ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ – 30

DANCES OF LΕFKADA • TΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ XΟΡΟΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

AND DANCES OF LΕFKADA • TΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ XΟΡΟΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ
Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος
Λαϊκός πολιτισμός

(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)

και έντεχνος λόγος
(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)

ΤΟΜΟΣ Β´
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
www.kentrolaografias.gr
(Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010)

ΤΟΜΟΣ Β´

RADITIONAL S
TRADITIONAL ONGS AND
SONGS
ISBN 978-960-404-260-9 [SET] ΑΘΗΝΑ
ISBN 978-960-404-262-3 2013 ΑΘΗΝΑ 2013

T
Υπεύθυνη έκδοσης - Γενική επιστημονική επιμέλεια
Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθ. του Κέντρου Λαογραφίας

Επιμέλεια ύλης - Επιστημονική επιμέλεια

Γιώργος Βοζίκας, Ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας

Συντονισμός έκδοσης
Ευάγγελος Καραμανές, Ερευνητής του Κέντρου Λαογραφίας

Διαμόρφωση - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία

Γ. Αργυρόπουλος Ε.Π.Ε.

© Copyright 2013
ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ
ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
Ηπίτου 3 - 10557 Αθήνα
Τηλ. 210 3664751-2 Fax: 210 3313418
e-mail: keel@academyofathens.gr
http://www.academyofathens.gr
http://www.kentrolaografias.gr

ISBN 978-960-404-260-9 [SET]

ISBN 978-960-404-262-3
 ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ – 30

Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος

(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
(Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010)

ΤΟΜΟΣ Β´

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΟΖΙΚΑΣ

ΑΘΗΝΑ 2013
 ΕΠΙΤΡΟΠΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ΤιμηΤικη εΠιΤρΟΠη
Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών
Βασίλειος Πετράκος, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών
Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Κωνσταντίνος Δρακάτος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Πάνος Λιγομενίδης, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Χρύσανθος Χρήστου, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Παναγιώτης Βοκοτόπουλος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Σπύρος Ευαγγελάτος, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
† Ιάκωβος Καμπανέλλης, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Κωνσταντίνος Κριμπάς, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Κική Δημουλά, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Θανάσης Βαλτινός, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών

εΠιΣΤημΟνικΗ εΠιΤρΟΠη
Θανάσης Βαλτινός, Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής
Λαογραφίας
ΕρευνητΕς του ΚΕντρου ΛαογραφΙας: Ευάγγελος Καραμανές, Ανδρομάχη Οικονό-
μου, Μαρία Ανδρουλάκη, Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Ζωή Ρωπαΐτου, Γεώργιος Βοζίκας,
Ιωάννης Καραχρήστος, Ζωή Μάργαρη, Ιωάννης Πλεμμένος, Παρασκευάς Ποτηρόπου-
λος, Κυριακή Χρυσού-Καρατζά

ΟρΓανωΤικΗ εΠιΤρΟΠη
ΠρΟεδρΟΣ: Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της
Ελληνικής Λαογραφίας
ΓενικΟΣ ΓραμμαΤΕαΣ ΣυνεδρΙΟυ
και ΣυνΤΟνιΣΤΗΣ ΠρΟΓραμμαΤΟΣ: Γεώργιος Βοζίκας, Ερευνητής
ΤαμΙαΣ: Ιωάννης Καραχρήστος, Ερευνητής
μeΛη: Ευάγγελος Καραμανές - Ερευνητής, Ζωή Μάργαρη - Ερευνήτρια, Παρασκευάς
Ποτηρόπουλος - Ερευνητής, Κυριακή Χρυσού-Καρατζά - Ερευνήτρια, Λουΐζα Καραπιδά-
κη - Μουσειολόγος, Αφροδίτη Σαμαρά - Βιβλιοθηκονόμος
 ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

εΠεΞερΓαΣIα OΠΤικOακOυΣΤικOυ υΛικOυ: Ζωή Αναγνωστοπούλου

εΠεΞερΓαΣια ΦωΤοΓραΦιαΣ: Κλεοπάτρα Φατούρου
ΓραμμαΤεια ΣυνεδρΙΟυ: Ανθούλα Μπάκολη, Σωκράτης Λούπας

εθεΛΟνΤεΣ ΒΟηθΟι
Μεταπτυχιακοί φοιτητές: Πόπη Ξανθάκου, Κασσιανή-Μαρία Κονταξή, Αμαλία Κουμπού-
ρα, Φλωρεντία Μυλωνά, Γεωργία Σταυροπούλου, Όλγα Τοσχοποράν, Ελευθερία Μάρη,
Αλίκη Μανδηλαρά, Χρυσάνθη Βυργιώτη, Γεώργιος Τσερπές, Αικατερίνη Πανουτσοπού-
λου, Παναγιώτης Τζαβέλας, Μαρία Μανιάτη
Προπτυχιακοί φοιτητές: Χαρίκλεια Κετιμέ, Σοφία Αποστολοπούλου
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α´ τομοσ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-34

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35-47

Αικατερίνη Πολυμέρου Καμηλάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Κωνσταντίνος Δρακάτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Πάνος Λιγομενίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Αντι-παροιμίες (anti-proverbs) σε Aθηναϊ-

κές εφημερίδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Γιώργος Ανδρειωμένος, Πάλι με χρόνια με καιρούς...: Λογοτεχνία,
λαογραφία και εθνική ιδεολογία (η εξέλιξη ενός μοτίβου) . . . 77
Μανώλης Γ. Ανδρουλιδάκης, Ο φυτικός κόσμος σε ευχετήρια εκ-
κλησιαστικά κείμενα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος, Η έννοια του σπιτιού στην ποίηση του Θα-
νάση Τζούλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Παντοφίλη Βαρβαρήγου, Το ηθογραφικό πλαίσιο ως όχημα ανά­δει-
ξης της θεματικής του θανάτου: Εύας Βλάμη, Στον αργαλειό
του φεγγαριού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
M. Γ. Βαρβούνης, Βίοι Αγιορειτών (19ος-20ός αι.) ως πηγές για την
μελέτη της αγιορείτικης λαογραφίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Γωγώ Κ. Βαρζελιώτη, Λαογραφικές πληροφορίες στις δραμα­τουρ­-
γικές και ιστορικές πηγές της βενετοκρατούμενης Κρήτης
(16ος-17ος αι.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
 ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

Στέλλα Βατούγιου, Λαϊκός λόγος στο μεταπολεμικό ελληνικό θέα-

τρο και τον κινηματογράφο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Γιώργος Βοζίκας, Προσκύνημα και ταξιδιογραφία. Η αναζήτηση
της ταυτότητας στη θρησκευτική πρακτική και στον αφηγη-
ματικό λόγο (Δημ. Λουκόπουλος – Αλ. Πάλλης) . . . . . . . . . . . 159
Μαρία Βραχιονίδου, Ο λαϊκός και ο έντεχνος λόγος στη νεοα­φή­γηση 185
Σπύρος Βρεττός, Προς τις πηγές της ποίησης. Επώνυμη λαϊκή και
λόγια ποίηση: Λευκάδα και απέναντι Ακαρνανία – Ήπειρος.
Μια πρώτη συγκριτική μελέτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Ana Chikovani, Τα λαογραφικά στοιχεία και τα λαϊκά τελετουργι-
κά μοτίβα στην Παναγιά η γοργόνα του Στρατή Μυριβήλη . . 219
Βασίλης Ι. Γεργατσούλης, Παραμύθια απ’ τη σύγχρονη προφορική
παράδοση: Εγγράμματοι αφηγητές, λόγιες επιδράσεις . . . . . . 229
Βαρβάρα Γεωργοπούλου, Ο λαϊκός πολιτισμός στο ελληνικό θέα-
τρο του Μεσοπολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Μαρία Γκασούκα – Τερψιχόρη Γκιόκα, Από την Εκάτη τη φαρμακί-
δα στην αγία Αναστασία τη φαρμακολύτρια: Γυναικείοι κό-
σμοι και σώματα, μαγικές δοξασίες και έμφυλες τελετουργίες
στο παπαδιαμαντικό έργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Γρηγόρης Γκιζέλης, Σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις των σχέ­-
σεων του έντεχνου προφορικού και γραπτού λόγου . . . . . . . . 265
Θόδωρος Γραμματάς, «Λαϊκό» και «έντεχνο» στο θέατρο: Πολιτι-
σμική διάδραση και ώσμωση των ειδών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Βασίλης Δαλκαβούκης – Μανώλης Πλούσιος, Στα γήπεδα η Ελλά­-
δα αναστενάζει. Τα συνθήματα των γηπέδων ως έντεχνη λαϊκή
δημιουργία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Χρῖστος Δάλκος, Οι Μωμόεροι του Πόντου και οι Όρνιθες του Αρι-
στοφάνη: Η διερεύνηση μιας – πιθανώτατα όχι τυχαίας – σύμ­-
πτωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Μαρία Δημάκη-Ζώρα, Η εθνική (δημοτική) παράδοση στο θέατρο
και τη μουσική: Το δαχτυλίδι της μάνας των Γιάννη Καμπύση
– Μανώλη Καλομοίρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Αριστείδης Ν. Δουλαβέρας, Λαϊκές δοξασίες για τη δύναμη των βο­-
τάνων στον Ζητιάνο του Καρκαβίτσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

Δημήτριος Ευστρατίου, Η λαογραφική διάσταση στο έργο του Πα-

ναγή Λεκατσά: Το ηθικό και πολιτικό διακύβευμα . . . . . . . . . 365
Gaia Zaccagni, «Δράκος την ισχύν, ανθρωποφάγου ρίγμα»: Λαϊ-
κά νεοελληνικά μοτίβα στο υστεροβυζαντινό μυθιστόρημα
Καλλίμαχος και Χρυσορρόη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Ρεγγίνα Ζερβού, Οι λαϊκοί λόγιοι της Αγιάσου. Η περίπτωση του
Στρατή Αναστασέλλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Μάγδα Ζωγράφου, Χορεύοντας με τον «πρόγονο»: Η Ζυράννα
Ζατέλη συναντά τη Λαογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
Σταμάτιος Ζωχιός, Ο λόγιος βρικόλακας: Θέματα της μεταθανάτι-
ας επιστροφής στη νεοελληνική λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . 413
Στέφανος Δ. Ήμελλος, Ο Δροσίνης ως διασκευαστής «παραδόσε-
ων» και ο Ν. Γ. Πολίτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Γεώργιος Ι. Θανόπουλος, Θέματα και μορφές της λαϊκής παράδο-
σης στη σύγχρονη λογοτεχνική και κινηματογραφική παρα-
γωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
Νικολίνα Θωμοπούλου, Η επίδραση και η παρουσία της λαϊκής πα-
ράδοσης του βασιλιά Ανήλιαγου στη γραπτή λογοτεχνία . . . 443
Ρέα Κακάμπουρα, Ο μικρασιατικός ξεριζωμός στις προσωπικές
αφηγήσεις και τη λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Νικόλας Κακκούφα, Κάνοντας «βήματα πίσω»: Η Παραλογή του
Μιχάλη Γκανά και το δημοτικό τραγούδι . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
Μαρία Καλιαμπού, Λαογραφία και ιστορία του βιβλίου: Μια διεπι-
στημονική προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483
Τζίνα Καλογήρου – Βάσω Οικονομοπούλου, Η ποιητική του καρ-
ναβαλιού και η αισθητική της «έκφρασης» στο μυθιστόρημα
της Ευγενίας Φακίνου Ζάχαρη στην άκρη . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
Νικόλαος Α. Ε. Καλοσπύρος, Όταν ο ποιητής γίνεται λαός: Κώστας
Κρυστάλλης και δημοτικό τραγούδι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
Μαρία Καμηλάκη – Θανάσης Νάκας, Παροιμίες στην και από τη λο-
γοτεχνία: Η λειτουργία του παροιμιακού διακειμένου στον
λογοτεχνικό λόγο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
Παναγιώτης Ιω. Καμηλάκης, «Νάκλια»: Κρητικός λαϊκός πολιτισμός
και διαλεκτική λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
10 ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

Δημήτριος Κανελλόπουλος, Δεισιδαιμονίες και προλήψεις στα διη-

γήματα του Αλ. Μωραϊτίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569
Τασούλα Καραγεωργίου, Καθημερινή ζωή, επιθαλάμια ήθη και
ταφικά έθιμα στο έργο της ποιήτριας Ήριννας (4ος αιώνας π.Χ.) 581
Χρυσούλα Καραντζή, Λογοτεχνικές διάλεκτοι και διαλεκτική λο-
γοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
Ιωάννης Καραχρήστος, Η καταστροφή του Αϊβαλιού, το 1821, στο
δημοτικό τραγούδι και σε έργα τοπικών λογίων. Αφηγήσεις
και συλλογική μνήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607
Νικόλαος Ξ. Καρπούζης, Πρώιμη αστική λαογραφία: Αναπαραστά-
σεις της ιστορίας και της κοινωνίας της νέας πρωτεύουσας
(Αθήνα 1835) μέσα από το έργο του Πολύβιου Δημητρακό-
πουλου Η δούκισσα της Πλακεντίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625
Εμμανουέλα Κατρινάκη, Λαϊκά παραμυθιακά θέματα στον Παπαδια-
μάντη. Η Στοιχειωμένη καμάρα και οι «κατατρεγμένες κόρες» 641
Γεώργιος Κατσαδώρος, Ο αισώπειος πεζός και έμμετρος–ποιητι-
κός μύθος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 653
Αναστασία Κατσάφαρου, Αναπαραστάσεις του παραδοσιακού παι-
χνιδιού στο αφηγηματικό έργο του Δημοσθένη Βουτυρά . . . 669
Αγγελική Κομποχόλη, Το τρομερό του ωραίου: Το ιδεώδες της γυ-
ναικείας ομορφιάς και η διαπραγμάτευσή του στη φιλοσοφι-
κή ανθρωπολογία του Ν. Καζαντζάκη και στη λαϊκή αφηγη-
ματική παράδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683
Κώστας Δ. Κονταξής, Λαϊκά πρόσωπα στη λόγια ποίηση: Ο Μπα-
ταριάς του Μιλτ. Μαλακάση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
Βασιλική Κοντογιάννη, Ο Δωδεκάλογος του γύφτου του Κ. Παλα-
μά και η λαϊκή παράδοση της Ανατολής. Ένα παράδειγμα από
τις Χίλιες και μία νύχτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703
Μαρία Κουμαριανού, Συναξάρια, βίοι αγίων και λαϊκές αφηγήσεις
της Μαρωνίτικης Εκκλησίας της Κύπρου . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
Αμαλία Κουμπούρα, Λαογραφική και κοινωνική ανθρωπολογική
ανάγνωση στο μυθιστόρημα Πριμαρόλια της Αθηνάς Κακούρη 733
Ελένα Κουτριάνου, Η αναζήτηση μεθόδου: Η λαϊκή παράδοση και
η ποίηση του Γ. Μ. Βιζυηνού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11

Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού, Λαϊκός σουρεαλισμός: Ετερόδοξες γρα-

φές και αφηγήσεις. Μια στέγη για τη λαϊκή ανατρεπτική αστεγία 763
Γιάννης Β. Κωβαίος, Εμ-πνέοντας τους Παριανούς ποιητές: Η πα-
ρουσία των ανέμων στο έργο τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 779

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791-801

Β´ τομοσ

Δημήτρης Λάλλας, Το χρονογράφημα ως (αναπαραστατική) χωρι-

κοποίηση του «καθημερινού»: Η Αθήνα του 1941-1944 μέσα
από τα χρονογραφήματα του Κ. Βάρναλη . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Άννα Λυδάκη, Αστική λαογραφία και κοινωνικό μυθιστόρημα. Ένα
παράδειγμα: Ισμήνη Καπάνταη, Με θέα τη ζωή . . . . . . . . . . . . 39
Μεταξούλα Μανικάρου, Λαϊκός πολιτισμός και λογοτεχνία: Η πε-
ρίπτωση του Σεραφείμ Τσιτσά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Χρυσάνθη Μάντακα, Το λαογραφικό στοιχείο στις σύγχρονες πα-
ραστάσεις παιδικού θεάτρου στη Θεσσαλονίκη: Ορισμένα
παραδείγματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Ζωή Ν. Μάργαρη, Ψηφίδες και θραύσματα: Πεζογραφία και επιτέ-
λεση του σοχινού «Μέριου» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Μαίρη Μαργαρώνη, Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις για τους
Εβραίους στις λαογραφικές συλλογές του Νικολάου Πολί-
τη και οι αποτυπώσεις τους στο συνολικό έργο του Κωστή
Παλαμά. Μηχανισμοί συγκρότησης εθνικής ταυτότητας και
στρατηγικές πολιτισμικού αποκλεισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Ανδρέας Μαρκαντωνάτος, Τελετουργικός ενθουσιασμός και πο-
λεμοχαρής έξαψη: Η εορτή των Αδωνίων στην Λυσιστράτη
του Αριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Άννα Μαυρολέων, Ο λαϊκός πολιτισμός σε διάλογο με τον έντεχνο
λόγο του αρχαίου δράματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Μ. Γ. Μερακλής, Η «μεταφορική» λογοτεχνία του λαϊκού πολιτι-
σμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
12 ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

Μαρία Μήτσου, Το μαγικό στοιχείο της παραμυθικής αφήγησης

στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Ασπασία Μίχα-Λαμπάκη, Η Εύα Βλάμη στα σκέρα του Γαλαξειδιού 157
Αθανάσιος Γ. Μπλέσιος, Το λαϊκό στοιχείο στην ελληνική δραμα­-
τουρ­γία του 19ου και του 20ού αιώνα. Η εθνική και η κοινω-
νικοπολιτική διάσταση του λαού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Ελένη Μπολιάκη, Το εξωτικό ως ερωτικό: Στους ορφικούς δρυμώ-
νες του Πολ. Παπαχριστοδούλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Βασίλης Νιτσιάκος, Το καταφύγιο της ποίησης . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Ευαγγελή Αρ. Ντάτση, Ο χρονοτόπος οργανωτική αρχή της λαϊ-
κής λογοτεχνίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Γιάννης Ξούριας, Ο λαϊκός πολιτισμός στο ποιμενικό ποίημα Τα
κατά Κλεάνθην και Αβροκόμην (1801) του Κωνσταντίνου
Μάνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Ανδρομάχη Οικονόμου, Λογοτεχνικές προσεγγίσεις του υλικού πα­-
ραδοσιακού πολιτισμού: Επισημάνσεις και προβληματισμοί,
όρια και περιθώρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Σοφία Παντουβάκη, Ο λαϊκός πολιτισμός ως εκφραστικό μέσο στη
σύγχρονη ελληνική σκηνογραφία-ενδυματολογία (1985-2010) 243
Μαριλένα Παπαχριστοφόρου, Το παραμύθι του Αλαντίν στην ελ-
ληνική προφορική παράδοση και η διαπολιτισμική προσαρ-
μογή του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Στέλιος Πελασγός, Οι σαλοί εξάδελφοι. Παραμυθάδες κι αλαφροΐ-
σκιωτοι από τις Παραδόσεις του Νικολάου Πολίτη στην νεο-
ελληνική πεζογραφία του 20ού αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Νικολέττα Δ. Περπατάρη, Μεταπλάσεις κειμένων λαϊκής λογοτε-
χνίας σε έντεχνη μορφή λόγου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Κυριακή Πετράκου, Το παραμυθόδραμα στο νεοελληνικό θέατρο:
Από την εμφάνισή του έως τις σύγχρονες εκδοχές του . . . . . . 291
Ιωάννης Πλεμμένος, Απο τη γνώση στην επίγνωση: Όψεις της
χρήσης του δημοτικού τραγουδιού στο έργο του Αλέξανδρου
Παπαδιαμάντη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Ευπραξία Πολλάτου, Το παρασκήνιο στο προσκήνιο: Μια πρότα-
ση ανάγνωσης των κεφαλονίτικων παρλάτων . . . . . . . . . . . . . 325
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 13

Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, «Το έργον του ποιητού και του

καλλιτέχνου είναι τελειότερον και μονιμώτερον, όταν τας ρί-
ζας έχη εις το πάτριον έδαφος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Βασίλης Πολυχρονόπουλος, Η λειτουργία του λαογραφικού υλικού
στα κείμενα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Παρασκευάς Ποτηρόπουλος, Οι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις του
παραδοσιακού πολιτισμού. Ζητήματα πρόσληψης και τεκ-
­ μηρίωσης της λαογραφικής/εθνογραφικής πληροφορίας σε
επίπεδο πρακτικής άσκησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Βάλτερ Πούχνερ, Η Ρέα Γαλανάκη και ο λαϊκός πολιτισμός. Πα-
ρατηρήσεις της εφαρμοσμένης λαογραφίας στο μυθιστόρημα
Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα (2009) . . . . . . . . . . . . 393
Δημήτρης Προύσαλης, Αντανακλάσεις της λαϊκής προφορικής λο-
γοτεχνίας στο έργο του Γ. Βιζυηνού, Ο Τρομάρας . . . . . . . . . . 407
Θεοδόσης Πυλαρινός, Οι λογοτέχνες της Σχολής της Κέρκυρας και
το ενδιαφέρον τους για τη λαογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
Γεράσιμος Α. Ρηγάτος, Θάνατος παλληκαριού, του Κωστή Παλα-
μά. Μια κιβωτός της νεοελληνικής λαϊκής ιατρικής . . . . . . . . 425
Ζωή Ρωπαΐτου, Οι λαϊκές δοξασίες στο έργο της Ζυράννας Ζατέ-
λη, Το πάθος χιλιάδες φορές. Η περίπτωση του ανακαλήματος
των νεκρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Χριστίνα Σίνου, Λαϊκές αφηγήσεις και δημώδεις ρήσεις στα κείμε-
να του Αριστοτέλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Ελένη Σπαθάρη-Μπεγλίτη, Πρόσφυγες, χώρος, χρόνος και μνήμη:
Τα ήθη των προσφύγων της Θεσσαλονίκης στο έργο του πε-
ζογράφου Γιώργου Ιωάννου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Σωτηρία Σταυρακοπούλου, Όψεις του λαϊκού μας πολιτισμού στον
λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό «Κύκλο της Διαγωνίου» . . . . . 469
Gilda Tentorio, Η γοργόνα του Σεφέρη: Λαογραφικό μοτίβο και
ποιητικό πράττειν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
Απόστολος Λ. Τρομπούκης, Η σχέση άνθρωπος - φύση στο δημο-
τικό τραγούδι και στη λόγια ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, Κ. Π. Καβάφης, Μελισσάνθη, Τάσος
Αθανασιάδης και δημοτικό τραγούδι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
14 ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΕΧΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

Κωνσταντίνος Φουρναράκης, Ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορ­-

νάρου και η Κρητικοπούλα του Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Επι-
δράσεις του αριστουργήματος της κρητικής λογοτεχνίας
στην έμμετρη ιστορική αφήγηση του λαϊκού ποιητή . . . . . . . . 539
Παναγιώτα Χατζηγεωργίου, Η παράδοση ως πλαίσιο σχολιασμού
του σύγχρονου κοινωνικού βίου: Ρέας Γαλανάκη, Φωτιές του
Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
Μαρία Χναράκη, Από την Ιφιγένεια στο Γεφύρι της Άρτας: Η θυσία
στην καθημερινότητα ως λόγος και δρώμενο . . . . . . . . . . . . . . 571
Ανθή Γ. Χοτζάκογλου, Βυζαντινές πηγές της λαογραφίας: Το πα-
ράδειγμα της «μετάγγισης» του μύθου της τύφλωσης του στρα-
­ τηγού Βελισάριου στο θέατρο σκιών. Μια πρώτη προσέγγιση 585
Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Από τη νοσταλγία στη σάτιρα: Λαϊκή
παράδοση και νεωτερικά στοιχεία σε ποιητικά έργα Ελλήνων
της Αυστραλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, «Και στο κατώφλι κάθισα να πω το μοι-
ρολόι» ή ο ύμνος της υπαίθρου στο Μοιρολόι της Όμορφης
του Γεωργίου Δροσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625
Κυριακή Χρυσού-Καρατζά, Οι τεκέδες του Πειραιά και ο κόσμος
τους, στις αρχές του 20ού αιώνα, μέσα από το έργο του Να-
πολέοντα Λαπαθιώτη: Το τάμα της Ανθούλας . . . . . . . . . . . . . 641
Ελένη Ψυχογιού, Από το «φάντασμα» της Ελένης του Ευριπίδη στη
«Λάμια» και τ’ ανάπαλιν: Ανιχνεύοντας τη χρήση λαϊκών μύ-
θων στη δραματουργία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ

Μιχάλης Γκανάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683

Δημήτρης Κοσμόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689
Σταύρος Ζουμπουλάκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695
Θανάσης Βαλτινός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 699

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703-722
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 15

Γ´ τομοσ
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19-21

Χαιρετισμός Κωνσταντίνου Αντ. Παπαδόπουλου . . . . . . . . . . . 23-24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25-37

Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Ζαχαρίας Παπαντωνίου

(1877-1940). Από τα ψηλά βουνά στην Ακαδημία Αθηνών.
Εισαγωγή στο συμπόσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

Νίκος Α. Ζωρογιαννίδης, Η σάτιρα στο έργο του Ζαχαρία Παπα-

ντωνίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Ευάγγελος Καραμανές, Το φυσικό τοπίο στο έργο του Ζαχαρία Πα­-
παντωνίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Φωτεινή Κεραμάρη, Οι πολιτικές ιδέες του Ζαχαρία Παπαντωνίου 63
Κλεομένης Κουτσούκης, Ο κοινωνικός στοχασμός του Ζαχαρία
Παπαντωνίου: Οι απολλώνιες διαστάσεις του έργου και της
προσωπικότητάς του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Μαρία Παν. Παναγιωτοπούλου-Μποτονάκη, Ξαναδιαβάζοντας τα
Ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Χρυσούλα Σπυρέλη, Ζαχαρίας Παπαντωνίου. Πολιτισμικές αναπα­-
ραστάσεις μιας παραδοσιακής κοινωνίας στο ποιητικό του έργο 101
Μιχάλης Σταφυλάς, Το συμβούλιο καλαισθησίας της Αθήνας. Μια
πρόταση του Ζαχαρία Παπαντωνίου που αν υλοποιούνταν η
Αθήνα δε θα είχε το σημερινό κατάντημα . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121-125

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-135

Παρασκευάς Ποτηρόπουλος *

ΟΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ
ΤΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ/ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ
ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ

Εισαγωγή
Η παρούσα ανακοίνωση επιχειρεί να διερευνήσει μια πτυχή των σχέσεων του
παραδοσιακού πολιτισμού με την έντεχνη δημιουργία, τη χρήση δηλαδή λογο-
τεχνικών κειμένων ως μιας τάξης τεκμηρίων ανάμεσα στις άλλες στη λαογρα-
φική/εθνογραφική έρευνα, ενταγμένες στο ευρύτερο δίκτυο των διαδραστικών
σχέσεων Λαογραφίας και Λογοτεχνίας.
Με αφορμή την κατάθεση στο αρχείο του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής
Λαογραφίας φοιτητικών εργασιών, στα πλαίσια του μαθήματος της Λαογραφί-
ας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με θέμα την αναζήτηση λαογραφικών στοιχείων
στο έργο Ελλήνων λογοτεχνών και ποιητών, επιχειρείται να διερευνηθούν μια
σειρά ζητημάτων σχετικών με τη χρήση του λογοτεχνικού υλικού στη λαογρα-
φική/εθνογραφική έρευνα και ειδικότερα την πρόσληψη και την τεκμηρίωσή
του στα πλαίσια του Κέντρου Λαογραφίας.
Αν τα θέματα επιλογής συγγραφέων, συλλογής, κατάταξης και αρχειοθέτη-
σης του υλικού, όπως προκύπτουν από μια πρώτη επεξεργασία των συγκεκρι-

* Δρ Λαογραφίας, ερευνητής. Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας

Αθηνών.
. Οι εργασίες προέρχονται από το αρχείο της διευθύντριας του Κ.Ε.Ε.Λ. κ. Πολυμέρου-Κα-
μηλάκη, την οποία ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθειά της, διδάσκουσας στο Πανεπιστήμιο
Αθηνών (1994-2000) και αφορούν στο διάστημα 1996-2000. Ουσιαστικά εντάσσονται στην
«παράδοση» του Κέντρου Λαογραφίας να περιλαμβάνει στο αρχείο του και χειρόγραφα φοι-
τητών μέσω των Λαογραφικών Φροντιστηρίων που διεξάγονταν από τους διευθυντές του
Κέντρου στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, ή ερευνητών του Κέντρου που διδάσκουν σε άλλα
Εκπαιδευτικά Ιδρύματα.
378 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

μένων χειρογράφων αποτελούν το ένα επίπεδο ζητημάτων που πρέπει να εξε-

ταστούν, η ανακοίνωση εστιάζει κυρίως σε μια σειρά πρωταρχικών θεωρητικών
και επιστημολογικών προβληματισμών.
Τα ζητήματα της αξιοπιστίας της διαμεσολαβημένης πληροφορίας του λο-
γοτεχνικού έργου, του καθορισμού ιστορικά και μορφολογικά του υλικού προς
μελέτη, των θεματικών προς διερεύνηση, της πολυδιάστατης τελικά πρόσληψης
και ερμηνείας των λογοτεχνικών έργων με τις αναγκαίες διεπιστημονικές συνα-
ντήσεις, θέτουν ερωτήματα που η διερεύνησή τους μπορεί να δώσει απαντήσεις
τόσο στον πρωταρχικό προβληματισμό για την αναγκαιότητα της συγκέντρω-
σης ενός παρόμοιου αρχειακού υλικού όσο και στα ζητήματα τεκμηρίωσής του.
Τέλος το συγκεκριμένο θέμα συνδέεται με μια σημαντική πτυχή της δραστη-
ριότητας του Κέντρου Λαογραφίας ως αρχείο. Η αρχειακή διάσταση, με τις ποι-
κίλες, θετικές ή αρνητικές, ερμηνείες που προσλαμβάνει η λέξη «αρχείο», καθορί-
ζει ως ένα βαθμό και τον τρόπο της άσκησης της επιστημονικής δραστηριότητας
στα πλαίσια του Κέντρου Λαογραφίας, του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του
λαϊκού/παραδοσιακού πολιτισμού, με όσες συμπαραδηλώσεις αυτό συνοδεύε-
ται και με την υποχρέωση το παραγόμενο επιστημονικό προϊόν να απευθύνεται
αλλά και να διατίθεται στην ευρύτερη επιστημονική και όχι μόνο κοινότητα.

Ελληνική Λαογραφία – Λογοτεχνία

Κεντρικό σημείο αναφοράς αποτελεί η χρήση στα πλαίσια της εθνογραφικής
έρευνας των λογοτεχνικών κειμένων, γενικότερα της έντεχνης δημιουργίας, ως
τάξης τεκμηρίων ανάμεσα στις άλλες, σε μια απόπειρα συνολικής προσέγγισης
του λαϊκού πολιτισμού. Οι εκδοχές της λογοτεχνικής έκφρασης αποτελούν μια
από τις μορφές, από τις πολλαπλές προσεγγίσεις και διακριτές προσλήψεις που
μπορεί να προσλάβει κάθε φορά η χαρτογράφηση των υπό μελέτη κοινοτήτων,
τοπικών πολιτισμών, πολιτισμικών ομάδων ή συγκεκριμένων θεματικών. Αυτή
η μορφή ιδεολογικού λόγου συνδέεται με τη μνήμη και την παράδοση, και μέσα
από τη ρητορική της διαμορφώνει τους δικούς της όρους καταγραφής, αναπα-
ράστασης και διαχείρισης τόσο της μνήμης όσο και της παράδοσης, ευρύτερα
της πολιτισμικής κληρονομιάς. Γιατί μέσα από τις πολιτισμικές αναπαραστά-
σεις, μέσα από το λόγο, την εικόνα και τους ήχους της λογοτεχνίας, αλλά και
του θεάτρου, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, των μουσικών δίσκων,
των φωτογραφικών λευκωμάτων, μέσα από φαντασιακές αναπαραστάσεις και
ρητορικές υπερβάσεις, η ερευνητική ματιά αναζητεί στο περιεχόμενο και στη
μορφή που προσλαμβάνουν σε αυτές, τις πρακτικές, τις σχέσεις, τους συμβολι-
σμούς και τους πολιτισμικούς κώδικες.
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 379

Αυτή η μεθοδολογική ερευνητική πρακτική, αρκετά διαδεδομένη και στη

σύγχρονη εθνογραφική έρευνα, στην ελληνική περίπτωση αντικατοπτρίζει τη
στενή σχέση λαογραφίας και λογοτεχνίας. Από τη θέσπιση της επιστήμης της
λαογραφίας στην Ελλάδα και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, το ταξινομικό
σύστημα του Νικολάου Γ. Πολίτη, που «ορίζει» τα πλαίσια της ελληνικής λαο-
γραφίας, θέτει ως επίκεντρο του ενδιαφέροντος τα πολιτισμικά τεχνουργήματα
που χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: τα μνημεία του λόγου και τις «κατά
παράδοσιν πράξεις ή ενεργείας του λαού», με ιδιαίτερη έμφαση στην προφορική
λογοτεχνία που εκτιμάται ότι αποδίδει τη μνημειακή διάσταση.
Η μνημειακή διάσταση του λόγου σε παραλληλία με τη ζώσα γλώσσα του
λαού σημάδεψε από τη γέννησή της την ελληνική λαογραφία. Τα μνημεία του
λόγου, σε όλες τους τις μορφές, απετέλεσαν, και εν πολλοίς αποτελούν, βασικό
συστατικό της λαογραφικής έρευνας και ιδίως του λαογραφικού στοχασμού.
Η προτεραιότητα αρχικά δίνεται στην καταγραφή της ζωντανής γλώσσας,
της λαϊκής προφορικής λογοτεχνίας, καθώς εκτιμάται ότι ο προφορικός λόγος
διατρέχει το μεγαλύτερο κίνδυνο της αφομοίωσης και αλλοίωσης από τη νέα
πραγματικότητα. Ωστόσο και τα γραπτά τεκμήρια έντεχνου λόγου είτε πρόκει-
ται για ιστορικά κείμενα (αρχαίες τραγωδίες, βυζαντινά κείμενα, έπη κ.λπ.), είτε
για επώνυμη σύγχρονη λογοτεχνία αντιμετωπίζονται σταδιακά ως αντικείμενα
μελέτης γιατί διασώζουν, μεταφέρουν αλλά και αναδεικνύουν στοιχεία του λαϊ­-
κού πολιτισμού, προβάλλουν στοιχεία της τοπικής ή της ελληνικής συνολικά
πολιτισμικής ταυτότητας. Αυτή η μεθοδολογική ερευνητική πρακτική αναφέρε-
ται άμεσα στη στενή έτσι κι αλλιώς σχέση λαογραφίας και λογοτεχνίας, όπως
αποτυπώνεται επιγραμματικά στην προτροπή του Ν. Γ. Πολίτη: «το έργον του
ποιητού και του καλλιτέχνου είναι τελειότερον και μονιμώτερον, όταν τας ρίζας
έχη εις το πάτριον έδαφος», αλλά κυρίως στη δημιουργία δύο επάλληλων κύ-
κλων, αυτού των λογοτεχνών και του αντίστοιχου των λαογράφων με πεδίο
τομής το λαϊκό πολιτισμό. Αυτή η σχέση εγκαθιδρύεται συμβολικά το 1883 με το
διαγωνισμό διη­γήματος που προκηρύσσει το περιοδικό Εστία, με καθοριστική
συμμετοχή του Ν. Γ. Πολίτη και εκφράζεται στην ανάγνωση των ιδρυτικών με-

. Βλ. Νικόλαος Γ. Πολίτης, «Λαογραφία», Λαογραφία, τόμ. Α΄ (1909), σ. 3-18.

. Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, εν Αθήναις: Εστία, 1914, σ.
ε΄-ς΄.
. Ο διαγωνισμός αυτός καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το αφηγηματικό είδος του ελληνικού
διηγήματος βλ. R. Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία: Ποίηση και πεζογραφία,
1821-1992, μτφρ. Ε. Ζουργού - Μ. Σπανάκη, Αθήνα: Νεφέλη 1996, σ. 105. Γενικότερα για τη
συμβολή της Εστίας στην ανάπτυξη του διηγήματος βλ. Γ. Παπακώστας, Το περιοδικό Εστία και
το διήγημα, Αθήνα: Εκπαιδευτήρια Κωστέα-Γείτονα, 1982.
380 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

λών της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, το 1908: Παύλος Νιρβάνας, Γιάν-

νης Βλαχογιάννης, Γ. Δροσίνης, Α. Καρκαβίτσας, Κ. Παλαμάς, Γρ. Ξενόπουλος
και πολύ περισσότερο των μετέπειτα μελών της: Κ. Βάρναλης, Ι. Γρυπάρης, Π.
Δέλτα, Κ. Θεοτόκης, Λ. Μαβίλης, Α. Πάλλης, Κώστας Πασαγιάννης, Αριστομ.
Προβελέγγιος, Β. Ρώτας, Α. Σικελιανός κ.ά., που διαμόρφωσαν την πορεία της
νεοελληνικής λογοτεχνίας, με τη συγγραφή ελληνικού διηγήματος εστιασμέ-
νου στην αγροτική ζωή και αργότερα στον αστικό περίγυρο, τον «εκλαογρα-
φισμό» της πεζογραφίας κατά μια έννοια, στα τέλη του 19ου αιώνα. Σε αυτή
την κατεύθυνση μπορεί να ενταχθεί και η μεταχείριση λαογραφικών στοιχείων,
της πολιτισμικής κληρονομιάς γενικότερα, από τη γενιά του ’30 στο πλαίσιο
της θέσπισης της ελληνικότητας στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Με αυτόν τον
τρόπο η λογοτεχνία εντάσσεται και συμπληρώνει, με τη δική της συμβολή, τον
οργανικό ρόλο της λαογραφίας όπως καθορίστηκε από τον Ν. Γ. Πολίτη.

Λαογραφικό Αρχείο και Λογοτεχνία

Το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, από
τη σύστασή του, αποτελεί έναν βασικό παράγοντα στη συγκέντρωση του υλι-
κού που αφορά στον ελληνικό λαϊκό/παραδοσιακό πολιτισμό. Το Κ.Ε.Ε.Λ. ως
θεσμικά κατοχυρωμένο αρχείο, από τα πρώτα χρόνια της ιστορίας του, έχει έναν

. Σχετικά με την ίδρυση και την ιστορία της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας βλ. Γ. Κού-
ζας, Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, η ιστορική διαδρομή της (1908-2008), Αθήνα: Ελληνική
Λαογραφική Εταιρεία, 2009. Ειδικότερα για τα ιδρυτικά μέλη βλ. σ. 40-41 και για τα πρώτα
μέλη της σ. 49-50.
. Για τη σύνδεση λαογραφίας και λογοτεχνίας με την αναπαράσταση μικρών «παραδοσια-
κών» κοινοτήτων αλλά και αστικών τόπων, την απεικόνιση ηθών και εθίμων, ανθρώπινων τύ-
πων και περιοχών, βλ. μεταξύ άλλων R. Beaton, ό.π., σ. 107, Γ. Γκότση, Η ζωή εν τη πρωτευούση:
θέματα αστικής πεζογραφία από το τέλος του 19ου αιώνα, Αθήνα: Νεφέλη, 2004. Γενικότερα για
το θέμα της ηθογραφίας βλ. R. Beaton, «Realism and Folklore in Nineteenth-Century Greek
Fiction», Byzantine and Modern Greek Studies, vol. 8 (1982-1983), σ. 103-122. Λίνος Πολίτης,
Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ε΄ έκδ., Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1989, σ. 200-208. M. Vitti,
Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, γ΄ έκδ., Αθήνα: Κέδρος, 1991. Π. Μουλλάς,
Ρήξεις και συνέχειες: Μελέτες για τον 19ο αιώνα, Αθήνα: Σοκόλης, 1993. Του ιδίου «Εισαγωγή»,
στη σειρά Η παλαιότερη πεζογραφία μας: από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο,
Αθήνα: Σοκόλης, τόμος Α΄, 1998, σ. 163-172. Π. Βουτουρής, Ως εις καθρέπτην… Προτάσεις και
υποθέσεις για την ελληνική πεζογραφία του 19ου αιώνα, Αθήνα: Νεφέλη, 1995. Λ. Βαρελάς,
«Κωμειδύλλιο και ηθογραφία: Νεότερα στοιχεία για την ιστορία των όρων», Μικροφιλολογικά,
τεύχ. 10 (2001), σ. 20-21.
. Δ. Τζιόβας, Οι μεταμορφώσεις του εθνισμού και το ιδεολόγημα της Ελληνικότητας στο Με-
σοπόλεμο, Αθήνα: Οδυσσέας, 1989.
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 381

ευρύ όχι μόνο χωρικά, αλλά και χρονικά στόχο. Αποβλέποντας στη μακρά διάρ­
κεια, αντιμετωπίζει με μια ευρύτητα μεθοδολογική, θεματική όσο και μακρο-
σκοπική τα στοιχεία που συλλέγει. Σύμφωνα με τον κανονισμό του, το Κέντρο
Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αποσκοπεί «εις την περισυλλογήν πάσης
της λαογραφικής ύλης και εις την δηµοσίευσιν αυτής» και μέρος του έργου του
είναι: «Να συγκεντρώνει τα δημοσιευμένα κείμενα του λαϊκού πολιτισμού, να τα
αποδελτιώνει […] να ταξινομεί και να κατατάσσει σε ειδικά επιμέρους αρχεία τη
λαογραφική ύλη που αποδελτιώνεται, ώστε να είναι θεματικά προσιτή στην έρευ-
να», παράλληλα με τον εμπλουτισμό του αρχείου με αδημοσίευτο υλικό από την
προφορική παράδοση με αποστολές του επιστημονικού προσωπικού (επιτόπια
έρευνα, fieldwork), με προκήρυξη διαγωνισμών, με αποστολή ερωτηματολογί-
ων σε φορείς και μεμονωμένα άτομα κ.ά.
Βασικό μέρος της αρχειακής του αποστολής είναι, όπως προαναφέρθηκε,
η ταξινόμηση και η κατάταξη σε ειδικά επιμέρους αρχεία της λαογραφική ύλης
που συγκεντρώνεται και αποδελτιώνεται, ώστε να είναι θεματικά προσιτή στην
έρευνα. Στα πλαίσια αυτά η κατάθεση στο αρχείο του Κέντρου Ερεύνης της
Ελληνικής Λαογραφίας ενός μεγάλου αριθμού από εργασίες φοιτητών του μα-
θήματος της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο διάστημα 1996-2000,
από το αρχείο της διευθύντριας του Κ.Ε.Ε.Λ. κ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, όπου
αφορούν έρευνα δευτερογενούς υλικού στην κατηγορία της Φιλολογικής Λαο­
γραφίας επικεντρωμένη κατά κύριο λόγο στην ανίχνευση λαογραφικών στοι-

. Βλ. Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. Ιστορικό, προγράμματα ανάπτυξης, εκ-
συγχρονισμός, (κείμενα: Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, επιμέλεια: Ελένη Ψυχογιού) α΄ έκδ., Αθή-
να: Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, 1999, [: γ΄ έκδ. αναθεωρημένη (κείμενα Αικ.
Πολυμέρου-Καμηλάκη, συντονισμός-οργάνωση ύλης: Ευαγγ. Καραμανές), Αθήνα: Κέντρον
Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, 2006 (διαθέσιμο: http://www.kentrolaografias.gr/)]. Ένα
σημαντικό μέρος των χειρογράφων προέρχεται από εκπαιδευτικούς που ανταποκρίνονται σε
σχετικές εγκυκλίους του Υπουργείου Παιδείας σε συνεργασία με την Ακαδημία Αθηνών, από
φοιτητές – μέσω των Λαογραφικών Φροντιστηρίων που διεξάγονται από τους διευθυντές του
Κέντρου που εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, ή ερευνητών του Κέ-
ντρου που διδάσκουν σε άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα κ.λπ. Το υλικό συλλέγεται κατά βάση με
τη χρήση ερωτηματολογίων, κυρίως βλ. Γ. Α. Μέγας, Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, (ανα-
τύπωσις των τριών τευχών-ανατύπων από την Επετηρίδα του Λαογραφικού Αρχείου, 1939-
1949), Αθήναι: Ακαδημία Αθηνών, 1975. Γ. Κ. Σπυριδάκης, Oδηγίαι προς συλλογήν λαογραφι-
κής ύλης, εν Aθήναις: Ακαδημία Αθηνών, 1962 (ανάτυπον εκ της Eπετηρίδος του Λαογραφικού
Aρχείου, τόμ. 13-14 [1960-1961])· και αργότερα Στέφ. Δ. Ήμελλος και Αικ. Πολυμέρου-Κα-
μηλάκη, Παραδοσιακός υλικός βίος του ελληνικού λαού (Ερωτηματολόγιο), Αθήνα: Δημοσιεύ-
ματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, Ακαδημία Αθηνών, 1983. Σχετικά με
τα αρχεία και τις συλλογές του Κέντρου αλλά και τις εκδόσεις του, και ειδικότερα το Αρχείο
Χειρογράφων και τα περιεχόμενά του, βλ. http://www.kentrolaografias.gr, [06.07.2012].
382 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

χείων στο έργο γνωστών λογοτεχνών όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Ξενόπουλος,

ο Θεοτόκης κ.λπ., εγείρει μια σειρά ζητημάτων που αρχικά, σε ένα ταξινομι-
κό επίπεδο, έχουν να κάνουν με την αποδελτίωση και ταξινόμηση, δηλαδή την
πρόσληψη και την τεκμηρίωσή τους στα πλαίσια του Κέντρου Λαογραφίας,
αφορούν όμως στο ευρύτερο ζήτημα της χρήσης του λογοτεχνικού υλικού στη
λαογραφική/εθνογραφική έρευνα.
Τα ζητήματα αυτά τίθενται με έμφαση τη συγκεκριμένη στιγμή, όχι λόγω
του όγκου του συγκεκριμένου αρχείου, αλλά γιατί σχετίζονται με μια από τις
διαστάσεις που μπορεί να προσανατολιστεί η έρευνα. Οι λαογραφικές/εθνο-
γραφικές αποστολές των ερευνητών και η κατάθεση χειρογράφων που αφορούν
στην καταγραφή των σύγχρονων εκδηλώσεων του λαϊκού πολιτισμού ή τις
αναβιώσεις εκδηλώσεων του τελετουργικού βίου παλαιότερων εποχών, εντάσ-
σονται, σήμερα, σε μια συνολική προσέγγιση του παραδοσιακού πολιτισμού. Η
πρωταρχική εστίαση στην καταγραφή και συλλογή στοιχείων του πνευματικού
βίου διευρύνεται προς την ανάγκη έρευνας και καταγραφής σε όλο το εύρος
του υλικού και κοινωνικού βίου. Ως επακόλουθο αναπτύσσεται στο παρόν μια
παράλληλη κίνηση αναζήτησης στοιχείων του παραδοσιακού πολιτισμού τόσο
μέσα από ιστορικής φύσης τεκμήρια, όπου και εδώ εντάσσονται «ιστορικά»
λογοτεχνικά έργα, όσο και μέσα από διαμεσολαβημένες αναπαραστάσεις του
παραδοσιακού και σύγχρονου πολιτισμού, όπως είναι τα λογοτεχνικά έργα, οι
θεατρικές παραστάσεις, οι κινηματογραφικές ταινίες, η επώνυμη μουσική δημι-
ουργία, η φωτογραφία, η τέχνη κ.λπ.
Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί, για ιστορικούς λόγους, ότι στο Λαογραφικό Αρ-
χείο, ήδη από τα πρώτα κατατεθειμένα χειρόγραφα, παρατηρείται η αναζήτηση
δεδομένων του «λαϊκού» πολιτισμού μέσα σε έργα του έντεχνου λόγου παράλλη-
λα με τους βυζαντινούς κώδικες, συναξάρια κ.λπ. για τη δημιουργία μιας λημμα-
τογραφικής βάσης δεδομένων. Είναι ενδεικτικά τα παραδείγματα από την «Ύλη
Πολίτου», το αρχείο του Ν. Γ. Πολίτη που είναι κατατεθειμένο στο Κέντρο:
– Αριθμός χειρογράφου 73. Τίτλος συλλογής: «Λαογραφικαί σημειώσεις ‘Περί
Παναράτου’. Δραματικαί παραστάσεις», έτος 1914, σχήμα 4ον, φύλλα 11.
– Αριθμός χειρογράφου 202. Τίτλος συλλογής: «Αλβανοί και Κρήτες και ο
με­τεμφιεσμένος εραστής», εν Γραμματικώ Μαραθώνος 1890, σχήμα 8ον, σ.
145. Περιεχόμενα: Διήγημα.
– Αριθμός χειρογράφου 496. Τίτλος συλλογής: «Σημειώσεις γλωσσικές, ιστο-
ρικές, λαογραφικές στο δράμα ‘Χριστός και Mπαρπέτης’», σ. 37, εν Κωνστα-
ντινουπόλει 1910.
– Αριθμός χειρογράφου 726. Τίτλος συλλογής: «Λαογραφικαί ειδήσεις εκ του
χρονικού του Λεοντίου Μαχαιρά», 1915, σχήμα 8ον, σ. 36.
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 383

– Αριθμός χειρογράφου 727. Τίτλος συλλογής:: «Ιωάννου Γ. Παπαϊωάννου,

Ανεύρεσις λαογραφικών παρατηρήσεων εις Βυζαντινόν συγγραφέα», 1914,
σχήμα 8ον, σ. 16.
Ωστόσο η κατάθεση του συγκεκριμένου αρχείου συμπίπτει και με τη νέα
εποχή που εισέρχεται το Κέντρο Λαογραφίας. Η ψηφιακή ανάπτυξη της βάσης
δεδομένων στο Κ.Ε.Ε.Λ. με την ψηφιοποίηση του υλικού του, ενσωματώνει τις
προϋπάρχουσες κατατάξεις και ταξινομήσεις και μέσα από τις νέες τεχνολογίες
αναδεικνύει τις νέες δυνατότητες που προσφέρονται στην ερευνητική κοινότη-
τα. Το Κέντρο Λαογραφίας επιδιώκει την εξέλιξή του σε «Εθνικό Κέντρο Τεκ-
μηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού» στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμ-
ματος «Κοινωνία της Πληροφορίας». Η δημιουργία ενός μεγάλου θησαυρού
μεταδεδομένων και η δυνατότητα πλοήγησης σε ολόκληρο το εύρος του, μέσα
από τις συνδυασμένες ταξινομήσεις και αναζητήσεις, δημιουργεί την επιθυμία
και γεννά την ερευνητική περιέργεια και ανάγκη για περαιτέρω ανάπτυξη τόσο
της σε βάθος λεπτομερούς ανάλυσης μέσα από την τεκμηρίωση του υλικού
αλλά παράλληλα και σε εύρος, μέσα από πολυθεματικές προσεγγίσεις.

Το Αρχείο
Η περιγραφή του συγκεκριμένου αρχείου δίνει τη δυνατότητα για την εξαγωγή
κάποιων πρωταρχικών συμπερασμάτων. Πρόκειται για ένα αρχείο 382 χειρο-
γράφων, εργασιών φοιτητικών όπως προαναφέρθηκε, των ετών 1996-2000. Κυ-
ρίαρχη μορφή στη συντριπτική πλειοψηφία των εργασιών είναι ο Αλέξανδρος
Παπαδιαμάντης, στις περισσότερες από τις μισές. Στα πλαίσια των εργασιών
αποδελτιώνεται το σύνολο σχεδόν του έργου του, σε πολλαπλά επίπεδα. Ακο-
λουθούν οι συγγραφείς Ι. Κονδυλάκης, Κ. Θεοτόκης, Γ. Βιζυηνός, Α. Καρκαβί-
τσας, και με πολύ λιγότερες αναφορές οι Ν. Γκάτσος, Οδ. Ελύτης, Κ. Παλαμάς,
Γ. Δροσίνης, Π. Πρεβελάκης, Π. Βλαστός. Δεν πρέπει ωστόσο να παραλειφθούν
μεμονωμένες αναφορές στο ρεμπέτικο τραγούδι, σε βυζαντινά κείμενα και σε
νέες μορφές αφήγησης όπως είναι τα κόμικς, οι τηλεοπτικές σειρές, αλλά και
σε χαρακτηριστικούς ήρωες τόσο της προφορικής παράδοσης όσο και της σύγ-
χρονης παραγωγής όπως και στο «φολκλόρ» του ποδοσφαίρου.
Από αυτή τη σύντομη περιγραφή είναι χαρακτηριστική η κυριαρχία των

. «Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού», στα πλαίσια του Επιχει-
ρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», (κείμενα: Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη,
επιμέλεια ύλης: Ευαγγ. Καραμανές ), Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της
Ακαδημίας Αθηνών, 2008.
384 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

ηθογραφιών, αναμενόμενο εν πολλοίς, και η παρουσία της ποίησης και μάλιστα

εκπροσώπων της που βρίσκονται σε μια σχέση αλληλόδρασης με τον παραδο-
σιακό πολιτισμό. Αξιοσημείωτα είναι τα περιορισμένα ανοίγματα σε σύγχρονες
μορφές έκφρασης και η ισχνή παρουσία γενικότερα νεότερων έργων.
Στην παρούσα χρονική συγκυρία, στο πλαίσιο αυτής της ανακοίνωσης, δεν
εξυπηρετεί η αξιολογική αναφορά των περιεχομένων παρά μόνο η επισήμανση
του εύρους των πληροφοριών που παρέχουν, ενδεικτικές των θεματικών που
αντλούνται από τα συγκεκριμένα λογοτεχνικά κείμενα. Είναι χαρακτηριστικά
τα παρακάτω παραδείγματα:
– 1ο. Διήγημα «Κοκκώνα θάλασσα» του Αλ. Παπαδιαμάντη. Περιεχόμενα:
Ναυ­τική ζωή: Πρόγνωση καιρού, μετεωρολογικά φαινόμενα, ονομασία ανέ-
μων. Λαϊκό εορτολόγιο: Πάσχα, άγιος Νικόλαος, ιερές εικόνες. Κοινωνική
ζωή: Αρραβώνας, γάμος, προίκα, πεθερά, ξενιτιά. Ευχές. Μύθος. Εκπαίδευ-
ση.
– 2ο. «Η Φαρμακολύτρια» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Περιεχόμενα: Γε-
νικά. Δεισιδαίμονες συνήθειες και χριστιανικές αντιλήψεις: Αποτροπή κα-
κού, πρόκληση κακού, περισχοινισμός, θεραπεία ερωτοχτυπημένου, τάξιμο,
μάγια, μαγγανεία, βασκανία, φαντάσματα, νεράιδες, ξωτικά, στοιχειά, δαίμο-
νες, όντα, αριθμοί, μαντική (οράματα, οπτασίες όνειρα), λαϊκή πίστη (αγία
Αναστασία φαρμακολύτρια, εκκλησία, βάγια, επάνω και κάτω κόσμος, λει-
τουργίες, αγιασμοί, παρακλήσεις, αγρυπνίες, γονυκλισίες, νηστεία), αστρο-
λογία, μετεωρολογία. Λαϊκή τέχνη και ζωή: Σκιαθίτικη κατοικία, σκεύη, τρο-
φές, ελαιοκομία, κηροπλαστική, μελισσοκομία, αγιογραφία, αντιλήψεις για
το φύλο, θέση της γυναίκας, ναυτικός βίος, ιερείς, εσωτερική μετανάστευση,
φιλοξενία. Τοπωνύμια – παρωνύμια: Βαπτιστικά ονόματα, επώνυμα, παρω-
νύμια, τοπωνύμια, θρησκευτικές παραδόσεις.
– 3ο. «Οι Κουκλοπαντρειές» του Αλ. Παπαδιαμάντη. Περιεχόμενα: Χώροι
κοινωνικής συνεύρεσης (αυλή, γειτονιά), οικογένεια (θέση της γυναίκας,
θέση του άνδρα, σχέσεις και καθήκοντα των μελών της οικογένειας), βα-
πτιστικά ονόματα, γάμος, σεξουαλικότητα, κατοικία (αστική κατοικία των
μικροαστικών και φτωχών στρωμάτων), επαγγέλματα (λούστρος, μοδίστρα,
υπηρέτρια), μετανάστευση (εσωτερική μετανάστευση), πολιτική (βουλευ-
τές), εθιμικό δίκαιο.

Ερωτήματα
Θέματα όπως αυτά της επιλογής των συγγραφέων, της συλλογής, κατάταξης
και αρχειοθέτησης του υλικού, είναι θέματα που προκύπτουν από μια πρώτη
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 385

επεξεργασία των συγκεκριμένων χειρογράφων και αποτελούν το ένα επίπεδο

ζητημάτων που πρέπει να εξεταστούν. Ζητήματα ωστόσο όπως του καθορισμού
ιστορικά και μορφολογικά του υλικού προς μελέτη, των θεματικών προς διε-
ρεύνηση συσχετίζονται με αυτά της αξιοπιστίας της διαμεσολαβημένης πλη-
ροφορίας του λογοτεχνικού έργου, της πολυδιάστατης τελικά πρόσληψης και
ερμηνείας των λογοτεχνικών κειμένων και προϋποθέτουν αναγκαίες διεπιστη-
μονικές συναντήσεις. Η αναζήτηση απαντήσεων σε αυτού του είδους τα ερωτή-
ματα μπορεί να συμβάλει τόσο στον πρωταρχικό προβληματισμό για την ανα-
γκαιότητα της συγκέντρωσης ενός παρόμοιου αρχειακού υλικού όσο και στα
ζητήματα τεκμηρίωσής του.
Μια πρώτη κατηγορία ερωτημάτων αφορά τα ζητήματα αξιοπιστίας και δια-
μεσολάβησης. Τα ζητήματα που περικλείονται κάτω από αυτόν τον τίτλο, οι έν-
νοιες της αναπαράστασης ή/και της κατασκευής που μπορούν να προστεθούν,
επιτείνονται από την πολύσημη έννοια της πρόσληψης στη θεωρία της λογο-
τεχνίας10. Θεωρώντας ότι η λογοτεχνία είναι σχέσεις και προσεγγίσεις και όχι
προϊόν εγγενών χαρακτηριστικών, η συγκεκριμένη προσέγγιση αναδεικνύει μια
σειρά ζητημάτων που αφορούν άμεσα τη σχέση λαογραφίας και λογοτεχνίας. Η
πρόσληψη των λαογραφικών δεδομένων από το συγγραφέα, η πρόσληψη από
τους αναγνώστες-ερευνητές του συγγραφέα και μέσω αυτού των λαογραφικών
στοιχείων, η ιστορική πρόσληψη όλων αυτών, η ιδεολογικοκοινωνική προσέγγι-
ση του έργου, που άλλωστε επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις τόσο συγχρονι-
κά όσο και ιστορικά11, είναι παράγοντες που μεσολαβούν σε πολλαπλά επίπεδα
και πρέπει να συνυπολογιστούν στην «αξιοπιστία» των εθνογραφικών τεκμηρί-
ων ενός λογοτεχνικού, στην προκειμένη περίπτωση, έργου. Πολύ περισσότερο
όταν παρόμοιες λογοτεχνικές αφηγήσεις συγκροτούν τη «λόγια» μεσολάβηση
στην εκφορά του λαϊκού «λόγου». Με αυτόν τον τρόπο παρεμβαίνουν και συν-

10. Hans-Robert Jauss, H θεωρία της πρόσληψης: Tρία μελετήματα, μτφρ. M. Πεχλιβάνου,
Αθήνα: Εστία, 1995. Stanley Fish, Is there a text in this class? Cambridge: Harvard University
Press, 1980. Δημήτρης Τζιόβας, «Η έννοια του αναγνώστη στη θεωρία της λογοτεχνίας», Πολί-
της, τεύχ. 62 (1983), σ. 78–87. Του ιδίου, Μετά την αισθητική: Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευ-
τικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Γνώση, 1987, σ. 223-258.
11. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο ιδεολογικός, πολιτικός και δευτερευόντως φι-
λολογικός διάλογος που αναπτύχθηκε στην εφημερίδα Ριζοσπάστης για τη φύση του έργου
του Παπαδιαμάντη, βλ. Γ. Τραγγανίδας, «Αλ. Παπαδιαμάντης. Η πλουτοκρατία γεννά την
αδικίαν», Ριζοσπάστης, (ένθετο «7 μέρες μαζί»), 9 Ιανουαρίου 2011, σ. 4. Γ. Μαυρίκος (μέλος
της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε.), «Ο αληθινός Παπαδιαμάντης», Ριζοσπάστης, (ένθετο «7 μέρες μαζί»),
13 Μαρτίου 2011, σ. 7· και η ανταπάντηση του πολιτιστικού τμήματος της εφημερίδας, «Αλ.
Παπαδιαμάντης. Γέννημα της εποχής του», Ριζοσπάστης, (ένθετο «7 μέρες μαζί»), 7 Απριλίου
2011, σ. 3.
386 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

δημιουργούν ως ένα βαθμό τον πολιτισμικό λόγο, καθώς διαπραγματευόμενες

αναπαραστάσεις και πολιτισμικούς κώδικες, συγκροτούν με το λόγο τους στε-
ρεότυπα και πολιτισμικές ταυτότητες.
Μια δεύτερη κατηγορία ερωτημάτων αφορά στην επιλογή, αξιολόγηση και
ιεράρχηση των συγγραφέων και των λογοτεχνικών έργων. Είναι προφανές ότι
οι ηθογραφίες αποτέλεσαν και αποτελούν τη σημαντικότερη πηγή άντλησης
στοιχείων αναπαράστασης του λαϊκού πολιτισμού. Ωστόσο, όπως προκύπτει
άλλωστε από την ερευνητική πρακτική, διευρύνεται έστω και με διαφορετική
συχνότητα, η χρήση των λογοτεχνικών κειμένων ως τεκμηρίων, τόσο στα είδη
όσο και στο χρονικό ορίζοντα. Το ενδιαφέρον εστιάζεται σε είδη όπως το έπος
ή κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αλλά και προς τη σύγχρονη λο-
γοτεχνική παραγωγή. Προς αυτή την κατεύθυνση έχει ενδιαφέρον ο τρόπος
που προσεγγίζουν την παράδοση συγγραφείς όπως οι Δ. Χατζής, Μ. Μέσκος,
Ν. Θέμελης, Ρ. Γαλανάκη, Μ. Γκανάς, Ζ. Ζατέλη, Ε. Φακίνου αλλά και Γ. Δεν-
δρινός, Π. Κουτσαμπασάκος, Ηλ. Παπαμόσχος, Κ. Καβανόζης κ.ά. Ο τρόπος
δηλαδή που τα ιστορικά στοιχεία, διαμεσολαβούνται από τις προσωπικές εμπει-
ρίες, η ιστορική μνήμη συσχετίζεται με τη συλλογικές μνήμες, τις αναμνήσεις
και τα προσωπικά βιώματα, η διαπραγμάτευση στερεοτύπων, συμβολισμών και
πολιτισμικών κωδίκων.
Ιδιαίτερη μνεία οφείλεται στο ιδιαίτερο είδος της τοπικής λογοτεχνικής πα-
ραγωγής, που με σταθερό σημείο αναφοράς συγκεκριμένους τόπους εκφράζει,
με συνέπεια σε πολλές περιπτώσεις, στοιχεία των τοπικών πολιτισμικών ταυ-
τοτήτων και μετασχηματισμών. Το παράδειγμα του Γ. Λυμπερόπουλου από την
Κόνιτσα12 είναι χαρακτηριστικό, ενώ ενδεικτική είναι και η περίπτωση του Στρα-
τή Αναστασέλλη13 από τη Μυτιλήνη, παρόμοιες ωστόσο περιπτώσεις μπορούν
να επισημανθούν σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου. Σε αυτές θα πρέπει
να προστεθούν και μεμονωμένα έργα που αφορούν αυτοβιογραφίες, απομνη-
μονεύματα κ.λπ.14
Μια τρίτη χρηστική κατηγορία ερωτημάτων, χωρίς να εξαντλείται το σύνο-

12. Ενδεικτικά αναφέρονται Γ. Λυμπερόπουλος, Ορεινοί και μεθόριοι, Αθήνα, 1972. Του ιδίου,
Παζαριού ανατομή, Αθήνα: Ροές, 2008 (α΄ έκδ., Αθήνα 1971). Του ιδίου, ...και οι αργαλειοί δεν
δούλεψαν, Αθήνα: Κ. Μ. Ζαχαράκης, 2008.
13. Σ. Αναστασέλλης, Βλουτίνα Γιαπρακάδινα, Αθήνα, 1975. Του ιδίου, Κερατοζωή, Αθήνα,
1975. Του ιδίου, Ανάστα ο λαός, Αθήνα, 1978. Του ιδίου, Τ’ ανήθικα, Αθήνα, 1980. Του ιδίου, Ο
φί­λος μου ο Θεόφιλος, Αθήνα, 1981.
14. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί το βιβλίο του Γιάννη Τσέβρεχου, βλ. Γιάννης Τσέβρεχος,
Το κοπάδι: Από τα τετράδια ενός βοσκού, (επιμ. σειράς Αλέξανδρος Ζούκας), Λάρισα: Έλλα,
2002.
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 387

λό τους, αφορά την κατάταξη, ταξινόμηση και τεκμηρίωση του λογοτεχνικού

υλικού. Το ερώτημα, δηλαδή, για τον καθορισμό των πεδίων και των ορίων, των
επιλογών και των περιορισμών των θεματικών ανάλυσης του υλικού.
Η συγκεκριμένη κατηγορία ερωτημάτων εγείρει ένα σημαντικό ζήτημα
στους κόλπους της λαογραφίας καθώς σχετίζεται με τη λημματογραφική προ-
σέγγιση του λαϊκού πολιτισμού. Στο Κέντρο Λαογραφίας το μεγαλύτερο μέρος
του αρχειακού υλικού έχει αποδελτιωθεί, ταξινομηθεί και αρχειοθετηθεί με βάση
τα ειδικά ερωτηματολόγια του Κέντρου15. Το ζήτημα όμως των περιορισμών που
έχει μια τέτοια προσέγγιση, ζήτημα για το οποία έχει ασκηθεί πολύπλευρη κρι-
τική, έχει ήδη επισημανθεί από πολύ νωρίς από τους ερευνητές του Κέντρου
και προκύπτει ολοφάνερα σε κάθε ευκαιρία όταν ανακύπτουν όχι μόνο νέες
σύγχρονες θεματικές16 αλλά και διαφορετικές προσεγγίσεις, μεθοδολογικές και
θεωρητικές17. Ζητήματα όπως αυτά των ταυτοτήτων, της ετερότητας, του φύλου
απασχολούν ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια και τη λαογραφία,
όπως το σύνολο των ανθρωπιστικών επιστημών, και σηματοδοτούν νέες μεθο-
δολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις. Θέματα όπως ο χώρος, οι τοπογραφί-
ες, οι τοπικότητες, οι πολυφωνικοί κόσμοι, η μνήμη και η προφορική ιστορία
αναπτύσσονται τα τελευταία χρόνια στις προσεγγίσεις των λογοτεχνικών κει-
μένων18. Η διεύρυνση επομένως τόσο των θεματικών όσο και των μεθοδολογι-
κών και θεωρητικών προσεγγίσεων είναι αναγκαία γιατί, ανεξάρτητα από τον
προσδιορισμό του αντικειμένου μελέτης, ο παραδοσιακός ή λαϊκός πολιτισμός,
ως έννοια και περιεχόμενο, δεν είναι κάτι στατικό αλλά υπόκειται σε διαρκή
ανανέωση, επομένως σε πολλαπλές προσλήψεις και ερμηνείες.

15. Βλ. παραπάνω υποσημείωση αρ. 8.

16. Σχετικά με ζητήματα ταξινόμησης των παραδόσεων βλ. Στ. Ήμελλος, Λαογραφικά: Δημώ-
δεις παραδόσεις, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1988, σ. 51-59 και ειδικότερα σ. 55 για την ανάγκη ενσωμάτω-
σης των σύγχρονων θεματικών.
17. Για μια σύγχρονη κατάταξη των παραμυθιών και των παραδόσεων βλ. Μ. Παπαχριστο-
φόρου, «Η βάση δεδομένων για τα παραμύθια: προβληματισμοί και μέθοδος», Επετηρίς του
Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, τόμ. 28 (1987-1998), σ. 258-278. Της ιδίας, «Το
ζήτημα της κατάταξης των παραδόσεων», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαο-
γραφίας, τόμ. 29 (1999-2003), σ. 147-162. Σχετικά με ζητήματα κατάταξης της μουσικής συλλο-
γής βλ. Μ. Τερζοπούλου και Ε. Ψυχογιού, «Ψηφιακή βάση δεδομένων για την Εθνική Μουσική
Συλλογή του Κέντρου Λαογραφίας», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφί-
ας, τόμ. 29 (1999-2003), σ. 61-74.
18. Είναι χαρακτηριστική η θεματολογία των ανακοινώσεων στο Κ. Δημάδης (επιμ.), Ταυτό-
τητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα), Δ΄ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών
Σπουδών, (Γρανάδα, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010), Αθήνα: Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπου-
δών, 2011, ψηφιακή έκδοση, διαθέσιμη: http://www.eens.org/?page_id=2611, [04.07.2012].
388 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

Στις παραπάνω κατηγορίες ερωτημάτων που τέθηκαν μπορούν να δοθούν

πολλαπλές απαντήσεις. Ωστόσο αυτές θα πρέπει να εστιάζουν στη λειτουργι-
κότητα και το χρηστικό τους χαρακτήρα, με βασικό άξονα μια ιδεολογική συνέ-
πεια που στηρίζεται στην κριτική αποτίμηση, τον έλεγχο, την τεκμηρίωση, την
ιστορική και κοινωνική ένταξη των λογοτεχνικών έργων ως τεκμηρίων της πο-
λιτισμικής έρευνας. Αρχές που ανταποκρίνονται σε μια πολυδιάστατη πρόσλη-
ψη και ερμηνεία των λογοτεχνικών έργων και των λογοτεχνών, με την ανάγκη
διεπιστημονικών συναντήσεων και με συνεχή κριτική και τον καθορισμό τους
μορφολογικά και ιστορικά.

Αρχείο λογοτεχνικού υλικού

Το αρχικό και ταυτόχρονα χρηστικής φύσεως ερώτημα για την αρχειακή τύχη
και ταξινόμηση του υλικού, επανέρχεται. Λαμβάνοντας υπόψη τους παραπά-
νω προβληματισμούς θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η κατάταξη και η αρ-
χειοθέτησή του μπορεί να στηριχθεί από την υπάρχουσα βάση του Κέντρου
Λαογραφίας και τις αντίστοιχες θεματικές της19. Πρόκειται για μια προσπάθεια
ταξινόμησης που ενσωματώνει την ιστορία του Λαογραφικού Αρχείου20, όπως
διαμορφώθηκε στα ενενήντα και πλέον χρόνια της ύπαρξής του, και τη συνδέει
μέσω των νέων τεχνολογιών και τις δυνατότητες που μπορούν να προσφέρουν
στην ερευνητική κοινότητα, με τις σύγχρονες κατευθύνσεις των ανθρωπιστικών
επιστημών. Μια προσπάθεια ενσωμάτωσης των διαφορετικών κατατάξεων, όχι
μόνο κατά θεματική περιοχή, αλλά και κατά επιστημολογική «περίοδο» στην
ιστορία του Κέντρου, που αξιοποιεί την προηγούμενη εμπειρία, εκσυγχρονίζο-
ντας ή και αναθεωρώντας τη, όπου κρίνεται αναγκαίο.
Για το σκοπό αυτό και με βάση τις παραπάνω αρχές, το βασικό αρχείο τεκμη­
ρίων του Κέντρου, τα χειρόγραφα, και οι επιμέρους βάσεις (Μουσειακής συλ-
λογής, Κοινωνικής οργάνωσης, Εθνικής μουσικής συλλογής, Παραδόσεων, Πα-

19. Η βάση δεδομένων του Κέντρου Λαογραφίας παρουσιάστηκε αναλυτικά το 2009 στα πλαί-
σια ημερίδας στην Ακαδημία Αθηνών, βλ. Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού
Πολιτισμού, του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού
Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», Πρακτικά Ημερίδας, (Ακαδημία Αθηνών, Παρα-
σκευή 3 Απριλίου 2009), Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, 2009, ψηφιακή έκ-
δοση, διαθέσιμη: http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?V_DOC_ID=2432, [04.07.2012].
20. Για τη δομή, οργάνωση και γενικότερα τη «φιλοσοφία» της βάσης δεδομένων βλ. Μ. Πα-
παχριστοφόρου, «Η ανάπτυξη της εφαρμογής τεκμηρίωσης και διαχείρισης του ψηφιοποιημέ-
νου υλικού», στο Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης..., ό.π., ψηφιακή έκδοση, διαθέσιμη,
http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?V_DOC_ID=2456, [04.07.2012].
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 389

ραμυθιών και Φωτογραφικού αρχείου) συνδυάστηκαν σε ένα κοινό σύστημα

βάσης δεδομένων και συνδέονται μεταξύ τους με ένα σύστημα τεκμηρίωσης με
βάση κοινούς θεματικούς τομείς και θησαυρούς όρων (όπως λέξεις κλειδιά, το-
πωνύμια, επιλογές ελεγχόμενου λεξιλογίου για τα πεδία πολιτισμική ενότητα,
γλώσσα κ.λπ.).
Ενδεικτικά αναφέρονται παραδείγματα των βασικών θεματικών:
– Κοινωνική οργάνωση: Διαβατήριες τελετουργίες, δίκαιο, κοινότητα (ιστο-
ρικά στοιχεία, διοίκηση, διαστρωμάτωση, κοινωνικές σχέσεις, συγγένεια),
κοινωνικοποίηση (ανατροφή, εκπαίδευση, παιχνίδι).
– Υλικός πολιτισμός: Οικισμός [ονομασία (παλαιά και νέα), χρόνος ίδρυσης,
λόγος ίδρυσης, ιστορία, παραδόσεις, έκταση, πληθυσμός (μεταβολές), με-
ταναστεύσεις (εξωτερικό, εσωτερικό: Αστικά κέντρα, γεωργικούς οικισμούς,
βιομηχανικές μονάδες υπαίθρου), θέση οικισμού, χώρος, έδαφος, ασχολίες
κατοίκων, παραγωγή, τύπος οικισμού, διάρθρωση και επεκτάσεις οικισμού,
δημόσιοι χώροι, όρια οικισμού και αμφισβητήσεις, γειτονικοί οικισμοί (σχέ-
σεις και ανταλλαγές) κ.λπ.], κατοικία, ενδυμασία, διατροφή, κτηνοτροφία,
γεωργία, αλιεία, επαγγέλματα, βιοτεχνία κ.λπ.
– Πνευματικός πολιτισμός: Κοσμολογία (λαϊκή λατρεία, εορτολόγιο, μαγεία,
μαντική κ.λπ.), προφορικός/έντεχνος λόγος (παράδοση, τραγούδι, παραμύ-
θι, αίνιγμα, ελεύθερη αφήγηση, θρύλος κ.λπ.).
Συμπερασματικά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι υπό τις παραπάνω
προϋποθέσεις είναι δυνατό να δημιουργηθεί μια ξεχωριστή βάση δεδομένων
λογοτεχνικού υλικού και να ενταχθεί στην υπάρχουσα βάση δεδομένων του
Κέντρου γιατί διευρύνει και εμπλουτίζει το θησαυρό του αρχείου και επιτρέπει
στους μελετητές, με στοχευμένες και συνδυασμένες αναζητήσεις (θεματικές,
χρονικές, τοπικές κ.λπ.), την πρόσβαση και επεξεργασία ενός πληρέστερου αρ-
χειακού υλικού.
Ωστόσο, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι δεν έχει σημασία μόνο το είδος των
δεδομένων που λαμβάνονται υπόψη στα πλαίσια της επιστημονικής έρευνας
αλλά πώς αυτά τεκμηριώνονται και χρησιμοποιούνται. Γιατί με τον τρόπο που
οι λογοτεχνικές αφηγήσεις συνυφαίνουν την πρόσληψη και αναπαράσταση της
πραγματικότητας όχι μόνο περιγράφουν αλλά αξιολογούν και παρεμβαίνουν
ουσιαστικά στο πολιτισμικό τοπίο. Εκφέρουν τελικά έναν αφηγηματικό λόγο
που αποτιμά και διαχειρίζεται την πολιτισμική κληρονομιά, κάτι το οποίο θα
πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στη μελέτη και την ερμηνεία ενός λογοτεχνικού
έργου αλλά και στη συστηματική αποδελτίωση και χρήση του ως εθνογραφικού
τεκμηρίου.
390 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού, του Κέντρου Ερεύνης της
Ελληνικής Λαογραφίας, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοι­νωνία της
Πληροφορίας», Πρακτικά Ημερίδας, (Ακαδημία Αθηνών, Παρασκευή 3 Απριλίου 2009),
Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας, 2009, ψηφιακή έκδοση. Διαθέσιμο:
http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?V_DOC_ID=2432, [04.07.2012].
Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού, στο πλαίσιο του Επιχει­
ρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», (κείμενα: Αικ. Πολυμέρου-
Καμηλάκη, επιμέλεια ύλης: Ευαγγ. Καραμανές), Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης της
Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, 2008.
Αναστασέλλης Στρατής, Βλουτίνα Γιαπρακάδινα, Αθήνα, 1975.
—, Κερατοζωή, Αθήνα, 1975.
—, Ανάστα ο λαός, Αθήνα, 1978.
—, Τ’ ανήθικα, Αθήνα, 1980.
—, Ο φίλος μου ο Θεόφιλος, Αθήνα, 1981.
[Ανώνυμο], «Αλ. Παπαδιαμάντης. Γέννημα της εποχής του», Ριζοσπάστης (ένθετο «7
μέρες μαζί»), 7 Απριλίου 2011, σ. 3.
Βαρελάς Λάμπρος, «Κωμειδύλλιο και ηθογραφία: Νεότερα στοιχεία για την ιστορία των
όρων», Μικροφιλολογικά, τεύχ. 10 (2001), σ. 20-21.
Βουτουρής Παντελής, Ως εις καθρέπτην… Προτάσεις και υποθέσεις για την ελληνική
πεζογραφία του 19ου αιώνα, Αθήνα: Νεφέλη, 1995.
Γκότση Γεωργία, Η ζωή εν τη πρωτευούση: θέματα αστικής πεζογραφία από το τέλος του
19ου αιώνα, Αθήνα: Νεφέλη, 2004.
Δημάδης Κ. (επιμ.), Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα), Δ΄
Συ­­νέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (Γρανάδα, 9-12 Σε­
πτεμβρίου 2010), Αθήνα: Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, 2011.
Διαθέσιμο: http://www.eens.org/?page_id=2611, [04.07.2012].
Ήμελλος Στέφανος Δ. και Πολυμέρου-Καμηλάκη Αικατερίνη, Παραδοσιακός υλικός
βίος του ελληνικού λαού (Ερωτηματολόγιο), Αθήνα: Δημοσιεύματα του Κέντρου
Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, Ακαδημία Αθηνών, 1983.
Ήμελλος Στέφανος, Λαογραφικά: Δημώδεις παραδόσεις, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1988.
Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. Ιστορικό, προγράμματα ανάπτυξης, εκσυγ­
χρονισμός, α΄ έκδ., Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, 1999
(κείμενα: Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, επιμέλεια: Ελένη Ψυχογιού), [: γ΄ έκδ. ανα­
θεωρημένη, (κείμενα: Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, συντονισμός-οργάνωση ύλης:
Ευαγγ. Καραμανές), Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, 2006].
Κούζας Γεώργιος Χ., Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, η ιστορική διαδρομή της (1908-
2008), Αθήνα: Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, 2009.
Λυμπερόπουλος Γιάννης, Ορεινοί και μεθόριοι, Αθήνα, 1972.
—, ...και οι αργαλειοί δεν δούλεψαν, Αθήνα: Κ. Μ. Ζαχαράκης, 2008.
—, Παζαριού ανατομή, Αθήνα: Ροές, 2008 (: α΄ έκδ., Αθήνα, 1971).
 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 391

Μαυρίκος Γιώργος, «Ο αληθινός Παπαδιαμάντης», Ριζοσπάστης (ένθετο «7 μέρες μαζί»),

13 Μαρτίου 2011, σ. 7.
Μέγας Γεώργιος. Α., Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, (ανατύπωσις των τριών τευχών-
ανατύπων από την Επετηρίδα του Λαογραφικού Αρχείου, 1939-1949), Αθήναι:
Ακαδημία Αθηνών, 1975.
Μουλλάς Παναγιώτης, Ρήξεις και συνέχειες: Μελέτες για τον 19ο αιώνα, Αθήνα: Σοκόλης,
1993.
—, «Εισαγωγή», στη σειρά Η παλαιότερη πεζογραφία μας: από τις αρχές της ως τον
πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τόμος Α΄, Αθήνα: Σοκόλης, 1998, σ. 17-223.
Παπακώστας Γιάννης, Το περιοδικό Εστία και το διήγημα, Αθήνα: Εκπαιδευτήρια Κω­
στέα-Γείτονα, 1982.
Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, «Η βάση δεδομένων για τα παραμύθια: προβληματισμοί
και μέθοδος», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, τόμ. 28
(1987-1998), σ. 258-278.
—, «Το ζήτημα της κατάταξης των παραδόσεων», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της
Ελ­ληνικής Λαογραφίας, τόμ. 29 (1999-2003), σ. 147-162.
—, «Η ανάπτυξη της εφαρμογής τεκμηρίωσης και διαχείρισης του ψηφιοποιημένου
υλικού», στο Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού, του
Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προ­
γράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», Πρακτικά Ημερίδας, (Ακαδημία Αθηνών,
Παρασκευή 3 Απριλίου 2009), Αθήνα: Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας,
2009, ψηφιακή έκδοση. Διαθέσιμο: http://www.kentrolaografias.gr/default.asp?V_
DOC_ID=2456, [04.07.2009]
Πολίτης Λίνος, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ε΄ έκδ., Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1989.
Πολίτης Νικόλαος Γ., «Λαογραφία», Λαογραφία, τόμ. Α΄ (1909), σ. 3-18.
—, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, εν Αθήναις: Εστία, 1914.
Σπυριδάκης Γεώργιος. Κ., Oδηγίαι προς συλλογήν λαογραφικής ύλης, [ανάτυπον εκ
της Eπετηρίδος του Λαογραφικού Aρχείου, τόμ. 13-14 (1960-1961)], Εν Aθήναις:
Ακαδημία Αθηνών, 1962.
Τερζοπούλου Μιράντα και Ψυχογιού Ελένη, «Ψηφιακή βάση δεδομένων για την Εθνική
Μουσική Συλλογή του Κέντρου Λαογραφίας», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της
Ελ­ληνικής Λαογραφίας, τόμ. 29 (1999-2003), σ. 61-74.
Τζιόβας Δημήτρης, «Η έννοια του αναγνώστη στη θεωρία της λογοτεχνίας», Πολίτης
τεύχ. 62 (1983), σ. 78–87
—, Μετά την αισθητική: Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεο­ελ­
ληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Γνώση, 1987.
—, Οι μεταμορφώσεις του εθνισμού και το ιδεολόγημα της Ελληνικότητας στο Μεσο­
πόλεμο, Αθήνα: Οδυσσέας, 1989.
Τραγγανίδας Γρηγόρης, «Αλ. Παπαδιαμάντης. Η πλουτοκρατία γεννά την αδικίαν»,
Ριζοσπάστης (ένθετο «7 μέρες μαζί»), 9 Ιανουαρίου 2011, σ. 4.
Τσέβρεχος Γιάννης, Το κοπάδι: Από τα τετράδια ενός βοσκού, (επιμέλεια σειράς: Αλέξαν­
δρος Ζούκας), Λάρισα: Έλλα, 2002.
392 ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ

Beaton Roderick, «Realism and Folklore in Nineteenth-Century Greek Fiction»,

Byzantine and Modern Greek Studies, vol 8 (1982-1983), σ. 103-122.
—, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία: Ποίηση και πεζογραφία, 1821-1992,
μτφρ. Ε. Ζουργού - Μ. Σπανάκη, Αθήνα: Νεφέλη, 1996.
Fish Stanley, Is there a text in this class?, Cambridge: Harvard University Press, 1980.
Jauss Hans-Robert, Η θεωρία της πρόσληψης: Τρία μελετήματα, μτφρ. M. Πεχλιβάνου,
Αθήνα: Εστία, 1995.
Vitti Mario, Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, γ΄ έκδ., Αθήνα: Κέδρος,
1991.
 ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ – 30

DANCES OF LΕFKADA • TΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ XΟΡΟΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

AND DANCES OF LΕFKADA • TΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ XΟΡΟΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ
Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος
Λαϊκός πολιτισμός

(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)

και έντεχνος λόγος
(ποίηση – πεζογραφία – θέατρο)

ΤΟΜΟΣ Β´
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
www.kentrolaografias.gr
(Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010)

ΤΟΜΟΣ Β´

RADITIONAL S
TRADITIONAL ONGS AND
SONGS
ISBN 978-960-404-260-9 [SET] ΑΘΗΝΑ
ISBN 978-960-404-262-3 2013 ΑΘΗΝΑ 2013