ĐẶNG VIỆT THỦY ịChử biên)

N HA XUAT 13AN MONG BAN DOC

GOP Y K I EN, PHE BiNH

32(V)5
988 - 2008
QDND - 2009
 Tu sAcH LJCH sir vr i;:T NAM

? ,

HOIDAP
.A .A .A

VE 54 DAN TOC
•
VIET
•
NAM

TRUONG DAI HOC VINH

TRUNG T.3. :r 57- GD
THONG TIN THV VIEN
. _. _ _ _ - -- · j

NHA XUAT BAN QUAN DQI NHAN DAN

H a N <5i - 009
Ban bien soan:

Thuc;,ng ta OANG Vl T THUY (Chu bien)

Thieu ta HOANG TH! THU HOJ\N
Thuc;,ng uy PHAN NGOC DOAN
/loan chinh ban thdo:
Thuc;,ng uy NGUYEN MINH THUY
 LOI NOi DAU

Vi¢t Nam la m(>t qu6c gia gom nhi eu dan t6c. Ngdn h ddn
toe h9c ua ccic nganh khoa h9c co li en 11uan da xcic
dinh
ch t dc 54 dan t(>c khcic nhau dang sinh ,s6 ig tren dat nLtdc
Vi¢t Nam . Trang so' 54 dan toe, c6 nhitng dan t(>c van sinh
ra va phcit triin tren mdnh da' t Vi¢t Nam ngay tit thud
ban dau, c6 nh iJng dan toe tit ndi khcic Zan luc;Jt di cu den
mtdc ta. Do vj tri nitdc ta het sue thu(Ln l<;Ji cho uiec giao Luu
nen nhieu dan t(>c (} ccic nltdC xung quanh vi nhieu nguyen
nhan eta di cu tit Nam len, tit Tay sang , song chu yeu tu B&c
xu6n,g, roi dinh cu tren lanh th{/ nude ta. NhiJng dc;!t di Clt
n6i tren keo dai mai cho den trudc Ccich mc;mg thcing Tcim
n.iim 1945, th(im chi c6 b9 ph(in dan Clt con chuyen den nude
ta sau niim 1945. Day la nhD:ng dctt di Cl( le te, bao gom m(>t
so' h9 gia dinh do' ng t(>c.
Trang c(>ng dong dan t(>c Vi¢t Nam, dan so' giu:a ccic dan
t(;c rat khong do' n g deu, c6 dan t9c vcti so' dan tren m9t tri
¢u ngudi, nhung cung c6 dan t9c chi uai tram ngudi. Trang
d6, dan toe Kinh la dan t(>c chi em ty l¢ ldn nha't trong dan
cu rutdc ta, c6 t rinh d9 phcit trien cao hdn, la l ,;c lu<;Jng
doan ket, dong uai tro chu luc ua di dau trong quci trinh
da' u tranh lau dai d,;ng nude va giii: nude , g6p phan to
5
ldn uao

6
uiec hinh thCLnh, cung co' UCL phcit tri en cong do' n g clan
l(JC
Vi¢t Nam,.
Tuy so' dan c6 stj chenh l¢ch dcing ke. nh ztn g ccic dan
t(>c van coi nhau nh1t anh e, m m(>t nhil, quy tr9ng , th udn g
yeu ditm b9c lan nhau, chung sue xay dtjng uCL bdo u¢ T·o
quoc, ca khi thu¢n l<;Ji cung nhu luc kh6 khan. NgCLy nay,
trudc yeu cau phcit triln mdi cua da't nude, ccic dan t(>c anh
em tren dat nude ta tiep tlj,c phcit huy truy en th ong tot dr;µ,
tang cueing doCLn ket , no luc pha' n da' u xay dtjng m(>t nude Vi
¢t Nam d(>c l¢p, thong nhat, dan giCLu, nude manh , xa h(>i
cong bli.n g, dan chu, van minh , uiing bu& di len chu nghfo
xa h(>i.
V (Ji muc dich mang den cha b<;m d9c nhiing thong
tin ng&n g9n UCL tim hiiu sau hdn ue ccic dan t(>c citng chung
song tren m(>t lanh the{ chung toi t6' chuc suu tam, bien
so<;in cuon scich "Hoi dap ve 54 clan t{>c Vi t Nam". N(>i
dung ti.tng cau hoi ua tra liJi phan cinh tudng d6'i day du
nhiing net ca ban cua moi dan t(>c nhu: Ten g9i khcic, ngu·o n
goc ljch sit, stj phan b6' dan cu, nh6m d_ia phudng, nh6m
ngon ngii, di;i,c diem kinh te' cung nhu ccic phong tuc t(Lp
qucin trong sinh ho<;it deli song van h6a xa h(>i, u.u . ..
Hy u9ng cu6n scich se giup b<;in d9c c6 them kien thuc ve
ccic dan t(>c Vi¢t Nam uCL ti.t d6 yeu men hdn con nguiJi,
canh u¢t To' quoc minh. Mi;i,c du da co nhieu co' g&ng,
nhung
khong thi trcinh khoi nhiing thieu sot, ra' t mong nh¢n <lu<Jc
stj g6p y, phe binh cua b<;in d 9c.

NHA. XUAT BAN QUAN DQI NHAN DAN

CJu hoi 1: Trinh bay dieu ki n Jich si't hinh thanh dan t9c
Viet Nam

Tri Joi:
0 Vi t Na m, cla n t(>c du<;5c hinh thanh som do d c di m
cua cac hinh thai kinh te - xa h(>i tien tu ban mang d c
trung cua xa h(>i phudng Dong va do nhting dieu ki n
lich Sti Cl;! th cu.a nuac ta. Nhting dieu ki n lich Sll chinh
c6 tac d(>ng den s t,t hinh thanh dan t(>c Vi t Nam d6 la:
* D¢c diem phat trien cua cac hinh thai kinh te' - xa h9i
ti e'n tli ban chu nghia.
Che d9 cong xa nguyen thuy la hinh thai kinh te - xa
h9i dllu tien c6 tinh tat yeu va ph 6 bien trong lich Sll loai
nguc1i. 0 Vi t Nam, che d9 cong xa nguyen thuy ton t?i
hang V?n nam va keo dai cho den giai do?n sd ky do dong.
Sau che d9 cong xa nguyen thuy , Vi t Nam buac sang
xa h9i c6 giai cap sd ky voi nhting d c di m cua phudng
thuc san xuat chau A. Trong xa h(>i d6, cong xa nong thon
voi quyen SCi htiu toan b9 ru(>ng dat cua cong xa la Cd SCi xa
h9i ph6 bien va hen vttng . Thanh vien cong xa la lt,tc lt1<;1ng
sa n xuat chu yeu. Quan h b6c l(>t no 1 xuat hi n va phat
lri n CJ m9t muc d9 nao d6 duoi d?ng che d9 no 1 gia
lrue1ng va khong he chiem dia vi chu d?o trong xa h9i. St,t
pha n hoa xa h(>i tang tien dlln, tuy c6 mau thu§.n nhau
nhung chua d?t toi dinh cao gay gilt. Nhu V?Y, Vi t Nam

7
khon g trai qua thoi ky phat tri Jn cu.a che de_'> chiem hfru no
1 . Die u nay da a n h hudng tai qu a trinh hinh thanh cu.a
dan t<_'>c Vi t Nam.
Tu the ky X, Vi t Nam buck vao qu a trinh phong kien
hoa tren co sd phuong thuc san xuat chau A dJ dan den S\J
xac b) p cu.a che de_'> phong kien tu the ky XV . Che de_'>
phong
kien Vi t Nam khac h n vdi che de_'> phong kien phuong
Tay. 0 phuong Tay, che de_'> phong kien ton t?i duai hinh
thuc phan qu ye n cat cu ki u lanh dia bi t l?- 0 Vit;!t
P
Nam, ducti thoi Ly, Tr a n, kinh te dien trang thai ap chiem
m<_'>t ty tr9ng nhat dinh nhung hoa n toan khong ma ng tinh
chat lanh dia bi t l? P kiJu phuong Tay. Cong xa nong
than (lang, xa) va n t6n t?i ph6 bien vdi quy en sd huu tren
thi;tc te d?i be_'> ph?n ru<_'>ng dat va quyen t-i,t tri kha Ian .
Nha nude trung uong t?P quyen xuat hi n sdm, la ngue1i
chu sd huu toi cao ve ru(mg dat, b6c l<_'>t to thue va lao dich
doi vdi nong dan cong xa. Ben c?nh d6, che de_'> tu hu:u
ru<_'>ng dat ra de1i, ngay cang phat triJn dan den s-i,t ra doi
m<_'>t d.ng lap dia chu va tang lap ti u nong.
Tu the ky XV, che de_'> phong kien duQc xac l?P thuc
dfly s-i,t phat tri n m?nh me cua che de_'> tu hu'.u ru(mg da t,
kinh te dia ch u, kinh te ti u nong va qua trinh phong
kien hoa sau sic trong co cau cong xa nong than. Vao dau
the ky XIX, cac lo?i dat cong cua lang, xa chi con l?i 17%,
trong khi ru<_'>ng dat tu hu:u tang len 83%.
Nhu V?Y, che de_'> phong kien Vi t Nam hinh thanh,
phat triJn tren co sd bao t6n va phong kien hoa dan k·e t
cau kinh te - xa h<_'>i cua phuong thuc san xuat chau A
n h u'ng kh6ng c6 giai do<c1n phat tr ie n kinh te l a nh dia vdi
quan h¢ l ii nh ch ua . n6ng no, khong c6 tinh tr<c1ng cat cu
k ie u hfi u quoc, c6ng qu oc. Xu h Lt'ci ng cat cu dt,ta tren
nen
tiing kinh te tu' nhien va IQi i ch cu.a m9t so tho hao, tu
tru6ng dia phu'CJng c6 theli ky xay ra nhu'ng nhanh ch6ng bi
dp ta n; che do trung uon g t p quyen va quoc gia
thong
n ha t sdm duoc xac la p cung co v t1ng vang. Do d6, Vi¢t
Nam kh6n g c6 kha nii ng tat ye u dan den su hinh thanh
da n t9c tu sa n nhung che d9 phong kie n 10i kh6ng chu
a
d t,t ng nht1ng ye u to ca n tr6 va doi l? P vdi quan h¢ dan t9c.
Die u d6 da t?o ra nht1ng yeu to thu n !Qi cho vi¢c sd m
hinh thanh dan t9c Vi¢t Nam.
* Yeu ca u cu.a cuoc da' u tranh chinh phuc thi en
nhien, phat tri en n6ng nghiep tra'ng Lua n ude .
Vi¢t Na m la m9t nude c6 khi h$u nhi¢t ddi gi6 mua ,
nen tang kinh te la n6ng nghi¢p trong lt.ia n ude, nhan dan
ta bao deli nay phai dau tranh chong l:;i. i moi de doa cu.a
thien tai nhu: lu lt1t, hc:tn him, mua biio , sau b¢n h,... cho
nen phai thuelng xuyen diip de, diip d? P, dao kenh muong,
xay dt,tng nhung c6ng trinh thu y lQi dam bao tudi tieu cho
cay ltia nude.
Cong CUQC chinh ph1,1c t hien nhien , phat trien n6ng nghi
¢p doi hoi cac don vi san xuat Jue d6 la cac gia dinh
nho phai sdm quan tu l?i trong nhling c9ng dong nhu lang,
xa (c6ng xa n6ng th6n). Nhieu lang xa t?p hQp lc:ti trong
m9t c9ng dong lcJn hon la nude (quoc gia) vdi the che nha

9
nude t?P quyen mdi c6 kh a nang xay dt,tng va quan ly cac
con g trinh thuy lQi.

10
 Trong nch si.'.t Vi t Na m, tu khi nha nude Van Lang -
Au L?C ra ddi da budc dau dllp de, ngan lu , khai ph a ru9ng
dong, l p lang dl,ing x6m. Tu the ky thv X trd di , d?c bi
t
tu the ky XI den XV , dudi thdi Ly, Tran, Le, nha nude du
tien hanh t6 chvc dllp de lam thuy lc;Ji tr e n quy mo Ian .
Nude D?i Vi t thdi Tran dii thiet l p cCI quan chuyen trach
la "Ha de sll'.". Da y la cCI quan c6 chvc nang trc,mg ye u cua
nha nude d chi d?o va giam sa t, don doc nhan dan cac dia
phuClng tu 66 de dieu vdi trach nhi m cua toan dan, khong
phan bi t sang hen , gia tre .
Doi vdi dong bao vung cao, d duy tri san xuat nong
nghi p, du canh tac theo loi dao canh hoa chung (dot rfty
lam mtClng) hay thuy n?U (lam ru9ng nude bllng trau
quan) cung doi hoi phai h<;Jp Su'.C giu'.a cac ban lang, giua
cflc thanh phan dan cu trong khai pha dong ru9ng, lam
muClng phai d n nude tudi tieu cho cay trong.
Trong cong cu9c dllp de, lam thuy l<;Ji , nha nude t p
quyen va cong xii n6ng thon gill'. vai tro t6 chvc va quan ly
het Su'.C quan trc;mg. Khi chu'.c nang kinh te d6 dt.i<;Jc phat
huy thi nong nghi p va toan 69 nen kinh te c6 dieu ki n
phat tri n thu?n l<;Ji. Ngtt<;Jc l?i, khi chinh quyen trung
uClng khong quan tam ho c bat ll,ic trong xay dl,ing va
quan ly cac cong trinh cong c9ng d6, l?P tvc se anh hudng
tdi Sl,i phat tri n nong nghi p.
Nhu v y, cong cu9c chinh ph1,1c t hien nhien va phat
tri n nong nghi p da nay sinh yeu cau khach quan thuc
d y Sl,i lien ket dan Cu'. trong c9ng dong cong xii nong than
va c9ng dong quoc gia.
, ,; Y eu ca u ch, 6 ig ngoai xam bdo u d9c l(r,p dan t9 c.
Doi vdi nhieu nude, nhan to chong ngo 0i xa m chi tac
d<)ng vao m<)t thdi di m n ha t d jnh , la nha n to nh at thdi.
Nhung doi vdi Viet Na m, n m ngo?i xa m g:in nhu la
m<)t moi de cl9a thudng xuye n.
Do Vi t Nam n m cJ vj tri chien lu <;jc tr9ng ye
u cua vung Dong Nam A, vi t he , tu xua den nay , bat cu
the h,tc ngo?i xa m nao muon la m chu Dong Nam A
deu la y Vi t
Nam la m ba n d?P tien sau vao cac nude khac. Them
vao d6, Vi t Nam l 0i 6 ke ben m<)t de che kh6ng
16, hung nw nh lu on c6 a m muu banh trudng. Vi t
Nam luon luon la v:1t can d udng Nam tien cua cac
the l i,tc phong kien
phudng Biic xuong Dong Nam A. Cho nen, cli,tng
nude di
ctoi vdi gil't nude la m<)t dl)c di m bao quat trong tien
trinh l ich s i'.i Vi t Na m, tac d<)ng den m9i m i;lt cua ddi
song xi.i h<)i. Hdn nl'ia , trong qua trinh chong ngo0i
xa m, h:iu het nhan clan ta phai dudng dllu vdi
nhl'ing ke thu hung b?o
va m?nh hdn minh gap b<)i. Do v y, CUQC chie n da
u luon dien ra ac li t, la nht:tng thi'.t thach toan cli n
nha t doi vdi S\i song con cua clan t(k . Dieu d6 doi hoi
nhan cla n ta phai l uon cu ng co si,t thong nhat quo c
gia, thiit chl)t them tinh doan ke t cla n t<)c.
Ljch si'.i chong ngo0i xam cua nh an da n Vi t Nam
cho d6n nam 1975 c6 th chia la m ba thdi ky lc'Jn nhu sa u:

11
 T xa m con ma ng tinh chat ni'.ia huye n tho?i, ni'.ia ljch sli
h vdi nhl'tng C UQC chien da u chong nhi u ke thu nhu: gii;lc
di An,
k
y
H
u
n
g
V
u
d
n
g
:
D
6
la
tr
a
n
g
si'
.i
c
h
o
n
g
n
g
o
?i

12
 giiie Xi eh Quy, giiie Ma n, giiie Ho Ton, d LiQe ph iin 5.n h d ft m
net tro ng cae tru ye n thuye t cla n gian.
Thdi ky ehong ehu ngh"ia ba n h t n rdng cua ca c de eh e
Tru ng Hoa tu the ky th v III ( tn rde Cong nguyc n) de n th e
ky XVIII: T r ong lieh sli Tru ng Hoa , eh u nghia ba n
h t r udng ra deli rat sdm tu t hdi T a y Chu (1 0 5 0- 7 71 tr ude
Cong nguyen), qu a Xu a n Thu (770- 475 tr uae Co ng
nguye n), den Chi e n Quoe (475-22 1 tr ude Co ng
ngu _ven)
va dua Tru ng Quoe th a nh m9t de ehe h ung m n h cJ
ph udng Dong k tu t rie u T fi n. Tu d6, ta t ca eae de ehe
Tru ng Hoa tu Tfin (2 21- 207 t rude Cong nguye n) de n
Han
(206 truae Cong nguye n - 220 sau Co ng nguye n), Tuy
(5 8 1 - 61 8 ), Dudng (6 18 -90 7), T ong (960 - 1 279), Nguye n
(1 271-1 3 6 8 ), Mi nh (1368 -1 6 44), Thanh (1644 -1 9 11 )... de u
. :<:'\. m l uc;ie Vi t Na m. C6 de ehe xa m l uc;ie nude ta tdi
hai, ba llln va do h9 hang the ky. T r ude tha m ho ? ngo? i xa
m, eae clan t9e trong e9ng dong cla n t9e Vi t Na m, mi en xuoi
eung nhu mi en nui, dan t9e da so eung nhu thi u so da
doa n ket be n nhau lie n t1,1e du ng le n ehong gi e gill'. nude,
bao v d9e li;l p da n t9c.
Thdi ky chong chu nghfa de qu oc tu nam 1858 -19 75:
Trong hdn m9t th e ky, Vi t Nam phai lie n tiep ch ien dau
chong de quoc Pha p, phat xit Nh i;lt , de quoc My . Dudi s \f
lii nh d?o cu a Da ng C9ng sa n Vi t Nam, nha n cla n ta da
llin lu<;1t danh th ng chu nghia thl,fc cl5.n cu va mdi, gianh
d9c li;lp, t hong nhat T6 quoc.
Trong thdi ky nay, nhan da n ta con phai ket hc;i p
doi ph6 vdi nh ie u hanh d9ng xam luc;ic va ca n thi p cu a
nh u'.ng
<·h in h q u ve n nrn ng n h i e u t h n m vong ba n h tr u'cJ ng
nhu (' lJ f)C x fl m ILi {JC cu a h a n g v::;rn q u a n T h a n h vao m i e
n B&c ( ] 8 73 - 1 8 74). S L[ can t h i¢ p cua ha i mu'di v zi. n q ua n T
u' d n g ng ay sa u khi Ca ch rn zi. ng Tha ng T a rn na m 1945 tha
nh
<: o ng .
Tu. khi lap nuac de' n nay, Vi¢ t Nam lien tie p phai
<: h o ng ngo:;i, i xa m. Chi tinh tu the ky thu III ( tr u6c
Cong ng uye n) den na rn 1979 , tron g vong 22 the ky, Vi¢t
Nam ph ai ti e n h i'l n h 15 cu9c kha ng chie n gill' nude va
hang tr am cu9c kh di nghfa gii'lnh d9c lap, vai thc1i gian
chon g ngo c1i xa m !en den 12 the ky , chie m qua n-i.'ta thcli
gian tr ong l jch s-i.'t .
Do ye u du chinh ph1:1,c t hie n nhie n va chong gi:;-tc ngo1?,i
xfun , la ng xa khong thJ ton t?i m9t each bi t la p, thcl d doi
vcJi nude ma luon g n b6 v6i nhau khang khit , lien ket
c:h ? t che giCta: nha, la ng, nude (n ha la te bao cu.a xa h9i, la
dcJn vj cu.a la ng ; lang khong tach rcli nude; nude du<;Jc coi la
ddn vj tap h<;Jp cu.a nhieu la ng).
-:, Ket c<i'u thanh ph(m t(J c nguiti cua c(Jng dong cu
dan
Vi¢t Nam.
Do vj tri dja ly, dat nu6c ta la ndi h9i t9 cu.a nhieu
c:9ng dong cu dan sinh song. Trang cac thanh ph£n d6 c6
1n9t t9c ngucli ban dja chiem uu the tuy¢t doi ve so lu<;Jng,
giCt vai tro nong cot la trung tam doan ket cac t9c ngucli
khac, d6 la ngucli Kin h.
Do nhCtng dieu ki¢n sinh song va bien d6i trong qua
Lrinh ljch s-i.'t , cac thanh ph£n dan t9c Vi t Namcu tru
13
dan xen nha u, khong c6 lanh th6 rieng. Do va y, c6 nhieu
anh

14
hu6ng Ian nhau trong qu a trinh giao tie p ng6n ngu. giw
luu va n hoa va anh hu6ng tc'ii qua trinh hinh t ha nh ·, ii.
phat tri n da n t9c.
Moi thanh ph lln t9c ngttc:Ji deu c6 s c thai rieng ve va n
hoa , ng6n ngu, phong t1,1.c t p qua n, nhung khi da gia
nha.p vao c9ng dong dan t9c Vi t Nam deu g n b6 vcli
nhau trong m9t quoc gia thong nha t t?O n e n m9t nen va n
h)a ch ung , da d?ng va VO cung phong phu.
Vc'ii nhung d c di m tr en, trong qua trinh v$.n d9::i
g cua lich s-i'.t, cac dan t9c da tac d9ng Ian nh au, t?o r a
nhung dieu ki n, nhung nhan to cho qua trinh hinh tha nh
scrn va phat tri n cu.a dan t9c Vi t Nam.

Cau hoi 2: Cho bie't qua trinh hinh thanh

.
cua dan 16c
Viet Nam?

Tri Jifi:
Ngay tu thc:Ji h$.u ky da cu , Vi t Nam da la noi t1,1 ti
cua nhieu thanh phlln cu dan. Do dieu ki n phai cho" 1 g
ch9i vc'ii thien nhien va ke thu ben ngoai d ton 1? i
va phat tri n, cac t9c nguc:Ji da vu:qt qua sl,i khac bi t ve
tieng n6i, van hoa d qulln t1,1 nhau l?i, dl,ia vao nhau n:'l
sinh ton.
Di chi Nui D9 (Thanh Hoa), rang ngu'.c:Ji vu<;Jn d Bhh
Gia (L?ng Son), la dau vet xu:a nhat cua nguc:Ji nguy'
n thuy.
dhang Hum (Yen Bai), hang Keo Leng (L?ng S0.1),
hang Thung Lang (Ninh Binh) da tim thay di cot nglldi
hi n d i (Homosa pie ns), nen van hoa da cu<)i Sdn Vi (Lam
Thao - Phu Th9) chung to thi t<)c, b<) l c ra deli each day
tu bn de n ban V<;l,n nam.
Cac nen van hoa Hoa Bin h, Bic Sdn th hi n st;t tiep
noi cua nen van hoa da cu<)i phat tri n le n m<)t buck cao
hdn. Cung giai do<;1.n d6, Vi t Nam con c6 nhiing t p doan
ngueli nguyen thuy khac song cJ ven bi n Dong (di chi
Quynh Va n, Quynh Luu, Ngh An).
Khi dong bling chau th6 bit d:iu hinh thanh thi con
ngueli tu nui cao , rung sau, bi n Dong da tran vao khai
ph a, l p lang va canh tac lua nuoc. Di chi Ba Xa, Bau Tr6,
Bau Ce;1n, He;1 Long luu gill' dau vet cu.a giai doe;1n ct;tc thinh
cua thdi d<;1.i do da e1 nuoc ta.
Cu<)c song cua cac cu dan <lien ra hang ve;1n nam trong
hoan canh dia ly giong nha u, do v y st;t khac bi t cu.a tung
c<) ng dong tre1 nen thu yeu va nay sinh nhiing net dong
di u ve ng6n ngii, van hoa d c bi t la y thuc doan ket gin
b6 voi nhau cung ton t?i.
Vi t Nam buoc vao giai do<;1.n do dong each day
khoang bon nghin nam (van h6a Phung Nguyen, Dong
D u, Go Mun, Dong Sdn). Day la m<)t buoc ngo t Ion lao
lrong lich Su'. Vi t Nam. St;t ra deli cua do dong da t?O ra
ch uy n bien to lon tren cac linh vt;tc deli song xa h<)i ,
sue san xuat phat tri n d n den phan hoa xa h<)i, lam
cho che d<) nguyen thuy tan ra. Vao giai do?n Phung
Ngu ye n, che d9 phl,l quyen d:in d:in xac l p, c6ng xa
nong than ra deli.

15
 Do st,i phat tri n cu.a lt,ic ht<;Jng si:i.n xua t , yeu du cua
cong cu9c chinh ph\J.C thien nhien, ye u d u tlj v chong
gi c va do nhu d u trao d6i giao luu kinh te, van hoa ngay
cang du<;Jc d y m 0 nh, giiia cac b9 10c c6 xu hudng t$.p hQp
nhau 10i va thong nhat vdi nhau da hinh thanh nha nt.ieic
da u tie n- Nh a nude Van Lang vao the ky thu VII
(trt.ieic
Cong nguyen). Nha nude Van Lang la ke t qua phat trien
hang nghin nam cu.a nen van minh song Hong ma dinh
cao la van hoa Dong Son. Day cung la qua trinh lien ket
cac thanh pha n t9c nguai thu9c nh6m cu dan L0c Vi t
thanh c9ng dong b9 t9c L0c Vi t, thanh quoc gia Van
Lang, trung tam dat nude la B0ch H0c (Phong Chau - Phu
T ho).
Do dieu ki n khach quan, Nha nude Van Lang tuy d
trinh d9 phat tri n xa h9i tuong doi thap nhung da sdm
khiic ph\J.C du<;Jc tinh rai f?C, le te cu.a cac b9 l?C, lam nay
nd trong cu dan y thuc dan t9c dfiu tie n. Cung vdi
tien
trinh phat tri n cu.a lich sli, y thu'c ay ngay cang sau s:ic
va m0 nh me , the hi n tinh thfin lam chu dat nude cu.a t6
tien ta.
Nhu v$.y, thai ky Nha nude Van Lang cu.a Hung Vudng
la m9t thai ky rat trc;mg yeu trong !ich Sll Vi t Nam, thai
ky nay da t?O dtjng nen tang cu.a dan t9c Vi t Na m, nen
tang van hoa va truyen thong tinh thfin Vi t Nam.
Tren nen tang kinh te da phat trien hon tnidc va do
nhu du chong ngo?i xam, slj h<;Jp nhat giua cac b9 l?C gan
nhau ve dia vljc , dong ma u, trinh d9 phat trien kinh te,
van hoa la m9t nhu du lich su'. tat yeu khach qu an. D6 la.
Cdsd cua sl,i h9p nhat giu:a hai c9ng d6ng ngucli L?C Vi t -
Au Vi t thanh nuoc Au L?C,
Nuoc Au L?c la Sl,i ke tl,ic va phat triJn cao hdn nuoc
Van Lang tren Cd Sd y thuc dan t9c du<;jc nang cao hdn m9t
buac.
Che d9 chinh tri - xa h9i cua nuck Au L?C du9c tang
cuclng va hoan chinh hdn xa h9i Van Lang, XU the chuyen
che vin la XU the chinh, uy quyen cua nha vua du9c tang
cuclng va c6 b9 may nha nuoc hoan chinh hdn . Nha nuoc
Au L?C c6 buoc tien VUQt b c ve ky thu t luy n kim va
ngh thu t quan S\i qua sti d1,mg cung no, cong vi c xay
dl_ing thanh C6 Loa va t6 chuc quan d9i. Sue m?nh cua
Nha nuoc Au L:;lC con du9c thJ hi n ro trong chien dau
chong quan Tri u Da xam lu9c.
Nhu v y, nha nuoc Van Lang, Au L?C la m9t c9ng
d6ng cu dan c6 ket voi nhau tren m{>t dia ban sinh t1,1 6n
djnh, c6 16i s6ng rieng, van hoa rieng dl,ia tren nen tang
cua nen nong nghi p tr6ng lua nuoc phat tri n kha cao,
m9t nha nuoc t p quyen sd khai voi cac trung tam kinh te
van hoa nhu B:;lch H?c, C6 Loa. 06 chinh la m m m6ng
d u tien cua qua trinh hinh thanh dan t9c.
Tu nam 179 (truoc Cong nguyen), Vi t Nam buoc vao
thcli ky Bic thu9c, keo dai hon mucli the ky. Day la m9t
thtt thach khic nghi t nhat doi voi c9ng d6ng ngudi Vi t
non tre. Cac de che Trung Hoa vi.ta do h9 vi.ta thl,l'.c hi n
chinh sach d6ng hoa cuang hue nham bien nuoc ta thanh
qu n, huy n cua phong kien phuong Bic. Nhan dan ta da
kjen tri dau tranh chong am muu d6ng hoa cua ke thu dJ

l . H0\15-'0TVN 17
bao v noi giong, bao v dat nude va nen van hoa dan t9c
da c6 tu hang ngan nam tr udc. D i be) ph?n ngudi Vi t da
kien tri barn dat, barn lang ma dau tranh d sinh ton va
phat tri n, chong l i Cd cau qu? n, huy n cua b9n thong
tri phlidng Bile. Hdn mlidi the ky, ngudi Vi t mat nlidC
nhung khong mat lang va khong ngung tiep thu tinh hoa
van hoa Han, lam giau them nen van hoa cua minh. M;;it
khac, y thuc d9c l?P t-i,t chu c6 c9i nguon sau d?m trlidc d6
da duqc phat huy m nh me, nhan dan ta lien tl,lc n6i d y
dau tranh chong ach do he) phudng Bile, dl,ing l i nghi p
vua Hung qua hang lo t cu(>c khbi nghia Hai Ba Trung
(niim 40-43), Ba Tri u (niim 248), Ly Nam De (542-544),
Ly T-i,t Tien va Dinh Kien (niim 687), Mai Thuc Loan
(nam 722), Phung Hung (766 -791 ), Dudng Thanh (819-
820), Khuc Thua Dl;l (905-930), Dudng Dinh Ngh (931-
937)... Chien thilng B ch D ng nam 938 cua Ngo Quyen
da cham dut hdn m9t nghin nam Bile thu9c, mb ra ky
nguyen d9c l?P lau dai cho dat nude, xay d-i,tng quoc gia
thong nhat. Dieu d6 chung to sue song manh li t va st,t
trudng thanh cua t6 tien ta ve kinh te, van hoa, chinh tri,
quan Sl,I.
The ky tl).u X, dudi cac trieu d i Ngo, Din h, Tien Le
danh dau thdi ky hinh thanh cu.ache d9 phong kien d nude
ta. Trieu Ngo thanh l?P niim 939 mang tinh chat m9t nha
nude t?p quyen nhung con ddn Sd. Trong hoan canh d9c
l p, m9t so th6 hao dia phlidng muu do cat cu gay ra Cl,IC
di n 12 su quan nhung sau d6 Dinh B9 Linh da khoi phl,lc
quoc gia thong nhat, thiet l p l i nha nude phong kien
trung udng t p quyen. Nha Tien Le ke nghi p nha Dinh

18
da Hinh d1:10 nhan dan danh b1:1i quan xam luc;Jc Tong (nam
981) giu ye n bd coi, kh§.ng djnh chu quyen dan t9c.
Tu the ky XI den the ky XV, ducJi cac vuong trieu Ly
(1010-1225), Tni n (1225-1400), Le (1428-152 7), cu dan D1:1i
Vi t mcJi trcJ thanh m9t c9ng d6ng ngudi 6n djnh va hen
ch t. 06 la m9t c9ng d6ng g6m nhieu t9c ngudi gi n b6 vai
nhau tren m9t lanh th6 chung trong m9t quoc gia thong
nhat, c6 m9t nha nuclc trung uong t p quyen vung m1:1nh,
m9t co scJ kinh te - xa h9i lien ket vi nhung lc;Ji ich chung,
m9t tieng n6i dang phat triJn thanh cong C\J. giao tiep
chung va m9t nen van hoa biJu thi tam ly, y thuc chung
cua c9ng d6ng. 06 chinh la cac d c trung dan t9c duc;Jc xac
djnh 6n djnh va vung chic.
Ve chinh tri, nuoc D1:1i Vi t thdi Ly, Tr :in, Le la nha
nuoc phong kien t p quyen, m9t quoc gia thong nha't dtic;IC
xay d\]'.ng tren nen tang vung chi c. Vi c ddi do ra Thang
Long (nam 1010) va d6i ten nuclc la D1:1i Vi t (nam 1054)
danh da'u m9t buoc tien moi cu.a dan t9c, phan anh yeu
c:iu phat tri n cu.a quoc gia phong kien t p quyen va
chung to kha nang Vlidn len cu.a da't nuoc.
Ve lanh th6, nuoc D1:1i Vi t duc;Jc xac djnh nhu m9t
c9ng d6ng lanh th6 thong nha't, phan bi t ro rang voi cac
nuoc lang gieng. The ky XII , trieu Ly da dieu tra cac
vung bien gioi, hai dao, ve t p "Nam Bic phan gioi d6",
djnh r6 cuong gioi dat nuoc, nha't la vung cuong gioi phia
Bi c. Nam 1435 , Nguyen Trai viet cuon "Du dfa chi", tac
ph m dja ly, dan t9c h9c d:lu tien cua mioc ta. Nam 1469 ,
cong bo t p "H6ng Due ban d6", danh da'u m9t buoc phat
triJn cao cua
y thuc bao v Hinh th6 , bao v bien gioi dat nuoc, Vl;lCh r6
dia the giang sdn cua T6 quoc.
B9 may nha nuoc thc1i L y, T d. n, Le la m9t h thong
hanh chinh va chinh quyen c6 quy cu tu trung udng toi dia
ph udng. Trieu dinh da thong nhat cac vung bien vien xa
x6i va buoc d&u mb r9ng lanh th6 ve phia Na m. Hol;lt d9ng
cua nha nuoc duqc th che hoa thanh nhilng quy che va
cac b9 lu t khahoan chinh nhu "Hinh thit" thc1i Ly (nam
1042), "Hinh lu<J,t" thc1i Tdn (nam 1341), tieu bi u la "89
/11 ¢1 H. 6 ng fHt c" thc1i Le Sd (nam 1483) g6m 721 dieu,
16 chudng, 22 quy n.
Ve kinh te, cd sd kinh te - xa h9i chu yeu hie bay gic:1 la
nen kinh te n6ng nghi p tr6ng hia nuoc voi che d9 sd hilu
nha nuoc ve ru9ng dat va st;t lien ket hu'u Cd giu'a lang voi
nuoc. Moi quan h giua nha m.ioc va lang, xa la moi quan
h luang hqp vua la nguc1i dl;li di n, vua b6c l9t. Kinh te
dien trang thai ap mang tinh chat phan tan trong muc d9
nhat dinh va hoan toan bi chinh quyen trung udng khong
che, kh6ng th trd thanh d9c l p, tl;lo ra st;t cat cud c6 th
chong doi va pha va m9t quoc gia thong nhat.
Trang hoan canh quoc gia thong nhat, nen kinh te c6
dieu ki n phat tri n thu n lqi. Nha nuoc cho due tien,
khuyen khich cac nghe c6 truyen nhu: d t h,rn, d6 gom , my
ngh , dieu khii.c; mb mang duc1ng giao thong, dii.p de dieu,
khdi vet kenh mlldng ph1:1c Vl;l cho nghe tr6ng tr9t, d c bi t
la nghe tr6ng lua nuoc.
Nen kinh te mang tinh tt;t nhien, tt;i cung tl;t cap nhttng
S\t phat tri n cua quan h hang hoa tien t da md r<;mg
giao luu kinh te giua cac dia phudng. M9t so thanh thi va
cac thudng cang da ra de1i, h thong ch<;J lang du<;ic thiet l p
o nong than giu vai tro nhu nhung trung tam trao d6i cua
thi trueing dia phudng. Tuy nhien, kinh te luc nay con gian
ddn, h,l' n6 chua thJ hinh thanh thi trueing thong nhat
trong ca nude, nhung da g6p phftn t1:10 nen nhung moi lien
h kinh te dn thiet cho sv t6n t1=1i cua quoc gia thong
nhat.
Ve van hoa, thc:Ji Ly, Trftn, Le c6 nen van hoa dan t9c
phat triJn n;tc ra , d1=1t du<;Jc nhieu thanh h,l'u xuat siic tren
m9i linh vvc: van h9c ngh thu t, kien true, dieu khiic,
sinh ho1:1t van hoa dan gian... D c bi t la nhung sang tac
van h9c bat hu nhu: Nam qu6c s<Jn ha, H_ich tzt(mg si, Cao
binh Ngo... D6 la m9t nen van h6a thong nhat trong tinh
da d1=1ng, biJu thi tam ly, y thuc cua m9t c9ng d6ng cu dan
g/in b6 vdi nhau trong m9t v n m nh chung. Tinh thong
nhat biJu hi n d cac thanh phftn dan t9c cung chung l<;Ji
ich, v n m nh trong qua trinh dVng nude va giu nude,
cung doan ket tudng tr<;J. M:]it khac, h9 cung chung song
trong m9t moi truc:Jng sinh thai nhan van, gftn gui nhau ve
nhan chung ngon ngu, cu tru dan xen t1:10 nen miu so
chung ve the ung xtt. trudc tV nhien, xa h9i cua cac t9c
nguc:Ji ma trudc het thJ hi n d y thuc coi nhau c6 chung
m9t ngu6n goc, cung m9t v n m nh. Tinh da d1=1ng thJ
a
hi n ban siic van hoa rieng cua m6i t9c ngueii tham gia
vao nen van hoa chung thong nhat.
Ve ngon ngu, cac dan t(k Vi t Nam c6 ba dong: Nam A,
Nam Dao, Han T1=1ng, trong d6, tieng Vi t du<;ic phan hoa

21
thanh tieng Vi t va tieng Mudng, trd thanh tieng n6i cua
t('>c ngudi da so. Tieng Vi t duc;ic djnh hinh vdi sl,i ra deli
cua chil Norn khoang the ky VI - VIII va phat triJn trd
thanh ng6n ngil van h9c thdi Tr:in, Le. Trang qua trinh
giao tie p, tieng Vi t dlln dlln duc;ic xac l p nhu la cong Cl,!
giao tiep chung giua cac t('>c ngu di. Di nhien, trong dieu
ki n kinh te con mang niitng tinh chat tv cung tl,i cap thi
trudc day muc d('> Su'. dt,mg tieng Vi t d vung sau, vung xa
con h n che.
Ve y thuc dan t('>c, cung vdi sl,i phat triJn ve kinh
te, van hoa, ngon ngu, y thuc ve m('>t c('>ng d6ng quoc gia
thong nhat ngay cang sau sic trong m6i ngudi dan. Y thuc
d6 ngay cang duc;ic b6i dip qua cac cu('>c dau tranh chong
ngo i xam va duc;ic ket tinh trong van h9c dudng thdi. Y
thuc tam ly chung la thanh vien cua dan t('>c Vi t Nam gin
b6 nhu anh em ru('>t thjt vdi tinh nghia sau d m, deu la
con R6ng chau Tien.
Nhu v y, cung vdi qua trinh dt,tng nude va gill'. n u de,
m:im mong cua dan t('>c hinh thanh tu thdi Hung Vudn g,
duc;ic b6i dip qua thdi Bic thu('>c da phat triJn thanh c(mg
d6ng dan t('>c Vi t Nam. Tu the ky XI den the ky XV, dan
t('>c Vi t Nam da duc;ic hinh thanh va phat triJn ve m9i
miitt. Day la lo i hinh dan t('>c khac vdi dan t('>c tu san b
phudng Tay cave dieu ki n hinh thanh, cave thl,ic chat
va diitc trung dan t('>c. Do diitc diJm cua che d('> phong kien
nen cac moi lien h dan t('>c con bi h n che, thi trucing thong
nhat chua hinh thanh. Nhilng diitc trung dan t('>c theo
nghia c('>ng d6ng t('>c ngudi chua th t sausic nhudant9c
tu san. Sv hinh thanh som cua cla n t9c Vi t Nam la m9t
dl)c di m rat quan tr9ng trong lich si:t Vi t Namg6p phftn
t o nen sv co ket dan t(k, thuc d:ly sv phat tri n cuachu
nghia yeu nuoc, tinh thftn doan ket dan t9c, nen van h6a
dan t9c.

C.iu hoi 3: Cho bie't qua trinh phat trie°n cua dan toe
Viet Nam?

Tri Jo'i:
Tu the ky XV, che d9 phong kien t p quyen Vi t Nam
phat tri n m nh theo XU huong quan lieu n ng ne. Xu the
phat tri n d6 d§.n den h u qua tai h i lam suy yeu sv
thong nhat dan t(k trong cue the ky XVI - XVIII.
Cac the Ive phong kien tranh gianh quyen binh gay
ra tinh tr ng chia d.t va n9i chien keo dai tren nhieu the
ky. D6 la Cl,lC di n phan li t va xung d9t giua Bic trieu
va Nam trieu (1543-1592 ), giua Dang Trong va Dang
Ngoai (1570-1786). Tu chia dt dat nuoc ve Hinh th6 va
nha nuoc, cac phe phai phong kien con muon huy bo ca
tinh thong nhat cua nen van hoa dan t9c d t o sl,1 each bi
¢t va doi l p giua cac mien cat cu nhu nhung quoc gia khac
nhau. Song do cac d c trung dan t9c ben vung tu tnioc d6
nen sau hdn hai tram nam chia d.t dat nuoc gi c ngo i
xam da khong pha va n6i sl,1 thong nhat quoc gia . Nhan
dan hai mien v§.n coi nhau nhu d6ng bao ru9t
thit , v§.n y thuc sau sic ve c9i ngu6n, chung m9t v n
rn¢nh, v§.n giu phong t1,1c t p quan truyen thong van hoa
chung.
 Dliu the ky XVIII , cung vdi qua trinh mcJ mang Hinh th6
Wi t;%tn d6ng bing song Ci'iu Long , dan t9c Vi t Nam da tiep
nh;%tn them cac thanh phlin cu dan mdi cJ phia Nam hoa nh;
%tp chung s6ng trong d:;i.i gia dinh cac dan t9c Vi t Nam.
Trong khoang the ky XVII - XVIII, nen kinh te hang
hoa tiep tt;tc phat triJn. Quan h hang hoa tien t tham nh;
%tp kha sau vao m9i m t deli s6ng xa h9i. Day la giai do:;i.n
ph6n thinh cua nhieu thuong cang nhu: Thang Long, Ph6
Hien, H9i An, Thanh Ha, Gia Dinh va cung la giai
do:;i.n phat tri n cuakhip m:;i.ng ludi chc;l lang cJ nong thon .
Tu cu6i the ky XVII den dftu the ky XVIII, mlim mong
kinh te tu ban chu nghia da xuat hi n. M9t s6 xucJng thu
cong va cong trucing thu cong c6 tinh chat tu ban da ra deli
cJ cac nganh khai thac mo, d t, gom... nhung con yeu dt va
chua du sue t:;i.o nen sl,l'. chuy n bien dang k trong ket cau
kinh te - xa h9i Vi t Namc6 truyen.
NhG:ng thanh qua cua qua trinh dan t9c trudc day ket
hqp vdi budc phat triJn mdi cua kinh te hang hoa (the ky
XVII - XVIII) la co scJ dJ phong trao Tay Son khoi pht;tc l:;i.i
quoc gia thong nhat, bao v vG:ng chic d(>c l p dan t(>c.
Nhu v;%ty, trong giai do:;i.n suy vong cua che d9 phong
kien, dan t9c Vi t Namda trai qua m(>t cu9c khung hoang.
Nguyen nhan sau xa cua tinh tr:;i_ng d6 la do sl,l'. co ket dan
t9c d1,1a tren nen tang kinh te - xa h9i cua phuong thuc san
xuat chau A da trcJ nen 16i theli. Trong hie do, nen kinh te'
hang hoa tuy c6 phat tri n nhung khong chuyJn thanh
kinh te tu ban chu nghia nhu cJ phuong Tay d t:;i.o ra co
so
kinh te - xa h9i cho sl,1 ra deli cua dan t9c tu san.
 Cuoi the ky XIX, duoi st;t thong tri cua tu ban Phap,
Vi t Nam trd thanh m9t nude thu9c dia nu:a phong kien.
Trong thc1i Phap thu9c, quan h san xuat tu ban chu nghia
phat tri n rat kemcoi va bi kim ham nifmg ne. Tu
nam 1945 den nam 1975 trong st;t ki m soat cua chu nghia
tht;tc da.n cu va moi, chu nghia tu ban tiep t\1-C phat tri n
trong
m9t chung mt;tc nao d6.
Cung voi slJ ra dc1i va phat tri n c6 gioi h?n cua chu
nghia tu ba n, m9t so yeu to cua clan t9c tu san da hinh
thanh nhung nhin ch ung, tren ph?m vi ca nuoc, Vi t Nam
khong trai qua thc1i ky phat tri n cua chu nghia tu ban
nen khong t6n t?i lo?i hinh dan t9c tu sa n.
Voi thing l<;1i cua Ca.ch m?ng Thang Tam nam 1945,
nhat la sau D?i thing mu.a Xuan nam 1975, Vi t Nam d:in
d n buoc vao thc1i ky dan t9c xa h9i chu nghia . Day la buoc
chuy n bien each m?ng !on lao nhat, tri t d nhat trong
toan b9 tien trinh lich su: Vi t Na m. Dien bien each m?ng
d6 dang tiep dien va se khic ph.9-c nhung yeu kem cua qua
trinh dan t9c truoc d6 d hoan chinh dan t9c, tung buoc
dua dan t9c Vi t Nam trd thanh m9t dan t9c hi n d?i, tien
b9 va van minh.

Cfo hoi 4: Trinh bay d c die°m co ban cua dan t9c Vi t Nam?

Tri l ili:
Dan t9c Vi t Nam du<;1c hinh thanh va phat tri n trong
qua trinh dt;tng nuoc va giu nuoc. Qua trinh ay keo dai
hang nghin nam voi biet bao bien co lich su: !on lao va
25
kh c nghi t, song dan t9c Vi t Nam v§.n t6n t?i, phat tri n
va giu vung duQc ban s c dan t9c cua minh. Voi tinh thong
nhat, phong phu va da d?ng, nhung d c di m co ban cua
dan t9c Vi t Nam duqc khai quat nhu sau:
Vi t Nam la m9t quoc gia da t9c ngudi, thong nhat,
doan ket, g n b6 voi nhau trong suot chieu dai lich su
dt,tng mtoc va giu nuoc, c6 truyen thong yeu mtoc n6ng
nan, kien cudng, bat khuat, nhan ai.
Ngay tu thdi d?i Hung Vuong, cac c9ng d6ng cu dan
nuoc ta day thuc duqc la muon chinh ph1=1c thien nhien d
xay dt,tng cu9c song va dau tranh chong gi c ngo?i xam thi
phai d6ng tam hi p h,tc, co ket voi nhau du la dan t9c ban
dia hay di cu tu noi khac den.
Nuoc Van Lang du<;Jc hinh thanh tren eel Sd 15 b9 l?C.
Nuoc Au L?C noi tiep sau d6 la Sl,1 hqp nhat cua hai khoi
cu dan Au Vi t va L?C Vi t . Trai qua qua trinh ljch sti lau
dai den nay, dan t9c Vi t Nam c6 54 thanh phin dan t9c
(t9c ngudi) cung chung song tren dat nuoc Vi t Nam d9c
l p va thong nhat.
Ve nhan chung, cac dan t9c trong c9ng d6ng dan t9c
Vi t Nam deu thu(k ve ti u chung Mongoloit phuong
Nam, nhung trong ti u chung ay c6 nhung t(k ngudi
thu9c lo?i hinh nhan chung Nam A nhu: Tay, Thai,
H'mong, Dao, Kin h, Kh mer ; c6 nhung t9c ngudi thu9c
lo?i hinh nhan chung Anhdonedieng nhu Ba-na, E-d e ,
Cham, Bru - Van Kieu, Mo Nong, M?, Co Ho. D c di m
nhan chung da chi ra tinh thong nhat cua cac t9c ngudi d
nuoc ta .
 C6 t hJ khai quat tinh hinh ket cau cac dan t<)c d
nuoc ta nhu sau:
Dan t('>c Kinh la m<)t c<)ng d6ng hqp nhat cua nhieu b9
ph n cu dan khac nha u, phan bo chu yeu d d6ng b ng va
trung du. Tinh hqp nhat duqc thJ hi n qua ngon ngu,
nhan chung va van hoa. Ngucii Vi t chiem ty 1 87% dan
s6 ca nuoc, c6 trinh d9 phat triJn kinh te - xa h<)i cao, la
tr1,1 c<)t hinh thanh dan t<)c Vi t Na m, la h t nhan doan ket
cac dan t<)c thi u soqua quatrinh dau tranh dt,tng nuoc va
giu nuoc.
Cac dan t9c thi u so sinh song chu yeu d mien rnii
nhung khong c6 dia vi.Jc cu tru rieng bi t, khong c6 y thuc
ve lanh th6 t9c ngucii, miTtc du cac dan t9c it ngucii v n c6 y
thu:c va moi quan h t9c ngucii voi ngucii cung t9c dang
sinh song d cac nuoc lang gieng.
Do nhung bien d9ng lien t1,1c cua lich stt d m9t dat nuoc
luon bi n n ngo i xam de do nen cac c9ng d6ng t9c ngucii
bi pha va khong con giu duqc nguyen v n nhu ban d u. 0
Trucing Sein, Tay Nguyen, t6 chu:c b9 l c, lien minh b9 l c
bi pha va, thay vao d6 la t6 chu:c buon, lang (d u the
ky XX). 0 mien nui phia Biic, cac dan t9c Nung, Thai,
Mong, Dao ciing bi xe le, nhieu dan t9c cu tru quy n vao
nhau trong cac t6 chu:c lang, ban, ml.icing, nhung moi quan
h t9c ngucii v n con sau siic.
Cac dan t9c d Vi t Nam da so ciing nhu thi u so, tuy
ngu6n goc lich sli khac nhau, trinh d9 phat tri n kinh te -
xii h9i khong d6ng deu, djnh cu tren lanh th6 Vi t Nam

27
trong nhilng thcti ky lich stt. khac nhau nhung deu doan
ket, thudng yeu, giup da nhau dau tranh chong thien
nhien, dau tranh xii h9i va chong gil'itc ngo i xam d xay
d1,tng va bao v cu9c song , bao v dat nude. Dl'ilc bi t, m6i
khi T6 quoc bi xam Hin g, tinh thlln ay cang th hi n sau
siic, tat ca m9i dan t9c khong phan bi t tre, gia, trai, gai,
ton giao, tin nguang deu thay ro trach nhi m cua min h, t
giac lien ket l i t o thanh khoi thong nhat cung nhau
chong gil'itc ngo i xa m. Th1,tc te lich stt. tu khi d1,tng nude tai
nay da chung minh chan ly vi d i: Nude Vi t Nam la m9t,
dan t9c Vi t Namla m9t.
Trong c9ng d6ng cac dan t9c Vi t Na m, cac dan t9c cu
tru dan xen nhau, khong c6 lanh th6 rieng, khong d6ng
deu ve so luqng dan cu.
Do vi tri dja ly t1,t nhien va dieu ki n lich si':t, ngay tu
thcti c6 d i, Vi t Nam da la ndi t\l cu cua nhieu thanh
phlln cu cla n . Ngay nay, clan t9c Vi t Nam c6 54 dan t9c,
song so luqng dan cu va sl,t phan bokhong deu nhau.
S1,t phan bo dan cud Vi t Namkhong deu, c6 ndi m t
d9 dan so rat ldn nhu cJ d6ng b ng, thanh pho. Trung binh
d d6ng b ng Biic B9 c6 500 - 600 n gudi/km2, tieu bi u m t
d9 dan so cao nhat lab tinh Thai Binh tren 800
2
ngucti/km .
Trong khi cac clan t9c thi u so chi chiem tren 10% dan s6
ca nude nhung l i cu tru tren m9t dja ban rat r9ng, chu
yeu d mien nui, bien gidi, hai dao, chiem hai ph n ba di n
tich dat nude; m t d9 dan so thap, c6 ndi chi c6 13
ngu cti/k m2, tieu bi u cJ vung nui Tay Biic.
 Cac dan t(k song xen ke cai rang ht<;,c vc'Ji nhau trong
m9t khu V\iC nhat djnh, xoa di dia ban cu tru rieng le cua
tung dan t9c. Trong m9t xa, m9t huy n, m9t tinh c6 nhieu
dan t9c sinh song dan xen nhau. M6i dan t9c tuy c6 thJ
con giu ky UC ve cu9c song t p trung am9t vung nhung
khong con y thuc ve lanh th6 rieng t9c nguc:Ji ma chi c6 y
thuc ve buon , la ng, huy n, ph u, tinh ly ndi h9 dang cu tru
tren dat nuc'Jc Vi t Nam thong nha t. Cho nen hinh thai cu
tru xen ke trc:J thanh d c di m ph6 bien trong cu tru cua
die dan t(>c Vi t Na m.
Cac dan t9c cu tru khong lien lanh th6 Clf th nhu sau:
Vung d6ng b ng va trung du: Nguc:Ji Kinh, Hoa,
Kh mer , Cham.
Vung nui phia Bic va Dong Bic: Nguc:Ji Tay, Nu ng,
Da o, Mong.
Vung nui phia Tay Bic: Nguc:Ji Thai, Muc:Jng, Mong,
Dao.
Vung Truc:Jng Sdn - Tay Nguyen: Nguc:Ji Bru - Van
Kieu , Ta Oi, M , Md Nang, E-de, Gia Rai, Ra-glai, Ba-na,
Xd-dang, Cc:J Ho, Gie Trieng.
Vung Tay Nam B9: Nguc:Ji Khmer, Hoa, Cham.
Nhu v y, trong c9ng d6ng cac dan t9c Vi t Nam, cac
dan t9c cu tru dan xen nhau, khong d6ng deu ve so lu<;,ng
dan cu, t o nen nhieu thu n l<;,i nhung ciing g p rat nhieu
kh6 khan trong chien lu<;,c phat tri n kinh te - xa h9i ket
h<;,p vCJi an ninh, quoc phong cua dat nuc'Jc.
 Cac dan t9c deu c6 ng6n ngu va d c diJm va n hoa
rien g, sv t6ng hoa cac d c diJm d6 t o dl,tng nen m9t ne n
va n hoa chung thong nhat, phong phu, da d ng, mang
d m ban sllc dan t9c.
Lich si'i dl,tng mtoc va giu nuoc la nen tang ben vung
t o nen ban sllc van hoa va tinh each con ngudi Vi t
Na m. Cac dan t9c gia nh p vao c9ng dong dan t9c Vi t
Nam v n giu du<;ic cho rieng minh m9t ban sllc van hoa,
m9t tin h each dan t9c dong g6p vao kho tang van hoa
Vi t Na m, t o nen m9t nen van hoa thong nhat, phong
phu va da d ng.
Cac dan t9c Vi t Nam deu chung song tren m9t dat
nuoc thong nhat. Tinh thong nhat, toan v n Hinh th6
cua quoc gia dan t9c tu Blic vao Na m, tu dong b&ng
den mien nui va cac hai dao, t o nen sv thong nhat ve
van hoa.
Trong lich sli, c9ng dong dan t9c Vi t Namtu bu6i ban
d u da dli<;JC xay dl,tng tren m9t cai n6i vung chllc la vung
trung du va dong b&ng Bllc B9, Bllc Trung B9. Cac dan tk(
Vi t Nam trong qua trinh dl,tng nuoc va giu nuoc da g6p
ph n xay dl,tng nen nen van hoa ban dia rvc ra ma dinh
cao la van hoa Dong Sdn . Nen van hoa d6 dl,ia tren m9t
hinh thai kinh te nong nghi p trong lua nuoc vung nhi t
doi gi6 mua da c6 du sue m nh tiem tang lu6n du<;lc t6 tien
cac dan t9c vun dllp, t o nen m9t sue m nh vua dJ xay
dl,tng m9t nen van hoa chung cua dan t9c, dong thdi la c9i
nguon sue m nh mien dich va sang l9c nhung yeu to van
hoa ben ngoai thich h<;Jp d phat tri n ma kh6ng bi d6ng

30
hoa. Van hoa dan tc;,c ngay tu bu6 i d u da mang trong
rninh nhii'ng nc;,i dung thong nha t, duc;ic co ket trong qua
trinh chung song cu.a mc;,t quoc gia thong nhat va du<;Jc th
hi n mc;,t eac h da d m g, lam nen mc;,t nen van hoa phong
phu, da d,;m g trong thong nhat. Trong nen van hoa
chung d6, tin h dan tc;,c vua duc;ic hoa quy
n vao cai chung nhung vln giu'. va phat tri n nhu'.ng net
rieng cu.a tung dan tc;,c va cua tung dia phudng.
D t6n t i va phat tri n, ngon ngu'. Vi t Nam phai
t rai qua nhieu ch,Img duclng dau tranh voi ngon ngu
ngo i lai (ngon ngu Ha n, ngon ngii' Phap) d giu gin
t ie'ng Vi t. Thong qua cac phong trao each m ng, tieng
Vi t va chu'. Vi t c6 dieu ki n tham nh p vao sinh ho t
hang ngay cu.a cac cu dan mien nui, vung can cu each
rn ng. Tieng Vi t va chu Quoc ngu duc;ic ph6 c p trong h
thong giao dl,lC ti u h9c, trung h9c, d i h9c va dl.i<;JC s\1.
d-.,mg chinh thuc trong cac van ban cu.a Nha nuoc ve
hanh chinh, lu t phap doi sanh voi cac ngon ngu cu.a cac
quoc gia dan tc;,c tren the gioi nhu: Phap, Anh, Trung
Quoc, Nga , An De;,.
M6i dan tc;,c trong cc;,ng d6ng dan tc;,c Vi t Nam deu c6
sinh ho t van hoa rieng cu.a minh , th hi n d ca van hoa
v t chat va van hoa tinh th n. 81,1 khac bi t giua cac nen
van hoa ph1,1 thuc;,c vao dieu ki n kinh te, xa hc;,i, lich sli.
cu.a m6i dan tc;,c. Vi v y, tinh each cu.a m6i tc;,c ngudi ciing
c6 di m khac nhau. Do dieu ki n lich sli. nhat dinh va
hoan canh dia ly t1,1 n h ien , voi truyen thong, t p quan ton
giao cu.a t-ung dan tc;,c, trong qua trinh phan bo' dan cu
cung hinh thanh sau vung van hoa khac nhau nhu: Vung
van hoa chau th6 B c B9, vung van hoa Trung B9, vung
van hoa Nam B9, vung van hoa Tay Nguyen, vung van
hoa Tay B c, vung van hoa Dong B c.
H1iu het cac dan t9c d Vi t Nam deu c6 ngon ngii' rieng
thu9c nhieu nh6m ngon ngii' khac nhau: Du<;Jc chia thanh 8
nh6m ngon ngii' nhu sau:
- Nh6m Vi t - Mudng c6 4 dan t9c la: Ch ut, Vi t
(Kinh) , Mudng, Th6.
- Nh6m Tay - Thai c6 8 dan t9c la: BoY, Giay, Lao, Lv,
Nung, San Chay, Tay, Thai.
- Nh6m Mon-Khmer c6 21 dan t9c la: Ba-na, Brau,
Bru - Van Kieu, Chd-ro, Co, Cd- ho, Cd-tu, Gie-Trieng,
Hre, Khang, Khmer, Khd-mu, M , Mang, M'Nong, d-du, Rd-
mam, Ta- 6i, Xinh-mun, Xd-dang, Xtieng .
- Nh6m Mong - Dao c6 3 dan t9c la: Dao, Mong, Pa
Then .
- Nh6m Kadai c6 4 dan t9c la: Cd Lao, La Chi, La Ha,
Pu Pea.
- Nh6m Nam Dao c6 5 dan t9c la: Cham, Chu-ru, E-de,
Gia-rai, Ra-glai.
- Nh6m Han c6 3 dan t9c la: Hoa, Ngai, San Diu.
- Nh6m T ng c6 6 dan t9c la: Cong, Ha Nhi, La Hu, Lo
Lo, Phu La, Si La.
Do khong c6 Hinh th6 t9c ngudi rieng nen trong m9t
dan t(k cung c6 nhieu phudng ngii', th6 ngii' khac nhau.

32
Tinh tq .ng cu tru dan xen cu.a nhieu dan t(>c trong m(>t dja
phlidng lam nay sinh nhu c:iu giao tie p, vi V?Y hi n tu<_jng
s ong ngu , da ngu gan nhu ph6 bien.
Tu nen van hoa thong nhat trong da d:;mg va da d?ng
trong thong nhat da hinh thanh tinh each chung cua con
ngudi Vi t Nam, kien cueing, dung ca m, nhan h?u, vj tha,
thong minh sang t?o, biet tiep thu cai ben ngoai ma khong
danh mat min h. Nen van hoa Vi t Nam c6 nhieu gia tri
sau siic, trong d6 n6i b?t la tinh than yeu nuoc nong nan,
st,t sang t?O cac gia trj ngh thu?t d(>c dao trong dbi song
tinh than va long nhan ai, vj tha.
Cac dan t(>c c6 trinh d(> phat triJn kinh te - xa h(>i
khong dong deu , nen kinh te n6i chung con n ng tinh chat
tt,t cung h,t ca p, nhung c6 st,t quan ly chung cua Nha nuoc
va giao lu u, trao d6i kinh te khong bi b6 h p trong ph?m
vi dan t9c ma md r(>ng t?O nen st,t thong thuong gifla cac
khu vt,tc.
Cac dan t(>c d Vi t Nam co nhf1ng thang b?c phat
tri n ljch stt khac nhau va c6 t:rinh d(> ppa.t triJn kinh te -
xa h(>i khong deu la do nhf1ng ngU:yen nhan lit:h stt va
hoan canh tt,t nhien quyet djnh. T6 chuc x·a h(>i cua cac
clan t(>c m(>t m t bi chi phoi bcJi trinh d(> phat triJn chu
d?O cua ca nuoc, m t khac tuy tung dja phtidng, tung dan
t(>c l?i bj ph1,1 thu(>c vao trinh d(> phat triJn n(>i t?i cua
ban than.
Truoc Ca.ch m?ng thang Tam nam 1945, ph?m tru
cnung cua xa h9i nuoc ta la xa h9i tht,tc clan ntta phong

l . HD V54 0 T VN 33
kien. Nhung d cac vung clan t9c thi u so, c6 noi con t6n t(;li
che d9 phong kien lanh chua nhu: Lang d o (vung
Mudng) , Phia ti;w (vung Thai), Th6 ty (vung Tay), Ca ra
(m9t so vung a mien Trung). 6 nhieu noi con bao luu
nhieu tan du cu.a thi t9c - b9 l c, tan du cu.a thi t9c m u
quyen nhu 6 d6ng bao E De, Gia Rai, tan du cu.a thi t9c
ph1,1 quyen nhu: Bru - Van Kieu , Ba Na .
Ve kinh te, mien nui so vdi mien xuoi cung d giai
do n phat tri n thap hon . d cac clan t9c thiJu so, so
dong
da dinh canh, dinh cu , con m9t so it clan cu v n du canh
du cu, d$c bi t la d6ng bao reo cao. Ve hinh thai kinh te,
d i b9 ph n la tr6ng tr9t, lam ru9ng, lam nuong r y. Ben
c nh tr6ng tr9t, lo i hinh kinh te san bi n, hai lu9m ,
danh ca con chiem m9t vi tri dang kl M9t so clan t9c c6
cac nghe thu cong phat triJn nhu dan lat, ren, lam giay,
lam sung kip, nhung nhin chung thu cong nghi p chua
ta.ch khoi nong nghi p, san xuat con mang n$ng tinh ti.;t
cung tv cap.
M$c du trinh d9 phat triJn kinh te - xa h9i giua cac
clan t9c con chenh l ch , khong d6ng deu, song cac c9ng
d6ng cu clan v n song hoa d6ng trong m9t quoc gia thong
nhat; trong cung m9t hoan canh khi h u nhi t ddi gi6
mua , thien nhien da d ng, phong phu bao g5m nhieu vung
nui d6i, cao nguyen , d6ng b ng, biJn vdi nhung d$c diJm
tl;i nhien khac nhau va vdi nen kinh te nong nghi p tr6ng
lua nude truyen thong; cho nen, tu xa xua cu clan tu cac
dia phuong, cac lang xa, cac vung khong th dong cua
hoan toan, khong thJ sinh song rieng re ma phai hqp tac

34
l;;i.i vc'Ji nhau, trao d6i vc'Ji nhau nhung n6ng sa n, hang hoa,
t;;i.o nen slj giao luu hang hoa giua cac noi qua cac chc;i,
ben do, d6 thi, lam thanh m;;i.ng luc'Ji kinh te gjao luu qua
l;;i.i gi lia cac dia phuong. Ho;;i.t d9ng kinh te giao luu vuc;it ra
khoi m9t vu ng, m9t dan t9c g6p phftn bien d6i nhung yeu
to cat cu phong kien va bu9c kh6ng cho tinh tl,i cung, tl,i
ca p trong san xuat mang tinh khep kin trong tung vung,
tung dan t9c, tung c6ng xii.
Trong quoc gia dan t9c Vi t Nam, cac dan t9c c6 trinh
d9 phat tri n kh6ng d6ng deu, cac lo;;i.i hinh kinh te - xii
h(h phat tri n dan xen nhau t;;i.o nen m9t phuc th kinh
te - xii h9i da d;;i.ng, phong phu, bao g6m cac lo;;i.i hinh
kinh te - xii h9i h6n du ng, nhung vftn tac d9ng qua l;;i.i
iinh huclng lftn nha u, t;;i.o nen sl,i thong nhat cua nen kinh
te quoc gia dan t9c Vi t Nam.

C.iu hoi 5: Trinh bay d c die'm cua moi quan h dan t9c (t9c
nguoi) a Vi t Nam hi n nay?

Trilifi:
Vi t Nam c6 54 thanh ph n t9c ngudi, trong d6 t9c
nguc:1i Kinh chiem uu the tuy t doi ve so luc;ing (87%).
Cac t9c ngudi song dan xen tren toan b9 liinh th6 cl cac
tinh, huy n, xii tu Bic vao Nam. Trai qua qua trinh lich
su'. lau dai cung vc'Ji sl,i phat tri n cua t9c ngudi, quan h t9c
ngudi cung hinh thanh va phat tri n dad?ng, phl'.!c t?P-
D c diJm chu yeu cua quan h t9c ngttdi c1 nu'.dC ta
xuyen suot chieu dai lich su'. ia dum b9c, tuong trc;i, giup da
l.fi.n nhau t1;10 nen truyen thong ye u nude, doan ket , ca n cu.
sa ng t?O, gia u long nha n a i. D?C bi t W khi c6 Da ng.
tr uye n thong , s ttc m nh cua dan t9c cang duc;ic phat hu y
cao d9.
T ru ye n thong ye u m idc, doa n k e t , t u'd ng trc;J,
tL(dng t han tudng ai cua da n t9c da t ha m s a u vao cac ta ng
va n hoa, hoa vao ta m hon n ha n ea ch cu.a con ngudi
Vi9t Na m. Tr ude nhu'.ng bie n co cu.a lich su' to Jan nhu
ho? xam J a ng, thien tai khii.c nghi t thi tinh thfin ye u
nude, doa n ket d6 l? i du<;ic ph a t huy m?nh me . Trang
lich si'i dan t9c ta khong c6 cac cu9c chie n tranh sic t9c,
dan t9c d m ma u nhu nhieu quoc gia dan t9c tren the gidi.
Chu nghia dan t9c ct,tc doa n, qu a khich, ly khai khong ma
ng tinh ph 6 bie n. Trai l? i, trudc ho? ngo1=1i xa m, cac t9c
ngudi khong phan bi t mi en xuoi, mien nui, da so hay
thi u so deu doa n ket dung len da u tranh gia nh, gi u'.
d9c l p da n t9c. Con ngudi Vi t Nam khong pha n bi t
ton giao, t9c ngudi, dia ph udn g, tat ca deu son g boa
don g, nhan h u , vj tha, tinh nghia. Ngvdi Vi t Nam do
hoa n canh ljch sli khac nha u da di cu ra nude ngoui
sinh song nhung v n m9t long hudng ve c9i ngu6n , T 6
quoc. Tinh thfin d6 da boa chung vao dong chay lan cu.a
dan t9c.
Tuy n hien, hi n nay quan h t9c ngudi d Vi t Nam
cung t6n t?i khong it nhu'.ng van de phuc t?p ma ke thu
c6 th lc;ii di,mg nh&m chia re, pha ho? i. D6 la do ljch stt
d l?i da c6 st,t chenh l ch giu'.a ngudi Kinh voi cac t9c
ngudi khac giu'.a mi en nui voi mien xuoi ve trinh d(> ph at

36
1 r i6n kinh te. van hon. xfl hoi . Tinh tr;;i.ng l;;i.c h{:t u
ve kinh tc, xii. h 9i. S t,[ ton t;;i.i CU D. n hieu t p t9 c cu tr ong
c·9ng do n g t()c ngLt'di neu nhu ch u ng ta khong gi ai
quyet du n g cu ng c6 t h gay ra m a u thuan. M<)t so van
de mc'Ji n iiy s in h t rong qua t rin h cong nghi p hoa, hi n
d 0i hoa ,
phat tri n kinh te nhu du ca nh du cu, khai thac rung,
dinh ca n h djnh cu, xay d t,tng cac nong - la m t r udn g, cac
c:6ng trinh kinh te, va n de di clan tt,t do, tranh cha p ve
qu ye n !qi giua dong bao di xay dt,tng kinh te moi voi
ct 6ng bao dja phudng...
Tinh tr rng quan lieu, tham nhu ng, sa s ut ve ph m
chat d9-o dttc, ye u kem ve nang lt,tc quan ly xa h<)i cu.a m<)t
b<) ph m ca n b<) cong chttc nh a nude va hi$n tuqng vi
phl,lm qu ye n lqi, ba n siic va n hoa , phong t9c t p qu an cu.a
m<)t so can b<), nhan vien nha nude trong vi$c tht,tc hi n
chinh sach kinh te, xa h<)i va chinh sach cla n t<)c cung c6 th
dan den mau t hu an xung d<)t.
D?c bi t. hi$n nay cac the hJc thu djch dang rao riet
ctiy m nh chi en luqc "dien bien boa bin h", trong d6
chung tri t d lqi d\mg quan h$ dan t<)c, van de dan t<)c
ct chong pha ta. M<)t ml'.i-t, chung khuyen khich tu tuclng
ly kh ai, tiep sue cho cac ph n tu' xa u, nhen nh6m t6 chuc
lt,tc luqng ph an d<)ng gay b o lo?n l t d6. M?t khac,
ch un g ra sue th a m nh? P bien gioi, tuyen truyen xuyen
t?c quan di m, dudng Jo i, chinh sach dan t<)c cu.a Da ng,
chia re cac t<)c ngudi, tr uye n d l,lo, mua chu<)c nhan dan
hong gay ma t 6n djnh chin h tri, xa h<)i. Vi v y, chung ta
phai quan tam hdn nua den cac van de dan t9c d tranh
bike dich lc;:ii dt,mg.

Cau hoi 6: Cho bie' t doi net ve ngu6n goc ljch sit, noi cu
tru, d c die°m kinh te, van hoa xa hc,i cua dan H?'
Ba-na?

Tri lili:
Dan t9c Ba-na con c6 ten g9i khac: Bd Na m, Roh, Kon
d te , Ala Kong, Kpang Kong... thu9c nh6m dia phtidng: Rd
Ngao, Rd Ldng, Gd Lar, Krem. Dan t9c Ba-na thu9c nh6m
ngon ngu Mon - Khmer.
Dan so Ba-na tinh den thang 7 nam 2003 la 190.000
ngudi. Dia ban cu tru cu.a d6ng bao Ba-na 6 cac tinh: Gia
Lai, Kon Tum, Dile L ile, Phu Yen, Binh Din h.
Ngucti Ba-na song chu yeu nhd tr6ng dy, c6 m9t so ndi
lam ru 9ng. Rfty cung cap khong chi hia g o, ma ca cac lo i
ludng tht,tc khac nhu hoa ma u, rau xanh, gia tj, mia, nhieu
thu qua cay va ca bong lay sc;:ii d t vai. Cung voi tr6ng tr9t
m6i m9t gia dinh thudng c6 nuoi trau, bo, de, lc;:in, ga .. .
Ch6 la con v t duc;:ic yeu quy va khong bi giet thit, gia dinh
nao cung nuoi ch6 voi m1.,1c dich di san. Trong san biln vi c
dung ten c6 d'.m thuoc d9c duc;:ic ngudi Ba-n a phat hi n, sti
d1.,1ng tu lau dcti. H§.u nhu m6i lang deu c6 lo ren. M9t so
ndi biet lam d6 gom ddn sd, ph1.,1 nu d t vai tt,t tuc d6 m c
trong gia dinh. Dan ong dan chieu, luoi, cac lo i gui, gio,
mung... Vi c mua ban thudng dung v t d6i v t, xac dinh
gia tri b&ng con ga, luai riu, gui th6c, con lc;:in, hay n6i
d6ng, che, chieng , c6ng, trau, V.V...

38
 Ve t1,1c hon nhan, ngueli Ba-na cho phep tt;t do tim
hi u va lt;ta cb9n b0n deli, vi c cucii xin deu t beo nep c6
truy en . VcJ cbong tre d luan phi en moi ben m9t tbeli gian
theo thoa thu n giu:a hai gia din b, sau khi sinh con d:iu
lo:ig m8i dt;tng nha d rieng. Tre em luon duc;ic yeu chieu.
Dl n lang khong d t trung ten nbau. Trong truelng hQp
n h u'.ng ngueli trung ten g p nbau, h9 lam 1€i ket n ghia ,
tuy tu6i tac ma xac l p quan h anh-em, cha-con, m -con.
The o phong t1:1c ngueli Ba -n a , cac con duc;ic thua ke gia tai
ngang nhau. Trong gia dinh m9i ngueli song boa thu n
binh diln g.
Ngueli Ba-na quan ni m con ngueli cbet di boa thanb
rna, ban d:iu d bib m9 cu.a lang, sau lfi bo ma mdi ve hiln
the gi8i t6 tien . Le bo ma duQc coi nhu l:in cuoi cung tien
bi?t ngueli chet.
Trong kbo tang van ngh dangian cu.a ngueli Ba-na
pl:.ai k den cac Ian di u dan ca, cac di u mua trong ngay
hqi va cac le ngbi ton giao. Nh?C Cl,l Ba-na da d?ng gom:
n hu:ng b(:, cong cbieng ket cau khac nhau, cac lo 0i dan nhu:
T', ung, br9, krong-put, kcJ-ni, kbin b-kbung, g6-6ng, v.v...
va
C BC lo?i ken nhu: ken tcJ-not , a-rc/ng, tcJ-tiep V. V ... Ngh
tbu t ch 0m kbclc go cu.a ngueli Ba-na kha d9c dao. Nhu:ng
hinh thuc trang tri sinh d9ng tren nha rong va d c bi t
nhu'.ng tli(jng cJ nba mo, vua m9c ffi?C, vua dein SCI, vua tinh
teva sinh d9ng nhu cu9c song cu.a ngueli Ba-na.
Ngueli Ba-na song trong cac nba san. Trong nha, ben
q nh bep ltia c6 d t m9t hon da duc;ic coi nhu m9t bao v t,
thln ban m nb cu.a gia dinh.
 Cho den nay, riha cua ngudi Ba - na da c6 rat nhie u
thay d6i, h:iu nhu khong con nha san dai. Nha san ng n
cua cac gia dinh nh,6 la hi ri tu'c;Jng ph6 bien. M:;ic du co
nhieu thay ct6i nhu vay nhung ta vlln c6 thJ tim duoc d
• 0 • •

nhung dia phu'dng khaG nh-au nhung ngoi nha Ba- na co

nhung d c diJm nhu la nhiing d c trung cua nha c6
truyen Ba-na (nha n6c hinh mai rua ho c chi con la hai
mai chinh vcJi hai mai ph1,1 hinh khum - dau vet cu.a n6c
hinh mai rua). Chom d:iu doc c6 "sung" trang tri (v8i
cac kiJu khac nhau tuy tung dia phudng). Vac che
nghieng theo the "thuc;Jng khach h? thu". C6 nha, c9t
xung quanh nha cung chon nghieng nhu the vach .
Thang d t vao m9t san 19 thien trucJc m t nha. Tren san
ngu'di ta d t coi gia g?o (coi chay tay). Di m dang chu y
la ducJi day coi c6 m9t cai "ng6ng".. Khi gia g?o ngudi ta
d.m cai "ngong" ay vao m9t cai 16 d1,1c tren m9t thanh g6
d t tren san.
Nha tre nhung c6 th em ldp do, ngoai du'c;Jc bu9c rat cau
ky, c6 gia tri nhu la m9t thu trang tri.
B9 khung nha ·ke t cau ddn gian. Da la vi keo nhu'ng
v&n tren cd sb cu.a vi c9t . Ngay nhu' nha cu.a nhung
ngudi theo d?o Kita cung giu l?i ki u bo tri tren m;ftt
bAng nhu' v y.
Ngoi nha cong c9ng (nha rang) cao Wn va d p dung n6i
b t giua lang, d6 la tr1,1 sb cu.a la ng , ndi cac 66 lao te tl,iu
ban vi c cong, ndi dan lang h9i h9p; ndi thanh nien ch va
Vc;J va trai g6a vc;J ngu dem, ndi tien hanh cac nghi le phong
t1,1c cu.a c9ng d6ng, ndi tiep khach 1 vao la ng.

40
 Y pht,1c cua diSng bao ngudi Ba - na thu dng gia n di: am
m l,'ic ao ch ui d ti u, c6 xe, hd ngt,tc, c6 tay c6 dudng s9c ngang
do, tr ng 6 ga u, dong kh o hinh ch ti' T. Nti' ml,'i c ao ch ui d
tiu , c6 s9c 6 khuyu ta y, 6 c6 va nga ng ngt,ic, vay cua pht,1
nu' Bn- na gtin giong vay cua pht,1 nu' E-de.
Ao chui d:iu , c6 xe cua nam la lo 0i ao c9c ta y, than ao
c6 dudng trang tri s9c do Ch? Y nga ng , ga u ao ma u tdng.
Nga y l nh ret , h9 ma ng theo tam choa ng. Ngay truck nam
gi8i bu.i t6c giti'a dinh d:iu hol,'i c dJ xoa. Neu c6 ma ng kh
a n thi thudng chit theo kiJu "d:iu ri u". Tron g dip le bo ma, h9
thudng bu.i t6c sa u gay vad m m9t long chim cong. Nam
gi8i cu.ng thudng mang vong tay bii.ng dting.
Phu nu' Ba-na ua dJ t6c ngang vai, khi thi bui va cai
luqc ho(l.c long ch im, hol,'ic tram bti.ng d6ng, t hiec. C6 nh6m
khong chit kh an ma chi qu a n bii.ng chiec day vai hay vong
cud m. C6 nh6m nhu d An Khe (song Be), Mang Giang
hol,'i c m9t so ndi khac chi em chit kh a n trum kin d:iu, khan
cham qu a n g9n tr en d:iu. X ua , h9 d9i n6n hinh vuong
hol,'i c tron tren c6 xoa sap ong d@ khoi nga m nude, doi khi
con c6 ao tdi vua m(l.c vua che d u. H9 thudng deo chuoi h?
t cudm
o c6 va vong tay bii.ng d6ng xolln oc dai tu c6 den khuyu
tay (theo ki u hinh n6n c1,1t ). Nh n duqc dung ph6 bien
va th udng duqc deo d hai , ba ng6n tay. Hoa tai c6 thJ la
kim lo i, c6 th la tre , g6. T1,1c ca rang mang theo quan ni
m triet ly cua c<_'mg d<Sng hdn la trang sue. Ph1,1 nu' Ba-na
mang ao chu yeu la lo?i chui d:iu, nglln than va vay . Ao c6
t hJ c9c tay hay dai tay. Va y la lo i vay he1, xua thudng
nglln hdn vay cua ngudi E-de, nhung nay thi dai nhu
nhau. Quanh b1;mg chi em con c6 deo nhung vong dong vit
cai t:lu hut th9c vao d6. Ve t o hinh ao vay cua ngu'.di Ba na
khong c6 gi khac bi t mayso vdi dan t9c Gia-rai ho/i'lc
E-de. Tuy nhien n6 du'.<;JC ch9n h,ta d phong each my thu t
trang tri hoa van, bo Cl,lC tren ao vay cua ngu'.di Ba-na.
Cung theo nguyen tiic cua loi bo Cl,lC dai bang theo chieu
ngang than ngudi, dan t9c Ba-na gianh ph!ln chinh d giua.
than ao va vay vdi di n tich hon m9t ph!ln hai ao, vay
cung nhu'. hai ong tay d trang tri hoa van (chu yeu la hoa.
van hin . h h9c vdi cac mau triing do), nen cham con l i cua.
ao vay khong dang k so vdi di n tich hoa va n. Thiit lung
vay cung la lo i du<;Jc d t theu hoa van va tua vai hai dau
va du<;Jc thiit va buong thong dai hai d!lu sang hai ben
hong vay.

Cau hoi 7: Cho biet ngu6n goc ljch sit, s1:f. phan bo dan cu, d c
die°m kinh te, van hoa xa h9i cu.a dan t9c Bo Y?

Trili1i:
Dan t9c Bo Y con c6 ten g9i khac la Chung Cha, Trc;mg
Gia, thw)c nh6m dja phu'.ong: BoY va Tu Di.
Dan t<)c Bo Y thu9c nh6m ngon ngu Tay - Thai. Dan so
tinh den thang 7 nam 2003 la 2.000 ngudi.
Ba con dan t9c Bo Y dinh cu'. g!ln nhu'. suot chieu dai
bien gidi Vi t - Trung, nhung t p trung dong d Quan B:;t
(Ha Giang), Mudng Khu'.ong (Lao Cai). Tuy con giu du<;Jc
tieng m de nhung tu lau ngudi dan t9c Bo Y dii lay tieng
Nung lam ngon ngu chinh, nhieu ngu'.di con biet ca tieng
Tay, Da o, Meo.
 M6i dong h9 cua clan t<)c Bo Y deu c6 m<)t h thong ten
d m kho ang nam den chin ch u'.. M6i chu'. d m danh cho
m<)t the h va chi ro vai ve cua ngudi mang dong chu'. d6
trong quan h h9 hang.
Tn.tc'lc day, ngudi Bo Y thudng lam m<)c, ren, gom, dl,lc
da , ch?m b?c. Ph9 nu'. biet tr6ng bong , keo sc;li, d t va i,
may th eu qw1n ao, tui kh an. Ngudi BoY truoc kia gioi lam
ru<)ng nhung hi n nay chu yeu la lam d.y. Ngo la cay
tr6ng chinh, chan nuoi gia sue gia d.m tudng doi phat
tri n, dl)c bi t h9 c6 nhieu kinh nghi m nuoi ca. Hang
nam, khi mua mua den, d6ng bao ra song tim vot trung ca,
ca Ion r6i h9 tha vao ao va ru<)ng nuoc. Ngoai ra d6ng bao
dan t<)c Bo Y con c6 cac nghe thu cong nhu d t, ren , gom,
d1,1c da, ch?m b?c. Ngudi Bo Y cu tru tren vung cao nhung
o nha nen, m6i gia dinh c6 manh Vtidn d tr6ng ra u.
L cuoi cua ngudi Bo Y kha phuc t?P va ton kem.
Trong 1 don dau thudng nha trai chi c6 khoang tam den
mudi ngudi, trong d6 phai c6 m<)t den hai doi con son tr e,
hai doi da c6 v<;1 c6 ch6ng. Net d<)c dao cua ngudi Bo Y la
chang r khong di d6n dau, co em gai cua chang r <lilt con
ng\ia h6ng d p ma d chj dau cuai luc ve nha ch6ng. Nha
gai cung cli ra m<)t doan thanh ph n nhu nha trai. Khi ve
nha ch6ng, co dau mang theo m<)t chiec keo va m<)t conga
1nai nho, di den giu'.a dudng thi tha ga vao rung.
Xua kia ngudi phl,l nu'. Bo Y c6 t\lc de ng6i, nhau cua
dua tre chon duoi g m giudng cua m . Khi bo m chet, con
cai phai kieng khem ngl)t trong chin mtidi ngay doi voi
tang m , m9t tram hai mudi ngay doi voi tang cha .
 Von van ngh dangian nhl.i truy n c6, t1,1c ng t.i, dan C;l

cua ngudi dan t9c Bo Y kh a phong phu .

Tuy ngtidi Bo Y cu tru tr en vung cao , m9t khu vuc c6
lu9ng mua nhie u, d9 llm Wn, hfiu nhl.i quanh nam Sl.idng
mu bao phu , nhung h9 van 6 nha nen, va noi day, chung tn
cung b.it gl)p m9t lo:;i.i nha ph6 bien: cau true ba gian, hai
mai vuong, xung quanh trinh tl.idn g, phfa truck la m9t
hang hien. B9 khung du9c sli dt,mg bil.ng nhung v::tt li u
vung ch.le nhu go hol)c tre. Mai bil.ng co gianh, song cung
c6 nha l9p ng6i. B9 khung cau t:;i.o can doi bcJi hai keo don
va nam hang c9t, trong d6 c6 doi c9t tron la d6i c9t giua. 0
day cung da xuat hi n m9t so nha c6 hien ban ml)t . Doi vai
lo:;i.i nay thi c9t tron l:;i.i la doi c9t ngoai. Nha 6 cua ngudi
Bo Y thudng thay m9t cu'a chinh di vao gian giua, m9t cua
ph1,1 noi dilu h6i dJ qua bep dun va hai clia s6 trong ra
hang hien. Tuy la nha nen, nhung nha nao cung c6 m9t
san gac tren lung qua giang. 06 la noi d ngu coc va lam
cho ngu cua nhung ngudi con trai chua 1$.p gia dinh.
Nam gicli ngucJi clan t9c Bo Y thudng ml)c ao c6 vien,
lo:;i.i ao canh ng.in, tu than; quiln la t9a mau cham b ng
vai tl;i d t.
Truclc kia ph\J. nu Bo Y dJ t6c dai , tet quan quanh d.ft u,
hol)c d9i khan c6 trang tri hoa van thanh hinh chu nhan
cao mai tren dilu, hol)c khan cham binh thudng quan
ngang tren dilu. H9 m(lc ao ng.in nam than xe nach ph ai ,
c6, ong tay ao, cho cai cue du9c trang tri va vien vai kh ac
mau hoa van sl)c sa. Xua h9 m(lc vay xoe giong ph\J. nu
Hmong Hoa, khi ml)c ao 16ng vao phia trong c:;i.p vay. Dong

44
b9 vcJi no l a chiec xi e m khac mau (thudng la mau de n
t rf!n nen vai xa nh), truck ngt,tc duc;ic trang tri hoa va n ngii
sic, ngiin tcJi thiit lu ng. Ao c6 chie c xiem khau chiet phia
t rc•n, c6 dai thit lung r6i buo ng t hon g sau l ung. P h1,1
nu Va ma ng n hie u d6 trang SVC nhu day chuye n, vong c6,
vong tay. Trong le , tet h9 m c ao dai lien vay ki u chui
dau. C6 no r(mg xuong tcJi b1,1ng, c6 theu hoa van hinh
hoa
l.'t doi xi'.t ng, ong tay vien vai khac mau d ctta tay. Ben
trong m:Itc vay nhieu nep gap ki u Hmong Hoa. Ddu d9i
k h a n cham den.
Phong ea ch trang ph1,1c rieng cua ph1,1 nll'. ngudi dan t9c
Bo Y khong phai la lo? i ao xe nach, ma la loi m:Itc va trang
tri di kem vcJi xiem, vaphong each ao dai c6 net rieng bi t,
mi;l.c du trong qua trinh lich stt ngudi Bo Y c6 giao
thoa van h6a vc1i nhieu dan t9c kh a c.
y ph1,1c ngay nay cu.a ngudi Bo y m:Itc giong ngudl
Nung. Trong nhling ngay le , h9i, ph1,1 nll'. m:Itc vay xoe, ao
nam than, c6 xiem che ngt,tc, t6c van nguc;ic dinh da u c6
khan van thanh hinh chll'. "n ha n" truclc tran.

Cau hoi 8: Dan t«?c Brau con co cac ten g(?i khac la gi? Hay
trinh bay nO'i cu tru va cac d c die'm ve kinh te, van
hoa xa h«?i cua nguoi Brau?

Tri Joi:
Dan t9c Brau c6 ten tt,t g9i la Brao. Thu9c nh6m ngon
ngu Mon - Kh mer. Dan so tinh den thang 7 nam 2003 la
350 ngu6i.
 Dan t9c Brau sinh song t p trung t?i lang Oak Me, xa
Pd Y, huy n Ng9c H6i va m9t sod huy n OakTo. t in h Kon
Tu m. T6 tien cua ngudi Brau van b vung Nam Lao va
Dong Bic Campuchia.
Kinh te chu yeu cua ngudi Brau la lam nuong r y,
tr6ng hia, ngo, sin voi ky thu t l?ch u, nang suat thap;
san bi n, hai luqm con chiem vi tri quan tr9ng, ngoai ra h9
con c6 nghe thu cong nhu ren , dan lat ...
06ng bao dan t9c Brau da bao ddi song du canh du cu.
Ve sau h9 song thanh tung lang g9i la Sruc, nha b kiJu
nha san, mai doc, c?nh nha chinh c6 nha phl:l la noi d cu.a
nhung ngudi gia va cat giu luong thlf c, d6 du ng. Ngudi
Brau c6 t\lc xam minh va ca rang, nam dong kho, nu quan
vay ngin va cbi tr n, thudng deo nhieu trang sue. Ngttdi
Brau chu yeu dot rung lam r y dJ tr6ng cac lo?i lua , ngo,
si n, voi cong C\l san xuat tho so nhu: riu, rlfa va chiec g y
ch9c 16 tra h ? t , nang suat cay tr6ng thap.
L cuoi cua ngudi Brau duqc t6 chuc b nha gai song do
nha trai chi phi. Sau 1 ket hon, t\lc d rJ keo dai khoang 3
den 4 nam, tiep d6 la thdi ky luan cu cua doi trai gai.
Ve dam ma, theo phong t\lc cua ngudi Brau, ngudi che't
duqc dua ra khoi nha va cho vao quan tai lam b.lng than
cay khoet r6ng, quan tai duqc chon m".ta ch im , ni'.ia n6i . Mqi
ngudi den chia bu6n, go chieng c6ng, may ngay sau moi
mai tang. Nhung che, gui, dao, riu ... bo l?i trong nha m6 la
so cua cai gia dinh cho ngudi chet. Nha m6 dlfng tren m9
dJ chua nhung tai san duqc chia cho ngudi chet , so tai san

46
nay deu da bi huy bo m(>t philn duoi hinh thuc be gay, ch9c
thu ng, lam sut me.
Ng u'.di Brau u'.a thich choi cong , chieng va cac nh?C Cl,l
c6 truyen. Chieng cong c6 cac lo?i khac nhau. D c bi t c6
b9 chieng tha (chi gom hai chiec) nhung c6 tri gia tu 30
den 50 con trau. Cac thieu nti thudng choi Kron g- put (la nh?
C Cl,l gom 5-7 ong lo 6 dai nglln khong deu nhau dem ghep
voi nhau), t?o am thanh b§.n g doi ban tay v6 vao nhau
ngoai mi ng ong. Khi ru con ho c trong dam cuoi... ngudi Bra
u c6 nhting di u da n ca thich he;Jp. Nhting tro tha
<lie u, di ca kh eo, danh phet ciing la sinh ho?t vui choi cua
thanh thieu nien.
Nha cua ngudi Brau c6 nhting d c di m rat d nh n, it
thay c6 d n ha nhung dan t(>c khac. Truoc het la ngudi
Brau rat chu tr9ng den vi c lam d(;)p cho ngoi nha. Dieu
nay due;Jc t h hi n d cac ki u "sung dilu doc". Chi trong m9t
lang nho ma da thay hon ki u khac nhau. Ch?Y d9c theo
song n6c ngudi ta con dt,tng m9t dai trang tri khong chi
lam d(;)p ma con rat d9c dao.
B(> khung nha voi vi keo don gian, vach che nghieng
theo the "thu'.C;Jng khach h1;1 thu". Cach bo tri tren m t bing
sinh ho?t: vao nha tu phia dilu hoi. Thang bile len m9t
gian hoi d trong roi moi vao nha. Cach bo tri tren m t
san cua gian hoi nay ciing rat d c bi t: M t san chia lam
bu philn voi cac d9 chenh khac nhau. Trang nha chia doi
theo chieu d9c, nu:a ve ben trai, m(>t phil.n danh cho con
gui, con l1;1i la noi sinh ho1;1t cua con trai ve ban ngay vi
dem h9 ra ngu t i nha rong. Con nu:a kia d t bep.
 Ngudi Brau con t6n t?i m9t lo;;ii hinh trang pht,ic ddn
gian va c6 ca tinh trong t?O hinh va trang tri. Ngoai ra hq
con c6 tt,ic xam m t, xam minh va ca rang. Pht,i nu: de o
nhi e u vong trang sue 6 tay chan va c6. Nam gi6i 6 trn.n
d6ng kho. Den tu6i 14, 15 , 16 tu6i phai cua bon rang cvn
ham tren, va thudng xam m t, xam min h.
Pht,i nu: d t6c dai ho c d.t nglln. Xua minh td.n, m;\j.c
vay . D6 la lo?i vay hd, quan quanh tha n. Than vay dli<;jc
Xli ly my thu?t (j phlln dllu vay va chan vay voi loi dap cac
mieng vai khac mau c6 cac SQC den ngang don gian ch<il-Y
ngang than vay. Mua l?nh h9 mang chiec ao chui dllu, c9c
tay, khoet CC>. Day la lo?i ao nglln than thing, t6ng th ao
c6 hinh glln vuong. Than ao phia m t truoc va sau duqc xti
ly my thu?t cung theo nguyen tile nhu vay. Toan b9 than
truoc mau sang c6 dudng vien d?m tren vai va gau ao;
phia lung ao duqc xli ly mau sang c6 SQC ngang don gian
nlia phia duoi ao. Ngudi Brau khong biet d t, nhung qua
b9 trang pht,ic ta thay d h9 m9t phong ca.ch t?o dang (ao)
khoet c6 (phia truoc thap hon phia sau) don gian cung nhu
phong ca.ch th m my gian di (ao va vay) it g p c1 cac dan
t9c trong khu vl,fc cung nhu trong nh6m ng6n ngu. Phv nu
con mang tren c6 m9t vai chu6i h?t cudm ngu sllc, hol)c
vong d6ng, b?C cung nhu vong tay bii.ng cac chat li u tren.

Cau hoi 9: Cho biet ljch sit hinh thanh, phat trie°n va cac
phong t1;1c t p quan cua dan tC::,c Bru - Van Ki u?

Tri Joi:
Ten tl,f g9i cu.a dan t9c la Bru . Ten g9i khac la Br u,
Van Kieu. Dan t9c Bru - Van Kieu thu9c nh6m dia
ph uong: Van Kie u, Tri, Kh ua, Ma Coong va nh6m ngon
ngv Mon - Kh mer .
Dan so cua dan t(k Bru - Van Kieu tinh den thang 7
na.m 2003 la 62.954 ngudi, cu tru d cac tin h: Quang Bin h,
Thua Thi en - Hue, nhung nhieu nhat la a cac huy
n:
H u<'1ng H6a, Gio Linh, Cam L9, tinh Quang Tri.
Dan t9c Bru xva kia sinh t1,1 d Trung Lao, sau nhvng
bien co lich stt m9t b9 ph?n di cu den mien tay tinh Quang
Tri dt,tng nha dinh cu d nui Van Kieu , ve sau h9 lay ten
cu.a ngc;m nui nay di[tt ten cha m9t t6ng cu.a ngudi Br u; tu
do d6ng bao thudng g9i dan t9c minh Bru - Van Kieu .
Ngudi Bru - Van Kieu d nha san nho, phu hqp v<'1i quy
mo gia dinh thudng g6m cha, m va cac con chua l?P gia
a
dinh rieng. Neu g n bd song, suoi, cac nha trong lang t?p
trung thanh m9t khu trai d9c theo dong cha y. Neu d ch6
b ng ph ng r9ng rai, cac ngoi nha trong lang xep thanh
vong trcm hay hinh b u d1,1c, d giii'.a la nha cong c9ng. Ngay
nay lang cu.a d6ng baa Bru - Van Kieu 6 nhieu noi da c6 XU
a
hu<'1ng nha tr t .
Con trai, con gai Bru - Van Kieu duqc tt,t do yeu nhau
va cha m thudng ton tr9ng st,t lt,ta ch9n b n deli cua con.
Trang le cu<'1i cua ngudi Bru - Van Kieu , bao gid cung c6
m(>t thanh kiem nha trai trao cha nha gai. Co dau khi ve
nha ch6ng thudng trai qua nhieu nghi le phuc t p: bile
bep, rt.ta chan, an com chung v<'1i ch6ng... Trong h9 hang,
ong C?U co quyen quyet djnh kha ldn doi voi vi c lay vq,
la'y chong cung nhu khi lam nha, cung quai cu.a cac chau.

<I • HOV5 40 TVN 49

 Ngu6i Bru - Van Kieu yeu van ngh va c6 von van
ngh r6 truven quy ba u. Nh? c cu c6 nh ie u lo? i: trong,
thanh l:1. U11i • ng nu m, ken (a - ma m, ta-riem, kho -l ui ,
pi), da n (a -cli ung, po-kua ...). Dong bao c6 nhieu lan di u dan
ca kh nc nhau: "cha chap" la loi vua hat vua k rat ph6 bien ;
"sim" la hinh thuc ha t doi vcli nam nu. Ca dao, t9-c ngv ,
truy n c6 cac lo?i cu.a d<Sng bao rat phong phu.
Ve kinh te, ngudi Bru - Van Kieu song chu yeu b ng
nghe lam d .y, c6 m(>t so noi lam ru (>ng, nghe thu cong c6
dan gui, la m chieu la... Vi c hai lu<;Jm san bii.n va danh ca
la nguon cung cap thue an quan tn;mg. Dong bao nuoi gia
sue, gia dm, truac het eho eae le cung, r6i sau d6 mcli la
cai thi n bua an.
D<Sng bao Bru - Van Kieu thueing m?c kho , ao va vay,
vcli d?e di m ao nu xe ngl,te mau cham den va hang kim
loc;i.i b?c tron dinh d mep e6 va hai ben n p ao. Vay trang
tri theo cac ma ng lcln trong bo Cl;J.C dai ngang.
Nam gicli dJ t6e dai, bui t6e, d tr:in, dong kho. Tn.tcle
day thudng lay VO cay sui lam kho, ao.
Gai ehua eh<Sng bui t6e ve ben trai, sau khi lay eh<Sng
bui t6e tren di'.nh d u. Trude day ph9- nu d t r n, m?e va y.
Vay truac day khong dai thu6ng qua goi tu 20 den 25
cen time t . C6 nh6m m?e ao ehui d u, khong tay, c6 khoet
hinh tron ho?c vuong . C6 nh6m nu d(>i khan b ng vai
quan thanh nhieu vong tren d u r6i tha sau gay, e6 deo
h?t cudm, ffi?C ao eanh xe ngl,ie, dai tay mau eham c6 va
hai n p truclc ao c6 dinh cac "d<Sng tien" b?c nho mau sang,

50
n6i b t tren nen cha m den t?o nen m(>t ca tinh ve phong
eac h thfi'.m my rieng trong di n m? O trang phl,IC cac dan t(>c
Vi t Na m.
La ng ba n n§.m d9c theo bcl s ong suoi hay lung chung
qua doi tha p, giua lang c6 nha ra ng, nha xep th anh hinh
trcm ha y hinh b:iu dl,lc quanh nha rang. Ngucli gia lang
c6 va i tro va uy tin lc'Jn doi vdi deli song cua la ng. Trude
da y y phl,lc cua nam gidi dong kho d t r:in; phl,I nu mlftc
vay , ao kh6ng tay; ngay nay y phl,lc ki u ngucli Kinh da
trd thanh ph6 bien. Ngucli Bru - Van Kieu chu tr9ng thcl
cung t6 tie n, ra t tin vao cac th:in linh nhu th:in lua , th:in
he p, than nui... Ma gia dinh nh a vq ciing duqc con r thcl
C ung.

Cau hoi 10: Cho biet doi net ve dan t9c Cham? Qua trinh hinh
thanh va phat tri1fn, dan t9c Cham co nhii'.ng d c
di1fm rieng ve phong h;1c t p quan nhu the nao?

Tri lili:
Dan t<)c Cham con c6 ten g9i khac la: Cha m, Chie m,
Chiem Thanh, Cham Pa Hc!i, ngoai ra con c6 cac nh6m
ngttcli Cham dja phi.tong c6 cac ten g9i kh ac. Dan so dan
t(>c Cham tinh den thang 7 nam 2003 la 148.000 ngucli.
Dia ban cu tru chu yeu cua ba con dan t(>c Cham la d
cac ti'.nh Binh Thu(m, Ninh Thu n, Tay Ninh va Thanh
pho Ho Chi Min h.
Nguc!i Cham thu(>c nh6m ngon ngu Ma Lai - Da Dao, ljch
SU'. cho thay ngucli Cham da sli dl,lng chu Ph?n tu rat Seim,
ve sau chu cua ngudi Cham phien am theo ki u chtt cua
ngudi An D9 da thay the cho chu Ph n.
Dong bao Cham song d dong bi'mg, c6 truyen thong san
xuat lua nude la chinh. Ky thu t tham canh lua nude b ng
cac bi n phap giong, phan b6n, thuy l<;1i kha thanh th o.
Dong bao Cham biet buon ban. H9 c6 hai nghe thu cong
n6i tieng la lam do gom va d t vai s<;1i bong. Trude kia,
ngudi Cham khong trong cay trong lang. Dong bao c6 t;%lp
quan bo tri cu tru dan cu theo hinh ban ed. Moi dong h9,
moi nh6m gia dinh than thu9c hay c6 khi chi m9t d i gia
dinh d quay qu n thanh m9t khoang hinh vuong ho c
hinh chu nh t. Trang lang cac khoang nhu the ngan each
vdi nhau bdi nh ung· con dudng nho. Ph n Ian lang ngudi
Cham c6 dan so khoang tu 1.000 ngudi den 2.000 ngudi.
Ton giao dong vai tro quan tr9ng chi phoi deli song cua
dong bao Ch am. Ba-la-mon giao da xam nh p vao c9ng
dong ngudi Cham tu rat lau, ngoai ra con c6 st,t xam nh;%lp
cu.a An giao, Hoi giao, song cac tin ngudng CC) truyen cua
dan t9c Cham it bi lu md.
Nha cu'.a cu.a dong bao h u nhu c6 rat it d c di m giong
nha cu.a cac cu dan Malayo - Polinexia nao khac .
N6i den nha d cu.a ngudi Cham d Binh Thu n thi cai
nha chua phai la cai dang quan tam nhat, ma la m9t qu n
th nha trong m9t khuon vien. Mai quan h cu.a cac nha
trong qu n th nayda th hi n qua trinh r n va cua hinh
thai gia dinh Ian m u h d trd thanh cac gia dinh nho voi
cac ngoi nha ngin.

52
 B('> khung nha ci.ia ngudi Cham 6 Binh Thu rn kha ddn
gian. Vi c9t cd ban la vi ba c9t (kh6ng c6 keo). Neu la vi
na m c('>t thi c6 them xa ngang dfi.u gac Jen cay don tay cai
ndi hai dau c('>t con. Tu cac ki u vi nay dftn xuat hi n cay
keo va tr6 thanh vi keo.
Ve mi;lt s inh ho?t, moi nha trong khu6n vien c6 t6 chuc
m.':1-t b.'.i ng khac nha u. Song, d6ng bao cho r.'.ing nha thang
yd la ki u nha c6 nhat. 06 la m9t ki u nha san, nhung nay
sa n nha rat thap gftn sat m.':1-t dat. Dfiu h6i ben trai va m('>t
phan cua m.':1-t nho danh cho khach, chu nha , kho... V<'Ji cac
nha khach hinh thuc bo Cl,J.C nay hfiu nhu v n duc;ic giu: l?i.
Khac chang chi la hien ci.ia nha thang yd duc;ic gill'. l?i, duc;ic
bung kin d ke pha n, ban ghe ...
06 la n6i ve nha ngudi Cham d Binh Thu n, con nha
ngudi Cham d mien Nam l?i rat khac. Nha ngudi Cham d
An Giang c6 each t6 chuc m.':1-t b.'.ing sinh ho?t con phang
phat cai hinh d6 s9 cua nha thang yd 6 Binh Thu n.
Khuon vien cua nha Cham d Chau Doc kh6ng con nhieu
nha ma chi c6 nha chinh va nha phl,J. ket h<;Jp thanh hinh
lhu<'Jc thq. Chu6ng trau bo va lqn duqc lam xa nha d.
Trang phl,J.c cua ngudi Cham d nhu'.ng nh6m dia phudng
khac nhau v<'Ji loi t?o dang va trang tri rieng kh6 l n l9n
v<'Ji cac t9c ngudi trong nh6m ng6n ngu'. ho.':1-c khu vt,tc.
+ Trang phl,J.c nam
Yung Thu n Ha i, dan 6ng l<'Jn tu6i thudng d t6c dai,
qua n khan. 06 la lo?i khan mau td.ng c6 d t theu hoa van
6 cac mep va hai dfi.u khan cung nhu cac tua va i. Khan d9i
theo loi chu nhan, hai dclu tha ra hai mang tai. Nh6m
Cham Hroi d9i khan tnlng quan gc;m tren d:iu. Nam m(ic
ao canh xe ngt,tc mau sang hol)c toi. 06 la lo1:1i 5.o c6 tron
cai CUC . C6 ngudi ml)c ao ng:ln , xe ngl,ic, c9c tay. Cac dudng
vien d c6 sudn, hai than truoc va gau duqc trang tri va
dinh cac mieng kim lo1:1i hinh tron, c6 nh6m ml)c le ph l.,lc la
lo1:1i ao dai xe nach tning hol)c do. Trang phl.,lc c6 truyen la
chiec vay va qu :in .
+ Trang phl.,lc nu
Ve cd ba n, phl.,l nu cac nh6m Cham thudng d9i kha n.
Ca.ch d9i hol)c la phu tren mai t6c hol)c quan gc;m tren d:iu
, hol)c quan theo loi chti'. n h a n, hol)c voi lo1:1i khan to
quang tu d:iu r6i phu kin va i. Khan d9i d:iu chu yeu la
mau td.ng, c6 lo1:1i duqc trang tri hoa van theo loi vien cac
mep khan (khan to), nh6m Cham Hroi thi d9i khan mau
ch am. L
phl.,lc thudng c6 chiec khan vAt vai ngoai chiec ao dai
mau trAng. 06 la chiec khan dai toi 23 met v:it qua vai
cheo xuong hong, duqc d¢t theu hoa van c.ln thi[m voi cac
mau do, trAng, vang cua cac m6 tip trong ho Cl.,lC cua dai
bang.
Nh6m ngudi Cham d Khanh Hoa va m9t so ndi, chi em
ml)c qu:in hen trong ao dai. Nh6m Cham Hroi ml)c vay
quan (hd) c6 mieng dap sau va y. Nh6m ngudi Cham d
Quang Ngai ml)c ao canh xe ngl,ic, c6 deo vc'mg va cac chu6i
h1:1t cudm.
Trang phl,IC ngudi Cham vi c6 nh6m Cd ban la theo d<;to
H6i nen ca nam va nu 1 phl,IC thien ve mau tning. C6 thJ
t h ay d?c di m t ra ng ph t,1c la loi t?o hinh ao (kha di n
hinh) la Jo i khoet c6, ca n than va nach tu m9t mieng va i
kho h p (hO? C can vdi ao dai) t h ng a
giua lam trung tam
{w cho ca no ng n va ao da i. Di m kh ac c6 th thay clan a
t9c nay la na m gidi m? C vay vdi Joi mang trang pht,1c va
phon g each thflm my rie n g.
Y ph t,1c chu d?o cu.a ngudi Cham (ca nam va nu) la
quan vay ta m. Gia dinh ngudi Cham con c6 truyen thong
mau h , pht,1 nv chu d9ng trong quan h hon nh a_n. Ch e
d9 mau h v5.n t6n t?i d ngudi Ch am mien Tru ng. Tuy dan
ong thi,tc te dong vai tro to Wn trong cu9c song nhung chu
gia dinh lu 6n la ngudi dan ba cao tu6i. Phong tt,1c ngudi
Cha m quy djnh con gai theo h9 m . Nha gai cudi ch6ng
a
cho con. Con trai r nha VQ. Chi con gai duqc thua ke tai
siin, d:)c bi t ngudi con gai ut ph ai nu6i duang cha m gia
nen duqc phlln chia tai san Wn hon cac ch j.
Ve van h6a ngh thu t, clan t9c Cham d l?i nhieu gia
tri ki¢t xuat d?c bi t la cac c6ng trinh kien true va dieu
k.h c trong d6 c6 di chi My Sdn duqc UNESCO c6ng nh n
la di tich ljch sli van h6a the gidi.

Cau hoi 11: Cho bie't doi net v nguon goc ljch sit, noi cu
tru, d c die°m kinh te', van hoa xa h9i cua dan t9c
Cho-ro?

Tri /iii:
Dan t9c Chd-ro con c6 ten g9i khac la: Chau Ro, Dd Ro,
Chro, T huqng. Dan so tinh den thang 7 nam 2003 la
26.453 ngudi.

55
 Dia ban cu tru chu ye u cu.a d6ng bao dan t9c Cho-ro la
d tinh D6ng Nai , m9t so it d Ninh Thu$.n, Binh Long, Son g
Be. Ngue1i Cho-ro van la cu dan ban dia d vung nui Na m
Dong Duong.
Tieng Cho-ro thu9c nh6m ngon ngii' Mon -Kh mer , xa
h9i truyen thong Cho-ro chua c6 chu: viet nen vi c truye n
ba kien thll'c cho de1i sau bling hinh thuc truyen kh fl'.u.
Ngudi Cho-ro trudc day song chu yeu la lam d .y. Ve
sau d6ng bao da bien d .y thanh dat dinh ca nh, d6ng thdi
nhieu noi phat tri n lam ru9ng tr6ng lua nuoc, nhd v$.y
cu9c song c6 ph n kha hon. Chan nuoi, hai luqm, san
blln , danh ca deu g6p ph n quan tr9ng trong ddi song cu.a
ngudi Cho -r o. Ngoai ra h9 con dan lat, lam cac d6 dung
bfing t re , g6.
Xua phl,l nu: Cho-ro quan vay, dan ong d6ng kho; ao
cu.a ngudi Cho - r o la lo i ao chui d u; trdi l nh c6 tam viii
choa ng. Nay d6ng bao m c nhu ngudi Kinh trong vung , chi
con d nh$.n ra ngudi Cho-ro d t$.p quan thudng deo gui
theo va d sd thich cu.a phl,l nil hay deo cac vong d6ng, b c,
day cudm trang SU'C noi c6 va tay.
Ngudi Cho-ro khong theo che d9 miu h hay phl,l h
ma coi tr9ng ca hai nhu nhau. Trong hon nhan, tuy nha
trai hoi VQ cho con , nhung 1 cudi t6 chU'c t i nha gai,
a
chang trai phai r vai nam r6i VQ ch6ng lam nha a
rie ng.
Von van ngh dan t9c cu.a ngudi Cho-ro phong ph u.
Nh c C\l c6 b9 chieng 7 chiec , day d6 con thay dan ong tre,
c6 ong tieu va m9t so ngudi con nho loi hat doi dap trong l
h 9i. Nguc:Ji Chd-ro von d nha san, c6 loi len xuong d dfi.u
hoi. Tu may chuc nam nay , d6ng bao da qu en d nha tr¢t.
Trong nha d6 d0c ddn gian, chi c6 chieng va che dttc;Jc coi la
quy gia. Gan da y nhi e u gia dinh c6 th em tai sa n meii nhu
xe d0 p...
Ve t1,1c 1¢ t6 chuc dam ma cua nguc:Ji dan t(>c Chd-ro:
khi ch6n nguc:Ji chet, d6ng bao dung quan tai d(>c m(>c, diip
n§m m6 hinh ban cau. Sau ba ngay k tu horn mai ta ng,
gi:l dinh c6 tang lam le "md cu'a ma".
Ngay nay nguc:Ji Chd-ro song xen l:ln veii nguc:Ji Kinh
nen ngoai tieng Chd-ro, tieng Vi¢t , chu Quoc ngu dt.tc;Jc
dung ph6 bien , cac ho0t d(>ng san xuat, cac quan h¢ xa h(>i,
nhung bi u hi¢n cua van h6a v t chat (nha ctta, y phl,J.c, d6
dung gia dt,mg...) va van h6a tinh thlln giong veii dan t(>c
Kinh .

Ou hoi 12: Cho bie't ngu6n goc ljch sit, s1;t phan bo dan
cu, d c die°m kinh te', van hoa xa h('.>i cua dan t('.>c
Chu-ru?

Tia Jo'i:
Dan t(>c Chu-ru con c6 ten g9i khac la: Chd Ru, Kru,
Tt.uc;Jng. Dan so tinh den thang 7 nam 2003 la 16.972
nguc:Ji.
Dia ban cu tru cua d6ng bao dan t(>c Chu-ru chu yeu la
6 ci nh Lam D6ng, m(>t so it d tinh Ninh Thu n va Binh
Thu n. Nguc:Ji Chu-ru thu(>c nh6m ng6n ngu Ma Lai • Da
D:i.o.

57
 Ve kinh te, ngucJi Chu-ru lam ru(mg nu'dc la chu yeu va
c6 tu !au deli; san biin hai lu'Qm truyen thong van duqc du y
tr i; nghe thu cong c6 dan la t, lam gom tho. Ngoai ra , ba
con dan t9c Chu-ru con phat tri n trong da u, nuoi dim,
chan nuoi .
a
NgucJi Chu-ru nha san. Gia dinh mau h ve1i vai tro
du'Qc ton vinh la ngucJi ph1,1 nu. NgucJi Chu-ru c6 t1,1c thcJ
cung t6 tien va chi cung ngoai nghia dia. H9 thcJ nhieu
thlln lien quan den cac nghi 1 nong nghi p. Song djnh
canh dinh cu. M9t gia dinh gom ba den bon the h¢. Hon
nhan m9t VQ, m9t chong, con gai chu d9ng cu'd i, ngU'.di
chong d rf
Lang cua nguai Chu-ru gom nhieu dong h9 hoi;lc khac
t9c Cu' tru. Dung dllu la tru'dng lang (Po- play), sau la thlly
cu ng. Ba con c6 von dan ca, ca dao , t1,1c ngu phong phu.
Trong kho tang van ngh dangian nguai Chu-ru c6 nhieu
tru'.dng ca, truy n tho c6 gia tri ngh thu t.
Ngay nay, dong bao Chu-ru tich Cl,iC tham gia cac
chuong trinh phat triJn kinh te, dai song cua dong bao
ngay cang duc;ic cai th i n .

CJu hoi 13: Dan h?c Chlit con co cac ten g9i khac la gi? Hay
trinh bay noi cu tru va cac d c die°m ve kinh te, van
hoa xa ht)i cua nguoi Chlit?

Trilifi:
Dan t9c Chut con c6 ten g9i khac : R1:1c, Arem,
Sa.ch thu9c nh6m dia phuong: May, R1:1c, Sa ch , Ma Lieng,
Arem va nh6m ngon ngu Vi t - Muon g.
 Da n so tinh den thang 7 nam 2003 la 3.800 ngudi. Da n
t9c Chvt sin h so ng chu ye u d m(>t so xii cua hai huy n
Minh H6a va Bo T r0ch dnh Qua ng Binh.
Ngu'di Chvt tru'clc da y so ng du ca nh, du Cl t. Nguon
song chinh cua nh6m Sach la l am ru (>ng , con nh6m R9 c va
Arem la la m di.y. goai ra ngudi Chvt con biet hai luqm ,
san b n, danh ca, chan nuoi cai thi n ddi song . Nghe m(>c
va dan lat la ph6 bien. Do dung b:ing kim lo0i va vai v6c, y
ph9c ph a i mua hO?C t rao d6i. Ng u'di Chvt khong trong
bong d t vai.
Nh6m nguc.Ji Sach song b:in g nong nghi p con cac
nh6m khac song b:ing hai l uqm, san bilt la chu yeu.
Ngay nay ngudi Chvt thudng nh?n minh la h9 Cao, h9
Dinh... M6i dong h9 deu c6 ngu'c.Ji t(>c t ru'd ng, c6 ba n thd t6
tie n ch ung. Trong la ng, t(>c tru'dng nao c6 uy tin Ian hdn
thi duqc suy ton lam tru'dng la ng.
Nha cu.a ngu'c.Ji Chvt tru'clc day khong ben vung, dong
bao song trong cac tup leu dung day bu9c ho c trong cac
hang da. Hi n nay nguc.Ji Chvt an a
sinh ho0t giong nguc.Ji
Kinh.
Vi c ma chay cua ngudi Chvt ddn gian. Nh6m Sach c6
ti ep thu anh hudng cu.a ngu'c.Ji Kinh. Theo nep ch ung, tang
gia t6 chvc cung bai hai den ba ngay, roi dua nguc.Ji chet di
chon . Mi;> duqc dilp thanh nam dat, khong c6 nha mo ben
tren. Sau ba ngay, t9c tru'dng lam 1 g9i hon cho ngu'c.Ji
c he t ve ng9 t0i ban thc.J t6 tien anha t9c tr ucing, tu d6
11gue1i than khong lai vang cham s6c mi;> nua.

59
 Kho tang van ngh dan gian cua ngudi Chut kh a
phong ph u. Lan di u dan ca Ka Tum, Ka Lenh du9c nhieu
ngudi ua thich. Von truy n c6 d6i dao g6m nhieu de tai
khac nhau. Nh?c c1,1 c6 khen be, dan ong 16 6 lo?i cho nam
va lo?i cho rn1, sao 6 16...

CJu hoi 14: Cho biet lich si't hinh thanh, phat trie°n va cac
phong h;1c t p quan cua dan h}c Co?

Tri Joi:
Dan t(k Co c6 ten t\i g9i: Cor, Col va con ten g9i kh ac
la: Cua, Td.u. Dan tc)c Co thu9c nh6m ngon ngu Mon -
Khmer. Dan so cua dan t9c Co tinh den thimg 7 nam 2003
la 29.770 ngudi.
Dia ban cu tru chu yeu d huy n Tra My (Quang Nam)
va Tra B6ng (Quang Ngai).
Ve kinh te, ngudi Co lam d.y la chinh, m9t so cu dan d
B6ng Mieu c6 nghe dai vang. D6ng bao tr6ng lua , ngo, sitn
va nhieu lo?i cay khac. D?C bi t, cay que Quang la d?C san
truyen thong d Tra My . Que d vi.mg ngudi Co c6 chat luqng
va nang suat cao du'<;JC cac dia phu'dng trong nu'c:lc va nhieu
ndi tren the gie1i biet tieng. Hang nam que dem li;ti nguon
thu dang k cho ngudi Co.
Ngudi Co d nha san, nha do dan lang dong g6p lam
chung c6 khi dai tdi hang tram met. Nha du<;Jc chia lam
hai ph lln : m9t phlln lam ndi sinh ho?t chung, lam ndi d
cho gia la ng, thanh nien chua v9; phlln con l?i du9c chia
cho cac gia dinh d vq ch6ng con ca i CJ. Ng ay nay phftn !an
ngvc1i Co da CJ nha t r¢t.
Tung la ng cu.a ngue1i Co c6 ten g9i rieng theo ten ngueli
tn..tCJng lang ho?C ten s ong, suoi, te n da t, t e n rung.
Trang xa h9i nguc1i Co, cac bo lao luon duq c n tr9ng.
Ong gia duqc suy to n la m tntCJng la ng phai la ngueli hi u
biet phong t1:1c, gia u kinh nghi¢m sa n xu at va ung Xu'
xa hc)i, duqc clan lang tin nhi¢m cao va thu9c dong h9 c6
cong l:;i p lang. Nguc1i Co xua kia kh ong c6 ten g9i cu.a m6i
dong hQ, ve sau d6ng bao nhat lo t ma ng h9 Din h. Tu may
ch1:1c 11a m nay, nguc1i Co lay h9 Ho theo ten cu.a Bae Ho.
Dan t9c Co c6 quan ni¢m "v n v:;it huu lin h", vi v$.y cac
ton giao khac deu xa lc;1 vdi d6ng bao . Thanh nie n nam
nu 11guc1i Co duc;ic tim hi u nhau trudc khi ket hon . Vi c
cudi
xin don gia n, khong ton kem nhieu. Sau 1 cudi , co dau ve
a nha chong . Trude day, h u nhu ngueli Co khong lay vc;i,
la'y chong thu9c t9c ngue1i kh ac, nay clan t9c Co da c6
11hung da u, r la nguc1i Kin h, Xo-da ng, Hre...
Ngue1i Co thich mua hat, thich choi chi eng, cong ,
trong. Cac di u clan ca ph6 bien cu.a dong bao la Xru , Klu
va Agidi. Cac truy n c6 cu.a ngueli Co truyen mi ng tu deli
n ay sa ng deli khac lu6n lam say long ca ngue1i k va ngueli
ngh e.
Trude kia vong rao lang duqc dl,tng len cao, day , chllc
chlln vdi c6ng ra vao d6ng md theo quy dinh ch$.t che, vdi
h thong chong tho, cc;1m b y d phong thu ... Tuy theo so
cla n ma lang c6 m9t hay vai nha a, clai ngiin, r9ng h p
61
khac nha u. Rat ph6 bien hi n tll<;lng lang chi c6 m9t n6c
nha. Nay v§.n thay c6 n6c dai tcJi gan 100 met .
Ngudi Cod nha sa n. Dan lang g6p SVC lam chung ngoi
nha sau d6 tung he) duc;ic chia di n tich rieng phu h<;lp vcJi
nhu du sli dl,mg. Ngoi nha c6 thJ noi dai them cho
nhu'.ng gia dinh den nh?P cu sau. DucJi gam san xep cui,
nhot lc;in, ga.
Ngay nay ha u het dong bao da va dang chuyJn sang
lam nha dat. Khong it ngudi ua ki u nha "xuyen trinh" d
dong b ng mien Tru ng.
Xua kia, khi dan lang phat tri n dong due ma vi c noi
dai ngoi nha them nu'.a khong thu?n ti n cung khong
muon chia lang moi thi h9 kien true ki u "nha kep" , mci
r9ng theo chieu nga ng.
Ngudi Co khong d t vai, vi v y vai va do may m?c deu
mua cua noi kh ac, phan ldn la mua cua ngudi Kinh va
ngudi Xo-da ng. Theo s:ic phl,lc truyen thong, nam gicJi
thudng a tra n , dong kho, nu'. quan vay, m?C ao c9c ta y,
yem. Trdi l nh moi ngudi khoac tam vai da i, r(mg. D6ng
bao thich deo vong c6, vong tay, hoa tai b ng d<Sng ho?c
b c, nhung thich nhat v§.n la trang slic lam b ng h t
cudm. Phl,l nu'. quan nhieu vong cudm cac mau quanh eo
lu ng.
Ngudi Co yeu thich am nh c, be) chieng ba chiec du<;lc
dung ph6 bien trong cac le h9i; mua chi xuat hi n trong le
dam trau..
Cau hoi 15: Cho biet doi net ve dan h)c Cong? Qua trinh hinh
thanh va phat trie"n, dan h)c Cong co nhii'ng d c
die"m rieng ve phong l';!c t p quan nhu the nao?

Tri Joi:
Dan t(lc Cong c6 ten t1J g9i la Xam Khong, Phuy A.
Da n so tinh den thang 7 nam 2003 la 1.859 ngu CJi.
Dan t(lc Cong thu(k nh6m ngon ngu T:;mg - Miama va
song t?P trung cJ huy n Mu:6ng Te , tinh Lai Chau. Ve sa.n
xu nt, ba con chu ye u lam nudng d.y vdi ky thu?t canh tac
l c h u nhu: phat rung, dot d.y, ch9c lo, tra h t. Ngay nay
dong bao da biet dung cuoc va s-i'i d1,mg trau, bo lam sue
keo, biet tr6ng bong nhung chua biet d t va.i, c6 nghe ph1:1
nhu: dan chieu may nhu9m do; san biin, hai lu<;Jm v&n
dvc;ic duy tri.
Ph1:1 nu dan t9c Cong kh6ng biet nghe d t, chi tr6ng
bong dem d6i lay va.i. Song nam nu deu dan lat gioi.
Ngu6i Cong cJ trong nhung ngoi nha san chi'. c6 m9t c-i'ia
ra vao, chc;i.y d9c theo vach , gian giua la ndi tiep khach, chi
a
c6 m(lt cu'a ra vao d:iu h6i va m9t c-i'ia s6 cJ gian giua. M?t
chinh cu.a nha c6 them m9t chiec san nho it c6 gia trj su' d9-
ng nhung nha nao ciing c6, day la d?c trung cu.a nguCJi
Cong.
Moi h9 cua nguCJi Cong c6 m9t trudng h9, c6 chung
m(lt kieng cu, c6 chung quy djnh ve cho d?t ban thCJ t6 tien
va. each cung bai. Trong tung gia dinh, nguCJi ch6ng, nguCJi
cha giu vai tro dung d:iu, khi nguCJi cha chet thi con trai ca
thay the.

63
 Trang phl:1-C cu.a d6ng baa Cong c6 nhung net d?C tntng
rieng chu yeu bi u hi n qua trang ph1,1c nu. Ong ta y ao
trang tri giong ngudi dan t(>c Ha Nhi. C6 trong giong cu
dan Vi t - Mudng , CUC giong phong each Mon - Kh me r.
Vay den, khan den khong trang tri.
Truck kia chi trai gai ngudi Cong mcJi lay nhau, nay
da c6 m(>t so dau r la ngudi Thai, Ha Nhi... Theo phong
t\lc d6ng baa dan t(>c Con g, ngudi cung h9 phai each nhau
bay ddi mcli duc;ic lay nhau. Vi c cucii xin do nha trai chu
d(>ng. Trang hon le, t\lc cJ r duQc thiJc hi n nghiem ng t,
trucic kia khoang tu 8 den 12 nam. Sau le d m hoi, ngttcJi
con trai den nha gai cJ r , tu d6 t6c ngudi con gai bui t6
nguQc dinh diiu, d6 la dau hi u cua ngudi da c6 ch6n g.
Thudng h9 sinh vai dua con mcii cuai . Khi h n cJ r da he't
mcii bilt diiu tien hanh hon le, d6n dau ve nha trai. Nha
trai phai c6 b c trilng lam le cucli n(>p cha nha gai, con
nha gai phai cha cu.a h6i mon dJ co dau dem ve nha
ch6ng. ft ngay sau le d6n dau, doi vQ ch6ng moi den nha
bo m vQ lam le l i m t . NgucJi nha trai la ngudi cung ban
phai cong co dau ve t n nha. Trang ngay cucii, ngudi ta
khong m?C quiin ao moi vi c6 tl:1-C vfJ.y nuclc tro len ngttcJi
co dau dJ du may.
Phong tl:1-C tang ma cua ngudi dan t(>c Cong c6 net
rieng, ngudi chet duQc d?t trong quan tai lam bllng than
cay b6 doi khoet r6ng. Mudi hai ngay sau khi chon ngvdi
chet, con chau mcii l p ban thd trong nha. Con cai dJ tang
bo m bllng each c o tr9c diiu (con trai), cit t6c mai (con
gai) va d(>i khan cha toi khi cung com mcii . Cung vcli vi c
thZ:J cung t6 tien tu 2 den 3 dc:1i theo pht,1 h la vi c cung ma
ho, m VQ vao dip Tet .
Hang nam ct1 den thang 3 am lich , cac ban deu t6 chuc
cung "le ban" vao Vl,]. gieo h1,1t. Cam m9t nga y kh6ng
cho nguc:1i 11,1 vao ban. Nen van ngh dangian cua dan t9c
Cong kha phong phu, voi cac Ian di u dan ca sau liing
nguc:1i ta hat vao dip le h9i vui chung. Ngudi Cong thudng
mua hat vao nhttng dip le tet, nhat la trong dam cuoi . Hat
doi dap giita nha trai, nha gai cJ chan d.u thang truoc khi
len nha thl;l'.c sl,)'. da trd thanh m9t cu9c thi hat dan ca .
Den nay deli song cua nguc:1i Cong da dinh cu 6n dinh
canh tac. Cac ban da c6 trucing h9c, xa da c6 tr1,1m xa.
M c du dan so kh6ng nhieu nhung hi n nay c6 hang
tr it m th anh nien ngu:c:1i Cong tham gia lt,ic lu<;Jng dan
quan, ho1,1t d9ng twin tra, bao dam an nin h, tr t tl,)'. cac
thon , ban.

C iu hoi 16: Cho biet doi net ve nguon g6c ljch sit, noi cu
tru., d c diim kinh hf, van hoa xa h«?i cua dan t«:>c Co-
ho?

Tdlili:

Dan t9c Cd-ho thu9c nh6m dia phudng: Xre , N9p (Tu
N6p), Cd Don, Chil, Lat (Lach) Td Rin h.
Dan t9c Cd-ho thu9c nh6m ng6n nglt Mon - Kh mer .
Dtn so tin h den thang 7 nam 2003 la 145.900 ngu:c:1i. Dia
ban cu tru chu yeu la cJ huy n Di Linh, Bao L9c thu9c ti'.nh
Lam D6ng va m9t so ndi thu9c tinh D6ng Nai .

65
 Ve ho .t d(mg sa n xua t, ba con song ch u ye u bi:tng lua
ray va lua nude. Cong q.1 lam ray gom r iu , xa gat, xa ha.ch,
g y ch9c 16... Tru nh6m Xr e lam ru(mg nude con cac nh6m
khac lam ray la ph6 bien. Ngudi Cd-ho song trong cac nha
san dai. T6 chuc gia dinh theo che d9 ma u h . Tr ang ph1,.1.c
nam dong kho; nu' quan vay ngang lun g, chan quan xa C?P-
Ngudi con gai dong vai tro chu d9ng trong hon nhan.
Hon nhan m9t VQ, m9t chong ben vu'ng, doi VQ chong so'
ng t?i nha VQ.
Ngudi Cd-ho tin ding m9i m?t deli song deu do cac the
lt,tc sieu nhien quyet djnh nen lam bat cv vi c gi h9 cung
thc:J cung d d.u xin. H9 thc:J nhieu th:in linh nhu than M?t
Trc:Ji , than Nu i, than Song... Cu9c song djnh cu.
Kho tang ngh thu t nguc:Ji Cd-ho rat phong phu; thd
ca giau chat tru' tinh. Thd dttQC g9i la Ta mpla. Cac nh?C c9
truyen thong nhu: cong chie ng, ken ong ba u, dan ong tre
c6 kha nang hoa am vdi ldi ca rat muQt ma. Dong bao dan
t9c Cd-ho c6 nhieu vu khuc c6 truyen thudng trinh dien
trong cac djp le h9i.

Cau hoi 17: Cho biet ngu6n geic ljch si't, s1;( phan bfi clan cu,
d c die°m kinh te, van hoa xa h<)i cua clan t<)c Cd
Lao?

Tri /iii:
Dan t9c Cd Lao con c6 ten tl,1 g9i la: Tv Du , Ho Ki , Voa
De thu9c nh6m dja phudng: Cc:J Lao Xa nh, Cd Lao T ni ng ,
Cc:J Lao Do.
 Da n sc{ d5.n t9c Cd Lao tin h cl·cn thang 7 n::i.m '.2003 l a
2.0 3,1 n gLiCli .

NgLrCl i CCI Lao thu(lc nh6m ngon ngu' Ka da i . Trai

qua c:"tc t hdi ky l!ch s li, enc nh6m CCI Lao dfi di CL( clan x
uo"ng phia Na m roi vao Vi$t Nam each diiv khoiing 150
- 200
n:1. m. dinh cu a h uy$n Dong Va n va Hoang Su Phi , tinh Ha
G ia ng .
Kinh te cua dong bao diin t(lc CCI Lao chu y,fo la la m
nvdn g, m(lt b(l phi;tn bif;t la m lu a mrdc. 0 Dong Va n,
nguCli
CCI Lao lam nuong. gieo trong ngo a
hoc nui da. 0 Hoang
Su Phi , dong bao la m r u(lng nude va nuong nui da t, t rong
l ua l a chf n h. ghe th u c6ng pho' bien cua dong bao l a dan
la t vn la m do g6, san ph m la ph e n, c6t, nong , bo, ban ghe.
yf•n nglia, v.v.. .
M6i ban nguCli CCI Lao c6 k hoii ng 15 den 20 nha.
M6i nhil la m(lt gia dinh nho gom VQ chong va con cai, con
trai
c6 Vd {t khia ch u ng vdi bo m . M6i n h6m CCI Lao c6 m(lt so
_ hc1 n h ut d!n h. Cac con de u theo h9 cha . NguCli Cd Lao so
ng th n n h tu'ng ba n, cJ nha dat l9p co gia nh, hol:ic t udng trinh
mai l<Jp bing enc so ng nua. Y ph1,1c ngudi Cd Lao g n giong
nguCli Nung.
Theo phon g tuc cua ngudi clan t(lc Cd Lao, con trai co
d tr<Jc la y con gai ci;t u. Pht:1 nu Cd Lao khi ma ng thai
thudng kieng cu di n thi;tn dJ sin h de cho con khoe m nh.
0 vung

67
Dong Va n, ngudi Cd Lao dot nhau cua dua tre so sin h
than h than roi de m bo vao hoc da tren rung, tran h d cho
ch6 hay l9n gi m vao. Dua tre sinh ra du9c ba nga v ba

68
dem (neu la con trai), hai ngay ba dem (neu la con gai), thi
bo m lam le di]i.t ten cho con. Dua con dau long dliQc bii.
ngo<;ti di]i.t ten cho .
Ngudi Cd Lao chet di duqc la m le chon cat va le cha y.
Ngudi Cd Lao c6 tl,lc khi chon cat thi xep da thanh tung
vong quanh m9 (moi vong da tudng ung vai 10 tu6i cu.a
ngudi chet), roi lap dat kin nhu:ng vong da ay.
Ngudi Cd Lao tht;tc hi n hon nhan c6 st;i khac nhau
giu'.a cac nh6m. Chu r Cd Lao Xanh mi]i.c ao dai xanh
cuon khan do qua ngudi . Co dau ve den c6ng nha trai
phai bui t6c ngliQc len di'.nh dau, muon vao c6ng phai
gi m va m9t cai ba t , m9t cai muoi go (da d s n truac
c6ng). Co dau Cd Lao Do chi'. ngu l<;ti nha chong dem ham
d6n dau.
Ngudi Cd Lao d nha dat thudng ba gian hai chai. Mai
lQp tr a n h. 0 Hoang Su Phi doi khi ngudi ta lQp bAng
nhu'.ng mang nua theo ki u lQp ng6i am duon g. Vach dan
bAng nua, c6 khi ngudi ta dan bAng nhu:ng cay g6 nho...
Ca t:inh trang phlfc cua ngudi Cd Lao khong ro rang,
h9 chju anh hudng cua trang phl,Jc (hay gan giii) vai cu
dan thu9c nh6m ngon ngu'. Tay - Thai nhu (Tay, Nung,
Giay...) ve ky thu t va phong each my thu t . Dan ong Cd
Lao mi]i.c quan nhu nhieu dan t9c vung bien giai phia Bii.c.
Con phl,J nu: Cd Lao mi]'lc quan, ao dai nam than cai nach ,
dai qua dau goi, duqc trang tri bAng nhieu mieng vai khac
mau khau dap len ngl,ic ao tu giu:a ngt;tc sang nach phai,
theo mep xe.
 Hang nam ngucii Cci Lao c6 nhung ngay le, tet theo am
l jch nhu 3 thang 3, mung 5 thang 5, ngay 15 thang 7,
mung 9 thang 9, v.v... va tet Nguyen dan la ngay tet Ion
n ha t .

CJu hoi 18: Dan h?c CO'-tu con co cac ten g(!i khac la gi? Hay
trinh bay noi cu tru, cac d c die°m v kinh te, van
hoa xa h9i cu.a nguoi Co-tu?

Tri Joi:
Dan t9c Co-tu con c6 ten g9i khac la: Ca Tu, Ka Tu.
Dan so tinh den thang 7 nam 2003 la 56.690 ngucii.
Dia ban cu tru chu yeu cu.a dong bao dan t9c Co-tu chu
yeu cJ huy¢n Hien, Nam Giang (Quang Nam) va A Luoi,
Phu L9c (Thua Thien - Hue).
Dan t9c Co-tu thu9c nh6m ngon ngfi Mon - Khmer,
chua c6 chfi viet rieng, la dan t9c song lau dcii tren day
Trucing Son hiJm tr cJ. ·
Ve kinh te, ngucii Co-t u truoc day song chu yeu bllng
nghe lam r y, voi cong Cl:l san xuat con tho so, ngoai trong
tr<;>t, chan nuoi con san blln, kiem hai trong rung, nghe
dan may tre lang nao ciing c6. Cac vung ngucii Co-tu chua
c6 chq nen cu dan trao d6i v t lay v t. Ngucii Co-tu trong
cay luong tht,tc theo loi phat rung lam dy, ch9c 16 tra h;;tt .
Cac ho;;tt d9ng kinh te khac gom c6 chan nuoi, d¢t, dan lat,
hai luqm , danh ca, san blln va trao d6i hang h6a theo each
v t d6i v t.

69
 Ngu6i Co -t u so n g thanh tung lang c6 tu 15 den ;30
n ha, lang dlt'Qc x5.y dtjng thanh m9t vong tron, ho (lc
o
van; kho ang trong 6 giua la ng duQc dt,tng m9t cay c9t "te
Lhfin" dJ la m le h ic n sin h (dam trau). Trong ta ng ngudi
Co-t u, cac ne p nha s a n t w dt,tng theo hinh vanh kh u 1 0n
ho (lc gin giong the. Ngoi nha rong cao, to, d(;'! p nhat ca
la noi tiep khach ch u ng , h9i h9p, cung te, t1,1 t.jlp chuy n tro
vui choi.
Nguc:Ji Co-t u theo che d9 ph1,1 h , con la y h9 theo cha,
chi'. con trai mcJi dL(QC thua hu6ng gia tai. Hinh thuc
hon nhan trucJc day con nhieu hu t1,1c (con co, con cl\l,u la y n ha
u, VQ g6a lay a nh hol)c e m chong cu.a ngudi qua co, v.v...) na
y da c6 nhieu d6i mcJi. Theo tl\l,p t1,1c cu.a nguc:Ji dan t9c Co-
tu, khi nguc:Ji h9 nay da la y vQ h9 kia, thi ngudi h9 kia
khong
duQc la y vQ h9 nay, ma phai tim d h9 khac. Vi c ket hon
thuc:Jng mang tinh ga ba n, va sau le cuai co dau den a nha
chong . Che d9 m9t vQ m9t chong ph6 bie n, nhung cung c6
m9t so ngudi kha gia la y hai VQ.
M6i dong h9 nguc:Ji Co-tu deu c6 ten g9i rieng, nguc:Ji
trong h9 phai kieng cli m9t dieu nhat dinh va deu c6
nhting chuy n k ve lai lich cu.a dong h9 va st,t kieng cli d6.
Luc song, nguc:Ji trong dong h9 c6 trach nhi m cuu ma ng,
giup da l:ln nha u, khi chet duQc chon cat ben nhau trong
bai m9 chung cu.a lang. NgLtdi Co-tu khi mat di thudn g
lam nha mo , chung quanh m9 dt,tng nhieu tuQng g6. He;>
khong c6 t1,1c cung gi6, tao m9.
Ve trang ph1,1c cu.a dong bao dan t9c Co-tu c6 ca tinh
rieng trong t w hinh va trang tri trang ph1,1c. H9 khac
vai
c:a c t9c ngttdi khac trong khu vu c, nhat la tra ng ph1,1c nu'..
Do trang SVC ph6 bie n l a vong ta y, vo ng c6, khuyen tai.
Trang phuc cci t ruye n cua ngudi CCI-tu la dan ong d6ng
kh o, dan ba m(lc vay ao. cac phong tuc xam minh , ca rang,
ca n g tai dang d::in du<;Jc lo?i bo. Ngudi CCI-t u khi chet du
<;Jc ch on theo nghia dja cua liing, trong khu m9 c6 nha mo va
tu<;ing nha mo.
Trang ph\J.c ngudi nam thudng dong kh o, cJ td.n, d:iu
ho(lc van khan hO?C d t6c ngin binh thudng. Kho c6 cac
l oa i binh thudng (khong trang tri hoa van va it ma u sllc),
lo? i dung trong le hoi dai r9ng ve kich thu8c va trang tri
d p v8i mau sllc va hoa van tren nen cham. Mua ret, h9
khoac them ta m choang dai hai, ba sai tay. Tam choang
mau cham va du <;Jc trang tri hoa van theo nguyen tllc
bo C l,IC dai ba ng truyen thong vcJi cac mau td.ng do, xanh.
Ngudi ta mang tam choang c6 nhieu eac h: quan cheo qua
vai trai xuong hong va nach phai thanh vai vong roi buong
thong xuong trum qua goi. Loi khoac nay tay va nach phai
tay va vai trai d ducJi ho? C quan thanh vong n)ng tu
(j tren,
c6 xuo ng bl,lng, ho?c theo ki u dau nhan truclc ngl,fc vong
ra than sau.
Phl,l nu'. ngudi CCI-tu d t6c dai bui ra sau gay, hO?C tha
buong. Xua h9 dJ tr:in chi bu9c m9t mieng vai nhu chiec
yem che ngljc. H9 m? C vay ngiin den d:iu goi ma u lanh va
khoac them tam chan. H9 thttdng m?c ao chui d:iu khoet
c6. than nglln tay c9c. Ve ky th u? t, day c6 thJ la m9t trong
nhung lo?i ao gian don nhat (tru lo?i ao choang chi la tam
vai). Ao lo? i nay chi la hai mie ng vai kh 6 h p g?p
doi,
71
khau sudn va tru cho tiep giap phia tren lam c6. Khi mac
c6 xoe ra hai vai tho t tuclng nhu ao c(k tay nglln . Ao duqc
trang tri c1 vai , ng1,1c, sudn, gau, voi cac mau do, td.ng tren
nen cham. Vay nglln ciing duqc cau t.;i.o tudng tl,i nhu v y.
theo loi ghep hai mieng vai kh6 h p g p 1-;i.i thanh hinh
ong. H9 ua mang cac d6 trang sue nhu vong c6, vong tay
dong h6 (moi ngudi c6 khi mang toi nam, sau cai), khuyen
tai b&ng go, xudn g, hay dong XU , vong c6 b&ng dong, slit
cung nhu cac chuoi h.;i.t cudm , VO so, ma nao ... Nhieu ngudi
con d9i tren dllu vong tre c6 ket nut ho c nhfi'.ng vong day
rung trllng (rdndk) va cllm m9t so lo i long chim. M9t vai
vung c6 t1,1c cua rang cha nam nu den tu6i trucing thanh,
khi c6 t6 chuc 1 dam tr au. Ngoai ra, ngudi Cd-tu con c6
t1,1c xam min h, xam m t.
Dan t9c Cd-tu c6 kho tang van ngh dangian phong
phu, d9c dao, d c bi t la mu.a "ca tu" n6i tieng ca trong va
ngoai nuoc voi nhung di u mu.a "da d.;i.", mu.a dam t r a u,
san thu, v.v...

Cfo hoi 19: Cho biet ljch si't hinh thanh, phat trie'n va cac
phong t1;1c t p quan cua dan t9c Dao?

Tri /iii:
Dan t9c Dao c6 ten tl,i g9i la Kim Mien, Kim Mun va
con c6 ten g9i khac la Ma n.
Dan t9c Dao thu9c nh6m dia phudng: Dao Do, Dao
Quiin Ch t, Dao Quin Trllng, Dao Lo Gia ng, Dao Tie n,
Dao Thanh Y, Dao Lan Ten va thu9c nh6m ngon ngu
H' mo ng - Dao. So dan tinh den thang 7 nam 2003 la:
685.432 ngudi.
Ngudi Dao c6 nguon goc tu Trung Quoc , do bien cove
l[ch sit dan di cu vao Vi t Nam keo dai tu the ky XII den
d u the ky XX, ngudi Dao dinh cu d khip cac tinh mien
nui d9c theo bien gicJi Vi t - T ru ng, Vi t - Lao cho tai m9t
so tinh trung du va ven biJn Bic B9.
Ngudi dan t9c Dao thd t6 tien la Ban Ho. Qua ten d m
cua ngudi Dao c6 thJ xac dinh dong h9 va thu b c. Ma
chay thi theo tl,lC 1 xa xua. Vai vung c6 tl,lC hoa tang cho
ngudi chet tu 12 tu6i trd len . Tl,lc d rJ c6 thdi hi;m va vinh
vien. Nha d cua ngudi Dao la nha san, nha ni'.ia san ni'.ia
d:lt, nha tr t.
Ve kinh te: nguon song chinh cua ngudi Dao la lam
nong nghi p vi cu dan dinh cu tren ca ba vung: cao, giua
va thap nen tuy vao d9 cao tung vung ma h9 c6 nhung lo i
hinh canh tac khac nhau. Nghe trong bong d t vai la nghe
ph6 bien d ngudi Dao, dong bao ua dung vai nhu9m cham;
nghe ren, lam sung kip, sung hoa mai c6 tu rat scJm, nghe
thq b c lam do trang sue c6 tinh gia tru yen .
y phl,lC cua ngudi Dao rat da d ng. Nam m c qulln,
ao. Nu trang phl,lc phong phu hon vcJi nhung trang tri hoa
van truyen thong, d:iu d9i khan. Phl,l nu Dao y phl,lc theu
du ky s c sa. Dan ong thudng d t6c dai bui sau gay ho c
dJ chom tren d:iu. Ngudi Dao vua tin theo tin nguang
nguyen thuy, vita chiu anh hudng sau sic cua Kh6ng
giao.

73
 Nguoi Dao c6 von van ngh$ dan gian phong phu nhiew
tru:-,·$n co, b:ii ha t. thd ca du'<;IC lu'u truyen, d?C bi$t truy$m
"Qu:i bau v&i ne;tn Hong th uy", s t,t t ich "Ban Vudn g" rat
ph & bien trong nguoi Dao. Ch u' viet la chli' Han va duc;ic Da
c.o hoa (c h li' Nom Dao).

Cau hoi 20: Cho bie' t doi net ve dan tc)c E-de? Qua trinh
hinh1 thanh va phat trie"n, dan h?C E-de co nhiing d
cc
die"rn rieng ve phong h;1c t p quan nhu the nao?

Tri Joi:
Da n t9c E-de c6 ten h,t g9i la Aa.nk E-de, con duc;ic g9ji
vcJi ten g9i kha c l a: Aa.nk E-de, Ra De, E-de - Ega r, De.
Da n t9c E-de thu9c nh6m dia phudng: Kp a , Ad ham,,
Kru ng, Md hu, Kt ul, Dlie, Hru e, Bih , Bio, Ka h, Kdrao ,,
Dong Ka y, Dong Ma k, Ening , Ar ul , Hwing , Ktl e, Epan vai
th u9c nh6m ngon ngli' Ma Lai - Da Dao.
Da n so tinh den thang 7 nam 2003 la 306.333 nguai.
Da n t9c E-de sinh song t p trung cJ tinh Di e Li e, phiro.
nam tinh Gia Lai va phia tay hai ti'.nh Phu Yen, Kh anh1
Hoa; la cu dan song la u dai d mien Trung - Tay Nguye n..
Nguai E-de song chu ye u bllng vi$c trong lua rfty theo ch
d9 lu a n kho anh, rfty da ca nh va moi nam chi'. trong m9t V\l"
ru9ng nu&c tr a u qwi n chi c6 a vung ve n ho, r ieng nh6m1
Bih lam ru9ng nu&c t heo loi c6 sd, dung trau giftm datt
thay vi$c cay, cuoc da t. Ngo ai trong tr9t , dong baa con1
cha n nuoi , sa n bi n , hai luc;im, danh ca, dan la t, d$t.
Vi$cc cha n nuoi gia sue, gia ca m chu yeu ph1,1c Vl,l tin nguang.
 Ng he thu c6ng pho bie n l a cl a n l:'t t m flv tr e !nm do gia
d t;i ng, ngh c tr ong bong d$t vai bil ng khu ng d$t ki J u
I n don cdi eng co xlia, nghe gom va r e n c6 nh lin g kh6ng
ph itt t ri n I iim .
T ra ng ph t;1c t ru ye n thong , phu nli qu an vay ta m dai
de n g6t, mu a he thi d tril.n hay 111 ? C va y ngi n chui da u;
na m gidi dong kho, m(tc ao ci n h ng i n chui dau; mu.a b;rnh
na m, nli thLidng choa ng t hem ta m me n. Dong bao clan
t9c
E:- de thich do trang sue bti.ng bac, dong , h 0t clidm , ngay
t nldc c6 tt;1c ca r a ng, cang tai va nhu9m rang den. NgucJi E:-
cte t heo che d9 m u h$, con ma ng h9 m , con gai ut la nglidi
ke thua. Bu6n la ddn vj Cli tni Cd ba n, la t6 chuc xa
h9i duy nha t , du'ng dau m6i bu6n c6 m9t nglicJi g9i la chu
ben nude thay m?t dieu hanh m9i cong vi$c cu.a c9ng
dong.
Nha ngucJi E-de thu9c lo0i hinh nha san dai , c6 nht:ing
d c trling rieng kh6ng giong nha ngucJi Cham va cac cu
clan khac d Tay Nguyen. Nha dai cu.a gia dinh ldn m u h$
vdi b9 khung ket cau ddn gian. Cai dli<;Jc coi la d?c trling
cua nha ngueli E-de la: hinh thuc cua thang, c9t san va
each bo tri tren m?t hilng sinh ho0t. D?c hi$t la d hai
pha n: nt'ta dilng ctta chinh g9i la gah la ndi tiep khach,
sinh ho0t chung cu.a ca nha dai, bep ch u, ghe khach, ghe
ch u , ghe dai , chieng che... nlia con 10i d?t hep lam ch6 nau
a n chung. Ch6 d cu a cac doi vrJ chong, du<;Jc chia d6i theo
chie u doc, phan ve hen trai dli<;Jc coi la "tren" chia thanh
nhi e u gian nho; phan ve hen phai la hanh lang dJ di 1 0i,
ve phia cuoi la ndi d?t hep...
 Trong gia dinh ngudi E-de, chu nha la phl,l n u'., theo
che d9 m u h , con cai mang h9 m , con trai kh6ng duqc
hticlng thua ke. Dan 6ng cu tru trong nha VQ. Neu VQ chet
ma hen nha vQ kh6ng con ai thay the thi ngtf di chnn g phai
ve voi chi em gai min h. Neu chet, thi duQc dua ve ch6n cat
hen ngudi than cua gia dinh m de.
Ngudi phl,l nu'. chu d<)ng trong hon nhan , nhd mai mo'i
hoi ch6ng va cuoi ch6ng ve cJ rf Tang le xua kia c6 t'=1c
ngudi cung dong h9 chet trong m<)t thdi gian g§.n nhau thi
cac quan tai dt1<;1c ch6n chung cung m<)t huy t, ngudi chet
dt1<;1c chia tai san d t cJ nha m6. Khi dt:1'.ng nha m6, le ho ma
dtiQC t6 chuc linh dinh, sau d6 la St:1'. ket thuc vi c siin s6c
vong linh va ph§.n m<).
Ngudi E-de c6 kho tang van h9c truyen mi ng phong
phu: th§.n tho?i, c6 tich, ca dao, tl,lc ngu'., d c hi t la cac
Khan (trudng ca, sli thi) n6i tieng voi Khan Dam San,
Khan Dam Kteh Mlan... D6ng hao E-de yeu ca hat va
thich tau nh?C. Nh?C Cl,1 c6 chieng, c6ng, trong, sao, khe n,
dan. N6i tieng c6 niim lo?i nh?C Cl,1 ph6 hien cua ngudi E
de va dtiQC nhieu ngudi yeu thich.
M6i d§.u nha ngudi E-de c6 m<)t san san. San san e1
phia clia chinh duQc g9i la san khach. Muon vao nha phai
qua san san. Nha cang kha gia thi san khach cang r(mg,
khang tr ang.
Trang ph1,1c cua d6ng hao dan t<)c E-de c6 d§.y du cac
thanh ph§.n, chung lo?i trang phl,lc va phong each th m
my kha tieu hiJu cho cac dan t<)c khu Vt:1'.C Tay Nguyen.
y Ph\lC c6 truyen cua ngudi E-de la mau cha m, co di m
nhttng hoa van S?C sa . Dan ba ID?C a o, quan va y. Dan
6ng dong kho, ID?C ao. D6ng bao lia dung cac d6 trang
sue b ng bi;l.C , d6ng, h?t clidm. Truac kia , t\lC ca rang
quy dinh m9i ngudi deu d.t Cl,lt sau chiec rang cu'.a ham tre n,
nhttng lap tre ngay na y khong ca rang nva.
Ngudi nam d toe ngiin quan khan mau cham nhieu
vong tren dllu. Y ph\lC g6m ao va kho. Ao co hai lo?i co
ba n: Lo? i ao dai tay, khoet c6 chui dliu, than dai trum
mong , xe ta. Day la lo?i ao kha tieu bi u cho ngueli E-de
qua trang ph\lC nam. Tren nen cham cu.a than va ong tay
ao b n gl,tc, hai hen ba va i, cu'.a ta y, cac dudng vien c6, noi
xe t a gau ao duqc trang tri b ng vien vai do, triing. D?C
bi t la khu gifia ngl,tc ao co mang s9c ngang trong bo Cl,IC
hlnh chu nh?t t?o ve d p, khoe. Lo?i thu hai la lo?i ao dai
(qua goi), khoet c6, ong tay binh thudng khong trang tri
nhu lo?i ao nglln tren... Kho co nhieu lo?i va duqc phan
bi t b sl,i nglln dai co trang tri hoa van nhu the nao. D p
n hat la cac lo?i kteh, drai , drech, piek, con cac lo?i bong
va bal la lo?i kho thu eln g. Ao thuelng ngay it co hoa van,
ben Ci,lnh cac lo?i ao tren con co lo?i ao CQC tay den khuyu,
hoi;ic khong tay. Ao co gia tri nhat la lo?i ao Kteh cu.a
nhfing ngudi quyen quy co dai hoa van "d?i bang dang
canh", b d9c hai hen nach, gau ao phia sau lung co dinh
h?t cudm. Nam gioi cung mang hoa tai va vong c6.
Phl=1 nu E-de d toe dai bu9c ra sau gay. H9 mang ao
vay trong trang phl,IC thlidng nh? t. Ao phl,l nu la lo?i ao
nglln dai tay , khoet c6 (lo?i c6 thap hinh thuyen) mi;ic ki u

77
ch ui ct u. Tha n no dai den mong. khi rnflc c-ho ra ngoa i
v[w. Tren ne n no rn nu cha m cac b(> phan dtrc_:ic trang tri lu:
c6 ao Ia n sa ng hai ben ba vai xuong giu'a cn n h tav. c-L ia ta y
ao, ga u ao. D6 la cac dudng vien ke' t h<;Jp v6i enc di:\.i hoa
van n ho b ng sc_:i i ma u do, td.ng. vang. C:'li kh 6.c c u a
lrang phuc no nu' E- de v6i trang ph1.,1c cua dan lQ C G i a -ra
i la khon g c6 dudng 6 giu'a th5.n ao. Cun g v6i ao l a ch i e c
vay m6 (ta m viii r(>ng la m vay) qu a n qua nh than. Cu ng
tren
nen cha m vay dl.i<;JC gia c6ng trang tri cac soc n li m ngang 6
mep t re n, me p du6i va giu'a than b ng chi cac mnu tuong
t\J nhu ao. Do a n t ra ng tri t$,p trung hon 6 me p tre n v.\
du 6i than va y. C6 th day cung l a phong eac h hoi kh ac v6i
ngu di Gia -ra i. Vay c6 nhieu lo? i phan bi t 6 cac dai hoa
van gia cong nhi e u hay it . Vay lo? i tot la mye ng dech , roi
den mye ng drai , mye ng pie k. Lo? i binh thudng m c di la m
dy la bon g. Hi n nay nu thanh nien thudng m c va y k f n.
Dech la ten g9i ma.ng hoa van chinh 6 ga u ao. Ngo ai rn
ph1.,1 nu con c6 ao 16t c(>c tay (ao ye m). Xua h9 d t6c theo
ki u bui t6 va d(>i n6n du6n bai. H9 ma ng do trang sue
b ng b?C ho? C dong. Vong tay thLrdng deo thanh b9 ke p
nghe tieng va ch?m cu.a chung vao nhau h9 c6 th nh$.n ra
ngl.idi quen , tha n.

Cau hoi 21: Cho bie't doi net ve ngu6n goc ljch sit, noi cu tru,
d c di t'fm kinh h'f, van hoa xa h9i cua dan t9c Giay?

Tri Joi:
Dan t(>c Giay con c6 ten g9i khac la : Nh5.ng, Giang. So
da n tinh den thang 7 nam 2003 la 54.002 ngudi .
 Da n toe Gi ay th uoc n h6m ngon ngli Tay - T hai.
Nglidi Giay tu T ru ng Quoc di cli sang Vi$t Na m eac h
dft y khoa ng 200 na m. cli tr u ch t'1. ye u cJ cac t1nh: Lao Cai ,
Ha G ia ng, Lai Cha u. d cac vung nay, cac dan t<)c Ta y,
Nu ng , T hai , Giay rat kh6 pha n bi$t nha u; s lJ giong nhau
na y la s t,t thong nh a t cua cac nh 6 m nglidi von ch un g nguon
goc l i ch su', ngon ngli. Nglidi Giay cJ nha sa n, c6 m<)t sod
n h a da t .
Ve kinh te, h9 c6 kinh ngh i$m lam lu a nlidc tren
nhu'.ng thu'a ru <) ng b$.c t hang, don g bao Giay c6 ca u "MlicJi
da m nliong khon g b5.ng g6c ru <)ng". La m ray chi la
nguon thu nh$.p the m va t hli cJng cun g la ch6 cha n nuoi lqn ,
ga. Dong bao nuoi nhie u tra u, ngt,ta , lqn, ga, vit va c6 tru yen
thong dung ngt,ta d cuai, tho , du ng trau keo ca y, keo g6.
T heo phong t9c ngucJi Gia y, t rong cac gia dinh vi th e
n6i b$.t la ngucJi chong, nguc1i cha . Con cai la y h9 theo cha .
Nh a trai chu d<) ng vi$c cudi xin. Sa u le cudi , co da u ve
cJ ct':ing gia dinh nha chon g, t uy v$,y vi$c cJ r ciing la
ph6
bien. Tr ude kia ngucJi Giay c6 t9c "keo vq". D6 la trucJng
h<;ip co gai va gia dinh co ta dong y nh un g n ha trai
khong du tien cua d cudi hoi ducJng hoang, chang trai ph ai
t6 chuc "keo vq".
Ph9 nu dan t<)c Gi ay khi ma ng thai phai kieng cu va
Cl i ng cau mong sinh nd yen la nh. Dip dtta be dfi.y tha ng, c6
le trinh bao vdi t6 tien va cau xin t6 tien phu he). Ten ,
ngay , t hang, nam, sinh cua m6i ngucJi duqc thay cung ghi
v:10 mi eng vai do, se dung d so tu6i khi tinh chuy$n cudi
xin va ch9n gicJ trong vi$c dam ma cua chin h ngucJi d6.
79
 Trang pht,1c nu cua ngudi Giay la lo i ao nglln xe
nach
vien c6 trang tri d m net. Day la lo?i ao nglln trum kin
mon g, xe nach phai, ong tay r(mg. C6 ao dudng vien
xe
nach tu vai trai sang phai duqc vien va trang tri vai khac
mau (thudng la tudng phan ve1i nen ao) cung nhu d hai vai ,
giua canh tay va clia ta y. Cung c6 lo?i ao nhu tren
nhung
l?i d cham hol)c td .ng nguyen khong trang tri. Ao ml)c
xe
trong la lo?i ao canh nglln c9c tay, n gl,ic, c6 tron thap va
c6 hai tui dudi. Ao xe nach cai CUC vai du'<;Jc tet d'.n th
n
ve1i nhieu lo?i d p milt. Pht,1 nu Giay thudng d9i khan
quan thanh nhieu ki u khac nhau, c6 deo vong b?c. Nh6m
Giay Lao Cai, Lai Chau ml)c qu n cham nglln den milt ca
chan, ong r(mg. T6c van theo ki u vanh khan va thudng
deo tui vai theu hoa van ph6 bien d day tui la hinh rang
ch6. Ph6 bien di lo?i giay vai theu hoa van nhieu lo?i. M9t
so t9c nguc1i d nude ta (phia Bile) c6 ml)c lo?i ao xe nach
(thudng la ao dai), so ao nglln lo?i nay khong nhieu nhu
Nung... Tuy nhien day la lo?i ao ve1i ky thu t"xe nach" va
phong each trang tri b duc1ng vien c6, tuy khong du ky
nhung la m9t sllc thai rieng cho lo?i ao nay ve ky thu t va
my thu t.
Namgidi ml)c ao canh xengl,ic, c6 t ron , dung, cai
CUC vai . Ao thu'dng c6 ba tui, hai tui dudi, m9t tui tren
ben phai. Than ao hdi nglln, mau cham. Nam ml)c qu n
ongdung (r9ng 35 - 40 centimet), C?P to ban, khong dung
day cut ma chi v n vao ngudi. Trude day nam gie1i
thuclng quan khan tren d u. C6 nh6m nam cung ml)c ao
xe nach.
 Nh6m Gia y vung Ha Gia ng, Cao BAng d nha sa n.
Nh 6m Giay vung Lao Cai, Lai Chau d nha da t. Nhung qua
tai ti u van h9c dan gian thi nguc.Ji Giay von d nha san.
Hi n nay d6ng bao d nha dat v n con dt,tng m(>t san tru<'Jc
ct1a d sli d"mg. Nha san ha y nha da t, gian giua deu la noi
trang nghiem: d?t ban thc.J t6 ti en, tiep khach. Bu6ng cac
a
C/il.P VQ ch6ng trong gia dinh qu ay cac gian ben. Phl,1 nu
khong nA m gian giua . Bep thuc.Jng d?t d gian ben; nay c6
nhieu noi da lam nha d dun na u rieng.
Hon nhan cu.a ngudi Giay c6 nhieu nghi le, g:ln giong
v<'Ji ngudi H'mong, ngudi Giay quan ni m khi chet ma chay
chu dao se duqc len trdi song vdi t6 ti en, vi v$y c6 gia dinh
lam ma keo dai 5 den 7 ngay.
Ngudi Giay von c6 truy n c6, tho ca, tl,lC n gu , cau do,
d6ng dao, V.V ... kha phong phu. C6 nhieu truy n giai thich
hi n tuqng tt,t nh ien , c6 nhieu truy n tho dai, c6 truy n ket
hqp ldi k v<'Ji ldi ha t. H9 c6 von dan ca phong ph u, gom
nhieu lo?i, m6i lo?i c6 nhieu bai , di u khac nhau, d?c bi t
cac hinh thuc hat giao duyen nam nu la sinh ho?t soi n6i
va hap d n.

Ciu hoi22: Cho biet ngu6n goc ljch sit, s1;t phan bo dan cu,
d c die"m kinh te va van hoa xa h«'?i cua dan h)c
Gia-rai?

Tri Jo'i:
Dan t(>c Gia-rai c6 ten tt,t g9i El: Gia Ray, Cho Ra y. Dan
s6 tinh den thang 7 nam 2003 la 350.800 ngudi, cu tru
t.ren m(>t dai dat tu trung tam Gia La i, Kon Tum den phia

I, HO V5 40 TV N 81
bic tinh Di e Lie, ngoa1 ra con d rai rac cac tinh Bin h
Djnh, Ninh Th u(m...
Ngon ngii Gia-rai thuc)c nh6m Ma Lai - Da Dao, nguoi
Gia-rai c6 chii viet duQc xay dl,tng tren 69 vfrn chu' cai La
tin h. Ngu di Gia-rai song thanh tung la ng (pldi hay buon).
T ra ng lang ong trudng lang cung cac 66 lao c6 uy tin lo n
va giii vai tro dieu hanh m9i si nh ho?t ti;i.p t ht;, ai na y deu
nghe va lam theo. M6i lang deu c6 nha r6ng cao vut.
Ve kinh te, ngudi Gia-rai lay trong tr9t la m goc, lay
cay lua te la cay htdng thl,tc chinh. Cong C\l canh tac cua
ngudi Gia-rai rat gian don , chu ye u la dung con dao ch H
cay, phat rung, cai cuoc xoi dat va cay g?y ch9c 16 khi tra
h?t giong. Chan nuoi trau, bo, lQn, ch6 , ga ph a t t riJ n. Xua
kia, ngudi Gia-rai c6 dan ngl,ta kh a dong. H9 con nuoi ca
voi. Dong bao c6 mc)t so nghe phl,l, trong d6 nghe da n, d t
va i. H9 cai hoa van tren vay , ao, kho d.u ky kha d?c s c.
Dan 6ng th?o dan lat cac lo?i gui, gio. Dan ba gioi d t kho'
vay, men d p, vai may ao cho gia dinh. San b n, hai luQm,
danh ca la nhiing ho?t dc)ng kinh te phl,l khac c6 y nghia
dang kJ doi voi ddi song cua h9 xua va nay.
Trang phl,lC c6 net rieng trong phong each t?O hinh va
trang tri. M?C du hoa van trang tri Cl,l thJ cac nh6m kh ac
nhau nhung c6 thong so chung cu.a tc)c ngudi . Thudng
nh? t, nam dc)i kh an, theo loi quan nhieu vong tren dclu roi
bu6ng sa ng mc)t ben tai, hO?C qu an g9n ghe nhu khan xep
cu.a ngudi Kin h. Kha n ma u cham. Nhin chung nam gich
Gia -r ai d6ng kho. Kho nay thudng ng n hon kho ngay hc)i,
la lo?i vai tr ng c6 ke s9c.

82
 Ngay le ho m a ng k ho ma u cha m, k ho lo0i nay
duc;Jc tra ng tri hoa va n ma u t r ng, do thanh cac du dng v ie n
6 mep kh o. d i;lc bi¢t hai dfiu vcJi cac tua tr en nen cha m. C6
n h6 m 6 trfi n, c6 nh 6m ma ng ao (lo0 i c9c tay va lo:;i.i da i tay
m a u cha m, khoet c6 chui dfiu). Loc;i.i ngi n tay t h udng
c6 du dng vien chi ma u td ng ben sudn. Lo0i dai tay giong
phong eac h ao dai nam E-de hay Mn 6ng.
Ph1,1 nu dJ t6c da i bui sa u gay hol]lc qu a n g9n tren
dinh di\ u. Ao la lo0i ao ngi n, chui dfiu, ph 6 bien la kiJu chui
dfi u co "hinh thuyen", r ieng nh6m Gia- ra i Mthur l? i c6 ki J u
c6 th a p hinh chu V va cac 101:1- i c6 ph6 bien. T ren nen
cha m, ao dvqc trang tri cac s9c hoa va n theo bo Cl,lC ngang th
an ao 6 co, vai , ong tay, giua ng1,tc, gau ao va hai c6 ta y ao.
D6 la cac s9c mau do xen tr i ng va va ng tr en nen cha m
hol]lc ma u xnnh nh1:1-t di$p va mau ch am. Vay la 101:1-i vay hc1
qu an vao th an. Phon g each trang tri tren vay cung thien ve
loi bo Cl,l C
ngang vai cac dudng s9c mau (nhu ao la chinh). C6 nh6m c1
Pl a y-cu c6 trang ph1,1c vcJi nguyen ti c tr en nhung duc;Jc md
n)ng thanh cac mang hoa va n 6 giua th an vay, nu'.a t han
ducJi ao va hai ong tay . Trang sue c6 vong c6, vong tay.
Y phl,lc cua dan 6ng la d6ng kho c6 cac s9c do, tring
ch ?Y d9c hai dfiu c6 tua , dinh h1:1-t trai lap lanh; ao cung c6
SQ C do, tring c1 ngl,ic. Bu6n la don vi cu tr u, m6i nha san la

noi cu ng1,1 cua m9t gia dinh nho m u h$. Dong bao c6 noi a
nha dai, c6 noi lam nha nho, nhung deu chung t?P qu an d
nha san, deu theo tru yen thong md ctia chinh nhin ve
hvcJng Bi c. Hon n an cua ngudi Gia-rai nay dang tung
bv8c tht,ic hi$n theo nep song m8i.
 Dan t<)c Gia-rai theo truyen thong mau h , ph9, nu t,.t
do hJa ch\m ngudi yeu va chu d<)ng vi c hon nha n. Sau le
cuoi, chang trai ve 6 nha VQ, kh6ng dt.tQc thua ke tai san.
Trai l?i , con gai lay ch6ng 1§.n lt.tQt ta.ch khoi cha m ra d
rieng, duQc phan chia m<)t ph§.n tai san. Con cai deu theo
h9 m . Ngoai xa h<)i, dan 6ng d6ng vai tro quan tr9ng hdn,
nhung trong nha ph\J. nu c6 uu the hdn. Ngay xua, c6 tl,ic
nhung ngudi cung dong h9 (theo phia m ) kh i chet ch6n
chung m<)t ho, nay t\J.C nay da giam.
Ngudi Gia-rai quan ni m theo V?n v t huu linh, vi v y
cu dan thd nhieu lo?i th§.n nhu: th§.n nha, th§.n la ng, th§.n
nuoc, v.v...
N6i den dan t<)c Gia-rai phai kJ den nhung trucing ca,
truy n c6 n6i tieng nhu Dam San, Dam Di, Xinh Nha ...
Dan t<)c Gia-rai cung d<)c dao trong ngh thu t chdi
chieng, c6ng, C?nh d6 la dan Trung, dan Tung-n ung, dan
Kr6ng-put. Nhung nh?C C\J. truyen thong nay giin lien voi
ddi song tinh th§.n cu.a d6ng bao. Ngudi Gia-rai h§.u nhu
hat mua tu tu6i nhi d6ng cho den khi gia yeu, khi khong
con du sue nua, h9 moi chiu dung ngoai nhung cu<)c nhay
mua nhan dip 1 h<)i t6 chuc trong lang hay trong gia dinh.

Cau hoi 23: Dan h?c Gie - Trieng con co cac ten g(?i khac la gi?
Hay trinh bay n<1i cu tni va cac d c die°m v kinh
te, van hoa xa h<)i cua nguoi Gie - Trieng?

Tri Jifi:
Dan t<)c Gie - Trieng con c6 ten t\J g9i la: Gie, Tri e ng,
Ve, Boong. Ten g9i khac la: Ca Tang, Giang Ray.

84
 Dan t9c Gie - T rieng thu9c nh6m dia phudng: Gie
(G ie) , Trie ng, Ve Boong (Mnoong) va thu9c nh6m ngon
ngv Mon - Kh me r. Dan so tinh den thang 7 nam 2003 la
31.350 ngucJi.
Ngudi Gie - T ri eng la clan Clt song lau dcJi (j vung nui
Ng9c Linh (Kon Tum) va m9t so ndi cJ tinh Quang Nam.
Ba con song chu yeu b§.ng nghe lam riy. ngoai ra con c6
nhung ho t d9ng san biin, danh ca, hai luqm cac lo i rau
rung, hoa qu a, nam ... la m thu:c an hang ngay. D6ng bao
chan nuoi trau bo, lq n, ga chu ye u dung vao 1 hien sinh.
NgucJi Gie - T r i en g cJ Phuoc Sdn (Quang Nam) c6 nghe
tr6ng que n6i tieng. 0 vung song Se Ca Man c6 nghe dai
vang. 0 vung Diic Pet L;ii c6 ngJ,e gom, san philm cu ng
ca p cho g§.n nhu toan be) cu clan cJ biic Gia Lai, Kon Tum.
Ban lang cua ngucJi Gie - Tr ieng thuc:1ng lam cJ lung chung
nui, t?p quan lam nha thanh vong tron om lay khoang
trong cJ giua la net van h6a lau ddi. Nguc:1i Gie - Trieng cJ
nha san da i, nhieu ndi lam mai d§.u h6i uon khum hinh
lnU rua. Thuclng thi cac nha trong lang dLi<;1C xep thanh
hinh tron xung quanh nha rong. Khac vai nha rong cua
m9t so t9c, nha san Gie - Trieng duqc chia lam hai ni':ta
bdi hanh lang ch y d9c: m9t ni':ta cua nam giai, m9t ni':ta
c1h nu gioi.
Nha ngudi Gie - Trieng cJ Kon Tum hi n nay la nha
sim nglln va vai h9 gia dinh cung chung song vai nhau.
hung nha nay cung c6 nhung d:;tc trung dang quan tam:
nha san mai hinh mai rua , hai d§.u doc duqc trang tri b§.ng
hai sung tra.u. Ca.ch b6 tri tren m?t b§.ng sinh ho t: giua la
m9t ha nh lang dung lam loi di , hai ben la nc;i da nh cho cac
h9 gia din h.
M6i nguc:li Gie - T r ieng (tru nh6m Bnoong) de u c6 he;>
kem theo ten, nhung h9 cu.a dan ong khac vdi h9 cua
dan ba. M6i he;> deu c6 m9t truy n c6giai thich ve ten he;>
va di e u ki eng . Xua k ia , con trai theo h9 bo, con gai theo
h9 m .
Theo t1,1c 1 cu , tre e m trai kho:ing 10 tu6i biit d&u
ngu dem t i nha ra n g, kho ii ng 1;3 de n 15 tu6i thi ca rang
va sau d6 vai ba nam se lay VQ. Con gai chu d9ng trong
vi c hon nhan cu.a minh va St,i lt,ia ch9n cua con cai dtiQC
cha m ton tr9ng. Trude khi nen VQ, nen chong, cac
chang trai ph ai biet dan la t , biet ta u chieng cong, cac co
gai phai th o dan chieu, d t vai (d nhti'.ng vung c6 nghe
d t). Co gai phai ch u:ln bj du 100 b6 cui d p dJ n9p cho
nha trai trong le Ctidi. Doi VQ chong mdi cudi thtic:lng d
nha cung cha m vQ khoang ba den bon nam roi chuyt§n
sa ng d nha bo m chong ba den bon nam, cv luan phi en
nhu th e cho den khi cha m m9t ben qua dc:1i mdi djnh cu
m9t ch6. Nguc:1i chet duQc chon trong quan tai d9c m9c, c6
deo ttiQng d:lu tr au, huy t dao rat nong, dua dam tang
chi c6 va i nguc:li nha va sau m9t thc:1i gian thi lam le bo
ma dt§ do rn tang.
Y ph1,1c cu.a nguc:li Gie - Trieng: Nam dong kho, cdi
ca
tr:ln, nti'. m c vay , ao, c6 nc;i dung vay dai thay cho ao. Y
ph1,1c, nha i:J cua nguc:li Kinh hi n nay da tham nhi[i.p vao
cac ban lang cu.a nguc:li Gie - Tr ien g.
 Nam gid i Gie - Trieng d t6c ngit n ho /ilc d9i khan cha m
th eo Jo i ch u'. nh a t tr en d:iu. Tha n 6 tran ho /ilc tam "ao"
khoac ngoai cheo qua vai c6 ma u cham va cac s9c trang
tr:. H9 mang kho kh 6 h p. dai khong c6 tua , th an va cac
m p kho dtic;Jc vie n va trang tri hoa van cJ hai dau tren nen
cM.m . Nam cung deo vong c6, vong ngoai kh o mang chu6i
h:i.t vong. Trong cac dip tet le, ho ma ng them tam choang
r9ng mau cha m c6 cac s9c ma u trang tri phu kin than.
Ph9 nu'. Gie - T rieng d t6c dai qu an sa u gay. H9 khong
m.111g ao ma ma ng lo? i vay dai ca o sa t nach. Day la lo?i
vf:.y ong tuong doi dai r9ng . Da u vay. giua than va ga u vay
c.l ti<;jc trang tri cac s9c hoa van ma u do tren nen cha m.
Loi lll C c6 t in h chat vua vay, vua ao nay la m9t diitc di m
rat kha c bi t cu.a ph9 nu Gie - T rieng , it g/ilp 6 cac dan t9c
kha c tu BAc vao Nam, rat c6 truyen va cu ng khong ke m
pha n hi n d? i. Day cung la m9t ly do trang ph9 c Gie -
T rie ng du'c;JC ch9n vao "La ng va n h6a cac cla n t9c". Loi m/ilc
vf y d c bi t la quan me p ra tr u'dc giG'.a t ha n, da u vay
con t hua (vay lo?i nay thudng dai - cao gap ruai vay
binh t hudng), l9n ngu'c;Jc ra phia truac ho/ilc qua n th anh
nhieu nr'p ga p ra xung quanh trong nhu mot chiec ao
ngitn. Ph9 n il con mang vong tay vong c6.
Trang ph9c cua ngudi Gie - Trie ng la trang ph9c rieng
ci:ng vai m9t so dan t9c khu vt!c Trudng Son - Tay
guye n, la ctt li u qu a n tr9ng trong vi c nghien cttu )ich
s trang ph9c d nude ta .
M9t so t?p t9c cu cu.a ngudi Gie - Tr ieng v n con du y
tri nhu con trai 10 tu6i bit t dau ngu dem t? i nh a rang, hon
n.1an do con gai chu d9ng.

87
Cau hoi 24: Cho biet nch si't hinh thanh, phat trie°n va cac
phong t1:1-c t p quan ciia dan t9c Ha Nhi?

Tri Joi:
Dan t(>c Ha Nhi c6 ten tl,l' g9i: Ha Nhi Gia va con c6 cac
ten g9i khac: U Ni, Xa U Ni.
Dan t(>c Ha Nhi thu(>c nh6m dia phuong: Ha Nhi C6
Cho, Ha Nhi La Mi, Ha Nhi Den. Dan so tinh den thang 7
nam 2003 la 19.954 nglidi, CV tru d d9c bien gic'Ji Vi¢t -
Trung, Vi¢t - Lao, khu vl,)'c song t p trung la cac huy n
Mve1ng Te (Lai Chau), Bat Xat (Lao Cai).
Dan t(>c Ha Nhi thu(>c nh6m ngon ngtt Tl?-ng.
Ve kinh te, ngudi Ha Nhi gioi lam ru(>ng lua nuc'Jc tr e n
sudn doc, c6 lam nuong d.y nhung khong nhieu. H9 chnn
nuoi theo loi tha rong, dan trau c6 den hang tram con. Cac
nghe thu cong nhv: nghe d t vai , nhu(>m cham dong bao tt,i
tuc du m$.c. Dong bao xay dl,ing ban lang dong due, c6 biin
tc'Ji 50 den 60 h (>. Nguon goc chinh cua dong bao la trong
lua, c6 noi lam ru(>ng, c6 noi lam nuong r y. Ha Nhi la m(>t
trong nhttng dan t(>c c6 truyen thong khai khftn ru(>ng b c
thang va dao muong dip d p lay nuc'Jc, dung trau bo
cay keo va lam Vlidn Cl?-nh nha ... Qua vi¢c so sanh doi chieu
nhttng tai li u venha cu:a cua enc dan t(>c thi thay r ng chi
c6 nha cua ngttdi Ha Nhi la c6 nh ung d$.c trung ro r¢t hon
ca . Tinh thong nhat cua cac d$.c trung nay con du9c thJ
hi n tren nhttng dia ban khac nhau.
Nha a
c6 truyen cua ngudi Ha Nhi la nha dat. B9
khung nha kha don gian. Vi keo co ban la kiJu vi keo ba
c9t . ha c6 h ien r9ng, nguc1i ta con la m t hem m9t c9 t hie n
nc·n tr6 t h n n h vl keo bon c9t. Tuc1ng ra t da:v . N ha k hong
c6 ci:ta so, cva ra va o cung f t , pho bie n la chi c6 m9t clia
ra va o m6 6 ml)tt t ruck nha va l ch ve m9t ben.
Ml]it bi ng sin h ho0 t: nha thuc1ng ba gia n, ft c6 nha bon
gia n. C6 hi en r9ng d m t t r ukc nh a. Tr ong nha chia t heo
chieu d9c: nlia nha ph fa sa u la cac phong nho. Nv a nha
ph fa t ruck d tro ng, m9t g6c nh a c6 giuc1n g danh cho
khach, d day con c6 bep ph t,i. Cung c6 tr ucing hc;ip hien
du9c che kin nhu la m9t hanh la ng hl?P t hl cu:a md d chf nh
giiia . Nhv ng tr ucing h9p nhu the nay th u9c ve gian chin h
gi iia ho$,c them m9t gian ben c0nh c6 sa n cao khoang 40
ce n tim et d da n h cho kh ac h, 6 day cu ng c6 be p ph1=1.
T r ang ph t,ic cu.a nguc1i Ha Nhl glln giong trang ph1=1c
ngudi La Hu, ph1=1 nv ua ma u s$,c sa .
Gia dlnh nguc:Ji Ha Nhl ph6 bien la gia dlnh n ho, m9t
vcj m9t ch6ng, ma ng tin h ch a t pht,i qu _ve n, qu a n h
hon nha n, na m nii t u do tlm hi u nh a u tr uac khi ket hon.
M6i c:;i p v9 ch6ng ph ai tr ai qua hai llin cuai . Ngay sa u llln
cuai tn tac, h9 da th a nh v9 ch6ng, co da u ve nha ch6ng va theo
phong tt,ic d Lai Ch a u co dau phai d6i h9 theo ch 6ng. Cung
d Lai Chau, c6 noi 10i d r t Llin cuai thll'. hai duc;ic t6 chll'.c
khi h9 la m a n kha m kha va thu c:Jng la khi da c6 con .
Le cuai m6i vu ng c6 kh ac nha u, c6 noi t6 ch t1c cuai
hai l hn (m9t llln d nha t rai, m9t llin d nha gai), c6 noi c6
t1=1c d6i h9 vc;i t heo ch6ng sa u khi cuai. Ngudi Ha Nhl hi n
nay da djnh cu, m6i ba n c6 khi dong tai 60 h9. Ngu di Ha Nhl

89
c6 nhie u h9, moi h9 gom n hie u chi. Dip te t ha ng nii m co
t1:1c ca dong h9 t1=1 t p l:;i i nghe ngLidi gia k ve t(k ph a
Ct.la min h , c6 dong ho n ha d uc;ic ve x ua t6i 40 dc1i.
Ten cua nguc1i Ha Nh i t hudng d:It t thco t p tuc l a lay
ten ngudi cha, ho(l.c ten con v(lt li n g va i ngay sin h ct'.rn
ngudi ay la m te n d m.
Ph1=1 rn1 Ha Nhi de dv ng, n ha c6 tr e m6i sin h duc;ic ba
o hi u h1 ng chiec n6n tren C(?C t r u clc ct'.ia nha (c9c dong be n
phai ct'.ia la s inh con ga i, hen t ra i la s inh con trai).
P hon g t1:1c ma cha y cu.a n gudi Ha hi 6 cac
vun g khong hoa n toa n giong n ha u, nhu ng c6 m9t so di m
chung: khi tron g nha c6 ngue1i chet, phai da ho tam lie p
(hay rut m9t va i nan) cua huong ngudi d6, la m giudng d t
t thi 6 he p, ch9n nga y gid tot mcJi chon. Ngudi Ha Nhi
LI'.
khong c6 nghia d ja chung cu.a ba n, kie ng la p dat la n co
tuoi xuon g huy$t, khong rao gi u hay d t,tng nha mo, chi
xep da quanh cha.n m9...
Ngudi Ha Nhi c6 tru ye n thong hie u h 9c, nga y tu
nhfrng na m 1963, 19 64 6 h uy$ n M uc1ng Te da t hanh toa n
xong n::rn mu ch fr, hinh qua n cv hai ngudi c6 m9t ngue1i
di h9c.
Ngudi Ha Nhi c6 nhie u t ru y n c6, c6 ca t ru y n tho da i.
Na m nfr t ha nh nien c6 di$u mu.a r ien g, de u theo nhjp tau,
nhli\C Cl,l go. Trai gai H a Nhi to tinh thudng dung cac lolili
khen la, dan moi, sao doc. Cac thie u nfr thich th6i a m- ba ,
me t-du, t uy- huy hay na t-xi vao ba n dem. Con tr ai gay
dan
La Kh u. Ngay le h9i con c6 t rong, t ha nh l, a ch p ch eng
gop vui . Nguc:Ji Ha hi c6 n hie u loc;i.i bai ha t: cac ba m hat
ru , t h::mh nie n nam nu' h at doi... C6 hat dam cucii, hat da m
1n a , hat m ll ng nha mcii, ha t tie p khach qui , ha t trong ngay
Bai h a t dam cucii cua nguc:Ji Ha Nhi 6 Muc:Jng T e
Le t ...
(Lai Chau) dai tai 400 c5.u.
Dong bao c6 nen ngh thu t clan gi an phat triJ n, kho
ta ng truy n th£n tho?i phong phu, nhvng truc:Jng ca: "Oa t
Ha Nhi", "Deli song nguc:Ji Ha Nhi", la n h u'ng a ng van
thd duc;ic luu t r uye n Vila c6 gin trj van h9c Vila c6 gia trj
ljch sli . Nguc:Ji Ha Nhi sli di,mg nhieu nh?C Cl,l, nh ung ph6 bien
nhat la cla n tin h, nh j, ho.. .

Cau hoi 25: Cho bie' t doi net ve dan h?c Hoa? Qua trinh
hinh thanh va phat trie°n, dan h?c Hoa co nhii'ng d
c die°m rieng ve· phong t1;1c t p quan nhu th·e nao?

Tri Joi:
Dan t(k Hoa c6 ten g9i kh ac: Kha.ch , Han, Ta u; thu9c
nh6m d ja phudng: Qu ang Dong, Q ua ng Tay, Hai Nam,
T rie u Ch au, Phuc Kie n, S ang Phang, Xi a P hong, Thang
Nhftm, Minh Hudng, H .. .
Dan so nguc:Ji Hoa tinh de n thang 7 nam 2003 la
913.248 nguc:Ji .
Dan t9c Hoa so ng rai rac 6 kh ii.p cac tinh thanh tren ca
n u cic, ca nong thon va thanh thi, nguc:Ji Hoa sinh song
bttng du m9i nghe tuy dja ban ndi cu t r u, 6 d5.u cung
lao
d9ng sang tc;i.o va c6 nhieu thanh d?t dl)c bi t la trong cac
nganh thudng nghi p va djch v 1,1 . Nguc:Ji Hoa la m nhieu

91
nghe nghi p khac nhau: nong nghi p, thu cong nghi p,
cong nha n. vien chuc, giao vien, buon ba n, la m muoi, danh
ca, v.v... Non g da n dan t(k Hoa c6 t ru:ve n thong tr6ng Ju n
la u ddi, c6 kinh nghi m san x ua t, tao ra duc;ir. nhttng non g
Cl,l t o t : cay, bua dung doi trau keo , hai g t lu a, cuoc,
thu6ng... Nhieu ngh e gia truyen cu.a ngudi Hoa da n6i
t ieng tu !au.
Ngudi Hoa thudng cu tru t p trung thanh lang x6m
hoiitc du'.dng pho, t o thanh khu VlJC dong due va glln b6 Vdi
n h a u. Trong d6 cac gia dinh cung dong h9 th u'.dng 6 quay
quii n be n nhau. Ngudi Hoa thich hat "sdn ca" (san cu'.a ),
gom cac chu de kha phong phu: tinh yeu trai gai, cu9c
so ng, qu e huong, tinh thfin dau tranh... C_a kich cung la
m9t hinh thuc sinh ho t ngh thu? t du<;1c dong bao l ia
chu<)ng. Nh c Cl,l c6 ken, sa o, nhi, h6, tro ng, tha nh la ,
nao
b t, dan ty ba, tam th p l1,1c... Ngay te t, h9 thu'.dng bi u
dien mu.a s ll'. tli , mua qu yen thu t. Le h9i cu ng la dip
t6
chuc choi du , dua thuyen, v t, danh ed...
T i m6i dia ph uong, ngudi Hoa thudng song t p trung:
d nong thon thi thanh lang va huong, ph 6 bie n 6 Minh
Huong (lang ngudi Min h); 6 t hanh pho so ng t hanh cac
bang rat glln b6 vdi n hau, n ha 6 ph6 bien la nh a ki u
ch-ct Mon , ba gian hai chai; duy tri gia dinh phl,l h truyen
thong d i gia dinh vdi bon den nam ddi.
T ra ng phl,lc truyen thong cu.a ngu'.di Hoa hi n chi c on
thay 6 m<)t so ngll'.di c6 tu6i h ay trong cac nghi le cudi xi n,
ta ng ma . Vi c ma chay th eo phon g tuc Hoa phai trai lan
lu:c;it cac bu:a c: le bao tang, le phat ta ng, le kh a m li m. le
rnr.J duc1ng cho h 6n ngud1 che t, le chon ca t, le dua h6n
nguc1i chet den coi "Ta y thien Ph t quoc" , le do m tang.
Trong gia dinh nguc1i Hoa , ch6ng (cha) la chu h9, chi
con trai du9c thua ke gia tai va con trai ca luon du<;Jc phfin
hdn. Cac h day khoang 40 den 50 nam v n con nhung gia
dinh 1cm c6 tdi ban den nam the h , dong tdi vai cht,1c
ng uc:Ji. Nay h9 song theo tung gia dinh nho. Trong each
an m$.c, dan ong dung qufin ao nhu dan ong Nung, Giay,
Mong , Dao... Da n ba ffi? C qu fr n, ao nam than cai CUC d ben
na.c h phai, dai trum mong , ao c(k tay cung nam than. Cac
thfiy cung c6 y pht,1c rieng khi lam le. N6n , mu , o la cac d6
d9i tren dfiu thong dt,1ng cu.a nguc:Ji Hoa .
Hon nhan d nguc:Ji Hoa do cha m quyet dinh, n m tao
hon thuc:Jng xay ra . Khi tim v9 cho con , nguc:Ji Hoa chu
tr9ng den Sl,f "mon da ng, h9 doi" giu'.a hai gia dinh va Sl,i
tudng d6ng ve hoan canh kinh te cung nhu ve dia vi xa
h9i. Nha c6 truyen cu.a nguc1i Hoa c6 nhu'.ng d?c tntng
mang dau an cu.a nguc:Ji phudng Bllc rat r6. Ki u nha
"hinh cai an" la rat di n hin h. Nha thuc:Jng nam gian
dung (khong c6 chai). B9 khung vdi vi keo ddn gia n,
tuc:Jng xay g1:1ch m9t rat day (30 -40ce n ti me t), mai l<;Jp ng6i
um dudng .
M?t b:ing sinh ho1:1t : nha chinh bao gid cung tht,1t
vao m9t chut t1:10 thanh m9t cai hien h p. Gian chinh giua
la ndi d?t ban thd t6 tien, d6ng thdi con la ndi tiep khach.
Cac gian ben deu c6 tuc:Jng ngan ca.ch vdi nhau.
Den nay nha ngudi Hoa da c6 nhieu thay d6i: c6 m9t so
ki u nha la bien d1:1ng cua nha c6 truyen. Nhung cung c6

9
3
nhii'ng ki u nha ngudi Hoa tiep thu cua ngudi Tay hay
ngudi Kinh.
0 Quang Ninh, m<)t so cu dan Hoa ch uye n danh ca ven
bi n, thuyen d6ng thdi cung la nha .
Rieng d6ng b ng song Cliu Long, ngudi Hoa con c6 nhu
sa n.
Trang xa h<)i ngudi Hoa , moi quan h vai nhung ngudi
cung h9 duqc het sue coi tr9ng. Nhii'ng ho?t d<)ng kinh
doa nh, san xuat thudng c6 cac h<)i nghe nghi p tudng
ung, nhii'ng h<)i nay deu c6 m<)t vi t6 va ngay gio t6 trong
na m. M<)t so t$p t\}C vfrn duc;ic bao luu nhu trong hon
nhan cha m dinh do?t vai tieu chwln "m6n da ng, h<)
doi"... Ma chay phai tuan thu nghiem ng t tu bao tang
cho den do?n tang. N6i b$t trong tin nguang dan gian la
thd cung t6 tien, gia t<)c, dong h9, thd cung cac vi th£n
phu h<) (thfl.n bep, th6 dia, thfl.n tai) va m<)t so vi thanh,
b6 tat; theo d?o Nho , P h$t, Lao vdi h thong chua, mieu
kha phat triJ n.

Cfo hoi 26: Cho biet doi net ve nguon goc lich si't, noi cu tru,
d c die°m kinh te, van hoa xa h9i cua dan t9c Hre?

Tri Joi:
Dan t<)c Hre c6 ten g9i khac la: Cham Re , Cham,
Thuqng Ba Td, Sdn Phong, Da Va.ch, Cham Quang Nga i.
So dan Hre tinh den thang 7 nam 2003 la 120.260
ngudi, cu tru chu yeu d cac huy n: Tra Bong, Sdn Ha,
Minh Long, Ba Td, An Lao, Tu Nghia thu<)c cac tinh Binh
Di n h, Q ua ng gai ; c6 m<) t so cu t ru 6 huy n Kon Plong
(Kon Tu m).
D5. n t9c Hre th u9c nh6m ng6n ngli Mon - Kh mer.
Ng udi Hre la m lu a nude tu' !au ddi, c6 m9t b9 ph$.n nho
la m r ay, hai luc;i m, san b& n, da nh ca cu ng ca p ngu6n th
t.tc a n quan trc;mg tro ng moi g ia dinh. Ky thu$.t ca n h tac lua
nude cua d6 ng bao t uong t t,t nhu vung d6ng bft ng Nam
Trung B9. D6ng bao cha n nuoi trudc het nhft m ph1,1c v1,1 cac
le cu ng ba i, r ieng tra u con duc;ic du ng d keo cay,
bu a . Nghe da n la t , d t kha pha t t r i n, nhung nghe d t da
bi ma i m9t q ua may ch1,1c na m ga n da y.
D6ng ba o dan t9c Hre xua 6 nha sa n dai. Nay ha u nhu
nha dai kh ong con nu:a . N6c n ha c6 hai mai chinh lc;ip co
tr anh, h a i mai ph1,1 d h a i da u h6i th1,1t s a u vao trong hai
mai ch in h. Mai nay c6 ldp ngoai con them m9t lcJp n1:1p
g i o ng nhu d va ch nha. Chom dau doc c6 "b9 su ng" trang tri
vcJi cac kiJ u kh ac nha u. Vach, lcJp t r ong la m bft ng co tranh,
hen ngoa i c6 m(>t lap n p r a t ch c ch n. Hai gian dau
h6i d trong.
B9 khung nha ket ca u don gian giong nhu nha cu.a
nhie u cu da n khac d T a y Nguy en.
Trong nha (tru hai gian dau h6i) kh6ng c6 vach ngan.
Voi n h a ngucii Hre con c6 d?c di m it t hay d nha cac dan
t (>c khac: thucing thi nha d c6 clia m? t truoc hO?C hai dau
hoi. M? t truoc nha nhin xuong phfa dat thap, lung nha
d1}a va o the dat cao. Ngucii n ft m t ron g nha dau qu ay ve
ph ia dat cao. Nhu:ng vbi nguoi Hre thi hoan toan ngu<;1c l1:1i.
Gian hoi hen phai (nhin vaa mi:it nha) danh cha sinh ho9-t
cua nam va khach . Gian hoi hen trai danh cha sin h ho9-t
cu.a nu . Giap vach gian hoi hen phai di:it hep ch in h. Gian
chinh giua di:it hep ph1,1. Gian giap vach vdi gian hoi he
n trai di:it coi gia g1:1a .
Ngudi Hre song trang cac nha san, san nha caa hdn
mi:it dat khaang m9t me t, vach dl,ing nghieng , phia tren
chaai ra, hai d u nha co hinh thu rung. Gia lang la ngudi
co uy tin va anh hucJng ldn va dong vai tro quan tr9ng.
Duai thdi phang kien ngudi Hre nhat la1:1t di:it h9 Din h,
g n day m9t so ngudi lay h9 Nguyen , Ha, Ph1=1 m...
Hinh thuc gia dinh nho rat ph6 hien d dan t9c Hre.
Y ph1,1c trudc day : Dan 6ng dong kho , aa canh ngl\n
hai:ic d tr n, d u quan khan; ph1,1 nu: mi:ic vay hai t ng, ao
nam than; nam nu: deu hui toe , cai tram hai:ic long chim .
Trang ph1,1c co ca tinh t9c ngudi song khong ro net. Ngay
nay, ngudi Hre mi:ic qu n aa nhu ngudi Kinh, rieng each
quan khan, trum khan v n nhu xua . Ph n ldn nu gidi vin
m1:tc va y, nhung may bAng vai d t c6ng nghi p. Ngudi Hre
thich deo trang sue bAng dong, b1=1c, h1=1t cudm; nam nu deu
deo vong c6, vong tay, nu: co them vong chan va hoa tai.
Tl,lc ca rang da d n d n duqc xoa bo.
Xuat phat tu quan ni m m9i v t deu co hon hay ma
nen ngudi Hre co nhieu kieng cu vale thuc ton giao.
Ngudi Hre ciing co le dam trau nhu phong t1,1c chung d
khu V\JC Trtidng Son - Tay Nguyen. Ngudi Hre thich sang
tac tho ca, ham me ca hat va choi cac la?i nh1=1c Cl,! . Ka-choi
va Ka -le u la lan di u dan ca qu en thu(>c cua dong bao .
Truy n c6 de cap den tinh yeu chung thuy, cuoc d9 tai tri
giua thi n va ac, giau va ngheo, rat hap dan cac the h tu
bao deli nay. Nh::ic C\J cua ngudi Hre gom nhieu lo::ii: clan
brook , ching-ka-la, sao ling- la , ong tieu ta-lia, dan ong but
cua nu gi6i, khen ra-v ai, rang ng6i, po- pen , trong... Nhung
nh::ic C\J du<;Jc dong bao qui nhat la chieng , cong , thuc:Jng
dung b9 ba chiec, ho?c nam chiec, v6i cac nhip di u tau
khac nhau.
Kho tang van ngh dangian cua nguc:Ji Hr e kha phong
ph u, nhieu ngudi da quen v6i bai "B6ng cay Kania" m(>t
bai hat du<;Jc sang tac phong theo Ian di u dan ca "Ka Leu,
Ka Choi" rat ph6 bien trong dan t(>c Hre .

Cau hoi 27: Cho biet nguon goc ljch si't, sv. phan bo clan cu,
d c die°m kinh te va van hoa xa h9i ciia clan t9c
Khang?

Tri JiJi:
Dan t(>c Khang c6 ten tV g9i la Mo Khang va ten g9i
khacla: Hang,Br n,Xa.
Dan t(>c Khang thu(>c nh6m dia phuong: Khang Dfi'.ng,
Khang Ho? c, Khang D6n, Khang Sua, Ma Hang, Bu
Hang, Ma Hang Ben, Bu Hang C9i va thu(>c nh6m ngon
ngu Mon - Khmer.
Dan so tinh den thang 7 nam 2003 la 15.213 ngu
c:Ji. Dan t(>c Khang sinh song tap trung t::ii hai tinh Lai
Chau va Son La. Nguc:Ji Khang trong nhieu lua nep lam
luong
t! D\1540 1 \I N 97
thijc ch in h, nay nhie u noi chuy n sa ng cay bua da t, gieo
h 0 t, c6 ru (mg b?c thang nhung khong n hie u. Dong bno
chan nuoi ga, lc;in, trau la ph6 bien. Ngudi Kh ang
thudng
dung lo0i gui m9t qu a i, deo qu a t rim.
Don g bao trong bong roi dem bong d6i la y vai va d6
m c cua ngudi Thai.
Kinh te chu yeu la nuong ray, vdi phuong thuc phat
dot, ch9c lo tra h 0t. C6 th phan thanh ba nh6m: nh6m du
canh du cu, lam ray; nh6m du ca nh ban dinh cu, la m r&y
ket h<;1p lam ru 9ng; nh6m dinh canh, dinh cu, la m ru9ng
ket h<;lp lam ray. Chan nuoi kha phat tri n, ngh e ph9- n6i
tieng la dan lat d6 gia d9-ng (horn, ghe may, gui). Ngudi
Khang gioi dong thuyen va di thuyen d(>c m9c, thuyen
duoi en, du<;1c cac dan t9c anh em mua dung.
Ban lang d chan nui, ven song suoi. Nh a c6 cac d 0ng:
nha t 0 m b<;1; nha kien co. Ngudi Kha ng d nh a san. Nh
a
thudng c6 ba gian hai chai, mai ki u mu rua va hai cu'a ra
vao ahai dllu nha, hai cu'a s6 a hai vach ben. Trude kia ,
mai a hai dllu hoi thudng du<;1c lam t h n g, hi n nay nhieu
noi da lam mdi hinh mai rua nhu nha cua ngudi Thai Den .
Moi nha c6 hai bep Iva (m9t bep d nau an hang ngay, con
m9t bep d sudi va d nau do cung khi bo m qua ddi).
Nh a san gom m(>t mai va hai ma i, khong phu n6c, c6 cu'a
chinh thong suot tu dllu nay sang dllu kia, thong vdi cau
thang len xuong.
Hon nhan c6 nhieu nghi th uc va qua hai I.i n cudi: Llln

98
cudi d.iu chang trai den a r va llln thu hai dua da u ve nho.

99
chong d so ng rie ng, day la le quan trc,mg nha t. NgucJi ci;tu
c6 vai tro d(lc bi$t trong vi$c dl,ing vq ga chong cho chau.
Tl}c cuoi xin cu.a ngucJi Khang Ian luqt trai qua cac le thuc
sa u: dam hoi, xin d r J , cuai .
Theo phong tl}c ngucJi clan t9c Kha ng, ngucJi chet phai
d uqc ch6n cat chu dao, t ren ffiQ c6 nha mo, c6 cac do V?t
danh cho ngucJi che t: horn dl,ing quan ao, gio com, ong hut
ruqu , bat, dua , v.v..., phia dau me) ch6n m<)t c<)t cao tu 4
de n 5 met, tren dinh c6 con chim go va treo chiec ao cu.a vq
ha y chon g ngucJi che t. Bo, m chet duqc the! tr en tam phen
d n6c nha va bien thanh ma nha. Hang nam ban Jang cung
nm TrcJi va ma Da t.
Van ngh$ clan gian cu.a clan t<)c Khang vai nhieu chi.i
de phan anh dcJi song kinh te tl,1 nhien, tl,1 t uc, tl,1 cap.
Trang pht,ic giong phong each trang ph1}c ngucJi Thai den .
Ph\l nu nhu<)m rang den, an t ra u.

Cau hoi 28: Dan h?c Khmer con co cac ten g9i khac la gi? Hay
trinh bay noi cu tni, cac d c die°m v kinh te' va van
hoa xa h9i cu.a nguoi Khmer?

Tri Joi:
Dan t<)c Khmer con c6 ten g9i khac la: Cu r, Cul , Cu ,
Th6, Vi$t goc Mien, Khmer K'rom .
Dan so ngucJi Khmer tinh den thang 7 nam 2003 la
1.112.300 ngucJi , song t p trung d m<)t so tinh dong b§.ng
song Cvu Long nhu: An Gia ng, Can Tho, Kien Giang, S6c
Trang, Tra Vinh, Vinh Long. Ngo?i tru so dong bao Khmer
cu tru d vung Bay Nui tren d9 cao, con l i la d vung dong
b ng thudng bi nhiem m n va phen .
Da n t9c Khmer c6 tieng n6i va chu viet rieng nhl(ng
cung chung m9t nen van h6a, m9t lich sti bao v va x:\v
dl,tng t6 quoc Vi t Na m. Dong bao Khmer song xen ke vc'Ji
dong bao Kin h, Hoa trong cac phum, s6c, ap.
Ve kinh te, ngudi Khmer da biet tham canh lua nude
tu ]a u ddi. H9 c6 69 dl;mg Cl,1 san xuat n6ng nghi p kh a
hoa n thi n phu h<;Jp vc'Ji dieu ki n dia ly sinh thai Nam
B9. Dong bao biet chc;m giong lua , biet lam thuy lqi va lqi
dl,lng thuy trieu d thau ch ua , x6 phen cai t o da t, c6 di a
phudng tr6ng nhieu dua hau. Ngudi Khmer gioi ve thuy
lqi, th o ngh e danh ca, san xuat dudng that not. Ngh e
la m gom c6 tu lau ddi. Dong bao cung phat tri n kinh te
toan di n nhu chan nu6i trau bo d cay keo , nu6i l<;J
n, ga, vit dan, tha ca va phat tri n cac nghe thu c6ng
nhu d t, gom.
Dan t9c Khmer song thanh cac tl,1 di m g9i la phum,
soc. Ngudi Khmer trudc day d nha san, ki u nha san phu
hc;Jp veli mu.a nude lu hang na.m, cao tu 5 den 7 met, ba
gian quay ve huc'Jng Dong. Hi n nay, ngudi Khmer song
trong cac ng6i nha tr t, mai la, vach la ddn gian.
Thudng nh? t nam gic'Ji trung nien va ngudi gia thudng
m c 69 ba ba den , quan khan d.n tren dfru. Trang dip 1 ,
tet h9 m c ao ba ba td .ng, qd.n den (ho c ao den, quang
khan quang td.ng cheo ngang hong vllt len vai trai). Trong
dam cuc'Ji chu r thudng m c 69 "xa r6ng" (hol) va ao nglln
bo ngoai mau do. Day la lo i ao xe ngljc, c6 dung cai cue,
quang khan td ng v t qua vai tr ai va deo them "con dao
cuc'J i" (k§.m pac h) vc'Ji y ngh"ia biio v co dau. Thanh
nien hi n nay khi 6 nha thudng kh6ng mi"ilc ao ma qu a n
chiec "xa rang" ke s9c.
Cach day ba, bon muoi nam, ph1,1 nu'. Kh mer Nam B9
th udng m i"ilc "xa m pot" (va y). D6 la lo?i vay b§.ng to
t§.m, hinh ong (kin) . Chiec vay diJn hinh la lo?i xa m pot
cha n kh en, m9t lo? i vay hd, quan quanh than nhung
khac nhie u t9c ngudi khac cung c6 lo?i vay nay la ca.ch ma
ng vay vao tha n. D6 la each ma ng lu on giQa hai chan tu
sau ra truc'Jc, roi keo Je n d:lt C? n h hon g t?o thanh nhu
chiec qu §.n ng n va r9ng. Neu ca.ch t?O hinh vay va m9t so
mo tfp hoa van tren vay c6 th J c6 sl,f tiep xuc vc'Ji cac t9c nguc:li
khac thi ca.ch mi"ilc vay nay c6 th J xem la di"ilc t r u ng d9c dao
cua Kh me r Nam B9. H9 thudng mi"ilc vay trong
nhu'.ng nga y le lc'J n, m6i ngay mi"ilc m9t mau khac nha.u
trong suot tufln le d6. D6 la lo?-i xam pot pha mu6ng .
Ngudi Khmer c6 ky thu t nhu9m vai den tuyen bong,
!a u phai tu qua ml°ilc lua dJ may trang ph"l,}c. Thudng
nhQ.t hi n nay, ngudi Khmer an h h Ltdng van h6a Kinh
qua trang ph"l,lc. Trong le, tet l?i ml°ilc lo?i ao dai
giong ngudi Cham. Ngoai ra ph"l,l nu'. Khmer con ph6 bien
lo?i khan krama d t 6 vuong mau xa nh, do tren nen
tdng.
• gay cuc'Ji cac co dau thudng ID?C chiec xam pot (hol)
inau tim s§.m hay hong canh sen, ao dai tam pong mau
do t h§.m, qu ang khan cheo qua ngudi, d9i mu pkel plac
hay lo?-i mu thap nhon nhieu t§.ng b§.ng kim lo?-i hay
giay boi.

102
 LcJp thanh nien ngay nay thich ml'[lc qwin au, ao Sd mi.
Nhvng ngudi gia, ngudi lcJn tu6i thucing ml'[lc quJ.n ao ba ba
vcJi chiec khan d°m luon quan tren dJ.u hol'[lc v&t qua va i.
Nguc1i Khmer c6 tt_1c hoa thieu, tro duQc gill'. trong thap Pi
Chet D y, xay c:;m h ngoi chinh di n trong chua. Nguc1i
Khmer theo tin ngudng dan gian, theo d?o Ba-la-mon va
Ph t giao ti u thua. Chua la trung tam hanh 1 cua ctt
dan cac phum, s6c. Tu trucJc cho den hi n nay, chua
Khmer la tt_1 di m sinh ho?t van h6a - xii h9i cua dong bao.
Trong m6i chua c6 nhieu SU (g9i la cac ong lt_1c) va do SU ca
dung dJ.u. Thanh nien ngudi Khmer trucJc khi trudng
thanh thucing den chua tu h9c d trau doi due h?nh va
kien thuc. Hi n nay d Nam B9 c6 tren 400 chua Kh me r.
Nha chua thucing d?Y kinh nghi m san xuat, d?Y chu
Khmer.
Dong bao Khmer Nam B9 c6 nhieu phong tt_1c t p quan
va c6 nen van h6a ngh thu t rat d9c dao. Nhvng chua lcJn
thucing c6 d9i trong , ken, da n, c6 d9i ghe ngo... Hang nam
ngudi Khmer c6 nhieu ngay h9i, ngay tet dan t9c.
Ngucli Khmer von d nha san, nhung nay nha san chi
con l?i rat it ct d9c bien gicJi Vi t - Campuchia va m9t so
nho trong cac chua Ph t giao Khmer la ndi h9i h9p su sa.i
va tin do... Ca.ch bo tri tren mi;it b§.ng sinh ho?t cua nha
Khmer kha ddn gian.
Nay so dong ngucii Khmer d nha dat. B9 khung nha
dat duQc lam kha ch!lc ch!ln. Nhieu ndi lam theo ki u vi
keo cua nha nguc1i Kinh cung dja phudng. Trang nha. duqc
bai tri nhu sa u: Nha chia lam hai phJ.n theo chieu ngang,