‫‪/‬‬

‫‪MHJ‬‬
‫مجله تاریخ پزشکی‬
‫دوره سیزدهم‪ ،‬شماره چهلوششم‪ ،‬سال ‪0011‬‬

‫‪Journal Homepage: http://journals.sbmu.ac.ir/mh‬‬

‫مقاله پژوهشی‬

‫خوانشی بر شیوه مصورسازی نسخه پزشکی «تحفهالمؤمنین»‬

‫(موجود در کتابخانه کنگره ملی آمریکا)‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ،‬لیال رضاییان‬ ‫فهیمه زارعزاده‬
‫‪ .1‬استادیار گروه هنر اسالمی‪ ،‬دانشکده هنر و معماری‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫‪ .2‬دانشجوی کارشناسی ارشد نقاشی ایرانی‪ ،‬گروه هنر اسالمی‪ ،‬دانشکده هنر و معماری‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫چکیده‬ ‫اطالعات مقاله‬

‫زمینه و هدف‪ :‬تاریخ تصویرسازی نسخ پزشکی مملؤ از نگارههایی در باب علم تشریح‪،‬‬ ‫تاریخ دریافت‪99/80/80 :‬‬

‫کالبدشناسی بدن انسان و حیوان‪ ،‬ریختشناسی گیاهان و فرم ابزارآالت جراحی است‪ .‬در‬ ‫تاریخ پذیرش‪99/18/22 :‬‬
‫تاریخ انتشار‪99/11/28 :‬‬
‫این میان‪ ،‬نسخهای که فارغ از چنین روشهای متداول مصورسازی‪ ،‬صحنههایی روایی از‬
‫طبابت و درمان مبتنی بر گیاهان دارویی را دربر دارد‪ ،‬تحفهالمؤمنین است‪ .‬نسخهای که‬ ‫واژگان کلیدی‪:‬‬

‫پژوهش حاضر را بر آن داشته تا با مداقه در ویژگیهای بصری نگارههایش‪ ،‬شناختی درباره‬ ‫نسخه پزشکی‬
‫تحفهالمؤمنین‬
‫نحوه روایتپردازی آنها و ترجمان تصویریشان به تبعیت از ماهیت علمی متن اثر ایجاد کند‪.‬‬
‫مصورسازی‬
‫مواد و روشها‪ :‬اساس انجام پژوهش بر روش توصیفی ـ تحلیلی همراه با تفسیر کیفی‬
‫نگاره‬
‫دادههای تصویری استوار میباشد و گردآوری دادهها با استناد به منابع معتبر کتابخانهای ـ‬
‫الکترونیکی و مراجعه به سایت کتابخانه کنگره ملی آمریکا صورت پذیرفته است‪.‬‬
‫‪ ‬نویسنده مسؤول‪ :‬فهیمه زارعزاده‬
‫یافتهها‪ :‬علیرغم روایینبودن نوشتارها‪ ،‬تأویلپذیری و وجود الیههای عمیق علمی ـ معنایی‬
‫در متن نسخه‪ ،‬هنرمند نهتنها شیوهای سخت و پیچیده را انتخاب نکرده‪ ،‬بلکه به نحو‬ ‫آدرس پستی‪ :‬تقاطع بزرگراه شهید چمران‬
‫واقعگرایانهای سعی نموده تا در تطابق با آنها به آفرینش نگارهها بپردازد‪ .‬نگارههایی که‬ ‫و آل احمد‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪،‬‬
‫دانشکده هنر‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‪.‬‬
‫برای مخاطب خوانشی سهلالوصول و قابل درک داشته باشند‪ .‬بدینمنظور و در راستای‬
‫کدپستی‪111-11111 :‬‬
‫وفاداری به متن اثر که هم ستایش به درگاه احدیت (معنویت) و هم دستورالعملهایی طبی‬
‫را بیان داشته‪ ،‬وی هنرهای تذهیب و نگارگری را جهت تصویرگری برگزیده تا با ایجاد نوعی‬ ‫پست الکترونیک‪:‬‬

‫قرابت دیداری بتواند بر هر دو وجه سالمت روح و جسم تأکید کند‪.‬‬ ‫‪f.zarezadeh@modares.ac.ir‬‬

‫نتیجهگیری‪ :‬برآیند کلی پژوهش بر غلبه فرمهای ساده‪ ،‬بهرهگیری از ترکیببندی پویا و‬
‫متمرکز‪ ،‬پرسپکتیو با نقاط کانونی متنوع‪ ،‬گونههای رنگی متباین‪ ،‬مکمل و سرد و گرم و‬
‫اهمیتبخشی به تصویر شخصیتهای پزشک و بیمار در مرکز کادر یا نقطه طالیی نگارهها‬
‫داللت دارد‪ ،‬چنانکه این عناصر و کیفیات بصری موجبات دریافت زیباشناسانهای رادر باب‬
‫نحوه درمان و طبابت به گونهای واقعی برای مخاطب رقم میزنند‪.‬‬

‫تمامی حقوق انتشار این اثر‪ ،‬متعلق به مرکز تحقیقات اخالق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی میباشد‪.‬‬
‫زارعزاده و همکار‬
‫به خوانش نگارههایش بپردازد‪ ،‬چنانکه پیشینه پژوهشی نیز در‬
‫این رابطه تنها به سه مقاله اشاره دارد که همگی تحلیلهایی‬
‫متنی را دربر دارند‪ ،‬همچون «بررسی کتاب تحفه حکیم مؤمن‬
‫از دیدگاه ادبی و طبی» (‪ 1391‬ش‪ ).‬از نصراهلل امامی و داوود‬
‫سلیمانی مقدم که به شرح دیدگاههای مؤلف درباره گیاهان‬
‫دارویی و خاصیت درمانی آنها پرداخته و بیان داشتهاند بحث‬
‫درباره نحوه ساختن ادویه مرکبه سبب تمایزبخشی این نسخه‬
‫از سایر نسخ پزشکی مشابه شده است‪ .‬مظاهر مصفا و ایوب‬
‫کوشان هم در مقالهای تحت عنوان «بررسی وجوه بارز سبک‬
‫شناختی تحفهالمؤمنین» (‪ 1391‬ش‪ ).‬سبک نوشتاری این‬
‫نسخه به لحاظ نثر و محتوای علمی را بررسی کردهاند و‬
‫ابراهیم پورهادی نیز نوآوریها و مجربات حکیم مؤمن را در‬
‫مقاله «تحفهالمؤمنین» (‪ 1330‬ش‪ ).‬نقد نموده است‪ .‬به لحاظ‬
‫رویکرد نقد تصویری هم میتوان از پژوهشهایی نام برد که‬
‫همگی به بررسی نحوه ترسیم فیگورهای انسانی برای نشان‬
‫دادن دستگاههای مختلف بدن یا تصویرسازی علمی گیاهان و‬
‫حیوانات پرداختهاند‪ ،‬همچون «بررسی نگارههای نسخههای‬
‫خطی پزشکی تشریحاالبدان» مهتاب مبینی و شیدا اسماعیلی‬
‫(‪ 1393‬ش‪« ،).‬مقایسه تصویرسازی علمی نسخه الحشایش‬
‫آستان قدس رضوی با نسخههای الحشایش پیش از آن» ابوذر‬
‫ناصحی (‪ 1393‬ش‪« ،).‬مقایسه نگارههای دو نسخه از دارونامه‬
‫مصور اختیارات بدیعی» شیرین زندی (‪ 1393‬ش‪ ).‬و «بررسی‬
‫تصویرسازی کتب علمی جانورشناسی دوره اسالمی ایران»‬
‫علی نورپور (‪ 1391‬ش‪ .).‬بدینترتیب مبتنی بر این‬
‫پژوهشهای مذکور و مهجورماندن نگارههای نسخه‬
‫تحفهالمؤمنین از دید پژوهشگران‪ ،‬نوشتار حاضر بر آن شده تا‬
‫برای نخستینبار بر نگارههای آن متمرکز شود و با رمزگشایی‬
‫بصری از آنها فهمی تازه و بدیع در باب نسخهای پزشکی ارائه‬
‫دهد‪ .‬بر اساس چنین هدفی که کسب شناخت از این اثر خطی‬
‫ـ مصور در راستای بازشناسی تعامل دو حوزه هنر و علم‬
‫پزشکی را در پی دارد؛ سؤال پژوهشی آنست که چه شیوهای‬
‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬
‫‪ .1‬مقدمه‬
‫مصورسازی متون در ایران که پیشینهای دیرینه و ریشه در‬
‫نقاشیهای کتاب مانی (ارژنگ) دارد (‪ ،)1‬در سده اولیه اسالمی‬
‫به دنبال نهضت ترجمه عباسیان بر کتب علمی یونانی ـ رومی‬
‫در حوزههای ادبی‪ ،‬فلسفی و پزشکی بار دیگر احیا شد و اولین‬
‫نمونههایش کارکردی تعلیمی یافتند‪ .‬در این میان‪ ،‬نسخ‬
‫پزشکی که بخش عظیمی از نوشتارهای علمی را به خود‬
‫اختصاص داده بودند و از جمله کتب استنساخشده به شمار‬
‫میآمدند (‪)2‬؛ در مکتب نگارگری آن اوان مصورسازی‬
‫میگردیدند‪ .‬بدین شیوه که چون نگارههایشان صرفاً جهت‬
‫تسهیل در فهم متون علمی صورت میپذیرفتند‪ ،‬لذا به لحاظ‬
‫زیباییشناختی از ویژگیها و کیفیات بصری خاصی برخوردار‬
‫نبوده و بسیار ساده با رنگهایی مختصر تجسم مییافتند (‪.)3‬‬
‫با گذشت این دوره از اقتباس علوم طب غربی و ترجمه کتب‬
‫پزشکی‪ ،‬از سده سوم قمری که ایرانیان تألیف آثاری در باب‬
‫طب اسالمی را آغاز کردند و در سطح جهانی جریانساز و‬
‫تأثیرگذار شدند‪ ،‬مصورسازی آثارشان هم اهمیت بیشتری یافته‬
‫و همتراز با ویژگیهای زیباییشناختی نسخ ادبی و دینی در‬
‫سایر مکاتب نگارگری صورت پذیرفتند‪.‬‬
‫با این حال پژوهشهای تاریخ پزشکی نشان میدهند که اکثر‬
‫بررسیها مبتنی بر تحلیل محتوا انجام گرفتهاند تا به سؤاالتی‬
‫پیرامون احوال مؤلفان‪ ،‬سبب تألیفات‪ ،‬موضوعات نسخ و‬
‫ارزشهای طبی و دارویی آنها پاسخ دهند‪ ،‬فلذا آنچه در این‬
‫روند مغفول مانده‪ ،‬خوانش نگارههایی است که طبعاً با‬
‫دربرداشتن الیههای معنایی و مفهومی در تطابق با متون نسخ‬
‫پزشکی به کار میرفتند‪ .‬نگارههایی که امروزه به مثابه اسناد‬
‫تصویری پزشکی در روند تاریخنگاری این عرصه نقش به‬
‫سزایی را ایفا میکنند‪ .‬از این رو چون کاوشهایی تخصصی در‬
‫حوزه تاریخ تصویرسازی پزشکی ضرورت دارد و فقدان آنها‬
‫بارز است‪ ،‬پژوهش حاضر بر آن شده تا به صورت مطالعهای‬
‫موردی نسخه پزشکی تحفهالمؤمنین را تحلیل بصری نماید و‬
‫‪2‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫نگارشی یافت و به زبانهای عربی و ترکی نیز ترجمه شد‪،‬‬ ‫برای مصورسازی نسخه تحفهالمؤمنین برگزیده شده و در آن‬
‫لیکن در میان تمامی نسخ خطی و چاپیاش موجود در‬ ‫کدام ویژگیها و کیفیات بصری به کار رفتهاند؟ قطعاً پاسخ‬
‫کتابخانههای بزرگ جهانی‪ ،‬فقط یک نسخه از آن تصویرسازی‬ ‫بدین سؤال ضمن آنکه میزان بهرهوری و پیروی از قواعد‬
‫گردیده که در سال ‪ 1189‬قمری (به نحوی که هنوز مشخص‬ ‫نگارگری جهت بیان موضوعات پزشکی را از سوی هنرمند‬
‫نیست) از جانب خانم روت کالینگر به کتابخانه کنگره ملی‬ ‫آشکار خواهد کرد‪ ،‬ادراک بصری جذابی را برای مخاطب ایجاد‬
‫آمریکا اهدا شد (‪ )3‬و به عنوان نسخهای خطی ـ مصور به‬ ‫مینماید‪ ،‬چنانکه فهم حاصله از همزیستی و همراهی سازنده‬
‫شماره ‪ M144‬ثبت گردید‪ .‬این نسخه که در پژوهش حاضر‬ ‫میان علم و هنر از دیرباز جزئی از شاخصههای پیشرفت هر‬
‫مورد استناد قرار گرفته است و در سایت کتابخانه کنگره ملی‬ ‫تمدنی بوده و هست‪.‬‬
‫آمریکا قابل دسترسی میباشد‪ ،‬دارای ‪ 132‬صفحه است به خط‬
‫نستعلیق نگاشته شده‪ 12 ،‬نگاره و یک سرلوح مذهب دارد‪،‬‬ ‫‪ .2‬مالحظات اخالقی‬
‫هرچند نام خوشنویس و هنرمندش مشخص نیست‪ ،‬لیکن به‬ ‫در تدوین این پژوهش اصل امانتداری و صداقت استناد به‬
‫گواه سند مکتوبشده در صفحه اولش به تاریخ ثبتی ‪1213‬‬ ‫متون مورد استفاده‪ ،‬اصالت منابع و پرهیز از جانبداری در‬
‫قمری در هند به رشته تحریر و تصویر درآمده است‪ ،‬چنانکه‬ ‫مراجعه به متون یا تحلیلها رعایت شده است‪.‬‬
‫تصاویرش بازتابی از مناسبات درمانی مردم هند به نظر‬
‫میآیند‪ .‬دلیل اینگونه تجسمبخشی را باید معلول شرایط‬ ‫‪ .3‬مواد و روشها‬
‫زمانی آفرینش آن دانست‪ .‬در این زمان از یکسو‪ ،‬هند برای‬ ‫در متن پیش رو سعی گردیده تا ویژگیها و کیفیات بصری‬
‫اهالی علم و فرهنگ ایران به تعبیر موالنا عبدالرزاق فیاض‬ ‫نگارهها تحلیل شوند‪ .‬سپس با توجه به نگارشهای داخل‬
‫الهیجی به قبله حاجات و کعبه فضل و دانش مبدل گردیده‬ ‫کتیبههایشان مورد خوانش و توصیفی زیباییشناختی قرار‬
‫بود‪ ،‬فلذا بسیاری از دانشمندان‪ ،‬ادبا و هنرمندان ایرانی به آن‬ ‫گیرند تا در نهایت نحوه تصویرگریشان مشخص شود‪.‬‬
‫سرزمین مهاجرت میکردند تا در سایه حمایت پادشاهان‬
‫گورکانی با فراغ بال به تحقیق‪ ،‬ترجمه‪ ،‬تألیف و خلق آثار‬ ‫‪ .1‬یافتهها‬
‫بسیاری بپردازند‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬ایران در این دوران به مثابه‬
‫‪ .1-1‬نسخه پزشکی تحفهالمؤمنین‪ :‬تحفهالمؤمنین دارونامه‬
‫عرصهای دانشگاهی برای هندوها بود و دانشپژوهان هندی در‬
‫جامعی از داروهای مفرد و مرکب است که با هدف تصحیح‬
‫مراکز مختلف علمی ایران به تحصیل روی آورده بودند تا پس‬
‫نسخه «اختیارات بدیعی» توسط محمد مؤمن بن میرزامحمد‬
‫از بازگشت به حسب تواناییهای خود مشغول به کار شوند (‪.)5‬‬
‫حسین تنکابنی دیلمی‪ ،‬طبیب مخصوص شاهسلیمان صفوی‬
‫بنابراین میتوان چنین استنباط کرد که نسخه تحفهالمؤمنین‬
‫در سال ‪ 1808‬قمری نوشته شد و به وی تقدیم گردید (‪.)1‬‬
‫بار دیگر از سوی ایرانیان مهاجر به هند یا خود هندوها در آن‬
‫این نسخه که به «تحفه مؤمن» و «تحفه سلیمانی» نیز معروف‬
‫سرزمین نگارش مییابد‪ .‬در این دادوستد علمی‪ ،‬تأثیرات طب‬
‫است‪ ،‬دربردارنده مباحث طبی و دارویی با ‪ 2528‬عنوان در‬
‫هندی هم دگرباره آشکار میشود و آموزههای طب سنتی‬
‫‪ 1228‬باب میباشد که ‪ 918‬باب آن به گیاهان دارویی و‬
‫ایران به واسطه بهرهگیری از مکتب طب هندی بارورتر‬
‫مشتقاتشان اختصاص دارد (‪ ،)2‬فلذا تا پایان سده سیزدهم از‬
‫میگردد (‪ ،)0‬چنانکه حکیم مؤمن نیز در تألیف مطالب از‬
‫مهمترین مراجع پزشکی به شمار میآمد که بارها تجدید‬
‫‪3‬‬
‫زارعزاده و همکار‬
‫چنانکه در کتیبه نگارهها به ترتیب چنین نگاشته شده‪1 :‬ـ گیاه‬
‫ترمس؛ ‪2‬ـ باقال (نبطی و قبطی)؛ ‪3‬ـ خوخ؛ ‪1‬ـ حمام ـ‬
‫حمارالوحش؛ ‪2‬ـ خربق اسود؛ ‪3‬ـ ابوقادوس؛ ‪5‬ـ سطرونیون؛‬
‫‪0‬ـ سلحفات؛ ‪9‬ـ طلق؛ ‪18‬ـ علیق؛ ‪11‬ـ خامادریوس؛ ‪12‬ـ گیاهی‬
‫شبیه بلغت بربری‪ .‬در واقع چنین پنداشته میشود که چون‬
‫گیاهان برای هنرمند ملموس نبودهاند و هدف اصلی وی صرفاً‬
‫زیباسازی و افزودن جذابیت دیداری به نوشتارها بوده است‪ ،‬لذا‬
‫بیش از آنکه خود را درگیر ارائه واقعیتهای گیاهشناختی و‬
‫ویژگیهای ریختی آنها نماید‪ ،‬سعی کرده به روایت صحنههایی‬
‫بپردازد که پزشک آن گیاه را برای نوعی درمان توصیه و‬
‫تجویز میکرده است‪ .‬بر همین اساس‪ ،‬خوانش عناصر و‬
‫کیفیات بصری صحنههای روایی حائز اهمیت هستند تا درک‬
‫بیشتری درباره آنها صورت گیرد‪.‬‬
‫‪ .1-2-1‬ترکیببندی‪ :‬عمل سازماندهی همه عناصر یک نگاره‬
‫به منظور ایجاد یک کل منسجم که حاوی پیامی باشد را‬
‫ترکیببندی گویند (‪ .)18‬در این نسخه خطی ـ مصور از‬
‫آنجایی که هنرمند مدنظر داشته تا در تطابق با نوشتار پیامی‬
‫درمانی را منتقل نماید و صحنههای طبابت ملموسی را‬
‫بیافریند‪ ،‬لذا از قواعد‪ ،‬اصول و محاسبات دقیقی تبعیت کرده تا‬
‫میان عناصر تصویری ارتباط و پیوندی منطقی ایجاد گردد و‬
‫مخاطب پیام نگارهها را دریابد‪ .‬بدیننحو برای آنکه کل هر‬
‫نگاره دارای ویژگیهای مطلوب بصری باشد‪ ،‬مربع شاخص را‬
‫مبنای کار خود قرار داده است‪ .‬در این مربع شاخص‪ ،‬خطوط‬
‫رهنمونگر ترسیم میشوند تا مبتنی بر آنها پراکندگی یا تمرکز‬
‫عناصر انجام گیرد و زیربنای هندسی نگاره شکل یابد‪ .‬بر این‬
‫اساس‪ ،‬آنالیزهای خطی حاصله از سادهسازی تصاویر در‬
‫نرمافزار وکتوری کورل نشان میدهند که در نگارههای ‪ 3 ،1‬و‬
‫‪ 11‬شبکهبندیهای منظم و تقسیم عرضی کادر آنها به چهار‬
‫قسمت مساوی‪ ،‬پیکره بیمار را در مرکز اصلی توجه و‬
‫مناسباتش با سایر پیکرهها قرار داده است‪ .‬در نگارههای ‪ 1 ،2‬و‬
‫‪ 3‬هم پیکره پزشک در نقطه طالیی هر کادر مشاهده میشود‪.‬‬
‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬
‫منابع طب هندی بهره گرفته و در شرحی بر گیاهان دارویی‪،‬‬
‫ریشه هندی نام آنها را ذکر میکند‪ .‬بدینترتیب هنرمند هم‬
‫به تبع بازه مکانی تولید اثر و هم وفاداری به متن آن‪ ،‬نگارهها‬
‫را مبتنی بر گونهای از مناسبات درمانی مردم هند خلق‬
‫مینماید و شیوهای مصورسازی در بیان موضوعات پزشکی این‬
‫نسخه به کار میگیرد‪.‬‬
‫‪ .2-1‬ویژگیها و کیفیات بصری‪ :‬واکاویهای اولیه حاکی از‬
‫آنند که هنرمند در صفحه آغازین‪ ،‬سرلوحی مذهب از نقوش‬
‫تزئینی و تجریدی را به کار برده است تا ضمن آنکه بر تمایز‬
‫صفحه نخست از سایر صفحات به لحاظ زیباییشناختی تأکید‬
‫میکند‪ ،‬نگاه مخاطب را هم با نوشتارهای آغازین همگام نماید‪.‬‬
‫نوشتارهایی که محمد مؤمن ابتداً مبتنی بر حمد و ثنای‬
‫پروردگار و با اسمای متبرکه «یا قدوس» و «یا طبیبالنفوس»‬
‫بیان داشته و سپس به دالیل تألیف نسخه تحفهالمؤمنین‬
‫پرداخته بود‪ .‬در راستای همین اندیشه توحیدی‪ ،‬هنرمند هم‬
‫سرلوح مذهب را به شکلی محرابگونه همراه با نقوش ختایی و‬
‫رنگهای طالیی‪ ،‬الجوردی‪ ،‬سبز و شنگرف به کار برده تا ذهن‬
‫و نگاه مخاطب به عالم الوهیت سوق یابد و با گونهای روشنایی‬
‫و صفای باطنی خدا را در واالترین مقام و مرتبه طبیبگری‬
‫دریابد‪.‬‬
‫در سایر صفحات هم‪ ،‬نوشتارها و نگارهها را در کادری به ابعاد‬
‫‪ 22/3×11‬سانتیمتر جای داده و جدولکشی کرده (‪ ،)9‬با‬
‫عطف توجه به جای دادن نگارهها در نیمه باالیی‪ ،‬پایینی یا در‬
‫وسط کادر اصلی برای آنکه چشم مخاطب در تمام صفحات‬
‫گردش کند و خواندن متون جذابتر گردد‪ .‬همچنین نگارهها‬
‫را در کادرهایی جداگانه و بسته به نمایش درآورده تا‬
‫کتیبههایی را در باال یا پایین فضایشان قرار دهد‪ .‬کتیبههایی‬
‫که درون هر یک نام دارویی آورده شده است‪ ،‬هرچند در‬
‫نگاهی گذرا به نظر میرسد رابطه معناداری میان متن کتیبه و‬
‫تصویر وجود ندارد‪ ،‬لیکن احتماالً هنرمند بر آن بوده تا دارو را‬
‫تجویزی مرتبط به مورد طبابت مصورسازیشده بیان دارد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫زارعزاده و همکار‬
‫به سمت باال قرار داده شده است‪ ،‬زیرا هنرمند بر پایه آگاهی‬
‫بصری از بازنمود پرسپکتیو بر آن بوده تا مخاطب ضمن‬
‫دریافت موضوع روایتشده در باب پزشکی از اضطراب و نگرانی‬
‫صحنههای بیماری و درمان رها گردد و به آسودگی خاطری‬
‫دست یابد‪ .‬در نگارههای ‪ 0 ،5 ،3‬و ‪ 9‬هم که شخصیت پزشک‬
‫و نکتههای درمانی و تجویزهایش در تطابق با متن حائز‬
‫اهمیت هستند‪ ،‬هنرمند را بر آن داشته تا پرسپکتیو تکنقطهای‬
‫را درون کادر نگارهها و در امتداد زیرانداز و محل استقرار‬
‫پزشک لحاظ نماید‪ ،‬به نحوی که تمام خطوط ترسیمشده در‬
‫این نگارهها درست رو به روی دید مخاطب و پشت پیکره‬
‫پزشک به هم میرسند‪ .‬دو نگاره ‪ 18‬و ‪ 11‬هم بر اساس‬
‫پرسپکتیو دو نقطهای شکل یافتهاند‪ .‬در صحنه خلوت تصویر‬
‫‪ 18‬که گویی زنی بیمار توسط مردی به داخل محل استقرار‬
‫پزشک برده میشود‪ ،‬اگرچه ورود آنها به داخل فضایی تیره و‬
‫تاریک انجام گرفته‪ ،‬اما هنرمند برای پرهیز از تشویش و‬
‫استرس پرسپکتیوی با دو نقطه گریز را در نظر گرفته که یک‬
‫دسته از خطوط در بیرون کادر و سمت چپ و دستهای دیگر‬
‫در سمت راست بیرونی کادر به هم میرسند‪ .‬در نگاره ‪ 11‬نیز‬
‫که پزشک در حال جراحی بر روی شکم بیمار است‬
‫پرسپکتیوی با دو نقطه گریز در نظر گرفته شده تا نگاه‬
‫مخاطب بر روی بیمار تحت عمل جراحی معطوف نگردد و به‬
‫بیرون از فضای کادر نگاره سوق داده شود‪.‬‬
‫‪ .3-2-1‬رنگ‪ :‬رنگ به دلیل آنکه گویاترین و حساسترین‬
‫عنصر از فرم است و نوع بیان کیفیاش به طور مستقیم بر‬
‫عواطف تأثیر گذارده و ادراکات کلی را برمیانگیزد (‪ ،)12‬لذا‬
‫جهت مصورسازی نسخه پزشکی تحفهالمؤمنین هنرمند‬
‫کوشیده تا در کاربردی اصولی به صورت رنگهای سرد و گرم‪،‬‬
‫مکمل و متباین ضمن ارتقای کیفیت نگارههایش روایتی قابل‬
‫فهم از صحنههای طبابت و درمان ارائه دهد‪ ،‬چنانکه از‬
‫ویژگیهای رنگپردازی آنها میتوان به بهرهگیری از سطوح‬
‫تخت رنگی و خطوط تیره پیرامون این سطوح‪ ،‬کاربرد رنگهای‬
‫‪5‬‬
‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬
‫سایر نگارهها هم دارای حرکتی اسپیرالی یا قرینهگونگی جهت‬
‫چینش پیکرهها با تأکید بر پیکرههای بیمار و پزشک هستند‪.‬‬
‫در واقع هنرمند کادر همه تصاویر را در تابع نسبت طالیی‬
‫مستطیل ‪ √2‬ترسیم کرده و بر محل تالقی تقسیمات طولی و‬
‫عرضی دو شخصیت اصلی صحنههای مصور‪ ،‬پزشک و بیمار را‬
‫تجسم بخشیده است‪ .‬همچنین سایر شخصیتها را مبتنی بر‬
‫نوعی حرکت اسپیرالی یا به صورت قرینه بر روی خطوط‬
‫رهنمونگر چینش نموده تا تداعیکننده تعادل‪ ،‬توازن‪ ،‬سکون و‬
‫آرامش باشند‪ .‬مفاهیمی که به مخاطب کمک میکنند تا به‬
‫دور از هرگونه اضطراب و تشویش راه حلهای درمانی مطرح‬
‫شده از سوی مؤلف نسخه‪ ،‬محمد مؤمن را دریابد‪.‬‬
‫‪ .2-2-1‬پرسپکتیو‪ :‬پرسپکتیو خطی تکنیکی در ایجاد توهمی‬
‫از فضای سه بعدی بر سطح دو بعدی است (‪ .)11‬در بهرهوری‬
‫از پرسپکتیو‪ ،‬چنانچه نقطه یا نقاط کانونی آن به درستی‬
‫تعریف گردند‪ ،‬نقش به سزایی در هدایت چشم مخاطب جهت‬
‫دریافت مضمون تجسمیافته خواهند داشت (‪ .)18‬در همین‬
‫راستا‪ ،‬هنرمند نسخه تحفهالمؤمنین‪ ،‬اگرچه اجرایی دقیق و‬
‫اصولی از قواعد پرسپکتیو ارائه نکرده که ناشی از عدم تسلط‬
‫کامل وی بر چنین مکانیسم بصری بوده یا لزومی به اجرای‬
‫دقیق آن نمیدیده است‪ ،‬لیکن کاربستش در تمامی نگارهها‬
‫گواه آنست که وی نسبت به پرسپکتیو تا حدودی شناخت‬
‫داشته و مبتنی بر آن کوشیده افق معنایی نگارههایش را شکل‬
‫دهد و عادت عمیق و درونی مخاطب را به مشاهده همه‬
‫مناسبات میان بیمار و پزشک از طریق زاویه دیدهایی تثبیت‬
‫شده در نگارهها ارائه نماید‪ .‬چنانکه در نگارههای ‪2 ،1 ،3 ،2 ،1‬‬
‫و ‪ 12‬جهت روایت صحنههایی با مضامین‪ :‬در بستر بیماری‬
‫آرمیدن‪ ،‬رفتن پزشک بر بالین بیمار‪ ،‬حمل بیمار با برانکارد‪،‬‬
‫تجویز دارو به بیمار و درمان سرپایی از پرسپکتیو تکنقطهای‬
‫بهره گرفته است‪ ،‬به نحوی که ترسیم تداوم خطوط مورب‪،‬‬
‫اگرچه در راستای بستر بیمار و محل استقرار وی صورت‬
‫پذیرفته‪ ،‬لیکن نقطه کانونی در خارج از کادر نگارهها و اغلب‬
‫زارعزاده و همکار‬
‫مخاطب بر روی شخصیتها و نحوه طبابتها تمرکز یابد‪ .‬بدین‬
‫نحو که تجمع تیرهترین بخشهای هر تصویر را به صورت دایره‬
‫مانند به دور بیمار در نظر گرفته‪ ،‬اما برای پیکره بیمار‬
‫روشنترین رنگها را استفاده کرده تا امید به شفا و صحت‬
‫کامل تداعی گردد‪ .‬نکته دیگر تباین میان رنگهای کروماتیک‬
‫و آکروماتیک است‪ .‬هنرمند رنگهای کروماتیک قرمز‪ ،‬آبی‪،‬‬
‫زرد و ترکیبات آنها را در لباس افراد و تزئینات فضا به کار‬
‫برده تا شور و هیجانی بصری ایجاد گردد‪ .‬از سوی دیگر‪،‬‬
‫رنگهای آکروماتیک سیاه‪ ،‬سفید و خاکستری را در پسزمینه‬
‫و فضای تجسمیافته به حضور بیمار و پزشک مورد استفاده‬
‫قرار داده تا عالوه بر آنکه سبب درخشش رنگهای کروماتیک‬
‫میشوند به مخاطب حس آرامش و سکون در محیطی درمانی‬
‫را بدهند‪.‬‬
‫‪ .1-2-1‬تزئینات‪ :‬در مصورسازی نسخه مورد پژوهش‪ ،‬هرچند‬
‫تزئینات زیادی به چشم نمیخورد و در نگاهی گذرا پنداشته‬
‫میشود که هنرمند با کاربرد نقوش در زمینی پوشیده از گل و‬
‫گیاه یا حکشده بر دیواره بناها و قوسها و پوشش پیکرهها‬
‫صرفاً درصدد بازنمود تصویری واقعی از زندگی روزانه مردمان‬
‫هند و حیات زیستیشان سرشار از تزئینات بوده است‪ .‬چنانکه‬
‫اصل زینتبخشی را در نهایت سادگی و به دور از ظرافت و گاه‬
‫تنها با تاش قلم به اجرا درآورده است‪ ،‬لیکن از اثرگذاری آن به‬
‫جهت ایجاد لذت زیباییشناختی و ادراک خوشایند دیداری‬
‫آگاهی داشته است‪ ،‬به نحوی که میتوان به سخن «حکیم‬
‫بدرالدین مظفر» در «مفرحاالنفاس» استناد نمود‪« :‬همه‬
‫پزشکان‪ ،‬حکیمان و مردان محترم همآوا هستند که ژرف‬
‫اندیشی در تصویرهای زیبا و هنرمندانه جان را شاد و شاداب‬
‫میسازد‪ ،‬اندیشههای سودایی و اوهام را میزداید و قوه‬
‫بیهمتایی را با دورنگهداشتن پلیدی از دل به دل میآورد‪...‬‬
‫اگر یافتن شکلهای زیبا سخت باشد‪ ،‬میتوان زیبا اندیشید و‬
‫نگارههایی هنرمندانه ساخت آنچنانکه در کتابها‪ ،‬پرستشگاهها‬
‫یا کاخهای بزرگان میکشند‪ ».‬حکیم محمد زکریای رازی هم‬
‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬
‫روشن بر پایه سفید‪ ،‬عدم نمایش سایه و حجمنمایی و عدم‬
‫استفاده از رنگهای تند و غمانگیز اشاره کرد‪ .‬ویژگیهایی که‬
‫سبب میشوند تا مخاطب حس روشنی‪ ،‬لطافت و نرمی‬
‫دریافت کند و خوانش نوشتارها برایش خوشایند و تماشایی‬
‫گردند‪ .‬در واقع هنرمند آگاهی داشته که چون رنگها به‬
‫راحتی بر سیستم عصبی‪ ،‬قدرت بینایی و حاالت روحی و‬
‫روانی افراد تأثیرگذار هستند‪ .‬بنابراین سعی نموده تا اثر‬
‫روانشناختی آنها را مد نظر قرار دهد‪ .‬در همین راستا‪ ،‬وی‬
‫رنگهای گرم را در یکدوم پایین صفحه به صورت زمینی و‬
‫در پیکرهها تجسم بخشیده و رنگهای سرد را در یک دوم‬
‫باالی صفحه برای آسمان به کار برده تا در پسزمینه نوعی‬
‫عمقنمایی ایجاد گردد‪ .‬رنگهای گرم را در پیشزمینه و‬
‫نزدیکتر به چشم مخاطب استفاده کرده تا حس سالمت و به‬
‫دستآوردن شرایط مطلوب به وی القا گردد‪ ،‬زیرا رنگهای‬
‫گرم عالوه بر تأکید بیشتر بر موضوع داستان و شخصیتها‪ ،‬بار‬
‫معنایی همچون افزایش اعتماد به نفس‪ ،‬بهبود تفکر منطقی‪،‬‬
‫تحریک سیستمهای عصبی و گوارشی‪ ،‬حفظ انرژی‪ ،‬افزایش‬
‫اشتها‪ ،‬بهبود سالمت بدن‪ ،‬افزایش آدرنالین و گردش خون‪،‬‬
‫حفظ آرامش و کاهش فشار را در پی دارند (‪ .)13‬به همین‬
‫سبب‪ ،‬در اکثر تصاویر نیز بیمار و همراه وی با رنگهای گرم‬
‫نشان داده شدهاند یا چینش رنگهای گرم به نحو پلکانی یا‬
‫دایرهای انجام گرفتهاند تا توجه به سوی موضوع اصلی داستان‬
‫معطوف گردد‪ .‬به لحاظ کاربرد رنگهای مکملی هم در تصاویر‬
‫بیشتر دو رنگ سبز و قرمز به چشم میآیند‪ .‬دو رنگی که در‬
‫لباس اشخاص‪ ،‬تزیینات دیوارها و گل و گیاهان پسزمینه‬
‫پراکنده شدهاند تا ضمن ایجاد نوعی جلوه بصری قوی در‬
‫رابطهای هماهنگ با سایر رنگها‪ ،‬احساسی از درک نور و‬
‫روشنایی را به وجود آورند‪ .‬درکی که با تباین تیرگی و روشنی‬
‫رنگها دوچندان میشود‪ ،‬به گونهای که اگرچه توزیع تیرگی و‬
‫روشنی رنگها یکسان نیست و در اکثر نگارهها غلبه با روشنی‬
‫میباشد‪ .‬با این حال هنرمند چنین تباینی را در نظر گرفته تا‬
‫‪6‬‬
‫زارعزاده و همکار‬
‫بطریهای رنگارنگ چیدهشده در قفسهها نشان داده است تا‬
‫بتواند ذهن مخاطب را که «همواره در پی نیرویی ماورای‬
‫طبیعت بوده تا شاید او را از بیماری نجات دهد‪ ،‬به علم‬
‫حرفهای پزشکی سوق دهد» (‪ .)12‬همچنین بر بعد معنویت و‬
‫تأثیرش بر سالمت جسم تأکید کرده و آنجا که مؤلف‪ ،‬محمد‬
‫مؤمن‪ ،‬حمد و ثنای پروردگار به جا آورده و طلب سالمتی و‬
‫آرزوی خیر از درگاه احدیت نموده‪ ،‬سرلوحی تذهیبگونه را‬
‫مجسم ساخته است‪ ،‬زیرا «تذهیب در ماهیتش به دلیل آنکه‬
‫نوعی نقوش تجریدی ـ انتزاعی را دربر دارد و هنری تنزیهی به‬
‫شمار میآید که از هرگونه قید تشبیه رها گردیده و از‬
‫بنمایهای معنوی و حقیقتی روحانی برخوردار است و نیز‬
‫نخستینبار جهت زینتبخشی به مصاحف قرآنی به کار گرفته‬
‫شد» (‪ ،)13‬لذا هنرمند آن را در نوعی قرابت دیداری با کتب‬
‫دینی مییابد که در تطابق با متن صفحه آغازین نسخه بستری‬
‫را مهیا مینماید تا معنویتی خاص را تداعی گردد‪.‬‬
‫خالقیت و مهارت خویش فرآیند درمان و طبابت بر اساس‬
‫‪ .6‬نتیجهگیری‬
‫در مجموع و با اتکا به دستاوردهای حاصله از ویژگیها و‬
‫کیفیات بصری به کاررفته در نسخه مورد پژوهش میتوان‬
‫استنتاج نمود که هنرمند شیوهای واقعگرایانه را جهت‬
‫مصورسازی آن برگزیده است‪ ،‬زیرا ارتباط میان پیکرهها در‬
‫کادر نگارهها‪ ،‬نوع ترکیببندی آنها‪ ،‬نحوه قرارگیریشان در‬
‫امتداد خطوط پرسپکتیو و بارگذاری رنگها و تزئینات مبتنی‬
‫بر معنای بصریشان را چنان تعریف نموده که در وهله اول‬
‫نمونههایی عادی از جریان زندگی مردم در باب سالمت و‬
‫درمان تصور میشود؛ در وهله دوم نیز مخاطب را نهتنها درگیر‬
‫الیههای پیچیدهای از معانی بصری نکرده‪ ،‬بلکه سعی نموده‬
‫دریافت زیباییشناسانهای از شیوههای درمانی ملموس را فارغ‬
‫از هرگونه جزءنگری به وی ارائه دهد و خوانشی جذاب را‬
‫برایش رقم زند‪ ،‬به گونهای که تصور میشود نگارهها گریزی از‬
‫طرح شخصیتها فضاها‪ ،‬پوششها و حرکات ندارند و مهمترین‬
‫‪7‬‬
‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬
‫به این مهم توجه نشان داده و معتقد بود‪« :‬زمانی که نگارههای‬
‫زیبایی جدا از موضوعشان‪ ،‬رنگهای زیبا و دلپذیر ـ زرد‪ ،‬قرمز‪،‬‬
‫سبز و سفید ـ دارند و شکلها را با دقت و تناسب درست‬
‫کشیده باشند‪ ،‬خوی سودایی را درمان میکنند و نگرانیهایی‬
‫را که جان آدمی برایشان آمادگی دارد و گرفتگی روح را‬
‫میزدایند‪ ،‬زیرا ذهن با ژرفنگری چنین تصویرهایی پالوده و‬
‫واال میشود و گرفتگی را که در خودش مییابد از میان‬
‫میبرد‪ .)11( »...‬بدینترتیب هنرمند از کاربرد تزئینات در هیچ‬
‫یک از نگارهها غافل نمانده و در نظر داشته تا به طور معمول و‬
‫معتدل به نحوی که چشمان مخاطب را به چرخش لذت‬
‫جویانهای وادارند‪ ،‬مورد بهرهوری قرار داد‪.‬‬
‫‪ .1‬بحث‬
‫برآیند حاصل از تحلیل نگارهها نشان میدهند که هنرمند در‬
‫راستای ایفای تعهد خود به نوشتار علمی نسخه و در امتزاج با‬
‫گیاهان دارویی را بازآفرینی کرده است‪ .‬در واقع وی از قوه‬
‫خیال و تخیل تصویری خویش مدد گرفته تا روندهای طبابت‬
‫و درمان را که در مصورسازی بسیاری از نسخ نادیده گرفته‬
‫میشود در برابر چشم مخاطب نسخه زنده و مجسم کند‪ .‬بدین‬
‫منظور هر نگاره را در مجاورت متن بدون برهمزدن جریان‬
‫منطقی صفحات گذارده و به صفحهبندی دقیق متن و نگارهها‬
‫را عاری از هرگونه بهمریختگی و بینظمی انجام داده تا در‬
‫موقعیتی مطلوب ارتباط میان آنها شکل گیرد و چنین‬
‫پنداشته شود که تصویر یک موضوع واقعی و عینی مطرحشده‬
‫در باب مصرف گیاهان دارویی است‪ .‬در این رابطه‪ ،‬برای آنکه‬
‫تأکیدی هم بر کارکرد آموزشی نگارهها داشته باشد و آنها را‬
‫از سنتها‪ ،‬باورهای موهوم و خرافات عامیانه به دور بنمایاند؛‬
‫شخصیت پزشک را در نقطه طالیی کادر نگارهها با تاج یا‬
‫دستاری به رنگ گرم (به مفهوم نمادین سرآمدی در علم‬
‫پزشکی) بر بالین بیمار یا با پسزمینهای از داروها به شکل‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫مشخصهشان تأکید بر سویه واقعگرایی و اغراق در اهمیت‬

‫سویه مستند آنها است‪ .‬در اینباره هنرمند حاالت چهره‪،‬‬
‫شخصیت‪ ،‬نوع پوشش و رفتار هر یک از مردان و زنان نگارهها‬
‫را به وضوح نشان داده است‪ .‬همچنین تلفیق عناصر تصویری و‬
‫تزئینی را با ترکیببندی موزون و متناسب بدون هیچ پیچ‬
‫وخمی با پرداختی واقعی به کار برده‪ ،‬گویی که از صحنههای‬
‫واقعی عکسبرداری کرده و تصور ذهنیاش در ترسیم آنها‬
‫دخالتی نداشته است‪ ،‬در حالی که به واسطه عملکرد عناصر و‬
‫کیفیات بصری که از سوی هنرمند به درستی انتخاب شدهاند؛‬
‫این ذهنیت در مخاطب ایجاد میگردد که آنها را مستنداتی‬
‫معتبر از آنچه در نسخه مطرح شده‪ ،‬تلقی کند‪.‬‬
‫این مقاله برگرفته از موضوع پایاننامه کارشناسی ارشد لیال‬
‫رضاییان تحت عنوان «مطالعه تطبیقی ساختار نگارههای دو‬
‫نسخه خطی پزشکی (تحفهالمؤمنین و مفتاح السرور)»‬
‫میباشد که تحت راهنمایی دکتر فهیمه زارعزاده در دانشگاه‬
‫تربیت مدرس انجام گرفته است‪.‬‬

‫‪ .7‬تضاد منافع‬
‫در این پژوهش هیچگونه تضاد منافعی برای نویسندگان وجود‬
‫ندارد‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫تصاویر نسخه خطی پزشکی تحفهالمؤمنین‪ ،‬محل نگهداری‪ :‬کتابخانه کنگره ملی آمریکا‬

‫تصویر ‪ :3‬حمل بیمار با برانکارد‬ ‫تصویر ‪ :2‬عزیمت پزشک به سوی بیمار‬ ‫تصویر ‪ :1‬حاضرشدن پزشک بر بالین بیمار‬

‫تصویر ‪ :6‬پزشک در حال تجویز و توصیه به‬ ‫تصویر ‪ :1‬خرید از داروخانه‬ ‫تصویر ‪ :1‬تجویز و توصیه پزشک به همراه‬

‫بیمار‬ ‫بیمار‬

‫‪9‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫تصویر ‪ :8‬پزشک در حال مداوای بیمار و‬ ‫تصویر ‪ :7‬پزشک در حال خوراندن دارو به‬
‫تصویر ‪ :9‬پزشک در حال گرفتن نبض بیمار‬
‫دستیارش در حال تهیه دارو‬ ‫بیمار‬

‫تصویر ‪ :12‬پزشک در حال درمان سرپایی‬ ‫تصویر ‪ :11‬پزشک در حال جراحی شکم بیمار‬ ‫تصویر ‪ :11‬رفتن بیمار با همراهش به نزد‬
‫بیمار‬ ‫پزشک‬

‫‪01‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫ترکیببندی و پرسپکتیو تصاویر نسخه پزشکی تحفهالمؤمنین‪ ،‬آنالیزشده از سوی نگارندگان‬

‫تصویر ‪ 1-3‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 1-2‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-1‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-2‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-2‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-2‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-3‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-3‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-3‬الگوی ترکیببندی‬

‫‪00‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫تصویر ‪ 3-1‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-1‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-1‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 1-2‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-2‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-2‬تناسبات طالیی‬

‫تصویر ‪ 1-3‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-3‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-3‬تناسبات طالیی‬

‫‪02‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫تصویر ‪ 3-5‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 1-5‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 2-5‬تناسبات طالیی‬

‫تصویر ‪ 3-0‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-0‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-0‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-9‬پرسپکتیو‬
‫تصویر ‪ 2-9‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-9‬الگوی ترکیببندی‬

‫‪03‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ ‫مجله تاریخ پزشکی‪ ،‬دوره سیزدهم ‪ ،‬شماره چهل و ششم‪ ،‬سال ‪1111‬‬

‫تصویر ‪ 3-18‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-18‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-18‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-11‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-11‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-11‬الگوی ترکیببندی‬

‫تصویر ‪ 3-12‬پرسپکتیو‬ ‫تصویر ‪ 2-12‬تناسبات طالیی‬ ‫تصویر ‪ 1-12‬الگوی ترکیببندی‬

‫‪04‬‬
‫زارعزاده و همکار‬ 1111 ‫ سال‬،‫ شماره چهل و ششم‬، ‫ دوره سیزدهم‬،‫مجله تاریخ پزشکی‬

References
1. Farrokhfar F. Practice of Iranian book Design and Master thesis. Tehran: Illustration Field, University of
its Development in Asia Minor in the Middle Period. Art; 2013. [Persian]
History and Culture 2017; 49(1): 37-60. [Persian]
15. Attarzadeh A, Poursaleh Amiri SM. Ritual
2. Golshany A, Yarmohammadi H, Daneshfard B. The Application of Motif and Inscription on Medical Magic
Effect of Jundishapur School on Baghdad Medical Dished& Cups with Emphasis on Islamic Cups. Med
School. Res Hist Med 2013; 2(2): 49-56. [Persian] Hist J (Quarterly) 2019; 11(38): 59-73. [Persian]
3. Zandi SH. Reaserch on Two Illustrated Manuscripts 16. Madadpour M. Manifestations of Spiritual Wisdom
of Pharmacopoia. Master thesis. Tehran: Islamic Art in Islamic Art. 4th ed. Tehran: Amir Kabir; 2013.
Field, University of Art; 2017. [Persian] p.182-183. [Persian]
4. Rahimi R, Shams Ardekani MR, Farjadmand F.
Innovations and Experiences of Hakim Seyed
Mohammad Momen Tonkaboni in Tohfe al-Momenin.
Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine
2010; 2(2): 165-184. [Persian]
5. Emami N, Soleymani Moghaddam D. Review of the
Book Hakim Momens "Tohfat" From the Perspective of
Literary and Medical. Journal of Islamic and Iranian
Traditional Medicine 2015; 6(3): 269-277. [Persian]
6. Poor Hadi E. Tohfat al-Momenin. Irannameh
Journal 1989; 27(27): 547-550. [Persian]
7. Eslami Fard Z, Ahmadi N, Karimi B, Ghaffari F.
The Role of Safavid Immigrant Physicians in
Promoting Persian Language in Indian Subcontinent.
Med Hist J (Quarterly. 2019; 8(28): 19-26. [Persian]
8. Jahadi SA. A Review of Teb e Ourangshahi in
Manuscript, a Medical Work of the Subcontinent. Med
Hist J (Quarterly) 2017; 9(32): 45-59. [Persian]
9. Tuhfat al-mu'minin. Library of Congress website.
Available at: https://www.hdl.loc.gov/loc.amed/plmp.
m144.Undated.
10. Pakbaz R. Encyclopedia of Art. 6th ed Tehran:
Farhang e Moaser Publication; 2007. p.118, 161.
[Persian]
11. Hyman J. The Objective Eye: Color, Form and
Reality in the Theory of Art. 1st ed. Chicago:
University of Chicago Press; 2006. p.211.
12. Otto G Ocvirk. [At al]. Art Fundamentals: Theory
and Practice. Translated by Yeganedoust M. 8th ed.
Tehran: Samt Publication; 2013. p.205. [Persian]
13. Eshaghabadi A, koulivand PH, Kazemi H. Color
Psychology and its Effect on Hospital Design and
Patient Treatment. Shafayekhatam J (Quarterly) 2016;
5(2): 130-142. [Persian]
14. Zahedi Anaraki F, Investigation Scientific
Illustration of Alhashayesh book in Baghdad Period.

05
 MHJ
Medical History Journal
Winter 2021; 31(64): e2

Journal Homepage: http://journals.sbmu.ac.ir/en-mh

ORIGINAL RESEARCH

Reading on the Method of Illustrating the Medical Manuscript of "Tohfat

al-Momenin" (Available in the Library of Congress)

Fahimeh Zarezadeh1 , Leila Rezaeian 2

1. M.A Student of Persian Painting, Department of Islamic Art, Faculty of Art & Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
2. Assistant Professor, Department of Islamic Art, Faculty of Art & Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

ARTICLE INFORMATION ABSTRACT

Article history: Background and Aim: The history of illustration in medical manuscripts
Received: 92 October 2020 is replete with images concerning anatomical science, human and
animal anatomy, plant morphology, and surgical tools. Meanwhile,
Accepted: 14 January 2021
regardless of such standard illustration methods, Tohfat al-Momenin
Published online: 08 February 2021
includes narrative depictions of medical practices and treatment based
Keywords: on medicinal plants. This manuscript prompted an exploration of the
Medical Manuscript book's visual features' features to study their narrative and their
Tohfat al-Momenin translation and transfer, considering the text's scientific nature.
Illustration Materials and Methods: This was a descriptive-analytical study based
Figure on the visual data's qualitative interpretation. The data were collected
through secondary research using the library and online sources,
 Corresponding Author: Fahimeh including the U.S. Library of Congress website.
Zarezadeh Findings: Although the text of the manuscript is not narrative, is open to
interpretation, and has deep scientific-semantic layers, the artist has not
Address: Intersection of Chamran and embraced complex methods, instead has tried to create illustrations
Jalal Ale Ahmad, University of Tarbiat based on the text realistically. Illustrations that is easy to read and
Modares.Faculty of Art, Tehran, Iran.
comprehend for the audience. Therefore, practicing loyalty to the text,
which contains praising God's glory (spirituality) and medical
Email: f.zarezadeh@modares.ac.ir
instructions, the artist has selected the methods of tazhib (illuminated
manuscript) and illustration to create a form of visual affinity between
both spiritual and physical health.
Conclusion: The overall result of the study points to the dominance of
simple forms, use of dynamic and focused composition, adoption of a
perspective with diverse focal points, use of variegated, supplementary,
cold, and warm color types, and attention to the image of physician and
patient characters in the golden point or center of the illustrations.
Accordingly, these elements and the visual qualities help with an
aesthetic representation of medicine and treatment in a realist manne.
© Copyright (2018) Medical Ethics and Law Research Center, Shahid Beheshti University of Medical Sciences, Tehran, Iran.
Cite this article Zarezadeh F, Rezaeian L. Reading on the Method of Illustrating the Medical Manuscript of "Tohfat al-
as: Momenin" (Available in the Library of Congress). Medical History Journal 2021; 31(64): e9.

This open-access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution NonCommercial 4.0
License (CC BY-NC 4.0).