ważności czynności prawnych wyrażonych w treści
dokumentu.
– art. 83 § 2 – mimo, że pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono
doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwolnione zostały z
zobowiązania, działając w dobrej wierze.
!
Pozorność a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie potajemne i czynności fiducjarne
– tzw. oświadczenie woli nie na serio (też nie wywołuje skutków prawnych, ale widoczne to jest w
samym kontekście sytuacyjnym).
– zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) – pomyślane, ale nie zakomunikowane zastrzeżenie
nie ma doniosłości prawnej, gdyż nie ma wyrazu zewnętrznego.
– czynności prawne fiducjarne – mają pełny walor prawny.
IV. Błąd
Pojęcie
– błąd – niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka.
Ma doniosłość prawną tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej (art. 84 § 1 zd. 2 kc) i
gdy jest istotny (art. 84 § 2 kc).
* podmiot działa pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej, jeśli ostatecznie ustalony
w następstwie przeprowadzonej wykładni (opartej na wszystkich oświadczeniach woli w pełni
zrekonstruowanych) sens czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom podmiotu
składającego oświadczenie woli:
→ może dot. cech przedmiotu, treści zachować, oceny, czy jest to czynność prawna i jakiego
rodzaju, jak również przekonanie o nakazach ustawowych dot. czynności.
→ nie może dot. okoliczności nieuregulowanych w czynności prawnej, nawet jeśli miały
wpływ na nią.
• też poza treścią są dalsze skutki określone w przepisach, ustalonych zwyczajach, czy
zasadach współżycia społecznego → kwestia kontrowersyjna.
* istotny błąd należy oceniać według kryteriów zindywidualizowanych, ale i obiektywnych.
– Przepisy o błędzie ograniczają więc zastosowanie zasady ignorantia iuris nocet.
– Wolter – podział na błąd sensu stricto (mylne wyobrażenie stanu faktycznego) i pomyłka (mylne
wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia) → podział nieistotny z punktu widzenia prawa.
!
!
Przypadki szczególne
– art. 84 § 1 zd. 2 kc – gdy oświadczenie woli składane innej osobie (w szczególności składane w
toku zawierania umów), będące zarazem odpłatnymi czynnościami ustawa przewiduje też interes
tych osób, pozwalając uwzględnić istotny błąd co do treści, gdy adresat nie wyprowadził
składającego oświadczenie z błędu pomimo, że:
* albo błąd wywołał, nawet bez swojej winy;
* albo wiedział o błędzie;
* albo mógł z łatwością błąd zauważyć.
– art. 85 kc – oświadczenie woli złożone przez posłańca (=osoba nie będąca stroną czynności) też
może ulec zniekształceniu i stosuje się art. 84.
– też w przepisach szczególnych.
Skutki
– nie powoduje nieważności, ale stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych
złożonego oświadczenia.
!
V. Podstęp
Pojęcie
– choć dalej chodzi tu o błąd, to jednak modyfikacja tej konstrukcji ze względu na podstępne
działanie jest tak dalece idąca, że należy uznać to za odrębną wadę oświadczenia woli, ale wg
niektórych autorów jest to błąd w postaci kwalifikowanej.
– podstęp – to świadome wprowadzenie w błąd lub umocnienie błędnego przekonania lub
przemilczenie pewnych informacji, jeśli istniał obowiązek ich udzielenia.
– można powołać się na ten błąd nawet wtedy gdy nie był istotny i gdy nie dotyczył treści
czynności prawnej, należy jednak wykazać związek między podstępem a złożeniem
oświadczenia woli określonej treści, ze względu na to, że dowód taki dotyczy niedostępnej dla
bezpośredniej obserwacji sfery zjawisk psychicznych, oparty jest na systemie domniemań
faktycznych.
Skutki
– art. 86 § 2 kc – podstęp osoby trzeciej jest podstępem strony, jeśli:
* czynność prawna jest nieodpłatna;
* strona o podstępie osoby trzeciej wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego
oświadczenie woli.
VI. Groźba
– groźba – zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie nie dokonania żądanej czynności
(tzw. przymus psychiczny), będąca niedopuszczalną interwencją w proces motywacji człowieka.
Osoba zagrożona ma możliwość wyboru.
* groźba musi być bezprawna, tzn. gdy zapowiedź dotyczy dokonania czynu bezwzględnie
zabronionego przez system prawny, jak również działań dozwolonych, ale nie w celu skłonienia
kogoś do złożenia oświadczenia woli.
* groźba musi być też poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeństwo dla osobistych
lub majątkowych dóbr jakiejkolwiek osoby, przy czym ważne jest zbadanie czy składający
oświadczenie mógł się obawiać następstw groźby → należy mieć więc na uwadze człowieka
typowego, ale w określonej sytuacji majątkowej, osobistej o określonej wiedzy.
* te same konsekwencje przewiduje ustawa dla groźby od strony, jak i groźby od osoby trzeciej.
– skutek – możliwość uchylenia się od skutków prawnych.
VII. Uchylenie się od skutków prawnych
– prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia w
razie błędu, podstępu lub groźby.
– TRYB – uprawniony składa kolejne oświadczenie woli (też przez przedstawiciela), w formie
pisemnej ad probationem (nie wymagane między przedsiębiorcami), złożone drugiej stronie, a w
razie jej braku osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej i o ile nie
wymagają tego przepisy szczególne, prawo to realizuje się bez udziału organu orzekającego.
* orzeczenie sądu o zaistnieniu przesłanek ważnego uchylenia się od skutków oświadczenia ma
charakter deklaratoryjny. Ważne jednak, że formalne wymaganie co do uchylenia się od
skutków oświadczeń może być dopełnione także przez skierowanie do sądu odpowiednich
pism procesowych.
– PRZEDAWNIENIA – błąd – rok od wykrycia, groźba – rok od ustania stanu zagrożenia.
* stan obawy ustał – albo gdy osoba grożąca utraciła możliwość zrealizowania groźby, albo gdy
groźba się zrealizowała.
– SKUTEK UCHYLENIA – ex tunc, tj. z mocą wsteczną, od momentu złożenia oświadczenia;
niemożliwe jest domaganie się zmiany treści wadliwej czynności prawnej.
!
 TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ
SWOBODA KSZTAŁTOWANIA TREŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH
I. Uwagi ogólne
Pojęcie treści czynności prawnej
Art. 56 kc „czynność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz również te, które
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów” → 2 pojęcia:
– Treść czynności prawnej – oświadczenie lub oświadczenia woli w pełni zrekonstruowane na
podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych;
– Treść stosunku cywilnoprawnego – jest wyznaczona tylko w podstawowym zakresie przez
oświadczenia woli, a uzupełniana jest przez różne wskaźniki (ustawy, zasady współżycia
społecznego, ustalone zwyczaje), które pełnią funkcję normatywną, a nie interpretacyjną dla
konkretnego stosunku cywilnoprawnego;
!
Zasada swobody kształtowania treści
– Swobodna kształtowania treści jest konieczna by czynności prawne spełniały funkcję instrumentu
prawnego, ale zakres tej zasady może być ograniczany przez ustawy. Zasada ta oznacza, ze
podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności prawnej oraz, że przepisy
prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji → proklamowana w
Konstytucji, uchwała (7) SN z 10.1.1990 r., stwierdził, że Konstytucja proklamuje zasadę wolności
gospodarczej, a ograniczenia jej mogą wynikać jedynie z ustaw lub aktów wydanych na ich
podstawie, natomiast wszelkie wątpliwości należy tłumaczyć in favorem liberatis. → art. 3531.
!
Wzorzec kompetencji generalnej
wzorzec kompetencji generalnej – gdy podmioty mogą nie stosować się do ustalonych w prawie
typów czynności prawnych;
wzorzec kompetencji szczególnej – gdy prawo uznaje za ważne tylko czynności prawne mieszczące się
w ramach określonych w ustawie typów i tylko w tym zakresie zezwala na dowolne kształtowanie treści
czynności prawnych;
!
– z art. 3531 kc wynika, że w zakresie umów zobowiązujących obowiązuje wzorzec kompetencji
generalnej, ale nie dot. czynności prawnych, które są skuteczne wobec osób nieuczestniczących w
dokonywaniu tych czynności, dla zapewnienia ochrony tych osób i bezpieczeństwa obrotu
prawnego (uchw. SN (7) z 7.4.1993 r.) → w tych przypadkach swoboda kształtowania treści umów
ograniczona jest ustawą do określonych ich typów (tzw. numerus clausus), np.:
* gdy kreują prawa podmiotowe bezwzględne – w szczególności prawa rzeczowe;
* gdy tworzą spółki;
* gdy kreują prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych – niezależnie czy
uzna się je za wytwór umowy, czy jednostronnej czynności prawnej (kwestia kontrowersyjna w
doktrynie);
* regulują stosunki majątkowo-małżeńskie (art. 47 i n. KRO);
* dotyczą spadków (art. 1047 i n. kc).
* jednostronne czynności prawne → kwestia sporna:
→ S. Grzybowski – opierając się na argumentacji a contrario z art. 58 kc uważa, że odnosi się
on również do jednostronnych czynności prawnych, które jednak nie mogą skutecznie
nakładać na inne podmioty żadnych obowiązków;
 → W. Czachórski; M. Safian; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Radwański – to numerus clausus,
gdyż:
→ zakaz obciążania kogokolwiek obowiązkami bez jego zgody;
→ nawet korzystne dla kogoś sytuacje prawne nie powinny być tworzone bez jego woli
(dlatego darowizna ma postać umowy);
→ każda czynność prawna (też jednostronna) wywołuje skutki prawne (art. 56 kc), więc
niedopuszczalna w świetle 2 w/w zasad byłaby swoboda podmiotów do kreowania
jednostronnych czynności;
→ brak kontroli treści tych czynności ze strony innych osób, które może dotykać taka
czynność.
!
II. Ograniczenia
– zakres dopuszczalnej treści czynności prawnej jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego,
tj. dot. wszystkich rodzajów czynności prawnych;
– typologia, oparta na wskazaniach ustawy:
(1) prawa przyrody;
(2) normy bezwzględnie wiążące;
(3) obejście ustawy;
(4) zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne.
!
Prawa przyrody
→ wywodzą się z prawa rzymskiego → art. 387 kc „umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna”
→ dot. wszystkich czynności prawnych, które są niewykonalne albo służą realizacji stanów rzeczy,
które i tak się ziszczą bez udziału człowieka (skok na Księżyc, umowa, że na drugi dzień wzejdzie
Słońce);
!
Normy bezwzględnie wiążące
→ zgodnie z art. 58 § 1 kc czynności prawna jest nieważna jeśli jest sprzeczna z ustawą, w tym z
normami semiimperatywnymi. Prawo czasem zakazuje pewnych czynności, a czasem nakazuje by
dana czynność zawierała określone postanowienia. Złamanie takiego zakazu lub nakazu
wyrażonego w normie bezwzględnie wiążącej (lub semiimperatywnej) powoduje nieważność
czynności.
→ normy takie służą przede wszystkim ochronie pewnych wartości czy zasad;
!
Obejście ustawy
→ traktowane przez art. 58 § 1 na równi z czynnościami sprzecznymi z prawem;
→ infraudem legis – określona czynność bezpośrednio nie objęta zakazem prawnym, ale
przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo;
→ nie tylko treść, ale i cel czynności może być ograniczony, co zostało uwzględnione w art. 3531 kc.
!
Zasady współżycia społecznego
→ zasady współżycia społecznego to uznane powszechnie wartości i reguły moralne odnoszące się
do stosunków międzyludzkich
→ zgodnie z art. 58 § 2 i art. 3531 kc – swoboda umów ograniczona jest również ze względu na
zasady współżycia społecznego, tak ze względu na treść czynności prawnej, jak i na jej cel;
!
III. Skutki naruszenia
– reguły ogólne:
* gdy cała czynność jest sprzeczna z w/w kryteriami – zgodnie z art. 58 § 1 i art. 387 § 1 czynność
taka jest bezwzględnie nieważna;
* gdy część czynność jest sprzeczna z w/w kryteriami – reguła ogólna to art. 58 § 3 kc wyraża
domniemanie utrzymania w mocy pozostałych części chyba, że z okoliczności wynika, iż bez
nieważnych postanowień czynność nie zostałaby dokonana → odesłanie do obiektywnych, ale
zindywidualizowanych ocen człowieka rozsądnego znajdującego się w określonej sytuacji
– wyjątki:
* art. 58 § 1 → „chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek”, w szczególności zastąpienie
nieważnych postanowień przez odpowiednie przepisy prawne;
* art. 94 kc – dotyczący bezprawnego warunku – czynność jest nieważna, jeśli warunek był
zawieszający, a ważna, ale warunek uznany za niedodany, jeśli warunek był rozwiązujący;
* czasem przepisy uchylają sankcję bezwzględnej nieważności w razie sprzeczności czynności
prawnej lub jej części z normami bezwzględnie wiążącymi i w to miejsce wprowadzają bardziej
elastyczne instrumenty prawne, pozwalające dostosować treść czynności prawnej do systemu
prawa, np. tzw. postępowanie naprawcze przewidziane w odniesieniu do sp. z o.o. i S.A.
!
ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ
I. Rodzaje
→ dla ustalenia skutków uregulowanych w ustawie typów czynności prawnych
!
Essentialia negotii (elementy przedmiotowe istotne)
– ustawowo wyróżnione cechy, według których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności
prawnej do ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych, choć należy pamiętać, że w
kwalifikacji czynności prawnej ważne są czasem właściwości podmiotów;
!
Naturalia negotii (elementy nieistotne)
– wskazane są w ustawie jako skutki prawne dokonania czynności prawnej określonego typu, np.
przepisy o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, a określenie tych skutków w treści czynności
prawnej jest dopuszczalne, ale niekonieczne do tego, aby one nastąpiły.
!
Accidentalia negotii (elementy dodatkowe)
– w odróżnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w treści czynności stanowi konieczną
przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych, a w odróżnieniu od essentialia
negotii nie określają one cech swoistych dla danego typu czynności prawnej → bierna rola w
procesie kwalifikacji czynności prawnych;
– czasem prawo dokładniej reguluje ich konsekwencje prawne, w razie ich zamieszczenia:
* accidentalia negotii uregulowane samoistnie – bez związku z określonym typem czynności
prawnych, jak np. warunek (art. 89 kc), termin (art. 110 kc), zadatek (art. 394 kc), prawo
odstąpienia (art. 395 kc), odstępne (art. 396 kc), kara umowna (art. 483-485 kc), wadium (art.
704 kc);
* accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnych – jak np.
postanowienia dotyczące tzw. dodatkowych świadczeń w umowie kontraktacji (art. 613, 615
kc) lub zastrzeżenie polecenia w umowie darowizny (art. 893-895 kc).
!
II. Warunek i termin
Warunek
– WARUNEK TO ZAWARTE W TREŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ ZASTRZEŻENIE, KTÓRE UZALEŻNIA POWSTANIE LUB
USTANIE SKUTKU PRAWNEGO OD ZDARZENIA PRZYSZŁEGO I NIEPEWNEGO (art. 89 kc)
* to nie zdarzenie przyszłe i niepewne, ani postanowienia czynności prawnej, ani ustawowe
przesłanki (tzw. conditiones iuris);
– niepewność wynika z niemożności wpływu na ziszczenie, lub z uczestnictwa innych osób w jego
ziszczeniu się;
* potestatywny → gdy zależy od woli strony, ale nie wyłącznie, np. zastrzeżenie uzależniające
skutek prawny od niewykonania zobowiązania, ale nie zastrzeżenie, które uzależnia skutek
czynności prawnej od tego, czy strona zechce zobowiązanie wykonać (si voluero);
– Warunki są:
* dodatnie – gdy przyszłe i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy;
* ujemne – gdy zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie
wskazanego w warunku zdarzenia
→ tendencja w judykaturze do ograniczania pojęcie warunku tylko do warunku dodatniego
ewentualnie do ujemnego, ale połączonego z terminem została w doktrynie skrytykowana;
– Warunki są:
* rozwiązujące – zastrzeżenie, według którego skutek czynności prawnej ustaje, jeżeli nastąpi
zdarzenie przyszłe i niepewne. Warunek bezprawny uznawany za niedodany.
* zawieszające – zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skutków czynności prawnej od
zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunek bezprawny powoduje nieważność czynności.
– Warunek bezprawny (art. 94) – gdy jest niemożliwy do spełnienia, przeciwny ustawie lub zasadom
współżycia społecznego;
– Ochrona:
* art. 93 ustanawia fikcje skuteczności warunku w sytuacjach, w których jedna ze stron
zachowałaby się nielojalnie względem drugiej;
* art. 91 daje prawo warunkowo uprawnionemu do wykonywania wszelkich czynności, które
zmierzają do zachowania swego prawa, a prawa drugiej strony są ograniczone (ponosi ona
odpowiedzialność odszkodowawczą z art. 471 kc). Dodatkowo dla ochrony warunkowo
uprawnionego art. 92 § 1 uznaje za nieważne czynności prawne, które w razie ziszczenia się
 warunku udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Ochrona ta ograniczona
jest interesem osób trzecich działających w dobrej wierze (art. 92 § 2);
– ziszczenie się warunku powoduje, że ex nunc (od teraz) powstają lub ustają skutki czynności
prawnej, a w razie nieziszczenia się warunku stan prawny stabilizuje się (tzn. wygasa prawo
warunkowo uprawnionego, a druga strona przestaje mieć ograniczenia);
– warunek dopuszczalny jest w przypadku każdej czynności prawnej, a wyjątki wynikają albo z
ustawy (np. art. 157) albo z właściwości stosunku prawnego (zawarcie małżeństwa, uchylenie się
od skutków złożonego oświadczenia woli).
!
Termin
– TERMIN TO ZAWARTE W TREŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ ZASTRZEŻENIE, KTÓRE UZALEŻNIA POWSTANIE LUB
USTANIE SKUTKU PRAWNEGO OD ZDARZENIA PRZYSZŁEGO, ALE PEWNEGO.
– art. 116 – odsyła do przepisów o warunku:
* zawieszającym – jeśli skutki mają powstać w oznaczonym terminie (warunek początkowy);
* rozwiązującym – jeśli skutki mają ustać w oznaczonym terminie (warunek końcowy);
– nie musi być wskazany przez oznaczenie daty, ale też przez zdarzenie, które na pewno nastąpi;
– kodeks ustala reguły obliczania terminu w przypadku oznaczenia poprzez podanie daty lub
okresu, w przypadkach, w których nie zostały one określone w ustawie, orzeczeniu sądu, decyzji
administracyjnej lub w czynności prawnej (art. 111-115 kc):
* termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o północy) ostatniego dnia, przy czym nie
wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące początek terminu (np. zawarta w dniu
1 lutego umowa najmu na trzy dni kończy się 4 lutego o północy);
* termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który
nazwą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby dnia takiego nie było w danym
roku (29 lutego) w ostatnim dniu tego miesiąca (a więc 28 lutego);
→ przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia
(nabywa się więc pełnoletniość w dacie urodzin);
* jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy przez to rozumieć
pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca, a termin półmiesięczny odpowiada piętnastu
dniom (też w lutym);
* jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana,
miesiąc liczy się za trzydzieści dni, a rok za trzysta sześćdziesiąt pięć dni. Jeżeli koniec terminu
do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin
upływa dnia następnego.
→ sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy;
* dopuszczalne w zasadzie w każdej czynności prawnej, a wyjątki wynikają z przepisów
szczególnych (art. 157 § 1, art. 962, 1018 § 1 kc), ale także z właściwości czynności prawnej
(art. 89 kc odnoszący się analogicznie do terminów).
!
 ZAWARCIE UMOWY
ZAŁOŻENIA OGÓLNE
I. Konsens
Pojęcie
– umowa to samodzielna i integralna całość mimo że dochodzi do skutku przez zgodne
oświadczenia woli dwóch albo więcej stron (konsens);
– nie zawsze zgodny zamiar stron pokrywa się z tym pojęciem w ujęciu psychologicznym, gdyż
zgodnie z art. 65 kc reguły wykładni mogą prowadzić do przypisania wypowiedzi jednej strony
innego sensu, niż miała faktycznie na myśli;
* sens taki jaki powinien nadać uważny odbiorca;
– dyssens jawny i ukryty (zależy czy strony go sobie uświadamiały) – ale od strony prawnej nie ma to
znaczenia, gdyż obie postacie dyssensu należy traktować tak samo;
– powoływać się na wady oświadczenia woli można dopiero wtedy gdy została zawarta umowa, a w
przypadku dyssensu umowa w ogóle nie dochodzi do skutku.
!
Zakres konsensu
– do konstytutywnych cech umowy (i innej czynności prawnej) należy wyznaczenie jej skutków
prawnych → jaką treść powinna obejmować umowa, aby uznać ją za zawartą
* Maksymalny (konieczny) zakres konsensu – granice kompetencji przysługujące stronom przy
regulowaniu treści czynności prawnej;
* Minimalny zakres konsensu – istnieją wskaźniki, które pełnią funkcję uzupełniającą w stosunku
do samego konsensu stron, a jednocześnie wskazują elementy które niezależnie od woli stron
objęte są ich oświadczeniem woli. Są to min. normy prawne i przewidziane w prawie inne
mierniki (art. 56). Konsens więc w ujęciu minimalnym musi objąć pewien minimalny zakres
skutków prawnych (określany jako „istotne postanowienia umowy” – art. 66§1, art. 389 kc).
!
Określenie stron
– niezbędna przesłanka dojścia umowy do skutku, ale mogą je wskazywać okoliczności zawarcia
umowy, a nie tylko sama umowa.
!
II. Swoboda zawierania umów
Pojęcie
– „wolność kontraktowa” to swoboda kształtowania treści umowy, ale też decydowanie czy umowę
zawrzeć oraz z kim ją zawrzeć → na gruncie Konstytucji wolność prowadzenia działalności
gospodarczej ustanawia ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje
kompetencja do decydowania o zawarciu umowy i z kim ją zawrą, ale jeśli podmiot sam
zobowiąże się do zawarcia umowy to nie nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej, np.
umowa przedwstępna, prawo pierwokupu, odkupu;
!
Ograniczenia
– o ograniczeniach tej swobody mówi się wyłącznie wtedy, gdy wynikają z ustawy lub wydanego
na podstawie ustawy aktu wykonawczego (tzn. mają heterogeniczną genezę) → mogą mieć
różną postać i intensywność:
 * generalne zakazy dokonywania określonych typów czynności z innymi niż wskazane
podmiotami, np. umowy ubezpieczeniowe, pewne czynności z bankami, gdyż podmioty te
muszą odpowiadać określonym wymogom;
* wymóg indywidualnej decyzji administracyjnej dla dokonania pewnych czynności (np.
założenie banku) → zezwolenie (inaczej bezwzględnie nieważna), ale nie nakaz dokonania
czynności, a wg. SN późniejsze uchylenie tej decyzji nie powoduje nieważności samo z siebie;
* ustawowo określane priorytety na rzecz pewnych podmiotów (np. prawo pierwokupu
nieruchomości rolnej);
* obowiązkowe procedury wyłaniania kandydatów, min. w trybie aukcyjnym lub przetargowym,
szczególnie w sektorze publicznym;
* nakazy zawierania umów – ograniczenia dot. nie tylko wyboru strony, ale z konieczności
logicznej muszą zarazem określać ich treść → zaprzeczenie wolności kontraktowej, w systemie
demokratycznej gospodarki rynkowej powinna być nadzwyczajnym wyjątkiem [np.
ubezpieczenia obowiązkowe, obowiązek zawarcia umowy o świadczenie usług przesyłowych
(ciepła, paliw, gazu, elektryczności)]
!
Umowy adhezyjne
– przedsiębiorstwa zajmują dominującą lub monopolistyczną pozycję, a druga strona (konsument)
jest pod presją ekonomiczną, gdyż jeśli nie zaakceptuje warunków przedstawionych przez
przedsiębiorstwo nie uzyska potrzebnej usługi lub rzeczy → faktyczna nierównorzędność, ale i te
umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron → panujący pogląd
kwalifikuje je jako umowy;
– wymagają szczególnego uregulowania ze względu na ten ich charakter – prawo zobowiązań;
!
Zastępcze oświadczenie woli
– art. 64 kc – prawomocne orzeczenie sądowe stwierdzające obowiązek złożenia określonego
oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie;
* przepis ten nie stanowi samoistnej podstawy prawnej roszczenia, a jedynie nakazuje wiązać z
tym orzeczeniem określone skutki;
* zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub strony;
* nie mają charakteru orzeczeń deklaratoryjnych, tzn. orzeczenia bezpośrednio zasądzające na
określone świadczenie;
* zapadają po stwierdzaniu, że strona jest zobowiązania na podstawie jakiegoś zdarzenia
prawnego do świadczenia;
* w orzeczeniu sąd może, na podstawie wykładni stanu faktycznego, orzec o tym czy wymagane
oświadczenie woli zostało złożone (np. w przypadku milczenia adresata oferty) i określić jego
konsekwencje prawne → wtedy nie zastępuje orzeczenia;
* jeśli zastępuje oświadczenie woli, ma wtedy funkcję kreującą – charakter konstytutywny (prawo
tworzący);
* takie orzeczenie stanowi podstawę roszczenia o świadczenie należne na podstawie tak
stwierdzonego oświadczenia woli;
* mogą dotyczyć czynności jednostronnych i umów;
– kwestia problematyczna → co gdy oświadczenie woli stanowi jedynie element umowy? czy
orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli pozwanego czy też powoda? → SN (7) stwierdził,
że zasadą jest że orzeczenie zastępuje tylko oświadczenie pozwanego, ale opatrzył tą zasadę
 wyjątkami uznając, że obejmuje ono też zawarcie umowy przyrzeczonej oraz gdy sąd uwzględnia
powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgodnie z żądaniem powoda orzeczenie
to stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę.
!
Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne
– w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytuacjach sąd może wydać orzeczenie
konstytutywne, które mają walor zdarzeń cywilnoprawnych (powstaje, gaśnie lub zmienia się
stosunek cywilnoprawny, a strony uzyskują odpowiednie prawa i obowiązki);
→ np. ustanowienie służebności, rozwiązanie spółki;
– w takim przypadku w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a autonomia stron zostaje zupełnie
wyłączona;
!
Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne
– w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytuacjach decyzja administracyjna może
mieć charakter zdarzenia prawnego o charakterze konstytutywnym;
→ np. wywłaszczenie nieruchomości;
!
SPOSOBY ZAWIERANIA UMÓW
I. Oferta i jej przyjęcie
Pojęcie oferty
– oferta to oświadczenie woli zawarcia umowy złożone drugiej stronie, zawierające istotne
postanowienia tej umowy (art. 66 § 1) → przyjęcie oferty (=oświadczenie woli) wyraża tylko wolę
przyjęcia oferty;
– nie są ofertami jedynie ogólne stwierdzenia o zawarciu umowy, czy propozycje niepełne →
określa się je jako zaproszenia do zawarcia umowy (złożenia oferty lub wszczęcia negocjacji);
– w razie wątpliwości czy mamy doczynienia z ofertą czy z zaproszeniem dokonuje się wykładni
oświadczenia woli (art. 65), a jeśli to nie wystarczy to art. 71 ustala normę interpretacyjną,
stwierdzającą, że ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do
poszczególnych osób należy uznać w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do
zawarcia umowy;
– ofertę (zgodnie z art. 71) można kierować do indywidualnych, jak i nieoznaczonych odbiorców,
bez konieczności użycia słowa oferta → tak samo SN;
* art. 543, według którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z
oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży → wyjaśnia znaczenie takich zachować (czyli
stanowi konkretną normę interpretacyjną), a nie stanowi wyjątku od zasady, że oferta może być
kierowana jedynie do indywidualnych adresatów;
* jako oferta skierowana do ogółu to min. wystawianie automatów przeznaczonych do sprzedaży
rzeczy lub usług, jak również bankomaty, choć one skierowane są jedynie do klientów danego
banku;
!
!
!
!
!
Skutki złożenia oferty
– oferta wiąże oferenta (art. 66 § 2), tzn. adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie
doprowadzić do zawarcia umowy;
– oferta to wg. niektórych jednostronna czynność prawna, która kreuje uprawnienie oblata do
przyjęcia oferty, a wg. innych autorów (min. Radwański) oferta to oświadczenie woli stanowiące
jedynie element procesu powstawania czynności prawnej dwustronnej (umowy), więc oblatowi
przysługuje jedynie kompetencja, a nie prawo podmiotowe do przyjęcia oferty;
– czas powstania stanu związania ofertą – zależy od tego czy oferta adresowana do:
* indywidualnego adresata – od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że
mógł on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 kc);
* nieoznaczonego kręgu adresatów – od chwili ich ogłoszenia;
– elektroniczna forma oferty (zgodnie z dyr. 2000/31):
* ogólna zasada – uzyskanie zgody na taki sposób komunikacji;
* art. 661 § 1 – uzależnienie związania ofertą od niezwłocznego potwierdzenia jej otrzymania
(oświadczenie wiedzy o otrzymaniu oferty, a nie oświadczenie woli o przyjęciu oferty);
* art. 661 § 2 – obowiązki składającego ofertę to poinformowanie oblata o:
→ czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;
→ skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;
→ zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę
drugiej stronie treści zawieranej umowy;
→ metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we
wprowadzanych danych, które przedsiębiorca jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;
→ językach, w których umowa może być zawarta;
→ kodeksach etycznych, które stosuje się oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej
* art. 661 § 3 – dot. też zaproszenia do negocjacji, składania ofert albo do zawarcia umowy w
inny sposób;
* art. 661 § 4 – nie dot. indywidualnego porozumiewania się na odległość, więc ta forma oferty
musi być skierowana do nieoznaczonego kręgu osób;
→ norma ta ma charakter bezwzględnie wiążący w relacjach z konsumentami, a w stosunkach
między przedsiębiorcami względnie wiążący;
– w razie wymogu formy szczególnej, oferta musi spełniać tą formę (tak samo przyjęcie oferty);
!
Ustanie stanu związania ofertą
– art. 66 § 2 – termin związania może określać sama oferta, a w razie braku tego terminu należy
uwzględnić sposób zakomunikowania jej drugiej stronie:
* gdy bezpośredni sposób komunikacji przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie;
* gdy inny sposób komunikowania (np. list, telegram) przestaje wiązać z upływem czasu, w
którym składający mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź bez nieuzasadnionej
zwłoki;
→ należy uwzględnić czas potrzebny do dojścia oferty do adresata, czas do namysłu i
powzięcia decyzji, czas potrzebny do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta, a
ryzyko opóźnienia oferty ponosi adresat oferty zgodnie z art. 67, wg. którego jeżeli
oświadczenie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okoliczności
wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że
składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi
poczytuje umowę za nie zawartą;
 → następstwa śmierci – na zasadach ogólnych z art. 61 i 62;
– jeśli oferta skierowana została do nieoznaczonego kręgu osób może być cofnięta w każdej chwili,
chyba że:
* oferent oznaczył termin związania ofertą;
* osoba przyjęła już ofertę i zawarła w ten sposób umowę albo elektronicznie powiadomiła o
otrzymaniu oferty;
* w przypadku automatów – oferta wiąże do czasu wyczerpania się zapasu towarów lub
możliwości świadczenia usług;
– art. 662 – ustanawia ofertę odwołalną dostępną miedzy przedsiębiorcami – odwołanie jest
możliwe, jeżeli umowa nie została jeszcze zawarta, a oświadczenie o odwołaniu oferty zostało
złożone oblatowi przed wysłaniem przez niego oświadczenia o przyjęciu oferty. Jednakże oferty
nie można odwołać, jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia;
!
Przyjęcie oferty
– powinno dojść do oferenta w sposób przewidziany w art. 61 kc;
– milczące (konkludentne) przyjęcie oferty – art. 69 kc – jeżeli według ustalonego zwyczaju lub
według treści oferty dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie
jest wymagane, w szczególności jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego przystąpienia do
wykonania umowy, umowa dochodzi do skutku w momencie przystąpienia do wykonania umowy;
– oferent może zastrzec szczególny sposób przyjęcia oferty, albo strony mogą ustalić określony
sposób przyjęcia oferty;
– oferent nie może jednostronnie ustalić reguły znaczeniowej, według której interpretować należy
bierne zachowanie adresata oferty;
– jeżeli kontekst sytuacyjny interpretowany w świetle ustalonych zwyczajów oraz zasad współżycia
społecznego na to wskazuje, bierne zachowanie może być uznane za przyjęcie oferty – pogląd
sporny, ale poparty też przez SN
* art. 682 kc – jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach
gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej
odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty;
– przyjęcie oferty z zastrzeżeniami poczytuje się za nową ofertę (art. 68) → zasada lustrzanego
odbicia, ale w stosunkach między przedsiębiorcami art. 681 ustanawia wyjątek, że jeżeli
odpowiedź na ofertę zawiera jej akceptację, jednakże z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień
niezmieniających istotnie treści oferty, to umowę uważa się za zawartą z uwzględnieniem
zastrzeżeń wskazanych w odpowiedzi na nią, chyba że:
* w treści ofert wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez zastrzeżeń,
* oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy,
* oblat w odpowiedzi na ofertę uzależnił jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń
do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymał.
→ rozwiązanie to jest też w ratyfikowanej przez Polskę konwencji ONZ o międzynarodowej
sprzedaży towarów (tzw. Konwencja wiedeńska z 11.4.1980 r.) oraz zostało poparte w
literaturze;
!
!
!
!
!
Miejsce i czas zawarcia umowy
– art. 70 to norma interpretacyjna:
* § 1 – umowę poczytuje się za zawartą w chwili, gdy oferent otrzymał oświadczenie oblata o
otrzymaniu oferty, a gdy oświadczenie to nie jest wymagane w chwili przystąpienia do wyko-
nania umowy;
* § 2 – miejsce otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty, a jeśli dojście
tego oświadczenia do oferenta nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci
elektronicznej, umowa zostaje zawarta w miejscu zamieszkania albo w siedzibie oferenta w
chwili zawarcia umowy;
!
II. Negocjacje (art. 72 kc)
Pojęcie
– negocjacje są procesem płynnym, w którym nie da się łatwo oddzielić kolejnych etapów, w
przeciwieństwie do trybu ofertowego. W tym trybie zawierane są z reguły umowy bardziej
złożone, o nietypowej postaci lub dot, świadczeń o dużej wartości;
!
Prowadzenie negocjacji
– ze względu na ich płynność strony nie są związane swoimi oświadczeniami, ale powinny zgodnie z
art. 72 § 2 prowadzić negocjacje uczciwie, w szczególności w zgodzie z dobrymi obyczajami, nie
dla pozoru → sankcja odszkodowawcza do wysokości negatywnego interesu umownego
(odpowiedzialność ta opiera się na podstawie deliktowej);
– dodatkowo kodeks przewiduje ochronę informacji poufnych przekazanych w toku negocjacji, jeśli
strona przekazała je z zastrzeżeniem poufności, to druga strona zobowiązana jest do ich nie
ujawniania i nie wykorzystywania do własnych celów chyba, że strony uzgodniły inaczej (art. 721
kc) → odpowiedzialność odszkodowawcza do pełnej wysokości szkody z art. 361 kc;
!
Zawarcie umowy
– trudności przy ustalaniu kiedy została zawarta umowa → wg art. 72 umowa zostaje zawarta po
uzgodnieniu wszystkich postanowień, które były przedmiotem negocjacji, tak więc zakres
prowadzonych negocjacji określa minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron;
– wg Radwańskiego nie ma wątpliwości że norma ta to jedynie reguła interpretacyjna i możliwe
jest, by strony uznały, że umowa zostaje zawarta po ustaleniu elementów koniecznych (istotnych)
umowy, a kwestie sporne zostaną rozstrzygnięte w sposób ustalony przez same strony (np. przez
dodatkową umowę, powołanych arbitrów) albo przez sąd państwowy, który kieruje się wówczas
wskazaniami art. 56 kc;
!
– tryb ofertowy i negocjacyjny nie są rozłączne – tzn. możliwe jest stosowanie ich przemienne;
!
List intencyjny
– kształtuje się praktyka stosowania listów intencyjnych (na wzór amerykański) w negocjacjach dot.
umów o dużej wartości. Brak regulacji prawnej, jak i jednolitej judykatury czy doktryny;
– wyrażają one dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej), ale same nie są
umowami definitywnymi, więc nie wynikają z nich prawa i obowiązki, będące celem stron. Nie
mogą też być potraktowane jako umowa przedwstępna, chyba że spełniają jej warunki, a
 deklaracje o chęci zawarcia umowy, nie mogą być podstawą do żądania, by sąd zastąpił
oświadczenie woli swoim orzeczeniem, gdyż przedmiotem regulacji mogą być jedynie
zachowania, a nie przeżycia;
– w listach intencyjnych mogą pojawiać się pewne oświadczenia kreujące stosunek prawny, które
stanowią umowy uboczne w stosunku do umowy negocjowanej, ale oświadczenia te nie są
swoistą cechą tych listów;
– niektórzy autorzy uznają ich doniosłość prawną jako umów określających postępowanie stron w
toku negocjacji. Mogą one regulować tryb prowadzenia negocjacji, jak i określać zakres
uzgodnionych już zagadnień, a naruszenie tych zobowiązań nie uzasadnia przymusowego
zawarcia umowy definitywnej, gdyż strona zawsze może przerwać negocjacje, ale jeśli uczyni to
bezzasadnie ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą → kwestia sporna to zakres tej
odpowiedzialności – raczej nie wykracza ona poza miarę przyjętą w culpa in contrahendo,
aczkolwiek kreują odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 471 kc ex contractu;
!
Zaproszenie do zawarcia umowy (art. 71 kc)
– ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób
poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy → inicjacja
procesu zawarcia umowy, stosowanie do ich treści wyznaczają określony tryb jej zawarcia, a w
razie braku określenia tego, należy uznać iż adresat ma prawo wyboru trybu zawarcia umowy;
– jeżeli zaproszenie do zawarcia umowy składa przedsiębiorca w postaci elektronicznej i to w
przypadkach określonych w art. 661 § 4 kc, jest on obowiązany opatrzyć je informacjami
przewidzianymi dla ofert (art. 661 § 2 kc) pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej;
!
III. Aukcja i przetarg
Uwagi wstępne
– trzeci tryb zawierania umów;
– przetarg i aukcja oznaczają zbliżone do siebie, ale nie takie same postępowania stron w procesie
zawierania umowy;
!
Charakter prawny oraz funkcja przetargu i aukcji
– wielostronne i eliminacyjne postępowanie;
– cel – umożliwienie wyboru najkorzystniejszej oferty spośród ofert składanych przez uczestników i
zawarcie z wybranym z nich umowy;
– zasada równości uczestników tak w ich prawach, jak i obowiązkach;
– regulacja kodeksowa nie dotyczy regulacji publicznoprawnej stanowiącej lex specialis do kodeksu
(np. licytacja publiczna, czy przetarg z ustawy Prawo o zamówieniach publicznych);
!
Ogłoszenie aukcji albo przetargu
– organizator aukcji/przetargu może być zastępowany przez inny podmiot (np. dom aukcyjny);
– ogłoszenie może być skierowane do ograniczonego albo nieograniczonego kręgu adresatów, w
dowolny sposób;
– treść musi zawierać:
* zaproszenie do składania ofert, które nie musi wprawdzie tak dokładnie określać treści umowy,
ale musi zawierać przedmiot oraz warunki aukcji/przetargu, albo wskazać sposób
 udostępnienia tych warunków (szczególnie gdy zawierają obszerne specyfikacje, których
publikacja byłaby kosztowna);
* dalszy tok postępowania, zwłaszcza wskazywać czas i miejsce aukcji/przetargu;
→ nie jest wymagane użycie słów aukcja/przetarg, ważne by na drodze wykładni można było
to ustalić;
→ w razie nie spełnienia przesłanki drugiej – ogłoszenie to nie inicjuje trybu aukcyjnego/
przetargowego, a w razie spełnienia pierwszej przesłanki jest to zwykłe zaproszenie do
składania ofert;
– możliwa jest zmiana lub odwołanie warunków tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ogłoszeniu lub w
warunkach aukcji/przetargu (art. 701 § 3 kc);
– organizator (od chwili udostępnienia warunków), a oferent (od chwili złożenia oferty) zobowiązani
są do postępowania zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunkami aukcji/przetargu (art.
701 § 4 kc) → z chwilą złożenia oferty następuje zawarcie swoistej umowy pactum de
procendendo;
– w razie zachowania niezgodnego z tymi regułami – odpowiedzialność odszkodowawcza za
niedojście umowy do skutku w granicach negatywnego interesu umownego;
!
Aukcja (dawniej przetarg ustny)
– licytanci obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośredniego
porozumiewania się na odległość składają oferty słownie lub równorzędnymi znakami, a
prowadzący aukcję oczekuje coraz korzystniejszych ofert sukcesywnie składanych przez licytantów
(tzw. kolejnych postąpień) → zgodnie z art. 702 § 1 kc oferta przestaje wiązać gdy zostanie złożona
oferta korzystniejsza (chyba, że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej);
– zawarcie umowy = udzielenie przybicia (art. 702 § 2 kc) – po 3-krotnym wezwaniu nikt nie
zaoferował korzystniejszej oferty;
– jeśli dana umowa wymaga formy szczególnej nie zostaje zawarta do czasu zawarcia jej w tej
formie, a § 3 tego artykułu daje stronom prawo do dochodzenia w sądzie by zastąpił brakujące
oświadczenie woli orzeczeniem;
!
Przetarg (dawniej przetarg pisemny)
– oferty nie są składane w toku ich równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się, a okresie i
miejscu wskazanym w ogłoszeniu/warunkach. Oferty te następnie są rozpatrywane bez udziału
oferentów (często przy udziale komisji przetargowej, której opinia jednak nie wiąże organizatora,
chyba że w warunkach tak oznaczono);
– organizator może wybrać jedną ofertę, albo uznać przetarg za zamknięty bez wybrania oferty
(wtedy zgodnie z art. 703 § 1 oferty przestają wiązać oferentów;
– organizator ma obowiązek poinformowania uczestników o wynikach przetargu (§ 2);
– do ustalenia chwili zawarcia umowy stosuje się przepisy dot. oferty (chyba, że w warunkach
ustalono inaczej), więc umowa zostaje zawarta w chwili otrzymania przez składającego ofertę
oświadczenia organizatora przetargu o jej wybraniu;
– w razie wymogu formy szczególnej – tak jak w przypadku aukcji;
!
Wadium (art. 704 kc)
– dodatkowe zastrzeżenie zamieszczone w warunkach aukcji/przetargu przez organizatora (nie jest
koniecznym elementem tego trybu);
– oznacza obowiązek wpłacenia przez uczestników określonej sumy pieniężnej (zwykle procent od
wartości przedmiotu zamierzonej umowy) albo udzielenia odpowiedniego zabezpieczenia
(warunki muszą wskazywać sposób tego zabezpieczenia);
– dwojakie konsekwencje:
* w razie nie wpłacenia/nie zabezpieczenia podmiot nie jest dopuszczony do aukcji albo
przetargu;
* w razie wpłacenia/zabezpieczenia podmiot staje się uczestnikiem aukcji/przetargu;
– zwrot wadium powinien nastąpić z chwilą zakończenia postępowania, a w razie ustanowienia
zabezpieczenia wygasa ono z mocy prawa;
– w razie nie wywiązywania się zobowiązania przez:
* uczestnika – organizator może wadium zachować ALBO dochodzić zaspokojenia z przedmiotu
zabezpieczenia;
* organizatora – uczestnik może żądać zapłaty podwójnego wadium ALBO naprawienia szkody w
granicach negatywnego interesu umowy;
→ „skorzystanie” z wadium w razie sporu jest dogodne, gdyż nie wymaga ani ustalenia winy,
ani wysokości poniesionej szkody, jak w przypadku dochodzenia roszczenia przed sądem;
!
Unieważnienie umowy (art. 705 kc)
– Podmioty upoważnione to:
* organizator aukcji/przetargu, który jest zarazem stroną zawartej umowy;
* uczestnik tych postępowań, chociażby jego oferta nie została wybrana;
→ przed nowelizacją z 14.2.2003 r. upoważnione były tylko strony umowy;
* inna osoba, jeżeli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie;
– przesłanką żądania unieważnienia jest naganne działanie polegające na wpływaniu na wynik
aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami (równoznaczne z
zasadami współżycia społecznego) przez stronę umowy, innego uczestnika postępowania lub
osobę działającą w porozumieniu z nimi
– sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unieważnia umowę z mocą wsteczną;
– uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o
istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od zawarcia umowy (art.
705 § 2 kc) → powstaje stan wzruszalności umowy;
– jest to norma bezwzględnie wiążąca.
!
 PRZEDSTAWICIELSTWO
!
I. Pojęcie przedstawicielstwa
Działanie w cudzym imieniu
– dokonanie czynności prawnej przez przedstawiciela z osobą trzecią w imieniu reprezentowanego,
o bezpośrednim skutku;
– umocowanie (ustawowe albo umowne) to kompetencja przedstawiciela → powstaje dla
reprezentowanego stan związania, tzn. nie może on zapobiec powstaniu w swojej sferze prawnej
skutków czynności dokonanej przez przedstawiciela w granicach przysługującej mu kompetencji.
Konstrukcję kompetencji przyjął B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., s. 733, co spotkało się z krytyką A.
Szpunara, Udzielenie, s. 18-20, wedle którego pełnomocnikowi przysługuje prawo podmiotowe
kształtujące. Koncepcja ta stoi wszakże w sprzeczności z panującym w polskiej nauce prawa
poglądem - podzielanym również przez A. Szpunara - że prawo podmiotowe realizuje interes
uprawnionego. Założenie takie nie leży jednak u podstaw przedstawicielstwa. Przedstawiciel działa
bowiem w imieniu, a zatem i w interesie reprezentowanego.
– dla ważności czynności dokonanej w cudzym imieniu musi wynikać, że osoba działa w roli
przedstawiciela, a jeśli tego nie ujawni, należy uznać że działa we własnym imieniu (F. Zoll „wola
reprezentowania”). Możliwe określenie tej roli w sposób dorozumiany;
– oświadczenie woli przedstawiciela musi wskazywać osobę reprezentowanego (może być
wyinterpretowane);
– dla wad oświadczenia woli w stosunku do danej czynności ważne jest zachowanie
przedstawiciela, ale i okoliczności po stronie mocodawcy mogą okazać się istotne;
– niedopuszczalność w stosunku do czynności wynika z ustawy lub z właściwości danej czynności;
Instytucje o zbliżonej funkcji
→ Posłaniec – nie składa oświadczenia woli, a tylko je przenosi. Nie musi mieć zdolności do czynności
prawnych, ani rozumieć sensu przenoszonego oświadczenia;
* w razie wątpliwości za przedstawicielstwem przemawia pozostawiony pewien luz decyzyjny
(dot. min. możliwości niezłożeni tego oświadczenia adresatowi, wyboru adresata lub
uszczegółowienia treści);
→ Organ osoby prawnej – (1) jego działanie to działanie samej osoby prawnej; (2) osoba prawna
musi mieć organy, może mieć pełnomocnika; (3) inne konsekwencje działania bez umocowania –
organ – działania nieważne bez możliwości konwalidacji poprzez potwierdzenie;
→ Zastępca pośredni (np. komisanta, art. 765 kc) – dokonuje czynności prawnej we własnymi imieniu,
lecz na rachunek innej osoby, więc sam nabywa prawa lub zaciąga zobowiązania i jest
zobowiązany przenieść je na zastępowanego. Konstrukcja ta pozwala ukryć osobę
zainteresowaną;
→ Osoba faktycznie tylko pomagającą przy dokonywaniu czynności prawnych (głównie zawieranie
umów), no. pośrednicy, agenci, prawnik przygotowujący tekst umowy;
→ Osoba wykonująca pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu (np. dzierżyciel,
art. 338 kc), które liczą się tak, jakby dokonał ich podmiot zastąpiony.
→ Podpisujący dokument in blanco, który ma wypełnić inna osoba. Oświadczenie woli zawarte w tym
dokumencie uważane jest za złożone przez podpisującego;
→ Osoba upoważniona do odbioru oświadczeń woli (np. przyjmowania ofert, wypowiedzeń) – sama
nie dokonuje czynności prawnej, ale przepisy stosuje się odpowiednio zgodnie z art. 109 kc;
* odróżnienie CZYNNEGO i BIERNEGO przedstawicielstwa;
!
II. Pojęcie pełnomocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego
– wg art. 96 2 rodzaje umocowania i w związku podział na:
* pełnomocnictwo – źródłem umocowania jest jednostronne oświadczenie woli mocodawcy do
pełnomocnika;
* przedstawicielstwo ustawowe – źródłem są inne zdarzenia prawne określone ustawowo.
Ustawa też może dawać kompetencje do ustanawiania przedstawiciela; brak regulacji w część
ogólnej;
!
PEŁNOMOCNICTWO
I. Udzielenie pełnomocnictwa
Zdolność do czynności prawnej
– pełnomocnik musi mieć zdolność do czynności prawnych, ale wystarczy by była ograniczona;
skoro mocodawca ma zaufanie do takiej osoby, to nie należy ograniczać jego możliwości wyboru;
Oświadczenie woli mocodawcy
– kwestia sporna czy oświadczenie woli mocodawcy musi być złożone pełnomocnikowi (Szpunar,
Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Radwański), czy wystarczy by mocodawca ogłosił je publicznie lub
osobie, z którą pełnomocnik ma zawrzeć umowę (B. Gawlik, S. Grzybowski, J. Fabian, M. Pazdan);
– forma (art. 99) – dowolna, też per facta concludentia (orz. SN z 32.10.2001 w przypadku utrwalonej
praktyki wystawiania i podpisywania faktur przez pracowników działu księgowości mamy do
czynienia z dorozumianym udzieleniem pełnomocnictwa), z wyjątkiem:
* jeśli czynność, której dot. pełnomocnictwo wymaga formy szczególnej pod rygorem
nieważności, wtedy ta forma powinna być zachowana też dla pełnomocnictwa (tzw. forma
pochodna, zasada identyczności);
* jeżeli dla danego rodzaju pełnomocnictwa ustawa wymaga formy szczególnej, np. art. 99 § 2
kc;
– art. 106 kc – pełnomocnik może ustanawiać substytutów (a oni dalszych) jeśli wynika to:
→ z treści pełnomocnictwa;
→ z ustawy,
→ ze stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa;
* też działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy;
– w razie konieczności odwołania się do wad oświadczenia woli lub dobrej wiary należy brać pod
uwagę tak pełnomocnika jak i mocodawcę;
– nie można umocować kogoś do dokonania czynności, której samemu nie można dokonać (np.
kupno nieruchomości przez cudzoziemca bez zezwolenia MSWiA);
Treść pełnomocnictwa
I. Rodzaje pełnomocnictw (zakaz pełnomocnictwa do wszelkich działań) – art. 98:
– pełnomocnictwo ogólne – umocowanie do czynności zwykłego zarządu, wymaga zachowania
formy pisemnej pod sankcją nieważności;
→ brak definicji „czynności zwykłego zarządu”, choć wg. Piaseckiego są to „czynności
polegające na zwykłej, codziennej eksploatacji rzeczy, na dokonaniu czynności
niezbędnych do utrzymania działalności w określonej sferze stosunków prawnych, na
zaciąganiu zobowiązań w związku z tą działalnością”, ale nie można za nie uznać zmiany
pozycji prawnej lub istotnej zmiany pozycji faktycznej rzeczy. Kiedyś art. 95 KZ wskazywał, że
pełnomocnictwo ogólne nie obejmuje „zobowiązania i obciążania nieruchomości,
 zaciągania pożyczek i zobowiązań wekslowych, czynienia darowizn, przyjmowania lub
zrzekania się spadków, zawierania ugód, wytaczania powództw, czynienia zapisów na sąd
polubowny”
– pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe) – dot. określonej kategorii czynności prawnych bez
względu czy przekraczają zakres zwykłego zarządu. Powinno określać rodzaj czynności i jej
przedmiot;
– pełnomocnictwo szczególne – dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej (np.
sprzedaży oznaczonej nieruchomości)
II. Osoba trzecia może polegać jedynie na oświadczeniu mocodawcy, bo tylko on ma wpływ na
istnienie i treść pełnomocnictwa. Interpretacja jednak tego oświadczenia dokonywana jest z
pozycji osoby trzeciej, tzn. jak potencjalny uczestnik czynności prawnej dokonywanej z
pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o oświadczeniu mocodawcy i jego kontekście
powinien przypisać temu oświadczeniu, a mocodawca powinien mieć na względzie możliwości
percepcyjne potencjalnej osoby trzeciej, gdyż ryzyko niezrozumienia jego oświadczenia ponosi on
sam → zgodnie z zasadą ochrony zaufania osoby działającej w dobrej wierze. Dotyczy to wszelkich
postaci w jakich wyrażone jest oświadczenie woli (językowych i pozajęzykowych)
III. Szczególną regulacją jest art. 97, który ustanawia domniemanie, że osoba czynna w lokalu
przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności uznawana jest za umocowaną do
dokonywania czynności dokonywanych zazwyczaj (odnosi się do konkretnego przedsiębiorstwa, a
nie zwyczaju handlowego, ani do tego co widnieje w rejestrze, ale do tego co naprawdę się
dokonuje w danym lokalu) w tym przedsiębiorstwie → klient chroniony jest tutaj bezwzględnym
przypisaniem skutków prawnych przedsiębiorcy, nawet jeśli nie udzielił pełnomocnictwa danej
osobie, nie wiedział o jej działalności, a nawet gdy wykonywała ona ją wbrew jego woli.
– wg niektórych przepis ten wyraża domniemanie prawne o udzieleniu pełnomocnictwa (np.
Szpunar), wg innych (min. Radwański, Płonka) przypisanie skutków prawnych dokonuje się
wprost z mocy ustawy, w razie ziszczenia się stanu faktycznego określonego w art. 92;
– z przepisu tego wynika, że konsekwencje takie nie nastąpią, gdy z kontekstu wynika, że osoba
nie jest umocowana;
– dodatkową przesłanką wprowadzoną dla ochrony przedsiębiorcy jest masowość czynności w
lokalu obsługującym publiczność. Przesłankę tą należy interpretować ściśle;
IV. art. 107 – ustanawia, że w razie ustanowienia kilku pełnomocników z tym samym zakresem
umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści
pełnomocnictwa;
– pełnomocnictwo łączne – w razie ustanowienia kilku pełnomocników do działania łącznie,
oświadczenie woli przez nich składane jest zakończone z chwilą złożenia oświadczenia przez
ostatniego z pełnomocników;
Czynność „z samym sobą”
→ gdy pełnomocnik występuje jako strona czynności prawnej, której jest jedną ze stron;
→ gdy A równocześnie reprezentuje obie strony czynności prawnej;
– art. 108 zabrania takich sytuacji, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa lub ze
względu na treść czynności wykluczona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy;
Pełnomocnik rzekomy (falsus procurator)
– to osoba dokonująca czynności prawnych w cudzym imieniu bez umocowania albo przekraczając
jego granice;
!
!
!
– a contrario z art. 95 § 2 jej działania nie wywołują bezpośrednich skutków → wyjątki:
* art. 103 § 1 – w razie potwierdzenia przez mocodawcę. zgodnie z art. 103 § 2 druga strona
umowy może wyznaczyć termin potwierdzenia;
* art. 104 – jednostronne czynności prawne są od razu nieważne, chyba że ten, któremu zostało
złożone to oświadczenie woli, wiedział o braku lub przekroczeniu umocowania, wtedy stosuje
się przepisy o zawarciu umowy bez umocowania, czyli umowa taka może zostać potwierdzona
przez reprezentowanego;
→ konsekwencje prawne dla rzekomego pełnomocnika – art. 103 § 3 – oddanie tego co
dostał i naprawienie szkody wynikłej z zawarcia umowy (tzw. ujemny interes prawny)
* art. 105 – w razie wygaśnięcia pełnomocnictwa jeśli osoba dokona czynności w ramach
poprzedniego pełnomocnictwa, umowa ta wiąże reprezentowanego. Reprezentowany by nie
dopuścić do tego ma roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu
umocowania (art. 102) i roszczenie odszkodowawcze;
II. Stosunek podstawowy
– możliwe pełnomocnictwo z korzyścią jedynie dla pełnomocnika;
– pełnomocnictwo z reguły sprzężone jest z jakimś innym stosunkiem prawnym, nazywanym sto-
sunkiem będącym podstawą pełnomocnictwa (art. 101, 106 kc), co wskazuje na cel udzielenia
pełnomocnictwa, sens gospodarczy;
– istnienie tego stosunku nie jest konieczne dla udzielenia pełnomocnictwa, a w razie jego braku
należy uznać, że pełnomocnik nie jest zobowiązany do korzystania z przysługującego mu
umocowania;
– treść stosunku może różnić się od treści pełnomocnictwa, w szczególności może być węższa →
skutki prawne dla mocodawcy takie jak w pełnomocnictwie (stosunek zewnętrzny), konsekwencje
niewykonania obowiązku ze stosunku podstawowego (stosunek wewnętrzny);
– pełnomocnictwo to odrębny i niezależny stosunek od stosunku podstawowego, ale z pewnymi
wyjątkami ustanowionymi w przepisach, w których to stosunek podstawowy może być podstawą
oceny czy kompetencje do działania w cudzym imieniu przysługują pełnomocnikowi (czyli w
odniesieniu do tzw. stosunku zewnętrznego), a w szczególności o możliwości ustanowienia
substytutów (art. 106 kc) czy dopuszczalność odwołania i wygaśnięcia pełnomocnictwa (art. 101);
III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa
– okoliczności wskazane w treści pełnomocnictwa → np. wskazanie terminu, pełnomocnictwo dot.
tylko jednej czynności lub służy wykonaniu stosunku podstawowego;
– odwołanie pełnomocnictwa – można dokonać w każdym czasie i bez podania przyczyn oraz w
każdej formie;
* jednostronne nieformalne oświadczenie woli, z koniecznością zakomunikowania go
pełnomocnikowi, bez konieczności zachowywania szczególnej formy, nawet jeśli była
wymagana do ustanowienia pełnomocnictwa (orz. SN z 4.11.1998 r., OSN 1999, poz. 66);
* art. 101 § 1 zd. 1 – mocodawca może zrzec się prawa odwołania pełnomocnictwa, tylko „z
przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa”, ale
jeśli czynność kreująca ten stosunek prawny jest nieważna, może odwołać pełnomocnictwo w
każdym czasie (orz. SN z 15.7.1998 r., OSN 1999, poz. 50);
 → nieuzasadniony jest pogląd, że można się zrzec prawa odwołania pełnomocnictwa jedynie
wtedy, gdy ze stosunku podstawowego wynika konieczność nieodwołalnego
pełnomocnictwa;
→ zrzeczenie się odwołalności pełnomocnictwa nie sprawia, że mocodawca sam nie może
wykonać danej czynności, ale może się zobowiązać, że tego nie dokona. W razie
naruszenia tego zobowiązania nie spowoduje to nieważności tej czynności prawnej, ale
pełnomocnik może mieć roszczenie odszkodowawcze (art. 57 w zw. z art. 471 kc).
* śmierć pełnomocnika lub mocodawcy – chyba że inaczej zastrzeżono w pełnomocnictwie z
przyczyn uzasadnionych stosunkiem podstawowym. Wtedy w miejsce danej osoby wchodzą
spadkobiercy;
* analogicznie likwidacja osoby prawnej;
* zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika;
* utrata zdolności do czynności prawnych – kwestia kontrowersyjna – niektórzy wskazują, że
pełnomocnik może ją odzyskać, ale fakt taki jest tak niepewny, że nie służyłby obrotowi.
Ponadto utrata taka może spowodować utratę zaufania mocodawcy do pełnomocnika;
→ samo ograniczenie nie ma wpływu (art. 100 kc);
– obowiązkiem pełnomocnika w razie wygaśnięcia pełnomocnictwa jest oddanie dokumentu
pełnomocnictwa, z możliwością żądania poświadczonego jego odpisu z zaznaczonym
wygaśnięciem pełnomocnictwa (art. 102 kc);
IV. Prokura
Uwagi wstępne
– wcześniej uregulowana w kodeksie handlowym z 1934 r i mimo jego uchylenia obowiązywały do
czasu wejścia w życie noweli kc z 14.2.2003 r., to znaczy do 25.9.2003 r;
– ogólna konstrukcja przeniesiona z KH, ale szereg ważnych zmian;
Pojęcie i funkcja prokury
– swoiste pełnomocnictwo → dot. działalności gospodarczej przedsiębiorców, szeroki zakres
umocowania prokurenta, o przejrzystej dla kontrahentów treści, założenie że udzielający darzy
prokurenta szczególnym zaufaniem;
– prokura to rodzaj pełnomocnictwa → prokurent to specyficzny pełnomocnik. ustawodawca
podkreślił to w uzasadnieniu do projektu kc, że przepisy te oparł o koncepcję niemiecką, wg
której prokura to wyjątkowo szerokie pełnomocnictwo o wyznaczonym ustawowo zakresie
umocowania;
– stosuje się przepisy ogólne dot. pełnomocnictwa jako lex generalis;
Podmioty kompetentne do udzielania prokury
– wyłącznie przedsiębiorcy – osoby fizyczne, prawne jak i niemające osobowości prawnej, ale
obdarzone zdolnością prawną – z obowiązkiem wpisu do rejestru przedsiębiorców;
Udzielenie prokury
– jednostronną czynnością prawną przedsiębiorcy (w przypadku osób innych niż fizyczne ich
statuty oraz inne przepisy, np. KSH określają organ kompetentny do udzielenia prokury),
zgłoszoną do rejestru przedsiębiorców;
– wymóg formy pisemnej pod rygorem nieważności i nie stosuje się art. 99 § 1 (o wymogu
szczególnej formy pełnomocnictwa w razie wymogu takiej formy dla danej czynności prawnej);
Prokurent
– tylko osoba fizyczna (w osobach prawnych wciąż zmieniają się organy, więc zmienia się też
zaufanie) o pełnej zdolności do czynności prawnych;
– w spółce prawa handlowego nie może być to członek rady nadzorczej, gdyż kontrolowałby sam
siebie;
– zakaz substytucji, ale prokurent może ustanowić pełnomocnika;
– można ustanowić kilku prokurentów - łącznie lub oddzielnie (art. 1094 kc), jak również prokurę
oddziałową (art. 1095 kc);
Zakres prokury i sposób jej wykonywania
– odnosi się tylko do reprezentacji przedsiębiorcy, czyli stosunków wiążących go z innymi
podmiotami w zakresie związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa, nie dot. działań w sferze
wewnętrznej przedsiębiorstwa;
– dot. czynności materialnoprawnych i procesowych oraz do odbioru oświadczeń woli
skierowanych do przedsiębiorcy;
– ograniczenie (art. 1093) dot. enumeratywnie wyliczonych czynności: zbycie przedsiębiorstwa,
dokonanie czynności oddającej je w czasowe korzystanie, zbycie i obciążanie nieruchomości →
inaczej postanowienia tego rodzaju w prokurze są bezwzględnie nieważne (art. 58 § 1 kc) →
możliwość dokonania tych czynności przez prokurenta na podstawie pełnomocnictwa do
poszczególnych czynności prawnych – z zachowaniem szczególnej formy (art. 1093 w zw. z art. 98 i
99 § 1 kc).
– zakres umocowania prokurenta nie może być ze skutkiem wobec osób trzecich (zewnętrznym)
ograniczony (art. 1091 § 2 kc) → wyjątki:
* w razie ustanowienia kilku prokurentów (czy łączna czy oddzielna decyduje przedsiębiorca):
→ prokura oddzielna – każdy z prokurentów działa samodzielnie (może sam dokonywać
czynności);
→ prokura łączna – przedsiębiorca określa zakres umocowania każdego z prokurentów lub
konieczność współdziałania
• obowiązek zgłoszenia do rejestru rodzaju prokury, a w przypadku łącznej tez sposobu
jej wykonania;
• niezależnie od rodzaju każdy może odbierać oświadczenia lub pisma kierowane do
przedsiębiorcy;
* prokura oddziałowa – gdy dot. tylko zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału
przedsiębiorstwa. Przed wprowadzeniem tej regulacji doktryna i judykatury odrzucały
możliwość ustanowienia takie prokury;
* w stosunku podstawowym strony mogą ustalić, że prokurent nie będzie wykonywał pewnych
czynności, ale nie będzie to miało skutku wobec osób trzecich, a jedynie może stworzyć
obowiązek odszkodowawczy albo odwołanie prokury (wg. A. Szajkowskiego);
– prokurent podpisuje się zgodnie ze wzorem znajdującym się w aktach rejestrowych i musi
zaznaczyć że występuje w roli prokurenta, chyba, że wynika to z treści dokumentu;
Wygaśniecie prokury (→ obowiązek zgłoszenia do rejestru)
– odwołana w każdym czasie i bez podania przyczyn i nie stosuje się możliwości zrzeczenia;
– ustanie prowadzenia działalności w skutek wykreślenia z rejestru, ogłoszenia upadłości, otwarcia
likwidacji oraz przekształcenie przedsiębiorcy;
– śmierć, utrata pełnej zdolności do czynności prawnych i zrzeczenie się prokury przez prokurenta;
Nie wygasa
– śmierć i utrata zdolności do czynności prawnych przedsiębiorcy nie powoduje wygaśnięcia
prokury;
!
 WPŁYW WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH NA ICH SKUTECZNOŚĆ PRAWNĄ
I. Czynności konwencjonalne
– czynności konwencjonalne „istnieją” ponieważ pewne reguły konstruują je, a dokładnie reguły te
wskazują jak człowiek powinien się zachować, by jego działania uznać za czynność
konwencjonalną (tworzą możliwość rozpoznania postępowania jako danego typu czynność
konwencjonalną) → dlatego i ze względu na ich społeczną funkcję można je klasyfikować jako
ważne lub nieważne → 2 teorie:
* jednorodne pojęcie nieważności – tzn. dana czynność jest albo ważna albo nieważna, tzn. albo
wywołuje określone następstwa albo nie, co zależy od spełniania wszystkich przesłanek
czynności konwencjonalnej;
* w prawie cywilnym różne pojęcia nieważności – aż do konstrukcji czynności prawnej nie
istniejącej, co nie oznacza, że dana czynność nie jest czynnością konwencjonalną, ale jedynie
nie wywiera jej skutków;
→ problem → wśród reguł określających czynności prawne są reguły konstruujące (decydują
o zakwalifikowaniu danego zachowania jako czynności prawnej) oraz reguły, które tylko
pomniejszają efektywność dokonanej czynności;
!
II. Nieistniejące i nieważne czynności prawne
– brak powszechnie zaaprobowanych kryteriów odróżnienia czynności prawnej wadliwej od
czynności prawnej nieistniejącej, ale dominujący pogląd:
* nieistniejące czynności prawne to takie w których nie można odnaleźć oświadczenia woli →
czynności te nie podlegają kwalifikacji na ważne i nieważne, gdyż nie są traktowane jako
czynności prawne ! dopiero złożenie oświadczenia woli może być oceniane pod kątem
ważności i dopiero wtedy uwzględnia się reguły prawne konstruujące czynność prawną →
nieważna czynność prawna oznacza że czynność prawna opatrzona jest swoistą sankcją
nieważności (nie wywołuje przewidzianych skutków)
→ sankcja ta nie polega na zadawaniu przez organ państwowy jakiejś dolegliwości
podmiotowi, ale dolegliwość wynika z braku osiągnięcia celu;
POSTACIE BEZSKUTECZNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ
I. Nieważność
Uwagi ogólne
– System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie:
* sprzeczności oświadczenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami
współżycia społecznego (art. 58 kc);
* braku odpowiedniej zdolności do czynności prawnej (art. 10 i n. kc);
* niektórych wad oświadczenia woli (art. 82, 83 kc);
* niedochowania formy przewidzianej ze skutkiem ad solemnitatem (art. 73 i n. kc);
– Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków prawnych
* nieważna od samego początku i to z mocy prawa;
* sąd uwzględnia stan ten z urzędu, bez konieczności zgłaszania jakichkolwiek wniosków (tak
SN);
* charakter definitywny, tzn. każdy i zawsze może się na nią powołać i nie można uznać tego za
nadużycie prawa (tak SN);
– jeśli czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych, wtedy jest nieważna, gdyż nie ma
wtedy swojego sensu, ale ustawa czasem wiąże z taką czynnością swoiste konsekwencje (np. art.
387, 410, 411 kc);
– zgodnie z art. 58 § 3 czynność prawna może być nieważna jedynie w części;
– w tak zarysowanej koncepcji nieważności wyłom czynią 2 instytucje uznane przez panujący
pogląd:
* konwalidacja;
* konwersja.
Konwalidacja (uzdrowienie)
– to uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w następstwie jakichś faktów późniejszych;
stosowana tylko w ustawowo przewidzianych przypadkach, które zarazem określają fakty (upływ
czasu, wykonanie czynności, wpis do rejestru) konwalidujące tą czynność (np. art. 14 § 2, art. 890,
945 § 2 kc);
Konwersja → dokonywana w drodze wykładani oświadczeń woli; zabieg interpretacyjny w celu
uratowania nieważnej czynności prawnej, np. w prawie spadkowym (wg. B);
– to przemiana nieważnej czynności prawnej na inną, ważną czynność prawną, odpowiadającą
przynajmniej częściowo hipotetycznej woli stron (np. nieważne poręczenie wekslowe w ważne
poręczenie z art. 876 i nast. kc);
– wg. Radwańskiego lepiej posłużyć się zamiast tą koncepcją, koncepcją wykładni oświadczeń woli,
gdyż założenia konwersji (jak przekształcenie czy hipotetyczna wola) są trudne do zrozumienia;
!
II. Wzruszalność (nieważność względna; unieważnialność)
– czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne, ale w
sytuacjach w ustawie wskazanych skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona
osoba skorzysta z przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego i to we wskazanym
terminie;
– czynność prawna może być wzruszona przez:
* samo (pozasądowe) oświadczenie woli uprawnionego podmiotu, np. art. 88 kc;
* konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do zmiany treści
czynności prawnej, np. art. 705 kc, art. 388 kc;
– konsekwencje wzruszenia czynności następują ze skutkiem wstecznym (ex tunc);
– ograniczone terminem zawitym, gdyż chodzi tu o realizację uprawnienia kształtującego, a nie
roszczenia;
!
III. Bezskuteczność zawieszona
– tymczasowe wstrzymanie skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia okre-
ślonego zdarzenia → stan ten powoduje, że strony nie mogą uwolnić się od zawartej umowy
powołując się na jej nieważność;
– tylko ustawa może wyznaczać takie sytuacje i wskazać na zdarzenia, które odwieszają skuteczność
czynności, np. art. 18 § 3, art. 103 § 2, art. 248 § 2, art. 519 § 2 kc;
– takim zdarzeniem odwieszającym jest zgoda wyrażona ex post → ma moc wsteczną;
– podmioty – osoba trzecia (ze względu na ochronę ich interesów, np. przy przejęciu długu), ale też
strona czynności (np. art. 18 § 2);
!
IV. Bezskuteczność względna
Uwagi ogólne
– ta konstrukcja służy ochronie interesów osoby trzeciej poprzez uznanie za bezskuteczną
względem nie danej czynności prawnej, przy jednoczesnym utrzymaniu ważności czynności, tzn.
wywołuje ona skutki między jej uczestnikami → czynność ta jest od samego początku ważna, a
jedynie wobec określonych osób nieskuteczna;
* podmiot chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jakby
czynność ta w ogóle nie została dokonana → może realizować wierzytelność względem
dłużnika, ale i względem jego kontrahenta;
– ma zastosowanie:
* z mocy samego prawa (tzw. przedmiotowo-względna), np. art. 1036 zd. 2 kc;
* z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (tzw. podmiotowo-względna), np. art. 59, 527, 916 i
1024 kc;
!
Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 kc
– art. 59 kc „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym
zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za
bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była
nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia”
!
!
!
Trzy Przesłanki
(1) istnienie roszczenia osoby trzeciej do strony umowy;
(2) dłużnik (po zaistnieniu wierzytelności) zawarł umowę, która czyni całkowicie lub częściowo
niemożliwym dochodzenie wierzytelności:
– SN wyjaśnił zarazem, że roszczenie osoby trzeciej (A) powinno pozostawać w takim stosunku
do umowy zawartej przez strony umowy (B i C), że „samo jej wykonanie czyni niemożliwym
zadośćuczynienie” roszczeniu osoby trzeciej → tzn. niemożliwość zaspokojenia roszczenia A
powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy między B i C. Ochrona przewidziana
w art. 59 kc ma bowiem umożliwić osobie uprawnionej (A) „uzyskanie realnego wykonania
świadczenia” - w takiej mianowicie postaci, w jakiej dłużnik (B) obowiązany jest świadczyć na
rzecz uprawnionego (A). Ogólna sytuacja majątkowa dłużnika, w szczególności to, czy jest on
wypłacalny, nie ma doniosłości przy stosowaniu art. 59 kc;
(3) jeśli umowa była odpłatna – strony musiały wiedzieć o roszczeniu, ale nie musiały zdawać sobie
sprawy z tego, że umowa ta uniemożliwia dochodzenie roszczenia, a jeśli była nieodpłatna to nie
ma znaczenia czy strony wiedziały o istnieniu roszczenia (→ silniejsza ochrona osoby, która nabyła
prawo odpłatnie);
– ciężar dowodu, że strony wiedziały o istnieniu roszczenia spoczywa na osobie trzeciej, ale
może to być bardzo trudne, gdyż z kontrahentem dłużnika osoba trzecia nie miała kontaktu;
!
Skutki i funkcja
– jeśli spełnią się w/w przesłanki osoba trzecia może żądać uznania umowy za bezskuteczną w
stosunku do niej wytaczając powództwo przeciwko wszystkim uczestnikom umowy, a sąd wydaje
wyrok konstytutywny;
* wyrok ten nie kreuje nowego zobowiązania po stronie kontrahenta dłużnika, lecz ogranicza
skuteczność jego umowy z dłużnikiem osoby trzeciej;
– termin zawity – 1 rok od zawarcia umowy;
– Z faktu, że norma art. 59 kc chroni przed niemożliwością świadczenia, można wyciągnąć wniosek o
ograniczeniu pola jej zastosowania do roszczeń niepieniężnych. Natomiast przede wszystkim
odnosi się ona do przypadków naruszenia obligacyjnego prawa do indywidualnie oznaczonej
rzeczy. Pomijając tutaj analizę poszczególnych przypadków zastosowania tej normy, należy wskazać
na jej użyteczność w zakresie przewłaszczeń na zabezpieczenie - umów masowo obecnie
zawieranych. W tym zakresie pełni ona pożyteczną i samodzielną funkcję. Praktyka nie potwierdziła
krytycznych ocen związanych z wprowadzeniem jej do kc.
– konstrukcja ta pojawiła się w średniowieczu pod nazwą ius ad rem (prawo do rzeczy), też w
Landrechcie Pruskim z 1794 r, ale już nie było jej w kodyfikacjach XIX-wiecznych. W Polsce dopiero
w 1965 r. w KC, co spotkało się z ostrą krytyką A. Ohanowicza.
!
 PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE
DAWNOŚĆ
I. Pojęcie i funkcja
– przedawnienie i terminy zawite należą do zdarzeń prawnych określanych mianem dawności – ich
elementem jest upływ czasu, który stanowi konieczną ale nie jedyną przesłankę wskazanych
skutków prawnych;
– funkcja społeczna – likwidacja kolizji pomiędzy stanem prawnym a trwającym dłuższy czas stanem
faktycznym, gdyż jak wyraził się SN taki stan niepewności jest zjawiskiem społecznie
niepożądanym;
* instytucje te chronią interesy obu stron, gdyż z jednej strony bezczynność i brak
zainteresowania swoimi sprawami nie powinien być nagradzany, a z drugiej strony po upływie
długiego czasu osoba ma prawo mniemać, że nikomu nie przysługują przeciwko niej żadne
uprawnienia. Dodatkowo należy pamiętać o trudnościach dowodowych jakie powstają wraz z
upływem czasu;
!
II. Rodzaje
2 drogi realizacji celów dawności:
– prowadzi do nabycia prawa (tematyka prawa rzeczowego):
* zasiedzenie – nabycie prawa podmiotowego w drodze długotrwałego wykonywania tego
prawa przez osobę nieuprawnioną (art. 172-176 kc);
* przemilczenie – bezczynność uprawnionego; brak uregulowania w przepisach ogólnych, a
opiera się na przepisach szczególnych określających sposoby nabycia własności (np. art. 187
kc, czy dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich);
– prowadzi do osłabienia lub utraty prawa, jeżeli nie zrealizuje się go w określonym czasie:
* przedawnienie
* terminy zawite (prekluzja)
– zasadniczo te 2 drogi w swoim ostatecznym rezultacie nie różnią się tak bardzo, gdyż choć grupa I
prowadzi do nabycia, to zarazem do utraty tego prawa przez inną osobę, a ponadto
przedawnienie może mieć zastosowanie również w I grupie (np. art. 175 – przepisy dot. biegu
przedawnienia stosować odpowiednio do biegu zasiedzenia).
!
PRZEDAWNIENIE
I. Pojęcie
Przedmiot
– przedmiotem przedawnienia mogą być TYLKO ROSZCZENIA MAJĄTKOWE (art. 117 § 1) →
przedawnienie roszczeń; wiec nie ulegają przedawnieniu w świetle tych przepisów:
* roszczenia nie mające charaktery cywilnoprawnego (np. procesowe, administracyjne);
* uprawnienia cywilnoprawne o innej postaci niż roszczenia (np. prawa podmiotowe
bezwzględne, uprawnienia kształtujące);
* roszczenia niemajątkowe (np. służące do ochrony dóbr osobistych);
* czasem ustawy wskazują wyjątkowo niektóre cywilnoprawne roszczenia majątkowe (np.
roszczenia windykacyjne, negatoryjne trwają wieczyście).
→ mogą ulec przedawnieniu na podstawie innych przepisów;
!
!
!
Zarzut przedawnienia
– art. 117 § 2 – w razie upłynięcia terminu przedawnienia osoba może uchylić się od jego
zaspokojenia, o ile podniesie zarzut przedawnienia przed sądem, gdyż sąd nie może uwzględnić
go z urzędu;
– możność odmowy świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia uznaje się za prawo
podmiotowe, stąd sąd może zarzutu nie uwzględnić, jeśli uzna że byłoby to nadużycie prawa
podmiotowego (art. 5 kc), ale ze względu na funkcję tego prawa SN „zaleca” czynić to ostrożnie;
– można zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2) – czynność jednostronna,
nieformalna, wymagająca dojścia do drugiej strony (art. 61) i nieodwołalna (wg SN), która może
być ważnie dokonana po upływie terminu przedawnienia.
Skutek
– ROSZCZENIE PRZEDAWNIONE NIE GAŚNIE, A JEDYNIE NIE MOŻE BYĆ ZREALIZOWANE → po oddaleniu
powództwa przez sąd przybiera postać roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw.
zobowiązanie naturalne) i nadal uznawane jest za istniejące, gdyż jeżeli dłużnik pomimo upływu
terminu przedawnienia spełni świadczenie, nie będzie mógł żądać zwrotu świadczenia, gdyż w
świetle prawa jego świadczenie było należne;
* roszczenia przedawnione mogą być przedmiotem potrącenia (art. 502 kc), oraz odnowienia
(art. 506 kc) i ugody (art. 917 kc)
!
II. Terminy
Długość
– art. 119 – terminy przedawnienia nie mogą być zmieniane wolą stron – norma bezwzględnie
wiążąca;
– art. 118 – ogólne terminy, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej:
* 3 lata – roszczenia o świadczenia okresowe (tzn. spełniane periodycznie, bez względu na
podmioty) i związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (istotne jest, że uprawniony
musi być przedsiębiorcą, nieważne przeciwko komu stosuje się roszczenie, oraz roszczenie
musi dot. działalności gospodarczej);
* 10 lat – wszystkie inne roszczenia
* inne terminy uregulowane w przepisach szczególnych.
Obliczanie biegu terminu
– art. 120 – bieg terminu przedawnienie rozpoczyna się, gdy roszczenie stało się wymagalne → SN
zdefiniował „wymagalność to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania
zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny o charakterze
obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której wierzytelność zostaje uaktywniona”
➔ PATRZ ART. 455 KC – WEZWANIE;
wyjątki:
* § 2 – roszczenia o zaniechanie – od dnia, w którym nie zastosowała się dana osoba do treści
zobowiązania
* § 1 zd. 2 – czasem zależy od podjęcia określonego działania, np. wezwania dłużnika do
spełnienia świadczenia, ale by uniemożliwić wieczne trwanie biegu przedawnienia bieg
przedawnienia zaczyna się w dniu, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby
uprawniony podjął czynność w najkrótszym możliwym terminie.
→ w przepisach szczególnych też innego rodzaju fakty, od których liczy się bieg
przedawnienia;
!
III. Zawieszenie biegu terminu
– 2 rodzaje konsekwencji zawieszenia – przesunięcie początku biegu przedawniania lub
nieuwzględnienie przy obliczaniu terminu odpowiedniego okresu;
– art. 121 – bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
* siła wyższa uniemożliwiająca dochodzenie swoich spraw przed sądem lub innym organem –
do czasu ustania przeszkody, wg. SN jest to coś zewnętrznego, powszechnego, jak wojna,
epidemia, ale nie zwykłą choroba (okres PRL to okres zawieszenia działalności sądów);
* stosunek rodzinny lub opiekuńczy (pomiędzy małżonkami, dziećmi a rodzicami, osobom nie
mającym pełnej zdolności do czynności prawnych a opiekunami) – do czasu ustania stosunku;
– art. 122 – wprowadza silniejszą ochronę osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności
prawnych – zakończenie przedawnienia przesunięte jest na okres 2 lat od czasu ustanowienia
przedstawiciela ustawowego albo ustania przyczyny jego ustanowienia;
* ust. 2 – jeśli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata, to zaczyna się od dnia ustanowienia
przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego ustanowienia;
* ust. 3 – ust. 1 i 2 stosuje się też do osób, w stosunku do których istnieje podstawa do jej
całkowitego ubezwłasnowolnienia.
!
!
!
IV. Przerwa biegu przedawnienia
Uwagi ogólne
– nie uwzględnia się czasu jaki minął do momentu wystąpienia zdarzenia, a po tym zdarzeniu bieg
przedawnienia zaczyna się na nowo (art. 124 § 1);
– 2 rodzaje zdarzeń powodują przerwę biegu przedawnienia:
!
Dochodzenie roszczenia
– art. 123 § 1 pkt. 1 – każda czynność przed sadem, organem, sądem polubownym, przedsięwzięta
bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia
→ kontrowersje jakie czynności (poza wytoczeniem powództwa) procesowe powodują przerwę, a
sądy bardzo wąsko interpretują ten przepis, dlatego jedyny pewny środek to powództwo lub sąd
arbitrażowy;
– art. 124 ust. 2 – ponowny bieg przedawnienia zaczyna się dopiero po zakończonym
postępowaniu przed w/w organem;
– art. 125 roszczenie stwierdzone prawomocnym wyrokiem przedawnia się:
* po 10 latach, nawet jeśli termin jest krótszy;
* po 3 latach w stosunku do roszczeń o świadczenia okresowe.
!
Uznanie roszczenia
– art. 123 § 1 pkt. 2 – uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje,
niekoniecznie przed sądem czy innym organem → szeroko interpretowany;
– 2 poglądy na kwalifikację prawną uznania przerywającego przedawnienie:
* uznanie to czynność prawna, w szczególności jednostronne oświadczenie woli uznającego
(tzw. uznanie właściwe) → tak wg. Szpunara, przez Radwańskiego odrzucone;
* uznanie to działanie podobne do czynności prawnej (tzw. uznanie niewłaściwe) →
polegające na zakomunikowaniu oświadczenia wiedzy wywierający skutek prawny w postaci
przerwania przedawnienia o ile zgodnie z art. 61 dojdzie do wiadomości wierzyciela. Może być
wyrażone w dowolnej formie, też znakami niejęzykowymi. Jest skuteczne, gdy uznający miał
faktyczną świadomość swojego oświadczenia oraz gdy składał je dobrowolnie.
→ w przypadku osób prawnych nie konieczne jest by oświadczenie wiedzy składał tylko
organ tej osoby (inaczej SN w 1995 r.);
→ NIE WYWOŁUJE INNYCH SKUTKÓW PRAWNYCH, w szczególności dłużnik ma nadal przysługujące
mu wobec wierzyciela zarzuty;
→ uznanie po upływie biegu przedawnienia nie zmienia sytuacji, tzn. dług nadal pozostaje
niezaskarżalny;
– uznanie właściwe roszczenia – umowa, w której dłużnik określa swoją wolę wykonania swojego
długu:
→ umowa nie określona w ustawie, ale dopuszczalna na zasadzie art. 3531 kc;
→ forma dowolna;
→ SKUTKI PRAWNE TO OPRÓCZ PRZERWANIA BIEGU PRZEDAWNIENIA, RÓWNIEŻ TE OKREŚLONE W
UMOWIE, ZREKONSTRUOWANE ZGODNIE Z ART. 56 I 65 KC;
• zawarta po upływie przedawnienia wywiera skutek zrzeczenia się zarzutu
przedawnienia (wg SN);
→ w razie nieważności umowy przerwa biegu przedawnienia nie następuje tylko wtedy, gdy
wyrażone w niej oświadczenie dłużnika nie spełnia przesłanek uznania niewłaściwego
(świadomość i dobrowolność).
!
TERMINY ZAWITE
I. Pojęcie i rodzaje
– silniejsza obrona dłużnika w związku z bezczynnością wierzyciela powodująca wygaśnięcie
przysługującego wierzycielowi prawa po upłynięciu terminu zawitego/prekluzyjnego;
– typy terminów zawitych:
* terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym → terminy dochodzenia
roszczeń (art. 344 § 2 kc), terminy dochodzenia praw stanu cywilnego (art. 63 kro), terminy do
wytaczania powództw o ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych (art. 534 kc);
* terminy do dokonywania czynności pozasądowych → terminy wykonywania praw
kształtujących o charakterze majątkowym albo niemajątkowym (art. 88 kc, art. 58 kro), terminy
do wykonywania zawiadomień (art. 563 § 1 kc), terminy do dochodzenia praw wynikających z
członkowstwa w spółdzielni w tzw. postępowaniu wewnątrzspółdzielczym;
* terminy wygaśnięcia praw podmiotowych → termin wygaśnięcia służebności gruntowej (art.
293 kc).
– brak przepisów ogólnych, uregulowane jedynie w przepisach szczególnych, ale terminy te z
reguły są bardzo krótkie oraz mają charakter norm bezwzględnie wiążących, choć w wyraźnie
przewidzianych przypadkach mogą mieć charakter norm względnie wiążących
!
II. Skutki
– wygaśnięcie uprawnienia, więc sąd/organ uwzględnia to z urzędu (choć czasem w przepisach
szczególnych łagodniejsze konsekwencje), stąd nie stosuje się art. 5 kc jako łagodzącego
rygoryzm (choć są odmienne poglądy, ale nawet w nich podkreśla się wyjątkowość stosowania
art. 5 w przypadku prekluzji);
– można stosować odpowiednio (mając na uwadze różnice między prekluzją a przedawnieniem)
przepisy dot. zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia, w szczególności art. 121 § 1 pkt. 4
dot. siły wyższej, oraz art. 123 § 1 pkt. 2 o skutku uznania, gdyż nie zgadzałoby się z zasadami
współżycia społecznego by dłużnik korzystał ze swojego nielojalnego postępowania.