You are on page 1of 73

K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

योऽनूचानः स नो महान्

हैदराबाद् संभाग: ।

नवमी कक्षाया:
संस्कृ त - छात्राध्ययनसामग्री
प्रथमसत्रम् / I TERM
2021 - 2022

चेबबय्यं वेङ्कट रामय्य: , 1


प्र.स्ना. बि. - संस्कृ तम्
के न्द्रीय बवद्यालय: नं .1 उप्पल् ।
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
पुरोवाक् “ श्री मात्रे नम: ” ।
महानयं प्रमोदस्य बवषय: यत् “ बालानां सुखबोधाय ” बवबिष्य नवमीकक्षाया: छात्राणां कृ ते संरबचतेयं छात्राध्यायनसूक्ष्मसामग्री
CBSE संस्थाया: नूतन पाठ्यक्रमानुसारं प्रथमसत्रस्य नवीनतमप्रश्नपत्रम् आधृत्य सरलिैल्या बवलसबत । “ अ ” इबत भागेन चत्वाररं ित् ( 40 ) अंकानां कृ ते CBSE
प्रथमसत्रस्य प्रश्नपत्र - प्रारूपम् ( Blue print ) अनुसत्ृ य बवबनर्मिता इयं अध्ययनसामग्री । “ अ - भागे " पञ्चववंिबत ( 25 ) अंकानां कृ ते बहुलैबछछक - प्रश्नै: ( MCQ’s )
अनुप्रयुक्त - व्याकरणम् पञ्चदि ( 15 ) अङ्कै : पठितावबोधनं च दिप्रश्नेषु बवद्येते । अत्र न के वलं प्रश्नोत्तराबण , अबपतु अभ्यासाथं प्रश्ना: अबप प्रदत्ता: । अस्यां
सहायकसामग्रयां प्रत्येकस्य प्रश्नस्य उत्तरं कथं लेखनीयम् इत्यबप संसबू चतम् । अत्र व्याकरणबबन्द्दन ू ामुपठर बविेषावधानं प्रदत्तम् । नवमीकक्षाया: छात्रेभ्य: प्रथमसत्रे
इयं संस्कृ तसूक्ष्मसामाग्री कल्पतरुठरव वाबछछततफलप्राप्त्यै सहकरोतीबत संभाव्यते । अवसरे ऽबस्मन् अस्या: सामग्रया: प्रणेतारं बप्रयबमत्रम् अस्माकं संस्कृ तबवभागे अन्द्यतमं
प्रबिबक्षत - स्नातक - बिक्षकं श्रीमन्द्तं चेबबय्यं वेंकटरामय्य महोदयं आिीर्भि: समतोषबयतुं भगवन्द्तं हनूमन्द्तं संप्राथिये ।
बुधजनबवधेय:
डॉ. बचलुकूठर दुगािराव:
ददनांक: :- 26 - 07 - 2021 . प्रबिबक्षत - स्नातक - बिक्षक: , के . बव . नं - 1 , उप्पल् , हैराबाद् ।
*****************************************************************************************************************************************************************
कमिणव
ै जयबत पुरुष:
ॐ यो मां पश्यबत सवित्र सवं च मबय पश्यबत । तस्याहं न प्रणश्याबम स च मे न प्रणश्यबत ॥ गीता . 6 . 30 ॥
अबस्मन् संसारे दकयन्द्त: मानवा: सबन्द्त ये जायन्द्ते मृत्युं च प्राप्य परलोकं गछछबन्द्त । परन्द्तु कबत जना: सबन्द्त ये तेषां बवषये जानबन्द्त ? सम्भवत:
अत्यल्पा: एव । यतोबह लोक: सविदा कमियोबगनाम् एव स्मरणं करोबत । गीतायां श्रीकृ ष्णेन अस्मादेव कारणात् पूवम ि ेव कबथतं यत् - “ योग: कमिसु कौिलम् ” इबत ।
कक्षानवम्या: छात्राणां कृ ते सूक्ष्माध्ययन - सामग्रया: बनमािणं स्वयमेव कठिनं कायं भवबत । परन्द्तु कायिबमदं CBSE - 2021 - 22 प्रथमसत्रस्य कृ ते बनर्विघ्नं
पठरसमाप्य श्री रामय्या महोदय: “ कमिणव ै जयबत पुरुष: ” इबत वचनम् अन्द्वथिमकरोत् । श्री वेंकट रामय्य महोदयस्य कठिनतरपठरश्रमेण दृढसंकल्पेन एव
बालबहतकायोऽयं सुसम्पन्नो जात: । अस्या: सूक्ष्म - सामाग्रया: बनमािणाथं महोदयाय अहं धन्द्यवादान् ज्ञापयाबम । अस्या: सामग्रया: मुखपत्रस्य बनमािणं मया कृ तमबस्त ।
मुखपत्रे अंदकतं सुभाबषतं बविेषरूपेण बालानां कृ ते एव योबजतम् अबस्त । मूलसुभाबषतम् अबस्त महाभारतस्य िल्यपविबण यथाबह -
“ न हायनैनि पबलतै: न बवत्तेन न बन्द्धबु भ: । ऋषयश्चदक्ररे धमं योsनूचान: स नो महान् ॥
ऋबषप्रोक्त: परम्पराप्राप्त: अनूचान: सनातन: धमि एव अस्माकं महान् अबस्त । यश्च बनरन्द्तराभ्यासेन अध्ययनेनैव प्राप्तुं िक्य: । यतोबह बालानां धमोsबप
बनरन्द्तराध्ययनिीलता एवाबस्त । अत: अहं बचन्द्तयाबम यत् बालै: स्वाध्यायधमिस्य पालनेन स्वमातृ - बपतृ - गुरूणां मस्तकं गवेण गौरवोन्द्मुखं करणीयम् । उपठर
बलबखत: “ यो मां पश्यबत ....” इत्यादद गीताश्लोक: अमुमव े ाथं द्योतयबत यत् भबक्तभावयुक्ता: भक्ता: यथा सवित्र ईश्वरमेव पश्यबन्द्त तथैव छात्रा: स्वज्ञानबपपासां
िमबयतुं अध्ययने अजुन ि इव लक्ष्यैकायत्तबचत्ता: भवेय:ु इबत ।
श्रीमान् पङ्कज बसन्द्ह:
ददनांक: :- 26 - 07 - 2021 . प्रबिबक्षत - स्नातक - बिक्षक: , के न्द्रीय बवद्यालय: , करनाल: , गुरुग्राम सम्भाग:

2
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

FORE WORD

I am happy to know that I - TERM Sanskrit Micro Material of class IX has


been prepared by Mr. Ch V Ramaiah T.G.T. ( Sanskrit ) of this vidyalaya .

I am sure that this material will cater to the needs of class IX students and
help them to learn Sanskrit with confidance . This material will give basic
foundation for next year X class .

Since this Sanskrit Material is prepared as per the CBSE curriculum with the latest changes in the syllabus and
I -TERM new pattern in the design of Question Paper for the academic year 2021 - 22, I am sure that this will benifit
the Sanskrit students in I -TERM examination to a great extent .

In this connection I appreciate the Sanskrit Department of KV NO 1 , Uppal in general and Mr. Ch V Ramaiah
T.G.T. ( Sanskrit ) in particular for his relentless efforts in bringing the Sanskrit Micro material .

छात्राध्ययनसामग्री इयं नवमी कक्षाया: छात्रेभ्य: वाबछछतफलप्राप्त्यै सहयोगं प्रददाबत इबत दृढं बवश्वस्यते ।

ददनाङ्क: :- 26 - 07 - 2021. ( बप . श्रीबनवास राजु )


प्राचायि:
के . बव . नं - 1 , उप्पल् , हैदराबाद् ।

3
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
PREFACE
“ अस्मदाचायि - पयिन्द्तां वन्द्दे गुरुपरम्पराम् ” CH V RAMAIAH , T . G . T . ( Sanskrit )
I would like to express my gratitude to Shri. P. Srinivasa Raju Garu Principal and Vice Principal Smt. N Rajeswari who
gave me moral support by writing the foreword and message for this Sanskrit Micro material for I TERM 2021 - 22.
It is because of their Motivation and support I could prepare Class X Sanskrit Micro Material as per the new CBSE pattern
2021 - 2022 ( I TERM ) for the benefit of Class IX Students.
The model paper at the begining for I Term of the material as per the latest CBSE pattern ( I TERM 21 - 22 ) with key
will boost the students’ confidence. So , I request you all to follow the INDEX for I TERM Syllabus . Worksheets have been
given with answers at the end of every lesson for practice.
I have voluntarily taken up task of preparing such useful material for Sanskrit students. The entire credit goes to My
Principal Sir and Vice Principal mam. This material will give confidance to the class IX students to learn Sanskrit and to
prepare for the next class X also.
I , personally thank Dr. Ch Durga Rao and Smt. Padmavathi mam , the scholars of our Sanskrit Department
KV NO 1 , Uppal , Hyderabad Region for their timely suggestions and continuous monitoring of the material to come out .
I Thank my Sanskrit Brothers and Friends of HYDERABAD Region for their concern and encouragement .
I also thank Sanskrit Scholors from other Regions - ( Chennai ) Sri.Venkatesan , Sri Raghavendra Sharma , ( Ernakulam ) Sri
Shibu , ( Bangolore ) Sri L M Bhat , Sri V V Bhat .
Special thanks to All India Sanskrit Teacher’s friend Sri . Pankaj Singh , KV , Karnal , Gurugram Region for his support
and encouragement throughout and for also designing the first page.
I seek blessings from my Sanskrit fraternity . Any errors may please be intimated to me for further corrections in the
next edition.
I strongly believe that in this critical CORONA pandemic years , students will be benifitted by this self explanatory
material to develop their confidance and to score more hundreds in Exam ( TERM I & II 2021 - 22 ) . I think this is the right
time to practice and prepare for I TERM Exam . I wish all the best to the aspiring students .

4
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

MESSAGE

My sincere accolades to Shri CH Venkata Ramaiah , TGT Sanskrit ,

KV No 1 Uppal , for his relentless efforts in shaping I -TERM Class IX

Sanskrit Micro Material for the session 2021 - 2022 . I strongly

believe that this Micro Material , in revised CBSE - 21 - 22 Pattern will be

immensely beneficial to all the students who access it .

The initiative of Shri CH Venkata Ramaiah towards making students learn Sanskrit without complexities during this
toughest pandemic situation is praise worthy .

I wish maximum Class IX children reap the fruit of Mr. Ramaiah’s hard work in learning Sanskrit through this
Term wise - Question wise and Chapter wise - Sanskrit Micro Material . I am sure that this material will give Good
foundation for next year class X also. My Best Wishes to Mr. CH V Ramaiah and his Students !

N RAJESHWARI
ददनाङ्क: :- 26 - 07 - 2021. VICE PRINCIPAL
KV NO 1 UPPAL
HYDERABAD .
5
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
कक्षा - नवमी । संस्कृ तपाठ्यक्रम: - 2021 - 22 . ( कोड नं. 122 ) ( 24 / 07 / 2021 )
प्रथमसत्रस्य पाठ्यक्रम: C B S E प्रश्नपत्रप्रारूपम् च । प्रथमसत्रीय - मूल्यांकनम् - 40 अङ्का: + 10 आन्द्तठरक - मूल्याङ्क नम् = 50 ।
“ अ ” - भाग: ( बहुबवकल्पात्मका: प्रश्ना: ) 40 अङ्का: अनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 अङ्का:
पठितावबोधनम् - 15 अङ्का:
*****************************************************************************************************************************************************************
“ अ ” - भाग: ( बहुबवकल्पात्मका: प्रश्ना: ) 40 अङ्का: अनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 अङ्का:
प्रश्नः प्रश्न - प्रकारा: पाठ्यबबन्द्दवः च | अङ्का: पृ.सं

प्रथमसत्रस्य आदििप्रश्नपत्रम् उत्तरसबहतं च I TERM EXAM MODEL PAPER WITH KEY . 8 / 11


1 सबन्द्धकायिम् :- * स्वरसबन्द्धः :- दीर्ि , गुण , अयादद - 2 अङ्कौ | * व्यञ्जनसबन्द्ध: :- वगीय - प्रथमवणिस्य तृतीयवणे पठरवतिनम् , 1x4=4 12
‘ म् ’ स्थाने अनुस्वारः - 1 अङ्कः | * बवसगिसबन्द्ध :- बवसगिस्य उत्वम् - 1
अङ्कः
2 िब्दरूपाबण :- अकारान्द्त - पुं - बालकवत् , उकारान्द्त - पुं - साधुवत् , आकारान्द्त - स्त्री - लतावत् , ईकारान्द्त - स्त्री - नदीवत् , 1x4=4 15
सविनामिब्दाः - अस्मद् , युष्मद् |
3 धातुरूपाबण :- * परस्मैपददनः :- पि् , गम् , वद् , भू , क्रीड् , नी , दृि् , अस् , कृ , पा ( बपब् ) ( पञ्चसु लकारे षु ) 1x4=4 24
* आत्मनेपददनः :- सेव् , लभ् | ( लट् लकारे लृट् लकारे च )
4 कारक - बवभक्तय: उपपद - बवभक्तय: च - बितीया - पठरत : , बनकषा , प्रबत , बवना | तृतीया -सह / समम् / साधिम् / बवना / अलम् / हीनः 1x4=4 34
|
चतुथी - रुच् , दा ( यछछ् ) , नमः , कु प् | पञ्चमी - बवना , बबह : , भयाथे / भी , रक्ष् |
षष्ठी - उपठर , अध : , पुरत : , पृष्ठत: | सप्तमी - बस्नह् , बवश्वस् , बनपुण |
5 प्रत्यया : - - क्त्वा , तुमन
ु ् , ल्यप् , क्तवतु | 1x4=4 37

6
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
6 संख्या - 1 - 100 सामान्द्यज्ञानम् | ( 1 - 4 बत्रषु बलङ्गेषु के वलं प्रथमा बवभक्तौ | ) 1x3 =3 40
7 उपसगाि: :- ( एकादि 11. ) आ , बव , प्रबत , उप , अनु , बनर् , प्र , अबध , अप , बन , अव | 1x2 =2 43
पठितावबोधनम् - 15 अङ्का: ( प्रथमसत्रस्य 4 पािे भ्यः पदाबन / वाक्याबन दीयन्द्ते )
8 प्रश्नबनमािणम् :- वाक्येषु रे खांदकत - पदाबन अबधकृ त्य पञ्चप्रश्नानां बनमािणम् । प्रश्नवाचकपदानां चयनम् | 1x5=5 48
9 प्रसङ्गानुकूलं समुबचतं िब्दाथिचयनम् ( प्रदत्तबवकल्पेभ्यः पयाियपदानां / समानाथिकपदानां चयनम् ) 1x4=4 49
10 भाबषक - कायािय तत्त्वाबन :- ( प्रथमसत्रस्य 4 पािाधाठरताबन वाक्याबन दीयन्द्ते ) - 1x6=6 50
वाक्ये * कतृि / दक्रया - पदचयनम् । कतृि - दक्रया - अबन्द्वबतः | * बविेषण - बविेष्य - चयनम् । * पयािय / बवलोम - पदचयनम्

पाठ्य - पुस्तकम् - “ िेमष
ु ी - संस्कृ त - पाठ्यपुस्तकम् - प्रथमः भाग: । ( नवमश्रेण्यै ) CBSE िारा 2021 - 2022 ( 24 / 07 / 2021 ) परीक्षायै
बनधािठरता: पािा: :-
पािसंख्या पािस्य नाम बवषय: पृष्ठ संख्या
प्रथम: पाि: भारतीवसन्द्तगीबतः पद्यात्मक: 50
बितीय: पाि: स्वणिकाकः गद्यात्मकः 52
तृतीयः पािः गोदोहनम् नाट्ांि: 57
पञ्चम: पाि: सूबक्तमौबक्तकम् पद्यात्मक: 68
अवधातव्यम् :-
अनुप्रयुक्तव्याकरणस्य अंिानां चयनं यथासम्भवं ‘ िेमष ु ी ’ पाठ्यपुस्तकात् करणीयम् |
यदद ततः न सम्भावबत तर्हि ‘ अभ्यासवान् भव - प्रथमोभागः ’ इत्यस्मात् कतुं िक्यम् |
सूचना :- प्रथमसत्रे पठित / अपठित - गद्य / पद्य / नाट्ांि - आधारे ण एकपदेन तथा पूणिवाक्येन उत्तरत इबत प्रश्नियं परीक्षाथं नाबस्त |
परन्द्तु प्रथमसत्रस्य चतुणां पािानां कायिपत्रेषु बवषयदृढीकरणाथं एकपदेन तथा पूणिवाक्येन उत्तरत - इबत प्रश्नाः दत्ताः | पािान्द्ते उत्तराबण अबप दत्ताबन |

पाठ्य - पुस्तकम् -
1. “ िेमष
ु ी - संस्कृ त - पाठ्यपुस्तकम् - प्रथमः भाग: । संिोबधत - संस्करणम् ( प्रकािनम् रा.िै.अनु.प्र.पठर. िारा )
2. “ अभ्यासवान् भव ” भाग: - 1 ( प्रकािनम् रा.िै.अनु.प्र.पठर . िारा )
7
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
3. “ व्याकरणवीबथ: ” ( अबतठरक्तपिानाथिम् ) ( प्रकािनम् रा.िै.अनु.प्र.पठर. िारा )

*************************************************** ******************************************************* ***************************************************


TERM - I . प्रथमसत्रस्य आदििप्रश्नपत्रप्रारूपम् प्रश्नाः च - 2021 - 2022 . 40 अङ्काः + 10 आन्द्तठरक - मूल्याङ्कनम् = 50 ।
समयः :- साधिर्ण्टा “ अ ” - भाग: ( बहुबवकल्पात्मका: प्रश्ना: ) 40 अङ्का: अनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 अङ्का:
****************************************************************************************************************************************************************
1. अधोबलबखतवाक्येषु रे खाखाबङ्कतपदानां सवन्द्धं सबन्द्धबवछछेदं वा प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: बचत्वा बलखत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) सुख + अथी = .............. त्यजेत् बवद्याम् । ( क ) सुख अथी ( ख ) सुखेअथी ( ग ) सुखाथी
( ii ) देवर्षिः नारदः नारायण ! नारायण ! इबत वदबत । ( क ) दे व + ऋबषः (ख) देव + अऋबषः ( ग ) देव + अठरषु
( iii ) िब्दाः अच् + अन्द्ताः = ......... , हलन्द्ताः च भवबन्द्त । ( क ) अचन्द्ताः (ख) अजन्द्ताः ( ग ) अजान्द्ताः
( iv ) रे खाबङ्कत - पदानां प्रश्नबनमािणं कु रुत = .. + .. कु रुत ।( क ) प्रश्नबनमािण + कु रुत ( ख ) प्रश्नबनमािनम् + कु रुत ( ग ) प्रश्नबनमािणम् + कु रुत
(v ) मानो बह = ......... + ......... महतां धनम् । ( क ) मानः + बह (ख) मानाः + बह ( ग ) मान + बह
2. प्रदत्तबवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा वाक्याबन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) अध्यापकः .................. गृहकायािबण स्वीकरोबत | (क) छात्राः (ख) छात्राणां ( ग ) छात्रेषु
( ii ) माता ................. जलं ददाबत । (क) पुत्रण
े (ख) पुत्रे ( ग ) पुत्राय
( iii ) मम बपता ............. पृछछबत । (क) मां (ख) अहं (ग) अस्माकं नां
( iv ) बहमालये ................ तपः कु विबन्द्त । (क) साधुः (ख) साधवः (ग) साधून्
(v) ............ नाम दकम् ? (क) त्वं (ख) त्वया (ग) तव
3. प्रदत्तबवकल्पेभ्य: उबचत - धातुरूपं बचत्वा वाक्याबन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) बाबलके ज्ञानं .................... । (क) लभन्द्ते (ख) लभते (ग) लभेते
( ii ) वयं ह्य: पादकन्द्दक
ु े न ................... । (क) अक्रीडाव ( ख ) अक्रीडम् (ग) अक्रीडाम

8
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( iii ) करोनाकाले वृद्धा: बबह: मा .................. । (क) गछछेय:ु (ख) गछछेत् (ग) गछछेताम्
( iv ) श्वः छात्र: बवद्यालये ................... । (क) भबवष्यत: (ख) भबवष्यबत (ग) भबवष्यबन्द्त
(v) अहं बमत्राय फलाबन ................... । (क) नयाम: (ख) नयाबम (ग) नयाव:
4. उपपदबवभक्त्यनुसारं प्रदत्तबवकल्पेभ्य: उबचतं पदं बचत्वा वाक्याबन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) ................ बवना प्रकाि: नाबस्त । (क) सूयःि (ख) सूयण
े (ग) सूये
( ii ) ................ प्रसादं रोचते । (क) भक्ते न (ख) भक्तानां (ग) भक्ते भ्यः
( iii ) पुत्री ................ बस्नह्यबत । (क) जनके (ख) जनकं (ग) जनकात्
( iv ) चौर: ................. बबभेबत । (क) रक्षकभट: (ख) रक्षकभटात् (ग) रक्षकभटम्
(v) ............ उपठर फलाबन सबन्द्त । ( क ) वृक्षस्य (ख) वृक्षाः (ग) वृक्षष
े ु
5. अधोबलबखतवाक्येषु रे खांदकतपदेषु प्रकृ बत - प्रत्ययौ बवभज्य संयोज्य वा प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: बचत्वा बलखत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1 x 4 = 4
(i) छात्रः बवद्यालयं गन्द्तुम् इछछबत । (क) गम् + ल्यप् (ख) गम् + क्त्वा ( ग ) गम् + तुमन
ु ्
( ii ) बालक: क्रीड् + क्त्वा गृहं गछछबत । (क) क्रीबडत्वा (ख) क्रीबडतवान् ( ग ) क्रीबडतुं
( iii ) “ करोना काले ” जना: गृहेभ्य: बबह: न गम् + क्तवतु । (क) गतवान् (ख) गतवन्द्तौ ( ग ) गतवन्द्तः
( iv ) बपता पुत्रस्य प्रगबतपत्रं समीक्ष्य प्रसन्नः भवबत । ( क ) सम् + ईक्ष् + क्त्वा ( ख ) सम् + ईक्ष् + तुमुन् ( ग ) सम् + ईक्ष् + ल्यप्
(v) बाबलका परीक्षां सम्यक् बलख् + क्तवतु । (क) बलबखत्वा (ख) बलबखतवान् ( ग ) बलबखतवती
6. अधोबलबखतवाक्येषु अङ्कानां स्थानेषु प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - संख्यावाचक - पदं बचत्वा बलखत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1 x 3 = 3
(i) पुस्तकालये ......... 4 ........ बाबलका: पिबन्द्त । (क) चत्वार: (ख) चतस्र: ( ग ) चत्वाठर
( ii ) क्रीडाक्षेत्रे ..... 1 ....... बालक: धावबत । (क) एकः ( ख ) एकम् ( ग ) एका
( iii ) मम समीपे ..... 3 ....... फलाबन सबन्द्त । (क) त्रयः (ख) बतस्रः (ग) त्रीबण
( iv ) आकािे ...... 2 ...... खगौ बवहरत: । (क) िौ (ख) िे (ग) ियोः
7. अधोबलबखतवाक्येषु रे खांदकतपदेषु बवद्यमानं उपसगं प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: बचनुत - ( के वलं प्रश्नियम् ) 1x2 =2

9
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
(i) छात्र: श्लोकं पदछछेदेन अबधगछछबत । (क) अ ( ख ) अध ( ग ) अबध
( ii ) भाग्यनगरे बनजिन - प्रदेि: नाबस्त । (क) बन ( ख ) बनर् ( ग ) बनर
( iii ) गङ्गा बहमालयात् प्रभवबत । (क) प्रभ ( ख ) उप (ग) प्र
खण्ड: - ख ( SECTION -B ) पठित - अवबोधनम् - 15 अङ्का:
8. रे खाबङ्कत - पदाबन आधृत्य प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: समुबचतं प्रश्नवाचकपदं बचनुत - ( के वलं प्रश्नपञ्चकम् ) 1x5=5
(i) धमिसविस्वं श्रुत्वा अवधायिताम् । ( क ) कु त्र ( ख ) कः ( ग ) ककं
( ii ) कु क्कु रः मानुषाणां बमत्रम् अबस्त । ( क ) के षां ( ख ) कां ( ग ) कै ः
( iii ) तपोदत्तः बवद्याध्ययनाय गुरुकु लम् अगछछत् । ( क ) कया ( ख ) दकमथं ( ग ) कस्मात्
( iv ) ग्रामे बनधिना स्त्री अवसत् । ( क ) का ( ख ) कीदृिी ( ग ) कया
(v) वनवृक्षाः बनर्विवक
े ं बछद्यन्द्ते । ( क ) काः ( ख ) कः ( ग ) के
( vi ) चन्द्दनः कािीबवश्वनाथस्य कृ पया बप्रयं बनवेदयबत । ( क ) कस्य ( ख ) कस्याः ( ग ) कासां
9. अधोबलबखतवाक्येषु रे खांदकतपदानां प्रसङ्गानुकूलम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचताथं बचनुत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
(i) पृबथवी , जलं , तेजो , वायुः , आकािश्चास्याः प्रमुखाबन तत्त्वाबन । (क) पबवत्रं ( ख ) तोयं ( ग ) समीरः
( ii ) बनवतिय मवतं नीचां परदाराबभमषिनात् । ( क ) अन्द्यसोदरी ( ख ) अन्द्यभायाि ( ग ) अन्द्यगृहं
( iii ) तेन सह के बलबभः कालं क्षेप्तुं तदा कोsबप न वयस्येषु उपलभ्यमानः आसीत् । ( क ) कलाबभः (ख) कालेन ( ग ) क्रीडाबभः
( iv ) वृत्तं यत्नेन संरक्षेत् बवत्तम् एबत च याबत च । (क) चठरत्रम् ( ख ) धनम् ( ग ) बववरणम्
(v) सवे आश्चयेण चन्द्दनम् अन्द्योन्द्यं च पश्यबन्द्त । (क) अन्द्यं (ख) इतरं ( ग ) परस्परं
10. अधोबलबखत - वाक्येभ्य: भाबषककायिसम्बद्धानां प्रश्नानां बनदेिानुसारं समुबचतम् उत्तरं प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: बचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1 x 6 = 6
(i) “ प्रहर्षिता बाबलका बनरामबप न लेभे ” इत्यबस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकम् अबस्त ? ( क ) बाबलका ( ख ) लेभे ( ग ) बनरां
( ii ) “ भो नबन्द्दबन ! तव कृ पया तु अहं धबनकः भबवष्याबम ” इत्यबस्मन् वाक्ये कतृप
ि दं ककं प्रयुक्तम् ? ( क ) अहं ( ख ) तव ( ग ) कृ पया
( iii ) “ ननु भूयो रक्ष्याबम क्रुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखम् ” इत्यबस्मन् वाक्ये बविेषणपदं ककं म् ? ( क ) मुखम् ( ख ) उपाध्यायस्य ( ग ) क्रुद्धस्य

10
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
( iv ) “ आरम्भगुवी क्षबयणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृबद्धमती च पश्चात् ” इत्यबस्मन् वाक्ये “ लघ्वी ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ?
( क ) गुवी ( ख ) क्रमेण ( ग ) वृबद्धमती
(v) “ नादबन्द्त सस्यं खलु वाठरवाहाः ” इत्यबस्मन् वाक्ये “ मेर्ाः ” इबत पदस्य पयाियपदं ककं प्रयुक्तम् ? ( क ) सस्यं ( ख ) वाठरवाहाः ( ग ) अदबन्द्त
( vi ) “ अहमबस्म तपोदत्तः ” इत्यबस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकम् अबस्त ? ( क ) अहं ( ख ) अबस्म ( ग ) तपोदत्तः
( vii ) “जना बहुमूल्याबन वस्तूबन नाियबन्द्त ” इत्यबस्मन् वाक्ये बविेष्यपदं ककं प्रयुक्तम् ? ( क ) जनाः ( ख ) बहुमूल्याबन ( ग ) वस्तूबन
( viii ) “ हाबनस्तु तेषां बह सरोवराणां येषां मरालैः सह बवप्रयोगः ” इत्यबस्मन् वाक्ये “ नािः ” इबत अथे ककं पदम् अबस्त ?
( क ) तेषां ( ख ) हाबनः ( ग ) मरालैः
****************************************************************************************************************************************************************
प्रथमाभ्यासपरीक्षा । ( 2021 - 2022 ) उत्तराबण । KEY . कक्षा :- नवमी , CODE ( 122 ) संस्कृ तम् SANSKRIT पूणािङका: - 80
“ अ ” भाग: ( PART - 1 ) ( बहुबवकल्पात्माका: प्रश्ना: ) 40 अङ्का: खण्ड: - “ क ” ( SECTION - A ) अनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 अङ्का:
1. = सुखाथी , = देव + ऋबष: , = अजन्द्ताः , = प्रश्नबनमािणम् + कु रुत , = मान: + बह | -4
2. छात्राणां , पुत्राय , मां , साधवः , तव | -4
3. लभेते , अक्रीडाम , गछछेय:ु , भबवष्यबत , नयाबम | -4
4. सूयण
े , भक्ते भ्यः , जनके , रक्षकभटात् , वृक्षस्य | -4
5. गम् + क्त्वा , क्रीबडत्वा , गतवन्द्तः , सम् + ईक्ष् + ल्यप् , बलबखतवती | -4
6. चतस्रः , एकः , त्रीबण , िौ | -3
7. अबध , बनर् , प्र | -2
खण्ड: - ख ( SECTION - B ) पठित अवबोधनम् - 15 अङ्का:
8. ककं , के षां , दकमथं , कीदृिी , के , कस्य | -5
9. तोयं , अन्द्यभायाि , क्रीडाबभः , धनम् , परस्परं | -4
10. लेभे , अहं , क्रुद्धस्य , गुवी , वाठरवाहाः , अबस्म , वस्तूबन , हाबनः | -6
****************************************************************************************************************************************************************

11
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

Q.NO.1. सबन्द्धकायिम् - 4 अङ्काः | AS PER CBSE I TERM NEW SYLLABUS - 2021 - 2022 .
****************************************************************************************************************************************************************
क ) स्वरसबन्द्ध: :- 1) दीर्ि 2) गुण 3) अयादद ( 2 अङ्काः ) | ख ) व्यञ्जन - सबन्द्ध: :- 1 ) ( X ) वगीयप्रथमवणिस्य तृतीयवणे ( Z ) पठरवतिनम् ।
2) मोsनुस्वार: :- ( X ) “ म् ” स्थाने अनुस्वार: ( Z आदेि: ) । (1 अङ्कः ) ग) बवसगि - सबन्द्ध: :- 1) उत्वम् (1 अङ्कः ) |
क ) स्वरसबन्द्ध: - स्वराः - 13
Sub division of 5 Sandhis as per CBSE syllabus shown in the above given box . Another beauty of SANDHI is :-
NAME of the Sandhi in sub division will be given by आदेि / Z which comes based on X पूविवणि & Y परवणि . Let us understand
स्वरसबन्द्ध’s Sub divisional SANDHIs :- 1) दीर्ि 2) गुण 3) अयादद I
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋृ ऌ ए ऐ ओ औ
Combination of these / above 13 Vowels as X & Y will have change as Z and based on आदेि / Z Letter , name of the Sub -
divisional SANDHI will be given.
****************************************************************************************************************************************************************
अधः प्रदत्त - प्रत्येक स्वरसन्द्धःे बनयम - ताबलकया स्पष्टं भवबत | स्वयं अबधगछछन्द्तु अभ्यासं च कु विन्द्तु -
1) दीर्ि = Z - आ , ई , ऊ and ऋृृ these letters are known as दीर्ािs ।
Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is दीर्ि - सबन्द्ध : ।
सबन्द्ध: पूवव
ि णि: X + Y परवणि: = Z आदेि: यथा :-
क) दीर्ि अ/आ + अ/आ = X&Y आ बवद्या + आलय: = बवद्यालय: ।
इ/ई + इ/ई = X &Y ई कबव + ईश्वर: = कवीश्वर:
उ/ऊ + उ/ऊ = X &Y ऊ साधु + उक्तम् = साधूक्तम्

12
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
ऋ / ऋृृ + ऋ / ऋृृ = X &Y ऋृृ बपतृ + ऋणम् = बपतृृण
ृ म्
अभ्यासः :- देव + आलय: = देवालय: पद + अथि: = ................ सुख + अथी = ................

महा + आिय: = ................ मुबन + ईि: = ................. प्रबत + ईक्षा = ...............

रजनी + ईि: = ................. गुरु + उपदेि: = ............... वधू + उत्सव: = .................

*****************************************************************************************************************************************************************

2) गुण = Z - ए , ओ , and अ( र् ) these letters are known as गुणाs ( गुणस्वराः ) । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is गुण - सबन्द्ध : ।
ख ) गुण अ/आ + इ/ई = X &Y ए सुर + इन्द्र: = सुरेन्द्र:

अ/आ + उ/ऊ = X &Y ओ पर + उपकार: = परोपकार:


अ/आ + ऋ/ऋ = X &Y अर् महा + ऋबष: = महर्षि:
अभ्यासः :-गण + ईि: = गणेि: रमा + ईि: = ................ महा + ईि: = ................

वार्षिक + उत्सव: = ................ पर + उपकार: = ................ महा + ऊर्मि: = ................

महा + उदय: = ................. चन्द्र + उदय: = ................ देव + ऋबष: = ................

वसन्द्त + ऋतु: = ................ ग्रीष्म + ऋतु: = ................ राजा + ऋबष: = ................

राजा + इन्द्र: = ................ गज + इन्द्र: = ...............

******************************************************************************************************************************************************************
3) अयादद = Z - अय् , आय् , अव् and आव् these letters are known as अय् + आदद । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is अयादद - सबन्द्ध : ।
ग ) अयादद ए + कोऽबप स्वरः = X अय् + स्वर ने + अनम् = नयनम्
ऐ + कोऽबप स्वरः = X आय्+ स्वर नै + अकः = नायकः
ओ + कोऽबप स्वरः = X अव् + स्वर पो + अनः = पवनः
13
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
औ + कोऽबप स्वरः = X आव्+ स्वर नौ + इकः = नाबवकः
अभ्यासः :- िे + अनम् = ................. गै + अकः = ................. भो + अनम् = .................

नौ + अवतु = ................. पौ + अकः = ................. भौ + उकः = .................

चे + अनम् = ................. हरे + ए = ................. गै + अबन्द्त = .................

*******************************************************************************************************************************************************************
ख ) व्यञ्जन - सबन्द्ध: :- व्यञ्जनवणाि: - 33 ( पञ्चवगािः - 5 x 5 = 25 + 4 अन्द्तस्था: + 4 ऊष्माणः = 33 )
1) जश्त्व X , वगिस्य प्रथमवणि will change it’s / वगिस्य तृतीयवणि as Z ,
Combination of specified Consonants from 33 Consonants as X and Y is any vowel OR specified Consonant / s will have change
in X वणि as Z . Then based on आदेि / Z Letter , name of the Sub - divisional SANDHI will be given.
****************************************************************************************************************************************************************
1 ) जश्त्व - सबन्द्धः = क , च , ट , त & प वगािणां तृतीय - वणाि: = जि् कथ्यन्द्ते | ( जि् = ज् ब् ग् ड् द् ि् ) ग् , ज् , ड् , द् & ब् अत: सन्द्धे: नाम जश्त्व - सबन्द्ध: ।
Z जि् = ज् ब् ग् ड् द् ि् - Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is जश्त्व - सबन्द्ध : ।
सबन्द्ध: पूवव
ि णि: X + Y परवणि: = Z आदेि: यथा :-
जश्त्व वगिस्य प्रथमवणिः ( क् /च्/ ट् / त्/प् ) + कोsबप स्वर: / वगिस्य - 2 / 3 / 4 वणाि: / ि् , ष् , स् = X वणि - वगिस्य तृतीय: वणि: तत् + अत्र = तदत्र

अभ्यासः :- जगत् + ईि: = जगदीि: वाक् + अथि: = ................. अच् + अन्द्त: = .................

इट् + अन्द्त: = ................. सुप् + अन्द्त: = ................. अप् + जम् = .................

षट् + आनन: = ................. तत् + अत्र = ................. तत् + धनम् = .................

ददक् + गज: = ................. जगत् + गुरु: = ................. अस्मत् + वचनम् = .................

****************************************************************************************************************************************************************
2) मोsनुस्वार: = पदान्द्त “ म् ” ( X ) वणिस्य परत: कोsबप व्यञ्जनवणि: भवबत तर्हि ( X ) म् स्थाने ( Z ) अनुस्वार: भवबत ।

14
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
ख ) मोsनुस्वार: पदान्द्त “ म् ” + व्यञ्जनवणि: = X म् - स्थाने अनुस्वार: बवद्यालयम् + गछछबत = बवद्यालयं गछछबत ।

अभ्यास: :- वनम् + प्रबत = वनं प्रबत वसंहम् + पश्य = ............... गृहम् + गछछबत = ..............

धान्द्यम् + नयबत = .............. करुणाम् + पापकमिणा = .............. अहम् + जाने = ............

माम् + पुत्रप्रीत्या = ............... वक्तव्यम् + वचने = .............. तम् + तण्डू लान् = ............
***************************************************************************************************************************************************************
ग) बवसगि - सबन्द्ध: :- वणिमाला यां ( अयोगवाहौ ) - “ अं ” & “ अः ” इत्यत्र अकारसबहत - बवसगिः “ अः ” ( बवसगिस्य बचह्नम् - ृः )
1 ) उत्वम् :- In the place of X ृः ( बवसगि ) Z आदेि: “ उ ” भवबत | Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z - “ उ ” , is बवसगिस्य - उत्वम् ।
सबन्द्ध: पूवव
ि णि: X + Y परवणि: = Z आदेि: यथा :-
उत्वम् 1 ) अ: + वगिस्य 3 /4 / 5 / = X : - स्थाने “ उ ” (*अ+उ=ओ ) 1 ) राम: + गछछबत = रामो गछछबत ( ओ )
उत्वम्
य् / र् / ल् / व् / ह्
+ अव-
ग्रहः 2 ) अ: + अ = X : - स्थाने “ उ ” ( * अ + उ = ओ ) & Y- अ- स्थाने ऽ ( अवग्रह: ) 2 ) स: + अबप = सोऽबप ( सो ऽबप )

अभ्यास: :- स: + अबप = सोsबप राम: + गछछबत = रामो गछछबत

क: + अबप = ................. जन: + अत्र = .................

मान: + बह = ................. वसंह: + गजिबत = .................

गदिभ: + वहबत= ................. आचायि: + वदबत = .................

***************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.2. िब्दरूपाबण | 4 अङ्काः | CBSE िब्दरूपाबण :- अकारान्द्त - पुं - बालकवत् , उकारान्द्त - पुं - साधुवत् ,
I TERM आकारान्द्त - स्त्री - लतावत् , ईकारान्द्त - स्त्री - नदीवत् ,
सविनामिब्दाः - अस्मद् , युष्मद् |

15
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

मूलिब्द: । ( कतृप
ि दाबन = प्रथमा - बवभबक्त - पदाबन )
अन्द्त: बलङ्ग: बवभबक्त: वचनम्
बालक ( क् + अ ) - अकारान्द्त: पुबं ल्लङ्ग: स्त्रीबलङ्ग: नपुस
ं कबलङ्ग: 1 2 3 4 5 6 7 8 एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्
राम - अकारान्द्त: पुबं ल्लङ्ग: - राम िब्द: प्रथमा बवभबक्त: राम: रामौ रामा:
गुरु - उकारान्द्त: पुबं ल्लङ्ग: - गुरु िब्द: प्रथमा बवभबक्त: गुरु: गुरू गुरव :
लता - आकारन्द्त: स्त्रीबलङ्ग: - लता िब्द: प्रथमा बवभबक्त: लता लते लता:
नदी - ईकारन्द्त: स्त्रीबलङ्ग: - नदी िब्द: प्रथमा बवभबक्त: नदी नद्यौ नद्य:
अस्मद् - दकारान्द्त: बत्रषु-बलङ्गेषु - अस्मद् िब्द: प्रथमा बवभबक्त: अहं आवाम् वयं
युष्मद् - दकारान्द्त: बत्रषु – बलङ्गेषु - युष्मद् िब्द: प्रथमा बवभबक्त: त्वं युवाम् यूयं
एवं बत्रषु बलङ्गेषु , सवािसु ( सप्त ) बवभबक्तषु , बत्रषु वचनेषु च िब्दरूपाबण भवबन्द्त । अथािनस
ु ारं िब्दरूपाबण कथं भवबन्द्त इबत पश्याम: ।
In the same way we have िब्दरूप in 3 genders , 7 cases and 3 numbers ( singular , dual & plural ) .
Let us see the िब्दरूप according to the meaning.
बहन्द्दी में िब्द के बाद अथि आता है । In ENGLISH meaning will be used before the word ।
In Sanskrit meaning / suffix will be used at the end of the word in merged way.
( word + suffix = together ). बनम्न ताबलका से समझने का प्रयास करते हैं :-
बहन्द्दी ENGLISH संस्कृ तम्
बवभबक्त: िब्द बवभबक्त के अथि Meaning Word बवभबक्त: मूलिब्द: प्रत्यय: / अथि िब्दरूपम्
प्रथमा राम ने - Ram प्रथमा राम + : = राम:
बितीया बवद्यालय को To School बितीया बवद्यालय + म् = बवद्यालयम्
तृतीया दोस्त से / के साथ / के िारा With /By Friend तृतीया बमत्र + एन / एण = बमत्रेण
चतुथी धन के बलए For Money चतुथी धन + आय = धनाय
पञ्चमी र्र से From Home पञ्चमी गृह + आत् = गृहात्

16
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
षष्ठी पुस्तक का / की / के Of The Book षष्ठी पुस्तक + स्य = पुस्तकस्य
सप्तमी बगीचे में / पर In /On/ At Garden सप्तमी उद्यान + ए = उद्याने
सम्बोधन प्रथमा * हे / अरे / राम हे / अरे .... O ! / Hi ! Ram सं ‘ प्र राम + हे .. अ ! = हे राम !
“ कारकबवभक्तय: ” ( िब्दरूपाबण ) ( = वाक्य में दक्रया पद के कारण आनेवाले िब्दरूप )

क्र.सं. कारकम् बवभबक्त: अथि: वाक्यम्


1 कतृि प्रथमा ने छात्र: बवद्यालयं गछछबत । ( जाने वाला कतृप
ि द & कतृप
ि द में प्रथमा )
2 कमि बितीया को / TO ( स्थान / .... ) छात्र: बवद्यालयं गछछबत । ( कताि जहां जाना चाहता है वह कमिपद & बितीया )
3 करण तृतीया से ( साधन ) / के साथ / छात्र: ( आटो / बस ) यानेन बवद्यालयं गछछबत ।
के िारा / BY /WITH ( जाने का साधन / बजस से दक्रया की बसबद्ध होती है वह करण & तृतीया )
4 सम्प्रदान चतुथी के बलए / FOR छात्र: ज्ञानाय ( आटो / बस ) यानेन बवद्यालयं गछछबत ।
( फल / Result ) ( कमि से सम्बन्द्ध पद सम्प्रदान & चतुथी )
5 अपादान पञ्चमी से ( अलग होते समय दोनों में बस्थर छात्र: गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गछछबत ।
रहने वाला ) / FROM ( र्र & बवद्यालय , र्र से अलग हो रहा है इस बलए र्र अपादान & पञ्चमी )
6 सम्बन्द्ध षष्ठी का / की / के / OF उप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
( दो व्यबक्तयों / वस्तुओं / पदों - गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गछछबत ।
के बीच में सम्बन्द्ध हो तो बजस से ( उप्पल् / नागोल और छात्र के बीच में सम्बन्द्ध है अत: उप्पल् / नागोल सम्बन्द्ध & षष्ठी
सम्बन्द्ध रहता है वह )
पद सम्बन्द्ध कारक होता है ।)
7 अबधकरण सप्तमी में / पर / IN / ON नगरे उप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
- गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गछछबत ।
( दो व्यबक्तयों / वस्तुओं / पदों में जो
( नगर और उप्पल् / नागोल दो पदों में उप्पल् / नागोल का आधार नगर है अत:
दूसरे का आधार होता है उसे अबधकरण
नगर अबधकरण होता है & सप्तमी )
कहते हैं )

17
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
8 सम्बोधनम् सम्बोधन- हे ! / रे ! / Oh ! .... हे देव ! नगरे उप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
प्रथमा ( दकसी को बुलाते हैं तो वहां सम्बोधन - गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गछछबत ।
& सम्बोधनप्रथमा ) ( यहां दे व को सम्बोधन कर रहे हैं , अत: देव सम्बोधन & सम्बोधनप्रथमा )

AS PER CBSE 1. अकारान्द्त - पुंवलंगिब्दा: - बालकवत् 2. उकारान्द्त - पुंवलंगिब्दा: - साधुवत्


NEW SYLLABUS - 3. आकारान्द्त -स्त्रीवलंगिब्दा: - लतावत् 4. ईकारान्द्त -स्त्रीवलंगिब्दा: - नदीवत्
2020 – 2021 5. & 6. सविनामिब्दा: ( बत्रषु वलंगष
े ु समानरूपाबण भवबन्द्त ) अस्मद् & युष्मद्

1.अकारान्द्तपुवं लंग- अकारान्द्त - पुंवलंग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
मूल - िब्दा: + एकवचनं बिवचनं बहुवचनं बव अथि:
बालक ( क् + + : औ आ: प्र ने / ... 1. सवे ............... क्रीडाक्षेत्रे क्रीडबन्द्त । बालकं / बालकस्य / बालका:

देव ( व् + + अम् औ आन् बि को / To 2. भक्ता: .............. नमबन्द्त । देवाय / देवं / देवे

गज ( ज् + + एन आभ्याम् ऐ: तृ से / के साथ / के िारा / 3. वानर: ................. सह चलबत । गजं / गजस्य / गजेन

By /With

छात्र ( र् + + आय आभ्याम् एभ्य: च के बलए / For 4.अध्यापक: ............. प्रश्नपत्राबण बवतरबत । छात्रेण / छात्राणाम् / छात्रेभ्य:

अध्यापक (क् + आत् आभ्याम् एभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. छात्र: ............... प्रश्नपत्रं स्वीकरोबत । अध्यापकात् / अध्यापकस्य / अध्यापकं

रमेि ( ि् + + अस्य अयो: आनाम् ष का / की / के / Of 6. इदं ................... पुस्तकं नाबस्त । रमेिे / रमेिस्य / रमेि:

पुस्तकालय(य् + ए अयो: एषु स में / पर / In /On /At 7. छात्रा: ............... मौनेन पिबन्द्त । पुस्तकालय: / पुस्तकालयाय / पुस्तकालये

18
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
बिव ( व् + + हे ...अ ! हे ..औ ! हे ..आ: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. ............... ! मां रक्ष । बिव: / हे बिव ! / हे बिवा: !

2. उकारान्द्तपुंवलंग उकारान्द्त - पुवं लंग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः
मूलिब्दाः + एकवचनं बिवचनं बहुवचनं बव अथिः
भानु ( न् + + उ: ऊ अव: प्र ने / ... 1.………अस्माकं जीवनाधार: अबस्त । भानव: / भानु: / भानो:

गुरु ( र् + + उम् ऊ ऊन् बि को / To 2. छात्रा: भक्त्या ........... नमबन्द्त । गुरून् / गुरुणा / गुरो:

बन्द्धु ( ध् + + उना उभ्याम् उबभ: तृ से / के साथ / के िारा / 3. जना: .............. सह आनन्द्दम् अनुभवबन्द्त । बन्द्ध:ु / बन्द्धबु भ: / बन्द्धम
ु ्

By /With

वटु ( ट् + + अवे उभ्याम् उभ्य: च के बलए / For 4. ऋबष: .............. आबिष: यछछबत । वटवे / वटु : / वटू नाम्

िम्भु ( भ् + + ओ: उभ्याम् उभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. अजुन


ि : ............ अस्त्रम् प्राप्तवान् । िम्भुं / िम्भुना / िम्भो:

साधु ( ध् + + ओ: वो: ऊनाम् ष का / की / के / Of 6. ................... दििनं पुण्याय भवबत । साधव: / साधूनाम् / साधवे

वायु ( य् + + औ वो: उषु स में / पर / In /On /At 7. पुष्पोद्यानस्य............ सुगन्द्ध: भवबत । वायुना / वायवे / वायौ

दीनबन्द्धु (ध् + हे ..ओ ! हे ..ऊ ! हे ..अव: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. हे ........... मह्यम् भोजनं देबह । दीनबन्द्ध:ु / हे दीनबन्द्धो ! / दीनबन्द्धवे

19
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

3. आकारान्द्तपुवं लंग आकारान्द्त - स्त्रीबलङ्ग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः
मूलिब्दाः + एकवचनं बिवचनं बहुवचनं बव अथिः

बाबलका + आ ए आ: प्र ने / ... 1. .................... उद्यानं गछछबन्द्त । बाबलका / बाबलके / बाबलका:

(क् +

लता ( त् + + आम् ए आ: बि को / To 2. अध्याबपका .................... पृछछबत । लता / लताम् / लतया

माला ( ल् + + अया आभ्याम् आबभ: तृ से / के साथ / के िारा / 3. लता ................... सह गृहं गछछबत । माला / मालया / माला:
By / With
सुता ( त् + + आयै आभ्याम् आभ्य: च के बलए / For 4. माता ................. फलाबन आनयबत । सुता: / सुता / सुतायै

लबलता (त् + + आया: आभ्याम् आभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. सीता .................... धनं स्वीकरोबत । लबलताया: / लबलता / लबलतां

गीता ( त् + + आया: अयो: आनाम् ष का / की / के / Of 6. लबलता .................. गृहं गछछबत । गीतायां / गीते / गीताया:

20
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
मबहला (ल् + + आयाम् अयो: आसु स में / पर / In /On / At 7. ................. बहव: गुणा: सबन्द्त । मबहला / मबहलायां / मबहलया

सेबवका (क् + + हे ..ए ! हे .. ए ! हे ..आ: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. ................... ! अत्र आगछछ । हे सेबवके ! / हे सेबवका: ! / हे सेवीकां !

4. ईकारान्द्तपुंवलंग ईकारान्द्त - स्त्रीबलङ्ग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -

प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः


मूलिब्दाः + एकवचनं बिवचनं बहुवचनं बव अथिः
नदी ( द् + ) + ई यौ य: प्र ने / ... 1. भारते बह्व्य: ……. प्रवहबन्द्त । नदी / नद्यौ / नद्य:

पाविती ( त्+) + ईम् यौ ई: बि को / To 2. बवयनायक: ........... नमबत । पाविती / पावितीम् / पावित्या

लक्ष्मी (म्+ ) + या ईभ्याम् ईबभ: तृ से / के साथ / के िारा / 3. पाविती ................ सह क्रीडबत । लक्ष्मीम् / लक्ष्मी / लक्ष्म्या

By /With

माधवी (व् ) + यै ईभ्याम् ईभ्य: च के बलए / For 4. लक्ष्मी ............... जलं ददाबत । माधवी / माधव्यै / माधवीनां

कौमुदी (द् +) + या: ईभ्याम् ईभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. माधवी ............ फलं स्वीकारोबत । कौमुदी / कौमुदीम् / कौमुद्या:

सरस्वती (त्+ + या: यो: ईनाम् ष का / की / के / Of 6. कौमुदी ............ मबन्द्दरं गछछबत । सरस्वत्या: / सरस्वतीं / सरस्वती

नदी ( द् + + यां यो: ईषु स में / पर / In /On /At 7. ............. जलं स्वछछं भवबत । नद्याम् / नद्या: / नद्य:

21
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
देवी ( व् + + हे .. इ ! हे ..यौ ! हे ..य: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. ....... ! भवती करोनां दूरीकरोतु । हे देबव ! / हे देव्यौ ! / हे देव्य: !

5. अस्मद् - िब्दरूपाबण
एकवचनं बिवचनं बहुवचनं बव अथि: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
अहं आवां वयं प्र ने / ... 1. .............. संस्कृ तछात्रा: स्म: । अहं / आवां / वयं

मां आवां अस्मान् बि को / To 2. अध्यापक: ............. पृछछबत । अहं / मां / वयं

मया आवाभ्यां अस्माबभ: तृ से / के साथ / के िारा / 3. रमेि: ................ सह क्रीडबत । अहं / मां / मया

By /With सवे बालका: बाबलकाबभ: सह क्रीडबन्द्त ।

मह्यम् आवाभ्यां अस्मभ्यं च के बलए / For 4. गुरु: ............ पुस्तकं ददाबत । अहं / मह्यं / वयं

मत् आवाभ्यां अस्मत् पं से ( अलग ) / From 5. गोपाल: .................. उत्तरपत्राबण स्वीकरोबत । मां / मया / अस्मत्

गोपाल: ......... उत्तरपत्राबण स्वीकरोबत । छात्रम् / छात्रेभ्य: / छात्र:

मम आवयो: अस्माकं ष का / की / के / Of 6. ............ नाम चन्द्र: अबस्त । अहं / मम / मां

दिरथ: ...रामस्य.. बपता अबस्त ।


रा / री / रे

22
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
मबय आवयो: अस्मासु स में / पर / In / On / At 7. क: .............. देवं पश्यबत ? मम / अस्मासु / मया

6. युष्मद् - िब्दरूपाबण

एकवचनं बिवचनं बहुवचनं बव अथि: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -

त्वं युवां यूयं प्र ने / ... 1. ............... संस्कृ तछात्र: अबस । त्वं / युवां / यूयं

त्वां युवां युष्मान् बि को / To 2. वानर : ................. पश्यबत । त्वं / युष्मान् / यूयं

त्वया युवाभ्यां युष्माबभ: तृ से / के साथ / के िारा / 3. रमेि: ................ सह क्रीडबत । त्वां / त्वया / यूयं
By / With
तुभ्यम् युवाभ्यां युष्मभ्यं च के बलए / For 4. गुरु: .................. ज्ञानं ददाबत । तुभ्यं / त्वया / त्वं

त्वत् युवाभ्यां युष्मत् पं से ( अलग ) / From 5. मुकुन्द्द: ................ ककं स्वीकरोबत ? त्वां / त्वत् / यूयं

तव युवयो: युष्माकं ष का / की / के / Of 6. ........... ग्रामस्य नाम दकम् अबस्त ? त्वं / युष्माकं / त्वत्

23
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
त्वबय युवयो: युष्मासु स में / पर / In / On / At 7. ककं त्वं ............... देवं पश्यबस ? त्वं / त्वया / त्वबय
आम् , अहं मबय दे वं पश्याबम ।

**************************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 3. धातुरूपाबण 4 Marks पाठ्यबबन्द्दन
ू ां बववरणम् । कतृप
ि दानां महत्त्वम् धातुरूपाणां अभ्यास: च ।
वाक्यम्
कतृप ि दम् अन्द्यपदाबन दक्रयापदम्
काम करने वाला कतृि कारक / कतृप ि द/ ( बवभबक्त / अव्यय / प्रत्यायान्द्त - कतृि - कारक / कताि जो काम करता है उसे दक्रया ( VERB ) कहते हैं |
कताि कहलाता है | पद आदद )
संस्कृ त के सभी िब्दों के प्रथमाबवभबक्त दक्रयापद तीन ( 3 ) पुरुषों में रहते हैं |
के पद कतृिपद होते हैं |

वाक्यबनमािण के बलए कतृप


ि दों का और धातुरूपों का ज्ञान अबनवायि होता है | कतृप
ि द - ताबलका से स्पष्ट होगा -
पुरुषः कदा प्रयोगः करणीयः ?
प्रथम III Person जब हम अन्द्य व्यबक्त / वस्तु के बारे में बात करते हैं तब उसे प्रथम पुरुष कहते हैं |
मध्यम II Person जब हम प्रत्यक्ष में या परोक्ष रूप में ( phone पर ) दकसी व्यबक्त से बात करते हैं तब मध्यम पुरुष का प्रयोग करते हैं |
उत्तम I Person जब हम हमारे बारे में बात करते हैं तब उसे उत्तम पुरुष कहते हैं |
*******************************************************************************************************************************************************************
पञ्चलकाराणां ताबलका :-
लकारः काल TENSE / MODE अथे / प्रयोगः / USE
लट् वतिमान PRESENT वतिमान काल में / PRESENT
लृट् भबवष्यत् FUTURE भबवष्य में / आने वाले काल के बारे में / FUTURE PERIOD
लङ् भूत PAST अतीत काल / Past Period
लोट् आज्ञाथे IMPERATIVE आज्ञा / आदेि देना / अत्यवसर / REQUEST / ORDER / MAY / MUST
24
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

AS PER पञ्चलकारे षु दि ( परस्मैपददन: ) धातव: ( 10 VERBS ) ियोः लकारयोः िौ आत्मनेपददनौ धातू ( 2 VERBS ) च सबन्द्त | :-
I TERM
1) पि् = पढ़ना / to read 2) गम् ( गछछ् ) = जाना / to go 3) वद् = बोलना / to tell 4) भू ( भव् ) = होना / to be
CBSE NEW
5) क्रीड् = खेलना / to play 6) * नी ( नय् ) = लेजाना / to take 7) * दृि् ( पश्य् )= देखना / to see 8) * अस् = होना / to be
SYLLABUS
2021 - 2022. 9) * कृ ( कर् ) = करना / to do 10) * पा ( बपब् )= पीना / to drink िौ ( आत्मनेपददनौ ) धातू च । सेव् , लभ् (and 2 VERBS )
बवबधबलङ् सम्भाव्याथे POTENTIAL Rituals / Invitation / Prayer / May / Should / Possibility
WISH / POTENTIAL
******************************************************************************************************************************************************************

1. परस्मैपददनः :- पि् - लट् लकारः ( वतिमान - कालः )

कतृप
ि दाबन दक्रयापदाबन
पुरुषः एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम् एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्
सः बालकः तौ बालकौ ते बालकाः पिबत पितः पिबन्द्त
प्रथम सा बाबलका ते बाबलके ताः बाबलकाः
तत् यानं ते याने ताबन यानाबन अबत अतः अबन्द्त
पिबस पिथः पिथ
मध्यम त्वं युवां यूयं
अबस अथः अथ
उत्तम पिाबम पिावः पिामः
अहं आवां वयं
25
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

आबम आवः आमः


*****************************************************************************************************************************************************************
क्र.सं धातुः अथिः = लट् क्र.सं धातुः अथिः = लट् क्र.सं धातुः अथिः = लट्
1 पि् पढना पिबत 5 क्रीड् खेलना क्रीडबत 8 ** अस् होना * अबस्त
2 गम् ( गछछ् ) जाना गछछबत 6 नी ( नय् ) ले जाना नयबत 9 कृ करना @ करोबत
3 वद् बोलना वदबत 7 दृि् ( पश्य् ) देखना पश्यबत 10 पा ( बपब् ) पीना बपबबत
4 भू ( भव् ) होना भवबत

* अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप


ि दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुद्धम् - उत्तर - पदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत - ( सूचना :- अभ्यासाय अन्द्यधातव: अबप दत्ताः )
संख्या वाक्यम् बवकल्पपदाबन - उत्तरम्
1 सः छात्रः बवद्यालयं ...... | The student goes to the .. गछछतः / गछबत / गछछबन्द्त

2 वयं क्रीडाक्षेत्रे ........ | We play in the ground . क्रीडथ / क्रीडावः / क्रीडामः

3 ते बालकाः जन्द्ति
ु ालायां वसंहं ....... | They see … पश्यामः / पश्यथ / पश्यबन्द्त

4 त्वं जलं .................. | You drink …. बपबाबम / बपबबस / बपबबत

5 ते अश्वाः वेगन
े .......... | Those horses run fast . धावतः / धावबस / धावबन्द्त

6 यूयम् सत्यं ................. | You say the truth . वदथ / वदबन्द्त / वदावः

26
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
7 अहं पुष्पाबण ............. | I bring flowers . आनयबत / आनयबस / आनयाबम

8 तौ वानरौ कदलीफलाबन .................. | खादतः / खादबत / खादाबम

9 आवां करोना - समये परस्परं ............. | रक्षामः / रक्षबन्द्त / रक्षावः

लट् उत्तराबण :- गछछबत , क्रीडामः , पश्यबन्द्त , बपबबस , धावबन्द्त , वदथ , आनयाबम , खादतः , रक्षावः |
*****************************************************************************************************************************************************************

1. परस्मैपददनः :- पञ्च - लाकारे षु :- पि् - लृट् लकारः ( भबवष्यत् - कालः ) ( धातु + इष्य / स्य + प्रत्यय )
कतृप
ि दाबन दक्रयापदाबन
पुरुषः एकवचनं बिवचनं बहुवचनं एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते पठिष्यबत पठिष्यतः पठिष्यबन्द्त
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन इष्यबत इष्यतः इष्यबन्द्त
पठिष्यबस पठिष्यथः पठिष्यथ
मध्यम त्वं युवां यूयं
इष्यबस इष्यथः इष्यथ
पठिष्याबम पठिष्यावः पठिष्यामः
उत्तम अहं आवां वयं
इष्याबम इष्यावः इष्यामः
* ********************************************* ********************************** *********************** *
*अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
ि दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुद्धम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -

27
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
संख्या वाक्यम् बवकल्पपदाबन - उत्तरम्
1 वयं सायं बवद्यालयात् गृहं ...... | We will go … गबमष्यावः / गबमष्यामः / गबमष्याबम
2 ते बालकाः क्रीडाक्षेत्रे ......... | They will play … क्रीबडष्यथ / क्रीबडष्यबन्द्त / क्रीबडष्यामः
3 ताः मबहलाः जलं ........... | They will drink … पास्यामः / पास्यावः / पास्यबन्द्त
4 जनाः करोनाकाले मागे न ..... | They will not walk चबलष्यथ / चबलष्यबन्द्त / चबलष्यामः
5 यूयं वृक्षात् ......... | You will fall …. पबतष्यथ / पबतष्यतः / पबतष्यामः
लृट् - उत्तराबण :- गबमष्यामः , क्रीबडष्यबन्द्त , पास्यबन्द्त , चबलष्यबन्द्त , पबतष्यथ |
***************************************************************************************************************************************************************

1. परस्मैपददनः :- पि् - लङ् लकारः ( भूत - कालः )


कतृप
ि दाबन दक्रयापदाबन
पुरुषः एकवचनं बिवचनं बहुवचनं एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते अपित् अपिताम् अपिन्
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन अ - अत् अ- अताम् अ- अन्
अपि: अपितम् अपित
मध्यम त्वं युवां यूयं
अ - अ: अ - अतम् अ - अत
अपिम् अपिाव अपिाम
उत्तम अहं आवां वयं
अ - अम् अ - आव अ - आम
* ********************************************* ********************************** *********************** *
*अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
ि दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुद्धम् उत्त्रपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -

28
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
संख्या वाक्यम् बवकल्पपदाबन - उत्तरम्
1 ताः बाबलकाः उच्ैः ......... | They laughed loudly . अहसत् / अहसन् / अहसाम
2 आवां क्रीडाक्षेत्रे ...... | We two played in the ground अक्रीडम् / अक्रीडाम / अक्रीडाव
3 यूयं बुबद्धमन्द्तः छात्राः ..... | You became intelligent. अभवन् / अभवत / अभवाम
4 त्वं वृक्षस्य समीपे ........ | You stood near the tree अबतष्ठ: / अबतष्ठत् / अबतष्ठम्
5 सः अश्वः वेगन
े ......... | That horse ran fast . अधावन् / अधावत् / अधावम्
लङ् - उत्तराबण :- अहसन् , अक्रीडाव , अभवत , अबतष्ठ: , अधावत् |
***********************************************************************************************************************************************************
*
1. परस्मैपददनः :- पि् - लोट् लकारः ( अज्ञाथे / Must / May )
कतृप
ि दाबन दक्रयापदाबन
पुरुषः एकवचनं बिवचनं बहुवचनं एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते पितु पिताम् पिन्द्तु
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन अतु अताम् अन्द्तु
पि पितम् पित
मध्यम त्वं युवां यूयं
अ अतम् अत
पिाबन पिाव पिाम
उत्तम अहं आवां वयं
आबन आव आम
* ********************************************* ********************************** *********************** *
*अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
ि दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुद्धम
े ् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -

29
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
संख्या वाक्यम् प्रदत्तः धातुः उत्तरम्
1 यूयं वृक्षस्य अधः ........ | you may / must stand बतष्ठन्द्तु / बतष्ठत / बतष्ठाम
2 दकम् अहं अन्द्तः ........ ? May I come in ? आगछछाबन / आगछछतु / आगछछ
3 ते छात्राः गृहकायं ........ | Students must write .. बलखत / बलखाम / बलखन्द्तु
4 ककं वयं फलाबन ......... ? May we bring … ? आनयाव / आनयाम / आनयन्द्तु
5 सा बाबलका उत्तरं ........ | She must tell the .. वदाबन / वद / वदतु
लोट् - उत्तराबण :- बतष्ठत , आगछछाबन , बलखन्द्तु , आनायाम , वदतु |
***************************************************************************************************************************************************************
*

1. परस्मैपददनः :- पि् - बवबधबलङ् लकारः ( संभाव्याथे / should / possible )


कतृप
ि दाबन दक्रयापदाबन
पुरुषः एकवचनं बिवचनं बहुवचनं एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते पिे त् पिे ताम् पिे यःु
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन एत् एताम् एयुः
पिे : पिे तम् पिे त
मध्यम त्वं युवां यूयं
एः एतम् एत
पिे यम् पिे व पिे म
उत्तम अहं आवां वयं
एयम् एव एम
* ********************************************* ********************************** *********************** *
*अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
ि दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुद्धम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
30
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
संख्या वाक्यम् प्रदत्त - बवकल्पाः उत्तरम्
1 वयं िरदः ितं ....... | we should see 100 yrs पश्येत् / पश्येम / पश्येयम्
2 ते बालकाः अत्र ....... | They should read here पिे त / पिे म / पिे युः
3 सवे छात्राः गृहकायािबण .............. | आनयेयःु / आनयेयम् / आनयेत
4 त्वं जलं ......... | You should drink water . बपबेत् / बपबेयम् / बपबेः
5 करोनाकाले प्रधानमन्द्त्री जनान् .............. | रक्षेत् / रक्षेयःु / रक्षेम
बवबधबलङ् - उत्तराबण :- पश्येम , पिे युः , आनयेयःु , बपबेः , रक्षेत् |
************************************************************************************************************************************************************
( ख ) आत्मनेपददनौ धातू :- सेव् , लभ् | लट् लकारे लृट् लकारे च |
आत्मनेपददनः लट् प्रत्ययाः सेव् - लट् लकारः लभ् - लट् - लकारः

धातु: पुरुष: लट् - लकार: एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम् एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्

XYZ प्रथम ... अते ... एते ... अन्द्ते सेवते लभते

मध्यम ... असे ... एथे ... अध्वे

उत्तम ... ए ... आवहे ... आमहे

लृट् :-
आत्मनेपददनः लृट् प्रत्ययाः ( इष्य / स्य ) सेव् - लृट् लकारः लभ् - लृट् - लकारः

धातु: पुरुष: लट् - लकार: एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम् एकवचनम् बिवचनम् बहुवचनम्

XYZ प्रथम ... इष्यते ... इष्येते ...इष्यन्द्ते सेबवष्यते लप्स्यते

31
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
मध्यम ... इष्यसे ... इष्येथे ...इष्यध्वे

उत्तम ... इष्ये ... इष्यावहे ... इष्यामहे

* अधोबलबखत - वाक्येषु कतृिपदानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुद्धम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -

संख्या लट् लराधाठरत - वाक्याबन - संख्याः लृट् लराधाठरत - वाक्याबन -


1 पुत्रा: माताबपतरौ ................... । सेवेते / सेवन्द्ते / सेवते 6 यूयं पुरस्कारं ........................ ? लप्स्येथे / लप्स्यसे / लप्स्यध्वे
2 बाबलके ज्ञानं .................... । लभन्द्ते / लभते / लभेते 7 आवां भक्त्या माताबपतरौ .......... । सेबवष्यावहे / सेबवष्ये / सेबवष्यामहे
3 वयं भक्त्या देिं ........... । सेवे / सेवामहे / सेवावहे 8 लोके जनाः धनेन गौरवं ........... | लप्स्येते / लप्स्यते / लप्स्यन्द्ते
4 छात्राः ज्ञानेन गुरुं .................. । सेवन्द्ते / सेवते / सेवत
े े 9 त्वं पठरश्रमस्य फलं .............. | लप्स्यध्वे / लप्स्येथे / लप्स्यसे
5 त्वं पठरश्रमेण फलं ............. । लभेथे / लभध्वे / लभसे 10 अहं भक्त्या देवं ............ | सेबवष्यामहे / सेबवष्यावहे / सेबवष्ये

CBSE िारा बनधािठरत - दि - धातुरूपाणां रूपाबण पञ्च - लकारे षु अधोबलबखत – ताबलकानाम् आधारे ण ज्ञात्वा पूरबयत्वा च कण्िस्थीकरणं कु रुत ।
1. पि् = पढ़ना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
पि् प्रथम पिबत पित: पिबन्द्त पठिष्यबत पठिष्यत: पठिष्यबन्द्त अपित् अपिताम् अपिन् पितु पिताम् पिन्द्तु पिे त् पिे ताम् पिे यु:
32
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
मध्यम पिबस पिथ: पिथ पठिष्यबस पठिष्यथ: पठिष्यथ अपि: अपितम् अपित पि पितम् पित पिे : पिे तम् पिे त
उत्तम पिाबम पिाव: पिाम: पठिष्याबम पठिष्याव: पठिष्याम: अपिम् अपिाव अपिाम पिाबन पिाव पिाम पिे यम् पिे व पिे म
2. गम् = जाना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
गम् प्रथम गछछबत ... त: ... बन्द्त गबमष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अगछछत् अ.....ताम् अ... न् गछछतु ...ताम् ... न्द्तु गछछेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
3. वद् = बोलना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
वद् प्रथम वदबत ... त: ... बन्द्त वददष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अवदत् अ.....ताम् अ... न् वदतु ...ताम् ... न्द्तु वदेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम

4. भू ( भव् ) = होना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
भू प्रथम भवबत ... त: ... बन्द्त भबवष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अभवत् अ.....ताम् अ... न् भवतु ...ताम् ... न्द्तु भवेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
5. क्रीड् = खेलना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
क्रीड् प्रथम क्रीडबत ... त: ... बन्द्त क्रीबडष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अक्रीडत् अ.....ताम् अ... न् क्रीडतु ...ताम् ... न्द्तु क्रीडेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
6. नी ( नय् ) = लेजाना
33
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
नी प्रथम नयबत ... त: ... बन्द्त नेष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अनयत् अ.....ताम् अ... न् नयतु ...ताम् ... न्द्तु नयेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
7. दृि् ( पश्य् ) = देखना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
दृि् प्रथम पश्यबत ... त: ... बन्द्त रक्ष्यबत ... त: ...बन्द्त अपश्यत् अ.....ताम् अ... न् पश्यतु ...ताम् ... न्द्तु पश्येत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... बस ... थ: ... थ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... आबम ... आव: ... आम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
8. अस् = होना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
*अस् प्रथम अबस्त स्त: सबन्द्त भबवष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त आसीत् आस्ताम् आसन् अस्तु स्ताम् सन्द्तु स्यात् स्याताम् स्यु:
मध्यम अबस स्थ: स्थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ आसी: आस्तम् आस्त एबध स्तम् स्त स्या: स्यातम् स्यात
उत्तम स्म: स्व: स्म: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: आसम् आस्व आस्म असाबन असाव असाम स्याम् स्याव स्याम
9. कृ ( कर् ) = करना 8/8
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
* कृ प्रथम करोबत कु रुत: कु विबन्द्त कठरष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अकरोत् अकु रुताम् अकु विन् करोतु कु रुताम् कु विन्द्तु कु याित् कु यािताम् कु यु:ि
मध्यम करोबष कु रुथ: कु रुथ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अकरो: अकु रुतम् अकु रुत कु रु कु रुतम् कु रुत कु याि: कु याितम् कु याित
उत्तम करोबम कु वि: कु मि: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अकरवम् अकरवाव अकरवाम करवाबण करवाव करवाम कु यािम् कु यािव कु यािम
10. पा ( बपब् ) = पीना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
पा प्रथम बपबबत ... त: ... बन्द्त पास्यबत ... स्यत: ... स्यबन्द्त अबपबत् अ.....ताम् अ... न् बपबतु ...ताम् ... न्द्तु बपबेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... स्यबस ... स्यथ: ... स्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत

34
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... स्याबम ... स्याव: ... स्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
**********************************************************************************************************************************************************
Q.NO - 4. “ कारकबवभक्तय: उपपदबवभक्तय: च ” 4 अङ्का: ( सूचना :- कारकबवभबक्त के अभ्यास / पुनरावृबत्त के बलए Q.NO - 2 . देबखए )

“ कारकबवभक्तय: ” कारकत्वम् :- “ दक्रयान्द्वबयत्वम् कारकत्वम् ” = वाक्य में दक्रयापद के साथ सम्बन्द्ध रखने वाले पदों को कारक कहते हैं ।

प्रत्येक कारक में बवभबक्त लगती है । इस बलए इन बवभबक्तयों को कारकबवभबक्त कहते हैं ।
यथा :- छात्र: बवद्यालयं गछछबत ।
क: गछछबत ? छात्र: - कारक ( कतृक
ि ारके प्रथमा बवभबक्त: भवबत )
छात्र: कु त्र गछछबत ? बवद्यालयम् - कारक ( कमिकारके बितीया बवभबक्त: भवबत )
************************************************************************************************************************************************************** “
उपपदबवभक्तय: ” ( उप = समीप , पद = पद , बवभक्तय: = बवभबक्तयां ) ।
वाक्य में समीप पद के साथ सम्बन्द्ध रखने वाले पदों को उपपद ( समीप पद ) कहते हैं ।
उस उपपद में बवभबक्त लगती है , तो उसे उपपद - बवभबक्त कहते हैं ।
यथा :- बालक: बमत्रै: सह क्रीडबत । इस वाक्य में “ सह ” पद के साथ प्रयुक्त होने वाले पद “ बमत्र ” में तृतीया बवभबक्त लगती है ।
अत: बनयम: :- “ सह ” योगे तृतीया ।
* CBSE िारा प्रथमसत्रस्य कृ ते / I TERM बनधािठरत - बवभक्त्यनुसारं उपपद - बवभक्ते ः पदाबन :-
कारक - बवभक्तय: उपपद - बवभक्तय: च - बितीया - पठरत : , बनकषा , प्रबत , बवना | तृतीया - सह / समम् / साधिम् / बवना / अलम् / हीनः |
चतुथी - रुच् , दा ( यछछ् ) , नमः , कु प् | पञ्चमी - बवना , बबह : , भयाथे / भी , रक्ष् |
षष्ठी - उपठर , अध : , पुरत : , पृष्ठत: | सप्तमी - बस्नह् , बवश्वस् , बनपुण |
***************************************************************************************************************************************************************
एतेषां पदानां योगे सूबचतबवभबक्तः वाक्ये प्रयुज्यते | अधः प्रदत्त - ताबलकानाम् आधारे ण उपपदबवभक्ते ः प्रयोगं जानीमः :-
“ उपपदबवभक्तय: ” ( िब्दरूपाबण ) ( = वाक्य में सूबचत - पदों के योग में , समीप पद में प्रयुक्त - होनेवाली बवभबक्त के प्रयोग से वाक्यपूर्ति कीबजए )
क्र.सं. िब्द: / पदम् अथि: समीपपदे वाक्यम् अभ्यास:
बवभबक्त:

35
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
1 पठरत: चारों तरफ बितीया 1. बवद्यालयं पठरत: वृक्षा: सबन्द्त । ...... पठरत: क्षेत्राबण सबन्द्त । ( ग्राम )
बनकषा समीप बितीया 2. बवद्यालयं बनकषा उद्यानम् अबस्त । ...... बनकषा क्रीडाक्षेत्रम् अबस्त । ( गृह )
प्रबत को / तरफ बितीया 3. छात्र: गुरूं प्रबत गछछबत । जन: ...... प्रबत गछछबत । ( वन )
बवना बबना बितीया 4. जलं बवना जीवनं नाबस्त । …… बवना सुखं नाबस्त । ( धन )

*************************************************************************************************************************************************************
2 साधिम् साथ तृतीया 1. बालक: बमत्रेण साधं क्रीडबत । सुरेि: ....... साधं खादबत । ( रमेि )
समम् समान तृतीया 2. बवद्यया समं सुखं नाबस्त । ........ समं धनं नाबस्त । ( बवद्या )
सह साथ तृतीया 3. सुरेि: रमेिन
े सह खादबत । सीता ……सह चलबत । ( राम )
बवना बबना तृतीया 4. पठरश्रमेण बवना सुखं न बमलबत । ........ बवना प्रकाि: नाबस्त । ( सूयि )
अलम् बस तृतीया 5. अलं कोलाहलेन । अलं ......... । ( बववाद )
हीन:
*************************************************************************************************************************************************************
*
3 रुच् = पसंद होना (रोचते ) चतुथी 1. छात्रायसंस्कृ तं रोचते । ............ प्रसादं रोचते । ( भक्त )
दा = देना ( ददाबत / यछछबत ) चतुथी 2. गुरु: छात्रायपुरस्कारं ददाबत । वृक्ष: ........... छायां ददाबत । ( जन )
कु प् = गुस्सा करना ( कु प्यबत ) चतुथी 3. बपतापुत्राय कु प्यबत । रक्षकभट: ........... कु प्यबत । ( चौर )
नम: नमस्कार चतुथी 4. कृ ष्णाय नम: । .......... नम: । ( राम )
***********************************************************************************************************************************************************
4 बवना बबना पञ्चमी 1. जलात् बवना वृक्ष: न जीवबत । .......... बवना मानव: न जीवबत । ( पवन )
बबह: बाहर पञ्चमी 2.करोनाकाले गृहात् बबह: मा गछछ । वषािकाले ....... बबह: मा गछछतु । ( ग्राम )
भी = डरना ( बबभेबत ) पञ्चमी 3. जन: सपाित् बबभेबत । चौर: ........... बबभेबत । ( रक्षकभट )

36
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
रक्ष् = रक्षा करना ( रक्षबत ) पञ्चमी 4. माता जनकात् पुत्रं रक्षबत । सज्जन: ........ बमत्रं रक्षबत । ( मूखि )

**********************************************************************************************************************************************************
5 उपठर ऊपर षष्ठी 1. गृहस्य उपठर ध्वज: अबस्त । ........ उपठर फलाबन सबन्द्त । ( वृक्ष )
अध: नीचे षष्ठी 2. मञ्चस्य अध: श्रोतार: सबन्द्त । ......... अध: छाया भवबत । ( वृक्ष )
पुरत: सामने / आगे षष्ठी 3. गृहस्य पुरत: मबन्द्दरम् अबस्त । .......... पुरत: छात्र: अबस्त । ( अध्यापक )
पृष्ठत: पीछे षष्ठी 4. गृहस्य पृष्ठत: वृक्षा: सबन्द्त । ......... पृष्ठत: चार्मिनार् अबस्त । ( मबन्द्दर )
************************************************************************************************************************************************************

6 बस्नह = प्रेम करना ( बस्नह्यबत ) सप्तमी 1. माता पुत्रे बस्नह्यबत । पुत्री ........ बस्नह्यबत । ( जनक )
बवश्वस् =बवश्वास करना ( बवश्वबसबत ) सप्तमी 2. छात्र: अध्यापके बवश्वबसबत । हनुमान् .......... बवश्वबसबत । ( राम )
बनपुण बनपुण / कु िल सप्तमी 3. गोपाल:पिने बनपुण: । महेि: .......... बनपुण: । ( लेखन )

Q.NO - 4. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं ( उपपद - बवभबक्त - रूपम् ) बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
1. ............... अध: बाबलका अबस्त । छत्रम् / छत्राय / छत्रस्य
2. भक्ता: ............... प्रबत गछछबन्द्त । मबन्द्दस्य / मबन्द्दरं / मबन्द्दरे ण
3. बालक: .................. बबभेबत । वसंहं / वसंहाय / वसंहात्
4. …………. बवना वषाि न भवबत । मेर्े / मेर्:ै / मेर्ष
े ु
5. ............... क: बवश्वबसबत? देव: / देवाय / देवे
**********************************************************************************************************************************************************
Q.NO.5. प्रत्यया: - AS PER CBSE 2021 - 2022 िारा बनधािठरत - 7 - कृ त् - प्रत्यया: :- 1. क्त्वा 2. तुमन
ु ् 3. ल्यप् 4. क्तवतु
****************************************************************************************************************************************************************
प्रत्यया: ( SUFFIX ) । ( प्रकृ बत ( = मूल िब्द / धातु ) + प्रत्यय = रूप ) ( बालक + : = बालक: , पि् + बत = पिबत )
37
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
प्रत्यया: बत्रबवधा: भवबन्द्त । यथा :-

1. कृ त् ( धातु + प्रत्यय = रूपम् ) 2. तबद्धत ( िब्द + प्रत्यय = रूपम् ) 3 स्त्री ( पुंबल्लङ्ग - िब्दः + प्रत्ययः = रूपम्
धातु + प्रत्यय = रूप िब्द + प्रत्यय = रूप पुवं ल्लंग िब्द + प्रत्यय = रूप
गम् + क्त्वा = गत्वा बुबद्ध + मतुप् = बुबद्धमान् बालक + टाप् = बाबलक
अज + ( आ ) = अजा

प्रत्ययान्द्तपदाबन :- 1. काबनचन - प्रत्ययान्द्तपदाबन बविेषणाबन इव भवबन्द्त | यथा :- क्त , क्तवतु , ितृ & िानच् |
2. काबनचन - प्रत्ययान्द्तपदाबन अव्ययाबन इव भवबन्द्त | यथा :- क्त्वा , ल्यप् & तुमन
ु ् |

सं प्रत्यय: अथि िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथि वाक्ये प्रयोगा:
1 क्त्वा कर / के त्वा अव्ययम् इव गम् + क्त्वा = गत्वा जा कर 0 :- छात्र: बवद्यालयं गत्वा पिबत ।
बालक: पठित्वा बलखबत ।
बालक: उद्यानं गत्वा क्रीडबत ।
*

सं प्रत्यय: अथि िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथि वाक्ये प्रयोगा:
2 तुमन ु ् के बलए तुम् अव्ययम् इव गम् + तुमन ु ् = गन्द्तम
ु ् जाने के 0 :- छात्र: बवद्यालयं गन्द्तुम् इछछबत ।
बलए
*
सं प्रत्यय: अथि िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथि वाक्ये प्रयोगा:
3 ल्यप् कर / के य अव्ययम् इव उपसगि + ल्यप् ....... ........ .....
धातु + = आगत्य आकार 0 :- छात्र: बवद्यालयं आगत्य पिबत ।
आ + ल्यप् छात्र: प्रश्नं आकण्यि उत्तरं वदबत ।
गम् + = छात्र: पुस्तकाबन आदाय बवद्यालयं गछछबत ।
*

38
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
2. काबनचन - प्रत्ययान्द्तपदाबन बविेषणाबन इव भवबन्द्त | यथा :- CBSE क्तवतु अबस्त | ( सूचना :- क्त नाबस्त | तथाबप अभ्यासाय दीयते )
सं प्रत्यय: अथि िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय:= रूपम् अथि िब्दवत् वाक्ये प्रयोगा:
0 क्त भूत त बत्रषु गम् + क्त = गत गया बालक पुं :- बालक: बवद्यालयं गत: ।
KTA काले बलङ्गेषु पि् + पठित बालकौ बवद्यालयं गतौ ।
बलख् + बलबखत बालका: बवद्यालयं गताः ।
स्त्री :- बाबलका बवद्यालयं गता ।
बाबलका
बाबलके बवद्यालयं गते ।
बाबलका: बवद्यालयं गताः ।
पुष्प नपुस ं क :- यानं गम्यं गतम् । ( पुष्पवत् )
*

सं प्रत्यय: अथि िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय:= रूपम् अथि िब्दवत् वाक्ये प्रयोगा:
4 क्तवतु भूत तवत् बत्रषु गम् + क्तवतु = गतवत् गया भवत् पुं :- बालक: बवद्यालयं गतवान् ।
KTAV काले TAV बलङ्गेषु पि् + पठितवत् बालकौ बवद्यालयं गतवन्द्तौ ।
बलख् + बलबखतवत् बालका: बवद्यालयं गतवन्द्त: ।
ATU AT
स्त्री :- बाबलका बवद्यालयं गतवती ।
नदी
बाबलके बवद्यालयं गतवत्यौ ।
बाबलका: बवद्यालयं गतवत्य: ।
पुष्प नपुस
ं क :- यानं गतवत् । ( जगत् )
*Q.NO.5. अधोबलबखत - वाक्येषु रे खाबङ्कत पदेषु क: प्रत्यय: अबस्त / प्रकृ बत प्रत्यय योजनेन ककं रूपम् भवबत इबत प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: िुद्धम् उत्तरं बचत्वा बलखत –
1. जन: पठितुम् ( पि् + ......... ) पुस्तकालयम् गछछबत । ( क्त्वा / ल्यप् / तुमन
ु ् )
2. बालक: ( क्रीड् + क्त्वा ) ................... गृहं गछछबत । ( क्रीबडतुम् / क्रीबडत्वा / क्रीबडतवान् )
3. “ करोना काले ” जना: गृहेभ्य: बबह: न ( गम् + क्तवतु ) ............ । ( गतवान् / गतवन्द्तौ / गतवन्द्त: )
4. अहं ह्य: रात्रौ भोजनं न ................... ( कृ + क्तवतु ) । ( कृ तवन्द्त: / कृ तवान् / कृ तवन्द्तौ )
5. बाबलका परीक्षां सम्यक् ................... ( बलख् + क्तवतु ) । ( बलबखतवान् / बलबखतवती / बलबखतवन्द्त: )
6. बपता पुत्रस्य प्रगबतपत्रं ( समीक्ष्य ) ..................... हसबत । ( सम् + ईक्ष् + तुमन ु ् / सम् + ईक्ष् + ल्यप् / ईक्ष् + ल्यप् )
39
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
***************************************************************************************************************************************************************
धातु:= अथि: तुमन ु ् = के बलए ( अव्यय ) धातु: = अथि: तुमन ु ् = के बलए अव्यय धातु: = अथि: तुमन ु ् = के बलए ( अव्यय )
रूप - ताबलका - गम् = जाना = गन्द्तम ु ् दृि् = देखना = रष्टु म् कृ = करना = कतुिम्
पा = पीना = पातुम् नी = ले जाना = नेतम ु ् श्रु = सुनना = श्रोतुम्
**
क्त = भूतकालाथे ( कमिवाछये ) क्तवतु = भूतकालाथे ( कतृव
ि ाछये )
पुबं ल्लङ्गे स्त्रीबलङ्गे नपुस
ं कबलङ्गे पुबं ल्लङ्गे स्त्रीबलङ्गे नपुसं कबलङ्गे
गत: गता गतम् गतवान् गतवती गतवत्
दृष्ट: दृष्टा दृष्टम् दृष्टवान् दृष्टवती दृष्टवत्
पीत: पीता पीतम् पीतवान् पीतवती पीतवत्
बस्थत: बस्थता बस्थतम् बस्थतवान् बस्थतवती बस्थतवत्
नीत: नीता नीतम् नीतवान् नीतवती नीतवत्
कृ त: कृ ता कृ तम् कृ तवान् कृ तवती कृ तवत्
श्रुत: श्रुता श्रुतम् श्रुतवान् श्रुतवती श्रुतवत्
**
धातु: = अथि: क्त्वा ल्यप् ( अव्यय की तरह ) धातु: = अथि: तुमन ु ् = के बलए ( अव्यय की तरह )
श्रु = सुनना श्रुत्वा संश्रत्ु य गम् = जाना गन्द्तमु ्
नी = ले जाना नीत्वा आनीय दृि् = देखना रष्टु म्
गम् = जाना गत्वा आगत्य पा = पीना पातुम्
दृि् = देखना दृष्ट्वा प्रदश्यि स्था = िहरना स्थातुम्
पा = पीना पीत्वा संपीय नी = ले जाना नेतुम्
स्था = िहरना बस्थत्वा संस्थाप्य कृ = करना कतुिम्
* क्रीड् = खेलना , खेलने के बलए - क्रीबडतुम् / क्रीडनाय ,
* पि् = पढ़ना , पढ ने के बलए - पठितुम् / पिनाय ।
यथा :- 1. मैं सत्य बोलना चाहता हं । अहं सत्यं वक्तु म् इछछाबम ।
2. बपता बाजार गए थे । बपता बवपवणं गतवान् ।
40
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
3. लड़की गाना सुनी थी । बाबलका गीतं श्रुतवती ।
************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.6. संख्या - 3 अङ्काः | 1 - 4 बत्रषु बलङ्गेषु के वलं प्रथमा बवभक्तौ | 1 - 100 सामान्द्यज्ञानम् | |
वाक्यम् ( वाक्ये - संख्यापदस्य पठरचयः )
एकः छात्रः प्रातः अल्पाहारं खाददत्वा बवद्यालयं गछछबत |
संख्या कतृप
ि दं अव्यय सबन्द्धपदं प्रत्यायान्द्तपदं सबन्द्धपदं दक्रयापदं
= एक = छात्र = सुबह अल्प + आहारं खाद् + क्त्वा बवद्या + आलयं = जाता है |
संख्या :- संख्यापदाबन बविेषणपदाबन इव प्रयुज्यन्द्ते | अतः छात्रः इबत बविेष्य - पदानुसारं ( एकः छात्रः ) एकः इबत संख्यावाचकपदं पुंबल्लङ्गे प्रयुक्तम् |
यथा :- एक: रुरः , िे गती ( सूयस्ि य उत्तरायणम् दबक्षनायनञ्च ) , त्रयः गुणाः , चत्वारः वेदाः , पञ्च इबन्द्रयाबण , षट् रुचयः ,
सप्त ऋषयः , अष्ट ददक्पालकाः , नव ग्रहाः , दि उपबनषदः , अष्टादि पुराणाबन इत्यादयः |

इदानीं बत्रषु बलङ्गेषु एकतः चतुर् पयिन्द्तं ( 1 - 4 ) बविेषण रूपेण कथं प्रयुज्यन्द्ते इबत पश्यामः | * ध्यातव्यम् :- संख्यापदस्य ( संख्या = बविेषण / Adjective ) प्रयोगः

सदा बवषेष्यपदस्य बलङ्ग - बवभबक्त - वचन - अनुसारे ण एव भवबत |

बलङ्गः संख्या - 1 2 3 4
पुबं ल्लङ्गः एकः बालकः िौ बालकौ त्रयः बालकाः चत्वारः बालकाः
स्त्रीबलङ्गः एका बाबलका िे बाबलके बतस्रः बाबलका: चतस्रः बाबलकाः
नपुस ं कबलङ्गः एकं पुस्तकम् िे पुस्तके त्रीबण पुस्तकाबन चत्वाठर पुस्तकाबन

अभ्यासः :- अधः प्रदत्त वाक्येषु संख्यानां स्थाने उबचत - संख्यावाचकपदं बलखत -

1. मम समीपे ...3 ... पुष्पाबण सबन्द्त | ............... 5. गृहे ... 3 ... मबहलाः पचबन्द्त | ............
2. प्रातः ... 2 ... बाबलके गायतः | ............... 6. वृक्षे ... 4 ... फलाबन सबन्द्त | ............
3. मागे ... 4 ... जनाः चलबन्द्त | ............... 7. तत्र ... 2 .. अश्वौ धावतः | ............
4. वृक्षे ... 1 ... काकः अबस्त | ............... 8. तत्र ... 1 ... यानं गछछबत | ............

41
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

*************************************************************************************************************************************************************
अधः एकतः ितम् पयिन्द्तं संख्याताबलका दत्ता | यथािबक्त ठरक्तस्थानाबन पूरयन्द्तु | 1 - 100 - संख्यानां सामान्द्यज्ञानम् :-
संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं
1 एकः 11 एकादि 21 एकववंिबतः 31 एक ...........
2 िौ 12 िादि 22 िाववंिबतः 32 िा ..............
3 त्रयः 13 त्रयोदि 23 त्रयोववंिबतः 33 त्रयवस्त्रंित्
4 चत्वारः 14 चतुदिि 24 चतुर्वंिबतः 34 चतुवस्त्रंित्
5 पञ्च 15 पञ्चदि 25 पञ्चववंिबतः 35 पञ्च ........
6 षट् 16 षोडि 26 षड् ववंिबतः 36 षट् .........
7 सप्त 17 सप्तदि 27 सप्तववंिबतः 37 सप्त ........
8 अष्ट / अष्टौ 18 अष्टादि 28 अष्टाववंिबतः 38 अष्ट ..........
9 नव 19 एकोनववंिबतः 29 एकोनवत्रंित् 39 एकोनचत्वाररं ित्
10 दि 20 ववंिबतः 30 वत्रंित् 40 चत्वाररं ित्
*
संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं
41 एक .......... 51 एक .......... 61 एक .......... 71 एक ..........
42 बि ........... 52 िा / बि ....... 62 िा / बि ....... 72 िा / बि .......
43 बत्र .......... 53 त्रयः / बत्र ....... 63 त्रयः / बत्र ....... 73 त्रयः / बत्र .......
44 चतुश्चत्वाररं ित् 54 चतु:पञ्चाित् 64 चतुष्षबष्टः 74 चतुस्सप्तबतः
45 पञ्च ........... 55 पञ्च ........... 65 पञ्च ........... 75 पञ्च ...........
46 षट् ............ 56 षट् ............ 66 षट् ............ 76 षट् ............
47 सप्त ........... 57 सप्त ........... 67 सप्त ........... 77 सप्त ...........
48 अष्ट .......... 58 अष्टा / अष्ट .... 68 अष्टा / अष्ट .... 78 अष्टा / अष्ट ....
49 एकोनपञ्चाित् 59 एकोनषबष्टः 69 एकोसप्तबतः 79 एकोनािीबतः
50 पञ्चाित् 60 षबष्टः 70 सप्तबतः : 80 अिीबतः
42
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .

*
संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं
81 एकािीबतः ( एक + अिीबतः ) 91 एक ..........
82 द्व्यिीबतः ( बि + अिीबतः ) 92 िा / बि .......
83 त्र्यिीबतः ( बत्र + अिीबतः ) 93 त्रयो / बत्र .......
84 चतुरिीबतः ( चतुः + अिीबतः ) 94 चतुनिवबतः ( चतुः + नवबतः )
85 पञ्चािीबतः ( पञ्च + अिीबतः ) 95 पञ्च .........
86 षडिीबतः ( षट् + अिीबतः ) 96 षण्णवबतः ( षट् + नवबतः )
87 सप्तािीबतः ( सप्त + अिीबतः ) 97 सप्त ........
88 अष्टािीबतः ( अष्ट + अिीबतः ) 98 अष्टा / अष्ट ....
89 एकोननवबतः : 99 नवानवबतः / एकोनाितम्
90 नवबतः : 100 ितम्

अभ्यासाय :- सूचना :- संज्ञापदस्य बलङ्ग - बवभबक्त - वचन - अनुसारम् एव संख्यावाचक - िब्दस्य प्रयोग: करणीय: ।
पुस्तकालये ....................... बाबलका: पिबन्द्त । ( चत्वार: / चतस्र: / चत्वाठर )
क्रीडाक्षेत्रे .................. बालक: धावबत । ( एका / एकम् / एक: )
मम समीपे ................ फलाबन सबन्द्त । ( त्रय: / बतस्र: / त्रीबण )
आकािे .................. खगौ बवहरत: । ( िौ / िे )

अधः प्रदत्त - वाक्येषु संख्यानां स्थाने उबचतसंख्यावाचकपदाबन बलबखत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -


कक्षायां ..... 35 ...... छात्राः सबन्द्त | मम समीपे ........ 27 .... फलाबन सबन्द्त |

अहं गबणतपरीक्षायां ........ 99 ....... अङ्कान् प्राप्तवान् | अहं संस्कृ ते ...... 100 .............. अङ्कान् प्राप्तवान् |

43
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
नवमी कक्षायाः िेमुषी इबत संस्कृ त - पाठ्यपुस्तकस्य मूल्यं ....... 50 ...... रूप्यकाबण अबस्त |

रामायणे ....... 7 .............. काण्डाः सबन्द्त | क्रीदाक्षेत्रे ........... 4 ............ बाबलकाः क्रीडबन्द्त |

तत्र ...... 2 ..... बसयाने गछछतः | अत्र ... 63 ......... बालकाः गायबन्द्त |

भारते ...... 6 ....... ऋतवः भवबन्द्त | मम गृहस्य समीपे ...... 1 .... रामालयः अबस्त |

उद्याने ........ 8 ..... जनाः व्यायामं कु विबन्द्त |

**************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.7. उपसगाि: - 2 अङ्काः | ( उपसगि / PREFIX + िब्द / धातु + प्रत्यय Sufi x = रूप / पदम् )
**************************************************************************************************************************************************************
उपसगाि: :- उपसगेण धात्वथो बलादन्द्यत्र नीयते ।
प्रहाराहार - संहार - बवहार - पठरहारवत् ॥
( पदछछेद: :- उपसगेण , धातु + अथि: + बलात् + अन्द्यत्र , नीयते ।
( यथा :- हार = हार ) उपसगेण :- प्र + हार , आ + हार , सं + हार , बव + हार , पठर + हार , वत् ( = तरह / LIKE ) |
उपसगािः :- वे िब्दांि , जो दकसी धातु / दक्रया , प्रकृ बत / मूलिब्द , अथवा पद के आगे जुडकर अथि बदल देते हैं , वे उपसगि कहलाते हैं |

अथाित् :- 1. अथि बदल जाता है | 2. अथि में बविेषता आजाती है |


3. उपसगि का स्वतन्द्त्र प्रयोग नहीं दकया जाता है | 4. उपसगि अबवकारी / अव्यय या बनपात होते हैं बजनका रूप नहीं चलता है |

पद अथि उपसगि + पद = उपसगियक्त


ु पदम् अथि
हार माला प्र + हार = प्रहार मारना
आ + हार = आहार भोजन
सं + हार = संहार नष्ट करना
बव + हार = बवहार र्ूमना - दफरना
पठर + हार = पठरहार सुधार करना / त्याग करना

44
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
उपसगाि: :- संस्कृ ते 22 उपसगाि: सबन्द्त । ते यथा :-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
प्र परा अप सं अनु अव बनस् बनर् दुस् दुर् बव
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
( आ ) आङ् बन अबध अबप अबत सु उत् अबभ प्रबत पठर उप
( उप + पद + बवभबक्त = उपपदबवभबक्त: ) ( सु + आ + गम् + क्त = स्वागतम् ) यथा :-
**********************************************************************************************************************************************************
CBSE िारा प्रथमसत्रस्य कृ ते 2021 - 2022 बनधािठरत - उपसगाि: एकादि 11 एव सबन्द्त । ( 11 अव्याय / Out of 22 ) । ते यथा :-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
प्र अबध अप अनु अव बनर् बव आ ( आङ् ) बन प्रबत उप

सूचना :- अभ्यासाय 22 उपसगािणां पदाबन दीयन्द्ते |

सं. उपसगिः अथिः / बविेषता प्रयोगः


1 प्र प्रकृ ष्ट / अबधक प्र + आचायि = प्राचायि प्र + भावः = प्रभावः प्र + देिः = प्रदेिः
2 उप समीप / बवपरीत उप + देिः = उपदेिः उप + कारः = उपकारः उप + हार: = उपहारः
3 अव नीचे / बवपरीत अव + गुणः = अवगुण: अव + तारः = अवतारः अव + िेषः = अविेषः
4 अप बुरा / दूर अप + गछछबत = ...... अप + िब्दः = अपिब्दः अप + कारः = अपकारः
5 परा उल्टा / बवपरीत परा + जयः = पराजयः परा + क्रमः = पराक्रमः परा + गः = परागः
6 पठर चारों ओर / बवपरीत पठर + भाषा = पठरभाषा पठर + क्रमः = पठरक्रमः पठर + वादः = पठरवादः
7 अबत अबधक / बवपरीत अबत+अबधकः = अत्यबधकः अबत+वादः = अबतवादः अबत + सुन्द्दरं = .....
8 प्रबत की ओर / बार / बवप. प्रबत + एकः = प्रत्येकः प्रबत + ददनं = प्रबतददनं प्रबत + ईक्षा = प्रतीक्षा
9 अबध ऊपर अबध + पबतः = अबधपबतः अबध + अक्षः = अध्यक्षः अबध + आदेिः = ......
10 अबभ की ओर / बवपरीत अबभ + मानः = अबभमानः अबभ + ज्ञ: = अबभज्ञः अबभ + प्रायः = .....
11 अबप क्या / भी अबप + इबतः = अपीबतः अबप + बध: = अबपबधः अबप + बहतं = अबपबहतं
45
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
*
सं. उपसगिः अथिः / बविेषता प्रयोगः
12 बन बविेष / बवपरीत बन + युक्तः = बनयुक्तः बन + धनं = बनधनं बन + धानं = बनधानं
13 बव बविेष / बवपरीत बव + िेषः = बविेषः बव + योगः = बवयोगः बव + ज्ञानं = बवज्ञानं
14 सु अछछा सु + पुत्रः = सुपत्र
ु ः सु + जनः = सुजनः सु + आगतं = स्वागतं
15 अनु पीछे / बवपरीत अनु + गछछबत = ...... अनु + वदबत = .... अनु + मानः = अनुमानः
16 आङ् / आ मयािदा / तक आ + जीवनं = आजीवनं आ + मरणं = आमरणं आ + देिः = आदेिः
17 सम् साथ / अछछीतरह सं + देिः = सन्द्देिः सं + ग्रहः = संग्रहः सं + गबतः = संगबत:
18 उत् ऊपर / बवपरीत उत् + हारः = उद्धारः उत् + ज्वलः = उज्ज्वलः उत् + चलबत = उछछलबत
19 बनर् बाहर / बवपरीत बनर् + गुणः = बनगुण ि ः बनर् + जन: = बनजिनः बनर् + रोगः = नीरोगः
20 बनस् बाहर / बवपरीत बनस् + चयः = बनश्चयः बनस् + चलः = बनश्चलः बनस् + देहः = बनस्सन्द्देहः
21 दुर् रबहत / बवपरीत दुर्+ आचारः = दुराचारः दुर् + बुबद्धः = दुबबुि द्धः दुर् + गुणः = दुगुिणः
22 दुस् रबहत / बवपरीत दुस् + िासन = दुश्िासन दुस् + चठरत्र = दुश्चठरत्र दुस् + संगबतः = .......

अभ्यासाय / पिनसमये उपसगि - ज्ञानाय श्रद्धया पिन्द्तु अवगछछन्द्तु च |

पद अथि = उपसगियक्त ु पद अथि वाक्ये प्रयोग:


भवबत होता है = प्रभवबत बनकलता है गङ्गा बहमालयात् प्रभवबत |
आचायि: अध्यापक = प्राचायि: प्रधानाचायि प्राचायि: वदबत ।
सङ्ग: संगबत = प्रसङ्ग: उपन्द्यास / सन्द्दभि प्राचायािस्य प्रसङ्ग: भवबत ।
कार: करने वाला = अबधकार: अबधकार स्वातन्द्त्र्यम् जन्द्मबसद्ध: अबधकार: ।
बक्षपबत फें कता है = अबधबक्षपबत बनन्द्दा करता है मूख:ि अन्द्यान् अबधबक्षपबत ।
गछछबत जाता है = अबधगछछाबत समझता है छात्र: श्लोकं पूणत ि या अबधगछछबत ।
वसबत रहता है = अबधवसबत बनवासं करोबत हठर: वैकुण्िम् अबधवसबत / अबधिेते ।
िेते सोता है = अबधिेते बनवासं करोबत बिव: कै लासं अबधवसबत / अबधिेते ।
बतष्ठबत िहरता है = अबधबतष्ठबत बनवासं करोबत अश्व: अश्विालाम् अबधबतष्ठबत ।
जय: जीत = अपजय: हारना युद्धे िबक्तहीनस्य अपजय: भवबत ।
46
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
गछछबत जाता है = अनुगछछबत पीछे जाता है बिष्य: गुरुम् अनुगछछाबत ।
गछछबत जाता है = अवगछछबत जानता है छात्र: संस्कृ तम् अवगछछबत ।
गछछबत जाता है = बनगिछछबत बनकलता है गङ्गा बहमालयात् बनगिछछबत ।
जन जन = बनजिन जन रबहत भाग्यनगरे बनजिन - प्रदेि: नाबस्त ।
धन धन = बनधिन धन रबहत ग्रामे एक: बनधिन: अबस्त ।
हरबत चुराता है = बवहरबत र्ूमता है बालक: उद्याने बवहरबत ।
भाग भाग = बवभाग बवद्यालये संस्कृ त - बवभागः अबस्त |
कण्िम् कण्ि = आकण्िम् गले तक बालक: आकण्िम् खादबत ।
गमनम् जाना = आगमनम् आना सूयस्ि य आगमनम् कदा भवबत ?
वास: वास = बनवास: रहने का स्थान मम बनवास: हैदराबाद नगरे अबस्त ।
वदबत बोलता है = प्रबतवदबत उत्तर देता है छात्र: प्रबतवदबत ।
गछछबत जाता है = उपगछछबत समीप जाता है छात्र: गुरुम् उपगछछबत ।
सगि: भाग = उपसगि: Prefix

3 ) परीक्षायाम् उपसगि - प्रकृ बत ( मूल िब्द / धातु रूप ) बवभाग: करणीय: । ( बवकल्पेभ्यः एव उत्तरचयनं भवबत | अत्र अभ्यासाय बवकल्पाः न दत्तः ) x 2 = 2
यथा :- प्रयत्न: :- ...... + ....................
बनपतबत :- ...... + ....................
अनुसरबत :- ...... + ....................
उपहसबत :- ...... + ....................
अपकरोबत :- ...... + ....................
आजीवनम् :- ...... + ....................
***************************************************************************************************************************************************************
एक िब्द के साथ अलग अलग उपसगि जोडने से अथि में पठरवतािन स्वयं देबखए :-
कारः = करनेवाला , उपकारः / अपकारः / बवकारः / बनर्विकारः / प्रकारः / आकारः / सुकरः /
दान = दान , आदान = लेना प्रदान = देना
कृ बतः = रचना , प्रकृ बतः / आकृ बतः / सुकृबतः / बनष्कृ बतः / दुष्कृ बतः / बवकृ बतः /

47
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
****************************************************************************************************************************************************************
सबन्द्ध: :- संबहतैकपदे बनत्या बनत्या धातूपसगियोः |
वाक्येषु च समासेषु सा बववक्षामपेक्षते ||

धातूपसगियोः :- धातु + उपसगियोः = धातु और उपसगि में ( सबन्द्ध बनत्य होती है ) - उपसगि जोडते समय आवश्यकतानुसार सबन्द्ध हमेिा करनी चाबहए |
यथा :- सु + आ + गतम् = स्वा + आगतम् = स्वागतम् |
प्र + आचायिः = प्राचायिः |
अबध + अक्षः = अध्यक्षः |
बव + अप + देिः = व्यपदेिः = सूचना |
बव + अप + आ + कृ बतः = व्यपाकृ बतः = बनकाल देना |
******************************************************************************************************************************************************************

Q.NO.8. Q.N0.8. - 5 अङ्काः | खण्ड: - ख ( SECTION - B ) पठित अवबोधनम् - 15 अङ्का:


प्रश्नबनमािणम् . 1. ककं रे खाबङ्कतपदं संज्ञापदम् अबस्त अथवा बविेषणपदम् अबस्त अथवा अन्द्यत् पदम् अबस्त ? 2. रे खाबङ्कतपदस्य मूलिब्दः कः ?

रे खाबङ्कतपदं संज्ञा - दकम् रे खाबङ्कतपदं अन्द्यत् पदम् - सप्तककाराः - रे खाबङ्कतपदं बविेषणं - कीदृि
( बालक / नदी )
बत्रषुबलङ्गेषु रूपाबण :- 1. कु त्र = कहां :- रे खाबङ्कतपदं - स्थलवाचकपदं IN बितीया / सप्तमी गृहं / गृहे बत्रषुबलङ्गेषु रूपाबण :-
कः कौ के @ छात्रः गृहं गछछबत | छात्रः गृहे खादबत | कीदृिः कीदृिौ कीदृिाः
कं कौ कान् कीदृिं कीदृिौ कीदृिान्
2, कु तः = कहां से :- स्थानवाचकपदं IN पञ्चमी / मूलिब्दः + तः ( गृहात् / गृहतः )
के न काभ्यां कै ः कीदृिन े कीदृिाभ्यां कीदृिन

@ गङ्गा बहमालयात् प्रभवबत | स्थानवाचकपदं .... कस्मात् / कु तः ... ?

48
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
कस्मै काभ्यां के भ्यः 3. दकमथिम् = क्यों :- चतुथी / मूलिब्दः + अथिम् , तुमन
ु ् - पद | ( धनाय / धनाथिम् / कीदृिाय कीदृिाभ्यां कीदृिभ्े यः
कस्मात् काभ्यां के भ्यः @ छात्रः ज्ञानाय पिबत | छात्रः कस्मै / दकमथिम् पिबत ? पठितुं ) कीदृिात् कीदृिाभ्यां कीदृिभ्े यः
कस्य कयोः के षां छात्रः पठितुं बवद्यालयं गछछबत | .... दकमथिम् ...... ...... ? कीदृिस्य कीदृियोः कीदृिानां
कबस्मन् कयोः के षु कीदृिे कीदृियोः कीदृिषे ु
ककं के काबन 4. कबत = दकतने :- संख्या | ( दि ) | कीदृिं कीदृिे कीदृिाबन
ककं के काबन @ दि छात्राः संस्कृ तं पिबन्द्त | कबत ....... ..... ........... | कीदृिं कीदृिे कीदृिाबन
का के काः 5. कथम् = कै से :- तृतीया / बविेषणपदम् | ( कलमेन / कोपेन / मधुरम् ) कीदृिी कीदृश्यौ कीदृश्यः
कां के काः @ बपता कलमेन बलखबत | .. के न / कथं .. ? , बपता कोपेन वदबत | ... कथं वदबत ? कीदृिीं कीदृश्यौ कीदृिीः
कया काभ्यां काबभः 6. कदा = कब :- समयः / कालबोधकपदम् | ( रात्रौ / जुलै मासे / कीदृश्या कीदृिीभ्यां कीदृिीबभः
कस्यै काभ्यां काभ्यः @ जनाः नववादने कायािलयं गछछबन्द्त | ... कदा .... ..... ? प्रातः ) | कीदृश्यै कीदृिीभ्यां कीदृिीभ्यः
कस्याः काभ्यां काभ्यः अस्माकं परीक्षा जुलै मासे भबवष्यबत | .... .... कदा ....... ?
कीदृश्या: कीदृिीभ्यां कीदृिी भ्यः
कस्याः कयोः कासां
7. दकम् = क्या :- प्रत्यक्षभाषणम् / साधारण - बितीयापदं | ( “…... ” ) | कीदृश्या: कीदृश्योः कीदृिीनां
कस्यां कयोः कासु
@ बालकाः भोजनं खादबन्द्त | छात्रः जलं बपबबत | ... दकम् .... ? कीदृश्यां कीदृश्योः कीदृिीषु
सूचना :- प्रथमसत्रस्य 4 पािानां कायिपत्रेषु Q.NO.8. प्रश्नबनमािण - अभ्यासाय प्रश्ना: दत्ता: |

अभ्यासाथिम् :-पाि: - 2 . Q.NO.8. प्रश्नबनमािणम् -


i. ग्रामे वृद्धा स्त्री न्द्यवसत् । ( कः / का / ककं ) ii. सूयाितपे तण्डु लान् खगेभ्यः रक्ष । ( काः / कान् / कै ः )
iii. बवबचत्रः काकः समुड्डीय तामुपजगाम । ( कः / कीदृिः / कीदृिी ) iv तबस्मन्नेव ग्रामे लुब्धा वृद्धा आसीत् । ( का / कीदृिी / कीदृिः )
v. तदनन्द्तरं सा लोभं पठरत्यजत् । ( कः / का / कं ) उत्तराबण :- i . का ii ) कान् iii ) कीदृिः iv ) कीदृिी v . कम्
पाि: - 3 . 3. Q.NO.8. रे खाबङ्कतपदाबन आधृत्य प्रश्नबनमािणं कु रुत -
वाक्याबन उत्तरम्
क. मबल्लका सखीबभः सह धमियात्रायै गछछबत स्म | काबभः
ख. चन्द्दनः दुग्धदोहनं कृ त्वा एव स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धनम् अकरोत् | कस्य

49
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
ग. मोदकाबन पूजाबनबमत्तं रबचताबन आसन् | काबन
र्. मबल्लका स्वपवतं चतुरतमं मन्द्यते | कीदृिं
ङ. नबन्द्दनी पादाभ्यां ताडबयत्वा चन्द्दनं रक्तरबञ्जतं करोबत | का
पाि: - 5 . Q.NO.8. 6. स्थूलपदान्द्यबधकृ त्य प्रश्नवाक्यबनमािणम् कु रुत - उत्तराबण :- 6. कु तः , ककं , के , के षाम् |
क. वृत्तत: क्षीण: हत: भवबत | कु तः / कथं / कदा ख. धमिसविस्वं िृत्वा अवधायिताम् | कं / कां / ककं
ग. वृक्षाः फलं न खादबन्द्त | काः / के / काबन र्. खलानां मैत्री आरम्भगुवी भवबत | कस्य / के षाम् / कै :
*****************************************************************************************************************************************************************
सूचना :- प्रथमसत्रस्य 4 पािानां कायिपत्रेषु Q.NO.9. पयाियपद - चयन / मेलन - अभ्यासाय प्रश्ना: दत्ता: |
पाि: - 1. ( Q.NO.9. ‘ क ’ स्तम्भे पदाबन , ‘ ख ’ स्तम्भे च तेषां पयाियपदाबन दत्ताबन | ताबन बचत्वा पदानां समक्षे बलखत -
‘क’ = उत्तराबण ‘ख’
क. सरस्वती = वाणी 1. तीरे ख. आम्रम् = रसालः 2. अलीनाम्
ग. पवनः = समीरः 3. समीरः र्. तटे = तीरे 4. वाणी
ङ. भ्रमराणाम् = अलीनाम् 5. रसालः
*****************************************************************************************************************************************************************

सूचना :- प्रथमसत्रस्य 4 पािानां कायिपत्रेषु Q.NO.10. भाबषक - तत्त्वानां - अभ्यासाय प्रश्ना: दत्ता: |
पाि: - 1. Q.NO.10. 5. अधोबलबखतपदानां बवलोमपदाबन बलखत -
( मछजूषा :- मधुरम् , मृदु , अवािचीनम् , सरसः , मन्द्दम् ) क. किोराम् X मृदु
ख. कटु X मधुरम् ग. िीघ्रम् X मन्द्दम्
र्. प्राचीनम् X अवािचीनम् ङ. नीरसः X सरसः
पाि: - 2. 2. Q.NO.10. (क) अधोबलबखतानां िब्दानां बवलोमपदं पािात् बचत्वा बलखत -
पदम् X पािात् उत्तरम्
क. पश्चात् X पुरः ख. हबसतुम् X रोददतुम्
50
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
ग. अधः X उपठर र्. श्वेतः X कृ ष्णः
ङ. सूयािस्तः X सूयोदयः च. सुप्तः X प्रबुद्धः
पाि: - 5 . Q.NO.10. 3. ‘ क ’ स्तम्भे बविेषणाबन ‘ ख ’ स्तम्भे च बविेष्याबण दत्ताबन , ताबन यथोबचतं योजयत -
‘ क ’ स्तम्भ: ‘ ख ’ स्तम्भ: ‘ क ’ स्तम्भ: ‘ ख ’ स्तम्भ:
क. आस्वाद्यतोयाः - 1. खलानां मैत्री ख. गुणयुक्त: - 2. सज्जनानां मैत्री
ग. ददनस्य पूवािद्धबि भन्ना - 3. नद्य: र्. ददनस्य पराद्धिबभन्ना - 4. दठरर:
उत्तराबण :- 3. - नद्य: , - दठरर: , - खलानां मैत्री , - सज्जनानां मैत्री |
**********************************************************************************************************************************************************
प्रथमः पािः | भारतीवसन्द्तगीबतः | ( भारती / सरस्वती का वसन्द्त गीत )
*****************************************************************************************************************************************************************
1. बननादय नवीनामये वाबण ! वीणाम् अनुवादः :- हे सरस्वती ! नयी वीणा को बजाओ | सुन्द्दर नीबतयों से युक्त गीत का मधुर गान करो |
मृदं ु गाय गीतं लबलत - नीबत - लीनाम् | इस वसन्द्त ( ऋतु ) में मधुर मञ्जठरयों से पीली हो गई सरस आम के वृक्षों की माला
मधुर - मञ्जरी - बपञ्जरी - भूत - मालाः सुिोबभत हो रही है | सुन्द्दर काकली वाली कोयलों के समूह सुन्द्दर लग रहे हैं |
वसन्द्ते लसन्द्तीह सरसा रसालाः बविेषण - बविेष्य , मधुरं - फलं , नवीनां वीणां ,
कलापः लबलत - कोदकला - काकलीनाम् || कतृपि दं - दक्रयापदं , बालकः पिबत | ( त्वं = सरस्वती ) बननादय |
पदछछेदः :- बननादय , नवीनाम् + अये , वाबण ! , वीणाम् , मृदं ु , गाय , गीतं , लबलत - नीबत - लीनाम् , मधुर - मञ्जरी - बपञ्जरी - भूत - मालाः ,
वसन्द्ते , लसबन्द्त + इह , सरसा , रसालाः , कलापः , लबलत - कोदकला - काकलीनाम् |
Q.NO.18. अन्द्वयः :- अये वाबण ! नवीनां वीणां ( त्वं ) बननादय | लबलत - नीबत - लीनां मृदं ु गीतं ( त्वं ) गाय | इह वसन्द्ते मधुर - मञ्जरी - बपञ्जरी -
भूत - मालाः सरसाः रसालाः लसबन्द्त | ( इह ) लबलत - कोदकला - काकलीनां कलापाः ( बवलसबन्द्त ) |
*
2. वहबत मन्द्दमन्द्दं सनीरे समीरे अनुवादः :- यमुना नदी के बेंत की लताओं से बर्रे तट पर जल की बबन्द्दओं ु से पूठरत वायु के
काबलन्द्दात्मजायास्सवानीरतीरे , मन्द्द मन्द्द बहाने पर ( फू लों से ) झुकी हुई मधु - माधवी लता को देखकर ,
नतां पबङ्क्तमवलोक्य मधुमाधावीनाम् || हे सरस्वती ! नवीन वीणा का वादन करो |
( बननादाय नवीनामये वाबण ! वीणाम् )
पदछछेदः :- वहबत , मन्द्द - मन्द्दं , सनीरे , समीरे , काबलन्द्दा + आत्मजाया: + सवा - नीरतीरे , नतां , पबङ्क्तम् + अवलोक्य , मधु - माधावीनाम् , ......
51
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
Q.NO.18. अन्द्वयः :- काबलन्द्दात्मजाया: सवानीरतीरे सनीरे समीरे मन्द्द - मन्द्दं वहबत ( सबत ) , मधुमाधावीनां नतां पबङ्क्तम् अवलोक्य ,
अये वाबण ! नवीनां वीणां बननादय |
*
3. लबलत - पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्ज े अनुवादः :- मलय ( चन्द्दन ) पवन ( हवा ) के िारा स्पिि दकए गए सुन्द्दर पत्तों वाले वृक्षों पर ,
मलयमारुतोछचुबम्बते मछजुकुञ्जे , फू लों के समूहों पर , तथा सुन्द्दर कु ञ्जों पर ( At a place with plants and creepers /
स्वनन्द्तीन्द्तबतम्प्रेक्ष्य मबलनामलीनाम् ||
greenery ) गुञ्जन करती हुई काले भौरों की , मीनार की तरह ददखने वाली , पबङ्क्त को देखकर ,
( बननादाय नवीनामये वाबण ! वीणाम् )
हे सरस्वती ! नवीन वीणा का वादन करो |

पदछछेदः :- लबलत - पल्लवे , पादपे , पुष्पपुञ्ज े , मलय - मारुत - उछचुबम्बते , मछजु - कु ञ्जे , स्वनन्द्तीम् + तबतम् + प्रेक्ष्य , मबलनाम् + अलीनाम् , .....
Q.NO.18. अन्द्वयः :- मलय - मारुत - उछचुबम्बते लबलत - पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्ज े मछजुकुञ्जे स्वनन्द्तीम् अलीनां मबलनां तवतं प्रेक्ष्य ,
अये वाबण ! नवीनां वीणां बननादय |
*
4. लतानां बनतान्द्तं सुमं िाबन्द्तिीलम् अनुवादः :- तुम्हारी ओजबस्वनी वीणा को सुनकर लताओं के बनतान्द्त िान्द्त सुमन / फू ल बहल उिे |
चलेदछु छलेत्कान्द्तसबललं सलीलम् , नददयों का सुन्द्दर जल क्रीडा करता हुआ उछल पडे | हे सरस्वती ! नवीन वीणा का वादन करो |
तवाकण्यि वीणामदीनां नदीनाम् ||
( बननादाय नवीनामये वाबण ! वीणाम् )

पदछछेदः :- लतानां , बनतान्द्तं , सुमं , िाबन्द्त - िीलम् , चलेत् + उछछलेत् + कान्द्त - सबललं , सलीलम् , तव + आकण्यि , वीणाम् + अदीनां , नदीनाम् |
Q.NO.18. अन्द्वयः :- तव अदीनां वीणाम् आकण्यि लतानां बनतान्द्तं िाबन्द्तिीलम् सुमं चलेत् नदीनां कान्द्तसबललं सलीलम् उछछलेत् ,
अये वाबण ! नवीनां वीणां बननादय |

******************************************************************************************************************************************************************
बितीय: पाि: । “ स्वणिकाक: ” । ( सोने का कौआ )
1. पुरा कवस्मंबश्चद् ग्रामे एका बनधिना वृद्धा स्त्री न्द्यवसत् । तस्याः च एका 1. अनुवाद: :- प्राचीन काल में दकसी गांव में एक बनधिन बूढ़ी स्त्री रहती थी ।
उसकी एक बवनम्र और सुन्द्दर बेटी थी । एक बार माता ने थाली में चावलों

52
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
दुबहता बवनम्रा मनोहरा चासीत् । एकदा माता स्थाल्यां तण्डु लाबन्नबक्षप्य पुत्रीम् को रखकर पुत्री को आदेि ददया - “ सूयि की धूप में चावलों की पबक्षयों से
आदददेि - “ सूयाितपे तण्डु लान् खगेभ्यो ( त्वं ) रक्ष । ” दकबञ्चत्कालात् अनन्द्तरम् रक्षा करना ” कु छ समय के पश्चात एक अद्भुत कौआ उड़कर उसके पास आया ।
एको बवबचत्रः काकः समुड्डीय तामुपाजगाम ( = तस्याः समीपम् आगछछत् । ) ।
*
Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत - 15. “ मबहला ” इबत पदस्य समानाथिकपदं अनुछछेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ........
1. “ न्द्यवसत् ” इबत दक्रयापदस्य कतृिपदं दकम् अबस्त ? ....................... 16. “ पुत्री ” इबत पदस्य समानाथिकपदं अनुछछेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? .............
2. “ आसीत् ” इबत दक्रयापदस्य कतृिपदं दकम् अबस्त ? ...................... 17. “ बवनीता / सुन्द्दरी ” इबत अथे अनुछछेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ..............
3. “ आदददेि ” इबत दक्रयापदस्य कतृिपदं दकम् अबस्त ? ...................... 18. “ जननी / स्थापबयत्वा ” इबत अथे अनुछछेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ...........
4. “ वृद्धा ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकम् अबस्त ? ...................... 19. “ पबक्षभ्य: ” इबत पदस्य समानाथिकपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? ..........
5. “ दुबहता ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकम् अबस्त ? ...................... 20. “ वायस: ” इबत अथे अनुछछेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? .....................
6. “ माता ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकम् अबस्त ? ....................... 21. “ इदानीं ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
7. “ स्त्री ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषणपदं दकम् अबस्त ? ..................... 22. “ नगरे ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
8. “ स्त्री ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषणपदं दकम् अबस्त ? ..................... 23. “ कन्द्या ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
9. “ दुबहता ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषणपदं दकम् अबस्त ? ................ 24. “ पुरुष: ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
10. “ काक: ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषणपदं दकम् अबस्त ? ............... 25. “ पुत्र: ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
11. “ एका / बनधिना / वृद्धा / ” इबत बविेषणपदस्य बविेष्यपदं दकम् अबस्त ? ..... 26. “ बपता ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
12. “ एका / बवनम्रा / मनोहरा ” इबत बविेषणपदस्य बविेष्यपदं दकम् अबस्त ? ... 27. “ चन्द्र ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
13. “ एक: / बवबचत्र: ” इबत बविेषणपदस्य बविेष्यपदं दकम् अबस्त ? ......... 28. “ कौमुद्याम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………
14. “ प्राचीनकाले ” इबत अथे अनुछछेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ............... 29. “ पिुभ्य: ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकम् अबस्त ? …………

उत्तराबण :- III.( कतृप


ि दाबन )वृद्धा स्त्री , दुबहता , माता । ( दक्रयापदाबन ) न्द्यवसत् , आसीत् , आदददेि । ( बविेषणपदाबन )एका / बनधिना / वृद्धा / , एका /बवनम्रा / मनोहरा , एक: / बवबचत्रः / । ( बविेष्यपादाबन ) स्त्री ,
दुबहता , काक: । ( समानाथिकपदाबन ) पुरा ,स्त्री , दुबहता ,बवनम्रा / मनोहरा ,माता / बनबक्षप्य , खगेभ्य: , काक: । ( बवलोमपदाबन ) पुरा , ग्रामे , वृद्धा , स्त्री , दुबहता , माता , सूयि , आतपे , खगेभ्य: ।

53
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
****************************************************************************************************************************************************************
2. नैतादृिः स्वणिपक्षो रजतचछचुः स्वणिकाकस्तया पूवं दृष्टः । तं तण्डु लान् 2. अनुवाद: :- उसने इस प्रकार का सोने की पंखों वाला तथा चांदी की चोंच

खादन्द्तं हसन्द्तञ्च बवलोक्य बाबलका रोददतुमारब्धा । तं बनवारयन्द्ती सा प्राथियत् - वाला सोने का कौआ पहले नहीं देखा । चावलों को खाते हुए और हंसते हुए
तण्डु लान् मा भक्षय । मदीया माता अतीव बनधिना वतिते । “ स्वणिपक्षः काकः उस कौव्वे को देखकर कन्द्या रोने लगी । उसे माना करती हुई वह प्राथिना

प्रोवाच “ मा िुचः । सूयोदयात्प्राग् ग्रामाद्बबहः बपप्पलवृक्षमनु त्वया आगन्द्तव्यम् । करने लगी - ( तुम ) चावलों को मत खाओ । मेरी माता अत्यबधक बनधिन है ।

अहं तुभ्यं तण्डु लमूल्यं दास्याबम । ” प्रहर्षिता बाबलका बनरामबप न लेभे । स्वणि पंखों वाला काक कहने लगा - ( तुम ) बचन्द्ता मत करो । सूयि के उदय होने

रामेण रावणः हतः | रावणः रामेण हतः | रामेण हतः रावणः | से पहले गाम के बाहर पीपल के पेड़ के पास तुम आ जाना । मैं तुम्हें चावलों

हतः रावणः रामेण | हतः रामेण रावणः | की कीमत दे दूंगी । प्रसन्न हुई उस लड़की को नींद भी नहीं आई ।

Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & Q.NO.10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत -


(i) “ दृष्ट्वा ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .......... (क) दृष्टः ( ख ) बवलोक्य (ग) मदीया
( ii ) “स्वणिकाकः ” इबत पदस्य बविेषणपदं दकम् ? .............. ( क ) रजतचछचुः ( ख ) खादन्द्तं ( ग ) िुचः
( iii ) “ वतिते ” इबत दक्रयापदस्य कतृिपदं दकमबस्त ? .................... ( क ) काक: (ख) िौच: (ग) माता
( iv ) “ धबनका ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........... (क) भक्षय ( ख ) बनधिना (ग) आरब्धा
उत्तराबण : ( स ) बवलोक्य , रजतचछचुः , माता , बनधिना ।
****************************************************************************************************************************************************************************************************
3. सूयोदयात्पूवम
ि ेव सा तत्रोपबस्थता । वृक्षस्योपठर बवलोक्य सा 3. अनुवाद: :- सूयि के उदय होने से पहले ही वह वहां पहुंच गई । वृक्ष के

चाश्चयिचदकता सञ्जाता यत्तत्र स्वणिमयः प्रासादो वतिते । यदा काकः िबयत्वा ऊपर देखकर वह आश्चयि से चदकत हो गई । दक वहां एक सोने का महल

प्रबुद्धस्तदा तेन स्वणिगवाक्षात्कबथतं हंहो बाले ! त्वमागता । बतष्ठ , अहं त्वत्कृ ते था । जब कौआ सोकर उिा तो उसने सोने की बखबडकी से कहा – “ बाला !
सोपानमवतारयाबम , तत्कथय स्वणिमयं रजतमयमुत ताम्रमयं वा ? कन्द्या तुम आ गई क्या ? िहरो । मैं तुम्हारे बलए सीढ़ी उतारता हं । इसबलए
प्रावोचत् अहं बनधिनमातुदिबु हताऽबस्म । ताम्रसोपानेनैव आगबमष्याबम । परं
बताओ - सोने की , चांदी की , अथवा ताम्बे की ( सीढ़ी उतार दूं ) ? लड़की
स्वणिसोपानेन सा स्वणि - भवनमाससाद ।
कहने लगी - मैं बनधिन माता की बेटी हं । ( अत: ) ताम्बे की सीढ़ी से ही आ
सूयि + उदयात् + पूविम् + एव , तत्र + उपबस्थता , वृक्षस्य + उपठर ,
जाऊंगी । परं तु वह सोने की सीढ़ी से महल में पहुंची ।
ल्यप् - य = कर , क्त्वा - त्वा = कर , वा - OR ,

54
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & Q.NO. 10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत -
(i) “ पुत्री ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. (क) पुरा ( ख ) दुबहता ( ग ) वृद्धा
( ii ) “ स्वणिमयः प्रासादो ” अनयोः बविेषणपदं दकम् ? .................. ( क ) प्रासाद: ( ख ) स्वणिमय: ( ग ) न दकञ्चन
( iii ) “ बाबलका ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........... (क) पुरा ( ख ) कन्द्या ( ग ) वृद्धा
( iv ) “ गृहम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकमबस्त ? ............ (क) प्रासाद: ( ख ) स्वणिमय: ( ग ) न दकञ्चन
उत्तराबण :- ( स ) दुबहता , प्रासाद: , त्वत्कृ ते , अहं ।
*************************************************************************************************************************************************************************************************
4. बचरकालं भवने बचत्रबवबचत्रवस्तूबन सबज्जताबन दृष्ट्वा सा 4. अनुवाद: - वह लड़की बहुत समय तक उस महल में बवबचत्र वस्तुओं को सजी हुई देखकर

बवस्मयं गता । श्रान्द्तां तां बवलोक्य काकः प्राह पूवं आश्चयि में पड़ गई । उसी थकी हुई देखकर कौआ कहने लगा - पहले तुम नाश्ता / कलेवा कर

लर्ुप्रातरािः दक्रयताम् - वद त्वं स्वणिस्थाल्यां भोजनं कठरष्यबस लो । बोलो , तुम सोने की थाली में भोजन करोगी या चांदी की थाली में ( भोजन करोगी )
ककं वा रजतस्थाल्यामुत ताम्रस्थाल्यां ? बाबलका व्याजहार - अथवा ताम्बे की थाली में ( भोजन करोगी ? ) लड़की कहने लगी - ‘ मैं बनधिन ताम्बे की
ताम्रस्थाल्यामेवाहं बनधिना भोजनं कठरष्याबम । तदा सा कन्द्या
थाली में ही भोजन करूंगी ’ । और तब वह लड़की आश्चयि से चदकत हो गई , जब कौआ न
चाश्चयिचदकता सञ्जाता यदा स्वणिकाके न स्वणिस्थाल्यां भोजनं
सोने की थाली में भोजन परोसा । लड़की ने आज तक ऐसा स्वाददष्ट भोजन नहीं खाया
पठरवेबषतम् । नैतादृक् स्वादु भोजनमद्यावबध बाबलका खाददतवती
। काको ब्रूते - बाबलके ! अहबमछछाबम यत्त्वं सविदा चात्रैव बतष्ठ परं था । कौआ कहने लगा -‘ हे बाला ! मैं चाहता हं दक तुम सदा यहां ही रहो , परन्द्तु तुम्हारी
तव माता वतिते चैकादकनी । त्वं िीघ्रमेव स्वगृहं गछछ । माता अके ली रहती है । ( अत: ) तुम जल्दी ही अपने र्र को जाओ ।
Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & Q.NO. 10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत -
(i) “ ब्रूबह ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ (क) वद (ख) गछछ ( ग ) बतष्ठ
( ii ) “ श्रान्द्तां तां ” अनयोः पदयो: बविेष्यपदं दकम् ? ......... (क) तां (ख) श्रान्द्तां ( ग ) न दकञ्चन
( iii ) “ गछछ ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ....... ( क ) पठरवेबषतम्( ख ) प्राह ( ग ) आगछछ
( iv ) “ बाबलका ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकमबस्त ? ............ ( क ) दक्रयताम् ( ख ) इछछाबम ( ग ) खाददतवती
उत्तराबण :- ( स ) वद , तां , आगछछ , खाददतवती ।

55
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
1. इत्युक्त्वा काकः कक्षाभ्यन्द्तराबत्तस्रो मछजूषा बनस्सायि तां प्रत्यवदत् - 5. अनुवाद: - यह कहकर कौआ कमरे से तीन सन्द्दक
ू बनकाल कर ( लाया और )
बाबलके ! यथेछछं गृहाण मछजूषामेकाम् । लर्ुतमां मछजूषां प्रगृह्य बाबलकया उससे कहने लगा - हे बाबलका ! ( इनमें से एक ) सन्द्दक
ू इछछा के अनुसार ले
कबथतबमयदेव मदीयतण्डु लानां मूल्यम् । गृहमागत्य तया मछजूषा समुद्घाठटता , लो । सबसे छोटी पेटी को लेकर लड़की कहने लगी - मेरे चावलों का यह ही
तस्यां महाहािबण हीरकाबण बवलोक्य सा प्रहर्षिता तदिनाद्धबनका च सञ्जाता । मूल्य है । र्र आकर उसने पेटी को खोला और उसमें अमूल्य हीरों को
देखकर वह प्रसन्न हो गई तथा उस ददन से अमीर बन गई ।
Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & Q.NO .10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत -
(i) “ प्रत्यवदत् ” इबत दक्रयापदस्य कतृिपदं दकम् ? .......... (क) काकः ( ख ) मछजूषा (ग) ताम्
( ii ) “ लर्ुतमां मछजूषां ” अनयोः बविेषणपदं दकम् ? ........ ( क ) लर्ुतमाम् ( ख ) मछजूषाम् ( ग ) न दकबञ्चदबप
( iii ) “ अमूल्यम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुछछेदे दकमबस्त ? ......... ( क ) यथेछछम् ( ख ) तस्याम् ( ग ) मूल्यम्
( iv ) “ दृष्ट्वा ” इबत पदस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .... ( क ) प्रत्यवदत् ( ख ) कबथतम् ( ग ) बवलोक्य
उत्तराबण :- ( स ) काकः , लर्ुतमाम् , मूल्यम् , बवलोक्य ।
*******************************************************************************************************************************************
6. तबस्मन्नेव ग्रामे एकाsपरा लुब्धा वृद्धा न्द्यवसत् । तस्या: अबप एका 6. अनुवाद: :- उसी गांव में एक अन्द्य लोभी बुदढ़या रहती थी । उसकी भी एक बेटी थी

पुत्री आसीत् । ईष्यिया सा तस्य स्वणिकाकस्य रहस्यमबभज्ञातवती । । ईष्याि के कारण वह उस स्वणिकाक का रहस्य जान गई । सूयि की धूप में चावलों को

सूयाितपे तण्डु लाबन्नबक्षप्य तयाबप स्वसुता रक्षाथं बनयुक्ता । तथैव स्वणिपक्ष: बबखेर कर उनकी रक्षा के बलए अपनी बेटी को बनयुक्त कर ददया । उसी प्रकार सोने

काक: तण्डु लान् भक्षयन् तामबप तत्रैवाकारयत् । प्रातस्तत्र गत्वा सा काकं की पंखों वाले कव्वे ने चावलों को खाते हुए उस लड़की को वहां बुलाया । प्रत: वहां
जाकर वह कव्वे की वनंदा करती हुई कहने लगी - हे नीच काक ! मैं आ गई हं । मुझे
बनभित्सियन्द्ती प्रावोचत् - भो नीचकाक ! अहमागता , मह्यं तण्डु लमूल्यं
चावलों का मूल्य प्रदान करो । कौआ कहने लगा – मैं तेरे बलए सीढ़ी उतारता हं ।
प्रयछछ । काकोsब्रवीत् - अहं त्वत्कृ ते सोपानमुत्तारयाबम । तत्कथय
इसबलए बताओ दक सोने की , चांदी की अथवा ताम्बे की ( लाऊं ) अहंकार में डू बी
स्वणिमयं राजतमयं ताम्रमयं वा । गर्वितया बाबलकया प्रोक्तम् - स्वणिमयेन
सोपानेनाहमागछछाबम परं स्वणिकाकस्तत्कृ ते ताम्रमयं सोपानमेव प्रायछछत् लड़की ने कहा - मैं सोने की सीढ़ी से आऊंगी , परन्द्तु स्वणिकाक ने उसके बलए ताम्बे की
। स्वणिकाकस्तां भोजनमबप ताम्रभाजने ह्यकारयत् । सीढ़ी दी । स्वणि काक ने उसे भोजन भी ताम्बे के बतिन में कराया ।

Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & Q.NO. 10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत -


56
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
(i) “ न्द्यवसत् ” इबत दक्रयापदस्य कतृिपदं दकम् ? ........... क ) वृद्धा ख ) काकः ग ) लुब्धा
(ii) “ तस्य स्वणिकाकस्य ” अनयोः बविेष्यपदं दकम् ? ........... क ) तस्य ख ) स्वणिकाकस्य ग ) न दकबञ्चदबप
(iii ) “ प्रिंसन्द्ती ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकमबस्त ? ............ क ) बनभित्सियन्द्ती ख ) भक्षयन् ग ) मबभज्ञातवती
(iv) “ कन्द्या ” इबत पदस्य बवलोमपदम् अत्र दकमबस्त ? क ) ग्रामे ख ) वृद्धा ग ) काक:
उत्तराबण :- ( स ) वृद्धा , तस्य , बनभित्सियन्द्ती , वृद्धा ।
**********************************************************************************************************************************************************************************************
7. प्रबतबनवृबत्तकाले स्वणिकाके न कक्षाभ्यन्द्तराबत्तस्रो मछजूषा: तत्पुर: 7.अनुवाद: - ( उस लड़की के ) लौटने के समय स्वणिकाक ने कमरे के अन्द्दर से तीन
समुबत्क्षप्ता: । लोभाबवष्टा सा बृहत्तमां मछजूषां गृहीतवती । गृहमागत्य पेठटयां ( लाकर ) उसके सामने रख दीं । लालच में चूर उस लड़की ने सबसे बड़ी पेटी
सा तर्षिता यावद् मछजूषामुद् र्ाटयबत तावत्तस्यां भीषण: कृ ष्णसपो को ले बलया । र्र आकार वबञ्चत उस लड़की ने जैसे ही पेटी को खोला , वैसे ही उसमें
बवलोदकत: । लुब्धया बाबलकया लोभस्य फलं प्राप्तम् । तदनन्द्तरं सा एक भयंकर काले सांप को देखा । लालची लड़की को लोभ का फल बमल गया ।
लोभं पयित्यजत् । तत्पश्चात् उसने लोभ का पठरत्याग कर ददया ।

Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & Q.NO. 10 - 1 x 6 = 6 बनदेिानुसारम् उत्तरत -


(i) “ लुब्धया बाबलकया ” अनयो: बविेषणपदं दकमबस्त ? ....... ( क ) लुब्धया (ख) बाबलकया (ग) न दकबञ्चदबप
( ii ) “ सा ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकमबस्त ? .............. ( क ) मछजूषां ( ख ) गृहीतवती (ग) बृहत्तमां
( iii ) “ लर्ुतमां ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकमबस्त ? ............. ( क ) बृहत्तमां ( ख ) तास्यां (ग) लोभं
( iv ) “ दृष्ट: ” इबत पदस्य समानाथिकपदम् अत्र दकमबस्त ? .......... ( क ) प्राप्तम् ( ख ) गृहीतवती (ग) बवलोदकत:
उत्तराबण :- ( स ) लुब्धया , गृहीतवती , बृहत्तमां , बवलोदकत: ।
*****************************************************************************************************************************************************************
प्रश्नपत्रानुसारं पािाधाठरत - प्रश्नानाम् अभ्यासः उत्तराबण च :- पदयोजनं | पूविवणिः - अ x + परवणिः उ Y = ओ = आदेिः / Z / आगमः |
पर
+ उपकारः = परोपकारः | ( अ + उ = ओ )
पूवव
ि णिः - आ x + परवणिः आ Y = बवकारः / आ = आदेिः / आगमः Z |
सबन्द्ध :- 1. स्वर :- अ + उ = ओ | 2. व्यञ्जन :- जगत् + ईिः = जगदीिः | 3. बवसगि :- उत्वम् - |

57
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
Q.NO.1. सन्द्धयः :- खगेभ्यो रक्ष = ____________ प्रोवाच = ____+____ ग्रामाद्बबहः = _____+_____ च + अत्र = ..............
तत् + ददनात् = _________ ददनात् + धबनका = _________ तदनन्द्तरम् = _____+_____
उत्तराबण :- खगेभ्यः + रक्ष , प्र + उवाच , ग्रामात् + बबहः , च + अत्र , तदिनात् , ददनाद्धबनका , तत् + अनन्द्तरम् |

********************************************************************************************************************************************************************
तृतीय: पाि: । गोदोहनम् | ( गो: = गाय का , दोहनम् = दुहना ( गाय से दूध दुहना / लेना ) ( प्रथमं दृश्यम् ) ( प्रथम दृश्य )

( मबल्लका मोदकाबन रचयन्द्ती मन्द्दस्वरे ण बिवस्तुवतं करोबत ) ( मबल्लका मोदक / लड्डू बनाती हुई धीरे स्वर से बिव की स्तुबत को करती है )
( ततः प्रबविबत मोदकगन्द्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्द्दनः ) ( तब प्रवेि करता है मोदक / लड्डू के गन्द्ध / smell को आस्वाद करता हुआ
प्रसन्नमन वाला चन्द्दन )
चन्द्दनः : - अहो ! सुगन्द्धस्तु मनोहरः ( बवलोक्य ) अये मोदकाबन रछयन्द्ते ? चन्द्दनः :- अहो ! सुगन्द्ध तो मनोहर है ( देखकर ) अये ! मोदक / लड्डू बनाए जाते
( प्रसन्नः भूत्वा ) आस्वादयाबम तावत् । हैं ? ( प्रसन्न / खुि होकर ) आस्वाद करता हं / सूर्
ं ता हं तब तक ।
( मोदकाबन गृहीतुबमछछबत ) ( मोदक / लड्डू लेना चाहता है )

मबल्लका - ( सक्रोधम् ) बवरम ! बवरम ! मा स्पृि ! एताबन मोदकाबन । मबल्लका - ( क्रोध के साथ ) रुको ! रुको ! मत छू ओ ! इन लड्डू ओं को ।
चन्द्दनः - दकमथं क्रुध्यबस ! तव हस्तबनर्मिताबन मोदकाबन दृष्ट्वा अहं चन्द्दन - क्यों गुस्सा करती हो ! तुम्हारा हाथ के बनाए गए लड्डू ओं को देखकर मैं
जीभ की लालच को / लोलुपता को बनयंत्रण करने में अक्षम / असमथि हं
बजह्वालोलुपतां बनयबन्द्त्रतुम् अक्षमः अबस्म , ककं न जानाबस
क्या नहीं जानती हो तुम यह ?
त्वबमदम् ? ( त्वंम् + इदम् = ..बम .. )

मबल्लका - िीक जानती हं नाथ ! / पबत देव ! लेदकन ये लड्डू पूजा के बलए हैं ।
मबल्लका - सम्यग् जानाबम नाथ ! परम् एताबन पूजाबनबमत्ताबन सबन्द्त ।
चन्द्दनः - तर्हि , िीघ्रमेव पूजनं सम्पादय । प्रसादं च देबह । चन्द्दनः - तो, जल्दी ही पूजा करो । और प्रसाद दो ।
मबल्लका - भो ! अत्र पूजनं न भबवष्यबत । अहं स्वसबखबभः सह श्वः प्रातः मबल्लका - हे पबत देव ! यहां ( र्र में ) नहीं होगी । मैं अपनी सहेबलयों के साथ
कािीबवश्वनाथमबन्द्दरं प्रबत गबमष्याबम , तत्र गङ्गास्नानं धमियात्राञ्च कल सुबह कािीबवश्वनाथमबन्द्दर को जाऊंगी , वहां गङ्गास्नान और
धमियात्राको ( गंगा से मबन्द्दर तक िोभायात्रा ) करें गी ।
58
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
वयं कठरष्यामः । चन्द्दनः - सहेबलयों के साथ ! नहीं मेरे साथ ! ( दु:ख का अबभनय करता है )
चन्द्दनः - सबखबभः सह ! न मया सह ! ( बवषादं नाटयबत ) मबल्लका - हां । चम्पा , गौरी , माया , मोबहनी , कबपला आदद सभी जाती हैं । इस
मबल्लका - आम् । चम्पा , गौरी , माया , मोबहनी , कबपलाद्याः सवािः गछछबन्द्त । अतः बलए मेरे साथ तुम्हारा आने का औबचत्य / उबचत नहीं है । हम सप्ताह
मया सह तव आगमनस्य औबचत्यं नाबस्त । वयं सप्ताहान्द्ते के अन्द्त में वापस आएंगी । तब तक , र्र की व्यवस्था को और गाय
प्रत्यागबमष्यामः । तावत् , गृहव्यवस्थां , धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च का दूध दुहने की व्यवस्था को संभालो / करो ।
पठरपालय ।
* ( बितीयं दृश्यम् ) ( दूसरा दृश्य )
चन्द्दनः - अस्तु । गछछ । सबखबभः सह धमियात्रया आनबन्द्दता च भव । अहं सविमबप चन्द्दनः - िीक है । जाओ । सहेबलयों के साथ और धमियात्रा से आनबन्द्दत / खुि
पठरपालबयष्याबम । बिवास्ते सन्द्तु पन्द्थानः । ( स्वगतम् ) मबल्लका तु रहो । मैं सभी भी / पूरा काम को पालन करूंगा / संभालूग
ं ा ।
धमियात्रायै गता । अस्तु । दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धं िुभमाय / मंगलमय हो मागि । ( मन ही मन ) मबल्लका तो धमियात्रा
कठरष्याबम । ( स्त्रीवेषं धृत्वा ,दुग्धपात्रहस्तः नबन्द्दन्द्याः समीपं गछछबत ) के बलए गई । रहने दो । दूध दुहना करके उस के बाद अपने नास्ता
का प्रबन्द्ध करूंगा । ( स्त्री वेष को धारण करके , हाथ में दूध का पात्र
लेकर नबन्द्दनी ( गाय का नाम ) के पास जाता है । )
उमा - मातुलाबन ! मातुलाबन ! उमा - मामी ! मामी !
चन्द्दनः - उमे ! अहं तु मातुलः । तव मातुलाबन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गता च चन्द्दनः - हे उमे ! मैं तो मामा हं । तुम्हारी मामी तो गङ्गास्नानके बलए कािी
अबस्त । कथय ! ककं ते बप्रयं करवाबण । को गई है । कहो ! क्या तुम्हें बप्रय करूं ।
उमा - मातुल ! बपतामहः कथयबत , मासानन्द्तरम् अस्मद् गृहे महोत्सवः उमा - मामा ! दादा जी कहते है , एक मबहने के बाद हमारे र्र में
भबवष्यबत । तत्र बत्रित - सेटकबमतं दुग्धम् अपेक्षते । एषा व्यवस्था महोत्सवहोगा । वहां तीन सौ - लीटर का दूध चाबहए । यह व्यवस्था
भवबभः करणीया । आपा के िारा करनी चाबहए ।
चन्द्दनः - ( प्रसन्नमन वाला ) तीन सौ - लीटर का दूध ! अछछा है ! दूध की
चन्द्दनः - ( प्रसन्नमनसा ) बत्रित - सेटकपठरबमतं दुग्धम् ! िोभनम् ! दुग्धव्यवस्था व्यवस्था होगी ही , ऐसा दादा जी को तुम बताओ / कह दो ।
भबवष्यबत एव इबत बपतामहं प्रबत त्वया वक्तव्यम् । उमा - धन्द्यवाद मामा ! जाती हं अब । ( वह उमा चली गई )
उमा - धन्द्यवादः मातुल ! याम्यधुना । ( सा बनगिता ) ( उपसगि = बनर् )
( उपसगि + गम् + प्रत्यय ) हार - आहार , बवहार , प्रहार , संहार )
* ( तृतीयं दृश्यम् ) ( तीसरा दृश्य )
59
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
चन्द्दनः - ( प्रसन्नो भूत्वा , अङ्गुबलषु गणयन् ) अहो ! सेटक - बत्रितकाबन चन्द्दनः - ( प्रसन्नहोकर , उं गबलयों को बगनती करता हुआ ) अहो ! लीटर - तीन सौ
पयांबस ! अनेन तु बहुधनं लप्से । ( नबन्द्दनीं दृष्ट्वा ) भो नबन्द्दबन ! दूध ! इस से तो अबधक धन प्राप्त करता हं । ( नबन्द्दनी को देखकर )
तव कृ पया तु अहं धबनकः भबवष्याबम । हे नबन्द्दबन ! आप की दया / कृ पा से तो मैं धबनक / अमीर बनूगं ा।
( प्रसन्नः सः धेनोः बहुसेवां करोबत ) ( बचन्द्तयबत ) मासान्द्ते एव ( प्रसन्न हुआ वह गाय की बहुत सेवा करता है ) ( सोचता है )
दुग्धस्य आवश्यकता भवबत । यदद प्रबतददनं दोहनं करोबम तर्हि मबहने के अन्द्त में ही दूध की आवश्यकता होती है । अगर
दुग्धं सुरबक्षतं न बतष्ठबत । इदानीं ककं करवाबण ? भवतु नाम प्रबतददन दूध दुहता हं तो दूध सुरबक्षत नहीं रहता है । अब क्या
मासान्द्ते एव सम्पूणत
ि या दुग्धदोहनं करोबम । ( एवं क्रमेण सप्तददनाबन करूं ? िीक है रहने दो महीने के अन्द्त में ही सम्पूणि रूप से दूध
व्यतीताबन । सप्ताहान्द्ते मबल्लका प्रत्यागछछबत ) को दुहता हं / बनकालता हं । ( इस प्रकार क्रम से सात ददन बीत
गए । सप्ताह के अन्द्त में मबल्लका आएगी )
मबल्लका - ( प्रबवश्य ) स्वाबमन् ! प्रत्यागता अहम् । आस्वादय प्रसादम् । ( चन्द्दनः मबल्लका - ( प्रवेि कर के ) हे स्वाबमन् ! वाबपस आई हं मैं । ले लो / आस्वाद
मोदकाबन खदबत वदबत च ) करो / खाओ प्रसाद को । ( चन्द्दन लड्डु ओं को खाता है और बोलता
है )
चन्द्दनः - मबल्लके ! तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता ? कािीबवश्वनाथस्य
चन्द्दनः - मबल्लके ! तुम्हारी यात्रा तो अछछी तरह सफल हुई ? कािीबवश्वनाथ
कृ पया बप्रयं बनवेदयाबम ।
की कृ पा से खुि खबर / अछछी बात बताता हं ।
मबल्लका - ( आश्चयि के साथ ) ऐसा । धमियात्रा से बढ़ कर खुि करने वाला
मबल्लका - ( साश्चयिम् ) एवम् । धमियात्राबतठरक्तं बप्रयतरं दकम् ?
क्या है ?
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुख के र्र में बहुत बड़ा उत्सव महीने के अन्द्त में होगा ।
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्द्ते भबवष्यबत । तत्र बत्रित - वहां तीन सौ - लीटर का दूध हमे देना चाबहए ।
सेटकबमतं दुग्धम् अस्माबभः दातव्यम् अबस्त । मबल्लका - लेदकन इतना दूध कहां से पाएंगे / बमलेगा ?
मबल्लका - दकन्द्तु एतावन्द्मात्रं दुग्धं कु तः प्राप्स्यामः ? चन्द्दनः - सोचो मबल्लके ! प्रबतददन दोहन कर के दूध रखेंगे तो सुरबक्षत नहीं
चन्द्दनः - बवचारय मबल्लके ! प्रबतददनं दोहनं कृ त्वा दुग्धं स्थापयामः चेत् रहता है । इस बलए ही दूध का दोहन नहीं दकया जाएगा । उत्सव
सुरबक्षतं न बतष्ठबत । अत एव दुग्धदोहनं न दक्रयते । उत्सवददने एव के ददन में ही पूरा दूध दोहन कारें गे ।
समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः ।

*
मबल्लका - स्वाबमन् ! त्वं तु चतुरतमः । अत्युत्तमः बवचारः । अधुना दुग्धदोहनं मबल्लका - स्वाबमन् ! तुम तो सब से बुबद्धमान हो । अत्युत्तम / बदढ़या बवचार

60
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
बवहाय के वलं नबन्द्दन्द्याः सेवाम् एव कठरष्यावः । अनेन है । अब दूध का दोहन को छोड़ कर बसफि नबन्द्दनी की सेवा ही करें गे ।
अबधकाबधकं दुग्धं मासान्द्ते प्राप्स्यावः । इससे अबधक से अबधक दूध महीने के अन्द्त में पाएंगे । ( दोनों ही गाय की सेवा
( िावेव धेनोः सेवायां बनरतौ भवतः । अबस्मन् क्रमे र्ासाददकं गुडाददकं में लगे हुए हैं । इस क्रम में र्ास आदद और गुड आदद को बखलाते हैं ,
च भोजयतः कदाबचत् बवषाणयोः तैलं लेपयतः बतलकं धारयतः , कभी सींग पर तेल लगाते हैं , बतलक धारण कराते हैं , रात को हारती /
रात्रौ नीराजनेनाबप तोषयतः ) नीराजन से भी
चन्द्दनः - मबल्लके ! आगछछ । कु म्भकारं प्रबत चलावः दुग्धाथं खुि करते हैं )
पात्रप्रबन्द्धोऽबप करणीयः । चन्द्दनः - मबल्लके ! आओ । कु म्हार के पास चलते हैं दूध के बलए पात्र का
( िावेव बनगितौ ) प्रबन्द्ध भी करना चाबहए ।
( दोनों ही बनकल पड़ते हैं )
* ( चतुथं दृश्यम् ) ( चौधा दृश्य )
कु म्भकारः - ( र्टरचनायां लीनः गायबत ) कु म्भकारः - ( र्डे बनाने में लगा हुआ गाता है )
ज्ञात्वाऽबप जीबवकाहेतोः रचयाबम र्टानहम् । अनुवाद: :- जैसे यह बमठ्ठी का बना हुआ र्ड़ा ( अिाश्वत है ) ( वैसे ही )
जीवनं भङ्गुरं सवं यथैष मृबत्तकार्टः ॥ पूरा जीवन अिाश्वत है ( ऐसा ) जान कर भी मैं जीने के
अन्द्वय: :- यथा एष: मृबत्तकार्ट: ( तथा एव ) सवं जीवनं भङ्गुरं ( इबत ) बलए / जीवन के कारण से र्डों को बनाता हं ।
ज्ञात्वा अबप अहं जीबवकाहेतोः र्टान् रचयाबम । चन्द्दनः - नमस्कार करता हं हे भला पुरुष ! पन्द्रह र्ड़े चाहता हं ।
चन्द्दनः - नमस्करोबम तात ! पञ्चदि र्टान् इछछाबम । ककं दास्यबस ? क्या दोगे ?
देवि
े ः - कथं न ? बवक्रयणाय एव एते । गृहाण र्टान् । देवि
े ः - क्यों नहीं ? बेचने के बलए ही ये र्ड़े । ले लो र्ड़ों को । और
पञ्चितोत्तररूप्यकाबण च देबह । पांच सौ से अबधक रुपये दो ।
चन्द्दनः - साधु ! परं मूल्यं तु दुग्धं बवक्रीय एव दातुं िक्यते । चन्द्दनः - िीक है ! लेदकन दाम / मूल्य तो दूध बेचकर / बेचने के बाद
देवि े ः - क्षम्यतां पुत्र ! मूल्यं बवना तु एकमबप र्टं न दास्याबम । ही दे सकता हं ।
मबल्लका - ( स्वभूषणं दातुबमछछबत ) तात ! यदद अधुनव ै मूल्यम् आवश्यकं देवि
े ः - माफ कीबजए बेटा ! दाम के बबना तो एक भी र्डा नहीं दूंगा ।
तर्हि गृहाण एतत् आभूषणम् । मबल्लका - ( अपने गहने देना चाहती है ) हे भला आदमी ! अगर अब ही
देवि
े ः - पुबत्रके ! नाहं पापकमि करोबम । कथमबप नेछछाबम त्वाम् दाम आवश्यक / देना है तो लेलो यह गहना ।
आभूषणबवहीनां कतुिम् । नयतु यथाबभलबषतान् र्टान् । दुग्धं देवि
े ः - बेटी ! नहीं मैं पाप का काम / कमि करता हं । कै से भी नहीं
बवक्रीय एव र्टमूलं ददातु । चाहता हं तुम्हें आभूषण के बबना करना । ( तुम से आभूषण
उभौ - धन्द्योऽबस तात ! धन्द्योऽबस । नहीं लेना चाहता हं )
61
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
लेजाओ जैसे आप चाहते हो / बजतने र्ड़े चाहते हो उतने
लेजाओ ) । दूध बेच कर ही र्ड़े का दाम दीबजए ।
उभौ - धन्द्य हो भला पुरुष ! धन्द्य हो ।
* ( पञ्चमं दृश्यम् ) ( पांचवा दृश्य )
( मासानन्द्तरं सन्द्ध्याकालः । एकत्र ठरक्ताः नूतनर्टाः सबन्द्त । ( महीने के बाद सन्द्ध्याकाल / सायंकाल । एक जगह खाली नए र्ड़े हैं ।
दुग्धक्रेतारः अन्द्ये च ग्रामवाबसनः अपरत्र आसीनाः ) दूध खरीदने वाले और गांव के लोग दूसरी तरफ हैं )
चन्द्दनः - ( धेनुं प्रणम्य , मङ्गलाचरणं बवधाय , मबल्लकाम् आह्वयबत ) चन्द्दनः - ( धेनु को प्रणाम कर के , मङ्गलाचरण / पूजा कर के , मबल्लका
मबल्लके । आगछछ । को बुलाता है ) मबल्लके । आओ ।
मबल्लका - आयाबम नाथ ! दोहनम् आरभस्व तावत् । मबल्लका - आती हं पबत देव ! दोहन / दूध बनकालना िुरू कीबजए ।
चन्द्दनः - ( यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इछछबत , तदा धेनःु पृष्ठपादेन चन्द्दनः - ( जब गाय के पास जाकर दुहना चाहता है , तब गाय पीछे
प्रहरबत । ( चन्द्दनश्च पात्रेण सह पतबत ) नबन्द्दबन ! दुग्धं देबह । पैर से मारती है । ( और चन्द्दनपात्र के साथ बगरता है ) नबन्द्दबन !
ककं जातं ते ? ( पुनः प्रयासं करोबत ) ( नबन्द्दनी च पु नः पुनः दूध दो । क्या हुआ तुम्हें ? ( दफर से प्रयत्न करता है ) ( और
पादप्रहारे ण ताडबयत्वा चन्द्दनं रक्तरबञ्जतं करोबत ) नबन्द्दनी / गाय बार बार पादप्रहार से मारकर चन्द्दन को खून से लथपथ
हा ! हतोऽबस्म । ( चीत्कारं कु विन् पतबत ) ( सवे आश्चयेण करती है ) हा देव ! मारा गया हं ( चीत्कार को करता / बचल्लाता हुआ बगरता
चन्द्दनम् अन्द्योन्द्यं च पश्यबन्द्त ) है ) ( सभी आश्चयि से चन्द्दन को और एकदूसरे को देखते हैं )

मबल्लका - ( चीत्कारं श्रुत्वा , झठटबत प्रबवश्य ) नाथ ! ककं जातम् ? कथं त्वं मबल्लका - ( बचल्लाने की आवाज को सुन कर , जल्दी प्रवेि कर के ) नाथ ! /
रक्तरबञ्जतः ? पबत देव ! क्या हुआ ? कै से तुम खून से लथपथ होगये हो ?
चन्द्दनः - धेनःु दोग्धुम् अनुमबतम् एव न ददाबत । दोहनप्रदक्रयाम् आरभमाणम् चन्द्दनः - गाय दुहने के बलए अनुमबत ही नहीं देती है । दुहने की प्रदक्रया /
एव ताडयबत माम् । ( मबल्लका धेनुं स्नेहेन वात्सल्येन च आकायि काम को िुरू करने से ही मारती है मुझे । ( मबल्लका गाय को स्नेह
दोग्धुं प्रयतते । दकन्द्तु , धेनःु दुग्धहीना एव इबत अवगछछबत ) से और वात्सल्य / प्रेम से बुलाकर दुहने के बलए प्रयत्न करती है ।
मबल्लका - ( चन्द्दनं प्रबत ) नाथ ! अत्यनुबचतं कृ तं आवाभ्याम् यत् , लेदकन , गाय बबना दूध की बनगई कर के समझती है )
मासपयिन्द्तं धेनोः दोहनं न कृ तम् । सा पीडाम् अनुभवबत । मबल्लका - ( चन्द्दन के प्रबत ) पबत दे व ! बहुत बुरा / अनुबचत दकया गया हम
अत एव ताडयबत । दोनों के िारा दक , एक महीने तक गाय का दूध नहीं बनकाला /

62
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
दुहने का काम नहीं दकया । वह पीड़ा को अनुभव करती है ।
इस बलए ही मारती है ।

*
चन्द्दनः - देबव ! मयाबप ज्ञातं यत् , अस्माबभः सविथा अनुबचतमेव कृ तं चन्द्दनः - देबव ! / मबल्लके ! मुझे भी समझ में आया दक , हमारे िारा
यत् , पूणिमासपयिन्द्तं दोहनं न कृ तम् । अत एव , दुग्धं िुष्कं हमेिा अनुबचत ही दकया दक , पूरे महीने तक दुहना नहीं दकया ।
जातम् । सत्यमेव उक्तम् - इस बलए ही , दूध सूख गया । सत्य ही कहा गया -
कायिमद्यतनीयं यत् तदद्यैव बवधीयताम् । श्लोकस्य अनुवाद: :- आज का काम ( जो है ) उसे आज ही करना चाबहए । बजस
बवपरीते गबतयिस्य स कष्टं लभते ध्रुवम् ॥ का बवपरीत करने से वह अवश्य / बनश्चय ही कष्ट पाता है / कष्ट
अन्द्वय: :- अद्यतनीयं यत् कायं ( तत् ) अद्य एव बवधीयताम् । यस्य का अनुभव करता है ।
बवपरीते गबत: स ध्रुवं कष्टं लभते । मबल्लका - हां पबत देव ! सत्य ही । मैंने भी पढ़ा दक -
मबल्लका - आम् भतिः ! सत्यमेव । मयाबप पठितं यत् - श्लोकस्य अनुवाद: :- ( अपना ) भला चाहने वाला ( व्यबक्त ) कायि / काम अछछी तरह
सुबवचायि बवधातव्यं कायं कल्याणकाबङ्क्षणा । सोचकर करना चाबहए । जो मानव बबना सोचे समझे इसे ( कायि
यः करोत्यबवचायैतत् स बवषीदबत मानवः ॥ को ) करता है वह ( मानव ) दु:खी होता है ।
अन्द्वय: :- कल्याणकाबङ्क्षणा ( मानवेन ) कायं सुबवचायि बवधातव्यम् । यः मानव:
अबवचायि एतत् ( कायं ) करोबत स: ( मानव: ) बवषीदबत ।
लेदकन आंखों के सामने आज ही यह अनुभव हुआ ।
दकन्द्तु प्रत्यक्षतया अद्य एव अनुभूतम् एतत् ।
सवे - ददन का कायि उसी ही ददन में करना चाबहए । जो इस प्रकार नहीं करता है
सवे - ददनस्य कायं तबस्मन्नेव ददने कतिव्यम् । यः एवं न करोबत सः कष्टं
वह कष्ट प्राप्त करता है अवश्य ।
लभते ध्रुवम् । ( जवबनका पतनम् ) सवे बमबलत्वा गायबन्द्त ।
आदानस्य प्रदानस्य कतिव्यस्य च कमिणः । ( जवबनका / curtain बगरता है ) सब लोग बमल कर गाते हैं -
बक्षप्रमदक्रयमाणस्य कालः बपबबत तरसम् ॥ श्लोकस्य अनुवाद: :- समय , जल्दी लेने का , देने का और करने वाले काम का
अन्द्वय: :- काल: बक्षप्रं आदानस्य , प्रदानस्य , कतिव्यस्य च कमिणः नहीं करने से उस काम के रस को पीता है । अथाित हमें जल्दी
अदक्रयमाणस्य तत् ( तस्य कमिण: ) रसं बपबबत । अपना कतिव्य / काम नहीं करने से उस काम का फल काल /
अन्द्य अनुभव करता है ।
पािः समाप्तः |
**********************************************************************************************************************************************************
63
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
कक्षा - नवमी | तृतीयः पािः | गोदोहनम् |
AS PER NEW CBSE PATTERN Practice :- अभ्यासाथिम् :- पठित - अवबोधनम् - *
NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक-कायिम् :- 4 / 6 अंका: बनदेिानुसारम् उत्तरत -
i) “ दृष्ट्वा ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .... मनोहरः / करोबत / बवलोक्य
ii) “ प्रसन्नमनाः चन्द्दनः ” अनयोः बविेषणपदं दकम् ? .......... चन्द्दनः / प्रसन्नमनाः / न दकञ्चन
iii ) “ करोबत ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दं दकम् ? ........ चन्द्दनः / मबल्लका / मनोहरः
iv) “ दुगन्द्ि धः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ...... बवरम / सुगन्द्धः / प्रसन्नः उत्तराबण :- स. बवलोक्य , प्रसन्नमना , मबल्लका , सुगन्द्धः ।
*****************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक - कायिम् :- 4 / 6 अङ्का: बनदेिानुसारम् उत्तरत -
i ) “ झठटबत ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …. क ) त्वठरतम् ख ) िीघ्रम् ग ) क्रुध्यबस
ii ) “ मोदकाबन ” इबत पदस्य बविेषणपदं दकम् ? ......... क ) अहम् ख ) तव ग ) हस्तबनर्मिताबन
iii ) “ जानाबस ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दं दकम् ? ........... क ) सः ख ) अहम् ग ) त्वम्
iv) “ सायम् ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .. क ) सम्यक् ख) प्रातः ग) देबह उत्तराबण :- िीघ्रम् , हस्तबनर्मिताबन , त्वम् , प्रातः ।
****************************************************************************************************************************************************************
* NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक - कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
स . i ) “ बमत्रैः ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? न दकञ्चन / सुहृबभः / सखाबभः
ii ) “ वयं ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? ........... पठरपालय / प्रत्यागबमष्यामः / आगमनस्य
iii ) “ गछछबन्द्त ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दं दकम् ? ........... तावत् / सवािः / मया
iv) “ अबस्त ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ गछछबन्द्त / नाटयबत / नाबस्त उत्तराबण :- सखीबभः ,प्रत्यागबमष्यामः , सवािः , नाबस्त ।

****************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक-कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः

64
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
स . बनदेिानुसारम् - i) “ सन्द्तष्ट
ु ा ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? प्रसन्ना / आनबन्द्दता / सुखी
ii) “ अहम् ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकम् ? .... सन्द्तु / गछछबत / पठरपालबयष्याबम
iii ) “ सन्द्तु ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दं दकम् ? ....... बिवाः / ते / पन्द्थानः
iv) “ दूरम् ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? कृ त्वा / समीपम् / धृत्वा स. आनबन्द्दता , पठरपालबयष्याबम , पन्द्थानः , समीपम् ।
***************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक-कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
स. बनदेिानुसारम् उत्तरत -
i) “ सन्द्तष्ट
ु ा ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) प्रसन्ना ख) आनबन्द्दता ग ) सुखी
ii) “ अहम् ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) सन्द्तु ख ) गछछबत ग ) पठरपालबयष्याबम
iii ) “ सन्द्तु ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दं दकम् ? ................ क ) बिवाः ख ) ते ग ) पन्द्थानः
iv) “ प्रबवष्टा ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ क ) कृ त्वा ख ) समीपम् ग ) बनगिता आनबन्द्दता , पठरपालबयष्याबम , पन्द्थानः , बनगिता। |
*****************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक - कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
स . बनदेिानुसारम्
i) “ पयः ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …………… क ) धबनकः ख) धेनःु ग ) दुग्धम्
ii) “ मबल्लका ” इबत कतृिपदस्य दक्रयापदं दकम् ? .................. क ) भबवष्याबम ख ) प्रत्यागछछबत ग ) करोबम
iii ) “ सेटक - बत्रितकाबन पयांबस ” अत्र बविेषणपदं दकम् ? ................... क ) न दकञ्चन ख ) पयांबस ग ) सेटक - बत्रितकाबन
iv) “ बनधिनः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. क ) प्रसादम् ख ) मसान्द्ते ग ) धबनकः
स.दुग्धम् , प्रत्यागछछबत , सेटक - बत्रितकाबन , धबनकः ।
************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO.9 / 10 . भाबषक-कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
स. बनदेिानुसारम् उत्तरत -

65
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
i) “ कटु तरम् ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) अस्माबभः ख) बप्रयतरम् ग ) महोत्सवः
ii) “ दुग्धं ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) प्राप्स्यामः ख ) दक्रयते ग ) बतष्ठबत
iii ) “ समग्रं दुग्धं ” अत्र बविेषणपदं दकम् ? ................ क ) न दकञ्चन ख ) समग्रम् ग ) दुग्धम्
iv) “ अरबक्षतम् ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. क ) समग्रम् ख) सुरबक्षतम् ग) बप्रयतरम्
। स. बप्रयतरम् , बतष्ठबत , समग्रम् , सुरबक्षतम् ।
************************************************************************************************************************************************************

NEW Q.NO. 9 / 10 . भाबषक-कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः स . बनदेिानुसारम् उत्तरत -

i) “ स्नेहम् ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) गुडाददकम् ख) दुग्धम् ग ) तैलम्
ii) “ अबधकाबधकं दुग्धं ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ................ क ) अबधकाबधकम् ख ) न दकञ्चन ग ) दुग्धम्
iii ) “ अत्युत्तमः बवचारः ” अत्र बविेषणपदं दकम् ? ................ क ) न दकञ्चन ख ) बवचारः ग ) अत्युत्तमः
iv) “ मूखत
ि मः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) लेपयतः ख) चतुरतमः ग) कु म्भकारम्
उत्तराबण :- स. तैलम् , दुग्धम् , अत्युत्तमः , चतुरतमः ।
************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO. 9 / 10 . भाबषक-कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
स. बनदेिानुसारम् उत्तरत -
i) “ स्वीकु रु ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …………. क ) दास्यबस ख) गृहाण ग ) रचयाबम
ii) “ एतत् आभूषणम् ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ................ क ) आभूषणम् ख ) न दकञ्चन ग ) एतत्
iii ) “ अहम् ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) िक्यते ख ) करोबम ग ) ददातु
iv) “ क्रयणाय ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) ज्ञात्वा ख) बवक्रीय ग ) बवक्रयणाय
उत्तराबण :- स. गृहाण , आभूषणम् , करोबम , बवक्रयणाय ।
***************************************************************************************************************************************************************

66
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
स. बनदेिानुसारम् उत्तरत - NEW Q.NO. 9 / 10 . भाबषक - कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः

i) “ िीघ्रम् ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) जातम् ख) प्रबवश्य ग ) झठटबत
ii) “ ठरक्ताः नूतनर्टाः ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ............... क ) ठरक्ताः ख ) न दकञ्चन ग ) नूतनर्टाः
iii ) “ नबन्द्दनी ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? .............. क ) देबह ख ) पश्यबन्द्त ग ) करोबत
iv) “ स्वीकु रु ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .............. क ) अन्द्योन्द्यम् ख) देबह ग) सह
उत्तराबण:- स. झठटबत , नूतनर्टाः , करोबत , समीपम् ।
स. बनदेिानुसारम् उत्तरत - NEW Q.NO. 9 / 10 . भाबषक - कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
i) “ गौः ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………….. क ) दोहनम् ख) दुग्धम् ग ) धेनःु
ii) “ अद्यतनीयं कायिम् ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ................. क ) अद्यतनीयम् ख ) न दकञ्चन ग ) कायिम्
iii ) “ सः ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................. क ) उक्तम् ख ) लभते ग ) कृ तम्
iv) “ उबचतम् ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) उक्तम् ख) कृ तम् ग) अनुबचतम्
उत्तराबण :- धेनःु , कायिम् , लभते , अनुबचतम् ।
*****************************************************************************************************************************************************************
स. बनदेिानुसारम् उत्तरत - NEW Q.NO. 9 / 10 . भाबषक - कायिम् :- 4 / 6 अङ्काः
i) “ िीघ्रम् ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …………. क ) जातम् ख) बक्षप्रम् ग ) झठटबत
ii) “ बवषीदबत ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दम् दकम् ? ................ क ) अनुभत
ू म् ख ) मानवः ग ) सः
iii ) “ कालः ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) गायबन्द्त ख ) बपबबत ग ) पठितम्
iv) “ आदानस्य ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) सुबवचायि ख) न बवचायि ग) प्रदानस्य
उत्तराबण:- बक्षप्रम् , मानवः , बपबबत , प्रदानस्य ।
***********************************************************************************************************************************************************
AS PER CBSE NEW PATTERN पािाधाठरत - व्याकरणम् :- Q.NO.1. यथापेबक्षतं सबन्द्धम् / सबन्द्ध – बवछछेदं वा कु रुत - 4 अङ्काः

67
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
तव + आगमनस्य = ________________ महोत्सवः = ________________ प्रबन्द्धः + अबप = ______________
िावेव = _________________ ज्ञात्वा + अबप = ________________ न + इछछाबम = _______________
धन्द्योऽबस = _________________
उत्तराबण :- तवागमनस्य , महा + उत्सवः , प्रबन्द्धोऽबप , िौ + एव , ज्ञात्वाऽबप , नेछछाबम , धन्द्यः + अबस ।
***************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO.8. अधोबलबखत - वाक्येषु रे खांदकतपदाबन आधृत्य प्रश्नबनमािणं कु रुत - 1x4=4

i. मबल्लका मोदकाबन रचयबत । ii. अहं बजह्वालोलुपतां बनयबन्द्त्रतुम् अक्षमः ।


iii. मातुलाबन कािीं गता । iv. अनेन बहुधनं लप्से ।
v. दुग्धाथं पात्रप्रबन्द्धः करणीयः । उत्तराबण :- काबन , काम् , का , दकम् , दकमथिम् ।
****************************************************************************************************************************************************************
NEW Q.NO. 9. अथैः सह मेलयत - 1x4=4
1. अथैः सह मेलयत -
i. मन्द्दस्वरे ण = अ. तीथियात्राम् ii . मनोहरः = आ. बनम्नस्वरे ण
iii. अक्षमः = इ. आकषिकः iv धमियात्राम् = ई.असमथिः
*
2. अथैः सह मेलयत -
i. साश्चयिम् = अ. संलग्नौ ii . बनरतौ = आ. सून्द्याः
iii. ठरक्ताः = इ. परस्परम् iv अन्द्योन्द्यम् = ई. सबवस्मयम्
**************************************************************************************************************************************************************
3. अथैः सह मेलयत -
i. अनुमबतम् = अ. नीरसम् ii . िुष्कम् = आ. रुतम्
iii. ध्रुवम् = इ. आज्ञाम् iv. बक्षप्रम् = ई. बनश्चयम्

68
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
त्तराबण :- 1. i . बनम्नस्वरे ण ii . आकषिकः iii. असमथिः iv तीथियात्राम् | 2. i . सबवस्मयम् ii . संलग्नौ iii. सून्द्याः iv परस्परम् |
3. i . आज्ञाम् ii . नीरसम् iii. बनश्चयम् iv . रुतम् |
************************************************************************************** समाप्त: ***************************************************************
पद्यभाग: | पञ्चम: पाि: । सूबक्तमौबक्तकम् । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2021 - 2022 .
*************************************************************************************************************************************************************
पािस्य पठरचय: :- संस्कृ त - साबहत्ये बह्व्य: नीबतकथा: सबन्द्त । अबस्मन् साबहत्ये मनवस्य कृ ते बहव: नैबतक - उपदेिा: सरल - श्लोक - रूपेण दत्ता: सबन्द्त । एतै:
उपदेि:ै मानव: स्वजीवनं िाबन्द्तमयं सुखमयं च कतुं िक्नोबत । अबस्मन् पािे जीवनोपयोबगन: श्लोका: सबन्द्त । पिाम: :-
***********************************************************************************************************************************************************
1. वृत्तं यत्नेन संरक्षेद ् बवत्तमेबत च याबत च । 1. अनुवादः :- ( मानव ) चठरत्र की प्रयत्न पूविक रक्षा करे । धन तो आता है तथा जाता है । धन से हीन मानव
अक्षीणो बवत्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः ॥ नष्ट नहीं होता है । चठरत्र से नष्ट होना ही नष्ट हुआ जानना चाबहए ।
पदछछेदः :- वृत्तं , यत्नेन, संरक्षेद् , बवत्तम् + एबत , च, याबत , च , अक्षीणो ,बवत्ततः, क्षीण: + वृत्तत: + तु , हत: + हतः |
अन्द्वय::- (मानव: ) वृत्तं यत्नेन संरक्षेत् । बवत्तम् (तु ) एबत च याबत च । बवत्तत: क्षीण: अक्षीण: (भवबत) वृत्तत: तु हत: हतः ।
िब्दाथाि: :- वृत्तम् = िील / चठरत्र , यत्नेन = प्रयत्न से , बवत्तम् = धन , एबत = आगछछबत , याबत = गछछबत , अक्षीण: = नष्ट न हुआ , हत: = नष्ट ।
Q.NO.1. - वृत्ततस्तु = ….. + … हत: + हतः = …. Q.NO.8. - वृत्तं यत्नेन संरक्षेद् | कः / के न / कया
Q.NO.9. - धनम् = ..... | वृत्तम् / बवत्तम् / याबत Q.NO.10. - “ संरक्षेत् ” इबत दक्रयापदस्य कतृप
ि दं दकम् ? याबत / वृत्तं / ( मानव: ) क्षीणः x .... |
दक्रयापदाबन - ......... , ............ , ........... | उत्तराबण :- Q.1. - वृत्तत: + तु , हतो हतः , Q.8. - के न Q.9. - = बवत्तम् | Q.10. - मानव: , अक्षीणः , संरक्षेत् /
एबत / याबत
****************************************************************************************************************************************************************
2. श्रूयतां धमिसविस्वं श्रुत्वा चैवावधायिताम् । 1. अनुवादः :- ( हे लोग ! ) धमि का सार सुबनए । और सुनकर ही बवचार करें । जो ( व्यवहार / काम ) अपने बलए
आत्मनः प्रबतकू लाबन परे षां न समाचरे त् ॥ पसंद / रुबचकर न लगे / हो , ( तो ) उसे दूसरों के प्रबत ( के साथ ) आचरण न करें ।
पदछछेदः :- श्रूयतां , धमि - सविस्वं ,श्रुत्वा ,च+ एव+ अवधायिताम् , आत्मनः , प्रबतकू लाबन , परे षां , न , समाचरे त् |
अन्द्वय::- ( भो मानवा: ! ) धमिसविस्वं श्रूयताम् । श्रुत्वा च एव अवधायिताम् । आत्मनः प्रबतकू लाबन ( ताबन ) परे षां न समाचरे त् । सारांि: :- जो व्यवहार स्वयं को
अछछा न लगे , वह व्यवहार दूसरों के साथ नहीं करना चाहते हैं / चाबहए । िब्दाथाि: :- धमिसविस्वं = धमि के सारांि / सार को , श्रूयताम् = सुनो , च = और ,श्रुत्वा = सुन

69
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
कर , एव = ही , अवधायिताम् = धारण करें / बवचार करें , आत्मनः = खुद के , प्रबतकू लाबन = प्रबतकू ल / न पसंद के , ( ताबन =उन्द्हें ) परेषां = दूसरों का / के साथ , न = नहीं ,
समाचरेत् = करें । Q.1. - चैव = ..... + .... , Q.8. - धमिसविस्वं श्रूयताम् | - कः / ककं / कां Q.9. - आकण्यि = ...... - श्रुत्वा / न / श्रूयताम् Q.10. -“ बवपरीताबन ”
इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? प्रबतकू लाबन / न दकञ्चन / आत्मनः | उत्तराबण :- Q.1. - च + एव Q.8. - ककं Q.9. - श्रुत्वा | Q.10. - प्रबतकू लाबन
**************************************************************************************************************************************************************
3. सारांि: :- मीिे वचन सब को बप्रय लगते हैं । अत: मनुष्य को मीिा बोलना चाबहए । मनुष्य को बोलने में कं जूसी नहीं करनी चाबहए ।
3. बप्रयवाक्यप्रदानेन सवे तुष्यबन्द्त जन्द्तवः । 1. अनुवादः :- सभी प्राणी / लोग मधुर वचनों से / प्रदान से / बोलने से प्रसन्न होते हैं । इस बलए वैसा ही बोलना
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दठररता ॥ चाबहए । ( मधुर ) बोलने में क्या कं जूसी ( है ) ? ( बातों में क्या गरीबी है ? )
पदछछेदः :- बप्रय - वाक्य - प्रदानेन , सवे , तुष्यबन्द्त , जन्द्तवः , तस्मात् , तत् + एव , वक्तव्यम् + वचने , का , दठररता |
अन्द्वय::- सवे जन्द्तव: बप्रयवाक्यप्रदानेन तुष्यबन्द्त । तस्माद् तत् एव वक्तव्यम् । (यतो बह ) वचने का दठररता ( अबस्त ) ?
िब्दाथाि: :- सवे = सभी , जन्द्तव: = प्राणी / लोग , बप्रयवाक्य = बप्रय वचन , प्रदानेन = देने से / बोलने से , तुष्यबन्द्त = खुि होते हैं । तस्माद् = इस बलए , तत् = उसे एव = ही ,
वक्तव्यम् = बोलना चाबहए । ( यतो बह = क्यों दक ) वचने = बातों में , का = क्या , दठररता = गरीबी , ( अबस्त = है ) ?
Q.1. - तत् + एव = ....... ततेव / तदेव / तदाएव Q.8. - सवे जन्द्तवः तुष्यबन्द्त | - कः / काः / के Q.9. - पिवः = ........ | - जन्द्तवः / सवे / वचने
Q.10. - “ऐश्वयिम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? x ... उत्तराबण :- Q.1. - तदेव Q.8. - के Q.9. - = जन्द्तवः | Q.10. - x दठररता
**************************************************************************************************************************************************************
4. सारांिः :- महापुरुष अपने बलए कु छछ नहीं करते हैं । वे सदा परोपकार करते रहते हैं । कारण यह है दक महापुरुषों का पृथ्वी पर जन्द्म लेना / आना परोपकार
के बलए ही होता है ।
4. बपबबन्द्त नद्यः स्वयमेव नाम्भः 1. अनुवादः :- नददयां स्वयं जल नहीं पीती हैं । वृक्ष स्वयं फल नहीं खाते हैं । बादल बनश्चय ही फसल का
स्वयं न खादबन्द्त फलाबन वृक्षाः । भक्षण नहीं करते हैं । सज्जनों की संपबत्तयां परोपकार के बलए होती हैं ।
नादबन्द्त सस्यं खलु वाठरवाहाः
परोपकाराय सतां बवभूतयः ॥
पदछछेदः :- बपबबन्द्त , नद्यः , स्वयम् + एव , न + अम्भः , स्वयम् + न , खादबन्द्त , फलाबन , वृक्षाः ।
न + अदबन्द्त , सस्यम् + खलु , वाठरवाहाः , पर + उपकाराय , सताम् + बवभूतयः |
अन्द्वय::- नद्यः स्वयम् एव अम्भः न बपबबन्द्त , वृक्षाः स्वयं फलाबन न खादबन्द्त । वाठरवाहा: खलु सस्यं न अदबन्द्त , सतां बवभूतयः परोपकाराय खलु ( भवबन्द्त ) ।

70
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
िब्दाथाि: :- नद्यः = नददयां , स्वयम् = अपने आप / खुद , एव = ही , अम्भः = जल , न = नहीं , बपबबन्द्त = पीते हैं , वृक्षाः = पेड़ , स्वयं = खुद , फलाबन = फल , न = नहीं , खादबन्द्त
= खाते हैं । वाठरवाहा: = मेर्ा: ( वाठर = जलम् , वहबत इबत वाह: / बहुवचने – वाहा: ) , खलु = बनश्चय ही / Certainely, सस्यं = फसल , न = नहीं , अदबन्द्त = खाते हैं , सतां
सज्जनों की , बवभूतयः = सम्पबत्तयां / ऐश्वयि ,परोपकाराय = परोपकार के बलए , ( भवबन्द्त = होते हैं ) ।
Q.1. - न + अदबन्द्त = .... , परोपकाराय - .... + .... | Q.8. - वृक्षाः स्वयं फलाबन न खादबन्द्त । कः / के / काः
Q.9. - मेर्ाः = ..... - समुराः / वृक्षाः / वाठरवाहाः Q.10. - “ नद्यः ” इबत कतृप
ि दस्य दक्रयापदं दकम् ? बपबबन्द्त / खादबन्द्त / अदबन्द्त
उत्तराबण :- Q.1. - नादबन्द्त , पर + उपकाराय Q.8. - के Q.9. - = वाठरवाहाः | Q.10. - बपबबन्द्त
************************************ *************************************************************************************************************************
5. सारांि: :- मनुष्य को गुणों के बलए यत्न करना चाबहए । गुणों के िारा मनुष्य महान बनता है |
5. गुणष्े वेव बह कतिव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा । 1. अनुवादः :- मनुष्यों को गुण के बवषय में ही प्रयत्न करना चाबहए ।
गुणयुक्तो दठररोऽबप नेश्वरै रगुणःै समः ॥ गुणवान दठरर व्यबक्त भी बनगुिण सामथ्यिवान लोगों के बराबर नहीं होता है ।

पदछछेदः :- गुणष्े वेव बह कतिव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा । गुणयुक्तो दठररोऽबप नेश्वरै रगुणःै समः ॥
अन्द्वय::- पुरुषैः सदा गुणष
े ु एव बह प्रयत्न: कतिव्यः । गुणयुक्त: दठररः अबप अगुणःै ईश्वरै : समः न ( भवबत ) ।
िब्दाथाि: :- पुरुषैः = पुरुषों के िारा , सदा = हमेिा , गुणेषु = गुणों के बवषय में / पर , एव = ही , बह = बनश्चय से , प्रयत्न: = प्रयत्न , कतिव्यः = करना चाबहए , गुणयुक्त: = गुणवान् ,
दठररः = गरीब ( होने पर ), अबप = भी , अगुणैः = गुणरबहत , ईश्वरै: = सामथ्यिवान / अमीर के , समः = समान , न= नहीं ( भवबत ) ।
Q.1. - गुणष
े ु + एव = .........
Q.8. - गुणयुक्त: दठररः सुखी भवबत | कः / के न / कीदृिः
Q.9. - धबनकै ः = ..... ईश्वरै ः / समः / पुरुषैः
Q.10. - “ ईश्वरै ः अगुणःै ” अनयोः बविेषणपदं दकम् ? ईश्वरै ः / अगुणःै / न दकञ्चन
उत्तराबण :- Q.1. - गुणष्े वेव Q.8. - कीदृिः Q.9. - = ईश्वरै : | Q.10. - अगुणःै
*****************************************************************************************************************************************************************
6.सारांि: :- सज्जन लोगों की बमत्रता स्थायी होती है तथा दुजन
ि लोगों की बमत्रता अस्थायी रहती है ।

71
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
6. आरम्भगुवी क्षबयणी क्रमेण 1. अनुवादः :- प्रारम्भ में बविाल तथा िनै: िनै: र्टने वाली होती है । और आरम्भा में लर्ु तथा पश्चात् वृबद्ध
लघ्वी पुरा वृबद्धमती च पश्चात् वाली होती हैक्रमि: ददन के पूवािद्ध ि की छाया की तरह दुष्ट और सज्जन लोगों की बमत्रता होती है |
ददनस्य पूवािद्धप
ि राद्धिबभन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥
पदछछेदः :- आरम्भ - गुवी क्षबयणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृबद्धमती च पश्चात् ददनस्य पूवािद्ध ि - पराद्धि - बभन्ना छाया + इव मैत्री खल - सज्जनानाम् ॥
अन्द्वय::- खलसज्जनानां मैत्री ददनस्य पूवािद्धप
ि राद्धिबभन्ना छाया इव आरम्भगुवी क्रमेण क्षबयणी पुरा लघ्वी पश्चात् वृबद्धमती च ( भवबत ) ।
Q.1. - पूवि + अद्धि = ........ , पर + अद्धि = ......... , छाया + इव = .......... | Q.8. - खलसज्जनानाम् मैत्री छायेव भवबत | - कान् / के षाम् / कया
.9. - प्रारम्भ = ............ , क्षीणा = ............ , अनंतरम् = ....... , बमत्रता = ............ , दुजन
ि = ............ , उत्तमानाम् = ................ |
Q.10. - “ पुरा ” इबत पदस्य बवपरीताथिकं पदं दकम् ? पश्चात् / बभन्ना / छाया |
बवलोमपदाबन बलखत - लघ्वी X ..................... , ित्रुता X .................... , खल X ……………. , पूणि X ...................... |
*************************************************************************************************************************************************************
श्लोक: - सारांि: :- हंस तालाब की िोभा होते हैं यदद दकसी तालाब में हंस नहीं हैं तो यह उस तालाब के बलए हाबनकारक है ।
सं वाक्याबन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-ि दक्रया बविेषण- बव पदं – पयािय पदं – बवलोम
7 यत्राबप कु त्राबप गता भवेयःु ( हंस ) जहां कहीं भी चले जाएंगे 1 ( ...) - भवेय:ु - अन्द्यत्र = आगता: x
हंसाः महीमण्डलमण्डनाय । पृबथवी तल को िोबभत करने के बलए 2 ... – गता: - भूमण्डल = बका: x
हाबनस्तु तेषां बह सरोवराणां तो उस तालाब के बलए हाबनकारक है । 4 … -( भवबत) - नष्ट: = लाभ: x
येषां मरालैः सह बवप्रयोगः ॥ यदद दकसी तालाब का हंसों के बबना रहना - 3 बवप्रयोग: .... - हंसै: = संयोग: x
अन्द्वय::- हंसाः महीमण्डलमण्डनाय यत्राबप कु त्राबप गता: भवेयःु हाबनः तु तेषां सरोवराणां ( भवबत ) येषां मरालै: सह बवप्रयोगः (भवबत )
Q.NO.10. बनदेिानुसारं प्रदत्त-बवकल्पेभ्य: िुद्धम् उत्तरं बचत्वा बलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ मरालाः ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) कु त्राबप ख ) हंसाः ग ) यत्राबप
ii) “ तेषां सरोवराणाम् ” अनयोः बविेषणपदं दकम् ? क ) तेषां ख ) सरोवराणाम् ग) न दकञन
iii ) “ आगताः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) गताः ख ) आगत्य ग ) गमनाय

72
K.V.NO-1 UPPAL . K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . TERM I . SANSKRIT MICRO MATERIAL . CBSE - 2021 - 2022 .
iv) “ लाभः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) मरालैः ख ) सरोवराणाम् ग ) हाबनः
************************************************************************************************************************************************************
श्लोक: - सारांि: :- गुणज्ञ व्यबक्त को पाकर गुण गुण बन जाते हैं , परन्द्तु वे गुण ही बनगुिण को प्राप्त कर के दोष बन जाते हैं ।
सं वाक्याबन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-ि दक्रया बविेषण- बव पदं – पयािय पदं – बवलोम
8 गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवबन्द्त ते बनगुण
ि ं प्राप्य भवबन्द्त दोषाः । गुणा:- ... ते - ... गुणरबहतं = दोषा: x
गुणज्ञ व्यबक्त को पाकर गुण गुण बन जाते हैं ......-भवबन्द्त लब्ध्वा =
सगुणां x
आस्वाद्यतोयाः प्रवहबन्द्त नद्यः समुरमासाद्य भवन्द्त्यपेयाः ॥ नद्य: - ... ... - नद्य: जलम् = पेया: x
परन्द्तु वे गुण ही बनगुिण को प्राप्त कर के दोष बन जाते हैं अपेया: - ... प्राप्य =

अन्द्वय::- गुणाः गुणज्ञेषु गुणाः भवबन्द्त , बनगुण


ि प्र
ं ाप्य ते दोषाः भवबन्द्त । आस्वाद्यतोया: नद्यः प्रवहबन्द्त , ते समुरम् आसाद्य अपेयाः भवबन्द्त |
Q.NO.10. बनदेिानुसारं प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: िुद्धम् उत्तरं बचत्वा बलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ आसाद्य ” इबत िब्दस्य समानाथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) ते ख ) भवबन्द्त ग ) प्राप्य
ii) “ आस्वाद्यतोयाःनद्यः ” अनयोः बविेषणपदं दकम् ? क ) आस्वाद्यतोयाः ख ) नद्यः ग) न दकञन
iii ) “ पेयाः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) समुरः ख ) अपेयाः ग ) नद्यः
iv) “ दोषाः ” इबत पदस्य बवपरीताथिकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) गुणज्ञेषु ख) गुणाः ग) प्राप्य
***************************************************************************************************************************************************************
****************************************************************************************************************************************************************
****************************************************************************************************************************************************************
****************************************************************************************************************************************************************

73

You might also like