ODABRANA POGLAVLJA IZ ANORGANSKE HEMIJE

Baze
Baze općenito podrazumijevaju bilo koji spoj, koji otopljen u vodi, daje otopinu čiji je pH
veći od 7.0. Hidroksid ioni su hemijski spojevi koji iz kiselina mogu preuzeti protone dajući
molekule vode.

Prema Arrheniusovoj teoriji, baza je supstanca koja disocijacijom daje hidroksid ion (OH-).
Primjer Arrheniusove baze:

NaOH → Na+ + OH-

Johannes Brønsted je dao teoriju prema kojoj je baza akceptor protona (iona H+). Primjer
Brønstedove baze:

HCl + H2O → H3O+ + Cl-

H2O je baza jer je akceptor protona.

Prema Lewisu baza je ionska ili molekulska vrsta koja je donor elektronskog para. Primjer
Lewisove baze:

H2O + SO3 → H2SO4

U ovom slučaju SO3 je kiselina, a H2O baza jer atom kisika u molekuli H2O donira slobodan
elektronski par, a atom sumpora prima taj elektronski par da bi postigao stabilan oktet.

Podjela baza : Prema njihovom ionskom naboju, baze se mogu podijeliti na neutralne,
anionske i kationske baze. Amonijak (NH3) ne nosi ionski naboj te je prema tome on
neutralna baza. Primjer anionske baze je natrij-hidrogenkarbonat, jer on u rastvoru daje anion
HCO3−. U anionske baze također se može svrstati i hidroksidni anion (OH−).

Drugi način podjele baza je njihova podjela na jednovalentne ili dvovalentne baze. Natrij-
hidroksid (NaOH) u rastvoru gradi jedan ion OH− te je stoga jednovalentan. S druge strane,
kalcij-hidroksid (Ca(OH)2) po jednom ionu Ca gradi dva iona OH− te je on dvovalentan.

Neka općenita svojstva baza su: skliske su i pjenaste na dodir zbog saponifikacije lipida u
ljudskoj koži, koncentrovane i snažne baze su kaustičnog (korozivnog) djelovanja na
organske tvari i snažno reaguju s kiselinama, vodene otopine baza disosuju na ione i provode
struju, reaguju s indikatorima: lakmus papir boje u plavo,fenolftalein u rozo.

NaOH – Natrijev hidroksid

Natrijev hidroksid je jedan od mnogih spojeva natrija. Njegova vodena otopina je jako
bazična, što znači da natrijev hidroksid spada u jake baze. Jako je nagrizajuće i korozivno
sredstvo, pa u radu sa njim treba biti jako oprezan. Upotreba natrijevog hidroksida seže
daleko u prošlost, još do drevnog Egipta. Iako natrijev hidroksid tada nije bio otkriven i nije
bio poznat njegov hemijski sastav, stari Egipćani su ga upotrebljavali kao smjesu vode i
pepela.

Fizičke osobine : Čisti natrijev hidroksid pri normalnim uvjetima je čvrsta, bijela tvar, bez
mirisa. Ako sadrži neke primjese natrijev hidroksid poprima sivkastu boju.Dostupan je u
obliku peleta, pahuljica i granula.

Gustoća natrijevog hidroksida je 2,13 g/cm3, tali se na 318,4°C, a tačka vrenja mu je 1388°C.
Dobro je topljiv u vodi. Pri normalnim uvjetima, odnosno sobnoj temperaturi, topljivost mu
iznosi 1110 g/L.

Bitno je napomenuti da je reakcija natrijevog hidroksida sa vodom jako burna uz oslobađanje

velike količine topline. Osim u vodi topljiv je još u alkoholima, npr. metanolu i etanolu, mada
slabije, dok je u eterima i drugim nepolarnim otapalima netopljiv.

Hemijske osobine : Vodena otopina natrijevog hidroksida reaguje sa silikatima iz stakla,

stvarajući natrijeve silikate. Staklo tada postaje mutno, a stakleni zglobovi i čepovi se
„zamrznu“. Iz tog razloga se izbjegava čuvanje natrijevog hidroksida u staklenim posudama.

Natrijev hidroksid ne nagriza željezo i bakar, jer oni nemaju amfoterna svojstva (otapaju se
samo u kiselinama). Ali, mnoge druge metale kao što su aluminij, cink ili titan natrijev
hidroksid vrlo brzo nagriza. Prilikom zagrijavanja natrijev hidroksid, za razliku od ostalih
hidroksida, ne otpušta vodu sve do temperature ključanja.

Laboratorijsko dobivanje : NaOH se u laboratoriju dobiva direktnim djelovanjem natrija na

vodu. Reakcija natrija i vode vrlo je burna a vodik koji se izdvaja lahko se može zapaliti na
zraku. Zbog toga je preporučljivo da se ovaj eksperiment izvodi u digestoru uz zaštitne
rukavice i naočale.

Na + H2O  NaOH + H2

Industrijsko dobivanje : Najveće količine NaOH se danas dobivaju elektrolizom iz natrijevog

hlorida. U ovom procesu NaOH se dobiva u obliku jake otopine. Na anodi se vrše reakcije
oksidacije :

2Cl-  Cl2 + 2e-

2H2O  O2+ 4H + 4e-

Dok se na katodi vrše reakcije redukcije :

Na+ + e-  Na

2H2O + 2e-  H2 + OH-

A : 2Cl-  Cl2 + 2e-

K : 2e- + 2H2O  H2 + OH-

Ukupan proces elektrolize : NaCl + H2O  NaOH + Cl2 + H2

U ovom procesu je jako bitno natrij ne reaguje s hlorom.

Kaustifikacija je industrijski proces dobijanja natrijum-hidroksida djelovanjem natrijum-

karbonata na kalcijum-hidroksid. Ovaj proces se izvodi u velikim željeznim pećima koje
imaju aparat za miješanje i cijevi za dovod pare. U peć se sipa rastvor natrijum-karbonata i u
njega se stavlja poseban metalni „kavez“ u kome je kalcijum-hidroksid. Tada se vrši
automatsko miješanje, kome doprinosi i vodena para, koja se propušta kroz rastvor kako bi se
zagrijao. Nastaje smjesa koja sadrži i natrijum-hidroksid. Zatim se rastvor isparava u
višestepenim vakuum-isparivačima koji se zagrijavaju vodenom parom. Zagrijavanje se
nastavlja u željeznim kazanima bez vodene pare sve dok se ne odstrani sva voda i ne ostane
istopljeni NaOH.

Hemijska reakcija ovog procesa se može izraziti hemijskom jednačinom :

Na2CO3 + Ca(OH)2  2NaOH + CaCO3

Upotreba natrijevog hidroksida : Na cijelom svijetu godišnje se proizvede preko 50

milijuna tona natrijevog hidroksida.

Natrijev hidroksid se koristi za proizvodnju natrijevih soli, natrijevih deterdženata, zatim za

sintezu organskih spojeva, kao katalizator za poticanje hemijskih reakcija. Veliku primjenu
ima kao regulator pH vrijednosti. Također se upotrebljava i u papirnoj industriji za izdvajanje
celuloze iz drveta i slame. U istoj se industriji koristi za izbjeljivanje papira. Veliku primjenu
ima kao sredstvo za čišćenje.

U tekstilnoj industriji se koristi za dobivanje umjetne vune i umjetne svile.Jedna od najstarijih

upotreba NaOH je za proizvodnju sapuna. Sapuni su smjese natrijevih ili kalijevih soli više
masnih kiselina. Ovaj proces zove se saponifikacija

Skladištenje natrijevog hidroksida : Natrijev hidroksid se u većoj količini proizvodi kao

otopina, nego kao čvrsta tvar. Praktičnije i jeftinije skladištenje je tečnom stanju. Natrijev
hidroksid se ne smije prevoziti u aluminijskim posudama, cisternama ili tankerima.

Najbolji materijal za prevoz ove supstance je željezo (NaOH i željezo međusobno ne reaguju).
Na ambalažama natrijevog hidroksida moraju se nalaziti oznake da je opasno i nagrizajuće
sredstvo. Natrijev hidroksid se čuva u posudama koje nisu staklene.

Najbolje su plastične ili polietilenske posude. Posude moraju biti dobro zatvorene da
hemikalija što manje ima doticaj sa vanjskim uticajima, jer ne NaOH higroskopan. Hemikalija
se mora čuvati na mjestima na kojima nema vlage. U pohrani je važna sekundarna ograda ili
sekundarni spremnik, koja dodatno štiti ovu hemikaliju.

Zaštitne mjere : Prilikom rukovanja sa natrijevim hidroksidom preporučljivo je nošenje

zaštitnog odijela i rukavica i zaštitnih naočala, da bi se spriječilo nagrizanje tkiva, oštećenje
očiju i odjeće, ako dođe do kontakta. U slučaju da dođe do direktnog kontakta sa natrijevim
hidroksidom, javljaju se sljedeće indikacije.

Prilikom dodira sa kožom izaziva opekotine, rane koje sporo zarastaju.Jako oštećuje oči,
razara rožnicu oka i može dovesti do sljepoće.Ako se proguta izaziva perforaciju (puknuće)
želuca, te ako se ne djeluje brzo, u najgorem slučaju izaziva smrt.

Nakon udisanja para natrijevog hidroksida javljaju se bol u prsima, kašalj, teškoće sa
disanjem, gušenje.

KOH-Kalijev hidroksid
Kalijum hidroksid je neorgansko jedinjenje sa formulom KOH i često se zove kaustični
kalijum.Pored natrijum hidroksida, ova bijela čvrsta supstanca je jaka baza.Hemijska formula
je KOH.

Molarna masa iznosi 56,11 g/mol. Ima mnogo industrijskih primjena, od kojih većina koristi
njegovu korozivnu prirodu i reagovanje sa kiselinama.

Kalijum hidroksid još jedan materijal, poput kaustične sode, koji se može dodati u vodu kako
bi se podigao nivo pH.Razlikuje se od natrijum hidroksida po tome što su čestice manje i
reaguju brže.

Kao jaka baza u vodi potpuno disocira OH- jone:

KOH → K+ + OH-

Reakcije dobivanja :

Kalijum hidroksid nastaje reakcijom superoksida sa vodom pri čemu se izdvaja kalijum
hidroksid, vodik i vodikov peroksid:

KO2 + H2O ↔ KOH + H2 + H2O2

Kalijum nastaje i reakcijom kalija sa vodom, pri čemu se oslobađa molekula vodika:

2K + 2H2O ↔ 2KOH + H2

Također se može dobiti reakcijom kalijum peroksida H2O pri čemu nastaju vodonik peroksid
i kalijum hidroksid:

K2O2 + 2H2O ↔ H2O2 + 2KOH

Dobiva se i elektrolizom rastvora kalij hlorida. Vodik se rastvara kao nusproizvod na katodi, a
na anodi se okdira hlorid ion do elementarnog hlora:

2K+ (aq) + 2H2O (l) + 2e− → ↑H2 (g) + 2KOH (aq)

2Cl– — 2e− → ↑Cl2 (g)

Na molarnoj osnovi, kalijum hidroksid je nešto manje rastvorljiv od natrij hidroksida.
Alkoholi manje molekularne mase kao što su metanol, etanol i propanol su veoma dobri
rastvarači. U slučaju metanola, formira se kalijum metoksid ( metilat):

KOH + CH3OH → CH3KO + H2O.

Zbog njegovog visokog afiniteta za vodu, kalijum hidroksid služi kao sušnik u laboratoriji.
Često se koristi za sušenje osnivnih rastvarača, naročito amina i piridina.

 Kao nukleofil u organskoj hemiji, kalijum hidroksid kao i natrijum hidroksid služi kao izvor
od OH- , visoko nukleofilnog aniona koji napada polarne veze u neorganskim i organskim
materijalima.

Saponifikacija masti sa kalijum hidroksidom se koristi za pripremu odgovarajućih "kalijevih

sapuna", koji su mekši od uobičajenih sapuna iz natrijum hidroksida.

Zbog njihove mekoće i veće rastvorljivosti, kalijev sapun zahtijeva manje vode do tečnosti i
tako može sadržati više sredstava za čišćenje nego tečni sapuni natrijuma.

U hemijskoj sintezi, izbor između upotrebe KOH i upotrebe NaOH vodi se rastvorljivost ili
zadržavanje kvaliteta dobijene soli. U prehrambenoj proizvodnji, kalijum hidroksid se koristi
kao zgušnjivač hrane, sredstvo za kontrolu pH vrijednosti i stabilizator hrane.

Korozivne osobine kalijum hidroksida čine ga korisnim sastojkom u sredstvima i preparatima

koji čiste i dezinfikuju površine i materijale koji sami mogu sami oduprijeti na koroziju. KOH
se takođe koristi za proizvodnju poluprovodničkih čipova.  

Kalijum hidroksid se koristi za identifikaciju nekih vrsta gljiva. 3-5% vodeni rastvor KOH se
primjenjuje na pečurki i istraživač zapaža da li se boja mijenja ili ne. Na osnovu ove reakcije,
promjene boje mogu se prepoznati određene vrste gljiva, polipora i lišaja.

Skladištenje kalijum hidroksida : Kalijum hidroksid vrlo lako upija vlagu u vazduhu, tako
da se mora čuvati na hladnom i suhom mjestu. Preporučuje se čvrsto zatvoren rezervoar za
skladištenje hemikalija koji se nalazi u dobro provjetrenom području kako bi se spriječili
problemi sa inhalacijom.

Ca(OH)2 – Kalcijev hidroksid

Kalcijev hidroksid je anorganski spoj s hemijskom formulom Ca (OH)2. To je bezbojni kristal
ili bijeli prah i dobiva se kad se kalcijev oksid pomiješa, ili se istisne s vodom. Ima mnogo
naziva, uključujući hidratizirani vapno, kaustični vapno, graditeljski vapnenciju, mrvljenu
vapnenciju, kalu ili vapno.

Dobivanje Ca(OH)2
Kalcijum-oksid (živo vapno) je bazni oksid. To znači da reaguje sa vodom dajući hidroksid
(bazu). Industrijski se dobiva isključivo zagrijavanjem vapnenca (CaCO3 ) na oko 1000
stepeni celzijusovih.

CaCO3(S) → CaO(S) + CO2(g)

Reakcija je reverzibilna, a polozaj ravnoteze je za svaku temperature odredjen parcijalnim

pritiskom CO2. Ali ako sistem nije zatvoren, odnosno, ako se CO2 uklanja iz ravnoteze,
karbonat potpuno prelazi u oksid jer ne moze postici dovoljan pritisak CO2 za uspostavljanje
ravnoteze.

Čist kalcij oksid je bijeli prah s kristalnom resetkom natrij hlorida. Vrlo se tesko tali I kada je
potpuno suh, hemijski je vrlo inertan. Sa vodom burno regauje stvarajuci slabo topljivi kalcij
hidroksid.

CaO + H2O → Ca(OH)2

Reakcija je reverzibilna I zagrijavanjem na 450 stepeni hidroskid prelazi u oksid. Kalcijev

hidroksid je veoma jaka baza. Cvrsti hidroksid I njegova vodena suspenzija apsorbiraju CO2
iz zraka pri čemu nastaje CaCO3.

Ca(OH)2(s) + CO2 → CaCO3 + H2O

Na ovoj reakciji zasniva se upotreba kalcij hidroskida u građevinarstvu.

Upotreba Ca(OH)2

Mermer je metamorfna stijena. Jedinjenje kalcijuma: kalcijum-karbonat. Ima široku primjenu

u gradjevini.Jedinjenje kalcijum-karbonat u prirodi je poznato i kao krecnjak. On se koristi za
dobijanje kalcijum-oksida(zagrijavanjem) :

Kalcijum-oksid naziva se živi ili negašeni kreč.Koristi se za tretiranje otpadnih voda i gasova,
kao i kiselog zemljišta u poljoprivredi. Koristi se i u proizvodnji papira, šećera, i u
proizvodnji drugih jedinjenja kalcijuma. U reakciji sa vodom daje kalcijum-hidroksid:

Kalcijum-hidroksid se naziva još i gašeni kreč, pošto se dobija gašenjem negašenog kreča
vodom. Razmućen u vodi koristi se za krecenje. Kalcijum-hidroksid se slabo rastvara u vodi,
pa se ta smjesa naziva krečno mlijeko. Ono se koristi i u poljoprivredi za suzbijanje gljivica i
insekata i protiv glodara (zato se kreče stabla voćaka).

Miješanjem gasenog kreca, pijeska i vode dobija se malter. On se koristi kao vezivno sredstvo
u građevinarstvu. Da bi malter očvrsnuo, kalcijum-hidroksid iz smjese reaguje sa
ugljenik(IV)-oksidom iz vazduha. Stvara se kalcijum-karbonat koji slepljuje zrna peska i tako
smjesu čini čvrstom:

Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O

Takodjer se Ca(OH)2 upotrebljava i u:

Gradnji ceste - da se poboljša kvalitet zemljanom tlu. Proizvodnja metala kalcijum hidroksid
se uvodi u tok ispušnih plinova da neutralizira kiseline.U prerade nafte industrije - za
proizvodnju aditiva za ulja. U kemijskoj industriji - za proizvodnju kalcij stearata. U
petrohemijskoj industriji - za proizvodnju raznih vrsta čvrstog ulja. Proizvodnja antimikrobnih
konzervansa - za skladištenje povrća.

U stomatologiji, kalcijum hidroksid se koristi kao sredstvo za dezinfekciju kanala korjena

zuba. U prehrambenoj industriji kalcijum hidroksid se koristi kao dodatak hrani E526

Najveći potrošači kalcijum hidroksida u svijetu se smatra da su zemlje poput Afganistana,

Pakistana, Indije, Švedske i Norveške.

Skladištenje Ca(OH)2

Tekuća suspenzija se skladišti tako da se u posudu ulije malo vode da prekrije površinu kako
gašeno vapno ne bi došlo u kontakt s ugljikovim(IV) oksidom iz zraka. Tako se može čuvati
neograničeno dugo, ali ga je potrebno čuvati od smrzavanja.