MUÏC LUÏC

● Nghiên cứu hoàn thiện quy trình bảo quản sản phẩm cá 72
cơm săng luộc chín sấy khô
Nguyễn Anh Tuấn và CTV

● Khả năng tiêu hóa các nguyên liệu động vật ở biển và 78
thực vật trên cạn ở tôm Hùm bông Panurilus ornatus
Lê Anh Tuấn

● Khả năng ứng dụng tro bay làm phụ gia trong vữa và 85
bê tông trên nền Geopolymer
Nguyễn Thắng Xiêm

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC

● Nâng cao chất lượng dịch vụ hỗ trợ vận tải đường sắt 92
tại ga Nha Trang - tỉnh Khánh Hòa
Nguyễn Thị Lan Anh và CTV

● Thực trạng công tác thanh tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng 98
tại Chi cục thuế thành phố Nha Trang
Hồ Thị Châu và CTV

● Phân tích hiệu quả kỹ thuật cho ngành chế biến thủy sản 103
Khánh Hòa dựa trên phương pháp đường bao dữ liệu
Nguyễn Thanh Đào và CTV

● Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh trong kinh doanh 109
bưu chính tại Bưu điện tỉnh Khánh Hòa đến năm 2015
Nguyễn Thị Mai Hiền và CTV

● Tìm hiểu khả năng lọc tảo đơn bào (Nannochloropsis 115
oculata) của sò Huyết (Anadara granosa) và sò Anti
(Anadara antiquata) tại Khánh Hòa
Nguyễn Thị Phương Hiền và CTV

● Ảnh hưởng của loại enzyme và điều kiện thủy phân 120
đến hoạt tính khử gốc tự do DPPH của Protein artermia
thủy phân
Nguyễn Hồng Ngân và CTV

● Chiết rút chế phẩm đạm giàu carotenoid từ đầu tôm 125
Thẻ chân trắng
Phạm Thị Đan Phượng và CTV

● Đánh giá hiện trạng nghề nuôi cá biển huyện Vân Đồn 132
tỉnh Quảng Ninh và đề xuất giải pháp phát triển
Bùi Đức Quý và CTV
● Nghiên cứu thủy phân đầu cá chẽm (Lates calcarifer) bằng 138
Enzyme flavourzyme
Đỗ Trọng Sơn và CTV

● Khảo sát một số tính chất lý - hóa cơ bản của mỡ bôi trơn 145
từ dầu tinh chế mỡ cá Basa với chất làm đặc là 12 - StOli
Nguyễn Văn Tâm

● Nghiên cứu ứng dụng protease ngoại bào của Bacillus 150
subtilis B-26 cho quá trình tách chiết Chondroitin sulfate
từ sụn cá Đuối (Dasytis kuhlii) và cá Nhám (Carcharhinus
sorrah)
Vũ Thị Thanh Tâm và CTV

● Một số yếu tố ảnh hưởng đến quyết định mua hàng quần 156
áo thời trang nữ, thành phố Nha Trang
Nguyễn Thị Thanh Tâm và CTV

● Một số kiến nghị nhằm xây dựng chính sách truyền thông 163
cổ động cho ngành du lịch tỉnh Khánh Hòa
Nguyễn Đức Tân và CTV

● Tuyển chọn chủng vi khuẩn Lactic lên mên dịch ép óc đậu 170
trong sản xuất đậu khuôn
Nguyễn Thị Thương và CTV

● Giải pháp phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ tại 176
Ngân hàng Thương mại cổ phần ngoại thương - Chi nhánh
Nha Trang
Nguyễn Thu Trang và CTV

● Ứng dụng quy phạm thực hành nuôi tốt (GAP) cá Rô phi 183
đỏ (Oreochromis sp.) theo hình thức nuôi bán thâm canh
trong ao đất tại Đà Nẵng
Đặng Thị Thu Trang

● Hoàn thiện công tác quản trị rủi ro tín dụng tại Vietcombank 189
– Chi nhánh Nha Trang
Trần Đình Trung và CTV

● Tính hiệu quả và phi hiệu quả của chính sách giá trần đối 195
với sản phẩm đầu vào của ngành nông nghiệp
Mai Anh Tuấn và CTV

● Sự thỏa mãn và trung thành của khách hàng đối với mạng 199
Mobifone tại thành phố Nha Trang
Vũ Trần Tùng và CTV
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

ĐÁNH GIÁ NGUY CƠ CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG ĐỐI VỚI

THUỐC TRỪ SÂU LINDAN DO TIÊU THỤ ĐỘNG VẬT THÂN MỀM
VÀ GIÁP XÁC Ở NHA TRANG
RISK ASSESSMENT OF CONSUMER TO PESTICIDE (LINDANE) DUE TO MOLLUSK
AND CRUSTACEAN CONSUMPTION IN NHA TRANG

Nguyễn Thuần Anh1

Ngày nhận bài: 17/7/2012; Ngày phản biện thông qua: 31/10/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Đây là nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam về đánh giá nguy cơ của cư dân ven biển đối với thuốc trừ sâu lindan có trong
động vật thân mềm và giáp xác. Kết hợp số liệu tiêu thụ động vật thân mềm, giáp xác và số liệu hàm lượng thuốc trừ sâu
lindan có trong động vật thân mềm, giáp xác theo phương pháp xác suất với sự trợ giúp của phần mềm @Risk® cho kết
quả về mức độ phơi nhiễm của sáu nhóm đối tượng (nam và nữ (18 - 29, 30 - 54 và trên 55 tuổi)). Giá trị phơi nhiễm trung
bình (0.0017mg/kg thể trọng/ngày) của người dân thành phố Nha Trang thấp hơn nhập lượng hàng ngày chấp nhận được
ADI (Acceptable Daily Intake) của lindan (1mg/kg thể trọng/ngày). Kết quả nghiên cứu cho phép kết luận không có nguy
cơ liên quan đến mức độ phơi nhiễm lindan của cư dân thành phố Nha Trang do tiêu thụ động vật thân mềm và giáp xác.
Từ khóa: đánh giá nguy cơ, động vật thân mềm, giáp xác, lindan
ABSTRACT
This is the first study in Vietnam about risk assessment to lindan (pesticide) in mollusks and crustaceans for the
population in coastal regions. The mollusk and crustacean consumption data was combined with the lindan contamination
data in mollusks, crustaceans by probabilistic analyses performed with @Risk international for Excel to estimate the lindan
intake for six sub-population groups: men and women (18-29, 30-54 and 55 and over years old). The mean dietary intake
(0.0017 mg/kg body weight/day) of lindan by the Nha Trang population is lower than the Acceptable Daily Intake (ADI) of
lindan (1mg/kg b.w/day). The result of this study permit to conclude that there is no risk concerning the levels of exposure
of Nha Trang consumers to lindan due to the mollusk and crustacean consumption.
Keywords: risk assessment, mollusks, crustaceans, lindan

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Lindan là tên thường gọi của gamma-
1,2,3,4,5,6-Hexachlorocyclohexane (HCH) có công
thức phân tử là C6H6Cl6, là thuốc trừ sâu gốc clo có
độc tính cao đã bị cấm sử dụng (WHO/EHC, 1991).
HCH là một hỗn hợp gồm α-HCH, β-HCH, γ-HCH,
δ-HCH và ε-HCH (Sang và cộng sự, 1999). Lindan
chiếm 99% của hỗn hợp (JMPR, 2002). Lindan gây
kích thích hệ thần kinh trung ương và thoái hóa chức
năng gan, cật, gây tình trạng thiếu máu. Lindan là
một trong những thuốc trừ sâu có liên quan đến
nguyên nhân gây ung thư (Fabre và cộng sự, 2005).
Triệu chứng ngộ độc bao gồm: viêm màng kết, làm
máu bầm, đau đầu, choáng, sốt, buồn nôn, mửa,
đau dạ dày, bệnh tiêu chảy, rối loạn tâm thần, gây
chứng chuột rút, kích thích hệ hô hấp, gây mụn nhọt
và phát ban. Lindan có mặt trong môi trường là do
các hoạt động sử dụng thuốc trừ sâu của con người
đã làm ô nhiễm đất và không khí, tiếp theo mưa và
quá trình rửa trôi đất đã làm nước bị ô nhiễm lindan.
Từ 1989 đến 1991 hàm lượng lindan trong nước
sông ở Việt Nam khoảng từ 360 đến 5300pg/l, trong
không khí là 2,8 đến 3,9pg/m3 (Fabre và cộng sự,
2005). Mặc dù Việt nam là một trong 52 nước đã

1
TS. Nguyễn Thuần Anh: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 3

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
cấm sử dụng lindan trong tất cả các lĩnh vực (QĐ,
2000; CEC, 2006), nhưng nghiên cứu của Hung và
Thienman (2002) đã cho thấy hàm lượng lindan cao
trong các mẫu nước ở Việt Nam. Mặt khác lindan đã
được phát hiện thấy trong ốc nước ngọt (Dang và
cộng sự, 2001). Mặt khác, nhuyễn thể hai mảnh vỏ
là loài ăn lọc có khả năng tích lũy lindan. Các cư dân
sống ở khu vực ven biển được coi là đối tượng tiêu
thụ nhiều động vật thân mềm và giáp xác. Thành
phố Nha Trang được chọn làm đại diện của khu
vực ven biển Việt Nam trong tiêu thụ động vật thân
mềm và giáp xác. Nghiên cứu này được thực hiện
để đánh giá phơi nhiễm thuốc trừ sâu lindan do ăn
động vật thân mềm và giáp xác ở thành phố Nha
Trang. Các số liệu này cung cấp các thông tin một
cách chặt chẽ, khoa học, giúp các nhà hoạch định
chính sách xác định được các giải pháp để bảo vệ
sức khỏe cho cộng đồng. Kết quả của nghiên cứu
sẽ là tiền đề để đề xuất các giải pháp quản lý nguy
cơ cho chính quyền địa phương nhằm đảm bảo an
toàn cho người tiêu dùng. Đồng thời chúng rất hữu
ích trong trao đổi, thương mại của Việt Nam và các
đối tác nước ngoài. Hơn thế nữa, nghiên cứu này
góp phần vào việc hòa nhập với xu thế của thế giới
là: các quốc gia dùng công cụ đánh giá về an toàn
thực phẩm phải dựa trên đánh giá nguy cơ. Một lý
do quan trọng nữa là: Việt Nam đã ký kết tham gia
Hiệp định Vệ sinh ATTP và kiểm dịch động thực vật
(SPS) của Tổ chức Thương mại thế giới vì vậy cần
có khả năng chứng tỏ: chúng ta hiểu về những nguy
cơ gắn liền với các sản phẩm của chúng ta.
II. ĐỐI TƯỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Tính toán phơi nhiễm lindan
Dựa trên số liệu tiêu thụ các động vật thân mềm,
giáp xác và hàm lượng lindan trong động vật thân
mềm, giáp xác; việc đánh giá phơi nhiễm lindan của
người tiêu dùng được thực hiện theo phân tích xác
suất (probabilistic analyses) (Kroes et al., 2002), sử
dụng phần mềm tính toán phơi nhiễm @Risk 4.5.6.
Phương pháp Monte Carlo và lấy mẫu theo phương
pháp siêu lập phương Latin (Latin Hypercube) đã
được thực hiện. Số lần lặp lại của Monte Carlo
cho các tính toán là 10.000 (Monte Carlo, 2003;
Feinberg et al., 2006).
Tính toán phơi nhiễm lindan theo công thức sau:
n
D = ∑ Qi Ci
i=1
D: Phân bố của phơi nhiễm lindan (mg/kg thể
4 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
trọng) của người tiêu dùng. Người tiêu dùng được
chia thành 6 nhóm: đàn ông và phụ nữ (18 - 29,
30 - 54 và trên 55 tuổi)
Qi: Phân bố của tiêu thụ động vật thân mềm
và giáp xác i (g/kg thể trọng/ngày), với i là các loài
hai mảnh vỏ, các loài chân bụng, các loài chân đầu
hoặc giáp xác
Qi được lấy trong bộ số liệu của cuộc điều tra
tiêu thụ động vật thân mềm tại 27 xã phương thuộc
thành phố Nha Trang của Nguyễn và các cộng sự
(2010) được thực hiện bằng phương pháp FFQ
(Food Frequency Questionnaire) và phương pháp
SDRM (Seven Days Recall Method).
Ci: Hàm lượng tối đa của lindan trong động vật
thân mềm i (μg/kg), với i là các loài hai mảnh vỏ,
các loài chân bụng, các loài chân đầu hoặc giáp xác
Ci được lấy trong bộ số liệu hàm lượng thuốc
trừ sâu lindan của bốn nhóm động vật thân mềm
(các loài hai mảnh vỏ, các loài chân bụng, các loài
chân đầu hoặc giáp xác) được lấy ở các chợ và nhà
hàng thuộc thành phố Nha Trang đã xác định được
trong hai mùa (mùa mưa và mùa khô) bằng phương
pháp GC-EDC (AOAC, 1995). (Nguyễn, 2011). Giá
trị giới hạn xác định (LD: Limit of detection) được
dùng thay thế cho các kết quả dưới LD trong tính
toán phơi nhiễm.
2. Xác định đặc tính nguy cơ
Mức độ phơi nhiễm lindan (E) được so sánh
với ADI (Acceptable Daily Intake)(1μg. kg-1thể trọng.
ngày-1) (JMPR, 2002) và được trình bày dưới dạng
% của ADI: (E*100 / ADI)(%).
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Kết quả đánh giá phơi nhiễm và đánh giá
nguy cơ
Các mức độ phơi nhiễm lindan của cư dân
thành phố Nha Trang ở các mức độ tiêu thụ động
vật thân mềm và giáp xác khác nhau được trình bày
ở hình 1. Giá trị phơi nhiễm lindan trung bình xác
định được là 0.0017μg/kg thể trọng/ngày.
Hình 1. Phơi nhiễm lindan (µg/kg thể trọng/ngày) do ăn
động vật thân mềm và giáp xác
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Kết quả so sánh các mức độ phơi nhiễm lindan
so với “nhập lượng hàng ngày chấp nhận được” ADI
(Acceptable Daily Intake)(1μg/kg thể trọng/ngày)
được trình bày ở hình 2 cho thấy các mức độ phơi
nhiễm này rất thấp so với ADI của lindan (<0,3%).
Hình 2. Phần trăm của các mức phơi nhiễm lindan do ăn
động vật thân mềm và giáp xác so với ADI
Phơi nhiễm trung bình với lindan do tiêu thụ
động vật thân mềm và giáp xác của 6 nhóm: đàn
ông (18 - 29, 30 - 54 và trên 55 tuổi) và phụ nữ
(18 - 29, 30 - 54 và trên 55 tuổi) (μg/kg thể trọng)
được trình bày trên hình 3.
Hình 3. Phơi nhiễm lindan (µg/kg thể trọng/ngày) của
sáu nhóm tiêu thụ động vật thân mềm và giáp xác
Ghi chú: đàn ông (18-29, 30-54 và trên 55 tuổi) và phụ nữ
(18 - 29, 30 - 54 và trên 55 tuổi).
So sánh các mức độ phơi nhiễm lindan của các
nhóm đối tượng nghiên cứu cho thấy mức độ phơi
nhiễm lindan là như nhau cho 2 cặp nhóm đối tượng:
(1) nam trên 30 - 54 tuổi và nữ từ 18 - 29 tuổi; và
(2) nam và nữ trên 55 tuổi. Thứ tự độ lớn của phơi
nhiễm lindan do tiêu thụ động vật thân mềm và giáp
xác của các nhóm đối tượng như sau: nữ 30 - 54
tuổi> nữ 18 - 29 tuổi>nam trên 55 tuổi và nữ trên 55
tuổi> nam 18 - 29 tuổi và nam 30 - 54 tuổi.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. AOAC, 1995. Organochlorine and organophosphorous pesticide residues: General multiresidue method. Sec. 10.1.01,
Method 970.52. In Official Methods of Analysis of AOAC International, 16th ed., P.A. Cunniff (Ed.)., p. 1-10. AOAC
International, Gaithersburg, MD.
Soá 1/2013
Nhóm nhuyễn thể hai mảnh vỏ góp phần nhiều
nhất vào việc làm phơi nhiễm lindan (67%), sau
đó đến nhóm giáp xác (33%). Nhóm chân bụng và
nhóm chân đầu không hề tham gia vào việc làm
phơi nhiễm lindan (do không phát hiện thấy lindan
trong mẫu phân tích của các nhóm này (Nguyễn,
2011)) (hình 4).
Hình 4. Sự tham gia của các nhóm giáp xác và nhóm hai
mảnh vỏ vào việc phơi nhiễm lindan
Ở Việt Nam và trên thế giới chưa có các
nghiên cứu đánh giá nguy cơ lindan do ăn động
vật thân mềm nào được thực hiện do vậy việc so
sánh không thể thực hiện được. Tuy nhiên, có
các dữ liệu về phơi nhiễm HCH tổng số (bao gồm
(α HCH, β HCH và γ HCH (lindane)) do ăn thực
phẩm nhưng số lượng rất ít. Mức độ phơi nhiễm
lindan có trong thức ăn nói chung ở các nước theo
thứ tự như sau: Ý>Hà Lan. Tây Ban Nha>Đức>Việt
Nam>Thụy sĩ>Canada> Thái Lan>Úc>Nhật>Mĩ
(Kannan và cộng sự, 1997).
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Phơi nhiễm lindan do tiêu thu động vật thân
mềm của người dân Nha Trang ở các nhóm tuổi và
giới tính khác nhau là rất thấp so với “nhập lượng
hàng ngày chấp nhận được” (ADI) được thiết lập
bởi JMPR ngay cả khi nồng độ tối đa của lindan và
giá trị giới hạn xác định (LD: Limit of detection) được
dùng thay thế cho các kết quả dưới LD trong tính
toán phơi nhiễm. Kết quả đạt được cho phép kết
luận mức độ phơi nhiễm lindan do tiêu thu động vật
thân mềm của cư dân thành phố Nha Trang không
phải là vấn đề đáng báo động. Tuy nhiên cần có các
nghiên cứu bổ sung để đánh giá phơi nhiễm lindan
do ăn các thực phẩm khác.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 5
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

2. CEC (Commission for Environmental Cooperation). The North American Regional Action Plan (NARAP) on Lindane and
Other Hexachlorocyclohexane (HCH) Isomers, 2006, 51p. http://www.cec.org/files/pdf/POLLUTANTS/Lindane-NARAP-
Public-Comment_en.pdf
3. Dang DN, Carvalho FB, Nguyen MA, Nguyen QT, Nguyen THY, Villeneuve JP, Cattini C, 2001. Chlorinated pesticides and
PCBs in sediments and molluscs from freshwater canals in the Hanoi region. Environmental Pollution, 112, p.311-320
4. Fabre B, Roth E, Heintz V, 2005. Les isomers de l’herxachlorocyclohexane. Rapport bibliographique élaboré dans le cadre
d’une collaboration UHA – ADEME (Université de Haute Alsace- Agence de l’Environement de la Maîtrise de l’Energie).
126p. http://www.ademe.fr/alsace/pdf/PDF_LINDANE.pdf
5. Feinberg M, Bertail P, Tressou J, Verger Ph, 2006. Analyse des risques alimentaires. Paris: Techniques & Documentation,
398p.
6. Hung DQ, Thiemann W, 2002. Contamination by selected chlorinated pesticides in surface waters in Hanoi, Vietnam.
Chemosphere, 47, p.357-367.
7. JMPR (Joint Meeting on Pesticide Residues), 2002. Pesticide residues in food. Report of the Joint Meeting of the FAO Panel
of Experts on Pesticide Residues in Food and the Environment and the WHO Core Assessment Group on Pesticide Residues
Rome, Italy 16- 25 September 2002. http://www.inchem.org/documents/jmpr/jmpmono/2002pr01.htm
8. Kannan K, Tanabe Sh, Giesy JP, Tatsukawa R, 1997. Organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in foodstuffs
from Asian and Oceanic countries, Reviews of Environmental Contamination & Toxicology, 152, p.1-55.
9. Kroes R, Muller D, Lambec J, Lowik MRH, van Klaverene J, Kleinerf J, Massey R, Mayer S, Urietai I, Verger P, Viscontik
A, 2002. Assessment of intake from the diet. Food and chemical Toxicology, 40, p.327-385.
10. Monte Carlo, 2003. Guidelines on the application of probabilistic modelling to the estimation of exposure to food chemicals.
Prepared by the Monte Carlo project, 24p. http://montecarlo.tchpc.tcd.ie/reports/guidelines/Document1.pdf
11. Nguyen TA, Tran TL, Carpentier F-G, Roudot A-C, Parent Massin D, 2010. Survey of shellfish consumption in south coastal
Vietnam (Nha trang). Proceedings of the 7th international conference on Molluscan Shellfish Safety, Nante, France, 14th-19th
June, 2009.
12. Nguyễn Thuần Anh, 2011. Hàm lượng thuốc trừ sâu lindan trong nhuyễn thể ở Nha Trang. Tạp chí Khoa học - Công nghệ
Thủy sản, số 4/2011.
13. QĐ, 2000. Quyết định 88/2000/QĐ-BTM (18/1/2000) của Bộ Thương mại. Danh mục cấm sử dụng, 55p. www.most.gov.
vn/c_vbqp/cb_tracuu/tap3/

6 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

VÀI VẤN ĐỀ VỀ NGHIÊN CỨU SINH KẾ Ở CẤP ĐỘ ĐỊA PHƯƠNG -

TRƯỜNG HỢP XÃ TAM HẢI, HUYỆN NÚI THÀNH, TỈNH QUẢNG NAM

SOME ISSUES OF STUDYING LOCAL LIVELIHOOD - CASE OF TAM HAI

COMMUNE, NUI THANH DISTRICT, QUANG NAM PROVINCE

Nguyễn Văn Quỳnh Bôi1, Đoàn Thị Thanh Kiều2

Ngày nhận bài: 27/7/2012; Ngày phản biện thông qua: 17/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Bài viết này trình bày một nghiên cứu về sinh kế được thực hiện đối với xã Tam Hải, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng
Nam từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2012 theo cách tiếp cận có sự tham gia (Participatory research methods) (Gordon
Conway và Robert Chambers, 1992; David Korten, 1996; dẫn theo www.iisd.org/casl/CASLGuide/ParticipatoryApproach.htm).
Tiếp cận sinh kế xã Tam Hải được xem xét dựa trên một số chỉ báo theo cả ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường,
qua đó đặt ra một số vấn đề trong nghiên cứu đánh giá tính bền vững của sinh kế. Đánh giá sinh kế qua các chỉ báo kinh
tế cho thấy nguồn thu của xã không ổn định với cơ cấu sinh kế không cân đối. Tỷ lệ số hộ có sinh kế phụ thuộc tài nguyên
thiên nhiên tương đối cao (đặc biệt số hộ có sinh kế là khai thác hải sản, chiếm tỷ lệ lớn lên đến 72,9%) dẫn đến khả năng
chịu tổn thương do biến đổi khí hậu lớn. Các chỉ báo xã hội chỉ ra rằng mật độ dân số của xã cao, đạt 415 người/km2; số
khẩu trung bình/hộ không cao, và tỷ lệ phụ thuộc sinh kế ở xã không quá cao, đạt 52,79%. Xã có 317 hộ nghèo, chiếm tỷ
lệ 13,63% tổng số hộ. Chỉ số HDI của xã năm 2011 là 0,669 xếp ở mức trung bình, chỉ đạt 11,2 triệu đồng/người/năm. Bên
cạnh đó, chỉ số HPI của xã cao do tỷ lệ số hộ không tiếp cận được nguồn nước được cải thiện tương đối lớn (28,13%).
Xem xét theo các chỉ báo môi trường và tài nguyên thiên nhiên cho thấy khả năng phát triển nông nghiệp ở xã rất hạn chế
do diện tích đất canh tác quá thấp (87,65ha chỉ chiếm 5,62% tổng diện tích đất). Đồng thời, việc quy hoạch sử dụng tài
nguyên mặt nước ở xã thiếu bền vững. Việc rừng chặt phá ngập mặn phục vụ nuôi tôm thúc đẩy quá trình xói lở diễn ra
nhanh chóng. Hằng năm xã Tam Hải mất khoảng 2 ha diện tích đất. Thêm vào đó, chương trình thu gom và xử lý rác thải
không thực hiện được gây nên những rủi ro tiềm ẩn có khả năng ảnh hưởng lâu dài đối với môi trường, theo đó là sức khỏe
cộng đồng và sinh kế địa phương.
Từ khóa: sinh kế, nghiên cứu có sự tham gia, chỉ báo kinh tế, chỉ báo xã hội, chỉ báo môi trường và tài nguyên
thiên nhiên
ABSTRACT
This paper presents a study on livelihood comducted for Tam Hai commune, Nui Thanh district, Quang Nam
provice from February to June 2012 applying participatory research method. Approach to livelihood of Tam Hai commune is
considered basing on several indicators about three aspects of economy, society and environment, through this raising
some issues in assessing sustainability of livelihood. Livelihood assessment through economic indicators shows that
commune income is unstable with unbalanced livelihood structure. Household ratio relying on natural resource is
rather high (especially households having livelihood of marine fishing take high ratio reaching 72.9%) leading to high
vunerabulity due to climate change. Social indicators indicate that commune population is high, getting 415 individuals/km2;
individuals per household is not high, and livelihood dependence ratio of the commune is not too high, getting 52.79%.
The commune has 317 poor households, taking ratio of 13.63% of total households. Commune HDI in 2011 is 0.669 being
at mean level, just 11.2 million VND/individual/year. Besides, HPI of the commune is high because household ratio unable
to approach hygienic water source is relatively high (28.13%). Consideration about indicators of environment and natural

1
ThS. Nguyễn Văn Quỳnh Bôi: Khoa Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang
2
CN. Đoàn Thị Thanh Kiều: Sinh viên khóa 50 NTTS - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 7

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

resource reveals that commune posibility to develop agriculture is rather limitted due to too low agricultural area (87.65
ha taking 5.62% total commune area). Simultaneously, planing waters area at the commune is unsustainable. Cutting down
mangrove for shrimp farming pushes up soild erosion. Tam Hai commune losses 2 ha land area annually. Furthermore,
program of collecting and treating solid waste is unable to carry out causing potential risks that could have long-term
ffects on environment, and following commnity health and local livelihood.
Keywords:Livelihood, participatory research, economic indicator, social indicaror, indicatir of environment and
natural resource

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Sinh kế bao gồm năng lực, các nguồn lực và
hoạt động được đòi hỏi với tính chất là phương
tiện kiếm sống (Badjeck và cộng sự, 2009). Theo
Demaine (2001), con người có thể tiếp cận, đặt cơ
sở và khai thác các nguồn lực bao gồm nguồn nhân
lực, tài nguyên thiên nhiên, nguồn lực xã hội, nguồn
lực vật chất, và nguồn lực tài chính. Một sinh kế bền
vững khi nó có thể đương đầu với những thay đổi
đột ngột và phục hồi trở lại, và duy trì hoặc nâng
cao các khả năng và nguồn lực cả ở hiện tại cũng
như trong tương lai mà không làm suy thoái cơ sở
tài nguyên thiên nhiên (Badjeck và cộng sự, 2009).
Hiện nay sinh kế bền vững đã và đang là mối
quan tâm hàng đầu của các nhà nghiên cứu cũng
như hoạch định chính sách phát triển ở nhiều quốc
gia trên thế giới. Mục tiêu cao nhất của quá trình
phát triển kinh tế ở các quốc gia là cải thiện được
sinh kế và nâng cao phúc lợi xã hội cho cộng đồng
dân cư, đồng thời phải luôn đặt nó trong mối quan
hệ với phát triển bền vững. Vì vậy, sinh kế bền vững
phải được khai thác tốt và không gây bất lợi cho
môi trường hoặc cho các sinh kế khác ở hiện tại
và tương lai, thúc đẩy sự hòa hợp giữa ba yếu tố
kinh tế, xã hội và môi trường. Sinh kế bền vững,
nếu theo nghĩa này, phải hội đủ những nguyên tắc
sau: lấy con người làm trung tâm, dễ tiếp cận, có
sự tham gia của người dân, xây dựng dựa trên sức
mạnh con người và đối phó với các khả năng dễ bị
tổn thương, tổng thể, thực hiện ở nhiều cấp, trong
mối quan hệ với đối tác, bền vững và năng động
(Dự án IMOLA, 2006).
Vấn đề đặt ra là bằng cách nào đánh giá các kết
quả sinh kế, đặc biệt trong bối cảnh có nhiều thay
đổi về khí hậu hiện nay. Cho đến nay, đã có một số
công bố đề xuất phương pháp luận nghiên cứu về
sinh kế ở Việt Nam, đặc biệt sinh kế của cộng đồng
dân cư vùng ven biển, như cẩm nang phương pháp
đánh giá nhanh nông thôn và phân tích sinh kế bền
vững (Dự án IMOLA, 2006), Sinh kế bền vững cho
các khu bảo tồn biển Việt Nam (McEwin và cộng
sự, 2007). Tuy nhiên, vẫn chưa tìm thấy nghiên cứu
nào đề cập cụ thể về các chỉ báo sinh kế cộng đồng
nói chung và sinh kế cộng đồng trong bối cảnh biến
đổi khí hậu nói riêng. Đây cũng là lý do chính để
nghiên cứu này được thực hiện. Theo quan điểm
phát triển bền vững của Liên hiệp quốc (1987), phát
triển bền vững đòi hỏi sự đáp ứng đồng thời theo
cả 3 khía cạnh là kinh tế, xã hội và môi trường. Dựa
theo quan điểm này, tiếp cận sinh kế của xã Tam
Hải được xem xét theo một số chỉ báo về cả 3 khía
cạnh nêu trên.
II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Phương pháp nghiên cứu là phương pháp điều
tra thống kê. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng
2 đến tháng 6 năm 2012 tại xã đảo Tam Hải, huyện
Núi Thành, tỉnh Quảng Nam áp dụng cách tiếp cận
nghiên cứu có sự tham gia (Participatory research
methods) (Gordon Conway và Robert Chambers,
1992; David Korten, 1996; dẫn theo www.iisd.org/
casl/CASLGuide/ParticipatoryApproach.htm). Tính
bền vững của sinh kế địa phương được tiếp cận
theo 3 khía cạnh là kinh tế, xã hội, môi trường và tài
nguyên thiên nhiên.
Hình 1. Bản đồ khu vực nghiên cứu
(Nguồn: http://www.google.com/earth)
Thu thập số liệu sơ cấp: Số liệu sơ cấp được
tổng hợp qua quá trình phỏng vấn trực tiếp người
dân địa phương thông qua bộ câu hỏi điều tra với số

8 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

mẫu điều tra được tính theo công thức: tăng đáng kể so với năm 2010, nhưng so với các xã
N trong địa bàn huyện, nguồn thu thấp hơn nhiều lần.
n =  Thêm vào đó, nguồn thu của xã qua các năm không
(1+N.e2)
ổn định, luôn biến động theo tình hình thời tiết và
Với - n: kích cỡ mẫu thị trường.
- N: tổng số hộ Theo cơ cấu ngành nghề của địa phương, thu
- e: xác suất có khả năng gặp sai số loại 2 nhập của các hộ từ 3 nguồn chính là nông, lâm,
hoặc b (thông thường 10%) (C.Bhujel, 2008) ngư nghiệp; tiểu thủ công nghiệp và xây dựng;
Dựa theo công thức trên và tỷ lệ số hộ ở các thương mại, vận tải và dịch vụ khác. Trong đó
thôn, số mẫu được phân bổ như sau: nông, lâm, ngư nghiệp đóng góp vào kinh tế địa
Bảng 1. Phân bổ số mẫu điều tra theo các thôn phương khoảng 83,63 tỷ đồng đạt 88,31% nguồn
thu địa phương; tiểu thủ công nghiệp và xây dựng
Số hộ
Thôn
Tổng số
điều
Tỷ lệ chỉ chiếm khoảng 3,82% và thương mại, vận tải và
hộ (%)
tra dịch vụ chiếm 7,87%. Các số liệu này cho thấy cơ
1. Thuận An 422 17 17,7 cấu sinh kế không cân đối. Tỷ lệ số hộ có sinh kế
phụ thuộc tài nguyên thiên nhiên tương đối cao (đặc
2. Đông Tuần 690 28 29,2 biệt số hộ có sinh kế là khai thác hải sản, một dạng
3. Long Thạch Đông 363 15 15,6 tài nguyên rủi ro, chiếm tỷ lệ lớn lên đến 72,9%) dẫn
đến khả năng chịu tổn thương do biến đổi khí hậu
4. Bình Trung 329 14 14,6 lớn. Bên cạnh đó, tỷ lệ hộ có nghề phụ ở xã còn thấp
5. Xuân Mỹ 152 6 6,2 chỉ chiếm 11,46% cho thấy nguồn thu ở xã kém đa
dạng dẫn đến mức độ rủi ro trước biến đổi khí hậu
6. Long Thạch Tây 87 4 4,2 tương đối cao.
7. Tân Lập 282 12 12,5 1.2. Tăng trưởng các hoạt động sinh kế phụ thuộc
vào tài nguyên thiên nhiên hàng năm
Toàn xã 2.325 96 100 Các hoạt động sinh kế phụ thuộc tài nguyên ở
Thu thập số liệu thứ cấp: Số liệu thứ cấp được địa phương gồm khai thác hải sản, nuôi trồng thủy
thu thập từ các báo cáo ở cấp xã và các tổ chức sản, trồng trọt và chăn nuôi. So với năm 2010, sản
ban, ngành đoàn thể ở địa phương. lượng khai thác đạt 3.068 tấn tăng 19,52% nhưng
Việc đánh giá tính bền vững của sinh kế được chủ yếu từ hoạt động khai thác xa bờ. Nuôi trồng
thực hiện thông qua phân tích các chỉ báo kinh tế thủy sản tăng 7,08 tỷ đồng nhờ vào hoạt động nuôi
(mô phỏng theo Adger, 1999; Adger và Kelly, 2000), tôm thẻ chân trắng. Tuy số người hoạt động trong
các chỉ báo xã hội (dựa theo UNDP, 2011), và các lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp ngày càng tăng
chỉ báo môi trường và tài nguyên thiên nhiên (mô nhưng sản lượng thu được tăng không đáng kể
phỏng theo Sopac, 2004; Park và cộng sự, 2009). do nguồn lợi ngày càng suy giảm và tình hình diễn
Số liệu sơ cấp và số liệu thứ cấp được thống biến phức tạp của thời tiết. Hoạt động trồng trọt và
kê, tổng hợp và phân tích bằng phần mềm Microsoft chăn nuôi vẫn được duy trì như những năm trước,
Excel (Version 2003). Thông tin được xử lý theo từng nhưng chỉ đóng vai trò là hoạt động sinh kế phụ ở
nội dung dựa trên phiếu câu hỏi điều tra. địa phương. Các dữ liệu này chỉ ra rằng khả năng
tăng trưởng các hoạt động sinh kế phụ thuộc tài
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN nguyên thiên nhiên hàng năm của xã Tam Hải thấp
và không ổn định.
1. Đánh giá sinh kế qua các chỉ báo kinh tế
Những vấn đề nêu trên có thể có liên quan đến
1.1. Nguồn thu và tỷ lệ đóng góp của mỗi hoạt động
khả năng khai thác thông tin và áp dụng khoa học -
sinh kế vào nguồn thu địa phương
công nghệ vào hoạt động sinh kế. Tuy nhiên, do giới
Dựa trên báo cáo tình hình kinh tế - xã hội của
hạn về phạm vi nghiên cứu nên định lượng vấn đề
xã năm 2011, tổng thu từ các hoạt động kinh tế của
này chưa được thực hiện trong nghiên cứu.
xã ước đạt khoảng 94,7 tỷ đồng. So với nguồn thu
của toàn huyện (3.782 tỷ đồng) chỉ chiếm một tỷ 2. Đánh giá sinh kế qua các chỉ báo xã hội
lệ nhỏ là 2,5%. Nếu lấy bình quân nguồn thu toàn 2.1. Tăng trưởng dân số, mật độ dân số và tỷ lệ
huyện chia cho số xã thì mỗi xã đóng góp khoảng phụ thuộc
222,5 tỷ đồng. Từ đó cho thấy nguồn thu từ xã tuy Tính đến năm 2011 dân số toàn xã đạt 8.399 khẩu

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 9

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
tăng 138 khẩu so với năm 2010, so với năm 2009
tốc độ tăng dân số là 1,25 lần. Mật độ dân số của xã
tương đối cao lên đến 415 người/km2, so với mật độ
dân số toàn huyện là 259 người/km2 và mật độ dân
số cả nước là 263 người/km2 (số liệu năm 2010)
mật độ này cao gấp 1,6 lần. Số khẩu trung bình/hộ
không cao và tỷ lệ phụ thuộc sinh kế ở xã không
quá cao (đạt 52,79%) do đa số phụ nữ ở xã chỉ làm
những việc vặt trong gia đình, không có công ăn
việc làm để tăng thêm thu nhập. Trong khi đó hoạt
động sinh kế của xã chủ yếu dựa vào nông, lâm,
ngư nghiệp nên dân số đông là nguyên nhân làm
gia tăng áp lực lên tài nguyên thiên nhiên.
2.2. Tỷ lệ hộ nghèo và tỷ lệ hộ tiếp cận các nguồn
thông tin
Theo số liệu điều tra hộ nghèo năm 2011,
toàn xã có đến 317 hộ nghèo, chiếm tỷ lệ 13,63%
tổng số hộ cũa xã. So với năm 2010 tỷ lệ này giảm
3,54% nhưng vẫn cao hơn tỷ lệ hộ nghèo cả nước
là 10,6%. Tuy tỷ lệ hộ nghèo qua các năm có giảm
xuống nhưng tỷ lệ giảm không đáng kể. Nguyên
nhân là do các chính sách giảm nghèo, thực hiện
công bằng xã hội được thiết kế không cụ thể và
thiếu chi tiết dẫn đến việc thực hiện mục tiêu giảm
Bảng 2. Các tham số để tính chỉ số phát triển con người (HDI) xã Tam Hải
Tuổi thọ trung bình của người dân Tỷ lệ người lớn biết chữ
(tuổi) (%)
70 98,67
Tổng hợp ba chỉ số thành phần, có thể xác định
được chỉ số HDI = 0,669.
Chỉ số HDI của xã năm 2011 là 0,669 xếp ở
mức trung bình, cao hơn chỉ số HDI cả nước năm
2010 là 0,646. Qua đó cho thấy chính sách của xã
luôn quan tâm đến các lĩnh vực phát triển chủ chốt
như mức sống, y tế, giáo dục. Mặc dù tỷ lệ nhập học
và tỷ lệ người lớn biết chữ ngày càng tăng nhờ vào
sự đầu tư cho giáo dục và nhận thức về vai trò của
Bảng 3. Các tham số để tính chỉ số nghèo tổng hợp (HPI) xã Tam Hải
Xác suất sống chưa đến Tỷ lệ người lớn
40 tuổi (P1) mù chữ (P2)
0,119 1,33
Từ bảng trên có thể tính được P3 = 18,5.
Từ đó có thể xác định được chỉ số
HPI = [1/3 (P1α + P2α + P3α)]1/α = 12,8.
Theo kết quả xác định được, chỉ số HPI của
xã là 12,8; cao hơn so với HPI cả nước năm 2008
là 10,53 (UNDP, 2011). Chỉ số HPI của xã cao cho
thấy tình trạng nghèo đói ở xã vẫn còn cao mặc dù
10 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
nghèo còn phân tán, dàn trải chưa tập trung ưu tiên
để giải quyết các vấn đề trọng điểm nhất.
Xem xét theo khía cạnh tiếp cận thông tin, đa
số các hộ ở xã đều có các phương tiện truyền thông
như tivi, radio... và có đến 90% số hộ thường xuyên
theo dõi các chương trình truyền hình đặc biệt là
thời sự và dự báo thời tiết vì đa số ngư dân khai
thác phải theo dõi thời tiết để tránh các sự cố thất
thường. Điều này cho thấy nhu cầu và khả năng
tiếp cận thông tin của người dân ngày càng được
cải thiện. Người dân ngày càng quan tâm đến các
vấn đề kinh tế - xã hội, an ninh chính trị... đặc biệt
là các vấn đề liên quan đến hoạt động sinh kế. Tuy
nhiên, do giới hạn về phạm vi nghiên cứu, khả năng
áp dụng thông tin, đặc biệt là kỹ thuật - công nghệ
vào các hoạt động sinh kế chưa được đánh giá cụ
thể trong nghiên cứu này như đã thảo luận ở trên.
2.3. Chỉ số phát triển con người (HDI)
Chỉ số HDI là thước đo tổng hợp về sự phát
triển con người. Có thể nói chất lượng cuộc sống
của người dân được thể hiện qua chỉ số phát triển
con người (HDI). Dựa theo UNDP (2011), từ nguồn
số liệu của xã, chỉ số phát triển con người (HDI) của
xã Tam Hải được tính toán như dưới đây:
Tỷ lệ nhập học các cấp GDP tính theo
(%) PPP (USD/người)
96,08 537
giáo dục của người dân, tuy nhiên so với thu nhập
trung bình cả nước năm 2011 (1.300 USD) thì thu
nhập tính trên đầu người ở xã còn thấp chỉ đạt 11,2
triệu đồng/người/năm.
2.4. Chỉ số nghèo tổng hợp (HPI)
Theo đánh giá của Liên Hiệp Quốc, chỉ số này
là một chỉ thị rõ ràng và đầy đủ hơn so với HDI.
Tương tự như chỉ số HDI, chỉ số HPI của xã Tam
Hải được tính toán dựa theo UNDP (2011) như sau:
Tỷ lệ số hộ không sử dụng nguồn nước Tỷ lệ trẻ thiếu cân
được cải thiện (a) (b)
28,13 8,87
xã đã có nhiều chính sách trong việc giảm nghèo.
Trong đó tỷ lệ số hộ không tiếp cận được nguồn
nước được cải thiện (28,13%) có ảnh hưởng lớn
đến chỉ số. Nguyên nhân chính là với tỷ lệ 100% số
hộ của xã sử dụng nước ngầm cho các mục đích
sinh hoạt, tình trạng nhiễm mặn, nhiễm phèn ngày
càng lan rộng gây ảnh hưởng đến người dân. Điều
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

này nói lên rằng, mặc dù mức sống dần được cải nên chương trình vẫn chưa được thực hiện. Tính
thiện nhưng tình trạng yếu kém về cơ sở hạ tầng, đến nay, chất thải từ sản xuất cũng như từ sinh hoạt
đặc biệt là cấp thoát nước vẫn gây ảnh hưởng đến ở xã chưa được thu gom xử lý hợp lý, người dân
cư dân địa phương. vẫn xử lý bằng cách chôn lấp, đốt hay thải trực tiếp
ra môi trường. Tuy lượng chất thải ra môi trường
3. Đánh giá sinh kế qua các chỉ báo môi trường
hằng ngày ở xã chưa được đánh giá nhưng trong
và tài nguyên thiên nhiên
các hoạt động trao đổi, buôn bán người dân sử
3.1. Tổng diện tích đất và diện tích đất nông nghiệp
dụng một lượng lớn túi nilon nên chắc chắn rằng
Theo số liệu thống kê địa chính, diện tích đất
trong rác thải hằng ngày chứa nhiều thành phần
nông nghiệp là 87,65ha chỉ chiếm 5,62% tổng diện
khó phân hủy gây ảnh hưởng lâu dài đối với môi
tích đất toàn xã. Điều này cho thấy khả năng phát
trường và theo đó là sức khỏe cộng đồng và sinh kế
triển nông nghiệp ở xã rất hạn chế do diện tích đất
địa phương.
canh tác quá thấp. Thêm vào đó, phần lớn diện tích
Có thể nhận thấy rằng trong nghiên cứu này đã
đất kém màu mỡ và dần được chuyển sang đất thổ
không có các thống kê về lượng phân bón, thuốc
cư. Vì vậy, khả năng phát triển nông nghiệp nhằm
bảo vệ thực vật, kháng sinh và hóa chất sử dụng
đa dạng hóa nguồn thu, giảm áp lực lên hoạt động
hoạt động nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản cũng
khai thác ở địa phương bị hạn chế.
như các số liệu cơ bản về môi trường của xã Tam
3.2. Diện tích nuôi thủy sản và sản lượng khai thác
Hải. Về lâu dài, cần thiết nên có các thống kê này
thủy sản
nhằm đánh giá ảnh hưởng của các hoạt động sinh
Theo đề án xây dựng nông thôn mới giai đoạn
kế đến môi trường và tài nguyên địa phương.
2011 - 2015, diện tích phục vụ nuôi trồng thủy sản là
Tóm lại, việc phân tích các chỉ báo mô phỏng
138ha nhưng năm 2011 chỉ có 27ha được sử dụng
Adger (1999), Adger và Kelly (2000) và dựa theo
(Ủy ban nhân dân xã Tam Hải, 2011). Từ đó có thể
UNDP (2011), Sopac (2004), và Park và cộng sự
thấy việc quy hoạch sử dụng tài nguyên mặt nước
(2009) đã đưa đến những đánh giá ban đầu về tính
ở xã thiếu bền vững. Một diện tích lớn rừng ngập
bền vững sinh kế ở địa phương. Các chỉ báo cho
mặn trước đây bị chặt phá phục vụ cho nuôi tôm
thấy sinh kế của địa phương không bền vững tuy
sú hiện nay bị bỏ hoang. Việc chặt phá rừng ngập
khả năng tổn thương đối với biến đổi khí hậu không
mặn thúc đẩy quá trình xói lở diễn ra nhanh chóng.
quá cao. Sự phụ thuộc sinh kế người dân vào tài
Bên cạnh đó hoạt động nuôi tôm trên cát đã làm
nguyên thiên nhiên lớn nhưng mức độ tổn thương
mất đi một diện tích lớn rừng chắn gió gây nguy cơ
do sự ảnh hưởng của thời tiết, thiên tai đến hoạt
xói lở cao. Có thể thấy các ảnh hưởng về sinh thái
động kinh tế của người dân chưa thể hiện rõ. Bên
và môi trường của vấn đề suy giảm diện tích rừng
cạnh đó, các chỉ báo về xã hội cho thấy khả năng
(mang tính chất là lớp thảm thực vật che phủ), đặc
thích ứng của địa phương tương đối tốt. Tuy nhiên,
biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu đang
các chỉ báo môi trường cho thấy nguy cơ xói lở có
gia tăng. Do vậy, diện tích rừng suy giảm hằng năm
khả năng ảnh hưởng đến sinh kế và phát triển bền
được chọn là một trong các chỉ báo để đánh giá tổn
vững của địa phương về lâu dài.
thương về môi trường (Environmental Vulnerability
Từ các vấn đề trình bày trên đây, có thể thấy
Index) theo hướng dẫn của UNDP (Sopac, 2004).
rằng việc đánh giá tính bền vững của sinh kế xã
Rất tiếc, diện tích rừng suy giảm ở xã đến nay vẫn
Tam Hải nói riêng, các địa phương (xã/huyện) nói
chưa được thống kê cụ thể.
chung cần được thực hiện định kỳ và có hệ thống
3.3. Trượt lở đất và xói lở bờ biển
nhằm dự báo các khả năng xảy ra và có chiến lược
Do nằm ở hạ lưu sông Trường Giang có 2 cửa
phát triển thích đáng. Theo đó, cần thiết phải chuẩn
sông cửa Lở và cửa An Hòa và chịu sự tương tác
hóa hệ thống chỉ báo - chỉ số về kinh tế, xã hội và
giữa sông và biển, xã Tam Hải chịu ảnh hưởng lớn
môi trường để các địa phương có thể thực hiện
của việc xói lở đất. Theo thống kê của Phòng Địa
công tác này một cách thuận lợi.
chính xã năm 2010, diện tích đất mất đi hàng năm
khoảng 2ha. Trong đó diện tích xói lở chủ yếu ở Cửa IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Lở làm mất đi diện tích canh tác của người dân và
Dựa trên các kết quả và phân tích trên đây, có
mất đi nơi định cư của nhiều hộ gia đình.
thể đi đến các kết luận và kiến nghị sau:
3.4. Chất thải rắn và vấn đề thu gom - xử lý
Mặc dù xã đã có chương trình thu gom và xử 1. Kết luận
lý rác thải nhưng do điều kiện vận chuyển khó khăn - Là một xã đảo, cơ cấu kinh tế xã Tam Hải thiên

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 11

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

về khai thác thủy sản với tỷ lệ số hộ có sinh kế phụ
thuộc tài nguyên thiên nhiên tương đối cao (số hộ
khai thác hải sản lên đến 72,9%) dẫn đến khả năng
chịu tổn thương do biến đổi khí hậu lớn.
- Tăng trưởng các hoạt động sinh kế phụ thuộc
tài nguyên thiên nhiên hàng năm của xã Tam Hải
thấp và không ổn định.
- Mức tăng dân số năm 2011 giảm thấp nhưng
mật độ dân số của xã vẫn cao (lên đến 415 người/km2)
tuy nhiên tỷ lệ phụ thuộc sinh kế ở xã không quá cao
(52,79%), một người phải đảm bảo đời sống cho
hơn một người khác.
- Tỷ lệ hộ nghèo còn cao, số hộ nghèo năm
2011 chiếm tỷ lệ 13,63% tổng số hộ cũa xã, cao hơn
tỷ lệ hộ nghèo năm 2010 cả nước là 10,6%.
- Thu nhập tính trên đầu người đạt 11,2 triệu
đồng/người/năm. Chỉ số HDI xã Tam Hải năm 2011
là 0,669 xếp ở mức trung bình, cao hơn chỉ số HDI
cả nước năm 2010 là 0,646.
- Với tỷ lệ 100% số hộ của xã sử dụng nước
ngầm cho các mục đích, chỉ số HPI năm 2011 của
xã là 12,8; cao hơn so với HPI cả nước năm 2008
là 10,53.
- Khả năng phát triển nông nghiệp và nuôi trồng
thủy sản nhằm đa dạng hóa nguồn thu, giảm áp lực
lên hoạt động khai thác ở địa phương bị hạn chế
do diện tích đất nông nghiệp thấp và quy hoạch sử
dụng tài nguyên mặt nước ở xã thiếu bền vững.
- Về lâu dài môi trường địa phương có khả năng
suy thoái chất lượng do việc thực hiện thu gom và
xử lý rác thải còn nhiều khó khăn.
- Xói lở làm mất diện tích canh tác và nơi định cư
của người dân vẫn xảy ra với diện tích khoảng 2ha
hàng năm.
2. Kiến nghị
- Nên có các nghiên cứu sâu hơn nhằm chuẩn
hóa hệ thống chỉ báo - chỉ số nhằm đánh giá tính
bền vững về sinh kế ở cấp độ địa phương (xã, thôn).
- Với điều kiện Việt Nam, do chịu ảnh hưởng
của nhiều yếu tố nên nguồn thu từ các hoạt động
sinh kế là một chỉ báo không ổn định. Do vậy, chỉ
báo này cần được phân tích sâu và đánh giá theo
khía cạnh kinh tế.
- Cần thiết phải định lượng khả năng áp dụng
thông tin, đặc biệt là kỹ thuật - công nghệ vào các
hoạt động sinh kế dưới dạng chỉ báo.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Angus McEwin, Nguyễn Tố Uyên, Thẩm Ngọc Diệp, Hà Minh Trí, và Keith Symington, 2007. Sinh kế bền vững cho các khu
bảo tồn biển Việt Nam. WWF.
2. Dự án IMOLA-Huế, 2006. Cẩm nang Phương pháp đánh giá nhanh nông thôn và phân tích sinh kế bền vững. UBND tỉnh
Thừa Thiên Huế.
3. Dịch vụ xã hội phục vụ phát triển con người - Báo cáo Quốc gia về phát triển con người, 2011. UNDP.
4. Ủy ban nhân dân xã Tam Hải, 2010. Báo cáo tình hình thực hiện các nhiệm vụ kinh tế - xã hội và an ninh - quốc phòng năm
2010 và phương hướng nhiệm vụ năm 2011.
5. Ủy ban nhân dân xã Tam Hải, 2011. Báo cáo tình hình thực hiện các nhiệm vụ kinh tế - xã hội và an ninh - quốc phòng năm
2011 và phương hướng nhiệm vụ năm 2012
Tiếng Anh
6. Adger W. N., 1999. Social Vulnerability to Climate Change and Extremes in Coastal Vietnam. World Development Vol. 27,
No. 2, pp. 249 - 269.
7. Harvei Demaine, 2001. The role of Small-Scale Aquaculture in Rural development. In Utiliing Different Aquatic Resources
for Livelihoods in Asia. IIRC, IDRC, FAO, NACA and IClARM (pp: 3 –10).
8. Marie-Caroline Badjeck, Edward H. Allison, Ashley S. Halls and Nicholas K. Dulvy; 2009. Impacts of climate variability and
change on fishery-based livelihoods. Marine Policy.
9. Park S., Howden M., Booth J., Stokes C., Webster T., Crimp S., Perarson L., Attad S., and Jovanovic T., 2009. Assesing the
vulnerability of livelihoods in the Pacific to climate change. CSIRO, Australia.
10. P. M. Kelly and W. N. Adger, 2000.Theory and practice in assessing vulnerability to climate change and facilitating
adaptation. U.K. Economic and Social Research Council, Global EnvironmentalChange Programme.
11. Ram C.Bhujel, 2008. Statistics for aquaculture, Asian Institute of Technology (AIT). Wiley-Blackwell.
12. Sopac, 2004. Pacific Training Manual: How to use the Environmental Vulnerability Index (EVI). UNEP.
13. www.iisd.org/casl/CASLGuide/ParticipatoryApproach.htm (accessed 7/11/2012).

12 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

NGHIÊN CỨU SỬ DỤNG PEPSIN ĐỂ TÍCH HỢP QUÁ TRÌNH

KHỬ KHOÁNG VÀ KHỬ PROTEIN - GIẢI PHÁP RÚT NGẮN THỜI GIAN
VÀ GIẢM THIỂU LƯỢNG HÓA CHẤT TRONG SẢN XUẤT CHITIN

APPLICATION OF PEPSIN TO INTEGRATE DEPROTEINIZATION AND

DEMINERALIZATION - SAVING TIME AND CHEMICALS IN CHITIN PRODUCTION

Ngô Thị Hoài Dương1, Đào Thị Tuyết Mai2,

Huỳnh Nguyễn Duy Bảo3, Ngô Đăng Nghĩa4
Ngày nhận bài: 12/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 17/01/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Giảm thiểu ô nhiễm môi trường và nâng cao hiệu quả trong quá trình tách chiết chitin từ nguyên liệu còn lại của
quá trình sản xuất tôm đang là vấn đề đang rất được quan tâm. Nghiên cứu sử dụng enzyme Pepsin để khử protein kết
hợp đồng thời với quá trình khử khoáng cũng là một giải phảp có thể giải quyết vấn đề này. Kết quả nghiên cứu trên vỏ
tôm thẻ chân trắng (Penaeus vannamei) cho thấy lượng khoáng và protein trên vỏ được khử khá triệt để trong môi trường
pH=2 với sự có mặt của enzyme Pepsin và HCl. Áp dụng phương pháp bề mặt đáp ứng đã xác định được điều kiện xử lý
tối ưu ở pH=2 là 40oC, tỷ lệ Pepsin bổ sung 20U/g protein, trong thời gian 16h, điều kiện xử lý này cho phép loại được
99,57 ± 0,09% khoáng và 92,47 ± 0,16% protein so với nguyên liệu vỏ tôm ban đầu. Kết quả thu được cho thấy sử dụng
enzyme Pepsin giúp rút ngắn thời gian sản xuất và giảm lượng hóa chất trong quá trình sản xuất chitin.
Từ khóa: pepsin, chitin, khử protein, khử khoáng, tôm thẻ chân trắng
ABSTRACT
Minimizing the environment pollution and improving the efficiency in chitin production have been concerned.
Application of Pepsin for integration of deproteinization and demineralization could allow to solve this issue. The chitin
recovered from white shrimp shell (Penaeus vannamei) by combining Pepsin and HCl in the equilibrium of pH=2, at 40oC
had significantly low protein and mineral residues. The response surface methodology showed that the chitin extraction
carried out with the Pepsin ratio of 20U/g protein for 16h resulted in the highest deproteinization and demineralization,
respectively 92,47 ± 0,16% and 99,57 ± 0,09%. Production time as well as the amount of chemicals used were reduced
significantly in comparison with the reference procedure.
Keywords: pepsin, chitin, deproteinization, demineralization, white shrimp

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Chitin là một polymer sinh học phổ biến trong
tự nhiên và có ứng dụng trong nhiều lĩnh vực cuộc
sống như trong dược phẩm, trong thực phẩm và xử
lý môi trường [8]. Chitin thường tồn tại ở dạng phức
hợp với protein và khoáng trong vỏ các loài giáp xác
[9]. Để thu được chitin và các dẫn xuất của chúng
phải thực hiện công nghệ tách chiết và tinh sạch
nhằm loại bỏ protein, khoáng và sắc tố [1]. Công
nghệ sản xuất chitin bằng phương pháp hóa học là
phương pháp đang được sử dụng rộng rãi, có ưu
điểm khử được khá triệt để các tạp chất khoáng,
protein nhưng bên cạnh đó lại gây cắt mạch, ảnh
hưởng xấu đến độ nhớt của chitin và ô nhiễm môi

1
ThS. Ngô Thị Hoài Dương, 3TS. Huỳnh Nguyễn Duy Bảo: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang
2
Đào Thị Tuyết Mai: Lớp Cao học Công nghệ Sau thu hoạch 2010 - Trường Đại học Nha Trang
4
PGS.TS. Ngô Đăng Nghĩa: Viện Công nghệ Sinh học và Môi trường - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 13

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
trường [12]. Các phương pháp sinh học như sử dụng
enzyme [12], lên men lactic [5] đã được triển khai
nghiên cứu để khắc phục nhược điểm của phương
pháp hóa học. Tuy nhiên các kết quả nghiên cứu còn
chưa được áp dụng rộng rãi vì vẫn tồn tại nhiều hạn
chế, đặc biệt là thời gian xử lý thường rất dài [6].
Nếu khắc phục được nhược điểm này sẽ góp phần
thúc đẩy việc áp dụng các phương pháp sinh học vào
thực tiễn, giảm tác động xấu đến môi trường và nâng
cao được hiệu quả sử dụng tài nguyên.
Enzym Pepsin gần đây đã được quan tâm
nghiên cứu sử dụng trong công nghệ sản xuất
chitin, chitosan như tạo ra các chitiosan hòa tan [10],
hay để tinh sạch chitosan [2]. Nó là một protease
hoạt động trong môi trường pH axit, khai thác điều
kiện hoạt động của Pepsin có thể mở ra hướng thực
hiện khử protein và khử khoáng đồng thời trong quá
trình sản xuất chitin.
Mục tiêu của nghiên cứu này là đánh giá khả
năng sử dụng pepsin để kết hợp khử khoáng và khử
protein từ vỏ tôm thẻ chân trắng qua đó rút ngắn
quá trình sản xuất chitin, đồng thời sử dụng phương
pháp mặt đáp ứng để xác định điều kiện xử lý tối ưu.
II. ĐỐI TƯỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Nguyên vật liệu và hóa chất
1.1. Đối tượng
Vỏ tôm thẻ chân trắng P. vannamei tươi (cỡ
50 - 100 con/kg), được thu mua từ Công ty F17,
Nha Trang, Khánh Hòa. Vỏ tôm sau khi thu mua
được bảo quản trong thùng xốp (styrofoam) và vận
chuyển về phòng thí nghiệm trong vòng 15 phút.
Sau khi loại bỏ rác bẩn, vỏ tôm được rửa sạch, cấp
đông và bảo quản ở -200C trong vòng một tháng.
Khi thí nghiệm,vỏ tôm được rã đông qua đêm ở
nhiệt độ 200C và làm tơi.
1.2. Enzyme: Sử dụng enzyme Pepsin (P107185)
của hãng Merck với hoạt độ 0,7 FIP-U/mg.
1.3. Hóa chất: Các hóa chất sử dụng trong nghiên
cứu đều thuộc loại dùng cho phân tích.
2, Phương pháp nghiên cứu
2.1. Bố trí thí nghiệm
2.1.1. Khảo sát khả năng sử dụng Pepsin kết hợp
khử khoáng với khử protein:
Thí nghiệm nghiên cứu khả năng sử dụng
Pepsin để kết hợp khử protein với khử khoáng được
thực hiện như sau: 100g vỏ tôm trước tiên được xử
lý với HCl 1% trong 2h, ở nhiệt độ phòng; sau đó
vắt ráo, cho vào bình thủy tinh 500ml, bổ sung nước
sạch và chỉnh pH của hỗn hợp về giá trị 2 bằng HCl
14 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
để tiếp tục xử lý với Pepsin. Tỷ lệ dung dịch so với
nguyên liệu vỏ tôm ban đầu sau khi điều chỉnh pH
là 1:3 (w/v). Tiến hành nâng nhiệt đến nhiệt độ 400C
và bổ sung Pepsin với các tỷ lệ 0 (mẫu đối chứng),
5, 10, 15, 20, 25, và 30U/g protein. Sau 16h xử lý,
tiến hành lọc, rửa bã, lấy mẫu phân tích để xác định
hàm lượng protein và hàm lượng khoáng còn lại; từ
đó tính được hiệu quả khử protein và hiệu quả khử
khoáng. Số liệu được xử lý và vẽ đồ thị trên phần
mềm Excel 2007.
2.1.2. Tối ưu quá trình xử lý với Pepsin
Áp dụng phương pháp bề mặt đáp ứng để xác
định điều kiện tối ưu cho quá trình xử lý với enzyme
Pepsin theo mô hình Box-Behnken. Giá trị các biến
tối ưu thể hiện trong bảng 1.
Bảng 1. Miền nghiên cứu
Mã hóa các mức
Biến
Biến nghiên cứu
mã
-1 0 1
Nhiệt độ (oC) X1 30 35 40
Tỷ lệ enzyme (U/g protein) X2 5 15 25
Thời gian (h) X3 6 12 18
Phương trình hồi quy bậc hai tổng quát có dạng:
Y^= bo + b1X1 + b2X2 + b3X3+ b12X1X2+ b23X2X3+
b13X1X3+ b11X12+ b22X22+ b33X32
Với Y^ là hiệu quả khử protein của quá trình xử
lý có sự tham gia của Pepsin (%).
Ý nghĩa thống kê của các hệ số hồi quy được
xác định bằng kiểm tra tiêu chuẩn Student. Kiểm tra
sự tương thích của phương trình theo tiêu chuẩn
Fisher. Mức độ phù hợp của mô hình hồi quy được
kiểm định qua hệ số tương quan (R square), hệ
số tương quan hiệu chỉnh (R square-adjusted) và
mức độ không phù hợp (Lack of fit). Điều kiện tối ưu
cho quá trình xử lý được xác định trên phần mềm
Minitab 16.
2.2. Phương pháp phân tích
Độ ẩm và khoáng được phân tích theo phương
pháp của AOAC (1990). Hàm lượng protein trên
chitin được xác định bằng phương pháp Biuret
sử dụng Bovine Serum Albumin (Sigma) làm chất
chuẩn theo quy trình của Aye và cộng sự, có điều
chỉnh [9]. Hiệu quả khử protein/khử khoáng là tỷ lệ
phần trăm của lượng protein/khoáng tách được so
với lượng protein/khoáng có trong mẫu tương ứng
trước khi xử lý, được xác định bằng công thức:
DP (%) = [(P0*O)-(PR*R)]*100/(P0*O)
DA (%) = [(A0*O)-(AR*R)]*100/(A0*O)
Trong đó:
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

- P0, PR: Hàm lượng protein (g/g) tương ứng của
mẫu trước và sau xử lý
- A0, AR: Hàm lượng khoáng (g/g) tương ứng của
mẫu trước và sau xử lý
- O, R: Khối lượng (g) tương ứng của mẫu trước
và sau xử lý
2.3 Phương pháp xử lý số liệu
Số liệu báo cáo là giá trị trung bình của 3 lần
phân tích, giá trị p<0.05 được xem là có ý nghĩa về
mặt thống kê.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme Pepsin đến hiệu
quả khử protein và khử khoáng
Mục đích của việc xử lý với HCl 1% trong 2h là
nhằm loại đáng kể lượng khoáng có trong nguyên
liệu vỏ tôm ban đầu trước khi xử lý với Pepsin. Kết
quả ở bảng 2 cho thấy bên cạnh khoáng, một lượng
protein nhất định cũng được loại ra, hàm lượng
protein và khoáng còn lại trên vỏ trước khi xử lý
với Pepsin lần lượt là 32,26% và 2,61% (so với
khối lượng chất khô). Theo nghiên cứu của Aye và
Stevens trên vỏ tôm sú (Penaeus monodon) khoảng
17% protein và 18% khoáng cũng bị loại bỏ khi xử
lý với dung dịch HCl (pH = 5) trong 6h ở nhiệt độ
300C [3].
Bảng 2. Ảnh hưởng của giai đoạn xử lý HCl 1%
đến hàm lượng protein và khoáng
Nguyên liệu Sau 2h xử lý
Thông số
ban đầu với HCl
enzyme Pepsin đã khử thêm được 40% protein và
20% khoáng còn lại sau xử lý với HCl so với mẫu
đối chứng. Khi tăng tỷ lệ Pepsin bổ sung, hiệu quả
khử protein và khoáng đều được nâng lên, và khi
tỷ lệ bổ sung đạt 25U/g protein thì khả năng khử
protein và khử khoáng đạt mức cao nhất với 85,
93 ± 0,25% và 90,34 ± 0,9% lượng protein và khoáng
còn lại tương ứng được khử, góp phần nâng tổng
hiệu quả khử protein và khử khoáng của cả hai giai
đoạn lên đến 91,16 ± 0,65; và 99,79 ± 0,02, tương
ứng. So với mẫu đối chứng hiệu quả khử protein
tổng đã tăng đáng kể từ 41,17% lên đến 91,16%,
còn hiệu quả khử khoáng tăng nhẹ từ 96,98% lên
99,79%. Điều này chứng tỏ, Pepsin đã có tác dụng
tích cực đến việc cắt đứt liên kết peptid giữa các lớp
và phân tử protein với nhau, làm tăng hiệu quả giải
phóng protein ra môi trường. Mặc dù khả năng khử
khoáng tổng tăng không nhiều giữa mẫu đối chứng
và mẫu có sử dụng 25U/g protein nhưng điều này lại
có ý nghĩa quan trọng trong việc khử triệt để lượng
khoáng, góp phần làm hàm lượng khoáng còn lại
xuống dưới mức 1% theo yêu cầu của chitin chất
lượng cao [7].

Hàm ẩm (%) 72, 57 ± 0,3 9,86 ± 0,1

Protein (g) 7,75 ± 0,1 5,39 ± 0,2
Hình 1. Ảnh hưởng của enzyme Pepsin đến hiệu quả khử
Protein (%)* 22,8 ± 0,21 32,26 ± 0,3 protein và khử khoáng

Khoáng (g) 5,91 ± 0,15 0,44 ±0,07 So với nghiên cứu sử dụng Pepsin để sản
xuất chitin và thu hồi protein trên đầu tôm nâu
Khoáng (%)* 21,63 ± 0,23 2,61 ± 0,2 (Metapenaeus monoceros) của Chakrabarti có
Hiệu quả khử thể thấy hiệu quả khử protein của nghiên cứu này
- 30,43 ± 0,35 cao hơn đáng kể. Các số liệu đã công bố cho thấy
protein (%)
hiệu quả khử protein khi xử lý với Pepsin trong môi
Hiệu quả khử trường pH = 4,6 trong quy trình của Chakrabarti
- 92,63 ± 0,42
khoáng (%)
chỉ đạt từ 58,85 đến 61,54% [4]. Hiệu quả khử
* So với khối lượng chất khô protein khi sử dụng Pepsin đã đạt được cũng cao
Ở giai đoạn xử lý với Pepsin với các tỷ lệ khác hơn đáng kể so với khi xử lý bằng Alcalase trên
nhau, protein và khoáng tiếp tục được khử; hiệu quả cùng đối tượng tôm thẻ chân trắng. Theo nghiên
khử protein và khử khoáng được thể hiện ở hình cứu của Trung và cộng sự (2010), với tỷ lệ Alcalase
1. Kết quả thu được cho thấy các mẫu có bổ sung sử dụng 0,2% chỉ khử được 86% protein trên đầu
enzyme Pepsin có hiệu quả khử khoáng và khử và vỏ tôm [11]. Sự khác nhau về hiệu quả khử một
protein tăng so với mẫu đối chứng, đặc biệt là hiệu phần có thể là do đối tượng nguyên liệu sử dụng
quả khử protein. Ở tỷ lệ 5U/g protein, việc bổ sung nhưng nguyên nhân chính có thể là do ảnh hưởng

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 15

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

của loại enzyme và quy trình xử lý. Nghiên cứu
của Raabe và cộng sự (2006) đã chứng minh rõ
cấu trúc lớp đan xen giữa chitin, protein và khoáng
trong mạng lưới vỏ các loài giáp xác [9], do đó khi
tác nhân khử protein và khoáng càng có điều kiện
tiếp xúc sâu vào các lớp bên trong thì hiệu quả
khử sẽ càng được nâng cao. Trong quy trình có
sử dụng Pepsin ở pH 2, một phần đáng kể lượng
khoáng có trên vỏ tôm đã được loại bỏ, tạo nên cấu
trúc xốp trong các mảnh nguyên liệu, nhờ đó các
phân tử Pepsin có điều kiện xâm nhập, tiếp xúc với
các lớp protein ở sâu bên trong hơn. Bên cạnh đó
việc thực hiện quá trình xử lý với Pepsin trong môi
trường pH 2 tạo bởi HCl cũng có thể đã tạo nên
tác dụng tương hỗ giữa quá trình khử protein và
Bảng 3. Kết quả thực nghiệm theo ma trận thí nghiệm
X1 , 0 C X2, U/g protein X3, h Y, (%)
khử khoáng, làm tăng mức độ giải phóng protein/
khoáng và nâng cao hiệu quả khử.
Như vậy, việc sử dụng Pepsin để khử protein
kết hợp với khử khoáng trong sản xuất chitin từ vỏ
tôm thẻ chân trắng là khả khi.
2. Tối ưu hóa quá trình khử protein bằng enzyme
Pepsin trên vỏ tôm thẻ chân trắng
Miền nghiên cứu cho thí nghiệm tối ưu quá trình
xử lý với Pepsin được giới hạn như sau: nhiệt độ từ
280C - 400C, thời gian từ 6 - 18h, tỷ lệ enzyme bổ
sung từ 5 - 25U/g protein trong môi trường HCl ở
pH = 2. Kết quả thực nghiệm của ma trận thí nghiệm
bố trí theo mô hình Box- Behnken được trình bày ở
bảng 3.
X1, 0C X2, U/g.protein X 3, h Y, (%)

-1 -1 0 41,89 0 -1 -1 41,08
1 -1 0 65,30 0 1 -1 58,57
-1 1 0 45,64 0 -1 1 57,11
1 1 0 86,95 0 1 1 76,09
-1 0 -1 34,99 0 0 0 73,15
1 0 -1 61,91 0 0 0 73,17
-1 0 1 46,77 0 0 0 73,76
1 0 1 85,55

Tiến hành xử lý số liệu thí nghiệm trên phần
mềm Minitab 16 thu được mô hình hồi quy bậc 2
biểu diễn mối quan hệ giữa hiệu quả khử và các
biến độc lập (đã mã hóa ) như sau:
Y^= 73,37 + 16,3X1 + 7,73X2 + 8,62X3 +
4,47X1X2 + 2,97X1X3 –7,17X12 – 6,26X22 – 8,90X32
* Trong đó: Y^ là hiệu quả khử protein dự đoán.
X1, X2, X3 lần lượt là giá trị mã hóa của nhiệt độ, tỷ lệ
enzyme, và thời gian.
Từ phương trình cho thấy hiệu quả khử protein
Bảng 4. Kết quả so sánh số liệu tính toán từ phương trình hồi quy và thực nghiệm
STT Điều kiện
tỷ lệ thuận với nhiệt độ, tỷ lệ enzyme, thời gian
thủy phân, biến tương tác giữa nhiệt độ và tỷ lệ
enzyme, và biến tương tác giữa nhiệt độ với thời
gian nhưng lại tỷ lệ nghịch với biến bình phương
của nhiệt độ, bình phương của tỷ lệ enzyme và
bình phương của thời gian. Trong số các biến, thì
ảnh hưởng của biến nhiệt độ với hệ số tương ứng
16,3 là lớn nhất; tiếp theo là ảnh hưởng của các
biến bình phương thời gian, và thời gian với hệ số
lần lượt là 8,62 và 8,90.
Hiệu quả khử protein (%)
Từ thực nghiệm Từ phương trình

1 X1= 400C ; X2= 10U/g.pro ; X3= 15h 82,41 ± 0,97 81,25

2 X1= 400C ; X2= 12,5U/g.pro; X3= 14h 86,58 ± 0,51 85,39
3 X1= 400C ; X2= 15U/g.pro ; X3= 15h 89,87 ± 0,19 89,52
4 X1= 400C ; X2= 15U/g.pro ; X3= 16h 90,22 ± 0,14 89,74
5 X1= 400C ; X2= 20U/g.pro ; X3= 16h 93,29 ± 0,16 92,48

16 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Kết quả kiểm định thu được hệ số R-quare và
R square-adjusted khá cao, lần lượt là 0,99 và 0,98;
còn giá trị p của kiểm định mức độ không phù hợp
lớn hơn 0,47. Các kết quả này chứng tỏ giữa hàm
hồi quy thu được với các biến độc lập có mức độ
phù hợp và tương quan cao. Đồng thời kết quả so
sánh ở bảng 4 cũng chỉ rõ không có sự khác biệt
Hình 2. Đồ thị không gian 3D và 2D biểu diễn hiệu quả khử protein theo các biến khảo sát: theo thời gian
và tỷ lệ enzyme (A và D), theo nhiệt độ và tỷ lệ enzyme (B và E); theo nhiệt độ và thời gian (C và F)
Chế độ tối ưu đã được lựa chọn là: nhiệt độ
40 C,thời gian 16h, tỷ lệ enzyme bổ sung xấp xỉ
0
20U/g protein và hiệu quả khử protein đạt được
92,47%. Sau khi xử lý với Pepsin, hàm lượng
khoáng còn lại thấp hơn 1% nhưng hàm lượng
protein vẫn trên 1%, tuy nhiên để thu được chitin
có dư lượng protein thấp hơn 1%, chỉ cần xử lý
thêm với NaOH, nồng độ 2%, tỷ lệ 1/1.5 (w/v)
Soá 1/2013
đáng kể giữa kết quả tính toán từ phương trình với
kết quả thu được từ thực nghiệm. Điều này một lần
nữa khẳng định độ tin cậy của phương trình hồi quy
đã thu được.
Đồ thị không gian 2 và 3 chiều biểu diễn ảnh
hưởng của các biến độc lập đến hiệu quả khử
protein được thể hiện ở hình 2.
trong 8h ở 700C.
Chitin sản xuất theo quy trình đề xuất có sự
kết hợp giữa khử khoáng và khử protein có chất
lượng tương đương với chitin sản xuất theo quy
trình của Trung và cộng sự (2010) [11], tuy nhiên
lượng hóa chất (HCl, NaOH) và thời gian của cả
quy trình đều giảm đi đáng kể, số liệu được minh
chứng ở bảng 5.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 17
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 5. Kết quả so sánh một số chỉ tiêu giữa chế độ tối ưu với chế độ tham khảo
Thông số Theo quy trình đề xuất Theo quy trình tham khảo [12]

Màu sắc chitin Trắng Trắng hồng

Hàm lượng khoáng còn lại trên chitin (%) 0,21 ± 0,04 0,16 ± 0,02
Hàm lượng Protein còn lại trên chitin (%) 0,67 ± 0,01 1,36 ± 0,01
Hiệu suất thu hồi chitin (%) 20,36 ± 0,01 19,40 ± 0,01
Thời gian của quy trình (h) 25 32
Lượng HCl đậm đặc sử dụng
139 556
(ml/kg nguyên liệu)
Lượng NaOH khan sử dụng
22,5 100
(g/kg nguyên liệu)
Lượng enzyme sử dụng/kg nguyên liệu 1, 4 g Pepsin 2 ml Alcalase

Trên cùng đối tượng nguyên liệu là vỏ tôm thẻ
chân trắng, lượng HCl và NaOH cần dùng ở quy
trình đề xuất đã giảm đi khoảng 4 lần so với quy
trình tham khảo, đồng thời thời gian cũng được rút
ngắn từ 32h xuống 25h.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Việc sử dụng Pepsin để kết hợp khử protein
với khử khoáng đã khử tương đối triệt để lượng
khoáng (trên 99%) và một lượng rất đáng kể
protein (trên 92%) trên vỏ tôm thẻ chân trắng. Thời
gian của cả quy trình sản xuất chitin được rút ngắn
7h, cùng với lượng hóa chất sử dụng cũng được
giảm thiểu trên 70%. Tuy nhiên, kết quả trên đây
chỉ mới được đánh giá ở mô hình thí nghiệm, chưa
được thử nghiệm ở quy mô lớn, vì vậy cần triển
khai thêm các thí nghiệm ở quy mô pilot trước khi
mở rộng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Abdou, E.S., K.S. Nagy, and M.Z. Elsabee, Extraction and characterization of chitin and chitosan from local sources.
Bioresour Technol, 2008. 99(5): p. 1359-67.
2. Angela Dean, D.V., ed. Design and Analysis of Experiments. 1999, Springer. 547-592.
3. Aye, K.N. and W.F. Stevens, Improved chitin production by pretreatment of shrimp shells. Journal of Chemical Technology
and Biotechnology, 2004. 79(4): p. 421-425.
4. Chakrabarti, R., CAROTENOPROTEIN FROM TROPICAL BROWN SHRIMP SHELL WASTE BY ENZYMATIC
PROCESS. Food Biotechnology, 2002. 16(1): p. 81-90.
5. Gomes, R.A.d.S., et al., A fluorimetric method for the determination of pepsin activity. Analytical Biochemistry, 2003.
316(1): p. 11-14.
6. Manni, L., et al., Extraction and characterization of chitin, chitosan, and protein hydrolysates prepared from shrimp waste by
treatment with crude protease from Bacillus cereus SV1. Appl Biochem Biotechnol, 2010. 162(2): p. 345-57.
7. No, H.K. and S.P. Meyers, Preparation and Characterization of Chitin and Chitosan—A Review. Journal of Aquatic Food
Product Technology, 1995. 4(2): p. 27-52.
8. Park, B.K. and M.-M. Kim, Applications of Chitin and Its Derivatives in Biological Medicine. International Journal of
Molecular Sciences, 2010. 11(12): p. 5152-5164.
9. Raabe, D., et al., Microstructure and crystallographic texture of the chitin–protein network in the biological composite
material of the exoskeleton of the lobster Homarus americanus. Materials Science and Engineering: A, 2006. 421(1–2):
p. 143-153.
10. Siegrist, M., et al., Perceived risks and perceived benefits of different nanotechnology foods and nanotechnology food
packaging. Appetite, 2008. 51(2): p. 283-290.
11. Trung, T.S., Recovery of valuable components from shrimp waste. Progress report to the International Foundation for
Science, Sweden, 2010.
12. Valdez-Peña, A., et al., Screening of industrial enzymes for deproteinization of shrimp head for chitin recovery. Food Science
and Biotechnology, 2010. 19(2): p. 553-557.

18 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

NGHIÊN CỨU ẢNH HƯỞNG CỦA CÔNG ĐOẠN RỬA

ĐẾN CHẤT LƯỢNG CỦA SURIMI CÁ HỐ

INFLUENCE OF WASHING CONDITIONS ON THE QUALITY

OF HAIRTAIL SURIMI

Thái Văn Đức1

Ngày nhận bài: 25/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 14/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Kết quả nghiên cứu công đoạn rửa thịt cá hố xay cho thấy khi rửa thịt cá hố xay bằng dung dịch ethanol với nồng độ
15,5%, thời gian rửa 10,9 phút, tỷ lệ thịt cá hố xay/dung dịch rửa là 1/6,9 thì surimi cá hố có chất lượng cảm quan và các
độ bền đông kết tốt hơn so với surimi được sản xuất từ thịt cá hố xay rửa bằng dung dịch axit acetic.
Từ khóa: cá hố, rửa thịt cá, cảm quan, lưu biến, ethanol
ABSTRACT
The results indicated that the sensory quality and rheological properties of hairtail (Trichiurus haumela) surimi were
improved after hairtail meat was washed with 15,5% ethanol in washing solution (1:6,9, v/w) for 10 minutes better than
washing with acetic acid in the same condition.
Keywords: hairtail, trichiurus haumenla, washing solution, sensory, rheological properties

I. ĐẶT VẤN ĐỀ được lựa chọn là loại cá hố câu, có kích cỡ trung

Trong công nghệ sản xuất surimi nói chung và
surimi cá hố nói riêng, công đoạn rửa có tầm quan
trọng đặc biệt. Trong quá trình rửa thịt cá, loại dung
dịch rửa, thời gian rửa, tỷ lệ thịt cá xay/dung dịch
rửa đều có ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm
surimi [7], [8], [9]. Do vậy, việc lựa chọn chế độ rửa
phù hợp cho quá trình sản xuất surimi nhằm đảm
bảo chất lượng surimi cá hố là vấn đề cần được
quan tâm nghiên cứu. Trong giới hạn bài báo này,
chúng tôi công bố một phần kết quả nghiên cứu của
chúng tôi về “Ảnh hưởng của công đoạn rửa thịt cá
xay đến chất lượng của surimi cá hố”.
II. NGUYÊN VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Nguyên vật liệu
1.1. Nguyên liệu cá hố
Cá hố (Trichiurus haumenla) tươi được đặt mua
tại cảng cá Vĩnh Lương - Nha Trang. Cá hố tươi
bình 1kg/con, đạt độ tươi theo tiêu chuẩn cá tươi
(TCVN 3250-88). Cá hố sau khi thu mua, rửa sạch,
ướp đá xay và vận chuyển về phòng thí nghiệm để
dùng ngay cho quá trình nghiên cứu.
1.2. Một số phụ gia sử dụng trong nghiên cứu
Một số loại phụ gia dùng trong quá trình sản
xuất surimi bao gồm: Gelatin, Sorbitol, tinh bột
phosphate (còn gọi là tinh bột biến tính phosphate)
đều đạt tiêu chuẩn tinh khiết dùng trong thực phẩm,
do Nhật Bản sản xuất và Công ty TNHH Hoàng Anh -
TP. HCM nhập khẩu và phân phối [5].
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Phương pháp phân tích cảm quan và lưu biến:
- Đánh giá chất lượng cảm quan surimi theo
tiêu chuẩn 28 - TCN 119:1998 [2].
- Xác định độ bền đông kết theo tiêu chuẩn 28
TCN 119: 1998 [2].
2.2. Xử lý số liệu:
Các thí nghiệm đều được lặp lại 3 lần và được

1
ThS. Thái Văn Đức: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 19

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
phân tích ANOVA, kiểm chứng sự khác biệt có ý
nghĩa (p<0.05) trên phần mềm The Uncrambler
phiên bản 9.1 và sử dụng phương pháp xử lý PCA
(Principal component Analysis) để đánh giá số
liệu [10].
2.3. Phương pháp bố trí thí nghiệm
Quy trình dự kiến nghiên cứu xác định chế độ
rửa thịt cá hố xay được trình bày ở hình 1: Nguyên
liệu cá hố sau khi fillet, loại bỏ phần phế liệu không
ăn được (đầu, đuôi, vây, nội tạng, mang cá, da,
xương, gân), tách thịt cá và rửa bằng nước lạnh ở
nhiệt độ £ 40C. Sau đó thịt cá được nghiền sơ bộ
và rửa 3 lần như sau: lần 1 bằng dung dịch ethanol
5 - 20% với thời gian rửa 5 - 15 phút, tỷ lệ nước rửa
Nguyên liệu
Fillet
Thịt cá
Xay
Rửa lần 1
Rửa lần 2
Rửa lần 3
Ép tách nước
Phụ gia Phối trộn phụ gia
Định hình
Đánh giá chất lượng
Hình 1. Quy trình dự kiến nghiên cứu xác định chế độ rửa thịt cá hố xay
20 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
so với thịt cá (w/v) là 4/1 ÷ 8/1; lần 2 bằng dung dịch
muối 0,5%, tỷ lệ nước rửa so với thịt cá (w/v) là 6/1,
thời gian rửa 10 phút; lần 3 bằng nước thường, thời
gian rửa 10 phút, tỷ lệ w/v là 6/1. Trong quá trình
rửa, khuấy đảo ở cùng chế độ và ở nhiệt độ nước
rửa £ 40C. Sau khi rửa thịt cá được ép tách nước
qua khuôn đến độ ẩm 76 - 78% (lực ép 0,21kG/cm2,
thời gian ép 10 phút). Bổ sung tinh bột biến tính
4,2%; sorbitol 6,0%, gelatin 0,3%, nghiền trộn trong
15 phút, định hình, ổn định trong 2 giờ ở nhiệt độ
phòng. Surimi được bao gói, bảo quản đông ở
nhiệt độ -180C. Các mẫu surimi cá hố được kiểm
tra chất lượng qua các chỉ tiêu: độ bền đông kết và
cảm quan.
Phế liệu
Dung dịch cồn
Chethanol
Dung dịch
NaCl Chethanol
Nước thường
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Xác định điều kiện thích hợp cho quá trình rửa
thịt cá hố
1.1. Xác định điều kiện thích hợp cho quá trình rửa
thịt cá lần một bằng dung dịch ethanol
Tiến hành nghiên cứu điều kiện thích hợp
cho quá trình rửa thịt cá hố xay bằng dung dịch
ethanol theo phương pháp quy hoạch thực nghiệm
[3]. Gọi Nồng độ dung dịch rửa là U1 (khoảng biến
thiên 5 - 20%), Tỷ lệ nước rửa/thịt cá là U2 (khoảng
biến thiên 4 - 8ml/g) Thời gian rửa là U3 (khoảng
biến thiên 5 - 15 phút), Độ bền đông kết là Y(g.cm).
Chọn phương trình hồi quy tuyến tính có dạng:

(1)

+ Kết quả quy hoạch thực nghiệm được thể hiện ở bảng 1
Bảng 1. Ma trận thực nghiệm quá trình rửa cá bằng cồn
STT U1 (%) U2 (ml/g) U3 (phút) Y(g.cm)

1 5 4 5 345
2 20 4 5 457
3 5 8 5 337
4 20 8 5 353
5 5 4 15 346
6 20 4 15 431
7 5 8 15 319
8 20 8 15 320

Từ bảng 1 tính các hệ số của mô hình như sau:

Tiến hành 3 thí nghiệm ở tâm phương án thu được kết quả như bảng 2.
Bảng 2. Kết quả thí nghiệm ở tâm phương án

N0 U1 (%) U2 (w/v) U3 (phút) (g.cm) (g.cm)

1 12,5 6 10 421
2 12,5 6 10 417 415,9
3 12,5 6 10 409
Phương sai tái hiện

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 21

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

N0: số thí nghiệm ở tâm phương án

Kiểm định ý nghĩa các hệ số (theo tiêu chuẩn Student):

t0 = t1 =

t2 = t3 =

t12 = ; t13 = ; t23=

Tra bảng Student với α = 0,05 => t(α/2, 2) = 4,3; Ta thấy các giá trị t0, t1, t2, t3, t12 > t(α/2, 2) => các hệ số
b0, b1, b2, b3, b12 có ý nghĩa; Các giá trị t23, t13 < t(α/2, 2) => các hệ số b23, b13 không có ý nghĩa.
Vậy phương trình hồi quy có dạng:

( 2)

- Kiểm định sự tương thích của phương trình theo tiêu chuẩn Fisher

Phương sai dư: ;

Tra bảng phân phối Fisher với f1 = N – l = 8 – 5 = 3; f2 = N0 – 1 = 3 – 1 = 2; Trong đó l là hệ số có ý nghĩa

sau khi đã kiểm định Student; => F (0,05,3,2) = 19,16; Ta thấy F = 2,999 < F (0,05,3,2) = 19,16
- Vậy phương trình hồi quy:
là tương thích với thực nghiệm.

Kết quả phân tích hồi quy cho thấy: các hệ số
b2, b3 đều < 0 chứng tỏ các yếu tố như tỷ lệ dung
dịch rửa so với thịt cá xay và thời gian rửa đều tỷ
lệ nghịch với độ bền đông kết nghĩa là khi tăng tỷ lệ
dung dịch rửa (X2) và thời gian rửa (X3) thì độ bền
đông kết của surimi sẽ giảm và ngược lại. Hệ số
b1>0 chứng tỏ trong phạm vi thí nghiệm yếu tố độ
bền đông kết của surimi cá hố tỷ lệ thuận với nồng
độ ethanol của dung dịch rửa. Kết quả này có thể
lý giải là do cá hố là loại có cơ thịt mềm, tỷ lệ nước
trong cơ thịt cao nên khi tăng tỷ lệ ethanol trong
nước rửa sẽ làm tăng biến tính protein, làm tăng
sự mất nước của thịt cá. Mặt khác, trong dung dịch
ethanol một phần lipid cũng bị tách ra theo nước
rửa. Do vậy khi tăng nồng độ ethanol trong nước
rửa làm tăng độ bền đông kết của surimi.
- Từ (2) cho thấy: chứng tỏ
yếu tố tỷ lệ dung dịch rửa so với thịt cá xay ảnh
hưởng đến độ bền đông kết nhiều hơn yếu tố nồng
độ cồn và thời gian rửa.
+ Hệ số b1b3 không tồn tại trong phương trình
hồi quy chứng tỏ yếu tố nồng độ ethanol và thời gian
rửa tương tác không đáng kể đến chất lượng surimi.
+ Hệ số b2b3 không tồn tại trong phương trình
hồi quy chứng tỏ tương tác giữa hai yếu tố tỷ lệ
dung dịch rửa so với thịt cá và thời gian rửa ảnh
hưởng không đáng kể đến chất lượng surimi.
+ Hệ số b1b2 tồn tại trong phương trình hồi quy
chứng tỏ yếu tố nồng độ ethanol và yếu tố tỷ lệ dung
dịch rửa so với tỷ lệ thịt cá xay có sự tương tác với
nhau và ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng surimi.
Tối ưu hóa thực nghiệm theo phương pháp
đường dốc nhất
Chọn bước chuyển động của một yếu tố bất
kỳ dj. Ở đây, chúng ta chọn bước chuyển động của
yếu tố độ cồn (X1) là d1 = 1. Bước chuyển động
của các yếu tố khác được tính theo công thức:
. Kết quả thực nghiệm tối ưu hóa
công đoạn rửa thịt cá hố xay bằng dung dịch ethnol
được trình bày ở bảng 3.

22 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 3. Kết quả tối ưu hóa công đoạn rửa thịt cá bằng dung dịch ethanol
Tên U1 (%) U2 U3 (phút) Y (g.cm) Điểm cảm quan

Mức cơ sở 12,5 6,0 10,0

Hệ số bj 26,8 -31,3 -9,5
∆j 7,5 2,0 5,0
bj.∆j 201 -62,6 -47,5
Bước nhảy δj 1 -0,311 -0,236

Bước làm tròn 1 -0,3 -0,3

Thí nghiệm 9 13,5 6,3 10,3 419 15,5
Thí nghiệm 10 14,5 6,6 10,6 424 15,8
Thí nghiệm 11 15,5 6,9 10,9 438 16,6
Thí nghiệm 12 16,0 7,2 11,2 433 16,2
Từ kết quả tối ưu hóa ở bảng 3 cho thấy ở thí nghiệm 11 với tỷ lệ ethanol trong nước rửa là 15,5%, tỷ lệ dung dịch rửa so với thịt cá (w/v)
là 6,9 và thời gian rửa 10,9 phút thì chất lượng surimi cá hố tốt nhất.

1.2. Xác định nồng độ dung dịch NaCl sử dụng trong
rửa lần hai
Tiến hành 4 mẫu thí nghiệm, mỗi mẫu 500g thịt
cá hố xay, rửa thịt cá lần 1 bằng dung dịch ethanol
có nồng độ 15,5%, tỷ lệ dung dịch rửa/thịt cá 6,9,
thời gian rửa 10,9 phút. Rửa lần 2 bằng dung dịch
NaCl với nồng độ NaCl trong nước rửa khác nhau
là: 0,3%; 0,4%; 0,5% và 0,6%. Trong quá trình rửa
đều giữ nhiệt độ nước rửa ở 40C. Tiến hành tiếp
các công đoạn theo sơ đồ (hình 1) thu được surimi,
đánh giá chất lượng cảm quan và độ bền đông kết
cho kết quả trên hình 2 ÷ 3.
Hình 2. Ảnh hưởng của nồng độ dung dịch NaCl rửa lần hai
tới tổng điểm cảm quan trung bình của surimi cá hố
Hình 3. Ảnh hưởng của nồng độ dung dịch NaCl rửa lần hai
tới độ bền đông kết của surimi cá hố
Từ kết quả nghiên cứu ở các hình 2 ÷ 3 cho thấy:
* Về chất lượng cảm quan: khi tăng nồng độ
NaCl trong nước rửa lần hai từ 0,3% ÷ 0,5% thì chất
lượng cảm quan của sản phẩm surimi (màu sắc,
mùi, trạng thái) đều được cải thiện đáng kể, tổng
điểm cảm quan của surimi tăng từ 16,68 điểm lên
17,68 điểm. Tuy vậy nếu tăng tiếp nồng độ muối
trong nước rửa lên lớn hơn 0,5% thì chất lượng cảm
quan của sản phẩm surimi lại giảm.
* Về độ bền đông kết: khi tăng nồng độ NaCl
trong nước rửa lần hai trong khoảng từ 0,3% ÷ 0,5%
thì độ bền đồng đông kết của surimi tăng từ 432g.
cm lên tới 451g.cm (p < 0,05). Nếu tiếp tục tăng
nồng độ NaCl trong nước rửa > 0,5% thì độ bền
đông kết của surimi lại giảm xuống.
Các kết quả nghiên cứu ở trên có thể được lý
giải là do muối ăn ở nồng độ thấp sẽ làm tăng hydrat
hóa của protein thịt cá, làm cho chuỗi polypeptit dễ
hình thành các liên kết yếu giữa các nhóm bên trong
cấu trúc của phân tử protein, các liên kết hình thành
sẽ làm cho cấu trúc của surimi tốt hơn. Do vậy tổng
điểm cảm quan và độ bền đông kết của surimi đều
tăng khi thay đổi nồng độ muối trong nước rửa trong
khoảng từ 0,3% ÷ 0,5%. Khi nồng độ muối lên 0,6%
thì tổng điểm cảm quan và độ bền đông kết của
surimi đều giảm. Nguyên nhân này được giải thích
là khi hàm lượng muối tăng, dẫn tới việc cạnh tranh
nước giữa muối và các nhóm nằm ở cấu trúc protein
nên làm mất nước cấu trúc của protein, protein bị
biến tính nên làm khối gel kém đàn hồi [6], [9], [11].
Do vậy tổng điểm cảm quan cũng giảm.
Từ kết quả trên chọn nồng độ muối trong nước
rửa thịt cá lần 2 thích hợp cho quá trình sản xuất
surimi cá hố là 0,5%.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 23

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

2. Xác định chế độ ép tách nước thịt cá sau khi rửa
Tiến hành 4 mẫu thí nghiệm, mỗi mẫu 500g
thịt cá hố xay và rửa thịt cá với các chế độ rửa đã
lựa chọn ở trên. Sau khi rửa, ép tách nước khối thịt
cá với lực ép khác nhau: 0,17kG/cm2, 0,19kG/cm2,
0,21kG/cm2, 0,23kG/cm2 trong 10 phút. Sau đó sản
xuất và đánh giá chất lượng surimi, kết quả thể hiện
ở các hình 4 ÷ 5.
Hình 4. Ảnh hưởng lực ép tới tổng điểm cảm quan
trung bình của surimi cá hố
Từ các kết quả nghiên cứu trình bày trên các
hình từ 4 ÷ 5 cho thấy:
* Tổng điểm cảm quan trung bình: khi lực ép tách
nước tăng trong khoảng 0,17kG/cm2 ÷ 0,21kG/cm2
thì điểm cảm quan trung bình của surimi tăng và đạt
cực đại khi lực ép tách nước đạt 0,21kG/cm2. Khi
lực ép tách nước tăng ≥ 0,21kG/cm2 thì tổng điểm
cảm quan trung bình của surimi lại giảm.
* Độ bền đông kết của surimi: khi lực ép tách
nước tăng trong khoảng 0,17kG/cm2 ÷ 0,21kG/cm2
thì độ bền đông kết của surimi tăng từ 445g.cm đến
589g.cm (p < 0,05). Nhưng nếu tăng lực ép tách
nước khỏi thịt cá lên 0,23kG/cm2 thì độ bền đông kết
của surimi giảm. Kết quả này có thể lý giải là do sau
khi rửa lượng nước tự do trong thịt cá quá lớn nên
liên kết gel protein thịt cá trở nên lỏng lẻo. Khi tách
một phần nước ra khỏi thịt cá cấu trúc không gian
của mạng lưới gel surimi gần với cấu trúc không
gian tự nhiên của protein thịt cá nên độ bền đông kết
của surimi tăng. Tuy nhiên nếu lực ép lớn thì lượng
nước tách ra quá nhiều làm cho surimi trở nên khô
xác, độ dẻo, độ dai giảm rõ rệt [5], [6].
Từ các phân tích ở trên cho thấy lực ép tách
nước phù hợp cho quá trình tách nước ra khỏi 500g
thịt cá hố xay là 0,21kG/cm2.

IV. KẾT LUẬN

Hình 5. Ảnh hưởng lực ép tới độ bền đông kết
của surimi cá hố
Từ kết quả nghiên cứu về quá trình sản xuất
surimi từ cá hố ở trên cho phép rút ra kết luận là rửa
lần một bằng dung dịch ethanol với nồng độ 15,5%,
tỷ lệ dung dịch rửa so với thịt cá (w/v) là 6,9 với thời
gian rửa 10,9 phút, rửa lần hai bằng dung dịch NaCl
với nồng độ 0,5% và chế độ ép tách nước với lực
ép 0,21kG/cm2 trong 10 phút cho chất lượng surimi
cá hố tốt nhất.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Trần Đức Ba, Nguyễn Văn Tài (2004), Công nghệ lạnh Thủy sản, NXB Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh.
2. Bộ Thủy sản (2000), Các tiêu chuẩn về chất lượng và an toàn vệ sinh thủy sản, Tập I, NXB Nông nghiệp, Hà Nội.
3. Nguyễn Cảnh (1993), Quy hoạch thực nghiệm, Trường Đại học Bách Khoa, Tp. Hồ Chí Minh.
4. Thái Văn Đức (2004), Nghiên cứu ảnh hưởng của một số chất đồng tạo gel đến chất lượng surimi cá mối trong bảo quản đông
và thử nghiệm sản xuất sản phẩm mô phỏng, Luận văn Thạc sĩ Kỹ thuật, Trường Đại học Nha Trang.
5. Thái Văn Đức (2009), Nghiên cứu hoàn thiện quy trình sản xuất surimi cá Hố, Báo cáo kết quả nghiên cứu đề tài nhánh, Dự
án sản xuất thử nghiệm surimi và sản phẩm mô phỏng cấp nhà nước (KC.06.DA 09/06-10).
6. Trần Thị Luyến, Nguyễn Trọng Cẩn, Đỗ Văn Ninh, Vũ Ngọc Bội, Trang Sĩ Trung, Nguyễn Anh Tuấn (2010), Khoa học -
Công nghệ Surimi và các sản phẩm mô phỏng, NXB Nông nghiệp, Hà Nội.
7. Lê Ngọc Tú, Bùi Đức Hợi, Lưu Duẩn, Ngô Hữu Hợp, Đặng Thị Thu, Nguyễn Trọng Cẩn (1994), Hóa học thực phẩm, NXB
Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội.
Tiếng Anh
8. Hamann D. D., Macdonal G. A. (1992), Rheology and texture properties of surimi and surimi-based foods, Marcel Dekker -
New York, Pp. 429-500.
9. Lee C. M. (1984), Surimi Process Technology, Food technology 38 (11): 68-81.
10. Martin Kermit (2008), Multivariate Data Analysis, Matis Icelandic Food Research.
11. Niwa E. (1992), Chemistry of Surimi Gelation, Marcel Dekker - New Yord.

24 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

NGHIÊN CỨU THỦY PHÂN SÒ LÔNG (Anadara antiquata)

BẰNG SỰ KẾT HỢP ENZYME PROTAMEX VÀ FLAVOURZYME

STUDY ON HYDROLYSIS OF ANTIQUE ARK (Anadara antiquata)

BY THE COMBINATION OF PROTAMEX AND FLAVOURZYME

Nguyễn Thị Mỹ Hương1, Đặng Thị Thu Hương2

Ngày nhận bài: 28/12/2012; Ngày phản biện thông qua: 03/01/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Sự thủy phân sò lông (Anadara antiquata) bằng kết hợp enzyme Protamex và Flavourzyme đã được thực hiện ở pH
tự nhiên. Sò lông được thủy phân đầu tiên bằng enzyme Protamex và sau đó được thủy phân bằng enzyme Flavourzyme.
Nghiên cứu nhằm xác định các điều kiện thủy phân sò lông thích hợp bằng các enzyme trên. Kết quả đã chỉ ra rằng điều
kiện thích hợp cho Protamex ở giai đoạn đầu của quá trình thủy phân là tỷ lệ Protamex/nguyên liệu 0,3%, nhiệt độ thủy
phân 500C và thời gian thủy phân 4 giờ và điều kiện thủy phân thích hợp cho Flavourzyme như sau: Tỷ lệ Flavourzyme/
nguyên liệu 0,2%, nhiệt độ thủy phân 500C và thời gian thủy phân 3 giờ.
Từ khóa: Flavourzyme, Protamex, sò lông, thủy phân
ABSTRACT
Hydrolysis of antique ark (Anadara antiquata) by the combination of Protamex and Flavourzyme was carried out
at natural pH. Antique ark was firstly hydrolyzed with Protamex and then hydrolyzed with Flavourzyme. The hydrolysis
conditions of antique ark were determined. Results showed that the optimal conditions for Protamex in the first period
of hydrolysis process were the Protamex /material ratio of 0,3%, hydrolysis temperature of 500C and hydrolysis time of
4 hours, and the optimum hydrolysis conditions for Flavourzyme were as follows: Flavourzyme/material ratio of 0,2%,
hydrolysis temperature of 500C and hydrolysis time of 3 hours.
Keywords: Flavourzyme, Protamex, antique ark, hydrolysis

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Sò lông là loài nhuyễn thể hai mảnh vỏ được
ưa chuộng và thường được sử dụng để ăn tươi,
chế biến thành các mặt hàng sò đông lạnh và mặt
hàng sò khô. Năm 2010, sản lượng sò lông ở Phan
Thiết là 1.722,4 tấn, ở Hàm Tân 697,7 tấn và ở Tuy
Phong 45 tấn [8]. Ngoài các mặt hàng truyền thống
nhuyễn thể hai mảnh vỏ nói chung và sò lông nói
riêng còn được dùng để sản xuất sản phẩm thủy
phân protein. Trên thế giới đã có một số công trình
nghiên cứu về sự thủy phân các loài nhuyễn thể
hai mảnh vỏ như công trình nghiên cứu của Cha
và cộng sự (1998); Lin và Chen (2009); Vanessa
và cộng sự (2010); Yang và cộng sự (2011). Các
nghiên cứu trước đây cũng đã cho thấy việc kết
hợp endoprotease với exoprotease trong quá trình
thủy phân protein làm tăng hiệu quả thủy phân,
độ thủy phân cao hơn so với sử dụng chỉ một
enzyme đơn lẻ (Kamnerdpetch và cộng sự, 2007;
Nchienzia và cộng sự, 2010). Ở nước ta, việc nghiên
cứu thủy phân sò lông cũng như các loài nhuyễn thể
hai mảnh vỏ khác còn khá mới mẻ, chưa được quan
tâm nhiều. Vì vậy để đa dạng hóa các mặt hàng từ
sò lông thì việc nghiên cứu thủy phân sò lông bằng
enzyme để sản xuất ra sản phẩm thủy phân protein
là điều cần thiết, từ đó có thể ứng dụng để sản xuất
nhiều mặt hàng khác nhau như nước mắm, bột dinh
dưỡng hoặc bột nêm gia vị... phục vụ cho nhu cầu

1
TS. Nguyễn Thị Mỹ Hương, 2 ThS. Đặng Thị Thu Hương: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 25

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
của con người (Yang và cộng sự, 2011). Mục tiêu
của nghiên cứu này là tìm điều kiện thích hợp cho
việc thủy phân sò lông bằng sự kết hợp hai enzyme
Protamex và Flavourzyme.
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Vật liệu nghiên cứu
1.1. Sò lông
Sò lông được mua ở trạng thái còn sống và vận
chuyển về phòng thí nghiệm Trường Đại học Nha
Trang. Sò được rửa sạch, xử lý tách vỏ, thịt sò thu
được đem xay nhỏ, đồng nhất, sau đó được cho
vào túi nhựa (100g/túi) và bảo quản đông ở nhiệt
độ -200C.
1.2. Enzyme Protamex và Flavourzyme
Protamex và Flavourzyme là các enzyme
protease dùng cho sự thủy phân protein được
cung cấp bởi Công ty Novozyme của Đan Mạch.
Protamex là một endo-protease có nguồn gốc từ
vi khuẩn Bacillus. Nó có hoạt độ 1,5 AU (Anson
Units)/g, điều kiện thích hợp cho Protamex
hoạt động là nhiệt độ 35 - 600C, pH = 5,5 - 7,5.
Flavourzyme có nguồn gốc từ Aspergillus oryzae.
Nó có hoạt độ 500 LAPU/g. Flavourzyme có cả hoạt
tính của endoprotease và exopeptidase nhưng chủ
yếu là exopeptidase (Kamnerdpetch và cộng sự,
2007). Điều kiện thích hợp cho Flavourzyme hoạt
động là nhiệt độ từ 50 - 550C, pH = 5,0 - 7,0.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Thủy phân sò lông
Quá trình thủy phân sò lông được thực hiện bằng
sự kết hợp 2 enzyme Protamex và Flavourzyme.
Giai đoạn đầu thủy phân sò lông bằng Protamex
sau đó tiếp tục thủy phân giai đoạn sau bằng
Flavourzyme. Tỉ lệ nước so với nguyên liệu là 30%.
Quá trình thủy phân được thực hiện ở pH tự nhiên.
Các thông số nghiên cứu là tỉ lệ enzyme, nhiệt độ và
thời gian thủy phân.
2.1.1. Thí nghiệm xác định điều kiện thủy phân thích
hợp đối với Protamex ở giai đoạn đầu của quá trình
thủy phân sò lông
Sò lông được thủy phân bằng enzyme
Protamex ở nhiệt độ 500C, pH tự nhiên, thời gian 2
giờ. Tỉ lệ Protamex ở các mẫu là 0,1%, 0,2%, 0,3%,
0,4% và 0,5% so với nguyên liệu. Sau đó tiếp tục
thủy phân bằng Flavourzyme với tỉ lệ enzyme là
0,1%, nhiệt độ 500C, thời gian 2 giờ. Sau khi kết
thúc quá trình thủy phân, enzyme được bất hoạt
26 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
ở 850C trong 15 phút (Kamnerdpetch và cộng sự,
2007; Nchienzia và cộng sự, 2010). Sau đó hỗn hợp
được đem ly tâm với tốc độ 5.000 vòng/phút trong
30 phút để tách riêng dịch đạm thủy phân và cặn ly
tâm. Dịch đạm thủy phân thu được đem đi xác định
độ thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng
nitơ amoniac. Từ đó chọn tỉ lệ enzyme Protamex
thích hợp.
Để xác định nhiệt độ thủy phân thích hợp tiến
hành thủy phân sò lông bằng Protamex với tỉ lệ
enzyme thích hợp đã xác định được ở thí nghiệm
trước, thời gian thủy phân 2 giờ, ở các nhiệt độ khác
nhau 400C, 450C, 500C, 550C và 600C. Sau đó tiếp
tục thủy phân bằng enzyme Flavourzyme với tỉ lệ
enzyme là 0,1%, nhiệt độ 500C, thời gian 2 giờ.
Để xác định thời gian thủy phân thích hợp tiến
hành thủy phân sò lông bằng Protamex với tỉ lệ
enzyme và nhiệt độ thích hợp đã xác định được ở 2
thí nghiệm trước, thời gian thủy phân của các mẫu
là 1 giờ, 2 giờ, 3 giờ, 4 giờ, 5 giờ và 6 giờ. Sau đó
tiếp tục thủy phân bằng enzyme Flavourzyme với tỉ
lệ enzyme là 0,1%, nhiệt độ 500C, thời gian 2 giờ.
2.1.2. Thí nghiệm xác định điều kiện thủy phân thích
hợp đối với Flavourzyme ở giai đoạn sau của quá
trình thủy phân sò lông
Sò lông được thủy phân bằng Protamex với tỉ lệ
enzyme, nhiệt độ và thời gian thích hợp đã xác định
được, sau đó tiếp tục thủy phân bằng Flavourzyme
với tỉ lệ enzyme ở các mẫu là 0,1%, 0,2%, 0,3%,
0,4% và 0,5% ở nhiệt độ 500C trong thời gian 2 giờ.
Dịch đạm thủy phân thu được cũng đem đi xác định
độ thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng
nitơ amoniac. Từ đó chọn tỉ lệ enzyme Flavourzyme
thích hợp.
Để xác định nhiệt độ thủy phân thích hợp đối
với Flavourzyme, sò lông cũng được thủy phân giai
đoạn đầu bằng Protamex với tỉ lệ enzyme, nhiệt độ
và thời gian thích hợp đã xác định được. Sau đó
thủy phân bằng Flavourzyme với tỉ lệ enzyme thích
hợp đã xác định được trong thời gian 2 giờ. Nhiệt
độ thủy phân ở các mẫu là 400C, 450C, 500C, 550C
và 600C.
Để xác định thời gian thủy phân thích hợp đối với
Flavourzyme, tiến hành thủy phân sò lông giai đoạn
đầu bằng Protamex với tỉ lệ enzyme, nhiệt độ và thời
gian thích hợp đã xác định được. Sau đó thủy phân
bằng Flavourzyme với tỉ lệ enzyme và nhiệt độ thích
hợp đã xác định được. Thời gian thủy phân ở các
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
mẫu là 1 giờ, 2 giờ, 3 giờ, 4 giờ, 5 giờ và 6 giờ.
2.2. Phương pháp phân tích
Hàm lượng nitơ tổng số được xác định theo
phương pháp Kjeldahl. Hàm lượng nitơ amoniac
được xác định theo phương pháp cất kéo hơi nước.
Độ thủy phân được xác định theo phương pháp
DNFB như đã được mô tả bởi Nguyen và cộng sự
(2011). Hiệu suất thu hồi nitơ được xác định theo
Liaset và cộng sự (2002) như sau:
Thu hồi nitơ (%) = Lượng nitơ tổng số trong sản
phẩm thủy phân (g) x 100 / lượng nitơ tổng số trong
nguyên liệu đem thủy phân (g).
2.3. Xử lý số liệu
Số liệu được xử lý thống kê trên phần mềm
SPSS 15.0. Độ thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ
(1A)
Hình 1. Ảnh hưởng của tỉ lệ enzyme Protamex đến độ thủy phân (1A), hiệu suất thu hồi nitơ (1B) và hàm lượng nitơ amoniac
(1C) của dịch đạm thủy phân. Các giá trị trung bình mang chữ cái khác nhau thì khác nhau có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)
Độ thủy phân là một chỉ tiêu quan trọng đặc
trưng cho quá trình thủy phân, thể hiện sự cắt đứt
liên kết peptit. Sự thu hồi nitơ phản ánh tỉ lệ nitơ
thu hồi được trong sản phẩm thủy phân (Benjakul
và Morrissey, 1997). Kết quả nghiên cứu cho thấy
khi tỉ lệ enzyme Protamex tăng từ 0,1% đến 0,3%
thì độ thủy phân tăng từ 34,16% đến 40,45% và
hiệu suất thu hồi nitơ tăng từ 47,16% đến 53,18%.
Khi tỷ lệ enzyme tăng từ 0,3% đến 0,5% thì độ thủy
phân và hiệu suất thu hồi nitơ tăng không đáng kể.
Không có sự khác nhau có ý nghĩa thống kê về
độ thủy phân giữa các mẫu có tỉ lệ enzyme 0,3%,
0,4% và 0,5%. Hiệu suất thu hồi nitơ cũng không
có sự khác nhau có ý nghĩa giữa các mẫu này. Kết
quả nghiên cứu này phù hợp với nghiên cứu của
Guerard và cộng sự (2002); Liaset và cộng sự (2002)
mà ở đó độ thủy phân và hiệu suất thu hồi nitơ tăng
cùng với sự tăng của tỉ lệ enzyme. Điều này có thể
được giải thích là khi tăng tỷ lệ enzyme, các liên kết
peptit bị cắt mạch càng nhiều, các peptit ngắn mạch
được hình thành nhiều hòa tan trong dịch đạm thủy
Soá 1/2013
và hàm lượng nitơ amoniac được phân tích bằng
ANOVA với phép kiểm định Duncan để kiểm tra sự
khác nhau giữa các giá trị trung bình. Sự sai khác
được đánh giá có ý nghĩa khi P < 0,05.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Kết quả xác định điều kiện thủy phân thích
hợp đối với Protamex ở giai đoạn đầu của quá
trình thủy phân sò lông
1.1. Kết quả xác định tỉ lệ enzyme Protamex
thích hợp
Ảnh hưởng của tỉ lệ enzyme Protamex đến độ
thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng nitơ
amoniac của dịch đạm thủy phân được thể hiện lần
lượt ở hình 1A, 1B và 1C.
(1B) (1C)
phân dẫn đến sự tăng độ thủy phân và hiệu suất thu
hồi nitơ (Benjakul et Morrissey, 1997). Đối với hàm
lượng nitơ amoniac, kết quả nghiên cứu cho thấy
khi tỉ lệ enzyme Protamex tăng từ 0,1% đến 0,5% thì
hàm lượng nitơ amoniac trong dịch đạm thủy phân
có xu hướng hơi tăng lên từ 0,86 đến 1,03g/l, tuy
nhiên hàm lượng nitơ amoniac không có sự khác
nhau có ý nghĩa giữa các mẫu này. Như vậy tỉ lệ
enzyme không ảnh hưởng đáng kể đến hàm lượng
amoniac trong dịch đạm thủy phân.
Từ kết quả nghiên cứu cho thấy khi tỉ lệ enzyme
Protamex lớn hơn 0,3% thì độ thủy phân và hiệu
suất thu hồi nitơ không tăng đáng kể. Do vậy để tiết
kiệm chi phí chọn tỷ lệ enzyme Protamex thích hợp
là 0,3%.
1.2. Kết quả xác định nhiệt độ thủy phân thích hợp
đối với enzyme Protamex
Ảnh hưởng của nhiệt độ đến độ thủy phân, hiệu
suất thu hồi nitơ và hàm lượng nitơ amoniac của
dịch đạm thủy phân được thể hiện lần lượt ở hình
2A, 2B và 2C.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 27
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

(2A) (2B) (2C)

Hình 2. Ảnh hưởng của nhiệt độ đến độ thủy phân (2A), hiệu suất thu hồi nitơ (2B) và hàm lượng nitơ amoniac (2C) của
dịch đạm thủy phân. Các giá trị trung bình mang chữ cái khác nhau thì khác nhau có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

Kết quả nghiên cứu cho thấy khi tăng nhiệt độ
thủy phân từ 400C đến 500thì độ thủy phân tăng
từ 36,32% đến 40,54% và đạt cực đại khi nhiệt độ
500C. Tuy nhiên, khi nhiệt độ tăng lên 550C và 600C
thì độ thủy phân lần lượt giảm xuống còn 38,60%
và 35,10%. Xu hướng này cũng xảy ra tương tự đối
với hiệu suất thu hồi nitơ. Khi tăng nhiệt độ từ 400C
đến 500C thì hiệu suất thu hồi nitơ tăng từ 48,64%
đến 52,92%, nhưng khi nhiệt độ thủy phân 550C và
600C thì hiệu suất thu hồi nitơ giảm còn 50,38% và
48,14%. Kết quả này tương tự với kết quả nghiên
cứu của Liaset và cộng sự (2002) khi nghiên cứu
sự thu hồi nitơ trong quá trình thủy phân xương cá
hồi bằng Protamex. Các tác giả này cũng cho thấy
nhiệt độ có ảnh hưởng đến quá trình thủy phân.
Độ thủy phân và hiệu suất thu hồi nitơ đạt cao nhất
khi thủy phân ở nhiệt độ 500C là do ở nhiệt độ này
enzyme Protamex hoạt động mạnh nhất. Khi nhiệt
độ thấp hơn hoặc cao hơn 500C, hoạt tính của
enzyme này giảm xuống, dẫn đến độ thủy phân và
hiệu suất thu hồi nitơ thấp hơn so với ở nhiệt độ
500C. Hàm lượng nitơ amoniac trong dịch đạm thủy
phân có xu hướng giảm từ 1,28 xuống 0,82g/l khi
nhiệt độ thủy phân tăng từ 400C đến 600C. Điều này
có thể là do trong khoảng nhiệt độ này, sự tăng nhiệt
độ đã làm ức chế hoạt động của vi sinh vật gây thối,
hạn chế sự phân hủy các axit amin nên hàm lượng
amoniac giảm.
Từ kết quả nghiên cứu chọn nhiệt độ thích hợp
đối với Protamex là 500C.
1.3. Kết quả xác định thời gian thủy phân thích hợp
đối với enzyme Protamex
Hình 3A, 3B và 3C thể hiện ảnh hưởng của
thời gian thủy phân đến độ thủy phân, hiệu suất thu
hồi nitơ và hàm lượng nitơ amoniac của dịch đạm
thủy phân.

(3A) (3B) (3C)

Hình 3. Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến độ thủy phân (3A), hiệu suất thu hồi nitơ (3B) và hàm lượng nitơ amoniac (3C)
của dịch đạm thủy phân. Các giá trị trung bình mang chữ cái khác nhau thì khác nhau có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

Kết quả cho thấy khi tăng thời gian thủy phân
từ 1 giờ lên 4 giờ thì độ thủy phân tăng đáng kể
từ 38,01% đến 44,82% và hiệu suất thu hồi nitơ
tăng từ 49,21% đến 60,92%. Sự tăng độ thủy phân
và hiệu suất thu hồi nitơ theo thời gian thủy phân
cũng đã được khẳng định bởi Guerard và cộng sự
(2002); Liaset và cộng sự (2002); Aspmo và cộng
sự (2005). Sở dĩ độ thủy phân và hiệu suất thu hồi
nitơ tăng theo thời gian thủy phân là do khi thời gian
thủy phân tăng thì các liên kết peptit bị cắt mạch
càng nhiều dẫn đến độ thủy phân tăng, đồng thời
các peptit ngắn mạch hình thành hòa tan trong dịch
thủy phân càng nhiều nên hiệu suất thu hồi nitơ
tăng. Nếu tiếp tục kéo dài thời gian từ 4 đến 6 giờ

28 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

thì độ thủy phân và hiệu suất thu hồi nitơ tăng không
đáng kể. Kết quả này cho thấy sau 4 giờ thủy phân
sò lông bằng Protamex số liên kết peptit bị cắt mạch
hầu như không tăng hoặc tăng không đáng kể. Điều
này có thể do sự ức chế hoạt động của enzyme theo
thời gian thủy phân (Guérard và cộng sự, 2002).
Khi tăng thời gian thủy phân từ 1 đến 6 giờ thì hàm
lượng nitơ amoniac trong dịch đạm thủy phân tăng
từ 0,96 đến 1,94g/l. Điều này là do thời gian thủy
phân càng dài vi sinh vật có điều kiện hoạt động hơn
nên amoniac được tạo ra nhiều hơn.
Kết quả nghiên cứu cho thấy 4 giờ là thời gian
thủy phân thích hợp đối với Protamex ở giai đoạn
đầu của quá trình thủy phân sò lông.
2. Kết quả xác định điều kiện thủy phân thích
hợp đối với Flavourzyme ở giai đoạn sau của
quá trình thủy phân sò lông
2.1. Kết quả xác định tỉ lệ enzyme Flavourzyme
thích hợp
Hình 4A, 4B và 4C lần lượt thể hiện ảnh hưởng
của tỉ lệ enzyme Flavourzyme đến độ thủy phân,
hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng nitơ amoniac
của dịch đạm thủy phân.
Kết quả nghiên cứu cho thấy khi tỉ lệ enzyme
Flavourzyme tăng từ 0,1% đến 0,2% thì độ thủy
phân tăng lên từ 45,05% đến 48,14% và hiệu suất
thu hồi nitơ tăng từ 61,62% đến 64,02%. Nếu tiếp
tục tăng tỉ lệ enzyme thì độ thủy phân và hiệu
suất thu hồi nitơ tăng không đáng kể. Đối với hàm
lượng nitơ amoniac, kết quả nghiên cứu cho thấy
tỉ lệ enzyme Flavourzyme không ảnh hưởng lớn
đến hàm lượng nitơ amoniac trong dịch đạm thủy
phân. Cụ thể là không có sự khác biệt có ý nghĩa
thống kê về hàm lượng nitơ amoniac giữa 5 mẫu
có tỉ lệ enzyme khác nhau. Từ kết quả nghiên
cứu cho thấy tỉ lệ enzyme Flavourzyme thích hợp
cho quá trình thủy phân sò lông ở giai đoạn sau
là 0,2%.

(4A) (4B) (4C)

Hình 4. Ảnh hưởng của tỉ lệ enzyme Flavourzyme đến độ thủy phân (4A), hiệu suất thu hồi nitơ (4B) và hàm lượng nitơ amoniac
(4C) của dịch đạm thủy phân. Các giá trị trung bình mang chữ cái khác nhau thì khác nhau có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

2.2. Kết quả xác định nhiệt độ thủy phân thích hợp đối với enzyme Flavourzyme
Ảnh hưởng của nhiệt độ đến độ thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng nitơ amoniac của dịch đạm
thủy phân được thể hiện ở hình 5A, 5B và 5C.

(5A) (5B) (5C)

Hình 5. Ảnh hưởng của nhiệt độ đến độ thủy phân (5A), hiệu suất thu hồi nitơ (5B) và hàm lượng nitơ amoniac (5C)
của dịch đạm thủy phân. Các giá trị trung bình mang chữ cái khác nhau thì khác nhau có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 29

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Kết quả nghiên cứu cho thấy độ thủy phân đạt
được giá trị cao nhất (48,66%) khi nhiệt độ thủy
phân là 500C. Nhiệt độ thấp hơn hoặc cao hơn 500C
đều dẫn đến sự giảm độ thủy phân. Kết quả tương
tự đối với hiệu suất thu hồi nitơ, khi thủy phân ở
500C thì hiệu suất thu hồi nitơ trong dịch đạm thủy
phân cao nhất (64,76%). Hàm lượng nitơ amoniac
giảm từ 1,49 xuống 1,07g/l khi nhiệt độ thủy phân
tăng từ 400C đến 600C. Từ kết quả nghiên cứu chọn
nhiệt độ thích hợp đối với enzyme Flavourzyme
ở giai đoạn sau của quá trình thủy phân sò lông
là 500C.
2.3. Kết quả xác định thời gian thủy phân thích hợp
đối với enzyme Flavourzyme
Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến độ
thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng nitơ
amoniac của dịch đạm thủy phân được thể hiện lần
lượt ở hình 6A, 6B và 6C.
Độ thủy phân, sự thu hồi nitơ và hàm lượng
nitơ amoniac trong dịch đạm thủy phân tăng theo
thời gian thủy phân. Khi tăng thời gian thủy phân
từ 1 đến 3 giờ thì độ thủy phân tăng đáng kể từ
46,51% đến 51,23% và sự thu hồi nitơ trong dịch
đạm thủy phân tăng từ 61,02 đến 68,47%. Nếu
thủy phân quá 3 giờ thì độ thủy phân và sự thu
hồi nitơ cũng không tăng đáng kể. Không có sự
khác nhau có ý nghĩa về độ thủy phân và hiệu suất
thu hồi nitơ giữa các mẫu được thủy phân trong 3
giờ, 4 giờ, 5 giờ và 6 giờ. Hàm lượng nitơ amoniac
không có sự khác nhau có ý nghĩa giữa các mẫu
được thủy phân trong 1 giờ, 2 giờ và 3 giờ, tuy
nhiên khi tăng thời gian thủy phân hơn 3 giờ thì
hàm lượng nitơ amoniac tăng lên.
Từ kết quả nghiên cứu chọn thời gian thích hợp
đối với Flavourzyme ở giai đoạn sau cho quá trình
thủy phân sò lông là 3 giờ.

(6A) (6B) (6C)

Hình 6. Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến độ thủy phân (6A), hiệu suất thu hồi nitơ (6B) và hàm lượng nitơ amoniac (6C)
của dịch đạm thủy phân. Các giá trị trung bình mang chữ cái khác nhau thì khác nhau có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Sò lông được thủy phân bằng sự kết hợp
enzyme Protamex và Flavourzyme qua hai giai
đoạn. Giai đoạn đầu thủy phân sò lông bằng
Protamex với các điều kiện thích hợp sau: tỉ lệ
enzyme 0,3% so với sò, nhiệt độ 500C, pH tự nhiên
và thời gian 4h. Giai đoạn sau tiếp tục thủy phân sò
bằng enzyme Flavourzyme với điều kiện thích hợp
là tỉ lệ enzyme 0,2%, nhiệt độ 500C và thời gian 3h.
Sản phẩm thủy phân protein thu được từ sò
lông có thể được sử dụng để sản xuất các sản phẩm
khác nhau như nước mắm, bột dinh dưỡng hoặc bột
nêm canh gia vị để đa dạng hóa các mặt hàng từ sò
lông phục vụ cho nhu cầu của con người.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Aspmo, S. I., Horn, S. J., Eijsink, V. G. H., 2005. Enzymatic hydrolysis of Atlantic cod (Gadus morhua L.) viscera. Process
Biochem., 40: 1957-1966.
2. Benjakul, S., Morrissey, M. T., 1997. Protein hydrolysates from Pacific whiting solid waste. J Agric. Food Chemistry, 45:
3423-3430.
3. Cha, Y., Kim, H., Kim, E., 1998. Development of blue mussel hydrolysate as flavouring. J Food Sci Nutr., 3: 10-14.
4. Guérard, F., Guimas, L., Binet, A., 2002. Production of tuna waste hydrolysates by a commercial neutral protease preparation.
J Mol Catal B-Enzym., 19-20: 489-498.
5. Kamnerdpetch, C., Weiss, M., Kasper, C., Scheper, T., 2007. An improvement of potato pulp protein hydrolyzation process
by the combination of protease enzyme systems. Enzyme and Microbial Technology, 40: 508-514.

30 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

6. Liaset, B., Nortvedt, R., Lied, E., Espe, M., 2002. Studies on the nitrogen recovery in enzymatic hydrolysis of Atlantic salmon
(Salmo salar, L.) frames by Protamex™ protease. Process Biochemistry, 37: 1263-1269.
7. Lin, L., Chen, L., 2009. Two-step enzymolysis technology of hard clam (Meretrix meretrix L.) meat with compound
proteases, 30 (9): 158-162.
8. Ministry of Agriculture and rural development, 2011. Report on results of ranitation monitoring program for bivalve mollusc
production areas in 2010 and plan for the program implementation in 2011. Hanoi.
9. Nchienzia, H. A., Morawicki, R. O., Gadang, V. P. 2010. Enzymatic hydrolysis of poultry meal with endo- and exopeptidases.
Poultry Science, 89: 2273-2280.
10. Nguyen, H. T. M., Sylla, K. S. B., Randriamahatody, Z., Donnay-Moreno, C., Moreau, J., Tran, L. T., Bergé, J. P., 2011.
Enzymatic hydrolysis of yellowfin tuna (Thunnus albacares) by-products using Protamex protease. Food Technology and
Biotechnology, 49 (1): 48 - 55.
11. Vanessa, M. S., Kil, J. P., Míriam, D. H., 2010. Optimization of the enzymatic hydrolysis of mussel meat. Journal of Food
Science,75 (1): 36- 42.
12. Yang, X. M, Wang, J., Liu, Y. Q., 2011. Optimization of Processing Technology for Scallop Hydrolysate Seasoning Powder.
Food science, 32 (14):16-20.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 31

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

ĐO LƯỜNG HIỆU QUẢ DOANH THU CHO CÁC AO NUÔI TÔM SÚ

THƯƠNG PHẨM TẠI TỈNH PHÚ YÊN

REVENUE EFFICIENCY EVALUATION FOR COMMERCIAL BLACK TIGER PRAWN

AQUACULTURE PONDS IN PHU YEN PROVINCE

Đặng Hoàng Xuân Huy1, Phạm Hồng Mạnh2

Ngày nhận bài: 15/5/2012; Ngày phản biện thông qua: 08/10/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Nghiên cứu đã sử dụng mô hình phân tích màng dữ liệu (DEA) tối đa hóa các yếu tố đầu ra trong trường hợp quy mô
không ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (CRS) và quy mô ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (VRS) với bốn biến đầu vào và hai
biến đầu ra. Mục tiêu của nghiên cứu là phân tích hiệu quả doanh thu để tăng đầu ra cho 62 ao nuôi tôm sú thương phẩm
tại tỉnh Phú Yên. Kết quả cho thấy rằng có 8,06% số ao nuôi đạt hiệu quả theo mô hình tối đa hóa đầu ra trong trường hợp
quy mô không ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (CRS) và có 16,13% số ao nuôi đạt hiệu quả theo mô hình tối đa hóa đầu
ra trong trường hợp quy mô ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (VRS).
Từ khóa: hiệu quả doanh thu, phân tích màng dữ liệu
ABSTRACT
This study has used maximum output-oriented Constant Return to Scale(CRS) and Variable Return to Scale
(VRS) Data Envelopment Analysis (DEA) models with two output and fourth input variables. The study’s purpose was
analyze revenue efficiency to increase output resource for 62 ponds of commercial black tiger prawn in Phu Yen province.
The empirical results indicate that the proportion percent of pond efficient of Phu Yen province is 8,06% with maximum
output-oriented Constant Return to Scale (CRS) and the proportion percent of pond efficient of Phu Yen province is 16,13%
with maximum output-oriented Variable Return to Scale (VRS)
Keywords: revenue efficiency, data envelopment analysis

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Thủy sản Việt Nam có tốc độ tăng trưởng xuất
khẩu nhanh đạt 18%/năm trong suốt giai đoạn
1998 - 2008 và đến năm 2008, sản lượng nuôi
trồng thủy sản (2,5 triệu tấn) tăng cao hơn sản
lượng khai thác thủy sản (2,1 triệu tấn) [6]. Năm
2011, tổng giá trị tôm xuất khẩu cả năm đạt 2,396
tỷ USD, chiếm tỷ trọng 39,8% tổng kim ngạch
xuất khẩu các sản phẩm thủy sản chủ lực của
Việt Nam, trong đó, giá trị tôm sú xuất khẩu đạt
trên 1,43 tỷ USD (chiếm gần 60% tổng giá trị xuất
khẩu tôm) [7].
Phú Yên là nơi có nhiều tiềm năng cho việc phát
triển nuôi trồng thủy sản, tăng từ 5.263 tấn (2008)
lên 8.500 tấn (2010), trong đó sản lượng tôm tăng từ
4.123 tấn (2008) lên 7.436 tấn (2010) [5]. Việc tăng
doanh số đầu ra dựa trên các yếu tố đầu vào có sẵn -
đặc biệt là các yếu tố đầu vào như con giống, thức
ăn - đóng vai trò quyết định cho việc phát triển nuôi
tôm bền vững trong dài hạn. Chính vì vậy, đo lường
hiệu quả doanh thu của các ao nuôi tôm sú thương
phẩm là một nhu cầu bức thiết và phải thực hiện
ngay nhằm giúp các nhà quản lý khuyến cáo các chủ
ao nuôi và đề ra các biện pháp quản lí nhằm phát
triển nghề nuôi tôm bền vững của tỉnh Phú Yên. Mục
tiêu của nghiên cứu này là xác định tại tỉnh Phú Yên
có bao nhiêu phần trăm ao nuôi đạt hiệu quả doanh
thu trong tổng ao nuôi tôm sú thương phẩm, doanh
thu tối ưu trung bình là bao nhiêu để từ đó người
nuôi có chiến lược nuôi cho phù hợp.

1
ThS. Đặng Hoàng Xuân Huy, 2TS. Phạm Hồng Mạnh: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

32 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Hiệu quả doanh thu được định nghĩa là tỷ số
giữa doanh thu thực tế (giá thực tế, sản lượng thực
tế) với doanh thu tối ưu (giá thực tế và sản lượng
tối ưu) [4].
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu là các ao nuôi tôm sú
thương phẩm tại Phú Yên năm 2011 với biến đầu
vào là số lượng con giống, số lượng thức ăn, giá
con giống, giá thức ăn và biến đầu ra là sản lượng
tôm nuôi, giá tôm nuôi. Trong thực tế, hiệu quả
doanh thu tôm sú nuôi thương phẩm ngoài các yếu
tố trên còn phụ thuộc rất nhiều yếu tố khác như: diện
tích ao, số lao động, máy quạt nước,... Tuy nhiên,
trong nghiên cứu này chỉ sử dụng yếu tố con giống
và thức ăn để đánh giá hiệu quả doanh thu vì đây là
hai loại chi phí lớn (chi phí thức ăn chiếm 70 - 80%,
chi phí con giống chiếm 5 - 8% tổng chi phí nuôi tôm
sú) mà người nuôi dễ dàng có thể can thiệp vào [8].
Việc chọn đầu ra và đầu vào này dựa trên ý kiến của
người nuôi và các chuyên gia.
2. Dữ liệu và phương pháp nghiên cứu
2.1. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp phân tích màng bao dữ liệu
(DEA) là phương pháp tiếp cận ước lượng biên.
Tuy nhiên, khác với phương pháp phân tích biên
ngẫu nhiên (Stochastic Frontier) sử dụng phương
pháp tham số (mathematical programming method),
DEA dựa theo phương pháp chương trình phi tham
số (the non-mathematical programming method) để
ước lượng cận biên sản xuất. Mô hình DEA đầu tiên
được phát triển bởi Charnes, Cooper, và Rhodes
vào năm 1978.
Hiệu quả kỹ thuật (technical effiency) là khả
năng của một ao nuôi để có được sản lượng tối đa
từ một tập hợp các yếu tố đầu vào cho trước hoặc
có được tối thiểu hóa đầu vào từ đầu ra cho trước.
Hiệu quả phân phối nguồn lực (allocative efficiency)
phản ánh khả năng của một ao nuôi sử dụng các
yếu tố đầu vào theo tỷ lệ tối ưu, cùng với giá cả và
công nghệ sản xuất tương ứng hoặc các yếu tố đầu
ra phối hợp với giá và công nghệ sản xuất tương
ứng. Hiệu quả doanh thu của một ao nuôi được đo
bằng cách phối hợp giữa hiệu quả kỹ thuật và hiệu
quả phân phối nguồn lực [3].
Sử dụng mô hình phân tích màng dữ liệu (DEA)
Soá 1/2013
tối đa hóa các yếu tố đầu ra trong trường hợp quy
mô không ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (CRS)
với một mô hình giản đơn với hai đầu vào x1, x2 và
một đầu ra q (hình 1). Đường biên ZZ’ đo lường
hiệu quả kỹ thuật. Các ao nuôi hiệu quả kỹ thuật là
những ao nuôi nằm trên đường biên ZZ’; vì vậy, B
là điểm hiệu quả kỹ thuật và A là điểm phi hiệu quả
kỹ thuật.
Hình 1. Hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả phân phối nguồn lực
tối đa hóa dầu ra
Nếu giá của đầu ra cho trước, nó có thể dễ dàng
đo lường hiệu quả doanh thu bởi đường DD’ (hình
1). Đặt q, qâ và q* đại diện cho vectơ đầu ra được sử
dụng kết hợp với điểm A. Vectơ hiệu quả kỹ thuật
kết hợp với điểm B và vectơ hiệu quả doanh thu kết
hợp với điểm B’ [3].
Đường đẳng thu (iso revenue) DD’ giúp tính
toán hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả phân phối nguồn
lực:
p' qâ OB
AE =  = 
p'q* OC
p'q OA
TE =  = 
p'qâ OB
Hiệu quả doanh thu (revenue efficiency - RE)
được trình bày dựa trên đo lường hiệu quả kỹ thuật
và hiệu quả phân phối nguồn lực:
RE = (0A/0C)= (0A/0B)×(0B/0C) = TE×AE
Tất cả những đo lường này nằm trong khoảng
0 đến 1, trong đó ao đạt giá trị 1 có nghĩa là đạt hiệu
quả đầy đủ [3].
Sử dụng mô hình phân tích màng dữ liệu (DEA)
tối đa hóa các yếu tố đầu ra trong trường hợp quy
mô ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (VRS) có thể
sử dụng lại đo lường như ở hình 1 với sự thay đổi
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 33
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

một số biểu thức đại số đơn giản và việc đo lường vụ cho đánh giá hiệu quả doanh thu theo mô hình
hiệu quả doanh thu được xác định tương tự như phân tích màng dữ liệu (DEA) tối đa hóa đầu ra trong
trên [3]. trường hợp quy mô không ảnh hưởng đến kết quả
2.2. Dữ liệu nghiên cứu sản xuất (Constant Returns to Scale - CRS) và trong
Số liệu thu thập bao gồm dữ liệu về các đặc điểm trường hợp quy mô ảnh hưởng đến kết quả sản xuất
của mô hình nuôi tôm sú thương phẩm tại tỉnh Phú (Variable Returns to Scale - VRS) sử dụng chương
Yên năm 2011 với 62 mẫu (bảng 1). Dữ liệu phục trình phần mềm DEA excel solver của Zhu [2].
Bảng 1. Một số giá trị thống kê của các biến dùng trong phân tích
Biến Trung bình Độ lệch chuẩn

Đầu ra
Sản lượng (kg) 483,02 458,60
Giá sản lượng (đồng/kg) 168.354,84 46.909,08
Đầu vào sản xuất
Số lượng thức ăn (kg) 764,27 770,60
Số lượng con giống (con) 55.693,55 32.365,53
Đơn giá đầu vào sản xuất
Giá thức ăn (đồng/kg) 28.000 0
Giá con giống (đồng/con) 20,32 1,26
Nguồn: Tính toán từ dữ liệu điều tra

Dữ liệu gồm hai biến đầu ra là sản lượng
tôm nuôi và giá tôm nuôi, bốn biến đầu vào là
số lượng con giống, số lượng thức ăn, giá con
giống và giá thức ăn. Việc chọn hai biến đầu ra
là do đặc điểm của bộ dữ liệu và do đánh giá
doanh thu tiêu thụ nên việc nghiên cứu hai biến
là sản lượng và giá sẽ đánh giá được tác động
của từng biến trong cơ cấu doanh thu, mặc dù
biến giá người nuôi không kiểm soát được. Đây
cũng chính là cơ sở để đề xuất tăng sản lượng
đầu ra thêm nữa một cách cụ thể để tăng hiệu
quả doanh thu của ao nuôi tôm.
Bảng 2. Hiệu quả doanh thu của các hộ nuôi tôm sú thương phẩm tỉnh Phú Yên năm 2011
Chỉ tiêu
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
Kết quả nghiên cứu hiệu quả doanh thu của
các ao nuôi tôm sú thương phẩm tỉnh Phú Yên
năm 2011 theo mô hình phân tích màng dữ liệu
tối đa hóa đầu ra trong trường hợp quy mô không
ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (RE_CRS) và
mô hình phân tích màng dữ liệu tối đa hóa đầu
ra trong trường hợp quy mô ảnh hưởng đến kết
quả sản xuất (RE_VRS) được trình bày như ở
bảng 2.
Mô hình RE_CRS Mô hình RE_VRS

1. Tổng số hộ 62 62
2. Hiệu quả doanh thu
+ Tỷ lệ số ao đạt hiệu quả doanh thu (%) 8,06 16,13
+ Trung bình 0,78 0,83
+ Độ rộng 0,25 – 1,00 0,29 – 1,00
+ Độ lệch chuẩn 0,14 0,14
3. Doanh thu tối đa (đồng)
+ Trung bình 104.523.090,72 97.943.228,54
3.300.000,00 – 3.300.000,00 –
+ Độ rộng
341.861.344,53 330.000.000,00
+ Độ lệch chuẩn 87.948.589,43 83.048.341,24
Nguồn: Tính toán từ dữ liệu điều tra

34 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Qua bảng 2, hệ số hiệu quả doanh thu của các
ao nuôi tôm sú thương phẩm tỉnh Phú Yên theo mô
hình quy mô không ảnh hưởng đến kết quả sản xuất
(CRS) biến động từ 0,25 đến 1,00 với giá trị trung
bình là 0,78. Ngoài ra, nếu theo mô hình CRS thì
tại Phú Yên chỉ có 8,06% số ao nuôi tôm sú thương
phẩm đạt hiệu quả doanh thu và doanh thu tối đa
trung bình cho ao nuôi là 104.523.090,72 đồng.
Hệ số hiệu quả doanh thu của các ao nuôi tôm
sú thương phẩm tỉnh Phú Yên theo mô hình quy mô
ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (VRS) biến động
Bảng 3. Lượng yếu tố đầu ra bình quân tối ưu trên cơ sở tối đa hóa đầu ra
và lượng đầu ra bình quân thực tế
Lượng điều chỉnh theo
Biến Lượng đầu ra thực tế
Sản lượng (kg) 483.01
Nguồn: Tính toán từ dữ liệu điều tra
Theo mô hình RE_CRS, các ao nuôi có thể tăng
yếu tố đầu ra hơn dựa trên các yếu tố đầu vào có
sẵn với sản lượng tối ưu trung bình là 588,02kg/vụ.
Theo mô hình RE_VRS, các ao nuôi có thể tăng
yếu tố đầu ra hơn dựa trên các yếu tố đầu vào có
sẵn với sản lượng tối ưu trung bình là 549,92kg/vụ.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
- Nếu sử dụng mô hình quy mô không ảnh
hưởng đến kết quả sản xuất (CRS) thì tại Phú Yên
chỉ có 8,06% số ao nuôi tôm sú thương phẩm đạt
hiệu quả doanh thu và doanh thu tối đa trung bình
cho ao nuôi là 104.523.090,72 đồng, với hệ số hiệu
quả doanh thu là 0,78. Các ao nuôi có thể tăng yếu
tố đầu ra hơn nữa dựa trên các yếu tố đầu vào có
sẵn với sản lượng tối ưu trung bình là 588,02kg/vụ.
- Nếu sử dụng mô hình quy mô ảnh hưởng
đến kết quả sản xuất (VRS) thì tại Phú Yên chỉ có
16,13% số ao nuôi tôm sú thương phẩm đạt hiệu
quả doanh thu và doanh thu tối đa trung bình cho
ao nuôi là 97.943.228,54 đồng, với hệ số hiệu quả
doanh thu là 0,83. Các ao nuôi có thể tăng yếu tố
đầu ra hơn nữa dựa trên các yếu tố đầu vào có sẵn
với sản lượng tối ưu trung bình là 549,92kg/vụ.
Kết quả nghiên cứu này tương đồng với
nghiên cứu trước đó của Ân [1], khi chỉ ra rằng chỉ
có 13,75% số ao nuôi tôm sú thương phẩm đạt
hiệu quả kỹ thuật theo mô hình CRS, với hệ số hiệu
quả kỹ thuật là 0,82; có 68,85% số ao nuôi tôm sú
Soá 1/2013
từ 0,29 đến 1,00 với giá trị trung bình là 0,83. Ngoài
ra, nếu theo phương pháp VRS thì tại Phú Yên chỉ
có 16,13% số ao nuôi tôm sú thương phẩm đạt hiệu
quả doanh thu và doanh thu tối đa trung bình cho ao
nuôi là 97.943.228,54 đồng.
Theo kết quả thu được từ phần mềm Excel
Solver, các ao nuôi có thể tăng doanh thu trong sản
xuất bằng cách tăng các yếu tố đầu ra hợp lý hơn
(lượng yếu tố đầu ra được điều chỉnh bởi mô hình
CRS và VRS như kết quả trong bảng 3) dựa trên
các yếu tố đầu vào có sẵn của sản xuất.
Lượng điều chỉnh theo
Mô hình RE_CRS Mô hình RE_VRS
588,02 549,92
thương phẩm đạt hiệu quả kỹ thuật theo mô hình
VRS, với hệ số hiệu quả kỹ thuật là 0,952 khi đo
lường hiệu quả kỹ thuật tối thiểu hóa đầu vào; 13%
số ao nuôi có tỷ suất lợi nhuận trên vốn đầu tư (ROI)
dương. Tuy nhiên, việc so sánh hệ số hiệu quả trung
bình của hai nghiên cứu khác nhau này chỉ có tính
chất tham khảo.
2. Kiến nghị
Kết quả nghiên cứu chứng minh rằng hầu hết
các ao nuôi tôm sú thương phẩm tại Phú Yên đã
chưa đạt được hiệu quả doanh thu. Chính vì thế,
các nhà quản lý, nhà khoa học và các tổ chuyên
môn và đặc biệt là Trung tâm Khuyến nông có thể
sử dụng thông tin này để khuyến cáo người dân để
giúp người dân gia tăng các yếu tố đầu ra hơn nữa
dựa trên các yếu tố đầu vào có sẵn để đảm bảo
được hiệu quả sản xuất, đời sống. Cụ thể, các ao
nuôi có thể tăng yếu tố đầu ra hơn nữa dựa trên các
yếu tố đầu vào có sẵn với sản lượng tối ưu trung
bình là 588,02 - 549,92kg/vụ. Tuy nhiên bài viết này
chỉ mới sử dụng 2 yếu tố đầu vào (số lượng con
giống và số lượng thức ăn - các yếu tố biến đổi quan
trọng) để phân tích hiệu quả doanh thu của các ao
nuôi tôm sú thương phẩm tại Phú Yên do đó sự giải
thích là có giới hạn cả về tập dữ liệu và số biến.
Trong nghiên cứu tiếp theo, phương pháp đường
biên ngẫu nhiên (SPF) sẽ được sử dụng để so sánh
với kết quả từ phương pháp DEA và một số biến
khác cũng sẽ được đưa vào nghiên cứu, ví dụ, địa
điểm và môi trường nước.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 35
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyen Thi Hoai An, 2012. Profitability and technical efficiency of Black tigre shrimp (Penaeus monodon) culture and
white leg shrimp (Penaeus vannamei) culture in Song Cau district, Phu Yen provience, Viet Nam. Thesis of Tromso
university, Norway.
2. Sherman and Zhu, 2006. Service Productivity Management Improving Service Performance using Data Envelopment
Analysis (DEA). Springer Science-i-Business Media, LLC: 1-127.
3. Tomothy J.Coelli, et al, 2005. An introduction to efficiency and Productivity Analysis. Springer Science-i-Business Media,
Lnc: 1-181
4. William W. Cooper, Lawrence M.Seiford, Kaoru Tone, 2007. Data Envelopment Analysis – A comprehensive Text with
Models, Applications, Referentes and DEA- Solver Software (Second Edition). Springer Science + Business Media, LLC
5. http://www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=390&idmid=3&ItemID=11520
6. http://fishviet.com/fishviet/index.php?page=news&content=11&article=33
7. http://vietfish.org/2012220172752283p48c73/xuat-khau-tom-nam-20112012.htm
8. http://thuysanvietnam.com.vn/binh-on-gia-thuc-an-thuy-san-can-giai-phap-hieu-qua-article-2776.tsvn

36 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

THỰC TRẠNG TAI NẠN VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO AN TOÀN CHO TÀU
VÀ THUYỀN VIÊN NGHỀ CÂU MỰC XÀ TỈNH QUẢNG NAM

THE ACCIDENT STASTUS AND SOLUTIONS TO IMPROVE THE SAFETY

OF PURPLEBACK FLYING-SQUID JIGGING IN QUANG NAM PROVINCE

Nguyễn Quốc Khánh1, Trần Đức Phú2

Ngày nhận bài: 21/08/2012; Ngày phản biện thông qua: 10/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Trong những năm qua, nghề câu mực xà mang lại nguồn thu nhập cao cho ngư dân tỉnh Quảng Nam. Nghề này vừa
giải quyết công ăn việc làm, vừa góp phần bảo vệ nguồn lợi thủy sản ven bờ, bảo vệ chủ quyền quốc gia trên biển. Đội tàu
câu mực xà ở Quảng Nam có quy mô công suất lớn so với mức bình quân toàn tỉnh, 70% số tàu có công suất từ 400CV trở
lên. Tuy nhiên, đây là nghề có nhiều rủi ro, hằng năm có 3 - 4 ngư dân chết hoặc mất tích trên biển. Nhiều nguyên nhân
tiềm ẩn có thể dẫn đến tai nạn như: đặc điểm ngư trường, mùa vụ khai thác nằm trong vùng chịu tác động mạnh của bão,
phương thức sản xuất thủ công, thiếu dụng cụ cứu sinh, cấu trúc giàn phơi mực quá cồng kềnh và không có thiết bị kiểm
soát thúng câu. Bài báo đã đề xuất giải pháp chính sách - xã hội và kỹ thuật nhằm đảm bảo an toàn cho tàu và thuyền viên
nghề câu mực xà tỉnh Quảng Nam.
Từ khóa: Câu mực xà, thực trạng tai nạn, an toàn, giải pháp
ABSTRACT
When the Purpleback Flying-Squid Jigging imported into Quang Nam, it has soon become main fishing industry
there, which improves incomes and creates jobs for local people, protect in-shore fisheries resources, and contribute to a
country’s sea-islands sovereignty. Horse power of squid fishing boats is so higher to compare with others, 70% of them
are equal or greater than 400HP. However, Purpleback Flying-Squid Jigging is very dangerous industry. There are 3 - 4
people died because of storms and other accidents yearly. The latent causes lead to accident of fishing boats and crews is
because of fishing ground features, fishing season, fishing technology, luck of safe instrument and too cumbersome squid
frying frame. The paper has proposed the solutions of social-policies and techniques to improve the safety for Purpleback
Flying-Squid Jigging boats and crews.
Keyword: Purpleback Flying-Squid Jigging, accident status, safety, solution

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Câu mực xà là một trong những nghề khai thác
chính của ngư dân tỉnh Quảng Nam. Hiện nay, toàn
tỉnh có 80 tàu, với tổng công suất 44.800 CV, chủ
yếu tập trung ở huyện Núi Thành (68 tàu) [1]. Từ
đầu năm 2012, mặc dù gặp bất lợi về giá mực xà
khô giảm nhưng nhờ vào sản lượng khai thác cao
nên doanh thu vẫn giữ ổn định, dao động từ 40 - 55
triệu đồng/người/chuyến (2 tháng/chuyến biển), lợi
nhuận ròng đạt 20 - 22 triệu đồng/người/chuyến [4].
Bên cạnh đó, nghề câu mực xà cũng đã giải quyết
việc làm cho hơn 4.500 lao động ở địa phương [7].
Do ngư trường khai thác mực xà ở tuyến khơi, chủ
yếu từ Hoàng Sa đến Trường Sa nên ngoài hiệu
quả kinh tế, xã hội thì nghề này còn góp phần bảo
vệ chủ quyền biển đảo.
Mặc dù nghề câu mực xà đem lại nguồn thu
nhập cao cho ngư dân, đóng góp đáng kể vào sự
phát triển kinh tế - xã hội của địa phương, nhưng
nghề này cũng luôn tiềm ẩn nhiều nguy cơ tai nạn

1
ThS. Nguyễn Quốc Khánh, 2 TS. Trần Đức Phú: Viện Khoa học và Công nghệ Khai thác Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 37

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

cho tàu thuyền và người lao động. Một mặt, là do
ngư dân còn chủ quan trong công tác đảm bảo an
toàn và thiếu thốn các trang thiết bị. Mặt khác, là do
quy trình khai thác của nghề câu mực xà còn thô sơ,
ngư dân sử dụng thúng là phương tiện để câu đơn
độc trên biển khơi nên tiềm ẩn rất nhiều rủi ro, bất
trắc. Vào khoảng 16 - 17 giờ hàng ngày, sau khi xác
định hướng khai thác thuận lợi, thuyền trưởng cho
thả các thúng câu xuống biển, mỗi thúng bố trí một
thuyền viên. Đến sáng hôm sau, thuyền trưởng cho
tàu mẹ tìm vớt thúng lên. Từ lúc thả cho đến khi vớt,
các thúng đã trôi dạt trên biển một quãng đường
khá xa, trung bình từ 6 đến 8 hải lý. Phương tiện liên
lạc duy nhất giữa thuyền trưởng và thuyền viên ngồi
câu trên thúng là máy đàm thoại tầm gần. Khi điều
kiện thời tiết tốt, việc thông tin liên lạc giữa thuyền
viên và thuyền trưởng được dễ dàng, nhưng đến khi
thời tiết xấu, tầm nhìn xa bị hạn chế, gió thổi mạnh
hoặc lốc xoáy, thúng bị trôi xa. Lúc này, việc liên lạc
giữa thuyền trưởng và thuyền viên gặp nhiều khó
khăn. Trong trường hợp nguy cấp thúng bị lật, thì
máy đàm thoại cũng không thể liên lạc được nên
việc tìm kiếm và cứu vớt người sẽ càng khó khăn
hơn và đôi khi không thể thực hiện được nên cả
người và thúng bị mất tích trên biển. Theo thống kê
của Chi cục Khai thác và Bảo vệ Nguồn lợi Thủy sản
tỉnh Quảng Nam, mỗi năm có 3 - 4 thuyền viên thiệt
mạng do chìm tàu hoặc lật thúng. Cá biệt năm 2006
đã có 270 thuyền viên làm việc trên các tàu câu mực
xà ở Quảng Nam chết và mất tích do ảnh hưởng
của cơn bão Chanchu.
Để giảm thiểu tổn thất về người và tài sản cho
ngư dân làm nghề câu mực xà, cần phải đánh giá
lại thực trạng, phân tích nguy cơ tiềm ẩn tai nạn, từ
đó đề xuất các giải pháp nhằm đảm bảo an toàn cho
tàu và thuyền viên nghề câu mực xà ở Quảng Nam,
giúp cho ngư dân an tâm sản xuất.
Bảng 1. Số lượng tàu câu mực xà tỉnh Quảng Nam, giai đoạn 2001 - 2012 [1]
Năm Núi Thành
II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
- Điều tra phỏng vấn: Tiến hành phỏng vấn trực
tiếp ngư dân các thông tin về quy trình, thời gian,
mùa vụ và ngư trường khai thác; các trang bị an
toàn trên tàu; các vụ tai nạn trên biển.
- Thống kê: Căn cứ vào báo cáo của chính
quyền địa phương, Chi cục Khai thác và Bảo vệ
Nguồn lợi Thủy sản tỉnh Quảng Nam và Cục thống
kê tỉnh Quảng Nam để tiến hành thống kê những vụ
tai nạn liên quan đến nghề câu mực xà trong thời
gian qua.
- Do nghề câu mực xà tập trung ở huyện Núi
Thành (chiếm 85% số tàu toàn tỉnh) nên việc điều
tra, phỏng vấn ngư dân được tiến hành ở huyện
Núi Thành.
- Trên cơ sở tập hợp tất cả các số liệu phỏng
vấn và thống kê, tiến hành phân tích, đánh giá
những nguy cơ tiềm ẩn tai nạn đối với tàu và thuyền
viên. Từ đó, đề xuất giải pháp nhằm đảm bảo an
toàn của nghề câu mực xà ở địa phương.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
1. Số lượng tàu và lao động nghề câu mực xà
tỉnh Quảng Nam
Tính đến tháng 3/2012 toàn tỉnh có 80 tàu câu
mực xà, trong đó chủ yếu tập trung ở huyện Núi
Thành, chiếm 85%, Thăng Bình 12,5% và Duy
Xuyên 2,1%. Tương tự như số lượng, công suất
bình quân/đơn vị tàu thuyền ở huyện Núi Thành
cũng cao hơn các huyện còn lại (604,03CV/chiếc).
Nhìn chung tàu thuyền nghề câu mực xà ở Quảng
Nam có quy mô công suất lớn so với các nghề
khác, tất cả tàu câu mực xà đều trên 90CV, trong
đó 70% có công suất từ 400CV trở lên, gấp 13,88
lần bình quân công suất một đơn vị tàu thuyền
toàn tỉnh [1].
Địa phương
Duy Xuyên Thăng Bình Tổng

Số lượng (tàu) Tỷ lệ (%) Số lượng (tàu) Tỷ lệ (%) Số lượng (tàu) Tỷ lệ (%)

2001 60 88,24 8 11,71 0 0 68

2002 61 88,41 8 11,59 0 0 69
2003 63 88,73 8 11,27 0 0 71
2004 66 94,29 4 5,71 0 0 70
2005 78 92,86 4 4,76 2 2,38 84
2006 80 91,95 4 4,60 3 3,45 87
2007 72 91,14 4 5,06 3 3,8 79
2008 65 92,86 2 2,86 3 4,29 70

38 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

2009 60 92,31 2 3,08 3 4,62 65

2010 43 91,49 1 2,13 3 6,38 47
2011 47 88,68 2 3,78 4 7,54 53
3/2012 68 85,00 2 2,50 10 12,5 80

2. Tai nạn trong nghề câu mực xà nghề câu mực xà của tỉnh Quảng Nam đã bị thiệt
Theo báo cáo của Chi cục Khai thác và Bảo vệ hại nặng, 12 tàu câu mực bị chìm, 270 lao động bị
Nguồn lợi Thủy sản tỉnh Quảng Nam, hằng năm có chết và mất tích.
3 - 4 lao động nghề câu mực xà bị thiệt mạng. Đặc Kết quả thống kê các tai nạn của nghề câu mực
biệt trong cơn bão Chanchu (bão số 1) năm 2006 xà từ năm 2004 đến nay như sau:
Bảng 2. Thống kê tai nạn từ năm 2004
Số
Năm Nguyên nhân tai nạn Thiệt hại
Vụ

2004 1 Do bão 1 tàu chìm, 20 thuyền viên chết và mất tích

- 12 tàu mất tích
2006 12 Do bão
- 270 người chết hoặc mất tích
2007 1 Đang câu mực gặp lốc xoáy bất ngờ Một thúng câu bị lật, người trên thúng mất tích
2008 1 Đang câu mực gặp gió lớn nửa đêm Một thúng câu bị lật, người trên thúng mất tích
- Tàu đang hoạt động bị chết máy - 1 tàu chìm, 3 tàu bị hư hỏng nặng
2009 4
- Do ảnh hưởng của bão - 20 người chết
Trên tàu có 30 lao động được tàu khác lai dắt
2010 1 Tàu bị hỏng máy trôi dạt
vào bờ
- Do hỏng máy - Tàu bị trôi dạt
2012 5
- Do gặp bão - 4 người chết và mất tích

Qua bảng thống kê cho thấy tổn thất về sinh

mạng và tài sản đối với nghề câu mực xà tỉnh Quảng
Nam là rất lớn. Những thiệt hại này có ảnh hưởng
lớn đến tâm lý của ngư dân, làm cho họ chưa thực
sự yên tâm sản xuất. Phần lớn thuyền viên trên tàu
câu mực xà là lao động chính trong gia đình, một
khi có bất trắc xảy ra với họ thì cả gia đình cũng bị
ảnh hưởng theo. Do đó, cần tìm ra những giải pháp
nhằm đảm bảo an toàn trên biển, góp phần giảm
thiệt hại về người và tài sản cho ngư dân.
3. Các yếu tố ảnh hưởng đến an toàn của tàu và
thuyền viên nghề câu mực xà
Từ kết quả nghiên cứu, phân tích và đánh giá
cho thấy những yếu tố ảnh hưởng đến an toàn cho
tàu và thuyền viên nghề câu mực xà ở Quảng Nam
như sau:
- Về ngư trường và mùa vụ khai thác: Ngư
trường khai thác của nghề câu mực xà khá rộng,
từ 60 - 200N và 1090 - 1170E. Mùa vụ khai thác của
nghề câu mực xà bắt đầu từ tháng 12 đến tháng 9
năm sau [3]. Đây là khoảng thời gian và khu vực
thường xuyên xuất hiện bão và áp thấp nhiệt đới,
đầu mùa mưa thì hay có tố, lốc, mùa đông thì chịu
tác động mạnh của gió mùa Đông Bắc. Bất cứ cơn Hình 1. Ngư trường khai thác vụ Nam [8]

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 39

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
bão nào trên Biển Đông cũng ảnh hưởng đến ngư
trường khai thác mực xà. Ngoài ra, do ngư dân
thường tranh thủ khai thác kể cả khi gió lên đến cấp
5 nên nguy cơ lật thúng luôn có thể xảy ra bất cứ
lúc nào.
- Về phương pháp khai thác: Câu mực xà là
nghề khai thác theo phương thức thủ công. Mỗi
thúng câu là một đơn vị sản xuất độc lập, cách xa
tàu. Do thiếu hệ thống kiểm soát thúng câu, nên
khi gặp các yếu tố thời tiết bất lợi như giông tố, lốc
xoáy, gió mạnh dễ gây lật thúng, hoặc chẳng may
do tàu vận tải đâm va thì thuyền trưởng không kịp
ứng cứu. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn
đến nhiều vụ thuyền viên mất tích trên biển trong
thời gian qua.
Hình 2. Kết cấu giàn phơi mực
- Về trang bị cứu sinh: trên mỗi thúng câu được
trang bị 1 phao áo, nhưng qua điều tra cho thấy, có
3% số lượng tàu thuyền không trang bị đủ số lượng
phao áo cho thuyền viên. Ngoài ra, phần lớn ngư
dân được phỏng vấn sử dụng áo phao không đúng
quy cách. Do đó, một khi tai nạn xảy ra thì áo phao
cũng không thể phát huy hết tác dụng của chúng.
- Về kết cấu giàn phơi mực: So với các nghề
khai thác thủy sản khác, nghề câu mực xà có thêm
Hình 3. Nguyên lý hoạt động của hệ thống ra đa kiểm soát thúng câu
40 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
hệ thống giàn phơi được đóng cố định trên tàu. Hệ
thống này rất cồng kềnh nên làm cho tàu dễ mất ổn
định khi gặp sóng gió. Tổng diện tích trung bình của
1 giàn phơi 2 tầng khoảng 321,1m2 nên tạo ra sức
cản rất lớn. Chiều cao trung bình của giàn phơi từ
5 - 5,5m tính từ mặt boong, vật liệu chủ yếu là gỗ và
tre nên khi trời mưa bị thấm nước trọng lượng của
hệ thống giàn phơi sẽ tăng lên. Vì vậy càng làm cho
tàu dễ mất ổn định.
Bên cạnh đó, với kết cấu khá cồng kềnh của
giàn phơi làm che khuất hệ thống đèn tín hiệu nên
càng làm tăng nguy cơ đâm va với tàu thuyền khác
khi gặp thời tiết xấu.
4. Giải pháp đảm bảo an toàn cho tàu và thuyền
viên nghề câu mực xà ở Quảng Nam
4.1. Giải pháp chính sách - xã hội
- Mỗi thúng là một đơn vị sản xuất độc lập
nhưng hiện nay chưa có tiêu chuẩn trang bị an toàn
trên thúng câu mực xà. Ngư dân tự trang bị theo
nhu cầu của họ. Do đó, cơ quan quản lý Nhà nước
cần ban hành tiêu chuẩn trang bị an toàn cho các
phương tiện khai thác thủy sản thô sơ (bao gồm
thúng, bè,...) nhằm đảm bảo an toàn tính mạng và
tài sản của ngư dân.
- Nhà nước cần có những chính sách để cho
ngư dân vay vốn mua sắm trang thiết bị đảm bảo an
toàn cho tàu và thuyền viên.
- Cần phải thường xuyên tuyên truyền, vận
động người dân nâng cao ý thức trong công tác
đảm bảo an toàn.
4.2. Giải pháp kỹ thuật
- Lắp đặt hệ thống ra đa trên tàu và thúng câu.
Nguyên lý hoạt động và cấu trúc của hệ thống được
thể hiện như hình 3:
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Các tiêu chiêu chuẩn kỹ thuật cơ bản để thiết
kế, lắp đặt hệ thống ra đa như sau [5]:
+ Lựa chọn thông số kỹ thuật của ra đa cho phù
hợp với đặc điểm của tàu câu mực xà. Nên lựa chọn
loại ra đa có thang đo xa 36 hải lý.
+ Lắp đặt chiều cao ăn ten hợp lý. Nếu chiều
dài tàu 20m thì lắp ăn ten cao hơn đỉnh đầu thuyền
viên tối thiểu 2,1m.
+ Dùng tiêu phản xạ góc để lắp đặt trên các
thúng câu.
+ Kích thước tối thiểu mỗi cạnh của tiêu ra đa
là 30cm.
+ Chiều cao tối thiểu tiêu ra đa là 1m.
Ưu điểm của hệ thống này là:
+ Hình ảnh thúng câu luôn xuất hiện trên màn
hình ra đa.
+ Thuyền trưởng biết được chính xác vị trí,
khoảng cách, tốc độ trôi dạt và hướng di chuyển
của thúng câu.
+ Có thể tránh được đâm va với tàu vận tải và
các tàu có trang bị ra đa.
+ Khi thúng câu bị lật thì tàu mẹ dễ dàng tiếp
cận mục tiêu.
- Cải tiến giàn phơi mực sao cho gọn nhẹ, khi
gặp gió bão có thể tháo, xếp dễ dàng và nhanh
chóng để giảm lắc, duy trì tính ổn định của tàu.
Ngoài ra, cũng cần phải đầu tư nghiên cứu công
nghệ sấy mực vừa nâng cao chất lượng sản phẩm,
vừa góp phần làm giảm kết cấu giàn phơi.
- Nghiên cứu cải tiến công nghệ khai thác. Hiện
nay, ngư dân ở các tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Cà Mau
và Kiên Giang khai thác mực ống và mực lá bằng
câu vàng cho hiệu quả kinh tế cao. Vì vậy, cần thực
hiện nghiên cứu thử nghiệm công nghệ câu vàng
khai thác mực xà vừa nâng cao hiệu quả sản xuất,
vừa đảm bảo an toàn cho thuyền viên.
- Cần phải trang bị đầy đủ dụng cụ cứu sinh cá
nhân như phao áo, phao tròn trên thúng câu (hiện
nay khoảng 3% không trang bị phao áo và 100%
không có phao tròn trên thúng câu) để tăng khả
năng tự ứng cứu của thuyền viên.
Tuy nhiên, để các giải pháp kỹ thuật mang tính
khả thi và có thể áp dụng vào thực tế sản xuất thì
cần các công trình nghiên cứu sâu hơn.
IV. KẾT LUẬN
- Tàu thuyền nghề câu mực xà ở tỉnh Quảng
Nam có quy mô công suất lớn, tất cả tàu câu mực
xà đều trên 90CV, trong đó 70% có công suất từ
400CV trở lên.
- Thiệt hại về sinh mạng và tài sản của ngư dân
làm nghề câu mực xà là rất lớn.
- Có nhiều nguy cơ tiềm ẩn tai nạn cho tàu và
thuyền viên nghề câu mực xà như: Ngư trường khai
thác nằm trong khu vực chịu tác động mạnh của
bão; Phương pháp khai thác thủ công, phương tiện
khai thác thô sơ; Trang bị an toàn trên thúng câu
chưa đảm bảo; Thiếu thiết bị quản lý thúng câu;
Kích thước giàn phơi mực quá lớn và cồng kềnh.
- Có 2 nhóm giải pháp nhằm giảm thiểu tổn thất
về sinh mạng và tài sản cho ngư dân: Giải pháp về
chính sách - xã hội và kỹ thuật. Tập trung vào: tuyên
truyền, nâng cao nhận thức của người dân, ban
hành tiêu chuẩn trang bị an toàn cho các phương
tiện khai thác thủy sản thô sơ, lắp đặt hệ thống ra
đa giám sát thúng câu, cải tiến giàn phơi và công
nghệ khai thác.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Chi cục khai thác & BVNL Thủy sản tỉnh Quảng Nam, số liệu đăng kiểm tàu cá đến hết ngày 31/3/20102.
2. Cục Thống kê tỉnh Quảng Nam, Niên giám thống kê tỉnh Quảng Nam năm 2011. NXB Thống Kê. http://www.qso.gov.vn/
ngtk2011/index.html
3. Bách Văn Hạnh, 2011. Nghiên cứu kỹ thuật khai thác mực xà bằng nguồn sáng. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ. Viện
Nghiên cứu Hải sản.
4. Hồ Quốc Hùng, 2012. Điều tra thực trạng tàu thuyền và đánh giá những nguy cơ tiềm ẩn tai nạn của thuyền viên làm việc trên
tàu câu mực xà tỉnh Quảng Nam. Đồ án tốt nghiệp. Trường Đại học Nha Trang.
5. Trần Tiến Phức, 1999. Nghiên cứu ứng dụng ra đa hàng hải phục vụ khai thác thủy sản xa bờ. Tuyển tập công trình nghiên
cứu khoa học công nghệ, Trường Đại học Thủy sản, 1999.
6. Nguyễn Đình Sơn, 2009. Thực trạng nghề câu mực xà ở Việt Nam. Bản tin Quý, Số 11 - tháng 1/2009. Viện Nghiên cứu Hải
sản. http://www.rimf.org.vn/bantin/tapchi_newsdetail.asp?TapChiID=32&muctin_id=2&news_id=2181
7. Trần Văn Trường và CTV, 2012. Một vài kết quả nghiên cứu về nghề câu mực xà tỉnh Quảng Nam. Tạp chí Khoa học Công
nghệ Thủy sản, số 1/2012.
8. Viện Nghiên cứu Hải sản. Dự báo ngư trường khai thác. http://www.rimf.org.vn/exp_fishfc.asp?lang=1

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 41

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

THỬ NGHIỆM MÔ HÌNH NUÔI TÔM HE CHÂN TRẮNG

(Litopenaeus vannamei Boone, 1931) NĂNG SUẤT CAO TẠI KHÁNH HÒA

EXPERIMENTS ON HIGH PRODUCTIVE FARMING MODEL OF WHITELEG SHRIMP

(Litopenaeus vannamei Boone, 1931) IN KHANH HOA

Ngô Văn Lực1

Ngày nhận bài: 29/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 28/02/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Nghề nuôi tôm thẻ chân trắng ở Khánh Hòa nói riêng và cả nước nói chung phát triển hết sức mạnh mẽ trong những
năm gần đây và giữ một vai trò rất quan trọng trong chiến lược phát triển thủy sản của cả nước. Nghiên cứu thử nghiệm
mô hình nuôi tôm thẻ thương phẩm năng suất cao (15 tấn/ha/vụ) được thực hiện trong năm 2011 - 2012 tại Viện Nghiên cứu
Nuôi trồng Thủy sản Cam Ranh - Khánh Hòa. Tôm được nuôi trong 3 ao có diện tích 500m2, đáy phủ bạt và nuôi theo hình
thức thâm canh, sử dụng chế phẩm sinh học. Kết quả nghiên cứu cho thấy, tôm thẻ chân trắng sinh trưởng và phát triển
tốt. Các biện pháp kỹ thuật nuôi, quản lý môi trường và phòng trừ dịch bệnh được thực hiện nghiêm ngặt, do đó, tôm nuôi
khỏe mạnh, không bị bệnh. Sau 90 ngày nuôi, với mật độ nuôi 150 con/m2, tỷ lệ sống đạt 86 - 89%, năng suất bình quân đạt
15,3 tấn/ha/vụ. Sau khi trừ chi phí đầu tư, lợi nhuận thu được đạt 54,08 triệu đồng/ha/vụ. Nghiên cứu cho thấy, có thể áp
dụng mô hình nuôi tôm năng suất cao, sử dụng chế phẩm sinh học để nâng cao năng suất và bảo vệ môi trường ao nuôi.
Từ khóa: kỹ thuật nuôi, mô hình nuôi, năng suất cao, tôm thẻ chân trắng
ABSTRACT
Whiteleg shrimp grow-out culture industry in Khanh Hoa province in particular and in Vietnam in general has
significantly developed in recent years and played a very important role in the national fisheries development
policies. Study on experimental model of high productive shrimp farming (15 tons/ha/crop) was carried out in 2011 - 2012
in Cam Ranh Institute of Aquaculture, Khanh Hoa province. The shrimp was cultured in 500 m2 with HDPE bottom -
coverd ponds and applying the intensive culture model using probiotics. The results showed that the whiteleg shrimp well
grew and developed under the environments. The technical cultured methods, water quality managements and diseases
prevention and treatments were strictly and well managed, therefore, the shrimp was healthy and free diseased infections.
After 90 day culture periods, at a density of 150 individuals/m2, survival rate ranged 86 – 89%, and average yield gained
15.3 tons/ha/crop. After deducting production costs, the profits achieved about 54.08 millions VND/ha/crop. This study
showed a potential application of this high productive shrimp farming model using probiotics for improving cultured
productivity and protecting environments.
Từ khóa: culture technique, cultured model, high productivity, Whiteleg shrimp

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong khoảng 10 năm trở lại đây, nghề nuôi
tôm thẻ chân trắng ở nước ta phát triển hết sức
mạnh mẽ và đóng vai trò quan trọng trong kim
ngạch xuất khẩu của ngành thủy sản. Đồng thời,
cũng giúp giải quyết công ăn việc làm, tăng thu
nhập và cải thiện đời sống của nhiều nông ngư
dân (Tổng cục Thủy sản, 2011a). Khánh Hòa là địa
phương có diện tích nuôi tôm vào loại lớn ở miền
Trung, tập trung chủ yếu tại các vùng Cam Lâm,
Cam Ranh, Nha Trang, Ninh Hòa và Vạn Ninh.
Ngành thủy sản đóng góp 60% tổng kim ngạch
xuất khẩu của địa phương, xếp thứ ba cả nước về
kim ngạch xuất khẩu thủy sản hàng năm (hơn 300

1
ThS. Ngô Văn Lực: Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

42 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
triệu USD) và luôn được xác định là ngành kinh tế
mũi nhọn của tỉnh (Nguyễn Văn Phát, 2011; Thủ
tướng Chính phủ, 2010).
Tôm thẻ chân trắng, đối tượng nhập nội vào
nước ra từ năm 2002, có nhiều ưu điểm nổi bật so
với tôm sú như sinh trưởng nhanh, thời gian nuôi
ngắn, năng suất cao và thích ứng tốt với các yếu tố
môi trường (Tổng cục Thủy sản, 2011; Viện Nghiên
cứu Nuôi trồng Thủy sản III, 2009). Chính vì vậy,
tôm thẻ chân trắng đã và đang là đối tượng nuôi
phổ biến tại nhiều địa phương trên cả nước, thay
thế cho các đối tượng nuôi kém hiệu quả và các
diện tích nuôi tôm sú bỏ hoang do bị nhiễm bệnh.
Tuy nhiên, việc chạy đua theo lợi nhuận, thiếu quy
hoạch và không tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật
(chất lượng giống, mật độ, quy trình chuẩn bị ao,
các biện pháp phòng trị bệnh, xả chất thải) đã làm
gia tăng nguy cơ bùng phát dịch bệnh xảy ra trong
thời gian gần đây ở nhiều vùng nuôi và gây thiệt hại
đáng kể cho người nuôi (Bộ Nông nghiệp và Phát
triển Nông thôn, 2008a; Cục Thống kê Khánh Hòa,
2010; Đào Văn Trí, 2009; Viện Nghiên cứu Nuôi
trồng Thủy sản III, 2009). Hiện nay, nhiều quy trình
nuôi tôm tiên tiến, thân thiện với môi trường đang
được áp dụng nhằm nâng cao năng suất và tính ổn
định cho hệ thống nuôi, trong đó, mô hình nuôi tôm
sử dụng chế phẩm sinh học đang thể hiện được
nhiều ưu điểm nổi bật. Nghiên cứu được thực hiện
nhằm thử nghiệm mô hình nuôi tôm thẻ chân trắng
thương phẩm năng suất cao theo hình thức thâm
canh, sử dụng chế phẩm sinh học. Sự thành công
của mô hình góp phần quan trọng trong việc nâng
cao năng suất tôm nuôi, giảm nguy cơ dịch bệnh,
bảo vệ môi trường sinh thái và gia tăng tính ổn định
và bền vững cho nghề nuôi.
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 6 năm
2011 đến tháng 6 năm 2012 tại Viện Nghiên cứu
Nuôi trồng Thủy sản Cam Ranh - Khánh Hòa.
1. Bố trí thí nghiệm
Tôm he chân trắng cỡ Postlarvae 12 - 15 được
thả nuôi thương phẩm trong thời gian khoảng
3 tháng. Tôm giống được nuôi trong ao có diện
tích 500m2 có lót bạt. Ao có hệ thống sục khí đảm
bảo đủ lượng oxy cung cấp cho tôm nuôi. Trong
nghiên cứu này, thức ăn công nghiệp Nuri của công
ty TNHH Uni-President Việt Nam với hàm lượng
protein từ 36 - 42% được sử dụng tùy theo giai đoạn
tôm nuôi. Đồng thời, chế phẩm vi sinh BRF-02 được
sử dụng để xử lý môi trường nước ao nuôi. Sản
Soá 1/2013
phẩm do công ty TNHH MTV TMDV Văn Kiếm Nhân
nhập khẩu và phân phối độc quyền tại Việt Nam
với thành phần gồm các nhóm vi khuẩn có lợi như:
Bacillus licheniformis, B. Megaterium, B. Subtilis, B.
polymyxa và Aspergillus oryzae.
2. Quy trình nuôi tôm he chân trắng
Hệ thống công trình ao nuôi:
Ao nuôi tôm he chân trắng có diện tích 500m2,
độ sâu 1,8m được cấp nước ở mức 1,2 - 1,4m.
Nguồn nước được bơm trực tiếp ngoài biển, qua ao
lắng và ao xử lý hóa chất trước khi bơm vào ao nuôi.
Bờ và đáy ao được phủ bạt chống thấm HDPE. Hệ
thống cung cấp khí: Ao nuôi tôm được bố trí 2 hệ
thống quạt nước (máy 2 HP, 5 cánh quạt, đặt cách
bờ 2 - 3m) và sục khí đáy (máy thổi khí 2 HP, đẩy khí
vào các ống nhựa sau đó xuống các dây khí có gắn
đá bọt trong ao, số lượng là 1 cục/10m2).
Cải tạo ao:
Ao nuôi được cải tạo đúng quy trình kỹ thuật
5 - 10 ngày (tháo cạn nước, hút sạch bùn đáy, phơi
khô đáy ao, trải bạt và rửa bạt), cấp nước qua lưới
lọc với mức nước 1,2 - 1,5m. Nước sau khi cấp
được xử lý hóa chất để loại diệt trừ mầm bệnh bằng
Chlorin A 20 - 30ppm. Sau 5 ngày, tiến hành kiểm
tra dư lượng Chlorine, bón phân, gây màu nước cho
ao nuôi.
Gây màu nước:
Nước sau khi xử lý Chlorin A 5 ngày, tiến hành
bón vôi Dolomite với lượng 100 kg/ha để tạo pH
và độ kiềm thích hợp (pH từ 7,5 - 8,5; độ kiềm
80 - 120mg CaCO3/L). Sau đó, tiến hành bón phân
đạm (Đạm Urea, NPK) và phân lân (KH2PO4) với
lượng lần lượt là 5 và 2g/m3. Tiếp theo sử dụng chế
phẩm vi sinh BRF-02 với lượng 0,5 - 1,0ppm. Sau
3 - 5 ngày, khi nước lên màu đạt độ trong 40cm, màu
vàng nhạt, có thể tiến hành kiểm tra và thả giống.
Kiểm tra các yếu tố môi trường:
Kiểm tra các chỉ tiêu môi trường trước khi thả
giống: Oxy hòa tan trên 4 mg/L; pH 7,5 - 8,5; nhiệt
độ nước 28 - 30oC; độ kiềm: 80 - 120mg CaCO3/L;
NH3 < 0,1mg/L; H2S < 0,03mg/L; độ trong 30 - 40cm;
độ mặn 15 - 25‰.
Thả giống:
Nguồn tôm giống: Tôm giống ở giai đoạn Post
larvae 12 được sản xuất từ nguồn tôm bố mẹ sạch
bệnh đảm bảo tất cả các tiêu chuẩn của Bộ Nông
nghiệp và Phát triển Nông thôn (Bộ Nông nghiệp
và Phát triển nông thôn, 2008b, c). Chỉ tiêu cảm
quan: tôm bơi thành đàn, ngược dòng, phản xạ
nhanh nhẹn. Ngoại hình tự nhiên, tươi sáng, tỷ lệ
thân cân đối, không có dấu hiệu lạ trên thân, đồng
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 43
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

đều về kích cỡ. Tiến hành xét nghiệm các bệnh
tôm thông thường (Vi khuẩn, nguyên sinh động vật
và các bệnh vi rút - bệnh Vi rút Taura (TSV), bệnh
đốm trắng (WSSV), bệnh đầu vàng (YHV), bệnh vi
rút hoại tử mô và cơ quan tạo máu (IHHNV), bệnh
MBV (MBV)) theo quy định tại các cơ sở uy tín như
trường, viện theo quy định của Bộ Nông nghiệp và
Phát triển nông thôn (2008 a, c). Trước khi tiến hành
thả tôm, cần thuần hóa các yếu tố môi trường đặc
biệt là nhiệt độ và độ mặn nhằm giảm thiểu nguy cơ
tôm bị sốc. Mật độ thả là 150 con/m2.
Chăm sóc quản lý:
Tôm được cho ăn hoàn toàn bằng thức ăn
công nghiệp, chia làm 4 - 5 lần/ngày. Bổ sung thêm
khoáng (1 - 5mg/kg thức ăn) và vitamin C (5g/kg
thức ăn). Tôm được cho ăn với lượng thức ăn theo
hướng dẫn của nhà sản xuất, tuy nhiên, có điều
chỉnh tùy theo tình trạng sức khỏe của tôm, môi
trường và dịch bệnh. Thường xuyên theo dõi các
yếu tố môi trường, màu nước, hoạt động của tôm,...
để có biện pháp xử lý kịp thời. Định kỳ sử dụng vôi,
chế phẩm sinh học,... nhằm duy trì các yếu tố môi
trường thích hợp cho tôm nuôi.
3. Theo dõi các yếu tố môi trường
Các chỉ số yếu tố môi trường trong ao nuôi như
nhiệt độ, pH, oxy, độ kiềm, độ mặn, độ trong, độ sâu,
màu nước, N-NH3, N-NO2, H2S và các chỉ số COD
(Chemical Oxygen Demand) và BOD (Biological
Oxygen Demand) được xác định bằng các phương
pháp thông dụng liệt kê ở bảng 1.

Bảng 1. Phương pháp xác định các yếu tố môi trường

Yếu tố Dụng cụ đo Độ chính xác Thời điểm đo Ghi chú

Nhiệt độ (oC) Nhiệt kế 1 6h, 14h Hàng ngày

pH Test pH 0,3 6h, 14h Hàng ngày
DO (mg/L) Test oxy 0,5 6h, 14h Hàng ngày
N-NH3 (mg/L) Test NH3 0,01 6h 7 ngày/lần
H2S (mg/L) Test H2S 0,01 6h 7 ngày/lần
N-NO2 (mg/L) Test NO2 0,01 6h 7 ngày/lần
Độ kiềm (mg/L) Test so màu 17 9h 3 ngày/lần
Độ mặn (‰) Tỷ trọng kế 1 9h 3 ngày/lần
Độ trong (cm) Đĩa secchi 5 14h 3 ngày/lần
Độ sâu (cm) Thước gỗ 5 14h 3 ngày/lần
Màu nước Cảm quan 14h Hàng ngày
BOD Winkler 0,1 mg/L 9h 10 ngày/lần
COD Kali bicromat 0,1 mg/L 9h 10 ngày/lần

4. Phương pháp xác định một số chỉ tiêu
Định kỳ 15 ngày, tiến hành kiểm tra tốc độ sinh
trưởng của tôm 1 lần, mỗi lần kiểm tra 30 cá thể.
Khối lượng tôm được cân bằng cân điện tử có độ
chính xác 0,01g; chiều dài của tôm được xác định
bằng giấy đo với độ chính xác là 1mm.
Tỷ lệ sống của tôm được xác định bằng cách
sử dụng chài để kiểm tra và ước lượng. Định kỳ 15
ngày/lần, tiến hành chài ở 4 điểm trong ao để xác
định tỷ lệ sống của tôm. Tỷ lệ sống của tôm được
tính dựa trên số lượng tôm thu và tôm thả ban đầu.
Hệ số thức ăn (FCR) được tính bằng lượng
thức ăn sử dụng cho toàn vụ nuôi chia cho khối
lượng tôm thu hoạch.
Doanh thu bằng sản lượng x giá bán và lợi
nhuận bằng tổng doanh thu trừ tổng chi phí.
5. Phương pháp xử lý số liệu
Toàn bộ số liệu được tính toán và vẽ đồ thị trên
phần mềm Microsoft Excel. Số liệu được trình bày
trong báo cáo là giá trị trung bình (TB) ± độ lệch
chuẩn (SD).

44 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

1. Diễn biến các yếu tố môi trường
Bảng 2. Diễn biến các yếu tố môi trường ao nuôi tôm he chân trắng năng suất cao
Yếu tố Khoảng dao động Trung bình Tiêu chuẩn

Nhiệt độ ( C)
o
24 - 32 28 - 30 25 - 32
pH 7,3 - 8,6 7,6 - 8,2 7-9
DO (mg/L) 4,2 - 7,4 4,8 - 5,6 ≥4
N-NH3 (mg/L) 0 - 0,25 0,02 < 0,1
H2S (mg/L) 0 - 0,03 0,01 < 0,02
N-NO2 (mg/L) 0,01 - 0,05 0,02 < 0,05
Độ kiềm (mg/L) 80 - 125 100 - 110 80 - 150
Độ mặn (‰) 10 - 20 14 - 16 18 - 22
Độ trong (cm) 20 - 80 40 - 45 30 - 50
Độ sâu (cm) 150 - 180 160 - 170 1,2 - 1,8
Màu nước Vàng nhạt - vàng đậm Xanh, vàng
BOD 4,5 - 7,5 5,0 - 5,5 < 10
COD 4,5 - 8,5 6,5 - 7,0 10 - 20

Nhìn chung các yếu tố môi trường trong ao nuôi được quản lý tốt, phạm vi dao động đều nằm trong giới
hạn cho phép, thích hợp với sinh trưởng và phát triển của tôm thẻ chân trắng đã được khuyến cáo bởi các nhà
khoa học và các cơ quan chức năng (Nguyễn Đình Trung, 2004; Nguyễn Trọng Nho và ctv., 2006; Lê Minh Cát
và ctv., 2006) (bảng 2).

2. Các biện pháp chăm sóc và quản lý

Quản lý thức ăn:
Tôm được cho ăn 4 - 5 lần/ngày (vào 6 giờ, 10 giờ, 14 giờ, 17 giờ và 20 giờ). Khi chuẩn bị thức ăn, các loại
chất dinh dưỡng bổ sung, đặc biệt là vitamin C 5g/kg thức ăn, được thêm vào thức ăn nhằm nâng cao sức đề
kháng của tôm trước sự thay đổi các yếu tố môi trường và một số tác nhân gây bệnh. Lượng thức ăn, tỷ lệ cho
ăn, cách kiểm tra sàng ăn được cho ở bảng 3.
Bảng 3. Chế độ cho tôm ăn và kiểm tra thức ăn
Khối lượng (gam) Tỷ lệ cho ăn (% BW) Tỷ lệ thức ăn cho vào sàng ăn (%) Thời gian kiểm tra sàng ăn (giờ)
2,0 - 3,0 10,0 2,5 2
3,0 - 5,0 5,0 3,0 2
5,0 - 7,5 5,0 - 3,0 3,5 2
7,5 - 9,5 3,0 3,5 1,5 - 2
9,5 - 12 ≤ 3,0 3,5 1,5 - 2

Cách điều chỉnh lượng thức ăn: Thức ăn chiếm
tỷ lệ lớn nhất trong cơ cấu chi phí đầu tư nuôi tôm
(50 - 60%). Do đó, việc tính toán điều chỉnh thức ăn
có ý nghĩa quyết định đến lợi nhuận của vụ nuôi,
ngoài ra còn góp phần quản lý tốt chất lượng nước
ao nuôi. Lượng thức ăn cho tôm ăn nên được giảm
trong các trường hợp tôm lột xác nhiều, thời tiết
xấu (âm u, mây mưa,...), màu nước xấu, các thông
số môi trường biến động lớn, tôm bị bệnh,... lượng
thức ăn giảm khoảng 20 - 50% lượng bình thường.
Ngược lại tôm lột xác xong, ngày nắng đẹp, màu
nước và môi trường ao nuôi tốt cho ăn bình thường.
Quản lý môi trường ao nuôi:
Chế độ bổ sung nước:
Ao nuôi được quản lý theo mô hình ít thay nước,
sử dụng chế phẩm sinh học để quản lý môi trường.
Chỉ cấp thêm nước vào ao nuôi khi môi trường có
những biến động lớn về các yếu tố môi trường, đặc

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 45

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
biệt là pH, độ mặn, mật độ tảo hay nước bị thất
thoát nhiều. Mực nước luôn duy trì trong khoảng
1,2 - 1,4m. Nước trước khi thay được xử lý hóa chất
như nước cấp vào ao nuôi ban đầu với các thông
số chất lượng nước tương đồng giữa nước cấp và
nước trong ao.
Chế độ quạt nước:
Trong nuôi tôm công nghiệp việc quạt nước
góp phần gia tăng mật độ nuôi, năng suất nuôi
trên một đơn vị diện tích. Sục khí và quạt nước
không chỉ có tác dụng cung cấp oxy mà còn có
tác dụng xáo trộn đều các yếu tố môi trường trong
ao, giúp tảo phát triển ổn định. Ngoài ra, quạt
Bảng 4. Chế độ quạt nước và sục khí ao nuôi
Số giờ chạy
Tháng nuôi Thời gian chạy Loại máy
(giờ)
Tháng 1 8 22 – 6 h Quạt/sục
Tháng 1-2 10 20 – 7 h Quạt/sục
Tháng 2-3 24 0 – 24 h Quạt + sục
Quản lý tảo:
Định kỳ 5 - 7 ngày xử lý vi sinh BRF-02 với liều
dùng 18g/500m2 để làm sạch đáy và môi trường ao
nuôi. Biện pháp này một mặt giúp cân bằng hệ sinh
vật trong ao bao gồm cả tảo, mặt khác giúp phân
giải các hợp chất hữu cơ trong ao một cách từ từ,
qua đó, các muối dinh dưỡng được cung cấp đều
đặn cho sự phát triển của tảo. Đồng thời, định kỳ
5 - 7 ngày, bón vôi CaCO3 hoặc vôi Dolomite với
liều dùng 100kg/ha. Biện pháp kỹ thuật này có nhiều
vai trò quan trọng. Một mặt việc bổ sung vôi vào
sẽ tạo ra Ca2+, HCO3-, và CO32- một cách từ từ tạo
điều kiện ổn định độ kiềm, độ cứng, pH và cung cấp
carbon cho nhu cầu sinh trưởng của tảo. Khi các
yếu tố này ổn định, các yếu tố môi trường khác cũng
duy trì trong phạm vi thích hợp, đặc biệt là sẽ hạn
chế được tác hại của các loại khí độc H2S và NH3
vào cuối vụ nuôi. Ngoài ra, trong trường hợp cần
thiết, thay nước cũng là biện pháp giúp ổn định tảo
phát triển. Trong trường hợp tảo phát triển quá mức,
nước có màu vàng đậm, biến động pH, oxy, carbonic
và các khí độc lớn, có thể tiến hành các biện pháp
giảm tảo bằng cách sử dụng a xít chanh 1 - 2 ppm,
hay sử dụng formol 0,5 - 1 ppm. Trong trường hợp
tảo kém phát triển, có thể sử dụng các biện pháp
bón phân, bón vôi và chế phẩm vi sinh như gây màu
nước đầu vụ nuôi để kích thích tảo phát triển. Khi xử
lý vi sinh hoặc vôi, hòa các sản phẩm này vào nước
46 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
nước còn giúp gom tụ chất thải từ đó tạo điều
kiện xuất hiện những vùng đáy sạch cho tôm sinh
sống, ăn mồi đồng thời có thể siphon lại bỏ chất
thải ra ngoài khi cần thiết. Tùy theo mật độ thả
nuôi cao hay thấp, tôm lớn hay nhỏ mà duy trì số
lượng máy và thời gian quạt trong ngày, để vừa
đảm bảo nhu cầu ôxy cần thiết cho tôm mà hiệu
quả kinh tế. Chế độ quạt được bố trí như Bảng 4.
Tuy nhiên, cần có sự thay đổi tùy thuộc vào giai
đoạn tôm nuôi, sức khỏe tôm, môi trường ao nuôi,
trường hợp xử lý thuốc và hóa chất, khi cho tôm
ăn, thời tiết diễn biến bất thường (quá nắng, mưa
to, âm u,...),...
Lưu ý
- Tùy mục đích để chọn loại máy chạy
- Khi cho ăn chạy máy sục khí
- Chạy khi môi trường biến đổi, mưa, trời âm u,
xử lý thuốc hay hóa chất,…
rồi tạt đều xuống ao nuôi hoặc gần chỗ đặt máy quạt
nước để phân tán nhanh và đều.
Biện pháp phòng trị bệnh:
Công tác phòng bệnh trong quá trình sản xuất
được giảm sát nghiêm ngặt ở tất cả các công đoạn
của quy trình nuôi như cải tạo ao, xử lý nước cấp
vào ao, kiểm soát chất lượng con giống đạt chuẩn,
sử dụng thức ăn công nghiệp chất lượng cao, bổ
sung các chất dinh dưỡng, khoáng và vitamin,...
quản lý tốt các yếu tố môi trường nước, định kỳ sử
dụng vôi, chế phẩm sinh học. Ngoài ra, hằng ngày
còn tiến hành theo dõi sức khỏe tôm thông qua
sàng ăn, quan sát hoạt động bơi lội, màu sắc, các
cơ quan gan tụy mang, nhằm phát hiện dấu hiệu
bất thường của tôm để kịp thời xử lý. Nhìn chung
công tác phòng bệnh tại trại được thực hiện đầy đủ
và đúng yêu cầu kỹ thuật (Đỗ Thị Hòa và ctv., 2006;
Bùi Quang Tề, 2009), do đó, tôm khỏe mạnh, sinh
trưởng tốt và không bị bệnh.
3. Kết quả theo dõi một số chỉ tiêu
Tốc độ tăng trưởng:
Theo dõi tốc độ tăng trưởng của tôm trong ao
nuôi có ý nghĩa rất quan trọng trong việc đánh giá
tình hình sức khỏe của tôm và hiệu quả của các
biện pháp kỹ thuật chăm sóc quản lý sử dụng,
là cơ sở để điều chỉnh lượng thức ăn và quản lý
môi trường.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

(10 - 12 tấn/ha/vụ) và Khánh Hòa (10 - 11 tấn/ha/vụ)

(Cục Nuôi trồng Thủy sản, 2009; Nguyễn Văn Phát,
2011; Dư Ngọc Tuân, 2011).
Bảng 5. Sơ bộ đánh giá hiệu quả kinh tế của mô
hình nuôi tôm he chân trắng năng suất cao
STT CHỈ TIÊU HẠCH TOÁN THÀNH TIỀN

1 TỔNG CHI 103.660.000

- Tôm giống PL 15 10.500.000
Hình 1. Sinh trưởng về khối lượng của tôm
- Thức ăn 50.960.000
Giai đoạn 1 - 2 tháng đầu, tôm sinh trưởng khá - Vôi, hóa chất, chế phẩm 7.200.000
chậm về khối lượng (0,5 - 2g/con) do đây là thời sinh học
kỳ tôm sinh trưởng về kích thước nhiều hơn khối
- Cải tạo ao 2.000.000
lượng. Tuy nhiên, từ ngày nuôi thứ 45 trở đi, tôm
- Nhân công (1 người/7 21.000.000
có sự tăng trưởng nhanh đột biến về khối lượng từ
tháng
2 - 8,7g/con vào ngày thứ 75 và tiếp tục đạt đến trên
- Nhiên liệu, năng lượng 8.100.000
11 g/con vào ngày thứ 90. Điều này là do giai đoạn
này, tôm bắt đầu có sự tăng trưởng mạnh về khối - Sửa chữa, bảo dưỡng 1.000.000
lượng, ổn định tỷ lệ thân, quá trình thích ứng với - Dụng cụ đo môi trường 2.900.000
môi trường, sử dụng thức ăn hiệu quả làm tôm sinh 2 TỔNG THU 145.708.000
trưởng nhanh.
3 LỢI NHUẬN 42.048.000
Tỷ lệ sống và hệ số chuyển đổi thức ăn
Sau 90 ngày nuôi, tôm đạt tỷ lệ sống khá cao Qua bảng 5 ta thấy, chi phí đầu tư cho 1000m2
86 - 89%. Tỷ lệ sống cao là do tôm giống có chất (2 ao) là 103,66 triệu. Trong cơ cấu chi phí, thức ăn
lượng tốt, môi trường ao nuôi được quản lý tốt, mật chiếm tỷ lệ cao nhất trên 50% tương ứng 50,95 triệu
độ nuôi hợp lý. Ngoài ra, việc sử dụng chế phẩm đồng, tiếp theo là chi phí con giống khoảng 12%
vi sinh cũng góp phần quan trọng vào việc quản lý tương ứng 10,5 triệu đồng. Việc sử dụng chế phẩm
môi trường, phòng trừ dịch bệnh do đó tôm đạt tỷ lệ vi sinh đem lại hiệu quả rõ rệt xong chi phí lại rất tiết
sống cao. Về hệ số thức ăn (FCR), nhìn chung hệ kiệm 2 triệu đồng/ha. Tổng thu từ 1000m2 ao nuôi
số thức ăn (FCR) trong nghiên cứu này khá thấp đạt 145,798 triệu. Như vậy, lợi nhuận thu được từ
khoảng 1,15 * 1,21 so với trung bình là 1,3. Điều mô hình nuôi tôm này nuôi đạt 42,048 triệu đồng.
này là do việc quản lý thức ăn và cách cho ăn hợp Việc sử dụng chế phẩm vi sinh và các biện pháp
lý, các biện pháp điều chỉnh thức ăn được thực hiện quản lý thích hợp của mô hình đã đem lại hiệu quả
nghiêm ngặt, khâu chuẩn bị và phối trộn thức ăn kinh tế cao.
được tiến hành tốt,... Thêm vào đó, việc sử dụng
dàn sục khí đáy và quạt nước cũng là một trong IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
những nhân tố thúc đẩy hoạt động bắt mồi và tiêu 1. Kết luận
hóa thức ăn của tôm. Việc sử dụng hình thức nuôi ao phủ bạt, sử
4. Thu hoạch và đánh giá hiệu quả kinh tế dụng chế phẩm vi sinh và hệ thống sục khí đáy kết
Sau 90 ngày nuôi, tiến hành thu hoạch toàn hợp với quạt nước đã mang lại hiệu quả cao. Tôm
bộ tôm trong ao. Kết quả cho thấy, tôm đạt kích sinh trưởng nhanh, không bị nhiễm bệnh.
cỡ khá lớn 88 - 84 con/kg. Năng suất đạt được Sau 90 ngày nuôi, tôm đạt cỡ 88 - 84 con/kg. Tỷ
749 - 764 kg/ao tương ứng với sản lượng đạt khoảng lệ sống đạt 86 - 89%. Năng suất bình quân thu được
15,3 tấn/ha. Nhìn chung năng suất thu được theo 15,13 tấn/ha. Sau khi trừ chi phí đầu tư, lợi nhuận
thu được của mô hình là 42,04 triệu đồng/1000m2.
mô hình này cao hơn nhiều so với năng suất tôm
nuôi bình quân của cả nước (7,0 - 9,0 tấn/ha/vụ) và 2. Kiến nghị
một số tỉnh nuôi tôm năng suất cao như Ninh Thuận Cần triển khai mô hình nuôi tôm sử dụng chế

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 47

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

phẩm sinh học trong nuôi tôm he chân trắng thương
phẩm. Đồng thời, hạn chế việc sử dụng các loại
kháng sinh và hóa chất trong quá trình nuôi nhằm
bảo vệ môi trường sinh thái.
Cần tiếp tục nghiên cứu các mô hình nuôi bền
vững như nuôi tôm kết hợp với các sinh vật có khả
năng tự làm sạch môi trường như rong, động vật
thân mềm, cá ăn thực vật phù du, ăn mùn bã hữu
cơ. Trong đó, nhấn mạnh việc thiết kế xây dựng mô
hình và các chỉ tiêu kỹ thuật chặt chẽ có liên quan.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. 2008a. Chỉ thị số 228/CT-BNN-NTTS ngày 25.01.2008 về việc phát triển nuôi tôm
thẻ chân trắng. Hà Nội.
2. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. 2008b. Chỉ thị số 1415/CT-BNN-NTTS ngày 22.05.2008 về việc tăng cường quản
lý chất lượng tôm sú, tôm he giống và điều kiện vùng nuôi tôm. Hà Nội.
3. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. 2008c. Quyết định số 456/QĐ-BNN-NTTS ngày 04.02.2008 về việc ban hành một
số quy định về điều kiện sản xuất giống, nuôi tôm chân trắng. Hà Nội.
4. Lê Minh Cát, Đỗ Thị Nhung, Ngô Ngọc Cát, 2006. Nước nuôi thủy sản chất lượng & giải pháp cải thiện chất lượng. NXB
Khoa học Kỹ thuật Hà Nội.
5. Cục Nuôi trồng Thủy sản, 2009. Tổng kết nuôi trồng thủy sản các tỉnh thành phố phía Nam.
6. Cục Thống kê tỉnh Khánh Hòa. Niên giám thống kê năm 2010.
7. Đỗ Thị Hòa, Bùi Quang Tề, Nguyễn Hữu Dũng, Nguyễn Thị Muội, 2006. Bệnh học Thủy sản, NXB Nông Nghiệp.
8. Nguyễn Trọng Nho, Tạ Khắc Thường, Lục Minh Diệp, 2006. Kỹ thuật nuôi Giáp xác. NXB Nông Nghiệp.
9. Nguyễn Văn Phát, 2011. Điều tra hiện trạng kỹ thuật và đề xuất các giải pháp phát triển bền vững nghề nuôi tôm he chân trắng
thương phẩm tại Ninh Thuận. Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Nha Trang.
10. Bùi Quang Tề, 2009. Nuôi thâm canh tôm đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm theo mô hình GaqP. Trung tâm Khuyến nông -
Khuyến ngư Quốc gia.
11. Thủ tướng Chính phủ. 2010. Quyết định số 1690/QĐ-TTg ngày 16/09/2010 về việc phê duyệt chiến lược phát triển Thủy sản
Việt Nam đến năm 2020. Hà Nội.
12. Tổng cục Thủy sản, 2011. Báo cáo tóm tắt tình hình nuôi tôm nước lợ năm 2010, kế hoạch năm 2011 và một số giải pháp
thực hiện. Hà Nội.
13. Đào Văn Trí, 2009. Đánh giá và phân tích cơ sở khoa học của phát triển nuôi bền vững tôm chân trắng Litopenaeus vannamei
(Boone, 1931) ở Việt Nam, 32 trang, Viện nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản III, Nha Trang.
14. Nguyễn Đình Trung, 2004. Quản lý chất lượng nước trong nuôi trồng thủy sản. NXB Nông Nghiệp.
15. Dư Ngọc Tuân, 2011. Điều tra hiện trạng kỹ thuật và đề xuất các giải pháp phát triển bền vững nghề nuôi tôm he chân trắng
thương phẩm tại Ninh Thuận. Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Nha Trang.
16. Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản III, 2009. Nghiên cứu áp dụng quy trình sản xuất giống và cơ sở khoa học phục vụ quy
hoạch vùng nuôi tôm chân trắng. Tuyển tập các công trình nghiên cứu khoa học công nghệ 2005 - 2009.

48 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

TẢI LƯỢNG NGUỒN THẢI PHÂN TÁN VÙNG ĐẦM THỦY TRIỀU

QUANTITATIVE ASSESSMENT OF NON-POINT WASTE SOURCES IN

THUY TRIEU LAGOON

Phan Minh Thụ1, Tôn Nữ Mỹ Nga2, Nguyễn Hữu Huân3, Nguyễn Thị Thanh Tâm4
Ngày nhận bài: 23/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 16/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Đầm Thủy Triều đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế của huyện Cam Lâm và là nơi tiếp nhận
và điều hòa các nguồn thải phân tán và tập trung của khu vực, bao gồm nguồn thải từ sinh hoạt, và các hoạt động nông
nghiệp và nuôi trồng thủy sản. Đánh giá tổng lượng chất thải phân tán tác động vào thủy vực góp phần làm cơ sở để tính
toán sức tải môi trường của đầm. Tổng lượng các nguồn thải phân tán từ các xã ven đầm năm 2011 ước tính tương đương
183 tấn chất thải rắn/tháng; 50,12 tấn BOD/tháng; 131,36 tấn COD/tháng, 7,75 tấn N/tháng và 1,85 tấn P/tháng. Trong
số này nguồn thải từ nuôi trồng thủy sản chiếm ưu thế. Đến năm 2020, chất thải rắn tăng lên đến 275 tấn/tháng, BOD và
COD tăng 50 - 60% và tổng ni tơ (TN), tổng phốt pho (TP) tăng gấp 2 - 3 lần so với hiện tại, trong đó, nguồn thải sinh hoạt
chiếm ưu thế. Chính vì vậy, để phát triển bền vững vùng đầm Thủy Triều cần phải có chiến lược quản lý và xử lý chất thải
một cách hợp lý, tương ứng với sự phát triển của kinh tế - xã hội.
Từ khóa: chất thải phân tán, đánh giá tải lượng, đầm Thủy Triều
ABSTRACT
Thuy Trieu lagoon plays an important role for socio-economic development in Cam Lam district and is the water
body to receive and control non-point and point waste sources of the region, including local domestic, agricultural and
aquacultural wastes. Quantitative assessment of non-point waste sources, that have negative impacts on water quality,
contributes to estimation of carrying capacity of the lagoon. In 2011, total volume of non-point waste sources from coastal
communes of Thuy Trieu Lagoon was estimated 183 tonnes solid waste/month; 50.12 tonnes BOD/month; 131.36 tonnes
COD/month, 7.75 tonnes N/month and 1.85 tonnes P/month. Of these the highest wastewater was come from aquaculture.
To the year of 2020, the solid waste will increase to 275 tonnes/month; BOD and COD will be more 50-60% than that in
2011; and total nitrogen (TN) and total phosphorus (TP) will be 2-3 times more than that in 2011, in which the highest
volume was domestic waste. Thus, it is necessary to set up a master plan of suitable waste management and treatment for
socio-economic development of Thuy Trieu lagoon.
Keywords: non-point waste sources, quantitative assessment, Thuy Trieu lagoon

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Đầm Thủy Triều, kéo dài từ xã Cam Hòa huyện
Cam Lâm đến cầu Long Hồ - phường Cam Nghĩa
thuộc thành phố Cam Ranh, có tọa độ 109°09.055’ -
109°12.667’E và 11°58.784 - 12°07.160°N (Hình
1). Các xã Cam Hải Đông, Cam Hòa, Cam Hải Tây,
Cam Thành Bắc và thị trấn Cam Đức thuộc huyện
Cam Lâm (Hình 1) nằm ven đầm Thủy Triều. Dân
số của huyện Cam Lâm 106,023 người, nhưng
phân bố không đồng đều, hơn 80% dân cư tập
trung ở vùng nông thôn [4]. Mặc dù mới thành lập
năm 2007, Cam Lâm đã và đang có những bước

1
ThS. Phan Minh Thụ, 3Nguyễn Hữu Huân: Viện Hải dương học Nha Trang
2
ThS. Tôn Nữ Mỹ Nga, 4Nguyễn Thị Thanh Tâm: Khoa Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 49

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
tiến đáng kể trong bối cảnh kinh tế khó khăn. Năm
2011, giá trị sản xuất tăng 10% so với năm 2010
[7]. Hoạt động sản xuất nông, lâm nghiệp và thủy
sản là sinh kế chủ yếu của đa số người dân Cam
Lâm [7]. Căn cứ vào cơ cấu kinh tế, phân bố dân
cư giữa thành thị và nông thôn [8], thị trấn Cam
Đức có mức độ dạng sơ khai và đang từng bước
xây dựng để trở thành thủ phủ của huyện Cam
Lâm, còn các xã khác phát triển ở mức độ nông
thôn. Với diện tích hơn 2.200ha, đầm Thủy Triều
đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp nhận và điều
hòa các nguồn thải phát sinh do hoạt động kinh tế -
xã hội ở các khu dân cư ven bờ, đặc biệt là nguồn
thải phân tán.
Nguồn thải phân tán (non-point waste sources)
là nguồn thải khuếch tán tràn lan, không xả thải tập
trung vào một điểm nhất định của vực nước [11, 12].
Những nguồn thải này - ví dụ như nước chảy tràn
đô thị; nước xả thải từ các khu dân cư không có
hệ thống xử lý nước thải tập trung; đất nhiễm bẩn,
khu vực khai mỏ; chất thải từ hoạt động chăn nuôi,
Hình 1. Đầm Thủy Triều
50 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
trồng trọt, nuôi trồng thủy sản... - có khối lượng nhỏ
nhưng gây ra ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng
môi trường thủy vực tiếp nhận. Trong trường hợp
này là môi trường nước đầm Thủy Triều. Vì vậy,
định lượng nguồn thải phân tán đóng vai trò quan
trọng trong quản lý môi trường phục vụ phát triển
bền vững vùng ven bờ đầm Thủy Triều.
Phát triển kinh tế và đô thị hóa là những tác
nhân ảnh hưởng mạnh mẽ đến chất lượng môi
trường nước đầm Thủy Triều. Hoạt động kinh tế
xã hội của vùng ven bờ cũng như nuôi trồng và
khai thác thủy sản trong đầm [3] là nguyên nhân
làm suy thoái chất lượng môi trường và cạn kiệt
nguồn lợi. Các đối tượng nuôi như cá mú, rong
câu,... (năm 2011), hàu, tu hàu (năm 2012) và các
loài thủy sinh vật chết hàng loạt. Đây là hệ quả
của quá trình ô nhiễm môi trường cục bộ từ nước
thải nhà máy đường, chế biến thủy sản [4, 6], nuôi
trồng thủy sản ven bờ, nông nghiệp và chất thải
sinh hoạt.
Vì vậy, việc đánh giá một cách chính xác nguồn
thải phân tán đổ vào đầm góp phần tăng cường
giám sát và quản lý chất lượng môi trường, phục vụ
phát triển bền vững thủy vực và vùng ven bờ huyện
Cam Lâm. Đây là một phần nội dung nghiên cứu
của đề tài VAST.07.04/11-12 của Viện Khoa học và
Công nghệ Việt Nam.
II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Phương pháp thu thập số liệu
Các số liệu kinh tế xã hội của các xã ven biển
được thu thập thông qua niên giám thống kê huyện
Cam Lâm [5], các báo cáo kinh tế xã hội hàng năm
[7] của các xã ven biển cũng như thông tin được
cung cấp trực tiếp từ cán bộ chuyên trách của Ủy
Ban Nhân Dân xã về định hướng phát triển kinh tế
vào các năm 2015 và 2020.
2. Phương pháp đánh giá tải lượng chất thải
phân tán
Quá trình định lượng tổng lượng thải phân tán
được thực hiện theo quy trình minh họa qua hình
2. Tổng lượng chất thải (CT) được tính theo công
thức (1).
CT = ∑ CTi (1)
Trong đó CTi: Tổng lượng thải của chất thải sinh
hoạt (CTSH), chăn nuôi (CTNNCN) và nuôi trồng thủy
sản (CTNTTS).
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Nguồn thải phân tán ở các xã ven biển Cam Lâm

Thành thị Nông thôn

Sinh hoạt thành thị Sinh hoạt nông thôn Nông nghiệp Thủy sản

Đánh giá lượng thải từng lĩnh vực

Tổng lượng thải

Lượng thải được xử lý Hệ số xả thải

Tổng lượng chất thải đổ vào nước

Hình 2. Sơ đồ định lượng nguồn thải phân tán ở các xã ven biển Cam Lâm (đường đứt khúc: theo quy hoạch đến năm 2020,
nông nghiệp không còn trong khu vực thành thị Cam Lâm)
3. Định lượng nguồn thải sinh hoạt trong đó, CSH: lượng thải sinh hoạt phát sinh bình
Lượng thải sinh hoạt của người dân quân đầu người (kg/người/ngày); P: tổng dân số tại
(CTSH - kg/năm) được xác định theo công thức (2). khu vực nghiên cứu (người). Định mức nguồn thải
trung bình của người dân ven biển được trình bày
CTSH = CSH × P × 365 (2)
qua bảng 1.
Bảng 1. Định mức lượng thải bình quân đầu người ở vùng ven biển Việt Nam [1, 2]
Áp dụng cho Cam Lâm
Định mức thải
STT Loại chất thải Đơn vị tính
trung bình
Hiện tại 2015 2020
1 Chất thải rắn kg/người/ngày 0,35 - 0,70 0,60 0,8 1,20
2 BOD5 g/người/ngày 45 - 54 49,5 59,4 54,0
3 COD g/người/ngày 85 - 102 93,5 112,2 102,0
4 TN g/người/ngày 6 - 12 9,0 10,8 12,0
5 TP g/người/ngày 0,6 - 4,5 2,6 3,06 4,5

4. Định lượng nguồn thải chăn nuôi, nuôi trồng trong đó, CNNCN và CNTTS: Lượng chất thải bình quân
thủy sản phát sinh trong chăn nuôi (kg/con/năm) và trong
Lượng thải từ hoạt động chăn nuôi (CTNNCN) và nuôi trồng thủy sản (kg/tấn). PNNCN: Tổng quần đàn
nuôi trồng thủy sản (CTNTTS) được đánh giá dựa trên
chăn nuôi tại khu vực nghiên cứu (con); MNTTS: Tổng
tổng quần đàn chăn nuôi (3) hoặc tổng sản phẩm
sản phẩm nuôi trồng thủy sản (tấn/năm).
nuôi trồng thủy sản (4).
Định mức chất thải trong chăn nuôi và trong
CTNNCN = CNNCN × PNNCN (3)
nuôi trồng thủy sản được trình bày lần lược qua các
CTNTTS = CNTTS × MNTTS (4) bảng 2 và bảng 3.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 51

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 2. Định mức lượng thải trong chăn nuôi [1, 2, 14]
STT Loại chất thải Đơn vị tính Gia cầm Heo Trâu/bò Ghi chú
1 Chất thải rắn Kg/con/ngày 0,2 2,0 12,5
2 BOD5 g/con/ngày 1,28 140,97 95,47 *
3 COD g/con/ngày 4,49 493,40 334,14 *
4 TN g/con/ngày 0,82 43,90 61,10
5 TP g/con/ngày 1,92 9,93 10,70
* Hệ số chuyển đổi của San Diego-McGlone và cộng sự. [14].

Bảng 3. Định mức lượng thải trong nuôi trồng thủy sản [13]
TT Loại chất thải Đơn vị tính Tôm Cá
1 BOD5 kg/tấn 259 50
2 COD kg/tấn 769 85
3 TN kg/tấn 30,0 2,9
4 TP kg/tấn 3,7 2,6
Trong thực tế, không phải toàn bộ lượng nước thải từ các nguồn phân tán đổ trực tiếp vào tầng nước mặt của
đầm Thủy Triều mà phụ thuộc vào đặc điểm nguồn thải (bảng 4) cũng như khả năng xử lý chất thải tại địa phương.
Bảng 4. Hệ số xả thải của những nguồn thải khác nhau [9]
Loại nguồn thải Hệ số xả thải
Chất thải sinh hoạt tập trung ở đô thị 0,89
Chất thải phân tán 0,22
Nước thải trực tiếp 1,00
Nước thải chăn nuôi 0,24

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN Tăng trưởng dân số và thay đổi cơ cấu kinh tế
của các địa phương theo hướng gia tăng hoạt động
1. Sơ lược điều kiện kinh tế - xã hội các xã ven
công nghiệp và dịch vụ, giảm thiểu hoạt động nông
biển huyện Cam Lâm
nghiệp và nuôi trồng thủy sản làm thay đổi đặc điểm
Tổng dân số 5 xã/thị trấn ven biển huyện Cam
nguồn thải. Khi hệ thống cấp thoát nước của thị trấn
Lâm lần lượt là 53.947 người vào năm 2007 và
Cam Đức hoàn thành trong tương lai gần, nguồn
49.625 người năm 2011 (bảng 5). Mặc dù giá trị này
thải phân tán từ sinh hoạt và một số hoạt động khác
đang giảm dần, nhưng sau khi tái cơ cấu địa giới
ở đây sẽ chuyển đổi thành nguồn tập trung. Điều
hành chính, dân số của các địa phương này đang
này tạo điều kiện thuận lợi cho việc xử lý nước thải,
tăng lên. Theo quy hoạch, tổng dân số của các địa
giảm thiểu tác động đến môi trường nước đầm
phương này đạt 50.040 người vào năm 2015 và
Thủy Triều.
50.300 người vào năm 2020 (bảng 5).
Bảng 5. Một số chỉ tiêu kinh tế xã hội các xã ven biển huyện Cam Lâm
Chỉ tiêu 2007 [5] 2011 [7] 2015 [7] 2020 [7]
1. Xã hội
Diện tích (km2) 124 126 126 126
Dân số (người) 53.947 49.625 50.040 50.300
2. Chăn nuôi
Trâu (con) 22 28 25 25
Bò (con) 4.051 1.765 1.670 1.670
Heo (con) 14.357 15.510 16.240 16.240
Gia cầm (con) 111.980 117.412 128.800 128.800
3. Thủy sản
Sản lượng tôm nuôi (tấn) 1.055 936 802 785
Sản lượng cá nuôi (tấn) 132 198 241 235

52 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

2. Chất thải rắn phân tán

Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường, bình quân
khả năng thu gom chất thải rắn sinh hoạt, chăn
nuôi do công ty Môi trường ở Cam Lâm nói riêng ở
Khánh Hòa nói chung lên đến 90%, chỉ 10% lượng
này thải ra môi trường [2]. Theo điều tra tham vấn
cộng đồng, chất thải rắn trong nuôi trồng thủy sản
thu gom 100%. Do đó, tổng lượng chất thải rắn phân
tán không thu gom ở vùng ven bờ đầm Thủy Triều
là 275 tấn/tháng năm 2007, giảm xuống còn 183
tấn/tháng năm 2011, nhưng khối lượng sẽ tăng lên
213 tấn/tháng vào năm 2015 và 275 tấn/tháng năm
2020. Đến năm 2015 và 2020, trong khi chất thải Hình 3. Chất thải rắn ở đầm Thủy Triều
rắn từ chăn nuôi không tăng, thì lượng phát sinh từ
sinh hoạt tăng gấp đôi (hình 3). Nguồn thải này ảnh 3. Nước thải phân tán
hưởng trực tiếp môi trường đầm Thủy Triều. Sự gia Tổng lượng nước thải từ nguồn thải phân tán
tăng nguồn thải này trong tương lai sẽ gây áp lực (bảng 6 và hình 4), có thể là nguyên nhân làm suy
lên việc thu gom và xử lý chất thải rắn để bảo vệ môi giảm chất lượng môi trường nước đầm Thủy Triều
trường. Tuy nhiên, theo quy hoạch phát triển đô thị
[4, 6]. Nguồn thải này của năm 2011 giảm mạnh so
của tỉnh Khánh Hòa và huyện Cam Lâm, phấn đấu
với năm 2007 và biến động không đáng kể trong
đến năm 2020 khả năng thu gom và xử lý chất thải
tương lai đối với BOD5 và COD, trong khi đó TN và
rắn của địa phương đạt 100%. Để đạt được mục
TP trong tương lai lại tăng mạnh so với năm 2011.
tiêu này, chính quyền địa phương cần thiết phải xây
Trong năm 2011, hàng tháng, đầm Thủy Triều có
dựng kế hoạch cũng như chính sách cụ thể trong
quản lý chất lượng môi trường. Nằm trong kế hoạch thể tiếp nhận một lượng nước thải phân tán tương

này, ngày 15/11/2012, Công ty TNHH Môi trường đương 116,5 tấn BOD5; 269,7 tấn COD; 22,2 tấn N
Việt Mỹ đã khởi công xây dựng nhà máy xử lý chất và 5,3 tấn P. Đến năm 2020, hàng tháng tổng lượng
thải sinh hoạt tại thôn Khánh Thành Nam, xã Suối thải này tăng lên đến 119,6 tấn BOD5; 270,3 tấn
Cát với công suất có thể lên đến 1000 tấn/ngày. COD; 26,3 tấn N và 8,3 tấn P.
Bảng 6. Hiện trạng và dự báo tổng lượng nước thải phân tán phát sinh ở đầm Thủy Triều

Yếu tố 2007 2011 2015 2020

BOD5 (tấn/tháng) 132,7 116,5 128,0 119,6

COD (tấn/tháng) 314,4 269,7 286,7 270,3

TN (tấn/tháng) 27,8 22,2 24,4 26,3

TP (tấn/tháng) 6,4 5,3 6,1 8,3

Nguồn nước thải phân tán bao gồm BOD5,
COD, TN và TP có thể tác động đến chất lượng
môi trường ở đầm Thủy Triều có nguồn gốc từ
nước thải sinh hoạt chiếm 48,79 - 72,12% tổng
lượng thải ở hiện tại và 59,56 - 82,93% tổng
lượng thải trong tương lai tùy thuộc từng loại
yếu tố thải (hình 4). Lượng thải phân tán từ hoạt
động nuôi trồng thủy sản cũng đóng góp một
phần đáng kể vào sự gia tăng BOD 5 và COD.
Ngược lại, hoạt động chăn nuôi làm phát sinh
nguồn thải TN và TP cao hơn so với nuôi trồng
thủy sản.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 53

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Hình 4. Nguồn thải phân tán ở đầm Thủy Triều, hiện tại và tương lai

Tuy nhiên, trong thực tế, không phải tất cả
nguồn thải này tác động trực tiếp đến chất lượng
môi trường đầm Thủy Triều, do bị phân rã nhờ khả
năng tự làm sạch của chúng. Kết quả đánh giá cho
thấy lượng thải chính thức tác động đến chất lượng
môi trường nước đầm Thủy Triều (Bảng 7) chỉ bằng
28,82 - 48,70% năm 2007 và 2011, hoặc 53,40 -
63,87% vào năm 2015 và 2020 so với tổng lượng
thải phân tán phát sinh của 5 xã/thị trấn ven biển
huyện Cam Lâm. Trong giai đoạn hiện tại, nguồn
thải do nuôi trồng thủy sản chiếm ưu thế, nhưng
trong giai đoạn tiếp theo, do ảnh hưởng của quá
trình đô thị hóa cũng như nhu cầu cuộc sống gia
Bảng 7. Hiện trạng và dự báo lượng thải phân tán ảnh hưởng trực tiếp môi trường đầm Thủy Triều
Yếu tố 2007
tăng, nguồn thải sinh hoạt tăng lên đáng kể. Trong
tương lai (2015 và 2020), một khi nhận thức về vai
trò của môi trường ở người dân địa phương nâng
cao, kết hợp với những chính sách hợp lý của chính
quyền huyện Cam Lâm và tỉnh Khánh Hòa, chất
thải sinh hoạt, chăn nuôi trong khu dân cư sẽ được
tập trung và xử lý nếu nhà máy xử lý nước thải tập
trung được xây dựng. Hơn nữa, chất thải từ các ao
nuôi tôm, cá phải được xử lý đảm bảo quy chuẩn
Việt Nam. Đây là những điều kiện cần và đủ để cải
thiện chất lượng môi trường nước đầm Thủy Triều,
tăng sức tải môi trường nhằm phục vụ phát triển
bền vững.
2011 2015 2020

BOD5 (tấn/tháng) 56,60 50,12 79,69 74,79

COD (tấn/tháng) 150,19 131,36 182,50 172,65
TN (tấn/tháng) 9,41 7,75 13,37 14,37
TP (tấn/tháng) 1,85 1,57 3,25 4,48

54 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

IV. KẾT LUẬN
Đô thị hóa, phát triển kinh tế và nhu cầu nâng
cao chất lượng cuộc sống ở các xã/thị trấn huyện
Cam Lâm, đặc biệt là thị trấn Cam Đức, là nguyên
nhân chính làm gia tăng áp lực nguồn thải phân
tán lên môi trường nước đầm Thủy Triều. Nếu như
lượng chất thải rắn có nguồn gốc từ sinh hoạt và
chăn nuôi không được thu gom năm 2011 là 183
tấn/tháng thì đến năm 2020 lượng thải này tăng lên
đến 275 tấn/tháng. Đối với nước thải, tổng lượng
thải phân tán đạt 50,12 tấn BOD/tháng (năm 2011),
tăng lên khoảng 50 - 60% trong những năm sau,
trong khi đó TP tăng gấp 2 - 3 lần. Trong năm 2011,
nguồn thải phát sinh từ nuôi trồng thủy sản chiếm
ưu thế thì đến những năm 2015 và 2020, nguồn thải
sinh hoạt chiếm ưu thế. Đây là những giá trị có ý
nghĩa quan trọng góp phần trong công tác quản lý
chất lượng môi trường cũng như đánh giá sức tải
của thủy vực phục vụ phát triển bền vững vùng ven
bờ đầm Thủy Triều.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2010. Báo cáo môi trường quốc gia năm 2010: Tổng quan môi trường Việt Nam. Hà Nội.
2. Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2011. Báo cáo môi trường quốc gia 2011: Chất thải rắn. Hà Nội.
3. Phạm Văn Thơm, Dương Trọng Kiểm, Nguyễn Hồng Thu, Phạm Hữu Tâm, Lê Thị Vinh, 2003. Đánh giá ảnh hưởng của các
hoạt động công nghiệp và nuôi trồng thủy sản đối với chất lượng môi trường đầm Thủy Triều. Báo cáo đề tài cơ sở, Viện Hải
Dương Học.
4. Phạm Văn Thơm (Chủ nhiệm) 2008. Điều tra hiện trạng môi trường vịnh Cam Ranh để phục vụ phát triển kinh tế xã hội thị
xã Cam Ranh. Báo cáo tổng kết đề tài. Viện Hải Dương Học - Sở Khoa học và Công nghệ Khánh Hòa.
5. Phòng Thống kê huyện Cam Lâm, 2010. Niên giám thống kê 2009. Khánh Hòa.
6. Sở Tài nguyên và Môi trường Khánh Hòa, 2010. Hiện trạng môi trường tỉnh Khánh Hòa 5 năm giai đoạn 2006 - 2010. In tại
Công ty TNHH Công nghệ Môi trường Trần Nguyễn.
7. UBND huyện Cam Lâm, 2012. Báo cáo phát triển kinh tế xã hội huyện Cam Lâm 2011 và định hướng phát triển đến năm
2015, tầm nhìn 2020. Khánh Hòa.
8. Văn Phòng Chính Phủ, 2009. Nghị đinh số 42/2009/NĐ-CP, ngày 7/5/2009. Hà Nội.
Tiếng Anh
9. Benaman J., Armstrong N.E. & Maidment D.R., 1996. Modeling of dissolved oxygen in the Houston Ship Channel using
WASP5 and Geographic information systems, Bureau of Engineering Research, The University of Texas at Austin J.J. Pickle
Research Campus Austin, TX 78712-4497.
10. Corwin, D.L. & Wagenet, R.J., 1996. Applications of GIS to the Modeling of NonPoint Source Pollutants in the Vadose Zone:
A Conference Overview. J. Environ. Qual., 25, 403-411.
11. GESAMP (IMO/FAO/UNESCO-IOC/WMO/WHO/IAEA/UN/UNEP Joint Group of Experts on the Scientific Aspects of
Marine Environmental Protection), 1986.. Environmental capacity, An approach to marine pollution prevention. Rep. Stud.
GESAMP, (30): 49p.
12. Loague, K. & Corwin, D.L., 2005. Point and NonPoint Source Pollution. In “Encyclopedia of Hydrological Sciences”, M. G.
Anderson, ed., John Wiley & Sons, Ltd., Chichester, England, 1427-1439.
13. Pham Thi Anh, Kroeze C., Bush S. R., & Mol A. P. J., 2010. Water pollution by intensive brackish shrimp farming in
South-East Vietnam: Causes and options for control, Agricultural Water Management, 97(6), 872-882.
14. San Diego-McGlone, M.L.S., Smith, S.V. & Nicolas, V.F., 2000. Stoichiometric Interpretations of C:N:P Ratios in Organic
Waste Materials. Marine Pollution Bulletin, 40, 325-330.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 55

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

NGHIÊN CỨU SỰ ẢNH HƯỞNG CỦA NGUỒN NHIỆT HÀN ĐẾN

BIẾN DẠNG GÓC KHI HÀN TẤM TÔN BAO VỎ TÀU

STUDY ON INFLUENCES OF WELDING HEAT SOURCE TO ANGULAR

DISTORTION WHEN WELDING SHELL PLATING OF SHIP

Bùi Văn Nghiệp1

Ngày nhận bài: 21/9/2011; Ngày phản biện thông qua: 21/01/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Nghiên cứu sự ảnh hưởng của nguồn nhiệt hàn đến biến dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu được thực hiện trên
quy trình hàn HVS-1G-SAW. Kết quả thực nghiệm cho thấy với tổng cường độ dòng điện 03 lớp hàn I = (1700÷2000)A,
góc vát mép chữ V-300 thì biến dạng góc biến thiên trong khoảng β = (3.53÷5.08)0 . Đồng thời kết quả này cũng cao hơn
kết quả tính theo công thức của Giáo sư Okerblom 83%.
Từ khóa: biến dạng góc, nguồn nhiệt hàn
ABSTRACT
Study on influences of welding heat source to angular distortion when welding shell plating of ship is carried out
on HVS-1G-SAW welding proceduce specifications. The experimental result shows that in total current of three passes
I = (1700÷2000)A, V-300 bevel angle has angular distortion β = (3.53÷5.08)0. Simultaneous, that result is also higher than
the result of Okerblom’s formular about 83%.
Keywords: angular distortion, welding current

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Biến dạng góc gây ảnh hưởng lớn đến chất
lượng mối hàn, chất lượng kết cấu hàn và có thể
gây ra ứng suất dư làm hư hỏng kết cấu sau khi hàn
hoặc trong quá trình khai thác, sử dụng. Nhưng vấn
đề này vẫn đang tồn tại ở các nhà máy đóng tàu.
Sau khi hàn, nhà máy phải tốn một khoảng chi phí
khá lớn để khắc phục.
Trong lịch sử, đã có rất nhiều nhà khoa học
quan tâm nghiên cứu vấn đề ứng suất và biến
dạng nhiệt do hàn, như: Slavianov năm 1892,
Rosenthal Daniel từ những năm 1940, Okerblom
năm 1955, Giáo sư Ola Westby 1968 hay Artem
Pilipenko năm 2001. Tuy nhiên, những nghiên
cứu này cho kết quả khác xa so với thực tế hàn
vỏ tàu thủy.
Bên cạnh đó, chìa khóa thành công của các nhà
máy đóng tàu hiện đại là sự kết hợp giữa quy trình
công nghệ và phương pháp hàn. Hiện nay phương
pháp đóng tàu theo phân tổng đoạn được áp dụng
rộng rãi vì mục đích: tiến hành chế tạo tất cả các
chi tiết thân tàu cùng một lúc và chuyển hầu hết
các mối hàn giáp mối về tư thế hàn bằng để áp
dụng phương pháp hàn hồ quang dưới lớp thuốc
trợ dung. Nhưng phương pháp hàn này cũng gây ra
biến dạng góc khá lớn.
Mong muốn nghiên cứu sự ảnh hưởng của
nguồn nhiệt hàn đến biến dạng góc khi hàn tấm
tôn bao vỏ tàu, đồng thời đánh giá độ chính xác
của công thức tính biến dạng góc của Okerblom
trong điều kiện thực tế hàn vỏ tàu thủy khi áp dụng
phương pháp hàn hồ quang dưới lớp thuốc trợ
dung, góp phần cho việc nghiên cứu các giải pháp
nâng cao chất lượng sản phẩm.

1
ThS. Bùi Văn Nghiệp: Khoa Kỹ thuật Giao thông - Trường Đại học Nha Trang

56 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

II. ĐỐI TƯỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP hồ quang dưới lớp thuốc trợ dung gây ra. Quy trình
NGHIÊN CỨU hàn lựa chọn nghiên cứu là HVS-1G-SAW, với các
thông số cơ bản: Quy trình hàn số: HVS-1G-SAW;
1. Đối tượng nghiên cứu Tiêu chuẩn VR và DNV; Kiểu mối hàn giáp mối; Tư
Sự ảnh hưởng của nguồn nhiệt hàn đến biến thế hàn bằng (1G); Vật liệu cơ bản ASTMA131; Cấp
dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu được nghiên vật liệu AH36; Chiều dày tấm 20mm; Vật liệu hàn
cứu trong phân đoạn phẳng, mối hàn thẳng, mối AWS A5.18/AWS A5.17; Số lớp hàn 03; Kiểu vát
ghép giáp mối, tư thế hàn bằng do quá trình hàn mép chữ V (600±5) và bảng 1.
Bảng 1. Chế độ hàn
Lớp Phương pháp Điện cực Cường độ dòng điện Điện áp Tốc độ hàn
Ghi chú
hàn hàn (mm) (A) (V) (mm/s)

1 SAW θ5 450÷550 32 10
2 SAW θ5 550÷650 38 10
3 SAW θ5 700÷800 40 10

Hình 1. Quy cách mối hàn nghiên cứu

2. Quy cách, số lượng mẫu hàn thí nghiệm và
nơi thực hiện
Quy cách mẫu hàn thí nghiệm được tiến hành
theo quy định [2], được thể hiện trên hình 2 với:
chiều rộng W=600mm, chiều dài L=1000mm, chiều
dày 20mm. Quy cách mẫu hàn khảo sát có kích
thước tương tự (khảo sát mẫu thi tay nghề theo quy
định). Thí nghiệm được tiến hành trên 330 mẫu cho
11 trường hợp khác nhau. Mẫu khảo sát được ghi
nhận kết quả của 40 phôi mẫu.
Quy cách của sản phẩm thước sản phẩm khảo
sát thực tế là [(3000x2) x 14500x20] và được ghi
nhận kết quả của 30 sản phẩm.
Tất cả các mẫu hàn thí nghiệm, mẫu khảo sát
và sản phẩm thực tế đều được thực hiện tại Công ty
TNHH NMTB Hyundai Vinashin.
3. Phương pháp đo biến dạng góc
Độ lớn biến dạng góc mối hàn được xác định:
Dùng thước thẳng đặt ngang qua bề mặt mẫu, dùng
thước đo khe hở đặt vào giữa bề mặt mẫu và bề
mặt thước, cho ta kích thước độ hở e. Từ e bằng
phương pháp toán học tính được góc biến dạng β.
Hình 3. Phương pháp đo khe hở biến dạng e
Sau khi có khe hở biến dạng e, tính góc biến
dạng β theo công thức 1
β = 2.sin (e/b).180/π (1)
Trong đó:
e là khe hở giữa thước và phôi mẫu tại mối hàn
[mm]
b = W/2 (W là chiều rộng mẫu) [mm]

Hình 2. Kích thước mẫu hàn thí nghiệm Hình 4. Phương pháp xác định biến dạng góc

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 57

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

4. Cơ sở so sánh, đánh giá kết quả nghiên cứu
Dựa trên mục tiêu nghiên cứu, kết quả nghiên
cứu được so sánh với kết quả tính toán biến dạng
góc theo công thức của Giáo sư Okerblom:
(2)
Trong đó:
I : là cường độ dòng điện [A]
U : là hiệu điện thế [V]
ν : là tốc độ hàn [mm.s-1]
h : là chiều dày tấm [mm]
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Kết quả khảo sát biến dạng góc trên mẫu và
trên sản phẩm
Trên cơ sở quy trình hàn HVS-1G-SAW, tiến
hành khảo sát trên phôi mẫu cho kết quả biến dạng
góc: βmax = 4.69 (độ), βmin = 3.66 (độ), βtb = 4.13 (độ)
Cũng với quy trình hàn HVS-1G-SAW, tiến hành
khảo sát trên sản phẩm cho kết quả biến dạng góc:
βmax = 3.47 (độ), βmin = 2.70 (độ), βtb = 3.03 (độ).
Với các thông số theo quy hàn HVS-1G-SAW,
kết quả tính toán theo công thức biến dạng góc của
Giáo sư Okerblom: βmax = 2.44 (độ), βmin = 2.09 (độ),
βtb = 2.26 (độ)
Như vậy, có thể thấy rằng cùng một quy trình
hàn HVS-1G-SAW nhưng kết quả rất khác nhau, kết
quả biến dạng góc trên mẫu cao hơn kết quả trên
sản phẩm là 36%. Điều này có vẽ vô lý vì nhiều nhà
khoa học khuyến cáo rằng mối hàn càng dài thì biến
dạng góc càng cao. Kết quả này có thể được lý giải
Bảng 3. Trị số ΔI theo quy trình hàn HVS-1G-SAW
Cường độ dòng điện I (A)
TT Quy trình hàn cơ bản
I1 I2 I3
như sau: khi tiến hành hàn trên sản phẩm có kích
thước lớn [(3000x2)x14500x20], tuy kích thước mối
hàn dài có ảnh hưởng tăng biến dạng góc nhưng
vùng ảnh hưởng nhiệt theo phương hàn chỉ nằm
trong phạm vi khoảng 250mm từ tâm mối hàn. Trong
khi đó trọng tâm của tấm tôn vỏ tàu cách tâm mối hàn
một khoảng là W/2 mm (W/2 = 3000/2 = 1500mm).
Vì vậy khi mối hàn nguội co lại hình thành biến dạng
góc thì bản thân trọng lượng của tấm chống lại nó.
Đây là một hướng nghiên cứu.
Kết quả khảo sát cũng có điều cần quan tâm:
biến dạng góc thực tế trên mẫu cao hơn so với công
thức tính toán của Giáo sư Okerblom là 83%, kết
quả biến dạng góc thực tế trên sản phẩm chỉ cao
hơn 34% so với công thức này. Điều này là hợp
lý vì: Công thức tính biến dạng góc của Giáo sư
Okerblom ( ) chỉ xét đến một số yếu tố
ảnh hưởng đến biến dạng góc: Cường độ dòng điện
I, hiệu điện thế U, tốc độ hàn ν và chiều dày tấm
h. Trong khi đó còn có rất nhiều yếu tố khác ảnh
hưởng đến biến dạng góc mà Giáo sư chưa xét đến
như: Chiều dài mối hàn L, hình dạng góc vát mép
(chữ V, Y, X, U,...), độ lớn góc vát mép (độ), chiều
rộng tấm hàn B, chiều rộng mối hàn, phương pháp
hàn (Hồ quang tay, hàn tự động, bán tự động, hàn
CO2, hàn TIG...)....
2. Kết quả biến dạng góc hàn thí nghiệm
Mẫu hàn được thực hiện như hình 2 và các
thông số hàn dựa trên quy trình hàn HVS-1G-SAW,
chỉ thay đổi duy nhất cường độ dòng điện I theo
khoảng cường độ dòng điện trong quy trình, với
ΔI = 10(A) cho mỗi lớp hàn, bảng 3.
Tên Quy trình hàn mới Ghi chú
I

1 HVS-1G-SAW 450 550 700 1700 HVS-1G-SAW-W1

2 HVS-1G-SAW 460 560 710 1730 HVS-1G-SAW-W2
3 HVS-1G-SAW 470 570 720 1760 HVS-1G-SAW-W3
4 HVS-1G-SAW 480 580 730 1790 HVS-1G-SAW-W4
5 HVS-1G-SAW 490 590 740 1820 HVS-1G-SAW-W5
6 HVS-1G-SAW 500 600 750 1850 HVS-1G-SAW-W6
7 HVS-1G-SAW 510 610 760 1880 HVS-1G-SAW-W7
8 HVS-1G-SAW 520 620 770 1910 HVS-1G-SAW-W8
9 HVS-1G-SAW 530 630 780 1940 HVS-1G-SAW-W9
10 HVS-1G-SAW 540 640 790 1970 HVS-1G-SAW-W10
11 HVS-1G-SAW 550 650 800 2000 HVS-1G-SAW-W11

58 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Chọn bước thay đổi cường độ dòng điện định nhưng với ΔI lớn hơn thì đánh giá sự biến thiên
ΔI = 10(A) cho mỗi lớp hàn vì với trị số này có thể của biến dạng không chính xác.
đánh giá được sự biến thiên của biến dạng. Nếu ΔI Tiến hành hàn thí nghiệm trên 330 mẫu, thu
nhỏ hơn thì sự thay đổi biến dạng rất nhỏ, khó xác được kết quả theo bảng tổng hợp (bảng 4).
Bảng 4. Tổng hợp kết quả ảnh hưởng của nguồn nhiệt hàn đến biến dạng góc
TT QUY TRÌNH I (A) βmax βmin βtb Kết quả theo Okerblom Ghi chú

1 HVS-1G-SAW-W1 1700 3.74 3.16 3.53 2.03

2 HVS-1G-SAW-W2 1730 4.01 3.43 3.77 2.06
3 HVS-1G-SAW-W3 1760 4.28 3.69 4.01 2.10
4 HVS-1G-SAW-W4 1790 4.53 3.85 4.21 2.13
5 HVS-1G-SAW-W5 1820 4.63 4.03 4.36 2.17
6 HVS-1G-SAW-W6 1850 4.72 4.25 4.51 2.20
7 HVS-1G-SAW-W7 1880 4.81 4.34 4.61 2.24
8 HVS-1G-SAW-W8 1910 4.91 4.42 4.70 2.28
9 HVS-1G-SAW-W9 1940 5.04 4.54 4.84 2.31
10 HVS-1G-SAW-W10 1970 5.17 4.66 4.97 2.35
11 HVS-1G-SAW-W11 2000 5.30 4.77 5.08 2.38

Trên cơ sở kết quả tổng hợp cho chúng ta đồ thị đúng với kết quả khảo sát biến dạng góc trên phôi
tổng hợp sự ảnh hưởng của nguồn nhiệt đến biến mẫu và trên sản phẩm đã thảo luận trên mục III.1.
dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu, hình 5.
IV. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ

Hình 5. Đồ thị sự ảnh hưởng của nguồn nhiệt hàn đến
biến dạng góc theo quy trình HVS-1G-SAW
Theo kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của nguồn
nhiệt đến biến dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu
hình 5, có hai kết luận như sau:
- Về quy luật biến thiên của biến dạng góc
khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu trong giới hạn cường
độ dòng điện I đang xét là tương đối giống nhau
giữa kết quả thí nghiệm và kết quả của Giáo sư
Okerblom.
- Kết quả nghiên cứu thực nghiệm cao hơn kết
quả của Giáo sư Okerblom khoảng 83%. Điều này
1. Kết luận
Trên cơ sở kết quả nghiên cứu sự ảnh hưởng
của nguồn nhiệt hàn đến biến dạng góc khi hàn tấm
tôn bao vỏ tàu, cụ thể nghiên cứu trên quy trình hàn
HVS-1G-SAW, tác giả có những kết luận sau:
- Yếu tố nguồn nhiệt hàn có ảnh hưởng lớn đến
biến dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu: với tổng
cường độ dòng điện 03 lớp hàn I = (1700÷2000)
A thì biến dạng góc biến thiên trong khoảng
β = (3.53÷5.08)0.
- Khi tiến hành hàn trên cùng một quy trình
HVS-1G-SAW nhưng kết quả biến dạng trên mẫu
lớn hơn trên sản phẩm khoảng 36%.
- Kết quả trong phạm vi nghiên cứu cao hơn kết
quả tính toán theo công thức của Giáo sư Okerblom
khoảng 83%.
2. Kiến nghị
Qua thời gian thực hiện nghiên cứu, tác giả xin
có một số khuyến nghị sau:
- Không nên sử dụng công thức tính biến dạng
góc của Giáo sư Okerblom để tính toán biến dạng
góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu vì công thức này cho
kết quả thấp hơn rất nhiều so với thực tế.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 59

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

- Nên đầu tư nghiên cứu sự ảnh hưởng của nguồn nhiệt hàn đến biến dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ tàu
với dải cường độ dòng điện hàn rộng hơn.
- Nên đầu tư nghiên cứu sự ảnh hưởng của nhiều yếu tố khác đến biến dạng góc khi hàn tấm tôn bao vỏ
tàu để có thể góp phần vào việc nghiên cứu giải pháp khắc phục biến dạng góc.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Hướng dẫn cho đăng kiểm viên (2005), Hướng dẫn giám sát đóng mới tàu biển, Phần NB-07, Hướng dẫn kiểm tra hàn thân
tàu, Đăng kiểm Việt nam.
2. Quy phạm phân cấp và đóng tàu biển vỏ thép (2003), Phần 6,7: TCVN 6259.
Tiếng Anh
3. Artem Pilipenko (2001), Computer simulation of residual stress and distortion of thick plates in multi-electrode submerged
arc welding, doctor thesis, Trondheim, Norway.
4. N. O. Okerblom (1955), The calculations of deformation of welded metal structures, Mashgiz, Moscow.
5. Quality Standard (2008), Hyundai Vinashin Shipyard co., LTD.

60 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

NGHIÊN CỨU TÍNH HỢP LÝ TRONG VIỆC TRANG BI

BÌNH CHỮA CHÁY TRÊN TÀU LƯỚI KÉO XA BỜ TỈNH KHÁNH HÒA

RESEARCH ON THE RATIONAL FIRE EXTINGUISHER EQUIPMENT

FOR THE OFFSHORE TRAWLERS IN KHANH HOA PROVINCE

Nguyễn Đức Sĩ1

Ngày nhận bài: 17/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 01/02/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Việc quy định bắt buộc tàu thuyền nghề cá có phạm vi hoạt động khai thác thủy sản trên các vùng biển khác nhau
phải trang bị tối thiểu các phương tiện đảm bảo an toàn đã được đề cập trong các văn bản pháp quy của Nhà nước. Tùy
theo vùng hoạt động mà mỗi tàu cần phải trang bị các phương tiện cứu sinh cho phù hợp, nhưng việc trang bị này cho đến
nay vẫn chưa có đầy đủ cơ sở khoa học áp dụng cho từng đối tượng tàu cá, đặc biệt là tàu cá xa bờ có kích thước vỏ tàu
và công suất ngày càng lớn.
Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng trang bị hợp lý bình chữa cháy CO2 và bình bột MFZ sẽ đáp ứng được việc chữa cháy
có hiệu quả khi có cháy trên tàu lưới kéo xa bờ tỉnh Khánh Hòa. Đối với nhóm tàu công suất từ 90CV ¸ < 250CV trang bị 2
bình chữa cháy, trong đó 1 bình CO2 loại 3kg (MT3) và 1 bình CO2 loại 5kg (MT5) là phù hợp. Nhưng nhóm tàu công suất
từ 250CV trở lên cần phải trang bị 3 bình chữa cháy, trong đó 1 bình bột loại 4kg (MFZ4), 1 bình CO2 loại 3kg (MT3) và
1 bình CO2 loại 5kg (MT5) thì mới đáp ứng được yêu cầu chữa cháy trên tàu.
Từ khóa: bình chữa cháy, tàu lưới kéo xa bờ, trọng lượng CO2
ABSTRACT
The mandatory provisions fishing boats shift range of fishing activities on different waters must be equipped with
a minimum of means to ensure safety was mentioned in the legal texts of the State. Depending on the region of operation
that fishing boats need to equip means which ensure safety of life at the sea, fire prevention, rescue hull from flooding... for
suitable, but these were by far insufficient scientific basis applied to each object in fishing, especially offshore fishing boats
with a hull size and the growing horse power.
Research results indicate that the page was logically CO2 fire extinguisher and MFZ powder will serve as an
effective fighting when there is a fire on the offshore trawler in Khanh Hoa Province For the trawlers with horse power from
90 - <250 should eqiup two fire extinguishers in which one CO2 fire extinguisher of MT3 and one MT5. By contrast,
it should suppy three fire extinguishers that those are the fire extinguisher of MFZ4, MT3 and MT5 on trawler of
250 HP to up.
Keywords: fire extinguisher, offshore trawler, weight of CO2

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Trên tàu thủy nói chung, công tác phòng cháy
và chống cháy được đặc biệt chú ý từ khâu thiết
kế, đóng mới và trong quá trình hoạt động. Đối với
những tàu có kích thước khác nhau, chuyên chở vật
liệu khác nhau thì trang bị hệ thống và dụng cụ chữa
cháy cũng khác nhau cho phù hợp với đặc điểm của
nó, nhằm bảo vệ sự sống con người cũng như tài
sản trên tàu.
Cháy tàu trên biển là một tai nạn rất nguy hiểm
so với cháy ở trên đất liền, vì ở trên con tàu chứa
nhiều chất dễ cháy và có khả năng phát triển nhanh
ngọn lửa khi cháy. Mặt khác, diện tích tàu không
lớn, bố trí nhiều phòng buồng, lối đi lại chật hẹp,

1
TS. Nguyễn Đức Sĩ: Viện Khoa học và Công nghệ Khai thác Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 61

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
hàng hóa, ngư cụ rất đầy và kín, cho nên rất khó
phát hiện vị trí đám cháy. Trường hợp đám cháy to
ở khu vực có nhiều buồng hẹp, ở nơi khó đi lại, di
chuyển sẽ gây nên thương vong cho người, sự hư
hỏng hàng hóa và con tàu.
Ngày 10/6/2012 tàu cá QNa91054TS có 38 lao
động hành nghề câu mực bất ngờ bị cháy gây thiệt
hại lớn về tài sản. Nguyên nhân chính là do ngư
dân bất cẩn trong việc sử dụng bình gas để nấu ăn
[9]. Vào ngày 07/2/2012, một tàu cá đang neo đậu
ven bờ sông Hàn bất ngờ bị cháy gây thiệt hại hơn
1 tỷ đồng [10]; ngày 20/5/2012, một trận hỏa hoạn
xảy ra ở cảng cá Hòn Rớ khiến 4 tàu cá xa bờ neo
đậu gần đó bị cháy gây thiệt hại hơn 20 tỷ đồng
[8]; ngày 12/7/2012 tàu BV3744TS đánh bắt ở vùng
biển Đông Nam Côn Đảo thì tàu bị cháy, 27 thuyền
viên trên tàu phải nhảy xuống biển và đã được tàu
cá BV0665TS đến cứu kịp thời [7].
Nhờ vào nhiều nguồn vốn vay ưu đãi của Nhà
nước, ngư dân đã đầu tư phát triển đội tàu xa bờ,
trang bị các phương tiện, dụng cụ đảm bảo an toàn
cho tàu thuyền hoạt động dài ngày trên biển như
máy định vị vệ tinh, máy thông tin liên lạc tầm xa,
tầm gần, phao tròn, phao áo cá nhân v.v... Nhà
nước cũng đã ban hành nhiều văn bản pháp quy có
liên quan đến an toàn tàu cá như TCVN 7602 (ISO
7165) về Chữa cháy - Bình chữa cháy xách tay -
Đặc tính và cấu tạo; TCVN 6718-5: 2000: Phân cấp
và đóng tàu cá biển - Phần 5 về Phòng, phát hiện
và chữa cháy; Thông tư số 02/2007/TT-BTS ngày
13 tháng 7 năm 2007 của Bộ Thủy sản hướng dẫn
thực hiện Nghị định 66/2005/NĐ-CP của Chính phủ
về đảm bảo an toàn cho người và tàu cá hoạt động
thuỷ sản. Theo các văn bản này, đối với tàu hoạt
động từ 24 hải lý trở lên phải trang bị 2 bình chữa
cháy. Ngoài ra, còn phải trang bị bơm cứu hỏa và
các dụng cụ dập lửa khác như rìu, chăn, xô… Tuy
nhiên, trên một số tàu cá, việc trang bị các phương
tiện cứu hỏa vẫn còn mang tính chất đối phó với sự
kiểm tra của các cơ quan chức năng. Việc sử dụng
bếp gas một cách tùy tiện, bố trí dầu mỡ gần nguồn
nhiệt… luôn tiềm ẩn nguy cơ cháy nổ mà những
dụng cụ chữa cháy trang bị trên tàu chưa thể dập tắt
ngay được ngọn lửa.
Mặc dù văn bản pháp quy đã được ban hành
và triển khai trong nhiều năm nay, nhưng thực tế cơ
sở khoa học để trang bị hợp lý các dụng cụ chữa
cháy trên tàu cá, đặc biệt là trang bị các loại bình
chữa cháy bằng hóa học dạng xách tay như bình
CO2, bình bọt, bình bột chưa được đề cập đến trong
các văn bản nêu trên, kể cả TCVN 7111:2002 - Quy
phạm phân cấp và đóng tàu cá biển cỡ nhỏ.
62 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Nghiên cứu tài liệu
- Các văn bản pháp quy có liên quan đến
công tác phòng cháy chữa cháy của các cơ quan
chức năng.
- Số liệu thống kê về tàu thuyền, trang bị an
toàn trên tàu lưới kéo xa bờ của Chi cục Khai thác
và bảo vệ nguồn lợi thủy sản Khánh Hòa.
2. Điều tra phỏng vấn
- Phỏng vấn ngư dân theo mẫu thiết kế sẵn
để thu thập số liệu về trang bị phòng cháy và chữa
cháy trên tàu lưới kéo xa bờ tại các phường, xã:
Vĩnh Thọ, Phước Đồng, Vĩnh Lương thuộc thành
phố Nha Trang.
3. Khảo sát buồng máy
3.1. Phương pháp đo thể tích buồng máy
- Mặc dù vách ngăn đuôi tàu tạo với mặt phẳng
thẳng đứng đi qua phía sau ki tàu một thể tích, nhưng
thể tích chiếm chỗ này không đáng kể so với thể tích
của cả buồng máy, do đó có thể bỏ qua thể tích này.
Ngoài ra, do đường hình của hầm máy có dạng hình
chữ U, để tính gần đúng thể tích hầm máy ta có thể
xem hầm máy có dạng hình thang khối.
- Dùng thước dây đo chiều dài buồng máy theo
hướng từ mũi đến lái, đo chiều rộng theo chiều rộng
lớn nhất ở phần giữa buồng máy của tàu, chiều cao
buồng máy đo từ sàn đặt máy đến trần buồng máy.
- Thể tích buồng máy tính theo công thức:
V1 = l1 * b1 * h1 (m3)
Trong đó: l1, b1, h1 là chiều dài, chiều rộng, chiều
cao buồng máy (m)
3.2. Phương pháp đo cụm máy chính chiếm chỗ
- Máy chính là một cụm hình khối có nhiều chi
tiết phức tạp, lồi lõm. Để đo thể tích, một cách gần
đúng có thể xem cụm máy chính là một khối hình
hộp chữ nhật. Dùng thước dây đo trực tiếp chiều
dài, chiều rộng, chiều cao của cụm máy chiếm chỗ
trong buồng máy.
- Thể tích cụm máy tính theo công thức:
V2 = l2 * b2 * h2 (m3)
- Trong đó: l2, b2, h2 là chiều dài, chiều rộng,
chiều cao khối máy chính (m).
3.3. Phương pháp tính lượng CO2 cần dùng để chữa
cháy buồng máy
Lượng CO2 cần thiết để dập tắt đám cháy trong
buồng máy được tính theo công thức [5]:
QCO2 = (1)
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Trong đó: Q - lượng CO2 cần tính (kg)
h% - tỷ lệ phần trăm, thường bằng 30 - 40%
V là thể tích khoảng không thực của buồng
máy (m3)
V = V1 - V2
V1 = l1 * b1 * h1; V2 = l2 * b2 * h2
Trong đó: V1 - Thể tích buồng máy (m ), V2 - Thể
3
6. Các tiêu chí chọn lựa bình chữa cháy
- Có đặc tính kỹ thuật ưu việt về hóa chất dập
lửa, hiệu quả dập lửa nhanh khi lửa mới phát sinh.
- Có kích thước và trọng lượng gọn nhẹ phù
(2) hợp với khả năng thao tác của thuyền viên, dễ sử
dụng khi chữa cháy.
(3)
- Giá thành thấp.

tích cụm máy chiếm chỗ trong buồng máy (m3).
l1, b1, h1 là chiều dài, chiều rộng, chiều cao
buồng máy (m);
l2, b2, h2 là chiều dài, chiều rộng, chiều cao khối
máy chính (m).
5. Phương pháp tính số lượng bình chữa cháy
cần trang bị cho tàu
- Lượng CO2 nạp vào bình tối thiểu phải bằng
lượng CO2 cần dùng để chữa cháy cho buồng máy.
- Căn cứ vào lượng CO2 lỏng được tính toán
để chữa cháy trong buồng máy và đặc tính kỹ thuật
của các loại bình được bán trên thị trường, chúng
tôi chọn các phương án hợp lý để trang bị bình chữa
cháy cho tàu.
Bảng 1. Mức độ trang bị dụng cụ chữa cháy của tàu điều tra
Số lượng tàu
TT Dãi công suất (CV)
điều tra (chiếc)
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Thực trạng trang bị bình chữa cháy trên tàu
lưới kéo xa bờ Khánh Hòa
Theo số liệu thống kê của Chi cục Khai thác
và Bảo vệ nguồn lợi thủy sản tỉnh Khánh Hòa tính
đến ngày 31/3/2012 toàn tỉnh có 287 tàu thuyền làm
nghề lưới kéo xa bờ, trong đó nhóm công suất từ
90CV ÷ < 250CV có 190 chiếc, từ 250 ÷ 400CV có
82 chiếc và lớn hơn 400CV có 15 chiếc phân bố ở
các xã Vĩnh Lương, Phước Đồng và phường Vĩnh
Thọ [2]. Kết quả điều tra 30 tàu lưới kéo xa bờ về
thực trạng trang bị dụng cụ chữa cháy cho thấy hầu
hết các tàu không trang bị đúng theo quy định của
pháp luật, cụ thể như sau:
Số lượng Số lượng bình Bơm Xô, gàu chữa cháy
bình bột (cái) CO2 (cái) chữa cháy (%) (%)

1 90 ÷ < 250 20 0 0 100 100

2 250 ÷ 400 9 0 2 100 100
3 > 400 1 0 1 100 100

Từ bảng 1 cho thấy mức độ trang bị bình chữa cháy trên tàu lưới kéo xa bờ ở Khánh Hòa còn thấp, chưa
đáp ứng quy định hiện hành của Nhà nước. Chỉ có 3/30 tàu điều tra (chiếm 10%) có trang bị bình CO2 MT5.
Điều đó cho thấy công tác phòng cháy trên tàu chưa được ngư dân quan tâm đúng mức.
2. Thống kê thể tích buồng máy của tàu điều tra
Bảng 2. Thể tích buồng máy (V1) của tàu điều tra
Số lượng tàu khảo Thể tích V1 nhỏ Thể tích V1 lớn Thể tích V1 trung Độ lệch
TT Dãi công suất (CV)
sát (chiếc) nhất (m3) nhất (m3) bình (m3) chuẩn

1 90 ÷ < 250 20 10,95 20,32 15,019 ± 3,3283

2 250 ÷ 400 9 19,89 21,92 21,037 ± 0,63765
3 > 400 1 22,76 22,76 22,760 0

Bảng 3. Thể tích khối máy chính chiếm chỗ (V2) của tàu điều tra
Số lượng tàu Thể tích V2 Thể tích V2 Thể tích V2 Độ lệch
TT Dãi công suất (CV)
khảo sát (chiếc) nhỏ nhất (m3) lớn nhất (m3) trung bình (m3) chuẩn

1 90 ÷ < 250 20 3,19 6,23 4,351 ± 1,125

2 250 ÷ 400 9 6,35 8,35 7,597 ± 0,768

3 > 400 1 8,45 8,45 8,450 0

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 63

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Qua bảng 2 và bảng 3 cho thấy, thể tích buồng 3. Lượng CO2 cần thiết để chữa cháy ở buồng
máy của tàu lưới kéo xa bờ tăng theo công suất tàu. máy cho tàu lưới kéo xa bờ Khánh Hòa
Hay nói cách khác, tàu càng lớn thì thể tích buồng
Từ kết quả ở bảng 2 và bảng 3, áp dụng các
máy càng lớn. Do đó, việc trang bị các phương tiện,
dụng cụ phòng cháy và chữa cháy cũng phải tính công thức (1); (2); (3) tính toán lượng CO2 cần thiết
đến với các mức tăng thể tích này. để chữa cháy cho tàu lưới kéo xa bờ như sau:
Bảng 4. Lượng CO2 cần thiết để chữa cháy buồng máy của tàu điều tra
TT Dãi công suất V1 (m3) V2 (m3) V = V1 - V2 (m3) h% Q (kg)

1 90 - < 250 CV 15,019 4,351 10,668 40 7,62

2 250 - 400CV 21,037 7,597 13,440 40 9,6
3 > 400CV 22,760 8,450 14,310 40 10,2

Từ bảng 4 cho thấy, với thể tích buồng máy: 10,668m3; 13,440m3; 14,310m3 thì chỉ cần trang bị tối thiểu một
lượng CO2 hóa lỏng tương ứng: 7,62kg, 9,6kg và 10,2kg là có thể dập tắt được đám cháy.
4. Chọn bình chữa cháy trang bị cho tàu lưới kéo xa bờ Khánh Hòa
Hiện nay trên thị trường Việt Nam có bán các loại bình chữa cháy có các thông số kỹ thuật và giá thành
được thể hiện ở bảng 5 và bảng 6:
Bảng 5. Thông số kỹ thuật của các loại bình bột dạng xách tay
Chủng loại MFZ2 MFZ4 MFZ8 MFZ35

Trọng lượng (kg) 2 ± 0,06 4 ± 0,08 8 ± 0,16 35 ± 0,09

Thời gian chữa cháy (s) ≥8 ≥9 ≥ 12 ≥ 20
Khoảng cách chữa cháy (m) ≥2 ≥ 2,5 ≥ 2,5 ≥4
Nhiệt độ làm việc ( C)
0
20 ÷ 55 20 ÷ 55 20 ÷ 55 10 ÷ 55
Áp suất làm việc (MPa) 1,2 2 2,2 3
Áp suất kiểm tra (MPa) 25 25 25 25
Giá thành (VNĐ) 410.000 530.000 690.000 1.800.000

Bảng 6. Thông số kỹ thuật của các loại bình CO2 dạng xách tay
Chủng loại MT2 MT3 MT5 MT24

Trọng lượng (kg) 2 ± 0,10 3 ± 0,10 5 ± 0,15 24 ± 1,2

Thời gian chữa cháy (s) ≥8 ≥8 ≥9 ≥ 20
Khoảng cách chữa cháy (m) ≥ 1,5 ≥ 1,5 ≥2 ≥4
Nhiệt độ làm việc ( C)
0
≤ 10 ≤ 10 ≤ 10 ≤ 10
Áp suất làm việc (MPa) 2 3 4 10
Áp suất kiểm tra (MPa) -10 ÷ 55 -10 ÷ 55 -10 ÷ 55 -10 ÷ 55
Giá thành (VNĐ) 330.000 370.000 580.000 3.400.000

Từ bảng 5 và bảng 6 cho thấy mỗi loại bình
chữa cháy đều có những ưu điểm riêng của chúng.
Do đó, tùy vào mục đích sử dụng mà ta có các
phương án lựa chọn loại bình nào cho phù hợp để
trang bị. Vì là loại bình dạng xách tay, nên chỉ chọn
những loại bình có trọng lượng vừa phải để người
sử dụng dễ thao tác.
Nếu chọn loại bình MFZ2 (2kg) và MT2 (2kg)
thì quá nhỏ không thể đáp ứng việc chữa cháy, nếu
chọn loại bình MFZ35 (35kg) và MT24 (24kg) lại quá
lớn, phải dùng đến xe đẩy, không thuận lợi cho việc
chữa cháy trên tàu cá.
Như vậy, chỉ có thể chọn loại bình MFZ4 (4kg),
bình MT3 (3kg) và bình MT5 (5kg) là những loại
bình phù hợp để trang bị cho tàu vì chúng có trọng
lượng vừa phải, có thể linh hoạt chữa cháy ở nhiều
vị trí khác nhau đồng thời phù hợp với khả năng đầu
tư trang bị của ngư dân.

64 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 7. So sánh thông số kỹ thuật của bình bột và bình CO2

Bình bột Bình CO2
Đặc tính kỹ thuật
MFZ4 MT3 MT5

Trọng lượng (kg) 4 ± 0,08 3 ± 0,10 5 ± 0,15

Thời gian chữa cháy (s) ≥9 ≥8 ≥9
Khoảng cách chữa cháy (m) ≥ 2,5 ≥ 1,5 ≥2
Nhiệt độ làm việc (oC) 20 ÷ 55 ≤ 10 ≤ 10
Áp suất làm việc (MPa) 2 3 4
Áp suất kiểm tra (MPa) 25 - 10 ÷ 55 - 10 ÷ 55
Giá thành (VNĐ) 530.000 370.000 580.000

Bảng 8. Các phương án chọn số lượng bình chữa cháy theo lượng CO2 hóa lỏng

Trọng lượng CO2 Phương án chọn lựa Tổng số bình

TT
tính toán (kg) MFZ4 (4kg) MT3 (3kg) MT5 (5kg)

1 7,62 0 1 1 2
2 9,6 1 1 1 3
3 10,2 1 1 1 3

5. Thảo luận 100% tàu lưới kéo xa bờ có trang bị bơm, xô,

Theo Thông tư số 02/2007/TT-BTS ngày
13/7/2007 của Bộ trưởng Bộ Thủy sản về việc
hướng dẫn thi hành Nghị định số 66/2005/NĐ-CP,
đối với tàu cá hoạt động trong phạm vi từ 24 hải
lý trở lên đều phải trang bị 2 bình chữa cháy. Tuy
nhiên, văn bản này không thấy đề cập đến thông
số kỹ thuật của các loại bình, không quy định cụ thể
trang bị bình chữa cháy cho đối tượng tàu cá nào,
hoạt động nghề gì, công suất bao nhiêu?
Trong TCVN 7111:2002 - Quy phạm phân cấp
và đóng tàu cá biển cỡ nhỏ cũng không đề cập đến
việc trang bị các phương tiện, dụng cụ phòng cháy
và chữa cháy trên tàu cá cho các nghề ở Việt Nam.
Từ kết quả nghiên cứu kết hợp với các văn bản
pháp quy hiện hành, cho thấy:
- Nhóm tàu lưới kéo xa bờ có công suất từ
90CV ÷ < 250CV trang bị 2 bình chữa cháy là phù
hợp theo Thông tư số 02/2007/TT-BTS về việc
hướng dẫn thi hành Nghị định số 66/2005/NĐ-CP.
- Nhóm tàu lưới kéo xa bờ có công suất từ
250CV trở lên cần phải trang bị 3 bình chữa cháy
thay vì 2 bình thì mới có thể chữa cháy có hiệu quả
trong buồng máy.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
- Tàu thuyền nghề lưới kéo xa bờ tỉnh Khánh Hòa
phát triển mạnh nhưng mức độ trang bị an toàn còn
thấp, chưa đáp ứng yêu cầu của quy định hiện hành.
gàu, chăn, bạt chữa cháy, nhưng chỉ có 10% trang
bị bình chữa cháy trên tàu.
- Có 10% tàu lưới kéo xa bờ ở Khánh Hòa trang
bị bình CO2 để chữa cháy. Mức độ trang bị bình
chữa cháy trên tàu còn thấp, chưa đáp ứng quy định
hiện hành của Nhà nước về trang bị tối thiểu các
phương tiện phòng nạn trên tàu cá xa bờ.
- Nhóm tàu lưới kéo xa bờ có công suất từ
90CV ÷ < 250CV trang bị 2 bình chữa cháy, trong đó 1
bình CO2 loại 3kg (MT3) và 1 bình CO2 loại 5kg (MT5)
là phù hợp với yêu cầu chữa cháy ở buồng máy.
- Nhóm tàu lưới kéo xa bờ có công suất từ
250CV trở lên trang bị 3 bình chữa cháy, trong đó 1
bình bột loại 4kg (MFZ4), 1 bình CO2 loại 3kg (MT3)
và 1 bình CO2 loại 5kg (MT5) là phù hợp với yêu cầu
chữa cháy ở buồng máy.
2. Kiến nghị
- Chủ tàu và thuyền trưởng cần phải trang bị
đầy đủ các phương tiện đảm bảo an toàn cho tàu
hoạt động khai thác xa bờ, trong đó có việc trang bị
đầy đủ bình chữa cháy để dập tắt lửa khi mới phát
sinh, đặc biệt là chữa cháy lửa dầu trong buồng máy.
- Cơ quan quản lý nghề cá thường xuyên mở
các lớp tập huấn về kỹ năng sử dụng các loại bình
chữa cháy nhằm nâng cao ý thức trách nhiệm cho
ngư dân trong công tác phòng cháy chữa cháy.
- Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ các trang
bị phòng nạn trên tàu cá cho ngư dân hoạt động
khai thác ở các tuyến từ 24 hải lý trở lên.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 65

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Thủy sản (2007), Thông tư số 02/2007/TT-BTS ngày 13/07/2007 của Bộ trưởng Bộ Thủy sản về việc hướng dẫn Nghị định
số 66/2005/NĐ-CP ngày 19/5/2005 của Chính phủ về đảm bảo cho người và tàu cá hoạt động thủy sản.
2. Chi cục Khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản Khánh Hòa (2011), Thống kê tàu thuyền nghề cá.
3. Cục Đăng kiểm Việt Nam (2002), Quy phạm phân cấp và đóng tàu biển cỡ nhỏ (Quy phạm 7111-2002).
4. Nguyễn Thái Hòa (2012), Nghiên cứu trang bị hợp lý bình cứu hỏa trên tàu lưới kéo xa bờ tỉnh Khánh Hòa, Đồ án tốt nghiệp
đại học, ngành An toàn hàng hải, khóa 50, Trường Đại học Nha Trang.
5. Nguyễn Hữu Lý (1999), Công tác thủy thủ, NXB Giao Thông Vận tải.
6. Nguyễn Đức Sĩ (2011), Bài giảng Xử lý sự cố hàng hải, Trường Đại học Nha Trang.
7. www.laodong.com.vn/Cháy+tàu+cá,+27+thuyền+viên+thoát+nạn. Ngày truy cập 20.7.2012
8. www.thanhnien.com.vn/bon-chiec-tau-boc-chay-du-doi-gan-cang-ca-hon-ro.aspx. Ngày truy cập 30.5.2012
9. www.vietnamnet.vn/chay-tau-ca--38-thuyen-vien-duoc-giai-cuu.html. Ngày truy cập 26.6.2012
10. http://vietnamnet.vn/vn/xa-hoi/59321/tau-ca-chay-rui-tren-song-han.html. Ngày truy cập 15.2.2012

66 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

CHẾ TẠO SỢI TỪ ĐÁ BAZAL NÓNG CHẢY

BẰNG NGUỒN NHIỆT VI SÓNG

MICROWAVE MELTING OF THE BASALT ROCK AND FIBER SPINNING

Dương Tử Tiên1
Ngày nhận bài: 22/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 17/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Sợi bazal đã và đang được ứng dụng rộng dãi ở nhiều lĩnh vực là do cơ tính, tính chịu nhiệt cao cũng như tính kinh
tế và thân thiện môi trường. Trong nghiên cứu này, chúng tôi tiến hành kiểm tra tính khả thi khi dùng phương pháp nấu
nóng chảy đá bazal từ nguồn nhiệt lò vi sóng. Thực nghiệm được tiến hành trên hệ thống những thiết bị được chúng tôi
thiết kế lắp đặt như lò vi sóng và hệ thống thu và kéo sợi liên hoàn. Các nồi nấu, thiết bị dùng để nấu chảy đá bazal được
thiết kế với nhiều đường kính lỗ kéo sợi (lỗ thoát của dòng bazal nóng chảy) khác nhau. Kết quả cho thấy có thể kéo được
sợi bazal liên tục với đường kính nhỏ tới 6μm bằng thiết bị thực nghiệm của chúng tôi. Đường kính của sợi bazal giảm phi
tuyến theo tốc độ kéo sợi gia tăng. Khoảng cách thu sợi (từ lỗ thoát của dòng bazal nóng chảy đến tang quấn) ảnh hưởng
nhỏ tới sự thay đổi đường kính của sợi khi kéo.
Từ khóa: Sợi bazal, nóng chảy, vi sóng, nồi nấu kim loại, hệ thống kéo sợi
ABSTRACT
The application field of the basalt fibers continues spreading out due to the eco-friendly, high mechanical and heat
resistant properties of the material. In this study, we carried out the feasibility test about the application of the microwave
furnace for melting basalt rocks. An experimental melt spinning system including a microwave furnace and a take-up
system adjustable easily to various manufacturing conditions was designed and installed. Crucible with various hole
diameters were also designed. Results showed that it was possible to manufacture continuous basalt fiber with the diameter
of about 6μm in the experimental system. The diameter of basalt fiber decreased nonlinearly, as take-up speed increased.
The drawing distance hardly affected the diameter variation of basalt fiber.
Keywords: Basalt fiber, melting, microwave, crucible, drawing system

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Sợi bazal được phân loại cùng nhóm với các
sợi vô cơ như sợi cacbon, sợi thủy tinh, sợi silic
và sợi kim loại. Nó là loại sợi thân thiện với môi
trường, được chế tạo từ đá bazal tự nhiên với
thành phần gồm có các khoáng chất như plagiocla,
pyroxen, và olivin… theo phương pháp kéo nóng
chảy ở nhiệt độ khoảng 14500C. Khi so sánh với
sợi cacbon và sợi thủy tinh thì tính kinh tế, kỹ thuật
của sợi bazal nằm ở khoảng giữa. Cơ tính, tính
chịu nhiệt của sợi bazal tốt hơn sợi thủy tinh còn
giá thành thì thấp hơn sợi cacbon. Do đó khả năng
phát triển ứng dụng của nó trong mảng sợi vô cơ là
rất lớn. Mức độ thay thế sợi thủy tinh của sợi bazal
tùy theo các lợi điểm và các thành tựu đạt được
gần đây. Những thành tựu đạt được về công nghệ
kéo sợi và tính chất của sợi bazal đã được các nhà
nghiên cứu [1-4] công bố nhiều trước đây, nhưng
không có công bố kèm theo về công nghệ chế tạo.
Trong nghiên cứu này chúng tôi cố gắng tạo sợi từ
đá bazal tự nhiên bằng phương pháp nóng chảy
từ nguồn nhiệt của lò vi sóng. Bên cạnh đó ảnh
hưởng của các điều kiện kéo sợi như đường kính
lỗ kéo sợi, tốc độ kéo sợi, khoảng cách thu sợi đến
sự thay đổi của đường kính sợi bazal đã được xác
định qua thực nghiệm.

1
TS. Dương Tử Tiên: Khoa Xây dựng - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 67

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

II. VẬT LIỆU, THIẾT BỊ VÀ PHƯƠNG PHÁP 3cm đủ để bố trí bộ phận dẫn dòng bazal nóng chảy
NGHIÊN CỨU ra ngoài an toàn mà cũng không để lượng vi sóng
lọt ra ngoài khu vực nung của lò vi sóng.
1. Hệ thống kéo sợi bazal nóng chảy
Quá trình chế tạo sợi từ đá bazal cơ bản được Bảng 1. Thông số kỹ thuật của lò vi sóng
tiến hành theo hai công đoạn sau: Nhiệt độ cực đại 16000C
- Công đoạn 1: Làm nóng chảy đá bazal Khu vực nung nóng 80 x80 x40 cm3
- Công đoạn 2: Kéo thành sợi theo đường kính
Tốc độ nung cực đại 1000C/phút
mong muốn từ đá bazal đã nóng chảy.
Trong nghiên cứu này, hệ thống kéo sợi bazal Khi nung: ±50C
Sai số nhiệt độ
nóng chảy được thiết kế và lắp đặt để dễ dàng thay Khi giữ cố định: ±30C
đổi điều kiện của quá trình chế tạo thể hiện trên hình 10 bước
1 gồm có khu vực nóng chảy và khu vực thu sợi. Chương trình điều khiển
(1 chương trình)

1.2. Nồi nấu

Hình 1. Sơ đồ cấu trúc hệ thống thực nghiệm kéo sợi
từ đá bazal nóng chảy
Yêu cầu của nồi nấu là phải chịu được nhiệt
độ cao, vi sóng truyền qua tốt và hoàn toàn không
ảnh hưởng đến thành phần của đá bazal nóng chảy.
Do đó chúng tôi lựa chọn nồi nấu ở đây có dạng
cốc bằng vật liệu alumina 99,8% nguyên chất có lỗ
đường kính 3mm ở đáy để có thể cho dòng bazal
nóng chảy đi xuống theo trọng lực (hình 2a). Phần
đáy dưới của nồi nấu được liên kết với một ống lót
(trụ rỗng) hở hai đầu. Phía dưới ống lót lại được đậy
lại bằng tấm đậy hình đồng xu có lỗ để cho dòng
bazal nóng chảy thoát ra ngoài (hình 2b). Ống lót
và nắp đậy ống lót được chế tạo cũng cùng vật liệu
alumina như nồi nấu.

Khu vực nóng chảy bao gồm có một nồi nấu

bằng vật liệu alumina đặt trong lò vi sóng và hệ
thống khúc xạ. Toàn bộ đá bazal được cho chảy
lỏng an toàn ở trong nồi nấu ở nhiệt độ khoảng
14500C. Trong khu vực thu sợi, bazal nóng chảy
được đưa ra ngoài theo đáy nồi nấu bằng trọng lực,
nguội dần trong không khí và được quấn vào ống
giấy gắn tại tang thu sợi. Đường kính của sợi bazal
trong quá trình kéo được khống chế bởi vận tốc kéo
dòng bazal đang nóng chảy. Do đó ta có thể thiết lập
mối quan hệ giữa đường kính của sợi bazal khi chế
tạo theo tốc độ kéo sợi trong khi các điều kiện khác
giữ không đổi.
1.1. Lò vi sóng
Trong nghiên cứu này lò vi sóng công suất 2kw
được lựa chọn như nguồn cung cấp nhiệt vì tính
kinh tế, giá thành thấp, thay đổi nhiệt độ dễ dàng và
dễ điều khiển. Nhiệt độ khu vực nấu của lò liên tục
được đo đạc bởi cảm biến nhiệt độ (B-type) và hiển
thị ra bảng phía trước của lò vi sóng. Nhiệt độ tại
Hình 2. Nồi nấu sử dụng cho các thực nghiệm
khu vực trong nồi nấu có thể điều chỉnh lên xuống
a) Nồi nấu đá bazal
chính xác thông qua thay đổi lượng sóng từ của lò
b) Nồi nấu đá bazal có gắn ống lót
vi sóng phát ra. c) Nồi nấu với các kích thước lỗ kéo sợi khác nhau (nhìn từ
Dưới đáy của lò vi sóng có một lỗ đường kính dưới lên)

68 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Bazal nóng chảy từ nồi nấu đi xuống theo trọng
lực được trữ lại trong khoang nhỏ của ống lót, thông
số chiều dài của ống lót rất quan trọng bởi vì nhiệt
độ của khoang nhỏ này được truyền đến hầu hết
từ nồi nấu phía trên. Chúng tôi đã xác định được
qua thực nghiệm với chiều dài 20mm của ống lót
là phù hợp nhất với nồi nấu và các thiết bị thực
nghiệm này. Bazal nóng chảy và hòa trộn hoàn toàn
tại khoang ống lót sẽ nguội dần khi qua lỗ kéo sợi
đi ra ngoài không khí tới hệ thống thu sợi. Lỗ cỡ tại
đáy của khoang chứa của ống lót đóng vai trò chức
năng như nơi nhả tơ sợi (nhện).
Để xác định sự thay đổi của đường kính sợi
bazal được tạo ra theo kích thước lỗ kéo sợi của
dòng bazal nóng chảy chúng tôi đã lựa chọn ba cỡ
của đường kính lỗ là: 2mm; 2,5mm và 3mm để thực
nghiệm (hình 2c). Để cho dòng bazal nóng chảy lưu
thông dễ dàng và quá trình kéo sợi đạt chất lượng
tốt thì bề mặt trong của ống lót và lỗ cỡ kéo sợi
được chế tạo chính xác với độ nhám bề mặt đạt
mức tinh (khoảng cấp 11 theo Tiêu chuẩn Nhà nước
Việt Nam).
1.3. Hệ thống chịu nhiệt
Nồi nấu đá bazal và khu vực phụ cận nung
nóng nhiệt độ được điều chỉnh và giữ không đổi bởi
năng lượng vi sóng. Do đó cần một hệ thống có kết
cấu chịu được nhiệt cao để giữ nhiệt cho khu vực
nung nóng và cố định nồi nấu trong suốt quá trình
kéo sợi (hình 3).
Hệ thống chịu
nhiệt có cấu trúc
hình hộp chữ nhật
bao lấy thể tích
khoảng 60cm3
chế tạo từ vật liệu
ceramic có thể chịu
được nhiệt độ đến
15000C và truyền vi
sóng. Silicon Carbide
Hình 3. Nồi nấu cùng hệ thống (SiC) ở dạng thanh,
chịu nhiệt
ống, tấm và bột
được gắn xung quanh khu vực nung nóng nhằm gia
tăng và định hướng hấp thụ vi sóng để gia nhiệt. Tùy
theo mức độ gia nhiệt theo thời gian mà có thể rút
ngắn thời gian đạt đến nhiệt độ nóng chảy của đá
bazal. Thời gian tăng nhiệt từ 00C đến 14000C là vào
khoảng 40phút. Tấm đáy bằng ceramic chịu nhiệt có
để một lỗ đường kính 2,98cm, lỗ này để cố định nồi
nấu vào kết cấu chịu nhiệt. Liên kết bộ phận chịu
nhiệt ceramic và nồi nấu đá bazal là bột hồ ceramic
(ceramic glue). Bố trí một lỗ đường kính 4cm dưới
cùng tấm gạch ceramic chịu nhiệt để lắp đặt ống lót
Soá 1/2013
dẫn dòng bazal nóng chảy ra ngoài.
1.4. Hệ thống kéo sợi
Hệ thống
kéo sợi được
lắp đặt phía
dưới lò vi
sóng dùng để
quấn và điều
khiển đường
kính của sợi
bazal khi kéo
(hình 4).
Bazal nóng
chảy từ nồi
nấu trong lò vi
sóng được
dẫn đến ống
quấn sợi bằng
đũa thủy tinh.
Ống quấn sợi
Hình 4. Hình ảnh hệ thống
được bố trí kéo sợi
phía dưới lò vi
sóng có đường kính 150mm, được dẫn động bởi
môtơ điện một chiều. Tốc độ của môtơ được điều
khiển bởi máy vi tính. Chúng tôi có thể thay đổi
đường kính sợi trong quá trình kéo bằng cách thay
đổi tốc độ môtơ được điều khiển từ máy vi tính. Sợi
bazal kéo ra được quấn vào ống giấy gắn trên tang
quấn. Chiều cao của tang quấn được thay đổi
nhằm tìm được ảnh hưởng của khoảng cách thu
sợi đến đường kính sợi, và độ dao động đường
kính sợi khi kéo. Bazal nóng chảy được coi như
chất lỏng có độ nhớt, nó đi xuống theo trọng lực và
có thể xem lưu lượng không đổi khi chảy qua lỗ
kéo sợi (lỗ thoát) có tiết diện cố định. Dòng bazal
nóng chảy này sẽ nguội dần trong không khí và
chuyển xang pha rắn khi càng xa lỗ kéo sợi. Như
vậy phần chưa chuyển xang pha rắn (cả phần rắn
và lỏng xen kẽ) sẽ có tiết diện nhỏ lại dần khi vận
tốc kéo sợi tăng lên. Nếu tang quấn quá gần lỗ
thoát thì sợi bazal chưa kịp rắn lại nên chúng sẽ
dính với nhau trên ống quấn, còn nếu khoảng cách
thu sợi quá xa thì dao động dẫn đến hệ thống
không ổn định (lệch đường kính sợi thu được..).
Trong nghiên cứu này khoảng cách thu sợi được
chọn từ 500mm đến 900mm.
2. Nguyên liệu
Nguyên liệu đầu vào cùng các điều kiện kỹ
thuật của quá trình công nghệ là những nhân tố rất
quan trọng ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm
sợi bazal liên tục chế tạo ra. Bảng 2 trình bày thành
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 69
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

phần của đá bazal sử dụng trong thực nghiệm. Đây
là loại đá bazal được công ty Secotech(Secotech
Ltd, Hwaseoung, 447-961, Korea) nhập khẩu từ Việt
Nam để sản xuất sợi bazal cung cấp cho Phòng thí
nghiệm của chúng tôi.
Mặc dù thực nghiệm kéo sợi thực hiện đã cố
gắng giữ cố định trong cùng một điều kiện, nhưng
dòng bazal lỏng có thể thỉnh thoảng rơi thành giọt từ
lỗ kéo sợi nguyên liệu lỏng do độ nhớt quá cao của
bazal nóng chảy. Mặt khác nó thỉnh thoảng xảy ra
trường hợp dòng bazal nóng chảy bị gián đoạn từng
phần do độ nhớt quá thấp. Độ nhớt không ổn định
Bảng 2. Thành phần của đá bazal sử dụng cho thực nghiệm
Thành phần SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO
cũng ảnh hưởng trực tiếp đến độ lệch (dao động)
đường kính của sợi bazal trong quá trình kéo. Do đó
độ nhớt của bazal nóng chảy là thông số rất quan
trọng đặc biệt là trong quá trình kéo sợi. Độ nhớt
của đá bazal nóng chảy phụ thuộc chủ yếu vào nhiệt
độ của nó, ngoài ra thành phần và kích thước của
nguyên liệu đá cũng dẫn đến sự dao động nhiệt độ
hay độ nhớt. Đá bazal tự nhiên là tổng hợp của rất
nhiều thành phần, và mỗi loại đá thì thành phần lại
khác nhau, do đó để nhận được sự đồng nhất về
thành phần chúng tôi đã nghiền đá nhỏ ra đến cỡ
2x2mm2.
CaO Na2O K 2O TiO2 P2O4

Phần trăm
khối lượng 53,65 20,30 9,42 2,14 9,20 2,07 1,84 1,21 0,17
(%)

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

Hình 5 là hình chụp bề mặt của sợi bazal bởi SEM được tạo ra từ hệ thống kéo sợi từ đá bazal nóng chảy
trên. Sợi bazal tạo được đồng dạng có tiết diện tròn và bề mặt nhẵn như thủy tinh (hình 5b).

Hình 5. Hình ảnh của sợi bazal

a) Theo chiều dài sợi, b) Theo mặt cắt ngang sợi

Tốc độ kéo sợi ảnh hưởng đến đường kính sợi

bazal khi kéo, mối quan hệ giữa đường kính sợi và
tốc độ kéo với các lỗ kéo sợi có đường kính là 2mm,
2,5m và 3mm được thể hiện trên hình 6. Kết quả
thực nghiệm ở trên phù hợp với lý thuyết, với các lỗ
thoát thực nghiệm đã chọn trên đường kính của sợi
bazal giảm phi tuyến theo tốc độ kéo sợi gia tăng.
Mối quan hệ giữa tốc độ kéo sợi và đường kính sợi
được biểu diễn qua các hàm số gần đúng thể hiện
trên đồ thị hình 6. Với cùng một vận tốc kéo sợi như
nhau, khi sử dụng lỗ kéo sợi có kích thước nhỏ hơn Hình 6. Quan hệ giữa đường kính sợi bazal theo tốc độ kéo
sẽ tạo ra được đường kính sợi nhỏ hơn. với các kích thước lỗ kéo sợi khác nhau

70 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Quá trình kéo sợi bazal nóng chảy có thể tạo được sợi có đường kính nhỏ đến 6µm tương ứng với các điều
kiện thực nghiệm là: lỗ kéo sợi có đường kính là 2mm và tốc độ kéo là 1790 m/ph.
Sự dao động về giá trị (độ lệch) của đường kính sợi bazal trong quá trình chế tạo là không thể tránh được.
Khi cố định các điều kiện kéo sợi như tốc độ kéo sợi là 1790 m/ph, lỗ kéo sợi có đường kính là 2mm thì chúng tôi
nhận thấy khoảng cách kéo sợi không có ảnh hưởng nhiều đến sự thay đổi đường kính của sợi bazal (hình 7).

Hình 7. Đường kính của sợi bazal theo khoảng cách thu sợi khi tốc độ kéo là 1790 m/ph

IV. KẾT LUẬN

Trong nghiên cứu này chúng tôi đã thiết kế và chế tạo được một hệ thống thiết bị mới dùng để chế tạo sợi
từ đá bazal. Với hệ thống trên chúng tôi đã tiến hành thực nghiệm tạo được sợi bazal đạt đến đường kính 6µm.
Đường kính sợi bazal giảm phi tuyến tính theo tốc độ gia tăng của tốc độ kéo sợi và hàm số có độ dốc khác
nhau với các kích thước lỗ kéo sợi khác nhau. Khoảng cách kéo sợi không ảnh hưởng nhiều đến đường kính
của sợi bazal trong quá trình kéo.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Dylmar Penteado Dias, Clelio Thaumaturgo, 2005. Fracture toughness of geopolymeric concretes reinforced with basalt
fibers. Cement & Concrete Composites, 27, 49–54.
2. Gur’ev V.V., Neproshin E.I., and Mostovoi G.E., 2001. The Effect of Basalt Fiber Production Technology on Mechanical
Properties of Fiber. Glass and Ceramics, 58, 62-65.
3. Militky J., Kovacic V., and Rubnerova J., 2002. Influence of thermal treatment on tensile failure of basalt fibers, Engineering
Fracture Mechanics, 69, 1025-1033.
4. Rabinovich F.N.; Zueva V.N.; Makeeva L.V., 2001. Stability of Basalt Fibers in a Medium of Hydrating Cement. Glass and
Ceramics, 58, 431-434.
5. Wang G. J., Liu Y. W., Guo Y. J., Zhang Z. X., Xu M. X., and Yang Z. X., 2007. Chemical Durability and Mechanical
Properties of Alkali-proof Basalt Fiber and its Reinforced Epoxy Composites. Surface & Coating Technology, 201,
6565-6568.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 71

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

NGHIÊN CỨU HOÀN THIỆN QUY TRÌNH BẢO QUẢN SẢN PHẨM
CÁ CƠM SĂNG LUỘC CHÍN SẤY KHÔ

PERFECTING THE PROCESSES PRESERVING DRIED

ANCHOVIES COOKED PRODUCTS

Nguyễn Anh Tuấn1, Hồ Thị Tuyết Minh2

Ngày nhận bài: 12/7/2012; Ngày phản biện thông qua: 22/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Kết quả nghiên cứu trong bài này cho thấy, việc áp dụng quy trình sản xuất sản phẩm cá cơm săng sấy khô có xử lý
ngâm qua dung dịch chất phụ gia thực phẩm (Sorbitol 0,5M + Acid Ascorbic 0,4%, thời gian ngâm 20 phút, tỉ lệ cá: dung
dịch nước ngâm 1:3; luộc ở 1000C thời gian 2÷3 phút; sấy khô ở nhiệt độ 350C, vận tốc gió 2m/s trong thời gian 6,5 giờ đến
độ ẩm ≤ 20%), bao gói bằng cách dùng bao PA hoặc bao nhôm tráng PE hút chân không, bảo quản được ít nhất một tháng
ở nhiệt độ 0÷4oC và ít nhất bốn tháng ở nhiệt độ -20±2oC. Sản phẩm có chất lượng cao hơn và bảo quản được lâu hơn so
với phương pháp dùng túi PE thông thường.
Từ khóa: cá cơm, khô cá cơm, bảo quản, bao gói hút chân không
ABSTRACT
The research results in this article suggests that the application process for producing products dried anchovies are
soaked in the solution processing additives food (Sorbitol 0.5 m + Ascorbic Acid 0.4%, soak 20 minutes, the ratio of fish:
aqueous =1:3; boiled in 2÷3 minutes at 100oC; dried at temperatures 35oC, wind velocity 2m/s during 6.5 hours, humidity
≤ 20%), packaging by using PA bag or aluminum coated PE bag, vacuum, products going to preserve at least a month at
temperatures 0÷4oC and at least four months at temperatures -20 ± 2oC. The product will be higher quality and preservation
is much longer than conventional methods use PE.
Keywords: anchovy, dried anchovies, preserved, vacuum packaging

I. ĐẶT VẤN ĐỀ nay có nhiều phương pháp để bảo quản và nâng

Cá Cơm khô là mặt hàng rất được ưa chuộng
tại thị trường Hàn Quốc, Nga, Nhật Bản, Mỹ, Đài
Loan... đem lại giá trị kinh tế cao cho ngành Thủy
sản Việt Nam. Theo đánh giá của VASEP, so với
các nước đang xuất khẩu cá Cơm như Thái Lan,
Trung Quốc... thì nguyên liệu cá Cơm săng Việt
Nam có chất lượng và thành phần dinh dưỡng hơn
hẳn, nhưng sản phẩm sau chế biến lại có giá trị kinh
tế thấp hơn [9]. Nguyên nhân một phần là do công
nghệ chế biến của chúng ta còn khá thủ công, phần
khác là do không dự báo và kiểm soát được các
biến đổi có hại trong quá trình bảo quản sản phẩm,
đặc biệt là các sản phẩm chế biến trong dân. Hiện
cao chất lượng sản phẩm, tuy nhiên đối với cá cơm
khô vẫn chưa có nghiên cứu có tính khoa học và hệ
thống. Do đó, việc nghiên cứu biến đổi của cá Cơm
săng khô trong quá trình bảo quản và biện pháp bảo
quản hiệu quả là vấn đề cấp thiết, cần cho các làng
nghề chế biến truyền thống tại Quảng Bình nói riêng
và cho các cơ sở sản xuất thủy sản khô quy mô vừa
và nhỏ của các xã bãi ngang ven biển nói chung.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Nguyên vật liệu
- Cá Cơm săng [2], [8]: cá Cơm săng Stolephorus
tri có chiều dài thân từ 4÷6cm được thu mua tại

1
TS. Nguyễn Anh Tuấn: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang
2
ThS. Hồ Thị Tuyết Minh: Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Quảng Bình

72 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

cảng cá Vĩnh Trường - Nha Trang. Yêu cầu nguyên
liệu còn tươi, không có hiện tượng hư hỏng. Nguyên
liệu thu mua xong được bảo quản bằng đá xay ở
0÷4oC trong thùng xốp cách nhiệt và vận chuyển
ngay về phòng thí nghiệm.
- Sorbitol (INS: 420) [1], [11], [13], [14]: công
thức C6H14O6, dạng dung dịch trong suốt, không
mùi, vị ngọt, dễ tan trong nước, nhiệt độ nóng chảy
1100C, giới hạn cho phép 35.000mg/kg.
- Acid ascorbic (INS: 300) [1], [11], [13]: Công
thức C6H8O6, dạng bột tinh thể trắng, không mùi,
điểm chảy khoảng 1900C kèm theo phân hủy, giới
hạn cho phép 400mg/kg.
2. Phương pháp đánh giá, phân tích
Kiểm tra chỉ tiêu vi sinh theo TCVN 5649:2006.
Đánh giá cảm quan theo tiêu chuẩn TCVN 3215-79.
Xác định mức độ oxi hóa lipid bằng chỉ số
perocid TCVN 6121:2007. Xác định hàm lượng
NH3 bằng phương pháp chưng cất lôi cuốn. Phân
tích tại Viện nghiên cứu Công nghệ sinh học & môi
trường, Trường Đại Học Nha Trang và tại Viện
Nghiên cứu và Ứng dụng công nghệ Nha Trang. Xử
lý số liệu thực nghiệm theo phương pháp thống kê
và vẽ đồ thị với sự hỗ trợ của phần mềm Microsoft
Excel 2007.

3 . Bố trí thí nghiệm

Cá Cơm sau khi xử lý phụ gia, luộc chín, sấy khô

Bao gói PE thông thường

Bao gói PA hút chân không Bao gói Nhôm tráng PE
(đối chứng)

Bảo quản

Nhiệt độ (0C): Thời gian (tháng):

Nhiệt độ phòng; 0÷4; -20±2 1; 2; 3; 4

Đánh giá các chỉ tiêu:

Vi sinh vật Cảm quan Chỉ số peroxyde Hàm lượng NH3

Khuyến cáo thời gian và điều kiện bảo quản thích hợp
Hình 1. Bố trí thí nghiệm hoàn thiện chế độ bảo quản khô cá cơm săng

Cá Cơm sau khi loại bỏ tạp chất, rửa sạch để
ráo và cân lấy mẫu. Các mẫu được xử lý tẩm phụ
gia thực phẩm: dung dịch Sorbitol 0,5M kết hợp Acid
Ascorbic 0,4% thời gian ngâm 20 phút, tỉ lệ cá: dung
dịch nước ngâm là 1:3; luộc ở 1000C thời gian 2÷3
phút; sấy khô ở nhiệt độ 35 C, vận tốc gió 2m/s, thời
0
gian sấy 6,5 giờ, sấy đến độ ẩm ≤ 20% (kế thừa kết
quả nghiên cứu của Hồ Thị Tuyết Minh [6]). Tiến
hành bao gói bằng túi PA hút chân không và túi
nhôm tráng PE hút chân không, hàn kín sau đó đưa
vào bảo quản ở các điều kiện nhiệt độ khác nhau:
Nhiệt độ phòng, bảo quản lạnh: 0÷40C, bảo quản
đông: -20 ± 20C. Sau mỗi tháng bảo quản thì tiến
hành lấy mẫu và kiểm tra các chỉ tiêu, dựa vào kết
quả đánh giá để khuyến cáo thời gian và điều kiện
bảo quản thích hợp cho sản phẩm.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 73

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Ảnh hưởng của điều kiện và thời gian bảo quản lên chất lượng cảm quan của sản phẩm
Hình 2. Biến đổi điểm cảm quan của sản phẩm theo thời
gian bảo quản ở nhiệt độ phòng
Hình 4. Biến đổi cảm quan của sản phẩm theo thời gian
bảo quản ở nhiệt độ -20 ± 2oC
2. Ảnh hưởng của điều kiện và thời gian bảo quản lên chỉ số peroxyde của sản phẩm
Hình 5. Biến đổi chỉ số peroxyde của sản phẩm theo
thời gian bảo quản ở nhiệt độ phòng
Hình 7. Biến đổi chỉ số peroxyde của sản phẩm theo
thời gian bảo quản ở -20 ± 20C
74 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Hình 3. Biến đổi điểm cảm quan của sản phẩm theo thời gian
bảo quản ở 0 ÷ 4oC
Hình 2 cho thấy, cùng một thời gian bảo quản thì
sản phẩm đựng trong bao bì nhôm tráng PE là tốt
nhất, đựng trong bao PE (như cách bảo quản thông
thường của người dân) là kém nhất.
Hình 3 và 4 cho thấy, sản phẩm bảo quản trong
bao bì PE thì chất lượng giảm nhanh hơn nhiều so với
dùng bao bì PA và nhôm tráng PE.
Có thể giải thích do bì nhôm tráng PE có khả
năng chống thấm ẩm và khí tốt hơn bao PA và PE, có
khả năng ngăn cản sản phẩm tiếp xúc với ánh sáng.
Nhờ vậy hạn chế được phản ứng ôxi hóa lipid, sự
phân giải của enzyme và vi sinh vật hiếu khí.
Hình 6 Biến đổi chỉ số peroxyde của sản phẩm theo
thời gian bảo quản ở nhiệt độ 0 ÷ 40C
Hình 5, 6 và 7 cho thấy: sản phẩm chứa trong bao nhôm
tráng PE và bao PA tốt hơn bao PE. Cùng một loại bao bì
thì việc bảo quản ở 0÷ 40C và ở -20 ± 20C chỉ số peroxyde
chênh lệch là không nhiều. Vì vậy để giảm chi phí vận hành
thì cần thiết nên lựa chọn nhiệt độ bảo quản phù hợp theo
thời gian yêu cầu vì thực nghiệm cho thấy nhiệt độ bảo
quản giảm xuống 10C sẽ làm cho chi phí vận hành tăng lên
từ 4 - 5%.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

3. Ảnh hưởng của điều kiện và thời gian bảo quản lên hàm lượng NH3 của sản phẩm

Hình 8. Biến đổi hàm lượng NH3 của sản phẩm theo thời Hình 9. Biến đổi hàm lượng NH3 của sản phẩm theo thời gian
gian bảo quản ở nhiệt độ phòng bảo quản ở 0 ÷ 40C

Hình 8, 9, 10 cho thấy, cùng một thời gian và nhiệt độ

bảo quản thì sản phẩm đựng trong bao bì PA và bao bì
nhôm tráng PE có hàm lượng NH3 tạo ra thấp hơn đáng
kể so với cách bảo quản thông thường của người dân (chỉ
đựng trong bao bì PE).
Ở cùng một nhiệt độ bảo quản thì chênh lệch về hàm
Hình 10. Biến đổi hàm lượng NH3 của sản phẩm theo thời lượng NH3 của sản phẩm ở hai loại bao bì PA và bao
gian bảo quản ở nhiệt độ -20±20C
nhôm tráng PE là rất ít.
4. Kết quả kiểm tra về vi sinh vật
Bảng 1. Kết quả kiểm tra vi sinh vật của sản phẩm sau 1 tháng bảo quản ở 0÷40C
Điều kiện bao gói
STT Chỉ tiêu kiểm nghiệm Đơn vị tính TCVN 5649:2006 Nhôm tráng PE
PE PA chân không
chân không

1 Tổng số VSV hiếu khí KL/ml ≤106 8,6.103 7,3.102 7.102

2 E.coli KL/ml ≤10 0 0 0
3 S.aureus KL/ml ≤10 2
0 0 0
4 Salmonella KL/25ml 0 0 0 0
5 Tổng bào tử nấm men - nấm mốc BT/ml ≤103 0 0 0

Bảng 2. Kết quả kiểm tra vi sinh vật của sản phẩm sau 4 tháng bảo quản ở -20 ±20C
Điều kiện bao gói
STT Chỉ tiêu kiểm nghiệm Đơn vị tính TCVN 5649:2006 Nhôm tráng PE
PE PA chân không
chân không

1 Tổng số VSV hiếu khí KL/ml ≤106 5.105 0,8.105 0,3.105

2 E.coli KL/ml ≤10 0 0 0
3 S.aureus KL/ml ≤10 2
0 0 0
4 Salmonella KL/25ml 0 0 0 0
5 Tổng bào tử nấm men – nấm mốc BT/ml ≤10 3
1,4.10 2
2,2.10 1
1,8.101

Bảng 1 và 2 cho thấy, sau một tháng bảo quản phẩm đựng trong bao bì PA và bao nhôm tráng PE
ở nhiệt độ 0÷40C và sau bốn tháng bảo quản ở không thấm khí và thấm ẩm được hút chân không
-20±20C tất cả các mẫu đều đạt yêu cầu về vệ sinh đã hạn chế được sự xâm nhập của vi sinh vật từ
đối với thuỷ sản khô theo TCVN 5649:2006. Sản môi trường bên ngoài vào, cũng như ức chế sự hoạt

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 75

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

động của vi sinh vật nội tại. Đặc biệt do hàm lượng
ôxi ở trong các mẫu bao gói này ít nên tổng số vi
sinh vật hiếu khí thấp hơn so với mẫu đựng trong
bao bì PE thông thường.
Tổng hợp tất cả kết quả thí nghiệm cho phép
đưa ra các kiến nghị sau:
Không nên bảo quản cá cơm săng khô ở nhiệt
độ phòng vì chất lượng giảm rất nhanh.
Nếu bảo quản đến 1 tháng: Nên dùng bao PA
để bao gói, bảo quản ở 0 ÷ 40C.
Nếu bảo quản đến 2 tháng: Nên dùng bao nhôm
tráng PE, bảo quản ở 0 ÷ 40C.
Nếu bảo quản đến 4 tháng: Nên dùng bao PA
để bao gói, bảo quản ở -20 ± 20C.
Chênh lệch chất lượng giữa sản phẩm được
bao gói PA và bao gói nhôm tráng PE là không
nhiều, vì vậy cho phép lựa chọn bao bì PA nhằm
giảm bớt chi phí.
5. Đề xuất quy trình công nghệ sản xuất và bảo
quản khô cá cơm săng
Từ kết quả nghiên cứu và thảo luận trên cho
phép đưa ra quy trình công nghệ sấy cá cơm săng
có xử lý phụ gia chống ôxi hóa lipid và bảo quản cá
cơm săng sau khi sấy như sau:

Cá cơm săng nguyên liệu

↓
Rửa, phân loại, để ráo
↓
Xử lý phụ gia:
Ngâm dung dịch Sorbitol 0,5M + Acid Ascorbic 0,4%;
thời gian: 20 phút; Nhiệt độ dung dịch: 1÷40C
↓
Luộc ở 100 C; thời gian 2÷3 phút
0

↓
Sấy lạnh ở t = 35 C, v = 2m/s, φ=20-40% (hoặc phơi khô)
0

Độ ẩm cá khô đạt được ≤ 20%

↓
Bao gói PA hút chân không
↓
Bảo quản không quá 1 tháng ở 0 ÷ 40C/ không quá 4 tháng ở -20 ± 20C
Hình 11. Quy trình chế biến và bảo quản khô cá cơm săng đề xuất

- Kết quả sản xuất thử theo quy trình đề xuất:

Bảng 3. Kết quả phân tích hàm lượng protein, NH3 và peroxyde của cá cơm săng sấy khô
Cá cơm săng sấy lạnh có Cá cơm săng sấy lạnh đối Cá cơm săng
Chỉ tiêu phân tích
phụ gia chứng phơi nắng

Protein (%) 64,49 56,7 46,82

NH3 (mg/ 100g) 15,3 17,87 45,63
Chỉ số peroxyde (meq/kg) 2,79 7,96 10,03

Bảng 4. Kết quả kiểm tra vi sinh vật của sản phẩm sản xuất theo quy trình đề xuất
STT Chỉ tiêu kiểm nghiệm Đơn vị tính TCVN 5649:2006 Kết quả

1 Tổng số VSV hiếu khí KL/ml ≤10 6

0,2x102
2 E.coli KL/ml ≤10 0
3 S.aureus KL/ml ≤10 2
0
4 Salmonella KL/25ml 0 0
5 Tổng bào tử nấm men - nấm mốc BT/ml ≤10 3
0

76 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Kết quả phân tích cho thấy mẫu phơi nắng
thông thường có hàm lượng protein thấp hơn
nhiều so với mẫu sấy lạnh không và có xử lý phụ
gia. Hàm lượng NH3 và chỉ số peroxyde của mẫu
được xử lý phụ gia thấp hơn hẳn so với hai mẫu
còn lại. Về chỉ tiêu vi sinh, mẫu được sản xuất
theo quy trình đề xuất đạt yêu cầu về vệ sinh đối
với sản phẩm thuỷ sản khô theo TCVN 5649:2006.
Mẫu được sản xuất theo quy trình đề xuất cũng
đã được kiểm tra dư lượng sorbitol và acid
ascorbic đều dưới giới hạn cho phép theo quy
định của Bộ Y tế.
IV. KẾT LUẬN
Áp dụng quy trình sản xuất sản phẩm cá cơm
săng sấy khô có xử lý ngâm qua dung dịch chất
phụ gia thực phẩm (dung dịch Sorbitol 0,5M + Acid
Ascorbic 0,4%, thời gian ngâm 20 phút, tỉ lệ cá:
dung dịch nước ngâm 1:3; luộc ở 1000C, thời gian
2÷3 phút; sấy khô ở nhiệt độ 350C, vận tốc gió 2m/s,
thời gian sấy 6,5 giờ, sấy đến độ ẩm ≤ 20%), bao gói
bằng cách dùng bao PA hoặc bao nhôm tráng PE
hút chân không, bảo quản được ít nhất một tháng
ở nhiệt độ 0÷4oC và ít nhất bốn tháng ở nhiệt độ
-20±2oC, sản phẩm có chất lượng cao hơn và bảo
quản được lâu hơn so với phương pháp dùng túi PE
thông thường.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Bộ Y tế (2001), Quy định danh mục các chất phụ gia được phép sử dụng trong thực phẩm.
2. Nguyễn Trọng Cẩn - Đỗ Minh Phụng (1996), Công nghệ chế biến thực phẩm thủy sản tập I-II, NXB Nông nghiệp.
3. Nguyễn Trọng Cẩn - Đỗ Minh Phụng (1996), Công nghệ chế biến thực phẩm thủy sản tập I-II, NXB Nông nghiệp.
4. Nguyễn Xuân Duy (2009), Ảnh hưởng của chất chống ôxi hóa lên sự ngăn chặn ôxi hóa chất béo của sản phẩm cá hồi đông
khô trong quá trình làm khô, Hội nghị khoa học và công nghệ lần thứ 11, Trường Đại học Bách khoa, Đại học Quốc gia Tp.
Hồ Chí Minh.
5. Vũ Thị Kim Ninh (1987), Phương pháp chế biến thủy sản khô và chín, NXB Nông nghiệp.
6. Hồ Thị Tuyết Minh (2011), nghiên cứu biến đổi của cá Cơm săng khô trong quá trình chế biến, bảo quản và biện pháp ngăn
ngừa phản ứng ôxi hóa lipid, Luận văn Thạc sĩ, Trường ĐH Nha Trang.
7. Nguyễn Hữu Phụng và cộng sự (1995), Danh mục cá biển Việt Nam tập III, NXB Khoa học và Kỹ thuật.
8. Trung tâm Thông tin KHKT và Kinh tế Thủy sản (2005), Phần mềm tra cứu một số loài cá biển thường gặp ở Việt Nam.
9. Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam http://www.vasep.com.vn/
Tiếng Anh
10. Afaf Kamal-Eldin (2003), Lipid Oxidation Pathways, AOCS Publishing, Chapter 1 & 4.
11. Jim Smith and Lily Hong-Shum (2003), Food Additives Data Book, Blackwell Science.
12. Shahidi F. and Wanasundara U. N. (2002), Methods for measuring oxidative rancidity in fats and oils, Food Lipids: Chemistry,
Nutrition and Biotechnology, by Casmir C. Akoh and David B. Min (eds), Marcel Dekker, New York, NY, 840. pages, 1998.
13. Tomokazu Kubo and Hiroki Saeki (2001), Role of sorbitol in manufacturing dried seafood from heated squid meat, Fisheries
science, 67, pp. 524-529, Graduate School of Fisheries Sciences, Hokkaido University, Hakodate, Hokkaido 041-8611, Japan.
14. Zensuke Iseya, Tomokazu Kubo and Hiroki Saeki (2000), Effect of sorbitol on moisture transportation and textural change of
fish and squid meats during curing and drying processes, Fisheries science, 66, pp. 1144-1149, Graduate School of Fisheries
Science, Hokkaido University, Hakodate, Hokkaido 041-8611, Japan.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 77

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

KHẢ NĂNG TIÊU HÓA CÁC NGUYÊN LIỆU ĐỘNG VẬT Ở BIỂN VÀ
THỰC VẬT TRÊN CẠN Ở TÔM HÙM BÔNG PANULIRUS ORNATUS

APPARENT DIGESTIBILITY OF SELECTED MARINE AND TERRESTRIAL PLANT

FEED INGREDIENTS FOR SPINY LOBSTER PANULIRUS ORNATUS

Lê Anh Tuấn1
Ngày nhận bài: 05/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 18/01/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Nghiên cứu này thông báo khả năng tiêu hóa chất khô (DM), protein thô (CP), lipid tổng số (TL) và năng lượng thô
(GE) đối với ba nguyên liệu động vật biển và hai nguyên liệu thực vật trên cạn ở tôm hùm bông (Panulirus ornatus) sắp
trưởng thành, cỡ 200 - 300g. Khả năng tiêu hóa được xác định bằng thủ tục thay thế với oxit crom làm chất đánh dấu. Các
nguyên liệu kiểm tra được đưa vào ở mức thay thế 300 g kg−1. Trong thí nghiệm này, các tổ hợp thức ăn (n=6, gồm thức
ăn tham khảo và 5 thức ăn có thay thế) được cung cấp cho tôm hùm thí nghiệm có gắn túi bong bóng để thu phân. Việc gắn
túi thu phân này giúp tránh thất thoát phân do tiếp xúc với nước biển. Các độ tiêu hóa về DM, CP, TL và E lần lượt được
xác định như sau: 68, 83, 50 và 74% đối với bã đậu nành Ấn Độ; 30, 74, 50 và 46% đối với gluten bột mì; 70, 83, 62 và
65% đối với bột cá Kiên Giang; 79, 89, 63 và 86% đối với bột cá Pê-ru; 38, 82, 62 và 34% đối với bột ruốc khô Nha Trang.
Từ khóa: tôm hùm bông, khả năng tiêu hóa, oxit crom, thức ăn, dinh dưỡng
ABSTRACT
This study reports the dry matter (DM), crude protein (CP), total lipid (TL) and gross enenergy (GE) apparent
digestibilities of three marine animal and two terrestrial plant feed ingredients using sub-adult tropical spiny lobster
(Panulirus ornatus) of 200–300 g. Apparent digestibility was determined using standard substitution procedures and
employing chromic oxide as the digestibility marker. Test ingredients were used at a substitution rate of 300 g kg - 1 for all
ingredients. In the digestibility experiment (n=6, the reference and five substituted) diets were fed to lobsters fitted with a
balloon fecal collection device. This enabled the collection of voided feces without contact with seawater and subsequent
leaching losses. The derived DM, CP, TL and E apparent digestibilities respectively were: 68, 83, 50 and 74% for Indian
solvent-extracted soybean meal; 30, 74, 50 and 46% for wheat gluten; 70, 83, 62 and 65% for Kien Giang fish meal; 79,
89, 63 and 86% for Peruvian fish meal; 38, 82, 62 and 34% for Nha Trang Acetes meal.
Keywords: spiny lobster, digestibility, chromic oxide, diet, nutrition

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Nuôi thương phẩm tôm hùm ngày càng trở
thành một nghề quan trọng ở khu vực châu Á - Thái
Bình Dương và vùng biển Ca-ri-bê (Jeffs and Davis,
2003; Tuan and Mao, 2004; Perera et al., 2005). Ở
nước ta, sản lượng tôm hùm thương phẩm đạt gần
2.000 tấn/năm với giá trị gần 100 triệu Đô-la Mỹ vào
niên vụ 2005-2006 (Tuan L.A., 2011). Tuy nhiên,
những năm gần đây nghề nuôi này bộc lộ nhiều dấu
hiệu của sự phát triển thiếu bền vững như việc cho
ăn bằng thức ăn tươi đã gây áp lực lên nguồn lợi
thủy sản ven bờ, hệ số thức ăn kém (FCR = 20-30)
với các tác động xấu lên môi trường (N.B.T. An và
L.A. Tuấn, 2012). Việc phát triển thức ăn viên hoàn
chỉnh đã và đang được xem là một trong những
ưu tiên hàng đầu nhằm phát triển bền vững nghề
nuôi này (Jeffs and Hooker, 2000; Jeffs and Davis,
2003; Tuan L.A and Mao N.D., 2004). Ở các hình

1
TS. Lê Anh Tuấn: Khoa Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

78 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

thức nuôi thâm canh, thức ăn và việc cho ăn thường
chiếm một phần lớn trong tổng chi phí hoạt động.
Loại hình nguyên liệu được sử dụng trong công
thức thức ăn và các chỉ tiêu kỹ thuật về chất dinh
dưỡng đối với thức ăn có một tỷ trọng đáng kể trong
giá thành thức ăn. Các nhu cầu dinh dưỡng của tôm
hùm gai gần đây đã được đánh giá tổng quan bởi
Williams (2007). Tuy nhiên, vẫn còn nhiều khoảng
trống tri thức về khả năng tiêu hóa các nguyên liệu
tạo nên các loại thức ăn này và do đó chúng ta cũng
ít biết được mức độ mà các nhu cầu dinh dưỡng đã
bị ảnh hưởng bởi độ tiêu hóa của thức ăn. Vì thức
ăn thương mại được sản xuất với các chỉ tiêu kỹ
thuật (specifications) thường cao hơn các mức nhu
cầu (requirements) nhằm thúc đẩy sinh trưởng tối
đa, nên chúng thường được bán với giá cao. Ngoài
ra, những tổ hợp thức ăn này thường phát thải ra
môi trường các chất dinh dưỡng dư thừa, có thể có
tác động xấu đến chất lượng nước. Một sự hiểu biết
về khả năng tiêu hóa các nguyên liệu thức ăn sẵn
có sẽ giúp việc xác lập công thức thức ăn chính xác
hơn nhằm cung cấp các chất dinh dưỡng cần thiết
trên cơ sở hiệu quả về giá thành (Kaushik, 1995;
Allan et al., 2000). Việc xác định khả năng tiêu hóa
một nguyên liệu nào đó là điều kiện tiên quyết cho
việc lập công thức thức ăn đáp ứng được nhu cầu
dinh dưỡng của động vật về mặt kinh tế và sinh học.
Việc xác định chính xác khả năng tiêu hóa phụ thuộc
vào cách thu phân. Các mẫu phân phải phản ánh
được thành phần dinh dưỡng của vật chất còn lại
trong ruột sau quá trình hấp thụ dưỡng chất từ thức
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Thiết kế thí nghiệm
Bảng 1. Công thức của thức ăn tham khảo (A) và thức ăn có các nguyên liệu kiểm tra (B-F)
Thành phần (g/kg) Thức ăn A Thức ăn B
ăn của động vật. Ngoài ra, thời gian tiếp xúc giữa
phân với môi trường nước phải được giảm thiểu
để tránh thất thoát các thành phần sinh hóa. Điều
này cho thấy có những khó khăn nhất định trong
việc thu phân với động vật thủy sản. Hiện nay, có
nhiều phương pháp thu phân khác nhau như: lắng,
lọc, hút hậu môn, vuốt, và giải phẫu đường ruột, đã
từng được áp dụng nhằm khắc phục vấn đề này
(Storebakken et al., 1998; Vandenberg and De La
Noue, 2001; Hemre et al., 2003; Smith and Tabrett,
2004). Với hầu hết bọn giáp xác, phân thường nằm
trong màng và dưới dạng các sợi phân riêng biệt
(Dall and Moriarty, 1983). Đặc điểm này đã giúp xác
định khả năng tiêu hóa bằng cách áp dụng phương
pháp lắng trong việc thu phân tôm he (Smith and
Tabrett, 2004). Phương pháp này cũng được sử
dụng để xác định khả năng tiêu hóa thức ăn ở tôm
hùm gai ôn đới, Jasus edwardsii (Ward et al., 2003).
Tuy nhiên, với tôm hùm bông, việc thu phân bằng
phương pháp lắng đã không thành công do màng
bao dễ rách khiến cho phân dễ bị thất thoát vào môi
trường nước. Nhằm khắc phục vấn đề này, phương
pháp gắn bong bóng quanh lỗ hậu môn của tôm
hùm bông đã được xây dựng, qua đó phân có thể
được thu mà không có tiếp xúc với môi trường nước
xung quanh (Irvin and Tabrett, 2005). Bài báo này
thông báo khả năng tiêu hóa chất khô (DM), protein
thô (CP), lipid tổng số (TL) và năng lượng thô (GE)
của 5 nguyên liệu thức ăn sẵn có trên thị trường
bằng cách sử dụng phương pháp này với tôm hùm
bông sắp trưởng thành.
Thức ăn C Thức ăn D Thức ăn E Thức ăn F

Bột cá 65CP 650 455 455 455 455 455

Dầu cá 50 35 35 35 35 35
Bột mì 135 95 95 95 95 95
Gluten bột mì 100 70 70 70 70 70
Hỗn hợp vitamin 5 4 4 4 4 4
Oxit crôm (Cr2O3) 10 7 7 7 7 7
Bột ruốc khô 50 35 35 35 35 35
Bã đậu nành Ấn Độ 300
Gluten bột mì 300
Bột cá Kiên Giang 300
Bột cá Peru 300
Bột ruốc khô Nha Trang 300

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 79

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Thí nghiệm gồm 6 nghiệm thức thức ăn và
mỗi nghiệm thức được lặp lại 4 lần. Các nghiệm
thức thức ăn gồm thức ăn tham khảo và 5 tổ hợp
thức ăn có các nguyên liệu cần kiểm tra được đưa
vào với tỷ lệ 300 g kg-1 để thay thế một lượng
tương đương của thức ăn tham khảo (bảng 1).
Tỷ lệ thay thế này nhằm giảm thiểu những thay
đổi về các chỉ tiêu kỹ thuật dinh dưỡng chung của
thức ăn tham khảo đồng thời tối đa hóa tỷ lệ thay
thế của nguyên liệu nhằm hạn chế những sai số
khi rút ra độ tiêu hóa của từng nguyên liệu (Smith
and Tabrett, 2004). Oxit crom (Cr2O3 - Australia)
được sử dụng làm chất đánh dấu độ tiêu hóa và
được đưa vào các tổ hợp thức ăn ở mức 1 g kg-1.
Các nguyên liệu cần kiểm tra độ tiêu hóa trong thí
nghiệm bao gồm: Bã đậu nành Ấn Độ, Gluten bột
mì (Nguyên liệu thực vật trên cạn); Bột cá Kiên
Giang, Bột cá Pê-ru và Bột ruốc khô Nha Trang
(Nguyên liệu động vật biển). Thành phần phân
tích thô và năng lượng của thức ăn tham khảo
và các nguyên liệu kiểm tra được trình bày trong
bảng 2.

2. Chuẩn bị thức ăn
Bảng 2. Thành phần chất khô (DM), tro, protein thô (CP), lipid tổng số (TL) và năng lượng thô (GE) của
thức ăn tham khảo và các nguyên liệu cần kiểm tra

Thành phần DM (g/kg) Tro (g/kg) CP (g/kg) TL (G/kg) GE (kJ/g)

Thức ăn tham khảo 903 176 512 109 19,7

Bã đậu nành Ấn Độ 900 92 434 26 18,9

Gluten bột mì 943 8 750 68 23,2

Bột cá Kiên Giang 888 224 612 75 18,8

Bột cá Pê-ru 900 201 657 100 20,0

Bột ruốc khô Nha Trang 772 153 532 70 19,4

Các tổ hợp thức ăn được chuẩn bị tại Trại Thủy
sản Lê Đình Ba, Bãi Tiên, Nha Trang. Các nguyên
liệu khô được giã mịn bằng cối và chày hoặc máy
xay sinh tố rồi rây (<500μm). Các nguyên liệu khô
được trộn đều bằng máy trộn trong khoảng 10 phút
trước khi bổ sung dầu cá và nước để tạo thành cục
nhão khoảng 40 - 50% ẩm. Cục nhão được đùn 2
lần qua máy đùn với đường kính lỗ khuôn là 3 mm
để tạo thành dạng sợi. Các sợi này được sấy khô
qua đêm ở nhiệt độ 400C rồi được xay mịn bằng
40°C trước khi được cắt thành viên 20 - 40mm và
bảo quản ở -200C cho đến khi dùng. Thủ tục sản
xuất thức ăn này được đánh giá là tạo ra một mức
độ đồng nhất cao trong các viên thức ăn (Smith and
Tabrett, 2004).
3. Chăm sóc tôm hùm và thu phân
Chín mươi con tôm hùm bông P. ornatus cỡ
trung bình 250g được mua từ ngư dân địa phương
để làm thí nghiệm. Đàn tôm được thuần dưỡng 6

máy xay sinh tố cho đến khi toàn bộ được rây qua tuần trước khi thí nghiệm. Trong quá trình thuần

rây 500μm. Thức ăn đã xay mịn được trộn trong
5 phút trong máy trộn trước khi thêm nước để tạo
thành cục nhão. Cục nhão này được đùn 2 lần qua
máy đùn với đường kính lỗ khuôn là 3 mm để tạo
thành dạng sợi và được hấp hơi trong 5 phút. Các
sợi sau đó được sấy khô trong tủ sấy ở nhiệt độ
dưỡng và thí nghiệm, tôm hùm được bố trí 2 con/bể.
Bể có dung tích 150 lít, kích thước 0,6 x 0,5 x 0,5m,
được cung cấp nước biển đã lọc với tỷ lệ trao đổi
nước tối thiểu là 100%/ngày. Các bể đều được sục
khí liên tục và không bố trí vật trú ẩn để dễ thao tác
bắt tôm.

80 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
(A)
Hình 1. Tôm hùm thí nghiệm (A) và dụng cụ thu phân (B)
Trong quá trình thuần dưỡng, tôm hùm được
cho ăn hàng ngày bằng thức ăn viên khô có công
thức giống như của tổ hợp thức ăn tham khảo (thức
ăn A, bảng 1) nhưng không chứa Cr2O3 và tôm
được cho ăn đến lúc quan sát thấy chúng không ăn
nữa thì ngừng cho ăn. Bể thí nghiệm được vệ sinh
hàng ngày. Ngoài ra, các yếu tố môi trường của các
bể thí nghiệm cũng được theo dõi định kỳ. Các bể
thí nghiệm được kiểm tra nhiệt độ nước hàng ngày
vào lúc 7g và 15g bằng máy đo nhiệt độ và độ mặn
được kiểm tra hàng tuần bằng khúc xạ kế.
Khi thí nghiệm, 48 tôm hùm (250 ±48 g) từ 90
con ban đầu được tuyển chọn và phân bổ ngẫu
nhiên vào 24 bể như được mô tả trong quá trình
thuần dưỡng. Tôm hùm được cho ăn thức ăn thí
nghiệm 2 lần/ngày lúc 7.30 sáng và 4.30 chiều
và toàn bộ thức ăn thừa được thu sau khi cho ăn
khoảng 1 giờ. Sau một tuần lễ được cho ăn thức
ăn thí nghiệm, tôm hùm được gắn bong bóng để
thu phân như được mô tả bởi Irvin and Tabrett
(2005). Tuy nhiên, thay vì dùng nắp Eppendorf như
các tác giả này, chúng tôi dùng phần trên cùng của
ống tiêm (syringe) loại 3 cc (hình 1). Khi thu phân,
tôm hùm được bắt ra và được giữ chặt mặt lưng
trên tấm ván, bong bóng chứa phân được tách ra
và được vuốt để thu phân vào ống nghiệm (loại
dùng để ly tâm). Bóng bóng mới được gắn vào
khung ống và tôm hùm được đưa lại bể thí nghiệm.
Các ống nghiệm thu phân sau đó được bảo quản
trong tủ đông ở nhiệt độ -20°C. Phân được thu
hàng ngày sau khi cho ăn vào buổi sáng khoảng
1.30 - 2 giờ nhằm cho phép đủ thời gian tôm trở lại
trạng thái bình thường trước khi cho ăn lần thứ hai
trong ngày. Các mẫu phân tôm hùm trong một bể
Soá 1/2013
(B)
được gộp lại trong ống nghiệm cho đến lúc đạt khối
lượng tươi tối thiểu khoảng 15g (tương đương 2g
khối lượng khô). Lượng mẫu như thế mới đáp ứng
đủ yêu cầu cho các phân tích hóa học. Nếu tôm
hùm lột xác thì việc thu phân tạm ngừng trong 48
giờ nhằm cho phép vỏ cứng trở lại và việc tiêu thụ
thức ăn trở lại bình thường. Lúc đó, một nắp ống
tiêm khác được dán vào (bằng keo Loctite 4011)
và việc thu phân được tiếp tục như trước đó. Bất
kỳ tôm hùm nào chết hoặc bị loại khỏi thí nghiệm
do yếu đều được thay bằng tôm hùm khác và việc
thu phân với tôm hùm mới thay này được bắt đầu
sau khi thuần dưỡng với thức ăn thí nghiệm ít nhất
trong 7 ngày.
4. Phân tích hóa học
Các mẫu đại diện cho các nguyên liệu thức ăn,
thức ăn và phân đông khô được xay mịn và phân
tích bằng các phương pháp chuẩn theo AOAC
International (1999). Giá trị chất khô được xác định
thông qua thay đổi khối lượng sau khi sấy trong tủ
sấy ở 105°C đến khối lượng không đổi; tro được xác
định bởi thay đổi khối lượng sau khi nung ở 6000C
đến khối lượng không đổi; protein thô (N×6,25)
được xác định bằng Phương pháp Kjeldahl (ký hiệu
AOAC 988.05); lipid tổng số được xác định thông
qua chiết xuất từ các mẫu bằng chloroform/methanol
theo Phương pháp Folch (Bligh and Dyer, 1959).
Hàm lượng năng lượng được tính dựa vào các
hệ số chuyển hóa năng lượng 23,4; 39,2 và 17,2
kJ/g cho protein, lipid và carbohydrate, theo thức tự
tương ứng (Cho và cộng sự, 1982); carbohydrate
được tính bằng tổng chung trừ cho tổng của độ ẩm,
protein, tro và lipid; oxit crom (Cr2O3) được xác định
bằng phương pháp TCCS 03HS:2009.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 81
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

5. Tính toán khả năng tiêu hóa và phân tích
thống kê
Độ tiêu hóa của chất khô (DM), protein, lipid
tổng số và năng lượng của các tổ hợp thức ăn được
tính toán qua công thức:
phân tích phương sai (ANOVA) một nhân tố với
phép kiểm định sau (Post-hoc Test) Duncan ở mức
ý nghĩa P = 0,05 trên phần mềm thống kê SPSS
phiên bản 16.0.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

{Md * Af
D (%) = 100* 1 – 
(Mf * Ad } Độ tiêu hóa của các tổ hợp thức ăn thí nghiệm
và các nguyên liệu kiểm tra lần lượt được trình bày
trong bảng 3 và bảng 4. Độ tiêu hóa chất khô của
Trong đó, Md và Mf là hàm lượng (tính theo
các nguyên liệu dao động từ 29,8% với gluten bột
chất khô) của chất đánh dấu trong thức ăn được ăn
mì đến 78,8% với bột cá Pê-ru. Độ tiêu hóa chất
vào và phân, theo thứ tự tương ứng và Ad và Af là
khô của bột cá Pê-ru, bột cá Kiên Giang và bã đậu
hàm lượng (tính theo chất khô) của chất dinh dưỡng
nành Ấn Độ không khác nhau (>0,05) và chúng cao
(hoặc năng lượng) trong thức ăn được ăn vào và
hơn so với độ tiêu hóa chất khô của bột ruốc khô
phân, theo thứ tự tương ứng. Độ tiêu hóa (AD) của
Nha Trang và gluten bột mì (P<0,05). Độ tiêu hóa
nguyên liệu thức ăn kiểm tra được tính toán bằng protein là cao (>81%) đối với các nguyên liệu động
cách sử dụng công thức (Pfeffer et al., 1995): vật ở biển. Với nguyên liệu thực vật trên cạn, độ tiêu
1 hóa protein của bã đậu nành Ấn Độ cao hơn nhiều
ADNI = α
 *{ADNT – (1 – α)*ADNR}
(83%) so với gluten bột mì (73,8%) (P<0,05). Mặc
Trong đó, ADNI, ADNT và ADNR là độ tiêu hóa của dù sai khác không có ý nghĩa, nhưng độ tiêu hóa
chất dinh dưỡng hoặc năng lượng trong nguyên lipid tổng số của các nguyên liệu động vật ở biển có
liệu, thức ăn kiểm tra và thức ăn tham khảo, theo xu hướng cao hơn (61,6 - 63,2%) so với các nguyên
thứ tự tương ứng. Mức thay thế (α) được tính bằng liệu thực vật trên cạn (49,9 - 50,0%). Độ tiêu hóa
tỷ lệ chất dinh dưỡng (hay năng lượng) mà nguyên năng lượng cao nhất ở bột cá Pê-ru (85,5%), tiếp
liệu kiểm tra đóng góp vào thức ăn tham khảo trên theo là bã đậu nành Ấn Độ và bột cá Kiên Giang,
thực tế (Bureau et al., 1999). sau đó là gluten bột mì và thấp nhất là bột ruốc khô
Số liệu độ tiêu hóa cho các tổ hợp thức ăn và Nha Trang (34,3%) và đây là những sai khác có ý
các nguyên liệu kiểm tra trong thí nghiệm được nghĩa (P<0,05).
Bảng 3. Độ tiêu hóa chất khô (DM), protein thô (CP), lipid tổng số (TL) và năng lượng (E)
của các tổ hợp thức ăn trong thí nghiệm

Thức ăn Độ tiêu hóa (%)

DM CP TL E

A (Tham khảo) 78,8 d

90,4 e
90,9 d
81,4 c
B (Bã đậu nành Ấn Độ) 75,8 c 86,9 c 88,0 c 79,2 bc
C (Gluten bột mì) 63,3 a
83,2 a
77,2 b
68,7 a
D (Bột cá Kiên Giang) 76,3 c 86,4 c 90,3 d 77,5 b
E (Bột cá Pê-ru) 78,9 d 88,1 d 89,4 cd 82,0 d
F (Bột ruốc khô Nha Trang) 66,7 b 84,5 b 66,8 a 67,1 a
±SEM 1,49 0,57 2,17 1,63
a,b,c,d
Trong mỗi cột, các giá trị trung bình không có cùng ký tự thì khác nhau có ý nghĩa (P<0,05)

Đây là nghiên cứu thứ ba về khả năng tiêu hóa
các nguyên liệu thức ăn ở tôm hùm gai trên thế giới.
Ward và cộng sự (2003) đã xác định khả năng tiêu
hóa các nguyên liệu động vật ở biển và thực vật
trên cạn ở tôm hùm gai phương Nam, J. edwardsii
bằng cách sử dụng phương pháp lắng để thu phân.
Williams và cộng sự (2005) đã xác định khả năng
tiêu hóa các nguyên liệu động vật ở biển và động,
thực vật trên cạn ở tôm hùm bông, P. ornatus bằng
cách sử dụng phương pháp gắn túi bong bóng để
thu phân. Về mặt phương pháp thu phân, nghiên
cứu này áp dụng phương pháp giống với Williams
và cộng sự (2005). Về kết quả nghiên cứu, độ tiêu
hóa protein của bột cá Pê-ru và bã đậu nành lần
lượt là 88,9 và 83,0% trong nghiên cứu của chúng
tôi. Kết quả này gần với kết quả của Williams và
cộng sự (lần lượt là 84 và 81%) và cao hơn so
với kết quả của Ward và cộng sự (lần lượt là 63

82 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

và 61%). Điều này có thể do nhiều khác biệt giữa có thể ảnh hưởng đáng kể đến các độ tiêu hóa được
3 nghiên cứu này, như loài tôm (loài tôm ôn đới xác định vì phương pháp lắng mà Ward và cộng sự
J. edwardsii và loài tôm nhiệt đới P. ornatus), kích (2003) sử dụng dễ dẫn đến thất thoát các chất dinh
cỡ tôm (cỡ 200 - 300g so với cỡ 500 - 600g), nguồn dưỡng và chất đánh dấu từ phân (Storebakken et
và đợt sản xuất nguyên liệu. Ngoài ra, phương pháp al., 1998; Vandenberg and De La Noue, 2001; Smith
thu phân khác nhau (lắng và gắn bong bóng) cũng and Tabrett, 2004).
Bảng 4. Độ tiêu hóa chất khô (DM), protein thô (CP), lipid tổng số (TL) và năng lượng (E)
của các thành phần nguyên liệu kiểm tra

Nguyên liệu Độ tiêu hóa (%)

DM CP TL E

Bã đậu nành Ấn Độ 68,3 b

83,0 b
49,9 a
73,7 c
Gluten bột mì 29,8 a 73,8 a 50,0 a 45,8 b
Bột cá Kiên Giang 69,9 b 82,6 b 61,6 a 64,6 c
Bột cá Pê-ru 78,8 b 88,9 c 63,2 a 85,5 d
Bột ruốc khô Nha Trang 37,8 a 81,7 b 62,3 a 34,3 a
±SEM 5,34 1,39 2,48 5,08
a,b,c,d
Trong mỗi cột, các giá trị trung bình không có cùng ký tự thì khác nhau có ý nghĩa (P<0,05)

Với một số ngoại lệ, độ tiêu hóa của các nguyên
liệu thức ăn trong nghiên cứu này tương tự với
những giá trị được thông báo cho bọn giáp xác mười
chân khác (tham khảo Lee and Lawrence, 1997).
Chằng hạn, độ tiêu hóa protein của các nguyên
liệu động, thực vật đều cao (>73%) và độ tiêu hóa
lipid của nguyên liệu động vật cao hơn (>61%) so
với nguyên liệu thực vật (~50%). Lượng tro hay
carbohydrate trong nguyên liệu có lẽ là các nhân tố
chính làm giảm độ tiêu hóa chất khô (và chất hữu
cơ), do đó làm giảm độ tiêu hóa năng lượng chung.
Độ tiêu hóa protein cao (>81%) của nguyên liệu
động vật ở biển và bã đậu nành tương tự với các
giá trị được thông báo cho tôm hùm càng châu Mỹ
Homarus americanus (Trider and Castell, 1981).
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Nghiên cứu này lần nữa khẳng định tính
thích hợp của phương pháp gắn bong bóng
thu phân trong xác định khả năng tiêu hóa ở
tôm hùm.
Các giá trị độ tiêu hóa của các nguyên liệu trong
nghiên cứu này phù hợp với các giá trị được xác
định ở bọn giáp xác mười chân khác với cùng loại
nguyên liệu.
Độ tiêu hóa protein của nguyên liệu động vật và
thực vật đều cao (>73%).
2. Kiến nghị
Cần có các nghiên cứu xác định khả năng tiêu
hóa các nguyên liệu khác, như: nguyên liệu động
vật ở biển (bột mực, bột cá Đà Nẵng…), nguyên liệu
động vật trên cạn (bột nội tạng gia cầm, bột xương
thịt gia súc…) nhằm xây dựng cơ sở dữ liệu để có
nhiều lựa chọn trong việc lập công thức thức ăn cho
tôm hùm hiệu quả về giá và đáp ứng được các nhu
cầu dinh dưỡng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Bá Thiên An và Lê Anh Tuấn, 2012. Hiện trạng nghề nuôi lồng tôm hùm bông (Panulirus ornatus) ở Khánh Hòa.
Tuyển tập Hội nghị khoa học trẻ ngành thủy sản toàn quốc lần thứ III, Huế (24-25/3/2012), trang 374-381.
2. Allan,G.L., Rowland, S.J.,Mifsud, C.,Glendenning,D., Stone,D.A.J., Ford, A., 2000. Replacement of fish meal in diets for
Australian silver perch, Bidyanus bidyanus: V. Least-cost formulation of practical diets. Aquaculture 186, 327–340.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 83

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

3. AOAC International, 1999. Official Methods of Analysis, 16th edn. Association of Official Analytical Chemists International,
Gaithersburg, Maryland, USA. (CD ROM).
4. Bligh, E.G., Dyer, W.J., 1959. A rapid method of total lipid extraction and purification. Can. J. Biochem. Physiol. 37, 911–917.
5. Bureau, D.P., Harris, A.M., Cho, C.Y., 1999. Apparent digestibility of rendered animal protein ingredients for rainbowtrout
(Oncorhynchus mykiss). Aquaculture 180, 345–358.
6. Cho, C.Y., Cowey, C.B. and Watanabe, T. (1983), “Finfish nutrition in Asia: Methodological approaches to research and
development”, Includes Porceedings of the Asian Finfish Nutrition Workshop held in Singapore, 23-26 August 1983.
7. Dall,W., Moriarty, D.J.W., 1983. Nutrition and digestion. In: Mantle, L.H. (Ed.), The Biology of Crustacea. Internal Anatomy
and Physiological Regulation, vol. 5. Academic Press, New York, pp. 215–261.
8. Hemre, G.I., Karlsen, O., Mangor-Jensen, A., Rosenlund, G., 2003. Digestibility of dry matter, protein, starch and lipid by
cod, Gadus 462 S.J. Irvin, K.C. Williams / Aquaculture 269 (2007) 456–463morhua: comparison of sampling methods.
Aquaculture 225, 225–232.
9. Irvin, S.J., Tabrett, S.J., 2005. A novel method of collecting fecal samples from spiny lobsters. Aquaculture 243, 269–272.
10. Jeffs, A., Davis, M., 2003. An assessment of the aquaculture potential of the Caribbean spiny lobster, Panulirus argus. Proc.
– Gulf Caribb. Fish. Inst. Univ. Miami 54, 413–426.
11. Jeffs, A., Hooker, S., 2000. Economic feasibility of aquaculture of spiny lobsters Jasus edwardsii in temperate waters. J.
World Aquac. Soc. 31, 30–41.
12. Kaushik, S.J., 1995. Implications of biotechnology for fish nutrition, production, and health. J. Mar. Biotechnol. 3, 46–49.
13. Lee, P.G., Lawrence, A.L., 1997. Digestibility. In: D’Abramo, L.R., Conklin, D.E., Akiyama, D.M. (Eds.), Crustacean
Nutrition Advances inWorld Aquaculture, vol. 6.World Aquaculture Society, Louisiana State University, Baton Rouge, LA,
USA, pp. 194–260.
14. Perera, E., Fraga, I., Carrillo, O., Diaz-Iglesias, E., Cruz, R., Baez, M., Galich, G.S., 2005. Evaluation of practical diets for
the Caribbean spiny lobster Panulirus argus (Latreille, 1804): effects of protein sources on substrate metabolism and digestive
proteases. Aquaculture 244, 251–262.
15. Pfeffer, E., Kinzinger, S., Rodehutscord, M., 1995. Influence of the proportion of poultry slaughter by-products and of
untreated or hydrothermically treated legume seeds in diets for rainbow trout, Oncorhynchus mykiss (Walbaum), on apparent
digestibilities of their energy and organic compounds. Aquac. Nutr. 1, 111–117.
16. Smith, D.M., Tabrett, S.J., 2004. Accurate measurement of in vivo digestibility of shrimp feeds. Aquaculture 232, 563–580.
17. Storebakken, T., Kvien, I.S., Shearer, K.D., Grisdale-Helland, B., Helland, S.J., Berge, G.M., 1998. The apparent digestibility
of diets containing fish meal, soybean meal or bacterial meal fed to Atlantic salmon (Salmo salar): evaluation of different
faecal collection methods. Aquaculture 169, 195–210.
18. Trider, D.J., Castell, J.D., 1981. Protein digestibility in the lobster Homarus americanus. J. Shellfish Res. 1, 125 (abstract).
19. Tuan, L.A., 2011. Spiny lobster aquaculture in Vietnam: constraints and opportunities. Paper presented at the 9th International
Conference and Workshop on Lobster Biology and Management, held in Bergen, Norway, 19-24 June 2011.
20. Tuan, L.A., Mao, N.D., 2004. Present status of lobster cage culture in Vietnam. In: Williams (Ed.), Spiny Lobster Ecology and
Exploitation in the South China Sea Region. ACIAR Proceedings, vol. 120. Australian Centre for International Agriculture
Research, Canberra, Australia, pp. 21–25.
21. Vandenberg, G.W., De La Noue, J., 2001. Apparent digestibility comparison in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss)
assessed using three methods of faeces collection and three digestibility markers. Aquac. Nutr. 7, 237–245.
22. Ward, L.R., Carter, C.G., Crear, B.J., 2003. Apparent digestibility of potential ingredients as protein sources in formulated
feeds for the southern rock lobster Jasus edwardsii.In: Williams,K.C.(Ed.),The Nutrition of Juvenile andAdult Lobsters
toOptimize Survival,Growth and Condition: Final Report of FRDC 2000/212. Fisheries Research and Development
Corporation, Canberra, Australia, pp. 44–49.
23. Williams, K.C., 2007. Nutritional requirements and feeds development for post-larval spiny lobsters: A review. Aquaculture
263, 1–14.

84 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC

KHẢ NĂNG ỨNG DỤNG TRO BAY LÀM PHỤ GIA TRONG VỮA
VÀ BÊ TÔNG TRÊN NỀN GEOPOLYMER

POTENTIAL APPLICATIONS OF ADDING FLY ASH BASED GEOPOLYMER

MORTAR AND CONCRETE

Nguyễn Thắng Xiêm1

Ngày nhận bài: 11/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 17/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Kể từ khi công thức hóa học của vật liệu geopolymer được tìm ra bởi giáo sư người Pháp Joseph Davidovits, nhiều
nhà khoa học đã tập trung nghiên cứu và tìm hiểu tất cả các tính chất của chúng nhằm áp dụng rộng rãi vật liệu này vào
cuộc sống. Geopolymer nổi lên như là một vật liệu mới với các tính chất thích hợp để bảo vệ môi trường; và chúng cũng
được xem như là một vật liệu mới dùng để phủ, là chất kết dính các sợi trong composite và xi măng mới trong bê tông.
Geopolymer xi măng được tổng hợp từ bột xi măng của đá phiến sét sau khi nung trong lò quay (10 giờ ở nhiệt độ 7500C)
theo tỷ lệ Si/Al = 2 và kết hợp với NaOH và Na2SiO3. Mục đích của nghiên cứu là quan sát sự ảnh hưởng của tro bay đến
cơ tính của vữa và bê tông geopolymer. Cấu trúc của tro bay và geopolymer xi măng được thực hiện trên kính hiển vi điện
tử quét (SEM) và phân tích nhiễu xạ tia X (EDX).
Từ khóa: tro bay, xi măng, cường độ chịu nén, cường độ chịu uốn, năng lượng va đập
ABSTRACT
Since the chemistry of geopolymer materials was discovered by Prof. Joseph Davidovits, many scientists have studied
these new materials and investigated all properties of them that apply to our lives. Geopolymers have emerged as a promising
new material with environmentally sustainable properties. And they also have promising as a new material for coatings
and adhesives, a new binder for fiber composites, and new cement for concrete. Geopolymer cement was synthesized from
cement powder of shale burnt in rotary kiln (for 10 hours at 750 oC) with Si/Al molar ratio of 2.0 and combination with
sodium hydroxide (NaOH) and sodium silicate (Na2SiO3). The purpose of this research is observing the influence of fly ash
on mechanical properties of geopolymer mortar and concrete. Microstructural observations of fly ash and geopolymer
cement have been carried out by means of scanning electron microscopy (SEM) and energy-dispersive X-ray analysis (EDX).
Keywords: fly ash, cement, compressive strength, flexural strength, impact energy

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Như chúng ta đã biết việc sản xuất xi măng
Portland thường thải ra một lượng lớn khí CO2 vào
bầu khí quyển, do quá trình phản ứng hóa học tạo ra
CO2 từ việc nung đá vôi (canxi cacbonat - CaCO3) ở
nhiệt độ rất cao (khoảng 1450 oC) với silic oxít (SiO2)
theo phản ứng:
5CaCO3 + 2SiO2 → (3CaO,SiO2) + (2CaO,SiO2) + 5CO2
Quá trình sản xuất 1 tấn xi măng Portland sẽ
thải ra khoảng 1 tấn khí CO2 vào bầu khí quyển
(Davidovits, 2008). Sự thật là có khoảng 2,5 tỷ tấn
xi măng được sản xuất mỗi năm, nghĩa là mỗi người
trên hành tinh này phải gánh chịu 0,3 tấn khí CO2.
Đến năm 2050, sản lượng toàn cầu dự kiến sẽ đạt
5 tỷ tấn, nghĩa là sẽ thải ra khoảng 5 tỷ tấn CO2
vào khí quyển (Temuujin, 2009). Vì vậy nhu cầu cần
tìm một loại chất kết dính thân thiện với môi trường
nhằm thay thế xi măng truyền thống là một điều
hết sức cần thiết. Gần đây, geopolymer đã nổi lên
như là một vật liệu mới với các tính chất thích hợp
để bảo vệ môi trường. Chúng thu hút sự quan tâm
của các nhà khoa học do tính chất chịu lửa tốt (lên
đến 10000C), có cơ tính và độ bền lâu, có khả năng

1
TS. Nguyễn Thắng Xiêm: Khoa Xây dựng - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 85

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

cố định các ion kim loại nặng và độ kháng axit (bao gồm cả nước biển), có độ co và dẫn nhiệt thấp (Shuzheng
và cs, 2004; Hardjito và cs, 2005; Duxson và cs, 2007; Davidovits, 2008; Temuujin, 2009). Khả năng ứng dụng
của vật liệu geopolymer được sử dụng trong nhiều ngành công nghiệp như: công nghiệp ô tô và hàng không vũ
trụ, đặc biệt là cho các ứng dụng mà yêu cầu cần chịu nhiệt độ cao và cách nhiệt, gốm mới, xi măng, amiăng
và vật liệu công nghệ cao (Davidovits, 1991; Malhotra, 1991; Davidovits, 2008).
Geopolymer là tập hợp các chuỗi hay mạng lưới của các phân tử khoáng vô định hình liên kết với nhau
thông qua các liên kết cộng hóa trị. Quá trình geopolymer hóa (là quá trình tổng hợp để tạo thành vật liệu
Geopolymer) liên quan đến phản ứng hóa học của aluminosilicate oxit (Si2O5, Al2O2) với polysilicate kiềm nhằm
dễ tạo ra phản ứng trùng ngưng polymer hình thành mối liên kết giữa Si-O-Al. Quá trình geopolymer hóa phụ
thuộc vào tỷ lệ Si/Al, Davidovits đã phân biệt polysilicate thành bốn loại khác nhau là Poly(sialate) có dạng
(-Si-O-Al-O-) với Si/Al = 1, Poly(sialate-siloxo) có dạng (-Si-O-Al-O-Si-O-) với Si/Al = 2, Poly(sialate-disiloxo)
có dạng (-Si-O-Al-O-Si-O-Si-O-) với Si/Al = 3, Poly (sialate-multisiloxo) với Si/Al >> 3 (Shuzheng và cs, 2004;
Hardjito và cs, 2005; Duxson và cs, 2007; Davidovits, 2008). Nói chung, bất kỳ đất sét khoáng chất có chứa hàm
lượng SiO2 và Al2O3 cao đều có thể được pha loãng vào các dung dịch kiềm mạnh (như NaOH hoặc KOH) để
tạo một chuỗi phản ứng tỏa nhiệt của quá trình ge polymer hóa tạo vật liệu geopolymer.
Tro bay (fly ash) là sản phẩm của quá trình đốt cháy than nghiền tại các nhà máy nhiệt điện. Tro bay có kích
thước hạt từ 1μm to 150μm và đa số là có hình cầu (mịn hơn so với xi măng Portland và vôi). Tùy thuộc vào
nguồn và thành phần của than bị đốt cháy, thành phần hóa học của tro bay có thay đổi đáng kể. Tuy nhiên, thành
phần chính của tất cả tro bay là tương tự nhau và có thành phần gần giống xi măng Portland như SiO2, Al2O3,
Fe2O3 và CaO, trong khi Mg, K, Na, Ti, và S chiếm số lượng ít hơn. Tùy thuộc vào hàm lượng cacbon nhiều hay
ít mà tro bay có màu xám hay đen. Nếu tro bay có màu sáng cho thấy hàm lượng cacbon thấp. Hàng năm, các
nhà máy nhiệt điện đã thải ra một lượng lớn tro bay, do vậy tro bay đã trở thành mối quan tâm của các nhà môi
trường thế giới. Sử dụng các loại vật liệu này giúp giảm chi phí sản xuất sản phẩm và giảm đáng kể hiệu ứng
nhà kính từ việc sản xuất xi măng và bê tông (Malhotra, 1994; Assosiation, 2003; Lee và cs, 2003; Potgieter và
cs, 2003; Hewlett, 2004; Fansuri, 2006; Mines, 2006; Ahmaruzzaman, 2010).
Trong bài báo này, tác giả sử dụng bột xi măng được hình thành từ đá phiến sét sau khi nung trong lò quay
kết hợp với dung dịch kiềm để tạo ra vật liệu geopolymer xi măng. Và mục đích của nghiên cứu là quan sát sự
ảnh hưởng của việc bổ sung tro bay đến cơ tính của vữa và bê tông.

II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1. Vật liệu
1.1. Hỗn hợp geopolymer
Vật liệu geopolymer được tổng hợp từ bột xi măng của đá phiến sét đốt trong lò quay (ở nhiệt độ 750 oC với
thời gian là 10 giờ) với tỷ lệ giữa Si/Al bằng 2 kết hợp với dung dịch kiềm (NaOH + Na2SiO3 với môđun bằng 1,5)
để tạo ra geopolymer xi măng.
Bột xi măng có diện tích bề mặt là 20,8m2/g, kích thước trung bình là d50 = 4,2μm và d90 = 9.3μm. Bảng 1 mô
tả thành phần hóa học chính của bụi bay sau khi được phân tích bởi nhiễu xạ tia X (XRD).
Bảng 1. Thành phần hóa học chính của bụi bay được xác định bởi XRD
Thành phần Al2O3 SiO2 Fe2O3 SO3 CaO LOI
% khối lượng 41.6 52.6 2.6 1.1 0.8 1.3

(a) (b)
Hình 1. Hình SEM của bột xi măng
(a) với độ phóng đại 5000 lần và geopolymer xi măng khi đóng rắn (b) phóng đại 500 lần

86 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bột xi măng (hình 1a) và geopolymer xi
măng sau khi đóng rắn (hình 1b) được chụp từ
kính hiển vi điện tử quét (SEM). Bột xi măng
nhìn chung có dạng sắc và nhọn. Từ hình 1b ta
thấy trên bề mặt của geopolymer xi măng sau
khi đóng rắn có nhiều vết nứt, vì vậy việc thêm
tro bay vào hỗn hợp geopolymer xi măng, vữa
và bê tông là điều cần thiết để giảm hiện tượng
này, đồng thời ổn định cơ tính và giảm giá thành
sản phẩm.

Hình 2. Biểu đồ phân bố kích thước hạt của tro bay

1.2. Thành phần hóa học của tro bay
Hình 3a mô tả tro bay có hình dạng sắc nhọn
và có kích thước trung bình khoảng 3,55μm được
quan sát bởi biểu đồ phân bố kích thước hạt (hình
2). Từ giản đồ phân bố năng lượng quang phổ (hình
3b) và bảng phân tích định lượng các nguyên tố hóa
học, ta thấy tro bay có chứa hàm lượng Al và Si cao.
Điều này cho thấy tro bay là nguồn nguyên liệu rất
tốt để kết hợp với geopolymer tạo thành hỗn hợp
bê tông.
1.3. Đá dăm và cát
Đá dăm được sử dụng có kích thước tiêu chuẩn
từ 5 mm đến 10 mm và cát mịn có đường kính từ
0,14 đến 1,25 mm theo TCVN 7570 : 2006. Tất cả
đá và cát đều được sấy khô trước khi đem đi chế
tạo mẫu.

Hình 3. Hình SEM (a) có độ phóng đại từ 2000 đến 5000 lần
và biểu đồ phân bố năng lượng quang phổ (b) của tro bay
Bảng 2. Phân tích định lượng các nguyên tố hóa học của tro bay

Yếu tố O Na Mg Al Si S K Ca Ti Fe As
Nguyên tố [%] 52,81 1,81 0,97 14,73 23,97 0,39 0,41 1,69 0,57 2,57 0,09
Độ lệch chuẩn 0,52 0,10 0,06 0,18 0,52 0,05 0,04 0,29 0,06 0,11 0,01

2. Phương pháp chế tạo mẫu
Công nghệ chuẩn bị mẫu được tiến hành như
sau. Ban đầu trộn bột xi măng với dung dịch hoạt
tính kiềm ở nhiệt độ phòng khoảng 5 phút với tốc
độ 100rpm cho đến khi hỗn hợp được đồng nhất.
Tiếp theo, đổ tro bay, cát hoặc đá dăm vào hỗn hợp
và trộn khi hỗn hợp đồng nhất (khoảng 5 phút, tốc
độ 100rpm). Đổ trực tiếp hỗn hợp vữa tươi hoặc bê
tông tươi vào khuôn và đặt trên bàn rung khoảng 2
phút để loại bỏ các bọt khí bên trong mẫu. Mẫu sau

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 87

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

khi đúc xong được bao phủ bằng túi nhựa khoảng
48 giờ. Thử nghiệm cường độ chịu nén mẫu vữa
được thực hiện với tiêu chuẩn của Úc AS 1012,9 với
kích thước hình trụ là (Ø50 x 100) mm. Sử dụng tiêu
chuẩn quốc tế ASTM C39 để kiểm tra cường độ chịu
nén của bê tông với kích thước hình trụ là (Ø100
x 200) mm. Sử dụng 4 mẫu thử cho mỗi lần thử
nghiệm và tính giá trị trung bình. Kiểm tra cường độ
chịu uốn được thử nghiệm với mẫu có kích thước là
(40 x 40 x 160) mm theo tiêu chuẩn ASTM C348 - 08
và thử nghiệm va đập mẫu vữa với kích thước là (10
x 10 x 50) mm. Tất cả các mẫu này đều được xử
lý ở nhiệt độ phòng 3 ngày sau khi đúc. Tiếp theo,
tháo các mẫu ra khỏi khuôn và tiếp tục xử lý ở nhiệt
độ phòng cho đến ngày thử nghiệm (7, 14, 28 và 90
ngày đối với bê tông).
3. Dụng cụ và thiết bị
Kiểm tra độ sụt theo tiêu chuẩn C143/C143M,
bê tông tươi được đổ vào khuôn hình nón cụt có
chiều cao 300mm, đường kính đỉnh là 100mm,
đường kính đáy 200mm.
Kiểm tra uốn trên máy Instron Model 4202,
tốc độ là 2,0 mm/phút và chiều dài nhịp là 120mm
dựa theo tiêu chuẩn ASTM C78/C78M - 10. Kiểm
tra nén được thực hiện trên máy VEB Werktoff
Prufmaschinen Leipzig, 500 kN theo tiêu chuẩn
ASTM C 31/C 31M - 03a.
Bảng 3. Thành phần hỗn hợp vữa tươi và bê tông
Hỗn hợp Ký hiệu mẫu
Tro bay [%] Xi măng [%]
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
Hình 4 và 5 trình bày đường hồi quy tuyến tính
của cường độ chịu nén, cường độ chịu uốn, môđun
đàn hồi và năng lượng va đập so với tỷ lệ phần trăm
của tro bay/xi măng có trong hỗn hợp. Các hình này
cho thấy cơ tính của vữa geopolymer phụ thuộc vào
tỷ lệ của tro bay/xi măng, cường độ giảm khi tăng tỷ lệ
của tro bay/xi măng. Khi vữa và bê tông geopolymer
không có phụ gia tro bay cho kết quả về cường độ
chịu nén sau khi xử lý 28 ngày là 59 MPa và 34
MPa, kết quả này cao hơn so với mẫu có phụ gia
là tro bay. Tuy nhiên, khi chịu uốn thì mẫu không có
phụ gia tro bay cho kết quả nhỏ hơn so với mẫu có
tro bay, vữa geopolymer là 5,2 MPa và 6,7 MPa đối
với bê tông geopolymer. Với tỷ lệ phần trăm giữa
tro bay/xi măng bằng 0,5 (nghĩa là hỗn hợp mẫu
MLF’-2 theo bảng 3) sẽ cho kết quả là lớn nhất. Mẫu
vữa sau khi xử lý ở nhiệt độ phòng trong 28 ngày có
trọng lượng riêng xấp xỉ là 1650 Kg/m3.
Các thử nghiệm về năng lượng va đập được
thực hiện trung bình 4 mẫu của mỗi hỗn hợp sau khi
xử lý 28 ngày. Kết quả thử nghiệm được biểu diễn ở
hình 5b. Năng lượng va đập và môđun đàn hồi tăng
khi giảm tỷ lệ giữa tro bay/xi măng. Và cũng dễ dàng
nhìn thấy rằng thời gian xử lý càng dài từ 7 ngày tới
28 ngày thì môđun đàn hồi, cường độ chịu nén và
cường độ chịu uốn đều tăng.
Vật liệu
Kiềm Nước
Cát mịn [%] Đá dăm [%]
[%] [%]

MLF’-2 20 39.5 40.5 - - -

MLF’-3 30 33 38 - - -
MLF’-4 40 22 38 - - -
MLF’-6 25 28 38 9 - -
Vữa
MLF’-7 25 23 35 17 - -
MLF’-8 25 18 32 25 - -
MLF’-9 25 12 33 30 - -
MLF’-10 25 8 31 36 - -
M1 20 10 8.5 19 38 4.5
M2 15 13 11 19 38 4
M3 15 13 15 19 38 -
Bê tông
M4 10 15 18 19 38 -
M5 10 15 18 9 48 -
M6 10 9 14 9 58 -

88 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Hình 4. Cường độ chịu nén (a) và cường độ chịu uốn (b) của vữa geopolymer

Hình 5. Môđun đàn hồi (a) và năng lượng va đập (b) của vữa geopolymer

Kết quả chụp từ kính hiển vi của hỗn hợp MLF’- 6
đến MLF’-8 và SEM của hỗn hợp MLF’-6 được thể
hiện ở hình 6. Quan sát hình ảnh bề mặt mẫu từ
kính hiển vi ta thấy không có vết nứt, nhẵn và ít
có sự thay đổi khi thành phần hỗn hợp khác nhau.
Và khi quan sát bởi SEM, ta thấy trong cấu trúc vật
liệu các pha vô định hình liên tục và sít đặc. Theo
Zang, G. và cộng sự cho rằng chỉ có pha vô định
hình trong nguyên liệu mới tham gia phản ứng
geopolymer hóa, còn các pha tinh thể như SiO2,
Fe2O3... chưa phản ứng từ nguyên liệu đầu. Vì vậy
chính nhờ cấu trúc vô định hình liên tục này làm cho
vật liệu geopolymer có cường độ cao.
Từ hình 7, ta thấy các kết quả của hỗn hợp M1
và M2 là nhỏ hơn so với kết quả khác, bởi vì các
hỗn hợp này được bổ sung nước, điều này nên hạn
chế trong geopolymer vì nước sẽ làm giảm nồng độ
kiềm dẫn đến quá trình geopolymer hóa giảm, các
pha vô định hình bị gián đoạn và do đó làm giảm
cường độ chịu nén.

Hình 6. Bề mặt của vữa geopolymer với các hỗn hợp từ MLF’- 6 đến MLF’- 8 phóng đại 500 lần và hình SEM
của hỗn hợp MLF’- 6 phóng đại 2000 lần

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 89

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Hình 7. Cường độ chịu nén (a) và môđun đàn hồi (b) của bê tông geopolymer

Bảng 4. Các tính chất của geopolymer bê tông xử lý ở nhiệt độ phòng

Hỗn hợp
Thời gian
Tính chất
[Ngày]
M1 M2 M3 M4 M5 M6

Độ sụt [mm] 235 230 205 205 195 210

7 2112 2135 2195 2222 2250 2250

Trọng lượng riêng [kg/m3]
90 1999 2033 2003 1984 2035 2104

7 1.03 0.68 1.46 1.40 1.64 1.51

Cường độ chịu cắt [MPa]
90 1.21 0.92 1.73 1.69 1.78 1.73

Độ sụt đã được kiểm tra để đo lường tính khả
thi của bê tông tươi. Độ sụt là chỉ tiêu quan trọng
nhất của hỗn hợp bê tông, nó đánh giá khả năng dễ
chảy của hỗn hợp bê tông dưới tác dụng của trọng
lượng bản thân hoặc rung động. Như vậy độ sụt liên
quan đến khả năng thi công và chất lượng của bê
tông, do đó cần phải xác định.
Từ bảng 4 thấy rằng độ sụt tăng khi hàm
lượng nước hoặc kiềm có trong hỗn hợp tăng,
đó là một trong những nguyên chính tác động
đến cường độ chịu nén của bê tông geopolymer.
Hình 7 cho thấy rằng mẫu sau khi được xử lý
trong 90 ngày ở nhiệt độ phòng thì cường độ
chịu nén của hỗn hợp M5 là cao hơn so với
các hỗn hợp khác, có giá trị là 32 MPa và
môđun đàn hồi khoảng 21 GPa, theo quy luật
thì môđun đàn hồi tăng khi cường độ nén của
bê tông tăng lên.

Bảng 5. Cường độ chịu uốn của bê tông geopolymer M5 xử lý ở nhiệt độ phòng

Cường độ chịu uốn [MPa] Độ biến dạng [%]

Hỗn hợp
7 ngày 14 ngày 28 ngày 7 ngày 14 ngày 28 ngày

M5 4.80 ± 0.13 6.88 ± 0.98 7.09 ± 0.58 0.81 1.14 0.71

Hỗn hợp M5 đã được sử dụng để kiểm tra quả cho thấy độ bền uốn của bê tông geopolymer
cường độ chịu uốn của bê tông geopolymer. Các tăng theo thời gian khoảng 30% từ 7 ngày đến 14
mẫu được xử lý ở nhiệt độ phòng từ 7, 14, 28 ngày. ngày và hầu như không đổi độ bền uốn khi xử lý
Kết quả kiểm tra được trình bày trong bảng 5. Kết về sau.

90 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

trụ. Bề mặt hỗn hợp M5 tương đối tốt, mặt trơn lán,
sít đặc và không có vết nứt.

IV. KẾT LUẬN

Hình 8. Kiểu phá hủy (trái) và bề mặt của hỗn hợp M5
(phải) bê tông geopolymer có độ phóng đại 500 lần
Hình 8 biểu diễn kiểu phá hủy của mẫu bê
tông geopolymer gần giống với tiêu chuẩn ASTM
C39-03 là phương pháp tiêu chuẩn dùng để thử
nghiệm cường độ chịu nén của mẫu bê tông hình
Các kết quả cho thấy rằng vữa và bê tông trên
nền geopolymer với phụ gia là tro bay cho kết quả
cơ tính rất tốt, hoàn toàn phù hợp trong ứng dụng
xây dựng kết cấu và có thể cạnh tranh với Portland
bê tông. Tám hỗn hợp của vữa và sáu của bê tông
đã được đánh giá về các đặc tính cơ học, chúng phụ
thuộc vào tỷ lệ tro bay/xi măng, thành phần cát và
đá dăm, nồng độ kiềm và thời gian xử lý sau khi đúc.
Tuy nhiên, đây mới là nghiên cứu bước đầu, cần
tiếp tục nghiên cứu về ảnh hưởng của nhiệt độ cao,
điều kiện môi trường (axít, nước biển...) và quá trình
lão hóa đến cơ tính của vữa và bê tông geopolymer
với phụ gia là tro bay.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ahmaruzzaman, M., 2010. A review on the utilization of fly ash. Progress in Energy and Combustion Science, 36, 327–363.
2. American Coal Ash Assosiation, 2003. Fly Ash Facts for Highway Engineers, 81.
3. Davidovits, J., 1991. Geopolymers: Inorganic Polymeric New Materials. Thermal Analysis, 37, 1633-1656.
4. Davidovits, J., 2008. Geopolymer chemistry & application, Second Edition, Géopolymèr – France.
5. Duxson, P., và cộng sự, 2007. The role of inorganic polymer technology in the development of ‘green concrete’. Cement and
Concrete Research, 37, 1590 – 1597.
6. Fansuri, H., 2006. Suitability Of Coal Fly Ashes To Aggregate Manufacture From Coal Fly Ash By Sintering. 11th APCChE
Congress, Kuala Lumpur.
7. Hardjito, D., và cộng sự, 2005. Development and properties of Low-calcium fly ash-based Geopolymer concrete. Research
report GC1, Perth, Australia: Faculty of Engineering, Curtin University of Technology.
8. Hewlett, P. C., 2004. Lea’s Chemistry of cement and concrete, Oxford: Elsevier, Butterworth–Heinemann, 1087.
9. Lee, A. P., và cộng sự, 2003. Is fly ash an inferior building and structural material. Science in Dispute.
10. Malhotra, V. M., 1991. Making Concrete “Greener” With Fly Ash. ACI Concrete International, 21, 61-66.
11. Malhotra, V. M., 1994. Fly Ash in Concrete. CANMET.
12. Managing Coal Combustion Residues in Mines, 2006. Committee on Mine Placement of Coal Combustion Wastes, National
Research Council of the National Academies.
13. Potgieter, J. H., và cộng sự, 2003. Alternative procedure for classification of fly ash particle size fractions. Proceedings of the
international ash utilisation symposium, USA.
14. Shuzheng, Z., và cộng sự, 2004. Novel modification method for inorganic geopolymer by using water soluble organic
polymers. Lsevier B.V, 58, 1292-1296.
15. Temuujin, J., 2009. Effect of mechanical activation of fly ash on the properties of geopolymer cured at ambient temperature.
Journal of Materials Processing Technology, 209, 5276–5280.
16. Zhang, G., và cộng sự, 2010. Synthesis, characterization, and mechanicalproperties of red mud-based geopolymers,
Transportation Research Record, 2167, 1-9.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 91

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DỊCH VỤ HỖ TRỢ VẬN TẢI ĐƯỜNG SẮT
TẠI GA NHA TRANG - TỈNH KHÁNH HÒA

IMPROVING RAILWAY TRANSPORT SUPPORT SERVICES

IN NHA TRANG STATION, KHANH HOA PROVICE

Nguyễn Thị Lan Anh1, Đỗ Thị Thanh Vinh2

Ngày nhận bài: 28/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 25/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Trên cơ sở đánh giá chất lượng dịch vụ và các nhân tố tác động đến sự hài lòng của khách hàng đối với dịch vụ kinh
doanh hỗ trợ vận tải đường sắt tại Ga Nha Trang; nghiên cứu này đưa ra những đề xuất về giải pháp, chính sách giúp
Ga Nha Trang nâng cao chất lượng dịch vụ hỗ trợ vận tải đường sắt, hoàn thiện công tác quản lý của mình.
Từ khóa: chất lượng dịch vụ, hỗ trợ vận tải đường sắt
ABSRACT
On the basis of service quality assessment and the factors that affect customer satisfaction for railway transport
support services in Nha Trang station; this study made recommendations on measures and policies for Nha Trang station
to improve the quality of rail transport support services; management.
Keywords : services quality, support rail transport

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Sau khi gia nhập WTO, nền kinh tế Việt Nam
đã có những bước phát triển mạnh mẽ, trong đó
có những đóng góp tích cực của ngành dịch vụ.
Nhận thức được vị trí quan trọng của ngành dịch
vụ, Nhà nước đã có nhiều chủ trương, chính sách
tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động dịch vụ
phát triển nhằm đáp ứng tốt hơn cho nhu cầu sản
xuất, tiêu dùng, đời sống dân cư và đẩy mạnh tốc
độ tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, so với các nước
có nền kinh tế thị trường thì dịch vụ của Việt Nam
chưa chuyên nghiệp và chưa thực sự tạo được môi
trường tốt cho toàn bộ nền kinh tế phát triển.
Đặc biệt, đối với các doanh nghiệp nhà nước,
do đã trải qua một quá trình dài hoạt động theo cơ
chế tập trung bao cấp nên khả năng cạnh tranh cũng
như sự chủ động đối phó với những thay đổi nhanh
chóng của nền kinh tế toàn cầu là không cao. Mặc
dù hiện nay nhiều doanh nghiệp nhà nước đang
trong quá trình chuyển đổi sang hình thức công ty
trách nhiệm hữu hạn (TNHH) 1 thành viên hay cổ
phần hóa nhằm khắc phục những nhược điểm này
nhưng với 1 số đơn vị vẫn chưa kịp thời thích ứng
được hoàn cảnh mới do chưa tìm ra được hướng
giải cho bài toán nâng cao chất lượng dịch vụ kinh
doanh của chính doanh nghiệp.
Xuất phát từ nhận định trên, nghiên cứu “Nâng
cao chất lượng dịch vụ hỗ trợ vận tải đường sắt tại
Ga Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa” nhằm xác định các
nhân tố tác động đến chất lượng dịch vụ kinh doanh
hỗ trợ vận tải Đường sắt - một ngành dịch vụ có tác
động không nhỏ đến sự phát triển của nền kinh tế ở
địa phương là hết sức cần thiết.
II. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Cơ sở lý thuyết
Sự tác động bởi tính đặc thù của mỗi ngành
dịch vụ đã đem lại kết quả chất lượng dịch vụ không
đồng nhất hay nói cách khác mô hình nghiên cứu sẽ

1
Nguyễn Thị Lan Anh: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Đỗ Thị Thanh Vinh: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

92 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
phù hợp với ngành này hơn với ngành khác. Chính
vì vậy Babacus and Boller (1992) đã cho rằng cần
có thang đo chất lượng dịch vụ cụ thể riêng cho
từng ngành.
Trong vài thập kỷ qua thì các nghiên cứu chủ
yếu sử dụng mô hình của Parasuraman et al (1988)
với thang đo Servqual để đo lường chất lượng dịch
vụ của hầu hết các ngành dịch vụ. Tuy nhiên, mô
hình ROPMIS đáp ứng được tốt hơn yêu cầu nghiên
cứu chất lượng dịch vụ trong ngành dịch vụ vận tải
đường sắt - ngành dịch vụ công ích mang tính độc
quyền vì được tổng hợp lý thuyết của rất nhiều mô
hình khác nhau; việc xây dựng mô hình ROPMIS
được thực hiện trong bối cảnh cụ thể trong ngành
vận tải đường biển Việt Nam. Tuy chưa được áp
dụng rộng rãi nhưng các nghiên cứu sử dụng mô
hình này đã đem lại nhiều kết quả khả quan.
Vì vậy, nghiên cứu này đã áp dụng mô hình
ROPMIS với 6 thành phần để đánh giá chất lượng
kinh doanh dịch vụ vận tải đường sắt tại Ga Nha
Trang với 6 thành phần chất lượng dịch vụ: (1)
Nguồn lực, (2) Năng lực phục vụ, (3) Quá trình phục
vụ, (4) Năng lực quản lý, (5) Hình ảnh & thương
hiệu, (6) Trách nhiệm xã hội được mô tả chi tiết qua
6 nhóm nhân tố sau:
Nhóm liên quan đến nguồn lực (Resource):
Tính sẵn sàng của trang thiết bị, Điều kiện thiết bị,
Khả năng theo dõi hàng hóa, Cơ sở hạ tầng.
Nhóm liên quan đến kết quả (outcomes): Tốc độ
thực hiện dịch vụ, Tính tin cậy của dịch vụ (thời gian
Hình 1. Mô hình nghiên cứu
Soá 1/2013
giao & nhận hàng), Cung cấp dịch vụ đồng nhất,
Đảm bảo an toàn cho hàng hóa, Độ chính xác của
chứng từ, Sự đa dạng và sẵn sàng của dịch vụ.
Nhóm liên quan đến quá trình (Process): Thái
độ, cung cách phục vụ của nhân viên, Sẵn sàng đáp
ứng yêu cầu của khách hàng, Kiến thức về yêu cầu,
Nhu cầu của hàng hóa, Ứng dụng công nghệ thông
tin trong dịch vụ khách hàng.
Nhóm liên quan đến quản lý (Management):
Ứng dụng công nghệ thông tin trong khai thác, Hiệu
quả trong khai thác và quản lý, Trình độ quản lý &
khai thác như khả năng xếp dỡ, Thấu hiểu nhu cầu
khách hàng, Tiếp tục cải tiến hướng đến nhu cầu
khách hàng.
Nhóm liên quan đến hình ảnh/uy tín (Image): Uy
tín, tin cậy trên thị trường.
Nhóm liên quan đến trách nhiệm xã hội (Social
Responsibility): Cách ứng xử, trách nhiệm đối với
con người, xã hội, môi trường.
Dựa vào mục tiêu nghiên cứu, cơ sở lý thuyết
và mô hình đã đề xuất, đề tài đưa ra giả thuyết: Có
mối quan hệ thuận chiều giữa các thành phần chất
lượng dịch vụ và sự hài lòng của khách hàng khi sử
dụng dịch vụ vận tải Đường sắt. Khoảng cách giữa
mong muốn và cảm nhận của khách hàng tại từng
thành phần chất lượng dịch vụ trên càng nhỏ thì
mức độ hài lòng của khách hàng đối với chất lượng
dịch vụ của doanh nghiệp càng lớn và ngược lại.
Mô hình nghiên cứu đề xuất được trình bày trong
hình 1.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 93
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
2. Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu được thực hiện trên cơ sở đánh giá
của các khách hàng đã sử dụng dịch vụ tại Ga Nha
Trang theo 2 bước chính như sau:
Bước 1: Nghiên cứu sơ bộ
Nghiên cứu sơ bộ được thực hiện bằng phương
pháp nghiên cứu định tính với kỹ thuật thảo luận
nhóm chuyên đề. Mục đích của bước nghiên cứu
này dùng để điều chỉnh và bổ sung thang đo chất
lượng dịch vụ kinh doanh hỗ trợ vận tải đường sắt
để thiết lập bảng câu hỏi. Trên cơ sở những thông
tin có được sau khi thảo luận, từ đó xây dựng các
biến của thang đo và bản câu hỏi được xác định phù
hợp với bối cảnh nghiên cứu tại Ga Nha Trang với
loại hình dịch vụ kinh doanh hỗ trợ vận tải đường
sắt. Bảng câu hỏi đã phát hành thử, lấy ý kiến phản
hồi, và được hiệu chỉnh lần cuối, sẵn sàng cho
Cơ sở lý thuyết
Nghiên cứu định
câu hỏi
lượng (n = 320)
Xử lý, phân tích
dữ liệu bằng SPSS
16.0
Kết quả nghiên cứu
Hình 2. Quy trình thực hiện nghiên cứu
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
Nghiên cứu được thực bằng phương pháp
nghiên cứu định tính và định lượng, dựa trên mô
hình ROPMIS (Thái Văn Vinh & Devinder, 2005) để
đánh giá chất lượng dịch vụ của Ga Nha Trang.
Từ kết quả của phân tích hệ số tin cậy
Cronbach Alpha cho thấy, 27 biến quan sát sau khi
được thực việc kiểm tra độ tin cậy của thang đo thì
cả 27 biến đều đảm bảo độ tin cậy. Từ 27 biến quan
94 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
nghiên cứu định lượng. Bảng câu hỏi đã được thiết
kế trong phần nghiên cứu sơ bộ sẽ là cơ sở cho
nghiên cứu chính thức.
Bước 2: Nghiên cứu chính thức
Nghiên cứu chính thức được thực hiện bằng
phương pháp nghiên cứu định lượng. Kỹ thuật
phỏng vấn trực diện được sử dụng để thu thập
thông tin từ khách hàng của Ga Nha Trang.
Trong nghiên cứu này, nhóm tác giả sử dụng
phương pháp chọn mẫu phi ngẫu nhiên - lấy mẫu
thuận tiện.
Thông tin thu thập được sẽ được xử lý bằng
phần mềm SPSS 16.0. Thang đo sau khi được đánh
giá bằng phương pháp hệ số tin cậy Cronbach alpha
và phân tích nhân tố khám phá EFA, phân tích hồi
quy bội được sử dụng để kiểm định mô hình nghiên
cứu. Quy trình nghiên cứu được tóm tắt như hình 2.
Thang Nghiên cứu định tính
đo Phỏng vấn sâu
nháp
Bảng
Thang đo điều chỉnh
- Phân tích nhân tố khám phá EFA
- Cronbach Alpha
- Phân tích hồi quy
- Phân tích ANOVA
sát ban đầu của 6 yếu tố đã được kiểm tra độ tin
cậy, tiếp tục tiến hành được đưa vào phân tích nhân
tố khám phá EFA để loại bỏ các biến quan sát có hệ
số tải <0,5. Ta được 25 biến được phân bố trong 6
yếu tố ban đầu.
Phân tích hồi quy được thực hiện với 6 yếu tố
trong mô hình nghiên cứu ban đầu được đưa vào là:
TN = “ Trách nhiệm”, HA = “Hình ảnh”, QL = “Quản lý”,
NL = “Nguồn lực”, KQ = “Kết quả”, QT = “Quá trình”.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 1. Kết quả chạy hồi quy

Coefficientsa
Hệ số chưa chuẩn hoá Hệ số chuẩn hoá Thống kê đa cộng tuyến
Mô hình t Sig.
Hệ số
B Độ lệch chuẩn Beta VIF
Tolerance

(Hằng số) .361 .234 1.546 .123

HA .234 .048 .256 4.877 .000 .699 1.430
QL .217 .045 .247 4.834 .000 .742 1.348
NL .155 .035 .205 4.428 .000 .900 1.112
KQ .161 .050 .152 3.215 .001 .858 1.165
QT .131 .045 .160 2.894 .004 .631 1.585
a. Biến phụ thuộc: HL

Kết quả hồi quy, với chỉ số VIF của nhân tố có
giá trị lớn nhất = 1.585 (<5). Nên ta có thể kết luận
hiện tượng đa cộng tuyến không ảnh hưởng đến kết
quả giải thích mô hình. Với R2 hiệu chỉnh = 0.415
có nghĩa là có khoảng 41,5% sự thay đổi của biến
phụ thuộc Hài lòng được giải thích các biến độc lập
trong mô hình.
Kết quả hồi quy cho thấy 6 nhân tố đưa vào
quan sát, chỉ có 5 nhân tố có ý nghĩa thống kê. Hay
nói cách khác Sự hài lòng của khách hàng (HL)
chỉ chịu tác động của 5 nhân tố: HA = “Hình ảnh”,
QL = “Quản lý”, NL = “Nguồn lực”, KQ = “Kết quả”,
QT = “Quá trình” theo một mức độ khác nhau và
thuận chiều. Các yếu tố này càng cao thì sự hài
lòng của khách hàng lại càng tăng cao, và ngược lại
các yếu tố này càng giảm thì sự hài lòng của khách
hàng càng giảm. Trong 5 yếu tố còn lại này thì yếu
tố hình ảnh và quản lý tác động đến sự hài lòng
nhiều hơn so với các yếu tố hình ảnh, nguồn lực,
quá trình. Phương trình hồi quy có dạng:
HL = 0,234HA + 0,217QL + 0,155NL + 0,161KQ + 0,131QT
Ngoài ra, kết quả kiểm định Anova cho thấy
sự hài lòng của khách còn chịu ảnh hưởng không
ít bởi các yếu tố như tuổi tác và thu nhập. Cụ thể,
có sự khác biệt về sự hài lòng giữa các nhóm thu
nhập dưới 2 triệu, từ 2 - 4 triệu, từ 4 - 6 triệu, từ
6 - 10 triệu với nhóm thu nhập cao từ 10 - 15 triệu,
trên 15 triệu và có sự khác biệt về sự hài lòng giữa
các nhóm tuổi từ 18 - 25 tuổi, từ 26 - 35 tuổi, từ 36
- 45 tuổi, từ 46 - 55 tuổi với nhóm người cao tuổi
trên 55 tuổi.
Từ sự khác biệt về thu nhập và tuổi tác, nhóm
tác giả đi sâu vào xem xét chỉ số sự khác biệt trung
bình của các nhóm. Kết quả cho thấy, những người
có thu nhập dưới 10 triệu thì sự hài lòng về chất
lượng dịch vụ cao hơn người có thu nhập trên 10
triệu. Người có độ tuổi trên 55 thì có mức độ sự hài
lòng thấp hơn người có độ tuổi từ 18 đến 55 tuổi.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Chất lượng dịch vụ được định hướng bởi khách
hàng, trong khi đó nhu cầu của khách hàng luôn
biến đổi theo xu hướng thỏa mãn ngày càng cao.
Chính vì vậy, mỗi doanh nghiệp cần phải cải tiến
liên tục. Sự cải tiến đó có thể là nguồn lực, quy trình
thực hiện, chiến lược kinh doanh… và mỗi sự cải
tiến cần phải dựa trên cơ sở thông tin cũng như
sự phân tích dữ liệu một cách chính xác của các
nghiên cứu.
Tuy nhiên, ở mỗi địa phương khác nhau, môi
trường làm việc khác nhau, chất lượng dịch vụ sẽ
tạo ra ảnh hưởng khác nhau đến sự hài lòng của
khách hàng.
Kết quả nghiên cứu đã chứng minh cho lý
thuyết rằng: “Chất lượng không tự sinh ra, không
phải là một kết quả ngẫu nhiên mà là kết quả của
sự tác động của các yếu tố có mối liên quan với
nhau”. Vì vậy, từ thực tế kết quả nghiên cứu, từ
các ý kến đóng góp của khách hàng trong quá
trình thực hiện điều tra và từ yếu tố đặc thù của
Ga Nha trang cho phép nhóm tác giả đưa một số
kiến nghị về giải pháp nhằm nâng cao sự hài lòng
về chất lượng dịch vụ của Ga Nha Trang trong
thời gian tới:

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 95

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Thứ nhất: Yếu tố tác động mạnh mẽ nhất đến
sự hài lòng của khách hàng về chất lượng dịch vụ
theo hướng tỷ lệ thuận là yếu tố hình ảnh. Trong
thực tế, yếu tố hình ảnh được tạo nên trong quá
trình khách hàng tiếp xúc với CSHT, nguồn nhân
lực, các sản phẩm dịch vụ,... Chính vì vậy muốn cho
khách hàng có một hình ảnh tốt đẹp về Ga thì Ga
Nha Trang thì cần phải:
Xây dựng một chiến lược kinh doanh dài hạn
cho Ga Nha Trang.
Lập Website của Ga và từ đó thường xuyên cập
nhật các thông tin về hoạt động kinh doanh cũng
như các chính sách khuyến mãi, giảm gia... của Ga
trên trang web Ga. Đồng thời, trên trang Web này
nên thiết kế thêm mục giải đáp thắc mắc và đóng
góp ý kiến của khách hàng để lấy thêm thông tin
phục vụ cho công tác quản trị
Cam kết và thực hiện được một môi truờng thân
thiện với khách hàng. Thể hiện qua đội ngũ nhân
viên chuyên nghiệp, am hiểu về yêu cầu khách hàng
và luôn đáp ứng mọi yêu cầu của khách hàng một
cách nhiệt tình, vui vẻ.
Xây dựng quy trình rõ ràng giải quyết các vấn
đề phát sinh trong từng lĩnh vực.
Đẩy mạnh công tác Marketing
Thứ hai: Sau yếu tố hình ảnh là yếu tố quản
lý. Đây là yếu tố có tác động theo chiều thuận với
sự hài lòng về chất lượng dịch vụ. Việc tăng yếu tố
quản lý sẽ được thực hiện thông qua:
Củng cố và xây dựng thêm các mối quan hệ
giữa các cơ quan trong ngành đường sắt cũng như
địa phương. Đồng thời tăng cường các mối quan hệ
hợp tác với bên ngoài để đạt mục tiêu kinh doanh
trong các thời kỳ, đặc biệt trong mùa vắng khách.
Kiến nghị Đường sắt Việt Nam lập phần mềm
theo dõi vận chuyển hàng hoá trên toàn ngành
Đường sắt. Đồng thời hoàn thiện hơn nữa hệ thống
bán vé qua mạng.
Hoàn thiện cơ chế quản lý; hệ thống đánh giá
công việc; quy trình giải quyết thắc mắc, khiếu nại;
quy trình khen thưởng, xử phạt... hướng đến khách
hàng. Phải đảm bảo các vấn đề này được thực hiện
thường xuyên, triệt để và cải tiến phù hợp với tình
hình thực tế hiện tại.
Thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn nghiệp
vụ quản trị quan hệ khách hàng
Khai thác yếu tố khác biệt về độ tuổi và thu
nhập để thiết kế những sản phẩm dịch vụ mới nhằm
96 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
đáp ứng nhu cầu của nhiều tầng lớp khách hàng
khác nhau trong xã hội.
Thứ ba: Yếu tố nguồn lực về cơ sở vật chất
cũng là một yếu tố không thể nào thiếu được trong
việc hoạch định các giải pháp nâng cao sự hài lòng
về chất lượng dịch vụ của Ga Nha Trang. Vì vậy,
Ga Nha Trang cần nâng cấp cơ sở hạ tầng, nâng
cao hơn nữa điều kiện vệ sinh tại Ga nhằm tạo cho
khách hàng cảm giác thoải mái, thuận tiện và tiện
nghi. Việc đầu tư phát triển này phải được thực hiện
đồng bộ, tránh việc chắp vá, sửa chữa không đem
lại kết quả như mong muốn lại gây ra tình trạng lãng
phí không cần thiết
Thứ tư: Nâng cao khả năng cung cấp dịch vụ
ổn định và chất lượng bằng cách tiêu chuẩn hóa
quá trình cung ứng dịch vụ nhằm đảm bảo cung cấp
cho khác hàng một dịch vụ nhanh chóng, đầy đủ với
giá cả hợp lý. Ngoài ra Ga nên đưa ra kiến nghị với
ngành đường sắt xây dựng và ứng dụng phần mềm
tính cước kết hợp với quản lý vận chuyển hàng hóa
cũng như tăng khả năng tự chủ về tài chính để Ga
có thể có thể cung cấp một dịch vụ với mức giá cạnh
tranh hợp lý hơn.
Thứ năm: Quá trình dịch vụ là yếu tố tác động
ít nhất trong 5 yếu tố tác động đến sự hài lòng của
chất lượng dịch vụ. Tuy nhiên đây lại là yếu tố liên
quan đến các yếu tố khác. Vì vậy ta cần:
Phải đảm bảo tất cả nhân viên nhà Ga được
tham gia các lớp tập huấn về kỹ năng giao tiếp và
giải quyết vấn đề khi có phát sinh. Nhân viên giao
dịch phải luôn luôn hiểu rõ về các dịch vụ của mình
cung cấp để họ luôn có thể cung cấp thông tin cũng
như sự hỗ trợ cần thiết cho khách hàng có nhu cầu
về dịch vụ.
Thường xuyên nâng cao khả năng thấu hiểu
yêu cầu và nhu cầu của khách hàng thông qua công
tác quản trị quan hệ khách hàng.
Tổ chức định kỳ các lớp đào tạo nhân viên, các
buổi tọa đàm thông qua đó khuyến khích nhân viên
tham gia ý kiến, nâng cao kiến thức về chuyên môn,
am hiểu về mục tiêu, sứ mệnh, ưu thế của Ga cũng
như từ đó có ý thức trong việc cải tiến các quy trình
thực hiện công việc.
Xây dựng yếu tố văn hóa giao tiếp trong nội
bộ để tăng mức độ gắn kết, sự trung thành, tận
tụy của các thành viên đối với Ga. Gia tăng mức
độ giao tiếp trong tổ chức giữa các phòng ban
nhằm chia sẻ các thông tin liên quan đến hoạt
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

độ ng doanh nghiệp, huy động sự sáng tạo của
nhân viên bằng việc khuyế n khích nhân viên
trao đổi thông tin về nghiệ p vụ chuyên môn, kinh
nghiệm thực tế.
Thực hiện chính thu hút & giữ chân nguồn lao
động chất lượng cao.
Triệt để thực hiện thời gian bán vé 24/24.
Tóm lại, chất lượng dịch vụ định hướng bởi
khách hàng ở Ga Nha Trang là một yếu tố chiến
lược dẫn tới khả năng chiếm lĩnh thị trường, duy trì
và thu hút khách hàng.
Ngoài ra, không thể giải quyết bài toán chất
lượng theo từng yếu tố tác động đến chất lượng
một cách riêng lẻ mà phải xem xét toàn bộ các yếu
tố tác động đến chất lượng một cách hệ thống và
đồng bộ. Việc phối hợp hài hoà các yếu tố này sẽ
giúp Ga Nha Trang đáp ứng được nhu cầu thay đổi
nhanh chóng của khách hàng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Hair & ctg (1998,111), Multivariate Data Analysis, Prentice-Hall International, Inc.
2. Parasuraman, A., Zeilthaml, V.A and Berr, L.L. (1985), A conceptual model of service quality and its implication, Journal of
Marketing, Vol.49, Fall, pp.41-50
3. Parasuraman, A., Zeilthaml, V.A and Berr, L.L. (1988), SERVQUAL: a multi-item scale for measuring consumer perceptions
of service quality, Journal of Retailing, Vol.64, No.1, pp.12-40
4. Parasuraman, A., Zeilthaml, V.A and Berr, L.L. (1994), Reassessment of expectations as a comparison standard in measuring
service quality: implications for future research, Journal of Marketing, Vol.58, pp.111-124
5. Vinh Van Thai & Devinder Grewal (2005), Service Quality in Seaports, Australian Maritime College.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 97

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

THỰC TRẠNG CÔNG TÁC THANH TRA, KIỂM TRA THUẾ GIÁ TRỊ
GIA TĂNG TẠI CHI CỤC THUẾ THÀNH PHỐ NHA TRANG

THE CURRENT SITUATION OF VALUE ADDED TAX INSPECTING

AND CHECKING WORK IN NHA TRANG DEPARTMENT OF TAX

Hồ Thị Châu1, Phan Thị Dung2

Ngày nhận bài: 13/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 03/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Trong thời gian qua Chi cục Thuế thành phố Nha Trang đã nỗ lực và hoàn thành nhiệm vụ trong công tác quản lý
thuế nói chung và quản lý thuế giá trị gia tăng nói riêng. Tuy nhiên, thực tế công tác thanh tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng
hiện nay vẫn còn những tồn tại cần khắc phục. Bằng phương pháp thu thập thông tin, phỏng vấn doanh nghiệp và phương
pháp chuyên gia để nghiên cứu thực trạng và đề xuất các giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện công tác thanh tra, kiểm tra
thuế giá trị gia tăng đối với các doanh nghiệp tại Chi cục Thuế thành phố Nha Trang.
Từ khóa: thuế giá trị gia tăng, quản lý thuế, chống thất thu thuế, thanh tra thuế
ABSTRACT
In the past time, Nha Trang Department of Tax has made a lot of effort to accomplish the duties on administrating
tax, and especially on administrating value added tax. However, there are many shortcomings needed to overcome in the
realities of tax inspecting and checking. Using the methods of collecting information, interviewing business firms and
specialist method in order to study the current situation and to offer some solutions for completing the Value Added Tax
inspectating and checking work of some business firms in Nha Trang Department of Tax.
Keywords: value added tax, tax administration, preventing tax revenues losses, tax inspecting

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Công tác thanh tra, kiểm tra là một trong những
nhiệm vụ trọng tâm nhằm ngăn ngừa, phát hiện và
xử lý kịp thời những vi phạm về thuế. Khi thực hiện
theo cơ chế nộp thuế mới, nhiệm vụ chủ yếu của cơ
quan thuế là tập trung vào việc thanh tra, kiểm tra
và phát hiện kịp thời những vi phạm để nhắc nhở,
giáo dục đối với những trường hợp các đối tượng
nộp thuế tính thuế không đủ, không đúng, nợ thuế
kéo dài; hoặc xử phạt nghiêm khắc những trường
hợp cố tình lợi dụng cơ chế tự khai, tự tính, tự nộp
để gian lận, chiếm đoạt tiền thuế. Tình trạng gian
lận và trốn lậu thuế là khá phổ biến trong thời gian
qua, nên việc tăng cường công tác thanh tra, kiểm
tra và xử lý vi phạm pháp luật thuế trở nên cấp bách
hiện nay.
Thực hiện tốt công tác thanh tra, kiểm tra thuế
sẽ góp phần gia tăng nguồn thu cho ngân sách, tạo
sự bình đẳng và công bằng xã hội về nghĩa vụ thuế
của đối tượng nộp thuế. Thời gian vừa qua, Chi cục
Thuế thành phố Nha Trang đã có nhiều nỗ lực trong
công tác thanh tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng. Tuy
nhiên, vẫn tồn tại một số hạn chế và yếu kém cần
được khắc phục. Vì vậy, bài viết này nhằm đề xuất
các giải pháp góp phần hoàn thiện công tác thanh
tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng.

1
Hồ Thị Châu: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Phan Thị Dung: Khoa Kế toán Tài chính - Trường Đại học Nha Trang

98 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Đối tượng nghiên cứu
Công tác thanh tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng
đối với các doanh nghiệp tại Chi cục Thuế thành phố
Nha Trang.
2. Phạm vi nghiên cứu:
Nghiên cứu về công tác thanh tra, kiểm tra thuế
giá trị gia tăng đối với các doanh nghiệp tại Chi
cục Thuế thành phố Nha Trang từ năm 2006 đến
năm 2010
3. Phương pháp nghiên cứu
Thu thập thông tin trên các báo đài, chuyên
đề, số liệu từ nội bộ tại các đội nghiệp vụ dự toán,
đội tuyên truyền, phòng nhân sự, các báo cáo tổng
kết giai đoạn 2006 - 2010 để đánh giá thực trạng
công tác thanh tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng đối
với các doanh nghiệp tại Chi cục Thuế thành phố
Nha Trang.
Phỏng vấn 36 doanh nghiệp trên các lĩnh vực
như quy trình nộp thuế, hoàn thuế, thủ tục kê khai
và nộp thuế, trình độ nghiệp vụ của cán bộ thuế…
Bảng 1 Tình hình thu thuế giá trị gia tăng tại Chi cục Thuế thành phố Nha Trang
giai đoạn 2006 - 2010
TT Chỉ tiêu 2006 2007
1 Số thuế phải thu 243.725 342.622
2 Số thuế thu được 215.366 296.643
3 Số thuế nợ đọng 28.359 42.209
Năm 2006, số thuế phải thu là 243.725 trđ,
thực tế thu được 215.366 trđ đạt tỷ lệ 88,4%, đến
năm 2010, số thuế phải thu là 604.560 trđ, thực
tế thu được 507.972 trđ đạt tỷ lệ 84%. Như vậy,
giai đoạn 2006 - 2010, giá trị thuế thu được tăng
bình quân 73.151,5 trđ/năm. Điều này chứng tỏ
công tác quản lý thuế giá trị gia tăng ở các doanh
nghiệp đang ngày một tốt hơn. Đây là biểu hiện
tốt góp phần tích cực vào công tác quản lý thuế
của nhà nước.
Tuy nhiên, bên cạnh đó thì số thuế còn nợ
cũng tăng qua các năm, do tỷ lệ thuế thu được
thực tế giảm qua các năm, có nghĩa là công tác
thanh tra, kiểm tra thuế của chi cục vẫn còn chưa
sâu sát dẫn đến tình trạng nợ đọng và giảm tỷ lệ
thu thực tế. Vì vậy, chi cục thuế cũng cần phải
đưa ra các biện pháp để khắc phục tình trạng nợ
thuế để công tác quản lý thuế ngày càng đạt hiệu
quả tốt hơn.
Soá 1/2013
để làm sáng tỏ thêm thực trạng công tác thanh tra
kiểm tra thuế giá trị gia tăng.
Sử dụng phương pháp chuyên gia là những
người có chuyên môn, kinh nghiệm trong công tác
quản lý thuế giá trị gia tăng nhằm đề xuất các biện
pháp để hoàn thiện công tác thanh tra, kiểm tra thuế
đối với các doanh nghiệp tại Chi cục Thuế thành phố
Nha Trang.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Tình hình thu thuế giá trị gia tăng giai đoạn
2006 - 2010
Thông qua số liệu đã thu thập và bảng câu hỏi
điều tra thực tế tại các doanh nghiệp, kết quả cho
thấy, với tổng số 36 doanh nghiệp được hỏi về quy
trình tổ chức nộp thuế của chi cục, số lượng doanh
nghiệp trả lời với mức độ bình thường là 47,2%,
đồng ý là 38,9%. Về các dịch vụ hỗ trợ người nộp
thuế đã có tới 47,2% doanh nghiệp đồng ý. Như vậy
chứng tỏ các doanh nghiệp đã hài lòng đáng kể về
lĩnh vực này, đó là những yếu tố góp phần vào công
tác thu thuế ngày càng tăng của Chi cục.
ĐVT: triệu đồng
Lượng tăng
2008 2009 2010
bình quân
406.309 476.096 604.560 90.208.75
362.587 432.543 507.972 73.151,5
39.813 43.553 96.588 17.057,25
2. Kết quả thanh tra, kiểm tra
Trên cơ sở thu thập thông tin về doanh nghiệp
từ hồ sơ khai thuế, hồ sơ hoàn thuế, báo cáo tài
chính, tập trung chủ yếu vào các doanh nghiệp có
phạm vi kinh doanh rộng, ngành nghề kinh doanh
đa dạng để phân tích đánh giá thông tin, từ đó lập
danh sách người nộp thuế có dấu hiệu bất thường
trong việc thực hiện nghĩa vụ thuế để chọn lựa, lập
kế hoạch thanh tra năm.
Lãnh đạo phòng thanh tra thuế căn cứ danh
sách người nộp thuế phải thanh tra đã được lập,
tiến hành rà soát, kiểm tra cân đối nguồn lực hiện
có. Ưu tiên lựa chọn đối tượng theo rủi ro và theo
định hướng xây dựng kế hoạch thanh tra hàng năm
của Tổng cục Thuế.
Chi cục Thuế thực hiện đúng quy trình thanh
tra, kiểm tra thuế đã góp phần thúc đẩy các
doanh nghiệp trong công tác kê khai nộp thuế và
các cán bộ thuế cũng không thể kết nối với các
doanh nghiệp gây nên những hiện tượng tiêu cực.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 99
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Thực tế, giai đoạn 2006 - 2010, Chi cục Thuế đã tiến hành kiểm tra các doanh nghiệp với số tiền truy thu
và phạt thuế cụ thể:
Bảng 2. Công tác thanh tra, kiểm tra thuế giai đoạn 2006 - 2010
TT Chỉ tiêu ĐVT
1 Kiểm tra, thanh tra Doanh nghiệp
2 Truy thu và phạt thuế Triệu đồng
Năm 2006, số doanh nghiệp được kiểm tra là
106 doanh nghiệp, nhưng đến năm 2010 số doanh
nghiệp được kiểm tra tăng lên 408 doanh nghiệp.
Như vậy, từ năm 2006 đến năm 2010, số doanh
nghiệp được kiểm tra thuế tăng bình quân 75,5
doanh nghiệp/năm và số tiền thuế truy thu, phạt thuế
bình quân tăng 345,5 trđ/năm. Kết quả này cho thấy
công tác kiểm soát thuế trong các doanh nghiệp ngày
càng chặt chẽ hơn, tuy nhiên số lượng doanh nghiệp
được kiểm tra tăng lên, số thuế truy thu và xử phạt
tăng lên qua từng năm có nghĩa là các doanh nghiệp
hoạt động kê khai vẫn chưa chính xác vì thế chi cục
phải tìm ra các biện pháp phù hợp nhằm tạo điều
kiện để các doanh nghiệp ngày càng có ý thức hơn
nữa trong việc kê khai thuế đúng đắn và trung thực.
Công tác kiểm tra thuế được thực hiện theo
tiến độ kế hoạch đề ra và theo đúng quy trình kiểm
tra. Trong năm 2010, Chi cục đã tiến hành kiểm tra
như sau:
Thứ nhất: Kiểm tra tại trụ sở người nộp thuế
Ban hành quyết định và hoàn thành kiểm tra
114 doanh nghiệp, đạt 67% kế hoạch, số thuế truy
thu và xử phạt vi phạm hành chính 4.559 triệu đồng,
bình quân 54,2 triệu đồng/một cuộc kiểm tra.
Thứ hai: Kiểm tra tại trụ sở cơ quan thuế
+ Số lượt hồ sơ khai thuế đã kiểm tra tại cơ
quan thuế là 5.034 hồ sơ, đạt 100% kế hoạch giao,
phát hiện 87 hồ sơ phải giải trình và điều chỉnh số
liệu, và đã chuyển hồ sơ kiểm tra tại trụ sở người
nộp thuế.
+ Kiểm tra đột xuất đối về việc thực hiện ghi
chép sơ đồ phòng, kê khai qua mạng, niêm yết giá
và ghi hoá đơn theo giá niêm yết đối với 150 lượt
khách sạn, nhà nghỉ. Kết quả xử lý phạt vi phạm
hành chính với số tiền 6 triệu đồng.
+ Về công tác quản lý hóa đơn, chứng từ Chi
cục đã thực hiện tốt. Chi cục công khai các thủ tục
mua hoá đơn lần đầu cũng như các lần tiếp theo,
đồng thời chỉ đạo các bộ phận phối hợp với nhau,
tạo điều kiện cho đối tượng mua hóa đơn một cách
100 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Lượng tăng
2006 2007 2008 2009 2010
bình quân
106 121 88 130 408 75,5
3.177 4.740 3.600 4.230 4.559 345,5
thuận tiện nhất nhưng vẫn đảm bảo quản lý tốt các
đối tượng. Đối với các đối tượng mua hóa đơn là
người nơi khác đến kinh doanh trên địa bàn, chi cục
đã nắm bắt và quản lý một cách phù hợp, không để
xảy ra tình trạng kinh doanh hóa đơn.
Trên cơ sở nắm bắt tình hình hoạt động của các
doanh nghiệp, các cơ sở kinh doanh và tình hình kê
khai thuế, Chi cục thuế đã phát hiện những doanh
nghiệp có dấu hiệu buôn bán hóa đơn, lập hóa đơn
khống, chi cục đã tập trung phối hợp kiểm tra, làm
rõ và ngăn chặn kịp thời.
Chi cục đã phối hợp liên ngành với các cơ quan
như công an, quản lý thị trường... để kiểm tra, xác
minh những đối tượng có quan hệ mua bán hóa đơn,
trên cơ sở đó đối chiếu việc mua vào, bán ra để tìm
ra những đối tượng kinh doanh không lành mạnh và
kiên quyết xử lý những trường hợp vi phạm các quy
định về sử dụng hóa đơn, chứng từ.
Công tác quản lý tình hình kê khai nộp thuế
giá trị gia tăng ngày càng chặt chẽ, Nhìn chung các
doanh nghiệp thuộc quản lý của Chi cục thuế đều
nộp tờ khai đúng thời gian, đúng mẫu quy định của
Luật thuế giá trị gia tăng. Việc kê khai các dữ liệu
trên các mẫu biểu cơ bản là đúng thuế suất, đúng nội
dung, song vẫn còn một số doanh nghiệp khi kê khai
doanh số bán lẻ chưa kê khai mẫu 06/GTGT, hay
hóa đơn dịch vụ mua vào (hóa đơn thông thường),
chưa kê khai mẫu 05/GTGT, một số doanh nghiệp
mới đăng ký thuế chưa nắm rõ thời gian phải nộp tờ
khai thuế, do vậy khi cán bộ quản lý đôn đốc mới nộp.
Doanh nghiệp đã kê khai số thuế phải nộp theo
hóa đơn đúng quy định nhưng chưa sát với tình
hình thực tế kinh doanh, đã được cán bộ quản lý
đôn đốc, nhắc nhở, nhưng việc kê khai doanh số
bán cho người mua không ghi hóa đơn vẫn còn tồn
tại, chưa chuyển biến nhiều.
Ngoài ra, tác giả điều tra thực tế tại các doanh
nghiệp về thủ tục kê khai nộp thuế, 55,6% doanh
nghiệp trả lời bình thường, 19,4 % cho rằng thủ tục
kê khai nộp thuế là phức tạp.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Đánh giá chung về công tác thanh tra, kiểm tra
thuế giai đoạn 2006 - 2010
Với tinh thần trách nhiệm cao, Chi cục thuế
đã thường xuyên thanh tra và kiểm tra thuế tại các
doanh nghiệp với số lượng cuộc thanh tra, kiểm tra
tăng lên hàng năm và số tiền truy thu cũng tăng lên
qua các năm. Chi cục đã luôn tuân thủ nghiêm ngặt
quy trình thanh tra thuế tại các doanh nghiệp. Đội
ngũ cán bộ ở bộ phận thanh tra kiểm tra tại Chi cục
đa phần có trình độ chuyên môn cao, am hiểu các
quy định về thuế giá trị gia tăng.
Mặc dù đã gặt hái được những thành công đáng
kể, tuy nhiên vẫn còn một số tồn tại cần khắc phục:
(1) Còn nhiều trường hợp người nộp thuế chưa
quan tâm đến chính sách thuế mặc dù Cục thuế, Chi
cục thuế đã tổ chức triển khai phổ biến chính sách
thuế nhưng người nộp thuế không tham dự nên vẫn
còn nhiều trường hợp vi phạm, (2) Còn một bộ phận
không nhỏ người nộp thuế có hành vi trốn thuế, cố
tình nợ thuế, (3) Tốc độ tăng nợ thuế năm sau lớn
hơn năm trước, (4) Trong công tác thanh tra, kiểm
tra thuế vẫn còn thiếu nhân lực, thiếu kinh nghiệm,
từ đó dẫn đến chất lượng và hiệu quả chưa đáp ứng
kịp thời yêu cầu công tác chống thất thu thuế.
2. Một số đề xuất góp phần hoàn thiện công tác
thanh tra kiểm tra thuế
Từ những tồn tại trên, để tăng cường công tác
thanh tra, kiểm tra thuế giá trị gia tăng trong giai
đọan hiện nay Chi cục Thuế thành phố Nha Trang
cần thực hiện một số đề xuất sau:
Một là, tăng số lần kiểm tra tại các doanh
nghiệp. Trong giai đoạn 2006 - 2010, Chi cục đã
có nhiều nỗ lực và cố gắng tuy nhiên, số lần kiểm
tra vẫn còn thấp, số tiền truy thu chưa cao. Vì vậy
Chi cục phải có kế hoạch gia tăng số lượt kiểm tra
các doanh nghiệp, đồng thời hỗ trợ thêm trong công
tác kê khai thuế. Để làm được vấn đề này Chi cục
cần phải bố trí hợp lý nhân sự vào bộ phận thanh
tra và thường xuyên tập huấn cho cán bộ về nghiệp
vụ thanh tra.
Hai là, Chi cục Thuế thành phố cần phải lựa
chọn đội ngũ cán bộ làm công tác thanh tra, kiểm
tra phải có đầy đủ năng lực, trình độ chuyên môn
và phẩm chất tốt để đảm đương tốt nhiệm vụ được
giao. Đồng thời có sự phối hợp chặt chẽ, nhịp nhàng
giữa thanh tra, kiểm tra với chính quyền địa phương
và các ngành có liên quan, nhất là các cơ quan bảo
vệ pháp luật, nhằm đấu tranh ngăn chặn các hành
vi vi phạm như gian lận, trốn lậu thuế.
Soá 1/2013
Ba là, trong thanh tra, kiểm tra cần thực hiện
đúng chính sách quy định, tránh lạm dụng chức
quyền để tiêu cực. Quá trình thanh tra, kiểm tra
cần xây dựng kế hoạch, phương án cụ thể, tránh
chồng chéo, gây phiền hà cho đối tượng được kiểm
tra, ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất kinh doanh
bình thường của doanh nghiệp. Cần xác định có
chọn lọc đối tượng thanh tra, kiểm tra, theo đó cần
tập trung thanh tra đối với các đối tượng thường
xuyên gian lận về thuế, có nhân thân và quá trình
kinh doanh không tốt, hoạt động trong những lĩnh
vực có khả năng vi phạm cao, có địa chỉ kinh doanh
không rõ ràng hay thường xuyên thay đổi địa điểm
và ngành nghề kinh doanh.
Bốn là, đẩy mạnh ứng dụng và phát triển kỹ
thuật quản lý rủi ro trong công tác thanh tra, kiểm
tra, phân loại người nợ thuế, các khoản nợ thuế ở
mức độ cao hơn và hiệu quả tốt hơn như: mở rộng
ứng dụng phần mềm phân tích rủi ro của người nộp
thuế để lập kế hoạch thanh tra thuế. Kịp thời xây
dựng và triển khai phần mềm ứng dụng kiểm tra hồ
sơ khai thuế giá trị gia tăng tại cơ quan thuế; nâng
cấp ứng dụng hỗ trợ thanh tra kiểm tra thuế, thu nợ
thuế theo quy trình thanh tra sửa đổi phù hợp với
Luật thanh tra mới và quy trình quản lý nợ thuế.
Năm là, xử lý kiên quyết nghiêm minh đối với
các trường hợp trốn thuế, lậu thuế, nợ đọng thuế
kéo dài. Đối với các trường hợp có khả năng trả
nợ nhưng chây lỳ, thách thức cần tham mưu Ủy
ban nhân dân thành phố tổ chức cưỡng chế, kê
biên tài sản để thu hồi nợ thuế nhằm thể hiện tính
nghiêm minh của pháp luật, răn đe những trường
hợp tương tự.
Sáu là, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ
biến pháp luật về thuế đến đối tượng nộp thuế
và hỗ trợ đối tượng nộp thuế. Thực tế cho thấy
rằng, một chính sách thuế dù được hoàn thiện đến
đâu nhưng nếu các chủ thể của các quan hệ thuế
không nắm bắt được những quy định cụ thể trong
các quy phạm pháp luật thuế thì chính sách thuế
sẽ khó có tính khả thi. Chính vì vậy, việc tuyên
truyền, phổ biến giáo dục pháp luật thuế có ý nghĩa
rất quan trọng, quyết định sự vận dụng thành công
hay không của chính sách thuế vào thực tiễn cuộc
sống. Để đẩy mạnh công tác tuyên truyền, hỗ trợ
đối tượng nộp thuế, muốn vậy Chi cục thuế cần phải
thực hiện tốt các nhiệm vụ:
Tuyên truyền hỗ trợ đối tượng nộp thuế trực
thuộc Chi cục Thuế thành phố để đẩy mạnh công
tác tuyên truyền Luật Thuế đến các tổ chức, cá
nhân và hỗ trợ họ về mọi vướng mắc phát sinh trong
quá trình thực hiện các Luật Thuế.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 101
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Chú trọng việc xây dựng nội dung tuyên truyền,
biên tập các tài liệu tuyên truyền phong phú, đa
dạng, dễ hiểu.
Đa dạng hóa hình thức tuyên truyền, hỗ trợ đối
tượng nộp thuế như: tuyên truyền qua phương tiện
thông tin đại chúng kết hợp đài truyền thanh và báo
Khánh Hòa với các nội dung phong phú hơn, có thể
xây dựng phim tài liệu, các tiểu phẩm hoặc tổ chức
các cuộc thi tìm hiểu chính sách, pháp luật về thuế;
tuyên truyền thông qua các công cụ trực quan như
tranh cổ động, panô áp phích... Thiết kế nội dung về
chính sách thuế, các thủ tục hành chính thuế dưới
dạng tờ rơi, sổ tay phát miễn phí tại cơ quan thuế,
kể cả các trung tâm công cộng nơi đối tượng nộp
thuế thường giao dịch.
Thường xuyên tổ chức tập huấn, bồi dưỡng các
chuẩn mực kế toán, hệ thống kế toán, chế độ kế
toán cho các doanh nghiệp, đồng thời cung cấp kịp
thời những thông tin về chính sách, chế độ thuế cho
các doanh nghiệp để chấp hành.Thiết lập đường
dây điện thọai nóng để kịp thời hướng dẫn, giải
thích những vướng mắc cho đối tượng nộp thuế.
Phải dựa vào sự đóng góp ý kiến của các đối
tượng nộp thuế cũng như có biện pháp theo dõi nếu
phát hiện có hành động lợi dụng các thủ tục về thuế
để nhũng nhiễu, gây phiền hà đối với tổ chức, cá
nhân nộp thuế, tự đặt ra các thủ tục về thuế trái quy
định phải kiên quyết xử lý nghiêm minh.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Báo cáo tóm tắt tình hình kinh tế - xã hội 5 năm 2005 - 2010 và phương hướng, nhiệm vụ phát triển giai đoạn 2010 - 2015
của thành phố Nha Trang.
2. Luận văn Thạc sĩ: Hoàn thiện công tác quản lý thuế đối với các doanh nghiệp tại Chi cục Thuế thành phố Nha Trang, Hồ Thị
Châu, Quản trị Kinh doanh, Trường Đại học Nha Trang, tháng 7, năm 2012
3. Thông tư số 129/2008/TT-BTC, ngày 26 tháng 12 năm 2008 của BTC hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Thuế giá trị
gia tăng và hướng dẫn thi hành Nghị định số 123/2008/NĐ-CP ngày 08 tháng 12 năm 2008 của Chính phủ quy định chi tiết
và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Thuế giá trị gia tăng
4. Thông tư số 153/2010/TT-BTC, ngày 28 tháng 9 năm 2010 của BTC Hướng dẫn thi hành Nghị định số 51/2010/NĐ-CP ngày
14 tháng 5 năm 2010 của Chính phủ quy định về hóa đơn bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ
5. Thông tư số 28 /2011/TT-BTC ngày 28 tháng 02 năm 2011 của BTC hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Quản lý thuế,
hướng dẫn thi hành Nghị định số 85/2007/NĐ-CP ngày 25/5/2007 và Nghị định số 106/2010/NĐ-CP ngày 28/10/2010 của
Chính phủ.

102 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

PHÂN TÍCH HIỆU QUẢ KỸ THUẬT CHO NGÀNH CHẾ BIẾN THỦY SẢN
KHÁNH HÒA DỰA TRÊN PHƯƠNG PHÁP ĐƯỜNG BAO DỮ LIỆU

TECHNICAL EFFICIENCY ANALYSIS FOR FISHERIES PROCESSING ENTERPRISE

IN KHANH HOA PROVINCE BY DATA ENVELOPMENT ANALYSIS METHOD

Nguyễn Thanh Đào1, Đỗ Văn Ninh2, Phạm Thị Thanh Thủy3

Ngày nhận bài: 03/10/2012; Ngày phản biện thông qua: 28/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Nghiên cứu này sử dụng mô hình phân tích đường bao dữ liệu (DEA) tối thiểu hóa đầu vào và tối đa hóa đầu ra trong
trường hợp quy mô không ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (CRS), quy mô ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (VRS) và hiệu
quả quy mô (SE) với một biến đầu ra và hai biến đầu vào để đo lường hiệu quả kỹ thuật cho các doanh nghiệp chế biến thủy
sản tỉnh Khánh Hòa từ năm 2007 - 2010. Kết quả của nghiên cứu chỉ ra rằng trong mô hình CRS có tới từ 89,47 - 94,74%
số doanh nghiệp chế biến thủy sản tại tỉnh Khánh Hòa không đạt được hiệu quả kỹ thuật, với hệ số hiệu quả kỹ thuật trung
bình từ 0,27 - 0,44; trong mô hình VRS, có tới từ 78,95 - 84,21% số doanh nghiệp không đạt được hiệu quả kỹ thuật, với
hệ số hiệu quả kỹ thuật trung bình là 0,46 - 0,54; trong mô hình SE có từ 89,47 - 94,74% số doanh nghiệp không đạt được
hiệu quả theo quy mô.
Từ khóa: hiệu quả kỹ thuật, hiệu quả theo quy mô, doanh nghiệp chế biến thủy sản, phân tích màng dữ liệu
ABSTRACT
This study applied input and output oriented Data Envelopment Analysis model (DEA) in Constant Return to Scale
(CRS), Variable Return to Scale (VRS) and Scale Efficiency (SE) with a variable output and two input variables to measure
the technical efficiency of fishery products processing enterprises in Khanh Hoa province from 2007 - 2010. The result of
study shows that CRS method was 89.47 to 94.74% of fishery products processing enterprises in Khanh Hoa province was
not meet technical efficiency with mean scores of 0.27 - 0.44; VRS method was was 78.95 to 84.21% of enterprises not
meet the technical efficiency, with mean scores of 0.46 - 0.54; SE method was 89.47 - 94.74% of enterprises not meet the
technical inefficiency.
Keywords: technical efficiency, scale efficiency, fishery processing enterprises, DEA

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Hiện Khánh Hòa đã có trên 50 xưởng chế biến
xuất khẩu thủy sản, góp phần nâng cao giá trị kim
ngạch xuất khẩu cho tỉnh nói riêng và cả nước nói
chung. Tuy vậy, các doanh nghiệp ngành chế biến
thủy sản cũng gặp không ít khó khăn với xu hướng
bảo hộ thương mại, các hàng rào kỹ thuật, kiểm
dịch chặt chẽ và các tiêu chuẩn mới khắt khe về dư
lượng kháng sinh và an toàn vệ sinh thực phẩm tại
các thị trường sẽ tiếp tục là những trở ngại cho các
doanh nghiệp thủy sản và tình hình cạnh tranh giữa
các doanh nghiệp ngày càng gay gắt, vấn đề đặt ra
cho các doanh nghiệp chế biến thủy sản trong tỉnh
là làm sao giảm được các yếu tố đầu vào hoặc tăng
các yếu tố đầu ra dựa vào các yếu tố đầu vào sẵn
có. Do đó, việc đo lường hiệu quả kỹ thuật cho các
doanh nghiệp chế biến thủy sản tỉnh Khánh Hòa là
việc làm cần thiết hiện nay.

1
Nguyễn Thanh Đào: Lớp Cao học ngành Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Đỗ Văn Ninh: Trường Đại học Nha Trang
3
ThS. Phạm Thị Thanh Thủy: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 103

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Nghiên cứu của Nguyễn Văn Ngọc, Nguyễn
Thành Cường (2009) [2] với phân tích hiệu quả kỹ
thuật cho các doanh nghiệp thủy sản tỉnh Khánh
Hòa từ 2005 - 2009 trong hai trường hợp quy mô
thay đổi và quy mô không thay đổi sử dụng yếu tố
đầu vào là tổng tài sản, vốn chủ sở hữu và đầu ra là
doanh thu. Kết quả phân tích 39 doanh nghiệp của
ngành trong năm 2009 cho thấy có đến 67% có hiệu
quả kỹ thuật thấp, chỉ có khoảng 10% đạt hiệu quả
kỹ thuật cao nhờ cấu trúc vốn hợp lý. Tuy nhiên,
nghiên cứu này chỉ dừng lại ở phân tích theo hướng
tối thiểu hóa đầu vào mà chưa có sự so sánh với mô
hình tối đa hóa đầu ra.
II. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Cơ sở lý thuyết
Theo nhà kinh tế học M. Farrell (1957) [4], hiệu
quả hoạt động (operational efficiency) được chia
làm 2 phần: Hiệu quả kỹ thuật hoặc hiệu quả sản
xuất (technical efficiency); và Hiệu quả phân phối
nguồn lực (allocative efficiency).
Hiệu quả kỹ thuật là tối thiểu hóa lượng các
yếu tố đầu vào với đầu ra cho trước hoặc tối đa
hóa các yếu tố đầu ra với lượng yếu tố đầu vào cho
trước [5]. Có hai phương pháp đo lường hiệu quả
kỹ thuật phổ biến là: phân tích màng dữ liệu (Data
Envelopment Analysis - DEA) và phân tích đường
biên ngẫu nhiên (schochastic frontier analysis -
SFA), trong đó SFA sử dụng phương pháp tham số
(parametric methods), DEA dựa theo phương pháp
phi tham số (non - parametric methods) để ước
lượng giới hạn khả năng sản xuất dựa trên các quan
sát thực tế.
DEA lần đầu tiên được phát triển bởi Charnes,
Cooper, và Rhodes vào năm 1978. Có hai phương
pháp tiếp cận ước lượng giới hạn khả năng sản xuất
là: phân tích màng dữ liệu trong trường hợp quy mô
không ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (Constant
Return to Scale - CRS) và phân tích màng dữ liệu
trong trường hợp quy mô ảnh hưởng đến kết quả
sản xuất (Variable Return to Scale - VRS). Cả hai
mô hình DEACRS và DEAVRS đều được xây dựng với
giả thiết tối thiểu hóa các yếu tố đầu vào mà không
làm giảm sút đầu ra và tối đa hóa đầu ra dựa trên
đầu vào có sẵn.
104 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Đo lường hiệu quả theo quy mô (SE), chúng ta
so sánh CRS - DEA và VRS - DEA. Nếu có sự khác
biệt giữa CRS - DEA và VRS - DEA đối với từng
doanh nghiệp cụ thể, chúng ta kết luận rằng có sự
không hiệu quả về mặt quy mô [1]
Chúng ta có: TECRS = TEVRS x SE
➱ [ SE = TECRS/TEVRS [5]
Hệ số hiệu quả TECRS, TEVRS trong mô hình
phân tích màng dữ liệu luôn nằm trong khoảng từ
0 đến 1 [2].
Nghiên cứu của Nguyễn Văn Ngọc, Nguyễn
Thành Cường (2009) [2] sử dụng yếu tố đầu vào
là tổng tài sản, vốn chủ sở hữu và đầu ra là doanh
thu. Theo Nguyễn Trọng Lương, Đặng Hoàng Xuân
Huy (2012) [3] đầu ra là doanh thu. Các nghiên cứu
này chỉ dừng lại ở phân tích theo hướng tối thiểu
hóa đầu vào mà chưa có sự so sánh với mô hình tối
đa hóa đầu ra. Dựa trên các nghiên cứu trước, tác
giả đề xuất chọn biến đầu vào là tổng tài sản (triệu
đồng), vốn chủ sở hữu (triệu đồng); biến đầu ra là
doanh thu (triệu đồng) và nghiên cứu trên cả hai mô
hình: tối thiểu hóa đầu vào và tối đa hóa đầu ra.
2. Dữ liệu và phương pháp nghiên cứu
2.1. Dữ liệu nghiên cứu
Tổng số mẫu nghiên cứu là 38 doanh nghiệp
chế biến thủy sản trong tỉnh Khánh Hòa số liệu
được thu thập từ năm 2007 đến 2010.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
Trong bài viết này đối với mô hình DEACRS và
DEAVRS, tác giả đo lường hiệu quả kỹ thuật theo
hướng tối thiểu hóa các yếu tố đầu vào mà không
làm giảm sút yếu tố đầu ra và tối đa hóa các yếu tố
đầu ra dựa trên các yếu tố đầu vào có sẵn. Phần
mềm DEA Excel solver của Sherman and Zhu [4]
được sử dụng để ước lượng kết quả.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Khái quát về mẫu nghiên cứu
Bảng 1 trình bày kết quả thống kê mô tả dữ
liệu các doanh nghiệp thủy sản tỉnh Khánh Hòa từ
năm 2007 - 2010, cho thấy tổng tài sản bình quân
tăng từ 53.137 triệu đồng (2007) đến 64.831 triệu
đồng (2010), vốn chủ sở hữu cũng tăng từ 14.954
triệu đồng (2007) đến 27.053 triệu đồng (2010),
doanh thu bình quân tăng giảm như hình sin tăng
từ 106.755 triệu đồng (2007) lên 128.779 triệu đồng
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

(2008), giảm xuống 110.334 triệu đồng (2009) và tăng lại lên 128.519 triệu đồng (2010).
Bảng 1. Thống kê mô tả dữ liệu các doanh nghiệp chế biến thủy sản tỉnh Khánh Hòa, năm 2007 - 2010
Chỉ tiêu ĐVT 2007 2008 2009 2010

1. Tổng tài sản

58.431 63.345 64.831
- Trung bình 53.137
Tr.đ 685 - 343.215 880 - 500.055 985 - 431.180
- Khoảng biến thiên 806 - 299.270
82.935 97.380 94.377
- Độ lệch chuẩn 77.343
2. Vốn chủ sở hữu
14.954 17.472 24.175 27.053
- Trung bình
Tr.đ 371 - 105.607 385 - 111.472 462 - 194.875 512 - 230.779
- Khoảng biến thiên
23.747 26.303 40.533 46.296
- Độ lệch chuẩn
3. Doanh thu
106.755 128.779 110.334 128.519
- Trung bình
Tr.đ 1.715 - 870.479 829 - 768.995 311 - 848.891 1.235 - 986.165
- Khoảng biến thiên
164.763 200.324 175.394 223.321
- Độ lệch chuẩn
Nguồn: Tính toán từ số liệu điều tra.

2. Hiệu quả kỹ thuật

Kết quả nghiên cứu hiệu quả kỹ thuật trình bày như ở bảng 2.
Bảng 2. Hiệu quả kỹ thuật của các doanh nghiệp chế biến thủy sản tỉnh Khánh Hòa
theo phương pháp DEA
CRSTE VRSTE SE
(Constant Return to Scale) (Variable Return to Scale) (Scale Efficiency)
Chỉ tiêu
Tối thiểu hóa Tối đa hóa Tối thiểu hóa Tối đa hóa Tối thiểu Tối đa hóa
đầu vào đầu ra đầu vào đầu ra hóa đầu vào đầu ra
1. Năm 2007
- Tỷ lệ đạt hiệu quả (%) 5,26 5,26 15,79 15,79 5,26 5,26
- Hệ số hiệu quả (θ )
+ Trung bình 0,27 0,27 0,46 0,48 0,68 0,64
+ Khoảng biến thiên 0,03 -1,0 0,03 -1,0 0,03- 1,0 0,03 -1,0 0,17 -1,0 0,19-1,0
+ Độ lệch chuẩn 0,22 0,22 0,34 0,32 0,27 0,26
2. Năm 2008
- Tỷ lệ đạt hiệu quả (%) 10,53 10,53 18,42 18,42 10,53 10,53
- Hệ số hiệu quả (θ )
+ Trung bình 0,44 0,44 0,54 0,53 0,85 0,87
+ Khoảng biến thiên 0,02 -1,0 0,02 -1,0 0,06-1,0 0,02 -1,0 0,09-1,0 0,34-1,0
+ Độ lệch chuẩn 0,28 0,28 0,31 0,32 0,21 0,18
3. Năm 2009
- Tỷ lệ đạt hiệu quả (%) 5,26 5,26 21,05 21,05 5,26 5,26
- Hệ số hiệu quả (θ )
+ Trung bình 0,36 0,36 0,5 0,51 0,72 0,76
+ Khoảng biến thiên 0,00-1,0 0,00 -1,0 0,06-1,0 0,00 -1,0 0,02- 1,0 0,22 -1,0
+ Độ lệch chuẩn 0,27 0,27 0,33 0,33 0,30 0,23
4. Năm 2010
- Tỷ lệ đạt hiệu quả (%) 7,89 7,89 21,05 21,05 7,89 7,89
- Hệ số hiệu quả (θ )
+ Trung bình 0,43 0,43 0,51 0,5 0,86 0,89
+ Khoảng biến thiên 0,03-1,0 0,03 -1,0 0,07-1,0 0,03 -1,0 0,22-1,0 0,4 -1,0
+ Độ lệch chuẩn 0,30 0,30 0,33 0,33 0,2 0,16
Nguồn: Tính toán từ số liệu điều tra.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 105

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
- Trong trường hợp đo lường hiệu quả kỹ thuật
theo hướng tối thiểu hóa đầu vào:
Mô hình CRS chỉ ra rằng tại tỉnh Khánh Hòa
năm 2007 có tới 94,74% số doanh nghiệp chế biến
không đạt được hiệu quả kỹ thuật và hệ số hiệu
quả kỹ thuật trung bình là 0,27; năm 2008 là 89,47%
và 0,44; năm 2009 là 94,74% và 0,36; năm 2010
là 92,11% và 0,43. Kết quả khẳng định số doanh
nghiệp đạt hiệu quả có xu hướng tăng trong năm
2008 và 2010, tuy nhiên, hệ số hiệu quả lại thấp
trong hai năm 2007, 2009;
Mô hình VRS chỉ ra rằng tại tỉnh Khánh Hòa
năm 2007 có tới 84,21% số doanh nghiệp chế biến
không đạt được hiệu quả kỹ thuật và hệ số hiệu
quả kỹ thuật trung bình là 0,46; năm 2008 là 81,58%
và 0,54; năm 2009 là 78,95% và 0,5; năm 2010
là 78,95% và 0,51. Kết quả khẳng định số doanh
nghiệp đạt hiệu quả có xu hướng tăng dần từ 2007
đến 2010, bên cạnh đó, hệ số hiệu quả lại tăng dần
từ năm 2007 đến 2010;
Mô hình SE chỉ ra rằng tại tỉnh Khánh Hòa năm
2007 có tới 94,74% doanh nghiệp chưa đạt hiệu quả
theo quy mô và hệ số hiệu quả quy mô trung bình
là 0,68; năm 2008 là 89,47% và 0,85; năm 2009 là
94,74% và 0,72; năm 2010 là 92,11% và 0,86. Kết
quả khẳng định số doanh nghiệp đạt hiệu quả theo
quy mô có xu hướng tăng trong năm 2008 và 2010,
tuy nhiên, hệ số hiệu quả lại thấp trong năm 2007
đến 2009.
- Trong trường hợp đo lường hiệu quả kỹ thuật
theo hướng tối đa hóa đầu ra:
Mô hình CRS chỉ ra rằng tại tỉnh Khánh Hòa
năm 2007 có tới 94,74% số doanh nghiệp chế biến
không đạt được hiệu quả kỹ thuật và hệ số hiệu
quả kỹ thuật trung bình là 0,27; năm 2008 là 89,47%
và 0,44; năm 2009 là 94,74% và 0,36; năm 2010 là
92,11% và 0,43;
Mô hình VRS chỉ ra rằng tại tỉnh Khánh Hòa
năm 2007 có tới 84,21% số doanh nghiệp chế biến
Bảng 3. Kết quả tăng (giảm) tại các doanh nghiệp chế biến thủy sản tỉnh Khánh Hòa
theo phương pháp DEA
CRSTE
(Constant Return to Scale)
Chỉ tiêu
Tối thiểu hóa đầu vào
Nguồn vốn
Tài sản Doanh thu
1. Năm 2007 chủ sở hữu
(TS)
(NVCSH)
- Tỷ lệ cần giảm (tăng) (%) 81,34 80,72
- Mức cần giảm (tăng)
+ Trung bình 43.220 12.070
106 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
không đạt được hiệu quả kỹ thuật và hệ số hiệu
quả kỹ thuật trung bình là 0,48; năm 2008 là 81,58%
và 0,53; năm 2009 là 78,95% và 0,51; năm 2010 là
78,95% và 0,5;
Mô hình SE chỉ ra rằng tại tỉnh Khánh Hòa
năm 2007 có tới 94,74% số doanh nghiệp chế biến
không đạt được hiệu quả quy mô và hệ số hiệu quả
quy mô trung bình là 0,64; năm 2008 là 89,47% và
0,87; năm 2009 là 94,74% và 0,76; năm 2010 là
92,11% và 0,89.
2. Mức giảm đầu vào và tăng đầu ra để đạt hiệu
quả kỹ thuật
Kết quả tăng (giảm) theo mô hình phân tích
đường bao dữ liệu được trình bày như ở bảng 3.
- Trong trường hợp tối thiểu hóa đầu vào:
Mô hình CRS chỉ ra rằng tỷ lệ TS cần giảm
trung bình năm 2007 là 81,34%, của NVCSH giảm
80,72% so với mức hiện tại, năm 2008 giảm 55,45%
đối với TS và giảm 63,10% đối với NVCSH, năm
2009 giảm 71,13% đối với TS và giảm 77,81% đối
với NVCSH, năm 2010 giảm 61,19% đối với TS và
giảm 65,23% đối với NVCSH;
Mô hình VRS chỉ ra rằng tỷ lệ TS cần giảm trung
bình năm 2007 là 52,2%, của NVCSH giảm 52,91%
so với mức hiện tại, năm 2008 giảm 45,55% đối với
TS và giảm 49,66% đối với NVCSH, năm 2009 giảm
72,13% đối với TS và 77,81% đối với NVCSH, năm
2010 giảm 41,91% đối với TS và giảm 47,91% đối
với NVCSH.
- Trong trường hợp tối đa hóa đầu ra:
Mô hình CRS chỉ ra rằng năm 2007 tỷ lệ DT
cần tăng là 79,39% so với mục tiêu, năm 2008 tăng
59,32%, năm 2009 tăng 73,31%, năm 2010 tăng
60,57%;
Mô hình VRS chỉ ra rằng năm 2007 tỷ lệ DT
cần tăng là 43,14% so với mục tiêu, năm 2008 tăng
40,36%, năm 2009 tăng 38,78%, năm 2010 tăng
39,86%.
VRSTE
(Variable Return to Scale)
Tối đa hóa Tối đa hóa
Tối thiểu hóa đầu vào
đầu ra đầu ra
Nguồn vốn
Tài sản Doanh thu
chủ sở hữu
(DT) (TS) (DT)
(NVCSH)
79,39 52,20 52,91 43,14
411.180 27.739 7.912 80.994
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

+ Khoảng biến thiên 0 -257.006 0 -90.693 0 -2.873.013 0 -157.067 0 -55.426 0 -398.019

+ Độ lệch chuẩn 64.593 19.502 657.149 42.148 12.542 86.937
2. Năm 2008
- Tỷ lệ cần giảm (tăng) (%) 55,45 63,10 59,32 45,55 49,66 40,36
- Mức cần giảm (tăng)
+ Trung bình 32.400 11.025 187.768 26.616 8.677 87.149
+ Khoảng biến thiên 0 -226.355 0 -73.517 0 -1.489.529 0 -165.690 0- 69.977 0 -629.617
+ Độ lệch chuẩn 54.305 18.657 339.977 44.483 15.378 141.186
3. Năm 2009
- Tỷ lệ cần giảm (tăng) (%) 72,13 77,81 73,31 44,84 47,97 38,78
- Mức cần giảm (tăng)
+ Trung bình 45.692 18.810 303.024 28.402 11.598 69.883
+ Khoảng biến thiên 0 -391.105 0 -152.503 0 -3.047.326 0 -180.930 0- 120.204 0-410.733
+ Độ lệch chuẩn 77.772 33.560 599.083 47.083 23.006 88.365
4. Năm 2010
- Tỷ lệ cần giảm (tăng) (%) 61,19 65,23 60,57 41,91 47,91 39,86
- Mức cần giảm (tăng)
+ Trung bình 39.669 17.646 197.424 27.174 12.961 85.183
+ Khoảng biến thiên 0 -259.832 0 -141.713 0 -1.495.418 0 -195.241 0 -126.318 0 -478.616
+ Độ lệch chuẩn 62.484 32.226 340.972 47.144 24.728 122.716
Nguồn: Tính toán từ số liệu điều tra.

IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Nghiên cứu này sử dụng mô hình phân tích
đường bao dữ liệu (DEA) tối thiểu hóa đầu vào và
tối đa hóa đầu ra trong trường hợp quy mô không
ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (CRS), quy mô
ảnh hưởng đến kết quả sản xuất (VRS), hiệu quả
quy mô (SE) với một biến đầu ra và hai biến đầu
vào để đo lường hiệu quả kỹ thuật cho các doanh
nghiệp chế biến thủy sản tỉnh Khánh Hòa từ năm
2007 - 2010.
Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng nếu sử dụng
phương pháp CRS tối thiểu hóa đầu vào, tại tỉnh
Khánh Hòa năm 2007 có tới 94,74% số doanh
nghiệp chế biến không đạt được hiệu quả kỹ thuật,
năm 2008 có 89,47%; năm 2009 có 94,74%; năm
2010 có 92,11% và mức cần giảm tài sản trung bình
năm 2007 là 81,34%, mức cần giảm nguồn vốn chủ
sở hữu trung bình là 80,72%; năm 2008 là 55,45%
và 63,10%; năm 2009 là 71,13% và 77,81%; năm
2010 là 61,19% và 65,23%. Ngược lại, nếu sử dụng
phương pháp tối đa hóa đầu ra CRS, năm 2007 có
tới 94,74% không đạt được hiệu quả kỹ thuật; năm
2008 có 89,47%; năm 2009 có 94,74%; năm 2010
có 92,11% và mức doanh thu cần tăng thêm trung
bình năm 2007 là 79,39% so với mục tiêu; năm
2008 là 59,32%; năm 2009 là 73,31%; năm 2010
là 60,57%.
Nếu sử dụng phương pháp pháp VRS tối thiểu
hóa đầu vào, năm 2007 có tới 84,21% số doanh
nghiệp chế biến không đạt được hiệu quả kỹ thuật,
năm 2008 có 81,58%; năm 2009 có 78,95%; năm
2010 có 78,95% và mức cần giảm tài sản trung bình
năm 2007 là 52,2%, mức cần giảm nguồn vốn chủ
sở hữu trung bình là 52,91%; năm 2008 là 45,55%
và 49,66%; năm 2009 là 44,84% và 47,97%; năm
2010 là 41,91% và 47,91. Ngược lại, nếu sử dụng
phương pháp tối đa hóa đầu ra VRS, năm 2007
có tới 84,21% số doanh nghiệp chế biến không
đạt được hiệu quả kỹ thuật, năm 2008 có 81,58%;
năm 2009 có 78,95%; năm 2010 có 78,95% và mức
doanh thu trung bình cần tăng thêm năm 2007 là
43,14% so với mục tiêu; năm 2008 là 40,36%; năm
2009 là 38,78%; năm 2010 là 39,86%.
Nếu sử dụng phương pháp pháp SE tối thiểu
hóa đầu vào thì kết quả chỉ ra rằng năm 2007 có tới
94,74% doanh nghiệp chưa đạt hiệu quả theo quy
mô, năm 2008 có 89,47%; năm 2009 có 94,74%;
năm 2010 có 86,84%. Ngược lại, nếu sử dụng
phương pháp pháp tối đa hóa đầu ra, năm 2007

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 107

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

có tới 94,74 % số doanh nghiệp chế biến không đạt
được hiệu quả quy mô, năm 2008 có 89,47%; năm
2009 có 94,74%; năm 2010 có 92,11%.
2. Kiến nghị
Kết quả của nghiên cứu là một kênh thông tin
giúp cho các doanh nghiệp chế biến thủy sản tại
Khánh Hòa cải tạo các yếu tố đầu vào, giúp doanh
nghiệp đạt hiệu quả cao hơn, tiết kiệm chi phí hơn,
hoặc tăng đầu ra để tăng doanh thu dựa trên các yếu
tố đầu vào có sẵn. Các doanh nghiệp chế biến thủy
sản chưa đạt hiệu quả kỹ thuật là họ có hai phương
án để giải quyết: thứ nhất là giảm các yếu tố đầu
vào; thứ hai là tăng các yếu tố đầu ra. Cụ thể, nếu
sử dụng phương pháp CRS tối thiểu hóa đầu vào,
đối với các doanh nghiệp thủy sản tại tỉnh Khánh
Hòa năm 2010 chưa đạt hiệu quả kỹ thuật, hoàn
toàn có khả năng để các doanh nghiệp đạt hiệu quả
kỹ thuật bằng cách cắt giảm lãng phí nguồn lực đầu
vào mà vẫn giữ nguyên kết quả đầu ra. Vì thế các
doanh nghiệp cần giảm tài sản trung bình là 39.669
triệu đồng (61,19%) và nguồn vốn chủ sở hữu trung
bình là 17.646 triệu đồng (65,23%). Ngược lại, nếu
sử dụng phương pháp tối đa hóa đầu ra CRS, mức
doanh thu cần tăng thêm trung bình là 197.424 triệu
đồng (60,57%). Nếu sử dụng phương pháp pháp
VRS tối thiểu hóa đầu vào, năm 2010 mức cần giảm
tài sản trung bình là 27.174 triệu đồng (41,91%) và
nguồn vốn chủ sở hữu trung bình là 12.961 triệu
đồng (47,91%). Ngược lại, nếu sử dụng phương
pháp tối đa hóa đầu ra VRS, năm 2010 mức doanh
thu trung bình cần tăng thêm là 85.183 triệu đồng
(39,86%) so với mục tiêu.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Charnes A., Cooper W. W., and Rhodes E. (1978): Measuring the Efficiency of Decision Making Units. European Journal of
Operation Research.
2. Nguyễn Văn Ngọc, Nguyễn Thành Cường (2009), Phân tích hiệu quả kỹ thuật trong ngành chế biến thủy sản Khánh Hòa, Tạp
chí Khoa học công nghệ thủy sản, số 3/2010 - Trường Đại học Nha Trang.
3. Nguyễn Trọng Lương, Đặng Hoàng Xuân Huy (2012), So sánh hiệu quả sử dụng các yếu tố đầu vào cho nghề lưới vây cá cơm
tại Cam Ranh và Nha Trang, Tạp chí công nghệ thủy sản, số 1/2012 - Trường Đại học Nha Trang.
4. Sherman and Zhu, 2006. Service Productivity Management Improving Service Performance using Data Envelopment
Analysis (DEA). Springer Science-i-Business Media, LLC: 1-127
5. Tomothy J.Coelli, et al, 2005. An introduction to efficiency and Productivity Analysis. Springer Science-i-Business Media,
Lnc: 1-181.

108 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH TRONG KINH DOANH
BƯU CHÍNH TẠI BƯU ĐIỆN TỈNH KHÁNH HÒA ĐẾN NĂM 2015

SOLUTIONS TO ENHANCE COMPETITIVE ABILITY OF POSTAL BUSINESS

SERVICE OF KHANH HOA POST OFFICE UNTIL 2015

Nguyễn Thị Mai Hiền1, Nguyễn Văn Ngọc2

Ngày nhận bài: 02/8/2012; Ngày phản biện thông qua: 03/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Mục đích của nghiên cứu này là vận dụng các lý thuyết về chiến lược cạnh tranh của Michael Porter nhằm phân tích
các nhân tố môi trường bên trong và bên ngoài ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh bưu chính của Bưu điện tỉnh Khánh
Hòa, từ đó đề xuất ba nhóm giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh cho đơn vị đến năm 2015: (i) nâng cao hiệu quả hoạt
động; (ii) nâng cao chất lượng dịch vụ; (iii) đổi mới và nâng cao sự thỏa mãn khách hàng.
Từ khóa: năng lực cạnh tranh, bưu chính, Bưu điện tỉnh Khánh Hòa
ABSTRACT
This research is to focusing on using the theories of Michael Porter’s Competitive Advantage to analyze the
internal and external factors to evaluate its impact to the postal business services of Khanh Hoa Post Office, proposing the
solutions to enhance its competitive ability until 2015: (i) enhancing operational efficiency; (ii) enhancing service quality;
(iii) innovating and enhancing customer’s satisfaction.
Keywords: competitiveness, postal, post office

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Ngày 01/01/2008, Tổng Công ty Bưu chính Việt
Nam - VNPost chính thức đi vào hoạt động đã đánh
dấu một bước ngoặt quan trọng trong mô hình sản
xuất kinh doanh của Tập đoàn Bưu chính Viễn thông
Việt Nam. Hai lĩnh vực Bưu chính - Viễn thông vốn
luôn gắn bó, hỗ trợ nhau cùng phát triển trong suốt
hơn 60 năm qua của ngành Bưu điện nay đã tách
riêng, hoạt động độc lập. Điều đó vừa là cơ hội vừa
là thách thức rất lớn đối với Bưu chính. Bưu chính
được hoạt động độc lập, tự khẳng định mình mà
không còn sự hỗ trợ của Viễn thông. Bên cạnh đó
sự xuất hiện các đối thủ cạnh tranh trên thị trường
đã tạo nên áp lực cạnh tranh lớn. Vậy làm thế nào
để nâng cao năng lực cạnh tranh đối với đơn vị trực
thuộc VNpost nhằm đạt được mục tiêu cân bằng thu
chi và phát triển bền vững là một yêu cầu cấp bách,
đòi hỏi cần một sự chuyển mình thực sự.
Bưu điện tỉnh Khánh Hòa là đơn vị thành viên
của VNPost, hoạt động kinh doanh các dịch vụ bưu
chính viễn thông trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa. Theo
xu hướng chung, Bưu điện tỉnh Khánh Hòa đã, đang
và sẽ gặp phải những thách thức không nhỏ, cũng
như sự cạnh tranh gay gắt của các đối thủ trong
hoạt động kinh doanh dịch vụ bưu chính. Thực tế
trong thời gian qua, mặc dù sự cạnh tranh trên thị
trường bưu chính ở Khánh Hòa chỉ mới tập trung
vào một số dịch vụ cơ bản như chuyển phát nhanh,
chuyển tiền; số lượng và năng lực cạnh tranh của
các đối thủ của Bưu điện tỉnh Khánh Hòa chưa cao,
song với chiến lược kinh doanh rõ ràng, tập trung
vào thị trường trọng điểm, chú trọng đến công tác
chăm sóc khách hàng, các đối thủ cạnh tranh đã
chiếm giữ được thị phần nhất định... Trước áp lực
cạnh tranh ngày càng gay gắt, vấn đề làm thế nào
để nâng cao năng lực cạnh tranh là nhiệm vụ mà
đơn vị đặt lên hàng đầu. Mục đích nghiên cứu: (i)
đánh giá năng lực cạnh tranh của Bưu điện tỉnh
Khánh Hòa; (ii) đề xuất các giải pháp nhằm nâng
cao năng lực cạnh tranh cho đơn vị đến năm 2015.

1
Nguyễn Thị Mai Hiền: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2008 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Nguyễn Văn Ngọc: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 109

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1. Đối tượng nghiên cứu
Năng lực cạnh tranh và các giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh trong kinh doanh bưu chính của Bưu
điện tỉnh Khánh Hòa.
2. Dữ liệu và phương pháp nghiên cứu
2.1. Dữ liệu nghiên cứu
Nghiên cứu được thu thập thông qua báo cáo kết quả kinh doanh của Bưu điện tỉnh Khánh Hòa, Sở Thông
tin Truyền thông Khánh Hòa, dựa vào các chính sách phát triển kinh doanh của Tổng Công ty Bưu chính Việt
Nam và tổng hợp ý kiến đánh giá trong kinh doanh dịch vụ Bưu chính tại Bưu điện tỉnh Khánh Hòa của các
chuyên gia trong ngành và khách hàng.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp phỏng vấn sâu: khảo sát ý kiến đánh giá của khách hàng về năng lực cạnh tranh của đơn
vị thông qua đánh giá kết quả đạt được trên các lĩnh vực liên quan đến chất lượng dịch vụ do đơn vị cung cấp.
- Phương pháp chuyên gia: trao đổi, lấy ý kiến chuyên gia về đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố
bên trong và bên ngoài đến hoạt động sản xuất kinh doanh dịch vụ bưu chính của Bưu Điện tỉnh Khánh Hòa.
- Phương pháp thống kê, so sánh
- Phương pháp phân tích ma trận SWOT (điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, nguy cơ).

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

Nghiên cứu được dựa trên nền tảng lý thuyết và vận dụng Mô hình Porter’s Five Forces của Giáo sư
Michael Porter, từ đó hệ thống hóa các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của một doanh nghiệp
cụ thể. Việc phân tích này giúp công ty nhận ra những cơ hội và thách thức, qua đó doanh nghiệp biết
mình nên đứng ở vị trí nào để đối phó một cách hiệu quả với năm lực lượng cạnh tranh trong ngành. Năm
tác lực này không phải là yếu tố tĩnh, mà ngược lại nó vận động liên lục cùng với các giai đoạn phát triển
của ngành. Từ đó sẽ xác định những yếu tố thành công then chốt được xem như là nguồn gốc bên ngoài
của lợi thế cạnh tranh.
Michael Porter đã đưa ra mô hình năm tác lực cạnh tranh gồm:
(1) Cường độ cạnh tranh giữa các đối thủ hiện tại trong ngành
(2) Nguy cơ nhập cuộc của các đối thủ tiềm năng: phụ thuộc vào các rào cản xâm nhập thị trường, thể hiện
qua các phản ứng của các đối thủ cạnh tranh hiện thời mà các đối thủ mới có thể dự đoán.
(3) Mối đe dọa từ các sản phẩm có khả năng thay thế: Các sản phẩm thay thế hạn chế mức lợi nhuận tiềm
năng của một ngành bằng cách đặt một ngưỡng tối đa cho mức giá mà các công ty trong ngành có thể kinh
doanh có lãi. Do các loại sản phẩm có tính thay thế cho nhau nên sẽ dẫn đến sự cạnh tranh trên thị trường.
(4) Quyền lực thương lượng của
người mua: Áp lực từ phía khách hàng ÑOÁI THUÛ TIEÀM NAÊNG
chủ yếu có hai dạng là đòi hỏi giảm giá Thaùch thöùc töø phía
hay mặc cả để có chất lượng phục vụ ñoái thuû tieàm naêng
tốt hơn. Chính điều này làm cho các Söùc maïnh Söùc maïnh
đối thủ chống lại nhau, dẫn tới làm tổn ñaøm phaùn ñaøm phaùn
töø phía nhaø töø phía
hao mức lợi nhuận của ngành. NHAØ cung caáp ngöôøi mua NGÖÔØI
(5) Quyền lực thương lượng của CUNG
Caïnh tranh giöõa caùc MUA
CAÁP
nhà cung ứng: Nhà cung ứng có thể doanh nghieäp hieän taïi
khẳng định quyền lực của họ bằng
cách đe dọa tăng giá hay giảm chất
Thaùch thöùc töø caùc saûn phaåm
lượng sản phẩm/dịch vụ cung ứng. Do vaø dòch vuï thay theá
đó, nhà cung ứng có thể chèn ép lợi
nhuận của một ngành khi ngành đó SAÛN PHAÅM THAY THEÁ
không có khả năng bù đắp chi phí tăng Hình 2. Mô hình 5 tác lực cạnh tranh của Michael Porter
lên trong giá thành sản xuất. (Nguồn: Michael Porter, “Competitive Strategy”, 1980, trang 4).

110 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
1. Đánh giá năng lực cạnh tranh trong kinh
doanh bưu chính của Bưu điện tỉnh Khánh Hòa
So với các đối thủ trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa,
Bưu điện tỉnh Khánh Hòa có nhiều lợi thế với hệ
thống mạng lưới bưu cục, phương tiện vận tải và đội
ngũ nhân viên giàu kinh nghiệm, cùng với sự phát
triển lâu năm trong kinh doanh bưu chính của cả
VNPost. Trong lĩnh vực chuyển phát, có thể nói Bưu
điện tỉnh Khánh Hòa có nhiều khả năng phát triển
dịch vụ tốt hơn các đối thủ nhờ vào những thế mạnh
này, trong khi đối thủ chưa thể xây dựng được ngay
mạng lưới chuyển phát rộng khắp để có thể cung
cấp dịch vụ đến mọi địa bàn trên cả nước và quốc
tế. Dịch vụ chuyển phát nhanh vốn là dịch vụ truyền
thống của VNPost cũng như Bưu điện tỉnh Khánh
Hòa. Theo số liệu thống kê sản lượng doanh thu
qua các năm, doanh thu chuyển phát nhanh tại Bưu
điện tỉnh Khánh Hòa vẫn là dịch vụ chiếm ưu thế.
Mặt khác, ngày nay, khách hàng rất chú trọng đến
yếu tố thời gian, do vậy dịch vụ chuyển phát nhanh
vẫn có nhiều cơ hội phát triển. Thực tế, đây là dịch
vụ có doanh số cao hơn nhiều so với các dịch vụ
chuyển phát thông thường mà hầu như không cần
đầu tư thêm hệ thống mạng lưới riêng, về cơ bản
vẫn sử dụng mạng lưới, cơ sở hạ tầng, lao động sẵn
có, vì thế lợi nhuận đem lại từ dịch vụ là lớn hơn rất
nhiều so với các dịch vụ khác.
Qua tham khảo ý kiến các chuyên gia, là những
người am hiểu về kinh doanh dịch vụ bưu chính ở
đơn vị và cơ quan quản lý của tỉnh là các chuyên
viên bưu chính của Sở Thông tin truyền thông
Bảng 1. Mức độ cạnh tranh của Bưu điện tỉnh Khánh Hòa
STT Nội dung Trọng số
1 Định hướng chiến lược kinh doanh rõ ràng 0.1
2 Chương trình xây dựng thương hiệu 0.2
3 Cơ cấu tổ chức linh hoạt, gọn nhẹ 0.3
4 Khả năng tiếp thị 0.2
5 Khả năng cạnh tranh về giá 0.2
Qua phân tích và đánh giá các yếu tố môi trường
hoạt động bên ngoài, bên trong và tham khảo ý kiến
chuyên gia, cho thấy các cơ hội và nguy cơ đan xen
lẫn nhau, cũng như điểm mạnh, điểm yếu trong hoạt
động của Bưu điện tỉnh Khánh Hoà như sau:
1.1. Điểm mạnh
● Bưu điện tỉnh Khánh Hòa có số lượng khách
hàng lớn, trung thành.
● Mạng lưới chuyển phát bưu chính rộng khắp
trên toàn quốc, thời gian mở cửa giao dịch liên tục
Soá 1/2013
Khánh Hòa, hầu hết ý kiến chuyên gia đều cho rằng,
so với các đối thủ cạnh tranh, Bưu điện tỉnh Khánh
Hòa có nhiều lợi thế hơn về quy mô, tiềm lực tài
chính, mạng lưới và kinh nghiệm. Tuy nhiên, Bưu
điện tỉnh Khánh Hòa lại còn nhiều hạn chế trong
công tác tổ chức sản xuất còn cồng kềnh, công tác
quảng bá, xây dựng thương hiệu, chăm sóc khách
hàng,... chưa được quan tâm nhiều trong nhưng
năm trước đây và chưa linh hoạt so với đối thủ. Khả
năng cạnh tranh về giá của Bưu điện Khánh Hòa
cũng thấp hơn so với đối thủ là do giá cước phần
lớn các dịch vụ được xây dựng cho toàn hệ thống
Vnpost, trong khi đó chi phí sản xuất kinh doanh,
mức độ cạnh tranh cho từng địa bàn tỉnh khác nhau,
trong khi các đối thủ cạnh tranh trên địa bàn Khánh
Hòa luôn đưa ra mức giá cạnh tranh hơn cho khách
hàng lựa chọn. Thực tế, các đối thủ cạnh tranh
chưa thể tham gia cạnh tranh trong tất cả các lĩnh
vực bưu chính và thực hiện chuyển phát trên mọi
địa bàn, vì vậy chiến lược kinh doanh được xác định
tập trung vào dịch vụ chuyển phát nhanh là lĩnh vực
được đánh giá mạng lại lợi nhuận cao và chỉ thực
hiện được ở những thành phố lớn, thuận tiện về
đường giao thông, vận chuyển. Đây là những yếu
tố giúp các đối thủ cạnh tranh nhanh chóng thu hút
được khách hàng và có thể dần thâm nhập vào thị
trường chuyển phát tại tỉnh Khánh Hòa, vốn là thế
mạnh của Bưu điện tỉnh Khánh Hòa.
Kết quả khảo sát ý kiến của các chuyên gia về
Đánh giá mức độ cạnh tranh của các đối thủ đối với
Bưu điện tỉnh Khánh Hòa được thể hiện ở bảng 1.
(Mức điểm: rất mạnh:5; mạnh:4; trung bình:3; yếu: 2; rất yếu:1)
BĐTKH Viettel SPT Hợp Nhất Tín Thành
3.75 3.75 3.75 4.25 4.00
4.00 3.75 3.75 4.25 4.25
3.75 4.50 3.75 4.75 4.75
3.75 3.75 3.75 4.25 4.25
3.25 3.75 3.75 4.25 4.25
các ngày trong tuần.
● Đội ngũ nhân viên hầu hết tuổi đời còn trẻ,
phần lớn được đào tạo cơ bản tại các trường.
● Thực hiện phương án tinh giảm, sắp xếp lao
động theo NĐ110 CP.
● Giá cả dịch vụ phù hợp với mặt bằng chung.
1.2. Điểm yếu
● Chất lượng dịch vụ của mạng lưới (chấp
nhận, khai thác, vận chuyển và phát) trên cả nước
chưa đồng đều.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 111
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
● Nhận thức về quá trình hội nhập, cạnh tranh
còn nhiều hạn chế.
● Công tác nghiên cứu thì trường còn nhiều hạn
chế, thiếu năng động.
● Công tác chăm sóc khách hàng còn yếu, chưa
thật sự hấp dẫn.
● Quy trình chuyển phát chậm được cải tiến cho
phù hợp với nhu cầu của khách hàng.
1.3. Cơ hội
● Tăng trưởng kinh tế của tỉnh Khánh Hòa làm
tăng nhu cầu sử dụng dịch vụ bưu chính của người
dân đối với hoạt động kinh doanh của Bưu điện tỉnh
Khánh Hòa.
● Nhiều nhà đầu tư trong và ngoài nước quyết
định đầu tư tại Khánh Hòa làm tăng lượng khách
hàng tiềm năng của bưu chính.
● Nhu cầu quảng cáo, giới thiệu sản phẩm dịch
vụ của các doanh nghiệp tăng cao.
● Hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng mở rộng
● VNPost được tách riêng hoạt động độc lập với
viễn thông
● VNPost được giao thực hiện nhiệm vụ bưu
chính công ích
● Khoa học công nghệ bưu chính phát triển
nhanh
1.4. Nguy cơ
● Nhiều doanh nghiệp mới tham gia thị trường
bưu chính có chính sách khuyến khích hàng hàng
và quy trình phục vụ gọn nhẹ.
● Xuất hiện nhiều dịch vụ mới thay thế dịch vụ
chuyển phát truyền thống của ngành bưu chính.
2. Các giải pháp đối với Bưu điện tỉnh Khánh
Hòa nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh
bưu chính
Trên cơ sở vận dụng cơ sở lý thuyết, kết hợp
các kết quả phân tích, đánh giá mức độ ảnh hưởng
đến năng lực cạnh tranh của Bưu điện tỉnh Khánh
Hòa đến năm 2015 để đề ra một số giải pháp nhằm
nâng cao năng lực cạnh tranh cho Bưu điện tỉnh
Khánh Hòa. Do giới hạn của nghiên cứu, các giải
pháp chỉ được đưa ra dưới dạng định tính, các con
số định lượng sẽ được đưa ra trong các nghiên cứu
sâu hơn. Với kết quả xây dựng và lựa chọn chiến
lược cạnh tranh tối ưu của Bưu điện tỉnh Khánh Hòa
là khác biệt hóa, có thể nói, để tạo nên sự khác
biệt mang lại nhiều giá trị gia tăng cho khách hàng
và các đối thủ khó có thể bắt chước được, đòi hỏi
Bưu điện tỉnh Khánh Hòa phải cung cấp được cho
khách hàng những dịch vụ hoàn hảo trên tất cả các
lĩnh vực chất lượng dịch vụ, giá cả và chất lượng
phục vụ.
112 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
2.1. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả các
hoạt động
Để phát huy lợi thế đang khai thác một mạng
lưới rộng lớn, nhiều dịch vụ đã có mức thâm nhập
thị trường khá, khách hàng đã quen đến với dịch vụ
của bưu điện và có số lượng khách hàng lớn, đơn
vị cần phải tập trung phát triển dịch vụ bổ trợ cho
các dịch vụ cốt lõi mang lại lợi ích cao bằng cách
tranh thủ củng cố mạng lưới, phổ cập các loại hình
dịch vụ mà đơn vị cung cấp, các dịch vụ gia tăng giá
trị của các dịch vụ cốt lõi như chuyển phát nhanh,
chuyển tiền như đẩy mạnh việc phát triển và phổ
biến đến mọi đối tượng khách hàng mọi tiện ích của
các dịch vụ chuyển phát khai giá, phát hàng thu tiền,
chuyển phát tại địa chỉ,... giúp tạo được niềm tin ở
khách hàng, khi đó, khách hàng sẽ thấy yên tâm khi
sử dụng bất kỳ dịch vụ nào khác của đơn vị.
Trên thị trường bưu chính hiện nay, các đối thủ
thường dùng chính sách giảm giá, khuyến mãi để lôi
kéo khách hàng, vì vậy, đơn vị cần linh động trong
việc giảm cước trên cơ sở có phương án cụ thể,
được sự đồng ý của Tổng Công ty Bưu chính Việt
Nam, thực hiện các chương trình dự thưởng, trích
thưởng cho các khách hàng sử dụng dịch vụ với
doanh số lớn hay khách hàng trung thành. Ngoài
ra, đơn vị cần phải thường xuyên theo dõi và dự
báo doanh số theo từng thời điểm trong năm để
thay đổi cơ chế trích thưởng cho phù hợp, đảm
bảo mục tiêu gia tăng doanh thu. Mặt khác, trên cơ
sở tìm hiểu thông tin khách hàng, các đơn vị trong
VNPost thường xuyên phối hợp có kế hoạch chăm
sóc, nâng cao chất lượng phục vụ đối với nhóm khách
hàng lớn, trung thành chung đối với mỗi đơn vị.
Mạng lưới bưu chính bao gồm các bưu cục,
đại lý, bưu điện văn hóa xã,..., đây chính là “xương
sống” của toàn bộ hoạt động. Do đó, việc nâng
cao chất lượng mạng lưới, quy trình chuyển phát
đảm bảo nhanh chóng, an toàn luôn luôn là mục
tiêu cần phải đạt được. Bằng cách tập trung mọi
nguồn lực đầu tư, phát triển mạng lưới ở những khu
vực có lượng khách hàng giao dịch lớn, doanh số
cao, đồng thời duy trì hoạt động ở những khu vực
mà các đối thủ không thể tham gia khai thác được.
Bên cạnh đó, xây dựng chương trình nâng cao chất
lượng vận chuyển, chuyển phát hàng hóa, hợp lý
hóa quy trình chuyển phát, cắt giảm các khâu trung
gian, hiệu quả thấp, đảm bảo nâng cao công suất
các hình thức vận chuyển, bưu gửi được chuyển
đến khách hàng một cách nhanh nhất. Xây dựng hệ
thống đảm bảo an toàn cho mạng lưới chuyển phát
bưu gửi và tiền: đầu tư hệ thống máy tính nối mạng
tốc độ cao, thống nhất trên toàn mạng lưới; xây
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
dựng hệ thống kho, két, đúng quy định... Thường
xuyên kiểm tra, kiểm soát toàn bộ quy trình, hạn chế
sai sót, thất lạc bưu gửi.
2.2. Về nhóm giải pháp nâng cao chất lượng
Đổi mới quản lý và kinh doanh là vấn đề cấp
thiết mà Bưu điện tỉnh Khánh Hòa phải thực hiện
trong thời gian tới nhằm không ngừng hoàn thiện tổ
chức bộ máy cho phù hợp với tình hình cạnh tranh
mới, tạo lập năng lực hoạt động mới, thúc đẩy kinh
doanh phát triển, tiết kiệm chi phí và nâng cao hiệu
quả kinh tế. Thực hiện phương án đưa mục tiêu
kinh doanh lên hàng đầu trong giai đoạn đầu nhằm
tạo dựng nền tảng vững chắc về doanh thu, khách
hàng,... Sắp xếp tổ chức quản lý sản xuất, khai thác
mạng lưới theo mô hình quản lý hiện đại, phù hợp.
Thực hiện phân phối thu nhập theo năng lực thực
tế, tạo động lực cho người lao động, xây dựng cơ
chế thưởng, phạt theo doanh số đạt được, chú trọng
đến năng lực và thành tích của mỗi cá nhân người
lao động.
Ngoài ra đơn vị phải tuyên truyền đến mỗi cán
bộ nhân viên tự nhận thức và quan tâm thường
xuyên về nâng cao chất lượng dịch vụ, coi chất
lượng là niềm tự hào, danh dự của chính mình.
Chất lượng luôn được coi là lòng tự trọng của mọi
người. Nâng cao chất lượng dịch vụ là quá trình lâu
dài, cần phải được thực hiện thường xuyên và liên
tục từ lãnh đạo đến tất cả CBCNV nhận thức được
vai trò của chất lượng trong những công việc đơn
giản nhất hàng ngày của mỗi cá nhân.
2.3. Về nhóm giải pháp đổi mới và nâng cao sự thỏa
mãn khách hàng
Đơn vị cần phải đẩy mạnh kênh bán hàng và
chăm sóc khách hàng trực tiếp đối với các nhóm
khách hàng lớn, mở rộng hoạt động phục vụ đối với
mọi đối tượng khách hàng. Trong thời gian tới, phải
có phương án cụ thể, giảm lao động ở các điểm bưu
cục, tăng cường đội ngũ bán hàng trực tiếp, thời
gian phục vụ khách hàng được mở rộng hơn.
Bằng cách đa dạng hóa các hình thức bán hàng
để phù hợp với nhu cầu đa dạng của thị trường.
Làm tốt công tác nghiên cứu thị trường, dự báo, xây
dựng thị trường đặc biệt ở các dịch vụ, các địa bàn
có cạnh tranh cao. Xây dựng cơ sở dữ liệu về thị
trường, phân lớp khách hàng, phân tích, đánh giá
môi trường kinh doanh để phát triển các dịch vụ có
đủ sức cạnh tranh nhằm đáp ứng tốt nhất nhu cầu
của các đoạn thị trường. Từ đó, tập trung vào phục
vụ một hoặc một số nhóm khách hàng thuận lợi
nhất, chẳng hạn đoạn thị trường “khách hàng lớn”
Soá 1/2013
là đặc biệt quan trọng, là vấn đề sống còn đối với
chúng ta. Xây dựng và áp dụng các chính sách ưu
đãi đối với các khách hàng lớn để chiếm được lòng
trung thành của họ. Đồng thời xem xét lại các phân
đoạn thị trường còn bỏ ngỏ và chiếm lĩnh trước đặc
biệt là nhóm khách hàng tại các điểm Bưu điện văn
hóa xã để ngăn chặn các đối thủ xâm nhập.
Ngoài việc xây dựng các hệ thống chuẩn, đào
tạo liên hoàn các cấp bậc cho CBCNV theo hướng
thiết thực liên tục, đầu vào lấy từ nhiều nguồn; chú
trọng đào tạo các kiến thức toàn diện mọi mặt cho
đội ngũ CBCNV nhất là các kiến thức thị trường,
quản lý tài chính, nghiệp vụ quốc tế, luật kinh doanh
và ngoại ngữ, vấn đề cần được đặc biệt quan tâm
là có chính sách đào tạo chuyên sâu, trả lương đặc
biệt để xây dựng một đội ngũ cán bộ giỏi về kinh tế
và nghiệp vụ, đủ sức cạnh tranh với các đối thủ lớn
trong cơ chế thị trường. Đánh giá đúng năng lực
thực hiện công việc của nhân viên nhằm công bằng
trong quyết định trả lương, khen thưởng, cũng như
trong việc đề bạt. Khuyến khích nhân viên sáng tạo
và xét thưởng xứng đáng.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Có thể khẳng định, trong tương lai, Tổng Công
ty Bưu chính Việt Nam sẽ vẫn giữ vai trò chủ đạo
trong việc cung cấp các dịch vụ đặc thù và mảng bưu
chính công ích. Do đó, VNPost sẽ được hưởng một
số chính sách ưu đãi như được hỗ trợ một phần kinh
phí hoạt động, được tận dụng cơ sở hạ tầng sẵn có
như hệ thống bưu điện, bưu cục tại các tỉnh, thành,
địa phương... Hàng năm Nhà nước trích khoảng
1.000 tỷ đồng để bù lỗ cho VNPost nhằm giúp
doanh nghiệp này tiếp tục ổn định giá cước bưu
chính, tem thư theo chủ trương của chính phủ. Tuy
nhiên, trong thời gian tới, thị trường bưu chính sẽ có
nhiều thay đổi, theo lộ trình VNPost sẽ không còn
nhận được sự hỗ trợ của chính phủ vào năm 2013.
Mục tiêu đến năm 2013 bưu chính sẽ thoát lỗ, giá
dịch vụ sẽ được điều chỉnh dần dần theo hướng thị
trường hơn.
Trong tương lai gần, VNPost nói chung và Bưu
điện Khánh Hòa nói riêng sẽ có rất nhiều cơ hội để
phát triển cũng như phải đối mặt với không ít khó
khăn, sự cạnh tranh ngày càng gia tăng, đảm bảo
kinh doanh có lãi khi không nhận được sự trợ cấp
của chính phủ. Vấn để đặt ra là phải có giải pháp
nâng cao năng lực cạnh tranh cho phù hợp với tình
hình chung để có thể tận dụng được mọi cơ hội,
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 113
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

cũng như hạn chế rủi ro trên cơ sở phát huy những
điểm mạnh sẵn có. Để có thể nâng cao năng lực
cạnh tranh trên thị trường bưu chính, cũng như theo
kịp sự phát triển chung của ngành, Bưu điện tỉnh
Khánh Hoà rất cần có sự phân tích đánh giá năng
lực cạnh tranh một cách cụ thể, cũng như xây dựng
hệ thống giải pháp phù hợp. Với lợi thế là một đơn
vị hoạt động lâu năm trong ngành, mạng lưới kinh
doanh rộng khắp cả nước, cùng với nguồn nhân lực
dồi dào, đơn vị cần phải đẩy mạnh hoạt động kinh
doanh đa dịch vụ song song với phát triển dịch vụ
bưu chính truyền thống trên cơ sở phát huy tối đa
mọi nguồn lực, nâng cao năng suất lao động, chất
lượng dịch vụ, đẩy mạnh công tác tiếp thị, chăm sóc
khách hàng một cách có hiệu quả nhất. Từ nay đến
năm 2015, giải pháp để nâng cao năng lực cạnh
tranh Bưu điện tỉnh Khánh Hòa là tập trung xây
dựng các khối tổng thể của lợi thế cạnh tranh một
cách bền vững, thông qua chiến lược chi phí thấp
hoặc sự khác biệt hóa trong phối thức thị trường,
hay là sự kết hợp cả hai. Với những giải pháp nhằm
vào các mục tiêu: nâng cao hiệu quả các hoạt động,
nâng cao chất lượng, đổi mới và nâng cao sự thỏa
mãn khách hàng, bằng cách xây dựng và duy trì
những nguồn lực tạo ra giá trị cho khách hàng và có
thể ngăn cản sự bắt chước hoặc thay thế.
2. Kiến nghị
Để có thể thực hiện được các giải pháp trên
Bưu điện tỉnh Khánh Hòa cần phải xây dựng kế
hoạch kinh doanh cụ thể cho từng năm, từng thời kỳ
trên cơ sở chiến lược của Tổng Công ty Bưu chính
Việt Nam cho phù hợp với thực tế hoạt động của
đơn vị tại địa bàn. Bên cạnh đó Sở Thông tin truyền
thông cần có giải pháp đảm bảo kinh doanh cạnh
tranh lành mạnh trên thị trường, có biện pháp xử lý
đối với những đơn vị kinh doanh trong lĩnh vực Bưu
chính vi phạm Luật Bưu chính.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Thị Kim Anh (2007), Quản trị chiến lược, NXB Khoa học và Kỹ thuật
2. Nguyễn Thế Nghĩa (2007), Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh các doanh nghiệp
3. Đồng Thị Thanh Phương, Hồ Tiến Dũng, Bùi Minh Hằng, Dương Văn Đức, Nguyễn Hùng Phong…(1998), Quản Trị Doanh
Nghiệp, NXB Giáo dục
4. Micheal E. Porter (1985), Competitive Advantage, The Free Press.
5. Website:http://nhansuvietnam.vn;http://www.tinkinhte.com;http://www.vcci.com.vn; http://www.chinhphu.vn; http://www.
mofa.gov.vn; http://www.vnpost.vn.

114 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

TÌM HIỂU KHẢ NĂNG LỌC TẢO ĐƠN BÀO

(Nannochloropsis oculata) CỦA SÒ HUYẾT (Anadara granosa)
VÀ SÒ ANTI (Anadara antiquata) TẠI KHÁNH HÒA

STUDYING UNICELLULAR ALGAE FILTRATION OF BLOOD COCKLE

(Anadara granosa) AND ARK SHELL (Anadara antiquata) AT KHANH HOA

Nguyễn Thị Phương Hiền1, Nguyễn Chính2

Ngày nhận bài: 07/8/2012; Ngày phản biện thông qua: 26/10/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Thí nghiệm được tiến hành với sò huyết (Anadara granosa), sò anti (Anadara antiquata) ở các thang độ mặn
khác nhau. Trong thí nghiệm này, các bể thí nghiệm (45 lít) được đặt trong nhà có mái che, sục khí đều và liên tục. Tảo
(Nannochloropsis oculata) được cấp vào mỗi bể với cùng mật độ 30x104 tế bào/ml. Thí nghiệm được bố trí thành 4 lô, trong
đó 3 lô thả sò ở 3 độ mặn khác nhau và 1 lô đối chứng không thả sò. Sò huyết đưa vào thí nghiệm có kích cỡ từ 20 đến 25
mm, sò anti từ 30 đến 35 mm. Các bể thí nghiệm được thả sò với mật độ 40 con/bể ngoại trừ các bể đối chứng. Các thí
nghiệm được tiến hành trong vòng 3 giờ. Mật độ tảo được xác định định kỳ 30 phút/lần. Kết quả thí nghiệm cho thấy tốc độ
lọc tảo của sò huyết tốt nhất ở độ mặn 20‰ đạt từ 194,3 - 376,9ml/cá thể/giờ; tốc độ lọc tảo của sò anti đạt cao nhất ở độ
mặn 30‰ đạt từ 225,0 - 428,8ml/cá thể/giờ. Như vậy, thí nghiệm này cho thấy sò huyết và sò anti đều có khả năng lọc tảo
và độ mặn có ảnh hưởng nhất định đến khả năng lọc của hai loại sò này.
Từ khóa: Anadara granosa, Anadara antiquata, tốc độ lọc tảo
ABSTRACT
The experiment was carried out for blood cockles (Anadara granosa) and ark shells (Anadara antiquata) at
different level of salinity. In this trial, tanks (45 l) were put in room and aerated continuously. Algae (Nannochloropsis
oculata) density in each tank was 30x104 cells/ml. The experiment were disposed by 4 plots which include the control plot
without mollusc and 3 experimental plots with mollusc. The size of blood cockles were 20 - 25mm and ark shells were
30-35 mm. The trial tanks were stocked molluscs about 40 individual/tank, excepting control tanks. The experiments
occurred in 3 hours. Density of algae was determined every 30 minutes. The result of experiment showed that algae
filtration rate was the strongest at 20‰ (194.3 - 376.9ml/individual/hour) for blood cockles and at 30‰ (225,0 - 428,8ml/
individual/hour) for ark shells. Thus, it could say that blood cockles and ark shells filtered unicellular algae and salinity
influenced this filtration.
Key words: Anadara granosa, Anadara antiquata, algae filtration rate

I. ĐẶT VẤN ĐỀ nước là nguyên nhân làm ô nhiễm môi trường ở

Tảo là một trong những loại thức ăn tự nhiên
quan trọng của nhiều đối tượng động vật thủy sản
trong đó có sò huyết và sò anti. Tuy nhiên, trong
môi trường nước tảo không phải lúc nào cũng có
lợi, sự phát triển quá mức của chúng gây nở hoa
nhiều thủy vực.
Động vật thân mềm hai vỏ nói chung và sò
huyết, sò anti nói riêng là những loài ăn lọc. Thức
ăn chủ yếu của chúng là thực vật phù du và mùn bã
hữu cơ. Tìm hiểu khả năng lọc tảo của chúng nhằm

1
Nguyễn Thị Phương Hiền: Lớp Cao học Nuôi trồng Thủy sản 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
PGS.TS. Nguyễn Chính: Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản III

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 115

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

mục đích tạo cơ sở ứng dụng vào thực tế hạn chế
sự phát triển quá mức của tảo trong các môi trường
thủy vực.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Đối tượng nghiên cứu
thang độ mặn 20‰, 25‰ và 30‰. Mật độ tảo
Nannochloropsis oculata cấp vào mỗi bể là 30x104
tế bào/ml. Đối với các lô thí nghiệm có thả sò anti
thì kích cỡ sò anti từ 30 - 35mm, số lượng sò anti
cho vào mỗi bể là 40 con, lô đối chứng chỉ cấp tảo
Nannochloropsis oculata không thả sò anti.
2.3. Xác định các thông số
- Tốc độ lọc tảo của Coughlan (1969)

Hình 1. Sò huyết Hình 2. Sò anti
Anadara granosa Anadara antiquata
(Linnaeus, 1758) (Linnaeus, 1758)
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Chuẩn bị thí nghiệm
Thí nghiệm được bố trí trong 16 bể nhựa có
dung tích 45 lít.
Nước biển dùng thí nghiệm được xử lý bằng
máy xử lý tia cực tím (ULTRAQUA), xử lý chlorine
nồng độ 25ppm trong vòng 48 giờ và lọc qua túi
lọc thô.
2.2. Bố trí thí nghiệm
- Đối với sò huyết:
Thí nghiệm được tiến hành với sò huyết ở 3
thang độ mặn khác nhau 15‰, 20‰ và 30‰.
Thí nghiệm được chia thành 4 lô trong đó 3 lô thí
nghiệm có thả sò huyết và 1 lô đối chứng không thả
sò huyết. Mỗi lô thí nghiệm được lặp lại 4 lần.
Thí nghiệm dùng 16 bể nhựa với dung tích
45 lít, cho vào mỗi bể 40 lít nước biển đã qua
xử lý. Cấp vào mỗi bể với cùng mật độ tảo
Nannochloropsis oculata là 30x104 tế bào/ml. Sò
huyết thí nghiệm có kích cỡ từ 20 đến 25mm, số
lượng sò là 40 con/bể, lô đối chứng chỉ cấp tảo
Nannochloropsis oculata không thả sò huyết.
- Đối với sò anti:
Thí nghiệm được bố trí tương tự như
sò huyết. Thí nghiệm được tiến hành ở 3
Bảng 1. Sự biến động mật độ tảo Nannochloropsis oculata ở các lô đối chứng
Tỷ lệ % mật độ tảo giảm trung bình
Thời gian
15‰
Trong đó:
m: tốc độ lọc (lít/cá thể thân mềm/giờ)
M: thể tích nước thí nghiệm (lít)
C0: mật độ tảo tại thời điểm bắt đầu thí nghiệm
Ct: mật độ tảo tại thời điểm t
n: số cá thể thân mềm đưa vào thí nghiệm
t: thời gian
- Mật độ tảo:
N = A x 5 x B x 10.000 (tế bào/ml)
Trong đó:
A: số tế bào tảo đếm được trung bình trong 5 ô
(mỗi ô có diện tích 0,04mm2) trên buồng đếm hồng
cầu Neubauer
B: hệ số pha loãng
2.4. Xử lý số liệu
Số liệu được xử lý bằng phần mềm Excel và
SPSS. Các giá trị trung bình được so sánh theo
phương pháp phân tích phương sai một yếu tố
(one-way ANOVA). So sánh sự khác nhau giữa các
trung bình sau phân tích phương sai theo kiểm định
LSD với độ tin cậy 95%.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Sự biến động mật độ tảo Nannochloropsis
oculata ở các lô đối chứng
Kết quả quá trình theo dõi sự biến động mật độ
tảo theo thời gian thí nghiệm được tính theo tỷ lệ %
mật độ tảo giảm trong thời gian thí nghiệm so với
mật độ tảo đưa vào ban đầu.
Kết quả sự biến động mật độ tảo Nannochloropsis
oculata ở các lô đối chứng được trình bày ở bảng 1.
20‰ 25‰ 30‰

30 phút 0,10 a
0,10 a
0,12 a
-0,20a
90 phút - 0,01a 0,02a 0,10a 0,10a
180 phút 0,15a -0,03a 0,00a - 0,09a
(Số liệu trong cùng một hàng có chữ cái viết lên trên giống nhau thể hiện sai khác không có ý nghĩa thống kê P>0,05)
(Ghi chú: Các kết quả âm (-) thể hiện tỷ lệ % mật độ tảo tăng so với ban đầu)

116 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Kết quả nghiên cứu cho thấy, ở các lô đối (1999), tảo N. oculata là loài rộng muối có thể
chứng không thả sò huyết, sò anti mật độ tảo sống ở độ mặn từ 10 - 35‰. Do đó, trong điều
N. oculata thay đổi rất ít trong thời gian ngắn 3 giờ. kiện thí nghiệm bố trí ở các độ mặn trong khoảng
Cụ thể ở thang độ mặn 15‰ sau 3 giờ mật độ tảo 15‰ - 30‰, có sục khí liên tục và thời gian thí
chỉ giảm 0,15% so với ban đầu, ở độ mặn 20‰ mật nghiệm ngắn nên mật độ tảo biến động không đáng
độ tảo tăng 0,03%, ở thang độ mặn 30‰ mật độ tảo kể trong các lô đối chứng.
tăng 0,09%.
Trong thời gian nghiên cứu chúng tôi nhận thấy 2. Khả năng lọc tảo đơn bào Nannochloropsis
rằng, mật độ tảo ở các lô đối chứng qua các lần đo oculata của sò huyết A. granosa
(sau 30 phút, 90 phút, 180 phút) có sự biến động Qua theo dõi chúng tôi thấy, mật độ tảo trong
tăng giảm. Tuy nhiên, sự thay đổi này là không đáng các lô thí nghiệm có thả sò huyết đều giảm theo thời
kể và không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê gian. Điều đó chứng tỏ sò huyết có lọc tảo trong quá
giữa các thang độ mặn. trình thí nghiệm. Kết quả tốc độ lọc tảo của sò huyết
Theo nghiên cứu của Phạm Thị Lam Hồng thí nghiệm được trình bày ở bảng 2.
Bảng 2. Tốc độ lọc tảo Nannochloropsis oculata của sò huyết thí nghiệm
Tốc độ lọc tảo của sò huyết (ml/cá thể/giờ)
Thời gian
15‰ 20‰ 25‰

30 phút 90,1 ± 8,11c 194,3 ± 4,06a 127,4 ± 7,22b

60 phút 151,3 ± 8,34c 345,1 ± 6,42a 234,8 ± 4,64b
90 phút 137,6 ± 6,72c 330,2 ± 8,23a 227,5 ± 6,30b
120 phút 128,5 ± 5,49c 376,9 ± 6,58a 262,8 ± 6,12b
150 phút 135,2 ± 5,73c 362,6 ± 7,59a 249,6 ± 4,30b
180 phút 135,8 ± 4,69 c
340,9 ± 7,98 a
232,6 ± 6,74b
(Số liệu trong cùng một hàng có chữ cái viết lên trên khác nhau thể hiện sai khác có ý nghĩa thống kê P<0,05)

Qua bảng số liệu ta thấy, ở các thang độ mặn Long Phú - Sóc Trăng, cho thấy ở độ mặn 15‰ tốc
khác nhau tốc độ lọc tảo của sò huyết cũng khác độ lọc tảo, tốc độ sinh trưởng của sò là cao nhất.
nhau, sò lọc nhanh nhất ở thang độ mặn 20‰ tốc độ Nguyên nhân có thể do sò huyết được sử dụng
lọc của sò huyết đạt từ 194,3 - 376,9ml/cá thể/giờ trong các thí nghiệm này có kích thước không giống
và có sự khác biệt so với các thang độ mặn còn lại nhau nên các khoảng độ mặn phù hợp cho sò lọc
(P<0,05). Kết quả thí nghiệm này cho thấy độ mặn tảo khác nhau. Hơn nữa, sò huyết được thu ở hai
có ảnh hưởng nhất định đến khả năng lọc tảo của nơi khác nhau nên thích nghi với các điều kiện môi
sò huyết. trường khác nhau.
Kết quả này khác với kết quả công bố của Ngô 3. Khả năng lọc tảo đơn bào Nannochloropsis
Thị Thu Thảo (2003), nghiên cứu ảnh hưởng của oculata của sò anti A. antiquata
độ mặn đến tốc độ lọc tảo, tốc độ sinh trưởng và tỷ Kết quả tốc độ lọc tảo của sò anti thí nghiệm
lệ sống của sò huyết giống (3 - 7mm) thu ở bãi sò được trình bày ở bảng 3.
Bảng 3. Tốc độ lọc tảo Nannochloropsis oculata của sò anti thí nghiệm
Tốc độ lọc tảo của sò lông (ml/cá thể/giờ)
Thời gian
20‰ 25‰ 30‰

30 phút 146,2 ± 12,22b 181,1 ± 8,69b 225,0 ± 14,71a

60 phút 173,1 ± 10,51c 268,6 ± 8,73b 327,2 ± 17,56a
90 phút 211,2 ± 9,08 c
302,0 ± 5,93 b
407,7 ± 13,92a
120 phút 201,4 ± 4,88c 309,0 ± 7,00b 419,1 ± 9,91a
150 phút 202,8 ± 2,54c 288,0 ± 4,14b 428,8 ± 8,56a
180 phút 188,7 ± 5,92c 272,0 ± 7,80b 412,5 ± 10,17a
(Số liệu trong cùng một hàng có chữ cái viết lên trên khác nhau thể hiện sai khác có ý nghĩa thống kê P<0,05)

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 117

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
So sánh kết quả tốc độ lọc tảo của sò anti ở
các thang độ mặn khác nhau cho thấy độ mặn có
ảnh hưởng đến khả năng lọc tảo của sò anti. Tốc
độ lọc tảo của sò anti ở thang độ mặn 30‰ nhanh
nhất (P<0,05). Cụ thể, ở thang độ mặn 30‰ tốc độ
lọc của sò anti đạt từ 225,0 - 428,8ml/cá thể/giờ, ở
thang độ mặn 25‰ tốc độ lọc của sò dao động từ
181,1 - 309,0ml/cá thể/giờ, ở thang độ mặn 20‰ tốc
độ lọc của sò là 146,2 - 211,2ml/cá thể/giờ.
Qua theo dõi chúng tôi cũng thấy rằng tốc độ
lọc tảo của sò thay đổi theo thời gian, trong 30 phút
đầu tốc độ lọc diễn ra chậm ở tất cả các thang độ
mặn sau đó tăng dần ở các lần đo tiếp theo nhưng
sau đó tốc độ lọc tảo lại chậm lại. Ở thang độ mặn
30‰, ở thời điểm 30 phút đầu thí nghiệm, tốc độ
lọc tảo của sò là 225 ml/cá thể/giờ, sau đó tăng lên
428,8 ml/cá thể/ giờ ở 150 phút và giảm xuống
412,5ml/cá thể/giờ ở 180 phút; tương tự ở thang độ
mặn 25‰, tốc độ lọc tảo của sò tăng cao tại thời điểm
120 phút là 309,0 ml/cá thể/giờ và sau đó giảm xuống
272 ml/cá thể/giờ ở thời điểm 180 phút; ở độ mặn
20‰, tốc độ lọc tảo của sò tại thời điểm 150 phút đạt
202,8 ml/cá thể/giờ và sau đó giảm xuống 188,7 ml/
cá thể/giờ tại 180 phút.
Điều này do nhiều nguyên nhân, có thể trong
thời gian đầu sò anti phải thích ứng dần với môi
trường thí nghiệm và mật độ tảo ban đầu cao cũng
là nguyên nhân ức chế quá trình lọc của sò. Sau đó
tốc độ lọc của sò tăng dần đến khi mật độ tảo trong
nước giảm thấp làm cho sự biến động mật độ tảo
chậm lại. Mật độ tảo quá cao hay quá thấp đều ảnh
hưởng đến tốc độ lọc của sò. Điều này tương tự với
công bố của Khalil (1996), nghiên cứu ảnh hưởng
của mật độ tảo lên tỷ lệ lọc và tỷ lệ tiêu hóa trên loài
Tapes decussatus: tỷ lệ lọc của Tapes decussatus
giảm khi mật độ tảo cao.
118 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Qua nghiên cứu chúng tôi thấy rằng, sò anti và
sò huyết đều có khả năng hút lọc nước rất mạnh
và tảo là thức ăn quan trọng của chúng. Điều này
phù hợp với các nghiên cứu Broom (1985) cho
rằng thức ăn chủ yếu của Anadara là tảo, mảnh vụn
hữu cơ.
Do đó, trong thực tế có thể sử dụng các loài
này trong các mô hình nuôi bền vững để góp phần
ổn định các yếu tố môi trường thông qua khả năng
kiểm soát mật độ tảo, tránh hiện tượng phát triển
quá mức của tảo gây nở hoa nước trong các môi
trường thủy vực ưu dưỡng.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Sò huyết, sò anti đều có khả năng làm giảm
đáng kể mật độ tảo trong nước.
Ở độ mặn từ 15‰ đến 25‰, sò huyết đều có
khả năng lọc tảo, tuy nhiên ở các độ mặn khác
nhau tốc độ lọc của sò cũng khác nhau, sò huyết
lọc tốt nhất ở độ mặn 20‰ đạt 194,3 - 376,9ml/cá
thể/giờ.
Đối với sò anti ở khoảng độ mặn từ 20 đến
30‰, sò đều có khả năng lọc tảo, trong đó ở thang
độ mặn 30‰ sò anti lọc tảo nhanh nhất đạt 225,0 -
428,8ml/cá thể/giờ.
2. Kiến nghị
Ngoài những đối tượng nghiên cứu này, cần
nghiên cứu thêm các đối tượng động vật thân mềm
hai vỏ khác có khả năng làm sạch môi trường phù
hợp với điều kiện từng vùng sinh thái.
Nghiên cứu này mới chỉ dừng lại ở phòng thí
nghiệm, cần có những nghiên cứu ngoài thực tế
để có những đánh giá đầy đủ vai trò làm sạch môi
trường của các đối tượng này.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Nguyễn Chính (1996), Một số loài động vật nhuyễn thể có giá trị ở biển Việt Nam, Nhà xuất bản Khoa học Kỹ thuật - Hà
Nội, tr. 57 - 60.
2. Phạm Thị Lam Hồng (1999), Nghiên cứu ảnh hưởng của độ mặn, ánh sáng và tỷ lệ thu hoạch lên một số đặc điểm sinh học,
thành phần sinh hóa của hai loài vi tảo Nannochloropsis oculata (Droop) Hibber, 1981 và Cheatoceros muelleri Lemmerman,
1898 trong điều kiện phòng thí nghiệm, Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Thủy sản Nha Trang.
3. Nguyễn Ngọc Lâm và Đoàn Như Hải (1996), Nghiên cứu thành phần thức ăn của Sò huyết trong các thuỷ vực ven bờ tỉnh Trà
Vinh, Tuyển tập Nghiên Cứu Biển, Tập 7, tr. 121 - 130.
4. Ngô Thị Thu Thảo, Trương Trọng Nghĩa (2003), Ảnh hưởng của các nồng độ mặn khác nhau đến tốc độ lọc thức ăn, sự sinh
trưởng, tỷ lệ sống và khả năng chịu đựng Stress của Sò huyết giống (A. granosa), Tuyển tập Báo cáo Khoa học, Hội thảo
ĐVTM toàn quốc lần 2, tr.132-137.
Tiếng Anh
5. Broom, M.J. (1985), The biology and culture of marine bivalvie molluscs of the genus Anadara, International center for living
aquatic resources managenment, pp. 1-37.
6. Khalil A. M. (1996), The influence of algal concentration and body size on filtration and ingestion rates of the clam Tapes
decussatus (L.) (Mollusca: Bivalvia). Aquaculture Research 1996, 27, pp. 613-621.
7. Mohlenberg F. & Riisgard H.U. (1979), Filtration rate, using a new indirect technique, in thirteen species of
suspension-feeding bivalves. Mar Biol (Berl) 54, pp.143–147.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 119

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

ẢNH HƯỞNG CỦA LOẠI ENZYME VÀ ĐIỀU KIỆN THỦY PHÂN ĐẾN
HOẠT TÍNH KHỬ GỐC TỰ DO DPPH CỦA PROTEIN ARTEMIA THỦY PHÂN

THE EFFECT OF ENZYMES AND HYDROLYSIS CONDITIONS ON DPPH RADICAL

SCAVENGING ACTIVITY OF ARTEMIA PROTEIN HYDROLYSATES

Nguyễn Hồng Ngân1, Nguyễn Anh Tuấn2, Huỳnh Nguyễn Duy Bảo3
Ngày nhận bài: 12/9/2012; Ngày phản biện thông qua: 12/10/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Nghiên cứu này nhằm khám phá hoạt tính khử gốc tự do 2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl (DPPH) của Protein Artemia
thủy phân (APH). Protein của Artemia được thủy phân bằng các enzyme Protamex, Neutrase, Flavourzyme và Alcalase
trong 5 giờ ở 500C, với tỷ lệ enzyme/cơ chất (E/S) là 0,375 AU/g nguyên liệu. Tất cả các enzyme đều tạo ra APH có hoạt
tính khử gốc tự do DPPH. Protein Artemia thủy phân bởi enzyme Protamex có hoạt tính khử gốc tự do DPPH cao nhất nên
đã chọn enzyme Protamex để nghiên cứu ảnh hưởng của điều kiện thủy phân. Kết quả cho thấy tỷ lệ E/S, nhiệt độ, pH và
thời gian thủy phân protein Artemia bằng enzyme Protamex có ảnh hưởng đến khả năng khử gốc tự do DPPH của APH
tạo thành.
Từ khóa: artemia, enzyme, chống oxy hóa, protein, thủy phân
ABSTRACT
The present study was aimed to investigate the 2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl (DPPH) radical scavenging activity
of Artemia Protein Hydrolysates (APH). The Artemia protein was hydrolyzed with Protamex, Neutrase, Flavourzyme and
Alcalase for 5h at 500C, at an enzyme/substrate (E/S) ratio of 0.375 AU/g material. All the enzymes yielded APH that
possessed DPPH radical scavenging activity. Protamex derived hydrolysates having the highest DPPH radical scavenging
activity and was therefore used to investigate the effect of other hydrolysis conditions. Time, temperature, pH and E/S ratio
were shown to influence DPPH radical scavenging activity of Protamex-derived APH.
Keywords: artemia, enzymes, antioxidant, protein, hydrolysates

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Artemia là một loài giáp xác nhỏ có thể sống ở
những vùng nước mặn có nồng độ muối dao động
lớn từ vài phần nghìn đến 250‰. Với chu trình sinh
trưởng ngắn, sau 10 - 15 ngày Artemia có thể đạt
giai đoạn trưởng thành và tham gia sinh sản. Artemia
có thể sinh sản lần đầu sau 8 ngày phát triển. Mỗi
lần đẻ khoảng 300 trứng hoặc con, với chu kỳ đẻ
4 ngày/lần vì vậy lượng sinh khối Artemia thu được
rất lớn [1,2]. Artemia là loại nguyên liệu thủy sản có
hàm lượng protein cao, chiếm 67,8% trọng lượng
khô. Hiện tại, các nghiên cứu chế biến Artemia còn
rất hạn chế đặc biệt là chế biến Artemia thành thực
phẩm cho người chưa được quan tâm. Artemia chủ
yếu được sử dụng dưới dạng sinh khối tươi dùng
làm thức ăn nuôi ấu trùng tôm càng xanh, cua, tôm
biển và cá cảnh [5]. Phần sinh khối dư thừa hiện
chưa được sử dụng một cách hiệu quả; do vậy việc
nghiên cứu chế biến Artemia thành các sản phẩm
thực phẩm là cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả sử
dụng loại nguyên liệu thủy sản giàu protein này.
Hiện nay, có nhiều nghiên cứu tách chiết các
chất có hoạt tính sinh học, đặc biệt là các chất có
hoạt tính chống oxy hóa từ protein của động vật

1
Nguyễn Hồng Ngân: Lớp Cao học Công nghệ Sau thu hoạch 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Nguyễn Anh Tuấn, 3TS. Huỳnh Nguyễn Duy Bảo: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang

120 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
thủy sản [7, 9, 15]. Protein thủy phân có chứa các
peptide, acid amin có khả năng chống oxy hóa được
sử dụng rộng rãi trong các lĩnh vực như thực phẩm,
thực phẩm chức năng, mỹ phẩm [11, 14].
Vì vậy, nghiên cứu khả năng chống oxy hóa
của protein Artemia thủy phân để sử dụng trong lĩnh
vực thực phẩm cho con người là một hướng đi mới
góp phần sử dụng hiệu quả hơn nguồn sinh khối
Artemia. Mục tiêu của nghiên cứu này là đánh giá
ảnh hưởng của loại enzyme và điều kiện thủy phân
đến hoạt tính khử gốc tự do DPPH của APH.
II. ĐỐI TƯỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Nguyên vật liệu và hóa chất
Gốc tự do 2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl (DPPH)
mua từ công ty hóa chất Sigma-Aldrich, Hoa Kỳ.
Các hóa chất khác dùng trong nghiên cứu này là
loại đạt tiêu chuẩn dùng cho phân tích.
Dựa vào việc sử dụng enzyme trong các nghiên
cứu về hoạt tính chống oxy hóa của prtein thủy
phân từ sinh vật biển [6, 7, 10], nghiên cứu này sử
dụng các chế phẩm protease thương mại bao gồm:
Neutrase, Alcalase, Flavourzyme và Protamex của
hãng Novo - Đan Mạch. Neutrase là loại metallo
endoprotease được thu nhận từ vi khuẩn Bacillus
amyloliquefaciens; Alcalase là loại endoprotease
được thu nhận từ vi khuẩn Bacillus licheniformis;
Protamex kết hợp cả hai loại edoprotease và
exopeptidase được thu nhận từ vi khuẩn Bacillus
licheniformis và Bacillus amyloliquefaciens;
Flavourzyme kết hợp cả hai loại edoprotease và
exopeptidase thu nhận từ nấm Aspergillus oryzae.
2. Chuẩn bị protein Artemia thủy phân
Artemia được thủy phân bằng các enzyme
thương mại bao gồm Protamex, Neutrase, Alcalase
và Flavourzyme. Quá trình thủy phân được giữ ở
50oC trong bể ổn nhiệt trong thời gian 5 giờ. Hoạt độ
của enzyme so với cơ chất là 0,375 AU/g. Hỗn hợp
sau khi thủy phân đưa đi bất hoạt enzyme ở nhiệt độ
85oC trong 10 phút, rồi lọc tách bỏ phần bã thu dịch
protein Artemia thủy phân (APH).
3. Phương pháp phân tích
Khả năng khử gốc tự do DPPH của APH xác
định theo phương pháp của Fu và cộng sự (2002)
[8, 12].
Dịch thủy phân được pha loãng 5 lần bằng
nước cất. Đối với mẫu đo cho vào ống nghiệm 1,8ml
nước cất, 0,2ml mẫu tương ứng, 1ml methanol, 1ml
DPPH. Do dịch thủy phân có màu nên ta cần chuẩn
Soá 1/2013
bị mẫu blank. Mẫu blank cũng chuẩn bị tương tự
nhưng thay 1ml DPPH bằng 1 ml methanol. Ống
chuẩn gồm: 2ml nước + 1ml methanol + 1ml DPPH.
Lắc đều rồi đem ủ trong bóng tối ở nhiệt độ phòng.
Sau 30 phút đem đi đo độ hấp phụ ở bước sóng 517
nm trên thiết bị UV-Vis mini 1240.
4. Phương pháp xử lý số liệu
Số liệu trình bày trong bài báo này là giá trị trung
bình của 3 lần thí nghiệm ± SD (độ lệch chuẩn). Tính
giá trị trung bình và vẽ đồ thị sử dụng phần mềm
Microsoft Excel 2003. Sự khác biệt có ý nghĩa về
mặt thống kê (p < 0,05) của các giá trị trung bình
được phân tích trên phần mềm thống kê R phiên
bản 2.15.1. Các kí tự a, b, c, d, e, f khác nhau trên
đồ thị thể hiện số liệu khác nhau có ý nghĩa ở mức
p<0,05.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Ảnh hưởng của loại enzyme thủy phân đến
hoạt tính khử gốc tự do DPPH của APH
Ảnh hưởng của loại enzyme thủy phân đến
hoạt tính khử gốc tự do DPPH của APH được trình
bày trên hình 1.
Hình 1. Ảnh hưởng của loại enzyme thủy phân đến hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH
Từ kết quả nghiên cứu ở đồ thị Hình 1 cho thấy
APH thủy phân bằng các loại enzyme khác nhau có
hoạt tính khử gốc tự do DPPH khác nhau (p < 0,05).
APH thủy phân bằng enzyme Protamex có hoạt
tính khử gốc tự do DPPH cao nhất, tiếp đến là APH
thủy phân bằng enzyme Alcalase và Flavourzyme.
APH thủy phân bằng enzyme Neutrase có hoạt tính
khử gốc tự do DPPH thấp nhất. Enzyme Protamex
thuộc nhóm endopeptidase có khả năng phân cắt
mạch protein tạo thành các peptide có hoạt tính
khử gốc tự do DPPH nên APH thủy phân bằng
enzyme Protamex có hoạt tính khử gốc tự do DPPH
cao hơn APH thủy phân bằng enzyme Alcalase,
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 121
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Flavourzyme và Neutrase. Vì hoạt tính khử gốc

tự do DPPH của APH thủy phân bằng enzyme
Protamex cao nhất nên đã chọn enzyme Protamex
để nghiên cứu ảnh hưởng của điều kiện thủy phân.

2. Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme Protamex/cơ

chất đến hoạt tính khử gốc tự do DPPH của APH
Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme Protamex/cơ chất
đến hoạt tính khử gốc tự do DPPH của APH được
trình bày trên đồ thị hình 2. Hình 3. Ảnh hưởng của nhiệt độ thủy phân đến hoạt tính
khử gốc tự do DPPH của APH

Từ kết quả nghiên cứu ở đồ thị hình 3 cho thấy

Hình 2. Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme/cơ chất đến hoạt tính
khử gốc tự do DPPH của APH
Từ kết quả nghiên cứu ở đồ thị Hình 2 cho
thấy khi tăng tỷ lệ enzyme Protamex/cơ chất từ
0,075 - 0,300 AU/g thì hoạt tính khử gốc tự do
DPPH của APH tăng lên (p < 0,05). Rõ ràng rằng
trong cùng điều kiện nhiệt độ và thời gian thủy
phân, khi tăng tỷ lệ E/S thì tốc độ thủy phân tăng lên
[3, 4], lượng peptide tạo ra trong APH nhiều nên
hoạt tính khử gốc tự do DPPH tăng. Tuy nhiên,
khi tiếp tục tăng tỷ lệ enzyme Protamex/cơ chất từ
0,300 - 0,450 AU/g thì hoạt tính khử gốc tự do
DPPH của APH lại giảm đi (p < 0,05). Hiện tượng
này có thể giải thích như sau: Hoạt tính khử gốc tự
do DPPH của APH chủ yếu là do các peptide tham
gia [6], khi tăng tỷ lệ enzyme/cơ chất quá cao sẽ làm
thủy phân các peptide dẫn đến hoạt tính khử gốc tự
do DPPH của APH giảm. Hoạt tính khử gốc tự do
DPPH của APH đạt cao nhất là 84,54 ± 1,45% ở tỷ
lệ enzyme Protamex/cơ chất là 0,300 AU/g, nên đã
chọn tỷ lệ này để nghiên cứu ảnh hưởng của nhiệt
độ, pH và thời gian thủy phân đến hoạt tính khử gốc
tự do DPPH của APH.
3. Ảnh hưởng của nhiệt độ thủy phân đến hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH
Ảnh hưởng của nhiệt độ thủy phân đến hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH được trình bày
trên đồ thị hình 3.
khi tăng nhiệt độ thủy phân từ 30 - 500C, hoạt tính
khử gốc tự do DPPH của APH thu được tăng lên
(p < 0,05). Nhưng khi tiếp tục tăng nhiệt độ thủy
phân từ 50 - 600C, hoạt tính khử gốc tự do DPPH
của APH thu được giảm dần. Trong trường hợp này,
thủy phân ở 500C thu được APH có hoạt tính khử
gốc tự do DPPH cao nhất (88,46 ± 0,67%) nên đã
chọn nhiệt độ này để nghiên cứu ảnh hưởng của pH
và thời gian thủy phân đến hoạt tính khử gốc tự do
DPPH của APH bằng enzyme Protamex.
4. Ảnh hưởng của pH đến hoạt tính khử gốc tự
do DPPH của APH
Ảnh hưởng của pH đến hoạt tính khử gốc tự do
DPPH của APH được trình bày trên hình 4.
Hình 4. Ảnh hưởng của pH đến hoạt tính khử gốc tự do
DPPH của APH
Từ kết ảnh hưởng (p < 0,05) đến hoạt tính
khử gốc tự do DPPH của APH. Điều này là do pH
làm thay đổi bản chất của phản ứng enzyme, ảnh
hưởng đến cấu trúc protein của enzyme và thay
đổi trạng thái ion hóa của cơ chất làm ảnh hưởng
đến hoạt độ của enzyme, tốc độ phản ứng và thành
phần sản phẩm thủy phân [9, 13]. Chính vì vậy, hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH thay đổi khi thay
đổi pH của môi trường thủy phân. Thủy phân trong
môi trường có pH = 7,0 thu được APH có hoạt tính
khử gốc tự do DPPH cao nhất (83,96 ± 1,30%) nên

122 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

đã chọn pH này để nghiên cứu ảnh hưởng của thời
gian thủy phân đến hoạt tính khử gốc tự do DPPH
của APH bằng enzyme Protamex.
5. Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH
Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH được trình bày
trên hình 5.
thủy phân hơn 4 giờ. Hiện tượng này có thể giải
thích như sau: Trong giai đoạn đầu của quá trình
thủy phân bằng enzyme, protein bị thủy phân tạo
thành các peptide có hoạt tính khử gốc tự do DPPH.
Khi kéo dài thời gian thủy phân, các peptide tiếp tục
bị thủy phân nên hoạt tính khử gốc tự do DPPH của
APH giảm đi [9].
III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ

Hình 5. Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến hoạt tính
khử gốc tự do DPPH của APH
Từ kết quả nghiên cứu ở đồ thị hình 5 cho thấy
khi kéo dài thời gian thủy phân từ 0 - 4 giờ, hoạt
tính khử gốc tự do DPPH của APH lên đáng kể
(p < 0,05). Tuy nhiên, hoạt tính khử gốc tự do DPPH
của APH lại giảm đi khi tiếp tục kéo dài thời gian
1. Kết luận
Protein Artemia thủy phân bởi enzyme
Protamex có hoạt tính khử gốc tự do DPPH cao
hơn so với các enzyme Neutrase, Flavourzyme và
Alcalase trong cùng điều kiện thủy phân. Khi sử
dụng enzyme Protamex, điều kiện thủy phân thích
hợp để thu được APH có hoạt tính khử gốc tự do
DPPH cao là: Tỷ lệ E/S = 0,300 AU/g, pH = 7, thủy
phân 4 giờ ở 500C.
2. Kiến nghị
Nghiên cứu thêm về mối quan hệ giữa mức độ
thủy phân và hoạt tính chống oxy hóa của APH.
Để nâng cao giá trị sử dụng của Artemia, cần
tiếp tục nghiên cứu sử dụng dịch đạm thủy phân
protein Artemia để làm thực phẩm chức năng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Nguyễn Thị Ngọc Anh và cộng tác viên, 1997. Đánh giá tiềm năng thu sinh khối Artemia trên ruộng muối Vĩnh Châu. Báo
cáo khoa học hội nghị công nghệ sinh học toàn quốc. NXB Khoa học Kỹ thuật, Hà Nội, tr. 410 - 417.
2. Nguyễn Văn Hòa, 2005. Nâng cao hiệu quả của việc nuôi sinh khối Artemia trên ruộng muối. Báo cáo đề tài nghiên cứu khoa
học cấp bộ, Trường Đại học Cần Thơ.
3. Nguyễn Đức Lượng, Cao Cường, Nguyễn Anh Tuyết, Lê Thị Thủy Tiên, Tạ Thu Hằng, Huỳnh Ngọc Oanh, Nguyễn Thúy
Hương, Phan Hiền, 2004. Công nghệ enzyme. NXB Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.
4. Trần Thị Luyến, 2006. Các phản ứng cơ bản và biến đổi của thực phẩm trong quá trình công nghệ. NXB Nông nghiệp, TP.Hồ
Chí Minh, tr.9-22.
5. Hà Thanh Toàn, 2004. Khả năng sử dụng sinh khối Artemia để sản xuất thức ăn cho thuỷ sản. Báo cáo đề tài nghiên cứu khoa
học cấp bộ, Viện Nghiên cứu và phát triển CNSH, Trường Đại học Cần Thơ.
Tiếng Anh
6. Bahared, B.H. and Ismail, A., 2010. Antioxidative peptides from food proteins: A review. Peptides. Elsevier Applied Science
Publishers, New York
7. Foh, M.B.K., Amadou, I., Foh, B.M., Kamara, M.T. and Xia, W., 2010. Functionality and antioxidant properties of
Tilapia (Oreochromis niloticus) as influenced by the degree of hydrolysis. International journal of molecular sciences, 11, pp.
1851-1869.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 123

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

8. Fu, H., Shieh, D., Ho, C., 2002. Antioxidant and free radical scavenging activities of edible mushrooms. Journal of Food
lipids, 9, pp.35-46.
9. Kamau, S. M., Lu, R. R., 2011. The effect of enzymes and hydrolysis conditions on degree of hydrolysis and DPPH radical
scavenging activity of whey protein hydrolysates. Current research in dairy sciences, 3(1) pp.25-35.
10. Klompong, V., Benjakul, S., Kantachote, D., Shahidi, F., 2004. Antioxidant activity and functional properties of protein
hydolysate of yellow stripe trevally (Selaroides leptolepis) as influenced by the degree of hydrolysis and enzyme. Songkla
university, Thailand.
11. Manninen, A.H., 2004. Protein hydrolysates in sport and exercise: A brief review. Journal of Sports science and Medicine,
3, pp.60-63.
12. Niki Etsuo, 2010. Assessment of antoxidant capacity in vitro and vivo. Free radical biology and Medicine, 49, pp. 503-515.
13. Nilsang, S., Lertsiri, S., Suphantharika, M., Assavanig, A., 2004. Optimization of enzymatic hydrolysis of fish soluble
concentrate by commercial proteases. Journal of food engineering.
14. Picot, L., Bordenave, S., Didelot, S., Fruitier, A. I., Sannier, F., Thorkelsson, G., Berge, J.P., Guerard, F., Chabeaud, A., Piot,
J. M., 2006. Antiproliferative activity of fish protein hydrolysates on human breast cancer cell lines. Process biochemistry,
4, pp. 1217-1222.
15. Rajaram, D. and Nazeer, R.A., 2010. Antioxidant properties of protein hydrolysates obtained from Marine fish Lepturacanthus
savala and Sphyraena barracud. Internatonal journal of biotechnology and biochemistry, 6(3), pp. 435-444.

124 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

CHIẾT RÚT CHẾ PHẨM ĐẠM GIÀU CAROTENOID

TỪ ĐẦU TÔM THẺ CHÂN TRẮNG

EXTRACTION OF CAROTENOPROTEIN FROM WHITE SHRIMP HEADS

Phạm Thị Đan Phượng1, Trần Thị Luyến2

Ngày nhận bài: 10/7/2012; Ngày phản biện thông qua: 28/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Chế phẩm đạm giàu carotenoid với hàm lượng đạm và carotenoid cao được chiết rút từ đầu tôm thẻ chân trắng
bằng quá trình xử lý kết hợp Alcalase và Flavourzyme. Đầu tôm được xử lý ở chế độ tối ưu: đầu tiên xử lý bằng Alcalase
ở nồng độ là 0,2% (w/w) trong 2 giờ, tiếp theo xử lý bằng Flavourzyme ở nồng độ 0,1% trong 1 giờ. Chế phẩm đạm giàu
carotenoid thu được có hàm lượng protein đạt gần 65% và carotenoid đạt trên 250 mg/kg. Bên cạnh đó, chế phẩm có màu
đỏ đẹp, mùi và vị đặc trưng của tôm. Hiệu suất thu hồi chế phẩm carotenoprotein cũng cao hơn khi xử lý bằng cặp enzyme
so với sử dụng enzyme đơn.
Từ khóa: carotenoprotein, đầu tôm thẻ chân trắng, Alcalase, Flavourzyme
ABSTRACT
Carotenoprotein with high protein and carotenoid content has been extracted from white shrimp heads by
combination of Alcalase and Flavourzyme in extraction process. The shrimp heads were first treated with Alcalase (0.2%,
w/w) for 2 h and then with Flavourzyme (0.1%, w/w) for 1 h. The obtained carotenoprotein has protein content of nearly
65% and carotenoid content of approximately 250 mg/kg. Besides, the carotenoprotein has red color and shrimp flavor.
Recovery efficiency of carotenoprotein of the enzyme combination treatment was higher than that of single enzyme
treatment.
Keywords: carotenoprotein, white shrimp heads, Alcalase, Flavourzyme

I. ĐẶT VẤN ĐỀ Guerrero-Legarreta, 2009; Higuera-Ciapara và cộng

Tôm là một trong những mặt hàng xuất khẩu
quan trọng của Việt Nam. Trong quá trình chế biến
tôm, ước khoảng hơn 200.000 tấn phế liệu tôm
được thải ra hàng năm (Trung & Phuong, 2012).
Phế liệu tôm bao gồm 2 thành phần chính là đầu
và vỏ tôm. Trong phế liệu tôm có nhiều thành phần
có giá trị như chitin, protein, khoáng và carotenoid
(Trang Sĩ Trung và cộng sự, 2010). Đặc biệt, trong
đầu tôm chứa một lượng lớn protein có thành phần
acid amin rất cân bằng (Synowiecki & Al-Khateeb,
2000). Ngoài ra, đầu tôm còn chứa carotenoid
(chủ yếu là astaxanthin) có hoạt tính sinh học cao,
được ứng dụng vào lĩnh vực thực phẩm chức
năng, mỹ phẩm và thức ăn thủy sản (Armenta &
sự, 2006).
Trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu thu
hồi protein và carotenoid ở dạng hỗn hợp
carotenoid-protein (carotenoprotein) từ đầu tôm để
làm nguyên liệu trong chế biến thực phẩm hoặc thức
ăn cho động vật thủy sản (Chakrabarti, 2002; Holanda
& Netto, 2006; Klomklao và cộng sự, 2009). Tại Việt
Nam, đầu tôm chỉ mới được sử dụng làm nguyên
liệu để thu hồi chitin ở các cơ sở chế biến phế liệu
quy mô nhỏ, thành phần protein và carotenoid chưa
được thu hồi mà thải bỏ vào hệ thống nước thải, làm
giảm hiệu quả sử dụng nguyên liệu và gây ô nhiễm
môi trường. Việc nghiên cứu thu hồi carotenoprotein
trong quá trình sản xuất chitin từ phế liệu tôm và

1
Phạm Thị Đan Phượng: Lớp Cao học Công nghệ Sau thu hoạch 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
GS.TS. Trần Thị Luyến: Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 125

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
bước đầu đã được nghiên cứu bổ sung vào chế
biến thức ăn cá đã được tiến hành ở quy mô nhỏ
(Phượng và cộng sự, 2008; Trang Sĩ Trung và cộng
sự, 2007). Bên cạnh đó, các nghiên cứu này chỉ
sử dụng một loại enzyme protease mà chưa kết
hợp nhiều loại protease có tính chất khác nhau
(endoprotease và exoprotease) để nâng cao hiệu
suất thu hồi cũng như chất lượng của sản phẩm
thủy phân. Nhiều nghiên cứu cho thấy việc kết hợp
endoprotease với exoprotease trong quá trình
thủy phân protein sẽ góp phần nâng cao chất
lượng và hiệu suất thu hồi sản phẩm thủy phân
(Kamnerdpetch và cộng sự, 2007; Nchienzia và
cộng sự, 2010). Trong nghiên cứu này, Alcalase và
Flavourzyme được kết hợp trong quá trình thu hồi
chế phẩm đạm giàu carotenoid (ĐGC) từ đầu tôm.
II. NGUYÊN VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Nguyên vật liệu
Đầu tôm thu nhận từ Công Ty CP Nha Trang
Seafoods F17, Khánh Hòa và được bảo quản ở 40C
trong quá trình vận chuyển về phòng thí nghiệm.
Alcalase (có tính endoprotease) và Flavourzyme
(có tính exoprotease chủ yếu) được mua từ công ty
Novozymes (Đan Mạch). Alcalase 2,4L có hoạt
tính là 2,4 AU/g và Flavourzyme có hoạt tính 500
LAPU/g. Hóa chất sử dụng trong nghiên cứu là các
loại hóa chất tinh khiết.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Chiết rút chế phẩm đạm giàu carotenoid từ
đầu tôm
Nguyên liệu đầu tôm thẻ chân trắng sau khi
rửa và loại bỏ tạp chất và xay nhỏ đến kích thước
từ 2 - 3mm. ĐGC được tách chiết ra khỏi đầu tôm
bằng phương pháp thủy phân dùng kết hợp 2
enzyme protease: Alcalase và Flavourzyme. Trong
nghiên cứu này, đầu tôm được thủy phân tuần tự
với Alcalase trước và Flavourzyme sau để tăng hiệu
quả thủy phân theo kết quả nghiên cứu của Je và
cộng sự (2009).
2.1.1. Xác định điều kiện thủy phân thích hợp của
Alcalase trong công đoạn đầu của quá trình thu
nhận đạm giàu carotenoid từ đầu tôm
Nguyên liệu được thủy phân bằng enzyme
Alcalase với các nồng độ khác nhau từ 0; 0,1; 0,2;
0,3; 0,4% (w/w: khối lượng enzyme trên khối lượng
đầu tôm) ở nhiệt độ 550C trong bể ổn nhiệt lắc đảo,
thời gian là 2 giờ, ở pH tự nhiên (pH = 6,9) để xác
định tỷ lệ Alcalase/nguyên liệu thích hợp. Để xác
định ảnh hưởng của thời gian thủy phân, nguyên
126 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
liệu được thủy phân bằng Alcalase với tỷ lệ Alcalase
thích hợp đã được xác định ở thí nghiệm trên, ủ mẫu
ở nhiệt độ 550C trong bể ổn nhiệt lắc đảo, thời gian
thực hiện thí nghiệm là 1; 2; 3; 4; 5 giờ. Bất hoạt
enzyme Alcalase ở nhiệt độ 850C trong thời gian 15
phút, sau đó làm nguội đến nhiệt độ 550C, tiếp tục
thủy phân mẫu thí nghiệm bằng Flavourzyme 0,2%
(w/w) trong bể ổn nhiệt lắc đảo ở 550C trong 2 giờ.
2.1.2. Xác định điều kiện thủy phân thích hợp của
Flavourzyme trong công đoạn sau của quá trình thu
nhận đạm giàu carotenoid từ đầu tôm
Sau khi thủy phân bằng Alcalase ở điều kiện
thích hợp đã xác định, nguyên liệu được tiếp tục
thủy phân bằng Flavourzyme với các tỷ lệ khác nhau
từ 0; 0,1; 0,2; 0,3; 0,4% (w/w) ở 550C trong 2 giờ để
xác định tỷ lệ Flavourzyme/nguyên liệu thích hợp.
Để xác định thời gian xử lý bằng Flavourzyme thích
hợp, mẫu xử lý được xử lý bằng Flavourzyme với
nồng độ thích hợp đã được xác định ở các khoảng
thời gian khác nhau: 1; 2; 3; 4; 5 giờ ở 550C. Sau
khi thủy phân tiến hành ép để tách riêng phần dịch
thu hồi chế phẩm ĐGC bằng phương pháp điểm
đẳng điện kết hợp xử lý nhiệt có bổ sung chitosan
theo Trang Sĩ Trung và cộng sự (2008). Cụ thể: dịch
thủy phân chứa ĐGC được điều chỉnh pH về pH
4,3 - 4,5 bằng HCl 10% để kết tủa protein sau đó
kết hợp gia nhiệt ở nhiệt độ 700C trong thời gian 10
phút và bổ sung chitosan ở nồng độ 100ppm. Việc
chọn chế độ xử lý tối ưu dựa trên hiệu suất thu hồi
chế phẩm ĐGC và hàm lượng protein và carotenoid
chứa trong chế phẩm ĐGC.
2.2. Phương pháp phân tích
Hàm lượng protein thô và khoáng được xác
định theo phương pháp chuẩn của AOAC (1990).
Hàm lượng lipid được xác định theo phương pháp
của Folch và cộng sự (1951). Hàm lượng carotenoid
được phân tích bằng phương pháp quang phổ
(Klomklao và cộng sự, 2009; Sachindra và cộng
sự, 2005).
Hiệu suất thu hồi chế phẩm ĐGC (%) = (M*100)/
Mo; M: Khối lượng chế phẩm ĐGC thu được (g),
Mo: Khối lượng nguyên liệu (g).
2.3. Xử lý thống kê
Số liệu báo cáo là giá trị trung bình của 3 lần
lặp lại. Kết quả được phân tích thống kê bằng phần
mền Excel. Giá trị của p < 0,05 được xem là có ý
nghĩa về mặt thống kê.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Thành phần hóa học cơ bản của đầu tôm
Thành phần hóa học cơ bản của đầu tôm được
phân tích và kết quả trình bày ở bảng1.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 1. Thành phần hóa học cơ bản liệu thích hợp để thu hồi protein và carotenoid. Hàm
của đầu tôm lượng protein và carotenoid trong phế liệu tôm thẻ
chân trắng tương đương với hàm lượng có ở phế
Chỉ tiêu Hàm lượng*
liệu tôm sú của Nguyễn Lệ Hà (2011).
Hàm lượng protein (%) 51,4 ± 3,3
2. Chiết rút chế phẩm đạm giàu carotenoid từ đầu
Hàm lượng khoáng (%) 20,4 ± 2,1 tôm thủy phân bằng Alcalase và Flavourzyme
Hàm lượng lipid (%) 14,3 ± 2,3 2.1. Điều kiện thủy phân thích hợp của Alcalase
trong công đoạn đầu của quá trình thu nhận đạm
Chitin (%) 10,5 ± 1,9 giàu carotenoid từ đầu tôm
Carotenoid (mg/kg) 110,9 ± 9,9 Đầu tôm được thủy phân bằng phương pháp kết
* Kết quả tính theo hàm lượng chất khô tuyệt đối. hợp Alcalase và Flavourzyme (theo tuần tự Alcalase
Đầu tôm chứa 4 thành phần chính là protein, trước, Flavourzyme sau) để tách chế phẩm đạm giàu
khoáng, lipid và chitin trong đó protein chiếm hàm carotenoid ra khỏi đầu tôm. Kết quả ảnh hưởng của
lượng lớn nhất, khoảng 50%. Ngoài ra, trong đầu tỷ lệ Alcalase/nguyên liệu đến hiệu suất thu hồi ĐGC
tôm còn có carotenoid (bảng 1). Kết quả phân tích và thành phần protein, carotenoid trong chế phẩm
thành phần đã cho thấy đầu tôm là nguồn nguyên ĐGC được xác định và trình bày ở hình 1.

Hình 1. Hiệu suất thu hồi, hàm lượng protein và carotenoid của chế phẩm đạm giàu carotenoid (ĐGC) chiết rút
từ đầu tôm ảnh hưởng bởi tỷ lệ (trái) và thời gian thủy phân (phải) bằng Alcalase khi kết hợp Alcalase+Flavourzyme
với điều kiện xử lý bằng Flavourzyme sử dụng là 0,2% trong 2 giờ
Các giá trị trung bình của cột có các ký tự (a, b, c, d, e hoặc A, B, C, D, E) khác nhau thì khác biệt có ý nghĩa về mặt thống kê (p<0,05).

Hiệu suất thu hồi chế phẩm ĐGC phụ thuộc vào
tỷ lệ Alcalase sử dụng (hình 1). Kết quả cho thấy
khi tỷ lệ enzyme tăng từ 0% lên 0,2% thì hiệu suất
thu hồi chế phẩm ĐGC tăng từ 14,7% đến 19,4%,
đạt giá trị cực đại (p<0,05). Điều này cho thấy tỷ lệ
enzyme có ảnh hưởng quyết định đến tốc độ phản
ứng enzyme (Châu & Áng, 2003). Tuy nhiên, khi tỷ
lệ enzyme từ 0,2 lên 0,3% thì hiệu suất thu hồi ĐGC
thay đổi không khác biệt về mặt thống kê (p>0,05).
Nếu tăng tỷ lệ enzyme lên đến 0,4% thì hiệu suất
thu hồi ĐGC lại giảm đáng kể. Điều này có thể giải
thích do khi tăng tỷ lệ Alcalase quá cao thì sản phẩm
thủy phân bị cắt mạch do đó gây khó khăn cho quá
trình kết tủa protein để thu hồi ĐGC. Kết quả tương

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 127

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
tự cũng được ghi nhận bởi Haslaniza và cộng sự
(2010), việc tăng tỷ lệ enzyme và thời gian thủy
phân protein sẽ tăng hiệu suất thủy phân nhưng
đồng thời cũng sẽ gây khó khăn trong quá trình kết
tủa sản phẩm protein từ dịch thủy phân. Như vậy,
tỷ lệ enzyme Alcalase 0,2% là tỷ lệ thích hợp để thu
hồi chế phẩm ĐGC.
Hàm lượng protein và carotenoid của chế
phẩm ĐGC cho thấy sử dụng enzyme Alcalase với
tỷ lệ 0,2% thu được chế phẩm ĐGC có hàm lượng
protein (66,2%) và carotenoid (349,3mg/kg) cao
nhất (p<0,05) (hình 1). Khi tăng tỷ lệ Alcalase từ
0,2% lên 0,4% thì hàm lượng protein của chế phẩm
ĐGC giảm chỉ còn 55,7% và hàm lượng carotenoid
của ĐGC chỉ còn 214,1mg/kg. Nguyên nhân của
hiện tượng này có thể giải thích do khi tăng tỷ lệ
Alcalase sử dụng thì ngoài việc thủy phân tách hỗn
hợp protein và carotenoid khỏi đầu tôm thì Alcalase
cũng cắt mạch protein thành các protein mạch ngắn
nên khó thu hồi. Bên cạnh đó, liên kết giữa protein và
carotenoid cũng bị Alcalase cắt một phần nên carotenoid
cũng khó thu cùng với protein trong chế phẩm ĐGC,
dẫn đến hàm lượng carotenoid thu hồi giảm theo.
Ngoài ra, carotenoid bị tách ra ở dạng tự do thì thường
kém bền, dễ bị oxy hóa, hư hỏng (Chakrabarti,
2002). Kết quả cho thấy không khác biệt có ý nghĩa
thống kê khi tăng tỷ lệ Alcalase từ 0,2% lên 0,3%,
kết quả cho thấy sự không chênh lệch của hiệu suất
thu hồi ĐGC (p>0,05), nhưng lại có sự chênh lệch
của hàm lượng protein và carotenoid ở hai tỷ lệ xử
lý enzyme này. Điều này cũng phù hợp với giải thích
trên, do lượng protein bị cắt mạch ngắn hơn nên khó
thu hồi và đồng thời lượng carotenoid giảm đi do dễ
bị oxy hóa khi ở dạng tự do.
Thời gian thủy phân bằng Alcalase là 1 giờ thì
hiệu suất thu hồi ĐGC là 15,9%; khi tăng thời gian
thủy phân tăng từ 1 lên 2 giờ thì hiệu suất thu hồi
ĐGC đạt 19,4%. Tuy nhiên khi thời gian thủy phân
tăng từ 2 giờ lên 5 giờ thì hiệu suất thu hồi ĐGC
giảm từ 19,4% xuống còn 15%. Hiện tượng này có
thể do khi tăng thời gian thủy phân với Alcalase thì
quá trình thủy phân sẽ dài hơn, enzyme có thời gian
dài để tiếp xúc và cắt các liên kết peptid của protein
trong chế phẩm ĐGC tạo ra nhiều đoạn polypeptid
ngắn nên làm cho quá trình kết tủa để thu nhận chế
phẩm ĐGC khó khăn, lượng kết tủa ít nên hiệu suất
128 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
thu hồi ĐGC thấp. Việc giảm độ dài mạch protein sẽ
gây khó khăn cho việc thu hồi chế phẩm ĐGC cũng
được ghi nhận trong nghiên cứu của Dryakova và
cộng sự (2010). Vì vậy, thời gian xử lý bằng enzyme
Alcalase thích hợp là 2 giờ để hiệu suất thu hồi chế
phẩm ĐGC đạt giá trị cao nhất.
Thời gian xử lý tăng từ 1 giờ lên 2 giờ thì hàm
lượng protein và carotenoid của chế phẩm ĐGC
đều tăng, đạt cực đại tại 2 giờ là 66,3% protein và
349,5mg/kg carotenoid (p<0,05). Tuy nhiên, khi tăng
thời gian ủ với Alcalase từ 3 giờ lên 5 giờ thì hàm
lượng protein giảm. Trong khi đó, carotenoid của
chế phẩm ĐGC giảm mạnh từ 349,5mg/kg xuống
185,8mg/kg khi kéo dài thời gian xử lý đến 5 giờ.
Tương tự như ảnh hưởng của tỷ lệ Alcalase sử
dụng, thời gian xử lý bằng Alcalase kéo dài sẽ cắt
mạch của phức protein và carotenoid, gây khó khăn
cho việc thu hồi chế phẩm ĐGC. Ngoài ra khi thời
gian xử lý kéo dài thì carotenoid tồn tại trong phức
carotenoprotein cũng bị giải phóng nhiều, dễ bị hư
hỏng khi ở dạng tự do, không có sự liên kết với
protein (Chakrabarti, 2002). Do vậy, khi hiệu suất
thu hồi chế phẩm ĐGC giảm thì hàm lượng protein
và carotenoid của chế phẩm ĐGC cũng giảm.
Tóm lại, kết quả nghiên cứu ở trên cho thấy khi
xử lý đầu tôm bằng kết hợp Alcalase và Flavourzyme
để thu nhận chế phẩm ĐGC với công đoạn xử lý
bằng Flavourzyme cố định ở tỷ lệ 0,2% trong 2 giờ
thì điều kiện xử lý bằng Alcalase thích hợp là 0,2%
(v/w) trong 2 giờ. Kết quả lựa chọn tỷ lệ Alcalase
tương đồng với kết quả nghiên cứu của Trang Sĩ
Trung (Trung, 2010) tuy nhiên thời gian xử lý bằng
phương pháp kết hợp Alcalase+Flavourzyme được
rút ngắn hơn rất nhiều so với chỉ xử lý Alcalse 0,2%
trong 8 giờ.
2.2. Điều kiện thủy phân thích hợp của Flavourzyme
trong công đoạn sau của quá trình thu nhận đạm
giàu carotenoid từ đầu tôm
Để xác định tỷ lệ Flavourzyme/đầu tôm thích
hợp cho quá trình thủy phân công đoạn sau, đầu
tôm sau khi thủy phân bằng Alcalase với điều kiện
thích hợp được xác định ở trên (0,2%, 2 giờ) được
tiếp tục thủy phân với Flavourzyme với các tỷ lệ
Flavourzyme sử dụng khác nhau: 0%; 0,1%; 0,2%;
0,3%; 0,4% (w/w) trong 2 giờ. Kết quả được trình
bày ở hình 2.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Hình 2. Hiệu suất thu hồi, hàm lượng protein và carotenoid của chế phẩm đạm giàu carotenoid (ĐGC) chiết rút từ đầu tôm ảnh
hưởng bởi tỷ lệ (trái) và thời gian thủy phân (phải) bằng Flavourzyme khi kết hợp Alcalase+Flavourzyme với điều kiện xử lý
bằng Alcalase sử dụng là 0,2% trong 2 giờ
Các giá trị trung bình của cột có các ký tự (a, b, c, d hoặc A, B, C, D) khác nhau thì khác biệt có ý nghĩa về mặt thống kê (p<0,05).

Tỷ lệ Flavourzyme sử dụng có ảnh hưởng rõ rệt
đến hiệu suất thu hồi chế phẩm ĐGC (hình 2). Khi
tỷ lệ Flavourzyme sử dụng là 0% thì hiệu suất thu
hồi chỉ đạt 16%; tăng tỷ lệ Flavourzyme từ 0% lên
0,1% thì hiệu suất thu hồi chế phẩm ĐGC tăng thêm
4,5%, đạt 20,5%, đạt giá trị cực đại (p<0,05). Tuy
nhiên, khi tăng tỷ lệ Flavourzyme sử dụng từ 0,1%
lên 0,4% thì hiệu suất thu hồi ĐGC lại có xu hướng
giảm mạnh và ở nồng độ 0,4% hiệu suất thu hồi
giảm chỉ còn 16,9%.
Hàm lượng protein và carotenoid của chế phẩm
ĐGC cũng thay đổi phụ thuộc vào tỷ lệ Flavourzyme
sử dụng (hình 2). Cụ thể khi tỷ lệ Flavourzyme là 0%
thì hàm lượng protein và carotenoid trong chế phẩm
ĐGC thu được lần lượt là 61,5% và 281,4mg/kg,
khi tăng tỷ lệ Flavourzyme sử dụng lên 0,1% (w/w)
thì hàm lượng protein tăng lên 66,9% và hàm
lượng carotenoid đạt 359,8mg/kg. Tuy nhiên, khi
tiếp tục tăng tỷ lệ Flavourzyme sử dụng từ 0,2%
lên 0,4% thì hàm lượng protein và carotenoid trong
chế phẩm ĐGC đều giảm. Ở tỷ lệ Flavourzyme sử
dụng là 0,4% thì hàm lượng protein và carotenoid
trong chế phẩm ĐGC giảm rõ rệt, chỉ còn 60,3%
protein và 249,7mg/kg carotenoid. Hiệu suất thu hồi,
hàm lượng protein và carotenoid đều giảm khi tăng
nồng độ Flavourzyme sử dụng là do ở tỷ lệ cao thì
Flavourzyme sẽ cắt mạch protein mạnh làm giảm
phân tử lượng của protein, gây khó khăn cho
việc thu hồi chế phẩm ĐGC. Ngoài ra, khi tỷ lệ
Flavourzyme cao (0,4%) còn ảnh hưởng mạnh hàm
lượng carotenoid của chế phẩm ĐGC vì carotenoid
khó thu hồi cũng như carotenoid bị oxy hóa
nhanh chóng khi bị tách ra khỏi phức hợp protein-
carotenoid (Chakrabarti, 2002).
Như vậy, ở điều kiện thủy phân với tỷ lệ enzyme
Alcalase/đầu tôm là 0,2% ủ trong 2 giờ sau đó bổ
sung Flavourzyme ủ tiếp trong 2 giờ thì tỷ lệ enzyme
Flavourzyme/đầu tôm thích hợp là 0,1% (w/w).
Khi xét đến thời gian thủy phân đầu tôm bằng
Flavourzyme kết quả cho thấy trong khoảng 1
đến 2 giờ thì hiệu suất thu hồi ĐGC đạt cao nhất
(khoảng gần 21%). Hiệu suất thu hồi khi xử lý bằng
Flavourzyme ở 1 giờ và 2 giờ thì không khác biệt
có ý nghĩa thống kê (p>0,05). Tuy nhiên nếu tiếp

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 129

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
tục kéo dài thời gian xử lý bằng Flavourzyme thì
lượng ĐGC thu được giảm đi rất nhiều, hiệu suất
thu hồi thấp nhất khi xử lý với Flavourzyme ở công
đoạn sau trong thời gian 5 giờ là 14,6% (p<0,05).
Điều này chứng tỏ rằng cũng tương tự như công
đoạn xử lý bằng Alcalase trước thì khi tăng thời
gian xử lý bằng Flavourzyme thì hiệu suất thu hồi
càng giảm do các liên kết peptid bị cắt thành các
đoạn nhỏ gây khó khăn trong việc kết tủa thu hồi
chế phẩm ĐGC.
Bên cạnh đó, thời gian thủy phân bằng
enzyme Flavourzyme cũng ảnh hưởng mạnh đến
hàm lượng protein và carotenoid của chế phẩm
ĐGC thu được (hình 2). Hàm lượng protein và
carotenoid của ĐGC cao nhất khi xử lý bằng
Flavourzyme trong thời gian 1 giờ, đạt 67,2%
protein và 365,5mg/kg carotenoid (p<0,05). Khi tăng
thời gian xử lý bằng Flavourzyme lên 2 giờ thì hàm
lượng protein và carotenoid của chế phẩm ĐGC
thay đổi không có ý nghĩa thống kê (p>0,05). Tuy
nhiên khi tiếp tục tăng thời gian xử lý thì hàm lượng
protein và carotenoid của chế phẩm ĐGC giảm rõ
rệt, với thời gian xử lý bằng Flavourzyme là 5 giờ thì
hàm lượng protein và carotenoid chỉ còn tương ứng
là 54,5% và 235,8mg/kg (p<0,05). Vì vậy, thời gian
xử lý thích hợp bằng Flavourzyme là 1 giờ.
Kết quả trên cho thấy phương pháp kết hợp hai
enzyme protease Alcalase và Flavourzyme có hai
bản chất khác nhau nhưng bổ trợ nhau theo trình
tự cho endoprotease vào trước và exoprotease
vào sau để xử lý đầu tôm cho phép thu nhận
được chế phẩm ĐGC với hàm lượng protein và
carotenoid cao. Một số kết quả nghiên cứu trước
cũng cho kết quả tương tự khi kết hợp Alcalase
với Flavourzyme trong quá trình thủy phân protein
(Je và cộng sự, 2009; Vioque và cộng sự, 1999).
Việc bổ sung endoprotease trong giai đoạn đầu
của quá trình sẽ làm tăng số lượng chuỗi peptid,
do đó tăng số lượng đầu -C và đầu -N tận cùng để
các exoprotease hoạt động nhằm tăng cường hiệu
quả của quá trình thủy phân (Whitaker và cộng
sự, 2003).
Cảm quan và thành phần hóa học cơ bản của
chế phẩm đạm giàu carotenoid được xác định và
trình bày ở bảng 2.
130 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Bảng 2. Cảm quan và thành phần hóa học cơ
bản của chế phẩm đạm giàu carotenoid
chiết rút từ đầu tôm
Chỉ tiêu Kết quả
Màu sắc Đỏ gạch
Mùi vị Mùi vị tôm đặc trưng
Trạng thái Đồng đều
Hàm lượng protein (%)* 67
Hàm lượng khoáng
18,6
(%)*
Hàm lượng lipid (%)* 17,8
Hàm lượng chitin (%)* 1,3
Hàm lượng carotenoid
365,5
(mg/kg)*
* Kết quả tính theo hàm lượng chất khô tuyệt đối.
Chế phẩm carotenoprotein thu được là một hỗn
hợp có hàm lượng protein cao (60%), có mùi vị tôm,
thích hợp làm nguyên liệu để chế biến bột gia vị
tôm hoặc bột đạm tôm. Chế phẩm còn chứa một
lượng đáng kể carotenoid có tính chất chức năng.
Ngoài ra, chế phẩm ĐGC chứa khoáng, lipid và
chitin (bảng 2). Hàm lượng chitin trong chế phẩm
khá thấp (khoảng trên 1%), tương tự như sản phẩm
carotenoprotein thu hồi từ phế liệu tôm sú xử lý bằng
tripsin (Klomklao và cộng sự, 2009). Hàm lượng
chitin thấp là rất quan trọng vì khi sử dụng chế phẩm
làm nguyên liệu chế biến thực phẩm không cần qua
công đoạn loại bớt thành phần chitin.
IV. KẾT LUẬN
Chế phẩm đạm giàu carotenoid có thể chiết
rút từ đầu tôm bằng việc xử lý kết hợp Alcalase và
Flavourzyme ở điều kiện chiết rút thích hợp như
sau: nhiệt độ 55oC, pH tự nhiên, xử lý bằng Alcalase
trước: tỷ lệ Alcalase/đầu tôm là 0,2% (v/w) trong 2
giờ; tiếp tục xử lý bằng enzyme Flavourzyme: tỷ lệ
Flavourzyme/đầu tôm là 0,1% (w/w) trong 1 giờ để
thu hồi chế phẩm ĐGC với hàm lượng protein và
carotenoid cao.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Châu, P.T.T., Áng, T.T. 2003. Hóa sinh học, NXB Giáo dục.
2. Hà, N.L. 2011. Nghiên cứu tách chiết và ứng dụng enzyme protease từ tôm sú Penaeus monodon vào chế biến thủy sản. Luận
án Tiến sĩ Kỹ thuật, Trường Đại học Nha Trang.
3. Phượng, P.T.Đ., Phạm Thị Minh Hải, Trang Sĩ Trung, Trình Văn Liễn, Ngô Văn Lực. 2008. Xử lý carotenoprotein thu hồi
từ quá trình sản xuất chitin và bước đầu thử nghiệm phối trộn trong thức ăn cá. Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, 2,
37-43.
4. Trang Sĩ Trung, Nguyễn Anh Tuấn, Trần Thị Luyến, Nguyễn Thị Hằng Phương. 2010. Chitin-chitosan từ phế liệu thủy sản
và ứng dụng. NXB Nông Nghiệp.
5. Trang Sĩ Trung, Vũ Ngọc Bội, Phạm Thị Đan Phượng. 2007. Nghiên cứu kết hợp enzym protease trong công nghệ sản xuất
chitin từ phế liệu đầu vỏ tôm. Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, 3, 11-17.
6. Trung, T.S. 2008. Nghiên cứu kết hợp phương pháp sinh học để nâng cao hiệu quả qui trình sản xuất chitin-chitosan từ phế
liệu đầu vỏ tôm. Báo cáo đề tài cấp Bộ - Trường Đại học Nha Trang.
Tiếng Anh
7. AOAC. 1990. Official methods of analysis of the Association of Official Analytical Chemistry. The Association of Official
Analytical Chemistry, Washington, DC.
8. Armenta, R.E., Guerrero-Legarreta, I. 2009. Amino acid profile and enhancement of the enzymatic hydrolysis of fermented
shrimp carotenoproteins. Food Chemistry, 112, 310-315.
9. Chakrabarti, R. 2002. Carotenoprotein from tropical brown shrimp shell waste by enzymatic process. Food Biotechnology,
16, 81-90.
10. Dryakova, A., Pihlanto, A., Marnila, P., Curda, L., Korhonen, H.J.T. 2010. Antioxidant properties of whey protein
hydrolysates as measured by three methods. Eur. Food Res. Technol., 230, 865-874.
11. Folch, J., Ascoli, I., Lees, M., Meath, J.A., Le, B.N. 1951. Preparation of lipide extracts from brain tissue. Journal of
Biological Chemistry, 191, 833-41.
12. Haslaniza, H., Maskat, M.Y., Wan Aida, W.M., Mamot, S. 2010. The effects of enzyme concentration, temperature and
incubation time on nitrogen content and degree of hydrolysis of protein precipitate from cockle (Anadara granosa) meat wash
water. International Food Research Journal, 17, 147-152.
13. Higuera-Ciapara, I., Felix-Valenzuela, L., Goycoolea, F.M. 2006. Astaxanthin: a review of its chemistry and applications. Crit
Rev Food Sci Nutr, 46, 185-96.
14. Holanda, H.D.D., Netto, F.M. 2006. Recovery of components from shrimp (Xiphopenaeus kroyeri) processing waste by
enzymatic hydrolysis. Journal of Food Science, 71, 298-303.
15. Je, J.-Y., Lee, K.-H., Lee, M.H., Ahn, C.-B. 2009. Antioxidant and antihypertensive protein hydrolysates produced from tuna
liver by enzymatic hydrolysis. Food Research International, 42 1266-1272.
16. Kamnerdpetch, C., Weiss, M., Kasper, C., Scheper, T. 2007. An improvement of potato pulp protein hydrolyzation process by
the combination of protease enzyme systems. Enzyme and Microbial Technology, 40, 508-514.
17. Klomklao, S., Benjakul, S., Visessanguan, W., Kishimura, H., Simpson, B.K. 2009. Extraction of carotenoprotein from black
tiger shrimp shells with the aid of bluefish trypsin. Journal of Food Biochemistry, 33, 201-217.
18. Nchienzia , H.A., Morawicki, R.O., Gadang, V.P. 2010 Enzymatic hydrolysis of poultry meal with endo- and exopeptidases.
Poultry Science, 89, 2273-2280.
19. Sachindra, N.M., Bhaskar, N., Mahendrakar, N.S. 2005. Carotenoids in different body components of Indian shrimps. Journal
of the Science of Food and Agriculture, 85, 167-172.
20. Synowiecki, J., Al-Khateeb, N.A.A.Q. 2000. The recovery of protein hydrolysate during enzymatic isolation of chitin from
shrimp Crangon crangon processing discards. Food Chemistry, 68, 147-152.
21. Trung, T.S. 2010. Report of research project “Recovery of valuable components from shrimp processing waste” funded by
International Foundation for Science, Sweden.
22. Trung, T.S., Phuong, P.T.D. 2012. Bioactive Compounds from By-products of Shrimp Processing Industry in Vietnam.
Journal of Food and Drug Analysis, 20 (Suppl. 1), 194-197.
23. Vioque, J., Sánchez-Vioque, R., Clemente, A., Pedroche, J., Bautista, J., Millán, F. 1999. Production and Characterization of
an Extensive Rapeseed Protein Hydrolysate. JAOCS 76, 819-823.
24. Whitaker, J.R., Voragan, A.G.J., Wong, D.W.S. 2003. Handbook of food enzymology, Marcer Dekker Inc., New York.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 131

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG NGHỀ NUÔI CÁ BIỂN HUYỆN VÂN ĐỒN
TỈNH QUẢNG NINH VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN

ASSESSING THE CURRENT STATUS OF MARINE FISH FARMING AT VAN DON

DISTRICT, QUANG NINH PROVINCE AND PROPOSING DEVELOPMENT RESOLUTIONS

Bùi Đức Quý1, Lại Văn Hùng2

Ngày nhận bài: 20/02/2012; Ngày phản biện thông qua: 21/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Huyện Vân Đồn có tiềm năng để phát triển nuôi trồng thủy sản biển và nước lợ khá lớn. Tuy vậy, đến nay nghề nuôi
cá biển và nuôi nước lợ của huyện mang lại hiệu quả chưa cao, chưa ổn định, chưa tương xứng với tiềm năng hiện có.
Đánh giá đúng thực trạng nghề nuôi biển và nuôi nước lợ để đề xuất giải pháp khả thi nhằm phát triển ổn định nghề nuôi
cá biển tại huyện Vân Đồn tỉnh Quảng Ninh là việc làm cần thiết.
Từ kết quả nghiên cứu, khảo sát thực tế tại địa phương và nghiên cứu các chính sách, quy định hiện hành của Nhà
nước, đề xuất 5 nhóm giải pháp gồm: giải pháp về quy hoạch, giải pháp về cơ sở hạ tầng và dịch vụ hậu cần, giải pháp về
khoa học và công nghệ, giải pháp về chính sách và giải pháp về thị trường. Các giải pháp được đề xuất không chỉ có ý nghĩa
về mặt khoa học mà còn có ý nghĩa thực tế, có tính khả thi, góp phần thúc đẩy nghề nuôi cá biển không chỉ cho riêng huyện
Vân Đồn mà còn có giá trị để tỉnh Quảng Ninh và các địa phương khác có nghề nuôi cá biển tham khảo vận dụng nhằm sử
dụng hợp lý tài nguyên mặt nước để phát triển ổn định, đem lại hiệu quả kinh tế, xã hội cho địa phương.
Từ khóa: nghề nuôi cá biển, Vân Đồn, nhóm giải pháp
ABSTRACT
Van Don is one of the districts of Quang Ninh has the potential to develop marine and brackish-water aquaculture.
However, to date effectiveness of marine fish culture and brackish-water farming of the district is not high, yet stable and
not commensurate with the potential available. The question is to assess the true status of mariculture and brackish-water
farming to suggest some possible solutions to develop stable marine fish farming in Quang Ninh district of Van Don.
From the results of research and field surveys at the district and results of research for policies and regulations of
the State, the author proposes five groups of solutions including: (i) planning solutions, (ii) solutions on infrastructure
and logistics services, (iii) solutions in science and technology, (iv) policy solutions, and (v) solutions on the market. The
proposed solutions not only make sense scientifically, but also very practical, feasible, contributing to marine fish farming
not only for Van Don district, but also valuable to the province Quang Ninh and other coastal provinces to consider apply
to the rational use of water resources to develop stable, effective marine fish farming in order to make economic and social
effectiveness.
Keywords: marine fish culture, Van Don, solutions including

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Vân Đồn là một trong những huyện của Quảng
Ninh có tiềm năng để phát triển nuôi trồng thủy sản
biển và nước lợ khá lớn. Với hơn 11.000 ha diện
tích mặt nước và bãi triều có thể nuôi nước lợ [12]
và hàng trăm hòn đảo lớn nhỏ đã tạo ra hàng chục
nghìn hecta mặt nước ở các vụng, vịnh, tùng, áng
kín sóng, gió có thể phát triển nuôi biển bằng hình
thức lồng bè, rào chắn. Trong những năm gần đây,
nuôi trồng thủy sản nước mặn, lợ đã có những bước
phát triển đáng kể, đem lại hiệu quả kinh tế - xã
hội, góp phần xóa đói giảm nghèo, giải quyết công

1
Bùi Đức Quý: Lớp Cao học Nuôi trồng Thủy sản 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
PGS.TS. Lại Văn Hùng: Khoa Nuôi trồng Thủy sản - Trường Đại học Nha Trang

132 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
ăn việc làm, tăng thu nhập, ổn định đời sống của
nhân dân.
Tuy vậy, nghề nuôi cá biển của huyện phát
triển mang lại hiệu quả chưa cao, chưa ổn định,
chưa tương xứng với tiềm năng hiện có. Điều tra,
nghiên cứu hiện trạng phát triển nghề nuôi cá biển
huyện Vân Đồn làm cơ sở khoa học cho việc đề
xuất một số giải pháp phù hợp, khả thi để phát
triển ổn định nghề nuôi cá biển của huyện là việc
làm cần thiết không chỉ có ý nghĩa về mặt khoa
học mà còn có ý nghĩa thực tế đối với huyện Vân
Đồn mà còn có giá trị tham khảo cho một số địa
phương khác.
II. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu
- Thời gian nghiên cứu: từ 4/2010 đến 10/2010.
- Địa điểm nghiên cứu: khu vực nghiên cứu tại
huyện Vân Đồn bao gồm các xã Bản Sen, Thắng
Lợi, Đông Xá và thị trấn Cái Rồng.
2. Nội dung nghiên cứu
- Hiện trạng nuôi cá biển huyện Vân Đồn (hình
thức nuôi, kết qủa nuôi, hiệu quả kinh tế, tồn tại)
- Đề xuất giải pháp nhằm phát triển ổn định
nghề nuôi cá biển huyện Vân Đồn (về quy hoạch, về
cơ sở hạ tầng, về dịch vụ hậu cần, về khoa học và
công nghệ, về chính sách và về thị trường)
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Chọn mẫu nghiên cứu
Lấy mẫu ngẫu nhiên các hộ gia đình đang nuôi
cá biển tại một số xã điển hình nuôi cá lồng trên biển
nuôi cá biển trong ao đầm, nuôi trong đập chắn và
nuôi bằng lưới chắn tại: xã Bản Sen, xã Thắng Lợi,
xã Hạ Long và thị trấn Cái Rồng; mỗi xã, thị trấn thu
30 mẫu (30 hộ gia đình).
3.2. Phương pháp điều tra
Sử dụng phương pháp điều tra bằng bộ câu
Hình 1. Nuôi cá biển bằng lưới chắn tại Bản Sen
Soá 1/2013
hỏi chuẩn hóa (phiếu điều tra để thực hiện phỏng
vấn viết), phương pháp đánh giá nhanh nông thôn
(RRA - Rapid Rural Appraisal) [14] để phỏng vấn
trực tiếp một số hộ nuôi cá biển tại huyện Vân Đồn,
các chuyên gia, cán bộ kỹ thuật và lãnh đạo Phòng
Nông nghiệp, Ủy ban nhân dân huyện Vân Đồn,
Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh
Quảng Ninh.
3.3. Thu thập và xử lý số liệu
- Số liệu sơ cấp được thu thập từ việc phỏng
vấn hộ nuôi, chuyên gia.
- Các số liệu thứ cấp được thu thập thông qua
các báo cáo khoa học, tài liệu, tạp chí đã được công
bố; các báo cáo, thống kê của các cơ quan chức
năng, cơ quan quản lý địa phương.
- Số liệu được mã hóa và xử lý bằng phần mềm
SPSS (Statistical Package for Social Science) phiên
bản 13.0.
- Sử dụng khung sinh kế bền vững [11] làm
công cụ phân tích các kết quả nghiên cứu.
3.4. Đề xuất giải pháp
Sử dụng phương pháp đánh giá nông thôn có
sự tham gia của cộng đồng (PRA - Participatory
Rural Appraisal) [10], [13], [14], trên cơ sở đánh giá
hiện trạng, định hướng phát triển nghề nuôi cá biển
tại địa phương và nghiên cứu các quy định hiện
hành của Nhà nước có liên quan để đề xuất các giải
pháp khả thi phát triển ổn định nghề nuôi cá biển tại
huyện Vân Đồn tỉnh Quảng Ninh.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Kết quả nuôi cá biển huyện Vân Đồn
1.1. Phương thức nuôi cá biển
Vân Đồn có 4 phương thức nuôi cá biển là: nuôi
trong lồng bè, nuôi trong ao, đầm, nuôi trong đập
chắn và nuôi bằng lưới chắn (hình 1). Cơ cấu các
phương thức nuôi cá biển Vân Đồn (năm 2010) thể
hiện ở hình 2.
Hình 2. Cơ cấu các phương thức nuôi cá biển
huyện Vân Đồn năm 2010
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 133
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Trong 4 phương thức nuôi cá biển có tới 92,8% hộ nuôi bằng lồng bè, trong đó chủ yếu lồng có kích thước
3x3x3m. Nuôi cá trong lồng Kiểu Nauy chỉ có Công ty Đầu tư và Phát triển sản xuất Hạ Long (32 lồng)
1.2. Một số chỉ tiêu kết quả nuôi cá biển huyện Vân Đồn năm 2010 (bảng 1)
Bảng 1. Một số chỉ tiêu kết quả nuôi cá biển
Cỡ cá thả Thời gian nuôi Khối lượng cá khi Tỷ lệ sống
Đối tượng nuôi Mật độ
(g/con) (tháng) thu (kg/con) (%)

Nuôi cá biển trong lồng (kích thước 3 x 3 x 3m), (mật độ con/lồng)

Cá giò 273.3 ± 9.2 17.67 ± 0.68 18 ± 0.6 6.09 ± 0.28 77.5 ± 0.38
Cá song 388.3 ± 12.4 14.8 ± 0.45 19 ± 0.7 1.54 ± 0.05 54.9 ± 0.56
Cá hồng mỹ 398.3 ± 13.2 10.87 ± 0.46 19.3 ± 0.62 1.53 ± 0.06 75.56 ± 0.53
Cá hồng đỏ 420 ± 12.1 11.67 ± 0.48 14 ± 0.28 1.09 ± 0.04 77.1 ± 0.34
Cá rô biển 355 ± 6.5 12.67 ± 0.3 18.3 ± 0.6 1.97 ± 0.08 77 ± 0.35
Cá tráp 373 ± 10 12.1 ± 0.5 14 ± 0.28 0.99 ± 0.03 75.6 ± 0.6
Cá nốt 410 ± 11.6 11.13 ± 0.46 14.2 ± 0.26 0.97 ± 0.03 77.36 ± 0.34
Nuôi cá biển trong lồng Kiểu Nauy, (mật độ con/lồng)
Cá hồng mỹ 543.6 ± 5.1 12.8 ± 0.3 18.7 ± 0.6 1.59 ± 0.05 77.5 ± 0.35
Cá giò 544 ± 6.2 20.4 ± 0.7 18.2 ± 0.6 6.15 ± 0.24 77.2 ± 0.3
Nuôi cá biển trong ao đầm (mật độ con/m ) 2

Cá song 0.7 ± 0.03 12.3 ± 0.57 18.6 ± 0.67 1.53 ± 0.06 67.6 ± 0.3
Cá vược 0,5 10.2 ± 0.6 18 ± 0.6 1.92 ± 0.04 72.6 ± 0.36
Nuôi cá biển trong đập chắn, (mật độ con/m ) 3

Cá song 5 ± 0.11 13 ± 0.4 18.7 ± 0.73 1.56 ± 0.06 67.5 ± 0.36

Nuôi cá biển bằng lưới chắn, (mật độ con/m ) 3

Cá hồng mỹ 6.76 ± 0.15 12.7 ± 0.3 18.8 ± 0.77 1.93 ± 0.07 75.73 ± 0.46
Cá hồng đỏ 6.7 ± 0.15 12.5 ± 0.35 13.6 ± 0.28 1.22 ± 0.04 74.8 ± 0.66

- Đối tượng được nuôi phổ biến nhất là cá thuộc 500 kg/ha, nuôi bán thâm canh đạt 5 tấn ha; nuôi
nhóm cá song, cá giò, cá hồng, cá vược. trong đập chắn đạt 3 tấn/ha; nuôi bằng lưới chắn đạt
- Năng suất nuôi lồng (kích thước lồng 1 tấn/ô lưới chắn.
3x3x3m) đạt 7,5 - 8kg/m3 lồng (lồng Kiểu Nauy đạt - Sản lượng nuôi cá biển năm 2010 là 1.086 tấn.
18 - 20kg/m3); nuôi ao quảng canh cải tiến đạt 1.3. Nuôi cá biển đã đem lại hiệu quả kinh tế (bảng 2)
Bảng 2. Hiệu quả kinh tế nuôi cá biển
Tổng thu Tổng chi Lợi nhuận Tỷ suất
Hình thức nuôi
(đồng) (đồng) (đồng) lợi nhuận (%)

Nuôi cá lồng
192.000.000 145.640.000 46.360.000 31,8
(4 ô lồng 3x3x3m)
Nuôi lồng Kiểu Nauy 384.000.000 330.500.000 53.500.000 16,2
Nuôi ao (1ha) 1.120.000.000 844.000.000 276.000.000 32,7
Nuôi đập chắn 600.000.000 405.845.000 194.155.000 32,4
Nuôi lưới chắn
151.200.000 119.440.000 31.760.000 26,6
(15 x 30m)

Số liệu bảng 2 cho thấy, tỷ suất lợi nhuận nuôi 31,8%), tiếp theo là nuôi bằng lưới chắn có tỷ suất
cá trong đập chắn và nuôi cá trong lồng (qui mô lồng lợi nhuận là 26,6%. Riêng nuôi lồng Kiểu Nauy, tuy
nuôi 3x3x3m) có tỷ suất lợi nhuận cao (32,4% và năng suất cao, song do đầu tư lớn nên tỷ suất lợi

134 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
nhuận chỉ đạt 16,2%.
Nghề nuôi cá biển ở huyện đảo Vân Đồn tỉnh
Quảng Ninh đã phát triển với nhiều hình thức nuôi
đa dạng và phong phú, mang lại hiệu quả kinh tế,
tạo ra sản phẩm hàng hóa cho tiêu thụ trong nước
và xuất khẩu, giải quyết được nhiều việc làm, nâng
cao đời sống của ngư dân ven biển, đồng thời góp
phần bảo vệ nguồn lợi thủy sản, bảo đảm an ninh
trên vùng biển Đông Bắc của Tổ quốc.
2. Một số tồn tại
- Quy hoạch nuôi trồng thủy sản biển và nước lợ
huyện Vân Đồn giai đoạn 2002 - 2010 chưa theo kịp
với sự phát triển chung hiện nay. Nhiều địa phương
còn phát triển tự phát không theo quy hoạch.
- Hệ thống dịch vụ hậu cần cho nghề cá hầu
như chưa phát triển.
- Về Khoa học và Công nghệ:
+ Hiện nay tinh Quảng Ninh chưa có cơ sở sản
xuất giống nhân tạo cá biển. Con giống cung cấp
cho nuôi thương phẩm chủ yếu được thu gom ngoài
tự nhiên hoặc mua từ các địa phương khác nên thời
vụ thả giống không tập trung, khó tạo ra sản phẩm
hàng hóa lớn.
+ Hiện chưa có cơ sở sản xuất thức ăn công
nghiệp nuôi cá biển, nguồn thức ăn để nuôi chủ yếu
là thủy sản tạp, phụ thuộc vào tàu khai thác nên
không ổn định.
+ Trình độ nuôi cá biển của ngư dân còn rất
hạn chế, trình độ quản lý chưa cao. Các công nghệ
tiên tiến nuôi cá biển chưa được triển khai áp dụng
rộng rãi.
+ Dịch bệnh trong cá biển nuôi còn xảy ra mà
chưa có giải pháp khắc phục hữu hiệu.
- Các chính sách khuyến khích phát triển nuôi
trồng thủy sản của Nhà nước, tỉnh, huyện chậm
được triển khai. Việc hỗ trợ cho vay vốn để nuôi
chưa được các tổ chức tín dụng có giải pháp phù
hợp tháo gỡ.
- Thị trường tiêu thụ cá nuôi biển trong nước
không ổn định, lượng tiêu thụ không lớn và rải rác.
Chưa tìm được thị trường xuất khẩu nên một số loài
cá nuôi với sản lượng lớn như cá giò rất khó tiêu thụ.
3. Giải pháp nhằm phát triển ổn định nghề nuôi
cá biển huyện Vân Đồn tỉnh Quảng Ninh
Cùng với việc thực hiện các chính sách được Nhà
nước ban hành, để để góp phần phát triển ổn định
nghề nuôi cá biển huyện Vân Đồn nên nghiên cứu
áp dụng 5 nhóm giải pháp được đề xuất dưới đây:
3.1. Giải pháp về quy hoạch
Cần xây dựng quy hoạch phát triển nuôi thủy
sản mặn lợ huyện Vân Đồn đến năm 2015 và định
Soá 1/2013
hướng đến năm 2020 trên cơ sở kết quả thực hiện
quy hoạch nuôi trồng thủy sản biển và nước lợ
huyện Vân Đồn, Quảng Ninh giai đoạn 2002 - 2010
và xây dựng quy hoạch chi tiết của khu vực gần cầu
cảng thị trấn Cái Rồng, xã Bản Sen và xã Thắng Lợi.
3.2. Giải pháp về cơ sở hạ tầng và dịch vụ hậu cần
- Đối với nuôi lồng bè trên biển
Huyện, tỉnh cần đầu tư cơ sở hạ tầng cần thiết
cho nuôi lồng bè trong các eo vịnh, tùng áng: các
thiết bị phao tiêu, biển báo cho các vùng nuôi cá
biển tập trung để chỉ dẫn cho tàu thuyền qua lại
thuận lợi và không ảnh hưởng đến hoạt động nuôi
cá biển trong vùng.
- Đối với các vùng nuôi trong đê cống (ao, đầm
nước mặn, lợ).
Đầu tư nâng cấp đê bao và hệ thống mương
cấp, thoát nước tại vùng nuôi của xã Bình Dân,
Đài Xuyên, Đoàn Kết để nâng dần hình thức nuôi
từ quảng canh cải tiến năng suất thấp lên nuôi bán
thâm canh, thâm canh năng suất cao.
- Giải pháp về dịch vụ hậu cần
Cần khuyến khích và tạo điều kiện cho các
hoạt động dịch vụ: cung cấp vật tư, trang thiết bị
nhằm đáp ứng kịp thời cho những nhu cầu thiết
yếu như vật liệu làm lồng, bè, con giống, thức ăn,
thuốc phòng trừ dịch bệnh và các chất xử lý, cải tạo
môi trường nuôi biển. Cần có hệ thống dịch vụ mua
hàng, vận chuyển hàng: có tàu thông thủy đảm bảo
tiêu chuẩn để vận chuyển cá sống đi tiêu thụ trong
và ngoài nước; hệ thống cấp đông tại chỗ trên tàu,
thuyền để đưa sản phẩm về nhà máy chế biến trong
điều kiện thời tiết không thuận lợi.
3.3. Giải pháp về khoa học công nghệ
3.3.1. Giải pháp về công nghệ và khuyến ngư
- Áp dụng nghiêm túc các khâu công nghệ sản
xuất giống và nuôi thương phẩm.
- Về công nghệ sản xuất giống cá biển: chỉ đạo
hệ thống khuyến ngư tổ chức tiếp nhận công nghệ
ương cá giống từ cá bột, con giống cỡ nhỏ lên con
giống cỡ lớn với cá giò [7], cá vược [3], cá song
chấm nâu [4], cá song chuột [5], cá hồng mỹ [2].
Tiếp nhận công nghệ nuôi thương phẩm: cá giò, cá
hồng mỹ [3], cá song chuột, cá song vằn, cá song
chấm nâu [5], cá hồng đỏ [8], cá vược [6], cá chim
vây vàng [9],...
- Cùng với khuyến ngư tỉnh củng cố tổ chức
khuyến ngư đến cấp huyện rồi đến các xã, các hợp
tác xã nuôi thuỷ sản tập trung, chú trọng các xã đảo:
Ngọc Vừng, Minh Châu, Quan Lạn, Bản Sen, Thắng
Lợi. Hàng năm huyện xây dựng kế hoạch đào tạo,
bồi dưỡng cán bộ khuyến ngư, nâng cao trình độ
quản lý, nghiệp vụ khuyến ngư.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 135
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
- Quan tâm đầu tư cho việc áp dụng và nhận
chuyển giao công nghệ mới, tiên tiến về sản xuất
giống và nuôi cá biển thương phẩm phù hợp với
điều kiện của địa phương.
3.3.2. Giải pháp về con giống
- Hỗ trợ về cơ chế để nâng cấp Trại Sản xuất
giống cá biển của Công ty Đầu tư và Phát triển sản
xuất Hạ Long tại đảo Hòn Nét, xã Thắng Lợi để góp
phần tích cực vào việc giải quyết con giống cho nhu
cầu nuôi cá biển của địa phương.
- Có cơ chế ưu đãi đầu tư phù hợp về đất, mặt
nước cho các doanh nghiệp có năng lực đầu tư vào
lĩnh vực sản xuất giống cho nuôi biển tại địa bàn
của huyện.
- Có chính sách ưu đãi đầu tư để gọi vốn đầu tư
nước ngoài và Việt kiều ở nước ngoài về đầu tư vào
sản xuất giống cá biển.
- Trong khi các cơ sở sản xuất giống của địa
phương chưa được xây dựng xong, Ủy ban nhân
dân huyện Vân Đồn cần hỗ trợ hướng dẫn người
nuôi ký kết hợp đồng mua con giống có chất lượng
tốt của các cơ sở nghiên cứu, sản xuất có uy tín
ở trong và ngoài nước để có đủ giống tốt cho
người nuôi.
3.3.3. Giải pháp về thức ăn
- Trước mắt, các hộ nuôi cá biển với quy mô
tương đối lớn cần sản xuất thức ăn tự chế, hạn chế
tối đa việc sử dụng thủy sản tạp để nuôi cá, khuyến
khích người dân sử dụng thức ăn công nghiệp cho
nuôi cá biển.
- Huyện Vân Đồn nên tạo điều kiện cho việc
hình thành một số đại lý phân phối thức ăn nuôi thủy
sản để tạo điều kiện thuận lợi cho người nuôi cá
biển có điều kiện tiếp cận với các loại thức ăn có
chất lượng tốt.
- Căn cứ vào quy hoạch tổng thể phát triển
kinh tế - xã hội của tỉnh Quảng Ninh đến năm 2020,
huyện đề xuất với tỉnh xem xét đầu tư xây dựng một
nhà máy sản xuất thức ăn chăn nuôi (gồm cả thức
ăn thủy sản).
3.3.4. Giải pháp về phòng trừ dịch bệnh
Thông qua hệ thống khuyến ngư tuyên truyền,
phổ biến hướng dẫn cho người nuôi cá biển các
biện pháp phòng bệnh tổng hợp với phương châm
“phòng bệnh là chính” và thực hiện tốt các khâu kỹ
thuật ương con giống và nuôi thương phẩm.
3.4. Giải pháp về chính sách
- Cần đa dạng nguồn vốn đầu tư: vốn ngân sách
nhà nước, vốn tín dụng trung và dài hạn, vốn tín dụng
thương mại, vốn tự lực, vốn đầu tư nước ngoài.
136 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
- Hàng năm huyện nên dành một nguồn kinh
phí đầu tư cho đào tạo nguồn nhân lực, cần xây
dựng kế hoạch đào tạo cán bộ quản lý, cán bộ
kỹ thuật.
3.5. Giải pháp về thị trường
- Lấy thị trường xuất khẩu là chủ yếu, đặc biệt là
xuất khẩu sang các nước và khu vực: Trung Quốc,
Hồng Kông, Nhật Bản, đồng thời coi trọng thị trường
tiêu thụ trong nước đặc biệt trong tỉnh Quảng Ninh
với hàng vạn lượt khách du lịch nước ngoài mỗi
năm đến Quảng Ninh.
- Xây dựng thương hiệu chung cho một số
sản phẩm chủ lực, trước mắt cá song, cá giò,
cá hồng mỹ nhằm đưa sản phẩm cá biển Quảng
Ninh có năng lực cạnh tranh trong khu vực và
trên thế giới.
- Huyện tổ chức cho người dân được tiếp xúc
trực tiếp với các doanh nghiệp thu mua sản phẩm
để người dân có thể bán sản phẩm đúng lúc, đúng
thời điểm, có ký kết hợp đồng bao tiêu sản phẩm.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Phương thức nuôi nuôi cá biển hiện đang được
áp dụng là nuôi cá trong lồng trên biển, nuôi bán
thâm canh trong ao và nuôi quảng canh trong đầm
nước lợ, nuôi đập chắn, lưới chắn. Đối tượng nuôi
chính là một số loài trong nhóm cá song, giò, cá
hồng... Cá giống một phần thu gom từ tự nhiên, một
phần từ con giống sản xuất nhân tạo. Thức ăn cho
cá nuôi chủ yếu là cá tạp. Nhìn chung năng suất
nuôi còn thấp, hiệu quả nuôi chưa cao, công nghệ
nuôi mới chưa nhiều, con giống vừa ít về chủng
loại, vừa thiếu về số lượng và chất lượng chưa cao,
dịch bệnh cho cá nuôi còn xảy ra, chưa có giải pháp
phòng trị hữu hiệu,... Nghề nuôi cá biển phát triển
hiệu quả chưa cao, chưa ổn định, chưa tương xứng
với tiềm năng hiện có.
2. Kiến nghị
Căn cứ tiềm năng, hiện trạng phát triển nuôi cá
biển của huyện Vân Đồn thời gian qua, để góp phần
phát triển ổn định nghề nuôi cá biển tại huyện Vân
Đồn trong những năm tới, cùng với việc thực hiện
các chính sách được Nhà nước ban hành, huyện
Vân Đồn nên nghiên cứu áp dụng 5 nhóm giải pháp:
về quy hoạch, về cơ sở hạ tầng, về dịch vụ hậu
cần, về khoa học và công nghệ, về chính sách và về
thị trường.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Thái Thanh Bình, 2010. Nghiên cứu quy trình công nghệ nuôi thâm canh cá chim vây vàng (Trachinotus blochii Lacépède
1801) trong ao bằng thức ăn công nghiệp. Báo cáo tổng kết đề tài do SUDA tài trợ.
2. Trường Đại học Cần Thơ. PRA - Đánh giá nông thôn có sự tham gia của cộng đồng. 64 trang [trực tuyến]. Địa chỉ: http://
www.ctu.edu.vn/institutes/mdi/extension/V_site/Chuyende_kn/Ext_doc/PRA/PRA_docu.pdf
3. Lục Minh Diệp, 2010. Nghiên cứu xây dựng quy trình công nghệ nuôi thâm canh cá chẽm Lates calcarifer (Bloch, 1790) bằng
thức ăn công nghiệp. Báo cáo tổng kết đề tài do SUDA tài trợ.
4. Cao Văn Hạnh, 2008. Báo cáo kết quả Dự án nhập công nghệ sản xuất giống cá chim vây vàng Trachinotus blochii (Lacépède,
1801) (Thuộc Chương trình Khuyến ngư về giống thủy sản).
5. Nguyễn Quang Huy, Như Văn Cẩn, nnk, 2003. Phát triển kỹ thuật sản xuất giống cá giò (Rachycentron canadum). Tuyển
tập Báo cáo khoa học về nuôi trồng thủy sản tại Hội nghị Khoa học toàn quốc lần thứ hai (24 - 25/11/2003), trang 269- 274.
6. Đỗ Văn Khương, Nguyễn Quang Hùng, nnk, 2003. Kết quả nghiên cứu về ương nuôi cá đù đỏ Mỹ (Sciaenops ocellatus) di
nhập từ Trung Quốc (tên khác - cá hồng Mỹ). Tuyển tập Báo cáo khoa học về Nuôi trồng thủy sản tại Hội nghị Khoa học toàn
quốc lần thứ hai (24 - 25/11/2003), tr. 381-384.
7. UBND huyện Vân Đồn, 2002. Quy hoạch nuôi trồng thủy sản biển và nước lợ huyện Vân Đồn, Quảng Ninh giai đoạn
2002 - 2010.
8. Nguyễn Văn Việt, 2010. Nghiên cứu xây dựng quy trình công nghệ nuôi cá hồng đỏ (Lutjanus erythropterus Bloch, 1790) và
cá tráp vàng (Sparus latus Houttuyn, 1782) trong ao và lồng vùng ven biển. Báo cáo tổng kết đề tài cấp Bộ
9. Lê Xân, 2003. Kết quả nghiên cứu trong sản xuất giống và nuôi thương phẩm một số loài cá biển và cá nước lợ ở Việt Nam
trong thời gian qua, định hướng nghiên cứu và sản xuất trong thời gian tới. Tuyển tập Báo cáo khoa học về nuôi trồng thủy
sản tại Hội nghị Khoa học toàn quốc lần thứ hai (24 - 25/11/2003), trang 541-549.
10. Lê Xân, 2005. Nghiên cứu công nghệ sản xuất giống và nuôi thương phẩm một số loài cá song (Epinephelus spp) phục vụ
xuất khẩu. Báo cáo tổng kết đề tài cấp Nhà nước mã số KC.06.13.NN.
11. Lê Xân, 2011. Nghiên cứu quy trình công nghệ sản xuất giống và kỹ thuật nuôi thương phẩm một số loài cá biển có giá trị
kinh tế cao. Báo cáo tổng kết đề tài cấp nhà nước mã số KC.06.04/06-10.
Tiếng Anh
12. Nabasa, J., Rutwara, G., Walker, F. and Were, C., 1995. Participatory Rural Appraisal: Practical Experiences. Chatham, NRI.
13. NACA and IMOLA-Hue project (GCP/VIE/029/ITA) (2006), Manual on Sustainable Livelihoods Analysis and Participatory
Rural Appraisal - Concepts and Applications. Hanoi, June.
14. Participatory Rural Appraisal (PRA) and Related Techniques [trực tuyến]. Địa chỉ: http://www.smallstock.info/issues/
participation.htm

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 137

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

NGHIÊN CỨU THỦY PHÂN ĐẦU CÁ CHẼM (Lates calcarifer)

BẰNG ENZYME FLAVOURZYME

STUDY ON HYDROLYSIS OF THE SEABASS HEAD (Lates calcarifer)

BY FLAVOURZYME

Đỗ Trọng Sơn1, Nguyễn Xuân Duy2, Nguyễn Thị Mỹ Hương3

Ngày nhận bài: 22/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 04/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Trong bài báo này, điều kiện thủy phân protein từ đầu cá Chẽm bằng enzyme Flavourzyme đã được nghiên cứu.
Kết quả cho thấy điều kiện thủy phân thích hợp nhất là:tỷ lệ enzyme 0,5% so với khối lượng nguyên liệu, nhiệt độ 500C và
thời gian 6 giờ. Độ thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ và hàm lượng nitơ amoniac trong dịch thủy phân thu được lần lượt là
29,09%, 62,58% và 0,95g/l. Sản phẩm thủy phân protein từ đầu cá Chẽm có hàm lượng protein cao (85,97%), hàm lượng
lipit thấp (1,46%) và hàm lượng tro 1,57%. Kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra rằng sản phẩm thủy phân protein thu được
từ đầu cá Chẽm chứa hàm lượng a xít amin cao (44,02g/100g chất khô) và tỷ lệ axít amin không thay thế cao (47,71%).
Những kết quả cho thấy sản phẩm thủy phân này có tiềm năng ứng dụng trong sản xuất thức ăn cho động vật nuôi và trong
lĩnh vực thực phẩm.
Từ khóa: đầu cá Chẽm, Flavourzyme, thủy phân, sản phẩm thủy phân protein
ABSTRACT
Protein hydrolysis conditions of the Seabass head by Flavourzyme were studied. Results showed that the optimal
hydrolysis conditions as followed: The ratio between Flavourzyme and material, hydrolysis temperature and hydrolysis
time were 0.5% (w/w), 500C and 6 hours, respectively. Degree of hydrolysis, nitrogen recovery and content of ammonia
nitrogen in obtained hydrolysate solution were 29.09%, 62.58% and 0.95 g/l, respectively. Protein hydrolysate of the
Seabass head contained the high protein content (85.97%), low lipid content (1.46%) and ash content 1.57%. The research
results also indicated that the protein hydrolysate included essential amino acids with the high content (44.02 g/100g dry
weight) and the high ratio of essential amino acids (47,71%) . These results suggest that the protein hydrolysate of the
Seabass head can be used for animal feed as well as in food area.
Keywords: seabass head, Flavourzyme, hydrolysis, protein hydrolysate

I. ĐẶT VẤN ĐỀ hướng đến năm 2020 của Bộ NN&PTNT có đề xuất

Cá Chẽm (Lates calcarifer) là nguyên liệu có giá
trị cao và có nhu cầu lớn ở thị trường Châu Á. Theo
thống kê của Tổ chức Nông Lương Thế giới (FAO,
2011), sản lượng cá Chẽm hàng năm của thế giới
đạt gần 400.000 tấn, trong đó sản lượng của Thái
Lan và các nước Châu Á khác chiếm hơn 90%. Việt
Nam là một trong những nước thuộc khu vực Châu
Á có sản lượng xuất khẩu sản phẩm cá Chẽm sang
nước ngoài khá cao. Cũng chính vì lẽ đó, chương
trình xuất khẩu Thủy sản đến năm 2015 và định
phát triển nhanh việc nuôi cá Chẽm quy mô công
nghiệp nhằm đưa loại cá này trở thành một trong
các sản phẩm thủy sản xuất khẩu chủ chốt, với kim
ngạch xuất khẩu đạt từ 300 - 500 triệu USD vào năm
2015. Chế biến cá Chẽm phục vụ cho xuất khẩu và
tiêu thụ nội địa đã được các nhà máy chế biến thủy
sản quan tâm nhiều trong thời gian gần đây. Quá
trình chế biến cá Chẽm đã tạo ra một lượng đáng
kể nguyên liệu còn lại mà trước đây được coi là phế
liệu, chiếm khoảng 40 - 50%, bao gồm đầu, xương,

1
Đỗ Trọng Sơn, 2 Nguyễn Xuân Duy, 3TS. Nguyễn Thị Mỹ Hương: Khoa Công nghệ Thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang

138 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
da và nội tạng. Đây sẽ là một nguồn đầy tiềm năng
để tận dụng sản xuất các sản phẩm hữu ích, trong
đó đặc biệt là sản phẩm thủy phân protein. Do đó,
hướng nghiên cứu tận dụng các nguyên liệu còn
lại từ quá trình chế biến cá Chẽm có nhiều ý nghĩa
thiết thực, không chỉ tạo ra sản phẩm giá trị gia tăng
mà còn góp phần giải quyết vấn đề ô nhiễm môi
trường. Mục tiêu của nghiên cứu này là xác định
điều kiện thủy phân thích hợp đối với đầu cá Chẽm
bằng enzyme Flavourzyme, bao gồm xác định tỷ lệ
enzyme thủy phân, nhiệt độ và thời gian thủy phân
để thu dịch đạm thủy phân. Bên cạnh đó, chất lượng
sản phẩm thủy phân ở điều kiện thích hợp sẽ được
đánh giá.
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Vật liệu nghiên cứu
1.1. Đầu cá Chẽm
Đầu cá Chẽm được cung cấp bởi Xí nghiệp
Khai thác và Dịch vụ thủy sản Khánh Hòa. Nguyên
Đầu cá Chẽm xay nhỏ
Thủy phân bằng enzyme Flavourzyme
Bất hoạt enzyme
Lọc
Phần dịch lọc
Ly tâm
Dầu cá Dịch thủy phân
Sấy phun
Sản phẩm thủy phân protein
Hình 1. Sơ đồ bố trí thí nghiệm thủy phân protein từ đầu cá Chẽm bằng enzyme
Soá 1/2013
liệu được cấp đông trong tủ đông tiếp xúc, nhiệt độ
đầu cá được đạt khi kết thúc quá trình cấp đông là
-200C. Đầu cá đông lạnh được cho vào các túi PE
kín miệng và tiến hành rã đông trong môi trường
nước đến khi rã đông hoàn toàn, sau đó được xay
nhỏ và trộn đều bằng máy trộn trước khi được bao
gói trong các túi PA hút chân không. Các túi này
được bảo quản ở nhiệt độ -200C cho tới khi sử dụng.
1.2. Enzyme Flavourzyme
Enzyme Flavourzyme được cung cấp bởi
Công ty Novozyme của Đan Mạch. Enzyme này
được có nguồn gốc từ Aspergillus oryzae, hoạt
tính 500LAPU/g, điều kiện thích hợp của enzyme là
pH = 5 - 7 và nhiệt độ 50 - 550C.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Sự thủy phân đầu cá chẽm
Sơ đồ bố trí thí nghiệm thủy phân protein từ
đầu cá Chẽm bằng enzyme Flavourzyme được chỉ
ra trong hình 1.
Điều kiện thủy phân:
- Tỷ lệ nước/nguyên liệu
- Tỷ lệ enzyme/nguyên liệu
- Nhiệt độ
- pH
- Thời gian
Phần rắn
(xương)
Cặn ly tâm
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 139
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Đầu cá Chẽm xay nhỏ ở trạng thái đông lạnh
được rã đông, sau đó thủy phân bằng enzyme
Flavourzyme ở pH tự nhiên với tỉ lệ nước/nguyên liệu
là 1/1, tỉ lệ enzyme, nhiệt độ và thời gian nhất định.
Để xác định được tỷ lệ enzyme so với nguyên
liệu thích hợp cho quá trình thủy phân, tiến hành thí
nghiệm 5 mẫu với các thông số cố định sau: tỷ lệ
nước/nguyên liệu là 1/1, nhiệt độ thủy phân 500C,
pH tự nhiên, thời gian thủy phân 4 giờ. Tỷ lệ enzyme
so với nguyên liệu ở 5 mẫu là 0,1%, 0,3%, 0,5%,
0,7% và 0,9%. Sau khi kết thúc quá trình thủy phân,
enzyme được ức chế ở 900C trong 15 phút. Hỗn hợp
thủy phân thu được cho qua rây để tách riêng phần
rắn (xương) và phần dịch lọc. Phần dịch lọc thủy
phân này được ly tâm với tốc độ 6.000 vòng/phút
ở 40C trong 30 phút. Sau khi ly tâm, thu được 3
phần: Lớp trên cùng là dầu, lớp giữa là dịch thủy
phân và lớp ở đáy là cặn ly tâm. Dịch thủy phân thu
được đem đi xác định độ thủy phân, hiệu suất thu
hồi Nitơ và hàm lượng nitơ amoniac, từ đó chọn tỉ lệ
thích hợp cho quá trình thủy phân.
Sau khi xác định được tỷ lệ enzyme thích hợp,
cố định thông số này và tiếp tục nghiên cứu ảnh
hưởng của nhiệt độ thủy phân. Tiến hành thí nghiệm
5 mẫu với các thông số cố định sau: tỷ lệ nước/
nguyên liệu là 1/1, tỷ lệ enzyme thích hợp đã xác
định được ở thí nghiệm trước, pH tự nhiên, thời
gian thủy phân 4 giờ. Nhiệt độ thủy phân ở 5 mẫu
là 400C, 450C, 500C, 550C và 600C. Sau khi kết thúc
quá trình thuỷ phân, tiến hành các bước tương tự
như trên, từ đó chọn nhiệt độ thích hợp.
Sau khi xác định được nhiệt độ thích hợp, cố
định thông số này và tiếp tục nghiên cứu ảnh hưởng
của thời gian thủy phân. Tiến hành thí nghiệm 8 mẫu
với các thông số cố định sau: tỷ lệ nước/nguyên liệu
là 1/1, tỷ lệ enzyme thích hợp và nhiệt độ thủy phân
thích hợp đã xác định được ở 2 thí nghiệm trước,
pH tự nhiên. Thời gian thủy phân ở 8 mẫu là 1 giờ,
2 giờ, 3 giờ, 4 giờ, 5 giờ, 6 giờ, 7 giờ và 8 giờ. Sau
khi kết thúc quá trình thủy phân, tiến hành các bước
tương tự như trên, từ đó chọn thời gian thích hợp.
Sau khi xác định được tỷ lệ enzyme, nhiệt độ
và thời gian thích hợp, tiến hành thủy phân đầu cá
chẽm với các thông số thích hợp này, sau đó dịch
thủy phân thu được đem sấy phun cho ra sản phẩm
thủy phân protein.
2.2. Phương pháp phân tích
Hàm lượng nước, tro và protein được xác định
theo phương pháp AOAC (1990).
140 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Hàm lượng lipit được xác định theo phương
pháp Folch và cộng sự (1957).
Hàm lượng nitơ ammoniac được xác định theo
phương pháp chưng cất lôi cuốn bằng hơi nước.
Độ thủy phân được xác định theo phương pháp
DNFB như đã được mô tả bởi Nguyen và cộng
sự (2011).
Hiệu suất thu hồi Nitơ được xác định theo
Liaset và cộng sự (2002) như sau:
Thu hồi Nitơ (%) = Lượng nitơ tổng số trong sản
phẩm thủy phân (g) x 100/lượng nitơ tổng số trong
đầu cá Chẽm xay nhỏ đem thủy phân (g).
Phân tích thành phần các axít amin được thực
hiện trên hệ thống sắc ký hiệu năng cao HPLC
(Shimadzu, CBM-10A, Japan).
2.3. Phương pháp xử lí số liệu
Số liệu báo cáo là trung bình của 3 lần phân
tích. Kết quả được phân tích thống kê sử dụng phần
mềm SPSS 13.0. Giá trị p < 0,05 được xem là có ý
nghĩa về mặt thống kê.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Kết quả xác định thành phần hóa học cơ bản
của đầu cá Chẽm
Thành phần hóa học cơ bản của đầu cá Chẽm
được thể hiện trong bảng 1.
Bảng 1. Thành phần hóa học cơ bản
của đầu cá Chẽm
Thành phần Hàm lượng (%)
Nước 61,96 ± 0,01
Protein 16,07 ± 0,03
Lipit 12,54 ± 0,02
Tro 9,11 ± 0,04
Kết quả cho thấy đầu cá Chẽm chứa các thành
phần cơ bản bao gồm nước, protein, lipit và khoáng
lần lượt là: 61,96%, 16,07%, 12,54% và 9,11%. Kết
quả cho thấy hàm lượng protein cao. Vì vậy, đầu
cá Chẽm có thể sử dụng để thu hồi protein phục
vụ cho các mục đích khác nhau như: Sản xuất dịch
đạm thủy phân để ứng dụng trong sản xuất bột nêm,
nước mắm,
2. Xác định các thông số thích hợp cho quá
trình thủy phân đầu cá Chẽm bằng enzyme
Flavourzyme
2.1. Xác định ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme
Flavourzyme đến quá trình thủy phân đầu cá Chẽm
Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme Flavourzyme đến
quá trình thủy phân được trình bày trong hình 2.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
A B
Hình 2. Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme Flavourzyme đến độ thủy phân (A), hiệu suất thu hồi Nitơ (B)
và hàm lượng nitơ amoniac (C)
Giá trị được trình bày là giá trị trung bình ± độ lêch chuẩn, các chữ cái khác nhau chỉ ra sự khác biệt có ý nghĩa thống
kê (p < 0,05)
Ảnh hưởng của tỷ lệ enzyme đến độ thủy phân
(DH) được thể hiện trong hình 2A. Kết quả cho thấy
khi tăng tỷ lệ enzyme từ 0,1% - 0,5% thì giá trị DH
tăng một cách đáng kể từ 14,6 - 25,6%. Tuy nhiên
giá trị DH tăng không đáng kể khi tỷ lệ enzyme tăng
từ 0,5% đến 0,9%. Hiệu suất thu hồi Nitơ được thể
hiện ở hình 1B. Khi tăng tỷ lệ enzyme từ 0,1% đến
0,5% thì hiệu suất thu hồi Nitơ tăng một cách đáng
kể từ 37,39% đến 52,36%. Không có sự khác nhau
có ý nghĩa về sự thu hồi Nitơ ở các mẫu tỷ lệ enzyme
0,5%, 0,7% và 0,9%. Hình 2C chỉ ra ảnh hưởng của
tỷ lệ enzyme đến hàm lượng nitơ amoniac trong
dịch thủy phân. Nhìn chung, khi tăng tỷ lệ enzyme
thì hàm lượng nitơ amoniac có xu hướng hơi tăng
lên. Tuy nhiên, tỷ lệ enzyme từ 0,1% đến 0,5% thì
hàm lượng nitơ amoniac tăng không đáng kể.
Độ thủy phân tăng khi tăng tỷ lệ enzyme có
thể được giải thích: Enzyme Flavourzyme thủy
phân cắt mạch polypeptide để tạo thành các đoạn
peptid ngắn hơn và các axít amin. Khi tăng tỷ lệ
enzyme thì tác dụng cắt mạch sẽ tăng dẫn đến độ
thủy phân tăng. Khi mức độ thủy phân tăng sẽ kéo
theo hiệu suất thu hồi nitơ tăng. Sự gia tăng hàm
lượng nitơ amoniac trong dịch thủy phân khi tỷ lệ
enzyme tăng có thể là do khi độ thủy phân tăng
cũng làm tăng quá trình chuyển hóa các sản phẩm
thủy phân thành NH3 bởi vi sinh vật.
Từ kết quả nghiên cứu cho thấy rằng tỷ lệ
enzyme 0,5% là thích hợp cho quá trình thủy phân
đầu cá Chẽm.
2.2. Ảnh hưởng của nhiệt độ thủy phân đến quá
trình thủy phân đầu cá Chẽm
Kết quả thể hiện trên hình 3A cho thấy nhiệt
độ thủy phân có ảnh hưởng lớn đến độ thủy phân
Soá 1/2013
C
(DH). Khi tăng nhiệt độ thủy phân từ 400C đến
500C thì độ thủy phân tăng đáng kể từ 23,95% đến
27,75%. Giá trị DH này giảm khi càng tăng nhiệt
độ lên cao. Xu hướng này cũng xảy ra tương tự
đối với hiệu suất thu hồi nitơ được thể hiện trên
hình 3B. Khi tăng nhiệt độ từ 400C đến 500C thì
hiệu suất thu hồi nitơ tăng đáng kể từ 42,59% đến
59,22%. Sau đó, giá trị này giảm nhẹ khi tăng nhiệt
độ lên 550C (52,82%) và giảm đáng kể khi tăng
nhiệt độ lên 600C (39,50%). Khác với trường hợp
độ thủy phân và hiệu suất thu hồi Nitơ, kết quả
nghiên cứu cho thấy hàm lượng nitơ ammoniac
giảm đáng kể (p < 0,05) khi tăng nhiệt độ từ 400C
đến 500C (1,44 gN/l - 1,01gN/l), giảm nhẹ khi tăng
nhiệt độ lên 550C (0,95 gN/l), sau đó giảm mạnh khi
tăng nhiệt độ lên 600C (hình 3C).
Điều này có thể giải thích khi tăng nhiệt độ thủy
phân thì tốc độ phản ứng cũng tăng lên do các phân
tử enzyme có động năng lớn hơn, tăng cường khả
năng tiếp xúc giữa enzyme Flavourzyme và cơ chất,
do đó quá trình thủy phân sẽ được tăng cường
và đạt cực đại tại nhiệt độ tối thích của enzyme
Flavourzyme là 500C.
Tuy nhiên khi tăng nhiệt độ thủy phân vượt quá
55oC, hoạt tính của enzyme Flavourzyme bị giảm
dẫn đến độ thủy phân và hiệu suất thu hồi nitơ
giảm xuống. Khi nhiệt độ tăng từ 400C đến 600C
thì hàm lượng nitơ amoniac giảm. Điều này là do
trong khoảng nhiệt độ này, sự tăng nhiệt độ làm ức
chế hoạt động của vi sinh vật nên hàm lượng nitơ
amoniac giảm.
Từ kết quả nghiên cứu cho thấy nhiệt độ thủy
phân thích hợp cho quá trình thủy phân đầu cá
Chẽm là 500C.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 141
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

A B C
Hình 3. Ảnh hưởng của nhiệt độ đến độ thủy phân (A), hiệu suất thu hồi Nitơ (B)
và hàm lượng nitơ amoniac (C)
Giá trị được trình bày là giá trị trung bình ± độ lệch chuẩn, các chữ cái khác nhau chỉ ra sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

2.3. Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến quá trình thủy phân đầu cá Chẽm
Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến quá trình thủy phân đầu cá Chẽm được thể hiện trên hình 4.

A B C
Hình 4. Ảnh hưởng của thời gian thủy phân đến độ thủy phân (A), hiệu suất thu hồi Nitơ (B) và hàm lượng nitơ amoniac (C)
Giá trị được trình bày là giá trị trung bình ± độ lêch chuẩn, các chữ cái khác nhau chỉ ra sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (p < 0,05)

Hình 4A cho thấy ảnh hưởng của thời gian
thủy phân lên độ thủy phân (DH). Kết quả cho
thấy khi tăng thời gian thủy phân từ 1 giờ lên 6
giờ thì giá trị DH tăng đáng kể theo thời gian thủy
phân. Cụ thể, trong 6 giờ đầu độ thủy phân DH
tăng từ 14,45% (1 giờ) lên đến 29,09% (6 giờ).
Độ thuỷ phân ở các mẫu với thời gian thủy phân
6 giờ, 7 giờ và 8 giờ không có sự khác nhau có
ý nghĩa về thống kê. Kết quả này cũng tương tự
như kết quả thủy phân từ đầu cá hồi (Gbogouri và
cộng sự, 2004), đầu cá sardine (Souissi và cộng
sự, 2007). Đối với ảnh hưởng của thời gian thủy
phân đến hiệu suất thu hồi nitơ, kết quả nghiên
cứu cho thấy khi thời gian thủy phân tăng từ 1
giờ đến 6 giờ thì hiệu suất thu hồi Nitơ tăng đáng
kể từ 44,81% lên đến 62,58%. Điều này phù hợp
với các công trình nghiên cứu trước đây cũng đã
chỉ ra rằng hiệu suất thu hồi nitơ tăng theo thời
gian thủy phân (Liaset và cộng sự, 2002; Aspmo
và cộng sự, 2005). Hình 4C cho thấy hàm lượng
nitơ amoniac có xu hướng tăng theo thời gian
thủy phân.
Thời gian thủy phân tăng dẫn đến các liên kết
peptid bị cắt mạch càng nhiều, tạo ra nhiều peptid
và axít amin. Vì vậy, khi tăng thời gian thủy phân thì
độ thủy phân và hiệu suất thu hồi nitơ tăng. Hàm
lượng nitơ amoniac có xu hướng tăng theo thời
gian thủy phân là do thời gian thủy phân càng dài
thì vi sinh vật gây thối rữa có điều kiện để hoạt
động hơn nên hàm lượng nitơ amoniac tạo ra càng
nhiều hơn.
Từ kết quả phân tích trên cho thấy thời gian
thủy phân thích hợp cho quá trình thủy phân đầu cá
Chẽm là 6 giờ.

142 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

3. Thành phần hóa học và axít amin của sản Thành phần axít amin của sản phẩm thủy phân
phẩm thủy phân đầu cá Chẽm protein từ đầu cá Chẽm được trình bày trong bảng
Sản xuất sản phẩm thủy phân protein đầu cá 3. Kết quả nghiên cứu cho thấy sản phẩm thủy phân
chẽm theo các thông số thích hợp đã chọn (tỷ lệ protein chứa các axít amin không thay thế (EAA)
enzyme 0,5%, nhiệt độ 500C, thời gian 6 giờ). Thành với hàm lượng cao, chiếm 47,71%. Ba axít amin
phần hóa học của sản phẩm thủy phân thu được chiếm tỷ lệ cao nhất bao gồm: Tyrosin, Histidine và
đã được xác định và thể hiện ở bảng 2. Kết quả Lysine với hàm lượng theo thứ tự là 6,9%, 5,39%
nghiên cứu cho thấy sản phẩm thủy phân protein và 5,18%. Sathivel và cộng sự (2005) cũng đã
chứa hàm lượng cao protein (85,97%), hàm lượng nghiên cứu sử dụng các loại enzyme thương mại
lipit thấp (1,46%). khác nhau (Alcalase, Flavouzyme, Palatase, Protex
Bảng 2. Thành phần hóa học cơ bản của sản và Neutrase) để thủy phân đầu cá Hồi. Kết quả chỉ
phẩm thủy phân protein từ đầu cá Chẽm ra rằng hàm lượng EAA của bột thủy phân dao động
Thành phần Hàm lượng (%)
trong khoảng 35,8% đến 40,8%. Theo Nguyễn Thị
Mỹ Hương (2012) thì hàm lượng axít amin không
Nước 9,70 ± 0,03
thay thế trong sản phẩm thủy phân từ đầu cá Ngừ
Protein thô 85,97 ± 0,07 đạt 56,31%. Sự khác nhau giữa kết quả nghiên cứu
Lipit 1,46 ± 0,03 này so với một số tác giả khác đã công bố có thể
là do sự khác nhau về nguyên liệu, loại enzyme sử
Tro 1,57 ± 0,04
dụng và điều kiện thủy phân.

Bảng 3. Thành phần axít amin của sản phẩm thủy phân protein đầu cá Chẽm
Hàm lượng Hàm lượng
Tên axít amin Tên axít amin
(g/100g chất khô) (g/100g chất khô)

Methionine * 0,99 Serine 1,73

Phenylalanine * 2,89 Proline 1,64
Lysine * 5,18 Asparagine 0,84
Valine* 1,07 Alanine 2,19
Leucine * 1,23 Hydrolysine 1,34
Isoleucine * 1,85 Tyrosin 6,90
Threonine * 2,40 Glutamine 2,57
Histidine * 5,39 TAA 44,02
4-Hydroxyproline 4,20 TEAA 21,00
Glycine 1,61 TEAA/TAA (%) 47,71
(*)Axít amin không thay thế; TAA (Total amino acids): Tổng axít amin; TEAA (Total essential amino acids): Tổng axít amin không thay thế.

IV. KẾT LUẬN
Điều kiện thủy phân thích hợp đối với đầu cá
Chẽm bằng enzyme Flavourzyme như sau: Tỷ lệ
enzyme so với nguyên liệu là 0,5% (w/w), nhiệt độ
500C và thời gian thủy phân 6 giờ. Với điều kiện
thủy phân này, độ thủy phân, hiệu suất thu hồi nitơ
và hàm lượng nitơ amoniac của sản phẩm thủy
phân theo thứ tự là 29,09%, 62,58% và 0,95g/l. Sản
phẩm thủy phân protein từ đầu cá Chẽm có hàm
lượng protein cao 85,97% và hàm lượng lipit thấp
1,46%. Sản phẩm thủy phân này có tổng hàm lượng
axít amin là 44,02g/100g chất khô và tỷ lệ a xít amin
không thay thế cao đến 47,71% tổng axít amin. Sản
phẩm thủy phân protein cá có thể được ứng dụng
trong lĩnh vực nuôi thủy sản cũng như trong lĩnh vực
thực phẩm.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 143

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Nguyễn Thị Mỹ Hương, 2012. Sản xuất sản phẩm thủy phân protein từ đầu cá Ngừ vây vàng bằng protease thương mại.
Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản, số 2/2012, trang 25-30.
Tiếng Anh
2. AOAC, 1990. Official Method of Analysis, 15th ed. Arlington, VA: Association of Official Analytical Chemists.
3. Aspmo, S.I., Horn, S.J., Eijsink, V.G.H., 2005. Enzymatic hydrolysis of Atlantic cod (Gadus morhua L.) viscera. Process
Biochem., 40: 1957-1966.
4. Gbogouri, G.A, Linder, M., Fanni, J., Parmentier, M., 2004. Influence of hydrolysis degree on the functional properties of
salmon by-products hydrolysates. J Food Sci., 69(8): 615-622.
5. Liaset, B, Nortvedt, R, Lied, E, Espe, M., 2002. Studies on the nitrogen recovery in enzymatic hydrolysis of Atlantic salmon
(Salmo salar, L.) frames by ProtamexTM protease. Process Biochemistry. 37: 1263-1269.
6. Nguyen, H.T.M., Pérez-Gálvez, R., Bergé, J.P., 2012. Effect of diets containing tuna head hydrolysates on the survival and
growth of shrimp Penaeus vannamei. Aquaculture. 324-325: 127-134.
7. Nguyen, H.T.M., Sylla, K.S.B., Randriamahatody, Z., Donnay-Moreno, C., Moreau, J., Tran, L.T., Bergé, J.P., 2011.
Enzymatic hydrolysis of yellowfin tuna (Thunnus albacares) by-products using Protamex protease. Food Technology and
Biotechnology. 49 (1): 48 - 55.
8. Sathivel, S., Smiley, S., Prinyawiwatkul, W., Bechtel, P.J., 2005. Functional and nutritional properties of red salmon
(Oncorhynchus nerka) enzymatic hydrolysates. Food Science. 70(6): 401-406
9. Souissi, N., Bougatef, A., Triki-Ellouz, Y., Nasri., 2007. Biochemical and functional properties of sardinella (Sardinella
aurita) by-product hydrolysates. Food Tech. Biotech, 45(2): 187-94.

144 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

KHẢO SÁT MỘT SỐ TÍNH CHẤT LÝ - HÓA CƠ BẢN CỦA MỠ BÔI TRƠN
TỪ DẦU TINH CHẾ MỠ CÁ BASA VỚI CHẤT LÀM ĐẶC LÀ 12-StOLi

INVESTIGATING SOME BASIC PHYSICAL AND CHEMISCAL PROPERTIES OF

LUBRICANT MADE UP OF THE REFINED FAT FROM CATFISH (CATFISH GREASE)
AND THE SOLIDIFYING SUBSTANCE BEING 12- StOLi

Nguyễn Văn Tâm1, Quách Đình Liên2, Đặng Thị Sao Mai3
Ngày nhận bài: 05/01/2012; Ngày phản biện thông qua: 15/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Bài báo trình bày kết quả nghiên cứu khả năng sử dụng mỡ cá basa làm chất bôi trơn. Mỡ bôi trơn từ dầu tinh chế
mỡ cá basa (MBTBS) và chất làm đặc là 12-StOLi với hàm lượng từ 5% đến 35% đã được sản xuất thử nghiệm. Kết quả
nghiên cứu cho thấy, các chỉ tiêu kỹ thuật cơ bản của MBTBS thay đổi đáng kể theo hàm lượng chất làm đặc. MBTBS với
16% chất làm đặc có các chỉ tiêu kỹ thuật cơ bản tương đương với mỡ bôi trơn đa dụng NLGI cấp 3 có nguồn gốc từ dầu
khoáng và dầu thực vật đang được sử dụng để bôi trơn thiết bị tàu thủy.
Từ khóa: chất làm đặc, dầu tinh chế mỡ cá ba sa, mỡ bôi trơn, xà phòng Liti
ABSTRACT
The investigation into possibilities of utilization of catfish fat as lubricant has been presented in this article. The
lubricating grease made up of the refined fat from catfish (catfish grease) and the solidifying substance being 12-StOLi with
a content from 5% to 35% has been experimentally produced. The experiment on produced samples showed that technical
specifications of catfish grease considerably vary with the content of 12-StOLi. The catfish grease with 16% of 12-StOLi
is equivalent as far as the technical specifications are concerned to the grease NLGI3, which is derived from mineral oils
and vegetable oils and currently used for lubricating marine machines.
Keywords: solidifying substance , refined fat from catfish, lubricant, lithium soap

I. ĐẶT VẤN ĐỂ
Hàng năm, trên thế giới lượng vật liệu bôi trơn
sử dụng vào khoảng 40 triệu tấn, trong đó khoảng từ
4 đến 12 triệu tấn bị thải ra môi trường gây ô nhiễm
rất lớn [4]. Ngoài ra, hầu hết các loại vật liệu bôi trơn
hiện nay có nguồn gốc từ dầu mỏ. Tuy nhiên, đây
không phải là nguồn nguyên liệu vô tận nên nó cũng
đứng trước nguy cơ cạn kiệt trong tương lai. Vì vậy,
xu hướng chung của thế giới hiện nay là chế tạo các
loại vật liệu có khả năng phân hủy sinh học được
sản xuất từ các nguyên liệu có thể tái tạo được như
dầu thực vật hay mỡ động vật.
Trong khi đó ở Việt Nam, có một lượng lớn mỡ
cá tra, cá ba sa được thải ra trong quá trình chế
biến thực phẩm. Tính riêng năm 2006, tại đồng bằng
sông Cửu Long, có khoảng 500.000 tấn mỡ cá tra
và cá ba sa được thải ra gây ô nhiễm môi trường
nặng ở một số khu vực có các nhà máy chế biến
thủy sản [5]. Về mặt lý thuyết, mỡ cá tra, cá ba sa
hoàn toàn có thể sử dụng để sản xuất các chế phẩm
công nghiệp như mỡ bôi trơn. Ưu điểm của loại mỡ
bôi trơn này là dễ dàng bị phân hủy do tác động của
vi sinh vật nên ít gây ô nhiễm môi trường. Hơn nữa,
nó có khả năng làm giảm nguy cơ gây nhiễm độc
thực phẩm khi sử dụng bôi trơn trong các máy móc
chế biến thực phẩm.
Nghiên cứu này được tiến hành với mục tiêu
góp phần cải thiện môi trường từ nguồn mỡ dư thừa

1
Nguyễn Văn Tâm: Lớp Cao học Kỹ thuật Tàu thủy 2008 - Trường Đại học Nha Trang
2
PGS.TS. Quách Đình Liên: Trường Đại học Nha Trang
3
Đặng Thị Sao Mai: Phân viện Thú y miền Trung

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 145

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

thải ra; gia tăng giá trị kinh tế đối với mặt hàng cá
Chất Xay nghiền chất làm đặc
tra, cá ba sa cũng như góp phần tìm ra loại vật liệu và các chất phụ gia Dầu cá
làm đặc
thay thế cho nguồn nguyên liệu gốc dầu khoáng
đang ngày càng cạn kiệt.
Định lượng
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Vật liệu nghiên cứu Nạp 12-StOH.
Chất làm đặc là axit 12 - hydroxystearic và LiOH Dầu cá 70 - 800C
được cung cấp bởi Công ty cố phần phát triển phụ
gia và sản phầm dầu mỏ (APP). Dầu gốc là dầu Trung hòa và xà phòng hóa
cá ba sa được cung cấp bởi Công ty TNHH Minh 90 - 1050C
Tú đ/c: 15/9 QL 91, P. Phước Thới, Q. Ô Môn, TP
Cần Thơ. Đuối nước 120 - 1300C
Trang thiết bị phục vụ cho đề tài bao gồm: thiết
bị tổng hợp MBTBS (nồi nấu mỡ, thiết bị khuấy, thiết
Phân tán cơ nhiệt tạo cấu trúc
bị gia nhiệt và thiết bị điều khiển nhiệt độ), thiết bị 190 - 1950C
nạp dung dịch LiOH, thiết bị đồng thể hóa... được
cung cấp bởi Phòng Thí nghiệm thực hành vật liệu
Làm nguội đến dưới
Trường Đại học Nha Trang. 1750C bằng dầu cá
2. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài được tiến hành dựa trên qui trình sản Làm nguội nhanh
xuất mỡ bôi trơn gốc xà phòng Liti trên nền dầu thực đến 1100C
vật [6]. Tuy nhiên, do nhiệt độ nóng chảy của mỡ cá
basa thấp hơn dầu thực vật nên chúng tôi đã tiến Nạp phụ gia 90 - 1000C
hành thay đổi nhiệt độ nấu mỡ ở từng giai đoạn cho
phù hơp. Quy trình cụ thể được trình bày tại hình 1.
Đồng thể hóa
Dựa vào tỷ lệ pha trộn giữa chất làm đặc và
dầu gốc, chúng tôi tiến hành nấu thử 7 mẫu với tỷ lệ
chất làm đặc lần lượt như sau: 5%, 10%, 15%, 20%, MBT
25%, 30% và 35%. Mỡ bôi trơn tạo ra được phân Hình 1. Sơ đồ tiến trình nấu thử MBT BS
tích một số tính chất cơ bản (độ xuyên kim, nhiệt độ
nhỏ giọt, độ ổn định thể keo). Từ kết quả này, chúng quốc gia dầu mỡ bôi trơn VILAS 292, Công ty cổ
tôi tiến hành xác định tỷ lệ chất làm đặc thích hợp phần phát triển phụ gia và sản phẩm dầu mỏ (APP).
để nấu mỡ bôi trơn. Mỡ bôi trơn được nấu với tỷ lệ Mỡ tạo ra được đánh giá dựa vào tiêu chuẩn
thích hơp sẽ tiếp tục được phân tích toàn diện về MBT loại 3 của theo phân loại của tổ chức National
các chỉ tiêu kỹ thuật cơ bản của MBT. Lubrication Grease Institute (NLGI grade) và tiêu
Các chỉ tiêu kỹ thuật của mỡ được phân tích theo chuẩn kỹ thuật cơ bản của MBT do ASTM đề xuất.
phương pháp ASTM D được đề xuất bởi hiệp hội vật
liệu và thử nghiêm Hoa Kỳ ASTM (American Society III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
for Testing and Materials) [2]. Phương pháp cụ thể để Khi tăng tỷ lệ chất làm đặc từ 5% - 35%, tính
xác định từng chỉ tiêu được trình bày trong bảng 4. chất của mỡ bôi trơn thay đổi rõ rệt. Kết quả phân
Các phân tích được thực hiện tại Phòng Thử nghiệm tích được trình bày trong bảng 1.

Bảng 1. Tính chất hóa lý của mỡ bôi trơn từ dầu tính chế cá ba sa
Kết quả
STT Tên chỉ tiêu Đơn vị tính Mẫu 1 Mẫu 2 Mẫu 3 Mẫu 4 Mẫu 5 Mẫu 6 Mẫu 7
5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

1 Độ xuyên kim 10-1 mm 345 252 232 210 193 170 150
2 Nhiệt độ nhỏ giọt 0
C 157 162 170 187 200 215 235
3 Độ ổn định thể keo 18,5 14,4 11,3 8,5 6,74 6,2 5,4

146 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Qua bảng 2 ta thấy khi tỷ lệ chất làm đặc tăng xuống 150 x10-1mm) và độ ổn định thể keo (từ 18,5
thì nhiệt độ nhỏ giọt của mỡ tăng dần (từ 1570C xuống 5,4) giảm dần. Xu hướng này được minh họa
đến 2350C) trong khi độ xuyên kim (từ 345x10-1mm bởi hình 2.

Hình 2. Ảnh hưởng của tỷ lệ chất làm đặc đến một số tính chất lý hóa của MBT

Khi tăng hàm lượng chất làm đặc tử 5 - 10%
tính chất của mỡ thay đổi độ xuyên kim tăng và độ
tách dầu giảm dần, nhiệt độ nhỏ giọt cũng tăng,
Với tỷ lệ chất làm đặc từ 20% đến 35% thì nhiệt
độ nhỏ giọt tăng đến 2350C và độ ổn định thể keo
giảm tới 5,4. Độ xuyên kim giảm mạnh đến150, với
chỉ số độ xuyên kim 130 - 160 thì mỡ thuộc nhóm 4
theo tiêu chuẩn phân loại NLGI thuộc trạng thái mỡ
cứng không phù hợp để bôi trơn cho cặp ma sát
thép đồng.
Trong thực tế MBT sử dụng cho hầu hết các
cặp ma sát trục thép bạc đồng hiện nay là loại mỡ
có độ xuyên kim từ 220 - 250 thuộc nhóm 3 theo tiêu
Bảng 2. Thành phần nguyên liệu để tổng hợp 500g mỡ bôi trơn từ dầu tính chế cá ba sa
STT Nguyên liệu
chuẩn phân loại NLGI.
Để có được MBTBS có khả năng bôi trơn
cho cặp ma sát trục thép bạc đồng đề tài tiếp tục
tiến hành nấu thử MBTBS theo tỷ lệ phần trăm
chất làm đặc trong khoảng từ lớn hơn 10 và nhỏ
hơn 20%.
Qua khảo sát thì tỷ lệ % của chất làm đặc được
chọn là 16% có tính chất tương ứng với mỡ NLGI 3
thường được sử dụng để bôi trơn cho các cặp ma
sát trục thép bạc đồng.
Từ kết quả đã phân tích ở trên, chúng tôi tiến
hành nẫu mỡ với tỷ lệ chất làm đặc và thành phần
pha trộn theo bảng 2.
Khối lượng (g)

1 Axit 12 – hydroxystearic 69,6

2 Liti hydroxit 10,4
Tổng KL dầu cá ba sa: 420
3 • Dầu phản ứng 315
• Dầu làm nguội 105

Sau khi hoàn thành mẫu mỡ tiếp tục được phân tích. Kết quả tính chất hóa lý được cho dưới bảng 4.
Bảng 4. Kết quả phân tích mỡ bôi trơn từ dầu tính chế cá ba sa

STT Tên chỉ tiêu Phương pháp Đơn vị tính Kết quả

1 Độ xuyên kim ASTM D217-10 10 mm

-1
224
2 Nhiệt độ nhỏ giọt ASTM D566-06 0
C 180
3 Ăn mòn tấm đồng ASTM D130-04 - 1a
4 Hàm lượng nước ASTM D95 - 05 % 0,4
5 Độ rửa trôi ASTM D1264-00 % 5,2
6 Độ bền keo GOST 7142 % 10,52
7 Độ bền cơ học ASTM D1831-99 - 17
8 Hàm lượng kiềm GOST 6370 %NaOH 0,15
9 Tải trọng hàn dính ASTM D2783-03 N 1750

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 147

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Qua bảng 4 ta thấy MBTBS được tổng hợp từ theo yêu cầu của MBT cấp NLGI số 3. Để thể hiện
16% chất làm đặc có tính chất gần tương tự như rõ điều này, đem so sánh với một số mỡ thông dụng
tính chất của mỡ gốc dầu thực vật và dầu khoáng hiện nay (thể hiện bảng 5).

Bảng 5. So sánh MBTBS với một số MBT tương ứng

Mỡ dầu khoáng [1]

Mỡ dầu
Chỉ tiêu MBTBS Yêu cầu [3]
thực vật [6]
PLC L3 UV Litol 3

Độ xuyên kim ở 250C (0,1mm) 224 230 230 230 220 - 250

Độ ổn định keo (%) 10,52 9, 1 12 11,5 < 12

Nhiệt độ nhỏ giọt (0C) 180 197 200 205 > 175
Độ bền cơ học trên máy Shell roll, 0,1mm 17 + 22 22 21 < 27
Ăn mòn tấm đồng 1a 1a - - 1a

Tải trọng hàn dính (N) 1750 2500 1800 2200 1300 - 2500

MBTBS tổng hợp với 16% chất làm đặc có độ
xuyên kim 224 tương ứng với mỡ NLGI số 3 theo
tiêu chuẩn của Hoa Kỳ, trạng thái mỡ hơi cứng.
Độ xuyên kim tăng cũng có nghĩa là độ cứng
của mỡ giảm, nhiệt độ nhỏ giọt cũng giảm theo.
Thành phần chất làm đặc ảnh hưởng đến độ cứng
nhiệt độ nhỏ giọt của mỡ. Độ ổn định thể keo là
phần trăm dầu tách ra khỏi mỡ, do vậy tỷ lệ dầu tách
ra càng lớn thị mỡ càng bị giảm phẩm chất. Khi tăng
tỷ lệ chất làm đặc từ 10 ÷ 20% thì độ ổn định keo
giảm rất mạnh từ 18 xuống còn dưới 8. Tuy nhiên
nếu tăng tiếp tục thì độ ổn định keo giảm không
nhiều nhưng mỡ sẽ chuyển sang trạng thái rắn. Do
vậy với tỷ lệ chất làm đặc khoảng 16% thì độ ổn định
keo là 10,52. Đối với yêu cầu của mỡ bôi trơn thì ổn
định keo nằm trong khoảng ≤12 là đạt yêu cầu. Từ
kết quả này, chúng tôi đã bước đầu xác định được
tỉ lệ thích hợp của chất làm đặc để sản xuất mỡ bôi
trơn từ dầu tinh chế mỡ cá ba sa.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Mỡ được đặc trưng bởi các tính chất hóa lý
và các tính chất sử dụng. Việc xác định các tính
chất này không những cho phép đánh giá đúng chất
lượng, giá trị sử dụng của mỡ nhờn mà còn đặt ra
được chế độ bảo quản với từng loại mỡ. Với tỷ lệ
chất làm đặc 16% mỡ bôi trơn sản xuất từ dầu cá
ba sa có thể đáp ứng được yêu cầu bôi trơn của mỡ
bôi trơn và có tính chất tương ứng với sản phẩm
đang sử dụng trên thị trường. Tuy nhiên, việc
nghiên cứu sản xuất MBT và khảo sát tính chất bôi
trơn của MBTBS cần đòi hỏi nhiều thời gian cũng
như công sức của nhiều người, nhiều lĩnh vực mới
có thể thực hiện được. Ở đây với phạm vi thời gian
cũng như phương tiện thí nghiệm, thực nghiệm còn
nhiều hạn chế, chúng tôi tạm dừng ở phạm vi khá
hẹp với mục đích rất khiêm tốn đồng thời có một số
đề xuất như sau:
Xây dựng quy trình sản xuất là một vấn đề lớn.
Có thể tiếp tục các nghiên cứu xét đến những ảnh
hương của nhiệt độ, tốc độ khuấy trộn, thời điểm
nạp dầu, tạo xà phòng... để hoàn thiện một quy trình
sản xuất MBTBS hoàn chỉnh.
Tiếp tục tiến hành nghiên cứu cải thiện chất
lượng dầu gốc.
Tiếp tục nghiên cứu sự ảnh hưởng của các
chất phụ gia, các loại chất làm đặc (Ca, Na, Al...)
đến tính chất của MBTBS để sản xuất được MBT
có nhiều chủng loại đa dạng và đặc dụng sử dụng
trong những điều kiện yêu cầu khác nhau.
Tính chất của MBTBS ở đây vẫn chưa phản
ánh một cách toàn diện và thực tế cho thấy một loại
MBT dù có chất lượng tốt cho mấy cũng cần phải
được kiểm chứng thực tế. Chính vì vậy việc đưa
MBTBS dùng thử trên một số thiết bị trên tàu như
máy tời lưới kéo, tời neo, thiết bị nâng... là hết sức
cần thiết.

148 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Arnold C.Witte (1991), Technology of Moadern Greases, Lubrication Vol 77, No 1, 3

2. C. Kajdas. Những kiến thức cơ bản về dầu mỡ bôi trơn. Trung tâm phụ gia dầu mỏ biên dịch. NXB Khoa học và Kỹ thuật,
1993. 7 - 35
3. Đỗ Huy Định (2005), Nghiên cứu sản xuất mỡ bôi trơn cao cấp trên cơ sở biến tính dầu thực vật, Đề tài độc lập cấp Nhà nước.
4. Quách Đình Liên (2009), Nguyên lý bôi trơn và vật liệu bôi trơn, Trường Đại học Nha trang.
5. Lê Thị Thanh Hương, Trần Thị Việt Hoa, Nguyễn Thị Ngọc Bích (2006), Tổng hợp AKD từ mỡ cá ba sa sử dụng trong công
nghiệp xeo giấy, Tạp chí Phát triển Khoa học và Công nghệ, số 7, 49 - 56.
6. Phạm Thị Thúy Hà (2007), Nghiên cứu quá trình và công nghệ sản xuât mỡ bôi trơn đa dụng phân hủy sinh học gốc xà phòng
Liti trên nền dầu thực vật, Luận án Tiến sĩ Hóa học.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 149

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

NGHIÊN CỨU ỨNG DỤNG PROTEASE NGOẠI BÀO CỦA BACILLUS

SUBTILIS B-26 CHO QUÁ TRÌNH TÁCH CHIẾT CHONDROITIN SULFATE
TỪ SỤN CÁ ĐUỐI (Dasyatis kuhlii ) VÀ CÁ NHÁM (Carcharhinus sorrah )

EXTRACTION OF CHONDROITIN SULFATE FROM DASYATIS KUHLII AND

CARCHARHINUS SORRAH BY BACILLUS SUBTILIS B-26 PROTEASE APPLICATION

Vũ Thị Thanh Tâm1, Võ Hoài Bắc2

Ngày nhận bài: 13/8/2012; Ngày phản biện thông qua: 26/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Trong nghiên cứu này, chúng tôi đã xác định được các điều kiện thủy phân tối ưu của enzym protease ngoại bào từ
chủng Bacillus subtilis B-26 trên cơ chất xương sụn cá: tỷ lệ 0,4ml (0,17 UI/ml) enzym/1g xương sụn cá, thời gian thủy
phân là 12giờ, pH 8,5 và nhiệt độ 500C. Thời gian nuôi cấy chủng B26 cho hoạt tính enzym cao nhất là 72 giờ.
Kết quả so sánh khả năng chiết rút chondroitin sulfate (CS) từ sụn cá nhám và cá đuối của papain, bromelain và
protease ngoại bào từ chủng B26 cho thấy protease ngoại bào từ chủng B26 là nguồn enzym có hoạt tính thủy phân mạnh
như các chế phẩm enzym khác nhưng giá thành rẻ. Nghiên cứu này cũng đánh giá được độ an toàn của chế phẩm protease
trên động vật thực nghiệm. Vì vậy chế phẩm protease ngoại bào từ chủng B26 có thể thay thế papain trong quá trình tách
chiết CS.
Từ khóa: chondroitin sulfate, 1,9-dimethylmethylene blue (DMMB), protease, sụn cá
ABSTRACT
This study was conducted to evaluate whether chondroitin sulfate could be isolated from cartilage of Vietnam shark
(Carcharhinus sorrah) and ray (Dasyatis kuhlii) by Bacillus subtilis B-26 protease. The optimal conditions of hydrolysing
the cartilage of produced B-26 proteases were 0,4ml (0,17UI/ml) enzym/1 gram of cartilage, 12h, pH 8,5 at 500C.
Incubation time 72h achieved the highest activity of protease for Bacillus subtilis B-26.
Hydrolyzing cartilage of B-26 protease is the same papain and bromelain, but the cost of B-26 protease is cheap.
Bacillus subtilis B-26 protease can replace papain for hydrolyzing cartilage of shark and ray.
Key words: cartilage of shark and ray, chondroitin sulfate, 1,9-dimethylmethylene blue (DMMB), protease

I.ĐẶT VẤN ĐỀ papain) [10; 6; 4]

Chondroitin sulfate thường gắn với các protein
bằng liên kết o-glycosid tạo thành một proteoglycan
(PG). Phân tử PG của mô sụn (chứa khoảng
80 - 100 mạch CS) cùng với protein gắn kết và acid
hyaluronic tạo thành một phức hệ thuỷ động học
vững chắc. Vì thế CS được chiết rút từ sụn động
vật bằng phương pháp sinh học nhờ sự thủy phân
protein liên kết bởi các exogenous protease (như
Cấu trúc phân tử CS rất đa dạng và phức tạp
nên chưa thu nhận CS được bằng con đường tổng
hợp hóa học, cho đến nay mới chỉ tổng hợp được
các mạch oligosaccharide ngắn có trình tự giống
một đoạn mạch CS như một số CS tetrasaccharide
(4 gốc đường đơn) có khả năng kích thích sự phát
triển và phân hóa của neron thần kinh [11] còn phân
tử disaccharide thì không có tác dụng trên.

1
Vũ Thị Thanh Tâm: Lớp Cao học Công nghệ Sau thu hoạch 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Võ Hoài Bắc: Viện Công nghệ Sinh học, Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam

150 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Vì thế hiện nay nguyên liệu CS thô mới chỉ
được thu nhận duy nhất từ các nguồn tự nhiên nhờ
chiết xuất CS từ các loại mô động vật. Sụn cá mập
(xương sọ, xương sống, vây...) là nguồn nguyên
liệu CS phổ biến nhất trong các chế phẩm thuốc
và chế phẩm bổ sung dinh dưỡng CS trong mô
động vật liên kết chặt với protein trong dạng phức
proteoglycan. Cho nên việc đầu tiên là phải tách CS
ra khỏi protein nhờ việc làm yếu mối liên kết giữa
CS-protein và phân hủy protein để giải phóng các
phân tử CS.
Quá trình thu nhận chế phẩm CS thô từ xương
sụn có thể được thực hiện bằng phương pháp hoá
học hoặc phương pháp sinh học (dùng enzym) để
thủy phân sụn.
Trong phương pháp hóa học mô sụn được
xử lý bằng nước nóng, dung dịch muối, kiềm
(NaOH) hoặc acid (HCl, CH3COOH...) để tách
glycosaminoglycan (GAG) khỏi các phân tử khác
(protein, hyaluronic acid...). Phương pháp này đã áp
dụng để thu CS từ sụn gà [6], sụn bò [7], tuy nhiên
đã xuất hiện việc phá vỡ các liên kết glycoside của
CS khi thu nhận CS.
Phương pháp sinh học dùng enzym để thủy
phân mô sụn là phương pháp có hiệu quả để thu
nhận CS không bị biến đổi về cấu trúc, giữ được
hoạt tính sinh học của chúng và làm giảm thiểu ô
nhiễm môi trường do các hóa chất (muối, kiềm,
acid...) gây nên. Nhiều nghiên cứu đã sử dụng các
enzym protease (papain, actinase, pronase...) để
thủy phân sụn giải phóng GAG khỏi các protein liên
kết. Sau khi loại bỏ protein thì CS được tách ra và
tinh sạch. Phương pháp này đã được dùng để thu
nhận GAG của sụn từ da cá Labeo rohita [12], sụn
cá mập [8], cá sấu, cá đuối... Việc khảo sát và sàng
lọc protease từ các nguồn nguyên liệu khác nhau
(vi sinh vật, thực vật và động vật) có khả năng thủy
phân protein gắn kết với CS trong sụn nhằm hạ giá
thành sản xuất và giảm thiểu tác động môi trường
là rất cần thiết.
II. NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Nguyên liệu: Xương sụn cá đuối (Dasyatis
kuhlii), cá nhám (Carcharhinus sorrah) được thu
thập từ vùng biển Hải Phòng, do Phòng Sau thu
hoạch, Viện Nghiên cứu Hải sản cung cấp.
Hóa chất, thiết bị thí nghiệm: Các hóa chất phân
Soá 1/2013
tích đều đạt độ tinh khiết cao của các hãng Sigma,
Invitrogen, Merk, Prolabo, Bio-Canada: casein, folin,
albumin huyết thanh bò (BSA), glucose, tyrosine,
1,9-dimethylmethylene blue...
Xác định hoạt độ protease: Theo phương pháp
Anson cải tiến [9].
Xác định hàm lượng protein: Theo phương
pháp Lowry [5].
Phương pháp sinh học tách chiết chondroitin
sunfate:
- Chuẩn bị mẫu: Nghiền nhỏ 10g hỗn hợp
xương sụn cá đuối và cá nhám theo tỷ lệ 1:1, thêm
vào 40ml nước khử ion, 1ml azid natri (0,02%).
- Sử dụng phương pháp thủy phân sụn cá đuối,
cá nhám theo Garnjanagoonchorn và cộng sự [4].
Định tính và định lượng CS bằng 1,9-dimethylmethylene
blue (DMMB): Xác định CS của dung dịch theo
Farndale và cộng sự [3].
Xác định độ sạch của chế phẩm CS: Bằng sắc
ký khối phổ (LC/MS), sắc ký lỏng HPLC.
Kiểm tra độ độc của enzym: Bằng phương pháp
xác định LD50.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Nghiên cứu ứng dụng chế phẩm protease từ
chủng Bacillus subtilis B-26 để thủy phân sụn cá
Dựa vào kết quả nghiên cứu sàng lọc các chủng
vi sinh vật sinh protease ngoại bào có khả năng
thủy phân sụn cá đuối và cá nhám đã công bố [2]
Chúng tôi lựa chọn chủng B26 để nghiên cứu ứng
dụng thủy phân sụn cá và so sánh với các nguồn
protease khác.
Hình 1. Ảnh hưởng của pH đến hoạt tính protease
của chủng B26
Khả năng hoạt động của enzyme còn phụ thuộc
vào nhiều yếu tố như nhiệt độ, pH, thời gian, nồng
độ enzym... tối thích cho phản ứng. Để nghiên cứu
ảnh hưởng của pH lên hoạt độ protease, phản ứng
enzym được thực hiện ở cùng một thời gian, nhiệt
độ 400C trong đệm Na-acetat (pH: 4,5; 5,5) và đệm
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 151
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

phosphate (pH: 6,5; 7,5; 8,5; 9,5). Kết quả ở hình 1

cho thấy protease ngoại bào của chủng B26 có hoạt
tính cao nhất tại pH 8,5.
Nhiệt độ là một trong những yếu tố quan trọng
ảnh hưởng đến hoạt độ của enzym. Sử dụng pH tối
thích đã được khảo sát ở trên cho phản ứng của
enzyme protease của chủng B26 và thay đổi nhiệt
độ của phản ứng thủy phân từ 30 - 700C. Kết quả
trên hình 2 cho thấy protease của chủng B26 có
hoạt độ cao nhất ở 500C.

Hình 4. Ảnh hưởng của nồng độ protease của chủng B26

lên quá trình thủy phân sụn cá

Hình 2. Ảnh hưởng của nhiệt độ đến hoạt tính protease
của chủng B26
Hình 3. Ảnh hưởng của thời gian đến quá trình thủy phân
sụn cá
Kết quả trên hình 4 cho thấy hoạt tính thủy phân
sụn cá của nồng độ protease ngoại bào từ chủng
B26 cao nhất với tỷ lệ 4 ml dịch enzym/10gam sụn
(enzym có hoạt độ là: 0,17UI/ml enzym) trong các
điều kiện pH (8,5), nhiệt độ tối ưu (500C) và thời gian
thủy phân là 48giờ.
Để giảm giá thành khi thu nhận protease ngoại
bào của chủng B26 chúng tôi chỉ tiến hành nuôi
cấy chủng vi khuẩn ở nhiệt độ thường 280C và
tiến hành xác định thời gian nuôi cấy cho hoạt tính
enzym cao nhất.
Hình 5a và 5b cho thấy sau 72 giờ nuôi cấy
chủng B26, protease ngoại bào thô thu được
có hoạt tính đạt tối đa so với hoạt tính protease
ngoại bào thu được tại các thời điểm nuôi cấy
khác nhau.

Kết quả trên hình 3 cho thấy hàm lượng CS

được giải phóng ra cao nhất sau 24 giờ thủy
phân. Để thu chế phẩm CS có độ tinh sạch cao
thì cần phải loại bỏ triệt để protein có trong dịch
sau thủy phân. Vì vậy, tiếp tục thủy phân đến 48
giờ. Hàm lượng protein của dịch sau thủy phân
giảm đi rất nhiều chỉ còn gần 60% so với hàm
lượng protein tối đa có trong dịch thủy phân, hàm
lượng CS vẫn giữ nguyên so với thủy phân 24
giờ. Do vậy lựa chọn 48 giờ là thời gian tối ưu
của protease ngoại bào từ chủng B26 thủy phân
Hình 5a. Hoạt tính protease của chủng B26 nuôi cấy theo
sụn cá đuối và cá nhám. thời gian

152 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Hình 5b. Hoạt tính protease của chủng B26 nuôi cấy theo thời gian

Thể tích dịch nuôi vi sinh vật cho vào mỗi giếng
là: 150µl; 1: 24 giờ; 2: 48 giờ; 3: 72 giờ; 4: 96 giờ; 5:
120 giờ.

2. So sánh khả năng thủy phân xương sụn cá và

chiết rút CS của protease ngoại bào từ chủng B26
với papain và bromelain
Hiệu quả thủy phân xương, sụn cá Đuối của
protease ngoại bào từ chủng B26 cũng dễ dàng nhận
ra bằng cảm quan. Các mẫu xương sụn bị thủy phân Hình 6. Khả năng thủy phân sụn cá đuối của enzyme ngoại
bào chủng B26
tơi ra khi bổ sung enzym protease của chủng này, dịch
sau thủy phân đục so với mẫu đối chứng (hình 6). Điều này cho thấy khả năng ứng dụng của protease từ chủng
B26 thay thế enzym papain cho quá trình tinh sạch chondroitin sulfat là rất khả thi.
Để tìm được nguồn enzym vừa có khả năng thủy phân sụn và giải phóng CS mạnh và có giá thành rẻ nhất,
chúng tôi đã so sánh khả năng thủy phân và chiết rút CS trong sụn cá của protease ngoại bào của vi khuẩn B-26
với papain [4], bromelain [1]. Kết quả bảng 1 cho thấy chế phẩm ngoại bào của B.subtilis B-26 cho hiệu quả thủy
phân xương sụn cá và hiệu suất chiết rút CS trong sụn mạnh như papain và bromelain.
Bảng 1. Hiệu quả thuỷ phân sụn cá trong 48 giờ của các protease

% CS của dịch sau % protein hòa tan/ Giá thành enzym

Protease thủy phân/ khối lượng khối lượng sụn khô (VN đồng) thủy phân
sụn khô sau thủy phân 100g sụn khô

Papain (20mg/1g sụn);

15,50 ± 1,45 8,70 ± 1,73 38.000
650C; pH 7,0

Bromelain (20mg/1g sụn); 550C; pH 6,0 15,20 ± 1,95 8,80 ± 1,84 218.000

Protease ngoại bào của B.subtilis B-26

tỷ lệ 0,4ml (0,17UI/ml)/1g sụn); 500C; 15,02 ± 1,36 12,54 ± 1,9 12.000
pH 8,5

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 153

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Nguồn cung cấp papain và bromelain thường
khan hiếm, giá thành của papain (38 ngàn đồng/
thủy phân 100g sụn), giá thành của bromelain (218
ngàn đồng/100g sụn) cao hơn nhiều chế phẩm
protease ngoại bào của B.subtilis B-26 (12 ngàn
đồng/100g sụn). Protease của động vật hay thực
vật chỉ chứa một trong hai loại endopeptidase hoặc
exopeptidase, riêng vi khuẩn có khả năng sinh ra
cả hai loại trên, do đó protease của vi khuẩn có tính
đặc hiệu cơ chất cao, chúng có khả năng thủy phân
tới 80% các liên kết peptide trong phân tử protein.
Protease ngoại bào của chủng B26 là nguồn
enzym tiềm năng có giá thành khá thấp, tuy nhiên
để hoàn thiện qui trình nuôi cấy để thu lượng lớn
enzym, sản lượng ổn định có hoạt tính thủy phân
cao đòi hỏi thời gian và kinh phí để nghiên cứu tiếp.
Bảng 2. Kiểm tra độ độc của chế phẩm enzym protease ngoại bào của chủng Bacillus subtilis B-26
Chủng giống
Vi khuẩn
3. Khảo sát về độ an toàn của chủng giống và
chế phẩm enzym thu được
Để có thể sử dụng protease ngoại bào của
chủng B26 cho việc tách chiết CS là một chế phẩm
thuốc, chúng tôi đã kiểm tra độ độc của chủng và
enzym.
Cho chuột nhắt Swiss (trọng lượng 22gam)
uống sinh khối vi sinh chứa 106 - 1010 tế bào/ml với
liều 1ml/kg/ngày và chế phẩm enzym protease (dịch
protease ngoại bào nuôi sau 48h) với liều 1ml/kg/ngày,
xác định LD50 sau 10 ngày.
Sau 10 ngày không có một con chuột nào bị
chết (bảng 2), chứng tỏ chủng vi khuẩn thí nghiệm
Bacillus subtilis B-26 và chế phẩm protease ngoại
bào thu được từ các chủng này không chứa độc tố,
bảo đảm độ an toàn khi sử dụng.
LD 50
Chế phẩm enzym protease

Bio 26 Không độc Không độc

IV. KẾT LUẬN
1. Đã nghiên cứu được các điều kiện tối ưu cho
hoạt động của chế phẩm protease ngoại bào của
chủng B-26: tỷ lệ 0,4ml (0,17 UI/ml) enzym/1g sụn
cá, thời gian thủy phân là 12giờ, pH 8,5 và nhiệt
độ 500C. Sau 72giờ nuôi cấy chủng B26, protease
ngoại bào thô thu được có hoạt tính đạt tối đa
2. Chủng vi khuẩn thí nghiệm Bacillus subtilis
B-26 và chế phẩm protease ngoại bào thu được
không chứa độc tố, bảo đảm độ an toàn khi sử dụng.
3. Chế phẩm protease ngoại bào của
B.subtilis B-26 cho hiệu quả thủy phân xương sụn
cá và hiệu suất chiết rút CS trong sụn mạnh như
papain và bromelain. Giá thành sản xuất protease
ngoại bào của chủng B26 thấp nên khả năng ứng
dụng của protease từ chủng B26 thay thế enzyme
papain cho quá trình tinh sạch chondroitin sulfat
là rất khả thi.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Lại Thị Ngọc Hà. (2009). Nghiên cứu tách và tạo chế phẩm bromelain từ phế phụ phẩm dứa. Tạp chí Khoa học và Phát triển.
tập 7, số 2: 203-211
2. Võ Hoài Bắc, Đỗ Ngọc Tú, Trần Cảnh Đình, Lê Thị Oanh. (2010). Nghiên cứu tách chiết chondroitin sulfate từ xương sụn
cá đuối (Dasyatis kuhlii) và cá nhám (Carcharhinus sorrah) bằng công nghệ sinh học. Bản tin Viện nghiên cứu Hải sản số
16: 26-30
Tiếng Anh
3. Farndale W.R, Buttle D.J, Barrett A.J. (1986). Improved quantitation and discrimination of sulphated glycosaminoglycans by
use of dimethylmethylene blue. Biochim. Biophys. Acta 883. 173-177.
4. Garnjanagoonchorn W, Wongekalak L, Engkagul A. (2007). Determination of chondroitin sulfate from different sources of
cartilage. Chemical Engineering and Processing 46. 465-471.

154 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

5. Lowry OH, Rosebrough NJ, Farr AL, Randall RJ. (1951). Protein measurement with the Folin phenol reagent. J. Biol. Chem.
193 (1): 265–75.
6. Luo XM, Fosmire GJ, Leach RMJr. (2002).Chicken keel cartilage as a source of chondroitin sulfate. Poult Sci. 81(7):
1086-1089.
7. Nakano T, Nakano K, Sim JS. (1998). Extraction of glycosaminoglycan peptide from bovine nasal cartilage with 0.1M
sodium acetate. J. Agric. Food Chem. 46: 772–778.
8. Ogamo A, Yamada T, Nagasawa K. (1987). A study on heterogeneity in molecular species of shark cartilage chondroitin
sulfate C. Fractionation of the polysaccharide on Sepharose CL-4B in the presence of high concentrations of ammonium
sulfate. Carbohydr Res. 165 (2): 275-280.
9. Pietrowa JS, Wincjunajte MM. (1966). Opredelenie proteoliticheskoi aktivnosti fermentnykh preparatov mikrobiologicheskovo
proiskhozhdenia, Priklad. Biochem. Mikro-bio, 2. 232.
10. Robert M. Lauder. (2009). Chondroitin sulphate: A complex molecule with potential impacts on a wide range of biological
systems. Complementary Therapies in Medicine. 17: 56-62.
11. Sarah ET, Ross M, Cristal IG, Sherry MT, Xuewei L, and Linda C. Hsieh-Wilson. (2004). A Chondroitin Sulfate Small
Molecule that Stimulates Neuronal Growth. J. Am. Chem. Soc. 126 (25), pp 7736–7737
12. Sikder K,Das A. (1979). Isolation and characterization of glycosaminoglycans (mucopolysaccharides) from the skin of the
fish Labeo rohita. Carbohydr. Res. 71: 273-285

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 155

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN QUYẾT ĐỊNH

MUA HÀNG QUẦN ÁO THỜI TRANG NỮ, THÀNH PHỐ NHA TRANG

SOME FACTORS AFFECTING FEMALE FASHION CLOTHE BUYING

DECISION - NHA TRANG CITY

Nguyễn Thị Thanh Tâm1, Nguyễn Văn Ngọc2

Ngày nhận bài: 07/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 12/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Mục đích của nghiên cứu này là xác định một số yếu tố và mức độ ảnh hưởng của chúng đến quyết định mua hàng
quần áo thời trang nữ, khu vực thành phố Nha Trang. Các phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng đồng thời được
áp dụng. 340 mẫu thu thập được từ khách hàng ở các cửa hàng thời trang nữ được đưa vào nghiên cứu. Kết quả cho thấy
mô hình có 5 yếu tố ảnh hưởng đến quyết định mua hàng quần áo thời trang nữ sắp xếp theo mức độ giảm dần: 1) Tìm kiếm
thông tin, 2) Thiết kế sản phẩm, 3) Động cơ, 4) Kinh nghiệm và 5) Giá.
Từ khóa: quyết định mua hàng, quần áo thời trang nữ
ABSTRACT
The purpose of this study is to determine some factors and their influences on female fashionable clothe buying
decision, Nha Trang City. Qualitative and quantitative research methods are applied. Three hundred and forty customers
of female fashion shops were selected and studied. The resuls revealed that there are five factors that affect buying decision
sorted by their relative importances: 1) Information search; 2) Produce design; 3) Motivation; 4) Experience; and 5) Price.
Keywords: buying decision, female fashion clothe

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra với tốc độ
cao và các quốc gia trên thế giới đều không muốn tự
cô lập mình với nền kinh tế thế giới. Vì vậy, các quốc
gia ngày nay đều cố gắng mở cửa để hội nhập vào
nền kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, khi các quốc gia mở
cửa và hội nhập với thị trường quốc tế, các doanh
ngiệp trong nước luôn luôn phải đối đầu với mức độ
cạnh tranh gay gắt hơn, lý do là có nhiều hàng hóa
được nhập khẩu hoặc đầu tư của nước ngoài cùng
tham gia vào thị trường do không có sự can thiệp
của hàng rào thế quan. Ngành hàng quần áo thời
trang trong nước cũng không nằm ngoài xu thế đó,
ngày càng nhiều các thương hiệu thời trang quốc tế
đã có mặt tại Việt Nam. Ngoài sức mạnh về tài chính
và công nghệ, các nhãn hàng thời trang quốc tế còn
có thế mạnh về thương hiệu và đặc biệt là hằng
năm họ dành rất nhiều ngân sách cho các hoạt động
tiếp thị trong đó có nghiên cứu về hành vi tiêu dùng
của khách hàng. Do đó, các doanh nghiệp trong
nước thường phải nỗ lực hơn trong công việc kinh
doanh của mình. Một trong các vấn đề các doanh
nghiệp kể cả trong nước và nước ngoài quan tâm
là khách hàng sẽ chọn sản phẩm quần áo thương
hiệu nào? Tại sao họ chọn mua? Hay là những yếu
tố chính nào tác động vào hành vi mua hàng quần
áo thời trang của người tiêu dùng?
Vấn đề xem xét những yếu tố nào tác động ảnh
hưởng đến quyết định mua hàng đã được nhiều nhà
nghiên cứu hàn lâm và ứng dụng về tiếp thị trên thế
giới quan tâm và tập trung nghiên cứu trong nhiều
năm qua. Tuy nhiên đối với lĩnh vực quần áo có rất
ít nghiên cứu. Đặc biệt là nghiên cứu các yếu tố
nào tác động ảnh hưởng đến quyết định mua hàng

1
Nguyễn Thị Thanh Tâm: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Nguyễn Văn Ngọc: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

156 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
quần áo thời trang của phụ nữ Việt Nam. Chính vì
lý do đó, việc nghiên cứu đề tài một số các yếu tố
ảnh hưởng đến quyết định mua hàng quần áo thời
trang nữ, khu vực thành phố Nha Trang là hết sức
cần thiết và có ý nghĩa.
II. MÔ HÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Mô hình nghiên cứu
Năm 2005, Philip Kotler đã đưa ra một mô hình
các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định người tiêu
dùng gồm có: yếu tố văn hóa, yếu tố tâm lý, yếu tố
xã hội và yếu tố cá nhân. Trong mô hình giai đoạn
Stylised (S Ratneshwar, 2005) cũng chỉ ra rằng tiến
trình mua của khách hàng trải qua 5 giai đoạn: nhận
biết nhu cầu, tìm kiếm thông tin, đánh giá các lựa
chọn, lựa chọn mua và đánh giá sau khi mua.
Nghiên cứu áp dụng hai lý thuyết trên và kết
hợp thảo luận nhóm tập trung được tiến hành với
20 khách hàng nữ thường xuyên của các cửa hàng
thời trang nữ tại thành phố Nha Trang, mô hình
nghiên cứu đề xuất gồm các yếu tố ảnh hưởng đến
quyết định mua hàng quần áo thời trang nữ gồm các
yếu tố: yếu tố động cơ, yếu tố tìm kiếm thông tin,
yếu tố giá, yếu tố thiết kế sản phẩm và yếu tố kinh
nghiệm bản thân theo hình 1:
Động cơ
H1
Tìm kiếm H2
thông tin
Giá H3
Quyết định
mua hàng
H4
Thiết kế
sản phẩm
H5
Kinh
nghiệm
bản thân
Hình 1. Mô hình nghiên cứu đề xuất
Động cơ: là tập hợp các yếu tố phi lí thúc đẩy
con người như là những mong muốn, nhu cầu, tình
cảm, cảm xúc đam mê, mối quan tâm, niềm tin, các
giá trị sống, ảo ảnh, sự tưởng tượng, khát vọng, thói
quen, thái độ, ý kiến, v.v... (Mucchielli Alex {42, tr.29})
hay nói cách khác Động cơ là một nhu cầu đang gây
Soá 1/2013
sức ép đủ để hướng người ta tìm cách thỏa mãn
nhu cầu đó và việc thỏa mãn nhu cầu làm giảm đi
sự căng thẳng.
Tìm kiếm thông tin: là một hoạt động nhằm
học hỏi nhiều hơn về một vài dòng sản phẩm, thu
thập thông tin để xây dựng cơ sở thông tin sử dụng
trong tương lai.
Giá cả: là biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng
hóa nghĩa là số lượng tiền phải trả cho hàng hóa đó.
Về nghĩa rộng đó là số tiền phải trả cho một hàng
hóa, một đơn vị hay một tài sản nào đó.
Thiết kế sản phẩm:
Kiểu dáng: mô tả bề ngoài của sản phẩm. Kiểu
dáng có thể bắt mắt, gợi cảm, thu hút sự chú ý và
thỏa mãn khiếu thẩm mỹ nhưng nó không nhất thiết
phải làm cho sản phẩm có năng lực tốt hơn.
Thiết kế: là khái niệm rộng hơn kiểu dáng, đi
vào chiều sâu và trung tâm của sản phẩm. Thiết kế
sản phẩm tốt sẽ thu hút sự chú ý, cải thiện năng lực
sản phẩm, tạo nên những lợi thế cạnh tranh.
Kinh nghiệm bản thân: là chuỗi những kiến
thức, thông tin về sản phẩm mà người tiêu dùng có
được qua tiếp xúc, khảo sát hay sử dụng sản phẩm.
Các giả thuyết:
Theo Philip Kotler, việc mua sắm của một người
còn chịu ảnh hưởng của các yếu tố tâm lý quan trọng
đó là: động cơ (motivation), nhận thức (perception),
kiến thức (learning), niềm tin (beliefs) và thái độ
(attitudes). Tại bất kỳ một thời điểm nhất định nào
con người cũng có nhiều nhu cầu. Một số nhu cầu
có nguồn gốc sinh học. Chúng nảy sinh từ những
trạng thái căng thẳng về sinh lý như đói, khát, khó
chịu. Một số nhu cầu khác có nguồn gốc tâm lý.
Chúng nảy sinh từ những trạng thái căng thẳng về
tâm lý, như nhu cầu được thừa nhận, được kính
trọng hay được gần gũi về tinh thần. Hầu hết những
nhu cầu có nguồn gốc tâm lý đều không đủ mạnh để
thúc đẩy con người hành động theo chúng ngay lập
tức. Một nhu cầu sẽ trở thành động cơ khi nó tăng
lên đến một mức độ đủ mạnh. Một động cơ (hay một
sự thôi thúc) là một nhu cầu đã có đủ sức mạnh để
thôi thúc người ta hành động. Một người khi đã có
động cơ luôn sẵn sàng hành động. Vấn đề người có
động cơ đó sẽ hành động như thế nào trong thực tế
còn chịu ảnh hưởng từ sự nhận thức của người đó
về tình huống lúc đó. Tại sao người ta lại có nhận
thức khác nhau về cùng một tình huống? Vấn đề là
ở chỗ chúng ta nắm bắt sự vật là tác nhân thông
qua những cảm giác truyền qua năm giác quan của
mình: thị giác, thính giác, khứu giác, xúc giác và vị
giác. Tuy nhiên mỗi người chúng ta lại suy xét, tổ
chức và giải thích thông tin cảm giác đó theo cách
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 157
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
riêng của mình. Những yếu tố này lại có ảnh hưởng
đến quyết định mua sắm của con người.
Từ những lập luận này, tác giả đưa ra giả thuyết:
H1: Động cơ có ảnh hưởng đến quyết định mua
hàng quần áo thời trang nữ.
Theo S Ratneshwar, khi khách hàng nhận biết
nhu cầu của mình, họ có thể hoặc không tiếp tục
làm một điều gì đó để thỏa mãn nhu cầu của mình.
Điều đó phụ thuộc vào mức độ quan trọng của nhu
cầu thời gian, nguồn lực tiền bạc hoặc khả năng
tiếp cận với nhà cung ứng sản phẩm. Tuy nhiên,
thông thường, người tiêu dùng sẽ thực hiện bước
tiếp theo là tìm kiếm thông tin.
Có một số kiểu tìm kiếm thông tin của khách
hàng: tìm kiếm thông tin nội bộ, bên ngoài, tìm kiếm
thông tin trước đó và tìm kiếm liên lục.
Nhiều người tiêu dùng thực hiện việc tìm kiếm
thông tin liên tục nhằm học hỏi nhiều hơn về một vài
dòng sản phẩm, thu thập thông tin để sử dụng trong
các dịp mua hàng trong tương lai. Với nhiều người,
việc tìm kiếm thông tin liên tục là một hoạt động yêu
thích cho phép họ xây dựng cơ sở thông tin sử dụng
trong tương lai. Nó cũng mang lại cho họ vị trí nhất
định định nào đó trong nhóm bạn bè và gia đình nhờ
vào sự hiểu biết này và trở thành người dẫn đạo về
ý tưởng, là người có hiểu biết về một lớp sản phẩm
cụ thể nào đó. Tìm kiếm thông tin liên tục đặc biệt
thường xuyên đối với những nhà sưu tầm.
Từ những lập luận này, tác giả đưa ra giả thuyết:
H2: Việc tìm kiếm thông tin ảnh hưởng đến
quyết định mua hàng quần áo thời trang nữ.
Một khi khách hàng đã thu thập đủ thông tin
từ các nguồn bên trong và bên ngoài để xác định
các lựa chọn khác nhau có thể thoả mãn nhu cầu
của họ, bước tiếp theo là họ sẽ đo lường, đánh giá
các lựa chọn khác nhau theo một số các tiêu chuẩn
quan trọng. Các tiêu chuẩn khách quan và chủ quan
đều được sử dụng để đánh giá các lựa chọn này.
Các tiêu chuẩn khách quan bao gồm các đặc
điểm của sản phẩm như: giá, các đặc điểm thiết
kế, bảo hành, năng lực hoặc các nhân tố khá có
thể được so sánh một cách dễ dàng giữa các sản
phẩm, các nhãn hiệu và các công ty.
Các tiêu chuẩn chủ quan tập trung vào các
phương tiện mang tính biểu trưng của sản phẩm,
kiểu dáng và các lợi ích cảm nhận được mà người
tiêu dùng hy vọng là sẽ nhận được từ sản phẩm,
như vị thế hoặc sự hài lòng khi sử dụng sản phẩm.
Từ những lập luận này, tác giả đưa ra giả thuyết:
H3: Giá sản phẩm có ảnh hưởng đến quyết định
mua hàng quần áo thời trang nữ.
H4: Thiết kế sản phẩm ảnh hưởng đến quyết
158 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
định mua hàng quần áo thời trang nữ.
Khi người ta hành động, con người đồng thời
cũng lĩnh hội được những kiến thức. Kiến thức diễn
tả những thay đổi trong hành vi của một người phát
sinh từ kinh nghiệm.
Các nhà lý luận về kiến thức cho rằng kiến thức
của một người có được từ sự tương tác của những
thôi thúc, tác nhân kích thích, những tình huống gợi
ý, những phản ứng đáp lại và sự củng cố. Sự thôi
thúc là một nhân tố kích thích nội tại thúc đẩy hành
động. Một người tiêu dùng có thể có một thôi thúc là
muốn chủ động về phương tiện đi lại. Sự thôi thúc
của anh ta đã trở thành động cơ khi nó hướng vào
một nhân tố kích thích cụ thể có khả năng giải toả
sự thôi thúc, trong trường hợp này là chiếc xe máy.
Phản ứng đáp lại của anh ta về ý tưởng mua một
chiếc xe máy bắt nguồn từ những tình huống gợi ý
xung quanh như sự ủng hộ của người vợ, những
chiếc xe máy của đồng nghiệp và bạn bè, những
quảng cáo về xe máy hay những thông báo về giảm
giá... tất thảy đều là những gợi ý có thể ảnh hưởng
đến phản ứng đáp lại của anh ta đối với sự quan
tâm của anh ta về việc mua một chiếc xe máy. Giả
sử anh ta quyết định mua xe máy và chọn mua một
chiếc của hãng Honda. Nếu kinh nghiệm của anh
ta là bổ ích, thì phản ứng đáp lại của anh ta đối với
xe máy sẽ được củng cố. Giả sử sau này anh ta lại
muốn mua một động cơ bơm nước, rất có thể anh
ta sẽ chọn mua một động cơ trong số những nhãn
hiệu của Honda. Trường hợp này ta nói người tiêu
dùng đã khái đáp hoá phản ứng đáp lại của mình
cho những tác nhân kích thích tương tự. Ngược lại,
khi xem xét các tiêu chuẩn kỹ thuật của các động cơ
bơm nước cùng loại của hãng Kubota, anh ta thấy
chúng đạt hiệu năng cao hơn. Trường hợp này ta
nói người tiêu dùng đã phân biệt hoá phản ứng đáp
lại của mình, tức là anh ta đã học được cách nhận
biết những điểm khác nhau trong tập hợp những tác
nhân kích thích tương tự và có thể điều chỉnh phản
ứng đáp lại của mình cho phù hợp.
H5: Kinh nghiệm bản thân ảnh hưởng đến quyết
định mua hàng quần áo thời trang nữ.
2. Phương pháp nghiên cứu
Trong nghiên cứu này, hàng (sản phẩm) “quần
áo thời trang” là các sản phẩm quần áo được sản
xuất trong nước hay ngoài nước, có thể do doanh
nghiệp Việt Nam hay doanh nghiệp tại nước ngoài
đầu tư sản xuất, có nguồn gốc nhãn hiệu rõ ràng,
được phép phân phối và kinh doanh tại Việt Nam.
Khái niệm về “phụ nữ” trong nghiên cứu này được
hiểu là công dân Việt Nam, giới tính nữ, có độ tuổi
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
từ 18 - 60, đến mua sắm tại các cửa hàng quần áo
thời trang nữ tại thành phố Nha Trang. Bảng câu
hỏi được xây dựng dựa trên mô hình nghiên cứu đề
xuất: Thang đo quyết định mua hàng gồm 31 biến
quan sát. Trong đó, (1) thành phần động cơ gồm 6
biến quan sát, (2) thành phần giá gồm 6 biến quan
sát, (3) thành phần tìm kiếm thông tin gồm 7 biến
quan sát, (4) thành phần thiết kế sản phẩm gồm 6
biến quan sát, (5) thành phần kinh nghiệm bản thân
gồm 6 biến quan sát.
Thang đo quyết định mua hàng của khách hàng
là thang đo Likert 7 điểm. Có 400 bản câu hỏi được
tác giả phát ra và thu về được 367. Sau khi loại đi
những phiếu khảo sát không đạt yêu cầu, tác giả
chọn lại 352 bản trả lời để tiến hành nhập liệu. Sau
khi tiến hành làm sạch dữ liệu, tác giả đã có bộ dữ
liệu khảo sát hoàn chỉnh với 340 mẫu
Quy trình nghiên cứu thực hiện qua 2 bước
chính:
Nghiên cứu định tính: Đây là bước nghiên cứu
sơ bộ được thực hiện với kỹ thuật thảo luận nhóm
và phỏng vấn thử. Mục đích của phương pháp này
nhằm điều chỉnh và bổ sung thang đo cho các yếu
tố ảnh hưởng đến quyết định mua hàng.
Nghiên cứu định lượng: Đây là bước nghiên
cứu chính thức thông qua bảng câu hỏi để thu thập
thông tin từ khách hàng đến đến mua sắm quần áo
thời trang nữ, thành phố Nha Trang. Số liệu thu thập
Bảng 1. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA) cho các biến độc lập
STT Biến quan sát
1 Tôi thường mua quần áo thời trang giống nhóm
người mà tôi thích
2 Quảng cáo và truyền thông có tác động rất lớn đến
quyết định mua sắm quần áo của tôi
3 Trước khi mua quần áo mới, tôi thường tham khảo
thông tin trên mạng
4 Các quần áo tôi mặc hầu hết giống mẫu trên các
tạp chí thời trang
5 Khi mua quần áo tôi thường hay tham khảo ý kiến
bạn bè
6 Tôi thường hay mua hàng khuyến mãi để được
giảm giá
7 Ý kiến của gia đình rất quan trọng khi tôi chọn mua
quần áo cho mình
8 Tôi muốn mình ăn mặc thời trang nên tôi mua quần
áo mới
9 Tôi muốn mình trẻ trung nên tôi mua quần áo mới
10 Tôi muốn mình dễ nhìn nên tôi mua quần áo mới
Soá 1/2013
được sẽ xử lý bằng phần mềm SPSS 16.0. Thang
đo sau khi đánh giá bằng phương pháp hệ số tin cậy
Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá
EFA, phân tích hồi qui tuyến tính được sử dụng để
kiểm định mô hình nghiên cứu.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
1. Kết quả đánh giá độ tin cậy thang đo bằng hệ
số Cronbach’s alpha
Các thang đo được đánh giá độ tin cậy thông
qua hệ số Cronbach alpha để loại các biến rác. Các
biến có hệ số tương quan biến - biến tổng nhỏ hơn
0.3 sẽ bị loại và tiêu chuẩn chọn thang đo khi nó có
hệ số Cronbach alpha từ 0.6 trở lên có thể sử dụng
được trong trường hợp khái niệm đang nghiên cứu
là mới hoặc mới đối với người trả lời trong bối cảnh
nghiên cứu (Nunnally & Burnstein, 1994). Kết quả
đánh giá độ tin cậy cho thấy, thang đo “động cơ” có
hệ số Cronbach alpha 0.757; “giá”: 0.636; “tìm kiếm
thông tin” 0.725; “thiết kế sản phẩm”: 0.612; “kinh
nghiệm bản thân”: 0.746; “quyết định mua hàng”:
0.788. Như vậy tất cả các thang đo đều có độ tin
cậy cần thiết và được sử dụng cho phân tích nhân
tố khám phá ở bước tiếp theo.
2. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA)
Kết quả của phân tích nhân tố khám phá trình
bày trong bảng 1 dưới đây.
Nhân tố
1 2 3 4 5
.735
.621
.543
.724
.585
.622
.753
.504
.686
.718
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 159
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

11 Tôi muốn mình tạo hình ảnh đẹp trước mắt mọi
.733
người
12 Tôi cho rằng lối sống thể hiện qua cách ăn mặc .501
13 Tôi hay xem báo thời trang vì tôi nghĩ xem báo thời
trang có thể giúp tôi bắt kịp xu hướng thời trang .616
trong nước và thế giới
14 Nhân viên bán hàng hiểu rõ về sản phẩm sẽ giúp
.550
tôi dễ dàng trong việc lựa chọn khi mua quần áo
15 Đối với tôi, thiết kế quần áo rất quan trọng .502
16 Kinh nghiệm bản thân giúp tôi rất nhiều trong quyết
.517
định mua quần áo
17 Khi quyết định mua quần áo mới tôi hay mua lại
.759
nhãn hiệu cũ mà tôi đã quen dùng
18 Tôi mua quần áo ở các cửa hiệu chính của doanh
nghiệp hay cửa hàng thời trang uy tín vì mua ở đó .724
tôi cảm thấy yên tâm
19 Khi mua quần áo tôi thường hay mua ở các cửa
.723
hàng tôi đã mua trước đây
20 Khi mua quần áo tôi rất quan tâm đến giá của sản
.747
phẩm
21 Giá cả sản phẩm có ảnh hưởng đến quyết định
.781
mua quần áo mới của tôi
22 Tôi không mua các quần áo hàng hiệu (Nike, Verce,
Chanel, Louis Vuitton…) vì giá của các hàng đó rất .617
cao
Eigenvalue 5.607 2.002 1.753 1.471 1.074
Phương sai trích 25.485 9.101 7.969 6.687 4.882

Bảng 2. Kết quả phân tích nhân tố khám phá (EFA) cho biến phụ thuộc
Nhân tố
STT Biến quan sát
1

1 Tôi sẽ tiếp tục mua quần áo mới để tạo hình ảnh đẹp trước mắt mọi người .740
2 Tôi sẽ tiếp tục mua quần áo mới để tạo phong cách thời trang riêng cho mình .705
3 Tôi sẽ tiếp tục mua quần áo mới khi biết có chương trình khuyến mãi hấp dẫn .661
4 Tôi sẽ mua quần áo mới nếu tôi tìm được mẫu áo quần trên các kênh tham khảo thông tin
.742
mà phù hợp với phong cách của tôi
5 Tôi sẽ tiếp tục mua quần áo mới khi có các thiết kế phù hợp với dáng người của tôi .684
6 Tôi sẽ mua quần áo các cửa hiện chính của doanh nghiệp hay cửa hàng thời trang uy tín .649
Eigenvalue 2.921
Phương sai trích 48.678

Từ bảng 1, ta thấy có tổng cộng 5 nhân tố được
rút ra và không thay đổi so với mô hình đề xuất
ban đầu.
Ở bảng 2 có 1 nhân tố được rút ra và không
thay đổi so với mô hình đề xuất ban đầu.
Như vậy, mô hình đề xuất ban đầu vẫn giữ
nguyên sau phân tích nhân tố EFA.
3. Kết quả phân tích hồi quy
Kết quả sau khi kiểm định mô hình bằng hồi qui
đa biến:
Mô hình nghiên cứu có hệ số R2 hiệu chỉnh =
0.588 nghĩa là mô hình có mức độ giải thích khá tốt,
5 nhân tố trong mô hình giải thích 58.8% thay đổi
trong biến quyết định mua hàng của khách hàng; Đại

160 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
lượng thống kê F có giá trị 97.916 với Sig.=.000a,
các đại lượng thống kê t đều có giá trị p-value <0.05.
Các kiểm định khác về mức độ phù hợp của mô
hình, như liên hệ tuyến tính giữa các biến độc lập
với biến phụ thuộc, phương sai phần dư không đổi,
đa cộng tuyến, tự tương quan và phân phối chuẩn
của phần dư,... đều đạt yêu cầu.
Phương trình hồi qui như sau:
Quyết định mua hàng = 0,327“động cơ” + 0,477
“tìm kiếm thông tin” + 0,105“giá” + 0,405“thiết kế sản
phẩm” + 0,292“kinh nghiệm bản thân”.
Kết quả phân tích hồi qui đa biến đã xác định
Mô hình có 5 thành phần ảnh hưởng đến quyết định
mua hàng, xếp theo thứ tự từ cao đến thấp:1) Tìm
kiếm thông tin, 2) Thiết kế sản phẩm, 3) Động cơ, 4)
Kinh nghiệm bản thân, 5) Giá.
IV. KIẾN NGHỊ VÀ KẾT LUẬN
1. Kết luận
Như vậy, kết quả chính đạt được của nghiên
cứu này là hoàn thiện thang đo, kiểm định mô hình
đề xuất và đã chỉ ra được những nhân tố ảnh hưởng
và mức độ ảnh hưởng của chúng ra sao đối với
quyết định mua hàng quần áo thời trang nữ - Khu
vực thành phố Nha Trang.
Kết quả nghiên cứu của tác giả ở đề tài này sẽ
góp phần giúp cho các doanh nghiệp sản xuất, kinh
doanh quần áo thời trang hiểu biết hơn nữa về các
yếu tố tác động đến quyết định mua hàng của khách
hàng nữ đối với sản phẩm quần áo thời trang như
yếu tố thiết kế sản phẩm, yếu tố tìm kiếm thông tin,
yếu tố kinh nghiệm bản thân, yếu tố giá và yếu tố
động cơ mua hàng của khách hàng. Từ đó giúp các
doanh nghiệp Việt Nam có các chương trình quảng
cáo, khuyến mãi đúng hướng và có hiệu quả làm
gia tăng thương hiệu của các doanh nghiệp đối với
khách hàng.
Qua việc khảo sát này cho thấy rằng các doanh
nghiệp kinh doanh quần áo thời trang cần thiết phải
hiểu rõ được khách hàng mục tiêu của mình, lối sống
phong cách của khách hàng mục tiêu, xây dựng đội
ngũ nhân viên bán hàng am hiểu về sản phẩm, luôn
luôn nghiên cứu các chương trình khuyến mãi thích
hợp, đặc biệt lưu tâm các chương trình của các đối
thủ cạnh tranh vì đại đa số khách hàng đồng ý rằng
họ sẵn sàng từ bỏ thương hiệu đang sử dụng sang
sử dụng một thương hiệu quần áo khác khi biết có
chương trình khuyến mãi hấp dẫn và thu hút hơn.
Soá 1/2013
Với kết quả đóng góp của nghiên cứu này sẽ
góp một phần tạo cơ sở cho việc hoạch định các
chương trình xây dựng và quảng bá thương hiệu,
đặc biệt là định vị thương hiệu trên thị trường có
hiệu quả hơn để làm tăng khả năng cạnh tranh của
các doanh nghiệp, xây dựng các chiến lược tiếp thị
dài hạn, ngắn hạn, các chương trình thu hút khách
hàng và thoả mãn tối đa lợi ích của khách hàng.
Kết quả nghiên cứu đã giúp cho các công ty
quảng cáo và nghiên cứu thị trường có được một
khảo sát sơ bộ về ngành hàng quần áo thời trang
mà hiện nay tại thị trường Việt Nam rất ít doanh
nghiệp dành ngân sách cho họat động nghiên cứu
thị trường. Với kết quả này các doanh nghiệp trong
ngành này có thể thực hiện các dự án nghiên cứu
thị trường tiếp theo để bổ sung và hoàn chỉnh dự
án nghiên cứu, đồng thời có thể dựa vào kết quả
nghiên cứu để xây dựng các chương trình thu hút
khách hàng, quảng cáo, khuyến mại đúng hướng
và có hiệu quả để tăng giá trị thương hiệu của các
doanh nghiệp khách hàng trong ngành hàng quần
áo tại Tp. Nha Trang nói riêng và Việt Nam nói chung.
Cuối cùng, nghiên cứu này giúp cho bản thân
tác giả hiểu sâu sắc hơn các cơ sở lý luận về tiếp
thị. Hiểu rõ ràng hơn về vai trò các nhóm yếu tố: yếu
tố thiết kế sản phẩm, yếu tố tìm kiếm thông tin, yếu
tố kinh nghiệm bản thân, yếu tố giá và yếu tố động
cơ mua hàng của khách hàng trong quyết định mua
hàng của khách hàng đối với ngành hàng thời trang
dành cho phụ nữ.
2. Kiến nghị
Từ những kết quả chỉ ra của nghiên cứu, sau
khi nhận diện được các thành phần chính và thứ tự
tác động của chúng đến quyết định mua hàng của
khách hàng, các doanh nghiệp kinh doanh quần áo
thời trang của phụ nữ tại thành phố Nha Trang nên
tập trung nguồn lực tiến hành cải thiện những vấn
đề liên quan theo thứ tự ưu tiên cho các nhân tố
có trọng số cao như: “Tìm kiếm thông tin” (0,477),
“Thiết kế sản phẩm” (0,405), “Động cơ” (0,327); mục
tiêu cải tiến được đặt ra như sau:
● Xây dựng các chương trình Marketing.
● Chiến lược phát triển sản phẩm mới.
● Xây dựng và đào tạo kỹ năng bán hàng cho
nhân viên
● Thực hiện chương trình khách hàng trung
thành.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 161
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

●Xây dựng và phát triển hệ thống phân phối.
Cuối cùng, cũng nên lưu ý đến một số hạn
chế và hướng khắc phục cho các nghiên cứu
trong tương lai. Nghiên cứu này chỉ thực hiện trên
mẫu nhỏ thu thập tại thành phố Nha Trang (340
mẫu) do đó sẽ có nhiều hạn chế trong việc khái
quát kết quả nghiên cứu. Các nghiên cứu tương
lai nên lặp lại ở các vùng khác, với cỡ mẫu và
tính đại diện tốt hơn. Các thang đo lường các
khái niệm nghiên cứu tác giả chỉ dựa vào các lý
thuyết đã có để xây dựng. Tuy nhiên, với trình
độ và khả năng có hạn của tác giả, chắc chắn
thang đo lường này cần thiết phải được xem xét
thêm và thực hiện trên nhiều nghiên cứu nữa thì
mới khẳng định được độ tin cậy của thang đo.
Nghiên cứu này chỉ tập trung vào nghiên cứu các
yếu tố ảnh hưởng đến quyết định mua hàng quần
áo thời trang của phụ nữ từ 18 đến 60 tuổi, trong
nghiên cứu này chỉ gồm 5 yếu tố tác động đến
quyết định mua hàng quần áo thời trang nữ, trong
tương lai có thể bổ sung thêm các yếu tố mở rộng
khác vào mô hình như: kiến thức, sự tự thức, thái
độ,... Vấn đề này cho ra một hướng nghiên cứu
tiếp theo.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Nguyễn Thị Cành, (2004). Phương pháp và phương pháp luận nghiên cứu khoa học kinh tế, NXB Đại Học Quốc Gia Tp.HCM.
2. Dương Hữu Hạnh, (2006). Quản trị marketing trong thị trường toàn cầu, NXB Lao Động- Xã Hội.
3. Nguyễn Đình Thọ, Nguyễn Thị Mai Trang, (2007). Nghiên cứu thị trường, NXB Đại Học Quốc Gia Tp.HCM.
4. Nguyễn Đình Thọ, Nguyễn Thị Mai Trang, (2007). Nghiên cứu khoa học Marketing, NXB Đại Học Quốc Gia Tp.HCM.
5. Hoàng Trọng, Chu Nguyễn Mộng Ngọc, (2008). Phân tích dữ liệu nghiên cứu với SPSS (Tập 1-2), NXB Hồng Đức.
Tiếng Anh
6. Paul Peter, C. Olson and G.Grunert (1999). Consumer behaviour and marketing strategy, European Edition.
7. Philip Kotler and Gary Armstrong, (2005). Principles of Marketing- Chapter 5, Eight Edition.
8. Sajid M.Tamboli, (2008), Fashion clothe Buying behavior of Danish Female Student, Aarhus School of Business university
of Aarhus.
9. Srungaram Narsimha Vamshi Krishna (2007). Assessing Youth’s Buying Behaviour towards Sports Shoes (A Case Study
of Nike). Master of Science in International Marketing.

162 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM XÂY DỰNG CHÍNH SÁCH

TRUYỀN THÔNG CỔ ĐỘNG CHO NGÀNH DU LỊCH TỈNH KHÁNH HÒA

SUGGESTIONS FOR DEVELOPING THE COMMUNICATION POLICY

OF KHANH HOA’s TOURISM

Nguyễn Đức Tân1, Nguyễn Thị Như Liêm2

Ngày nhận bài: 10/12/2012; Ngày phản biện thông qua: 11/01/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Mục đích của nghiên cứu này là xây dựng chính sách truyền thông cổ động cho ngành du lịch Khánh Hòa. Tác giả đã
tổng hợp các tài liệu từ sách, báo, tập chí về du lịch, các website du lịch, website thông tin tỉnh Khánh Hòa; các báo cáo,
nghị quyết và quy hoạch phát triển du lịch của tỉnh Khánh Hòa, cùng với cách tiếp cận nghiên cứu định tính (như phỏng
vấn du khách, hướng dẫn viên du lịch, tham khảo ý kiến chuyên gia,…). Trên cơ sở đó đó, nghiên cứu đã xác định được
thị trường mục tiêu; xác định mục tiêu truyền thông; thiết kế và lựa chọn truyền thông; thiết kế ngân sách cho chính sách
truyền thông; đánh giá hiệu quả của chương trình truyền thông tích hợp và cuối cùng là tổ chức, quản lý thực hiện chương
trình truyền thông tích hợp cho ngành du lịch Khánh Hòa.
Từ khóa: truyền thông cổ động, du lịch Khánh Hòa
ABSTRACT
The purpose of this research is to develop communication policies for Khanh Hoa’s tourism.The author has compiled
materials from books, newspapers and magazines on tourism, the tourism website, website information provinces
Khanh Hoa; reports, resolutions and planning for tourism development in Khanh Hoa province, along with qualitative
research approaches (such as interviewing tourists, travel guides, consultation with experts,etc.). On this basis, the study has
identified the target market; define communication objectives; design and media selection; budget designed for media
policy; assessed the effectiveness of the program integration and finally the organization, management and implementation
of integrated communication programs for Khanh Hoa tourism sector.
Key word: media promotion, Khanh Hoa Tourism

I. ĐẶT VẤN ĐỀ nhiều vấn đề mang tính chất xã hội.

Du lịch đã xuất hiện từ lâu trong lịch sử loài
người, là ngành công nghiệp không khói, là một
trong số những ngành kinh tế phát triển mạnh nhất
trên thế giới và ngày càng đa dạng, phong phú.
Ngày nay, du lịch đã trở thành nhu cầu không thể
thiếu trong đời sống văn hóa - xã hội, một ngành
kinh tế quan trọng ở nhiều quốc gia. Du lịch không
những có khả năng tạo ra nguồn thu nhập rất lớn
cho xã hội mà còn góp phần thực hiện chính sách
mở cửa, giao lưu văn hóa, thúc đẩy sự đổi mới và
phát triển của nhiều ngành kinh tế khác, giải quyết
Với những đặc trưng đặc sắc của mình, Khánh
Hòa đã có sức hấp dẫn về du lịch từ rất sớm và
được biết đến như là một trung tâm du lịch nổi tiếng
với những lợi thế so sánh mà các địa phương khác
phải ao ước. Tuy nhiên, quy mô và chất lượng các
loại hình du lịch của Khánh Hòa chưa ngang tầm với
tiềm năng, hiệu quả kinh doanh của ngành du lịch
còn rất khiêm tốn, chưa quảng bá được hình ảnh
một cách rộng khắp để thu hút du khách, đặc biệt
là khách quốc tế (như các nước Ý, Thụy Sĩ, Thụy
Điển, Canada, Nga và các nước Đông Âu).

1
Nguyễn Đức Tân: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
PGS.TS. Nguyễn Thị Như Liêm: Trường Đại học Kinh tế Đà Nẵng

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 163

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Mặc dù đã có những định hướng, nhưng đến
nay nhìn chung cơ sở vật chất du lịch Khánh Hòa
vẫn chưa tích cực phát huy hết lợi thế của mình
và cũng chưa khai thác đúng mức tiềm năng mà
thiên nhiên ban tặng. Sản phẩm du lịch hầu hết khá
đơn điệu, trùng lắp; chất lượng các dịch vụ còn yếu,
các điểm và tuyến du lịch đa số chỉ mới được đầu
tư mức nhỏ lẻ trên cơ sở khai thác các địa danh
du lịch sẵn có (như khu du lịch Vinperlland, Tắm
bùn suối khoán nóng Ponaga, Tour du lịch các đảo,
Chùa Long Sơn, Tháp Bà Ponaga...). Chính vì vậy,
việc xây dựng chính sách truyền thông cổ động cho
ngành du lịch tỉnh Khánh Hòa nhằm quảng bá hình
ảnh du lịch Khánh Hòa ra thị trường du lịch trong
nước và thế giới để thu hút du khách, đặc biệt là
khách quốc tế là hết sức cần thiết và có ý nghĩa.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu là những mối quan hệ
phát sinh trong quá trình cung cấp và tiếp nhận
thông điệp truyền thông có chủ ý giữa các cơ quan
quản lý du lịch Khánh Hòa và du khách cùng một số
quan hệ phát sinh trong quá trình phát triển du lịch
Khánh Hòa có liên quan.
Phương nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận về
chính sách truyền thông trong marketing du lịch và
marketing du lịch địa phương. Sử dụng phương
pháp phân tích, tổng hợp quá trình và chính sách
phát triển các hoạt động truyền thông của ngành du
lịch Khánh Hòa. Ngoài ra, tác giả còn tham khảo và
sử dụng kết quả của các tài liệu từ sách, báo, tập
chí về du lịch, các website du lịch, website thông
tin tỉnh Khánh Hòa, các báo cáo, nghị quyết và quy
hoạch phát triển du lịch của tỉnh Khánh Hòa.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
1. Xác định thị trường mục tiêu cho ngành du
lịch tỉnh Khánh Hòa
Dựa trên những thay đổi của xu hướng phát
triển thị trường du lịch thế giới và trong nước, thị
trường khách du lịch của tỉnh Khánh Hòa trong giai
đoạn đến năm 2015 và những năm 2020 được xác
định gồm hai nhóm chính: thị trường trọng điểm và
thị trường tiềm năng.
1.1. Thị trường trọng điểm
Thị trường trọng điểm của du lịch Khánh Hòa
đến năm 2020 được xác định bao gồm một số thị
trường khách quốc tế và thị trường khách trong nước.
Thị trường khách quốc tế: Là một bộ phận
của du lịch Việt Nam nên thị trường khách quốc
tế trọng điểm của tỉnh Khánh Hòa gồm những thị
trường có lượng khách lớn đến Việt Nam, có khả
164 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
năng chi tiêu cao, lưu trú dài ngày, đi du lịch Việt
Nam thường xuyên, có nhiều mối quan hệ trao đổi
hợp tác kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội khá chặt
chẽ với Việt Nam hoặc các thị trường khách có
điều kiện tiếp cận Việt Nam dễ dàng bằng các loại
phương tiện giao thông...
Trên cơ sở phân tích hiện trạng dòng khách
du lịch quốc tế đến Khánh Hòa (Nguyễn Đức Tân,
2012), sự hấp dẫn của tài nguyên và xu hướng phát
triển thị trường du lịch thế giới, trong những năm
tới thị trường khách trọng điểm của Khánh Hòa bao
gồm: Thị trường các nước Mỹ, Úc, Nhật Bản... là
những thị trường trọng điểm truyền thống của du
lịch Khánh Hòa; Thị trường các nước ASEAN, đặc
biệt là thị trường Thái Lan đi theo tuyến đường bộ
Canavan; Thị trường Nga (và các nước SNG), Hàn
Quốc là những thị trường trọng điểm đang phát triển
theo xu thế hiện nay; Thị trường Trung Quốc cũng
là thị trường trọng điểm cần hướng tới trong khuôn
khổ hợp tác tiểu vùng, khu vực.
Cơ hội khai thác các thị trường khách quốc
tế trên càng lớn khi sân bay Cam Ranh đã được
nâng cấp và mở các đường bay trực tiếp đến một
số nước hoặc thông qua các tuyến bay trực tiếp với
Thủ đô Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh là những
trung tâm du lịch lớn của quốc gia, cảng Nha Trang
thành cảng biển du lịch, ga Nha Trang được nâng
cấp v.v...
Thị trường khách du lịch nội địa: Thị trường
khách trong nước là thị trường trọng điểm do xu
hướng đi du lịch ngày càng tăng nhờ kinh tế phát
triển, mức sống cao hơn, thời gian rỗi nhiều hơn,
nhận thức về du lịch được nâng cao, thông tin du
lịch được phổ biến thường xuyên hơn. Bên cạnh đó
với tài nguyên du lịch hấp dẫn, Khánh Hòa có nhiều
cơ hội phát triển khách du lịch nội địa. Đối với du
lịch Khánh Hòa thị trường truyền thống là từ thành
phố Hồ Chí Minh, các tỉnh duyên hải Nam Trung Bộ,
Đông Nam Bộ, đồng bằng sông Cửu Long và các
tỉnh Tây Nguyên qua hệ thống đường không, đường
bộ thuận tiện, trong đó đặc biệt chú trọng phát triển
thị trường khách từ các tỉnh Tây Nguyên. Ngoài ra,
du lịch Khánh Hòa cũng xác định thị trường Hà Nội
và các tỉnh khu vực phía Bắc là một trong những thị
trường trọng điểm (Nguyễn Đức Tân, 2012)
1.2. Thị trường tiềm năng
Thị trường tiềm năng là những thị trường khách
quốc tế lớn nhưng số lượng khách đến Khánh Hòa
nói chung và Nha Trang nói riêng trong giai đoạn
trước mắt còn hạn chế và khả năng chi tiêu chưa
cao do khả năng tiếp cận giao thông khó khăn, số
lượng đến khu vực Đông Nam Á và Việt Nam chưa
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
nhiều, sự trao đổi thương mại và du lịch giữa Việt
Nam với những nước này chưa phát triển v.v... Các
thị trường điển hình loại này như khối Bắc Âu, khối
Benelux (Bỉ, Luxembour, Hà Lan), khối Đông Nam
Âu, Niu Zi Lân, Canada...
Đối với thị trường này cần quan tâm những
khách đến từ Pháp, Ý, Thụy Sĩ, Thụy Điển, Canada
Nhật và các nước Đông Âu, đặc biệt là Nga là những
nước có khả năng phát triển dài hạn do lượng khách
đi du lịch nước ngoài ở các nước này hàng năm
khá đông.
2. Xác định mục tiêu truyền thông du lịch cho
Khánh Hòa
Qua thông tin thu thập được từ các cuộc phỏng
vấn (Nguyễn Đức Tân, 2012) cùng với cách tiếp
cận nghiên cứu định tính (như phỏng vấn du khách,
hướng dẫn viên du lịch, tham khảo ý kiến chuyên
gia,...) và nguồn thông tin của các chuyên gia, các
ngành chức năng có thể đánh giá về thái độ và nhu
cầu của khách du lịch như sau:
Đối với du khách là người nước ngoài: Phần
lớn du khách nước ngoài đến với Nha Trang Khánh
Hòa qua các hình ảnh và thông tin từ các cuộc thi
hoa hậu như hoa hậu hoàn vũ, hoa hậu trái đất...
Ngoài ra, họ còn biết đến Nha Trang Khánh Hòa
qua Festival biển, Giờ trái đất, các hội thảo, hội
nghị, hội chợ quảng bá về du lịch Việt Nam tại nước
ngoài như Hàn Quốc, Nhật, Nga... Loại hình du lịch
ưa thích: Du lịch biển đảo, lặn biển, sinh thái, mạo
hiểm, làng quê, các di tích lịch sử, danh lam thắng
cảnh như Tháp Bà Ponagar, chùa Long Sơn, lầu
Bảo Đại, Hòn Chồng, Hòn Yến, Hòn Mun, Hòn Tằm,
Thủy cung Trí Nguyên...
Ngoài ra, Khánh Hòa còn có 01 sản phẩm độc
đáo đó là tắm bùn khoáng nóng tại khu du lịch suối
khoáng nóng Tháp Bà Nha Trang. Du khách đến
đây không thể bỏ qua sản phẩm du lịch này, nó
mang lại cho du khách một tinh thần sản khoái và
thư giản, đặc biệt khi ngâm tắm bùn khoáng, nước
khoáng nóng không chỉ giảm stress mà còn chữa
các bệnh về xương khớp, gút, các bệnh về da,... Do
có tính hấp phụ, độ bám dính cao cùng tác dụng của
các loại khoáng chất có trong bùn nên bùn khoáng
còn được xem như là một loại kem dưỡng da thiên
nhiên giúp thanh tẩy tế bào chết, cung cấp độ ẩm
đem lại sự tươi trẻ mềm mượt cho làn da, giúp cơ
thể thoải mái, nhẹ nhàng đầy hưng phấn.
Thời gian khách du lịch nước ngoài đến Khánh
Hòa vào khoảng tháng 11 - 03 năm sau, đây là thời
gian nghỉ đông của các nước Châu Âu. Tour du lịch
của du khách có thể kéo dài từ 01 tuần đến 02 tuần
Soá 1/2013
cho một chiến đi du lịch. Riêng du khách đến tư các
nước Đông Nam Á thì thời gian đi du lịch từ tháng
04 - 08, thời gian kéo dài cho chuyến đi du lịch kéo
dài khoảng 01 tuần.
Kênh thông tin tìm kiếm: Internet, các hãng lữ
hành của Việt Nam và quốc tế, tạp chí du lịch và
sách hướng dẫn du lịch bằng tiếng anh, thông qua
các kênh truyền hình Việt Nam bằng tiếng nước
ngoài; một số ít qua bạn bè và người thân đã một
hay nhiều lần đến Khánh Hòa.
Đối với du khách trong nước: Thích tắm biển;
tham quan các tuor trên đảo như Đảo Yến, Hòn
Mun, Hòn Tằm, Hòn Tre...; lặn biển đểm chiêm
ngưỡng các dãy san hô; tắm bùn đặc biệt là du
khách tại các tỉnh Miền Bắc và TPHCM. Thời gian
đi du lịch thường là từ 3 - 7 ngày và thường vào dịp
những ngày lễ và nghỉ hè của học sinh.
Du khách trong nước đi du lịch tại Nha Trang
Khánh Hòa thường tìm kiếm các thông tin qua mạng
Internet, báo chí du lịch, các công ty lữ hành và
thông tin qua bạn bè, người thân đến từng đến Nha
Trang, Khánh Hòa.
Từ những đặc điểm và tâm lý của từng đối
tượng khách hàng hiện tại, khách hàng mục tiêu về
quá trình tiếp cận và đi du lịch tại Khánh Hòa, chúng
ta có thể nhận xét về chiến lược truyền thông trực
tiếp đến du khách là không dễ dàng và rất hạn chế
vì đại đa số hiện nay du khách tiếp cận thông tin qua
internet hoặc tìm kiếm thông tin trước một thời gian
dài, ngay tại đất nước của họ về những vùng du lịch
trên thế giới trước khi đi du lịch. Tuy nhiên, chúng
ta có thể tiếp cận qua kênh thông tin gián tiếp như
quảng cáo trên các kênh truyền hình trong và ngoài
nước, các tạp chí du lịch tiếng việt và tiếng anh, liên
kết với các website nước để quảng bá hình ảnh du
lịch Khánh Hòa trên toàn thề giới.
3. Thiết kế và lựa chọn truyền thông cho du lịch
Khánh Hòa
3.1. Thiết kế truyền thông cho du lịch Khánh Hòa
Cùng với công tác lựa chọn thị trường mục
tiêu, chiến lược sản phẩm, thị trường và thông điệp
truyền thông thì việc thiết kế phương tiện truyền
thông cho du lịch Khánh Hòa là vô cùng quan trọng,
điều này liên quan đến việc lập kế hoạch chương
trình về những cách thức xem và nghe các chương
trình quảng cáo, chọn lọc những loại phương tiện
truyền thông cho du lịch Khánh Hòa nhằm đưa tin
đến với du khách một cách hiệu quả nhất.
Thiết lập hoạt động truyền thông để đạt được
đáp ứng mong muốn đòi hỏi phải giải quyết ba vấn
đề chính: nội dung truyền thông là gì, cách thể hiện
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 165
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
nội dung đó như thế nào và ai sẽ truyền đạt nội dung
đó. Do đó, các kênh thông tin được xem xét và thiết
kế truyền thông du lịch Khánh Hòa như sau:
a. Truyền thông du lịch qua internet: Đây là kênh
thông tin phát triển mạnh thời đại ngày nay, việc đầu
tư xây dựng và đưa thông tin du lịch Khánh Hòa
lênh mạng internet giúp truyền tải thông tin đầy đủ,
phong phú sinh động nhất và chi phí thấp. Hơn nữa
đây là phương tiện truyền thông mang tính tương
tác cao, do đó ngành du lịch Khánh Hòa cần phải
phát triển thêm nữa các thông tin về danh lam thắng
cảnh, điểm du lịch, khách sạn, dịch vụ ăn uống, dịch
vụ vui chơi giải trí... các thông tin này phải được
chọn lọc kỹ càng, rõ ràng, cập nhật thường xuyên
những thông tin của những sản phảm đã có và đưa
lên những sản phầm du lịch mới nhằm lôi cuốn
du khách.
b. Truyền thông du lịch qua CD về du lịch Khánh
Hòa: Nhằm hướng đến thị trường mục tiêu của du
lịch Khánh Hòa, do vậy việc thiết kế đĩa CD cần
được chọn lọc về nội dung, hình ảnh, danh lam
thắng cảnh và con người Khánh Hòa nhằm mục
đích truyền thông tin du lịch Khánh Hòa cho từng
đối tượng mục tiêu hoặc có thể gửi đến các hãng
lữ hành để tổ chức này giới thiệu cho du khách,
hoặc đặc tại các điểm giao thông như Sân bay, tàu
hỏa... để tặng cho du khách khi đến tham quan du
lịch Khánh Hòa. Đây là phương thức nhắc nhở họ
đến với Khánh Hòa, đồng thời gửi thông điệp du lịch
Khánh Hòa gián tiếp đến với khách hàng tiềm năng
và tương lai.
c. Truyền thông du lịch qua ấn phẩm, brochure:
Là những tờ giấy được in những thông tin, hình ảnh,
ẩm thực, khu lưu trú và cuộc sống con người Khánh
Hòa mang ý nghĩa du lịch, phương tiện này cung
cấp cho du khách những thông tin bổ ích về du lịch
Khánh Hòa, đây được xem là phương tiện dễ cầm
và mang theo trong người mọi lúc mọi nơi do đó tập
gấp nên thiết kế đơn giản, chất liệu tốt, không thấm
nước, thông tin đưa lên tập gấp phải chọn lọc và
màu sắc bắt mắt và được dịch ra hai hoặc ba ngôn
ngữ khác nhau phù hợp với thị trường mục tiêu đã
xây dựng, đặc biệt là thị trường Nga... nhằm nâng
cao hiệu quả cung cấp thông tin của tập gấp đến với
du khách. Tập gấp có thể gửi trực tiếp đến du khách
tại các nơi công cộng mà du khách đến đó như: sân
bay, nhà ga, bến xe, trung tâm mua sắm... hoặc phối
hợp hợp tác với các tổ chức du lịch trong và ngoài
nước nhằm chuyển đến cho du khách những thông
166 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
tin mới nhất về du lịch Khánh Hòa.
d. Quảng cáo trên các tạp chí: Saigon times, tạp
chí Heritage của Việt Nam, các quảng cáo này chủ
yếu nhắm đến đối tượng khách du lịch Châu Âu,
Bắc Mỹ đã đến Việt Nam. Tập trung quảng cáo vào
mùa du lịch nhằm tăng hiểu biết của khách du lịch
về du lịch Khánh Hòa.
e. Truyền thông du lịch qua bưu ảnh: Thiết kế
các tập Bưu ảnh để chuyển tải đến khách du lịch,
các hình ảnh được chụp bởi các chuyên gia và phải
mang tính nghệ thuật cao, xử lý kỹ thuật tốt để tạo
được những ấn tượng của du khách về cảnh đẹp
của biển đảo; về lối sống của người dân Khánh Hòa
văn minh và thân thiện; một thành phố biển xanh,
sạch, đẹp. Các ảnh gồm biển đảo, Tháp bà Ponaga,
cáp treo bắc qua biển dài nhất thế giới, tượng Phật
ngồi Chùa Long Sơn, bãi biển Trần Phú, khu du lịch
tắm bùn...
3.2. Lựa chọn kênh truyền thông
Lựa chọn kênh truyền thông hiệu quả để chuyển
tải những thông điệp và hình ảnh du lịch Khánh Hòa
đến với khách hàng mục tiêu. Hiện nay có hai kênh
chủ yếu đó là kênh cá nhân hoặc kênh phi cá nhân.
a. Kênh truyền thông cá nhân: là kênh mà con
người trực tiếp hoặc gián tiếp tiếp xúc và trao đổi
với du khách, để thực hiện kênh truyền thông này,
ngành du lịch cần có những cá nhân được đào tạo
chuyên về du lịch, thông thạo ngoại ngữ, ngoại hình
đẹp... thực hiện hướng dẫn viên du lịch hoặc những
người trực tiếp hoặc thông qua internet, email, điện
thoại truyền đạt những thắc mắc của du khách về
giá vé, những điểm du lịch, cụm, tuor du lịch của
Khánh Hòa. Đồng thời thu thập những thông tin cần
thiết đánh giá về du lịch Khánh Hòa của du khách.
b. Các kênh truyền thông phi cá nhân: là kênh
truyền thông nhắm đến nhiều người, bao gồm
phương tiện truyền thông đại chúng, thông qua các
kênh truyền thông này ngành du lịch Khánh Hòa có
thể tạo ra hoặc tài trợ các sự kiện quảng bá hình ảnh
du lịch Khánh Hòa, chọn lọc và thực hiện những sự
kiện thu hút sự chú ý của du khách trong và ngoài
nước đến với Khánh Hòa. Mặc dù truyền thông cá
nhân thường hiệu quả hơn truyền thông đại chúng,
nhưng truyền thông đại chúng có thể là phương tiện
chính để thúc đẩy truyền thông cá nhân.
4. Thiết kế ngân sách cho chính sách truyền
thông du lịch Khánh Hòa
Một trong những quyết định marketing khó khăn
nhất là xác định nên chi tiêu bao nhiêu cho truyền
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
thông quáng bá du lịch và chiếm bao nhiêu phần
trăm trong tổng thu ngân sách ngành du lịch hàng
năm của tỉnh. Hiện nay có nhiều phương pháp thiết
kế ngân sách. Tuy nhiên, theo Quy hoạch tổng thể
phát triển du lịch Khánh Hòa đến 2020 vốn đầu tư
trong lĩnh vực xúc tiến quảng bá, đào tạo nhân lực
du lịch Khánh Hòaoà đến năm 2020 khoảng 230 tỷ
đồng, chiếm gần 1% nhu cầu. Nguồn kinh phí này
được sử dụng cho các công tác như: Hỗ trợ nâng
cấp Website; tập gấp; Brochure; thiết kế bưu ảnh;
quảng cáo trên các tạp chí; đãi CD, chi phí tổ chức
hội nghị, hội thảo và hội chợ trong và ngoài nước;
chi phí sự kiện lễ hội hàng năm...
5. Đánh giá hiệu quả của chương trình truyền
thông tích hợp
Truyền thông tích hợp là một khái niệm công
nhận giá trị gia tăng nhờ vào một chương trình kết
hợp các công cụ chiêu thị khác nhau như quảng
cáo, marketing trực tiếp, khuyến mại bán hàng và
quan hệ cộng đồng với mục đích cung cấp thông tin
rõ ràng, nhất quán và đạt hiệu quả cao nhất (Stone,
B. (1994), Succesful Direct Marketing Method, 5th
ed., Lincolnwood, Ill: NTC Business Books, trang 7).
5.1. Đánh giá hiệu quả kinh tế du lịch
Đánh giá hiệu quả kinh tế trong du lịch có thể
sử dụng nhiều chỉ tiêu, như tổng số khách, tổng số
ngày lưu trú, tổng doanh thu, tổng chi phí, tổng lợi
nhuận. Các chỉ tiêu này thông qua các yếu tố như:
quy mô phát triển số lượng khách du lịch mục tiêu
đến Khánh Hòa trong phạm vi không gian và thời
gian nhất định; vị trí, hình ảnh của du lịch Khánh
Hòa so với các tỉnh Miền Trung và Tây Nguyên.
Thống kê các chỉ tiêu về tổng doanh thu, tổng
lợi nhuận... trên cơ sở tổng lượt khách du lịch đến
Khánh Hòa, tổng số ngày lưu trú ở thị trường khách
mục tiêu trong thời gian thực hiện chương trình
truyền thông tích hợp. Đánh giá tốc độ tăng trưởng
hàng năm so với giai đoạn trước hoặc so sánh hiệu
quả sử dụng vốn đầu tư trong du lịch so với hiệu
quả đầu tư vốn với các ngành khác trong hệ thống
các ngành kinh tế của tỉnh Khánh Hòa.
5.2. Đánh giá hiệu quả của chương trình truyền
thông tích hợp
Để biết kết quả và thu thập từ các khoản đầu
tư cho chiến lược truyền thông, cơ quan quản lý du
lịch Khánh Hòa cần đo lường được tác động của
chiến lược truyền thông đến khách du lịch mục tiêu
và liệu có nhận ra hay nhớ đến thông điệp, hình ảnh
Soá 1/2013
về du lịch Khánh Hòa không, bao nhiêu lần, những
điểm nào khiến họ nhớ, họ cảm nhận như thế nào
về thông điệp, thái độ của họ trước đây và hiện
nay của họ đối với du lịch Khánh Hòa như thế nào.
Đồng đo lường hành vi từ phản ứng của khách du
lịch, chẳng hạn có bao nhiêu tuor du lịch đến Khánh
Hòa, số lượng du khách đến tham quan du lịch và
kể với khác về du lịch Khánh Hòa sau khi chiến lược
truyền thông du lịch này thực hiện.
Tiến hành điều tra về mức độ hiểu biết về du
lịch Khánh Hòa theo điểm, vùng du lịch... trên cơ sở
thống kê phần trăm số lượng du khách ở thị trường
mục tiêu và số du khách đã đến Khánh Hòa một vài
lần hoặc yêu thích du lịch Khánh Hòa thông qua các
kênh truyền thông khác, từ đó đánh giá được hiệu
quả của chiến lược truyền thông.
6. Tổ chức và quản lý thực hiện chương trình
truyền thông tích hợp
6.1. Đối với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước về du lịch
với việc tiếp tục kiện toàn bộ máy của Sở Văn hóa,
Thể thao và Du lịch (Phòng Quản lý nghiệp vụ du
lịch) để tăng cường hiệu lực quản lý Nhà nước đối
với mọi hoạt động du lịch, bao gồm cả công tác tư
vấn giúp Ủy ban nhân dân tỉnh xét duyệt các dự án
đầu tư phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh; Tiếp tục
thực hiện cải cách hành chính, hoàn thiện và nâng
cao hiệu lực của bộ máy quản lý nhà nước về du
lịch từ tỉnh đến huyện: hoàn chỉnh hệ thống các cơ
quan chuyên môn giúp Ủy ban Nhân dân, Hội đồng
Nhân dân trong quản lý quy hoạch và phát triển
du lịch.
Xây dựng đội ngũ cán bộ du lịch có năng lực
phù hợp với nhu cầu quản lý và phát triển du lịch
trong tiến trình hội nhập với khu vực và quốc tế;
Xây dựng hệ thống các trung tâm hướng dẫn và
cung cấp thông tin cho khách du lịch ở những đầu
mối giao thông quan trọng. Tăng cường ứng dụng
công nghệ thông tin hiện đại, phối hợp các cơ quan
thông tin đại chúng, các lực lượng thông tin đối
ngoại, đặt các văn phòng xúc tiến du lịch tại các thị
trường trọng điểm; tranh thủ hỗ trợ quốc tế để xúc
tiến quảng bá du lịch.
Thực hiện các chương trình thông tin tuyên
truyền, công bố những sự kiện thể thao, văn hóa, lễ
hội lớn của tỉnh trên phạm vi toàn quốc; tổ chức các
chiến dịch xúc tiến, sự kiện quảng bá, phát động thị
trường theo chuyên đề; tổ chức và tham gia hội chợ,
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 167
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
triển lãm, hội nghị, hội thảo du lịch ở trong nước và
quốc tế để giới thiệu rộng rãi tiềm năng du lịch tỉnh,
kích thích nhu cầu du lịch trong nước và quốc tế.
Chủ động tham các lễ hội, hội thảo, hội chợ
về du lịch trong và ngoài nước để quảng bá hình
ảnh du lịch Khánh Hòa nhằm nắm bắt tình hình thị
trường, tâm lý khách hàng mục tiêu... Từ đó có định
hướng vào những mục tiêu cụ thể hoặc kêu gọi sự
đầu tư, sự giúp đỡ của các cơ quan hữu quan, của
Chính Phủ, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Tổng
cục du lịch để xây dựng và thiết kế các điểm du lịch
trên địa bàn tỉnh mang tầm cỡ quốc gia và khu vực.
6.2. Đối với các tổ chức kinh doanh du lịch trên địa
bàn tỉnh Khánh Hòa
Phối hợp với Trung tâm xúc tiến du lịch thiết
kế, xây dựng và triển khai các chương trình truyền
thông du lịch trong thời gian tới, có kế hoạch thực
hiện các chương trình do Sở Văn hóa, Thể thao và
Du lịch tổ chức như chuẩn bị chu đáo chỗ ăn, ở và
đội ngũ nhân viên cần thiết để phục vụ du khách; Tổ
chức các chương trình truyền thông du lịch trong
phạm vi, quy mô và ngân sách phù hợp với đơn vị
mình. Ví dụ: quảng cáo hình ảnh của doanh nghiệp
mình vào các lễ hội, festival biển... trên các hình
thức thông tin, trên các tuyến đường trong thành
phố Nha Trang...
Trưng bày các sản phẩm quà lưu niệm tại nơi
kinh doanh, điểm du lịch... và khẩu hiệu gắn liền
với du lịch Khánh Hòa. Đồng thời in các tờ rơi,
brochure, tạp chí... hoặc thiết kế tại phòng ăn, phòng
chờ khi khách đến lưu trú; Trong điều kiện cho phép
có thể ký kết các hợp đồng với các công ty du lịch
trong và ngoài nước để quảng bá, xúc tiến về du lịch
Khánh Hòa.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Du lịch tỉnh Khánh Hòa ngày càng khẳng định
vị trí là một trong những trung tâm du lịch lớn của
du lịch duyên hải Nam Trung Bộ, miền Trung Tây
Nguyên nói riêng và du lịch Việt Nam nói chung.
Sự phát triển của du lịch Khánh Hòa đã góp phần
quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội địa
phương. Điều này được thể hiện qua tất cả các chỉ
tiêu hiện trạng phát triển ngành trong những năm
qua như số lượng khách du lịch, thu nhập du lịch,
GDP Du lịch, cơ sở vật chất kỹ thuật ngành...
Trong thời gian qua tình hình thế giới và trong
nước có nhiều thay đổi đòi hỏi có những quan
168 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
điểm và mục tiêu phát triển mới đối với du lịch cả
nước. Trước tình hình đó du lịch tỉnh Khánh Hòa
cần phải có những bổ sung, điều chỉnh để phát triển
phù hợp với tình hình chung, với định hướng phát
triển kinh tế - xã hội của địa phương. Trong đó, công
tác truyền thông, quảng bá hình ảnh du lịch Khánh
Hòa là hết sức quan trọng nhằm thu hút khách du
lịch trong và ngoài nước đến với Khánh Hòa.
2. Kiến nghị
2.1. Đối với địa phương
Tạo điều kiện để các cán bộ thực hiện công
tác xúc tiến quảng bá du lịch tham dự các khóa tập
huấn, học tập kinh nghiệm tại một số nước như Thái
Lan, Singapore, Pháp, Nhật, Nga nhằm giúp họ
nâng cao trình độ nghiệp vụ, chuyên môn, tìm hiểu
nhu cầu và sở thích của họ để từ đó rút kinh nghiệm
và đưa ra những ý tưởng, sáng kiến để cung cấp
các sản phẩm du lịch phục vụ cho những thị trường
trọng điểm.
Hỗ trợ quảng bá xúc tiến tạo điều kiện cho các
hãng hàng không quốc tế tiếp tục mở đường bay
thẳng đến cảng hàng không quốc tế Cam Ranh, xây
dựng Cảng du lịch Nha Trang đạt tiêu chuẩn quốc
tế để thu hút khách trực tiếp đến Khánh Hòa bằng
đường hàng không và đường thủy.
Tăng cường các hoạt động bảo vệ an ninh
chính trị, trật tự an toàn xã hội; kiểm tra giám sát
vệ sinh an toàn thực phẩm; kiểm tra thực hiện
chính sách pháp luật trong hoạt động du lịch để
góp phần bảo vệ an toàn cho khách du lịch, ngăn
chặn tình trạng cạnh tranh không lành mạnh, chèn
ép du khách. Tạo hình ảnh du lịch Khánh Hòa là
điểm đến an toàn, văn minh và thân thiện trong
lòng bạn bè.
Nâng cao nhận thức xã hội trong việc bảo tồn
các danh thắng thiên nhiên, địa chỉ văn hóa, môi
trường tự nhiên - xã hội để phục vụ phát triển kinh
tế du lịch. Tiếp tục lồng ghép đào tạo, giáo dục nâng
cao nhận thức cộng đồng bảo vệ tài nguyên và môi
trường du lịch, đưa nội dung đào tạo và giáo dục về
bảo vệ tài nguyên môi trường du lịch vào chương
trình giảng dạy của hệ thống đào tạo các cấp.
Hỗ trợ kinh phí cho ngành du lịch để thực hiện
công tác khảo sát, thống kê lượng khách du lịch khi
đến Khánh Hòa và quay trở lại các lần sau, cũng
như hiết kế phần mềm quản lý thông tin khách du
lịch để cung cấp cho các doanh nghiệp nhằm biết
được nhu cầu và sở thích của du khách để phục vụ
họ khi quay lại Khánh Hòa lần sau.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

2.2. Đối với Chính phủ
Ban hành Quy chế xây dựng và thực hiện
Chương trình xúc tiến du lịch quốc gia giai đoạn
2012 - 2015; Tổ chức cho các địa phương có ngành
du lịch phát triển được tham quan các hội nghị, hội
thảo, hội thi chuyên ngành và các sự kiện du lịch
khác ở trong và ngoài nước nhằm quảng bá hình
ảnh đất nước, con người và sản phẩm du lịch của
địa phương và của quốc gia, nâng cao nhận thức
của các cấp, các ngành, cộng đồng về du lịch.
Thiết lập, cung cấp hệ thống cơ sở dữ liệu,
thông tin du lịch Việt Nam phục vụ công tác xúc tiến
du lịch; Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng, tập huấn trong
và ngoài nước nhằm nâng cao năng lực, kỹ năng
xúc tiến du lịch cho cán bộ quản lý nhà nước về du
lịch của các địa phương. Thuê chuyên gia, tổ chức
tư vấn trong và ngoài nước để tư vấn việc tổ chức
các hội chợ, triển lãm, chương trình phát động điểm
đến, chiến dịch tuyên truyền quảng bá trên báo chí
chuyên ngành, làm phim quảng cáo, sản xuất ấn
phẩm, lập và triển khai kế hoạch tiếp thị, quan hệ
công chúng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Nguyễn Văn Dung (2009), Chiến lược và chiến thuật quảng cáo du lịch, Marketing du lịch, NXB Giao thông vận tải.
2. Nguyễn Đức Tân (2012), Luận văn Thạc sĩ Quản trị Kinh doanh, Trường Đại học Nha Trang.
3. Nguyễn Văn Dung (2010), Thiết kế và quản lý Truyền thông Marketing, NXB Lao động.
4. Phạm Trung Lương (2001), Tài nguyên và môi trường du lịch Việt Nam, NXB Giáo dục.
5. Nguyễn Đông Phong, Trần Thị Phương Thủy (2009), Marketing du lịch địa phương, NXB Lao động.
6. Bùi Thị Hải Yến (2007), Quy hoạch Du lịch, NXB Giáo dục.
7. UBND tỉnh Khánh Hòa (2009), Quy hoạch Tổng thể phát triển du lịch Khánh Hoà đến 2020.
Tiếng Anh
8. Stone, B. (1994), Succesful Direct Marketing Method, 5th ed., Lincolnwood, Ill : NTC Business Books, trang 7.
9. Cravens, D.W (1994), Strategic marketing, 4th ed., Bur Ridge, III: Irwin.
10. Website
Báo Khánh Hòa: www.baokhanhhoa.com.vn
Cổng thông tin điện tử Khánh Hòa: www.khanhhoa.gov.vn
Trang thông tin du lịch Khánh Hòa: www.nhatrang-travel.com

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 169

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

TUYỂN CHỌN CHỦNG VI KHUẨN LACTIC LÊN MEN DỊCH ÉP

ÓC ĐẬU TRONG SẢN XUẤT ĐẬU KHUÔN

SCREENING OF LACTIC ACID BACTERIA FOR FERMENTING

IN TOFU PRODUCTION

Nguyễn Thị Thương1, Nguyễn Thị Thanh Hải, Nguyễn Minh Trí2
Ngày nhận bài: 01/8/2012; Ngày phản biện thông qua: 07/01/2013; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Mục đích của nghiên cứu này nhằm tuyển chọn được chủng vi khuẩn lactic thích hợp cho lên men dịch ép đậu và có
hoạt tính kháng khuẩn tốt với các chủng chỉ thị.
Các chủng vi khuẩn lactic được sàng lọc từ các nguồn thực phẩm lên men bằng cách tăng sinh nhiều lần trên nước
ép đậu khuôn có bổ sung đường saccharose và dịch sữa đậu nành. Các mẫu nước ép đậu lên men tốt sẽ được chọn. Tổng
số 21 chủng vi khuẩn lactic được phân lập trên môi trường MRS. Hoạt tính kháng khuẩn của 21 chủng vi khuẩn lactic này
tiếp tục được thử đối với các vi khuẩn đích (Escherichia coli, Salmonella typhymurium, Staphylococcus aureus và Listeria
monocytogenes). Chủng Lactobacillus plantarum LT4 đáp ứng được yêu cầu sử dụng trong sản xuất đậu khuôn: có khả
năng phát triển mạnh trên môi trường dịch thể MRS (độ đục đạt 1711), trên môi trường dịch ép đậu cũng phát triển mạnh
thể hiện ở pH giảm nhanh sau 2 ngày lên men (pH 3,78) và khả năng kháng khuẩn cao đối với các chủng kiểm tra.
Từ khóa: kháng khuẩn, lên men lactic, sản xuất đậu khuôn, vi khuẩn lactic
ABSTRACT
The purpose of this study is a screening of lactic acid bacteria growing on pressing solution of coagulating soy juice.
It has good antibacterial activity with target bacteria.
Lactic acid bacteria were screened from fermented foods by enriching several times in the pressing solution of
coagulating soy juice (bean solution) added with saccharose and soy milk. The samples of good fermentation were chosen.
Lactic acid bacteria were isolated on MRS medium. With 21 strains of lactic acid bacteria isolated, their have antibacterial
activity against the target bacteria (Escherichia coli, Salmonella typhymurium, Staphylococcus aureus and Listeria
monocytogenes) was screened. The strain of Lactobacillus plantarum LT4 has met requirements for tofu production: growing
on the MRS solution (turbidity reached in 1711) as well as in bean solution indicated by a rapidly reduction of pH values
after 2 days of fermentation (pH 3.78) and a high antibacterial activity against the target strains.
Keywords: antibacterial activity, lactic acid bacteria, lactic fermentation, tofu production

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Từ lâu nghiên cứu sử dụng vi khuẩn lactic
trong công nghệ thực phẩm đã được rất nhiều
nhà khoa học quan tâm. Một số hợp chất hữu cơ
sinh ra trong quá trình lên men lactic được xem
là chất kháng khuẩn tốt đối với các chủng chỉ thị
bao gồm cả vi khuẩn gram âm và vi khuẩn gram
dương [6,10,12,19,21]. Vì thế, ngày càng có nhiều
nghiên cứu ứng dụng quá trình lên men lactic hay
nghiên cứu tách chiết các chất từ dịch lên men
lactic dùng làm chất bảo quản sinh học trong thực
phẩm [2,7,13,16,18]. Một số nghiên cứu đã tìm
cách giảm độc tố nấm mốc nhờ quá trình lên men
lactic [11,15,17, 20]. Hiện nay ở Việt Nam thực tế
sản xuất đậu khuôn bằng thạch cao còn khá phổ
biến dẫn tới vấn đề an toàn thực phẩm cho người

1
Nguyễn Thị Thương: Lớp Cao học Công nghệ Sau thu hoạch 2010 - Trường Đại học Nha Trang
2
ThS. Nguyễn Thị Thanh Hải, 3 TS. Nguyễn Minh Trí: Khoa Công nghệ Thực phẩm – Trường Đại học Nha Trang

170 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
tiêu dùng chưa được đảm bảo. Sản xuất đậu khuôn
lượng nước thải lớn, gây ra tác động xấu tới môi
trường. Tại Việt Nam, vấn đề này chưa được nghiên
cứu. Đề tài “Tuyển chọn chủng vi khuẩn lactic lên
men dịch ép đậu trong sản xuất đậu khuôn” cần thiết
được thực hiện nhằm tìm ra tác nhân kết tủa protein
sữa đậu nành thay thế cho thạch cao, tạo sản phẩm
đậu khuôn an toàn cho người sử dụng.
II. NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Môi trường
- Sử dụng môi trường MRS trong phân lập và
nuôi tăng sinh vi khuẩn lactic, môi trường BHA hoặc
TSA trong nuôi cấy chủng chỉ thị (Các môi trường
sử dụng trong nghiên cứu được sản xuất bởi
Merck, Đức).
- Môi trường dịch ép đậu khuôn (dịch ép đậu
khuôn 67%, nước cất 20%, đường saccharose 3%,
dung dịch sữa đậu nành 10%).
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Mẫu thực phẩm lên men
Thực phẩm lên men: sữa chua, dưa chua, kim
chi, nem chua… được thu thập tại Nha Trang.
2.2. Phân lập vi khuẩn lactic từ thực phẩm lên men
Các thực phẩm lên men được cho vào túi
PE vô trùng (với tỷ lệ 25g thực phẩm trong 225ml
nước muối sinh lý đã được tiệt trùng), đồng hóa thủ
công bằng tay, sau đó cấy chuyển vào dịch ép đậu
khuôn, cấy chuyển nhiều lần. Ống nào có lên men
lactic được sử dụng để phân lập vi khuẩn trên đĩa
thạch MRS. Vi khuẩn lactic được sơ bộ định danh
bằng quan sát hình thái trên tiêu bản nhuộm, và thử
nghiệm catalase. Vi khuẩn lactic có dạng hình cầu
hoặc hình que, không sinh bào tử, Gram dương,
catalase âm tính [3].
2.3. Đánh giá tốc độ phát triển của vi khuẩn bằng
phương pháp đo độ đục
Tốc độ sinh trưởng giữa các chủng được so
sánh bằng phương pháp đo độ đục môi trường
MRS lỏng lên men bởi các chủng lactic sau 24 giờ
ở 370C.
Độ đục được đo bằng máy đo độ đục (đục kế -
turbidimeter) với các thang đo NTU theo tiêu chuẩn
TCVN 6184-2008.
2.4. Khảo sát và chọn lọc các dòng vi khuẩn lactic
phát triển mạnh và có tính kháng khuẩn cao
Tính kháng khuẩn được kiểm tra bằng hai
phương pháp là phương pháp cấy điểm và phương
pháp khuếch tán qua giếng thạch [12]. Các chủng chỉ
thị được Phòng Thí nghiệm Hóa - Vi sinh, Trung tâm
Thí nghiệm Thực hành, Trường Đại học Nha Trang
Soá 1/2013
cung cấp. Tính kháng khuẩn được biểu hiện khi kích
thước bề dày vòng vô khuẩn rộng hơn 2mm [1].
Phương pháp cấy điểm
Các chủng vi khuẩn lactic sau khi phân lập sẽ
được cấy thành từng điểm trên môi trường MRS,
nuôi cấy ở nhiệt độ phòng, 48 giờ. Các đĩa này tiếp
tục được phủ một lớp thạch TSA và cấy trang các
chủng chị thị lên khi bề mặt thạch TSA vừa khô, rồi
đem đi ủ ở 370C, thời gian 24 giờ, tiến hành đọc
kết quả.
Phương pháp “khuếch tán qua giếng thạch”
Các chủng chị thị được hoạt hoá từ ống giống
trên thạch TSA. Sau 24 giờ, những chủng này sẽ
được pha loãng trong nước muối sinh lý đã hấp vô
trùng. Các đĩa thạch TSA khô được chuẩn bị sẵn
và trang các chủng chị thị lên, tiếp theo dùng ống
hút nhựa đã vô trùng tiến hành đục lỗ đường kính
5mm. Dịch MRS đã cấy các dòng vi khuẩn lactic
trước đó 72 giờ, nuôi ở 370C hoặc dịch ép đậu lên
men lactic 72 giờ cùng điều kiện nhiệt độ, đem đi li
tâm lạnh ở 40C với tốc độ 8000 vòng trong 15 phút,
thu lấy dịch trong, dùng dịch nổi này nhỏ vào các
giếng đã đục sẵn. Kỹ thuật nhỏ dịch phải đảm bảo
không làm loang, dịch vừa đầy bề mặt. Cuối cùng,
các đĩa được ủ ở ở 370C.
Khả năng lên men dịch ép đậu
Các chủng vi khuẩn lactic được bổ sung vào
môi trường dịch ép đậu khuôn rồi tiến hành lên men,
sau 48 giờ tiến hành đánh giá cảm quan và đo pH.
Khả năng lên men được đánh giá bằng cảm
quan [5] và đo pH bằng máy đo pH theo tiêu chuẩn
TCVN 6492-1999.
2.6. Định danh chủng vi khuẩn tuyển chọn được
Chủng vi khuẩn tuyển chọn được định danh
bằng phương pháp giải trình tự gen 16S rDNA và
tra cứu trên BLAST SEARCH.
Quá trình định danh được thực hiện bởi phòng
xét nghiệm NK-BIOTEK (địa chỉ 793/58 Trần Xuân
Soạn, P. Tân Hưng, Q.7, TP. HCM).
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Phân lập vi khuẩn lactic
1.1. Đặc điểm sinh học vi khuẩn lactic
Tổng số 21 chủng vi khuẩn lactic đã được phân
lập từ nhiều loại thực phẩm lên men chua sử dụng
môi trường chọn lọc MRS. Các dòng phân lập được
quan sát hình thái khuẩn lạc, tế bào và thử nghiệm
hoạt tính catalase. Kết quả cho thấy tất cả các
chủng này đều là vi khuẩn gram dương dạng trực
khuẩn hay cầu khuẩn, không sinh bào tử, catalase
âm tính. Hình thái khuẩn lạc và tế bào của chủng
điển hình LT4 được thể hiện trên hình 1 và 2.
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 171
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Hình 1. Chủng vi khuẩn LT4 Hình 2. Tiêu bản nhuộm gram chủng vi
khuẩn LT4
1.2. Tốc độ sinh trưởng và phát triển của các chủng khối tế bào càng lớn thì độ đục của dịch thể MRS
vi khuẩn lactic càng tăng. Giá trị độ đục của 6 chủng vi khuẩn
Một chủng vi khuẩn lactic sinh trưởng và phát lactic phát triển tốt nhất trên môi trường dịch thể
triển mạnh thì ngay trên môi trường dịch thể MRS MRS sau 24 giờ phát triển ở nhiệt độ phòng thể
phải tăng nhanh về sinh khối tế bào. Lượng sinh hiện ở bảng 1.
Bảng 1. Giá trị độ đục sinh khối của các chủng vi khuẩn lactic trên môi trường MRS lỏng
Nguồn gốc Chủng Độ đục Nguồn gốc Chủng Độ đục
Kim chi LT2 1431 Sữa chua LT10 106.6
Kim chi LT4 1711 Dưa chua LT12 64.3
Nem chua LT7 92 Sữa chua LT13 61
1.3. Khả năng lên men và giảm pH của các chủng lactic đã phân lập
Kết quả đo pH được thể hiện trong bảng 2. pH giảm nhanh là một trong các yếu tố khẳng định tốc độ phát
triển mạnh của các dòng vi khuẩn lactic.
Bảng 2. pH của dịch ép đậu lên men của 6 chủng lựa chọn
Chủng pH Chủng pH
LT2 4.74 LT10 4.56
LT4 3.78 LT12 4.86
LT7 4.67 LT13 4.65
Như vậy từ bảng giá trị pH cho thấy trên môi trường dịch ép đậu chủng LT4 vẫn phát triển tốt và làm giảm
pH xuống thấp. Bên cạnh pH giảm nhanh trong thời gian ngắn thì chủng được chọn khi lên men nước ép đậu
phải có cảm quan tốt, để không ảnh hưởng tới chất lượng đậu khuôn sau này.
Chất lượng cảm quan dịch ép đậu lên men lactic được thể hiện ở bảng 3.
Bảng 3. Kết quả đánh giá cảm quan dịch ép đậu lên men lactic
Chủng Mùi Màu sắc Trạng thái
Mùi thơm sữa đậu nành nhẹ, Dịch màu trong, hơi
LT2 Sữa đậu nành kết tủa mạnh, mịn
mùi chua mạnh vàng
Mùi thơm sữa đậu nành lên Dịch vàng trong nổi Sữa đậu nành kết tủa mạnh xuống
LT4
men, chua dịu lên trên đáy, mịn không sủi bọt
Mùi thơm sữa đậu nành lên Dịch trong màu hơi ngà
LT7 Sữa đậu kết tủa mạnh phía đáy
men, chua gắt vàng ở trên
Dịch trong, màu hơi Sữa đậu kết tủa và có hiện tượng sủi
LT10 Mùi nồng khó chịu, hơi chua
vàng bọt trong khối kết tủa
Lớp nước trên có màu Sữa đậu nành kết tủa mịn, có một lớp
LT12 Mùi thơm, mùi đậu nành ít
vàng, trong váng nhẹ
LT13 Mùi thơm, chua dịu Dịch màu trắng sữa Sữa đậu kết tủa, lắc nhẹ có bọt nhầy

172 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

 Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Kết quả từ bảng 1, 2, 3 cho thấy rằng chủng hành thử hoạt tính đối kháng đối với 4 loại vi khuẩn
vi khuẩn lactic LT4 có khả năng phát triển mạnh chỉ thị là E.coli, S. typhimurium, L.cytomonogenes,
trên môi trường MRS lỏng và trên cả môi trường S.aureus qua thử nghiệm cấy điểm và khuếch tán
nước ép đậu khuôn, làm giảm pH xuống thấp trong qua giếng thạch.
thời gian ngắn. Các kết quả này bước đầu khẳng Hoạt tính kháng khuẩn của những dòng vi
định rằng chủng LT4 được chọn. Tuy nhiên chủng vi khuẩn lactic được đánh giá thông qua bằng đường
khuẩn được tuyển chọn có đáp ứng đầy đủ yêu cầu kính vòng vô khuẩn quanh khuẩn lạc hay quanh
miệng giếng trên đĩa thạch.
ban đầu nghiên cứu đặt ra thì bước tiếp theo cần
Kết quả thử hoạt tính kháng khuẩn bằng phương
khảo sát hoạt tính kháng khuẩn của LT4 so với các
pháp cấy điểm
chủng còn lại trong 6 chủng được tuyển chọn.
Hoạt tính kháng khuẩn của các chủng vi khuẩn
2. Hoạt tính ức chế các chủng chỉ thị lactic trong phương pháp cấy điểm được thể hiện
Sáu chủng vi khuẩn lactic đã tuyển chọn được tiến như trên bảng 4.
Bảng 4. Hoạt tính ức chế các chủng chỉ thị của 6 chủng lactic trong phương pháp cấy điểm
Hoạt tính ức chế (D, d, mm)
Chủng E. coli S. aureus S. typhimurium L. monocytogenes
Vòng Khuẩn lạc Vòng Khuẩn lạc Vòng Khuẩn lạc Vòng Khuẩn lạc

LT2 18 6 17 5 14 6 11 6
LT4 24 7 18 5 17 6 14 7
LT7 16 7 15 5 15 6 11 6
LT10 21 7 15 5 14 5 12 5
LT12 12 4 13 4 16 7 11 6
LT13 15 8 13 5 9 5 6 4

Bảng 4 cho thấy 6 chủng chọn lọc do phát triển Hoạt tính ức chế các chủng chỉ thị của dịch ép
2),(3),
tic
m
ng viLT
LT (3),(4)LT (4)

murium
ểnchủng
hế E. colicủcủa
tuyể
chọn.
khuẩn LT
n chọn.
a cácá
c cchủ
chủngngvivi

mạnh đều có khả năng ức chế 4 chủng chỉ thị. Phổ
kháng khuẩn rộng (gồm cả vi khuẩn Gram dương và
cả vi khuẩn Gram âm). Vòng kháng tương đối lớn
đặc biệt là các chủng LT2, LT4, LT7, LT10, LT12 vòng
kháng lớn hơn 10 mm.
đậu lên men lactic
Sử dụng dịch nổi thu nhận bằng li tâm dịch ép
đậu lên men lactic đi thử hoạt tính kháng khuẩn
bằng phương pháp khuếch tán qua giếng thạch. Kết
quả được thể hiện như trong bảng 5.

Hình 3. Hoạt tính ức chế E. coli của các chủng Hình 4. Hoạt tính ức chế S. typhimurium của các chủng
vi khuẩn lactic tuyển chọn. vi khuẩn lactic tuyển chọn.
LT (1), LT (2), LT (3), LT (4) LT (1), LT (2), LT (3), LT (4)
2 4 10 15 2 4 10 15

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 173

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 5. Hoạt tính ức chế các chủng chỉ thị của 6 chủng lactic trong phương pháp
khuếch tán qua giếng thạch
Chủng E. coli S. typhimurium S. aureus L. monocytogenes
Đường kính vòng kháng (D-d, mm)

LT2 10 12 10 8
LT4 16 13 14 12
LT7 17 13 9 8
LT10 9 11 6 9
LT12 8 8 9 7
LT13 9 8 7 7

Từ kết quả trong hai bảng 4 và 5 cho thấy chủng lactic LT4 được phân lập từ nguồn cải muối chua kim chi
có hoạt tính kháng khuẩn mạnh. Kết quả này cũng phù hợp với kết quả nghiên cứu của tác giả Ngô Thị Phương
Dung [1].
3. Kết quả định danh chủng LT4
Kết quả giải trình tự gen 16S rDNA của chủng LT4 như sau:
AGAGTTTGATCCTGGCTCAGGACGAACGCTGGCGGCGTGCCTAATACATGCAAGTCGAA
CGAACTCTGGTATTGATTGGTGCTTGCATCATGATTTACATTTGAGTGAGTGGCGAACTG
GTGAGTAACACGTGGGAAACCTGCCCAGAAGCGGGGGATAACACCTGGAAACAGATGCT
AATACCGCATAACAACTTGGACCGCATGGTCCAAGTTTGAAAGATGGCTTCGGCTATCAC
TTTTGGATGGTCCCGCGGCGTATTAGCTAGATGGTGGGGTAACGGCTCACCATGGCAATG
ATACGTAGCCGACCTGAGAGGGTAATCGGCCACATTGGGACTGAGACACGGCCCAAACT
CCTACGGGAGGCAGCAGTAGGGAATCTTCCACAATGGACGAAAGTCTGATGGAGCAACG
CCGCGTGAGTGAAGAAGGGTTTCGGCTCGTAAAACTCTGTTGTTAAAGAAGAACATATCT
GAGAGTAACTGCTCAGGTATTGACGGTATTTAACCAGAAAGCCACGGCTAACTACGTGCC
AGCAGCCGCGGTAA.
Kết quả tra cứu trên BLAST SEARCH như sau:

Kết quả tra cứu trình tự gen chỉ ra rằng chủng
LT4 thuộc chi Lactobacillus. Chủng vi khuẩn này có
mức độ tương đồng là 99% so với L. plantarum và
L. pentosus.
IV. KẾT LUẬN
Nghiên cứu này đã tuyển chọn được chủng vi
khuẩn lactic LT4 đáp ứng đủ yêu cầu cho việc lên
men dịch ép đậu để sản xuất đậu khuôn: có khả
năng phát triển mạnh trên môi trường dịch thể MRS
(độ đục đạt 1711), cũng như môi trường dịch ép
đậu làm pH giảm nhanh sau 2 ngày lên men (pH
3,78) và thể hiện khả năng kháng khuẩn cao đối
với các chủng E. coli, S. typhimirium, S. aureus và
L. monocytogenes. Đồng thời dịch ép đậu lên men
đạt cảm quan khá tốt. Kết quả phân tích trình tự gen
16SrDNA cho thấy chủng LT4 thuộc chi Lactobacillus.
Mức độ tương đồng trong trình tự gen là 99% so với
L. plantarum và L. pentosus

174 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Ngô Thị Phương Dung, Huỳnh Thị Yến Ly, Huỳnh Xuân Phong, 2011. Phân lập và tuyển chọn vi khuẩn lactic có khả năng
sinh chất kháng khuẩn, Tạp chí Khoa học, 19a, 176-184, Trường Đại học Cần Thơ.
2. Nguyễn Thúy Hương, Trần Thị Tưởng An, 2008. Thu nhận bacteriocin bằng phương pháp lên men bởi tế bào
Lactococcus lactic cố định trên chất cellulose vi khuẩn (BC mang) và ứng dụng trong bảo quản thịt tươi sơ chế tối thiểu.
Science & Technology Development, Vo 11, No 9, 100 -109.
3. Mai Đàm Linh, Đỗ Minh Phương, Phạm Thị Tuyết, Kiều Hữu Ảnh, Nguyễn Thị Giang, 2008. Đặc điểm sinh học của các
chủng vi khuẩn lactic phân lập trên địa bàn thành phố Hà Nội, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa học Tự nhiên và Công
nghệ, 24, 221-226.
4. Đào Thị Lương, Nguyễn Thị Anh Đào, Nguyễn Thị Kim Quy, Trần Thị Lệ Quyên, Dương Văn Hợp, Trần Quốc Việt, Ninh
Thị Len, Bùi Thị Thu Huyền, 2010. Phân lập và tuyển chọn vi khuẩn lactic dùng trong chế biến và bảo quản thức ăn thô xanh
và phụ phẩm nông nghiệp cho gia súc nhai lại. Di truyền học và ứng dụng - Chuyên san Công nghệ sinh học, Số 6,1 - 6.
5. Hà Duyên Tư, 2006. Kỹ thuật phân tích cảm quan thực phẩm. NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội.
6. Nguyễn Thùy Trang, Lê Mai Hương, Nguyễn Tiến Thành, Lê Thị Mai và Lê Thanh Bình, Ảnh hưởng của sốc lạnh và nhiệt
độ lên sự mẫn cảm với nisin của Escherichia coli, hội nghị khoa học lần thứ 20-ĐHBK Hà Nội.
Tiếng Anh
7. Ananou, S., Maqueda, M., Martínez-Bueno, M and Valdivia, E., 2007. Biopreservation, an ecological approach to improve
the safety and shelf-life of foods. In: Mendez-Vilas A., ed. Communicating current research and educational topics and trends
in applied microbiology, Vol. 1, 475-486.
8. Axelsson, Lars., 2004. Acid lactic Bacteria: Classification and Physiology. Acid lactic Bacteria microbiological and
Functional Aspects. Third Edition, Revised and Expanded MATFORSK, Norwegian Food Research Institute, Norway.
9. Bukola, C. A., and Abiodun, A. O., 2008. Screening of Lactic Acid Bacteria Strains Isolated from Some Nigerian Fermented
Foods for EPS Production. World Applied Sciences Journal, 4 (5), 741-747.
10. Daeschel, M.A., 1989. Antimicrobial substances from lactic acid bacteria for use as food preservatives. Food Technology 43,
164-166.
11. Dalié, D.K.D., Deschamps, A.M., Richard-Forget, F., 2010, Lactic acid bacteria - Potential for control of mould growth
and mycotoxins, A review. Elsevier, food control, 21(4), 370-380.
12. Herna´ndez, D., Cardell, E. and Za´rate, V., 2005. Antimicrobial activity of lactic acid bacteria isolated from Tenerife cheese:
initial characterization of plantaricin TF711, a bacteriocin-like substance produced by Lactobacillus plantarum TF711.
Journal of Applied Microbiology, 99, 77-84.
13. Luc De Vuyst Frédéric Leroy, 2007. Bacteriocins from Lactic Acid Bacteria: Production, Purification, and Food Applications.
Journal of Molecular Microbiology and Biotechnololy, 13,194-199.
14. Mallesha, Shylaja, R., Selvakumar, D., and Jagannath, J. H., 2010. Isolation and identification of lactic acid bacteria from raw
and fermented products and their antibacterial activity. Recent Research in Science and Technology, 2(6), 42-46.
15. Mokoena, M. P., Chelule P.K., Gqaleni, N., 2005. Reduction of Fumonisin B1 and Zearalenone by Lactic Acid Bacteria in
Fermented Maize Meal. Journal of Food Protection. 68 (10), 2095-2099.
16. Olusegun, A., Olaoye and Iniobong, G., Ntuen, 2011. Spoilage and preservation of meat: a general appraisal and potential of
lactic acid bacteria as biological preservatives. International Research Journal of Biotechnology, 2, 033-046.
17. Onilude, A. A., Fagade, O. E., Bello, M. M., and Fadahunsi, I. F., 2005. Inhibition of aflatoxin-producing aspergilli by lactic
acid bacteria isolates from indigenously fermented cereal gruels. African Journal of Biotechnology, 4 (12), 1404-1408.
18. Ouwehand, Arthur and Satu Vesterlund, 2004. Antimicrobial Components from Acid lactic Bacteria. University of Turku,
Finland.
19. Piard, J.C. and Desmazeaud, M., 1992. Inhibiting factors produced by lactic acid bacteria. Part Z. bacteriocins and other
antibacterial substances. Lait. 72, 113-142.
20. Schnürer, J., Magnusson, J., 2005. Antifungal lactic acid bacteria as biopreservatives. Trends in Food Science and Technology,
16(1-3), 70-78.
21. Sreekumar, O., Hosono, A., 2000. Immediate Effect of Lactobacillus acidophilus on the Intestinal Flora and Fecal Enzymes
of Rats and the In Vitro Inhibition of Escherichia coli in Coculture. Journal of Dairy Science, 5, 931-939.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 175

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN DỊCH VỤ NGÂN HÀNG BÁN LẺ

TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI CỔ PHẦN NGOẠI THƯƠNG
CHI NHÁNH NHA TRANG

RETAIL BANKING STRATEGIES AT VIETCOMBANK NHA TRANG

Nguyễn Thu Trang1, Phan Thị Dung2

Ngày nhận bài: 15/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 10/12/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Phát triển hoạt động ngân hàng bán lẻ (NHBL) là xu hướng của các ngân hàng thương mại trên thế giới. Không nằm
ngoài xu thế đó, Ngân hàng Thương mại cổ phần ngoại thương Việt Nam Chi nhánh Nha Trang (Vietcombank Nha Trang)
cũng nhận thức được tầm quan trọng của thị trường bán lẻ. Đến nay, hoạt động trên mảng thị trường này mặc dù đã có
những kết quả nhất định nhưng vẫn còn tồn tại những bất cập. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm mục đích đánh giá
thực trạng triển khai các dịch vụ NHBL tại Vietcombank Nha Trang, từ đó đề xuất một số giải pháp và kiến nghị nhằm phát
triển dịch vụ NHBL của Vietcombank Nha Trang.
Từ khóa: phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ, Ngân hàng Thương mại cổ phần ngoại thương
ABSTRACT
Retail banking strategies become the general trends of international banking, and are therefore of special interest
to management and staff at Vietcombank Nha Trang who are planning to develop their retail banking system efficiently
and properly. The system has so far brought about quite a lot of positive results; however, it is confronted with several
challenges and problems. This research aims to evaluate the current situation of the retail banking at Vietcombank Nha
Trang and to propose some suggested solutions in order to improve it.
Keywords: retail banking strategies, Vietcombank

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Để tồn tại và phát triển một cách bền vững,
các ngân hàng thương mại ngày nay đều hướng
tới việc củng cố và phát triển một nền khách hàng
vững chắc đặc biệt là các khách hàng cá nhân, kết
hợp và sử dụng một cách hiệu quả nhất các kênh
phân phối sản phẩm, dịch vụ, là hoạt động mang lại
doanh thu chắc chắn, hạn chế và phân tán rủi ro.
Hoạt động NHBL luôn được coi là một hoạt động cốt
lõi, nền tảng để từ đó mở rộng các hoạt động kinh
doanh khác của các ngân hàng thương mại quốc tế.
Theo PGS.TS. Lê Hoàng Nga - Ủy ban Chứng
khoán Nhà nước, Việt Nam với môi trường chính trị,
kinh tế, xã hội ổn định, dân số đông, đời sống nhân
dân ngày càng được cải thiện, cùng với xu hướng
tiêu dùng và sử dụng dịch vụ ngày càng cao, sẽ là
một thị trường nhiều tiềm năng cho sự phát triển
hoạt động NHBL trong thời gian tới. Riêng đối với
tỉnh Khánh Hoà, thị trường dịch vụ NHBL chỉ thực
sự sôi động trong khoảng 3 năm gần đây khi có sự
bùng nổ của các ngân hàng thương mại cổ phần
(tính đến thời điểm cuối năm 2011 cả tỉnh đã có 33
tổ chức tín dụng hoạt động)[1].
Nằm trong hệ thống Vietcombank, một ngân
hàng đã hoạt động và phát triển qua 45 năm, được
đánh giá là một trong những ngân hàng có công
nghệ hiện đại nhất trong số các ngân hàng thương
mại Việt Nam hiện nay và sớm áp dụng công nghệ
tiên tiến theo mô hình NHBL, Vietcombank Nha
Trang đã bước đầu đạt được một số kết quả nhất
định, đặc biệt là trong hoạt động huy động vốn và
dịch vụ thẻ, nhờ vậy thu từ dịch vụ ngân hàng của
chi nhánh từ năm 2009 đến nay đã tăng trưởng khả
quan, đến cuối năm 2011 đã tăng 20,18% so với

1
Nguyễn Thu Trang: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Phan Thị Dung: Khoa Kế toán tài chính - Trường Đại học Nha Trang

176 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

năm 2009 [2]. Tuy vậy, nhìn chung thị phần bán lẻ Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một nghiên
của Ngân hàng thương mại cổ phần Ngoại thương cứu nào về hoạt động NHBL được thực hiện cho
Việt Nam nói chung và Chi nhánh Nha Trang nói Vietcombank Nha Trang. Nét nổi bật của nghiên
riêng chưa cao và đang dần bị chia sẻ bởi các đối cứu này là đã đưa ra một số giải pháp khắc phục
thủ cạnh tranh trên thị trường, ngoài ra hoạt động các hạn chế còn tồn tại trong hoạt động NHBL
NHBL của Vietcombank vẫn còn tồn tại một số hạn phù hợp với thực trạng và đặc thù riêng của
chế như các dịch vụ truyền thống vẫn chiếm tỷ trọng Vietcombank Nha Trang.
lớn, chưa khai thác tối đa lợi thế công nghệ ngân
hàng hiện đại trong phát triển sản phẩm dịch vụ, II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
hoạt động marketing và chăm sóc khách hàng còn
1. Mục tiêu nghiên cứu
chưa được chú trọng…
Phân tích, đánh giá thực trạng triển khai các
Khi chuyển sang mô hình cổ phần hoá, đặc biệt
dịch vụ NHBL của Vietcombank Nha Trang. Đánh
là trong giai đoạn hội nhập WTO, nhiệm vụ trọng
giá những kết quả đạt được và những mặt hạn chế
tâm xuyên suốt của Vietcombank trong thời gian
trong hoạt động NHBL của Vietcombank Nha Trang
tới vẫn là phát triển hoạt động NHBL [3]. Với mong
để làm cơ sở đề xuất một số giải pháp nhằm phát
muốn khách hàng sẽ biết đến các dịch vụ bán lẻ của
triển dịch vụ NHBL tại Vietcombank Nha Trang.
Vietcombank nhiều hơn, đồng thời để doanh thu từ
hoạt động NHBL ngày một tăng cao cũng như sự 2. Phương pháp nghiên cứu
bền vững và uy tín của Chi nhánh Nha Trang tiếp Nghiên cứu chủ yếu sử dụng những phương
tục được khẳng định, người nghiên cứu đã chọn nội pháp nghiên cứu sau: thu thập số liệu thứ cấp từ
dung nghiên cứu: “Giải pháp phát triển dịch vụ ngân các Báo cáo thường niên, Báo cáo tài chính, từ các
hàng bán lẻ tại Ngân hàng Thương Mại cổ phần cơ quan thống kê, tạp chí…; phương pháp thống
ngoại thương Chi nhánh Nha Trang” nhằm giúp chi kê bằng bảng biểu, so sánh, tổng hợp; phương
nhánh hoạt động hiệu quả hơn. pháp thảo luận với các chuyên gia trong lĩnh vực
Hiện nay đã có nhiều nghiên cứu về hoạt động ngân hàng để đánh giá những kết quả đạt được và
NHBL của các ngân hàng thương mại, có thể kể yếu kém.
đến như: đề tài nghiên cứu “Phát triển dịch vụ ngân
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
hàng bán lẻ tại Ngân hàng Đầu tư và phát triển
Đối tượng nghiên cứu: dịch vụ NHBL tại
Việt Nam Chi nhánh Hải Phòng” của Vũ Minh Tuấn
Vietcombank Nha Trang.
(2010) hay “Phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ giai
Phạm vi nghiên cứu: dịch vụ NHBL tại Vietcombank
đoạn 2010 - 2015” của PGS.TS. Lê Hoàng Nga -
Nha Trang giai đoạn từ năm 2009 đến 2011.
Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (2011). Nhìn chung
các nghiên cứu trên đã đánh giá được các mặt đạt
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
được và hạn chế trong hoạt động NHBL đồng thời
đã đưa ra hệ thống các giải pháp để nhằm phát triển 1. Những kết quả đạt được trong hoạt động
hoạt động NHBL của các ngân hàng thương mại tại NHBL của Vietcombank Nha Trang giai đoạn
Việt Nam nói chung và BIDV Hải Phòng nói riêng. 2009 - 2011
Bảng 1. Tình hình phát triển hoạt động NHBL của Vietcombank Nha Trang
Các chỉ tiêu Đvt 2009 2010 2011
1. Tổng huy động vốn dân cư tỷ đồng 874 1.481 1.836
2. Thị phần huy động vốn dân cư trên địa bàn Khánh Hòa % 8,13% 10,16% 10,40%
3. Số lượng thẻ phát hành mới trong năm thẻ 17.677 24.639 29.484
4. Tổng Thu phí dịch vụ thẻ triệu đồng 6.189 7.946 10.883
5. Thị phần phát hành thẻ trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa % 27,87% 25,17% 28,58%
6. Số lượng khách hàng mới của dịch vụ NH điện tử
- Dịch vụ IB@nking người - 2.374 4.005
- Dịch vụ SMS–B@nking người - 5.437 9.822
7. Doanh số kiều hối triệu USD 30,7 35 50,6
8. Thị phần kiều hối trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa % 43,73% 37,63% 49,13%
9. Tổng dư nợ cho vay bán lẻ tỷ đồng 614 545 516
10. Tỷ trọng tín dụng bán lẻ trong tổng dư nợ tín dụng % 39% 32% 23%
11. Thu dịch vụ ròng triệu đồng 16.649 17.933 20.008
(Nguồn: Báo cáo tổng kết hoạt động kinh doanh hàng năm của Vietcombank Nha Trang)

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 177

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Sau hơn 5 năm tích cực triển khai các dịch vụ
NHBL, Vietcombank Nha Trang đã đạt được những
kết quả như sau:
Thứ nhất, quy mô hoạt động NHBL tăng dần:
Nhìn chung, các hoạt động kinh doanh NHBL của
Vietcombank Nha Trang giai đoạn 2009 - 2011 đều
có quy mô lớn dần qua các năm. Hoạt động huy
động vốn tăng gấp 2 lần từ 874 tỷ đồng lên 1.836 tỷ
đồng, tăng trưởng 210%. Số lượng thẻ phát hành
tăng từ 17.677 thẻ lên 29.484 thẻ, tăng trưởng gần
67%. Số lượng khách hàng sử dụng các dịch vụ
ngân hàng điện tử qua hai năm 2010 - 2011 đều
tăng lên: iB@nking tăng từ 2.374 khách hàng lên
4.005 khách hàng, tăng gần 69%; SMS-B@nking
tăng từ 5.437 khách hàng lên 9.822 khách hàng,
tăng gần 81%. Doanh số kiều hối tăng từ 30,7 triệu
USD lên 50,6 triệu USD, tăng trưởng gần 65%.
Riêng dư nợ tín dụng bán lẻ là có sự giảm sút trong
giai đoạn qua, nguyên nhân chủ yếu là do chính
sách thắt chặt tín dụng của Chính phủ đã buộc chi
nhánh phải giảm dư nợ bán lẻ.
Thứ hai, danh mục các sản phẩm ngày càng đa
dạng: Nếu như trước năm 2008, các sản phẩm dịch
vụ NHBL của Vietcombank Nha Trang còn đơn điệu,
chỉ dừng lại ở các sản phẩm truyền thống, thì trong
những năm trở lại đây với định hướng đẩy mạnh
hoạt động bán lẻ Vietcombank đã tích cực nghiên
cứu và đưa ra thị trường các sản phẩm đa dạng với
nhiều tiện ích. Các sản phẩm dịch vụ huy động vốn
không ngừng triển khai như: tiết kiệm Du xuân cùng
Vietcombank, tiết kiệm Quốc khánh trọn niềm vui,
tiết kiệm Tích lũy kiều hối, tiền gửi trực tuyến, tiết
kiệm tự động… tạo sự mới lạ, thu hút được nhiều sự
quan tâm của khách hàng. Trung bình từ 2 - 3 tháng
triển khai một sản phẩm dịch vụ mới. Hoạt động tín
dụng bán lẻ cũng được chú trọng triển khai thêm
sản phẩm mới phù hợp như: sản phẩm cho vay thấu
chi, bảo hiểm tín dụng, kinh doanh tài lộc… tuy chưa
đa dạng bằng các ngân hàng khác (Vietinbank,
BIDV...) nhưng đã phần nào đáp ứng được nhu cầu
của khách hàng. Đặc biệt là các dịch vụ thẻ và ngân
hàng điện tử, là ngân hàng tiên phong trong việc
sử dụng công nghệ hiện đại, trong thời gian qua
Vietcombank đã liên tục cho ra các sản phẩm dịch vụ
có tính năng và tiện ích cao được khách hàng hưởng
ứng như: iB@nking, Mobile BankPlus, Salary,…
ề dịch vụ thanh toán kiều hối, bên cạnh kênh thanh
toán truyền thống Swift và Money Gram, Chi nhánh
cũng đã triển khai thêm các kênh thanh toán mới đa
dạng hơn: Uniteller, TNMonex, nhờ vậy đã mở rộng
thêm quy mô khách hàng cho Chi nhánh.
Thứ ba, thị phần gia tăng: Tuy chịu sức ép
178 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
cạnh tranh ngày một lớn nhưng hầu hết các hoạt
động dịch vụ NHBL của Vietcombank Nha Trang
đều đứng trong top 5 ngân hàng có quy mô bán
lẻ lớn hàng đầu của tỉnh Khánh Hoà [1]. Cụ thể:
Chi nhánh vẫn chiếm giữ được hơn 10% thị phần
huy động vốn dân cư, gần 29% thị phần phát hành
thẻ ATM và hơn 49% thị phần kiều hối của cả tỉnh
Khánh Hòa…
Thứ tư, công tác chăm sóc khách hàng bước
đầu đã được chú trọng: Nếu như trước đây, công tác
chăm sóc khách hàng tại Chi nhánh Vietcombank
Nha Trang rất mờ nhạt, chưa được quan tâm đúng
mức thì kể từ năm 2009 trở đi, Chi nhánh đã có
một sự chuyển biến rõ rệt. Cùng với định hướng
chung về đẩy mạnh hoạt động NHBL của cả hệ
thống, Chi nhánh đã bắt đầu chú trọng đến công
tác chăm sóc khách hàng và xem đây là một khâu
không thể thiếu trong chiến lược phát triển chung
của Chi nhánh. Chi nhánh đã kết hợp các chương
trình chăm sóc khách hàng triển khai từ TW và các
các chương trình riêng của Chi nhánh. Điển hình
là sự ra đời của Bộ tiêu chuẩn chất lượng dành
cho toàn bộ cán bộ công nhân viên của hệ thống
Vietcombank hay các cuộc thi “Nụ cười Vietcombank”,
“Phòng giao dịch văn minh hiệu quả”, "Giao dịch
viên xuất sắc” nhằm chuẩn hóa các kỹ năng giao
tiếp, phong cách phục vụ khách hàng, tạo dựng hình
ảnh tốt đối với khách hàng, góp phần nâng cao hiệu
quả hoạt động bán lẻ. Ngoài ra, nhiều chương trình
chăm sóc khách hàng cũng được Chi nhánh liên tục
triển khai trong thời gian qua: chương trình tặng quà
vào các dịp sinh nhật khách hàng, Noel, lễ Tết, 8/3…
cùng với các chương trình tiết kịêm dự thưởng thu
hút được sự quan tâm và hưởng ứng của đông đảo
khách hàng.
Thứ năm, ứng dụng công nghệ hiện đại, phát
triển sản phẩm có tiện ích cao: Trong thời gian
qua, với nền tảng công nghệ hiện đại và cập nhật,
Vietcombank luôn cung cấp những sản phẩm và
dịch vụ đa dạng, phù hợp với nhu cầu ngày càng
cao của khách hàng. Điển hình có thể kể đến: sản
phẩm tiền gửi trực tuyến, dịch vụ iB@nking, Salary...
và đặc biệt gần đây nhất là sản phẩm Mobile BankPlus
(khách hàng có thể thanh toán chuyển khoản trong
cùng hệ thống Vietcombank bằng điện thoại di động
của mình), theo các chuyên gia nhận định thì đây
sẽ là sản phẩm được sử dụng phổ biến rộng rãi
trong thời gian tới. Ngoài ra, hiện nay Vietcombank
cũng đã phát hành sản phẩm thẻ ghi nợ quốc tế
mang tính cạnh tranh cao: có thể kết nối các tài
khoản của khách hàng và có thể rút tiền ở các máy
ATM ở trong nước và quốc tế…
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
2. Những hạn chế
Bên cạnh một số kết quả đạt được đáng khích
lệ thì hoạt động NHBL của Vietcombank Nha Trang
cũng bộc lộ nhiều hạn chế:
Một là danh mục các sản phẩm dịch vụ NHBL còn
thiếu các sản phẩm mang tính cạnh tranh: Hiện nay,
danh mục sản phẩm dịch vụ NHBL tại Vietcombank
Nha Trang nhìn chung đã đa dạng và đầy đủ hơn
so với trước đây, song các sản phẩm dịch vụ NHBL
còn mang tính truyền thống, chưa phong phú, chất
lượng dịch vụ thấp, tính tiện ích chưa cao, chưa
định hướng theo nhu cầu khách hàng và chưa đáp
ứng được hết nhu cầu ngày càng tăng của khách
hàng. Các sản phẩm mới triển khai thường là các
sản phẩm đã được các ngân hàng khác cung cấp
trên thị trường, chưa tìm được những sản phẩm
mang tính riêng biệt, có tính cạnh tranh cao.
- Các sản phẩm huy động vốn: Vietcombank
Nha Trang cũng như các ngân hàng thương mại
nhà nước chủ yếu triển khai các sản phẩm huy động
vốn truyền thống: tiết kiệm thông thường, giấy tờ có
giá, các hình thức tiết kiệm kèm dự thưởng, không
tích hợp được nhiều tiện ích. Các sản phẩm này
mới chỉ là sự kết hợp giữa sản phẩm tiết kiệm đã
có từ lâu với chương trình khuyến mại, chứ chưa
thực sự đổi mới về đặc tính sản phẩm. Trong khi
khối ngân hàng thương mại cổ phần, đi đầu là các
ngân hàng: Techcombank, ACB, Sacombank với
ưu thế kinh nghiệm hoạt động mảng nghiệp vụ bán
lẻ bên cạnh sản phẩm truyền thống còn đẩy mạnh
nghiên cứu, phát triển nhiều hình thức tiền gửi mới:
các sản phẩm bán chéo, bảo hiểm rủi ro tỷ giá, lãi
suất tiền gửi tiết kiệm đa năng kết hợp với các dịch
vụ thẻ cung cấp nhiều tiện ích phục vụ khách hàng
cá nhân…
- Các sản phẩm dịch vụ tín dụng bán lẻ:
giống như các sản phẩm huy động vốn, sản phẩm
tín dụng bán lẻ của Vietcombank Nha Trang chưa
phong phú đa dạng, chủ yếu tập trung vào các dòng
sản phẩm truyền thống như: cho vay hỗ trợ nhu cầu
nhà ở, cho vay cầm cố và chiết khấu giấy tờ có giá...
- Các sản phẩm dịch vụ bán lẻ khác: thẻ
Vietcombank đã đáp ứng được yêu cầu về tính đa
dạng của sản phẩm, tuy vậy tiện ích thanh toán thẻ
lại còn hạn chế, hầu như khách hàng mới chỉ sử dụng
thẻ để rút tiền mặt tại máy ATM và để chuyển khoản
trong nội bộ mà chưa sử dụng thẻ như một công cụ
thanh toán thay cho tiền mặt. Dịch vụ ngân hàng
điện tử Mobile BankPlus mới chỉ thực hiện chuyển
khoản được trong cùng hệ thống Vietcombank
mà chưa mở rộng ra ngoài hệ thống. Đặc biệt,
Vietcombank còn thiếu sản phẩm cạnh tranh trong
Soá 1/2013
mảng chuyển tiền nhanh quốc tế. Cụ thể: nếu như
dịch vụ Western Union của các ngân hàng khác (là
một sản phẩm cạnh tranh với sản phẩm MoneyGram)
đã có đầy đủ dịch vụ nhận tiền đến và chuyển đi nước
ngoài thì sản phẩm MoneyGram của Vietcombank
chỉ dừng lại ở dịch vụ nhận tiền nhanh mà chưa có
sản phẩm chuyển tiền nhanh đi nước ngoài...
Hai là hoạt động cho vay bán lẻ còn hạn chế:
Mặc dù Chi nhánh đã cố gắng tích cực triển khai và
phát triển hoạt động cho vay bán lẻ, nhưng qua 03
năm (2009 - 2011) quy mô tín dụng của Chi nhánh
đã giảm dần và chưa thực sự có tính cạnh tranh,
thu hút khách hàng so với các ngân hàng thương
mại khác, cụ thể dư nợ tín dụng bán lẻ từ 614 tỷ
đồng vào năm 2009 xuống còn 516 tỷ đồng vào năm
2011, giảm 16%. Thực tế cho thấy hoạt động cho
vay bán lẻ của Chi nhánh vẫn còn một số hạn chế
như: các sản phẩm dịch vụ còn chưa đa dạng; hồ
sơ, thủ tục cho vay còn rườm rà, thời gian xử lý hồ
sơ lâu, kéo dài hơn so với các ngân hàng thương
mại cổ phần khác.
Ba là công tác “bán chéo sản phẩm” chưa tốt:
Hoạt động NHBL của ngân hàng không chỉ phụ
thuộc vào kết quả công tác tốt của từng bộ phận
riêng rẽ, mà còn phụ thuộc rất lớn vào việc phối hợp
hỗ trợ giữa các bộ phận phòng ban khác nhau. Trên
thực tế, một số bộ phận phòng nghiệp vụ của chi
nhánh vẫn có tình trạng cố gắng tăng tối đa lợi ích
của bộ phận mình, mà không vì lợi ích chung của
Vietcombank và khách hàng; một số phòng ban
trong chi nhánh hay rộng hơn là một số chi nhánh
trong cùng hệ thống Vietcombank vẫn “chạy theo”
lợi ích riêng của mình mà quên đi lợi ích chung của
cả hệ thống. Chẳng hạn bộ phận Kinh doanh dịch vụ
thì chỉ biết giới thiệu bán các sản phẩm của bộ phận
mình mà quên khai thác nhu cầu của khách để giới
thiệu các sản phẩm của các bộ phận khác (như thẻ,
tín dụng, bảo hiểm…); và cũng vì áp lực hoàn thành
chỉ tiêu được giao (rõ rệt nhất là chỉ tiêu huy động
vốn) mà giữa các phòng ban thuộc Vietcombank
Nha Trang hay thậm chí giữa các chi nhánh trong
cùng hệ thống Vietcombank lại tranh giành khách
hàng của nhau dẫn đến làm ảnh hưởng đến hình
ảnh của Vietcombank. Như vậy, vô tình mỗi bộ phận
đều tạo ra những trở ngại làm giảm chất lượng phục
vụ khách hàng, từ đó làm giảm hiệu quả phát triển
hoạt động NHBL của Chi nhánh.
Bốn là hoạt động Marketing và chăm sóc khách
hàng còn thiếu tính chuyên nghiệp: Mặc dù cơ cấu
tổ chức của hệ thống Vietcombank đã hình thành
và nâng cấp Phòng chính sách và sản phẩm NHBL,
Trung tâm hỗ trợ khách hàng qua điện thoại 24/24
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 179
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
và Phòng Quan hệ công chúng nhưng xét trên toàn
hệ thống, hầu như các chi nhánh chưa có bộ phận
chuyên trách về marketing và chăm sóc khách hàng.
Nhìn chung, toàn hệ thống mới chỉ thực hiện chính
sách chăm sóc khách hàng một cách thụ động, các
chính sách đều tương tự giống với các chính sách
marketing của các ngân hàng khác nên thiếu tính
chuyên nghiệp. Dịch vụ ngân hàng chưa thực sự
hướng tới khách hàng, chưa phân đoạn được đối
tượng khách hàng để đưa ra chính sách phù hợp
và chưa chuẩn hóa được hình ảnh trong lĩnh vực
bán lẻ. Vietcombank Nha Trang cũng không nằm
ngoài tình hình trên, mặc dù ban lãnh đạo Chi nhánh
đã cố gắng tăng cường công tác chăm sóc khách
hàng, cụ thể: kể từ năm 2010 Chi nhánh đã có Bộ
phận chăm sóc khách hàng nhưng chỉ là một bộ
phận nhỏ trực thuộc phòng Quan hệ khách hàng,
bộ phận này chỉ gồm 02 cán bộ vừa thực hiện
công tác chuyên môn (cho vay) vừa đảm nhiệm cả
công tác chăm sóc khách hàng. Do vậy, hoạt động
Marketing cũng như công tác chăm sóc khách hàng
của Chi nhánh còn manh múng và đặc biệt là thiếu
tính chuyên nghiệp.
Năm là chưa phát huy được hiệu quả của các
kênh phân phối: Mặc dù Vietcombank đã triển khai
được các kênh phân phối trực tiếp như chi nhánh,
quầy giao dịch, kênh phân phối từ xa như hệ thống
máy ATM, kênh phân phối điện tử, nhưng hiệu quả
phân phối còn rất thấp. Phương thức giao dịch và
cung cấp các dịch vụ chủ yếu vẫn là giao dịch trực
tiếp tại quầy, trong khi đó trên thực tế kênh cung
ứng dịch vụ truyền thống này chưa đáp ứng được
yêu cầu phục vụ khách hàng cá nhân (mật độ các
phòng giao dịch còn mỏng: 06 phòng; tác phong
phục vụ; cơ sở vật chất...). Kênh ngân hàng điện
tử hiện nay ngoài việc cung cấp dịch vụ truy vấn
thông tin, khách hàng đã có thể thực hiện được lệnh
thanh toán chuyển khoản nhưng hiệu quả phân phối
qua kênh này vẫn rất thấp, chưa được triển khai
rộng rãi, lượng khách hàng sử dụng còn ít, giao
dịch thanh toán thương mại điện tử còn hạn chế,
hình thức thanh toán qua điện thoại di động sử dụng
tài khoản ngân hàng bước đầu đã được triển khai
nhưng phạm vi còn hạn chế (chỉ dành cho các thuê
bao Viettel) nên lượng khách hàng sử dụng dịch vụ
cũng vẫn còn hạn chế. Mạng lưới máy ATM, máy
POS mới chỉ tập trung ở các thành phố, đô thị thực
tế chưa đáp ứng đủ nhu cầu của khách hàng.
3. Một số giải pháp phát triển dịch vụ NHBL tại
Vietcombank Nha Trang
Thông qua việc đánh giá thực trạng hoạt
động dịch vụ NHBL và định hướng phát triển của
180 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Vietcombank Nha Trang, nghiên cứu đã đưa ra một
số giải pháp để góp phần phát triển dịch vụ NHBL
của Vietcombank Nha Trang trong thời gian tới:
3.1. Phát triển và đa dạng hóa dịch vụ NHBL
Đa dạng hóa sản phẩm, dịch vụ là điểm mạnh
và mũi nhọn để phát triển thành công hoạt động
dịch vụ NHBL. Vì vậy, xây dựng một danh mục sản
phẩm, dịch vụ đa dạng, đa tiện ích, tiêu chuẩn, chất
lượng, đặc biệt tập trung vào các sản phẩm có hàm
lượng công nghệ cao và có những đặc điểm hấp
dẫn so với các sản phẩm trên thị trường là mục tiêu
hướng đến của Vietcombank Nha Trang nhằm tạo
sự khác biệt và nâng cao khả năng cạnh tranh của
Chi nhánh.
Đối với hoạt động huy động vốn dân cư: Bổ
sung thêm tính năng cho phép khách hàng được
gửi thêm tiền hoặc rút một phần gốc cho sản phẩm
tiết kiệm online “Tiền gửi trực tuyến” để sản phẩm
tiếp cận tới nhiều đối tượng khách hàng hơn nữa.
Phát triển các sản phẩm, dịch vụ dành cho khách
hàng theo phân đoạn thị trường cụ thể. Đặc biệt chú
trọng đẩy mạnh nghiên cứu phát triển dịch vụ, sản
phẩm dành cho nhóm khách hàng có thu nhập cao
(VIP customer) với những đặc tính, đặc thù phù
hợp với nhu cầu thực hiện các giao dịch tài chính
thường xuyên của khách hàng. Cải tiến quy trình
thủ tục theo hướng đơn giản, nhanh gọn. Thường
xuyên tổ chức nghiên cứu đối thủ cạnh tranh trên cơ
sở so sánh về giá cả (lãi suất), các hoạt động quảng
cáo, mạng lưới ngân hàng... để có thể đưa ra dịch
vụ huy động vốn cạnh tranh nhất.
Đối với hoạt động tín dụng: Bên cạnh các sản
phẩm dịch vụ cho vay có tài sản đảm bảo, cầm cố,
thế chấp như hiện nay, Vietcombank cần mở rộng
mạnh sang các sản phẩm khác như: cho vay tín
chấp, cho vay tiêu dùng trả góp theo mức lương,
cho vay cầm cố chứng khoán đang niêm yết, cho
vay du lịch, cho vay du học, cho vay chữa bệnh,
đám cưới... nhằm mở rộng đối tượng khách hàng
vay và mở rộng qui mô tín dụng tiêu dùng. Cần mở
rộng đối tượng khách hàng của sản phẩm thẻ tín
dụng, nới lỏng điều kiện phát hành như giảm tỷ lệ
cầm cố, thế chấp, thậm chí mở rộng phát hành thẻ
trên cơ sở tín chấp. Thiết kế xây dựng các quy trình
sản phẩm dịch vụ tín dụng bán lẻ theo hướng giảm
thiểu tối đa các thủ tục rườm rà, không cần thiết
nhằm rút gọn thời gian giao dịch của khách hàng.
Đặc biệt, cần chú trọng hơn nữa vào dịch vụ tư vấn
khách hàng bằng cách thành lập đội ngũ “nhân viên
tư vấn tài chính cá nhân” - PFC (Personal Finance
Consultant) để có thể phục vụ khách hàng tại nhà
hoặc các địa chỉ yêu cầu.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Đối với dịch vụ thẻ: Gia tăng tiện ích thanh
toán, phát triển sản phẩm thẻ ghi nợ nội địa
(Connect 24) như một phương tiện thanh toán, đặc
biệt mở rộng thêm các kênh thanh toán, chi tiêu qua
mạng khác (bên cạnh kênh thanh toán mua vé máy
bay như hiện nay), phục vụ cho các giao dịch thanh
toán online, hướng tới các khách hàng trong lĩnh vực
thương mại điện tử, mua bán hàng qua mạng. Mở
rộng tiện ích đi kèm cho khách hàng khi sử dụng thẻ
ATM như dịch vụ cấp hạn mức thấu chi, thanh toán
hoá đơn điện nước, hoá đơn dịch vụ viễn thông, phí
bảo hiểm... Liên kết với các đối tác (Siêu thị, Bảo
hiểm, Viễn thông, Petrolimex...) để đưa ra lưu hành
sản phẩm thẻ liên kết để tận dụng cơ sở khách hàng
và những lợi thế của các tổ chức thương mại lớn
trong nước. Tạo giá trị gia tăng cho chủ thẻ tín dụng
và các đơn vị chấp nhận thẻ để kích thích việc sử
dụng thẻ của khách hàng bằng cách áp dụng các
hình thức ưu đãi như tặng quà, khấu trừ cho các chủ
thẻ có giao dịch lớn, giảm phí... Tăng cường quảng
bá sản phẩm thẻ Vietcombank ra thị trường.
Đối với dịch vụ ngân hàng điện tử: Không
ngừng cải tiến, nâng cấp tính năng ưu việt của các
dịch vụ Internet banking, Home banking, Phone
banking, đảm bảo an toàn cho khách hàng và ngân
hàng, giúp khách hàng yên tâm khi sử dụng dịch vụ.
Cung cấp đầy đủ các sản phẩm ngân hàng điện tử
với các tiện ích gia tăng như: gia tăng tiện ích thanh
toán qua mạng internet như trả nợ vay, gửi thêm và
rút một phần gốc tiết kiệm. Mở rộng sản phẩm thanh
toán Mobile BankPlus thông qua kênh điện thoại di
động cho các mạng MobiFone và VinaPhone...
Đối với dịch vụ kiều hối: Có chính sách ưu
đãi về phí dịch vụ hoặc tặng quà cho đối tượng là
khách hàng lớn, khách hàng tiềm năng, khách hàng
truyền thống, các khách hàng thường xuyên giao
dịch với số lượng tiền lớn. Áp dụng chế độ tỷ giá
linh hoạt và phí chuyển tiền phù hợp nhằm thu đổi
được lượng ngoại tệ rất lớn từ dịch vụ này. Trong
các mùa cao điểm vào dịp Noel, Tết Nguyên đán…
nên tăng thêm thời gian phục vụ nhằm đáp ứng kịp
thời nhu cầu của khách hàng. Đặc biệt, cần nhanh
chóng triển khai dịch vụ trả tiền kiều hối tại nhà để
nâng cao năng lực cạnh tranh trong lĩnh vực này.
Các dịch vụ khác: Bên cạnh việc phát triển các
dịch vụ truyền thống, Vietcombank cũng cần triển
khai cung cấp thêm các dịch vụ mới, nhằm hướng
tới đối tượng khách hàng hiện đại, năng động, đáp
ứng được nhu cầu đa dạng của khách hàng như
dịch vụ uỷ thác đầu tư dành cho khách hàng cá
nhân, dịch vụ quản lý kế hoạch hưu trí, dịch vụ bảo
quản tài sản và cho thuê két sắt…
Soá 1/2013
3.2. Nâng cao chất lượng dịch vụ ngân hàng bán lẻ
Trong điều kiện hiện nay, khi các ngân hàng đều
hướng đến mảng kinh doanh dịch vụ NHBL như một
hướng đi mới trong việc phát triển kinh doanh, thì
chất lượng dịch vụ được đặt ra như một thế mạnh
cạnh tranh và lợi thế so sánh của mỗi ngân hàng.
Do đó, để nâng cao chất lượng dịch vụ khách hàng,
ngoài việc đảm bảo chất lượng về kỹ thuật công
nghệ, đa dạng hóa dịch vụ, đào tạo đội ngũ nhân
viên chuyên nghiệp, có đủ trình độ kiến thức chuyên
môn và kỹ năng tốt, Chi nhánh cũng cần: xây dựng
những tiêu chuẩn về dịch vụ khách hàng bằng cách
đặt ra những chuẩn mực đối với nhân viên trực tiếp
giao dịch, tư vấn, cung cấp dịch vụ tới khách hàng
để tạo tính chuyên nghiệp, đặc trưng về hình ảnh
của ngân hàng trên địa bàn; Xây dựng thêm các
kênh giải quyết khiếu nại, thắc mắc của khách hàng
bằng cách thiết lập thêm đường dây nóng, email để
nhanh chóng giải đáp các thắc mắc, khiếu nại.
3.3. Đa dạng hóa các kênh phân phối và thực hiện
phân phối có hiệu quả
Mở rộng kênh phân phối truyền thống bằng
cách phát triển mạng lưới phòng giao dịch ra các
huyện, thị xã lân cận, hoặc là các địa điểm có mức
sống cao, dân cư đông đúc, trước mắt Vietcombank
Nha Trang nên mở rộng thêm các phòng giao dịch
tại Diên Khánh, Vạn Ninh... Thực hiện khảo sát,
đánh giá các địa điểm đặt máy ATM/POS một cách
toàn diện để nâng cao hiệu quả khai thác và đáp
ứng đầy đủ nhu cầu của số đông khách hàng. Phát
triển kênh phân phối ngân hàng điện tử, đặc biệt
là kênh cung cấp dịch vụ qua điện thoại di động vì
trong tương lai đây sẽ là mô hình phổ biến nhất với
chi phí rất thấp mà lại tiện lợi cho cả khách hàng và
ngân hàng. Mở rộng kênh phân phối qua các đại lý
(các hãng bảo hiểm, các siêu thị - trung tâm mua
sắm lớn, các khu vui chơi - giải trí, các điểm du lịch -
nhà hàng - khách sạn, các trường đại học để chính
các đơn vị này trở thành là nhà các nhà phân phối
dịch vụ cho Chi nhánh.
3.4. Tăng cường hoạt động Marketing và chăm sóc
khách hàng
Hoạt động Marketing và chăm sóc khách hàng
của Vietcombank Nha Trang nằm trong chính sách
chung của Vietcombank nhưng Chi nhánh cũng cần
có những điểm khác biệt nhằm phù hợp với địa bàn
Khánh Hòa. Trước mắt, Chi nhánh cần nâng cấp bộ
phận Chăm sóc khách hàng (hiện đang nằm trực
thuộc phòng Quan hệ khách hàng thành “Tổ/ Phòng
Marketing & Chăm sóc khách hàng” riêng biệt. Kế
đến Chi nhánh thực hiện một số biện pháp cụ thể
như sau:
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 181
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Đối với hoạt động Marketing: Phải có chương
trình phân tích khách hàng và đối thủ cạnh tranh
với mục đích nắm được những thông tin của khách
hàng cũng như các đối thủ cạnh tranh nhằm đưa
ra những quyết sách kịp thời, các chính sách tăng
cường hoạt động marketing nhằm thu hút khách
hàng, phát triển sản phẩm. Đẩy mạnh tuyên truyền,
quảng cáo rộng rãi về các sản phẩm dịch vụ ngân
hàng thông qua các phương tiện thông tin đại
chúng, thư ngỏ, các pano quảng cáo hoặc tờ rơi,
website, hoặc tham gia các chương trình văn hoá,
thể thao, ủng hộ các quỹ từ thiện và các hoạt động
nhân đạo tại địa phương...
Đối với hoạt động chăm sóc khách
hàng: Áp dụng chính sách phân đoạn thị trường,
phân đoạn khách hàng để có chính sách chăm sóc
khách hàng cho phù hợp. Tổ chức thêm bộ phận lễ
tân hướng dẫn khách hàng. Thành lập thêm phòng
khách hàng VIP. Thường xuyên tổ chức thăm dò
ý kiến khách hàng qua các hình thức trả lời bảng
hỏi, tiếp xúc trực tiếp... Thực hiện các chương trình
chăm sóc khách hàng đều đặn theo các hình thức
như: gửi thiệp chúc mừng, quà tặng, hoa, phiếu
mua hàng, phiếu siêu thị... vào các dịp lễ Tết dương
lịch và âm lịch, Noel, ngày kỷ niệm dành cho khách
hàng nữ (8/3, 20/10), ngày sinh nhật khách hàng...
Xây dựng “Văn hoá Vietcombank” giúp tạo hình ảnh
đẹp, chuẩn mực của con người Vietcombank trong
mắt khách hàng.
3.5. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin
Chủ động xây dựng hệ thống quản lý quan
hệ khách hàng (CRM - Customer relationship
management) để giúp ngân hàng tiếp cận và giao
tiếp với khách hàng một cách có hệ thống và hiệu
quả. Nhanh chóng xây dựng phần mềm định danh
khách hàng cá nhân bằng dấu vân tay thay thế cho
hệ thống định danh bằng chữ ký như hiện nay, vốn
còn nhiều bất cập và tồn tại gây khó khăn cho khách
hàng cũng như đội ngũ cán bộ tác nghiệp khi khách
hàng thay đổi nhiều chữ ký, hoặc khi khách hàng
không thể viết và ký tên được, hoặc các cán bộ tác
nghiệp khó nhận biết được chữ ký giả mạo, gây ra
nhiều khó khăn và rủi ro trong quá trình tác nghiệp.
Đề ra các chương trình khen thưởng cho các sáng
kiến, các phần mềm tin học sáng tạo góp phần vào
việc phát triển công nghệ để khuyến khích cán bộ
IT viết các chương trình phục vụ cho quản trị điều
hành, các tiện ích phục vụ tác nghiệp cho các phòng
ban của Chi nhánh.
IV. KẾT LUẬN
Nghiên cứu đã phân tích và đánh giá được thực
trạng phát triển hoạt động NHBL cũng như đã đánh
giá được những thành công và hạn chế trong hoạt
động NHBL của Vietcombank Nha Trang trong giai
đoạn từ 2009 đến 2011 về qui mô, sản phẩm, công
tác Marketing… Trên cơ sở đó nghiên cứu bước
đầu đưa ra hệ thống các giải pháp như: đa dạng
hóa sản phẩm, nâng cao chất lượng sản phẩm,
kênh phân phối, tăng cường hoạt động Marketing
và chăm sóc khách hàng cũng như giải pháp về hệ
thống công nghệ … nhằm phát triển dịch vụ NHBL
của Vietcombank Nha Trang trong thời gian tới.
Ngoài ra, theo người nghiên cứu, để có thể phát
triển hoạt động NHBL một cách hiệu quả nhất,
Vietcombank Nha Trang cần phải tiến hành thực
hiện đồng bộ các giải pháp trên, trong đó cần chú
trọng nhiều đến các nhóm giải pháp về đa dạng hoá
sản phẩm, nâng cao chất lượng sản phẩm và nhóm
giải pháp về marketing chăm sóc khách hàng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ngân hàng Nhà nước Chi nhánh tỉnh Khánh Hoà (2009, 2010, 2011), Báo cáo tổng kết năm.
2. Ngân hàng TMCP Ngoại thương Chi nhánh Nha Trang (2009, 2010, 2011), Báo cáo tổng kết hoạt động kinh doanh hàng năm.
3. Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam (2009, 2010, 2011), Báo cáo thường niên hàng năm.
4. Ngân hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam (Tháng 09/2009), Sổ tay sản phẩm dịch vụ Ngân hàng bán lẻ.
5. Nguyễn Thu Trang (2012), Giải pháp phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ tại Ngân hàng Thương mại cổ phần ngoại thương
Chi nhánh Nha Trang - Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Nha Trang.
6. Lê Hoàng Nga - Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (2011), Phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ giai đoạn 2010 - 2015.
7. Vũ Minh Tuấn (2010), Phát triển dịch vụ ngân hàng bán lẻ tại Ngân hàng Đầu tư và phát triển Việt Nam chi nhánh Hải Phòng -
Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân Hà Nội.

182 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

ỨNG DỤNG QUY PHẠM THỰC HÀNH NUÔI TỐT (GAP) CÁ RÔ PHI ĐỎ
(Oreochromis sp.) THEO HÌNH THỨC NUÔI BÁN THÂM CANH
TRONG AO ĐẤT TẠI ĐÀ NẴNG

APPLICATION OF GOOD AQUACULTURE PRACTICES FOR RED TILAPIA

(Oreochromis sp.) SEMI-INTENSIVE CULTURE IN EARTHERN PONDS IN DANANG

Đặng Thị Thu Trang1

Ngày nhận bài: 18/05/2012; Ngày phản biện thông qua: 17/10/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Áp dụng quy phạm thực hành nuôi tốt (GAP) là cơ sở quan trọng cho việc nâng cao chất lượng sản phẩm thủy sản và
phát triển bền vững nghề nuôi. Ứng dụng mô hình GAP trong nuôi bán thâm canh cá rô phi đỏ được thực hiện trong năm
2010 - 2011 tại thành phố Đà Nẵng. Tiến hành áp dụng và so sánh hiệu quả của việc áp dụng Quy phạm thực hành nuôi
tốt (GAP) và không áp dụng GAP trên 3 ao đất với diện tích 2000m2/ao. Bước đầu áp dụng mô hình GAP trong nuôi thâm
canh cá rô phi đỏ đã thu được một số kết quả khả quan, các yếu tố đầu vào và đầu ra được quản lý một cách chặt chẽ trong
suốt quá trình nuôi, sản phẩm tạo ra có chất lượng cao, không nhiễm mầm bệnh, môi trường ao nuôi được quản lý tốt và
bền vững. Sau 6 tháng nuôi, cá nuôi theo mô hình GAP đạt khối lượng cao hơn (505 so với 386g/con), hệ số FCR thấp hơn
(1,65 so với 1,91), tỷ lệ sống cao hơn (73 so với 64%), năng suất bình quân cao hơn (2203 và 1283 kg/100 m2/vụ), lợi nhuận
bình quân cao hơn (1,601 so với 0,313 triệu đồng/100m2/vụ) so với mô hình nuôi không áp dụng GAP (P < 0,05). Nghiên
cứu cũng đề xuất sự cần thiết của việc xây dựng và áp dụng rộng rãi quy phạm GAP trong nuôi cá rô phi đỏ ở nước ta.
Từ khóa: cá rô phi đỏ, Oreochromis, quy phạm thực hành nuôi tốt (GAP)
ABSTRACT
The application of Good Aquaculture Practices (GAP) plays an important role in improving seafood quality and
developing aquaculture industry sustainably. Application of Good Aquaculture Practices in red tilapia semi-intensive
ulture was carried out between 2010 and 2011 in Danang city. In this study, technical, economic and environmental
efficiency between the two red tilapia culture models (GAP and non-GAP application) was compared in the three earthern
ponds (2000 m2/pond). The application of Good Aquaculture Practices in red tilapia semi-intensice culture has achieved
satisfactory results. The input and output factors were closely managed during the cultured period. This cultured model
produce not only high quality tilapia products but also a good and sustainable cultured environment. After 6 months of
culture, the red tilapia cultured by GAP model obtained a higher body weight (505 compared with 386 g/con), lower food
conversion ratio (1.65 compared with 1.91), higher survival rate (73 as opposed to 64%), higher average yield (2203
compared with 1283 kg/100 m2/crop), and higher average profits (1.601 as opposed to 0.313 million VND/100m2/crop) in
comparision with those of the non-GAP model (P < 0.05). The study also put forward the necessity for application of the
Good Aquaculture Practices in red tilapia culture in our country.
Key words: red tilapia, oreochromis, good aquaculture practice

I. ĐẶT VẤN ĐỀ phương trên cả nước [12]. Với ưu điểm là màu sắc
Được nhập vào nước ta từ năm 1985, cá rô phi đẹp, tốc độ sinh trưởng nhanh, thịt thơm ngon, thích
đỏ (Oreochromis sp.) hay còn gọi là cá điêu hồng là ứng tốt với môi trường, cá rô phi đỏ được thị trường
loài cá được nuôi khá phổ biến hiện nay ở nhiều địa trong và ngoài nước rất ưa chuộng. Cá rô phi được

1
Đặng Thị Thu Trang: Lớp Cao học Nuôi trồng Thủy sản 2008 - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 183

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
nuôi phổ biến nhất chỉ sau cá chép và chúng được
xác định là đối tượng cải thiện dinh dưỡng cũng như
xóa đói giảm nghèo [20]. Theo chủ trương chung
của ngành Thủy sản, cá rô phi được xác định là đối
tượng tiêu dùng quan trọng trong nước và hướng
đến mục tiêu xuất khẩu tương tự như cá da trơn
và tôm he [4] do kỹ thuật nuôi đơn giản, tận dụng
tốt diện tích mặt nước và lao động nông nhàn tại
địa phương.
Tuy nhiên, do những lo ngại hiện nay về chất
lượng và vệ sinh an toàn thực phẩm, người tiêu
dùng trong và ngoài nước ngày càng quan tâm đến
chất lượng sản phẩm, trong đó có các mặt hàng
thủy sản. Vì lẽ đó, các tiêu chuẩn và quy phạm về
nuôi trồng thủy sản an toàn, rõ nguồn gốc xuất xứ
đã được nhiều tổ chức, các nhà phân phối và nhập
khẩu và người tiêu dùng hết sức quan tâm. Trên cơ
sở bộ quy tắc ứng xử nghề cá có trách nhiệm (CoC)
[18] các bộ tiêu chuẩn khác lần lượt ra đời như quy
phạm thực thành nuôi trồng thủy sản tốt (GAP),
thực hành quản lý tốt hơn (BMP), quy tắc thực hành
nuôi tôm (CoP), quy phạm thực hành nuôi thủy sản
tốt nhất (BAP),... [8, 10, 17, 19, 21]. Chúng đã và
đang trở thành những tiêu chuẩn bắt buộc đối với
việc nhập khẩu các mặt hàng thủy sản vào các thị
trường Mỹ, Châu Âu và Nhật Bản,...
Quy phạm thực hành nuôi trồng thủy sản tốt
(GAP) là bộ 8 quy tắc thực hành nhằm sản xuất ra
các sản phẩm thủy sản chất lượng cao, thân thiện
với môi trường, giảm thiểu dịch bệnh và đảm bảo
vệ sinh an toàn thực phẩm [16, 22]. Đây cũng chính
là hướng đi lâu dài mà ngành Thủy sản nước ta
cần hướng tới nhằm phát triển bền vững cũng như
hướng đến các thị trường xuất khẩu khó tính như
Châu Âu, Mỹ và Nhật [23]. Tuy nhiên, hiện nay, các
nghiên cứu và áp dụng về GAP mới chỉ bước đầu
trên một số đối tượng như tôm he, cá tra [11, 14,
16]. Các nghiên cứu trên cá rô phi, đặc biệt là cá
rô phi đỏ vẫn chưa được đề cập. Nghiên cứu được
thực hiện làm cơ sở cho việc xây dựng và áp dụng
GAP cho nuôi cá rô phi đỏ ở nước ta.
II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Thời gian và đối tượng nghiên cứu
Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2010 -
2011 tại huyện Hòa Vang, Đà Nẵng. Trên cơ sở diện
tích nuôi 20 ha, tiến hành áp dụng Quy phạm thực
hành nuôi tốt (GAP) trên 3 ao (2000 m2/ao) và so
sánh với 3 ao nuôi theo mô hình nuôi truyền thống
(2000m2/ao). Cá rô phi đỏ (Oreochromis sp.) được
nuôi theo hình thức bán thâm canh với mật độ nuôi
là 4 con/m2.
184 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
2. Áp dụng quy phạm thức hành nuôi tốt
Trong nghiên cứu này, quy phạm thực hành
nuôi tốt (GAP) được áp dụng trong suốt quá trình
nuôi bao gồm: (1) - Lựa chọn và xây dựng hệ thống
nuôi; (2) - Thiết kế và xây dựng trại; (3) - Quản lý
môi trường nước trong ao nuôi; (4) - Quản lý sức
khỏe cá giống trước khi đưa vào ao nuôi; (5) - Quản
lý thức ăn, thuốc, hóa chất và chế phẩm sinh học;
(6) - Quản lý sức khỏe cá nuôi; (7) - Bảo đảm vệ
sinh an toàn thực phẩm; (8) - Xây dựng và vận hành
ao nuôi một cách có trách nhiệm xã hội [1, 2]. Trên
cơ sở các tiêu chí này tiến hành xây dựng các biểu
mẫu để tiến hành áp dụng trên thực tế.
Ao lựa chọn để áp dụng quy phạm thực hành
nuôi tốt cần đáp ứng được đầy đủ các tiêu chí về
hình thức nuôi, độ sâu, nguồn nước, cấp/thoát
nước, kết cấu đáy và bờ ao, nhà vệ sinh, kho chứa
vật tư, văn phòng và nhà ở, giao thông và hệ thống
điện [1, 2]. Với các ao không tiến hành áp dụng quy
phạm thực hành nuôi tốt cần đảm bảo các điều kiện
tương đồng với ao được áp dụng GAP.
3. Phương pháp kiểm tra và đánh giá
Các phương pháp lấy mẫu kiểm tra đầu vào,
quá trình nuôi và đầu ra sản phẩm theo quy phạm
thực hành nuôi tốt [1, 2]. Trên cơ sở phân tích các
mối nguy có thể có trong toàn bộ quá trình nuôi tiến
hành thu mẫu vào những thời điểm có độ rủi ro cao
nhất. Các loại mẫu được thu để kiểm tra bao gồm:
Mẫu cá nuôi, môi trường nước, tác nhân gây bệnh
(tháng/lần), mẫu thức ăn, thuốc và hóa chất, chế
phẩm vi sinh, chất lượng cá (15 ngày trước khi thu
hoạch) [13]. Tùy theo mẫu có thể tiến hành phân
tích tại hiện trường hoặc trong phòng thí nghiệm.
Kết quả phân tích sau đó được đối chiếu với các tiêu
chuẩn ngành được quy định bởi các cơ quan chức
năng [3, 5, 15].
Đánh giá tốc độ tăng trưởng: Định kỳ 15 ngày/lần
thu ngẫu nhiên 30 con cá xác định khối lượng thân
cá (g/con). Tỷ lệ sống của cá được xác định bằng
số cá thu được trên tổng số cá thả ban đầu (%). Các
yếu tố môi trường nước được kiểm tra hằng ngày
(nhiệt độ) hay định kỳ 1 tuần/lần (NH3, H2S, BOD5,
coliforms, oxy hòa tan, kim loại nặng và thuốc trừ
sâu) bằng các phương pháp thông dụng, hiện hành
[3, 5, 15]. Hệ số tiêu tốn thức ăn FCR được tính
bằng tổng khối lượng thức ăn sử dụng chia cho tổng
khối lượng cá tăng lên.
Phương pháp đánh giá hiệu quả của mô hình
nuôi: Các yếu tố đầu vào bao gồm con giống, chi phí
thức ăn, chi phí cải tạo ao, chi phí bón vôi, chi phí
nhân công. Các yếu tố đầu ra bao gồm cá rô phi đỏ
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
thương phẩm và các sản phẩm phụ khác. Hiệu quả
kinh tế hay lợi nhuận của mô hình bằng tổng doanh
thu trừ tổng chi phí sản xuất. Tác động môi trường
được đánh giá dựa vào tổng lượng nitơ thải ra môi
trường giữa hai mô hình nuôi (Nitơ đầu vào - nitơ
đầu ra, với nitơ đầu vào bao gồm thức ăn, phân bón
và chế phẩm sinh học; và nitơ đầu ra là cá thương
phẩm thu được).
4. Phương pháp phân tích và xử lý số liệu
Các số liệu sau khi thu thập được phân tích và
xử lý trên phần mềm Micosoft Excel 2003. Phương
pháp phân tích phương sai một yếu tố (One-way
ANOVA) được sử dụng để so sánh sự khác biệt
thống kê về giá trị trung bình giữa các nghiệm thức
với mức ý nghĩa p < 0,05. Các số liệu được trình bày
dưới dạng trung bình ± sai số chuẩn.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Kết quả kiểm soát các yếu tố đầu vào
1.1. Nguồn nước cấp
Nguồn nước đưa vào đáp ứng được các tiêu
chuẩn chất lượng nước cho nuôi trồng thủy sản
theo tiêu chuẩn GAP [1, 2]: pH 5,9 - 7,5; oxy hòa
tan 3,4 - 6,6mg O2/L; H2S 0,001 - 0,002mg/L; kim
loại nặng và hàm lượng thuốc bảo vệ thực vật có
nguồn gốc Clo hữu cơ đều thấp hơn tiêu chuẩn
cho phép từ 10 - 100 lần. Hàm lượng thủy ngân
trong khoảng 0,0001 - 0,0005mg/l so với giới hạn
cho phép là < 0,002mg/l; hàm lượng chì (Pb) nằm
trong khoảng 1,8.10-3 - 3,5.10-3mg/l so với giới hạn
cho phép là 0,02mg/l; hàm lượng Cadimi (Cd) nằm
trong khoảng 1,3.10-4 - 1,8.10-3mg/l so với giới hạn
cho phép là < 10-3mg/l. Các chỉ tiêu này là hoàn toàn
thích hợp cho nuôi cá rô phi đỏ [5, 6]. Điều này cho
thấy việc quy hoạch vùng nuôi cũng như địa điểm
chọn triển khai đề tài là tương đối tốt.
1.2. Kết quả kiểm soát con giống
Cá hương được ương 30 ngày để đạt kích
thước cá giống có chiều dài 5 - 7cm, khối lượng
6,25 g/con. Cá được thả nuôi với mật độ 4 con/m2.
Đối chiếu với quy định, kích thước cá thả là cao hơn
so với tiêu chuẩn quy định: Cá rô phi đạt 25 - 30
ngày tuổi, chiều 3 - 4cm và khối lượng 2 - 3g [15].
Sau khi cá giống được kiểm tra cảm quan. Kết quả
kiểm tra ngẫu nhiên mẫu cá giống (75 con) trước khi
thả cho thấy cá không bị nhiễm các bệnh vi khuẩn
(Aeromonas sp., Edwardsiella tarda và Pseudomonas
sp.) và nấm (Achylia và Saprolegnia). Đây đều là
những tác nhân gây bệnh phổ biến và nguy hiểm
Soá 1/2013
trên cá rô phi [7, 9]. Kết quả kiểm tra ký sinh trùng
cho thấy, cá bị nhiễm trùng bánh xe và sán lá đơn
chủ 16 móc, tuy nhiên, với tỷ lệ cảm nhiễm và cường
độ cảm nhiễm rất thấp so với khuyến cáo (4% và
2 - 8 con/lam) [9].
1.3. Kết quả kiểm tra thức ăn, thuốc và hóa chất
Kết quả kiểm soát thức ăn và các chất bổ sung
không phát hiện các chất cấm trong thức ăn theo
quy định. Tương tự, kết quả kiểm soát thuốc thú y,
chất xử lý và cải tạo môi trường không phát hiện
thấy các chất cấm theo quy định [1, 2].
1.4. Kết quả kiểm soát các yếu tố môi trường
Kết quả kiểm tra các yếu tố môi trường cho
thấy: pH 5,8 - 7,2, nhiệt độ 26 - 310C, oxy hòa tan
5,17 ± 0,86mg/L; H2S < 0,01; NH3 < 0,01; BOD5 4,5 -
14,1; vi khuẩn 2,0 x 103 - 3,0 x 103 MPN/100 ml. Như
vậy, các yếu tố môi trường này đều nằm trong phạm
vi cho phép theo quy định và phù hợp với nuôi cá
rô phi đỏ [5]. Đồng thời, kết quả kiểm tra chất lượng
nước thải cũng cho thấy các chỉ tiêu về pH, oxy hòa
tan, BOD5, H2S, NH3, vi khuẩn đều nằm dưới giới
hạn cho phép theo quy định [4].
1.5. Kết quả kiểm tra tốc độ tăng trưởng
Hình 1. Tốc độ sinh trưởng của cá rô phi đỏ theo
2 mô hình nuôi
Kết quả theo dõi tốc độ sinh trưởng theo hình
thức nuôi GAP và không áp dụng GAP (truyền thống)
cho thấy, nửa đầu của chu kỳ nuôi, khối lượng trung
bình của cá rô phỉ đỏ ở cả hai mô hình nuôi không
có sự khác biệt. Sau 90 ngày nuôi, cá đạt khối
lượng trung bình lần lượt là 122,75 ± 15,18 g/con
và 101,4 ± 12,52g/con. Tuy nhiên, từ ngày thứ
105 trở đi, sinh trưởng theo khối lượng của cá rô
phi đỏ nuôi theo mô hình nuôi GAP đạt được cao
hơn đáng kể so với mô hình không áp dụng GAP
(P < 0,05). Sau 180 ngày nuôi, khối lượng cá đạt
được ở mô hình GAP là 505,21 ± 75,23g/con
trong khi ở mô hình không áp dụng GAP là
386,67g ± 36,13g/con. Kết quả này là khá tốt so với
các nghiên cứu tương tự ở Thái Lan, khối lượng cá
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 185
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

đạt được sau 180 ngày nuôi dao động 360 - 680 g/con
[22]. Việc áp dụng mô hình GAP yêu cầu phải kiểm
soát nghiêm ngặt các yếu tố đầu vào và đầu ra, định
kỳ kiểm tra tốc độ sinh trưởng, khả năng bắt mồi,
tình trạng sức khỏe của cá,... để có các biện pháp
điều chỉnh kịp thời. Do đó, tốc độ sinh trưởng của cá
đạt được của mô hình này cao hơn so với mô hình
nuôi không áp dụng GAP.
1.6. Kết quả kiểm soát tác nhân gây bệnh
Kết quả kiểm tra tác nhân gây bệnh định kỳ
cho thấy, không phát hiện các tác nhân gây bệnh
phổ biến trên cá rô phi là nấm và vi khuẩn. Tuy
nhiên, cá có nhiễm Pseudomonas sp. nhưng với
Bảng 1. Tỷ lệ sống, FCR và năng suất giữa 2 mô hình GAP và truyền thống
Chỉ tiêu
tỷ lệ nhiễm rất thấp < 20% trong khi theo tiêu
chuẩn cho phép là 10 - 53% [9]. Kết quả kiểm
tra bệnh ký sinh trùng cho thấy cá bị nhiễm trùng
bánh xe và sán lá đơn chủ 16 móc nhưng với tỷ
lệ cảm nhiễm rất thấp và thấp hơn nhiều so với
quy định trang quy phạm GAP [1]. Tuy nhiên,
để phòng bệnh và tăng sức đề kháng cho cá rô
phi đỏ, toàn bộ cá được tắm với KMnO4 với hàm
lượng 4g/m3 nước. Xử lý lặp lại sau 3 ngày, định
kỳ tắm cá 1 tuần, 2 tuần/lần tùy thuộc vào tình
trạng sức khỏe của cá.
1.7. Kết quả kiểm tra tỷ lệ sống, hệ số FCR và năng
suất cá nuôi:
GAP Không áp dụng GAP

Tỷ lệ sống (%) 73,0 ± 9,0a

64,0 ± 13,0b
FCR 1,65 ± 0,09a 1,91 ± 0,11b
Năng suất trung bình (kg/100 m2/vụ) 2203,3 ± 141,2a 1283,7 ± 182,1b

Kết quả nghiên cứu cho thấy, cá rô phi đỏ nuôi
theo mô hình GAP cho tỷ lệ sống (73%) cao hơn so
với mô hình không áp dụng GAP (64%) (P < 0,05).
Tương tự, hệ số tiêu tốn thức ăn (FCR) của cá rô
phi đỏ ở mô hình nuôi GAP (1,65) cũng thấp hơn so
với mô hình không áp dụng GAP (1,91) (P < 0,05).
Tỷ lệ sống cao hơn và hệ số FCR thấp hơn dẫn
tới năng suất trung bình của ao nuôi cá rô phi đỏ
theo GAP (2.203,3kg cá) cao hơn gấp 1,72 lần so
với năng suất trung bình của ao nuôi theo mô hình
truyền thống (1.283kg cá) (P < 0,05).
2. Kết quả kiểm soát đầu ra
2.1. Kết quả kiểm tra vệ sinh an toàn thực phẩm
Kết quả kiểm tra các chỉ tiêu an toàn vệ sinh
thực phẩm của cá trước khi thu hoạch 15 ngày
cho thấy cá không chứa các chất kháng sinh
(Chloramphenicol, Nitrofuran), vi khuẩn gây hại cho
người (Salmonella, E.coli, Coliforms) theo quy định
của Bộ Y tế (1998) [5].
2.2. Sơ bộ đánh giá hiệu quả kinh tế

Bảng 2. Tổng chi, tổng thu và lợi nhuận giữa hai mô hình nuôi cá rô phi đỏ
Đơn vị tính: triệu đồng/100m2/vụ

Chỉ tiêu GAP Không áp dụng GAP

Tổng thu trung bình 3,89 ± 0,31a 1,91 ± 0,30b

Tổng chi trung bình 2,29 ± 0,16a 1,59 ± 0,24b
Lợi nhuận trung bình 1,60 ± 0,23a 0,31 ± 0,10b

Lợi nhuận trung bình của 3 ao áp dụng mô
hình GAP đạt 1,60 ± 0,23 triệu đồng/100m2/vụ
cao hơn so với mô hình truyền thống (0,31 triệu
đồng/100m2/vụ) (P < 0,05). Như vậy, việc áp dụng
mô hình nuôi GAP đã cho thấy hiệu quả rõ rệt khi
mà năng suất đạt được cao hơn 1,72 lần và lợi
nhuận cao hơn 5 lần so với mô hình nuôi không áp
dụng GAP. Nhưng quan trọng hơn, việc áp dụng
nuôi GAP còn cho sản phẩm có chất lượng tốt hơn,
hạn chế nguy cơ lây nhiễm dịch bệnh, bảo vệ môi
trường và phát triển bền vững nghề nuôi cá rô phi
ở nước ta.
2.3. Đánh giá tác động môi trường
Nguồn dinh dưỡng trong ao nuôi cá rô phi đỏ
bán thâm canh theo GAP chủ yếu là nguồn dinh
dưỡng bổ sung trong khi lượng thức ăn tự nhiên là
rất ít. Do đó, trong trường hợp quản lý thức ăn không
tốt có thể dẫn đến nguy cơ ô nhiễm môi trường.

186 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

Bảng 3. Hàm lượng nitơ đầu vào và đầu ra theo hai mô hình nuôi
Nitơ tổng số theo mô hình Nitơ tổng số theo mô hình không áp dụng
Các thông số GAP GAP
(kg/100m2/vụ) (kg/100m2/vụ)

Đầu vào TB 4,23 2,97

Thức ăn (TB) 3,45 2,19
Phân bón (TB) 0,03 0,03
Tổng lượng cá giống 0,75 0,75
Đầu ra (TB) 2,81 1,49
Lượng nitơ thải ra 1,43 a
1,68a

Kết quả nghiên cứu cho thấy, không có sự khác
biệt về hàm lượng nitơ thải ra môi trường giữa hai
mô hình nuôi theo GAP (1,43kg/100m2/vụ) và mô
hình không áp dụng GAP (1,48kg/100m2/vụ). Do cá
rô phi đỏ là loài ăn tạp nên lượng nitơ đi vào cơ thể
cá chiếm tỷ lệ khá cao đạt 50 - 65% tổng lượng nitơ
giữa hai mô hình nuôi.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận
Bước đầu áp dụng mô hình GAP trong nuôi
thâm canh cá rô phi đỏ đã thu được một số kết
quả khả quan, các yếu tố đầu vào và đầu ra được
quản lý một cách chặt chẽ trong suốt quá trình nuôi.
Sản phẩm tạo ra có chất lượng, không nhiễm mầm
bệnh, môi trường ao nuôi được quản lý tốt và góp
phần phát triển bền vững nghề nuôi.
Sau 6 tháng nuôi, cá nuôi theo mô hình GAP
đạt khối lượng cao hơn (505 so với 386g/con), hệ số
FCR thấp hơn (1,65 so với 1,91), tỷ lệ sống cao hơn
(73% so với 64%), năng suất bình quân cao hơn
(2.203 và 1.283 kg/100m2/vụ), lợi nhuận bình quân
cao hơn (1,60 so với 0,31 triệu đồng/100m2/vụ) so
với mô hình nuôi không áp dụng quy phạm GAP.
2. Kiến nghị
Cần triển khai nghiên cứu trong khoảng thời
gian dài hơn, với quy mô lớn hoăn nhằm xây dựng
bộ tiêu chuẩn GAP cho nuôi cá rô phi đỏ và áp dụng
rộng rãi tại nhiều vùng nuôi trên cả nước.
Cần có sự liên hệ chặt chẽ giữa nhà nghiên
cứu, cán bộ khuyến nông khuyến ngư và nông dân
trong việc triển khai áp dụng mô hình GAP trong
nuôi cá rô phi đỏ ở nước ta.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, 2011a. Quyết định số 1217/QĐ-BNN-TCTS ngày 17 tháng 7 năm 2011 về việc Ban
hành hướng dẫn áp dụng VietGAP đối với nuôi thương phẩm cá tra (P. hypophthalmus), tôm sú (P. monodon) và tôm chân
trắng (P. vannamei). Hà Nội.
2. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, 2011b. Bộ tiêu chí đánh giá VietGAP Ban hành kèm theo Quyết định số
1503/QĐ-BNN-TCTS ngày 5 tháng 7 năm 2011 của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Hà Nội.
3. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, 2009a. Thông tư số 15/2009/TT-BNN ngày 17 tháng 3 năm 2009 của Bộ trưởng
Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn về việc ban hành Danh mục hóa chất, kháng sinh cấm sử dụng trong sản xuất giống,
kinh doanh thủy sản. Hà Nội.
4. Bộ Thủy sản, 2006a. Quy hoạch tổng thể và phát triển ngành thủy sản đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020. Hà Nội.
5. Bộ Thủy sản, 2006c. Thông tư số 02/2006/TT-BTS ngày 20 tháng 3 năm 2006 về việc Quy định giá trị giới hạn cho phép về
nồng độ các chất ô nhiễm trong vùng nước ngọt nuôi thủy sản. Hà Nội.
6. Bộ Thủy sản, 2006d. Hướng dẫn quản lý môi trường trong đầu tư nuôi trồng thủy sản ở Việt Nam. Viện Quản lý Thủy sản,
Viện Nghiên cứu Nuôi trồng thủy sản I, Mạng lưới các Trung tâm Nuôi trồng Thủy sản Thái Bình Dương, Trường Đại học
Cần Thơ, Quỹ Quốc tế và Bảo vệ thiên nhiên, 250 trang.
7. Bộ Y tế, 1998. Quyết định số 867/1998/QĐ-BYT ngày 4/4/1998 của Bộ Y tế về việc ban hành các quy định về an toàn vệ
sinh thực phẩm thủy sản. Hà Nội.

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 187

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

8. Nguyễn Tử Cương, 2006. Phát triển nuôi trồng thủy sản bền vững thông qua việc áp dụng GAP và CoC.
9. Đỗ Thị Hòa, Bùi Quang Tề, Nguyễn Hữu Dũng, Nguyễn Thị Muội, 2006. Bệnh học Thủy sản. Nhà xuất bản Nông nghiệp.
Hà Nội.
10. NACA, 2008. Đẩy mạnh Thực hành quản lý tốt hơn (BMP), Thực hành nuôi tốt (GAP) và Thực hành nuôi có trách nhiệm
(CoC) đối với các mô hình nuôi. Báo cáo của tư vấn khu vực cho hoạt động số 3.5.5/2007 của Hợp phần Hỗ trợ phát triển
nuôi trồng thủy sản bền vững (SUDA), Chương trình Hỗ trợ ngành thủy sản Pha II (FSPS II). 79 trang.
11. NAFIQAVED, 2006. Dự thảo Quy chuẩn thực hành nuôi tốt (GAP) và nuôi có trách nhiệm (CoC) tôm sú thâm canh, bán
thâm canh. (Good Aquaculture Practices and Code of Conduct for Responsible Aquaculture for Intensive and Semi-intensive
Farming of Penaeus monodon.
12. Sở Khoa học và Công nghệ Thái Nguyên, 2009. Kỹ thuật nuôi cá rô phi đỏ. Bản tin Khoa học và Công nghệ phục vụ Nông
nghiệp và Phát triển nông thôn.
13. Thủ tướng chính phủ, 2006. Quyết định số 50/2006/QĐ-TTg ngày 07/3/2006 về việc ban hành Danh mục sản phẩm, hàng
hóa phải kiểm tra về chất lượng.
14. Vũ Dũng Tiến và Don Griffiths, 2009. GAP và BMP trong nuôi tôm tại Việt Nam: Chính sách, hiện trạng và phương phướng
thực hiện, 20 trang, Hà Nội.
15. Tiêu chuẩn ngành 28 TCN134:1998. Cá nước ngọt, cá giống và các yêu cầu kỹ thuật.
16. Trung tâm Chất lượng, An toàn vệ sinh và Thú y thuỷ sản vùng 6, 2007. Ứng dụng Qui phạm thực hành nuôi tốt (GAP) trong
nuôi cá tra trong ao tại tỉnh Hậu Giang. Đề tài nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ, Cục quản lý Chất lượng, An toàn
vệ sinh và Thú y thuỷ sản, Việt Nam.
Tiếng Anh
17. Boyd, C.E., C. Lim, J. Queiroz, K. Salie, L. de Wet, A. McNevin. 2008. Best Management Practices for Responsible
Aquaculture. ACRSP, Oregon State University, Corvallis, Oregon. 47pp.
18. FAO, 1995. Code of Conduct for Responsible Fisheries. Rome. 41 pages.
19. FAO, 2004. Report of the National Workshop on the Code of Conduct for Responsible Fisheries and its Practical Application
to Coastal Aquaculture Development in Viet Nam. FAO/Fish Code Review. No. 12. FAO, Rome. 61 pages.
20. Fitzsimmons, K., 2002. US & International Trade in Tilapia products: 2003 and Beyond. In: International West Coast
Seafood Show. Los Angeles, California. American Tilapia Association. USA.
21. Jory, D. E., 2011. Best Aquaculture Practices Standards for the Tilapia Industry: Certification for Greater Sustainability.
Global Aquaculture Alliance St. Louis, Missouri USA. Ninth International Symposium On Tilapia In Aquaculture. Shanghai
– China April, 2011.
22. Ministry of Agriculture and Cooperatives, 2004. Good Aquaculture Practices for tilapia – Thai Agriculture Standard TAS
7405-2004. National Bureau of Agricultural Commodity and Food Standards, 23 pages.
23. Nguyen Van Trong, 2003. Vietnam - working toward the production of safe and high quality aquaculture foods. Research
Institute for Aquaculture No. 2, Vietnam.

188 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

HOÀN THIỆN CÔNG TÁC QUẢN TRỊ RỦI RO TÍN DỤNG TẠI
VIETCOMBANK - CHI NHÁNH NHA TRANG

CREDIT RISK MANAGEMENT IMPROVEMENT AT

VIETCOMBANK - NHA TRANG BRANCH

Trần Đình Trung1, Phan Thị Dung2

Ngày nhận bài: 13/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 30/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Với mục tiêu hướng tới xây dựng mô hình một ngân hàng thương mại (NHTM) đạt tiêu chuẩn quốc tế, hiện đại và
vững mạnh. Đặc biệt khi Việt Nam thực hiện cam kết quốc tế theo lộ trình hội nhập, các NHTM Việt Nam buộc phải hoạt
động theo nguyên tắc thị trường và minh bạch hơn trong điều kiện cạnh tranh trực tiếp với các NHTM nước ngoài có trình
độ công nghệ hiện đại và năng lực tài chính vượt trội. Do vậy để đứng vững trong môi trường cạnh tranh đầy thành thức
đòi hỏi các NHTM nói chung và Vietcombank nói riêng phải tiếp tục thực hiện chương trình tái cơ cấu về tổ chức và hoạt
động, hướng ngân hàng hoạt động an toàn hiệu quả và bền vững. Muốn vậy, điều quan trọng là phải đánh giá được điểm
mạnh, điểm yếu trong công tác quản trị rủi ro tín dụng nhằm nghiên cứu áp dụng các mô hình quản trị rủi ro của NHTM
hiện đại, phù hợp thông lệ quốc tế, không ngừng nâng cao năng lực quản trị rủi ro của chính mình, bảo đảm hoạt động
ngân hàng an toàn và lành mạnh. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm mục đích đánh giá thực trạng công tác quản trị rủi
ro tín dụng tại Vietcombank Nha Trang, từ đó đề xuất một số giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện công tác quản trị rủi
to tín dụng tại Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang.
Từ khóa: rủi ro, tín dụng, quản trị, vietcombank
ABSTRACT
With the aim to develop a model of a commercial bank to meet international standard which is modern, sustainable.
Especially, because of global integration, the competitiveness in banking system is drastic and complicated. Therefore, be
sustainable in business, all commercial banks in general and Vietcombank in particular should restructure the organization
and be safe in all activities. So the most importance is that we have to evaluate strengths, weaknesses in credit risk
management to manage effectively all of them. This research aims to evaluate the current situation of credit risk
management at Vietcombank Nha Trang and to propose some suggested solutions in order to improve it in the best way.
Keywords: credit, risk, management, vietcombank

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Thực tiễn hoạt động của các NHTM Việt Nam
trong hơn 20 năm đổi mới đã cho chúng ta thấy
tình trạng khó khăn về tài chính của một ngân hàng
thường phát sinh từ những khoản cấp tín dụng khó
đòi, điển hình như: việc đổ vỡ hàng loạt quỹ tín
dụng, ngân hàng thương mại cổ phẩn (NHTMCP)
của những năm trước năm 2005. Thêm vào đó, nhìn
vào kết cấu tài sản của các NHTM Việt Nam chúng
ta nhận thấy: tài sản sinh lời là các khoản cấp tín
dụng luôn chiếm tỷ trọng khá lớn 60%-70% tài sản
có, thậm chí có một số NHTM tỷ lệ này lên đến 80%.
Trong xu thế hội nhập kinh tế khu vực và quốc
tế, các ngân hàng thương mại tại thành phố Nha
Trang cũng đối mặt với những rủi ro tiềm ẩn mới.
Chính vì vậy, tín dụng luôn được đánh giá là một
trong những các loại nghiệp vụ ngân hàng phức tạp
và có độ rủi ro cao, vì vậy vấn đề quản lý rủi ro tín
dụng là một vấn đề được các NHTM Việt Nam quan
tâm hàng đầu. Do đó, rủi ro tín dụng luôn mang tính

1
Trần Đình Trung: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Phan Thị Dung: Khoa Kế toán Tài chính - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 189

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

thời sự và những giải pháp nhằm hạn chế rủi ro tín chung trên địa bàn thành phố Nha Trang.
dụng là vấn đề quan tâm hàng đầu của các ngân Để đánh giá rủi ro tín dụng tác giả sử dụng các
hàng thương mại chỉ tiêu như: Nợ quá hạn và tỷ lệ nợ quá hạn trên
Qua việc nghiên cứu các nguyên nhân dẫn đến tổng dư nợ, nợ khó đòi và tỷ lệ nợ khó đòi trên tổng
rủi ro trong hoạt động tín dụng và đề xuất giải pháp dư nợ, nhóm chỉ tiêu về khả năng thanh toán ngắn
nhằm hạn chế rủi ro, để đánh giá một cách thấu hạn và thanh toán nhanh, hệ số thanh toán dài hạn,
đáo hơn về bản chất của lĩnh vực tín dụng từ đó có nhóm chỉ tiêu khả năng sinh lời, tài sản bảo đảm…
những nhận xét chính xác về những ưu điểm cũng với tên gọi các chỉ tiêu phần nào đã nói lên ý nghĩa
như khiếm khuyết từ chính những cán bộ đang làm của các chỉ tiêu này.
công tác tín dụng. Dựa vào các số liệu thực tế tổng hợp được, kết
Từ đó, mỗi cán bộ tín dụng cần trau dồi đạo đức quả điều tra khảo sát và các ý kiến nhận định của
nghề nghiệp, kỹ năng chuyên môn nghiệp vụ, nâng các cán bộ tín dụng, tác giả sử dụng các phương
cao năng lực và lòng đam mê nghề nghiệp. Nhằm pháp lý thuyết thống kê, đối chiếu, so sánh để phân
khắc phục những cái chưa hoàn thiện, bổ sung tích, đánh giá thực trạng hoạt động tín dụng của
những điểm còn khiếm khuyết… để hoàn thành tốt Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang, tìm hiểu các
công việc của chính bản thân mình. Về phía mỗi nguyên nhân dẫn đến rủi ro tín dụng và đưa ra giải
NHTM sẽ có cách nhìn nhận những nguyên nhân pháp nhằm hoàn thiện công tác quản trị rủi ro tín
đã xảy ra cũng như còn tiềm ẩn trong hoạt động tín dụng tại chi nhánh.
dụng của ngân hàng mình, nhằm có những chính
sách, biện pháp chẫn chỉnh kịp thời và khắc phục III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
những rủi ro đã xảy ra một cách tốt nhất. Trong những năm qua hoạt động ngân hàng
của Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang đã có
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU nhiều khởi sắc trong đó có sự đóng góp của công
tác tín dụng. Tuy nhiên bên cạnh những thành tựu
1. Đối tượng nghiên cứu
đã đạt được như tốc độ tăng trưởng tín dụng luôn
Đối tượng: Rủi ro tín dụng và công tác quản lý
cao và ổn định, quy mô khách hàng được mở rộng,
rủi ro tín dụng.
niềm tin của các khách hàng vào ngân hàng được
Phạm vi nghiên cứu: Rủi ro tín dụng và công tác
củng cố và ngày càng phát triển… thì ngân hàng
quản lý rủi ro tín dụng qua các năm (2009 - 2011) tại
cũng thực sự phải đối mặt với vấn đề rủi ro tín dụng.
Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang.
Việc khảo sát đánh giá hoạt động tín dụng và công
2. Phương pháp nghiên cứu tác quản trị rủi ro tín dụng tại Vietcombank - Chi
Phương pháp thu thập dữ liệu sơ cấp: Ghi nhận nhánh Nha Trang qua các năm 2009, 2010 và 2011
các ý kiến, nhận định của các cán bộ tín dụng thông đã phần nào cho thấy thực tiễn những mặt mạnh
qua điều tra khảo sát ý kiến nhận định về nguyên và điểm yếu trong công tác tín dụng tại ngân hàng.
nhân dẫn đến rủi ro tín dụng và các giải pháp góp
1. Tình hình phân loại nợ và trích lập dự phòng:
phần hạn chế rủi ro tín dụng.
Để phản ánh đúng chất lượng dư nợ tín dụng
Phương pháp chuyên gia: Trao đổi khảo sát ý
theo tiêu chuẩn và thông lệ quốc tế, Vietcombank -
kiến, kinh nghiệm với các cán bộ tín dụng công tác
Chi nhánh Nha Trang đã thực hiện nghiêm túc QĐ
tại Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang và các cán
493/2005/QĐ về phân loại nợ xấu của NHNN đối với
bộ công tác trong ngành tài chính, ngân hàng nói
các khoản dư nợ hiện hành.
Bảng 1. Tình hình nợ và lập dự phòng rủi ro tại Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang
Đơn vị tính: triệu đồng
Phát sinh trong kỳ Phát sinh trong kỳ
Chỉ tiêu 2009 2010 2011
Tăng Giảm Tăng Giảm
Tổng dư nợ 1.102.197 3.957.565 3.503.307 1.573.596 4.355.086 4.226.241 1.702.441
Nợ đủ tiêu chuẩn (nhóm 1) 999.635 3.931.531 3.503.307 1.444.999 4.344.850 4.223.608 1.566.241
Nợ cần chú ý (nhóm 2) 78.136 26.263 104.399 4.547 108.946
Nợ dưới tiêu chuẩn (nhóm 3) 9.984 4.611 5.373 2.388 2.985
Nợ nghi ngờ (nhóm 4) 6.502 4.235 2.267 244 2.023
Nợ có khả năng mất vốn (nhóm 5) 7.940 8.618 16.558 5.689 22.247
Số nợ không đủ tiêu chuẩn có TSBĐ 22.467 3.872 18.595 8.485 27.080
Tỷ lệ nợ không đủ tiêu chuẩn trên tổng 2,22 1,54 1,60
dư nợ (%)
Dự phòng rủi ro -18.151 -35.292 -38.316
Nguồn: Báo cáo phân loại nợ và trích lập dự phòng rủi ro tại Vietcombank - CN Nha Trang

190 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Từ các bảng số liệu tổng hợp về tình hình nợ
xấu và xử lý nợ xấu, có thể nhận thấy, nợ xấu phát
sinh trong năm của Vietcombank - Chi nhánh Nha
Trang qua các năm có biến động theo chiều hướng
tăng về tổng số, tuy nhiên về tỷ lệ nợ không đủ tiêu
chuẩn trên tổng dư nợ có giảm trong năm 2010 và
tăng nhẹ trong năm 2011, cụ thể tỷ lệ nợ không đủ
tiêu chuẩn đến hết năm 2011 chỉ còn 1,60% tổng dư
nợ < 3% so với quy định của ngân hàng nhà nước.
Điều này cho thấy, các năm gần đây hoạt động cho
vay vốn và quản lý rủi ro tín dụng ở Vietcombank -
Chi nhánh Nha Trang đã có bước chuyển biến rõ
rệt, giảm thiểu tỷ lệ nợ xấu xướng mức thấp nhất
trong các năm.
2. Thực trạng công tác quản trị rủi ro tín dụng
Thực tiễn hoạt động tín dụng của Chi nhánh
Hoạch định chiến lược
Hệ thống tín điểm và
xếp hạng tín dụng
Rủi ro tín dụng
Trách nhiệm cá nhân đối
với chất lượng tín dụng
Cơ cấu tổ chức quản trị
tín dụng
Hình 1. Mô hình quản lý rủi ro tín dụng tại Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang
- Công tác hoạch định chiến lược: Tại
Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang, dịp đầu năm
ngân hàng vẫn định kỳ tổ chức hội nghị tổng kết
đánh giá hoạt động kinh doanh năm trước và đề
xuất mục tiêu biện pháp cho năm tiếp theo. Về chiến
lược về quản trị rủi ro (QTRR) thường mang tính dài
hạn còn kế hoạch QTRR là sự cụ thể hóa trong một
giai đoạn nhất định nào đó. Thực tế Vietcombank -
Chi nhánh Nha Trang mới chỉ dừng lại ở việc lập
một kế hoạch ngắn hạn cho từng năm chứ cũng
chưa có được chiến lược rủi ro dài hạn. Kế hoạch
quản trị tín dụng được lập dựa trên kế hoạch kinh
doanh tổng quát của ngân hàng, tình hình hoạt động
của bộ phận tín dụng đến thời điểm lập và kết quả
phân tích môi trường cũng như những dự báo hoạt
động trong thời gian tới.
- Xác định rủi ro hiện có và rủi ro tiềm ẩn:
Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang rủi ro chủ yếu
được nhận dạng khi đã có những dấu hiệu hay biểu
hiện nào đó, hay khi rủi ro đã xảy ra hoặc đã nhìn
thấy được nguy cơ. Còn việc nhận dạng rủi ro trong
tương lai hay dự đoán rủi ro thực chất chỉ là những
phân tích sơ bộ và đưa ra các dự báo chung chung
Soá 1/2013
trong thời gian qua luôn tiềm ẩn rủi ro và việc quản
trị rủi ro tín dụng của toàn hệ thống được quản lý
ngày càng tiệm cận với các chuẩn mực của quốc
tế. Tuy nhiên rủi ro tín dụng luôn song hành với hoạt
động tín dụng, do đó để tăng trưởng tín dụng đi kèm
với quản lý chất lượng tín dụng thì yêu cầu cấp bách
đặt ra là rủi ro tín dụng phải được quản lý chặt chẽ
và giảm bớt tỷ lệ tổn thất về tín dụng, đảm bảo hoạt
động tín dụng được an toàn hiệu quả.
Hiện nay có nhiều mô hình quản trị rủi ro tín
dụng được các ngân hàng thương mại đang áp dụng
như: mô hình quản trị Basel, mô hình 6C, mô hình
xếp hạng Moody & Standard Poor... Tuy nhiên, xuất
phát từ quy mô và năng lực thực tiễn, Vietcombank -
Chi nhánh Nha Trang đang áp dụng mô hình quản
trị rủi ro tín dụng sau:
Xác định rủi ro hiện có
và rủi ro tiềm ẩn
Xây dựng các chính
sách và quy trình TD
Giám sát và kiểm tra
quy trình tín dụng
bởi lẽ ngân hàng hiện chưa áp dụng một kỹ thuật
cảnh báo và phòng chống rủi ro hiệu quả. Rủi ro
thường chỉ được phân tích một cách định tính chứ
để đo lường mức độ rủi ro thì ngân hàng chưa thực
hiện được, vì ngân hàng chưa áp dụng được các
phương pháp đo lường hiện đại nên chỉ tiến hành
phân tích thông qua các báo cáo tài chính, dựa trên
các chỉ tiêu để xác định nguyên nhân cũng như mức
độ ảnh hưởng của rủi ro nhằm tìm biện pháp tác
động để hạn chế tổn thất của những rủi ro đó
- Xây dựng chính sách và quy trình tín dụng:
Chính sách và quy trình cho vay của Vietcombank
do hội đồng quản trị phê duyệt và ban hành, trong
khuôn khổ pháp lý chung hướng dẫn hoạt động cho
vay của ngân hàng nhà nước và thực tiễn hoạt động
của từng chi nhánh. Nội dung của chính sách được
soạn thể trên cơ sở: Quy chế bảo đảm tiền vay do
chính phủ và ngân hàng nhà nước ban hành, Quy
chế cho vay do ngân hàng nhà nước VN ban hành,
Chiến lược, định hướng phát triển của Vietcombank
trong từng thời kỳ cụ thể.
- Công tác giám sát và kiểm tra tín dụng:
Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang luôn chú trọng
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 191
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

nâng cao năng lực bộ phận kiểm soát nội bộ của
ngân hàng và hiểu rằng để làm tốt công việc quản
lý rủi ro thì phải làm tốt công tác kiểm tra, kiểm toán
nội bộ. Ngân hàng liên tục đào tạo các kỹ năng cho
bộ phận kiểm soát nội bộ cũng như kiểm tra xét
duyệt. Ngoài ra, còn đặt ra các tình huống khó để
cán bộ kiểm toán thử nhằm nâng cao năng lực, kinh
nghiệm trong công tác phòng ngừa rủi ro.
- Bộ máy tổ chức: Bộ máy tổ chức tại ngân
hàng được xây dựng trên định hướng chung của
Vietcombank và quy mô chi nhánh tại địa phương.
Hiện nay, ngân hàng có 1 giám đốc, 2 phó giám
đốc, 10 phòng chuyên môn, 6 phòng giao dịch trên
địa bàn tỉnh Khánh Hòa. Mỗi phòng ban đều có sự
phân công phân nhiệm cụ thể theo chức năng từng
phòng và hoạt động dưới sự điều hành 1 trưởng
phòng, 1 phó phòng. Tất cả các phòng ban đều hoạt
động dựa trên định hướng chung và điều hành của
giám đốc.
- Trách nhiệm cá nhân đối với chất lượng tín
dụng: Trong thời gian qua, công tác quản lý cán bộ
tín dụng chỉ mới dừng ở khẩu kiểm tra giám sát tuân
thủ quy trình tín dụng. Mỗi cán bộ và trưởng phó
phòng phụ trách sẽ chịu trách nhiệm chính cho hồ
sơ mình cho vay và thu hồi nợ, chứ chưa có các
phòng ban hay cán bộ trực tiếp làm công tác thu hồi
nợ xử lý nợ quá hạn. Theo quy định trong nội bộ,
mỗi cán bộ khi có nợ xấu chiếm tỷ lệ >3% tổng dư
nợ đang quản lý sẽ tạm dừng công tác cho vay và
tập trung thu hồi nợ, đồng thời hưởng lương cơ bản
và chỉ được nhận lại các khoản phụ cấp khác sau
khi nợ quá hạn giảm <3%.
Đối với một số trường hợp có dấu hiệu tiêu cực,
sau khi đưa ra hội đồng kỷ luật xem xét sẽ có hình
thức kỷ luật đúng theo sự việc diễn ra, có thể từ hình kinh nghiệm.
3. Những mặt đạt được và hạn chế trong công tác quản trị rủi ro tín dụng
thức kỷ luật khiển trách, cảnh cáo, hạ bậc lương,
luân chuyển vị trí công tác hoặc buộc thôi việc.
- Hệ thống tính điểm và xếp hạng tín dụng:
Hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ giúp cho
Vietcombank trong việc phát hiện nợ xấu phát sinh
đến từng khách hàng, xác định rõ nguyên nhân
phát sinh nợ xấu xuất phát từ năng lực tài chính
của khách hàng hay từ những rủi ro vĩ mô và đánh
giá khả năng trả nợ của khách hàng. Trên cơ sở
đó Vietcombank đưa ra được các biện pháp xử lý
nợ xấu phù hợp để nâng cao chất lượng tín dụng.
Là ngân hàng tiên phong trong xây dựng hệ thống
xếp hạng tín dụng nội bộ để phân loại nợ theo điều
7 QĐ493 là cơ sở để hướng hoạt động của ngân
hàng theo các chuẩn mực quốc tế, chia sẻ những
kinh nghiệm trong quá trình triển khai thực hiện đối
với các NHTM Việt Nam.
Việc phân loại nợ theo điều 7 sẽ đánh giá toàn
bộ năng lực tài chính và khả năng trả nợ ngân hàng
của khách hàng, thay vì phân loại nợ theo điều 6
trước đây chỉ đánh giá khả năng trả nợ từng khoản
vay riêng lẻ.
Từ các phân tích về cách thức tổ chức cũng
như thực hiện quản trị rủi ro tín dụng tại ngân hàng
có thể thấy một điều là quản trị rủi ro tín dụng tại
Vietcombank - Chi nhánh Nha Trang mới ở giai đoạn
sơ khai và còn tồn tại nhiều bất cập. Chúng ta cần
có những giải pháp thích hợp nhằm quản lý rủi ro
tín dụng trong giới hạn cho phép, hạn chế tối đa rủi
ro phát sinh, góp phần phát triển tín dụng bền vững.
Những vấn đề còn tồn tại do nhiều nguyên
nhân cả khách quan và chủ quan nhưng nhìn chung
bước đầu đã phát huy được điểm mạnh, ngoài ra
cũng bộc lộ những điểm yếu cần khắc phục đúc rút

QTRR tín dụng ĐIỂM MẠNH ĐIỂM YẾU

- Được tổ chức thường xuyên định kỳ hàng năm. - Chỉ mang tính ngắn hạn nên dễ bị thay đổi khi gặp biến
- Định hướng dựa trên sự tổng hợp hoạt động trong kỳ của động không dự báo trước.
Công tác
các phòng ban. - Không phản ánh hết thực trạng rủi ro hiện có và tiềm
hoạch định
- Đúc rút kinh nghiệm, phát huy thế mạnh, khắc phục điểm năng của chi nhánh trong dài hạn.
chiến lược
yếu thực tại. - Chưa mang tính tổng thể toàn chi nhánh, chỉ gói gọn
trong phạm vi phòng tín dụng.
- Khách hàng chủ yếu là khách hàng truyền thống, các - Chỉ dựa trên nhận định cảm tính chủ quan.
Xác định doanh nghiệp nhà nước, DN vừa và nhỏ nên mức độ rủi - Chưa có biện pháp phòng tránh ngăn ngừa hữu hiệu
rủi ro hiện ro thấp. từ xa.
có và rủi ro - Mối quan hệ giữa khách hàng và ngân hàng được thắt - Việc quản lý dựa trên hồ sơ, còn thiếu thực tế chưa đánh
tiềm ẩn chặt tạo dựng từ lâu qua qúa trình hợp tác, giúp đánh giá giá hết mức độ rủi ro trong dài hạn.
được rủi ro tiềm ẩn.
- Tổ chức quản lý và xử lý kịp thời khi rủi ro. - Rủi ro không dự báo tốt nên việc kiểm soát còn mang tính
Xây dựng - Chính sách và quy trình tín dụng được hội đồng tín dụng đối phó.
chính sách phê duyệt mang tinh pháp lý chung, nội dung theo đúng - Tâm lý che dấu rủi ro khi mới phát hiện nên việc xử lý
và quy trình quy chế chuẩn mực của toàn ngành và hội sở chính. không kịp thời.
tín dụng - Việc quản lý giám sát sau cho vay chưa tốt dẫn đến rủi ro
không nhìn nhận sớm.

192 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
- Bộ phận kiểm soát nội bộ bước đầu đã thể hiện được vai
trò và kết quả trách nhiệm tốt trong thời gian qua.
Công tác - Phát hiện và chỉ dẫn nhiều sai phạm, thiếu sót của công
giám sát và tác hoạt động tin dụng tại chi nhánh.
kiểm tra tín - Cảnh báo và đưa ra nhiều bài học kinh nghiệm, tham
dụng mưu đề xuất cho ban lãnh đạo ngân hàng nhiều biện pháp
và hướng xử lý cho từng trường hợp rủi ro trong công tác
tín dụng tại chi nhánh.
- Có sự phối hợp giữa bộ phận thẩm định và bộ phận tín dụng
nhằm ngăn ngừa rủi ro ngay từ khi đánh giá khách hàng.
- Các thông tin về khách hàng được lưu trữ và quản lý một
Bộ máy tổ
cách tổng hợp.
chức
- Có phòng tin học quản lý các dữ liệu của toàn hệ thống
hỗ trợ cho các bộ phận nghiệp vụ truy cập thông tin nhanh
và thuận tiện nhất.
Trách nhiệm - Việc xử lý cán bộ luôn được chi nhánh đề cao nhằm
cá nhân đối tránh xử sai. Bước đầu phần nào cảnh báo được thái độ
với chất trách nhiệm làm việc, hạn chế tiêu cực.
lượng tín - Việc phân rõ trách nhiệm gắn trực tiếp với người cho vay, nên
dụng tạo ý thức trách nhiệm cao trong công việc của từng cán bộ.
- Giúp việc nhận đính đánh giá khách hàng và phân loại
Hệ thống
nợ chính xác hơn, giúp cho ngân hàng có cách nhìn đúng
tính điểm và
đắng và đề ra phương hướng biện pháp quản lý tốt hơn.
xếp hạng tín
- Xác định được số món nợ quá hạn, tiến hành phân loại
dụng
được các khoản nợ theo mức độ rủi ro khác nhau.
IV. KẾT LUẬN VÀ GIẢI PHÁP
1. Kết luận
Tóm lại, hội nhập quốc tế sẽ làm cho nền kinh
tế các quốc gia phát triển mạnh mẽ, nhanh chóng,
sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế giữa các quốc gia
ngày càng lớn. Tài chính là lĩnh vực nhạy cảm, bao
trùm và liên quan đến tất cả các lĩnh vực hoạt động,
các lĩnh vực khác nhau của đời sống kinh tế xã hội.
Tự do hoá tài chính là bước đi quan trọng trong quá
trình tự do hoá kinh tế.
Mức độ, nguy cơ rủi ro mỗi ngân hàng là khác
nhau, dựa trên điểm mạnh điểm yếu cụ thể của
mình, các NHTM sẽ có những thay đỗi cần thiết và
kế hoạch thích hợp để xây dựng mô hình quản trị
rủi ro phù hợp tuỳ thuộc quy mô ngân hàng, mức
độ nghiêm trọng các rủi ro hiện tại, sự sẵn sàng và
khả năng quản trị rủi ro của từng ngân hàng, triển
khai hiệu quả hoạt động quản trị rủi ro. Phát triển
mạnh mẽ công nghệ thông tin đi đôi với xây dựng
hệ thống phân tích đánh giá đo lường các loại rủi
ro, đặt biệt là rủi ro tín dụng, lãi suất thanh khoản.
Xây dựng hệ thống giám sát, cảnh báo phát hiện
kịp thời những rủi ro tiềm ẩn, rủi ro hệ thống nhằm
tăng cường chất lượng hệ thống thông tin báo cao
dữ liệu. Cải thiện môi trường kinh doanh, kiểm soát
chặt chẽ tính minh bạch thông tin của tất cả các
thành phần kinh tế, phát triển lành mạnh thị trường
tài chính tiền tệ ở Việt Nam... Tạo điều kiện cho hoạt
động các ngân hàng “ An toàn - Hiệu quả - Phát triển
Soá 1/2013
- Còn mang tính hình thức, cả nể không dám nói thẳng sự
thật, bao che…
- Trình độ, kỹ năng giám sát kiểm tra của cán bộ vẫn chưa
cập nhật kịp với sự thay đổi và biến cố rủi ro thị trường
hiện nay, nên công tác kiểm tra giám sát chỉ mang tính lý
thuyết, không bám sát được thị trường.
- Chưa đánh giá, nhận định hết các rủi ro tiềm ẩn. Chỉ mới
bước đầu kiểm tra nhìn nhận được các rủi ro hiện hữu.
- Quản trị rủi ro nằm rải rác và phân tán ở các phòng
nghiệp vụ mà không có một đầu mối nào thực hiện việc
liên kết và quản trị rủi ro một cách hệ thống.
- Không tính được rủi ro dự kiến ở các nghiệp vụ bao
nhiêu, cũng không xác định được rủi ro làm giảm bao nhiêu
lợi nhuận qua các năm.
- Việc sử lý cán bộ chưa triệt để, còn mang tính hình thức cả
nể, chưa đủ sức răn đe cảnh tỉnh đối với cán bộ cho vay.
- Chưa phân định rạch ròi trách nhiệm của cán bộ, phụ
trách phòng và ban giám đốc, khiến cán bộ chịu trách
nhiệm chưa phục, tư tưởng không ổn định.
- Ngân hàng không có một số liệu so sánh nào nhằm phản
ánh mức độ rủi ro tín dụng khi ngân hàng gặp phải.
- Ngân hàng không sử dụng một công thức nào để đo lường
hay dự báo được rủi ro, chỉ có thể thấy được những biểu
hiện của rủi ro hoặc các tác động khi rủi ro đã xảy ra rồi
bền vững - Hội nhập quốc tế”.
Qua công tác điều tra khảo sát thực tế theo
bảng câu hỏi về các các giải pháp hoàn thiện công
tác quản lý rủi ro tín dụng, tác giả cũng đã thu thập
được một số thông tin để nhận định về một số giải
pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý rủi ro tín
dụng từ ý kiến cũng như sự đồng tình của 60 cán bộ
tín dụng thuộc các phòng tín dụng, phòng quản lý rủi
ro, phòng quản lý nợ của một số ngân hàng trên địa
bàn thành phố Nha Trang, cụ thể:
Bảng khảo sát đưa ra 15 giải pháp giúp hoàn
thiện công tác quản lý rủi ro tín dụng, trong đó, mỗi
giải pháp sẽ lấy ý kiến chủ quan của cán bộ tín dụng
được khảo sát thông qua đánh giá mức độ quan
trọng theo thang điểm từ 01 đến 10, với mức độ 01
là không quan trọng và mức độ 10 là rất quan trọng.
Sau khi tổng hợp các phiếu điều tra, tác giả
phân nhóm các ý kiến đánh giá đối với giải pháp
giúp hoàn thiện công tác quản lý rủi ro tín dụng, tác
giả phân chia làm ba nhóm: giải pháp không quan
trọng (thang điểm từ 1 - 4), giải pháp quan trọng
(thang điểm từ 5 - 7), giải pháp rất quan trọng (thang
điểm từ 8 - 10).
Từ bảng kết quả, tác giả nhận thấy có một số
giải pháp được đánh giá là rất quan trọng dựa trên
mức điểm trung bình từ 8,00 trở lên. Theo nhận
định của tác giả, các giải pháp được chọn tương
đối phù hợp với tình hình thực tế của Vietcombank -
Chi nhánh Nha Trang và tác giả cũng đồng tình với
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 193
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

những giải pháp chủ yếu này phù hợp với mô hình Đối với cán bộ điều hành và những cán bộ thuộc
quản lý rủi ro tín dụng tại chi nhánh. diện quy hoạch cần phải được bồi dưỡng kiến thức
mới quản trị điều hành, quản trị rủi ro… Quan tâm
2. Giải pháp hoàn thiện công tác quản trị rủi ro
bố trí lãnh đạo ngân hàng ngoài trình độ chuyên
tín dụng
môn thì người quản trị phải có tâm, có tầm để chủ
- Hoàn thiện công tác đào tạo, nâng cao năng
động cải tiến hoạt động ngân hàng theo xu thế phát
lực trình độ nghiệp vụ chuyên môn cho từng cán bộ
triển và đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mới.
tín dụng, bên cạnh việc thường xuyên phải nghiên
- Phân công bố trí cơ cấu tổ chức quản trị rủi ro
cứu, học tập, nắm vững và thực hiện đúng các quy
và công việc phù hợp trình độ, chuyên môn từng cán
định hiện hành, mỗi cán bộ tín dụng còn phải không
bộ. Công tác đào tạo, tuyển dụng, bồi dưỡng nghiệp
ngừng nâng cao năng lực công tác thông qua học
vụ, chế độ lương thưởng, đãi ngộ phải được quan
hỏi kinh nghiệm nhất là khả năng phát hiện, ngăn
tâm đúng mức để thu hút, giữ chân người tài phục
chặn những thủ đoạn lợi dụng của khách hàng.
vụ hoạt động của ngân hàng. Gắn kết việc và bố trí
Cán bộ tín dụng phải nắm bắt thật kỹ các nghiệp vụ
đúng người đúng việc, phân công nhiệm vụ cụ thể
chuyên môn: quy trình cấp tín dụng, kỹ thuật thẩm
với từng cá nhân, từng bộ phận, gắn trách nhiệm
định dự án đầu tư, đánh giá khách hàng, các biện
đi đôi quyền lợi, tạo động lực khuyến khích người
pháp quản lý rủi ro, cách thức phân loại nợ, trích lập
lao động. xây dựng cơ chế điều hành thông suốt và
dự phòng rủi ro... Thường xuyên cập nhật các kiến
phối hợp chặt chẽ từ cấp trên xuống cấp dưới, giữa
thức về kinh tế, luật pháp, thông tin thị trường,...trao
các bộ phận để tạo ra sự đồng thuận cao trong việc
dồi khả năng ngoại ngữ và tin học vì nghiệp vụ ngân
thực hiện mục tiêu chung của ngân hàng. Cơ cấu
hàng phát triển với tốc độ rất cao mà nguồn cung
tổ chức theo mô hình hiện đại, chuyên nghiệp hóa
cấp kiến thức chủ yếu từ nguồn tài nguyên tri thức
theo nhóm khách hàng và nhóm sản phẩm dịch vụ
của thế giới.
phù hợp với thông lệ quốc tế. từng bước hoàn thiện
- Hoàn thiện công tác dự báo rủi ro và có kế
cơ chế chính sách về quản lý, điều hành và quy
hoạch chiến lược định hướng lâu dài trong công tác
trình nghiệp vụ.
quản trị rủi ro tín dụng. Việc hoạch định chiến lược
- Các ban ngành, thanh tra ngân hàng nhà
phải được sự phối hợp tổng kết từ tất cả những
nước, kiểm soát nội bộ phải giám sát chặt chẽ quy
nhận định đánh giá tình hình hoạt động thực tại và
trình trước và sau cho vay. Hoạt động kiểm tra kiểm
dự báo tình hình phát triển cũng như rủi ro trong
soát cần được đổi mới về nội dung và phương
tương lại từ tất cả các phòng ban nghiệp vụ trong
pháp kiểm tra nhằm đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ
ngân hàng, nhằm có nhìn nhận đánh giá tích cực
kinh doanh trong giai đoạn hội nhập. Muốn vậy bộ
khách quan trong công tác dự báo.
phận kiểm soát nội bộ phải đủ mạnh về số lượng
- Giáo dục hoàn thiện đạo đức, nâng cao tinh
và xây dựng tiêu chuẩn cán bộ kiểm soát: có trình
thần ý thức trách nhiệm cho cán bộ tín dụng trong
độ chuyên môn nghiệp vụ vững vàng, kinh nghiệm
công tác tín dụng. Mỗi cán bộ tín dụng phải luôn
công tác nghiệp vụ, có tinh thần trách nhiệm, đạo
tự tu dưỡng về phẩm chất đạo đức, nêu cao ý
đức nghề nghiệp… để có thể bao quát được tất cả
thức trách nhiệm trong công việc, cán bộ ở cương
các nghiệp vụ ngân hàng, nhất là nghiệp vụ tín dụng
vị càng cao, càng phải thể hiện sự gương mẫu.
và các nghiệp vụ mới..

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Bích Cần, Rủi ro tín dụng tại Vietcombank-CN Cần Thơ, thực trạng và giải pháp (2009), luận văn ĐH kinh tế HCM.
2. Trần Tiến Chương, Quản trị rủi ro (2008), Luận văn ĐH Kinh tế Đà Nẵng.
3. Nguyễn Hữu Cường, Tăng cường công tác quản lý rủi ro tín dụng tại NHCT Đống Đa Hà Nội,(2008) Luận văn ĐH Kinh tế
Quốc dân HN.
4. Hồ Diệu (Chủ biên) (2001), Tín dụng Ngân hàng, NXB Thống kê.
5. Trần Đình Định (Chủ biên) (2006), Những quy định của pháp luật về Họat động tín dụng, NXB Tư Pháp.
6. Nguyễn Đăng Đờn (Chủ biên) (2002), Nghiệp vụ Ngân hàng thương mại, NXB Thống kê.
7. Lê Thị Hồng Hiếu, Quản lý rủi ro tín dụng tại BIDV - Việt Nam, (2008), Luận văn ĐH Kinh tế TP. HCM.
8. Nguyễn Hữu Tài, Lý thuyết tài chính tiền tệ.(2002), NXB Thống kê.
9. Nguyễn Văn Tiến, Quản trị ngân hàng thương mại, NXB Thống kê.
10. Bộ tài chính, NHNN (2008) Nghiệp vụ đầu tư hoạt động các tổ chức tín dụng ngân hàng theo quy luật thị trường Việt Nam,
NXB Thống kê - Hà Nội.
11. Hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ, VCB 2007
12. BCTC Vietcombank, Báo cáo tổng kết hoạt động kinh doanh năm 2008, 2009, 2010 của VCB-NT. Phòng kế toán tổng hợp.
13. Tài liệu tập huấn về quản trị rủi ro tín dụng, Dự án TA2
14. Tạp chí Ngân hàng VCB-VN các số: 125 (tháng1/2007), 127 (tháng 4/2007).
15. Các văn bản của NHNN, NHNT Việt Nam ban hành đối với các chi nhánh trong hệ thống ngân hàng về nghiệp vụ tín dụng.

194 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

TÍNH HIỆU QUẢ VÀ PHI HIỆU QUẢ CỦA CHÍNH SÁCH GIÁ TRẦN
ĐỐI VỚI SẢN PHẨM ĐẦU VÀO CỦA NGÀNH NÔNG NGHIỆP

THE EFFICIENCY AND NON- EFFICIENCY OF CEILING PRICE POLICY FOR

INPUT PRODUCTS OF AGRICULTURAL INDUSTRY

Mai Anh Tuấn1, Trần Công Tài2

Ngày nhận bài: 17/9/2012; Ngày phản biện thông qua: 01/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Để kích thích ngành Nông nghiệp sản xuất ra nhiều hàng hóa hơn, Chính phủ thường sử dụng phối hợp nhiều chính
sách. Trong đó có chính sách giá trần đối với nguyên, nhiên liệu cho ngành Nông nghiệp. Mức giá trần đã làm cho nông
dân mua được nhiều sản phẩm đầu vào để phục vụ sản xuất với mức giá thấp. Đồng thời, nông dân sẽ họ được hưởng lợi
nhiều nhờ chính sách giá trần. Lúc này, người mua và người bán đều chấp nhận mức giá trần này. Nhưng đối với thị trường
có tính chất độc quyền bán, giá trần được hạ thấp đến một ngưỡng giá nhất định thì sản lượng bán ra giảm mạnh, làm cho
sản phẩm đầu vào của sản xuất Nông nghiệp khan hiếm hơn, sản xuất nông nghiệp khó khăn hơn và nông dân không còn
được hưởng lợi nhờ vào chính sách giá trần. Khi hiện tượng này xuất hiện thì chính sách giá trần sẽ không còn hiệu quả.
Cơ sở để xác định ngưỡng giá trần là dựa trên mô hình lý thuyết, kết hợp với những tình huống kinh tế nhằm xác định
ngưỡng giá trần bằng lý thuyết và thực tế, phân tích tính hiệu quả và phi hiệu quả của chính sách giá trần, giải thích hành
vi người bán và người mua đối với các mức giá trần khác nhau và nêu ra một số sai lầm phổ biến.
Từ khóa: giá trần; chính sách giá trần; giá trần nông nghiệp
ABSTRACT
Ceiling price policy made farmers buy more input products for their production at a low price and get more benefits.
Both buyers and sellers accept this ceiling price - effectiveness. But for a selling monopoly, if the ceiling price is lowered
to a certain threshold, the total sale will strongly decreases, which makes the input products of Agricultural production
become scarcer, makes agricultural production more difficult and the farmers have no longer got benefits from this policy.
When those consequences have occurred, this policy becomes noneffective.
Keywords: ceiling price, ceiling price policy, ceiling price Agriculture

I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Nông nghiệp là một trong những ngành sản
xuất phổ biến ở Việt Nam. Ngành Nông nghiệp
thường gặp phải nhiều khó khăn trong sản xuất do
môi trường tự nhiên mang lại, sản xuất nông nghiệp
thường xa khu dân cư, thông tin không đầy đủ, khoa
học kỹ thuật còn hạn chế… Mặc khác, nông nghiệp
là ngành sản xuất ra những sản phẩm thiết yếu cho
xã hội, bảo đảm an ninh lương thực cho Quốc gia.
Cho nên, Chính phủ thường ban hành các chính
sách nhằm ưu tiên và kích thích cho sản xuất nông
nghiệp. Một trong những chính sách đó là chính
sách giá trần đối với nguyên, nhiên liệu nhằm phục
vụ sản xuất nông nghiệp. Giá trần là mức giá cao
nhất mà Chính phủ quy định cho một loại hàng hóa
nào đó. Tại thời điểm đó, giá trần luôn thấp hơn mức
giá trên thị trường - mức giá trước khi có chính sách
giá trần.
Trong thị trường có tính chất độc quyền bán,
mức giá trần của nguyên, nhiên liệu càng thấp thì
Nông dân càng được hưởng lợi nhiều hơn. Nhưng,
nếu giá trần thấp hơn ngưỡng giá trần thì nông dân
không những không được hưởng lợi do chính sách
giá trần mang lại, mà còn phải chịu thiệt hơn so với
trước khi ban hành chính sách giá này.
Sử dụng các lý thuyết và mô hình kinh tế học,
bài viết này sẽ giải quyết và xác định:
(1) Xác định ngưỡng giá trần - nếu mức giá trần

1
Mai Anh Tuấn: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang
2
ThS. Trần Công Tài: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 195

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
thấp hơn ngưỡng đó thì sẽ làm cho chính sách giá
trần bị mất hiệu quả;
(2) Trên cơ sở đó, bài viết xác định tính hiệu quả
và phi hiệu quả của chính sách này;
(3) Giải thích hành vi người bán và người mua
đối với các mức giá trần khác nhau;
(4) Nêu ra một số sai lầm phổ biến;
(5) Dựa vào các hành vi mua bán trong thực tế
để chỉ ra ngưỡng giá trần.
II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Sử dụng các nguyên lý cơ bản của Kinh tế học
và một số tình huống kinh tế Vi mô trong và ngoài
nước, bài viết này nghiên cứu hành vi, cách ứng xử
của nông dân đối với các mức giá khác nhau của
chính sách giá trần của Chính phủ, cụ thể như sau :
(1) Dùng lý thuyết Biên để xác định ngưỡng giá
trần. Nếu mức giá trần mà Chính phủ quy định thấp
hơn ngưỡng giá trần thì sẽ làm cho chính sách giá
trần bị mất hiệu quả - về mặt lý thuyết và thực tế;
(2) Dựa trên cơ sở các quy luật của thị trường
để giải thích hành vi của người bán và người mua
đối với các mức giá trần khác nhau;
(3) Trên cơ sở cân bằng về giá cả và sản lượng
của người mua với người bán, bài viết sẽ xác định
tính hiệu quả và phi hiệu quả của chính sách giá trần.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Xác định ngưỡng giá trần
Ngưỡng giá trần PN là mức giá mà khi giá trần
thấp hơn ngưỡng giá đó sẽ làm cho chính sách giá
trần bị mất hiệu quả. Về lý thuyết thì ngưỡng giá
trần PN được xác định tại nơi giao nhau của đường
MC sản xuất và đường cầu thị trường.
Khi Chính phủ áp dụng chính sách giá trần với
mức giá là Pmax thì phần đường cầu ở phía trên mức
Pmax sẽ không còn hiện thực. Vì giá lớn hơn Pmax sẽ vi
phạm chính sách giá trần mà Chính phủ đã ấn định.
Theo đồ thị dưới đây:
- Đối với các mức sản lượng cầu tương ứng
với các mức giá lớn hơn Pmax thì người mua sẽ chỉ
phải trả một mức giá cố định bằng Pmax. Đường cầu
tương ứng với các mức sản lượng này là đường
nằm ngang và bằng Pmax. Vì vậy, doanh thu biên
MR1 trùng với Pmax (MR1 = Pmax với mọi mức giá lớn
hơn Pmax ở trên đường cầu)
- Đối với các mức sản lượng cầu tương ứng với
các mức giá nhỏ hơn Pmax thì đường cầu sẽ là đường
cầu của người mua - đường cầu truyền thống. Và
đường doanh thu biên cũng được suy ra từ đường
cầu truyền thống đó (đường MR2 nằm dưới đường
cầu và đổ dốc từ trái sang phải)
Như vậy, khi có chính sách giá trần thì đường
cầu của thị trường là 2 đoạn gấp khúc. Vì vậy,
đường doanh thu biên cũng là 2 đoạn gấp khúc và
không liên tục.
196 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
Nếu gọi PN là ngưỡng giá trần thì mức giá này
được xác định bằng cách cho đường chi phí biên
MC giao nhau với đường cầu D và mức sản lượng
tương ứng PN với là QN. Có 2 trường hợp xảy ra để
lợi nhuận của người sản xuất tối ưu:
+ Khi Pmax > PN. Trường hợp này, không thể
dựa nguyên tắc MC = MR (chi phí biên bằng doanh
thu biên) mà phải sử dụng nguyên tắc so sánh MR
và MC để xác định sản lượng tối ưu của người sản
xuất. Sản lượng tối ưu đó được tính bằng cách cho
Pmax giao nhau với đường cầu. Lúc này, giá trần Pmax
phù hợp với mức giá mà người mua - nông dân sẵn
lòng trả, chính sách giá trần đạt hiệu quả.
+ Khi: Pmax < PN. Dựa vào nguyên tắc MC = MR
(chi phí biên bằng doanh thu biên) chúng ta có thể
xác định sản lượng tối ưu của người sản xuất. Sản
lượng tối ưu đó được tính bằng cách cho Pmax giao
nhau với MC (vì MR trùng với Pmax). Lúc này, thị
trường xảy ra hiện tượng dư cầu, nông dân muốn
mua nhiều hơn. Đồng thời, họ sẵn sàng chấp nhận
trả với mức giá cao hơn Pmax - tính phi hiệu quả đã
xuất hiện hay còn gọi là chính sách giá trần không
có hiệu lực.
Chúng ta có thể sử dụng tình huống 25 trong 28
tình huống kinh tế vi mô [1] để xác định ngưỡng giá
trần, như sau:
Chúng ta có các đường chi phí sản xuất của
một xí nghiệp như sau: FC = 2400 và TVC = 1/10Q2
+ 10Q. Xí nghiệp này không có sản phẩm thay thế
trên thị trường.
Hàm số cầu của sản phẩm này là: P = - Q + 186
- Nếu Chính phủ ấn định mức giá tối đa Pmax cho
sản phẩm của xí nghiệp bằng 90 thì tình hình của xí
nghiệp là: Khi Pmax = 90 sẽ có hậu quả làm tăng khối
lượng cung ứng Q = 96 (thay Pmax = 90 vào hàm số
cầu) Tổng doanh thu bây giờ là 8640 (90*96). Tuy
nhiên, tổng chi phí bây giờ là 4281,6 (thay Q = 96
vào hàm TC = 1/10Q2 + 10Q + 2400) và lợi nhuận
chỉ còn 4385,4.
Cặp giá cả - khối lượng (90; 96) là cặp làm tối
đa hóa lợi nhuận của xí nghiệp với điều kiện bắt
buộc giá bán không được cao hơn 90.
- Nếu Chính phủ ấn định mức giá tối đa cho sản
phẩm của xí nghiệp là 20 (Pmax = 20) thì tình hình
của xí nghiệp trong trường hợp này làm mức giá
được ấn định quá thấp đến nổi chính sách giá này
sẽ làm cho nhà độc quyền giảm mạnh khối lượng
bán trên thị trường.
Thật vậy, trong trường hợp này doanh thu biên
và doanh thu trung bình của nhà độc quyền không
đổi và bằng 20 nếu sản lượng Q < 166; còn nếu Q >
166 thì doanh thu biên tương ứng là MR = - 2Q + 186
Đường MC = 1/5Q + 10 cắt đường Pmax = 20 với
khối lượng tương ứng là:
20 = 1/5Q + 10 => Q = 50
Trong trường hợp này giá bán là 136 (thay
Q = 50 vào hàm số cầu). Tổng doanh thu là 6800
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
(50*136) và tổng chi phí là 3150 (lợi nhuận 3650 =
6800 - 3150).
Ở đây ta thấy mức giá quá thấp do Chính phủ
ấn định không có hiệu lực. Rốt cuộc người tiêu dùng
muốn mua sản phẩm với mức giá cao hơn (P = 136
> Pmax = 20).
Hình 1. Xác định ngưỡng giá trần
Nếu bán với giá Pmax = 20 thì Q = 50 và xí
nghiệp bị lỗ 2150 = 3150 - 1000.
Như vậy, ngưỡng giá trần ở trường hợp này là
PN = 39. Nếu Chính phủ ấn định giá trần Pmax = 90
(Pmax > PN) thì thị trường có tính hiệu quả. Nhưng khi
Pmax = 20 (Pmax < PN) thì thị trường sẽ mất hiệu quả
(chính sách giá trần không có hiệu lực).
2. Xác định tính hiệu quả và phi hiệu quả của
chính sách giá trần
2.1. Tính hiệu quả của chính sách giá trần:
Khi mức giá trần được Chính phủ đưa ra không
thấp hơn ngưỡng giá trần (Pmax = 90 > PN = 39) thì
chính sách giá trần đó mang lại hiệu quả, mà cụ
thể là:
+ Mức giá trần phù hợp với giá mà người mua
sẵn lòng trả.
+ Những những người bán có tính chất độc
quyền thì họ sẽ đạt được lợi nhuận tối ưu với mức
giá trần trên.
+ Chính sách giá trần này của Chính phủ đã tạo
điều kiện cho nông dân thuận lợi hơn trong quá trình
sản xuất kinh doanh. Vì mức giá trần này đã làm
giảm chi phí đầu vào trong sản xuất nông nghiệp.
2.2. Tính phi hiệu quả của chính sách giá trần:
Khi mức giá trần được Chính phủ đưa ra thấp hơn
ngưỡng giá trần (Pmax = 20 < PN = 39) thì chính sách
giá trần đó không mang lại hiệu quả, mà cụ thể là:
+ Chính sách giá trần quá thấp, thấp hơn ngưỡng
giá trần thì theo quy luật của Cung, người sản xuất sẽ
sản xuất ra ít sản phẩm hơn và họ có thể bị lỗ.
+ Chính phủ có thể phải bù lỗ vì giá trần thấp làm
cho người sản xuất không có lời: Điện, xăng dầu.
Soá 1/2013
+ Khi giá trần Pmax thấp hơn ngưỡng giá trần PN
thì sản lượng sản xuất ra sẽ giảm. Nó đã xảy ra hiện
tượng ngược lại với quy luật của Cầu - sản lượng
và giá cả nghịch với biến nhau. Từ đó, hiện tượng
dư cầu xuất hiện. Người mua muốn mua sản lượng
nhiều hơn với giá cao hơn giá trần Pmax.
+ Khi giá sẵn lòng mua của người mua lớn hơn
giá trần Pmax thì có khả năng xảy ra hiện tượng “chợ
đen” trên thị trường. Động cơ xuất hiện thị trường
“chợ đen” mạnh hay yếu là tùy thuộc vào giá trị lớn
hay nhỏ của hiệu số: PD - Pmax. Trong trường hợp
này PD = 136 và Pmax = 20 và PD - Pmax = 116. Giá
nông dân muốn mua tăng gấp 6,8 lần so với giá trần
theo quy định của Chính phủ.
+ Theo quy luật của thị trường, khi giá trần
quá thấp thì sản phẩm sẽ di chuyển từ nơi giá
thấp đến nơi giá cao, như: Xăng, dầu đã từng chạy
sang Campuchia và Lào. Động cơ để sản phẩm di
chuyển từ thị trường này sang thị trường khác mạnh
hay yếu cũng tùy thuộc vào giá trị lớn hay nhỏ của
hiệu số: PD - Pmax.
3. Giải thích hành vi của người bán và người
mua đối với các mức giá trần khác nhau
- Khi Pmax = 90 > PN = 39 thì người sản xuất sẽ
lựa chọn mức sản lượng tối ưu là Q = 96. Với mức
sản lượng này xí nghiệp sẽ đạt lợi nhuận tối đa là
3650. Mức sản lượng này được xác định không phải
bằng cách truyền thống là xí nghiệp đặt MC = MR,
mà nó được xác định bằng việc so sánh MC và MR.
Thật vậy:
+ Với Q < 96 thì MC < MR để tăng lợi nhuận thì
xí nghiệp phải tăng sản lượng.
+ Với Q > 96 thì MC > MR để tăng lợi nhuận thì
xí nghiệp phải giảm sản lượng.
Như vậy mức sản lượng đạt lợi nhuận lớn nhất
là Q = 96. Thay mức sản lượng này vào hàm số cầu
ta thấy người mua chấp nhận giá mua là P = 90 và
bằng với giá trần.
- Khi Pmax = 20 < PN = 39 thì người sản xuất sẽ
lựa chọn mức sản lượng tối ưu là Q = 50. Mức sản
lượng này được xác định bằng cách xí nghiệp đặt
MC = MR. Thay mức sản lượng Q = 50 này vào hàm
số cầu ta thấy người mua chấp nhận giá mua là
P = 136 và lớn hơn giá trần rất nhiều. Ở đây có 2
trường hợp sẽ xảy ra:
+ Nếu giá bán P = 20 thì người mua muốn mua
Q = 166 lớn hơn mức cung Q = 50 rất nhiều. Lúc
này xảy ra hiện tượng dư cầu - thiếu cung, Đồng
thời, người sản xuất thu lỗ 2150.
+ Nếu giá bán P = 136 thì người sản xuất sản
xuất tại Q = 50 và đây cũng chính là mức sản lượng
mà người mua muốn mua. Lúc này, lợi nhuận của xí
nghiệp đạt tối đa là 3150. Nhưng giá bán này đã vi
phạm mức giá trần mà Chính phủ đã ấn định Pmax= 20.
Hai trường hợp trên đều không thể xảy ra trong
thực tế. Như vậy, khi Pmax < PN thì chính sách giá
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 197
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
trần sẽ mất hiệu lực. Tính phi hiệu quả của chính
sách giá trần sẽ xuất hiện.
4. Một số sai lầm phổ biến đối với người nghiên
cứu kinh tế
Khi giải quyết các tình huống về Chính phủ ấn
định giá trần thì có hai trường hợp sai lầm phổ biến
thường xảy ra là:
- Vì họ chưa xác định được ngưỡng giá trần PN,
cho nên có một số người khi giải quyết tình huống
này không biết lúc nào phải thay Pmax vào hàm số
cầu và lúc nào phải thay Pmax vào hàm MC.
- Trường hợp thứ 2 là người ta có thể xác định
được mức sản lượng tối ưu cho người sản sản xuất.
Nhưng họ có thể tính toán một cách máy móc [2. tr
167 - 168] là thay giá trần vào hàm cầu và đồng thời
cũng thay giá trần vào hàm chi phí biên MC. Sau đó,
họ so sánh 2 mức sản lượng vừa tìm ra. Mức sản
lượng nào nhỏ hơn thì được lựa chọn để tính toán
tiếp theo. Tuy nhiên, họ không cho kết luận lúc nào
là chính sách giá trần có hiệu quả, lúc nào chính
sách giá trần không có hiệu lực - phi hiệu quả, và
tính phi hiệu quả đó xảy ra như thế nào.
5. Xác định ngưỡng giá trần trong thực tế sản
xuất kinh doanh
Theo lý thuyết, việc xác định ngưỡng giá trần
là đơn giản. Người ta có thể xác định nó bằng cách
cho hàm chi phí biên MC giao nhau với hàm số cầu
D. Nhưng trong thực tế, hàm chi phí biên MC và
hàm số cầu D rất khó xác định, nhưng nếu có thể
xác định được thì cũng khó chính xác.
Trong thực tế, khi giá trần được hạ thấp dần mà
sản lượng mua và bán trên thị trường vẫn còn tăng
lên thì giá trần đó chưa thấp hơn ngưỡng giá trần
(Pmax > PN). Lúc này, chính sách giá trần vẫn còn hiệu
quả. Ngược lại, khi giá trần được hạ thấp dần làm cho
sản lượng mua và bán trên thị trường giảm theo thì
giá trần đó đã thấp hơn ngưỡng giá trần (Pmax < PN).
Lúc này, chính sách giá trần đã mất hiệu quả.
Khi giá trần được hạ thấp đến một mức nào đó mà
sản lượng trên thị trường bắt đầu giảm xuống thì mức giá
đó có thể xem là ngưỡng giá trần. Như vậy mức giá trần
đã được xác định từ hoạt động thực tế trên thị trường.
Nếu Chính phủ không sử dụng chính sách giá
trần thì các doanh nghiệp cung cấp nguyên, vật liệu
cho ngành nông nghiệp sẽ tự ấn định giá bán (nâng
giá) theo sức mạnh độc quyền của ho. Mức giá này
không thể gọi là giá thị trường được. Vì trong độc
quyền không có đường cung. Lúc này, Chính phủ
đã làm cho thị trường thất bại tối đa - trục trặc thị
trường ở vào mức cao nhất.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. 28 Tình huống KINH TẾ VI MÔ - Lưu hành nội bộ - trường ĐH kinh tế tp HCM - 1991
2. Câu hỏi - bài tập - trắc nghiệm KINH TẾ VI MÔ - Nguyễn Thị Như Ý và đồng tác giả - NXB Thống kê - 1999
198 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
IV. KẾT LUẬN
Về lý thuyết, ngưỡng giá trần là mức giá mà nếu
giá trần thấp hơn ngưỡng đó thì sẽ làm cho chính
sách giá trần bị mất hiệu quả, nó được xác định bằng
giao điểm của đường chi phí biên và đường cầu.
Về thực tế, ngưỡng giá đó được xác định bằng
cách điều tra khi cho giá trần thay đổi. Nếu giá trần
được hạ thấp dần thì sản lượng bán ra sẽ tăng, hạ
đến một mức nào đó mà sản lượng không tăng nữa
thì mức đó là ngưỡng giá trần cần xác định.
Khi giá trần lớn hơn ngưỡng giá trần thì người
bán sẽ bán sản sản phẩm với số lượng được xác
định tại điểm giao nhau của giá trần với đường cầu.
Lúc này, người bán sẽ có lợi nhuận tối ưu. Người
mua cũng chấp nhận mức giá trần tương ứng với
sản lượng bán. Như vậy, mức giá trần này người
mua và bán đều thỏa mãn và chấp nhận - thị trường
hoạt động bình thường. Lúc này, chính sách giá trần
sẽ phát huy tính hiệu quả.
Khi giá trần thấp hơn ngưỡng giá trên thì người
bán sẽ bán sản sản phẩm với số lượng được xác
định tại điểm giao nhau của giá trần với đường chi
phí biên. Lúc này, người bán cũng sẽ có lợi nhuận
tối ưu. Nhưng, đối với người mua thì họ chấp nhận
mua với mức giá cao hơn mức giá trần (dư cầu) vì
sản lượng bán thấp hơn. Sản lượng bán thấp hơn
so với trước khi có chính sách giá trần sẽ làm cho
chính sách này không còn hiệu quả đối với nông
dân. Lúc này, tính phi hiệu quả của chính sách giá
trần bắt đầu xuất hiện.
Xác định ngưỡng giá trần càng chính xác thì
tính hiệu quả của chính sách giá trần càng cao. Vì
vậy, chính sách này đạt được những mục tiêu mà cả
xã hội mong đợi, cụ thể:
Người mua là những nông dân: Khi mức giá
trần còn cao hơn ngưỡng giá trần thì mức giá trần
sẽ phù hợp với mức giá mà nông dân sẵn lòng trả.
Người bán là những người sản xuất hoặc
những người bán mà có tính chất độc quyền: Họ
đạt được lợi nhuận tối ưu với mức giá trần trên.
Đối với Chính phủ: Xác định ngưỡng giá trần này
đã tạo điều kiện cho nông dân thuận lợi hơn trong quá
trình sản xuất kinh doanh. Vì, mức giá trần này đã làm
giảm chi phí đầu vào trong sản xuất nông nghiệp. Vì
vậy, Chính phủ đạt được mục tiêu mà họ đã đề ra.
Ngược lại, nếu Chính phủ không sử dụng chính
sách giá trần thì Chính phủ đã làm cho thị trường,
mà nhất là thị trường có tính chất độc quyền sẽ thất
bại tối đa - trục trặc thị trường trở nên cao nhất.
Qua chính sách giá trần này, tất cả các đối
tượng trên đều đạt được mục tiêu của mình.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC

SỰ THỎA MÃN VÀ TRUNG THÀNH CỦA KHÁCH HÀNG ĐỐI VỚI

MẠNG MOBIFONE TẠI THÀNH PHỐ NHA TRANG

CUSTOMER SATISFACTION AND LOYALTY TOWARDS MOBILEPHONE NETWORK

AT NHA TRANG CITY

Vũ Trần Tùng1, Hồ Huy Tựu2

Ngày nhận bài: 01/11/2012; Ngày phản biện thông qua: 30/11/2012; Ngày duyệt đăng: 15/3/2013

TÓM TẮT
Ở Việt Nam, các nghiên cứu trước đây về chất lượng dịch vụ và các rào cản chuyển đổi chỉ xem xét tác động trực
tiếp của chúng đến sự thỏa mãn và lòng trung thành khách hàng. Nghiên cứu này mở rộng hơn thông qua việc xem xét
các tác động điều hòa của rào cản chuyển đổi đến mối quan hệ thỏa mãn - trung thành khách hàng bên cạnh các tác động
trực tiếp. Kết quả nghiên cứu cho thấy các nhân tố chất lượng dịch vụ có ảnh hưởng dương đến sự hài lòng khách hàng.
Quan trọng hơn, các tác động trung hòa âm của rào cản chuyển đổi đến mối quan hệ thỏa mãn - trung thành cũng được
tìm thấy song song với tác động trực tiếp dương đến trung thành khách hàng. Khách hàng nhận thức càng cao về những
chi phí khi chuyển đổi thì khách hàng càng ngại chuyển đổi mạng và trung thành ở lại cho dù khách hàng có hay không
hài lòng với nhà cung cung cấp hiện tại. Mặt khác, nếu cảm nhận của khách hàng về những chi phí khi chuyển đổi là thấp,
tùy vào mức độ hài lòng mà khách hàng ở lại hoặc rời bỏ nhà cung cấp hiện tại. Tuy nhiên, sự mất mát về những mối quan
hệ được hình thành khi sử dụng nhà mạng hiện tại đã thúc đẩy khách hàng sử dụng đồng thời cả nhà cung cấp hiện tại và
nhà cung cấp khác.
Từ khóa: Rào cản chuyển đổi, sự thỏa mãn, trung thành, Mobifone
ABSTRACT
In Vietnam, the previous research on service quality and switching barriers only consider their direct impact on the
customer satisfaction and loyalty. This study expanded through the regulatory impact review of conversion barriers to
elationship satisfaction-loyalty customers besides the direct impact. Research results show that the quality of service
factors have a positive impact on customer satisfaction. More importantly, neutralize the negative effects of switching
barriers to the satisfaction-loyalty relationship is also found in parallel with a direct positive impact on customer loyalty.
Increasing customer awareness about the cost of the conversion, customers more problems switching network and loyalty
in the customer whether or not satisfied with the current provider. On the other hand, if the customer’s perception of the
cost of the conversion is low, depending on the level of satisfaction that customers stay or leave current provider. However,
the loss of the relationship formed when using existing networks has spurred customers to use existing at the same time
both suppliers and other vendors.
Keyword: Switching barriers, satisfaction, loyalty, Mobifone

I. ĐẶT VẤN ĐỀ đã cho thấy các công ty thường có ảo tưởng là luôn

1. Sự cần thiết phải nghiên cứu tìm cách đi tìm thị trường mới nhưng lại quên nuôi
Duy trì và giữ chân khách hàng luôn là bài toán dưỡng thị trường hiện có, trong khi đó, lợi nhuận
thường trực đối với mỗi CEO trong quá trình điều đem lại cho thương hiệu của thị trường hiện có cao
hành kinh doanh. Nghiên cứu trong ngành tiếp thị hơn rất nhiều so với thị trường mới. Trong tương lai,

1
Vũ Trần Tùng: Lớp Cao học Quản trị Kinh doanh 2010 - Trường Đại học Nha Trang
2
TS. Hồ Huy Tựu: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 199

Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
khi số thuê bao ngày càng tiến đến điểm bão hoà
và giá cước không còn là lợi thế đối với riêng
doanh nghiệp nào thì việc tìm kiếm và tạo khách
hàng mới sẽ rất khó khăn, đòi hỏi nhiều chi phí
dành cho quảng cáo, khuyến mãi [14]. Sự hài lòng
và lòng trung thành của khách hàng đối với thương
hiệu đóng vai trò quan trọng cho sự thành công của
thương hiệu. Có rất nhiều nhân tố ảnh hưởng đến
sự thỏa mãn và trung thành của khách hàng, chẳng
hạn chất lượng sản phẩm hoặc dịch vụ, dịch vụ
khách hàng, giá,…
Những nghiên cứu gần đây cũng chỉ ra rằng,
khách hàng nói rằng họ hài lòng nhưng thực tế mức
độ quay lại hay trung thành mua hàng lại của họ
thường rất thấp, ngược lại có những khách hàng
vẫn thường xuyên mua hàng, nhưng họ cho biết
rằng họ không hề thỏa mãn với món hàng họ mua
[20]. Vì vậy, khám phá và kiểm định các nhân tố
ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa sự thỏa mãn -
trung thành của khách hàng (tức các biến điều tiết)
trở thành một dòng nghiên cứu quan trọng trong
marketing. Theo dòng nghiên cứu này, các biến số
điều tiết như chất lượng dịch vụ, chi phí chuyển đổi,
chất lượng cảm nhận, đã được nghiên cứu trong
một số nghiên cứu thuộc lĩnh vực dịch vụ như ngân
hàng, hàng không. Trong lĩnh vực viễn thông, vấn
đề này cũng được đặt ra [14]. Tuy nhiên, các bàn
luận chủ yếu về mặt lý thuyết và thiếu các chứng cứ
định lượng, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam, nơi
mà các mạng viễn thông di động thi nhau ra đời…
Đề tài này mở rộng các nghiên cứu trước đây [2,
17] để xây dựng một mô hình toàn diện hơn, trong
đó bao gồm cả các biến số ảnh hưởng đến sự thỏa
mãn, trung thành, cũng như các biến số điều tiết
mối quan hệ hệ thỏa mãn - trung thành như chi phí
chuyển đổi, tuổi quan hệ, sự hấp dẫn từ mạng khác.
Vấn đề nghiên cứu này là quan trọng vì nó
không những giải thích được các nguyên nhân đưa
đến sự hài lòng, trung thành mà còn nghiên cứu cả
các nhân tố ảnh hưởng đến sự dịch chuyển từ hài
lòng đến trung thành của khách hàng. Nghiên cứu
trước đây, rào cản thay đổi đã được đưa ra nhưng
chỉ để xem xét sự ảnh hưởng của nó đến lòng trung
thành của khách hàng. Ở nghiên cứu này, rào cản
thay đổi được đưa vào mô hình nghiên cứu ngoài
việc xem xét tác động của nó đến lòng trung thành
của khách hàng, rào cản thay đổi với vai trò như
một biến điều tiết tác động đến mối quan hệ giữa
sự thỏa mãn và lòng trung thành khách hàng. Do
đó, việc nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến
sự thỏa mãn, lòng trung thành của khách hàng, đặc
biệt mối quan hệ giữa sự thỏa mãn - trung thành đối
với dịch vụ mạng di động tại Việt Nam nói chung
cũng như tại thành phố Nha Trang - Khánh Hòa nói
200 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
riêng, đặc biệt là với mạng di động Mobifone nhằm
giữ chân khách hàng, làm cho khách hàng trở nên
trung thành hơn mang tính cấp thiết.
2. Cơ sở lý thuyết và mô hình nghiên cứu
2.1. Lòng trung thành của khách hàng
Oliver (1997) đã định nghĩa lòng trung thành
khách hàng là cam kết sâu sắc về việc mua lại hay
quay lại sử dụng một cách chắc chắn sản phẩm/
dịch vụ trong tương lai, dẫn tới việc mua lặp lại cùng
thương hiệu, mặc dù có thể bị ảnh hưởng bởi hoàn
cảnh và các nỗ lực của đối thủ trên thị trường nhằm
dẫn đến hành vi thay đổi. Một vấn đề quan trọng đối
với sự thành công của công ty là khả năng duy trì
khách hàng hiện tại và làm gia tăng lòng trung thành
của họ với thương hiệu. Lòng trung thành thể hiện
qua việc mua nhiều hơn, với mức giá cao hơn, và
tạo ra được danh tiếng cho công ty qua những lời
truyền miệng tích cực. Reichheld & Sasser (1990),
và Reichheld (1996) đã nghiên cứu giá trị lâu dài
của khách hàng và giá trị của việc xây dựng lòng
trung thành khách hàng bằng cách lắng nghe lời
than phiền khách hàng, lường trước các hành vi
thay đổi, và tìm hiểu nguyên nhân vì sao khách
hàng chuyển sang đối thủ cạnh tranh. Khách hàng
vẫn trung thành nếu họ nhận được các giá trị từ nhà
cung cấp. Duy trì khách hàng chính là tiếp tục các
hoạt động liên hệ với khách hàng.
2.2. Sự thỏa mãn khách hàng
Trong lĩnh vực viễn thông, sự hài lòng của khách
hàng là phản ứng với các trạng thái của sự hài lòng
của khách hàng, và sự phán đoán mức độ hài lòng
của khách hàng [14]. Sự hài lòng của khách hàng là
rất quan trọng trong thế giới kinh doanh ngày nay,
khả năng của một nhà cung cấp dịch vụ để tạo ra
mức độ cao của sự hài lòng là rất quan trọng cho sự
khác biệt sản phẩm và phát triển mối quan hệ mạnh
mẽ với khách hàng.
2.3. Mối quan hệ giữa sự thỏa mãn và lòng trung
thành của khách hàng
Sự thỏa mãn khách hàng có tác động tích cực
vào lòng trung thành trong tất cả các ngành, bao
gồm cả dịch vụ viễn thông. Theo Quy tắc chuỗi thỏa
mãn - lợi nhuận của Anderson và Mittal (2000),
cải thiện sản phẩn và dịch vụ sẽ làm tăng sự thỏa
mãn, tăng sự thỏa mãn sẽ dẫn đến sự trung thành
cao hơn và tạo ra được lợi nhuận nhiều hơn. Giá
trị của sự thỏa mãn là một yếu tố quan trọng trong
các ngành dịch vụ, trong đó có dịch vụ viễn thông.
Trong lý thuyết cũng như thực tiễn, các công ty viễn
thông nên tập trung vào việc thỏa mãn khách hàng,
vì kết quả của sự thỏa mãn khách hàng là lòng trung
thành khách hàng, và công ty sẽ có được lợi nhuận
từ việc tăng tỷ lệ mua lại, khả năng mua lại tiềm
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
tàng, sự chấp nhận trả thêm, những hành vi giới
thiệu tích cực và xu hướng thay đổi thấp.
2.4. Chất lượng dịch vụ
Chất lượng dịch vụ phải được đánh giá trên hai
khía cạnh: quá trình cung cấp dịch vụ và kết quả
của dịch vụ. Gronross (1984) cũng đã đề nghị hai
lĩnh vực của chất lượng dịch vụ, đó là chất lượng
kỹ thuật và chất lượng chức năng. Chất lượng kỹ
thuật liên quan đến những gì được phục vụ và
chất lượng chức năng nói lên chúng được phục vụ
như thế nào. Parasuraman và ctg (1985) ban đầu
nghiên cứu rằng chất lượng dịch vụ được cảm nhận
bởi khách hàng được hình thành bởi 10 thành phần:
tin cậy, đáp ứng, năng lực phục vụ, tiếp cận, lịch
sự, thông tin, tín nhiệm, an toàn, hiểu biết khách
hàng và phương tiện hữu hình. Mười thành phần
này đã bao quát hết mọi khía cạnh của một dịch vụ,
nhưng nó có nhược điểm đó là phức tạp trong việc
đo lường, mang tính lý thuyết và có thể sẽ có nhiều
thành phần của mô hình chất lượng dịch vụ này
không đạt giá trị phân biệt vì thế sau nhiều lần kiểm
định mô hình các nhà nghiên cứu đi đến kết luận là
mô hình chất lượng dịch vụ gồm 5 thành phần cơ
bản sau: tin cậy, đáp ứng, năng lực phục vụ, đồng
cảm và phương tiện hữu hình.
2.5. Mối quan hệ giữa chất lượng dịch vụ, sự thỏa
mãn của khách hàng
Chất lượng dịch vụ là nhân tố tác động nhiều đến
sự hài lòng của khách hàng. Nếu nhà cung cấp dịch vụ
đem đến cho khách hàng những sản phẩm/dịch vụ có
chất lượng thỏa mãn nhu cầu của họ thì nhà cung cấp
dịch vụ đó đã bước đầu làm cho khách hàng hài lòng.
Do đó, muốn nâng cao sự hài lòng khách hàng, nhà
cung cấp dịch vụ phải nâng cao chất lượng dịch vụ.
Nói cách khác, chất lượng dịch vụ và sự hài lòng của
Chất lượng dịch vụ
- Chất lượng cuộc gọi;
- Cấu trúc giá cước;
- Dịch vụ gia tăng;
- Thuận tiện;
- Dịch vụ khách hàng.
Rào cản chuyển đổi
- Chi phí chuyển đổi:
+ Tổn thất;
+ Thích nghi mới;
+ Gia nhập mới.
- Sự hấp dẫn từ mạng khác.
- Độ dài quan hệ.
Hình 1. Mô hình nghiên cứu đề xuất
Soá 1/2013
khách hàng có quan hệ chặt chẽ với nhau, trong đó
chất lượng dịch vụ là cái tạo ra trước, quyết định đến
sự hài lòng của khách hàng. Mối quan hệ nhân quả
giữa hai yếu tố này là vấn đề then chốt trong hầu hết
các nghiên cứu về sự hài lòng của khách hàng, trong
đó có lĩnh vực viễn thông [2]. Nếu chất lượng dịch vụ
được cải thiện nhưng không dựa trên nhu cầu của
khách hàng thì dịch vụ đó sẽ không thỏa mãn được
khách hàng. Vì vậy, khi sử dụng dịch vụ, nếu khách
hàng cảm nhận được dịch vụ có chất lượng cao thì họ
sẽ thoả mãn với dịch vụ đó. Ngược lại nếu khách hàng
cảm nhận dịch vụ có chất lượng thấp thì việc không
hài lòng sẽ xuất hiện.
2.6. Rào cản chuyển đổi
Rào cản chuyển đổi chính là những khó khăn
của việc chuyển đổi sang một nhà cung cấp mới khi
một khách hàng không hài lòng với các dịch vụ hiện
tại, hay các gánh nặng tài chính, xã hội và tâm lý,
cảm nhận của một khách hàng khi chuyển sang một
nhà cung cấp mới. Rào cản chuyển đổi nhà cung
cấp trong lĩnh vực dịch vụ thị trường di động thường
đề cập là (1) Chi phí chuyển đổi (tổn thất do chuyển
đổi, chi phí thích nghi mới và chi phí gia nhập mới),
(2) Sự hấp dẫn của mạng khác (về danh tiếng, hình
ảnh, chất lượng, giá cước,...) và (3) Quan hệ khách
hàng (thăm hỏi, chăm sóc, tin cậy, mật thiết, trao
đổi thông tin,… giữa khách hàng với nhân viên nhà
cung cấp dịch vụ [13, 14]. Vì vậy, rào cản chuyển đổi
càng cao càng có tác dụng giữ chân khách hàng.
Trên cơ sở mô hình tiếp cận theo kiểu “Rào cản
chuyển đổi”, kết hợp kế thừa các biến sẵn có trong
các công trình nghiên cứu trước của Phùng Đức
Kỳ và Bùi Nguyên Hùng (2007); Moon Kim, Myeong
Park, Dong Jeong (2004), tác giả đề xuất mô hình
nghiên cứu như hình 1:
SỰ
THỎA MÃN
LÒNG
TRUNG
THÀNH
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 201
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
Sau khi xem xét các tài liệu liên quan và thiết
lập mô hình nghiên cứu đề xuất, các giả thuyết sau
được đưa ra để kiểm tra:
Giả thuyết 1: Sự thỏa mãn có ảnh hưởng dương
đến lòng trung thành.
Giả thuyết 2: Chất lượng dịch vụ có ảnh hưởng
dương đối sự thỏa mãn.
Giả thuyết 3: Rào cản chuyển đổi có ảnh hưởng
dương đến lòng trung thành.
Giả thuyết 4: Rào cản chuyển đổi có tác dụng
điều hòa âm đến mối quan hệ thỏa mãn - trung thành.
Giả thuyết 5: Sự hấp dẫn từ mạng khác có ảnh
hưởng âm đến lòng trung thành.
Giả thuyết 6: Sự hấp dẫn từ mạng khác có
tác dụng điều hòa âm đến mối quan hệ thỏa mãn -
trung thành.
Giả thuyết 7: Tuổi quan hệ (độ dài quan hệ) có
ảnh hưởng dương đến lòng trung thành.
Giả thuyết 8: Tuổi quan hệ (độ dài quan hệ)
có tác dụng điều hòa dương đến mối quan hệ thỏa
mãn - trung thành.
II. ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
1. Đối tượng khảo sát
Đối tượng nghiên cứu là mạng di động
Mobifone, thông qua việc điều tra khách hàng đang
sử dụng mạng di động Mobifone trên địa bàn thành
phố Nha Trang với 300 bảng câu hỏi được gửi đến
khách hàng theo phương pháp lấy mẫu thuận tiện.
2. Phương pháp nghiên cứu
Toàn bộ dữ liệu điều tra được làm sạch, xử lý và
tiến hành phân tích mô tả, phân tích nhân tố khám
phá trên phần mềm SPSS. Cùng với đó, sự hỗ trợ
của phần mềm AMOS 16.0 giúp thực hiện phân tích
nhân tố khẳng định và kiểm định sự phù hợp của mô
hình với dữ liệu thị trường, cũng như kiểm định các
giả thuyết đề xuất của mô hình nghiên cứu. Mô hình
nghiên cứu cùng các giả thuyết của nghiên cứu này
được xây dựng trên cơ sở khung lý thuyết về sự hài
lòng, lòng trung thành; kế thừa có sự điều chỉnh, bổ
sung mô hình nghiên cứu trước có liên quan. Theo
đó, các nhân tố chất lượng dịch vụ tác động đến sự
thỏa mãn, nhân tố rào cản chuyển đổi tác động đến
lòng trung thành; hơn nữa, rào cản thay đổi với vai
trò như một biến điều tiết đến mối quan hệ giữa sự
thỏa mãn và lòng trung thành của khách hàng được
đưa ra xem xét, nghiên cứu và bình luận.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
1. Mô tả mẫu
Trong tổng số 253 mẫu điều tra, cơ cấu nam nữ
lần lượt là 56,9%, 43,1%; độ tuổi của khách hàng
202 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG
Soá 1/2013
tham gia trả lời phỏng vấn chủ yếu nằm trong khoảng
20 tuổi đến 50 tuổi, với trình độ học vấn là đại học
(chiếm 53,8%). Về nghề nghiệp, những người được
phỏng vấn đa số là giới công chức, nhân viên văn
phòng, đây là những khách hàng có mức thu nhập
ổn định. Kết quả điều tra cho thấy, mức thu nhập trên
5 triệu đồng/tháng chiếm tỷ lệ cao nhất 32%, tiếp
theo thu nhập 2 triệu đồng đến 3 triệu đồng/tháng
chiếm 22,1%, kế đến là mức thu nhập 3 triệu đồng
đến 4 triệu đồng/tháng chiếm 20,2%.
2. Phân tích nhân tố EFA
Kết quả Cronbach’s Alpha: hệ số tương quan
biến tổng của các biến quan sát trong mỗi thang đo
đều lớn hơn 0,3, hơn nữa hệ số Cronbach’s Alpha
của các thang đo đều cao hơn mức đề nghị 0,6, cho
thấy các thang đo đều đạt độ tin cậy. Vì vậy, các biến
quan sát của mỗi thang đo tiếp tục đưa vào phân
tích EFA tiếp theo. Nghiên cứu này sử dụng phương
pháp trích nhân tố Principal Axis Factoring với phép
quay Promax, kết quả phân tích EFA chỉ ra rằng có
12 nhân tố được rút ra từ các thang đo có hệ số
tải nhân tố (factor loading) đều lớn hơn 0,5 và tổng
phương sai trích lớn hơn 50% đạt yêu cầu. Kết quả
cũng chỉ ra rằng chỉ số KMO nằm trong khoảng từ
0,5 đến 1, và mức ý nghĩa bằng 0 (Sig.=0,000<0,05)
trong kiểm định KMO and Bartlett’s chứng tỏ phân
tích nhân tố phù hợp với các dữ liệu và các biến
quan sát có tương quan với nhau.
3. Phân tích nhân tố CFA
Mười hai đo lường các cấu trúc khái niệm từ kết
quả phân tích EFA, cùng với tuổi quan hệ sẽ là đối
tượng của phân tích nhân tố CFA sử dụng phần mềm
AMOS. Kết quả phân tích CFA: Chi-bình phương
là 354,189 và 165 bậc tự do với p=0,000 chứng tỏ
mô hình này có ý nghĩa thống kê với cỡ mẫu 253.
Chi-square/df=2,147<3; GFI=0,894; TLI=0,908>0,9;
CFI=0,940>0,9 và RMSEA=0,067<0,08 nên mô
hình phù hợp tốt với dữ liệu. Các trọng số chuẩn
hóa đều lớn hơn 0,5 và các trọng số chưa chuẩn
hóa đều có ý nghĩa thống kê (P<0,05) nên các khái
niệm đạt được giá trị hội tụ. Mô hình đo lường này
phù hợp với dữ liệu thị trường và không có tương
quan giữa các sai số đo lường nên nó đạt tính đơn
nguyên. Độ tin cậy tổng hợp và tổng phương sai
trích được tính toán dựa trên các trọng số chuẩn
hóa, kết quả các thang đo đều có độ tin cậy tổng
hợp lớn hơn 0,6 và tổng phương sai trích lớn hơn
50% nên các thang đo đều đạt độ tin cậy. Sau khi
tính toán giá trị P-value dựa trên hệ số tương quan
của từng cặp khái niệm, cho thấy P-value đều nhỏ
hơn 0,05 nên hệ số tương quan của từng cặp khái
niệm khác biệt so với 1 ở độ tin cậy 95%, do đó các
thang đo đều đạt giá trị phân biệt.
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn
4. Kiểm định mô hình SEM
4.1. Kiểm định mô hình SEM xem xét tác động
của các nhân tố chất lượng dịch vụ đến thỏa mãn,
trung thành
Mô hình SEM chuẩn hóa sau khi loại bỏ các mối
quan hệ cấu trúc không có ý nghĩa thống kê cho kết
quả: giá trị P=0,000<0,05; Chi-square/df=2,567<3;
GFI=9,48>0,9; TLI=0,941>0,9; CFI=0,963>0,9 và
RMSEA=0,079<0,08 nên có thể kết luận mô hình
phù hợp tốt với dữ liệu nghiên cứu và thống kê này có
ý nghĩa với cỡ mẫu 253. Kết quả phân tích cho thấy
trong 3 nhân tố tác động đến sự thỏa mãn, trong đó
nhân tố Dịch vụ khách hàng tác động dương mạnh
nhất đến sự thỏa mãn với hệ số tác động chuẩn hóa
là 0,341. Tiếp theo, nhân tố Cấu trúc giá cước cũng
tác động dương đến sự thỏa mãn với hệ số tác động
chuẩn hóa là 0,299. Cuối cùng, nhân tố Hòa mạng
và Vùng phủ sóng tác động dương đến sự thỏa
mãn với hệ số tác động chuẩn hóa là 0,229. Kết quả
cũng chỉ ra sự tác động dương của thỏa mãn đến
lòng trung thành của khách hàng với hệ số tác động
0,514. Nghĩa là khách hàng với một mức độ hài lòng
cao hơn sẽ có xu hướng cao hơn để dùng lại hoặc
giới thiệu các sản phẩm với người khác.
4.2. Kiểm định mô hình cấu trúc SEM xem xét tác
động của các nhân tố rào cản đến thỏa mãn, trung
thành và mối quan hệ thỏa mãn - trung thành
Trong nghiên cứu này, tác giả đã tiến hành các
Hình 2. Mô hình nghiên cứu
Mô hình nghiên cứu cho thấy: Chi - bình
phương trên bậc tự do CMIN/df=2,807<3; các chỉ
số GFI=0,916, TLI=0,904, CFI=0,935 đều cao hơn
mức đề nghị 0,9; RMSEA=0,085, do đó, có thể kết
luận rằng mô hình nghiên cứu phù hợp tốt với dữ
liệu nghiên cứu. Như đề xuất ban đầu, giả thuyết 1,
ba giả thuyết con của giả thuyết 2 và hai giả thuyết
con của giả thuyết 3, 4 được ủng hộ. Theo đó, Thỏa
mãn có ảnh hưởng dương đến trung thành khách
Soá 1/2013
thủ tục phân tích tạo 5 biến trung hòa dựa theo
phân tích của Tuu Olsen & Linh (2011), theo đó các
biến thỏa mãn_thích nghi (S_AD), thỏa mãn_sức
hấp dẫn (S_AT), thỏa mãn_tuổi quan hệ (S_AGE),
thỏa mãn_gia nhập mới (S_JO), thỏa mãn_tổn thất
(S_LO) được tạo ra. Cùng với các nhân tố rào cản
và biến trung thành 5 mô hình trung hòa được kiểm
định độc lập nhằm loại bỏ các biến trung hòa không
có ý nghĩa thống kê.
Kết quả kiểm định, chỉ có biến S_LO cùng
với Thỏa mãn (TM) và nhân tố Tổn thất (TT) có
ý nghĩa thống kê nên được vào mô hình trung
hòa cuối cùng. Mô hình này có Chi-square/
df=3,040<5; P=0,000<0,05; chỉ số GFI=0,961>0,9;
TLI=0,938>0,9; CFI=0,969>0,9 và RMSEA=0,090,
do đó, có thể kết luận mô hình phù hợp tốt với dữ
liệu nghiên cứu. Kết quả kiểm định cho thấy sự thỏa
mãn tác động dương đến lòng trung thành với hệ số
tác động 0,525; tổn thất tác động dương đến lòng
trung thành với hệ số tác động 0,183 và tác động
âm đến quan hệ hài lòng - trung thành với hệ số tác
động 0,25. Kết quả này là cơ sở đưa ra các kết luận
đúng đắn trong việc ủng hộ các giả thuyết 1, 3 và 4.
4. 3. Kiểm định mô hình nghiên cứu
Sau khi loại bỏ các nhân tố tác động không có
ý nghĩa thống kê ra khỏi mô hình, các nhân tố còn
lại sẽ được đưa vào mô hình nghiên cứu cuối cùng
(hình 2):
hàng với hệ số ảnh hưởng là 0,533; Dịch vụ khách
hàng, Cấu trúc giá cước, Thủ tục hòa mạng&Vùng
phủ sóng có ảnh hưởng dương đến sự thỏa mãn
khách hàng với các hệ số ảnh hưởng lần lượt là
0,360, 0,316 và 0,200; Tổn thất có ảnh hưởng
dương đến trung thành khách hàng với hệ số ảnh
hưởng 0,257, đồng thời tổn thất có ảnh hưởng âm
đến đến mối quan hệ thỏa mãn - trung thành với hệ
số ảnh hưởng là 0,290. Kết quả kiểm định chỉ ra
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG ❖ 203
Taïp chí Khoa hoïc - Coâng ngheä Thuûy saûn Soá 1/2013

rằng hệ số xác định của sự thỏa mãn R2TM = 0,548
tức là 54,8% biến thiên của thỏa mãn được giải
thích bởi mô hình, trong khi đó hệ số xác định của
trung thành R2TRT = 0,378 cho thấy 37,8% biến thiên
của trung thành được giải thích bởi mô hình.
IV. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng 3 nhân tố dịch
vụ khách hàng, thủ tục hòa mạng và vùng phủ sóng,
cấu trúc giá cước có ảnh hưởng tích cực đến sự thỏa
mãn khách hàng. Đóng góp lớn từ nghiên cứu này
là khám phá ra rào cản chuyển đổi có ảnh hưởng
đáng kể đến trung thành khách hàng, cũng như tác
động điều tiết đến mối quan hệ giữa sự hài lòng của
khách hàng và trung thành khách hàng trong khi các
nghiên cứu trước đây tại Việt Nam phần lớn đã bỏ
quên vấn đề này. Tuổi quan hệ - nhân tố mới được
tác giả đưa vào mô hình nghiên cứu với hy vọng có
ảnh hưởng đáng kể đến trung thành khách hàng và
mối quan hệ thỏa mãn - trung thành, nhưng nghiên
cứu không tìm thấy sự ảnh hưởng đáng kể của tuổi
quan hệ đến lòng trung thành và mối quan hệ thỏa
mãn - trung thành khách hàng.
Một số hàm ý chính sách cho công tác quản lý
được tác giả đề xuất, trong đó nhấn mạnh việc không
ngừng nâng cao chất lượng dịch vụ, chất lượng sóng
nhằm tăng khả năng cạnh tranh. Bên cạnh đó, các
nhà quản lý vận dụng linh hoạt các rào cản chuyển
đổi để đạt được mục tiêu cuối cùng của mình là giữ
chân khách hàng cũng được tác giả gợi ý.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt
1. Phạm Đức Kỳ (2007), Cơ sở lý thuyết mô hình cấu trúc mạng (SEM).
2. Phùng Đức Kỳ, Bùi Nguyên Hùng (2007), Nghiên cứu mô hình sự trung thành của khách hàng trong lĩnh vực thông tin di
động tại Việt Nam, Khoa Quản lý Công Nghiệp - ĐHBK TP.HCM
Tiếng Anh
3. Bolton, R.N., (1998). A dynamic model of the duration of the customer’s relationship with a continuous service provider: the
role of satisfaction. Marketing Science, 17 (1), 45-65
4. Evanschitzky, H., Iyerb, G.R., Hessea, J., Ahlerta ,D., (2004). E-satisfaction: a re-examination. Journal of Retailing, 80, 239-247
5. Evanschitzky, H. and Wunderlich, M., (2006). An examination of moderator effects in the four-stage loyalty model. Journal
of Service Research, 8(4), 331-343
6. Gustafsson, A., Johnson,M.D. and Roos, I., (2005). The effects of customer satisfaction, relationship commitment
dimensions, and triggers on customer retention. Journal of Marketing, 69, 210–218
7. Homburg, C. and Giering, A., (2001). Personal characteristics as moderators of the relationship between customer satisfaction
and loyalty - an empirical analysis. Psychology & Marketing, 18 (1), 43-66
8. Hanif, M., Hafeez, S., Riaz, A., (2010). Factors affecting customer satisfaction. International research journal of finance and
Economics - issue 60
9. Kim, W.Y., Shin, D.H., (2008). Forecasting customer switching intention in mobile service: an exploratory study of predictive
factors in mobile number portability. Technological forecasting & Social change, 75, issue 6, 854-874
10. Kim, H.S., Yoon, C.H., (2004). Determinants of subscriber churn and customer loyalty in the Korean mobile telephony
market. Telecommunications policy, 28, Issues 9-10, 751-765
11. Kim, M.K., Park, M.C., Jeong, D.H., (2004). The effects of customer satisfaction and switching barrier on customer loyalty
in Korean mobile telecommunication services. Telecommunications Policy, 28, 145-159
12. Olsen, S.O., (2007). Repurchase Loyalty: The Role of Involvement and Satisfaction. Psychology & Marketing, 24 (4), 1-28
13. Oyeniyi, J., Abiodun, J. (2010). Switching cost and customers loyalty in the mobile phone market: the nigerian experience.
Business intelligence journal, 3 (1),111-118
14. Pong, L.T., Johnny, 2001. An intergrated model of Service loyalty. Academy of business & administrative sciences 2001
international conferences, Brussels, Belgium.
15. Tuu, H.H., Olsen, S.O., Linh, P. T.T., (2011). The moderator effec of perceived risk, objective knowledge and vertainty in the
satisfaction - loyalty relationship. Journal of Consumer marketing, 28 (5), 363-375
16. Qian, S., Peiji, S., Quanfu, Y., (2011). An integrated analysis framework for customer value, customer satisfactory, switching
barriers, repurchase intention and attitudinal loyalty: evidences from china mobile data services. Management science and
Engineering, 5 (3), 135-142
17. Ranaweera, C., Prabhu, J., (2003). The influence of satisfaction, trust and switching barriers on customer retention in a
continuous purchasing setting. International journal of Service industry management, 14 (4), 374-395
18. Sidhu, A., 2005. Customer switching behaviour. Simon fraser university
19. Jones, M., Mothersbaugh, D., Beatty, S., (2000). Switching barriers and repurchase intentions in services. Journal of
Retailing, 76 (2), 259-274, ISSN: 0022-4359
20. Julander, C.R., Söderlund, M., (2003). Effects of switching barriers on satisfaction, repurchase intentions and attitudinal
loyalty. SSE/EFI Working paper series in Business administration, no.1.
21. Yang, Z. and Peterson, R.T.,(2004). Customer perceived value, satisfaction, and loyalty: the role of switching costs. Psychology
& Marketing, 21 (10), 799-822

204 ❖ TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC NHA TRANG