પોથીયાત્રા...

પંડિત પરન્તપ પ્રેમશંકર(સિદ્ધપુર)

થોડાાં લ઴ો ઩શેરાાંની લાત છે. ભાયે એક જગ્માએ શ્રીભદ્ભાગલત વપ્તાશનાાં પ્રાયાંભબક
લક્તવ્મ આ઩લાનાં શતાં, તેથી ઩ોથીમાત્ાાંનાાં વભમ઩ૂલે, અભે મજભાનનાાં ઘયે
ભખ્મલક્તા, મજભાન વહશત કેટરાાંક ગાભનાાં અગ્રણી બેગાાં થમેરાાં. ઩ોથીમાત્ાની
તૈમાયીઓ ચારતી શતી. દદલાનખાંડભાાં ફેઠેરાાં કોઈ ચચાાઓ કયતાાં, કોઈ ઩ે઩ય લાાંચતાાં
શતાાં. ભાયા શાથભાાં એક ભેગહે ઝન શતાં, જ ેભાાં એક રેખનાાં ળી઴ાકભાાં ભોટા અષયે
છા઩ેરાં શતાં કે શેયી ઩ૉટય નાભનાં એક ઩સ્તકની, ૧૦૭ હભરીમનથી લધ પ્રતો લેચાતાાં,
હલશ્લનાાં ઩સ્તક લેચાણનાાં વલોત્તભ કીહતાભાન આ ઩સ્તકનાાં નાભે નોંધામા. રેખ તો
઩ૂયો લાંચામો ન શતો, ઩ણ થોડીલાય ભાાં ફેન્ટ-લાઝા વાથે ઩ોથીમાત્ા નીક઱ી. મજભાન
઩ત્નીનાાં ભસ્તક ઩ય વદ
ાં ય ઩ોથી ફાંધણાથી હલાંટામેર અને ઩ષ્઩ભા઱ાથી વવજ્જ
શ્રીભદ્ બાદલતજી ની ઩ોથી માત્ા, થોડીક કભાયીકાઓ નાાં ળીયે શ્રીપ઱-ક઱ળ વહશત,
કથાભાંડ઩ ભાાં, ઩ષ્઩ આયતીથી લધાલી, વ્માવ઩ીઠ થી ઩ણ ઉચ્ચસ્થાને, એક ફાજઠ
઩ય સ્થાહ઩ત કયલાભાાં આલી.

અશી ાં વન્ભાન વાથે, વવજ્જ શ્રીભદ્ બાગલત ની ઩ોથી ને, વશાવીની નાાં ભાથે
ફેવાડલાની લાત ભાયાાં ભાનવ઩ટ ઩ય અાંકીત થઈ, કાયણ કે આલી યીતે અન્મ કોઈ
ઉ઩ન્માવ, ટેક્નોરોજી કે અન્મ વલોચ્ચ લેચાણ હલક્રભ સ્થાહ઩ત કયતી ઩સ્તકો નાં
વન્ભાન તો થામ ઩ણ તેની ઩ૂજા-આયતી ઉતાયી, તેને ભાથા઩ય ફેવાડી ઘયે
઩ધયાલલાભાાં નથી આલતી. તેથી ભને, અાંગન
ે ાાં ભાયાાં હલચાયો, ળાસ્ત્રનો આધાય રઈ
આરેખલાનાં ભન થમ.ાં

પ્રથમ બાબત, એ કે બાગલતજી ની ઩ોથીનાં આટરાં વન્ભાન કેભ ? જ ે પ્રેવભાાં શ્રીભદ્

બાગલતનાં ઩સ્તક છ઩ામાં શળે, ત્માાં આલાાં જ કાગ઱ અને વાશી થી આટરાાં દ઱દાય,
અન્મ ઘણાાં ઩સ્તકો છ઩ાતાાં શળે. દકાંભતભાાં પયક શોમ તે સ્લાબાહલક છે. ઩ણ આ
ફધાભાાં લ઩યાતો કાગ઱ અને વશી તો જદાાં નશી ાં શોમ, તેની ભળીનયી કે કભાચાયી ઩ણ

Page | 1
અરગ નશી ાં શોમ, છતાાં ગ્રાંથ વન્ભાનભાાં આલો પયક કેભ ? ઘયે ઩ણ બાગલત કે
યાભામણની ઩સ્તક રાલીએ તો, ઩હલત્ જગાએ યાખીએ છીએ. આ જ લાતને ળાસ્ત્ર
અને તકાથી હલચાયીએ.

એક જ વયખા કાગ઱નાાં ટૂ કડા ઩ય, વાભાન્મ વાઈઝ કે પ્રીન્ટી ાંગનાાં પયકથી,

૧૦૦,૨૦૦,૫૦૦ કે ૨૦૦૦ રૂહ઩માની પ્રીન્ટ થામ તો, દયેક કાગણનાાં ભૂલ્મભાાં અને
વન્ભાનભાાં પયક ઩ડે જ છે , કાયણ કે રયઝલા ફેંકના ગલનાય, તેનાાં અાંદકત દકાંભતના ભૂલ્મ
ભાટે લચન અને ભાન્મતા આ઩ે છે. આલાાં જ કાગ઱ ઩ય, ૫૦ કયોડનાાં ડોક્મભેન્ટ થામ
કે ૫ શજાય નાં સ્ટેમ્઩ ઩ે઩ય છ઩ામ, કે ઩છી કોઈ ઩ય, જન્ભની નોંધણી તો, કોઈ ઩ય
મૃત્મની નોંઘણી, કોઈ ઩ય હભલ્કતનાાં દસ્તાલેજ તો, કોઈ઩ય છૂટાછેડા નો કયાય, ઩ણ
આ ફધા વાંજોગોભાાં, આલાાં કાગ઱ નાં ભાત્ ભૂલ્મ જ નશી ાં, ઩ણ ભનનાાં બાલ ઩ય ઩ણ
અવય ઩ડે છે. કોઈ ઩ે઩ય કાયનાાં કાચ વાપ કયલાભાાં કે ઩ડીકાાં ફાાંધલા લ઩યામ છે , તો
કોઈ દેલ-દેલતાઓ નાાં પોટાને રીધે, ઩ૂજા કે દીલાન ખાંડભાાં ભકી, તેભની આગ઱ દીલા
ફત્તી કયલાભાાં આલે છે.

ભશાબાયતનાાં મદ્ધ ઩છી બગલાન ઩ોતાની રીરા વાંકેરી સ્લધાભ જતાાં, પ્રશ્ન થમેરો કે
બગલાનનાાં સ્લધાભ ગમા ઩છી, ધભા કોને આશ્રમે યશેળે, તેનાં ળયણાં ક્માાં શળે ? ત્માયે
઩દ્મ઩યાણનાાં શ્રીભદ્ભાગલત ભાશાત્મ્મભાાં, બગલાને સ્લભખે આશ્લસ્ત કયતાાં કહ્ાં છે કે
स्वकीयं यद्भवेत्तज
े स्तच्च भागवतेऽदधात् । ितरोधाय प्रिवष्टोऽयं श्रीमद्भागवतार्णवम्
॥ तेनेयं वाङ्मयी मूर्तिः प्रत्यक्षा वतणते हरे िः। सेवनाच्छ्रवर्ात्पाठाद्दर्णनात्पापनािर्नी
॥ શાં ભારૂાં દદવ્મ સ્લરૂ઩ (તેજ) શ્રી ભદ્ભાગલતભાાં સ્થાહ઩ત કરૂાં છ. અને આ
શ્રીભદ્ભાગલત ભારૂાં લાઙ્ભમ સ્લરૂ઩ છે. श्रीमद्भागवताख्योऽयं प्रत्यक्षिः कृ ष्र् एव िह ।
स्वीकृ तोऽिस मया नाथ मुक्तत्यथं भवसागरे ॥ श्रीमद् भागवतस्याथ श्रीमद्भगवतिः
सदा । स्वरूपमेकमेवािस्त सिच्चदानन्दलक्षर्म् ॥ श्रीकृ ष्र्ासक्तभक्तानां
तन्माधुयप्र
ण कार्कम् । समुज्जम्ृ भित यद्वाक्तयं िविि भागवतं िह तत् ॥ શ્રીભદ્બાગલત,
શ્રી કૃષ્ણનો વચ્ચ્ચદાનનાંદ હલગ્રશ છે અને તેનો પ્રત્મેક શ્રોક એ ઩યભાત્ભાની
આ઴ાલાણી છે . तत्कथासु वेदाथणिः श्लोके श्लोके पदे पदे શ્રીભદ્બાગલત નાાં પ્રત્મેક અષય,
Page | 2
ળબ્દ અને શ્રોક લેદની ઋચા તલ્મ છે. તેથી આ ગ્રાંથ લાંદનીમ છે. पुस्तकं च गुरूं चैव
पूजयेदप ु चारतिः એલી ળાસ્ત્રાની આસા છે. કોટાભાાં વાષીને ગીતા઩ય શાથ ભૂકી વોગાંદ
આ઩લાભાાં આલે છે. આ ગીતાભાાં ક્માાંમ બગલાન લેદવ્માવજી કે શ્રી કૃષ્ણનાાં શસ્તાષય
નથી, છતાાં ળાસ્ત્ર ઩યની શ્રદ્ધાના રીધે તેની ભાન્મતા છે તેલી જ યીતે બાગલત ઩ણ
સ્લમાં બગલાન છે એ ળાસ્ત્ર ચ્સ્લકૃત છે. अवतीर्ो जगन्नाथिः र्ास्त्ररूपेर् वै
प्रभुिः..ममैवाज्ञा, गुरूपददष्टवेदान्तवाक्तयेषु िवश्वासिः - श्रिा આભ ળાસ્ત્ર સ્લરૂ઩ે
઩યભાત્ભા અલતીણા થમાાં શોલાથી ળાસ્ત્રની આસા, એ ઩યભાત્ભાનો આદેળ ભાનલાભાાં
આલે છે.
બીજી બાબત, શ્રીભદ્ભાગલત એટરે વાષાત્ શ્રીકૃષ્ણ. આ નટખટ નાંદદકળોય એટરે
ભશાપ્રાસ ઩ાંદડતોને હલચાય કયતો ભૂકી દે અને ઩ેરી ગાભડાાંની ગોલા઱ણ આગ઱, એક
ભાખણનાાં રદાં ા ભાટે નાચે. गोमय-मिडडत-भाल-कपोलं, चेतिस
िचन्तयिचन्मयभासम्। नूतन-जलधर-रुिचर-िवकासं, पीतवसनधर सुन्दरनटवर ॥
मधुर-िवकस्वर-सुलिलत-हांस, चेतिस िचन्तय िचन्मय भासम् । અને, ગોલારણો
઩ણ, કાનડાનાાં ભખાયહલાંદ ઩ય, ગોફયથી એક હતરક કયે અને એક રોંદો ભાખણ
આ઩ે. કઠો઩દન઴દભાાં વાચે જ કહ્ાં છે , नैषा तके र् मितरापनेया આને તકા થી કે
ફહદ્ધથી ઩ાભી ન ળકામ. બાગલત વપ્તાશ ભાાં વાત દદલવ વધી ઩યભાત્ભા ઩ય
પ્રલચનો ચારળે. ઩ણ તેથી, ફધાને ઩યભાત્ભા હલ઴ે ઩રૂ સાન થળે કે નશી ાં તેની ખાત્ી
નથી, કાયણ नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन । यमेवैष वृर्ुते
तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा िववृर्ुते तनूं स्वाम् ॥कठ.१.२.२३,मुडडक.३.२.३ આભ
઩યભાત્ભાને જાણલાાં ભાટે ફહદ્ધ, તકા, ઈચ્ન્િમા રૂ઩ી વાધનો ખફજ નાના ઩ડે છે. લ઱ી
यतो वाचो िनवतणन्ते, अप्राप्य मनसा सह तैत.उप. જમાાં લાણી ઩ણ, આ ઩યભાત્ભાનાં
લણાન કયતાાં થાકી જામ છે. હલષ્ણવશસ્રનાભનાાં તેને ળબ્દાતીગ્ કહ્ો એટરે લાણીનાાં
઩શોંચની ફશાય છે. આભ ફધાાં વાધનો, બ્રહ્મને ઩ાભલાાં-જાણલાાં, નાના ઩ડે. ફહદ્ધ
અને લાણીને ચલાલનાયો ઩યભાત્ભા જ છે, તે આત્ભસ્લરૂ઩ે દેશભાાં છે અને તેની ઈચ્છા
લગય લાણી નીક઱ી ળકતી નથી.
ાં ય કશી यमेवष
઩યાંત એક લાત અશી ાં વદ ै वृर्ुते तेन लभ्यस्तस्यैष-तैत.उप., જ ેનાાં
ઉ઩ય તેની કૃ઩ા થામ, તે તેને ઩ાભી ળકે. ગીતાભાાં ઩ણ આજ લાત કશી ાં
ददािमबुिियोगं तं येनमामुपयािन्त ते અને ઩યભવખા અજૂ ાનને, ઩ોતાના મથાથા
Page | 3
સ્લરૂ઩ ફતાલલાાં, દદવ્મચષ આપ્મા ददव्यं ददािम ते चक्षुिःपश्य मे योगमैश्वरम्. આ
ફહદ્ધ અને તકાનાં સ્થાન सवणस्य बुिि -रूपेर् जनस्य हृदद संिस्थते, या देवी बुििरूपेर्
संिस्थता હૃદમ અને ભચ્સ્તષ્ક છે, અને આ ઩યભાત્ભા ફહદ્ધ-તકા-લાણી થી ઩ય છે. ત્માાં
ળયણાગત બાલથી ફહદ્ધનાાં સ્થાન, ળી઴ાસ્થાન ઉ઩ય તેને સ્થા઩ીએ કે તેને વભહ઩ાત
થઈએ તો, બ્રહ્મ વાંફાંધ થામ અને તેની કૃ઩ાથી જ તેને જાણલાની ફહદ્ધ ભ઱ે. ટૂ ાંકભાાં,
઩ોથી ભાથે ભૂકી, તેને વભહ઩ાત થઈ તેની કૃ઩ામાચના કયલાની છે, જ ેથી, વાંવાયની
વક઱ ઉ઩ાહધ તેનાાં ચયણે ધયી, શ઱લા થઈ ઩યભ તત્ત્લને આત્ભવાત્ કયલાની ચેષ્ટા કે
મત્ન કયલાનો બાલ છે. ફહદ્ધ તેને વભહ઩ાત કયલાની લાત છે.
ત્રીજી બાબત, આ ઩હલત્ ગ્રાંથને, વદ્ગ્ગ્રૃહશણીએ ભસ્તક ઩ય ધાયણ કયે છે . આનો
હલગતે હલચાય કયતાાં ઩શેરાાં, આ઩ણે સ્ત્રી લ઴ે ઊાંડા઱઩ૂલાક હલચાય કયીએ. આ઩ણી
લૈદદક ઩યમ્઩યા ભાાં સ્ત્રીનાં ળાં ભશત્ત્લનાં છે. ભાત્ આ ળી઴ાકની વાથાકતા જ નશી ાં, ઘણી
ફધી લાતોનાાં યશસ્મો ઉદ્ગાદટત થળે.
સ્ત્રી-઩રૂ઴ની, આ઩ણી જ ે, ધાયણાાં છે તેનાાંથી લેદાન્ત, વાાંખ્માદદ દળાનભાાં થોડી
અરગ છે . આભાાં દયેક ઩રૂ઴ સ્ત્રી છે અને દયેક સ્ત્રી ઩રૂ઴ છે . नैव स्त्री न पुमानेष न
चैवायं नपुंसकिः। यद्यच्छ्छरीरमादत्ते तेने तेने स युज्यते॥ श्वे.उप. જ ેલીયીતે
ફજાયભાાંથી રાલેરાાં ક઩ડાની કોઈ જાહત નથી. તેનો બ્રાઉઝ કે ચભણમો વીલડાલીએ
તો તે, સ્ત્રી ઩રયધાન થામ અને જો ઝભ્બો વીલડાલે તો તે ઩રૂ઴ ઩રયધાન થામ. આભ
આત્ભાની કોઈ જાહત નથી. જનકનાાં દયફાયભાાં મોહગનીનાાં વાંલાદ ભાાં नाहं
पीनपयोधरा થી ળરૂઆત થમેરો વાંલાદ અહત યોચક રાગળે. વાાંખ્મળાસ્ત્રભાાં સ્ત્રીને
પ્રકૃહત કશી છે. આની હલસ્તાય ચચાા અત્ે ન કયતાાં, ભાત્ સ્ત્રીનાં વાચાં સ્લરૂ઩ વભજીએ,
જ ેથી આ ઩ોથીનાં ઉહચત સ્થાન વૌબાગ્મલહતનાં ભાથાં કેભ, તે વભજી ળકામ.
ઋગ્લેદનાાં નાવદીમ વૂક્તભાાં કહ્ાં છે, नासदासीन्नो सदासात्तदानीं नासीद्रजो
नोव्योमा परोयत् । સૃચ્ષ્ટનાાં આયાંબભાાં ન તો વત્ શતાં ન અવત્, ભાત્ એક હલયાટ્ નાં
જ અચ્સ્તત્લ શતાં. स एकाकी नारमत - सोऽकामयत् - एकोऽिस्म बहुस्याम्,
इयमेवात्मानं द्वेधाऽपातयततिः पितश्च पत्नी स्त्री पुमांसौ पररष्वाक्तौ स । આભ
઩યભાત્ભાને રીરા કયલા ભાટે એક થી અનેક થલાની ઇચ્છા થઈ. ગીતા પ્રભાણે प्रकृ तत
स्वामवष्टभ्य તેણે પ્રકૃહત થી સૃચ્ષ્ટનાં વજ ાન કમા અને ઩ોતે ઩ણ આ સૃચ્ષ્ટનાાં

Page | 4
કણકણભાાં-ષણષણ ભાાં હલરવી યહ્ો છે. આભ તેણે ઩ોતાનાાં સ્લરૂ઩ભાાંથી ફે બાગ
કમાા, ઩રૂ઴ અને પ્રકૃહત(સ્ત્રી) કે ઩હત અને ઩ત્ની અને આભ, સ્ત્રી ઩યભાત્ભાનાાં ડાબા
અાંગથી અને ઩રૂ઴ જભણાાં અાંગથી પ્રગટ થમાાં. अधो वा एष आत्मनो આત્ભા નો
ન્માવ હૃદમભાાં, ડાબી છાતીભાાં કયલાભાાં આલે છે . स्त्रीरूपा वामभागांर्ा दिक्षर्ांर्िः
पुमान्स्मृतिः॥ व्र.वै.पु प्र.खं.२.५५, આભ સ્ત્રી એ ઩રૂ઴નાં ડાબાં અાંગ ગણામ તેથી તેને
વામા ઩ણ કશેલાભાાં આલે છે. આજ લાત બગલાન શ્રી ળાંકયાચાચાએ, ભાનવ઩ૂજાભાાં
કયી आत्मा त्वं िगररजा मितिः એટરે કે ઩રૂ઴ એટરે આત્ભા અને સ્ત્રી એટરે ફહદ્ધ.
શલે ગભણતની જ ેભ ભવદ્ધ કયીએ તો, सवणस्य बुिि -रूपेर् जनस्य हृदद संिस्थते, या
देवी बुििरूपेर् संिस्थता હૃદમ ડાબી ફાજ ાં શોમ, જ ેથી લાભા (સ્ત્રી), ઩રૂ઴નાં હૃદમ
ગણામ. અને, તેથી જ ભાનલાભાાં આલે છે કે, વાંવાયને આનાંદથી ધફકતો યાખલાભાાં
સ્ત્રીનો ભશત્ત્લનો પા઱ો શોમ છે. આ઩ણાાં ત્માાં તો આદદકા઱ થી ચ્સ્લકૃત છે કે
न गृहं गृहिमत्याहुर, गृिहर्ी गृहम् उच्छ्यते ॥ महा.भा. આભ ધન્યોગૃહસ્થાશ્રમ
ફનાલલાભાાં સ્ત્રી અહત ભશત્ત્લનો બાગ બજલે છે. લ઱ી ભૂ઱ લાત કયીએ તો, स्त्री र्ूद्र
िद्वज बन्धूनां त्रयी न श्रुित गोचरा આ શ્રીભદ્ભાગલતની યચના ભાટે ઩ણ, બગલાન
લેદવ્માવજી ને સ્ત્રીનો પ્રથભ હલચાય આવ્મો છે . અને તેથી જ શ્રીભદ્ભાગલતજીની ઩ોથી
વદ્ગૃશીભણનાાં ભાથ ઩ય ઩ધયાલી, કથા ભાંડ઩ વધી રાલલાભાાં આલે છે.
શ્રીભદ્ભાગલતજીની ઩ોથીને, વલોચ્ચ વ્માવ઩ીઠ થી ઩ણ થોડી ઉ઩ય, યાખલાભાાં આલે
છે. ઩ોથી ઩ધયાવ્મા ઩છી કથાસ્થ઱ પ્રમાગતીથા ફની જામ છે કાયણ કે શ્રીભદ્ભાગલત
એટરે બચ્ક્ત-સાન-લૈયાગ્મની દત્લેણી. શ્રીભદ્ભાગલતની યચના ફિીકાશ્રભ-વમ્માપ્રાવ
આશ્રભભાાં વયસ્લહત (હલદ્યા) ના કીનાયે થઈ, તે મભનાજી નાાં દકનાયે ચરયતાથા થઈ
(જમાાં ઩યભાત્ભાએ અનેક રીરાઓ કયી છે તે) અને શ્રી ગાંગાજીનાાં દકનાયે કશેલાઈ.
જમાાં ગાંગા-મભના-વયસ્લહતની ઩દનતા એક થામ તે ઩હલત્ વાંગભની એટરે
પ્રમાગયાજ-કથા ઩ાંડાર.

Page | 5