ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ

ÊÈÒÀÁÛ
Åíñèêëîïåäèê ëöüÿò

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ–2004
 “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû” (2 úèëääÿ, ÛÛ úèëä, Áàêû,
ÕÕÛ–Éåíè Íÿøðëÿð Åâè, 2000) ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Íÿøðÿ ùàçûðëàéàí: Òîôèã Ùàúûéåâ

AMEA-nûn ìöõáèð öçâö,
Òöðê Äèë Ãóðóìóíóí ùÿãèãè öçâö,
ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð,
ÿìÿêäàð åëì õàäèìè

Åëìè ðåäàêòîðëàð: Òîôèã Ùàúûéåâ

Úÿëàë Áÿéäèëè

894.36 - dc 21
AZE
Äÿäÿ Ãîðãóä Êèòàáû. Åíñèêëîïåäèê ëöüÿò. “Þíäÿð íÿøðèééàò”, Áàêû, 2004,
368 ñÿù.

“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû”íûí èêèíúè úèëäè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíàí áó

íÿøðäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” ìÿòíèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ÿí ìöõòÿëèô àíëàéûøëàðûí åëìè
èçàùû âåðèëèð. Ôèëîëîæè âÿ òöðêîëîæè ôèêðèí áèð ÷îõ ìöùöì íàèëèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ
åòäèðÿí ùÿìèí èçàùëàð åéíè çàìàíäà ãîðãóäøöíàñëûãëà áàüëû çÿíýèí ìÿëóìàò ìÿí-
áÿéèäèð.

ISBN 9952-416-13-9
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÅÍÑÈÊËÎÏÅÄÈÉÀ

Àçÿðáàéúàíøöíàñëûãäà ÷îõëàðû “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íû ùàãëû îëàðàã

ìèëëè-åòíèê âàðëûüûìûçûí òàðèõè-ÿäÿáè åíñèêëîïåäèéàñû ñàéûðëàð. Áó ìÿíàäà
èêè úèëääÿ ùàçûðëàíìûø “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû”íû åíñèêëî-
ïåäèéà ùàããûíäà åíñèêëîïåäèéà àäëàíäûðìàã îëàð.
Òÿãäèì åòäèéèìèç áó êèòàá “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû”íûí
2-úè úèëäè ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ìÿãñÿä 2-úè úèëäèí ÿñàñ ìÿçìóíóíó
åëìè-êöòëÿâè òèðàæëà ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíÿ ÷àòäûðìàãäûð. Áèëèíäèéè êèìè,
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû”íûí ùÿð èêè úèëäè éóáèëåé òÿäáèðè
îëàðàã íÿôèñ øÿêèëäÿ âÿ éöêñÿê ïîëiãðàôèê êåéôèééÿòäÿ ìÿùäóä òèðàæëà
(2 ìèí íöñõÿ) áóðàõûëìûøäû. Òèðàæûí àç ãàëà ùàìûñû ùÿäèééÿ îëàðàã éóáèëåé
èøòèðàê÷ûëàðûíà ïàéëàíäû, áèð ãèñìè äÿ ñå÷ìÿ êèòàáõàíàëàðà âåðèëäè âÿ îõóúó-
àëûúûëàð ö÷öí ñàòûøà ÷ûõà áèëìÿäè. Èíäè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ïðåçè-
äåíòè Èëùàì ßëèéåâèí ëàòûí ÿëèôáàñûíäà êöòëÿâè íÿøðëÿðëÿ áàüëû ìÿëóì
ôÿðìàíû ôöðñÿò âåðäè êè, ùÿìèí åùòèéàú þäÿíèëñèí.
Ùÿð áèð åíñèêëîïåäèéà êèìè áèçèì áó åíñèêëîïåäèéàìûç äà ùÿì ëöüÿòäèð,
ùÿì äÿ åëìè ìÿëóìàò âåðÿí ÿë êèòàáûäûð. Èøèí ýåäèøèíäÿ úèëäè ñûðô ëöüÿò÷èëèê-
äÿí òÿìèçëÿìÿéÿ, áóíóíëà äà òÿðÿçèíèí åëì ýþçöíöí ÷ÿêèñèíè àüûðëàøäûðìà-
üà ñÿé åòìèøèê. Åéíè çàìàíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû îë-
ìàéàí, éàõóä îíà àç äÿõëè îëàí âÿ éà áèð-áèðèíè òÿêðàð åäÿí î÷åðêëÿðè èõòèñàð
åòìÿëè îëäóã. Ðåäàêòÿ âÿ èõòèñàðëàðäà áèð ñûðà òåõíèêè âÿ àøêàð åëìè ãöñóðëàðû
íÿçÿðÿ àëìûøûã. ßëàâÿëÿð àçäûð, àíúàã âàð.
Áþéöê òèðàæëà íÿøð îëóíàí áó êèòàáûí âàñèòÿñè èëÿ åëìè-îõóúó êöòëÿñè
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû”íûí 2-úè úèëäè áàðÿñèíäÿ äîëüóí
òÿñÿââöð àëàúàãäûð.

Òîôèã Ùàúûéåâ

4
 ÈÕÒÈÑÀÐËÀÐ

ÀÀÊ - Àëè Àòòåñòàñèéà ôèë.å.í. - ôèëîëîýèéà åëìëÿðè

Êîìèññèéàñû íàìèçÿäè
ÀÁØ - Àìåðèêà Áèðëÿøìèø h. - ùèññÿ
Øòàòëàðû ù.ò. - ùèúðè òàðèõè
àä. - àäûíà èãò. - èãòèñàäè
àêàä. - àêàäåìèê èí-ò - èíñòèòóò
ÀÏÄÈ - Àçÿðáàéúàí Ïåäàãîæè Èñò. - èñòàíáóë
Äèëëÿð Èíñòèòóòó Æóð. - æóðíàë
ÀÄÏÓ - Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ÊÄÃ - Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
Ïåäàãîæè Óíèâåðñèòåòè ÊÄÃÅ - Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
ÀÊÌ - Àòàòöðê Êöëòöð Ìÿðêÿçè Åíñèêëîïåäèéàñû
ÀÑÅ - Àçÿðáàéúàí Ñîâåò ã. - ãÿðá
Åíñèêëîïåäèéàñû ãÿç. - ãÿçåò
ÀÉÁ - Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Ë. - Ëåíèíãðàä
Áèðëèéè ìÿñ. - ìÿñÿëÿí
Àçÿðá. - Àçÿðáàéúàí Ì. - Ìîñêâà
àçÿðá. - àçÿðáàéúàíëû Íàõ. - Íàõ÷ûâàí
Àçÿðá. ÅÀ - Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð ÍÄÓ - Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò
Àêàäåìèéàñû Óíèâåðñèòåòè
Á. - Áàêû Ï. - Ïåòåðáóðã
b. - áàøãàëàðû ïðîô. - ïðîôåññîð
ÁÄÓ - Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè Ðåñï. - Ðåñïóáëèêà
ú. - úèëä ñ. - ñÿùèôÿ
ÄÃ - Äÿäÿ Ãîðãóä ÑPá - Sankt-Peterburq
Ä. (Ä.í.) - Äðåçäåí íöñõÿñè ø. - øÿùÿð
Äèñ. - äèññåðòàñèéà ÒÄÃ - Òöðê Äèë Ãóðóìó
å.ÿ. - åðàìûçäàí ÿââÿë ÒÒÃ - Òöðê Òàðèõ Ãóðóìó
ôÿëñ.å.í. - ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äîêòîðó óí-ò - óíèâåðñèòåò
ôÿëñ.å.í. - ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè íàìèçÿäè âÿ ñ. - âÿ ñàèð
ôèë.å.ä. - ôèëîëîýèéà åëìëÿðè Â. (Â.í.) - Âàòèêàí íöñõÿñè
äîêòîðó âèë. - âèëàéÿò

5
ÀÁÄßÑÒ – namazdan qabaq alûnan
äÿñòÿìàç. Ùÿð áèð ìöñÿëìàí íàìàç
ãûëìàã ö÷öí ÿââÿëúÿ äÿñòÿìàç àë-
ìàëûäûð. Ñàü ÿëëÿ ñîë, ñîë ÿëëÿ ñàü ãîë
äèðñÿêäÿí öçöàøàüû áàðìàãëàðûí óúëà-
ðûíà ãÿäÿð éóéóëóð. Ñîíðà éåíÿ ñàü âÿ
ñîë ÿëëÿ, óéüóí îëàðàã, öçöí ñàü âÿ ñîë
òÿðÿôè éóéóëóð. Ñàü ÿëëÿ áàøûí îðòàñûí-
äàí àëûíà ãÿäÿð âÿ ùÿð èêè àéàüûí ïÿí-
úÿëÿðèíÿ ìÿñù ÷ÿêèëèð.
ÊÄÃ-äÿ êàôèðëÿðëÿ âóðóøà áàøëà-
ìàçäàí þíúÿ Îüóç ãÿùðÿìàíëàðû àá-
äÿñò àëûá ùàúÿò (ãûñàëäûëìûø) íàìàçû
ãûëûðëàð: “Aðû ñóäàí àáäÿñò àëäû”
(Ä-63), “Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè àðû ñóäàí
àáäÿñò àëäûëàð” (Ä-120) .
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÁÃÀÇ ÅËÈ – IX-XI éöçèëëèêëÿðäÿêè
Ýöðúöñòàíûí ÊÄQ-äÿêè àäû. Áó
òîïîíèìÿ ÊÄÃ-äÿ IV áîéäà ðàñò
ýÿëèíèð: “...ãàðøóíà áàãäûí, áÿíè ýþðäöí,
àüëàäûí. Ñÿáÿá íÿäèð, äåýèë ìàíà, Ãàðà
áàøûì ãóðáàí îëñóí, áàáàì ñàíà! Äåí-
ìÿç îëóðñàí, ãàëãóáàíû éåðèìäÿí ìÿí
òóðàðàì. Ãàðà ýþçëö éèýèòëÿðèìè áîé-
íûìà àëóðàì. Ãàí Àáãàç åëèíÿ ìÿí ýå-
äÿðÿì, Àëòóí õà÷à ìÿí ÿëöìè áàñà-
ðàì” (Ä-1246).
Êóòàèñè ìÿðêÿç îëìàãëà éàðàíàí
Ãÿðáè Ýöðúöñòàí êíéàçëûüû “Àáõàç
÷àðëûüû”, Øÿðãè Ýöðúöñòàí èñÿ “Êàðòëè
÷àðëûüû” àäëàíìûøäûð. 975 èëäÿí Àáõàç
ùþêìäàðû îëàí ÷àð Áàãðàò (àíàñû Àáõàç
ãûçû èäè) 1008 èëäÿ éóõàðûäà àäëàðû ÷ÿêè-
ëÿí èêè ñèéàñè âàùèäè áèðëÿøäèðÿ áèëìèøäè.
Áèðëÿøìèø Ýöðúöñòàí ÷àð ñöëàëÿñè áóí-
äàí ñîíðà “àáõàç íÿñëè” ñàéûëûðäû. Ýöð-
úö ÷àðëàðûíûí ðÿñìè òèòóëóíäà èñÿ “Àá-
6
õàçëàð ùþêìäàðû” ñþçëÿðè “Êàðòâåëëÿð
ùþêìäàðû” ñþçëÿðèíäÿí ãàáàã éàçûëûðäû.
Ù.1056 (ì.1646) áó ìÿìëÿêÿòëÿ
éàõûíäàí òàíûø îëàí Þâëèéà ×ÿëÿáè áåëÿ
ìÿëóìàò âåðèð: “Àáàçà äèéàðûíûí áàø-
ëàíüûúû Ôàøà (Ðèéàí) ÷àéû, àõûð ùöäóäó
... Òàìàí úÿçèðÿñèíèí ãóðòàðàúûüûíäà
Àíàïà ãàëàñû ëèìàíûäûð”. Ôàøà (Ðèéàí)
÷àéû ìåíãðåë èëÿ Àáàçà (Àáõàçèéà) ñÿð-
ùÿäëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Ôöðñÿò äöøÿíäÿ
ìåíãðåëëÿð aáõàçëàðû, aáõàçëàð äà ìåí-
ãðåëëÿðè ÿñèð åäèá òàúèðëÿðÿ ñàòûðëàð. Èêè
ìèí êÿíääèð. Îíëàðà êàôèð äåñÿí, èíñàíû
ãÿòëÿ éåòèðÿðëÿð. Ìöñÿëìàí äåñÿí ùÿçç
àëûá ñÿíè ñåâÿðëÿð. Áóíëàð ÿùëè êèòàá îë-
ìàäûãëàðû êèìè ùå÷ áèð ìÿçùÿáÿ òàáå
äåéèëëÿð”.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I c., Á., 2000.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1988, ñ.261.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóç-
íàìåëåðè. Èñò., 1952.
À×Ûà ÄÞÉÖØ, ÌÅÉÄÀÍ ÄÞÉÖØÖ
– Yàüû ãîøóíó èëÿ à÷ûã äþéöø ãàéäàëàðû
áöòöí ùàëëàðäà ýþçëÿíèëÿí âÿ äåìÿê
îëàð êè, äÿéèøìÿéÿí ñàâàø òàêòèêàñûíäàí
âÿ ìöÿééÿí ðèòóàëëàðäàí èáàðÿòäèð.
ÊÄÃ-äÿ ñàüäàí, ñîëäàí âÿ ìÿðêÿçäÿí
éàüûéà ùöúóìà ùàçûðëàøàí èýèäëÿð
ñàâàøäàí ÿââÿë äóà ìÿðàñèìèíÿ ãàòûëûð-
ëàð (“Àðû ñóäàí àáäÿñò àëäûëàð. Èêè ðèêÿò
íàìàç ãûëäûëàð. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿ-
äÿ ñàëàâàò ýÿòöðäöëÿð”) (Ä-631).
Áó äóà ìÿðàñèìèíäÿ äåéèëÿí ñþçëÿð
äþéöø÷öëÿðè ðóùëàíäûðìàüà õèäìÿò åäèð
(“Éóúàëàðäàí éóúàñàí, éóúà Òàíðû!
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí, Ýþðêëö Òàíðû)”.
Ñîíðà ãîøóí äöçöëöð, òóü (áàéðàã)
ãàëäûðûëûð. Òóü àäÿòÿí ìÿðêÿçäÿ éåð-
ëÿøèð. Áèð ãàéäà îëàðàã ãîøóíà áàø÷ûëûã
åäÿí ñÿðêÿðäÿ-áÿéëÿðáÿéè äÿ ìÿðêÿç-
äÿí ùöúóìà êå÷èð. Ùöúóìäàí ÿââÿë
äöøìÿí òÿðÿôèí ñÿðêÿðäÿëÿðè èëÿ òÿêáÿ-
òÿê äþéöø îëóð. “...Ãàçàí àò ìåéäàíà
ñöðäè, ãûðûì äèëÿäè” (Ä-2863). Äöøìÿí
ñÿðêÿðäÿñèíèí òÿêáÿòÿê äþéöøäÿ ìÿü-
ëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà à÷ûã äþéöø áàøëà-
éûð: “Äàø Îüóç áÿýëÿðèéëÿ Äÿëè Äîíäàð
ñàüäàí äÿïäè. Úûëàñóí éèýèòëÿðëÿ Ãàðà-
ýöíÿ îüëû Äÿëè Áóäàã ñîëäàí äÿïäè. È÷
Îüóç áÿýëÿðèéëÿ Ãàçàí äîïà äÿïäè”
(Ä-6313). Éàüû öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿíè òÿñ-
äèãëÿéÿí àìèëëÿðäÿí áèðè äöøìÿí òóüó-
íóí ãûëûíúëàíûá éåðÿ ñàëûíìàñû (“Ãàçàí
áÿýöí ãàðäàøû êàôèðèí òóüûéëà ñàíúàüû
ãûëûúëàäû, éåðÿ ñàëäû”) âÿ äöøìÿí ãÿðàð-
ýàùûíûí àëûíìàñûäûð (“Àãûí÷ûëàð êàôèðèí
åëèí-ýöíèí óðóá ãûçûí-ýÿëèíèí ÿñèð åòäè-
ëÿð”). Îüóç èýèäëÿðè äþéöøäÿí ñîíðà ãà-
÷àíû ãîâìàç, àìàí äèëÿéÿíè þëäöðìÿç-
äèëÿð. Éàøàð Ìÿììÿäëè
ÀÄÀÕËÛ, ÍÈØÀÍËÛ – ÊÄÃ-äÿ éà-
âóêëó äà äåéèëèð. ßñàñÿí, “Ãàì Áþðÿíèí
îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà äàùà ÷îõ
õàòûðëàíûð. Áàéáþðÿ áÿéèí þâëàäûíûí
äöíéàéà ýÿëìÿñè ö÷öí Ãàëûí Îüóç
áÿéëÿðè Àëëàùà äóà åäèðëÿð. Áàéáèúàí
áÿé äåéèð: “Áÿýëÿð, Àëëàù-Òÿàëà ìàíà
áèð ãûç âåðÿúÿê îëóðñà, ñèç òàíûã îëóí,
ìÿíèì ãûçûì Áàéáþðÿ áÿý îüëûíà áå-
øèêêÿðòìÿ éàâóãëû îëñóí!” (Ä-692).
ÊÄÃ-äÿ àäàõëû, íèøàíëû ùÿì äÿ ñÿ-
äàãÿò ðÿìçèäèð. Áàíû÷è÷ÿê Áåéðÿéè îí
àëòû èë ýþçëÿéèð. Íèøàí ìÿðàñèìè èñÿ ñû-
íàãäàí (éàðûø, ýöëÿø, àò÷àïìà, îõàòìà)
ñîíðà êå÷èðèëèð. Íèøàí öçöéöíö îüëàíûí
þçö òàõûð. Òÿêáÿòÿê éàðûøäà ãÿëÿáÿ ÷à-
ëàí Áåéðÿê “Îðòàìûçäà áó, íèøàí îëñóí,
õàí ãûçû!” – äåéèð (Ä-805).
Áåéðÿê ÿñèðëèêäÿí ãàéûòäûãäàí
ñîíðà Áàíû÷è÷ÿéÿ áó öçöéöí íèøàíÿñèíè
áèëäèðèð âÿ ãûç îíó òàíûéûð.
7
ÀÄÀÌ – ÊÄÃ-äÿ èäåàë èíñàí.
Èñëàì äèíèíäÿ ïåéüÿìáÿð ñÿâèééÿñèíÿ
ãàëäûðûëûð – ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðè
“Àäÿìäÿí õàòÿìÿ (Ìÿùÿììÿäÿ)”
ôîðìóëóíó òåç-òåç èøëÿòìèøëÿð.
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà “Àäÿì
àòà” îáðàçû âàðäûð êè, îíó ÊÄÃ-íèí
ÿôñàíÿâè ìöÿëëèôè “Ãîðãóä Àòà” îáðàçû
èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. “Êè-
òàá”äà Àäÿì//Àäàì ñþçö ùÿì èëê
èíñàí, ïåéüÿìáÿð (“Ñÿí Àäÿìÿ òàú
óðäóí, Øåéòàíà ëÿíÿò ãûëäûí...”), ùÿì äÿ
öìóìèééÿòëÿ èíñàí ìÿíàñûíäà èøëÿíèð
(“Àäàì è÷ìÿéÿí àúû ñóëàð ñûçûíúà ñûç-
ìàñà éåý...”).
Äÿëè Äîìðóëóí òÿéèíëÿðèíäÿí áèðè
“àäÿìèëÿð ÿâðÿíè”äèð.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ
ÀÄßÒ-ßÍßÍß – Ìÿèøÿòäÿ äàø-
ëàøìûø ìÿíÿâèééàò àêòû. Àüñàããàëà,
áþéöéÿ ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê, ñþçöíÿ,
ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñìàã õàëãûìûçûí
äÿéÿðëè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíäÿíäèð. ÊÄÃ-
äÿ áó úÿùÿò Îüóç òàéôàëàðûíûí Äÿäÿ
Ãîðãóäà ìöíàñèáÿòèíäÿ äàùà àéäûí
ýþðöíöð. Ìöãÿääèìÿäÿ äåéèëèð: “Ãîð-
ãóä Àòà Îüóç ãþâìèíèí ìöøêèëèíè ùÿëë
åäÿðäè. Ùÿð íÿ èø îëñà, Ãîðãóä Àòàéà
äàíûøûíúà èøëÿìÿçëÿðäè. Ùÿð íÿ êè,
áóéóðñà, ãÿáóë åäÿðëÿðäè; ñþçèí òóòûá
òàìàì åäÿðëÿðäè” (Ä-211). ÊÄÃ-äÿ
àòà-àíàéà ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê, ãàéüû-
ñàéüû áÿñëÿìÿê äÿ àäÿò-ÿíÿíÿ ùàëûí-
äàäûð. Áóðàäà “Àíà ùÿããè – Òàíðè ùÿã-
ãè” ñàéûëûð. Ñàëóð Ãàçàí õàí äà êàôèð
áàø÷ûñû Øþêëè Ìÿëèêäÿí ÿââÿëúÿ ãàäû-
íûíû, îüëóíó, ìàë-ìöëêöíö éîõ, éàëíûç
àíàñûíû èñòÿéèð. ÊÄÃ-äÿ àíàíûí ñþçö
ùþêì áèëèíäèéè òÿê, àòàíûí äà ñþçöíäÿí
÷ûõìàìàã, äåäèêëÿðèíè ãåéäñèç-øÿðòñèç
ãÿáóë åòìÿê àäÿò-ÿíÿíÿ ùàëûíäà îëóá.
IV áîéäà éàüûéëà öç-öçÿ ýÿëÿí Ãàçàí
õàí îüëó Óðóçà áèð êÿíàðà ÷ÿêèëèá âó-
ðóøà òàìàøà åòìÿéè, áàõûá þéðÿíìÿéè
òàïøûðûð. Îõóéóðóã: “Óðóç áàáàñûíûí
ñþçèí ñûìàäû, ãàéûäûá ýåðè äþíäè. Éåð-
äÿí éóúà òàüëàð áàøûíà éîëàäàøëàðû àëóá
÷ûãäû. Îë çÿìàíäà îüóë àòà ñþçèí èêè
åëÿìÿçäè. Èêè åëÿñÿ, îë îüëóíû ãÿáóë
åëÿìÿçëÿðäè”. (Ä-13111).
Îüóçëàðäà ãîíàüà åùòèðàì, ùþðìÿò
ùÿìèøÿ ãóòñàë àäÿò-ÿíÿíÿëÿðäÿí ñà-
éûëûá. Êèìëèéèíäÿí, ùàðàäàí ýÿëìÿ-
ñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ãîíàã ãàïûñûíû
äþéäöéö åâèí ÿçèç êèìñÿñè áèëèíèá. Åâ
ñàùèáè þçö àú ãàëìàüà ðàçû îëóá, àììà
ñîí òèêÿñèíè ãîíàãäàí ÿñèðýÿìÿéèá.
ÊÄÃ-äÿ “Ãîíàüû ýÿëìÿéÿí ãàðà åâëÿð
éûüûëñà éåý!” (Ìöãÿääèìÿ) – äåéÿ
ãàðüûø ñþéëÿíèëèá. Áàéûíäûð õàí èëäÿ áèð
êÿðÿ õöñóñè ìÿðàñèì êå÷èðèð. Àòäàí àé-
üûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ êÿñ-
äèðèá Îüóç áÿéëÿðèíÿ ãîíàãëûã âåðèð.
Ãîíàüà åòèíàñûçëûã ýþñòÿðÿí, îíóí ãàð-
øûñûíà ÿäÿá-ÿðêàíëà ÷ûõìàéàí, ëàéèãëè
ñöôðÿ à÷ìàéàí ãàäûí “áàéàüû” àäëàí-
äûðûëûð, áåëÿñè ùàããûíäà “áÿáÿêëÿðè
(þâëàäëàðû – Á.À.) äîüóëìàñûí” ñþéëÿ-
íèëèð. Î ãàäûí “åâèí äàéàüû” áèëèíèð êè,
“éàçûäàí-éàáàíäàí åâÿ áèð ãîíàã ýÿë-
ñÿ, ÿð àäàì åâäÿ îëìàñà, îë àíû éåäè-
ðÿð-è÷èðÿð, àüûðëàð – ÿçèçëÿð ýþíäÿ-
ðÿð”(Ä-48). ÊÄÃ-äÿí áÿëëè îëóð êè,
çèéàôÿò, òîé-äöéöí ìÿúëèñëÿðèíäÿ, éû-
üûíúàã âÿ ãóðóëòàéëàðäà ùÿð êÿñèí þçö-
íÿìÿõñóñ éåðäÿ îòóðìàñû àäÿòè âàð
èìèø. Áó êèìñÿëÿð þç îòóðäóãëàðû éåðè
ýþñòÿðäèêëÿðè ùöíÿð, èýèäëèê, ñÿõàâÿò âÿ
íöôóçëàðû èëÿ ãàçàíàðìûøëàð. X áîéäà
Óøóí Ãîúàíûí ßêðÿê àäëû îüëó èñòÿäèéè
âàõò Áàéàíäûð õàíûí äèâàíûíà ýÿëèð âÿ
àüûíà – áîçóíà áàõìàäàí êå÷èá õîø-
ëàäûüû éåðäÿ îòóðóð. Éåíÿ åëÿ áó áîéäà
äåéèëèð: “Áÿýëÿðáÿýè îëàí Ãàçàí äèâà-
íûíäà áóíà ùå÷ ãàïó-áàúà éîüäû. Áÿý-
ëÿðè áàñóá, Ãàçàí þýèíäÿ îò óðàðäû”.
(Ä-2541). ßêðÿêèí áó ùÿðÿêÿòè íàðà-
çûëûüà ñÿáÿá îëóð. Òÿðñ Óçàìûø îíà
äåéèð: “ Ìÿðÿ Óøûí ãîúà îüëû, áó îòóðàí
8
áÿýëÿð ùÿð áèðè îòóðäóüû éåðè ãûëûúèëÿ –
ÿòìÿêèëÿ àëóáäóð. Ìÿðÿ, ñÿí áàøóìû
êÿñäèí, ãàíìû òþêäöí, àúìû òîéóðäóí,
éàëûíúûãìû òîíàòäûí!” (Ä-2546). ßñèð-
ëèêäÿí ãàéûäàí Áàìñû Áåéðÿê äÿ áÿé-
ëÿðÿ ìÿùç îòóðäóãëàðû éåðèíÿ ýþðÿ
ìöðàúèÿò åäèð:
Ñàüäà îòóðàí ñàü áÿýëÿð!
Ñîë ãîëäà îòóðàí ñîë áÿýëÿð!
Åøèêäÿêè èíàãëàð! Äèáäÿ îòóðàí
õàñ áÿýëÿð!
Ãóòëó îëñóí äþâëÿòèíöç! (Ä-11019).
ÊÄÃ áÿéëÿðèí íöôóçà ýþðÿ åë, òàéôà
áàø÷ûñûíûí ñàüûíäà, éàõóä ñîëóíäà
îòóðìàñû ÿíÿíÿñè ýåíèø ÿêñ îëóíóá âÿ
áó àäÿòÿ ÿìÿë åòìÿ ÷îõ úèääè ñÿúèééÿ
äàøûéûð. 3-úö áîéäà äåéèëèð: “Áàéûíäûð
õàíûí ãàðøóñûíäà Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðà-
áóäàã áîé òàéàíóá òóðìûøäû. Ñàü
éàíûíäà Ãàçàí îãëû Óðóç òóðìûø èäè. Ñîë
éàíûíäà Ãàçëûã ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿê
òóðìûøäû. Ñàü éàíûíäà Ãàçàí îüëû Óðóç
òóðìûø èäè. Ñîë éàíûíäà Ãàçëûã ãîúà îüëû
áÿý Éåýíÿê òóðìûøäû.” (Ä-675).
Áó ìÿñÿëÿ 4-úö áîéäà áèð àç äà
ãàáàðûãäûð. Éåìÿ-è÷ìÿ ìÿúëèñè ãóðäó-
ðàí Ãàçàí õàíûí ñàüûíäà ãàðäàøû Ãàðà-
ýöíÿ, ñîëóíäà äàéûñû Àðóç îòóðóá. Îüëó
Óðóç èñÿ îíóí ãàðøûñûíäà þçöíÿ éåð
òóòóá. Ãàçàí õàí ñàü-ñîëóíà áàõûá
ýöëöð. Ãàðøûñûíäàêû îüëóíà áàõäûãäà èñÿ
àüëàéûð. Îäóð êè, Óðóç ñîðóøóð:
Öíèì àíëà ìÿíèì, ñþçöì äèíëÿ, àüàì
Ãàçàí.
Ñàüûíà áàãäûí, ãàñ-ãàñ ýöëäèí.
Ñîëûíà áàãäûí ÷îõ ñåâèíäèí.
Ãàðøóíà áàãäûí, áÿíè ýþðäèí, àüëàäûí
Ñÿáÿá íÿäèð, äåýèë ìàíà.
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, áàáàì ñàíà!
(Ä-1241).
Ãàçàí õàí úàâàá âåðèð:
Áÿðè ýÿëýèë, ãóëóíûì îüóë!
Ñàüûì ÿëÿ áàãäóüûìäà
Ãàðòàøûì Ãàðàýöíÿéè ýþðäöì -
Áàø êÿñöáäèð, ãàí äþêèïäèð,
 ×þíäè àëóáäûð, àä ãàçàíóáäûð.
Ñîëûì ÿëÿ áàãäóüûìäà
Òàéûì Àðóçû ýþðäèì.-
Áàø êÿñöáäèð, ãàí äþêèïäèð
×þëäè îëóáäûð, àä ãàçàíûáäûð.
Ãàðøóì ÿëÿ áàãäóüûìäà ñÿíè ýþðäöì.
Îí àëòû éàø éàøëàäûí.
Áèð ýöí îëà, äöøÿì þëÿì, ñÿí ãàëàñàí-
Éàé ÷ÿêìÿäöí, îõ àòìàäûí.
Áàø êÿñìÿäèí, ãàí äþêìÿäèí.
Ãàíëó Îüóç è÷èíäÿ ÷þëäè àëìàäûí.
(Ä-12412)
IX áîéäà Áàéàíäûð õàí Äîããóç
òöìÿí Ýöðúöñòàíäàí áîë-áîë àëòóí-
àõ÷à ÿâÿçèíÿ ýÿëìèø àò, ãûëûíú ÷îìàüû
ñàüûíäà – ñîëóíäà îòóðàí øàí-øþùðÿòëè
áÿéëÿðÿ ëàéèã áèëìèð. Éåíÿ äÿ åëÿ áó
áîéäà êàôèðëÿðëÿ äþéöøäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìûø
ßìðàíû àòàñû Áÿêèë Áàéàíäóð õàíûí
äèâàíûíà ýÿòèðèð. Õàí îòóðìàã ö÷öí îíà
Ãàçàí îüëó Óðóçóí ñàü éàíûíäà éåð
ýþñòÿðèð. Ö÷öíúö áîéäà ìàëëàðû ÿëäÿí
ýåòìèø áÿçèðýàíëàð Áàéáóðà áÿéèí
ùöçóðóíà ýÿëÿíäÿ îíëàðà éàðäûì åòìèø
èýèäè áÿéèí ñàüûíäà îòóðìóø ýþðöðëÿð.
Ñàü-ñîëëà áàüëû ñóàëûí äîüðó
úàâàáûíû áèç åëÿ ÊÄÃ -äÿ òàïûðûã. ÊÄÃ
-äÿ È÷ Îüóçëàð Áîçîê, Äûø Îüóçëàð
Óúîê àäëàíûðëàð. ßñàòèðÿ ñþéêÿíÿí
ãàéíàãëàðà ýþðÿ, Áîçîêëàð Îüóç õàíûí
ñÿìàâè ãàäûíûíäàí îëàí Ýöí õàí, Àé
õàí, Óëäóç õàí ñîéóíäàí, Óúîêëàð èñÿ
Îüóç õàíûí ñóäàêû àüàúûí îéóüóíäà
ýþðöá åâëÿíäèéè ãàäûíûíäàí îëàí Ýþé
õàí, Äàü õàí, Äÿíèç õàí ñîéóíäàíäûð.
Éåíÿ äÿ åëÿ ãàéíàãëàðäà áèëäèðèëèð êè,
ñÿìàâè õàíûìäàí äîüóëàíëàð äàùà ñàé-
üûëû, íöôóçëó áèëèíäèéèíäÿí Îüóç îíëàðû
ñàü éàíûíäà, î áèðèëÿðè èñÿ ñîë éàíûíäà
îòóðäàðìûø. Áó ùàë ñîíðàëàð äà àäÿò ùà-
ëûíû àëìûø âÿ áåëÿëèêëÿ, Ócîêëàðà íèñáÿ-
òÿí èìòèéàçëû îëàí Áîçîêëàð ìÿúëèñ-
ëÿðäÿ, ðÿñìè éûüûíúàãëàðäà, ñîëäà éîõ,
ñàüäà – þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ éåðäÿ îòóðàð-
ìûøëàð.
9
Îüëàí-ãûç ãàðøûëàøìàñûíäà, äþéöø-
âóðóøóíäà, éàðûøìàëàðûíäà ôöðñÿòèí ãûçà
âåðèëìÿñè äÿ ÊÄÃ-äÿ àäÿò-ÿíÿíÿ ìö-
ãàáèëèíäÿäèð. “Éèýèò, àò îõóíû!”.
Ãàíòóðàëû àéäûð: “Ãûçëàðûí éîëû ÿââÿëäèð,
ÿââÿë ñÿí àò!” (Ä-1989).
ÊÄÃ – äÿ ÿëþïìÿ (áàõ. ßëþïìÿ),
ìóøòóëóãèñòÿìÿ (áàõ. Ìóøòóëóãèñòÿìÿ)
ÿìèðàõóð åòìÿ, ãóë-ãàðàâàø àçàä åòìÿ,
àäÿò-ÿíÿíÿ ñÿúèééÿñè äàøûéûð. Èêèíúè
áîéäà Ãàçàí õàíûí úèää-úÿùäëÿðèíÿ
áàõìàéàðàã, Ãàðàúûã ×îáàí îíà ãî-
øóëóá éàüû öñòöíÿ ýåäèð. Ãàçàí õàí äà
áó ñÿäàãÿòèíÿ ýþðÿ Ãàðàúûã ÷îáàíû
ÿìèðàõóð åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðèð. Âóðóø
Îüóç àëïëàðûíûí ãÿëÿáÿñè èëÿ ãóðòàðûð.
Áîéäà äåéèëèð: “Ãàçàí õàí “Ãàðàúûã
×îáàíû ÿìèðàõóð åëÿäè. Éåäè ýöí, éåäè
ýåúÿ éåìÿ-è÷ìÿ îëäû. Ãûðã áàø ãóë,
ãûðã ãûðíàã îüëû Óðóç áàøûíà àçàä
åëÿäè” (Ä-657). Áó àäÿòèí åéíèíè VI
áîéäà äà ýþðöðöê. Áóðàäà äà óüóðëó
âóðóøóí øÿðÿôèíÿ “Àüúà Ãàëà, Ñöðìÿ-
ëöéÿ ýÿëöá, Ãàçàí ãûðã îòàã òèêäèðäè.
Éåäè ýöí, éåäè ýåúÿ éåìÿ-è÷ìÿ îëäû.
Ãûðã åâëè ãóëëà ãûðã úàðèéÿ îüëû áàøûíà
÷åâèðäè, àçàä åëÿäè”. (Ä-1538).
ÊÄÃ-íèí I áîéóíäà àòàñû Äèðñÿ
õàíû dþnök éîëäàøëàðûíûí ÿëèíäÿí õèëàñ
åòäèéè ö÷öí Áóüàúà Áàéûíäûð õàí áÿéëèê
âåðèð.
Ìÿèøÿòèìèçäÿ èíäè äÿ éàøàìàãäà
îëàí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí ÊÄà -äÿêè ÷îõ-
ñàéëû àäÿò-ÿíÿíÿëÿðëÿ òóòóøäóðìàäà
þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ùÿì äÿ åòíîýå-
íåçèñèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí
ôàéäàëûäûð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÄÂÅÐÌß – Àíàäàí îëàíäà óøàüà,
áÿçÿí äÿ èýèäëèéÿ, ùöíÿðÿ ýþðÿ
éåíèéåòìÿéÿ õöñóñè àä ãîéóëìàñû ìÿ-
ðàñèìè. Àäâåðìÿ Îüóç äàñòàí÷ûëûüûíäà
ýåíèø éàéûëìûø ìîòèâëÿðäÿí áèðèäèð.
Ùÿì äÿ àäâåðìÿ òöðê ÿíÿíÿñèíäÿ
÷ÿòèí, øÿðÿôëè, ìÿñóëèééÿòëè ïðîñåñäèð.
Àä àëàí ùÿð áèð óøàã, éàõóä éåíèéåòìÿ
íÿèíêè úÿìèééÿòèí áÿðàáÿðùöãóãëó öç-
âöíÿ ÷åâðèëèð, ùÿì äÿ àäûíà ýþðÿ éàøà-
ìàëû îëóð. Àäâåðìÿ ôóíêñèéàñûíû èëê
÷àüëàðäà òàéôà àüñàããàëëàðû, àü øàìàí-
ëàð, ìöñÿëìàí ÿíÿíÿñèíäÿ èñÿ þâëèéàëàð
éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. ÊÄÃ áîéëàðûíäà Äÿäÿ
Ãîðãóäóí àä âåðìÿ ñÿëàùèééÿòè ùÿðòÿ-
ðÿôëè ìîòèâàñèéà åäèëìèøäèð.
ÊÄÃ-äÿ àäâåðìÿ áàø êÿñèá, ãàí
òþêìÿêëÿ èëèøýèëè øÿêèëäÿ òÿãäèì îëóíóð.
Áó àäâåðìÿ óøàãëûã äþâðöíäÿí ýÿíúëèê
äþâðöíÿ êå÷èäèí áÿäèè ÿêñ-ñÿäàñûäûð.
Åéíè àêòûí Àëòàé-Ñàéàí õàëãëàðûíûí
äàñòàíëàðûíäà, þçáÿê, ãàçàõ, ãûðüûç
ôîëêëîðóíäà, áöòöí òöðê íàüûëëàðûíäà
òÿêðàðëàíìàñû áóíóí åòíîãðàôèê áàõûì-
äàí ýÿíú äþéöø÷ö úÿðýÿñèíÿ ãÿáóë ìÿ-
ðàñèìèíèí ãàëûüû êèìè éîçóëìàüûíà èì-
êàí âåðèð. Áåëÿ ìÿðàñèìäÿ ýÿíú äþéöø-
÷öéÿ àäëà éàíàøû àò, ãûëûíú âÿ êÿìÿð äÿ
âåðèðäèëÿð. Áó ôóíêñèéàíû àüñàããàë äþ-
éöø÷ö, òàéôàíûí áàø÷ûñû, àü øàìàí âÿ á.
ùþðìÿòëè àäàìëàð éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð. Øîð
äàñòàíëàðûíäà ãÿùðÿìàí þçö àäñûç éàøà-
ìàã èñòÿìÿäèéèíäÿí, áèð êàñà ãûìûçëà
óúà äàü áàøûíà ÷ûõûá îíà àä âåðèëìÿñèíè
òÿëÿá åäèð. Íàìÿëóì áèð ãîúà ãÿùðÿìà-
íûí ÿëèíäÿí ãûìûçû àëûá è÷èð âÿ îíà àäûíû,
àòûíû âÿ àòûíûí ðÿíýèíè âåðèð.
Àäëà òàëå, àäëà þìöð àðàñûíäà ÿñêè
ýþðöøëÿðÿ ýþðÿ åéíèééÿò îëäóüóíäàí,
ùÿð àäàìûí àä âåðìÿñè ìöìêöí äåéèë-
äèð. Àä þçöíäÿ ãÿùðÿìàíûí ìÿíøÿéèíè,
éóðä-éóâàñûíû, àòûíûí ðÿíýèíè õàðàê-
òåðèçÿ åòäèéèíäÿí ñîñèàë ñòàòóñëóäóð.
Ìÿñ., Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí
ïûðëàéûá ó÷àí áîç àòëû Áàìñû Áåéðÿêäÿ
îëäóüó êèìè. Ìöðÿêêÿá àä-òèòóëëàð ãÿ-
äèì òöðêëÿðèí áèð íå÷ÿ ñîñèàë èíñòèòóòó-
íóí òÿñèðè èëÿ éàðàíûðäû. Áó àä-òèòóëëàð
ìèôîëîæè ñèìâîëèêàíû ãîðóäóüóíäàí
àðõàèê äàñòàíëàðäà ãÿùðÿìàí îíà âåðè-
ëÿí àäà óéüóí ùÿðÿêÿò åäèð, àäà ëàéèã
10
éàøàéûð. ÊÄÃ-äÿ, ãÿùðÿìàí ÿìÿëèíÿ
ýþðÿ àä àëûð. “Îë çàìàíäà áèð îüëàí áàø
êÿñìÿñÿ, ãàí äþêìÿñÿ, àä ãîéìàç-
ëàðäû” (Ä-706) äåéèìè éóõàðûäàêû ôèêðèí
ìÿíòèãè òÿñäèãèäèð. Áîéëàðäà Äÿäÿ
Ãîðãóäóí Îüóç èýèäëÿðèíäÿí ö÷öíÿ àä
ãîéìàñû ùå÷ äÿ îíóí ôóíêñèéàñûíûí áó-
íóíëà áèòäèéèíè ýþñòÿðìèð. Äàñòàí, ñà-
äÿúÿ îëàðàã Äÿäÿ Ãîðãóäóí ãîéäóüó
àäëàðäàí ö÷öíö õàòûðëàäûð. ×öíêè
éóõàðûäàêû åïèê êëèøå Îüóç èýèäëÿðèíèí
àäëàðûíûí áó éîëëà àëûíäûüûíû ñöáóò åäèð.
Ùÿì äÿ äàñòàíäàí ýþðöíäöéö êèìè,
Äÿäÿ Ãîðãóäó àäãîéìà ìÿðàñèìèíÿ
õöñóñè îëàðàã äÿâÿò åòìèðëÿð, î þçö
ýÿëèá àä âåðèð. Åéíè èëÿ Øîð äàñòàíëàðûí-
äà, ãûðüûç äàñòàíû “Ìàíàñ”äà àäâåðÿí
éà úÿìèééÿòÿ êÿíàðäàí ýÿëèð, éà äà àü
ïàëòàðëû øÿõñ îëóð. Ùÿð èêè ôóíêñèéà øà-
ìàíà âÿ áèð ãÿäÿð äÿ õàëã ñóôè äÿðâèøè-
íÿ àèääèð. Íàüûëëàðäà ãÿùðÿìàíà àä âå-
ðÿí äÿðâèø äÿ ÿñëèíäÿ øàìàíûí ìöñÿë-
ìàí àäåêâàòûäûð.
Àäâåðìÿ êþ÷ÿðè òöðê ìÿäÿíèé-
éÿòèíäÿ áöòþâ áèð ñèñòåìäèð. Àä éàø êà-
òåãîðèéàñûíäàí àñûëû îëàðàã äÿéèøèð. Äå-
ìÿëè, àä ùÿì éàøëà, ùÿì äÿ ñîñèàë ñòà-
òóñëà áàüëû îëàðàã äÿéèøèð. Îðõîí-Éåíè-
ñåé àáèäÿëÿðèíäÿí êàüàí îëàí àäàìûí
éåíè àä-òèòóë àëìàñû ìÿëóìäóð. Ìÿñ:
Ãóòëóã Èëòåðèø êàüàí, Ìàýèëéàí èñÿ Áèë-
ýÿ êàüàí öíâàíûíû àëûðëàð. Îüóç Ñÿëúóã
äþâëÿòèíè ãóðàíëàðäàí Èñðàèë Àðñëàí,
Ìÿùÿììÿä Òîüðóë, Äàâóä èñÿ ×àüðû
àäûíû àëûðëàð.
Òöðê ÿíÿíÿñèíäÿ àäëàð áèð òÿðÿôäÿí
ãîùóìëóã òåðìèíëÿðè èëÿ áàüëûäûðñà,
äèýÿð òÿðÿôäÿí áó àäëàð ùåéâàí âÿ ãóø
(ÿñàñÿí, þêöç-áóüà, àñëàí âÿ ãóðä
àäûíûí ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðû, ãàðòàë, øàùèí
úèíñèíäÿí îëàí ãóøëàðûí àäëàðû) àäëàðû èëÿ
ñûõ áàüëûäûðëàð. Îüóç êàüàíûí àäâåð-
ìÿñè ìÿùç åïîíèìëèê ôóíêñèéàñû èëÿ
ñÿúèééÿëÿíèð. Ìÿñ.: î, Óñòà Òþìöðäöéÿ
Êàëà÷, Áàðìàãëûã Úîñóí Áèëèéÿ Êàíüà
àä-òèòóëóíó âåðìÿêëÿ åéíè àäëû òàéôà-
ëàðûí åïîíèìèíè òÿéèí åäèð.
ÊÄÃ-äÿ àäëàð áåëÿ áèð ôóíêñèéà
äàøûìàã ìÿãñÿäè èëÿ âåðèëìèð. Àíúàã
Äÿäÿ Ãîðãóäóí àä âåðäèéè ýÿíúÿ
áÿéëèê èñòÿìÿñè ýþñòÿðèð êè, áó àäâåðìÿ
áÿéëèê ñèëêèíÿ êå÷èäëÿ áàüëûäûð. Ìÿñ:
“Ùåé Äèðñÿ õàí, Îüëàíà áÿýëèê âåðýèë,
òÿõò âåðýèë, – ÿðäÿìëèäèð”. (Ä-17) – èôà-
äÿñè áóíó à÷ûã-àéäûí ýþñòÿðèð. Óøàãëûã
äþâðöíäÿí áÿéëèê äþâðöíÿ êå÷èä êèìè
ñåìàíòèê éîçóì ãàçàíìûø áó àäâåðìÿ
äàñòàíäà ãàí òþêìÿéÿ, áàø êÿñìÿéÿ
àäåêâàò èøëÿíèð. ÊÄÃ-äÿí ýþðöíäöéö
êèìè, áó êå÷èä äþâðöíöí éàø ùÿääè îí
áåøäèð. Îðõîí-Éåíèñåé éàçûëàðûíäà áó
êå÷èä éàø ùÿääèíèí éåääè, éàõóä îí
éåääè îëäóüó äà ýþðöíöð.
Àäâåðìÿ ìîòèâè äàñòàí ÿíÿíÿñèíäÿ
ãÿùðÿìàíûí åïèê áèîãðàôèéàñûíû òàìàì-
ëàéàí ìàýèê õåéèð-äóàäûð. Áóíäàí ñîí-
ðàêû ìîòèâëÿð ñöæåò õÿòòèíäÿ ùàäèñÿëÿðèí
ãÿùðÿìàíëûã ôîíóíäà ýåòìÿñèíè òÿìèí
åäèð. Ùÿì äÿ ìàýèê-ìèôîëîæè ñÿúèééÿñè
øàìàí÷ûëûãëà áàüëûäûð. Âåðýè âåðèëÿí øà-
ìàíûí èíèñèàñèéà ìÿðàñèìèíäÿí ñîíðà,
ùÿì äÿ àä àëûá øàìàí îëìàñû, äàñòàíäà
ãÿùðÿìàíûí éåíè ñòàòóñ ãàçàíìàñû èëÿ
öñò-öñòÿ äöøöð. Îüóçíàìÿëÿð, áöòþâ-
ëöêäÿ èñÿ òöðê äàñòàíëàðû ýþñòÿðèð êè,
äàñòàí ãÿùðÿìàíû ìÿùç àä àëäûãäàí
ñîíðà ñîñèàë-èåðàðõèê ñòðóêòóðäà ñåìèî-
òèê äÿéÿð ãàçàíûð. “Îüóç êàüàí”äà
Îüóçóí îüëàíëàðû àä àëäûãäàí ñîíðà ñàü-
ñîë ãàíàäà áþëöíöðëÿð, äþâëÿòäÿ èåðàðõèê
ìþâãå òóòóðëàð. Áóíó åéíè èëÿ Áóüàúûí,
Áåéðÿéèí, Áàñàòûí àä àëäûãäàí ñîíðà
Áàéûíäûðûí, éàõóä Ãàçàí õàíûí äè-
âàíûíäà òóòäóãëàðû éåðëÿð äÿ òÿñäèãëÿéèð.
ßäÿáèééàò:
Ñàìîéëîâè÷ À. Ê âîïðîñó î íàðå÷åíèè
èìåíè ó òþðêñêèõ ïëåìåí. – Æèâàÿ Ñòà-
ðèíà, âûï.2, 1911.
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
Ôöçóëè Áàéàò
11
ÀÜ ÙÀÑÀÐ ÃÀËÀÑÛ – Ùàðàäà éåð-
ëÿøäèéè ìÿëóì îëìàéàí ãàëà àäû. Áó àäû
Ì.Ô.Êûðçûîüëó “Àê-ùèñàð” âÿ “Àêúà
ùèñàð ãàëàñû”, Ñ.ßëèçàäÿ èñÿ “Àü ùàñàð
ãàëàñû” àäû èëÿ ãåéäÿ àëìûøëàð.
ÊÄÃ-äÿ XI áîéäà “Àü ùàñàð ãàëà-
ñûíûí áóðúèí éûãäûì. Àü àã÷à ýÿòèðäèëÿð,
“ïóëäóð” äåäèì, ãûçûë-àëòóí ýÿòèðäèëÿð
“áàãûðäûð” äåäèì, àëà ýþçëö ãûçûí-ýÿëè-
íèí ýÿòèðäèëÿð, àëäàíìàäûì, êÿëèñàñûí
éûãäûì, ìÿñúèä éàïäûðäûì” – øÿêëèíäÿ
àäû ÷ÿêèëèð (Ä-2801).
Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, Àê÷à ùèñàðûí
àäû Òîïãàïû ñàðàéûíäà ñàõëàíàí “Îüóç-
íàìÿ”äÿ äÿ ÷ÿêèëèð. Àíúàã áó “Îüóç-
íàìÿ”äÿ ãàëà Õîðàñàí þëêÿñèëÿ, ÊÄÃ-
äÿ èñÿ “Ãàðóí åëè” èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêäåìèð À.Å. Úåíóáè Gàðáè Êàôêàç
ùöêóìåòè. Àíêàðà, 1989.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÀÜ ÃÀÉÀ – Øÿêèäÿ, Íàõ÷ûâàí ÌÐ,
Áàáÿê ðàéîíóíäà, Øÿìêèð ðàéîíóíäà,
Ýöðúöñòàíûí Ôàõðàëû êÿíäè ÿðàçèñèíäÿ
âÿ Òöðêìÿíèñòàíäà ãàéà àäû. ÊÄÃ-äÿ
XI áîéäà èøëÿíèá. Ãàçàí áÿé êàôèðÿ þç
ñîéóíó-êþêöíö áèëäèðÿðÿê äåéèð: “Àü
ãàéàíûí ãàïëàíûíûí åðêÿýèíäÿ áèð êþ-
êöì âàð, îðòàú ãûðäà ñèçèí êåéèêëÿðèíöç
äóðüóðìûéà!” (Ä-2808).
Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, áó ãÿäèì
“Àü ãàëà” àáèäÿñè ãàéàëûã öçÿðèíäÿ òè-
êèëìèøäèð. Ùÿìèí ãàéà “Àü ãàéà” àä-
ëàíûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1978.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Àòàíèéàçåâ Ñ. Òöðêìÿíèñòàíûí ãåîãðà-
ôèê àäëàðûíûí äöøöíäöðèøëè ñþçëöãè. Àøãàáàä,
1980.
 Úàùàíýèðîâ Ì. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà”. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á.,
1976. 4.
ÀÜ ÌÅÉÄÀÍ – Êå÷ìèø Îüóç ãÿùðÿ-
ìàíëàðûíûí åë àüñàããàëëàðû, áÿéëÿð âÿ
õàíëàð ãàðøûñûíäà ùöíÿð ýþñòÿðäèêëÿðè
ìåéäàí. Ñîíðàëàð Àçÿðáàéúàíûí ìöõ-
òÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ ïÿùëÿâàíëàðûí ýöëÿø-
äèéè, äÿðâèøëÿðèí ãÿñèäÿ îõóäóüó, àøûã-
ëàðûí äåéèøäèéè âÿ øÿíëèêëÿðèí êå÷èðèëäèéè
õöñóñè ìåéäàíëàð.
ÊÄÃ-äÿ ö÷ éåðäÿ õàòûðëàíûð: (I, Ä-
166; IV, Ä-1279; XI. Ä-2778). I áîéäà
Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàú Áàéûíäûð õàíûí
àü ìåéäàíûíäà áóüàíû ìÿüëóá åäèð:
Äèðñÿ õàíûí îüëàíúûüû ãà÷ìàäû, àü
ìåéäàíûí îðòàñûíäúà áàõäû- äóðäó.
Áóüà äÿõè îüëàíà ñöðäè- ýÿëäè (Ä-166).
IV áîéäà Ãàçàí õàíûí îüëó êàôèð
òîðïàüûíäà àü ìåéäàíäà äöøìÿí öçÿðè-
íÿ àò ñÿýèðòäè (Ä-128,129,130).
XI áîéäà èñÿ Ãàçàí “Àü ìåéäàíäà
éóìðó áàøû òîïà êÿñäèì” – äåéÿ äöø-
ìÿí ãàðøûñûíäà þç ùöíÿðëÿðèíäÿí
äàíûøûð (Ä-2778).
ßäÿáèééàò:
Úÿìøèäîâ Ø. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóäó
âÿðÿãëÿéÿðêÿí. Á., 1969.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÀÜ ÎÐÌÀÍ – Úîüðàôè êîîðäèíàòëàðû
ìÿëóì îëìàéàí ìåøÿ àäû. ÊÄÃ-äÿ III
áîéäà Àü ñàçëà åéíè ìÿíà äàøûéûð.
Áåéðÿê îçàí ëèáàñûíäà Éàëàí÷û îüëó
Éàëàíúóüóí òîé ìÿúëèñèíÿ ýÿëÿðÿê
Ãàçàí áÿéè áåëÿ òÿðèôëÿéèð: “...Àìèò
ñóéóíóí àñëàíû, Ãàðàúóüóí ãàïëàíû!
Ãîíóð àòûí àéàñû, õàí Óðóçóí áàáàñû,
õàíûì Ãàçàí, öíöì àíëà, ñþçöì äèíëÿ:
Àëàí ñàáàù äóðìûøñàí, àü îðìàíà
ýèðìèøñÿí...” (Ä-1107).
12
Ì.Ô.Êûðçûîüëó áóðàíûí Àðìàâèðäÿ-
êè (Åðìÿíèñòàí) Êóòëó – êàâàê îðìàíû
âÿ éà Áàéáóðò îâàñûíäà Ñàðû ñó ñÿìòèíÿ
éàõûí éåð îëà áèëÿúÿéè ùàããûíäà ôèêèðëÿð
äÿ îëäóüóíó ãåéä åäèð.
ßäÿáèééàò:
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÀÜÀÚ – ÊÄÃ-äÿ àüàú Îüóçëàð
ö÷öí éàëíûç äÿéÿíÿê äöçÿëòìÿê, ÷îâ-
êàí îéóíóíó, åâ, êþðïö òèêìÿê, ýÿìè
ùàçûðëàìàã, îä-îúàã ö÷öí èñòèôàäÿ
âàñèòÿñè äåéèë. Àüàú ùÿì äÿ ãàì – øà-
ìàí ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëûäûð. Áóíó
ÊÄÃ-íèí XI áîéóíäàêû “Éîíìà àüàú
òÿíðèëè” (Ä-2816) äåéèìèíäÿí äÿ ìöøà-
ùèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ùÿòòà èñëàì
äèíèíè ãÿáóë åòìèø Îüóçëàð äà àüàúà
îëàí èëêèí èíàìû óíóòìàìûø, îíó
äåéèëÿíè áàøà äöøÿí çÿíí åòìèøëÿð. Áó,
ÊÄÃ-íèí II áîéóíäà Óðóçóí àñûëàúàüû
àüàúà äåäèéè “ãîóí ìÿíè áó àüàúëà
ñþéëÿìÿéèì”, “÷àüûðûá àüàúà ñþé-
ëÿìèø”.
“Àüàú!” “Àüàú!” äåðñÿì ñàíà ÿðèíìÿ
àüàú!..
... ìÿíè ñàíà àñàðëàð ýþòöðìÿýèë àüàú!
Ýþòöðúÿê îëóðñàí, éèýöòëöýöì ñÿíè
òóòñóí, àüàú!” (Ä-561) ñþçëÿðèíäÿí äÿ
àéäûí ýþðöíìÿêäÿäèð. Ìöñÿëìàíëûüû
ãÿáóë åäÿíäÿí ñîíðà àüàúûí Îüóçëàð
ö÷öí äÿéÿðè ÿââÿëêèíäÿí äÿ àðòûã ìÿíà
êÿñá åòìÿéÿ áàøëàéûð. ÊÄÃ-äÿ àüàú
èñëàì äöíéàñûíûí ìöãÿääÿñ øÿùÿðëÿðè
Ìÿêêÿ èëÿ Ìÿäèíÿíèí ãàïûñû: Ìóñåéè-
Êÿëèìèí ìþúöçÿëè ÿñàñû, äèíèí äèðÿéè
Øàùìÿðäàí ßëèíèí Äöëäöëöíöí ÿéÿðè
(éÿùÿðè), ãûëûíúûíûí ãÿáçÿñè, Èìàì
Ùÿñÿíëÿ Èìàì Ùöñåéíèí áåøèéè àä-
ëàíûð.(Ä-552).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÜÚÀÃÀËÀ, ÀÜÚÀ ÃÀËÀ – Øþ-
ðÿéåë âàäèñèíäÿ, Àðïà÷àéûí Àðàçà ãî-
âóøäóüó éåðäÿ, Òöðêèéÿ ñÿðùÿääèíäÿêè
éöêñÿê áèð òÿïÿäÿ îëìóø ãÿäèì ãàëàíûí
àäûäûð. ßñàñÿí I äöíéà ñàâàøûíäà
õàðàáàéà ÷åâðèëÿí áó ãàëàíû òàðèõ÷è
À.Òÿáðèçëè äÿ õàòûðëàìûøäûð. ÊÄÃ-äÿ
õàòûðëàíàí Àüúà ãàëà Ñöðìÿëèéÿ (Èüäûð)
éàõûí áèð éåðäÿ îëäóüó ýþñòÿðèëèð. “Àü-
úà Ãàëà Ñöðìÿëèéÿ ýÿëöá, Ãàçàí ãûðã
îòàã äèýäèðäè” (Ä-153) úöìëÿñèíäÿ äÿ
ÊÄÃ-äÿ àäû ÷ÿêèëÿí âÿ Ñöðìÿëè (Èüäûð)
éàõûíëûüûíäàêû áèð ÿðàçèäÿ õàòûðëàíàí
Àüúàãàëà àäû èëÿ îõøàðëûã òÿøêèë åäèð.
Äîüðóäàí äà, áó òàðèõè Àüúà ãàëà Èãäûð
ìàùàëûíà éàõûíäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí
Àüúàãàëàíû ÊÄÃ-äÿêè Àüúà ãàëà èëÿ
ëîêàëèçÿ åòìÿê îëàð.
ßäÿáèééàò:
Åðìÿíèñòàí àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí òàðèõè
úîüðàôèéàñû. Á., 1995.
Àêîïéàí Ò., Ìåëèê-Áàõøéàí Ñ., Áàðñå-
üéàí Ñ., Åðìÿíèñòàí âÿ îíà éàõûí îëàí ÿðà-
çèëÿðèí òîïîíèìëÿð ëöüÿòè. Éåðåâàí, 1986,
ú. I, (åðìÿíèúÿ).
ÀÜÚÀÃÀËÀ, ÀÜÚÀÃÀËÀ ÊßÍ-
ÄÈ – Ö÷êèëñÿ (Ö÷ìèàäçèí-Å÷ìèàäçèí)
ãÿçàñûíäà òàðèõÿí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè
éàøàéàí êÿíäèí àäû. 1828-1829 èëëÿðäÿ
êÿíääÿ ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí ýÿëìÿ
åðìÿíèëÿðè äÿ éåðëÿøäèðìèøëÿð. Îðàäà
1897 èëäÿ 324 Àçÿðáàéúàí òöðêö, 131
åðìÿíè éàøàìûøäûð. 1918 èëäÿ åðìÿíèëÿð
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí åâ-åøèêëÿðèíè
òàëàí åäÿðÿê êÿíääÿí ãîâìóøëàð. Òàðè-
õÿí Èðÿâàí õàíëûüûíà àèä îëìóø êÿíäèí
àäûíû ñîíðàëàð äÿéèøäèðèá Çàõãàëàíú
åòìèøëÿð. Áó êÿíä äÿ àäû ÷ÿêèëÿí Àüúà
ãàëàäàí áèð àç àðàëûäûð.
ßäÿáèééàò:
Ñâîä ñòàòèñòè÷åñêèõ äàííûõ î íàñå-
ëåíèè Çàêàôêàçñêîãî êðàÿ èçâëå÷åííûõ èç
ïîñåìåíûõ ñïèñêîâ – 1886, Òèôëèñ, 1897.
13
ßëÿêáÿðëè ß. Ãÿäèì òöðê-îüóç éóðäó
“Åðìÿíèñòàí”. Á., 1994.
ÀÜÚÀÃÀËÀ, ÀØÀÜÛ ÀÜÚÀÃÀ-
ËÀ – Åðìÿíèñòàíäà Òàëèí ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ Àüúà ãàëàíûí øèìàë-ãÿðáèíäÿêè
êÿíäèí àäû îëìóøäóð. Òàðèõÿí Èðÿâàí
õàíëûüûíà áàüëû îëàí áó êÿíääÿ 1916
èëäÿ 733 Àçÿðáàéúàí òöðêö éàøàìûøäûð.
1918 èëäÿ åðìÿíè äàøíàêëàðû êÿíäèí
ÿùàëèñèíè ýöëëÿáàðàí åäèá ãîâìóø, áèð
ãèñìèíè ìÿùâ åäÿðÿê êÿíäè òàëàìûøëàð.
1920 èëäÿ ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí ýÿëìÿ
(ãàõòàüàí) åðìÿíèëÿðè îðà ìÿñêóíëàø-
äûðìûø âÿ êÿíäèí àäûíû äà äÿéèøäèðèá
(4.04.1946) Áàçìàáåðä åòìèøëÿð.
Àüúàãàëà àäëû éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè
Ãàðàáàü âÿ Òîâóç áþëýÿëÿðèíäÿ, åëÿúÿ
äÿ Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿ âàð.
ßäÿáèééàò:
Êîðêîäéàí Ç. Ñîâåò Åðìÿíèñòàíûíûí
ÿùàëèñè ñîí éöç èëäÿ (1831-1931). Éåðåâàí,
1932 (åðìÿíè äèëèíäÿ).
Àäìèíèñòðàòèâíî-òåððèòîðèàëüíîå
äåëåíèå Àðì. ÑÑÐ. Åðåâàí, 1976.
ÀÜÚÀÃÀËÀ, ÉÓÕÀÐÛ ÀÜÚÀ-
ÃÀËÀ – Åðìÿíèñòàíäà Òàëèí ðàéîíóí-
äàí 10 êì. úÿíóá-øÿðãäÿ éåðëÿøÿí
êÿíäèí àäû îëìóøäóð. Ìÿíáÿëÿðäÿ
êÿíääÿ 1916 èëäÿ 5000 íÿôÿð Àçÿðáàé-
úàí òöðêöíöí éàøàäûüû ãåéä îëóíóð.
ßùàëèñè 1918 èëäÿ åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí
çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëàðàã, ìöõòÿëèô éåð-
ëÿðÿ ñÿïÿëÿíìèøäèð. Êÿíäèí àäû éóõàðû-
äà ãåéä îëóíàí ãàëà àäûíäàí ýþòöðöë-
ìöøäöð. Îðàéà 1920 èëäÿ ìöõòÿëèô éåð-
ëÿðäÿí ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð éåðëÿøäèðèëìèø-
äèð. Àäû 1946 èëäÿ äÿéèøäèðèëÿðÿê Âåðèí
Áàçìàáåðä ãîéóëìóøäóð.
ÀÜÚÀÃÀËÀ ÑÖÐÌßËÈ – ÊÄÃ-äÿ
IV âÿ ÕI áîéëàðäà èøëÿíèð. “Àüúàãàëà
Ñöðìÿëèéÿ ýÿëèá, Ãàçàíà ãûðã îòàã
äèêäèëÿð” (IV, Ä-15318) âÿ éà
“Àüúàãàëà Ñöðìÿëèäÿ àò îéíàòäûì (ÕI,
Ä-27913).
Àüúàãàëà – “Àðïà âÿ Àðàç ÷àéëàðû
àðàñûíäà ãÿäèì øÿùÿð. Àçÿðáàéúàíûí
ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ, õöñóñÿí Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà Àüúàãàëà, Àüúàêÿíä,
Àüúà ãûøëàã, Àüúàäöç àäëû éåðëÿð
âàðäûð” (Ù.Àðàñëû).
Ýþðöíäöéö êèìè, àü, àüúà, Àü-
úàãàëà òîïîíèìëÿðè ìöõòÿëèô úîüðàôè
ÿðàçèëÿðäÿ éàéûëìûøäûð. Òöðêèéÿíèí ×ûë-
äûð âèëàéÿòèíäÿ, Àçÿðáàéúàíûí Òîâóç âÿ
Ãàðàáàü ÿðàçèñèíäÿ, Ýöðúöñòàíäà,
Àüãàëà//Àüúàãàëà àéêîíèìè âàðäûð.
Ùÿì÷èíèí Ãûðüûçûñòàíäà “Àê êû÷”,
Òöðêìÿíèñòàíäà Ãàðàãóø ÿéàëÿòèíäÿ
“Àü ãàéà”, “Àê êàëà”, “Àêúàãàëà”,
“Àüäèê” âÿ ñ. àäëàðà ðàñò ýÿëèíð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí –
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
Àêîïéàí Ò., Ìåëèê-Áàõøéàí Ñ., Áàðñåê-
éàí Î. Åðìÿíèñòàí âÿ îíà éàõûí îëàí ÿðàçè-
ëÿðèí òîïîíèìëÿð ëöüÿòè, I úèëä (åðìÿíèúÿ).
Éåðåâàí, 1986.
Êîðêîäéàí Ç. Ñîâåò Åðìÿíèñòàíûíûí
ÿùàëèñè ñîí éöç èëäÿ (1831-1931). Éåðåâàí,
1931 (åðìÿíèúÿ).
Àòàíèéàçåâ Ñ. Òöðêìÿíèñòàíûí ãåîãðà-
ôèê àäëàðûíûí äöøöíäöðèøëè ñþçëöãè. Àøãàáàä,
1989.
Úàùàíýèðîâ Ì. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà”. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á.,
1976, ¹ 4.
ÀÜËÀÜÀÍ, ÀÜÛËÃÀÍ – Ëîðè /Øþðå-
éèë/ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíè áèð-áèðèíäÿí
àéûðàí, ùÿìèøÿ áàøû ÷ÿíëè, äóìàíëû äàü.
ÊÄÃ-äÿ IV áîéäà àäû ÷ÿêèëèð.
Àüáàáà éàéëàñûíûí øÿðã ãóðòàðàúà-
üûíäàäûð, Áîç Àáäàë äàü ñèëñèëÿñèíÿ
14
äàõèëäèð. Ùöíäöðëöéö 2992 ì-äèð. Êÿñ-
êèí âÿ àëï ÷ÿìÿíëèêëÿðè âàðäûð. Ãÿäèì
çàìàíëàðäàí 1950-60 èëëÿðÿ ãÿäÿð
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí (Ãàçàõ-Áîð÷àëû
ÿéàëÿòëÿðèíèí) ñàéñûç-ùåñàáñûç ìàë, ãî-
éóí ñöðöëÿðè, àò èëõûëàðû ñàõëàäûãëàðû éàé-
ëàãëàð, éóðä éåðëÿðè îëìóøäóð.
Áó îðîíèì áèð åë áàéàòûñûíäà äà
õàòûðëàíûð:
ßçèçèì Àüëàüàíäû,
Ãàðàõàú àüëàüàíäû.
Ýåäÿê äÿðäëè éàíûíà,
Ýþðÿê êèì àüëàüàíäû.
ßäÿáèééàò:
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóç-
íàìåëåðè. Èñò., 1952.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí –
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996.
ÀÜÑÀÃÀ, ÀÜÑÛÃÀ, ÀÕÀËÑÛÕ –
Ãàëà àäû. IV áîéäà àäû ÷ÿêèëèð. “Ìÿðÿ,
áàøû à÷óã Òàòéàí ãàëàñûíäàí, Àüñàãà
ãàëàñûíäàí êàôèðèí úÿñóñó âàðäû”
(Ä-1271).
Ùàçûðäà Àüñàãà//Àõñûãà-Ýöðúöñòà-
íûí Àõàëñûõå ðàéîíóíóí ìÿðêÿçèäèð. Áó
ÿðàçèäÿ Àõñàãà ãàëàñûíûí ãÿäèì õàðà-
áàëàðû ãàëìàãäàäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêäåìèð À.Å. Úåíóáè Gaðáè Êàôêàç
ùöêóìåòè. Àíêàðà, 1989.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò
Îüóçíàìåëåðè. Èñò., 1952.
ÀÜÑÀÇ – Éåð àäû. VI âÿ XI áîéëàðäà
õàòûðëàíûð. Áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëÿí “Òàëû
ñàçû” (IV), Äàíà (Òàíà) ñàçû (III), Øàì,
Øàìëûã, Äÿðÿøàì óúó (V,X) ñþçëÿðè –
ìåøÿëèê, ãàëûí êîëëóã, êå÷èëìÿç ãàìûø-
ëûã âÿ ñ. êèìè åéíè ñåìàíòèê ìÿíàëàðû
áèëäèðèð.
VI áîéäà “Àüñàçëàð è÷èíäÿ ñàðû
ýþíëÿð ýþðöáÿí òàéëàð áàñàí” (Ä-18412),
XI áîéäà “Àüñàçûí àñëàíûíäà áèð êþêöì
âàð” – äåéÿ èøëÿíèð (Ä-28010).
III áîéäà äåéèëèð: “...Éàëàí÷û îüëó
Éàëàíúóã áóíó åøèòäè. Ãîðõóñóíäàí
ãà÷äû, þçöíö Äàíà (Òàíà) ñàçûíà ñàëäû.
Áåéðÿê àðäûíà äöøäö. Ãîâà-ãîâà ñàçà
äöøöðäö. Áåéðÿê àéäûð: Ìÿðÿ îä ýÿòèðèí!
Ýÿòèðäèëÿð, ñàçû îäà óðäóëàð”.
Ì.Ô.Êûðçûîüëóéà ýþðÿ õàòûðëàíàí áó
éåð Àðïà÷àéûí Àðàçà ãîâóøäóüó éåðèí
ùÿíäÿâÿðèíäÿêè ìÿñàôÿäÿêè ãàìûøëûã
îëà áèëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ãàðèáîâ Ì.Ô. Òàòàðûñòàí ãèäðîíèìëÿðè.
Ãàçàí, 1990.
Úàùàíýèðîâ Ì. “Êèòàáè- Äÿäÿ Ãîðãóä”
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà”. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á.,
1976, ¹ 4.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÀÜÇÛ ÄÓÀËÛ – ÊÄÃ-äÿ “Äèðñÿ õàí
îüëû Áóüàú õàí áîéó”íäà èøëÿíÿí èôàäÿ.
“Äóàñû ìöñòÿúÿá îëàí” äåìÿêäèð: “ßë
ýþòöðäèëÿð, ùàúÿò äèëÿäèëÿð. Áèð àüçû
äóàëûíûí àëãûøèëÿ Àëëàù-òààëà áèð ÿéàë
âåðäè” (Ä-15).
Áóðàäà àäû ÷ÿêèëìÿñÿ äÿ, Õûçûðäàí
ñþùáÿò ýåòäèéè àíëàøûëûð; ùÿìèí àüçû
äóàëûíûí àëãûøûéëà äîüóëàí Áóüàú õàí èëê
îâäà ãûðõ èýèäèí ùÿñÿäè óúáàòûíäàí
àòàñûíûí ÿëèéëÿ éàðàëàíûá àòäàí éûõûëäûüû
çàìàí Áîç àòëû Õûçûð éàíûíäà ùàçûð îëóð.
Õûçûðëà äÿðâèø îáðàçëàðû åéíè áèð
êîìïëåêñäÿí ýÿëèð. Äÿðâèøèí äÿ éóõó-
ëàðà ýèðìÿñè ÿíÿíÿâè ýþðöøëÿðäÿ þâëàä
èñòÿìÿê êèìè éîçóëóð.
ÀÕÛÐ ÇßÌÀÍ – Äöíéàíûí ñîí
ýöíëÿðè âÿ éà ñîíó ìÿíàñûíäà èøëÿäèëÿí
áèð àíëàéûø ÊÄÃ ìÿòíëÿðèíèí ìöãÿääè-
15
ìÿ ãèñìèíäÿ Ãîðãóò Àòàíûí äèëèíäÿí
ñþéëÿíÿí “Àõûð çÿìàíäà õàíëûã ýåðö –
ãàéûéà äÿýÿ, êèìñÿíÿ ÿëëÿðèíäÿí àëìû-
éà. Àõûð çÿìàí îëûá ãèéàìÿò ãîïûíúà...”
(Ä-2) ñþçëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Àõûð çÿìàí àíëàéûøû çàìàíûí áèð-
áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿí äþâðÿëÿðäÿí âÿ éà
ñèëñèëÿëÿðäÿí èáàðÿò îëóá ñîíñóçëóüà ãÿ-
äÿð äàâàì åëÿäèéè, éÿíè çàìàíûí äþâðÿ-
âè îëäóüó èäåéàñûíû ãÿáóë åäÿí äèíëÿðäÿ
äÿ âàð. Þëöá äèðèëìÿéÿ ùÿãèãè èíàìûí
êþêëÿðè áó èäåéàäàí ýÿëèð. Ùÿìèí èíàì
èñÿ òöðê òàíðû÷ûëûüûíäà – Ýþé-Òàíðû
äèíèíäÿ áàøëûúà éåð òóòóð.
Äöíéàíûí ôàíè îëäóüóíó âÿ çàìà-
íûí äöç õÿòò áîéóíúà êå÷èá ýåòäèéèíè
ãÿáóë åäÿí äèíëÿðäÿ èñÿ äöíéà èëÿ áÿðà-
áÿð è÷ÿðèñèíäÿ éàøàíûëàí çàìàí äà ñîíà
éåòÿúÿê âÿ éåíè éàðàíàúàã äöíéà èëÿ
ñîíñóç îëàí çàìàí äà áàøëàéàúàã ýþðö-
øö âàð.
Ëàêèí ùÿð èêè èäåéàíû ãÿáóë åëÿéÿí
äèíëÿðèí èêèñèíè äÿ áèðëÿøäèðÿí ýåð÷ÿê
âàð êè, î äà è÷ÿðèñèíäÿ éàøàíûëàí äþâðÿ-
ëÿðèí ñîíëó îëìàüûäûð.
Èñëàìà äàèð ÿäÿáèééàòëàðäà “àõûð
çÿìàí” àíëàéûøû äèíëÿð òàðèõèíäÿêè (åëÿ-
úÿ äÿ ìèôîëîýèéàäàêû) åñõàòîëîýèéà èëÿ
áàüëûëûãäà ýþòöðöëöð. Àíúàã àõûð çàìàí
ùå÷ äÿ åñõàòîëîýèéàíûí åéíè äåéèë.
Åñõàòîëîýèéà êîñìîãîíèéàäà áèð äþâ-
ðÿäèð. Àõûð çàìàí àíëàéûøû èñÿ ãèéàìÿòÿ
éàõûíëàøàí ñîí äþâðÿíè, äöíéàíûí, çà-
ìàíûí ñîíóíó âÿ éà ñîí ýöíëÿðèíè (“àõûð
çÿìàí îëûá ãèéàìÿò ãîïûíúà...”) áèë-
äèðèð. Èñëàì äöøöíúÿñèíäÿ áó äöíéàíûí
ÿââÿëè äÿ âàð, ñîíó äà. Ñîíó áèëìÿê èñÿ
Èíñàí îüëóíóí äåéèë, Àëëàùûí èøèäèð.
Èñëàì àëèìëÿðè 3 çàìàí äþâðÿñèí-
äÿí äàíûøûðëàð. Áóíëàðäàí ñîí 3 çàìàí
äþâðÿñè ùèúðÿòäÿí ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð îëàí
äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Íÿ çàìàí áèòÿúÿéè áè-
ëèíìÿéÿí áó äþâðÿ àõûð çÿìàí àíëàéû-
øûíà óéüóí ýÿëèð.
 Èñëàì ÿäÿáèééàòûíäà ñîí ïåéüÿì-
áÿð îëäóüóíà ýþðÿ Ìÿùÿììÿä ÿëåéùèñ-
ñàëàìà “àõûð çàìàí ïåéüÿìáÿðè” äÿ
äåéèëìèøäèð.
Àõûð çàìàí àíëàéûøû Ãóðàíè-Êÿ-
ðèìäÿ éîõäóð. Àíúàã äèíè ùÿéàòûí çÿèô-
ëÿìÿñè, ÿõëàãûí òÿíÿççöëö øÿêëèíäÿ
þçöíö ýþñòÿðÿí ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðèíäÿí
áÿùñ åëÿéÿí ùÿäèñëÿðäÿ “àõèðöç-çà-
ìàí” èôàäÿñè èøëÿíèð.
ßõëàãà óéüóí îëìàéàí íÿ âàðñà
ìöñÿëìàí îüóçëàðûí äöøöíúÿñèíäÿ àõûð
çàìàíûí ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèë-
ìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
Èñëàì Àíñèêëîïåäèñè, ú 1, Èñò.1988.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÀÕÈÐßÒ – Äöíéà ùÿéàòûíäàí ñîíðà
áàøëàéûá ÿáÿäè äàâàì åäÿúÿê èêèíúè
ùÿéàò. Þëöìäÿí ñîíðàêû ùÿéàòûí ìþâ-
úóäëóüó áöòöí äèíëÿðäÿ îëäóüóíäàí,
îíóí ùàããûíäàêû ôÿðã ÿñàñÿí òÿñâèðè èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Èñëàì äèíèíäÿ (èñòÿð Ãóðàí-
äà, èñòÿðñÿ äÿ ùÿäèñëÿðäÿ) àõèðÿòèí òÿôñè-
ëàòëû òÿñâèðè âåðèëìèøäèð. Úÿííÿò âÿ úÿ-
ùÿííÿì ùàããûíäàêû ðÿâàéÿòëÿð áóíà
ìèñàë îëà áèëÿð. ÊÄÃ-äÿ äàñòàíûí ÿñàñ
ãÿùðÿìàíëàðû îëàí ìöñÿëìàí îüóçëàðûí
äà àõèðÿò ùÿéàòûíà èíàíäûãëàðû, åòíèê-
ÿõëàãè äàâðàíûøëàðûíäà, ùÿéàòà áàõûøëà-
ðûíäà, ÿòðàôëà ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ áó
èíàíúà ñþéêÿíäèêëÿðè ìÿëóì îëóð. Äÿäÿ
Ãîðãóä îüóç èýèäëÿðè ùàããûíäà áîé
áîéëàäûãäàí ñîíðà äåéèð:
Èìäè ãàíû äåäöýèì áÿé ÿðÿíëÿð?
Äöíéà ìÿíèì äåéÿíëÿð!
ßúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè;
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè ýåäèìëè äöíéà,
Àõèðÿò – ñîí óúó þëöìëö äöíéà!..
(Ä-154).
ÀÈËß – Áó ãóðóì èúòèìàè êîëëåêòèâèí
åòíèê ïñèõîëîýèéàñû, òÿáèÿò-èãëèì ìÿí-
ñóáèééÿòè, äèíè-èíàíú äöøöíúÿñè èëÿ øÿðò-
16
ëÿíèð. Àèëÿ ãóðóëóøó ôèçèêè-ôèçèîëîæè äèêòÿ
äåéèë, þâëàä òþðÿíèøè, êîëëåêòèâèí øÿõñ
àðòûìû, úÿìèééÿòèí òÿðáèéÿ-ÿõëàã ìÿç-
ìóíó âÿ äþâëÿò÷èëèêëÿ äÿ áàüëûäûð.
ÊÄÃ äàñòàíûíäà àèëÿíèí ðîëó ýþç
þíöíäÿäèð. Îüóçäà àèëÿ ãóðóúóëóüóíóí
ìÿçìóíó åâëÿíìÿ ìÿðàñèìèíäÿ áÿéëÿ
ýÿëèíèí áèð-áèðèíè áÿéÿíìÿñè, âàëèäåéí-
ëÿðèí ðàçûëûüû, õåéèð-äóàñû öñòöíäÿ äóðóð.
Ãàäûíû Äèðñÿ õàíà äåéèð: “Õàí áàáàìûí
ýþéýèñè, Ãàäûí àíàìûí ñåâýèñè, Àòàì-
àíàì âåðäèýè, Ýþç à÷óáàí ýþðäöýèì,
Êþíöë âåðöá ñåâäèýèì” (Ä-241). Áó
èôàäÿëÿðäÿ ãÿäèì Îüóçóí áöòþâ íèýàù-
åâëÿíìÿ íîðìàñû ýþðöíöð. Àéäûí îëóð
êè, ãûçûí ÿðÿ ýåòìÿñèíäÿ àòà-àíàíûí
ìöòëÿã èúàçÿñè îëìàëûäûð; åéíè çàìàíäà
ãûçûí îüëàíû ýþðöá áÿéÿíìÿñè, êþíöë
âåðìÿñè øÿðòäèð. Îüóç áÿéëÿðèíèí äóàñû
èëÿ Àëëàùäàí îüóë èñòÿéÿí Áàéáþðÿ, ãûç
àðçóëàéàí Áàéáèúàí, äóàëàðû áàø òóòàðñà,
ýÿëÿúÿê þâëàäëàðûíû áåøèêêÿðòìÿ åëàí
åäèðëÿð. Àíúàã âàëèäåéíëÿðèí ðàçûëûüû þç
éåðèíäÿ. Áàéáþðÿ îüëó Áàìñû Áåéðÿêëÿ
Áàéáèúàí ãûçû Áàíû÷è÷ÿê, áèð-áèðèíè áÿ-
éÿíèá ãÿáóë åäèðëÿð. Éÿíè, äàñòàíäà
õîøáÿõò àèëÿ ö÷öí çÿðóðè øÿðò – áÿé-ýÿ-
ëèí âÿ ãàéûíàíà-ãàéûíàòà ùÿìðÿéëèéè àð-
äûúûëäûð.
Äàñòàíûí èëê áîéóíäàí ñîíàäÿê
ýþðöíöð êè, Îüóç åëèíäÿ âÿ éÿãèí êè,
áöòþâ òöðê úîüðàôèéàñûíäà èíñàí óøàã-
ëûãäàí ãîúàëàíà ãÿäÿð, áåøèêäÿí ýîð
åâèíÿúÿí èúòèìàè ùèìàéÿäÿäèð. Éöêñÿê
ñèâèëèçàñèéàëû þëêÿëÿðèí àðèñòîêðàò àèëÿëÿ-
ðèíäÿ îëäóüó êèìè, ãÿäèì Îüóç àèëÿñèí-
äÿ êþðïÿ äîüóëàí êèìè äàéÿéÿ òàïøûðûëûð.
Äàéÿ óøàüûí ýèýèéåíèê ãèäàëàíìàñûíûí,
ýèýèéåíèê áÿñëÿíìÿñèíèí òÿìèíàò÷ûñû
îëäóüó êèìè, ùÿì äÿ òÿäðèúÿí ÿãëè òÿð-
áèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóð. Éåòêèíëèê ùàëûíà
÷àòàí Îüóç þâëàäëàðûíûí äàâðàíûøûíäàí,
úÿìèééÿòäÿêè éåðèíäÿí àéäûí îëóð êè,
Îüóç àèëÿëÿðèíäÿ óøàüûí ôèçèêè, ÿãëè âÿ
åñòåòèê òÿðáèéÿñè âÿùäÿòäÿ àïàðûëûð. Áþ-
éöéÿí Îüóç þâëàäû îõ àòìàã, ãûëûíú
âóðìàã ìÿùàðÿòè èëÿ éàíàøû, èíòåëëåêòè,
òÿìêèíè èëÿ, âÿòÿíäàøëûüû, âÿòÿí, ìèëëÿò
ñåâýèñè èëÿ, ñÿäàãÿòè, ìÿñëÿêè èëÿ ñÿúèé-
éÿëÿíèð; åéíè çàìàíäà Îüóç ãÿùðÿìàíû
éöêñÿê çþâã ñàùèáèäèð – îíóí ãûëûíú
òóòàí ýöúëö ÿëèíäÿ çÿðèô ãîïóç äà þçöíö
ðàùàò ùèññ åäèð. Ùÿì äÿ ìàðàãëûäûð êè,
ôèçèêè âÿ ÿãëè òÿðáèéÿíèí áöòþâëöéö áà-
õûìûíäàí, îüëàí âÿ ãûç óøàãëàðû ôÿðã-
ëÿíìèðëÿð.
Òöðêöí åðêÿê âÿ äèøè þâëàäà èúòèìàè
áàõûìäàí óéüóí áàõûøû, þýåé-äîüìà
ìöíàñèáÿòäÿ îëìàìàñû äèë âàùèäëÿðèíèí
ëöüÿòè ìÿíàñûíäà äà ýþðöíöð: ùÿì ãûçà,
ùÿì äÿ îüëàíà îüóë äåéèëìÿñè, áàúûíûí
ãûç ãàðäàøû àäëàíäûðûëìàñû áó úÿùÿòè ÿêñ
åòäèðèð.
Áÿëëè îëìàñû ýÿðÿêëè ôàêòëàðäàí áèðè
ãóðóëàíäàí ñîíðà Îüóç àèëÿñèíäÿ ÿðëÿ
àðâàäûí ìöíàñèáÿòëÿðèäèð. Áó ùàãäà äà
ìöãÿääÿñ àéèíëÿð âàð. Ìÿñÿëÿí, ÿð èòêèí
äöøöðñÿ, ìöùàðèáÿäÿ ÿñèð àëûíûðñà, îíóí
ùàããûíäà þëäö-ãàëäû õÿáÿðè ìÿëóì îë-
ìàéûíúà ãàäûí ýþçëÿìÿëèäèð. Áàìñû
Áåéðÿê îòóç äîããóç èýèäè èëÿ ÿñèð ýþòö-
ðöëöð. Áó ìöääÿòäÿ íÿ Áàíû÷è÷ÿê ÿðÿ
ýåòìÿê áàðÿñèíäÿ äöøöíöð, íÿ äÿ êèìñÿ
îíóíëà åâëÿíìÿê, îíà åë÷è ýþíäÿðìÿê
íèééÿòèíäÿ îëóð. Àíúàã îí àëòû èë òàìàì
îëàíäà Áàíû÷è÷ÿéèí ãàðäàøû Äÿëè Ãàðcàð
õàíëàð õàíû (éÿíè Õàãàí) Áàéûíäûðûí
ùöçóðóíà ýÿëèá äèç ÷þêöð âÿ äåéèð êè,
äèðè îëñà, áó îí àëòû èëäÿ Áåéðÿêäÿí áèð
õÿáÿð ÷ûõàðäû. Ýþðöíöð, åòíèê àéèíÿ óé-
üóí îëàðàã áåëÿ øÿðò ñþéëÿéèð: “Áèð éèýèò
îëñà, äèðèñè õÿáÿðöí ýÿòöðñÿ, àëòóí-àã÷à
âåðÿðäèì. Þëöñè õÿáÿðèí ýÿòöðÿíÿ ãûç
ãàðäàøûì âåðÿðäèì” (Ä-933). Äåìÿëè:
1. Ùÿëÿ îí àëòû èë êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéà-
ðàã, äèðè õÿáÿðè àëûíñà, éåíÿ ãàäûí ýþç-
ëÿìÿëèäèð – áóðàäàí àéäûíëàøûð êè, ñà-
äÿúÿ èòêèí ö÷öí îí àëòû èë äþçöá ñóñìàã
àäÿòäèð. 2. Þëäö õÿáÿðè ìÿëóì îëàðñà,
þëÿíèí ãàäûíû ÿðÿ ýåòìÿëèäèð.
17
ßðñèç ãàäûíûí ñóáàé-áåêàð ãàëìà-
ìàñû äà Îüóç ÿõëàã íîðìàñûíà äàõèëäèð.
Àäûí ùÿð äåäè-ãîäóäàí ãîðóíìàñûíû
Îüóç íÿñëè àèëÿ-ÿõëàã íîðìàñûíäà íÿ-
çÿðÿ àëûá: ñóáàé ãàäûí ìöòëÿã ÿðÿ ýåò-
ìÿëèäèð.
Àèëÿ ãóðóúóëóüóíäà ÿí áþéöê ùà-
äèñÿ þâëàä òþðÿíèøèäèð. Þâëàä àèëÿäÿ àòà
âÿ àíà ñóáéåêòëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ áàü-
ëàíìàñûíà äà áèð ñÿáÿá îëóð; àèëÿíèí
ùÿì äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðèð, ùÿì äÿ îíó
ìþùêÿìëÿíäèðèð. Þâëàä àèëÿíè úÿìèé-
éÿòëÿ áàüëàéàí ÿí çÿðóðè áàüëàðäàí áèðè-
äèð. Áó åëÿ àòðèáóòäóð êè, òöðê þâëàäñûç
âàëèäåéíëÿðÿ ñîíñóç äåéèð (éÿíè àõûðû,
íÿòèúÿñè, âàðûëàúàã ìÿãñÿäè îëìàéàí).
Ãàëûí Îüóçäà àèëÿäÿ þâëàäûí îëóá-îë-
ìàìàñû äþâëÿòèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð.
Äàñòàí ìÿùç þâëàä ïðîáëåìè èëÿ áàø-
ëàíûð. Îüóç áÿéëÿðèíèí øàäëûã ìÿúëèñè
êå÷èðèëèð âÿ Ãàëûí Îüóçóí õàãàíû Áà-
éûíäûð ýþñòÿðèø âåðèð êè, îüëó îëàíëàð àü,
ãûçû îëàíëàð ãûçûë, îüëó-ãûçû îëìàéàíëàð
ãàðà îòàãäà îòóðäóëñóíëàð. Áó äà ìà-
ðàãëûäûð êè, ÿââÿëúÿ þâëàäû îëìàéàíëàðûí
ùàðàäà éåðëÿøäèðèëìÿñè ñþéëÿíèð. Äå-
ìÿëè, þâëàäñûçëûã äþâëÿòèí ìöùöì ÿíäè-
øÿñèäèð. Òÿáèè êè, àèëÿíè ãóðàí ôÿðä äÿ
þâëàäû áþéöê ìÿãñÿä êèìè àðçóëàéûð;
òÿñàäöôè äåéèë êè, Ãàíòóðàëû þç àíäûíû
ïîçàðñà, áó ãàðüûøëàð îíó òóòñóí äåéèá
ñàäàëàðêÿí þâëàäñûçëûüû äà ñàéûð:
“...îõóìà ñàíúûëàéûí, îüëóì äîüìàñûí,
äîüàðñà, îí ýöíÿ âàðìàñûí... áó ýÿðäÿ-
ýÿ ýèðÿðñÿì!” (Ä-1903) Ùÿòòà õàãàí äà
áó ùàëûí Òàíðû ãÿçÿáè îëìàñûíû èãðàð
åäèð: “Îüëû-ãûçû îëìàéàíû Àëëàù-Òààëà
ãàðüàéûáäûð, áèç äÿõè ãàðüàðûç...”
(Ä-1011).
Áóíóíëà áåëÿ, Ãàëûí Îüóçäà þâëàä
ñûðàñûíäà åðêÿê êóëòó âàð. Áàéáþðÿ
îüóëñóçëóüó ö÷öí àüëàéûð. Àüëàìàñûíûí
áèð ñÿáÿáè îäóð êè, þëÿíäÿ éóðäóíà
ñàùèá ãàëìûð. Áóíóíëà áàüëû Îüóçóí àòà
ñþçö äÿ âàð: “Îüóë àòàíóí éåòèðèäèð, èêè
ýþçèíèí áèðèäèð” (Ä-313), “Àòà àäûí éó-
ðèäÿíäÿ äþâëÿòëÿ îüóë éåý!” (Ä-410). Âÿ
éàõóä, “Ìÿíèì äÿõè îüëóì îëñà, õàí
Áàéûíäûðûí ãàðøóñûí àëñà-äóðñà, ãóëëóã
åéëÿñÿ, ìÿí äÿõè áàãñàì, ñåâèíñÿì”
(Ä-685). Áó àðòûã Îüóç þâëàäûíûí áèëà-
âàñèòÿ äþâëÿò÷èëèêëÿ áàüëûëûüûäûð, îüóëóí
õàãàí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿñè, ÿñýÿð
êèìè âÿòÿíÿ ãóëëóã ýþñòÿðìÿñè èëÿ áàüëû
èúòèìàè ìÿçìóíäóð. ßëáÿòòÿ, Áàéáþðÿ
Äèðñÿ õàí êèìè úÿçàëàíäûðûëìûð, ÷öíêè
îíóí ãûç þâëàäëàðû âàð. Îüóç þâëàäû
Áàéáþðÿíèí àòà êèìè, âÿòÿíäàø áÿé êèìè
þç èñòÿéèäèð – î, Ãàëûí Îüóçó ãîðóéàí
äþéöø÷ö éåòèðìÿê èñòÿéèð.
Îüóç-òöðê àèëÿñèíäÿ âàëèäåéí áþ-
éöê ùþðìÿò ñàùèáèäèð, àèëÿ ìÿñÿëÿëÿ-
ðèíèí ùÿëëåäèúèñèäèð. Àíúàã îüóëëà àòà
ìöáàùèñÿëÿðèíäÿ áèð ìöëàéèì äåìîê-
ðàòèçì ýþðöíöð. Ãÿùðÿìàíëûüûí åðêÿí
éàøëàðäàí öçÿ ÷ûõìàìàñû Îüóç ñîéóíäà
åðêÿê ö÷öí áþéöê ãÿáàùÿòäèð – ùÿòòà
îüóëóí àä àëìàñû îíóí þçöíö úÿìèé-
éÿòäÿ òàíûòìàñû, þçöíö ÿòðàô ìöùèòÿ
òÿãäèì åòìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Óðóçóí àä
ãàçàíìàñû ýåúèêèð âÿ àòàñû Ãàçàí õàí
áó ìöíàñèáÿòëÿ ýèëåéëÿíèð. Úàâàáûíäà
Óðóç àòàñûíà èðàä òóòóð: “Ùöíÿðè îüóë
àòàäàíìû ýþðÿð, þýðÿíÿð, éîõñà àòàëàð
îüóëäàíìû þýðÿíöð? Ãà÷àí ñÿí ìÿíè
àëóá êàôèð ñÿðùÿääèíÿ ÷ûãàðäûí, ãûëûú
÷àëóá áàø êÿñäèí? Ìÿí ñÿíäÿí íÿ ýþð-
äöì, íÿ þýðÿíèì?” (Ä-12510) Áóðàäà
îüóëóí àòàéà èðàäû àòàíûí äàíëàüûíà ìö-
ãàáèëäèð. Áó èðàääà ùÿì þâëàäûí þçöíÿ
èíàìû, ùÿì äÿ âàëèäåéíÿ îíóí ñó÷óíó
äåìÿê úÿñàðÿòè âàð. Ãàçàí îüëóíóí áó
èðàäûíû ùÿì àòà, ùÿì äÿ áÿéëÿð áÿéè êè-
ìè, ñÿðêÿðäÿ êèìè ãÿáóë åäèð. Àíúàã
áóðàäà áèð òÿøáåùèí ìÿçìóíó Ãàëûí
Îüóç åëèíäÿêè òÿëèì-òÿðáèéÿ òèïèíÿ óé-
üóí ýÿëìèð – Óðóç äåéèð: “À áÿý áàáà!
Äÿâÿúÿ áþéöìèøñÿí, êþøÿêúÿ àãëûí
éîã! Äÿïÿúÿ áþéöìèøñÿí, äàðûúà áåé-
íèí éîã!” (Ä-1259) Ùÿì äÿ áó ñþçëÿð
18
Ãàçàí õàíûí ñÿäðëèê åòäèéè àüñàããàëëàð
øóðàñûíäà – äèâàíäà ñþéëÿíèð. Áóýöíêö
ìÿíàñûíäà âÿ áó ýöíöí åòèê íîðìàñû
áàõûìûíäàí îüóëóí àòàéà, úàâàí âÿòÿí-
äàøûí èìòèéàçëû äþâëÿò àäàìûíà áó ñþçö
ÿí àçû ÿäÿáñèçëèêäèð. Áó, çàìàíûíäà áö-
òöí ñÿâèééÿäÿí îëàí èíñàíëàð àðàñûíäà
åâôåìèñòèê áàõûìäàí ãÿáóë îëóíàí éà
úèääè, éà äà éóìîðèñòèê ìÿçìóíäà áèð
òÿøáåù îëìóøäóð.
Òàðèõèëèê áàõûìûíäàí, äþâëÿò÷èëèéèí
êàìèëëèéèíÿ äÿëàëÿò áàõûìûíäàí ÷îõ äÿ-
éÿðëè ôàêòîðëàðäàí áèðè îäóð êè, âàëèäåéí-
ëÿð âàëèäåéíè äþâëÿò ùèìàéÿñèíäÿäèð.
Íàìÿðä ðöòáÿñè àëìûø êå÷ìèø “ãûðõ éè-
ýèä”è îüëó èëÿ íàðàçûëûã ñàëìàã, äöø-
ìÿí÷èëèê éàðàòìàã ö÷öí Äèðñÿ õàíà
äåéèð: “Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí, ñÿíöí
îüëóí... àü ñàãàëëó ãîúàíûí àüçûí ñþýäè,
àü áèð÷ÿêëö ãàðûíóí ñöäèí äàðòäû”
(Ä-193). ßëáÿòòÿ, Äèðñÿ õàí þç àòàñûíûí,
àíàñûíûí òÿùãèð îëóíìàñû ö÷öí (ÿýÿð
áåëÿäèðñÿ) îüëóíó øÿêñèç úÿçàëàíäû-
ðàúàãäû. Àíúàã íàìÿðäëÿð Äèðñÿ õàíû
áåëÿ ùÿäÿëÿéèðëÿð: “Àãàí äóðû ñóëàðäàí
õÿáÿð êå÷ÿ, àðãóðû éàòàí Àëà äàüäàí
òÿáÿð àøà, õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà õÿáÿð
âàðà... Ýÿçäèýöíäÿí þëäèýöí éåý îëà:
Áàéûíäûð õàí ñÿíè ÷àüûðà ñàíà ãàòû ãÿçÿá
åéëÿéÿ” (Ä-197). Äåìÿëè, éàøëû àäàìëàð
àèëÿäÿ ýÿðÿéèíúÿ éîëà âåðèëìÿñÿ, êè÷èê
âàëèäåéí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí úÿçàëàíäû-
ðûëûðìûø.
Îüóç õàëãûíäà àíàíûí ùàããûíà Òàí-
ðû ùàããû êèìè áàõûëûð. Òàíðû éàðàäûúû
îëäóüó êèìè Àíà äà éàðàäûúûäûð, òþðÿ-
äèúèäèð, äöíéàéà þâëàä ýÿòèðèð, îíó þç
úàíû èëÿ áÿñëÿéèð. Óðóç “Àíà ùàããû –
Òàíðû ùàããû äåíèëìÿñÿéäè...” (Ä-536)
äåéÿ óúàëûüûíû àíàñûíà áèð äàùà õàòûðëà-
äûð. Ãàäûíûí ÿðèíÿ ìÿñëÿêäàø-ìÿñëÿ-
ùÿò÷è îëìàñû èëê áîéäàíúà íÿçÿðÿ õöñóñè
÷àòäûðûëûð: “Äèðñÿ õàí äèøè ÿùëèíèí ñþçèéëÿ
òîé åéëÿäè, ùàúÿò äèëÿäè...” (Ä-1411).
 Åâè, âàð-äþâëÿòè éàüìàëàíìûø, ãà-
äûíû, îüëó, áöòöí ãóë-ãàðàâàøû ÿñèð àïà-
ðûëìûø Ãàçàí õàí ùÿð øåéäÿí ÿë ÷ÿêèá
äöøìÿíëÿ áàðûøûüà ýÿëìÿê ö÷öí éàëíûç
áèð øÿðò òÿêëèô åäèð: “Ìÿðÿ, Øþêëè Ìÿëèê!
Äöíëöýè àëòóí áàí åâëÿðèìè ýÿòöðöá äó-
ðóðñàí – ñàíà êþëýÿ îëñóí! Àüûð õÿçè-
íÿì, áîë àã÷àì ýÿòöðöá äóðóðñàí –
ñàíà õÿðúëûã îëñóí – Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûç-
ëà Áöðëà õàòóíó ýÿòöðöá äóðóðñàí – ñàíà
éåñèð îëñóí! Ãûðä éèýèäëÿí îüëóì Óðóçû
ýÿòöðöá äöðöðñàí, ãóëóí îëñóí! Òàâëà-
òàâëà øàùáàç àòëàðûì ýÿòöðöá äóðóðñàí,
ñàíà áèíÿò îëñóí! Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèí
ýÿòöðöá äóðóðñàí – ñàíà éöêëÿò îëñóí!
Ãàðûúûã àíàì ýÿòöðöá äóðóðñàí, ìÿðÿ
êàôèð, àíàìû âåðýèë ìàíà, ñàâàøìàäûí,
óðóøìàäûí ãàéûäàéûì ýåðö äþíÿéèì,
ýåäÿéèì, áÿëëö áèëýè!” (Ä-579).
Îüóç-òöðê àèëÿñèíèí âàðëûüûíäà ÿí
óúà ÿëàìÿò íàìóñäóð. Íàìóññóçëóã ÿí
áàüûøëàíìàç úèíàéÿòäèð. Áó úèíàéÿòÿ
ùå÷ áèð ýöçÿøò, ùå÷ áèð àìíèñòèéà éîõ-
äóð. Íàìóñ êðåäîñóíäà ÿñàñ þë÷ö ÿðèí
àäûíû, ùåéñèééÿòèíè ãîðóìàãäûð. Òÿðáèéÿ
åëÿ àïàðûëûá, úÿìèééÿò áó äàâðàíûøà åëÿ
ùàçûðäûð êè, íàìóñ éîëóíäà ùÿðÿêÿòëÿð
àâòîìàòëàøûá, þç-þçöíÿ èúðà îëóíóð.
Ãàäûí ÿðèíèí àäûíû ãîðóìàã ö÷öí þëöìÿ
ýåòìÿéÿ ùàçûðäûð. Îüóë àòàñûíûí íàìóñó
ö÷öí þëöìÿ òÿðÿääöäñöç ðàçûäûð. Àíà
ÿðèíèí íàìóñó éîëóíäà îüëóíóí äîü-
ðàíìàñûíà ðàçû îëóð. Äàñòàíäà äåéèëÿí-
ëÿðè èúòèìàè íîðìà êèìè ðåàëëàøäûðàí áèð
êëàññèê ñÿùíÿ âàð. Åâèíè éàüìàëàéàí,
àèëÿñèíè ÿñèð àïàðàí êàôèðëÿð Ãàçàíäàí
äàùà øèääÿòëè èíòèãàì àëìàã ö÷öí õàòó-
íóíó êåô ìÿúëèñèíÿ ýÿòèðèá îíóíëà ÿé-
ëÿíìÿê èñòÿéèðëÿð. Øþêëö Ìÿëèê Ãàçàíûí
õàòóíóíóí äàëûíúà àäàì ýþíäÿðèð, àí-
úàã îíó ñå÷ÿ áèëìèð – Øþêëö Ìÿëèêäÿí
ýÿëÿí àäàì “Ãàçàí áÿýèí õàòóíû ãàíãû-
íóçäóð?” (Ä-5110) äåäèêäÿ ãûðõ éåðäÿí
“Ìÿíÿì” àâàçû ãàëõûð. Äöøìÿí þç íèé-
éÿòèíÿ ÷àòìàã ö÷öí äàùà àë÷àã òÿäáèðÿ
19
ÿë àòûð êè, Ãàçàí îüëó Óðóçó äîüðàéûá
áèøèðñèíëÿð, ãàäûíëàðûí ãàðøûñûíà ãîéñóí-
ëàð, êèì éåìÿñÿ, õàíûí õàòóíó îäóð.
Ãàçàíûí ãàäûíû Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí
áó õÿáÿðè îüëóíà ÷àòäûðäûãäà Óðóç àíà-
ñûíà áåëÿ äåéèð: “Àüçóí ãóðûñóí, àíà!
Äèëöí ÷öðèñöí, àíà! Àíà ùàããû – Òàíðû
ùàããû äåíèëìÿñÿéäè, ãàëãóáàíû éåðèì-
äÿí äóðàéäûì, éàãàíëà áîüàçóíäàí
òóòàéäûì, ãàáà þêúÿì àëòûíà ñàëàéäûì,
àü éöçöíö ãàðà éåðÿ äÿïÿéäèì, àüçóí
èëÿ áóðíóíäàí ãàí øîðëàäàéäûì... Ñàãûí,
ãàäûí àíà! ...ìÿíèì è÷öí àüëàìàéàñàí.
Ãî áÿíè, ãàäûí àíà, ÷ÿíýÿëÿ óðñóíëàð,
ãî ÿòèìäÿí ÷ÿêñöíëÿð, ãàðà ãèâóðìà åò-
ñöíëÿð, ãûðã áÿý ãûçûíóí þíèíÿ èëÿòñöí-
ëÿð. Àíëàð áèð éåäèýèíäÿ ñÿí èêè éåýèë!
Ñÿíè êàôèðëÿð áèëìÿñöíëÿð – äóéìàñóí-
ëàð; òà êèì ñàñû äèíëö êàôèðöí äþøÿýèíÿ
âàðìàéàñàí, ñàüðàüûí ñöðìÿéÿñÿí,
àòàì Ãàçàí íàìóñûíû ñûìàéàñàí. Ñà-
ãûí” (Ä-536) Áó, Îüóçóí àèëÿ íàìóñó-
íóí þðíÿéèäèð. Àíúàã áó àèëÿ íàìóñëàðû
úÿìëÿíèá Ãàëûí Îüóç åëèíèí ÿõëàã
íîðìàñûíû òÿøêèë åäèð. Ãàçàí õàíûí õàòó-
íóíó ñîðàðêÿí, ãûðõ áÿé ãûçûíûí õîðëà
“ìÿíÿì” ñþéëÿìÿñè î äåìÿêäèð êè, íà-
ìóñ Îüóç åëèíäÿ èúòèìàè äàâðàíûøäûð: áèð
àèëÿ ÿðèíèí íàìóñó î àèëÿ ö÷öí íÿäèðñÿ,
äþâëÿò áàø÷ûñûíûí íàìóñó äà ìèëëÿò ö÷öí
ùÿìèí îäóð. Ýþðöíäöéö êèìè, Ãàçàí
õàíûí íàìóñóíóí ãàéüûñûíû ãûðõ áÿé ãû-
çû ÷ÿêèð. Îíëàðäàí ùÿð áèðè òÿê-òÿê Øþê-
ëö Ìÿëèéèí íÿôñèíèí ãóðáàíû îëà áèëÿð,
àíúàã ùå÷ êÿñ úàíûíû ÿñèðýÿìèð. ×öíêè
Ãàçàí õàí Ãàëûí Îüóç åëèíèí íàìó-
ñóäóð. Îüóç åëèíäÿ àèëÿ íàìóñóíóí
èúòèìàè ìÿçìóí êÿñá åòìÿñèíÿ äàùà èêè
íöìóíÿ. 1. ßñèðëèêäÿ îëàí Áàìñû Áåé-
ðÿéèí éàëàíäàí þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðèá
îíóí ãàäûíû èëÿ åâëÿíìÿê òÿëÿñè ãóðàí
Éàëàí÷û îüëó Éàëûíúûüûí ùèéëÿñè à÷ûëàð-
êÿí õàèíè úÿçàëàíäûðìàã ö÷öí úàìààò
åëëèêëÿ àéàüà ãàëõûð “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéó”. 2. Þëöì àéàüûíäà
íàìóñóíó ãîðóìàüû, ãàäûíûí ÿõëàãûíû
ùèìàéÿ åòìÿéè Áàìñû Áåéðÿê äþâëÿòèí
ïàäøàùû Ãàçàí õàíà òàïøûðûð.
Àèëÿ íàìóñóíóí Îüóç åëèíäÿ öìó-
ìè ÿõëàã íîðìàñû øÿêëèíäÿ ñàõëàíìàñû
ÿðèí ãàäûíûíà âåðèëÿí àä òÿéèíàòûíäà äà
ÿêñ îëóíóð: Îüóç åëèíäÿ ÿðèí ãàäûíûíà,
áóýöíêö òÿáèðëÿ ùÿéàò éîëäàøûíà ùàëàë
äåéèðëÿð: “Ãà÷àí Ãàçàí åâèí éàüìà-
ëàòñà, ùàëàëûíûí ÿëèí àëóð, äûøðà ÷ûãàðäû,
îíäàí éàüìà åäÿðäè” (Ä-29112).
Îüóç àèëÿñèíäÿ òÿêàðâàäëûëûã íîð-
ìàäûð. Îüóç àèëÿñèíèí àáûð, ùÿéà, èñìÿò
êåéôèééÿòè ÷îõ ýþñòÿðèúèëÿðëÿ éàíàøû áèð
äÿ áó íîðìà èëÿ øÿðòëÿíèð. Áó õöñóñèééÿò
þâëàä-âàëèäåéí àíëàøìàñûíäà ìóíèñëèê
éàðàäûð, ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ
ñåâýè áþëöíìÿçëèéèíè òÿìèí åäèð, àèëÿíè
ãûñãàíúëûã âèðóñóíäàí àçàä åäèð. Öìó-
ìèééÿòëÿ, Îüóç àèëÿñèíäÿ îðà-áóðà áàõ-
ìàã, ùàðàìà ìåéë, øîðýþçëöê åìîñè-
éàëàðû éîõäóð. Éÿãèí êè, áó äàâðàíûøäà
àèëÿíèí òÿêàðâàäëûëûã ÿõëàãûíûí õöñóñè
àêêóìóëéàòèâ ðîëó âàð. Îüóç àèëÿñèíèí
íàìóñ ôåíîìåíè äÿ áó ýåíåòèê ôàêòîðëà
ýöúëöäöð. Þâëàä òÿðáèéÿñèíäÿêè óüóð äà
áóíóíëà áàüëûäûð, ãàäûíûí ÿðèíÿ ôþâãÿ-
ëàäÿ ñÿäàãÿòè äÿ áó ñàôëûãäàí èðÿëè ýÿëèð.
Òîôèã Ùàúûéåâ
ÀÃÈÁßÒ – Ãàðøûñûàëûíìàç ìèôîëîæè
åíåðýèéàíûí äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðûíûí
òàëåéèíè àïàðäûüû ñîí óú íþãòÿñè. ßââÿë-
úÿäÿí àõûðû ùèññåäèëÿúÿê áèð øÿêèëäÿ ãó-
ðóëìóø ùÿéàò ñîíëóüó. Áåéðÿê þç ôàúèÿëè
àãèáÿòèíÿ ìÿùç äÿìèð ìèôîëîæè ìÿíýÿ-
íÿëÿðèí è÷èíäÿ ãîâóøóð. Àãèáÿò àäÿòÿí
õîøáÿõò ñîíëóãëàðëà ñÿúèééÿëÿíèð. Ôà-
úèÿëè àãèáÿò éàëíûç ñîíóíúó áîéäà Àðóç
ãîúàíûí âÿ Áåéðÿéèí ãèñìÿòè îëóð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÀËÀÉ – Dÿñòÿ. ÊÄÃ-äÿ èøëÿíìèø “àëà
ýþíäÿð”, “àëà ëÿøêÿð”, “àëà ãîëëû ñàïàí”,
“àëà ãàëãàí” èôàäÿëÿðè “àëàé” ñþçö èëÿ
20
åéíè ìÿíàíû áèëäèðèð âÿ “áþéöê äÿñòÿ”
àíëàìûíäàäûð. “- Îüëàí ýþðäè êèì, áèð
àëàé àòëó ýÿëöð”. (Ä-264); “...Îüóç
ÿðÿíëÿðè àëàé-àëàé ýÿëäè” (Ä-285);
“Àëàéëàð áàüëàíäû, ãîøóíëàð äöçöëäö”
(Ä-3023).
Áåëÿ áþéöê äÿñòÿëÿð – àëàéëàð ãîøóí
áèðëÿøìÿëÿðèíèí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë
åäèðäè.
ÀË×ÀÃËÛÃ, ÐßÇÈËËÈÊ – Àç-
ìàíëûüûí (öëâèëèéèí) ÿêñè îëàí àë÷àãëûã
(ðÿçèëëèê) ìÿíôè äèíè, ÿõëàãè, ïñèõîëîæè
ìÿíàëàðû áèëäèðìÿê ö÷öí èøëÿäèëèð.
ÊÄÃ-äÿ àë÷àãëûüûí ÿí ýöúëö þðíÿéè
Òÿïÿýþçäöð. Òÿïÿýþçäÿ íÿùÿíý áîé,
àçìàí èøòàù, îíóí éàðàìàçëûüûíû ýöúëö
ôîðìàäà èôàäÿ åäèð. Áó îüóç äöøìÿíè-
íèí éàðàìàçëûüûíû òÿêúÿ îíóí ñîñèàë äö-
çÿíÿ “éîíóëìàìûø” âÿùøèëèêëÿ àñè êÿ-
ñèëìÿñè òÿøêèë åòìèð. Òÿïÿýþç ùÿì äÿ
íàíêîðëóã, õÿéàíÿò ñèìâîëóäóð, îíó
éåäèðèá-è÷èðèá ñàõëàìûø, îíà ñûüûíàúàã
âåðìèø Îüóçà õÿéàíÿò åòìèø âàðëûãäûð:
“Àü ñàãàëëó áàáàí Àðóçà ãàí ãóñ-
äóðäó... “Êÿñèì” äåäè, êÿñäè. Ýöíäÿ èêè
àäàì, áåø éöç ãîéóí èñòÿäè. Äþðò îüëû
îëàí áèðèí âåðäè. Ö÷ îëàí áèðèí âåðäè”.
(Ä-2221)
ÊÄÃ-äÿ éàüû äöøìÿíèí îðäóñó äà
ìÿíôè ìÿçìóíó èðè ñàéëàðëà ýþñòÿðäèéè
ö÷öí ðÿçèëëèê ìÿçìóíóíó âåðèð.
Íèéàçè Ìåùäè
ÀËÃÛØ Âß ÃÀÐÜÛØËÀÐ – Àëãûø,
þéýö, ãàðüûøëàð ñîñèàë ñèòóàñèéàëàðäà
àéðû-àéðû âÿçèôÿëÿð éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.
Ìÿñ., ãàðüûøëàð êîíôëèêòëÿðèí äèë åêâèâà-
ëåíòè îëóá êîíôëèêòëÿðè ÷ûëïàãëàøäûðìà,
äÿðèíëÿøäèðìÿ âàñèòÿñèíÿ ÷åâðèëèðëÿð.
Òèïèê ãàðüûøëàð êîíôëèêòëÿðäÿ òÿðÿôëÿðèí
åìáëåìàòèê ýþñòÿðèúèëÿðè äÿ îëóðëàð.
Åéíè áàõûìäàí ÊÄÃ-äÿêè àëãûøëà-
ðà, íÿâàçèøëÿðÿ, áÿéÿíòèëè, þéýöëö ñþçëÿ-
ðÿ äÿ éàíàøìàã îëàð. Áó çàìàí äà äèë
ôàêòëàðûíûí ïîëèôóíêñèîíàëëûüû ýþðöíÿúÿê.
ÊÄÃ-äÿêè äåéèìëÿðèí ìÿäÿíèé-
éÿòëÿðäÿ þçÿë åñòåòèê âÿçèôÿëÿðè äÿ âàð.
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíäà
ãàðüûø âÿ àëãûø èëêèí àðàøäûðìàëàðäàí
êå÷èðèëèá. Àíúàã áåëÿ àðàøäûðìàëàðûí íÿ-
òèúÿëÿðè åòíîãðàôèê, åòíîïñèõîëîæè, êóëòó-
ðîëîæè ïëàíäà òÿäãèã îëóíìàéûá. ÊÄÃ
ìÿòíèíèí òðàíñôîðìàòèâ ìîäåëè âÿ éà
òåêñò ãóðóúóëóüó àëãûø, ãàðüûø, þéöòìÿ-
ëÿð, íÿâàçèøëÿð ñòðóêòóðóíäàí äîüóð.
Ìÿòíè ýþòöðöá îíóí èðè-èðè áëîêëàðûíû àë-
ãûø, ãàðüûø ñõåìëÿðèíÿ ðåäóêñèéà åòìÿê
îëàð.
Ìÿñÿëÿí, “òÿñàäöôè ñå÷ìÿ” ïðèíñèïè
èëÿ éàíàøñàã “Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí
áîéó”íäà èëêèí ïàð÷à áåëÿäèð: “Áèð ýöí
Ãàìüàí îüëû õàí Áàéûíäûð éåðèíäÿí
äóðìûøäû. Øàìè ýöíëöýè éåð éöçèíÿ äèê-
äèðìèøäè. Àëà ñàéâàíû ýþý éöçèíÿ àøàí-
ìûøäû. Áèí éåðäÿ èïÿê õàëû÷àñû äþøÿí-
ìèøäè” (Ä-101).
Áó úöìëÿëÿðäÿ þéýö, àëãûø ðóùóíóí
éöêñÿê öñëóáó àéäûíúà äóéóëóð. ÊÄÃ-
íèí äþéöø ñÿùíÿëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ òåç-
òåç àëãûø, þéýö åñòåòèêàñûíà ðàñò ýÿëèðèê:
“Éîõñà, à Ãàçàí, àéàüûìäàí ñÿðìöçÿ
àòàéûíìû?
Ãàðà äûðíàã àü éöçèìÿ ÷àëàéûíìû?
Ýöç àëìàñû êèáè àë éàíàãëàðûì
éûðòàéûíìû?
×ÿíáÿðöìÿ àëúà ãàíûì äþêÿéèíìè?
Àüûð øèâÿí ñÿíèí îðäóíà ãîìàéûíìû?
“Îüóë”, “îüóë” äåéöáÿíè
áîçëàéàéûììû?” (Ä-1392)
ÊÄÃ-äÿ ñþéöø êîíñòðóêñèéàñûíà äà
òÿñàäöô åäèëèð:
“Èëàãûðäû ñþéëÿìÿ, ìÿðÿ èòöì êàôèð!
Èòöìëÿ áèð éàëàãäà éóíäûì è÷ÿí
àçüóí êàôèð!
Àëòûíäàüû àëàúà àòûí íÿ þýÿðñèí?
Àëà áàøëó êå÷èìúÿ ýÿëìÿç ìàíà!
Áàøûíäàêû òóüóëüàíû íÿ þýÿðñèí,
ìÿðÿ êàôèð!
21
Áàøûìäàüû áþðêöìúÿ ýÿëìÿç
ìàíà!
Àëòìûø òóòàì ýþíäÿðèíè íÿ þýÿðñèí,
ìóðäàð êàôèð,
Ãûçûëúûã äÿýÿíÿýèìúÿ ýÿëìÿç
ìàíà!” (Ä-4013)
Áó ôðàãìåíòäÿí ñþéöø èëÿ áàüëû áèð
ìàðàãëû ôàêò äà îðòàéà ÷ûõûð. Ñþéöø,
àäÿòÿí, òÿùãèðèí, ìÿ’íÿâè éàðàëàìàíûí,
çÿðáÿíèí ýöúöíö àðòûðìàã àìàúû ýöäöð.
Îíà ýþðÿ äÿ ñþéöøëÿð ùÿäÿô êèìè èíñàí-
äàí îíóí ëÿéàãÿòè èëÿ áàüëû, îíóí
þéöíäöéö øåéëÿðè ýþòöðöð.
ÊÄÃ-äÿ äöíéàäàí ñå÷èëìèø íÿñíÿ
âÿ îëàéëàð, áó íÿñíÿ âÿ îëàéëàðà ùÿäÿô-
ëÿíìèø ùÿðÿêÿòëÿð (ñþéëÿìëÿð) ÿñàñÿí
àëãûø, ãàðüûø, þéýö àêòëàðûäûð.
Föçóëè Áàéàò
ÀËËÀÙ – Áöòöí êàèíàòûí éàðàäûúûñû,
ñîíñóç ãöäðÿò ñàùèáè, ÿââÿëè âÿ ñîíó
îëìàéàí ÿí óúà âàðëûã. Èñëàì òåîëîýèéà-
ñûíäà Àëëàùûí çàòû (ìàùèééÿòè) ùàããûíäà
ìöùàêèìÿ éöðöòìÿéèí øÿðèÿòÿ çèää,
åëìÿ ôàéäàñûç îëäóüó ÿñàñ ýþòöðöëÿðÿê,
Î-íóí âàðëûüû äàùà ÷îõ ïðåäèêàòëûëûã
ÿñàñûíäà þéðÿíèëèð. Êëàññèê òåîëîýèéàäà
Àëëàù “âàðëûüû”, “áèðëèéè”, “èñèìëÿðè” âÿ
“ñèôÿòëÿðè” îëìàãëà äþðä àñïåêòäÿí þé-
ðÿíèëèð. Àëëàùûí âàðëûüû äåäèêäÿ îíóí
ìþâúóäëóüóíóí ðåàëëûã îëìàñû íÿçÿðäÿ
òóòóëóð. Àëëàùûí âàðëûüûíûí ìöÿééÿíëÿø-
äèðèëìÿñè ãíåñåîëîæè úÿùÿòäÿí ìöõòÿëèô
ñÿâèééÿëÿðÿ àéðûëûð. Êàèíàòûí ìàääè
íèçàìûíûí, èëàùè íèçàìûí òÿçàùöðö êèìè
ìÿíàëàíäûðûëìàñû áó ñÿâèééÿëÿð è÷ÿðè-
ñèíäÿ õöñóñèëÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Äèýÿð
áèð ãíåñîëîæè ñÿâèééÿ èñÿ èíòóèòèâ ñåçèì-
äèð. Áó äàùà ÷îõ äàð áèð äàèðÿéÿ (þâëè-
éàëàðà) ìÿíñóáäóð.
Àëëàùûí áèðëèéè äåäèêäÿ (òîâùèä), Î-
íóí òÿêëèéè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Èñëàìäà “Ëà
èëàùÿ èëëÿëëàù” (Àëëàùäàí áàøãà Àëëàù
éîõäóð) êèìè ôîðìóëÿ åäèëÿí òîâùèä Î-
íóí çàòû åòèáàðèëÿ øÿðèêñèçëèéèíè, ñèôÿòëÿðè
åòèáàðèëÿ éàðàòäûãëàðûíà áÿíçÿìÿìÿñèíè
åùòèâà åäèð.
Àëëàùûí èñèìëÿðè äåäèêäÿ, Ãóðàíäà
Î-íà øàìèë åäèëÿí àäëàðûí (åïèòåòëÿðèí)
ìÿúìóñó íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Àëëàùûí
Ãóðàíäà ìþâúóä àäëàðû “ÿñìàöë-ùöñ-
íà” (ýþçÿë àäëàð) øÿêëèíäÿ ìöñÿëìàí
àëÿìèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áó àäëàðûí
ùÿð áèðè (ðÿùìàí, ðÿùèì, ìÿëèê, ãöääèñ
âÿ ñ.) Î-íóí ìöÿééÿí èëàùè àòðèáóòóíó
þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. Àëëàùûí èñèìëÿðè à)
çàòëà ÿëàãÿëè, á) êàèíàòëà ÿëàãÿëè, â) èí-
ñàíëà ÿëàãÿëè îëìàãëà ö÷ ãðóïà áþëöíöð.
Àëëàùûí ñèôÿòëÿðè äåäèêäÿ, Î-íóí
çàòûíà àèä áèð àíëàéûø íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ñèôÿòëÿð äÿ ùÿì÷èíèí à) òÿíçèùè, á) ñö-
áóòè, â) ôåëè îëìàãëà ö÷ ãðóïà àéðûëûð.
Òÿíçèùè ñèôÿòëÿð Àëëàùûí íÿ îëäóüó-
íó äåéèë, íÿ îëìàäûüûíû áèëäèðÿí ñèôÿò-
ëÿðäèð. Ñöáóòè ñèôÿòëÿð Àëëàùûí çàòûíà àèä
åäèëÿí âÿ Î-íóí íÿ îëäóüóíó áèëäèðÿí
ñèôÿòëÿðäèð. Ôåëè ñèôÿòëÿð Àëëàù-êàèíàò âÿ
Àëëàù-èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíè áèëäèðÿí
ñèôÿòëÿðäèð.
Äöíéàíûí áöòöí äèíè ñèñòåìëÿðèíäÿ
Àëëàù èíàíúû ìþâúóä îëìóøäóð. Ùÿòòà
ãÿäèì ñèâèëèçàñèéàëàðûí ÷îõàëëàùëû ùåñàá
åäèëÿí äèíè ñèñòåìëÿðèíäÿ äÿ (ìÿñ., Àñ-
ñóð-Áàáèë äèíè ñèñòåìè) êè÷èê òàíðûëàðäàí
ôÿðãëè áàø Àëëàù ìþâúóä îëìóøäóð. Åéíè
ôèêðè ãÿäèì ×èí, Ìèñèð, Ùèíä ñèâèëèçàñè-
éàëàðûíûí äèíè ñèñòåìëÿðè ùàããûíäà äà
äåìÿê ìöìêöíäöð.
Ãÿäèì òöðêëÿðèí äèíè-ìèôîëîæè ñèñ-
òåìëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ìîíîòåèñò õàðàêòåðÿ
ìàëèê òàíðû÷ûëûã þçöìëö ìþâãåéÿ ìàëèê
îëìóøäóð. Òÿäãèãàòëàð ñöáóò åäèð êè,
ãÿäèì òöðêöí Òàíðû ùàããûíäà òÿñÿââö-
ðö, ìöñÿëìàíûí Àëëàù òÿñÿââöðëÿðèíäÿí
ïðèíñèï åòèáàðèëÿ áèð î ãÿäÿð ôÿðãëÿíìèð-
äè. Òàíðû÷ûëûãäàí Èñëàìà êå÷èä äþâðöíöí
àáèäÿñè îëàí ÊÄÃ-äÿ äÿ Èñëàìû ãÿáóë
åòìèø îüóçëàðûí Àëëàùà èíàìû, ñÿìèìè
áàüëûëûãëàðû áöòöí áîéëàðäà ýþðöí-
ìÿêäÿäèð. ÊÄÃ-äÿêè òöðêëÿð – îüóçëàð
22
áèð îëàí Òàíðûíû áöòöí èøëÿðèí ðÿâàú âå-
ðÿíè áèëìèø, ùÿð ÿìÿëèí îíóí èçíèéëÿ éå-
ðèíÿ éåòäèéèíÿ åòèãàä åòìèøäèëÿð:
“Àëëàù-Àëëàù äåìÿéèíúÿ èøëÿð þíìÿç”,
“Ãàäèð Òàíðû âåðìÿéèíúÿ ÿð áàéûìàç”
(âàðëàíìàç). ÊÄÃ-äÿ Àëëàùà “öñòö-
ìöçäÿ Àëëàù”, “Ãàäèð”, “Ãÿùùàð”,
“Ùàãã-òààëà”, “Éàðàäàí ãàäèð Òàíðû”,
“Éàðàäàí Àëëàù”, “Óúàëàðäàí óúà”,
“Éîõäàí âàð åäÿí”, “Ïàäøàùëàð ïàä-
øàùû”, “ßçèç”, “Úàááàð”, “Ñÿòòàð”,
“ßùÿä”, “Ñÿìÿä”, “Óëó”, “Úîìÿðäëÿð
úîìÿðäè” âÿ áàøãà àäëàðëà ìöðàúèÿò
îëóíóð. Àëëàùûí ÊÄÃ-äÿêè àäëàðûíûí
ÿêñÿðèééÿòè èñëàìûí ìöãÿääÿñ êèòàáû
Ãóðàíäàí (ÊÄÃ-äÿ “éàçûëûá äöçöëöá
ýþéäÿí åíäè Òàíðû åëìè” àäëàíäûðûëûð)
ýþòöðöëìöøäöð.
Îüóç èýèäëÿðèíèí Àëëàùà ñûüûíûá îí-
äàí êþìÿê äèëÿìÿñè áöòöí äàñòàí áîéó
ìöøàùèäÿ îëóíóð:
Éóúàëàðäàí éóúàñàí,
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí, ÿçèç Òàíðû?!
Àíàäàí òîüìàäûí ñÿí, àòàäàí îëìàäûí.
Êèìñÿ ðèçãèí éåìÿäöí.
Êèìñÿéÿ ýöú åòìÿäèí.
Ãàìó éåðäÿ ÿùÿäñÿí, Àëëàùö-Ñÿìÿäñÿí!
Àäÿìÿ ñÿí òàú óðäóí,
Øåéòàíà ëÿíÿò ãûëäûí.
Áèð ñó÷äàí þòöðè äÿðúàùäàí ñöðäöí.
Íÿìðóä ýþýÿ îõ àòäû,
Ãàðíû éàðûã áàëûüû ãàðøó òóòäóí.
Óëóëóüûíà ùÿääèí, ñÿíèí áîéóí-ãÿääèí éîã!
Éà úèñìëÿ üÿääèí éîã!
Óðäóüóí óëàòìàéàí óëó Òàíðû!
Ýþòöðäöýèí ýþýÿ éåòöðÿí ýþðêëö Òàíðû!
Ãàãäóüûí ãÿùð åäÿí ãÿùùàð Òàíðû!
Áèðëèýöíÿ ñûüûíäûì, ÷ÿëàáûì, ãàäèð Òàíðû!
Ìÿäÿä ñÿíäÿí!
Ãàðà äîíëó êàôÿðÿ àò äÿïÿðÿì,
èøöìè ñÿí îíàð! (Ä 209-210)
Ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàùûí ìöÿééÿí
õöñóñèééÿòëÿðèíè éàäà ñàëàí îüóç èýèäè
îíó ìöêÿììÿë îáðàçà ÷åâèðèð, Î-íà
àøàüûäàêû òÿéèíëÿðè àèä åäèð:
 à) ìèñòèê-ðóùàíè òÿéèíëÿð;
á) áÿøÿðè òÿéèíëÿð.
Ðóùàíè òÿéèíëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè äèíè
êèòàáëàðäàí, ùÿäèñëÿðäÿí ýÿëèð. Áÿøÿðè
òÿéèíëÿð èñÿ õàëã òÿôÿêêöðöíäÿ ìöÿé-
éÿíëÿøÿí èôàäÿëÿðäèð. Àëëàù – Òàíðûéà
àèä åäèëÿí äèíè òÿéèíëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè
ÿââÿë åïîñóí äèëèíÿ êå÷ìèø, ìöÿééÿí
ìöääÿò øèôàùè øÿêèëäÿ ìþâúóä îëìóø,
ñîíðà ÊÄÃ-äÿ ÿêñ îëóíìóøäóð.
ßäÿáèééàò:
Èñëàì Aíñèêëîïåäèñè. II ú., Èñòàíáóë,
1989.
Àáäóëëà Á. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»óí
ïîåòèêàñû. Á., 1999.
Úÿôÿðîâ Í. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»äà
Èñëàìà êå÷èäèí ïîåòèêàñû. Á., 1999.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ
ÀËËÈÒÅÐÀÑÈÉÀ – Ñàìèò ñÿñëÿðèí
òÿêðàðûíäàí ôîðìàëàøàí áó öñëóáè ôèãóð-
äàí êèôàéÿò ãÿäÿð èñòèôàäÿ îëóíóð. Éàçû
ìÿäÿíèééÿòèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíè íö-
ìàéèø åòäèðèð. Äàñòàí äèëèíäÿ ÿí ìöõòÿ-
ëèô ñàìèòëÿðèí òÿêðàðû þçöíö ýþñòÿðèð.
Ôàêòèêè îëàðàã áåëÿ ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð êè,
Äàñòàíäà àëëèòåðàñèéà âÿ ñèíòàêòèê ïàðà-
ëåëèçì èëÿ ìöàñèð ãàôèéÿ ÿíÿíÿñèíèí
èáòèäàè ÿñàñûíû ãîéóáëàð. Ñþç ÿââÿëèíäÿ,
ñþç îðòàñûíäà àëëèòåðàñèéà äàùà èøëÿêäèð.
Ñþç ñîíóíäà àðòûã èáòèäàè ãàôèéÿëÿíìÿ
áàø âåðèð. Íöìóíÿ:
...Éèýèðìè ìèí ÿð éàãû ýþðöìñÿ éûëàìàäûì.
Îòóç ìèí ÿð éàãû ýþðäöìñÿ – îòà ñàéäûì.
Ãûðõ ìèí ÿð éàãû ýþðäöìñÿ ãûéà áàõäûì...
Ñÿêñÿí ìèí ÿð ýþðäöìñÿ ñÿêñÿíìÿäèì...
Áó íöìóíÿäÿ “é”, “ò”, “ã”, “ñ”
ñÿñëÿðèíèí ùÿìàùÿíýëèéèíäÿí éàðàíàí
àëëèòåðàñèéà åéíè çàìàíäà ãàôèéÿ ñèñòå-
ìèíèí éàðàíìàñûíà âÿ òÿêìèëëÿøìÿñèíÿ
òÿêàí âåðèð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÀËÌÀÍ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ èëê äÿôÿ
áöòþâ øÿêèëäÿ òàíûíìûø àëìàí øÿðã-
23
øöíàñû äîêòîð É.Ùàéí òÿðÿôèíäÿí àëìàí
äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíóá 1958 èëäÿ
Ñöðèõäÿ Ìàíåññå íÿøðèééàòûíäà ÷àïäàí
÷ûõìûøäûð. Òÿðúöìÿ÷èíèí êèòàáà éàçäûüû
ýåíèø åëìè-òÿùëèë “Ñîí ñþç” áàøëûüû àë-
òûíäà âåðèëèð. Áóðàäà ìöòÿðúèì Äÿäÿ
Ãîðãóäóí øÿõñèééÿòè, äàñòàíëàðûí òàðèõè-
úîüðàôè òÿùëèëè öçÿðèíäÿ äàéàíûð. Îíà
ãÿäÿð îëàí àðàøäûðìàëàðà òÿíãèäè éàíà-
øûð. Ìöòÿðúèì ÊÄÃ-íè äöíéà ÿäÿáèé-
éàòûíûí íàäèð íöìóíÿëÿðè ñûðàëàðûíà ëàéèã
ùåñàá åäèð. Î, êþ÷ÿðè õàëãëàðûí éàðàòäûüû
àçàä, ìÿüðóð âÿ ôÿäàêàð ãàäûí ñóðÿòëÿðè
ùàããûíäà õöñóñè ìÿôòóíëóãëà äàíûøûð,
äþéöøäÿ ìöáàðèç, ñÿðò, àèëÿäÿ èñÿ éóì-
øàã, äèíú õàñèééÿòëè êèøè ñóðÿòëÿðè äÿ
îíóí äèããÿòèíäÿí éàéûíìûð. Ùàéí
ÊÄÃ-íèí äèëèíèí òÿáèèëèéè, ñàäÿëèéè, úÿç-
áåäèúèëèéèíè êþ÷ÿðè ìöùèòè ö÷öí ãåéðè-
àäè ùåñàá åäèð. Êèòàáäà îëàí ÷ÿòèí ñþç âÿ
èôàäÿëÿðÿ ýåíèø èçàùàò âåðèëèð. Áóðàäà
ùÿì÷èíèí òàðèõè ìÿíáÿëÿð, úîüðàôè ÿðàçè
âÿ àäëàðûí åëìè úÿùÿòäÿí ìàðàãëû âÿ
ÿñàñëû èçàùû âàðäûð. Áÿçè õûðäà íþãñàíëà-
ðà áàõìàéàðàã, êèòàáûí òÿðúöìÿñè èëê òÿ-
øÿááöñ êèìè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ
áèëÿð.
Äàñòàí òÿðúöìÿ÷è-øÿðãøöíàñ
Ù.ß.Øìèäå òÿðÿôèíäÿí òÿðúöìÿ îëóíà-
ðàã ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Òÿðúöìÿéÿ áþ-
éöê ìÿñóëèééÿò ùèññè èëÿ éàíàøàí
ß.Øìèäå ÊÄÃ áîéëàðûíû áÿäèè úÿùÿòäÿí
äîëüóí, çþâãëÿ òÿðòèá åäèëìèø øÿêèëäÿ
àëìàí îõóúóëàðûíà ÷àòäûðìûøäûð.
Ôëîðà Ìóñòàôàéåâà
ÀËÏ, ÀËÁ – Öíâàí, äàñòàí ãÿùðÿìà-
íûíûí ìÿäÿíè-äàâðàíûø êîäó. Áîéëàðäà
àëïëûã ðóùó ãÿùðÿìàíëûã, úÿñàðÿò, ýöú
ðÿìçè, ÿñýÿðè öíâàíäûð. Àëï ÿñêè òàéôà
ñòðóêòóðóíäà ãî÷àãëûüûíà, ìÿðäëèéèíÿ
ýþðÿ ñå÷èëÿí, áèð çöìðÿ òÿøêèë åäÿí,
äàâðàíûø, ðÿôòàð, ýåéèì âÿ ñèëàùëàðû èëÿ
áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíÿí èìòèéàçëû òÿáÿ-
ãÿäèð. Áóíóí êþêöíäÿ òöðê àòëû-êþ÷ÿðè
ìÿäÿíèééÿòèíèí áè÷èìëÿðè îëàí àëïëûã
äóðóð. Ùÿðôè ìÿíàñû ãîðõìàç, èýèä, úÿ-
ñóð âÿ ñàäÿúÿ ãÿùðÿìàí îëàí àëï áèð àä-
òèòóë êèìè Ýþé Òöðê äþâëÿòèíäÿ úÿñàðÿòëè
êàüàíëàðûí àäëàðûíäà äà èøëÿäèëìèøäèð.
Áó àäû Ñêèô-Ñàêà ùþêìäàðû, èðàíëûëàðûí
ßôðàñèéàá àäëàíäûðäûãëàðû Àëï ßð Òîíãà
äà äàøûéûðäû.
Ô.Êþïðöëöéÿ ýþðÿ “Àëïëûã” ñÿëúóã-
ëàðäà ðÿñìè öíâàí èäè. Áóíó Àëï ñþçö-
íöí ùþêìäàð ëÿãÿáëÿðèíäÿ – àëï- íàíú,
àëï-ãóòëóã, àëï-èíàíú ãóòëóã øÿêëèíäÿ
èøëÿäèëìÿñè äÿ ñöáóò åäèð. Ñÿëúóã ùþêì-
äàðëàðûíäàí áèðèíèí àäû Àëï Àðñëàíäûð,
áèð Ãàðàõàíëû ùþêìäàðûíûí àäû Àëï ßð-
õàíäûð. Àëï àäûíûí òàðèõè ýþñòÿðèð êè, áó
òÿêúÿ ãÿùðÿìàíëûüû áèëäèðìèð, ùÿì äÿ
ÿñèëçàäÿëèê ñòàòóñóäóð.
Îüóçëàðûí äàñòàí äþâðöíäÿ àëïëûüûí
òÿðÿííöìö õöñóñè ìÿíà ãàçàíìûøäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Îüóçíàìÿëÿðäÿ âÿ
ÊÄÃ-äÿ àëïëûã òÿêúÿ ìÿäÿíè-ñîñèàë
òåðìèí éîõ, ùÿì äÿ ñèéàñè èñòèëàùäûð.
Îüóç÷óëóã ùÿðÿêàòûíûí àëïëàðà ñþéêÿí-
ìÿñè äÿ òÿñàäöôè äåéèëäèð . ÊÄÃ-äÿ,
ùÿì÷èíèí Îüóç àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ ö÷ éöç
àëòìûø àëòû àëïäàí ñþùáÿò à÷ûëûð. Ìÿñÿ-
ëÿí, “...Ö÷ éöç àëòìûø àëòû àëï àâà áèí-
ñÿ...”(Ä-2379). ÊÄÃ-äÿ àëï ÿðëÿðèí áÿ-
çè äàâðàíûø íîðìàëàðû äà þçöíö ýþñòÿðèð.
Äàñòàíà ýþðÿ “Àëï ÿð ÿðäÿí àäûí
éàøóðìàã åéèá îëóð” (Ä-2319). Áóíóíëà
éàíàøû ÊÄÃ áîéëàðûíäà ãÿùðÿìàíëàðûí
áèð ÷îõó ìÿùç àëï òèòóëó äàøûéûð: Àëï
Àðóç, Àëï Ðöñòÿì...
Òöðê èñëàì òÿðèãÿòëÿðè ÿñêè oüóçëà-
ðûí àëï àíëàéûøûíà éåíè áèð ìÿçìóí äà
ÿëàâÿ åòäè: ÿðÿíëèê. ÊÄÃ îüóçíàìÿëÿ-
ðèíäÿ àëï ÿðÿíëèéèí þéöëìÿñè äÿ áóíóíëà
áàüëûäûð. Èñëàìûí ýÿòèðäèéè ãàçèëèê öíâà-
íû àëï ÿðÿíëèéè ñûõûøäûðûá àðàäàí ÷ûõàðàíà
ãÿäÿð íÿèíêè Îüóç äàñòàíëàðû, ùÿì÷èíèí
òöðê òÿðèãÿòëÿðèíäÿí éÿñÿâèééÿ, áÿêòà-
øèééÿ, íÿãøáÿíäèééÿ, ñÿôÿâèééÿ âÿ á.
àëï ÿðÿíè òöðê ãÿùðÿìàí òèïè êèìè óúà
24
òóòóðäóëàð. Àíúàã òöðê ãàçè òèïè íÿ ãÿäÿð
äèíè-èðôàíè ìÿðàìëà áàüëàíñà äà, êå÷ÿí
ÿñðèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð àëï èíñòèòóòóíóí
áöòöí ñåìàíòèêàñûíû ñàõëàéûðäû. Ñàâàø÷û
äÿðâèø çöìðÿñè îëàí àëï ÿðÿíëÿð ÿñêè
Îüóç òþðÿñèíèí êåøèê÷èëÿðè èäèëÿð. Áóíó
Áàáà Èëéàñûí, Áàáà Èñùàêûí ãàëäûðäûüû
ÿëÿâè-øèÿ àëï ÿðÿíëÿðèíèí öñéàíû äà ýþñ-
òÿðèð.
Àëïëûã éàøû ÊÄÃ-äà 14-15-äèð.
Ìàíàñ, îüëó Ñåìåòåé äÿ 13-14 éàøëà-
ðûíäà áó öíâàíû àëûð. ÊÄÃ-äÿ Äÿäÿ
Ãîðãóäóí Áàñàòà, Áóüàúà, Áàìñû Áåé-
ðÿêÿ àä âåðìÿñè ÿñëèíäÿ îíëàðûí àëïëàð
úÿðýÿñèíÿ äàõèë îëìàñû äåìÿêäèð.
XIV éöçèëëèéèí áþéöê òÿðèãÿò øàèðè
Àøèã Ïàøà “Ãÿðèáíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ àëïëà-
ðà õàñ îëàí äîããóç øÿðòäÿí äàíûøûð:
ìþùêÿì öðÿê, ýöú, ãåéðÿò, éàõøû àò, äþ-
éöø ïàëòàðû, éàé-îõ, ãûëûíú, úèäà, éîëäàø.
Òöðê ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíûí àðàøäû-
ðûëìàñûíäà áó äîããóç êåéôèééÿòèí âàðëû-
üû àéäûí ýþðöíöð. Éàçû÷ûîüëó ßëè äÿ ÿñÿ-
ðèíäÿ ýþñòÿðèð êè, áÿçè àëïëàð àòëàðûíûí
áîéíóíäàí ãûçûë ãîòàçëàð, áÿçè àëïëàð áè-
ëÿêëÿðèíäÿí ãàïëàí ãóéðóüó àñûðäûëàð.
Áÿçèëÿðè äÿ áàøëàðûíà ãóø ëÿëÿéè òàõûð-
äûëàð.
Àëïëàð äþéöøäÿ þëìÿéè þçëÿðèíÿ øÿ-
ðÿô áèëèðäèëÿð. Áóíó VI éöçèëëèéèí ÷èí
ãàéíàãëàðû äà òÿñäèãëÿéèð.
Àëï îëìàã ÿñëèíäÿ äöíéàéà ùþêì
åòìÿêäèð. Àëïëûã âÿ ùþêìðàíëûã ôöòóùàò
èäåéàñû èëÿ áèðëÿøÿðÿê äöíéàíû àëìàã
øÿêëèíäÿ Îüóç äàñòàíëàðûíäà âàðèàñèéà
åäèëèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí Îüóçíàìÿëÿðäÿ
àëïëûã âÿ ùþêìðàíëûã Òàíðû âåðýèñè êèìè
òÿãäèì îëóíóð. Òöðê îðäóñóíóí Òàíðû
îðäóñó êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëìÿñè ìÿùç
áóíóíëà áàüëûäûð. Òöðê àëïû íèçàìûí, òþ-
ðÿíèí ãîðóéóúóñóäóðñà, áàøãà åòíîñëàð-
äà î, Òàíðû ãÿçÿáè êèìè ãàâðàíûëûð. Àòòè-
ëàíûí, ×èíýèçèí, Òåéìóðóí, Ùöëàêóíóí
Òàíðû ãÿçÿáè îëäóüó ìèôîëîæè ðÿâàéÿò-
ëÿðäÿí ýþðöíìÿêäÿäèð.
 ÊÄÃ-äÿ Îüóç àëïëàðûíûí êàôèðëÿðÿ
ãàðøû âóðóøó, ïîçóëìóø ñÿðùÿäèí áÿðïàñû,
íèçàìûí ýþçëÿíèëìÿñèäèð. Øöáùÿñèç, êà-
ôèðëÿðèí äÿ íÿçÿðèíäÿ Îüóç àëïëàðû Òàíðû
ãÿçÿáèäèðëÿð. ÊÄÃ-äÿ ÷îõ âàõò Îüóç
àëïëàðû ö÷öí ÷àïàð òåðìèíè èøëÿäèëèð êè, áó
äà áèð ÷îõ ùàëäà àëï ÿðÿíÿ àäåêâàòäûð.
Îüóç äàñòàíëàðûíäà, î úöìëÿäÿí äÿ
ÊÄÃ-äÿ èäåàë èíñàí òèïè àëïäûð. Àëï àð-
õàèê äàñòàíëàðäàêû áàòûð äþéöø÷ö òèïèíèí
åéíèäèð. Åéíè èëÿ òÿðèãÿò ÿäÿáèééàòûíäà
äà èäåàë èíñàí òèïè àëï ÿðÿí, éàõóä äà
äÿðâèøäèð. Áèðèíúèëÿðäÿ ôèçèêè ýöú ÿñàñ-
äûðñà, ñîíóíúóäà ìÿ’íÿâè ýöú þí ïëàíà
÷ÿêèëìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
Êþïðöëö Ô. “Àëï” // Èñëàì Àíñèêëîïåäè-
ñè. ú.2. Èñò., 1989.
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
Ôöçóëè Áàéàò
ÀËÏ ßÐßÍ, ÀËÁ ßÐßÍ – “Ñàëóð
Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà àäû
÷ÿêèëÿí Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè.
Èëÿê ãîúà îüëû Àëá ßðÿí øÿêëèíäÿ õàòûð-
ëàíûð (Ä-62).
Åïèê áèîãðàôèéàñû Éàçû÷û îüëó ßëèíèí
“Îüóçíàìÿ”ñèíäÿêè Åòèë-Àëï ùàããûíäà
âåðèëìèø ìÿëóìàòëà áèð ÷îõ íþãòÿäÿ öñò-
öñòÿ äöøöð.
Àëï ßðÿí ãÿäèì òöðê äèëèíäÿ “èýèä”,
“ãÿùðÿìàí äþéöø÷ö” ìÿíàñû èôàäÿ åäèð.
Ìàùìóä Êàøãàðëû Òóðàíûí ÿôñàíÿâè
ùþêìäàðûíû Òîíãà Àëï ßð àäëàíäûðûð.
Îüóçíàìÿ ñþéëÿéÿíëÿðèí äèëèíäÿ èñÿ
Åòèë-Àëï ßð//ßðÿí ìîäåëèíÿ óéüóí àäûí
âàðëûüû äà èñòèñíà îëóíìóð.
Åïèê ÿíÿíÿäÿ Îüóç êàüàí îáðàçû-
íûí òÿøÿêêöëöíäÿ Åòèë Àëï ßðÿíèí èøòèðà-
êû áàõûìûíäàí Îüóç êàüàíûí äà, òàðèõè
Àòèëëàíûí äà îüëàíëàðûíäàí áèðèíèí Äÿí-
ýèç àäëàíìàñû ôàêòû ÿùÿìèééÿòëèäèð.
ÀËÏÀÌÛØ – Þçáÿê, ãàçàõ, ãàðà-
ãàëïàã, òàúèê, áàøãûðä, òàòàð, òöðê-
25
àíàäîëó õàëãëàðû àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø
ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðû âÿ íàüûëëàðûíûí
àäû. Ãàçàõ, àëòàé, áàøãûðäëàðûí “Àëïà-
ìûø” íàüûëû þçöíöí àðõàèêëèéè âÿ ìèôèê-
ëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ãàëàí íàüûë âàðèàíòëàðû
úöçè äÿéèøèêëèêëÿ áàøãà òöðê õàëãëàðû
àðàñûíäà ìÿøùóðäóð. Þçáÿê, Ãàðàãàëïàã
íàüûë âàðèàíòûíäà ìèëëè åòíèê úèçýèëÿð
íÿçÿðÿ ÷àðïäûüûíäàí îíëàðû áèð ãÿäÿð
ñîíðàêû äþâðöí ìÿùñóëó ùåñàá åòìÿê
îëàð. Àíúàã áöòöí íàüûë âàðèàíòëàðûíäà
ÿñàñÿí à) Àëïàìûøûí ñåâýèëèñèíèí àðõà-
ñûíúà ýåäèá ÷ÿòèí ñûíàãëàðäàí êå÷ÿðÿê
ãÿëÿáÿ ÷àëìàñû âÿ òîé, á) Àëïàìûøûí
êàëìûêëàðëà äþéöøö, ÿñèð äöøìÿñè, ìà-
úÿðàëàðû âÿ íÿùàéÿò, ýåðè-âÿòÿíÿ ãàéûò-
ìàñû íÿãë îëóíóð. Ìÿçìóí ïëàíûíäà,
“Àëïàìûø”ûí íàüûë âàðèàíòû äàñòàí
âàðèàíòûíäàí êÿñêèí øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíìèð.
“Àëïàìûø” äàñòàíûíûí ÿñàñÿí äþðä
âàðèàíòû âàðäûð: êóíãðàò (áóðà þçáÿê, Ãà-
ðàãàëïàã, ãàçàõ Àëïàìûøëàðû äàõèëäèð),
îüóç (áóðà Áàìñû Áåéðÿê äàõèëäèð), àëòàé
(áóðà “Àëûï-ìàíàø” äàõèëäèð), ãûï÷àã
(áóðà áàøãûðä, ãàçàõ, òàòàð âàðèàíòëàðû
äàõèëäèð). Äàñòàíûí àäû àéðû-àéðû âà-
ðèàíòëàðäà ôîíåòèê äÿéèøèêëèêëÿ áåëÿäèð:
“Àëïàìûø” (þçáÿêëÿðäÿ), “Àëïàìûñ”
(ãàçàõëàðäà, ãàðàãàëïàãëàðäà), “Àëûï-
Ìàíàø” (àëòàéëàðäà), “Àëïàìûø âÿ Áàð-
ñûí Õûëóó” (áàøãûðäëàðäà), “Àëïàìøà”
(êàçàí òàòàðëàðûíäà). “Àëïàìûø” äàñòàíû
ÕIÕ éöçèëëèéèí ñîíëàðûíäàí ìÿëóì èäè.
Îíóí ñîí âàðèàíòëàðû (àëòàé âàðèàíòû) ÕÕ
ÿñðèí 40 èëëÿðèíäÿ éàçûéà àëûíìûøäûð.
“Àëïàìûø” äàñòàíûíäà òàéôà ìöíà-
ñèáÿòëÿðè, åíäîãàì íèýàù, åòíèê-äèíè
ãàðøûäóðìà þí ïëàíäàäûð. Áóíà áàõìà-
éàðàã äàñòàíäà ÕIV-XVII ÿñðëÿðëÿ ñÿñ-
ëÿøÿí ùàäèñÿëÿð äÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Âà-
ðèàíòëàð àðàñûíäàêû ìþâúóä ôÿðã äàñòàíûí
éàðàíìà, ôîðìàëàøìà âàõòû âÿ éåðè èëÿ
áàüëûäûð. Áóíà áàõìàéàðàã áöòöí âà-
ðèàíòëàðûí ñöæåòè äåìÿê îëàð êè, åéíèäèð.
Àðõàèê åëåìåíòëÿð äàùà ÷îõ Àëòàé
âàðèàíòûíäà ãîðóíìóøäóð. Îüóç âàðèàíòû
“Áàìñû Áåéðÿê”äÿ òöðê òàðèõèíèí ÿñêè
÷àüëàðû èëÿ ñÿñëÿøÿí ìîòèâëÿð îíó Àëïà-
ìûøûí ãàëàí âàðèàíòëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðèð.
Þçáÿê äàñòàíûíäà Àëïàìûø, îíóí ñåâýè-
ëèñè Áàð÷ûí, áàúûñû Ãàëäûðãà÷, âÿôàëû äîñò-
ëàðû Ãàðàúàí âÿ Êåéãóáàä ìÿíñóá
îëäóãëàðû õàëãûí ÿí ýþçÿë êåéôèééÿòëÿ-
ðèíèí äàøûéûúûëàðûäûð. Õåéèðõàùëûã, úÿñà-
ðÿò, áþéöê öðÿêëèê, ÿéèëìÿçëèê, ìöáà-
ðèçÿäÿí äþíìÿçëèê âÿ âÿòÿíÿ ìÿùÿááÿò
áó ãÿùðÿìàíëàðà õàñ îëàí áàøëûúà úÿùÿò-
ëÿðäèð.
Þçáÿê “Àëïàìûø”û ÿíÿíÿâè éåíè
âàðèàíòëàðäà Àëïàìûøûí îüëó Éàäèýàðûí
ãÿùðÿìàíëûã ìàúÿðàëàðû èëÿ äàâàì åò-
äèðèëìèøäèð. Ëàêèí áó éåíè íàüûë “Àëïà-
ìûø”äàí þç ïîåòèê ñòèëè âÿ éöêñÿê áÿäèè
ìÿçèééÿòëÿðè, äèëèíèí àéäûíëûüû, èôàäÿ
çÿíýèíëèéè, àòàëàð ñþçëÿðè òÿøáåùëÿðèí
ðÿíýàðÿíýëèéè, äèëèí, öñëóáóí éåíèëèéè
åòèáàðû èëÿ õåéëè ôÿðãëÿíèð. Þçáÿê “Àë-
ïàìûø”ûíûí ÿí éàõøû âàðèàíòû 1928 èëäÿ
Ôàçèë Éóëäàøîüëóíäàí éàçûëìûøäûð.
Åïîñóí àéðû-àéðû âàðèàíòëàðû Ê.Õåé-
ðÿääèíîâ, Í.Óëàãàøåâ, À.Âàëèòîâ, Ñ.Ìó-
ãàíîâ, Í.Ñìèðíîâ, Ò.Ñàäûãîâ, Â.Æèð-
ìóíñêè, Õ.Çÿðèôîâ âÿ äèýÿð ôîëêëîðøö-
íàñëàð òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ àðàø-
äûðûëìûø âÿ íÿøð åäèëìèøäèð.
Õàòûðëàäàã êè, “Áàìñû Áåéðÿê” âÿ
“Àëïàìûø” ìþâçóñó Â.Ì.Æèðìóíñêè âÿ
Õ.Ò.Çÿðèôîâóí ùÿëÿ 1947 èëäÿ áèðýÿ éàç-
äûãëàðû “Þçáÿê õàëãûíûí ãÿùðÿìàíëûã
åïîñó” àäëû ÿñÿðäÿ ýåíèø àðàøäûðûëìûø âÿ
îáéåêòèâ îëàðàã ùÿð èêè àáèäÿ àðàñûíäà
åòíèê ñîéäàøëûã îëäóüó ýþñ-òÿðèëìèøäèð.
Î äà ãåéä îëóíìóøäóð êè, áó àáèäÿëÿðèí
ñöæåò õÿòòèíäÿ ãÿùðÿìàíûí àíàäàí îëìà-
ñû, íèøàíëàíìàñû, ö÷ ñûíàãäàí ãàëèá ÷ûõ-
ìàñû, ãûçûí òîé ýöíö ãÿùðÿìàíûí ýÿë-
ìÿñè, âöñàë ùÿñðÿòèíèí ñîíó, àäëàðäà îëàí
îõøàðëûãëàð âÿ ñ. êèìè éàõûí ìîòèâëÿðèí
îëìàñûíà áàõìàéàðàã “Áàìñû Áåéðÿê
áîéó”íäà “Àëïàìûø”à íèñáÿòÿí àðõàèê
26
åëåìåíòëÿðèí ÷îõëóüó (õöñóñÿí, íèøàíëû-
ëàð àðàñûíäà ñûíàã éàðûøëàðûíäà) èíêàð
åäèëìÿçäèð. “Áàìñû Áåéðÿê” áèðáàøà
“Àëïàìûø”ûí èíâàðèàíòû äåéèëäèð, ùÿð èêè
àáèäÿ þç áàøëàíüûúûíû ãÿäèì àõàðäàí àë-
ìûø ìöñòÿãèë âàðèàíòëàðäûð. Êóíãðàò (þç-
áÿê) “Àëïàìûø”ûíûí òàðèõèíÿ ýÿëäèêäÿ î
ñîí äÿôÿ Øåéáàíè õàí äþâðöíäÿ (ÕV-
ÕVI) Îðòà Àñèéàäà êàëìûêëàðëà êþ÷ÿðè
òöðê òàéôàëàðû àðàñûíäà ýåäÿí òîããóøìà-
ëàðû äà þçöíäÿ ÿêñ åòäèðìèø âÿ áó äþâðäÿ
äÿ òàìàìëàíìûøäûð.
Â.Ì.Æèðìóíñêè “Îüóçëàðûí ãÿùðÿ-
ìàíëûã åïîñó âÿ Ãîðãóä êèòàáû” àäëû
ÿñÿðèíäÿ áó ìþâçóéà éåíèäÿí (1962)
ãàéûòìûø âÿ òàìàìèëÿ ÿââÿëêè ôèêèðëÿ-
ðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íóí “Àëïàìûø”
åïîñó ÿñàñûíäà éàðàíäûüûíû ñöáóò åò-
ìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð.
Â.Ì.Æèðìóíñêèéÿ ýþðÿ “Àëûï-Ìà-
íàø” îüóçëàðûí èëê éóðäó Äàüëûã Àëòàéäà
ùÿëÿ VI-VII éöçèëëèêëÿðäÿ òöðê õàãàíëàðû
äþâðöíäÿ ìþâúóä îëìóø, åëÿ îðàäà äà
éàçûéà àëûíìûøäûð. Îüóç åïîñó ñÿëúó-
ãèëÿð âàõòûíäà (XI ÿñðäÿ) Çàãàôãàçèéà
âÿ Êè÷èê Àñèéà, äàùà ñîíðàëàð ôåîäàë
ãàíóíëàðûíûí òÿñèðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäè-
ðÿðÿê, éåíè ÿäÿáè äÿéèøèêëÿðëÿ “Áàìñû
Áåéðÿê” àäû èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” êèòà-
áûíà äàõèë îëìóøäóð.
“Àëïàìûø” äàñòàíûíäà íÿçèð-íèéàç-
ëà áþéöê ãàðäàøûí áèð îüëó âÿ áèð ãûçû,
êè÷èê ãàðäàøûí èñÿ ãûçû äöíéàéà ýÿëèð.
Ëàêèí òåç áèð çàìàíäà ãàðäàøëàð àðà-
ñûíäà çèääèééÿò éàðàíûð. Êè÷èê ãàðäàø þç
òÿðÿôäàðëàðûíäàí èáàðÿò îí ìèí àèëÿ èëÿ
âÿòÿíè òÿðê åäèð, êàëìûêëàðûí þëêÿñèíÿ
êþ÷öð. Áöòöí ìàúÿðàëàð áóíäàí ñîíðà
áàøëàíûð. Îüëàí éåääè éàøûíäà èêÿí ãÿù-
ðÿìàíëûã ýþñòÿðèð. Î, áàáàñûíûí îí äþðä
áàòìàíëûã éàéûíûí êèðèøèíè ÷ÿêèð. Àòäûüû
îõ èëäûðûì êèìè ßñýÿð äàüûíûí çèðâÿñèíÿ
äÿéèð. Áó ãÿùðÿìàíëûüûíà ýþðÿ îíà
“Àëïàìûø” àäû âåðèëèð. Ýÿíúëèê ùÿääèíÿ
÷àòàíäà èñÿ áàúûñûíûí òÿêèäè èëÿ ÿìèñè
ãûçûíà ãîâóøìàã ö÷öí ñÿôÿðÿ ÷ûõûð.
Òöðê äàñòàíëàðû ö÷öí õàðàêòåðèê
îëàí ñûíàã éàðûøëàðûíäà Àëïàìûø ðÿãèá-
ëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëèð. Áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿðÿ
áàõìàéàðàã íèøàíëûñû, éàõûí äîñòëàðû âÿ
êàëìûê ñÿðùÿäèíÿ êþ÷ìöø éóðääàøëàðû
èëÿ áÿðàáÿð âÿòÿíÿ ãàéûäûð, êöñöëö òàéôà
éåíèäÿí áèðëÿøèð, àòàñû èëÿ ÿìèñè áàðûøûð,
áèð-áèðèíèí ýöíàùûíäàí êå÷èð.
Äàñòàíëàðû ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ÿíÿíÿâè
òÿëÿáëÿð áàõûìûíäàí þçáÿê “Àëïàìûø”-
ûíäà áÿçè àðõàèê íèøàíÿëÿð îëñà äà, ÿñà-
ñÿí ãÿùðÿìàíëûã ìîòèâëÿðèíäÿ àðäûúûëëûã
âÿ áöòþâëöê çÿèôäèð.
Þçáÿê “Àëïàìûø”ûíäà úûäûð éàðû-
øûíäà éàëíûç Àëïàìûøëà Àë-Áàð÷ûíûí àòû
èøòèðàê åäèð. Àëïàìûøûí àòû ýåðè ãàëàðêÿí
Àë-Áàð÷ûí þç àòûíûí äåéèë, Àëïàìûøûí
àòûíûí ãàëèá ýÿëìÿñèíè àðçó åäèð. Àòû
ðÿãèáèíèí àòûíäàí ýåðè ãàëäûãäà Àëïàìûø
þçöíäÿí ýåäèð. Àë-Áàð÷ûí îíóí öçöíÿ
ñó âóðóð, àéûëäûð, òÿñÿëëè âåðèð. Îðòà ÿñð-
ëÿðäÿ âÿ ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðäÿ îëäóüó
êèìè áó éàðûøäà (áàéãóäà) áåø éöç àòëû
ýÿíú èøòèðàê åäèð. Áåëÿ êöòëÿâè éàðûø ùå÷
äÿ òöðê õàëãëàðûíûí ìöàñèð åë òîéëàðûí-
äàêû úûäûð éàðûøëàðûíäàí ôÿðãëÿíìèð.
“Àëïàìûø”äàí ôÿðãëè îëàðàã, ÊÄÃ
åïîñóíäà áöòöí éàðûøëàð Áàíû÷è÷ÿêëÿ
Áåéðÿê àðàñûíäà ýåäèð. Éàðûøäà îõ àòàí,
àò ÷àïàí, ýöëÿø òóòàí Áàíû÷è÷ÿê ñàäÿúÿ
ñåâèá-ñåâèëìÿê ö÷öí éàðàíìàéûá, î,
ùÿì äÿ Îüóç ãÿùðÿìàíûäûð. Áåéðÿêëÿ
Áàíû÷è÷ÿéèí éàðûøûíäàí áèð äàùà àéäûí
îëóð êè, î, àòàñû Áàéáþðÿäÿí ãûç äèëÿ-
éÿðêÿí “Áàáà, ìàíà áèð ãûç àëû âåð êèì,
ìÿí éåðèìäÿí äóðìàäûí îë äóðýÿú
ýÿðÿê! Ìÿí ãàðàüóú àòûìà áèíìÿäèí, îë
áèíìàõ ýÿðÿê! Ìÿí ãûðûìà âàðìàäûí îë
ìàíà áàø ýÿòöðìÿê ýÿðÿê! Áóíóí êèáè
ãûç àëû âåð, áàáà, ìàíà” (Ä-811) – ñþç-
ëÿðèíè íàùàã éåðÿ äåìÿéèá. Àë-Áàð÷ûíäà
èñÿ áó êåéôèééÿòëÿðè ýþðìöðöê.
27
“Àëïàìûø” åïîñóíäà áèð ÷îõ ìÿ-
ãàìëàðäà ãÿäèìëèêäÿí äàùà ÷îõ ñîíðàêû
éöçèëëèêëÿðèí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëàøûðûã.
Áóðàäà îõàòìà éàðûøû èëÿ éàíàøû îäëó
ñèëàùäàí àòÿøà÷ìà éàðûøû äà âàð. Øàùè-
ìÿðäàí ßëè äÿ Àëïàìûøûí êþìÿéèíäÿ-
äèð. Øàù, ïÿùëÿâàí, ñåùðáàç, äÿñòÿðõàí,
ìèñìàð âÿ ñ. àäû ÷ÿêèëèð. Þçáÿê âåðñèéà-
ñûíäà îëäóüó êèìè ãàçàõ, ãàðàãàëïàã
âåðñèéàëàðûíäà äà Àëïàìûø þçáÿê, Àë-
Áàð÷ûí þçáÿê ãûçû, Áàé÷ûáàð þçáÿê àòû
ùåñàá åäèëèð.
“Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéó” èëÿ “Àëïàìûø” åïîñó àðàñûíäà
ñöæåò îõøàðëûüû ìöáàùèñÿñèçäèð. Ùÿð èêè
àáèäÿäÿ ùÿòòà ãÿùðÿìàíëàðûí òàëåéè äÿ
áèð-áèðèíÿ áÿíçÿéèð. Íÿçèð-íèéàçëà äöí-
éàéà ýÿëèðëÿð, ñåâýèëèëÿðèíÿ ãîâóøìàã
ö÷öí óçàã þëêÿëÿðÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõûðëàð. Ìö-
ñàáèãÿ éàðûøëàðûíäà ãàëèá ýÿëèðëÿð, ÷ÿòèí
ñûíàãëàðëà, äöøìÿí ùèéëÿëÿðèéëÿ öçëÿøèð-
ëÿð. Áàíû÷è÷ÿê Áåéðÿéèí áåøèêêÿðòìÿñè
îëäóüó êèìè Àë-Áàð÷ûí äà Àëïàìûøû
óøàãëûãäàí ñåâèð. Î, éåðè ýÿëäèêäÿ ñåâ-
ýèëèñèíÿ èëê ìÿùÿááÿòèíè õàòûðëàäûð:
“Ìÿíèì õàíûì! Íèéÿ äèëëÿíìèðñÿí,
ìÿíè ÿëäÿí ñàëäûí, áÿëêÿ íàùàã éåðÿ
ñÿí ìÿíèì óøàãëûãäàí àðçóì, äèëÿéèì-
ñÿí” – äåéèð.
Áåéðÿéèí àòàñûíûí àäû êèìè Àë-
ïàìûøûí äà àòàñûíûí àäû Áàéáþðÿäè.
Áàìñû-Àëïàìûø (Àëûï-Ìàíàø), Áàíû÷è-
÷ÿê-Áàð÷ûí àäëàðûíäà äà îõøàðëûã âàð.
Ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíäà þâëàäñûç-
ëàðà þâëàä, ñåâÿí âÿ ñåâèëÿíëÿðÿ ìóðàä
âåðÿí, îíëàðà äàð àéàãäà íèúàò éîëó ýþñ-
òÿðÿí éà Õûçûð, éà äà äÿðâèøäèð. “Àëïà-
ìûø”äà èñÿ Ùÿçðÿò ßëè ßëåéùèññÿëàì
þçö þâëàäñûçëàðà êþìÿéÿ ýÿëèð.
Åïîñäà èñëàìûí ãÿáóëóíäàí âÿ
ýöúëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà òöðêëÿðèí ìÿè-
øÿòèíäÿ éåð òóòàí áÿ’çè éàñàãëàðà äà ðàñò
ýÿëèðèê. Àëïàìûø Àë-Áàð÷ûíû ãûðõ ùÿðà-
ìèíèí òÿùëöêÿñèíäÿí õèëàñ åòìÿéÿ ýå-
äÿðêÿí èëê þíúÿ Áàð÷ûíûí ãûðõ ãóë-ãàðà-
âàøû èëÿ ðàñòëàøûð. Ãûçëàð Àëïàìûøà ñåâýè-
ëèñè èëÿ ýèçëè ýþðöøìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð,
àíúàã î, áåëÿ ýþðöøö þçöíÿ ðÿâà áèëìèð,
ÿìèñèíÿ ùþðìÿòñèçëèê ùåñàá åäèð.
“Àëïàìûø” åïîñó ìÿùÿááÿò äàñ-
òàíëàðûíû øÿðòëÿíäèðÿí áÿçè ÿëàìÿòëÿðëÿ
áàøëàíñà äà áóðàäà ìÿùÿááÿò éîëóíäà
ÿçàáêåø ãÿùðÿìàíëàðû ýþðìöðöê.
“Àëïàìûø” åïîñóíóí àéðû-àéðû âà-
ðèàíòëàðûíäàêû ÷îõñöæåòëèëèê, ðÿíýàðÿíý
êîìïîçèñèéà, çÿíýèí ïîåòèê òÿñâèðëÿð
ýþñòÿðèð êè, áó åïîñ “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéó” âÿ öìóìÿí ÊÄÃ
áîéëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà éåòêèí
ôîëêëîð ìöùèòèíäÿ éåòèøìèøäèð. Áóðàäà
øåðèééÿò äÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë þë÷öëö-
áè÷èëèäèð, ìèñðà âÿ ãàôèéÿëÿð áèòêèí, ìöà-
ñèð ïîåçèéà íöìóíÿëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿäèð.
ßäÿáèééàò:
Æèðìóíñêèé Â.Ì. Òþðêñêèé ãåðîè÷åñ-
êèé ýïîñ. Ì., 1974.
Æèðìóíñêèé Â.Ì., Çàðèôîâ Õ.Ò. Óçáåê-
ñêèé íàðîäíûé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ì., 1947.
Îðëîâ À.Ñ. Êàçàõñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ. Ì., 1945.
Ùöñåéíãóëó Ìÿììÿäëè
“ÀËÒÓÍ ÊÖÏß” – Ãÿäèì Òöðê
õöñóñèééÿòëÿðèíèí, àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí
áèð ÷îõóíó þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ÊÄÃ-äÿ
“àëòóí êöïÿëè Îüóç áÿéëÿðè”íäÿí äÿ
áÿùñ îëóíóð: “Ãóëàüû àëòóí-àëòóí êö-
ïÿëè... Áîç àéüûðëû Áåéðÿê ÷àïàð éåòäè”
(Ä-67).
×èí ìÿíáÿëÿðèíèí âåðäèéè ìÿëó-
ìàòà ýþðÿ ãûðüûçëàðäà ãóëàüà ùÿëãÿ,
éÿíè ñûðüà òàõìàã àäÿòè ìþâúóä èìèø.
Ñîí Õàðÿçìøàùëàð äþâðö òàðèõèíè éàçàí
ìÿøùóð Íÿñÿâèäÿ îëàí áèð ãåéä áó
àäÿòÿ àèääèð: Ñÿëúóã ùþêìäàðû Àëï
Àðñëàí Ýöðúöñòàíà åòäèéè ñÿôÿðëÿðäÿ
îðàäàêû áèð ÷îõ áÿéëÿðè ÿñèð åòìèø, ñîíðà
îíëàðûí ãóëàãëàðûíà þç àäëàðû ùÿêê
îëóíìóø ùÿëãÿ òàõàðàã àçàä åòìèøäè.
28
Ñÿëúóãëàðûí ñöãóòóíäàí ñîíðà áÿéëÿðèí
ùàìûñû áó ùÿëãÿëÿðè ÷ûõàðìûøäûëàð. Èëê
Ñÿëúóã ùþêìäàðëàðû ÿñèðëèê ðÿìçè êèìè
ãóëàüà ùÿëãÿ òàõìàã öñóëóíó áèëèðäèëÿð.
Èêèíúèñè, Õàðÿçìøàùûí áó ùÿëãÿëÿðèí
ìàùèééÿòèíè àíëàìàéàðàã þéðÿíìÿéÿ
åùòèéàúû îëäóüó ýþñòÿðèð êè, Õàðÿçìøàù-
ëàð äþâðöíäÿ – ùå÷ îëìàñà ùþêìäàðëà-
ðûí, øàùçàäÿëÿðèí, ÿéàíëàðûí âÿ ñÿðêÿð-
äÿëÿðèí ãóëàãëàðûíà áåëÿ øÿêèëäÿ ùÿëãÿ
òàõìà àäÿòëÿðè ìþâúóä îëìàìûøäûð.
Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ, Ãûçûë Îðäà
ùþêìäàðû Áåðêå Õàíûí ãóëàüûíäà ãèé-
ìÿòëè àëìàçëàð îëäóüó ùàããûíäà áèð ãåé-
äÿ òÿñàäöô åäèëèð. Ãàðàãîéóíëó ùþêìäàðû
Ãàðà Éóñèô äÿ ãèéìÿòëè ñûðüàëàð òàõàðäû,
ùÿòòà âÿôàò åòìÿñèéëÿ áàüëû îðäóñó Øàù-
ðóõ îðäóñó ãàðøûñûíäà ìÿüëóá îëäóüó
çàìàí òöðêìÿíëÿð î ãèéìÿòëè ñûðüàëàðû
ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí Éóñèôèí ãóëàãëàðûíû
êÿñìèøäèëÿð. Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Óçóí
Ùÿñÿíèí îðäóñóíäàêû òöðêìÿíëÿðèí äÿ
ñûðüàëàð âÿ éà ùÿëãÿëÿð òàõäûãëàðûíû Íÿø-
ðèíèí àéäûí èôàäÿñè ÷àòäûðûð. Áàáóð ñöëà-
ëÿñèíèí ñûðüà òàõäûãëàðû, î äþâðëÿðÿ àèä
ìèíèàòöðëÿðäÿí äÿ ýþðöíìÿêäÿäèð
Ãàçàõëàðäà êþëÿíè (ãóëó) åøèéÿ áó-
ðàõûá ãóëàüûíû áèç èëÿ äåøìÿê àäÿòè
âàðìûø.
Òöðêëÿð àðàñûíäà ãóëàüà ùÿëãÿ,
éàõóä ñûðüà òàõìà àäÿòè èñëàìèééÿòäÿí
ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ äÿ îëìóøäóð.
Ñÿëúóã èìïåðàòîðëóüó çàìàíûíäà,
òöðêëÿð ÿñèðëèê ÿëàìÿòè – íèøàíû îëàðàã
ãóëàüà ùÿëãÿ òàõûëäûüû ùàããûíäàêû Èðàí
ÿíÿíÿñèíè ÷îõ éàõøû áèëèðäèëÿð.
×èíýèçèí íÿñëèíäÿ, òåéìóðëóëàðäà,
Ãàðàãîéóíëóëàðäà âÿ Àüãîéóíëóëàðäà
ùþêìäàðëàðûí ãèéìÿòëè ñûðüàëàð, ùàëãàëàð
òàõìàëàðû àäÿòèíèí âàðëûüû òöðêëÿðäÿêè áó
àäÿòèí ãÿäèì Èðàíëûëàðäà âÿ Èñðàèë îüóë-
ëàðûíäà îëäóüó êèìè “ÿñèðëèê âÿ òàáå÷è-
ëèê” òèìñàëû îëìàäûüûíû ãÿòè ñóðÿòäÿ
ýþñòÿðèð.
 Ãàðàãîéóíëóëàðäà âÿ Àüãîéóíëó-
ëàðäà éàëíûç ùþêìäàðëàðûí äåéèë, îðäóíó
òÿøêèë åäÿí òöðêìÿíëÿðèí äÿ ãóëàãëàðûíà
ùÿëãÿëÿð òàõìàëàðû, áó àäÿòèí áèëàâàñèòÿ
òöðêìÿíëÿðäÿ ÷îõ éàéûëìûø îëäóüóíó
àíëàäûð. Ãÿáèëÿ ÿíÿíÿëÿðèíÿ ÷îõ áàüëû
îëàí áó òöðêìÿíëÿðäÿ äÿ ãóëàãëàðà ùÿë-
ãÿ òàõìà ùå÷ áèð âÿúùëÿ ÿñèðëèê âÿ òàáå-
÷èëèê òèìñàëû îëàðàã ýþñòÿðèëÿ áèëìÿç.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà ùàäèñÿëÿðèí úÿðÿ-
éàí åòäèéè úîüðàôè ìöùèò Ãàðàãîéóí-
ëóëàðûí âÿ Àüãîéóíëóëàðûí ôÿàëèééÿò âÿ
ùàêèìèééÿòè ñàùÿñèíÿ òÿñàäöô åòäèéè
êèìè, áó ðÿâàéÿòëÿðèí Îüóçëàðûí Áàéûí-
äûð áîéó èëÿ, éÿíè Àüãîéóíëó ùþêìäàð-
ëàðûíûí ìÿíñóá îëäóüó áþëýÿ èëÿ ÿëàãÿñè
äÿ ìÿëóìäóð. Áåëÿ ýþðöíöð êè, ÊÄÃ-
äÿ Îüóç áîéëàðû ùàããûíäà âåðèëÿí áÿçè
ìÿëóìàòûí Ãàðàãîéóíëóëàð âÿ Àüãî-
éóíëóëàð äþâðöíÿ àèä òàðèõè ìÿíáÿëÿðëÿ
óéüóí ýÿëìÿñè ÷îõ òÿáèèäèð. ÊÄà îüóç-
íàìÿëÿðèíäÿ áÿùñ îëóíàí “Àëòóï êöïÿëè
Îüóç áÿéëÿðè”íèí Ãàðàãîéóíëó âÿ Àü-
ãîéóíëó äþâëÿòëÿðèíèí îðäóëàðûíäà äà
îëìàñû ùàããûíäà òàðèõè ìÿëóìàòëàð, áó
ùÿãèãÿòè áèð äàùà òÿñäèãëÿìèø îëóð.
ßäÿáèééàò:
Êþïðöëöçàäe Ô. Àëòóí êöïåëè Îüóç
áåéëåðè, “Àçåðáàéúàí Éóðò Áèëýèñè” äåðýèñè,
Èñò., 1934.
ÀËÒÓÍÒÀÕÒ – “Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí
éàüìàëàíäûüû áîé”äà Àëòóíòàõò àäû
÷ÿêèëèð. Ýþé÷ÿ ìàùàëûíûí Ýÿâÿð
ãÿçàñûíäà äàü âÿ äàü ñèëñèëÿñèíèí àäûäûð.
“Èðÿâàí ÿéàëÿòèíèí èúìàë äÿôòÿðè”íäÿ
(1728) Ýþé÷ÿ íàùèéÿñèíÿ äàõèë îëàí
êÿíäëÿð ñèéàùûñûíäà Àëòóíòàõò êÿíä àäû
êèìè ãåéäÿ àëûíìûøäûð. “Åðìÿíè ìÿíáÿ-
ëÿðèíäÿ ùÿìèí äàü âÿ éàéëàã õàòûðëàí-
ìàãëà, ùÿì äÿ ùÿìèí äàüûí ÿòÿêëÿðèíäÿ
Àøàüû Àëòóíòàõò âÿ Éóõàðû Àëòóíòàõò àäëû
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè éàøàéàí èêè êÿíäèí
àäû äà ãåéä åäèëèð. Ùÿð èêè êÿíä 1914-
1918 èëëÿðäÿ åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí õà-
29
ðàáàéà ÷åâðèëìèøäèð. XVIII ÿñðèí òàðèõ÷èñè
Ñèìåîí Èðÿâàíëû ùÿìèí êÿíäëÿðèí ñÿôàëû
áèð éåðäÿ îëäüóíó ãåéä åäèð.
Çÿíýèí àëï ÷ÿìÿíëèéè âÿ áóëàãëàðû
îëàí áó òîðïàãëàð Îüóçëàðûí éàéëàã éåðè
îëìóøäóð. Éåð àäûíûí áèðèíúè ùèññÿñèí-
äÿêè àëòóí (ãûçûë) “ãûðìûçûëûã”, òàõò èñÿ
äàüûí éöêñÿê éàìàúûíäà îëàí äöçÿíëèê
ìÿíàñûíû èôàäÿ åäèð.
Ãàðàáàüäà äà Àëòóíòàõò àäëû äàü
âàðäûð.
ßäÿáèééàò:
Ìóðçàåâ Ç. Ñëîâàðü íàðîäíûõ ãåîã-
ðàôè÷åñêèõ òåðìèíîâ. Ì., 1984.
Àêîïéàí Ò, Ìåëèê-Áàõøûéàí Ñ, Áàðñåü-
éàí Î. Åðìÿíèñòàí âÿ îíà éàõûí îëàí ÿðàçè-
ëÿðèí òîïîíèìëÿð ëöüÿòè (åðìÿíèúÿ), ú.1,
Éåðåâàí, 1986.
ÀÌÈÄ – Áóääèçìèí ÿñàñ Àëëàùëàðûíäàí
áèðè, áóääà. “Ìöãÿääÿñ éåð”èí ñàùèáè.
Éàïîíèéàäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áóääèñò
ïàíòåîíäà ùÿìèí ìÿíàäà Àìèòàáõà
(ñàíñêðèòúÿ: ùöäóäñóç èøûã), Àìèòàéóñ
(ñàíñêðèòúÿ: ùöäóäñóç ùÿéàò) àä-îáðàç-
ëàðû äà ìþâúóääóð êè, ùÿìèí àä-îáðàç-
ëàð Ìÿðêÿçè Àñèéà õàëãëàðû àðàñûíäà
ýåíèø éàéûëìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿ Ñàëóð Ãàçàíûí òÿéèíëÿðèí-
äÿí áèðè îëàðàã “Àìèò ñîéóíóí àñëàíû”
èôàäÿñè èøëÿíèð êè, Â.Â.Áàðòîëä áóðàäàêû
Àìèò//Àìèä ñþçöíö òîïîíèì ñàéàðàã
Êè÷èê Àñèéàäàêû Äèéàðáÿêèð øÿùÿð-
ãàëàñû èëÿ åéíèëÿøäèðèð. Ëàêèí áóääèçìèí
èëê îðòà ÿñðëÿðäÿí åòèáàðÿí Ìÿðêÿçè
Àñèéàäà, î úöìëÿäÿí Òöðêöñòàíäà ýåíèø
éàéûëìàñû áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿéÿ
èìêàí âåðèð êè, “Òöðêöñòàíûí äèðÿéè”
îëàí Ãàçàí õàíûí åéíè çàìàíäà ùàíñûñà
òöðê-áóääèñò ñîéóíóí àñëàíû îëìàñû
äàùà àüëàáàòàíäûð.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ
ÀÍÀÕÀÃÀÍËÛÃ – KÄÃ áîéëàðûíäà
òàðèõäÿí þíúÿêè ÷àüëàðëà ñÿñëÿøÿí àíëà-
éûøëàðäàí áèðè “àíà ùàããû” àíëàéûøûäûð.
Áó àíëàéûøà ýþðÿ Àíà – Òàíðû øÿðaôÿòëè
áèð âàðëûãäûð, “Òàíðû ùàããû” äàøûéûúû-
ñûäûð. Ùöãóãè áàõûìäàí òîõóíóëìàçäûð,
áèð íþâ “äåìîíèê ìöäàôèÿ” ùàããûíà
ìàëèêäèð. Áþéöê áèð ýöíàù èøëÿìèø îëñà
áåëÿ, áèð êèìñÿíèí îíà ãûëûíú ãàëäûðìàñû
éàñàãäûð:
Àíà ùàããû Òàíðû ùàããû äåýèëìèøñÿ
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúûì äàðòàéäûì
Ãàôèëëèúÿ ýþðêëö áàøûíã êÿñÿéäèì
Àëúà ãàíûíã éåð éöçöíÿ äþêÿéäèì
(ÕI áîé).
Àíà ùàããûíûí Òàíðû ùàããûíà áÿðà-
áÿð òóòóëìàñû àíàõàãàíëûã (ìàòðèàðõàò),
éÿíè Óëó Èúìà éàøàéûøû òàðèõèíèí ãàëûí-
òûñûäûð: Ïîëèôåì (Äÿïÿýþç) ìþâçóñóíäà
îëäóüó êèìè, ÊÄÃ áóðàäà ÿñêè Éóíàí
åïèê àáèäÿëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ äóðìàã-
äàäûð. Ùîìåð “Îäèññåéà”ñû âÿ Åñõèë
“Îðåñòåéà”ñûíäà äà “àíà ùàããû” àíëà-
éûøû òàì åéíè ìÿçìóí (ñåìàíòèêà) éöêö
äàøûìàãäàäûð. “Îäèññåéà” âÿ “Îðåñ-
òåéà” ãÿùðÿìàíû Êëèòåìíåñòðà àäëû
ãàäûí, Òðîéà ñàâàøûíäàí äþíöá ýÿëìèø
ÿðè Àãàìåìíîíó (ñàâàøäà “ìöòòÿôèã
ãîøóíëàðûíûí” áàø÷ûñû èäè) þëäöðìöøäö.
×öíêè áàøãà áèð êèøèíè ñåâìèøäè. Îðåñò
èñÿ õÿéàíÿòëè äàâðàíûøûíà ýþðÿ þç àíà-
ñûíû þëäöðìöø, ôÿãÿò þçö äÿ àíà ùàã-
ãûíûí ãîðóéóúóëàðû îëàí åðèíëÿð (ÿôñàíÿ-
âè èíòèãàì ïÿðèëÿðè) òÿðÿôèíäÿí àìàíñûç-
úàñûíà òÿãèá åäèëìèøäè. ×öíêè àíàíûí þë-
äöðöëìÿñè ÿñàòèðè Éóíàí ìèôîëîýèéàñûí-
äà “ÿñëà áàüûøëàíûëìàç” áèð úèíàéÿò
ñàéûëûðäû. Êå÷ÿí éöçèëäÿ Áàçåë Óíèâåð-
ñèòåòè Ðîìà ùöãóãó òàðèõè êàôåäðàñûíûí
ïðîôåññîðó É.É.Áàõîôåí áó åïèê òàðèõ-
÷ÿíè ÿñàñ àëàðàã “Àíà ùàããû” (Das
Mutterrech’t) áàøëûüû äàøûéàí àéðûúà áèð
êèòàá éàçìûøäûð. Áó àðàøäûðìàñûíäà î,
“Îðåñòåéà”íû þëìÿêäÿ îëàí àíà ùöãóãó
èëÿ éàðàíìàãäà îëàí àòà ùöãóãóíóí
ôàúèÿëè ãàðøûëàøìàñû, àíàõàãàíëûã (ìàò-
ðèàðõàò) òàðèõèíèí ýåð÷ÿê à÷ûìû ö÷öí áèð
30
à÷àð êèìè äÿéÿðëÿíäèðìèøäèð. ÊÄÃ
“Îäèññåéà” âÿ “Îðåñòåéà” èëÿ áèð ñûðàäà
“Àíà ùàããû” àíëàéûøûíû ùèôç åäÿðÿê
éàøàòìàãäà îëàí ö÷ òàðèõè ãàéíàãäàí
áèðèäèð.
ßäÿáèééàò:
Bachofen Y.J. Das Mutterrech’t,
Stuttgart, 1861;
Ñöëåéìàí ßëèéàðëû. “Äÿäÿì Ãîðãóä”
êèòàáûíäà àíàõàãàíëûüû òàðèõèíèí èçëÿðè.
(Àçÿðáàéúàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè. II. Á.,
1984; éåíÿ îíóí. Ïðîáëåìû êîìïëåêñíîãî
èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ
(Ñîâåòñêàÿ òþðêîëîãèÿ, 1989, N4; éåíÿ
îíóí. Êèòàá-è Äåäåì Êîðãóä: òàðèùè-ôèëîëîæè
àðàøòûðìà òåðúöáåñè. II Òöðê Äèëè Àðàøòûð-
ìàëàðû Éûëëûüû, Áåëëåòåí 1988, ÒÒÊ Áàñûì
åâè, Àíêàðà, 1994.
Ñöëåéìàí ßëèéàðëû
ÀÍÄ – ßñêè èíàì âÿ åòèãàäëàðûí
ìÿùñóëó îëàí àíäëàð äàùà ÷îõ èíñàíëàðûí
òÿñÿââöð, äöøöíúÿ, äöíéàýþðöøö èëÿ áàü-
ëûäûð. Àíäëàð, ÿñàñÿí, èêè éîëëà éàðàíûá:
1) èíñàíëàðûí ñàêðàë ñàéäûãëàðû âàð-
ëûãëàðà àíä è÷ìÿê éîëó èëÿ; 2) ìöÿééÿí
áèð èø, ÿùâàëàòëà áàüëû ñþéëÿíèëìèø ôèêðÿ,
ñþçÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøûëäûãäà ìöñàùèáèíè
èíàíäûðìàã ö÷öí.
Áó áàõûìäàí ÊÄÃ-íèí “È÷ Îüóçà
Äàø Îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäöýè
áîé”óíäà àíä ìÿòëÿáè äàùà äöðöñò èôàäÿ
åäèð. Áàìñû Áåéðÿê þëöìöíÿ ðàçû îëóð,
àììà úàíûíû ãóðòàðìàã ö÷öí éàëàíäàí
Ìöñùÿôÿ ÿë áàñûá àíä è÷ìèð. ßêñèíÿ, î,
Ãàçàíà äþíöê ÷ûõìàéàúàüûíû ñþéëÿéèð
âÿ áåëÿ àíä è÷èð:
“Ìÿí Ãàçàíûí íåìÿòèíè ÷îã éåìèøÿì,
Áèëìÿçñÿì, ýþçöìÿ äóðñóí!
Ãàðàãóúäà Ãàçëûã àòûíà ÷îã éèëìèøÿì.
Áèëìÿçñÿì, ìàíà òàáóò îëñóí!
Éàõøû ãàôòàíëàðûí ÷îã ýåéìèøÿì,
Áèëìÿçñÿì, êÿôÿíèì îëñóí!
Àëà áàðýàù îòàüûíà ÷îã ýèðìèøÿì,
Áèëìÿçñÿì, ìàíà çèíäàí îëñóí!
 Ìÿí Ãàçàíäàí äþíìÿçÿì, áÿëëö
áèëýèë!-äåäè” (Ä-2968).
Ãàçàí õàíûí è÷äèéè àíä äà ìàðàã
äîüóðóð. Êàôèðëÿð Ãàçàí õàíû éàòäûüû
âàõò ãàìàðëàéûá òóòóðëàð. Îüóç ÿðÿíëÿðè
Ãàçàíû ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðìàüà ýÿëÿíäÿ
êàôèðëÿð îíà äåéèðëÿð: “Àíä è÷ êèì, áè-
çèì åëöìèçÿ éàüûëûüà ýÿëìÿéÿñÿí”
(Ä-27513). Ãàçàí õàí éàëàíäàí àíä è÷ÿ
áèëìèð.Î, äîëàéûñûéëà áåëÿ àíä è÷èð:
“Âàëëàù, áèëëàù, äîüðû éîëû ýþðÿð èêÿí
ÿýðè éîëäàí ýÿëìÿéÿéèí” (Ä-2762).
“Óøóí ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéó”íäà
ãûç Ñÿýðÿéÿ äåéèð: “Ãûëûúûí ýåéäèð,
éèýèò, ìóðàä âåð, ìóðàä àë, ñàðûëàëûì!”
(Ä-2609) Úàâàá îëàðàã Ñÿýðÿê “Ìÿðÿ
ãàâàò ãûçû, ìÿí ãûëûúûìà äîüðàíàéûì,
îõóìà ñàíúûëàéûì! Îüëóì äîüìàñóí,
äîüàðñà, îí éàøûíà âàðìàñóí, àüàìûí
éöçèí ýþðìÿéèíúÿ, þëìèø èñÿ, ãàíûí
àëìàéûíúà áó ýÿðäÿýÿ ýèðÿðñÿì!”
(Ä-26010) – àíäûéëà ãûçà úàâàá âåðèð.
Ãûëûíúëà áàüëû àíäà “Ãàíëû ãîúà îüëû
Ãàíòóðàëû áîéó”íäà äà ðàñò ýÿëèíèð. Àòà-
àíàñûíûí öçöíö ýþðìÿéèíúÿ Ñåëúàíëà áèð
éàñòûüà áàø ãîéìàéàúàüûíû áèëäèðìÿê
ö÷öí Ãàíòóðàëû ãûëûíúà àíä è÷èð. Áåëÿ áèð
àíäè÷ìÿ øÿêëèíÿ “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà äà ðàñò ýÿëèíèð.
Áåéðÿéèí ãàçàìàòäàí ãóðòàðìàñûíà êà-
ôèðèí ãûçû éàðäûì÷û îëóð. Áóíóí ìöãà-
áèëèíäÿ Áåéðÿê ãûçû Îüóçà àïàðàúàüûíà
àíä è÷èð.
Ö÷öícö áîéäà ãûëûíú àëòûíäàí
êå÷ìÿêëÿ ñàäèãëèê àíäû è÷ìÿ äÿ âàðäûð.
Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã Áåéðÿéèí ãûëûí-
úûíûí àëòûíäàí êå÷ìÿêëÿ îíà ñàäèã
îëàúàüûíà àíä è÷èð.
ÊÄÃ-äÿ õàíûìëàð ÿðëÿðëÿ, àëïëàðëà
áèð ñûðàäà ÷èéèí-÷èéèíÿ âóðóøóðëàð. Áîéó
óçóí Áóðëà õàòóí, Ñåëúàí, Áàíû÷è÷ÿê
êèìè õàíûìëàð íÿèíêè ñþç âÿ èøëÿðèíäÿ,
ùÿòòà è÷äèêëÿðè àíäëàðäà äà äþíìÿç ýþ-
ðöíöðëÿð. Äèðñÿ õàíûí õàíûìû îüëóíóí
îâäàí ãàéûòìàäûüûíû áèëèíúÿ ÿðè Äèðñÿ
õàíà öç òóòàðàã áåëÿ àíä è÷èð:
31
“Ïàðàëàíóá Ãàçûëûã àòûìäàí åíìÿéèíúÿ,
Éþíöìëÿ àëúà ãàíûì ñèëìÿéèíúÿ,
Ãîë-áóä îëóá éåð öñòèíÿ äöøìÿéèíúÿ,
Éàëíóç îüóë éîëëàðûíäàí äþíìÿéÿéèì!”
(Ä-257)
“Óøóí Ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéó”íäà
Ñÿýðÿéè ôèêðèíäÿí äàøûíäûðìàã èñòÿéÿí
ãûçà î, “Ìÿðÿ ãàâàò ãûçû àüàì áàøûíà
àíä è÷ìèøÿì, äþíìÿýèì éîõ.”
(Ä-2621) – äåéÿ àíäëà úàâàá âåðèð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÐÀÑËÛ ÙßÌÈÄ ÌßÌÌßÄÒÀÜÛ
ÎÜËÓ (1909-1983, Àçÿðáàéúàí
Ðåñï.) – ôèë. å.ä., ïðîô.
Àçÿð. ÅÀ-íûí àêàäåìèêè (1968),
Èðàí Ðåñïóáëèêàñû Àêàäåìèéàñûíûí ôÿõðè
àêàäåìèêè, Èîðäàíèéà Êðàë Úÿìèé-
éÿòèíèí, Òöðêèéÿ Äèë÷èëèê Úÿìèééÿòëÿ-
ðèíèí ôÿõðè öçâö (1966)., Þçáÿêèñòàíûí
ÿìÿêäàð ìÿäÿíèééÿò õàäèìè.
Ù.Àðàñëû Ðåñïóáëèêà ÅÀ-íûí ÿñàñëû
êèòàáõàíàñûíûí øÿðã ÿëéàçìàëàðû øþáÿñè-
íèí, àêàäåìèéàíûí ÿäÿáèééàò, øÿðãøö-
íàñëûã èíñòèòóòëàðûíûí øþáÿ ìöäèðè, Íèçà-
ìè àäûíà Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàò Ìó-
çåéèíèí (1960-1968), ùÿì÷èíèí Éàõûí
Øÿðã õàëãëàðû Èíñòèòóòóíóí äèðåêòîðó
(1970-1983) âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð.
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ÷îõ ÷àëàðëû
æàíðëàðûíûí, õöñóñÿí äÿ àøûã éàðà-
äûúûëûüûíûí, ìÿùÿááÿò âÿ ãÿùðÿìàíëûã
äàñòàíëàðûíûí àðàøäûðûëìàñû âÿ ýåíèø
òÿáëèüè Ù.Àðàñëûíûí åëìè ôÿàëèééÿòèíèí
ÿí ïàðëàã ñÿùèôÿëÿðèíè òÿøêèë åòìèøäèð.
Áó áàõûìäàí àëèìèí ÊÄÃ áîéëàðûíûí
þéðÿíèëìÿñè âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ õèä-
ìÿòëÿðè òÿãäèðÿ ëàéèãäèð. Î ùÿëÿ 1938
èëäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” àäëû ìÿãà-
ëÿëÿðè èëÿ ìÿòáóàòäà ÷ûõûø åòìèøäèð (“Ðå-
âîëþöèÿ è êóëüòóðà”, Á., 1938. 3,
“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò”, 17 ìàðò
1938). Àáèäÿíèí áîéëàðûíû áöòþâëöêäÿ
èëê äÿôÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ (1939), ñîíðàëàð èñÿ ðóñ äèëèíäÿ
Â.Â.Áàðòîëä òÿðúöìÿñèíèí (Ì.Ù.Òÿù-
ìàñèáëÿ áèðëèêäÿ) íÿøðèíÿ íàèë îëìóøäóð
(1950).
Ù.Àðàñëû 1951 èëäÿ ÊÄÃ àáèäÿñè èëÿ
áàüëû åëìè ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ òÿíãèäëÿðÿ
âÿ òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëäûãäà áåëÿ, áó
àáèäÿíèí ãÿùðÿìàíëàðûíà ãàðøû èðÿëè
ñöðöëÿí èòòèùàìëàðû ãÿòèééÿòëÿ ðÿää
åäèðäè. Î, ìöçàêèðÿëÿð çàìàíû ÊÄÃ
áîéëàðûíûí ìèëëè ôîëêëîð ìÿäÿíèééÿòèìèç
ö÷öí éàä îëìàäûüûíû áèëäèðìÿêëÿ, îíóí
ÿäÿáèééàò òàðèõèíäÿí, èðñëèêëÿðäÿí ÷û-
õàðûëìàñû áàðÿäÿ ãÿðÿçëè ýþñòÿðèøëÿðèí
õöñóñè ìÿãñÿä äàøûäûüûíû äÿôÿëÿðëÿ
ãåéä åòìèøäèð.
Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà “Äÿäÿ Ãîðãóä”à
áÿðàÿò âåðèëìÿñè çàìàíû Ù.Àðàñëû âÿ
ðåñïóáëèêàíûí ýþðêÿìëè àëèìëÿðè Ì.Àðèô,
ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí áèð-
ëèêäÿ éàçäûãëàðû “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñ-
òàíëàðû” àäëû ìÿãàëÿ (“Êîììóíèñò” ãÿ-
çåòè, 17, 26 ìàðò 1957) àáèäÿíèí Àçÿð-
áàéúàíäà þéðÿíèëìÿñè âÿ íÿøðèíÿ ãàðøû
îëàí ÿí àüûð äþâðÿ éåêóí âóðäó.
Ìÿãàëÿäÿ ÊÄÃ áîéëàðûíûí òöðê
õàëãëàðûíûí ôîëêëîðó, ãÿùðÿìàíëûã òàðèõè,
ìÿäÿíèééÿòè âÿ åòíîãðàôèéàñûíûí ãÿäèì
êþêëÿðèíè þéðÿíìÿê, àðàøäûðìàã áàõû-
ìûíäàí ÿâÿçñèç ÿùÿìèééÿòè à÷ûãëàí-
ìûøäûð.
Ù.Àðàñëû ùÿìèí èëäÿ “Õàëã ÿäÿáèé-
éàòûíûí ãèéìÿòëè àáèäÿñè – Äÿäÿ Ãîð-
ãóä”óí éåíè ÿëéàçìàñû” (Âàòèêàí íöñ-
õÿñè, Åòòîðå Ðîññè, 1952) àäëû ìÿãàëÿ-
ñèíè (“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòè,
13 èéóë 1957) éàçìûøäûð. Î, þìðöíöí
ñîíóíà ãÿäÿð ÊÄÃ-íèí àðàøäûðûëìàñû
âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ åëìè ôÿàëèééÿòèíè äà-
éàíäûðìàìûøäûð. Ìèëëè ìÿíÿâè ñÿðâÿòè-
ìèç îëàí äàñòàíëàðûí (“Êîðîüëó”, “Àøûã
Ãÿðèá”, “Øàù Èñìàéûë”, “Ãóðáàíè” âÿ
äèýÿðëÿðèíèí) àðàøäûðûëìàñû âÿ íÿøðè
äàèì àëèìèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóø,
áó äàñòàíëàðûí ÊÄÃ áîéëàðûíûí ìîòèâ-
ëÿðè èëÿ ìöÿééÿí úÿùÿòëÿðäÿí áàüëûëûüûíû
32
à÷ûãëàéàí ìöëàùèçÿëÿðèíè áèëäèðìèøäèð.
Ù.Àðàñëû ùÿì äÿ ÊÄÃ àáèäÿñèíÿ ùÿñð
åäèëìèø áèð ñûðà ìþòÿáÿð åëìè òÿäáèðëÿ-
ðèí, ñèìïîçèóì âÿ êîíôðàíñëàðûí èøòèðàê-
÷ûñû îëìóøäóð. 1957 èëäÿ Òöðêèéÿ Äèë÷è-
ëèê Úÿìèééÿòèíèí VIII ãóðóëòàéûíäà
“Äÿäÿ Ãîðãóä” ùàããûíäà, 1960 èëäÿ
XXV Áåéíÿëõàëã êîíãðåñäÿ “Äÿäÿ
Ãîðãóä”äà âÿ Íèçàìè éàðàäûúûëûüûíäà
Àçÿðáàéúàí õàëã åïîñëàðû ìîòèâëÿðè”
(“Ìîòèâû Àçåðáàéäæàíñêîãî íàðîä-
íîãî ýïîñà â “Äåäå Êîðêóò” è â òâîð-
÷åñòâå Íèçàìè”) ìþâçóëàðûíäà îõóäó-
üó ìÿðóçÿëÿðè ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí ìöòÿ-
õÿññèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿò-
ëÿíäèðèëìèøäèð.
Àëèìèí “Îðõàí Øàèã Ýþêéàéà ìÿê-
òóá” (“Àçÿðáàéúàí” æóðí., 1977, 5) àäëû
èðè ùÿúìëè éàçûñû âÿ ìÿðùóì Î.Øàèãèí
îíà úàâàáû ãîðãóäøöíàñëûãäà îëàí áÿçè
àíëàøûëìàçëûãëàðû àðàäàí ãàëäûðìûø âÿ
ùÿð èêè ýþðêÿìëè ìöòÿõÿññèñèí åëìè
ÿìÿêäàøëûüûíû ýöúëÿíäèðìèøäèð.
ÊÄÃ-íèí 1939, 1962, 1977 èëëÿð
Áàêû íÿøðëÿðè Ù.Àðàñëûíûí àäû èëÿ áàüëûäûð.
ßäÿáèééàò:
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1939; 1962;
1977.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ùàããûíäà. “Ðå-
âîëþöèÿ è êóëüòóðà” æóðí. ¹ 3, Á., 1938.
Àøûã éàðàäûúûëûüû. Á., 1960.
Îðõàí Øàèã Ýþêéàéà. “Àçÿðáàéúàí”
æóð., ¹ 5, Á., 1977.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû (ß.Äÿìèð-
÷èçàäÿ, Ì.Àðèô., Ì.Ù.Òÿùìàñèá èëÿ áèðýÿ).
“Êîmìóíèñò” ãÿç., 26 ìàðò, Á., 1957.
ÀÐÜÛØ – ÊÄÃ-äÿ “Ãàìáþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéû”íäà èøëÿíÿí ñþç
âàùèäè. Áåéðÿê áÿçèðýàíëàðû ýþðöð. Àí-
úàã õÿáÿðëÿøÿí çàìàí îíëàðà “àðüûø”
äåéÿ ìöðàúèÿò åäèð: “Àëàí-àë÷àã ùÿâà
éåðäÿí ýÿëÿí àðüûø! Áÿý áàáàìûí, ãàäûí
àíàìûí ñîüàòû àðüûø! Àéàüû óçûí øàùáàç
àòà áèíÿí àðüûø! Öíèì àíëà, ñþçöì
äèíëÿ, àðüûø!..” (Ä-95).
 Áóðàäà àðüûø ñþçö èëÿ ñþéëÿíÿí øåèð
ïàð÷àñû, ùÿãèãÿòÿí äÿ òöðê ìÿäÿíèé-
éÿòèíèí øàù ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðèíèí ÷îõ
ãèéìÿòëè ïàð÷àñûäûð. Áÿçèðýàíà öç
òóòóëà-òóòóëà îíà àðüûø äåéèëìÿñè ýþñ-
òÿðèð êè, àðüûø ñþçö èëÿ ñþéëÿíÿí âÿ ñî-
íóíäà “ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àðüûø,
ñàíà!” – äåéèëÿí ìÿíçóì ïàð÷à áîéóí
éàçûéà àëûíìûø ìÿòíèíäÿí äàùà ÿââÿë
âàðäû. “Áÿçèðýàí” ñþçö èøëÿäèëÿí ìÿòí
èñÿ ÷îõ-÷îõ ñîíðàëàð äöçöëöá-ãîøóëóá
éàçûëìûøäû.
Àðüûø ñþçö Ýþéòöðê ÷àüûíäà äàùà
÷îõ “êàðâàí âÿ éà âåðýè êàðâàíû” ìÿ-
íàñû èôàäÿ åäèðäè. Ì.Êàøãàðëû èñÿ äèâàí-
äà “ÿðÿáèí ñþçö êèìèäèð” äåäèéè áó ñþ-
çöí “êàðâàí” ìÿíàñûíäàí áàøãà îíóí
áèð äÿ “éóðäóíäàí óçàã äöøìöø îëàí
áèðèíÿ ýþíäÿðèëÿí êèìñÿ, åë÷è, õÿáÿð÷è”
ìÿíàëàðû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Äèâàíäà
ñþçöí ùÿì äÿ “ìÿêòóá” ìÿíàñû îëäó-
üóíà äàèð ãåéä âàð.
È÷ÿðèñèíäÿ “õÿáÿð âÿ õÿáÿð ÷àòäû-
ðàí” ìÿçìóíó äà åùòèâà åëÿéÿí àðüûø
Ãàðàõàíëû Òöðê ìÿäÿíèééÿòè ÷åâðÿñèíäÿ
äÿ “êàðâàí” ìÿíàñû áèëäèðìèøäèð.
Øîð, òåëåóò âÿ ëåáåäèí êèìè Àëòàé
òöðêëÿðèíäÿ èñÿ àðüûø ñþçö àíúàã “éîë
éîëäàøû” àíëàìûíäà èøëÿäèëìèøäèð. Ñþçöí
áó ìÿíà ÷àëàðû ÊÄÃ-äÿ Áåéðÿéèí äè-
ëèíäÿ ñþéëÿíÿí “Îòóç òîãóç éîëäàøûí,
èêè àðüûøûì!” – ñþçëÿðèíäÿ ãîðóíóá ãàë-
ìûøäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Äèâàíu ëuýàò-èò òöðê terúöìåñè, ú.1.,
Àíêàðà, 1992.
Þýåë Á. Òöðê êöëòöð òàðèùèíå ýèðèø, ú.1.,
Àíêàðà, 1991.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÀÐÃÛ× ÃÛÐ – Éåð àäû. XI áîéäà èêè
éåðäÿ õàòûðëàíûð. “Àðãû÷ ãûðäà éûãàíûð
ßììàí äÿíèçèíäÿ ñàðá éåðëÿðäÿ éàïûë-
ìûø êàôèð øÿùÿðè” (Ä-2791).
33
“Àðãû÷ ãûðäà äþíäÿðäèýèì, ìÿðÿ
êàôèð, ñÿíèí áàáàí øÿãàãûíà èìðÿíäèýèì
ñÿíèí ãûçûí-ýÿëèíèí” (Ä-27913).
Áó ñþç Êèëèñëè Ìöÿëëèì Ðèôÿò âÿ
Îðõàí Øàèã íÿøðëÿðèíäÿ “À÷êûñ-Êûð”,
Ù.Àðàñëû íÿøðèíäÿ èñÿ “Àðãû÷ ãûð”
øÿêëèíäÿ âåðèëìèøäèð. Áóíëàðäàí ôÿðãëè
îëàðàã Ô.Êûðçûîüëó áó ñþçö “Àðêûç-êèç”
ùåñàá åäèð âÿ éàçûð: “Áóíóí áÿëëè éåðìè,
éîõñà áîç-ãûð, îðìàíñûç äöç îëóá-
îëìàäûüûíû ãåéä åòìÿê ÷ÿòèíäèð”.
“Àðãû÷”ûí “Àðüû÷//Àðõà÷” – ìàë-
ãîéóí ñöðöëÿðèíèí ñàëûíäûüû éåðëÿ
ÿëàãÿäàð îëäóüóíó ãåéä åäÿíëÿð äÿ âàð.
Áóíäàí ôÿðãëè îëàðàã Ù.Àðàñëû “Àðãû÷
ãûð”û Ãàçàí õàíûí âóðóøäóüó áèð äöçÿí-
ëèéèí àäû, “Àðãûø”û èñÿ ñîðàã÷û, ñîðàã
ö÷öí èòèéèíè àõòàðàí àäàì âÿ éà êàðâàí
– äåéÿ øÿðù åäèð. Àçÿðáàéúàíûí Ãàçàõ
ðàéîíóíäà Ãûðûëû àäëû êÿíä âàðäûð.
Ãûðüûçûñòàíûí úÿíóáóíäà “Êûð”
ñþçö òÿðêèáëè (àéóëó êûð, êàðà-êûð, ñàðû-
êûð) éåð àäëàðû âàð.
Ãûð ñþçö – äàü, äàü çèðâÿñè, äàø
àøðûìû, éöêñÿêëèê, êîë-êîñëà þðòöëö äöç
êèìè ìÿ’íàëàíäûðûëûð. Ãûðëà áàøëàíàí áèð
ñûðà éåð àäû Òöðêìÿíèñòàíûí Ãàðàãóì
ÿéàëÿòèíäÿ äÿ âàðäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
Êîíðûòáàåâ À.Ê. Òîïîíèì Þæíîé
Êèðãèçèè. Ôðóíçå, 1980.
Àòàíèéàçåâ Ñ. Òöðêìÿíèñòàíûí ãåîãðà-
ôèê àäëàðûíûí äöøöíäöðèøëè ñþçëöãè. Àøãàáàä,
1980.
ÀÐÃÓÁÅËÈ, ÀËÀÄÀÜ, ÀËÀÒÀÓ –
ÊÄÃ-äÿ I,VI,IX,X,XII áîéëàðäà Àðãó-
ðó éàòàí (I, Ä-197,206; IX, Ä-2418,
24412; Õ.Ä-2579;) Àðãóìèëè (VI,
Ä-1817); Àðãóáåëè (VI, Ä-2003, 2867;
IX, Ä-2392, 2458; XII, Ä-2984) Àëà
äàüëàð êèìè àäû ÷ÿêèëèð. “... àðãóðó éàòàí
Àëà äàüäàí òÿáÿð àøà, õàíëàð õàíû Áà-
éûíäûðà õÿáÿð âàðà..”. (I, Ä-197), “Àðãó
áåëè, Àëà äàüû àâëàð èäèì” (VI, 2003);
“Àðãó áåëè Àëà äàüäàí äöíèí àøäûí...”
(IX-2392) – äåéÿ õàòûðëàíûð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó “Àðãóáåëè”, “Àðãóðó
éàòàí” ñþçëÿðèíè Àð//ÿð êþéëö êèìè êèìè
îõóìóø, ùÿòòà “Àðãà êþéëö” äÿ îëà
áèëÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Î, ùÿì÷èíèí VI
áîéäà àäû êå÷ÿí Àð-êþéëö Àëà äàüûí
×îðóã âÿ Õóðøöä èëÿ Ãàðà äÿíèç àðà-
ñûíäà “Ñîãàíëû” âÿ “Êîëàò” àäëàíàí
äàüëàð àíëàìûíû áèëäèðäèéèíè, IX áîéäà
àäû êå÷ÿí Àëàäàüûí Ñàâàëàí äàüû, XII
áîéäàêû Àëà äàüûí èñÿ Ìóðàä èðìàüû îë-
äóüóíó éàçûð. Àíúàã Î.Øàèã áó ìöëàùè-
çÿëÿðèí áÿçèëÿðèíèí äîüðóëóüóíó ãÿáóë
åòìèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó Àðãóðó éàòàí Àëà
äàüû (I,IX,X) Ãàçàí ñöëàëÿñèíèí âÿ È÷
Îüóç, Äàø Îüóç áÿéëÿðèíèí îâ âÿ ÿé-
ëÿíúÿ éåðè îëäóüóíó ãåéä åäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóòóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
ÀÐÓÇ, ÀÒ ÀÜÓÇËÛ ÀÐÓÇ ÃÎÚÀ –
Òàø Îüóç áÿéëÿðèíèí áàø÷ûñû. ÊÄÃ-äÿ
“Àëòìûø åðêÿú äÿðèñèíäÿí êöðê åéëÿñÿ
òîïóãëàðûíû þðòìÿéÿí, ãîëó-áóäó õû-
ðàíúÿ: óçóí áàëäûðëàðû èíúÿ, Ãàçàí áÿéèí
äàéûñû àò àüûçëó Àðóç Ãîúà”- äåéÿ ÿñêè
òöðê äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðûíà õàñ áè÷èìäÿ
òÿñâèð îëóíóð. VII âÿ XII áîéëàðäàêû ùà-
äèñÿëÿðèí èøòèðàê÷ûñûäûð. Èêè îüëó âàð:
Ãûéàí Ñåëúèê âÿ Áàñàò.
Ãàçàí õàíûí Òàø Îüóç áÿéëÿðèíè
÷àüûðìàäàí: åâèíè éàëíûç È÷ Îüóç áÿé-
ëÿðèíÿ éàüìàëàòìàñûíäàí ñîíðà “Áèç
Ãàçàíà äöøìÿíèç, áÿëëö áèëñöí” – äåéèð,
Òàø Îüóçäàí ãûç àëäûüû ö÷öí îíëàðûí
34
ýöâåéè (ýöéÿýöñö) ñàéûëàí Áåéðÿéè
éàëàí õÿáÿðëÿ àëäàäûá éàíûíà ÷àüûðòäûðûð,
îíëàðëà áèðëèêäÿ Ãàçàí õàíà àñè îëìàüà
àíä è÷ìÿê òÿêëèôèíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí
îíó þëäöðöð. Áåéðÿéèí ãàíûíû éåðäÿ
ãîéìàìàãäàí þòðö È÷ Îüóç áÿéëÿðèíèí
éûüíàã îëóá äèâàíäà ýÿëäèéè ãÿðàðäàí
ñîíðà îëàí äþéöøäÿ Ãàçàí õàíûí çÿð-
áèéëÿ àòûí öñòöíäÿí éåðÿ ñàëûíûð. Ãàçà-
íûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ äÿ îíóí áàøûíû
êÿñèð.
Éàçû÷ûîüëó “Ñÿëúóãíàìÿ”ñèíèí
áàøëàíüûúûíäàêû “Îüóçíàìÿ”äÿ Àðóçëà
áàüëû “äîõñàí äÿðèäÿí êöðê îëñà òîïó-
üóíó þðòìÿéÿí, äîããóç äÿðèäÿí øÿáêö-
ëàù îëñà òöëöéöí þðòìÿéÿí, äîõñàí ãî-
éóí äîâüàëûã, îí ãîéóí þéöíúöê éåò-
ìÿéÿí, äîããóç éàøàð ñöíýöí ñèëêöá
àòàí, ãûéíàüûíäà ýþêòÿ äóòàí, àò áàøûí
éàëìûðûï áèð êÿç éóäàí ßôðàñèéàá îüëó
Àëï Àðûç áÿé” äåéèëèð.
ßñêè ÷àüëàðûí òöðê ðÿâàéÿòëÿðèíäÿ
ßôðàñèéàá îüëó Àëï Àðóçóí Äÿìèðãà-
ïûíû, éÿíè Øÿðãè Ãàôãàçäàêû Äÿðáÿíäè
à÷äûüû ñþéëÿíèð.
Ôèðäîâñè “Øàùíàìÿ”ñèíäÿ Èðàí-Òó-
ðàí ÷àðïûøìàëàðûíäàí äàíûøûëàðêÿí Àëï
Àðóç áóðàäà ßôðàñèéàáûí îüëó äåéèë,
ãàðäàøû îëàðàã ýþñòÿðèëèð, àäû èñÿ Àãðèðåñ
øÿêëèíäÿ õàòûðëàíûð.
ßäÿáèééàò:
Ýþêéàé Î. Ø., Äåäåì Êîðêóòóí êèòàáû,
Èñò., 1973.
ÀÑÈ – Èòàÿò åòìÿéÿí, òàáå îëìàéàí, öçÿ
äóðàí. ÊÄÃ-äÿ ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë
åòìÿéÿí, èñëàì äèíèíÿ èíàíìàéàí
êàôèðëÿð – õðèñòèàí âÿ áöòïÿðÿñòëÿðÿ ãàðøû
ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åäÿí îüóçëàð âóðó-
øóðëàð. ÊÄÃ-äÿ àñè êàôèðëÿðèí êèëñÿëÿðè
ó÷óðóëóá éåðèíÿ ìÿñúèä òèêèëèð. 11-úè
áîéäà Ñàëóð Ãàçàí äåéèð: “Êÿëèñàíû
éûõûá éåðèíÿ ìÿñúèä éàïäûì” 9-úó áîé-
äà êàôèðëÿ âóðóøàí ßìðàí äåéèð: “Éà àñè
ìÿëäè! Ñÿí áöòëÿðèíÿ éàëâàðûðñàí, ìÿí
àëÿìëÿðè éîõäàí âàð åëÿí Àëëàùûìà
ñûãûíäûì!” (Ä-251). 5-úè áîéäà Ñàëóð
Ãàçàíûí ñþçöíäÿí èíúèéÿí Áÿêèë äåéèð:
“Îüóçà àñè îëäóì, áÿëëö áèëñèí”
(Ä-240). Åëÿ áóðàäàúà Áÿêèëèí ùÿðÿêÿ-
òèíÿ èðàä òóòàí õàíûìû îíà áèëäèðèð êè,
“Ïàäøàùûíà àñè îëàíûí èøè ðàñò ýÿëìÿç”
(Ä-240). Àñè ñþçö ÊÄÃ-íèí 12-úè áî-
éóíóí àäûíäà äà èøëÿíìèøäèð. “È÷ Îüóçà
Òàø Îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäèýè áîéó
áÿéàí åäÿð”
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÑÑÎÍÀÍÑ – Ñàèò ñÿñëÿðèí òÿêðàðûíäàí
éàðàíàí áó öñëóáè ôèãóðóí Äàñòàíûí
äèëèíäÿ þçöíÿ éåð òàïìàñû áó äèëèí
öñëóáëàøìàñûíà, Éàçû ìÿäÿíèééÿòèíÿ
ìÿõñóñ ÷àëàðëàðà ìàëèê îëìàñûíà èøàðÿ
åäèð. Àëëèòåðàñèéàéà íèñáÿòÿí àññîíàíñûí
àéðûúà èøëÿíìÿ ÿùàòÿñè î ãÿäÿð äÿ ýåíèø
äåéèë âÿ àäÿòÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
áóíëàð áèð éåðäÿ èøëÿíèð. Íöìóíÿ:
Ãàéòàáàíëàð ãàðûñà... ãàðàãî÷ëàð ãàðûñà ..
“Áàáàí ãàðû, àíàí ãàðû; Àüúà öçëö àíàí
ãàðøû ýÿëèá îüóë äåñÿí; Àü ÿëëÿðè àðäûíà
áàüëû äåéÿéèììè? “ vÿ ñ.
Êàìàë Àáäóëëà
ÀØÛÃ, ÀØÓÃ – ÊÄÃ-íèí éàðàäûúûñû
îçàíûí õÿëÿôè, éàðàäûúû, èôà÷û, äàøûéûúû
ñÿíÿòêàð.
Àøûã, àøóã àä-òèòóëóíóí ìåéäàíà
ýÿëìÿñè XV, XVI, áÿçÿí èñÿ XVII
éöçèëëèêëÿ áàüëàíûëìûøäûð. Îçàí-âàðñàã-
éàíøàã-äÿäÿ èñòèëàùëàðû êèìè àøûã-àøóã
òåðìèíè äÿ ùÿì ìÿíøÿ, èôàäÿ åòäèéè ìÿ-
íà, ìÿçìóí åòèáàðèëÿ, ùÿì äÿ åë ñÿíÿò-
êàðûíûí äàøûäûüû èñèì-àä-òèòóë êèìè äèã-
ãÿòè ÷ÿêìèø, àðàøäûðûúûëàð áó áàðÿäÿ
ìöõòÿëèô ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøëÿð.
Áÿëëèäèð êè, XIII éöçèëëèéèí ñîíó – XIV
ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà éàøàìûø âÿ Éóíèñ
Èìðÿ ñÿïýèñèíäÿ éàçäûüû øåèðëÿðèíÿ ýþðÿ
õàëã îçàíëàðûíà éàõûíëàøàí øàèð ßëè Àøûã
(Àøèã) Ïàøà Òÿõÿëëöñö èëÿ áó ñþç- òåð-
35
ìèíè þç àäûíäà ãîðóéàí èëê ñÿíÿò-
êàðëàðäàí îëìóøäóð. Àðòûã XV-XVI
ÿñðëÿðäÿ ßùìÿä ×ÿëÿáè, Èáðàùèì êèìè
õàëã øåèðè íöìàéÿíäÿëÿðè áèð èôà÷û-ñÿ-
íÿòêàð ìÿíàñûíû äàøûéàí àøûã òåðìèíèíè
þç àäëàðû èëÿ éàíàøû èøëÿòìèøëÿð.
Àøûã áèð ñþç-òåðìèí êèìè, éàðà-
äûúûñû, èôà÷ûñû îëàí ñÿíÿòêàðûí äàøûäûüû
àä-òèòóë êèìè îëäóãúà ýåíèø áèð ÷åâðÿíè
ÿùàòÿ åòñÿ äÿ, àøóã éàéûëìà àðåàëû åòè-
áàðèëÿ íèñáÿòÿí ìÿùäóä ñÿúèééÿ äàøû-
ìûøäûð. Ãàôãàç âÿ Çàãàôãàçèéàíûí áèð
ñûðà õàëãëàðû, î ñûðàäàí ýöðúö, åðìÿíè,
àéñîðó, éóíàí âÿ á. “àøûü”ûí “àøóã”
ôîðìàñûíû ãÿáóë åòìèø âÿ þç òÿëÿôôöçëÿ-
ðèíÿ óéüóí îëàðàã áåëÿ äÿ èøëÿòìèøëÿð.
Àøûüûí (ùÿì÷èíèí àøóüóí) áèð ñþç-
òåðìèí êèìè ìÿíøÿéèíÿ, åòèìîëîæè áàõ-
ìûíäàí äàøûäûüû ìÿíà, ìÿçìóí ÷àëàðû-
íà, ùÿì÷èíèí áèð ñÿíÿòêàð êèìè ôÿàëèé-
éÿòèíÿ ýåíèø êîíòåêñòäÿ éàíàøìàëû,
ìÿùç áó êîíòåêñòäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê áó
ñÿíÿò àëÿìèíè äÿéÿðëÿíäèðìÿê ìöì-
êöíäöð.
Àøûã-àøóã àäûíû äàøûéàí éàðàäûúû-
èôà÷û ìöüÿííèëÿðÿ ìöõòÿëèô òÿðèôëÿð
âåðèëìèø, áóíóíëà ùÿìèí ñÿíÿòèí âÿ
ñÿíÿòêàðûí þçöíÿìÿõñóñ êåéôèééÿòëÿðè
öçÿ ÷ûõàðûëìûøäûð. Àøûüûí àøóã ôîðìàñûíû
ãÿáóë åäÿí àðàøäûðìàëàðûí áèðèíäÿ äå-
éèëèð: Àøûã î øÿõñäèð êè, éèéÿëÿíäèéè ñÿ-
íÿòÿ ãàáèë îëóð, èêè, éàõóä ö÷ àøûãëà áèð-
ëèêäÿ êÿíäáÿêÿíä, øÿùÿðáÿøÿùÿð ýÿçÿ-
ðÿê ÷àëûá-îõóéóð. ×àëüû àëÿòèíèí ñèì-
ëÿðèíè òèòðÿäÿðÿê ìåéäàíëàðäà, ãÿùâÿ-
õàíàëàðäà, ùàáåëÿ äèýÿð éûüûíúàãëàðäà
òÿüÿííè åäèð. Àøûãëàð ÷îõ âàõò óñòàäëà-
ðûíûí ñþçöíö äåéèð, àç-÷îõ äà þç éàðàò-
äûãëàðûíû îõóéóðëàð. “Èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè
àëÿòëÿðèí àäëàðû äà òöðêúÿäèð: ñàç, ñàíòóð,
êàìàí, éàõóä êàìàí÷à, áàüëàìà”
(Òðäàò Éåïèñêîïîñ Ïàëéàí).
Áó ôèêèðëÿðëÿ ñÿñëÿøÿí þçýÿ áèð ãàé-
íàãäà äåéèëèð: “Àøûã ÿäÿáèééàòûíäàí,
ìÿëóì îëäóüó âÿúùëÿ õàëãûí àíëàéà
áèëÿúÿéè ëèñàíëà éàçàí, äàùà ÷îõ ùåúà
âÿçíèíè ãóëëàíàí, ñàç ÷àëàðàã äèéàð-äè-
éàð äîëàøàí, ÷îõ äÿôÿ àøûã àäû èëÿ ãÿëÿì
øöàðÿñèíäÿí, äèâàí øàèðëÿðèíäÿí òÿôðèã
îëóíàí øàèðëÿðèí ìÿùñóëëàðûíûí ùÿéàòè
ìÿúìóÿñè àíëàøûëûð” (Ï.Í.Áîðàòàâ).
“Àøóã” ñÿíÿòèíèí òÿäãèãàò÷ûñû ùÿëÿ
þòÿí éöçèëëèéèí îðòàëàðûíäà áó ñÿíÿòèí
õàðàêòåðè áàðÿäÿ áåëÿ áèð öìóìèëÿøäè-
ðèúè ìöëàùèçÿ ñþéëÿìèøäèð:
Åëÿ ñÿíÿòêàðëàð âàð êè, ñàç ÷àëà
áèëìèð, éàëíûç íÿüìÿ äåéèð (éàçûð, éàõóä
éàðàäûð), áóíà ìàùíû (íÿüìÿ) éàðàäàí
äåéèðëÿð; åëÿëÿðè äÿ âàð êè, ñàç ÷àëàðàã
ãîøäóüó íÿüìÿíè (øåðè) îõóéóð. Áóíà
äà òÿüÿííè åäÿí äåéèðëÿð. Ëàêèí áöòöí
áóíëàðäàí öñòöíö âÿ ùþðìÿòëèñè àøûãäûð.
Îíóí ö÷öí ñàç, òÿüÿííè ðóù âÿ úàí
äåìÿêäèð” (Ý.Àõâåðäèéàí).
Açÿðáàéúàíäà àïàðûëìûø àðàøäûð-
ìàëàðûí áèðèíäÿ èñÿ àøûüà áåëÿ òÿðèô
âåðèëìèøäèð: “Àøûã õàëã ñÿíÿòêàðûäûð. Áó
ñÿíÿò ùÿìèøÿ ñèíêðåòèê îëìóø, èíäè äÿ
ñèíêðåòèçìèí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèíè
þçöíäÿ éàøàòìàãäàäûð. Éÿíè ùÿëÿ áó
ýöí äÿ àøûã ùÿì øàèð, ùÿì áÿñòÿêàð,
ùÿì äàñòàí÷û, ùÿì ìöüÿííè, ùÿì
÷àëàí, ùÿì îéíàéàí, ùÿì àêòéîð, ùÿì
äÿ íàüûë÷ûäûð. Áàøãà øÿêèëäÿ äåéèëñÿ, î,
ùÿì øåèð, ùÿì äàñòàí, ùÿì äÿ ìóñèãè
ùàâàëàðû éàðàäàí, éàðàòäûãëàðûíû èñÿ þç
ìÿëàùÿòëè ñÿñè, ìÿùàðÿòëè áàðìàãëàðû èëÿ
èôà åòìÿéè áàúàðàí áèð ñÿíÿòêàðäûð”
(Ì.Ù.Òÿùìàñèá).
Àøûã-àøóã èñòèëàùû âÿ ñÿíÿòè áàðÿäÿ
ñþéëÿíèëìèø ôèêèðëÿðäÿ öìóìè âÿ õöñóñè
úÿùÿòëÿð þçöíö áöðóçÿ âåðìèøäèð.
Õöñóñè úÿùÿò äåäèêäÿ, áó èñòèëàùûí “ìèë-
ëèëÿøäèðèëìÿñè” íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó êèìè
úÿùäëÿð XIX ÿñðäÿ äÿ åäèëìèøäèð. Éàçû÷û
Ã.Àüàéàíà èñòèíàäÿí áåëÿ áèð ìöëàùèçÿ
ñþéëÿíìèøäèð êè, ýöéà “àøóã” ñþçö
“àñîü” ñþçöíöí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëìûø-
äûð. “Àñîü” èñÿ øåèð, ìàùíû äåéÿí, ìö-
üÿííè ìÿíàñûíäàäûð. “Àñåë” èôàäÿñè
36
ùàáåëÿ ãÿäèì ÿäÿáèééàòëàðäà “îõóéàí”
ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèá” (Ì.Àüàéàí). Åéíè
ôèêèðëÿð þçöíÿ áàøãà òÿðÿôäàðëàð äà òàï-
ìûøäûð: “Áèçèì õàëãäà (åðìÿíèëÿðäÿ
È.À.), õöñóñèëÿ éåðëè äèàëåêòëÿðäÿ ìö-
üÿííè, èôà÷û èìïðîâèçàòîð ìÿíàëàðûíû âå-
ðÿí “àñîõ”, “àñóõ” ñþçëÿðè èíäèéÿ ãÿäÿð
ñàõëàíìûøäûð”. Ìöÿëëèôÿ ýþðÿ, “àñóõ”
èôàäÿñè “àøóõ” øÿêèëèíÿ äöøìöøäöð êè,
áó äà åë ñÿíÿòêàðûíûí äàøûäûüû àääûð.
Ëàêèí áèð ùÿãèãÿòäèð êè, àøûã èñòèëàùû åð-
ìÿíèúÿíèí “àñîõ” òÿðêèáè èëÿ íÿ ãÿäÿð
áàüëàíûëûðñà áàüëàíûëñûí, ÿðÿáèí “åøã”
ñþçöíäÿíäèð. Ñò. Ìàëõàñéàíòñ “Åðìÿíè
äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ àøûüû (àøóüó)
“õàëã øàèðè, ìöüÿííè, ìóñèãè÷è” ìÿíà-
ëàðûíû áèëäèðÿí ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþç êèìè
èçàù åòìèøäèð. Àøóã ÿäÿáèééàòû âÿ ñÿíÿ-
òèíèí àðàøäûðûúûñû Ã.Ëåâîíéàí èñÿ
éàçìûøäûð:
Àøûã ñþçö ÿðÿáèí “àøèã”èíäÿí äî-
üóá êè, áó äà “åøã”, “ñåâýè” (ìÿùÿá-
áÿò) äåìÿêäèð. Ùÿìèí ñþç Òöðêèéÿ âà-
ñèòÿñèëÿ “àøûã”, “àøûü” øÿêèëëÿðèíäÿ åð-
ìÿíè äèëèíÿ äàõèë îëìóø, ñîíðàëàð
“àøóã” øÿêëèíè àëàðàã, áó øÿêèëäÿ ðóñ
ÿäÿáèééàòûíà êå÷ìèøäèð. Àøûã àä-òèòóëó-
íóí îðòàéà ÷ûõäûüû òàðèõè øÿðàèòÿ ýÿëäèê-
äÿ èñÿ, ìöÿëëèô ãåéä åäèð êè, êå÷ìèøäÿ
Òöðêèéÿ âÿ Èðàíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
àøûãëàðûí ÷îõó “âóðóëìóø”, “ñåâìèø”
àäàìëàð îëìóøëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàìààò
îíëàðà “àøûã”, éÿíè “âóðãóí”, “àøûã îë-
ìóø” òÿüÿííè÷èëÿð äåìèøëÿð. Ñîíðàëàð
èñÿ áó àä éàðàäàí-îõóéàí èôà÷û ñÿíÿò-
êàðëàðà äåéèëìèø âÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð
éàøàìûøäûð.
“Àøûã, àøóã”óí ÿðÿáèí “åøã” ñþçö
èëÿ áàüëûëûüûíû òÿñäèã åäÿí Ì.Òÿùìàñèá
áó èñòèëàùû òöðê ìÿíøÿëè ñþç êèìè äÿ ìÿ-
íàëàíäûðìûøäûð: “Àøèã”èí êþêö ...ÿðÿá-
úÿíèí “åøãè”, “àøûã”ûí êþêö èñÿ, áèçúÿ
òöðêúÿíèí èíäè àðòûã òàìàìèëÿ àðõàèê-
ëÿøìèø îëàí ãÿäèì “àø”ûäûð. Áó ñþçöí þç
ôèêðèíè, ìÿãñÿäèíè, èñòÿéèíè áàøãàëàðûíà
òÿëãèí åòìÿê ìÿíàñûíäà èøëÿäèëÿí
“àøûëàìà” ôîðìàñû áó ñààò äà äèëèìèçäÿ
èøëÿíìÿêäÿäèð. Ëàêèí ýþðöíöð êè, áó
“àø” ñþçö ÷îõ äà óçàã îëìàéàí êå÷ìèø-
äÿ ùÿì äÿ íÿüìÿ ìÿíàñûíäà èøëÿíìèø,
áóðàäàí “àøóëàìàã”, éàõóä “àøûëàìàã”
– íÿüìÿ äåìÿê ìÿíàñûíû äàøûìûø, áó-
ðàäàí äà “àøóëà-àøûëà” øÿêëèíäÿ éåíÿ äÿ
“íÿüìÿ” ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèø, èíäè èñÿ
þçáÿêëÿðäÿ “àøóëà÷û” øÿêëèíäÿ íÿü-
ìÿ÷è, ìöüÿííè ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿê-
äÿäèð”.
Åë ÿäÿáèééàòûíûí ãàáàãúûë íöìà-
éÿíäÿëÿðèíäÿí ñàéûëàí, áó ìÿäÿíè èðñè
ãîðóéóá-éàéàí, éàðàäûá-éàøàäàí âÿ ÿñë
ìÿíàñûíäà àøûã àäëàíàí øÿõñèééÿòëÿð
ñÿíÿò ìåéäàíûíà òÿñàäöôè ýÿëìÿìèøëÿð.
Îíëàð þç èñòåäàäëàðû, áàúàðûãëàðû, éèéÿ-
ëÿíäèêëÿðè ïåøÿéÿ ùÿðòÿðÿôëè âÿ äÿðèí-
äÿí ãàáèë îëìàëàðû èëÿ ôÿðãëÿíìèø, éàðàò-
äûãëàðû ÿñÿðëÿð èñÿ óçóí ìöääÿò äèëäÿ-
àüûçäà äîëàøàðàã, ÿñðäÿí-ÿñðÿ, íÿñë-
äÿí-íÿñëÿ àäëàìûø, çÿíýèí áèð õÿçèíÿ-
éÿ, òöêÿíìÿç áèð èðñÿ ÷åâðèëìèøäèð.
Çàãàôãàçèéà, Ãàôãàç ìèãéàñûíäà
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ éàçûá-éàðàäàí,
ëàêèí òöðê, àçÿðáàéúàíëû îëìàéàí îíëàðëà
ñÿíÿòêàð íÿñëè – àøûã-àøóãëàð éåòèøìèø-
äèð. Áöòöí áó ìÿäÿíè-ìÿíÿâè èðñè ùå÷
áèð øöáùÿ åòìÿäÿí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿ-
íèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñè ùåñàá åòìÿê
ìöìêöíäöð. Áó ùÿãèãÿòè òàíûíìûø
ýöðúö, åðìÿíè ìöòÿôÿêêèðëÿðè äÿ åòèðàô
åòìèøëÿð. Éöçëÿðëÿ åðìÿíè, ýöðúö àøûüû-
íûí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ éàçûá-
éàðàòäûüûíû äÿéÿðëÿíäèðÿí òÿíãèä÷è,
èíãèëàá÷û-äåìîêðàò Ì.Íàëáàíäéàí ãåéä
åäèðäè êè, áó àøûãëàðû àíúàã “...åðìÿíè
àèëÿñèíäÿ äîüóëäóãëàðû ö÷öí åðìÿíè
àäëàíäûðìàã îëóð”. Éàõóä, þòÿí éöçèë-
ëèéèí ðåàëèñò ÿäÿáèééàòûíûí öíëö íöìà-
éÿíäÿñè, éàçû÷û Ã.Àüàéàí åòèðàô åäèðäè
êè, áó ãÿáèë àøûãëàð “...Ìàùíûëàðû (øåèð-
ëÿðè) åðìÿíèúÿ éîõ, òöðêúÿ (àçÿðáàé-
úàíúà – È.À.) éàðàäûðäûëàð. Åðìÿíè äèëèí-
37
äÿ îõóìàã òÿñÿââöðö ùÿëÿ áèçèì àøûã-
ëàðûí àðàñûíäà éàéûëìàìûøäû”. Ìöÿëëèô
îíó äà ãåéä åòìÿéè þçöíÿ áîðú áèëìèø-
äèð êè, áèçèì àøûãëàðûí øåèðëÿ ãàðûøûã
åðìÿíèúÿ ðîìàíëàðû (äàñòàíëàðû) éîõäóð,
îíëàð àíúàã òöðêúÿäèð (àçÿðáàéúàíúà-
äûð). Áó äàñòàíëàðûí áÿçèñè åëÿ óçóíäóð
êè, éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ íÿãë åòìÿêëÿ
ãóðòàðìûð. Ùÿìèí ñàâàäñûç àøûãëàð î
ãÿäÿð øåé éàäëàðûíäà ñàõëàéûðäûëàð êè,
ùÿòòà éàçûá-îõóìàüû áèëÿí àäàì áåëÿ
áóíëàðû õàòûðûíäà ñàõëàéà áèëìÿç.
Ñÿíÿò ñèíêðåòèçìèíè, èìïðîâèçàñè-
éàíû áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ þç éàðàäû-
úûãëàðûíäà áèðëÿøäèðÿí àøûã-àøóã ñÿíÿ-
òèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè ùÿì óñòàä-éàðà-
äûúû, èôà÷û àøûãëàð, ñàç øàèðëÿðè, ùÿì äÿ
ãÿëÿì øöÿðàñû, åë øàèðè àäëàðû èëÿ òàíûíàí
øÿõñèééÿòëÿð çÿíýèí áèð ïîåòèê òÿôÿê-
êöðöí òÿìñèë÷èëÿðè êèìè âàùèä àõàðäà
áèðëÿøñÿëÿð äÿ, þç éàðàäûúûëûã öñëóáëàðû,
ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðè áàõûìûíäàí
áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøëÿð. Ìÿùç áó
úÿùÿò äÿ ôîëêëîð ÿäÿáèééàòûíäà ðÿíýà-
ðÿíý òåðìèíëÿð ìåéäàíà ýÿòèðìèø, ìöõ-
òÿëèô ìöëàùèçÿëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá
îëìóøäóð. Áåëÿ êè, àøûã-àøóã âÿ ñàç
øàèðëÿðè ñþçëÿðèíèí åéíè ìÿíàíû äàøûäûüû,
ãÿëÿì øöÿðàñûíûí (îíëàð ìöÿééÿí òÿùñèë
ýþðìöø, ùÿì ùåúà, ùÿì äÿ ÿðóçëà øåèð
éàçàí, ëàêèí ñàç ÷àëìàã áèëìÿéÿí
ñÿíÿòêàðëàð èäè) ñàäÿúÿ ãÿëÿì øàèðëÿðè
îëäóüó, åë øàèðèíèí èñÿ äàùà ýåíèø öìóìè
áèð ìÿíà êÿñá åäèá àøûãëà ãÿëÿì øöÿ-
ðàñûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðäèéè áàðÿäÿ ôè-
êèðëÿð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ÷îõó òÿðÿôèíäÿí
ãÿáóë åäèëÿí ìöøòÿðÿê ãÿíàÿòëÿð îë-
ìóøäóð. Àøûã ÿäÿáèééàòû, þçýÿ ñþçëÿ,
ñàç øàèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíè äèâàí ÿäÿ-
áèééàòû èëÿ àíîíèì õàëã ÿäÿáèééàòû àðà-
ñûíäà îëàí àéðûúà áèð ãîë-ñàùÿ ùåñàá
åòìÿê èñÿ äàùà ÷îõ ìÿãñÿäéþíëö ñàéûë-
ìàëûäûð.
Àøûã-àøóã ñÿíÿòèíèí òÿñÿââöôëÿ,
àéðû-àéðû ñöôè òÿðèãÿòëÿðè èëÿ áàüëûëûüû
èñòèãàìÿòèíäÿ þéðÿíèëìÿñè èñÿ ÊÄÃ âÿ
îçàí ñÿíÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ìÿñÿ-
ëÿëÿðèí àøêàðëàíìàñûíà çÿìèí éàðàäûð.
ßäÿáèééàò:
Òÿùìàñèá Ì.Ù. Àçÿðáàéúàí õàëã
äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), Á., 1972.
Àááàñîâ È. Ìöãÿääèìÿ. Àçÿðáàéúàí
àøûãëàðû âÿ åë øàèðëÿðè, 2 úèëääÿ, I úèëä, Á.,
1983.
Èñðàôèë Àááàñëû.
ÀÒ, ÀÒËÀÐ – Àáèäÿäÿ õöñóñè àäëàðëà
òàíûíàí àòëàð áóíëàðäûð: Àüáîç àò, Áîç
àò, Ãîíóð àò, Ãàçëûã àò, Éåëèñè ãàðà Ãàç-
ëûã àò, Ãàðà àéüûð, Äóðó àéüûð, Àëàúà àò,
Éöéöðÿê àò, Êå÷è áàøëû Êå÷ÿð àéüûð,
Òîüëó áàøëû Äóðó àéüûð, ßðÿáè àò, Òÿïÿë
ãàøãà àéüûð, Àü áÿäÿâè àò, Ýþé áÿäÿâè
àò âÿ ñ. Áó àòëàð þç ñÿúèééÿâè úèçýèëÿðè
èëÿ áèð-áèðèíäÿí ñå÷èëèð. Ìèñàë ö÷öí, Áîç
àò Áåéðÿéèí, Àë àéüûð Áÿêèëèí, Ãîíóð àò
Ãàçàí õàíûí, Ýþé áÿäÿñþéöí àò Ãàðà-
ýöíÿíèí, Àü áÿäÿñþéöí àò Øèðøÿìñÿä-
äèíèíäèð. Àüáîç, Øàùáàç, Ãàçëûã, Éåëèñè
ãàðà Ãàçëûã, Áÿäþé, Ãàðàãî÷ àòëàð èñÿ
öìóìè ìèíèê àòëàðûäûð. Áó àòëàð äà
þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ôÿðäè êåéôèééÿòëèäèðëÿð.
Áåëÿ êè, øàùáàç àò äàùà óçóí àéàãëû îë-
ìàñû èëÿ ñå÷èëèð. Äóñòàãëûãäà îëàí Áåé-
ðÿéèí àðüûøëàðëà – ñîðàüûíà ýÿëÿíëÿðëÿ
ñþùáÿòèíäÿí äÿ øàùáàç àòëàðûí óçóí
àéàãëû îëìàñû áÿëëè îëóð. Áåéðÿê îíëàðà
“Àéàüû óçóí øàùáàç àòû áèíÿí àðüûø!”
(Ä-957) – äåéÿ ìöðàúèÿò åëÿéèð. Öìó-
ìèééÿòëÿ, áîéëàðäà øàùáàç àòëàðûí àäû
÷îõ ÷ÿêèëèð. Åëÿúÿ Áåéðÿê ãàçàìàòäàí
ãóðòàðûá ýÿëÿíäÿ äÿ áàúûñûíäàí áàøãà
àòëàðûíû (îíóí Áîç, Àüáîç, Ãàçëûã àòëàðû
äà âàð) éîõ, øàùáàç àòëàðûíû ñîðóøóð:
“Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðû, Ñîðàð îëñàì,
áèíÿò êèìèí?” (Ä-1031).
Áàúûñû äà úàâàáûíäà:
“Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðûíû ñîðàð
îëñàí,
Àüàì Áåéðÿýèí áèíÿäèéäè;
38
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè áèíÿðèì
éîã” – äåéèð (Ä-10310).
Áîéëàðäàí ýþðöíör êè, ùÿäèééÿ
îëàðàã äàùà ÷îõ øàùáàç àòëàð âåðèëÿðäè.
Øàùáàç àòëàð àáèäÿíèí áèð áîéóíäà êå÷è
áàøëû Êå÷ÿð àéüûð âÿ Òîüëó áàøëû Äóðó
àéüûð àäûéëà òÿãäèì îëóíóð. Ùÿìèí àòëàð
Áàéûíäûð õàíûí òþâëÿñèíäÿ ñàõëàíûëàí àò-
ëàðäûð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä ìèíèá Äÿëè Ãàð-
úàðûí áàúûñû Áàíû÷è÷ÿéè Áàìñû Áåéðÿéÿ
àëìàüà ýåäèð, åë÷èëèéÿ ýåäÿíäÿ ìèíäèéè
àòëàðäàí áèðèíèí “êå÷è áàøëû” îëìàñûíû
ýÿðÿêëè áèëìèøäèð.
ÊÄÃ-äÿ Àüáîç àäû äà ÷îõ ÷ÿêèëèð.
Àüáîç àò åëÿ Áåéðÿéèí “äÿíèç ãóëóíó”
Áîç àéüûðûí ñîéóíäàíäûð. Áàøãûðä åïî-
ñóíóí ãÿùðÿìàíû Óðàë Áàòûðûí äÿðéà àòû
ìÿùç “Àüáîç”äóð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà åëÿ
Õûçûðûí äà àòû, ñàäÿúÿ îëàðàã, Áîç àò
éîõ, Àüáîç àò àäëàíûð. Ìàíàñ äàñòà-
íûíäà Õûçûð Àüáîç àòûí öñòöíäÿ ýÿëèá
Ìàíàñûí îüëóíà “Ñåìåòåé” àäû âåðèð.
Àììà Àüáîç àò ùå÷ äÿ Áåéðÿéèí
Áîç àéüûðû äåéèë. ×öíêè Áîç àéüûð éàëíûç
Áåéðÿéÿ ìÿõñóñäóð. Àüáîç àòû Îüóç-
ëàðäàí ìèíÿíëÿð ÷îõäóð. Àüáîç àòûí
àáèäÿäÿ õöñóñè âóðüó èëÿ òàíûäûëìàñû
Àüáîçäàêû “àü”ëà áàüëûäûð. “Àü” ðÿíý
îëàðàã òÿìèçëèê, ïàêëûã àíëàìëàðûíà äà
ýÿëèð. Òàíðûéà àü ðÿíýëè àò ãóðáàí âåð-
ìÿê äÿ åëÿ áó ýþðöøëÿðëÿ áàüëûäûð. Ìà-
íàñ àíàäàí îëàíäà àòàñû Éàãóá õàí áó
øÿðÿôÿ Àüáîç àòû ãóðáàí êÿñèð. Áóíäàí
ñàâàéû, àü ðÿíýèí äöøöìëö ñàéûëûá óüóð
ýÿòèðäèéèíÿ èíàíûëäûüûíäàí àü ðÿíýëè àò
äà ùÿìèøÿ óüóð ðÿìçè ñàéûëìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿêè Àüáîç àòëàð äà áèëà-
âàñèòÿ óüóðëà, øàä õÿáÿðëÿ áàüëû ìÿ-
ãàìëàðäà, éàüû öñòöíÿ ýåäèëÿíäÿ ìè-
íèëèð. Ãàçàí õàíûí éóðäóíà òàëàí ñàëàí
éàüûëàðëà âóðóøàíäà Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó
Øèðøÿìñÿääèíèí ìèíäèéè Àüáîç àòäûð.
Ñÿýðÿê ãàðäàøû ßýðÿéè éàüû ÿëèíäÿí
ãóðòàðìàüà éîëëàíàíäà àíàñû îíà Àüáîç
àòà ìèíìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëèð. Éåýíÿê äÿ
Äöçìöðä ãàëàñûíäà ñàõëàíûëàí àòàñûíûí
àðõàñûíúà ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøàíäà éóõó-
ñóíäà Àüáîç àòëû àëïëàðû ýþðöð.
Àüáîç àò ìèíÿí Îüóç èýèäëÿðè ùÿ-
ìèøÿ äöøìÿíÿ öñòöí ýÿëèðëÿð. Áàñàò Òÿ-
ïÿýþçö þëäöðÿíäÿ äÿ øàä õÿáÿðè Îüóçà
÷àòäûðìàã ö÷öí Áóíëû ãîúà èëÿ Éàïàãëó
ãîúà Àüáîç àòëàðà ìèíèðëÿð. ×öíêè åë
îíëàðû Àüáîç àò öñòöíäÿ ýþðöíúÿ Áàñà-
òûí Òÿïÿýþçÿ öñòöí ýÿëäèéèíè áèëÿúÿêäè.
Àáèäÿíèí “È÷ Îüóçà Äàø Îüóç àñû
îëóá Áåéðÿê þëäöýè áîé”äà þëöìúöë
éàðàëàíàí Áåéðÿê éîëäàøëàðûíà äåéèð:
“Éèýèòëÿðèì, éåðèíèçäÿí óðó äóðóí,
Àüáîç àòóìóí ãóéðóüûíû êÿñèí (Ä-2983).
“Àò ãóéðóüó êÿñìÿ”íèí ìÿçìó-
íóíäà èêè ìÿòëÿá âàðäûð. Áèðèíúèñè, àò,
öìóìèééÿòëÿ, ñàùèáè ö÷öí íàìóñ, ãåé-
ðÿò ñèìâîëó ñàéûëûð. Ùÿòòà “Êèøèíèí éà
àòû, éà àðâàäû” äåéèëèá. Èêèíúèñè èñÿ,
þëöìëÿ, øÿùèäëèêëÿ áàüëû îëàðàã àòûí
ãóéðóüóíóí êÿñèëìÿñèäèð. Áàùàÿääèí
Þýÿëÿ ýþðÿ: “Òöðê ÿñýÿðè èêèíúè åøè
îëàðàã àòûíû ýþðöðäö. ßñýÿð øÿùèä îëàíäà
àòû äà “äóë” ãàëûðäû. Áóíóí ö÷öí êÿíäèíè
þíúÿäÿí øÿùèäëèéÿ ùàçûðëàìûø îëàí
ÿñýÿð “äóë” èøàðÿòè îëàðàã àòûíûí ãóéðó-
üóíó êÿñèá ìèçðàüûíäàí àñûðäû. Àëïàðñ-
ëàí èñÿ ñàâàøäàí þíúÿ àòûíûí ãóéðóüóíó
äöéöíëÿìèøäè. Áþéëÿúÿ, øÿùèäëèéÿ ùà-
çûðëàíìûøäû. Åëÿ Áåéðÿéèí äÿ àòûíûí
ãóéðóüóíó êÿñäèðìÿñè áó ñîíóíúó
äåéèëÿíëÿðëÿ èëýèëèäèð.
Àòûí êÿñèëìèø ãóéðóüó äþâëÿòèí,
ãÿáèëÿíèí ñèìâîëó ñàéûëàí áàéðàãëàðäàí
äà àñûëûðäû.
ÊÄÃ-äÿ ìÿõñóñè àòëàðäàí áèðè äÿ
Àë àéüûðäûð. Áó àò Äîããóç òöìÿí Ýöð-
úöñòàí àüçûíäà Îüóç åëèíÿ ãàðîâóëëóã
åäÿí Áÿêèëèíäèð. Áóíó îüóçëàð äà áèëèð,
åëèí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí ãûðàãäà éàøàéàí
êàôèðëÿð äÿ.
Áÿêèë îâäà àòäàí éûõûëûá àéàüûíû
ñûíäûðûð. Äöøìÿíëÿð áó ÿùâàëàòû åøèäèíúÿ
îíóí öñòöíÿ ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàøûðëàð.
39
Éàüûíûí íèééÿòèíäÿí õÿáÿð òóòàí Áÿêèë
îíëàðëà âóðóøà éîëëàíàí îüëóíà ìÿùç Àë
àéüûðû ìèíìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Î, îü-
ëóíó Áàéûíäûð õàíûí éàíûíà ýþíäÿðìÿê
èñòÿéÿíäÿ äÿ, îüëóíóí õàùèøèíÿ áàõìà-
éàðàã, Àë àéüûðû éîõ, Éåëèñè ãàðà Ãàçëûã
àòû áîéóí îëóð. “Àë àéüûð ãà÷àí êèì éàüû
ãîõóñûí àëñà, àéàüûí éåðÿ äþýÿðäè, òîçû
ýþýÿ ÷ûãàðäû” (Ä-24610).
Äþéöø ìåéäàíûíäà éàüûëàð Àë àé-
üûðû ýþðöíúÿ öñòöíäÿêèíèí Áÿêèë îëäó-
üóíó çÿíí åëÿéèá, ãà÷ìàüà ùàçûðëàøûð-
ëàð. Áÿêèëèí Àë àéüûðûíûí äöøìÿí ýþðöí-
úÿ àéàüûíû éåðÿ äþéìÿñè úèçýèëÿðè Êîð-
îüëóíóí Ãûðàòûíäà äà âàð. “Êîðîüëó”-
íóí “Äóðíà òåëè” ãîëóíäà éàòìûø äÿëè-
ëÿðè òóòìàüà ýÿëÿí äöøìÿíëÿðè Ãûðàò ýþ-
ðÿí çàìàí àéàãëàðûíû éåðÿ äþéöá êèøíÿ-
ìÿéÿ áàøëàéûð.
Òÿùëöêÿíè þíúÿäÿí ñàùèáèíÿ áèëäèð-
ìÿê õàñèééÿòè ÊÄÃ-äÿêè áàøãà àòëàðäà
äà âàð. Áó éþíäÿí Ãàðàãî÷ àòëàð äà
äèããÿòè ÷ÿêèð. Îüóçäà éåíÿ äÿ ÷îõëàðû-
íûí ìèíäèéè áó ñàéûëàí, ñå÷èëÿí àòëàð äà
éàüû ùÿíèðòèñèíè óçàãäàí-óçàüà äóéóð-
ëàð. Àáèäÿíèí “Óøàí ãîúà îüëû Ñÿýðÿê
áîéó”íäà Ãàðàãî÷ àòû ìèíèá ßýðÿéèí
àðõàñûíúà éîëëàíàí Ñÿýðÿê ýÿëèá Äÿðÿ-
øàìà ÷àòûð. Ö÷ ýöíëöê éîë îíó éîðäó-
üóíäàí éûõûëûá éàòûð. Êàôèðëÿð áóíäàí
õÿáÿð áèëèíúÿ îíó òóòìàüà ýÿëèðëÿð.
“Ãóëàüû ñàü” Ãàðàãî÷ àò Ñÿýðÿéè éóõó-
äàí îéàäûð. Áîéäà áó ùàäèñÿ ö÷ äÿôÿ
òÿêðàð îëóíóð.
Àáèäÿäÿêè Ãîíóð àò èñÿ áèð øÿõñÿ
ìÿõñóñäóð. Ãîíóð àòûí éàëíûç Ãàçàí
õàíà àèäëèéè “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìà-
ëàíäûüû áîé”óí áàøëàíüûúûíäà äà õöñóñè
âóðüó èëÿ áèëäèðèëèð. Áÿêèëè Àë àéüûðëà
òàíûéàí äöøìÿíëÿð Ãàçàíûí äà Ãîíóð
àòà ñàùèá îëìàñûíû áèëèðëÿð âÿ þç àðà-
ëàðûíäà “Ãîíóð àòëû Ãàçàíû òóòóí” äåéèð-
ëÿð. Ãîíóð àò ÷îõ èòè ãà÷ìàñû èëÿ äÿ î áèðè
àòëàðäàí ñå÷èëèð. Áîéëàðäà áó àòûí ö÷
ýöíëöê éîëó áèð ýöíäÿ áàøà âóðäóüó
ñþéëÿíèð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÒÀ – ßñêè âÿ éåíè òöðê äèëëÿðèíäÿ èø-
ëÿíÿí áèð ñþç. Ìöñòÿãèì, ëöüÿâè ìÿíà-
ñûíäà ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ èøëÿí-
ìèøäèð: “Àòà àäûíû éöðöòìèéÿí õîéðàä
îüóë àòà áåëèíäÿí åíèíúÿ, åíìÿñÿ éåý”
(Ä-4). “Àòà-àíà àüëàøóá, Ãàçàíà àäàì
ñàëäûëàð” (Ä-260). “Àòà-àíà àù åòäèëÿð”
(Ä-262).
Àáèäÿíèí äèëèíäÿ áó ñþç ëöüÿâè îë-
ìàéàí ìÿíà äà èôàäÿ åòìÿêäÿäèð:
“Àòàì àäûí ñîðàð îëñàí – Ãàáà Àüàú!”
(Ä-232).
Ìÿòíèí êîíòåêñòèíäÿ Àòà ñþçö àé-
ðûúà “ÿúäàä” ìÿçìóíó áèëäèðèð. Áóíó
“Îüóçóí òÿìàì áèëèúèñè îëàí”, “üàèá-
äÿí äöðëö õÿáÿð ñþéëÿéÿí”, “ùÿãã-
òÿàëàíûí êþíëèíÿ èëùàì åòäèéè” Ãîðãóòóí
àäû èëÿ áèðýÿ (4 äÿôÿ) èøëÿíìÿñè äÿ ýþñ-
òÿðèð: “Ãîðãóò Àòà Îüóç ãþâìèíèí ìöø-
êèëèíè ùÿëë åäÿðäè. Ùÿð íÿ îëñà Ãîðãóò
Àòàéà òàíûøûíúà èøëÿìÿçëÿðäè” (Ä-2).
Àòà àäû Îüóç åïèê ÿíÿíÿñèíäÿ Ãîð-
ãóò Àòà, Èðêûë Àòà êèìè ìÿíãÿáÿëÿðäÿí
ýÿëÿí øÿõñèééÿòëÿðèí àäëàðûíäà âàð.
ßáöëãàçè Áàùàäóð õàí (XVII ÿñð) “Òöðê
øÿúÿðÿñè”íäÿ éàçûð: “Òöðê õàëãû ÿçèç êè-
øèëÿðÿ “àòà” äåéèð: Ìÿñÿëÿí, Ùÿêèì-
Àòà âÿ Ñåééèä Àòà”.
Õàëã àðàñûíäà áþéöê ùþðìÿò, ìö-
ãÿääÿñëèê ãàçàíàí îçàíëàð, óëó ãàìëàð
áó àäû äàøûéûðäûëàð. Àòèëëàíûí ãóðäóüó
Ùóí äþâëÿòèíäÿ áèëýÿ Àòà-êàì èäè.
ßñêè ÷àüëàðûí áþéöê éàäèýàðû àòàëàð
ñþçëÿðè òîïëóñóíà “Îüóçíàìÿ” äåéèë-
ìÿñè îíëàðûí óëó ÿúäàäëàðäàí, àòàëàðäàí
ãàëìà îëäóüóíà ýþðÿäèð.
Òöðêëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òÿñÿââöô àõûíû
ýöúëÿíäèêúÿ, øåéõëÿðÿ (øûõëàðà), ùèêìÿò
ñàùèáè îëàí øÿõñëÿðÿ, êÿðàìÿò ñàùèáè
äÿðâèøëÿðÿ äÿ “Àòà” àäû âåðèëìÿéÿ áàø-
ëàíäû: ×îáàí Àòà, Ìÿíñóð Àòà, Ùàêèì
Ñöëåéìàí Àòà, Äÿìèð÷è Àòà.
40
Òöðêöñòàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ,
ãûðüûç ÷þëëÿðèíäÿ Þâëèéà Àòà êèìè
úîüðàôè àäëàð îðàëàðäà ãÿáèðëÿðè îëàí òöðê
þâëèéàëàðûíûí àäëàðû èëÿ áàüëûäûð.
Éåð àäëàðûíäà, ùÿì÷èíèí “ïèð, îúàã”
ìÿíàñû äàøûéûð.
“Àòà” – ìèôîëîæè äöøöíúÿäÿ àõèðÿò
äöíéàñû, éåð ñòèõèéàñû âÿ áóíà ýþðÿ äÿ
ÿúäàäëàð äöíéàñû èëÿ áàüëàíûð. Î, ãîðó-
éàí, ùèôç åäÿíäèð: Ãûðüûç Àòà – ãûðüûç
õàëãûíû ãîðóéàí ðóù; Ãàìáàð Àòà – èëõû-
ëàðû ãîðóéàí ðóù âÿ ñ. Êàðàèì ìèôîëîýè-
éàñûíäà òàíðûëàðäàí (ãîðóéóúó ðóùëàð-
äàí) áèðè Êàðüàë-Àòà àäûíû äàøûéûð.
Ì.Êàøüàðëû “Äèâàí”ûíäà “Àòà ñà-
ãóí” ñþçö âàð; “ùÿêèì, ùèêìÿò ñàùèáè;
áèëÿí, áèëèúè” ìÿíàñû èôàäÿ åäèð. Àòàíûí
áèëèúè îëìàñû îíóí ãåéá àëÿìèéëÿ –
üàèáëÿ (ýþðöíìÿçëÿð äöíéàñûéëà) áàüëû-
ëûüûíäàí ýÿëèð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÀÂÀÍÊÓËÀÒ – Äàéû êóëòó. Ãÿäèì
äöíéàíûí èáòèäàè úÿìèééÿòëÿðèíäÿ
ìàòðèàðõàòëûãëà (àíàêàüàíëûãëà) áàüëû
îëàí, îíóí áèð øàõÿñè êèìè èáòèäàè òÿñÿâ-
âöðëÿðäÿ éàøàéàí ñèòàéèø íþâö. Ãÿäèì
äàñòàíëàðäà þç ÿêñèíè áó âÿ éà äèýÿð øÿ-
êèëäÿ òàïìûøäûð. Àíà òÿðÿôäÿí ãîùóì-
ëàðà ñèòàéèø, ÿñëèíäÿ àíàêàüàíëûüûí
ÿðèéèá ýåòìÿêäÿ îëàí ýöúöíÿ èøàðÿäèð.
Äàñòàíäà áó ùàëà È÷ Îüóçëà Äûø Îüóçóí
ìöíàãèøÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí áîéäà ðàñò
ýÿëèðèê. Äûø Îüóç áÿéëÿðèíè È÷ Îüóçà
ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ òÿùðèê åäÿí Àðóç ãîúà
ùÿì äÿ áÿéëÿðáÿéè Ñàëóð Ãàçàíûí äàéû-
ñûäûð. Îüóç úÿìèééÿòèíèí áöòþâëöéöíö
ãîðóìàã, îíóí ñîíðàêû äàùà äÿðèí ïàð-
÷àëàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ
Ñàëóð Ãàçàí äàéûñû Àðóç ãîúàíû úÿçà-
ëàíäûðûð âÿ þëäöðòäöðöð. Äàéûéà ñèòàéèø
áó ñèòóàñèéàäà êÿñêèí äåôîðìàñèéàéà
ìÿðóç ãàëûð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÀÉÀÑÎÔÉÀ – Áèçàíñ ìåìàðëûã
àáèäÿñè, ìÿáÿä. ÊÄÃ-äÿ XI áîéäà èêè
éåðäÿ ðàñò ýÿëèíèð: “Éîë öçÿðèíäÿ êàôèðèí
Àéàñîôéàñû âàðäû. Êåøèøëÿð áÿêëÿðäè”
(Ä-28311) âÿ “Ãà÷äû Òÿêöðÿ Àéàñîôéà
àëóíäûüûí õÿáÿð âåðäè” (Ä-28411).
Ìöãÿääÿñ Àéàñîôéà ìÿáÿäè Áè-
çàíñ ìåìàðëûã àáèäÿñèäèð. Èìïåðàòîð
Éöñòèíéàíûí äþâðöíäÿ Êîíñòàíòèíîïîë-
äà (èíäèêè Èñòàíáóëäà) Òðàïëû Àíôèìè âÿ
Ìèëåòëè Èñèäîð òÿðÿôèíäÿí òèêèëìèøäèð
(532-537), ö÷íþâëö ýöíáÿçè áàçèëèêà-
äàí èáàðÿò îëàí Àéàñîôéàíûí óçóíëóüó
77 ì-äèð. Ïàðóñëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø
32,5 äèàìåòðëè ýöíáÿç ìöðÿêêÿá éà-
ðûìêöìáÿçëÿð ñèñòåìèíèí êþìÿéè èëÿ áè-
íàíûí áàçèëèêàëû ùèññÿñèíÿ áÿðêèäèëìèø-
äèð. Áó, Àéàñîôéàíûí äàõèëèíÿ ìþùòÿ-
øÿìëèê âÿ àùÿíýäàðëûã âåðèð. Àéàñîôéà-
íûí è÷ÿðèñè ðÿíýëè ìÿðìÿð âÿ ìîçàèêà
èëÿ áÿçÿíìèøäèð. 1445 èëäÿ ìÿñúèäÿ
÷åâðèëÿí Àéàñîôéàíûí ìîíóìåíòàë õàðè-
úè ýþðöíöøö ñîíðàëàð òöðê ñÿíÿòêàðëàðû
òÿðÿôèíäÿí äÿéèøäèðèëìèø, ÿëàâÿ òèêèí-
òèëÿðëÿ (ìèíàðÿëÿð âÿ ñ.) çÿíýèíëÿøäèðèë-
ìèøäèð.
Àéàñîôéà 1935 èëäÿí ìóçåéäèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó áó ñàðû ãàëàëû êèëñÿíèí
Òóìàíûí ãàëàñûíà éàõûí ÿðàçèäÿ îðòî-
äîêñ ýöðúö ìÿíñÿáèíÿ èíàíàíëàðûí ãÿ-
äèì èáàäÿòýàù éåðè îëäóüóíó çÿíí åäèð
âÿ ýþñòÿðèð êè, áèçàíñëàð Ãàðà äÿíèç éîëó
èëÿ åòäèêëÿðè òÿñèðëÿð âàñèòÿñèëÿ þç äèíè
èíàìëàðûíû äà éàéûð âÿ ðóìëóëàðûí îðòî-
äîêñ äèíè éàéûëàí éåðëÿðäÿ “Hagia
Sophia” (ßçèç-Ñîôéà) àäûíà êèëñÿëÿð äÿ
èíøà åäèëèðäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ Àõñûõà
ãàëàñûíäà ÕII ÿñðäÿí ãàëìà ýþçÿë áèð
ñÿëúóã ìÿñúèäè 1124 èëäÿ áó ÿðàçèäÿ
ìÿñêóíëàøàí Êóìàí-ãûï÷àã òöðêëÿðè
òÿðÿôèíäÿí êèëñÿéÿ ÷åâðèëèá “Àéà Ñî-
ôèéà” àäëàíìûøäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
41
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÀÑÅ. 1 ú., Á., 1976.
ÀÉÃÛÐ ÝÞÇËßÐ ÑÓÉÛ – Âàòèêàí
íöñõÿñèíäÿ “Àéüûð ýþçëÿð ñóéó” âÿ
“Àéüûð ýþçëö ñó” êèìè ãåéä åäèëèð.
ÊÄÃ-äÿ èêè áîéäà (II, Ä-628; VII,
Ä-20510) àäû ÷ÿêèëèð. Äàñòàíäà äåéèëèð:
“Ìÿùáóá êàôèð ãûçëàðûíû ÷àëóá áèð-áèð
áîéûí ãóúàí... Èëÿê ãîúà îüëó Àëï ßðÿí
÷àïàð éåòäè...” (II, Ä-628). Éàõóä “Àé-
üûð ýþçëÿð éöçäöðÿí” (Ä-20510). (Âàòè-
êàí íöñõÿñèíäÿ “Àéüûð ýþçëö ñóäàí àò
éöçäöðÿí”äèð).
Àéüûð ýþçëö ñó – Ãàðñûí 20 êì øè-
ìàë-ãÿðáèíäÿ âÿ áèð äÿ Âàí ýþëö éà-
õûíëûüûíäà áó àääà ýþëëÿð îëäóüó ãåéä
åäèëèð (Î.Øàèã, Ì.Ô.Êûðçûîüëó).
Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà éàøà-
éàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿäèì Ãàðàõà÷
éàéëàüûíäà Òöðêèéÿ ñÿðùÿääèíÿ éàõûí
óúà äàüëàðûí ÿùàòÿñèíäÿ îëàí “Äèáñèç
ýþëÿ” äÿ åë àðàñûíäà Àéüûð ýþëö äåéèëèð.
Ùÿòòà Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíûí áó ýþëäÿí
÷ûõàí ñó àéüûðûíäàí òþðÿìÿñè áàðÿäÿ
ðÿâàéÿò äÿ âàðäûð.
Åðìÿíèñòàíûí Êàðâàíñàðà (Èðÿâàí)
ðàéîíóíóí ÿðàçèñèíäÿ äÿ Àéüûð ýþëö
âàð. Ö÷êèëñÿ (Å÷ìèÿäçèí) ãÿçàñûíäà, ñà-
ùÿñè 5 êâ. êì, äÿðèíëèéè 10 ìåòð, ñó òó-
òóìó 310 ì3 îëàí ýþëÿ äÿ Àéüûð ýþçëÿð
ýþëö äåéèðëÿð. ßëÿéÿç (Àëà ýþç) äàüûí-
äàí àõàí éåðàëòû ñóëàð âÿ Ãàðàíãó ÷àéû
áó ýþëÿ òþêöëöð.
Ñîâåòëÿð äþâðöíäÿ åðìÿíèëÿð áó
ùèäðîíèìèí äÿ àäûíû äÿéèøäèðÿðÿê õÿðè-
òÿëÿðäÿ “Ìåòñàìîð” âÿ éà “Àéãûðëè÷”
(Ëè÷ – åðìÿíèúÿ ýþë äåìÿêäèð) àäëàí-
äûðìûøëàð.
Ýþëöí éàõûíëûüûíäà Àéüûð ýþë êÿíäè
äÿ îëìóøäóð. 1920 èëäÿí ñîíðà åðìÿíè-
ëÿð áó êÿíäèí àäûíû äÿéèøäèðèá “Àãíà-
ëè÷” åòìèøëÿð.
Ãàçàõûñòàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ
äÿ Àéüûð ýþëö ùèäðîíèìè âàðäûð.
 ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí –
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996.
ÀÉÍÀ – ×îõìÿíàëû ñþç. ßí ÿñàñëàðû
áóíëàðäûð: èáëèñ, éåðàëòû äöíéàíûí ùàêèìè,
øöøÿ, ýöçýö, íÿâàçèøëè ñþç, úàí, ðóù,
ùÿôòÿíèí ýöí àäû, úöìÿ ýöíöíäÿ øÿíáÿ
ýöíö ö÷öí áèøèðèëÿí õþðÿéèí àäû. ÊÄÃ-
íèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ “àéíà” ñþçö èêè
äÿôÿ àéðû-àéðû ìÿíàëàðäà èøëÿíìèøäèð.
Ñàüûø ýöíöíäÿ àéíà ýþðêëè,
Àéíà ýöíè îãûéàíäà ãöòáÿ ýþðêëè.
Áèðèíúè ñÿòèðäÿêè “ñàüûø ýöíö” – ãè-
éàìÿò ýöíö, “àéíà” ðóù, “ýþðêëè” – ìö-
ãÿääÿñ ìÿíàñûíäàäûð. Åòèãàäà ýþðÿ,
ýóéà ãèéàìÿò ýöíö ìöãÿääÿñ ðóùëàð
àäàìëàðû ÿçàá-ÿçèééÿòäÿí õèëàñ åòìÿéÿ
÷àëûøàúàãëàð. “Ñaüûø ýöíöíäÿ àéíà
ýþðêëö” äåéèìèíäÿ äÿ áó ôèêèð èôàäÿ
îëóíìóøäóð.
Èêèíúè ñÿòèðäÿêè “Àéíà ýöíè” ðóù
ýöíö ìÿíàñûíäàäûð. Áåëÿ êè, ÿêñÿð
äöíéà õàëãëàðûíäà ðóùëàðûí íÿñëè éàä åò-
ìÿ ýöíö âàðäûð. Áó ýöíäÿ ýóéà ðóùëàð
ìÿíñóá îëäóãëàðû åâëÿðÿ ýÿëèð, áóðàäà
ýåúÿëÿéèð, íåúÿ éàä îëóíóá-îëóíìàìà-
ëàðûíà ýþç ãîéóðëàð. Ùÿôòÿíèí äþðäöíúö
ýöíöíöí àõøàìû (úöìÿ àõøàìû) Àçÿð-
áàéúàíäà ðóùëàðûí ãàðøûëàíìàñû, áåøèíúè
ýöí (úöìÿ) èñÿ îíëàðûí éîëà ñàëûíìàñû
ýöíö ñàéûëìûøäûð.
Áèçèì “úöìÿ àõøàìû” äåäèéèìèç
ýöí ÊÄÃ -äÿêè “àéíà ýöíö”- éÿíè ðóù
ýöíö äåìÿêäèð. Òöðê äèëëè ãàðàèìëÿð èí-
äèíèí þçöíäÿ äÿ úöìÿ àõøàìûíà “êåò-
ñàéíå êèí”, úöìÿéÿ “àéíå êèí” äåéèðëÿð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒØÖ-
ÍÀÑÛËÛÜÛÍÄÀ – Àçÿðáàéúàí ÿäÿ-
42
áèééàòøöíàñëûüûíäà ÊÄÃ-íèí òÿäãèã
òàðèõè Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíèí àðòûã
îõóíìàüà áàøëàíäûüû, öìóìÿí ãÿäèì
òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíÿ ìàðàüûí àðòäûüû,
äàñòàíûí àéðû-àéðû áîéëàðûíûí áÿäèè òÿð-
úöìÿéÿ úÿëá åäèëäèéè áèð âàõòà òÿñàäöô
åäèð. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ ÊÄÃ àðòûã
òöðê òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí äà äèããÿòèíè ÷ÿêèð
âÿ îíóí îðèæèíàëû ÿñàñûíäà èëê áöòþâ íÿøð
ùàçûðëàíûð. Êèëèñëè ìöÿëëèì Ðèôÿòèí áåëÿ
áèð èøÿ ýèðèøìÿñè áèð ÷îõ òöðê òÿäãèãàò÷û-
ëàðûíû äà ÊÄÃ-íèí ÿäÿáè òàðèõè ìÿí-
øÿéèíÿ, ìÿçìóíóíà âÿ áÿäèè-ïîåòèê
ñïåñèôèêàñûíà íÿçÿð ñàëìàüà éþíÿëäèð.
20-úè èëëÿðèí ÿââÿëèíäÿ ÊÄÃ èëÿ èëê
äÿôÿ ôóíäàìåíòàë ñóðÿòäÿ ßìèí Àáèä
ìÿøüóë îëìóøäóð. Î, “Àçÿðáàéúàí
òöðêëÿðèíèí ÿäÿáèééàò òàðèõè”íèí I úèëäè-
íèí áþéöê áèð ãèñìèíè ÊÄÃ-éÿ âÿ äèýÿð
îüóçíàìÿëÿðÿ ùÿñð åòìèøäèð. Àçÿðáàé-
úàí ÿäÿáèééàòûíû öìóìòöðê ÿäÿáè êîí-
òåêñòèíäÿ àðàøäûðàí ß.Àáèä ÊÄÃ-íè
“ßøèðÿò äþâðöíÿ àèä ÿí ãÿäèì âÿñèãÿ”,
îüóçíàìÿ ùåñàá åäèð, îíóí éàçûéà àëûí-
ìàñû, èôàäÿ åòäèéè ýåíèø òàðèõè èíôîðìà-
ñèéà, äàñòàíûí áîéëàðû âÿ îáðàçëàðû, áÿ-
äèè-ïîåòèê ñÿúèééÿñè ùàããûíäà ìàðàãëû
ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðöð. ß.Àáèäèí
“Îüóçíàìÿ”, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”-
óí ìÿòíè ùàããûíäà ìÿëóìàò”, “Àçÿð-
áàéúàí ôîëêëîðó” âÿ ñ. ÷àï îëóíìàìûø
ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ ÊÄÃ-éÿ ýåíèø âÿ
ÿùàòÿëè åëìè íÿçÿð ñàëûíûð. ßäÿáèééàò-
øöíàñûí ÿí ÿñàñ ãÿíàÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòûíûí ÊÄÃ èëÿ áàøëàìàäûüûíû
âÿ áó àáèäÿíèí Àçÿðáàéúàí ýåð÷ÿêëèéè
èëÿ äîüìàëûüûíû ñöáóò åòìÿê îëìóøäóð.
1923 èëäÿ òÿäãèãàò÷û Ì.Ìèðáàüûðîâ
ÊÄà ùàããûíäà ìÿãàëÿ ÷àï åòäèðìèøäèð.
Ìÿãàëÿäÿ ÊÄÃ-äÿí “ÿñêè òöðê ÿäÿ-
áèééàòû íöìóíÿëÿðè” êèìè áÿùñ åäèëèð,
äàñòàíëàðäàêû îáðàçëàð, þðíÿê êèìè ýþ-
òöðöëÿñè ôÿäàêàðëûã âÿ ãÿùðÿìàíëûãëàð,
îüóçëàðûí òàðèõè âÿ ìÿèøÿòè èëÿ áàüëû
åïèçîäëàð òÿùëèë îëóíóð.
 30-úó èëëÿðèí ÿäÿáèééàòøöíàñëàðû
ÊÄÃ-äÿí áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ
áÿùñ åòìèøëÿð. ÊÄà ýþðêÿìëè äèë÷è,
ÿäÿáèééàòøöíàñ âÿ òöðêîëîã Á.×îáàíçà-
äÿíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóø, î,
äàñòàíëàðû éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð.
Òÿÿññöô êè, Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè,
“Êîäåêñ Êóìàíèêóñ”, “Èáí Ìöùÿííà
ëöüÿòè” âÿ ñ. ÿñÿðëÿð áàðÿäÿ ýåíèø òÿäãè-
ãàò àïàðìûø Á.×îáàíçàäÿíèí ÊÄà ùàã-
ãûíäà éàçäûüû åëìè ÿñÿð èíäèéÿäÿê òàïûë-
ìàìûøäûð.
1928 èëäÿ Ù.Çåéíàëëû, À.Øàèã,
À.Ìóñàõàíëû, Ú.ßôÿíäèçàäÿíèí ìöÿë-
ëèôëèêëÿðè èëÿ “ßäÿáèééàòäàí èø êèòàáû”
÷àïäàí ÷ûõûð. I ùèññÿäÿ Ù.Çåéíàëëûíûí
“Õàëã àüûç ÿäÿáèééàòû” àäëû àðàøäûðìà-
ñûíäà ÊÄÃ-äÿí äÿ áÿùñ îëóíóð. Áåëÿ
áèð ìÿãàìà äèããÿò éåòèðèëèð êè, Äÿäÿ
Ãîðãóä “ùåêàéÿëÿðèíäÿ” ôÿðäèééÿò÷èëèê
ïñèõîëîýèéàñû, ìàë-ìöëê ìÿñÿëÿñè ÷îõ
ãàáàðûã øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûð, ùÿòòà Äÿäÿ
Ãîðãóä êèìè äöíéà ýþðìöø îçàíëàð äà
åë ùÿéàòûíäàí àéðûëûá “þç õàíûíà” ìÿí-
ñóá ìÿíçóìÿëÿð éàçìàüà ýèðèøèðëÿð.
Àðàøäûðìàäàí ýþðöíöð êè, Ù.Çåéíàëëû
ÊÄÃ áîéëàðûíà ñèíôè áàõûìäàí, áèð
ãÿäÿð äÿ åùòèéàòëà éàíàøìûøäû. Î, áåëÿ
áèð ôèêèð ñþéëÿéèð êè, “Îðõîí êèòàáÿëÿðè”,
“Ãóòàäãó áèëèê”ëÿð ùå÷ áèð çàìàí íÿ ðó-
ùóíó, íÿ äèëèíè, íÿ äÿ öñëóáóíó äÿéèøÿ
áèëìÿéèá, ÿñðëÿð áîéó áèðÿð àáèäÿ ùàëûí-
äà ñàõëàíûëàúàãäûð”.
Ùÿìèí êèòàáà À.Ìóñàõàíëûíûí äà
ÊÄÃ-äÿí áÿùñ åäÿí “Ãóòàäãó áèëèê”
âÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ìÿãàëÿñè
äàõèë åäèëèá. Ìÿãàëÿäÿ, î, “Ãóòàäãó áè-
ëèê”äÿí âÿ Îðõîí êèòàáÿëÿðèíäÿí áÿùñ
åäèð, áèðèíúèíè Îðõîí àáèäÿëÿðèíèí èíêè-
øàôû âÿ òÿêàìöëö êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð.
À.Ìóñàõàíëûíûí ôèêðèíúÿ, ÊÄÃ “ëèñàí
âÿ ìöíäÿðèúÿñè èëÿ èëê àçÿðè ÿñÿðèäèð...”
“Îüóçíàìÿ” èñÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãëà-
ðûíûí ÿðÿá èøüàëûíäàí ãàò-ãàò ÿââÿë
“òöðêëÿð àðàñûíäà áèð êèòàá ùàëûíäà
áóëóíìóøäóð”.
43
Èñòÿð Ù.Çåéíàëëûíûí, èñòÿð Á.×îáàí-
çàäÿíèí, èñòÿðñÿ äÿ À.Ìóñàõàíëûíûí
åëìè àõòàðûøëàðûíäà òöðêîëîæè ôèêðèí íàè-
ëèééÿòëÿðèíÿ, õöñóñÿí Ì.Ô.Êþïðöëöíöí
ùÿëÿ 20 èëëÿðäÿ àïàðäûüû òÿäãèãàòëàðûí
íÿòèúÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàã úÿùäëÿðè äÿ èñ-
òèñíà äåéèë. Õöñóñÿí òöðê ÿäÿáèééàòøö-
íàñûíûí “Òöðê ÿäÿáèééàòûíäà èëê ìöòÿ-
ñÿôôèâëÿð” âÿ “Àçÿðè ÿäÿáèééàòûíà äàèð
òÿäãèãëÿð” ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé-
éàòøöíàñëàðûíûí 20-30 èëëÿð íÿñëèíÿ
áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
1934 èëèí àâãóñòóíäà Ìîñêâàäà
êå÷èðèëìèø I Öìóìèòòèôàã Éàçû÷ûëàð ãó-
ðóëòàéûíäà Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Èòòè-
ôàãûíûí ñÿäðè Ì.Ê.ßëÿêáÿðëèíèí ùåñàáàò
ìÿðóçÿñèíäÿ ÊÄÃ-äÿí áÿùñ åäèëìèø,
ñÿùâ îëàðàã, áó ÿñÿð ùÿì äÿ ëöüÿò ùåñàá
åäèëìèøäèð. ÊÄÃ-íè Õ ÿñðÿ àèä åäÿí
Ì.Ê.ßëÿêáÿðëè Äÿäÿ Ãîðãóäó ðåàë øÿõ-
ñèééÿò, ëöüÿò âÿ äàñòàíëàðûí ìöÿëëèôè
ñàéûð, åïîñóí ñîíðàêû ÿäÿáè àáèäÿëÿðÿ
ýöúëö òÿñèðèíäÿí ñþç à÷ûð.
30-úó èëëÿð ÊÄÃ-éÿ ìàðàüûí àðò-
äûüû äþâðäöð. Øàèð âÿ ìöÿëëèì ß.Ú.Ñóë-
òàíçàäÿ “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”íÿ ýþíäÿð-
äèéè ìÿêòóáóíäà òÿêëèô åäèðäè êè, ÊÄÃ
øèôàùè äåéèë, éàçûëû ÿäÿáèééàòûìûçûí èëê
àáèäÿñè âÿ òàðèõè øÿõñèééÿòèí ÿäÿáè èðñè
ùåñàá åäèëìÿëèäèð”.
1939 èëäÿ ÊÄÃ èëê äÿôÿ Àçÿðáàé-
úàíäà Ù.Àðàñëûíûí òÿðòèáè, ðåäàêòÿñè âÿ
þí ñþçö èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Éåðè ýÿë-
ìèøêÿí, ãåéä åäÿê êè, äàñòàíûí 1962 âÿ
1978 èë íÿøðëÿðè äÿ Ù.Àðàñëû òÿðÿôèíäÿí
ùàçûðëàíìûø, þí ñþç äÿ îíóí òÿðÿôèíäÿí
éàçûëìûøäûð. “Àøûã éàðàäûúûëûüû” ìîíî-
ãðàôèéàñûíäà (1960) ìöÿëëèô ÊÄÃ-éÿ
õöñóñè éåð âåðìèøäèð. “Àçÿðáàéúàí ÿäÿ-
áèééàòû òàðèõè”íèí I úèëäèíäÿ (1960)
ÊÄÃ ùàããûíäà áþëìÿíè äÿ Ù.Àðàñëû
éàçìûøäûð. Ù.Àðàñëû, åïîñó Àçÿðáàéúàí
äàñòàíëàðûíûí ÿí ãÿäèì íöìóíÿñè àä-
ëàíäûðûð, îíóí X-XI ÿñðëÿðèí êþ÷ÿðè
ùÿéàòûíà àèä îëäóüóíó ýþñòÿðèð, áþéöê
òàðèõè âÿ áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðèíäÿí ñþç
à÷ûð. ßäÿáèééàòøöíàñûí ôèêðèíúÿ, äàñòàí-
äàêû ïîåòèê ôîðìà íÿçìèí èáòèäàè øÿêëè,
íÿñð äèëè èñÿ ãàôèéÿëÿíÿí úöìëÿëÿðäÿí
èáàðÿò àùÿíýäàð äèëäèð. Î, öìóìÿí, ÿñÿ-
ðèí úàíëû, îáðàçëû, çÿíýèí õàëã äèëèíäÿ
éàçûëäûüûíû ãåéä åäèð. Ãÿùðÿìàíëûüûí
ÿñÿðäÿ ðîëó áèð äàùà òÿñäèãëÿíèð, åéíè çà-
ìàíäà ãàðÿò÷èëèê, ãÿáèëÿ ÷ÿêèøìÿëÿðèíèí,
òàéôà ìöáàðèçÿñèíèí ìþâúóäëóüó äà
åòèðàô îëóíóð. Ù.Àðàñëûéà ýþðÿ, ÿñÿðÿ
èñëàì äèíèíèí òÿñèðè ÷îõ àçäûð, ãÿù-
ðÿìàíëàð øÿðàá è÷èðëÿð âÿ ñ. Ù.Àðàñëû áåëÿ
ùåñàá åäèð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä ÿñÿðèí
ìöÿëëèôè éîõ, èøòèðàê÷ûñûäûð.
Ù.Àðàñëû èëÿ òÿõìèíÿí åéíè âàõòäà
ÿäÿáèééàòøöíàñ Ì.Ðÿôèëè äÿ åïîñóí
òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëìóøäóð. Ì.Ðÿôèëè
áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿðèíäÿ, “Ãÿäèì Àçÿð-
áàéúàí ÿäÿáèééàòû” êèòàáûíäà (1941, ðóñ
äèëèíäÿ), Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè-
íÿ ùÿñð åòäèéè äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñûí-
äà (1944) ÊÄÃ-äÿí ÿòðàôëû áÿùñ åòìèø-
äèð. Åïîñó Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèí-
äÿêè éöêñÿëèøèí áàøëàíüûúû êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðÿí ÿäÿáèééàòøöíàñ áó ÿñÿðèí Àâ-
ðîïà âÿ Áèçàíñ ýåð÷ÿêëèéè èëÿ ñÿñëÿøäè-
éèíè (Ùîìåðèí “Îäèññåéà” ÿñÿðè, Ðîëàíä
äàñòàíëàðû âÿ Íèáåëóíã íÿüìÿëÿðè, Èãîð
ïîëêó äàñòàíû âÿ ñ.) èëê äÿôÿ îëàðàã ãåéä
åäèð, Îäèññåéëÿ Áàñàòûí, Ïîëèôåìëÿ Òÿ-
ïÿýþçöí éàõûíëûüûíû åïèê àáèäÿëÿðèí
ãàéíàã éàõûíëûüû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð, àë-
ìàí àëèìè Äèòñèí Ùîìåðèí Øÿðãÿ ñÿéà-
ùÿò åòìÿñè ìöëàùèçÿñèíÿ ùàãã ãàçàí-
äûðûð. Ì.Ðÿôèëèíèí ôèêðèíúÿ, ÊÄÃ XI
ÿñðèí àáèäÿñèäèð âÿ áó äþâð Àçÿðáàéúàí
ìÿäÿíèééÿòèíèí ñÿâèééÿñèíè ÿêñ åòäèðèð.
ßäÿáèééàòøöíàñ ÊÄÃ-äÿ èëê äÿôÿ
ðåàëèñò òÿùêèéÿíèí ôàíòàñòèê îáðàçëàðëà,
ãÿùðÿìàíëûüûí ìèôîëîæè ìîòèâëÿðëÿ ÷óë-
üàøäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð. Ì.Ðÿôèëè ÊÄÃ
ùàããûíäà áèð ÷îõ åëìè êîíôðàíñëàðäà
÷ûõûø åòìèø, þçöíö çÿðáÿ àëòûíà ãîéñà äà,
îíó ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäû.
44
40-úû èëëÿðäÿ ÊÄÃ äàùà áþéöê øþù-
ðÿò ãàçàíäû âÿ áó ìþâçóëàðäà èëê áÿäèè
(íÿñð, äðàìàòóðýèéà âÿ ñ.) ÿñÿðëÿð éàçûëäû.
1950 èëëÿðäÿ ÊÄÃ-éÿ ìöíàñèáÿò
êÿñêèí øÿêèëäÿ äÿéèøäè âÿ âóëãàð áèð
øÿêèë àëäû. Áÿçè ïàðòèéà èäåîëîãëàðû
ÊÄÃ-íè ãåéðè-õÿëãè, õàëãëàð äîñòëóüóíà
ãàðøû éþíÿëìèø, çèéàíëû áèð ÿñÿð ùåñàá
åäèðäèëÿð. ÊÄÃ áÿùñè ùÿòòà îðòà ìÿêòÿá
äÿðñëèêëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäû. Áåëÿ áèð
òÿçéèã àëòûíäà ÿêñÿð ÿäÿáèééàòøöíàñëàð
éà ñóñìàüà, éà äà þç ìþâãåëÿðèíè äÿ-
éèøìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóëàð. Áó, õöñó-
ñÿí, Úÿôÿð Õÿíäàí, Ìèðçÿàüà Ãóëóçàäÿ
âÿ á. ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûí éàçûëàðûíäà
àéäûí ùèññ îëóíóðäó.
Ïðîô. ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, åïîñó äèë áà-
õûìûíäàí òÿäãèã åòìèø, îíóí ìÿòíè,
ëöüÿò òÿðêèáè, ôîíåòèê-ãðàììàòèê õöñó-
ñèééÿòëÿðè ùàããûíäà ìàðàãëû ôèêèðëÿð
éöðöòìöøäöð. Î, áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿë-
ìèøäèð êè, åïîñ IX-X ÿñðëÿðÿ àèääèð âÿ
øèôàùè äÿ îëñà ìöêÿììÿë áèð ÿäÿáè äèë-
äÿ éàçûëìûøäûð. Äàñòàíëàðäà íÿñð àïà-
ðûúûäûð, íÿçì èñÿ ñÿðáÿñò õàðàêòåðëèäèð.
Àçÿðáàéúàí òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí áþ-
éöê áèð ãèñìè (Ì.Àðèô, ß.Ñóëòàíëû,
Ì.Òÿùìàñèá âÿ á.) ÊÄÃ ùàããûíäà àõ-
òàðûøëàð àïàðìûø, îíóí òàðèõè, ìÿäÿíè,
ìÿíÿâè-ÿõëàãè ÿùÿìèééÿòèíè âÿ ñ. úèç-
ýèëÿðèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøëÿð.
Ì.Àðèô ÊÄÃ-íè ôîëêëîð àáèäÿñè êèìè
ýþòöðìöø, îíó Õ-XI ÿñðëÿðÿ àèä åòìèø-
äèð. Ì.Àðèô åïîñ ùàããûíäà éàçìûøäûð:
“Äÿäÿ-Ãîðãóä äàñòàíëàðû X-XI ÿñðèí
éàäèýàðû îëóá, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû
òàðèõèíäÿ àíà äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø èëê
áþéöê ÿäÿáè àáèäÿäèð”. Î ùÿì÷èíèí
ñÿðáÿñò øåðè ÊÄÃ-éÿ áàüëàìàã úÿùä-
ëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû.
ßëè Ñóëòàíëû àáèäÿíèí Ãÿðáè Àâðîïà
åïîñó èëÿ ÿëàãÿëÿðèíè òÿäãèã åòìèøäèð.
Ì.Ðÿôèëèäÿí ñîíðà, áó ïðîáëåìèí ÿòðàôëû
þéðÿíèëìÿñèíäÿ ß.Ñóëòàíëûíûí õèäìÿò-
ëÿðè ìöùöìäöð. Àáèäÿíèí éàçûéà àëûí-
ìàñû òàðèõè, îáðàçëàð àëÿìè, Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí øÿõñèééÿòè, áîéëàðûí ãûñà ñÿúèé-
éÿñè âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿðÿ ÿäÿáèééàòøöíàñûí
òÿäãèãàòëàðûíäà ýåíèø éåð àéðûëûð. ß.Ñóë-
òàíëû áîéëàðûí ðóùúà áèð-áèðèíÿ éà-
õûíëûüûíû, èäåéàúà âÿùäÿò òÿøêèë åòäèéèíè,
Äÿäÿ Ãîðãóäóí äàñòàíûí èëê éàðàäûúûñû
îëäóüóíó, êàòèáèí ìÿòíÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ
ñþçëÿðè äàõèë åòäèéèíè, åïîñóí èñëàìäàí
ÿââÿëêè äþâðëÿ áàüëûëûüûíû, ãÿùðÿìàíëûã
õàðàêòåðè äàøûäûüûíû âÿ ñ. áèð ÷îõ ÿñàñ
õöñóñèééÿòëÿðèíè ýþñòÿðìèøäèð. ß.Ñó-
ëòàíëûíûí ÊÄÃ èëÿ áàüëû àðàøäûðìàñû
(1958) “Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñëûüûíûí
íàèëèééÿòè êèìè” (Éàøàð Ãàðàéåâ)
ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð.
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðøöíàñû Ìÿì-
ìÿäùöñåéí Òÿùìàñèá àðàøäûðìàëàðûíäà
ÊÄÃ-éÿ äÿ ýåíèø éåð âåðìèøäèð. Ôîëê-
ëîð÷óíóí èëê àõòàðûøëàðû 40-úû èëëÿðÿ
òÿñàäöô åäèð. Î ñîíðàëàð ÊÄÃ èëÿ áàüëû
ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ äàñòàíëàðûí áèð ÷îõ
ñÿúèééÿâè ìÿñÿëÿëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàüà
÷àëûøìûø, “Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö
áîé”ó Ùîìåðèí “Îäèññåéà”, åëÿúÿ äÿ
“Ñèíäèáàäíàìÿ”, “Íàðò” åïîñëàðû èëÿ
ìöãàéèñÿ åòìèøäèð. Ì.Ù.Òÿùìàñèá
ÊÄÃ áÿçè ùèññÿëÿðèíèí (1941), 50-úè
èëäÿí Â.Áàðòîëäóí ðóñúà òÿðúöìÿñèíÿ
“Ãåéäëÿð”èíè ÷àï åòäèðìèø, Ù.Àðàñëû
íÿøðëÿðèíèí åëìè ðåäàêòîðó îëìóøäóð.
ßäÿáèééàòøöíàñ Ùèäàéÿò ßôÿí-
äèéåâ ÊÄÃ-íè ãÿäèì Àçÿðáàéúàí áÿäèè
íÿñðèíèí èëê íöìóíÿñè ùåñàá åäèð.
Ù.ßôÿíäèéåâ ÊÄÃ-íèí Àçÿðáàéúàí
òàðèõè ýåð÷ÿêëèéè èëÿ ñûõ ÿëàãÿñèíè, âàùèä
ñöæåòëè ÿñÿð îëìàäûüûíû âÿ ìöãÿääèìÿ-
íèí ÿñÿðèí ÿñàñ ìÿçìóíó èëÿ óéóøìàäû-
üûíû äà ãåéä åäèð. Àéðû-àéðû áîéëàð, îí-
ëàðûí èäåéà âÿ ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðè
äÿ Ù.ßôÿíäèéåâèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ
îëìóøäóð. Ù.ßôÿíäèéåâ ãåéä åäèð êè,
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ùÿð áîéó áèð
ãÿùðÿìàíëûã ùåêàéÿñèäèð”. Åéíè çà-
ìàíäà, ãÿùðÿìàíëàðûí ñèìàñûíäà ðåàë,
45
ùÿéàòè úèçýèëÿðèí ôþâãÿëàäÿ, õÿéàëè âÿ
ÿôñàíÿâè õöñóñèééÿòëÿðëÿ áèðëÿøäèéè âóð-
üóëàíûð. Ù.ßôÿíäèéåâ ñóðÿòëÿðèí âÿ êåé-
ôèééÿòëÿðèí òÿñâèðèíäÿ ìöáàëèüÿëÿðèí,
òÿøáåù âÿ ìöãàéèñÿëÿðèí ÿùÿìèééÿòèíè
õöñóñè âóðüóëàéàðàã, ÿñÿðèí íÿñð äèëèíèí
ìóñèãèëè, àùÿíýäàð, øåðÿ éàõûí áèð äèë
îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
40-50-úû èëëÿðäÿ åïîñëà òÿêúÿ ÿäÿ-
áèééàòøöíàñëàð äåéèë, éàçû÷û âÿ òàðèõ÷èëÿð
äÿ ìàðàãëàíìûø, þç ìöëàùèçÿëÿðèíè
ìöõòÿëèô ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ÷àï åò-
äèðìèøëÿð. Ýþðêÿìëè øàèð âÿ éàçû÷ûëàðäàí
Ñÿìÿä Âóðüóí, Ìåùäè Ùöñåéí, Ðÿñóë
Ðçà, Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ âÿ á. ÊÄÃ-éÿ
áþéöê ìàðàã âÿ ìÿùÿááÿò áÿñëÿìèø,
éàçû âÿ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ äàñòàíëàðû éöê-
ñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøëÿð.
Ñÿìÿä Âóðüóí ÊÄÃ-äÿí ñþç
à÷àðêÿí îíó Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿù-
ðÿìàíëûã âÿ ðÿøàäÿò òàðèõè ùåñàá åäèð âÿ
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ãÿäèì
àáèäÿñè ñàéûð. Î, äàñòàíû XI ÿñðÿ àèä
åäÿí áèð ÷îõ ùÿìêàðëàðûíäàí ôÿðãëè îëà-
ðàã, àáèäÿíè IX ÿñðÿ àèä þðíÿê êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ñ.Âóðüóí áåëÿ áèð
ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, êþ÷ÿðèëèéèí ãàáàðûã
âåðèëäèéè áó ÿñÿðäÿ õàëãûí ãÿùðÿìàí-
ëûüû, îíóí ìöäðèêëèéè âÿ öìèäëÿðè ÿêñ
îëóíìóøäóð. Øàèð éàçûð: “...Áèç áóðàäà
õàëãûí áþéöê íèêáèíëèéèíè ýþðöðöê; ìÿ-
äÿíèééÿò úÿùàëÿòÿ ãàëèá ýÿëèð, íàìóñëó
ãÿùðÿìàíëàð íàìóññóç õàèíëÿðÿ ãÿëÿáÿ
÷àëûð, ÿäàëÿò ÿäàëÿòñèçëèéè ìÿüëóá åäèð”.
Éàçû÷û Ì.Ùöñåéí “Ìöáàðèçÿ âÿ
ãàëèáèééÿò ìàùíûëàðû” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ
ÿäÿáèééàòûìûçûí êå÷ìèøè âÿ áó ýöíö
ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí Ñàëóð Ãàçàíûí
èýèäëÿðèíèí äöøìÿíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿñèíè
õàëãûìûçûí äàõèëè ìÿíÿâè ãöäðÿòè èëÿ
èçàù åäèðäè. Äàñòàíûí èøòèðàê÷ûëàðûíûí
äîüìà éóðäóíà ìÿùÿááÿòèíäÿí áÿùñ
åäÿðêÿí, éàçû÷û Ãàðàúà ×îáàí, Ãàðà-
ýöíÿ, Óðóç âÿ á. èýèäëÿðèí ôÿäàêàðëûüûíû
éàäà ñàëûð, õöñóñÿí Óðóçóí àíàñû Áóðëà
õàòóíëà äèàëîãóíó ÷îõ èáðÿòàìèç áèð
ñÿùíÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð. Î, áåëÿ áèð
ãÿðàðà ýÿëèð êè, “Óðóçóí ãÿùðÿìàíëûüû,
ùÿãèãÿòÿí, éöêñÿê ðîìàíòèê áèð ïàôîñëà
èôàäÿ åäèëìèøäèð”.
Õàëã øàèðè Ðÿñóë Ðçà ñÿðáÿñò øåðèí
ÊÄÃ ïîåòèêàñû èëÿ äîüìàëûüûíû äàèì
ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Ì.Èáðàùèìîâ äà ÊÄÃ-íèí XI-XII
ÿñðëÿðÿ àèä îëäóüóíó, Àçÿðáàéúàí õàëã
éàðàäûúûëûüûíûí èëê áþéöê ÿñÿðè êèìè
ðåàëèñò úèçýèëÿðëÿ ôÿðãëÿíäèéèíè, úÿíýà-
âÿðëèê, ùèúðàí, éóðä ùÿñðÿòè êèìè ÿõëàãè-
åñòåòèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó
ýþñòÿðìèøäè. Îíóí “Äèëèìèçèí èíêèøàô
éîëëàðû ùàããûíäà” ìÿãàëÿñèíäÿ (1944)
ÊÄÃ-íèí 900 èë áóíäàí ÿââÿë éàçûëäûüû,
õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÿí ýþçÿë íöìóíÿñè
îëäóüó ãÿíàÿòè äÿ ýþðöíìÿêäÿäèð.
Àçÿðáàéúàíäà ÊÄÃ ñàùÿñèíäÿ
ìÿòíøöíàñëûã ìöÿééÿí óüóðëàð ãàçàí-
ìûøäûð. Áó ñàùÿäÿ èëê òÿøÿááöñ Ù.Àðàñ-
ëûéà ìÿõñóñäóð. Ù.Àðàñëû äåìÿê îëàð êè,
Îðõàí Øàèã Ýþêéàé èëÿ åéíè çàìàíäà
(1938) ÊÄÃ-íèí èëê íÿøðèíè ùàçûðëàìûø
âÿ Áàêûäà íÿøð åòäèðìèøäèð. Áó íÿøðèí
òÿêìèëëÿøäèðèëìèø ÷àïëàðû èñÿ 1962 âÿ
1978 èëëÿðäÿ èøûã öçö ýþðìöøäöð.
Ù.Àðàñëû ãåéä åäèð êè, áó âàõòà ãÿäÿð
(éÿíè 1978 èëÿäÿê) ÷àï îëóíàíëàð è÷ÿðè-
ñèíäÿ ÿí ãèéìÿòëè åëìè ÿùÿìèééÿòÿ ìà-
ëèê íÿøð Òöðêèéÿäÿ Äèë Ãóðóìóíóí íÿø-
ðèäèð (1958). Î, ÿëéàçìàëàðûíûí ôîòîñó-
ðÿòëÿðèíèí âåðèëìÿñèíè âÿ ùÿð èêè íöñõÿ
ÿñàñûíäà òÿíãèäè ìÿòíèí ùàçûðëàíìàñûíû
áó íÿøðèí ÿñàñ ìÿçèééÿòè êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðèð.
Ìÿëóìäóð êè, ÊÄÃ ìÿòíè öçÿðèíäÿ
Ù.Àðàñëû èëÿ Î.Øàèã âÿ Ì.Åðýèí àðàñûíäà
ãèéàáè ìöáàùèñÿëÿð ýåòìèøäèð. Ìÿñÿëÿí,
Ù.Àðàñëû îíëàðûí ÊÄÃ ìÿòíèíè áÿçè ìÿ-
ãàìëàðäà äöçýöí îõóìàäûãëàðûíû èääèà
åäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ìÿòíëÿðèí òÿäãèã
îáéåêòè êèìè ñå÷èëìÿñèíäÿ äÿ àíëàøûë-
ìàçëûãëàð ìþâúóä îëìóøäóð. Ù.Àðàñëû
46
1978 èë íÿøðèíÿ “þí ñþç”äÿ éàçûðäû:
“Ì.Åðýèí Â.í.-íèí Ä.í-äÿí êþ÷öðöëìöø
îëäóüóíó çÿíí åòäèéèíäÿí áèçèì
ùàçûðëàäûüûìûç òÿíãèäè ìÿòíÿ ÿùÿìèééÿò
âåðìèð. Áèç èñÿ ùÿð èêè íöñõÿíèí ö÷öíúö
áèð íöñõÿäÿí êþ÷öðöëäöéöíö éÿãèí
åäèðèê. Áóíà ýþðÿ ùÿð èêè íöñõÿ òÿíãèäè
ìÿòíäÿ áÿðàáÿð ùöãóãäà èøòèðàê åäèð”.
Éàçû÷û Àíàðûí ïîâåñò êèìè èøëÿäèéè
ÊÄÃ ìÿòíè þç îðèæèíàëëûüû âÿ ìÿòíÿ
éàõûíëûüû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Õåéëè
ñîíðà éàçäûüû “Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû”
àðàøäûðìàñûíäà ìöÿëëèô ÊÄÃ-íèí òÿä-
ãèãàò÷ûëàðû èëÿ ÿñàñëû ïîëåìèêàéà ýèðèð,
ÿñÿðè õàëãûìûçûí, äèëèìèçèí, òàðèõèìèçèí
âÿ òîðïàüûìûçûí àáèäÿñè êèìè, “Àçÿð-
áàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí íèêáèí ÿñÿðè”
îëàðàã ãèéìÿòëÿíäèðèð.
Ø.Úÿìøèäîâ äà ÊÄÃ ìÿòíèíè óøàã-
ëàð ö÷öí ñàäÿëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ ùàçûð-
ëàìûø âÿ 1980 èëäÿ ÷àï åòäèðìèøäèð.
ÊÄÃ-íèí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè èëÿ
áàøãà áèð íÿøðè Ôÿðùàä Çåéíàëîâ âÿ Ñà-
ìÿò ßëèçàäÿ (1988) òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàí-
ìûøäûð. Íÿøðäÿ òÿêúÿ ìÿòíèí ìöàñèð
øÿêëè äåéèë, Àçÿðáàéúàí (êèðèë) ÿëèôáàñû
èëÿ îðèæèíàëû, ùàáåëÿ “Òöêÿíìÿç õÿçèíÿ”
àäëû þí ñþç äÿ âåðèëìèøäèð. Áóðàäà
ÊÄÃ-íèí òÿäãèã âÿ íÿøð òàðèõè, âàðèàíò-
ëàðû, îáðàçëàðû, ÿùàòÿ åòäèéè ìÿçìóí,
èäåéà-áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñ. ùàããûí-
äà ýåíèø ìÿëóìàò âåðèëèð. “Þí ñþç”äÿ
òåçèñ øÿêëèíäÿ ãîéóëìóø âÿ ìöÿëëèôëÿðèí
ÊÄÃ ïðîáëåìàòèêàñûíà ìöíàñèáÿòèíè
àéäûíëàøäûðàí åëìè ìöëàùèçÿëÿð àøàüûäà-
êûëàðäûð:
1. ÊÄÃ-äÿ ÿí ãÿäèì äèíè-ìèôîëîæè
òÿñÿââöðëÿð âÿ áÿçè àäÿò-ÿíÿíÿëÿð
îüóçëàðûí èáòèäàè äþâðöíÿ, éÿíè åðàìûçûí
III-IV ÿñðëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèð.
2. ÊÄÃ-äÿ úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿð
VI-VIII ÿñðëÿðè ÿêñ åòäèðèð.
3. Ãîðãóä äàñòàíëàðûí éàðàäûúûñû
äåéèë, èøòèðàê÷ûñû âÿ îáðàçëàðäàí áèðèäèð.
 4. ÊÄÃ áîéëàðû øèôàùè øÿêèëäÿ VI-
VIII ÿñðëÿðäÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàìûø,
VII-IX ÿñðëÿðäÿ òàì òÿøÿêêöë òàïìûøäûð.
5. ÊÄÃ áîéëàðûíûí èëê ãÿëÿìÿ àëûí-
ìàñû Õ ÿñðäÿí ÿââÿëÿ òÿñàäöô åäèð.
6. ÊÄÃ-íèí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðè
àðòûã XIV ÿñðäÿ ìþâúóä èäè.
7. ÊÄÃ-íèí “Ìöãÿääèìÿ”ñè àáè-
äÿíèí éàçûéà àëûíäûüû äþâðäÿí ìþâ-
úóääóð.
“Þí ñþç”äÿ ÊÄà ÿëéàçìà âÿ íÿøð
íöñõÿëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ íöñõÿ
ôÿðãëÿðè ùàããûíäà áèð ÷îõ äÿéÿðëè ìöëà-
ùèçÿëÿð äÿ âàðäûð. Ìöÿëëèôëÿð áåëÿ áèð
ãÿðàðà ýÿëèðëÿð êè, Â.í èëÿ ìöãàéèñÿäÿ
íèñáè ãÿäèìëèê âÿ áöòþâëöê Ä.í.-ÿ ìÿõ-
ñóñäóð. Åéíè çàìàíäà, îíëàð
Î.Ø.Ýþêéàéûí, Ì.Åðýèíèí âÿ Ù.Àðàñëû-
íûí ùàçûðëàäûüû ÊÄÃ íÿøðëÿðèíè “Ìö-
êÿììÿë íÿøðëÿð” ùåñàá åäèðëÿð.
70-80-úè èëëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé-
éàòøöíàñëûüûíäà ÊÄÃ-éÿ ìàðàã äàùà äà
àðòäû, åëìè âÿ åëìè-ïóáëèñèñòèê òÿäãèãàò-
ëàðûí âöñÿòè ýåíèøëÿíäè. 50-úè èëëÿðèí
îðòàëàðû – 60-úû èëëÿðèí ñèéàñè àá-
ùàâàñûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí éóìøàëìà
ïðîñåñè ìèëëè þçöíÿãàéûäûøà, ÿäÿáè-òàðèõè
ïðîáëåìëÿðèí äÿðêèíÿ òÿêàí âåðìèø,
òöðêîëîýèéà öçðÿ òÿäãèãàò èøè ö÷öí çÿìèí
ðîëó îéíàìûøäûð.
Òÿäãèãàò èñòèãàìÿòëÿðè ñûðô ÿäÿáè-
òàðèõè ñÿúèééÿäÿí ÷ûõàðàã äèôåðåí-
ñèàëëàøìûø, ìöñòÿãèë âÿ éåíè àõòàðûø
öíâàíëàðû êÿñá åòìèøäèð. Áó äþâðöí
òÿäãèãàò÷ûëàðûíû äà, òÿõìèíè îëàðàã, áó
òÿäãèãàò ñàùÿëÿðè öçðÿ áþëöøäöðìÿê
îëàð. Ïðîôåññîðëàð Ñöëåéìàí ßëèéàðëû,
Åëìÿääèí ßëèáÿéçàäÿ, Ïÿíàù Õÿëèëîâ,
òÿäãèãàò÷û ßæäÿð Ôÿðçÿëè òàðèõè âÿ òàðèõè-
úîüðàôè áàõûìäàí; Òîôèã Ùàúûéåâ, Ñà-
ìÿò ßëèçàäÿ, Êàìèë Âÿëèéåâ, Àéäûí
Ìÿììÿäîâ, Êàìàë Àáäóëëàéåâ äèë÷èëèê
âÿ ÊÄÃ-íèí ïîåòèêàñû áàõûìûíäàí,
Ì.Ñåéèäîâ ìèôîëîæè áàõûìäàí, À.Íÿ-
áèéåâ, È.Àááàñëû ôîëêëîð áàõûìûíäàí âÿ
47
ñ. Áó áþëýö áèð ãÿäÿð øÿðòèäèð. ×öíêè
Å.ßëèáÿéçàäÿ äèë ïðîáëåìëÿðèíÿ, Ò.Ùà-
úûéåâ òàðèõ ïðîáëåìëÿðèíÿ, éàõóä Àíàð
ùÿð èêèñèíÿ äèããÿò éåòèðìèøäèð. Ïÿíàù
Õÿëèëîâ þç òÿäãèãàòûíäà ÊÄÃ-íèí ïîå-
òèêàñûíà äà òîõóíìóøäóð.
Ì.ßëèîüëóíóí “Ìÿùÿááÿò âÿ ãÿù-
ðÿìàíëûã”, À.ßôÿíäèéåâèí “Ãîðãóäëó-
üóìóç” ìÿãàëÿ-åññåëÿðèíäÿ ÊÄÃ-íèí
òàðèõè âÿ ôÿëñÿôè ìÿíàñûíà àèä ãèéìÿòëè
ìöëàùèçÿëÿð âàðäûð.
Ø.Úÿìøèäîâ, Ï.Õÿëèëîâ, Á.Àáäóëëà,
Ê.Àáäóëëà ÊÄÃ ùàããûíäà ìîíîãðàôèê
òÿäãèãàòëàð ÷àï åòäèðìèøëÿð. Åïîñëà
ìöíòÿçÿì âÿ ÿñàñëû ìÿøüóë îëàí àëèì-
ëÿðäÿí áèðè Øàìèë Úÿìøèäîâäóð. Ø.Úÿì-
øèäîâóí àðàøäûðìàëàðûíäà (“Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä”ó âÿðÿãëÿéÿðêÿí, 1969.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”, 1977; “Êèòàáè-
Äÿäÿì Ãîðãóä”, 1999) íÿèíêè àáèäÿ-
íèí òÿäãèã âÿ íÿøð òàðèõèíäÿí, ùàáåëÿ
ìÿòíëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðèíäÿí ñþç à÷ûë-
ìûø, åïîñóí òàðèõè âÿ ÿäÿáè úèçýèëÿðè
ùàããûíäà áèð ÷îõ ìÿòëÿáëÿðÿ òîõóíóë-
ìóøäóð.
ÊÄÃ-äÿí èíòèáàù àáèäÿñè êèìè
áÿùñ åäÿí ïðîô. Ï.Õÿëèëîâ ÿñÿðèí áó
âàõòàäÿê äèããÿòè àç ÷ÿêìèø ìÿãàì-
ëàðûíà íÿçÿð ñàëûð, Îüóçíàìÿëÿð âÿ ñ.
òàðèõè ìÿíáÿëÿðëÿ ÿëàãÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíÿ,
áèð ÷îõ åòèìîëîæè âÿ ìèôîëîæè ìÿãàìëàðà
òîõóíóð. Ï.Õÿëèëîâóí ôèêðèíúÿ, “Ãàì
Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéó” ÿäÿ-
áèééàòûìûçäà èëê àøèãàíÿ-ãÿùðÿìàíëûã
äàñòàíû, èëê äðàìàòèê-ïñèõîëîæè ïîåìà-
äûð”. ÊÄÃ-íèí èíòèáàù äþâðö ÿäÿáèééàòû
íöìóíÿñè êèìè ìöäàôèÿ åäÿðêÿí ìîíî-
ãðàôèéà ìöÿëëèôè áåëÿ áèð òåçèñè ÿñàñëàí-
äûðìàüà ÷àëûøûð êè, “ÊÄà Íèçàìè
“Õÿìñÿ”ñè èëÿ ÿêèç îëìàñà äà, ãî-
ùóìäóð”.
Ïðîô. Ò.Ùàúûéåâ øÿðèêëè ãÿëÿìÿ àë-
äûüû “Àçÿðáàéúàí äèëè òàðèõè” (1983),
“Àçÿðáàéúàí äèëè” (1992) âÿ ñ. ÿñÿð-
ëÿðäÿ ÊÄÃ-íèí òàðèõè âÿ ôóíêñèîíàë
ðîëóíó àéäûíëàøäûðìàüà ÷àëûøûð. Ïðîô.
Ê.Âÿëèéåâ (Íÿðèìàíîüëó) “Äàñòàí ïîå-
òèêàñû” (1984), “Ñþçöí ñåùðè” (1986),
“Åëèí éàääàøû, äèëèí éàääàøû” (1987) âÿ
ñ. êèòàá âÿ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ÊÄÃ-íèí
ïîåòèêàñû, íÿñð âÿ íÿçìèíèí õöñóñèééÿò-
ëÿðè, ëåêñèêàñû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð ÿòðàôûíäà
àéäûíëûã éàðàòìàüà ÷àëûøìûøäûð.
Å.ßëèáÿéçàäÿ “ßäÿáè øÿõñèééÿò âÿ
äèë” (1982), “Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿ-
íÿâè ìÿäÿíèééÿò òàðèõè” (1998), “Êè-
òàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” (1999) êèòàáëàðûíäà
ÊÄÃ-éÿ õöñóñè éåð âåðèð.
Òÿäãèãàò÷ûëàðäàí ßäàëÿò Òàùèðçàäÿ,
Àðèô Àúàëîâ, Íèçàìè Úÿôÿðîâ, Àðèô Ðÿ-
ùèìîâ âÿ áàøãàëàðûíûí ÊÄÃ-éÿ âÿ ãîð-
ãóäøöíàñëûüà ùÿñð åòäèéè ôèêèð âÿ ìöëà-
ùèçÿëÿð äÿ äèããÿòè ÷ÿêìÿêäÿäèð.
ßäÿáèééàòøöíàñëûüà àèä áèð ñûðà äÿðñ
âÿñàèòëÿðèíäÿ âÿ äÿðñëèêëÿðäÿ ÊÄÃ-éÿ
ÿùÿìèééÿòëè éåð âåðèëìèøäèð. ß.Ñÿôÿðëè
âÿ Õ.Éóñèôîâóí “Ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû” (1982),
Ï.ßôÿíäèéåâèí “Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã
ÿäÿáèééàòû”, Ã.Íàìàçîâóí, Ì.Ùÿêè-
ìîâóí Àçÿðáàéúàí àøûã ÿäÿáèééàòûíà
äàèð êèòàáëàðûíäà ÊÄÃ-äÿí àéðûúà áÿùñ
åäèëèð. ß.Ñÿôÿðëè ìöÿëëèô îëäóüó êèòàáà
éàçäûüû “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” áþëìÿ-
ñèíäÿ åïîñó îüóçíàìÿëÿðèí ÿí áþéöéö
âÿ ìÿøùóðó ùåñàá åäèð, îíóí éàçûëû ÿäÿ-
áèééàò íöìóíÿñè îëäóüóíà, “êèòàá”
àäëàíäûðûëäûüûíà äèããÿòè ÷ÿêèð. Ìöÿëëèô
åïîñóí IX-XII ÿñðëÿðÿ äåéèë, äàùà
ãÿäèìëÿðÿ òÿñàäöô åòäèéèíè, Îüóç òàéôà-
ëàðûíûí áÿäèè ñàëíàìÿñè îëäóüó ãÿíàÿ-
òèíÿ ýÿëèð. Êèòàáäà áîéëàðûí ãûñà ñÿúèé-
éÿñè äÿ âåðèëìèøäèð.
Öìóìÿí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàò-
øöíàñëàðûíûí ÊÄÃ ùàããûíäà ñîí
ãÿíàÿòëÿðèíäÿí áèðè áóäóð êè, åïîñ IX-
XII ÿñðëÿðäÿ äåéèë, õåéëè ÿââÿë ôîðìà-
ëàøìûøäûð. Îüóçíàìÿëÿð àðàñûíäà ÿí
äîëüóí âÿ ÿäÿáè-áÿäèè ñèãëÿòè èëÿ ñå÷èëÿí
áèð àáèäÿäèð. Ýåíèø òàðèõè èíôîðìàñèéàíû
48
þçöíäÿ ìöùàôèçÿ åäèð (áó ôèêðèí ÿëåéù-
äàðëàðû äà ìþâúóääóð). Èñëàìëà áàüëû
òÿñÿââöðëÿðëÿ àøûëàíñà äà, ÿñëèíäÿ èñëàì-
äàí ÿââÿëêè äþâðëÿðèí ìÿùñóëóäóð.
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí ýóøÿ
äàøëàðûíäàí áèðèäèð âÿ ñ.
70-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ÊÄÃ
Àçÿðáàéúàí ìÿíÿâè äöøöíúÿñèíÿ ùàêèì
êÿñèëìèø, òÿêúÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûí
äåéèë, ôèëîñîôëàðûí, òàðèõ÷èëÿðèí, äèë÷èëÿ-
ðèí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá
åòìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìÿíÿâèééàòûíûí
âÿ òàðèõèíèí ìîíóìåíòàë àáèäÿñè îë-
ìàãëà ÊÄÃ ùàçûðäà äàùà áþéöê àêòóàë-
ëûã âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
1990 èëäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Íà-
çèðëÿð Ñîâåòè “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
Åíñèêëîïåäèéàñûíûí íÿøðè ùàããûíäà
ãÿðàð ãÿáóë åòäè. 1997 èëèí àïðåëèí 20-äÿ
èñÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåí-
òèíèí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí
1300 èëëèéè ùàããûíäà” Ôÿðìàíû âåðèëäè.
Ôÿðìàíäà ÊÄÃ-íèí 1300 èëëèéèíèí áåé-
íÿëõàëã ñÿâèééÿäÿ ãåéä îëóíìàñû ö÷öí
ÁÌÒ-íèí ÉÓÍÅÑÊÎ òÿøêèëàòûíà ìöðà-
úèÿò âÿ òÿäáèðëÿð ïëàíû íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóøäóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð, 1999 èëäÿí
ÊÄà ìþâçóëàðûíäà ÷îõ ñàéäà åëìè,
åëìè-êöòëÿâè êèòàá íÿøð åäèëìèøäèð.
ÊÄÃ Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò
ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí äà äèããÿò ìÿð-
êÿçèíäÿ îëìóøäóð. Ýþðêÿìëè äèë÷è âÿ
ÿäÿáèééàòøöíàñ ßùìÿä Úÿôÿðîüëó áèð
ñûðà ìÿãàëÿ âÿ êèòàáëàðûíäà ÊÄÃ-éÿ
õöñóñè éåð àéûðìûøäûð. Î, ÊÄÃ-íèí
Îüóçíàìÿ îëäóüóíà âÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí ðåàë øÿõñèééÿòèíÿ èíàíàíëàðäàí
áèðèäèð. Àëèì ãåéä åäèð êè, ÊÄÃ-éÿ âÿ
àçÿðè òöðêúÿñèíÿ ìèí èëëèê áèð òàðèõ
ãàçàíäûðàí áó íóðëó èõòèéàðûí ùå-
êàéÿòëÿðè îëìóøäóð. Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ
1949 èëäÿ Àíêàðàäà íÿøð åòäèðäèéè
“Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿò ÿíÿíÿëÿðè”
êèòàáûíäà ÊÄÃ-íèí õàëã ÿäÿáèééàòû
íöìóíÿñè êèìè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð
âÿ éàçûðäû: “ßñêè òöðê äàñòàíëàðûíûí
ìÿøùóð ñþç÷öñö Äÿäÿ Ãîðãóä Àçÿð-
áàéúàíäà êå÷ÿí ãÿùðÿìàíëûãëàðû
àíëàäûð. Áó ùåêàéÿëÿðäÿêè äèë áóýöíêö
Àçÿðè òöðêúÿñèíèí äåìÿê îëàð êè,
åéíèäèð”. 1940-50 èëëÿðèí àéðûúûíäà
Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ ÊÄÃ-éÿ àèä áèð íå÷ÿ
ìÿãàëÿ ÷àï åòäèðìèøäè. Áóíà ñÿáÿá
Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà ÊÄÃ-éÿ ìö-
íàñèáÿòèí äÿéèøìÿñè, äàñòàíà ùàêèìèé-
éÿò òÿðÿôèíäÿí à÷ûëàí úÿáùÿ èäè. “Äÿäÿ
Ãîðãóä äàñòàíëàðû” (1952), “Äÿäÿ Ãîð-
ãóä îüóçíàìÿëÿðè” (1953) áó ìÿãñÿäëÿ
éàçûëìûøäû.
ÊÄÃ-íèí òÿäãèãèíÿ Úÿíóáè Àçÿð-
áàéúàí àëèìëÿðè äÿ þç òþùôÿëÿðèíè âåð-
ìèøëÿð. Ìÿñÿëÿí, äîêòîð Úàâàä Ùåéÿò,
Ùÿìèä Íèòãè âÿ á. ÿäÿáèééàòøöíàñëàð
êèòàá âÿ ìÿãàëÿëÿðèíäÿ åïîñ ùàããûíäà
þç ìöëàùèçÿëÿðèíè áèëäèðìèøëÿð. Ú.Ùåéÿò
“Âàðëûã”æóðíàëûíäàêû ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿ-
ðèíäÿ, “Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèé-
éàòû”, “Òöðêëÿðèí òàðèõ âÿ ìÿäÿíèééÿ-
òèíÿ áèð áàõûø” êèòàáëàðûíäà (Áàêû, 1993)
ÊÄÃ-äÿí áÿùñ åòìèøäèð. Ñîíóíúóäà î,
åïîñóí êþêöíöí Îðòà Àñèéàéà áàüëû
îëäóüóíó, XII ÿñðäÿ éàðàíäûüûíû, XV
ÿñðäÿ éàçûéà àëûíäûüûíû åùòèìàë åäèð.
Ëàêèí ÿñÿðèí äèýÿð éåðèíäÿ Ú.Ùåéÿò
ãåéä åäèð êè, ÊÄÃ VI-VII ÿñðëÿðèí éàäè-
ýàðûäûð. Ú.Ùåéÿò áó ÿñÿðè “Òöðê îüóç-
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí øàù ÿñÿðè”
àäëàíäûðûð, ãÿùðÿìàíëûã õàðàêòåðè äàøû-
äûüûíû, áèð ôÿðä òÿðÿôèíäÿí äåéèë, öìó-
ìÿí õàëã òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû ôèêðèíè
èðÿëè ñöðöð.
Ìîñêâàäà éàøàéàí âÿ òöðê åïîñó
ùàããûíäà áèð ÷îõ äÿéÿðëè òÿäãèãàòëàðûí
ìöÿëëèôè Õàëûã Êîðîüëó äà ÊÄÃ-íèí
ìÿòíè, îüóçíàìÿëÿð èëÿ áàüëûëûüû, éàçûéà
àëûíìàñû âÿ ñ. ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿð
ñþéëÿìèøäèð. “Îüóç ãÿùðÿìàíëûã åïî-
ñó”, “Òöðêìÿí ÿäÿáèééàòû” âÿ ñ. ÿñÿð-
ëÿðäÿ ìöÿëëèô ÊÄÃ-íè òöðê õàëãëàðûíûí
(ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí, òöðê âÿ òöðêäèëëè)
49
ìöøòÿðÿê àáèäÿñè îëäóüóíó ýþñòÿðèð,
äàñòàíëàðûí éàðàíìàñûíû XI ÿñðäÿí
ùåñàáëàéûð. Õ.Êîðîüëó À.Íÿáèéåâëÿ
éàçäûüû “Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíëûã
åïîñó” (ðóñ äèëèíäÿ, Á., 1996) êèòàáûíäà
äà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿùðÿìàíëûã
åïîñóíóí þçöíÿìÿõñóñ ìèëëè úèçýèëÿðëÿ
ôÿðãëÿíäèéèíè, áó ìÿ’íàäà ÊÄÃ-íèí
òàéôà-ãÿáèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äàüûëìà-
ñû äþâðöíäÿ îçàíûí (îçàíëûüûí) ñÿúèé-
éÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðäèéèíè
ãåéä åäèð. Õ.Êîðîüëóíóí ãÿíàÿòè áóäóð
êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû ðåàëëûã
ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð”.
ÊÄÃ èëÿ ÿëàãÿäàð éàçûëàí ìÿãàëÿ
âÿ êèòàáëàð àðàñûíäà àáèäÿíèí òàðèõè-
åòèìîëîæè ìàùèééÿòèíè ñàõòàëàøäûðàí
ÿñÿðëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿñÿëÿí, Ô.Ýè-
ëàðáÿéëèíèí “Ãîð ßìàí” àäëû êèòàáûíäà
(1996) ãÿäèì òöðêëÿð ãÿäèì éÿùóäèëÿðëÿ
åéíèëÿøäèðèëèð, Ãîðãóä ñþçö áèðòÿðÿôëè
éîçóëóð, Áÿêäöç ßìÿíèí Ìèñèð ôèð’îíó
Òÿêòöç ßìàí îëäóüó ôèêðè èðÿëè ñöðöëöð.
ßäÿáèééàò:
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí áèáëèîãðàôè-
éañû Á., 1999.
Ðàôèëè Ì. Àçåðáàéäæàíñêèé ãåðîè-
÷åñêèé ýïîñ, Ãàçåòà “Áàêèíñêèé ðàáî÷èé”,
13 èþíÿ 1941 ã.
Äðåâíÿÿ àçåðáàéäæàíñêàÿ ëèòåðàòóðà.
Á., 1941.
Äÿìèð÷èçàäÿ ß. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” äàñòàíëàðûíûí äèëè. Á., 1958; Éåíÿ
îíóí, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè, Á., 1979.
Ðÿñóëçàäÿ Ì. ß. Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàí-
ëàðû, “Àçÿðáàéúàí” æóðí. (Òöðêèéÿ) 1952,
¹ 6; Éåíÿ îíóí, Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçíàìÿ-
ëÿðè, “Àçÿðáàéúàí”, 1953, ¹ 19; Éåíÿ
îíóí, Áîëøåâèêëÿðèí Øÿðã ñèéàñÿòè. Á.,1994.
Ãàäæèåâ Äæ., Êóëèçàäå Ì. Îá îäíîé
àíòèíàðîäíîé êíèãå. “Ëèòåðàòóðíàÿ ãà-
çåòà”, 7 èþëÿ 1951 ã.
Òÿùìàñèá Ì. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿù-
ðÿìàíëûã åïîñó (Þí ñþç), Á., 1941; Àçÿð-
áàéúàí õàëã äàñòàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð). Á.,
1972.
 Àðèô Ì. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿäÿáèé-
éàòû. Á., 1958.
Ñóëòàíëû ß. Ìÿãàëÿëÿð. Á., 1971.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ ãÿäèì éóíàí
äàñòàíëàðû, Á., 1999.
Ùöñåéí Ì. ßäÿáèééàò âÿ ñÿíÿò
ìÿñÿëÿëÿðè. Á., 1958.
Èáðàùèìîâ Ì. Àøûã ïîåçèéàñûíäà
ðåàëèçì. Á., 1966.
Àíà äèëè – ùèêìÿò õÿçèíÿñè. Á., 1991.
Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí ìèôèê òÿôÿêêö-
ðöíöí ãàéíàãëàðû. Á., 1983; éåíÿ îíóí,
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñîé-êþêöíö äöøöíÿð-
êÿí. Á., 1989; Éåíÿ îíóí, Ãàì-øàìàí âÿ
îíóí ãàéíàãëàðûíà öìóìè áàõûø. Á., 1994.
Úÿìøèäîâ Ø. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóäó
âÿðÿãëÿéÿðêÿí. Á.,1969; éåíÿ îíóí, Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977; éåíÿ îíóí, Êèòàáè
Äÿäÿì Ãîðãóä, Á., 1999.
Àíàð. Äöíéà áèð ïÿíúÿðÿäèð. Á., 1986.
ßëèáÿéçàäÿ Å. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”,
Á., 1999.
Âÿëèéåâ Ê. Äàñòàí ïîåòèêàñû. Á., 1984.
Ñþçöí ñåùðè. Á., 1986; éåíÿ îíóí, Åëèí
éàääàøû, äèëèí éàääàøû. Á., 1987.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”. Á., 1982
(Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿíèí þí ñþçö).
Õÿëèëîâ Ï. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” –
èíòèáàù àáèäÿñè. Á., 1993.
Áàäàëîâ Ð. Ïðàâäà è âûìûñåë ãåðîè-
÷åñêîãî ýïîñà. Á., 1983.
Ìåùäèéåâ Í. Îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí
åñòåòèê ìÿäÿíèééÿòè, Á., 1986.
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
Ñÿôÿðëè ß., Éóñèôîâ Õ. Ãÿäèì âÿ îðòà
ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû. Á., 1982.
Íàìàçîâ Ã. Àçÿðáàéúàí àøûã ñÿíÿòè.
Á., 1984.
Êîðîãëó Õ. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ, Ì., 1976.
Êîðîãëó Õ. Òóðêìåíñêàÿ ëèòåðàòóðà.
Ì., 1972.
Êîðîüëó Õ. Îüóç ãÿùðÿìàíëûã åïîñó,
Á., 1999.
50
ßôÿíäèéåâ Ï. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã
ÿäÿáèééàòû. Á.,1992.
Àáäóëëà Á. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ
èñëàì äèíè. Á., 1996; éåíÿ îíóí, “Êèòàáè
Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ïîåòèêàñû, Á., 1999.
Ùåéÿò Ú. Òöðêëÿðèí äèë âÿ ÿäÿáèééàòûíà
áèð áàõûø. Á., 1993.
ßôÿíäèéåâ Ù. Àçÿðáàéúàí áÿäèè
íÿñðèíèí òàðèõèíäÿí, Á., 1963.
ßëèéåâ Î. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó, Á., 1999.
Íÿáèéåâ Á., Ãàðàéåâ É. Õàëã ìÿíÿâèé-
éàòûíûí ýöçýöñö, Á., 1999.
Úÿôÿðîâ Í. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà
èñëàìà êå÷èäèí ïîåòèêàñû, Á., 1999.
Íàçèô ßëÿêáÿðëè
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÍÀÜÛËËÀÐÛ Âß
ÊÄÃ – ÊÄÃ áîéëàðû èëÿ íàüûëëàðûí ñöæåò
âÿ ìîòèâëÿðèíäÿ áèð ÷îõ îõøàðëûãëàð
þçöíö ýþñòÿðèð. Áóíëàðûí þéðÿíèëìÿñè
åïîñëà íàüûë àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû òÿñèð âÿ
èñòèôàäÿíè àéäûíëàøäûðìàã áàõûìûíäàí
ÿùÿìèééÿòëèäèð.
I. Áåëÿ îõøàð ìîòèâëÿðäÿí áèðè ãÿù-
ðÿìàíûí ìþúöçÿëè, ãåéðè-àäè øÿêèëäÿ
äöíéàéà ýÿëìÿñè ìîòèâèäèð. Áó ìîòèâ
íàüûëëàðäà ýåíèø éàéûëûá. Áåëÿ íàüûëëàðûí
åêñïîçèñèéàñûíäà óøàãñûç àòà-àíàëàðûí
àðçóñó, ýÿëÿúÿê ãÿùðÿìàíûí äöíéàéà
ãåéðè-àäè, ìþúöçÿëè ýÿëìÿñè ìîòèâè
ìöùöì éåð òóòóð. Ìÿñÿëÿí, “Êÿë Ùÿñÿ-
íèí íàüûëû”íäà õÿñòÿ ÿðèíäÿí áàøãà ùå÷
êèìè îëìàéàí Íèñÿ ìåøÿéÿ îäóí äà-
ëûíúà ýåäÿí çàìàí àðìóä äÿðèá éåéèð,
øÿëÿñèíèí öñòöíÿ ãîíàí ãóøóí éóìóðòà-
ñûíû áàøûíà ÷ÿêèá áóëàã ñóéóíäàí äî-
éóíúà è÷èð, äîããóç àéûí òàìàìûíäà îíóí
áèð îüëó îëóð. “Ðåéùàíûí íàüûëû”íäà èñÿ
àíà äÿðéà àòëàðûíûí ñó è÷äèéè ýþëìÿ÷ÿäÿí
ñó è÷äèêäÿí ñîíðà îüóë äîüóð.
“Úàíòèã”, “Èáðàùèì”, “Øàùçàäÿ
Ìöòàëèá”, “Ìÿëèêìÿììÿä âÿ Ìÿëèê
ßùìÿä”, “Úÿëàéè-âÿòÿí”, “Øÿìñ-Ãÿ-
ìÿð” âÿ ñ. íàüûëëàðäà èñÿ þâëàäñûç âàëè-
äåéíëÿð äÿðâèøèí âåðäèéè âÿ éà áèð òÿñà-
äöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíìóø ñåùðëè àë-
ìàíû éåäèêäÿí ñîíðà àðçóëàðûíà ÷àòûðëàð.
Ãÿùðÿìàíûí ãåéðè-àäè éîëëà äöí-
éàéà ýÿëìÿñè ìîòèâèíÿ ÊÄÃ áîéëàðûíäà
äà òÿñàäöô îëóíóð. Åïîñóí ãÿùðÿìàíëà-
ðûíäàí Áóüàú, Áàìñû Áåéðÿê, Áàñàò äà
ùÿéàòà áåëÿ ãÿäÿì áàñûðëàð.
“Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí áîéó”í-
äà õàòóíó ÿðè Äèðñÿ õàíà áó ìÿñëÿùÿò-
ëÿðè âåðèð êè, Äèðñÿ õàí, áþéöê ãîíàãëûã
äöçÿëò, È÷ Îüóçóí, Äàø Îüóçóí áÿéëÿ-
ðèíè öñòöíÿ éûü, àú ýþðñÿí äîéäóð, ÷ûëïàã
ýþðñÿí ýåéèíäèð, áîðúëóíó áîðúäàí ãóð-
òàð, øàäëûã ìÿúëèñè ãóð, Òàíðûäàí àðçóíó
äèëÿ, áÿëêÿ áèð àüçû äóàëûíûí àëãûøû èëÿ
Òàíðû áèçÿ þâëàä âåðÿ. Äèðñÿ õàí õàòóíó-
íóí àðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðèð.
Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà áèð àüçû äóàëû-
íûí àëãûøû èëÿ îíëàðûí îüëó äöíéàéà ýÿëèð.
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðûíäàí Áàìñû
Áåéðÿê äÿ äöíéàéà ãåéðè-àäè øÿêèëäÿ
ýÿëèð. Áàéáþðÿ áÿé õàíëàð õàíû Áàéûíäûð
õàíûí ìÿúëèñèíäÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëà-
éûá, îüóëäàí ìÿùðóì îëäóüóíäàí øè-
êàéÿòëÿíèð.... “Áþéëÿ äèýÿú Ãàëûí Îüóç
áÿýëÿðè éöç ýþýÿ òóòäûëàð. ßë ãàëäûðûá,
äóà åéëÿäèëÿð. “Àëëàù-Òààëà ñàíà áèð
îüóë âåðñöí!” – äåäèëÿð.
“Îë çàìàíäà áÿýëÿðèí àëãûøû àëãûø,
ãàðüûøû ãàðüûø èäè. Äóàëàðû ìöñòÿúàá
îëóðäû” (Ä-687).
Áóíó ýþðÿí Áàéáèúàí áÿé äÿ áÿé-
ëÿðäÿí õàùèø åäèð êè, äóà åëÿñèíëÿð, îíóí
äà áèð ãûçû îëñóí. Áÿéëÿð éåíÿ äÿ öçëÿ-
ðèíè ýþéÿ òóòóá äóà åäèðëÿð. Áó âàõòäàí
áèð ìöääÿò êå÷èð. Áÿéëÿðèí àëãûøû, äóàñû
èëÿ Àëëàù Áàéáþðÿ áÿéÿ áèð îüóë, Áàé-
áèúàí áÿéÿ èñÿ áèð ãûç âåðèð.
II. ÊÄÃ èëÿ íàüûëëàðäà òÿñàäöô îëó-
íàí îõøàð úèçýèëÿðäÿí áèðè äÿ ãÿùðÿ-
ìàíûí äèâëÿðëÿ, ñåùðëè äöøìÿíëÿðëÿ ìö-
áàðèçÿñèäèð. Íàüûëëàðäà ãÿùðÿìàíëàð äèâ-
ëÿðëÿ, ÿæäàùàëàðëà, òÿïÿýþçëÿðëÿ, ñåùð-
êàðëàðëà ãàðøû-ãàðøûéà ýÿòèðèëèð. Áó
51
áàõûìäàí ÊÄÃ-äÿ “Áàñàò Äÿïÿýþçè
þëäöðäöýè áîé” äèããÿòè úÿëá åäèð. Áó
áîéóí ãÿùðÿìàíûíà Äÿäÿì Ãîðãóä
Òÿïÿýþç êèìè Îüóç åëèíÿ ãÿíèì êÿñè-
ëÿí áèð éûðòûúû âàðëûüû ìÿùâ åòäèéèíÿ ýþðÿ
Áàñàò àäûíû âåðèð.
Áó áîéóí áèð íå÷ÿ íàüûë âàðèàíòûíà
òÿñàäöô åäèëèð. Áó íàüûëëàðäàí áèðè “Êÿë-
ëÿýþçöí íàüûëû” àäëàíûð. Íàüûëûí ñöæåòè
áåëÿäèð: ãÿäèì çàìàíëàðäà Ðöñòÿì àäëû
ïàäøàùûí áèð îüëó, áèð ãûçû âàð èìèø. Ïàä-
øàùûí èêèíúè áèð îüëó äà îëóð, áó óøàüû
ùÿëÿ êþðïÿ èêÿí àñëàí áàüäàí ýþòöðöá
ãà÷ûð. Ïàäøàù ùÿð òÿðÿôè àõòàðñà äà, îü-
ëóíäàí áèð õÿáÿð âåðÿí îëìóð, þç äÿñ-
òÿñè èëÿ ýåðè ãàéûäàíäà éîëäà áöêöëö áèð
ïàëàç ýþðöð, ïàëàçûí è÷èíäÿí òÿêýþçëö
áèð óøàã ÷ûõûð. Ïàäøàù óøàüû ýþòöðöá åâÿ
ýÿòèðèð. Áó óøàã ÿììÿêäÿí ùå÷ úöðÿ
äîéìóð. Áþéöäöêäÿí ñîíðà î, àäàìëà-
ðûí ãÿíèìèíÿ ÷åâðèëèð, ùÿð ýöí èêè àäàì
éåéèð. Ïàäøàùûí àñëàí ñöäö èëÿ áÿñëÿí-
ìèø îüëó òàïûëûð. Êÿëëÿýþçëÿ öç-öçÿ
ýÿëèð, Êÿëëÿýþçöí ýþçöíö ÷ûõàðûð. Ñîíðà
èñÿ îíóí òèëñèìèíè äÿ ñûíäûðàðàã ñåùðëè
ãûëûíúûíû ÿëÿ êå÷èðèð âÿ áó ãûëûíúëà äà
Êÿëëÿýþçö þëäöðÿðÿê, äîüìà åëèíè îíóí
øÿðèíäÿí ãóðòàðûð.
“Òÿïÿýþç” íàüûëû äà áèðèíúè íàüûëà
éàõûíäûð. Áó íàüûëäà òÿñâèð îëóíóð êè,
Íÿáè àäëû âàðëû-ùàëëû áèð êèøè ÷îõäàí áÿðè
îüóë ùÿñðÿòè èëÿ éàøàéûð. Îíóí ÷îáàíû
ýöíëÿðèí áèð ýöíö ãîéóí ñöðöñöíö óúà
áèð äàüûí ÿòÿéèíÿ ýÿòèðèð. Áèðäÿí ùÿð
òÿðÿôè äóìàí áàñûð, ñîíðà òóôàí ãîïóð.
Òóôàí êÿñÿí âàõò ÷îáàí ñöðöíöí è÷èíäÿ
òÿïÿñèíäÿ áèðúÿ ýþçö îëàí óøàã ýþðöð.
×îáàí óøàüû Íÿáè êèøèíèí åâèíÿ ýÿòèðèð.
Íÿáè êèøè áó ùàäèñÿäÿí ÷îõ øàä îëóð.
Óøàüû ýþòöðöá ñàõëàìàüà áàøëàéûðëàð,
àíúàã îíà ùå÷ úöð éåìÿê ÷àòäûðà áèë-
ìèðëÿð. Óøàã ùÿòòà àäàìëàðû äà éåìÿéÿ
áàøëàéûð, êÿíäèí àäàìëàðû äîüìà éåðëÿðè
òÿðê åäèðëÿð. Êþ÷ÿíëÿðèí è÷èíäÿ ùàìèëÿ
áèð ãàäûí äà âàð èìèø, éîëäà îíóí àüðûñû
òóòóð, ãàäûí ìåøÿäÿ äîüóð, óøàüû êàùàéà
àòûá ãà÷ûð. Ùÿìèí óøàüû øèð þç ñöäö èëÿ
áÿñëÿéèá áþéöäöð. Áîéà-áàøà ÷àòàí
Èñêÿíäÿð Òÿïÿýþçöí èíñàíëàðà ãÿíèì
êÿñèëäèéèíè åøèäèá îíó þëäöðìÿéè ãÿðàðà
àëûð, àíúàã þçö Òÿïÿýþçÿ ÿñèð äöøöð âÿ
áèðòÿùÿð îíóí ãîéóíëàðûíäàí áèðèíè êÿñèá
áàøûíà ÷ÿêÿðÿê ãà÷ûð. Øèð Òÿïÿýþçöí
ñåùðëè îëäóüóíó Èñêÿíäÿðÿ ñþéëÿéèð. Øèð
ùÿì äÿ îíó äåéèð êè, î, øèð ñöäö èëÿ áþ-
éöäöéöíÿ ýþðÿ îíà ñåùð-îâñóí êàð åäÿ
áèëìÿç. Øèð Èñêÿíäÿðÿ þç ñöäö èëÿ éîü-
ðóëìóø áèð ãûëûíú äà âåðèð. Îíóí èêèíúè
úÿùäè äÿ óüóðñóç îëóð. Íÿùàéÿò, Èñêÿí-
äÿð ö÷öíúö äÿôÿ Òÿïÿýþçöí ìàüàðàñûíà
ýèðÿ áèëèð âÿ îíó êàùàñûíäàêû ãóéóéà
ñàëûá þëäöðöð.
Ùÿìèí áîéäà, ùÿì äÿ íàüûë âà-
ðèàíòëàðûíäà Òÿïÿýþç ñîí äÿðÿúÿ ãîð-
õóíú âÿ áÿäõàù âàðëûã êèìè úàíëàíäûðûëûð.
Î, ìþúöçÿëè, ñåùðëè øÿêèëäÿ äöíéàéà
ýÿëèð. Èëê áàõûøäà î, èíñàíëàðäàí éàëíûç
òÿêýþçëö îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð, àíúàã î
ùÿì äÿ ñåùðëèäèð, îíà îõ áàòìûð, áÿ-
äÿíèíè ãûëûíú êÿñìèð.
III. ÊÄÃ-íè íàüûëëàðëà áàüëàéàí
õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ãÿùðÿìàíûí
ìöÿééÿí ñûíàã ìîòèâèäèð. Áó ùàëäà ãÿù-
ðÿìàí þç àðçóñóíà, ñåâäèéè ãûçà ÷àòìàã
ö÷öí ìöÿééÿí ñûíàãëàðäàí êå÷èð, áÿçÿí
èñÿ ìþúöçÿëè, àüëàñûüìàç øÿðòëÿðè éåðèíÿ
éåòèðèð. Áó ìîòèâÿ áèð ÷îõ íàüûëëàðäà
òÿñàäöô îëóíóð. Åïîñóí áèð íå÷ÿ áîéó äà
áó úÿùÿòäÿí íàüûëëàðëà îõøàðäûð. Áåëÿ
áîéëàðäàí áèðè “Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàí-
òóðàëû áîéó”äóð. Òðàáçîíà êàôèð ãûçû èëÿ
åâëÿíìÿéÿ ýåäÿí Ãàíòóðàëûíû ñûíàüà
÷ÿêèðëÿð.
Ãàíòóðàëûíûí èýèäëèéè ö÷ âÿùøè èëÿ
òÿêáÿòÿê äþéöøäÿ öçÿ ÷ûõûð. Î ùÿð ö÷
âÿùøèéÿ ãàëèá ýÿëèá Ñåëúàí õàòóíó àëûð.
Ùÿð äþéöøäÿ î ýöúäÿí äöøÿíäÿ äîñòëàðû
ãîïóç ÷àëûð, áó çàìàí Ãàíòóðàëûíûí äèç-
ëÿðèíÿ ýöú, ãîëëàðûíà ãöââÿò ýÿëèð.
52
“Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéó”íäà ãÿùðÿìàíûí ñûíàãëàðäàí
êå÷ìÿñèíÿ ìöùöì éåð âåðèëèð. Áàìñû
êåéèê ãîâà-ãîâà þç áåøèêêÿðòìÿ íèøàí-
ëûñû Áàíû÷è÷ÿéèí ãûðìûçû ÷àäûðû ãóðóëìóø
ýþé ÷ÿìÿíÿ ýÿëèá ÷ûõûð. Áàíû÷è÷ÿê øÿðò
ãîéóð: “Ýÿë, èìäè ñÿíöíëÿ àâà ÷ûãàëûì.
ßýÿð ñÿíèí àòóí ìÿíèì àòóìû êå÷ÿðñÿ,
îíóí àòûíû äÿõè êå÷ÿðñÿí. Ùÿì ñÿíöíëÿ
îõ àòàëûì. Ìÿíè êå÷ÿðñÿí, àíû äÿõè êå-
÷ÿðñÿí âÿ ùÿì ñÿíèíëÿ ýöðÿøÿëèì. Ìÿíè
áàñàðñàí, àíû äÿõè áàñûðñàí!”, – äåäè”.
(Ä-7810)
Áó ìîòèâèí ãÿäèì øÿêëèíèí ÿëàìÿò
âÿ èçëÿðèíÿ, áÿçÿí èñÿ àéäûí òÿñâèðèíÿ
íàüûëëàðäà äà òÿñàäöô åòìÿê îëàð. Áèð
÷îõ íàüûëëàðäà îüëàí ãûçûí äöçÿëòìèø îë-
äóüó òèëñèìëÿðè ñûíäûðûð âÿ îíóí òàïìà-
úàëàðûíà úàâàá âåðìÿëè îëóð. Áó òèï
íàüûëëàðûí áèð ãèñìèíäÿ èñÿ íèøàíëûíûí
ôèçèêè ýöúöíö éîõëàìàã, ñûíàãäàí êå-
÷èðìÿê öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áó ìîòèâ
“Ùàçàðàíäàñòàí áöëáöëö” íàüûëûíäà àé-
äûí ÿêñ îëóíìóøäóð. Áó íàüûëäà äà
ÊÄÃ-äÿ îëäóüó êèìè, íèøàíëûíûí ôèçèêè
ýöúöíö ñûíàìàã ÿñàñ éåð òóòóð. Áèëãåéèñ
õàíûì àíúàã î îüëàíà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ðà-
çûëûã âåðèð êè, îíà ãàëèá ýÿëñèí. Êè÷èê
øàùçàäÿ ãûçûí áó øÿðòèíè éåðèíÿ éåòèðèð âÿ
Áèëãåéèñ õàíûìûí ðàçûëûüûíû àëûð.
Áèð ñûðà íàüûëëàðäà ôîëêëîð ïîåòè-
êàñûíûí ÿí ìöùöì áèð úÿùÿòè- ìöÿééÿí
èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ãèéàôÿ
äÿéèøìÿê àêòûíûí âàúèáëèéè þç ÿêñèíè
òàïìûøäûð. Ôîëêëîðóìóçóí äèýÿð æàíð-
ëàðûíäà äà ðàñò ýÿëäèéèìèç áó ìÿñÿëÿ
ÊÄÃ-äÿ Áåéðÿéèí Îüóç åëèíÿ ãàéûò-
ìàñû çàìàíû ãèéàôÿñèíè äÿéèøìÿñè ãÿù-
ðÿìàíûí âàúèá àòðèáóòèâ ÿëàìÿòè êèìè
äèããÿòè úÿëá åäèð. Éóõàðûäàêû íàüûëäà äà
ãÿùðÿìàí ÊÄÃ-äÿ îëäóüó êèìè, ìÿùç
ïàëòàðûíû äÿéèøìÿêëÿ þç ìÿãñÿäèíÿ
÷àòûð.
IV. Íàüûëëàðäà ýåíèø éàéûëìûø àòà-
îüóë, áþéöê ãàðäàø – êè÷èê ãàðäàø ìþâ-
çóëàðû ÊÄÃ áîéëàðûíäà äà ìöùöì éåð
òóòóð. Õöñóñÿí íàüûëëàðäà àòàíûí, áþéöê
ãàðäàøëàðûí éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿäèéè ÷ÿòèí
òàïøûðûüû êè÷èê ãàðäàøûí éåðèíÿ éåòèðìÿñè
äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àäÿòÿí áóðàäà
êîíôëèêò àèëÿ öçâëÿðèíèí áèð-áèðèëÿ òîã-
ãóøìàñûíà ÿñàñëàíûð. Öìóìèééÿòëÿ,
ñåùðëè íàüûëëàðûí áþéöê áèð ãðóïóíäà ñö-
æåò ãàðäàøëàð àðàñûíäàêû êîíôëèêò ÿñàñûí-
äà èíêèøàô åäèð. Áåëÿ íàüûëëàðûí ìÿðêÿ-
çèíäÿ êè÷èê ãàðäàø îáðàçû äóðóð. “Øàù
îüëó Áÿùðàìûí íàüûëû”, “Ïàñëû ãûëûíú” âÿ
ä. íàüûëëàðäà áó õöñóñèééÿò àéäûí ÿêñ
îëóíìóøäóð.
ÊÄÃ-íèí ÿêñÿð áîéëàðûíäà áó âÿ
éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ àòà-îüóë, áþéöê ãàð-
äàø-êè÷èê ãàðäàø ÿêñëèéèíÿ òÿñàäöô îëó-
íóð. Éàëíûç “Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí
áîéó”íó íÿçÿðÿ àëìàñàã, ãàëàí áîé-
ëàðäà àòàëàðëà îüóëëàð âÿ éà ãàðäàøëàð
àðàñûíäà ùå÷ áèð ìöíàãèøÿéÿ ðàñò ýÿë-
ìèðèê. ÊÄÃ áîéëàðûíäà áèðèíúè ìÿð-
ùÿëÿíè ÿêñ åòäèðÿí ñöæåòëÿð äàùà ãàáàðûã
âåðèëìèøäèð. Åïîñóí “Ãàçûëûã ãîúà îüëû
Éåýíÿê áîéó”íäà àòàñûíûí ãàëàéà ñàë-
äûðûëìàñûíäàí îí àëòû èë ñîíðà îüëó Éåý-
íÿê àòàñûíûí àðõàñûíúà ýåäèð. Áàéûíäûð
õàí èéèðìè äþðä âèëàéÿòèí áÿéëÿðèíè
Éåýíÿéÿ éîëäàø åäèð.
V. Íàüûëëàðäà ìöùöì éåð òóòàí õå-
éèðõàù ùàìè, õàðèãöëàäÿ ãöäðÿòÿ ìàëèê
õèëàñåäèúè ãöââÿëÿð ÊÄÃ-äÿ äÿ ìöÿé-
éÿí áÿäèè ôóíêñèéà äàøûéûð. Íàüûëëàðäà
ãÿùðÿìàí ýåú âÿ éà òåç, áó âÿ éà äèýÿð
øÿêèëäÿ õåéèðõàù ñåùðëè ãöââÿëÿðëÿ ÿëà-
ãÿéÿ ýèðèð. ×ÿòèí ñÿôÿðÿ éîëà äöøÿí
ãÿùðÿìàí, áÿäõàù ãöââÿëÿðèí øÿðèíÿ
ìÿðóç ãàëàí êþìÿêñèçëÿð ìöäðèê ìÿñ-
ëÿùÿò÷èíèí, õåéèðõàù âÿ ìèôèê ùàìèíèí
êþìÿéèëÿ èñòÿêëÿðèíÿ éåòèðëÿð. Ùÿìèí
ôóíêñèéàäà ÷îõ âàõò íóðàíè ãîúà ÷ûõûø
åäèð. “Ãàðàãàøûí íàüûëû”, “Úàíòèã”, “Ùà-
çàðàíäàñòàí áöëáöëö” íàüûëëàðûíäà äà
÷ÿòèí ñÿôÿðÿ éîëà äöøÿí ãÿùðÿìàí ìöä-
ðèê ãîúàíûí õåéèðõàù ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ
53
ÿìÿë åäÿðÿê, áöòöí ñûíàãëàðäàí óüóðëà
÷ûõûá àðçóñóíà ÷àòà áèëèð. “Ãàáûü Êîñà”,
“Ïàñëû Ãûëûíú” íàüûëëàðûíäà ùÿìèí ôóíê-
ñèéàíû þëöì éàòàüûíäà îëàí àòà éåðèíÿ
éåòèðèð. “Êÿë Ùÿñÿíèí íàüûëû”, “Úÿëàéè-
âÿòÿí”, “Ðåéùàíûí íàüûëû” âÿ ñ. íàüûë-
ëàðäà ãÿùðÿìàí õåéèðõàù ãàðûíûí êþìÿ-
éèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà õåéèðõàù ùàìè
Äÿäÿ Ãîðãóääóð. Áîéëàðäà Äÿäÿ Ãîð-
ãóä ìöäðèê áèð ìÿñëÿùÿò÷è, ÿí àüûð
âàõòëàðäà åëèí êþìÿéèíÿ ýÿëÿí, øàäëûã-
ëàðû èëÿ ñåâèíÿí, êÿäÿðëÿðè èëÿ êÿäÿðëÿ-
íÿí, òîéëàðûíû, éàñëàðûíû éîëà ñàëàí,
ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèá éîë ýþñòÿðÿí ìöäðèê
áèð êþìÿê÷èäèð.
ÊÄÃ-äÿ âÿ íàüûëëàðäà õåéèðõàù
ùàìè êèìè èøòèðàê åäÿí Õûçûð Èëéàñ îáðàçû
äà ìàðàãëûäûð. Õûçûð îáðàçû éîë ýþñòÿðÿí,
äÿðäè ãàëàíëàðà êþìÿê åäÿí ùàìè êèìè
áèð ÷îõ íàüûëëàðäà èøòèðàê åäèð.
ßäÿáèééàò:
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. 5 úèëääÿ, Á.,
1960-1964, I-V ú.
Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Á., 1982.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1988.
Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà. Ì.-Ë.,
1962.
Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí ìèôèê
òÿôÿêêöðöíöí ãàéíàãëàðû. Á., 1983.
Ñóëòàíëû ß. Ìÿãàëÿëÿð. Á., 1971.
Òÿùìàñèá Ì.Ù. Àçÿðáàéúàí õàëã
äàñòàíëàðû. Îðòà ÿñðëÿð. Á., 1972.
ßëèéåâ Î. “Êèòàáè- Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ
Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðó, Á., 1999.
Îðóú ßëèéåâ
“ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÉÓÐÄ ÁÈËÝÈ-
ÑÈ” – 1932-1934 èëëÿðäÿ Èñòàíáóëäà íÿøð
îëóíàí åëìè äÿðýè. ßùìÿä Úÿôÿðîüëó
(1899-1975) òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëìóø
áó æóðíàë éàëíûç íÿøð îëóíäóüó 30-úó
èëëÿðäÿ äåéèë, áó ýöí äÿ þç åëìè ÿùÿ-
ìèééÿòèíè âÿ äÿéÿðèíè ãîðóéóá ñàõëà-
ìàãäàäûð.
 Æóðíàëûí ìöõòÿëèô ñàéëàðûíäà ÊÄÃ
äàñòàíëàðû èëÿ áàüëû åëìè ôèêèð âÿ ìöøà-
ùèäÿëÿðÿ ýåíèø éåð âåðèëèðäè. Äàñòàíûí
Àçÿðáàéúàíäà èëê íÿøðèíäÿí àëòû èë ÿââÿë
îíóí ìèëëè ìÿäÿíèééÿò ôàêòû êèìè ìö-
ùàúèð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí äèããÿòèíè
÷ÿêìÿñè “Àçÿðáàéúàí éóðä áèëýèñè” âÿ
îíóí íàøèðèíèí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòÿ äÿðèí-
äÿí áÿëÿäëèéèíè âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèéèíè
ýþñòÿðèðäè.
Æóðíàëûí 1932 èë íþìðÿëÿðèíäÿ
ïðîôåññîð Ì.Ô.Êþïðöëöçàäÿíèí ÊÄÃ èëÿ
áàüëû ö÷ ìÿãàëÿñè äÿðú îëóíìóøäóð. Áó
ÿñÿðëÿð ìöÿëëèôèí äàñòàí ìÿòíè öçÿðèíäÿ
ìöøàùèäÿëÿðè êèìè äöøöíöëìöøäöð âÿ
äàùà ÷îõ ÿñÿðèí òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõè
êå÷ìèøè èëÿ áàüëûëûüûíû, ìÿòíëÿðäÿ ìö-
ùàôèçÿ îëóíàí ÿñêè èíàíú âÿ òÿñÿââöð-
ëÿðëÿ ìöàñèðëèéèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíè
ÿñàñ ýþòöðìöøäö. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòà-
áûíà àèä íîòëàð” öìóìè áàøëûüû àëòûíäà
÷àï îëóíàí ñèëñèëÿ ìÿãàëÿëÿðèí áèðèíúèñè
“Àëòóí êöïÿëè Îüóç áÿéëÿðè” àäëàíûð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáûíà àèä íîòëàð”
ñèëñèëÿñèíäÿí äÿðú îëóíàí èêèíúè ìÿãàëÿ
“Áàøà äþíìÿê, àéíàëìàã” àäëàíûð.
Áèðèíúè éàçûäà îëäóüó êèìè, áóðàäà äà
ìöÿëëèô áèð èôàäÿäÿí, ãÿäèì òöðêëÿð àðà-
ñûíäà ìþâúóä îëìóø áèð ÿíÿíÿäÿí ÷ûõûø
åäÿðÿê òàðèõÿ öç òóòóð âÿ òöðêëöéö ìÿ-
íÿâèééàò, ýöíäÿëèê ùÿéàò âÿ ìÿèøÿò áà-
õûìûíäàí áèðëÿøäèðÿí, áöòöíëÿøäèðÿí úÿ-
ùÿòëÿðè àøêàðà ÷ûõàðûð.
Ñèëñèëÿéÿ äàõèë îëàí ö÷öíúö âÿ ñî-
íóíúó ìÿãàëÿ “Îçàí” àäëàíûð. Ìöÿëëèô
ÿââÿëêè ìÿãàëÿëÿðèíäÿêè ÿíÿíÿñèíÿ âÿ
àðàøäûðìà öñóëóíà ñàäèã ãàëàðàã, áóðàäà
äà ëèíãâèñòèê âÿ òàðèõè-åòèìîëîæè òÿäãèãàò
ïðèíñèïèíÿ öñòöíëöê âåðìèøäèð.
Í.Úèôò÷èîüëóíóí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” ùàããûíäà” àäëû ìÿãàëÿñè äÿ òöðê
òàðèõèíèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí ãÿäèì ãàò-
ëàðû èëÿ ÿëàãÿñè ìÿñÿëÿñèíÿ ùÿñð îëóí-
ìóøäóð. Ìÿãàëÿ ìöÿëëèôè ãîðãóäøöíàñ-
ëàð àðàñûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã äàñòàí ìÿòí-
54
ëÿðè èëÿ Îðõîí éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëè
àðàñûíäà ìöãàéèñÿëÿð àïàðìûø âÿ áÿçè
ìàðàãëû ïàðàëåëëÿð àøêàðà ÷ûõàðìûøäûð.
ß.Úÿôÿðîüëó ìÿúìóÿíèí èøèíÿ
éàëíûç òàíûíìûø òöðêîëîã âÿ òàðèõ÷èëÿðè
äåéèë, èñòåäàäëû òÿëÿáÿëÿðèíè äÿ úÿëá
åäèðäè. Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòè ÿäÿáèééàò
ôàêöëòÿñèíèí òÿëÿáÿëÿðèíäÿí Çàùèð Ñèäãè
äÿ èìçàñû “Àçÿðáàéúàí éóðä áèëýèñè”íèí
ñÿùèôÿëÿðèíäÿ òåç-òåç ýþðöíÿí ìöÿë-
ëèôëÿðäÿí èäè. Îíóí æóðíàëûí 1934 èëäÿêè
ñîí íþìðÿñèíäÿ ÷àï îëóíàí “Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” êèòàáûíà äàèð” ìÿãàëÿñèíäÿ äÿ
Í.Úèôò÷èîüëóíóí éàçûñûíäà èðÿëè ñöðöëÿí
ôèêèðëÿð äàâàì åòäèðèëìèøäè.
ß.Úÿôÿðîüëó ôîëêëîð ïîåòèêàñûíà âÿ
æàíðëàðûíà, ôîëêëîðóí äèë÷èëèê âÿ åòèìî-
ëîýèéà áàõûìûíäàí þéðÿíèëìÿñèíÿ äÿ
ìöùöì ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Áó ìÿíàäà
àëèìèí “Àçÿðáàéúàí õàëã ÿäÿáèééàòûíäà
“Ñàéà÷û ñþçëÿðè” ìÿãàëÿñè äàùà äèããÿ-
òÿëàéèãäèð.
“Àçÿðáàéúàí éóðä áèëýèñè” æóðíà-
ëûíûí ÿòðàôûíäàêû àçÿðáàéúàíøöíàñëàð
åïîñóí äèë âÿ òàðèõ áàõûìûíäàí Îüóç
òöðêëÿðè, èëê íþâáÿäÿ èñÿ àçÿðáàéúàíëû-
ëàðëà áàüëû îëäóüó ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìèøäèëÿð.
Øöáùÿñèç, áó ãÿíàÿò ÊÄÃ-íèí ñîíðàêû
òÿäãèãàò÷ûëàðû ö÷öí ëàçûìëû áèð îðèåí-
òàñèéà èäè âÿ äèëëÿ, òàðèõëÿ, åòèìîëîýèéà
âÿ åòíîãðàôèéà èëÿ áàüëû áèð ñûðà ìÿñÿ-
ëÿëÿðè àðàøäûðìàüà èìêàí âåðèðäè.
ßäÿáèééàò:
“Àçÿðáàéúàí éóðä áèëýèñè” æóðí. 1932,
¹ 1, ¹ 2; ¹ 33-34. ¹ 3,1934,
Ðàäëîâ Â. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ
íàðå÷èé. Ò.2, ÑÏá.
Àëëàùâåðäèéåâ À. Àçÿðáàéúàí õàëã òåàòðû
òàðèõè. Á., 1973.
Óðîêè î òþðêñêîé èñòîðèè Ñðåäíåé
Àçèè. Òàøêåíò, 1924.
Çàïèñêè Âîñòî÷íîãî Îòäåëåíèÿ Ðîñ-
ñèéñêîãî Àðõåîëîãè÷åñêîãî Îáùåñòâà,
Ìîñêâà, ò.VIII, 1896.
Øÿëàëÿ Ùÿñÿíîâa
ÁÀÜÄÀÌÀ, ÒÀÐÀÃ – Îüóç ãàäûí-
ëàðûíûí, î úöìëÿäÿí ÿðýÿí ãûçëàðûí áåë-
ëÿðèíÿ ãóðøàã ÿâÿçèíÿ áàüëàäûüû áåëáàüû.
ÊÄÃ-äÿ “Ãåéðÿòÿ ýÿëäè... ãûçûí áàü-
äàìàñûí àëäû... áàüäàäû, àðõàñû öçÿðèíÿ
éåðÿ óðäû” (Ä-7912); éàõóä: “Ãàíòóðàëû
íèãàáûí ñÿðïäè. Ãûç êþøêäÿí áàãàðäû.
Äàðàãëûüû áîøàëäû, êåäèñè ìàâëàäû”. (Ä-
1803)- øÿêëèíäÿ àäû ÷ÿêèëèð.
ÁÀÜÛÐ ÁÀÑÌÀ – ÿëèíè êþêñöíÿ ãîé-
ìàã. ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ òöðê òþðÿñèíäÿêè
÷îõ ìöùöì îëàí áèð åòèêåòè èôàäÿ åäèð êè,
áó äà ñàëàìäûð: “Äÿëö îçàí ýÿëäè, áàø
åíäèðäè, áàüûð áàñäû, ñàëàì âåðäè”
(Ä-109-11); “Áÿðÿ ÷îáàí, ..áÿðö ýÿëýèë!
Áàø åíäèðöá áàüûð áàñýèë!” (Ä-40).
Ñàëàì òöðê úÿìèééÿòèíäÿ áèð-áèðèíÿ
åùòèðàì ýþñòÿðìÿéè âÿ òîïëóëóüóí áö-
òþâëöéö âÿ áèðëèéèíè òÿìèí åëÿéèðäè.
Áàüûð áàñûá ÿëèíè êþêñöíÿ ãîéìàãëà
ñàëàì âåðìÿê áó ýöí äÿ Àíàäîëóäà ýå-
íèø éàéûëìûøäûð.
Îçàíëàð äà áàüûð áàñûá ñàëàì âåðèð,
õàíëàðûí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá ÿéèë-
ìèðäèëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Þýåë Á. Òöðê êöëòöð òàðèùèíå ýèðèø, ú.IX,
Àíêàðà, 1991.
ÁÀË×Àà – ãûëûíúûí ãÿáçÿñè, òóòàúàüû.
Áó, ãûëûíúûí áåëÿ áàüëàíàí ùèññÿñèäèð:
ÊÄÃ-äÿ “Ýþðäèëÿð êèì, áó ýÿëèí êè-
øèíèí ãûëûíúûíûí, áàë÷àüû ãàíëó, îüëû ýþ-
ðöíìÿç”. (Ä-1946) âÿ “Áàë÷àüûíäàí îë
ãûëûúû áÿðê òóòäû”. (Ä-23010) êèìè àäû
÷ÿêèëèð.
55
ÁÀÌÑÛ ÁÅÉÐßÊ, ÁÀÉÁÞÐßÍÈÍ
ÎÜËÛ ÁÀÌÑÛ ÁÅÉÐßÊ – Ýÿíú îüóç
ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè. ÊÄÃ-äÿ ÿñàñ
ïåðñîíàæ êèìè èêè áîéóí òÿñâèð åòäèéè
ùàäèñÿëÿðèí èøòèðàê÷ûñûäûð. Áàéáóðà áÿéèí
îüëó, Ñàëóð Ãàçàíûí èíàãûäûð. Äÿäÿ
Ãîðãóä îíà àä ãîéìàçäàí ÿââÿë Áàìñû
ëÿãÿáè äàøûéûðäû, Àòàñûíûí áàçèðýàíëàðûíû
ãàðÿò åòìèø ãóëäóðëàðà ùöúóì åäèá ìàë-
äþâëÿòèí éàüìàëàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëà-
ðàã áàñûá – êÿñèá ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðÿí-
äÿí ñîíðà Äÿäÿ Ãîðãóä îíà Áåéðÿê àäû
âåðèð. Ãàçàí õàíà ñÿäàãÿòëè Äûø îüóç
áÿéëÿðèíäÿí Àðóç ãîúàíûí ãÿçÿáèíÿ ñÿ-
áÿá îëóð âÿ Áåéðÿê þëäöðöëöð. Áó þëö-
ìöí áàøãà áèð ìèôîëîæè ñÿáÿáè Áåéðÿéèí
áèð ãÿäÿð ÿââÿëêè áîéäà ÿñèðëèêäÿ îëàð-
êÿí êàôèð ãûçûíà, åëèíÿ-îáàñûíà ñàëàìàò
äþíÿðñÿ, ýÿëèá îíó ùàëàëëûüà àëìàñû âÿ-
äèíè âåðìÿñè âÿ áó âÿäÿ ÿìÿë åòìÿìÿ-
ñèëÿ áàüëûäûð. Ñþç âåðèëèð – ÿìÿë åäèëìèð
âÿ ñþçöí ìöÿëëèôè Áåéðÿêäÿí èíòèãàì
àëûð. Áåéðÿê õÿòòè ãÿäèì Éóíàí ìèôîëî-
ýèéàñûíäàêû Îäèññåé õÿòòèíäÿêè áÿçè èñòè-
ãàìÿòëÿðèí åéíèäèð. Áó èêè õÿòòèí ùàíñûñà
ãÿäèì èíâàðèàíòûíûí áÿðàáÿðùöãóãëó âà-
ðèàíòëàðû îëìàñû øöáùÿñèçäèð. Þç íèøàíëû-
ñûíûí òîéóíäà èøòèðàê åòìÿñè äöíéà åïî-
ñóíóí ñÿééàð ñöæåòè êèìè îüóç ãÿùðÿ-
ìàíû Áåéðÿéè äÿ þç è÷èíÿ åùòèâà åäèð.
Áåéðÿê èúòèìàè áîðú àíëàéûøûíû øÿõñè
ìÿíàôåäÿí öñòöí òóòàí, áóíó ÿìÿëè èøäÿ
ñöáóò åäÿí, øöóðëó ñóðÿòäÿ þëöìöíö ãÿ-
áóë åäÿí, àììà äþâëÿò÷èëèéÿ, îíóí òÿì-
ñèë÷èñè Ãàçàí õàíà äþíöê ÷ûõìàéàí, áó-
íóí ìöãàáèëèíäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëÿí ôàúèÿëè
áèð îáðàç êèìè ÊÄÃ ïåðñîíàæëàðû àðàñûí-
äà õöñóñè, ìöñòÿñíà éåð òóòóð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÁÀÍÛ×È×ßÊ – ÊÄÃ-äÿ ãàäûí îá-
ðàçû.”Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéó”íäà ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäèð. Îüóç
áÿéëÿðèíäÿí îëàí Áàéáèúàí áÿéèí ãûçû
Áàìñû Áåéðÿéèí áåøèêêÿðòìÿ àäàõëûñû
âÿ ñîíðà ùÿéàò éîëäàøû. Éàðûøäà îíóí
àòûíû êèìñÿ êå÷ÿ áèëìÿç, îõóíó êèìñÿ
éàðìàç. Êèøèëÿðäÿí ùå÷ äÿ ýåðè ãàëìûð.
Àò ìèíèá, îõ àòàí, ïÿùëÿâàíëàðëà ýö-
ëÿøÿí ãÿùðÿìàí áèð ãûç. “Ýþçÿëëÿð øàùû”
îëàí Áàíû÷è÷ÿê ãûðìûçû ïàëòàð ýåéÿðäè,
ãàðüû êèìè óçóí, ãàðà ñà÷ëàðû âàðäû.
Àëïëàð äþâðöíöí ùÿð áàõûìäàí êèøè
ãåéðÿòëè òöðê ãûçûíûí òèìñàëûäûð.
ÁÀÐÀÑÀÐ, ÏÀÐÀÑÀÐ – ”Ïàðàñàðûí
Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ïàðëàéóá ó÷àí” êè-
ìè èøëÿíÿí úöìëÿäÿ Ïàðàñàð àäàì àäûäûð.
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”
(II) âÿ “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû
Óðóç ÷ûãàðäûüû áîé”ëàðäà (XI) èøëÿíèð.
ÁÀÐÒÎËÄ ÂÀÑÈËÈ ÂËÀÄÈÌÈÐÎ-
ÂÈ× (1869-1930, Ðóñèéà) – Òàíûíìûø
ðóñ øÿðãøöíàñû, òöðêîëîã àêàäåìèê.
Áèðèíúè Öìóìèòòèôàã òöðêîëîæè ãó-
ðóëòàéûí (Bàêû 1926) òÿøêèëàò÷ëàðûíäàí
áèðè, Â.Â.Ðàäëîâóí “Òöðê ëÿùúÿëÿðè
ñþçëöéö òÿúðöáÿñè”íèí éåíèäÿí íÿøðè
öçðÿ êîìèññèéàíûí ñÿäðè îëìóøäóð. Äàø-
êÿíääÿ, Áàêûäà, Èñòàíáóëäà ìöùàçèðÿëÿð
îõóìóøäóð (1926). Ôàêòèêè ìàòåðèàëû
ùÿðòÿðÿôëè âÿ äÿðèíäÿí áèëìÿñè, áèð ñûðà
øÿðã äèëëÿðèíÿ ýþçÿë éèéÿëÿíìÿñè, ñîí
äÿðÿúÿ éöêñÿê èø ãàáèëèééÿòè îíà øÿðã-
øöíàñëûüûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ äàèð ÷îõ-
ñàéëû ÿñÿðëÿð éàçìàã, áöòöí äöíéàäà
òàíûíàí ðóñ òàðèõè øÿðãøöíàñëûã ìÿê-
òÿáèíèí áàíèñè îëìàã èìêàíû âåðìèøäèð.
Àëìàí øÿðãøöíàñû Òåîäîð Íåëäåêå
1859 èëäÿ ÊÄÃ-íèí Äðåçäåí íöñõÿñèíèí
ñóðÿòèíè ÷ûõàðûá àëìàí äèëèíÿ ÷åâèðÿðÿê
÷àï åòäèðÿìÿê èñòÿéèð, ëàêèí ãàðøûéà ÷û-
õàí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ýþðÿ èøè áàøà ÷atdûðìûð,
òîïëàäûüû ìàòåðèàëëàðû î âàõò Àëìàíè-
56
éàäà òÿùñèë àëàí Â.Áàðòîëäà (1892) âåðèð.
Åëÿ áó âàõòäàí äà Â.Â.Áàðòîëä ÊÄÃ
äàñòàíëàûðíäàí àéðûëìûð. Î, ÿââÿëúÿ
äàñòàíëàðûí äþðä áîéóíó (I, II, III, IV )
ðóñ äèëèíÿ ÷åâèðÿðÿê êè÷ê áèð øÿðùëÿ íÿøð
åòäèðèð. 1922 èëäÿ áöòöí áîéëàðû ðóñ äè-
ëèíäÿ ÷àïà ùàçûðëàéð. Ëàêèí îíóí ñàü-
ëûüûíäà äàñòàíëàð èøûã öçö ýþðìöð; ÿñÿðè
èëê äÿôÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ù.Àðàñëû
âÿ Ì.Òÿùìàñèá 1950 èëäÿ Áàêûäà
“Äÿäÿ Ãîðãóä” àäû èëÿ íÿøð åòäèðèðëÿð.
ßñÿð 1962 èëäÿ Â.Ì.Æèðìóíñêèé âÿ Êî-
íîíîâ òÿðÿôèíäÿí ÷àïà ùàçûðëàíûð, “Äÿ-
äÿì Ãîðãóäóí êèòàáû” (Êíèãà ìîåãî
Äåäå Êîðêóòà) àäû àëòûíäà ðóñ äèëèíäÿ
òÿêðàð íÿøð åäèëèð. Êèòàá ÊÄÃ-íèí 1300
èëëèê éóáèëåéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Áàêûäà
íÿôèñ øÿêèëäÿ éåíèäÿí èøûã öçö ýþð-
ìöøäöð (1999) . Áó êèòàáäà ÿëàâÿ êèìè
ö÷ áþéöê ìÿãàëÿ äÿ âåðèëìèøäèð.
Â.Â.Áàðòîëä òÿðúöìÿñèíèí ôèëîëîæè
ñÿâèééÿñè éöêñÿêäèð. Áó òÿðúöìÿíè èñòÿð
êå÷ìèø Ñîâåòëÿð þëêÿñèíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ
õàðèúäÿ ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàìûøëàð.
Áàðòîëä “Òóðåöêèé ýïîñ è Êàâêàç”
ìÿãàëÿñèíäÿ áîéëàðûí äàõèëè ìÿçìó-
íóíó à÷àðàã îíëàðû áèð-áèðèëÿ ìöãàéèñ
åäèð âÿ áó ôèêðÿ ýÿëèð êè, áîéëàð àðàñûíäà
öçâö ÿëàãÿ îëñà äà, îíëàð áèð îçàí òÿ-
ðÿôèíäÿí éàðàäûëìàéûá. Áåëÿ êè, îíëàðûí
ïîåòèê ÷ÿêèñè ùå÷ äÿ åéíè äåyèë. Î, Äÿäÿ
Ãîðãóäóí øÿõñèééÿòèíè, îíóí ðÿâà-
éÿòëÿðäÿ íåúÿ þç ÿêñèíè òàïìàñûíû âÿ
äàñòàíëàðûí éàðàíäûüû èúòèìàè-òàðèõè ìö-
ùèòè ñÿúèééÿëÿíäèðÿìéÿ ÷àëûøìûøäûð.
Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, Â.Â.Áàðòîëä äà ùàäè-
ñÿëÿðèí Ãàôãàçäà úÿðÿéàí åòìÿñè âÿ
äàñòàíëàðûí Ãàôãàç àðåàëû èëÿ áàüëû
îëäóüó ôèêðèíÿ ýÿëèð.
ßñÿðëÿðè:
Áàðòîëüä Â.Â. Ñî÷èíåíèÿ, ò.1-9, Ì.,
1963-1977.
Êíèãà ìîåãî äåäà Êîðêóòà. Îãóçñêèé
ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ïåðåâîä àêàä. Â.Â.Áàð-
òîëüäà. Èçä. ïîäãîòîâèëè Â.Ì.Æèðìóí-
ñêèé, À.Í.Êîíîíîâ. Ì.-Ë., 1962; òÿêðàð
íÿøðè Á. 1999.
ßäÿáèééàò:
Áèáëèîãðàôè÷åñêèé ñëîâàðü îòå÷åñò-
âåííûõ òþðêîëîãîâ. Èçä. ïîäãîòîâèë
À.Í.Êîíîíîâ. Ì., Íàóêà, 1989.
ÁÀÑÀÒ – Äàø Îüóç áÿéè. Àðóçóí êè÷èê
îüëó, Ãûéàí Ñåëúèéèí ãàðäàøû. Òÿïÿýþçö
þëäöðÿí ãÿùðÿìàí, åïîñóí “Áàñàò Äÿ-
ïÿýþçè þëäöðäöýè áîé”ó Áàñàòûí àäû èëÿ
áàüëûäûð. Î, þçöíö òàíûäàðêÿí áèð àñëàí
òÿðÿôèíäÿí áÿñëÿíäèéèíè ñþéëÿéèð.
“...Áèð ýöí Îüóç îòóðóðêÿí öñòèíÿ
éàüû ýÿëäè. Äöí è÷èíäÿ öðêäè, êþ÷äè. Ãà-
÷óá ýåäÿðêÿí Àðóç Ãîúàíûí îüëàíúûüû
äöøìèø, áèð àñëàí áóëóï ýþòöðìèø, áÿñëÿ-
ìèø. Îüóç ýåíÿ ÿééàìëà ýÿëöá, éóðäûíà
ãîíäû. Îüóç õàíûí èëãû÷ûñû ýÿëöá õÿáÿð
ýÿòöðäè” (Ä-2137).
Àðóç Ãîúà îüëó Áàñàò ÊÄÃ-äÿ
èñòÿð éàøëû íÿñèë, èñòÿðñÿ äÿ ýÿíú íÿñèë
íöìàéÿíäÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ þçöíöí ìè-
ñèëñèç èýèäëèéè, ýöúö âÿ òÿäáèðëè ãÿùðÿ-
ìàíëûüû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ýöíäÿ Îüóçäàí
èêè àäàì âÿ áåø éöç ãîéóí àëûá éåéÿí
Òÿïÿýþçö þëäöðìÿêëÿ Áàñàò äöíéà
ÿäÿáèééàòûíäà ìÿøùóð îëàí Îäèññåéäÿí
äÿ éöêñÿê áèð ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðèð.
“ßìäè ãàðäàøóç, ãûéìà ìàíà!” – äåéÿí
Òÿïÿýþçöí “Àäûí íÿäèð, éèýèò, äåýèë
ìàíà!” – ñþçëÿðèíÿ Áàñàò áåëÿ úàâàá
âåðèð:
“Ãàëàðäà-ãîïàðäà éåðèì Ýöíîðòàú!
Ãàðàíó äöí è÷ðÿ éîë àçñàì,
óìóì Àëëàù!
Ãàáà àëÿì ýþòöðÿí õàíûìûç –
Áàéûíäûð õàí!
Ãûðûø ýöíè þíäèí äÿïÿí àëïûìûç
Ñàëóð îüëó
Ãàçàí!
Àòàì àäûí ñîðàð îëñàí, – Ãàáà Àüàú!
Àíàì àäûí äåðñÿí, – Ãàüàí Àñëàí!
Ìÿíèì àäûì ñîðàðñàí, – Àðóç îüëû
Áàñàòäûð, – äåäè” (Ä-23111).
57
Áàñàò âàñèòÿñèëÿ Îüóçóí Òÿïÿýþç
öçÿðèíäÿêè ãÿëÿáÿñè îíóí ìþùêÿì áèð
õÿëãè ÿñàñà ìàëèê îëäóüóíó, ìÿüëóáå-
äèëìÿç ùåñàá åäèëÿí ÿí ýöúëö äöøìÿíÿ
áåëÿ ãàëèá ýÿëìÿê ýöúöíö íöìàéèø
åòäèðèð.
ÁÀØÛ À×Óà – “Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç
áÿýèí òóòñàã îëäûüû áîé”äà ÷ÿêèëÿí áèð
éåð àäû. “Ìÿýÿð Áàøû à÷óã Òÿòéàí ãÿëÿ-
ñèíäÿí, Àãñÿãà ãÿëÿñèíäÿí êàôÿðèí úà-
ñóñó âàðäû” (Ä-126).
Àðàøäûðûúûëàðà ýþðÿ, áóðàäà Ýöðúöñ-
òàí äåéèë, Èìåðåòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Þâ-
ëèéà ×ÿëÿáè, Àááàñãóëó Àüà Áàêûõàíîâ,
Ìèðçÿ Àäûýþçÿë áÿéèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ
ðàñò ýÿëèíÿí áó àä Èìåðåòè äþéöø÷ö âÿ
àçíàâóðëàðûíûí áàøëàðûíäà àðàõ÷ûíñàéàüû
êè÷èúèê äÿéèðìè êå÷ÿ ïàïàã ýÿçäèðìÿ-
ëÿðè èëÿ áàüëû îëìàëûäûð. ÊÄÃ áîéëàðûíäà
“êå÷ÿ áþðê” àäëàíäûðûëàí ùÿìèí áàø ýå-
éèìè ùÿð ùàíñû áèð êÿñêèí ùÿðÿêÿò çàìà-
íû äþéöø÷öëÿðèí áàøûíäàí ó÷óá äöøöðäö
âÿ î äþéöø÷ö äÿ “áàøû à÷ûã” ãàëûðäû.
ÁÀØÛ À×Óà ÒÀÒÉÀÍ ÃÀËÀÑÛ –
Ãÿðáè Ýöðúöñòàíûí Êóòàèñè øÿùÿðèíèí øè-
ìàë-ãÿðáèíäÿ Èíãóðè ÷àéû èëÿ Âàøà (ðà-
éîíó) ÷àéëàðû àðàñûíäàêû ìåíãðåë áþë-
ýÿñèíèí éóõàðûëàðûíäà áèð ÿéàëÿò (ãÿäèì
Èìåðåòè-Èáåðèéà). ÊÄÃ-äÿ áèð éåðäÿ
(IV, Ä-1271), “Ìÿýÿð, Áàøû à÷óã Òàò-
éàí ãàëàñûíäàí êàôèðèí úàñóñû âàð-
äû”, – äåéÿ õàòûðëàíûð.
Áóðà ÊÄÃ-äÿ, Þâëèéà ×ÿëÿáèíèí
(XVII) ÿñÿðèíäÿ âÿ äèýÿð ãàéíàãëàðäà
äà Áàøû à÷óã (à÷ûã) àäëàíûð. ßñêè çà-
ìàíëàðäà áàøû à÷ûã ýÿçäèêëÿðèíÿ ýþðÿ áó
àä ìåíãðåëëÿðÿ (èìåðåòèëÿðÿ äÿ) øàìèë
åäèëìèøäèð.
Þâëèéà ×ÿëÿáè éàçûð êè, Êóòàèñèíèí
ÿñë àäû Áàøû à÷ûãäû. Â.Äåëëå Âàëëå áó
àäûí Ýöðúöñòàíäà – Èáåðèéàäà (Èìåðåòè
Êðàëëûüûíäà) áèð ýöðúö øàùçàäÿñèíÿ
òöðêëÿð òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèø àä îëäóüóíó
ãåéä åäèð.
 Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð: “Áó ÿðàçè Êó-
òàèñè øÿùÿðè äÿ äàõèë îëìàãëà Ýöðúöñòà-
íûí Èìåðåòè áþëýÿñèäèð. Êàðñ, ßðçóðóì
âÿ Àüñûõà òÿðÿôëÿðäÿ õàëã ðÿâàéÿòëÿðèí-
äÿ, àøûã ãîøìàëàðûíäà ÿñêè Îüóç ÿíÿ-
íÿëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã áóðàíûí õàëãû
áàøû à÷ûã ýÿçäèêëÿðèíÿ ýþðÿ “Ñîë Ýöð-
úöñòàí” âÿ “à÷ûã áàø” àäëàíìûøëàð.
Áó áþëýÿíèí éóõàðû-äàüëûã ÿðàçè-
ñèíäÿ éàøàéàíëàðû àâðîïàëûëàð “Ìåíã-
ðåë”, èìåðåòèíèí øèìàëûíäàêû äàüëûã õàë-
ãûíû “Ñâàí”, ÿðàçèñèíè èñÿ Òàòéàí// Äà-
äèéàí “Ñâåíåòè” àäëàíäûðìûøëàð. Ýöðúö
ãàéíàãëàðûíäà áó úîüðàôè ÿðàçèíèí ìÿø-
ùóð ìöëê ñàùèáëÿðè Äàäèàíè êíéàçëûã-
ëàðûíà ìÿíñóá îëäóüó ãåéä åäèëèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíàìå-
ëåðè. Èñò., 1952.
×ÿëÿáè Î. (ÕVII) “Êíèãà ïóòåøåñò-
âèÿ”, Ì., 1983.
Õÿëèëîâ Ï. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä èíòèáàù
àáèäÿñè. Á., 1993.
ÁÀÒÌÀÍ – Øÿðã ìåòðîëîýèéàñûíäà
ýåíèø éåð òóòàí ãÿäèì ÷ÿêè âàùèäè.
ÊÄÃ-äÿ “Êàôÿð àëòìûø áàòìàí êöð
ñàëàðäû”, “Ùÿð àòàíäà îí èêè áàòìàí òàø
àòàðäû” âÿ ñ. øÿêèëäÿ àäû ÷ÿêèëèð. Îðòà ÿñð
ìÿíáÿëÿðèíäÿ “áàòìàí” “ìàí” òåðìèíè
èëÿ éàíàøû èøëÿíìèøäèð. “Áàòìàí” þë÷öñö
ìöàñèð ñîðüó êèòàáëàðûíäà áèð ãàéäà
îëàðàã 8 êèëîãðàìà áÿðàáÿð òóòóëóð. ßñ-
ëèíäÿ èñÿ áàòìàí (ìàí) þç ðåàë þë÷öñöíÿ
ýþðÿ ôÿðãëÿíèð. Áó èñÿ þë÷ö ñèñòåìèíèí
âàùèä ñòàíäàðòû îëìàäûüûíäàí èðÿëè ýÿëÿí
ãöñóð èäè. Òÿäãèãàò÷ûëàð ùÿëÿ Õ ÿñðäÿ
øÿðãäÿ ìöõòÿëèô ìàí (áàòìàí) þë÷öëÿðè
îëäóüóíó âÿ ëàï éàõûí äþâðëÿðÿ ãÿäÿð
ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëäèéèíè ãåéä åäèðëÿð.
Ëàêèí òèúàðÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí èíêèøàôû
þë÷öëÿðèí èñëàùàòûíû òÿëÿá åäèðäè. Áåëÿ
èñëàùàòëàðäàí áèðè 1300 èëäÿ Ãàçàí õàí
äþâðöíäÿ (1295-1304) àïàðûëìûø âÿ
58
Òÿáðèçäÿ áèð áàòìàí (ìàí) 260 äèð-
ùÿìÿ (832 ãð) áÿðàáÿð òóòóëìóøäóð. Ñÿ-
ôÿâèëÿð äþâðöíäÿ 832 ãðàìëûã áàòìàí
àðòûã èøëÿê äåéèëäè.
ßäÿáèééàò:
Õèíö Â. “Ìóñóëüìàíñêèå ìåðû âåñà ñ
ïåðåâîäîì â ìåòðè÷åñêóþ ñèñòåìó”. Ì.,
1970.
Äàâèäîâè÷ Å. “Ìàòåðèàëû ïî ìåòðî-
ëîãèè ñðåäíåâåêîâîé Ñðåäíåé Àçèè”.
Õàíêîâ Í. “Î ìåðàõ è âåñàõ Çàêàâêàç-
ñêîãî êðàÿ”, “Êàâêàçñêèé êàëåíäàðü íà
1851 ã.”, Òèôëèñ, 1851.
ÑÌÎÌÏÊ (“Ñáîðíèê ìàòåðèàëîâ äëÿ
îïèñàíèÿ ìåñòíîñòåé è ïëåìåí Êàâêàçà”),
âûï.2, Òèôëèñ, 1882 ã.
Îáîçðåíèÿ ðàñ÷åòíûõ âëàäåíèé çà Êàâ-
êàçîì. ÑÏá., 1836 ã.
ÁÀÉÀÒ – ÊÄÃ-äÿ òàéôà àäû.Áàéàò
Ýöí õàíûí îüëó îëìàãëà îüóçëàðûí ùà-
êèì ñèíôèíè òÿøêèë åäÿí “Áîç îõ”ëàðäàí
ñàéûëûð.
Àñèéàíûí ýåíèø þëêÿëÿðèíäÿí Àçÿð-
áàéúàíà, Àíàäîëóéà, Èðàãà, Âîëãà áîé-
ëàðûíà ãÿäÿð ýþðöíÿí áàéàòëàðûí òàðèõè
âàðëûüûíû ýþñòÿðÿí ìàääè âÿ ìÿíÿâè
ìÿäÿíèééÿò èçëÿðè ãàëìûøäûð.
ßëäÿ îëàí ãàéíàãëàðà ýþðÿ, áèð ÷îõ
òöðê õàëãëàðûíûí êþêö îüóçëàðëà áàüëûäûð.
Áó äà áÿëëèäèð êè, îüóçëàð àéðû-àéðû òöðê
óðóãëàðûíûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíìûøëàð.
Áàéàò áó óðóãëàð è÷ÿðèñèíäÿ þçöíÿìÿõ-
ñóñ éåð òóòóð. Áàéàò Îüóç õàíûí íÿâÿñè,
Ýöí õàíûí îüëóäóð. ßáóëãàçè Áàùàäóð
õàí Õèâÿëè (1602-1664) “Øÿúÿðåéè-
òöðê” ÿñÿðèíäÿ éàçûð: “Îüóç õàíûí àëòû
îüëó âàð èäè: Ýöí õàí, Àé õàí, Éûëäûç
õàí, Ýþé õàí, Äàü õàí, Äÿíèç õàí. Áó
àëòû õàíûí ùÿð áèðèíèí äÿ ãàíóíè õàòóíëà-
ðûíäàí äþðä îüëó âàð èäè. Ýöí õàíûí áþ-
éöê îüëóíóí àäû Ãàéû, èêèíúèñèíèíêè Áà-
éàò, ö÷öíúöñöíöíêö Àëãàþéëö, äþðäöí-
úöñöíöíêö Ãàðàþéëö èäè.
 Ýöí õàíûí îüëó Áàéàò îüóç óðóã-
ëàðûíûí òîïëàíòûëàðûíäà õàíûí ñàü éàíûíäà
îòóðàð, îüóç îðäóñóíóí ñàü ãîëóíà áàø-
÷ûëûã åäÿðäè. Îüóç êöáàðëàðûíà ìÿõñóñ
“Áÿé øöëÿí” äåéèëÿí ìÿúëèñëÿðäÿ õàí
èëÿ áèðëèêäÿ ãî÷óí ñàü áóäóíó éåéÿðäè”.
Áàéàòëàðûí ÷îõ þëêÿëÿðÿ äàüûëìàëàðû
âÿ Äûø (Òàø) îüóçëàðûí àïàðûúû ãîëóíó
òÿøêèë åòìÿëÿðèíè ýþñòÿðÿí ïðîô. Ç.Â.Òî-
üàí éàçûð: “Øèìàëäàí ãàëõûá Úÿíóáà
éåðëÿøÿí Óéðàò-Óéüóðëàð, Ãàéàò-Ãà-
éàëàð, Ãàíûãëûéóò-Ãàíûãëûëàð âÿ Áàéàóò-
Áàéàòëàð èñìèíè äàøûéàí ãÿáèëÿëÿð ÿñëÿí
òöðê îëóá, áèð ãèñìè ×èíýèçèí çöùóðó
çàìàíûíà ãÿäÿð ìîüîëëàøìûø èäèëÿð”.
“Áàéàòëàð ×èíýèç õàíà êþëÿ äåéèë,
îíóí ÿòðàôûíäà òîïëàíàí áèð ÷îõ ãÿ-
áèëÿëÿðäÿí áèðèäèð” – äåéÿí Æîçåô Äþýèí
áó ùàãäà éàçûð: “Òåìó÷èíÿ òàáå îëàí
ãÿáèëÿëÿð (Áàéàóòëàð, Ñÿúèâÿòëÿð) Úà-
ìóãà àäûíäà áèð ðÿèñèí òÿðÿôèíè ñàõëàð-
äûëàð”.
Áó äåéèëÿíëÿð îíó ýþñòÿðèð êè, îüóç
îéìàãëàðû àðàñûíäà éàøàéàí áàéàòëàð
òöðêúÿíè ãîðóìóø, ìîüîëëàð àðàñûíäà
éàøàéàí âÿ îíëàðà ãàðûøàíëàð èñÿ òÿäðè-
úÿí ìîüîëëàøìûøëàð.
Áàéàòëàðûí àíà éóðäó ùàããûíäà
÷åøèäëè ãàéíàãëàðäà ýåíèø áèëýèëÿð âàðäûð.
ßáöëãàçè Áàùàäóð õàí áó õöñóñäà
äàíûøàðêÿí éàçûð: “Áàéàòëàðûí óðóãëàðû
÷îõäóð. Ìöùöìëÿðè Úèäàéèí íÿùðè êÿ-
íàðûíäà éàøàéàí “Úèäàéèí Áàéàòëàð” âÿ
Ìÿêðèí íÿùðè êÿíàðûíäà éàøàéàíëàð èñÿ
“Ìÿêðèí Áàéàòëàð”äûð. Ìóðàçà Äóùñóí
èñÿ: “Áàéàòëàð Úèäà êÿíàðûíäà éåðëÿø-
ìèøäèëÿð” – äåéÿ ãåéä åäèð.
Áó ùàãäà ÿí ýåíèø ìÿëóìàò “Òöðê
åíñèêëîïåäèéàñû”íäàäûð. Îðàäàêû ìÿëó-
ìàòëàðû öìóìè øÿêèëäÿ áåëÿ õöëàñÿ åò-
ìÿê îëàð. Áàéàòëàð XI ÿñðäÿí þíúÿ Ñûð-
Äÿðéà ñàùèëëÿðèíäÿ âÿ îíóí øèìàëûíäàêû
áîçãûðëàðäà éàøàéûðäûëàð. Îíëàðûí áèð
ãèñìè ñîíðàäàí ñÿëúóã (éàõóä òöðêìÿí)
ôÿòùëÿðèíÿ ãàòûëàðàã Ñûð-Äÿðéàäàí Àäà-
59
ëàð äÿíèçèíÿ (Åýå äÿíèçè) ãÿäÿð óçàíàí
áþéöê èìïåðèéàëàðûí ãóðóëìàñûíäà ìö-
ùöì ðîë îéíàìûøëàð. XIX éöçèëëèéèí
îðòàëàðûíäà Ìÿðÿø áþëýÿñèíäÿ Çöëãÿ-
äÿðèí áÿéëèéèíè ãóðàí âÿ Ñèâàñ ÿòðàôûíäà
éóðä ñàëìàüà ÷àëûøàí Øàì âÿ éà Þçîüëó
òöðêëÿðè àðàñûíäà ìöùöì áèð ìþâãåéÿ
ñàùèá îëàí âÿ ÿêñÿðè áó ýöíêö Éîçãàä
ìÿíòÿãÿñèíäÿ éåðëÿøÿí áó áàéàòëàð Øàì
áàéàòû àäû èëÿ Ñóðèéàäà ãàëìûø îëàí
ãàðäàøëàðûíäàí àéðûëìûøäûð.
XV ÿñðèí áàøëàíüûúûíäà Èíòàá èëÿ
Ùÿëÿá àðàñûíäà éàøàéàí áàéàòëàð XVI
ÿñðäÿ äèýÿð òöðêìÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Ùÿ-
ëÿá òöðêìÿíëÿðèíè ìåéäàíà ýÿòèðìèø,
XVI ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ “Áàéàäè” àäû
èëÿ òàíûíìûøëàð. Àíàäîëó âÿ Àíòàëéàäà
èñÿ ÿí ìÿøùóð îéìàãëàð îëàí Õÿôÿðëè,
Øÿðÿôëè, Ãûçûëäîíëó, Þêäÿíëè, Ãàðàúàãî-
éóíëó, Ìàíúàíûã, Ãàíãàë âÿ Éåíè Åëäÿ
éóðä ñàëìûøëàð. XVI ÿñðäÿ áóíëàðûí áèð
ãèñìè Ãàðàìàí, áèð ãèñìè äÿ Àäàíà
áþëýÿëÿðèíÿ êþ÷ìöøëÿð.
ÊÄÃ-äÿêè ìöãÿääèìÿäÿ âÿ áèð
÷îõ ìÿíáÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè,
Äÿäÿ Ãîðãóä áàéàò åëèíäÿíäèð.
“Áàéàò” ñþçöíöí êþêö âÿ ìÿíàñû
ùàããûíäà ÷îõëó ôèêèðëÿð âàð.
1) Ìàùìóä Êàøüàðëû áó ñþçöí àðüó
äèëèíäÿ “óëó Òàíðû” ìÿíàñûíû âåðäèéèíè
âÿ îüóç ãÿáèëÿëÿðèíäÿí áèðèíèí àäû
îëäóüóíó ãåéä åäèð.
2) Éóñèô Õàñ Ùàúèá Áàëàñàüóíëó
þçöíöí ìÿøùóð “Êóòàäüó áèëèê” ÿñÿðèí-
äÿ “Áàéàò òàíðû”íûí àäûíû ÷ÿêèð âÿ “Áà-
éàò àäû áèðëÿ ñþçöì áàøëàäûì” – äåéÿ
îíó éàä åäèð.
3) Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð Áàéàòûí ñó èëÿ
áàüëû ÿðÿí-òàíðû îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê-
äÿäèð. Ë.Í.Ãóìèëéîâ “Ãÿäèì òöðêëÿð”
àäëû ÿñÿðèíäÿ éàçûð êè, ãÿäèì òöðêëÿð (î
ñûðàäàí äà àçÿðáàéúàíëûëàð) òÿáèÿòèí ñà-
ùèáëÿðè ñàéûëàí âÿ Éåð-Ñó àäëàíäûðûëàí
ÿðÿí-òàíðûëàðà èíàì áÿñëÿìèøëÿð.
 4) ßáöëãàçè õàí Õèâÿëè èñÿ éàçûð:
“Áàéàò”ûí ìÿíàñû “äþâëÿòëè” äåìÿêäèð.
5) Áàéàò “çÿíýèí” âÿ “íåìÿòè áîë
îëàí” äåìÿêäèð.
6) Áàéàò “äöøìÿíÿ ãàðøû ýåúÿ
àõûíëàðû éàïàí” äåìÿêäèð.
7) Áàéàò – ìóñèãèäÿ áèð ìóüàì
àäûäûð.
8) Áàéàò “êþùíÿ, òÿçÿ îëìàéàí,
çàìàíû êå÷ìèø” äåìÿêäèð.
9) À.Í.Ñàìîéëîâè÷ áåëÿ ùåñàá åäèð
êè, “Áàéàò” ñþçö “äþâëÿòëè” ìÿíàñû âå-
ðÿí “áàéàò”äàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð âÿ
îíóí ñîíóíäàêû “ò” ãÿäèì òöðê äèëèíäÿ
úÿì øÿêèë÷èñèäèð.
10) Ñàëìàí Ìöìòàçûí áàéàò áîéó-
íóí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàêû ìö-
ùöì ðîëó ùàããûíäàêû ãåéäëÿðè ìàðàãëû-
äûð. Î éàçûð: “Äèâàíè – ëöüàò èò-òöðê”,
“Äÿäÿ Ãîðãóä”, “Îüóçíàìÿ”, “Øÿúÿ-
ðåéè-òöðê” âÿ áàøãà áÿçè ÿðÿáè, ôàðñè,
òöðêè ìÿíáÿ âÿ ìÿõÿçëÿð Áàéàò áîéó-
íóí, Áàéàò åëèíèí ìþâùóì îëìàéàðàã
ýåð÷ÿê âÿ ùÿãèãÿò îëäóüóíó èñáàò
åòìÿêäÿäèðëÿð. Áó àä ùàããûíäà áó ýöíÿ
êèìè ùå÷ áèð èõòèëàô òþðÿíìÿìèøäèð. Áÿçè
ìöÿëëèôëÿðèí éàçìàëàðûíà ýþðÿ, Áàéàò
Îüóç õàíûí îüëó Ýöí õàíûí èêèíúè îü-
ëóäóð. Àüûëëû, ôÿðàñÿòëè, áàé, âàðëû îëäóüó
ö÷öí îíó “Áàéàò” àäëàíäûðìûøëàð. Áó
òÿñìèééÿíèí âÿúùè èñÿ Áàéàòûí þç ãàð-
äàøëàðûíäàí ùÿð áèð úÿùÿòäÿí öñòöí âÿ
áàé, áàøãà èýèäëÿðäÿí äÿ úÿñóð âÿ þòêöí
îëìàñû èìèø. Àäûí ìÿíàñû äà òÿãðèáÿí
“àäëû-ñàíëû”, “ìÿðóô” âÿ “ìÿøùóð” äå-
ìÿêäèð”. Ñàëìàí Ìöìòàç áó ñþçö ïàð-
÷àëàéûá àéäûíëàøäûðûð: Áàé – âàðëû,
áþéöê, áÿé; àò – àä, èñèì, íàì.
“Áàéàòà íèñáÿò îëàí óëóñà, åëÿ, õàë-
ãà áàéàò âÿ áÿéàò äåéèðëÿð. Áàéàòëàð
Àçÿðáàéúàíäà ÿñàñëû êþê ñàëìûø âÿ
îëäóãúà ãàáèëèééÿòëè áèð óðóã êèìè òà-
íûíìûøäûð”. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíîýå-
íåçèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéàí áàéàò-
ëàðûí àäû ìóñèãèìèçäÿ äÿ ãîðóíóá ñàõ-
60
ëàíìûøäûð: “Áàéàòû-ÿúÿì”, “Áàéàòû-Èñ-
ôàùàí”, “Áàéàòû-êöðä”, “Áàéàòû-Øèðàç”,
“Áàéàòû-Ãàúàð”, “×îáàí áàéàòû” âÿ á.
Ùÿëÿ XIX ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí òî-
ïîãðàô àëèìè Èáðàùèì àüà Âÿêèëîâ Àçÿð-
áàéúàíäà “Áàéàò” àäëû 5 êÿíä ýþñòÿðèð.
Îíëàðäàí áèðè ÿââÿëêè Øóøà, î áèðè Ýþé-
÷àé, áèðè Ñàëéàí, áèðè Ãóáà, î áèðè èñÿ
Øàìàõû ãÿçàëàðûíäà èäè.
“Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóí éåðëÿðèí
ñèéàùûñû” êèòàáûíäà èñÿ “Áàéàò” àäû èëÿ
áàüëû àøàüûäàêû êÿíä ñîâåòëèêëÿðè, êÿíä-
ëÿð âÿ îíëàðûí ÿùàëèñèíèí ìèëëè òÿðêèáè
ýþñòÿðèëìèøäèð: 1) Àüúàáÿäè: Áàéàò êÿíä
ñîâåòëèéè, ÿùàëèñè 97,9 ôàèç òöðêëÿð (àçÿð-
áàéúàíëûëàð); 2) Äÿâÿ÷è: à) Ñèíúàí Áàéàò,
á) Óçóí Áàéàò êÿíäëÿðè. 27.150 òÿñÿð-
ðöôàò, ÿùàëèñè 99,2 ôàèç òöðê; 3) Ýþé÷àé:
Áàéàò, 146 òÿñÿððöôàò, ÿùàëèñè 98,9 ôàèç
òöðê; 3) Øàìàõû: Áàéàò, 22 òÿñÿððöôàò,
ÿùàëèñè 88 ôàèç òöðê.
Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû-
íûí ÿí ýåíèø éàéûëàí, ÿí êöòëÿâè áèð íþâö
äÿ áàéàòëûëàðûí àäûíû éàøàäàí áàéàòû-
ëàðäûð.
ßäÿáèééàò:
ÀÑÅ. I úèëä. Á., 1976.
Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóí éåðëÿðèí ñè-
éàùûñû. ÐßÔ, èíâ. 19734.
Âÿêèëîâ È.À. “Áàéàò” àäëû êÿíäëÿð ùàã-
ãûíäà úîüðàôè ìÿëóìàò. ÐßÈ, àð.-38,
Ã-12/269.
Ñàëìàí Ìóìòàç. “Áàéàò” êÿëìÿñè ùàã-
ãûíäà ãåéäëÿð. ÐßÔ, àðõ.-38, Ã-32/570.
Ñàëìàí Ìóìòàç. Àçÿðáàéúàí áàéàòëà-
ðûíäàí éåòèøÿí îçàí, àëèì, øàèð âÿ ñàç àøûã-
ëàðû. ÐßÈ, àðõ.-38, Ã-8/183.
Ñàëìàí Ìöìòàç. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèé-
éàòû. Àøûã Àáäóëëà. – Áàêû, 1927.
Òÿùìÿçîâ Ì. “Áàéàòû” ñþçö ùàããûí-
äà. – “Àçÿðáàéúàí” j., 1979, ¹ 9.
Ãóìèëåâ Ë.Í. Äðåâíèå òþðêè. – Ì.,
1967.
Ðîäîñëîâíàÿ òóðêìåí. Ñî÷èíåíèå Àáó-
ë-Ãàçè õàíà Õèâèíñêîãî. – Èçäàíèå
À.Í.Êîíîíîâà. Ì.-Ë., 1958.
 Ñàìîéëîâè÷ À.Í. “Áîãàòûé” è “áåäíûé”
â òþðêñêèõ ÿçûêàõ. Èçâåñòèÿ ÀÍ ÑÑÑÐ, îò-
äåëåíèå îáùåñòâ. íàóê, 1936, ¹ 4.
Êàøüàðëû Ì. Äèâàíè ëöüàò-èò-Òöðê òåð-
úöìåñè, – Àíêàðà, 1941, III ú.
Òîüàí Ç.Â. Uìóìè Òöðê òàðèùèíå ýèðèø.
– Èñò, 1969.
Òöðê Aíñèêëîïåäèñè. I úèëò. “Áåéàò”
ìàääåñè. – Àíêàðà, 1958.
Äþýèí. Ùóíëàðûí, òöðêëåðèí, ìîüîëëàðûí
âå äàùà ñàèð ýàðáè òàòàðëàðûí òàðèùè-óìóìèñè.
Ìöòåðúèìè Ùöñåéí Úàùèä. I úèëä. – Èñò., 1924.
Äóùñóí Ì. Ìîüîë òàðèõè. – Èñò., 1342.
Áÿéàäè Ù. Úàìè-úÿì-àéèí. – Èñò., 1915.
Õèâÿ õàíû ßáöëãàçè. Øÿúÿðåéè-òöðêè.-
Äÿðñÿàäÿò, 1925.
Àéäûí Ãàñûìîâ
ÁÀÉÁÓÐÄ, ÁÀÉÁÓÐÄ ÙÀÑÀÐÛ –
Àíàäîëóíóí øèìàë-ãÿðáèíäÿ ×îðóù ÷à-
éûíûí àøàüû âàäèñèíäÿ äÿíèç ñÿâèééÿñèí-
äÿí 155 ì. éöêñÿêëèêäÿ, éàøûëëûãëàðëà
þðòöëö ìÿíçÿðÿëè áèð ñàùÿäÿ éåðëÿøÿí
ãÿñÿáÿ. Ùàçûðäà Ýöìöøõàíàéà áàüëû áèð
ãÿçàíûí ìÿðêÿçèäèð. Áàøû ùÿìèøÿ ÷ÿí-
ëÿ-äóìàíëà þðòöëö äàüëàðëà ÿùàòÿ îëóí-
ìóøäóð. ÊÄÃ-äÿ 7 äÿôÿ èøëÿíèá (II,
Ä-3710, 613; III, 903, 951,2, 1201,2; IV,
15113; XI, 2869).
Äàñòàíäà äåéèëèð: “Áàðàñàðûí Áàé-
áóðä ùàñàðûíäàí ïàðëàéûá ó÷àí Áåéðÿê
áîç àéüûðûíà áèíäè” (II, Ä-3711); “Íèýàù
Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíà ýÿëäèëÿð”
(III, Ä-952) âÿ éà “Ãàëûí Îüóç áÿéëÿðè
àòëàíäûëàð, Áàéáóðä ùàñàðûíà ÷àïàðàã
éåòäèëÿð” (Ä-1202) âÿ ñ.
Ãàéíàãëàðäà Áàéáóðòóí èëê áöíþâ-
ðÿñèíèí ùöððèëÿð òÿðÿôèíäÿí ãîéóëäóüó
âÿ èëê àäûíûí “Äóêàììà” âÿ éà “Äî-
ìàíà” îëäóüó, ñîíðàëàð èñÿ Ðîìà âÿ áè-
çàíñëàðûí “Ëåìåò”, ÿðÿáëÿðèí èñÿ
“áàáåðò” àäëàíäûðäûãëàðû ãåéä åäèëèð.
Ñòðàáîíóí “Úîüðàôèéà”ñûíûí Àíà-
äîëóéà ùÿñð åäèëìèø ÕII úèëäèíäÿ “Êèì-
íèàñ” àäëû øÿùÿðäÿí, øÿùÿðèí ýþçÿëëèéèí-
61
äÿí áÿùñ åäèëèð. Àðàøäûðûúûëàð áó òàðèõè
ìÿëóìàòûí Áàéáóðäà àèä îëäóüóíó åùòè-
ìàë åäèðëÿð.
Ãàéíàãëàðäà ×îðóù ÷àéûíûí ÿòðàô-
ëàðà ýþçÿëëèê âåðìÿñè, òåç-òåç äàøûá
Áàéáóðäó áàñìàñû ùàããûíäà äà ìÿëó-
ìàòëàð âàð.
ÕVII ÿñðèí îðòàëàðûíäà Áàéáóðäà
ýÿëìèø Þâëèéà ×ÿëÿáè áóðàíûí ýþçÿëëè-
éèíäÿí ùåéðàíëûãëà áÿùñ åäèá, ×îðóù ÷à-
éûíà ðóù ÷àéû, úîøüóí ÷àé àäûíû âåð-
ìèøäèð.
Áàéáóðäëóëàð àðàñûíäà Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí ìöãÿääÿñ ãÿáðèíèí Áàéáóðääà
×îðóù ÷àéû ñàùèëèíäÿ îëìàñû áàðÿäÿ ðÿ-
âàéÿòëÿð äÿ âàðäûð. Áó ðÿâàéÿòëÿðÿ òàðèõè
ùÿãèãÿò êèìè èíàíàí áàéáóðäëóëàð øÿ-
ùÿðäÿ Äÿäÿ Ãîðãóäà àáèäÿ óúàëòìûøëàð.
Íå÷ÿ èëäèð êè, (1995, 1996, 1997) áóðàäà
äöíéà òöðêëÿðèíèí àðçó âÿ ìÿùÿááÿòèíè
òÿðÿííöì åäÿí Äÿäÿ Ãîðãóä øöëÿíè
(ôåñòèâàëû) êå÷èðèëèð. Ìàðàãëû åëìè ìÿðó-
çÿëÿð äèíëÿíèëèð. Ãîðãóä Äÿäÿéÿ, Áàé-
áóðäà ùÿñð îëóíìóø øåðëÿð, íÿüìÿëÿð
îõóíóð... Áó ìÿðàñèìëÿ áàüëû õöñóñè
ãÿçåòëÿð, æóðíàëëàð, äÿðýèëÿð, áóêëåòëÿð
íÿøð åäèëèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêéàé Î. Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952, ñ.78.
Êàðàêîéóíëó Ñ. Åòåýè éåøèë, áàøû äó-
ìàíëû áåëäå Áàéáóðò. Áàéáóðòóí ñåñè,
Àíêàðà, 1997, ñàéû 11.
ÁÅØÈÊÊßÐÒÌß – “Àä åëÿìÿê” ìÿ-
íàñûíäà ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ èøëÿíÿí
åòíîãðàôèê áèð àíëàéûø. Ùÿëÿ áåøèêäÿ
èêÿí ãûç âÿ îüëàí óøàãëàðûíûí áèð-áèðèíÿ
àäàõëàíìàñû àäÿòè. Áèð-áèðèíÿ ÷îõ éàõûí
îëàí âÿ áèð-áèðèíè ÷îõ ñåâÿí èêè àèëÿ êþð-
ïÿëÿðè áåøèêäÿ îëàí çàìàí ñþç àëûá ñþç
âåðèð, óøàãëàðû áèð-áèðèíÿ íèøàíëàéûðëàð,
áåøèéè äÿ ñþçëÿðèíÿ øàùèä òóòóðëàð.
“Ãàìáþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áî-
éû”íäà Áàéûíäûð õàíûí ìÿúëèñèíäÿ îëàí
áÿéëÿðÿ “Áàéáèúàí áÿý àéäûð: “Áÿýëÿð,
Àëëàù-Òÿàëà ìàíà áèð ãûç âåðÿúÿê îëóð-
ñà, ñèç òàíûã îëûí: ìÿíèì ãûçûì Áàéáþðÿ
áÿý îüëûíà áåøèêêÿðòìÿ éàâóãëû
îëñóí!”- äåäè” (Ä-69).
Òöðêëÿðäÿ ùÿëÿ ÷îõ ãÿäèì ÷àü-
ëàðäàí íèøàíëàíìàíûí áàøëàíüûúû êèìè
âàð îëàí áåøèêêÿðòìÿ (éàâóãëó, íèøàíëû)
àäÿòè Àçÿðáàéúàíäà ñîí äþâðëÿðÿ ãÿäÿð
äÿ éàøàìàãäàéäû. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà èíäè
äÿ ðàñò ýÿëèíèð. Àíàäîëóäà èñÿ áó ýöíöí
þçöíäÿ áåëÿ ùÿòòà íèýàù ÿâÿçè ñàéûëàúàã
ãÿäÿð ýöúëöäöð.
ßäÿáèééàò:
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû,
Èñò., 1973.
ÁÅÇß – “Ôàüûð, çÿèô, êèìñÿñèç” ìÿíà-
ñûíäà èøëÿíÿí áèð ñþç. II âÿ III áîéëàðäà
Ãàçàí õàíà, VII áîéäà Áàéûíäûð õàíà
ìöðàúèÿòëÿ ñþéëÿíÿí áåçÿ – ìèñêèí
óìûäû èôàäÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ òÿêðàðëàíûð:
II áîéäà “...Óëàø îüëû, Òöëö ãóøóí éàâ-
ðûñû, áåçÿ ìèñêèí óìóäû, Àìèò ñîéûíûí
àñëàíû, Ãàðà÷óüûí ãàïëàíû.., Áàéûíäûð
õàíûí ýþéýöñö, Ãàëûí Îüóçûí äþâëÿòè,
ãàëìûø éèýèò àðõàñû Ñàëóð Ãàçàí...”
(Ä-36); VII áîéäà “...Ãàëìûø éèýèò àð-
õàñû, Áåçÿ ìèñêèí óìóäû! Òöðêöñòàíûí
äèðÿýè! Òöëö ãóøóí éàâðûñû!..” (Ä-205).
Áöòöí ùàëëàðäà áåçÿ ñþçö ìèñêèí
ñþçö èëÿ éàíàøû èøëÿíìèø âÿ èêè “ôÿòùÿ”
èëÿ ùÿðÿêÿëÿíìèøäèð. Äèýÿð éàçûëû àáè-
äÿëÿðäÿí éàëíûç øåéõ Ñÿôè òÿçêèðÿñèíäÿ
åéíè áèðëÿøìÿéÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Áåçÿ ñþçö òöðê ìÿíøÿëèäèð âÿ ìÿ-
íàúà ìèñêèí ñþçöíÿ éàõûíäûð. Ã.Áöðùà-
íÿääèí äèâàíûíäà áåçÿ ñþçöíÿ ìöñòÿãèë
øÿêèëäÿ “êèìñÿñèç, çÿèô” ìÿíàñûíäà ðàñò
ýÿëèíèð. Áó ñþçëÿ åéíè êþêäÿí éàðàíìûø
áåçìàí “÷îõ çÿèô, îëäóãúà çÿèô” ñþçöíÿ
“Íÿúùöë-ôÿðàäèñ”äÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Âàùèä Çàùèäîüëó
62
ÁßÊÈË – Äîããóç òöìÿíëèê Ýöðúöñòàí
ñÿðùÿäèíäÿ Îüóçà ãàðàâóë÷óëóã åäÿí
Îüóç èýèäè, ßìðàíûí àòàñû. “Áÿêèë îüëû
ßìðàí áîéó”íäà áåëÿ õàðàêòåðèçÿ îëó-
íóð: “Îüóçäàí êþ÷ åéëÿäè. Áÿðäÿéÿ,
Ýÿíúÿéÿ âàðóá âÿòÿí òóòäû. Äîããóç òö-
ìÿí Ýöðúöñòàí àüçûíà âàðóá ãîíäû, ãà-
ðàâóëëûã åéëÿäè. Éàä-êàôèð ýÿëñÿ, áàøûí
Îüóçà ÿðìÿüàí ýþíäÿðäè. Éûëäà áèð
êÿððÿ Áàéûíäûð õàí äèâàíûíà âàðàðäû”
(Ä-2368).
ÁßÊÈË ÎÜËÛ ßÌÐÀÍ – ÊÄÃ-íèí
ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè. Àüûð éàðàëû îëàí
àòàñû Áÿêèëè êàôèðëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðûð.
“Áÿêèë îüëû ßìðàí áîéû” (IX) îíóí
äöøìÿíÿ ãàðøû èëê ÷ûõûøûíäàí áÿùñ åäèð.
ÁßÐÄß – ÊÄÃ-äÿ àäû ÷ÿêèëÿí éåð àäû.
Éàëíûç IX áîéäà: “...Îüóçäàí êþ÷ åé-
ëÿäè, Áÿðäÿéÿ, Ýÿíúÿéÿ âàðóá âÿòÿí
òóòäû. Äîããóç òöìÿí Ýöðúöñòàí àüçûíà
âàðóá, ãîíäû, ãàðàâóëëûã åéëÿäè” øÿê-
ëèíäÿ ãåéä îëóíóð. (Ä-236).
Áèçúÿ ÊÄÃ-äÿ âåðèëÿí áó ìÿëóìàò
Îüóçëàðûí (È÷ Îüóç, Äàø Îüóç áÿé-
ëÿðèíèí) Ãàôãàçà àõûíëàðû (III-VII) èëÿ
áàüëûäûð. Ãàéíàãëàðäàí îüóçëàðûí Ãàô-
ãàçäà òàðèõÿí àáîðèýåí òöðê ñîéäàøëàðû-
íûí éàøàäûãëàðû ìÿëóìäóð. Òàðèõ÷èëÿðèí
ãåéä åòäèéè êèìè îüóçëàðûí ùÿð èêè ìÿð-
ùÿëÿäÿ Ãàôãàçà ýÿëèøè áóðàäà ìèëëè òöðê
åòíîñóíó äàùà äà ýöúëÿíäèðìèøäèð.
ßðÿá ìöÿëëèôëÿðè Ìöãÿääÿñ Áÿð-
äÿíè “þëêÿíèí Áàüäàäû”, Èáí Ùþâãàë èñÿ
“Àððàíûí àíàñû” àäëàíäûðìûøäûð.
Áÿðäÿ Õ ÿñðèí 90 èëëÿðèíÿ ãÿäÿð Ñà-
ëàðèëÿð äþâëÿòèíÿ äàõèë îëìóøäóð. 943-
44 èëëÿðäÿ ðóñëàð ãàéûãëàðëà Êöð ÷àéû èëÿ
éóõàðû öçÿðÿê Áÿðäÿéÿ äàõèë îëìóø, øÿ-
ùÿðè ãàðÿò åòìèø, òàóí õÿñòÿëèéè áàø âåð-
äèéèíäÿí àëòû àéäàí ñîíðà øÿùÿðè òÿðê
åòìèøëÿð.
Áÿðäÿ ÕI ÿñðäÿ Ñÿëúóãèëÿðèí, ÕII
ÿñðèí II éàðûñûíäà èñÿ Åëäÿýèçëÿðèí ùàêè-
ìèééÿòè àëòûíäà îëìóøäóð. ÕII ÿñðäÿ
øÿùÿð çÿëçÿëÿäÿí òàìàìèëÿ äàüûëìûø,
ÿùàëèñè ôàúèÿëè ñóðÿòäÿ ùÿëàê îëìóøäóð.
Ìîíãîëëàð òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìûø
øÿùÿð Åëõàíèëÿð çàìàíû éåíèäÿí áÿðïà
åäèëìèøäèð. Ðÿøèäÿääèíèí âåðäèéè ìÿëó-
ìàòà ýþðÿ ÕIV ÿñðäÿ Áÿðäÿäÿ ñÿíÿò-
êàðëûã, òèúàðÿò, ìÿäÿíèééÿò èíêèøàô åòñÿ
äÿ, Òåéìóðóí Àçÿðáàéúàíà ùöúóìó
çàìàíû øÿùÿðèí âÿçèééÿòè éåíèäÿí àüûð-
ëàøìûøäûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ øÿùÿðäÿ
éåíèäÿí äèð÷ÿëèø áàøëàìûø, ùÿòòà áóðàäà
ïóë äà êÿñèëìèøäèð. Ëàêèí Áÿðäÿ ÿââÿëêè
ÿùÿìèééÿòèíè áÿðïà åäÿ áèëìÿìèøäèð.
Íàäèð øàùûí îðäóëàðû øÿùÿðè áèð äàùà äà-
üûòìûø âÿ Áÿðäÿ êè÷èê éàøàéûø ìÿíòÿãÿ-
ñèíÿ ÷åâðèëìèø, Ãàðàáàü õàíëûüûíà äàõèë
åäèëìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Àáä-Àð-Ðàøèä Àë Áàêóâè. (XIV-XV),
“Êèòàá -ßë-òÿëõèñ ÿë-ßñÿð âÿ ßúàèáÿë-ìàëèê
ßë-Êàõõàð”. Á., 1959.
Éàêóò-ÿë-Ùÿìÿâè (XIV). Ìöúàì ÿë-
áóëäàí. Á., 1983.
Ùÿìäóëëà Ã. (ÕIV). Íöçùÿò-ÿë Êëóá.
Á., 1983.
Îðäóáàäè Ì.Ñ. Íèçàìèíèí äþâðö âÿ
ùÿéàòû. Íèçàìè ùàããûíäà àëìàíàõ. I ú., Á.,
1940.
ÀÑÅ. ú.II, Á., 1978.
Ìèðçàçàäå ×.Õ. Òîïîíèì Àçåðáàéäæà-
íà â ñðåäíåâåêîâûõ àðàáñêèõ ãåîãðàôè-
÷åñêèõ èñòî÷íèêàõ. Á., 1988.
ÁßÉ – ßñêè òöðê úÿìèééÿòèíäÿ áèð çà-
äÿýàí òèòóëó. Åë (äþâëÿò) âÿ êöí (õàëã)
ãàðøûñûíäà éöêñÿê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí
øÿõñëÿðÿ äþâëÿòèí áèðèíúè àäàìû òÿðÿ-
ôèíäÿí âåðèëèðäè.
Îðõîí êèòàáÿëÿðèíäÿ äÿ áÿéëÿð àí-
ëàéûøû ãàðà áîäóí-úàìààòäàí ôÿðãëè
îëàðàã èìòèéàç ñàùèáè áèð òÿáÿãÿíè – ÿñèë
ñîéëóëàð ñèíôèíÿ àèäëèéè èôàäÿ åäèð.
ßñêè òöðê éàçûëàðûíäà áåã øÿêëèíäÿ
îëàí âÿ ñåìàíòèê øàõÿëÿíìÿ êå÷èðÿí
63
(Òàíðûíûí âÿñôè îëàí Áàéàò àäû áó êþê-
äÿíäèð. Ìàííàäà áàø òàíðû Áàã – ìàøòó
àäëàíûðäû) áÿé ñþçöíöí èëêèí àíëàìû,
àðàøäûðûúûëàðà ýþðÿ, “ÿúäàä” äåìÿê
èìèø; éÿíè ãÿäèì òöðê úÿìèééÿòèíäÿ
òàíðû÷ûëûã êóëòóíó ëàï áàøëàíüûúäà àü ýå-
éèíÿí âÿ áîéëàðûí áàø÷ûëàðû îëàí áÿéëÿð
èúðà åäèðìèø.
Ýþéòöðêëÿð çàìàíûíäà èñÿ òöðêëÿð
è÷ÿðèñèíäÿ áÿé áèð òèòóë êèìè âàðäû (Áàðñ
áÿý, Óð áÿý, Áÿý ×îð)
Áÿé òèòóëó èðñè èäè âÿ àòàäàí îüóëà
êå÷èðäè. ÊÄÃ-äÿ áóíóí èçëÿðè ãîðóíóá
ãàëìûøäûð: “Îüóç áÿýëÿðè ýÿëèá, îüëàí
öñòöíÿ éûüíàã àëäûëàð, òÿùñèí äåäèëÿð.
“Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëñöí, áó îüëàíà àä
ãîñóí; áèëÿñèíúÿ àëóá, áàáàñûíà âàðñóí.
Áàáàñûíäàí îüëàíà áÿýëèê èñòÿñöí...”
(Ä-17).
Àòàñû Äèðñÿ õàíûí îüëóíà áÿéëèê
âåðìÿñè îíóí ÿðäÿìëè îëìàñûéëà áàü-
ëûäûð: “Ùåé Äèðñÿ õàí! Îüëàíà, áÿýëèê
âåðýèë, òÿõò âåðýèë, – ÿðäÿìëèäèð”
ßðäÿìëè îëìàã áÿéëèéèí øÿðòè èäè.
Îüóç èýèäëÿðè ÿðäÿìëè èäèëÿð. Îíà ýþðÿ
äÿ îíëàðà Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè äåéèðäèëÿð:
“Õàíëàð õàíû õàí Áàéûíäûð éèëäÿ áèð êÿð-
ðÿ òîé åäèá Îüóç áÿýëÿðèí ãîíàãëàðäû.”
(Ä-10); “Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè àðû ñóäàí
àáäÿñò àëäûëàð” (Ä-120).
Àëïëûã, èýèäëèê áÿéëèéèí øÿðòëÿðèíäÿí
èäè. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Îüóçóí èýèä ÿð-
ëÿðèíÿ áÿé-éèýèò (“Áÿý éèýèò, áèçÿ ñÿí
ÿðëèê èøëÿäèí” (Ä-72); “Éèýèäèì, áÿý
éèýèäèì!” (Ä-197) äåéÿ öç òóòóðëàð.
Îüóçäà ÿðëèê âÿ áÿéëèê àíëàéûøëàðû áèð
äöøöíöëöð: “Àíäà äÿõè “ÿðÿì -áÿýÿì”
äåéö þýöíìÿäèì.” (Ä-277)
Áÿéëèêëÿ áàüëû ÊÄÃ áîéëàðûíäà
èøëÿäèëÿí ÿí ìöùöì àíëàéûøëàðäàí áèðè
áÿé – ÿðÿí (“áÿý-ÿðÿí”)äèð. Áÿé àíëà-
éûøûíûí ÿí ýþçÿë èôàäÿñè äÿ áóäóð: “Ãàíû
äåäèýèì áÿý ÿðÿíëÿð? Äöíéà ìÿíèì
äåéÿíëÿð?” (Ä-65).
 Áÿéëèéèí èíñàíà áèð Àëëàù âåðýèñè
áèëèíèá ìöãÿääÿñ ñàéûëäûüû áó úÿìèé-
éÿòäÿ (îíà ýþðÿ äÿ áÿé òèòóëóíóí òöðê-
ëÿðäÿ ìÿíñÿá âÿ âÿçèôÿ èëÿ ùå÷ ùàíñû
áàüëûëûüû éîõ èäè) áÿé õàëãûí þçöíöí
ñåâèá ñàéäûüû âÿ þçöíÿ áàø÷û åëÿäèéè áèð
øÿõñäèð. Áÿéëèê äîüóëóøëà ýÿëèð. Áó, åëÿ
áèð úÿìèééÿòäèð êè, õàãàí äà áèð áÿéäèð,
àòà äà áèð áÿé “Áÿý áàáàìûí, ãàäûí
àíàìûí ñîüàòû àðüûø!...” (Ä -95).
“Òöðêöñòàíûí äèðÿéè” áèëèíÿí Ñàëóð
Ãàçàí äà áèð áÿéäèð: “Ãàçàí áÿý:
“Îüóç áÿéèíè ñåâÿí éåòñöí!” – äåäè”
(Ä-120). Î, ùÿì äÿ áÿéëÿð áÿéèäèð:
“Áÿýëÿð áÿýè îëàí Ãàçàí äèâàíûíäà
áóíà ùå÷ ãàïó-áàúà éàüäû.” (Ä – 254)
Áÿé ñþçö áîéëàðûí äèëèíäÿ áèð ìö-
ðàúèÿò ìÿãàìûíäà äà èøëÿíèëèð: “À áÿý-
ëÿð, îüëàí ãàíúàðó ýåòäè, îëà?” – äåäè
(Ä-134). Åéíè åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèí
ôàêòû îëàí “Êîðîüëó” äàñòàíûíäà äà Êîð-
îüëó: “Áÿéëÿð, áèç ñÿùðà ãóðäóéóã” –
äåéèð .
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà “êàôÿð áÿýëÿðè” (Ä-97;281) Ãà-
ðàúûã ÷îáàíà:”...áÿðö ýÿëýèë! Áàø åí-
äèðöá áàüûð áàñüûë! Áèç êàôÿðÿ ñàëàì
âåðýèë, þëäöðìèéÿëèì! Øþêëö Ìÿëèêÿ
ñÿíè èëÿòÿëöì. Ñàíà áÿýëèý àäû âåðÿëèì”
(Ä-40).
Ëàêèí Îüóç úÿìèééÿòèíäÿ áÿéëèê
åëÿ áèð àíëàéûøäûð êè, “êàôÿð”èí àëûá
âåðìÿéè èëÿ îëìóð. Îüóç åëèíäÿ áÿéëÿð
àëï-èýèä îëìàëàðû âÿ äîüðóëóüó ñåâ-
ìÿëÿðè èëÿ òàíûíàíëàð àðàñûíäàí ñå÷èëèðäè.
“Óøóí ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéû”íäà
áÿéëÿð áÿéè Ãàçàí äèâàíûíäà “ýåíÿ áèð
ýöí áÿýëÿðè áàñóá îòóðûúàã, Òÿðñ Óçà-
ìûø äåÿðëÿðäè, Îüóçäà áèð éèýèò âàðäû,
àéäûð: “Ìÿðÿ Óøóí ãîúà îüëû, áó îòóðàí
áÿýëÿð ùÿð áèðè îòóðäóüû éåðè ãûëûúèëÿ –
ÿòìÿýèëÿ àëûáäóð. Ìÿðÿ, ñÿí áàøóìû
êÿñäèí, ãàíìû òþêäöí, àúìû äîéóðäóí,
éàëûíúûãìû òîíàòäûí!” – äåäè” (Ä-254).
64
Ìÿùç áàø êÿñèá ãàí òþêìÿê, àú äî-
éóðóá éàëàâàú äîíàòìàã áÿéëèéèí áàøëûúà
øÿðòëÿðè èäè. Áèð Îüóç èýèäèíèí äèëèíäÿí
ñþéëÿíÿí ùÿìèí ñþçëÿð òöðê úÿìèééÿòè
ö÷öí áÿéëèê àíëàéûøûíûí íÿ äåìÿê îëäó-
üóíó áöòöíëöêëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Äöí-
éàíûí ÿí éàõøû áÿéëÿðè òöðê áÿéëÿðèéäè.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000
Úÿëèëîâ Ô. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìîðôî-
íîëîýèéàñû, Á., 1988
ßñýÿð ß., Ãûï÷àã Ì. Òöðê ñàâàø ñÿíÿòè.
Á., 1996.
Þýåë Á. Òöðê êöëòöðöíöí ýåëèøìå
÷àüëàðû. Èñò.,1988.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÁÎÉ – ÊÄÃ-äÿêè îüóçíàìÿëÿðäÿí ùÿð
áèðèíÿ àéðûëûãäà âåðèëÿí àä: “Äóõà Ãîúà
îüëû Äÿëè Äîìðóë áîéû”, “È÷ Îüóçà Òàø
Îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäöýè áîé” âÿ ñ.
Áîéëàðûí ñîíóíäà Äÿäÿ Ãîðãóä
ýÿëèð, øàäëûã ÷àëûð, áîé áîéëàéûð, ñîé
ñîéëàéûð, Ãàçè ÿðÿíëÿð áàøûíà íÿ ýÿëäè-
éèíè ñþéëÿéèð: “Áó Îüóçíàìÿ Áåéðÿýèí
îëñóí!..” äåéèð âÿ õåéèð-äóà èëÿ áîéó
ãàïàéûð.
Áîéëàð, ÿëáÿòòÿ, îçàíûí äöçöá ãîø-
äóüó äàñòàíëàðäû âÿ ãîïóçóí ñÿäàëàðû
àëòûíäà èôà îëóíóðäó. “...Áóüàú õàí
áîéíóíó áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” (Ä-9)
ñþçëÿðè äÿ ýþñòÿðèð êè, áóðàäàêû áîé àäû
÷ÿêèëÿí èýèäëÿðèí áîéëàðûäûð, îáðàçëû äå-
éèìëÿ, îíëàðûí áîéíóíà áè÷èëìèøäèð. Çà-
ìàí êå÷äèêúÿ ùÿìèí áîéëàð âÿ éà äàñ-
òàíëàð “Îüóçíàìÿ” àäû èëÿ àäëàíìàüà
áàøëàìûøäûð.
Áàðòîëä áîé ñþçöíö “íàüûë, ùåêà-
éÿò” ìÿíàñûíäà èçàù åòìèøäèð. Éÿíè áó
ñþç áàøëûãëàðäà “ìÿíñóð ùåêàéÿ” ìÿç-
ìóíó áèëäèðìèø, àðàäàêû øåðëÿð èñÿ ñîé-
ëàìà àíëàéûøû èëÿ èôàäÿ îëóíìóøäóð.
ÊÄÃ-íèí Â.-í ÿëéàçìàñûíäà
“áîé” ñþçö éåðèíÿ “ùåêàéÿ” èôàäÿñè èø-
ëÿäèëìèøäèð. Å.Ðîññè ùÿìèí áîé ñþçöíö
“ùåêàéÿ”, áîé áîéëàäû èôàäÿñèíè äÿ “ùå-
êàéÿ ñþéëÿäè, íÿãë åéëÿäè” øÿêëèíäÿ òÿð-
úöìÿ åòìèøäèð.
Áîé ñþçöíäÿ áöòöíëöêëÿ Îüóç
òöðê÷ÿñèíèí ðóùó éàøàéûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû,
Èñò., 1973.
Þýåë Á. Òöðê òàðèùèíå ýèðèø, ú. 9, Àí-
êàðà, 1991.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÁÎÉ * – Ãÿäèì òöðê úÿìèééÿòèíäÿ ãàí
ãîùóìëóüóíà ÿñàñëàíàí àèëÿëÿðèí âÿ éà
àèëÿëÿð áèðëèéè äåìÿê îëàí óðóãëàðûí áèð
éåðäÿ òîïëàøìàüûíäàí ìåéäàíà ýÿëÿí
ñîñèàë áèðëèê, ãþâì, ãÿáèëÿ, ÿøèðÿò.
Îüóçúàäà èøëÿíÿí áèð ñþçäöð. ÊÄÃ-äÿ
ìöãÿääèìÿíèí áèðèíúè (“Ðÿñóë ÿëåéùèñ-
ñÿëàì çÿìàíûíà éàãûí Áàéàò áîéûíäàí
Ãîðãóò Àòà äåðëÿð áèð ÿð ãîïäû” (Ä-2))
úöìëÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Ì.Êàøãàðëû éàçûð êè, áèð-áèðèíè òàíû-
ìàéàí èêè àäàì ãàðøûëàøäûãëàðû çàìàí
ÿââÿëúÿ ñàëàìëàøûð, ñîíðà “áîé êèì?”
äåéÿ ñîðóøóðëàð. Éÿíè “ùàíñû (ãÿáèëÿäÿ-
íñÿí) áîéäàíñàí?” äåìÿêäèð. Ñàëãóð
äåéÿ úàâàá âåðÿð. Éàõóä... áîé àäëàðûí-
äàí áèðèíè ñþéëÿð. Áóíäàí ñîíðà äàíûø-
ìàüà áàøëàéàðëàð.
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðû äà áèð-áèðèéëÿ
òàíûø îëìàéàíäà, éà äà äöøìÿíëÿ äþ-
éöøìÿçäÿí ÿââÿë èëê þíúÿ áîéó, ñîéó,
êþêö ñîðóøóðëàð. Áåéðÿêëÿ Áàíû÷è÷ÿéèí
èëê ýþðöøëÿðè áó áàõûìäàí ñÿúèééÿâèäèð:
“×àüûðäûëàð, Áåéðÿê ýÿëäè. Áàíû÷è÷ÿê
éàøìàüëàíäû, õÿáÿð ñîðäû. Àéäûð: “Éè-
ýèò, ýÿëèøèí ãàíäàí?” Áåéðÿê àéäûð: “È÷
Îüóçäàí!” “È÷ Îüóçäà êèìöí íÿ-
ñèñÿí?” – äåäè” (Ä-78).
Áîéà áÿé áàø÷ûëûã åëÿéèðäè. Áîé ñè-
éàñè ìàùèééÿò äàøûéàí áèðëèê èäè. Þç òîð-
ïàãëàðû âÿ äþéöø÷ö ãöââÿñè îëóðäó; ìà-
ëû-ìöëêö âÿ ùåéâàí ñöðöëÿðè áàøãàëà-
ðûíêûíäàí àéûðä åäèëèðäè.
65
Áîéëàð è÷ÿðèñèíäÿ øÿõñ àäëàðû èëÿ
îëàíû éîõäóð. Îüóç áîéëàðûíäàí Áàéàí-
äûð, Áàéàò àäëàðû “Áþéöê, øþùðÿòëè, çÿí-
ýèí” ìÿíàëàðû èôàäÿ åäèð âÿ ùÿìèí áîé-
ëàðûí ñîñèàë – ñèéàñè õàðàêòåðè ùàããûíäà
àéäûí òÿñÿââöð éàðàäûð.
Áÿëëè áèð ñèéàñè áèðëèéÿ äàõèë îëìóø
áîéà îõ//îê äåéèëèðäè. Îüóç áîéëàðû äà
Ö÷ îã âÿ Áîç îã àäëàðû èëÿ òàì áèð ñèéàñè
òÿøêèëàò ãóðìóø Òöðê áîéëàðû èäèëÿð. Ö÷
îãëàð Áîç îãëàðà, éÿíè Äàø Îüóç È÷
Îüóçà òàáå èäè. Öìóìè áàø÷û È÷ Îüóç-
äàí (Áîç îãäàí) ñå÷èëèðäè.
Ìöñòÿãèë îëàí âÿ éà äàùà éöêñÿê áèð
ñèéàñè áèðëèéÿ ãîøóëìóø îëàí áîéëàð þç-
ëÿðèíèí éàéëàãëàðäàêû ùåéâàíëàðûíû,
êþ÷ëÿðäÿêè àíúàã îíëàðà ìÿõñóñ ìàë-
ìöëêëÿðè áàøãàëàðûíäàí ñå÷ÿ áèëìÿê
ö÷öí õöñóñè äàìüàëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð-
äèëÿð. Áó áàõûìäàí áîéëàð èúòèìàèñèéàñè
ñÿúèééÿ äàøûéûðäû. Áåëÿ áèð ñÿúèééÿéÿ
ñàùèá îëìàñû èñÿ äþâëÿòèí ãóðóëìàñûíäà
âÿ éà éåíèäÿí ãóðóëìàñûíäà îíó àüûðëûã
ìÿðêÿçèíÿ, äàéàã íþãòÿñèíÿ ÷åâèðèðäè.
Ýþéòöðê õàãàíëûüûíûí áÿëêÿ äÿ ÿí
ãöäðÿòëè ÷àüû îëàí Êàï÷àí Êàüàí çàìà-
íûíäàí äþâëÿòèí “30 áîé”äàí ìåéäàíà
ýÿëäèéè ùàãäà ×èí ãàéíàãëàðû ìÿëóìàò
âåðèð. Áîéëàðûí áèðëèéèíäÿí “áîäóí”
éàðàíûðäû.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃ, åíñèêë., 1 c., Á., 2000
Äèâàíó ëöüàò-èò-òöðê òåðúöìåñè, ú.3.
Àíêàðà, 1992.
Êàôåñîüëó È. Òöðê ìèëëè êöëòöðö, Èñò.,
1998.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÁÎÇ ÀÒËÓ ÕÛÇÛÐ – “Äèðñÿ õàí îüëû
Áóüàú õàí áîéó”íäà (I) Áóüàúû þëöì-
äÿí ãóðòàðàí, îíóí äÿðäèíèí ÷àðÿñè “äàü
÷è÷ÿéè èëÿ àíà ñöäö” îëäóüóíó ñþéëÿéÿí
ìèôèê îáðàç. Òöðê õàëãû Õûçûðû ïåé-
üÿìáÿð êèìè òàíûéûð. Èíñàíëàðà ñÿðâÿò âÿ
áÿðÿêÿò ýÿòèðÿí îäóð. Ùàâà, äÿíèç âÿ
äöíéàíûí ùÿð éåðè îíóí áóéðóüó àë-
òûíäàäûð. Èñòÿäèéè çàìàí ýþðöíìÿç îëóð.
Ùàâàäà ó÷óð âÿ èëäÿ áèð äÿôÿ Èñýÿíäÿð
Ñÿääè öçÿðèíäÿ Èëéàñëà ýþðöøöð. Áÿçè
ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ Õûçûð, Èëéàñ âÿ Õûäûð
åéíè àäàìäûð.
ÁÎÇ ÒÎÜÀÍ, ÁÎÇÄÎÜÀÍ – Øþ-
ðÿéåë âàäèñèíäÿ (Àüèí ðàéîíó) Àðïà ÷à-
éûí ñîë ñàùèëèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàð éàøà-
ìûø êÿíäèí àäû îëìóøäóð. 1853-1856 èë-
ëÿðäÿ, ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿëÿðèíèí ìåé-
äàíû îëàí áó ÿðàçèäÿí ðóñëàðûí òÿ’ñèðè èëÿ
éåðëè ÿùàëè Àðïà ÷àéû àäëàéàðàã Òöðêè-
éÿéÿ ýåòìèøëÿð.
Îéêîíèì Îüóçëàðûí ãàéû, áàéàò, àë-
êàðàâëû, ãàðàâóë áîéëàðûíûí îíãîíó ñàéû-
ëàí âÿ ìöãÿääÿñ ùåñàá åäèëÿí òîüàí
ãóøó èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ýþðöíöð îéêîíèì
òàéôà àäûíà ÷åâðèëÿí îíãîíäàí òþðÿí-
ìèøäèð. Ãàðàãîéóíëóëàðäà äà òîüàí ñþçö
èëÿ áàüëû òàðèõè øÿõñèééÿòëÿð (Áîç Òîüàí
îüëó Çèéàöëìöëê) îëìóøäóð. Øàùèíèí áèð
íþâö îëàí Áîç òîüàí ÊÄÃ-äÿ äÿ òîüàí
ãóøó êèìè õàòûðëàíûð.
Åðìÿíèëÿð 3.01.1935 èëäÿí êÿíäèí
àäûíû äÿéèøäèðèá Ñàðàêàï åòìèøëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Êàðñ òàðèùè. Èñò., 1953.
Ñöìÿð Ô. Îüóçëàð. Á., 1992.
ÁÎÇÀÚ – Áóüàú áîéóíäàêû ñîéëàìà-
ëàðäà åéíè úöìëÿ äàõèëèíäÿ èêè äÿôÿ èø-
ëÿíìèøäèð: “Ñàãàëëó áîçàú òóðüàé ñàé-
ðàäûãäà” (Ä-11-5).
Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿ áó ñþç éîõäóð.
Áîç ñþçö áóðàäà ðÿíý àíëàéûøû äåéèë,
“äèøè” ìÿíàñû áèëäèðèð. Àçÿðáàéúàí äèà-
ëåêòëÿðèíäÿ áîç ñþçö “äèøè ãûðãîâóë”
ìÿíàñûíäà ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Òöðê äèëè
äèàëåêòëÿðèíäÿêè áîçúà “äèøè òóðàú” áîç
“äèøè” êþêö èëÿ áàüëûäûð.
Ë.Áóäàãîâóí ëöüÿòèíäÿ âåðèëìèø
áîç÷èí “ãàðàúà àùóíóí äèøèñèíÿ äåðëÿð”
66
ñþçëÿðèíäÿ äÿ áîç êþêö “äèøè” àíëàéûøû
èôàäÿ åäèð. Â.Â.Ðàäëîâ Àëòàé äèëèíèí
ìöõòÿëèô äèàëåêòëÿðèíäÿ ïîñ ñþçöíöí
“äèøè ãóø” ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèíè ýþñ-
òÿðèð. Áîçàú ñþçöíäÿêè -(à)ú øÿêèë÷èñè
èñÿ “ìÿíñóáëóã, àèäëèê” ìÿíàñû áèëäèðèð.
ßäÿáèééàò:
Çàùèäîüëó Â. ÊÄÃ ëåêñèêàñû ùàããûíäà
áÿçè ãåéäëÿð. Àçÿðá. ÅÀ Õÿáÿðëÿðè. ßäÿá.,
äèë âÿ èíú. ñåð., 1998, ¹3-4.
BÎÇËÀÌÀ – ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ àüû
àíëàéûøû èëÿ áàüëû áèð ñþç: “Ãàäûí àíà!
Ãàðøóì àëóá íÿ áþýðÿðñÿí? Íÿ áîç-
ëàðñàí, íÿ àüëàðñàí?” (Ä-54).
Áóðàäàêû “áþéöðìÿ” èôàäÿñè äÿ
áîçëàìàäà îëàí “àüû ñÿñè” àíëàéûøûíûí
éåðèíÿ èøëÿäèëèð. Ãàçàí îüëó Óðóç äóñòàã
îëäóüó çàìàí Óðóçóí àíàñû õàí ãûçû
Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí þçöíö ãóëóí-
úóüóíó èòèðìèø áèð äÿâÿíèí âÿ ñ. éåðèíÿ
ãîéóð, îíëàð êèìè àüû äåéèá àüëàéûð:
“Îüóë”, “îüóë” äåéöáÿí áîçëûéà-
éûíìû?” (Ä-139).
Áîçëàìà, ñàäÿúÿ þëö ö÷öí, àüû
éåðèíÿ äåéèëìèðäè. “Áàéáþðÿ áÿý àéäûð:
“Õàí Ãàçàí, íåúÿ àüëàìûéàéûí, íåúÿ
áîçëàìûéàéûí? Îüóëäà îðòàúûì éîã,
ãàðòàøäà ãÿäÿðèì éîã! Àëëàù-Òÿàëà
ìÿíè ãàðüàéûáäûð” (Ä-68) – ñþçëÿðè äÿ
ýþñòÿðèð êè, áîçëàìà – òàëåäÿí, ãÿäÿð-
äÿí íàðàçûëûüûí áèð èôàäÿñè äÿ îëà áèëèðäè.
Áó ýöí áåëÿ Àíàäîëóäà áîçëàìà ìå-
ëîäèê îëàðàã, àùÿíýëÿ ñþéëÿíèð. Áîçëàã
äåéèëÿí ùÿìèí íÿüìÿëè ïàð÷àëàð äà
öçöíòö, êÿäÿð, ÿëÿì ìÿçìóíó áèëäèðèð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÁÞÐÊ – ÊÄÃ-äÿ ãàäûí âÿ êèøè áàø ýå-
éèìè. Îüóçëàð àðàñûíäà êöòëÿâè ñÿúèééÿ
äàøûéàí áàø ýåéèì òèïëÿðè àðàñûíäà
ãîéóí äÿðèñèíäÿí òèêèëÿí áþðê õöñóñè
éåð òóòóðäó. Îíó áöòöí èúòèìàè çöì-
ðÿëÿð, ùÿòòà ÷îáàíëàð äà áàøëàðûíà ýå-
éèðäèëÿð:
 “Áàøûíäàüû òóüóëüàíû íÿ þýÿðñÿí,
ìÿðÿ êàôèð?
Áàøûìäàüû áþðêöìúÿ ýÿëìÿç
ìàíà! (Ä-413).
Éàõóä: “Áÿý éèýèò, áàø ÿñÿí îëñà,
áþðê áóëûíìàçìû îëóð?” (Ä-19312).
Äàñòàíäàêû ìàòåðèàëëàðûí òÿùëèëè “áþðê”
èñòèëàùûíûí ùÿì äÿ öìóìÿí “áàø ýåéè-
ìè”, “ïàïàã” ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèíè
ýþñòÿðèð. ×öíêè òÿêúÿ äÿðèäÿí äåéèë, êå-
÷ÿäÿí òèêèëìèø ïàïàã äà áþðê àäëàíûðäû.
ÁÓÜÀÚÛà ÌßËÈÊ -Øÿõñ àäû. “Ñàëóð
Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà (II)
âóðóøäà îíóí ãàðøûñûíà ñîëäàí Ãàðàýö-
íÿ îüëó Ãàðàáóäàã ÷ûõûð, àëòûïÿðëè ýöðç
èëÿ òÿïÿñèíÿ âóðóð, äöíéà ýþçöíÿ äàð
îëóð, àòûí áîéíóíó ãóúàãëàéûð âÿ éåðÿ
äöøöð. “Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç áÿýèí
òóòñàã îëäûüû áîé”äà (IV) Ãàðàáóäàã
Ìÿëèêÿ ãàðøû ýÿëèð, îíó éåðÿ ñàëûð, áàøûíû
êÿñèð. Áóüàúûüûí êèì îëäóüó áÿëëè äåéèë.
ÁÓÐËÀ ÕÀÒÓÍ, ÁÎÉÛ ÓÇÓÍ
ÁÓÐËÀ ÕÀÒÓÍ – Áàéàíäûð õàíûí
ãûçû, Ãàçàíûí àðâàäû, Óðóçóí àíàñû.
Èíúÿáåëëè, àüöçëö, ãàðà ñà÷ëû áó ãàäûí
“Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí” äåéÿ ÷àüðûëûð.
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà (II) äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí ÿñèð
åäèëìèø Áóðëà õàòóí àèëÿ íàìóñó,
ãàäûíëûã øÿðÿôè éîëóíäà ÿí àüûð ÿçàáëàð,
ýÿðýèí ðóùè èçòèðàáëàð êå÷èðìÿëè îëóð.
Àèëÿ íàìóñó âÿ þâëàä ìÿùÿááÿòè
àíà ö÷öí öëâèäèð. Ëàêèí îíóí ö÷öí íà-
ìóñ ùÿð øåéäÿí éöêñÿêäèð. Îüëó äà íà-
ìóñ âÿ ãåéðÿòäÿ þç ãÿùðÿìàí àíàñûíà
ëàéèã îüóë îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Àíàíûí
Øþêëö Ìÿëèéèí äóñòàãëûüûíäà íàìóñóíó
ãîðóìàã ö÷öí îüëóíóí þëäöðöëìÿñèíÿ
ðàçû îëìàñû, àò öñòöíäÿêè ãÿùðÿìàí-
ëûüûíäàí äàùà áþéöêäöð.
Áóðëà Õàòóí áèð àíà îëìàãäàí áàø-
ãà äþéöø ìåéäàíûíäà ÿðèíè – àüûð éàðà-
ëàíìûø ùÿéàò éîëäàøûíû ãûëûíú-ãàëõàíëà
67
ìöùàôèçÿ åäÿí ãîðõìàç áèð ãÿùðÿìàí
êèìè èøòèðàê åäèð.
“Øÿúÿðåéè-Òÿðàêèìÿ”äÿ Îüóç åëè-
íÿ áÿéëèê åòìèø éåääè øÿðÿôëè âÿ ãÿùðÿ-
ìàí ãàäûíäàí áèðè êèìè Áóðëà õàòóíóí
äà àäû ÷ÿêèëèð.
ÁÓÒÀ – Íèøàí, íèøàíýàù. Èýèäëÿðèí
îõ àòäûãëàðû íèøàíýàùà äåéèëèðäè... ÊÄÃ-
äà “áóòà” ñþçöíäÿí ÿëàâÿ “íèøàí” ñþçö
äÿ èøëÿíìèøäèð: “Ìÿýÿð ýþéýèíèí éö-
çèýèíÿ íèøàí àòàðëàðäû”. (Ä-10917); “Îü-
ëóì Óðóç îõ àòàíäà áóòà ãàëìûø...”
(Ä-448); “Éîëäàøëàð èëÿ áóòà àòóá, îòó-
ðàðäû”. (Ä-83). Íèøàíýàùû îõëà âóðà áèë-
ìÿéÿí Îüóç èýèäèíÿ ãàðüûø äåéèëèðäè.
Áåéðÿê éàðûøäà íèøàíû âóðà áèëìÿéÿí
Éàëàíúûüà ëÿíÿò åäèð: “ßëèí ãóðûñóí,
ïàðìàãëàðûí ÷öðèñöí, ùåé, äîíóç îüëó
äîíóç” (Ä-1083).
ÁÖÝÄÖÇ – Èíñàí, òàéôà, ãÿáèëÿ àäû.
ÊÄÃ-äÿ Áûüû ãàíëû Áöýäöç ßìÿí ïÿù-
ëÿâàíûí àäû áèð íå÷ÿ äÿôÿ õàòûðëàíûð. XII
áîéäà Ãàçàí õàíà àñè îëäóüó äà ýþñ-
òÿðèëèð. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, Ïåéüÿìáÿðèí
öçöíö ýþðÿí éåýàíÿ Îüóç áÿéè îëìóø-
äóð. Áó àíòðîïîíèìäÿ “áûüû ãàíëû” îíóí
ëÿãÿáè, áöýäöç òàéôàñûíûí, ßìÿí èñÿ
ïÿùëÿâàíûí þç àäûäûð.
Áöýäöç//áöêäèç òàéôà àäû èíâåðñèéà
îëóíìóø äèç (èñèì), áöê (ôå’ë) ìöðÿêêÿá
ñþç, ñþç áèðëÿøìÿñèíäÿí òþðÿéÿ áèëÿð.
Èñèì âÿ ôåë ìîäåëëè èíâåðñèéà îëóíìóø
äèç áöêìÿê ñþç áèðëÿøìÿñè äÿ “òÿçèì
åòìÿê” ìÿ’íàñûíû èôàäÿ åäèð. Äîäàã
àùÿíýè ÿñàñûíäà áöê ñþçöíäÿí ñîíðàêû
äèç ñþçö äöç ôîðìàñûíà äöøìöøäöð.
Àçÿðáàéúàí òîïîíèìèéàñûíäà äà áåëÿ
èíâåðñèéà îëóíìóø òîïîíèìëÿð âàðäûð:
Ýþëãîøóí (Ãàøóí ýþë, éÿíè äóçëó ýþë),
Ýÿëçèéàðÿò (Çèéàðÿò ýþëö) âÿ ñ. Áó
ñþçöí áÿé êÿëìÿñèíäÿí îëìàñû äà åùòè-
ìàë åäèëèð. Àíàäîëóäà XVI ÿñðäÿ
áöýäöçëÿðëÿ áàüëû 22 åòíîòîïîíèì
îëìóøäóð. Èíäè èñÿ 3 êÿíä àäûíäà áó
åòíîíèì ãàëìàãäàäûð.
ÁÖÝÄÖÇ ßÌßÍ, ÁÛÜÛ ÃÀÍËÓ
ÁÖÝÄÖÇ ßÌßÍ – ÊÄÃ- áîéëàðûíäà
ãÿùðÿìàí. Ìèíáàøû, È÷ Îüóçäàí Ãàçëûã
Ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿéèí äàéûñû, Äàø
Îüóç áÿéè. I, IV, VII, VIII âÿ XII áîé-
ëàðäà “ßìÿí” (7 äÿôÿ), “Áöýäöç
ßìÿí” (2 äÿôÿ), “Áèí Áöýäöç áàøëàðû
ßìÿí” (1 äÿôÿ), “Áûüû ãàíëó Áöýäöç
ßìÿí” (1 äÿôÿ) êèìè ðàñò ýÿëèíèð. “Ñàëóð
68
Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà (II)
îõóéóðóã: “Âàðûáàí Ïåéüÿìáÿðèí éö-
çèíè ýþðÿí, ýÿëöáÿíè Îüóçäà ñÿùàáÿñè
îëàí, àúûüû òóòàíäà áûüëàðûíäàí ãàí ÷ûãàí
Áûüû ãàíëó Áöýäöç ßìÿí ÷àïàð éåòäè”.
(Ä-624)
ßìÿí àäû èëÿ éàíàøû èøëÿíÿí Áöý-
äöç//Áÿýäöç àäû Ô.Ðÿøèäÿääèíèí “Îüóç-
íàìÿ”ñèíäÿ “áàøãàëàðû èëÿ ìöëàéèì
îëàí, éóìøàã äàâðàíàí” ìÿíàñûíäà
âåðèëìèøäèð.
ÚÀÍ ÉÅÐÈÍß ÚÀÍ – “Äóõà ãîúà
îüëû Äÿëè Äîìðóë áîéû”íäà èøëÿíÿí áèð
èôàäÿ: “ßçðàéûë àéäûð: “Ìÿðÿ Äÿëè
Äîìðóë, Àëëàù-Òÿàëàíûí ÿìðè áþéëÿ
îëäû êèì, Äÿëè Äîìðóë úàíû éåðèíÿ úàí
áóëñóí, îíóí úàíû àçàä îëñóí!” – äåäè”
(Ä-162).
Úàí éåðèíÿ úàí – ÿí ÿñêè øàìàíèçì
ãàëûíòûëàðûíäàí ñàéûëûð. Áèð àçàðëûíû õèëàñ
åëÿìÿê ö÷öí áèð úàí ôÿäà åäèëìÿëè, úàí
éåðèíÿ úàí âåðèëìÿëèäèð. Áó úàí õÿñòÿíèí
áöòöí àçàð-áåçàðûíû âÿ ýöíàùëàðûíû þç
öñòöíÿ ýþòöðÿðÿê îíóí áàøûíà ôûðëàíàð.
(Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ áó ýöí äÿ
èøëÿíìÿêäÿ îëàí “áàøûíà äîëàíìàã”,
“ãàäàñûíû àëìàã” èôàäÿëÿðè ùÿð ùàëäà
ùÿìèí èíàíûøûí èçëÿðèíè éàøàäûð.) Îüëó
Ìÿùÿììÿä Ùóìàéóí õÿñòÿëÿíÿí çà-
ìàí Áàáóð øàù îíóí áàøûíà ö÷ äÿôÿ äî-
ëàíàðàã: “Íÿ äÿðäèâàðñà ìÿíÿ íÿçèð
åëÿéèð”. Êàçàõëàðäà âÿ ãûðüûçëàðäà øà-
ìàíèçìëÿ áàüëû áó àäÿòè “àóíàëó”
òåðìèíè ìöùàôèçÿ åòìÿêäÿäèð: “àóíàëà-
éèí” – “ÿçèçèì, úàíûì øÿêëèíäÿ ñåâýè,
ÿçèçëÿìÿ áèëäèðèð, ùÿðôè ìÿíàäà èñÿ “áà-
øûíà äîëàíûì, áàøûíà” äåìÿêäèð: “áà-
øûíà äþíöì – äîëàíûì, ñÿíÿ ãóðáàí
îëóì”.
Áèð àçàðëûíûí àçàð-áåçàðûíû áàøãà
áèðèñèíÿ þòöðìÿê ö÷öí àçàðà òóòóëàí ùÿ-
ìèí àäàìûí áàøûíà äþíöá-äîëàíìàã
úàí ãóðáàí åëÿìÿéèí ÿí áàøëûúà íèøà-
íûäûð.
Äÿëè Äîìðóë áîéóíäà Äÿëè Äîìðó-
ëóí àòà-àíàñûíûí îíóí úàíû éåðèíÿ þç
úàíëàðûíû âåðìÿìÿëÿðèíè èñÿ àðàøäûðûúû-
ëàð ìèôîëîæè ìÿíòèãëÿ èçàù åäèðëÿð. Éÿíè
àòà-àíàñûíûí þëöìö ôóíêñèîíàë âÿ ñå-
ìàíòèê áàõûìäàí Äîìðóëóí þëöìöíö
69
ÿâÿç åäÿ áèëìÿç âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ìèôî-
ëîæè ìÿíòèã îíó ãÿáóë åëÿìèð.
Ùÿìèí ìÿíòèãÿ ýþðÿ ãîúà éîõ, éàë-
íûç úàâàí, íÿñèë àðòûìûíû òÿìèí åòìÿéÿ
ãàäèð, ìÿùñóëäàðëûã ïîòåíñèàëû éöêñÿê
îëàí âàðëûüûí þëöìö îíóí éåíèäÿí äèð-
÷ÿëìÿñèíè øÿðòëÿíäèðÿ áèëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á. 2000
Èíàí À. Åñêè Òöðê äèíè òàðèùè, Èñò., 1976.
Àúàëîâ À. Äÿëè Äîìðóë áîéóíóí êþê-
ëÿðè âÿ ìèôîëîæè ñèìâîëèêàñû”. “Àçÿðáàéúàí
ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè”. Á., 1983.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÚÀÑÓÑ – Äàñòàíäà áèð ñûðà ìÿãàìëàð-
äà Îüóçäà áàø âåðÿí ùÿð ùàíñû ÿëàìÿò-
äàð ùàäèñÿíè, äÿéèøìÿíè êàôèðÿ – äöø-
ìÿí åëèíÿ õÿáÿð âåðÿí íàìÿëóì ïåðñî-
íàæ. “Êàôèðèí úàñóñó” êèìè øèôðÿëÿíìèø
øÿêèëäÿ àêòèâ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áåéðÿ-
éèí äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí ÿñèð åäèëèá
àïàðûëìàñû, Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàü-
ìàëàíìàñû âÿ á. èøëÿð ìÿùç úàñóñóí
ÿìÿëè èøèíèí íÿòèúÿñèäèð. Äàñòàíäà
“éàðûìàñûí, éàð÷ûìàñûí” ãàðüûøû èëÿ
àíûëûð. Îíóí èôøà åäèëìÿñè èëÿ áàüëû Îüóç
äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí ùå÷ áèð èøèí àïàðûëäûüû
Äàñòàíäà þç ÿêñèíè òàïìûð. Áóðàäàí
áåëÿ áèð íÿòèúÿ äÿ ùàñèë îëà áèëÿð êè, úà-
ñóñóí ôÿàëèééÿòè Îüóçäà éàðûì ëåãàëëûã
øÿðàèòèíäÿ êå÷èð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÚßÁÐÀÉÛË – Èñëàìäà âÿùé ìÿëÿéè.
“Ãóðàí”û Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿð (ÿ.ñ.)
âÿ Ïåéüÿìáÿð âàñèòÿñèëÿ ìþ’ìèí áÿí-
äÿëÿðÿ ÷àòäûðàí äþðä ìÿëÿêäÿí áèðè.
ÊÄÃ-íèí “Áÿêèë îüëû ßìðàíûí áîéû”í-
äà ýþñòÿðèëèð êè, ßìðàí éàðàëàíûð, Òàíðû-
éà éàëâàðûð: “Ùàã Òààëà Úÿáðàéèëÿ áó-
éóðäû êèì: “Éà Úÿáðàéèë, âàð, øîë
ãóëóìà ãûðã ÿðúÿ ãöââÿò âåðäèì”, –
äåäè”. (Ä-2521)
ÚßÌÈÉÉßÒ – Äàñòàíäà ãóðóëóøóíà
ýþðÿ ñàáèò, áöòþâ úÿìèééÿòèí òÿñâèðè âå-
ðèëèð. Áó úÿìèééÿòèí åòíèê òÿðêèáè
òöðêäèëëè õàëãëàðäàí îëàí îüóçëàðäàí
èáàðÿòäèð. Úÿìèééÿòäÿ è÷ âÿ õàðèúè ìö-
íàñèáÿòëÿð ôîðìàëàøìàãäàäûð. Äþâëÿò
ãóðóëóøó êèìè ìîíàðõèéà ñèñòåìè ìþâ-
úóääóð. Áóíóíëà éàíàøû, úÿìèééÿòèí
þçöíöí çàìàí-çàìàí ôîðìàëàøäûðäûüû
ïðèíñèïëÿð äþâëÿò÷èëèêëÿ éàíàøû, íîðìàë
éàøàì øÿðàèòè éàðàòìàüà õèäìÿò åäèð.
ßäàëÿò, áÿðàáÿðëèê, ãàðøûëûãëû ùþðìÿò,
äàð àéàãäà êþìÿéÿ éåòèøìÿê âàúèáëèéè,
Ãîðãóä ñþçöíÿ âÿ ñàçûíà ñèòàéèø, Áà-
éûíäûð õàíà èòàÿò, Îüóç åëè ìÿùÿááÿòè,
àèëÿäàõèëè íîðìàë èåðàðõèê ìöíàñèáÿòëÿð,
úÿìèééÿò öçâöíöí êèìëèéèíäÿí àñûëû
îëìàäàí ùöãóãëàðûíûí ýþçëÿíèëìÿñè âÿ
á. ïðèíñèïëÿð áó úÿìèééÿòèí ñÿúèééÿâè
àòðèáóòëàðûäûð.
Áöòþâëöêäÿ Äàñòàí Îüóç úÿìèééÿ-
òèíèí ùÿéàòûíûí ÿí äÿðèí òàðèõè âÿ ÷îõ
çàìàí ìèôîëîæè-òàðèõè ãàòëàðûíûí òÿñâè-
ðèíè äÿ þçöíäÿ åùòèâà åäèð. Úÿìèééÿò
ö÷öí áèð êþðïö ðîëóíó îéíàìàüà ÷àëûøûð.
Åëÿ êþðïö êè, úÿìèééÿòèí “òÿáèÿò”äÿí
“ìÿäÿíèééÿò” ñÿâèééÿñèíÿ êå÷èäèíè òÿ-
ìèí åòñèí. Þçöíö òÿáèÿòèí àéðûëìàç öç-
âö, ïàð÷àñû áèëÿí, äèýÿð òîïëóì öçâëÿðè
èëÿ ìÿíÿâè-åòèê, ÿõëàãè ÿëàãÿëÿðäÿí, òÿ-
ìàñäàí ùÿëÿëèê ìÿùðóì îëàí èíñàí
“ìÿäÿíèééÿò” ìÿðùÿëÿñèíÿ êå÷äèêäÿ
þçö áöòþâëöêäÿ ìÿäÿíèëÿøìÿéÿ, òîï-
ëóì èñÿ úÿìèééÿòëÿøìÿéÿ áàøëàéûð. Úÿ-
ìèééÿò áöòþâ ñèñòåìÿ õàñ ÿëàìÿòëÿð
òîïëàéûð âÿ þç è÷èíäÿí èíêèøàôà áàøëàéûð.
Áàñàòûí Òÿïÿýþçÿ ãàëèá ýÿëèá Îüóçó
õèëàñ åòäèéè áîéäà òÿáèÿòäÿí ìÿäÿíèé-
éÿòÿ, áàøãà ñþçëÿ, òîïëóìäàí úÿìèééÿ-
70
òÿ êå÷èäèí ìèôîëîæè-òàðèõè èçëÿðèíè ýþð-
ìÿê ìöìêöíäöð.
Äàñòàíäà òÿñâèð åäèëÿí úÿìèééÿò
à÷ûã ñèñòåì ñÿúèééÿëèäèð. Äöíéà äÿéÿð-
ëÿðèíäÿí áÿùðÿëÿíìÿéÿ, äöíéà èëÿ òÿ-
ìàñ ãóðìàüà úàí àòàí úÿìèééÿòäèð. Áó
Ãàíòóðàëû âÿ Ñåëúàí õàòóí õÿòòèíäÿ,
Áåéðÿê-Áàíû÷è÷ÿê – êàôèð ãûçû õÿòòèíäÿ,
Áàñàò-Òÿïÿýþç õÿòòèíäÿ àéäûí íöìàéèø
åòäèðèëèð.
Åéíè çàìàíäà äàñòàíäà äàõèëÿí
áöòþâ úÿìèééÿòèí òÿñâèðè âåðèëèð. Éàëíûç
áèð äÿôÿ áó äàõèëè áöòþâëöéöí ïîçóëìàñû
òÿùëöêÿñè þçöíö ýþñòÿðèð – È÷ Îüóçëà
Äûø Îüóçóí ìöíàãèøÿñèíäÿí áÿùñ åäè-
ëÿí îí èêèíúè áîéäà. Ìÿùç úÿìèééÿòèí
þç è÷èíäÿí éåòèøäèðäèéè áöòþâëöê, ñÿáàò
êèìè ñÿúèééÿëÿð áó ìöíàãèøÿíèí äÿðèí-
ëÿøìÿñèíèí, ìöùàðèáÿéÿ ÷åâðèëìÿñèíèí
ãàðøûñûíû àëûð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÚÛÇÛÃËÀÐ – ÊÄÃ-äÿ áèð äÿôÿ àäû
÷ÿêèëèð. (IV, Ä-1266). “Êàâôèð ñÿðùÿä-
ëÿðèíÿ, Úûçûãëàðà, Àüëàüàíà, Ýþýúÿ äàüà
àëûáàí ÷ûãàéûí”.
Ì.Ô.Êûðçûîüëóíà ýþðÿ, “Úûçûãëàð”
Àüëàüàí äàüûíûí úÿíóáè-ãÿðáèíäÿ, Àü-
áàáà íàùèééÿñèíèí øÿðãèíäÿ, Àðïà ÷àéû-
íûí ñîëóíäà àçÿðáàéúàíëûëàð éàøàéàí
ãÿäèì áèð êÿíäèí àäûäûð. Ùÿðáè õÿðèòÿ-
ëÿðäÿ áó àä “Úûçûãëàð” êèìè ãåéäÿ àëûí-
ìûøäûð.
Êå÷ìèø Ãûçûë ãî÷ (èíäèêè Ãó-
ãàñéàí) ðàéîíóíäà Úûçûãëàð ãàëàñû îëàí
äàüûí ÿòÿéèíäÿ êÿíä îëìóøäóð. 1878
èëäÿ ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñè çàìàíû ñòðàòåæè
ÿùÿìèééÿòëè áó êÿíäèí éåðëè ÿùàëèñè îëàí
àçÿðáàéúàíëûëàð ãîâóëìóø, Òöðêèéÿíèí
Ñàñóí âèëàéÿòèíäÿí ýÿòèðèëìèø åðìÿíèëÿð
áóðàäà éåðëÿøäèðèëìèøäèð. 1946 èëäÿ êÿí-
äèí àäû äÿéèøäèðèëèá Òñîüàìàðàã (òñîü-
øåù, ìàðàã-÷ÿìÿíëèê) àäëàíäûðûëìûøäûð.
Áó ÿðàçèäÿ Úûçûãëàð éîëó âÿ Úûçûã-
ëàð àäûíäà äàü äà îëìóøäóð. Ýöðúöñòà-
íûí Àü áóäàã (Òåòðè úüàðî) ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ åéíè ñþç êþêö èëÿ áàüëû “Úûç-
ãàðè” êÿíäè äÿ âàð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí –
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996.
ÚÈÄÀ – ìèçðàã, ñöíýö, äþéöø àëÿòè.
ÊÄÃ-äà “àëòóí úèäà” (Ä-414,1379),
“àëìàñ úèäà” (Ä-1821), “àëà óðàí ñöð
úèäà (Ä-13210), “àëòìûø òóòàì ñöð úèäà”
(Ä-2091) êèìè èøëÿíìèøäèð: Àëòóí úèäà
îéíàäàíà, éàðÿá íîëäû?” (Ä-137); “Àëà
óðàí ñöð úèäàëàð ñöñÿëäè” (Ä-132).
ÚÖÁÁß – ùÿì êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí öñò
ýåéèì êîìïëåêñèíè òàìàìëàéàí ãÿäèì
òàðèõÿ ìàëèê ëèáàñ íþâö. ÊÄÃ äàñòàí-
ëàðûíäà ÷îõ âàõò ÷óõà èëÿ, áÿçÿí èñÿ äîí
èëÿ éàíàøû èøëÿíèð:
“×èýèí ãóøëó, úöááÿ äîí âåðýèë
áó îüëàíà,
Ýåéÿð îëñóí, ùöíÿðëèäèð!” (Ä-184)
Éàõóä: “Úûëàñóí ãî÷ éèýèòëÿðÿ ãàëà-
áà þëêÿ âåðäè: øàëâàð, úöááÿ, ÷óãà âåð-
äè” (Ä-658). Áÿçÿí èñÿ äàñòàíëàðäà úöá-
áÿ èëÿ ãîøà èøëÿíèð: “úöááÿ-÷óüà ÷ûðüàá
ýåéöðäè” (Ä-2534). Áóíà áàõìàéàðàã,
äàñòàí ìàòåðèàëëàðûíäàí àíëàøûëäûüû êèìè,
áóíëàð áè÷èì öñóëó âÿ òèêèø òåõíèêàñû åòè-
71
áàðû èëÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè ýåéèì òèïëÿðè
îëìóøäóð. Úöááÿ áÿäÿíÿ êèï éàòàí ÷ó-
õàéà íèñáÿòÿí ýåí âÿ óçóí ÿòÿêëè îë-
ìàãëà, ñîéóã ùàâàëàðäà îíóí öñòöíäÿí
ýåéèëèð. Ùÿì äÿ ãîëëó âÿ éà ãîë÷àãëû
òèêèëÿí ÷óõàäàí ôÿðãëè îëàðàã, úöááÿíè
áèëàâàñèòÿ ãîëäàí áÿäÿíÿ ýåéìèð, ñà-
äÿúÿ ÷èéèíÿ àëûá îíà áöðöíöðìöøëÿð. Áó
úÿùÿò äàñòàíëàðäà úöááÿ èëÿ áàüëû ìöõ-
òÿëèô ìÿãàìëàðäà áÿùñ åäèëÿí ñþùáÿò-
ëÿðäÿí äÿ àéäûí ýþðöíöð: “...ãûðã úöááÿ
áöðèíöá îòóç éåäè ãàëà áÿýèíèí, ìÿùáóá
ãûçëàðûíû ÷àëóá áèð-áèð áîéíûí ãóúàí...
Èëÿê ãîúà îüëû Àëï ßðÿí ÷àïàð éåòäè”
(Ä-6211). Úöááÿíèí éàïûíúûñàéàüû ýåí
ýþâäÿëè ýåéèì òèïè îëäóüó áàøãà ìèñàë-
ëàðäàí äà àíëàøûëûð. Äàñòàí ãÿùðÿìàíëà-
ðûíäàí áèðè îëàí Áåéðÿéè Àðóç ãîúà
þëöìúöë ãûëûíúëàéàíäàí ñîíðà îíó àòûí
áåëèíÿ àøûðûá “úöááÿñèí öçÿðèíÿ
þðòäèëÿð” (Ä-2982).
Êèøè úöááÿñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ÿñèë-
çàäÿ ãàäûíëàðûí úöááÿñèíèí éàõàñûíûí
êÿíàðëàðûíà âÿ ÿòÿéèíÿ ãèéìÿòëè õÿç
äÿðè òèêèëÿðìèø. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ áó ýå-
éèì íþâö õÿçëè ùåéâàíûí àäûíû äàøûéûðäû:
“Õàí ãûçû áîéû óçóí Áóðëà õàòóí, Ãàçà-
íûí ýÿëäöýèí åøèòäè... Ñàìóð úöááÿñèí
ÿýíèíÿ àëäû” (Ä-1354). Ãåéä åòìÿê
ëàçûìäûð êè, Àçÿðáàéúàíäà áàéðàì ëèáà-
ñûíà äàõèë îëàí öñò ýåéèìëÿðèíèí éàõà-
ñûíà âÿ ÿòÿéèíÿ õÿç äÿðèäÿí áÿçÿê âóð-
ìàã ÿíÿíÿñè ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿ-
äÿð äàâàì åòìÿêäÿ èäè.
×ÀÄÛÐ – Êþ÷ÿðè ùÿéàòûíûí àéðûëìàç áèð
ïàð÷àñû. Êóðãàí äåéèëÿí ÿñêè ìÿ-
çàðëûãëàðäàí òàïûëàí òàðèõè ãàëûíòûëàð ÿñêè
òöðêëÿðäÿ ÷àäûð ñÿíÿòèíèí éöêñÿê èíêèøàô
ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûüûíû ýþñòÿðèð.
×àäûð Îüóçëàðûí éàøàéûøûíäà äà
áþéöê éåð òóòóðäó. “Åâ”, “öé”, “îáà”,
“îòàã” êèìè àäëàð äàøûéûðäû, éÿíè ãÿäèì
òöðêúÿäÿ åâ åëÿ ÷àäûð äåìÿê èäè. ÊÄÃ-
äÿ ÷àäûðëà áàüëû áàí åâ, îáà, îðäó, îòàã,
éóðò âÿ åëÿúÿ äÿ ÷àäûð ñþçëÿðè èøëÿíèð:
“Éåðèíäÿí óðó òóðãûë! Àëà ÷àäûðûí éåð
éöçèíÿ äèêäèðýèë!” (Ä-14); “Óëàø îüëû
Ñàëóð Ãàçàí è÷ìöøäè. ×ûðãàá – ÷ûðãàá
÷àäûð îòàã áàüûøëàðäû.” (Ä-123) âÿ éà:
“Àëòû éîë àéûðäûíà ÷àäûð äèêÿì.” (Ä-14);
“Àëï Óðóç ÷àäûðëàðûí à÷äûðäû” (Ä-283).
Ì. Êàøãàðëû äèâàíûíäà ÷àäûð ñþçö-
íöí ÷àòûð (ùÿì÷èíèí Îüóçëàðäà ÷àøûð)
âàðèàíòû äà èøëÿíèð. Îüóç õàíëàðûíûí
îòóðäóãëàðû áþéöê ÷àäûðëàðà “Áàí åâ”
äåéèëèðäè. Áàéûíäûð õàí òîé åäÿðêÿí ÷îõ
áþéöê áèð ãûçûëû îòàã ãóðäóðóð. Ãóðóëàí
áåëÿ áþéöê åâëÿð àü áàí åâëÿðäè.
Àéðû-àéðû òöðê áîéëàðûíûí ãóðäóã-
ëàðû ÷àäûðëàð áèð-áèðèíäÿí î ãÿäÿð äÿ
ôÿðãëÿíìèðäè. Àçÿðáàéúàíäàêû òÿðÿêÿ-
ìÿëÿð ùÿìèí ÷àäûðëàðà äÿéÿ àäû âåðÿð-
äèëÿð. Àëà÷ûã äåéèëÿí ÷àäûðëàð äà Òöðê
åâèíèí èáòèäàè øÿêëèäèð.
Îáà êþ÷ÿáÿ ÷àäûðëàðûíûí îëäóüó éåð
äåìÿê èäè. ×àäûðëàðûí îðòàñûíäà îúàã
éåðè îëóðäó. Ãàïûëàð äà ýöíÿøèí äîüäó-
üó éþíÿ à÷ûëûðäû. ×àäûðëàðûí äàùà áþéöê-
ëÿðèíÿ îòàü àäû âåðÿðäèëÿð. ÊÄÃ -äÿ àü,
ãûçûëû, ãàðà îòàüëàðäàí äàíûøûëûð. (Ä-10
âÿ ñ.)
×àäûðëà áàüëû àíëàéûøëàðûí áó ãÿäÿð
÷îõëóüó îüóçëàðäà ÷àäûð ìÿäÿíèééÿ-
72
òèíèí íÿ ãÿäÿð éöêñÿê îëäóüóíó à÷ûã-
àéäûí ýþñòÿðèð.
Äàùà ÷îõ êþ÷ÿðè ùÿéàò òÿðçè êå÷èðÿí
ãÿäèì òöðêëÿð ùÿòòà äþéöøëÿðÿ ýåäÿíäÿ
äÿ, áþéöê âÿòÿíèí ñÿðùÿäëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ
êþ÷ åëÿéÿíäÿ äÿ îðäó-ìèëëÿò øÿêëèíäÿ
÷àäûðëàðûéëà ùÿðÿêÿò åäÿðäèëÿð.
Þçöíÿìÿõñóñ ìÿäÿíèééÿò òèïè îëàí
÷àäûð ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿí áþéöê äàøûéû-
úûëàðû òöðêëÿð èäèëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á.,2000.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû,
Èñò., 1973.
Áàíàðëû Í.Ñ. Ðåñèìëè Òöðê åäåáèéàòû
òàðèùè, ú.1, Èñò., 1987
Úÿëàë Áÿéäèëè
×ÀË ÃÀÐÀÃÓØ – Àáèäÿäÿ “×àë ãà-
ðàãóø” àäû ö÷ äÿôÿ (Ä-61-8; Ä-70-5;
Ä-188-12;) êå÷èð. Èêè äÿôÿ áÿíçÿòìÿ
ìÿãàìûíäà, áèð äÿôÿ èñÿ áöòöí ñÿúèé-
éÿâè úèçýèëÿðèí òÿñâèðè èëÿ “ãàðàãóø”
àíëàìûíäà. Èñòÿð “÷àë”, èñòÿðñÿ äÿ “ãàðà”
áèðìÿíàëû äåéèë. “×àë” Àçÿðáàéúàí äè-
ëèíäÿ ùÿì ðÿíý-àüûìòûë, áîçóìòóë (“÷àë
áàø àäàì”, “÷àë ñàããàë êèøè” âÿ ñ.), ùÿì
äÿ ôå’ëèí ÿìð ôîðìàñûíäà “âóðìàã”,
“êÿñìÿê” ñþçëÿðèíèí ñèíîíèìè êèìè
èøëÿäèëèð. “×àë ãûëûíúûí, àüàì Ãàçàí!”
úöìëÿñèíäÿêè “÷àë” êèìè. “Ãàðà” äà
÷îõìÿíàëûäûð. “Ãàðàãóø”äàêû “ãàðà”
ùÿì ãàðà ðÿíýëè ãóø, ùÿì äÿ ðÿíýëÿ éà-
íàøû, “ãàðà”-éÿ’íè “èðè”, “áþéöê” ãóø
äåìÿêäèð.
ÊÄÃ-äÿ “÷àë ãàðàãóø”, “Ãàðòàë”
àíëàìûíäà àäû âåðèëÿí ãóøäóð. Áÿëëè îë-
äóüó öçðÿ, ãóøëàð ïàäøàùû ñàéûëàí ãàðòàë
ÿë÷àòìàç, öíéåòìÿç ãàéàëàðäà ìÿñêÿí
ñàëûð, ÿíýèí ôÿçàëàðäà ñöçöð. Ãàðòàë àðà-
ìñûç îëàðàã îâ àõòàðàí ãóøëàðäàí äà äå-
éèë. Î, éàëíûç àúëûã ùèññ åòäèêäÿ îâ ìåé-
ëèíÿ äöøöð. Ãÿôèëäÿí îâà øûüûìàãëà úàé-
íàã ÷àëûá àïàðìàñû áèð ýþç ãûðïûìûíäà
îëóð. Ìÿùç ãàðòàëà ìÿõñóñ áó úèçýèëÿð
÷àë ãàðàãóøäà äà ýþðöíöð. Î äà áöòöí
ãóøëàðûí áþéöéö – ñóëòàíû ñàéûëûð. Øèø
ãàéàëàðäà éàøàéûð, àú îëàíäà îâ åøãèíÿ
äöøöð, éöêñÿêëèêëÿðäÿ ñöçìÿéè õîøëàéûð:
“Ãàá ãàéàëàð áàøûíäà éóâà òóòàí,
Ãàäèð, Óëó Òàíðûéà éàãûí ó÷àí,
Ìàíúûëûüû àüûð äàøäàí üûçûëäàéóá,
ãàòû åíÿí,
Àðû ýþëöí þðäöýèí øàãûéóá àëàí,
Ãàáà þéêÿ äèá éöðöðêÿí äàðòóá öçÿí,
Ãàðûíúûüû àú îëñà, ãàëãóá ó÷àí,
Úöìëÿ ãóøëàð ñóëòàíû ÷àë ãàðàãóø...”
(Ä-1887-12)
ÊÄÃ-äÿ Ãàëûí Îüóç áÿéëÿðèíè áèð-
áèð àòäàí éûõàí, ãóëàüû àëòóí êöïÿëè
Ãàçûëûã ãîúà îüëó Éåýíÿê ùÿì äÿ “÷àë
ãàðàãóø ÿðäÿìëè” îëàðàã òàíûäûëûð. Áàì-
ñû Áåéðÿê ùàããûíäà èñÿ äàñòàí÷û áåëÿ
äåéèð: “Áàéáþðÿíèí îüëû áåø éàøûíà ýèð-
äè, áåø éàøûíäàí îí éàøûíà ýèðäè, îí
éàøûíäàí îí áåø éàøûíà ýèðäè... ×àéà
áàãñà ÷àëûìëó, ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëö áèð
ýþçÿë éàõøû éèýèò îëäû” (Ä-705).
Áÿùëóë Àáäóëëà
×ÀÒËÀÜÓÚ – Ñàïàíäûí ãîëóíóí óú
ùèññÿñèíÿ øàããûëòû ãîïàðìàã ö÷öí òî-
õóíìóø ñà÷àã. Ñàïàíäûí èêè ãîëó îëóð.
Áèð ãîëóíóí (ñàü) óúó öçöê ùàëãàñû
øÿêëèíäÿ îëóð. Ñàïàíäûí àéàñûíà äàø
ãîéóá àòàðêÿí ãîëäàêû ùÿìèí ùàëãà áàø
áàðìàüà êå÷èðèëèð. Î áèðè (ñîë) ãîëóíóí
óúó ñà÷àã øÿêëèíäÿ îëóð. Äàø àòûëàðêÿí
ñàïàíäûí ÿëäÿí à÷ûëàí ãîëóíäàêû ùÿìèí
ñà÷àã áÿðê øàããûëòû ãîïàðûð. ÊÄÃ-íèí II
áîéóíäà Ãàðàúà ×îáàíûí ñàïàíäûíûí
òÿñâèðèíäÿ: “÷àòëàüóú” ñþçö èøëÿíìèøäèð:
“×îáàíûí ö÷ éàøàð äàíà äÿðèñèíäÿí ñà-
ïàíûíûø àéàñûéäû; ö÷ êå÷è òöéöíäÿí
73
ñàïàíûíûí ãîëëàðûéûäû. Áèð êå÷è òöéöíäÿí
÷àòëàüóúèéäè”(Ä-5612)”.
Áÿùëóë Àáäóëëà
×ÅØÌß – ÊÄÃ-äÿ II áîéäà Àëï
ßðÿíèí ùöíÿðëÿðèíäÿí äàíûøûëàðêÿí äå-
éèëèð: “Êàôèðëÿðè èò àðäûíà áóðàõûá õîð-
ëàéàí, åëäÿí ÷ûãóá Àéãûð ýþçëÿð ñóéóí-
äàí àò éöçäöðÿí, ÿëëè éåäè ãàëàíûí êèëèäèí
àëàí, Àüìÿëèê ÷åøìÿ ãûçûíà íèêàù åäÿí,
Ñîôè Ñàíäàë Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäóðàí...”
(Ä-62-2).
Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, áóðà Ãàô-
ãàçäà (Àçÿðáàéúàíäà) Øàìàõû-Äÿð-
áÿíä éîëó öçÿðèíäÿ, ãÿäèì Øàáðàí
øÿùÿðèíèí øèìàëûíäà áèð ëÿçýè êÿíäè îëà
áèëÿð.
Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðèí-
äÿ – Íàõ÷ûâàí ÌÐ-äÿ, (Íåùðÿì) ×åø-
ìÿáàñàð, Ëåðèêäÿ ×åøìàí, Òîâóçäà
×åøìÿëè àäëû êÿíäëÿð èíäè äÿ ãàë-
ìàãäàäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
×ßÍÁßÐ – Îüóçëàðûí ýåéèì êîìï-
ëåêñèíäÿ ôîðìà âÿ ãóðóëóøó òàì áÿëëè
îëìàéàí áèð ñûðà ëèáàñ íþâëÿðè ÊÄÃ-äÿ
òÿñáèò îëóíìóøäóð. Ìèëëè ýåéèì êîìï-
ëåêñèíÿ äàõèë îëàí ýåéèì íþâëÿðèíèí
ùàíñû èëÿ òèïîëîæè îõøàðëûã òÿøêèë åòäèéè
ùÿëÿ äÿ òàì àéäûíëàøìàéàí áåëÿ ýåéèì-
ëÿðäÿí áèðè “÷ÿíáÿð” îëìóøäóð. Äàñòà-
íûí ìÿçìóíóíäàí ìÿ’ëóì îëóð êè, áó,
ãàäûí ýåéèì êîìïëåêñèíÿ ìÿíñóá ìö-
ÿééÿí ôîðìàëû áàø þðòöéö, ÷àðøàá, éàõóä
÷àäðà îëìóøäóð. Áóðëà Õàòóí Ãàçàíà
ìöðàúèÿòèíäÿ ñþéëÿéèð:
“Ãàðà äûðíàã àü éöçöìÿ ÷àëàéûíìû?
Ýöç àëìàñû êèáè àë éàíàãëàðûì
éûðòàéûíìû?
×ÿíáÿðöìÿ àëúà ãàíûì äþêÿéèíìè?”
(Ä-139-3)
 Áåëÿ áèð ôàêòû äà õàòûðëàòìàã éåðèíÿ
äöøÿð êè, ÕIÕ ÿñð âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿ-
ðèíäÿ òàú òèïèíäÿ ìþùêÿì ñàüàíàüà
ìàëèê áàø ýåéèì íþâö îëìàãëà êöáàð
ãàäûíëàðûí ìÿèøÿòèíäÿ ùÿëÿ äÿ ãàë-
ìàãäà èäè.
×ßÐÈ – îðäó, ãîøóí. Áó, ñûðà èëÿ äö-
çöëìöø äþéöø÷ö ñÿôèäèð: “×ÿðè öçÿðèíÿ
ýÿëäèëÿð, ãîíäûëàð” (Ä-2849).
ßñêè òöðê ñàâàøû ñÿíÿòèíäÿ àéðûúà
òÿëèì ýþðìöø îõ÷ó ãâàðäèéàñûíà äà
÷ÿðè//÷ÿðèê äåéèðäèëÿð. Áó ñþç “îðäó”,
“éöðöø”, “áàùàäûðûí éîëäàøëàðû”, “èýèä”
àíëàìûíäà èøëÿíìèøäèð.
ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí “Ãà-
ðàýöíÿ ÷ÿðèáàøû” (Ä-283) âÿ áàøãà áó
òèïëè èôàäÿëÿð äÿ “÷ÿðè” ñþçöíöí ùÿìèí
ìÿíàëàðûíà óéüóí ýÿëèð.
Ãÿäèì òöðêëÿðäÿ õàíûí (õàãàíûí)
õöñóñè ãâàðäèéàñûíà äà ÷åðèê (÷ÿ-
ðèã//÷ÿðè) äåéèëìèøäèð. Îñìàíëûëàð éåíè
öñóë èëÿ ùàçûðëàäûãëàðû ÿñýÿðè êîðïóñó
“éåíè÷ÿðè” àäëàíäûðìûøäûëàð. Àçÿðáàé-
úàí äþâëÿò÷èëèéèíèí îðäó òåðìèíîëîýèéà-
ñûíäà áó ñþç “êþíöëëö ÿñýÿð” êîðïóñó
èôàäÿ åòìèøäèð.
Ìèðçÿ Éóñèô Ãàðàáàüèíèí “Òàðèõè-
Ñàôè” ÿñÿðèíäÿ õöñóñè ïèéàäà øàù ãâàð-
äèéàñû “÷àíáàç”, ãûçûëáàø îðäóñóíóí êþ-
íöëëö ÿñýÿðëÿðè èñÿ “÷ÿðè” àäëàíûð.
ßäÿáèééàò:
ßñýÿð ß. Ãûï÷àã Ì. Òöðê ñàâàø ñÿíÿòè,
Á., 1996.
Úÿëàë Áÿéäèëè
×ÎÁÀÍ – ÊÄÃ-äÿ àäû ÷ÿêèëÿí ÷îáàí-
ëàð è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ÷îõ áèëèíÿíè Ãàðà÷óã
÷îáàíûäûð: “Ýåúÿ éàòóðêÿí Ãàðàúûã ×î-
áàí ãàðà ãàéüóëó âàãåÿ ýþðäè” (Ä-39).
Ãàðà÷óã ÷îáàíëà éàíàøû ìèôîëîæè
ìÿçìóíó åòèáàðèëÿ äèýÿð áîéëàðäàí
ñå÷èëÿí èêè áîéäàí áèðèíäÿ – “Áàñàò Äÿ-
ïÿýþçè þëäöðäèýè áîé”äà Ãîíóð ãîúà
Ñàðû ÷îáàí àäûíà ðàñò ýÿëèíèð. “Àðóçûí
74
áèð ÷îáàíû âàðäû. Ãîíóð ãîúà Ñàðû ÷îáàí
äåÿðëÿðäè” (Ä-214). Îíóí ïÿðè ãûçû èëÿ
èçäèâàúûíäàí Îüóçóí áàøûíà çàâàë à÷àí
Òÿïÿýþç äîüóëóð.
Ãîéóí ñöðöëÿðè îëàí ÷îáàíëàð, öìó-
ìèééÿòëÿ, ùå÷ áèð âàõò ãÿùðÿìàí êèìè
ýþñòÿðèëìèðëÿð. Îðòà Àñèéà òöðê äàñòàí-
ëàðûíäà äà ÷îáàí àòûëìûø ãÿùðÿìàí
óøàãëàðûíûí õèëàñêàðû êèìè òàíûíûð. Áóðà-
äàêû ÷îáàí ñóðÿòëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ÊÄÃ-
äÿêè ÷îáàíëàðûí äàùà éöêñÿê âÿ øÿðÿôëè
áèð éåð òóòäóüóíó ýþðìÿê îëóð.
ßäÿáèééàò:
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû,
Àíêàðà, 1973.
×ÓÕÀ – Îüóçëàð àðàñûíäà “÷óãà”, “÷ó-
üà”, éàõóä “úóüà” àäû èëÿ áÿëëè îëàí áó
ýåéèì òèïèíèí àäû ãÿäèì òöðê äèëëÿðèíäÿ
“ìàùóä” ìÿíàñûíû áèëäèðÿí “÷îùà” èñòè-
ëàùûíûí äàíûøûã äèëèíäÿ ñÿñ äÿéèøìÿ-
ñèíäÿí éàðàíìûøäûð. Äèýÿð òöðê õàëãëàðû
êèìè, ýþðöíöð, îüóçëàð äà ÷óõàíû èëê
âàõòëàð éóíäàí òîõóíìóø ìàùóääàí
òèêèðìèøëÿð. Ïàð÷àíûí àäû ýåéèì òèïèíäÿ
þç þìðöíö éàøàòìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿ ÿñàñÿí êèøè öñò ýåéèì òèïè
êèìè òÿãäèì åäèëÿí ÷óõà áè÷èì öñóëóíà
âÿ òèêèø òåõíèêàñûíà ýþðÿ ÿñðëÿð áîéó åëÿ
áèð úèääè äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàìûøäûð. Çÿ-
ìàíÿìèçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûø ÷óõàëàð
êèìè, îüóçëàðûí äà ÷óõàñû ýþâäÿ (ÿéèí),
ãîë âÿ ÿòÿê îëìàãëà ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò
áè÷èëèá òèêèëèðìèø. Ùàçûðäà ìÿèøÿòäÿí
÷ûõìûø âÿ éàëíûç ðÿãñ àíñàìáëëàðûíûí
ìèëëè ýåéèì ôîðìàñûíäà þçöíÿ éåð òàïàí
÷óõàíûí ÿòÿéèíèí ôîðìàñûíà ýþðÿ, “êÿ-
ìÿð÷èí” (áöçìÿëè) âÿ “êàùëû” (òàõòàëû)
îëìàãëà, èêè ÿñàñ íþâö ýåíèø éàéûëìûøäû.
Îüóç áîéëàðûíäà àäè ÷óõà èëÿ éàíàøû,
Áàéûíäûð õàíà ùÿäèééÿ îëàðàã àéðûëàí
“òîãóçëàìà ÷óüà”äàí, éàõóä áÿçÿêëè
“÷ûðüàá ÷óõà”äàí áÿùñ îëóíóð: “Áèð éè-
ýèò îëñà, äèðèñè õÿáÿðèí ýÿòöðñÿ, ÷ûðüàá
÷óõà, àëòóí-àã÷à âåðÿðäèì” (Ä-933);
éàõóä: “Ãóøóí àëà ãàòûíû, ãóìàøûí àðó-
ñûíû, ãûçûí ýþý÷ÿýèíè, äîãóçëàìà ÷ûðüàá
÷óõà õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà ïÿíúèê ÷û-
ãàðäûëàð” (Ä-1213). Õàí ö÷öí ùÿäèééÿ,
áÿõøèø ìÿãñÿäè èëÿ àéðûëàí áÿçÿêëè ÷óõà
äîããóç “òàõòà”äàí (êàùäàí) èáàðÿò áè-
÷èëèá òèêèëèðìèø. ×óõàíûí áó íþâö, éÿ’íè
ÿòÿéè äîããóç êàùäàí èáàðÿò îëàí ÷óõà
Àçÿðáàéúàíûí Øèðâàí áþëýÿñèíäÿ éàõûí
êå÷ìèøÿäÿê ãàëìàãäà èäè.
Äàñòàíûí áèð éåðèíäÿ úöááÿ âÿ ÷ó-
õàíûí ùÿì äÿ ãàäûíëàðà ìÿõñóñ ýåéèì
òèïè îëäóüó àíëàøûëûð: “Áþéëÿ äèýÿú ãûç
òàíûäû – áèëäè êèì, Áåéðÿêäèð. Úöááÿ-
ñèéëÿ-÷óõàñûéëà Áåéðÿýèí, àéàüûíà
äöøäè” (Ä-1171)
75
Çÿìàíÿìèçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûø ÷óõà
íþâëÿðè àðàñûíäà “äöçéàõà”, “îéìà-éà-
õà”, “àòìàãîë” ÷óõàëàð, ùÿòòà îäëó ñèëàù
ìåéäàíà ÷ûõàíäàí ñîíðà “âÿçíÿëè” ÷ó-
õà ýåíèø éàéûëìûøäû. Îüóçëàð àðàñûíäà
äÿáäÿ îëìóø ÷óõà ôîðìàëàðû èëÿ áóíëàðûí
àðàñûíäàêû òèïîëîæè îõøàðëûüû èçëÿìÿê
ö÷öí ìþâúóä ìàòåðèàëëàð èìêàí âåðìèð.
×óõàíûí ìÿíøÿéèíäÿí áÿùñ åäÿí
ìöòÿõÿññèñëÿðèí áèð ãèñìè îíóí áö-
ðöíúÿêäÿí áÿçèëÿðè èñÿ óçóí ÿòÿêëè êèøè
õàëàòûíäàí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ å.ÿ. V
ÿñðèí àðõåîëîæè ìàòåðèàëëàðû èëÿ ñÿñëÿø-
äèéèíè åùòèìàë åäèðëÿð.
ÄÀÄÛ, ÄÀÉß – Óøàüû áþéöäÿí, îíà
ãóëëóã åäÿí ãàäûí. ÊÄÃ-äÿ äàäû ñþçö
áèð íå÷ÿ áîéäà èøëÿäèëèá. “Áàñàò Äÿïÿ-
ýþçè þëäöðäöýè áîé”äà “Àðóç Äÿïÿýþçè
àëäû, åâèíÿ ýÿòöðäè. Áóéóðäû, áèð äàéÿ
ýÿëäè”. (Ä-2171) êèìè èøëÿíèð.
“Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéó”íäà “Áàíû÷è÷ÿê îòàõäàí áàãûðäû
“Ìÿðÿ äàéÿëÿð, áó ãàâàò îãëû ãàâàò áèçÿ
ÿðëèýèí ýþñòÿðèð?” – äåäè”. (Ä-7611)
Áàíû÷è÷ÿéèí äàäûñû Áåéðÿêäÿí ïàé
èñòÿäè. Áåéðÿê äåéèð: “Ìÿðÿ äàäû, ìÿí
àâ÷û äåýèëÿì, áÿý îüëû áÿýÿì ùÿï ñèçÿ”
– äåäè (Ä-773).
DAN-DANØUX – ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ
“ñå÷ìÿ, òÿÿúúöáëö, íàäèð, ãåéðè-àäè”
ìÿíàëàðûíäà èøëÿíÿí ñþç. Ä. í-äÿ áèð
éåðäÿ äÿ “äàí-äàíñóõ” øÿêëèíäÿ ðàñò
ýÿëèíèð: “Äàí-äàíøóõ êàôÿð ìàëûí Îüóç
áÿýëÿðèíÿ ýÿòöðöð èäèê” (Ä-71); “Îüóë,
äàí-äàíñóõ áó ýöí Îüóçäà íÿ
ýþðäöí?”
“Äàí-äàíøóõ// dan-dansux” ñþçö
ìÿíøÿúÿ òàíã// òàí* êþêö èëÿ áàüëûäûð.
Ùÿìèí ñþç êþêöíöí èñÿ Â.Ðàäëîâ ëöüÿ-
òèíäÿ “òÿÿúúöá íèäàñû, òÿÿúúöá, ìþúö-
çÿ” ìÿíàëàðû ýþñòÿðèëèð. Ñþç “òàíã” øÿê-
ëèéëÿ ÿñêè óéüóð éàçûëàðûíäà, ßáó Ùÿé-
éàí ëöüÿòèíäÿ, Êàøüàðè äèâàíûíäà âÿ ñ.
“òÿÿúúöáëö; ùåéðÿò; ãåéðè-àäè” ìÿíàëà-
ðûíäà èøëÿíìèøäèð.
“Òÿÿúúöáëÿíìÿê” àíëàìûíäà
“òàí-” ôåèëè êàðàèì äèëèíäÿ, “íàäèð, ãåé-
ðè-àäè” ìÿíàñûíäà “òàí” ñèôÿòè èñÿ òöðê-
ìÿí äèëèíäÿ ãîðóíìóøäóð. Áèð ñûðà òöðê
õàëãëàðûíäà òÿðêèáèíäÿ “òàí” ñþçö èøòèðàê
åäÿí “òàí ãàëìàã, òàíà ãàëìàã”
èôàäÿëÿðè äÿ èøëÿíèð. Éàçûëû àáèäÿëÿðèí,
76
åëÿúÿ äÿ Éóíóñ ßìðÿíèí äèëèíäÿ (ìÿñ.,
“Èëëàù, ñàíà èðìÿç ÿëöì, áó ùèêìÿòÿ
ãàëäóì òàíà”) “òàíà ãàëìàã, òàíàëìàã”
ñþç áèðëÿøìÿëÿðè (òÿÿúúöáëÿíìÿê, ùåé-
ðÿòëÿíìÿê) ìÿíàëàðû èôàäÿ åòìèøäèð.
Àçÿðáàéúàí äèàëåêòëÿðèíäÿ “äàí
ýÿëìÿõ” (òÿÿúúöáëö ýÿëìÿê) èôàäÿñè äÿ
òàí êþêö èëÿ áàüëûäûð.
Sþzön “tansûk, òàíñûõ, òàíñóü” âÿ á.
ôîíåòèê âàðèàíòëàðû óéüóð, íîãàé, þçáÿê,
ãàçàõ, ãûðüûç, áàøãûðä äèëëÿðèíäÿ “ãåéðè-
àäè, íàäèð, ñå÷ìÿ” ìÿíàñûíäà èøëÿí-
ìÿêäÿäèð.
“Äàí-äàíøóõ” ñþçöíöí ìÿíøÿ åòè-
áàðèëÿ áàüëàíäûüû “òàí” êþêöíäÿí òöðê
äèëëÿðèíäÿ “òàíãëà-“ (ùåéðÿò åëÿìÿê),
“òàíëà-//tanda-“ (ñå÷ìÿê), “òàíñóãëà-“
(òÿÿúúöá ãàëìàã, ùåéðÿòëÿíìÿê) âÿ ñ.
÷îõ ñàéäà äèýÿð äåðèâàòëàð äà òþðÿ-
ìèøäèð.
Áöòöí áóíëàð ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿêè
“äàí-äàíøóõ” ñþçöíöí “ñå÷ìÿ, ãåéðè-
àäè, àç ðàñò ýÿëèíÿí, äèããÿò ÷ÿêÿí” øÿê-
ëèíäÿ ìÿíàëàíäûðûëà áèëäèéèíè ýþñòÿðèð.
ßäÿáèééàò:
Çàùèäîüëó Â. ÊÄÃ ëåêñèêàñû ùàããûíäà
áÿçè ãåéäëÿð. Àçÿðá. ÅÀ Õÿáÿðëÿðè. ßäÿá.,
äèë âÿ èíú. ñåð., 1998, ¹1-2.
ÄÀÍÀ ÑÀÇÛ, ÒÀÍÀ ÑÀÇÛ – ÊÄÃ-äÿ
III áîéäà 4 äÿôÿ òÿêðàð îëóíóð. Áó áîé-
äà äóñòàãëûãäàí àçàä îëàí Áåéðÿê îçàí
ëèáàñûíäà Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúóüóí òî-
éóíà ýÿëèð. Éàëàíúóüóí õÿéàíÿòëÿðèíèí
öñòö à÷ûëûð. Áåéðÿê Éàëàíúóüó úÿçàëàí-
äûðûð âÿ þç ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøóð. Äàñòàí-
äà äåéèëèð: “Éàëàí÷û áóíó (îçàíûí Áåé-
ðÿê îëäóüóíó) åøèòäè. Áåéðÿýèí ãîðõó-
ñóíäàí ãà÷äû, þçöíö Äàíà ñàçûíà ñàëäû.
Áåéðÿê àðäûíúà äöøäè, ãîâà-ãîâà ñàçà
äöøäè. Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ îä ýþòöðöí!
ýÿòèðäèëÿð. Ñàçû îäà óðäóëàð. Éàëàíúûã
ýþðäö êèì, éàíûð, ñàçäàí ÷ûõäû...” (Ä-
1196).
Áó ñþçö Ì.Ô.Êûðçûîüëó Òàíà ñàçû,
Ù.Àðàñëû âÿ Ñ.ßëèçàäÿ Äàíà ñàçû êèìè
îõóìóøäóð. “Ìÿíáÿéèíè Áàëûãëû ýþëäÿí
àëàí âÿ Áÿéàçèä îâàëûüûíäàí êå÷ÿðÿê
àøàüûäà Ìàêóäàí ýÿëÿí ÷àéëà áèðëÿøÿí
Áÿçèðýàí ñóéó (ñàðû ñó) áîéóíäàêû ãà-
ìûøëûüûí àäûäûð” (Ô.Êûðçûîüëó).
Î.Øàèã âÿ Ì.Ô.Êûðçûîüëó Èðàíûí
Õîé øÿùÿðèíäÿí Òöðêèéÿéÿ ýåäÿí éîëóí
öçÿðèíäÿ, Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ äÿ áåëÿ
áèð éåð îëäóüóíó éàçûðëàð. Øàù Èñìàéûëëà
Ñóëòàí Ñÿëèì àðàñûíäà ýåäÿí ãàíëû ìö-
ùàðèáÿäÿ Ñóëòàí îðäóëàðûíûí áó éåðäÿí
êå÷äèéè ýþñòÿðèëèð.
Äàíà ñàçû (Òàíà ñàçû) äàíà ãîðóüó,
äàíà-áóçîâ þðöøö ìÿíàëàðûíû äà õàòûð-
ëàäûð. Êþ÷ÿðè-ìàëäàð òöðêëÿð âàõòèëÿ
éàçäà, éàéäà, ïàéûçäà ñå÷ìÿ äàìàçëûã
ãî÷, ãîéóí, äàíà-áóçîâ âÿ äÿâÿ ö÷öí
õöñóñè îòëàãëàð àéûðûðäûëàð; äÿâÿ ãîðóüó,
ãî÷, ãîéóí, ìàë ãîðóüó àäëàíàðäû âÿ
õöñóñè àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí áóðà íÿçàðÿò
åäèëÿð, áàøãà ìàë-ãàðà áó ÿðàçèéÿ
áóðàõûëìàçäû.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÄÀÑÒÀÍ, “ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß ÃÎÐ-
ÃÓÄ” – Òöðêëÿð äàñòàí éàðàäàí ìèëëÿò-
äèð. Äöíéàäà ñÿâèééÿñèíäÿí, ñàéûíäàí
àñûëû îëìàéàðàã, ôîëêëîðó îëìàéàí õàëã
éîõäóð. Âÿ ÿñëèíäÿ áöòöí õàëãëàðûí
ôîëêëîð þçöíÿìÿõñóñëóüó òÿêðàðñûçäûð;
îíëàðà ãàðøûãîéìà, öñòöíëöê, äÿðÿúÿëÿ-
ìÿ, ñòàòóñ ìþâãåéèíäÿí áàõìàã éàí-
ëûøäûð. Àôðèêàíûí ÿí óçàã úÿíýÿëëèê-
ëÿðèíäÿ éàøàéàí áèð òàéôàíûí ìóñèãè âÿ
ñþç ôîëêëîðó äöíéàíûí, èíñàíûí åëÿ
ÿâÿçëÿíìÿç áèð ðÿíýèäèð êè, éåð öçöíöí
ùå÷ áèð ýóøÿñèíäÿ î ðÿíýè òàïìàã, àë-
77
ìàã ìöìêöí äåéèë. Ùÿð õàëãûí þç éàðà-
äûúûëûã ñòèõèéàñû, òÿáèè àõàðû âàð, îíóí
ãàíóíàóéüóíëóüóíó òàïìàã, þéðÿíìÿê
äöíéàíû äÿðê åòìÿéèí ñûíàíìûø éîëëà-
ðûíäàí áèðèäèð. Ìèëëè-åòíèê, åòíîãðàôèê,
ïñèõîëîæè, åñòåòèê, ñîñèîëîæè, àíòðîïîëîæè
þçÿëëèêëÿðèí ãàéíàüû, ìÿáÿäè îëàí
ôîëêëîð áèð ôåíîìåíäèð.
Áó ìÿíàäà òöðê ôîëêëîðóíóí òÿáèè
èôàäÿ ôîðìàñû äàñòàí éàðàäûúûëûüûäûð.
Ãîïóçóí âÿ éà ñàçûí ìöøàéèÿòè èëÿ
îõóíàí, ñàëíàìÿ, áÿäèè éàääàø-òàðèõ,
õàðòèéà, òþðÿ, åòíèê ùöãóã âÿ äþâëÿò ñèñ-
òåìèíèí èíèêàñû îëàí òöðê äàñòàíû áöòöí
õàëãëàðûí äàñòàí éàðàäûúûëûüûíäàí þçö-
íÿìÿõñóñëóüó, ÿùàòÿëèëèéè, ÿðàçè ýåíèø-
ëèéè, êîä ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ ñå÷èëèð. Âÿ
òèïèêëèê ñÿúèééÿñè áóðàäà þçöíö äàùà
àéäûí ýþñòÿðèð. Ðÿãñè, èôàíû, éàðàäûúûëûüû
áèðëÿøäèðÿí àøûüûí (ãÿäèì ãàìûí, îçà-
íûí) ðèòóàë ñÿúèééÿëè äàñòàí èôàñû äöíéà
ìÿäÿíèééÿòèíäÿ áèð ôåíîìåíäèð.
Áþéöê òöðê ñàâàøëàðûíäà îðäóíóí
þíöíäÿ ýåäÿí, äþéöø÷öëÿðè ðóùëàíäûðàí,
úîøäóðàí îçàíëàð-àøûãëàð ùÿì äÿ áó
äþéöøëÿðè éàääàøëàðà éàçàí, íÿñèë-íÿñèë
þòöðÿí, áöòöí çàìàíëàð ö÷öí ÿáÿäèëÿø-
äèðÿí òþðÿ äàøûéûúûëàðû, ìÿíÿâèééàò ñö-
òóíëàðû, ñÿíÿò óñòàäëàðû èäè. Äöíéà äàñòàí
éàðàäûúûëûüûíà òöðê åïîñóíóí òÿñèð ýöúö
÷îõ áþéöê îëìóøäóð. Òöðê äàñòàí ìÿ-
äÿíèééÿòè áèð éàðàäûúûëûã íþâö, åòíèê-
ìèëëè þçöíöèôàäÿíèí ñèñòåìè êèìè òÿñèðå-
äèúè ýöúÿ, ãöäðÿòÿ ñàùèá îëìóøäóð.
Ãîïóç-ñàç ñÿíÿòè èëÿ áàüëû îçàí-
àøûã ìÿêòÿáèíèí áîé-äàñòàí éàðàäûúû-
ëûüû, îüóçíàìÿ ñÿíÿòè, ñîíðàëàð äàñòàí
àäëàíàí åïîñ ìÿäÿíèééÿòè òöðê ùÿéàò
òÿðçè èëÿ, åòíèê ïñèõîëîýèéàñû èëÿ, éàðàäû-
úûëûã ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëû òÿôÿêêöð ôÿçà-
ñûäûð.
Åïîñ òÿôÿêêöð ôÿçàñû âÿ ìÿäÿíèé-
éÿòè, òèïîëîæè âÿ ïîåòèê ñèñòåìè, ñòðóêòóð
âÿ ñåìàíòèê þçöìëöéöíÿ ìàëèêäèð. Áó
áàõûìäàí ÊÄÃ äàñòàíëàðû òöðê-îüóç
õàëãëàðûíûí ìèñèëñèç þðíÿéèäèð.
 Òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíè âÿ ìÿäÿ-
íèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ãàéíàãëàð äàùà
÷îõ øèôàùè éàääàøëà àüûçäàí-àüûçà êå÷ÿ-
êå÷ÿ éàøàéàí ñþç ñÿíÿòè þðíÿêëÿðè èëÿ
áàüëûäûð. Éàçäûðûëàí ñàëíàìÿëÿð, éàñàëàð,
êèòàáÿëÿð, áèòèêëÿð, óíóäóëàí ãàéàöñòö
úèçýèëÿð âÿ ðÿñìëÿð, äàìüà âÿ éàçû ýÿ-
ëÿíÿéè ôîëêëîðëà ÷èéèí-÷èéèíÿ éàøàéàðàã
õàëãûí òàðèõèíè, ìÿíÿâèééàòûíû éàøàò-
ìûøäûð. Áó àáèäÿëÿðèí ñûðàñûíäà îüóçíà-
ìÿëÿð àéðûúà éåð òóòóð. Îüóçíàìÿëÿð
òöðê õàëãûíûí ùÿéàòûíû, ìöáàðèçÿñèíè,
ìÿíÿâèééàòûíû îáðàçëàð, áÿäèè ëþâùÿëÿð-
ëÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿäÿáè-òàðèõè ãàéíàãëàðäûð.
Îüóç òàðèõè, îüóç äöøöíúÿñè èëÿ îüóç
åïèê ÿíÿíÿñèíè öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøäèðÿí
îüóçíàìÿëÿðè éàðàäàí ãàì-øàìàí-
îçàí-áàõøû-àêûí äåéèëÿí ãÿäèì ñþç
óñòàëàðû, ìÿíÿâèééàò àëÿìèíè ñÿíÿòäÿ
éàøàäàí “Ùàãã-Òààëà êþíëöíÿ èëùàì
åòìèø” óñòàäëàð îëóá. Îüóç éàáãó äþâ-
ëÿòèíè ãóðàí èéèðìè äþðä ñàíúàã áÿéèíèí
áèðëèéèíè òÿìñèë åäÿí òöðê òàéôàëàðûíûí
÷þëëÿðèíäÿ, V-VI éöçèëëèêëÿðäÿí ñîíðà
áàøëàéàðàã Ãàôãàçà – Àçÿðáàéúàíà
âàõòàøûðû àõûíëàðû âÿ þç ùÿìäèëëÿðè –
îòóðàã òöðêëÿðëÿ áèðýÿ Àçÿðáàéúàí õàë-
ãûíûí ñîéêþêöíöí ÿñàñûíäà äàéàíìàñû
òàðèõèí äàíûëìàç ôàêòûäûð. Ãÿäèì âÿ îðòà
ÿñðëÿð äöíéàñûíäà Àçÿðáàéúàíûí îéíà-
äûüû ýåîñèéàñè ðîë, èãòèñàäè-ìÿäÿíè ÿëà-
ãÿëÿðäÿ äàøûäûüû ôóíêñèéà òöðê äèëèíè
Àçÿðáàéúàí ö÷öí (ñîíðàëàð áöòöí Àâðà-
ñèéà ö÷öí) âàùèä öíñèééÿò äèëèíÿ ÷åâèð-
ìèøäèð. Òöðêëÿðèí èúòèìàè-ñèéàñè ñôåðàäà
äîìèíàíò ìþâãåëÿðè, ìÿäÿíè-èãòèñàäè
èìêàíëàðû òöðê äèëèíèí ýÿëÿúÿê òàëåéè
ö÷öí òÿìÿë îëìóøäóð.
Òöðê ìèôîëîæè äöçöìöíö çàìàí-
çàìàí ñàõëàéàí îüóçíàìÿëÿð òöðê åïèê
ÿíÿíÿñèíèí, åòíîìÿäÿíè ñèñòåìèíèí äà-
øûéûúûñû êèìè èñòÿð Øÿðã (Òöðêöñòàí, Ñè-
áèð), èñòÿðñÿ äÿ Ãÿðá (Àçÿðáàéúàí, Þí
Àñèéà) âàðèàíòëàðûíäà Ìÿòÿ ùàããûíäà
âåðèëÿí éàðûòàðèõè, éàðûÿôñàíÿâè éàäèýàð-
78
ëàðû, Îüóç Êàüàí äàñòàíûíû, åëÿúÿ äÿ
Ðÿøèäÿääèíèí (XIV ÿñð), Éàçû÷ûîüëó
ßëèíèí (XV ÿñð), Ùàôèç ßáðóíóí (XV
ÿñð), Ùÿñÿí Áàéàòëûíûí (XV ÿñð), Ñàëûð
Áàáàíûí (XVI ÿñð), ßáöë Ãàçèíèí (XVII
ÿñð)... ÿñÿðëÿðèíäÿêè àéðû-àéðû ùèññÿëÿð,
ãåéäëÿð, åëÿúÿ äÿ ×èí, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèë-
ëÿðèíäÿêè ìÿíãÿáÿëÿð, ãàéíàãëàð îüóç-
íàìÿëÿðÿ èøûã ñàëàí ÿäÿáè-òàðèõè
ìÿíáÿëÿðäèð.
Áó îüóçíàìÿëÿðèí ðÿìçÿ ÷åâðèëìèø
þðíÿéè ÊÄÃ äàñòàíëàðûäûð.
Áó ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòàí áèð ìö-
ãÿääèìÿ, îí èêè áîé – îí èêè îüóçíàìÿ
áþéöê îüóçíàìÿ ìÿäÿíèééÿòèíè ÿêñ
åòäèðÿí åíñèêëîïåäèê ñÿúèééÿëè ÷îõëàéëû,
÷îõãàòëû íàäèð áèð ÿäÿáè-òàðèõè ãàéíàã-
äûð. Äàñòàíëàðûí ÿëéàçìàñû öçÿðèíäÿ
éàçûëìûø “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä-ÿëà-ëè-
ñàíè-òàèôåéè-Îüóçàí” (Îüóç òàéôàëàðû-
íûí äèëèíäÿ îëàí “Äÿäÿì Ãîðãóä êè-
òàáû”) àäû îüóçíàìÿëÿðèí åòíèê-ìÿäÿíè
ìÿíñóáèééÿòèíè äÿãèã èôàäÿ åäèð.
Øöáùÿñèç êè, Îüóçíàìÿëÿð ÷îõ îë-
ìóø, Òöðêöñòàíäà, Ãàôãàçäà, Ñèáèðäÿ,
Þí Àñèéàäà äèëäÿí-äèëÿ ýÿçìèøäèð. Ôÿ-
ãÿò áèçÿ Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí ÿëéàç-
ìàëàðûíäà ýÿëèá ÷àòàí, XV ÿñðäÿ áàøãà
ÿëéàçìàëàðûíäàí êþ÷öðöëìÿñè òÿõìèí
åäèëÿí ÊÄÃ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ
ôîðìàëàøàí âÿ úîüðàôèéà, äèë-öñëóá áà-
õûìûíäàí äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàí òöðê äèëè
îëàí ÿäÿáè àáèäÿäèð.
Îüóç-Àçÿðáàéúàí, Úèíúàâàä àüçû
âÿ òÿðÿêÿìÿ ëÿùúÿëÿðèíè äàùà ÷îõ ÿùàòÿ
åäÿí áó áþéöê àáèäÿ Îüóç éàçûëû âÿ øè-
ôàùè ÿäÿáèééàò ÿí’ÿíÿñèíèí þëìÿç éàäè-
ýàðûäûð.
×îõëàéëû, ÷îõãàòëû àáèäÿ îëàí
ÊÄÃ-äÿ:
1. ìèôèê,
2. éàçûéàãÿäÿðêè èíêèøàô âÿ ôîðìà-
ëàøìà,
3. éàçûéààëûíìà ãàòëàðûíû - íÿçÿðÿ
àëìàäàí àðàøäûðìà àïàðìàã, îíëàðûí
ìàùèééÿòèíè äÿðê åòìÿê ìöìêöí
äåéèëäèð.
Áó ìÿíàäà Ãàçàõ òöðêëÿðè àðàñûíäà
“Ãîðãóäóí êöéëÿðè” (íÿüìÿëÿðè) áóýö-
íÿúÿí äîëàøûðñà, òöðêìÿí òöðêúÿñè Äÿäÿ
Ãîðãóäóí ìÿüçèíè èôàäÿ åäÿí äåéèì-
ëÿðëÿ, äèë-öñëóá þçÿëëèêëÿðè èëÿ çÿíýèí-
äèðñÿ, Ñèáèð òöðêëÿðèíäÿ øàìàí-ãàì
Äÿäÿ Ãîðãóäóí àäû êå÷èðñÿ, êè÷èê Àñè-
éà-Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ éöçëÿðëÿ Äÿäÿ
Ãîðãóä ìîòèâëÿðèíè, ñöæåòëÿðèíè ÿêñ åòäè-
ðÿí ôîëêëîð þðíÿêëÿðè éàøàéûðñà, þçáÿê,
ãûðüûç, òàòàð äàñòàíëàðû Äÿäÿ Ãîðãóä ðó-
ùóíó áèðáàøà âÿ äîëàéû øÿêèëäÿ ñàõëà-
éàðñà áó áþéöê àáèäÿíè ìÿùäóä úîüðà-
ôèéàäà àíëàìàüà ùå÷ áèð åëìè ÿñàñ òàï-
ìàã îëìàç. ßñëèíäÿ áóíà åùòèéàú äà
éîõäóð. ×öíêè ÊÄÃ-íèí äèëúÿ, úîüðàôè-
éàúà àüûðëûüû îíóí öìóìòöðê, öìóìî-
üóç ñàíáàëûíû èíêàð åòìèð, ÿêñèíÿ òÿñäèã
åäèð.
Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç ÷îõëàéëû-
ëûüû âÿ îüóçíàìÿëÿðèí áèçÿ ýÿëèá ÷àò-
ìàéàí îíëàðëà, éöçëÿðëÿ þðíÿéèíèí îë-
ìàñû ÊÄÃ-íèí çàìàí âÿ ìÿêàí êîí-
òåêñòèíè äèíàìèê âÿ äèàëåêòèê øÿêèëäÿ
ýþòöðöá ãàâðàìàüà éàðäûì åäèð.
Õ.Êîðîüëó “Îüóç ãÿùðÿìàíëûã
åïîñó” àäëû äÿéÿðëè ÿñÿðèíäÿ ùÿð áîéóí
òÿõìèíè òàðèõèíè âÿ áîéëàðûí éàðàíìà
õðîíèêàñûíû ìöÿééÿí åäèð.
Àáèäÿíèí êèòàá àäëàíäûðûëìàñû ÿñÿ-
ðèí îçàí-àøûã àüçûíäàí äåéèë, éàçûäàí
(íå÷ÿ äÿôÿëÿðëÿ) êþ÷öðöëäöéöíö ñöáóò
åäèð.
ÊÄÃ-äÿêè îáðàçëàð, ñöæåò âÿ êîì-
ïîçèñèéà, ïîåòèê ñèñòåì äÿ ÷îõãàòëû
ìÿíòèãèí ïðèíñèïëÿðè èëÿ àðàøäûðûëìàëûäûð.
Áîéëàðûí îáðàç âÿ ïîåòèê ñèñòåìèíèí
÷îõãàòëû òÿäãèãè öìóìè áèð áàüëûëûüû,
öçâè âÿùäÿòè òÿñäèã åäèð.
Ìÿñÿëÿí, Äÿäÿ Ãîðãóä îáðàçûíäà
øàìàíëûã, îçàíëûã, åë àüñàããàëëûüû, ìöä-
ðèêëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿð àéðû-àéðû
ôóíêñèîíàë ýþñòÿðèøëÿð êèìè âàùèä
79
îáðàçûí ñåìàíòèê ÷îõøàõÿëèëèéèíè èôàäÿ
åäèð. Öñòÿëèê Äÿäÿ Ãîðãóä áó áîéëàðûí
éàçàðû-ìöÿëëèôè, åéíè çàìàíäà ùàäèñÿ-
ëÿðèí èøòèðàê÷ûñûäûð. Áó úÿùÿò ÊÄÃ-íèí
ìèôèê çàìàíû èëÿ ðåàë çàìàíû àðàñûíäàêû
ìÿñàôÿíè äÿðê åòìÿéÿ éàðäûì åòìÿêëÿ
éàíàøû, îüóçíàìÿëÿðèí éàçûéà ãÿäÿðêè
âÿ éàçûäàí ñîíðàêû òàëåéèíè ÿêñ åòäèðèð.
Äàñòàíëàðûí êèòàáëàøìà-éàçûéààëûíìà
ïðîñåñè äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿç.
ÊÄÃ-íèí åòíîìÿäÿíè ñèñòåìè, äàñòàí-
ëàðäà èôàäÿ îëóíàí èúòèìàè-ñèéàñè áàõûø-
ëàð, ùöãóã âÿ äþâëÿò÷èëèê ïðèíñèïëÿðè,
äèíè áàõûøëàð, àèëÿ òÿðáèéÿñè, åòèê, åñòåòèê,
ïñèõîëîæè áàõûøëàðûí àðäûúûë èíèêàñû
àáèäÿíèí òàðèõè ðîëóíó à÷ûãëàéûð. Áó ìÿ-
íàäà ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ô.Êþï-
ðöëöíöí “ÊÄÃ-íè òÿðÿçèíèí áèð ýþçöíÿ,
áöòöí òöðê ÿäÿáèééàòûíû î áèðè ýþçöíÿ
ãîéñàã éåíÿ äÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” òÿðÿô
àüûð ýÿëÿð”, – ôèêðè òàìàìèëÿ òÿáèè âÿ
äÿãèã òÿñèð áàüûøëàéûð.
ÊÄÃ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí
èúòèìàè-ñîñèîëîæè, åñòåòèê-ïîåòèê þçÿë-
ëèêëÿðèíè èíúÿëÿìÿê, èçëÿìÿê ö÷öí
ÿâÿçñèç þðíÿêäèð.
Õàëã ùÿéàòûíûí, äöøöíúÿñèíèí,
òÿôÿêêöð òÿðçèíèí èëêèí àéäûí èôàäÿ
ôîðìàñû êèìè äèããÿòÿøàéàíäûð.
Áàòàë äþéöø-ñàâàø ñÿùíÿëÿðè, ìÿù-
ðÿì èíñàíè äóéüóëàð, åòíèê äöøöíúÿ èëÿ
áàüëû äåòàë âÿ òÿôÿððöàò, Âÿòÿíÿ, éóðäà
áàüëûëûã, ãÿùðÿìàíëûã âÿ ñÿäàãÿò, íèôðÿò
âÿ ìÿùÿááÿò, ñåâýè âÿ àéðûëûã, þëöì âÿ
îëóì ôÿëñÿôÿñèíè äöðöñò âÿ àéäûí øÿêèëäÿ
èôàäÿ åäÿí ãèéìÿòëè ñþç àáèäÿñèäèð. Õàë-
ãûí èíúÿ éóìîð ùèññèíè, êèíàéÿ òÿðçèíè,
ãÿäèì àäÿò-ÿíÿíÿñèíè, ìèôèê äöøöíúÿ-
ñèíè, äöðëö-äöðëö ìÿðàñèìëÿðèíè ïàðëàã
âÿ äîëüóí áîéàëàðëà èôàäÿ åäÿí ÊÄÃ
þëöìñöç áèð ÿñÿðäèð.
ÊÄÃ çÿíýèí áÿäèè-ïîåòèê ïàëèòðàñû
èëÿ äÿ ôåíîìåíäèð. ÊÄÃ-äÿ ïîåòèê ÿù-
âàë-ðóùèééÿ åëÿ ãóðóëóá êè, ùÿð øåé è÷-
è÷ÿäèð, äàøûéûúû áÿäèè âàñèòÿëÿð éàëíûç
áèð-áèðèíè èçëÿìèð, òàìàìëàìûð, åéíè
çàìàíäà, áèðýÿ ýÿëèð, áöòþâ, ìîíîëèò
òÿñèð áàüûøëàéûð. Áÿäèè òÿÿññöðàòûí èôàäÿ
âàñèòÿëÿðè äÿãèãëèéè, øÿôôàôëûüû èëÿ ñå÷èëèð.
ÊÄÃ ñàäÿëèê âÿ àéäûíëûã ïîåçèéàñûäûð,
äèíàìèê öñëóá, äÿðèí, òóòàðëû áÿäèè äèë íö-
ìóíÿñèäèð. Äàñòàíëàðûí äèëèíÿ áàøäàí-
áàøà ùîïàí þçöíÿìÿõñóñ íÿôÿñ-ðèòì âÿ
èíòîíàñèéà, òÿêðàðëàð ñèñòåìè, ñÿñëÿðèí,
ñþçëÿðèí, ñèíòàêòèê áè÷èìëÿðèí àðäûúûë
òÿêðàðû, õöñóñè àëëèòåðàñèéà âÿ ïàðàëåëëèê,
áÿäèè ôîðìóëëàð, þçöíÿ õàñ ìåòàôîðàëàð
âÿ áÿäèè òÿøáåùëÿð åëÿ áèð ùàâà, ìöùèò,
èñòèëèê éàðàäûð êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä” äöí-
éàñûíà äàõèë îëàí ùÿð êÿñÿ óíóäóëìàç
òÿ’ñèð áàüûøëàéûð. Áó áÿäèè-åñòåòèê âàñè-
òÿëÿðèí éàðàòäûüû êîñìîñ çàìàíñûç ìèô
þë÷öñö èëÿ ÿí ðåàë, áÿøÿðè äóéüóëàðû, ìö-
íàñèáÿòëÿðè ôàíòàñòèê áèð äÿãèãëèêëÿ èôàäÿ
åäèð.
Ãÿäèì òöðêëÿðèí ñþçÿ èíàìû, ñþçöí
ìàýèê ãöââÿñè øåðè, éÿíè õöñóñè ñûðàñû
èëÿ, äåéèì òÿðçè èëÿ àäè äàíûøûãäàí ñå-
÷èëÿí ñþç äöçöìöíö éàðàòìûøäûð. ÊÄÃ-
äÿí ýÿëèá ÷àòàí ñîí îí èêè äàñòàí âÿ óñ-
òàäíàìÿëÿðèí ãÿäèì øÿêëè îëàí ìöãÿä-
äèìÿ – àòàëàð ñþçëÿðè îíà ýþðÿ ñöæåòèí
àéðûëìàç ùèññÿñèäèð, èíôîðìàòèê-ñåìàí-
òèê éöê äàøûéûð êè, ñîíðàêû ùèññÿëÿðëÿ
îíóí ñèñòåìè åéíè îëóá. Ñàäÿúÿ éàçûéà
àëûíàíàãÿäÿðêè äþâðÿúÿí àäè òÿùêèéÿ
ñöæåòèí ìöÿééÿí ùèññÿëÿðèíè äàùà ÷îõ
þçöíöíêöëÿøäèðìèø, øåð ùÿääèíäÿí ÷û-
õàðàðàã òÿùêèéÿëÿøäèðìèøäèð. Áó, ìÿç-
ìóí ïëàíû èëÿ áàüëûäûð. Éÿíè î éåðäÿ êè
øåèð ñÿâèééÿñèíäÿ ìÿãàìëàð âàð (èíòè-
çàð, òÿëàø, ñåâýè, ñåâèíú, êÿäÿð, ãÿðèá-
ëèê...), îðàäà îçàíû øåèð êþêöíäÿí àøàüû
ñàëìàã ìöìêöí îëìàéûá. Ãîïóçóí
íöìóíÿñèíäÿ ìóñèãè äÿ áóðàäà þç
ðîëóíó îéíàéûá. Ñîíðàêû äàñòàíëàðäà äà,
ìÿñÿëÿí, “Êîðîüëó”äà éàëíûç øåèðëÿð
ìóñèãè èëÿ – ñàçëà îõóíóð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíûí âàõòèëÿ
øåð îëìàñû ôèêðè ôÿðçèééÿäèð. Ìþâúóä
80
ìÿòíäÿ éàëíûç ñÿúëè íÿñðäÿí âÿ éà
þçöíÿìÿõñóñ Ãîðãóä øåðèíäÿí ñþùáÿò
ýåäÿ áèëÿð. Ìöàñèð àü øåèð, ñÿðáÿñò øåèð
àíëàéûøûíäàí ôÿðãëè îëàðàã áó øåèð þç
ïîåòèê þë÷öëÿðè îëàí (ðèòì, àùÿíý, âóðüó,
ãàôèéÿ, àëëèòåðàñèéà...) øåðäèð. Þç èôàäÿ
ìÿçìóí ïëàíû, ìöñòÿâèñè îëàí “Äÿäÿ
Ãîðãóä” øåðè éàëíûç “Áèëãàìûñ”, “Èí-
úèë”, “Àâåñòà”, “Ãóðàí” èëÿ òèïîëîæè ìö-
ãàéèñÿéÿ ýÿëÿí íàäèð ñþç ñÿíÿòè þðíÿ-
éèäèð.
Àðòûã ðóñ, àëìàí, èíýèëèñ, ôàðñ, ýöð-
úö, ëàòûø, ñåðá... äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóí-
ìóø âÿ äöíéà òöðêîëîýèéàñûíûí òÿäãèãàò
ïðåäìåòè êèìè ýåíèø øÿêèëäÿ þéðÿíèë-
ìÿêäÿ îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä” êèòàáû ìèëëè
ùöäóäëàðû àøàðàã áåéíÿëìèëÿë þë÷ö âÿ
âöñÿò ãàçàíìûøäûð. Áó áàõûìäàí Àâ-
ðîïà-ðóñ àëèìëÿðèíäÿí Â.Â.Áàðòîëä,
Ê.È.Èíîñòðàíòñåâ, À.Ê.Ñàìîéëîâè÷,
Ï.Ñ.Ñïèðèäîíîâ, È.Â.Àíè÷êîâ, Â.Â.Âåë-
éàìèíîâ- Çåðíîâ, À.É.Éàêóáîâñêè,
Â.Ì.Æèðìóíñêè, À.Í.Êîíîíîâ, Å.Ðîññè,
Î.Ùàíñåð, Î.Ñïèåñ, Ù.Áàáèíýåð, Ë.Áà-
çåí, Â.Åáåðùàðä, É.Êóíîø, Â.Ìèíîðñêè,
Òöðêèéÿ àëèìëÿðèíäÿí Êèëèñëè Ìöÿëëèì
Ðèôÿò, Î.Ø.Ýþêéàé, Ì.Åðýèí, Ô.Êûðçû-
îüëó, Ï.Í.Áîðàòàâ, Ú.Þçòåëëè, Í.Ñ.Áà-
íàðëû, Á.Þýÿë, ß.Á.ßðúèëàñóí, Î.Ñÿðò-
ãàéà, Ô.Òöðêìÿí, Àçÿðáàéúàí àëèìëÿ-
ðèíäÿí Á.×îáàíçàäÿ, ß.Àáèä, ß.Äÿìèð-
÷èçàäÿ, ß.Ñóëòàíëû, Ì.Ðÿôèëè, Ù.Àðàñëû,
Ì.Òÿùìàñèá, Ì.Ñåéèäîâ, Õ.Êîðîüëó,
Ù.Ìèðçÿçàäÿ, Ø.Úÿìøèäîâ, Ò.Ùàúûéåâ,
Ñ.ßëéàðëû, Â.Àñëàíîâ, Ô.Çåéíàëîâ,
Ï.Õÿëèëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ, Ú.Ùåéÿò, Ê.Àá-
äóëëàéåâ, Ù.Ìÿììÿäîâ, Í.Ìåùäèéåâ,
Ð.Áÿäÿëîâ, Á.Àáäóëëàéåâ, Ì.ßëèçàäÿ,
È.Ìÿììÿäîâ âÿ áàøãàëàðûíûí ÊÄÃ-íèí
ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø
ÿñÿðëÿðè áèð êèòàáõàíà òÿøêèë åäÿúÿê
ãÿäÿð çÿíýèíäèð. Éàçû÷û Àíàðûí “Äÿäÿ
Ãîðãóä äöíéàñû” àäëû åññå-òðàêòàòû
àðàøäûðìà âÿ áÿäèè åìîñèîíàë òóòóìó èëÿ
ñå÷èëÿí úèääè ÿñÿðäèð. ÊÄÃ-íèí ðóñ
äèëèíÿ áÿäèè òÿðúöìÿñè êèìè À.Àõóí-
äîâàíûí íÿøðè äèããÿòè úÿëá åäèð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä” ìþâçóñó áÿäèè ÿäÿáèééàòäà
àéðûúà ìþâçóäóð. Ç.Ýþêàëï, Ñÿùÿíä,
Ì.Òÿùìàñèá, ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Ì.Ðçà-
ãóëóçàäÿ, Àíàð, Í.Õÿçðè, ß.Ìóüàíëû,
À.Àáäóëëàçàäÿ áó ìþâçóäà ìàðàãëû
áÿäèè ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð.
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àíà êèòàáû
ÊÄÃ-äèð. Êþêö, ìÿíøÿéè éóðäñåâÿð-
ëèéè, äþâëÿò ùèññèíèè äîñòó, äöøìÿíè à÷ûá
ýþñòÿðÿí, êþíöë äöíéàñûíû, ãàí éàääàøû-
íû, äöíÿíè, áóýöíö, ñàáàùû áèçÿ ýþñòÿ-
ðÿí ÊÄÃ éàëíûç Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééà-
òûíûí äåéèë, áöòöí òöðê äöíéàñûíûí àëòóí
êèòàáû êèìè þëìÿçäèð.
ßäÿáèééàò:
Êîðîãëû Õ. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ. Ì., 1976.
Áàéàò Ô. Îüóç Êàüàí äàñòàíû: òàðèõè-
ìèôîëîæè êþêëÿðè, òÿøÿêêöëö, ñïåñèôèêàñû
(äîêò. äèññ.) ÿëéàçìà Á., 1995.
Ãàñûìëû Ì. Àøûã ñÿíÿòè. Á. 1996.
Ïîòàíèí Ã. Âîñòî÷íûå ìîòèâû â ñðåä-
íåâåêîâîì åâðîïåéñêîì ýïîñå. Ì., 1899
Ìàíàñ – 1000, Àíêàðà, 1997.
Òîüàí Ç.Â. Óìóìè Òöðê Òàðèhèíÿ ýèðèø,
Èñò. 1984.
Úàôåðîüëó À. Òöðê äèëè òàðèùè.
Ùàúûéåâ Ò., Âÿëèéåâ Ê. Àçÿðáàéúàí äèëè
òàðèõè. Á., 1983.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÄÀØ ÎÜÓÇ, ÒÀØ ÎÜÓÇ – ÊÄÃ-äÿ
II, VI, XII áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëèð (II,641,
VI, 17210, XII, 1921, 2943,8,12, 2935,
3032, 30111, 30213, 3032). XII áîéäà Ö÷
Îê, Áîç Îê, áÿçè áîéëàðäà èñÿ Îüóçëàð,
Îüóç åëëÿðè, Ãàëûí Îüóç åëëÿðè êèìè äÿ
ãåéä åäèëèð.
Áó åòíîñ âÿ åòíîòîïîíèìèí áèðèíúè
òÿðÿôèíè Ñàìÿä ßëèçàäÿ “Äàø”, Î.Øàèã
âÿ Ì.Ô.Êûðçûîüëó “Òàø”/Äàø Îüóç//Òàø
81
Îüóç îõóìóøäóð. Áÿçè àðàøäûðìàëàðäà
Äûø Îüóç êèìè äÿ ðàñò ýÿëèðèê.
Ðÿøèäÿääèíèí “Úàìè-öò-Òÿâà-
ðèõ”èíäÿêè “Òàðèõè Îüóçè-Òöðêàí” áÿù-
ñèíäÿ, Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí “Ñÿëúóãíàìÿ”
ÿñÿðèíäÿ 24 Îüóç áÿéëÿðèíäÿí 12-ñè
“ñàü”, 12-ñè “ñîë” ãîëà àéðûëìûø âÿ ùÿð
ãîëóí (áîéóí) äàìüàëàðû (îíãîíëàðûíû)
âåðèëìèøäèð.
ßñàñû Ì.Êàøüàðëû òÿðÿôèíäÿí ãî-
éóëìóø áó òÿñíèôàòëà éàíàøû òàðèõè ãàé-
íàãëàðäà Îüóç áÿéëÿðèíèí ÿðàçè áþëýöñö
âÿ ñÿðùÿä ùöäóäëàðû ùàããûíäà ìÿëó-
ìàòëàðà äà ðàñò ýÿëèíèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó “Áÿùð-öë-ßíñàá”à
ÿñàñëàíàðàã Äàø Îüóç áÿéëÿðèíèí ìöëê
òîðïàãëàðû âÿ îíëàðûí ñÿðùÿäëÿðè áàðÿäÿ
éàçûð: Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíä, Øèðâàí,
Äîíäàð áÿýÿ; Ýÿíúÿ, Úàâàä Àâøàð áÿ-
ýÿ; Óðìèéà, Ñàëìàñ Äîêàð áÿýÿ; Âàñ-
áóðàãàí-Âàí ýþëö èëÿ Ãàðàáàü âÿ Òÿá-
ðèç àðàñû Ðóñòàì áÿýÿ; Ñöíèê-Ýþê÷ÿ
ýþë ÷åâðÿñèëÿ Íàõ÷ûâàí-Ãàðàáàü Îðà-
âàç/Àðàâàç ãîúàéà ìÿõñóñ èäè. È÷ Îüóç
áþëýÿñèíèí øÿðãèíäÿí êÿíàðäà ãàëàí áó
(ýöíêö ýöíåé âÿ ãóçåé) Àçÿðáàéúàíäà
Àíàäîëóäàí – Âàí ýþëö, Ùÿêÿðè, Ìîñóë,
êè÷èê àðñàãëàðûí èäàðÿñè àëòûíäà îëàí 15
ÿéàëÿòäÿí ñöíèê Àðñàã, Óòè, Ñàëìàñ, Óð-
ìèéÿ êèìè 8 ÿéàëÿò Äàø Îüóç áÿéëÿðèíèí
èäàðÿñèíäÿ îëìóøäóð.
È÷ Îüóç âÿ Äàø Îüóç èôàäÿëÿðèíäÿ
äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, Äàø Îüóç È÷ Îüóçà
òàáå èäè. Öìóìè áàø÷û È÷ Îüóçäàí ñå-
÷èëèðäè.
Ñàëóð òöðêìÿíëÿðèíèí äÿ È÷êè (È÷)
Ñàëóð, Òàøêû (Äàø) Ñàëóð, àäëàðûéëà èêèéÿ
àéðûëäûüû áèëèíèð.
ÄÅÌÎÊÐÀÒÈÉÀ – ÊÄÃ-äÿ ãÿäèì
òöðê úÿìèééÿòèíèí ãóðóëóøó âÿ ìÿçìó-
íó íÿãø îëóíóá. Áèð òÿðÿôäÿí áó úÿìèé-
éÿòèí äÿðèíëèéèíè, ãÿäèìëèéèíè ÿêñ åòäèð-
ìÿêëÿ äàñòàí þç éàøûíûí ãîúàëûüû ùàã-
ãûíäà òÿñÿââöð éàðàäûð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ,
ãÿäèì úÿìèééÿòèí äöðöñò òÿñâèðè èëÿ
äàñòàí òàðèõè-åëìè ìÿíáÿéÿ ÷åâðèëèð. Áó
òàðèõèëèê áîéëàðäàêû àéðû-àéðû åïèçîä-
ëàðäà, èúòèìàè ñÿùíÿëÿðäÿ äÿ ýþðöíöð,
àéðû-àéðû òèòóë-ñþçëÿðèí ìÿçìóíóíäà äà
îõóíóð. Ùÿìèí ñþçëÿðèí øÿðùè ñàäÿúÿ
òàðèõè ëöüÿò÷èëèê äåéèë, ùÿì äÿ ãÿäèì
òöðê äþâëÿò÷èëèéèíèí çÿððÿ-çÿððÿ, ãÿëïÿ-
ãÿëïÿ à÷ûëûøûäûð. Áîéëàðäà ãóë ñþçö âàð,
àíúàã áó ñþç ãóëäàðëûã úÿìèééÿòè àíëà-
éûøû éàðàòìûð. Öìóìèééÿòëÿ, áîéëàðäà
ãóë ñþçö ÷îõìÿíàëûäûð: éåðèíÿ ýþðÿ,
èíñàí, ãóëëóã÷ó, íþêÿð, ÿñèð ìÿíàëàðûíäà
÷ûõûø åäèð; ãóë-õÿëàéèã, ãóë-ãàðàâàø øÿ-
êèëëÿðèíäÿ äÿ èøëÿíèð. Äàñòàíäàêû ãóëëàð
íÿçàðÿò àëòûíäà äåéèëëÿð, àäè èø÷èëÿð êèìè
èøëÿéèðëÿð. Éà áó ìöùèòäÿ ãóëäàðëûã ÿëà-
ìÿòè éîõäóð, éà äà ìàðêñèñò ôÿëñÿôÿäÿí
èúòèìàè ãóðóëóøëàð ùàããûíäà áèëäèéèìèç
òÿéèíàòëàð éàëíûç Àâðîïà ñòàíäàðòûíà óé-
üóíäóð, òöðê-îüóç òàðèõèíèí ñïåñèôèêà-
ñûíû à÷ìûð. Îüóç úÿìèééÿòèíäÿ àò áöòöí
äèíàìèêàíûí ìÿíáÿéèäèð: ìèíèê ö÷öí
éàðàéûð, äþéöøäÿ ÷îõ ùÿëëåäèúè ãöââÿ-
äèð, ùÿòòà ãèäà ìÿíáÿéèäèð – ÿòè éåéèëèð,
ñöäö è÷èëèð, òöêöíäÿí éàé ö÷öí èñòèôàäÿ
îëóíóð, þðêÿí âÿ ñ. øåéëÿð òîõóíóð. Áèð
ñþçëÿ, Îüóç úÿìèééÿòè ö÷öí àòäàí ãèé-
ìÿòëè èêèíúè âàðëûã, èêèíúè òÿáèÿò ãöââÿñè
éîõäóð. Åéíè çàìàíäà äöíéà òàðèõèíèí
òÿñäèãëÿäèéè êèìè ùå÷ áèð åòíîñ òöðê ãÿ-
äÿð àòûí ãÿäðèíè áèëìèð âÿ îíóí èìêàí-
ëàðûíäàí ùå÷ êÿñ òöðê ãÿäÿð ìàêñèìóì
èñòèôàäÿ åòìèð. Àò òöðêöí – îüóçóí ãàð-
äàøûäûð, ñèëàùäàøûäûð. Îüóçäàêû ãóëëàð àò
ñàõëàéûð, àò ìèíèðëÿð. Äåìÿëè, àò áó ãóë-
ëàðûí äà åéíè äÿðÿúÿäÿ ñèëàùäàøûäûð âÿ
àòûí öñòöíäÿ ùÿð ãóë áèð äþéöø÷öäöð,
úÿìèééÿòèí áèð ìöñòÿãèë øÿõñèééÿòèäèð.
Òÿáèè êè, ãóë èñòÿäèéè âàõò ñàùèáèíèí àòûíû
ìèíèá ãà÷à áèëÿð. Î ùàëäà ùåñàá åòìÿê
ýÿðÿêäèð êè, ãóë àíëàéûøû ãÿäèì òöðê-
ëÿðäÿ áóýöíêö ìÿíàñûíäà ÷ûõûø åòìèð.
Ìÿñÿëÿí, V ÿñðäÿ ÿñèð äöøìöø òöðê Øà-
áàëèî õàíà òÿêëèô åäèëèð êè, ×èí èìïåðàòî-
82
ðóíà âàññàë îëñóí (âàññàë òîðïàüû, ìöëêö
îëàí ôåîäàëäûð, àíúàã þçöíäÿí ðöòáÿëè
áèð ôåîäàëäàí àñûëû îëóð âÿ îíà âåðýè
âåðèð. Äåìÿëè, ×èí èìïåðàòîðó Øàáàëèîéà
ìöñòÿãèë éîõ, àñûëû, îíà âåðýè âåðÿí õàí
ìþâãåéèíè òÿêëèô åäèðìèø). Õàí áó ñþ-
çöí ìÿíàñûíû ñîðóøäóãäà îíó èçàù åäèð-
ëÿð êè, áó áèçäÿêè “ãóë” äåìÿêäèð. Õàí
òÿêëèôëÿ ìÿìíóíèééÿòëÿ ðàçû îëóð. Éà-
õóä íþêÿð ñþçö ìîíãîëúà (íþêþð)
“äîñò”, “àçàä äþéöø÷ö”, ãÿäèì òöðêúÿ-
äÿ èñÿ “ùÿðáè ãóëëóã÷ó” ìÿíàëàðûíû áèë-
äèðèá. Íþêÿð ñîí ìÿíàäà îðòà ÿñðëÿð
Àçÿðáàéúàí òàðèõèíäÿ äÿ ìöøàùèäÿ
îëóíóð.
Ñþçëÿðèí áó òàðèõè-ñåìàíòèê òÿçà-
ùöðëÿðèíäÿí áàøãà áèð ìÿíà äà àøêàðëà-
íûð: äåìÿëè, òöðêöí – îüóçóí òàðèõèíäÿ,
öìóìèééÿòëÿ, èíñàíà äàèìè ùóìàíèñò
ìöíàñèáÿò îëóá – åéíè ùöãóãëó øÿõñëÿðÿ
äÿ, àñûëû èíñàíëàðà äà – ãóëà, íþêÿðÿ äÿ
íîðìàë èíñàíè ìöíàñèáÿò áÿñëÿíèá. Ñþç-
ëÿðèí ìÿíàñûíäà òàðèõè-èúòèìàè ìÿçìó-
íó îõóìàã áàõûìûíäàí XIII ÿñð Àçÿð-
áàéúàí øàèðè Èççÿääèí Ùÿñÿíîüëóíóí áó
áåéòè ìàðàãëûäûð: Ùÿñÿíîüëó ñÿíÿ ýÿð÷è
äóà÷ûäûð, âÿëè ñàäèã. Íÿ ñàäèã – ñàäèãè-
áÿíäÿ, íÿ áÿíäÿ – áÿíäåéè-÷àêÿð.
Áóðàäà ãóë (áÿíäÿ) âÿ íþêÿð (÷àêÿð)
ñþçöíöí èêèñè äÿ âàð. Ùÿð èêèñè äÿ éó-
õàðûäàêû ìöñáÿò èúòèìàè ìÿçìóíëàðäà
÷ûõûø åäèð. Ùÿð èêè ñþç “äóà÷û” ñþçö èëÿ
ãàðøûëàøäûðûëûð: “äóà÷û” “ñÿäàãÿòñèç”,
“ìÿúáóðè èúðà÷û” êèìè ÷ûõûø åäèð. Áåëÿ
ñþéëÿíèð: äóà÷ûí îëñàì äà, ñàäèãÿì.
Éÿíè àäÿòÿí äóà÷ûëûãäà àñûëû, ìÿúáóðè
èòàÿòêàðëûã îëóð, àíúàã áóðàäà àøèã
ìÿøóãÿéÿ ñÿäàãÿòèíè èãðàð åäèð. Âÿ
äàùà ìàðàãëûñû áóäóð êè, ñÿäàãÿòèí òÿéè-
íè “ãóë”äóð: Íÿ ñàäèã – ñàäèãè – áÿíäÿ
(íåúÿ ñàäèãñÿí – ãóë êèìè ñàäèãÿì). Âÿ
ñîíðà: Íÿ áÿíäÿ – áÿíäåéè – ÷àêÿð
(íåúÿ ãóëñàí – íþêÿð êèìè ãóëàì). Áó
“ãóë” âÿ “íþêÿð” ãÿäèì òöðê úÿìèééÿ-
òèíäÿêè èúòèìàè õèñëÿòëÿðäÿíäèð. Ýþðö-
íöð, áàøãà åòíîñëàðäà, àéðû-àéðû äèíàñòè-
éàëàðûí èäàðÿñè çàìàíû àñûëû èíñàíëàðà
þýåé ìöíàñèáÿòëÿð îëóá, òöðêöí ìþâãå-
éè òàðèõäÿ çÿèôëÿäèêúÿ âÿ ùàêèì øÿõñëÿ-
ðèí àñûëû ôÿðäëÿðÿ ìöíàñèáÿòëÿðè ñÿðòëÿø-
äèêúÿ úÿìèééÿòäÿ ãóëëàð, íþêÿðëÿð áö-
òöí ùöãóãëàðûíû èòèðìèø, ùÿãèðëÿøìèø âÿ
ñþçëÿð äÿ (ãóë, íþêÿð ñþçëÿðè) áóýöíêö
ëöüÿòè ìÿíàñûíû àëìûøäûð.
Ãÿäèì Òöðê úÿìèééÿòèíäÿ êàìèë
ùóìàíèçì òÿñàäöôè äåéèë. Áó, ìöêÿì-
ìÿë äþâëÿò÷èëèêëÿ áàüëûäûð. Äèáäÿ-îðòà-
äà ñå÷ìÿ (õàñ) áÿéëÿð, ñàü òÿðÿôäÿ ñàü-
ëàð, ñîë òÿðÿôäÿ ñîëëàð, åøèêäÿ äÿ ãàé-
äàéà – èíòèçàìà íÿçàðÿò åäÿí éàõûíëàð:
“Ñàüäà îòóðàí ñàü áÿýëÿð,
Ñîëäà îòóðàí ñîë áÿýëÿð,
Åøèêäÿêè èíàüëàð,
Äóáäÿ îòóðàí õàñ áÿýëÿð”.
ÊÄÃ-íèí åëìè ìÿíáÿ êèìè éàðàí-
ìàñûíà, äÿãèã òàðèõè ìÿëóìàò âåðìÿ-
ñèíÿ èíàíìàã ö÷öí îðòà ÿñðëÿðÿ àèä
Îüóç òàðèõëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëìàã êèôàéÿò-
äèð. Áó áàõûìäàí Â.Áàðòîëäóí Éàçû÷û-
îüëóíóí “Òàðèõöë-Ñÿëúóã” (XV ÿñð)
ÿñÿðè èëÿ ìöãàéèñÿñè ìàðàãëûäûð. Ìöãà-
éèñÿ åòäèéè ïàð÷àëàðäàí àéäûí îëóð êè,
ÊÄÃ èëÿ Éàçû÷ûîüëóíóí òàðèõ ÿñÿðèíèí
òÿêúÿ ìÿçìóíó óéüóí äåéèë, ìÿòíëÿð
áöòöíëöêëÿ úöìëÿ-úöìëÿ, êÿëìÿ-êÿë-
ìÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Àéäûíäûð êè, áèðè î
áèðèíäÿí ýþòöðöëöá. Ùàíñû ùàíñûíäàí?
ßëáÿòòÿ, ÊÄÃ èëêèíäèð. Áó òàðèõè ìÿí-
áÿëÿðèí ùàìûñûíäàí äàùà ãÿäèìè “Äÿäÿ
Ãîðãóä”äóð. ßñëèíäÿ ùÿãèãè òàðèõ ìÿùç
ÊÄÃ-äèð, òàðèõ ñàéûëàí ìÿëóìàòëàð èñÿ
ìþâúóä ùàëûíäà ðÿâàéÿòëÿðäèð. Áó áà-
õûìäàí áèð ìöãàéèñÿ ìàðàãëûäûð. Ãÿäèì
òöðêëÿðäÿ èêèùàêèìèééÿòëèëèê îëóá: õàãàí
(êàüàí) ùàêèìèééÿòè âÿ øàù ùàêèìèééÿòè
(÷àðëûã). Õàãàí úÿìèééÿòäÿ äöíéÿâè
ùàêèìèééÿò ñàùèáèäèð, ìàääè øåéëÿðÿ,
ÿìëàêà úàâàáäåù äåéèë. Øàù èñÿ ùÿìèí
õàãàíëûüûí ÿìëàêûíà, õÿçèíÿñèíÿ éèéÿëèê
åäèð. Õàãàí ñÿñâåðìÿ éîëó èëÿ õàíëàð-
83
äàí ìöÿééÿí ìöääÿòÿ ñå÷èëèðäè, øàù èñÿ
ùàêèìèééÿòèíè èðñÿí ãÿáóë åäèðäè. ÊÄÃ-
äÿ ùÿìèí èêèùàêèìèééÿòëèëèê ýþðöíöð:
Áàéûíäûð õàí õàíëàð õàíûäûð – õàãàíäûð.
Ãàçàí õàí èñÿ áÿéëÿð áÿéèäèð, ñàäÿúÿ
õàíäûð. Áó, ïàäøàù ðöòáÿñèäèð. Òÿñàäöôè
äåéèë êè, Ãàçàí õàíûí ñþçöíäÿí èíúèéèá
äèâàíû òÿðê åäÿí Áÿêèëÿ ãàäûíû ìÿñëÿùÿò
âåðÿðêÿí äåéèð êè: “Ïàäøàùëàð Òàíðûíûí
êþëýÿñèäèð” (Ä-2403).
Áåëÿ áèð ôèêèðëÿ ãÿòè ðàçûëàøìàã îë-
ìàç êè, ýóéà Áàéûíäûð õàí îáðàçû äàñ-
òàíëàðà îçàíëàð òÿðÿôèíäÿí ñîíðàëàð ÿëà-
âÿ îëóíìóøäóð. Áó, ùÿìèí òàðèõè èêèùà-
êèìèééÿòëèëèéè ãèéìÿòëÿíäèðìÿìÿêäèð.
Õàíëàð õàíû Áàéûíäûð õàí ÿñëèíäÿ
õàãàíäûð. Ëàêèí äàñòàíäà ìöëêè ìÿñÿ-
ëÿëÿð, ùÿðáè ñóðñàò, õÿçèíÿ-ÿìëàê ìÿñÿ-
ëÿëÿðè èëê ïëàíäà îëäóüó ö÷öí Ãàçàí
õàí, éÿíè øàùëûã ùàêèìèééÿòè þí ïëàí-
äàäûð, Ãàçàí õàí îíà ýþðÿ ôÿàë îáðàçäûð.
Äåìÿëè, ÊÄÃ-äÿ òÿñâèð îëóíàí Ãàëûí
Îüóç äþâëÿòèíäÿ ÿí ãÿäèì òöðê äþâëÿò
ãóðóëóøóíóí ìîäåëè ýþðöíöð – õàãàí âÿ
ïàäøàù êèìè èêè ùþêìäàð ùàêèìäèð. VI-
VIII ÿñðëÿðÿ àèä òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ
àðòûã õàãàíëûüûí þç äþâðöíö ãóðòàðäûüû
ñþéëÿíèð: “Èëëèã áóäóí åðòèì, èëèì àìòû
êàíû?... Êàüàíëûã áóäóí åðòèì, êàüàíûì
êàíû?” (Äþâëÿòè îëàí õàëã èäèì,
äþâëÿòèì èíäè ùàíû?... Õàãàíû îëàí õàëã
èäèì, õàãàíûì ùàíû?). Äåìÿëè, ÊÄÃ-
äÿêè ùàäèñÿëÿð Îðõîí àáèäÿëÿðèíäÿ àðòûã
àðõàèêëÿøìèøäèð. Áóðàäà äàùà áèð ïàðà-
ëåëÿ äèããÿò éåòèðìÿê ìàðàãëûäûð. Ýþðöí-
äöéö êèìè, Êöë Òèãèí àáèäÿñèíäÿ
áóýöíêö “äþâëÿò” ìÿíàñûíäà ìÿùç
“åë” (èë) ñþçö èøëÿíèð. ÊÄÃ-äÿ äÿ Ãàëûí
Îüóç äþâëÿòè Ãàëûí Îüóç åëè êèìè òÿã-
äèì îëóíóð. Àçÿðáàéúàí Îüóçíàìÿñèí-
äÿêè ùàäèñÿëÿðè òàðèõèí äàùà ãÿäèì âÿ
äÿðèí ãàòëàðûíà áàüëàéàí áó ãÿäÿð êÿ-
ñÿðëè, ãàðøûäóðóëìàç ôàêòëàðëà ùåñàáëàø-
ìàã ýÿðÿêäèð.
 Äàñòàíäà ãÿäèì òöðê äþâëÿò÷èëèéèíè
âÿ îíóí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè òöðê äåìîê-
ðàòèéàñûíûí ãÿäèìëèéèíè ÿéàíè øÿêèëäÿ
ãàâðàìàã ö÷öí áîéëàðäàêû êîíêðåò ùà-
äèñÿëÿðÿ äèããÿò éåòèðÿê. Áèðèíúè âÿ
ö÷öíúö áîéëàðäàí áÿçè èúòèìàè-òàðèõè
åïèçîäëàð.
Äàñòàíûí áèðèíúè áîéóíäà Îüóçóí
òàðèõè êå÷ìèøè ùàããûíäà, ìèôîëîæè äöøöí-
úÿñè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, àíòðîïîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿðè ùàããûíäà òàðèõè-åëìè áèëèê íÿçÿ-
ðÿ ÷àðïûð. Áîéóí áàøëàíüûúûíäàí Îüó-
çóí äþâëÿò÷èëèéè èëÿ áàüëû ìÿëóìàò äèã-
ãÿòè ÷ÿêèð.
Àéäûí îëóð êè, Îüóç äþâëÿòè áÿéëèê-
ëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áó áÿéëèêëÿðèí ùàìûñû
áèð ìÿðêÿçÿ òàáåäèð. Äþâëÿòèí áàø÷ûñû
õàíëàð õàíûäûð. Õàíëàð õàíû ÿí áþéöê
âÿçèôÿäèð. Áóðàäà âÿ öìóìèééÿòëÿ,
äàñòàíäà áÿçÿí õàí âÿ áÿé òèòóëëàðûíûí
öñò-öñòÿ ýÿëìÿñèíè ýþðöðöê. Ìÿñÿëÿí,
áó èôàäÿëÿðÿ äèããÿò éåòèðÿê: “Ìÿýÿð,
Äèðñÿ õàí äåðëÿðäè áèð áÿýöí îüëû-ãûçû
éîã èäè”. (Ä-111) Î áèðè áîéëàðäà äà
áåëÿ ìÿíà óéüóíëóüó ýþðöíöð. “Äÿëè
Äîíäàð àéäûð: – Áÿëè õàí Ãàçàí, ìÿñ-
ëÿùÿòäèð”. (Ä-371) Éàõóä: “Ãàçàí áÿý
áóðàäà éóðäëàí õÿáÿðëÿøìèø, ýþðÿëèì
õàíûì íÿ õÿáÿðëÿøìèø” (Ä-444) âÿ ñ.
Àíúàã äóéóëóð êè, áó, áèð ñûðà ùàëëàðäà
éà ðÿñìè ìÿçìóí äàøûìûð, éà äà ñàäÿúÿ
öñëóáè òÿòáèãäèð. Õàíûí áÿéäÿí éöêñÿê
ðöòáÿ îëìàñû øÿêñèç òÿñäèãëÿíèð. Ìÿñÿ-
ëÿí, õàíëàð õàíû õàí Áàéûíäûðà ùå÷ éåð-
äÿ áÿé äåéÿ ìöðàúèÿò îëóíìóð. Éàõóä
Äèðñÿ õàíûí îüëóíà áÿéëèê âåðìÿñèíäÿí
ñþùáÿò ýåäèðñÿ, äåìÿëè, áÿéëèê àøàüû
òèòóëäóð. Áó Ãàëûí Îüóç äþâëÿòèíäÿ
áÿéëèêëÿðèí áàø÷ûëàðûíûí éûüûíúàãëàðû
îëóð, áó éûüûíúàãëàðäà äþâëÿòèí ìöõòÿëèô
ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ îëóíóð, ãÿðàðëàð
÷ûõàðûëûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ìöòëÿã áèð
éûüûíúàã äà îëóðìóø: “Õàíëàð õàíû õàí
Áàéûíäûð éèëäÿ áèð êÿððÿ òîé åäèá, Îüóç
áÿýëÿðóí ãîíàãëàðäû” (Ä-104). Áó áè-
84
çèì áóýöíêö òÿáèðëÿ äþâëÿòèí âàðëûüûíûí
øÿðòè îëìóø áèð ýöíöí ãåéä îëóíìàñûäûð.
Ýþðöíöð, èëäÿ áèð êÿðÿ êå÷èðèëÿí áó
áàéðàì ìÿðàñèìèíäÿ äþâëÿò÷èëèê ö÷öí
ýÿðÿêëè îëàí áèð ìÿñÿëÿ ýöíäÿëèê ñàéû-
ëàðìûø. Ìÿñÿëÿí, áó áîéäà (ôÿñèëäÿ)
Áàéûíäûð õàíûí Îüóç áÿýëÿðèíè ìöõòÿëèô
ìÿãàìëàðäà îòóðìàñû ÿñëèíäÿ ìÿç-
ìóíúà äþâëÿò÷èëèê èøèäèð. ßýÿð þâëàäû,
îüëó-ãûçû îëìàéàí áÿé ãàðà îòàãäà
îòóðäóëóðñà, áÿé áóíó òÿùãèð êèìè ãÿáóë
åäèðñÿ, äåìÿëè áó, úÿçàäûð, äþâëÿò òÿä-
áèðèäèð. Íèéÿ ÿââÿëêè èëëÿðäÿ éîõ, ìÿùç
áó äÿôÿ ùÿìèí úÿçàéà ÿë àòûëûð? Äåìÿëè,
ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿìè, òÿáèè ôÿëàêÿò-
äÿí – çÿëçÿëÿäÿíìè, òàóí – úóìà õÿñ-
òÿëèéèíäÿíìè Ãàëûí Îüóç åëèíäÿ ÿùà-
ëèíèí ñàéû àçàëìûøäûð. Èíäè äþâëÿò áàø÷ûñû
íÿñèë àðòûìûíû èëèí éóáèëåé ýöíäÿëèéèíÿ
÷ûõàðìûøäûð. Äåìÿëè, òöðê äþâëÿò÷èëèéèí-
äÿ ÿùàëèíèí àðòûìûíà òàðèõÿí íÿçàðÿò
îëóíìóøäóð (õàëãëàðûí áþéöê ìöùàúè-
ðÿòëÿðèíèí ùÿìèøÿ øÿðãäÿí ãÿðáÿ ÿùàëè-
íèí ñûõ îëäóüó éåðäÿí ñåéðÿê îëäóüó
èñòèãàìÿòÿ ýåòäèéèíè õàòûðëàéûí).
Áó äþâëÿòäÿ âÿ áó úÿìèééÿòäÿ êóëò
àíëàéûøû ýöúëöäöð. Âÿ ìàðàãëûäûð êè,
äþâëÿò âÿ àèëÿ êóëòëàðû áèð-áèðèíè òàìàì-
ëàéûð. Ìÿñÿëÿí, îüëóíäàí Äèðñÿ õàíà
áþùòàí àòàíäà áèð äÿñòÿ íàìÿðä Áóüàúûí
õàíûí àòà-àíàñûíû òÿùãèð åòäèéèíè ñþéëÿ-
éèð: “Àü ñàãàëëó ãîúàíûí àüçûí ñþýäè, àü
áèð÷ÿêëö ãàðûíûí ñöäèí äàðòäû”. (Ä-195)
Áó òÿáèè ýþðöíöð, âàëèäåéí ùþðìÿòèíèí
ìöãÿääÿñëèéè äàèìè îëóá. Ùÿòòà Ñàëóð
Ãàçàí áîéóíäà Ãàçàí õàí ãîúà àíàñûíû
ñàü-ñàëàìàò âåðÿðñÿ, ãàëàí ùÿð øåéè
äöøìÿíÿ êå÷ÿúÿéèíè âÿä åäèð. Àíúàã èø
îíäà äåéèë êè, Äèðñÿ õàí þç àòà-àíàñûíûí
òÿùãèð îëóíìàñûíà éîë âåðìÿç – ÿñàñ
îäóð êè, àüñàããàë-àüáèð÷ÿê êóëòóíóí
ïîçóëìàñûíà éóõàðûäàí, äþâëÿò ñÿâèé-
éÿñèíäÿí íÿçàðÿò îëóíóð. Áóíà ýþðÿ äÿ
íàìÿðäëÿð Äèðñÿ õàíû áåëÿ ùÿäÿëÿéèðëÿð:
“Àãàí äóðû ñóëàðäàí õÿáÿð êå÷ÿ, àðãóðû
éàòàí Àëà äàüäàí òÿáÿð àøà, õàíëàð õàíû
Áàéûíäûðà õÿáÿð âàðà... Ýÿçäèýöíäÿí
þëäöýöí éåý îëà, Áàéûíäûð õàí ñÿíè ÷à-
üûðà, ñàíà ãàòû ãÿçÿá åéëÿéÿ” (Ä-197).
Î áèðè íàìÿðä äÿñòÿñè èñÿ áåëÿ áþùòàí
ñþéëÿéèð: “...àë øÿðàáûí èòèñèíäÿí àëäû-
è÷äè, àíàñèëÿ ñþùáÿò åéëÿäè, àòàñûíà ãÿñä
åéëÿäè”. (Ä-204) Áóíëàð äà áó õÿáÿðèí
Áàéûíäûð õàíà ÷àòàúàüû èëÿ Äèðñÿ õàíû
ùÿäÿëÿéèðëÿð. Àéäûí îëóð êè, Ãàëûí Îüóç
åëèíäÿ ãåéðè-àäè òÿðáèéÿ÷èëèê ìþâúóä-
äóð. Ùÿéàò éîëäàøûíûí íàìóñóíà úàâàá-
äåùëèê Äèðñÿ õàíûí øÿõñè èøè äåéèë: Äèðñÿ
õàí âÿ ùàìû áó èøäÿ úÿìèééÿò ãàðøûñûí-
äà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Àäÿò-ÿíÿíÿíèí,
òÿðáèéÿíèí ïîçóëìàñûíû ãàòû ãÿçÿá ýþç-
ëÿéèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îüóç-òöðê àèëÿñè íà-
ìóñëóäóð. Áóíà ýþðÿ Ãàëûí Îüóç äþâ-
ëÿòèíäÿ ÿðÿ âÿ àðâàäà, éÿíè èíäèêè òÿáèð-
ëÿ ùÿéàò éîëäàøûíà ùàëàë äåéèðëÿð. Áó ñþ-
çöí ÿêñè ùàðàìäûð. Äåìÿëè, òöðêöí àèëÿ
ãóðóúóëóüóíäà ùàëàëëûã, íàìóñ-øÿðÿô
äþâëÿòèí ãàíóíó èëÿ ãîðóíàí èúòèìàè
êåéôèééÿò îëóá.
Äàñòàíûí èëê áîéóíäàí ýþðöíöð êè,
Îüóç åëèíäÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, òöðê úîü-
ðàôèéàñûíäà èíñàí óøàãëûüûíäàí ãîúàëàíà
ãÿäÿð, áåøèê åâèíäÿí ýîð åâèíÿäÿê
èúòèìàè ùèìàéÿäÿäèð. Âÿ øÿõñèééÿòèí
òàíûíìàñûíäà, ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿ
ìÿðùÿëÿëÿð âàð. Áóðàäà äà àèëÿ âÿ äþâ-
ëÿò èíñòèòóòëàðûíûí áèð-áèðè èëÿ ÿëàãÿñè, áèð
èíêèøàô õÿòòè òÿøêèë åòìÿñè ýþðöíöð. Ìÿ-
ñÿëÿí, Äèðñÿ õàíûí îüëóíóí âÿòÿíäàø
êèìè ãÿáóë îëóíìàñû îíóí Áàéûíäûð
õàíûí áóüàñûíû áàñìàñûíäàí áàøëàíûð.
Áó, øÿõñèééÿòèí ôèçèêè ãÿáóëóäóð. Áó-
üàíû ìÿüëóá åòäèéè ö÷öí îíà Áóüàú àäû
âåðèðëÿð. Îüóç åëèíäÿ Âÿòÿíè ãîðóìàã,
äþéöøëÿðäÿ éàøàìàã âÿòÿíäàøëûüûí ìö-
ùöì ôàêòîðó îëäóüóíäàí áó ôèçèêè åòèðàô
ñòèìóëó ùÿëëåäèúèäèð. Áó âàõò Áóüàúûí
îí áåø éàøû âàðäû. Áó, åëÿ-áåëÿ àäè ðÿ-
ãÿì äåéèë, åðêÿê òöðêöí êèøèëèê (ÿðëèê)
âàõòûäûð. Ùÿìèí âàõò äàñòàíäàêû ùàäèñÿ-
85
íèí èãëèì úîüðàôèéàñû ùàããûíäà äà òÿ-
ñÿââöð âåðèð – äåìÿëè, áó îüóë èñòè éåðèí
þâëàäûäûð.
Áó èãëèì èôðàò èñòèëèê ÿëàìÿòè
çîíàñûíà äà äöøìöð, ìÿùç áèçèì áó ýöí
éàøàäûüûìûç Àçÿðáàéúàíûí, Ñÿôÿâè
Èñìàéûëû 14 éàøûíäà øàùëûã òàõòûíà ãàëäû-
ðàí òîðïàüûí èãëèìèäèð. Ýþñòÿðäèéè ôèçèêè
èìêàíà, âåðäèéè ôèçèêè ýöú èìòàùàíûíà
ýþðÿ îíà áèð áÿéëèéèí äàõèëèíäÿ ðöòáÿ-
òàõò äöøöðäö. Îíà àòàñû áÿéëèê âåðèð, þç
àòàñûíûí êþëýÿñèíäÿ, îíóí éàðäûìû,
ìÿñëÿùÿòè èëÿ áÿéëèê åäÿ áèëÿðäè. Èêèíúè
ìÿðùÿëÿäÿ öìóìäþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ
ìþâãå òóòóð – îíà õàíëàð õàíû Áàéûíäûð
õàí áÿéëèê âåðèð. Áèðèíúè áÿéëèêäÿ Äÿäÿ
Ãîðãóäóí ìÿñëÿùÿòè ÿñàñäûð – î, ñèéàñè
àüñàããàë äåéèë, àíúàã Áàéûíäûð õàí
ñèéàñè àüñàããàëäûð. Èêèíúè áÿéëèê èúòèìàè
ÿùàòÿíèí, áÿéëèê ìöùèòèíèí Áóüàúà
ìöíàñèáÿòèíèí íÿòèúÿñèäèð. Áÿéëèéèí
õàíû Äèðñÿíèí ãûðõ èýèäè (áó, áÿéëèéèí
îðäóñó, ùÿðáè ãöââÿñè äåìÿêäèð) Áóüà-
úûí èñòåäàäûíû ýþðöð, îíóí ýÿëÿúÿê éöê-
ñÿëèøèíÿ ãûñãàíûð âÿ îíó ìÿùâ åòìÿéÿ
÷àëûøûð. Ùÿì äÿ Áóüàú î äÿðÿúÿäÿ ãÿù-
ðÿìàíäûð êè, ãûðõ èýèä (àðòûã áó ìÿðòÿ-
áÿäÿ îíëàð ãûðõ íàìÿðääèð) îíó ìÿùç
þç àòàñûíûí ÿëèëÿ ãÿòëÿ éåòèðìÿéè ìöì-
êöí áèëèð. Áåëÿëèêëÿ, äþâëÿò Áóüàúû éåò-
ýèí øÿõñèééÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð, îíà
áÿéëèê âåðèð. Éÿíè àðòûã Áóüàú þçö ãûðõ
èýèäèí ñÿðêÿðäÿñèäèð.
Áîéäà áèð ìÿãàì äà äèããÿòè ÷ÿêèð:
áóðàäà çèääèééÿò, Áóüàúëà ãûðõ èýèäèí,
ãûðõ èýèäëÿ Äèðñÿíèí àðàñûíäàêû ÿäàâÿò
áÿéëèéèí è÷èíäÿäèð, “ìàðêñèñò” òÿáèðëÿ
äåñÿê, ñèíôè êîíôëèêò øÿêëèíè àëìàéûá.
Îíà ýþðÿ àñàíëûãëà àðàäàí ýþòöðöëöð,
öìóìäþâëÿò ñÿâèééÿñèíÿ ÷ûõìàäàí ùÿëë
îëóíóð. Äàñòàíûí ñîíóíäàêû çèääèééÿò-
ëÿðèí, áÿéëèêëÿð àðàñûíäàêû ìöíàãèøÿíèí
Ãàëûí Îüóç äþâëÿòèíè ìÿùâ åòäèéèíè
õàòûðëàéàã. Öìóìèééÿòëÿ òàðèõÿí ùÿ-
ìèøÿ òöðê õàðèúè ãöââÿëÿðëÿ äþéöøäÿ
ýöúëö îëóá, ãàëèá ÷ûõûá. Òöðê è÷ÿðèäÿí
çèääèééÿòèí ãàðøûñûíäà àúèç îëóá; òöðê
þçö þçöíÿ ãàëèá ýÿëÿ áèëìèð, þçö-þçöíÿ
ìÿüëóá îëóð. Áó áîéäà äà çèääèééÿò
äàõèëè äèäèøìÿéÿ ÷åâðèëÿ áèëÿðäè. Îíóí
ãàðøûñûíû ãàäûí àíà ìöäðèêëèéè àëûð.
Àíàñû Áóüàúû Äèðñÿ õàíëà áàðûøäûðûð, àòà
èëÿ îüóë àðàñûíäà ÿäàâÿò éàðàíìàñûíà
èìêàí âåðìèð. ßêñ ùàëäà Äèðñÿ õàíûí
áÿéëèéèíèí àãèáÿòè ïèñ îëàðäû. Áîéäà
èêèíúè äÿôÿäèð êè, ãàäûí ñþçöíöí åøè-
äèëìÿñè õîøáÿõò íÿòèúÿ âåðèð. Äèðñÿ ãàðà
îòàã ùàäèñÿñèíäÿí åâèíÿ ãÿçÿáëÿ ãàéû-
äàðêÿí äÿ õàíûí ãÿçÿáèíè þç ãàäûíû
ñîéóäóð. Ãàäûíû Äèðñÿ õàíûí ãÿçÿáèíÿ
áó ñþçëÿðëÿ úàâàá âåðèð: “...áàíà ãÿçÿá
åòìÿ! Èíúèíèá àúû ñþçëÿð ñþéëÿìÿ!
...Àòäàí-àéüûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà,
ãîéóíäàí ãî÷ þëäöðýèë! Àú ýþðñÿí,
äîéäóðýèë, éàëûíúûã ýþðñÿí, äîíàòýèë...
Îëà êèì, áèð àüçû äóàëûíûí àëãèøûéëà Òàí-
ðû áèçÿ áèð áàòìàí ÿéàë âåðÿ”. (Ä-133)
Áó ìÿãàìäà äàñòàíäà áó ñþçëÿð ñþé-
ëÿíèð: “Äèðñÿ õàí äèøè ÿùëèíèí ñþçèéëÿ óëó
òîé åéëÿäè”. (Ä-1411) “Äèøè ÿùëè” èôàäÿñè
ýþñòÿðèð êè, Ãàëûí Îüóç ÿëèíäÿ ýöúëö
ïàòðèàðõàò ðóùó ùàêèìäèð. Áóíóíëà áåëÿ
ãàäûí ñþçöíÿ áþéöê ùþðìÿò âàð. Áó,
òöðêöí ãàäûíà ìöíàñèáÿòèíäÿ “Àíà
ùàããû Òàíðû ùàããûäûð” êèìè ÿçÿëè ãàíó-
íóí âàðëûüûäûð.
Áîéäà äàùà áèð ñûðà äåòàëëàð âàð êè,
áóíëàð îüóçóí – òöðêöí ãÿäèì ùÿéàò
òÿðçè, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè, àäÿò-äàâðàíûø-
ëàðû, åñòåòèê äöøöíúÿñè âÿ ñ. ùàããûíäà
ìÿëóìàò âåðèð. Äèðñÿ õàíûí þâëàäûíûí
äöíéàéà ýÿëìÿñè ùàããûíäà èëê ñþç
áóäóð: “...áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà áèð
îüóë äîüóðäó. Îüëàíúûüûíû äàéÿëÿðÿ
âåðäè, ñàãëàòäû” (Ä-154) – äàéÿ àíëàéûøû
ãÿäèì òöðêöí àíàéà âÿ þâëàäà ãàéüû
ìÿäÿíèééÿòèíèí ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿíäèð.
Êþðïÿ àíàäàí òàìàì òÿúðèä îëóíóá, äà-
éÿëÿðÿ âåðèëèá. Áó ùàëäà äàéÿ óøàüûí
éàëíûç ãèäàñû èëÿ éîõ, ùÿì äÿ ôèçèêè âÿ
86
ÿãëè òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëóð. Áó, éöê-
ñÿê ñÿâèééÿëè úÿìèééÿòèí ôàêòîðóäóð.
Ãàäûíû Äèðñÿ õàíà áåëÿ ìöðàúèÿò åäèð:
“Õàí áàáàìûí ýþéýèñö, Ãàäûí àíàìûí
ñåýèñè, Àòàì-àíàì âåðäèýè, Ýþç à÷óáàí
ýþðäöýèì, Êþíöë âåðèá ñåâäèýèì à
Äèðñÿ õàí”. (Ä-241) Áóðàäà ãÿäèì
òöðêöí áöòþâ íèêàù-åâëÿíìÿ ìÿúÿëëÿñè
ÿêñ îëóíóð: ãûçûí ÿðÿ êþ÷ìÿñèíäÿ àòà-
àíàíûí úèääè èøòèðàêû âàð – áàáàìûí
(àòàìûí) ýþéýöñö, àíàìûí ñåýèñè äåéèëèð.
Âÿ äåìÿëè, àòà âÿ àíà áèðýÿ ðàçûëûã âå-
ðèð. Åéíè çàìàíäà ãàäûí “ýþç à÷óáàí
ýþðäöýèì” (éÿíè áàøãà ùå÷ êÿñäÿ ýþçö
îëìàéûá), “êþíöë âåðèá ñåâäèýèì” (éÿíè
ãûç þçö áÿéÿíìÿñÿ, ýåòìÿçäè) èôàäÿëÿ-
ðèíè èøëÿäèð. Áåëÿëèêëÿ, ãûçûí ÿð ñå÷ìÿê-
äÿ ùöãóãó ñþéëÿíèð. Áó, éöêñÿê
äåìîêðàòèê úÿìèééÿòèí õöñóñèééÿòèäèð.
Ùÿìèí úÿìèééÿòäÿ ãàäûí ùöãóãóíó áó
ñþçëÿð äÿ òÿñäèãëÿéèð – Äèðñÿ õàí ãàäû-
íûíà, ãàäûíû äà îíà åéíè ñþçëÿð-òÿéèí-
ëÿðëÿ ìöðàúèÿò åäèð: “Áÿðö ýÿëýèë, áàøóì
áàõòû, åâöì òàõòû” (Ä-128).
Ìàðàãëûäûð êè, Áàéûíäûð õàíûí èëëèê
ùåñàáàò âÿ ïðîãðàì ñÿâèééÿëè éûüûíúà-
üûíäà éåíÿ þâëàä ïðîáëåìè ãàëõûð. Îüóç
áÿéëÿðèíäÿí Áàéáþðÿ îüóë èñòÿéèíè
áèëäèðèð. Ìÿùç îüóë äÿðäè îëäóüó ö÷öí
áó àðçó àèëÿ ñÿâèééÿñèíäÿí ÷ûõûð, äþâëÿò
éûüûíúàüûíäà àëãûøû – ãàðüûøû Òàíðû éà-
íûíäà åøèäèëÿí Îüóç áÿéëÿðèíèí äóàëàðû
ìÿðòÿáÿñèíÿ ãàëäûðûëûð. Áàéáþðÿ þâëà-
äñûç äåéèë, éÿíè Äèðñÿ õàíûí ùàëûíäà
äåéèë, îíóí ãûçëàðû âàð. Àòà ìÿùç âÿòÿí,
õàëã ìÿíàôåéè ö÷öí îüóë èñòÿéèð. Î
äåéèð êè, Áàéûíäûð õàíà îíóí îüëó ãóë-
ëóã ýþñòÿðñèí. Äöçäöð, Áàéáþðÿ ýÿëÿ-
úÿêäÿ þç òàõòûíûí äà áîø ãàëàúàüûíäàí
íàðàùàòëûüûíû áèëäèðèð. Àíúàã þç òàõòû äà
äþâëÿò ñòðóêòóðóíà äàõèëäèð: Îüóç õàí-
ëàðûíäàí áèðè êèìè Áàéáþðÿ òàõòû
äþâëÿòèí ùèññÿñèäèð.
Áó áîéäà èêè äþâëÿò ñòðóêòóðó èëÿ
áàüëû òÿñÿââöð áèð ãÿäÿð äÿ ýåíèøëÿíèð.
Áÿéëÿðèí Áàéûíäûð õàíà íÿçÿðÿí îòó-
ðóøó îíëàðûí èäàðÿ÷èëèêäÿêè ìþâãåéè èëÿ
áàüëûäûð. Áàéûíäûð õàíûí ãàðøûñûíäà Ãà-
ðàýöíÿ îüëó Ãàðàáóäàã äàéàíûð (îòóð-
ìóð, ìÿùç äàéàíûð). Áó Ãàðàáóäàã
Áàéûíäûð õàíûí êöðÿêÿíè Ãàçàí õàíûí
ãàðäàøû îüëó âÿ êöðÿêÿíèäèð. Àíúàã áó
éåðäÿ îíà ýþðÿ äàéàíìûð. Îíà ýþðÿ
äàéàíûð êè, Ùÿìèäëÿí Ìÿðäèí ãàëàñûíû
éûõûá, äÿìèð éàéëû Ãûï÷àã Ìÿëèéÿ ãàí
ãóñäóðóá, Ãàçàíûí ãûçûíû ãÿùðÿìàíëûãëà
(ÿðëèêëÿ) àëûá, Îüóçóí àüñàããàëëàðû ýþ-
ðÿíäÿ áó èýèäÿ ÿùñÿí äåéèðëÿð; Øþêëö
Ìÿëèéÿ ìÿðêÿçäÿí Ãàçàí õàí úóìàíäà
ñîë úèíàùà ìÿùç ùÿìèí Äÿëè Ãàðàáóäàã
áàø÷ûëûã åäèðäè. Ñàü éàíûíäà Ãàçàíûí
îüëó Óðóç äóðóð. Óðóçóí ùÿëÿ øöúàÿòè
ìÿëóì äåéèë, àíúàã Ãàçàí õàíûí òÿéèí-
ëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ “Õàí Óðóçóí àüàñû” àäëû
íèøàí âàð. Äåìÿëè, îíóí ëÿéàãÿòè øÿê-
ñèçäèð (ùÿì äÿ íþâáÿòè áîéóí ãÿùðÿ-
ìàíû ìÿùç î îëàúàãäûð). Ñàü éàíäà äóð-
ìàã äàùà àðòûã ìþòÿáÿðëèê ÿëàìÿòèäèð.
Îëà áèëñèí êè, áóðàäà ãîùóìëóã äÿðÿúÿ-
ñèíèí äÿ ðîëó âàð. Õàòûðëàéàã êè, Áàìñû
Áåéðÿéèí áàçèðýàíëàð ýÿëÿí ìÿúëèñäÿ
àòàñûíûí ñàü òÿðÿôèíäÿ îòóðìàñû âóðüóëà-
íûð. Áàéûíäûðûí ñîë éàíûíäà Ãàçëûã ãîúà
îüëó áÿý Éåýíÿê äóðóð. Áó ùÿìèí Éåý-
íÿêäèð êè, Ãàëûí Îüóç áÿéëÿðèíè áèð-áèð
àòûíäàí éûõûá, áåëèíäÿ ãóðãóðìà ãóð-
øàüû, ãóëàüûíäà àëòóí êöïÿñè âàð. Ùÿìèí
ñèñòåì Ãàëûí Îüóçäà ïàðëàìåíòñàéàüû
áèð èäàðÿäèð.
Áó áîéäà (ôÿñèëäÿ) Îüóç äþâëÿò÷è-
ëèéèíèí áèð ìàðàãëû äåòàëû äà âàð: ìÿ-
ðàñèì ñÿúèééÿëè éàðûøëàðäà (ýþðöíöð, áó-
íóí áàøãà ìÿãàìëàðû äà âàð) ìàùàëûí
ùàêèìè ãàëèáè þç âÿçèôÿñè èëÿ ìöêàôàò-
ëàíäûðûð. Áîéäà áåëÿ áèð ñÿùíÿ âàð:
Áàìñû Áåéðÿê îçàí ëèáàñûíäà, ÿëè ãî-
ïóçëó íèøàíëûñûíûí òîé ìÿðàñèìèíÿ ýÿëèð;
êå÷èðèëÿí éàðûøäà áÿéëÿðÿ ãîøóëóð âÿ
óäóð. Ãàçàí õàí äåéèð: “Äÿëö îçàí,
äþâëÿòèí äÿïäè (áÿõòèí ýÿòèðäè – Ò.Ù.).
87
Áÿýëÿð, áóýöíêö áÿýëèýèì áóíóí îë-
ñóí”. (Ä-1114) Äöíéà äåìîêðàòèéàñû
òàðèõèíäÿ áåëÿ ìÿðäàíÿ äåìîêðàòèéà
òàéû éîõäóð. Èíñàí ùöãóãóíà, øÿõñè
ëÿéàãÿòÿ ùå÷ éåðäÿ áåëÿ ãèéìÿò âåðèë-
ìÿéèá êè, ùàêèìèééÿòèí ñàùèáè ãàëèáè
ìöêàôàòëàíäûðìàã ö÷öí ãÿëÿáÿíèí
ìÿçìóíóíà óéüóí íå÷ÿ ýöíëöéÿñÿ
ùàêèìèééÿò ñÿëàùèééÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿê-
ñèí, ñÿëàùèééÿòëÿðèíè øÿðòëÿðè óäìóø øÿõ-
ñÿ âåðñèí. Áó ìöêàôàò öñóëó þëêÿäÿ
èíñàíëàðû èýèäëèéÿ, ãÿùðÿìàíëûüà ÷àüûðûð.
Áóðàäà ìÿñÿëÿíèí áàøãà òÿðÿôè äÿ âàð:
ìöâÿããÿòè áÿéëèê (ùàêèìèééÿò) àëàí äà
éåòêèí àäàì îëìàëûäûð êè, äþâëÿò÷èëèê
ÿçèééÿò ÷ÿêìÿñèí. Äåìÿëè, áó úÿìèé-
éÿòäÿ èíñàíëàðûí ôèçèêè-ÿãëè-ÿõëàãè òÿð-
áèéÿñè áèð áöòþâëöê òÿøêèë åäèá. Äåìÿëè,
áó úÿìèééÿò ñîí äÿðÿúÿ éåòêèí îëóá.
ßäÿáèééàò:
Ãóìèëåâ Ë.Í. Äðåâíèå òþðêè. Ì.,
1967.
Êîíîíîâ À.Í. Ðîäîñëîâíàÿ òóðêìåí.
Ì.-Ë., 1958.
Ïåòðóøåâñêèé È.Ï. Î÷åðêè ïî èñòî-
ðèè ôåîäàëüíûõ îòíîøåíèé â Àçåðáàéäæà-
íå â XVI – íà÷àëå XIX ââ., Ë., 1949.
Áàðòîëüä Â.Â. Ñî÷èíåíèÿ. Ì., 1968.
Ìàëîâ Ñ.Å. Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðê-
ñêîé ïèñüìåííîñòè. Ì.-Ë., 1951.
Òîôèã Ùàúûéåâ
ÄßÄß – ÊÄà áîéëàðûíûí äèëèíäÿ “àòà”,
“áàáà” ñþçëÿðèéëÿ éàíàøû èøëÿíÿí áèð
ñþç. Ëöüÿòè “áàáà” ìÿíàñûíäà “Ñàëóð
Ãàçàí òóòñàã îëóá Óðóç ÷ûãàðäûüû
áîé”äà áèð êèøè Áàéàíäûð õàíäàí ñþùáÿò
ýåäÿí çàìàí Ãàçàí õàíûí îüëó Óðóçà
äåéèð: “Éîõ, îë àíàíûí áàáàñûäûð, ñÿíèí
äÿäÿíäèð” (Ä-282). Ñîíðàëàð ôàðñ âÿ
ÿðÿá äèëëÿðèíÿ äÿ êå÷ÿí, Ì.Êàøãàðëûíûí
“Äèâàíö-ëöüàòèò-òöðê” ÿñÿðèíäÿ Îüóçúà
îëäóüó ãåéä åäèëÿí, “äÿäÿ” ñþçöíöí
“úÿää, ÿúäàä” ìÿíàñû äà âàð. Ãÿäèì
èíàíûøëàðëà áàüëû îëóá ìÿíÿâè-ðóùàíè àòà
þçÿëëèéè äàøûéûð âÿ óëóñ àü-ñàããàëûíûí,
ñîé áàø÷ûñûíûí ðóùóíà òàïûíìàüûí èçèíè
éàøàäûð. Ïèð, îúàã àäëàðûíäà äà éöêñÿê
òåçëèéÿ ìàëèêäèð. Ìÿñ., Àçÿðáàéúàíûí
Òîâóç áþëýÿñèíäÿ Àëäÿäÿ îúàüû
(“Àëäÿäÿäÿ îëóð ìþúöçàò çöùóð” (Àøûã
ßëÿñýÿð), âÿ éà Øàìàõûäàêû ìöãÿääÿñ
äàøûíûí øÿôàâåðèúè ýöúöíÿ èíàíûëäûüû
Äÿäÿ Ýöíÿø ïèðè âÿ á. êèìè.
Ýþðöíìÿçëÿð äöíéàñûéëà, èëàùè
àëÿìëÿ áàüëûëûã ÿëàìÿòëÿðèíè þçöíäÿ äà-
øûéàí (òÿñÿââöô ñèñòåìèíäÿ ðÿìçè – öð-
ôàíè ñÿúèééÿëèäèð. Áèð ÷îõ òÿðèãÿòëÿðäÿ
ìÿðòÿáÿ àäû áèëäèðèð. Áÿêòàøèëèêäÿ Ïåé-
üÿìáÿð ñîéóíäàí ýÿëÿíëÿðÿ “Äÿäÿ”
äåéèëèð), ýöíäÿëèê ùÿéàòäà “äÿäÿ-áàáà”
êèìè äÿ èøëÿíÿ áèëÿí áó àíëàéûø ìèëëè -
äèíè ÿôñàíÿ ãÿùðÿìàíëàðûíà, þâëèéàëûã
ãàòûíà éåòèøÿíëÿðÿ âÿ äèí óëóëàðûíà âåðè-
ëÿí àä èäè. ßí ñàéûëàí åë àøûãëàðû áó àäëà
áèëèíèð, òàíûíûðäû (Äÿäÿ Ãàñûì, Äÿäÿ
Éóíóñ, Äÿäÿ Àëû âÿ á.).
“Üàéèáäÿí äöðëö õÿáÿðëÿð ñþéëÿ-
éÿí, Ùàã – òÿàëàíûí êþíëöíÿ èëùàì
åòäèéè” þâëèéà Ãîðãóäóí àäû ÊÄÃ-äÿ 4
äÿôÿ “Àòà” ñþçöéëÿ (Ä-2), 50 äÿôÿäÿí
äÿ ÷îõ “Äÿäÿ(ì)” ñþçöéëÿ èøëÿíèð
(“Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöáÿí áîé áîéëàäû,
ñîé ñîéëàäû...”). Ìÿòíäÿ 18 äÿôÿ “Äÿ-
äÿ” àäû, áèðúÿ äÿôÿ äÿ Äÿëè Ãàð÷àðûí
äèëèíäÿí Äÿäÿ Ãîðãóäà ìöðàúèÿòëÿ
“Äÿäÿ Ñóëòàí” (Ä-88) èôàäÿñè êå÷èð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ” – ÊÄà ìîòèâëÿðè
ÿñàñûíäà ÷ÿêèëìèø èêè ñåðèéàëû ðÿíýëè
Àçÿðáàéúàí áÿäèè ôèëìè. Àáèäÿíèí áÿ-
øÿðè èäåàëëàðû, èíñàíè ðóùó, òàðèõè âöñÿòè,
ôÿëñÿôè äÿðèíëèéè ôèëìäÿ ãîðóíóá ñàõ-
ëàíìûøäûð. Ôèëìèí ìöÿëëèôëÿðè âÿòÿíïÿð-
âÿðëèê, èíñàíñåâÿðëèê, ìÿðäëèê, òàðèõÿ
áàüëûëûã, ãàí éàääàøû êèìè ÿõëàãè-ìÿ-
íÿâè ïðîáëåìëÿðè ÊÄÃ ìîòèâëÿðè, îá-
ðàçëàðû, èäåéàñû ÿñàñûíäà ìöàñèð êîíòåê-
ñòäÿ éöêñÿê ñÿíÿò äèëèíäÿ òÿãäèì åòìÿ-
éÿ íàèë îëìóøëàð.
88
Ôèëìèí ññåíàðè ìöÿëëèôè Àíàð, ãóðó-
ëóø÷ó ðåæèññîðó Òîôèã Òàüûçàäÿ, ãóðóëóø-
÷ó îïåðàòîðó Ðàñèì Èñìàéûëîâ, ãóðóëóø-
÷ó ðÿññàìû Íàäèð Çåéíàëîâ, ýåéèì öçðÿ
ðÿññàìû Áÿäóðÿ ßôãàíëû, áÿñòÿêàðû
Åìèí Ñàáèòîüëó, ñÿñ îïåðàòîðó Âëàäèìèð
Ñàâèíäèð. ßñàñ ðîëëàðäà: Ùÿñÿí Ìÿì-
ìÿäîâ – (Äÿäÿ Ãîðãóä), Ùàøèì Ãàäî-
éåâ (Ãàçàí õàí), Ðàñèì Áàëàéåâ (Áåé-
ðÿê), Ëåéëà Øûõëèíñêàéà (Áàíû÷è÷ÿê),
Øÿôèãÿ Ìÿììÿäîâ (Áóðëà õàòóí), Ýèâè
Òîõàäçå (Àëï Àðóç), Ôÿðùàä Éóñèôîâ
(Òóðàë), Ùàìëåò Ãóðáàíîâ (Ãûï÷àã Ìÿ-
ëèê), Åë÷èí Ìÿììÿäîâ (Ãàðàúà ×îáàí),
Äèëàðÿ Éóñèôîâà (Ýöíåë), Èíàðÿ Ãóëèéå-
âà (Ñåëúàí) ÷ÿêèëìèøëÿð.
Ôèëì äöíéàíûí áèð ñûðà þëêÿëÿðèíäÿ
íöìàéèø åòäèðèëìèø, ðóñ äèëèíÿ äóáëéàæ
îëóíìóøäóð.
Ùàçûðäà ÊÄÃ ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà
÷îõñåðèéàëû òåëåâèçèéà ôèëìè ÷ÿêèë-
ìÿêäÿäèð.
Òöðêèéÿ òåëåâèçèéàñûíäà ùàçûðëàíìûø
÷îõñåðèéàëû “Äÿäÿ Ãîðãóä” úèçýè ôèëìè
(1988) þëêÿäÿ ïîïóëéàðäûð.
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ” – ìóñèãèëè, õîðå-
îãðàôèê òàìàøà. Ðåæèññóðàñû ðåñïóáëèêà-
íûí õàëã àðòèñòè Ñ.Äàäàøîâóí, ðÿãñëÿðèí
ãóðóëóøó È.È.Àðáàòîâóí, ññåíàðèñè ß.Äÿ-
ìèð÷èçàäÿíèí, ìóñèãèñè Ú.Úàùàíýèðîâóí
âÿ Ã.Ñàëàùîâóí, ýåéèì âÿ äåêîðëàð ðåñ-
ïóáëèêàíûí õàëã ðÿññàìû Ê.Êàçûìçà-
äÿíèí èäè. Ñîëèñòëÿð Ç.Àäûýþçÿëîâ (Äÿäÿ
Ãîðãóä), Õàí Øóøèíñêè âÿ á. èäèëÿð.
ßñÿð 1943 èëäÿ ôèëàðìîíèéàäà òàìàøàéà
ãîéóëìóøäóð. Áóðàäà ôèëàðìîíèéàíûí
õîðó, ðÿãñ àíñàìáëû âÿ õàëã ÷àëüû àëÿò-
ëÿðè îðêåñòðè èøòèðàê åòìèøäèð. Èëê áàõûøà
ðÿùáÿðëèê åäÿí Ö.Ùàúûáÿéîâ òàìàøàíû
éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèø, Ú.Úàùàíýèðî-
âà áó ìþâçó ÿñàñûíäà îïåðà éàçìàüû
ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäö. Ú.Úàùàíýèðîâóí
õàòèðÿëÿðèíäÿ éàçäûüû êèìè ÿñÿð óçóí
ìöääÿò ðåïåðòóàðäàí äöøìÿìèø, òàìà-
øà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ìàðàãëà ãàðøûëàí-
ìûøäû.
“ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÄÀÑÒÀÍËÀ-
ÐÛ” – (“Kommunèst” ãÿç. 26 ìàðò
1957. Áÿðàÿò ìÿãàëÿñè) Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò àáèäÿ-
ëÿðèíäÿí áèðè äÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí ãÿùðÿìàíëûã äàñ-
òàíëàðûäûð. Õàëãûìûçûí îðòà ÿñðëÿð ùÿéà-
òûíäà áàø âåðìèø òàðèõè, ìÿäÿíè ùàäè-
ñÿëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí ÷îõ áþéöê
ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëàí áó çÿíýèí õàëã
éàðàäûúûëûüû ìÿùñóëó ñîí èëëÿðäÿ áþéöê
áèð éàíëûøëûã íÿòèúÿñè îëàðàã äöçýöí
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿìèø, ùÿòòà Àçÿðáàéúàí
õàëãû èëÿ ÿëàãÿëè îëìàéàí çÿðÿðëè áèð ÿñÿð
êèìè ãÿëÿìÿ âåðèëìèøäè. Òàðèõèìèçèí,
ÿäÿáèééàòûìûçûí, äèëèìèçèí, ôîëêëîðóìó-
çóí, åòíîãðàôèéàìûçûí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí
÷îõ çÿíýèí áèð ìÿíáÿ îëàí áó ãèéìÿòëè
àáèäÿíè ìàðêñèçì-ëåíèíèçì íþãòåéè-
íÿçÿðèíäÿí åëìè, îáéåêòèâ áèð øÿêèëäÿ
òÿäãèã åòìÿê àëèìëÿðèìèçèí ãàðøûñûíäà
äóðàí òÿõèðÿñàëûíìàç øÿðÿôëè áèð
âÿçèôÿäèð.
Áó úàíùàíøöìóë àáèäÿ ùÿëÿ êå÷ÿí
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìÿøùóð
øÿðãøöíàñëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäèð.
ßñÿðèí èëê íöñõÿñèíÿ ÕIÕ ÿñðèí ÿâ-
âÿëëÿðèíäÿ Àëìàíèéàäà Äðåçäåí êèòàá-
õàíàñûíäà òÿñàäöô åäèëìèøäèð. Ùÿìèí
êèòàáõàíàíûí êàòàëîãóíó òÿðòèá åäÿí
Ôëåéøåð ÿëéàçìàñûíûí öñòöíäÿ îëàí áèð
ãåéäÿ ÿñàñëàíàðàã ÿñÿðè ÕVI ÿñð êàòà-
ëîãóíà äàõèë åòìèøäèð. 1815 èëäÿ øÿðã-
øöíàñ Äèòñ ùÿìèí ÿëéàçìàñûíûí öçöíö
÷ûõàðäàðàã Áåðëèí êèòàáõàíàñûíà ýÿòèð-
ìèø âÿ “Òÿïÿýþç” áîéóíó äà àëìàí
äèëèíÿ òÿðúöìÿñèëÿ áèðëèêäÿ íÿøð åòìèø-
äèð. Äèòñ ùÿìèí íÿøð ìöíàñèáÿòèëÿ éàç-
äûüû ìÿãàëÿäÿ “Òÿïÿýþç” áîéóíó Ùî-
ìåðèí “Îäèññåéà”ñû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìèø,
ùÿòòà “Îäèññåéà”íûí éàðàäûëìàñûíäà áó
áîéäàí èñòèôàäÿ îëóíäóüóíó ñþéëÿìÿê-
89
ëÿ ÿñÿðèí ÷îõ ãÿäèì îëìàñû èääèàñûíû
èðÿëè ñöðìöøäöð.
Ñîíðà áó àáèäÿ áþéöê ðóñ àëèìè
Áàðòîëäóí äèããÿòèíè úÿëá åòìèøäèð.
Áàðòîëä 1894 èëäÿ “Çàïèñêè Âîñòî÷íîãî
Îòäåëåíèÿ Èìïåðàòîðñêîãî Ðóññêîãî
Îáùåñòâà” àäëû ìÿúìóÿíèí VIII úèëäèí-
äÿ áó ÿñÿð ùàããûíäà öìóìè ìÿëóìàò
âåðìèø âÿ “Äóõà Ãîúà îüëó Äÿëè Äîì-
ðóë áîéó”íó ðóñúàéà òÿðúöìÿñè èëÿ
áèðëèêäÿ íÿøð åòäèðìèøäèð. Àêàäåìèêèí
áó òÿøÿááöñö ðóñ øÿðãøöíàñëàðû è÷ÿðèñèí-
äÿ áþéöê ìàðàã îéàòìûø, ùÿìèí ìÿú-
ìóÿíèí ñîíðàêû íþìðÿëÿðèíäÿ Òóìàí-
ñêè, Äèâàåâ, Èíîñòðàíòñåâ âÿ äàùà áèð ñû-
ðà áàøãà àëèìëÿð úèääè åëìè-òÿíãèäè ìÿ-
ãàëÿëÿð éàçìûøëàð. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ
Áàðòîëä ÿñÿðèí äàùà áèð íå÷ÿ áîéóíó
ðóñúàéà òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ÷àïà
ùàçûðëàíìûøäûð. Áàðòîëäóí ùÿìèí áó
òÿðúöìÿñè 1950 èëäÿ Íèçàìè àäûíà
ßäÿáèééàò âÿ Äèë èíñòóòóòó òÿðÿôèíäÿí
íÿøð åäèëìèøäèð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó àáèäÿ
ùàããûíäà Òöðêèéÿ àëèìëÿðè äÿ òÿäãèãàò
àïàðìûøëàð. 1916 èëäÿ Êèëèñëè Ìöÿëëèì
Ðèôÿò ÿñÿðè Áåðëèí íöñõÿñè ÿñàñûíäà ÿðÿá
ÿëèôáàñû èëÿ íÿøð åòìèøäèð. Ëàêèí íàøèð
ÿñÿðèí áèð ñûðà éåðëÿðèíè îõóéà áèëìÿìèø,
áÿçÿí òÿùðèô åòìèø, áÿçÿí èñÿ äîüðóäàí-
äîüðóéà îõóéà áèëìÿäèéèíè ýþñòÿðÿí
õöñóñè èøàðÿëÿð ãîéìóøäóð.
1938 èëäÿ éåíÿ äÿ òöðê àëèìè Îðõàí
Øàèã Ýþêéàé ÿñÿðè éåíè ÿëèôáàäà íÿøð
åòäèðìèøäèð. Åéíè èëäÿ ÿñÿð ëàòûí ÿëèôáàñû
èëÿ Áàêûäà íÿøð åäèëìèøäèð. Ñîí èëëÿðäÿ
Èòàëèéà øÿðãøöíàñû, ïðîôåññîð Ðîññè áó
àáèäÿíèí áàøãà áèð íöñõÿñèíè Âàòèêàí
êèòàáõàíàñûíäàí òàïûá, 1952 èëäÿ áþéöê
áèð ìöãÿääèìÿ èëÿ íÿøð åòìèøäèð.
Áó äàñòàíëàðûí áåëÿ ýåíèø áèð øÿ-
êèëäÿ íÿøð åäèëìÿñè áó ñàùÿäÿ ìöõòÿëèô
õàëãëàðà ìÿíñóá àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí
àïàðûëàí òÿäãèãàòûí äà ÷îõ ýåíèø áèð øÿ-
êèë àëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Èëê òÿäãè-
ãàò÷û Äèòñäÿí áàøëàéàðàã ñîí òÿäãèãàò÷û
Ðîññèéÿ ãÿäÿð áöòöí àëèìëÿð Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí øÿõñèééÿòè, äàñòàíëàðûí ÿùÿìèé-
éÿòè, ùàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòäèéè çàìàí
âÿ ìÿêàí ìÿñÿëÿëÿðè, ÿñÿðèí äèëè, öñëó-
áó âÿ ñ. ùàããûíäà úèääè òÿäãèãàò àïàð-
ìûø, áÿçèñè éàíëûø, áÿçèñè ÷îõ äîüðó íÿ-
òèúÿëÿðÿ ýÿëìèøëÿð. Áó òÿäãèãàò÷ûëàð è÷ÿ-
ðèñèíäÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí èëê ýþðêÿìëè èø
àêàäåìèê Áàðòîëä òÿðÿôèíäÿí ýþðöë-
ìöøäöð. Áàðòîëä ýÿíú éàøëàðûíäàí òà
þìðöíöí ñîí ýöíëÿðèíÿ êèìè áó ÿñÿð
öçÿðèíäÿ èøëÿìèøäèð. Ðóñúàéà òÿðúöìÿñè
èëÿ áèðëèêäÿ ÷àïà ùàçûðëàìûø îëäóüó
íöñõÿéÿ éàçäûüû ýåíèø ìöãÿääèìÿñèí-
äÿ àêàäåìèê áèð äàùà ãÿòè ñóðÿòäÿ åëàí
åòìèøäèð êè, áó äàñòàíëàðûí Ãàôãàç ìö-
ùèòèíäÿí áàøãà áèð éåðäÿ éàðàíìûø
îëäóüóíó åùòèìàë åòìÿê ìöìêöí
äåéèëäèð.
Áàðòîëääàí ñîíðà õöñóñèëÿ Àçÿð-
áàéúàí àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí òÿä-
ãèãàò äà îíóí áó ôèêðèíèí äîüðó
îëäóüóíó òÿñäèã åòìÿêäÿäèð.
Áó äàñòàíëàðäà òÿñâèð åäèëÿí ùàäè-
ñÿëÿð äîüóðäàí äà Àçÿðáàéúàíäà úÿðÿ-
éàí åäèð. Áóðàäà Ýÿíúÿíèí, Áÿðäÿíèí,
Äÿðáÿíäèí, ßëèíúÿ ÷àéû âÿ ßëèíúÿ
ãàëàñûíûí, Äÿðÿøàì, Ýþé÷ÿ ýþëö âÿ ñ.
àäëàðû ÷ÿêèëìÿêäÿäèð. Äàùà äîüðó äå-
éèëñÿ, ùàäèñÿëÿð Àçÿðáàéúàí ìöùèòèíäÿ
úÿðÿéàí åäèð. ßñÿðèí ãÿùðÿìàíëàðû ýöð-
úöëÿð, åðìÿíèëÿð, àáõàçëàðëà ãîíøóäóð-
ëàð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä”óí Àçÿðáàéúàíëà
áàüëû îëäóüó âàõòèëÿ ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿ
Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø àëèìëÿðèí, ñÿééàù-
ëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí äÿ àéäûí ñóðÿòäÿ
ýþðöíìÿêäÿäèð.
Àäàì Îëåàðè 1638 èëäÿ Äÿðáÿíääÿ
îëäóüó çàìàí, àçÿðáàéúàíëûëàðäàí Äÿ-
äÿ Ãîðãóä ùåêàéÿëÿðèíè åøèòäèéèíè, Ãà-
çàí õàíûí âÿ àðâàäû Áóðëà õàòóíóí, åëÿ-
úÿ äÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí þçöíöí áóðàäà
ãÿáðëÿðè îëäóüóíó ãåéä åäèð. Ùÿìèí
90
ÿñðèí îðòàëàðûíäà Øàìàõûéà ýÿëìèø ñÿé-
éàù Þâëèéà ×ÿëÿáè èñÿ þç ñÿéàùÿòíàìÿ-
ñèíäÿ Äÿðáÿíääÿ Äÿäÿ Ãîðãóäóí ãÿáðè
îëäóüóíó âÿ øèðâàíëûëàðûí áó ãÿáðÿ
áþéöê åùòèðàì áÿñëÿäèêëÿðèíè, ùÿòòà,
åòèãàä åòäèêëÿðèíè éàçûð (Þâëèéà ×ÿëÿáè.
“Ñÿéàùÿòíàìÿ”, I úèëä, Èñòàíáóë; Ïîä-
ðîáíîå îïèñàíèå ïóòåøåñòâèÿ â Ìîñê-
âó è Ïåðñèþ. Ì., 1870).
Ìèñàë ö÷öí, ÿòðàôëû òÿôÿððöàòà ýèðèø-
ìÿäÿí åëÿ áèðúÿ áó ôàêòû ãåéä åòìÿê êè-
ôàéÿòäèð êè, ÿí éàõûíû ÕV-XVI ÿñðëÿð-
äÿí åòèáàðÿí “àøûã” èôàäÿñèíèí èøëÿíèë-
ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà ÿñàñ éàðàäûúû âÿ
èôà÷û êèìè èøòèðàê åäÿí îçàí Íèçàìè,
Íÿñèìè, Ôöçóëè êèìè êëàññèêëÿðèìèçèí
ÿñÿðëÿðèíäÿ îëìàãäàí áàøãà, áó ýöí äÿ
éåð àäëàðûíäà âÿ øèôàùè ÿäÿáèééàò íöìó-
íÿëÿðèìèçäÿ éàøàìàãäàäûð. Ìÿñÿëÿí:
Ãûçûì, ãûçûì, ãûç àíà!
Ãûçûìû âåððÿì îçàíà,
Îçàí àõ÷à ãàçàíà,
Ãûçûì ýåéÿ, áÿçÿíÿ âÿ ñ.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” êèòàáûíäà îí èêè
áîé (äàñòàí) âÿ áèð ìöãÿääèìÿ âàðäûð.
Äèããÿòëè òÿäãèã àéäûí áèð øÿêèäÿ ýþñòÿðèð
êè, áó äàñòàíëàð àéðû-àéðû îçàíëàð (àøûã-
ëàð) òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðû âàõòëàðäà
éàðàäûëìûø ÿñÿðëÿðäèð. Áîéëàðûí ÿêñÿðèé-
éÿòèíäÿ áöòöí äöíéà õàëãëàðûíûí
ãÿùðÿìàíëûã åïîñëàðûíäà îëäóüó êèìè
åïèê ãÿùðÿìàíëàðûí äàõèëè âÿ õàðèúè
äöøìÿíëÿðÿ ãàðøû àïàðäûãëàðû ìö-
ùàðèáÿëÿðäÿí áÿùñ îëóíóð. ßñÿðèí ÿñàñ
áîéëàðû, ÿñàñÿí, Õ-ÕI ÿñðëÿðëÿ ñÿñëÿøèð.
Ëàêèí, åéíè çàìàíäà, áóðàäà ÷îõ ãÿäèì
ìèôîëîýèéà èëÿ ÿëàãÿäàð ìþâçóëàð äà âàð
êè, áóíëàð äàùà ÷îõ ãÿäèì Ãàôãàç, åëÿúÿ
äÿ éóíàí ÿñàòèðèíè õàòûðëàòìàãäàäûð.
Áåëÿ áîéëàðà ìèñàë îëàðàã õöñóñèëÿ
“Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàú”, “Ãàíòóðàëû” âÿ
“Òÿïÿýþç” áîéëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû äàùà ÷îõ
êþ÷ÿðè ïàòðèàðõàë – ãÿáèëÿ ãóðóëóøóíóí
ïîçóëäóüó, ôåîäàë ìöíàñèáÿòëÿðèíèí
ãöââÿòëÿíäèéè ÿñðëÿðèí ìÿùñóëóäóð.
Áóðàäà òÿñâèð åäèëÿí úÿìèééÿòèí
áàøûíäà õàíëàð õàíû Áàéûíäûð õàí äóðóð.
Ëàêèí áîéëàðäà îíóí éàëíûç àäû ÷ÿêèëèð.
ßñÿðèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû èñÿ Ãàçàí õàí
âÿ îíóí ÿòðàôûíäà áèðëÿøÿí áàùàäûðëàð-
äûð. Åéíè çàìàíäà áóðàäà “ãàðüû úèäà
ýÿçäèðÿí” ðÿèééÿò ãÿùðÿìàíëàðûíäàí,
õàëã íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí, íþêÿðëÿðèí-
äÿí, ÷îáàíëàðäàí äà áÿùñ åäèëìÿêäÿäèð.
ßìÿê÷è õàëãûí íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí
Ãàðàúà ×îáàí ÷îõ áþéöê áèð ãÿùðÿ-
ìàíëûãëà äöøìÿí áàñãûíûíûí ãàðøûñûíû
àëûð, èêè ãàðäàøûíû ãóðáàí âåðÿðÿê ñöðö-
ëÿðè õèëàñ åäèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, ÿñÿðèí öìó-
ìè ãÿùðÿìàíû êèìè òÿñâèð åäèëÿí Ãàçàí
õàíäàí äàùà ãöââÿòëè, äàùà íàìóñëó
ýþñòÿðèëèð. Ùå÷ áèð àäû-ñàíû, ìÿíñÿáè,
òèòóëó îëìàéàí Äÿëè Äîìðóë èñÿ ìþâùó-
ìè-äèíè ãöââÿëÿðÿ, ßçðàèëÿ ãàðøû ÷ûõûð,
íÿòèúÿäÿ áó äàñòàí ìÿùÿááÿòèí þëöìÿ
ãàëèá ýÿëìÿñè èëÿ áèòèð.
Áóðàñû äîüðóäóð êè, áó ãÿùðÿìàíëàð
âÿ îíëàðûí òÿìñèë åòäèêëÿðè òàéôà äèíè
ýþðöø åòèáàðû èëÿ ìöñÿëìàíäûðëàð. Ùÿòòà
äàñòàíëàðäà îíëàðûí íàìàç ãûëäûãëàðûí-
äàí, êèëñÿëÿðè éûõûá ìÿñúèä òèêìÿëÿðèí-
äÿí äàíûøûëûð. Ìÿùÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) àäû
÷ÿêèëèð âÿ ñ. Ëàêèí áöòöí áóíëàðà áàõ-
ìàéàðàã, ÿñÿðäÿ èñëàìèééÿò ðóùó, ìèñàë
ö÷öí áó ÿñðëÿðäÿ éàðàíìûø éàçûëû ÿäÿ-
áèééàò ÿñÿðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ÷îõ çÿèôäèð.
Áóðàäà ùèúàá, ÷îõàðâàäëûëûã âÿ ñ. éîõ-
äóð. Ùÿòòà àëãûø âÿ ãàðüûøëàð äà äèíè ìà-
ùèééÿò äàøûìûð (Ãûëûíúûìà äîüðàíûì,
îüëóì äîüìàñûí, äîüàðñà îí éàøûíà âàð-
ìàñûí, ÷àïàðêÿí àü-áîç àòûí áöäðÿìÿ-
ñèí, êþëýÿëèúÿ àüàúûí ãóðóìàñûí âÿ ñ.).
Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, ÿñÿðäÿ àò,
ãûëûíú, ãàäûí âÿ ñ. èñëàìèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð
äèíè øÿõñèééÿòëÿðäÿí äàùà ãàáàðûã áèð
øÿêèëäÿ ìöãÿääÿñëÿøäèðèëìèøäèð.
Ùÿëÿ èñëàìèééÿòäÿí ãàáàãêû äèíè
ýþðöøëÿðëÿ ÿëàãÿäàð èíàì âÿ åòèãàäëàð,
91
àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿð äÿ ÿñÿðäÿ àéäûí áèð
øÿêèëäÿ éàøàìàãäàäûð.
ßñÿðäÿ òÿñâèð åäèëÿí ìöùàðèáÿëÿðèí
ìöÿééÿí ùèññÿñè “êàôèðëÿðÿ” ãàðøû àïà-
ðûëûð. Ëàêèí “êàôèð” ñþçö ùÿð éåðäÿ äèí
àéðû äöøìÿí ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèð.
ßñÿðäÿêè ãÿùðÿìàíëàð äàõèëäÿ þç àðàëà-
ðûíäà ìöùàðèáÿëÿð, äþéöøëÿð àïàðäûãëàðû
êèìè, õàðèúè áàñãûíëàðà äà ãàðøû âóðóøóð-
ëàð. Äèããÿò åäèëñÿ, áåëÿ âóðóøìàëàðäàí
áÿùñ åäÿí äàñòàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ
“êàôèð” àäëàíàí áó äöøìÿíëÿð þëêÿéÿ
áàñãûí åäèð, ãÿùðÿìàíëàð äà áóíëàðà
ãàðøû âóðóøìàã ö÷öí àéàüà ãàëõûðëàð
(“Ãàçàí õàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû”,
“Áàìñû Áåéðÿê”, “Áÿêèë îüëó ßìðàí”,
“Óðóçóí ÿñèð îëìàñû” âÿ ñ.). Ãàëàí äàñ-
òàíëàðäàí “Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàúäà”
ãûðõ íàìÿðäèí õÿéàíÿòè íÿòèúÿñèíäÿ àòà
èëÿ îüóë àðàñûíäà ñàëûíàí çèääèééÿòäÿí,
“Äÿëè Äîìðóë” áîéóíäà àèëÿ-ìÿèøÿò
ìÿñÿëÿñèíäÿí, õöñóñèëÿ ãàäûíûí þç ÿðè-
íÿ ìÿùÿááÿòèíäÿí, ùÿòòà, ßçðàèëÿ ãàëèá
ýÿëÿí ãöäðÿòèíäÿí, “Òÿïÿýþçäÿ” õàë-
ãûí öìóìè ôÿëàêÿòèíÿ ñÿáÿá îëàí ãàðà
ãöââÿëÿðëÿ (éåìÿê ö÷öí ýöíäÿ áåø éöç
ãîéóí, èêè àäàì òÿëÿá åäÿí Òÿïÿýþçÿ)
ìöáàðèçÿäÿí, “Ãàíòóðàëû” áîéóíäà
“êàôèðëÿðäÿí” ãûç ñåâèá åâëÿíìÿêäÿí,
ãàäûí ãÿùðÿìàíëûüûíäàí, ñîí áîéäà èñÿ
áó ãÿùðÿìàíëàðûí þç àðàëàðûíäà ýåäÿí
äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿðäÿí äàíûøûëûð.
Áåëÿëèêëÿ, îí èêè äàñòàíäàí áåøè
áàñãûí÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ, áåøè ÿñàòèð,
àèëÿ-ìÿèøÿò ìÿñÿëÿñè ìþâçóëàðûíà ùÿñð
åäèëìèøäèð. Èêè äàñòàíäà èñÿ (“Éåýíÿê”
âÿ “Ñåýðÿê”) áàñãûí÷ûëûã ÿùâàë-ðóùèé-
éÿñè âàðäûð. Ëàêèí áó èêè äàñòàíäà äà
äöøìÿí êèìè âåðèëÿí òÿðÿô êîíêðåòëèêäÿí
÷îõ óçàãäûð. Ìèñàë ö÷öí “Éåýíÿê” äàñ-
òàíûíäà ãÿùðÿìàíëàðûí ìöáàðèçÿ àïàð-
äûãëàðû äöøìÿí òÿðÿôèí áàø÷ûñû “Àëòìûø
àðøûí ãàìÿòè” îëàí “Àðøûí îüëó
Äèðÿêäèð”.
 Àéäûíäûð êè, áó êîíêðåò øÿõñèééÿò
äåéèë, ñàäÿúÿ ÿäÿáè îáðàçäûð. “Ñåýðÿê”
äàñòàíûíäà èñÿ ìöùàðèáÿ ßëèíúÿ ãàëà-
ñûíà ãàðøû àïàðûëûð êè, áó äà Àçÿðáàéúàí
ÿðàçèñèäèð.
Öìóìèééÿòëÿ, áó äàñòàíëàðäà õàë-
ãûí íÿúèá ùèññëÿðè âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ôÿ-
äàêàðëûã, ñÿäàãÿò, ãÿùðÿìàíëûã, ìÿòèí-
ëèê êèìè ñèôÿòëÿðè òÿáëèü åäèëèð.
Ãàðàúà ×îáàí àëòû éöç äöøìÿí
ãàðøûñûíäà ìÿðä äàéàíûð, ñöðöëÿðè þç
ñàïàíäû èëÿ äöøìÿíäÿí ãîðóéóð.
Óðóç äöøìÿí ÿëèíÿ äöøìöø àíàñû-
íûí òàíûíìàìàñû ö÷öí, äàðäàí àñûëûá
ÿòèíèí ãèéìÿ-ãèéìÿ êÿñèëìÿñèíÿ ðàçû
îëóð. Äÿëè Äîìðóëóí ãàäûíû ÿðèíèí ÿâÿ-
çèíÿ þëöìÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðèð, Ñåë-
úàí õàòóí “ñàüûíà-ñîëóíà ãîøà éàé
÷ÿêÿðÿê” ñåâýèëèñèíè þëöìäÿí ãóðòàðûð.
Ãàçàí þëöìÿ ðàçû îëóð, ëàêèí õÿéàíÿò
åòìèð, äöøìÿíÿ áîéóí ÿéìèð.
Äàñòàíëàðäà àíà ìÿùÿááÿòè, ãàðäàø
ìÿùÿááÿòè, äîñòëóã, éîëäàøëûã êèìè íÿ-
úèá ùèññëÿð ãàáàðûã øÿêèëäÿ âåðèëèð. Åéíè
çàìàíäà ÿñÿðäÿ äöøìÿí áàøû êÿñÿíÿ,
äöøìÿí ãàíû òþêÿíÿ ùÿòòà ìöêàôàò äà
âåðèëèð. Àòàëàð îüóëëàðûíû ìöùàðèáÿ ìåé-
äàíëàðûíà àïàðûð, þéðÿäèð, äöøìÿí áàøû
ýÿòèðìÿìèø îüóëëàðà èñÿ îüóë ýþçö èëÿ
áàõìûðëàð. Áåëÿ àäàìëàðà ùÿòòà, àä äà
ãîéóëìóð.
Áó ÿùâàë-ðóùèééÿéÿ áÿçÿí ìö-
ùàðèáÿ êóëòó êèìè áàõìàã èñòÿéÿíëÿð
îëóð. Ëàêèí äèããÿò åäèëñÿ, áó áöòöí
äöíéà ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðûíà õàñ
îëàí áèð ìÿñÿëÿäèð. Áåëÿ ÿùâàë-ðóùèé-
éÿéÿ ìàëèê îëìàéàí äàñòàí ùÿð øåéäÿí
ÿââÿë “ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû” îëìàç,
öìóìèééÿòëÿ ùÿð ùàíñû áèð äàñòàíäà
áåëÿ ÿùâàë-ðóùèééÿéÿ çèää ýåòìÿê ãÿù-
ðÿìàíëûã äàñòàíû æàíðûíà çèää ýåòìÿê
äåìÿêäèð.
Àéäûíäûð êè, ìöùàðèáÿ ÿùâàë-ðó-
ùèééÿñè, ìöùàðèáÿ ãàíóíëàðû, ìöùàðèáÿ
àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè éàðàäûð. Áó, ùÿð õàëã-
92
äà, ùÿð äþâðäÿ, ùÿð þëêÿäÿ áåëÿ îëìóø-
äóð. Áó ÿùâàë-ðóùèééÿíèí êèìëÿðÿ ãàðøû
îëìàñû, áàøãà ñþçëÿ äåéèëñÿ, ÿñÿðäÿ òÿñ-
âèð åäèëÿí “êàôèðëÿðèí” êèìëÿðäÿí èáàðÿò
îëìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ èñÿ éóõàðûäà äåéèë-
äèéè êèìè, äèããÿò âÿ åùòèéàòëà éàíàøìàã
ëàçûìäûð. Áèð äàùà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð
êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿùðÿìàíëàðû áÿçÿí
þç àðàëàðûíäà âóðóøóðëàð, áÿçÿí èñÿ
êîíêðåòëèêäÿí ÷îõ óçàã, öìóìèëÿøìèø,
ôàíòàñòèêëÿøìèø, åïèê îáðàçà ÷åâðèëìèø
äöøìÿíëÿðëÿ âóðóøóðëàð. Áó äöøìÿí
áÿçÿí Ãûï÷àã àäëàíûð, áÿçÿí “Òðàáçîí
òÿêóðó”, áÿçÿí èñÿ Òÿïÿýþç îëóð.
...”Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðûíäà
òÿñâèð åäèëÿí äöøìÿí îáðàçëàðû, ÿñëèíäÿ
ùå÷ äÿ çÿíí åäèëäèéè ãÿäÿð áàðûøìàç
“äèíè” âÿ éàõóä “ìèëëè” äöøìÿí îáðàç-
ëàðû äåéèëäèð.
Òàðèõÿí ìÿëóìäóð êè, ùÿëÿ VI-VII
ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã îüóç-òöðêìÿí
ãÿáèëÿëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ ýÿëèð,
éåðëèëÿðëÿ ãàéíàéûá ãîâóøóð, äîüðóäàí-
äîüðóéà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíèê
òÿðêèáèíÿ äàõèë îëóðäóëàð. Äàñòàí ãÿùðÿ-
ìàíëàðû ãîíøóëàðäàí ãûç ñåâèá åâëÿ-
íèðëÿð, áóíëàðà ãûç âåðèá ãîùóì îëóðëàð.
“Êàôèðëÿð” âÿ “Áàìñû Áåéðÿê” áîéëà-
ðûíäàêû ìöùàðèáÿëÿð àíúàã ãûç öñòöíäÿ
îëóð.
Ýþðöíäöéö öçðÿ, áöòöí áóíëàð êþ-
÷ÿðè ôåîäàë-ïàòðèàðõàë ìöùèòèí þç äàõèëè
ìÿçìóíóíäàí äîüàí ùàäèñÿëÿðäèð.
Õ-XI ÿñðëÿðäÿ áþéöê øÿùÿðëÿðäÿ,
êÿíäëÿðäÿ éàøàéàí îòóðàã ÿùàëèäÿí
ôÿðãëè îëàðàã êþ÷ÿðè ùÿéàò êå÷èðÿí ÿùàëè
ÿñàñÿí ìàëäàðëûãëà ìÿøüóë îëäóãëàðû
ö÷öí ñàáèò ìÿñêÿíÿ ìàëèê äåéèëäèëÿð.
Îíëàð ôÿñèëëÿðÿ óéüóí îëàðàã òåç-òåç
éåðëÿðèíè äÿéèøäèëÿð, ãûøëàüà âÿ éàéëàüà
êþ÷öðäöëÿð êè, áó äà îíëàðûí ìÿèøÿò
òÿðçèíÿ òÿñèð åòìÿéÿ áèëìÿçäè.
Äöçäöð, ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà îòóðàã
ùÿéàòäàí äà äàíûøûëûð, öçöì áàüëàðû òÿ-
ðèôëÿíèð, ùÿòòà øÿðàá÷ûëûãäàí, ãÿùðÿìàí-
ëàðûí øÿðàá è÷ìÿëÿðèíäÿí äàíûøûëûð (“Äÿëè
Äîìðóë” áîéó). Ëàêèí öìóìèééÿòëÿ
åïîñ äàùà ÷îõ êþ÷ÿðè-ìàëäàð ÿùàëè
è÷ÿðèñèíäÿ éàðàíìûø âÿ éàøàìûøäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ êþ÷ÿðè ùÿéàò êå÷èðÿí éåðëè
òàéôàëàðûí ðóùó, ñÿâèééÿñè, àäÿòëÿðè,
ùÿòòà äöíéà ýþðöøö äàùà ãàáàðûã áèð
øÿêèëäÿ åïîñäà ìöùàôèçÿ îëóíìóøäóð.
Áó âÿçèééÿò áÿçèëÿðèíÿ ãÿðèáÿ ýþðöíÿ
áèëÿð. Ëàêèí óíóäóëìàìàëûäûð êè, àøûã
ßëÿñýÿðè éåòèðÿí ìöùèò îëìàäûüû êèìè,
Íèçàìèíè éåòèðÿí Ýÿíúÿ ìöùèòè äÿ
Ãàðàúà ×îáàíûí éàøàäûüû ìöùèò äåéèëäè,
îëà äà áèëìÿçäè.
1951 èëäÿ ÊÄÃ äàñòàíëàðûíû ìèëëÿò-
÷èëèê òÿáëèü åäÿí ïàíòöðêèñò, ïàíèñëàìèñò
áèð àáèäÿ àäëàíäûðàðàã, áó äàñòàíëàðûí
Àçÿðáàéúàíëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìà-
äûüûíû èääèà åäèðäèëÿð. Áó èääèà òàìàìèëÿ
ÿñàññûçäûð. Ìÿëóì îëäóüó öçðÿ, ïàíèñ-
ëàìèçì ÕIÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà, ïàí-
òöðêèçì èñÿ áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè
ÿðÿôÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõìûø úÿðÿéàíëàðäûð.
ßñÿðèí äèëè òöðê äèëèíäÿ äàíûøàí áèð
ñûðà õàëãëàð ö÷öí äÿ òàì âÿ éàõóä ãèñ-
ìÿí àíëàøûãëû îëñà äà, ëöüÿò òÿðêèáè, ôðà-
çåîëîýèéàñû âÿ ãðàììàòèê ãóðóëóøó åòè-
áàðèëÿ äèýÿð òöðê äèëëÿðèíèí ùàìûñûíäàí
äàùà ÷îõ Àçÿðáàéúàí äèëè èëÿ áàüëûäûð.
Åëÿ áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, àáèäÿíè ÿðÿá
ÿëèôáàñû èëÿ íÿøð åäÿí Ìöÿëëèì Ðèôÿò,
åëÿúÿ äÿ áóíó éåíè òöðê ÿëèôáàñûíà êþ-
÷öðìöø îëàí Îðõàí Øàèã áèð ñûðà ñþçëÿðè,
èôàäÿëÿðè, ùÿòòà áöòþâ úöìëÿëÿðè, ôèêèðëÿðè
áàøà äöøÿ áèëìÿìèøëÿð. Éóõàðûäà äåéèë-
äèéè êèìè, éà òÿùðèô åòìèøëÿð, éàõóä äà
áàøà äöøìÿäèêëÿðèíè ãåéä åòìèøëÿð.
Ìèñàë ö÷öí, Ìöÿëëèì Ðèôÿò “áÿëÿ-
ìÿê” (óøàã áÿëÿìÿê) ñþçöíö “áÿëëÿ-
ìÿê” ìÿíàñûíäà áàøà äöøìöøäöð. Éåðè
ýÿëìèøêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
òöðêìÿíëÿðäÿ äÿ áó ñþç “ãóíäàìàã-
äûð”. “Øèëëÿ” ñþçö Òöðêèéÿäÿ ùå÷ àíëà-
øûëìàìûø, òöðêìÿíëÿðäÿ èñÿ áó, “øàï-
ïàòäûð”. “Ñÿêñÿíìÿê” ñþçö òöðê àëèì-
93
ëÿðè òÿðÿôèíäÿí àíëàøûëìàìûø, òöðêìÿí-
ëÿð èñÿ áó ìÿ’íàíû áèçäÿ áó ñþçöí ñèíî-
íèìè îëàí “òèñêèíìÿê” èëÿ èôàäÿ åäèðëÿð.
Òöðê íÿøðëÿðèíäÿ “ýöíö” ñþçö “ãûñãàí-
ìàã”, “÷àõìàã” ñþçö “àëîâ”, “ãàðìà-
ëàìàã” ñþçö èñÿ “ãàðàíëûãäà î òÿðÿô-áó
òÿðÿôÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê” äåéÿ ìÿíàëàí-
äûðûëìûøäûð. Áåëÿ ìèñàëëàð ÷îõäóð. Ùàë-
áóêè, òöðê ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí áàøà äöø-
ìÿäèêëÿðè áó ñþçëÿð áèçäÿ ùàìûíûí
ýöíäÿëèê äàíûøûãäà èøëÿòäèéè ñþçëÿðäèð.
ßñÿðäÿ ÷îõ àç äà îëñà ùÿð ùàëäà áÿçÿí
èíäèêè äèëèìèçäÿ èøëÿäèëìÿéÿí ñþçëÿðÿ
äÿ òÿñàäöô åäèëèð êè, áóíëàð äèëèìèçèí
òàðèõèíè áèëìÿéÿí àäàìëàðà “éàáàí÷û”
ñþçëÿð êèìè ýþðöíöð. Áåëÿ àäàìëàð áÿ’çè
ùàëëàðäà áó òèïëè ñþçëÿðèí ìöàñèð äèëè-
ìèçäÿ èøëÿíìÿäèéèíÿ ÿñàñëàíàðàã, ãåé-
ðè-åëìè, éöíýöë ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöð-
ìÿê òÿøÿááöñöíäÿ îëóðëàð. Ùàëáóêè
èñòÿð êëàññèêëÿðèìèçäÿ, èñòÿðñÿ äÿ úàíëû
äèëèìèçäÿ, øèâÿëÿðäÿ áåëÿ ñþçëÿðèí þçëÿ-
ðèíÿ, éà äà äåðèâàòëàðûíà (òþðÿìÿ ñþçëÿð)
èñòÿíèëÿí ãÿäÿð òÿñàäöô åòìÿê ìöì-
êöíäöð. Ìèñàë ö÷öí: à) ÿñÿðèí ìöãÿääè-
ìÿñèíäÿ áåëÿ áèð úöìëÿ âàðäûð: “ßýÿð
éàçûäàí-éàáàíäàí åâÿ ãóòëó áèð ãîíàã
ýÿëñÿ...”. ßââÿëÿí, áóðàñûíû ãåéä åäÿê
êè, “ãîíàã” ñþçö òöðêëÿðäÿ áèçäÿêè ìÿ-
íàäàí ôÿðãëè îëàðàã “ãîíàüûí äöøäöéö
éåð” äåìÿêäèð. Áóðàäà èñÿ áèçäÿêè ìÿ-
íàäà èøëÿíèð. “Óòëó” ñþçö èñÿ èíäè èøëÿí-
ìÿéÿí àðõàèê ñþçäöð. Ùàëáóêè ÿñëèíäÿ
“àð äåìÿê îëàí” “óò” ñþçöíöí “óò-àí-
ìàã” – “óòàíìàã” ôîðìàñû èíäè äÿ
èøëÿíìÿêäÿäèð; á) ÿñÿðäÿ ÷îõ òåç-òåç
“ïàéûç” ìÿíàñûíäà “ýöç” ñþçö èøëÿí-
ìÿêäÿäèð. Áó ñþç åëÿ áåëÿ ìöñòÿãèë øÿ-
êèëäÿ êëàññèêëÿðèìèçäÿ èøëÿíäèéè êèìè
îíóí äåðèâàòëàðû äà áóýöíêö äèëèìèçäÿ
éàøàìàãäàäûð. Ìèñàë ö÷öí, ýöçäÿëèê-
ïàéûçëûã òàõûë, ýöçÿì-ïàéûç éóíó, éà-
õóä “éàéäà éàéëàüà, ïàéûçäà ýöçäÿéÿ”
êèìè àòàëàð ñþçö øÿêëèíäÿ äÿ èøëÿíìÿê-
äÿäèð; â) “ÿçèçëÿìÿê” ìÿ’íàñûíäà èøëÿ-
íÿí “àüûðëàìàã” ñþçö äÿ áåëÿäèð: “Áèð
è÷èì ñó èëÿ àüûðëàìàäûí ìåùìàíûí”
(Ôöçóëè). “Òÿìèç” ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí
“àðû” ñþçö äÿ áó ãÿáèëäÿíäèð: “Àðûòìà-
ìàã”, “Àðûòìàã”, “Àéäàí àðû, ñóäàí
äóðó”, “Àðû äåñÿí ýþçÿëëÿðäÿí àðûéàì”
(äàñòàíäàí), “Ýöçýöñö àðû äåéèëäèð, ÷àðÿ
ãûëñûí ïàñûíà” (Íÿñèìè), “Äöí” (ýåúÿ),
“ýþðêëö” (ìöãÿääÿñ), “ó÷ìàã” (úÿí-
íÿò), “òàìó” (úÿùÿííÿì) âÿ ñ. ñþçëÿð
äÿ éà êëàññèêëÿðèìèçäÿ, éà äà úàíëû äèëè-
ìèçäÿ éàøàìàãäàäûð. Áó ýöí áÿçèëÿðèíÿ
àíëàøûëìàç, éàõóä “ éàáàí÷û” êèìè ýþ-
ðöíÿí ñþçëÿðèí áèð ãèñìè áó ãÿáèëäÿíäèð.
“Éàáàí÷û” êèìè ýþðöíÿí ñþçëÿðèí
áÿçèëÿðè èñÿ Äðåçäåíäÿêè íöñõÿíèí éà-
çûéà àëûíäûüû çàìàí èìëàíûí ùÿëÿ ñàáèò-
ëÿøìÿìèø îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Èíäè
äàñòàíû äöç îõóéà áèëìÿéÿíëÿðÿ, ÿë-
áÿòòÿ êè, áó ñþçëÿð éàáàí÷û êèìè ýþðöíÿ
áèëÿð.
Áóíëàðäàí áàøãà, îíó äà ãåéä åò-
ìÿê ëàçûìäûð êè, íöñõÿäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí
áèð ñûðà ñþçëÿðèí ïàðàëåë èøëÿíìÿñè, éÿíè
ñèíîíèìëÿðäÿí èñòèôàäÿ ìÿñÿëÿñè (âàð-
ìàã-ýåòìÿê, ãûëìàã-åòìÿê, áîëìàã-
îëìàã, ñàü-ÿñÿí âÿ ñ.). Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáè äèëèíäÿ óçóí ìöääÿò äàâàì åòìèø
öìóìè ùàëäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÊÄÃ-äÿ
áÿçÿí òÿñàäöô åäèëÿí áåëÿ ùàëëàðû äèëè-
ìèçäÿ éàáàí÷û ùàë êèìè ãèéìÿòëÿíäèð-
ìÿê äîüðó äåéèë.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èíêèøàô òàðèõèíè
äÿãèã ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ö÷öí äÿ
ÊÄÃ ÿí éàõøû, ÿí ãÿäèì àáèäÿëÿðäÿí
áèðèäèð.
Ëàêèí áóðàäà äåéèëÿí âÿ äåéèëìÿ-
éÿí áèð ñûðà ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí “àíëà-
øûëìàç”, éàõóä “éàáàí÷û” ùàëà äöøìöø
ñþçëÿðäÿí, èôàäÿëÿðäÿí áàøãà áÿçè äàñ-
òàíëàðäà äîüðóäàí äà äèëèìèçäÿ íàäèð
ùàëëàðäà èøëÿäèëìèø, èøëÿäèëÿí, áÿçÿí äÿ
ùå÷ èøëÿäèëäèéè ùÿëÿ áèçÿ ìÿ’ëóì îë-
ìàéàí ñþçëÿðÿ äÿ òÿñàäöô îëóíóð.
94
Áóðàñûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
Äÿäÿ Ãîðãóäëà ÿëàãÿäàð îëàí ÿôñàíÿ,
äàñòàí, íàüûë âÿ ñ. áàøãà òöðê õàëãëàðûí-
äà äà âàðäûð. Îðòà Àñèéàíûí áèð ñûðà
õàëãëàðûíäà î, Êîðãóò Àòà àäû èëÿ ìÿø-
ùóðäóð. Ùÿòòà òöðêìÿíëÿðäÿ Êîðãóò
äàñòàíëàðûìûçäàêû Õûçð êèìè þâëèéàëàð-
äàí ùåñàá åäèëèð. Ìöõòÿëèô ñÿééàùëàð
îíóí Àçÿðáàéúàíäà ãÿáðè îëäóüóíó
ñþéëÿäèêëÿðè êèìè, Îðòà Àñèéàäà îëäó-
üóíó äà ýþñòÿðèðëÿð.
Áóíäàí áàøãà, ÿñÿðèí “Áàìñû Áåé-
ðÿê” áîéó òàìàìèëÿ éåíè áèð ñÿïêèäÿ
èøëÿíèá, òÿêìèëëÿøäèðèëÿðÿê þçáÿêëÿðäÿ
“Àëïàìûø”, ãàçàõëàðäà èñÿ “Àëïàìûñ”
äàñòàíëàðû ñÿâèééÿñèíÿ äÿ éöêñÿëìèøäèð.
Ëàêèí áó ùå÷ äÿ ãÿðèáÿ áèð ìÿñÿëÿ
äåéèëäèð. Áèçäÿ áèð ñûðà “Àøûã Ãÿðèá”,
“Òàùèð âÿ Çþùðÿ”, “ßìðàù” âÿ áàøãà
îíëàðëà äàñòàí âàðäûð êè, ÿñëè, ìÿíøÿéè
Àçÿðáàéúàíëà áàüëû îëäóüó ùàëäà ãîíøó
õàëãëàðà äà êå÷ìèø, éåíèäÿí èøëÿíÿðÿê,
Þçáÿêèñòàíäà þçáÿê, Òöðêìÿíèñòàíäà
òöðêìÿí äàñòàíû îëìóøäóð.
“Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èñÿ äàùà áþéöê
áèð ìèãéàñäà éàéûëìûøäûð. Áèç áó ôèêèð-
äÿéèê êè, ùÿð áèð ÿôñàíÿâè, éàõóä ðåàë-
òàðèõè øÿõñèééÿòëÿ áàüëû îëàí ùÿð ùàíñû
áèð ÿñÿð îíó éàðàòìûø õàëãûí þç éàðà-
äûúûëûã ìÿùñóëóäóð. Áó ìÿíàäà “Àëïà-
ìûø” þçáÿêëÿðèí, “Àëïàìûñ” ãàçàõëà-
ðûíäûð. È÷ÿðèñèíäÿ “Àëï-Áàìñû”, éÿíè
Áàìñû Áåéðÿéÿ àèä õöñóñè áîé îëàí
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû èñÿ
áèçèìäèð. Áóíó Àçÿðáàéúàíäàí áàøãà
ùå÷ áèð éåðëÿ áàüëàìàã ìöìêöí äåéèë-
äèð. Áóíó àêàäåìèê Áàðòîëä áåëÿ äåìèø-
äèð, Áàðòîëääàí ñîíðà òÿäãèãàò àïàðàí
àëèìëÿð äÿ áåëÿ äåéèðëÿð.
Éóõàðûäà äåéèëäèéè êèìè, ÊÄÃ äàñ-
òàíëàðûíûí ÿùÿìèééÿòè ÷îõ áþéöêäöð.
Ëàêèí áó ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèë êè, áó
äàñòàíëàðäà òÿíãèä îëóíìàëû ùå÷ áèð øåé
éîõäóð. Êå÷ìèøäÿ éàðàíìûø áöòöí
åïîñëàðäà îëäóüó êèìè, áó äàñòàíëàðäà
äà ìÿùäóä úÿùÿòëÿð âàðäûð. ßñÿðèí ÿñàñ
ðóùóíà óéüóí îëìàéûá, àíúàã äàùà ÷îõ
ñîíëóãëàðäà þçöíö ýþñòÿðÿí äèíè
“éóìëàð”, áÿçè ùàëëàðäà þçöíö ýþñòÿðÿí
“àãûí÷ûëûã” åøãè âÿ ñ., ÿëáÿòòÿ êè, ÿñÿðèí
ìÿùäóä úÿùÿòëÿðèäèð. Ëàêèí áóíëàð áèð
òÿðÿôäÿí ÿñÿðèí ãèéìÿòèíè àçàëòìûð, î
áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Õ-ÕI ÿñðëÿðèí òàðèõè-èú-
òèìàè ùÿéàòû èëÿ ñÿñëÿøÿí áèð ãÿùðÿìàí-
ëûã åïîñóíäà áåëÿ öíñöðëÿðèí ìþâúóä
îëìàñû ùå÷ äÿ ãÿðèáÿ äåéèëäèð.
Áöòöí áó äåéèëÿíëÿðäÿí àéäûí ýþ-
ðöíöð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíëàðû õàëãû-
ìûçûí òàðèõèíäÿ áàø âåðìèø áèð ñûðà ìö-
ùöì ùàäèñÿëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ãèéìÿòëè áèð
àáèäÿäèð. Áåëÿ áèð àáèäÿäÿí èìòèíà åò-
ìÿê, îíó çÿðÿðëè áèð øåé êèìè ãÿëÿìÿ
âåðìÿê òàðèõè àáèäÿëÿðÿ âèúäàíëà éàíàø-
ìàìàã äåìÿêäèð.
Áèç ÿìèíèê êè, àëèìëÿð áó àáèäÿíèí
öçÿðèíäÿ äàùà úèääè èøëÿéÿðÿê îíóí ÿñë
ãèéìÿòèíè âåðÿ áèëÿúÿêëÿð. Óçóí ìöä-
äÿò øÿðãøöíàñëûã àëÿìèíè ìàðàãëàíäûð-
ìûø îëàí áó àáèäÿíèí þéðÿíèëìÿñè èøè
äàâàì åòäèðèëÿúÿêäèð.
Ïðîôåññîð Ù.Àðàñëû
Ïðîôåññîð ß.Äÿìèð÷èçàäÿ
Ïðîôåññîð Ì.Àðèô
Äîñåíò Ì.Ù.Òÿùìàñèá
ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÐßÂÀÉßÒËßÐÈ
(ßÔÑÀÍßËßÐÈ) – Ãîðãóä Àòà (éàõóä
Õîðõóä Þâëèéà, Äÿäÿ Ãîðãóä, Òÿáèá
Ãîðãóä), Ñàëóð Ãàçàí, Áàìñû Áåéðÿê
(Áÿé Áþéðÿê, Áþéðÿê), Òÿïÿýþç (Êÿë-
ëÿýþç, Òÿêêþç, Æàëãûç ýþç), Äÿëè Äîì-
ðóë àäû èëÿ áàüëû ðÿâàéÿò Àëòàéäàí Ñóðè-
éàéà ãÿäÿð ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ éàéûëìûø-
äûð. Õàëã àðàñûíäà ùÿëÿ äÿ éàøàéàí áó
ÿôñàíÿëÿðèí òîïëàíìà èøè êå÷ÿí ÿñðèí îð-
òàëàðûíäàí áàøëàíìûøäûð. Àíúàã ñàëíàìÿ
éàçàí ìöÿëëèôëÿð XIV éöçèëëèêäÿí öçö
áÿðè áó íöìóíÿëÿðè èñòèôàäÿ åòìÿêäÿ-
äèðëÿð. Áó íöìóíÿëÿðèí ÿôñàíÿ âÿ ðÿâà-
éÿòëÿðäÿí áèð ÷îõó ÊÄà áîéëàðûíäàêû
95
ìÿëóì åïèê îáðàçëàð ùàããûíäà îëàí ÿù-
âàëàòëàðûí äÿéèøèê ôîðìàñûäûðñà, ãà-
ëàíëàðû ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ éàðàíìûø áó âÿ
éà äèýÿð ôîðìàäà îüóçíàìÿëÿðëÿ áàüëû
îëàíëàðäûð.
Ùÿì ÊÄÃ, ùÿì äÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ
Îüóç ãÿùðÿìàíëûã äþâðö ÿêñ îëóíìóø-
äóð. Àíúàã áèð ÷îõ ðÿâàéÿòëÿðäÿ äàùà
÷îõ ìèôîëîæè èíôîðìàñèéà, òàðèõè ùàäèñÿ-
ëÿðèí ÿêñ-ñÿäàñû ãàëìàãäàäûð, áÿçèëÿ-
ðèíäÿ èñÿ ìÿùÿááÿò ìþâçóñó ãàáàðûã-
äûð. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáè ÊÄÃ áîéëà-
ðûíûí ãÿùðÿìàíëûã íÿüìÿëÿðè îõóéàí
îçàíëàðûí èôàñûíäà éàøàìàñû âÿ éàçûéà
àëûíûá äàøëàøìàñûäûð. ÊÄÃ ðÿâàéÿòëÿðè
èñÿ õàëãûí éàääàøûíäà ñîí äþâðëÿðÿ ãÿ-
äÿð ýÿëèá ÷àòìûøäûð. ÊÄà ðÿâàéÿòëÿ-
ðèíèí áèð ôÿðãëè úÿùÿòè äÿ æàíð òÿëÿáè èëÿ
áàüëûäûð. Ðÿâàéÿò ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû
îëìàäûüûíäàí îðàäà ýåíèø òÿñâèð, ìî-
òèâëÿðèí àðäûúûëëûüû, ñöæåòèí ãÿùðÿìàíëûã
ñÿùíÿëÿðè öçÿðèíäÿ ãóðóëìàñû àçäûð.
Áóíóíëà éàíàøû äåìÿê ëàçûìäûð êè, áÿçè
îáðàçëàðëà áàüëû (ìÿñÿëÿí, Òÿïÿýþç,
Áåéðÿê) ðÿâàéÿòëÿðäÿ ìîòèâëÿðèí êîí-
òàìèíàñèéàñû ùàäèñÿñè èëÿ äÿ ðàñòëàøûðûã.
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðû èëÿ áàüëû ÿôñàíÿ
âÿ ðÿâàéÿòëÿðèí áèð ÷îõóíóí íàüûë âà-
ðèàíòû äà ìþâúóääóð. Õöñóñÿí, àëòàé,
ãûðüûç âÿ ãàçàõ ðÿâàéÿòëÿðèíè áèð æàíð
êèìè íàüûëëàðäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ÷ÿòèí-
äèð. Òÿáèè êè, ÊÄÃ àðàøäûðûúûëàðûíûí åëìè
ëåêñèêîíóíäà Äÿäÿ Ãîðãóä ðÿâàéÿòëÿðè
ýàù íàüûë (Æèðìóíñêè), ýàù ðÿâàéÿò
(Ýþêéàé) àäëàíäûðûëìûøäûð. ßñëèíäÿ èñÿ
îíëàðûí ÷îõó ÿôñàíÿäèð.
Ãîðãóä Àòà èëÿ áàüëû ðÿâàéÿòëÿðèí
ÿêñÿðèééÿòè åéíè ñöæåòèí-(þëöìäÿí
ãà÷ìà) ìöõòÿëèô âàðèàíòàëàðûäûð. Áó ðÿ-
âàéÿòëÿðäÿí áèðèíäÿ Ãîðãóä ùÿì îçàí,
ùÿì àüñàããàë, áèðèíäÿ ãîïóçó äö-
çÿëäÿíäèð. Ãàëàí íöìóíÿ Ãîðãóä Àòà
þâëèéà, òÿáèá, øåéõ, øàìàí, äÿäÿ àäëàí-
äûðûëñà äà þëöìñöçëöê àõòàðûð. Ùÿòòà
Ãîðãóäëà áàüëû øåð ïàð÷àëàðûíäà äà î,
þëöìäÿí ãà÷àí, éàõóä þëöìöíöí
éàõûíëàøäûüû áèëäèðèëÿí øÿõñäèð. Ãîðãóä
Àòà ðÿâàéÿò, êöé âÿ ìöñòÿãèë øåèð
ïàð÷àëàðûíäà Îüóç ãþâìöíöí áàøáèëÿíè,
îíóí ôèçèêè (î, òÿáèáäèð âÿ õÿñòÿëÿðè
ñàüàëäûð) âÿ ìÿíÿâè (î, þâëèéàäûð, îë-
ìóøëàðû âÿ îëàúàãëàðû äåìÿêëÿ åòíîñó
ìÿíÿí ýÿëÿúÿéÿ ùàçûðëàéûð) ãîðóéó-
úóñóäóð. ÊÄÃ-äÿ, òàðèõè ñàëíàìÿëÿðäÿ,
ÿôñàíÿëÿðäÿ, Îüóç àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ
éàøàéàí Ãîðãóä Àòà âàùèä áèð îáðàçûí
ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðûäûð. Îíóí øàìàíëûüû,
òÿáèáëèéè, øåéõëèéè, þâëèéàëûüû òöðê åòíèê
ìÿäÿíèééÿòèíèí éàðóñëàðûíäàí áèðèíèí
öçÿ ÷ûõìàñû âÿ áèðè äèýÿðèíèí åéíè, áèðè
äèýÿðèíèí áàøãà ëàé öçÿðèíäÿ îõóíó-
øóäóð.
Ãîðãóä Àòà îáðàçûíûí òöðêëÿð àðà-
ñûíäà ìöäðèêëèê ñèìâîëóíà ÷åâðèëìÿñè,
îíóí øàìàí äóàëàðûíäàí òóòìóø, äàñ-
òàíà ãÿäÿð ìÿäÿíèééÿòèí áöòöí ëàéëà-
ðûíäà ýþðöíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.
ÊÄÃ áîéëàðûíûí ìÿùç Ãîðãóä àäû
àëòûíäà òîïëàíìàñû, äöíéàäà ùÿð øåéÿ
Ãîðãóäóí àä ãîéìàñû èíàìû áóíà ìèñàë
îëà áèëÿð. Ùÿð øåéÿ àä ãîéìàã Ãîðãóäó
äåìèóðã – Òàíðû îüëó ñÿâèééÿñèíÿ ãàë-
äûðûð. ßñëèíäÿ ùÿð øåéè áèëÿí, ìöäðèê,
êóëòóí àïàðûúûñû Ãîðãóä Àòà ôóíêñèéàñû
âÿ äàøûäûüû ìèññèéà áàõûìûíäàí Òàíðû
îüëóäóð. Ãîðãóäóí Òàíðû îüëó îëìàñû
øàìàí äóàëàðûíäà à÷ûã øÿêèëäÿäèðñÿ,
ÿôñàíÿ âÿ ÊÄÃ áîéëàðûíäà èøàðÿ õàðàê-
òåðëèäèð.
Øàìàí äóàëàðûíäà “ñó àéàüû ÿð
Ãîðãóä” èôàäÿñè îíà ùàìè ðóù êèìè ìö-
ðàúèÿòèí ãàëûüûäûð. “Îüóç êàüàí” äàñòà-
íûíäà Óëóã Òöðê îáðàçûíûí äà “Óçüàí-
ìàç Óëóü Òöðê” ôîðìóëóíäà øàìàí
äóàëàðûíäà õàòûðëàíìàñû ùÿð èêè àüñàã-
ãàëû åòíîñóí ìÿíÿâè ùàìèñè àäëàíäûð-
ìàüà èìêàí âåðèð. Îüóç õàíëà Áàéûíäûð
õàí åòíîñóí äöíéÿâè ùàêèìèäèðñÿ, Óëóð
Òöðêëÿ Ãîðãóä Àòà îíóí ìÿíÿâè ùàêè-
ìèäèðëÿð. Òàíðû îüëóíóí àðõåòèï îáðàçû
96
äèôåðåíñèàëëàøàðàã ùàêèìëÿ êàùèí àðà-
ñûíäà áþëöøäöðöëìöøäöð. Òàíðû îüóë-
ëàðûíûí þëìÿçëèéè øàìàíëàðûí Ãîðãóäà
ìöðàúèÿòëÿ “þëö äåñÿì þëö åìÿñ, òèðè
äåñÿì òèðè åìÿñ, Àòà Ãîðãóä àóëèéà”
ïîåòèê äåéèìèíäÿ ãàëìûøäûð. Â.Ðàä-
ëîâóí éàçûéà àëäûüû “Áàêñàíûí ñþçö”íäÿ
Õóäà, Ìÿùÿììÿä, äþðä õÿëèôÿ ñÿêñÿí
ñÿêêèç ìÿøàéèõ, éöç èéèðìè äþðä
ïåéüÿìáÿð, Îüóç þâëèéà, Êîíóðáàñ
þâëèéà, Åð Êþêøö, Àðüûí àòàñû Êàðà Õîúà
âÿ á. èëÿ áèð úÿðýÿäÿ Ãîðãóä Àòà äà çèêð
îëóíóð. Áó 162 ìèñðàëûã áàõøû ñþçöíäÿ
ùÿì øàìàí, ùÿì äÿ Èñëàì ìöãÿääÿñ-
ëÿðè áèð éåðäÿ ñàäàëàíûð. Áóðàäà ðóùëàðûí
þëìÿçëèéèíÿ øàìàí èíàìû àòà-áàáà,
ÿúäàä êóëòó èëÿ ÷àðïàçëàøìûøäûð. Ãîðãóä
òàíðû÷û òöðê ö÷öí àòàäûð, ìöñÿëìàí òöðê
ö÷öí þâëèéàäûð, Ùàããà ÷àòìûøëàðäàíäûð.
Ùÿð èêè òåðìèí òàâòîëîæè øÿêèëäÿ åéíè
ìÿôùóìóí äèíè ëàéëàðû, îíëàðûí äèë ñÿ-
âèééÿñèíäÿ òÿãäèìèäèð. Ãîðãóä Àòàíûí
ïàðàäèãìàòèê éàðóñëàðû áó îáðàçû ñèíêðå-
òèêëÿøäèðìèð, ÿêñèíÿ âàùèä ìÿäÿíèééÿò
êîìïëåêñèíèí àéðû-àéðû òÿðÿôëÿðè êèìè
ýþñòÿðèð. Áó ùàëäà øàìàíëûã òÿáèáëèéÿ,
ùÿð èêèñè ìöñÿëìàí þâëèéàëûüûíà, ùÿð
ö÷ö âèëàéÿò èññè îëìàüà âÿ íÿùàéÿò,
ìöäðèêëèéÿ àäåêâàòäûð. Ãîðãóä îáðà-
çûíûí ìöõòÿëèô ôóíêñèéàëàðûíûí, ìÿñÿ-
ëÿí, ãàéèáäÿí õÿáÿð âåðìÿñè, ìöøêöë-
ëÿðè ùÿëë åòìÿñè, àä ãîéìàñû, àëï ÿðÿí-
ëÿðÿ þéöä íÿñèùÿò âåðìÿñè, îüóçíàìÿ-
ëÿðè äöçöá ãîøìàñû, àüñàããàëëûã åòìÿñè,
õÿñòÿëÿðè ñàüàëòìàñû âÿ ñ. äèñêðåò êÿñèê-
ëÿðäÿ öçÿ ÷ûõìàñû, ãàáàðäûëìàñû áèð
òÿðÿôäÿí äÿ îüóçëàðûí éåíè ìÿäÿíèééÿò
÷åâðÿñèíÿ äàõèë îëìàñûíà âÿ áóíóíëà
áàüëû àóäèòîðèéàíûí äÿéèøìÿñèíÿ ýþðÿäèð.
Ìèôîëîæè ìÿòíëÿðäÿ Òàíðû îüóëëà-
ðûíûí àòàñû ìÿëóì îëìóð, äàùà äîüðóñó
ãÿùðÿìàíûí ìþúöçÿëè äîüóëóøóíäà àòà-
íûí ôóíêñèéàñû ùå÷ÿ åíäèðèëèð. Àòàíûí
Òàíðû, éàõóä äà îíóí òÿúÿññöìö îëìàñû
(èøûã, ãóðä, ñó âÿ ñ.) àíàíûí éåð, éàõóä
ýþé ãûçû îëìàñû þí ïëàíà ÷ÿêèëèð. Ãîðãó-
äóí àòàñûíûí êèìëèéè ùàããûíäà ÿôñàíÿëÿð
ñóñóð. Îíóí àíàñû àëà ýþçëö äèâ ãûçûäûð
(áÿçè âàðèàíòëàðäà áÿððàã ýþçëö äèâ
ãûçû). ßôñàíÿäÿ Ãîðãóäóí äîüóëìàñû
íàüûë, éàõóä äàñòàí ãÿùðÿìàíûíûí äî-
üóëìàñûíà áÿíçÿìèð. Ôèçèêè ýöúÿ ìàëèê
ãÿùðÿìàíëàðûí, ôàòåùëÿðèí äîüóëìàñûí-
äà ÿñàñ êîä ãàí, òöêäöð âÿ ãÿùðÿìàí
ñöð’ÿòëÿ áþéöéöð. Ãîðãóä, ÿêñèíÿ ÷îõ
çÿèô, áàëàúà ùÿì äÿ ïÿðäÿ èëÿ þðòöëìöø
òîðáàíûí è÷èíäÿ äîüóëóð. Áó ïÿðäÿ îíó
ðåàë àëÿìäÿí àéûðûá ãåéðè-ìàääè àëÿìëÿ
áàüëàéûð. Îíóí ãåéðè-ìàääè àëÿìëÿ
áàüëûëûüûíà ùÿì ÊÄÃ-äÿ, ùÿì äÿ ÿôñà-
íÿëÿðäÿ èøàðÿ âàðäûð. Áöòöí ùàëëàðäà
Ãîðãóä Àòà úÿìèééÿòÿ êÿíàðäàí ýÿëèð:
“Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöáÿí áîé áîéëàäû,
ñîé ñîéëàäû” (Ä-1699), éàõóä “Äÿäÿì
Ãîðãóä ýÿëäè, øàäëûã ÷àëäû. Áîé áîéëàäû,
ñîé ñîéëàäû” (Ä-12112). Ãîðãóä þëöì-
ñöçëöéö äÿ êÿíàðäà àõòàðûð.
Ãîðãóä Àòàíûí þëöìäÿí ãà÷ìà
ÿôñàíÿëÿðè ãàçàõ, òöðêìÿí, Àçÿðáàéúàí
âÿ ãàðàãàëïàãëàðûí àðàñûíäà òîïëàíìûø-
äûð. ßôñàíÿíè ñþéëÿéÿí ìöñÿëìàíëàðû
þëöìäÿí ãà÷ìàüûí äèíÿ çèää îëóá-
îëìàñûíäàí ÷îõ, èíñàí îüëóíóí þëöìëö
îëäóüó, Ãîðãóäóí áó êàòåãîðèéàéà ùÿì
äàõèë îëìàñû, ùÿì äÿ äàõèë îëìàìàñû
ìàðàãëàíäûðûð. Þëöìäÿí ãà÷ìà úÿù-
äèíèí þçöíäÿ òÿáèè êè, ÿáÿäè ùÿéàò àõ-
òàðìàã èäåéàñû äóðñà äà òöðê ôîëêëîðóíäà
Ãîðãóä Àòà àäû èëÿ áàüëû îëàí áó ìîòèâ
áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ øàìàíûí þëöì-
ëÿ ìöáàðèçÿñèíèí áèð áàøãà ôîðìàñûäûð.
ßñëèíäÿ øàìàíûí ôóíêñèéàñû áàøäàí
áàøà þëöìëÿ äþéöøìÿêäèð. Áöòöí øàìàí
ôîëêëîðó ýöúëö øàìàíëàðûí þëöìëÿ äþéö-
øöíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Ãîðãóä áèð ãÿ-
äÿð äÿéèøèê øÿêèëäÿ áó äþéöøö þçöíöí
ñàü ãàëìàñû ö÷öí àïàðûð. Øàìàí èñÿ
þëöìëÿ ìöáàðèçÿíè þçöíÿ ýþðÿ äåéèë,
òàéôàñûíûí ùÿð ùàíñû áèð öçâöíö õèëàñ åò-
ìÿê ö÷öí åäèð. ÊÄÃ-äÿ Äÿëè Äîìðó-
97
ëóí ßçðàèëëÿ ìöáàðèçÿñèíäÿ åéíè ìèôî-
ëîæè èíôîðìàñèéàíûí äàñòàí âàðèàíòû
ôîðìàëàøìûøäûð.
Ãîðãóä Àòàíûí þëöìäÿí ãà÷ìàñû
âÿ þëöìö ùàããûíäàêû ÷îõñàéëû ÿôñàíÿ-
ëÿðèí ñåìàíòèêàñûíäà òöðê øöóðó ö÷öí
äîüìà îëàí âÿ Ýþé òöðê êèòàáÿëÿðèíäÿ
þç ÿêñèíè òàïàí èíñàí îüëóíóí þëöìëö-
ëöéö èäåéàñû äóðóð. Þëöá-äèðèëÿí, éàõóä
þëöìäÿí ãà÷àí åïèê-ìèôîëîæè îáðàçëàð
øàìàí ôîëêëîðóíäàí ýÿëñÿ äÿ, äàñòàí âÿ
ÿôñàíÿëÿðäÿ éåíè ìÿçìóí ãàçàíìûøäûð.
Ùÿòòà ×.Âÿëèõàíîâóí éàçäûüû áèð ÿôñà-
íÿäÿ áó äöíéàéà ãàéûäàí þëö úàâàí
äîñòóíó ßçðàèëèí ÿëèíäÿí ãóðòàðûð. Þëö-
ìÿ ãàëèá ýÿëìÿ øàìàí ôîëêëîðóíäà, áèð
ñûðà Àëòàé âÿ Îðòà Àñèéà ÿôñàíÿëÿðèíäÿ
èøëÿíìèøäèð. Þëöìäÿí ãà÷ìàüûí, éàõóä
þëöìñöçëöê àõòàðìàüûí áó øÿêèëäÿ
âàðèàñèéà åäèëìÿñè òÿáèè êè, øàìàí
äöíéàýþðöøö èëÿ Èñëàìûí ÷àðïàçëàøìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð.
Þëöìäÿí ãà÷ìà ÿôñàíÿëÿðèíäÿ øà-
ìàí àêòû èëÿ áàüëû áèð åëåìåíò äÿ Ãîðãó-
äóí èíôîðìàñèéàíû éóõóäà àëìàñûäûð.
“Áèð äÿôÿ Ãîðãóäóí èéèðìè éàøû òàìàì
îëàíäà éóõó ýþðäö. Àü ïàëòàðëû ãÿðèáÿ
âàðëûãëàð îíà éàëíûç ãûðõ èë éàøàéàúàüûíû
äåäèëÿð”, éàõóä “Áèð äÿôÿ ýåúÿ Àëëàùûí
ýþíäÿðäèéè þëöì ìÿëÿéè ßçðàèë Õîðõóò
þâëèéàéà áó éàõûíëàðäà þëÿúÿéèíè õÿáÿð
âåðäè”, âÿ éà “Ðÿùèìëè îëàí Àëëàù áèð
ýöí Õîðõóò éóõóäà îëàíäà îíà äåäè.
Ñÿí þëöìöí àäûíû ÷ÿêìÿéèíúÿ þëìÿéÿ-
úÿêñÿí” âÿ ñ. ßñëèíäÿ àäè èíñàíûí áèë-
ìÿñè éàñàãëàíìûø ñàêðàë äöíéà ñèððèíÿ
áÿëÿäëèê Ãîðãóä Àòàíû ðåàë äöíéà ñôå-
ðàñûíäàí, ïðîôàíëàð úÿìèééÿòèíäÿí ÷û-
õàðûá ùàããà ãîâóøàíëàð àëÿìèíÿ áàü-
ëàéûð. Ãîðãóä Àòàíûí þëäöêäÿí ñîíðà äà
ãÿáðèíè çèéàðÿò åäÿíëÿðè ñàüàëòìàñû îíó
øàìàí ðóùëàðû úÿðýÿñèíÿ äàõèë åäèð. Áó
àêò Èñëàìäà ÿðÿí ðóùëàðûíûí äàðäà ãà-
ëàíëàðà êþìÿê åòìÿñèíÿ òðàíñôîðìàñèéà
åäèëìèøäèð.
 Ãîðãóä Àòàíûí Ñûð-Äÿðéà ñàùèëèí-
äÿ, Äÿðáÿíääÿ, Áàéáóðòäà ãÿáèðëÿðèíèí
îëìàñû, áó ãÿáèðëÿðèí çèéàðÿòýàùà ÷åâ-
ðèëìÿñè îíóí ùÿì þëöá, ùÿì äÿ
þëìÿäèéè èëÿ áàüëûäûð. “Þëö äåñÿì þëö
åìÿñ, äèðè äåñÿì äèðè åìÿñ” ñþçëÿðè èëÿ
áàøëàéàí øàìàí äóàñûíûí þçöíäÿ þëöì-
ëÿ þëöìñöçëöê àðàñûíäàêû àðàëûã ìÿð-
ùÿëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëìûøäûð. Åéíè èíôîð-
ìàñèéà òöðêìÿí àòàëàð ñþçöíäÿ ðóäè-
ìåíò øÿêëèíäÿ ãàëìûøäûð: “Ãîðãóäà ãÿ-
áèð ãàçìà”. Øöáùÿñèç íÿ þëöëÿð, íÿ äÿ
äèðèëÿð úÿðýÿñèíäÿ éåðè îëìàéàí Ãîð-
ãóäà ãÿáèð ãàçìàüûí ìÿíàñûç îëäóüó
áèëäèðèëèð. Ãîðãóä Àòàíûí áèð íå÷ÿ éåðäÿ
äÿôí îëóíìàñû ôèêðè äÿ äîëàéûñû èëÿ îíóí
ùÿð èêè ñôåðàäàí ÷ûõàðûëäûüûíû ñöáóò åäèð.
Áèð ãàçàõ àôîðèçìèíäÿ Ãîðãóäóí äöí-
éàäàí þëìÿéèá äèðè ýåòäèéè èôàäÿ îëóí-
ìóøäóð: “Êàéäà áàðñàí Êîðêóòòûíã ýþðè,
íåðåéå êèòñåí Êîðêóòòûíã ìåçàðû”. Ñîí-
ðàäàí ñóôè ÿðÿíëÿðèíäÿí Ñàðû Ñàëòóêóí,
Éóíóñ ßìðÿíèí áèð íå÷ÿ éåðäÿ ãÿáèð-
ëÿðèíèí îëìàñû äà ÿñëèíäÿ ùàããà ÷àòìûø
ÿðÿíëÿðèí þëöìëÿ þëöìñöçëöê àðàñûíäàêû
ñòàòóñëàðû èëÿ áàüëûäûð.
Þëöìäÿí ãà÷ìà ÿôñàíÿëÿðèíèí
ùàìûñûíäà Ãîðãóä Àòà äöíéàíûí äþðä
òÿðÿôèíäÿ îëñà äà ðàùàòëûã òàïìûð. Îíóí
ðàùàòëûüû âÿ þëöìö äÿ ìÿùç äöíéàíûí
êîñìèê íèçàìûí áàøëàíüûúû, ñîíó îëàí
äöíéàíûí ìÿðêÿçèíäÿäèð. Ãîðãóò Àòà
þçöíöí êîñìèê ñÿéàùÿòèíè äöíéàíûí
ìÿðêÿçèíäÿí áàøëàéûá, äöíéàíûí ìÿð-
êÿçèíäÿ äÿ òàìàìëàéûð. Ìèôîëîæè çàìàí
äàèðÿñè äöíéàíûí ìÿðêÿçèíäÿ ãàïàíûð.
Äöíéà ìîäåëèíèí áó àíëàìà ôîðìàñû
Ãîðãóä Àòà ÿôñàíÿëÿðèíäÿ þëöìäÿí
ãà÷ìà ìîòèâèíäÿ âàðèàñèéà åäèëèð. Äöí-
éàíûí ìÿðêÿçè ïðîôàí àëÿìè ñàêðàë äöí-
éà èëÿ áàüëàéàí íþãòÿäèð. Ùÿéàòëà þëöì
áóðàäà ãîâóøóð. Éàðàíìà âÿ ñîíà ÷àò-
ìà Îüóç øöóðóíäà Ñûð-Äÿðéà ñàùèëèí-
äÿ-äöíéàíûí ìÿðêÿçèíäÿ áàø âåðèð.
Ãîðãóä Àòàíûí äöíéàíûí ìÿðêÿçèíäÿ
98
ñó öçÿðèíäÿ þëìÿñè, îíóí þëöìö èëÿ ùÿð
èêè àëÿìè áèðëÿøäèðìÿñèäèð. Ãîðãóä èêèëè
ãàðøûäóðìàëàðû áèðëÿøäèðèð, þëöìëÿ
ùÿéàòûí àðàñûíäà êþðïöéÿ ÷åâðèëèð.
Þëöìäÿí ãà÷ìà ìîòèâè Ãîðãóä
êöéëÿðèíäÿ äàùà îáðàçëû øÿêèëäÿ òÿãäèì
îëóíóð. Þëöì âÿ îíäàí ãà÷ìà èëÿ áàüëû
ìèôîïîåòèê äöøöíúÿ êöéëÿðäÿ ïîåòèê
äèëèí áöòöí èìêàíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ êîä-
ëàøûð. Ãîïóçäà ÷àëûíûá îõóíàí áó äþðä
ìèñðàëûã øåð ïàð÷àëàðû Ãîðãóäó îíóí
ìöÿëëèôè êèìè âåðèð. Ìÿíòèãè áàõûìäàí
Ãîðãóä þç þëöìö ùàããûíäà ìàùíû ãîøà
áèëìÿçäè. Òÿáèè êè, ÊÄÃ âÿ ÿôñàíÿëÿð-
äÿí áèçÿ ìÿëóì îëàí Ãîðãóä ôóíêñèéà-
ëàðûíû êöéëÿð äÿ åéíè èëÿ òÿêðàðëàéûðëàð.
Êöéëÿðäÿ äåéèëäèéè êèìè, Ãîðãóä Àòà
èíñàí þìðöíöí ãûñàëûüû, ùÿéàòûí ôàíèëèéè
èëÿ áàðûøà áèëìèð. Áöòöí áó ôÿëñÿôè äö-
øöíúÿëÿð Ãîðãóäó þëöìäÿí ãà÷ìàüà
ìÿúáóð åäèð. ßôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ
òÿáèè êè, áåëÿ ëèðèê ðèúÿòëÿð, ôÿëñÿôè ãÿíà-
ÿòëÿð éîõäóð. Þëöìñöçëöê àõòàðàí Ãîð-
ãóä èíñàíëàðäàí ãà÷ûá äöíéàíûí
äþðä òÿðÿôèíè äÿ ýÿçèð, àíúàã ýþðäöéö
ùÿð øåé – ãûðûëìûø, ãóðóìóø àüàú, çàìà-
íûí çÿðáÿëÿðè àëòûíäà äàüûëìàãäà îëàí
óúà äàüëàð, ýöíöí àëòûíäà ñàðàëûá ìÿùâ
îëàí îòëàð îíà þëöìöí ãà÷ûëìàç òÿãäèð
îëäóüóíó õàòûðëàäûð.
Îòëàðûí, ñóëàðûí, àüàúëàðûí, äàøëàðûí,
áèð ñþçëÿ, ùÿð øåéèí éàðàíûá ìÿùâ îë-
äóüó, ùÿéàòûí þëöìö, þëöìöí äÿ ùÿéàòû
ÿâÿçëÿäèéè, çàìàíûí äóðìàäàí èðÿëèéÿ
ýåòäèéè âÿ ùÿð øåéèí öçÿðèíäÿ ùàêèì
îëäóüó ôÿëñÿôè ãÿíàÿòëÿðè Ãîðãóä Àòàíû
þëöìÿ ýåð÷ÿêëèê êèìè áàõìàüà ñþâã
åäèð.
Òöðêìÿíëÿðèí àðàñûíäà éàøàéàí
Ñàëóð Ãàçàí ùàããûíäà áèð øåðèíäÿ äÿ
Ãîðãóä þëöìäÿí ãà÷ûëìàç îëäóüóíó
ãÿáóë åäèð:
Ñÿééàù Ãîðêóò, þëåð áîëäóíã
èìäè áèëãèë,
Îë Ãàçàííûíã äþâëåòèíÿ äîãà êûëãûë.
 Êàðâàí ýèòäè, êÿï ýè÷ ãàëäûíã,
éîëãà ýèðýèë
Àëïëàð, áåãëÿð ýþðÿí áàðìó Ãàçàí êèáè.
Ãîðãóä ñèìâîëèê áèð äèëëÿ þçöíö áó
äöíéàäà ýþðöá êå÷ÿí ñÿééàùà áÿíçÿäèð,
þìöð êàðâàíûíûí éîëà äöøäöéöíö,
ýåúèêìÿéèí, éÿíè þëöìñöçëöéöí ìöì-
êöí îëìàäûüûíû ïîåòèê øÿêèëäÿ öìóìè-
ëÿøäèðèð.
Áåëÿëèêëÿ, ùÿì ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿò,
ùÿì êöé, ùÿì äÿ øåèð ïàð÷àëàðûíäà
þëöìäÿí ãà÷ìàüûí ìöìêöí îëìàäûüû
èäåéàñû, Ãîðãóäóí Òàíðû òÿãäèðèíÿ ãàèë
îëäóüó òÿñâèð åäèëèð.
Ãîðãóä Àòàíûí þç öçÿðèíÿ ýþòöð-
äöéö ÿñàñ ôóíêñèéà áàõøûëàðûí ïèðè,
îçàíëàðûí, ãîïóçóí ùàìèñè îëìàñûäûð.
Ãîðãóä Àòàíûí èëê ãîïóçó äöçÿëòìÿñè
ÿôñàíÿñèíäÿ âÿ àéðû-àéðû øåð ïàð÷àëà-
ðûíäà, øàìàí àëãûøëàðûíäà áèð íå÷ÿ ìèôî-
ëîýåì ãàëìûøäûð. Áóíëàðäàí áèðè îíóí
èëê îçàíëûüû, ãîïóçëà áàüëû ðèòóàëûí èëê
èúðà÷ûñû âÿ àïàðûúûñû îëìàñûäûð. Ìèôîëîæè
ñèñòåìëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ îëäóüó êèìè
òöðê ìèôëÿðèíäÿ äÿ äåìèóðã ìÿäÿíè
àêòûí éàðàäûúûñû âÿ èëê èúðà÷ûñûäûð. Àëòàé
òöðêëÿðèíèí ìèôëÿðèíäÿ éåðàëòû äöíéàíûí
ùàêèìè Åðëèê õàí øàìàí äàâóëóíóí èëê
óñòàñû âÿ îíóí èëê èôà÷ûñûäûð, áàøãà ñþçëÿ
Åðëèê èëê øàìàíäûð. Øàìàí äóàëàðûíûí,
ÿôñàíÿëÿðèíèí àüûðëûã ìÿðêÿçèíäÿ Åðëè-
éèí äàéàíìàñû äà áóíóíëà áàüëûäûð. Øà-
ìàíëàðûí äà éåðàëòû äöíéà èëÿ áàüëû ùàìè
ðóùëàðà ìàëèê îëìàñû, øàìàí÷ûëûüûí
áöòöíëöêëÿ Åðëèê õàíûí òàáåëèéèíäÿ îëàí
éàìàí ðóùëàðëà ÿëàãÿ ñàõëàìàñû ìÿùç
èëê øàìàíûí ÿêñ ãöòáäÿ äóðàí Òàíðû îüëó
îëìàñûíäàí ýÿëèð. Áèð ñûðà åëìè ÿäÿáèé-
éàòäà “ãàðà èíàì” àäëàíäûðûëàí øàìàí-
÷ûëûã, ÿñëèíäÿ Åðëèêëÿ, Àðñàí Äóîëàéëà,
Óëó Òîéîíëà áàüëû éàìàí ðóùëàðûí âóðà-
úàüû çèéàíû, îíëàðûí ãÿçÿáèíè éóìøàëò-
ìàãäûð. Éàøàìà äàùà ÷îõ éàñàãëàðäàí
àñûëû îëäóüó ö÷öí Òàíðûéà âÿ àòà-áàáà
êóëòóíà âåðèëÿí êöòëÿâè ãóðáàí ìÿðà-
99
ñèìëÿðèíäÿí áàøãà, ãàðà øàìàí èíñòèòóòó
äà ñîñèàë ñôåðàíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ
ôÿàëäûð. Êþêö åòèáàðû èëÿ øàìàíëûã èíñòè-
òóòó èëÿ èëèøýèëè îëàí, ñîíðàäàí äèôåðåí-
ñèàëëàøìà íÿòèúÿñèíäÿ àéðûúà ìÿäÿíèé-
éÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëìèø
îçàí èíñòèòóòó äà éàðàíûøû âÿ èëê ôÿàëèé-
éÿòè åòèáàðû èëÿ éàìàí ðóùëàðëà áàüëû
îëìóøäóð. Ùÿòòà Îðòà Àñèéà øàìàí òèïè
îëàí áàõøûíûí þçáÿêëÿðäÿ, ãàðàãàëïàã-
ëàðäà, òöðêìÿíëÿðäÿ îçàíûí äàñòàí èôà÷û-
ëûüûíû þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿñè èñëàìäàí
ñîíðà áàõøûíûí øàìàí èíñòèòóòóíäàí
óçàãëàøìàñûíû ýþñòÿðèð. Áóíà áàõìà-
éàðàã ãàçàõ âÿ ãûðüûçëàðäà áó ýöíÿ ãÿ-
äÿð áàõøû øàìàíäûð, äàñòàí èôà÷ûñû àêûí
âÿ éûð÷û (æûð÷û)äûð. Øàìàíûí ôóíêñèéàñûíû
Îðòà Àñèéà òöðêëÿðè àðàñûíäà ïÿðèõàí,
ôàëáèí éåðèíÿ éåòèðèð. ßôñàíÿäÿ èëê ãîïó-
çó Ãîðãóä Àòàíûí íåúÿ äöçÿëòìÿñè øåé-
òàíëàðûí éàðäûìû èëÿ ìöìêöí îëóð.
Èñëàìäàí ñîíðà éåðàëòû ðóùëàðà øåéòàí
äåéèëìÿñè ÿíÿíÿ ùàëûíû àëäû. Áó èíôîð-
ìàñèéàäàí ãîïóçóí ãåéðè-ìàääè àëÿì-
ëÿ áàüëûëûüû, îíóí äà äàâóë êèìè ðèòóàë
ñÿúèééÿ äàøûäûüûíû ýþðöðöê. Îçàí øà-
ìàíëûã, ãîïóç ðèòóàëëûã ôóíêñèéàñûíû èòèð-
äèêúÿ Ãîðãóä Àòà ìöñòÿãèë ñÿíÿò íþâö-
íÿ ÷åâðèëìèø îçàíëàðûí ïèðè êèìè, êóëò-
ëàøìàüà áàøëàäû. Àíúàã ×.Âÿëèõàíîâóí
äà ìÿëóìàòûíäàí ýþðöíäöéö êèìè Ãîð-
ãóä óçóí ìöääÿò ïàðàëåë øÿêèëäÿ øà-
ìàíëàðûí äà ùàôèçÿñèíäÿ ãàëìûø âÿ áóíà
ýþðÿ äÿ ùàìè øàìàí ðóùëàðûíûí úÿðýÿ-
ñèíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Ãîðãóä ÿôñàíÿëÿ-
ðèíäÿ þëöìöí ãîïóç ÷àëûíäûãúà Ãîðãóä
Àòàéà éàõûíëàøà áèëìÿìÿñè äÿ ðóäèìåíò
øÿêëèíäÿ ãàëìûø ìèôîëîýåìäèð âÿ øàìàí
àêòûíà äàõèëäèð. Ãîïóçäàí áàõøûëàðûí
ìöàëèúÿ ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè
ôàêòû îíóí ùÿëÿ äÿ ÿñêè ôóíêñèéàñûíû
éàøàòäûüûíû òÿñäèãëÿéèð.
ÊÄÃ îüóçíàìÿëÿðèíäÿ Ãîðãóä
Àòàíûí îçàí êèìè Îüóç àëïëàðûíûí øàíëû
êå÷ìèøèíè äàñòàíà ÷ÿêìÿñè, Îüóç äþâ-
ðöíö éàääàøûíäà éàøàäûá þçöíäÿí
ñîíðàêû îçàíëàðà þòöðìÿñè “Ìÿíäÿí
ñîíðà àëá îçàíëàð ñþéëÿñöí. Àëíû à÷óã
úîìÿðä ÿðÿíëÿð äèíëÿñöí” (Ä-169) –
äåìÿñè àðòûã îíóí áèð îçàí îëäóüóíó
ýþñòÿðèð. ÊÄÃ îçàí èíñòèòóòóíóí áèð ñûðà
ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðèíè öìóìèëÿøäèðèð:
“Ãîëúà ãîïóç ýþòöðöá, åëäÿí-åëÿ, áÿý-
äÿí áÿýÿ îçàí ýÿçÿð. ßð úîìÿðäèí, ÿð
íàêÿñèí îçàí áèëöð. Èëÿéöíöçäÿ ÷àëóá-
àéûäàí îçàí îëñóí” (Ä-57) Îçàí èíñòèòó-
òóíóí áó ïðîãðàìû ãîïóçóí ðèòóàë ñÿ-
úèééÿ äàøûìàäûüûíû, îçàíûí èñÿ ñÿíÿò-
êàðà ÷åâðèëäèéèíè õàðàêòåðèçÿ åäèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí ãîïóçó Ñàëóð Ãàçàíûí, Äèðñÿ
õàíûí, Ãàíòóðàëûíûí, Ñÿýðÿéèí, Áàìñû
Áåéðÿéèí ÷àëìàñû áó ÷àëüû àëÿòèíèí àðòûã
ðèòóàë éþíöíö èòèðäèéèíè ýþñòÿðèð. Àíúàã
ÊÄÃ ìÿòíè ìöðÿêêÿá èíôîðìàñèéàëû
îëäóüóíäàí ãîïóçóí ðèòóàëà äàéàíàí
ñàêðàëëûüû (ÿëèíäÿ ãîïóç îëàí äöøìÿíèí
áåëÿ þëäöðöëìÿìÿñè) âÿ òÿáèè êè, Ãîð-
ãóä Àòàíûí Òàíðû îüëó êîìïëåêñèíÿ äà-
õèë îëàí ÿñàñ êåéôèééÿòëÿðèíè (ìÿñëÿùÿò-
÷èëèê, àä âåðìÿ, ìåäèàòîðëóã, ãàéèáäÿí
õÿáÿð âåðìÿê, ýÿëÿúÿéè äåìÿê âÿ ñ.)
ñàõëàìàñû, áèð ñþçëÿ øàìàí äöíéàýþðöøö
èëÿ Èñëàì øöóðóíóí âàùèä êîìïëåêñ
ùàëûíäà ôóíêñèîíàëëàøìàñû äà ìöøàùèäÿ
îëóíóð. Îðòà Àñèéà øàìàíëàðûíûí, äàñòàí
ñþéëÿéèúèëÿðèíèí ãîïóçäàí åéíè øÿêèëäÿ
èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè áó ÷àëüû àëÿòèíèí
ñèíêðåòèê ôóíêñèéàñûíäàí äàùà ÷îõ, îíóí
áèð íå÷ÿ ìÿäÿíèééÿò àêòûíûí áèðëÿøäè-
ðèúèñè îëìàñûíäàí õÿáÿð âåðèð.
Òöðê åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèíäÿ àëï-
ëûüûí àòëû-êþ÷ÿðè úÿìèééÿòäÿ õöñóñè äÿ-
éÿð ãàçàíìàñû, àëï îëìàéàíûí éàøàìà
ùàããûíû èòèðäèéè ôàêòäûð. Àëï òÿêúÿ ýöú âÿ
ãöââÿò ñèìâîëó äåéèë, ùÿì äÿ äàâðàíûø
íîðìàñûäûð. Ãîðãóä Àòà äà ìöäðèêëèéè,
ãàéèáäÿí õÿáÿð âåðìÿñè âÿ ñ. þçÿë-
ëèêëÿðè èëÿ àëïäûð. Òöðê úÿìèééÿòèíäÿ
ùàìû äþéöø÷öäöð. Ãîðãóä Àòà äà ãûëûíú
÷àëûá, îõ àòàí óúà áîéëó, ýöúëö äþéöø-
100
÷öäöð. ßôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ Ãîðãóä
ïÿùëÿâàí þç þëöìöíöí éàõûíëàøäûüûíû
áèëäèéè ö÷öí áèð ýåúÿäÿ ïåéüÿìáÿðèí
âÿòÿíèíäÿí àü ðÿíýëè íÿùÿíý äàøëàðû
ýÿòèðìèøäèð. Îðòà Àñèéà òöðêëÿðè àðàñûíäà
éàøàéàí èíàìà ýþðÿ Â.Âåëéàìèíîâ-
Çåðíîâ îíóí èêè ñàæåí ùöíäöðëöéöíäÿ
îëäóüóíó áèëäèðèð. Áóíó Ãîðãóäóí ùÿì
Äÿðáÿíääÿ, ùÿì äÿ Ñûð-Äÿðéà ñàùè-
ëèíäÿ îëàí íÿùÿíý ãÿáèðè äÿ òÿñäèãëÿéèð.
Àíúàã Ãîðãóä Àòà àäè äþéöø÷ö äåéèë-
äèð, àäè ýöúëö àäàì äà äåéèëäèð. Îíóí
ñîñèàë ñòàòóñó ùþêìäàðûí ùàêèìèééÿòèí-
äÿí éöêñÿêäèð. ßáöë Ãàçèíèí “Øÿúÿðå-
éè-òÿðàêèìÿ” ÿñÿðèíäÿí Ãîðãóäóí ñàê-
ðàë ñòàòóñóíóí ùþêìäàðûí ñòàòóñóíäàí
ýöúëö îëäóüó ýþðöíìÿêäÿäèð. Áèð ñûðà
ãàéíàãëàðäà (ìÿñÿëÿí, “Âèëàéÿòíàìÿ”-
äÿ) Ãîðãóä ñàäÿúÿ îëàðàã îüóçëàðûí
ùþêìäàðû êèìè ýþñòÿðèëèð. Áóíó Ê.Áàã-
ðéàíîðîäíûíûí îüóç-ïå÷åíåãëÿðäÿ Ãîð-
ãóä êàüàí èäè ôèêðè äÿ òÿñäèãëÿéèð.
Äàñòàí ÿíÿíÿñè âÿ öñëóáó ýöúëö
ùèññ îëóíàí ñàëíàìÿëÿðäÿ äÿ Ãîðãóä
Àòà ýþçÿë ñþçëÿð ñþëÿéÿí, ìÿñëÿùÿòëÿð
âåðÿí, àä ãîéàí, âÿçèðëèê åäÿí òàéôà
àüñàããàëûäûð. Ãîðãóäóí ýþçÿë ñþçëÿð
ñþéëÿìÿñè ÷îõ ýöìàí êè, îíóí îçàíëûüû
èëÿ áàüëûäûð. Ñàëíàìÿëÿð áèðáàøà îíóí
îçàí îëäóüóíó äåìÿñÿëÿð äÿ, ßáöë
Ãàçèíèí “Øÿúÿðåéè-òÿðàêèìÿ” ÿñÿðèíäÿ
Ãîðãóäóí äèëèíäÿí Ñàëóð Ãàçàíûí
àëïëûüûíû þéÿí øåèð âåðèëìèøäèð. Ñàëûð
Áàáà îüóçíàìÿñèíäÿ Ãîðãóä Àòàíûí
øàèðëèéèíÿ èøàðÿ åäÿí éåðëÿð îíóí îçàíëûã
ôóíêñèéàñûíäàí õÿáÿð âåðèð. Òöðêìÿí
ÊÄÃ ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèíäÿ Ãîðãó-
äóí äèëèíäÿí ñþéëÿíìèø éåääè âÿ ñÿêêèç
ùåúàëû, àà, áá, ââ, ãã êèìè ãàôèéÿëÿíÿí
÷îõëó øåèð ïàð÷àëàðû âàðäûð. Áÿçè ìèñðà-
ëàðäà ùåúà áþëýöñöíöí ïîçóëìàñû, ôåë
øÿêèëëÿðèíèí (ùÿì÷èíèí èñìèí ùàë øÿêèë-
÷èëÿðèíèí) ãàôèéÿëÿíìÿñè, ãóëàã ãà-
ôèéÿëÿðèíèí áîëëóüó áó øåèðëÿðèí ãîïóçäà
îõóíìàã ö÷öí ñþéëÿíäèéèíè ñöáóò åäèð.
ßôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèíäÿ “Ãîðãóä Àòà
øåéëå òèéåäèð” úöìëÿñèíäÿí ñîíðà øåèð
ïàð÷àñûíûí ýÿëìÿñè ìÿùÿááÿò äàñòàí-
ëàðûíäàêû “Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè” åïèê
ôîðìóëóíà àäåêâàò øÿêèëäÿ èøëÿíìèøäèð
âÿ áèðèíäÿ øåðèí ãîïóçëà, äèýÿðèíäÿ
ñàçëà îõóíäóüóíó òÿñäèãëÿéèð. ßôñà-
íÿëÿðÿ äöøÿí Ãîðãóä øåèðëÿðè ÷îõ ýö-
ìàí êè, îüóçíàìÿëÿðÿ äöøìÿìèø (äàùà
äîüðóñó éàçûéà àëûíìàìûø) àéðû-àéðû
äàñòàí ïàð÷àëàðûíäàíäûð. Òöðêìÿíëÿðèí
“Ãîðãóä Àòà” àäëû øåèðëÿ ñþéëÿíìèø
äàñòàíëàðû äà èêè-èêè ãàôèéÿëÿíÿí ùåúà
áþëýöñö 7, 8, 9 àðàñûíäà äÿéèøÿí áÿíä-
ëÿðäÿí èáàðÿòäèð:
Úàõàí ýèíäèð, ýþçöí éåòìÿç. -8
Îíà ñûðà õþêöìöí þòìÿç. -9
éàõóä:
Þé òóòäû, þâçàð åòäè, -7
Øó õÿçèðèêè äþâðÿ éåòäè. -9
Þëöìäÿí ãà÷ìà, þëöìñöçëöê àõ-
òàðìà ñèëñèëÿ ÿôñàíÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ
Ãîðãóä Àòàíûí îçàíëûüû âÿ ãîïóçóíóí
þëöìëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàñû þí ïëàí-
äàäûð. Áó ÿôñàíÿëÿðäÿ î, òÿáèá, þâëèéà,
ãàéèáäÿí õÿáÿð âåðÿí, éóõó éîçàí êèìè
òÿãäèì îëóíñà äà, îçàíëûã âÿ øàèðëèê ãà-
áàðûã ýþðöíöð. Ùÿì òàðèõè, ùÿì ìèôî-
ëîæè, ùÿì äÿ åïèê éàääàøäà Ãîðãóä Àòà-
íûí îçàíëûüû âÿ îçàíëàðûí ïèðè îëìàñû
îíóí ãàëàí ôóíêñèéàëàðûíäàí ñå÷èëèð. Áó
èñÿ òàðèõè-ìèôîëîæè áè÷èìëÿíìÿ èëÿ áàü-
ëûäûð.
Ãàçàõ àêûíëàðûíûí ãîïóçäà ÷àëûá
îõóäóãëàðû “Ãîðãóä êöéëÿðè” äÿ Ãîð-
ãóä Àòàíûí éàðàäûúûëûüû, øàèðëèéè, îçàí-
ëûüûíûí ìÿùñóëóäóð. Áèð íå÷ÿ âàðèàíòû
ìþâúóä îëàí “Ãîðãóä êöéëÿðè” ãàôèéÿ
áàõûìûíäàí áèòêèí, ùåúà áþëýöñö áèð
ãÿäÿð ïîçóëìóø äþðä ìèñðàëûã áÿíäëÿð-
äÿí èáàðÿòäèð. Ìÿçìóíó ÿôñàíÿëÿðäÿí
áÿëëè îëàí þëöìäÿí ãà÷ìà ìîòèâèäèð.
Ãîðãóä Àòà êöéëÿðèíÿ (áÿçÿí îíà
“Ãîðãóä æûðû” äà äåéèðëÿð) ýþðÿ þëöì-
äÿí ãà÷ìàüûí, þëöìñöçëöê àõòàðìàüûí
101
íèçàìà çèää îëäóüóíó àíëàäûãäàí ñîíðà
øèðãàé àüàúûíäàí (ÿôñàíÿëÿðäÿ ëîõ-æèä
àüàúû) èëê ãîïóçó äöçÿëäèá ùÿéàò âÿ
þëöì ùàããûíäà ëèðèê õàëã ìàùíûëàðû îëàí
êöéëÿðè (éàõóä æûðëàðû) ãîøóð. Ñþçëÿðè âÿ
ìóñèãèñè ãîïóçóí éàðàäûúûñû, îçàíëàðûí
ïèðè Ãîðãóä Àòàíûí ãÿëáèíäÿí ãîïäóüó
ö÷öí èíñàíëàðû ùÿëÿ äÿ âàëåù åòìÿêäÿ,
àêûíëàðû, æûð÷ûëàðû âÿúäÿ ýÿòèðìÿêäÿäèð.
Ãîðãóä Àòà ùÿì ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿ-
ðèíäÿí, ùÿì äÿ òàðèõè-õðîíîëîæè ÿñÿð-
ëÿðäÿí, ùÿì êöéëÿðäÿí ýþðöíäöéö êèìè,
èëê øàèð òèïè, îçàí îëàðàã êóëòëàøûá. Àíúàã
øàèð òèïè þçöíö øàìàíäà äà ýþñòÿðäèéè
êèìè Ãîðãóä Àòà êöéëÿðèíèí ãàçàõ
øàìàíëàðûíûí ìöàëèúÿ ñåàíñû âàõòû îõó-
ìàëàðû îíóí ùÿì àêûí, ùÿì äÿ øàìàí
ìöùèòèíäÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ êóëòëàøäûüûíû
òÿñäèãëÿéèð.
×.Âÿëèõàíîâóí âÿ Ã.Ïîòàíèíèí ìÿ-
ëóìàòëàðûíà ýþðÿ ãàçàõ øàìàíëàðû Ãîð-
ãóä Àòàíû èëê øàìàí ùåñàá åòìÿêëÿ éà-
íàøû, ãîïóçó äöçÿëäÿí, áàõøûëàðà ãî-
ïóçäà ÷àëìàüû þéðÿäÿí, þçö ñàðí (ãà-
çàõëàðäà õàëã ìàùíûñû) îõóéàí þâëèéà äà
àäëàíäûðûðëàð. Åéíè èíôîðìàñèéàíûí
ñîíðàäàí È.×åêàíèíñêèäÿ, È.Êàñòàíåäÿ
òÿêðàðëàíìàñû Ãîðãóäóí ÿñëèíäÿ, øà-
ìàí, ãîïóç÷ó, îçàí øÿêëèíäÿ âàðèàñèéà
îëóíàí øàèðëèéè èëÿ áàüëûäûð. Áó øàèðëèê
áóýöíêö êëàññèê ìÿíàñûíäà îëìàéûá
Òàíðû àâàçû èëÿ ìàýèê ñþçëÿð ñþéëÿéÿí,
àäëà ÿøéà, Òàíðû èëÿ èíñàíëàð àðàñûíäà
ìèñòèê áàüëûëûã ãóðà áèëÿí ìåäèàòîðäóð.
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðû èëÿ áàüëû
ÿôñàíÿëÿðèí ùÿì Îðòà Àñèéàäà, ùÿì äÿ
Àçÿðáàéúàíäà âÿ Òöðêèéÿäÿ, Áàëêàí-
ëàðäà, Ãàãàóçëàðäà âÿ Øèìàëè Ãàôãàç
òöðêëÿðè àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìàñû îüóç-
íàìÿ ÿíÿíÿëÿðèíèí áöòöí ìöñÿëìàí
òöðêëÿðè âÿ îüóçëàð (ùÿòòà õðèñòèàí îëàí
îüóçëàð) àðàñûíäà ùÿëÿ äÿ éàøàäûüûíû
òÿñäèãëÿéèð. Òÿïÿýþç âÿ Áàñàòëà èëèøýèëè
ÿôñàíÿ, íàüûë, ðÿâàéÿò âÿ äàñòàí
âàðèàíòëàðû îëäóãúà éàéüûíäûð. Àíàäîëó
âÿ Àçÿðáàéúàí ÿôñàíÿëÿðè ÊÄÃ-íèí
ìÿëóì VIII áîéóíà ìÿçìóí âÿ ôîðìà
áàõûìûíäàí éàõûíäûðñà, Îðòà Àñèéà (ãà-
çàõ, ãàðàãàëïàã, þçáÿê, òöðêìÿí, ãûðüûç,
àëòàé âÿ á.) ÿôñàíÿ âÿ íàüûëëàðû ìöñòÿãèë
âàðèàíòëàðäûð. ßëäÿ îëàí íàòàìàì ìÿ-
ëóìàòà ÿñàñÿí Òÿïÿýþç ÿôñàíÿñèíèí 40-
äàí ÷îõ âàðèàíòû âàð. Òÿêýþçëö, èíñàí ÿòè
éåéÿí íÿùÿíý ùàããûíäà íàüûëëàðûí ñàéû
èñÿ äàùà ÷îõäóð. Ãàçàõ, ãûðüûç, ãàðàãàë-
ïàã âÿ òöðêìÿí âàðèàíòëàðûíäà Òÿïÿýþç
(ìöâàôèã øÿêèëäÿ áèð êþçäè äåó, æàëãûç
ýþç, éàõóä æàëãûç ýþçäè äþþ, åãå ýþç âÿ
ñ. âàðèàíòëàðäà òÿëÿôôöç îëóíóð) ìîòèâèíÿ
Äÿìèðäûðíàã (Æåñòûðíàê) ìîòèâè äÿ
ÿëàâÿ åäèëìèøäèð. Äÿìèðäûðíàã Òÿïÿ-
ýþçöí éà ãûçû, éà äà áàúûñû, ÷îõ àç ùàëäà
èñÿ àðâàäû ðîëóíäà ÷ûõûø åäèð. Ãÿùðÿìàí
ÿíÿíÿâè îëàðàã îâ÷óäóð, î, ÿââÿëúÿ Äÿ-
ìèðäûðíàüû, ñîíðà èñÿ îíóí ãàðäàøû
Òÿïÿýþçö þëäöðöð, îíóí ãîéóí ñöðö-
ñöíÿ ñàùèá îëóð. Àëòàé ÿôñàíÿëÿðèíäÿ
èòáàøëû òàéôà ìîòèâè äÿ âàðäûð. Ãÿùðÿìàí
ÿñàñÿí, áó èòáàøëû òàéôàíû Òÿêýþç äèâèí
çöëìöíäÿí ãóðòàðûð.
Àíàäîëó ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ
áöòþâ áèð òàéôà òÿêýþçëöäöð âÿ Òÿïÿýþç
äÿ îíëàðûí áàø÷ûñûäûð. Òöðêèéÿíèí àéðû-
àéðû éåðëÿðèíäÿ éàéûëìûø Òÿïÿýþç ÿôñà-
íÿñè ÷îõ äÿéèøèê âàðèàíòëàðäà ìþâúóä-
äóð. Îðòà Àñèéàäà îëäóüó êèìè áÿçÿí
Àíàäîëó ÿôñàíÿëÿðèíäÿ Òÿïÿýþç äèâ
àäëàíäûðûëûð. Áó äà íàüûë öíñöðëÿðèíèí ÿô-
ñàíÿëÿðÿ òÿñèðèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Àíà-
äîëó ÿôñàíÿëÿðèíäÿ Òÿïÿýþçö þëäöðÿí
ãÿùðÿìàí éà Áàñàòäûð, éà ö÷ ãàðäàøäàí
ÿí êè÷èéèäèð, éà äà áèð áàøãà áÿé
îüëóäóð.
Àçÿðáàéúàí ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿò-
ëÿðèíäÿ Òÿïÿýþçÿ ÷îõ âàõò Òÿïÿýþç-
Ëÿçýè äåéèëèð. Áÿçè ÿôñàíÿëÿðäÿ Òÿïÿ-
ýþç ìàýèê ýöúÿ ìàëèê, ñåùðëè ÿøéàëàðäàí
èñòèôàäÿ åäÿíäèðñÿ, áÿçèëÿðèíäÿ î, ýöúëö
øÿêèëäÿ ìöàñèðëÿøäèðèëìèøäèð.
102
Òÿïÿýþçëÿ áàüëû ÿôñàíÿëÿðèí ìöõ-
òÿëèô âàðèàíòëàðäà ìþâúóä îëìàñûíà áàõ-
ìàéàðàã îíëàðû áèðëÿøäèðÿí öìóìè úÿ-
ùÿòëÿð äÿ âàðäûð: à) áöòöí âàðèàíòëàðäà
áó ìÿíôè èøàðÿëè îáðàç òÿêýþçëöäöð,
á) áöòöí âàðèàíòëàðäà î, ÷îáàíäûð, ú) áèð
÷îõ âàðèàíòëàðäà î, ñåùðëè öçöéÿ, ãûëûíúà
âÿ á. ÿøéàëàðà ìàëèêäèð, ÷) ãÿùðÿìàíûí
îíóí òÿê ýþçöíö êîð åòìÿêëÿ þëäöðìÿ-
ñè, ä) ãÿùðÿìàíûí Òÿïÿýþçöí ñåâèìëè
êå÷èñèíè, éàõóä ãîéóíóíó êÿñèá äÿðèñè-
íÿ áöðöíìÿêëÿ õèëàñ îëìàñû, å) ãÿùðÿ-
ìàíûí Òÿïÿýþçöí ñöðöëÿðèíÿ ñàùèá îë-
ìàñû âÿ ñ.
Òÿïÿýþçöí ìÿêàíû äàüäà, ìà-
üàðàäà, ìåøÿäÿäèð. Áó ùàëäà, î íèçàìëû
äöíéàéà ãàðøû äåñòðóêòèâ ìþâãå òóòóð.
Òÿïÿýþç î áèðè äöíéàíûí èøàðÿñèäèð, áó
ùÿì ÊÄÃ-äÿ, ùÿì äÿ ÿôñàíÿëÿðäÿ
ñàõëàíìûøäûð. Äÿìèðäûðíàã îáðàçû øà-
ìàí ìèôîëîýèéàñûíäàí ýÿëìÿäèð. Åðëè-
éèí, éàõóä äà éåðàëòû âàðëûãëàðûí ãûçû øà-
ìàí ÿôñàíÿëÿðèíäÿ ÷îõ âàõò äÿìèð äûð-
íàãëû, äÿìèð ãîëëó, áÿçÿí äÿ äÿìèð áÿ-
äÿíëèäèðëÿð. ÊÄÃ, “Ìàíàñ”, “Ñåìåòåé”
äàñòàíëàðûíäà Òÿïÿýþç îáðàçû íàüûë,
ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿò åëåìåíòëÿðèíèí êîí-
òàìèíàñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàø-
ìûøäûð.
Þëöìäÿí ãà÷ìà, éàõóä äà þëöìëÿ
ìöáàðèçÿ ìîòèâè ÊÄÃ-äÿ “Äóõà ãîúà
îüëó Äÿëè Äîìðóë áîéó”íäà ãàëìûøäûð.
Ãîðãóä ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèíèí áèð
áàøãà øÿêëè Äîìðóë ÿôñàíÿëÿðèíäÿ èø-
ëÿíìèøäèð. ßñëèíäÿ áóðàäà úàí éåðèíÿ
úàí âåðìÿê ìîòèâè þí ïëàíà ÷ÿêèëìèø-
äèð. Þëöì ìÿëÿéè ßçðàèëëÿ ìöáàðèçÿ
àïàðàí ãÿùðÿìàíäàí äàíûøàí ìèôîëîæè,
ôîëêëîð ìÿòíëÿðèíÿ áàøãà òöðê õàëãëàðûí-
äà ðàñò ýÿëèíìÿñè áó ìîòèâèí òöðêëÿðäÿ
ìöñòÿãèë, ùå÷ áèð òÿñèð îëìàäàí ìþâ-
úóäëóüóíó ñöáóò åäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí
øàìàí ÿôñàíÿëÿðèíäÿ øàìàíûí þëöìëÿ
ìöáàðèçÿñè, þëÿí àäàìûí úàíûíûí ÿâÿ-
çèíÿ ùåéâàí ãóðáàí âåðìÿñè Äîìðóë
ÿôñàíÿëÿðèíèí ìèôîëîæè ñóáñòðàòûíû òÿøêèë
åäèð.
Òöðêèéÿäÿ òîïëàíìûø áèð ÿôñàíÿ
ÊÄÃ-äÿ ìÿëóì áîéó éûüúàì øÿêèëäÿ
òÿêðàðëàéûð. Ãÿùðÿìàíûí àäû Äÿëè Äîì-
ðóëäóð, àíúàã î, ßçðàèëëÿ âóðóøìóð, ñà-
äÿúÿ îëàðàã îíà åòäèéè õèäìÿò ìö-
ãàáèëèíäÿ íå÷ÿ èë éàøàéàúàüûíû þéðÿíèð.
Ãÿùðÿìàíûí òîé ýöíö þëÿúÿéè ìîòèâè äÿ
ÊÄÃ èëÿ ñÿñëÿøèð. Ìöâàôèã øÿêèëäÿ íÿ
àíà, íÿ äÿ àòà îüóëëàðûíû õèëàñ åòìÿê
ö÷öí úàíëàðûíû âåðèðëÿð, ÿêñèíÿ ýÿëèí
áóíà ðàçû îëóð. Ñîíëóã ÊÄÃ-äÿ îëäóüó
êèìè ãóðòàðûð. Äÿëè Äîìðóë ñöæåòè èëÿ
áàüëû ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿð Îðòà Àñèéà-
äà, Àçÿðáàéúàíäà äà âàðäûð. Ìÿòíëÿð-
äÿêè öìóìè úÿùÿò áóíëàðäûð: 1) úàí
éåðèíÿ úàí âåðìÿêëÿ éàõûí ãîùóìëàðû
ñûíàìàã, 2) áöòöí ùàëëàðäà àòà-àíàíûí
úàíëàðûíû âåðìÿê èñòÿìÿìÿëÿðè, ÿêñèíÿ
àðâàäûí éàõóä ýÿëèíèí ñåâýèëèñèíè õèëàñ
åòìÿê ö÷öí þç úàíûíû âåðìÿñè, 3) áöòöí
ùàëëàðäà Òàíðûíûí ãÿùðÿìàíëà ùàëàëûíà
óçóí þìöð (40, 80, 140 èë âÿ ñ.) âåðèá,
ÿâÿçèíäÿ àòà-àíàíûí úàíûíû àëìàüû
ßçðàèëÿ òàïøûðìàñû. ÊÄÃ èëÿ óéüóí
ýÿëìÿéÿí éåðëÿð ÿôñàíÿ æàíðûíûí
õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ èçàù åäèëìÿëèäèð.
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðûíäàí Áàìñû
Áåéðÿêëÿ áàüëû ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò âÿ
äàñòàí âàðèàíòû òöðê ôîëêëîðóíäà äàùà
ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òÿáèè êè, äàñòàí,
ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò æàíðëàðûíäà âàðèàñèéà
îëóíàí ÿð àðâàäûí òîéóíäà áåéíÿëõàëã
ìîòèâèíèí éàéüûíëûüû îíëàðûí òöðê åòíèê-
ìÿäÿíè ñèñòåìèíäÿ âàùèä ôîëêëîð ãàéíà-
üûíäàí éàðàðëàíäûüûíû ýþñòÿðèð. ßôñàíÿ-
ëÿðäÿ áó ìîòèâèí ùÿì “Àøûã Ãÿðèá”,
ùÿì “Éóñóï âÿ ßùìÿä”, ùÿì “Àëïà-
ìûø”, ùÿì äÿ ÊÄÃ ôîíóíäà âàðèàíòëàðû
ìþâúóääóð. Ùÿòòà áó ìîòèâèí ÷îõ ÿñêè
èçëÿðèíÿ àëòàé äàñòàíû “Àëûï Ìàíàø” äà,
éàêóò äàñòàíëàðûíäà äà ðàñò ýÿëèðèê.
ÊÄÃ-äÿ àëòàé äàñòàíûíäà, “Àëïàìûø-
äà”, “Éóñóï âÿ ßùìÿä”äÿ áó ìîòèâ
103
ãÿùðÿìàíëûã ôîíóíäà òÿãäèì îëóíóðñà,
“Àøûã Ãÿðèá”äÿ âÿ ÿôñàíÿëÿðèí áþéöê
ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìÿùÿááÿò ìþâçóñó
àïàðûúûäûð.
Øÿðòè îëàðàã Áàìñû Áåéðÿê ÿôñàíÿ-
ëÿðè àäëàíäûðûëà áèëÿí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðè
äàùà ÷îõ Òöðêèéÿäÿ, ãèñìÿí Îðòà Àñè-
éàäà âÿ Àçÿðáàéúàíäà òîïëàíìûøäûð.
Àíàäîëóäà, Áàéáóðòäà ìöõòÿëèô âà-
ðèàíòëàðäà ñþéëÿíÿí áó ÿôñàíÿëÿð ÊÄÃ
ìþâçóëàðûíûí úàíëû ðåïåðòóàðäà ùÿëÿ äÿ
éàøàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿáèè êè, ÊÄÃ
îüóçíàìÿëÿðè äàñòàí êèìè úàíëû èôàäàí
XVI éöçèëëèêäÿ ÷ûõñà äà, àéðû-àéðû îüóç-
íàìÿëÿð ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò, íàüûë øÿêëèíäÿ
øèôàùè ÿíÿíÿäÿ áó ýöí äÿ ãàëìûøäûð. Áó
èñÿ ÊÄÃ ÿíÿíÿñèíèí, îüóçíàìÿ äÿáèíèí
ùÿëÿ äÿ úàíëû éàääàøäàí ñèëèíìÿäèéèíè
òÿñäèãëÿéèð. Áàìñû Áåéðÿêëÿ, Òÿïÿýþç-
ëÿ, Äîìðóëëà, Ãàçàíëà áàüëû ÿôñàíÿëÿðèí
ìþâúóäëóüó, ùÿì÷èíèí Áåéðÿéèí
Áàéáóðòäàêû ìÿçàðûíûí, Ãîðãóäóí
Äÿðáÿíääÿ âÿ Ñûð-Äÿðéà ñàùèëèíäÿ îëàí
ìÿçàðûíûí, Ãàçàíûí, Áàéûíäûðûí, Áóðëà
õàòóíóí ãÿáèðëÿðèíèí çèéàðÿòýàù êèìè
ãàëìàñû êëàññèê äèâàí ÿäÿáèééàòûíûí
ìÿäÿíèééÿòäÿêè äîìèíàíò ðîëóíà
áàõìàéàðàã, îüóçíàìÿëÿðèí õàëã éàä-
äàøûíäà âÿ ùÿéàòûíäà ÿùÿìèééÿòëè ðîë
îéíàäûüûíû ñöáóò åäèð. Òÿêúÿ Òöð-
êèéÿíèí àéðû-àéðû éåðëÿðèíäÿí òîïëàíìûø
Áàé Áåéðÿê ÿôñàíÿñèíèí 20-äÿí ÷îõ
âàðèàíòû ìþâúóääóð. Áóíëàðäàí áèð ÷îõó
ìÿçìóíúà áèð-áèðèíÿ ÷îõ éàõûíäûð,
áÿçèëÿðèíäÿ èñÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿð äÿ éîõ
äåéèëäèð. Åéíè çàìàíäà Áàé Áåéðÿêëÿ
áàüëû àéðûúà øåð ïàð÷àëàðû äà âàðäûð. Áó
èñÿ Áåéðÿêëÿ áàüëû áèð íå÷ÿ äàñòàí
âàðèàíòûíûí îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð.
ßôñàíÿëÿðäÿ Áÿé Áåéðÿéèí íèøàíëûñû Àü
êàâàê ãûçû àäëàíûð. Áóðàäà þâëàäñûçëûã,
äóñòàãëûã (7, 16, 17 èë) Áåéðÿéèí ÷îáàí,
àøûã, îçàí äîíóíäà þç íèøàíëûñûíûí
òîéóíà ýÿëìÿñè, ðÿãèáèíè áàüûøëàìàñû,
åâëÿíìÿ âÿ ñ. îðòàã ìþâçóëàð âàðäûð.
 ÊÄÃ áîéëàðû èëÿ áàüëû îðòàã ÿôñàíÿ
âÿ ðÿâàéÿòëÿðëÿ éàíàøû, éàëíûç ðåýèîíàë
õàðàêòåð äàøûéàí ôîëêëîð ìÿòíè âàðäûð.
Ñàëóð Ãàçàíëà áàüëû ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿò-
ëÿð äÿ ìÿùç òöðêìÿíëÿð àðàñûíäà éàéûë-
ìûøäûð. Ñàëûð áàáà “Îüóçíàìÿ”ñèíäÿ,
ßáöë Ãàçè “Øÿúÿðåéè-òÿðàêèìÿ”ñèíäÿ
áó ÿôñàíÿëÿðäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åò-
ìèøëÿð. Òöðêìÿí ÿôñàíÿëÿðèíäÿ ÊÄÃ-
äÿ îëäóüó êèìè Ñàëóð Ãàçàí È÷ Îüóç-
ëàðûí áàø÷ûñû, Áàéûíäûð äà õàíëàð õàíûäûð
âÿ È÷ Îüóçëàðëà Äûø Îüóçëàðûí ùþêìäà-
ðûäûð. Ùÿì÷èíèí ÿôñàíÿëÿðäÿ Áàéûíäûð
õàíûí àü áàí åâëÿð òèêäèðèá Îüóç åëèíè ö÷
ýöí, ö÷ ýåúÿ ãîíàã åòìÿñè, Ãîðãóä
Àòàíûí áó ìÿúëèñäÿ ñàç ÷àëûá, äàñòàí
ñþéëÿìÿñè, îüóçëàðà þéöä-íÿñèùÿò âåð-
ìÿñè äÿ åéíè èëÿ ÊÄÃ áîéëàðûíû õàòûð-
ëàäûð. Ñàëóð Ãàçàí äà È÷ Îüóç áÿéëÿðè
ö÷öí ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ òîé âåðèð, éåíÿ äÿ
Ãîðãóä ýÿëèá ñàç ÷àëûð, äàñòàí ñþéëÿéèð,
þéöä âåðèð. Ùÿòòà áèð ÿôñàíÿäÿ ÷àâäóð-
ëàðûí Îüóç åëèíäÿí èíúèéèá Ìàíãûøëàüà
ýåòìÿëÿðè áèëäèðèëèð. È÷ Îüóçëàð áàøäà
Ãîðãóä Àòà îëìàãëà Ñàëóð Ãàçàíû îí-
ëàðûí àðõàñûíúà ýþíäÿðèðëÿð. Áóðàäà
Ñàëóð Ãàçàí ùÿì äÿ åë àüñàããàëû êèìè
òÿãäèì åäèëèð. Òöðêìÿí ÿôñàíÿëÿðèíäÿ
òàðèõèëèê ýöúëöäöð âÿ ÊÄÃ áîéëàðûíûí
áèð ÷îõóíóí îõøàð øÿêèëäÿ ãàëäûüûíû ñö-
áóò åäèð. Ñàëóð Ãàçàíûí ÿæäàùà èëÿ
âóðóøìàñû ùàããûíäà òöðêìÿí ÿôñàíÿëÿðè
XIX éöçèëëèéèí ñîíëàðûíà ãÿäÿð õàëã
àðàñûíäà éàøàìàãäà èäè. Áóíó À.Òó-
ìàíñêèíèí ìÿëóìàòû äà òÿñäèãëÿéèð.
Àíúàã Ñàëóð Ãàçàíëà áàüëû ìèôîëîæè
ñöæåòëÿð òîïëàíìàìûøäûð âÿ îíëàðûí àéðû-
àéðû ùèññÿëÿðè ùÿëÿ äÿ ñàëîðëàð àðàñûíäà
ãàëìàãäàäûð.
Áåëÿëèêëÿ, ÊÄÃ áîéëàðû, ãÿùðÿ-
ìàíëàðû èëÿ áàüëû ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðèí
ìþâúóäëóüó áöòöí òöðê õàëãëàðû àðà-
ñûíäà ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí ìöõòÿëèô ìÿð-
ùÿëÿ âÿ ìÿãàìëàðäà ìþâúóä îëäóüóíó
ýþñòÿðèð.
104
ßäÿáèééàò:
Âåëüÿìèíîâ-Çåðíîâ Â.Â. Èññëåäîâàíèå
î Êàñèìîâñêèõ öàðÿõ è öàðåâè÷àõ. ÷.I-II.
ÑÏá., 1893-1864.
Äæåìáûñáàåâ. Õîðõóò Àóëèÿ. – Òóð-
êåñòàíñêèå âåäîìîñòè, N 92, 1889.
Äèâàåâ À.À. Íåñêîëüêî ñëîâ î ìîãèëå
ñâÿòîãî Õîðõóò-àòà. – ÇÂÎÐÀÎ, Ò.Õ., ÑÏá.,
1986.
Èíîñòðàíöåâ Ê.À. Êîðêóä â èñòîðèè è
ëåãåíäå. – ÇÂÎÐÀÎ, Ò.ÕÕ., ÑÏá., 1912.
Æèðìóíñêèé Â.Ì. Òþðêñêèé ãåðîè÷åñ-
êèé ýïîñ. Ë., 1974.
Ýþêéàé. Î. Ø. Äåäåì Êîðêóòóí êèòàáû,
Èñò., 1973.
Ñïèðèäîíîâ Ï.Ñ. Îäèí èç âàðèàíòîâ
ëåãåíäû î Õîð-Õóòå. – ÏÒÊËÀ, Õ,
Òàøêåíò, 1909.
Æóáàíîâ À. Ñòðóíû ñòîëåòèé. Àëìà-
Àòà, 1958.
Òóìàíñêèé À.Ã. Ïî ïîâîäó “Êèòàáè
Êîðêóò”. – ÇÂÎÐÀÎ, Ò.IÕ., ÑÏá., 1986.
Îüóçíàìÿëÿð. Á., 1993.
Ãîðêóò Àòà. Àøãàáàò, 1990.
Ôöçóëè Áàéàò
ÄßËÈ, ÄßËÈËßÐ – ÊÄà áîéëàðûíûí
ãÿùðÿìàíëàðûíûí èýèäëèéèíè, ùöíÿðèíè
áèëäèðÿí ìÿäÿíè-êóëòóðîëîæè áèð àíëàéûø:
“...Äÿëè Ãîíäàç ñàúäàí äÿïäè... Äÿëè
Áóäàã ñîëäàí äÿïäè... (Ä-63). Èìïóëñèâ
ÿðÿíëèéè ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Òöðê åïèê ÿíÿ-
íÿñèíäÿ ñàäÿúÿ ýöúöí, úÿñàðÿòëè âÿ
ãîðõìàç îëìàüûí äåéèë, åëÿúÿ äÿ àòëû-
êþ÷ÿáÿ òîïëóëóüóí àílaéûøûíäàêû ÿð-
äÿìëèëèéèí âÿ óéüóí îëàðàã äà äàñòàí
ãÿùðÿìàíëàðûíûí ìÿäÿíè äàâðàíûøû êî-
äóäóð. Îüóç èýèäëÿðèíèí, àëï ÿðÿíëÿðèí
àäëàðûíäà áóíà ýþðÿ äÿ òåç-òåç ðàñò ýÿ-
ëèíèð: Äÿëè Òîíäàç, Äÿëè Áóäàã, Äÿëè
Äîìðóë.
Åéíè áèð ÿíÿíÿíèí äàâàìû îëäóüóí-
äàí Êîðîüëóíóí ãî÷ èýèäëÿðè äÿ “þç-
þçöíö ãîéíàäàí” èýèä òèïèíè áèëäèðÿí
ùÿìèí “äÿëè” àäû èëÿ ÷àüûðûëûðäûëàð
(“Ùîéäó, äÿëèëÿðèì, ùîéäó...”)
 Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ XV ÿñðèí ñîíó –
XVI ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èëê äÿôÿ Ðóìå-
ëèäÿ òÿøêèë åäèëìèø îëàí áèð Ñöâàðè ÿñýÿð
áþëöéö äÿëèëÿð àäëàíûðäû. Øöàðëàðû “Éàçû-
ëàíëàð ýÿëèð áàøà” îëàí áó ÷îõ úÿñóð èí-
ñàíëàð þëöìëÿðëÿ ÿéëÿíÿ-ÿéëÿíÿ äöø-
ìÿí öçÿðèíÿ àòûëàðàã îíó ÷àøäûðûð âÿ
ãàëèá ýÿëèðäèëÿð.
Áó èýèäëèê ñèìâîëó, úÿñàðÿò âÿ ãî-
÷àãëûã ðÿìçèíÿ ÷åâðèëÿí äÿëè âÿ äÿëèëèê
àíëàéûøû Òóðàí – òöðê òèïèíèí ñÿúèééÿñè
îëàðàã íÿ ñëàâéàíëàðäàí, íÿ äÿ ðîìàí-
ýåðìàíëàðäàí þòðö àõûðà ãÿäÿð àíëàøûë-
ìûðäû.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÄßËÈ ÁÓÄÀÃ, ÃÀÐÀ ÁÓÄÀà –
Ãàðàýöíÿ îüëó, Ãàçàí áÿéèí ãàðäàøû
îüëó. III áîéäà àäû ÷ÿêèëèð:” Ãàðàýöíÿ
îüëû Ãàðàáóäàü àéäûð: Àüàì Ãàçàí,
ìÿñëÿùÿòäèð”. (Ä-37). Ìöðÿêêÿá ãóðó-
ëóøëó Ãàðàáóäàã àäûíûí òÿðêèáëÿðèíäÿêè
ùÿð èêè òÿðÿô åéíè ìÿíàäà ÷àüäàø àíòðî-
ïîíèìëÿð ñèñòåìèíäÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð.
“Ãî÷àã, èýèä, ãîðõìàç, öðÿêëè” ìÿíàëà-
ðûíäà ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðûíà àäëàðûíà
ÿëàâÿ åäèëÿðÿê îíëàðûí èìïóëñèâëèéèíè
ñÿúèééÿëÿíäèðÿí “äÿëè” èôàäÿñèéëÿ Äÿëè
Áóäàã øÿêëèíäÿ äÿ (2 äÿôÿ) èøëÿíìèøäèð:
“Úûëàñóí éèýèòëÿðëÿ Ãàðàýöíÿ îüëû Äÿëè
Áóäàã ñîëäàí åòäè”(Ä-?). Áó Îüóç èýè-
äèíèí àäû, öìóìèééÿòëÿ, áîéëàðäà
“Ãàðàáóäàã” êèìè 7 äÿôÿ, ñàäÿúÿ “Áó-
äàã” êèìè 5 äÿôÿ êå÷èð.
ÄßËÈ ÄÎÌÐÓË, ÄÓÕÀ ÃÎÚÀ
ÎÜËÓ ÄßËÈ ÄÎÌÐÓË – ÊÄÃ-äÿ
V áîéóí ãÿùðÿìàíû: “Îüóçäà Äóõà
ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë äåéÿðëÿðäè, áèð ÿð
âàðäû” (Ä-155). ÊÄÃ áîéëàðû è÷ÿðèñèíäÿ
ìèôîëîæè õàðàêòåð äàøûéàí èêè îüóçíà-
ìÿäÿí áèðè îëóá ÿñêè ìÿùñóëäàðëûã – àð-
òûì òàïûíûøû âÿ îíóí àéðûëìàç ãîëó êèìè
þëöá-äèðèëìÿ èäåéàñû èëÿ áàüëàíàí “Äÿëè
Äîìðóë” ùåêàéÿñèíäÿ Äÿëè Äîìðóëóí
105
ßçðàèëëÿ ýþðöøìÿñè åëÿ îíóí þëöá-äèðèë-
ìÿñèíè áèëäèðÿí âÿ èëêèí ìèôîëîæè àí-
ëàìûíû èòèðìèø ðóäèìåíòàð ìîòèâäèð. Äÿëè
Äîìðóë îáðàçûíûí ìèôîëîæè õàðàêòåðèíè
ýþñòÿðÿí áèð úÿùÿò äÿ Îüóç áÿéëÿðèíäÿí
ôÿðãëè îëàðàã îíóí áèð äÿôÿ äÿ îëñóí áÿé,
éàõóä õàí êèìè òÿãäèì åäèëìÿìÿñèäèð.
“Îüóçíàìÿäÿ” èñÿ îíóí àäûíäàí ñîíðà
“Ñóëòàí” òèòóëó èøëÿíìèøäèð. Ëàêèí, áó
òèòóë-åïèòåò äÿ ñîñèàë ôÿðãè éîõ, ìèôîëîæè
êîä ñÿâèééÿñèíäÿ ãÿùðÿìàíûí áÿðÿêÿò-
àðòûì ùàìèñè îëìàã ôóíêñèéàñûíû áèëäèðèð.
Àðèô Àúàëîâ
ÄßËÈ ÄÎÍÄÀÐ, ÄßËÈ ÒÎÍÄÀÇ –
“Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç áÿýèí òóòñàã îë-
äûüû áîé”äà (IV) “Éèýèðìè äþðò áîéûí
îõøàéàí” êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð. Áîé-
ëàðäà “Äÿëè Äîíäàð” àäûéëà 13 äÿôÿ,
“Ãûéàí Ñÿëúöê îüëû Äÿëè Äîíäàð” àäûéëà
äà 10 äÿôÿ õàòûðëàíûð: “Äÿìèð ãàïó Äÿð-
âÿíäÿêè äÿìöð ãàïóéû äÿïöá àëàí, àëò-
ìûø òóòàì àëà ýþíäÿðèíèí óúûíäà ÿð áÿ-
ýöðäÿí Ãûéàí Ñÿëúöê îüëû Äÿëö Äîíäàð
÷àïàð éåòäè” (Ä-60).
ÄßËÈ ßÂÐßÍ, ÄßËÈ ÓÐÀÍ – Àí-
úàã áèð éåðäÿ “Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåýíÿê
áîéó”íäà àäû ÷ÿêèëèð. “ßæäÿùàëàð àüçûí-
äàí àëàí Äÿëö Óðàí áèëÿ âóðñóí!”
(Ä-206).
“ßæäÿùàëàð àüçûíäàí àäàì àëàí”
Îüóç ÿðè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿêëÿ îíóí
ùÿääèíäÿí àðòûã ýöúëö îëäóüó èôàäÿ
åäèëìèøäèð. Óðàí – èýèä äåìÿê îëàí
“Äÿëè” ñþçöéëÿ åéíè ìÿíàëûäûð âÿ äþéöø
ùàðàéû àíëàìëû ÿñêè “óðìàã” ñþçö èëÿ áèð
êþêäÿí ýÿëèð.
ÄßËÈ ÃÀÐÚÀÐ – Áàíû÷è÷ÿéèí ãàð-
äàøû. “Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéó”íäà èøòèðàê åäÿí ñóðÿòëÿðäÿí áèðè.
Áàúûñûíà åë÷è äöøÿíè þëäöðöð. Áàíû÷è-
÷ÿéÿ åë÷è ýÿëÿí Äÿäÿ Ãîðãóääàí “Áèí
áóüðà ýÿòöðöí êèì, ìàéà ýþðìÿìèø îëà.
Áèí äÿõè àéüûð ýÿòöðöí êèì, ùå÷ ãûñðàüà
àøìàìûø îëà. Áèí äÿõè ãîéóí ýþðìÿìèø
ãî÷ ýÿòöðöí. Áèí äÿ ãóéðóãñóç-ãóëàã-
ñûç êþïÿê ýÿòöðöí. Áèí äÿõè áöðÿ ýÿòö-
ðöí ìàíà” (Ä-857) – äåéÿ âÿ ýÿòèðÿ áèë-
ìÿñÿ þëäöðÿúÿéè èëÿ ùÿäÿëÿéèð. Äàñòà-
íûí ñîíóíà éàõûí áèç Äÿëè Ãàðúàðû Îüó-
çóí ëÿéàãÿòëè, ÿäÿá-ÿðêàíëû âÿòÿíäàøû
ýþðöðöê. Î äÿðê åäèð êè, úÿìèééÿòèí
ãàéäà-ãàíóíëàðû, õàëãûí ÿíÿíÿëÿðè âàð,
îíó ïîçìàã îëìàç. Áàúûñûíû Áåéðÿê
êèìè èýèäÿ âåðìÿéÿ ðàçû îëóð.
ÄßÌÈÐ×ÈÇÀÄß ßÁÄÖËßÇßË
ÌßÌÌßÄ ÎÜËÓ (1909–1979,
Àçÿðáàéúàí Ðåñ.) – ýþðêÿìëè äèë÷è,
Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö,
ôèë.å.ä, ïðîô.
“Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè òàðèõè õöëà-
ñÿëÿðè” (1938), “Àçÿðáàéúàí äèëè òàðèõè”
(1944), “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èíêèøàô
éîëëàðû” (1958), åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí
äèëèíèí òàðèõèíÿ àèä éàçäûüû äèýÿð ÿñÿð-
ëÿðèíäÿ ÊÄÃ ùàããûíäà ãîðãóäøöíàñëûã
ö÷öí ýÿðÿêëè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøäèð.
ÊÄÃ ìþâçóñóíó èëê äÿôÿ Àçÿð-
áàéúàí òåàòðû ñÿùíÿñèíÿ ýÿòèðìèøäèð.
1941 èëäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” (“Ñàëóð Ãà-
çàíûí åâèíèí éàüìàëàíìàñû” ëèáðåò-
òîñóíó), 1943 èëäÿ “Ãàðàúà ×îáàí”
ìÿíçóì ïéåñèíè éàçìûø, áèðèíúèñè
Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñûíäà,
äèýÿðè èñÿ Ýÿíú Òàìàøà÷ûëàð Òåàòðûíäà
òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð.
È.Â.Ñòàëèíèí þëöìöíäÿí ñîíðà
(1953) ÊÄÃ äàñòàíûíûí àðàøäûðûëìàñû âÿ
íÿøðè öçÿðèíÿ ãîéóëìóø ãàäàüàí ëÿüâ
åäèëìèøäèð. Ùàãñûç òÿíãèäëÿðÿ ìÿðóç
ãàëàí äèýÿð ùÿìêàðëàðû êèìè Äÿìèð-
÷èçàäÿ äÿ éåíèäÿí ãÿëÿìÿ ñàðûëàðàã
åëìè àðàøäûðìàëàðûíû äàâàì åòäèðìèøäèð.
ÊÄÃ àáèäÿñè èëÿ áàüëû áèð ñûðà ìàðàãëû
ÿñÿðëÿð éàðàòìûøäûð. Ùÿòòà âàõòèëÿ éåðñèç
òÿçéèãëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø ùÿìêàðëàðû
Ù.Àðàñëû, Ì.Àðèô, Ì.Ù.Òÿùìàñèáëÿ áèð-
106
ëèêäÿ “Êîììóíèñò” ãÿçåòèíäÿ
(26.03.57) “Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíëàðû
áàøëûüû àëòûíäà íÿøð åòäèðäèêëÿðè ìÿ-
ãàëÿäÿ àáèäÿ ùàããûíäà äåéèëÿí áÿäíàì
èôòèðàëàðûí ñèéàñè ìàùèééÿòè à÷ûãëàìûøäûð.
1957 èëäÿ øÿðãøöíàñëàðûí Äàøêÿíä-
äÿ êå÷èðèëÿí áèðèíúè êîíôðàíñûíäà “Äÿ-
äÿ Ãîðãóä êèòàáû” ùàããûíäà ðóñ äèëèíäÿ
ìÿðóçÿ åòìèøäèð. Äàùà ñîíðà “Äÿäÿ
Ãîðãóä” êèòàáûíûí Ì.Ô.Àõóíäîâóí
àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëàí èçëÿðèíè àøêàð åäèá,
äàùè ôèëîñîôóí áó åïîñ áàðÿäÿ ìÿëóìàòû
îëìàñû áàðÿäÿ ôèêèð éàðàòìûøäûð (1957).
ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí äèëè” (1959)
ÿñÿðè íÿøð îëóíìóøäóð. Ìöòÿõÿññèñëÿð
òÿðÿôèíäÿí ÊÄÃ äàñòàíûíûí àðàøäû-
ðûëìàñû éþíöíäÿ ìöùöì áèð ùàäèñÿ êèìè
ãàðøûëàíìûøäûð. Ìÿøùóð ðóñ ñîâåò òöðêî-
ëîãó À.Í.Êîíîíîâ ìöÿëëèôèí áó ÿñÿðèíè
ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ éåíè
ìÿðùÿëÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. Åéíè
çàìàíäà ÿñÿð ýþðêÿìëè òöðê ãîðãóäøö-
íàñëàðû Î.Øàèã âÿ Ì.Åðýèíèí äÿ äèããÿòè-
íè úÿëá åòìèøäèð.
ßñÿðëÿðè:
Äÿäÿ Ãîðãóä (ëèáðåòòî). 1941.
Ãàðàúà ×îáàí (ìÿíçóì ïéåñ). 1943.
Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì äèëè. “Àçÿðáàéúàí
ìöÿëëèìè”, Á., 1946.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Îüóç-ãûï÷àã öí-
ñöðëÿðè. ÅÀ-íûí ÿñÿðëÿðè, Á., 1947, N 1.
Êèòàáè-Äåäå Êîðêóò. Ìàòåðèàëû íàó÷-
íîé êîíôåðåíöèè âîñòîêîâåäîâ â Òàø-
êåíòå. ÀÍ Óçá.ÑÑÐ, Òàøêåíò, 1957, Òðóäû
ÀÏÈ, Á. 1959, ò.VII.
“Ãàñïè”, “Õÿçÿð”, “Ãàôãàç” ñþçëÿðèíèí
åòèìîëîýèéàñû. ÀÏÈ-íèí ÿñÿðëÿðè, Á. 1959,
VII.
ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí äèëè. Á., 1959;
Ì.Ô.Àõóíäîâóí àðõèâèíäÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí èçëÿðè. “ßäÿáèééàò” ãÿçåòè, Á., 1957.
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí òàðèõè. Á.,
1967.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè ãðàììàòèêàñû.
Ýèðèø, Á., 1967.
ÄßÌÈÐÝÖÚÈ, ÄßÌÈÐÝÖÚ – Ãàðà-
úûã ÷îáàíûí ãàðäàøû. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè
éàüìàëàíäûüû áîé”äà (II) àäû ÷ÿêèëèð:
“Ãàáàíýöúè, Äÿìèðýöúè – áó èêè ãàðäàøû
éàíûíà àëäû” (Ä-39). ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ-
êè èôàäÿéëÿ “êàôÿðëÿðëÿ” âóðóøäa ùÿëàê
îëóð: “Ãàðàúûã ÷îáàí êàôÿðèí ö÷ éöçèíè
ñàïàí òàøèëÿ éåðÿ áûðàãäû. Èêè ãàðäàøû îõà
äöøäè, øÿùèä àëäû”. (Ä-41). Èýèäëèê ðÿìçè
îëàí áó ìöðÿêêÿá ãóðóëóøëó àä “Äÿ-
ìèð” àïåëéàòèâè èëÿ øÿõñ àäû êèìè ÿñêè âÿ
÷àüäàø òöðê äèëè äèàëåêòëÿðèíäÿ ýåíèø
éàéûëìûøäûð. Òèìóð, Òåìèð àäëàðû äà
“äÿìèð” ñþçöíöí ãÿäèì øÿêëèíè ãî-
ðóéóá ñàõëàìàãäàäûð.
ÄßÌÖÐ ÄÎÍËÛ ÌÀÌÀà – Òÿïÿ-
ýþçöí ÿëèíäÿ ùÿëàê îëàí Îüóç áÿéëÿ-
ðèíäÿí áèðè. ÊÄÃ-äÿ òÿêúÿ áèð éåðäÿ
“Áàñàò Äÿïÿýþçè þëäöðäöýè áîé”äà àäû
÷ÿêèëèð; Òÿïÿýþçöí ÿëèíäÿ þëÿí Îüóç
èýèäëÿðèíäÿíäèð: “Äÿìöð Òàíëû Ìàìàã
ÿëèíäÿ ùÿëàê îëäû” (Ä-128). Àääàêû
“Äÿìöð Òîíëó” ëÿãÿá îëóá èýèäëèê ðÿìçè
áèëäèðèð.
ÄßÏßÐ – áàëòà. Áó ñþç ÊÄÃ-äÿ ùÿì
äÿ äÿï/ìÿê êèìè èøëÿíÿðÿê áàñìàã,
âóðìàã, ìÿüëóá åòìÿê ìÿíàëàðûíû
áèëäèðèð: “Áàáàí äåäè, êåéèêëÿðè ãîâñóí,
ýÿòöðñöí, áÿíèì þíöìäÿ äÿïÿëÿñöí...”
(Ä-221); “...Äÿëè Äîíäàð ñàüäàí äÿïäè
...Úûëàñóí éèýèòëÿðëÿ Ãàðàýöíÿ îüëû Äÿëè
Áóäàã ñîëäàí äÿïäè”. (Ä-641); “È÷
Îüóç áÿýëÿðèéëÿ Ãàçàí äîïà äÿïäè”.
(Ä-6313-642). Ñèëàù – áàëòà êèìè “äÿ-
ïÿð” ñþçö (“Äÿëè áÿý äèëÿäè êè, Äÿäÿéè
äÿïÿðÿ ÷àëà” – Ä-849) àç èøëÿíìèøäèð.
Áåëÿ àíëàøûëûð êè, “äÿïÿð” áàëòàéà âåðè-
ëÿí àääûð âÿ áó ñèëàù äþéöø÷öíöí éàíûí-
äà ñàõëàäûüû äþéöø àëÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Áó ñþç ñîíðàäàí “òîïîð” êèìè ðóñ äèëèíÿ
êå÷ìèøäèð.
ÄßÐÁßÍÄ, ÄßÌÈÐÃÀÏÓ ÄßÐ-
ÁßÍÄ – ÊÄÃ-äÿ ö÷ áîéäà (II,
107
Ä-60-2; VII, Ä-2057; IX, Ä-244-6) àäû
÷ÿêèëèð. Áîéëàðäà äåéèëèð: “Äÿìèðãàïó
Äÿðáÿíääÿêè Äÿìèðãàïóéû äÿïèá
àëàí...” (Ä-60-2) âÿ éà “ßââÿë Äÿìèð-
ãàïó Äÿðáÿíääÿ áÿý îëàí, ãàðüó ñöýö
óúûíäà ÿð áþýöðäÿí” (Ä-205-7); “...Äÿ-
ìèðãàïó Äÿðâÿíäèíäÿí õÿáÿð âàðìûø,
Àëúà àòëó Øþêëö Ìÿëèê ãàòû ïóñìóø...”
(Ä-244-6).
Äÿìèðãàïó Äÿðáÿíä Ãàôãàç Àëáà-
íèéàñûíûí ãÿäèì øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèäèð.
Äÿðáÿíä ùàããûíäà ëàòûí, éóíàí, ÿðÿá,
ôàðñ, òöðê, åðìÿíè, ýöðúö, ðóñ âÿ ñ. ìÿí-
áÿëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí îðòà ÿñð Àâðîïà
ìöÿëëèôëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìàðàãëû ìÿ-
ëóìàòëàð âàð. ßñàñ òàðèõè ìÿíáÿ êèìè
“Äÿðáÿíäíàìÿ” õöñóñèëÿ ÿùÿìèééÿò-
ëèäèð.
Äÿðáÿíä øÿùÿðèíèí ñàëûíìàñû âÿ
ãàëàíûí òèêèëìÿñè òàðèõè ùàããûíäà ôèêèðëÿð
ìöõòÿëèôäèð. Ãÿäèì ìöÿëëèôëÿð ãàëàíûí
ÿñàñÿí ìöùàôèçÿ ÿùÿìèééÿòëè áèð èñòåù-
êàì ìÿãñÿäèëÿ òèêèëìÿñè âÿ ìþùêÿì-
ëÿíäèðèëìÿñèíèí Ñàñàíè ùþêìäàðëàðûíäàí
ö÷öíöí II Éåçäÿýèðäèí (438-457); Êà-
âàäûí (488-531); I Õîñðîâ ßíóøèðÿâà-
íûí (531-579) àäû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Ëàêèí IX-X ÿñðëÿðèí ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè áèð
ÿíÿíÿ îëàðàã Äÿðáÿíä ãàëàñûíûí Êàâàä
âÿ I Õîñðîâ ßíóøèðÿâàí òÿðÿôèíäÿí òè-
êèëäèéèíè ýþñòÿðèðëÿð. Áó áàðÿäÿ Áàëàçóðè
(IX), Èáí-ÿë ßñèð (1160-1234), Èáí-ÿë
Ôàêèõ (X), Èáí-Õîðäàäáè (IX-X), úîü-
ðàôèéàøöíàñ Éàêóáè (IX-X), Ìÿñóäè
(Õ), Éàêóò ÿë Ùÿìÿâè (ÕIII) âÿ áàøãà-
ëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ãèéìÿòëè òàðèõè
ìÿëóìàòëàð ãåéä åäèëìèøäèð.
Áàëàçóðè Äÿðáÿíä ãàëàñûíûí ñàñàíè
ùþêìäàðû Êàâàäûí îüëó I Õîñðîâ ßíó-
øèðÿâàí òÿðÿôèíäÿí òèêèëäèéèíè áèëäèðèð.
Ñîíðàëàð èñÿ áó ìÿëóìàò ÕIII ÿñð ìöÿë-
ëèôè Éàêóò ÿë Ùÿìÿâè òÿðÿôèíäÿí òÿêðàð
åäèëèð. Àíúàã 1970-76 èëëÿðäÿ Äÿðáÿíä-
äÿ àïàðûëìûø àðõåîëîæè òÿäãèãàò èøëÿðè çà-
ìàíû ùÿëÿ å.ÿ. VII-VI ÿñðëÿðëÿ ñÿñëÿøÿí
ãÿäèì éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðè àøêàð åäèë-
ìèøäèð. Áó äà øÿùÿðèí äàùà ãÿäèìëèéèíè
âÿ ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòèíè òÿñäèã åäèð.
Ýþðöíöð Ñêèô, Ñàðìàò, ùóí, àëàí, Õÿçÿð
âÿ áàøãà òàéôàëàð Ãàôãàçà âÿ Þí Àñèéà-
éà àõûíëàðû çàìàíû Äÿðáÿíä êå÷èäèíäÿí
èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. Êþ÷ÿðèëÿðèí áèðëÿøìèø
ãöââÿëÿðèíÿ ãàðøû Èðàíûí, ñîíðàëàð èñÿ
ÿðÿáëÿðèí øÿðãè Çàãàôãàçèéàäà ÿñàñ äà-
éàã ìÿíòÿãÿñè ùåñàá åäèëÿí Äÿðáÿíä
ìÿíáÿëÿðäÿ òöðêúÿ – Äÿìèðãàïû, Äÿ-
ìèðãàïû Äÿðáÿíä; ÿðÿáúÿ – Áàáöë-ùÿ-
äöä, Áàáóë-ÿáâàá, ôàðñúà – Äÿðáÿíä;
éóíàíúà – Úóð, åðìÿíèúÿ – Áàù, Úîð,
Úîð ãàïûñû; ýöðúöúÿ-Äðóáÿíäè; ìîí-
ãîëúà – Òåéìóð Êöùöëãà ùÿì÷èíèí Õÿ-
çÿð Äÿðáÿíäè, Øèðâàí Äÿðáÿíäè, Áàêû
Äÿðáÿíäè âÿ ñ. àäëàðëà õàòûðëàíûð. Ñàñà-
íèëÿð Äÿðáÿíäÿ “Äÿðáÿíäè Õÿçðàí” –
Õÿçÿð ãàïûñû äà äåìèøëÿð.
Äÿðáÿíä ãàïûñû (Úîð ãàïûñû) áàðÿäÿ
Ìîèñåé Õîðåíëèíèí úîüðàôèéàñûíäà
(VII), Ì.Êàëàíêàòóíëóíóí (VII) Àëáàí
òàðèõèíäÿ, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí úîüðà-
ôèéàøöíàñû Áàêóâèíèí (XIV-XV) ÿñÿ-
ðèíäÿ äèããÿòè ÷ÿêÿí ìÿ’ëóìàòëàð âåðèë-
ìèøäèð.
Àáä-Àð-Ðÿøèä Àë Áàêóâè, Àëìàí
ñÿééàùû Àäàì Îëåàðè (VII), Òöðê ñÿé-
éàùû Þâëèéà ×ÿëÿáè (ÕVI) âÿ áàøãàëàðû
Äÿäÿ Ãîðãóäóí ãÿáðèíèí Äÿðáÿíääÿ
îëäóüó áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðèðëÿð. Äÿð-
áÿíä ãàëàñûíûí Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð
òÿðÿôèíäÿí òèêèëäèéè áàðÿäÿ ôèêèðëÿð âàð.
Þâëèéà ×ÿëÿáè Äÿðáÿíä ùàããûíäà
éàçûð: “Áÿçè òàðèõ÷èëÿðèí éàçäûãëàðûíà
ýþðÿ áó ãàëàíûí ÿñàñûíû ùþêìäàð Èñêÿí-
äÿð Çöëãÿðíåéí ãîéìóøäóð. Ãàëàíûí
äÿìèðãàïû àäëàíìàñûíûí ñÿáÿáè áóäóð
êè, äèâàðëàð òèêèëÿðêÿí Èñêÿíäÿðèí ÿìðè
èëÿ îðàéà ãàïûëàð, þíöíÿ ýþçÿò÷èëÿð ãî-
éóëìóøäóð. ßíóøèðÿâàíûí äþâðöíÿäÿê
ñàëàìàò ãàëàí ùÿìèí ãàïûëàðà ýþðÿ ãà-
ëàéà Äÿìèðãàïû äåéèëìèøäèð.
108
Äÿðáÿíä ìþùòÿøÿì ãàëà ùàñàðû èëÿ
éàíàøû, òàðèõè àáèäÿëÿðè âÿ ýþðêÿìëè
øÿõñèééÿòëÿðè èëÿ äÿ ìÿøùóðäóð. Àáèäÿ-
ëÿðäÿí áàéàò ãàïûñû, Îðòà ãàïû, Òöðêìÿí
ãàïûñû, Úàð÷û ãàïûñû, Ãûðõëàð ãàïûñû,
Ãûðõëàð ãÿáèðèñòàíëûüû òöðê äöíéàñûíûí
õàòèðÿëÿðèíè éàøàäûð. Ìèíàðÿëè ìÿñúèä
(XIV), Øàù Àááàñ ìÿñúèäè (XVII),
Ñóëòàí Áàéàò ùàìàìû (XVII-XVIII),
Õàí ìÿãáÿðÿñè (XVIII), éåð àëòû ñó àì-
áàðû (VIII-XVII), Õàí ñàðàéûíûí ãàëûã-
ëàðû (XVIII), ãàðàâóëõàíà (XIX) Äÿð-
áÿíäèí çÿíúèí òàðèõèíäÿí õÿáÿð âåðÿí
÷îõ ãèéìÿòëè ñÿíÿòêàðëûã àáèäÿëÿðèäèð.
Äÿðáÿíääÿ Ì.ß.Êàçûì áÿé ãàð-
äàøëàðû êèìè ýþðêÿìëè øÿðãøöíàñëàð,
Ãóìðó, Øóàè, Ñöïåùðè êèìè øàèðëÿð, ýþð-
êÿìëè àëèìëÿð, åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò
õàäèìëÿðè, ôèëîñîôëàð éåòèøìèøäèð.
Øèðâàíøàùëàð ñöëàëÿñèíèí (1382-
1538) ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè: I Èáðà-
ùèì (1382-1417), I Õÿëèëóëëàù Ôÿððóõ
Éàñÿð (1462-1500), II Èáðàùèì Øåéõ
Øàù (1502-1524), II Õÿëèëóëëàù (1524-
35), Øàùðóõ (1535-1538) þç äþâðëÿðèíèí
ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðè îëìóøëàð.
Òöðê õàëãëàðûíûí äàèìè éàøàéûø
ÿðàçèëÿðèíèí ðåëéåôèíäÿí àñûëû îëàðàã
Äÿðáÿíä àäû èêè äàü àðàñû, äàð êå÷èä, äàü
âÿ ÷àé àðàñû êå÷èä, êå÷èä ãàïûñû ìÿíàëà-
ðûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Õöñóñÿí òöðê
õàëãëàðû éàøàéàí þëêÿ âÿ ÿéàëÿòëÿðäÿ áó
òîïîíèìÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
Ìÿñ.: Äÿðáÿíä-Òöðêèéÿíèí Êîíéà åëè-
íèí ìÿðêÿçèíÿ áàüëû áèð áóúàã; Òöðêè-
éÿíèí Ãîúà åëè èëÿ áàüëû áèð áóúàã;
Òöðêìÿíèñòàíûí Ãåâåñ ðàéîíóíäà äàü
êå÷èäè; Áåõåðäåí ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ äàü
êå÷èäè; äàüûí àüçû, ôàðñ äèëèíäÿ “éàïûã
ãàïû” (Àçÿðáàéúàíûí Ýÿäÿáÿé, Íàõ÷û-
âàí ÿðàçèëÿðèíäÿ òîïîíèì).
Äÿðáÿíä//Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíä àäû
VI-VIII éöçèëëèêëÿðèí äàø êèòàáÿëÿðè îëàí
Êöëòèãèí éàçûëàðûíäà òöðê õàãàíëàðûíûí
ýåðèéÿ ùöúóì èñòèãàìÿòè êèìè äÿôÿëÿðëÿ
éàä åäèëèð.
 ÊÄÃ-äÿ Äÿðáÿíä òîïîíèìè äÿìèð
ãàïó Äÿðáÿíä (III, Ä-9311), ãàðà Äÿð-
áÿíä àüçû (III, Ä-7011), Ãàïóëó Äÿð-
áÿíä (II, Ä-396), Ãàíëó ãàðà Äÿðáÿíä
(IV, Ä-14212), Ïàñèíèê ãàðà Äÿðáÿíä
(III, Ä-718) àäëàðû èëÿ òÿêðàð îëóíóð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I c., Á., 2000.
Àáó Èñàê àë-ôàðñè àë Èñòÿùðè (850-934).
Êèòàáè-ìÿñàëèê àë Ìàìàëèê (Äþâëÿòëÿð âÿ
éîëëàð ùàããûíäà êèòàá).
Éàêóò àë-Ùÿìÿâè, Ìóäæàì Àë Áóëäàí.
Á., 1983.
Àáä Àð-Ðàøèä ßë-Áàêóâè Êèòàá Òàëõèñ
ßë-Êàõõàð. Ì., 1971.
Èáí ÿë-ßñèð. ßë-Êàìèë ôè-ò-Òàðèõ. Á.,
1959.
Áàêûõàíîâ À. Ýöëöñòàíè-Èðÿì. Á., 1988.
Õÿëèëîâ Ï. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä – èíòè-
áàù àáèäÿñè. Á., 1993.
Âÿëèéåâ Ê. Åëèí éàääàøû, äèëèí éàääàøû,
Á., 1988.
Òöðê Àíñèêëîïåäèñè. Àíêàðà, 1966,
ú.VIII.
Èñëàì Àíñèêëîïåäèñè. Èñò., 1979.
“Äåðáåíò ãîðíàÿ ñòåíà”. Ì., 1979.
ÄßÐßØÀÌ ÑÓÉÓ – ÊÄÃ-äÿ Õ
áîéäà àäû ÷ÿêèëèð: “Ýÿëèá éåíÿ îë ãîðóéà
ýèðäèëÿð. Éóíòëàðû äàøðà ÷ûõàðäûëàð. Òàâ-
ëóíáàç óðóá, éóíòëàðû þíëÿðèíÿ áûðàã-
äûëàð. Äÿðÿøàì ñóéûíû äÿëöá êå÷äèëÿð”.
(Ä-2709).
Äÿðÿøàì ñóéó Äÿðÿøàì íàùèéÿñèí-
äÿí àõàí ÷àéûí àäûäûð. ßñëèíäÿ øàìëûüû
éàðàäàí, øàìëûüà àõàí ñó äåìÿêäèð.
ÊÄÃ-íèí ìÿòíèíäÿí àéäûí îëóð êè, Äÿ-
ðÿøàì ñóéó äåäèêäÿ Àðàç ÷àéû íÿçÿðäÿ
òóòóëóð. ×öíêè ßëèíúÿäÿí ãàéûäàí ãàð-
äàøëàðûí (ßýðÿê âÿ Ñÿýðÿéèí) öçöá êå÷-
äèéè “Äÿðÿøàì ñóéó” àíúàã Àðàç îëà
áèëÿð. Áóðàäàí äà àéäûí îëóð êè, ãàðäàø-
ëàð Äÿðÿøàì ñÿðùÿäèíÿ ãÿðáäÿí Àðàçûí
ñîë ñàùèëè èëÿ ýÿëìèø, îíóí ñàü ñàùèëè áî-
éóíúà ãÿðáÿ äîüðó ýåòìèøëÿð.
109
Òàòàðûñòàíûí ùèäðîíèìëÿðè ñûðàñûíäà
ãàðàøàì ñóéó àäû ÷ÿêèëèð, éàøûëëûã, ÷ÿ-
ìÿíëèê ìÿíàëàðûíäà èçàù åäèëèð.
ßäÿáèééàò:
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.1
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
Ìåúèä Äîüðó. Êðûì âå Ìàéêîïóí éåð
àäëàðû. Òöðê äöíéàñû àðàøòûðìàëàðû. 1978, ñàéû
84.
Ùÿñÿíîâ À.Ã. Äÿðÿøàì òîïîíèìè
ùàããûíäà. ÀÄÓ-íóí “Åëìè ÿñÿðëÿðè” Á.,
1976, ¹ 4.
Ãÿðèáîâ Ã. Òàòàðñòàí ãèäðîíèìëÿðè.
Ãàçàí, 1990.
Áàáàéåâ Ñ., Áàáàéåâ Í. Íàõ÷ûâàí ÌÐ-
äà Äÿäÿ Ãîðãóä òîïîíèìëÿðè. “ßäÿáèééàò
ãÿçåòè”, 5, 12 ñåíòéàáð 1997.
Àçÿðáàéúàíûí èíçèáàòè-ÿðàçè áþëýöñö.
Á., 1979.
“Ñîâðåìåííûé Èðàí” (ñïðàâî÷íèê).
Ì., 1957.
ÄßÐßØÀÌ ÓÚÓ – ÊÄÃ-äÿ Õ áîéäà
éàä åäèëèð: “Ö÷ ýöí äöíëè-ýöíëè éîðäû.
Äÿðÿøàì óúóíäàí êå÷äè, îë ãàðäàøû
òóòóëàí ãîðóéà ýÿëäè” (Ä-2634).
Î.Øàèã áó éåðè Äÿðÿøàìûí ñÿðùÿäè
ùåñàá åäèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëóíà ýþðÿ áóðà àðñàãëàð
äþâðöíäÿ Íàõ÷ûâàíäàí Âàí ýþëöíÿ
ãÿäÿð óçàíàí éåðëÿðè è÷ÿðèñèíÿ àëàí âÿ
Äàø îüóçëàðûí âÿòÿíè îëàí “Âàñïðàêàí”
ÿéàëÿòèíäÿêè Õðàì ãÿñÿáÿñèíèí éåðèíäÿ
îëìóøäóð. Áó éåð 972 èëäÿ Èñëàì ÿìèðè
òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìûø, õÿðàáÿëÿðè öçÿ-
ðèíäÿ “Øàìïè” âÿ éà “Ãàðà øàìïè” àäëû
éåíè ãÿñÿáÿ ñàëûíìûøäûð. Ãÿñÿáÿíèí
è÷èíäÿí êå÷ÿí ñó (÷àé) åðìÿíèúÿ “Øàì-
ïè-çîð” (øàì äÿðÿñè) àäëàíìûøäûð.
Òöðêëÿðèí “Èðÿâàí ÿéàëÿòè òÿùðèð
äÿôòÿðè”íäÿ (999-1590) Èðÿâàí ÿðàçè-
ñèíäÿ îëàí 28 íàùèéÿäÿí 16-íûí “íàùè-
éÿéè Äÿðÿøàì” àäëàíäûüû ýþñòÿðèëèð.
 Äÿðÿøàì òîïîíèìèíäÿêè “øàì”
ùÿì äÿ “ñàçû/ñàç” ñþçëÿðè èëÿ åéíè ìÿíà
äàøûéûð. Ùÿð èêè òÿðêèáëÿ áàøëàéàí òî-
ïîíèì Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð.
Íàõ÷ûâàíûí Áàáÿê ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ
Äÿðÿøàì äÿìèðéîëó äàéàíàúàüû, Äÿ-
ðÿøàì ãÿñÿáÿñè; Úóëôà ðàéîíó ÿðàçèñèäÿ
Äÿðÿøàì ìèíåðàë áóëàüû; Àðàçûí ñàü ñà-
ùèëèíäÿ (Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäà) Ãî-
òóð ÷àéû ìÿíñÿáèíäÿ Äÿðÿøàì éàøàéûø
ìÿíòÿãÿñè õÿðàáÿëÿðè, îðàäàí áèð ãÿäÿð
àøàüûäà Äÿðÿøàì ãÿñÿáÿñè; Àçÿðáàéúà-
íûí Òîâóç ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ Áþéöê
øàìëûã, Êè÷èê øàìëûã; Ýÿäÿáÿé ðàéîíó
ÿðàçèñèíäÿ øàìëûã; Ëà÷ûí ðàéîíó ÿðàçè-
ñèíäÿ Øàì; Áàëàêÿí ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ
øàìáóë, øàìáóë áèíÿ; Îüóç ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ øàìëû; Çÿíýèëàí ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ Øàìëû êÿíä àäëàðû âàðäûð.
Øàì äåðèâàòû èëÿ áàøëàíàí äèýÿð éåð
àäëàðû äà ìÿ’ëóìäóð. Òàëûø ìàùàëûíäà
Ñàëåù øàìû, Íÿáè øàìû, Íÿáàòè øàìû,
Ìÿììÿä øàìû; Ìàñàëëû ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ ßçèì øàìû, Àìáó àäþé øàìû,
Øàì áè÷àðè âÿ äèýÿð àäëàð ìÿ’ëóìäóð.
Àðàç ÷àéû âàäèñèíäÿ øàì òÿðêèáëè îíëàðëà
éåð àäëàðû õàòûðëàíûð. Ìÿñ.: Äåð øàìû,
Àçà øàìû, Ãàçû øàìû, Ìûüðû øàìû (Åð-
ìÿíèñòàíäà); Òöêëö øàì, Ãóìëó øàìû,
Ìèíúèâàí øàìû, Òèðè øàìû, Ìóüàíëû
øàìû, Þðäÿêëè øàìû, Áàùàðëû øàìû (Çÿí-
ýèëàí) âÿ ñ. Àðàç áîéó äèýÿð ðàéîíëàðûí
ÿðàçèëÿðèíäÿ äÿ áåëÿ àäëàð ìþâúóääóð
(áàõ. À.Ã.Ùÿñÿíîâ). Áóíäàí ÿëàâÿ
Êðûìäà Áþéöê øàì, Êè÷èê øàì, Ýöð-
úöñòàíäà Øàìëûã, Øàìñîé êÿíä àäëàðû,
Àçÿðáàéúàíûí Øàìàõû âÿ Øÿìêèð (Øàì-
õîð) ðàéîí àäëàðû äà “Øàì” òÿðêèáëèäèð.
Øàì ÷àé êÿíàðëàðûíäà, àäÿòÿí èêè
÷àéûí ãîâøàüûíäà ãàìûø, éóëüóí, ÷ÿéÿí,
áèéàí âÿ ñ. ýþéÿðäèéè, ùÿì÷èíèí ÷þë
ùåéâàíëàðûíûí âÿ ãóøëàðûí éóðä ñàëäûüû
ñóúàã (ñóëó) éåðëÿðÿ äåéèëèð...
110
ÄßÂÀÄÀÐÈ (ßÁÓ ÁßÊÐ ÀÁÄÓË-
ËÀÙ ÈÁÍ ÀÉÁßÊ ßÄ-ÄßÂÀÄÀ-
ÐÈ) (?-1331) – ÿðÿá òàðèõ÷èñè. Ìÿíøÿúÿ
òöðêäöð. Èáí Äÿâàäàðè êèìè äÿ òàíûíûð.
“Êÿíç ÿä-äöðÿð âÿ úàìè ÿë-ãöðÿð”
(Äöðëÿð õÿçèíÿñè âÿ ñå÷èëìèøëÿðèí òîï-
ëóñó) ÷îõúèëäëè ÿñÿðèíèí àëòûíúû âÿ äîã-
ãóçóíúó ùèññÿëÿðè äþâðöìöçÿäÿê
÷àòìûøäûð.
Äÿâàäèðèéÿ ýþðÿ Úÿìàëÿääèí Õà-
ðÿçìøàùû òÿãèá åäÿ-åäÿ Àíàäîëóéà ãÿ-
äÿð ýÿëÿí ìîíãîëëàðûí “Óëó õàí Àòà
Áèòèãè” àäëû êèòàáû âàðìûø. Áó êèòàá áàø-
ãà òöêëÿðèí (Äÿâàäàðè ìîíãîëëàðû äà
òöðê ùåñàá åäèðäè. Áó ôèêèð Ðÿøèäÿääèí-
äÿ, ßáöë Íàçèäÿ âÿ áàøãà òàðèõ÷èëÿðäÿ
äÿ áåëÿäèð) ÿëäÿí -ÿëÿ þòöðäöêöëÿðè
“Îüóçíàìÿ” àäëû êèòàáû ãÿäÿð áþéöê
ùþðìÿòÿ ëàéèãäèð. Äÿâàäàðèíèí “Óëó õàí
Àòà Áèòèãè” êèòàáûíû “Îüóçíàìÿ” èëÿ
ìöãàéèñÿ åòìÿñè îíó ýþñòÿðèð êè, îüóç-
ëàð þçëÿðèíè ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí ãîùóì
ñàéäûãëàðû ìîíãîëëàðäàí öñòöí òóòóð-
äóëàð.
Îüçóíàìÿëÿðèí ìîíãîë éöðöø-
ëÿðèíäÿí ÿââÿëêè éàçûëû âàðèàíòû, äàùà
÷îõ ìèôîëîæè òàðèõè äàñòàí øÿêëèíäÿ èìèø.
Áóíó ßáó Áÿêð ÿä Äÿâàäàðèíèí ìÿ-
ëóìàòû äà òÿñäèã åäèð.
ßäÿáèééàò:
Áóíèÿòîâ Ç.Ì. Îáçîð èñòî÷íèêîâ ïî
èñòîðèè Àçåðáàéäæàíà (èñòî÷íèêè
àðàáñêèå). Á., 1964.
ÀÑÅ, III úèëä. Á., 1979.
Áàéàò. Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
ÄßÂß – Àáèäÿíèí áîéëàðûíäà ãîéóí-
äàí, àòäàí ñîíðà ÿí ÷îõ àäû êå÷ÿí äÿâÿ-
äèð. Áóðàäà “Àéðó-àéðó éîëëàð èçèí áè-
ëÿí” äÿâÿéÿ áÿçÿí ùÿòòà ìöãÿääÿñ áèð
ùåéâàí êèìè áàõûëûð. Äÿâÿ ö÷öí “Éàíà-
øóá éîëà ýèðÿíäÿ ãàðà áóüóð ýþðêëè”
(Ä-613) äåéèëèð. “Ýþðêëö” èñÿ, áÿëëè îë-
äóüó öçðÿ, “ýþçÿë”, “ìöáàðÿê”, “ìö-
ãÿääÿñ” àíëàìëàðûíäàäûð. Àáèäÿäÿ äÿ-
âÿ èëÿ áàüëû “Äÿâÿúÿ áþéöìöøñÿí, êþ-
øÿêúÿ àãëûí éîã!” (Ä-12510) ùèêìÿòëè
ñþç äåéèëìèø, äÿâÿéÿ ìÿõñóñ “áîçëà-
ìàã” éÿíè àâàçëà àüëàìàã èôàäÿñè èíñà-
íà øàìèë åäèëìèø, òîéëà áàüëû ãûçäàí ñàðû
èñòÿíèëÿí áàøëûãëàð ñûðàñûíäà äÿâÿ äÿ
òÿëÿá îëóíìóø, ýþñòÿðèëÿí èýèäëèê, äåéè-
ëÿí õîø õÿáÿð ö÷öí ùÿäèééÿ îëàðàã äÿâÿ
äÿ âåðèëìèøäèð. Ìèñàë ö÷öí, Äèðñÿ õàíûí
îüëó áóüàéà öñòöí ýÿëèð âÿ áó èýèäëèê-
äÿí ñîíðà îíóí àä éèéÿñè îëìàã âàõòû
÷àòäûüû áèëäèðèëèð. Áó øÿðÿôÿ ìÿðàñèì
êå÷èðèëèð. Äÿäÿ Ãîðãóä Äèðñÿ õàíà ìö-
ðàúèÿòëÿ áàøãà øåéëÿðëÿ éàíàøû, “Ãàéòà-
áàíäàí ãûçûë äÿâÿ âåðýèë áó îüëàíà,
éöêëÿò îëñóí ùöíÿðëèäèð!” (Ä-182)-äå-
éèð. “Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéó”íäà äà Áàíû÷è÷ÿê Áåéðÿéèí ãàçà-
ìàòäàí ñàü-ñàëàìàò ãàéûòìàñûíû îíóí
àòàñûíà ñþéëÿéÿíäÿ Áàéáþðÿ áÿé ìóø-
òóëóã îëàðàã ùÿì äÿ “Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿ-
ëÿðèì ñàíà éöêëÿò îëñóí!” (Ä-1183) –
äåéèð.
ßçðàèëèí ÿëèíäÿí éàõà ãóðòàðà áèë-
ìÿéÿí Äÿëè Äîìðóë äà äàð àéàãäà
ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèí ãàäûíûíà éöêëÿò
âåðèð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà åë-îáàñûíûí òàëàí îëóíäóüóíäàí
õÿáÿðè îëìàéàí Ãàçàí îâäà èêÿí “ãàðà
ãàéüóëó âàãåÿ” ýþðöð. Éóõóñóíó ãàð-
äàøû Ãàðàýöíÿéÿ äàíûøàðêÿí “Ãàðà
äÿâÿ ÿíñÿìäÿí ãàðâàð ýþðäöì...”
(Ä-433) – äåéèð. Ãàçàíûí “ãàðà ãàéüó-
ëó” éóõóñóíäàêû “ãàðà äÿâÿ” ÿñëèíäÿ
áöòþâ Îüóçà ãàðøû ùÿìèøÿ êèí ñàõëàéàí
“ãàðàúà êàôèð”, éàüû ðÿìçèäèð.
Îüóç áèðëèéèíäÿ êöòëÿâè áàõûøëû
ìåéäàí òàìàøàëàðû äà îëìóøäóð. Âÿ áó
ìåéäàí òàìàøàëàðû, ÿñàñÿí áóüà âÿ äÿ-
âÿíèí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðèëìèøäèð. Áåëÿ áèð
òàìàøàéà èëêèí îëàðàã “Äèðñÿ õàí îüëû
Áóüàú õàí áîéó”íäà òóø îëóðóã. Áóðàäà
äåéèëèð: “...Áàéûíäûð õàíûí áèð áóüàñû
âàðäû, áèð äÿõè áóüðàñû âàðäû. Îë áóüà
111
ãàòû äàøà áóéíóç óðñà, óí êèáè öýèäÿðäè.
Áèð éàçûí, áèð ýöçèí áóüàéëà áóüðàéû ñà-
âàøäûðàðëàðäû. Áàéûíäûð õàí Ãàëûí Îüóç
áÿýëÿðèéëÿ òàìàøàéà áàãàðäû, òÿôÿððöú
åäÿðäè” (Ä-159).
“Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áîéó”í-
äà Îüóçóí äþðä öçö íèãàáëû ýÿçÿí
èýèäèíäÿí áèðè îëàí Ãàíòóðàëû Òðàáçîí
Òÿêöðöíöí ãûçû Ñåëúàí õàòóíó ùàëàëëûüà
àëìàã èñòÿðêÿí ãàðøûñûíà êîíêðåò øÿðò
ãîéóëóð. Ãûçû àëìàã èñòÿéÿí áóüàéà, àñ-
ëàíà, î ñûðàäàí äÿâÿéÿ öñòöí ýÿëìÿëèäèð.
Ãàíòóðàëû áóüàéà, àñëàíà ãàëèá ýÿëèð.
Äÿâÿ èëÿ èñÿ ÷îõ ÿëëÿøìÿëè îëóð. Âÿ
íÿùàéÿò “Äÿâÿéÿ áèð äÿïìÿ óðäû. Äÿâÿ
áàüûðäû. Áèð äÿõè óðäû, äÿâÿ àéàüû öçÿ-
ðèíÿ äóðûìàäû, éûãûëäû. Áàñóá èêè éåðäÿí
áîüàçëàäû. Àðãàñûíäàí èêè ãàéûø ÷ûãàðäû.
Òÿêöðöí þíèíÿ áûðàãäû” (Ä-1894).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÄÈË – ÊÄÃ-íèí äèëè Àçÿðáàéúàí òöðê-
úÿñèíèí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè Îüóç ÿäÿ-
áè äèëèäèð. Áÿçÿí äèàëåêò ôþâãö, áÿçÿí
õàëã äàíûøûã äèëè, áÿçÿíñÿ øèôàùè ÿäÿáè
äèë âÿ éà éàçûëû ÿäÿáè äèë êèìè òÿãäèì
îëóíàí ÊÄà äèëèíäÿ ÷îõÿñðëèê òöðê
ÿäÿáè-áÿäèè òÿôÿêêöðöíöí äÿéÿðëÿðè
áèðëÿøìèøäèð. Þçöíäÿ îçàí-àøûã ÿíÿíÿ-
ñèíè, õàëã éàðàäûúûëûüûíûí áöòöí æàíðëà-
ðûíû, åëÿúÿ äÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòûí ÿñðëÿð
áîéó éàðàíûá éàøàéàí óüóðëàðûíû áèðëÿø-
äèðÿí ÊÄà äèëè îüóç-ãûï÷àã, îüóç-
áóëãàð øèôàùè âÿ éàçûëû äèë ÿíÿíÿñèíè
âàùèä êÿìèééÿò, êåéôèééÿò ñèñòåìèíäÿ
áèðëÿøäèðìèøäèð.
Îüóç ÿäÿáè äèëè Ýþéòöðê ÿäÿáè äèëè-
íèí âàðèñèäèð. Áó ÿäÿáè äèë òöðê åòíîñëà-
ðûíû èíòåãðàñèéà-äèôåðåíñàñèéà ïðîñåñèí-
äÿ, íîðìàëàøìà ñöðÿúèíäÿ éàçûëû, øèôàùè,
äèàëåêò-ëÿùúÿ, äèàëåêò-ôþâãö äÿéÿðëÿðè
þçöíäÿ áèðëÿøäèðìèøäèð. Áàõûø áóúàüûí-
äàí, àðàøäûðìà èñòèãàìÿòèíäÿí àñûëû
îëàðàã áó âÿ éà äèýÿð ôàêòîð ãàáàðäûëñà
äà, Îüóç ÿäÿáè äèëèíèí êëàññèê þðíÿéè
îëàí ÊÄÃ äèëè ôîíåòèê, ëåêñèê-ñåìàíòèê,
ìîðôîëîæè, ñèíòàêòèê áàõûìëàðäàí çÿí-
ýèí, ôàêòèê ìàòåðèàëû áèðëÿøäèðÿí ìö-
êÿììÿë ñèñòåìè ÿùàòÿ åäèð.
ÊÄÃ äèëè Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí
ëåêñèê-ñåìàíòèê, ãðàììàòèê, öñëóáè-
ïîåòèê äÿéÿðëÿðèíè äàùà ÷îõ èôàäÿ åäèð
(Ì.Åðýèí, Õ.Êîðîüëó, Ô.Êûðçûîüëó,
Ø.Úÿìøèäîâ, Ò.Ùàúûéåâ, Ñ.ßëèçàäÿ,
Àíàð, ß.Á.ßðcèëàñóí, Î.Ñÿðòãàéà...).
Àíúàã òàðèõè ïåðñïåêòèâ âÿ áöòþâ òÿùëèë
òÿëÿá åäèð êè, áèç ÊÄÃ äèëèíè Îüóç äèë-
ëÿðèíèí ùàìûñû ö÷öí, åëÿúÿ äÿ áÿçè áàøãà
ãûï÷àã-êàðëóê äèëëÿðè ö÷öí äÿ îðòàã
àáèäÿ, îðòàã äèë, îðòàã ìÿíÿâèééàò âÿ
òàðèõ êèìè ãÿáóë åäÿê. Îðòàã äÿéÿðëÿð
áþëöíìöð. Äèëäÿ ðåàëëàøàí êÿìèééÿò âÿ
êåéôèééÿò ôÿðãëÿðè îðòàã äèë äÿéÿðëÿðèíè
äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèð, áöòþâ, äîëüóí
áèð ñèñòåì êèìè ýåð÷ÿêëÿøäèðèð.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÄÈÐßÊ ÒßÊÖÐ, ÀÐØÓÍ ÎÜËÓ
ÄÈÐßÊ ÒßÊÖÐ – Äöøìÿí îáðàçû.
Êàôèð áÿéëÿðè è÷èíäÿ îíóí õöñóñè éåðè
âàð. “Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåýíÿê áî-
éó”íäà îíóí ùàããûíäà “Îë êàôèðèí àëò-
ìûø àðøóí ãàìÿòè âàðäûð. Àëòìûø áàòìàí
ýöðç ñàëàðäû. Ãàòû – ìþùêÿì éàé ÷ÿ-
êÿðäè” (Ä-20213) øÿêëèíäÿ ìÿëóìàò
âåðèëèð.
ÄÈÐÑß ÕÀÍ – Äàø Îüóç áÿéëÿðèíäÿí
áèðè. Áóüàúûí àòàñû. Àäûíà éàëíûç “Äèðñÿ
õàí îãëû Áóüàú õàí áîéó”íäà ðàñò ýÿëè-
íèð: “Ìÿýÿð Äèðñÿ äåéÿðëÿðäè, áèð áÿýöí
îãëû-ãûçû éîõäû” (Ä-10). Äðåçäåí íöñ-
õÿñèíäÿ “Äèðñÿ” àäû ùÿì äÿ “Äÿðñÿ”
êèìè éàçûëìûøäûð.
ÄÈÐÑß ÕÀÍ ÎÜËÛ ÁÓÜÀÚ ÕÀÍ –
È÷ Îüóç áÿéè. Äèðñÿ õàíûí îüëó, Áàéûí-
äûð õàíûí íÿâÿñè, È÷ Îüóç áÿéè. “Äèðñÿ
112
õàí îüëû Áóüàú õàí áîé”ó îíóí àäû èëÿ
áàüëûäûð (Ä-2368).
ÄÈÒÑ (ÔÎÍ) ÙÅÍÐÈÕ ÔÐÈÄÐÈÕ
(1751–1817, Àëìàíèéà) – àðàøäûðûúû âÿ
äèïëîìàò.
Èëê äÿôÿ ÊÄÃ äàñòàíëàðûíû åëìè
úÿùÿòäÿí ÿòðàôëû òÿäãèã åäÿí Ù.Ô. ôîí
Äèòñ “Äåíêwöðäèýêåèòåí âîí Àñèåí”
(Áåðëèí óíä Ùàëëå, 1815) êèòàáûíûí
II ùèññÿñèíäÿ îíó ùÿì òàðèõè, ùÿì úîü-
ðàôè, ùÿì äÿ ìÿòíøöíàñëûã áàõûìûíäàí
ãÿäèìëèéèíÿ ýþðÿ éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèð-
ìèø âÿ äöíéà åëìèíÿ äÿéÿðëè ìÿëóìàò-
ëàð âåðìèøäèð. Áóíóíëà äà Äèñò ãîðãóä-
øöíàñëûãäà ÷îõ ìàðàãëû áèð àðàøäûðìà
éîëóíóí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Àáèäÿ èëÿ
áàüëû òÿäãèãàòûíäà èëê íþâáÿäÿ Äÿäÿ
Ãîðãóäóí øÿõñèééÿòè âÿ îíóí éàøàäûüû
äþâð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿðÿê áÿçè
ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð èðÿëè ñöðìöøäöð.
Èëê äÿôÿ îëàðàã ÊÄÃ-íèí Ùîìåðèí
“Îäèññåéà” ÿñÿðè èëÿ îõøàð úÿùÿòëÿðèíè
äóéìóø âÿ îíëàðû ìöãàéèñÿëè òÿùëèë åäÿ-
ðÿê áèðèíèí î áèðèñèíäÿí ôàéäàëàíäûüûíû
àøêàðà ÷ûõàðìûøäûð.
Äèòñ äåéèð: Èíäè áèëèðÿì êè, êèøè
þçöíäÿí äàíûøûðìûø. Ñþçëÿðè òÿêðàð åäè-
ðÿì “Ìÿí Äÿäÿ Ãîðãóä áóëàíûã ñåëèê-
äÿí éàðàíìûøàì. Áèð äàìúû ÷èðêëè òî-
õóìäàí îëìóøàì âÿ àíà áÿòíèíÿ äöø-
ìöøÿì. Àòà áåëèíäÿí ýÿëèá ãîíóð ýþçëö
íÿùÿíý ãûçäàí äîüóëìóøàì ìÿí Äÿäÿ
Ãîðãóä. Àëëàùû éåýàíÿ, Ïåéüÿìáÿðè ùÿ-
ãèãÿò êèìè òàíûìûøàì, ìÿí Äÿäÿ Ãîð-
ãóä. Éàõøû, ïèñ íÿ îëàúàãñà Îüóç õàë-
ãûíà õÿáÿð âåðìèøÿì, ìÿí Äÿäÿ Ãîð-
ãóä. Àëëàùûí çÿìàíÿòèíè ìÿí Äÿäÿ
Ãîðãóä þç öçÿðèìÿ ýþòöðìöøÿì, éöêö-
ìö àðòûðìûøàì (èøëÿðèìè ÷ÿòèíëÿøäèðìè-
øÿì), èøëÿðèìèí ÿââÿëèíè âÿ àõûðûíû ìÿí
Äÿäÿ Ãîðãóä Àëëàùà òàïøûðìûøàì”.
Äàùà ñîíðà Äèòñ äåéèð êè, 75 ¹-ëè êÿëàì
áåëÿ ãóðòàðûð: Êÿðìèø (Ãàðûìûø îüëó)
Äÿäÿ Ãîðãóääóð. Áóðäà Äèòñ ÿëàâÿ åäèð
êè, Ãàðûìûø (Êÿðìèø) îüëó òàòàðëàðûí õö-
ñóñè íÿñëèíèí àäûäûð, áÿëêÿ åëÿ ìöÿëëèô
þçöäöð. Áÿëêÿ þçöíöí éîõ, ìöÿëëèô Äÿ-
äÿ Ãîðãóäóí àòàñûíûí àäûäûð, ÷îõ âàõò
ìöÿëëèô íÿñèë àäû èëÿ àäëàíûð.
Áóíäàí ñîíðà ñûðà èëÿ àòàëàð ñþçëÿðè
ýÿëèð. Áóíëàðäàí ÿëèìèçäÿ éàëíûç 80 ¹-
ñè îëäóüó ö÷öí îíëàðäàí ÿòðàôëû äàíûøà
áèëìèðèê.
Áó úèëäèí XIV áþëìÿñèíäÿ
ñÿù.399-äàí 419-à ãÿäÿð äàñòàíûí òÿä-
ãèãèíÿ, 419-äàí 435-ÿ ãÿäÿð èñÿ “Áàñàò
Äÿïÿýþçö þëäöðäöýè áîé”óí òÿðúöìÿ-
ñèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Ìöÿëëèô ÿââÿëúÿ
ÊÄÃ áîéëàðû ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàò
âåðèð, ñîíðà èñÿ àáèäÿíè òàðèõè áàõûìäàí
òÿäãèã åäèð. Äèòñ áåëÿ ùåñàá åäèð êè, ùà-
äèñÿëÿð çàìàí åòèáàðèëÿ áèðè-áèðèíäÿí
àðàëûäûð, áåëÿ êè, éóíàíëàðëà Ãàðà äÿíèç
ñàùèëèíäÿ ùàäèñÿëÿð âÿ Äûø Îüóçóí È÷
Îüóçà àñè îëäóüó áîé Îüóç íÿñëèíèí èëê
èëëÿðèíÿ, éÿíè áèð íå÷ÿ ìèí èë áóíäàí ÿâ-
âÿëÿ ýåäèá ÷ûõàí áàøãà áîéëàðäàí éåíè-
äèð êè, Ãîðãóä îðàäà èøòèðàê÷û îëà áèë-
ìÿçäè. Äèòñ áó áþëìÿäÿ àøàüûäàêû
íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëèð:
1. Îüóç ñèêëîïó èëÿ éóíàíëàðûíêûíû
ìöãàéèñÿ åäèð âÿ áèð íå÷ÿ èíàíäûðûúû
ôàêòëàðëà ÿñàñëàíäûðûð êè, Îüóç ñèêëîïó
éóíàíëàðäàí äåéèë, ùÿòòà áó îíëàðäàí
òÿãëèä îëóíìóøäóð.
2. Äÿäÿ Ãîðãóäó òàðèõè øÿõñèééÿò
êèìè ãÿáóë åäèð, åéíè çàìàíäà ãåéä åäèð
êè, áó àáèäÿ îíóí øèôàùè âÿ éà éàçûëû øÿ-
êèëäÿ äåäèêëÿðèíèí ö÷öíúö øÿõñ òÿðÿôèí-
äÿí éàçûéà àëûíìàñûäûð.
3. Êèòàáûí äèëèíè òöðê-òàòàð äèëè ùå-
ñàá åäèð. Î äåéèð: “Îüóçëàð ÿââÿëäÿí
òöðêëÿðäÿí âÿ òàòàðëàðäàí òîïëàíìûø
õàëãäûð, ÷öíêè Ìîüóëóí íÿâÿñè Îüóç
õàí þç ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ ùÿð èêèñèíè
áèðëÿøäèðìèøäèð (ñÿù.405).
4. Ùîìåðèí Ïîëèôåìè èëÿ Òÿïÿýþçöí
îõøàðëûüûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí 12 áÿíä-
äÿí èáàðÿò ìöãàéèñÿ àïàðûð âÿ Òÿïÿýþç
ñóðÿòèíèí äàùà ìöêÿììÿë âÿ èíàíäûðûúû
113
éàçûëìàñûíà ÿñàñëàíàðàã äåéèð êè, Îüóç
ìöÿëëèôè ùàäèñÿíè Ùîìåðÿ íèñáÿòÿí
äàùà éàõøû áèëèð, áó ñöæåòè éóíàíëàðûí
ùåñàáûíà êå÷èðìÿê ÿäàëÿòñèçëèê îëàðäû.
Äàùà ñîíðà Äèòñ “Áàñàò Äÿïÿýþçö þë-
äöðäöýè áîé”ó òÿðúöìÿ åäèð êè, ÊÄÃ-
íèí äèëèíè áèëìÿéÿí áàøãà òÿäãèãàò÷ûëàð
äà òÿðúöìÿíè îõóäóãäàí ñîíðà áó ãà-
ðàíëûã ìÿñÿëÿíèí èøûãëàíäûðûëìàñûíäà
èøòèðàê åòñèíëÿð.
Áó àðàøäûðìàäà ìàðàãëû úÿùÿòäÿí
áèðè äÿ îäóð êè, Äèòñ îíóí ôîíäóíäà îñ-
ìàíëûëàð äàíûøàí òöðê äèëèíäÿ 500 èë
áóíäàí ÿââÿëÿ ãÿäÿð, éÿíè îñìàíëû ñö-
ëàëÿñèíèí éàðàíìàñûíà ãÿäÿð, ÿëéàçìà-
ëàðû îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Äèòñèí äåäèéèíÿ
ýþðÿ îíëàðëà òàíûøäûð. Áèç èñÿ áåëÿ çÿíí
åäèðèê êè, áó ÿëéàçìàëàðûíäà åëìÿ ìÿ-
ëóì îëìàéàí ìÿëóìàòëàðûí àðàøäûðûë-
ìàñû ýÿëÿúÿê òÿäãèãàòëàð ãàðøûñûíäà
äóðàí âàúèá ïðîáëåìëÿðäÿí áèðèäèð.
ßñÿðëÿðè:
Denkwrdigkeiten von Asien in Knsten
und Wissenschaften. Bd. I-II, Berlin, 1811-
1815.
Der neuentdeckte ougurische Cyklop,
Hall-Berlin, 1815.
Denkurirdigkeiten von Azeri in kuns-
ben und Wissenschafte, Bd, I-II. Berlin,
s.1811-1815.
Denkwrdigkeiten var Asien. Berlin und
Halle, 1815.
Ôëîðà Ìóñòàôàéåâà
ÄÎÃÓÇ ÃÎÚÀ ÁÀØËÀÐÛ – Áþéöê
Îüóç åëèíäÿ ñèéàñè âÿ ùÿðáè ðöòáÿ. Áóí-
äàí ÿëàâÿ ÊÄÃ-äÿ “áèí ãþâì áàøëàðû
Äöýÿð”, “áèí Áÿýäèç áàøëàðû ßìÿí” êè-
ìè ðöòáÿëè àäàìëàðûí àäëàðû ÷ÿêèëèð
(Ä-15110). Áó, ìèíáàøû Äöýÿð âÿ ìèí-
áàøû Áÿýäèç ßìÿí äåìÿêäèð. “Äîãóç
ãîúà áàøëàðû” èñÿ äîããóç Îüóç òàéôàñû-
íûí áàø÷ûñû Ãàçàí áÿéèí äàéûñû Àò àüûçëû
Àëï Àðóçäóð. ÊÄÃ-äÿí áèëèíäèéèíÿ
ýþðÿ Àðóç Áîç Îãëàðà (Äàø Îüóç) äàõèë
îëàí äîããóç òàéôàíûí-áîéóí áàø÷ûñûäûð
(Ì.Êàøãàðëû Áîç Îãëàðà îí áîéóí äàõèë
îëäóüóíó ýþñòÿðèð: êàéû, áàéàò, ãàðàåâëè,
éàçûð, äþéÿð, äîäóðãà, àâøàð, ãûçûê,
áÿéäèëè, ãàðêûí). Õàíëàð õàíû Áàéûíäûð
õàíûí ñàüûíäà ÿéëÿøñÿ äÿ, Àðóç áèðáàøà
Áàéûíäûð õàíà äåéèë, Ñàëóð Ãàçàíà òàáå
èäè. Àðóçäàí ñîíðà Áîç Îãëàðûí áàø÷ûñû
îíóí íÿâÿñè Ãûéàí Ñåëúöê îüëó Äÿëè
Äîíäàð îëóð.
ÄÎÍ, ÒÎÍ – Îüóçëàðäà ùÿì êîíêðåò
öñò ýåéèìè, ùÿì äÿ öìóìÿí ïàëòàð, ýå-
éèì. “Ãàðàâàøà äîí ýåéöðñÿí, ãàäûí îë-
ìàç” (Ä-37). Éàõóä: “Éàëûíúàã ýþðñÿì,
äîíàäàéûì ñÿíèí è÷öí!” (Ä-1691). Äî-
íóí ãàðàäàí áàøãà áöòöí ðÿíýëÿðè îüóç-
ëàð ö÷öí ìÿãáóë ñàéûëìûøäûð. Ãàðà ðÿíýëè
ïàð÷àäàí òèêèëìèø äîí áàøëûúà îëàðàã
êàôèðëÿð, ãèñìÿí äÿ äÿðâèøëÿð ö÷öí
ñÿúèééÿâè ñàéûëìûøäûð. Áöòöí äàñòàí
áîéëàðûíäà ãåéðè îüóçëàð “ãàðà äîíëó
êàôèð” àäû èëÿ òÿãäèì îëóíìóøäóð. Áó äà
òÿñàäöôè äåéèëäè. Ãÿäèì îüóçëàðäà ãàðà
ðÿíý øÿð, áÿäõàù ãöââÿëÿðèí òèìñàëû âÿ
ðÿìçè ùåñàá åäèëèðäè. “Ãàðà äîíëó, àçüóí
äèíëö êàôèðëÿðÿ áèð îüóë àëäûðäûíñà, äåýèë
ìàíà” (Ä-13810). Éàõóä: “Ãàðà äîíëó
äÿðâèøëÿðÿ íÿçèðëÿð âåðäèì” (Ä-2411).
Îüóçëàð çàìàíûíäàí äÿáäÿ îëàí áó
öñò ýåéèì òèïè ÿñêè ôîðìàñûíû ñàõëà-
ìàãëà, çÿìàíÿìèçÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð.
Ùÿì äÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ îëäóüó êèìè,
ñîí âàõòëàðäàêû äîí (àðõàëûã) äà ùÿì
êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí ýåéèì òèïèíè áèë-
äèðìÿêëÿ áè÷èì öñóëóíà ýþðÿ îõøàð èäè.
Ìöàñèð äþâðÿ ýÿëèá ÷àòìûø ãàäûí âÿ êèøè
àðõàëûãëàðû ö÷ ùèññÿäÿí: ãîë, ýþâäÿ âÿ
ÿòÿêäÿí èáàðÿò áè÷èëèá òèêèëèðäè. Áóíëàðûí
àðàñûíäà úèíñè ôÿðã éàëíûç õûðäà èøëÿìÿ-
ëÿðäÿ, ÿñàñÿí éàõàíûí âÿ ãîëëàðûí ôîð-
ìàñûíäà íÿçÿðÿ ÷àðïûðäû. ×îõ ýöìàí êè,
áó úöçè ôÿðãëÿð îüóçëàðûí “äîí” àäëàí-
äûðäûüû ãÿäèì àðõàëûãëàðäà äà ìþâúóä
îëìóøäóð. Äàñòàí áîéëàðûíäà äîíóí î
114
çàìàíêû ìÿãáóë ðÿíýëÿðè (àü, ñàðû, àë,
ãèñìÿí ãàðà) áàðÿäÿ òàì òÿñÿââöð éàðà-
íûð: “Àü äîíóìà êèð ÿýëÿíäè ñÿíèí÷öí”
(Ä-1461), éàõóä: “Ýþçÿëëÿð ñÿðâÿðè Ñàðû
äîíëû Ñåëúàí õàòóíû àëñàì” (Ä-17712)
âÿ éà: “Úÿìè éàíûíäà îëàí ãûçëàð àë
ýåéìèøëÿðäè, êÿíäö ñàðó ýåéìèø èäè”
(Ä-17812).
Îüóçëàð àðàñûíäà “äîí”, ùÿì÷èíèí
çèðåù, úÿíý êþéíÿéè ìÿíàñûíäà äÿáäÿ
îëìóøäóð. Áó ùàëäà î “äÿìèð äîí” éà-
õóä “ÿýíè áÿý (áÿðê) äÿìèð äîí” àäû èëÿ
òÿãäèì åäèëèð: “ßýèí áÿý äÿìöð äîíóì
ñàãëàðäûì áó ýöí è÷öí” (Ä-1299);
“ßýíè áÿê äÿìöð äîíóí, ìàíà, âåðýèë”
(Ä-24511); “ßýíè áÿðê äÿìöð äîíóì
ýþéÿðäèì!” (Ä-2972); “äÿìèð äîíëó
îüóç (Ä-2861) âÿ ñ.
ÄÞÂËßÒ ÒßÄÁÈÐÈ – 1997-úè èë àï-
ðåëèí 20-äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-
íûí ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ «Äÿäÿ
Ãîðãóä êèòàáû»íûí 1300 èëëèê éóáèëå-
éèíèí êå÷èðèëìÿñè èëÿ áàüëû ôÿðìàí âåðäè:
«ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ»
ÄÀÑÒÀÍÛÍÛÍ
1300 ÈËËÈÉÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛ
ÏÐÅÇÈÄÅÍÒÈÍÈÍ
ÔßÐÌÀÍÛ
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìöùöì òàðèõ âÿ
ìÿäÿíèééÿò ãàéíàãëàðûíäàí áèðè îëàí «Êèòà-
áè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíûí éàðàíìàñûí-
äàí 1300 èë êå÷èð. Oüuz òöðêëÿðèíèí òàðèõèíè
ÿêñ åòäèðÿí «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» éöêñÿê
áÿøÿðè èäåàëëàð òÿðÿííöì÷öñö êèìè äöíéà
õàëãëàðûíûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿð õÿçèíÿñèíÿ äàõèë
îëìóøäóð.
«Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíûí
äöíéà ìÿäÿíèééÿòè âÿ ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ
õöñóñè éåð òóòäóüóíó, îíóí éóáèëåéèíèí
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí, áöòöí òöðê õàëãëàðûíûí
ãÿäèì âÿ çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿáëèüèíÿ
õèäìÿò åäÿí áåéíÿëõàëã ÿùÿìèééÿòëè ùàäèñÿ
îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã Àçÿðáàéúàí õàëãû-
íûí áó ìþùòÿøÿì åïèê ÿñÿðèíèí 1300 èëëèê éó-
áèëåéèíèí ëàéèãèíúÿ ùàçûðëàíìàñû âÿ êå÷èðèë-
ìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ãÿðàðà àëûðàì:
1. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíûí
1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñû
éàðàäûëñûí.
2. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õàðèúè
Èøëÿð Íàçèðëèéè éàíûíäà ÉÓÍÅÑÊÎ öçðÿ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Êîìèññè-
éàñûíà òàïøûðûëñûí êè, «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä»
äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéèíèí áåéíÿëõàëã
ñÿâèééÿäÿ ãåéä îëóíìàñûíû òÿìèí åòìÿê
ìÿãñÿäè èëÿ ÁÌÒ-íèí ÉÓÍÅÑÊÎ òÿøêèëàòûíà
ìöâàôèã ãàéäàäà ìöðàúèÿò åòñèí.
3. «Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä» äàñòàíûíûí
1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñû-
íà ìöâàôèã øòàò âàùèäëÿðè àéûðìàãëà ö÷ íÿ-
ôÿðäÿí èáàðÿò èø÷è ãðóï éàðàäûëñûí.
4. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð
Êàáèíåòè áó Ôÿðìàíûí èúðàñû èëÿ áàüëû ìÿñÿ-
ëÿëÿðè ùÿëë åòñèí.
Ùåéäÿð ßëèéåâ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
Áàêû øÿùÿðè, 20 àïðåë 1997-úè èë
Áóíäàí ñîíðà ýþðöëÿí áèð ñûðà äþâ-
ëÿò òÿäáèðëÿðè éóáèëåé ùàçûðëûãëàðûíû ñèñ-
òåìÿ ñàëäû âÿ «Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû»íûí
þéðÿíèëìÿñèíäÿ áèð úàíëàíìà éàðàòäû.
1999-úó èë ôåâðàëûí 21-äÿ äàñòàíûí 1300
èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñû-
íûí òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàããûíäà ïðåçèäåíòèí
ñÿðÿíúàìû èìçàëàíäû. Heydÿr ßëèéåâèí
ñÿäðëèéè èëÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí
1999-úó èëèí 16 ôåâðàë âÿ 18 àïðåëèíäÿ,
2000-úè èëèí 11 ìàðòûíäà èúëàñëàð êå÷èðèë-
äè. Èúëàñëàðäà èøëÿðèí ýåäèøè òÿùëèë îëóíäó
âÿ ãàðøûäà äóðàí ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã
ýÿòèðèëäè. Þëêÿ ïðåçèäåíòè ðÿñìè ñÿíÿä-
ëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäàêû ÷ûõûøëàðûíäà, ùà-
áåëÿ âåðäèéè ìöñàùèáÿëÿðèíäÿ äþíÿ-äþ-
íÿ Äÿäÿ Ãîðãóä ìþâçóëàðûíà ãàéûäà-
ðàã, äàñòàíûí òàðèõè, ìÿäÿíè äÿéÿðèíäÿí
äàíûøìûø, îíó ÿäÿáèééàòûìûçûí ÿí äÿ-
115
éÿðëè àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðìèøäèð. 1300 èëëèê éóáèëåé öçðÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí èúëàñëàðûíäà
Ù.ßëèéåâ àëèìëÿð, éàðàäûúû çèéàëûëàð,
åëÿúÿ äÿ äþâëÿò ãóðóìëàðû ãàðøûñûíäà
ìÿñÿëÿëÿð ãàëäûðìûø, éåíè åëìè, áÿäèè,
òÿñâèðè ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàäûëìàñûíû òþâ-
ñèéÿ åòìèø, êèíî, òåëåâèçèéà, ðàäèî âÿ
ìÿòáóàò èø÷èëÿðè ö÷öí ïåðñïåêòèâ òàï-
øûðûãëàð âåðìèø, Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíû èëÿ
áàüëû ïàðê êîìïëåêñèíèí ùàçûðëàíìàñûíû
ýöíäÿëèéÿ ýÿòèðìèøäèð. Ïðåçèäåíò áó
ìÿñÿëÿíè õöñóñè âóðüóëàéûðäû êè, äàñ-
òàíûí þéðÿíèëìÿñè éóáèëåéëÿ äàéàí-
ìàéûá, ôàñèëÿñèç äàâàì åòñèí.
ÄÞÂËßÒ×ÈËÈÊ Âß ÈÄÀÐßÅÒ-
Ìß – Òöðê êëàsñèê äþâëÿò äàñòàíëàðûíûí,
õöñóñÿí äÿ Îüóç àáèäÿëÿðèíèí âÿ ÊÄÃ-
íèí äþâëÿò÷èëèê âÿ èäàðåòìÿ ôîðìàëàðû
ùàããûíäà âåðäèéè ìÿëóìàò ùå÷ äÿ òàðèõè
ñÿíÿäëÿðèí, åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàðûí
âåðäèéè èíôîðìàñèéàäàí àç äåéèë. Ñàêðàë
ìàùèééÿòëè äþâëÿò àíëàéûøû àáèäÿëÿðäÿ
åïèê ãàíóíàóéüóíëóã ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ,
äàñòàí ìÿòíèíèí òÿëÿáëÿðè áàõûìûíäàí
òÿãäèì îëóíóð.
Ãàéíàãëàðûí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ
òöðê ùÿðáè-èíçèáàòè èäàðÿåòìÿ ôîðìàñû åë
ñèñòåìè àäëàíûð.
Åë ñèñòåìèíäÿ àëè èäàðÿåòìÿ îðãàíû
îëàí êåíãÿø òàðèõÿí áöòöí òöðê äþâëÿò-
ëÿðèíäÿ îëìóøäóð. Àíúàã îíóí êëàññèê
ôîðìàñû Îüóç àáèäÿëÿðèíäÿ, ÊÄÃ-äÿ
ùÿì÷èíèí ãûðüûçëàðûí ñèéàñè êîíñîëèäàñè-
éà äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí “Ìàíàñ” äàñòà-
íûíäà, ãûï÷àã, áàøãûðä, ãàçàõ, ãûðüûç âà-
ðèàíòëàðûíäà ìþâúóä îëàí ÷èíýèçíà-
ìÿëÿðäÿ ñàõëàíûëìûøäûð.
Îüóç äàñòàíûíà ýþðÿ êåíãÿøèí áà-
øûíäà Óëó Òöðê äóðóð. Ñàëíàìÿëÿðäÿ
êåíãÿø áÿéëÿðèíèí áàø÷ûñû Èðêûë (Àðêûë,
éàõóä Úûðêûë) Õîúàäûð. Ùÿð èêè àä-òèòóë
(óëó âÿ ãîúà. Îðòà Àñèéà òöðêëÿðè àðàñûí-
äà ýåíèø èøëÿíÿí “õîúà” ñþçö äÿ àüñàã-
ãàë ìÿíàñûíû áèëäèðÿí ãîúàäàíäûð. Îíóí
ÿðÿá ñþçö “õàúÿãàí”ëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè
éîõäóð, éàëíûç ñÿñ éàõûíëûüû èñòèñíà îë-
ìàãëà) ÿñêè òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ àüñàã-
ãàë, âÿçèð, êåíãÿø áÿéëÿðèíèí áàø÷ûñûíû
áèëäèðÿí òåðìèíäèð. Ñàëíàìÿëÿðäÿí ýþ-
ðöíäöéö êèìè Èðêûë Õîúà ìÿùç áó äåéè-
ëÿí ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèð. Êåíãÿøèí
áàø÷ûñû ùÿì äÿ äþéöø òÿøêèëàòûíäà
êåíãÿø áÿéëÿðèíèí êîìàíäàíûäûð. Äÿäÿ
Ãîðãóä îüóçíàìÿëÿðèíäÿ áóíà èøàðÿ
åäÿí éåðëÿð âàðäûð. Êåíãÿø áÿéëÿðèíèí
áàø÷ûñû âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðÿí øÿõñ þç
òèòóëóíà ýþðÿ ÷îõ ýöìàí êè, Àðóç Ãîúà-
äûð. Äåìÿëè, Ãàëûí Îüóç åëèíäÿ êåí-
ãÿøèí áèð ãÿäÿð äàðàëìûø ôîðìàñû îëàí
àüñàããàëëàð øóðàñû ìþâúóääóð. Áóíó
Ãàçàí õàíûí ìÿñëÿùÿò ö÷öí òîïëàäûüû
áÿéëÿð äÿ ñöáóò åäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä
îüóçíàìÿëÿðè ùÿðáè-äåìîêðàòèê äþâëÿ-
òèí àõûðûíúû èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíè ýþñòÿð-
äèéèíäÿí áóðàäà öìóìõàëã êåíãÿøè àü-
ñàããàëëàð øóðàñû èëÿ ÿâÿçëÿíìèøäèð.
Öìóìòàéôà êåíãÿøèíèí âÿçèôÿñèíè Áà-
éûíäûð õàíûí èëäÿ áèð äÿôÿ ÷àüûðäûüû òîé
éåðèíÿ éåòèðèð. Àðóç Ãîúàíûí áàø÷ûëûã åò-
äèéè àüñàããàëëàð øóðàñû èñÿ äàùà ÷îõ îð-
äóíóí áàø÷ûñû, ùÿì äÿ È÷ Îüóçëàðûí
áÿéè Ãàçàí õàíëà ÿëàãÿäàðäûð. Ìÿðêÿç-
ëÿøìèø êàüàíëûüûí ýöúëö øÿêèëäÿ çÿèôëÿ-
ìÿñè ÊÄÃ-äÿ áèð äÿ Ãàçàíûí íèñáÿòÿí
ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ, Áàéûíäûð õà-
íûí íîìèíàë øÿêèëäÿ È÷ âÿ Äûø Îüóçóí
ùàêèìè îëìàñûíäà ýþñòÿðèð. Áóíó âàõòû
èëÿ îüóçëàð ùàããûíäà Èáí Ôÿäëàí äà äå-
ìèøäè (Ùÿðáè áàø÷ûíûí áþéöê íöôóçó,
äþâëÿòäÿ ìöñòÿãèëëèéè âÿ ñ.). Àðóç Ãî-
úàíûí àüñàããàëëàð øóðàñûíà äàõèë îëàí
Óøóí Ãîúà, Ãàçûëûã Ãîúà, Êàíãëû Ãîúà,
Äóõà Ãîúà, ßíñÿ Ãîúà ùÿì äÿ òàéôà
áÿéëÿðèäèð (êàíãëû, óñóí, äóõà, êàçûê
âÿ ñ. òàéôàëàð). ÊÄÃ-äÿ Àðóçà “äîããóç
ãîúà áàøû Àðóç Ãîúà” äåéèëìÿñè âÿ
îíóí øóðàéà ðÿùáÿðëèê åòìÿñè ýþñòÿðèð
116
êè, ÿñêè äîããóç Îüóç òàéôà áèðëèéè ðóäè-
ìåíò øÿêëèíäÿ õàòûðëàíìûøäûð. ßñëèíäÿ
èñÿ ãîúàëàðûí ñàéû àëòûäûð êè, áóíëàð äà
áîçîê-ö÷îê òàéôàëàðûíûí áàø÷ûëàðûäûðëàð.
Âàùèä äöíéà ìÿêàíûíäà ùþêì-
äàðëûã åòìÿê, úàùàíýèðëèê éöðöøëÿðèíÿ
ùàãã ãàçàíäûðìàã òöðê øöóðóíäà Òàíðû
àäû èëÿ áàüëûäûð.
ßäÿáèééàò:
Êîøüàðèé Ì. Äåâîíó ëóüîòèò òöðê.
Òîøêåíò, 1960, I òîì.
Êàôåñîüëó È. Äèí – Òöðê äöíéàñû åë
êèòàáû. ×îüðàôéà-òàðèù. Àíêàðà, 1992, ú.1.
Êàôåñîüëó È. Åñêè Òöðêëåðäå äåâëåò
ìåúëèñè (òîé) I Ìèëëè òöðêîëîæè êîíýðåñè.
Èñòàíáóë, 1980.
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
Ôöçóëè Áàéàò
ÄÞÇßÍ ÎÜËÛ ÀËÏ ÐÖÑÒßÌ –
Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè. “Ñàëóð
Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû Óðóç ÷ûãàðäûüû
áîéó”íäà îíóí ùàããûíäà ìÿëóìàò âå-
ðèëèð:
“Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí äóðû ýÿëÿí,
Èêè ãàðäàø áÿáÿýèí þëäöðöá çÿëèë ýÿçÿí,
Äþçÿí îüëû Àëï Ðöñòÿì ìàíà äåðëÿð...”
(Ä-28813)
“Áàñàò Äÿïÿýþçè þëäöðäöýè áîé”äà
øÿùèä îëóð.
ÄÓÕÀ ÃÎÚÀ – Îüóç èýèäè. Äÿëè Äîì-
ðóëóí àòàñû. Éàëíûç “Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè
Äîìðóë áîéó”íäà èøòèðàê åäèð: “Ìÿýÿð
õàíûì, îüóçäà Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè
Äîìðóë äåéÿðëÿðäè, áèð ÿð âàðäûð”
(Ä-155)”. Éàçû÷û îüëó ßëèíèí “Ñÿëúóã-
íàìÿ”ñèíèí ÿââÿëèíäÿêè “Îüóçíàìÿ”
ïàð÷àñûíäà Äîìðóëóí þçö – Òîüðóë, àòàñû
Äóõà ãîúà – Òîêóø Ãîúà àäëàíäûðûëûð.
“Äèýåíèñ Àêðèò” åïîñóíäà èñÿ “Äóêà”
îáðàçû âàð êè, ÊÄÃ-äÿêè “Äóõà” âÿ
“Îüóçíàìÿ”äÿêè “Òîêóø” èëÿ íÿñèë,
ìÿíøÿ áèëäèðìÿê áàõûìûíäàí åéíè ôóíê-
ñèéàäà ÷ûõûø åäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áèð
ôóíêñèîíàë-ñåìàíòèê ñûðàäà áèðëÿøèðëÿð.
ÄÓËÓÌ – ÊÄÃ-íèí Ä.í. íöñõÿñèíèí
ìöãÿääèìÿñèíäÿ èøëÿíÿí áèð ñþç: “Äó-
ëóìûíäàí àüàðñà áàáà ýþðêëè” (Ä-6).
Ñþçöí ìÿíàñû: “ýèúýàù; ýèúýàùëàð öçÿ-
ðèíäÿ ñà÷” äåìÿêäèð. “Òàðàìà ñþç-
ëöéö”íäÿ XIV-XVIII ÿñðëÿðÿ àèä éàçûëû
àáèäÿëÿðäÿ äóëóí//òóëóí âàðèàíòûíûí,
XVIII-XIX ÿñðëÿðÿ àèä ÿñÿðëÿðäÿ èñÿ
òóëóí “ýèúýàù” âàðèàíòûíûí èøëÿíäèéèíè
ýþñòÿðèð. Òöðê äèàëåêòëÿðèíäÿ äóëóì
ñþçö “ýèúýàùëàðäà ñà÷, çöëô” ìÿíàñû
áèëäèðèð.
ßäÿáèééàò:
Òàðàìà ñþçëöüö. ú. 2. Àíêàðà, 1965.
Áóäàãîâ Ë.Ç. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü
òóðåöêî-òàòàðñêèõ íàðå÷èé. ÑÏá., 1869.
ÄÓÂÀÃ – Ãàäûí áàø âÿ öç þðòöê íþâö.
Áó áàø ýåéèìè îüóçëàð àðàñûíäà ÷îõäàí
ìÿëóì èäè. Äóâàã ãàäûíûí àèëÿäÿ ñîñèàë
ìþâãåéèíèí äÿéèøìÿñè èëÿ áàüëû îëàðàã
þðòöëöðäö. Èñìÿò, íàìÿùðÿìäÿí éàøûí-
ìà ðÿìçè îëàí äóâàüû ÿðýÿí ãûçëàð ýÿëèí
îëàí àíäàí åòèáàðÿí áàøëàðûíà ñàëûð âÿ
öçëÿðèíè þðòöðäöëÿð. Ùÿì äÿ îüóçëàðûí
äóâàüû ÿñàñÿí ãûðìûçû ðÿíýäÿ îëóðäó:
“Àëà ýþçëö îüëûíà àë äóâàõëó ýÿëèí àëäû”
(Ä-2531). Éàõóä: “Àë äóâàüûì àëòûíäàí
ñþéëÿøìÿäèì” (Ä-1986).
ÄÖÝßÐ – Ìèí íÿôÿðèí áàø÷ûñû (ìèí-
áàøû). Ä-151 “Áèí ãþâì áàøëàðû” IV
áîéäà øÿõñ àäû êèìè ÷ÿêèëèð. “Áèí ãþâì
áàøëàðû” òèòóëóíó äàøûéûð. Ì.Êàøãàðëû
ñþçëöéöíäÿêè 24 Îüóç áîéóíäàí XVIII
îëàí “Òöýÿð”ëÿ áàüëàíûð. Òöýÿð //Äöýÿð
áîé àäû òöðê éåð àäëàðû ñèñòåìèíäÿ äÿ
ýåíèø éàéûëìûøäûð. Àçÿðáàéúàíûí Øÿì-
117
êèð âÿ Òÿðòÿð áþëýÿëÿðèíäÿêè “Äöéÿðëè”
êÿíä àäëàðû: “Äöýÿðëÿ” áàüëûäûð.
ÄÖËßÊÓÐÀÍ – ÊÄÃ-äÿ IX áîéäà
Îüóç èýèäè îëàðàã Èëÿê ãîúà îüëû Äþíÿ-
áèëìÿç Äöëÿêâóðàí àäû èëÿ õàòûðëàíûð:
“Áóíû ýþðäè Èëÿê ãîúà îüëû Äþíÿáèëìÿç
Äöëÿê Óðàí ìåéäàíà ýèðäè”. (Ä-287).
ÄÖÇÌÖÐÄ ÃÀËÀÑÛ – ÊÄÃ-äÿ VII
áîéäà ö÷ éåðäÿ àäû ÷ÿêèëèð. (Ä-20211,
2078, Ä-20810).
Ãàçëûã ãîúàäàí áÿùñ åäèëÿðêÿí äå-
éèëèð: “...Ãàçëûã ãîúà èø ýþðìöø, èø éàðàð
àäàì èäè. Éàðàð ãîúàëàðûí éàíûíà úÿì
åéëÿäè. Éàäûüû-éàðàüû èëÿ éîëà ýèðäè.
×îã äàüëàð äÿðÿ-òÿïÿ êå÷äè. Ýöíëÿðäÿ
áèð ýöí Äöçìöðä ãàëàñûíà ýÿëäè. Ãàðà
Äÿíèç êÿíàðûíäà èäè. Àíà èðöáÿí
ãîíäûëàð (Ä-20211).
Äàùà ñîíðà äåéèëèð: “Îüóë, Éåýíÿê,
ãàíäà ýåäÿðñÿí? – äåäè-ñþéëÿäè. Ìÿí
àéûòäûì: Äöçìöðä ãàëàñûíà ýåäèðÿì.
Áàáàì àíäà òóòñàã èìèø...” (Ä-2078) âÿ ñ.
Äöçìöðä ãàëàñû È÷ Îüóç áÿéëÿðèíèí
îéìàãëàðû, ìàëèêàíÿëÿðèíèí éåðèäèð. Ýö-
ìöøõàíà, ßðçèíúàí âÿ Ìåðñèí áþëýÿëÿ-
ðèíÿ äöøìÿêäÿäèð. Áó àä ÿñëèíäÿ “Äèç-
ìóðä” îëìóøäóð. “Äèç” ôàðñúà ãàëà, ùà-
ñàð ìÿíàñûíäàäûð. “Ìàðä” èñÿ Ãàðà äÿ-
íèç (Ïîíò) áþëýÿñèíäÿ “Ìîñèíåê” ãÿáè-
ëÿëÿðè èëÿ, ãîíøó “Ìàðä” (“Ìàðäëàð”)
òàéôàñû èëÿ áàüëûäûð.
“Äöçìöðä ãàëàñû – Òöðêèéÿ ñÿðùÿä-
ëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ Ãàðà Äÿíèç éàõûíëûüûíäà
íèøàíÿñè ãàëìûø áèð ãàëàäûð”.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÅËÌÈ ÒßÄÁÈÐËßÐ – ÊÄÃ-éÿ ùÿñð
îëóíìóø åëìè òÿäáèðëÿðÀçÿðáàéúàíäà
(êîíôðàíñ, ñèìïîçèóì, ñåìèíàð, ôîðóì,
áàéðàì) 70 èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã éåíè
âöñÿò, èñòèãàìÿò àëìàüà áàøëàìûøäûð.
1975 èë äåêàáðûí 22-äÿ ÀÄÓ-íóí
ôèëîëîýèéà ôàêöëòÿñèíäÿ Ò.Ùàúûéåâ âÿ
Ê.Âÿëèéåâèí òÿøÿááöñö âÿ òÿøêèëàò÷ûëûüû
èëÿ ÊÄÃ äàñòàíëàðûíà ùÿñð îëóíìóø
åëìè ñåññèéà êå÷èðèëìèøäèð.
Ñåññèéàíû ýèðèø ñþçö èëÿ ïðîô. Ò.Ùà-
úûéåâ à÷ìûø, Ô.Çåéíàëîâ “ÊÄà âÿ äöí-
éà øÿðãøöíàñëûüû”, Ô.Ìóñòàôàéåâà “Ê-
ÄÃ äàñòàíëàðû àëìàí äèëèíäÿ”, É.Ñåéè-
äîâ “ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí äèëèíäÿ ñàäÿ
úöìëÿ (èíêèøàô ñÿâèééÿñè)”, Ê.Âÿëèéåâ
“ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí ïîåòèê ñèíòàêñèñè
ùàããûíäà”, Â.Âÿëèéåâ “Àçÿðáàéúàí
äàñòàíëàðûíäà ÊÄÃ ìîòèâëÿðè”, Ú.Íàüû-
éåâ “ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà ïñèõîëîýèçì”
âÿ Å.ßçèçîâ “ÊÄÃ äàñòàíëàðû âÿ òàðèõè
äèàëåêòîëîýèéàíûí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè”
ìþâçóëàðûíäà ìÿðóçÿ åòìèøëÿð.
Ïåðìàíåíò êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òó-
òóëàí áó òÿäáèð 1976 èëäÿ äÿ êå÷èðèëìèø
âÿ î çàìàí ÄÒÊ òÿðÿôèíäÿí äàéàíäûðûë-
ìûøäûð.
1988 èë èéóëóí 1-8-èíäÿ Áàêûäà
ÊÄÃ-éÿ ùÿñð îëóíìóø I ñîâåò-òöðê êîë-
ëîêâèóìó êå÷èðèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí
ÅÀ-íûí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà èøÿ
áàøëàéàí êîëëîêâèóìó àêàäåìèéàíûí
åëìè êàòèáè Á.Íÿáèéåâ à÷ìûøäûð.
Êîëëîêâèóìäà òöðê àëèìëÿðèíäÿí
Î.Ø.Ýþêéàéûí “Äÿäÿì Ãîðãóä êèòàáû
öçÿðèíÿ”, ß.Á.ßðúèëàñóíóí “ÊÄÃ êèòà-
áû èëÿ Îüóç äàñòàíû àðàñûíäàêû ìöíàñè-
áÿòëÿð”, Ò.Ýöëÿíñîéóí “ÊÄÃ ùåêàéÿ-
ëÿðèíèí Àíàäîëó âÿ Ðóìåëèíäÿêè èçëÿðè”,
118
Á.Þýÿëèí “ÊÄÃ êèòàáûíûí ÿñêè âÿ éàçûëû
ãàéíàãëàðû ùàããûíäà”, Ñ.Ñàêàîüëóíóí
“Àíàäîëó íàüûëëàðûíà ÊÄÃ äàñòàíëàðû-
íûí òÿñèðè”, Î.Ô.Ñÿðòãàéàíûí “ÊÄÃ êè-
òàáûíûí éåíè îõóíóøó âÿ îíóí ïîåòèê
ôîðìàëàðû”, Ô.Òöðêìÿíèí “ÊÄÃ ùåêà-
éÿëÿðèíèí Àíàäîëó âÿ Ðóìåëèíäÿ éàøà-
éàí ãîëëàðû”, Ìîñêâàäàí Õ.Êîðîüëóíóí
“ÊÄÃ êèòàáûíûí áàøãà äàñòàíëàðà òÿ-
ñèðè”, Ò.Ìÿëèêîâóí “ÊÄÃ êèòàáûíûí
íÿçì ùèññÿëÿðèíèí ãóðóëóøó ùàããûíäà”,
Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí Ñ.ßëèéàðîâóí
“ÊÄÃ êèòàáûíäà òàðèõèëèê ïðîáëåìè”,
Ò.Ùàúûéåâèí “ÊÄÃ êèòàáûíûí èêè ñèíòàê-
òèê õöñóñèééÿòè”, Ø.Úÿìøèäîâóí “ÊÄÃ
äàñòàíûíûí äöðöñò ìÿòíèíèí áÿðïàñû”,
Ê.Âÿëèéåâèí “ÊÄÃ øåèðëÿðè ùàããûíäà áèð
íå÷ÿ ñþç”, Ê.Àáäóëëàéåâèí “ÊÄÃ êèòà-
áûíûí ïîåòèê ãóðóëóøóíäà èêè ïëàí”, ãûð-
üûç àëèìè Ñ.Êàéûïîâóí “Ìàíàñ” åïîñó
âÿ ÊÄÃ êèòàáû”, òöðêìÿí àëèìè À.Àøû-
ðîâóí “ÊÄÃ êèòàáûíûí ñîí äþâð òöðê-
ìÿí ÿäÿáèééàòûíà òÿñèðè”, ãàçàõ àëèìè
Ø.Èáðàéåâèí “ÊÄÃ êèòàáû âÿ ãàçàõ
åïîñëàðû ìîòèâëÿðèíèí òèïîëîýèéàñû”
ìþâçóñóíäà ìÿðóçÿëÿðè äèíëÿíèëìèøäèð.
Êîëëîêâèóì ÊÄÃ åíñèêëîïåäèéàñû-
íûí éàðàíìàñû âÿ äàñòàíëàðûí äÿðèíäÿí
þéðÿíèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë
åòìèøäèð.
14-20 èéóë 1997 èëäÿ Áàéáóðòäà êå-
÷èðèëÿí III Äÿäÿ Ãîðãóä êöëòöð-ñÿíÿò
øþëÿíè îëìóøäóð. ßââÿëêè èëëÿðäÿí ôÿðãëè
îëàðàã áèð ùÿôòÿ äàâàì åäÿí áó øþëÿíäÿ
Ñ.Ñàêàîüëó, É.Ñàêàîüëó, Ð.Éûëäûç,
Ù.Ýöíäîüäó, Ù.Éóðòòàø, Ç.Áàéáóðòîüëó
(Òöðêèéÿ), Á.Àáäóëëà, Ô.Áàéàò, Ñ.Òàüû-
çàäÿ (Àçÿðáàéúàí), Ì.Ìóðàäîüëó (Þç-
áÿêèñòàí) âÿ á. ÊÄÃ èëÿ áàüëû ìÿðóçÿ-
ëÿðëÿ ÷ûõûø åòìèøëÿð.
 4-7 íîéàáð 1997 èëäÿ Àíêàðàäà êå-
÷èðèëÿí IV Óëóñëàðàðàñû Òöðê Ìÿäÿíèé-
éÿòè Êîíãðåñèíèí ÿñàñ ìþâçóëàðûíäàí
áèðè äÿ ÊÄÃ îëìóøäóð. Äöíéàíûí ýþð-
êÿìëè àëèìëÿðèíèí òîïëàøäûüû áó ìÿäÿ-
íèééÿòøöíàñëûã ôîðóìóíäà àçÿðáàéúàíëû
àëèì À.Øöêöðîâóí “Òöðê ìèôîëîýèéàñû”,
ãàçàõûñòàíëû àëèì Ø.Èáðàéåâèí “Ãîðãóä
Àòà øàìàíäûð” Òöðêèéÿëè Ñ.Òóðàëûí
“ÊÄÃ-äÿ àèëÿ âÿ ãàäûí” àäëû ìÿðóçÿ-
ëÿðè äèíëÿíèëäè.
12-14 íîéàáðäà Ãàçàõûñòàíûí Ãûçûë
Îðäà âèëàéÿòèíäÿ êå÷èðèëÿí “Ãîðãóä âÿ
òöðê äöíéàñû” åëìè-íÿçÿðè êîíôðàíñû
ÊÄÃ-éÿ ùÿñð îëóíìóøäó. Ãàçàõûñòàí
Ïðåçèäåíòè Í.Íàçàðáàéåâèí òÿáðèêè èëÿ
à÷ûëàí áó êîíôðàíñäà ìöõòÿëèô þëêÿëÿð-
äÿí ýÿëìèø èéèðìèäÿí àðòûã åëì àäàìû
ìÿðóçÿëÿðëÿ ÷ûõûø åòäè.
Òöðêèéÿíèí äþâëÿò íàçèðè ß.ßíäè-
úàíûí, íàçèð ß.Êÿêèëáàéåâèí, Ø.Èáðàéå-
âèí, ß.Íèñàíáàéåâèí, Ð.Áåðäèáàéåâèí,
Ñ.Àêàòàéåâèí (Ãàçàõûñòàí), À.Àêìàòà-
ëèéåâèí (Ãûðüûçûñòàí), Ê.Â.Íÿðèìàíîü-
ëóíóí (Àçÿðáàéúàí) âÿ á. ìÿðóçÿëÿðè
äèíëÿíèëäè.
Êîíôðàíñûí óíóäóëìàç ìÿãàì-
ëàðûíäàí áèðè äÿ êîíôðàíñ èøòèðàê÷ûëàðûíûí
Ñûð-Äÿðéà áîéóíäà Äÿäÿ Ãîðãóä ìå-
ìîðèàëûíà ñÿéàùÿòè îëäó.
1997 èë 1-5 äåêàáðäà Äöíéà åïîñó
âÿ ôîëêëîðó ìþâçóñóíäà Áàêûäà êå÷èðè-
ëÿí Áåéíÿëõàëã VI Ëîðä Áåéòñ êîíôðàí-
ñûíûí ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí 1300 èëëèéèíÿ
ùÿñð îëóíìàñû éóáèëåé òÿäáèðëÿðèíÿ
ùàçûðëûüûí áàøëàíüûúû êèìè äÿ ÿëàìÿòäàð
îëäó.
ÊÄÃ ìþâçóñóíäà Àíàð, Á.Íÿáè-
éåâ, À.Ðöñòÿìîâà, Ê.Â.Íÿðèìàíîüëó,
Ø.Úÿìøèäîâ, Ò.Ùàúûéåâ, Ð.Áÿäÿëîâ,
Í.Ðçàéåâ, À.Àõóíäîâ, Ñ.ßëèçàäÿ,
Í.Úÿôÿðîâ... (Áàêû), Õ.Êîðîüëó, Å.Òå-
íèøåâ, Ò.Ìÿëèêîâ, Ñ.ßëèéåâ (Ìîñêâà),
Ú.Ùåéÿò, Ì.Ôÿðçàíÿ (Òåùðàí), Ù.Íèòãè
(Åäèíáóðã), Í.Êîíåíêî (ÀÁØ),
119
Ì.Ìóíäò (Íîðâå÷), Ò.Êìåòîâà (Áîëãà-
ðûñòàí), Ñ.Æåðîíåêà (Ïîëøà), Ì.Â.Ñàìñî-
íîâà, É.À.Êëåéíåð (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã),
À.Àêìàòàëèéåâ, Ñ.Ìåëèòîâ, Á.Êèáåêîâà
(Áèøêÿê), Ë.Êàéóìîâ (Äàøêÿíä),
Å.Òàñíàäè (Áóäàïåøò), ß.Øìèäÿ, Á.Ùàéèò
(Àëìàíèéà), À.Íèñàíáàéåâ, Ø.Èáðàéåâ
(Àëìàòû), Þ.Îüóç, Ñ.Òóðàë, ß.Àêïûíàð,
Í.Êîñîüëó, ß.Á.ßðúèëàñóí, Ô.Òöðêìÿí
(Òöðêèéÿ) âÿ á. ìÿðóçÿëÿðè äèíëÿíèëäè.
Êîíôðàíñ èøòèðàê÷ûëàðû áó ôîðóìó
ÊÄÃ-íèí 1300 èëëèéèíÿ – ùàçûðëûã òÿä-
áèðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðäè âÿ àøàüûäàêû
ãÿòíàìÿíè ãàðøûäàí ýÿëÿí ÊÄÃ èëè ö÷öí
ôÿàëèééÿò ïðîãðàìû ãÿáóë åòäèëÿð:
1. “Òöðê õàëãëàðûíûí åïèê èðñè” –
Áåéíÿëìèëÿë Àññîñèàñèéàñû òÿñèñ îëóí-
ñóí, îíóí Àíêàðàäà Äàèìè Òÿøêèëàò Êî-
ìèòÿñè âÿ Áàêûäà ôèëèàëû éàðàäûëñûí.
2. ÊÄÃ-íèí àêàäåìèê åëìè-òÿíãèäè
ìÿòíè ùàçûðëàíñûí âÿ áó ìÿãñÿäëÿ
Áåéíÿëõàëã òÿðêèáäÿ ðåäàêñèéà øóðàñû
òÿñèñ îëóíñóí.
3. “Äÿäÿ Ãîðãóä” àäûíà Áåéíÿë-
õàëã Ìöêàôàò òÿñèñ îëóíìàñû âÿ ùÿð èêè
èëäÿí áèð áåéíÿëõàëã òöðêîëîýèéàäà ÿí
áþéöê óüóðëàðûí áó ìöêàôàòëà òÿëòèô
åäèëìÿñè áàðÿäÿ ÿëàãÿäàð òÿøêèëàòëàð
ãàðøûñûíäà ìÿñÿëÿ ãàëäûðûëñûí.
4. ÊÄà áàðÿäÿ ÿí ñå÷ìÿ êîìïëåêñ
òÿäãèãàòëàðû ÿùàòÿ åäÿí ìöíòÿçÿì
òîïëóëàð ñèëñèëÿñè íÿøð åäèëñèí.
5. Òöðê õàëãëàðûíûí äàñòàí ôåñòèâàë-
ëàðûíûí “Èïÿê éîëó” ìàðøðóòó èëÿ êÿñèøÿí
âÿ ãîâóøàí “Ãîðãóä éîëó”íóí ÿñàñ
úîüðàôè öíâàíëàðûíäà òÿäáèðëÿð ñèëñèëÿñè
êå÷èðèëñèí.
Äöíéàíûí ìöõòÿëèô òöðêîëîæè
ìÿðêÿçëÿðèíäÿ, ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí “Äÿäÿ
Ãîðãóä èëè” åëàí åòäèéè 1998 èë ÊÄÃ èëÿ
áàüëû òÿäáèðëÿðëÿ çÿíýèí îëìóøäóð.
Àïðåë 1998 èëäÿ Òöðêèéÿíèí Âàí
øÿùÿðèíäÿ Éöçèíúè Éûë Óíèâåðñèòåòèíèí
Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè èëÿ áèðëèê-
äÿ “ÊÄÃ áèëýè øþëÿíè” àäëû ñèìïîçèóìó
êå÷èðèëìèøäèð.
 Ñèìïîçèóìóí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ
ÊÄÃ èëÿ áàüëû ìÿðóçÿëÿð äèíëÿíèëìèø-
äèð. “ÊÄÃ äàñòàíëàðû âÿ èñëàì”, “ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíäà Íàõ÷ûâàí”, “ÊÄÃ
äàñòàíëàðû òöðê äöíéàñûíûí íàäèð ôîëêëîð
àáèäÿñè êèìè”, “ÊÄÃ äàñòàíû òàðèõè
ìÿíáÿ êèìè”, “ÊÄÃ äàñòàíûíäà Øÿðóð
éåð àäû”, “ÊÄÃ åïîñóíäà èãòèñàäèééàò
ìÿñÿëÿëÿðè” ìþâçóëàðûíäà ÍÄÓ-íóí
ÿìÿêäàøëàðû – Ã.Àëëàùâåðäèéåâ, Ñ.Áà-
áàéåâ, È.Ùàúûéåâ, À.Èìàíëû, È.Ùÿáèá-
áÿéëè âÿ À.Øèðÿëèéåâ, “Ìàíàñ äàñòàíû âÿ
ÊÄÔ, “Óøóí ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéû”-
íûí òÿùëèëè”, “ÊÄÃ ùåêàéÿëÿðèíÿ éåíè
áàõûø” ìþâçóëàðûíäà èñÿ Âàí Óíèâåðñè-
òåòèíèí ÿìÿêäàøëàðû Í.Òîçëó, Ñ.Êàéû-
ïîâ, Ì.Éûëäûç ÷ûõûø åòìèøëÿð.
Ìàé àéû 1998 èëäÿ Òöðêèéÿíèí
Èñòàíáóë øÿùÿðèíäÿ Íèùàä ×ÿòèíãàéàíûí
ñÿäðëèéè èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä Âàêôû”
éàðàäûëìûøäûð.
Âàêôûí ìÿãñÿäè ÊÄÃ-íè ìÿäÿíèé-
éÿò àáèäÿñè êèìè òÿáëèü åòìÿê, ìèëëè
äÿéÿðëÿðè éàéìàã, äöíéà ãîðãóäøöíàñ-
ëàðû àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð éàðàòìàã, ãîð-
ãóäøöíàñëûüà àèä êèòàáëàð íÿøð åòäèð-
ìÿêäèð.
1998 èëèí èéóë àéûíäà Áàéáóðòäà “IV
Äÿäÿ Ãîðãóä áèëýè øþëÿíè” êå÷èðèëäè.
Âàëèëèéèí äÿñòÿéè âÿ éàðäûìû èëÿ êå-
÷èðèëÿí øþëÿíäÿ Ù.Çöëôöãàðûí “ÊÄà êè-
òàáûíûí äèëèíäÿ Äîüó Àíàäîëó
àüûçëàðûéëà èëýèëè èçëÿð”, Ñ.Ñàêàîüëóíóí
“Øåðèìèçäÿ ÊÄÃ âÿ ùåêàéÿëÿðè”,
Ä.Äöçýöíöí “ÊÄÃ êèòàáûíäà àëãûø âÿ
ãàðüûøëàð”, ß.Á.ßðúèëàñóíóí “ÊÄÃ
ùåêàéÿëÿðèíäÿ çàìàí”, È.Þçêàíûí “Àëûï
Ìàíàøäàí Áàìñû Áåéðÿéÿ”, Ä.Êàéàíûí
“ÊÄÃ-äÿ âÿ òöðê õàëã øåèðèíäÿ ìèñðà
áàøû ãàôèéÿëÿðè”, ß.Ã.Àìàíîüëóíóí
“Èíñàí àäëàðûíäà ÿñêè èíàíúëàðûí éåðè”,
Á.Ñåéèäîüëóíóí “ÊÄÔ äàñòàíû âÿ
èäåàë èíñàí òèïè” ìÿðóçÿëÿðè äèíëÿíèëäè.
1998 èëèí 22 îêòéàáðûíäà Àíêàðàäà
Àòàòöðê Êöëòöð, Äèë âÿ Òàðèõ Éöêñÿê
Ãóðóìó âÿ Òöðê Äèë Ãóðóìó òÿðÿôèí-
äÿí ùàçûðëàíàí Àøûãëàð øþëÿíè êå÷èðèë-
120
ìèøäèð. Øþëÿíäÿ “ÊÄÃ øåèð éàðûøìà-
ñû”íà ãàòûëàí øàèðëÿð, ãîúàìàí âÿ ýÿíú
àøûãëàð ÷ûõûø åòìèøëÿð. Òöðêèéÿëè àøûãëàð-
äàí ß.Ãîúàìàí, Á.Äÿíèçîüëó, Ì.Àé-
äûí, Ãóë Íóðè, Ì.Ñèíàí, Ñ.Êîçàíîüëó,
Ø.Òàøëûîâà, Ç.ßðäàëè âÿ á. èøòèðàêû èëÿ
êå÷ÿí øåèð éàðûøìàñûíäà áèðèíúè éåðè
Õ.Ãàðàáóëóä (“Äåäå Êîðêóò Äåñòàíû”),
èêèíúè éåðè èñÿ Ù.È.Ýöëÿú (“Áèð Äåñòàíûí
Äåñòàíû”) ãàçàíìûøëàð.
1998 èëèí 5-6 íîéàáðûíäà Àíòàëéàäà
êå÷èðèëÿí Òöðê Äöíéàñû Éàçàðëàðûíûí IV
ãóðóëòàéûíûí äà ÿñàñ ìþâçóñó ÊÄÃ
îëìóøäóð. Áåëÿ êè, òÿøêèëàò êîìèòÿñèíÿ
òÿãäèì îëóíìóø ÿëëè ìþâçóäàí èéèðìè
ñÿêêèçè ÊÄÃ-éÿ ùÿñð îëóíìóøäóð.
Ãóðóëòàéäà Àçÿðáàéúàíû ÀÉÁ-íèí
ñÿäðè Àíàð, ÍÄÓ-íóí ìöÿëëèìè
ß.Àìàíîüëó âÿ òöðêîëîã Ý.Éîëîüëó
òÿìñèë åòìèøëÿð.
Ãóðóëòàéäà Ô.Êûðçûîüëóíóí “ÊÄÃ
îüóçíàìÿëÿðè úîüðàôèéàñû âÿ áÿéëÿðèí
òàðèõäÿêè êèìëèêëÿðè”, Ç.Ýöðåëèí “ÊÄÃ-
íè óøàãëàðà àíëàòìàã”, Àíàðûí “ÊÄÃ
äöíéàñû”, Ý.Éîëîüëóíóí “ÊÄÃ âÿ òöðê
äöíéàñû (ìöñÿëìàí îëìàéàí òöðêëÿðèí
äàñòàíëàðû)”, ß.Àìàíîüëóíóí “ÊÄÃ âÿ
Ýþéòöðê éàçûëàðû: àäëàð, òàðèõ, ýÿëÿíÿê-
ëÿð”, Ò.Êàéàíûí “ÊÄÃ ùåêàéÿëÿðèíäÿêè
àëãûø âÿ ãàðüûø” âÿ ñ. ìÿðóçÿëÿð äèíëÿ-
íèëìèøäè.
Áöòöí áóíëàðäàí ÿëàâÿ 1998 èëäÿ
Òöðêèéÿíèí Ñàìñóí, Êîíéà, Èçìèð,
Òðàáçîí, ×àíàããàëà âÿ ä. øÿùÿðëÿðèíäÿ
ÊÄÃ-éÿ ùÿñð îëóíìóø åëìè êîíôðàíñëàð
êå÷èðèëìèø âÿ òÿäáèðëÿð ñèëñèëÿñè äàâàì
åòìÿêäÿäèð.
22-24 äåêàáð 1998è èëäÿ Áàêûäà
“Èêèíúè Áåéíÿëõàëã “Äÿäÿ Ãîðãóä”
êîëëîêâèóìó” êå÷èðèëìèøäèð
1988 èëäÿ îëìóø áèðèíúè êîëëîê-
âèóìóí îí èëëèéèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó
êîëëîêâèóì éåíÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ÅÀ
Ôöçóëè àäûíà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà
êå÷èðèëìèøäèð.
Àêàäåìèê Á.Íÿáèéåâèí ýèðèø ñþçö
èëÿ à÷ûëàí êîëëîêâèóìäà ÀÉÁ-íèí ñÿäðè
Àíàð, Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí ïðåçèäåíòè
Ô.Ìàãñóäîâ, Òöðêèéÿíèí Àçÿðáàéúàí-
äàêû ñÿôèðè Ã.Å.Òåçúàí öðÿê ñþçëÿðèíè
êîëëîêâèóì èøòèðàê÷ûëàðûíà ÷àòäûðäûëàð.
Áèðèíúè êîëëîêâèóìäàí ñîíðà äöíéàñûíû
äÿéèøìèø ãîðãóäøöíàñëàðûí ðóùó áèð
äÿãèãÿëèê ñöêóòëà éàä åäèëäè.
Êîëëîêâèóìäà ß.Á.ßðúèëàñóíóí
“Çèêðåäèëÿí øÿõñëÿðÿ äàéàíàðàã ÊÄÃ
áîéëàðûíûí õðîíîëîæè ñûðàëàíìàñû”, Ñ.Ñà-
êàîüëóíóí “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìà-
ëàíäûüû áîé”äàêû èýèä òÿñâèðëÿðè”,
Ô.Òöðêìÿíèí “ÊÄÃ ùåêàéÿëÿðèíäÿ
“äèãðåñèîí” àðà ñþçëÿð”, Ç.Ãîðõìàçûí
“ÊÄÃ ùåêàéÿëÿðèíäÿ äèë-öñëóá áàüëàí-
òûñû”, Ì.ßðãóíóí “Òöðê àüàú êóëòó
èíàíúûíûí ÊÄÃ ùåêàéÿëÿðèíäÿêè èçëÿðè”,
Î.Ô.Ñÿðòãàéàíûí “ÊÄÃ êèòàáûíäà éåíè
îõóìà âÿ àíëàìëàíäûðìàëàð” (Òöðêè-
éÿ), Ø.Úÿìøèäîâóí “ÊÄÃ åëìè-òÿíãèäè
ìÿòí ïðîáëåìè”, Ñ.ßëèéàðîâóí “ÊÄÃ
êèòàáû âÿ òöðê òþðÿéèø ÿôñàíÿñè”, Ò.Ùà-
úûéåâèí “ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ òÿøáåùëÿð”,
Ê.Â.Íÿðèìàíîüëóíóí “Ãîðãóä äèëèíèí
ëåêñèê òÿðêèáè”, Ñ.ßëèçàäÿíèí “ÊÄÃ
íÿøðëÿðè âÿ ìÿòíäÿ åëìè-òÿíãèäè äÿãèã-
ëèê ïðîáëåìè”, Í.Ðçàéåâèí “ÊÄÃ –
ãþâìè-åòíèê ýåíåçèñ ïðîáëåìè”, Ê.Àá-
äóëëàíûí “ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí ñòðóêòóð
ñèñòåìè”, Å.ßëèáÿéçàäÿíèí “ÊÄÃ-íèí
éàðàíäûüû äþâð âÿ ìöùèò ïðîáëåìè”,
Í.Úÿôÿðîâóí “ÊÄÃ âÿ òöðê åïèê òÿôÿê-
êöðö: ãàéíàãëàð âÿ êþêëÿð”, Á.Àáäóëëà-
íûí “ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà èñëàìëà áàüëû
ÿõëàãè äÿéÿð âÿ ñÿðâÿòëÿð” âÿ á. ìÿðó-
çÿëÿð äèíëÿíèëäè.
Êîëëîêâèóìóí éåêóí èúëàñûíäà
ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó:
1. III Áåéíÿëõàëã Äÿäÿ Ãîðãóä
êîëëîêâèóìóí ýÿëÿúÿêäÿ êå÷èðèëìÿñè.
2. II Áåéíÿëõàëã Äÿäÿ Ãîðãóä êîë-
ëîêâèóìóíóí ÷ûõûøëàðûíûí “Òöðê Äèëè
Àðàøòûðìàëàðû Éûëëûüû-Áåëëåòåí 1998”äÿ
éàéûìëàíìàñû.
3. Àçÿðáàéúàíäà ùàçûðëàíàí ÊÄÃ
åíñèêëîïåäèéàñûíûí ÒÖÐÊÑÎÉ-äà
íÿøðè.
121
4. ÊÄÃ ùàããûíäà òàíûòìà, òÿùëèë,
òÿíãèä, àðàøäûðìàëàðûí âÿ ÊÄÃ-íèí
éåíè òÿðúöìÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû.
5. Òåëåâèçèéàäà úèçýè âÿ òåëåâèçèéà
ôèëìëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû.
6. Áåéíÿëõàëã “Äÿäÿ Ãîðãóä” ìö-
êàôàòûíûí òÿñèñ åäèëìÿñè.
7. Äÿäÿ Ãîðãóä àäûíûí ïàðêëàðà,
êö÷ÿëÿðÿ âåðèëìÿñè âÿ Äÿäÿ Ãîðãóä
ùåéêÿëèíèí ãîéóëìàñû âÿ ñ.
Áóíëàðäàí áàøãà ÊÄÃ-èëÿ áàüëû
ìöøòÿðÿê åëìè êîíôðàíñëàðûí, ÊÄÃ
ìþâçóñóíäà øåèð, ùåêàéÿ, ðîìàí ìöñà-
áèãÿëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà òÿê-
ëèôëÿð äÿ ãÿðàðäà þç ÿêñèíè òàïäû.
Ãÿáóë åäèëÿí ãÿðàð Àçÿðáàéúàí òÿ-
ðÿôäÿí ÀÉÁ-íèí ñÿäðè Àíàð, Òöðêèéÿ
òÿðÿôèíäÿí èñÿ Òöðêèéàò Àðàøäûðìàëàðû
Èíñòèòóòóíóí ðÿùáÿðè ïðîô. äð. Î.Ô.Ñÿðò-
ãàéà òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíäû.
Éåêóí íèòãè èëÿ ÷ûõûø åäÿí Òöðêèéàò
Èíñòèòóòóíóí ìöäèðè, ïðîô. Î.Ô.Ñÿðòãàéà
êîëëîêâèóìäà èéèðìè ñÿêêèç ìÿðóçÿíèí
äèíëÿíèëäèéèíè áèëäèðäè.
10-17 ìàðò 1999 èë òàðèõèíäÿ Àçÿð-
áàéúàíûí Ìÿäÿíè Èðñèíèí Ãîðóíìàñû
ïðîãðàìû öçðÿ (ÀÇÅ/96/006/13 /01/99)
ÁÌÒ-íèí ÊÄÃ äàñòàíûíûí 1300 èëëèéè
èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ìÿäÿ-
íèééÿò âÿ Èíúÿñÿíÿò Óíèâåðñèòåòèíäÿ êå-
÷èðäèéè îí áåø ýöíëöê êóðñó äà éóáèëåé
òÿäáèðëÿðè ñûðàñûíà äàõèëäèð.
ÊÄÃ-íèí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí òÿäáèðëÿð ïëà-
íûíäà Àëìàíèéàíûí Äðåçäåí øÿùÿðèíäÿ
(7-8 îêòéàáð), ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí Ïàðèñ-
äÿêè èãàìÿòýàùûíäà (6 èéóí 1999), òöðê
äþâëÿòëÿðèíäÿ, Ýöðúöñòàí, Ðóñèéà âÿ
äèýÿð þëêÿëÿðäÿ åëìè êîíôðàíñëàðûí, éó-
áèëåé òÿäáèðëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè íÿçÿðäÿ
òóòóëìóøäóð. Äöíéà ñÿâèééÿñèíäÿ êå÷è-
ðèëÿí áó òÿäáèðëÿð ãîðãóäøöíàñëûüûí òÿð-
êèá ùèññÿñèäèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçè-
äåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ ôåâðàëûí 18-è âÿ àï-
ðåëèí 8-äÿ, 2000-úè èë ìàðòûí 11-äÿ
ÊÄÃ-1300 Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí
ýåíèøëÿíäèðèëìèø èúëàñûíû êå÷èðìèø, éóáè-
ëåé òÿäáèðëÿðè ýåíèø ìöçàêèðÿ åäèëìèøäèð.
ÅÐÝÈÍ ÌßÙßÐÐßÌ (ÁßÙÐÀÌ)
ÙÅÉÄßÐ ÎÜËÓ (1923-1995, Òöð-
êèéÿ) – ýþðêÿìëè ãîðãóäøöíàñ, äèë òàðèõ-
÷èñè, ãðàììàòèêà íÿçÿðèééÿ÷èñè.
ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí Äðåçäåí âÿ Âà-
òèêàí íöñõÿëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè ìÿòíèíè
ùàçûðëàéàðàã, áó àðàøäûðìàéà ýþðÿ, 1954
èëäÿ åëìëÿð äîêòîðó àäûíû àëìûøäûð.
1971 èëäÿ “Îðõîí àáèäÿëÿðè” âÿ
“Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè” àäëû åëìè ÿñÿð-
ëÿðèíÿ ýþðÿ èñÿ ïðîôåññîð àäû àëìûøäûð.
Àëèìèí çÿíýèí éàðàäûúûëûã èðñèíèí
ÿñàñ àíà õÿòòèíè ÊÄÃ-íèí àðàøäûðûëìàñû
òÿøêèë åäèð. Ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿí þìðöíöí
ñîíóíà ãÿäÿð áó àáèäÿíèí òÿäãèãè âÿ
íÿøðè èëÿ ìÿøüóë îëìóø, Äðåçäåí âÿ
Âàòèêàí íöñõÿëÿðèíè äèããÿòëÿ, ìöãàéè-
ñÿëè àðàøäûðìûø âÿ ãîðãóäøöíàñëûã ö÷öí
ñîí äÿðÿúÿ ÿùÿìèééÿòëè áèð íå÷ÿ ôóíäà-
ìåíòàë êèòàá íÿøð åòäèðìèøäèð. Áó áà-
õûìäàí 1958, 1963, 1964, 1989 èëëÿðäÿ
íÿøð åäèëìèø ÿñÿðëÿðè âÿ ä. ÊÄÃ íÿøð-
ëÿðè (1969, 1971, 1980) ÿâÿçñèçäèð.
Àëèìèí ÊÄÃ áîéëàðûíäà ùàäèñÿ-
ëÿðèí úÿðÿéàí åòäèéè úîüðàôè ÿðàçèëÿð áà-
ðÿäÿ, åïîñóí äèëè-öñëóáó èëÿ áàüëû ÷îõ
äÿéÿðëè ìöëàùèçÿëÿðè âàð. Ì.Åðýèí ìÿò-
íè ãîðãóäøöíàñëûãäà åëìè-òåêñòîëîæè
ïðèíñèïëÿðÿ áàüëû úèääè âÿ ÿñàñ ìÿòí
êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëìÿêäÿäèð.
ßñÿðëÿðè:
Äåäå Êîðêóò Êèòàáû Ùàêêûíäà. ÒÄÊ,
ú.III, 1954.
Äåäå Êîðêóò Êèòàáû. ÒÄÊ, Àíêàðà,
1968.
Äåäå Êîðêóò Êèòàáû I. ÒÄÊ éàéûíëàðû,
Àíêàðà, Ýèðèø, Ìåòèí, Ôàêñèìèëå, 1958.
Äåäå Êîðêóò Êèòàáû II. Àíêàðà, 1963.
Îðùàí Øàèêå Úåâàï II. Èñò.,1964.
Äåäå Êîðêóò Êèòàáû (ìåòèí-ñþçëöê).
ÒÊÀÅ, Àíêàðà, VI-217 ñ. 1964.
Îðùîí Àáèäåëåðè. 1970.
“Øåúåðå-è Òåðàêèìå” (Òöðêúÿéÿ òÿðúö-
ìÿ), Èñò., 1974.
122
ßäÿáèééàò:
Äåäå Êîðêóò Êèòàáû. “1000 Òåìåë
Åñåð”, Èñò., 1971.
ÅÒÍÈÊ ÞÇÖÍÖÄßÐÊÅÒÌß – Åò-
íèê ïñèõîëîæè àêò. ÊÄÃ-íèí òÿùëèëè ýþñ-
òÿðèð êè, îðàäà òÿñâèð åäèëÿí ÿñàñ åòíèê
áèðëèêëÿð þçöíö àéäûí ñóðÿòäÿ äÿðê åäÿí
âÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿí âàùèä áèð åòíîñäóð.
Áóðàäà åòíèê þçöíöäÿðêåòìÿ èëÿ éàíàøû,
åòíèê øöóð äà ôîðìàëàøìûøäûð. Äåìÿëè,
åòíèê þçöíöäÿðêåòìÿ ÷îõ ìöðÿêêÿá
ñîñèàë-ïñèõîëîæè ôåíîìåí êèìè áèð-áèðè
èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòäÿ îëàí
áèð ñûðà êîìïîíåíòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áó-
ðàéà: à) åòíîôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿòëÿð âÿ
òÿñÿââöðëÿð ñèñòåìè; á) åòíèê àâòîñòåðåî-
òèïëÿð; â) åòíèê ùèññëÿð; ã) ôÿðäëÿðèí
ìöÿééÿí åòíèê áèðëèê èëÿ èäåíòèôèêàñèéàñû
(þçöíö åòíîñ öçâëÿðè èëÿ åéíèëÿøäèðìÿñè,
îíëàðà áÿíçÿòìÿñè) âÿ ñ. äàõèëäèð.
ÊÄÃ-äÿ åòíèê öìóìèëèê, ìÿíÿâè
éàõûíëûã ãàí ãîùóìëóüóíà öñòöí ýÿëèð.
Ñàëóð Ãàçàíûí þç äîñòóíà ýþðÿ äàéûñûíû
þëäöðìÿñè, þç ãîùóìóíäàí äîñòóíóí
ãèñàñûíû àëìàñû áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
ÊÄÃ-äÿ îüóçëàðûí âàùèä òÿñÿððöôàò
ùÿéàòû (åòíèê áèðëèéèí îáéåêòèâ àìèëè)
âàðäûð. Èëêèí èäàðÿåòìÿ ôîðìàñûíûí ìþâ-
úóäëóüó áóðàäà åòíîýåíåòèê ïðîñåñëÿðè
ñöðÿòëÿíäèðèð. Îüóçëàðäà ÿðàçè öìóìèëèéè
ùàããûíäà òÿñÿââöð “Ãàëûí Îüóç äèéàðû”
èôàäÿñèíäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Áó òÿñÿââöð
ñîñèàë-ïñèõîëîæè ÷àëàðëàð èëÿ áoéàíìûøäûð.
“Ãîâè-ãÿáèëÿ ìÿíèì ãóìà éóðäóì,
Ãóëàíëà ñûüûí-êåéèêÿ ãîíøû éóðäóì,
Ñÿíè éàüû íåðÿäÿí äàðûìûø,
ýþçÿë éóðäóì?!” (Ä-445)
Îüóçëàðäà öìóìõàëã äèëè
ôîðìàëàøìûøäûð. ÊÄÃ èøòèðàê÷ûëàðû áó
äèëèí öìóìèëèéèíè, äîüìàëûüûíû, ãîíøó
õàëãëàðûí äèëèíäÿí ôÿðãëÿíäèéèíè äÿðê
åäèðëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ÊÄÃ-äÿêè
îüóçëàð éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ åòíèê þçöíö-
äÿðêåòìÿéÿ ìàëèêäèðëÿð. Áóíó àç ãàëà
ùÿð áèð ãÿùðÿìàíûí äèëèíäÿí äöøìÿéÿí
åòíîíèìè ñöáóò åäèð. Îüóç úÿìèééÿòèíèí
ùÿð áèð öçâö ùàðàäà îëóðñà-îëñóí þçöíö
áó úÿìèééÿòäÿí àéðû ùåñàá åòìèð, äàèì
Îüóç îëäóüóíó ãÿëáèíäÿ éàøàäûð.
ÊÄÃ èøòèðàê÷ûëàðûíûí “Îüóç” ùàã-
ãûíäà òÿñÿââöðëÿðè àéäûíäûð. Îíëàðûí
ìÿíøÿ áèðëèéè ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöð-
ëÿðè äÿ âàðäûð. Àíúàã áó “Îüóç ìÿíøÿ
áèðëèéè” ùàããûíäà òÿñÿââöð îëóá,
“öìóìòöðê òÿñÿââöðö” äåéèëäèð. ×öíêè
ùÿëÿ èñëàìû ãÿáóë åòìÿìèø ãîùóì òàé-
ôàëàð – ãûï÷àãëàð èëÿ ìöíàñèáÿòäÿ äàèì
þçöíöäÿðêåòìÿ äàùà àéäûí øÿêèëäÿ òÿ-
çàùöð åäèð âÿ îüóçëàð ãûï÷àãëàðû “êàôèð”
àäëàíäûðûðëàð. Îüóçëàð èëÿ ãûï÷àãëàð
àðàñûíäà ìöíàñèáÿòäÿ “Áèç” – “Îíëàð”
ñîñèàë-ïñèõîëîæè ôåíîìåíè äàùà ãàáàðûã
òÿçàùöð åäèð êè, áó äà åòíèê þçöíöäÿð-
êåòìÿíèí ÿñàñ ýþñòÿðèúèñèäèð.
ßêáÿð Áàéðàìîâ
ÅÒÍÈÊ ÏÑÈÕÎËÎÝÈÉÀ, ØßÕÑÈÉ-
ÉßÒ – Åòíèê õàðàêòåð åòíèê ïñèõîëîýè-
éàíûí ìöùöì òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Î, åòíèê
ñèìàíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí áàøëûúà öíñöð-
ëÿðäÿí áèðèäèð.
ÊÄÃ-äÿ þç ÿêñèíè òàïàí åòíèê õà-
ðàêòåð ÿëàìÿòëÿðè öìóìÿí Îüóç åòíî-
ñóíóí “ïñèõè ñèìàñû”íûí àéíàñû êèìè ÷û-
õûø åäèð. Òàðèõè åïîñëàð åòíèê âÿ ìèëëè
òèïëÿðèí ìöõòÿëèôëèéèíè, îíëàðûí òàðèõè-
òèïîëîæè òÿáèÿòèíè, òàðèõè èíêèøàô õöñóñèé-
éÿòëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèð. Îüóçëàðûí åòíèê-
ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè õàðàêòåðèí (åò-
íèê) õöñóñè òÿçàùöðö êèìè ãîíàãïÿðâÿð-
ëèêäÿ, ÿëèà÷ûãëûãäà, ñÿäàãÿòäÿ, äþçöìäÿ
âÿ ñ. äàùà äîëüóí øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõûð.
Îüóç åëèíèí áàø÷ûñû, “õàíëàð õàíû” Áà-
éûíäûð õàí èëäÿ áèð äÿôÿ áþéöê øàäëûã
ìÿúëèñè ãóðóð, “àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí
áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðûð”, ãîíàãëûã
åäèðäè.
ÊÄÃ-äÿ ãàäûíëàð õàðàêòåðèçÿ
åäèëèð, îíëàðûí “äþðä úöð” îëäóãëàðû áèë-
äèðèëèð. Éàõøû ãàäûí “åâèí äàéàüû” êèìè
ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð âÿ îíóí áó ñÿúèééÿñè
ãîíàüà éàõøû, ìåùðèáàí ìöíàñèáÿòè, ãî-
íàãïÿðâÿðëèê ýþñòÿðìÿñè èëÿ ìöÿééÿí-
123
ëÿøäèðèëèð. Ãàäûíûí áàøãà àäàìà, ìÿñÿ-
ëÿí, ãîíàüà ìöíàñèáÿòÿ ýþðÿ ñÿúèééÿ-
ëÿíäèðèëìÿñè Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêèð
òàðèõèíäÿ ïñèõîëîæè õàðàêòåðèñòèêàíûí èëê
íöìóíÿëÿðè êèìè ãèéìÿòëèäèð.
Äàñòàíäà ãàäûí òèïëÿðèíèí ùÿð áèðè-
ñèíèí ïñèõîëîæè õàðàêòåðèñòèêàñû âåðèëèð.
Îüóçëàðäà ãàäûíëàð äà úÿñóð âÿ èýèääèð.
Îüóç åòíèê-ñîñèàë ìöùèòè âÿ ïñèõîëî-
ýèéàñû èëÿ øÿðòëÿíìèø îëàí ãàäûíëàðûí áó
õàðàêòåð ÿëàìÿòè åòíèê áèðëèê äàõèëèíäÿ
úèíñëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòäÿ, öíñèééÿòäÿ
ìöùöì ðîë îéíàéûð.
Îüóçëàðûí ãîíàãïÿðâÿðëèéèíèí ÿñà-
ñûíäà ìÿíÿâè òÿëÿáàòëàð, ìöâàôèã ñî-
ñèàë-ïñèõîëîæè ìîòèâëÿð, ñÿðâÿòëÿð äóðóð.
Áó ìåéëëÿð îüóçëàðûí éöêñÿê ìÿ’íÿâè
êåéôèééÿòëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðûð.
Îüóçëàðûí çÿíýèí, ðÿíýàðÿíý ìÿ-
íÿâè-ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè öìóìè
õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿ äàùà ïàðëàã
øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð. Îüóçëàð úÿñóð,
èýèä, ãîðõìàç, ÷àëûøãàí, ãàðøûéà ãîé-
äóãëàðû ìÿãñÿäÿ ÷àòìàãäà èíàäêàð âÿ
ãÿòèééÿòëèäèðëÿð. Îüóçëàðäà ÿñë àäû áèð
øÿõñ äîüóëàðêÿí äåéèë, ùÿéàòäà áèð ùö-
íÿð, èýèäëèê ýþñòÿðäèêäÿí ñîíðà àëûð. Áó
àäû îíà Äÿäÿ Ãîðãóä âåðèð.
Îüóç áÿéëÿðè ö÷öí ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè
ýöú õàðàêòåðèê ÿëàìÿòäèð. Îíëàðûí ôèçèêè
ýöúëÿðèíè àðòûðàí ÿñëèíäÿ ìÿíÿâè ýöú-
ëÿðèäèð.
Îüóçëàðûí õàðàêòåðèíäÿ äèããÿòè
÷ÿêÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ úÿñóðëóã,
þëöìäÿí áåëÿ ãîðõìàìàãäûð. Áóíó
Äÿäÿ Ãîðãóä èëÿ Äÿëè Ãàðúàð ãàðøûëàø-
ìàñûíäà èáðÿòëè – ìÿíàëû øÿêèëäÿ ýþðö-
ðöê. Äÿëè Ãàðúàð áàúûñûíà åë÷èëèéÿ
ýÿëÿíëÿðèí áàøûíà ìèí úöð îéóí à÷ûð.
Äÿäÿ Ãîðãóä áóíó áèëñÿ äÿ, Äÿëè Ãàð-
úàðäàí áàúûñûíû Áàìñû Áåéðÿéÿ èñòÿ-
ìÿéÿ ýåäèð. Áóðàäà õàðàêòåðèí åùòèéàòëû
òÿðïÿíìÿê, òÿùëöêÿéÿ ãàðøû ùàçûð îëìàã
êèìè òÿçàùöðëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèðèê...
Äöøìÿíëÿð íàìÿðäëèêëÿ Ñàëóð
Ãàçàíû ÿëÿ êå÷èðèá áèð ãóéóéà ñàëûðëàð.
Îíëàð Ãàçàíûí ãàðøûñûíäà áåëÿ áèð øÿðò
ãîéóðëàð: ãîïóç ÷àëûá áèçè òÿðèôëÿñÿí,
îüóçëàðû èñÿ ùÿúâ åòñÿí, ñÿíè àçàä åäÿ-
ðèê! Áåëÿëèêëÿ, Ãàçàí áÿé èêè éîë àðà-
ñûíäà (ùÿéàò âÿ þëöì) ãàëûð. Áèðèíúèñè,
ùÿéàò, éàøàìàã øÿðÿôñèçëèêëÿ, Îüóç
ëÿéàãÿòèíè òàïäàëàìàãëà ÿëäÿ îëóíóð.
Èêèíúèñè – þëöì èñÿ øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿòèí
ùÿð øåéäÿí óúà òóòóëäóüóíà ýþðÿ âåðèëèð.
Þëöì ãîðõóñó îëñà äà øÿðÿô âÿ ëÿéàãÿò
éîëó ñå÷èëèð. Ãàçàí áÿéèí äàâðàíûø âÿ
ðÿôòàðûíû ìîòèâëÿøäèðÿí àìèëëÿð öìó-
ìåòíèê ÿùÿìèééÿò äàøûéûð, ìöãÿääÿñ
âÿ óúàäûð. Î áóíëàðà ìöâàôèã ãÿðàðûíû
âåðèð, èêèíúè éîëó ñå÷èð.
Äþçöìëöëöê, ìÿüðóðëóã, òÿâàçþ-
êàðëûã âÿ íàìóñëóëóã ÊÄÃ ãÿùðÿìàí-
ëàðûíûí ñÿúèééÿâè åòíèê-ïñèõîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿðèäèð. Áÿêèë îâ çàìàíû àéàüûíû ñûí-
äûðûð. Î, ýöíëÿðëÿ àüðûéà äþçÿðÿê áóíó
ùå÷ êèìÿ äåìèð, ùÿòòà àðâàäûíäàí äà
ýèçëè ñàõëàéûð. Áóðàäà äþçöìëöëöêëÿ áÿ-
ðàáÿð áèð ìÿüðóðëóã äà âàðäûð.
Ñàëóð Ãàçàí åâèíè, âàð-éîõóíó
÷àïûá òàëàéàí äöøìÿíëÿ þçö ùåñàáëàø-
ìàã èñòÿéèð, Ãàðàúà ÷îáàíûí êþìÿéèí-
äÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè ãöðóðóíà ñûüûøäûð-
ìûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÷îáàíû áèð àüàúà ñà-
ðûéûá òÿêáàøûíà äöøìÿíèí öçÿðèíÿ ýåäèð.
Íàìóñ, øÿðÿô îüóçëàð ö÷öí ìöãÿä-
äÿñ ìÿíÿâè ñÿðâÿòäèð. Øþêëö Ìÿëèéèí
àäàìëàðû Ñàëóð Ãàçàíûí âàð-éîõóíó
òàëàí åäèð, ãûðõ èíúÿáåëëè ãûçëà àðâàäûíû,
àíàñûíû âÿ îüëóíó ÿñèð àïàðûðëàð. Øþêëö
Ìÿëèê Ãàçàí áÿéèí àðâàäûíû – Áóðëà õà-
òóíó ìÿúëèñèíÿ ýÿòèðèá øÿðàá ïàéëàòìàã,
áóíóíëà äà Ñàëóð Ãàçàíûí âÿ áöòöí
Îüóç åëèíèí ëÿéàãÿòèíè, øÿðÿôèíè àë÷àëò-
ìàã èñòÿéèð. Àíúàã “Ãàçàí áÿéèí õàòó-
íó ùàíñûíûçäûð?” – ñóàëûíà ãûðõ èíúÿáåëëè
ãûç áèð éåðäÿ: “ìÿíÿì” – äåéÿ úàâàá
âåðèð. Áåëÿëèêëÿ, òÿùëöêÿíèí èëê àíûíäàí
ñîâóøìà ìöìêöí îëóð. Äàùà ñîíðà
Áóðëà õàòóí âÿçèééÿòè îüëóíà áèëäèðÿíäÿ
Óðóç àíàñûíà äåéèð: “Ñàãûí, ãàäûí àíà!
Ìÿíèì öçÿðèìÿ ýÿëìÿéÿñÿí, ìÿíèì
è÷öí àüëàìàéàñàí. Ãî, áÿíè ãàäûí àíà,
÷ÿíýÿëÿ óðñóíëàð. Ãî ÿòèìäÿí ÷ÿêñöí-
124
ëÿð, ãàðà ãàâóðìà åòñöíëÿð, ãûðã áÿý
ãûçûíûí þíèíÿ èëÿòñöíëÿð. Àíëàð áèð éåäè-
ýèíäÿ ñÿí èêè éåýèë. Ñÿíè êàôèðëÿð áèëìÿ-
ñöíëÿð – äóéìàñóíëàð” (Ä-5310).
Áåëÿëèêëÿ, Îüóçóí ëÿéàãÿòè, íàìó-
ñó ãîðóíóð, îüóçëàðûí èñòÿð êèøèñèíèí,
èñòÿðñÿ äÿ ãàäûíûíûí íàìóñ, øÿðÿô éî-
ëóíäà þëöìÿ áåëÿ ùàçûð îëäóãëàðû ìÿëóì
îëóð.
Îüóç åëèíäÿ äîñòëóã, éîëäàøëûã äà
óúà òóòóëóð. Èñòÿð ãðóïäàõèëè, èñòÿðñÿ äÿ
òàéôàäàõèëè ìöíàñèáÿò âÿ öíñèééÿòäÿ,
àäàìëàðûí áèð-áèðèíè ãàâðàìàñûíäà äîñò-
ëóã âÿ éîëäàøëûüà éöêñÿê åùòèðàì ìö-
ùöì ðîë îéíàéûð. Äàø Îüóç èëÿ È÷ Îüóç
àðàñûíäà ìöíàñèáÿòëÿð ýÿðýèíëÿøèð. Äàø
Îüóç áÿéëÿðè áàøäà Àðóç îëìàãëà Ãà-
çàíà ãàðøû ÷ûõûðëàð. Äàø Îüóç áÿéëÿðè
Ãàçàíû çÿèôëÿòìÿê ö÷öí îíóí éàõûí
äîñòó âÿ ñàü ÿëè Áåéðÿéè þç òÿðÿôëÿðèíÿ
÷ÿêìÿê èñòÿéèðëÿð. Áåéðÿê Àðóçóí âÿ
äèýÿð Äàø Îüóç áÿéëÿðèíèí òÿêëèôèíè
ðÿää åäèð âÿ “ìÿí Ãàçàíà äþíöê ÷ûõ-
ìàðàì!” – äåéÿ àíä è÷èð. Áåëÿ îëäóãäà
Àðóç Áåéðÿéè þëäöðöð. Ãàçàí èñÿ þç
äîñòó Áåéðÿéèí ãàíûíû äàéûñû Àðóçäàí
àëûð. Äåìÿëè, Îüóç åëèíäÿ èýèä, ìÿðä
äîñò íàìÿðä ãîùóìäàí ÷îõ éöêñÿê ñà-
éûëìûøäûð.
Îüóçëàðäà àèëÿ äàõèëèíäÿ àòà-àíà âÿ
þâëàä, ÿð-àðâàä ìöíàñèáÿòëÿðè ñÿìè-
ìèééÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Àòà àèëÿ-
íèí áàúàðûãëû áàø÷ûñû, áþéöê ãàéüûêåøè-
äèð. Àòàíûí àèëÿäÿ íöôóçó øÿõñè êåéôèé-
éÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Àèëÿ öçâëÿðè àðàñûí-
äàêû ìöíàñèáÿòäÿ ãàðøûëûãëû ñÿìèìèé-
éÿò, áþéöéÿ âÿ ãàäûíà åùòèðàì áþéöê
ðîë îéíàéûð. Àòà ÷àëûøûð êè, îüëó ìÿòèí
õàðàêòåðëè áèð øÿõñ êèìè éåòèøñèí, ëàéèãëè
áèð âàðèñ îëñóí. “Îë çàìàíäà îüóë àòà
ñþçèí èêè åëÿìÿçäè. Èêè åéëÿñÿ, îë îüëàíû
ãÿáóë åëÿìÿçëÿðäè” (Ä-13113). Äàð
ýöíäÿ àòà-îüóë áèð-áèðèíèí éàðäûì÷ûñû,
ùÿéàíû èäè. Öìóìèééÿòëÿ, îüóçëàðäà
îüóë àòà-àíà éîëóíäà ùÿð úöð ôÿäàêàð-
ëûüà ùàçûðäûð. “Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè
Äîìðóë áîéó”ûíäà àèëÿ ñÿäàãÿòèíèí
ìÿíàëû èôàäÿñèíè ýþðöðöê. Äÿëè Äîì-
ðóëóí ãàäûíû ÿðèíèí éåðèíÿ ßçðàéûëà þç
úàíûíû âåðìÿê èñòÿéèð.
Þìöðëÿðèíèí ñîíóíà ãÿäÿð àèëÿñèíÿ
ñÿäàãÿòëè, âÿôàëû îëìàã Îüóç åëèíäÿ ùÿð
áèð ãûç ö÷öí, ãàäûí ö÷öí ùÿéàòè äöñ-
òóðäóð. Óøóí ãîúà îüëó Ñÿýðÿê ÿñèðëèêäÿ
îëàí ãàðäàøûíûí äàëûíúà ýåäÿðêÿí éå-
íèúÿ òîé åäèá, ýÿëèí ýÿòèðäèéè ñåâýèëèñèíÿ
äåéèð êè: “Ãûç, ñÿí ìàíà áèð éûë áàãüûë!
Áèð éûëäÿ ýÿëìÿçñÿì, èêè éûë áàãüûë! Èêè
éûëäÿ ýÿëìÿçñÿì, ö÷ éèë áàãüûë!. Ýÿë-
ìÿçñÿì, îë âàãò ìÿíèì þëäöýèìè áèëÿ-
ñÿí. Àéüûð àòóì áîüàçëàéóá, àøóì âåð-
ýèë! Ýþçöí êèìè òóòàðñà, êþíëöí êèìè
ñåâÿðñÿ, àíà âàðüûë!” – äåäè” (Ä-2612).
ÊÄÃ Îüóç åòíèê õàðàêòåðèíèí, ïñè-
õîëîýèéàñûíûí ìöõòÿëèô ÷àëàðëàðûíû, èíúÿ-
ëèêëÿðèíè àøêàð åäÿí ñèòóàñèéàëàð èëÿ
çÿíýèíäèð. Îüóç õàðàêòåðè “ýÿðäÿéÿ ýèð-
ìÿê” ùàäèñÿñèíäÿ äÿ þçöíÿìÿõñóñ
øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð. Ìÿñÿëÿí, Áåéðÿéÿ
òîé åäèá Áàíû÷è÷ÿéè ýÿëèí ýÿòèðèðëÿð. Àí-
úàã Áåéðÿê Áàéáóðä ãàëàñûíäà äóñòàã
îëàí îòóç äîããóç éîëäàøûíû ãóðòàðìà-
éûíúà ýÿðäÿéÿ ýèðìèð.
Íèøàíëûñûíû òîé åäèá ýÿëèí ýÿòèðäèê-
äÿí ñîíðà Ñÿýðÿê äÿ ýÿðäÿéÿ ýèðìèð.
Îíà ýþðÿ êè, ãàðäàøû éàä áèð þëêÿéÿ ýå-
äèá ýÿëìÿìèøäèð. Ñÿýðÿê ãàðäàøûíûí
äèðèñèíè âÿ éà þëöñöíö ýþðìÿéèíúÿ ýÿð-
äÿéÿ ýèðìÿéÿúÿéèíÿ àíä è÷èð.
ÊÄà èøòèðàê÷ûëàðû îëäóãúà ÷åâèê âÿ
ùÿðÿêÿòëèäèðëÿð. Îíëàð òåç-òåç áàñãûíà
ìÿðóç ãàëûð, áóíà äÿðùàë úàâàá ãàéòà-
ðûðëàð. Äàñòàíëàðäàêû ùàäèñÿëÿðè äèããÿòëÿ
èçëÿäèêäÿ àéäûí îëóð êè, îüóçëàð äàùà
÷îõ ãàéíàð òÿáèÿòÿ ìàëèêäèðëÿð, ùÿññàñ-
äûðëàð, ùÿð áèð ùàäèñÿéÿ äÿðùàë ìöíàñè-
áÿòëÿðèíè èôàäÿ åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Áà-
éûíäûð õàíûí çèéàôÿòèíäÿ Äèðñÿ õàí ãàðà
îòàãäà îòóðäóüó ö÷öí ÷îõ òÿñèðëÿíèð âÿ
áóíó òÿùãèð ùåñàá åòäèéè ö÷öí êöñöá
ýåäèð. ßñèðëèêäÿ îëàðêÿí Áóðëà õàòóí
äöøìÿíèí ôèêðèíè îüëóíà áèëäèðäèêäÿ
Óðóç àíàñûíûí òÿðÿääöä åòäèéèíè äöøö-
íöá îíà áÿðê ãÿçÿáëÿíèð âÿ ñ.
125
Äàñòàí èøòèðàê÷ûëàðûíäà ïñèõîëîæè
ýÿðýèíëèêëÿð, ùàëÿòëÿð ñöðÿòëÿ áèð-áèðèíè
ÿâÿç åäèð. Ñàëóð Ãàçàí Óðóçóí ìåé-
äàíäàí ãà÷äûüûíû äöøöíöá áþéöê ãÿçÿá
è÷èíäÿ îíó àüûð úÿçàëàíäûðìàã èñòÿéèð,
àíúàã ìÿñÿëÿíè þéðÿíäèêäÿ îüëó ö÷öí
êþâðÿëèá àüëàéûð. Áåéðÿê äöøìÿíÿ ãàðøû
àìàíñûç âÿ “äàøöðÿêëèäèð”, àíúàã, áàøãà
áèð ñèòóàñèéàäà, ìÿñÿëÿí, àòà-àíàñû ãàð-
øûñûíäà ñåâýèëèñè Áàíû÷è÷ÿê èëÿ ìöíàñè-
áÿòäÿ îëäóãúà èñòèãàíëû, êþâðÿê ãÿëáëè,
ùÿññàñ áèð ýÿíúäèð. Áó úÿùÿòëÿð òåìïå-
ðàìåíò òèïëÿðèíèí ìöõòÿëèô øÿðàèòäÿ àéðû-
àéðû øÿõñëÿðèí äàâðàíûø âÿ ðÿôòàðûíäà òÿ-
çàùöð õöñóñèééÿòëÿðèíÿ àèä íöìóíÿ-
ëÿðäèð.
ßêáÿð Áàéðàìîâ
ÅÂÍÈÊ ÃÀËÀÑÛ, ÀÂÍÈÊ ÃÀËÀÑÛ –
Ãàëà àäû. ÊÄÃ-äÿ III áîéäà àäû èêè äÿôÿ
÷ÿêèëèð (Ä-7012,7120).
“Áóéàíäàí äÿõè áÿçèðýàíëàð ýÿëö-
áÿíè Ãàðà Äÿðáÿíä àüçûíà ãîíìûøëàðäû.
Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí Åâíèê ãàëàñûíûí
êàôèðëÿðè áóíëàðû úàñóñëàäû”(Ä-7012);
Éàõóä “Ïàñèíèê ãàëàñûíûí áåø éöç êàôèðè
öçÿðèìèçÿ ãîéäû” (Ä-719).
Áó ñþçö Ì.Ô.Êûðçûîüëó “Àâíèê/Àâ-
íóê”, Àçÿðáàéúàí àëèìè Ñ.ßëèçàäÿ “Åâ-
íèê” îõóìóøäóð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, àëûíìàñû
÷ÿòèí îëàí áó ãàëà éàë÷ûí ãàéàëàð öçÿðèí-
äÿ éåðëÿøèð. ßñêè Àðñàãëàð çàìàíûíäà
Àðàðàò ÿéàëÿòèíèí èëê ñàíúàüû ñàéûëàí éó-
õàðû Ïàñèí áþëýÿñèíèí ìÿðêÿçè îëìóø-
äóð. Ãàðà Àðàçà ñàüäàí ãàðûøàí Åìðå-
Êîì ñóéóíóí áàøûíäàäûð. Áÿçè ãàéíàã-
ëàðäà “Àâíèú” âÿ éà “Àâåíúà” àäû èëÿ
ãåéäÿ àëûíàí áó ãàëà òöðêëÿðäÿ “Úàâàí-
ãàëà” åðìÿíèëÿðäÿ èñÿ “Úåâàí-ãàëàñû” –
äåéÿ õàòûðëàíûð. Áóíóíëà áåëÿ Àâíèê ãà-
ëàñû èëÿ “úàâàí-ãàëà”íûí áàøãà-áàøãà
éåðëÿð îëäóüóíó ãåéä åäÿíëÿð äÿ âàð.
ßäÿáèééàò:
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Íèéàçè Ìåùäè
ßÁÖËÃÀÇÈ ÁÀÙÀÄÓÐ ÕÀÍÛ
(1603, Öðýÿíú – 1663, Õèâÿ) – þçáÿê
éàçû÷ûñû, òàðèõ÷è âÿ äþâëÿò õàäèìè.
ßáöëãàçèíèí “Øÿúÿðåéè-Òöðê” âÿ
“Øÿúÿðåéè-Òÿðàêèìÿ”ñè äþâðöí ÿí ãèé-
ìÿòëè òàðèõè àáèäÿëÿðèäèð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ
òàðèõè, áèîãðàôèê õàðàêòåðëè, Îðòà Àñèéàäà
éàøàéàí òàéôàëàðûí ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòè,
ìÿäÿíèééÿòè, åòíîãðàôèéàñû, ôîëêëîðó
ùàããûíäà çÿíýèí ìÿëóìàòëàð òîïëàíìûø,
õàëã àðàñûíäà éàéûëìûø ÿôñàíÿ âÿ ðÿâà-
éÿòëÿð, åïèê âÿ ëèðèê íàüûëëàð, åëÿúÿ äÿ
ãÿùðÿìàíëûã âÿ ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûí-
äàí (“Îüóç Êàüàí” âÿ ÊÄÃ) äÿéÿðëè
íöìóíÿëÿð âåðèëìèøäèð.
ßñÿðëÿðè:
Øåúåðåè Òåðàêèìå. Àøãàáàò, Ûëûì, 1992;
Øåúåðå-è Òåðàêèìå (Òöðêìåíëåðèí Ñîé-
êöòöüö). Àíêàðà, 1966.
ßäÿáèééàò:
Þçêûðûìëû À. Òöðê Åäåáèéàòû Àíñèêëî-
ïåäèñè, ú.II, Èñò., 1990.
Èñëàì Àíñèêëîïåäèñè. ú.IV.
Ðîäîñëîâíàÿ òóðêìåí. Ñî÷èíåíèå
Àáóëãàçè õàíà õèâèíñêîãî (Èññëåäîâàíèÿ,
òåêñò, ïåðåâîä), Ì.-Ë., 1958.
ßÄÖÊ, ßÄÈÊ – Îüóçëàð àðàñûíäà
ãóíúëó ÷ÿêìÿ (óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ) íþ-
âöíö áèëäèðÿí áó àðõàèê èôàäÿíèí éàëíûç
èêèíúè ùèññÿñè (ãóíú) ìöàñèð äèëèìèçäÿ
èëèøèá ãàëìûøäûð. Ìÿùç ùÿìèí èôàäÿíèí
êþìÿéè èëÿ ÿäèéèí óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ
íþâö îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê îëàð:
“Áàñàòûí õÿí÷ÿðè âàðäû. ßáöäöýèíè
éàðäû, è÷èíäÿí ÷ûãäû” (Ä-2266).
ßÔÑÀÍßËßÐ, ÐßÂÀÉßÒËßÐ –
ÊÄÃ áîéëàðû èëÿ áàüëû “Òÿïÿýþç”,
126
“Ùîðíà÷û”, “Óçóíãûç”, “Äÿäÿì ãîðõ-
äó”, “Ãîðãóä âÿ Ñàëìàíè-ôàðñ”, “ßç-
ðàèëèí òîðà äöøìÿñè”, “Ìóñà âÿ îçàí”
âÿ áàøãà Àçÿðáàéúàí ÿôñàíÿëÿðè ìþâ-
úóääóð.
ßôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóä èñëàì äèíèíÿ ãàðøû ÷ûõûð, “Ãîðãóä âÿ
Ñàëìàíè ôàðñ” àäëû ÿôñàíÿäÿ èñÿ Äÿäÿ
Ãîðãóä áàðûøäûðûúû ìþâãåäÿ äóðóð.
ßôñàíÿäÿ äåéèëèð êè, Ñàëìàíè-ôàðñ Ìÿ-
ùÿììÿäèí äîñòó èäè. Þëêÿäÿ íÿ ìöùöì
õÿáÿðëÿð îëñà Ñàëìàíè-ôàðñà ÷àòäûðûëàðäû
âÿ î äà þç íþâáÿñèíäÿ áóíëàðû Ìÿùÿì-
ìÿäÿ áèëäèðÿðäè. Áèð ýöí Ñàëìàíè-ôàðñà
õÿáÿð âåðäèëÿð êè, Ãîðãóä àäëû áèð îçàí
úàìààò àðàñûíäà “Ãóðàí” àéÿëÿðèíè íÿç-
ìÿ ÷ÿêèá ãîïóç ÷àëûá îõóéóð.
Ñàëìàíè-ôàðñ Ãîðãóäó ÿëèíäÿ ãî-
ïóç Ìÿùÿììÿäèí éàíûíà ýÿòèðèð âÿ
Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðÿ áèëäèðèð êè, áó
îçàí Ãóðàíû íÿçìÿ ÷ÿêèá ãîïóçäà
îõóéóð. Ìÿùÿììÿä äåéèð:
– Îíà òîõóíìàã îëìàç. Î, Äÿäÿ
îçàíäûð. Ãîé îáà-îáà ýÿçèá “Ãóðàí”û
òÿáëèü åòñèí. Õàëã îíà ãóëàã àñûð. Ãîé íÿ
øÿêèëäÿ, íåúÿ áàúàðûðñà èñëàìûí øÿðÿôèíÿ
ñþç äåñèí. Î àíúàã àëãûøà ëàéèãäèð.
ßôñàíÿíèí ÿí ÿùÿìèééÿòëè úÿùÿòè
áóäóð êè, Ñàëìàíè-ôàðñ êèìè, Äÿäÿ Ãîð-
ãóä äà Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ìöà-
ñèðè âÿ éàõûí äîñòó êèìè òÿãäèì åäèëèð.
Áó åéíè çàìàíäà ÊÄÃ-íèí ìöãÿääè-
ìÿñèíäÿêè “Ðÿñóë ÿëåéùèññÿëàì çàìà-
íûíà éàãûí Áàéàò áîéûíäàí, Ãîðãóò àòà
äåðëÿð, áèð ÿð ãîïäû” ôèêðèíèí ðåàëëûüûíà,
ùÿãèãèëèéèíÿ èíàì îéàäûð.
ßôñàíÿéÿ ýþðÿ Äÿäÿ Ãîðãóä þç
þëöìöíäÿí õÿáÿð òóòäóãäà ãà÷ûð, áþéöê
áèð äÿíèçèí îðòàñûíäà éöç èë éàøàéûð. Àë-
ëàù ßçðàèëÿ ýþñòÿðèø âåðèð êè, ìöòëÿã
Äÿäÿ Ãîðãóäóí úàíûíû àëñûí. ßçðàèë èëàí
úèëäèíÿ ýèðèð. Äÿäÿ Ãîðãóä éóõóéà ýåò-
äèêäÿí ñîíðà îíó ÷àëûá þëäöðöð.
Áàøãà áèð ÿôñàíÿäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä
þëöìö þçöíÿ éàõûí ãîéìàìàã ö÷öí
äÿíèçèí îðòàñûíäà éàøàéûð âÿ àðà âåðìÿ-
äÿí ãîïóç ÷àëûð, ìóñèãèíèí åúàçêàð ñÿ-
ñèíèí òÿñèðèíäÿí þëöì Äÿäÿ Ãîðãóäà
éàõûí äöøÿ áèëìèð. Î, áèð àíëûüà éóõóéà
ýåäÿí êèìè þëöì çÿùÿðëè èëàí úèëäèíäÿ
îíó ÷àëûá þëäöðöð. Äÿäÿ Ãîðãóä þëöð,
îíóí ãîïóçóíäàí ãîïàí íÿüìÿëÿð èñÿ
ùÿëÿ äÿ þëöìëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûð, þëöì
îíà ãàëèá ýÿëÿ áèëìèð.
Äÿäÿ Ãîðãóäóí þëöìö èëÿ ÿëàãÿäàð
ÿôñàíÿëÿð äåéèëÿíëÿðëÿ ãóðòàðìûð. Ìèñàë
ö÷öí, Øÿìêèð ðàéîíóíóí Ñåéôÿëè êÿí-
äèíäÿí òîïëàíìûø “Äÿäÿì ãîðõäó” àäëû
ÿôñàíÿ äÿ ìàðàãëûäûð. ßôñàíÿäÿ äåéèëèð
êè, Äÿäÿ Ãîðãóäó ßçðàèë ãîâóðìóø.
Äÿäÿ Ãîðãóä ãà÷à-ãà÷à ýÿëèá ýþðöð êè,
óøàãëàð áèð ýþëöí ãûðàüûíäà ïàë÷ûã àòäû
îéíàéûðëàð. Äÿäÿ Ãîðãóä ýþçäÿí éàéû-
íûá óøàãëàðûí àðàñûíà ýèðèð êè, ýèçëÿíñèí.
Áàõûð êè, éîõ, áóäóð ßçðàéèë îíó óçàã-
äàí ýþðöá äöç öñòöíÿ ýÿëèð. Äÿäÿ Ãî-
ðãóä óøàãëàðûí àðàñûíäàí ÷ûõûá ãà÷ìàüà
áàøëàéûð. Óøàãëàð áóíó ýþðöá ýöëÿ-ýöëÿ
“Äÿäÿì ãîðõäó” – äåéèðëÿð.
ßñëèíäÿ óøàãëàð ùàäèñÿäÿí õÿáÿðñèç
îëäóãëàðû ö÷öí åëÿ áàøà äöøöðëÿð êè,
Äÿäÿ ïàë÷ûã îéóíóíäàí, öçöíÿ, öñòöíÿ
ïàë÷ûã äöøìÿñèíäÿí ãîðõóá ãà÷äû.
Õàëã àðàñûíäà Îüóç ãÿùðÿìàíëà-
ðûíäàí ñàéûëàí Îõ÷óîüëó, Êþðïÿø, Áó-
üàúîüëó Ùÿñÿí âÿ áàøãàëàðû ùàããûíäà äà
ÿôñàíÿ, ðÿâàéÿò, äàñòàí åïèçîäëàðû éàøà-
ìàãäàäûð.
“Ùîðíà÷û” âÿ îíóí äàâàìû êèìè
ñÿñëÿøÿí “Óçóíãûç” ÿôñàíÿëÿðè áó áà-
õûìäàí ÷îõ ìàðàãëûäûð. Úÿëèëàáàä ðàéî-
íóíäàêû Êàçûìàáàä êÿíäèíäÿ áþéöê áèð
ÿðàçè “Ãàçàí êþøêö”, Õàíëàð ðàéîíóí-
äàêû Êþøêö êÿíäèíèí ÿðàçèñèíäÿ äÿ áþ-
127
éöê áèð äàüûí áàøûíäàêû äöçÿíëèê “Êîð-
îüëó êþøêö” àäëàíûð. “Ùîðíà÷û” ÿôñàíÿ-
ñèíäÿ äåéèëèð: Ùîðíà÷û àäëû àçìàí áèð
àäàì îëóð. Îíóí äà Ãàçàí êþøêö àäëà-
íàí ìàùàëäà þçö êèìè íÿùÿíý áàúûñû
éàøàéûð. Ùîðíà÷û Ìèë äöçöíäÿ çîð ýöúö-
íÿ òîðïàã òÿïÿëÿð äöçÿëòäèðèð. Áàúûñû äà
ãàðäàøû ö÷öí ùÿð ýöí Ãàçàí êþøêöíäÿ
èñòè õþðÿêëÿð ùàçûðëàéûð. Ãàçàí êþøêöí-
äÿí Ìèë äöçöíÿ ãÿäÿð ñûðà èëÿ äöçöëìöø
àäàìëàð þòöðÿ-þòöðÿ ãàçàíäàêû õþðÿéè
èñòè-èñòè, áóüëàíà-áóüëàíà Ùîðíà÷ûéà
÷àòäûðûðëàð.
Ùîðíà÷û ãîëóí ýöúöíÿ åëäÿí-îáà-
äàí úàâàí îüëàíëàðû éûüûð, òîðïàã òÿïÿëÿð
äöçÿëòäèðèð. Àäàìëàðû çîðíàí èøëÿäèð.
Áó àçìàíûí àäû îíà ýþðÿ Ùîðíà÷û-
äûð êè, î, ùÿð àõøàì éàòàíäà åëÿ õîðóë-
äàéûð, åëÿ ùîðíà ÷ÿêèð êè, ñÿñè áàúûñûíà
÷àòûð, î äà áóíóíëà ãàðäàøûíûí ñàëàìàò
îëäóüóíó áèëèð.
Èëëÿð áåëÿúÿ êå÷èð. Áèð ýöí Ùîðíà÷û,
Ãàçàí êþøêöíäÿ òÿçÿúÿ åâëÿíìèø áèð
îüëàíû ñåâýèëèñèíäÿí àéûðûá Ìèë äöçöíÿ
òîðïàã òÿïÿëÿð äöçÿëòìÿéÿ àïàðûð. Ùà-
ìèëÿ ãàëìûø àðâàäû áèð îüëàí äîüóð.
Óøàã áþéöéöá îí áåø éàøûíà ÷àòûð. Óøàã
áèð ýöí àíàñûíäàí ñîðóøóð êè, îíóí àòàñû
êèìäèð. Àíàñû àòàñûíûí Ìèë äöçöíäÿ
èøëÿäèéèíè áèëäèðèð.
Îüëàí àòàñûíû àçàä åòìÿê ö÷öí éîëà
äöøöð.
Ýþðöð êè, Ìèë äöçöíäÿ àäàì éûüûí-
úàüû âàð. Êèìè àðõ ãàçûð, êèìè òîðáà èëÿ
òîðïàã äàøûéûð, êèìè äÿ òîðïàã òÿïÿëÿð
äöçÿëäèð. Îüëàí ñîðàãëàøà-ñîðàãëàøà
àòàñûíû òàïûð. Ýþðöð êè, àòàñûíûí öçöíö
òöê áàñûá, ïèñ ýöíäÿäèð. Îüëàí äåéèð:
– Àòà, íÿ ö÷öí áó îí áåø èëäÿ áèðúÿ
äÿôÿ äÿ åâèìèçÿ ýÿëìÿìèñÿí?
Àòàñû äåéèð:
– Îüóë, Ùîðíà÷ûíûí ãîðõóñóíäàí
òÿêúÿ ìÿí éîõ, áöòöí áó ýþðäöéöí ñàé-
ñûç-ùåñàáñûç àäàì ùå÷ éàíà òÿðïÿíÿ
áèëìèð. Ùàìû þç úàíû ö÷öí ãîðõóð. Ùîð-
íà÷û ÷îõ ýöúëöäöð, çàëûìäûð.
 Îüëàí äåéèð:
– Ùîðíà÷û ùàíû?
Àòàñû ÿëè èëÿ ýþñòÿðèá äåéèð:
– Îäó, Ùîðíà÷û ñó àðõûíûí éàíûíäà
éàòûá. Åøèòäèéèí õîðóëòó äà îíóíêóäó.
Îíóí áèðúÿ çÿèô úÿùÿòè âàð: éåääè ýöí
éàòûð, éóõóñóíó éåíÿ áèëìèð. Èíäè èêèíúè
ýöíäö êè, éàòûð.
Îüëàí ÿòðàôäàêû àäàìëàðà òîðáàëàðû-
íû äîëäóðóá éàòìûø Ùîðíà÷ûíûí öñòöíÿ
òþêìÿéè äåéèð.
Áåëÿëèêëÿ, Ùîðíà÷û òîðïàã òÿïÿñèíèí
àëòûíäà ãàëûá þëöð.
Ùàìû äàüûëûøûá, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ þç
åâèíÿ äþíöð. Àòà èëÿ îüóë äà Ãàçàí êþø-
êöíÿ ãàéûäûð.
Ùîðíà÷ûíûí áàúûñû ýþðöð êè, ãàðäà-
øûíûí õîðóëòóñó êÿñèëäè. Àíëàéûð êè, Ìèë
äöçöíäÿ ãÿçà âàð. Äÿðùàë Ìèë äöçöíÿ
éîëà äöøöð. Ýÿëèá ýþðöð êè, áóðàäà éåääè
òÿïÿ âàð. Áèëèð êè, íÿ âàðñà, áó òîðïàã òÿ-
ïÿëÿðäÿäè. Ãîëëàðû èëÿ áó òîðïàã òÿïÿëÿðè
ãóúàãëàéûð, ÿëëÿðèíè èêè òÿðÿôäÿí ñàëûá
òîðïàüû ñîâóðóð. Áèð òÿïÿíèí àëòûíäàí
ãàðäàøûíûí ìåéèäèíè òàïûð.
Áàúû äåéèð:
– Éÿãèí êè, ãàðäàøûìû éåíè äöíéàéà
ýÿëìèø Îüóç èýèäè þëäöðöá.
Ìÿí îíó òàïûá ãàðäàøûìûí ãàíûíû
àëìàëûéàì.
ßôñàíÿ áèð ÷îõ úÿùÿòäÿí Áàñàòëà
Òÿïÿýþç ÿùâàëàòûíû õàòûðëàäûð. Ùîðíà-
÷ûéà ãàëèá ýÿëìèø îüëàí äà ìÿùç Áàñàò
êèìè Îüóç åëèíäÿíäèð.
ÊÄÃ-íèí “Òîïãàïû ñàðàéû ìÿòíèí-
äÿ Äîìðóëóí, Ðöñòÿìèí, Ãàíòóðàëûíûí
àäëàðû èëÿ éàíàøû, Îõ÷óíóí äà àäû ÷ÿêè-
ëèð. “Ýþéÿð÷èí âÿ Îõ÷óíóí ÿôñàíÿñè”í-
äÿ Îõ÷óíóí ýþéÿð÷èíëÿ äîñòëóüó, îíóí-
ëà äþéöøëÿðÿ ýåòìÿñèíÿäÿí ñþç à÷ûëûð.
Àìàñèéà ðàéîíóíäà Îõ÷óîüëó àäëû
êÿíä âàðäûð. Îõ÷óîüëó âÿ îíà ÷îõ éàõûí
îëàí Àüáàáà âÿ Ýöëëöáóëàã êÿíäëÿ-
ðèíäÿ “Îõ÷ó îüëó” àäû èëÿ ìàðàãëû ÿôñà-
íÿëÿð ñþéëÿíèëèð.×àï îëóíìóø “Îõ÷ó
îüëó” ÿôñàíÿñè äÿ áó ñûðàéà äàõèëäèð.
128
“Óçóíãûç” ÿôñàíÿñèíäÿ äÿ Îõ÷ó
îüëóíóí ùöíÿðèíäÿí äàíûøûëûð. “Ùîðíà-
÷û”íûí äàâàìû îëàí áó ÿôñàíÿäÿ äåéèëèð
êè, “ßñèðëÿðèí àçàä îëìàñû Ãàçàí êþøêö-
íÿ ñåâèíú ýÿòèðèð. Ùàìû úàâàí Êþðïÿøè
ýÿëÿúÿéèí Îüóç ãÿùðÿìàíû êèìè àëãûø-
ëàéûð. Ëàêèí áó ñåâèíúëÿ áÿðàáÿð, Ãàçàí
êþøêöíäÿ áèð ãîðõó ùèññè äÿ ùþêì ñöðöð.
Åë àüñàããàëû Ðöñòÿì áèëäèðèð êè, Óçóíãûç
Ìèë äöçöíÿ ãàðäàøûíûí àðõàñûíúà ýåäèá,
ãàéûäàí êèìè Ãàçàí êþøêöíö áèð-áèðèíÿ
ãàòàúàã. Ùå÷ îëìàñà Ìèë äöçöíäÿí òÿçÿ
ãàéûòìûø ÿñèðëÿðè, Êþðïÿøè Ãàðàáàüà
òÿðÿô óçàøäûðûí.
Èíñàí àõûíû, è÷ÿðèëÿðèíäÿ Êþðïÿø,
èíäèêè Àüäàìûí ×óëëó êÿíäèíÿ òÿðÿô öç
òóòóð. Áèð äÿ ýþðöðëÿð êè, Óçóíãûç òîðïà-
üû ÿëëÿðè èëÿ ñîâóðà-ñîâóðà ýÿëèð. Êþðïÿø
äåéèð:
– Ùÿðÿ éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá,
Óçóíãûçà àòûí.
Àòàñû äåéèð:
– Îüóë, àüëûí Ùîðíà÷ûéà ýåòìÿñèí
êè, éàòìûø îëà, éóõóëó-éóõóëó òîðïàã
äàüû éàðàòäûðàñàí. Î àçìàí îéàã îëñàé-
äû, éöç áåëÿ èíñàí äÿñòÿñè îíà ýöú ýÿëÿ
áèëìÿçäè. Ìÿíèì áèðúÿ àðçóì âàð. Íÿ
îëà, Îõ÷ó îüëó áó ùÿíäÿâÿðëÿðäÿ îëà.
Áó àüûð âÿçèééÿòäÿí õÿáÿð òóòà. Óçóí-
ãûçû éàëíûç Îõ÷ó îüëóíóí îõó éûõà áèëÿð.
Óçóíãûç þçö äÿ éàëíûç âÿ éàëíûç
Îõ÷ó îüëóíäàí ãîðõóðäó. Áèðäÿí ãàðøû
òÿïÿíèí áàøûíäà Îõ÷ó îüëó ýþðöíäö. Îõ
äîëó êèìè éàüûðäû. Óçóíãûç éàðàëàíäû,
áèð äÿëè íÿ’ðÿ ÷ÿêèá, þçöíö àäàìëàðûí
àõûíûíà âóðäó. ßëè êèìÿ ÷àòûðäûñà, ÿëè èëÿ
áàøûíû öçöðäö. Ëàêèí ãàíû àõäûüû ö÷öí
ýöúäÿí äöøöðäö. Áèðúÿ àðçóñó âàðäû,
ãàðäàøûíûí ãàòèëè îëàí Êþðïÿøè ìÿùâ
åòìÿê. Áèðäÿí Êþðïÿø ãûøãûðäû, ùÿðÿ áèð
äàø ýþòöðöá, Óçóíãûçà àòñûí. Îõ÷ó îü-
ëóíóí îõëàðû îíó êàðûõäûðûáäûð. Ùÿðÿ áèð
äàø àòäû. Óçóíãûçûí öñòöíäÿ äàøäàí äàü
éàðàíäû. Î âàõòäàí áÿðè áó ñÿìòäÿí
ýÿëèá-ýåäÿí àäàìëàð äàü êèìè éûüûëìûø
äàøûí öñòöíÿ éåíÿ äàø àòûðëàð. ×öíêè
Óçóíãûç äà ãàðäàøû Ùîðíà÷û êèìè ÷îõ-
ëàðûíà çöëì åòìèøäè.
Ùÿìèí äàøëûã ùàçûðäà “Óçóíãûç”,
éàõóä äà “Óçóíãûçûí ãÿáðè” àäëàíûð.
Ùîðíà÷û, Óçóíãûç, Êþðïÿø âÿ Îõ÷ó
îüëó îáðàçëàðûíûí öìóìè ñÿúèééÿñè ýþñ-
òÿðèð êè, áóíëàð ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿí
äàùà ÷îõ, ãÿäèì áèð åïîñ âÿ éà äàñòàí
ãÿùðÿìàíëàðû èìèø.
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðäàí Ãàçàí õàí,
Áÿêèë, Äîìðóë âÿ áàøãàëàðû èëÿ áàüëû éåð
àäëàðûíûí þç ìÿíàñû îëäóüó êèìè, ùÿìèí
òîïîíîìèê àäëàðëà áàüëû ÿñàòèð, ÿôñàíÿ
âÿ ðÿâàéÿòëÿð äÿ áó ýöí õàëã àðàñûíäà
éàøàéûð.
“ÊÄÃ-äÿ Áÿêèëèí ùöíÿð âÿ ãÿùðÿ-
ìàíëûãëàðûíû, îâ÷óëóã ìÿùàðÿòèíè Íèçà-
ìèíèí “Éåääè ýþçÿë”èíäÿ Áÿùðàì Ýóð,
“Àíà ìàðàë” ÿôñàíÿñèíäÿ èñÿ Áóüàú
îüëó Ùÿñÿí ýþñòÿðèð. Ùÿð ö÷ àáèäÿäÿ:
åïîñ, ÿôñàíÿ âÿ ïîåìàäà ýóð, ìàðàë îâ-
ëàíûð, äàìüàëàíûá, íèøàí âóðóëóá áóðà-
õûëûð. Îíëàðû áàøãà àäàì äàùà îâëàéà äà
áèëìÿç. Áÿêèëÿ, Áÿùðàì Ýóðà, Áóüàú
îüëó Ùÿñÿíÿ ìÿõñóñ îëäóãëàðû ö÷öí îí-
ëàðà ùå÷ êÿñ òîõóíìàç äà. Áó ãÿäèì
îâ÷óëóãëà ÿëàãÿäàð áèð ìÿñÿëÿäèð êè,
èçëÿðè ùÿìèí àáèäÿëÿðäÿ éàøàìàãäà äà-
âàì åäèð. Ùÿìèí áàõûø áèð ñûðà ÿôñà-
íÿëÿðäÿ èíäè äÿ éàøàìàãäàäûð. Øàìõîð
ðàéîíóíäà, Êöð ãûðàüûíà éàõûí ÿðàçèäÿ
Áàéðàìëû àäëû áèð êÿíä âàð. Áó êÿíääÿ
îí áèð íÿñèëäÿí áèðèíèí àäû Îâ÷óëàðäûð.
Îâ÷óëàð íÿñëèíèí ÿúäàäû îëàí Îâ÷ó
Ùÿñÿíëÿ áàüëû áèð ÿôñàíÿ ãàëìûøäûð.
ßôñàíÿéÿ ýþðÿ áó éåðëÿð âàõòû èëÿ
áàøäàí-áàøà ìåøÿëèê èìèø. Áó éóðäóí
èëê ñàêèíè, àüñàããàëû îëàí Îâ÷ó Ùÿñÿíèí
àëà÷ûüû, éîðüàí-äþøÿéè, ùÿòòà ýåéèìè
áåëÿ ìàðàë äÿðèñèíäÿí èìèø. Ùÿñÿí îâ÷ó
îëñà äà, ìàðàëëàðû éàä àäàìëàðäàí ãîðó-
éàðìûø. Îíóí ñàùèá îëäóüó ìåøÿëèéÿ
“Îâ÷ó Ùÿñÿíèí ìàðàë ãîðóüó” äåéÿð-
ëÿðìèø. Ùå÷ êÿñ úöð’ÿò åäèá “ìàðàë ãî-
129
ðóüó”íäà áèð ìàðàëà, ìàðàë áàëàñûíà îõ
àòà áèëìÿçìèø.
Áÿêèëèí, Áÿùðàì Ýóðóí, Áóüàú
îüëó Ùÿñÿíèí íèøàí âóðóá ÷þëÿ áóðàõ-
äûãëàðû êåéèê âÿ ìàðàëëàðû êÿíàð àäàìëàð
îâëàìàüà úöðÿò åòìÿäèêëÿðè êèìè, Îâ÷ó
Ùÿñÿíèí äÿ “Ìàðàë ãîðóüó”íà ãîð-
õóñóíäàí ùå÷ êÿñ àéàã áàñà áèëìÿçìèø.
Äîüðóäàí äà áöòöí áóíëàð, õöñóñèëÿ
“Áóüàú îüëó Ùÿñÿíèí ìàðàëëàðû” âÿ
“Ìàðàë ãîðóüó” ÿôñàíÿëÿðè ãÿäèì îâ÷ó-
ëóüóí ìöÿééÿí ÿëàìÿò âÿ èçëÿðèíè
ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð.
Îüóç åëëÿðè ãîéóí÷óëóãëà ìÿøüóë
îëàðìûø, îíëàðûí àü áîçàã ãîéóíëàðû
àäíàí èìèø. Àììà îüóçëàðäàí Òîìðàë
âÿ îíóí éàõûí àäàìëàðû Ãàðà ÷àéûí ñà-
ùèëèíäÿ, Àüãàëà êÿíäèíèí ãÿíøÿðèíäÿ
öçöì ÿêìÿéè þçëÿðèíÿ ïåøÿ åäèáëÿðìèø.
Ùÿòòà Òîìðàë “ãóø öçöìö”íäÿí øÿðàá
äà äöçÿëäÿ áèëèðìèø. Ãàðà ÷àé ÷îõ ýöúëö
÷àé èìèø. Ùÿð àäàì öðÿê åëÿéèá áó ÷àéû
êå÷ÿ áèëìÿçìèø. Òîìðàë áÿäÿíúÿ ÷îõ
ìþùêÿì âÿ ýöúëö àäàì èìèø. Òîìðàë
÷îõ àäàìû áåëèíäÿ, ÷èéíèíäÿ Ãàðà ÷àéûí
î öçöíäÿêè öçöì áàüëàðûíà êå÷èðèðìèø.
Òîìðàëûí êþ÷ÿðè ùÿéàòäàí õîøó
ýÿëìÿçìèø.
– Áó íÿäèð, éàéäà éàéëàã, ãûøäà ãûø-
ëàã. Îüóçóí äà áàüû, áàü÷àñû, îòóðàã
ùÿéàòû îëìàëûäûð. Ùàìû ãîéóí÷ó îëìàç.
Ãîé àäàìëàðûí áèð ãèñìè äÿ áàü÷û,
öçöì÷ö îëñóí. Àäàìëàð åòèðàç åäÿð-
ëÿðìèø êè, áèç Ãàðà ÷àéäàí ãîðõóðóã,
îíó éàðûá êå÷ìÿê ÷ÿòèíäè. Òîìðàë
ìÿúáóð îëóá Ãàðà ÷àéûí öñòöíäÿ êþðïö
ñàëûð. Ëàêèí éåíÿ äÿ îüóçëàð áó êþðïö-
äÿí àç-àç êå÷èðëÿð. Áóíó áåëÿ ýþðÿí
Ãàðà ÷àé, êöñöá àéðû éåðäÿí àõìàüà
áàøëàéûð. Î çàìàí úàìààò Ãàðà ÷àéûí
àäûíû “ßéðè ÷àé” êþðïöíöí àäûíû “Êöñ-
ìöø ÷àéûí êþðïöñö”, Òîìðàëûí àäûíû èñÿ
Òàíðûòàíûìàç Òîìðàë ãîéóð. Òîìðàë
áóíäàí ÷îõ ãÿçÿáëÿíèð. Êþðïö îëàí éîë
åë éîëóíóí àüçû èìèø. Òîìðàë î ýöíäÿí
êþðïöäÿí êå÷ÿíäÿí äÿ, êå÷ìÿéÿíäÿí
äÿ õÿðàú àëûð.
“Êöñìöø ÷àéûí êþðïöñö” Ýîðàíáîé
ðàéîíóíäàêû Áàøêÿíäèí éóõàðû
ùèññÿñèíäÿäèð. Äîüðóäàí äà êþðïöíöí
àëòûíäàí ñó àõìûð, îíäàí áèð ãÿäÿð àðà-
ëûäà ÷àé àõûð. Àéäûíúà ýþðöíöð êè, ÷àé þç
ìÿúðàñûíû äÿéèøìèøäèð. Êþðïö îëäóãúà
ãÿäèì êþðïöäöð. Áó êþðïöéÿ éàõûí
ÿðàçèëÿðäÿ ãàëà âÿ éàøàéûø ìÿñêÿíè ãà-
ëûãëàðû, ÊÄÃ åïîñó èëÿ ñÿñëÿøÿí Áàë-
ëûãàéà, Åðêÿø êÿíäëÿðè, Àøàüû, Îðòà âÿ
Éóõàðû Àüúàãàëà êÿíäëÿðè âàðäûð.
Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíäà ÊÄÃ ãÿù-
ðÿìàíëàðûíäàí Ãîðãóä Àòàíûí, Ãàçàí
õàíûí, Áÿêèëèí, Òÿïÿýþçöí, Äîìðóëóí
(Òîìðàëûí) àäëàðû ýåíèø éàéûëìûø âÿ
áóíëàð ñàë ãàéàëàð, êþêëö äàøëàð êèìè áó
òîðïàüà ÷îõ áàüëûäûð.
“Òîìðàë Àüúàãàëàäà éàøàéûðäû. Ýö-
íö Êöñìöø ÷àéûí öñòöíäÿ ãóðäóüó êþð-
ïöíöí ùÿíäÿâÿðèíäÿ ÿêäèéè öçöì-
ëöêëÿðäÿ, éà äà Êÿïÿçäÿ, Ìóðîâäà,
Úàíáàçäà, Éåääèãàðäàø äàüëàðûíäà ãóð-
äóüó òîðëàðûí éàíûíäà êå÷ÿðäè. Àõûð çà-
ìàíëàð öçöìëöêëÿðèí áåúÿðèëìÿñèíè
Òîìðàë àðâàäûíà, óøàãëàðûíà òàïøûðìûøäû.
Þçö òîð ãóðóá áó éåðëÿðäÿ éàøàéàí
ùåéâàíëàðû òóòìàãëà ìÿøüóë èäè. Òîìðàë
òîðà äöøÿí ãóøó, ùåéâàíû òóòóá áàõàð, àä
ãîéóá éåíèäÿí äàüëàðà áóðàõàðäû. Òîðà
éûðòûúû, ÿúàèá ãóø, ùåéâàí äöøÿíäÿ îíó
îõó èëÿ âóðóá éà àüûð éàðàëàéàðäû, éà äà
þëäöðÿðäè.
Áèð àõøàì Òîìðàë Úàíáàçäà òîð ãó-
ðóá åâÿ äþíäö. Ñÿùÿð ýåäÿíäÿ íÿ ýþðñÿ
éàõøûäûð. Ýþðäö êè, òîðà èíñàíà áÿíçÿð
áèð øåé äöøöá. Ùÿòòà áèð úöò ãàíàäëàðû äà
âàð. Òîìðàë âàùèìÿëÿíäè. Ñöìöêëÿðè
÷àõíàøäû. Þç-þçöíÿ äöøöíäö:
– Áó íÿ ÿúàèá îâäóð? Íÿ èíñàíäàí
èíñàíà îõøàéûð, íÿ ùåéâàíäàí ùåéâàíà.
Òîìðàë ó÷óíà-ó÷óíà ÿëèíè éàé-îõà
àòäû. Óçàãäàí Òîìðàëû ìöøàùèäÿ åäÿí
úàíëû äèëëÿíäè:
130
– Åé Òîìðàë, ÿëèíè ñàõëà. Ìÿíÿ îõ
àòìà. Ìÿí ñÿíèí äîñòóí ßçðàéèëÿì.
Òîìðàëûí áÿäÿíè öøöðýÿëÿíäè. Äèëè
òóòàð-òóòìàç:
– Èíäè áóðäà íÿ ýÿçèðñÿí?
– Òîìðàë, õåéëè âàõòäûð ñÿíèíëÿ
ìàðàãëàíûðàì, áó äàüëàðäà òîð ãóðóá,
ãóðä-ãóø òóòóá áóðàõìàãäà ìÿãñÿäèí
íÿäèð? Ñèððèíè þéðÿíÿ áèëìÿäèì. Áó
ìÿãñÿäëÿ ýÿëèá ãóðäóüóí òîðà õåéëè
òàìàøà åëÿäèì. Ëàêèí ÿëèì äèíú äàéàí-
ìàäû. ßëèìè òîðà âóðàí êèìè ìÿíè òóòóá
áóðàõìàäû, ÷îõ ÷àëûøäûì, åøÿëÿíäèêúÿ
òîð áÿäÿíèìÿ äîëàøäû, òîðäàí úàíûìû
ãóðòàðà áèëìÿäèì. Àõøàìäàí ñÿùÿðÿ
ãÿäÿð òîðäà ãàëìûøàì, áàüðûì ïàðòëàéûð.
Ýÿë ìÿíè à÷, áóðàõ.
– Éîõ, ßçðàéèë, äàðûõìà, þçöí ÷îõ-
ëàðûíû òîðà ñàëìûñàí. Áàüðûíû ïàðòëàò-
ìûñàí, ùå÷ íÿ îëìàç. Ñþçöìÿ ãóëàã àñ,
øÿðòèìÿ ÿìÿë åòìÿñÿí ñÿíè à÷ûá áóðàõàí
äåéèëÿì.
– Øÿðòèí íÿäèð, Òîìðàë?
– Ñþç âåð êè, ìÿíèì þëöì ýöíöìö
áèð ùÿôòÿ ÿââÿë õÿáÿð âåðÿúÿêñÿí.
– ×ÿòèí îëñà äà ñþç âåðèðÿì, Òîìðàë.
Ìÿíè à÷ áóðàõ.
Òîìðàë òîðó à÷ûá ßçðàéèëè áóðàõäû.
Àéëàð-èëëÿð êå÷äè. Òîìðàë íÿâÿ-íÿ-
òèúÿëè ïèðàíè áèð ãîúà îëìóøäó. Î áèð ýöí
éåðÿ ìåéâÿ àüàúû òèíýëÿðè áàñäûðûðäû.
Òîìðàë ýþðäö êè, áèð àäàì óçàãäàí
òåç-òåç îíà áàõûá èðèøèð, äèøëÿðèíè àüàðäûð.
Òîìðàë ÿë ñàõëàéûá ñîðóøäó:
– Àé àäàì, êèìñÿí, íèéÿ ýöëöðñÿí?
– Ìÿíÿì, Òîìðàë, ßçðàéèëÿì
ýÿëìèøÿì õÿáÿð âåðèì, áèð ùÿôòÿí ãàëûð.
ßçðàéèë ñàáàù éåíÿ îðäàí êå÷èðäè. Ýþðäö
êè, Òîìðàë éåíÿ àüàú ÿêèð. Äþçìÿéèá
äèëëÿíäè:
– Åé Òîìðàë, áèëèðñÿí êè, þëöðñÿí, áó
àüàúû íèéÿ ÿêèðñÿí, ñÿí êè, îíóí áàðûíû
ýþðìÿéÿúÿêñÿí?
– Ìÿíäÿí ÿââÿë ÿêìèøäèëÿð éåäèê,
ìÿí äÿ ÿêèðÿì êè, ìÿíäÿí ñîíðà ýÿ-
ëÿíëÿð äÿðèá éåñèíëÿð, ìÿíè éàä åòñèíëÿð.
Ìÿí éóðäóìäà áàü ãîéóá ýåäèðÿì,
ñÿíèí êèìè äàü ãîéóá ýåòìèðÿì.
Áó èíñàíûí ùÿéàò âÿ þëöì ùàããûíäà
äöøöíúÿñèíèí áÿäèè èôàäÿñèäèð êè, Òîìðà-
ëûí-Äîìðóëóí òèìñàëûíäà ÿôñàíÿëÿøäèðèë-
ìèøäèð.
Àçÿðáàéúàíäà Òÿïÿýþçëÿ äÿ áàüëû
éåð àäëàðû âÿ õàëã àðàñûíäà éàøàéàí ÿôñà-
íÿëÿð ÷îõäóð. Øÿìêèðäÿí “Òÿïÿýþç”
àäëû ÿôñàíÿäÿ äåéèëèð: ñþéëÿíèëÿíÿ ýþðÿ
“Éåêÿ ãàëà”äà éàøàéàí èíñàíëàðûí ãÿ-
íèìè áèð Òÿïÿýþç èìèø. Áó Òÿïÿýþçöí
éåäèéè èíñàí ÿòè èìèø. Òÿïÿýþç àäàìëàðû
òóòóá áàðäàã éåðè äöçÿëòäèéè ãóéóéà
ñàëûá, àëìà-àðìóä éåäèðäÿðìèø, îíëàð
êþêÿëäèêäÿí ñîíðà éåéÿðìèø.
Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿ Òÿïÿýþçöí
ÿëèíÿ áèð ÷îáàí êå÷èð. ×îáàíû äà ùÿìèí
ãóéóéà ñàëûð. Àíúàã ÷îáàí éåìÿêëÿðäÿí
áîéóí ãà÷ûðûð, éàëíûç ãîéóí ÿòè éåäèéèíè
ñþéëÿéèð. Òÿïÿýþç ãîéóí ýÿòèðèá ãóéóéà
àòûð. ×îáàí ãîéóíóí äÿðèñèíäÿí ãàéûø
äöçÿëäèá ãóéóíóí áàøûíà àòûð âÿ îðàäàí
÷ûõûá ãà÷ûð. ×îáàí Òÿïÿýþçö þëäöðìÿéè
ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéóð. ×îõ ñûíàãëàð-
äàí ñîíðà Òÿïÿýþçö þëäöðöð. Äåéèëäèéè-
íÿ ýþðÿ, èíäè äÿ Òÿïÿýþçöí ãóéóñóíóí
öñòöíÿ ÷ûõûá àéàüû éåðÿ âóðàíäà ãó-
éóäàí ñÿñ ÷ûõûð.
Òÿïÿýþç ùàããûíäà ÿôñàíÿëÿð ÷îõäóð
âÿ ðÿíýàðÿíýäèð. Ùÿòòà åëÿëÿðè âàðäûð êè,
áó ÿôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ Òÿïÿýþç àçìàí áèð
íÿùÿíýäèð, åéíè çàìàíäà þçö êèìè ÿçà-
çèë áèð áàúûñû äà âàðäûð.
Ñÿäíèê Ïàøàéåâ
ßÕËÀÃ – ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðûíûí, áö-
òþâëöêäÿ äàñòàíäà ÿêñèíè òàïàí Îüóç
åòíîñóíóí äàâðàíûø âÿ ðÿôòàðëàðûíäà, áèð-
áèðè âÿ äèýÿðëÿðè èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ
ÿñàñëàíäûãëàðû ïðèíñèïëÿð ìÿúìóñó.
Îüóç ÿõëàãûíûí þçöëöíäÿ àøàüûäàêûëàð
äàéàíûðäû:
131
Ñàêðàë (Èëàùè) àëÿìäÿí ýÿëÿí áóéóðóãëàð
Éàõøû – éàìàí
Îëàð – îëìàçëàð
Úÿìèééÿòèí íèçàìû (äöçöìö)
Ñàêðàë (Èëàùè) àëÿìèí ìþâúóäëóüóíó
Äÿäÿ Ãîðãóä ùàããûíäà ñþéëÿíèëÿí áèð
äåéèìäÿí àøêàð åòìÿê îëàð:
“Îüóçûí îë êèøè òÿìàì áèëèúèñèéäè.
Íÿ äåðñÿ, îëóðäû. Ãàéèáäÿí äöðëö õÿáÿð
ñþéëÿðäè. Ùàã-Òààëàíûí, êþíëöíÿ èëùàì
åäÿðäè”. (Ä-23)
Ñàêðàë àëÿìèí áóéóðóãëàðûíûí ìÿú-
áóðåäèúè èðàäÿñè èñÿ (áóíëàð ùÿì äÿ
ñàêðàë áóéóðóãëàðûí ýöúöäöð) áåëÿ
àëãûøëàíûð:
“Àëëàù-Àëëàù äèìÿéèíúÿ èøëÿð îíìàç.
Ãàäèð Òàíðû âåðìÿéèíúÿ ÿð áàéûìàç.
ßçÿëäÿí éàçûëìàñà, ãóë áàøûíà ãÿçà
ýÿëìÿç” (Ä-212).
Èñëàìè ðóùäàäûð. Àíúàã ÿñêè ìèôîëî-
ýèéàäàí áÿëëèäèð êè, àðõàèê äèíè ìÿäÿíèé-
éÿòëÿð áó âÿ éà áàøãà øÿêèëäÿ ôàòóìó
(òàëåéè) áèëèðäèëÿð. Áó ìÿíàäà Èñëàìè
ðóùäà äåéèëìèø éóõàðûäàêû èíàíûø Îüóç
äöíéàäóéóìó ö÷öí òàì éåíè äåéèëäèð.
Îüóçäà äöíéàíûí ÿçÿëäÿí ñàêðàë íèçàì-
ëàíìàñû ùàããûíäà îëàí èíàíûøëàðû Èñëàìà
ãÿäÿð àíëàéûøûíà àñàíúà, òðàíñôîðìàñèéà
åäèëèá.
ßõëàãäà íÿéÿñÿ, ùàíñû äàâðàíûøàñà
èúàçÿ âåðèëèð (îëàðëàð), ùàíñûëàðàñà ãàäà-
üàëàð (éàñàãëàð) ãîéóëóð. Áó èúàçÿëÿðè,
éàñàãëàðû ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ ÿñàñëàíäûð-
ìàã îëàð. Ìÿñÿëÿí, “ßñêè ïàíáóã áåç
îëìàç, ãàðû äöøìÿí äîñò îëìàç” (Ä-39).
Áó, àíàëîýèéà ÿñàñûíäà ùÿãèãÿòè òàï-
ìàãäûð. Áó ùÿãèãÿòè òàïàíäàí ñîíðà
Äÿäÿ Ãîðãóäóí ñþéëÿìÿäèéè, àíúàã
ùÿìèí àíàëîýèéàäàí þç-þçöíÿ äîüàí
éàñàüû ãåéä åòìÿê îëàð: íÿ îëóðñà-
îëñóí, àëäàíûá ÿñêè éàüûíû äîñò ñàéìà.
Éàñàã ÿëâåðèøëèëèê, ôàéäàëûëûã áàõû-
ìûíäàí äà îëàð. Ìÿñÿëÿí, Áåéðÿê ÿñèð-
ëèêäÿí ãà÷àíäà êàôèðÿ éàñàüûíû äåéèð:
 “Ìÿðÿ ñàñû äèíëö êàôèð!
Îòóç äîãóç éèýèäèì ÿìàíÿòè,
ìÿðÿ êàôèð!
Áèðèí ÿêñèê (áóëñàì),
éåðèíÿ îí þëäöðÿéèì,
Îíûí ÿêñèê áóëñàì, éåðèíÿ
éöçèí þëäöðÿéèì,
ìÿðÿ êàôèð!” (Ä-1002).
Áóðàäà þç ùÿäÿñè èëÿ Áåéðÿê êàôèð
áÿéèíÿ èýèäëÿðèíè þëäöðìÿéè éàñàã åäèð.
Áó éàñàüû ÿñàñëàíäûðìàã, ýöúëö åòìÿê
ö÷öí êàôèðÿ áèëäèðèð êè, éàñàüû ïîçìà-
ìàã îíà ôàéäàëû îëàð, éÿ’íè ÿâÿçèíÿ áèðÿ
îí þç àäàìëàðûíû èòèðìÿç.
Éàñàãëàðà äöíéàíûí þç è÷èíäÿ òÿ-
ìÿë, ÿñàñ òàïìàã áöòöí ÿõëàãè þéðÿ-
òèëÿðäÿ, òÿëèìëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ Îüóç ÿõëàã
ñèñòåìèíäÿ âàð. Àíúàã áó ÿñàñëàðûí ùà-
ìûñû çÿèôäèð, áèð ÿñàñ î áèðèñè èëÿ âóðóëà
áèëÿð (ìÿñÿëÿí, êàôèð Áåéðÿéÿ äåéÿ áè-
ëÿð êè, ñÿí ìÿíèì áèð äþéöø÷öì ÿâÿ-
çèíÿ îíóí þëäöðñÿí, ÿâÿçèíÿ ìÿí äÿ
ñÿíèí éöç àäàìûíû þëäöðÿðÿì). Éàëíûç
éàñàãëàðûí, èúàçÿëÿðèí áèð òÿìÿëèíè
âóðìàã îëìóð. Áó äà Èëàùè òÿìÿëäèð.
ÊÃÄ-äÿ òÿñâèð îëóíàí îüóç úÿ-
ìèééÿòèíäÿ ÿõëàãè áóéóðóãëàðûí þçö-
ëöíäÿ ùÿð ùàíñû áèð ãûñà çàìàíäà âö-
úóäà ýÿëÿí âàðëûüûí (áÿéèí, àüñàããàëûí)
èñòÿéè, ýþñòÿðèøè äóðà áèëìÿç. ßõëàãè
áóéóðóã ùÿìèøÿ éöêñÿê, áþéöê âÿ éà
ñîíñóç çàìàíà ìàëèê ìÿãàì (Àëëàù,
Òÿáèÿò, Äþâð, Úÿìèééÿò) àäûíäàí âåðè-
ëÿíäÿ ÿñë ÿõëàãè áóéóðóã êèìè ãàâðà-
íûëûð. Äèíÿ ÿñàñëàíàí ÿõëàã – òÿìÿë êèìè
Ñàêðàëû, Ãåéá àëÿìèíè ýþòöðöð. Áàøãà
ÿõëàãè þéðÿòèëÿð éà òÿáèÿòè, éà ñèíôè, éà
úÿìèééÿòè þçöëÿ ÿñàñëàíûð. Áó áàõûìäàí
ÊÄÃ-äÿêè ÿõëàãè äåéèìëÿðäÿí àéäûí
îëóð êè, òöðêëÿðèí äöíéàñûíäà ÿõëàãûí
òÿìÿëèíäÿ Îüóç åëèíèí ýÿðÿêëÿðè äóðóð.
Êèòàáäà áó ñàêðàëû Èñëàìè Àëëàù, Õûäûð-
Èëéàñ âÿ ñ. òÿìñèë åäèð.
Íèéàçè Ìåùäè
132
ßÊßÐßÊ, ßÉÐßÊ – ßøòÿðÿê, Ãà-
ôàí, Úàëàëîüëó, Ìåùðè, Òàëèí ðàéîíëàðû
ÿðàçèñèíäÿ êÿíä àäëàðû îëìóøäóð. ßêÿ-
ðÿê òîïîíèìèíèí ìÿíáÿëÿðäÿ èøëÿäèëìÿ-
ñèíè I ÿñðÿ àèä åäèðëÿð âÿ ÿêèí÷èëèêëÿ
áàüëàéûðëàð. Åðìÿíè äèëèíäÿ ÿ ñàèòè (ñÿñè)
îëìàäûüû ö÷öí òÿùðèô åäèëÿðÿê ìÿíáÿ-
ëÿðäÿ Àãàðàê êèìè éàçûëìûøäûð. Åðìÿíè
òàðèõ÷èñè Ê.Êàíäçàêåòñè (Ýÿíúÿëè Êèðà-
ãîñ) þç “Õðîíèêà”ñûíäà òöðê äèëèíäÿ
äàíûøàí (åðìÿíèúÿ ìÿòíäÿ äÿ ùÿìèí
òàéôàíûí äàíûøûüûíû òöðêúÿ âåðìèøäèð)
àãàð òàéôàñû ùàããûíäà ìÿ’ëóìàò âåðìèø-
äèð. ßêèí÷èëèêëÿ áàüëû òàéôà àäû “ÿýÿð”
øÿõñ àäûíà, äàùà ñîíðà òàéôà àäûíà âÿ
íÿùàéÿò òîïîíèìÿ ÷åâðèëìèøäèð. ÊÄÃ-
äÿ ßê(ÿ)ðÿê êèìè õàòûðëàíûð.
ßäÿáèééàò:
Åðìÿíèñòàí àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí òàðèõè
úîüðàôèéàñû, Á., 1995.
Èñòîðèÿ àðìÿíñêîãî íàðîäà ñ äðåâíåé-
øèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé. (Ïîä ðåä.
Ì.Ã.Íåðñåñ). Åðåâàí. 1980.
Àêîïéàí Ò. Ìåëèê-Áàõøèéàí, Ñ. Áàðñûü-
éàí Î. Åðìÿíèñòàí âÿ îíà éàõûí ÿðàçèëÿðèí
òîïîíèìèê ñþçëöéö, Èðÿâàí, 1986, (åðìÿ-
íèúÿ).
Êàíäçàêåòñè Ê. “Èñòîðèÿ Àðìåíèè,
Ì., 1976.
ßËßÌ – áóðàäà: áàéðàã. ÊÄÃ-äÿ òóü,
ñàíúàã ñþçëÿðè èëÿ éàíàøû áöòöí ìÿãàì-
ëàðäà áàéðàã ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Ëàêèí
ÿëÿì, òóü âÿ ñàíúàã ùÿð ö÷ö åéíèëÿ áàé-
ðàüû áèëäèðìèð. Áóíëàðäàí áàéðàã ìÿíà-
ñûíäà òàì èøëÿíÿí ÿëÿìäèð. ßëÿì ùÿì
äÿ ìÿðàñèìëÿðèí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ áàüëû
ãàëäûðûëàí áàéðàüûí ðÿíýèíè, þë÷öñöíö
áèëäèðèð: “Ãàáà ÿëÿì ýþòöðÿí õàíûíóç
êèì... Ãàáà ÿëÿì ýþòöðÿí õàíûìûç -Áà-
éûíäûð õàí!” (Ä-23112).
ßËÈÍÚß, ÀËÛÍÚÀ ÃÀËÀÑÛ – ÊÄÃ-
äÿ 3 äÿôÿ àäû ÷ÿêèëèð: Õ áîéäà äåéèëèð,
“...éîëó ßëèíúÿ ãàëàñûíà óüðàìûøäû...”
(Ä-2553); “...ßýðÿýè òóòäóëàð, ßëèíúÿ
ãàëàñûíà çèíäàíà áûðàãäûëàð” (Õ.
Ä-25513); “Ùöíÿðèí âàð èñÿ ãàðòàøûí
ßëèíúÿ ãÿëÿñèíäÿ ÿñèðäèð, âàð àíû ãóðòàð”
(Õ, Ä-2571).
Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ
ßëèíúÿãàëà øÿêëèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
ßëèíúÿ ãàëàñû Íàõ÷ûâàíûí Úóëôà
ðàéîíóíäà Ãàçàí÷û êÿíäèíèí úÿíóáóí-
äà îëàí ßëèíúÿ äàüûíûí òÿïÿñèíäÿ éåð-
ëÿøèð. Äàü ßëèíúÿ ÷àéûíûí ñàü ñàùèëèíäÿ-
äèð. Ùöíäöðëöéö 2000 ì-äèð. ×ûõûëìàñû
÷ÿòèí îëàí ñûëäûðûì ãàéàëûãëàðëà ÿùàòÿ
îëóíóð.
ßëèíúÿ ãàëàñûíûí çèðâÿñèíäÿ ìöäà-
ôèÿ ö÷öí òèêèëìèø ãàëàíûí òàðèõè VI-VII
ÿñðëÿðÿ àèä åäèëèð.
ßëèíúÿ ãàëàñûíûí àäûíû ãÿäèì òöðê
òàéôàëàðûíäàí îëàí “ßëèúèùèí” (åë÷èùèí)ëÿ
áàüëû îëäóüóíà äàèð ôèêèðëÿð âàð. Áó òàéôà
ìîíãîëëàðûí Àçÿðáàéúàíà éöðöøëÿðè çà-
ìàíû Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëà-
øûðäû. Ëàêèí ßëèíúÿ ãàëàñûíûí òàðèõè äàùà
ÿââÿëêè äþâðëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìöäàôèÿ
ãàëàñûíûí åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ òèêèëäèéè äÿ
åùòèìàë åäèëèð. Òàðèõ÷è âÿ ñÿééàùëàðäàí
Àñîëèê (928-1018), Ñòåôàí Îðáåëèàíè
(1258-1304), ßí-Íÿñÿâè (ÕIII ÿñð),
Êëàâèõî (XV), Þâëèéà ×ÿëÿáè (XVII) âÿ
áàøãàëàðû áó ãàëà ùàããûíäà ìÿëóìàò
âåðèðëÿð.
Áèð ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ áó ãàëàíûí àäû
ãÿäèì òöðê äèëèíäÿ “Àëàí÷èê”, “Ìåé-
äàí÷à”, “Êè÷èê ìåéäàí” êèìè ìÿíàëàð
äàøûìûøäûð. Ãàëàíûí àäû “àëàí”, “ùà-
ìàð”, “äöçÿíëèê”, “ìåéäàí” êèìè äÿ
øÿðù åäèëèð.
Áó ãàëàíû ýþçëÿðè èëÿ ýþðìöø áèð
òöðê òàðèõ÷èñè þç ÿñÿðèíäÿ éàçûð êè,
“ßëèíúÿ ìÿùáÿñè ìöëêäöð”. Ãÿäèìäÿí
ìöùàðèáÿëÿð çàìàíû ìÿüëóá îëìóø âÿ
âàð-äþâëÿòèíè, òàõò-òàúûíû èòèðìèø ùþêì-
äàðëàð áóðàäà ùÿáñõàíàäà ñàõëàíûë-
ìûøäûð. Ãàëà éöêñÿê, ÿë÷àòìàç ãàéàíûí
áàøûíäà òèêèëìèøäèð. Èêè òÿðÿôèíÿ ìè-
133
íàðÿéÿ áÿíçÿð äèâàðëàð âÿ áó äèâàðëàðûí
þíöíäÿ äàùà ÿëàâÿ äèâàð ÷ÿêèëèá ùàñàð
îëìóøäóð.
Õàëã àðàñûíäà ßëèíúÿ-ßëèíúèê êèìè
èçàù åäèëèð. Áó èñÿ ãàëàíûí àëûíìàçëûüûíà,
ÿë÷àòìàçëûüûíà èøàðÿäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., 2000.
Ìÿììÿäîâ Í. Àçÿðáàéúàíûí éåð àäëàðû.
Á., 1993.
Áàáàéåâ Ñ. Íàõ÷ûâàíäà “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” òîïîíèìëÿðè. Á., 1999.
ßLÈÉÅ ÙÅÉÄßÐ ßËÈÐÇÀ ÎÜËÓ
(1923, Àçÿðáàéúàí Ðåñï. – 2003) –
Ýþðêÿìëè èúòèìàè-ñèéàñè âÿ äþâëÿò õà-
äèìè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðå-
çèäåíòè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòà-
íûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâëÿò
Êîìèññèéàñûíûí ñÿäðè.
1997-úè èë àïðåëèí 20-äÿ “Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éó-
áèëåéè ùàããûíäà” ôÿðìàí âÿ 1999-úó èë
ôåâðàëûí 21-äÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâ-
ëÿò Êîìèññèéàñûíûí òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàã-
ãûíäà” ñÿðÿíúàì èìçàëàìûøäûð. Îíóí
ñÿäðëèéè èëÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí
1999-úó èë 16 ôåâðàë, 1999-úó èë 8 àïðåë
âÿ 2000-úè èë 11 ìàðò òàðèõëè ö÷ èúëàñû êå-
÷èðèëìèøäèð. Áó èúëàñëàðäà î, ýèðèø ñþçö
ñþéëÿìèø âÿ éåêóí íèòãè èëÿ ÷ûõûø åò-
ìèøäèð.
Ùåéäÿð ßëèéåâ èìçàëàäûüû ðÿñìè
ñÿíÿäëÿðäÿ, åòäèéè ÷ûõûø âÿ íèòãëÿðäÿ,
âåðäèéè ìöñàùèáÿëÿðäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä
ìþâçóëàðûíà ìöðàúèÿò åäèá, äàñòàíû
Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí, ìÿäÿíèééÿòèíèí,
åëìèíèí, ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ìþùòÿøÿì,
ÿí ïàðëàã àáèäÿñè àäëàíäûðûá.
Î, þç íèòã âÿ ÷ûõûøëàðûíäà Àçÿðáàé-
úàí õàëãûíûí äöíéàýþðöøöíöí òÿøÿêêöë
òàïìàñûíäà “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí
ìèñèëñèç ðîëóíó õöñóñè ãåéä åòìèøäèð.
 Ùåéäÿð ßëèéåâ äàñòàíûí Àçÿðáàé-
úàíûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿð õÿçèíÿñèíäÿ
òóòäóüó ìöùöì éåðèí èíäèéÿ ãÿäÿð
ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿäè-
éèíè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìûø âÿ áóíóí ñÿáÿá-
ëÿðèíè ýþñòÿðìèøäèð. Î, 50-úè èëëÿðäÿ
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí òÿä-
ãèãàò÷ûëàðû îëìóø Ìÿììÿä Àðèô Äàäàø-
çàäÿ, Ùÿìèä Àðàñëû, Ìÿììÿäùöñåéí
Òÿùìàñèá, ßáäöëÿçÿë Äÿìèð÷èçàäÿ âÿ
áàøãàëàðû êèìè ôÿäàêàð àëèìëÿðèí õèä-
ìÿòëÿðèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð.
Òîòàëèòàðèçì äþâðöíäÿ ðåïðåññèéàéà
óüðàìûø “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” þç ùÿ-
ãèãè äÿéÿðèíè 50-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àëñà
äà, àáèäÿíèí äàùà ôóíäàìåíòàë øÿêèëäÿ
þéðÿíèëìÿñè âÿ íÿøðè èøëÿðè ìöñòÿãèë
Àçÿðáàéúàíäà äàùà ýåíèø âöñÿò àë-
ìûøäûð.
Ùåéäÿð ßëèéåâ òöðê õàëãëàðûíûí
öìóìè òàðèõè êþêëÿðûíèí Äÿäÿ Ãîðãóäëà
áàüëûëûüûíû ýþñòÿðÿðÿê, äàñòàíûí Àçÿð-
áàéúàí õàëãûíà, áöòöí òöðê äöíéàñûíà
ìÿõñóñ îëäóüóíó, àíúàã îíóí âÿòÿíèíèí
ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû, ñà-
ùèáèíèí àçàä Àçÿðáàéúàí õàëãû îëäóüóíó
âóðüóëàìûøäûûð. Î, áó ãÿùðÿìàíëûã åïî-
ñóíóí þëêÿìèçèí éàøàäûüû èíäèêè ìÿðùÿ-
ëÿäÿ õöñóñèëÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åò-
äèéèíè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìûøäûð. Îíóí ôèê-
ðèíúÿ, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ó, îíóí
ùÿð êÿëìÿñèíè, ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëû
ìÿêòÿá èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã þéðÿíìÿ-
ëèäèð. Áåëÿ êè, ýÿíú íÿñèë áóíëàðû íÿ
ãÿäÿð äÿðèíäÿí ìÿíèìñÿñÿ, ìèëëÿòèíè,
õàëãûíû, âÿòÿíèíè – ìöñòÿãèë Àçÿðáàé-
úàíû äà áèð î ãÿäÿð ñåâÿð.
Ùåéäÿð ßëèéåâ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí èúëàñëàðûíäà äþâ-
ëÿò ãóðóìëàðû, àëèìëÿð, éàðàäûúû çèéàëûëàð
ãàðøûñûíäà äàñòàíëà áàüëû äàùà ôóí-
äàìåíòàë åëìè òÿäãèãàòëàð, ÿäÿáè, òÿñâèðè
ñÿíÿò, òåëåâèçèéà, êèíî âÿ ñÿùíÿ ÿñÿðëÿðè-
íèí, àáèäÿëÿð, ïàðê êîìïëåêñëÿðè âÿ ñàè-
ðÿíèí éàðàäûëìàñû âÿçèôÿñèíè ãîéìóøäóð.
134
ßËÞÏÌß – Îüóçëàðäà àäÿò. ÊÄÃ-äÿ
Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà ýÿëÿí Áÿêèë
ýþðöø çàìàíû õàíûí ÿëèíè þïöð, “Óøóí
ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéó”íäà Ñÿýðÿê áèð
òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ßýðÿê àäëû ãàðäàøû
îëäóüóíó âÿ äóñòàã ýåòäèéèíè þéðÿíèð.
Àíàñû Ñÿýðÿéÿ áèëäèðèð êè, ñÿí äÿ Îüóç
áÿéëÿðèíÿ ãîøóë, îíó ãàðøûëàìàüà ýåò âÿ
...”Îë éèýèäÿ éåòäöýèíäÿ
Àü-áîç àòûí öçÿðèíäÿí éåðÿ åíýèë!
ßë ãàâøûðûá, îë éèýèäÿ ñàëàì âåðýèë!
ßëèí þïöá, áîéíûí ãóúüûë!” (Ä-2587).
Åëÿ ãàðäàøûíû ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðìàüà
éîëëàíàíäà äà Ñÿýðÿê àéðûëûã àíûíäà
àòà-àíàñûíûí ÿëèíè þïöð. Ãàíòóðàëû äà
âàëèäåéíëÿðèíèí ÿëëÿðèíäÿí þïöá Ñåëúàí
õàòóíóí àðõàñûíúà ýåäèð.
Áîéëàðäà ÿëþïìÿ àäÿòèíÿ ÷îõ úèääè
éàíàøûëûá. Áåëÿ êè, àòà äóðà-äóðà îüóëóí
ÿëèíè þïìÿê ÿí àçû ãÿáàùÿò ñàéûëûá.
“Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áî-
éó”íäà êàôèðëÿð òèúàðÿòäÿí äþíÿí áÿçèð-
ýàíëàð öñòÿ áàñãûí åäèá ìàë-ìöëêëÿðèíè
ÿëëÿðèíäÿí àëûðëàð. Îíëàðûí éàðäûìûíà
þçöíö éåòèðÿí Áåéðÿê êàôèðëÿðè ãûëûíúäàí
êå÷èðèð âÿ ìàëëàðû áÿçèðýàíëàðà ãàéòàðûð.
Àììà þç êèìëèéèíè îíëàðà áèëäèðìèð.
Áÿçèðýàíëàð ýÿëèá Áàéáþðÿ áÿé ãàðøû-
ñûíäà áàø åíäèðèá ñàëàì âåðäèêëÿðè âàõò:
“Ýþðäöëÿð êèì, îë éèýèò êèì, áàø êÿñöá-
äöð, ãàí äþêöáäöð, Áàéáþðÿ áÿýèí ñà-
üûíäà îòóðàð. Áàçèðýàíëàð éöðèäèëÿð, éè-
ýèäèí ÿëèí þïäèëÿð. Áóíëàð áþéëÿ åäèúÿê
Áàéáþðÿ áÿýèí àúûüû òóòäû” (Ä-743).
ÊÄÃ-äÿ áó äà àéäûí îëóð êè, ÿýÿð
áèð êèìñÿ þç ñÿùâèíè åòèðàô åäèá ãàðøû-
ñûíäàêûíûí ÿëèíè þïÿðñÿ, îíóí ýöíà-
ùûíäàí êå÷èëèð. Îâ ìÿðàñèìèíäÿ Áÿêèëèí
ùöíÿð âÿ áàúàðûüûíà øöáùÿ èëÿ éàíàøûëûð.
Áóíó òÿùãèð ñàéàí Áÿêèë Áàéûíäûð âÿ
Ãàçàí õàíäàí êöñöá Îüóçäàí êþ÷ìÿê
íèééÿòèíÿ äöøöð. Ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿð òóòàí
Øþêëö Ìÿëèê ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìèð. Áÿ-
êèëèí éóðäóíà ÷àïüûíà ùàçûðëàøûð. Âÿçèé-
éÿòè áåëÿ ýþðÿí Áÿêèë îüëóíó éàíûíà
÷àüûðûá äåéèð êè, îüóë, äàéàíìà òåç ýåò:
Àüûç-äèëäÿí Áàéûíäûðà ñàëàì âåðýèë!
Áÿýëÿð áÿýè îëàí Ãàçàíûí ÿëèí þïýèë!
“Àü ñàãàëëó áàáàì áóíëó”, – äåýèë!
“ßëáÿòäÿ âÿ ÿëáÿòäÿ Ãàçàí áÿý
ìàíà éåòèøñöí äåäè”,– äåýèë!
Ýÿëìÿç îëñàí, ìÿìëÿêÿò áîçûëóá
õàðàá îëóð,
Ãûçûì-ýÿëèíèì ÿñèð ýåòäè, áÿëëö áèëýèë! –
äåäè (Ä-24413).
ßëþïìÿ èëÿ áàüëû àäÿòèí ùÿëÿëèê
éàëíûç ÊÄÃ-äÿ ðàñò ýÿëèíÿí áèð ìÿãàìû
äà ìàðàã äîüóðóð. Êè÷èêëÿð áþéöêëÿðèí
ÿëèíäÿí, áþéöêëÿð äÿ þç íþâáÿëÿðèíäÿ
îíëàðûí áîéóíëàðûíäàí þïöðëÿð.
Àáèäÿíèí îíóíúó áîéóíäà Ñÿýðÿê
éàüûëàðà öñòöí ýÿëèá ãàðäàøûíû ãàçàìàò-
äàí ãóðòàðûð. “Ãàëãóáàíû èêè ãàðäàø ãó-
úà-ãóúà ýþðöøäèëÿð. ßýðÿê êè÷èê ãàðäà-
øûí áîéíûí þïäè. Ñÿýðÿê äàõû àüàñûíûí
ÿëèí þïäè” (Ä-2701).
Åéíè ùàëûí òÿêðàðûíû “Ñàëóð Ãàçàíûí
åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà äà ýþðöðöê.
Óðóç Îüóç áÿéëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ àòàñû Ãà-
çàí õàíû äóñòàãëûãäàí ãóðòàðìàüà éîë-
ëàíûð. Åëÿ îëóð êè, êàôèðëÿð Ãàçàíûí þçö-
íö ýÿëÿíëÿðëÿ úÿíýÿ ÷ûõàðûðëàð. Îüóë
äöøìÿí ãèéàôÿñèíäÿ îëàí àòàñûíû òàíû-
ìàéûá çÿðáÿ åíäèðìÿê èñòÿéèð. Ãàçàí
þçöíö íèøàí âåðÿíäÿ àòäàí éåðÿ åíèð,
àòàñûíûí ÿëèíè þïöð. Ãàçàí äà, éåðÿ åíèð,
îüëóíóí áîéíóí þïöð.
Áó ñîíóíúó àäÿò îüëàíëà ãûç àðà-
ñûíäà äà îëóá. Éÿíè îüëàí ãûçûí áîéíó-
íó, ãûç èñÿ àäàõëûñûíûí ÿëèíè þïöá. Ãàíëû
ãîúà îüëó Ãàíòóðàëûíû Ñåëúàí õàòóíóí
àðõàñûíúà ýåòìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê èñòÿ-
éèð. Ãàíòóðàëû èñÿ úàâàáûíäà áèëäèðèð êè,
ìÿí éàðûø-âóðóø éîëó èëÿ ãûçû-Ñåëúàí
õàòóíó àëàúàã âÿ áîéíóí þïÿúÿéÿì.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ßÌÌÀÍ (ÓÌÌÀÍ) ÄßÍÈÇÈ –
ÊÄÃ-äÿ éàëíûç áèð áîéäà òÿñàäöô åäèëèð.
135
ÕI áîéäà êàôèðëÿð ÿëèíäÿ äóñòàã îëàí
Ãàçàí õàí äåéèð: “Àðãû÷ ãûðäà éûãàíûð,
ßììàí äÿíèçèíäÿ ñàðá éåðëÿðäÿ éàïûë-
ìûø êàôèð øÿùÿðè, ñàüà-ñîëà ÷ûðïûíäû óðàð
éöçýè÷èëÿðè” (XI, Ä-2791).
Ì.Ô.Êûðçûîüëó áó òîïîíèì ùàããûí-
äà éàçûð: “Ùèíäèñòàíûí ãÿðáèíäÿ, Èðàíûí
âÿ Ñèíäèí úÿíóáóíäàêû äÿíèçèí, Óì-
ìàí äÿíèçè àäëàíäûüû ìÿëóìäóð. Àíúàã
ÊÄÃ-äÿ àäû êå÷ÿí Óììàí äÿíèçèíèí
Ùèíä îêåàíûíûí áèð óúó îëàí áó äÿíèçìè,
éîõñà õàëã àðàñûíäà “Áÿùð ìöùèä”
(Ìöùèä îêåàíû), óúñóç-áóúàãñûç äÿíèç
ìÿíàëàðûíäà (Óììàí äÿíèçè, Áÿùðè
óììàí) èøëÿíäèéè ìÿëóì äåéèë”.
Îðõîí Øàèã âÿ Ù.Àðàñëû èñÿ ãûñàúà
îëàðàã áó àäûí ßðÿáèñòàí éàðûìàäàñûíäà
äÿíèç àäû îëäóüóíó, áÿäèè ÿäÿáèééàòäà
áþéöê äÿíèç ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèíè
ãåéä åäèðëÿð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó âÿ Ù.Àðàñëû áó ñþçö
“Óììàí”, Ñ.ßëèçàäÿ èñÿ Äðåçäåí íöñ-
õÿñè ÿñàñûíäà òÿðòèá åòäèéè éåíè ìÿòíäÿ
“ßììàí äÿíèçè” êèìè îõóíóøó äöçýöí
ñàéìûøäûð.
Ùÿð ö÷ ìöÿëëèô áåëÿ ùåñàá åäèð êè,
áó àä ÊÄÃ-äÿ öìóìè ìÿíàäà áþéöê
äÿíèç êèìè èøëÿíìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí êèòàáû.
Èñò., 1973.
ßÐßÍ – Ãÿäèì Þí Àñèéàäà ýåíèø éà-
éûëìûø “ÿð“ ñþçöíöí ÿñêè òöðê ÷àüûíäà
èøëÿê îëàí øÿêëè. ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ “ÿðëÿð
ÿðè“, “èýèäëÿð èýèäè“, åëÿúÿ äÿ “êèøè“,
“äþéöø÷ö“, “ãÿùðÿìàí“ äåìÿêäèð.
“Àëï“ âÿ “áÿé“ ñþçëÿðè èëÿ éàíàøû äà èø-
ëÿíÿ áèëèð: “Àëï ÿðÿíëÿð ãûðûìûíäàí
ãàéóðäû“ (Ä-181); “Îë ýöí úèëàñóí áÿý
ÿðÿíëÿð äþíÿ-äþíÿ ñàâàøäû“ (Ä-132).
Ùÿëÿ øóìåð äèëèíäÿ åéíè àíëàìäà
“åðåí“ øÿêëèéëÿ èøëÿíÿí áó ñþçöí ìÿíàñû
ãÿäèì òöðêëÿðäÿ Ýþéòöðê ÷àüëàðûíäà
îëäóüó êèìè (Ýþéòöðê àáèäÿëÿðèíäÿ
äþâëÿò ãóðàí Èë-Òåðèø êàüàíûí 17 íÿôÿð-
äÿí èáàðÿò ÿí éàõûí àäàìëàðûíà äà
ÿðÿí//eren äåéèëèðäè) ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ –
óéüóð, ãûðüûç õàãàíëûãëàðû âÿ Îüóç Éàá-
üó äþâëÿòè çàìàíûíäà äà äÿéèøìÿ-
ìèøäèð. Àëòûí-ýþë àáèäÿëÿðèíäÿ “ßð àòûì
ßðÿí Óëóü, ßðäÿìëè áàòóð ìÿí“ âÿ ñ.
øÿêëèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Áîéëàðûí äèëèíäÿ “ÿðÿí“ ñþçö åëÿúÿ
äÿ “áèëèê, ìÿðèôÿò ñàùèáè“ (“Áó äöíéàéû
ÿðÿíëÿð ÿãëëÿ áóëìûøëàðäûð“ – Ä-182),
ùÿì÷èíèí “òÿðèãÿò ïèðè; þâëèéà“ àíëàìëàðû
èôàäÿ åòìÿêäÿäèð (Äÿäÿ àéäûð: “Àëëàùûí
èíàéÿòè, ÿðÿíëÿðèí ùèììÿòè îëäû…“ –
Ä-86).
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á.,2000.
Úÿëèëîâ Ô. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ìîðôî-
íîëîýèéàñû, Á., 1988.
ßñýÿð ß., Ãûï÷àã Ì. Òöðê ñàâàø ñÿíÿòè,
Á., 1996.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ßÑÊÈ ÒÖÐÊ ÄÀÑÒÀÍËÀÐÛ – Òöðê
õàëãëàðûíûí âÿ öìóìÿí òöðê äöíéàñûíûí
îðòàã äÿéÿðëÿðè ùÿð áèð òöðê õàëãû ö÷öí
äîüìàäûð. Îðòà Àñèéàäà ãÿëÿìÿ àëûíàí
Êàøãàðëû “Äèâàí”û Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè,
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ö÷öí íÿ ãÿäÿð
äÿéÿðëèäèðñÿ, Àçÿðáàéúàí úîüðàôèéà-
ñûíäà ôîðìàëàøàí ÄÃ îüóçíàìÿëÿðè äÿ
áöòöí òöðê õàëãëàðû ö÷öí î ãÿäÿð ÿçèç âÿ
äîüìàäûð. Âÿ áó ýöí þçáÿê, òöðêìÿí,
òàòàð, ãûðüûç, ãàçàõ, Àçÿðáàéúàí... òöðê-
ëÿðèíèí îðòàã äÿéÿðëÿðè äåéÿðêÿí îðòàã
ìèôîëîýèéà, äàñòàí ÿäÿáèééàòû, ôîëêëîð,
îðòàã éàçûëû àáèäÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí ñþçäÿ,
äèíäÿ ðåàëëàøàí ìÿäÿíèééÿò ñèñòåìèíèí
áöòþâëöéö íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Ìèëëè þçöíöèäðàêäà åïîñ ìÿ-
äÿíèééÿòè þíÿìëè áèð éåðÿ, ðîëà ìàëèêäèð.
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òÿøÿê-
êöëö (V-X ÿñðëÿð) ïðîñåñè ãÿäèì (öìó-
136
ìè) òöðê ÿäÿáèééàòûíûí ñîí äþâðöíÿ äö-
øöð – áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, ãÿäèì
(öìóìè) òöðê ÿäÿáèééàòû Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòûíûí, õöñóñèëÿ åïîñóíóí
ýåíåòèê (âÿ áóíäàí èðÿëè ýÿëÿí òèïîëîæè!)
ÿñàñûíäà äàéàíûð. Îíà ýþðÿ äÿ ãÿäèì
òöðê òÿôÿêêöðöíöí ÿí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿ-
ðèíè, èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè, õàðàêòåðèíè áè-
ëàâàñèòÿ ÿêñ åòäèðÿí ãÿäèì (öìóìè) òöðê
åïîñóíó ìþâúóä ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà áó
âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ þéðÿíìÿäÿí
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí íÿ òÿøÿêêöë,
íÿ äÿ ôîðìàëàøìà òàðèõèíè äöçýöí ìå-
òîäîëîýèéà èëÿ àðàøäûðìàã ìöìêöí
äåéèë; òÿêúÿ îíó äåìÿê êèôàéÿòäèð êè,
ÊÄÃ-äÿí “Êîðîüëó”éà, Íÿñèìè, Ì.Ôö-
çóëèäÿí Ñ.Âóðüóíà, Ð.Ðçàéà, ×.Ùö-
ñåéíîâ âÿ Àíàðà ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáè-åñòåòèê òÿôÿêêöðöíöí ÿí ìöùöì
ìÿùñóëëàðû éà áèðáàøà, éà äà äîëàéû øÿ-
êèëäÿ ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñ òÿôÿê-
êöðöíöí áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ òÿçà-
ùöðöäöð. ßýÿð ãÿäèì (öìóìè) òöðê
åïîñó âÿ îíóí ÿñàñûíäà ñîíðàêû (òÿõìè-
íÿí X-XV) ÿñðëÿðäÿ ìöÿééÿíëÿøÿí
ðåýèîíàë (ýÿëÿ-ýÿëÿ ìèëëè) òöðê åïîñëàðû
îëìàñà èäè, ùå÷ øöáùÿñèç, äöíéà ÿäÿáèé-
éàòû òàðèõèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ êåéôèééÿò-
ëÿðè èëÿ ñå÷èëÿí ìöêÿììÿë òöðê, þçáÿê,
ãàçàõ... âÿ î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòû äà îëìàçäû.
“Åïîñ” ñþçö ÿäÿáèééàòøöíàñëûãäà
ùÿì äàð – “äàñòàí” ìÿíàñûíäà, ùÿì äÿ
ýåíèø ìÿíàäà èøëÿíèð êè, ñîíóíúóñó (ýå-
íèø ìÿíàñû) áó âÿ éà äèýÿð õàëãûí, éà-
õóä õàëãëàðûí ãÿäèì ÿäÿáèééàòûíäàí
äàíûøàíäà þçöíö äàùà ÷îõ äîüðóëäóð –
ùÿð øåéäÿí ÿââÿë îíà ýþðÿ êè, ãÿäèì
äþâðëÿðäÿí ãàëìûø, ìöõòÿëèô éàçûëû
ìÿíáÿëÿðäÿ ìöùàôèçÿ åäèëìèø “ÿñÿðëÿð”
íÿ ãÿäÿð ìöñòÿãèë îëñàëàð äà, âàùèä áèð
ÿñÿðèí – åïîñóí ùèññÿëÿðè òÿñÿââöðöíö
éàðàäûð. Ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñó äà
áåëÿäèð... Âÿ áó ìÿíàäà “åïîñ” ñàäÿúÿ
äàñòàí äåéèë, ìöõòÿëèô äàñòàíëàð, ñöæåò-
ëÿð, ìîòèâëÿð âåðÿ áèëÿúÿê, øàõÿëÿíìÿê
èìêàíû îëàí, ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí
èúòèìàè-åñòåòèê òÿôÿêêöðöíö áöòþâëöêäÿ
èôàäÿ åäÿí ìþùòÿøÿì ÿñÿð-ïîòåíñèéàäûð
êè, îíó òàì ùàëûíäà ÿëäÿ åòìÿê éîõ,
ìþâúóä ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà òÿõìèíÿí
òÿñÿââöð, éàõóä ðåêîíñòðóêñèéà åëÿìÿê
ìöìêöíäöð: ùÿìèí òÿñÿââöð èäåéà-åñ-
òåòèê, ïîåòåõíîëîæè, ëèíãâîïîåòèê âÿ ñ.
êîìïîíåíòëÿðèí éàðàòäûüû öçâè ñèñòåì-
äÿí èáàðÿòäèð.
Ãÿäèì òöðê åïîñóíóí èäåéà-åñ-
òåòèê, ïîåòåõíîëîæè, ëèíãâîïîåòèê âÿ ñ.
ïîòåíñèàëû èñòÿð Àçÿðáàéúàí åïîñó, èñ-
òÿðñÿ äÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòû ö÷öí åëÿ áèð
çÿíýèí ìÿíáÿäèð êè, ùÿìèí ïîòåíñèàë
ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ, ìÿðùÿëÿëÿðäÿ îë-
äóüó êèìè, áó ýöí äÿ ÿäÿáèééàòûí åñ-
òåòèê-ïîåòèê ÿñàñûíäà äóðìàãäà äàâàì
åäèð âÿ ìöàñèð òöðê õàëãëàðû ÿäÿáèééàò-
ëàðûíû âàùèä áèð êþêÿ, ýåíîòèïÿ áàüëàéûð.
Ãÿäèì òöðê åïîñó, öìóìèééÿòëÿ
òöðê åòíèê-åñòåòèê òÿôÿêêöðö, ìöõòÿëèô
òÿäãèãàò÷ûëàðûí àðàøäûðìàëàðûíäà ýÿëäèê-
ëÿðè íÿòèúÿëÿðè öìóìèëÿøäèðÿñè îëñàã,
òÿõìèíÿí å.ÿ. I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà
ôîðìàëàøìûøäûð. Ùÿìèí äþâðäÿí åòèáà-
ðÿí òöðêëöéöí ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿ
òÿçàùöð åäÿí áèëàâàñèòÿ òàðèõè áàøëàéûð
êè, áó äþâðÿ ãÿäÿð òöðê åïîñóíóí ùàíñû
òàðèõè äþâðëÿðäÿí, ìÿðùÿëÿëÿðäÿí êå÷èá
ýÿëäèéè, åïîñó, ÿäÿáè-áÿäèè òÿôÿêêöðö,
èúòèìàè-êóëòóðîëîæè ùÿéàòû áàðÿäÿ ìÿëó-
ìàòëàð éà ÷îõ àçäûð, éà äà äåìÿê îëàð
êè, éîõäóð. Ëàêèí áèð ìöëàùèçÿ åëÿ áèð
úèääè òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëìûð (âÿ ýåò-
ýåäÿ äàùà òåç-òåç åøèäèëèð) êè, òöðê ìÿ-
äÿíèééÿòè å.ÿ. V ìèíèëëèêäÿí áàøëàéàðàã
ýÿëÿí Òóðàí-Àëòàé ìÿäÿíèééÿòèíèí âà-
ðèñèäèð – òöðê, ìîíãîë âÿ òóíãóñ-ìàíúóð
åïîñëàðû êèìè, òàðèõè áèð äèôôåðåíñèàñè-
éàíûí íÿòèúÿñè îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Îíà
ýþðÿ äÿ îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí åïî-
ñóíäà ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñóíóí
ìîòèâëÿðè, öíñöðëÿðè ìöùàôèçÿ åäèëèð.
137
Å.ÿ. I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà ôîðìà-
ëàøàí ãÿäèì òöðê åïîñ òÿôÿêêöðö, ùÿìèí
äþâðäÿí I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð
èíêèøàô åòìèø, òÿêìèëëÿøìèø, çÿíýèíëÿø-
ìèøäèð, êèôàéÿò ãÿäÿð ìöðÿêêÿá îëàí áó
ïðîñåñè áöòöí ìèãéàñû èëÿ òÿñÿââöð åò-
ìÿê íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëñà äà, ùÿð ùàëäà
ìöìêöíäöð: õöñóñèëÿ îíà ýþðÿ êè,
ãÿäèì òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíöí òÿêà-
ìöëöíö ÿêñ åòäèðÿí ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿð
ìþâúóääóð (ëàêèí ùÿìèí ìÿíáÿëÿðèí
ñèñòåìëè þéðÿíèëìÿñè òÿúðöáÿñè, äåìÿê
îëàð êè, ìöÿééÿíëÿøìÿìèøäèð).
Ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñóíóí
ìÿíøÿéè áàðÿäÿ äàíûøàðêÿí, ùå÷ øöáùÿ-
ñèç, ãÿäèì (öìóìè) òöðê ìèôîëîýèéà-
ñûíà, åëÿúÿ äÿ òöðê äèôôåðåíñèàñèéàñûíà
ãÿäÿðêè Àëòàé, äàùà ÿââÿëêè Òóðàí
ìèôîëîýèéàñûíà äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûì-
äûð – áó áàðÿäÿ ìöêÿììÿë àðàøäûðìà-
ëàð ìþâúóääóð, ùÿìèí àðàøäûðìàëàð áåëÿ
áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàüà èìêàí âåðèð êè,
ïðîòöðê-òöðê-Ùöí-òöðê äþâëÿòè òöðê
åòíîñóíóí ÿòðàôûíäà áèðëÿøìèø ìöõòÿëèô
åòíîñëàðûí áèð íþâ êîíôåäåðàñèîíó, áîé-
òàéôà èòòèôàãû èäè. Êàüàí ùÿìèøÿ òöðêëÿð-
äÿí ñå÷èëèð, äþâëÿòèí ÿí ìöùöì ìÿñÿëÿ-
ëÿðèíè òþðÿ (ÿíÿíÿâè îëàðàã ìöÿééÿí-
ëÿøìèø ãàíóí-ãàéäàëàð) âÿ ýåíÿøèê
(ìöõòÿëèô áîé-òàéôàëàðû òÿìñèë åäÿí àü-
ñàããàëëàðëà ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð) ÿñàñûíäà
Òàíðû àäûíäàí ùÿëë åäèðäè. Ùàêèìèééÿòèí
èëàùè ìÿíáÿéÿ ìàëèê îëìàñûíû Ìåòåíèí
×èí ùþêìäàðûíà éàçäûüû ìÿêòóáäà àøà-
üûäàêû èôàäÿ áèð äàùà ñöáóò åòìÿêäÿäèð:
“Òàíðû òÿðÿôèíäÿí òàõòà ÷ûõàðûëìûø,
ùóíëàðûí áþéöê õàãàíû...”.
Ùóí-òöðêëÿð III-V ÿñðëÿðäÿ Ãÿðáè
Àâðîïàéà ÷ûõìûø, õöñóñèëÿ ùþêìäàð
Àòèëëàíûí äþâðöíäÿ éàðàíìûø, òÿêàìöë
åíåðæèñèíè èòèðìèø Ãÿðáè Àâðîïàíû äàüû-
äûá, éåíè õàëãëàðûí, äþâëÿòëÿðèí, ìÿäÿ-
íèééÿòëÿðèí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíÿ ýöúëö
òÿêàí âåðìèøëÿð.
 I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà Ùóí-òöðê
äþâëÿòè äàüûëûð. Øÿðãäÿ îüóçëàðûí Ýþé
òöðê (Òàíðû òöðê), Ãÿðáäÿ èñÿ ãûï÷àã-
ëàðûí ìöõòÿëèô äþâëÿòëÿðè éàðàíûð. Ìÿùç
áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã òöðêëÿðèí äèôôå-
ðåíñèàñèéàñû ìöíáèò úîüðàôè-ñîñèàë ìö-
ùèòÿ äöøöá ýöúëÿíèð. I ìèíèëëèéèí èêèíúè
éàðûñûíäà áèð-áèðèíäÿí ùÿì èãòèñàäè-
åêîëîæè ùÿéàò òÿðçèíÿ, ùÿì äÿ ìöÿééÿí
ãÿäÿð äöíéàýþðöøöíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí
îüóç, ãûï÷àã âÿ êàðëóã-óéüóð áèðëèêëÿðè
ôîðìàëàøûð. Ãûï÷àãëàð, ÿñàñÿí, Ãÿðá,
îüóçëàðëà êàðëóã-óéüóðëàð èñÿ, ÿñàñÿí
Øÿðã äöíéàñû èëÿ áàüëû îëóðëàð, ëàêèí
ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí äèôôåðåíñèàñèéà
òöðêëöéöí äàõèëè êîíòàêòëàðûíûí àêòèâëè-
éèíè ùå÷ äÿ òàìàìèëÿ ñàðñûòìûð.
Ãÿðáäÿ ÿââÿë õðèñòèàíëûüûí, ñîíðà
èñëàìûí, Øÿðãäÿ èñëàìûí (îüóçëàð àðà-
ñûíäà), áóääèçìèí âÿ ìàíèõåéèçìèí
(êàðëóã-óéüóðëàð àðàñûíäà) éàéûëìàñû
ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñóíà ùÿìèí
äèíëÿð – äöíéàýþðöøëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð
ìöÿééÿí ìîòèâëÿð, èäåéàëàð ýÿòèðèð.
IX-XI ÿñðëÿðäÿ àøàüûäàêû òöðê
åòíèê-êóëòóðîëîæè ðåýèîíëàðû ôîðìàëàøûð
êè, áó ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñóíóí
äèôôåðåíñèàñèéàñû ö÷öí åòíèê-èúòèìàè øÿðò
îëóð: Ñèáèð, Òöðêöñòàí (éàõóä Ìÿðêÿçè
Àñèéà), Óðàë-Âîëãàáîéó, Øÿðãè Àâðîïà,
Ãàôãàç – Êè÷èê Àñèéà.
Òöðêèéÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà
“Äàñòàí äþâðö” âÿ éà “Òöðê äàñòàíëàðû”
êèìè âåðèëÿí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû äþâ-
ðö äÿ ìèôëÿðëÿ ãûðûëìàç øÿêèëäÿ áàüëûäûð.
ßââÿëà îíó ãåéä åäÿê êè, èñòÿð
òþðÿíèøëÿ, èëêèí äöíéàýþðöøëÿ áàüëû ìèô-
äàñòàíëàð, èñòÿðñÿ äÿ íèñáÿòÿí ñîíðàêû
äþâðëÿðäÿ ôîðìàëàøàí äàñòàíëàð (“Êèòà-
áè-Äÿäÿ Ãîðãóä”, “Ìàíàñ”, “Àëïà-
ìûø”, “Êîðîüëó” âÿ ñ.) ìèôîëîæè îáðàç-
ëàðëà, öíñöð âÿ ìîòèâëÿðëÿ ÷îõ çÿíýèíäèð.
Ìèô – äàñòàíëàðûí ìèëëè, áÿäèè âÿ òà-
ðèõè äÿéÿðè áþéöêäöð. Áó ìèô – äàñòàíëàð
“õàëã ýþçöéëÿ ýþðöëÿí, õàëã ðóùóéëà äó-
138
éóëàí âÿ õàëã õÿéàëûíäà íàüûëëàøäûðûëàí
òàðèõëÿðäèð (Í.Ñ.Áàíàðëû).
Éàðàäûëûø (òþðÿíèø), Ñàêà, Àëï ßð
Òîíãà, Øó, Îüóç Êàüàí, Ñèéåíïè, Ýþé-
òöðê, Óéüóð... ÿñàòèðè äàñòàíëàðû ÿñàñÿí
Ñèáèð, Àëòàé, Îðòà Àñèéà, Ãàôãàç òöðê-
ëÿðèíèí ôîëêëîðóíäàí òîïëàíñà äà, àéðû-
àéðû òöðê õàëãëàðûíûí îðòàã ãàéíàüûäûð.
Áó ìÿíàäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí
êþêöíö, áó ÿñàòèðè äàñòàíëàðñûç òÿñÿââöð
åòìÿê îëìàç. Áó ÿñàòèð-äàñòàíëàðûí áèð
íå÷ÿñèíè òÿãäèì åòìÿêäÿ ìÿãñÿä, äèã-
ãÿòè Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí äîìèíàíò
ìÿíÿâè ãàéíàãëàðûíà ÷ÿêìÿêäèð.
Áóðàéà ãÿäÿð äåéèëÿíëÿðäÿí áåëÿ
áèð íÿòèúÿ ùàñèë îëóð êè, ãÿäèì (öìóìè)
òöðê åïîñóíóí çÿíýèíëèéè, èäåéà-åñòåòèê
ìöêÿììÿëëèéè, ÿñàñÿí, àøàüûäàêû ñÿ-
áÿáëÿðëÿ áàüëûäûð:
1. Ãÿäèì òöðê (áóðàäà ïðîòîòöðê äÿ
åùòèâà îëóíóð) ìèôîëîýèéàñû âÿ îíóí òÿ-
êàìöëöíöí íÿòèúÿñèíäÿ òÿøÿêêöë òàïìûø
òàíðû÷ûëûüûí ôÿëñÿôè èäðàê èìêàíëàðûíûí
ýåíèøëèéè.
2. Òöðêëÿðèí òàðèõèíèí (âÿ ùÿìèí òà-
ðèõ áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðèíèí), èãòèñàäè,
èúòèìàè âÿ ñèéàñè ùÿéàòëàðûíûí çÿíýèíëèéè,
÷îõòÿðÿôëèëèéè, ôÿàëëûüû.
3. Íÿùàéÿò, Àëòàéäàí Àâðîïàíûí
è÷ÿðèëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåíèø áèð úîüðàôèéàäà,
ìöõòÿëèô õàëãëàð, åòíîñëàðëà àêòèâ ÿëàãÿ-
äÿ îëóá öìóìäöíéà ïðîñåñëÿðèíäÿ
àðäûúûë èøòèðàê åòìÿëÿðè.
Ãÿäèì (öìóìè) òöðê åïîñ òÿôÿêêö-
ðöíöí çÿíýèíëèéè, èäåéà-åñòåòèê ìöêÿì-
ìÿëëèéèíèí íÿòèúÿñèäèð êè, î ùÿì Øÿðã,
ùÿì äÿ Ãÿðá õàëãëàðûíûí åïîñ òÿôÿêêö-
ðöíÿ, ÿäÿáèééàòûíà, ìÿäÿíèééÿòèíÿ
òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ éàíàøû, õöñóñèëÿ I ìè-
íèëëèêäÿ Øÿðã åïèê-ìÿäÿíè ÿíÿíÿëÿðèíèí
Ãÿðáÿ äàøûíìàñûíäà ÷îõ ìöùöì ðîë
îéíàìûø, òÿõìèíÿí ìèí èë ÿðçèíäÿ Øÿðã-
ëÿ Ãÿðá àðàñûíäà ÿñàñ ìÿíÿâè-êóëòóðî-
ëîæè þòöðöúö îëìóøäóð.
Ãÿäèì òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíöí
ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿ çÿìàíÿìèçÿ ãÿ-
äÿð ýÿëèá ÷ûõìûø ÿñàñ ÿñÿðëÿðè àøàüûäà-
êûëàðäûð: “Éàðàäûëûø”, “Àëï ßð Òîíãà”,
“Îüóç Êàüàí”, “Ýþê òöðê”, “ßðýÿíÿ-
êîí”, “Øó”, “Ñèéåíïè”, “Êþ÷” äàñòàí-
ëàðû, ãÿäèì òöðê (ðóíèê) éàçûëû àáèäÿëÿðè,
ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ áèð ñûðà óéüóð
àáèäÿëÿðè.
Ùÿìèí ÿñÿðëÿð òåêñòîëîæè õàðàê-
òåðèíÿ, ìöùàôèçÿ îëóíìà öñóëóíà ýþðÿ
áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèðëÿð – îíëàðûí
÷îõ àç áèð ùèññÿñè óçóí çàìàí øèôàùè øÿ-
êèëäÿ õàëã àðàñûíäà äîëàøìûø, ñîí äþâð-
ëÿðäÿ éàçûéà àëûíìûøäûð, ÿêñÿð ùèññÿñè
èñÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ òöðê âÿ éà ãåéðè-òöðê
äèëëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðÿ ñÿïÿëÿí-
ìèøäèð êè, òÿäãèãàò÷ûëàðûí ãàðøûñûíäà
ùÿìèí ìÿíáÿëÿðäÿ éà áèëàâàñèòÿ ÿêñ
îëóíìóø, éà äà ìÿòíäÿ “ýèçëÿäèëìèø”
(ìÿñÿëÿí, ß.Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿñèí-
äÿ îëäóüó êèìè) òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíö,
îíóí ìÿòíëÿðèíè áÿðïà åòìÿê èøè ùÿìèøÿ
äàéàíìûøäûð, áó ýöí äÿ äàéàíìàãäàäûð.
Åëÿ ÿñÿðëÿð âàð êè, ùÿëÿëèê áèð ìÿíáÿäÿ,
åëÿ ÿñÿðëÿð äÿ âàð êè, áèð íå÷ÿ ìÿíáÿäÿ
(òÿáèè êè, ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðäà) ìöùà-
ôèçÿ îëóíìóøäóð.
Ìöøàùèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ãÿäèì òöðê
åïîñóíóí áèëàâàñèòÿ ÿñÿðëÿðè (ÿíÿíÿâè
îëàðàã, îíëàðà “ãÿäèì òöðê äàñòàíëàðû”
äåéèëèð) ùÿìèí åïîñó áó âÿ éà äèýÿð
äÿðÿúÿäÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿñÿðëÿðäÿí (ãÿ-
äèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿí) äàùà ÿâ-
âÿë ôîðìàëàøäûüû êèìè, äàùà àç ñòèëèçà-
ñèéàéà – “ôÿðäè öñëóá”óí òÿçéèãèíÿ
ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Ãÿäèì òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíöí áè-
ëàâàñèòÿ èôàäÿñè îëàí ãÿäèì òöðê äàñòàí-
ëàðû, ÿñàñÿí, å.ÿ. I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíà
ãÿäÿðêè äþâðäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð.
Ëàêèí áèð äàùà òÿêðàð åäèðèê êè, ùÿìèí
äàñòàíëàðäà åïîñ ÿíÿíÿñèíÿ óéüóí
îëàðàã, äàùà ãÿäèì äþâðëÿðèí ùàäèñÿëÿðè,
èúòèìàè, åòíèê-åñòåòèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè
äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ,
àïàðûúû îâãàò, äöíéàýþðöøö, åòíèê-èúòè-
139
ìàè åìîñèéà ìÿùç äàñòàíëàðûí ôîðìà-
ëàøäûüû äþâðÿ àèääèð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, “ãÿäèì
òöðê äàñòàíëàðû” àíëàéûøû øÿðòèäèð, ùÿð
øåéäÿí ÿââÿë îíà ýþðÿ êè, ùàããûíäà
ñþùáÿò ýåäÿí ÿñÿðëÿðèí ùÿúìè, ìÿí-
çóì, éàõóä ìÿíñóð ôîðìàäà îëìàñû,
äèë-öñëóá õöñóñèééÿòëÿðè áàðÿäÿ êîíêðåò
ìÿëóìàò éîõäóð – ìÿíáÿëÿðäÿ ùÿìèí
ÿñÿðëÿðèí ÿñàñÿí, ÿýÿð áåëÿ äåìÿê
ìöìêöíñÿ, “ãûñà ìÿçìóíó” âÿ éà
“ñöæåò”è ìöùàôèçÿ îëóíìóøäóð, î äà áèð
ñûðà ùàëëàðäà éà òàì äåéèë, éà äà çàìàí-
çàìàí “ìöàñèðëÿøäèðèëìèø”, éàõóä
ìöÿééÿí ìÿãàìëàðû òÿùðèôÿ ìÿðóç ãàë-
ìûøäûð. ×èí âÿ éà Èðàí ìÿíáÿëÿðèíäÿ
ìöùàôèçÿ îëóíìóø ãÿäèì òöðê äàñ-
òàíëàðûíäà (ÿñëèíäÿ, äàñòàí ñöæåòëÿðèíäÿ)
íÿèíêè áèð ñûðà ìîòèâëÿð, ùÿòòà àäëàð áåëÿ
äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëìûø, òöðê àäëàðû
×èí âÿ éà Èðàí àäëàðû èëÿ ÿâÿç åäèëìèø-
äèð... Àíúàã ôàêò ôàêòëûüûíäà ãàëûð êè, ãÿ-
äèì òöðê äàñòàíëàðû ãÿäèì (öìóìè) òöðê
åïîñóíó ðåêîíñòðóêñèéà åòìÿê ö÷öí,
áèëàâàñèòÿ ÿñàñëàíìàëû îëàí ÿí ìöùöì
ìÿíáÿëÿðäèð êè, îíëàðûí ùÿð áèðè öçÿ-
ðèíäÿ, þòÿðè äÿ îëñà, àéðûúà äàéàíìàã
ëàçûì ýÿëèð.
Ãÿäèì òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíöí
äÿéÿðëè ìÿùñóëëàðûíäàí áèðè Â.Ðàäëîâóí
Àëòàéäàí éàçûéà àëäûüû “Éàðàäûëûø” äàñ-
òàíûäûð. Éàðàíäûüû äþâðäÿí ìèí èëëÿð
ñîíðà éàçûéà àëûíìàñûíà áàõìàéàðàã,
äàñòàí ãÿäèì ìÿçìóíóíó ìöùàôèçÿ
åòìèøäèð êè, áó äà Àëòàé òöðêëÿðèíèí XIX
ÿñðäÿ ùÿëÿ ãÿäèì äþâðëÿðèí “ÿùâàëè-
ðóùèéÿ”ñè èëÿ éàøàìàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð
îëìóøäóð.
“Éàðàäûëûø” äàñòàíûíäà äöíéàíûí
éàðàíìàñû áàðÿäÿ ãÿäèì òöðêëÿðèí åïèê
òÿñÿââöðö ÿêñ îëóíìóøäóð – “õàîñäàí
êîñìîñà” ìÿíòèãèíÿ ÿñàñëàíàí ùÿìèí
òÿñÿââöðÿ áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ äöíéà
õàëãëàðûíûí ÷îõóíóí åïîñëàðûíäà òÿñàäöô
îëóíóð. Ãÿäèì òöðê åïîñó äöíéàíûí
ìÿíøÿéèíäÿ èäåéà èëÿ ìàòåðèéàíûí åéíè
çàìàíäà äàéàíäûüûíà èíàíûð; èäåéà –
Òàíðû Ãàðà õàí ìàòåðèéàäàí – ñóäàí
(ÿñëèíäÿ, Àü Àíà îáðàçû ýþñòÿðèð êè,
ìàòåðèéà äà ùàðàäàñà èäåéà êèìè äÿðê
îëóíóð!) àñûëû îëìàéàðàã ìþâúóääóð âÿ
ùÿéàòûí òÿøÿêêöëöíäÿ äÿ Òàíðû Ãàðà
õàíûí ðîëó àïàðûúûäûð. Àíúàã, ýþðöíöð, î,
äöíéàíû àíúàã õåéèðõàù ùèññëÿð, äöøöí-
úÿëÿð âÿ ÿìÿëëÿð äöíéàñû êèìè éàðàòìàã
èãòèäàðûíäà äåéèë – ãÿäèì òöðêëÿð éàëíûç
õåéèðõàùëûüû Òàíðû èëÿ áàüëàìûø, áÿä-
õàùëûüûí èñÿ Òàíðû èðàäÿñèíäÿí êÿíàð
îëäóüóíà èíàíìûøëàð. Ëàêèí “Éàðàäûëûø”
äàñòàíû îíó äà ãåéä åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèð
êè, òöðê Òàíðûñû éàëíûç õåéèðõàùëûüûí
äåéèë, áÿäõàùëûüûí äà ìþâúóäëóüóíà
ìöÿééÿí ãÿäÿð ðÿâàú âåðèð, àíúàã î
ùàëäà èøÿ ãàðûøûð, òÿäáèð ýþðöð êè, áÿä-
õàùëûã õåéèðõàùëûãäàí éöêñÿéÿ ãàëõ-
ìàã, äöíéàíû èäàðÿ åëÿìÿê, “êîñìîñ”à
ùþêì åòìÿê èääèàñûíà äöøöð.
Ãÿäèì òöðê èíàíûð êè, äöíéà
áöòöíëöêäÿ Òàíðûíûí èðàäÿñèíÿ òàáåäèð,
åëÿ áèð ãöââÿ éîõäóð êè, îíóíëà ìöãà-
éèñÿéÿ ýÿëñèí.
“Àëï ßð Òîíãà” äàñòàíû ÿí ýåúè å.ÿ.
I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà ôîðìàëàøìûø îëñà
äà, ùÿìèí äàñòàíäàí òöðêúÿ ÷îõ àç øåé –
Ì.Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà ãåéäÿ àëûíìûø
“àüû” ãàëìûøäûð. Àíúàã ýöìàí åäèëèð êè,
Òóðàí ùþêìäàðû Àëï ßð Òîíãà (Àññó-
ðèéà ìÿíáÿëÿðèíäÿ Ìàäóâà, Ùåðîäîòóí
“Òàðèõ”èíäÿ Ìàäéåñ, Èðàí ìÿíáÿëÿ-
ðèíäÿ ßôðàñèéàá ùÿì òóðàíëûëàð (ÿñëèíäÿ,
òöðêëÿð), ùÿì äÿ èðàíëûëàð àðàñûíäà õöñó-
ñè äàñòàí òÿøêèë åäÿúÿê ãÿäÿð ÿôñàíÿëÿð,
ðÿâàéÿòëÿð äîëàøìûø, ß.Ôèðäîâñè “Øàù-
íàìÿ”íè éàçàðêÿí Èðàí ìÿíáÿëÿðè èëÿ
éàíàøû, òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ
åòìèøäèð.
“Àëï ßð Òîðãà” äàñòàíû “Øàùíàìÿ”
ìöÿëëèôè òÿðÿôèíäÿí “òÿùðèô åäèëñÿ” äÿ,
áóðàäà òöðê ùþêìäàðû Àëï ßð Òîíãàíûí
úàùàíýèðëèê åùòèðàñëàðû, âÿòÿíïÿðâÿðëèéè,
ùàãã-ÿäàëÿò (äöíéà-íèçàìû!) óüðóíäà
ìöáàðèçÿñè âÿ ñ. ùå÷ äÿ òàìàìèëÿ èòèðèë-
140
ìÿìèøäèð. Òàíðûíûí èðàäÿñè èëÿ ùÿðÿêÿò
åäÿí ùþêìäàð ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàñà
äà, ùÿìèí îáðàçû éàðàäàí åïèê òÿôÿêêöð
þç ìÿãñÿäèíÿ òàìàìèëÿ íàèë îëóð;
ùþêìäàð òàëåäÿí ãà÷à áèëìèð, áÿä-
õàùëûãëà þëäöðöëöð âÿ “äöíéà éèéÿñèç,
ñàùèáñèç ãàëûð”.
Äàñòàíäà ãÿäèì òöðêëÿðèí ýåíèø
úîüðàôè òÿôÿêêöðö, äöíéàäà ýåäÿí ìèã-
éàñëû èúòèìàè-ñèéàñè ïðîñåñëÿðÿ íÿçàðÿò
åäÿ áèëìÿ áàúàðûüû, äþâëÿò÷èëèê òÿñÿâ-
âöðëÿðè âÿ ñ. ÿêñ îëóíóð.
Ì.Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäàêû ïàð÷àëàð
ýþñòÿðèð êè, “Àëï ßð Òîíãà” äàñòàíû èðè
ùÿúìëè ìÿíçóì áèð ÿñÿð èìèø, I ìèíèëëè-
éèí ñîíó – II ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿ-
äÿð òöðêëÿð àðàñûíäà îíóí ìöÿééÿí
ùèññÿëÿðèíè, éàõóä ùàìûñûíû ÿçáÿð áèëÿí
îçàíëàð îëìóøäóð.
“Îüóç êàüàí” äàñòàíû ãÿäèì òöðê
åïîñóíóí ÿí ìöêÿììÿë òÿçàùöðëÿðèí-
äÿí áèðè, áÿëêÿ äÿ, áèðèíúèñèäèð. Äàñòàíûí
å.ÿ. I ìèíèëëèéèí ñîíëàðûíäà ôîðìàëàøäû-
üûíû ýöìàí åòìÿê îëàð. Åðàìûçûí áèðèíúè
ìèíèëëèéèíäÿ òöðêëÿð àðàñûíäà ýåíèø
éàéûëìûø, òÿõìèíÿí ùÿìèí ìèíèëëèéèí
ñîíó – II ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòè-
áàðÿí äàùà ÷îõ îüóç òöðêëÿðèíèí åïèê
òàðèõè ôóíêñèéàñûíäà ÷ûõûø åòñÿ äÿ, ìÿí-
øÿéè, òèïîëîýèéàñû áàõûìûíäàí öìóì-
òöðê ìèãéàñëû ùàäèñÿäèð.
“Îüóç êàüàí” äàñòàíûí èäåéà-ìÿç-
ìóíó, ïîåòèê õöñóñèééÿòëÿðè áàðÿäÿ
êèôàéÿò ãÿäÿð òÿñÿââöð éàðàäàí ÿñàñ éà-
çûëû ìÿíáÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òÿõìèíÿí XIII
ÿñðäÿ óéüóð ÿëèôáàñû èëÿ Òöðêèñòàíäà
éàçûëìûø êè÷èê áèð ìÿòí (ÿââÿëäÿí äÿ,
ñîíäàí äà íàãèñäèð), Ô.Ðÿøèäÿääèíèí
XIV ÿñðÿ àèä ôàðñúà “Úàìå ÿò-òÿâàðèõ”
êèòàáûíäà áþéöê áèð ùèññÿ, áèçÿ ýÿëèá ÷û-
õàí íöñõÿñè XVI ÿñðÿ àèä (XI ÿñð ìÿí-
áÿñèíäÿí öçö ìöÿééÿí ðåäàêòÿ èëÿ êþ-
÷öðöëÿí) “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”, XVII
ÿñðäÿ ßáöëãàçè õàí Õèâÿëèíèí éàçäûüû
“Øÿúÿðåéè-òÿðàêèìÿ” âÿ ñ. ìþâúóääóð.
 “Îüóç êàüàí” äàñòàíûíûí òöðê åïèê
ÿíÿíÿñèíäÿ ùÿì èäåéà-åñòåòèê, ùÿì äÿ
ôîðìà-ïîåòèê áàõûìäàí ìþùêÿì éåð
òóòìàñû äàñòàíäàí áÿùñ åäÿí, äåìÿê
îëàð êè, áöòöí àðàøäûðìàëàðäà ãåéä îëóí-
ìóøäóð. Òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíö, ýþðö-
íöð, “Îüóç êàüàí” äàñòàíû (éàõóä
äàñòàíëàðû) ãÿäÿð ñèñòåìëè ÿêñ åòäèðÿí,
áó äÿðÿúÿäÿ ìöêÿììÿë áèð ÿñÿðÿ òÿñà-
äöô åòìÿê ÷ÿòèíäèð.
“Øó” äàñòàíû Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿí-
äÿðèí Òöðêèñòàíà éöðöø åòäèéè äþâðöí
ùàäèñÿëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí, ýþðöíöð, I
ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ öìóìè òöðê
åïîñó ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûø áèð ÿñÿðäèð
êè, îíäàí ðÿâàéÿòëÿð øÿêëèíäÿ ìöÿééÿí
ÿùâàëàòëàð Ì.Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà þç
ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Ãÿäèì òöðê äÿñòàíëàðûíäà, ÿôñàíÿ-
ëÿðèíäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðëÿ áàüëû
ÿùâàëàòëàðà òÿñàäöô îëóíìàñû äöíéàíûí
áþéöê úàùàíýèðèíèí éöðöøëÿðèíÿ, éÿíè
êîíêðåò òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ òöðê åïîñ
òÿôÿêêöðöíöí ðåàêñèéàñûíû ýþñòÿðèð;
ùÿìèí ðåàêñèéàíûí ìÿçìóíóíó áó úöð
öìóìèëÿøäèðìÿê îëàð êè, Ìàêåäîíèéàëû
Èñêÿíäÿð íÿ ãÿäÿð ìÿüëóáåäèëìÿç ñÿð-
êÿðäÿ, íÿ ãÿäÿð ìöäðèê ùþêìäàð îëñà
äà, òöðê äöíéàñû ö÷öí “ýÿëäè ýåäÿðäèð”,
îíà ýþðÿ äÿ “Øó äàñòàíû”íûí ãÿùðÿìàíû
Èñêÿíäÿðèí ýÿëèøèíè ëàãåéä ãàðøûëàéûð,
õöñóñè áèð òÿäáèð ýþðìÿéè ìÿíàñûç ñàéûð.
“ßðýÿíÿêîí” äàñòàíû òÿõìèíÿí I
ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäà ìöõòÿëèô ãÿäèì
ðÿâàéÿòëÿð ÿñàñûíäà ôîðìàëàøìûøäûð.
Äàñòàíûí ìÿçìóíó áàðÿäÿ XIV ÿñðäÿ
Ô.Ðÿøèäÿääèí, XVII ÿñðäÿ èñÿ ßáöë
Ãàçè Õàí ìÿëóìàò âåðèð.
...”ßðýÿíÿêîí” äàñòàíûíäà ÿñàñ
ãÿùðÿìàí áó âÿ éà äèýÿð êîíêðåò øÿõñ –
èíñàí éîõ, åéíè ñîéäàí îëàí ìöõòÿëèô
áîéëàðû þç ÿòðàôûíà òîïëàéûá ýöúëö èòòèôàã
éàðàòìàüà ÷àëûøàí òàéôà-õàëãäûð – áó
õàëãûí èðàäÿñè ãûðûëñà äà, Òàíðû îíó õèëàñ
åäèá éåíèäÿí ÿââÿëêè òàðèõè åùòèøàìûíà
ãàéòàðûð.
141
Òöðêëÿðèí úÿìèééÿò òàðèõèíäÿ äèã-
ãÿòè úÿëá åäÿí ÿí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí
áèðè, ìöõòÿëèô áîéëàðûí èúòèìàè-ñèéàñè
ìöíàñèáÿòëÿðè îëäóüóíäàí, òöðê åïîñ òÿ-
ôÿêêöðö ùÿìèí ìÿñÿëÿéÿ áèýàíÿ ãàë-
ìàìûø, ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí ìöíàñè-
áÿòëÿð õàëãûí åïèê éàääàøûíäà þçöíÿ-
ìÿõñóñ áèð øÿêèëäÿ ôàêòëàøàðàã ìöùà-
ôèçÿ îëóíìóøäóð. “ßðýÿíÿêîí” äàñòà-
íûíäà òöðê òàéôàëàðûíäàí îëàí ìîüîëëàðûí
Òàíðû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø
ùàêèìèééÿò ñÿëàùèééÿòëÿðè óüðóíäà
ìöáàðèçÿëÿðè, ÷ÿêäèêëÿðè áþéöê åòíèê-
ìÿíÿâè ÿçèééÿòëÿð, ïîçóëìóø òàðèõè ùàð-
ìîíèéàíûí áÿðïà îëóíìàñû êîíêðåò ùà-
äèñÿëÿð ÿñàñûíäà, êèôàéÿò ãÿäÿð îáðàçëû
øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëäèéèíäÿí åïîñ áóðàäà
ùÿì òàðèõè èíòåðïðåòàñèéà åòìÿê, ùÿì äÿ
ìÿíñóá îëäóüó úÿìèééÿòÿ ìÿíÿâè-åñ-
òåòèê çþâã âåðìÿê, îíóí ðóùóíó îõøà-
ìàã, ñÿôÿðáÿð åòìÿê ôóíêñèéàñûíû óüóð-
ëà éåðèíÿ éåòèðèð.
Ýþðöíöð, þëÿí âÿ äèðèëÿí òÿáèÿò,
åëÿúÿ äÿ áóíóí òðàíñôîðìëàðû îëàí þëÿí
âÿ äèðèëÿí èíñàí, úÿìèééÿò áàðÿäÿêè ãÿ-
äèì òÿñÿââöðëÿð äÿ äàñòàíûí èäåéàñûíà
òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð (öìóìèééÿòëÿ, ãÿäèì
òöðê åïîñóíäà õàëãûí, äåìÿê îëàð êè,
òàìàìèëÿ ìÿùâ îëóá, éåíèäÿí éàðàí-
ìàñû, ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíÿ ãàéûòìàñû
èäåéàñû ìþùêÿì éåð òóòóð); òàíðû÷ûëûã
ùÿìèí òÿñÿââöðëÿðè ìöÿééÿí ãÿäÿð
ìÿùäóäëàøäûðûá îíëàðû éåíè ìÿíà-ìÿç-
ìóíëà çÿíýèíëÿøäèðñÿ äÿ, “ßðýÿíÿêîí”
äàñòàíûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, áöòþâëöê-
äÿ àðàäàí ãàëäûðìûð. Åòíîñóí (úÿìèé-
éÿòèí) éåíèäÿí (“ðöøåéì”äÿí!) úàíëàí-
ìàñûíûí ìàüàðà-òÿáèÿòëÿ (åêîëîæè
ìöùèòëÿ) áàüëàíìàñû äà ãÿäèì òöðê åïîñ
òÿôÿêêöðöíäÿ íàòóðòÿñÿââöðöí ÿùÿìèé-
éÿòëè éåð òóòìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. “ßðýÿ-
íÿêîí” (“ßðýÿíÿêîíà ýèðìÿê”, “ßð-
ýÿíÿêîíäà éàøàéûá àðòìàã”, íÿùàéÿò,
“ßðýÿíÿêîíäàí ÷ûõìàã” âÿ ñ.) îáðàçû
åëÿ áèð ìöãÿääÿñ èìêàí îáðàçûäûð êè,
áóðàäà ÿí çÿèô áèð ùÿéàò èøàðòûñûíûí ýöú-
ëÿíìÿñè, àðòìàñû ö÷öí ìöíáèò åêîëîæè
øÿðàèò ìþâúóääóð.
“ßðýÿíÿêîí” äàñòàíûíûí ÿñàñ èäå-
éàñû “Ýþê òöðê” äàñòàíûíäà þçöíÿìÿõ-
ñóñ øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðèëèð. “Ýþê òöðê”
äàñòàíûíûí ìÿçìóíó áàðÿäÿ ìÿëóìàòà
×èí ìÿíáÿëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Ýþé òöðêëÿðèí òþðÿéèá àðòìàñûíäàí
áÿùñ åäÿí áó äàñòàíà (äàñòàíëàðà) åéíè
çàìàíäà “Áîç ãóðä” äàñòàíû, éàõóä
äàñòàíëàðû äà äåéèëèð êè, áó äà, øöáùÿñèç,
òöðêëÿðèí þç êþêëÿðèíè Áîç ãóðäëà
áàüëàìàëàðûíäàí èðÿëè ýÿëèð. “Ýþé òöðê”
äàñòàíûíûí ìÿçìóíóíó ìöùàôèçÿ åäÿí
èêèíúè ìÿíáÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áèðèíúè
ìÿíáÿäÿ ýþé òöðêëÿðèí Áîç ãóðääàí
òþðÿìÿñè áàðÿäÿêè òÿñÿââöð òÿôñèëàòû èëÿ
âåðèëèð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, òàìàìèëÿ
ìÿùâ îëóá, éåíèäÿí òþðÿéèá àðòàí
úÿìèééÿò-åòíîñ èäåéàñû, ùàããûíäà ñþù-
áÿò ýåäÿí äàñòàí-ÿùâàëàòäà þç ÿêñèíè
òàïìûøäûð. Äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ
åäèëÿí òöðê áîéó éàëíûç áèð òöðê óøàüûíûí
ãàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éåíèäÿí äèð÷ÿëèð
(áó äÿôÿ, ñþçöí ÿí ýåíèø ìÿíàñûíäà,
ìöùàôèçÿ÷è èøèíè äèøè Áîç ãóðä ýþðöð).
Ãÿäèì òöðê åïîñ òÿôÿêêöðöíäÿ õàëãûí
þç ìÿíøÿéèíè úàíëû, éàõóä úàíñûç òÿ-
áèÿòëÿ áó ãÿäÿð ñûõ áàüëàìàñû, ýþðöíöð,
ùÿìèí õàëãûí áèëàâàñèòÿ òÿáèÿòèí-åêîëîæè
ìöùèòèí þâëàäû îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Âÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, ãÿäèì òöðê òàðè-
õèíèí ìöãàéèñÿéÿ ýÿëìÿç ìöòÿõÿññèñè
Ë.Í.Ãóìèëéîâóí åòíîñ íÿçÿðèééÿñèíäÿ
òÿáèÿòèí-úîüðàôèéàíûí áó âÿ éà äèýÿð
õàëãûí, òàéôàíûí, ãÿáèëÿíèí òàðèõèíäÿ,
äàâðàíûø ñòåðåîòèïëÿðèíèí ôîðìàëàøìà-
ñûíäà ðîëóíà õöñóñè äèããÿò âåðèëèð.
Ë.Í.Ãóìèëéîâ éàçûð: “Àðòûã ñöáóò åäèë-
ìèøäèð êè, ÙOÌÎ SAPIENS íþâöíöí
ìþâúóäëóã ôîðìàñû – åòíîñäóð âÿ
åòíîñëàðûí áèð-áèðèíäÿí ôÿðãè íÿ èðã, íÿ
äèë, íÿ äèí, íÿ äÿ ñàâàäëûëûüûíà ýþðÿ äå-
éèë, àíúàã äàâðàíûø ñòåðåîòèïèíÿ ýþðÿ
ìöÿééÿíëÿøèð êè, áó äà èíñàíûí ëàíäøàô-
142
òà ôÿàë óéüóíëàøìàñûíûí éöêñÿê ôîðìà-
ñûíäàí èáàðÿòäèð.
Òÿáèÿòäÿí-Òàíðûäàí äîüóëìàã,
ñîíðà ìÿäÿíè ãÿùðÿìàíà, ùþêìäàðà
÷åâðèëìÿê èäåéàñû ãÿäèì òöðê åïîñóíóí
òÿçàùöðö îëàí äàùà áèð ñûðà äàñòàíëàðäà
èôàäÿ åäèëìèøäèð êè, îíëàðäàí áèðè äÿ
íàãèñ “Ñèéåíïè äàñòàíû”äûð.
“Ñèéåíïè” äàñòàíûíûí ãåéðè-àäè øÿ-
ðàèòäÿ (ýþéäÿí äöøìöø äîëó äÿíÿñèí-
äÿí) äîüóëìóø ãÿùðÿìàíû áàðÿäÿ ìö-
ôÿññÿë ñþùáÿò ýåòìèð – îíóí àíúàã éàü-
ìà÷ûëàðëà ÷àðïûøûá áþéöê àä ãàçàíìàñû
âÿ ÿòðàôûíà áèð ÷îõ èýèäëÿðè òîïëàìàñû
áàðÿäÿ äåéèëèð, áóíóíëà ãàäèð îëìàñûíà,
åïèê ïîòåíñèéàñûíû òÿñÿââöð åòìÿéÿ
èìêàí âåðèð.
“Òþðÿéèø” äàñòàíû äà, ÿñëèíäÿ, “Áîç
ãóðä” äàñòàíëàðû ñèëñèëÿñèíÿ äàõèëäèð. Ãÿ-
äèì òöðê åïîñóíäà Ãóðä îáðàçû èëÿ Òàí-
ðû îáðàçû àðàñûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð ìöðÿê-
êÿá îëàí ÿëàãÿ þçöíö “Òþðÿéèø” äàñ-
òàíûíäà áöòöí àéäûíëûüû èëÿ ùèññ åëÿòäèðèð.
“Òþðÿéèø” êèìè “Êþ÷” äàñòàíû äà
óéüóð òöðêëÿðèíèí äàñòàíûäûð; äàñòàí ùÿì
×èí, ùÿì äÿ Èðàí ìÿíáÿëÿðèíäÿ ÿêñ
îëóíìóøäóð.
Äàñòàíûí ùÿð èêè âàðèàíòûíäà ÿñàñ
ìÿñÿëÿ óéüóð òöðêëÿðèíèí þç ãÿäèì
âÿòÿíëÿðèíäÿí Áåø Áàëûüà êþ÷ìÿëÿðèíèí
ìèôèê-åïèê ñÿáÿáèíè èçàù åòìÿêäèð –
áèðèíúè âàðèàíòäà “ñÿáÿá” äöøìÿíèí
ùèéëÿ èøëÿäÿðÿê þëêÿíèí ìöãÿääÿñ ãî-
ðóéóúóñó îëàí ãàéàíû ïàð÷àëàéûá þçëÿðè
èëÿ àïàðìàëàðû, èêèíúè âàðèàíòäà èñÿ
ìöãÿääÿñ äàø ïàð÷àñûíûí èòèðèëìÿñèäèð.
Ãÿäèì òöðê åïèê òÿôÿêêöðöíäÿ äàøûí,
ãàéàíûí, äàüûí èëàùè ýöúÿ ìàëèê îëäóüó-
íó ýþñòÿðÿí êöëëè ìèãäàðäà íöìóíÿëÿð
âàðäûð êè, ùÿìèí òÿñÿââöð ñîíðàêû äþâ-
ðöí òöðê õàëãëàðû åïîñëàðûíäà äà éàøà-
ìàãäà äàâàì åäèð.
Ëàêèí ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí
“Êþ÷” äàñòàíûíäà ãÿäèì òöðê åïîñóíóí
äèããÿòè úÿëá åäÿí äàùà áèð ñûðà îáðàçëàðû,
èäåéàëàðû âÿ ìîòèâëÿðè äÿ, ÿñàñ ìÿñÿëÿ
èëÿ î ãÿäÿð ÿëàãÿäàð îëìàäàí ìþâúóä-
äóð: Äàü, þç ìÿíáÿéèíè Äàüäàí ýþòöðÿí
èêè ×àé, Äàüäàêû (ÿñàñÿí, òÿíùà) Àüàú,
Òàíðû èøûüû (öìóìèééÿòëÿ, Èøûã), èêè Àüàú
àðàñûíäàí Äàüûí ïåéäà îëìàñû, Äàüûí,
éàõóä Àüàúûí ýþéäÿí äöøÿí Èøûãäàí
(Òàíðû èøûüûíäàí) ùàìèëÿ îëìàñû âÿ ñ.
Áèð ãèñìèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðäèéèìèç
áó ÿñàòèð – äàñòàíëàð, ìèôèê ÿôñàíÿëÿð áèð
òÿðÿôäÿí òÿêàëëàùëûüà ýÿëÿí óçàã éîëëàð,
éîëàüàëàð, äèýÿð òÿðÿôäÿí, ñþç ñÿíÿòèíèí
äîëàìáàú éîëëàðûíûí áÿëèðòèñèäèð. Çàìàí
êå÷ÿúÿê, äèíè-ôÿëñÿôè âÿ áÿäèè-åñòåòèê
äöíéàýþðöøöí áó çÿíýèí ãàéíàüû
“Àâåñòà”, “Àòðîïàòåí-Àëáàí”, “Ìèäèéà”
âÿ “Ãàôãàç” ìèôîëîæè äöíéàýþðöøöíö ÿêñ
åòäèðÿí ãàéíàãëàðëà ãàéíàéûá ãàðûøàúàã
âÿ Àçÿðáàéúàí ñþç ñÿíÿòè, Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòû àäëû þçöíÿìÿõñóñ áèð ñÿð-
âÿòèí ìàéàñû, úþâùÿðè îëàúàãäûð.
Òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíè âÿ ìÿ-
äÿíèééÿòèíè ÿêñ åòäèðÿí ãàéíàãëàð äàùà
÷îõ øèôàùè éàääàøëà – àüûçäàí-àüûçà
êå÷ÿ-êå÷ÿ éàøàéàí ñþç ñÿíÿòè þðíÿêëÿðè
èëÿ áàüëûäûð. Éàíäûðûëàí ñàëíàìÿëÿð,
éàñàëàð, êèòàáÿëÿð, áèòèêëÿð, óíóäóëàí
ãàéàöñòö úèçýèëÿð âÿ ðÿñìëÿð, äàìüà âÿ
éàçû ýÿëÿíÿéè ôîëêëîðëà ÷èéèí-÷èéèíÿ éà-
øàéàðàã õàëãûí òàðèõèíè, ìÿíÿâèééàòûíû
éàøàòìûøäûð. Áó àáèäÿëÿðèí ñûðàñûíäà
îüóçíàìÿëÿð àéðûúà áèð éåð òóòóð. Îüóç-
íàìÿëÿð – òöðê õàëãûíûí ùÿéàòûíû, ìöáà-
ðèçÿñèíè, ìÿíÿâèééàòûíû îáðàçëàð, áÿäèè
ëþâùÿëÿðëÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿäÿáè-òàðèõè ãàé-
íàãëàðäûð.
Òöðê ìèôîëîæè äöçöìöíö çàìàí-çà-
ìàí ñàõëàéàí îüóçíàìÿëÿð òöðê åïèê
ÿíÿíÿñèíèí, åòíîìÿäÿíè ñèñòåìèíèí äà-
øûéûúûñû êèìè èñòÿð Øÿðã (Òöðêèñòàí, Ñè-
áèð), èñòÿðñÿ äÿ Ãÿðá (Àçÿðáàéúàí, Þí
Àñèéà) âàðèàíòëàðûíäà Ìåòå ùàããûíäà
âåðèëÿí éàðûòàðèõè, éàðûÿôñàíÿâè éàäè-
ýàðëàðû, “Îüóç Êàüàí” äàñòàíûíû, åëÿúÿ
äÿ Ðÿøèäÿääèíèí (XIV ÿñð), Éàçû÷ûîüëó
ßëèíèí (XV ÿñð), Ùàôèç Àáðóíóí (XV
ÿñð), Ùÿñÿí Áàéàòëûíûí (XV ÿñð), Ñàëûð
143
Áàáàíûí (XVI ÿñð), ßáöë Ãàçèíèí (XVII
ÿñð) ÿñÿðëÿðèíäÿêè àéðû-àéðû ùèññÿëÿð,
ãåéäëÿð, åëÿúÿ äÿ ×èí, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèë-
ëÿðèíäÿêè ìÿíãÿáÿëÿð, ãàéíàãëàð îüóç-
íàìÿëÿðÿ èøûã ñàëàí ÿäÿáè-òàðèõè ìÿí-
áÿëÿðäèð.
Áó îüóçíàìÿëÿðèí ðÿìçÿ ÷åâðèëìèø
þðíÿéè ÊÄÃ äàñòàíëàðûäûð.
Áó ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòàí áèð ìö-
ãÿääèìÿ, îí èêè áîé – îí èêè îüóçíàìÿ
áþéöê îüóçíàìÿ ìÿäÿíèééÿòèíè ÿêñ
åòäèðÿí åíñèêëîïåäèê ñÿúèééÿëè ÷îõëàéëû,
÷îõãàòëû íàäèð áèð ÿäÿáè-òàðèõè ãàéíàã-
äûð. Äàñòàíëàðûí ÿëéàçìàñû öçÿðèíäÿ
éàçûëìûø “Êèòàáè-Äÿäÿì Ãîðãóä ÿëà-
ëèñàíè-òàèôåéè-îüóçàí” (Îüóç òàéôàëàðû-
íûí äèëèíäÿ îëàí “Äÿäÿì Ãîðãóä êèòà-
áû”) àäû îüóçíàìÿëÿðèí åòíèê-ìÿäÿíè
ìÿíñóáèééÿòèíè äÿãèã èôàäÿ åäèð.
Øöáùÿñèç êè, îüóçíàìÿëÿð ÷îõ îë-
ìóø, Òöðêèñòàíäà, Ãàôãàçäà, Ñèáèðäÿ,
Þí Àñèéàäà äèëäÿí-äèëÿ ýÿçìèøäèð. Ôÿ-
ãÿò áèçÿ Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí ÿëéàç-
ìàëàðûíäà ýÿëèá ÷àòàí, XV ÿñðäÿ áàøãà
ÿëéàçìàëàðûíäàí êþ÷öðöëìÿñè òÿõìèí
åäèëÿí ÊÄÃ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ
ôîðìàëàøàí âÿ úîüðàôèéà, äèë-öñëóá áà-
õûìûíäàí äàùà ÷îõ ÿùàòÿëè îëàí áó áþ-
éöê àáèäÿ îüóç éàçûëû âÿ øèôàùè ÿäÿáèé-
éàò ÿíÿíÿñèíèí éàäèýàðûäûð.
×îõëàéëû, ÷îõãàòëû àáèäÿ îëàí
ÊÄÃ-äÿ:
1. Ìèôèê ãàò;
2. Éàçûéàãÿäÿðêè èíêèøàô âÿ ôîðìà-
ëàøìà ãàòëàðû;
3. Éàçûéààëûíìà ãàòû.
Áó ìÿíàäà Ãàçàõ òöðêëÿðè àðàñûíäà
Ãîðãóäóí êöéëÿðè (íÿüìÿëÿðè) áó ýö-
íÿúÿí äîëàøûðñà, òöðêìÿí òöðêúÿñè
ÊÄÃ-íèí ìÿüçèíè èôàäÿ åäÿí äåéèì-
ëÿðëÿ, äèë-öñëóá þçÿëëèêëÿðè èëÿ çÿíýèí-
äèðñÿ, Ñèáèð òöðêëÿðèíäÿ øàìàí-ãàì èí-
ñòèòóòóíäàí ÊÄÃ-íèí àäû êå÷èðñÿ, Êè÷èê
Àñèéà – Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíäÿ éöçëÿðëÿ
ÊÄÃ ìîòèâëÿðèíè, ñöæåòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí
ôîëêëîð þðíÿêëÿðè éàøàéûðñà, þçáÿê, ãûð-
üûç, òàòàð äàñòàíëàðû ÊÄÃ ðóùóíó áèðáà-
øà âÿ äîëàéû øÿêèëäÿ ñàõëàéûðñà áó áþéöê
àáèäÿíè ìÿùäóä úîüðàôèéàäà àíëàìàüà
ùå÷ áèð åëìè ÿñàñ òàïìàã îëìàç. ßñëèí-
äÿ áóíà åùòèéàú äà éîõäóð. ×öíêè
ÊÄÃ-íèí äèëúÿ, úîüðàôèéàúà Àçÿðáàé-
úàí àüûðëûüû îíóí öìóìòöðê, öìóìîüóç
ñàíáàëûíû èíêàð åòìèð, ÿêñèíÿ òÿñäèã åäèð.
Éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç ÷îõëàéëû-
ëûüû âÿ îüóçíàìÿëÿðèí áèçÿ ýÿëèá ÷àò-
ìàéàí îíëàðëà, éöçëÿðëÿ þðíÿéèíèí îë-
ìàñû ÊÄÃ-íèí çàìàí âÿ ìÿêàí êîí-
òåêñòèíè äèíàìèê âÿ äèàëåêòèê øÿêèëäÿ
ýþòöðöá ãàâðàìàüà éàðäûì åäèð.
Ýþðêÿìëè ãîðãóäøöíàñ Õ.Êîðîüëó
“Îüóç ãÿùðÿìàíëûã åïîñó” àäëû äÿéÿðëè
ÿñÿðèíäÿ, ùÿð áîéóí òÿõìèíè òàðèõèíè âÿ
áîéëàðûí éàðàíìà õðîíîëîæèñèíè ìöÿé-
éÿí åäèð êè, áÿçè ìöáàùèñÿëè ìÿãàìëàðû
îëñà äà, áó ïðèíñèï åëìè áàõûìäàí òàìà-
ìèëÿ îáéåêòèâ âÿ ìÿãáóëäóð.
Àáèäÿíèí êèòàá àäëàíäûðûëìàñû ÿñÿ-
ðèí îçàí-àøûã àüçûíäàí äåéèë, éàçûäàí
(äÿôÿëÿðëÿ) êþ÷öðöëäöéöíö ñöáóò åäèð.
Ìÿñÿëÿí, Äÿäÿ Ãîðãóä îáðàçûíäà øà-
ìàíëûã, îçàíëûã, åë àüñàããàëûíûí ìöä-
ðèêëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿðè àéðû-àéðû
ôóíêñèîíàë ýþñòÿðèúèëÿð êèìè âàùèä îá-
ðàçûí ñåìàíòèê ÷îõøàõÿëèëèéèíè èôàäÿ
åäèð. Öñòÿëèê Äÿäÿ Ãîðãóä áó áîéëàðûí
éàçàðû-ìöÿëëèôè, åéíè çàìàíäà ùàäèñÿ-
ëÿðèí èøòèðàê÷ûñûäûð. Áó úÿùÿò ÊÄÃ-íèí
ìèôèê çàìàíû èëÿ ðåàë çàìàíû àðàñûíäàêû
ìÿñàôÿíè äÿðê åòìÿéÿ, éàðäûì åòìÿêëÿ
éàíàøû, îüóçíàìÿëÿðèí éàçûéàãÿäÿðêè
âÿ éàçûäàí ñîíðàêû òàëåéèíè ÿêñ åòäèðèð.
Äàñòàíëàðûí êèòàáëàøìà – éàçûéà àëûíìà
ïðîñåñè äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëà áèëìÿç.
ÊÄÃ-íèí åòíîìÿäÿíè ñèñòåìè, äàñ-
òàíëàðäà èôàäÿ îëóíàí èúòèìàè-ñèéàñè áà-
õûøëàð, ùöãóã âÿ äþâëÿò÷èëèê ïðèíñèïëÿðè,
äèíè áàõûøëàð, àèëÿ òÿðáèéÿñè, åòèê, åñòåòèê
ïñèõîëîæè áàõûøëàðûí àðäûúûë èíèêàñû àáè-
äÿíèí òàðèõè ðîëóíó à÷ûãëàéûð. Áó ìÿíà-
äà ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ô.Êþïðö-
144
ëöíöí ÊÄÃ-íè òÿðÿçèíèí áèð ýþçöíÿ,
áöòöí òöðê ÿäÿáèééàòûíû î áèðè ýþçöíÿ
ãîéñàí éåíÿ äÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä” òÿðÿôè
àüûð ýÿëÿð ôèêðè òàìàìèëÿ òÿáèè âÿ äÿãèã
òÿñèð áàüûøëàéûð.
ßäÿáèééàòûìûçäà Àíà àáèäÿ êèìè
äÿéÿðëÿíäèðèëÿí ÊÄÃ Àçÿðáàéúàí ÿäÿ-
áèééàòûíûí èúòèìàè-ñîñèîëîæè, åñòåòèê-
ïîåòèê þçÿëëèêëÿðèíè èíúÿëÿìÿê, èçëÿìÿê
ö÷öí ÿâÿçñèç þðíÿêäèð. Õàëã ùÿéàòûíûí,
äöøöíúÿñèíèí, òÿôÿêêöð òÿðçèíèí èëêèí
àéäûí èôàäÿ ôîðìàñû êèìè äèããÿòÿøàéàí-
äûð. Òîòàë äþéöø-ñàâàø ñÿùíÿëÿðè, ìÿù-
ðÿì èíñàíè äóéüóëàð, åòíèê äöøöíúÿ èëÿ
áàüëû äåòàë âÿ òÿôÿððöàò, Âÿòÿíÿ, éóðäà
áàüëûëûã, ãÿùðÿìàíëûã âÿ ñÿäàãÿò, íèôðÿò
âÿ ìÿùÿááÿò, ñåâýè âÿ àéðûëûã, þëöì âÿ
îëóì ôÿëñÿôÿñèíè äöðöñò âÿ àéäûí øÿêèëäÿ
èôàäÿ åäÿí ãèéìÿòëè ñþç ñÿíÿòè àáèäÿñè-
äèð. Õàëãûìûçûí èíúÿ éóìîð ùèññèíè, êè-
íàéÿ òÿðçèíè, ãÿäèì àäÿò-ÿíÿíÿñèíè,
ìèôèê ôÿëñÿôÿñèíè, äöðëö-äöðëö ìÿðà-
ñèìëÿðèíè ïàðëàã âÿ äîëüóí áîéàëàðëà
èôàäÿ åäÿí ÊÄÃ þëöìñöç áèð ÿñÿðäèð.
ÊÄÃ çÿíýèí áÿäèè-ïîåòèê ïàëèòðàñû
èëÿ äÿ ôåíîìåíäèð. ÊÄÃ-äÿ ïîåòèê ÿù-
âàëè-ðóùèééÿ åëÿ ãóðóëóá êè, ùÿð øåé è÷-
è÷ÿäèð, äàøûéûúû áÿäèè âàñèòÿëÿð éàëíûç
áèð-áèðèíè èçëÿìèð, òàìàìëàìûð, åéíè çà-
ìàíäà áèðýÿ ýÿëèð, áöòþâ, ìîíîëèò òÿñèð
áàüûøëàéûð. Áÿäèè òÿÿññöðàòûí èôàäÿ âà-
ñèòÿëÿðè äÿãèãëèéè, øÿôôàôëûüû èëÿ ñå÷èëèð.
ÊÄÃ ñàäÿëèê âÿ àéäûíëûã ïîåçèéàñûäûð,
äèíàìèê öñëóá, äÿðèí, òóòàðëû áÿäèè äèë
íöìóíÿñèäèð.
Äàñòàíëàðûí äèëèíÿ áàøäàí-áàøà ùî-
ïàí þçöíÿìÿõñóñ íÿôÿñ – ðèòì âÿ èíòî-
íàñèéà, òÿêðàðëàð ñèñòåìè, ñÿñëÿðèí, ñþç-
ëÿðèí, ñèíòàêòèê áè÷èìëÿðèí àðäûúûë òÿêðàðû,
õöñóñèëÿ àëëèòåðàñèéà âÿ ïàðàëåëëèê, áÿäèè
ôîðìóëàëàð, þçöíÿìÿõñóñ ìåòàôîðàëàð
âÿ áÿäèè òÿøáåùëÿð åëÿ áèð ùàâà, ìöùèò,
èñòèëèê éàðàäûð êè, ÊÄÃ äöíéàñûíà äàõèë
îëàí ùÿð êÿñ ö÷öí óíóäóëìàç òÿñèð áà-
üûøëàéûð. Áó áÿäèè-ïîåòèê âàñèòÿëÿðèí
éàðàòäûüû êîñìîñ çàìàíñûç ìèô þë÷öñö
èëÿ ÿí ðåàë áÿøÿðè äóéüóëàðû, ìöíàñèáÿò-
ëÿðè ôàíòàñòèê áèð äÿãèãëèêëÿ èôàäÿ åäèð.
Ãÿäèì òöðêëÿðèí ñþçÿ èíàìû, ñþçöí
ìàýèê ãöââÿñè øåèðè, éÿíè õöñóñè ñûðàñû
èëÿ, äåéèì òÿðçè èëÿ àäè äàíûøûãäàí ñå÷è-
ëÿí ñþç äöçöìöíö éàðàòìûøäûð. ÊÄÃ-
äÿí ýÿëèá ÷àòàí îí èêè äàñòàí âÿ óñòàä-
íàìÿëÿðèí ãÿäèì øÿêëè îëàí ìöãÿääè-
ìÿ – àòàëàð ñþçëÿðè îíà ýþðÿ ñöæåòèí àé-
ðûëìàç ùèññÿñèäèð, èíôîðìàòèâ-ñåìàíòèê
éöê äàøûéûð êè, ñîíðàêû ùèññÿëÿðëÿ îíóí
ñèñòåìè åéíè îëóá, ñàäÿúÿ éàçûéà àëûíàíà
ãÿäÿðêè äþâðÿúÿí àäè òÿùêèéÿ ñöæåòèí
ìöÿééÿí ùèññÿëÿðèíè äàùà ÷îõ þçöíöí-
êöëÿøäèðìèøäèð. Áó, ìÿçìóí ïëàíû èëÿ
áàüëûäûð. Éÿíè î éåðäÿ êè, øåèð ñÿâèééÿ-
ñèíäÿ ìÿãàìëàð âàð (èíòèçàð, òÿëàø, ñåâ-
ýè, ñåâèíú, êÿäÿð, ãÿðèáëèê...), îðàäà
îçàíû øåèð êþêöíäÿí àøàüû ñàëìàã
ìöìêöí îëìàéûá. Ãîïóçóí íöìóíÿ-
ñèíäÿ ìóñèãè äÿ áóðàäà þç ðîëóíó îéíà-
éûá, ñîíðàêû äàñòàíëàðûìûçäà äà, ìÿñÿ-
ëÿí “Êîðîüëó”äà éàëíûç øåèðëÿð ìóñèãè
èëÿ – ñàçëà îõóíóð, äèýÿð ùèññÿëÿð èñÿ øåèð
ñÿâèééÿñèíäÿ òÿãäèì îëóíóð.
ÊÄÃ áîéëàðûíûí âàõòèëÿ áàøäàí-
áàøà øåèð îëìàñû ôèêðè ùèïîòåçäèð. Ìþâ-
úóä ìÿòíäÿ éàëíûç ñÿúëè íÿñðäÿí âÿ éà
þçöíÿìÿõñóñ Ãîðãóä øåðèíäÿí ñþùáÿò
ýåäÿ áèëÿð. Ìöàñèð àü øåèð, ñÿèðáÿñò øåèð
àíëàéûøûíäàí ôÿðãëè îëàðàã áó øåèð þç
ïîåòèê þë÷öëÿðè îëàí (ðèòì, àùÿíý, âóðüó,
ãàôèéÿ, àëëèòåðàñèéà...) øåèðäèð. Þç èôàäÿ
âÿ ìÿçìóí ïëàíû, ìöñòÿâèñè îëàí ÊÄÃ
øåèðè éàëíûç “Ãèëãàìûø”, “Èíúèë”, “Àâåñ-
òà”, “Ãóðàí” èëÿ òèïîëîæè-ïîåòèê ìöãà-
éèñÿéÿ ýÿëÿí íàäèð ñþç ñÿíÿòè þðíÿéèäèð.
Àðòûã ðóñ, àëìàí, èíýèëèñ, ôàðñ, ýöð-
úö, ëàòûø, ñåðá... äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóí-
ìóø âÿ äöíéà òöðêîëîýèéàñûíûí òÿäãèãàò
ïðåäìåòè êèìè ýåíèø øÿêèëäÿ þéðÿíèë-
ìÿêäÿ îëàí ÊÄÃ ìèëëè ùöäóäëàðû àøàðàã
áåéíÿëìèëÿë þë÷ö âÿ âöñÿò ãàçàíìûøäûð.
Áó áàõûìäàí Àâðîïà âÿ ðóñ àëèìëÿðèí-
äÿí Â.Áàðòîëä, Ê.Èíîñòðàíñåâ, À.Ñà-
145
ìîéëîâè÷, Ï.Ñïèðèäîíîâ, È.Àíè÷êîâ,
Â.Âåëéàìèíîâ-Çåðíîâ, À.Éàêóáîâñêè,
Â.Æèðìóíñêè, À.Êîíîíîâ, Å.Ðîññè,
Ô.Áàáèíýåð, Ë.Áàçåí, Â.Åáåðùàðä,
É.Êóíîø, Â.Ìèíîðñêè; Òöðêèéÿ àëèìëÿ-
ðèíäÿí Êèëèñëè Ìöÿëëèì Ðèôÿò,
Î.Ø.Ýþêéàé, Ì.Åðýèí, Ô.Êûðçûîüëó,
Ï.Ì.Áîðàòàâ, Ú.Þçòåëëè, Í.Ñ.Áàíàðëû,
Á.Þýÿë, ß.Á.ßðúèëàñóí, Î.Ñÿðòãàéà,
Ô.Òöðêìÿí; Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíäÿí
Á.×îáàíçàäÿ, ß.Àáèä, ß.Äÿìèð÷èçàäÿ,
ß.Ñóëòàíëû, Ù.Àðàñëû, Ì.Òÿùìàñèá,
Ì.Ñåéèäîâ, Ù.Ìèðçÿçàäÿ, Õ.Êîðîüëó,
Ø.Úÿìøèäîâ, Ò.Ùàúûéåâ, Ñ.ßëèéàðëû,
Â.Àñëàíîâ, Ô.Çåéíàëîâ, Ï.Õÿëèëîâ,
Ñ.ßëèçàäÿ, Ú.Ùåéÿò, Ê.Àáäóëëàéåâ,
Ù.Ìÿììÿäîâ, Í.Ìåùäèéåâ, Ð.Áÿäÿ-
ëîâ, Á.Àáäóëëà, Ì.ßëèçàäÿ, È.Ìÿììÿ-
äîâ âÿ á. ÊÄÃ-íèí ìöõòÿëèô ïðîáëåì-
ëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðè áèð êèòàá-
õàíà òÿøêèë åäÿúÿê ãÿäÿð çÿíýèíäèð. Éà-
çû÷û Àíàðûí “Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéàñû” àäëû
åññå-òðàêòàòû àðàøäûðìà âÿ áÿäèè åìî-
ñèîíàë òóòóìó èëÿ ñå÷èëÿí úèääè ÿñÿðäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä”óí ðóñ äèëèíÿ áÿäèè òÿð-
úöìÿñè êèìè À.Àõóíäîâàíûí íÿøðè äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” ìþâçóñó áÿäèè
ÿäÿáèééàòäà þçö àéðûúà áèð ìþâçóäóð.
Ç.Ýþéàëï, Ñÿùÿíä, Ì.Òÿùìàñèá,
ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Àíàð, Í.Õÿçðè, ß.Ìó-
üàíëû áó ìþâçóäà ìàðàãëû áÿäèè ÿñÿð-
ëÿðèí ìöÿëëèôëÿðèäèð.
Ãÿäèì òöðê äàñòàíëàðûíûí äèëè Àâðà-
ñèéàíûí ìÿðêÿçèíäÿ Øÿðãäÿí Ãÿðáÿ
äîüðó ýåíèø ÿðàçèäÿ íÿèíêè òöðêëÿð, ùÿòòà
ãåéðè-òöðêëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ àíëàøûëàí
ãÿäèì òöðê äèëè îëìóøäóð êè, äàñòàíëàð
ùÿìèí äèëèí éöêñÿê èíêèøàô åòìèø, çÿí-
ýèí îáðàçëûëûüà, äÿðèí ôÿëñÿôè ìöíäÿðè-
úÿéÿ ìàëèê ìöêÿììÿë áèð äèë îëäóüóíó
ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð.
I ìèíèëëèéèí îðòàëàðûíäàí áàøëàéàðàã
ÿââÿë ãÿäèì òöðê (ðóíèê), ñîíðà óéüóð,
äàùà ñîíðà ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ éàçûëìûø
öìóìòöðê àáèäÿëÿðè ãÿäèì òöðê åïîñ
òÿôÿêêöðöíöí áèëàâàñèòÿ “òÿçéèãè” àë-
òûíäà éàðàíìûøäûð.
Ùÿìèí àáèäÿëÿðäÿ (õöñóñèëÿ ðóíèê
àáèäÿëÿðäÿ) íÿ ãÿäÿð êîíêðåò òàðèõè
øÿõñèééÿòëÿð, ùàäèñÿëÿð áàðÿñèíäÿ äàíû-
øûëûðñà äàíûøûëñûí, ìöòëÿã ùÿìèí øÿõñèé-
éÿò âÿ éà ùàäèñÿëÿðèí ãåéðè-êîíêðåò
åïèê ìÿíøÿéèíäÿí ÷ûõûø åäèëèð, “òàðèõÿ
ãÿäÿðêè” òÿñÿââöðÿ èñòèíàä îëóíóð.
Áó áàõûìäàí Êöë òèýèíèí øÿðÿôèíÿ
éàçûëìûø àáèäÿ äèããÿòè õöñóñèëÿ úÿëá
åäèð. VIII ÿñðèí Û éàðûñûíà (732 èë) àèä
ùÿìèí àáèäÿäÿ Ýþé òöðê äþâëÿòèíèí
éàðàíìàñû âÿ ôîðìàëàøìàñû òàðèõè áà-
ðÿäÿ ñþùáÿò ýåòñÿ äÿ, áó ñþùáÿò ãÿäèì
òöðê äàñòàíëàðûíûí åïèê òÿùêèéÿñèíè,
èíòîíàñèéàñûíû ìöùàôèçÿ åäèð.
Àçÿðáàéúàíûí ìöðÿêêÿá òàðèõè
åòíîêóëòóðîëîæè øÿðàèòè îíóí ùÿì øèôàùè
õàëã ÿäÿáèééàòûíà (áèðèíúè íþâáÿäÿ
åïîñ òÿôÿêêöðöíÿ), ùÿì äÿ éàçûëû ÿäÿ-
áèééàòûíà ÿùÿìèééÿòëè òÿñèð ýþñòÿð-
ìèøäèð. Ùÿìèí ìöðÿêêÿáëèê, ÿñàñÿí,
àøàüûäàêû ñÿáÿáëÿðëÿ øÿðòëÿíèð:
I. ßââÿë (ÿí ýåúè III-V ÿñðëÿðäÿ)
ãûï÷àã òöðêëÿðèíèí, áóíóí àðäûíúà
(IX-XI ÿñðëÿðäÿ) îüóç òöðêëÿðèíèí
Àçÿðáàéúàíäà ôàêòèê îëàðàã ìÿñêóí-
ëàøìàñû èëÿ II ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿí
åòèáàðÿí áó ÿðàçèäÿ öìóìè òöðê ñèñòåìè
êîíòåêñòèíäÿ (âÿ ùÿìèí ñèñòåìëÿ ýå-
íåòèê ÿëàãÿñèíè ùå÷ çàìàí èòèðìÿéÿí,
âàõòàøûðû ùÿìèí öìóìè ñèñòåìäÿí “ãè-
äàëàíàí”) éåðëè ôàêòîðëàðà (úîüðàôèéàéà,
ëàíäøàôòà, åêîëîýèéàéà) ÿñàñëàíàí þçö-
íÿìÿõñóñ åòíèê-ìÿäÿíè éàðûìñèñòåì
ôîðìàëàøûð. “Éåðëè” ãûï÷àãëàðûí “ýÿëìÿ”
îüóçëàðëà ñþçöí ýåíèø ìÿíàñûíäà àíëàø-
ìàñûíûí íÿòèúÿñè îëàí ùÿìèí éàðûì-
ñèñòåìèí èëê åïèê ìÿùñóëó, ùå÷ øöáùÿñèç,
ÊÄÃ äàñòàíëàðûäûð. Ëàêèí “ýÿëìÿ”
îüóçëàð “éåðëè” ãûï÷àãëàðëà ìöãàéèñÿäÿ
ùÿì ÷îõñàéëëûã, ùÿì äÿ ïàññèîíàðëûã
(òåðìèí Ë.Í.Ãóìèëéîâà ìÿõñóñäóð)
áàõûìûíäàí àêòèâ îëäóãëàðûíà ýþðÿ èñòÿð
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí, èñòÿð Àçÿðáàéúàí
åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèíèí, èñòÿðñÿ äÿ
Àçÿðáàéúàí åïîñ òÿôÿêêöðöíöí òÿøÿê-
146
êöëöíäÿ äàùà áþéöê ðîë îéíàìûøëàð êè,
áóíó ñîíðàêû äþâðëÿðèí ÿí ìöõòÿëèô (äèë,
ìÿäÿíèééÿò, èúòèìàè òÿôÿêêöð âÿ ñ.)
ôàêò-ÿëàìÿòëÿðè òÿñäèã åäèð.
II. Àçÿðáàéúàíäà òöðêëÿðëÿ éàíàøû
ãåéðè-òöðê ìÿíøÿëè ìöõòÿëèô åòíîñëàðûí
ôÿàë åòíèê-ìÿäÿíè êîíòàêòëàðûíûí, ãàð-
øûëûãëû òÿñèðëÿðèíèí ìþâúóäëóüó, VII-IX
ÿñðëÿðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà éà-
éûëàí Èñëàì äèíèíèí áöòöí éåðëè ìÿäÿ-
íèééÿòëÿðÿ, î úöìëÿäÿí åïîñ ìÿäÿíèé-
éÿòèíÿ ìÿíôè âÿ éà ìöñáÿòëèéèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàã òÿõìèíÿí åéíè øÿêèëäÿ ìö-
íàñèáÿòè, áó âÿ éà äèýÿð ìÿäÿíèééÿòÿ
õöñóñè öñòöíëöê âåðìÿìÿñè, òöðê
ìÿíøÿëè Àçÿðáàéúàí åïîñóíóí áèð ñûðà
ãåéðè-òöðê (ÿñàñÿí, Èðàí) öíñöðëÿðè èëÿ
çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð.
Àçÿðáàéúàí òöðê õàëãûíûí ìÿäÿíè-ìÿ-
íÿâè öñòöíëöéö èëÿ éåðëè åòíîñëàð þç ìè-
ôîëîæè áàõûøëàðûíû, åïèê òÿôÿêêöð ìÿäÿ-
íèééÿòëÿðèíè, ìåíòàëèòåòëÿðèíè éà ãèñìÿí,
éà äà ÿñàñÿí Èñëàìà óéüóíëàøäûðìàüà
÷àëûøìàãëà îíëàðû áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ
éàøàòìàüà úÿùä åòìèø, áèð ñûðà ùàëëàðäà
èñÿ ýèçëè, éà à÷ûã îïïîçèñèéàéà ýèðìèøëÿð.
Ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí äþâðäÿ òöðê
ìÿíøÿëè Àçÿðáàéúàí åïîñóíà, ýþðöíöð,
ÿí ÷îõ çÿðäöøòëöê – “Àâåñòà” èäåéàëàðû
òÿñèð ýþñòÿðìèø, èøûüà, îäà òöðêëÿðèí òà-
ðèõè èíàìû àòÿøïÿðÿñòëèéèí Àçÿðáàéúàíäà
ìöÿééÿí èäðàêè-åñòåòèê ìþâãå ãàçàí-
ìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð.
III. Èñëàì ìèôîëîýèéàñû, Èñëàì äèíè
IX-XI ÿñðëÿðäÿ ìöÿééÿí èúòèìàè-ãíî-
ñåîëîæè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ, XI-XIII ÿñðëÿðäÿ
èñÿ äàùà èíàìëà (âÿ éåðëè åòíèê-ìÿäÿíè
ñèñòåìèí ðåàêñèéàñûíäàí èðÿëè ýÿëÿí “ýö-
çÿøòëÿð”ëÿ, áÿçÿí “äèïëîìàòèê” äåôîð-
ìàñèéàëàðëà) Àçÿðáàéúàí åïîñ òÿôÿê-
êöðöíÿ ÿñàñëû òÿñèð ýþñòÿðèð. Èñëàì äèíè
òàðèõè òÿðêèáè åòèáàðèëÿ çÿíýèí îëäóüóíà,
èóäàèçìèí, õðèñòèàíëûüûí åïèê ìÿäÿíèé-
éÿòèíè þçöíäÿ åùòèâà åòäèéèíÿ ýþðÿ
Àçÿðáàéúàí åïîñóíà áèð ñûðà èäåéàëàð,
ñöæåòëÿð, îáðàçëàð ýÿòèðèð. Õöñóñèëÿ Èñëàì
ñóôèçìè XIII-XVI ÿñðëÿðäÿ áèëàâàñèòÿ
ùÿì éàçûëû, ùÿì äÿ øèôàùè ÿäÿáèééàòà,
åéíè çàìàíäà éàçûëû ÿäÿáèééàò âàñèòÿ-
ñèëÿ øèôàùè ÿäÿáèééàòà, øèôàùè ÿäÿáèééàò
âàñèòÿñèëÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòà íöôóç åäèð.
Àçÿðáàéúàí òöðê åïîñó èëÿ Èñëàì ñóôèç-
ìèíèí ÿëàãÿñè XVI ÿñðäÿ ìöêÿììÿë áèð
ñÿíÿò ñàùÿñèíèí – àøûã ÿäÿáèééàòûíûí
ôîðìàëàøìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð êè, ñîí
îðòà ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí åïîñó þçöíöí
èíêèøàôû ö÷öí, áèðèíúè íþâáÿäÿ, ìÿùç
àøûã ñÿíÿòèíèí òÿøÿêêöëöíÿ ÿñàñëàíûð.
“Êîðîüëó”, “ßñëè âÿ Êÿðÿì”, “Àøûã
Ãÿðèá” êèìè îíëàðëà ýþçÿë äàñòàíëàðû
îçàí ÿíÿíÿñèíè éåíè òàðèõè-êóëòóðîëîæè
øÿðàèòäÿ þçöíÿìÿõñóñ øÿêèëäÿ äàâàì
åòäèðÿí àøûã èíñòèòóòó éàðàòìûøäûð.
Ãÿäèì òöðê åïîñóíóí äèôôåðåíñèàë-
ðåýèîíàë äàâàìû îëàí Àçÿðáàéúàí åïî-
ñó, îíóí èñòÿð øèôàùè, èñòÿð éàçûëû ÿäÿáèé-
éàòäàêû òÿçàùöðëÿðè, Àçÿðáàéúàí åòíèê
ìÿäÿíè éàðûìñèñòåìèíèí (II ìèíèëëèéèí
îðòàëàðûíäàí ñîíðà ìóõòàðèééÿòè ýåíèø-
ëÿíÿí ñèñòåìèíèí) ìöÿééÿíëÿøìÿñè
ö÷öí èäåéà-åñòåòèê ïîòåíñèéà òÿøêèë åò-
ìèø, õàëãûí åòíîêóëòóðîëîæè ïàññèîíàðëûã
äþâðëÿðèíäÿ (ìÿñÿëÿí, XIII-XIV,
XVII-XVIII ÿñðëÿðäÿ) ùÿìèí ïîòåíñèéà
þçöíöí áöòöí ýöúö èëÿ òÿçàùöð åäÿðÿê
ìÿíñóá îëäóüó õàëãà õèäìÿò ýþñ-
òÿðìèøäèð. Âÿ åïèê ïîòåíñèéàíûí ùÿìèí
òÿçàùöð äþâðëÿðèíäÿ òöðê õàëãëàðû åïîñ-
ëàðû èëÿ “ýèçëè” äàõèëè ÿëàãÿëÿðè äÿ ãàáà-
ðûð (ìÿñÿëÿí, “Êîðîüëó” äàñòàíû XVI-
XVII ÿñðëÿðäÿ Îüóç òöðêëÿðèíèí, äåìÿê
îëàð êè, ùàìûñûíäà åéíè çàìàíäà ôîðìà-
ëàøìûøäûð), åïèê ýåíîòèïÿ ôÿàë ìöíàñèáÿò
èôàäÿ îëóíóð.
Òöðê ÿäÿáèééàòëàðûíûí ýåíåòèê-
ôóíêñèîíàë âÿùäÿòèíèí (öìóìäöíéà
ÿäÿáèééàòû êîíòåêñòèíäÿ) ìåòîäîëîæè
îëàðàã èíêàð åäèëìÿñè ùÿð áèð ìöñòÿãèë
òöðê ÿäÿáèééàòû ö÷öí “ìöñòÿãèë ýåíå-
çèñ” óéäóðìàüà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð. Âÿ
îíà ýþðÿ äÿ öìóìè òöðê ÿäÿáèééàòû
òàðèõèíèí áöòþâ áèð ùàäèñÿ êèìè òÿñÿâ-
âöðäÿ úàíëàíäûðûëìàñû áèð ñûðà ïðîáëåì-
ëÿð äîüóðóð – ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áó, îí-
äàí èðÿëè ýÿëìèøäèð êè, ìþâúóä éàçûëû
ìÿíáÿëÿð ôåòèøëÿøäèðèëìèø, îíëàðûí
147
çÿíýèí åïîñ òÿôÿêêöðöíÿ ìöíàñèáÿòè,
áèð ãàéäà îëàðàã, óíóäóëìóø âÿ íÿçÿðÿ
àëûíìàìûøäûð. Òöðê åïîñ òÿôÿêêöðö
ìöàñèð äþâðÿ ãÿäÿð òöðê õàëãëàðû ÿäÿ-
áèééàòëàðûíûí èäåéà-åñòåòèê ÿñàñûíäà
äóðìóø, ùÿìèí ÿäÿáèééàòëàðûí ùÿð ùàíñû
äþâðäÿêè, ùÿð ùàíñû ìèãéàñäàêû “òÿçà-
ùöðö” öìóìòöðê åïîñóíäàí áàøëàí-
ìûøäûð. Ìÿíáÿíèí þç åòíîêóëòóðîëîæè
êîíòåêñòèíäÿí òÿúðèä åäèëìÿñè ÷îõ
çàìàí îíóí áàøãà úöð àíëàøûëìàñûíà
ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäûð êè, áó äà òöðê
ÿäÿáèééàòëàðû òàðèõèíÿ äàèð òÿäãèãàòëàðûí
êåéôèééÿòèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
Ëèòåðàòóðíûé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé
ñëîâàðü. Ì., 1987.
Úÿôÿðîâ Í. Öìóìè òöðê ÿäÿáèééàòû òà-
ðèõè: ïðîáëåìëÿð, ìöëàùèçÿëÿð. “ßäÿáè òÿí-
ãèä” æóð., ¹ 1, 1992.
Ýþêàëï Ç. Òöðê ìåäåíèéåòè òàðèùè. Èñò.,
1926, 1971.
Ïîòàíèí Ã. Âîñòî÷íûå ìîòèâû â
çàïàäíî-åâðîïåéñêîì ýïîñå. ÑÏá., 1889.
Bang W., C.Rahmeti. Îüóç Êàüàí Äåñ-
òàíû. Èñò., 1938.
Åðýèí Ì. Îüóç Êàüàí Äåñòàíû. Èñò., 1970.
Þýåë Á. Òöðê Ìèòîëîæèñè. Àíêàðà, 1971.
Ãóìèëåâ Ë. Ýòíîãåíåç è áèîñôåðà
Çåìëè. Ë., 1989.
Òîüàí Ç.Â. Óìóìè Òöðê Òàðèùèíå Ýèðèø.
Èñò., 1981.
Úàôåðîüëó À. Òöðê Äèëè Òàðèùè. Èñò.,
1984.
Ùàúûéåâ Ò., Âÿëèéåâ Ê. Àçÿðáàéúàí äèëè
òàðèõè. Á., 1983.
Êîðîãëû Õ. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ. Ì., 1976.
Ìàëîâ Ñ. Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðêñêîé
ïèñüìåííîñòè. Ì.-Ë., 1951.
“Äèâàíè-ëöýàò-èò-òöðê” (òåðúöìåñè). ú.I,
Àíêàðà, 1992.
A. Von Ýabain. Die altörkische Litte-
rature. PHTF, t.II, 1965.
A.Bombaci. Histore de la littereture
turque. Paris, 1968.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ,
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
 ÔÀÐÑ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ-íè ôàðñ
äèëèíÿ Èðàí àëèìëÿðèíäÿí Ôÿðèáà ßçÿá-
äÿôòÿðè âÿ Ìÿùÿììÿä Ùÿðèðè ßêáÿðè
òÿðúöìÿ åòìèøëÿð. Îíëàð 1974 èëäÿ Ëîí-
äîíäà èíýèëèñ äèëèíäÿ ÷àï îëóíìóø òÿð-
úöìÿíè ÿñàñ ýþòöðìöøëÿð. Àíúàã òÿðúö-
ìÿéÿ éàçûëìûø ñîí ñþç, øÿðùëÿð âÿ êèòà-
áèééàòäàí àéäûí îëóð êè, ìöòÿðúèìëÿð
ÊÄÃ-íèí Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí ÿëéàç-
ìàëàðû íöñõÿëÿðèíäÿí, åëÿúÿ äÿ äöíéà-
íûí áàøãà þëêÿëÿðèíäÿ îëàí íÿøðëÿðèíäÿí
õÿáÿðñèç äåéèëëÿð.
Òÿðúöìÿäÿ äèëèí ðÿâàíëûüû âÿ
àùÿíýäàðëûüû, ìÿíçóì ïàð÷àëàðäàêû ùå-
úà áþëýöñö âÿ òÿíàñöá òÿðúöìÿäÿ óñòà-
ëûãëà ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Ìöòÿðúèì-
ëÿðèí ùÿð áèð áîéóí àõûðûíäà ÷ÿòèí àíëà-
øûëàí ñþçëÿð âÿ úîüðàôè àäëàð ùàããûíäà
éàçäûãëàðû èçàùëàð, åëÿúÿ äÿ êèòàáûí ñî-
íóíà ÿëàâÿ åòäèêëÿðè êþìÿê÷è ìàòåðèàë-
ëàð îõóúóíóí èøèíè õåéëè àñàíëàøäûðûð.
Ñîíäà çÿíýèí áèáëèîãðàôèéà âåðèë-
ìèø, áóðàäà àêàäåìèê Ù.Àðàñëûíûí òÿä-
ãèãëÿðè äÿ ýþñòÿðèëìèøäèð.
Êèòàá Ëóèñ Úåôðèíèí èíýèëèñúÿ òÿðúö-
ìÿéÿ éàçäûüû ìöãÿääèìÿ èëÿ áàøëàíûð.
Ìöòÿðúèì þçöíäÿí ÿââÿëêè òÿäãèãàò÷û-
ëàð êèìè, ÊÄÃ-íèí èíäèêè âàðèàíòûíûí
XIII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàðàíìûø îëäó-
üó ôèêðèíè èðÿëè ñöðöð. Ëàêèí î ýþñòÿðèð êè,
åïîñóí éàðàíìàñûíûí èçëÿðèíè ÷îõ ãÿäèì
çàìàíëàðäà àõòàðìàã ëàçûìäûð.
ÔÀÐÑ ÑÞÇËßÐÈ – ÊÄÃ-äÿ ñþç éàðà-
äûúûëûüû äà íÿçÿðÿ àëûíìàãëà 194 ôàðñ
ñþçö èøëÿíìèøäèð. Äèí, ìÿèøÿò, ùÿðá
ìÿçìóíëó ñþçëÿð âÿ àäëàð (õóäà, Ïåé-
üÿìáÿð, áåùèøò, äèäàð, áàðýàù, äèâàð,
êöëàù, ÿáðèøÿì, Ðöñòÿì, úÿíý, ëÿøêÿð,
148
äöøìÿí âÿ ñ.) ìöõòÿëèô òàðèõè äþâðëÿðëÿ
ÿëàãÿäàð îëàðàã äèëèìèçÿ äàõèë îëìóø-
äóð.
Ìöãÿääèìÿ âÿ áîéëàð öçðÿ òÿðòèá
îëóíìóø ñòàòèñòèê úÿäâÿëÿ íÿçÿð ñàëäûã-
äà ôàðñ ñþçëÿðèíèí åéíè òåçëèêäÿ èøëÿí-
ìÿìÿëÿðè àéäûí ýþðöíöð. Áåëÿ êè, 194
ôàðñ ñþçö äàñòàíäà ùÿì Äðåçäåí, ùÿì
äÿ Âàòèêàí íöñõÿëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà
1475 äÿôÿ èøëÿíìèøäèð. Áóíëàðûí 982-
ñèíÿ Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿ, 493-íÿ èñÿ
Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Î úöì-
ëÿäÿí äàñòàíûí “ìöãÿääèìÿ” ùèññÿñèí-
äÿ 24 ôàðñ ñþçö 52 äÿôÿ, I áîéäà 32 ôàðñ
ñþçö 140 äÿôÿ, II áîéäà 95 ôàðñ ñþçö
272 äÿôÿ, III áîéäà 78 ôàðñ ñþçö 245
äÿôÿ, IV áîéäà 58 ôàðñ ñþçö 138 äÿôÿ,
V áîéäà 48 ôàðñ ñþçö 144 äÿôÿ, VI áîé-
äà 58 ôàðñ ñþçö 127 äÿôÿ, VII áîéäà
32 ôàðñ ñþçö 46 äÿôÿ, VIII áîéäà 34 ôàðñ
ñþçö 75 äÿôÿ, IX áîéäà 39 ôàðñ ñþçö
70 äÿôÿ, X áîéäà 28 ôàðñ ñþçö 41 äÿôÿ,
XI áîéäà 35 ôàðñ ñþçö 71 äÿôÿ, XII
áîéäà 30 ôàðñ ñþçö 56 äÿôÿ èøëÿíìèøäèð.
Áó ñþçëÿðèí áîéëàð öçðÿ ìöõòÿëèô
òåçëèéÿ ìàëèê îëìàëàðû òÿáèèäèð “÷öíêè
ÿñÿðèí äèëè âÿ ùàäèñÿëÿðè òÿñäèã åäèð êè,
áîéëàð ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ éàðàíûá, ùÿì
äÿ áó éàðàíìà ìöääÿòëÿðè àðàñûíäà ÿñð-
ëÿðäÿí èáàðÿò ìÿñàôÿ âàð”.
Äèëëÿðèí áèð-áèðèíÿ òÿñèðèíäÿí áÿùñ
åäÿðêÿí îíëàðûí ôîíåòèê âÿ ìîðôîëîæè
ãàíóíëàðûíû äà àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð.
Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿí áèð-áèðèíÿ êå÷ìèø
ñþçëÿð àñàí òÿëÿôôöç íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí
áÿçÿí äèëèí ôîíåòèê ãàíóíëàðûíà óéüóí-
ëàøäûðûëàðàã ìöÿééÿí ãÿäÿð ôîíåòèê äÿ-
éèøèêëèêëÿðÿ óüðàéûð âÿ áÿçÿí èñÿ þç äèë-
ëÿðèíèí ôîíåòèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàõëà-
éûðëàð. Äàñòàíäà èøëÿíÿí ôàðñ ìÿíøÿëè éà ãåéðè-äàâàìëû) ÿ, î, å. Îíëàðûí êÿ-
ñþçëÿðè òÿëÿôôöç áàõûìûíäàí 3 êàòåãîðè- ìèééÿò ôÿðãè àéäûí ñóðÿòäÿ éàëíûç áèð
éàéà áþëìÿê îëàð: âÿçèééÿòäÿ îëäóãúà ãûñàëûð, óçóí ñàèòëÿð
1. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ îõóíóø óçóíëóãëàðûíû, äåìÿê îëàð êè, ñàõëàéûð-
âÿ òÿëÿôôöçöíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí ôàðñ ëàð. Áó ìÿíàäà Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí
ñþçëÿðè. ñàèòëÿðè éàëíûç êåéôèééÿò ÷àëàðëàðû, òÿëÿô-
Ôàðñúà Àçÿðáàéúàíúà ôöç ìÿõðÿúëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí
òÿëÿôôöç òÿëÿôôöç ôÿðãëÿíèðëÿð. Ôàðñ äèëèíäÿ ìþâúóä îëàí
Äÿðä Äÿðä êÿìèééÿòúÿ óçóí à, è, ó ñàèòëÿðè Àçÿð-
ßýÿð ßýÿð áàéúàí òöðêúÿñèíèí þç ôîíåòèê òÿðêè-
Ëÿøýÿð Ëÿøêÿð áèíäÿ éîõäóð”.
Ìÿýÿð Ìÿýÿð Àøàüûäàêû úÿäâÿëäÿ ñàèòëÿðèí óçóí-
Ìÿñò Ìÿñò ëóüó áàõûìûíäàí ùÿð èêè äèëäÿ áÿçè ñþç-
Íÿð Íÿð ëÿðèí òÿëÿôôöç ôÿðãèíÿ íÿçÿð ñàëàã:
Ïåéüÿìáÿð Ïåéüÿìáÿð
Ñÿðâÿð Ñÿðâÿð Ôàðñúà Àçÿðáàéúàíúà
Ñÿðõîø Ñÿðõîø òÿëÿôôöç òÿëÿôôöç
Úÿíý Úÿíý à: áäÿñò Àáäÿñò
Øÿêÿð Øÿêÿð âÿ ñ. áà: äà: ì Áàäàì
äÿðâè:ø.: Äÿðâèø
Ìèñàëëàðäàí ýþðöíäöéö êèìè, ôàðñ äè:âà:í Äèâàí
ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí áó ãðóïó åéíè èëÿ äè:âà:ð Äèâàð
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ êå÷ìèø, îëäóüó çÿíúè:ð Çÿíúèð
êÿíà:ð Êÿíàð
êèìè òÿëÿôôöç îëóíàðàã ùÿì äàíûøûã ïÿðâà:ç Ïÿðâàç
äèëèíäÿ, ùÿì äÿ ÿäÿáè äèëäÿ ñûðô òöðê ðÿâà:í Ðÿâàí
ñþçëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìèð. Ùÿòòà áó ñþç- òè:ðêåø Òèðêåø
ëÿðèí àëûíìà îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê ôÿðéà:ä Ôÿðéàä
áåëÿ ÷ÿòèí îëóð. Éÿíè áó ãèñèì ñþçëÿð þç ùÿìè:í Ùÿìèí
ôîíåòèê òÿðêèáèíè òàì îëäóüó êèìè øè:ðè:í Øèðèí
ñàõëàéàðàã äàñòàíûí äèëèíäÿ èøëÿíìèøäèð. äà:ä Äàä
2. Äèýÿð ãèñèì ñþçëÿð éàçûëûø úÿùÿò- äà:ì Äàì
ïè:ð Ïèð
äÿí åéíè èëÿ äèëèìèçÿ êå÷ñÿ äÿ, ñàèòëÿðèí øà:ä Øàä âÿ ñ.
óçóíëóüó ôàðñ äèëèíäÿ îëäóüó êèìè òÿ-
ëÿôôöç åäèëìèð. Äàñòàíäà èøëÿíÿí âÿ äå- Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ èñÿ áó
ìÿê îëàð êè, åéíè úöð îõóíàí áó ñþçëÿðèí óçóíëóã íÿçÿðÿ ÷àðïìûð. Þç ñþçëÿðèíÿ
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿêè òÿëÿôôöçö àèä ôîíåòèê ãàéäàëàðûí òÿñèðè àëòûíäà äèýÿð
ôàðñ äèëèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ùÿìèí ñþçëÿðäÿ õöñóñèééÿòëÿðè èòèðìèø âÿ àðòûã àçÿð-
áÿçè ñàèòëÿðèí âóðüóäàí àñûëû îëìàéàðàã áàéúàíúàëàøàðàã àäè òÿëÿôôöç îëóíóð.
óçóí òÿëÿôôöç îëóíìàñûíà íÿçÿð ñàë- 3. Äàñòàíäà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèíèí
äûãäà áó ôÿðã äàùà àéäûí ýþðöíöð. “Ôàðñ ö÷öíúö áèð ãèñìè þç ôîíåòèê ñèìàñûíû
äèëèíäÿ ñàèòëÿðèí òÿëÿôôöç ìÿõðÿúè âÿ äÿéèøÿðÿê, Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí äà-
êåéôèééÿò ÷àëàðûíäàí ÿëàâÿ îíëàðûí õà- õèëè èíêèøàô ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà îíóí ôî-
ðàêòåðèñòèêàñû ö÷öí, ùÿì÷èíèí êÿìèééÿò íåòèê ãàéäàëàðûíà òàáå îëàí ñþçëÿðäèð.
ÿëàìÿòè, éÿíè óçóíëóã áþéöê ÿùÿìèé- Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ èøëÿíÿí äîã-
éÿòÿ ìàëèêäèð. Ñàèòëÿð èêè ãðóïà áþëöíöð: ãóç ñàèòäÿí ö÷öíöí (û, ö, þ) ôàðñ äèëèíäÿ
óçóí (âÿ éà äàâàìëû) – è, ó, à âÿ ãûñà (âÿ îëìàìàñû, ãåéä åäèëäèéè êèìè, ôàðñ äè-
149
ëèíäÿêè àëòû ñàèòäÿí ö÷öíöí (à, è, ó) éàçûëìûø, åéíè èëÿ äÿ òÿëÿôôöç îëóíìóø-
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äóð. Ùÿòòà áóíó äÿãèãëÿøäèðìÿê ö÷öí
óçóí òÿëÿôôöç îëóíìàñû âÿ áèð ÷îõ áàøãà áÿçÿí ÿðÿá ÿëèôáàñû ö÷öí õàñ îëàí ùÿðÿ-
ôÿðãëÿð íÿçÿðÿ àëûíàðñà, ìöõòÿëèô äèë êÿëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Ìÿ-
àèëÿëÿðèíÿ ìÿíñóá îëàí áó èêè äèëèí áèð- ñÿëÿí, áàõò, òàõò, úàíàâàð âÿ ñ. ñþçëÿð
áèðèíäÿí àëäûãëàðû ñþçëÿðè þç ôîíåòèê ãûñà ÿ ñàèòèíè èôàäÿ åäÿí âÿ ôÿòùÿ àäëà-
ãàíóíëàðûíà òàáå åòìÿëÿðè òÿáèè ùàëäûð. íàí ùÿðÿêÿ èëÿ èøàðÿëÿíÿðÿê ñàíêè áÿõò,
Áó ãèñèì ñþçëÿð éàëíûç ñàèòëÿðèí óçóíëóã òÿõò, úàíÿâÿð âÿ ñ. êèìè îõóíìàñû ùþê-
âÿ ãûñàëûüûíà ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿ- ìö âåðèëìèøäèð (åéíè ñþçëÿðÿ ùÿðÿêÿñèç
íÿí ñþçëÿð äåéèë, åéíè çàìàíäà Àçÿð- äÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð).
áàéúàí òöðêúÿñèíèí ôîíåòèê ãàíóíëàðûíà ÊÄÃ-äÿ ôàðñ ñþçëÿðèíèí ôîíåòèê éà-
(àùÿíý ãàíóíó, àññèìèëéàñèéà, äèññèìè- çûëìà ãàíóíëàðûíà òàì ðèàéÿò îëóíìà-
ëéàñèéà, åëèçèéà âÿ ñ.) ìÿðóç ãàëàðàã, ìûøäûð. Äàñòàíäà èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèí-
ñàèòëÿðè âÿ ùÿòòà ñàìèòëÿðè äÿ ÿâÿçëÿíìèø äÿêè òöðêúÿëÿøìÿ éàçûäà äà ìöÿééÿí
ñþçëÿðäèð: äÿðÿúÿäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìÿñÿëÿí,
Ôàðñúà Àçÿðáàéúàíúà áóñòàí ñþçö äàñòàíûí äèëèíäÿ äÿ Àçÿð-
òÿëÿôôöç òÿëÿôôöç áàéúàí òöðêúÿñèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíäóüó
à:ñè:ìà:í Àñèìàí êèìè áîñòàí øÿêëèíäÿ, éÿíè (âàâ) – ñûç
áà:çÿðãà:í Áàçèðýàí éàçûëìûøäûð (Ä, 24; 127). Ùÿìïà, ùè÷
áà:ðãà:ù Áàðýàù ñþçëÿðèíèí äàñòàíäà Àçÿðáàéúàí òöðêúÿ-
áåùåøò Áåùèøò ñèíäÿ òÿëÿôôöç îëóíàí éàçû ôîðìàñû, éÿíè
áó:ñòà:í Áîñòàí (ùàìïà) (Ä-42), (ùå÷) (Ä-26; 44; 45;
áîòõà:íå Áöòõàíà 117; 118; 129) êèìè âåðèëìèøäèð. Áó äà
äÿðãà:ù Äÿðýàù òÿëÿôôöçöí éàçûéà ùÿëÿ ãÿäèìäÿí òÿñèðè
äÿñòìà:ë Äÿñìàë èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
äîøìÿí Äöøìÿí Åëÿ ñþçëÿð äÿ âàð êè, îíëàðà ùÿð èêè
çèíäà:í Çèíäàí éàçû ôîðìàñûíäà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöí-
çè:ð-î çÿáÿð Çèð-ö çÿáÿð
êà:ðâà:í Êàðâàí
äöð. Éÿíè ùÿì ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè
êþùíÿ Êþùíÿ ãîðç, ãîíàù, äîøìÿí, ùÿì äÿ àðòûã
êîëà:ù Êöëàù Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè òÿëÿôôöçöíÿ óéüóí
ãîìà:í Ýöìàí ýöðç, ýöíàù, äöøìÿí êèìè éàçû ôîðìà-
ãîíà:ù Ýöíàù ëàðû ìþâúóääóð. Ýþðöíöð, òÿñùèù÷è áó
Ãîíáÿä Ýöíáÿä (ýöíáÿç) ñþçëÿðè Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ óéüóí-
ìåéõà:íå Ìåéõàíà ëàøäûðìàüà òÿðÿääöä åòìèøäèð. Éàõóä äà
ìîùð Ìþùöð äàñòàíûí éàçûéà àëûíäûüû âàõòäà áó ñþç-
ïà:äåøà:ù Ïàäøàù ëÿð Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí ôîíåòèê ãà-
ïåøè:ìà:í Ïåøìàí íóíëàðûíà òàáå îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
úà:íÿâÿð Úàíàâàð ùÿëÿ ùÿð èêè ôîðìàäà èøëÿíìèøäèð. Éÿíè
øÿùð Øÿùÿð äàñòàíûí øèôàùè äåéèëèøèíäÿ áó òÿëÿôôöç
ñà:éåáà:í Ñåéáàí âÿ ñ. è.à. îëìóøäóð êè, éàçûéà äà ùÿðôÿí êþ÷öðöë-
ßðÿá ãðàôèêàñû ÿñàñûíäà éàçûéà êþ- ìöøäöð. Áóíó ÿðÿá ãðàôèêàëû éàçûíûí
÷öðöëìöø ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí ôàðñ ìÿíøÿëè îðôîãðàôèê êîíñåðâàòèçìè øÿðòëÿíäèðèð.
ñþçëÿðèí òöðêúÿëÿøìÿñè ìÿñÿëÿñè ùÿëÿ Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó êèìè êîí-
òàì ùÿëë îëóíìàìûøäû. Áåëÿ êè, áó ñþç- ñåðâàòèçì ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ äÿ
ëÿðèí áÿçèñè ÿñàñÿí ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, åéá, ìîõÿí-
150
íÿò âÿ ñ. ÿðÿá ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí äàñòàíäà
àéûá (Ä-8), ìöõÿííÿò (Ä-33) âÿ ñ. êèìè
ôîíåòèê úÿùÿòäÿí òöðêúÿëÿøìèø ôîðìà-
ëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð.
Þç ôîíåòèê òÿðêèáèíè äÿéèøÿðÿê
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí òÿëÿôôöç õöñó-
ñèééÿòëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëàí ôàðñ ñþç-
ëÿðèíèí òöðê ñþçëÿðè îëìàäûüûíû áÿçÿí
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ÷ÿòèí îëóð.
ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí ôàðñ ñþçëÿðèíèí
ìîðôîëîæè ãóðóëóøóíà ýÿëäèêäÿ èñÿ áó-
ðàäà ðÿíýàðÿíýëèê ýþðöíöð. Áó áàõûì-
äàí áèç îíëàðû àøàüûäàêû êèìè ãðóïëàøäû-
ðûá òÿùëèë åäèðèê: àéíà, àñèìàí, áàõò, áå-
ùèøò, çèíäàí, çîð, ýöìàí, ýöíàù, ìþùöð,
íàìàç, íÿâÿ, íèøàí, ïåøìàí, Ðöñòÿì,
úàâàí, øÿùÿð, øèêàð âÿ ñ. áó êèìè ñþçëÿð
ôàðñ äèëèíäÿ îëäóüó êèìè Àçÿðáàéúàí
òöðêúÿñèíäÿ äÿ ñàäÿ ñþç ùåñàá îëóíóð.
Òÿðêèáèíäÿ õàíà ñþçö îëàí ìöõòÿëèô
êîìïîíåíòëè ñþçëÿð (ñàëëàãõàíà, úÿááÿ-
õàíà, ýÿðäÿêõàíà, áöòõàíà, ìåéõàíà)
ôàðñ äèëèíäÿ ìöðÿêêÿá ñþç êèìè òÿùëèë
îëóíóð. Ëàêèí ìöàñèð Àçÿðáàéúàí òöðê-
úÿñèíäÿ õàíà ñþçö øÿêèë÷èëÿøìÿéÿ äîü-
ðó èíêèøàôäà îëäóüóíäàí îíëàðû äöçÿëò-
ìÿ ñþç ùåñàá åäèðèê.
Ôàðñ äèëèíäÿ äöçÿëòìÿ ñþç êèìè òÿù-
ëèë îëóíàí áàçèðýàí, áàðû, áàðýàù, áóñòàí,
äÿðýàù, ÷åøìÿ, ÷ÿíýÿë, ÷èðêèí, úàíàâàð
âÿ ñ. ñþçëÿð Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ
ñàäÿ ñþçäöð.
Èìàì ßëèíèí åïèòåòëÿðè îëàí Øàùè
Ìÿðäàí (êèøèëÿð âÿ úÿñóðëàð øàùû) âÿ
Øèð-è ìÿðäàí (êèøèëÿð âÿ úÿñóðëàð àñëàíû)
ñþçëÿðè ôàðñ äèëèíäÿ îëäóüó êèìè Àçÿð-
áàéúàí òöðêúÿñèíäÿ äÿ Øàùìÿðäàí, Øèð-
ìÿðäàí ôîðìàëàðûíäà ìöðÿêêÿáäèðëÿð.
Ñÿð÷åøìÿ, çèð-ö çÿáÿð, õóðä-õàø, øÿá÷û-
ðàã âÿ áó ãÿáèëäÿí îëàí ñàèð ñþçëÿð äÿ
áó ìèíâàëëà òÿùëèë îëóíóð.
ÊÄÃ-äÿ ôàðñ äèëèíäÿí àëûíìàëàðäà
ùÿì ëåêñèê, ùÿì äÿ ñåìàíòèê úÿùÿòäÿí
ìöÿééÿí òàðèõè òÿêàìöë ýþðöíöð. Áó
ñþçëÿðèí áèð ãèñìè äàñòàíäà ÿñëèíäÿ îë-
151
äóüó êèìè èøëÿíèð, áÿçèëÿðè èñÿ Àçÿð-
áàéúàí òöðêúÿñè êîíòåêñòèíäÿ éåíè ìÿíà
êÿñá åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, àëûíìà ñþçöí
ìÿíàñû éà åëÿ àëûíìà çàìàíû, éà äà áèð
ãÿäÿð ýåú, éÿíè äèë ñèñòåìèíäÿêè èíêèøàô
íÿòèúÿñèíäÿ äÿéèøèð. Ñåìàíòèê äÿéèø-
ìÿëÿð ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð äÿ áÿçÿí
ëàáöääöð. Áåëÿ êè, àëûíìà ñþç îðèæèíàëäà
îëäóüóíäàí ôÿðãëè îëàðàã áàøãà ìÿíàëàð
èôàäÿ åäèð. Àëûíìà ñþç ùÿð ùàíñû ÿëàãÿ
âÿ àññîñèàñèéàëàðäàí àñûëû îëìàéàðàã
äèëäÿ éàðàíûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ùÿìèí
ñþçö âåðÿí äèëèí ìþâãåéèíäÿí, òÿÿú-
úöáëö îëñà äà, ìÿíà äÿéèøèêëèéèíÿ ìÿ-
ðóç ãàëìàüà ìåéëëèäèð. Òàðèõè òÿêàìöë,
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè øÿðàèòè áó ñþçëÿðèí
éàëíûç ñåìàíòèêàñûíà íöôóç åòìÿêëÿ
ãàëìûð, îíëàðûí éàøàìàã òàëåéèíè äÿ
ìöõòÿëèô ðåñåïòëÿðëÿ ùÿëë åäèð.
Ùÿìèí ñþçëÿðäÿí áÿçèëÿðèíèí ñå-
ìàíòèê õöñóñèééÿòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê:
Ôàðñ äèëèíäÿ “äÿôÿ”, “éöê” ìÿíàëà-
ðûíäà ôÿàë èøëÿêëèéÿ ìàëèê îëàí “áàð”
ñþçö è øÿêèë÷èñè àðòûðûëìàãëà “áèð äÿôÿ”
ìÿíàñûíû êÿñá åòìèøäèð. Ëàêèí Àçÿð-
áàéúàí òöðêúÿñèíäÿ “áàðû” ôîðìàñûíäà
èøëÿíÿðÿê “ùå÷ îëìàñà” ìÿíàñûíû äàøû-
éûð. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí áÿçè äèà-
ëåêòëÿðèíäÿ ãàëìûø ÿáðèøèì (èïÿê ìÿíà-
ñûíäà) ñþçö ìöàñèð ôàðñ äèëèíäÿ èøëÿí-
ìÿêäÿäèð. Áåéðÿê þç àòûíû – Áîç Àéüûðû
þéÿðêÿí èøëÿòäèéè ìåòàôîðàäà àòûí
éàëûíûíû èïÿéÿ áÿíçÿòìèøäèð:
“ßáðèøÿìÿ áÿíçÿð ñÿíèí éÿ-
ëèúèýèí...” (Ä-997).
Âàòèêàí íöñõÿñèíäÿ èñÿ “ÿáðèøèì”
ñþçö þçöíöí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿêè
åêâèâàëåíòè èëÿ èøëÿíìèøäèð: “ßáðèøèì
èïÿéÿ áÿíçÿð ñÿíèí éàëûíúûüûí” (Â, 38).
Èø ìÿíàñûíäà îëàí “êàð” ñþçö äàñ-
òàíäà òöðê ìÿíøÿëè ãûëìàã, åéëÿìÿê
ôåëëÿðè èëÿ áèð òÿðêèáäÿ èøëÿíìèøäèð:
“Îüóç Äÿïÿýþçÿ êàð ãûëìàäû, öðêäè
ãà÷äû” (Ä-2194); “Éà, Òÿðñóçàìûøûí
ñþçè ßýðÿýÿ êàð åéëÿäè (Ä-25411). Áè-
ðèíúè úöìëÿäÿ “êàð ãûëìàäû”, éÿíè ùå÷
íÿ (ùå÷ áèð èø) åäÿ áèëìÿäè. Èêèíúè úöì-
ëÿäÿ èñÿ “êàð åéëÿäè”, éÿíè òÿñèð åòäè.
Ùàçûðäà ùÿìèí èôàäÿ äèëèìèçäÿ “òÿñèð
åòìÿê” øÿêëèíäÿ èøëÿíèð. Áÿçÿí èñÿ êè-
ìèíñÿ êàðûíà (éÿíè êþìÿéèíÿ) ýÿëìÿê,
éàõóä “ôèëàíêÿñ êàðà ýÿëÿí (èøÿ éàðàéàí)
àäàìäûð” âÿ ñ. ôîðìàëàðäà ãàëìûøäûð.
Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ
àðõàèêëÿøÿí “ýöðç” (òîïïóç) ñþçö áèð
ùÿðáè òåðìèí êèìè äàñòàíäàêû äþéöø
ñèëàùëàðûíäàí áèðèíèí àäûíû áèëäèðèð: “Ìÿ-
ðÿ áàçèðýàíëàð, áó àéüûðû âÿ äÿõè áó éàéû
âÿ áó ýöðçö ìàíà âåðèí!” (Ä-7211). Áÿ-
çÿí ñàäÿúÿ “ýöðç” êèìè äåéèë, “àëòû ïÿðëè
ýöðç”, éàõóä “àëòìûø áàòìàí ýöðç” êèìè
äÿ èøëÿíèð. Éÿíè áó äà éåíè äèë êîíòåêñ-
òèíäÿ øÿêèë÷è âàñèòÿñèëÿ ñþç éàðàäûúûëûüû,
áèð íèòã ùèññÿñèíèí äèýÿðèíÿ êå÷ìÿñè, ñþç
áèðëÿøìÿëÿðèíèí ëöüÿâèëÿøìÿñè, ùÿìèí
äèëäÿêè ìÿíàëàðûí éàðàíìàñû âÿ ñ. êèìè
öñóëëàðäàí áèðèäèð. “Àëòû ïÿðëè ýöðç” èôà-
äÿñè ôàðñ ìÿíøÿëè “øåøïÿð” ñþçöíäÿí
êàëêà öñóëó èëÿ òÿðúöìÿäèð. Éàçûëû ÿäÿ-
áèééàòäàí áàøãà áó ñþç “Êîðîüëó” äàñ-
òàíûíäà “øåøïÿð” ôîðìàñûíäà èñòèôàäÿ
îëóíìóøäóð:
Ýèçèðîüëó øåøïÿð àòäû,
Øåøïÿð éåðÿ êå÷äè, ñàíäûì.
“Úàíÿâÿð” ñþçö äàñòàíäà äà ôàðñ äè-
ëèíäÿêè êèìè úàíëû, ùåéâàí ìÿíàëàðûíäà
èøëÿíèð: “Ùÿð êèì îë ö÷ úàíÿâÿðè áàñà, îë
ãûçû àíà âåðèðëÿð...” (Ä-1751). Åéíè ìÿ-
íàéà Ôöçóëèíèí äèëèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð:
Ðÿôèãèí îëñà äèëñèç úàíÿâÿð, ùÿì ñàõëà
ðàç îíäàí,
Ñàãûí, ñèððèí äöøöðìÿ äèëëÿðÿ Ìÿúíóíè
– ðöñâà òÿê.
(Ì.Ôöçóëè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, Á.,
1984, ñ.62).
Ìöàñèð ôàðñ äèëèíäÿ åéíè ìÿíàíû
êÿñá åäÿí áó ñþç ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí
òöðêúÿñèíèí àùÿíý ãàíóíóíà óéüóíëàøûá
“úàíàâàð” ôîðìàñûíà äöøìöø, ñåìàíòèê
152
úÿùÿòäÿí èíêèøàô åäÿðÿê “ãóðä” ìÿíà-
ñûíäà áàøà äöøöëöð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÊÄÃ-äÿ
ôàðñ äèëèíäÿí àëûíìûø áèð ÷îõ ñþçëÿðëÿ éà-
íàøû, îíëàðûí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿêè
åêâèâàëåíòëÿðè äÿ ìþâúóääóð. Áó ìö-
âàçèëèê àäè ñèíîíèìëèê ôàêòû äåéèë. Àäè
ñèíîíèìëèê äèëäÿ öñëóáè ìÿãñÿäÿ õèäìÿò
åäèð. Àíúàã áóðàäà õàëã äèëèíèí ìöÿé-
éÿíëÿøìÿñè çàìàíû ùÿëÿ òÿðÿääöäöí
îëìàñû ÿñàñäûð. Éÿíè èêè òöðê ìÿíøÿëè
ñþçäÿí (ãûçûë//àëòóí) ùÿðÿñè áèð òàéôà äè-
ëèíèí íöìóíÿñèäèð. Ïàðàëåëëèéèí òÿðÿôëÿ-
ðèíèí ìöáàðèçÿñè ýÿëÿúÿêäÿ ùàíñû òàéôà
äèëèíèí ãàëèá ÷ûõìàñû èëÿ ãÿòèëÿøÿúÿêäèð,
éàõóä òöðê ìÿíøÿëè èëÿ àëûíìà âàùèä-
ëÿðäÿí ùàíñûíûí èøëÿíìÿê ùöãóãó ãàçà-
íàúàüû ùÿëÿ ìÿëóì îëìóð: éàçû//áèéà-
áàí, úÿíý//ñàâàø. Ýÿëÿúÿêäÿ áó ñþçëÿð-
äÿí áèðè äèýÿðèíè éà ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìàëû,
éà äà ùÿð èêèñè âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó
ãàçàíûá éàøàìàëûäûð.
Þç òöðê ìÿíøÿëè åêâèâàëåíòëÿðè èëÿ
èøëÿíÿí áÿçè ôàðñ ñþçëÿðèíè íÿçÿðäÿí
êå÷èðÿê:
àñèìàí//ýþé, áåùèøò//úÿííÿò (ÿð.)//
ó÷ìàã, äÿðä// áöí, äèäàð//ýþðìÿê, äöø-
ìÿí//éàüû, çÿõì//éàðà, çîð/ýöú, êàð//èø,
êþùíÿ//ÿñêè, êöëàù//áþðê, ýöíàù//ñó÷,
ëåø//þëö, ëÿøêÿð//÷ÿðè, ìÿñò//ÿñðöê, ïÿù-
ëÿâàí//áàùàäûð, ïèð//ãîúà, ñèïÿð//ãàëõàí,
òèð//îõ, õóá//éàõøû, úÿíý//ñàâàø, øèêàð//
îâ âÿ ñ.
ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí ôàðñ äèëèíäÿí àëûí-
ìàëàðëà îíëàðûí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèí-
äÿêè åêâèâàëåíòëÿðè àðàñûíäà óçóí ìöä-
äÿò äàâàì åäÿí ìöáàðèçÿ ýåòìèøäèð. Áó
ìöáàðèçÿäÿ áÿçÿí áèð ñûðà òöðê ñþçëÿðè
ìÿüëóá îëàðàã ôÿàë èøëÿêëèêäÿí äöøìöø
âÿ ôàðñ ñþçëÿðè âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãà-
çàíìûø, áÿçÿí èñÿ ÿêñèíÿ, ñûðô Àçÿðáàé-
úàí ñþçëÿðè ãàëèá ýÿëìèø, ôàðñ ñþçëÿðèíè
ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìûø, éàõóä áó ñþçëÿðèí
ùÿð èêèñè âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíàðàã
éàøàìàãäàäûð.
Åëäàð Ïèðèéåâ
ÔÎÐÌÓË ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ – Ãÿäèì
øóìåð, éóíàí, ýåðìàí, ùèíä åïîñëàðûíû
òÿäãèã åäÿí àëèìëÿð äàñòàíûí èíêèôàô éî-
ëóíó ìöõòÿëèô áàõûìäàí èøûãëàíäûðìûø,
äàñòàíëàðûí ìèí èëëÿð áîéóíúà äÿéèøìÿ
âÿ ñàáèòãàëìà ãàíóíàóéüóíëóüóíó òàï-
ìàüà ÷àëûøìûøëàð. Ìÿëóìäóð êè, ùÿð áèð
äàñòàíûí ôîðìàëàøìàñû óéüóí “ìèôîëîæè
ìÿíòèãÿ” ñþéêÿíèð. Èíñàí íÿ ãÿäÿð êè
ñþçëÿðèí èôàäÿ åòäèéè ñåùðÿ èíàíûð, î ñþç-
ëÿðèí äöíéàñûíäàêû ñèððÿ òàïûíûð, î ñþçëÿ-
ðèí ùþðäöéö ùÿãèãÿò ìèô – ÿñàòèð ùÿãè-
ãÿòèäèð. Âÿ ÷îõ ñîíðàëàð ñåùðèíè èòèðÿí
ñþçëÿð íàüûëëàøûð, åïèê âÿ ëèðèê íÿüìÿëÿ-
ðÿ ÷åâðèëèð, áèð íþâ òàðèõÿ ãîâóøóð âÿ
ñîíðà ùÿéàò ùàããûíäà, èíñàíëàð ùàããûíäà
äàñòàíëàð éàðàíìàüà áàøëàéûð. Áó íþâ
òàðèõèí ôîíóíäà íàüûë èëÿ ìèôèí ãàðøûëûãëû
öçâè ÿëàãÿñè, òàðèõè òðàíñôîðìàñèéàñû
åïîñëàðû äîüóðóð. Ãÿùðÿìàíëûüû, ìÿ-
ùÿááÿòè òÿðÿííöì åäÿí áó åïîñëàð õàëã
ìÿíÿâèééàòûíûí ÿí ýåíèø ïàíîðàìûíà
÷åâðèëèð. Åïèê íÿüìÿëÿðäÿí åïîñà äîüðó
óçàíàí éîë ùÿð õàëãûí ìèëëè-ìÿíÿâè –
òàðèõè ïñèõîëîýèéàñû, ïîåòèê òÿúðöáÿñè èëÿ
øÿðòëÿíèð. Áóðàñû äà øöáùÿñèçäèð êè,
ãÿäèì-èëêèí èíñàíëà ìöàñèð èíñàíûí
áåéíè àðàñûíäà õöñóñè ñÿðùÿä ýþðìÿê
éàíëûø îëàðäû. Ñàäÿúÿ îëàðàã øåéëÿðèí
ñûðàñû âÿ ñûðàíûí ÿëàãÿñè êÿìèééÿòúÿ
ôÿðãëÿíèð. Ãÿäèì èíñàíûí èëýèñèç ýþð-
äöéö øåéëÿð âÿ ùàäèñÿëÿð çàìàí êå÷-
äèêúÿ ÿëàãÿñèíè èíñàí áåéíèíäÿ äÿ òàïûð
âÿ áó ÿëàãÿëÿíìÿ ñþç ñÿíÿòèíäÿ äÿ ÿêñ
îëóíóð. Ìÿùäóä âÿ éåêíÿñÿê òÿúðöáÿ
àðòà-àðòà, òÿêìèëëÿøÿ-òÿêìèëëÿøÿ, ìö-
ðÿêêÿáëÿøÿ-ìöðÿêêÿáëÿøÿ ìöàñèð èíñàí
òÿôÿêêöðöíö ôîðìàëàøäûðàí ÿñàñ àìèë
îëìóøäóð.
ÊÄÃ, “Ìàíàñ”, “Àëïàìûø”, “Êîð-
îüëó”, “Ìààäàé Ãàðà”... åïîñëàðûíûí ñö-
æåò, ìîòèâ èíêèøàôûíûí, ïîåòèê ñòðóêòóð
ìöêÿììÿëëèéèíèí ìåõàíèçìè ùÿëÿ äÿ
òàì þéðÿíèëìÿéèá. Äàñòàí éàðàäûúûëû-
üûíäà åïèê ÿíÿíÿíèí òÿäãèãè úèääè ðîë
153
îéíàéûð. Äàñòàí éàðàäûúûëûüûíûí ñèððè èñÿ
îçàí-àøûã ñÿíÿòèíèí ìàùèééÿòè, òàðèõè èëÿ
ãûðûëìàç øÿêèëäÿ áàüëûäûð. Áóðàñû äîüðó-
äóð êè, ñþç ñÿíÿòèíèí óíèâåðñàë ãàíó-
íàóéüóíëóüó, òèïîëîæè åéíèëèê ìÿãàì-
ëàðû ÷îõäóð. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿð õàëãûí þç
òàëåéèíÿ, òàðèõèíÿ óéüóí äàñòàí éàðàòìà
ñïåñèôèêëèéè ìþâúóääóð. Áó áàõûìäàí
ùÿòòà åéíè äèë àèëÿñèíÿ äàõèë îëàí, êþêö
åéíè îëàí òöðê äàñòàíëàðûíûí ïîåòèê
ñòðóêòóðóíäà ôîðìóë êè÷èê ñåìàíòèê
ìÿðàñèìè õàòûðëàäûð.
×îõÿñðëèê áÿäèè ñþç ìÿäÿíèééÿòè-
íèí ôîðìóë ñèñòåìè öçðÿ øÿðùè âÿ ìÿêòÿá
ñÿâèééÿñèíäÿ òÿãäèìè áèëàâàñèòÿ Ì.Ïàððè
âÿ îíóí äàâàì÷ûñû À.Ëîðäà ìÿõñóñäóð.
Îíëàðûí éàðàòäûüû Ïàððè-Ëîðä íÿçÿðèé-
éÿñèíèí ÿñàñûíäà ôîðìóë ïðèíñèïè âÿ
îíóí íÿçÿðè-òÿúðöáè òÿùëèëè äàéàíûð. Áó
íÿçÿðèééÿíèí áàíèëÿðè ôîðìóë äåäèêäÿ
áèð ìåòðèê øÿðàèòäÿ çÿðóðè ôèêðè, àíè èäå-
éàíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ìöíòÿçÿì èøëÿ-
íÿí ñþç ãðóïó íÿçÿðäÿ òóòóðëàð.
Òÿêðàðëûã ôîðìóëó áàøëûúà ôóíêñèî-
íàë êåéôèééÿòäèð. Áèð òÿðÿôäÿí ôîðìóë,
äèýÿð òÿðÿôäÿí èìïðîâèçàñèéà øèôàùè ñþç
ñÿíÿòèíèí èêè ãöòáö êèìè áèð-áèðèíè
òàìàìëàéûð.
Ùîìåð äàñòàíëàðû, ñåðá-õîðâàò ôîëê-
ëîð þðíÿêëÿðè ÿñàñûíäà òÿùëèë àïàðàí Ïàððè
âÿ Ëîðä ôîðìóë åêñïðåññèâëèéè äåäèêäÿ,
ùÿìèí ôîðìóë ãÿëèáèíäÿ éàðàäûëìûø
ìèñðà éàõóä éàðûììèñðàíû, òåìà äåäèê-
äÿ ãåéðè-àäè òÿêðàð ùàëëàðûíû, äåñêðèïòèê
êå÷èäëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóðëàð. Ìóñèãè ñàáèò-
ëèéèíè, ðèòìè, ïàðàëåë êîíñòðóêñèéàëàðû,
ñþçöí îâñóíåäèúè ýöúöíö íÿçÿðÿ àëàí
Ïàððè-Ëîðä íÿçÿðèééÿñè ðèòìèê-ñèíòàêòèê
ìîäåëè-ôîðìóëó äàñòàí éàðàäûúûëûüûíûí
ÿñàñûíäà ýþòöðöð.
Áó íÿçÿðèééÿíèí ðàñèîíàë òîõóì-
ëàðû, õöñóñÿí ôîðìóëóí ëèíãâèñòèê àñ-
ïåêòäÿ òÿäãèãè êîìïëåêñ àðàøäûðìà
èøèíäÿ áþéöê ðîëà ìàëèêäèð.
 Öñò ãóðóëóøäà äàùà ÷îõ îëàí áó
þçöíÿìÿõñóñëóã äàõèëÿ âÿ äÿðèíÿ ýåò-
äèêúÿ äèë àèëÿñèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ãàò-
ëàð, äàùà ñîíðà èñÿ èíñàíûí äàõèëè àëÿìèíè
èôàäÿ åäÿí ìîäåëëÿð àðòûð âÿ íÿùàéÿò,
èíñàí äöíéàñûíûí èôàäÿñè îëàí ñòðóêòóðà
ýÿëèá ÷ûõûð. Ìÿùç áó ñòðóêòóð âÿ ñèñòåì
óíèâåðñàëäûð.
Äèëèí þçöíöí äÿ òÿáèÿòèíè èôàäÿ
åäÿí áó ãàíóíàóéüóíëóã åïîñ éàðàäûúû-
ëûüû ö÷öí äÿ äîüðóäóð.
Äàñòàí ñòðóêòóðó áèð íÿñëèí (ñèíõðîí
êÿñèéèí) ìöõòÿëèô èôà÷ûëàðûíäà âÿ ìöõ-
òÿëèô íÿñèëëÿðèí (ìöõòÿëèô çàìàí êÿñèê-
ëÿðèíèí-äèàõðîíèéàíûí) ìöõòÿëèô èôà÷û-
ëàðûíäà íÿ ãÿäÿð äÿéèøÿ áèëÿð âÿ íåúÿ
äÿéèøÿ áèëÿð ñóàëûíà äÿãèã úàâàá âåð-
ìÿê ÷ÿòèíäèð. Àíúàã áó äÿéèøìÿíèí ãà-
íóíàóéüóíëóüóíó áåëÿ òÿñÿââöð åòìÿê
îëàð: èõòèéàðè äàñòàí äèë êèìè èíñàí áåé-
íèíÿ ÷þêäöðöëìöø øÿêèëäÿ éàøàéûð, èôà
çàìàíû íèòã ðåàëëûüû ãàçàíûð âÿ áöòöí
íèòã ôîðìóëàëàðû ùÿìèí äèëèí èôàäÿ ôîð-
ìóëàëàðû êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Àíúàã çà-
ìàí ùÿð øåéè äÿéèøäèðèð. Äàñòàí âÿ èôà÷û
î âàõòà ãÿäÿð ÿëàãÿëèäèð, âÿùäÿòäÿäèð
êè, ïîåòèê ñòðóêòóð, îáðàçëàð, ñöæåò,
ìîòèâ, óéüóí ôîðìóëëàðäà éàøàéûð: áèð
íþâ “èíâàðèàíò-âàðèàíò” ÿëàãÿñè âÿ äèà-
ëåêòèêàñû ìþâúóääóð. Ùÿìèí ÿëàãÿ
çÿèôëÿäèêúÿ éåíè äàñòàíûí ñòðóêòóðó
ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûð âÿ ãÿäèì äàñ-
òàíûí äàõèëèíäÿ éåòèøÿí éåíè äàñòàí äöí-
éàéà ýÿëÿíäÿ éåíè “äàñòàí-èôà÷û” ìö-
íàñèáÿòè âÿ éåíè “èíâàðèàíò-âàðèàíò”
ÿëàãÿ äèàëåêòèêàñû ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó
èíêèøàôûí äà þçöíö ìöÿééÿíëÿøäèðÿí,
èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí äèëäàõèëè âÿ äèëõàðèúè
àìèëëÿð ÷îõäóð. Áó ìÿíàäà äàñòàíëàðûí
äà äèë êèìè þç ãðàììàòèêàñû âàð âÿ áó
ãðàììàòèêà íèñáè ìöñòÿãèëëèéÿ ìàëèêäèð.
Äàñòàí ãðàììàòèêàñûíûí ñèñòåìè íåúÿ
îëìàëûäûð?- ñóàëûíà âåðèëÿí úàâàáëàðäàí
áèðè äÿ “ôîðìóë íÿçÿðèééÿñè”äèð.
154
Ôèëîëîæè ÿäÿáèééàòäà “äàøëàøìûø
èôàäÿëÿð” “åïèê êëèøåëÿð”, “ñòåðåîòèï èôà-
äÿëÿð”, “îðòàã éåðëÿð (ìÿãàìëàð”) âÿ ñ.
àäëàíäûðûëàí ôîðìóëà âåðèëÿí èçàùëàð,
òÿðèôëÿð ÷îõäóð. Áèðúÿ áó ôàêòû äåìÿê
êèôàéÿòäèð êè, ñîí îí èëäÿ õàðèúäÿ ôîðìóë
íÿçÿðèééÿñèíÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ ÿñàñëà-
íàí 50-äÿí àðòûã åëìè èø éàçûëìûøäûð êè,
áóíëàðûí ÷îõóíäà ìöõòÿëèô òðàêòîâêàéà
ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Åéíè âÿçèééÿò ðóñ
ôèëîëîýèéàñûíäà äà þçöíö ýþñòÿðèð.
Ôîðìóëóí åïèê ìÿòíèí ñòðóêòóðóíäà
òóòäóüó ìþâãå ïðåäìåòÿ ìöõòÿëèô
ìþâãåäÿí éàíàøûëàí òÿäãèãàò÷ûëàð òÿðÿ-
ôèíäÿí î ãÿäÿð ìöõòÿëèô, áÿçÿí øèøèðäèë-
ìèø, áÿçÿí ìöòëÿãëÿøäèðèëìèø, áÿçÿí äÿ
òàìàìèëÿ íÿçÿðÿ àëûíìàéàí, ÿùÿìèé-
éÿòñèç àìèë êèìè òÿäãèãàòà úÿëá îëóí-
ìóøäóð êè, ùÿãèãÿòèí êèìèí òÿðÿôèíäÿ
îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, áÿäèè
ìÿòíäÿ ôîðìóë ïðèíñèïèíèí îéíàäûüû
ðîëó îáéåêòèâ øÿêèëäÿ àðàøäûðìàã õåéëè
÷ÿòèíëÿøèð.
Áó íÿçÿðèééÿíèí ÿëåéùäàðëàðû äà
âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, Ð.Ì.Äîðñîí Ïàððè-
Ëîðä íÿçÿðèééÿñèíèí õàëã ãÿùðÿìàíëûã
ïîåçèéàñûíûí áöòöí þðíÿêëÿðèíè âÿ éàøà-
éàí õàëã ñþç ñÿíÿòèíè à÷ìàüà éàðàìà-
äûüûíû ýþñòÿðèð.
Ôîëêëîð íÿçÿðèééÿ÷èëÿðèíäÿí Â.Ãàò-
ñàê “Îñíîâû óñòíîé ýïè÷åñêîé ïîý-
òèêè ñëàâÿí” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ – ôîðìóë
íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëåéùäàðû êèìè ÷ûõûø åäèð.
Â.Ãàòñàê áó íÿçÿðèééÿ ìöÿëëèôëÿ-
ðèíèí ÿñÿðëÿðèíè ýåíèø òÿùëèë åäèð âÿ “åïèê
éàääàøûí” ôîðìóë ãàíóíàóéüóíëóüóíó
øöáùÿ àëòûíà àëûð, ùÿð úöð “ïîåòèê ãðàì-
ìàòèêà”íû ôîëêëîðäàíêÿíàð ùàë ùåñàá
åäÿðÿê èìïðîâèçàñèéàíû, éàðàäûúû ìöíà-
ñèáÿòè öñòöí ùåñàá åäèð.
Áèçúÿ, áó ìöíàñèáÿòäÿ äÿ èôðàò÷ûëûã
âàð. Áåëÿ êè, áÿäèè-ìÿçìóí âàñèòÿëÿðè
èëÿ ôîðìà ýþñòÿðèúèëÿðèíè öç-öçÿ ãîé-
ìàãäàíñà, ôîðìà-ìÿçìóí äèàëåêòèêà-
ñûíäàí ÷ûõûø åòìÿê ÿäàëÿòëè îëàðäû.
 Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíóí ìöõòÿëèô –
êè÷èê âÿ áþéöê æàíðëàðûíûí ìþâçó, ìî-
òèâ, èäåéà, áÿäèè-ïîåòèê òÿñâèð âàñèòÿëÿðè,
öñëóáè-ïîåòèê òÿøêèë õöñóñèééÿòëÿðè áà-
õûìûíäàí ëèíãâîïîåòèê òÿùëèëèíèí âàõòû
÷îõäàí ÷àòìûøäûð. Õöñóñèëÿ ïîåòèê
òÿôÿêêöðäÿ, õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ìöõòÿëèô
æàíðëàðûíûí òàðèõè èíêèøàôûíäà ôîðìóëóí
îéíàäûüû ðîëó à÷àí áèð äÿíÿ äÿ îëñóí
òÿäãèãàò éîõäóð. Ùàëáóêè Àçÿðáàéúàí
ôîëêëîðóíóí áöòöí æàíðëàðû, õöñóñÿí
íàüûë âÿ äàñòàíëàð, ôîëêëîðóí ïîåòèê æàí-
ðûíûí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí íöìóíÿëÿðè
áó áàõûìäàí îëäóãúà çÿíýèíäèð.
Ìþâúóä íÿçÿðè ÿäÿáèééàòà ñþéêÿ-
íÿðÿê åïèê ôîðìóëëàðû ö÷ ïðèíñèï öçðÿ
òÿñíèô åòìÿê îëàð. Áÿçÿí áèð-áèðèíÿ
ãàðûøäûðûëàí áó ïðèíñèïëÿð àéðû-àéðû àñ-
ïåêòëÿð ÿñàñûíäà ôîðìóëóí òÿñíèôèíè íÿ-
çÿðäÿ òóòóð:
I. Ñèíòàãìàòèê ïðèíñèï.
II. Ñåìàíòèê ïðèíñèï.
III. Ëèíãâèñòèê ïðèíñèï.
I. Ñèíòàãìàòèê ïðèíñèï åïèê ìÿòí
áîéóíúà ìþâãåäÿí àñûëû îëàðàã åïèê
ôîðìóëëàðûí òÿñíèôèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.
Áó áàõûìäàí åïèê ìÿòí-ôîðìóë ö÷
ãðóïà áþëöíöð:
1. Áàøëàíüûú ôîðìóëëàð.
2. Êå÷èä (ìåäèàë) ôîðìóëëàð.
3. Ñîíëóã ôîðìóëëàð.
II. Ñåìàíòèê ïðèíñèï ÿñàñûíäà ôîð-
ìóëëàð àøàüûäàêû ãðóïëàðà âÿ éàðûì-
ãðóïëàðà áþëöíöð.
1. Ðèòóàë ôîðìóëëàðû
à) òîé
á) éàñ
ú) ùÿäèééÿâåðìÿ
÷) ìþâñöì âÿ ñ.
2. Äþéöø-ìöùàðèáÿ ôîðìóëëàðû
à) éîëàäöøìÿ
á) âóðóø
ú) ãÿëÿáÿ
÷) ýåéèì, ñèëàù âÿ ñ.
3. Êöòëÿâè (òîòàë) ñÿùíÿ ôîðìóë-
ëàðû
155
4. Þéýöë ôîðìóëëàðû
5. Äóà-àëãûø ôîðìóëëàðû
6. Ìÿèøÿò ôîðìóëëàðû
7. Òÿáèÿòÿ (ùåéâàíëàðà, áèòêèëÿðÿ)
ìöíàñèáÿò ôîðìóëëàðû
8. Ñåíòåíñèéà (ùèêìÿòàìèç êÿ-
ëàìëàð) ôîðìóëëàðû
9. Éîë ôîðìóëó.
III. Ëèíãâèñòèê ïðèíñèï öçðÿ åïèê
ìÿòíèí ôîðìóëëàðûíû äèë âàùèäëÿðè ÿñà-
ñûíäà áåëÿ òÿñíèô åòìÿê îëàð:
1. Ñþç-ôîðìóë (ìåòàôîðà)
2. Ìöãàéèñÿ-ôîðìóë
3. Ñþç áèðëÿøìÿñè-ôîðìóë (áÿäèè
òÿéèíëÿð)
4. Úöìëÿ ôîðìóë
à) ñàäÿ úöìëÿ
á) òàáåñèç ìöðÿêêÿá úöìëÿ (ïàðà-
òàêñèñ)
ú) òàáåëè ìöðÿêêÿá úöìëÿ (ùèïîòàê-
ñèñ)
5. Ìÿòí-ôîðìóë
à) äèàëîã
á) òèðàäà âÿ ñ.
Áèç áó ïðèíñèïëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðøû
ãîéìàäàí åéíè äÿðÿúÿäÿ áÿðàáÿð ãÿáóë
åòìÿéèí òÿðÿôäàðûéûã âÿ ãÿòèééÿí áó
áþëýöíö ìöòëÿã ùåñàá åòìèðèê. ×öíêè
ôîðìóëóí, öìóìÿí åïèê ìÿòíèí ìöõ-
òÿëèô ðàêóðñëàðäàí òÿäãèãè ýþñòÿðäèéèìèç
òÿñíèôàòû ùÿì êåéôèééÿò, äÿãèãëèê, ùÿì
äÿ êÿìèééÿò áàõûìûíäàí òÿçÿëÿìÿëèäèð.
Éàíàøìà ìþâãåéèíäÿí àñûëû îëàðàã áó
ïðèíñèïëÿðäÿí áèðèíè þí ïëàíà ÷ÿêìÿê âÿ
éà ïàðàëåë øÿêèëäÿ åïèê ìÿòíÿ òÿòáèã åò-
ìÿê îëàð.
Åïèê ìÿòíëÿðäÿí ýÿòèðèëÿí þðíÿêëÿð
ÿñàñûíäà ôîðìóëóí ôóíêñèéàñûíà, ìà-
ùèééÿòèíÿ äèããÿò éåòèðÿê.
Ìöõòÿëèô áàõûìëàðäàí ùÿð åïîñóí
þçö ö÷öí ìàðàãëû îëàí òèïèê åïèê ôîð-
ìóëëàðäàí áèð íå÷ÿñèíè èëëöñòðàòèâ øÿêèë-
äÿ òÿãäèì åäèðèê:
“Îë çàìàíäà áèð îüëàí áàø êÿñìÿ-
ñÿ, ãàí òþêìÿñÿ àä ãîéìàçëàðäû (ÊÄÃ,
43) (ñåíòåíñèéà-ôîðìóë) âÿ ñ.
 Ýþçöì ýþðäö, êþíëöì ñåâäè (ÊÄÃ,
100 âÿ ñ.) (ñåíòåíñèéà-ôîðìóë)
Éóì âåðÿéèì, õàíûì” (ÊÄÃ, 68
âÿ ñ.) (ðèòóàë-ôîðìóë).
Áÿëè õèòàá (1), ÿìð (6), ñóàë (5, 7),
çàìàí êîíòèíèóìëó ÌÑÁ-ëÿðäÿí (2, 3,
4) èáàðÿò îëàí áó ôîðìóëëàð (5,7) éàðûì-
ðèòîðèê ñóàë êèìè èøëÿíñÿëÿð äÿ, îíëàðûí
ñóàë èíôîðìàñèéàñû èòìèð âÿ ÷îõ âàõò åëÿ
áèðáàøà úàâàá äà îíóíëà áèðýÿ èøëÿíèð
(11).
Ñþç-ôîðìóë âÿ ìöãàéèñÿ-ôîðìóëëàð
ïîåòèê ñèíòàêñèñèí ïðåäìåòèíÿ äàõèë îë-
ìàñà äà, îíëàðûí ôîðìóë ìþâãåéè ñèí-
òàêòèê âàùèäëÿðäÿí çÿèô äåéèë. Áåëÿ êè,
òÿêúÿ ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí ÿëëèéÿ êèìè ìö-
ãàéèñÿíèí, éåòìèø àëòûéà êèìè ñþç-ôîð-
ìóëóí òèïèê þðíÿéè ñàéûëàí ìåòàôîðàíûí
áÿçèñè åïèê ìÿòíäÿ ôîðìóë ôóíêñèéàñûíû
éåðèíÿ éåòèðèð.
Áàøëàíüûú ôîðìóëó ìÿòíäàõèëè ôèãóð
êèìè äÿ òÿùëèëÿ úÿëá îëóíà áèëÿð. Áóíó
äà ãåéä åäÿê êè, áó òèïëè ñóàë úöìëÿëÿðè
éàëíûç áàøëàíüûú äåéèë, ùÿì äÿ êå÷èä
ôîðìóëóäóð. Ìÿòëÿáäÿí-ìÿòëÿáÿ, ìî-
òèâäÿí-ìîòèâÿ, ìÿòíäÿí-ìÿòíÿ êå÷èä
ö÷öí äÿ áó ôîðìóëäàí ýåíèø èñòèôàäÿ
îëóíóð.
Áàøëàíüûú ôîðìóëëàðû åïèê ìÿòíäÿ
ñöæåòèí øàõÿëÿíìÿñè, îáðàçëàðûí ÷îõàë-
ìàñû, áèð íþâ êîìïîçèñèéàíûí ìöðÿê-
êÿáëÿøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã èøëÿíèð,
ñþç ñþçÿ, ÿùâàëàò ÿùâàëàòà úàëàíûð, ðÿáò
îëóíóð. Áó ìÿãàìëàðäà èøëÿíÿí ôîðìóë-
ëàðäàí áÿçèñèíÿ äèããÿò éåòèðÿê:
1. Áàø þòðö, ýöí äîüðó (ÊÄÃ, 52).
2. Áóíóí öçÿðèíÿ îí àëòû èë êå÷äè
(ÊÄÃ, 53).
Áó êå÷èä ôîðìóëëàðû þç âàðèàíòëàðû
äà íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíû
ìöõòÿëèô ñèíòàãìàòèê õÿòëÿð öçðÿ éåðèíÿ
éåòèðèðëÿð. Çàìàíäà âÿ ìÿêàíäà äÿéèø-
ìÿíè íÿçÿðäÿ òóòàí éîë-ñÿôÿð ñåìàíòè-
156
êàñû ñàäÿ úöìëÿíèí ðèòìèê êîíôèãóðàñè-
éàëàðû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Áó òèïëè ôîð-
ìóëëàð Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðûíäà ýåíèø
øÿêèëäÿ èøëÿíèð. Áèð ñèíòàêòèê êîääàí
äèýÿð ñèíòàêòèê êîäà êå÷èäè (ìóñèãèäÿí
ñþçÿ) áèëäèðÿí, åëÿúÿ äÿ çàìàí êå÷èäèíè
áèëäèðÿí ôîðìóëëàðûí ñàéûíû õåéëè àðòûð-
ìàã îëàð, àíúàã ìÿãñÿä åïèê ìÿòíëÿðè
ôîðìóë áàõûìûíäàí òàì òÿñâèð åòìÿê
îëìàäûüû ö÷öí ñèíòàãìàòèê ïðèíñèïèí
ñîíëóã áèëäèðÿí ôîðìóë íþâö öçÿðèíäÿ
äàéàíìàã îëàð. Ñîíëóã ôîðìóëëàð éàëíûç
áîéëàðûí, ãîëëàðûí âÿ öìóìÿí åïèê
ìÿòíëÿðèí ãóðòàðàúàüûíäà äåéèë, ìîòèâ
ùöäóäóíäà, ñöæåòèí ìöÿééÿí ìÿãàìëà-
ðûíäà, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ìèêðîìÿòíëÿ-
ðèí ñîí óúóíäà äà èøëÿíÿ áèëèð.
Þðíÿêëÿðÿ äèããÿò éåòèðÿê:
Àü áèð÷ÿêëè àíàí éåðè áåùèøò îëñóí!
Àü ñàããàëëû áàáàí éåðè ó÷ìàã îëñóí!
Ùàãã éàíäûðàí ÷ûðàüûí éàíà äóðñóí!
Ãàäèð Òàíðû ñÿíè íàìÿðäÿ
ìþùòàú åòìÿñèí! (ÊÄÃ, 26)
Éóì âåðÿéèí õàíûì!... (ÊÄÃ, 68)
Ñîíëóã-ôîðìóëëàð ÿñàñÿí ìöðÿê-
êÿá ñèíòàêòèê áöòþâëÿðëÿ èôàäÿ îëóíóð.
Åïèê ôîðìóëäàí äàíûøàðêÿí îíëàðûí
ëèíãâèñòèê âÿ ñåìàíòèê òÿñíèôè ùàããûíäà
áèð íå÷ÿ òÿúðöáè õàðàêòåð äàøûéàí
ãåéäèìèçè áèëäèðìÿê èñòÿðäèê.
Åïèê ìÿòíëÿð éàðàíìà òàðèõè âÿ äÿ-
éèøìÿ-èíêèøàô ãàíóíàóéüóíëóüó áàõû-
ìûíäàí åéíè îëìàäûüû ö÷öí ÊÄÃ
Îüóçíàìÿëÿðè èëÿ “Êîðîüëó” åïîñóíó
âÿ éà ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíû, éàõóä äè-
ýÿð òöðê õàëãëàðûíûí åïîñëàðûíû áèðëÿøäè-
ðÿí ôîðìóëëàð òàïìàã, áàøãà ñþçëÿ äå-
ñÿê, áèð äèë àèëÿñè ö÷öí óíèâåðñàë ôîðìóë
ñèñòåìè éàðàòìàã ïðàêòèê úÿùÿòäÿí ÷îõ
÷ÿòèíäèð. ×öíêè “Ìàíàñ”ûí ÿíÿíÿñè þç
ôîðìóëà ñèñòåìèíè éàðàòäûüû êèìè, ÊÄÃ-
íèí äÿ ÿíÿíÿâè-òàðèõè èíêèøàôû þçöíÿ
óéüóí ôîðìóë áè÷èìëÿðè éàðàòìûøäûð.
 Åïèê ìÿòíëÿðèí ôîðìóëëàðûíûí
ãÿäèì éàçûëû ÿäÿáè íöìóíÿëÿðëÿ ìöãà-
éèñÿñè äÿ ìàðàãëû àñïåêò êèìè þçöíö
ýþñòÿðèð.
Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè òàðèõè-
åïèê ùåêàéÿëÿð êèìè áÿäèè öíñöðëÿðÿ
ìàëèêäèðñÿ, ÊÄÃ áàøäàí-áàøà áÿäèè
ñèñòåì ÿñàñûíäà ãóðóëóá ìöõòÿëèô çà-
ìàíëàðûí òàðèõè-ñîñèîëîæè ÿëàìÿòëÿðèíè
þçöíäÿ éàøàäûð. Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿ-
ëÿðè þç äþâðöíöí ÿäÿáè-òàðèõè ñÿíÿäèäèð
âÿ áó àáèäÿëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè äèëäÿ ùàçûð-
ëàíìûø êëèøå-ôîðìóëëàðäàí éåðëè-éåðèíäÿ
èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. ÊÄÃ-íè äàùà ÷îõ
òàðèõè-ôèëîëîæè àñïåêòäÿ òÿùëèë åäÿí
Ñ.ßëèéàðîâ “Äÿäÿì Ãîðãóä” êèòàáûíäà
àíàõàãàíëûüû òàðèõèíèí èçëÿðè” àäëû ìÿ-
ãàëÿñèíäÿ àøàüûäàêû ôîðìóëëàðû ãàðøûëàø-
äûðìûøäûð.
ÊÄÃ – Ãÿäèì òöðê ðóí éàçûëàðû
Ãàäûíûì àíà ãàäûí àíà – Þýèì
ãàòóí
Àíà ùàããû – Òàíðû ùàããû – Óìàé
òåã þýèì ãàòóí
Õàí áàáà, ãàäûí àíà – ãàíûì
ãàüàíûü, þýèì ãàòóíóü
ãûç êèøè ýÿëèí êèøè õàòóí êèøè àíàì
êèøè ãûç îüëàí – äèøè êèøèëÿð
ãûçûì-ýÿëèíèì – ãûç îüëàí ãûç-
ýÿëèíëÿðèì
ãàçà áÿíçÿð ãûçûì ýÿëèíèì áóíëó
îëäó – ñèëèê ãûç îüëûí êöí áîëòû
Áèð íå÷ÿ òèïèê ñèíòàêòèê áè÷èìäÿ
öñëóáè-ïîåòèê ôîðìóëëàðà äèããÿò éåòèðÿê:
“Ñàüäàêû øàäàïûò áÿéëÿð, ñîëäàêû
òàðêàò, áóéðóê áÿéëÿð. Îòóç òîêóç Îüóç
áÿéëÿðè, õàëãû. Áó ñþçöìö éàõøûúà
åøèäèí. (Êöë Òèãèí àáèäÿñè).
Ñàüäà îòóðàí ñàü áÿéëÿð, ñîëäà îòó-
ðàí ñîë áÿéëÿð. Åøèêäÿêè èíàãëàð, äèáäÿ
îòóðàí õàñ áÿéëÿð. Ãóòëó îëñóí äþâ-
ëÿòèíèç! (ÊÄÃ)
157
Ýþðöð ýþçèì ýþðìÿç òÿê
Áèëèð áèëýèì áèëìÿç òÿê áîëòó...
(“Êöë Òèãèí”) àáèäÿñè
Ýþðöð ýþçöì ýþðìÿç êèìè, áèëèð
áèëýèì áèëìÿç êèìè îëäó (ÊÄÃ).
Éàçû÷û Àíàð “Äÿäÿ Ãîðãóä äöíéà-
ñû” àäëû ÿñÿðèíäÿ àøàüûäàêû ïàð÷àíûí
ñîíðàëàð ãÿëèáëÿíìèø àøûã øåèðè áè÷èì-
ëÿðèíÿ ÷îõ éàõûí îëäóüóíó éàçûð:
Àïóë-àïóë éöðöøöíäÿí,
Àñëàí êèìè äóðóøóíäàí,
Ãàíðûëûáàí áàõûøûíäàí
Àüàì Áåéðÿéÿ áÿíçÿäèðäèì îçàí ñÿíè
Ñåâèíäèðäèí, éåðèíäèðìÿ îçàí,
ìÿíè (ÊÄÃ).
Ìöõòÿëèô ñèíòàêòèê áè÷èìëÿðäÿ îëàí
àøàüûäàêû öñëóáè-ïîåòèê ôîðìóëëàð äà
ìàðàãëûäûð:
“Áèëýÿ Òîíéóêó ìÿí þçöì”
(“Òîíéóêóê” àáèäÿñè)
“Ìÿí Äÿäÿ Ãîðãóä” (ÊÄÃ)
Êþçöì áîëñî êþðãþíöì”
(“Ìàíàñ” 146)
“Ýþðöð ýþçöì àéäûíû” (ÊÄÃ 67)
Ñÿééàù Ãîðãóä þëöð áîëäóí
èìäè áèëýèë...
Êàðâàí ýåòäè, Êîï ýåú ãàëäûí,
éîëà ýèðýèë
(“Øÿúÿðåéè-òÿðàêèìÿ”)
Ùàíû äåäèéèì áÿé ÿðÿíëÿð? Äöíéà
ìÿíèì äåéÿíëÿð? Îíëàð äÿõè áó äöíéà-
éà ýÿëèá êå÷äè. Êàðâàí êèìè ãîíäó,
êþ÷äö. ßúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè, ôàíè äöíéà
êèìÿ ãàëäû? Ýÿëèìëè – ýåäèìëè äöíéà!
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà! (ÊÄÃ, 83)
Áèð ïàð÷àíûí ìöãàéèñÿñè äÿ éåðèíÿ
äöøÿðäè.
 “ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ” – Áàçÿí âÿ Ôðàíñà Êîëëåúèíäÿ Àðàøäûðìà
”ÎÜÓÇÍÀÌß” (ÉÀÇÛ×ÛÎÜËÓ ßËÈ) ëàáîðàòîðèéàñûíûí äèðåêòîðó Àëòàí
Îí ìèí ÿðäÿí éàüû Ìèí ÿðÿí ýþðäöéöìäÿ Êîêàëï òÿðÿôèíäÿí òÿðúöìÿ åäèëÿðÿê
ýþðäöìñÿ îéóíóì ìÿí Ãàçàí áûéûã áóðäóì. “Ãàëèìàð” íÿøðèééàòûíäà ÷àï åäèëìèøäèð.
äåäèì. Áåø ìèí ÿðÿí ýþðäöýöìäÿ Êèòàáà ÷àüäàø òöðê ðîìàí÷ûñû Éàøàð
Éèýèðìè ìèí ÿð éàüû, ìÿí Ãàçàí áîøàíìàäûì. Êàìàë þí ñþç éàçìûøäûð.
ýþðäöìñÿ, éûëàìàäûì. Îí ìèí ÿðÿí ýþðäöýöìäÿ Ôðàíñûç äèëèíÿ áó ÿñÿð Äðåçäåí âÿ
Îòóç ìèí ÿð éàüû þéöíöì äåìÿäèì. Âàòèêàí íöñõÿëÿðè èñòèôàäÿ åäèëìÿêëÿ
ýþðäöìñÿ, îòà ñàéäûì. Éèýèðìè ìèí ÿðÿí
Ãûðõ ìèí ÿð éàüû ýþðäöýöìäÿ éåðèíìÿäèì.
òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Òÿðúöìÿ ïðî-
ýþðäöìñÿ, ãûéà Îòóç ìèí ÿðÿí ñåñèíäÿ Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíìóø Äÿäÿ
áàõäûì. ýþðäöýöìäÿ óòàíìàäûì. Ãîðãóä êèòàáëàðû äà éàðäûì÷û ìàòåðèàë
ßëëè ìèí ÿð éàüû Ãûðõ ìèí ÿðÿí êèìè èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Êèòàáûí ýèðèø
ýþðäöìñÿ, ÿë ýþðäöýöìäÿ ãûïûíìàäûì. ìÿãàëÿñèíè Ë.Áàçÿí, “Êþ÷ÿðè øöóðó”
âåðìÿäèì. ßëëè ìèí ÿðÿí ýþðäöýöìäÿ àäëû ìÿãàëÿíè èñÿ À.Êîêàëï éàçìûøäûð.
Àëòìûø ìèí ÿð ÿë âåðìÿäèì. Þí ñþçäÿ É.Êàìàë ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ
ýþðäöìñÿ, àéòûøìàäûì. Àëòìûø ìèí ÿðÿí Òîðóñ, ×óêóðîâà òÿðÿôëÿðäÿ àøûãëàðäàí
ýþðäöýöìäÿ àëïûì
äåìÿäèì.
åøèòäèéè äàñòàíëàð âÿ Äÿäÿ Ãîðãóäëà
áàüëû ÿôñàíÿ âÿ ðÿâàéÿòëÿðäÿí ñþç à÷ûð.
Éóõàðûäà íÿçÿðäÿí êå÷èðäèéèìèç Ìöÿëëèôÿ ýþðÿ, ÊÄÃ-íèí ö÷ áîéóíóí
ìèñàëëàðäà ýþðäöéöìöç êèìè, Éàçûúû- ãÿùðÿìàíëàðû Áàìñû Áåéðÿê, Òÿïÿýþç,
îüëó ßëèíèí “Îüóçíàìÿ”ñèíäÿ äÿ Äÿëè Äîìðóëëà áàüëû Àíàäîëóäà ÷îõëó
ÊÄÃ-äÿ îëäóüó ñàéàã òÿêðàð ñèñòåìè ðÿâàéÿòëÿð éàøàìàãäàäûð. Àíúàã É.Êà-
äèëèí áöòöí ñÿâèééÿëÿðèíäÿ þçöíö óéüóí ìàë ÊÄÃ èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí
åêâèâàëåíò âàùèäëÿðèí íöìóíÿñèíäÿ êöðä àøûãëàðûíäàí âÿ êöðä äàñòàíû “Ìå-
ýþñòÿðèð: ìå Àëàí”äàí äà ñþùáÿò à÷ûð.
ôîíåòèê ñÿâèééÿäÿ – àëëèòåðàñèéà Òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ áàø âóðàí Ë.Áà-
ìîðôîëîæè ñÿâèééÿäÿ – ìîðôåìëÿðèí çÿí Ýþé Òöðê êàüàíëûüûíûí ñöãóòà óüðà-
òÿêðàðû ìàñûíäà óéüóðëàðëà éàíàøû, îüóçëàðûí äà
ëåêñèê ñÿâèééÿäÿ – ãîøà ñþçëÿð, áþéöê ðîë îéíàäûüûíû ãåéä åäèð. Ìöÿëëèô
àíàôîðà âÿ åïèôîðà îüóçëàðûí ãÿðáÿ äîüðó êþ÷ åòìÿëÿðèíè
ñèíòàêòèê ñÿâèééÿäÿ – ðèòìèê- ãûðüûçëàðûí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñèíäÿí
ñèíòàêòèê ïàðàëåëèçì ñîíðàêû äþâðÿ àèä åäèð. Ýèðèø ìÿãàëÿñèí-
Òöðêäèëëè õàëãëàðûí ãÿäèì ÿäÿáèé- äÿ Àíàäîëóíóí Ñÿëúóãëàð òÿðÿôèíäÿí
éàòû ö÷öí, ñþçöí ìàýèê ãöââÿñèíÿ èíàìû èøüàëû, áþéöê Ñÿëúóãëó äþâëÿòèíèí ãóðóë-
øÿðù åòìÿê ö÷öí âÿ íÿùàéÿò, ãÿäèì ìàñû, Îüóç áîéëàðûíûí ðîëó øÿðù åäèëèð.
òöðê øåèðèíèí ýåíåçèñèíè þéðÿíìÿê ö÷öí Àâðîïà òàðèõøöíàñëûüûíäà éàíëûø îëàí
òÿêðàðëàð ñèñòåìèíèí ëèíãâîïîåòèê ôóíê- Àçÿðáàéúàíûí òöðêëÿøìÿñè ïðîáëåìè
ñèéàñû ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð. Ìÿùç áó åéíè èëÿ Ë.Áàçÿíèí ìÿãàëÿñèíäÿ äÿ òÿê-
òÿêðàðëàð ñèñòåìè ôîðìóëëàðûí ôÿàëèééÿò ðàðëàíûð. Ìöÿëëèô Àçÿðáàéúàíûí òöðê-
äàèðÿñèíè ñïåñèôèê øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿø- ëÿøìÿñèíè Ñÿëúóã àõûíëàðû èëÿ áàüëàéûð.
äèðÿí àìèë êèìè ÷ûõûø åäèð. Ë.Áàçÿíèí þçöíöí äÿ ãåéä åòäèéè êèìè
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó Ñÿëúóãëàðäàí, Àüãîéóíëóëàðäàí äàíûø-
ìàñûíûí áàøëûúà ñÿáÿáè ÊÄÃ-íè ôîðìà-
ÔÐÀÍÑÛÇ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ ôðàíñûç ëàøäûðàí òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí ìÿíçÿðÿñèíè
äèëèíÿ 1998 èëäÿ øÿðãøöíàñ, òöðêîëîã Ëóè ôðàíñûç îõóúóñó ö÷öí àéäûíëàòìàãäûð.
158
Ë.Áàçÿíÿ ýþðÿ, ÊÄÃ ôîíåòèê, ãðàììà-
òèê, ëåêñèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ XVI
éöçèëëèêäÿ Äîüó Àíàäîëóäà âÿ Àçÿð-
áàéúàíäà äàíûøûëàí äèë ÿñàñûíäà ôîðìà-
ëàøìûøäûð. Òÿáèè êè, î, ÊÄÃ áîéëàðûíûí
õàëã äàíûøûã äèëèíäÿ éàçûëìàñû ôèêðèíè
ìöäàôèÿ åäèð.
À.Êîêàëïà ýþðÿ, Îüóç åòíîíèìè âÿ
ñèéàñè ñèñòåìè Ýþéòöðê éàçûëàðûíäàí ìÿ-
ëóìäóð. Î äà Ë.Áàçÿí êèìè 9 îüóçëàð-
äàí, ýþéòöðêëÿðäÿí âÿ Ýþéòöðê Êàãàí-
ëûüû äþâðöíäÿ îüóçëàðûí ñèéàñè ðîëóíäàí
äàíûøûð. Àíúàã Ë.Áàçÿíäÿí ôÿðãëè îëà-
ðàã ìöÿëëèô óéüóðëàðûí ùàêèìèééÿòÿ ýÿë-
ìÿñè èëÿ ÿñêè òöðê ñèñòåìèíäÿ ùå÷ áèð øå-
éèí äÿéèøìÿäèéèíè âóðüóëàéûð. Î, áóíóí
ÿñàñ ñÿáÿáèíè óéüóðëàðûí äèë, ìÿäÿíèé-
éÿò, äèí, ñîñèàë-ñèéàñè êîíñåïñèéà áàõû-
ìûíäàí ýþéòöðêëÿðëÿ åéíè îëìàãäà
ýþðöð. Ãûðüûçëàðûí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìÿñè
èëÿ ÿñêè äöçÿíèí äÿéèøìÿñè áàø âåðèð.
Óéüóðëàð èíäèêè ×èí Òöðêèñòàíûíà, îüóç-
ëàð èñÿ ãÿðáÿ äîüðó êþ÷ åäèðëÿð. Ìöÿëëèô
áóíóí òàðèõè-èúòèìàè, ñèéàñè-èäåîëîæè
ñÿáÿáëÿðèíè à÷ûãëàìûð. ÊÄÃ ãÿù-
ðÿìàíëàðûíäàí äàíûøàí À.Êîêàëï áóí-
ëàðûí XI éöçèëÿ ãÿäÿð Èñëàìû ãÿáóë åòìèø
îüóçëàð îëäóüóíó áèëäèðèð.
Äþâëÿò ñèñòåìèíÿ òîõóíàí ìöÿëëèô
éàíëûø îëàðàã êþ÷ÿðèëÿðèí äþâëÿòèíè ñòàáèë
îëìàéàí, äàùà ÷îõ ÷åâðèëèø õàðàêòåðè
äàøûéàí ñèñòåì àäëàíäûðûð. Îíà ýþðÿ êþ-
÷ÿðèëÿðäÿ òàéôà áàø÷ûëàðûíûí ùàêèìèééÿòè
õàíûí ùàêèìèééÿòèíäÿí äàùà ñòàáèëäèð.
Ãîùóìëóã ñèñòåìèíèí àíà õÿòòè öçÿðèíäÿ
159
ãóðóëìàñûíû òöðêëÿðèí òàðèõè êå÷ìèøèíÿ
íÿçÿð ñàëìàãëà àðàøäûðàí À.Êîêàëï
áóíëàðûí ÊÄÃ-äÿ äÿðèí èç áóðàõäûüûíû
éàçûð. Ãàäûíëàðûí ÊÄÃ áîéëàðûíäà àçàä
ñåâýèéÿ öñòöíëöê âåðäèéèíè, åâëÿíìÿ
àêòûíûí ÿñàñûíäà ãàðøûëûãëû ìÿùÿááÿòèí
äóðäóüóíó éàçûð. Áó ìÿãàëÿñèíäÿ
ìöÿëëèô Èñëàì äèíèíÿ îüóçëàðûí ìöíàñè-
áÿòè, îòóðàãëàðûí äþâëÿò ÿíÿíÿñè âÿ áóí-
ëàðûí êþ÷ÿðè ùàêèìèééÿòèíäÿí ôÿðãëè
òÿðÿôëÿðè, Ãîðãóä îáðàçûíûí òàðèõè-ôèëî-
ëîæè à÷ûãëàìàñû, Ãîðãóä ñþçöíöí åòèìî-
ëîæè èçàùû âÿ ñ. öçÿðèíäÿ àéðûúà äóðóð.
Àíúàã íÿäÿíñÿ î, Èñëàì äèíèíäÿí éà-
çàðêÿí äîüðó éîë, òÿìèç èíàì êèìè èôà-
äÿëÿðè äûðíàã àðàñûíäà âåðèð. Ìöÿëëèô
ÊÄÃ-íèí úîüðàôèéàñûíû Ãàðà äÿíèçëÿ
Õÿçÿð äÿíèçè àðàñû îëäóüóíó áèëäèðèð.
Îüóçëàðûí öçÿðèíäÿ Èñëàì ìÿäÿíèééÿòè-
íèí ùàêèì îëäóüóíó õöñóñè îëàðàã ãåéä
åäèð. ÊÄÃ-äÿ ÿñàñ ñàâàø ìöñÿëìàí
îüóçëàðëà õðèñòèàí ýöðúö, éóíàí, àáõàç-
ëàð àðàñûíäà ýåäèð.
Êèòàáäà õÿðèòÿ, ÿðÿá àëèìè ßë-Úà-
ùèçèí òöðêëÿð ùàããûíäà ôèêèðëÿðè äÿ
âåðèëìèøäèð.
Êèòàáûí ñîíóíäà áÿçè ñþç âÿ èôàäÿ-
ëÿðèí ãàðøûëàøäûðûëàðàã à÷ûãëàìàñû âåðèë-
ìèøäèð. Òÿðúöìÿ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ,
îðèæèíàëà ìàêñèìàë äÿðÿúÿäÿ éàõûí åäèë-
ìèøäèð. Ìÿòíèí ñòðóêòóðóíäà øåèð, íÿñð
ÿâÿçëÿíìÿñèíè ñàõëàìàãëà ìöòÿðúèìëÿð
îüóçíàìÿëÿðÿ éàõøû áÿëÿä îëäóãëàðûíû
áèð äàùà ýþñòÿðìèøëÿð.
Ôöçóëè Áàéàò
ÝÅÚßËÈÊ – Ãàäûí áàø ýåéèì òèïèíèí
ÿí ãÿäèì íþâëÿðèíäÿí áèðè îëìóø, ñîí-
ðàëàð òÿäðèúÿí àðàäàí ÷ûõìûøäûð. Ýþðö-
íöð, îüóçëàðûí éöíýöë êîíñòðóêñèéàñû,
ñÿééàð åâëÿðäÿ êå÷ÿí åëàò ìÿèøÿòè ñîéóã
âàõòëàðäà ãàäûíëàðûí ýåúÿëÿð áàøëàðûíà
õöñóñè îëàðàã þðïÿê áàüëàìàëàðûíû ëàáöä
åòìèøäèð:
“Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè áèçÿ îçàí
ýÿëäöýè éîã,
ßýíèìöçäÿí ãàôòàíûìóç àëäóüû éîã,
Áàøûìûçäàí ýåúÿëèýöìèç àëäóüû éîã”
(Ä-10612).
ÝßËÈÍ – ÊÄà áîéëàðûíäà ãûç-ýÿëèí
èôàäÿñè ÷îõ èøëÿäèëèð. “Àüúà öçëö”, “Ãà-
çà áÿíçÿð” ãûç-ýÿëèíëÿð áîéëàðäà âÿñô
åäèëèð. Äèðñÿ õàí þç îüëóíó òàíûìàäàí
îíà íÿëÿðè èòèðäèéèíè äåéèð: “Àü éöçëö,
àëà ýþçëö ýÿëèíëÿð ýåäÿðñÿ áÿíèì ýåäÿð.
Ñÿíèí äÿ è÷èíäÿ íèøàíëûí âàðñà, éèýèò,
äåýèë ìàíà”. (Ä-3212)
“Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áî-
éó”íäà Ñåëúàí õàòóí Ãàíòóðàëû èëÿ áèð-
ëèêäÿ âóðóøóá äöøìÿíëÿðÿ ãàëèá ýÿëèð-
ëÿð. Ãàíòóðàëûíûí àòà-àíàñû îüóëëàðûíû
âÿäÿëÿøäèêëÿðè éåðäÿ òàïà áèëìÿäèêäÿ
îíó ýÿëèíäÿí õÿáÿð àëûðëàð:
“Àüûç-äèëäÿí áèð ãà÷ êÿëìÿ õÿáÿð ìàíà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, ýÿëèí, ñàíà !”
(Ä-19412)
Èýèäëÿðèí áàøûíà ãÿçà ýÿëäèêäÿ åëèí
ãûç-ýÿëèíëÿðè “àü ÷ûõàðûá, ãàðà ýå-
éèíèðëÿð”.
Áàíû÷è÷ÿê Áåéðÿéèí ãàéûòìàñû õÿ-
áÿðèíè ãàéûíàíàñûíà, ãàéûíàòàñûíà ÷àò-
äûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ÷àïàðàã ýåäèð. Áåé-
ðÿéèí àòà-àíàñû îíà áåëÿ áèð ìöðàúèÿò
åäèðëÿð:
160
“Äèëöí è÷öí þëÿéèí, ýÿëèíúèýöì!
Éîëóíà ãóðáàí îëàéûí, ýÿëèíúèýöì!
Éàëàíñà áó ñþçëÿðèí, ýåð÷ÿê îëà1,
ýÿëèíúèýöì!” (Ä-11711)
Öìóìèééÿòëÿ, äàñòàíäà ãûç-ýÿëèíÿ
ìÿùÿááÿò, îíëàðûí òÿÿññöáöíö ÷ÿêìÿê,
îíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿê ùèññè ÷îõ ýöúëö-
äöð. “Ýÿëèí” ñþçö ùÿì äÿ “áÿéëÿ ýÿëèí”
èôàäÿñè èëÿ áèðýÿ èøëÿäèëèð, áÿçÿí ãûç ìÿ-
íàñû âåðèð. Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí îüëó
Óðóçóí ÿñèð àïàðûëäûüûíû ýþðÿíäÿ àúû
ýþç éàøëàðû òþêöð, ÿðè Ãàçàíà äåéèð:
“Ãàëûí Îüóç è÷èíÿ ýèðÿì, äåðäèì
Àëà ýþçëö ýÿëèí àëàì, äåðäèì”
(Ä 13913).
ÝÞÊÚß ÄÀÜ – ÊÄÃ-äÿ IV áîéäà
àäû ÷ÿêèëèð. Ãàçàí õàíûí îâ ñÿôÿðèíÿ
÷ûõäûüû Úûçûãëàð, Àüëàüàíëà éàíàøû êàôèð
ñÿðùÿäëÿðè ùåñàá åäèëèð: “Êàôÿð ñÿðùÿä-
äèíÿ Úûçûãëàðà, Àüëàüàíà, Ýþý÷ÿ àòüà
àëóáàí ÷ûãàéûí” (1266).
Ì.Ô.Êûðçûîüëóéà ýþðÿ Àõàëñûõ éîëó
öçÿðèíäÿí äþâëÿò ñÿðùÿääè êå÷ÿí Àüáà-
áà éàéëàñûíäà ×èâèíëè êÿíäèíèí øèìàëûí-
äà îëàí äàüûí àäûäûð. Ùöíäöðëöéö
287 ì-äèð. Áó äàü Òöðê ãàéíàãëàðûíäà
âÿ ÊÄÃ-äÿ Ýþêúÿ äàü àäëàíûð.
Ýþêúÿ äàü, Úûçûãëàð, Àëà Äàü áèð-
áèðèíÿ éàõûíäûð. Âàõòèëÿ áó ÿðàçèäÿ éàøà-
éàí àáîðèýåí àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà
áó äàü ùÿì Ýþé äàü, ùÿì äÿ Ýþé äàü-
ëàð àäëàíìûøäûð. Ýþé äàü ×ûëäûð ýþëöíöí
øÿðãèíäÿäèð. Àõàëêÿëÿê ÿðàçèñèíäÿêè
Ìèíýþëëÿð ñûðà äàüëàðûíà àèääèð. Îòëàã-
ëàðëà çÿíýèí, ýþç îõøàéàí, ýþçÿë éàéëàñû
âàð.
 Ýþêúÿ ýþëöí øèìàë-ãÿðáèíè ÿùàòÿ
åäÿí äàüëàðà äà Ýþêúÿ äàüëàð äåéèëèá.
Áóíäàí áàøãà, áèð éàíû Êÿëáÿúÿð äàü-
ëàðû, áèð éàíû Ãàçàõëà ñÿðùÿäëÿíÿí ãÿ-
äèì ìàùàëëàð ãÿäèìäÿí Ýþê÷ÿ ìàùàëû
àäëàíûá.
Ýþê÷ÿ ìàùàëû Àçÿðáàéúàíûí àøûã
ñÿíÿòèíèí, ôîëêëîðóíóí áåøèéè îëìóøäóð.
Áóðàäà Äÿäÿ Àëû, Àøûã ßëÿñýÿð, Àøûã
Íÿúÿô, Õÿñòÿ Áàéðàìÿëû êèìè åë ñÿíÿò-
êàðëàðû éàøàéûá, àøûã ñÿíÿòèíè éöêñÿê
çèðâÿëÿðÿ ãàëäûðìûøëàð.
Àíúàã ùÿìèí ÿðàçèëÿðäÿ éàøàéàí
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè áó éåðëÿðäÿí ñèëàù
ýöúöíÿ ãîâóëóá ÷ûõàðûëìûø, äèíú
ÿùàëèíèí ãàíû òþêöëìöøäöð.
“Ýþý” äåðèâàòû òöðêäèëëè õàëãëàð àðà-
ñûíäà òàðèõÿí ÿí ýåíèø éàéûëìûø ëåêñèê
âàùèääèð. Òöðêìÿíèñòàíäà Àøãàáàä,
Âåêèëáàçàð, Áëþòþí, Ìàðû ðàéîíëàðûíäà
Ýþê÷ÿ îáàëàðû, Ýþê÷ÿ äàü; Ãàçàõûñ-
òàíäà Ýþêúÿ äÿíèç, Êîêøà; Òöðêèéÿíèí
Ìàëàòéà âèëàéÿòèíäÿ Ýþê÷ÿ âèðàí, Ýþê-
÷ÿ, Ýþê÷ÿëè; Áîëãàðûñòàíäà Ýþê÷ÿ,
Ýþê÷ÿ ñó, Ýþê÷ÿäÿ ïèíàð; Ýöðúöñòàíäà
Ýþéýþä, Ýþéöøëÿð (òàéôà); Àçÿðáàé-
úàíäà Ýþéÿçÿí äàüû (Ãàçàõ), Ýþé ýþë
(Ýÿíúÿ), Ýþé÷àé/ ðàéîí; Ýþéòÿïÿ (Àü-
äàì âÿ Èñìàéûëëûäà êÿíä), Ýþéäÿëèêëè
(Àüñóäà êÿíä), Ýþé÷ÿëè (Ãàçàõ êÿíä),
Ýþé÷ÿëÿð (Îðäóáàääà êÿíä), Ýþéíöéÿí
(Ýîðàíáîéäà êÿíä), Ýþéÿðëè (Ãóáàäëû-
äà êÿíä); Ýþéäÿðÿ (Êÿëáÿúÿð âÿ Ëåðèê-
äÿ êÿíä), Ýþéÿëè (Ýÿäÿáÿéäÿ êÿíä),
Ýþéíöê (Øÿêè âÿ Úóëôàäà êÿíä) âÿ ñ.
úîüðàôè èñòèëàùëàð áó ýöí äÿ õàëã àðà-
ñûíäà ãîðóíóá ñàõëàíìaqäàäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì. Äåäå Êîðêóò Îüóçíàìå-
ëåðè. Èñò., 1952.
Àúàðîüëó Ò. Áóëýàðèñòàíäà Òöðê÷å éåð
àäëàðû êûëàâóçó. Àíêàðà, 1988.
Áóäàãîâ Á. Òöðê óëóñëàðûíûí éåð éàä-
äàøû. Á., 1994.
161
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñ.94.
Àòàíèéàçåâ Ñ. Òöðêìÿíèñòàíûí ãåîãðà-
ôèê àäëàðûíûí äöøöíäöðèøëè ñþçëöãè. Àøãàáàä,
1980.
ÝÞÉÚß ÄßÍÈÇ – ÊÄÃ-äÿ àíúàã Õ
áîéäà àäû ÷ÿêèëèð: Áîéäà äåéèëèð: “Ìåé-
õàíÿäÿ áåø ýöí éåìÿ-è÷ìÿ îëäû. Àíäàí
ñîíðà Øèðöýöç óúûíäàí Ýþýúÿ äÿíèçÿ
äÿêèí åë ÷àðïäû” (Ä-2552).
Áó, êå÷ìèøäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä îüóç-
ëàðûíûí âÿòÿíè äàõèëèíäÿ îëàí, ùàçûðäà
Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ãàëàí Ýþéúÿ ýþ-
ëöäöð. Óçóíëóüó 75 êì, åíè 33 êì îëàí
áó ýþë äÿíèç ñÿâèééÿñèíäÿí 1916 ìåòð
ùöíäöðäÿäèð. Òåéìóð ñÿôÿðíàìÿëÿðèíäÿ
âÿ Àüãîéóíëóëàðûí ðÿñìè òàðèõè îëàí
“Êèòàáè-Äèéàðèáÿêðèééÿ”äÿ, ùÿì÷èíèí
ßôøàðëû Íàäèðèí ùÿðáè ñÿôÿðëÿðèíäÿí
áÿùñ åäÿí “Úèùàíýöøåéè-Íàäèðè” ÿñÿ-
ðèíäÿ áó ýþë “Ýþýúÿ äÿíèç” êèìè éàçûë-
ìûøäûð.
À.Êûðûìèíèí õÿðèòÿñèíäÿ èñÿ “Ýþý-
úÿ-äÿðéà” îëàðàã ýþñòÿðèëìèøäèð. Áÿçè
Èðàí ãàéíàãëàðûíäà áó ýþëöí àäû “Äÿð-
éàéè-Øèðèí” (Øèðèí äÿíèç) àäëàíûð. Åðìÿ-
íèëÿð äÿ áó òàðèõè àäû äÿéèøäèðÿðÿê “Ñå-
âàíê (Ñåé-Âàíê) – Ñåâàí ýþëö” àäëàí-
äûðìûø âÿ “ãàðà ìîíàñòûð” ìÿíàñûíà
óéüóíëàøäûðìûøëàð.
Áÿçè åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ äÿ ýþ-
ëöí ãÿäèì àäû “Ýþýÿðèíè”//”Êîãàðóíè”
îëäóüó ñþéëÿíèëèð. Í.Àäîíñ âÿ Ã.Êà-
ëàíúàíéàí áó ùèäðîíèìèí íöâÿñèíäÿêè
“Ýþý”, “ãîã” ëåêñèê âàùèäèíèí ìÿíøÿéè
ùàããûíäà áèð ñþç äåéèëìÿñÿ äÿ ñþçöí
òàéôà àäû èëÿ áàüëû îëäóüó ãåéä åäèëèð.
Òöðêöñòàíëà áèëàâàñèòÿ ãîíøóëóãäà
ìöàñèð Ãàçàõûñòàí ÿðàçèñèíäÿêè Áàëõàø
ýþëöíöí äÿ äèýÿð àäû Êîê÷å òåíãèç
(Ýþê÷å äåíèç) îëìóøäóð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, 1ú. Á., 2000.
 Çàùèäîüëó Â. “ÊÄÃ-íèí ëåêñèêàñû ùàã-
ãûíäà áÿçè ãåéäëÿð. Àçÿðáàéúàí ÅÀ. Õÿá.,
ßäÿáèééàò, äèë âÿ èíúÿñÿíÿò ñåðèéàñû, 1998,
¹1-2.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996, ñ.94.
Áàáàéåâ Ñ., Áàáàéåâ Í. Íàõ÷ûâàí
ÌÐ-äÿ Äÿäÿ Ãîðãóä òîïîíèìëÿðè.
“ßäÿáèééàò ãÿçåòè”, 12 ñåíòéàáð 1997.
ÝÞÉßÐ×ÈÍ – “Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè
Äîìðóë áîéû”íäà áèð èýèäèí þëöìöíÿ
ñÿáÿá ßçðàèëèí îëäóüóíó þéðÿíÿí Äÿëè
Äîìðóë îíó àõòàðìàüà áàøëàéûð. Îíëàð
ãàðøûëàøàíäà Äÿëè Äîìðóë ãûëûíúûíû ñû-
éûðûá ßçðàéûëà ùöúóì åëÿéèð. ßçðàèë ÿë-
áÿÿë ýþéÿð÷èí úèëäèíÿ äöøöá ãà÷ûð. “ßç-
ðàèë áèð êþýÿð÷èí îëäû; ïÿíúÿðÿäÿí ó÷äû-
ýåòäè” (Ä-1595).
ßñêè ÷àüëàðäàí öçö áó éàíà ýþéÿð-
÷èíè íÿèíêè îâëàìàã, ùÿòòà îíà äàø àò-
ìàã, éóâàñûíû äàüûòìàã éàñàã îëóá.
ßêñ ùàëäà ýþéÿð÷èíèí ãàðüûøûíäàí ôÿëà-
êÿò áàø âåðÿ áèëÿúÿéèíÿ èíàíûëìûøäûð:
Ýþéÿð÷èí, àëàáàõòà,
Éóâàñû ãÿëááóòàõòà,
Ìÿíè âóðàí áÿé îüëó,
Ãàí ãóññóí ëàõòà-ëàõòà.
Åòèãàäà ýþðÿ, ýþéÿð÷èí ãàäûí – àíà
ðóùóäóð. Ùÿì äÿ î, ñþç äàøûéàí, õÿáÿð
àïàðûá – ýÿòèðÿíäèð. Ãàéíàãëàðäà ýþéÿð-
÷èí Íóù ïåéüÿìáÿðèí ãóøóäóð.
Òÿñÿââöô øàèðëÿðèíäÿí Àáäàë Ìóñà:
“Ýþéÿð÷èí äîíóíäà ýÿëäèì úàùàíà!...”-
äåéèð. Ãÿäèì òÿñÿââöðëÿðÿ ýþðÿ, þëÿí-
ëÿðèí ðóùëàðû ìöõòÿëèô úèëääÿ, åëÿúÿ äÿ
ýþéÿð÷èí úèëäèíäÿ îëìóøäóð. Àçÿðáàé-
úàí íàüûëëàðûíäàêû äèâëÿðèí úàíûíûí øö-
øÿäÿ ýþéÿð÷èí øÿêëèíäÿ îëìàñû, éàõóä
ïÿðèëÿðèí ýþéÿð÷èí äîíó ýåéÿ áèëìÿëÿðè
âÿ ñ. êèìè.
Áÿùëóë Àáäóëëà
162
ÝÖÍ ÎÐÒÀÚ – ÊÄÃ-äÿ éàëíûç VIII
áîéäà àäû êå÷èð. Áóðàäà Òÿïÿýþç Áà-
ñàòäàí ñîðóøóð: “ãàëàðäà-ãîïàðäà éèýèä,
éåðèí íÿ éåðäèð? Áàñàò úàâàá âåðèð:
“...Ãàëàðäà-ãîïàðäà éåðèì Ýöíîðòàú!”
(Ä-23111).
Ì.Ñåéèäîâ Â.Â.Áàðòîëäà èñòèíàäÿí
éàçûð êè, “Ýöíîðòàú ýöíöí äîüäóüó óúà
çèðâÿ äåìÿêäèð. Ìÿêàí áàõûìûíäàí èñÿ
ãÿäèì òöðêëÿðèí äþâëÿòè ö÷þë÷öëö
îëìóøäóð:
I Åíèíÿ-Ýöí ÷ûõàí-Ýöí áàòàí
ÿðçèíÿ;
II Äèêèíÿ-øèìàë-úÿíóá ÿðçèíÿ;
III Éöêñÿêëèéÿ – ýþé éöêñÿêëèéèíÿ.
Îíó äà áèëäèðèð êè, òöðêäèëëè õàëãëàð ùÿì
äÿ ýþéÿ, éöêñÿêëèéÿ, ýåíèøëèéÿ, êàèíàòà
òàïûíìûø, àéèíëÿð êå÷èðìèøëÿð. Ýþéÿ
èíàì ùÿì äÿ îüóçëàðûí äþâëÿò, ìÿíñÿá
äþçöìöíäÿ ÿñàñ ðîë îéíàìûøäûð. Ãàüàí
(õàãàí) Ýöíÿøèí òÿïÿäÿ, çåíèòäÿ äóð-
äóüó, éÿíè ýþéöí (éåðäÿ èñÿ éóðäóí)
îðòàñû ñàéûëàí éåðäÿ îòóðìóøäóð. Ùÿðáè
áàõûìäàí õàãàíûí åâè, ÷àäûðû îðòàäà îë-
ìóøäóð. Ñòðàòåæè áàõûìäàí éóðäóí îðòàñû
õàãàí ö÷öí àç òÿùëöêÿëè ùåñàá åäèëèðäè.
Ùÿì äÿ “Ýöí îðòàú” õàãàíà ìÿõñóñ
äàèìè éåð îëà áèëÿð”.
Ì.Ñåéèäîâóí ÷ûõàðäûüû íÿòèúÿëÿð-
äÿí áèðè äÿ áóäóð. “Ýöí îðòàú” éåð àäû-
íûí ãîéóëìàñû ÿñêè îüóçëàðûí ìèôèê ýþ-
ðöøëÿð ñèñòåìè âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð àèëÿ
âÿ ãÿáèëÿ, ñîíðàëàð äþâëÿò, ìÿíñóá äö-
çöìëÿðè èëÿ áàüëû îëìóøäóð.
“Ýöí îðòàú” ùÿì äÿ Îüóç åëèíèí
îòóðàã éóðäóäóð, âÿòÿíèäèð. Áó ôèêèð Áà-
ñàòûí Òÿïÿýþçÿ âåðäèéè úàâàáëà äà òÿñ-
äèãëÿíèð.
Áÿçè òöðê àðàøäûðûúûëàðû “Ýöí
îðòàú”ûí Íàõ÷ûâàí âÿ éà Ãàðàáàüäà
äàèìè éåð îëäóüóíó åùòèìàë åäèðëÿð.
Íàõ÷ûâàíûí Áàáÿê ðàéîíóíäà “Ýöíîðòà
äàøû” äåéèëÿí ãàéà âàð (×àëõàí äàüûíûí
ãÿðá ùèññÿñè).
“Ýöëòÿêèí” éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ
(áÿíýö äàøëàðäà) áþéöê Òöðê õàãàíûí
ìöùàðèáÿëÿðè 4 èñòèãàìÿòäÿ: èðÿëè-ýöí-
áàòàíà; ñàüà-ýöí îðòàúà; ýåðèéÿ-Äÿ-
ìèðãàïûéà; ñîëà -ýåúÿéàðûéà àïàðûëûð.
Áóíëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿí ôðàíñûç
àëèìè Ë.Áàçÿí éàçûð êè, “Ýöëòÿêèí”
àáèäÿëÿðèíäÿ úîüðàôè êîíòåêñòëÿð äÿãèã
òîïîíèìëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð êè, áó
äà ùÿìèí òàéôàëàðûí ùÿðÿêÿò éîëëàðûíû
õÿðèòÿ öçÿðèíäÿ èçëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Õÿðèòÿäÿ ÿñàñ êîñìèê èñòèãàìÿò èñÿ
ýöíäîüàí-èðÿëè, éÿíè øÿðãè, ýåðèéÿ-
ãÿðáÿ, ñàüà-úÿíóáà, ñîëà-øèìàëàäûð”.
Áó áàõûìäàí “ýöíîðòàú” ÿñàñ êîñ-
ìèê èñòèãàìÿò îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ
îüóçëàðûí éóðäó, âÿòÿíè àíëàìûäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ñåéèäîâ Ì. Îðòàú âÿ Ýöíîðòàú ñþçëÿðè-
íèí åòèìîëîæè òÿùëèëè. “Àçÿðáàéúàí” æóðí., Á.,
1980, ¹3.
Ñòåáëåâà È. Ïîýçèÿ òþðêîâ VI-VIII
âåêîâ. Ì., 1965.
Úàùàíýèðîâ Ì. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á.,
1976, ¹4.
ÝÖÐÚÖ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ äàñòàíû
ùàããûíäà Ë.Àñàòèàíè, À.Áàðàìèäçå,
Ì.×èêîâàíè âÿ áàøãà ýöðúö òöðêîëîãëàðû
éåðè ýÿëäèêúÿ ôèêèð ñþéëÿéèá, îíó ãÿäèì
äöíéà àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè äÿéÿðëÿí-
äèðèáëÿð. Áó áþéöê àáèäÿ ùàããûíäà ýöðúö
ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà àéðûúà åëìè àðàø-
äûðìà èñÿ, äàñòàíûí 1987 èëäÿ ýöðúö äè-
ëèíäÿ ÷àïûíäàí ñîíðà àïàðûëìûøäûð.
Äàñòàíûí ýöðúö äèëèíÿ òÿðúöìÿ÷èëÿðè
âÿ àðàøäûðìà ìöÿëëèôëÿðè ýöðúö òöðêî-
ëîãëàðû Åëèçáàð ×àâåëèäçå âÿ Ýåîðýè
Øàãóëàøâèëèäèð. Îíëàð ÊÄÃ äàñòàíûíû
Îüóçúàäàí òÿðúöìÿ åòäèêëÿðèíè éàçñàëàð
äà, à÷ûãúà ýþðöíöð êè, òöðê àëèìè Îðõàí
Øàèãèí 1973 èëäÿ áóðàõäûðäûüû ÊÄÃ
íÿøðèíÿ äàùà ÷îõ ÿñàñëàíûáëàð. Ùÿì äÿ
áóíó äàñòàíûí áàøãà ÷àï âàðèàíòëàðû èëÿ
163
äÿ òóòóøäóðóáëàð. Öñòÿëèê êèòàá ÷îõ íÿôèñ
øÿêèëäÿ ÷ûõûá. Ùÿòòà áÿçè ñþç âÿ äåéèì-
ëÿð áóðàäà äàùà äîüðó âÿ äÿãèã âåðèëèá.
Áöòþâëöêäÿ ãÿäèì òöðê äèëèíè, òöðê àáè-
äÿëÿðèíè áèëÿí, èøÿ ìÿñóëèééÿò âÿ ãàéüû
èëÿ éàíàøàí Å.×àâåëèäçå âÿ Ý.Øàãóëàø-
âèëèíèí ýöðúö äèëèíäÿ áóðàõäûðäûãëàðû
ÊÄÃ ýöðúö èúòèìàè-ÿäÿáè ôèêðèíäÿ
þíÿìëè ùàäèñÿäèð. Îíëàð äàñòàíà éàçäûã-
ëàðû òÿäãèãàò õàðàêòåðëè þí ñþçäÿ àáèäÿ-
íèí òàðèõ÷ÿñè, òàëåéè, þéðÿíèëìÿñè òàðèõè,
äöíéà àáèäÿëÿðè àðàñûíäàêû éåðè, ïîåòè-
êàñû âÿ îáðàçëàðû ùàããûíäà ýöðúö ÿäÿ-
áèééàòøöíàñëûüûíäà ñàìáàëëû, ìþòÿáÿð
åëìè ôèêèð ñþéëÿéèðëÿð: “Îüóç òàéôàëà-
ðûíûí äèëèíäÿ îëàí áó àáèäÿ òöðêäèëëè
ÿäÿáèééàòëàðûí éàçûéà àëûíìûø ãÿäèì âÿ
íàäèð ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíäÿíäèð. Àáèäÿ
ãÿäèì äþâðäÿí èñëàìàãÿäÿðêè ÿäÿáè
ùÿéàòûí þçÿëëèêëÿðèíè, ôîðìà âÿ òóòóì
êàìèëëèéèíè ñàõëàéûá, ùÿì äÿ ñîíðàëàð
Èñëàì èäåîëîýèéàñûíûí ÿäÿáè-åñòåòèê òÿ-
ñèðèíè ýþðöá. Îíà ýþðÿ äÿ äàñòàí Îðòà
Àñèéà, Àçÿðáàéúàí âÿ áàøãà òöðê õàëã-
ëàðûíûí èñëàìàãÿäÿðêè ãàéíàãëàðûíû, îí-
äàí ñîíðàêû ïàòðèàðõàë ìÿèøÿòèíè, òàðèõè-
åòíîãðàôèê êå÷ìèøèíè, ìÿíÿâè-ÿõëàãè
êåéôèééÿòëÿðèíè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè âÿ
áàøãà ìÿñÿëÿëÿðè þéðÿíìÿê ö÷öí èëê
òÿäãèãàò ìÿíáÿëÿðèíäÿíäèð. ßñÿð þç áÿ-
äèè äÿéÿðè èëÿ äÿ ñïåñèôèê îðèæèíàë ôîðìà-
äà éàçûëìûø ýþçÿë èíúèëÿðäÿíäèð”.
Þí ñþçäÿ ÊÄÃ-íèí Äðåçäåí, Âàòè-
êàí íöñõÿëÿðèíèí ÷àïû, àðàøäûðûëìàñûíäà
àëìàí, èòàëéàí, ðóñ, òöðê ìöòÿõÿññèñëÿ-
ðèíèí èøè àéðûúà äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Òÿÿññöô
êè, Ù.Àðàñëû, Ì.Ù.Òÿùìàñèá, ß.Äÿìèð-
÷èçàäÿ, Ò.Ùàúûéåâ, Ø.Úÿìøèäîâ, Ô.Çåé-
íàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ, Àíàð êèìè Àçÿðáàé-
úàí ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí áó ìþâçóäàêû
àðàøäûðìàëàðû éàäà ñàëûíìûð. Òÿðúö-
ìÿ÷èëÿð ÊÄÃ-íèí ùå÷ áèð íÿøðèíäÿ
îíóí ÿñðëÿðäÿí êå÷èá-ýÿëÿí ýþçÿëëèéèí-
äÿí, åìîñèéàëûëûüûíäàí äàíûøûëìàäûüûíû
ýþñòÿðèðëÿð. Ùàëáóêè ùÿìèí ìÿñÿëÿ äÿ
Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ
äÿéÿðèíúÿ à÷ûãëàíûð. Ùÿð èêè ýöðúö ÿäÿ-
áèééàòøöíàñûíûí ÊÄÃ-íèí éàðàíìà
òàðèõèíäÿí äàíûøàðêÿí Â.Â.Áàðòîëäóí
äàñòàíû ÕVI éöçèëÿ àèä åòìÿñè ôèêðèíè
âóðüóëàìàëàðû äà éåðèíÿ äöøìöð. ×öíêè
ìöòÿõÿññèñëÿð ÷îõäàí òÿñäèãëÿéèáëÿð êè,
äàñòàí ÿí àçû VIII-IX éöçèëëÿðäÿí
éàðàíìàüà áàøëàéûá.
Òÿðúöìÿ÷èëÿð ýöðúö îõóúóñóíóí
äàñòàíà ìàðàüûíûí áèð ñÿáÿáèíè äÿ áóðà-
äàêû ùàäèñÿëÿðèí úîüðàôè áàõûìäàí Ýöð-
úöñòàíà éàõûí áèð ÿðàçèäÿ áàø âåðìÿ-
ñèíäÿ âÿ “Áÿêèë îüëû ßìðàí áîéû”íóí
ñöæåòèíèí ýöðúö åïîñó “Àìèðàíèàíè” èëÿ
ñÿñëÿøìÿñèíäÿ àõòàðûðëàð. Àíúàã áóíóí
áèðèíúè òÿðÿôèíäÿ ùÿãèãÿò îëñà äà, îðèæèíàë
áèð àáèäÿíè ñöíè øÿêèëäÿ “Àìèðàíèàíè”
ñÿâèééÿñèíÿ åíäèðìÿê èíàíäûðûúû äåéèë.
Å.×àâåëèäçå, Ý.Øàãóëàøâèëè ÊÄÃ-
äÿ Ýöðúöñòàíëà áàüëû éåðëÿðè àéðûúà âóð-
üóëàìàãëà áóðàäà ïÿùëÿâàíëàðûí âóðóø-
äóãëàðû ýàâóðëàðûí òðàáçîíëó áåðçåíëÿð,
ýöðúöëÿð âÿ àáõàçëàð îëäóüó èíàìûíà
ýÿëèðëÿð. Ýöðúöñòàíûí î çàìàí äîããóç
êíéàçëûüà áþëöíäöéö ôèêðè äÿ áóðàäàí
ìåéäàíà ýÿëèð. Äîüðóäàí äà, äàñòàíäà
èêè äÿôÿ “áàøû à÷ûãëàð” äåéèìè èøëÿäèëèð
âÿ ìöÿëëèôëÿð îíëàðûí ýöðúöëÿð îëäóüóíó
ñöáóòà ÷àëûøûðëàð. ßñëèíäÿ Îðõàí Øàèã äÿ
“áàøû à÷ûãëàð”û èìåðåòè âÿ èìåðåòèëèëÿð
àäëàíäûðûá. Þâëèéà ×ÿëÿáè äÿ áóðà “Áà-
øûà÷ûãëàð âèëàéÿòè” äåéèëäèéè ãÿíàÿòèí-
äÿäèð. Äàñòàíäàêû ùàäèñÿëÿð Ýöðúöñòàíëà
ãîíøó îëàí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè éàøàéàí
ÿðàçèëÿðäÿ áàø âåðèð.
Þí ñþçäÿ ÊÄÃ-íèí äöíéà ìèãéàñëû
äÿéÿðèíäÿí äàíûøàðêÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä
êèìäèð?” ñóàëûíà àéäûí áèð úàâàá äà âå-
ðèëìèð. ß.Íÿâàè, ßáöë Ãàçè, Â.Ì.Æèðìóí-
ñêè âÿ áàøãàëàðûíà ñþéêÿíìÿêëÿ þí ñþç
ìöÿëëèôëÿðè Äÿäÿ Ãîðãóäó ýàù òàðèõè
øÿõñèééÿò, ýàù äà ÿôñàíÿâè, ðÿìçè îáðàç
ñàéûð âÿ éàçûðëàð êè, “îçàí ìàùíûëàðû èëÿ
øàìàí éàðàäûúûëûüû àðàñûíäà éàõûíëûã
164
âàð”. Äÿäÿ Ãîðãóä áöòöí îçàíëàðûí ÿô-
ñàíÿâè ÿúäàäû, öìóìèëÿøäèðèëìèø èäåàë
ñóðÿòèäèð.
Þí ñþçäÿ èéèðìè äþðä Îüóç òàéôà-
ñûíûí IX-X éöçèëëÿðäÿí Îðòà Àñèéà,
Àìó-Äÿðéà âÿ Õÿçÿð ãûðàãëàðûíà, Èðà-
íà, Ýöíåé Ãàôãàçà, Êè÷èê Äÿðéà, ÕI
éöçèëäÿí èñÿ Àçÿðáàéúàíà âÿ Àíàäîëó-
éà éàéûëìàñû ôèêðè äÿ ìöáàùèñÿëèäèð.
Òàðèõè ãàéíàãëàðäàí àéäûíäûð êè, Àçÿð-
áàéúàí òöðêëÿðè áó éåðëÿðèí ÿí ãÿäèì
ñàêèíëÿðèíäÿíäèð.
Ìöÿëëèôëÿð ÊÄÃ-íè éöçèëëÿð áîéó
àéðû-àéðû àäàìëàð êþ÷öðÿðêÿí, äàñòàíûí
äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàìàñûíäàí äàíûøàðêÿí
äîüðó äåéèðëÿð êè, áóðàéà äèíè ìîòèâëÿð,
êÿëàìëàð, ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè äÿ àðòûðû-
ëûá. Áóðàéà ñîíðàëàð äèâàí ÿäÿáèééàòûíûí
òÿñèðè äÿ îëóá. Áöòöí áóíëàðëà áèðëèêäÿ
äàñòàí òöðê õàëãëàðûíûí ìèôîëîýèéàñûíà,
ôîëêëîðóíà, ãÿäèì àáèäÿëÿðèíÿ óéàðëû
íÿñð âÿ íÿçì äèëèíè, áÿäèè êàìèëëèéèíè
ñàõëàéûá. Àíúàã “Îäèññåéà”íûí “Áàñàò
Äÿïÿýþçè þëäöðäöýö áîé”à òÿñèðè ìÿ-
ñÿëÿñè éàíëûøäûð.
Òöðê õàëãëàðûíûí ùÿéàò âÿ ìÿèøÿòè,
ïñèõîëîýèéàñû èëÿ áàüëû îëàí ùàäèñÿëÿðè
“Îäèññåéà” èëÿ áàüëàìàã äà îíóíëà
“Àìèðàíèàíè” àðàñûíäà îõøàðëûã àõòàð-
ìàã èñòÿéèíäÿí ýÿëèð. “Îäèññåéà”íûí èñÿ
î çàìàíëàð áöòöí Ãàôãàçäà éîõ, Ýöð-
úöñòàíäà òÿñèðè äóéóëóðäó âÿ áó áöòöí
÷ûëïàãëûüû èëÿ “Àìèðàíèàíè”äÿ öçÿ ÷ûõûð.
ÊÄÃ-äÿ èñÿ áåëÿ òÿñèð éîõäóð âÿ îëà äà
áèëìÿçäè.
Å.×àâåëèäçå âÿ Ý.Øàãóëàøâèëè äöç
äåéèðëÿð êè, äàñòàíûí äèëè êàìèë âÿ áèò-
êèíäèð, íÿñðëÿ íÿçìèí àùÿíýäàðëûüûíäàí
éàðàíûá. Áó òöðê õàëã ïîåçèéàñû ö÷öí
òÿáèè ùàëäûð. Îíà ýþðÿ äÿ áÿçÿí áåëÿ
éåðëÿð íÿñðäÿí ñå÷èëìèð. Áóðàäàêû øåèð-
ëÿð òöðê øåèðèíèí ãÿäèì èíêèøàô éîëóíó
ýþñòÿðèð.
Þí ñþçäÿ äàñòàíäàêû øåèðëÿðèí ïîå-
òèê ãóðóëóøó, âÿçí áþëýöëÿðè êîíêðåò ìè-
ñàëëàðëà à÷ûãëàíûð âÿ ýþñòÿðèëèð êè, åéíè
òåíäåíñèéàëû áþéöê øåèð ïàð÷àëàðûíäà ùå-
úàíûí ñàéû óéüóí ýÿëìèð, íèçàìëû ðèòì
êîíñòðóêñèéàñû ñåéðÿêäèð. Ìöÿëëèôëÿð
ïîåòèê ýþçÿëëèéè âÿ ÷åøèäëèëèéè èëÿ ñå÷èëÿí
áó øåèðëÿðèí ùàìûñûíäàí äàíûøà áèëìÿñÿ-
ëÿð äÿ áöòþâëöêäÿ ýöðúö ÿäÿáèééàòøö-
íàñëûüûíäà ÊÄÃ-íèí ïîåòèêàñû, äèë ñòðóê-
òóðó ùàããûíäà äîüðó ôèêèð ñþéëÿéèð, ÿâ-
âÿëêè éàíëûøëûãëàðû äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
ÊÄÃ-íèí ýöðúö äèëèíäÿêè ÷àïûíäà
÷ÿòèí äåéèì âÿ àäëàðû àíëàòìàã ö÷öí
à÷ûãëàìàëàð äà âåðèëèá.
ßäÿáèééàò:
Êèòàáè-Äÿäÿ-Ãîðãóä (ýöðúöúÿ), Òáèëè-
ñè, 1987.
Ñàðàúëû ß. “Äÿäÿ Ãîðãóäóí êèòàáû”
ýöðúö äèëèíäÿ. “Óëäóç” æóðí., 1989, ¹4.
ßôëàòóí Ñàðàúëû
165
ÝÖÐÚÖÑÒÀÍ ÀÜÇÛ – ÊÄÃ-äÿ II
áîéäà àäû ÷ÿêèëèð. Ãàçàí Îüóç ãÿùðÿ-
ìàíëàðû èëÿ îâ ñÿôÿðèíÿ ÷ûõìàã èñòÿðêÿí
“Àðóç ãîúà èêè äèçèíèí öñòöíÿ ÷þêöá”
ñîðóøóð: “Àüàì Ãàçàí, Ýöðúöñòàí àü-
çûíäà îòóðàðñàí, îðäóí öñòöíÿ êèìè ãîð-
ñàí?” (Ä-374).
Ýöðúöñòàí àüçû – Äÿäÿ Ãîðãóä
îüóçëàðûíûí Ýöðúöñòàíëà ñÿðùÿä ùöäóä-
ëàðûäûð. ÊÄÃ íÿøðëÿðèíäÿ èçàùû âåðèëìèð.
ßäÿáèééàò.
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Úàùàíýèðîâ Ì. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á.,
1976, 4.
ÙÀËÀË – ÊÄÃ áîéëàðûíäà ãàäûí (êè-
ìèíñÿ êÿáèíëè, íèêàùëû àðâàäû) àíëàìûí-
äà èøëÿäèëìèøäèð. Èíäèêè ìÿíàñûíäàí
ãèñìÿí ôÿðãëè îëàðàã “ùàëàë” ìàë âÿ
ÿøéàëàðà âÿ éà øÿõñè ÿìëàêà äåéèë, èíñà-
íà èøàðÿ èäè. ÊÄÃ-íèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ
áó ñþçöí ùàëàëúà, ùàëëûúà âÿ ñ. êèìè
ìÿíàëàðûíà äà ðàñò ýÿëèíèð. “Äèçèí áàñóá
îòóðàíäà ùàëàë ýþðêëè” (Ä-612).
Ùàãëû îëàðàã ÊÄÃ-íèí ìöàñèð ìÿò-
íèíäÿ áó úöìëÿ “Äèçèíè éåðÿ áàñûá îòó-
ðàíäà ãàäûí ýþçÿëäèð” êèìè àéäûí-
ëàøäûðûëûá. “Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë
áîéó”íäà Äÿëè Äîìðóë ßçðàèëÿ äåéèð:
“Éàä ãûçû ùàëàëûì âàð, àíäàí ìÿíèì èêè
îüëàíúûüûì âàð, ÿìàíÿòèì âàð, ûñìàðëà-
ÕÀÒÓÍ – ÊÄÃ-äÿ “õàòóí” ñþçö ÿñà-
ñÿí èêè ìÿíàäà – áÿé, õàí, øàù ãàäûíûíû
èôàäÿ åòìÿê ö÷öí, áèð äÿ ñàäÿúÿ àðâàä,
ãàäûí ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð. Ñàëóð Ãàçà-
íûí ãàäûíû Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí áèð
íå÷ÿ áîéäà èøòèðàê åäèð, ùÿòòà “Ãàçàí
áÿý îüëû Óðóç áÿýèí òóòñàã îëäóüó
áîé”äà “êàôèðèí ãàðà òóüóí ãûëûíúëàéûá
éåðÿ ñàëûð”. Äàñòàíäà Äÿëè Äîìðóëóí
àðâàäû, Äèðñÿ õàíûí àðâàäû äà “õàòóí-
äóð”. Ùÿòòà “Ãûñûðúà éåíýÿ” àäëû áèðèñè
äÿ “õàòóí” àäëàíäûðûëûð.
Öìóìÿí, áèð ÷îõ äàñòàí âÿ íàüûë-
ëàðäà “õàòóí”ëàðà õöñóñè éåð âåðèëèð.
“Êîðîüëó”äà “õàíûì”ëàðëà éàíàøû “õà-
òóí”ëàð äà (Äîíà õàòûí âÿ á.) èøòèðàê
166
ðàì àíëàðà, àíäàí ñîíðà ìÿíèì úàíûì
àëàñàí”, – äåäè. Ñöðäè ùàëàëû éàíûíà
ýÿëäè” (Ä-1663).
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà êàôèð Ãàðàúà ×îáàíà Áîéó óçóí
Áóðëà õàòóíóí ÿëÿ êå÷èðèëäèéèíè áèëäèð-
ìÿê ö÷öí áåëÿ äåéèð: “Ãûðã èíúÿ áåëëö
ãûçëà Ãàçàíûí ùàëàëûíû áèç ýÿòöðìèøöç”
(Ä-409). ßñèðëèêäÿ îëàí Áàìñû Áåéðÿê
îíà àøèã îëàðàã õèëàñ åäÿí êàôèð ãûçûíà
àíä è÷èð êè, ãàéûäûá îíóíëà äà åâëÿíÿúÿê:
“Ñàüëûãëà âàðúàã îëóðñàì, Îüóçà ýÿëöá,
ñÿíè ùàëàëëûüà àëìàç èñÿì!” (Ä-9810).
åäèðëÿð. Áÿçÿí áó ãÿáèëëè íöìóíÿëÿðäÿ
ãûçëàð äà “õàòóí” àäëàíäûðûëûð.
“Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áî-
éó”íäà ãÿùðÿìàíûí Òðàáçîíà ýåòäèéè
àðäûíúà Ñåëúàí õàòóí äà “ñàðû äîíëó
ãûç”äûð, äàùà äîüðóñó Òðàáçîí òÿêóðó-
íóí ãûçûäûð. Ãûçûí “õàòóí” àäëàíäûð-
ûëìàñû ÊÄÃ-äÿ èñòèñíà ùàë êèìè äèããÿòè
úÿëá åäèð.
ÊÄÃ-äÿ õàòóíóí öìóìÿí ãàäûí
ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñèíÿ äÿ (“õàòóí
êèøè”) òÿñàäöô åäèëèð. “Áàñàò Äÿïÿýþçè
þëäöðäöýè áîé”äà Áàñàò îíà õàùèøÿ ýÿ-
ëÿí áèð õàòóíà áèð ÿñèð âåðÿðÿê îíóí îü-
ëóíó Äÿïÿýþçöí úÿíýèíäÿí õèëàñ åäèð.
ÛËÃÀÐ, ÀËÜÀÐ – àòëà ãÿôèëäÿí
(õÿáÿðñèç) ùöúóì. Áó ñþçÿ ÊÄÃ
ìÿòíèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ ðàñò ýÿëèíèð (“Îí àëòû
áèí ãàðà äîíëó êàôèð àòà áèíäè. Ãàçàíûí
öçÿðèíÿ àëüàð âàðäû“ – (Ä 1275); “Ãûç
ùàçûð èäè. Áàãäû ýþðäè, ûëãàð éåòäè“ –
(Ä 192-3).
“Ûëãàð“, “àëüàð“ ñþçö èëÿ áàüëàíàí
“ûëãàìàã“ âÿ éà “éûëãàìàã“ ôåëèíèí
ãÿðá òöðêëÿðèíÿ àèä îëàí èëêèí ãàéíàã-
ëàðäà àðàøäûðûëìàñû îíóí “ýèçëèúÿ àòëàðëà
äþðäíàëà ùöúóì åëÿìÿê, áàñãûí âÿ éà
àõûí åòìÿê; àòëà ýþçëÿíèëìÿäÿí áàñãûí
åëÿéèá éàüìàëàìàã“ ìÿíàëàðûíäà èø-
ëÿíäèéèíè ýþñòÿðèð. “Ûëãàð“, “àëüàð“ ñþçö
ìÿíøÿéèíÿ ýþðÿ “àë“ ìîðôåìèíèí èñòè-
ãàìÿò ìÿçìóíó èëÿ áàüëûäûð.
Òöðê äèëëÿðèíäÿ à>û ÿâÿçëÿíìÿñè
ýåíèø éàéûëìûøäûð. ßâÿçëÿíìÿéÿ ñÿáÿá
îäóð êè, é ñÿñè éàíàøäûüû ñàèòè äàðàëäûð,
ìöÿééÿí äþâðäÿí ñîíðà þçö äÿ éîõ
167
îëóð. Àë > éàë > éûë > ûë > èë øÿêëèíäÿ
þçöíö ýþñòÿðÿí ìîðôîíîëîæè ùàäèñÿíèí
èçëÿíìÿñè çÿìèíèíäÿ àë//ûë âàðèàíò-
ëàðûíûí ìöãàéèñÿñè áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ
ýÿëìÿê èìêàíû âåðèð êè, “ûëãàð//ûlüar“,
“àëüàð“ ñþçëÿðèíèí êþêöíäÿ “þí, èðÿëè,
ãàáàã“ ìÿíàëàðûíäàêû “àë“ ìîðôåìè
äàéàíûð (áó ìÿíà “èëÿðè“, “àëûí éàçûñû“
ñþçëÿðèíäÿ äÿ ãîðóíìóøäóð).
ßñêè Àíàäîëóäà êè÷èê àòëû äÿñ-
òÿëÿðèíÿ “ûëãàð÷û“ äåéèëìÿñè äÿ “ûëãàð“
ñþçöíöí èëêèí àíëàìû áàõûìûíäàí ìàðàã
äîüóðóð.
ßäÿáèééàò:
Þýåë Á. Òöðê êöëòöð òàðèùèíå ýèðèø, ú.1,
Àíêàðà, 1991.
Úÿëèëîâ Ô. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ “àë“
êþêëö ñþçëÿð (òàðèõè-åòèìîëîæè åòöä) // Àçÿð-
áàéúàí ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè, Á., 1983.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÈÚËÀÑËÀÐ – “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí èúëàñëàðû. Àçÿð-
áàéúàí Ðåñïóëèêàñûíûí ïðåçèäåíòè Ùåé-
äÿð ßëèéåâèí 20 àïðåë 1997 èë òàðèõëè 547
ñàéëû ôÿðìàíû èëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñû éàðàäûëäûãäàí ñîíðà
îíóí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëÿðäÿ èúëàñëàðû îë-
ìóøäóð. Èúëàñëàðäà éóáèëåéèí êå÷èðèëìÿñè
èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð ìöçàêèðÿ åäèëìèøäèð.
Áåëÿ èúëàñëàðäàí ö÷öíÿ Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè, Äþâëÿò Êî-
ìèññèéàñûíûí ñÿäðè Ùåéäÿð ßëèéåâ ðÿù-
áÿðëèê åòìèøäèð. 1999-úó èë ôåâðàëûí 16-
äà êå÷èðèëìèø áèðèíúè èúëàñäà Äþâëÿò Êî-
ìèññèéàñû ñÿäðèíèí ìöàâèíëÿðè – Àçÿð-
áàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí ñÿäðè Àíàð
Ðçàéåâ âÿ Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäå-
ìèéàñûíûí ïðåçèäåíòè Ôÿðàìÿç Ìàãñó-
äîâ, êîìèññèéà öçâëÿðè – Àçÿðáàéúàí
Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßäÿáèééàò, Äèë
âÿ Èíúÿñÿíÿò áþëìÿñèíèí àêàäåìèê-êà-
òèáè, Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öç-
âö Áÿêèð Íÿáèéåâ, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð
Àêàäåìèéàñû Íÿñèìè àäûíà Äèë÷èëèê Èíñ-
òèòóòóíóí äèðåêòîðó ïðîô. Àüàìóñà
Àõóíäîâ, Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ
àäûíà Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí êà-
ôåäðà ìöäèðè ïðîô. Êàìèë Âÿëèéåâ,
Àçÿðáàéúàí Ìÿäÿíèééÿò ôîíäóíóí
ñÿäðè ïðîô. Êàìàë Àáäóëëàéåâ, Àçÿð-
áàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ôöçóëè
àäûíà ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíóí áàø åëìè
èø÷èñè, ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó Øàìèë
Úÿìøèäîâ, Éóñèô Ìÿììÿäÿëèéåâ àäûíà
Íàõ÷ûâàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ðåê-
òîðó ïðîô. Èñà Ùÿáèááÿéëè, Àçÿðáàéúàí
Ðÿññàìëàð Èòòèôàãûíûí ñÿäðè Ôÿðùàä Õÿ-
168
ëèëîâ, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-
ñûíûí òÿùñèë íàçèðè Ìèñèð Ìÿðäàíîâ, õàëã
øàèðè Íÿáè Õÿçðè, Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóë-
çàäÿ àäûíà Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí
êàôåäðà ìöäèðè ïðîô. Òîôèã Ùàúûéåâ,
Ìÿììÿäÿìèí Ðÿñóëçàäÿ àäûíà Áàêû
Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ïðîôåññîðó Ñà-
ìÿò ßëèçàäÿ, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêà-
äåìèéàñû Òàðèõ Èíñòèòóòóíóí øþáÿ ìö-
äèðè, òàðèõ åëìëÿðè äîêòîðó Îãòàé ßôÿí-
äèéåâ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Õà-
ðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíäÿ õöñóñè òàïøûðûãëàð
öçðÿ ñÿôèð, ÉÓÍÅÑÊÎ öçðÿ Àçÿðáàé-
úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Êîìèññèéàñû-
íûí ìÿñóë êàòèáè Ðàìèç Àáóòàëûáîâ ÷ûõûø
åòìèøëÿð.
Èêèíúè èúëàñ 1999-úó èë àïðåëèí 8-äÿ
êå÷èðèëìèøäèð. Èúëàñäà Äþâëÿò Êîìèññè-
éàñû ñÿäðèíèí ìöàâèíëÿðè – Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñû Áàø íàçèðèíèí ìöàâèíè Åë-
÷èí ßôÿíäèéåâ, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð
Áèðëèéèíèí ñÿäðè Àíàð Ðçàéåâ, Àçÿðáàé-
úàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ïðåçèäåíòè
Ôÿðàìÿç Ìàãñóäîâ, êîìèññèéà öçâ-
ëÿðè – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿ-
äÿíèééÿò íàçèðè Ïîëàä Áöëáöëîüëó,
Àçÿðáàéúàí Ìåìàðëàð Èòòèôàãûíûí ïðå-
çèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ, õàëã øàèðè Áÿõòèéàð
Âàùàáçàäÿ, ùÿì÷èíèí Ìÿììÿäÿìèí
Ðÿñóëçàäÿ àäûíà Áàêû Äþâëÿò Óíèâåð-
ñèòåòèíèí ïðîôåññîðó Ñöëåéìàí ßëèéàðëû,
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Õàðèúè Èøëÿð
Íàçèðëèéèíäÿ õöñóñè òàïøûðûãëàð öçðÿ
ñÿôèð, ÉÓÍÅÑÊÎ öçðÿ Àçÿðáàéúàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìèëëè Êîìèññèéàñûíûí
ìÿñóë êàòèáè Ðàìèç Àáóòàëûáîâ, ìàëèé-
éÿ íàçèðè Ôèêðÿò Éóñèôîâ ÷ûõûø åòìèøëÿð.
Èúëàñäà éóáèëåéè êå÷èðÿí Äþâëÿò Êîìèñ-
ñèéàñûíûí òÿäáèðëÿð ïëàíû ìöçàêèðÿ åäèë-
ìèøäèð (áàõ: “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ Äþâ-
ëÿò Êîìèññèéàñûíûí òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàã-
ãûíäà” Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçè-
äåíòèíèí ñÿðÿíúàìû).
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí ö÷öíúö èú-
ëàñû 2000-úè èë ìàðòûí 11-äÿ êå÷èðèëìèø-
äèð. Èúëàñäà Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí ñÿäð
ìöàâèíëÿðè – Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû
Áàø íàçèðèíèí ìöàâèíè Åë÷èí ßôÿíäèéåâ,
Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí
ïðåçèäåíòè Ôÿðàìÿç Ìàãñóäîâ, Àçÿð-
áàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí ñÿäðè Àíàð
Ðçàéåâ âÿ êîìèññèéàíûí öçâö – Àçÿð-
áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿäÿíèééÿò
íàçèðè Ïîëàä Áöëáöëîüëó ýþðöëÿí èøëÿðèí
ùåñàáàòû èëÿ ÷ûõûø åòìèøëÿð.
Êå÷èðèëÿí èúëàñëàðûí ö÷öíäÿ äÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí ñÿäðè, Àçÿðáàé-
úàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð
ßëèéåâ ýèðèø ñþçö âÿ éåêóí íèòãè ñþé-
ëÿìèøäèð.
È× ÎÜÓÇ, Ö× ÎÊ, È× ÃÓÇ – ÊÄÃ-
äÿ È÷ Îüóç, Ö÷ Îê, öìóìÿí Îüóç òàéôà
áèðëèéèäèð. Äàñòàíäà áó èôàäÿ 15 äÿôÿ
èøëÿíèð: (I,Ä-146, 1513; III, 672, 642, 784;
VI,1719, 17210; VII, 2023; XI, 2919,
29111 âÿ ñ.).
“È÷ Îüóç áÿýëÿðèëÿ Ãàçàí äîïà
òÿïäè, Øþêëö Ìÿëèêÿ ùÿâàëà îëäû, Øþêëö
Ìÿëèêè áþýöðäöáÿíè àòäàí éåðÿ ñàëäû,
ãàôèëëèúÿ ãàðà áàøûí àëóá êÿñäè, ãàçûøäàí
àëúà ãàíûí éåð éöçöíÿ äþêäè” (II, 642)
âÿ éà “È÷ Îüóç, Äàø-Îüóç áÿýëÿðè
Áàéûíäûð õàíûí ñþùáÿòèíÿ äÿðèëìèøäè”
(III. Ä-672) âÿ ñ.
“Áÿùðöë-ßíñàá”äà âÿ ÊÄÃ-äÿ
“Ö÷-Îê”, “È÷-Îüóç”, “ñîë-ãîë”, “Îüóç
åëëÿðè”, “Îüóç áÿýëÿðè”, “Îüóçóí óúó”,
“Îüóç è÷èíäÿí” âÿ äèýÿð öìóìèëÿøìèø
éóðä, âÿòÿí, ìÿêàí èôàäÿëÿðèíäÿ
èøëÿíìèøäèð.
“Áÿùðöë-ßíñàá”äà èñÿ: Ãàçàí õàí,
Áóäàê áÿý, Ãàüàí áÿý, Øÿìñÿääèí áÿý,
169
Áåéðÿê áÿý, Ãàðà Ãîíàã áÿýèí È÷ Îüóç
áÿýëÿðè îëäóüó ýþñòÿðèëèð.
Òèôëèñäÿí áàøëàìûø Ýþéúÿ ýþëö,
øÿðãäÿí Âàí ýþëö, úÿíóáäàí Àüðûäàüû
(Àðàðàò) âÿ ßðçóðóì, Äèéàðáÿêèð, Ìÿð-
äèí, Åðýèíè, ×àáàê÷óð, Ùàïóò, Òóíúåëè,
Êöëå, ßðäàùàí, Àõàëêÿëÿê, Ëîðó, Òî-
ìàíèñ (Äóìàíèñ), Øàì þëêÿ, Áàéáóðä,
Èñïèð, Òàðáóì, Äóðóïåðîí, Àðäàíó÷,
Àðòâèí, Ïåíåê, Áèëèñ, Ìóø, Àùëÿò, Ìà-
ëàñêåðò, Õèíèñ âÿ ñ. È÷ Îüóç ÿéàëÿòëÿðè
ñàéûëìûøäûð.
Ø.Úÿìøèäîâ Á.Ïèîòðîâñêèéÿ èñòèíà-
äÿí áèëäèðèð êè, áó ñþç “Ìèõè éàçû ìÿòí-
ëÿðèíäÿ “Àøãóç” âÿ “Èø Ãóç”, Òþâðàòäà
èñÿ “Àøêèíàç” êèìè éàçûëìûøäûð”.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì. Äåäå Êîðêóò Îüóçíàìå-
ëåðè. Èñò., 1952.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
Úÿìøèäîâ Ø. “Êèòàá-è Äÿäÿ Ãîðãóä”ó
âÿðÿãëÿéÿðêÿí. Á., 1969.
Ïèîòðîâñêèé Á. Ñêèôè â Çàêàâêàçüå.
Ë., 1949.
Úàùàíýèðîâ Ì. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á., 1976,
¹ 4.
Õÿëèëîâ Ï. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä – Èíòè-
áàù àáèäÿñè. Á., 1993.
ÈËßÊ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÀËÏ ßÐßÍ –
ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè. “Ñàëóð
Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà îíóí
åïèòåòëÿðè àøàüûäàêû êèìè âåðèëèð: “Êà-
ôèðëÿðè èò àðäûíà áûðàãûá õîðëàéàí, åëäÿí
÷ûãóá Àéüûð ýþçëÿð ñóéûíäàí àò éöç-
äöðÿí, ÿëëè éåäè ãàëàíûí êèëèäèí àëàí, Àü
Ìÿëèê ×åøìÿ ãûçûíà íèêàù åäÿí Ñîôè
Ñàíäàë Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäóðàí, ãûðã úöá-
áÿ áöðèíöá îòóç éåäè ãàëà áÿýèíèí ìÿù-
áóá ãûçëàðûíû ÷àëóá áèð-áèð áîéíûí ãó-
úàí, éöçèíäÿ-äîäàüûíäà þïÿí Èëÿê ãîúà
îüëû Àëï ßðÿí ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûí,
àüàì Ãàçàí, éåòäèì!” – äåäè” (Ä-627).
Àëï ßðÿíèí åïèê áèîãðàôèéàñû Éàçû÷û
îüëó ßëèíèí “Îüóçíàìÿ”ñèíäÿêè Åòèë-
Àëï ùàããûíäà âåðèëìèø ãûñà ìÿëóìàòëà
öñò-öñòÿ äöøöð. Óéüóí ýÿëÿí öíñöðëÿð:
1. Ùÿð èêè ùàëäà ãÿùðÿìàí ÷îõëó ãàëàëàð
ôÿòù åäèð. 2. Ãàëàëàðûí ñàéû ùÿð èêè ùàëäà
éöçäÿí áèð ãÿäÿð àçäûð: ÊÄÃ-äÿ îíëà-
ðûí ñàéû úÿìè 94/57-37/, “Îüóçíà-
ìÿ”äÿ 99-äóð. 3. Ùÿð èêè ìÿíáÿäÿ
ãÿùðÿìàí éàäåëëè øàùçàäÿ èëÿ íèêàù
áàüëàéûð. 4. Ùÿð èêè ìÿíáÿäÿ éàäåëëè ÷àð
Ñàðó/Ñîôè/Ñàíäàë õàòûðëàíûð, ôÿðã éàëíûç
áóíäàí èáàðÿòäèð êè, “Îüóçíàìÿ”äÿ
ãÿùðÿìàí ùÿìèí øàùûí ãûçû èëÿ íèêàù
áàüëàéûð, ÊÄÃ-äÿ èñÿ îíóíëà ýöëÿøèð,
íèêàùû èñÿ Àü Ìÿëèê ×åøìÿ ãûçû èëÿ áàü-
ëàéûð. 5. Ùÿð èêè ùàëäà éàäåëëèëÿðèí ôèçèêè
ôÿðãëÿðè ýþñòÿðèëèð: Àü Ìÿëèê ×åøìÿ –
àüöçëö ÷àð ×åøìÿ, Ñàðó Ñàíäàë – ñàðû-
øûí, à÷ûã ðÿíýëè Ñàíäàë.
Áåëÿëèêëÿ, ÊÄÃ-äÿêè Àëï ßðÿí,
“Îüóçíàìÿ”äÿêè Åòèë-Àëï åéíè åïèê
ïåðñîíàæ êèìè ýþç þíöíäÿ úàíëàíûð.
Àëï ßð//Àëï ßðÿí ãÿäèì òöðê äèëèí-
äÿ “ãÿùðÿìàí äþéöø÷ö” äåìÿêäèð. ßâ-
âÿëúÿ äàñòàí÷ûëàðûí äèëèíäÿ Åòèë-Àëï
ßð/ßðÿí ìîäåëèíÿ óéüóí àä ìþâúóä
îëìóøäóð. Åòèë-Àëï//Àëï ßðÿíèí åïèê
áèîãðàôèéàñû þçöíäÿ Ùóí ñÿðêÿðäÿñè
Àòèëëàíûí ùÿéàò ñàëíàìÿñèíèí èçëÿðèíè
ñàõëàìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, çàìàí
êå÷äèêúÿ Àòèëëà èëÿ áàüëû èçëÿð Îüóç äàñ-
òàíëàðûíäà Åòèë-Àëï/ßðÿíäÿ âÿ ÿôñàíÿâè
ñÿðêÿðäÿ Îüóç õàíäà úÿìëÿíìèøäèð.
Ìÿëóì îëóð êè, Îüóç õàíûí åïèê îáðàçû-
íûí ôîðìàëàøìàñûíäà ãÿäèì Ùóí ùþêì-
äàðû Ìîäå//Ìåòå èëÿ éàíàøû, Àòèëëà äà
“èøòèðàê åòìèøäèð”. Áó ôàêò þç èçèíè åïèê
àäëàðäà äà ãîéìóøäóð: áåëÿ êè, Åòèë âÿ
Àòèëëà ïàòðîíèìëÿðèíèí ÿëàãÿñè øöáùÿ
äîüóðìóð.
ßäÿáèééàò:
Àëèÿðîâ Ñ. Ê ýïè÷åñêîé áèîãðàôèè
Àëï-Ýðåíà. æóðí. “Ñîâ.òþðê”, 1987, ¹ 6.
170
ÈËßÊ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÄÞÍßÁÈËÌßÇ
ÄÖËßÊ ÓÐÀÍ – ÊÄÃ-äÿ Äàø Îüóç
áÿéè, Ñàðû Ãàëìàø âÿ Àëï ßðÿíèí ãàð-
äàøû. ÊÄÃ-äÿ “Àéüûð ýþçëÿð éöçäöðÿí,
ÿëëè éåääè ãàëàíûí êÿëèäèí àëàí Èëÿê ãîúà
îüëû Äöëÿê Óðàí” êèìè õàòûðëàíûð.
ÈÍÀÃ – Èíàê, èíàü âÿ éûíàü øÿêèëëÿðèí-
äÿ äÿ ðàñò ýÿëèíÿí áó ñþç “íàèá, ùþêì-
äàðûí ìöøàâèðè” ìÿíàëàðûíû èôàäÿ åäèð.
Øåéõ Ñöëåéìàí ßôÿíäèéÿ ýþðÿ äÿ èíàã
ñþçö Òöðêöñòàíäà éöêñÿê áèð ðöòáÿ
áèëäèðèðäè.
ÊÄÃ-äÿ 4 äÿôÿ èøëÿíèáäèð. Áóíëàð-
äàí ö÷öíäÿ Áåéðÿê ùàããûíäà äåéèëèð êè,
î, Ãàçàí áÿéèí èíàüûäûð:”... Ãàëûí Îüóç
èìðÿíúèñè, Ãàçàí áÿýèí éûíàüû, Áîç àé-
üûðëó Áåéðÿê ÷àïàð éåòäè” (Ä-61; 151);
“Ãóðáàí îëäóüóì! Âàé Ãàçàí áÿýèí
èíàüû!...” (Ä-92).
Ñàäÿúÿ áèð éåðäÿ ”åøèêäÿêè èíàãëàð”
èôàäÿñè èøëÿäèëèð: “Ñàüäà îòóðàí ñàü áÿý-
ëÿð! Ñîë ãîëäà îòóðàí ñîë áÿýëÿð! Åøèê-
äÿêè èíàãëàð! Äèáäÿ îòóðàí õàñ áÿýëÿð!
Ãóòëó îëñóí äþâëÿòèíöç!” (Ä-110).
Áóðàäàí äà Îüóç åë òÿøêèëàòûíäà
åøèêäÿêè èíàãëàðûí àéðûúà áèð éåðÿ, ðÿñìè
ìþâãåéÿ ñàùèá îëäóãëàðû àíëàøûëûð, éÿíè
îíëàð ñàüäàêû ñàü áÿéëÿðäÿí, ñîëäàêû ñîë
áÿéëÿðäÿí âÿ äèáäÿêè õàñ áÿéëÿðäÿí
ñîíðà ýÿëÿí ìÿðòÿáÿäÿ äàéàíûðëàð.
Ìîíãîëëàðäà äà ãîøóí áþéöéöíöí
éàíûíäàí ùå÷ áèð âàõò àéðûëìàéàí, ùÿ-
éàòû áîéó îíà éàõûí îëàíëàðà èíàã äåéèð-
äèëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóòóí Êèòàáû,
Èñò., 1973. Úÿëàë Áÿéäèëè
ÈÍÝÈËÈÑ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ-íèí èíýè-
ëèñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñèíÿ 1970 èëëÿðäÿ áàø-
ëàíûá. Ô.Ñöìÿð, À.Óéñàë âÿ Â.Âîëêåð
1972 èëäÿ äàñòàíû èëê äÿôÿ èíýèëèñ äèëèíÿ
òÿðúöìÿ åòìèøëÿð.
 Òÿðúöìÿ÷èëÿð êèòàáà ýåíèø “Þí
ñþç” éàçìûø âÿ ñîíóíäà äàñòàíëà áàüëû
òàðèõè ùàäèñÿëÿð, éåðëÿð âÿ øÿõñèééÿòëÿð
ùàããûíäà èçàùëàð âåðìèøëÿð. “Þí ñþç”äÿ
îíëàð îüóçëàðûí ìÿíøÿéè, éàøàäûãëàðû
éåðëÿð âÿ ìöíàñèáÿòäÿ îëäóãëàðû õàëãëàð
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿêëÿ äàñòàíûí
éàðàíìà éåðè, òàðèõè, äèëè âÿ ñàèð õö-
ñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà ôèêèð ñþéëÿìÿéÿ
÷àëûøìûøëàð.
Äàñòàíäàêû òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí Õ âÿ
éà ÕI ÿñðëÿðäÿ áàø âåðäèéèíè ñþéëÿéÿí
ìöÿëëèôëÿð ÊÄÃ äàñòàíëàðû ùàããûíäà èëê
äÿôÿ ìÿëóìàò âåðÿí ÿðÿá òàðèõ÷èñè ßáó
Áÿêð ÿä-Äÿâàäàðèéÿ ÿñàñëàíàðàã êèòà-
áûí èêèíúè âàðèàíòû éàçûëìàìûøäàí ÿââÿë
“Îüóç õèòàáû”, “Îüóç ñÿíÿäëÿðè” âÿ éà
“Îüóç ÿôñàíÿëÿðè” êèìè ìöõòÿëèô áàøëûã
àëòûíäà éàçûëàí âÿ áþéöê øþùðÿò òàïàí
áèð “Îüóçíàìÿ” íöñõÿñèíèí ìþâúóä
îëäóüóíó ýþñòÿðìèøëÿð.
Äàñòàí ìöÿëëèôèíèí øÿõñèééÿòèíäÿí
äàíûøàðêÿí òÿðúöìÿ÷èëÿð Äÿäÿ Ãîðãóäó
“ìöáàùèñÿëè õàðàêòåðëÿðäÿí áèðè” ùåñàá
åäÿðÿê éàçûðëàð: “Áÿäèè öñëóá áàõûìäàí
äàñòàíûí ìöÿëëèôèíèí Äÿäÿ Ãîðãóä
îëìàñû èíàíäûðûúûäûð. Áèð ñóðÿò êèìè äÿ î,
çÿèô ÿëàãÿäÿ îëàí áîéëàðû áèð-áèðè èëÿ
áàüëàéûð. Îíóí øÿðùè áîéëàðûí ÿñàñûíû
òÿøêèë åäèð. Áàøëûúàñû èñÿ Áàéàò òàéôàñûí-
äàí îëàí Äÿäÿ Ãîðãóäóí áèð òàðèõè øÿõ-
ñèééÿò êèìè âàðëûüûíà àèä êèôàéÿò ãÿäÿð
ñöáóòëàð âàð.”
Äàñòàíûí ôîðìàñûíäàí âÿ öñëóáóí-
äàí äàíûøàðêÿí ìöÿëëèôëÿð, ñÿíÿòêàðëûã
áàõûìûíäàí ùÿð áèð áîéóí áèòêèí
îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áöòöí 12 áîéóí
õàðàêòåðëÿðèíèí öìóìèëèéèíÿ, ìþâçó-
ñóíà âÿ ãóðóëóøóíà ýþðÿ áèð-áèðè èëÿ
áàüëû îëäóüóíó ýþñòÿðìèøëÿð.
Ìöÿëëèôëÿð íÿñðëÿ øåðèí âÿùäÿòèíäÿí
òÿøêèë îëóíìóø äàñòàíûí íÿñð ùèññÿñèí-
äÿêè ïîåòèê ðóùóí ýöúëö îëìàñûíû âÿ
âàõòèëÿ îçàíëàð òÿðÿôèíäÿí îõóíìàñûíû
ÿñàñ ýþòöðöá äàñòàíûí îðèæèíàëûíûí òàìà-
ìèëÿ øåðëÿ éàçûëäûüûíû ýöìàí åäèðëÿð.
171
Äàñòàíûí èíýèëèñ äèëèíÿ èêèíúè òÿð-
úöìÿñè Ú.Ëéóèñÿ ìÿõñóñäóð. 1974 èëäÿ
“Ïèíãâèí” íÿøðèééàòû òÿðÿôèíäÿí ÷àï
îëóíìóø òÿðúöìÿíèí îðèæèíàëëà ìö-
ãàéèñÿñè ýþñòÿðèð êè, Ú.Ëéóèñ äàñòàíëàðûí
äèëèíè âÿ öñëóáóíó äèããÿòëÿ òÿäãèã åò-
ìèø, ÿñÿðäÿ úÿðÿéàí åäÿí îðòà ÿñðëÿð
òàðèõèíè þéðÿíìèø, äàñòàí ùàããûíäà åë-
ìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí áèð ÷îõóíó ýþçäÿí
êå÷èðìèø âÿ òÿðúöìÿ èøèíÿ áþéöê
ìÿcóëèééÿòëÿ éàíàøìûøäûð.
Þç ùÿìêàðëàðû êèìè Ú.Ëéóèñ äÿ òÿð-
úöìÿñèíÿ þí ñþç âÿ èçàùëàð éàçìûøäûð.
Îüóçëàðûí òàðèõèíÿ, äàñòàíûí éàðà-
íìà éåðèíÿ, äèëèíÿ âÿ òàðèõèíÿ äàèð îðè-
æèíàë ôèêèðëÿð ñþéëÿéÿí Ú.Ëéóèñ äàñòàíëà
áàüëû áÿçè ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿëÿðÿ òî-
õóíìóøäóð.
Ìîíãîëóñòàí âÿ Ñèáèð ÿðàçèñèíäÿ
òàïûëìûø ãÿäèì òöðê àáèäÿëÿðèíÿ ÿñàñëà-
íàí Ú.Ëéóèñ “Îüóç” âÿ “Òöðê” àäëàðû-
íûí áÿçÿí áèð-áèðèëÿ ìöùàðèáÿ åäÿí, áÿ-
çÿí äÿ ìöòòÿôèã îëàí àéðû-àéðû òàéôà-
ëàðûí àäû îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Þç ùÿìêàðëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã
Ú.Ëéóèñ ÿñÿðèí ßðçóðóìäà äåéèë, Àçÿð-
áàéúàíäà âÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ
ãÿëÿìÿ àëûíäûüûíû ãåéä åäÿðÿê éàçûð:
“ßëéàçìàëàðûí äèëèíÿ ýÿëäèêäÿ î, ÕIV
ÿñðèí ñîíóíäà âÿ ÕV ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ
éàçûëìûø êèòàáëàðûí äèëèíÿ óéüóí ýÿëèð.
Î, Àçÿðáàéúàíäà äàíûøûëàí òöðê äèëè
ö÷öí òèïèê îëàí ñàéñûç ùåñàáñûç äèë ôàêò-
ëàðû ýþñòÿðèð”.
“ßëéàçìàëàðûí äèëè ÕIV ÿñðèí ñî-
íóíäà âÿ ÕV ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûë-
ìûø êèòàáëàðûí äèëèíÿ óéüóí ýÿëèð”.
ÊÄÃ-äÿ ìöøòÿðÿê åëåìåíòëÿðèí
ùàðàäàí àëûíäûüûíû èçàù åäÿðêÿí î,
Ñ.Ìàíäèíèí 1956 èëäÿ Øÿðã âÿ Àôðèêà
òÿäãèãàòëàðû èíñòèòóòóíóí áöëëåòåíèíäÿ
÷àï îëóíìóø “Ïîëèôåì âÿ Òÿïÿýþç”
ìÿãàëÿñèíäÿêè ôèêèðëÿðèíÿ ÿñàñëàíûá
“Òÿïÿýþç” ùåêàéÿñèíèí Ùîìåðäÿí
àëûíäûüûíû ñþéëÿéèð.
 Åéíè çàìàíäà î, Ùîìåð ùåêàéÿ-
ëÿðèíäÿêè âÿ ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäàêû ìöø-
òÿðÿê åëåìåíòëÿðèí åéíè áèð ìÿíáÿäÿí
àëûíäûüûíû ñþéëÿéÿí Â.Ãðèìÿ øÿðèê ÷ûõûð.
Ñ.Òîìïñîí âÿ Ú.Áåéëèç òÿðÿôèíäÿí
éàçûëìûø “Ùèíäèñòàí íàüûëëàðûíûí ìþâçó
âÿ íþâ ýþñòÿðèúèëÿðè”, À.Âåéëèíèí èíýèëèñ
äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòäèéè “Ìîíãîëëàðûí ýèçëè
òàðèõè” âÿ ñ. êèìè êèòàáëàðûíû íÿçÿðÿ àëàí
ìöÿëëèôëÿð áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëèðëÿð êè, áö-
òöí òÿêýþçëÿð Ïîëèôåìèí îõøàðû äåéèëëÿð.
Äàñòàíûí ùÿð èêè ÿëéàçìàñûíäàí
ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åäÿí âÿ þçöíöí
äåäèéè êèìè äàùà “ìöêÿììÿë ùåñàá
åòäèéè ùèññÿíè” ùÿññàñëûãëà ñå÷ìÿéÿ
÷àëûøàí Ú.Ëéóèñ òÿðúöìÿ çàìàíû íÿ èôðàò
ñÿðáÿñòëèéÿ éîë âåðìèø, íÿ äÿ ëöüÿòèí
êþìÿéèíÿ àðõàëàíàðàã ãóðó áèð òÿðúö-
ìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. Èíýèëèñ äèëèíèí çÿí-
ýèíëèêëÿðèíÿ àðõàëàíàí òÿðúöìÿ÷è õàëãû-
ìûçûí áó áþéöê ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíè áåé-
íÿëõàëã áèð äèëäÿ áþéöê îõóúó àóäèòîðè-
éàñûíà òÿãäèì åòìÿêëÿ ÿâÿçñèç çÿùìÿò
÷ÿêìèøäèð.
ÊÄÃ-íèí ö÷öíúö òÿðúöìÿñè Ï.Ìè-
ðàáèëèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Áó êèòàá þí ñþç-
äÿí, îí èêè áîéóí òÿðúöìÿñèíäÿí, ãåéä-
ëÿðäÿí âÿ áèáëèîãðàôèéàäàí èáàðÿòäèð.
Þí ñþçäÿ Ï.Ìèðàáèë ÊÄÃ âÿ Äÿäÿ
Ãîðãóä øÿõñèééÿòè ùàããûíäà îðèæèíàë
ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä øÿõ-
ñèééÿòèíèí åïîñ ãÿäÿð ìöðÿêêÿá âÿ
ìàðàãëû îëäóüóíó ãåéä åäÿí Ï.Ìèðàáèë
îíó ÊÄÃ-íèí éåýàíÿ ìöÿëëèôè ùåñàá
åòìèð: “Àéäûíäûð êè, î, éåýàíÿ ìöÿëëèô
äåéèë. ×îõ ýöìàí êè, áèçèì äàñòàíëàðûí
éàçûëû ôîðìàñû Äÿäÿíèí ñÿñèäèð. Ëàêèí
áó ñÿñ Ìîíãîëóñòàíäàêû Àëòàé äàüëà-
ðûíäà âÿ Àíàäîëó âàäèëÿðèíäÿ äîëàøàí
øàèðëÿðèí, íàüûë äàíûøàíëàðûí, ìÿçùÿêÿ-
÷èëÿðèí, àøûãëàðûí âÿ áàøãàëàðûíûí ñÿñèíèí
áèð ùàëãàñûäûð âÿ ùÿì äÿ ñîíóíúó ùàë-
ãàñûäûð. Îëà áèëñèí êè, Äÿäÿ áó àøûãëàðûí
íÿ ÿí ìÿøùóðó, íÿ äÿ ÿí èñòåäàäëûñûäûð,
ëàêèí îíóí àäû äàñòàíëàðûí ùèôç åòäèéè
éåýàíÿ àääûð”.
172
Î, Äÿäÿ Ãîðãóäóí úÿìèééÿòäÿêè
ðîëóíó éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ îíó
éàëíûç, “ãîïóç ýÿçäèðÿí áèð àøûã, íàüûë
ñþéëÿéÿí âÿ îáàëàðû äîëàøàí áèð øàèð”
ùåñàá åòìèð.
Ï.Ìèðàáèë Äÿäÿíèí éåíè íÿñëÿ àä
âåðìÿñèíè îíóí ÿí áþéöê õèäìÿòëÿðèí-
äÿí áèðè ñàéûð âÿ îíóí âåðäèéè àäëàðà àäè
èíñàí àäëàðû êèìè áàõìûð âÿ îíëàðû ìå-
òàôîðèê àäëàð ùåñàá åòìèð: “Àä âåðìÿêëÿ
Äÿäÿ Ãîðãóä ÿñèë-íÿúàáÿò âåðèð, ùÿéàò
ìÿíáÿéè âåðèð; àä Îüóçóí êþêöíö,
ãÿùðÿìàíëàðûí ãàí éàääàøûíû àéäûí-
ëàøäûðûð âÿ ùèôç åäèð”.
ßñèë-êþê ìöùàôèçÿ÷èñè Äÿäÿ Ãîð-
ãóä þç õàëãû öçÿðèíäÿ äàèì ýþç îëóð,
ÿýÿð îíóí àä ãîéìàñû êå÷ìèøè áó ýöíÿ
áàüëàéûðñà, îíóí õàíëàðà âÿ øàùçàäÿëÿðÿ
âåðäèéè ìÿñëÿùÿò, ýÿëÿúÿê ùÿéàò ö÷öí
áóýöíêö ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åäèð. Î, Äÿäÿ
Ãîðãóäó èêè äöíéàýþðöøö þçöíäÿ úÿì-
ëÿøäèðÿí áèð øÿõñ ùåñàá åäèð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä áèð øàìàí-êàùèíäèðìè, éîõñà
áèð èñëàì ïåéüÿìáÿðèäèðìè?” ñóàëûíà
úàâàá àõòàðàðêÿí, Ï.Ìèðàáèë áåëÿ áèð
íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, øàìàí ýþðöøëÿðè âÿ
ÿõëàãû ÊÄÃ-íèí òàðèõèíè, îíëàðûí éàçûéà
àëûíìàçäàí ÷îõ-÷îõ þíúÿéÿ, îüóçëàðûí
ùÿëÿ Àëòàéäà éàøàäûüû çàìàíëàðà àïàðûá
÷ûõàðûð. ÊÄÃ-äÿêè èñëàì åëåìåíòëÿðèíèí
ñîíðàäàí ÿëàâÿ îëóíäóüóíó ãåéä åäÿí
Ï.Ìèðàáèë áó èêè äöíéàýþðöøöí ùÿì
åïîñäà, Äÿäÿ Ãîðãóääà, ùÿì äÿ îíóí
äèýÿð ãÿùðÿìàíëàðûíûí äàâðàíûøëàðûíäà,
ôèêèðëÿðèíäÿ âÿ ÿõëàãûíäà áèð âÿùäÿòäÿ
áèðëÿøäèéèíè éàçûð.
“Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè”íÿ
ÿñàñëàíàí ìöÿëëèô áó çàìàí îüóçëàðûí
äîããóç òàéôàäàí èáàðÿò áèð ôåäåðàñèéà
ùàëûíäà Áàéêàë ýþëöíöí úÿíóá-øÿð-
ãèíäÿ ìÿñêóíëàøäûüûíû éàçûð. Ï.Ìèðàáèë
VI ÿñðäÿ Èòàëèéàäà éàøàìûø Úîðäàíå àäëû
áèð ñàëíàìÿ÷èíèí äÿ îí Îüóç òàéôàñûíûí
Ãàôãàç äàüëàðûíûí øèìàëûíäà éàøàäûüû
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðäèéèíè éàçûð âÿ
ìöñÿëìàí ñàëíàìÿ÷èëÿðèíèí îüóçëàðûí
ãÿðáÿ äàùà åðêÿí ýÿëìÿëÿðè ùàããûíäà
âåðäèêëÿðè ìÿ’ëóìàòëàðà ìöíàñèáÿòèíè
áèëäèðèð.
Ï.Ìèðàáèë ÕVI ÿñðäÿ îüóçëàðûí
ìàääè âÿ ìÿíÿâè úÿùÿòäÿí òàìàìèëÿ
ôîðìàëàøäûüûíû, Îüóç ÿäÿáèééàòûíûí
÷è÷ÿêëÿíäèéèíè, òöðê äèëèíèí ðÿñìè äèëÿ
÷åâðèëäèéèíè âÿ ÊÄà äàñòàíûíûí ìÿëóì
ÿëéàçìàëàðûíûí áó äþâðäÿ ãÿëÿìÿ
àëûíäûüûíû éàçûð.
Ìöÿëëèô Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí
õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí ñþç à÷ûð, îíóí ñèí-
òàêñèñèíèí Îñìàíëû òöðêúÿñèíäÿí ìöÿé-
éÿí äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíäèéèíè ãåéä åäèð.
Áöòöí øèôàùè äàñòàíëàðäà îëäóüó êèìè,
ÊÄÃ-äÿ äÿ èêè çàìàí âÿ èêè ìÿêàí
(îáéåêòèâ âÿ ñóáéåêòèâ) ìþâúóä îëäó-
üóíó ãåéä åäÿí Ï.Ìèðàáèë åïîñó ñûðô
òàðèõè áèð ÿñÿð ùåñàá åòìÿñÿ äÿ, îíóí
ùÿð áèð áîéóíäà îüóçëàðûí ùÿéàòû èëÿ
áàüëû ìöÿééÿí õðîíîëîæè àðäûúûëëûã
îëäóüóíó éàçûð.
Ôèêðèíè ÿñàñëàíäûðìàã ìÿãñÿäèéëÿ
ìöÿëëèô äàñòàíëàðäàêû áîéëàð ö÷öí òàðè-
õè-áÿäèè ìîäåë ôèêèðëÿøèð: áèðèíúè áîéäà
éóðä ñå÷èëèð, ÷àäûð ãóðóëóð, íÿñèë éàðàíûð,
àä âåðèëèð, ùÿéàò áàøëàíûð. Èêèíúè áîéäà
õàíûí âÿ úÿíýàâÿðëÿðèí àïàðäûãëàðû äþ-
éöøëÿð, îíëàðûí ãÿëÿáÿñè âÿ áó ãÿëÿáÿ-
íèí ôîíóíäà îüóçëàðûí ãöäðÿòè òÿñâèð
îëóíóð. Ö÷öíúö áîé øÿõñèééÿòèí (Áåé-
ðÿéèí) úÿìèééÿòäÿ îéíàäûüû ðîëóí ôî-
íóíäà Îüóç ôåäåðàñèéàñûíûí ùÿìðÿéëè-
éèíè íöìàéèø åòäèðèð. Äþðäöíúö áîéäà
àòà âÿ îüóë ãàðøûëàøäûðûëûð âÿ Ãàçàí õàí-
ëà îüëó Óðóçóí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè
ÿñàñûíäà éåíè íÿñèëëÿ éàøëû íÿñèë àðà-
ñûíäàêû áàüëûëûã òÿñâèð åäèëèð.
Ìöÿëëèô ÊÄÃ-íèí áÿçè òÿäãèãàò÷û-
ëàðûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã áåøèíúè áîéà
ÿââÿëêè áîéëàðûí ìÿíòèãè äàâàìû êèìè
áàõûð âÿ ýþñòÿðèð êè, áó áîé Äÿëè Äîì-
ðóëóí ñèìàñûíäà îüóçëàðûí èñëàìû ãÿáóë
åòìÿëÿðèíè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòà ãîâóøìà-
ëàðûíû òÿñâèð åäèð.
173
Ìèðàáèë ÊÄÃ-äÿ øåðëÿðèí éöêñÿê
ïîåòèê ñÿâèééÿäÿ îëäóüóíó, îíëàðûí
ùåúà àùÿíýèíäÿ éàçûëäûüûíû âÿ ÿñàñÿí
4+4, 4+4+4 âÿ éà 4+3 øÿêëèíäÿ áþëýö-
ëÿðÿ àéðûëäûüûíû ãåéä åäèð. Î, ùåúà áþë-
ýöñöíöí “Ðîëàíäûí íÿüìÿñè”íäÿ 4+6,
“Áåîâóëô”äà ÿñàñÿí 4+8 øÿêëèíäÿ îëäó-
üóíó âÿ ÊÄÃ-äÿ îëäóüó êèìè ñåíçóðà-
íûí (ôàñèëÿíèí) äþðäöíúö ùåúàäà ìþâ-
úóä îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Ìöÿëëèô Ìÿùÿððÿì Åðýèíèí (1958,
1988), Îðõàí Øàèã Ýþêéàéûí (1976)
òÿðòèá åòäèêëÿðè êèòàáëàðäàí âÿ Ëéóèñèí
òÿðúöìÿñèíäÿí (1974) áÿùðÿëÿíÿðÿê
åïîñóí îí èêè áîéóíó äà èíýèëèñ äèëèíÿ
òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
Áÿñ Ëéóèñèí ýþçÿë òÿðúöìÿñèíäÿí
ñîíðà, Ìèðàáèëåíè áó èøÿ íÿ âàäàð åò-
ìèøäèð?
Þçöíÿ âåðäèéè áó ñóàëû à÷ûãëàéàí
ìöÿëëèô éàçûð êè, îíóí ýþðäöéö èø àäè áèð
òÿðúöìÿ êèìè ãÿáóë åäèëìÿìÿëèäèð.
Îíóí “òÿðúöìÿñè” òöðêúÿíè èíýèëèñ âà-
ðèàíòûíäà ñÿñëÿíäèðìÿê ö÷öí åäèëÿí
ôèëîëîæè áèð úÿùääèð. Áó çàìàí î, ùÿðôè
òÿðúöìÿäÿí èñòèôàäÿ åòìèø âÿ þçöíöí
äåäèéè êèìè “ùèáðèò áèð òåêñò” éàðàòìàã
èñòÿìèøäèð. Ìöÿëëèô éàçûð êè, îíóí áó
úÿùäè éåíè áèð ùàäèñÿ äåéèë âÿ îðòà ÿñð-
ëÿðäÿ Èñïàíèéàäà “ßùäè-ßòèã” ëàäèíî
äèëèíÿ, “Áèáëèéà” èñÿ ãÿäèì àëìàí äèëèíÿ
áó öñóëëà òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð.
Òÿðúöìÿíèí èíýèëèñ îõóúóñó ö÷öí
ãåéðè-àäè ñÿñëÿíÿúÿéèíè åòèðàô åäÿí
ìöÿëëèô áóíó ÊÄÃ-íèí îðèæèíàëäàêû ýþ-
çÿëëèéèíè ñàõëàìàã íàìèíÿ åòäèéèíè éàçûð.
Ï.Ìèðàáèë êèòàáûíû èçàùëàðëà òàìàì-
ëàìûøäûð. Áó èçàùëàðäà ÊÄÃ èëÿ áàüëû
îëàí òàðèõè ùàäèñÿëÿð âÿ úîüðàôè àäëàðëà
ÿëàãÿäàð ìöáàùèñÿ äîüóðàí ìàðàãëû
ìÿñÿëÿëÿðÿ òîõóíóð.
ßäÿáèééàò:
Àñëàíîâ Â. Äÿäÿ Ãîðãóä èíýèëèñ äèëèí-
äÿ. ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò” ãÿç, 22 ìàðò
1975.
 Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóò Êèòàáûíûí
Èíýèëèñ÷å ÷åâèðèëåðè. ÒÔÀ, ñàéû 314, 1975.
Ôàðóê Ñóìåð, Àùìåò Å.Óéñàë, Âàððåí Ñ.
Âàëêåð. The Book of Dede Korkut. A Tur-
kish Epic, University of Texas Press, Autin-
London, 1972.
Geoffrey L. Lewis. The Book of Dede
Korkut. Translated with an Introduction and
Notes, Renguin Classics, London, 1974.
Ñåéðàí ßëèéåâ
ÈÍÒÅÐÍÅÒÄß ÊÄà – ÷àüäàø èíôîð-
ìàñèéà ñèñòåìèíèí ÿí éåòêèí þðíÿéè Èí-
òåðíåò ñèñòåìèäèð. Èíýèëèñ äèëèíäÿ îëàí
áÿçè ãàéíàãëàð âÿ Òöðê Äèë Ãóðóìóíóí
âÿ Òöðêèéÿíèí áèð ñûðà óíèâåðñèòåò âÿ åë-
ìè ìÿðêÿçëÿðèíèí öíâàíûíäà ÊÄÃ ùàã-
ãûíäà áèëýè àëìàã ìöìêöíäöð.
Áó ñàùÿäÿ Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàé-
úàíäà ìöÿééÿí èøëÿð ýþðöëìÿêäÿäèð.
ÊÄÃ èëÿ áàüëû Èíòåðíåò öíâàíëàðû:
Ïðîô. Äð. Øöêðö Ùàëóê Àêàëûí. Èíòå-
ðíåòòåêè Òöðêîëîæè Äöíéàñû. Òöðê Äèëè
(Äèë âå Åäåáèéàò Äåðýèñè), ñ.286, ñàéû
556, Íèñàí, 1998.
http:/www.tdk.gov.tr – Òöðê Äèë
Êóðóìó
bilgi@tdk.gov.tr – ÒÄÊ ùàêêûíäà
áèëýè àëìàê è÷èí
kutup@tdk.gov.tr – ÒÄÊ Êöòöïùà-
íåñè
sozluk@tdk.gov.tr – ÒÄÊ Ñþçëöê
Áèëèì âå Óéýóëàìà Êîëó
bim@tdk.gov.tr – ÒÄÊ Áèëýè Èøëåì
Ìåðêåçè
http://menderes.adu.edu.tr/oztekten
– Àäíàí Ìåíäåðåñ Öíèâåðñèòåñè Ôåí-
Åäåáèéàò Ôàêöëòåñè Òöðê Äèëè âå Åäå-
áèéàòû Áþëöìö
http://www.boun.edu.tr/acade-
mics/faculties/arts_sci/tkl_uc.html –
Áîüàçè÷û Öíèâåðñèòåñè Ôåí-Åäåáèéàò Ôà-
êöëòåñè Òöðê Äèëè âå Åäåáèéàòû Áþëöìö
http://www.cu.edu.trfaculteler/fef/
tdeb – ×óêóðîâà Öíèâåðñèòåñè Ôåí-Åäå-
174
áèéàò Ôàêöëòåñè Òöðê Äèëè âå Åäåáèéàòû
Áþëöìö
http://bornova.ege.edu.tr/orkunt/
tdae – Åýå Öíèâåðñèòåñè Òöðê Äöíéàñû
Àðàøòûðìàëàðû Åíñòèòöñö
http://www.cu.edu.tr/merkezler/
tam – ×óêóðîâà Öíèâåðñèòåñè Òöðêîëîæè
Àðàøòûðìàëàðû Ìåðêåçè
http://www.turkiye.net/sota/sota.html
– Òöðêèñòàí âå Àçåðáàéúàí Àðàøòûðìà-
ëàðû Ìåðêåçè
http://www.mkutup.gov.tr – Àíêàðà
Ìèëëè Êöòöïùàíåñè
http://www.helsinki.fi/jarj/sus/
sus_engl.html – Ôèíëàíäèéàäàêè Ôèí-
Óýîð Åíñòèòöñö
http://www.arts.uszeged.hu/dep/
altaic/altaic.html – Ìàúàðèñòàíäàêè
Ñçåýåä Öíèâåðñèòåñè Àëòàéèñòèê Áþëöìö
http://www.fas.harvard.edu/
centasia/ – Ùàðâàðä Öíèâåðñèòåñè Îðòà
Àñéà ×àëûøìàëàðû Ôîðóìó
http://www.mesa.arizona.edu – Êó-
çåé Àìåðèêà (Àðèçîíà) Îðòà Äîüó
Àðàøòûðìàëàðû Êóðóìó
http://menic.utexas.edu/menic/
countries/turkey.html – Òåêñàñ Öíè-
âåðñèòåñè Îðòà Äîüó ×àëûøìàëàðû Ìåð-
êåçè
http://www.oi.uchicago.edu/OI/
default.html – Øèêàýî Öíèâåðñèòåñè Äî-
üó Åíñòèòöñö
http://nias.ku.dk/Nytt/rRegional/
CentralAsia/Publications/journal
ofturkic languages.html – Òîêéî Öíè-
âåðñèòåñè Àñéà-Ïàñèôèê Äèëëåðè Åíñòèòöñö
http://endjunn.soas.ac.uk/Centres/
NearMiddleEast/ – Ëîíäðà Öíèâåðñèòå-
ñè Äîüó áèëèìè âå Àôðèêà ×àëûøìàëàðû
Îêóëó
http://www.let.ruu.nl/depart-
ments/oriental_studies/prcak.html –
Óòðåñðå (Ùîëëàíäà) Öíèâåðñèòåñè Îðòà
Àñéà Äèëëåðè Ïðîæåñè
 http://weber.u.washington.edu/nel/
languages/casia/casia.html – Âàøèíã-
òîí Öíèâåðñèòåñè Îðòà Àñéà ×àëûøìàëàðû
Ìåðêåçè
http://www.azeri.com – Àçèíòåðíåò
ñåðâèñè
http://www.scf.usc.edu/baguirov/
azerbjan.htm – Àäèë Áàýóèðîâóí ñàíàë
Àçåðáàéúàí Úóìùóðèéåòè ñàéôàñû
http://www.lmp.ucla.edu/profiles/
profa03.htm – Àçåðáàéúàí Òöðê÷åñè
ùàêêûíäà áèëýèëåð
http://www.turknet.com/atlas/
97may/azerbaijan/index.html–
Àçåðáàéúàí úîüðàôéàñû âå Àçåðáàéúàí
ýåçè ðåùáåðè
http://www.bsu.bashnet.ru/
BGU_MAIN1E.htm – Áàøêóðò Äåâëåò
Öíèâåðñèòåñè
http://www.rusline.com/oblast/
chuvash/chuvash.html – ×óâàøèñòàí
Úóìùóðèéåòè
http://www.geocities.com/Hollywood/
Academy/8385/dagestan. – Äàüûñòàí
Úóìùóðèéåòè
http://www.nupi.no/cgi-
bin/Russland/etnisk_b.exe/Kumyk –
Êóìóêëàð ùàêêûíäà áèëýè ñàéôàñû
http://www.uygur.com/wunn/
wunn.html – Äöíéà Óéýóðëàðû Áèëýè
Àüû Ùàáåðëåðè
http://www.eki.ee/books/redbook/
khakass.html-ssi – UNESCO Êûðìûçû
Êèòàï, Ùàêàñëàð ñàéôàñû
http://www.nupi.no/cgi-
bin/Russland/etnisk_b.exe/Balkar –
Áàëêàð ñàéôàñû
http://www.ozemail.com.au/
karachay - Êàðà÷àé ñàéôàñû
http://www.acs-almaty.kz/
Kazakhstan/KAZAKH.htm – Êàçà-
êèñòàí ñàéôàñû
http://freenet.bishkek.su/institut/
nlkr.html – Êûðüûç Ìèëëè Êöòöïùàíåñè
175
http://www.euronet.nl/users/sota/
krimtatar.html – Êûðûì Òàòàðëàðû
http://bornova.ege.edu.tr/ncyprus/
root.html – Êóçåé Êûáðûñ
http://www.freenet.uz – Þçáåêèñòàí
http://www.ksu.ru/tat_rpbl/dfa/
inform/inf.htm – Òàòàðèñòàí Úóìùóðè-
éåòè
http://www-rn.informatik.uni-
bremen.de/home/ftp/dpc/
news.answers/tuva-faq – Òóâà ùàê-
êûíäàêè ñîðóëàðà úåâàïëàð
http://www.bucknell.edu/depart-
ments/russian/facts/turkmen.html –
Òöðêìåíèñòàí áèëýèëåðè
http://www.maximov.com/Russia/
Sakha/ – Ñàùà (Éàêóòèñòàí)
http://www.rockbridge.net/
personal/bichel/welcome.htp- Ìåù-
ìåò Áèíàéûí Òöðê Æåîïîëèòèýè ñàéôàñû
http://www.turan.org – Òöðê Äöí-
éàñû Àðàøòûðìàëàðû Âàêôû
hcg;/eng.ohio-state.edu/hoz/myth/
dede.html – The Book of Dede Korkut
funnelweb.utcc.utk.edu/utktsa/
dkorkut1.html – The Book of Dede
Korkut
www.tdk.gov.tr/dedekorkut.html –
Óëóñëàð àðàñû Äåäå Êîðêóò Á..ËÝ..
..ÞËÅÍ..
raven.cc.ukans.edu/medieval/
19980801.med/msg00249.html – The
“Dede Korkut” – prologue
hcgl.eng.ohio-state.edu/hoz/myth/
legends/dbeyrek.html – The Book of
Dede Korkut/Death of Beyrek
hcgl.eng.ohio-state.edu/jpz/myth/
legends/emren.html – The Book of
Dede Korkut/The Story of Emren
www.turk.ch/nizamialem/tr/1998/
nis-may98/cengizaslan.htm – Äåäå
Êîðêóò Ùèêàéåëåðèíèí Òöðê Òàðèù âå
Åäåáèéàòûíäàêè Éåðè âå Þíåìè: Úåíýèç
hcgl.eng.ohio-state.edu/hoz/myth/
myth.html – Mythology
ÈÐÈÃÎÁÓËÓ ÀËÀÄÀÜ – äàü àäû.
ÊÄÃ-äÿ õàòûðëàíàí áó äàüäà ùÿãèãÿòÿí
äÿðèí ãîáó âàðäûð. Ùÿìèí êðàòåð ãîáó-
íóí óçóíëóüó 2 êì., åíè 1,6 êâ.ìåòð,
äÿðèíëèéè èñÿ 460 ìåòðäèð. Ãåéä îëóíìà-
ëûäûð êè, äàüûí (Àëàêàñ), ùÿì äÿ ìÿí-
áÿéèíè ùÿìèí äàüäàêû áóëàãëàðäàí àëàí
Êàñàê ÷àéûíûí àäû ãÿäèì êàñïèëÿðëÿ ÿëà-
ãÿäàðäûð. Ùöíäöðëöéö 4090 ìåòð, äþðä
çèðâÿñè (Çèéàðÿò, Ùà÷à, Ãàðàäàü âÿ Àð-
õàøàí) îëàí áó äàü Øþðÿéåë âàäèñèíäÿ-
äèð. Ì.Õîðåíàñè (V ÿñð), Åãèøå (V ÿñð)
âÿ äèýÿð òàðèõ÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Àðà-
êàñ, Àëàêàñ, Àëàýþç, Àëàäàü êèìè õàòûð-
ëàíìûøäûð.
ÈÑËÀÌ ÄÈÍÈ – ÊÄÃ éàçûéà àëûíäûüû
âàõò îíà Èñëàì äèíè åëåìåíòëÿðè ýÿòèðèë-
ìèøäèð. Áóíó ùÿòòà Ãîðãóäóí “Äÿäÿ”
öíâàíû äàøûìàñû äà òÿñäèãëÿéèð. ÊÄÃ-
íèí èêèíúè ôîðìàëàøìà äþâðö Èñëàì ìÿ-
äÿíèééÿòè âàõòûíà äöøöð.
Äÿäÿ Ãîðãóäóí ïåéüÿìáÿð çàìà-
íûíà éàõûí òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ äàõèë îëìà-
ñûíû õÿáÿð âåðÿí ìöãÿääèìÿäÿ Èñëàìè
öíñöðëÿðèí áîë îëàúàüû áèëäèðèëèð.
Ãàéíàãëàðäà Ãîðãóä Àòàíûí “Ìÿ-
ùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí éàõûí äîñòó, îí-
äàí äÿðñ àëàí âÿ ö÷ éöç èë îíäàí ñîíðàéà
ãÿäÿð éàøàéàí ñÿùàáÿ, øèðâàíëûëàðûí òÿã-
äèì åòäèêëÿðè ñóëòàí, ùÿì äÿ Ìÿùÿì-
ìÿä òÿðÿôèíäÿí Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíäÿ
ýþíäÿðèëìèø Ñàëìàíè-ôàðñèíèí òÿéèí åò-
äèéè Øåéõ” îëìàñû õÿáÿðè äÿ âàðäûð
(Ì.Òÿùìàñèá. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñòàí-
ëàðû. Á., Åëì, 1972). Ôóàä Êþïðöëö
“Òöðê ÿäÿáèééàòûíäà èëê ìöòÿñÿââèôëÿð”
êèòàáûíäà éàçûð êè, Ãîðãóä Àòà Ìÿ-
ùÿììÿä ïåéüÿìáÿðäÿí ñîíðà ìèëàäè
632-634 èëëÿðäÿ ßðÿáèñòàíà ýÿëìèø,
õÿëèôÿ ßáóáÿêðëÿ ýþðöøìöø âÿ Èñëàì
äèíèíè ãÿáóë åòìèøäèð. ßýÿð áó äåéèëÿí-
ëÿðèí äîüðóëóüóíà èíàíñàã, äåìÿëè Ãîð-
ãóò Àòà åëÿ ÿñëèíäÿ Ùÿçðÿòè-ßêðÿìëÿ
áèð âàõòäà, áèð äþâðäÿ éàøàìûøäûð. ßðÿ-
176
áèñòàíà ýåäÿíÿ ãÿäÿð äÿ îüóçëàð àäûíà
“Îüóçíàìÿ”ëÿð ãîøóá äöçÿí Ãîðãóä
Àòà èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòäèêäÿí ñîíðà
àðòûã øàìàí-îçàí éîõ, äÿðâèø-îçàí îëà-
ðàã ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðèð.
ÊÄÃ-äÿ ÷îõ íàäèð ùàëëàðäà “éàüû”,
“äöøìÿí” ñþçëÿðèíÿ òóø ýÿëìÿê ìöì-
êöíäöð. Áóðàäà äàùà ÷îõ “àñè”, “êàôèð”
äåéèìëÿðè èøëÿíèëèð. Áó êàôèðëÿð äÿ äàùà
÷îõ éà õðèñòèàí, éà äà áöòïÿðÿñòëÿðäèð.
Îäóð êè, ìöñÿëìàí îüóçëàð âóðóøäóã-
ëàðû êàôèð îüóçëàðûí õðèñòèàíëûüûíà ìÿõ-
ñóñ êèëñÿëÿðèíè ó÷óðóá éåðèíäÿ ìÿñúèä
éàïûðëàð. Éåíÿ äÿ åëÿ áó áîéäà êàôèðëÿðè
öñòÿëÿéÿí Îüóç áÿéëÿðè îíëàðûí êèëñÿëÿ-
ðèíè äàüûäûá éåðèíäÿ ìÿñúèä òèêèðëÿð.
Àáèäÿíèí “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû
Óðóç ÷ûãàðäûüû áîéó”íäà Ãàçàí äåéèð:
“Êÿëèñàñûí éûãóá ìÿñúèä òèêèðëÿð. Àáè-
äÿäÿ áöòïÿðÿñòëèéÿ äÿ èøàðÿëÿð âàðäûð.
Éàõóä, “Áÿêèë îüëû ßìðàíûí áîéó”íäà
ßìðàí êàôèðëÿ ãàðøûëàøûð. Êàôèðèí ãàò-ãàò
ýöúëö îëäóüóíó äóéàí áó èýèä “óúàëàð-
äàí óúà Òàíðûéà” öç òóòóá îíäàí ìÿäÿä
äèëÿéèð:
“Êàôèð àéäûð: “Îüëàí, àëûíäóíñà,
Òàíðûíàìû éàëâàðóðñàí? Ñÿíöí áèð Òàí-
ðûí âàðñà, ìÿíèì éåòìèø èêè áöòõàíàì
âàð” – äåäè” (Ä-25110).
ÊÄÃ-íè îõóäóãúà áóðàäà Àëëàùûí
“Ãàäèð” àäûíûí äàùà òåç-òåç äåéèëäèéè
ìöøàùèäÿ îëóíóð: “Ãàäèð” Òàíðûäàí
ùàúÿò äèëÿäè”, “Éà Ãàäèð Àëëàù, áèðëèýèí,
âàðëûüûí, ùàããûé÷óí (Ä-1567), “Ãàäèð
ãîðñà, éàïàì-éûãàì” (Ä-1769), “Ãàäèð
ãîðñà, áàøûí êÿñÿéèì” (Ä-17611),
“Ãàäèð Òàíðû éîë âåðìèø” (Ä-25713).
Àëëàùûí “Úàááàð” (Ìöòëÿã ãàëèá),
“Ñÿòòàð” (Åéèáëÿðè þðòÿí, åéèáëÿðè
ýèçëÿäÿí) àäëàðû äà ÊÄÃ-äÿ êå÷èð:
“Äàèì äóðàí Úàááàð Òàíðû,
Áàãè ãàëàí Ñÿòòàð Òàíðû” (Ä-1618).
“Áöòöí âàðëûüûí ìöòëÿã ùàêèìè âÿ
ñàùèáè” ìÿ’íàñûíäà îëàí Àëëàùûí ÊÄÃ-
äÿêè “Ãÿùùàð” àäû äà “Ãóð’àí”äàí ýþ-
òöðöëìöøäöð (“Èáðàùèì ñóðÿñè”, àéÿ 48;
“Éóñèô ñóðÿñè”, àéÿ 39).
“Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áîéó”í-
äà Ãàíòóðàëû Ñåëúàí õàòóíó éàëíûç áèð
øÿðòëÿ àëûá àïàðà áèëÿð êè, ãàüàí àñëàíà,
ãàðà áóüà âÿ ãàðà áóüðàéà öñòöí ýÿëÿ
áèëñèí. Áó âóðóøäà öìèäèíè Àëëàùà áàü-
ëàéàí Ãàíòóðàëû áåëÿ äåéèð: “Éàðàäàí
Ãàäèð Òàíðûéà ñûüóíäóì” (Ä-1884).
Áóðàäàêû “Ãàäèð” Àëëàùûí ùÿð èøäÿí
õÿáÿðäàð îëìàñûíû áèëäèðÿí àäûäûð êè,
“Ãóðàíè-Êÿðèì”èí ñóðÿëÿðèíäÿ (“ßë-
Áÿãàðÿ”, àéÿ 263, 276; “Àëè-Èìðàí”,
àéÿ 97; “ßí-Íèñà”, àéÿ 135; “ßë-
ßí’àí”, àéÿ 133; “Éóíóñ”, àéÿ 68;
“ßë-ßíêÿáóò”; àéÿ 6; “Ëîüìàí”, àéÿ
12, 16; “ßë-Ìóìòÿùèíÿ”, àéÿ 6 âÿ ñ.)
ìÿùç åëÿ áó àääàí ñþç ýåäèð.
Àáèäÿäÿ “Ãóðàí”äàêû Àëëàùà ìÿõ-
ñóñ “ßùÿä”, “Ñÿìÿä” àäëàðû äà âàðäûð.
ÊÄÃ-äÿ “Ùåúàñûíëàéûí äöç îãóí-
ñà, éàñèí ýþðêëè” (Ä-61) èôàäÿñèíäÿ
“Ãóðàí”ûí éàíëûø îõóíìàñû áàüûøëàí-
ìàç ýöíàùëàð ñûðàñûíäà ñàéûëûð. Äåìÿëè,
îüóçëóëàð áóíäàí õÿáÿðäàð îëäóãëàðû
ö÷öí ùÿìèí øÿðòè áèð òÿëÿá îëàðàã ãî-
éóðëàð.
Èñëàìäà ìöñÿëìàíëàð ö÷öí Àëëàù-
äàí ñîíðà ÿí ìöãÿääÿñ âàðëûã – Ìÿ-
ùÿììÿä Ïåéüÿìáÿðäèð. Àëëàù-Òààëà
áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðÿ îíëàðûí þç àäëàðû
èëÿ õèòàá åòäèéè ùàëäà, Èñëàì äèíèíè éåð
öçöíäÿ éàðàäàí îëàðàã ýþíäÿðäèéè ùÿç-
ðÿòè Ìÿùÿììÿäÿ “Ùÿáèáèì” (ñåâýè-
ëèì), – äåéÿ ìöðàúèÿò åòìèøäèð.
ÊÄÃ-äÿ îüóçëàð äà Èñëàìû ãÿáóë
åäèá Ðÿñóëÿëåéùèññÿëàìà èìàí ýÿòèð-
äèêëÿðè ö÷öíäöð êè, áöòöí ÿìÿëëÿðèíäÿ
Àëëàùäàí ñîíðà ìÿùç áó ìöãÿääÿñ
øÿõñÿ àðõàëàíûðëàð. Àáèäÿíèí îí èêè áî-
éóíäàí îí áèðèíèí ñîíóíäà äóàëàð
“Ýöíàùûíóçû Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà éöçè
ñóéûíà áàüûøëàñóí” (Ä-27111) “Ýöíàùû-
íûçû àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà
177
ùþðìÿòèíÿ áàüûøëàñóí! (Ä-2916) âÿ ñ.
øÿêèëäÿ áèòèð.
Îüóç èýèäëÿðè êàôèðëÿðëÿ âóðóøäà èñ-
ëàìè àéèíëÿð èúðà åäèð âÿ ÷îõ âàõò Ïåé-
üÿìáÿðè õàòûðëàéûð, àäûíà ñàëàâàò ñþéëÿ-
éèðëÿð (Ä-634, Ä-18210). Ñàëàâàò èñÿ
Àëëàùà ïåéüÿìáÿð ö÷öí ìöðàúèÿò îëó-
íàí äóàëàð ñûðàñûíäàäûð. Ñàëàâàòëà éàíà-
øû, áîéëàðûí ñîíëàðûíäàêû äóàëàðäà
“àìèí”äÿ òåç-òåç òÿêðàð îëóíóð. Äÿäÿ
Ãîðãóäóí Àëëàùûí ÿí óúà àäûíà, éÿíè
“Èñìè-ÿçÿì” îõóìàñû, êÿðàìÿò ýþñòÿð-
ìÿñè (Äÿëè Ãàðúàðûí ÿëèíè ùàâàäà àñûëû
ñàõëàìàñû) Èñëàìûí àáèäÿéÿ òÿñèðèíäÿí
õÿáÿð âåðèð.
Îüóçëàðûí âóðóøëàðû ÷îõ âàõò èñëàì
äèíè âÿ áó äèíèí ñÿðâÿðè Ìÿùÿììÿä
Ïåéüÿìáÿð óüðóíäàäûð.
Àáèäÿíèí “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàê îëóá
îüëû Óðóç ÷ûãàðäûüû áîé”äà èñÿ Ãàçàí
õàí þçöíö “Ìÿùÿììÿäèí äèíè åøãèíÿ
ãûëûú óðäûì” (Ä-2777) àäëàíäûðûð.
ÊÄÃ-äÿ Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿ-
ðèí àäû ùÿòòà Àëëàùûí àäûéëà ãîøà ÷ÿêèëèð.
Ùÿð áèð èøèí îíëàðûí ðàçûëûüû èëÿ éåðèíÿ
éåòÿúÿéèíÿ èíàíûëûð. Ìèñàë ö÷öí, Äÿäÿ
Ãîðãóä åë÷èëèéÿ ýåäÿíäÿ, éàõóä Ãàíòó-
ðàëû Ñåëúàíû ùàëàëëûüà àëìàã èñòÿéÿíäÿ
îíëàð áó èøè “Òàíðûíûí áóéðóüûéëà, Ïåé-
üÿìáÿðèí ãþâëèéëÿ” (Ä-8310) åòäèêëÿðèíè
ñþéëÿéèðëÿð.
Åïîñóí “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàê îëóá
îüëû Óëäóç ÷ûãàðäûüû áîé”äà Ãàçàí õàíû
ÿñèð ñàõëàéàí êàôèðëÿð îíäàí þçëÿðèíèí
þéöëìÿñèíè èñòÿéèðëÿð. Ãàçàí äåéèð:
“Òàíðû ìÿíÿì” äåéö ñó äèáèíäÿ ÷ûü-
ðûøóð àñèëÿðè” (Ä-2793).
Äèíèí ÿñàñû îëàí Êÿëìåéè-øÿùàäÿòÿ
äÿ ÊÄÃ-äÿ õöñóñè éåð âåðèëìèøäèð.
Àáèäÿíèí “Áÿêèë îüëû ßìðàí áîéó”íäà
“àëÿìëÿðè éîõäàí âàð åäÿí Àëëàù” êà-
ôèðëÿðëÿ âóðóøàí ßìðàíà Úÿáðàéûë âàñè-
òÿñèëÿ ãûðõ ÿð ýöúö âåðèð.
Éàõóä, “Áàñàò Äÿïÿýþçö þëäöðäöýè
áîé”äà, Áàñàò Òÿïÿýþçöí òÿëÿñèíäÿí
ãóðòóëìàã ö÷öí: “Ëà èëàùÿ èëëàëëàù, Ìÿ-
ùÿììÿä ðÿñóëëàëëàù” – äåéèð (Ä-2299).
Èñëàì äèíèíèí ÿí âàúèá øÿðòëÿðèíäÿí
áèðè äÿ íàìàç ãûëìàãäûð. Íàìàçûí íþâ-
ëÿðè ÷îõäóð âÿ áóíëàðäàí éàëíûç ö÷öíÿ -
”ùàúÿò”, “âàúèá” (ôÿðç) “úöìÿ”-
ÊÄÃ-äÿ ðàñò ýÿëèðèê. Àáèäÿäÿ ÿí ÷îõ
“ùàúÿò” íàìàçûíäàí ñþç ýåäèð. Áó äà
òÿáèèäèð. ×öíêè ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëûã åïî-
ñóäóð âÿ “ùàúÿò” íàìàçû äà ñÿôÿðäÿ
îëàðêÿí, éàõóä áèð èñòÿê äèëÿíÿðêÿí,
åëÿúÿ äÿ, âóðóøäàí þíúÿ ãûëûíàí ãûñàë-
äûëìûø èêè ðèêÿòäÿí èáàðÿò íàìàçäûð.
ÊÄÃ-äÿ “ùàúÿò” íàìàçû éàëíûç âÿ
éàëíûç êàôèðëÿðëÿ äþéöø ìÿãàìëàðûíäà
ãûëûíûð. Áóíà áèç àáèäÿíèí äþðä áîéóíäà
ðàñò ýÿëèðèê (Ä-633, 1204, 1324, 14710,
1521, 1937).
Áóðàäàêû “Ñàããàëû óçóí òàò ÿðè áàí-
ëàäûãäà” (Ä-114), “Ìèíàðÿäÿ áàí-
ëàéàíäà ôÿãèù ýþðêëè” (Ä-611) äåéèìëÿðè
áèëàâàñèòÿ ñöáù àçàíû èëÿ áàüëûäûð.
Àáèäÿíèí áöòöí áîéëàðûíûí ñîíëóã-
ëàðûíäà äåéèëÿí “Àüñàããàëëó áàáàí éåðè
ó÷ìàã îëñóí!” (Ä-358), “Àüáèð÷ÿêëö
àíàí éåðè áåùèøò îëñóí!” (Ä-357) äóàëà-
ðûíäà àõèðÿò äöíéàñûíà èíàì ãîðóí-
ìóøäóð.
ÊÄÃ-äÿ Èñëàì äèíèíèí èêè ìöãÿä-
äÿñ øÿùÿðèíèí àäû ÷ÿêèëèð. Áóíëàð “Òàíðû
åâè Ìÿêêÿ âÿ Ìÿäèíÿ øÿùÿðëÿðèäèð”.
Àáèäÿíèí èêèíúè áîéóíäà êàôèðëÿð Óðóçó
äàðäàí àñìàã èñòÿäèêäÿ î, áó àñûëàúàüû
àüàúû þéöð âÿ îíà “Ìÿêêÿ âÿ Ìÿäè-
íÿíèí ãàïóñû àüàú”! (Ä-558), -äåéÿ
ìöðàúèÿò åëÿéèð. Àáèäÿíèí “Ìöãÿääè-
ìÿ”ñèíäÿ èñÿ Èñëàì äèíèíèí ìöùöì áèð
ÿí’ÿíÿñèíäÿí, Ùÿúú çèéàðÿòèíäÿí ñþç
à÷ûëûð.
ÊÄÃ-äÿ Ùÿúú çèéàðÿòèíäÿ ìöñÿë-
ìàíëàðûí ãóðáàí êÿñäèéè ßðàôàò äàüû äà
õàòûðëàíûð.
ÊÄÃ-äÿ Àëëàù-Òààëàíûí èêè ìÿëÿ-
éèíèí – Úÿáðàéûëûí âÿ ßçðàèëèí àäû äàùà
÷îõ ùàëëàíûð. ÊÄÃ-äÿ Úÿáðàéûë âàñèòÿ-
178
ñèëÿ Àëëàù-Òààëà Ãàíòóðàëûéà ãûðõ ÿð
ýöúö ýþíäÿðèð. Àáèäÿíèí “Äóõà ãîúà
îüëû Äÿëè Äîìðóë áîéó” Äÿëè Äîìðóëóí
þëöì ìÿëÿéè ßçðàèëëÿ âóðóøóíà ùÿñð
îëóíìóøäóð.
ÊÄÃ-äÿ Ùÿçðÿò ßëèíèí “Øàùè
Ìÿðäàí” àäû “Ãûëûíú ÷àëäû, äèí à÷äû
øàùè-ìÿðäàí ßëè ýþðêëè” (Ä-62), “Øàùè
ìÿðäàí ßëèíèí Äöëäöëèíèí ÿéÿðè àüàú”
(Ä-5510-11) øÿêëèíäÿ èêè äÿôÿ õàòûðëàíûð.
Áóíäàí ñàâàéû, àáèäÿäÿ, Ùÿçðÿò ßëèíèí
(ÿ) àòûíäàí (Äöëäöë), àòûíûí éÿùÿðèíäÿí,
åëÿúÿ äÿ Ùà÷àáàøëû ãûëûíúûíäàí (“Çöëôè-
ãàðûí ãûíûéëà ãÿáçÿñè àüàú”, Ä-5511) äà
ñþç ýåäèð.
Èñëàìäà Ìÿùÿììÿä Ðåéüÿìáÿðèí
ñîéóíäàí îëàíëàð “ßùëè-áåéò” àäëàíûð.
Áèð äÿ “Àëè-ßáà”, “Àëè-Ðÿñóë” äåéèëÿí
“Áåøëèê” âàð êè, áóðàéà éàëíûç Ìÿùÿì-
ìÿä Ïåéüÿìáÿðèí þçö, ßáàñû àëòûíà
àëäûüû ãûçû Ùÿçðÿòè Ôàòèìÿ, êöðÿêÿíè
Ùÿçðÿòè ßëè (ÿ) âÿ îíóí îüëàíëàðû Èìàì
Ùÿñÿíëÿ, Èìàì Ùöñåéí äàõèëäèð.
Àáèäÿäÿ “Àëè-ßáà”äàí ñàéûëàí
Ùÿçðÿòè Ôàòèìÿäÿí, Èìàì Ùÿñÿí âÿ
Èìàì Ùöñåéíäÿí äÿ áÿùñ åäèëìèøäèð.
ßëèíèí îüóëëàðû – ïåéüÿìáÿð íÿâàëÿëÿðè
– Êÿðáàëà éàçûñûíäà Éåçèäëÿð ÿëèíäÿ
øÿùèä îëäû Ùÿñÿí èëÿ, Ùöñåéí èêè ãàðäàø
áèëÿ ýþðêëè”. (Ä-63) ÊÄÃ-äÿ Àäÿì,
Íóù, Õûçûð, Èáðàùèì ïåéüÿìáÿðëÿðèí äÿ
àäû ÷ÿêèëèð âÿ áóíëàðëà áàüëû ðÿâàéÿòëÿðÿ
èøàðÿ îëóíóð.
Bÿhlul Àáäóëëà
ÈÑÌÈ-ßÇßÌ – Àëëàùûí ýèçëè àäëàðûíûí-
äàí ìÿúìóñó. ÊÄÃ-íèí 3 áîéóíäà
Áàìñû Áåéðÿê ö÷öí Áàíó÷è÷ÿéè
èñòÿìÿéÿ åë÷èëèéÿ ýÿëìèø Äÿäÿ
Ãîðãóäó ãûçûí ãàðäàøû Äÿëè Ãàðúàð
“ÿìÿëè àçìûø, ôåëè äþíìöø, ãàäèð Àëëàù
àü àëíûíà ãàäà éàçìûø” àäëàíäûðûð âÿ
ãûëûíúûíû ÿëèíÿ àëûá îíóí öñòöíÿ øûüûéûð.
Éåðèí äàðëûüû Äÿäÿ Ãîðãóäó ÷ÿòèíëèéÿ
ñàëûð. Îäóð êè, î, Àëëàùà ñûüûíûá èñìè-
ÿçÿì äóàñû îõóéóð âÿ Äÿëè Ãàðúàðà
äåéèð: “×àëèðñàí ÿëèí ãóðóñóí” (Ä 84)
Áó äóàíûí òÿñèðèíäÿí äîüàí íÿòèúÿ
ÊÄÃ-äÿ áåëÿäèð: “Ùàã Òààëàíèí ÿì-
ðèéëÿ Äÿëè Ãàðúàðèí ÿëè éóãàðèäà àñèëó
ãàëäè. Çèðà Äÿäÿ Ãîðãóò âèëàéÿò èññè èäè,
äèëÿéè ãÿáóë îëäè” (Ä 84)
ÈÑÒÀÍÁÓË – Òöðêèéÿäÿ øÿùÿð. ÊÄÃ-
äÿ áèð äÿôÿ àäû ÷ÿêèëèð. III áîéäà äåéèëèð:
“Áÿçèðýàíëàð äÿõè ýåúÿ-ýöíäöç éîëà
ýèðäèëÿð. Èñòàíáóëà ýÿëäèëÿð “ (Ä-6912).
Èñòàíáóë – éóíàíúà “Èñòèí ïîëèñ”
(“Øÿùÿðÿ ýåäèðÿì”) äåìÿêäèð. 1453
èëÿäÿê Êîíñòàíòèíîïîë àäëàíìûøäûð.
Òöðêèéÿíèí ÿí áþéöê øÿùÿðèäèð. Þëêÿíèí
ñÿíàéå, òèúàðÿò, ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿçè âÿ
ÿñàñ äÿíèç ëèìàíû, áåéíÿëõàëã òÿééàðÿ
ëèìàíû âàð.
Èñòàíáóë 1453 èëäÿí 1923 èë îêòéàá-
ðûí 13-íÿ êèìè Òöðêèéÿíèí ïàéòàõòû îë-
ìóøäóð. Èñòàíáóë ìöùöì íÿãëèééàò
ãîâøàüûäûð. Ìÿðêÿçè Àâðîïàíû Òöðêèéÿ,
Ñóðèéà âÿ Èðàãëà ÿëàãÿëÿíäèðÿí äÿìèð
éîëëàðû Èñòàíáóëäàí êå÷èð.
Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí ïàéòàõòû îë-
äóãäàí ñîíðà (1453) Èñòàíáóëäà áþéöê
òèêèíòè èøëÿðè àïàðûëìûø, 500-äÿí ÷îõ
ìÿñúèä òèêèëìèøäèð. Áàéàçèä Úàìåñè
(1501, Ìå’ìàð Õåéðÿääèí) Èñòàíáóë
ìÿñúèäëÿðèíèí êëàññèê íöìóíÿñèäèð.
Äþðä ìèíàðÿëè Ñöëåéìàíèééÿ
(1550-57, Ìåìàð Ñèíàí) âÿ àëòû ìèíà-
ðÿëè Ñóëòàí ßùìÿä (1609-1616, Ìåìàð
Ìÿùÿììÿäàüà) ìÿñúèäëÿðè äöíéà ìå-
ìàðëûüûíûí øàù ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. Èñòàí-
áóëäà Òîïãàïû ñàðàéû êîìïëåêñè
(XV ÿñð), ×èðàüàí (XVII ÿñð), Äîëìà-
áàü÷à (XIX) âÿ ñ. ñàðàéëàð ìÿøùóðäóð.
1466 èëäÿ òèêèíòèñèíÿ áàøëàíàí, 1839
èëÿäÿê Îñìàíëû ñóëòàíëàðûíûí éàøàäûüû,
ÕÕ ÿñðäÿí èñÿ ìóçåéÿ ÷åâðèëÿí Òîï-
ãàïû ñàðàéû êîìïëåêñè îíëàðëà áèíàäàí
èáàðÿòäèð (×èíëè Êþøêö, 1472; Áàüäàä
Êþøêö, 1638; Êèòàáõàíà, 1719 âÿ ñ.).
179
Òîïãàïû ñàðàéû äöíéàíûí ÿí çÿíýèí ñÿ-
íÿò õÿçèíÿëÿðèíäÿíäèð. Ùàçûðäà Èñòàíáó-
ëóí ÿùàëèñèíèí ñàéû îí ìèëéîíó êå÷èá.
Èñòàíáóëäà 3 óíèâåðñèòåò, èãòèñàäèé-
éàò âÿ ìÿäÿíèééÿò êèòàáõàíàëàðû,
Ñöëåéìàíèééÿ âÿ Áàéàçèä êèòàáõàíà-
ëàðû, ìóçåéëÿð (ìöãÿääÿñ Ñîôèéà ìÿ-
áÿäè ìóçåéè, àðõåîëîýèéà ìóçåéè, Òîï-
ãàïû ñàðàéû ìóçåéè âÿ ñ.) âàðäûð.
Áÿçè ãîðãóäøöíàñëàð (Â.Ì.Æèðìóí-
ñêè, Î.Øàèã, Õ.Êîðîüëó) ÊÄÃ-äÿ Èñòàí-
áóë àäûíûí ÷ÿêèëìÿñèíè ÿñàñ ýþñòÿðÿðÿê
ùåñàá åäèðëÿð êè, áó øÿùÿð 1453 èëÿ ãÿäÿð
Êîíñòàíòèíîïîë àäûíû äàøûìûø, ýþñòÿðè-
ëÿí òàðèõäÿí òöðêëÿð òÿðÿôèíäÿí èñòèëà
îëóíìóø âÿ Èñòàíáóë àäëàíìûøäûð. Îíà
ýþðÿ äÿ áÿçè àðàøäûðûúûëàð áåëÿ ôèêèðäÿ-
äèðëÿð êè, åïîñäà Êè÷èê Àñèéà âÿ Àçÿð-
áàéúàíëà (Îñìàíëû òöðêëÿðèíèí ÿðàçèñè
èëÿ) áàüëû îëàí áîéëàð ÕV éöçèëëèêëÿðäÿí
ñîíðà éàðàíà áèëÿðäè.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÀÑÅ. ú. IV, Á., 1980.
ÈØÛÃ – öñò ùèññÿñè úèëàëàíàí âÿ äÿáèëãÿ-
íèí àëûíû þðòÿí ùèññÿñèíÿ áàüëàíûëàí òóíú
ýöçýö. “Èøûã”, “àü èøûã”, “àëòóí èøûã”,
“êîíò èøûã” èôàäÿëÿðè èøûã ñþçöíöí ìöà-
ñèð àíëàìûíà óéüóí ýÿëìèð. Áåëÿ êè, àáè-
äÿíè äöçýöí îõóéàíëàðäàí Â.Â.Áàðòîëä
òÿðÿôèíäÿí ðóñ äèëèíÿ “øëåì” “áåëûé
øëåì”, “çîëîòîé øëåì”, “êðåïêèé
øëåì” – éÿíè “äÿáèëãÿ” äåéÿ òÿðúöìÿ
îëóíìóøäóð. Ù.Àðàñëû äà “òóüóëüà”íû
àáèäÿíèí ñþçëöéöíäÿ “äÿáèëãÿ” êèìè
éàçìûøäûð. Äÿáèëãÿ åëÿ áèð äþéöø ëÿâà-
çèìàòûäûð êè, î éàëíûç áàøà ãîéóëóð. Àì-
ìà “èøûã” àáèäÿäÿ áåëÿ òÿãäèì îëóíóð.
“Áàøûìäà ãóíò èøûãëàð ñàãëàðäûì
ñÿíèí÷öí” (Ä-12910).
Äåìÿëè, þðíÿêäÿí àéäûí øÿêèëäÿ
áÿëëè îëóð êè, “àëòóí èøûã” áàøäà éîõ,
àëûíäà èìèø.
 “Àëûí-áàøà êîíò èøûüûí óðàðäûì”
þðíÿéèíäÿ äÿ, ýþðöíäöéö òÿê, “êîíò
èøûã” áàøà ãîéóëìóð. ßêñèíÿ, “àëûí
áàøà” âóðóëóð, áàüëàíûëûð. Â.Â.Áàðòîëä,
äåäèéèìèç êèìè, “êîíò èøûü”û “êðåïêèé
øëåì” òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Àììà ìöàñèð
òöðê äèëèíäÿ áó ýöí äÿ èøëÿíìÿêäÿ îëàí
“êîíò”óí ðóñ äèëèíäÿêè ãàðøûëûüû ëöüÿò-
ëÿðäÿ, “äåíäè”, “ôðàíò”, “øåãîë”äóð êè,
áóíëàð äà áèçèì äèëèìèçäÿ “ýþçÿýþðöì-
ëö”, “áÿçÿêëè”, “ãÿøÿíý” àíëàìûíäàäûð.
Àáèäÿíèí Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿø-
ðèíäÿ äÿ “èøûü”à áàõûø áèðìÿíàëû äåéèë.
“Êîíò”ó “ãóíò” øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäÿí
ìöÿëëèôëÿð ìÿòíèí ñàäÿëÿøäèðèëìèø âà-
ðèàíòûíäà “èøûü”û áÿçÿí åëÿ “èøûã” (“Àë-
íûìû þðòÿí ãûçûë èøûãëû çèðåùèì éîõ”, “Àü
èøûãëû àëïëàðû éàíûìà ñàëäûì”), áÿçÿí äÿ
“ïàðëàã çèðåù” (“Áàøûìäà ïàðëàã çèðåù
ñàõëàðäûì”, “Þç àëíûìà ïàðëàã çèðåù
âóðàðäûì”) – øÿêëèíäÿ éàçìûøëàð.
“Èøûü” àëûíà áàüëàíûëàí âàñèòÿ îëäó-
üóíäàí î, “äÿáèëãÿ” äåéèëäèð. Áÿëëè îë-
äóüó öçðÿ, ãÿäèì äþâð âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ
äÿáèëãÿ, ÿñàñÿí, òóíúäàí ùàçûðëàíàðìûø.
Åëÿ èëê ýöçýöëÿð äÿ, ÿñàñÿí, òóíúäàí
îëóá. Áåëÿ òóíú ýöçýöëÿð ùÿì äÿ äþéöø
âàõòëàðûíäà àëûíà áàüëàíûðìûø êè, þç
ïàðëàã øöàñû èëÿ ðÿãèáèí ýþçëÿðèíè ãà-
ìàøäûðñûí, îíó ÷àøäûðñûí. Íèçàìè Ýÿí-
úÿâè äÿ áó ìÿñÿëÿéÿ ìöíàñèáÿòèíè áèë-
äèðìèøäèð: “Èñêÿíäÿðíàìÿ”äÿ î, äåéèð
êè, Èñêÿíäÿð:
Èñýÿíäÿðèééÿéÿ ýÿëèá éåòèøúÿê,
Îðäà úàùàíäàðëûã òàõòûíû ãóðäó...
... ßìð åäèá ýþéÿ áèð ãöëëÿ éöêñÿëòäè,
Öñòöíäÿ áèð áþéöê ýöçýö äöçÿëòäè.
Ùÿìèí î ýöçýöäÿí áèð àéëûã éîëäàí,
Äÿíèçëÿ êèì ýÿëñÿ îëóðäó ÿéàí.
Áÿçè ãàéíàãëàðäà áèëäèðèëèð êè, Èñ-
êÿíäÿð ýöçýöéÿ äöøÿí Ýöíÿø øöàñûíû
äöøìÿíëÿðèí öñòöíÿ ñàëìàãëà îíëàðû
éàíäûðûá ìÿùâ åëÿéèðìèø.
Áèð õÿáÿðÿ ýþðÿ, äöøìÿíëÿðÿ òÿñèð
åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ñàðìàò ÿñýÿðëÿðè äÿ
äþøëÿðèíÿ òóíú ýöçýöëÿð áàüëàéàðìûøëàð.
180
ÊÄÃ-äÿí ìÿëóì îëóð êè, áó ýöç-
ýöíö – “èøûü”û áàüëàìàüà ùÿð àäàìûí
èõòèéàðû éîõ èìèø. Íåúÿ êè, Îüóç èýèä-
ëÿðèíèí ùàìûñû éîõ, éàëíûç äþðäö (Áàìñû
Áåéðÿê, Ãàíòóðàëû, Ãàðà ×ÿêöð, Ãàðà
×ÿêöð îüëó Ãûðããûíóã) íèãàáëà ýÿçÿð-
ìèø. Áóíëàð ùöíÿðÿ, áàúàðûüà ýþðÿ åë
áþéöéö, òàéôà áàø÷ûñû òÿðÿôèíäÿí ñå÷èë-
ìÿ, ôÿðãëÿíìÿ íèøàíû êèìè àëïëàðà âåðè-
ëèðìèø. Äîüðóäàí äà, Áÿêèëèí þç éóðäóíà
íèéÿ “àëòóí èøûã”ñûç ãàéûòìàñûíûí ñÿáÿ-
áèíè þéðÿíìÿê èñòÿäèêäÿ áÿëëè îëóð êè, î,
õàíëàð õàíû õàí Áàéûíäûðäàí èíúèìèø,
êöñìöø âÿ áóíà ýþðÿ äÿ îíóí âåðäèéè
øåéëÿðè, åëÿúÿ äÿ “èøûü”û ýåðè ãàéòàðìûø-
äûð. Éàõóä Ãàçëûã ãîúà îüëó Éåýíÿê
ãàðäàøûíû ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðìàüà ýå-
äÿíäÿ éóõóäà þçö èëÿ åëÿ-áåëÿ èýèäëÿðè
éîõ, éàëíûç “àü èøûãëû àëïëàðû” àïàðäûüûíû
ýþðöð. Êàôèðëÿð ßìðàíäàêû èøûüûí
Áÿêèëèí îëäóüóíó äÿðùàë òàíûéûðëàð.
“Èøûã”, ùÿì äÿ ùÿð âàõò éîõ, ðÿñìè ÷à-
üûðûø âÿ äþéöø çàìàíû áàüëàíûëûðìûø.
Àáèäÿíèí “È÷ Îüóçà Äàø Îüóç àñè îëóá
Áåéðÿê þëäöýè áîéó”íäà Áåéðÿê Àðóç
òÿðÿôèíäÿí àëäàäûëûá àïàðûëäûüûíû áèëäèê-
äÿ äåéèð êè, ñÿíèí ìÿãñÿäèíè, õÿéàíÿòèíè
þíúÿäÿí áèëñÿéäèì, åëÿ-áåëÿ ùöçóðóíà
ýÿëìÿçäèì. Éàðëû-éàðàãëû, ùÿì÷èíèí
êîíò èøûüûìû âóðóá ýÿëÿðäèì.
Ñîíðàêû äàñòàí âÿ íàüûëëàðûìûçäà
áåëÿ ãÿùðÿìàíëàð “àéíàëû” ïÿùëÿâàíëàð
àäëàíìûøëàð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÈÒÀËÉÀÍ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ èòàëéàí
äèëèíäÿ äÿ ýåíèø éàéûëìûøäûð. ÊÄÃ-íèí
èòàëéàí äèëèíäÿ Å.Ðîññè íÿøðè “Êèòàá-è
Äåäå Ãîðãóò” àäëàíûð.
Êèòàáûí áþëöìëÿðè áåëÿäèð:
I. Ýèðèø; Áó áþëöì àøàüûäàêû ìþâ-
çóëàðäàí èáàðÿòäèð: 1. ÊÄÃ öçÿðèíäÿêè
àðàøäûðìàëàðûí áèáëèîãðàôèéàñû; 2. Äðåç-
äåí-Áåðëèí âÿ Âàòèêàí ÿëéàçìàëàðû,
íÿøðëÿðè âÿ òÿðúöìÿëÿðè; 3. Îüóçëàð,
Îüóçíàìÿ ÿäÿáèééàòû; 4. Äÿäÿ Ãîðãó-
äóí ÿôñàíÿâè ÷åâðÿñè; 5. Òöðê “îçàíëàð”;
6. ÊÄÃ áîéëàðûíûí éàðàíäûüû âÿ éàçûë-
äûüû åùòèìàë îëóíàí çàìàí ùàããûíäà;
7. ÊÄÃ áîéëàðûíûí òàðèõè ÿùàòÿ äàèðÿñè;
8. ÊÄÃ áîéëàðûíûí úîüðàôèéàñû; 9. ÊÄÃ
áîéëàðûíäà ãÿùðÿìàíëàðûí éàøàéûøëàðû
âÿ àäÿòëÿðè, ÿõëàãû âÿ äèíè ÿãèäÿëÿðè;
10. Îí èêè áîéóí ìÿçìóíó, òöðêëÿðèí âÿ
áàøãà õàëãëàðûí åïîñëàðû èëÿ ãàðøûëàøäûð-
ìà; 11. ÊÄÃ-íèí äèëè; 12. ÊÄÃ äèëèíèí
îðòà ÷àü òöðê ÿñÿðëÿðè àðàñûíäàêû éåðè;
13. ÊÄÃ-äÿ àññîíàíñ âÿ âÿçí;
14. ÊÄÃ-íèí òÿùêèéÿ ñÿíÿòè âÿ öñëóáó.
II. ÊÄÃ-äÿêè îí èêè áîéóí òÿðúö-
ìÿñè. Å.Ðîññè áó áþëöìäÿ þíúÿ Âàòèêàí
181
íöñõÿñèíäÿêè àëòû áîéó ÷åâèðìèø, ñîíðà
èñÿ Äðåçäåí íöñõÿñèíäÿêè äèýÿð àëòû
áîéóí òÿðúöìÿñèíè âåðìèøäèð.
III.. Âàòèêàí ÿëéàçìàñûíûí ôàêñèìè-
ëåñè. 1) Ìÿòí. 2) Âàòèêàí ÿëéàçìàñûíäà-
êû éàíëûøëàðûí äöçÿëäèëìÿñè; 3) Äðåçäåí
ÿëéàçìàñûíäàí ÿñêè ÿëèôáàéëà Âàòèêàí
ÿëéàçìàñûíäà îëìàéàí ñÿùèôÿëÿðèí âå-
ðèëìÿñè.
IV. Èíäåêñ âÿ ëöüÿò. 1. Òöðêúÿ
ìÿòíäÿêè ñþçëÿðèí ëöüÿòè; 2. ßëàâÿ
ãåéäëÿð; 3. Òàéôà âÿ øÿõñ àäëàðû; 4. Éåð
àäëàðû; 5. Ìöíäÿðèúàò .
ßäÿáééèàò.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóòóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
ÊÀÔÈÐ – Èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòìÿéÿí,
êöôð åäÿí. Ãóðàíà ýþðÿ, äöíéà ìöñÿë-
ìàíëàðäàí âÿ ìöñÿëìàí îëìàéàíëàðäàí
– êàôèðëÿðäÿí èáàðÿòäèð.
ÊÄÃ-íèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðû Èñëàì
äèíèíè íÿèíêè ãÿáóë åòìèø, ùÿòòà áó äèíè
éàéìàã ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí
ìöñÿëìàí òöðêëÿðè, ÊÄÃ-äÿ äåéèëäèéè
òÿê “ãàçè ÿðÿíëÿð”äèð. ÊÄà äÿ ìÿùç
“ãàçè ÿðÿíëÿð”èí åïîñóäóð. “Èñëàìûí ãû-
ëûíúû”, éàõóä “ãûëûíú ìöñÿëìàíû” àäëà-
íàí òöðêëÿð èñëàìû ñàäÿúÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ
êèôàéÿòëÿíìÿìèø, åéíè çàìàíäà, ìö-
ñÿëìàí îëìàéàí åòíîñëàð àðàñûíäà îíó
éàéìàüà ÷àëûøìûøëàð. Äöçäöð, îíëàð èñ-
ëàìû ãÿáóë åòäèðäèêëÿðè áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ
áó äèíèí èíúÿëèêëÿðè áàðÿäÿ ÿòðàôëû èçàùàò
âåðÿ áèëìÿìèøëÿð, ÷öíêè ùèúðè òàðèõèíèí
èëê ÿñðëÿðèíäÿ òöðêëÿð èñëàìûí éàëíûç
ÿñàñëàðûíà áÿëÿä èäèëÿð, îíëàðûí ùÿéàò
òÿðçè äÿ ùÿìèí äèíèí ìèñòèêàñûíû ìÿ-
íèìñÿìÿéÿ èìêàí âåðìèðäè, áóíóíëà
áåëÿ, òöðêëÿðèí åòíèê ïñèõîëîýèéàñû, òÿ-
áèÿòè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ñÿäàãÿòëèëèéè,
èìàí êàìèëëèéè îíëàðû éåíè äèíÿ
ìþùêÿì áàüëàìûøäû.
ÊÄÃ-äÿ êàôèðëèê þçöíö àøàüûäàêû
ôîðìàëàðäà ýþñòÿðèð:
à) ùÿëÿ èñëàìû ãÿáóë åòìÿìèø (áó
áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðè îëìàéàí) Îüóç
òöðêëÿðèíèí êàôèðëèéè – “àäÿìèëÿð ÿâðÿíè”
Äÿëè Äîìðóë êèìè;
á) Îüóçó ÿùàòÿ åòìèø “äèí äöøìÿí-
ëÿðè”íèí êàôèðëèéè – ãûï÷àã òöðêëÿðè, ýöð-
úöëÿð, éóíàíëàð êèìè.
“Àäÿìèëÿð ÿâðÿíè” Äÿëè Äîìðóë
äöøöíÿðÿê äåéèë, Èñëàì äèíè áàðÿäÿ òÿ-
ñÿââöðö îëìàäûüûíà, äàùà äîüðóñó,
îíóí “ìÿíÿìëèéè”èíÿ òîõóíäóüóíà
182
ýþðÿ êöôð äàíûøûð. Âÿ Äÿëè Äîìðóëóí áó
“êöò ìÿüðóðëóü”ó Àëëàùûí õîøóíà ýÿë-
ìèð, îäóð êè, îíó úÿçàëàíäûðûð, äöç éîëà
ýÿòèðèð. Îüóç òöðêëÿðèíèí ìöñÿëìàíëûüû
ãÿáóë åòäèêëÿðè äþâðäÿ äàùà êàìèë
øÿêèëäÿ ôîðìàëàøàí “Äÿëè Äîìðóë”
áîéó èñëàìàãÿäÿðêè òöðê äöíéà ýþðöøö
èëÿ èñëàìûí ãàðøûëàøìàñûíû (âÿ áó çàìàí
îðòàéà ÷ûõàí èäðàê ïðîáëåìëÿðèíè!) þçö-
íÿìÿõñóñ áèð øÿêèëäÿ îðòà ÿñðëÿð åïîñ
ìÿíòèãè èëÿ ÿêñ åòäèðèð. “Àðû êþíöëäÿ ïàñ
îëñà øÿðàá à÷àð” ôèêðè (Ä. 2404) ùÿìèí
áîéäà éåðèìèð, ÿêñèíÿ, Äÿëè Äîìðóë
ýöíàùûíû øÿðàá è÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð.
ÊÄÃ-äÿ Èñëàì äèíè áàøãà äèíëÿðëÿ
ìöãàéèñÿ åäèëèð âÿ áèðèíúèíèí öñòöíëöéö
ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà ñöáóò, éàõóä òÿñäèã
îëóíóð. Ìÿñ.:
“Êàôèð àéäûð:
– Îüëàí, àëûíäûíñà Òàíðûíàìû éàë-
âàðûðñàí? Ñÿíèí áèð Òàíðûí âàðñà, ìÿíèì
éåòìèø èêè áöòõàíÿì âàð, – äåäè.
Îüëàí àéäûð:
– Éà àñè ìÿëóí, ñÿí áöòëÿðèíÿ éàë-
âàðûðñàí, ìÿí àëÿìëÿðè éîãäàí âàð åäÿí
Àëëàùûìà ñûüûíäûì, – äåäè.
Ùÿãã – Òÿàëà Úÿáðàéûëà áóéóðäó
êèì, éà Úÿáðàéûë, âàð, øîë ãóëóìà ãûðã
ÿðúÿ ãöââÿò âåðäèì, – äåäè. Îüëàí êàôèðè
ýþòöðäö éåðÿ âóðäó, áóðíóíäàí ãàíû äö-
äöê êèáè øîðëàäû. Ñû÷ðàéûá øàùèí êèáè êà-
ôèðèí áîüàçûí ÿëÿ àëäû. Êàôèð àéäûð:
– Éèýèò, àìàí! Ñèçèí äèíÿ íÿ äåðëÿð?
Äèíèíÿ ýèðäèì, – äåäè. Áàðìàã ýþòöðöá
øÿùàäÿò ýÿòèðèá ìöñÿëìàí îëäó. Ãàëàí
êàôÿðëÿð áèëöá ìåéäàíû ñàëóá ãà÷äû”
(Ä 25110).
Ìöøàùèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ÊÄÃ-äÿ
èñëàìàãÿäÿðêè ÿñàñ äèíè äöíéàýþðöøö
Òàíðû÷ûëûãäûð, ëàêèí èáòèäàè èíàìëàðûí,
ìèôîëîæè îáðàçëàðûí áó âÿ éà äèýÿð øÿ-
êèëäÿ òÿçàùöðö áàðÿäÿ äàíûøìàã ìöì-
êöí îëñà äà, èñëàìà ãÿäÿðêè Òàíðû (òöðê
òàíðûñû) ÊÄÃ-äÿ áèëàâàñèòÿ èøòèðàê åòìèð.
Öìóìèééÿòëÿ, ÊÄÃ -äÿ áèðè äèýÿðèíè
ÿâÿç åòìèø ìöõòÿëèô äèíè äöíéàýþðöøö
ôîðìàëàðûíûí Èñëàì äèíèíèí öñòöíëöéö èëÿ
áèð èéåðàðõèéàñû ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð.
ÊÄÃ-äÿ êàôèðëÿð, éåääè áèí, ãàô-
òàíûíûí àðäû éàðû÷èòÿëè, éàðûìûíäàí ãàðà
ñà÷ëû, ñàñû äèíëè, ãóçüóí äèëëè, ôöðñÿò ýö-
äöá ÷àïãûí÷ûëûã åäÿí íàìÿðäëÿð êèìè
òÿñâèð åäèëèðëÿð. ÊÄÃ-äÿ êàôèðèí ãîð-
õàãëûüû Îüóç èýèäëÿðèíèí – ìöñÿëìàí-
ëàðûí îíëàðà ñàéìàç ìöíàñèáÿòè èëÿ
ãàðøûëàøäûðûëûð âÿ áåëÿ áèð òÿñÿââöð éà-
ðàäûëûð êè, áèð Îüóç èýèäè îíëàðëà êàôèðè
ìÿüëóá åòìÿéÿ ãàäèðäèð. Êàôèðèí ãîð-
õàãëûüûíû, Îüóç èýèäëÿðèíèí – ìöñÿëìàí
òöðêëÿðèí ãàðøûñûíäà äóðà áèëìÿìÿëÿðèíè
áèð ôàêò äà òÿñäèã åäèð êè, êàôèðëÿð îíëàðà
îëàí ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí èýèä
Îüóç ÿñèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Ìÿñÿëÿí, “Óøóí ãîúà îüëó Ñÿýðÿê
áîéû”íäà êàôèðëÿð ÿñèð äöøìöø ßýðÿêè
ãàðäàøû Ñÿýðÿêÿ ãàðøû ãîéóðëàð, éàõóä
ÿñèð äöøìöø Ãàçàí õàí îüëó Óðóçëà
äþéöøìÿëè îëóð... Áó âÿ éà äèýÿð ñÿáÿá-
äÿí þç õàëãûíà àñè îëìóø Îüóç èýèäëÿðè
êàôèð åëëÿðèíÿ ãà÷ûð, éàõóä áåëÿ áèð ôèêðÿ
äöøöðëÿð.
Êàôèðëÿð Îüóçà áàú-õÿðàú âåðèðëÿð.
ÊÄÃ-äÿ “Äîããóç òöìÿí Ýöðúöñòàíûí
õÿðàúû ýÿëäè” äåéÿ áÿùñ îëóíóð. Áÿçÿí
õÿðàú àç ýþíäÿðèëèð. Âÿ áó çàìàí Îüóç
ùþêìäàðû Áàéûíäûð õàí íàðàùàò îëóð.
Êàôèðèí öçÿðèíäÿí ùÿð áèð ãÿëÿáÿ îíóíëà
íÿòèúÿëÿíèð êè, äöøìÿíèí âàð-éîõó
éàüìàëàíûð, ãÿíèìÿò ÿëÿ êå÷èðèëèð. “Ãàðà
ýþçëö, þðìÿ ñà÷ëû, ÿëëÿðè áèëÿýèíäÿí
ãûíàëû, áàðìàãëàðû íèýàðëû, áîüàçëàðû
áèðÿð ãàðûø êàôèð ãûçëàðû” Îüóç
áÿéëÿðèíèí ìÿúëèñëÿðèíäÿ ñàãèëèê åäèðëÿð.
Èñëàìû ãÿáóë åòìèø Îüóç èýèäëÿðè –
183
ãàçèëÿð êàôèðëÿðèí “ìÿùáóá ãûçëàðûíû
÷àëûá áèð-áèð áîéíóí ãóúìàñû, éöçöí-
äÿí, äîäàüûíäàí þïìÿñè”, “ãûçûíû, ýÿ-
ëèíèíè àü êþêñöíäÿ îéíàòìàñû” èëÿ ôÿõð
åäèðëÿð. Äþéöø çàìàíû êàôèðèí ãà÷àíû
ãîâóëìóð, àìàí äèëÿéÿíè þëäöðöëìöð.
ÊÄÃ-äÿ åòíèê ìöíàãèøÿäÿí ñþùáÿò
ýåòìèð, áöòöí çèääèééÿòëÿð äèíè èäåîëîæè
ìàùèééÿò äàøûéûð, ìöñÿëìàíëàðëà êà-
ôèðëÿð àðàñûíäà áàø âåðèð. Ëàêèí ìöñÿë-
ìàíëàðûí ÿñàñÿí Îüóç òöðêëÿðèíäÿí,
êàôèðëÿðèí èñÿ ãûï÷àã òöðêëÿðèíäÿí, ýöð-
úöëÿðäÿí, éóíàíëàðäàí âÿ ñ. îëìàñû ùÿ-
ìèí ìöíàãèøÿëÿðÿ ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ
åòíèê ìÿçìóí âåðèð. Ìöñÿëìàíëàð
êàôèðëÿðÿ “èò êèáè ýó-ýó åäÿí” äåìÿêëÿ,
éÿãèí êè, îíëàðûí (ãåéðè-ìöñÿëìàíëàðûí,
ùÿì äÿ ãåéðè-òöðêëÿðèí) áàøà äöøöë-
ìÿéÿí äèëëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðëàð.
ÊÄÃ-äÿ ìöñÿëìàíëàðëà êàôèðëÿð
àðàñûíäà ìöÿééÿí ìöíàñèáÿòëÿðèí, ÿëà-
ãÿëÿðèí îëìàñûíû äà ýþñòÿðèð – áàçèð-
ýàíëàð, àäÿòÿí, ñÿðùÿäëÿðè ìàíåÿñèç
êå÷èðëÿð, Îüóç èýèäëÿðè êàôèðëÿðäÿí ãûç
àëûðëàð, ùÿòòà Áàéáåúÿí ãûçû Áàíû ×è÷ÿéè
áèð òÿðÿôäÿí Áåéðÿêëÿ áåøèêêÿðòìÿ
íèøàíëû åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí, êàôèðÿ –
Áàéáóðä ãàëàñûíûí áÿéèíÿ ñþç âåðèð.
Ãàíòóðàëûíûí àòàñû Ãàíëû ãîúà îüëóíó
åâëÿíäèðìÿê ôèêðèíÿ äöøÿðêÿí îíà ëàéèã
ãûçû éàëíûç Îüóçäà äåéèë, êàôèð åëëÿðèíäÿ
äÿ àõòàðûð... Êàôèðëÿðëÿ ìöñÿëìàíëàðûí
ìöíàñèáÿòèíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè,
êàôèðëÿð îüóçäàí èíúèéèá îíëàðûí éàíûíà
ýÿëÿí, äèíëÿðèíè ãÿáóë åäèá îíëàðà òàáå
îëàí èýèäëÿðè ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë
åäèðëÿð...
Öìóìèééÿòëÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä”
åïîñó (õöñóñèëÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä”) Àçÿðáàéúàíäà (âÿ îíóí ÿòðàôûí-
äà) ýåäÿí òàðèõè ìÿíÿâè-ìÿäÿíè áèð
ïðîñåñè – èñëàìà êå÷èäè, Èñëàì äèíè óü-
ðóíäà ìöçÿôôÿð ìöáàðèçÿíè áöòöí äîë-
üóíëóüó, ìöðÿêêÿáëèéè, ìÿùðóìèééÿò-
ëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ÿêñ åòäèðèð.
 ßäÿáèééàò:
Àáäóëëà Á. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ
Èñëàì äèíè, Á.,1997.
Úÿôÿðîâ Í. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà
èñëàìà êå÷èäèí ïîåòèêàñû, Á., 1999.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ
ÊÀÔÈÐ ÑßÐÙßÄÈ – ÊÄÃ-äÿ IV
áîéäà àäû ÷ÿêèëèð. “Êàôèð ñÿðùÿäëÿðèíÿ,
Úûçûãëàðà, Àüëàüàíà, Ýþêúÿäàüà àëóáàí
÷ûãàéûí” (Ä-1266).
È÷ Îüóç âÿ Äàø Îüóç áÿéëÿðèíèí
òîðïàãëàðûíûí (áÿéëèê ìöëêëÿðèíèí) êàôèð
ÿðàçèëÿðè èëÿ îëàí ñÿðùÿäëÿðè (Úûçûãëàð,
Àüëàüàí, Ýþéúÿ äàü äà äàõèë îëìàãëà)
íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Áó ñÿðùÿäëÿðèí ùÿëÿëèê äÿãèã òàðèõè
úîüðàôè êîîðäèíàòû ìÿëóì äåéèë.
ÊÀÌ, ÃÀÌ (ØÀÌÀÍ) – Åêñòàç âÿ-
çèééÿòèíäÿ ðóùëàð àëÿìè èëÿ èíñàíëàð àðà-
ñûíäà ÿëàãÿ éàðàäàí, õÿñòÿëÿðè ìöàëèúÿ
åäÿí, éàìàí ðóùëàðû ãîâàí, ýÿëÿúÿêäÿí
õÿáÿð âåðÿí, ôàëà áàõàí, áèð ñþçëÿ èíñàí-
ëàðûí ìàðàüûíûí êåøèéèíäÿ äóðàí âÿ áö-
òöí áóíëàðû äàâóëóí ñÿäàëàðû àëòûíäà
îõóéàðàã, ðÿãñ åäÿðÿê éåðèíÿ éåòèðÿí
êóëòóí èúðà÷ûñûíà “êàì”, éàõóä áåéíÿë-
õàëã òåðìèíîëîýèéàéà ýþðÿ “øàìàí” äå-
éèëèð. Èëê òöðê êàìëàðû ùàããûíäà ìÿëó-
ìàòà ùóíëàðäàí äàíûøàí âÿ å.ÿ. áèðèíúè
ìèíèëëèéÿ àèä îëàí ×èí ìÿíáÿëÿðèíäÿ
ðàñò ýÿëèðèê. Êàì ÷èíúÿ ùåðîãëèôëÿðäÿ
“wu” êèìè òÿñâèð îëóíóá. ×èí ìÿíáÿëÿ-
ðèíäÿí àéäûí îëóð êè, òöðê êàìëàðû ìö-
ùàðèáÿ âàõòû éàüûø, ãàð éàüäûðìàãëà
äöøìÿí îðäóñóíó ìÿùâ åäèðìèøëÿð.
Êàìëàðûí ÿñêè ÷àüëàðäà äþéöøÿí òöðê
ãîøóíóíóí éàíûíäà îëìàñû, áèð ÷îõ ùàë-
äà êàüàíûí ìÿñëÿùÿò÷èñè ôóíêñèéàñûíû
éåðèíÿ éåòèðìÿñè áÿçè òàðèõè ìÿíáÿëÿð-
äÿí, ùÿì÷èíèí ×èíýèçèí “Ýèçëè òàðèõè”í-
äÿí ìÿëóìäóð. Ùÿì äÿ èëêèí ÷àüëàðäà
ñåùðëè éàäà (úàäà) äàøûíûí êþìÿéè èëÿ
éàüûø éàüäûðàí, òóôàí ãîïàðàí âÿ áó-
184
íóíëà äà äöøìÿí ãîøóíóíó ìÿùâ åäÿí
éàäà÷ûëàðëà øàìàíëàð åéíè øÿõñ èäè. Ñîí-
ðàäàí øàìàí÷ûëûã äàùà ÷îõ úàäóýÿðëèê
âÿ ñåùðáàçëûã öíñöðëÿðèíè þçöíäÿ
éàøàäàí éàäà÷ûëûãäàí àéðûëäû.
Àðõåýåíåòèê ñèíîíèìè “ãàì” îëàí,
áó øÿêèëäÿ äÿ ÊÄÃ-íèí îíîìàñòèê ñèñ-
òåìèíäÿ òÿðêèá êîìïîíåíòè êèìè êå÷ÿí
(Ãàìüàí îüëó Áàéàíäûð õàí, Ãàì Áþðÿ
îüëó) “øàìàí” ñþçö òåðìèí êèìè åëìè
ÿäÿáèééàòäà ÕVII éöçèëëèêäÿí èøëÿäèë-
ìÿéÿ áàøëàéûá. Ñèáèðäÿ ìèññèîíåðëèê
åäÿí ðóñëàð “øàìàí” ñþçöíö òóíãóñ-
ëàðäàí åøèäèá, áó øÿêèëäÿ äÿ èøëÿòìÿéÿ
áàøëàìûøëàð. Áó òåðìèí Àâðîïàéà I Ïéîò-
ðóí ×èíÿ ýþíäÿðäèéè ðóñ ñÿôèðëèéèíèí òÿð-
êèáèíäÿ îëàí àâðîïàëûëàðûí âàñèòÿñèëÿ
êå÷ìèøäèð. Ùàçûðäà “øàìàí” ñþçö åëìè
ÿäÿáèééàòäà äàùà ýåíèø ìÿíàäà èøëÿíÿ-
ðÿê “ìàã”, “úàäóýÿð”, “êàùèí”, “ñåùð-
áàç”, “ôàë÷û” ñþçëÿðèíè ñûõûøäûðûá ÷ûõàðò-
ìûøäûð. Áóíà áàõìàéàðàã, òöðêîëîãëàðûí
÷îõó áó ñþçö øàìàíèñò äöíéàýþðöøöí
éàðàòäûüû ðóùëàðà õèäìÿò åäÿí êóëòóí
àïàðûúûñû âÿ èúðà÷ûñû êèìè èøëÿäèð. Áÿçè ôè-
êèðëÿðÿ ýþðÿ, “øàìàí” ñþçö ìàíúóð äè-
ëèíäÿ îëàí “ñàìàí” ñþçöíäÿí éàðàíìûø-
äûð. Ìàíúóð äèëèíäÿ ñàìàí “ùÿéÿúàíëàí-
ìûø, åêñòàçà ýÿëìèø, íàðàùàò àäàì” ìÿ-
íàñûíäàäûð. Áó ñþçöí ÷èíúÿäÿí àëûíäûüû-
íû, “èñòÿêëÿðÿ ãàëèá ýÿëÿí, ðóùëàðëà ÿëàãÿ
ñàõëàéàí” àíëàìû èôàäÿ åòäèéèíè äåéÿíëÿð
äÿ âàð. Ñîí äþâðöí åòèìîëîæè àðàøäûðìà-
ëàðû ýþñòÿðèð êè, “øàìàí” ñþçö “ñàì”,
“øàì”, “õàì”, “÷àì”, “êàì” ñþçëÿðèíèí
ôîíåòèê âàðèàíòûäûð. Áó ùàëäà “øàìàí”
ñþçö äÿ êþêö åòèáàðèëÿ òöðêúÿéÿ áàüëà-
íûð. Ìöàñèð òöðê ëÿùúÿëÿðèíèí áþéöê ÿê-
ñÿðèééÿòèíäÿ (òåëåóò, òåëåíãèò, òóâà, àë-
òàé, õàêàñ, êóìàí, êà÷èí, ñàãàé, áåëòèð,
øîð âÿ ñ.) êàì, õàì øÿêëèíäÿ ìþâúóä
îëàí áó ñþç éàêóòëàðäà îéóí, Îðòà Àñèéà
òöðêëÿðèíäÿ áàõøû, ôàëáèí, ïÿðèõàí
àäëàíûð. ×îõ ýöìàí êè, Àçÿðáàéúàíäà
âÿ Òöðêèéÿäÿ ìþâúóä îëàí áàõûúû,
ýþðöúö, áþéöúö ñþçëÿðè êàì ñþçöíöí
åêâèâàëåíòè êèìè èøëÿíìèø âÿ èøëÿíèð.
Òàðèõè-åòíîãðàôèê ìÿëóìàòëàðäàí
àéäûí îëäóüó êèìè, òöðê øàìàíëàðû ôóíê-
ñèîíàë áàõûìäàí èêè éåðÿ áþëöíöðëÿð: àü
êàì (éàêóòúà àéûû îéóíà), ãàðà êàì
(éàêóòúà àáààñû îéóíà). Àü øàìàíëàð
ÿñàñÿí êöòëÿâè ãóðáàí ìÿðàñèìëÿðèíèí
èøòèðàê÷ûñû âÿ àïàðûúûñû îëìóø, éàëíûç
éàõøû ðóùëàðà õèäìÿò ýþñòÿðìèø, òàéôà-
íûí àüñàããàëû ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèð-
ìèøëÿð. Õöñóñè ðèòóàë ïàëòàðû âÿ äàâóëó
îëàí àü øàìàíëàð “øàìàí õÿñòÿëèéèíÿ”
òóòóëìóð, õÿñòÿëÿðè ìöàëèúÿ åòìèð, ôàëà
áàõìûðäûëàð. Áèð ñþçëÿ, îíëàðûí ôÿàëèééÿò
äàèðÿñè ãàðà øàìàíëàðà íèñáÿòÿí äàð èäè.
Ãàðà êàìëàð òàéôàíûí ùÿéàòûíäà áàøëûúà
ðîë îéíàéûðäû. Î, éàìàí ðóùëàðà õèäìÿò
åòäèéèíäÿí áöòöí áÿëàëàðûí ãàðøûñûíû
àëìàüà ãàäèð, õöñóñè ðèòóàë ïàëòàðëû,
äàâóëëóäóð. Òöðê òàéôàëàðû àðàñûíäà ãàðà
êàìëàð ýåíèø ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéèíäÿí
áèð ÷îõ àðàøäûðûúûëàð øàìàí÷ûëûüû “ãàðà
èíàì” éàõóä, “ãàðà äèí” àäëàíäûðûðäûëàð.
Øàìàíèñò òöðêëÿðèí þçëÿðè äÿ áó èíàìà
“êàðà éàíã” (ìîíãîëëàð “õàðà øàúèí”)
äåéèðäèëÿð. Øàìàí÷ûëûüûí ýåíèø éàéûëäûüû
Ñèáèð âÿ Àëòàé òöðêëÿðèíäÿ (ùÿì äÿ
ìîíãîëëàðäà) ãàäûí øàìàíëàð äà âàðäû.
Áóíëàðà “óäãàí” (îä ñþçöíäÿí éàðàíûá,
îäó ãîðóéàí äåìÿêäèð) äåéèðäèëÿð.
Ãàäûí øàìàíëàð îä, îúàã êóëòó èëÿ áàüëû
ùàìèëÿðëÿ äÿ ÿëàãÿ ñàõëàäûãëàðûíäàí ÷îõ
âàõò êèøè øàìàíëàðäàí ýöúëö îëóðëàð.
Áóíó øàìàí ÿôñàíÿëÿðè äÿ ýþñòÿð-
ìÿêäÿäèð.
Øàìàíëûã äöíéàýþðöøöíÿ ýþðÿ êàì
âåðýè àëìûø, ðóùëàðûí ãàìëûã åòìÿê ö÷öí
ñå÷äèéè àäàìäûð. Øàìàíëûãäà âåðýè àëìà
“õÿñòÿëÿíìÿ” òåðìèíè èëÿ áèëäèðèëèð. Áóíà
øàìàí ÿäÿáèééàòûíäà “éàìàí õÿñòÿëèéè”
äåéèëèð. Éàìàí, éàõóä øàìàí õÿñòÿëèéè
áèð èëäÿí ö÷ èëÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿ áèëÿð.
Áó ìöääÿòäÿ âåðýè àëàí àäàì ðóùëàðà
ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð, ãàìëûã åäèá êàì
185
àëìàã èñòÿìèð. ßýÿð ñå÷èëÿí àäàì ðóùëà-
ðûí ÷àüûðûøûíà àõûðà ãÿäÿð úàâàá âåðìèð-
ñÿ, îíäà éàìàí ðóùëàð îíó äÿëè åäèá þë-
äöðöðëÿð. Äåìÿëè, âåðýè àëàíûí ýåðèéÿ
éîëó éîõäóð; î ìöòëÿã éà øàìàí îëìàëû,
éà äà þëìÿëèäèð. Ùÿì äÿ ùÿð áèð àäàì
øàìàí âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí
ñå÷èëÿ áèëìÿç. Øàìàíëûã èðñè îëäóüóíäàí
ñå÷èëÿí àäàìûí äà ÿúäàäëàðûíäàí áèðè øà-
ìàí îëìàëûäûð. Ñå÷èëÿí àäàì þç ÿúäàä
øàìàí ðóùóíäàí ãàìëûã åòìÿê, êàì îë-
ìàã ö÷öí õåéèð-äóà àëûð. Øàìàíëûã äöí-
éàýþðöøöíÿ ýþðÿ âàðèñëèê ïðèíñèïè èëÿ êàì
îëàíëàð äàùà ýöúëö âÿ ÿñèë êàìëàð ùåñàá
åäèëèðëÿð. Þç íÿñèë øÿúÿðÿñèíè éåð-ñó
ùàìèëÿðè èëÿ áàüëàéàí øàìàíëàð èñÿ äàùà
ùÿññàñ, ùèññ-ùÿéÿúàíëû ùåñàá åäèëèðëÿð.
Øàìàí ÿäÿáèééàòûíäàí áÿçÿí èëäûðûì
âóðàí, ãÿôëÿòÿí õÿñòÿëÿíÿí àäàìëàðûí äà
øàìàíëûã ñÿíÿòè ö÷öí ñå÷èëäèéè ýþðöí-
ìÿêäÿäèð.
Êàì îëìàã ö÷öí ñå÷èëÿí àäàì ðóù-
ëàðûí éàíûíäà, øàìàí àüàúûíäàí àñûëìûø
éóâàëàðäàí áèðèíäÿ “òÿðáèéÿ àëûá”
áþéöéöð, ãàìëûã ö÷öí ùàçûðëàíûð. Éóâà-
íûí øàìàí àüàúûíûí íå÷ÿíúè áóäàüûíäà
îëìàñû, îíóí íå÷ÿ èë “ùàçûðëàíìàñû”
ýÿëÿúÿê êàìûí ýöúöíäÿí õÿáÿð âåðèð.
ßí ýöúëö øàìàíëàð ÿí éöêñÿê éóâàäà,
äîããóç èë “òÿðáèéÿ àëàíëàðäûð”. ×îõñàéëû
øàìàí ìÿòíëÿðèíäÿí ðóùëàðûí ñå÷èëÿí
àäàìû äîüðàéûá ãàçàíäà áèøèðìÿñè, ñîí-
ðà áÿäÿí öçâëÿðèíèí éåíèäÿí éûüûëìàñû,
ñöìöêëÿðèíèí ñèëèíèá òÿìèçëÿíìÿñè âÿ ñ.
òÿñâèð îëóíóð. Ñå÷èëÿí àäàìûí õöñóñè
ãèäàëàðëà éåäèçäèðèëìÿñè, ãóëàãëàðûíûí,
ýþçëÿðèíèí éåíèäÿí äåøèëìÿñè ïðîñåñèí-
äÿ äÿìèð÷èëÿðèí ùàìèñè Êûäàé Áàõñû èø-
òèðàê åäèð. Öìóìÿí, äÿìèð÷èíèí øàìàí
îëìà ïðîñåñèíäÿ ôÿàë èøòèðàêû, äÿìèð÷è-
øàìàí ÿëàãÿñè Êûäàé Áàõñûíûí éàìàí
ðóùëàðûí áàø÷ûñû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áó
óçóí ïðîñåñäÿí ñîíðà ðóùëàð ñå÷èëÿí
àäàìà äàâóë äöçÿëäèá, ãàìëûã åòìÿéÿ
èúàçÿ âåðèðëÿð.
 Äàâóë øàìàíûí ÿñàñ àòðèáóòóäóð.
Øàìàí ïðàêòèêàñûíäà äàâóë òÿêúÿ êàìû
åêñòàçà ýÿòèðÿí, ìóñèãè àëÿòè äåéèë, ùÿì
äÿ îíó ýþéÿ ãàëäûðàí, éåðèí àëòûíà åíäè-
ðÿí ìèíèê íþâöäöð. Òöðê øàìàí äàâóë-
ëàðû áèð-áèðèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð âÿ áàøëûúà
ñèìâîëèê èøàðÿñèíÿ ýþðÿ åéíèééÿò òÿøêèë
åäèð. Áóðà äöíéàíûí òåðíàð áþëýöñö, ùÿð
ãàòäàêû ðóùëàð, ùàìèëÿð øàìàíûí ìåäèà-
òîðëóüó âÿ ñ. äàõèëäèð. Áèð ñþçëÿ, äàâóë
äöíéà ìîäåëèíèí ìàääèëÿøìèø êîäóäóð.
Øàìàí ãàìëûã åäÿíäÿ äàâóëäàí ìóñèãè
àëÿòè, ìèíèê íþâö èëÿ éàíàøû ùÿì äÿ
ñèëàù êèìè èñòèôàäÿ åäèð. Äàâóëóí è÷ âÿ
÷þë òÿðÿôëÿðèíèí ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðëÿ áÿ-
çÿäèëìÿñè (áèòêè, ùåéâàí, ñÿìà úèñèì-
ëÿðè, èíñàí òÿñâèðëÿðè) øàìàí ñèìâîëèêà-
ñûíäà ÿñàñ úÿùÿòäèð. Êàì äàâóëó õöñóñè
øÿêèëäÿ äöçÿëäèëìèø òîõìàãëà ÷àëûð. Ùÿð
òîõìàã çÿðáÿñè èëÿ øàìàí ÷àüûðäûüû
ðóùëàðû äàâóëóíà éûüûð âÿ ñîíðà îíëàðäàí
àèëÿíè, éàõóä òàéôàíû ñÿðáÿñò áóðàõìàüû
òÿëÿá åäèð, ñþç àëäûãäàí ñîíðà îíëàðû
àçàä åäèð. Äàâóëóí áþéöêëöéö, êè÷èêëèéè,
äàâóëäàêû ñèìâîëëàð òàéôà ïñèõîëîýèéàñû
èëÿ áàüëûäûð. Åéíè èëÿ òîõìàãëàð äà ùÿð
òàéôàäà ñïåñèôèê øÿêèëäÿ äöçÿëèð. Äà-
âóëóí (ùÿì äÿ òîõìàüûí) ùàíñû àüàúäàí
äöçÿëäèëìÿñè, ùÿúìè, íå÷ÿ èë èñòèôàäÿ
åäèëÿúÿéèíè øàìàíà ðóùëàð äåéèðëÿð.
Äàâóë äöçÿëòìÿê õöñóñè ìÿðàñèìäèð.
Øàìàíûí èëê ãàìëûüû ÷îõ âàõò àüñàããàë
êàìûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà êå÷èð. Áóíäàí
ñîíðà î, ñÿðáÿñò ãàìëûã åòìÿéÿ èúàçÿ
àëûð. Áèð øàìàí þìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð
áèð íå÷ÿ äàâóëäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿð.
Òöðê øàìàí äàâóëóíäàí VII éöçèëëèéèí
Áèçàíñ òàðèõ÷èëÿðè äÿ äàíûøûðëàð. Äàâóë
ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàðäàí áèðèíÿ
Éåíèñåé êèòàáÿëÿðèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê.
Øàìàí àòðèáóòëàðûíäàí áèðè äÿ
êàìûí ýåéèìèäèð. Ïëàøà îõøàð áó öñò
ýåéèìèíÿ “ìàíèéàê” äåéèëèð. Øàìàí
îíäàí éàëíûç ãàìëûã âàõòû èñòèôàäÿ åäèð.
Ýåéèì áöòöí ñèìâîëèêàñû èëÿ øàìàí
186
ôîëêëîðóíó úàíëû øÿêèëäÿ ÿêñ åòäèðèð.
Äàâóë êèìè ýåéèì äÿ ñàêðàë õàðàêòåðëè
îëóá éàëíûç øàìàíûí èñòèôàäÿñèíäÿäèð.
Øàìàí þëÿíäÿ îíóí ýåéèìèíè õöñóñè
ýóøÿäÿ ñàõëàéûðëàð, äàâóëóíó éà îíóí
ìÿçàðûíà ãîéóð, éà äà åâäÿ ïàëòàðû èëÿ
áèðëèêäÿ ñàõëàéûðëàð. Øàìàíûí äàâóëóí-
äàí âÿ ýåéèìèíäÿí áàøãàëàðûíûí èñòèôàäÿ
åòìÿñè ãàäàüàíäûð. Øàìàí ýåéèì ñèì-
âîëèêàñû áèëàâàñèòÿ (äàâóëäà îëäóüó
êèìè) øàìàí êîñìîãîíèéàñûíû, äöí-
éàýþðöøöíö òÿãäèì åäèð. Ùÿð áèð áÿçÿê,
ÿøéà ñåìàíòèêàñû áàõûìûíäàí êóëò
ñÿúèééÿëèäèð. Øàìàíà ýåéèì ùàçûðëàìàã
äà õöñóñè ìÿðàñèìëÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Áöòöí ôÿðãëÿðèíÿ áàõìàéàðàã òöðê øà-
ìàí ýåéèìëÿðèíè áèðëÿøäèðÿí öìóìè
úÿùÿòëÿð äÿ ÷îõäóð. Áó èñÿ åéíè åòíèê-
ìÿäÿíè ùàäèñÿ èëÿ áàüëûäûð.
Øàìàí ðèòóàëûíäà ãàìëûã ÿñàñ éåð
òóòóð. Ãàìëûã êàìûí, ùÿì äÿ øàìàí-
ëûüûí ìþâúóäëóüó äåìÿêäèð. Èëê ãàìëûã
äàâóëà âÿ ýåéèìÿ ùÿñð îëóíóð. Ãàëàí
ãàìëûã ìÿðàñèìè õöñóñè ñèòóàòèâ ùàäè-
ñÿëÿðëÿ áàüëû øÿêèëäÿ êå÷èðèëèð. Ìÿñÿëÿí,
êàìû õÿñòÿíè ñàüàëòìàüà ÷àüûðûðëàð. Áó
ìöíàñèáÿòëÿ î, ñàüàëòìà ìÿðàñèìè êå-
÷èðèð. Îíó åâäÿí éàìàí ðóùëàðû ãîâìàã
ö÷öí ÷àüûðûðëàð âÿ êàì ðóùëàðû ãîâìàã,
åâè (äàùà äîüðóñó, àëà÷ûüû) òÿìèçëÿìÿê
ö÷öí ãàìëûã åäèð. Þâëàäñûç âàëèäåéíëÿðÿ
þâëàä âåðìÿê, þëÿíèí ðóùóíó î áèðè
äöíéàéà éîëà ñàëìàã ö÷öí äÿ õöñóñè
ðèòóàëëàð êå÷èðèëèð âÿ òÿáèè êè, øàìàí
ãàìëûã åäèð. Áÿçÿí øàìàíû éàõøû îâ
ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ìåøÿäÿ ãàìëûã åòìÿê
ö÷öí äÿ ÷àüûðûðëàð, Ùÿð áèð ìÿðàñèìèí
þçöíÿìÿõñóñ ãàìëûã ïðîñåñè îëäóüó
êèìè, ùÿð áèð ãàìëûüûí äà þç ìÿòíè îëóð.
Øàìàí ùå÷ âàõò ìÿðàñèìèí ìÿòíèíè
ãàáàãúàäàí ùàçûðëàìûð, îíó áÿäàùÿòÿí
èôà åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ åéíè øàìàíûí èêè
õÿñòÿíè ñàüàëäàðêÿí ñþéëÿäèéè ìÿòí
(áóíà ÷îõ âàõò øàìàí äóàëàðû äåéèëèð)
áèð-áèðèíÿ óéüóí ýÿëìèð. Ãàìëûã âàõòû
êàì éóõàðû äöíéàéà ãàëõûð, éåðèí àëòûíà
åíèð, ãóø êèìè ó÷óð, áàëûã êèìè öçöð,
ðóùëàðûí äèëèíäÿí ìàùíû îõóéóá, øàìàí
ÿôñàíÿëÿðè äàíûøûð. Áöòöí áóíëàð éà
åêñòàç âÿçèééÿòèíäÿ, éà äà (÷îõ âàõò)
îíäàí ñîíðà áàø âåðèð. Ãàìëûã ïðîñåñè
áèð ýöíäÿí ö÷ ýöíÿ ãÿäÿð ÷ÿêÿ áèëÿð.
Òöðê øàìàíû òàéôàíûí ïðàêòèê èøè èëÿ
ìÿøüóë îëàí âÿ òàéôà öçâëÿðèíèí êåøè-
éèíäÿ äóðàí êóëò èúðà÷ûñûäûð. Î åéíè çà-
ìàíäà øàèð âÿ ñþéëÿéèúèäèð. Îëäóãúà
çÿíýèí îëàí øàìàí ôîëêëîðó èíäèéÿ ãÿ-
äÿð ÷îõ àç, ùÿì äÿ ñèñòåìñèç òîïëàíìûø-
äûð. Àëëèòåðàñèéàëû, àññîíàíñ ãàôèéÿëè øà-
ìàí øåðè òöðê ôîëêëîð øåðèíèí éàðàíìà-
ñûíäà, èíêèøàôûíäà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð.
Øèôàùè ÿäÿáèééàòûí àéðû-àéðû æàíðëàðûíäà,
õöñóñÿí äÿ àðõàèê òèïëè äàñòàíëàðäà øà-
ìàí åëåìåíòëÿðè ýöúëöäöð. ÊÄÃ-äÿ
Ãàì Üàí îüëó äåéèìè ÿñêè øàìàí èíñòè-
òóòóíäàí (øàìàí-ùþêìäàð) õÿáÿð âåðèð.
Åéíè èëÿ àòà-êàì, åøêàì öíâàíëàðû äà
øàìàí-ùþêìäàð, øàìàí-òàéôà áàø÷ûñû
ñòàòóñóíó ýþñòÿðèð. Ùÿòòà áèð ÷îõ òàðèõè
âÿ ÿôñàíÿâè ùþêìäàðëàðûí, ñöëàëÿ áàø÷û-
ëàðûíûí èëê øàìàí îëäóüó äà ìÿëóìäóð.
Ìÿñÿëÿí, Ýþéòöðêëÿðèí ÿúäàäû Àøèíà
ùÿì äÿ èëê øàìàí èäè. ×èíýèç õàíûí îüëó
Úàüàòàéûí ãàìëûã åòäèéèíè ãàéíàãëàð
õÿáÿð âåðèð. Óéüóðëàðäà, íàéìàíëàðäà,
ãûï÷àãëàðäà øàìàí ùþêìäàðëàðûí ìþâ-
úóäëóüóíó àðàøäûðûúûëàð ñöáóòà éåòèð-
ìèøëÿð. “Îüóç êàüàí” äàñòàíûíäà Óëó
Òöðê, Ãîðãóä Àòà îüóçíàìÿëÿðèíäÿ âÿ
àéðû-àéðû ìèôîëîæè ðÿâàéÿòëÿðäÿ Äÿäÿ
Ãîðãóä ìÿñëÿùÿò÷è, ìöøàâèð, âÿçèð
ôóíêñèéàñûíû äàøûéàí øàìàíëàðäûð.
ßäÿáèééàò:
Eliade M. Je chamanisme et les tech-
niqucs archaiques de l’extase. Paris, 1951.
Áîãîðàç Â.Ã. Ê ïñèõîëîãèè øàìàíñòâà
ó íàðîäîâ Ñåâåðî-âîñòî÷íîé Àçèè. Ýòíî-
ãðàôè÷åñêîå îáîçðåíèå. 1910. ¹ 1, 2.
Êñåíîôîíòîâ Ã.Â. Õðåñòåñ. Øàìàíèçì
è õðèñòèàíñòâî. Èðêóòñê, 1929.
187
Àëåêñååâ Í.À. Øàìàíèçì òþðêîÿçû÷-
íûõ íàðîäîâ Ñèáèðè. Íîâîñèáèðñê, 1984.
Àëåêñååâ Í.À. Òðàäèöèîííûå ðåëè-
ãèîçíûå âåðîâàíèÿ òþðêîÿçû÷íûõ íàðîäîâ
Ñèáèðè. Íîâîñèáèðñê, 1992.
Ïîòàïîâ Ë.Ï. Àëòàéñêèé øàìàíèçì.
Ë., 1991.
Áàñèëîâ Á.Í. Èçáðàííèêè äóõîâ. Ì.,
1984.
Êåíèí-Ëîïñàí Ì.Á. Îáðÿäîâàÿ ïðàêòè-
êà è ôîëüêëîð òóâèíñêîãî øàìàíñòâà. Íî-
âîñèáèðñê, 1987.
Èíàí À. Òàðèùòå âå áó ýöí øàìàíèçì.
Àíêàðà, 1954.
Èâàíîâ Ñ.Â. Ìàòåðèàëû ïî èçîáðàçè-
òåëüíîìó èñêóññòâó íàðîäîâ Ñèáèðè
ÕIÕ – íà÷àëî ÕÕ ââ. Ì.-Ë., 1964.
Ôöçóëè Áàéàò
ÊßÐÁßËÀ – Èðàãûí ÿñàñ øÿùÿðëÿðèí-
äÿí áèðè. ÊÄÃ-äÿ ìöãÿääèìÿäÿ àäû
÷ÿêèëèð. (Ä-63) âÿ äåéèëèð: “ßëèíèí îü-
ëàíëàðû-ïåéüÿìáÿð íÿâÿëÿðè Êÿðáÿëà
éàçûñûíäà éåçèäëÿð ÿëèíäÿ øÿùèä îëäó”.
(Ì-63).
Øÿùÿð Áàüäàääàí 100 êì. úÿíóá
ãÿðáäÿäèð. Èìàì Ùöñåéíèí òöðáÿñè áóðà-
äàäûð. Òöðáÿ øÿùÿðèí îðòàñûíäàäûð. Éà-
íûíäà áþéöê áèð ìÿäðÿñÿ âÿ çèéàðÿò÷è-
ëÿðèí ãÿäÿì áàñäûüû ùöúðÿ âàðäûð. Òöð-
áÿëÿð éàëíûç ãàïû çèéàðÿò÷èëÿðèíèí èçíè èëÿ
çèéàðÿò åäèëèð. Çèéàðÿòýàùëàð (òöðáÿëÿð)
öçÿðèíäÿ ãûçûë âÿ ýöìöø ëàìïàëàð àñûë-
ìûøäûð. Ýöìöøÿ ãÿðã îëìóø ãÿáèðëÿðè
þïöðëÿð. Ãàïûëàðäàí àñûëìûø èïÿê ïÿð-
äÿëÿð çèéàðÿòýàùà ýþçÿëëèê âåðèð.
Êÿðáÿëà éàçûñû Ùÿçðÿòè Ùöñåéíèí
÷îõ àç áèð ãöââÿ èëÿ I Éåçèäèí àäàìëà-
ðûíà ãàðøû ýÿëäèéè, âóðóøäóüó, øÿùèä îë-
äóüó âÿ áàøûíûí êÿñèëäèéè éåðäèð.
ÊßØÔÈÉÉÀÒ, ÚÀÑÓÑËÀÌÀ –
ÊÄÃ-äÿ úàñóñëàìà, àäÿòÿí, êàôèðÿ -
äöøìÿíÿ àèä åäèëìèøäèð. Ðÿãèá òÿðÿôèí
ùÿðáè ãöââÿñèíè, ìÿãñÿäèíè âÿ äèýÿð
ìÿëóìàòëàðû ÿëäÿ åòìÿê – “úàñóñëà-
ìàã”äûð: “Êàôèðèí úàñóñó úàñóñëàäû...”
(Ä-381); “Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí Åâíèê
ãàëàñûíûí êàôèðëÿðè áóíëàðû úàñóñëàäû”
(Ä-7011); “Ìÿýÿð áàøû à÷óã Òàòéàí
ãàëàñûíäàí, Àãñàãà ãàëàñûíäàí êàôèðèí
úàñóñó âàðäû. Áóíëàðû ýþðöá, òÿêöðÿ
ýÿëäè”. (Ä-12613)
Îüóçëàð äöøìÿí öçÿðèíÿ ãÿôèë ùö-
úóì åòäèêëÿðèíäÿí áåëÿ “úàñóñëàìà”éà
åùòèéàú ãàëìûðäû.
ÊÈËÈÑËÈ ÌÖßËËÈÌ ÐÈÔßÒ (1873 -
1953, Òöðêèéÿ) – Òöðê äèëè âÿ ÿäÿáèé-
éàòû àðàøäûðûúûñû.
Òöðê äèëè âÿ ÿäÿáèééàòû òàðèõèíèí
àíà ãàéíàãëàðûíà àèä ãèéìÿòëè àðõèâ ñÿ-
íÿäëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû âÿ öçÿ
÷ûõàðûëìàñû èëÿ òàíûíûð. ÊÄÃ âÿ
“Äèâàíè-ëöüÿò-èò-òöðê” àáèäÿëÿðèíèí
Òöðêèéÿäÿ èëê íÿøðè âÿ ýåíèø òÿáëèüè äÿ
îíóí àäû èëÿ áàüëûäûð. ÊÄÃ àáèäÿñèíè
1916 èëäÿ Èñòàíáóëäà íÿøð åòäèðìèøäèð.
ßñÿðëÿðè:
Êèòàá-è Äåäå Êîðêóò (Äåäå Êîðêóò
Êèòàáû, Äðåçäåí éàçìàñûíäàí). 1914, 1916.
Äèâàíö Ëöýàò-èò-Òöðê. ú.3, 1917.
Èáíè Ìöùåííà Ëöýàòè. 1919.
Åâëèéà ×åëåáè Ñåéàùàòíàìåñè. VII-VIII
ú., 1928.
Áåçèì ö ðåñì (Åñòåðàáàäèíèí Êàçè
Áóðùàíåääèí äþíåìè òàðèùè). 1928.
Åë-Êàâàíèíö’ë-Êöëëèéå. 1928.
Äèâàí-è Òöðêè (Ñóëòàí Âåëåä’èí Òöðê÷å
äèâàíû. Âåëåä ×ë. Èëå). 1935.
Ôåðùåíýíàìå-è Ñàäè (ôàðñúàäàí
òåðúöìå). 1927.
Ýöëèñòàí, Áöñòàí (ôàðñúàäàí òåðúöìå).
1943.
ÊÈØ – ÊÄÃ-äÿ “îõëóã, ñàäàã”. Êèø ÿñ-
ëèíäÿ îõ éûüûëàí ãàáûí ìàòåðèàëûíà äå-
éèëèð. Áó ìàòåðèàë ÷îõ ìþùêÿì îëìàëû-
äûð êè, 80-90 îõó ñàõëàéà áèëñèí, äåøèë-
ìÿñèí: “Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúóì ãûíûí
188
äîüðàð” (Ä-2489). “Ñàäàãäà îõóì êèøèí
äÿëÿð” (Ä-24811).
ÊÞÌËßÊ, ÊÞÍËßÊ – ÊÄÃ-äÿ ýå-
éèì íþâö. Çÿìàíÿìèçÿ “êþéíÿê” ôîð-
ìàñûíäà ýÿëèá ÷àòìûø áó ýåéèì íþâö-
íöí àäûíà ÊÄÃ áîéëàðûíûí ùàìûñûíäà
òÿñàäöô îëóíóð. Äàñòàíäà ÿñàñÿí êèøè öñò
ýåéèì òèïè êèìè òÿãäèì åäèëÿí êþéíÿê
õàëã äàíûøûã äèëèíäÿ èêè ôîðìàäà – ÿí
÷îõ “êþìëÿê”, ãèñìÿí äÿ “êþíëÿê” äå-
éèëèøèíäÿ ñÿñëÿíìèøäèð: “Ìÿýÿð Áåéðÿê
áóíà áèð êþìëÿê áàüûøëàìûøäû; ýåéìÿç
èäè, ñàãëàðäû. Âàðäû, êþíëÿýè ãàíà-ãóíà
áàòóðäó, Áàéûíäûð õàíûí þíèíÿ ýÿòöðöá
áûðàãäû”. (Ä-938) Äàñòàíäàêû ôàêòèê
ìàòåðèàëëàðäàí êþéíÿéèí áè÷èì öñóëó âÿ
òèêèø òåõíèêàñû òàì áÿëëè îëìàñà äà, äî-
ëàéûñû éîëëà îíóí ýåí âÿ óçóí ÿòÿêëè îë-
äóüó àíëàøûëûð: “Àüàúäàí ýÿìè éîíäóì,
êþìëÿýèí ÷ûãàðûá éåëêÿí ãóðäóì”, éà-
õóä: “ýÿìè éàïóá, êþìëÿýèì ÷ûãàðäûì,
éåëêÿí ãóðäóì” (Ä-20713).
ÊÞÏßÊ, ÈÒ – ÊÄÃ-íèí “Äèðñÿ õàí
îüëû Áóüàú õàí áîéû”íäà éàðàëàíìûø
Áóüàúûí öñòöíÿ ãàðüà-ãóçüóí òþêöëÿí-
äÿ îíóí ñÿäàãÿòëè êþïÿêëÿðè áóíà èì-
êàí âåðìèðëÿð: “Ãàðüà-ãóçüóí ãàí ýþ-
ðöá, îüëàíûí öñòèíÿ ãîíìàã èñòÿðäè. Îü-
ëàíûí èêè êÿëáúöýÿçè âàðäû, ãàðüàéû-ãóç-
üóíû ãîâàðäû...” (Ä-269).
Êàôèðëÿð Ãàçàí õàíûí àðâàä-óøà-
üûíû, ìàë-äþâëÿòèíè éûüûá-éûüûøäûðûá
àïàðûð. Áó ùàãäà ñÿùèù õÿáÿð àëìàã
ö÷öí Ãàçàí õàí ñóéà, ãóðäà, ÷îáàíà,
ùÿì÷èíèí ãàðà êþïÿéÿ ìöðàúèÿò åëÿéèð
(Ä-469).
Êþïÿéÿ “ãàðà áàøûì ñàüëûüûíäà
åéèëöêëÿð åäÿì ñàíà” îíà ýþðÿ äåéèëèð
êè, êþïÿê òöðêëÿðäÿ ùå÷ âàõò ñàéûëûá –
ñå÷èëÿí ùåéâàí îëìàéûá. ÊÄÃ-äÿ êà-
ôèðëÿðÿ “èòöì êàôèð”, “èòöìëÿ áèð éàëàãäà
éóíäûì è÷ÿí àçüóí êàôèð”, “ùÿðçÿ-
ìÿðçÿ ñþéëÿìÿ, èòöì êàôèð”, “èò êèìè
ýö-ýö åäÿí ÷èðêèí õûðñëû” âÿ ñ. øÿêèëäÿ
ìöðàúèÿò îëóíóð. Áóðàäàêû ñþéöøëÿð, õö-
ñóñÿí “èòäÿí òþðÿéÿí”, “èò ñèôÿò” èôàäÿ-
ëÿðè, ñþçñöç, ìöÿééÿí ýþðöøëÿ áàüëûäûð.
“Ìîíãîëëàðûí ýèçëè òàðèõè”íäÿ, Èìà-
ìèíèí “Õàííàìÿ”ñèíäÿ, ßáöëãàçèíèí
“Øÿúÿðåéè- òÿðàêèìÿ”ñèíäÿ, èñëàì òàðè-
õèíäÿí áÿùñ åäÿí ÿñÿðëÿðäÿ âÿ áèð ÷îõ
áàøãà àðàøäûðìàëàðäà “èò áàøëû àäàìëàð”,
“èò áàðàã”ëàð ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð âàð.
“Èò áàðàã”äàêû “áàðàã” ñþçö òöðêúÿ
“áàðìàã – âàðìàã” ôåëèíäÿí îëóá “÷îõ
èòè ãà÷àí” àíëàìûíäàäûð. Ìàùìóä Êàø-
ãàðëû èñÿ “Áàðàã”ûí “÷îõ òöêëö áèð èò”
äåìÿê îëäóüóíó éàçûð.
Ìàðàãëûäûð êè, “Áàðàã” “Ïàðàã”
øÿêëèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà åëÿ èíäè äÿ èò àäû
îëàðàã èøëÿíèð. Ùÿì äÿ “Ïàðàã” àäè éîõ,
÷îõ òöêëö áèð èò êèìè çÿíí îëóíóð. Áèð
àòàëàð ñþçöíäÿ áåëÿ äåéèëèð: “Åøèäèá ïà-
ðàüû ãûðõàðëàð, àììà áèëìèð ùàðàñûíäàí
ãûðõàðëàð”.
“Áûðàã” ìÿùç èò àäû áèëäèðìÿê ìÿ-
íàñûíäà ÊÄÃ-äÿ äÿ âàðäûð. Áàìñû
Áåéðÿéèí þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðÿí Éàëàí÷û
îüëû Éàëàíúóã îíóí íèøàíëûñû Áàíû÷è÷ÿéè
àëìàã íèééÿòèíäÿäèð. Áó âàõò Áåéðÿê
ýÿëèá òîéà éåòèøèð. Äöíéà ôîëêëîðóíäà
“ßð àðâàäûí òîéóíäà” ìîòèâèíè õàòûðëà-
äàí áó åïèçîääà Áàìñû Áåéðÿê ÿðÿ ýå-
äÿí ãûçûí – Áàíû÷è÷ÿéèí îéíàìàñûíû èñ-
òÿéèð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ôàòìà àäëû áèð
áàøãàñû îéíàìàüà áàøëàéûð. Áàìñû
Áåéðÿê:
“...Åâèíèç àðäû äÿðÿúèê äåýèëìèéäè?
Èòöíèç àäû Áûðàã äåýèëìèéäè?” –
ñþéëÿéèð (Ä-1141).
Àáèäÿíèí “Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç
áÿýèí òóòñàã îëäûüû áîé”óíäà îüëóíó äà
þçö èëÿ îâà àïàðàí Ãàçàí õàí “îâ îâ-
ëàéûá, ãóø ãóøëàéûá, ñûüûí, êåéèê” âóðóá
ñîíðà äÿñòÿñè èëÿ áèð éàøûë ÷ÿìÿíäÿ ÷àäûð
ãóðóá èñòèðàùÿòÿ áàøëàéûð. Úàñóñ áóíó
ýþðöíúÿ òåç ãà÷ûá òÿêöðÿ áåëÿ áèð õÿáÿð
àïàðûð: “Ùàé, íÿ îòóðàðñàí, èòöíè óëàòìà-
189
éàí, ÷ÿòöýèíè ìîëàòìàéàí! Àëïàíëàð
áàøû Ãàçàí îüëàíúóã èëÿ ñÿðõîø îëóá
éàòóðëàð” (Ä-1272).
Èò èíñàíà ÿí ñÿäàãÿòëè ùåéâàíëàðäàí
áèðèäèð. Î, åâèí, ùÿéÿò-áàúàíûí ãàðîâó-
ëóíó ÷ÿêèð, ãîéóí-ãóçóíó, ìàë-ãàðàíû
úàíàâàðëàðäàí ãîðóéóð, òàçû òÿê îâ÷óíóí
éàðäûì÷ûñû îëóð. ×èí ãàéíàãëàðû òèáåò-
ëèëÿðèí èò ÿñèëëè îëìàëàðûíäàí ñþç à÷ìûø,
îíëàðäà þëÿíëÿ áèðëèêäÿ èòèí äÿ áàñäûðûë-
ìàñû ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Åòèãàäà ýþðÿ, èò
þëÿíèí ðóùóíà áÿëÿä÷èëèê åäèð, î äöí-
éàäà îíóí õèäìÿòèíäÿ äóðóð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÊÖËÀÙ – ÊÄÃ-äÿ êèøè áàø ýåéèì òèïè:
“...àëòû þýÿú äÿðèñèíäÿí, êöëàù åòñÿ, ãó-
ëàãëàðûíû þðòìÿéÿí, ãîëó-áóäû õàðàíúà,
óçóí áàëäûðëàðû èíúÿ, Ãàçàí áÿýöí
äàéûñû Àò àüûçëó Àðóç ãîúà ÷àïàð éåòäè”
(Ä-6112). Áó ìÿòíäÿí áÿëëè îëóð êè,
îüóçëàðûí êöëàùû ãîéóí äÿðèñèíäÿí,
õöñóñèëÿ åðêÿê äÿðèñèíäÿí òèêèëÿðìèø.
Ôàðñúà “ïàïàã” ìÿíàñûíû áèëäèðÿí áó
òåðìèí îüóçëàð àðàñûíäà ùÿëÿ èëê îðòà
ÿñðëÿðäÿí ìÿëóì èìèø. Êÿíäëèëÿð, øÿùÿð
éîõñóëëàðû “êóëàù-íàìàä” àäëàíàí îâàë
ôîðìàëû êå÷ÿ êöëàù, îðòà âÿ éóõàðû çöì-
ðÿëÿð èñÿ êîíóñâàðû ôîðìàëû ùöíäöð êö-
ëàù ýåéèðäèëÿð. Êöëàù òèïëè êîíóñâàðû áàø
ýåéèìèíÿ Òÿáðèç ìèíèàòöð ìÿêòÿáèíÿ
ìÿíñóá îëàí èíúÿñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ
òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð. Áó áèð äàùà ýþñ-
òÿðèð êè, ÕVI ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçè-
ñèíäÿ êöëàù êöòëÿâè ñÿúèééÿ äàøûìûøäûð.
Ùÿòòà ÿñèëçàäÿ øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñ îëàí
áÿçè òÿñâèðëÿðäÿ êöëàùûí ÿòðàôûíà ÷àëìà
ñàðûíäûüû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ýþðöíöð,
îðòà ÿñðëÿðäÿ êöëàù ïàð÷àäàí òèêèëÿí áàø
ýåéèìèíè äÿ èôàäÿ åäèðìèø. Ñîí çàìàí-
ëàðàäÿê Àçÿðáàéúàíûí áÿçè åòíîãðàôèê
áþëýÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ Àáøåðîíäà “òàñ-
êöëàù”, éàõóä “øÿáêöëàù” àäû èëÿ áÿëëè
îëàí êèøè áàø ýåéèìè ùÿëÿ äÿáäÿí äöø-
ìÿìèøäè. Áàêûäà éàøëû êèøèëÿð ýåúÿëÿð
éàòàí çàìàí ñîéóã îëìàñûí äåéÿ
áàøëàðûíà øÿáêöëàù, éÿíè “ýåúÿ ïàïàüû”
ãîéàðäûëàð.
Êöëàùûí âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàíäà
ýåíèø éàéûëäûüûíû îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðè äÿ
òÿñáèò åäèð. ÕIII ÿñðÿ àèä ôàðñúà éàçûëìûø
áèð àíîíèì ìÿíáÿäÿ âàõòèëÿ Ýÿíúÿäÿ
ýÿíúëÿðèí ÷îõóíóí áàøëàðûíà êå÷ÿ êöëàù
ãîéäóãëàðû õÿáÿð âåðèëèð.
Áó ýåéèì òèïè “êöëàù” àäû èëÿ âàõ-
òèëÿ Îðòà Àñèéàäà, õöñóñèëÿ þçáÿêëÿð
àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûøäû.
ßäÿáèééàò:
ßðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðè ëöüÿòè, Á., 1996.
Ìèêëóõî-Ìàêëàé Í.Ä. Ãåîãðàôè÷åñêîå
ñî÷èíåíèå XII âåêà íà ïåðñèäñêîì ÿçûêå.
“Ó÷åíûå çàïèñêè Èíñòèòóòóòà Âîñ-
òîêîâåäåíèè Àí ÑÑÑÐ, ò.IX, Ì., 1954,
ñ.208.
Íàðîäû Ñðåäíåé Àçèè è Êàçàêñòàíà,
ò.I, Ì., 1962, ñ.301.
ÊÖÏß (àëòóí êöáÿ) – ÊÄÃ-äÿ ñûðüà.
Äàñòàíûí áîéëàðûíäà “êöïÿ” âÿ éà “êö-
áÿ” àäû èëÿ òÿãäèì åäèëÿí ñûðüàíû òÿêúÿ
ãàäûíëàð äåéèë, Îüóç êèøèëÿðè äÿ òàõûð-
ìûø: “...ãóëàüû àëòóí êöáÿëè, Ãàëûí Îüóç
190
áÿýëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûãûúû, Ãàçëûã
ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿê ÷àïàð éåòäè”
(Ä-619). Áó ãÿäèì àäÿòèí èçè Àçÿðáàé-
úàíäà ÕÕ ÿñðÿ ãÿäÿð ãàëìàãäà èäè. Áÿ-
çè àèëÿëÿð áÿä íÿçÿðäÿí ãîðóíìàã ö÷öí
éåýàíÿ îüëàí óøàãëàðûíûí ãóëàüûíûí áèð
òàéûíû äåøäèðèá ñûðüà òàõûðäûëàð.
ÊÖÐÊ – ÊÄÃ-äÿ ýåéèì íþâö. Îüóç-
ëàðûí ýåéèì êîìïëåêñèíäÿ êöðê ìöùöì
éåð òóòìóøäóð. Êèøè ýåéèì òèïè îëàí êöðê
äÿðèäÿí äöçÿëäèëäèéèíäÿí ÷îõ ãÿäèì òà-
ðèõÿ ìàëèê îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíäà áó
ýåéèì òèïèíèí “êàâàë êöðê” âÿ “ýåéìÿ
êöðê” îëìàãëà èêè íþâö çÿìàíÿìè-
çÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Êàâàë êöðê
10-12 ãîéóí äÿðèñèíäÿí òèêèëìÿêëÿ òî-
ïóüà ãÿäÿð óçóí îëóðäó. ×èéèíÿ àëûíàí
êàâàë êöðêöí ãîëëàðû äåêîðàòèâ ìÿãñÿä
äàøûìàãëà, ùÿì÷èíèí òîïóüà òîõóíàúàã
ãÿäÿð óçóí òèêèëèðäè. ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà
àäû ÷ÿêèëÿí êöðê äÿ ìÿùç îíóí áó
íþâöíÿ àèääèð: “Àëòìûø þýÿú äÿðèñèíäÿí
êöðê äÿ òîïóãëàðûíû þðòìÿéÿí...”
(Ä-6112). Áó ìÿòíäÿí àíëàøûëäûüû êèìè,
îüóçëàð êöðêö ùÿì äÿ òÿêÿ äÿðèñèíäÿí
àøûëàéûá òèêèðìèøëÿð.
ÃÀÁÀ ÀÜÀÚ – óúà, ùöíäöð àüàú.
ÊÄÃ-äÿêè àüàúëàð (áàõ. Àüúàãàéûí –
òîçàüàúû) ñûðàñûíäà Ãàáà Àüàúûí àäû
äàùà ÷îõ ùàëëàíûð.
ÊÄÃ-äÿ Ãàáà Àüàú ñèìâîëèê
ñÿúèééÿ äàøûéûð âÿ áèðáàøà èíñàíà ùÿì
äÿ êèøè úèíñèíÿ àèä åäèëèð. “Àòàì àäûí
ñîðàð îëñàí – Ãàáà Àüàú!” (Ä-2321)
äåéèìèíäÿ îëäóüó êèìè. Ãàáà Àüàúûí
ñèìâîëèê àíëàìäà îëìàñûíû ìèñàëëàðëà
ýþçäÿí êå÷èðÿê. III áîéäà êàôèð ÿëèíäÿí
ãóðòàðûá éóðäà ãàéûäàí Áàìñû Áåéðÿê
åâëÿðèí þíöíäÿêè ïèíàðäàí – áóëàãäàí
ñó àïàðàí âÿ òîé-äöéöíöí ãàðà îëäó,
ãàðäàø, – äåéèá àüëàéàí áàúûñûéëà ðàñò-
ëàøûð. Ãûç ãàðäàøûíû òàíûìûð. Áàìñû Áåé-
ðÿê îíäàí ñîðóøóð:
Ìÿýÿð ñÿíèí àüàí éîã îëóáäóð?
Éöðÿýèíÿ ãàéíàð éàüëàð ãîéóëóá-
äóð? (Ä-10110).
Áàúûñû äà úàâàáûíäà “Êþëýÿëèúÿ ãà-
áà àüàúûì êÿñèëöáäèð” (Ä-10411), éÿíè
ãàðäàøûì èò-áàò îëóáäóð äåéèð. Éåíÿ åëÿ
áèç áîéäà Áàíû÷è÷ÿê Áåéðÿéèí ÿñèðëèê-
äÿí ãàéûòìà õÿáÿðèíè Áàéáþðÿéÿ ðÿìçè
ÿëàìÿòëÿðëÿ áèëäèðÿðêÿí áóíó äà äåéèð
êè: “Ãàáà Àüàúûí ãóðûìûøäû, éàøàðäû,
àõûð” (Ä-1175). Éÿíè Áåéðÿéèí þëìÿñè
õÿáÿðè éàëàíäûð. Î, ñàü-ñàëàìàò ãàéûäûá
ýÿëèá. Áóðàäà Áàéáþðÿ Áåéðÿéèí ñàëà-
ìàòëûüû õÿáÿðèíè ýÿòèðÿí Áàíû÷è÷ÿéÿ
“ãàðøó éàòàí ãàðà äàüû”, “ñîóã-ñîóã
ñóëàðû”, “øàùáàç àòëàðû”, “ãàòàð-ãàòàð
äÿâÿëÿðè”, “Àüàéûëäà àüúà ãîéóíëàðû”,
“àëòóí àõ÷àëàðû”, “àëòóí áàí åâëÿðè” áà-
üûøëàéûð. Áèðúÿ “Ãàáà Àüàú” áàüûøëàìûð.
×öíêè “Ãàáà Àüàú” áèð ñèìâîë îëàðàã
åëÿ îüóëäóð. ÊÄÃ-íèí IV áîéóíäà
êàôèðëÿð Ãàçàí õàíûí îüëó Óðóçó ÿñèð
191
àïàðûðëàð. Ãàçàí õàí áóíó áèëìèð âÿ åëÿ
çÿíí åäèð êè, îüëàí åâÿ äþíöá. Ùÿãèãÿò
áÿëëè îëàíäà àíà – Áîéû óçóí Áóðëà õàòûí
îüëóíó þëìöø áèëèð âÿ “êþëýÿñèíúÿ Ãàáà
Àüàúûìû êÿñÿí Ãàçàí” (Ä 149 5) äåéèð.
Áó ìÿñÿëÿéÿ ÊÄÃ-íèí X áîéóíäà äà
òóø îëóíóð. Ñÿêðÿêÿ ãàðäàøû ßêðÿêèí
êàôèð ãàëàñûíäà äóñòàã îëäóüó áèëäèðèëèð.
Î èñÿ áèëìèðìèø êè, ãàðäàøû äà âàð. Èøèí
äöçöíö þéðÿíìÿê ö÷öí àíàñûíûí éàíûíà
ýÿëèá äåéèð: – ßýðÿê àäëû áèð èýèä ÷îõ
çàìàíìûø äóñòàã èìèø. Èíäè áóðàõûëûá
ýÿëèð. Ùàìû îíó ãàðøûëàìàüà ýåòäè.
Áóíó åøèäÿí àíà îüëóíà äåéèð: “Ãàáà
Àüàúäà òàë-áóäàüûí ãóðûìûøäû, éàøàðûá
ýþéÿðäè àõûð” (Ä-2585). Åëÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóä äà ÿêñÿð áîéëàðûí ñîíóíäà “Êþë-
ýÿëèúÿ Ãàáà Àüàúûí êÿñèëìÿñèí” àëãûø-
äóàñû èëÿ Îüóçëàðà äèðèëèê äèëÿìèøäèð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÃÀÄÛÍ ÀÍÀ – ÊÄÃ áîéëàðûíäà ãÿù-
ðÿìàíëàðûí äèëèíäÿí àíàéà ìöðàúèÿòëÿ
âÿ éà àíà ùàããûíäà (I, II, III, IV, VI)
ñþéëÿíÿí èôàäÿ. “Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàú
áîéû”íäà Äèðñÿ õàíûí õàòóíó ñîéëàðêÿí:
“Áÿðö ýÿëýèë, áàøûì áÿõòè, åâèì òÿõòè!
Õàí áàáàìûí ýþéýèñè! Ãàäûí àíàìûí
ñåâýèñè...” (Ä-24) – äåéèð.
Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîéäà àíà ùàããûíû òàíðû ùàããû áèëÿí
Ãàçàí îüëó Óðóçóí äèëèíäÿí (ùÿì äÿ
ñàäÿúÿ îëàðàã “àíà” äåéÿ ìöðàúèÿòëÿ)
ñþéëÿíÿí ñþçëÿðäÿ “Ñàãûí, ãàäûí àíà!
Ìÿíèì öçÿðèìÿ ýÿëìèéÿñèí! Ìÿíèì
ö÷öí àüëàìûéàñûí! Ãîé áÿíè, ãàäûí àíà,
÷ÿíýÿëÿ óðñóíëàð!.. “(Ä-53) – äåéèëèð.
Ãàäûí àíà àíëàéûøû àíà àäûíà
ñþéëÿíèëÿí ñèéàñè-èúòèìàè áèð òèòóë îëóá
ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿ ñîíñóç åùòèðàì
ýþñòÿðèëÿí óëó âàðëûã ìÿðòÿáÿñèíÿ
éöêñÿëäèëäèéèíèí áèð èôàäÿñèäèð. ÊÄÃ-äÿ
÷îõ çàìàí “àíà-àòà” äåéèëèð âÿ àíà àäû
äàùà ÿââÿë ýÿëèð.
ÃÀÔÈÉß – ÊÄÃ øåðëÿðè áöòöí ÿëàìÿò-
ëÿðèëÿ ãÿäèì øåðäèð. Áó ãÿäèìëèéè ñöáóò
åäÿí äèýÿð õöñóñèééÿòëÿð ñûðàñûíäà
øåðëÿðèí âÿçí âÿ ãàôèéÿ õöñóñèééÿò-
ëÿðèíèí þçöíÿìÿõñóñ ìþâãåéè âàðäûð.
Òÿäãèãàò÷ûëàð áó øåèðëÿðèí ãÿäèìëèéèíäÿí
äàíûøàðêÿí äèããÿòè èëê íþâáÿäÿ áó
øåðëÿðèí âÿçíèíÿ éþíÿëòìèø, âÿçí áàõû-
ìûíäàí “Äèâàíè-ëöüÿò-èò òöðê” ÿñÿðèíäÿ
îëàí øåðëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäÿðÿê ÊÄÃ
øåðëÿðèíèí äàùà ãÿäèì îëäóüóíó ñöáóòà
÷àëûøìûøëàð. ÊÄà øåèðëÿðèíèí ãÿäèìëèéèíè
ñöáóò åäÿí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áó
øåðëÿðèí âÿçíèäèð. Ëàêèí áó øåðëÿðèí âÿç-
íèíÿ äÿ èêè ìöíàñèáÿò ìþâúóääóð. Áÿçè
ìöòÿõÿññèñëÿð ÊÄÃ øåðëÿðèíèí ãÿäèì-
ëèéè, îðàäàêû âÿçí ñÿðáÿñòëèéè – ìèñðàëàð-
äàêû ùåúàëàðûí ñàéû áàõûìûíäàí ìöõòÿëèô
îëìàñû, áó øåðëÿðèí ìàùíû ìÿòíè îëìàñû,
áÿçÿí ãîïóçóí ìöøàéèÿòèíäÿ èôà åäèë-
ìÿñèëÿ, åëÿúÿ äÿ áóðàäà íÿñð âÿ øåð
ñÿðùÿäëÿðèíèí ùÿëÿ òàì àéðûëìàìàñûíû,
ðèòì éàðàäàí âàñèòÿëÿðèí – èíòîíàñèéàíûí
ìöõòÿëèôëèéè, àëëèòåðàñèéà, àññîíàíñûí
ìöùöì ðîë îéíàìàñû, ìèñðàëàðäà ùåúà-
ëàðûí åéíè ñàéëû îëìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð.
Èëòèñàãè ãóðóëóøëó òöðê äèëëÿðè þçëö-
éöíäÿ åéíè ïñèõîëîæè ìÿãàìëàðäà
ìöÿééÿí ãðàììàòèê ïàðàëåëèçìëÿð éà-
ðàäûð êè, áó äà ãàôèéÿíèí ÿñàñûíäà äóðàí
ÿí ìöùöì êåéôèééÿòäèð. Áó ìÿíàäà
ÊÄÃ øåðëÿðèíèí ãàôèéÿ ãóðóëóøóíäà
ãðàììàòèê ïàðàëëåëèçìäÿí ìöÿééÿí ñÿñ
óéüóíëóãëàðûíà – ãàôèéÿéÿ êå÷èäÿ áèð
àääûì ãàëûð. ÊÄÃ áîéëàðûíäà ùÿì
ãðàììàòèê ïàðàëåëèçìëÿðèí éàðàòäûüû
ìöõòÿëèô ñÿñ óéüóíëóãëàðûíà, ùÿì äÿ,
èáòèäàè øÿêèëäÿ äÿ îëñà, ìöõòÿëèô ãàôèéÿ
åëåìåíòëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð.
192
“Ãàðøó éàòàí Àëà äàüäàí
áèð îüóë ó÷óðäóíñà, äåýèë ìàíà!
Ãàìûí àãàí éöýðÿê ñóäàí
áèð îüóë àãûòäûíñà, äåýèë ìàíà!
Àñëàí èëÿ ãàïëàíà
áèð îüóë éåäèðäèíñÿ, äåýèë ìàíà!”
(Ä-251)
Éàõóä:
“Ñàëãóì-ñàëãóì äàí éåëëÿðè ÿñäèýèíäÿ,
Ñàãàëëó áîçàú òóðàüàé ñàéðàäûãäà,
Ñàãàëû óçûí òàò ÿðè áàíëàäûãäà.
Áÿäÿâè àòëàð èññèíè ýþðöá îüðàäûãäà...”
(Ä-112)
âÿ éàõóä:
“Õàí ãûçû éåðèìäÿí äóðàéûíìû?
Éàãàí èëÿ áîüàçûíäàí òóòàéûíìû?
Ãàáà þêúÿì àëòûíà ñàëàéûíìû?
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúûì ÿëöìÿ
àëàéûíìû?” (Ä-1310)
Áó ïàð÷àëàðäà ãðàììàòèê ïàðàëå-
ëèçìëÿ éàíàøû, àðòûã èëê ãàôèéÿ åëåìåíò-
ëÿðè äÿ âàð. Àììà “ñàéðàäûãäà”, “áàí-
ëàäûãäà” ñþçëÿðèíäÿ ãàôèéÿ åëåìåíòëÿðè
ùÿëÿ þçöíö çÿèô øÿêèëäÿ, “äóðàéûíìû”,
“òóòàéûíìû”, “ñàëàéûíìû”, “àëàéûíìû”
ãàôèéÿëÿðèíäÿ, øåð ïàð÷àñûíäà èñÿ òàì
äîëüóí ãàôèéÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèð.
Áöòöí áó ôàêòëàð èñÿ áèð äàùà ÊÄÃ
øåðëÿðèíäÿ äÿ ãàôèéÿíèí ìÿíøÿ åòèáàðèëÿ
ãðàììàòèê ïàðàëåëèçìäÿí äîüäóüóíó
ñöáóò åäèð.
ÊÄÃ øåèðëÿðèíäÿ îëàí ãàôèéÿ êÿë-
ìÿëÿðèíäÿ ãàôèéÿëÿð ÿí ÷îõó èêè âÿ áÿçè
ùàëëàðäà èñÿ ö÷ ùÿðôäÿí èáàðÿòäèð. Ìàù-
ìóä Êàøãàðëûíûí ÿñÿðèíäÿ èñÿ ãàôèéÿ
êÿëìÿëÿðèíäÿ ãàôèéÿëÿíìèø ùÿðôëÿðèí
ñàéû ö÷ÿ-äþðäÿ, áÿçÿí ùÿòòà áåøÿ ÷àòûð.
Áó èñÿ ÊÄÃ äàñòàíëàðûíûí äà íÿ ãÿäÿð
ãÿäèì îëäóüóíó ýþñòÿðèð. ×öíêè “Äè-
âàíè ëöüÿò-èò-òöðê” ÿñÿðèíäÿ ãàôèéÿ
ùÿðôëÿðèíèí ñàéû áàõûìûíäàí îëàí çÿí-
ýèíëèê ùÿëÿ ÊÄÃ ãàôèéÿëÿðèíäÿ éîõäóð.
Áó äà òàìàìèëÿ òÿáèèäèð. ×öíêè ö÷ùÿðôëè,
áèð ùåúàëû êþêëÿðèí ùÿëÿ àïàðûúû ðîë
îéíàäûüû äþâðëÿðèí ìÿíçÿðÿñèíè þçöíäÿ
ÿêñ åòäèðèð. Áó áàõûìäàí ÊÄÃ äàñòàí-
ëàðûíûí ãàôèéÿ êÿëìÿëÿðèíäÿ ãàôèéÿ
ùÿðôëÿðèíèí ñàéûíûí “Äèâàí”äà îëàí ãà-
ôèéÿ êÿëìÿëÿðèíäÿêè ãàôèéÿ ùÿðôëÿðèíèí
ñàéûíäàí àç îëìàñûíûí ñÿáÿáè òàìàìèëÿ
òÿáèè ýþðöíöð. Ìÿñÿëÿí, àüëàðñàí-äàü-
ëàðñàí, äèçèí îëìóø – ýþçöí îëìóø, áóç
êèáè-òóç êèáè, äàüëàðûìûç îëóð-áàüëàðû-
ìûç îëóð âÿ ñ. Áó ñþçëÿðèí ãàôèéÿëÿíÿí
ùÿðôëÿðè èêèäÿí ÷îõ äåéèë: àü: èç-ÿç: óç:
àü. “Äèâàí”äà èñÿ äàùà çÿíýèí ãàôèéÿ-
ëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. Áóðàäà, åéíè çàìàíäà
ãàôèéÿëÿíìèø ùÿðôëÿðèí ñàéû äà ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíäà ãàôèéÿëÿíìèø ùÿðôëÿðèí
ñàéëàðûíäàí äàùà àðòûãäûð. Ìÿñÿëÿí,
ãà÷àð-êà÷àð-ñà÷àð-à÷àð âÿ ñ.
“Ëöüÿò”ÿ äàõèë îëàí øåð ïàð÷àëàðû
éàçûéà àëûíìàçäàí äà áèð-èêè ÿñð ãàáàã
õàëã è÷èíäÿ øèôàùè øÿêèëäÿ ìþâúóä
îëìóøäóð. ÊÄÃ-äÿ îëàí øåð ïàð÷àëàðû
èñÿ áó øåðëÿðäÿí äàùà äà ãÿäèìäèð.
Òÿðëàí Ãóëèéåâ
ÃÀÔÒÀÍ – Ýåéèì íþâö. Ãÿäèì
òöðêëÿðèí äöíéà ýåéèì ìÿäÿíèééÿòè
òàðèõèíÿ áÿõø åòäèéè ìöùöì òþùôÿëÿðäÿí
îëóá áèð ñûðà õàëãëàðà îíëàðäàí êå÷-
ìèøäèð. Ùÿì ãàôòàí, ùÿì äÿ ýåíáàëàã
øàëâàð ùÿéàò òÿðçèíèí õåéëè ùèññÿñè àò
öñòöíäÿ êå÷ÿí òöðê õàëãëàðûíûí ñöâàðè
ìÿèøÿòè ö÷öí ÿí ìöíàñèá ýåéèì íþâëÿðè
îëìóøäóð. Îüóçëàð àðàñûíäà èñÿ àò
÷àïìàãäà êèøè èëÿ ãàäûí àðàñûíäà ôÿðã
éîõ èäè. Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí äÿ ìÿèøÿò
òÿðçèíäÿêè îõøàðëûã îüóçëàðäà êèøè âÿ
ãàäûí ýåéèì íþâëÿðè àðàñûíäà òèïîëîæè
åéíèëèéè øÿðòëÿíäèðèðäè.
ÊÄÃ-äÿêè Îüóç ãàôòàíû áè÷èì
öñóëóíà ýþðÿ äàñòàíëàðäà “äîí” àäëàíàí
àðõàëûüà ÷îõ éàõûí èäè, ëàêèí îíóí òàì
åéíè äåéèëäè: “Õåéèð õÿáÿð ýÿòöðÿíÿ àò,
äîí âåðÿì, ãàôòàíëàð ýåéäöðÿì”
(Ä-26111) èôàäÿñèíäÿ áó àéðûëûã àéäûí
íÿçÿðÿ ÷àðïûð.
Àðõàëûã (òîí) êèìè, ãàôòàí äà ãîë,
ýþâäÿ âÿ ÿòÿê îëìàãëà, ö÷ ùèññÿäÿí
èáàðÿò áè÷èëèá òèêèëèðäè. Ëàêèí àðõàëûãäàí
193
ôÿðãëè îëàðàã ãàôòàíûí ÿòÿéè íèñáÿòÿí
óçóí îëóðäó. Áóíó ÊÄÃ áîéëàðûíäàêû
äîëàéû ôàêòëàðäàí àéäûí ýþðìÿê îëóð:
“Ãàôòàíû àëòûíäàí àéàüûí áÿðê ñàðäû, âàð
ãöââÿòèéëÿ àòûíûí éåëèñèíÿ äöøäè”
(Ä-2412).
Îüóçëàð àðàñûíäà ãàôòàíûí ãàðàäàí
áàøãà ãûðìûçû, ãûçûëû, àü âÿ ñ. ðÿíýëè ïàð-
÷àëàðäàí òèêèëìÿñè ìÿãáóë ñàéûëûðäû:
“Àäàüëóñûíäàí ÿðýÿíëèê áèð ãûðìûçû ãàô-
òàí ýÿëäè. Áåéðÿê ýåéäè. Éîëäàøëàðûíà
áó èø õîø ýÿëìÿäè... Àéûòäûëàð: “Íåúÿ
ñÿõò îëìàéàëóì? Ñÿí ãûçûë ãàôòàí ýå-
éÿðñÿí, áèç àü ãàôòàí ýåéÿðèç” (Ä-897).
Äàñòàí áîéëàðûíäàí ýþðöíäöéö
êèìè, ãûðìûçû (ãûçûëû) ðÿíýëè ïàð÷àäàí òè-
êèëìèø ãàôòàí òîé-íèøàí ïàëòàðû (“ÿðýÿí-
ëèê ãàôòàí”) âÿ ãèéìÿòëè ùÿäèééÿ, áÿõøèø
ùåñàá åäèëèðìèø: “Õàí äÿõè Áÿêèëè ãî-
íàãëàäû. Éàõøû àò, éàõøû ãàôòàí, âàôèð
õÿðúëûã âåðäè” (Ä-2373). Éàõóä: “Õåéèð
õÿáÿð ýÿòöðÿíÿ àò, äîí âåðÿì, ãàôòàíëàð
ýåéäöðÿì” (Ä-26111); “Ãàçàí õàíûí
éàõøû ãàôòàíëàðûí ÷îã ýåéìèøÿì”
(Ä-29610). Áóíäàí ôÿðãëè îëàðàã ìöñÿë-
ìàí îëìàäûãëàðû ö÷öí “êàôèð” àäëàíàí
ãåéðè-òàéôàëàðûí ãàôòàíû áöòöí äàñòàí
áîéëàðûíäà ãàðà ðÿíýëè, ùÿì äÿ ðèøõÿíä-
ëÿ àðõàñû éàðûã (“àðäû éûðòûõ”) êèìè òÿã-
äèì îëóíóð: “Éåäè áèí, ãàôòàíûíûí àðäû
éûðòûõëó, éàðûìûíäàí ãàðà ñà÷ëó, ñàñû äèí-
ëö äèí äöøìÿíè, àëàúà àòëó êàôèð áèíäè
éûëüàäû, äöí áóúóüûíäà Ãàçàí áÿýèí
îðäóñûíà ýÿëäè” (Ä-382).
Îüóçëàðûí ÿíÿíÿâè ýåéèìëÿðèíÿ
äàèð ÊÄÃ áîéëàðûíäàêû ìàðàãëû ìÿëó-
ìàòëàðäàí áèðè äÿ, äèýÿð ýåéèì òèïëÿðè
êèìè, ãàôòàíûí äà òèïîëîæè úÿùÿòäÿí ùÿì
êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí ö÷öí åéíè îëìàñûí-
äàí èáàðÿòäèð: “Áåéðÿýèí, éàâóãëóñûíà
õÿáÿð îëäû. Áàíû÷è÷ÿê ãàðàëàð ýåéäè, àü
ãàôòàíûíû ÷ûãàðäû” (Ä-921).
Ñîí îðòà ÿñðëÿðäÿí åòèáàðÿí Îüóç
åëèíèí âàðèñëÿðè àðàñûíäà ãàôòàí èñòèëàùû
àðàäàí ÷ûõìûø, áè÷èì åòèáàðèëÿ ùÿìèí
ýåéèì òèïèíÿ éàõûí îëàí “äîí” âÿ “àð-
õàëûã” òåðìèíëÿðè äÿá øÿêëèíè àëìûøäûð.
ÃÀÜÀÍ ÀÑËÀÍ – ÊÄÃ áîéëàðûíäà
áèð íå÷ÿ éåðäÿ “ãóäóç, êöêðÿìèø àñëàí”
ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí áèð èôàäÿ: “Îë ö÷ö
úàíâÿðèí áèðè ãàüàí àñëàíäû...” (Ä-173).
“Éà ãàüàí àñëàíûí ãàéíàüûíäà äèäèëÿì!
Éà âàðàì, éà âàðìûéàì...” (Ä-177).
Áèð éåðäÿ ùÿòòà “úàíâÿðëÿð ñÿðâÿðè ãà-
üàí àñëàí ãûðàí” (Ä-184) äåéèëèð. “Ãà-
üàí àñëàí ãîïäû Äÿïÿýþç” (Ä-224)
ñþçëÿðè èñÿ “Ãóäóç àñëàí êèìè úîøäó
Òÿïÿýþç” ìÿíàñû âåðèð.
Òÿïÿýþçöí “àäûí íÿäèð, éèýèò?” –
ñþçëÿðèíÿ Áàñàò ñîéëàäûüû ñîéëàìàäà:
“Àòàì àäûí ñîðàð îëñàí – Ãàáà Àüàú!
Àíàì àäûí äåèðñÿí – Ãàüàí Àñëàí!” –
äåéÿ úàâàá âåðèð.
“Ãàüàí àñëàí” èôàäÿñèíÿ ÊÄÃ-
äÿêè “êöêðÿìèø, ãÿçÿáëè àñëàí” ìÿíàñû
èëÿ XIII ÿñð àáèäÿñè îëàí “Äàñòàíè – ßù-
ìÿä Ùÿðàìè”íèí (“Ãûëûú ñàëñà áèí ÿðÿ
òÿïèíÿéäè, Ãàüàí àñëàí êèáè êèì ÷àïû-
íàéäû”), Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ éàçàí
øàèð-ùþêìäàð Ãàçè Áöðùàíÿääèíèí
(“Êàüàí àñëàí êàéïûíìàç äèëýöëÿðäÿí”)
äèëèíäÿ, åëÿúÿ äÿ “Êîðîüëó” äàñòàíûíäà
(“Áÿéëÿð, áèç ñÿùðà ãóðäóéóã//Ãóçó
ãàïìàã èøèìèç.//Ãàüàí àñëàíëàð éàòàüû//
Sÿðï ãàéàäûð äàøëàðûìûç”) ðàñò ýÿëèíèð.
ÃÀËÛÍ ÎÜÓÇ – Îüóçóí ýöúëö, ãöä-
ðÿòëè âÿ ùÿì÷èíèí ñàéñûç ÷îõëóüóíó, ãÿ-
ëÿáÿëèê îëäóüóíó èôàäÿ åäÿí áèð àíëàéûø.
“Ñàéà âàðñàì, äöêÿíñÿ îëìàç, Ãàëûí
Îüóç áÿýëÿðè áèíäè” (Ä-37); “Áó ìÿ-
ùÿëäÿ Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè éåòäè, õàíûì,
ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè” (Ä-59).
“Ìàíàñ” äàñòàíûíäàêû “Êàëûíã èë”
(Ãàëûí åë), Àëòàé äàñòàíëàðûíäàêû “Êà-
ëûíã éóðò” (Ãàëûí éóðä) òÿðêèáëÿðèíäÿ äÿ
ðàñò ýÿëèíÿí “ãàëûí” ñþçö “Ãàëûí Îüóç”
èôàäÿñèíèí áèëäèðäèéè ìÿíà èëÿ áöòöí-
ëöêëÿ öñò-öñòÿ äöøöð.
ÃÀÌÜÀÍ ÎÜËÛ ÕÀÍ ÁÀÉÛÍÄÛÐ,
ÕÀÍËÀÐ ÕÀÍÛ ÕÀÍ ÁÀÉÛÍÄÛÐ –
“Õàíëàð õàíû”, “ïàäøàù” òèòóëëó. Áàéûí-
194
äûð õàíûí Ãàì Üàí îüëó àäëàíìàñû áóíà
äîëàéû áèð ýþñòÿðèúèäèð, ÷öíêè “ãàì”
ãÿäèì òöðêëÿðäÿ êàùèí, “ãàí” èñÿ àòà
äåìÿêäèð. Éàçûéà àëûíìûø ÿñàòèðè ðÿâà-
éÿòëÿðÿ ýþðÿ, Áàéûíäûð Îüóç õàíûí
þâëàäû Ýþé õàíûí îüëóäóð; îüóçëàðûí
äþâëÿòè 24 âàùèäëè èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìèíÿ
êå÷ÿðêÿí “ñàü ãîë” âÿ “ñîë ãîë” àäëà-
íàí èêè ÿñàñ ñèéàñè áþëöìäÿí áèðèíÿ î,
áàø÷û ãîéóëìóøäó.
Äàñòàíäà áöòöí ãÿáèëÿëÿðè, çÿèô
áàüëàðëà îëñà äà, áèðëÿøäèðÿí Áàéûíäûð
õàíäûð. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, ùÿð
ãÿáèëÿíèí áàøûíäà ãÿáèëÿ áþéöéö, áÿé
äàéàíìûøäûð.
Ãÿùðÿìàíëàð ñèëñèëÿñèíäÿ Áàéûíäûð
õàí áàøäà äàéàíûð. Åïîñäà îíóí ãÿù-
ðÿìàíëûüû âÿ âóðóøó ùàããûíäà ùå÷ áèð
øåé âåðèëìÿìèøäèð. Î, õàëãûí ïàòðèàðõû,
ñÿðêÿðäÿñè, ïèðàíè ùàêèìèäèð. Áàñàòûí
èôàäÿñèíúÿ, “ãàáà àëÿì” ýþòöðÿí õàí
Áàéûíäûðäûð. Î, õàí îüëó õàíäûð. Î, òàé-
ôàíû äþéöøÿ ýþíäÿðèð, îíëàðû ãèéìÿòëÿí-
äèðèð. Áÿõøèøëÿð âåðèð, áÿõøèøëÿð àëûð,
ãîíàãëûãëàð òÿøêèë åäèð. Íÿñëèí àðòìà-
ñûíà, òàéôàíûí áþéöìÿñèíÿ, ñàëà-
ìàòëûüûíà ìÿñóëäóð. Áó ñóðÿò ùÿðÿêÿòäÿ
âåðèëìÿìèøäèð. Î, ùÿð èë áÿéëÿðè, èýèäëÿðè
ãîíàãëàäûüû êèìè, áàøãà þëêÿëÿðäÿí
íþâáÿòè õÿðàú àëûíàíäà äà ìÿúëèñ ãóðóð.
Î, ãàéäàëàðû ìþùêÿì ãîðóéóð. Ãàçàí
êèìè óíóòãàí äåéèë, áèëèð êè, áÿéëÿð
ãàéäàëàðûí ïîçóëìàñûíà äþçìÿçëÿð.
ÃÀÍÀÄ – ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ “÷àäûð
þðòöéöíöí ùèññÿëÿðèíäÿí áèðè (÷àäûðûí
öñòöíÿ þðòöëÿí êå÷ÿ ïàð÷àñû)” ìÿíà-
ñûíäà èøëÿíÿí áèð ñþç: “Áû÷àã àëóá
ãàíàäëàðûì ãûðàí Ãàçàí” (Ä-149);
Ãàíàäëàðóí óúû ãûðûëìàñûí” (Ä-154).
Â.Â.Ðàäëîâ ãàíàä ñþçöíö “àëà÷ûüûí
àüàú øÿáÿêÿñèíèí ùèññÿñè” ìÿíàñûíäà
ãåéä åäèð âÿ òöðê äèëèíäÿ ÷àäûð ãàíàäû
áèðëÿøìÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ “÷àäûð þðòö-
éöíöí ÿòÿéè” êèìè ìÿíàëàíäûðûð. Ë.Áó-
äàãîâ áó ñþçöí “÷àäûð þðòöéö, ÷àäûð øÿ-
áÿêÿñèíèí ùèññÿñè” ìÿíàëàðûíû ýþñòÿðèð.
Ìöàñèð ãûðüûç äèëèíäÿ äÿ ãàíàä ñþçö
“êÿðÿêÿ þðòöéö (÷àäûð þðòöéö)” àíëà-
ìûíäà àëòû êàíàò àê îðäî “àëòû ãàíàäëû àü
÷àäûð” âÿ á. èôàäÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ãîðó-
íóá ñàõëàíìûøäûð.
Äàùà ÷îõ 6 ùèññÿëè îëàí, êå÷ÿäÿí
ùàçûðëàíàí âÿ ãàíàä äåéèëÿí þðòöéöí
àéðû-àéðû ïàð÷àëàðû õöñóñè èïëÿð âàñèòÿ-
ñèëÿ óú-óúà áàüëàíûð. Þðòöéöí ùèññÿëÿ-
ðèíè áèðëÿøäèðÿí áàüûí ãîïìàñû (ãàíàä-
ëàðûí óúëàðûíûí ãûðûëìàñû) åâèí (÷àäûðûí)
ó÷ìàñû âÿ éà äàüûëìàñû êèìè äÿðê åäèëèð.
Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí äÿ “Ãàíàäëàðûí óúó
ãûðûëìàñóí” äåéÿ Îüóç ÿðÿíëÿðèíè àë-
ãûøëàéàí ìöäðèê Äÿäÿ Ãîðãóä îíëàðûí
áàøû öñòöíäÿêè ÷àäûð þðòöéöíöí ó÷ìà-
ìàñûíû, áó þðòöê ùèññÿëÿðè óúëàðûíûí áèð-
áèðèíäÿí ãîïìàìàñûíû, äåìÿëè, åâëÿ-
ðèíèí äàüûëìàìàñûíû, éóðäñóç-éóâàñûç
ãàëìàìàëàðûíû àðçó åäèð.
ßäÿáèééàò:
Ðàäëîâ Â.Â. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ
íàðå÷èé. ÑÏá., 1893-1911.
Áóäàãîâ Ë. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òó-
ðåöêî-òàòàðñêèõ íàðå÷èé, ÑÏá., 1869.
Çàùèäîüëó Â. ÊÄÃ ëåêñèêàñû ùàããûíäà
áÿçè ãåéäëÿð. Àçÿðá. ÅÀ Õÿáÿðëÿðè. ßäÿá.,
äèë âÿ èíú. ñåð., 1998, ¹1-2.
ÃÀÍËÓ ÑÓ, ÃÀÍËÓ ÑÓËÀÐ –
Êîíêðåò úîüðàôè êîîðäèíàòû ìÿëóì îë-
ìàéàí ÷àé àäû. ÊÄÃ-äÿ 9 äÿôÿ àäû
÷ÿêèëèð. (II,Ä-363; III, Ä-757, 1175; IV,
Ä-14111, 1452; VIII, Ä-23412; IX,
Ä-2445; X, Ä-2561).
III áîéäà äåéèëèð: “Ãàíëó-ãàíëó ñó-
ëàðûí ñîâãóëìûøäû àõûð” (Ä-1175) âÿ éà,
ãàíëó-ãàíëó ñóëàðäàí êå÷èä âåðñöí”
(VIII, Ä-23412), “ãàíëó-ãàíëó ñóëàð
ÿñÿí îëñà, ãàíûí äöøÿð” (II, Ä-363; IV,
Ä-1452), “ãàíëó ñóéóí äàøãûíû îüëó”
(IV, Ä-14111).
Äàñòàíäà àäû êå÷ÿí “ãàíëó-ãàíëó
ñóëàð” çàìàí-çàìàí åëäÿ-îáàäà áàø
195
âåðìèø òàðèõè ôàúèÿëÿðëÿ áàüëû “ãàíëû
äÿðÿ”, “ãàíëû ýþë”, “ãàíëû òÿïÿ” âÿ ñ.
êèìè éàääàøëàðà êå÷ìèø êîíêðåò éåð àä-
ëàðûíû áèëäèðìèð. Áó èôàäÿ îëñà-îëñà ôÿðäè
âÿ éà êöòëÿâè èíñàí ôàúèÿëÿðèíÿ ñÿáÿá
îëàí äàøãûíëàðûí, ÷àéëàðûí, ýÿìèëÿðè ãÿðã
åäÿí ôûðòûíàëû äÿíèçëÿðèí öìóìèëÿøìèø
èôàäÿñè îëà áèëÿð.
“Ãàíëó ñó”, “ãàíëû äÿðéà”, “ãàíëû
äÿðÿ” ñþçëÿðè Àçÿðáàéúàí ôîëêëîðóíäà,
õöñóñÿí íàüûë âÿ äàñòàíëàðäà äà
èøëÿíìèøäèð:
Ãàíëû äÿðéà íÿ àçûðñàí ñåëàáäàí,
Àõûá-àõûá ñÿí ùÿð éàíà ýåäÿðñÿí,
Àìàíàòäû ãÿðã åëÿìÿ ñàíäûüûì,
Òàïøûðûðàì Ñöëåéìàíà ýåäÿðñÿí.
(“Òàùèð âÿ Çþùðÿ” äàñòàíûíäàí)
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃ enskë, 1 c. Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÃÀÍÒÓÐÀËÛ, ÃÀÍËÛ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ
ÃÀÍÒÓÐÀËÛ – ÊÄÃ-äÿ íèãàáëû ýÿ-
çÿí äþðä èýèääÿí áèðè. Ãàëûí Îüóç åëëÿ-
ðèíäÿí ýÿëÿí, ãûðõ èýèäèí éàíûíà ñàëàí,
ãàíëû êàôèð åëëÿðèíÿ ýåäèá, àò êå÷ìÿéÿí
éîëëàðäàí êå÷ÿí, ãÿðèá åëëÿðÿ ãÿôëÿòÿí
äöøÿí, àñëàíûí áåëèíè áöêÿí, ãàðà áóüàíû
õóðä-õÿøèë åéëÿéÿí, îòóç äîããóç èýèäèí
ãàíûí àëàí, Ãàíëû ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû
úàìàë âÿ êàìàë éèéÿñèäèð. Ñàðû äîíëó
Ñåëúàí õàòóíóí íèøàíëûñû. “Ãàíëû ãîúà
îüëû Ãàíòóðàëû áîéû”íäà îíóí ùàããûíäà
äàíûøûëûð.
ÃÀÏÀÃ – (ãàáàã) Äàñòàí áîéëàðûíäà
ãàäûíëàðà ìÿõñóñ îëàí ýåéèì òèïè. Äèðñÿ
õàíûí õàòóíó îüëóíóí îâäàí ãàéûò-
ìàäûüûíû ýþðÿðêÿí “Äèðñÿ õàíà ãàðøó
âàðäû. Ãàïàã ãàëäûðäû. Äèðñÿ õàíûí éö-
çèíÿ áàãäû” (Ä-239). Éàõóä: “Áóðëà õà-
òóí Ãàçàíà ãàðøó ýÿëäè. Ãàáàã ãàëäûðäû.
Ãàçàíûí éöçèíÿ äîüðû áàãäû” (Ä-1358).
Áóðàäà ñþùáÿò ãàäûí íèãàáûíäàí ýåäèð.
ÃÀÏÛËÛ – ÊÄÃ-äÿêè Ãàïûëû ãàðà Äÿð-
áÿíä, Ãàïûëàð ãàðà Äÿðáÿíä òîïîíèìëÿ-
ðèíäÿ õàòûðëàíìàãäàäûð.
Øþðÿéåë âàäèñèíäÿ, Ìîëëà Ýþé÷ÿ
êÿíäèíäÿí 15 êì. øèìàë-ãÿðáäÿ éåð-
ëÿøÿí êÿíäèí àäû îëìóøäóð. 1918 èëäÿ
åðìÿíèëÿð êÿíäèí éåðëè ñàêèíëÿðè îëàí
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíè åâëÿðèíäÿí ãîâ-
ìóøëàð. Îíëàð Àðïà÷àéû êå÷ÿðÿê Òöðêè-
éÿéÿ öç òóòìóøëàð. 1920 èëäÿ ýåðè ãàéû-
äàí ÿùàëèíè þç êÿíäëÿðèíÿ ãîéìàìûøëàð.
3.03.1947 èëäÿ êÿíäèí àäûíû Ãóñàíãéóü
åòìèøëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÃÀÐÀ ×ßÊÖÐ – ÊÄÃ-äÿ öçö íè-
ãàáëû ýÿçÿí È÷ Îüóç áÿéëÿðèíäÿí áèðè,
Ãûðããóíóãóí àòàñû, VI áîéäà âÿ II
áîéäà Ãàðà Òÿêöð Ìÿëèê êèìè äÿ àäû
÷ÿêèëèð – Àçÿðáàéúàíûí Áÿðäÿ, Ýþé÷àé,
Øÿêè, Øàìàõû ðàéîíëàðû ÿðàçèëÿðèíäÿêè
Úÿéèðëè, Úÿáðàéûë ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿêè
×ÿðÿêÿí, Ãóáàäëû ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿêè
×ÿðÿëè êÿíä àäëàðû èëÿ ñÿñëÿøèð.
ÃÀÐÀ ×ßÊÖÐ ÎÜËÛ ÃÛÐÃÛÍÓà –
Öçö íèãàáëû äþðä èýèääÿí áèðè, È÷ Îüóç
áÿéè. “Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû
áîéû”íäà àäû ÷ÿêèëèð.
ÃÀÐÀ ÄÀÜ – äàü àäû. ÊÄÃ-äÿ
ìöõòÿëèô ìÿçìóíäà 30 äÿôÿ àäû ÷ÿêèëèð
(I, Ä-116 246,II, Ä-661; III, Ä-757, 838,
10213, 1031, 10410, 1174, 1181, 1221, IV,
Ä-1372, 1387, 14110, 14511, 1452, 1471;
V, Ä-1637, 1679; VII Ä-20719, 21213;
VIII, Ä-2249, 2237, 23411, IX, Ä-2411,
2445, 25211; Õ, Ä-2561, 25810, ÕI,
Ä-28911). Ôàðñ ãàéíàãëàðûíäà “Ñèéàùè-
êóù”. Áÿçè ðóñ ãàéíàãëàðûíäà èñÿ “×å-
ðíûé ãîð” êèìè õàòûðëàíûð. ÊÄÃ-äÿ áåëÿ
ñûõ-ñûõ àäû êå÷ÿí ãàðà äàüëàð èêè ìÿ-
íàäà äèããÿòè ÷ÿêèð. Áóðàäà óúà, ÿë÷àò-
ìàç ìÿíàëàðû èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ øèìàë
ñåìàíòèê ìÿíàëàð äà ãîðóíóá ñàõëàíûð.
196
ÊÄÃ-äÿ III áîéäà “Ãàðøû éàòàí
Ãàðà äàüû ñîðàð îëñàí Àüàì Áåéðÿýèí
éàéëàñûäû (III, Ä-1031), “Ãàðøó éàòàí
ãàðà äàüûì ýÿðÿêñÿ ñþéëÿ ýÿëñöí, ßç-
ðàèëèí éàéëàñû îëñóí!” (IV, Ä-1637);
“Ãàðøó éàòàí Ãàðà äàüûì éöêñÿýè
îüóë!”, “Ìÿðÿ îçàí! Ãàðøó éàòàí Ãàðà
äàüäàí àøóá ýÿëäèýèíäÿ-êå÷äèýèíäÿ,
Áåéðÿê àäëó áèð éèýèäÿ áóëàøìàäûíìû?”
(III, Ä-1044); áó âÿ áóíà áÿíçÿð úöì-
ëÿëÿðäÿ áèð ãÿäÿð ìÿíñóáèééÿò à÷ûëûüû
âàð. Àéäûí îëóð êè, áó áîéëàðäà ñþùáÿò
îüóçëàðûí éóðä ñàëäûãëàðû, îâ-îâ-
ëàäûãëàðû, àüûð øöëÿíëÿð âåðäèêëÿðè Ãàðà
äàüäàí ýåäèð.
Àíúàã äèýÿð áîéëàðäà èñÿ “Àëà éà-
òàí Ãàðà äàüëàðû àøäûì” (VII, Ä-20619);
“Ãàðøû éàòàí Ãàðà äàüëàðûí éûãûëìàñûí”
(VII, Ä-1221); “Ãàðà-ãàðà äàüëàðäàí
õÿáÿð àøìûø” (IX, Ä-2446); “Ãàðà-ãàðà
äàüëàðäà ÷åâèðäèì àëûìàäûì” (VIII,
Ä-2249); “Êþêñö ýþçÿë Ãàðà äàüëàð” (I,
Ä-246); “Àëà éàòàí Ãàðà äàüëàðû àøäûì”
(VII, Ä-20819); “Ãàðøó éàòàí Ãàðà äàü-
ëàð èñòÿð îëñà, åë éàéëàð” (IV, Ä-1452);
“Ãàðøó éàòàí Ãàðà äàüëàð ãàðûñà, îòó
áèòìÿç, åë éàéëàìàç” (IV, Ä-1471);
“Àüðàá-àüðàá Ãàðà äàüëàðûí éûãûëìà-
ìûøäû, éóúàëäû àõûð!” (III, Ä-1174) êèìè
äåéèìëÿðäÿ “Ãàðà äàü” âÿ éà “Ãàðà
äàüëàð” ìöÿééÿí öíâàíû îëìàéàí,
ìöõòÿëèô úîüðàôè ìÿêàíëàðëà ñÿñëÿøÿí
ÿçÿìÿòëè, áþéöê äàüëàðäàí õÿáÿð âåðèð.
Áó ìÿíàäà òöðêäèëëè õàëãëàðûí éàøà-
äûãëàðû áèð ñûðà ãÿäèì ÿðàçèëÿðäÿ Ãàðà
äàü îðîíèìè áó ýöí äÿ ãàëìàãäàäûð.
Ãàçàõûñòàíäà Ãàðà òàó; Òöðêìÿíèñòàí-
äà – “Íêöæ ìà÷àñ íàõà÷àâ”, Øàðà äàü,
Ãàðàúà äàü, Ãàðàúóã äàüû; Ãûðüûçûñòàí-
äà – Ãàðà òîî; Èðàíäà-Òÿáðèçèí øèìàëûí-
äà Ãàðà äàü ñèëñèëÿñè, Ãàðà äàü ìàùàëû,
Àçÿðáàéúàíäà Ãàðà äàü, Íàõ÷ûâàíûí
Øàùáóç ðàéîíóíäà Ãàðàäàü, Ýöðúöñ-
òàíäà Ôàõðàëû êÿíäèíèí ÿðàçèñèíäÿ ãàëûí
ìåøÿëÿðëÿ þðòöëö Ãàðà äàü, äàüûí àøàüû
ÿòÿêëÿðèíäÿí àõûá-êå÷ÿí Ãàðà äÿðÿ ìèí
èëëÿðèí òàðèõèíè ÿêñ åòäèðèð. ×îõ ýöìàí
êè, ÊÄÃ-äÿ àäû êå÷ÿí Ãàçàí áÿéèí Òó-
ìàíûí ãàëàñûíäà äóñòàã åäèëìÿñèíÿ ñÿ-
áÿá îëàí îâ-îâëàäûüû éåðëÿð ìÿùç áó
Ãàðà äàüëà áàüëûäûð.
Éóãîñëàâèéàäà Ãàðà äàü (×åðíî-
ãîðèå) ÿéàëÿòèíèí îëìàñû äà òàðèõè
ùÿãèãÿòäèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó Âàí ýþëö èëÿ Êîòóð
÷àéûíûí èêè éàíûíäà ãàðà äàø, Êàðàâóë
äàüëàðû, “×åëåòå÷êèí”èí øèìàëûíäà Ãàðà
äàü ñûðà äàüëàðûíûí îëäóüóíó äà ãåéä
åäèð. Òÿäãèãàò÷û À.Áàéðàìîâ èñÿ éàçûð
êè, Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ îëàí Àëà-
ãàñ//ßëÿéÿç-Àëà äàüûí äþðä óúà çèðâÿ-
ñèíäÿí áèðèíèí àäû äà Ãàðà äàüäûð. Åð-
ìÿíèñòàíäà ÷àï îëóíìóø ñîí õÿðèòÿëÿð-
äÿ èñÿ áó àäûí åðìÿíè äèëèíäÿ (ñåâ ëåð-
ñåâ-ãàðà, ëåð-äàü) òÿðúöìÿñè âåðèë-
ìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò
Îüóçíàìåëåðè. Èñò., 1952.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí –
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996.
Èñàéåâ Ä. Æåð-ñó àäòàðûíûí ñûðû. Ôðóíçå,
1977.
Æàíóçàêîâ Ò. Îðòàëûã Êàçàõûñòàíûí æåð-
ñó àòòàðû. Àëìàòà, 1989.
Àòàíèéàçîâ Ñ. Òöðêìÿíèñòàíûí ãåîãðà-
ôèê àäëàðûíûí äöøöíäöðèøëè ñþçëöãè. Àøãàáàä,
1980.
ÃÀÐÀ ÄßÍÈÇ – Àñèéà âÿ Àâðîïà àðà-
ñûíäà äÿíèç. Ãàðà ñþçö áóðàäà íèñáè âÿ
áþéöê àíëàìûíû ñàõëàéûð. ÊÄÃ-äÿ èêè
éåðäÿ ãåéä îëóíóð (IV, Ä-1281, VII,
Ä-20211). IV áîéäà Ãàçàí áÿé îüëó
Óðóçà äåéèð: “Áÿðè ýÿëýèë àðñëàíûì îüóë!
Ãàðà äÿíèç êèáè éàéõàíûá ýÿëÿí êàôèðèí
ëÿøêÿðèäèð...” (Ä-1285). VII áîéäà èñÿ
Ãàçëûã ãîúà ùàããûíäà áåëÿ áèð ìÿëóìàò
197
âåðèëèð: “Ãàçëûã ãîúà... ýöíëÿðäÿ áèð ýöí
Äèçìöðä ãàëàñûíà ýÿëäè, Ãàðà äÿíèç êÿ-
íàðûíäà èäè” (Ä-20211). Âÿ éà éåíÿ ùÿ-
ìèí áîéäà Éåýíÿê éóõóñóíó äàíûøàð-
êÿí äèéèð “... Àëò àøûãëû àëïàíëàðû éàíûìà
ñàëäûì. Àüñàããàëëû Äÿäÿ Ãîðãóääàí
þýöò àëäûì. Àëà éàòàí ãàðà äàüëàðû àø-
äûì. Èëÿðö éàòàí Ãàðà äÿíèçÿ ýèðäèì”
(Ä-20612).
ßñêè ãàéíàãëàðäà “Ïîíò äÿíèçè” àäû
èëÿ ãåéäÿ àëûíûá. Òöðêèéÿíèí (Àíàäî-
ëóíóí øèìàë ñÿðùÿäè), Éóíàíûñòàíûí,
Óêðàéíàíûí, Áîëãàðûñòàíûí, Ðóñèéàíûí,
Àáõàçèéàíûí, Ýöðúöñòàíûí êîíêðåò ñåê-
òîðëàð öçðÿ èñòèôàäÿ ùöãóãëàðû ìöÿééÿí-
ëÿøäèðèëìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÃÀÐÀ ÄßÐß – Àüáàáàäà-×èâèíëè
êÿíäèíäÿí áàøëàíàí áó äÿðÿ Òöðêèéÿ
ñÿðùÿääè áîéó Ýþéäàüûí-Ýþý÷ÿäàüûí
ÿòÿéèíäÿí áàøëàéàðàã Ýöðúöñòàí
ñÿðùÿääèíÿäÿê óçàíûð. Ùÿðáè-òîïîã-
ðàôèê âÿ ìåòðîëîæè õÿðèòÿëÿðäÿ Ãàðà äÿðÿ
âÿ éà Áþéöê äÿðÿ êèìè ãåéä åäèëèð. Àü-
áàáà êÿíäëÿðèíäÿ ùÿìèí äÿðÿéÿ Äÿðèí
äÿðÿ äÿ äåéèðëÿð. ÊÄÃ-äÿ äÿ áåëÿ áèð
îðîíèì õàòûðëàíûð.
ÃÀÐÀ ÄßÐß, ÃÀÐÀ ÄßÐß ÀÜÇÛ
– Íàõ÷ûâàíûí Úóëôà ð-íóíäà Àðàçûí ñîë
ãîëó. Óçóíëóüó 40 êì-äèð. Ìÿíáÿéèíè
Çÿíýÿçóð ñèëñèëÿñèíèí úÿíóáè-ãÿðá
éàìàúûíäàí ýþòöðöð (ÊÄÃ-äÿ II âÿ IV
áîéëàðäà Ãàçàí áÿéèí ãàðäàøû Ãàðàýö-
íÿíèí ãÿùðÿìàíëûüûíäàí äàíûøûëàðêÿí
äåéèëèð: “Ãàðà äÿðÿ àüçûíäà Ãàäèð âÿ-
ðÿí, ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí áåøèýèíèí
éàïóüó îëàí, àúûüû òóòàíäà ãàðà äàøû êöë
åéëÿéÿí...” (II. Ä-5910, IV, Ä-14912).
“Ýþêúÿ ýþëöí ñóëàðûíû Àðàçà àõûäàí
Çÿíýè ÷àéûíûí ãÿäèì àäû” (Ì.Ô.Êûðçû-
îüëó).
 Ýöðúöñòàí Ðåñïóáëèêàñûíäà àçÿð-
áàéúàíëûëàð éàøàéàí Ôàõðàëû êÿíäèíèí
ÿðàçèñèíäÿ Ãàðà äàüûí ÿòÿéèíäÿí ãàëûí
ìåøÿëÿðè éàðûá êå÷ÿí äÿðèí äÿðÿ äÿ
Ãàðà äÿðÿ àäëàíûð âÿ Ãàçàí áÿéèí îâ
îâëàäûüû, Òóìàíûí ãàëàñûíäà äóñòàã
îëäóüó èñòèãàìÿòëÿðÿ óéüóí ýÿëèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
Àðàñëû Ù. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á.,
1977.
Úàùàíýèðîâ Ì. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. ¹4. Á.,
1976.
ÃÀÐÀ ÉÅÐ, ÃÀÄÈÐ ÂÅÐßÍ ÃÀ-
ÐÀ ÉÅÐ – Éåð àäû. ÊÄÃ-äÿ 6 äÿôÿ
(II, Ä-363, II, Ä-6613, III, 8213, IV,
Ä-12210, VII, Ä-2021, IX, Ä-2366) àäû
÷ÿêèëèð. Áàéûíäûð õàíûí, Ñàëóð Ãàçàíûí,
Äÿëö Ãàðúàðûí ãàðà éåðèí öçÿðèíäÿ àü
áàí åâèí (îòàãëàðûí) òèêèëìÿñèíäÿí
õÿáÿð âåðèëèð.
II áîéäà äåéèëèð: “Ãàëûí Îüóçóí
äþâëÿòè, ãàëìûø éèýèä àðõàñû, Ñàëóð Ãà-
çàí éåðèíäÿí äóðìûøäû. Òîãñàí áàøëû
áàí åâëÿðèí ãàðà éåðèí öçÿðèíÿ äèê-
äèðìèøäè” (Ä-363). Éàõóä äà, “Ìÿýÿð,
ñóëòàíûì, Äÿëè Ãàðúàð äÿõè àü áàí åâèíè,
àü îòàüûíû ãàðà éåðèí öçÿðèíÿ ãóðäóðìóø
èäè” – äåéÿ òÿãäèì îëóíóð (Ä-8213).
Ãàäèð âåðÿí (ãàðà éåð) – “Òîïãàïû
îüóçíàìÿñèíäÿ Ãàðà äÿðÿ (Çÿíýè ñóéó)
àüçû âàäèñèíäÿ îëàí éåð, Å÷ìèÿäçèíèí
îüóçúà ãÿäèì àäû êèìè âåðèëèð (Ì.Ô.Êûð-
çûîüëó, Î.Øàèã).
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
198
ÃÀÐÀÚÛà ×ÎÁÀÍ, ÃÀÐÀÚÀ ×Î-
ÁÀÍ – ÊÄÃ-íèí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí
áèðè. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”óí (II) Ãàðàúûã ×îáàí áþéöê áèð
àüàúû éåðèíäÿí ãîïàðà áèëÿúÿê ãÿäÿð
ýöúÿ ìàëèêäèð. II áîéäà î áåëÿ õàðàê-
òåðèçÿ îëóíóð: “×îáàíûí ö÷ éàøàð äàíà
äÿðèñèíäÿí ñàïàíûíûí àéàñûéäû; ö÷ êå÷è
òöéèíäÿí ñàïàíûíûí ãîëëàðûéäû. Áèð êå÷è
òöéèíäÿí ÷àòëàüóúûéäû. Ùÿð àòàíäà îí èêè
áàòìàí äàø àòàðäû. Àòäûüû äàø éåðÿ
äöøìÿçäè. Éåðÿ äÿõè äöøñÿ, òîç êèáè
ñàâðûëûðäû, îúàã êèáè îáðûëóð èäè. Ö÷
éûëàäàã äàøû äöøäöýè éåðèí îòû áèòìÿçäè.
Ñåìèç ãîéóí, àðóã òîãëû áàéûðäà ãàëñà,
ãóðò ýÿëèá éåìÿçäè ñàïàíûí ãîðãóñûí-
äàí” (Ä-569).
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà î, èêè ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ äöø-
ìÿíÿ ãàðøû âóðóøóð, ãàðäàøëàðû Ãàáàí-
ýöúö âÿ Äÿìèðýöúö ùÿëàê îëóð, þçö èñÿ
ö÷ éåðäÿí éàðàëàíûð.
Ãàðàúûã ×îáàí ñàùèáèíÿ ÷îõ ñàäèã-
äèð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà Ñàëóð Ãàçàí ôèêèðëÿøèð êè, ìÿí
÷îáàíëà ýåòìÿëè îëñàì, Ãàëûí Îüóç
áÿéëÿðè áóíó áàøûìà ãàõûíú åäÿðëÿð.
×îáàíëà îëìàñàéäû, Ãàçàí êàôèðè
ìÿüëóá åòìÿçäè – äåéÿðëÿð.
Ãàçàí “×îáàíû áèð àüàúà ñàðà-ñàðà
ìþùêÿì áàüëàäû, åéëÿíäè, éöðèéö âåðäè.
...Ãàçàí áàãäû ýþðäè, ÷îáàí àüàúû
àðãàñûíà àëìûø ýÿëöð. Ãàçàí àéäûð:
“Ìÿðÿ, ÷îáàí, áó àüàú íÿ àüàúäûð?”
×îáàí àéäûð: “Àüàì Ãàçàí, áó àüàú íÿ
îë àüàúäûð êèì, ñÿí êàôèðè áàñàðñàí, ãà-
ðíûí àúûüàð, ìÿí ñàíà áó àüàúëà éåìÿê
áèøöðÿðèí”, – äåäè” (Ä-504).
Ãàðàúûã ×îáàí ÿñë èýèä, ãöââÿòëè
ãÿùðÿìàíäûð.
“ßðÿíëÿð ÿâðÿíè Ãàðàúóã ×îáàí
ñàïàíûíûí àéàñûíà äàø ãîäû, àòäû. Áèðèí
àòàíäà èêèñèí-ö÷èí éûüäû, èêèñèíè àòàíäà
ö÷èí-äþðäèí éûãäû. Êàôèðëÿðèí ýþçèíÿ
ãîðõó äöøäè. Ãàðàúûã ×îáàí êàôèðèí ö÷
éöçèíè ñàïàí äàøûéëà éåðÿ áûðàãäû. Èêè
ãàðäàøû îõà äöøäè, øÿùèä îëäû. ×îáàíûí
äàøû äöêÿíäè; ãîéóí äåìÿç, êå÷è äå-
ìÿç, ñàïàíûí àéàñûíà ãîð àòàð, êàôèðè
éûãàð” (Ä-417).
ÃÀÐÀÚÓÃ, ÃÀÐÀÚÛÃ – úîüðàôè
êîîðäèíàòû ìÿëóì îëìàéàí éåð àäû.
ÊÄÃ-äÿ ö÷ éåðäÿ àäû ÷ÿêèëèð (II, Ä-
3613, III, Ä-1105, VII, Ä-2054).
II áîéäà Áàéûíäûð õàí Àìèä ñî-
éóíóí àñëàíû, Ãàðàúóüûí ãàïëàíû, ãîíóð
àòûí èéÿñè, Õàí Óðóçóí áàáàñû...” – äåéÿ
õàòûðëàíûð (Ä-3613).
III áîéäà Áåéðÿê Äÿëè Îçàíà Ãà-
çàí õàíû Òöðêèñòàíûí äèðÿýè! Àìèä ñî-
éóíóí àñëàíû, Ãàðàúóüóí ãàïëàíû! Ãî-
íóð àòûí àéàñû, õàí Óðóçóí áàáàñû...” àäû
èëÿ òÿãäèì åäèð (Ä-1105).VII áîéäà äà
òÿêðàðÿí Áàéûíäûð õàíûí øÿõñèééÿòè åéíè
áÿëàüÿòëè, ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿðëÿ òÿêðàð
åäèëèð (Ä-2054).
Ãàðàúóüóí úîüðàôè êîîðäèíàòû áà-
ðÿäÿ ôèêèðëÿð ìöõòÿëèôäèð. Òöðê ìöÿëëèôè
Çèéà Ýþêàëï ÊÄÃ-äÿ àäû êå÷ÿí Ãàðà-
úóüóí Äèéàðèáÿêèðèí ãÿðáèíäÿí úÿíóá-
äàêû Ãàðàúà äàü îëäóüóíó ãåéä åäèð.
Îíó äà áèëäèðèð êè, Ãàðàúóã àäëû äàü
Ìîñóë éàõûíëûüûíäà äà âàðäûð. Áó äàüëàð
Òöðêìÿíèñòàíäà îëàí Ãàðàúóã äàüûíà
áÿíçÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ õàëã õàòèðÿëÿðèíäÿ
éàøàòìàã ö÷öí áó äàüà Ãàðàúóã äàüû
àäûíû âåðìèøäèð.
Å.Ðîññè Çèéà Ýþêàëïûí áó ôèêðè èëÿ
ðàçûëàøìûøäûð. Ùàëáóêè, Ìîñóë âÿ Äè-
éàðèáÿêèðäÿêè Ãàðàúóã (Ãàðàúà äàüëàð)
ÿñêè îüóçëàðûí úÿíóá ñÿðùÿäëÿðè öçÿðèí-
äÿäèð. Áóðàäà èñÿ Áàéûíäûð õàí ñöëà-
ëÿñèíèí äþéöøëÿð âÿ èýèäëèêëÿð ýþñòÿðäèéè
ùàäèñÿëÿð áàø âåðìÿìèøäèð. Àíúàã Õî-
ðàñàí âèëàéÿòèíäÿ “Êóøàíëàð éóðäó
Áÿëõäÿ äÿ Ãàðàúóã//Ãàðàúûã äàüû âàð-
äûð. Áó Ì.Êàøüàðëûíûí “äàèðÿâè úàùàí
õÿðèòÿñè”íäÿ Õÿçÿð äÿíèçèíèí øÿðãèíäÿ
“ìÿêàíè-êûôúàê”, “Áèëàä öë-Ãóçåé”
199
(Îüóç þëêÿñè øÿùÿðëÿðè) àðàñûíäà “Úå-
áåë-è Ãàðàúóã” àäû èëÿ ýþñòÿðèëìèøäèð
(Ì.Ô.Êûðçûîüëó).
Õîðàñàí éàõûíëûüûíäàêû áó äàü
(Ãàðàúóã) Îüóçëàðûí ãÿäèì éóðäó, Áà-
éûíäûð õàí âÿ Ñàëóð Ãàçàí ñöëàëÿñèíèí
òîðïàãëàðû îëìóøäóð. ×îõ ýöìàí êè,
ÊÄÃ-äÿ áó Ãàðàúóã äàüäàí ñþùáÿò ýå-
äèð. Ì.Ô.Êûðçûîüëóíóí áó ôèêðè áàøãà
ãàéíàãëàðëà äà òÿñäèã åäèëèð. Àçÿðáàé-
úàíäà Êè÷èê Ãàôãàç ñûðà äàüëàðûíûí Ìèë
äöçöíÿ ñàðû óçàíàí ùèññÿñè “Ãàðàúóã
÷îáàí äàüû” àäëàíûð.
Ù.Àðàñëû éàçûð: “Ãàðàúóã Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíäà Ãàðàäàü ìàùàëû ÿðàçè-
ñèíäÿ éàéëàãäûð”. Åéíè àäëû äàüûí ãÿäèì
Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ âÿ Ãàðàáàüûí
Ùàäðóä áþëýÿñèíäÿ äÿ îëäóüó äà ýþñòÿ-
ðèëèð. Òÿäãèãàò÷û Ñ.Áàáàéåâ âÿ Í.Áàáà-
éåâ áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, “Ãàðàúóã” –
Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí úÿíóáóíäà, Áàáÿê
ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ, Àðàçûí ñîë ñàùèëèíäÿ
éåðëÿøÿí ãÿäèì êÿíääèð. ÊÄÃ-äÿ “Ñà-
ëóð Ãàçàíà âåðèëÿí “Ãàðàúóüóí ãàï-
ëàíû” òèòóëó äà áó êÿíäèí àäû èëÿ áà-
üëûäûð”.
Ìöÿëëèôëÿð îíó äà áèëäèðèð êè, Ìóõ-
òàð Ðåñïóáëèêàíûí Áàòàáàò ñàùÿñèíäÿ
ãÿäèì Ãàðàúóã éóðäó äà âàðäûð.
Ø.Úÿìøèäîâ ÊÄÃ ãÿùðÿìàíû Ãàðàúóã
×îáàíûí àäûíû Ãàðàáàüäà îëàí Ãàðàúóã
äàüû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêàëï Ç. Òöðê ìåäåíèéåòè òàðèùè. Èñò.,
1934.
Òîüàí Ç.Â. Áöýöíêö Òöðêèñòàí (Òöðê-
ëåðè). Èñò., 1942.
Êþïðöëöçàäÿ Ì.Ô. Òöðê Åäåáèéàòûíäà
Èëê Ìóòàñàââûôëàð. Èñò., 1918.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Úÿìøèäîâ Ø. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä ãÿù-
ðÿìàíëàðûíûí éàøàéûø éåðëÿðè ùàããûíäà.
ßëéàçìàëàðû ôîíäóíóí ÿñÿðëÿðè. Á., 1961,
ú.I., ñ.115.
ÃÀÐÀÝÖÍß – Ñàëóð Ãàçàíûí ãàðäàøû,
Ãàðà Áóäàüûí àòàñû, èýèäëÿð èýèäè, È÷
Îüóç áÿéè. II, III, IX, XI áîéëàðäà àäû
÷ÿêèëèð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàí-
äûüû áîé”äà î áåëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð:
“Ãàðà Äÿðÿ àüçûíäà Ãàäèð âåðÿí, ãàðà
áóüà äÿðèñèíäÿí áåøèýèíèí éàïóüà îëàí,
àúûüû òóòàíäà ãàðà äàøû êöë åéëÿéÿí, áû-
üûí ÿíñÿñèíäÿ éåäè éåðäÿ äöýÿí ÿðÿíëÿð
ÿâðÿíè” (Ä-5910). “Áàñàò Äÿïÿýþçè þë-
äöðäöýè áîé”äà Ãàðàýöíÿ Òÿïÿýþçöí
ÿëèíäÿ øÿùèä îëóð.
Àçÿðáàéúàíûí ßëè Áàéðàìëû ðàéî-
íóíäà Ãàðàýöíÿ ãÿñÿáÿñè âàð.
ÃÀÐÀÝÖÍß ÎÜËÛ ÃÀÐÀ ÁÓ-
ÄÀà – È÷ Îüóç áÿéè, Ñàëóð Ãàçàíûí
ãàðäàøû îüëó âÿ êöðÿêÿíè. “Ùÿìèäëÿí
Ìÿðäèí ãàëàñûí äÿïöá éûãàí, äÿìöð
éàéëû Ãûïúàã Ìÿëèêÿ ãàí ãóñäóðàí,
ýÿëöáÿí Ãàçàíûí ãûçûí ÿðëèêëÿ îëàí,
Îüóçóí àã ñàãàëëó ãîúàëàðû ýþðÿíäÿ îë
éèýèäè òÿùñèíëÿéÿí, àë ìàùìóçû øàëâàðëû,
àòû áÿùðè õîòàçëû” (Ä-605).
ÃÀÐÀÃÓ× – Éåð àäû. ÊÄÃ-äÿ 6 äÿôÿ
àäû ÷ÿêèëèð (IV, Ä-1398, VI, Ä-19612,
ÕII, Ä-2932, 2969, 2961, 2993). ÊÄÃ-
äÿ äåéèëèð: “Ãàðàãó÷äà ãàçëûã àò áóíäàí
êå÷äèìè?” (IV, Ä-1398); XII áîéäà
õÿéàíÿòèí ãóðáàíû îëàí Áåéðÿê äåéèð:
“Àðóç, ìàíà áó èøè åäÿúÿýèí áèëñÿéäèì!
ßýíè áÿðê äÿìèð äîíóì ýåéÿðäèì!”
(Ä-2971) âÿ ñ.
ÊÄÃ-äÿ àäû ÷ÿêèëÿí “Ãàðàãó÷”
òîïîíèìèíèí Íàõ÷ûâàí ÌÐ-ûí Áàáÿê
ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ îëàí “Ãàðàúóã” êÿí-
äè âÿ Áàòàáàò áþëýÿñèíäÿêè “Ãàðàøóã”
(Ãàðàãî÷) éóðä àäëàðû èëÿ áàüëû îëäóüóíó
ãåéä åäèðëÿð.
ÕII áîéäà “Ãàðàãî÷” éåð àäû 4 äÿôÿ
÷ÿêèëèð. Àéäûí îëóð êè, áó éàéëàã îüóç-
ëàðûí ÷îõëóã òÿøêèë åòäèéè âÿ ñàü ãîë
àäëàíäûðûëàí È÷ Îüóç åëëÿðè, Ãàçàí õàíûí
ùàêèì îëäóüó òîðïàãëàðäûð.
200
“Áÿùðöë-ßíñàá”äà, Ðÿøèäÿääèíèí
“Úàìè-ÿò Òÿâàðèõ”èíäÿ âÿ “Òàðèõè
Îüóçè Òöðêàí”äà, Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí
“Ñÿëúóãíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ, ùÿì÷èíèí
“Îüóçíàìÿ”äÿ âÿ äèýÿð ãàéíàãëàðäà
ýþñòÿðèëÿí ìÿëóìàòëàð òÿñäèã åäèð êè, áó
ÿðàçèëÿð Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíóí
ìöÿééÿí ùèññÿñèíè, Íàõ÷ûâàíû, áöòöí-
ëöêäÿ èíäè Åðìÿíèñòàí àäëàíàí òîðïàã-
ëàðû, Ýöðúöñòàíûí âÿ Òöðêèéÿíèí Åðìÿ-
íèñòàí âÿ Ýöðúöñòàíëà ùÿìñÿðùÿä ÿéà-
ëÿòëÿðèíèí áèð ùèññÿñèíè ÿùàòÿ åòìèøäèð.
Áó òîðïàãëàð Îüóç áÿéëÿðè àðàñûíäà
áþëöíìöø, î úöìëÿäÿí äÿ Êîãîðåí-
Êóêàðê, Êàëå, Àðäàùàí, Àõàëêÿëÿê,
Ëîðè, Äîìàíèñ, Øàìãèîëäà (èíäèêè Øàì-
øîé), Øÿìñÿääèí áÿéèí (Øèðøÿìøÿä-
äèíèí) ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëìóøäóð.
Èíäè Åðìÿíèñòàí äåéèëÿí ÿðàçèäÿ
îëàí “Ëîðè”íè 1921 èëÿ ãÿäÿð ýöðúöëÿð
“×àâàõåòèéà”, Ýöðúöñòàíäà éàøàéàí
àçÿðáàéúàíëûëàð èñÿ “äàü Áîð÷àëûñû”
àäëàíäûðìûøëàð. Áó ÿðàçèëÿð, áèð éàíû
Ýöðúöñòàíûí Äèìàíèñè âÿ Àõàëêÿëÿê, áèð
éàíû Åðìÿíèñòàíûí êå÷ìèø Úàëàëîüëó
(Ñòåïàíàâàí) éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðè èëÿ
ñÿðùÿäëÿíÿí âÿ ñîí ùöäóäëàðû Òöðêèéÿ
òîðïàãëàðûíà äàéàíàí îòëàãëàðëà çÿíýèí
áþéöê äàü ñèëñèëÿëÿðè âÿ ÿòÿêëÿðèäèð.
Ùÿì äÿ Àçÿðáàéúàíûí Ãàçàõ ìàùà-
ëûíûí, Ýöðúöñòàíûí Ãàðà÷þï, Ãàðàéàçû,
Áîð÷àëû ÿùàëèñèíèí ãÿäèì éàéëàãëàðû îë-
ìóøäóð. Äóìàíèñèäÿí Òöðêèéÿ ñûíûðëà-
ðûíà ãÿäÿð îëàí éåðëÿðäÿ ÊÄÃ-íè õàòûð-
ëàäàí “Áàðûíûí ýþëö” (Áîç Áàðûíû õàòûð-
ëàäûð), “Þðäÿêëè ýþë”, “Äèáñèç ýþëö”
(õàëã àðàñûíäà Àéüûð ýþëö äÿ äåéèëèð),
Êîðîüëóíóí Ãûðàòûíûí áó ýþëäÿí ÷ûõàí
ñó àòûíäàí òþðÿäèéè áàðÿäÿ ðÿâàéÿòëÿð
âàð. Óðóç éàéëàñû âÿ ñ. éåðëÿð ìÿëóìäóð.
Òàðèõÿí éóõàðû åëëÿð, ñîíðàëàð äàü
Áîð÷àëûñû äåéèëÿí áó éàéëàãëàðäà èëèí
áöòöí ôÿñèëëÿðèíäÿ ãàðû-áóçó ÿðèìÿéÿí
äàüëàð, äÿðÿëÿð âàð. Äàü ñèëñèëÿëÿðèíèí
éöêñÿêëèêëÿðèíäÿ îëàí “Äèáñèç ýþë” âÿ
îíà éàõûí ÿðàçèäÿ äàøëàøìûø ãî÷, ãîéóí
ñöðöñöíö âÿ ÷èéíè ÷îìàãëû ÷îáàíû (éà-
íûíäà êþïÿéèíè) õàòûðëàäàí ÷ûíãûëëûã (äàü
éûüûíû) ùàããûíäà ãÿäèìäÿí ÿôñàíÿâè
ðÿâàéÿòëÿð éàðàíìûøäûð. Éàç, éàé, ïàéûç
àéëàðûíäà ãàç, þðäÿê ñöðöëÿðè èëÿ äîëó
îëàí “Þðäÿêëè ýþë”öí àäû “Ãàçëûã äàüû”
èëÿ ñÿñëÿøèð.
Áóðàäà “ãàðà äàø”, “ãàðà àðõà÷”,
“ãàðàíëûã äÿðÿ”, “ãàðà éàë” âÿ îíëàðúà
òîïîíèìëÿð êå÷ìèø àäëàðûíäà ãàëûð.
Óúñóç-áóúàãñûç îòëàãëàðû, ÷ÿìÿíëèêëÿðè
îëàí áó éåðëÿð åë àðàñûíäà òàðèõè ìÿëóì
îëìàéàí çàìàíëàðäàí “Ãàðàõà÷” éàé-
ëàãëàðû àäëàíûð. Àíúàã ãàéíàãëàðäà È÷
Îüóç áÿéëÿðèíèí âÿòÿíè ùåñàá åäèëÿí áó
ÿðàçèëÿðäÿ êèëñÿ, õà÷ âÿ õðèñòèàíëûãëà
áàüëû ùå÷ áèð àáèäÿ âÿ äèýÿð íèøàíÿ
éîõäóð.
Áó ÿëàìÿòëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã áåëÿ
ýöìàí åäèðèê êè, áó éàéëàãëàðûí àäû È÷
Îüóç çàìàíëàðûíäà “Ãàðà ãî÷” îëìóø,
åðìÿíèëÿðèí áó ãÿäèì òöðê éóðäëàðûíäà
ìÿñêóíëàøìàñûíäàí âÿ õðèñòèàíëûüûí éà-
éûëìàñûíäàí ñîíðà ãÿäèì òöðê òîïî-
íèìëÿðè åðìÿíè àäëàðû èëÿ ÿâÿç îëóíäóüó
êèìè íÿ çàìàíñà “Ãàðàãî÷” àäû äà
“Ãàðàõà÷”ëà ÿâÿç îëóíìóøäóð.
“Ãàðàãî÷”//”àüãî÷” ùÿì äÿ òöðê
õàëãëàðûíûí ìèôèê òÿôÿêêöðö, íàüûëëàð,
ÿôñàíÿëÿð äöíéàñûíäà õåéèð âÿ øÿðè
òÿìñèë åäÿí èíàìëàðëà áàüëûäûð. Áó
ñÿáÿáäÿí äÿ “ãî÷” àä àíëàìû ãÿäèì
Ñèáèðäÿí, Àëòàéäàí, ×èí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí
áàøëàìûø, òöðê õàëãëàðû éàøàéàí áöòöí
ÿðàçèëÿðäÿ ìöõòÿèëô ìÿíàëàðäà ñàáèò-
ëÿøìèøäèð. Î úöìëÿäÿí “Êàó÷àí-ãî÷î”
(×èíëÿ ùÿìñÿðùÿä ãÿäèì òöðêö òàéôàñû
âÿ éåð àäû); “Ãî÷óëó” (Ýöðúöñòàíäà
êÿíä); “Ãî÷ ßùìÿäëè” (Àçÿðáàéúàíäà
êÿíä); “Ãûçûëãî÷”, “Ãî÷” (Åðìÿíèñ-
òàíäà êÿíä); “Õó÷”//”Ãî÷” (Íàõ÷ûâàí
ÌÐ-ûí Øÿðóð ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ êÿíä);
“Ãî÷äÿðÿ” (Àçÿðáàéúàíûí Òîâóç ðàéî-
íóíäà êÿíä); “Ãî÷îð” (Äÿëè Ãàúàð-
201
Ãî÷ÿð ìÿíøÿëèäèð) Ýöðúöñòàíäà éàéëàã,
éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè); “Ãàðàãó÷” (Åðìÿ-
íèñòàí ÿðàçèñèíäÿ éàéëàã, äàü); Ãî÷ÿëè
øÿõñ àäû. Ãî÷ Êîðîüëó (ãÿùðÿìàíûí
òèòóëó, ëÿãÿáè), “Ãî÷äÿâÿò” (ÕIÕ ÿñðäÿ
Àçÿðáàéúàíäà íÿøð åäèëìèø æóðíàë);
Ãàúàð (Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð),
Ãàúåð (Ãà÷åð Îðóò, 1918 èëäÿ åðìÿíèëÿð
òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð) àäëàðû “ãî÷”
òÿðêèáëèäèð. “Ãþ÷ÿð” àäûíûí òÿùðèô îëóí-
ìóø äåéèìèäèð.
×îõ ýöìàí êè, “ãî÷” àäûíûí áåëÿ
ýåíèø ìÿíà êÿñá åòìÿñè òàðèõèí ìöÿé-
éÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ òöðê õàëãëàðûíûí èã-
òèñàäè ùÿéàòûíäà ãîéóí÷óëóüóí èíêèøà-
ôûíûí ÿñàñ éåð òóòìàñû îëìóøäóð.
Áó òàðèõè ìÿðùÿëÿëÿðÿ ãÿäÿð íàüûë
âÿ ÿñàòèðëÿðäÿ õåéèð âÿ øÿð ãöââÿëÿð êè-
ìè òÿìñèë îëóíàí “Àü ãî÷”, “Ãàðà ãî÷”
ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ áèðýÿ öìóìè ìÿíà âÿ
ìöñáÿò ìöíàñèáÿò ãàçàíìûø, ðÿíýèíèí
àüûíäàí âÿ ãàðàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã
ìöãÿääÿñëÿøìèø, áöòëÿøìèø, õåéèð-
áÿðÿêÿò ñèìâîëó êèìè äÿâÿ, àò âÿ äèýÿð
ùåéâàíëàðëà éàíàøû, òöðê äöíéàñûíûí
ïÿðÿñòèøýàùûíà, îíãîíóíà ÷åâðèëìèøäèð.
Îíà ýþðÿ äÿ òöðêëÿð ùàðàäà éàøàìûøëàð-
ñà, îðàäà äà âàðûíäàí, äþâëÿòèíäÿí,
äÿâÿëÿðèíèí, àòëàðûíûí, ãîéóí ñöðöëÿðèíèí
ñàéûíäàí àñûëû îëàðàã åëäÿ-îáàäà ñå÷è-
ëÿí-ñàéûëàí àäàìëàðûí, áÿëêÿ äÿ åëÿ
“Ãàðàúà ×îáàí” êèìè ñÿäàãÿòëè ÷îáàí-
ëàðûí ãÿáèðëÿðè öçÿðèíäÿ äÿâÿ, àò ùåé-
êÿëëÿðè èëÿ éàíàøû, ãî÷ ùåéêÿëëÿðè äÿ ãî-
éóëìóø, áÿçè ùàëëàðäà áàøäàøëàðû öçÿðèíÿ
ùåéâàí øÿêèëëÿðè ùÿêê åòìèøëÿð. Áåëÿëèê-
ëÿ äÿ, ùåéâàíëàð ÿáÿäè îëàðàã àáèäÿ-
ëÿøìèø, ÷îõÿñðëèê ìöãÿääÿñ õàòèðÿëÿðÿ
÷åâðèëìèøäèð. Áó áàõûìäàí “Ãàðà ãî÷”
àäû, äàü Áîð÷àëûñû éàéëàüûíäà “ãî÷”/
”ãîéóí” ñöðöñöíÿ áÿíçÿéÿí äàøëàøìûø
àáèäÿ – “éîëóì ÷ûíãûë” ùàããûíäà íÿñèë-
ëÿðäÿí-íÿñèëëÿðÿ êå÷ÿí ðÿâàéÿòëÿ áàüëû
îëà áèëÿð. Éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè,
éàéëàüûí èëê àäûíûí “Ãàðàõà÷” äåéèë,
“Ãàðà ãî÷” îëäóüó äàùà èíàíäûðûúûäûð.
 ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Áàáàéåâ Ñ. Íàõ÷ûâàíäà “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” òîïîíèìëÿðè. Á., 1999.
ÃÀÐÜÀ-ÃÓÇÜÓÍ – ãàíà ùÿðèñ, ëåøÿ
ãîíàí ãóøëàðäàíäûð. ÊÄÃ-äÿ ãàðüà èëÿ
ãóçüóíóí àäëàðû ÷îõ âàõò áèð éåðäÿ-
ãîøà ÷ÿêèëèð. Èíàì âÿ åòèãàäà, ùÿòòà
ãàéíàãëàðûí âåðäèéè õÿáÿðÿ ýþðÿ, áó
ãóøëàð íÿ âàõò, ùàðàäà äþéöø-âóðóø
áàøëàéàúàüûíû, ãàí òþêöëöá þëöì-èòèì
îëàúàüûíû þíúÿäÿí áèëèð âÿ ó÷óá áóðàéà
òîïëàøûðëàð. “Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí
áîéû”íäà àòàíûí – Äèðñÿ õàíûí ÿëè èëÿ
îüóë – Áóüàú ãûøäà-éàçäà ãàðû-áóçû
ÿðèìÿéÿí Ãàçûëûã äàüûíäà þëöìúöë éà-
ðàëàíûð. Àíà áèð äÿñòÿ õàíûìëà îüëóíó
àõòàðìàüà ýÿëèð. Îíëàð áèð äÿðÿéÿ
ãàðüà-ãóçüóíóí åíèá-ãàëõäûüûíû ýþðöá
àòëàðûíû îðàéà ñöðöðëÿð, ýÿëèá Áóüàúû
“àëúà ãàíà áóëàøìûø” ùàëäà òàïûðëàð. Åëÿ
áóíà ýþðÿ äÿ, “Ãàðüà-ãóçüóí ãàí
ýþðöá, îüëàíûí öñòèíÿ ãîíìàã èñòÿðäè”
(Ä-269) ñþçëÿðè èëÿ äàñòàí÷û ôèêðè
òàìàìëàéûð.
Éàõóä “Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû
áîéû”íäà ãûçûíû Ãàíòóðàëûéà âåðìÿéÿ
ìÿúáóð îëàí Òðàáçîí òÿêöðö ñîíðàäàí
ïåøìàí îëóð. Ãûçûíû ãàéòàðìàã ö÷öí
îíëàðûí àðõàñûíúà àëòû éöç äþéöø÷ö
ýþíäÿðèð. Ñåëúàí äà, Ãàíòóðàëû äà áó
ýÿëÿí éàüûéëà âóðóøóðëàð. Ãàíòóðàëû äþ-
éöøÿ-äþéöøÿ áèð äÿðÿéÿ åíèá ýþðöíìÿç
îëóð. Áó âàõò Ãàíòóðàëûíûí àòà-àíàñû
ýÿëèð. Ãûçäàí îüëàíëàðûíû ñîðóøóðëàð.
Ñåëúàí äåéèð:”Íÿ éåðäÿ åíèð-ãàðûøóð òîç
âàðñà âÿ íÿ éåðäÿ ãàðüà-ãóçüóí
îéíàðñà...” (Ä-1952) Ãàíòóðàëû îðàäàäûð.
Îüóç åëëÿðèíäÿ àëïëàð, ãûç-ýÿëèíëÿð
äàùà ÷îõ øàùèíÿ, ãàçà áÿíçÿäèëäèéè
ùàëäà, äöøìÿíäÿí ñþç ýåäÿíäÿ, áèð
ãàéäà îëàðàã, ãóçüóí éàäà äöøöð. Îíëàð
èï öçÿíýèëè, êå÷ÿ áþðêëö, àçüûí äèíëè,
íÿùàéÿò, ãóçüóí äèëëè êàôèð àäëàíäûðûëûð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
202
ÃÀÐÜÛ – äöç âÿ ñÿðò ýþâäÿëè ÷îõèëëèê
ãàìûø íþâö. Ãàðüûäàí óçóí ñöíýö, íèçÿ
(ýþíäÿð, úèäà) âÿ á. äþéöø àëÿòëÿðè
äöçÿëäèëèðäè. Áóíëàðûí óçóíëóüó àëòìûø
ÿë òóòàúàüû ãÿäÿð îëóá óçàã ìÿñàôÿäÿí
äöøìÿíè ìÿùâ åòìÿê èìêàíû âåðèðäè.
Ñöíýö, íèçÿ, ýþíäÿð, úèäà áó ñèëàùëàðûí
àäû îëñà äà, îíëàðûí ùàìûñûíà ãàðüû
äåéèëèðäè: “Ãàðüó úèäà îéíàäàíëàð âàðäû,
ýÿëäè” (Ä-1378); “Ãàðüó äèëëö óç ñöýö-
ìè ãàïäûì” (Ä-2073); “Ãàðüó äàëû
ñöýöíè ìàíà âåðýèë” (Ä-24513).
ÃÀÐÓÚÛÃ – äþéöø÷öíöí áèëÿéèíÿ
áàüëàäûüû äÿìèð çèðåù. “Ãîë÷àã” ñþçö
èëÿ åéíè ìÿíàäà îëóá áó ñþçöí èëêèí
ôîðìàëàðûíäàí áèðèäèð. “Ãàðóúûã” ñþçö
ÊÄÃ-äÿ áèð äÿôÿ èøëÿíìèøäèð. “Óðó
äóðäû, òàâëàäàí áèð øàùáàç àò ÷ûõàðäû,
ÿéÿðëÿäè, ýåéèìèí ýåéäè. Äèçúèê, ãàðó-
úûã áàüëàíäû” (Ä-26113).
ÃÀÐÓÍ ÅËÈ – áóýöíêö ßðçóðóì áþë-
ýÿñè, ÊÄÃ-äÿ àíúàã ÕI áîéäà ðàñò ýÿ-
ëèíèð. Áóðàäà Ãàçàí áÿý äåéèð: “Àòëà
Ãàðóí åëèíÿ ÷àïãóí éàïäûì...“
(Ä-2801).
Ðîìà èñòèëàñûíäàí þíúÿ ßðçóðóì
Ãàðóí àäëàíìûøäûð. Ãàéíàãëàðäà áó ãà-
ëà ùàñàðûíûí Áèçàíñ ãåéñÿðè II Òåîäîå-
éîíîëèñ òÿðÿôèíäÿí òèêèëäèéè ãåéä îëóíóð.
Èëê Èñëàì éàçûëàðûíäà áóðà “Ãàëè-ãàëà” –
äåéÿ àíûëûð. Åðìÿíè âÿ éóíàí ìöÿëëèô-
ëÿðèíèí (Ñòðàáîí, ÕII) ÿñÿðëÿðèíäÿ
“Êàðàíèòèñ” “Êàðåíèòèäå” êèìè éàçûëàí
“Êàðèí”, “Êàðíîé”, “Êàëàê” ÊÄÃ-äÿ
Ãàðóí åëè áè÷èìèíäÿ òÿãäèì îëóíóð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
ÃÀÉÛ – 24 îüóç áîéóíäàí áèðè.
Ì.Êàøüàðëû, Ðÿøèäÿääèí âÿ ßáöë Ãàçè
Áàùàäûð õàí áó áîéó ÿí ãÿäèì, êþêëö,
øÿðÿôëè äþéöøêÿí áîéëàðäàí áèðè êèìè
ýþñòÿðèð.
ÊÄÃ-äÿ áåëÿ õàòûðëàíûð: “Ãîðãóò
àòà àéûòäû: “Àõûð çàìàíäà õàíëûã ýåðö –
Ãàéûéà äÿýÿ, êèìñÿíÿ ÿëëÿðèíäÿí àëìà-
éà àõûð çàìàí îëóá ãèéàìÿò ãîïóíúà”.
Îñìàíëû õàíÿäàíëûüû Ãàéû áîéóí-
äàí ýÿëèð. IX-X éöçèëëèêëÿðäÿ Îüóç
Éàáãó äþâëÿòèíäÿ ãàéûëàð ùàêèì îë-
ìóøëàð. Ãàéíàãëàðà ýþðÿ, Ãÿçíÿâè
ùþêìäàðû Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè áó
áîéäàíäûð.
Ãàéû åòíîòîïîíèìè Àíàäîëóäà
ýåíèø éàéûëûá.
ßäÿáèééàò:
Ñöìåð Ô. Îüóçëàð (Òöðêìåíëåð).
2 áàñêû, Àíêàðà, 1980.
ÃÀÉÛÍ, ÀÜÚÀÃÀÉÛÍ, ÒÎÇÀÜÀÚÛ
– ÊÄÃ-íèí “Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåýíÿê
áîéó”íäà ßìÿíèí äèëèíäÿí äåéèëìèø
øåèðäÿ áåëÿ áèð ìèñðà âàðäûð: “Ãàéûí äàëû
éåëÿýèíäÿí ñóì àëòóíëó ìÿíèì îõóì!”
(Ä-20711). Àáèäÿíèí ñàäÿëÿøäèðèëÿðÿê
íÿøð åäèëìèø ìÿòíèíäÿ ùÿìèí ìèñðà
îõóúóéà “Ãàéûí áóäàüûíäàí éîíóëäó
îõóì, ëÿëÿêëè, ãûçûëû ìþùöðëö îõóì!”
øÿêëèíäÿ ÷àòäûðûëìûøäûð.
Àü ãàáûãëû îëäóüóíà ýþðÿ Ãàéûí
àüàúûíà ùÿì÷èíèí Àüúàãàéûí äåéèëèá.
Àüúàãàéûíûí èñÿ, áÿëëè îëäóüó òÿê, áèð
àäû äà òîçàüàúûäûð. ÊÄÃ-äÿ ìÿùç åëÿ
ãàáûüûíûí äà àüëûüûíû áèëäèðìÿê ö÷öí
áóíà “òîç”ëà éàíàøû, “àü òîç” äà äåéèëèá.
Àáèäÿíèí ö÷öíúö -”Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéû”íäà áèð äÿôÿ “àü
òîç”à, áèð äÿôÿ äÿ “òîç”à òóø îëóðóã.
Èýèäëèê ýþñòÿðìèø Áåéðÿê ö÷öí áÿçèð-
ýàíëàð áàøãà øåéëÿðëÿ éàíàøû, “àü òîçëó
ãàòû éàé”äà àëûðëàð. Éåíÿ äÿ åëÿ áó áîé-
äà Áåéðÿê þç îõ-éàéûíû þéÿðêÿí “Àéüûð
âåðöá àëäóüûì, àü òîçëó ãàòû éàéûì”
(Ä-1093) äåéèð.
Áó þðíÿêëÿðäÿêè “àü òîçëó”, “òîç-
ëó”íóí åëÿ “àüúàãàéûí”, “ãàéûí”
203
îëäóüóíó ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Àáèäÿíèí
ñàäÿëÿøäèðèëìèø ìÿòíèíäÿ ñþçö ýåäÿí
íöìóíÿëÿð “Äÿñòÿéè àü òîçëó áèð ìþù-
êÿì éàé”, “Äÿñòÿéè àü òîçëó ìþùêÿì
éàéûì” øÿêëèíäÿ âåðèëèá âÿ áóðàäà
ýþðöíäöéö òÿê, éàéûí äÿñòÿéèíèí “àü
òîçëó” îëìàñû ìÿíàíû äÿéèøäèðèá. Áóí-
äàí ñàâàéû, èêèíúè íöìóíÿäÿêè “òîç-
ëó”äàí ÿââÿë áèð “àü”ûí äà Äðåçäåí
íöñõÿñèíäÿ éîõäóð. Îüóçëàð þç éàé-îõ-
ëàðûíû òîðïàãëàðûíäà ñûõ-ñûõ áèòÿí àüúà-
ãàéûí-ãàéûí àüàúëàðûíäàí äà äöçÿë-
äèáëÿð. Áó ßìÿíèí äèëèíäÿí äåéèëìèø
øåèðäÿêè íöìóíÿäÿí, åëÿúÿ äÿ èêèíúè
áîéäà þçöíÿ éåð àëìûø “ö÷ éåëÿêëè ãàéûí
îõëàð àòûëäû”äàí àéäûí ýþðöíöð.
Àüúàãàéûí-ãàéûí àüàúûíûí èñÿ äîü-
ðóäàí-äîüðóéà àüòîç-òîç àüàúû îëìàñûíû
òÿñäèãëÿéÿí òÿäãèãàò÷ûëàð ÷îõäóð.
Ìÿñÿëÿí; Á.Þýÿë éàçûð: “Òöðêëÿð ÿí èéè
âÿ ñàüëàì îõëàðûíû ãàéûí àüàúûíäàí éà-
ïàð âÿ òîç äåäèêëÿðè éàé öçëöêëÿðèíè äÿ
ãàéûí àüàúû ãàáûãëàðûíäàí ÷ûõàðûëàðäû.
Éàéûí öçÿðèíÿ éàïûøäûðûëàí áó ãàáûãëàð
éàéû äàùà åëàñòèê áèð ùàëäà ñàõëàéûðäû.
ßñàñÿí ÿñêè òöðêëÿð ãàéûí àüàúûíà äà òîç
äåðëÿðäè (Á.Þýÿë).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÃÀÉÒÀÁÀÍ – äÿâÿëÿðèí ñàõëàíäûüû
éåð, àðõàú. (I, Ä-182 327; IV, Ä-1396,
1454; VI, Ä-19612, VII, 2128,13; X, 2625,
2691; XII, 2992).
I áîéäà Äÿäÿ Ãîðãóä Áóüàúûí àòà-
ñûíà äåéèð: “Ùåé Äèðñÿ õàí! Áÿýëèê âåð-
ýèë áó îüëàíà...! Ãàéòàáàíäà ãûçûë äÿâÿ
âåðýèë áó îüëàíà, éöêëÿò îëñóí...!
(Ä-182). IV áîéäà Óðóç äåéèð: “Ãàéòà-
áàíäà ãûçûë äÿâÿ ÿñÿí îëñà, òþðöìè
âåðöð, Àü àéûëäà àüúà ãîéóí ÿñÿí îëñà,
ãóçó âåðöð (Ä-1454); VII áîéäà êàôèð
ÿëèíäÿí àçàä îëàí Ãàçëûã ãîúà îüëó
Éåýíÿêäÿí ñîðóøóð: “Ãàéòàáàíûí ìà-
éàñûíû éóêëö ãîéäóì, íÿðìèäèð, ìà-
éàìûäûð àíû áèëñÿì. Éåýíÿê úàâàá âåðèð:
Ãàéòàáàíûí ìàéàñûíû éöêëö ãîéäóí, íÿð
îëäó (Ä-2128,13) âÿ ñ.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÃÀÇ – ñó ãóøó. ÊÄÃ-íèí äèëèíäÿ áÿí-
çÿòìÿ åëåìåíòè êèìè èøëÿíìèøäèð: “Ãàçà
áÿíçÿð ãûçûìûí – ýÿëèíöìöí ÷è÷ÿýè
îüóë!” (Ä-52).
Áóðàäà áÿíçÿäèëÿí ÿñëèíäÿ òöðêëÿ-
ðèí äàñòàí ãÿùðÿìàíû îëàí Àëï ßð Òîí-
ãàíûí Ãàç àäëû ãûç ãàðäàøûíûí – áàúû-
ñûíûí (Ì.Êàøãàðëû äèâàíûíà ýþðÿ ßôðàñè-
éàáûí ãûçûíûí) àäûäûð. Áóðëà õàòóí “Ãàçà
áÿíçÿð ãûçûì-ýÿëèíöì” äåéÿðêÿí Ãàçû
ýþçÿëëèê òèìñàëû îëàðàã ýþçëÿð þíöíäÿ
úàíëàíäûðûð.
ÃÀÇÀÕ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ ãàçàõ äèëè-
íÿ 1950 èë ðóñúà Áàêû íÿøðèíäÿí ÷åâðèë-
ìèøäèð. Îíó ß.Êîíûðàòáàåâ èëÿ Ì.Áàé-
äèëäàåâ òÿðúöìÿ åòìèøëÿð. Êèòàáà ß.Êî-
íûðàòáàåâ þí ñþç éàçìûøäûð. Ìöòÿðúèì-
ëÿðèí åòèðàôûíà ýþðÿ îíëàð òÿðúöìÿäÿ
Â.Áàðòîëäóí ðóñ äèëèíäÿ íÿøðèíè ÿñàñ
ýþòöðñÿëÿð äÿ, áÿçè ñþçëÿðèí âÿ èôàäÿ-
ëÿðèí îõóíóøóíäà Ì.Åðýèíèí ÷àï åòäèð-
äèéè Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí íöñõÿëÿðèíèí
ôàêñèìèëåñèíäÿí äÿ èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.
Þí ñþçäÿ ß.Êîíûðàòáàåâ ÊÄÃ
öñëóáóíóí äàñòàí öñëóáóíà éàõûíëûüûíû
õöñóñè ãåéä åäèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, ÊÄÃ-
éÿ Èñëàì åëåìåíòëÿðè IX-X éöçèëëèêëÿðäÿ
äåéèë, XV éöçèëëèêäÿ ýÿòèðèëìèøäèð.
Ìöÿëëèô áóíóíëà ÊÄÃ Îðòà Àñèéàäà
ôîðìàëàøûá Àíàäîëó, Àçÿðáàéúàí áþë-
ýÿëÿðèíäÿ éàçûéà àëûíäûüûíû íÿçÿðÿ
÷àðïäûðìàã èñòÿìèøäèð. ×öíêè îíóí ñîí-
ðàêû ãåéäëÿðèíäÿ äÿ ÿñàñ äèããÿò ÊÄÃ-
íèí ìÿùç Îðòà Àñèéàäà éàðàíìàñûíà,
ñöæåò õÿòòèíèí IX-X éöçèëëèêëÿðäÿ Ñûð-
Äÿðéà ÿòðàôûíäà áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðè
ÿêñ åòäèðäèéèíÿ éþíÿëìèøäèð. ÊÄÃ-äÿ
øàìàíèçì, òîòåìèçì åëåìåíòëÿðèíèí,
ãîïóç êóëòóíóí ýöúëö îëìàñûíû äà
204
ìöÿëëèô ìÿùç Îðòà Àñèéà ðåýèîíó èëÿ
áàüëàéûð. Áöòöí áó áèðòÿðÿôëè, éàíëûø
ôèêèðëÿð “Þí ñþç”äÿ àõûðà ãÿäÿð äàâàì
åòäèðèëèð. Òÿáèè êè, ÊÄÃ îüóçíàìÿëÿ-
ðèíèí áó âÿ éà äèýÿð áþëýÿäÿ éàðàíìàñû
ùàããûíäà åëìäÿ áàø âåðÿí ìöáàùèñÿëÿð
ôîëêëîðøöíàñëûüûí ïðåäìåòè äåéèëäèð.
Äàñòàíû éàëíûç Àçÿðáàéúàíëà áàüëàéàí-
ëàð éàíëûøëûüà éîë âåðäèêëÿðè êèìè, îíó
éàëíûç Îðòà Àñèéà èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðÿíëÿð
äÿ åéíè ñÿùâÿ éîë âåðèðëÿð. Áóíà ýþðÿ
äÿ, ß.Êîíûðàòáàåâ Ù.Àðàñëû âÿ Ì.Òÿù-
ìàñèá íÿøðèíäÿ úîüðàôè àäëàðûí Ãàôãàç
áþëýÿñèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû ÿëåéùèíÿ
÷ûõûðñà äà, þçö òàðèõè ùàäèñÿëÿðèí èçàùûí-
äà ñóáéåêòèâëèéÿ ãàïûëûð.
Òÿðúöìÿ÷èëÿð êèòàáà “Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” àäûíû äåéèë, Ãîðãóä Àòà àäûíû
âåðìÿëÿðèíè áåëÿ èçàù åäèðëÿð: Äÿäÿ àòà-
áàáà ìÿíàñûíäà îëóá ñàê (Èðàí íÿçÿðäÿ
òóòóëóð) ìÿíøÿëè ñþçäöð. Àòà èñÿ òöðê-
ëÿðèí äîüìà ñþçöäöð.
ÊÄÃ-äÿ Ãîðãóäóí þâëèéà éîõ,
àêûí (îçàí) êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè
îíó äàñòàí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè åäèð.
Ìöÿëëèô Ãîðãóäóí ìöãÿääèìÿäÿ äå-
äèéè àòàëàð ñþçöíö ìöàñèð ãàçàõ àòàëàð
ñþçëÿðè èëÿ òóòóøäóðóð, îíëàðûí îõøàðëû-
üûíû õöñóñè ãåéä åäèð. ÊÄÃ-äÿ ìèôîëîæè
âÿ øÿúÿðÿ-òàðèõ åëåìåíòëÿðèíèí ìþâ-
úóäëóüóíó ìöÿëëèô Òÿïÿýþçëÿ Áàñàòäà,
Áàéûíäûð õàíëà Ãàçàíäà ýþðöð. ß.Êîíû-
ðàòáàåâÿ ýþðÿ, áèðèíúèëÿð ìèôîëîæè, èêèí-
úèëÿð òàðèõè îáðàçëàðäûð. Ùÿì äÿ î, Áà-
éûíäûðû ìÿùç Àçÿðáàéúàíëà ÿëàãÿëÿí-
äèðèð.
ß.Êîíûðàòáàåâÿ ýþðÿ, ÊÄÃ-äÿ IX-
X éöçèëëèêëÿðèí Ñûð-Äÿðéà áîéóíäàêû
Éåíãèêÿíä ìÿðêÿç îëìàãëà Îüóç-ãûï-
÷àã áèðëèéè, òöðêìÿíëÿðëÿ ïå÷åíåãëÿðèí
àðàñûíäà (922-956) ÷ÿêèøìÿëÿð, Øàù
Ìÿëÿéèí 1043 èëäÿ Ñûð-Äÿðéàäàí ýåò-
ìÿñè, îíà ãàðøû öñéàí ÿêñ åäèëìèøäèð.
ÊÄà Îüóç-ãûï÷àã óëóñóíäà éàðàíäûüû
ö÷öí ìÿùç áó óëóñóí òàðèõèäèð.
 ÊÄÃ áîéëàðûíûí ôîðìàëàøäûüû, òÿ-
øÿêêöë òàïäûüû òàðèõ áèð ÷îõ ãîðãóäøö-
íàñëàðû äöøöíäöðäöéö êèìè, ß.Êîíûðàò-
áàåâèí äÿ äèããÿòèíäÿí êÿíàðäà ãàëìà-
ìûøäûð. Áó áàõûìäàí î, áîéëàðû ö÷ òàðèõè
äþâðÿ áþëöð:
1) Îüóç-ãûï÷àã óëóñóíóí áèðëèéè
äþâðöíäÿ éàðàíìûø áîéëàð. Áóðàéà î,
“Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áî-
éû”íû, “Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí áîéû”-
íû, “Ãàíãëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áîéû”íû,
“Äóõà îüëó Äÿëè Äîìðóë áîéû”íû âÿ
“Áàñàòûí Äÿïÿýþçö þëäöðäöýè áîé”ó
äàõèë åäèð.
2) Òöðêìÿíëÿðëÿ ïå÷åíåãëÿðèí îòóç
äþðä èëëèê ÿëàãÿñè, ÷ÿêèøìÿëÿðè òàðèõèíè
ÿêñ åòäèðÿí ùàäèñÿëÿð. Áóðàéà Ãàçàí,
îíóí îüëó Óðóç ÿòðàôûíäà úÿðÿéàí åäÿí
ßýðÿê, Ñÿýðÿê, ßìðàíëà áàüëû áîéëàðû
äàõèë åäèð. Ìöÿëëèôÿ ýþðÿ, ßýðÿêëÿ Ñÿý-
ðÿê èò àäûäûð âÿ îíëàð Ãàçàíûí ÿñèð äöø-
ìöø àðâàäû Áþðëö Ñóëóäàí äîüóëìóøëàð.
Àíúàã îíëàð Ãàçàíûí áàòûðëàðû êèìè
ÊÄÃ-éÿ äàõèë îëìóøëàð.
3) Îüóç-ãûï÷àã óëóñóíóí äàüûëìà-
ñûíû ýþñòÿðÿí áîéëàð. Ãûï÷àãëàð Áåéðÿéè
þëäöðöðëÿð, Ãàçàí äà Àðóçó þëäöðöð. Áó
ùàäèñÿíè î, òöðêìÿíëÿðèí øàù Ìÿëèêëÿ
îüëó ßëèíè þëäöðìÿñèíèí ïðîòîòèïè êèìè
ãÿáóë åäèð.
ß.Êîíûðàòáàåâ “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéû” èëÿ ãàçàõëàðûí “Àë-
ïàìûñ” äàñòàíûíû ãûñàúà äà îëñà, ìöãà-
éèñÿ åäèð. Àëïàìûñûí ãàéû òàéôàñûíäàí
îëäóüóíó äåéèð. Íÿùàéÿò, ñîíäà ÊÄÃ-
íèí Îðòà Àñèéàäà éàðàíûá, Ãàôãàçäà,
Àíàäîëó áþëýÿñèíäÿ éàçûéà êþ÷ö-
ðöëäöéöíö áèëäèðèð.
ÊÄÃ-íèí òÿáëèüè, éàéûëìàñû áà-
õûìûíäàí áó íÿøðèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè
âàðäûð.
ßäÿáèééàò:
Êîðêûò Àòà êèòàáû. Îðûñ òèëèíåí àóäàð-
üàíäàð. Êîíûðàòáàåâ ß., Ì.Áàéäèëäàåâ.
Àëìàòû, 1986.
Ôöçóëè Áàéàò
205
ÃÀÇÀÍ ÕÀÍ – Óëàøîüëó Ñàëóð
Ãàçàí – Õàíëàð-õàíû, Óðóçóí àòàñû, Ãà-
ðàýöíÿíèí ãàðäàøû. II,III,IX,XI áîéëàðäà
èøòèðàê åäèð.
Ãàçàíçÿìè – Úÿáðàéûë ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ, Ãàçàíýþë âÿ Ãàçàíýþë äöçö –
Òîâóç ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ éåð àäëàðû; Ãà-
çàíáóëàã – Ýîðàíáîé ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ
êÿíä; Ãàçàí ãàéàñû – Ýöðúöñòàí Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí Ôàõðàëû êÿíäè ÿðàçèñèíäÿ
Ýþçÿë äàüûíûí çèðâÿñèíäÿ ãàéà; Ãàçàí-
ýþë éàéëàñû, Ãàçàíýþë àøûðûìû – Íàõ÷û-
âàí ÌÐ ÿðàçèñèíäÿ éåð àäëàðû; Ãàçàíýöë
– Çàãàòàëà ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ êÿíä.
ÃÀÇÛËÛÃ ÃÎÚÀ – Éåýíÿéèí àòàñû,
Áàéûíäûð õàíûí âÿçèðè, äöíéàýþðìöø, èøÿ
éàðàéàí, ãàáà äèçëè èýèä. Äàø Îüóçäàí
Áöýäöç ßìÿíèí ãàéíû, È÷ Îüóç áÿéè.
“Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåýíÿê áîéû”íäà
èøòèðàê åäèð.
ÃÀÇÛËÛà ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÉÅÝÍßÊ –
È÷ Îüóç áÿéè. Àòàñûíûí äóñòàã îëìàñû
õÿáÿðèíè îí àëòû èëäÿí ñîíðà Ãàðàýöíÿ
îüëû Ãàðà Áóäàãäàí àëäûãäàí ñîíðà îíó
õèëàñ åäèð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìà-
ëàíäûüû áîé”äà Éåýíÿê áÿé áåëÿ õàðàê-
òåðèçÿ îëóíóð: “×àéà áàãñà ÷àëóìëó, ÷àë
ãàðàãóø ÿðäÿìëö, ãóðãóðìà ãóøàãëó,
ãóëàüû àëòóí êöáÿëè, Ãàëûí Îüóç áÿý-
ëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûãûúû Ãàçëûã ãîúà
îüëû áÿý Éåýíÿê ÷àïàð éåòäè” (Ä-618).
ÊÄÃ-íèí “Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåý-
íÿê áîéû” îíóí èýèäëèéèíäÿí áÿùñ åäèð.
ÃÀÇËÛÃ – äàü àäû. ÊÄÃ-äÿ úöìëÿ
òÿðêèáèíäÿ 41 äÿôÿ àäû ÷ÿêèëèð: 7 äÿôÿ
Ãàçëûã äàüû: I,Ä-278, 279, 2710, 285, 286,
287,288; 13 äÿôÿ Ãàçëûã ãîúà II, Ä-6110,
IV, Ä-1515; VII, Ä-2024, 2028, 2032,
2034, 2037,9, 20311, 2041, 20911, 2116;
18 äÿôÿ ãàçëûã àòëàð: I, Ä-244, 252, 265;
IV, Ä-13813; VI, Ä-1749, 2817, 2963,
29612, 1979, 2002; IX, Ä-24411; Õ,
Ä-2579, 2673, 2705; XII, Ä-2969, 2932,
2971, 2993 êèìè õàòûðëàíûð.
I áîéäà Äèðñÿ õàí Îüóç áÿéëÿðè èëÿ
“Êþêñö ýþçÿë” ãàáà äàüà îâà ÷ûõûð,
õàèíëÿðèí ñþçö èëÿ éåýàíÿ îüëóíó
îõëàéûð. Îüëóíóí îâäàí ýåðè äþíìÿäè-
éèíè ýþðÿí àíà íàðàùàò îëóð, îíó àõòàð-
ìàã ö÷öí ãûøäà-éàçäà, ãàðû-áóçó
ÿðèìÿéÿí Ãàçëûã äàüûíà ýåäèð. Îðàäà
àë-ãàí è÷èíäÿ éàòàí îüëóíó ýþðöá,
“Àãàð ñÿíèí ñóëàðûí, Ãàçëûã äàüû, àãàð
êèáè, àãìàç îëñóí! Áèòÿð ñÿíèí îòëàðûí,
Ãàçëûã äàüû, áèòÿð èêÿí, áèòìÿç îëñóí” –
äåéÿ ãàðüûø åäèð (Ä-27);
VII áîéäà Áàéûíäûð õàíûí ñöëàëÿ-
ñèíèí âÿçèðè Ãàçëûã ãîúàäàí ñþùáÿò
ýåäèð: “Ãàçëûã ãîúà äåðëÿðäè, áèð êèøè âàð
èäè, Áàéûíäûð õàíûí âÿçèðè èäè” (Ä-2024);
III áîéäà Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíäà
ñàü éàíûíäà Óðóç, ñîë éàíûíäà Ãàçëûã
ãîúà îüëó áÿý Éåýíÿê îòóðóð (Ä-677);
I âÿ Õ áîéëàðäà “Éåëèñè ãàðà “ãàçëûã
àòëàðûí” àäû ÷ÿêèëèð (Ä-244, 2932);
ÕII áîéäà Áåéðÿê îíà õÿéàíÿò
åäÿí Óðóçà, ñèçèí ùèéëÿíèçè áèëñÿéäèì
“Ãàðàãî÷äà ãàçëûã àòûìà áèíÿðäèì” –
äåéèð (Ä-2993) âÿ ñ.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó áèëäèðèð êè, îðòà ÿñð
åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ Ãàçëûã äàüûíûí
àäû “Àðà-Êàç” êèìè êå÷èð. Î, ùàçûðäà
Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ãàëàí áó äàüû
ùÿì äÿ “Àëà ýþç” (åë àðàñûíäà “Àëâûç”)
äàüû èëÿ åéíèëÿøäèðèð.
Â.Â.Áàðòîëä Ãàçëûã äàüûíûí Ãàôãàç
ñûðà äàüëàðûíäàí áèðè îëà áèëÿúÿéèíè ãåéä
åäèð. Àíúàã Õ.Êîðîüëó áó ôèêðè ìÿãáóë
ñàéìûð. “Ìàíàñ” åïîñóíäà äà “Ãàçëûã”
éåð àäëàðûíà ðàñò ýÿëèðèê. Ãàéíàãëàðäà
Äàøêÿíäëÿ Ñàéðàì àðàñûíäà “Ãàçëûã”
àäëû êè÷èê áèð äàüûí îëäóüó äà ãåéä
åäèëèð (Î.Øàèã).
Àðàøäûðûúûëàðûí ôèêðèíúÿ, áó äàüûí
úîüðàôè êîîðäèíàòû ùÿëÿëèê äÿãèã
äåéèëäèð.
206
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952, ñ.100.
ÃßÄÈÌ ÒÖÐÊ ÃÀÒÛ – ÊÄÃ-äÿ åëÿ
èôàäÿëÿð ìþâúóääóð êè, îíëàðà ñîíðàêû
äþâð ÿäÿáè ìàòåðèàëëàðûìûçûí äèëèíäÿ
ðàñò ýÿëìèðèê. Åëÿ ëöüÿò âàùèäëÿðè ìö-
øàùèäÿ åäèëèð êè, îíëàðû éàëíûç ÿñêè òöðê
ìÿíáÿëÿðèíäÿ ãåéäÿ àëìàã ìöìêöí
îëóð. Ñþçëÿðèí ìöÿééÿí áèð ãèñìè
XIII-XVI ÿñðëÿð ÿäÿáè ìàòåðèàëëàðûìû-
çûí ÷îõ àç áèð ùèññÿñèíäÿ ãàëûã ñÿúèééÿñè
äàøûéûð. Áàøãà áèð ãèñìèíÿ èñÿ öìóìÿí
ÿäÿáè-áÿäèè äèë íöìóíÿëÿðèìèçäÿ òÿñà-
äöô åäèëìèð, ùÿìèí ñþçëÿðèí èçëÿðèíÿ
éàëíûç ìöàñèð øèâÿëÿðèìèçäÿ ðàñòëàøûðûã.
Áÿçè ôàêòëàðà íÿçÿð ñàëàã.
Àâà áèíìÿê – îâà ÷ûõìàã, îâà ýåò-
ìÿê. Ìÿñ.: “Àâà áèíýèë, êþíëöí à÷ûë-
ñóí!” – äåäè” (Ä-2406).
Àâ ÷ûüûðòìàã – îâà ùàçûðëàøìàã,
îâà òÿäàðöê ýþðìÿê. Ìÿñ.: “Ö÷ ýöí
äÿõè Áÿêèëè àâ – øèêàð ÿòèëÿ ãîíàã-
ëàéàëûì, áÿýëÿð!” – äåäè. Àâ ÷ûüûðòäûëàð”
(Ä-2375).
Àãûí – ÷àïãûí, áàñãûí, òàëàí, ãàðÿò.
Ìÿñ.: “Ãàðûúûã àéäûð: “Áàñàò øèìäè
àãûíäàí ýÿëäè” (Ä-22013).
Àãûí÷û – ÷àïûá-òàëàéàí, áàñãûí
åäÿí, ùöúóì åäÿí; úÿëä, èòè, ñöðÿòëè
äÿñòÿ âÿ ñ. Ìÿñ.: “Àãûí÷ûëàð êàôèðèí
åëèí-ýöíèí óðóá ãûçûí-ýÿëèíèí ÿñèð
åòäèëÿð” (Ä-2527).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäè àç äà îëñà
äèýÿð îðòà ÿñðëÿð ÿäÿáè ìàòåðèàëëàðûìûçûí
äèëèíäÿ äÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìÿñ.: Ýþç-
ëÿðöí àãûí äèëäÿ ãîìàäû òàãÿò (ÃÁ,
XIV, 547); Àâ÷û, àãûí÷û àðñûç ýÿðÿê
(ÎÍ, XV, 52).
Ìàùìóä Êàøüàðëû “Äèâàí”ûíäà:
àãûí÷û – úÿëä, èòè, ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí
äÿñòÿ; ýåúÿ ùöúóì åäèá äöøìÿíè äàüû-
äàí ÿñýÿð (áàõ: ÄÒÑ, 48; ÌÊ,-èíä; 31).
 Â.Ðàäëîâ “àãûí÷û” ñþçöíö âàõòèëÿ
ÿñýÿð, òàëàíà ãàðÿòÿ ýþíäÿðèëÿí, ãàðÿò÷è
êèìè ìÿíàëàíäûðìûøäûð (áàõ: Ðàä. I,
100).
Àãûí âåðìÿê – ÷àïãûíà, áàñãûíà
èúàçÿ âåðìÿê. Ìÿñ: “Àãûí âåðäè, ÷à-
üûðòäû. Àãûí÷û äÿðèëäè” (Ä-25412).
Àãûí äèëÿìÿê – ÷àïãûíà, áàñãûíà
ýåòìÿê ö÷öí èúàçÿ èñòÿìÿê. Ìÿñ.:
“Òóðäû Ãàçàí áÿýäÿí àãûí äèëÿäè”
(Ä-25411).
Àüûç – ñÿðùÿä. Ìÿñ.: “Äîãóç òö-
ìÿí Ýöðúöñòàí àüçûíà âàðóá ãîíäû,
ãàðàâóëëûã åéëÿäè” (Ä-23611).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: àüûç –
äöøìÿí ùöäóäó, ñÿðùÿä âÿ ñ. (áàõ:
Ðàä., I, 179; TS, I, 10; Ìàë. 335; Òÿô.,
37; ÄÒÑ, 21).
Àéà – ñàïàíûí äàø ãîéóëàí éåðè,
äÿðè ùèññÿñè. Ìÿñ.: “Ãàðàúóã ÷îáàí ñà-
ïàíûíûí àéàñûíà äàø ãîäû, àòäû” (Ä-418).
“Àéà” ñþçö òàðèõÿí ÿäÿáè ìàòåðèàë-
ëàðûìûçûí äèëèíäÿ îâóú, îâóúóí è÷è, ÿëèí
è÷è; ïÿíúÿ ìÿíàëàðûíäà èøëÿíìèøäèð.
Ìÿñ.: Áèð àéàñû ÿëëè áèí áàòìàí èäè
(ÑÉÇ, XIV, 67); Ìóíóí ÿëè àéàñû àñ-
ëàíóí àéàñûíà áÿíçÿð (ØÍ, XVI, 118).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: àéà –
îâóú, îâóúóí è÷è; ÿëèí è÷è; ïÿíúÿ (áàõ:
TS, I, 54; TS, II, 64; ÄÒÑ, 25; Íÿú.,
388).
Øàèð Ùàìèäè Ãàðàìàíëûíûí 1543
èëäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”
ÿñÿðèíäÿ àéà ÷àëìàê – ÿë ÷àëìàã (áàõ:
TS, II, 70).
Àëï – ãî÷àã, èýèä, úÿñóð, ãîðõìàç,
ãÿùðÿìàí, éåíèëìÿç, ùöíÿðëè; ïÿùëÿâàí.
Ìÿñ.: “Ö÷ éöç àëòìûø àëòû àëï àâà
áèíñÿ...” (Ä-2379)
Èáí Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ: àëï –
ãÿùðÿìàí, áàùàäûð (áàõ: ÀÂ, 9).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: àëï – ãî-
÷àã, èýèä, úÿñóð, ãÿùðÿìàí, ãîðõìàç,
ïÿùëÿâàí (áàõ: Ðàä., I, 340; TS, I, 22;
TS, IV, 193; Òÿô., 49; Áàò., 196; ôà., I,
46; ÄÒÑ, 36).
207
– Àëï ÿð//ÿðÿí – ãî÷àã, úÿñóð, ùö-
íÿðëè, öðÿêëè, øöúàÿòëè äþéöø÷ö; èýèä,
ãÿùðÿìàí. Ìÿñ.: “Àëï ÿðÿí àäûí
éàøóðìàã åéá îëóð” (Ä-2881).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: àëï åð//
åðåí – ãî÷àã, úÿñóð, éåíèëìÿç, øöúàÿòëè
(áàõ: TS, I, 22; TS, II, 30; ÄÒÑ, 36).
– Àëïëàð áàøû – èýèäëÿð áàø÷ûñû, èýèä-
ëÿð ñÿðâÿðè. Ìÿñ.: “Àëïëàð áàøû Ãàçàí
îüëàíúóã èëÿ ñÿðõîø îëóá éàòóðëàð,” –
äåäè” (Ä-1273).
Ìàðàãëûäûð êè, “àëï” ñþçö åéíè ìÿ-
íàäà òöðê äèëëÿðèíèí òÿñèðè êèìè ÿðÿá äèëè-
íÿ äÿ êå÷ìèøäèð (áàõ: Çàùèäè, 38).
Àïóë-àïóë – éàí áàñà-áàñà éåðè-
ìÿê, éöéöðìÿê. Ìÿñ.: “Àïóë-àïóë éö-
ðöøöíäÿí, Àñëàí êèáè Òóðóøóíäàí...
Àüàì Áåéðÿýÿ áÿíçÿäöðÿì, îçàí,
ñÿíè!” (Ä-1068).
Áó ñþç éóõàðûäàêû ìÿíàäà XIV ÿñð
Àçÿðáàéúàí øàèðè Ìóñòàôà Çÿðèðèí äèëèí-
äÿ (Äÿíèçäÿí áèð úàíâàð ÷ûãäû, îë ãóëû
éóòäû, áÿíè àïóë-àïóë äÿíèç ãûéûñûíà ýþ-
òöðäè (áàõ: 323, 31), î úöìëÿäÿí XV ÿñð
îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèëè àáèäÿñè “ßáó
Ìöñëöìíàìÿ”äÿ äÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð
(áàõ: TS, III, 30).
Áàüäàìàã – áàäàëàã âóðìàã.
Ìÿñ.: “Áó ýÿç Áåéðÿê ãûçóí èíúÿ áåëèíÿ
ýèðäè, áàüäàäû, àðõàñû öçÿðèíÿ éåðÿ óðäû”
(Ä-7913).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà:
áàüäà – áàäàëàã âóðìàã (éàðûøäà) áàõ:
ÄÒÑ, 77; ÌÊ – èíä., 61.
Îðòà ÿñðëÿð îñìàíëû – òöðê éàçûëû äèë
àáèäÿëÿðèíäÿ: áàüäàìàê – áàäàëàã
âóðìàã (áàõ: TS, II, 93; TS, III, 60; TS,
IV, 67).
Áàë÷àã – ãûëûíúûí ãÿáçÿñè; Ìÿñ.:
“Ýþðäèëÿð êèì, áó ýÿëèí êèøèíöí ãûëû-
úûíóí áàë÷àüûíà ãàíëó,” îüëû ýþðöíìÿç”
(Ä-1946).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: áàë÷àü –
ãûëûíúûí ãÿáçÿñè; ãûëûíúûí ãÿáçÿñèíäÿ ÿëè
ãîðóéàí äÿìèð (áàõ: Ðàä., IV, 1505;
Áóä, I, 236, Áîð., 134).
 Áóñàðûã//áóñàðóã//ïóñàðóã – äó-
ìàí, ÷ÿí. Ìÿñ.: “...äöì ãàðà ïóñàðûã
îðäóìóí öçÿðèíÿ òþêûëöð ýþðäöì...”
(Ä-431).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà:
áóñ//ïóñ – äóìàí, ÷ÿí; ãàðàíëûã, çöëìÿò
(ýåúÿ); áóëàíëûã, òóòãóí; ãÿìýèí, ïÿðò
(áàõ: ÄÒÑ, 127; ÌÊ, èíä., 80).
Ãàüàí – ãûçìûø, êöêðÿìèø. Ìÿñ.:
“Éà áóüàíóí áóéíóçûíäà èëèøÿì. Éà
ãàüàí àñëàíûí ÷àéíàüûíäà äèäèëÿì”
(Ä-17613).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäè éóõàðûäàêû
ìÿíàäà àç äà îëñà XIII-XVI ÿñðëÿð
éàçûëû äèë íöìóíÿëÿðèìèçäÿ ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Ìÿñ.: Áÿí àíû àäÿì ñóðÿòèíäÿ áèð
ãàüàí àñëàí ýþðäöì (3 Ñ3, XIV, 394);
...ãàüàí àñëàíëàð ÿýÿð àíðàð èñÿ... (ÃÁ,
XIV, 635); ...ãàüàí áóüà àñëàíÿ
ãàðøûäóð (ØÍ, XVI, 402).
Îðòà ÿñðëÿð îñìàíëû-òöðê éàçûëû
àáèäÿëÿðèíäÿ: Êàüàí – ãûçìûø, êöêðÿìèø
(áàõ: TS, I, 401; TS, III, 395; TS, IV,
451).
Ìàðàãëûäûð êè, “ãàüàí” ñþçö ùàçûðäà
Ëÿíêÿðàí øèâÿñèíäÿ èýèä, ãöââÿòëè ìÿ-
íàëàðûíäà èøëÿíìÿêäÿäèð. Ìÿñ.: – Ãàð-
äàø, î äàé ãàüàíäû äÿ, àäàì-ìàäàì
ñàéìûð (áàõ: ÀÄË, 105).
Ãûëàüóç//ãóëàüóç – áÿëÿä÷è, éîë
ýþñòÿðÿí, ðÿùáÿð. Ìÿñ.: “Ãàéûðû ÿðÿí
ãûëàüóçñûç éîë éàíûëñà, Ãûëàüóçñóç éîë
áàøàðàí Ãàçàí ÿð èäèì” (Ä-2785).
Áó ñþç ìöõòÿëèô ôîíåòèê âàðèàíò-
ëàðäà (ãàëàâóç, ãûëàâóç, ãîëàâóç, ãóëà-
âóç, ãóëàüóç âÿ ñ.) àç äà îëñà, XIV-XV
ÿñðëÿð éàçûëû äèë íöìóíÿëÿðèìèçäÿ äÿ þç
ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìÿñ.: Ýÿëöï ßñâÿäÿ
ãóëàüóç îëäûëàð (3Ñ3, XIV, 484); Éîë
áóëàíëàðû ãîëàâóç åéëÿýèë (3É3, XIV,
211); Ãèéàìÿò ýöíöíäÿ áóëàð ñèçÿ ýÿëÿð
øÿôè îõóï ãóëàâóç îëàð (3ÉÙ, XIV,
550); Ãóëàüûçñûç ãóø ó÷ìàç (ÎÍ, XV,
151).
Èáí Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ: êóëà-
âóç – áÿëÿä÷è (áàõ: ÀÂ, 47).
208
Éóñèô Áàëàñàãóíëóíóí “Ãóòàäãó
áèëèê” ÿñÿðèíäÿ: ãóëàâóç, Ìàùìóä Êàø-
ãàðëû “Äèâàí”ûíäà: ãóëàôóç – áÿëÿä÷è,
éîëýþñòÿðÿí; ðÿùáÿð (áàõ: ÄÒÑ, 464,
465).
Ãàëìûø – àúèç, äöøêöí, çÿèôëÿìèø,
ýöúäÿí äöøìöø, éîðüóí. Ìÿñ.: “...Ãàëûí
Îüóçóí äþâëÿòè, ãàëìûø éèýèò àðõàñû
Ñàëóð õàí Ãàçàí éåðèíäÿí äóðìûøäû”
(Ä-361).
“Ãàëìûø” ñþçö åéíè ìÿíàäà
“Îüóçíàìÿ”äÿ äÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Ìÿñ.: Îë âåðÿ êè, áîë âåðÿ, Ãàëìûøëàðà
éîë âåðÿ (ÎÍ, XV, 55).
“Øàùíàìÿ”íèí XVI ÿñð òöðêúÿ
òÿðúöìÿñèíäÿ: êàëìûø – àúèç, äöøêöí
(áàõ: TS, I, 407).
Â.Â.Ðàäëîâ äà âàõòèëÿ áó ñþçö àúèç,
äöøêöí, ýöúäÿí äöøìöø, çÿèôëÿìèø,
éîðüóí êèìè ìÿíàëàíäûðìûøäûð (áàõ:
Ðàä., II, 271).
Ãàí ãàøàíìàã – ãîðõóäàí, äÿù-
øÿòäÿí ñèäèéÿ ãàí ýåòìÿê, ãàí èøÿìÿê.
Ìÿñ.: “Àñëàí ùàéãûðäû, ìåéäàíäà íÿ
ãÿäÿð àò âàðñà, ãàí ãàøûíäû” (Ä-1837).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäè þç ÿêñèíè
“Äàñòàíè-ßùìÿä Ùÿðàìè”äÿ äÿ òàï-
ìûøäûð. Ìÿñ.: Èêÿí ãöðáöçëÿð èäè îë
ÿðÿíëÿð, Îëàðû ãàí ãàøàíóðäû ýþðÿíëÿð
(ÄßÙ, XIII-XIV, 7).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: ãàøàí –
ñèäèê; ñèäèéÿ ýåòìÿê, èøÿìÿê (áàõ:
Ðàä., II, 391; ÌÊ, -èíä- 358; ÄÒÑ, 431;
Íÿú., 131).
Îðòà ÿñðëÿð îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû
íöìóíÿëÿðèíäÿ: êàí êàøàíìàê – ñèäèéÿ
ãàí ýåòìÿê, ãàí èøëÿìÿê (Áàõ: TS, I,
412; TS, III, 405; TS, IV, 464).
Ãàðâàìàã – ãàðìàëàìàã, éàïûø-
ìàã, òóòìàã; éàõàëàìàã. Ìÿñ.: “Ãàçàí
êÿíäöéè áèëäèðìÿäè, ãàðâàäû Áåéðÿýè
áèëÿýèíäÿí òóòäû-äàðòäû, ÷îìàüûíû
ÿëèíäÿí àëäû” (Ä-2876).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèë íö-
ìóíÿëÿðèíäÿ: êàçâàìàê//êàçâàíìàê –
ãàðìàëàìàã, éàïûøìàã, òóòìàã; éàõàë-
ìàã (áàõ: TS, I, 423; TS, IV, 479).
Ãàðúàøìàã//ãóðúóøìàã – áèð-áèðèíÿ
ãàðûøìàã; ãàðìà-ãàðûøûã îëìàã; ãàðàëûá
÷àõíàøìàã (áóëóò). Ìÿñ.: Ãóðúóøóáàí –
óüðàøóáàí òàüäàí åíäè (91).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäè åéíè ìÿíàäà
“Èõòèéàðàòè-ãÿâàèäè êöëëèééÿ” äÿ äÿ
ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìÿñ.: – ßýÿð ýþý êÿ-
íàðû ìÿøðèü òÿðÿôäÿí ãûçàðñà, èãëèìëÿð
ãàðúàøà; Úöìëÿ àëÿì ãàðúàøà (ÈÃÊ,
XV, 34).
“Ãàðúàøìàã” ñþçö áó ýöí Ãàçàõ
äèàëåêòèíäÿ “ãàðúàøìàõ” øÿêëèíäÿ èøëÿ-
íÿðÿê ãàðàëûá ÷àõíàøìàã (áóëóò), ãàðûø-
ìàã ìÿíàëàðû äàøûéûð (áàõ: ÀÄË, 121).
Ãîëàí – êÿìÿð; òàïãûð, ãàðûíàëòû
(ãàéûø, áàü). Ìÿñ.: “Êàôèðèí àðõàñûíà
ÿéÿð ñàëäû, àüçûíà óéàí óðäû. Ãîëàíûíû
÷ÿêäè, ñû÷ðàäû àðãàñûíà áèíäè” (Ä-2767).
Èáí Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ: êóëóí –
òàïãûð, ãàðûíàëòû (áàõ: ÀÂ, 47).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà:
ãîëàí//ãóëàí – òàïãûð, ãàðûíàëòû (áàõ:
ÄÒÑ, 454, 465).
Â.Â.Ðàäëîâ äà âàõòèëÿ áó ñþçö
(ãëàí//ãóëàí) òàïãûð, ãàðûíàëòû êèìè
ìÿíàëàíäûðìûøäûð (áàõ: Ðàä., II, 589,
974).
Ìàðàãëûäûð êè, “Ãîëàí” ñþçö áó ýöí
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Îüóç ðàéîí øèâÿñèí-
äÿ “êè÷èê þðêÿí” ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿê-
äÿäèð (áàõ: ÀÄË, 147).
Ãóíò – èðè, áþéöê, ãàáà, êîáóä,
éþíäÿìñèç; ñàüëàì, ãöââÿòëè, ìþùêÿì,
äàâàìëû; ñÿðò, úîä. Ìÿñ.: “Ãóíò-ãóíò
áèëÿêëÿðèí ñîëìàñàéäû, “Àüàì Áåéðÿê”
äåéÿéäèì, îçàí, ñàíà” (Ä-1067).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìóíÿ-
ëÿðèíäÿ: êóíò – ãöââÿòëè, ñàüëàì (áàõ:
TS, I, 497).
Â.Â.Ðàäëîâäà: ãóíò – ìþùêÿì,
äàâàìëû, ñàüëàì, ãöââÿòëè, ãûâðàã; ñÿðò,
úîä; àüûðòÿðïÿíÿí, ëÿíý, áè÷èìñèç (áàõ:
Ðàä., II, 913).
209
Ãóøëóã//ãóøëóõ//ãóøëóüûí – ñÿùÿð,
ñÿùÿð òåçäÿí; ñÿùÿðäÿí ýöíîðòàéà ãÿ-
äÿðêè âàõò âÿ ñ. Ìÿñ.: ãóøëóã – óéõóäàí
îéàíóð ãàëãàð (Î.Ø., 3).
Áó ñþçÿ åéíè ìÿíàäà XIV-XV ÿñð-
ëÿð ÿäÿáè ìàòåðèàëàðûìûçûí äèëèíäÿ äÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ìÿñ.: Ãóøëóüÿ äÿêèí
áóéóðäà ÿäëö äàä (ÉÂÝ, XIV, 1);
Ãóøëóã îëäû áó àðàäÿ ãàëäóíóç (ÑÉ3,
XIV, 67); Ãóøëóõ ýöíÿøè ãóëëóüÿ éàçûëÿ
áó ýåúÿ (ÃÁ, XIV, 144); Àõøàìàäÿê
éîëäàø îëàúàüà ãóøëóüà äÿê ýþéìÿê
ýÿðÿê (ÎÍ, XV, 61); Ãóøëóüûí Ìöøòÿðè
ùþêì åäÿð (ÈÃÊ, XV, 4).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà âÿ
“Òÿôñèð”äÿ: ãóøëóã – ñÿùÿð, ñÿùÿð
òåçäÿí; ýöíîðòàäàí ñîíðàêû âàõò (áàõ:
Òÿô., 219; ÄÒÑ, 471; ÌÊ, èíä., 382).
Â.Â.Ðàäëîâ: ãóøëóã//ãóøëóü – ñÿ-
ùÿðëÿ ýöíîðòà àðàñûíäàêû âàõò, òÿõìèíÿí
ñààò 10 ðàäÿëÿðè (Ðàä., II, 1030).
Äîüàí//Òîüàí – øàùèí, ãûçûëãóø,
òÿðëàí, îâ ãóøó. Ìÿñ.: “Òîüàí ãóø îëó-
áàí ó÷àéûíìû?..” (80, 92).
Áó ãÿäèì ëöüÿò åéíè ìÿíàäà
“Îüóçíàìÿ”äÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Ìÿñ.: Äþëÿíýèúÿ ýöíäÿ òàãñàí òîüàí
îëìàç; Òîüàíà ÿò ÿêñèê îëìàç (ÎÍ,
XV, 106, 130).
“Òîüàí” ñþçö Íèçàìèíèí “Õÿì-
ñÿ”ñèíäÿ äÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Òîüàí-
øàùèí ãóøó. Ìÿñ.: Òîüàí øàù-å ìîðüàí-
î Òîüðóë áåíàì, Áå ñîëòàíû ÿíäÿð ÷ó
Òîüðóë òÿìàì (Òîüàí ãóøëàðûí øàùû âÿ
àäû Òîüðóë, Ñóëòàíëûãäà Òîüðóë êèìè òà-
ìàì êàìàëäûð, áàõ: Úàâàä Ùåéÿò).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ “Ôàëíà-
ìÿ”äÿ (èðã Áèòèã): òîüàí – øàùèí, ãûçûë-
ãóø, òÿðëàí (áàõ: ÄÒÑ, 571); “Òÿôñèð”äÿ:
òîüàí – áöòöí ãóøëàðûí àü ðÿíýëè íþâö:
àü òîüàí – àü ðÿíýëè øàùèí, ãûçûëãóø, òÿð-
ëàí (áàõ: Òÿô., 165); úûüàòàé ÿäÿáèééà-
òûíäà: òîüàí – êè÷èê éûðòûúû ãóø (áàõ:
Ðàä., II, 1159).
 Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìóíÿ-
ëÿðèíäÿ: äîüàí//òîüàí – øàùèí, ãûçûëãóø,
òÿðëàí (áàõ: Ðàä., III, 1159).
Áó ñþç þç âàðëûüûíû èíäè äÿ Àçÿ-
ðáàéúàí äèëèíèí Øóøà øèâÿñèíäÿ ãîðóéóá
ñàõëàìàãäàäûð: Äîüàí – îâ ãóøó, øàùèí,
ãûçûëãóø, òÿðëàí. Ìÿñ.: Áèð àü äîüàí
àëäûì éàõøû àâëûéûð (áàõ: ÀÄË, 196).
Òàëïûíìàã – ÷ûðïûíìàã, ÷àáàëàìàã;
òèòðÿìÿê, éûðüàëàíìàã. Ìÿñ.: “...éó-
ìðóüóìäà òàëáûíàí øàùèí áÿíèì ãóøóìû
àëóð ýþðäöì...” (Ä-4213).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà,
Ãöòáöí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ,
Éóíèñ Èìðÿíèí äèëèíäÿ: òàëáèí//òàëïèí//
òàëïóí – òèòðÿìÿê, éûðüàëàíìàã; ÷ûðïûí-
ìàã, ÷àáàëàìàã; ïÿðâàç åòìÿê, ãàíàä
÷àëìàã (ãóø ùàããûíäà), éåëëÿíìÿê,
éûðüàëàíìàã (áàõ: ÄÒÑ, 528, 529; Ôàç.,
II, 331; Ãàáåñ., 79-80).
À.Áóäàãîâ, Â.Â.Ðàäëîâ: òàëïèí//
òàëïöí//òàëáèí – òèòðÿìÿê, ÿñìÿê, òÿð-
ïÿíìÿê; éåëëÿíìÿê, éûðüàëàíìàã; ïÿð-
âàç åòìÿê, ãàíàä ÷àëìàã (ãóø) âÿ ñ.
(áàõ: Áóä., I, 336; Ðàä., III, 896, 898).
Èëåé – ãàáàã, ùöçóð, ãàðøû, þí, þí
òÿðÿô. Ìÿñ.: “Èëÿéöíäÿ äöýöí âàð, Äö-
ýöíÿ âàðóá þòýèë! – äåäè” (Ä-1051).
“Èëåé” ñþçö þç ÿêñèíè Ìóñòàôà Çÿ-
ðèðèí äèëèíäÿ äÿ òàïìûøäûð. Ìÿñ.: Ýþð-
äöì êèì, áèð úÿìàÿò õåéìÿñèíöí, èëå-
éèíäÿ äóðàðëàð (3ÉÙ, 418).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìó-
íÿëÿðèíäÿ: èëåé//èëé – ãàáàã, þí, òÿðÿô,
ùöçóð, ãàðøû (áàõ: Áóä., I, 205; Ðàä., I,
1478; TS, IV, 418; Ãàáåñ., 95).
Áó ñþç èíäè äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí
Ãàçàõ äèàëåêòèíäÿ þí òÿðÿô, ãàáàã, ãàðøû
âÿ ñ. ìÿíàëàðûíäà èøëÿíìÿêäÿäèð. Ìÿñ.:
Èëåéèíäÿ þëþì, à Ãóðâàí (áàõ: ÀÄË,
234).
Èíàã – äîñò, éîëäàø, éàõûí, ùÿìðàù;
èíàíûëìûø øÿõñ, àðõà; ìÿñëÿùÿò÷è, ìö-
øàâèð. Ìÿñ.: “Áÿýëÿð, Áåéðÿê áèçäÿí ãûç
àëìûøäóð ýöéÿýöìöçäöð; àììà Ãà-
çàíûí èíàüûäûð” (Ä-2956).
210
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿí “Àëòóí
éàðóã” âÿ Ãöòáöí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”
ÿñÿðèíäÿ: ûíàü//èíàã – äîñò, éàõûí; àøíà;
éîëäàø, ùÿìðàù (áàõ: Íÿú., 453).
Â.Â.Ðàäëîâ: ûíàã//èíàã – äîñò, àø-
íà; éîëäàø, ùÿìðàù; ñàäèã; èíàíûëìûø
øÿõñ; ìöøàâèð, ìÿñëÿùÿò÷è (áàõ: Ðàä., I,
1361, 1431, 1440). À.Ê.Áîðîâêîâ: èíàã
– äîñò, àøíà; éîëäàø, ùÿìðàù (áàõ: Áîð.,
126).
Ûëüàìàã//éûëüàìàã – ùÿìëÿ åòìÿê,
áàñãûí åòìÿê, àõûí åòìÿê, ñöðÿòëÿ ùö-
úóìà êå÷ìÿê, ãÿôëÿòÿí ùöúóìà êå÷-
ìÿê. Ìÿñ.: “...ñàñû äèíëö äèí äöøìÿíè,
àëàúà àòëó êàôèð áèíäè éûëüàäû äöí áó-
úóüûíäà” (Ä-383).
Â.Â.Ðàäëîâ: ûëüà – äþðäíàëà ÷àï-
ìàã; ûëüàð – äþðäíàëà ÷àïìàã; ùöúóì,
ùÿìëÿ, áàñãûí, àõûí; ãÿôëÿòÿí ùöúóìà
êå÷ìÿê (Ðàä., I, 1377).
Ûøûã//ûøóã – çèðåù, äÿìèð äÿáèëãÿ,
äÿìèð áàøëûã. Ìÿñ.: “Áàøûìäà ãóíò èøûã-
ëàð ñàãëàðäûì ñÿíèí÷èí” (Ä-12910).
“ûøûã” ñþçöíÿ åéíè ìÿíàäà Ìóñòàôà
Çÿðèðèí äèëèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ìÿñ.:
Áàøûíà áèð ìöçÿùùÿð ûøûã óðóíäû (3Ñ3,
XIV, 713).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ:
ûøûê – äÿìèð áàøëûã (áàõ: TS, IV, 398).
Éàá-éàá – éàâàø-éàâàø, ñÿññèçúÿ,
àùÿñòÿ, ñàêèò, îüðóí-îüðóí. Ìÿñ.:
“ßäÿáëÿ éàá-éàá ýåðö äþíäè” (Ä-777).
Îðòà ÿñðëÿð îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééà-
òûíäà: óàð-óàð – éàâàø-éàâàø, ñàêèò, ñÿñ-
ñèçúÿ (áàõ: Ðàä., III, 258; TS, I, 781;
TS, III, 841).
Éàäûã – éàñòû ñó ãàáû, øÿðàá ãàáû
(éîëà ÷ûõìàã ö÷öí ëàçûì îëàí ÿøéà).
Ìÿñ.: Éàäûüû éàðàüèëÿ éîëà ýèðäè (94).
Óéüóð àáèäÿëÿðèíäÿ (Q as) – éàäèü-
ëèü – éàñòû; ñÿðèëìèø (áàõ: ÄÒÑ, 223).
XVI ÿñð òöðê àáèäÿñè “Ùàôèç
øÿðùè”íäÿ; éàòûê – éàñòû øÿðàá ãàáû (áàõ:
TS, I, 795).
Â.Â.Ðàäëîâ: éàòûê//éàòóê – ÷èéèíäÿí
àñûëàí ñó ãàáû (áàõ: Ðä., III, 200, 202).
 Éàëàá-éàëàá – ïàðûë-ïàðûë èøûã ñà÷-
ìàã, ïàðûëäàìàã, áÿðã âóðìàã, ýþçãà-
ìàøäûðûúû. Ìÿñ.: “Éàëàá-éàëàá éàëàáû-
éàí èíúÿ äîíëóì!” (Ä-1997).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòûíäà: éà-
ëàï-éàëàï – ïàðûë-ïàðûë éàíìàã, ïàðûëäà-
ìàã, èøûã ñà÷ìàã, áÿðã âóðìàã (áàõ:
TS, I, 771, TS, IV, 828).
Â.Â.Ðàäëîâ: éàëàï-éàëàï – ïàðëàã,
èøûãëû, ýþç ãàìàøäûðûúû (áàõ: Ðàä., III,
162).
Éàëàáûäàã – áèðäÿí-áèðÿ, ãÿôëÿòÿí:
øèøìÿê êèìè, èëäûðûì ñöðÿòèëÿ. Ìÿñ.:
“Áþéëÿ äèýÿú îüëàíûí ãóëàüûíà ñÿñ òî-
ãûíäû. Áàøûí ãàëäóðäû, éàëàáûäàã ýþçèí
à÷äû...” (Ä-282).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèë àáè-
äÿëÿðèíäÿ: éàëàáûäàê – áèðäÿí-áèðÿ,
ãÿôëÿòÿí; øèìøÿê êèìè (áàõ: TS, I, 770).
Éàëäûðìàã//éûëäûðìàã – ïàðûëäà-
ìàã, èøûëäàìàã, øÿôÿã ñà÷ìàã, ïàðûë-
ïàðûë øþëÿ ñà÷ìàã, áÿðã âóðìàã âÿ ñ.
Ìÿñ.: “×îáàí èëÿðö âàðäû. Ýþðäè êèì,
áèð éûüàíàã éàòóð, éûëäûð-éûëäûð éûëäûðûð”
(Ä-21511).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäè àç äà îëñà
äèýÿð éàçûëû äèë íöìóíÿëÿðèìèçäÿ íÿçÿ-
ðÿ ÷àðïûð. Ìÿñ.: Ýöçýè éàëäûðàðäû, áàãàí
êèøè ýÿíäþçèí, äöýÿëö îòóðàíëàðû àíóí,
è÷èíäÿ ýþðÿðäè (3ÉÙ, XIV, 364); Éûë-
äûðà-éûã éàíà ýÿëñÿ, éàçà áóí éîã (ÎÍ,
XV, 180).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô
øÿêèëäÿ èøëÿíÿðÿê (éàëòðè, éàëòèð, éàëäðà,
éîëäðà âÿ ñ.) ïàðûëäàìàã, øÿôÿã ñà÷ìàã,
áÿðã âóðìàã âÿ ñ. ìÿíàëàðûíäà ÷ûõûø
åòìèøäèð (áàõ: ÄÒÑ, 228, 230, 271).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà:
éàëäóðóã//éîëäóðóä – ïàðëàã, èøûãëû, áÿðã
âóðàí, øþëÿ ñà÷àí (áàõ: ÄÒÑ, 228, 271).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìó-
íÿëÿðèíäÿ: éàëäûðìàê – ïàðûëäàìàã, øþëÿ
ñà÷ìàã (áàõ: TS, III, 808; TS, IV, 881).
Éàëìàí – ãûëûíúûí, áû÷àüûí, ñöíýö-
íöí àüçû âÿ éà óúó. Ìÿñ: “Ãàðà ïîëàò óç
211
ãûëûúëàð ÷àëûíäû, éàëìàíû äöøäè”
(Ä-6310).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ:
éàëìàí – ãûëûíúûí, áû÷àüûí, ñöíýöíöí,
ìûçðàüûí àüçû âÿ éà óúó (áàõ: TS, I,
775).
Â.Â.Ðàäëîâ: éàëìàí – àüçû èòè ñèëàù
(áàõ: Ts, III, 190).
“Áÿäàèÿë-ëöüÿò”äÿ: éàëìàí – ãûëûí-
úûí èòè òÿðÿôè, àüçû (áàõ: Áîð., 264).
Éàìàú – òÿðÿô, ìöãàáèë, ãàðøû, öç-
áÿöç. Ìÿñ.: “Ìÿýÿð áèð ýöí êþïðèñèíöí
éàìàúûíäà áèð áþëöê îáà ãîíìûø èäè”
(Ä-1558).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìóíÿ-
ëÿðèíäÿ: éàìà÷ – òÿðÿô, ìöãàáèë (áàõ:
TS, I, 776).
Â.Â.Ðàäëîâ: éàìà÷ – ìöãàáèë, öç-
áÿöç, ãàðøû (áàõ: Ðàä., III, 388).
Éàìðû-éóìðó – áè÷èìñèç, éþíäÿì-
ñèç, ÿéðè-öéðö âÿ ñ. Ìÿñ.: “Ñèçè éàìðû-
éóìðû äàäûì-äàéÿì ñàíäûì,” – äåäè”
(Ä-2403).
Â.Â.Ðàäëîâ: éàìðû – ÿéðè, ÿéðè-öé-
ðö, ÷ÿï; éàìðû-éóìðó – áè÷èìñèç, éþí-
äÿìñèç, ÿéðè-öéðö (Ðàä., III, 310, 311).
Éàïóã – äóâàã, þðòöê. Ìÿñ.: “Ãàðà
Äÿðÿ àüçûíäà ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí
áåøèýèíèí éàïóüû îëàí... Ãàðàýöíÿ ÷àïàð
éåòäè” (Ä-5910).
×ûüàòàé ÿäÿáèééàòûíäà: éàïóê –
þðòöê, äóâàã (áàõ: Ðàä., III, 266); “Áÿ-
äàè ßë-ëöüÿò”äÿ: éàïóã – ïÿðäÿ (áàõ:
Áîð., 259).
Éàðìàã – þòìÿê, êå÷ìÿê, àðõàäà
ãîéìàã (éàðûøäà). Ìÿñ.: “Îõ àòäûëàð.
Áåéðÿê ãûçûí îãûí éàðäû” (Ä-793).
Èáí Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ: éàð-
ìàê – þíÿ êå÷ìÿê (éàðûøäà) âÿ ñ. (áàõ:
ÀÂ, 86).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ:
éàðìàê – þòìÿê, êå÷ìÿê, àðõàäà ãîé-
ìàã (áàõ: TS, I, 789).
Éàðûìàã-éàð÷ûìàã – éàðäûì ýþð-
ìÿê, Àëëàùäàí ëöòô âÿ åùñàíà íàèë îë-
ìàã. Ìÿñ.: “Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí,
êàôèðèí úàñóñû áóíëàðû úàñóñëàäû”
(Ä-902).
Éåí – ïàëòàðûí ãîëó, äîíóí, ïàëòàðûí
ãîëóíóí àüçû, è÷è; ïàëòàðäà ãîëóí ÿëÿ éà-
õûí îëàí ùèññÿñè, ãîë÷àã. Ìÿñ.: “Áàíó-
÷è÷ÿê ãûðìûçû ãàôòàíûí ýåéäè...”
(Ä-11410).
Èáí Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ: éåí –
ïàëòàðûí ãîëó (áàõ: ÀÂ, 89).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: éàí//éåí –
ïàëòàðûí ãîëó (áàõ: Áóä., II, 368; Ðàä.,
III, 322, 328; Áîð., 265; Òÿô., 151; TS, I,
818; TS, III, 800; ÌÊ; -èíä; 126 ÄÒÑ,
256).
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Çàãàòàëà ðàéîí
øèâÿëÿðèíäÿ áó ýöí äÿ àëò êþéíÿéèí
ãîëóíóí àüçûíà “éåíý” äåéèëèð. Ìÿñ.:
ßùìÿò þç êþéíÿéèíÿ éåíý òèêèðäè (áàõ:
ÀÄË, 246).
Éåðìÿê – ìÿçÿììÿò åòìÿê, äàí-
ëàìàã; ðÿää åòìÿê; öðÿéèíè ãûðìàã âÿ ñ.
Ìÿñ.: “Àüàì Áåéðÿýÿ áÿíçÿäöðÿì,
îçàí, ñÿíè! Ñåâèíäèðäèí, éåðèíäèðìÿ,
îçàí, ìÿíè” (Ä-10610).
Áóääà äèíè ìÿçìóíëó óéüóð àáèäÿ-
ëÿðèíäÿí ïàð÷àëàðäà (Èéä III), “Ãóòàäãó
áèëèê” âÿ Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûí-
äà: éåð-åòèíà åòìÿìÿê, ñàéìàìàã,
ìÿùÿë ãîéìàìàã; ðÿää åòìÿê, ãÿáóë
åòìÿìÿê (áàõ: ÄÒÑ, 257).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèë àáèäÿëÿðèí-
äÿ: éåðìåê – áþéÿíìÿìÿê (áàõ: TS,
IV, 878).
Â.Â.Ðàäëîâ: éàð – ìÿçÿììÿòëÿ-
ìÿê, òÿíÿ âóðìàã, ãûíàìàã ñþéìÿê
(áàõ: Ðàä., III, 338).
Éöêëÿò – éöê ùåéâàíû. Ìÿñ.: Ãàòàð-
ãàòàð äÿâÿëÿðöì... ñàíà éöêëÿò îëñóí; –
“Ãàéòàáàíäà ãûçûë äÿâÿ ñÿíèí ýåäÿð.
Ìÿíöì äÿ è÷èíäÿ éöêëÿòöì âàð...”
(Ä-338).
Éöêëö – ùàìèëÿ, èêèúàíëû. Ìÿñ.:
“Àëà ýþçëè ýþðêëö ùàëàëûì, éöêëö ãî-
äóì...” (Ä-21110).
212
Áó ñþçÿ ùÿëÿëèê XV ÿñð ÿäÿáè ìà-
òåðèàëëàðûìûçäàí “Èõòèéàðàòè-ãÿâàèäè-
êöëëèééÿ” ÿñÿðèíäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìèøèê.
Ìÿñ.: – ßýÿð ýþý éöçèíäÿ ÿúàéèá ýþ-
ðöíñÿ, éöêëö þâðÿò ÷îã ùÿëàê îëà (44á).
Îðòà ÿñðëÿð òöðêäèëëè éàçûëû ìÿíáÿ-
ëÿðäÿ: éöêëö//éöêëöê – ùàìèëÿ, èêèúàíëû
(áàõ: Ðàä., III, 589, 590; TS, I, 854, TS,
III, 838; TS, IV, 912; Ôàç., I, 558).
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Ãàõ ðàéîí
øèâÿëÿðèíäÿ èíäè äÿ ùàìèëÿ, èêèúàíëû ãà-
äûíà “éöêëö” äåéèëèð (áàõ: ßçèçîâ, 298).
Êÿïÿíÿê – éàïûíúû. Ìÿñ.: “Îüëàíà
ãàðà êÿïÿíÿê ýåéäöðìèøëÿðäè”
(Ä-14113).
“Êÿïÿíÿê” ñþçöíÿ ùÿëÿëèê Èáí
Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ (êåðåïåê – éà-
ïûíúû; áàõ: ÀÂ, 41), Íÿñèìèíèí äèëèíäÿ
(êÿïÿíÿê ýåéäöéèìÿ êèìñÿ åéá åéëÿ-
ìÿñöí; ñ.117), ùàáåëÿ øèôàùè õàëã ÿäÿ-
áèééàòû íöìóíÿëÿðèìèçäÿí “Êîðîüëó”-
äà (Êîðîüëó áàõäû êè, áó ÷èéíèíäÿ
êÿïÿíÿéè, ÿëèíäÿ äÿéÿíÿéè úàâàí áèð
îüëàíäûð; ñ.217) òÿñàäöô åäÿ áèëìèøèê.
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìóíÿ-
ëÿðèíäÿ: êåïåíåê – éàïûíúû (áàõ: TS, I,
448).
Â.Â.Ðàäëîâ: êÿïÿíÿê – éàüûøäàí
ãîðóíìàã ö÷öí ïëàø; éåíè÷ÿðèëÿðèí
(ÿñýÿð) ãûø öñò ýåéèìëÿðè (áàõ: Ðàä., II,
1187).
Êþìÿú – èñòè êöëäÿ áèøèðèëìèø ÷þðÿê.
Ìÿñ.: “Ãàðà ñàãàú àëòûíäà êþìÿúäÿí íÿ
âàð?” (Ä-1057).
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà,
“Áÿäàè ßë-ëöüÿò”äÿ, úûüàòàé ÿäÿáèééà-
òûíäà: êþìÿ÷ – ãîüàë, êþêÿ; èñòè êöëäÿ
áèøèðèëìèø ÷þðÿê (áàõ: Ðàä., II, 1320;
Áîð., 227; ÄÒÑ, 314).
Âàõòèëÿ Åðìÿíèñòàí Ìåüðè ðàéî-
íóíäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí äèëèí-
äÿ áó ñþç “êóìàú” øÿêëèíäÿ èøëÿíèðäè.
Êóìàú – èñòè êöëäÿ áèøèðèëÿí ÷þðÿê.
Ìÿñ.: – Íàíà, ýþéëöì êóìàú èñòåé, íèéà
êóìàú áèøèðìåéñàí? (áàõ: ÀÄË, 270).
 Ìàðàãëûäûð êè, Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ
âÿ ñîíðà òöðê äèëèíèí òÿñèðè êèìè ôàðñ äè-
ëèíäÿ “êöëÿ áàñäûðûëìûø ÷þðÿê” ìÿíà-
ñûíäà êîìàú//êóìàú – ñþçö èøëÿíìèøäèð
(áàõ: Çÿðèíÿçàäÿ, 379). Ùÿòòà ôàðñ äè-
ëèíäÿ “êþìàú” ñþçöíäÿí äöçÿëìèø “êî-
ìàúäàí” ñþçö äÿ èøëÿíèð. Êîìàúäàí –
è÷èíäÿ êîìàú//êþìÿú áèøèðèëÿí ãàçàí
(áàõ: Çÿðèíÿçàäÿ, 379).
Êöëöê – úÿëä, ñöðÿòëè, èòè ýåäÿí, ãà-
÷àí (àò). Ìÿñ: “Àò àéàüû êöëöê, îçàí äèëè
÷åâèê îëóð” (Ä-156).
Â.Â.Ðàäëîâ: êöëöê – ÷àïàð; úûäûð
àòû, ãà÷àüàí àò (áàõ: Ðàä., II, 1470,
1471).
Ýþç÷è – ýþçÿò÷è; úàñóñ. Ìÿñ.:
“Ýþç÷è ýþçëÿäè. Ýþðäè êèì, àò Áÿêèëèí,
Áÿêèë öçÿðèíäÿ äåýèë...” (Ä-2471).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèë àáè-
äÿëÿðèíäÿ: Ýþç÷ö – úÿñóñ, ýþçÿò÷è (áàõ:
TS, I, 330; TS, II, 461; TS, III, 318; TS,
IV, 362).
Ñàãàð – àëíûíäà ãàøãàñû îëàí ùåé-
âàí, òÿïÿë, àü àëûíëû. Ìÿñ.: “Àé ñàãàð
ãî÷, ìÿíèì íåðÿäÿí ùÿëàê îëàúàüûì
áèëäèí?” (Ä-2281).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìóíÿ-
ëÿðèíäÿ: ñàãàð – àëíûíäà óüóðñóçëóã ñà-
éûëàí íèøàí âÿ þçöíäÿ áó íèøàíû òàïàí
(áàõ: TS, I, 591).
Â.Â.Ðàäëîâ: ñàãàð – àëíûíäà ãàø-
ãàñû îëàí àò, ãàøãà àò (áàõ: Ðàä., IV,
243).
Ìàðàãëûäûð êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí
äèëèíèí Ãàçàõ äèàëåêòèíäÿ àü àëûíëû, òÿïÿë
ìÿíàñûíäà “ñàããàð” ñþçö èøëÿíìÿê-
äÿäèð. Ìÿñ.: Ñàããàð ãî÷ó áÿðè ýÿòè (áàõ:
ÀÄË, 353).
Ñàüðàã – ïèéàëÿ, úàì, êàñà, ãÿäÿù;
áàäÿ. Ìÿñ.: “Áîéû óçóí Áóðëà õàòóíûíû
ýÿòöðöá ñàüðàã ñöðäöðìÿê ýÿðÿê!”
(Ä-515).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäè Ãàçè Áöðùà-
íÿääèí “Äèâàí”ûíäà äà ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Ìÿñ.: Òîëó ñàüðàã è÷ÿðöç, ÷öíêè õóìà-
ðóç, íåäÿëöì (441).
213
Èáí Ìöùÿííà “Ëöüÿò”èíäÿ: ñàüðàê
– áàðäàã, ãÿäÿù (áàõ: ÀÂ, 58).
ßñêè òöðê ìÿíáÿëÿðèíäÿ: ñàüðàã –
ïèéàëÿ, úàì, êàñà, ãÿäÿù; áàäÿ (áàõ:
Ðàä., IV, 275; Ìàë., 419; TS, I, 589; TS,
III, 587; TS, IV, 651; Òÿô., 258; Ôàç., II,
269; ÄÒÑ, 481).
Ñûð÷à – ÷å÷ÿëÿ áàðìàã. Ìÿñ.: “Îü-
ëóì èäèýèí àíäàí áèëÿéèì, ñûð÷à ïàðìà-
üûíû ãàíàòñóí... ýþçöìÿ ñöðÿéèí”
(Ä-1188).
Â.Â.Ðàäëîâ: ñûð÷à – ÷å÷ÿëÿ áàðìàã
(áàõ: Ðàä., IV, 649).
Òóüóëãà//òóüóëüà – äþéöø çàìàíû
úÿíýàâÿðëÿðèí áàøûíà ýåéäèéè äÿìèð ïà-
ïàã, äàáèëãÿ. Ìÿñ.: “Áàøóíäàüû òóüóë-
üàíû íÿ þýÿðñèí, òÿðÿ êàôèð?” (Ä-412).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèë íöìóíÿëÿ-
ðèíäÿ: òóüóüëà – äÿìèð ïàïàã, äÿáèëãÿ
(áàõ: TS, I, 710).
Â.Â.Ðàäëîâ: òóüóëüà//òóüëóüà – äÿ-
ìèð ïàïàã, äÿáèëãÿ (áàõ: Ðàä., III, 1432,
1434).
×èëáÿð – éöéÿí. Ìÿñ.: “...àòûíóí ÷èë-
áÿðèíè áèëÿýèíÿ áàüëàäû, éàòäû-óéûäû”
(Ä-2639).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòûíäà: ÷ûë-
áûð//÷èëáèð//÷èëïèð – éöéÿí (áàõ: TS, II,
230).
Â.Â.Ðàäëîâ: ÷ûëáûð – óçóí êÿíäèð;
éöéÿí; ãàäûíëàðûí áîüàçûíûí àëòûíäàí
áàüëàäûüû ýöìöø çÿíúèð (áàõ: Ðàä., IV,
2088).
Úûëàñûí//úûëàñóí – ãîëëó-áóäàãëû,
áîéëó-áóõóíëó ãÿùðÿìàí, äàü úöññÿëè
èýèä, ãöââÿòëè, ãöäðÿòëè ãÿùðÿìàí; èýèä,
úÿñóð, äÿëèãàíëû. Ìÿñ.: “...ìÿíöì ÿðëè-
ýèì, áàùàäèðëèýèì, úûëàñóíëèüèì, éèýèò-
ëèýèì Ðóìà, Øàìà ýåäÿ ÷àâëàíà äåðäè”
(Ä-1557).
Îñìàíëû-òöðê éàçûëû äèë àáèäÿëÿðèí-
äÿ: úûëàñûí//úûëàñóí//úàëàñóí – áîéëó áó-
õóíëó ãÿùðÿìàí, äàüúöññÿëè èýèä, ãöâ-
âÿòëè, ãöäðÿòëè ãÿùðÿìàí, èýèä, úÿñóð,
äÿëèãàíëû (áàõ: TS, I, 137; TS, III, 130;
TS, IV, 141).
 Øöëÿí – áþéöê çèéàôÿò, òîé, ìÿúëèñ,
ýåíèø êöòëÿ ö÷öí à÷ûëìûø ñöôðÿ; ìÿðà-
ñèì. Ìÿñ.: “Àüàì Áåéðÿýèí øöëÿíèéäè,
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè øöëÿíèì éîã”
(Ä-1041).
Áó ãÿäèì ëöüÿò âàùèäèíÿ Àøûã
ßëÿñýÿðèí äèëèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê. Ìÿñ.:
Åðêÿê êÿñèá àüûð ìÿúëèñ ãóðóðäó, Øöëÿí
úÿêèëèðäè ìàëëàðûí, äàüëàð! Øàù Àááàñ
øöëÿíëè ìÿúëèñ äöçÿëäè; Îí áåø ýöí
øöëÿí ÷ÿêèëäè, Èøëÿäè àøáàçõàíàñû (33,
277).
Îñìàíëû-òöðê ÿäÿáèééàòû íöìóíÿ-
ëÿðèíäÿ: øþëåí – áþéöê çèéàôÿò (áàõ: TS,
I, 667; IV, 726).
Â.Ðàäëîâ: øþëàí – ýåíèø êöòëÿ ö÷öí
ùàçûðëàíìûø éåìÿê; øþëàí÷û – àøïàç
(áàõ: Ðàä., IV, 1037).
Øöëÿí âåðìÿê – áþéöê çèéàôÿò âåð-
ìÿê. Ìÿñ.: “Àü÷à éöçëö îüëûíà àüúà
ãîéóí øöëÿí âåðäè” (Ä-25213).
Øöëÿí éåìÿéè – Òîéäà âÿ çèéàôÿòäÿ
âåðèëÿí éåìÿê. Ìÿñ.: “Áåéðÿê øöëÿí
éåìÿýèíöí öçÿðèíÿ ýÿëäè” (Ä-1116).
ßäÿáèééàò:
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè.
Á., 1964. (ÀÄË)
Àøûã ßëÿñýÿð. Á., 1963. (Àß)
Áàòìàíîâ È. ßçûê åíèñåéñêèõ ïàìÿò-
íèêîâ äðåâíåòþðêñêîé ïèñüìåííîñòè.
Ôðóíçå, 1959. (Áàò)
Øèðÿëèéåâ Ì. Áàêû äèàëåêòè. Á., 1957.
(ÁÄ).
Áîðîâêîâ À. “Áàäàé àë-ëóãàò”. Ñëîâàðü
Òàëè èìàíè Ãåðàòñêîãî. Ì., 1961. (Áÿ-
äàèÿë-ëöüÿò).
Áóäàãîâ Ë. Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òó-
ðåöêî-òàòàðñêèõ íàðå÷èé. ÑÏá, 1869.
(Áóä).
Âÿëèéåâ À. Àçÿðáàéúàí äèàëåêòîëîýèéà-
ñûíà àèä ìàòåðèàëëàð: Ýþé÷àé êå÷èä øèâÿëÿ-
ðèíèí ëåêñèêàñû. ÀÄÓ-íóí íÿøðèééàòû. Á.,
1960 (Âÿëèéåâ).
Ãàáåñêèðèÿ Ø. Ëåêñèêà ïðîèçâåäåíèé
Þíóñà Ýìðå. Òáèëèñè. 1983. (Ãàáåñ).
Ãàçè Áöðùàíÿääèí. Äèâàí. Á., 1988.
(ÃÁ).
214
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãÿðá ãðóïó äèàëåêò
âÿ øèâÿëÿðè. Á., 1967. (ÃÃÄØ)
Äàñòàí-è Àùìåò Ùàðàìè. Èñò., 1946.
(Äÿù.)
Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ë., 1969.
(ÄÒÑ)
ßçèçîâ Å. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òàðèõè äèà-
ëåêòîëîýèéàñû. äîê.äèññ. Á., 1990 (ßçèçîâ)
Çàðèíåçàäå Ã. Àçåðáàéäæàíñêèå ñëîâà
â ïåðñèäñêîì ÿçûêå (ïåðèîä Ñåôåâèäîâ).
Á., 1962. (Çÿðèíÿçàäÿ)
Ãÿùðÿìàíîâ Ú., Õÿëèëîâ Ø., Ìóñòàôà
Çÿðèð. Éóñèô âÿ Çöëåéõà. Á., 1991. (ÇÉÇ)
Ìóñòàôà Çÿðèð. Éöç ùÿäèñ. Òàðàìà ñþç-
ëöüö, ñ.III, Àíêàðà, 1954. (ÇÉÙ)
Ìóñòàôà Çÿðèð. Ñèéåðè-Çÿðèð. Òàðàìà
ñþçëöüö, ñ.IV, Àíêàðà, 1957. (ÇÑÇ)
Çàùèäè À.È. Ìöàñèð ÿðÿá äèëèíäÿ òöðê
ìÿíøÿëè ñþçëÿð. Á., 1977. (Çàùèäè)
“Ëöüÿò”è – Àáòóëëàù Áàòòàë. Èáíö-Ìö-
ùåííà ëöüàòû. Èñò., 1934. (Èáí Ìöùÿííà)
ßáðè Õàúÿ èáí Àäèë. Èõòèéàðàòè-ãÿâàèäè-
êöëëèééÿ. Ðÿè, Á-264. (ÈÃÊ)
Èñìàèë Ùèêìåò Åðòàéëàí. Âàðêà âå Ýöë-
øàù. Èñò., 1945. (ÉÂÝ)
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1988. (ÊÄÃ)
Êîðîüëó (òÿðòèá åäÿíè Ì.Òÿùìàñèá). Á.,
1975. (ÊÎ)
Êÿðêöê ôîëêëîð àíòîëîýèéàñû. Á., 1987.
(ÊÔÀ)
Ìàëîâ Ñ. Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðêñêîé
ïèñüìåííîñòè. Ì.-Ë., 1951. (Ìàë.)
Ìÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ. Àçÿðáàéúàí
øàèðè Íèçàìè. Á., 1991. (Ìÿììÿä ßìèí)
Ìàìåäîâ Í. Çíà÷åíèå äàííûõ òàëûø-
ñêîãî ÿçûêà â èçó÷åíèè èñòîðèè àçåðáàé-
äæàíñêîãî ÿçûêà äî ïèñüìåííîãî ïåðèîäà.
“Ñîâåòñêàÿ òþðêîëîãèÿ”. Á., 1984, ¹6.
(Ìàìåäîâ)
Äåâîíó-ëöãîòèò òóðê (èíäåêñ-ëóüàò).
Òîøêåíò, 1967. (ÌÊ)
Èìàäÿääèí Íÿñèìè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè
(òÿðòèá åäÿíè Ù.Àðàñëû). Á., 1973. (Íÿñèìè)
Íàäæèï Ý. Èñòîðèêî-ñðàâíèòåëüíûé
ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ XIV âåêà. Ì.,
1979. (Íÿú.)
Îüóçíàìÿ (÷àïà ùàçûðëàéàíû
Ñ.ßëèçàäÿ). Á., 1987. (ÎÍ)
 Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû. Ùàçûðëàéàí
Îðùàí Øàèê Ýþêéàé. Èñò., 1973. (ÎØ)
Ðàäëîâ Â. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ
íàðå÷èé. Ñïá, 1888-1911. (Ðàä.)
Ñàäûõîâ ß. XVI ÿñð Àçÿðáàéúàí éàçûëû
àáèäÿñè “Øåéõ Ñÿôè” òÿçêèðÿñèíèí äèëè (ëåê-
ñèêà). Íàì. äèññ. Á., 1972 (Ñàäûõîâ)
Ñóëè Ôÿãèù. Éóñèô âÿ Çöëåéõà. Á., 1991.
(ÑÉÇ)
Áîðîâêîâ À. Ëåêñèêà ñðåäíåàçèàòñêîãî
òåôñèðà XII-XIII ââ. Ì., 1963. (Òÿô.)
Òàðàìà ñþçëöüö, ñ.I, Èñò., 1943; ú.II, Èñò.,
1945; ú.III, Àíêàðà, 1954; ñ.IV, Àíêàðà,
1957. (TS)
Ôàçèëîâ Ý. Ñòàðîóçáåêñêèé ÿçûê (Õî-
ðåçìñêèé ïàìÿòíèê XIV â.), ò.I, Òàøêåíò
1966; ò.II, 1971. (Ôàç.)
Ùåéÿò Ú. “Õÿìñÿ”äÿ òöðêúÿ ñþçëÿð (II
ìÿãàëÿ) “ßäÿáèééàò” ãÿçåòè, 9 àâãóñò,
1991, ¹ 32. (Úàâàä Ùåéÿò)
Ùöñåéí Íèøàòû. Øöùÿäàíàìÿ. ÐßÈ,
ì.259. (ØÍ)
Øàìÿääèí Õÿëèëîâ
ÃßÔËßÒ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ØÈÐ ØßÌ-
ÑßÄÄÈÍ – Îüóç èýèäè.”Äÿñòóðñóçúà
Áàéûíäûð õàíûí éàüûñûí áàñàí, àëòìûø áèí
êàôèðÿ ãàí ãóñäóðàí àü-áîç àòûíûí éåëèñè
öçÿðèíäÿ ãàð äóðäóðàí” – êèìè õàðàêòå-
ðèçÿ îëóíóð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìà-
ëàíäûüû áîé”óí èøòèðàê÷ûñûäûð.
ÃßÇÀ – Äèíè ìöùàðèáÿ, Èñëàìû ãîðó-
ìàã, éàõóä êàôèðëÿð àðàñûíäà éàéìàã
óüðóíäà àïàðûëàí ñèëàùëû ìöáàðèçÿ.
Ùÿìèí ìöáàðèçÿëÿðäÿ òöðêëÿð, õöñóñèëÿ
îüóç òöðêëÿðè ôÿàëëûã ýþñòÿðìèøëÿð êè, áó
äà þç ÿêñèíè ÊÄÃ-äÿ òàïìûøäûð. ÊÄÃ
ãÿçàäàí, ãàçèëÿðäÿí î ãÿäÿð ýåíèø äà-
íûøûð êè, îíó ìöÿééÿí ìÿíàäà ãÿçàâàò-
íàìÿëÿð ñûðàñûíà äàõèë åòìÿê ëàçûì
ýÿëèð.
Åïîñäà ãÿçàéà, éàõóä àãûíà//àõûíà
ýåòìÿéèí àøàüûäàêû ôîðìàëàðûíäàí áÿùñ
åäèëèð:
1. õöñóñè (êîíêðåò) áèð ñÿáÿá îëìà-
äàí, ùàíñûñà äàõèëè ðóùè-ìÿíÿâè åùòèéàú
215
íÿòèúÿñèíäÿ äÿðèëèá-éûüûëûá êàôèð öçÿðèíÿ
éåðèìÿê;
2. áèð éåðäÿ “îòóðìàã”äàí éîðóëóá
“éåðèíäÿí ãàëõìàã”, êàôèð ñÿðùÿäèíÿ
îâà ýåòìÿê, êàôèðëÿðèí ýèçëè áàñãûíëàðû
ìöãàáèëèíäÿ îíëàðû ÿçèá ìÿùâ åòìÿê;
3. ÿñèð äöøìöø îüóç èýèäèíè ãóðòàð-
ìàã ö÷öí êàôèð ãàëàñûíà éöðöø åäèá “äèí
äöøìÿíè”íè äàðìàäàüûí åòìÿê.
Àõûíà ýåòìÿê, ãÿçà åòìÿê åùòèéàúû
îüóç úÿìèééÿòèíäÿ î ñÿâèééÿéÿ ÷àòûð êè,
åïîñóí ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðè – Ãàíòó-
ðàëû áàáàñûíäàí îíà áåëÿ áèð ãûç îëìàñûíû
èñòÿéèð: “... Ìÿí éåðèìäÿí äóðìàäàí îë
äóðìóø îëà... ìÿí ãàíëû êàôèð åëèíÿ âàð-
ìàäàí îë âàðìûø îëà, ìÿíÿ áàø ýÿòèðìèø
îëà”.
Ìÿñÿëÿ îíäà äåéèë êè, êàôèð öçÿ-
ðèíäÿ éöðöøäÿ, àõûíäà, éàõóä ãÿçàäà
îüóç ãàäûíëàðû äà èøòèðàê åäèðëÿð; ëàêèí
ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, ÿñàñ èøè, äåìÿê
îëàð êè, êàôèðëÿðëÿ âóðóøìàãäàí, èñëàì
äèíèíè éàéìàãäàí èáàðÿò îëàí (áóðàäà
ñþùáÿò, òÿáèè êè, áèð äþâðäÿí, åïîõàäàí
ýåäèð) áèð úÿìèééÿòäÿ ãàäûí “úèúè-áàúû
òöðêìàí ãûçû”íäàí èáàðÿò îëà áèëìÿç.
ÊÄÃ-íèí âåðäèéè ìàòåðèàë ÿñàñûíäà
ãÿçàéà ýåòìÿéèí áèð ñûðà “ñÿáÿá”ëÿðèíè
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëñà äà,
ùÿìèí “ñÿáÿá”ëÿðèí ùàìûñû øÿðòèäèð –
ÿñë ñÿáÿá èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, ìöñÿë-
ìàí òöðêëöéö þçöíöí èíêèøàô, úîüðàôè
ýåíèøëÿíìÿ, ïàññèîíàðëûã äþâðöíö éà-
øàéûð. Áåëÿ êè, Ìÿðêÿçè Àñèéàäàí Ãÿðáÿ
äîüðó àõûí åäÿí, ìöñÿëìàí äèíèíè ãÿ-
áóë åòìèø îüóç òöðêëÿðè, õöñóñèëÿ XI ÿñð-
äÿí åòèáàðÿí, Àçÿðáàéúàíäà, Øÿðãè
Àíàäîëóäà ìþùêÿìëÿíèðëÿð. Áóíäàí
ñîíðà èñÿ îíëàðûí Êè÷èê Àñèéà éàðûìà-
äàñûíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ ùÿðÿêÿòè õöñóñè åùòè-
éàúà ÷åâðèëèð. Èñëàìûí òöðêëÿð-îüóçëàð
àðàñûíäà äàùà ýåíèø éàéûëìàñû, êàôèðëÿð
öçÿðèíÿ éöðöøöí èäåîëîýèéàñûíà ÷åâ-
ðèëìÿñè èëÿ ùÿìèí åùòèéàú áþéöê áèð ìÿ-
íÿâè ãöââÿ àëûð âÿ Èñëàì áàéðàüû àëòûíà
òîïëàíìûø ñÿëúóãëàð, ñîíðà èñÿ îñìàí-
ëûëàð Áèçàíñû äèç ÷þêäöðöðëÿð... Ùÿìèí
òàðèõè ùàäèñÿëÿð ÊÄÃ-íèí èëê ñöæåòëÿðèíè
“ðåäàêòÿ” åäèð, éåíè ñöæåòëÿðèí (õöñóñèëÿ
ãÿçàâàòíàìÿ ôîðìàñûíäà) éàðàíìàñûíà
ñÿáÿá îëóð. Ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí
“ðåäàêòÿ” èøè åïîñ éàçûéà àëûíàðêÿí ( âÿ
öçö êþ÷öðöëÿðêÿí) äàùà ñèñòåìëè øÿêèëäÿ
àïàðûëûð. Áåëÿëèêëÿ, ÊÄÃ åïîñó (âÿ
“Êèòàá”) áèðèíúè íþâáÿäÿ èñëàì äèíèíèí
éàéûëìàñû óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàí,
éöðöøëÿðÿ ÷ûõàí ãàçèëÿðèí åïîñóíà (Âÿ
“Êèòàá”ûíà) ÷åâðèëèð êè, áó þçöíö éàëíûç
àáèäÿíèí èäåéà-ìÿçìóíóíäà äåéèë, áèð
ñûðà ïîåòèê-ôîðìà ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿ äÿ
òÿñäèã åäèð. Âÿ òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿêñÿð
áîéëàðûí ñîíóíäà Äÿäÿ Ãîðãóä ýÿëÿðÿê
ìÿùç “ãàçè ÿðÿíëÿð áàøûíà íÿ ýÿëäèéèí”
ñþéëÿéèð. õöñóñè îëàðàã íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûð
êè, îíóí äàíûøäûüû äàñòàí ìÿùç ãàçèëÿð
ùàããûíäàäûð, î ìÿùç ãàçèëÿðè þéöð... Åé-
íè çàìàíäà éåíè äþâð ýÿëäèéè, “áÿý
ÿðÿíëÿð”èí éîõà ÷ûõìàñû, “ôàíè äöíéà”-
íûí ãàçèñèç ãàëìàñû (“ôàíè äöíéà êèìÿ
ãàëäû?!”) áàðÿäÿ íèñýèëëè ñþùáÿò ýåäèð.
Åïîñó éàçûéà àëàí, “Êèòàá”ûí öçöíö
êþ÷öðÿí êàòèáëÿð îíóí èäéåàñûíû äÿðèí-
äÿí áàøà äöøäöêëÿðèíÿ ýþðÿ, àáèäÿíè
ìÿùç ãÿçàâàòíàìÿ ôîðìàñûíà ñàëìàüà
÷àëûøìûø, XIII-XVI ÿñðëÿðäÿ “Êèòàá”
èñëàìûí äèíè-ôÿëñÿôè åùêàìëàðû èëÿ éöê-
ëÿíìèø, ÿââÿëêè ÿñðëÿðèí ñàäÿëþâù
äöíéàýþðöøö ñîí îðòà ÿñðëÿðèí ïîëåìèê
ìöùàêèìÿëÿðè èëÿ àüûðëàøäûðûëìàìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿ ãàçèëÿðèí ùÿéàòû êèôàéÿò
ãÿäÿð îáéåêòèâ òÿñâèð åäèëèð – îíëàð ùå÷
äÿ ùÿìèøÿ ãàëèá ýÿëìèðëÿð, áÿçÿí ìÿü-
ëóá îëóð, ÿñèð äöøöð, øÿùèä âåðèðëÿð. Áó-
íóíëà áåëÿ, äþâð, çàìàí, öìóìèééÿòëÿ,
ãàçèëÿðèí õåéðèíÿ èøëÿéèð, ÊÄÃ ãàçè ùÿ-
éàòû, ãàçè øÿõñèééÿòè, ãàçè õàðàêòåðè áà-
ðÿäÿ ìöêÿììÿë òÿñÿââöð éàðàäûð. Ìÿ-
ñÿëÿí, Ãàçàí õàí óçàã-óçàã ñÿôÿðëÿðÿ
ýåäèá ñûëäûðûì ãàéàëàð öçÿðèíäÿ òèêèëìèø
êàôèð ãàëàëàðûíû àëìûø, êèëñÿëÿðè éàõûá
216
éåðèíÿ ìÿñúèä éàïäûðìûø, äèíñèçè äèíÿ
ýÿòèðìèøäèð. Îíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿí
êàôèðëÿð àìàíñûçúàñûíà úÿçàëàíäûðûëìûø,
ãûçûíû-ýÿëèíèíè ÿñèð àëìûø, êàôèð åëëÿðèí-
äÿ àò îéíàòìûøäûð. Äöøìÿíèí ùÿäèééÿ-
ñèíÿ, îíà òÿêëèô åäèëÿí ãàäûíà, ïóëà-ãû-
çûëà, ðöøâÿòÿ àëäàíìàìûø, êàôèðè àäàì
ñàéìàìûøäûð... Âÿ áöòöí áóíëàðëà éàíà-
øû, ùå÷ çàìàí þçöíö þéìÿìèø, áóíó
åëÿäèì, îíó åëÿäèì – äåìÿìèøäèð. Êà-
ôèðëÿð ÿñèð äöøìöø îüóç èýèäëÿðèíÿ – ãà-
çèëÿðÿ úÿçà âåðñÿëÿð äÿ, îíëàðû, äåìÿê
îëàð êè, þëäöðìöðäöëÿð. Àäÿòÿí, èýèäè
îíà ýþðÿ ÿñèð ñàõëàéûðëàð êè, þç éåðèíÿ
(Îüóçà) ãàéûäûá éåíè ãöââÿ èëÿ ãÿçàéà,
àãûíà ýÿëìÿñèí.
ßäÿáèééàò:
Ñÿôÿðîâ É. Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì âÿ åð-
êÿí îðòà ÿñðëÿð òàðèõèíèí òàðèõøöíàñëûüû, Á.,
1998
Úÿôÿðîâ Í. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà
èñëàìà êå÷èäèí ïîåòèêàñû, Á., 1999.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ
ÃÛËÁÀØ – Ãàçàí õàíûí àäàìëàðûíäàí
áèðè. “È÷ Îüóçà Äàø Îüóç àñè îëóá Áåé-
ðÿê þëäöýè áîé”äà Ãàçàíûí äàéûñû Àðó-
çóí åâèíÿ àðàëàðûíäàêû äöøìÿí÷èëèéè
àéûðä åòìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí øÿõñ.
“ÃÛËÛÚÛÌÀ ÒÎÜÐÀÍÀÉÛÍ” –
ÊÄÃ-äÿ Îüóçëàðûí ìöãÿääÿñ àíäû.
“Áåéðÿê àíä è÷äè: “Ãûëûúûìà òîüðàíàéûí!
Îõûìà ñàíúûëàéûí! Éåð êèáè êÿðòëÿéèí,
òîïðàã êèáè ñàâðûëàéûí!..” (Ä-98); “Îüóç
éèýèäèíèí þéêÿíè ãàïàðäû, ãûëûúûí ÷ûãàðäû,
éåðè ÷àëäû-êÿðòäè. Àéûòäû êèì, éåð êèáè
êÿðòèëÿéèí, òîïðàã êèáè ñàâðûëàéûí, ãû-
ëûúûìà òîüðàíàéûí, îõûìà ñàíúûëàéûí!..”
(Ä-190).
“Ãûëûúûìà òîüðàíàéûí” èôàäÿñèíÿ
àéäûíëûã ýÿòèðÿ áèëìÿê áàõûìûíäàí
Ì.Êàøãàðëû äèâàíûíäàêû: “Ãûðüûç, Éà-
áàãó, Ãûï÷àã âÿ åëÿúÿ äÿ áàøãà áîéëà-
ðûí àäàìëàðûí àíä è÷äèêëÿðè çàìàí ãûëûí-
úû ÷ûõàðûá þíÿ ãîéàð: “Ñþçöíäÿ äóðìà-
ñàí ãûëûíú ãàíûíà áóëàíñûí” – äåéÿðëÿð”
ñþçëÿðè äÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà Îüóç àëï-èýèäëÿðè
ñàäàüû äÿìðÿíëè îõëà äîëäóðóá, àü òîçëó
ãàòû éàéû ÿëÿ àëàíäà, àëòóí úèäà, àëòûïÿðëè
ýöðçëÿ éàðàãëàíûá äöøìÿí öñòöíÿ ýå-
äÿíäÿ ãàðà ïîëàäöç ãûëûíúû äà ýþòöðöð
âÿ äàùà ÷îõ îíà ýöâÿíèðäèëÿð, áèðèíÿ
àëãûø äåéÿíäÿ “÷àëûøûíäà ãàðà ïîëàäöç
ãûëûúûí êöòÿëìÿñèí”, àíä è÷ÿí çàìàí
“ãûëûúûìà òîüðàíàéûí” äåéÿðäèëÿð. Ãàðà
ïîëàäöç ãûëûíúûí àëòûíäàí êå÷ÿí ýöíàù-
êàðûí ñó÷ó áàüûøëàíàðäû.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êàøãàðëû Ì. Äèâàíè-ëöüàò-èò òöðê. ú. 1.,
Àíêàðà, 1992.
Úÿëèëîâ Ô. Ãûëûíú êóëòó, “Ýÿíúëèê” æ.,
¹ 11, 1989.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÃÛËÛÍÚ – Îüóç èýèäëÿðèíèí ÿí ÷îõ èø-
ëÿòäèêëÿðè ñèëàùëàðäàí áèðè. Òöðêëÿðäÿ ãû-
ëûíú äèýÿð õàëãëàðûí ãûëûíúûíäàí ôÿðãëè
îëàðàã ñèâðè-ãþâñâàðè èäè. Áåëÿ ãûëûíúûí
ñûíìà åùòèìàëû àç, êÿñÿðëèéè éöêñÿê
îëóðäó. Èýèäÿ àëãûø, ãàðüûø, õåéèð-äóà ãû-
ëûíú âÿ îõëà áàüëûäûð: “... ãûëûúûìà äîü-
ðàíàéûì, îõóìà ñàíúûëàéûì” (Ä-26011);
“×àëûøàíäà ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûí ýþäÿë-
ìÿñöí” (Ä-356).
ÊÄÃ-äÿ ãûëûíúûí áèð ÷îõ íþâëÿðè âÿ
êåéôèééÿòëÿðè âåðèëìèøäèð: “éöçè äþíìÿç
ãûëûú” (Ä-2777); “÷àëóá-êÿñÿð óç ãûëûú”
(Ä-45); “ãàðà ïîëàä óç ãûëûú” (Ä-310,
1311, 356, 41, 491, 6310, 664, 1297, 148,
1548, 1289 âÿ ñ.). Äþéöøÿ úàí àòàí äþ-
éöø÷ö ãûëûíúûíûí ãûíûíà ñûüìàäûüûíû
ñþéëÿéèð: “Ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûí ãûíûí
äîüðàð” (Ä-2489), ÿùäèíÿ ÷àòìàã ö÷öí
íÿôñèíè ãûëûíúëà þíëÿéèð: “Îüëàí ãûëûúûí
÷ûãàðäû. Ãûçëà êÿíäö àðàñûíà áûðàãäû”
(Ä-2608), õÿéàíÿòè áàüûøëàìàã ö÷öí
ñó÷ëóíó ãûëûíúûíûí àëòûíäàí êå÷èðèð: “Éà-
217
ëàí÷ûã ýþðäè êèì, éàíàð, ñàçäàí ÷ûãäû.
Áåéðÿýèí àéàüûíà äöøäè. Ãûëûúû àëòûíäàí
êå÷äè. Áåéðÿê äÿõè ñó÷ûíäàí êå÷äè”
(Ä-1199).
“Ãàðà ïîëàò óç ãûëûú” äàùà ÷îõ
éàéûëìûøäûð. Áó, ïîëàääàí äöçÿëäèëìèø
áþéöê âÿ ðàùàò ãûëûíú äåìÿêäèð.
ÃÛÌÛÇ – Àò ñöäöíäÿí ùàçûðëàíàí ÿñë
òöðê è÷êèñè. ÊÄà áîéëàðûíûí äèëèíäÿ áèð
íå÷ÿ äÿôÿ èøëÿíìèøäèð: “Äÿïÿ êèáè ÿò
éûüäûì, ýþë êèáè ãûìûç ñàüûðäûì”
(Ä-24).
Òöðêëÿðäÿí âÿ òöðêëÿðèí áóéðóüó
àëòûíäà îëàí ìèëëÿòëÿðäÿí áàøãà äöíéà-
íûí ùå÷ áèð éåðèíäÿ ãûìûçäàí è÷ÿúÿê
êèìè èñòèôàäÿ îëóíìàìûøäûð. Ìÿùç áóíà
ýþðÿ äÿ Â.Åáåðõàðäò éàçûðäû êè, “ãûìûç
è÷èëÿí ñàùÿëÿðäÿ òöðêëÿð éàøàìûøëàð”
äåéÿ áèëÿðèê.
“Ìàíàñ” äàñòàíûíäà þëöì éàòà-
üûíäà èêÿí Õàí Êþêåòåé õàëãûíà åëÿäèéè
âÿñèééÿòäÿ: “Åëèì, ýöíöì. Ýþçëÿðèì
éóìóëàí çàìàí âöúóäóìó ãûìûçëà éó-
éóí” – äåéèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí êèòàáû,
Èñò., 1973.
ÃÛÏ×Àà ÌßËÈÊ – Îüóçëàðà äöøìÿí
îëàí êàôèð. Áó àä ÊÄÃ-äÿ èêè äÿôÿ,
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”-
äà âÿ “Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç áÿýèí òóò-
ñàã îëäûüû áîé”äà èøëÿíèð. Ãàðàýöíÿ îü-
ëó Ãàðà Áóäàüûí äèëèíäÿ “äÿìöð éàéëû
Ãûï÷àã Ìÿëèê” øÿêëèíäÿ òÿñâèð åäèëèð.
ÃÛÐÛÌ – òÿêáÿòÿê äþéöøäÿ ðÿãèá.
Äöøìÿí ãîøóíó èëÿ öç-öçÿ äàéàíàðêÿí
èêè ðÿãèá ñÿðêÿðäÿ áöòöí äþéöø àëÿò-
ëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ âóðóøóð. Áó,
äþéöøöí ñîíðàêû ýåäèøèíè ùÿëë åäÿí ÿí
áàøëûúà àíäûð. Ìÿüëóá ñÿðêÿðäÿíèí äþ-
éöø÷öëÿðè ðóùäàí äöøöð, ñàâàø ìåéäà-
íûíäà áàø÷ûñûç ãàëûð, áåëÿ äþéöøö óäìàã
äà àñàíëàøûð. Ãûðûìà ãàëèá ýÿëìÿê áþ-
éöê ñåâèíúÿ ñÿáÿá îëóðäó: “Îüëàí
áàáàñûíà ìóøò÷û ýþíäÿðäè, “ãûðûìûì
àëäóì”, – äåäè” (Ä-2528). Ñÿðêÿðäÿëÿð
äöøìÿíè ðóùäàí ñàëìàã ö÷öí ãûðûì
òÿëÿá åäèðäèëÿð: “Ãàçàí àò ìåéäàíà
ñöðäè, ãûðûì äèëÿäè” (Ä-2863). Ãûðûìäàí
ñîíðà ãîøóíëàð äþéöøÿ áàøëàéûð. ÊÄÃ-
äÿ “ãûðûì” âÿ “ñàâàø” ñþçëÿðèëÿ éàíàøû
“ãûðûø” äà èøëÿíìèøäèð: “Ãûðûø ýöíè þíäèí
äÿïÿð àëïûìûç – Ñàëóð Ãàçàí” (Ä-2697);
“Ãàðüó äàëû ñöýöëÿð èëÿ ãûðûøäûëàð...”
(Ä-25013).
ÃÛÉÀÍ ÑÅËÚÖÊ ÎÜËÛ ÄßËÈ
ÄÎÍÄÀÐ – Îüóç áÿéè. “Äÿìèð ãàïó
Äÿðáÿíääÿêè äÿìöð ãàïóéû äÿïöá àëàí,
àëòìûø òóòàì àëà ýþíäÿðèíèí óúûíäà ÿð
áþýöðäÿí, Ãàçàí êèìè ïÿùëÿâàíû áèð ñà-
âàøäà ö÷ êÿððÿ àòûíäàí éûãàí”, Àðóçóí
íÿâÿñè, äÿìèð ãàïû Äÿðáÿíä áÿéè, Ãû-
éàí Ñÿëúöýèí îüëû. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè
éàüìàëàíäûüû áîé”äà àäû ÷ÿêèëèð.
“ÃÈÑßÑÖË-ßÍÁÈÉÀ” – Íÿñèðÿääèí
Ðÿáüóçèíèí ÿñÿðè. Öìóìòöðê àáèäÿëÿðè
è÷ÿðèñèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ áèð éåð òóòóð.
ßñÿð ù.710/ì.1311 èëäÿ éàçûëìûøäûð.
Ãß Ãóðàíäà àäû ÷ÿêèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿð
ùàããûíäà ýåíèø ìÿçìóíëó áÿäèè íÿñð
ÿñÿðèäèð. ßñÿðèí äèëèíäÿ ùÿì óéüóð,
ùÿì êàðëóê, ùÿì îüóç, ùÿì äÿ ãûï÷àã
ãðóïëàðûíà àèä åäèëÿí äèë õöñóñèééÿòëÿ-
ðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Àíúàã ÿñÿðèí
äèëè ÿñàñ ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê õöñóñèé-
éÿòëÿðè èëÿ Ì.Êàøüàðëû òÿñíèôèíäÿêè
õàãàíèééÿ òöðêúÿñèíÿ äàùà éàõûíäûð.
Îüóç ãðóïó õöñóñèééÿòëÿðè äÿ äèããÿòè
÷ÿêÿ áèëÿúÿê áèð ñÿâèééÿäÿäèð. Áó áà-
õûìäàí ÊÄÃ äàñòàíëàðû èëÿ àïàðûëàí
ìöãàéèñÿëÿð îðòàéà ìàðàãëû íÿòèúÿëÿð
÷ûõàðûð.
Ãß õàãàíèééÿ òöðêúÿñèíè, ÊÄÃ
Îüóç äèëèíè òÿìñèë åäÿ áèëäèéè ö÷öí ìö-
218
ãàéèñÿëÿð äÿ áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëàðñà,
ÿëäÿ åäèëÿí íÿòèúÿëÿð öìóìè áèð
âÿçèééÿòè ÿêñ åòäèðÿð.
ÊÄÃ âÿ Ãß öìóìòöðê äèë áàçàñû
èëÿ áèð-áèðèíÿ ÷îõ éàõûíäûð. Ãß òöðê äèë-
ëÿðèíäÿ íÿñðëÿ éàçûëìûø èëê àáèäÿëÿðäÿí
áèðè êèìè ùÿì éàçûëû, ùÿì äÿ øèôàùè ÿäÿ-
áèééàò õöñóñèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿø-
äèðìèøäèð. ßñÿðèí äèë âÿ öñëóáóíäà òöðê
ôîëêëîð ÿíÿíÿëÿðè, äàñòàí÷ûëûã, íàüûë÷ûëûã
åëåìåíòëÿðè þçöíö à÷ûã-àéäûí áèð øÿêèë-
äÿ ýþñòÿðèð êè, áóíó ÊÄÃ-äÿ îëàí äàõèëè
áàü ùåñàá åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ãß ÿñÿðèíäÿ ìöÿëëèô ùÿð ãèññÿíè
áàøëàéàðêÿí ÿââÿëúÿ åïèòåòëÿðëÿ ùÿìèí
øÿõñ ùàããûíäà öìóìè ìÿëóìàò âåðèð.
Áó åïèòåòëÿð (áÿäèè òÿéèíëÿð) âåðèëìÿ
òÿðçèíÿ ýþðÿ áèð íþâ ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëà-
ðûíûí òÿñâèðèíÿ áÿíçÿéèð. ÊÄÃ-äÿêè áÿ-
äèè òÿéèíëÿð äàùà ÷îõ ãÿùðÿìàíëûã ñàë-
íàìÿëÿðè èëÿ áàüëûäûðñà, Ãß ãÿùðÿìàí-
ëàðû äàùà ÷îõ “Ãóðàí”äà àäëàðû èëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëàí àéÿëÿðëÿ òÿãäèì åäèëèð âÿ áó
òÿãäèì, åéíè çàìàíäà, ãèññÿíèí ãûñà
ìÿçìóíó òÿñèðè áàüûøëàéûð.
Íÿñðëÿ íÿçìèí ÿâÿçëÿíìÿñè øÿê-
ëèíäÿ îëàí òöðê åïîñ ÿíÿíÿñèíè ùÿì
ÊÄÃ-äÿ, ùÿì äÿ Ãß-äÿ ýþðìÿê
ìöìêöíäöð.
Ëåêñèê áàõûìäàí ùÿð èêè àáèäÿäÿ
îëàí çÿíýèíëèê ìöãàéèñÿ çàìàíû äàùà
àéäûí øÿêèëäÿ þçöíö ýþñòÿðèð. ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíäà áèð ãèñèì ñþçëÿð âàðäûð êè,
ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçäÿ èøëÿíìÿñÿëÿð
âÿ, ÿäÿáè äèë òàðèõèìèç áîéóíúà ôÿàë îë-
ìóøäóð. Ùÿìèí ñþçëÿðÿ Ãß ÿñÿðèíäÿ äÿ
ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð: ó÷ìàü (úÿí-
íÿò – Ãß-24à, 25à...; Ä-35), þêñöç (éå-
òèì – Ãß-93à; Ä-111), ãóòëó (ìöáàðÿê,
õåéèðëè – Ãß-98á; Ä-54), ÿñðöê (ñÿðõîø
– Ãß-129à; Ä-80), ñóíìàã (âåðìÿê,
òÿãäèì åòìÿê – Ãß-3à; Ä-89), òàíóã
(øàùèä – Ãß-23à; Ä-83) ãóëàâóç (áÿ-
ëÿä÷è – Ãß-145à; Ä-117), ýþðêëö (ýþð-
êÿìëè, ýþçÿë – Ãß-106á; Ä-56), ÷ÿðè
(îðäó, ãîøóí – Ãß, 20á; Ä-119),
ãàãìàã (âóðìàã – Ãß,16á; Ä-64) âÿ ñ.
êèìè îíëàðëà ñþç áó ãÿáèëäÿíäèð. ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíûí äèëèíäÿ åëÿ ñþçëÿð äÿ âàð-
äûð êè, ñîíðàêû ÿäÿáè äèë òàðèõè àáèäÿëÿðè-
ìèçäÿ îíëàðà ÷îõ àç ðàñò ýÿëèðèê. Ùÿìèí
ñþçëÿðèí Ãß-äÿ äÿ èøëÿíìÿñè òöðê ÿäÿáè
äèë ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëû îëà áèëÿð. Éóìóø
(åë÷è – Ãß-97á; Ä-80), àðãóðó (÷àðïàç,
ÿéðè, êþíäÿëÿí Ãß-94à; ÊÄÃ 74),
ãàëûí (áàøëûã – Ãß 7à; Ä-85), áàëãûìàã
(ïàðëàìàã, áÿðã âóðìàã – Ãß-151á;
Ä-95), éàçìàã (éàíûëìàã, ÷àøìàã-
Ãß-25á; Ä-70), ÿäöê (àéàããàáû, ÷ÿê-
ìÿ – Ãß-112á; Ä-101), óñ (ùóø, àüûë-
Ãß-77à; Ä-49), òàëáûíìàã (÷ûðïûíìàã-
Ãß-15á; Ä-44,48), òöíëöê (áàúà, ïÿí-
úÿðÿ – Ãß-99à; Ä-43) âÿ ñ. êèìè îíëàð-
ëà êÿëìÿ âàðäûð êè, àáèäÿëÿðèí ùÿð èêè-
ñèíäÿ èøëÿíìÿêëÿ îíëàðûí äèë éàõûíëûüûíû
ñöáóò åäèð. Áÿçÿí áó ñþçëÿðäÿ ôîíåòèê
ôÿðãëÿð (ìÿñ; óòëóü-óäëó, éûüà÷-àüàú,
ãàçüó-ãàéüó, ÿçÿð-ÿéÿð, ìÿí-áÿí,
áàðìàã-âàðìàã, ñàñûü-ñàñû, ÷ÿðèê-÷ÿðè,
òÿâÿé-äÿâÿ âÿ ñ.) þçöíö ýþñòÿðèð êè, áó
äà ÷îõ òÿáèèäèð. Áöòöí áó ôîíåòèê äÿéèø-
ìÿëÿð õàãàíèééÿ òöðêúÿñè âÿ Îüóç äèëè-
íèí õöñóñèééÿòëÿðè êèìè Ì.Êàøüàðëû
òÿðÿôèíäÿí äèàëåêò ãàíóíàóéüóíëóüó
øÿêëèíäÿ øÿðù åäèëìèøäèð.
Ñàáèò ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ èôàäÿëÿðèí
èøëÿíìÿñèíäÿ äÿ ìàðàãëû áÿíçÿðëèêëÿð
äèããÿòè ÷ÿêèð. ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà áåëÿ
áèð èôàäÿ âàðäûð: “ýþý èðàã, éåð ãàòû”
(Áÿêèë éóãàðó áàãäû, “ýþý èðàã, éåð
ãàòû” – äåäè. Ä-219). ×àðÿñèçëèê, ÿëàú-
ñûçëûã èôàäÿ åäÿí áó áèðëÿøìÿéÿ Ãß-äà
Éóñèô ïåéüÿìáÿðëÿ áàüëû ãèññÿäÿ åéíèëÿ
ðàñò ýÿëèðèê: Ãîïòû, éóãàðû áàãòû, ýþý
éûðàã; ãîéû áàãòû, éåð ãàòûü; áèð àù óðäû.
Ãß-179). Éöç ñóéó (àáûð, ùÿéà –
Ãß-7á; Ä-67), òÿí-òóø (òàé-òóø, ñÿâèé-
éÿúÿ áÿðàáÿð – Ãß-64à; Ä-60), åë-ýöí
(åë-îáà, õàëã – Ãß-11à; Ä-105), õàòóí
êèìè (ãàäûí – Ãß-33á; Ä-99), ãûâàí-
219
ìàã, êöâÿíìÿê (ôÿõð åòìÿê, ãöðóð
äóéìàã – Ãß-108à; Ä-37) êèìè èôàäÿ-
ëÿðÿ äÿ àáèäÿëÿðèí ùÿð èêèñèíäÿ ðàñòëàíûð.
Àáèäÿëÿðèí äèëèíè ýþçÿëëÿøäèðÿí,
ïîåòèê áàõûìäàí çÿíýèíëÿøäèðÿí ïàðàëå-
ëèçìëÿð áÿçÿí îðòàã îëàðàã èøëÿíìÿñè èëÿ
äèããÿòè ÷ÿêèð:
“Éàðëûü êåëäè: ñåíäèí îãûìàã,
ìÿíäèí åøèòöðìÿê” (Ãß-172á).
“Éèýèäèì, öçÿðèíÿ éàüû ýÿëäè, îéàð-
ìàã áÿíäÿí, ñàâàøóáàí ùöíÿð ýþñòÿð-
ìÿê ñÿíäÿí, – äåäè” (Ä-91).
“Ñèçëè-áèçëè ÿð àéüûëûã ýÿðÿêìÿñ”
(Ãß-117á).
“Ñàüëû-ñîëëû êàôÿðè õóá òàüûòäû”
(Ä-1335).
“Ö÷ ýöí äöíëè-ýöíëè éîðòäû”
(Ä-263).
Ìàðàãëûäûð êè, áó òèï èôàäÿëÿð äàíû-
øûã äèëèìèçäÿ ùàçûðäà èøëÿíìÿêäÿäèð.
Ãðàììàòèê áàõûìäàí äà äèããÿò ÷ÿêÿí
úÿùÿòëÿð âàðäûð.
Ìöãàéèñÿ áèð äàùà ýþñòÿðèð êè,
ÊÄÃ-íè ãÿäèì òöðê êþêöíäÿí àéûðûá
áèð äèë çÿìèíèíäÿ òÿäãèã åòìÿê äîüðó
äåéèëäèð; î öìóìè êîíòåêñòäÿ, Îðõîí-
Éåíèñåé, “Äèâàíè-ëöüÿò-èò-òöðê”, “Êó-
òàäãó áèëèê”, “Ãèñÿñöë-ÿíáèéà” êèìè
äÿéÿðëè ìÿíáÿëÿðëÿ, öìóìòöðê àáèäÿ-
ëÿðè èëÿ áàüëû þéðÿíèëìÿëèäèð. ßêñ òÿãäèð-
äÿ, îðàäàêû áèð ÷îõ ñþçëÿðèí, èôàäÿëÿðèí,
ãðàììàòèê ôîðìàëàðûí èçàùû íàòàìàì
îëàð. ÊÄÃ èëÿ ìöãàéèñÿ Ãß ÿñÿðèíèí
ñþç õÿçèíÿñèíäÿêè áèð ñûðà êÿëìÿëÿðèí
ìþâãåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêäÿ ÷îõ
áþéöê ÿùÿìèééÿò äàøûìàãäàäûð.
Íàèëÿ Ùàúûéåâà
ÃÎÏÓÇ – ÿñêè òöðê ìèëëè ÷àëüû àëÿòè.
Ãîïóç ùàë-ùàçûðäà ãûðüûçëàðûí, àëòàéëà-
ðûí àðàñûíäà éàøàìàãäàäûð. Òàðèõè âÿ
åòíîãðàôèê ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, òöðê õàëã
ñþéëÿéèúèëÿðèíèí, ÿñàñÿí, ãÿùðÿìàíëûã
íÿüìÿëÿðè, äàñòàíëàðû èôà åäÿðêÿí èñòè-
ôàäÿ åòäèêëÿðè áàøëûúà ñèìëè ìóñèãè àëÿòè
îëóá êöòëÿâè øÿíëèêëÿðäÿ, òîé-äöéöí-
ëÿðäÿ ÷àëûíûðäû. Ãîïóç ùàããûíäà èëê ìÿ-
ëóìàòà óéüóð Êî÷î äþâëÿòèíÿ åë÷è ýþí-
äÿðèëìèø Âàíéåí-Òåíèí (982 èë) êèòà-
áûíäà ðàñò ýÿëèðèê. Îíà ýþðÿ óéüóðëàðûí
ìàùíû îõóéàðêÿí ÷àëäûãëàðû ÿñàñ ìóñèãè
àëÿòè ãîïóçäóð.
Ìàùìóä Êàøãàðëû ãîïóçó óäà
áÿíçÿð ÷àëüû àëÿòè êèìè òÿãäèì åäèð.
ßëäÿ îëàí áèëýèëÿðÿ ÿñàñÿí îçàíëàðûí,
áàõøûëàðûí, àêûíëàðûí, êàé÷ûëàðûí, åñåí÷è-
ëÿðèí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ãîïóçóí ìöõòÿëèô
íþâëÿðè îëäóüó àéäûíëàøûð. Òàðèõÿí îçàí
÷àëüû àëÿòè êèìè ìÿøùóðëàøàí ãîïóçóí
éàðàäûúûñû äà ìèôîëîæè ðÿâàéÿòëÿðäÿ Äÿ-
äÿ Ãîðãóä ùåñàá åäèëèð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ,
ãîïóçóí âÿ îçàíëàðûí ùàìèñè îëàí Äÿäÿ
Ãîðãóä óçóí ìöääÿò áó ÷àëüû àëÿòèíè
éàðàäà áèëìèð. Áèð äÿôÿ î, òÿñàäöôÿí
ìåøÿäÿ øåéòàíëàðäàí íåúÿ ãîïóç äö-
çÿëòìÿê ëàçûì îëäóüóíó åøèäèð. Ñîíðà-
äàí áöòöí îçàíëàðûí ÷àëüû àëÿòèíÿ ÷åâ-
ðèëÿí ãîïóç, ÿñàñÿí, èêè íþâÿ àéðûëûð:
1) ãîïóçè-îçàí, 2) ãîïóçè-ðóìè.
Ãîïóçè-îçàí óçóí ÷àíàãëû âÿ ö÷
òåëëèäèð. ÊÄÃ-äÿ ãîë÷à (éÿíè ãîë óçóí-
ëóüóíäà êàñàñû îëàí ÷àëüû àëÿòè) ãîïóç
ìÿùç ãîïóçè-îçàíäûð. “Ãîë÷à ãîïûç ýþ-
òöðèá åëäÿí-åëÿ, áÿýäÿí-áÿýÿ îçàí ýÿ-
çÿð” (Ä-510). ÊÄÃ-äÿ áó ãîïóç äàùà
÷îõ Äÿäÿ Ãîðãóä ãîïóçû àäëàíûð âÿ
ñàêðàë ñòàòóñëóäóð. Îüóç èýèäëÿðè ùÿòòà
äöøìÿíèí ÿëèíäÿ ãîïóç ýþðäöêäÿ áåëÿ
îíó þëäöðìöðëÿð. “Óøóí ãîúà îüëû Ñÿý-
ðÿê áîéû”íäà äåéèëèð: “Îüëàí ñÿðìÿðäè
óðó òóðäû. Ãûëûíúûíûí áàë÷àüûíà éàáûøäû
êèì, áóíû ÷ûðïà, ýþðäè êèì, ÿëèíäÿ ãîïóç
âàð. Àéäûð: “Ìÿðÿ êàôÿð, Äÿäÿì Ãîð-
ãóä ãîïóçó ùþðìÿòèíÿ ÷àëìàäûì”
(Ä-2681). ÊÄÃ-äÿ ãîïóçóí îçàíëà,
äàùà êîíêðåò îëàðàã Äÿäÿ Ãîðãóäëà àñ-
ñîñèàñèéà åäèëìÿñè, îíóí îçàí ùàäèñÿñè
îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð.
Ãîïóçè-ðóìè óäà îõøàð îëóá, áåø
òåëëèäèð. Áó Êàøãàðëû ëöüÿòèíäÿ òÿñâèð
îëóíàí Îðòà Àñèéà ãîïóçóíóí åéíèäèð.
220
Ãîïóçè-îçàíà ÕV éöçèëëèéèí ìóñè-
ãè êèòàáû “Çöáäÿòöë-ÿäâàð”à ýþðÿ,
ñàäÿúÿ “îçàí” äåéèëèðìèø. Åéíè ìÿëó-
ìàò ÕVI éöçèëëèéèí Øåéáàíè õàíÿäàíûí-
äà éàøàìûø Ùàôèç ßëè Äÿðâèø Úÿíýèíèí
“Òöùôÿòöñ-ñöðóð” àäëû ìÿøùóð ìóñèãè
ðèñàëÿñèíäÿ äÿ òÿêðàðëàíûð. Ìöÿëëèôÿ ýþ-
ðÿ, ãîïóç îüóçëàðûí éàíëàðûíäà ýÿçäèð-
äèêëÿðè âÿ ÷àëà áèëìÿéÿíëÿðè éàä ùåñàá
åäèá àðàëàðûíäàí ãîâäóãëàðû “îçàí” ÷àë-
üû àëÿòèíäÿí òþðÿìèøäèð. Áóðàäà ãîïóçëà
îçàí åéíèëÿøäèðèëìèð, áèðèíèí î áèðèíäÿí
òþðÿìÿñè áèëäèðèëèð.
Ãîïóç ãóéðóã, ÷àíàã, ãîë âÿ áàø-
äàí èáàðÿòäèð. ßñêè ÷àüëàðäàí öçö áÿðè
ãîïóçóí òåëè àò ãóéðóüóíäàí àëûíìûø
ãûëäàí ùàçûðëàíûðäû. Ãîïóç, ÿñàñÿí, éàé
àäëàíàí êþìÿê÷è àëÿòëÿ ÷àëûíûðäû. Î, êà-
ìàí÷àéà îõøàð îëóá, äèçèí öñòöíÿ ãîéó-
ëàðàã ÷àëûíûðäû. Àíúàã áöòöí ãîïóç íþâ-
ëÿðèíèí èíäèêè êàìàí÷àéà áÿíçÿäèéèíè
ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð.
Éàéëû ãîïóç äàùà ÷îõ àëòàé, õàêàñ,
óéüóð âÿ øîðëàðäà éàéûëìûøäû. Áó ýöí äÿ
àäëàðû ÷ÿêèëÿí òöðê òàéôàëàðûíûí èñòèôàäÿ
åòäèêëÿðè àëÿò ÿñêè òÿñâèðëÿðäÿêè êèìèäèð.
Áó ãîïóç êàìàíà îõøàéûð, ö÷áóúàã øÿ-
êëèíäÿ îëóá, íèñáÿòÿí êè÷èêäèð. Òóâà ãî-
ïóçó “ãûë ãîïóç” àäëàíûð. Ãûë ãîïóçó
äþðäêöíúëö îëóá, ùÿì îüóç, ùÿì äÿ àë-
òàé, õàêàñ, óéüóð ãîïóçëàðûíäàí ôÿðã-
ëÿíèð. “Ìàíàñ” äàñòàíûíäà àäû ÷ÿêèëÿí
“ýöìöø äèëëè ãîïóç” èôàäÿñè ýþðöíöð,
ãûðüûçëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëàí âÿ
ãèñìÿí äÿ ãàçàõëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí âÿ
×.Âÿëèõàíîâóí “êîáçà” àäëàíäûðäûüû
ìóñèãè àëÿòèäèð. Ãàçàõ àêûíëàðûíûí áó
ìóñèãè àëÿòè äÿ øàìàíëàðûí ÷àëüûñûíà
áÿíçÿäèéèíäÿí ×.Âÿëèõàíîâ Ãîðãóäó
øàìàíëàðûí óñòàäû àäëàíäûðûð.
Ãîïóç ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàò
âåðÿí ÷èí âÿ óéüóð ãàéíàãëàðûíà ýþðÿ,
áó ÷àëüû àëÿòè èêè úöðäöð: 1) ÷àíàüû èëÿ
ãîëó áèð îëàí âÿ ÷àíàüûíûí öñòöíÿ äÿðè
÷ÿêèëÿí ãîïóç. 2) ×àíàüûíûí èêè òÿðÿôèíÿ
èëàí äÿðèñè ÷ÿêèëìèø âÿ àò ãûëûíäàí òåëè
îëàí òàìáóðà áÿíçÿð ãîïóç. Á.Þýÿëèí
êèòàáûíäàí ãîïóçóí ùàíñû íþâöíöí
ùàíñû òöðê õàëãëàðû àðàñûíäà éàéûëäûüûíû
þéðÿíìÿê ìöìêöí îëìàñà äà, îíóí
ìöõòÿëèô íþâëÿðè ùàããûíäà ýåíèø ìÿ-
ëóìàò àëìàã îëàð. Ìÿñ; áó ãîïóçëàðäàí
úèíýèëäÿéÿí ãîïóç, áöë-áöë ñÿñëè áöúÿ
ãîïóç, äàñòàí÷ûëàðà ìÿõñóñ “äàñòàí ãî-
ïóçó”, ö÷òåëëè àéüûð êèìè êèøíÿéÿí ãî-
ïóç íþâëÿðèíè þéðÿíìÿê îëóð.
Òöðê õàëãëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ
ñèìëè îëàí (ÿñàñÿí àò ãûëûíäàí) áó àëÿò
êðûì òàòàðëàðûíäà àüûçäà ÷àëûíûð âÿ
“ãîáçè” àäëàíûð. Áó èñÿ ãîïóçóí ùÿì
íþâ ìöõòÿëèôëèéèíè ýþñòÿðèð, ùÿì äÿ
“öìóìÿí ìóñèãè àëÿòèíÿ ãîïóç äå-
éèëèðäè” ôèêðèíè èðÿëè ñöðìÿéÿ ÿñàñ âåðèð.
Äèýÿð òÿðÿôäÿí, êàçàí òàòàðëàðû áàðìàãëà
âÿ àüûçäà ÷àëûíàí ìóñèãè àëÿòèíÿ äÿ
ãîïóç äåéèðëÿð.
Àðàøäûðûúûëàðûí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ãîïóç
áó âÿ éà äèýÿð øÿêèëäÿ òöðêëÿðèí òÿñèðèíÿ
ìÿðóç ãàëìûø, éàõóä óçóí ìöääÿò òöðê
äþâëÿòëÿðè òÿðêèáèíäÿ éàøàìûø áàøãà
õàëãëàðà äà êå÷ìèøäèð. Ìÿñ; ãîïóçóí
îõøàð øÿêëèíÿ áèç ìîíãîëëàðäà, ìàúàð-
ëàðäà, ôèíëÿðäÿ, àëìàíëàðäà, ÷åõëÿðäÿ,
ëèòâàëûëàðäà, éóãîñëàâëàðäà, ïîëéàêëàðäà,
ðóñëàðäà, óêðàéíàëûëàðäà, áîëãàðëàðäà,
ýöðúöëÿðäÿ âÿ á. õàëãëàðäà äà ðàñò
ýÿëèðèê.
×îõíþâëö ãîïóç ÿñêè ÷àüëàðäà ðè-
òóàë ñÿúèééÿëè îëìóøäóð. ×.Âÿëèõàíîâà
ýþðÿ, Äÿäÿ Ãîðãóä ãîïóçóíäàí øà-
ìàíëàð äà ðèòóàë âàõòû ÷àëüû àëÿòè êèìè
èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Åòíîãðàôèê ìàòåðèàë-
ëàðëà ùÿëÿ êè, òÿñäèãëÿíìÿéÿí áó ìÿ-
ëóìàò øàìàí ÿôñàíÿëÿðèíäÿ ãàëìûøäûð.
Îíäàí ÷îõ ÿñêè ÷àüëàðäàí öçö áÿðè
õÿñòÿëÿðè ìöàëèúÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ äÿ
èñòèôàäÿ åòìèøëÿð. Àëòàé, ãûðüûç, õàêàñ
ãîïóç÷óëàðûíûí áó ÷àëüû àëÿòèíèí êþìÿéè
èëÿ õÿñòÿëÿðè ñàüàëòìàñû Â.Ðàäëîâóí,
Â.Âèêòîðîâè÷èí âÿ á. ÿñÿðëÿðèíäÿí ìÿ-
221
ëóìäóð. Äÿäÿ Ãîðãóäëà áàüëû ðÿâàéÿò-
ëÿðäÿ þëöìöí áåëÿ ãîïóçäàí ãîðõàðàã
Ãîðãóäà éàõûíëàøà áèëìÿìÿñè ãåéä
îëóíóð. Ãîïóç ñÿñèíèí åúàçêàðëûüû, ìö-
ãÿääÿñëèéè åøèäèëäèêúÿ þëöì Äÿäÿ
Ãîðãóääàí êÿíàðäàäûð. Ãîïóç ñóñàíäà
þëöì Äÿäÿ Ãîðãóäóí úàíûíû àëà áèëèð.
Áàøãà áèð ðÿâàéÿòäÿ èñÿ ãîïóçóí Äÿäÿ
Ãîðãóäóí ãÿáðè öñòöíäÿ èíäè äÿ õîð-
õóä äåéÿ éàíûãëû ñÿñ ÷ûõàðòìàñû ñþéëÿ-
íèëèð. Áöòöí áóíëàð ãîïóçóí õàëã àðà-
ñûíäà ñàêðàëëàøäûüûíà ñöáóòäóð.
Ãîïóçäàí Õ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã
ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ìöõòÿëèô ÿñÿðëÿðäÿ
äàíûøûëìûøäûð. Ìóñèãè ðèñàëÿëÿðèíäÿ âÿ
ÕVII-XIX éöçèëëèêëÿðäÿ òÿðòèá îëóíìóø
ëöüÿòëÿðäÿ âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðäàí áàø-
ãà, îíäàí åëìè øÿêèëäÿ ×.Âÿëèõàíîâ,
Â.Ðàäëîâ, Â.Áàðòîëä, Ô.Êþïðöëö, À.Ôèò-
ðÿò, Â.Æèðìóíñêè, ß.Úÿôÿðîüëó, Ô.Ñö-
ìÿð, Ì.Êþñåìèùàë, Ì.Ñåéèäîâ, Á.Þýÿë
âÿ á. áÿùñ åòìèøëÿð.
ßäÿáèééàò:
Ôèòðÿò À. Óçáåê êëàññèê ìóñèêèñè âÿ
àíóí òîðèõè. Ñàìàðêàíä, Òîøêåíò, 1927.
Êþïðöëö Ô. Åäåáèéàò àðàøòûðìàëàðû. Àí-
êàðà, 1966.
Òöðê Äèëè âå Åäåáèéàòû Àíñèêëîïåäèñè.
ú.I., Èñò., 1977.
Ñöìåð Ô. Åñêè òöðêëåðäå ìóñèêè âå
îéóí. Òöðê Äöíéàñû Òàðèù Äåðýèñè, ñàéû 30,
Èñò., 1989.
Ôöçóëè Áàéàò
ÃÎÐÃÓÒ ÀÒÀ – “Îüóçóí òÿìàì áè-
ëèúèñè”, íÿ äåñÿ îëàí, üàèáäÿí äöðëö õÿ-
áÿðëÿð ñþéëÿéÿí, Ùÿã-Òÿàëà êþíëöíÿ èë-
ùàì åéëÿéÿí” ìöãÿääÿñ âàðëûã. Áöòöí
áîéëàðûí ñîíóíäà “ýÿëöáÿí” áîé áîé-
ëàéûð, ñîé ñîéëàéàð: “...Ìÿíäÿí ñîíðà
àëá îçàíëàð ñþéëÿñöí!” – äåéÿð. Êþíëö
úóøà ýÿëÿí çàìàí ñþéëÿäèêëÿðè äÿ ÿúäàä
ðóùëó Àòàëàð ñþçëÿðèäèð.
Áîéëàðà ìöãÿääèìÿíèí åëÿ áèðèíúè
úöìëÿñèíäÿ Ðÿñóëÿëåéùèññÿëàì çàìà-
íûíà éàõûí Áàéàò áîéóíäàí ãîïäóüó
ñþéëÿíèëèð.
Îüóçíàìÿëÿðè äöçöá ãîøàðàã ãàçè-
ÿðÿíëÿð áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè ñþéëÿéÿí,
ñþéëÿäèêëÿðèíè äÿ “éóì âåðÿéèí, õà-
íûì!” – äåéÿ õåéèð-äóà èëÿ áèòèðÿí Ãîð-
ãóò Àòàíûí àäû ÊÄÃ-äÿ åéíè çàìàíäà
Äÿäÿ Ãîðãóò, Äÿäÿì Ãîðãóò, Äÿäÿ
Ãîðãóä, Äÿäÿì Ãîðãóä, Äÿäÿ Ñóëòàí
âÿ ñàäÿúÿ Äÿäÿ øÿêèëëÿðèíäÿ äÿ èøëÿí-
ìèøäèð. Òöðêèñòàí áàõøûëàðû èñÿ îíó “Àòà
Ãîðãóò Þâëèéà” àäûéëà õàòûðëàéûðëàð.
Åòíîñîñèàë éàääàøûí ãîðóéóúóñó
îëàí Ãîðãóò Àòà áèð þâëèéàäûð. Ýþðöí-
ìÿçëÿð äöíéàñûíäàí – “üàèáäÿí” – ñàê-
ðàë ñôåðàäàí äöðëö õÿáÿðëÿð ñþéëÿéÿ
áèëèð. “Îüóçíàìÿ”äÿ “Üåéðè Àëëàùäàí
üåéðè êèìñÿ áèëìÿç” – äåéèëñÿ áåëÿ.
Äÿäÿ Ãîðãóò èñìè-ÿçÿì îõóéàíäà
äà Òàíðûéà ñûüûíûð. Î, “âèëàéÿò èññè”äèð,
âÿëèëèê âÿ êÿðàìÿò ñàùèáèäèð. “Ëàêèí áó-
íó äà Èñëàì äöøöíúÿñèéëÿ äåéèë, ÷îõ
ÿñêè òöðê èíàíûøëàðûíäàí ÷ûõûø åëÿéÿðÿê
äåìÿê îëàð”.
Òöðê ìÿäÿíèééÿòè áèð åòíèê-ìÿäÿíè
ñèñòåì êèìè îëäóãúà ñòàáèë âÿ ùÿòòà
êîíñåðâàòèâ äåéèëÿúÿê ãÿäÿð äàéàíûã-
ëûäûð. Áó ìÿäÿíèééÿòäÿ ôîëêëîð ùÿð çà-
ìàí àïàðûúû éåðÿ ñàùèá îëìóøäóð. Äàèìè
éàðàäûúûëûã è÷ÿðèñèíäÿ îëäóüóíäàí ùÿð
àí äÿéèøÿí, äÿéèøÿ-äÿéèøÿ äÿ ìöùàôèçÿ
åëÿéÿí, àíúàã áóíóíëà áåëÿ ùÿð äÿôÿ-
ñèíäÿ éåíèëÿíÿí òÿáèÿò ùàäèñÿñèíäÿ îë-
äóüó êèìè ôîëêëîð ìÿäÿíèééÿòè äÿ áèð
úàíëû êèìèäèð. Îíà äàéàíûãëûã âåðÿí äÿ
ùÿð àí éàðàäûúûëûã ïðîñåñèíäÿ îëìàüû âÿ
ùÿìèí ïðîñåñ áîéóíúà þçö-þçöíö ãóðóá
òÿøêèë åëÿéÿ áèëìÿéèäèð. Þçëöéöíäÿ è÷ÿ-
ðèäÿí áèð íèçàì ãàéíàüû îëàí áó éàðàäû-
úûëûã ïðîñåñè ôîëêëîð ìÿäÿíèééÿòèíèí
äàõèëè ãàíóíàóéüóíëóüóäóð. Î ñÿáÿá-
äÿí äÿ úàíëû ÿíÿíÿéÿ, éàøàéàí áèð ñèñòå-
ìÿ äîíóã ìåõàíèñòèê áàõûø ÷ÿð÷èâÿñèé-
ëÿ éàíàøìàã ìöìêöí äåéèë. Ìåõàíèñòèê
âÿ åëÿúÿ äÿ ñûðô ñîñèîëîæè áàõûø ìîäåëè
222
áóðàäàêû ùàäèñÿëÿðèí ìàùèééÿòèíè ýþð-
ìÿéÿ, îíó êîìïëåêñ ùàëûíäà þéðÿíìÿ-
éÿ èìêàí âåðìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Òöðê
ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð ùàäèñÿíè
äîüðó-äöçýöí àíëàéà áèëìÿê ö÷öí îíó
áöòöí åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåì ÷ÿð÷èâÿñèíÿ
÷ûõàðìàã âÿ áåëÿúÿ, îíó þç òÿáèè òàðèõè-
ìÿäÿíè àõàðûíäà àðàøäûðìàã ëàçûì
ýÿëèð. “Ùÿãèãè Òöðê ðóùóíóí äàøûéûúûñû
îëàí Ãîðãóò Àòà”íûí (Á.Þýÿë) Òöðê åò-
íèê-ìÿäÿíè ÿíÿíÿñèíäÿêè éåðèíè äöç-
ýöí øÿêèëäÿ àíúàã áó úöð ìöÿééÿí åò-
ìÿê îëóð. Ìÿùç áåëÿ áèð éàíàøìà òÿðçè
Òöðê åïèê ÿíÿíÿñèíäÿ Ãîðãóòóí, áöòöí
ôóíêñèéàëàðû èëÿ þéðÿíèëìÿñèíÿ, ùÿìèí
ôóíêñèéàëàðûí áèð àðàéà ýÿòèðèëèá, áóðà-
äàêû ñèñòåìëèëèéèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíà
èìêàí éàðàäûð.
Ãîðãóò Àòàéëà áàüëû ýöíöìöçÿäÿê
ýÿëèá ÷àòìûø ÷îõëó ñàéäà ìàòåðèàë âàð.
Áó ìàòåðèàëëàðûí åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåì
äàõèëèíäÿ ÿùàòÿ äàèðÿñè äÿ îëäóãúà
ýåíèøäèð. Èñòÿð øèôàùè, èñòÿðñÿ äÿ éàçûëû
ãàéíàãëàðäà ùàããûíäà äàíûøûëàí Ãîðãóò
Àòà áàõøûëàð ïèðèäèð âÿ éàìàí ðóùëàðäàí
ãîðóéóð, ãîïóçóí èëê éàðàäûúûñûäûð, òÿ-
áèáäèð, âÿçèðäèð âÿ ñóëòàíäûð, òöðêìÿíëÿ-
ðèí óëó àòàëàðûíäàíäûð. Áèð þâëèéà, êÿðà-
ìÿò ñàùèáèäèð, áàøãóðä îéìàãëàðûíûí ÿú-
äàäûäûð. Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäàêû åñõàòî-
ëîýèéà èëÿ áàüëû Äöíéàíûí ñîíó – “àõûð
çÿìàí” (éÿíè ÿõëàã äÿéÿðëÿðèíèí ïîçóë-
ìàüû ùàããûíäà (“...Àõûð çÿìàíäà àòàëàð
äóðóðêÿí îüóëëàð ñþéëÿéÿ, àíàëàð äóðóð-
êÿí ãûçëàð ñþéëÿéÿ...”) ñþéëÿíÿíëÿð
Îüóç ÿíÿíÿñèíäÿ Ãîðãóò Àòàéà àèä
åäèëèð.
Òöðêèñòàíäà ÿñêèäÿí áÿðè âÿ úàíëû
øÿêèëäÿ éàøàéàí Ãîðãóò “èñëàìûí áåëÿ
ãîïóçóéëà áÿðàáÿð “ìöñÿëìàí þâëèéàñû
ñóðÿòèíäÿ ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó-
üó” áèð âàðëûãäûð. Ýóéà þëöìäÿí ãîðõóá
ãà÷äûüûíà ýþðÿ (ÿñëèíäÿ Ãîðãóòóí
þëöìäÿí ãà÷ìàüû èëê øàìàíûí Òàíðû èëÿ
ìöúàäèëÿñè ìîòèâèíäÿí ýÿëèð) àäûíûí
ìÿíàñû äà “ãîðõó” äåìÿê îëàí âÿ éà
“ãîðõìàã” ñþçö èëÿ áàüëàíàí Ãîðãóò//
Õîðõóò èëê ãûðüûç øàìàíûäûð âÿ îíëàðà
ãîïóç ÷àëìàüû, òöðêö äåìÿéè þéðÿ-
äèáäèð.
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè àðàñûíäà äîëà-
øàí áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ Ãîðãóò òÿáèÿòäÿ,
àëÿìäÿ íÿ âàðñà ùàìûñûíà àä ãîéóáäóð.
“Àòàëàð ñþçö” ìÿúìóÿñèíäÿ Õûçûð-
ëà áèð àíûëàí, “àëà ýþçëö äåâ ãûçûíäàí
äîüìóø” Ãîðãóä ãîïóçóí ñÿäàëàðû àë-
òûíäà ñÿñëÿíÿí áàøãóðä íÿüìÿëÿðèíäÿ –
ðèòóàë ìàùíûëàðûíäà àðòûã áèð ñåùðêàð, óëó
ìàãäûð. Îíóí àúûãëû âÿ éàìàí ðóùëàðû
ãîâìàã ýöúö âàð.
ßëèøèð Íÿâàèíèí äÿ ìöñÿëìàí ìö-
ãÿääÿñëÿðèíäÿí äàíûøàðêÿí “áþéöê èë-
ùàì ñàùèáè” äåéÿ éàä åëÿäèéè Ãîðãóò
îáðàçû éóíàí, ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿ-
ðèíäÿ îëàí ãàéíàãëàðäà ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ
éåð àëûð. Ìÿñÿëÿí, Òöðê òàðèõ÷èëÿðèíäÿí
Ìöíÿúúèìáàøûíûí ÿðÿáúÿ éàçäûüû “Òà-
ðèõ”èíäÿ (1676) ÿñêè çàìàíëàðäà òöðê-
ìÿí òàéôàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Ãîðãóò Àòà àäëû
áèð þâëèéàäàí ñþç à÷ûëûð. Þ.×ÿëÿáè (XVII
ÿñð) Äÿðáÿíä éàõûíëûüûíäàêû ìÿçàðû
çèéàðÿòèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí Ãîðãóäó
“áþéöê ñóëòàí” àäëàíäûðûð. (ÊÄÃ-äÿ èñÿ
Äÿäÿ Ãîðãóäà “Ùàé Äÿäÿ Ñóëòàí” äå-
éÿ öç òóòóëóð). Õèâÿ õàíû, òàðèõ÷è ßáöë-
ãàçè Áàùàäóð õàíûí “Øÿúÿðåéè – òÿðàêè-
ìÿ” ÿñÿðèíäÿ Ãîðãóòëà áàüëû éàçäûãëàðû
èñÿ Ðÿøèäÿääèíèí “Îüóçíàìÿ”äÿ âåð-
äèéè áèëýèëÿðÿ ÷îõ éàõûíäûð âÿ ñ.
Áåëÿëèêëÿ, Ãîðãóò Àòàíûí àäû êå÷ÿí
éàçûëû ãàéíàãëàðäà-ñàëíàìÿ, òÿçêèðÿ âÿ
ñÿéàùÿòíàìÿëÿðäÿ î, òàðèõè øÿõñèééÿò
úèçýèëÿðèíè äàøûéûð. Òàðèõ øöóðóíóí þçö-
íÿìÿõñóñ èôàäÿñè îëàí øÿúÿðÿëÿðäÿ äÿ
Ãîðãóò Àòàéà ðåàë âàðëûã êèìè áàõûëûð.
Àíúàã Îðòà ÿñð òàðèõ÷èñè ö÷öí òÿôÿêêö-
ðöí ðåàëëûüû äåéèëÿí áèð ôàêò äà âàð.
Ãàçàõëàð àðàñûíäà äîëàøàí õàëã ùå-
êàéÿòëÿðèíèí áèð âàðèàíòûíäà ïÿðè ãûçûí-
äàí, äèýÿð âàðèàíòëàðäà èñÿ ýîðäàí ÷ûõ-
223
ìûø áèð äèâäÿí äîüóëàí Ãîðãóò Àòàíûí
êèìëèéèíäÿí äàíûøàíëàðûí ùÿòòà áèð ÷îõó
áó þâëèéàíûí ìÿçàðëûüûíû äà òÿñâèð åëÿ-
ìèøëÿð.
Ï.À.Ôàëåâèí 1914-úö èëäÿ Ñòàâðîïîë
ãóáåðíèéàñûíäà íàãàé àóëëàðûíäàí áè-
ðèíäÿ îëàðêÿí éåðëè úàìààòäàí åøèòäèéèíÿ
ýþðÿ, ýóéà Ãîðãóò ãîúà ÷îõäàí, ùàðäàñà
áèð éöç èë áóíäàí èðÿëè éàøàìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿ èñÿ îíóí “Ðÿñóëÿëåéùèñ-
ñÿëàì çàìàíûíà éàõûí Áàéàò áîéóíäàí
ãîïäóüó”íäàí äàíûøûëûð âÿ ñ.
Ãîðãóò Àòà îáðàçûíûí ýåíåçèñè ìÿ-
ñÿëÿñè áó îáðàçûí áöòöí ôóíêñèîíàë, ñå-
ìàíòèê âÿ ñòðóêòóð þçÿëëèêëÿðèíè áèð
éåðäÿ ýþçäÿí êå÷èðìÿéè òÿëÿá åäèð.
Ãîðãóò Àòà ùàããûíäà ùÿëÿ XIX éö-
çèëëèéèí I ðöáöíäÿí áàøëàéàðàã àðàøäûðû-
úûëàð ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøëÿð. Ëà-
êèí áèð ÷îõ ùàëëàðäà ùÿìèí ôèêèðëÿð éà-
ðûì÷ûã îëìóøäóð. Áóíó èñÿ åïèê ÿíÿíÿ-
äÿ ÷îõïëàíëû âÿ ìöñòÿñíà éåðè îëàí áèð
ùàäèñÿéÿ áèðòÿðÿôëè áàõûø èëÿ èçàù åòìÿê
îëàð. Éÿíè åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåì è÷ÿðè-
ñèíäÿ àëûíìàäûüûíà ýþðÿ âÿ ùÿòòà áó ìè-
ôîëîæè âàðëûãäàí äàíûøàí ìÿòíëÿðÿ ñàäÿ-
úÿ áÿäèè ìÿòí êèìè éàíàøûëäûüûíäàí
Ãîðãóòóí øÿõñèééÿòè èëÿ áàüëû áèð ÷îõ
êþêëö ïðîáëåìëÿð þç ùÿëëèíè òàïìàìûø
ãàëìûøäûð.
ßñëèíäÿ Ãîðãóòëà áàüëû îëàí áöòöí
ãàéíàãëàð áèð éåðäÿ ýþòöðöëìÿäèéèíäÿí
áÿçèëÿðè îíó áÿëëè áèð çàìàí êÿñèìèíäÿ
éàøàìûø òàðèõè øÿõñèééÿò ùåñàá åòìèø, áèð
÷îõëàðû èñÿ îíäàí ùÿòòà öìóìèëÿøäèðèë-
ìèø áèð îáðàç êèìè äàíûøìûøëàð. Àäûíûí
õàëã åòèìîëîýèéàñûíà óéüóí îëàðàã
“ãîðõìàã” øÿêëèíäÿ áó âàðëûüûí ìèôî-
ëîæè ñèìâîëèêàñûíà, îíóí ñòðóêòóð-ñå-
ìàíòèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ àéäûíëûã ýÿòèð-
ìÿéÿí èçàùûí äà ãàéíàüûíäà ùÿìèí
ôèêèðëÿð äàéàíûð. ×öíêè ìèôîëîæè ìÿíà
àðàäàí ÷ûõìûø âÿ áèð ÷îõ éåðäÿ èëêèí òà-
ðèõè âÿ ìèôîëîæè êþêëÿðèíäÿí ãîïàðûëäû-
üûíäàí áèð ÷îõ àíëàéûøëàð äà ìÿíàñûç
ãàëìûøäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ùàäèñÿ öçäÿêè
îõøàðëûãëàð ÿñàñûíäà øÿðù îëóíóð. Áå-
ëÿëèêëÿ äÿ ìèôîëîæè âàðëûüûí èëêèí ÷àüëàðëà
áàüëû “ãàéíàãëàðëà ñÿñëÿøÿí âÿ îíóí
íöâÿñèíè òÿøêèë åäÿí ÿí ãÿäèì ëàé”û íÿ-
çÿðÿ àëûíìûð.
Ùàëáóêè Ãîðãóò ùàããûíäà îëàí
áöòöí ãàéíàãëàð áèð éåðäÿ êîìïëåêñ
ùàëûíäà ýþòöðöëäöéö çàìàí î, àðòûã
òàðèõè øÿõñèééÿò òÿñèðè áàüûøëàìûð. Ãîð-
ãóòëà áàüëû ùàíñûñà áèð ôàêò öìóìè ùà-
äèñÿíèí, ïðîñåñèí ÿâÿçè îëàðàã ãàâðàíûëûð
âÿ äåìÿëè, ùèññÿ ùàããûíäà òÿñÿââöð
áöòþâ ùàããûíäà îëàí òÿñÿââöðöí éåðèíè
òóòóð. Áó èñÿ éàðàäûúûëûã ïðîñåñèíäÿ îëàí
áèð ùàäèñÿéÿ äîíóã áàõûøûí íÿòèúÿñè îëà-
ðàã ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàäèñÿéÿ êîìïëåêñ
âÿ ñèñòåìëè áàõûø èñÿ àéðû ãÿíàÿòëÿð äî-
üóðóð. Éÿíè Ãîðãóò Àòà ìèôîëîæè îáðà-
çûíà ñèñòåìëè éàíàøìà îíó ùå÷ âÿúùëÿ
VII ÿñðäÿ âÿ éà äàùà ùàíñûñà áèð çàìàí-
äà éàøàìûø òàðèõè øÿõñèééÿò êèìè õàðàê-
òåðèçÿ åëÿìÿéÿ èìêàí âåðìèð.
Ìÿñÿëÿéÿ áèð áöòöí ùàëûíäà áàõûë-
ìàäûüûíäàí àõûð íÿòèúÿäÿ Ãîðãóò Àòà-
íûí åòíèê-ìÿäÿíè ÿíÿíÿäÿêè “äÿéÿðëÿð
äöçöìöíöí úèëàëàíìàñûíäà” ãàçàíäûüû
éåð òàì îëàðàã öçÿ ÷ûõàðûëìàìûø ãàë-
ìûøäûð. Ùàëáóêè ñèñòåì äàõèëèíäÿ þéðÿ-
íèëÿðñÿ, ýþðìÿê îëàð êè, Ãîðãóò Àòàíûí
áàüëû îëäóüó áó âÿ éà äèýÿð êîìïëåêñ
Òöðê åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèíèí ÿí äÿðèí
ãàòëàðûíà ãÿäÿð èøëÿìèøäèð âÿ áó ñèñòåì-
äÿ äÿ îíà ýþðÿ áåëÿ éàéüûíäûð êè, þçö-
íöí àðõàèê ñòðóêòóðóíó, èëêèí ãóðóëóøóíó
äàùà ÷îõ ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäèð.
ßñàñûíäà ñþç-àä îëàí ìÿíàëàð àëÿìèíèí
éàðàäûúûñû êèìè ýþðöíÿí Ãîðãóò Àòà èëÿ
Åðëèê, Õûçûð, Ãóðä, Íóðàíè äÿðâèø, åëÿúÿ
äÿ Óëóã Òöðöê âÿ éà Èðêûë Àòà êèìè ÿñêè
Òöðê äàñòàíëàðûíäà ðàñò ýÿëèíÿí ìèôîëîæè
âàðëûãëàð àðàñûíäàêû ïàðàëåëëÿð äÿ îíóí
àðõàèê ãóðóëóøëó îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Äîìðóëóí ßçðàéûëëà ñàâàøû èëÿ Ãîð-
ãóäóí þëöìëÿ ìöúàäèëÿñè àðàñûíäà áèð
áÿíçÿðëèê ýþðöíìÿñè èñÿ òÿñàäöôè äåéèë.
224
Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, Ãîðãóò
ùàããûíäà èíäèéÿ ãÿäÿð ñþéëÿíÿí ôèêèð-
ëÿðäÿ (áèð ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí ñÿâèééÿ-
ñèíäÿ þéðÿíèëìÿñè âÿ þç êþêö èëÿ ìÿðà-
ñèì ùàìèñè îáðàçûíà áàüëàíìàñû êèìè
ôèêèðëÿð èñòèñíà) àéäûíëûüûí îëìàìàñûíà
ñÿáÿá áèð éåðäÿ äÿ áó âàðëûüûí àäû êå÷ÿí
ìÿòíëÿðÿ áÿäèè ñþç ðèòóàëûíûí àïàðûúû
îëäóüó éàçûëû ìÿòíëÿð êèìè éàíàøûëìàñû
âÿ íÿòèúÿäÿ Ãîðãóòóí áèð ìèôîëîæè îáðàç
îëìàãäàí äàùà ÷îõ áèð áÿäèè îëàðàã
ãàâðàíûëìàüûäûð. Ìÿúàçèëèê áÿäèè îáðà-
çà, éàçûëû ÿñÿðëÿðèí ãÿùðÿìàíëàðûíà àèä
îëàí áèð õöñóñèééÿòäèð. Ìèôîëîæè îáðàç
ö÷öí èñÿ ùàíñûñà áÿäèèëèê âÿ ìÿúàçèëèê-
äÿí ñþùáÿò ýåäÿ áèëìÿç.
Ãîðãóòóí êèìëèéè èëÿ áàüëû ôèêèðëÿð-
äÿí áèðè äÿ áóäóð êè, î, áèð åë ìöäðèêèé-
äè, ýåòäèêúÿ öìóìèëÿøèá ðÿìçÿ ÷åâðèë-
ìèøäèð.
Ùàëáóêè öìóìèëÿøäèðèëìèø áèð øÿõ-
ñèééÿò âÿ éà öìóìèëÿøèá ðÿìçÿ ÷åâðèë-
ìÿê ôèêðè äÿ ìèôîëîæè îáðàç ö÷öí ìÿã-
áóë ñàéûëà áèëìÿç. Áÿäèè îáðàçëàðäûð êè,
öìóìèëÿøäèðìÿ éîëó èëÿ éàðàäûëà áèëèð.
Ìèôîëîæè îáðàçëàð èñÿ áÿäèè îáðàçëàð äå-
éèëäèð. Îíà ýþðÿ êè, ìèôèí þçö áèð ÿäÿáè
ìÿòí ïàð÷àñû äåéèë âÿ ÿäÿáè æàíð äà ñà-
éûëà áèëìÿç. Ìèôîëîæè ìÿòí òèïëÿðè äåéè-
ëÿí ìÿòíëÿð áÿäèè óéäóðìà ôàêòû äåéèë.
Öìóìèëÿøäèðìÿ éîëó èëÿ éàðàäûëàí
áÿäèè îáðàçëàð, óéäóðìà, áÿäèè òÿõÿééöë
ôàêòûäûð âÿ îíà ýþðÿ äÿ ìÿúàçè îëàðàã
âÿ éàõóä öìóìèëÿøÿðÿê ðÿìçÿ ÷åâðèë-
ìÿê êèìè äÿ àíëàøûëà áèëèð. Ëàêèí “ìèôî-
ëîæè îáðàçëàð ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñûíäà
ìàääè îëàðàã äÿðê åäèëèðëÿð”.
Ãîðãóò Àòà äà áÿäèè òÿõÿééöë âÿ éà
áÿäèè ôàíòàçèéà ôàêòû äåéèë. Îíà ýþðÿ äÿ
“Ãîðãóò Àòà îáðàçû” èôàäÿñèíè äÿ áöòöí
øÿðòëèéè èëÿ ãÿáóë åòìÿê ëàçûì ýÿëèð âÿ
ÿñëèíäÿ Ãîðãóò “ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñûíäà
ìàääè îëàðàã äÿðê åäèëäèéèíäÿí” òàðèõè
øÿõñèééÿò ùåñàá îëóíàúàã ãÿäÿð ýåð-
÷ÿêëèê úèçýèëÿðè äàøûìûøäûð. ßíÿíÿâè
ìÿäÿíèééÿò äàøûéûúûëàðû ìèôèí þçöíö
éàøàíìûø òàðèõ, “ýåð÷ÿêäÿ áàø âåðìèø
ïðåñåäåíò” êèìè ãàâðàéûð, áó ýöí ìèôî-
ëîæè îáðàç îëàðàã áèëèíÿíëÿðèí äÿ ùÿãè-
ãÿòäÿ âàð îëäóãëàðûíà èíàíûðäûëàð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Ãîðãóò Àòàéà ñàäÿúÿ
áèð õàëã îçàíû, åë ìöäðèêè äåéÿðÿê îíó
ìÿúàçèëèê éöêëö áÿäèè îáðàç êèìè ãàâ-
ðàìàã äîüðó äåéèë.
Åëìè ÿäÿáèééàòëàðäà Ãîðãóò Àòàíûí
øÿõñèééÿòè, êèìëèéè ùàããûíäà ÷îõëó ñàé-
äà ôèêèðëÿð âàð. Ôîëêëîð ìÿäÿíèééÿòèíèí
äÿðèí ãàòëàðûíäà äàùà àðõàèê ãóðóëóøëó
îëàí êîìïëåêñÿ áàüëàíà áèëÿí áó ìèôî-
ëîæè âàðëûüû, òàì àíëàòìàéàí, áÿçÿí öñò-
öñòÿ äöøÿí âÿ áèð ñûðà ùàëëàðäà äà áèðè
äèýÿðèíÿ ãàðøû îëàí ôèêèðëÿðèí òÿõìèíè
ìÿíçÿðÿñè áåëÿäèð:
Äÿäÿ Ãîðãóò
– ãÿäèì ìèôîëîæè ýþðöøëÿðëÿ áàüëûäûð;
– ùàããûíäà òóòàðëû òàðèõè ãàéíàãëàð
îëìàäûüûíäàí îíóí òàðèõè âÿ éà ÿñàòèðè
øÿõñèééÿò îëäóüó áÿëëè äåèéë;
– Áèð åë ìöäðèêèäèð êè, ýåòäèêúÿ
öìóìèëÿøèá ðÿìçÿ ÷åâðèëìèøäèð;
– ÿôñàíÿâè øÿõñèééÿò îëäóüó ùàãäà
ñþùáÿòëÿð ÿñàññûçäûð, Ãîðãóò Àòà òàðèõè
øÿõñèééÿòäèð;
– ýåð÷ÿê òàðèõè ïðîòîòèïèíè àõòàðìà-
üà ÿñàñ éîõäóð;
– åùòèìàë êè, þç êþêö èëÿ ìÿðàñèì
ùàìèñè îáðàçûíà áàüëàíûð âÿ á.ê.
Ýþðöíäöéö êèìè, ôèêèðëÿðäÿí áèð ÷î-
õóíóí ÿñàñûíäà äîíóã áàõûø ÷ÿð÷èâÿñè
äàéàíûð. Áåëÿ áàõûø ÷ÿð÷èâÿñè äÿ îáðàçû
ãÿëèáäÿ ýþðöð. Áó ùàëûíäà èñÿ îáðàç
áöòöí èíêèøàôû èëÿ ýþòöðöëÿ áèëìèð âÿ
áåëÿ áèð áàõûøëà ïðîñåñ ùàëûíäà îëàí ùà-
äèñÿëÿðèí ìàùèééÿòèíÿ âàðìàã äà ÷ÿòèí
îëóð.
Éåíè åëìè ïàðàäèãìà îëàí ñèíåðýå-
òèêàäàêû àíëàéûøà ýþðÿ äÿ ãóðóëóø,
ñòðóêòóð þçö åëÿ ïðîñåñäèð. Ãîðãóò Àòà-
íûí åïèê ÿíÿíÿäÿ èçëÿíèëÿ áèëÿí òÿêàìöë
éîëó äà ïðîñåñ ùàëûíäà îëàí áèð ùàäèñÿäèð
225
âÿ äîíóã áàõûø ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áó ïðîñåñ
âÿ öñòÿëèê äÿ ìèôîëîæè âàðëûüûí ãóðóëóø,
ñòðóêòóð-ñåìàíòèê éþíëÿðèíè àéäûí
ýþðìÿê ÷ÿòèíäèð. Ùÿìèí ïðîñåñäèð êè,
ñòðóêòóðóíó þçö ìöÿééÿí åäèð. Îíà
ýþðÿ äÿ Ãîðãóò Àòàíûí áèð ìèôîëîæè îá-
ðàç êèìè áàüëû îëäóüó êîìïëåêñäÿí
äàíûøàðêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, òÿ-
êàìöëö áöòöí úàíëû òÿáèÿòÿ õàñ îëàí áèð
êåéôèééÿòëÿ ñïîíòàí øÿêèëäÿ ýåäÿí ïðî-
ñåñäÿ òðàíñôîðìàñèéà îëóíóá âàðèàñèéà-
éà óüðàäûãäà äà áó òÿêàìöëöí þç äàõè-
ëèíäÿí ýÿëÿí ãàíóíàóéüóíëóüó âàð. Åò-
íèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèí ýöúö, äàéàíûãëûüû
âÿ äàüûëìàçëûüû äà ùÿìèí ãàíóíàóé-
üóíëóãäàíäûð. Áó ñèñòåì òÿñàäöôè ùå÷ íÿ
ýÿòèðìèð âÿ òÿñàäöôè äÿ ùå÷ íÿ éàðàòìûð.
Äàõèëèíäÿí ýÿëÿí áèð ãàíóíàóéüóíëóãëà
þçö-þçöíö òÿíçèì âÿ òÿøêèëåòìÿ ùàëûí-
äà îëàí ùÿìèí ñèñòåìäÿ äàùà àðõàèê ãó-
ðóëóøëó îëàí áèð âàðëûã þç ôóíêñèéàëàðûí-
äàí áèðèíè áàøãàëàðûíà âåðèðêÿí þçö î
ôóíêñèéàäàí ìÿùðóì äà ãàëà áèëèð. Î
áèðè ö÷öí èñÿ àëäûüû ùÿìèí ôóíêñèéà
äàøûäûüû áèð íå÷ÿ ôóíêñèéàäàí áèðè âÿ
áÿçÿí ùÿòòà éåýàíÿ îëàíûäûð.
Áó áàõûìäàí Ãîðãóò Àòàíûí åïèê
ÿíÿíÿäÿêè áöòöí ôóíêñèéàëàðû ñòðóêòóð-
ñåìàíòèê þçÿëëèêëÿðèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèéëÿ
ñèñòåìëè ìöíàñèáÿòëÿð òÿøêèë åäèð. Ãîð-
ãóòóí èñòÿð þëöìäÿí ãà÷ìàüû âÿ éà
íÿñíÿëÿðÿ àä âåðìÿéè îëñóí, èñòÿð ãîïó-
çóí éàðàäûúûñû, èñòÿð äöíéàíûí ñîíó èëÿ
áàüëû ñþéëÿäèêëÿðè âÿ èñòÿðñÿ äÿ áèëýÿëèéè
îëñóí, áöòöí áó ôóíêñèéàëàð ãàðøûëûãëû
øÿêèëäÿ áàüëàøûð. Ãîðãóò îáðàçûíû äÿðè-
íèíÿ âÿ áöòöíëöêëÿ àíëàìàüûí éîëó îíó
ìÿùç òÿêàìöë ùàëûíäà ýþòöðìÿêëÿ ùÿ-
ìèí áàüëûëûãëàðû öçÿ ÷ûõàðìàãäàí êå÷èð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Äÿäÿ Ãîðãóäó
“ìöõòÿëèô òöðê õàëãëàðûíûí øèôàùè ÿäÿ-
áèééàòûíäà ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ öìóìèëÿø-
äèðèëìèø áèð ñèìà” îëàðàã ýþðìÿê âÿ
áÿíçÿð ôèêèðëÿð ìèôîëîæè âàðëûüûí ñòðóê-
òóð-ñåìàíòèê éþíëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿí
ïðîñåñè áèð òÿêàìöë ùàäèñÿñè îëàðàã
äöçýöí èçëÿéÿ áèëìÿìÿéèí íÿòèúÿñèäèð.
Ìèôîëîæè äöíéà ìîäåëèíèí çàìàí-
ìÿêàí êîîðäèíàòëàðûíûí òÿñâèðèíè âåðÿí
áèð èëêèí êîìïëåêñ âàð. Áó êîìïëåêñ
áöòöí èëêèí èìêàíëàðû þçöíäÿ úÿìëÿø-
äèðèð. Òÿêàìöë äÿ ùÿìèí èìêàíëàðäàí
“êå÷èð”. Áó ìÿíàäà òÿêàìöë î èëê èì-
êàíëàðûí ñîíðàäàí áèð áöòþâ ùàëûíäà ÿñ-
ëèíäÿ áöòöí îëàíäàí òÿðêèá ùèññÿëÿðèíÿ
ïàð÷àëàíìàüûäûð. Èëêèí êîìïëåêñ äàüûëûá
ïàð÷àëàíûð. Áóíóíëà áåëÿ, ÿñëè áöòöí
îëàíäà ñîíðàäàí àéðûëàúàã òÿðêèá ùèññÿ-
ëÿðèíèí ÿëàìÿòëÿðè òîïëàíìûø îëäóüó
êèìè ñîíðàäàí àéðûëàúàã òÿðêèá ùèññÿëÿðè
äÿ òÿêàìöëöí áÿëëè ãàíóíëàðû öçðÿ ùÿ-
ìèí èëêèí êîìïëåêñèí áèð, èêè âÿ áÿçÿí
äÿ áèð íå÷ÿ ÿëàìÿòèíè þçöíäÿ éàøàäûð.
ßñëèíäÿ þçö äÿ áèð ïðîñåñ îëàí âÿ ýåú-
òåç, íÿ çàìàí îëñà ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê îëàí
ñòðóêòóðëàðûí èíòÿùàñûç âàðèàñèéàëàð ëàáè-
ðèíòè éàðàíûð êè, ùÿìèí âàðèàñèéàëàð ëà-
áèðèíòèíäÿ èëêèí èìêàíëàð òÿêàìöëöí
áÿëëè ãàíóíëàðû öçðÿ þçö-þçöíö òÿøêèë
åëÿéÿí ñèñòåìäÿ öçÿ ÷ûõûð, òÿáèÿò ãà-
íóíëàðûíûí ÿñëà çèääèíÿ îëìàéàðàã, ùþ-
ðöì÷ÿê òîðó êèìè áèð ìöíàñèáÿòëÿð
øÿáÿêÿñè éàðàäûð.
Áó ìÿíàäà òÿêàìöë ñàäÿúÿ íÿ-
éèíñÿ ìåéäàíà ýÿëìÿéè äåéèë, ÿêñèíÿ,
èëêèí èìêàíëàðûí áöòöí ÿëàìÿòëÿðèíèí
ïîçóëìàäàí àðäûúûë áèð øÿêèëäÿ ðåàëèçÿ
îëóíìàüûäûð. Áóðàäà òÿñàäöôè ùå÷ íÿ
éîõäóð. Àäûíà òÿñàäöôè äåéèëÿí äÿ ñà-
äÿúÿ îëàðàã, éà ñîíà ãÿäÿð, éà äà öìó-
ìèééÿòëÿ, äÿðê îëóíìàìûø ãàíóíàóé-
üóíëóãäóð.
Èëêèí úàíëû âàðëûãëàðûí ýåíîìóíäà
îíëàðûí áöòöí èíêèøàôû òÿêàìöëöíöí ÿí
õûðäàëûãëàðûíà ãÿäÿð éàçûëäûüû êèìè,
òðàíñôîðìàñèéà îëóíàðàã êå÷äèéè éîë áèð
ïðîñåñ îëàðàã Ãîðãóò îáðàçûíûí áöòöí
ôóíêñèéàëàðû èëÿ òÿøÿêêöë ùàëûíäà èçëÿ-
íèëìÿñè äÿ ýþñòÿðèð êè, î, èëêèí ïðåñå-
äåíòëÿ “éöêëÿíìèø” îëàíà, éÿíè êîìï-
ëåêñÿ äàùà éàõûíäûð.
226
Äöíéàíûí ôèçèêè ìÿíçÿðÿñèíè òÿñâèð
åäÿí áèð ÷îõ àðàøäûðìàëàðäà äà “èëêèí
îáðàç” àíëàéûøûíäàí äàíûøûëûð: “Èëêèí îá-
ðàç àíëàéûøëàðû ìþâúóääóð. Îíëàð ìöøà-
ùèäÿéÿ ýÿëìèð. Ëàêèí ùÿð äÿôÿ ÿìèí îë-
ìàëûéûã êè, áèçèì (äöíéà ùàããûíäà)
òÿñÿââöðöìöç îíëàðûí ìþâúóäëóüó èëÿ
óçëàøûð”.
Ìèôîëîëîýèéàéà äàèð àðàøäûðìàëàðäà
äà èëêèí îáðàç (àðõåòèï) àíëàéûøûíäàí çà-
ìàí-çàìàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìÿçìó-
íóíäà ìöÿééÿí ìÿíàäà ãåéðè-äÿãèã-
ëèéèí îëìàüûíà áàõìàéàðàã, áó àíëàéûø
åïèê äöíéàíûí äà òÿñâèðèíè âåðìÿéÿ
éàðäûì åòìÿêäÿäèð.
Ìèôîëîæè ñèñòåìëÿðäÿ áèð ÷îõ àðõàèê
ñòðóêòóðëó îáðàçëàð âàð. Áó îáðàçëàðûí ÿí
ìþùòÿøÿìè Óëó Àíàäûð. Ìèôîëîæè Óëó
(Éåð) Àíà áèð íå÷ÿ äÿôÿ òðàíñôîðìàñèéà
îëóíóá, áèð íå÷ÿ ñòàòóñäàí êå÷ìèø
êîìïëåêñäèð. Áîç ãóðä, Õûçûð, Èðêûë Õî-
úà, Óëóã Òöðöê, íóðàíè äÿðâèø, Åðëèê,
Ùàë àíàñû âÿ äèýÿð îáðàçëàðà äèôôåðåí-
ñèàñèéàéà ýåòäèéèíäÿíäèð êè, ùÿìèí
âàðëûãëàð Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà Óëó Àíà
êîìïëåêñèíèí áó âÿ éà áàøãà àòðèáóòëà-
ðûíû äàøûìàãäàäûð. Àéðû-àéðû âàðëûãëàðà
÷åâðèëèá ìöñòÿãèë ùàìè ðóùëàð ôóíê-
ñèéàñûíû äàøûéàí áó ìèôîëîæè îáðàçëàð òÿ-
êàìöëöí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû èëÿ Óëó
Àíàäàí ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ óçàãëàø-
ìûøëàð. Àíúàã îíóí àòðèáóòëàðûíäàí áè-
ðèíè, éà äà áèð íå÷ÿñèíè ñàõëàéûáëàð.
Ãîðãóò Àòà äà Óëó Àíàíûí àðõàèê
ñòðóêòóðëó îáðàç êèìè áèð ÷îõ àòðèáóò-
ëàðûíû ãîðóìóøäóð. Áó ìÿíàäà “èëêèí
îáðàç” àíëàéûøû (äîüðóäàí äà âàð îëäóüó
ùàëäà) áèð Èðêûë Õîúà, Óëóê Òöðöê âÿ á.
êèìè ìèôîëîæè âàðëûãëàð ãÿäÿð Ãîðãóò
Àòà ö÷öí äÿ “ÿçÿëè ôîðìóë”äóð. Ùÿìèí
ôîðìóëäóð âÿ éà èëêèí îáðàçäûð êè, îí-
ëàðûí áÿíçÿðëèéèíèí ÿñàñûíäà äàéàíàðàã
ôóíêñèîíàë áàõûìäàí î âàðëûãëàðû áèð-
áèðèíÿ éàõûíëàøäûðûð âÿ áÿçÿí äÿ åéíè
ôóíêñèéàíûí äàøûéûúûñûíà ÷åâèðèð.
 Ìèôîëîæè Éåð Àíàíûí – Óëó Àíàíûí
áèð àòðèáóòó äà þëöìñöçëöéöäöð. Áó õö-
ñóñèééÿò ñîíðàëàð èëê øàìàíëàðà þëöì-
äÿí ãà÷ìàã, Òàíðû èëÿ ìöúàäèëÿ, åëÿúÿ
äÿ þëöá-äèðèëìÿ øÿêëèíäÿ âàðèàñèéà îëó-
íóð. Éàêóòëàðûí ìèôîëîæè ýþðöøëÿðèíÿ ýþ-
ðÿ Òàíðû èëê øàìàíû ýþéäÿ éàðàäûáìûø
âÿ ýþéäÿêè øàìàí ÿáÿäèééÿí éàøàéà-
úàãìûø. Éàøàéûøûí äþâðÿâèëèéè ôèêðèíèí
äàøûéûúûñû îëäóüóíäàí èëêèí øàìàí
þëöìñöçäöð äåéÿ äöøöíöëöðäö.
Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà ùÿìèí àòðè-
áóòóí áèð äàøûéûúûñû äà Ãîðãóò Àòàäûð.
Éàêóòëàðäà øàìàí èíàìëàðûíäà ýþðöíÿí
Àí Àðãûë Îéóí àäëû èëêèí øàìàí äà Òàíðû
èëÿ ìöúàäèëÿéÿ ãàëõûð. Øÿúÿðÿ ÿíÿíÿ-
ñèíäÿ Èðêûë Õîúà àäëàíàí ùÿìèí øàìàí-
ëàð ïèðèíèí Ãîðãóò Àòà âÿ ùÿòòà éóõóëàðû
éîçàðàã ãåéáäÿí õÿáÿðëÿð âåðÿí Óëóã
Òöðöêëÿ ôóíêñèîíàë éàõûíëûüû, áèð ÷îõ
ùàëëàðäà ùÿòòà åéíèëèéè àðõàèê ñòðóêòóðäà
èëêèí øàìàí, ÿúäàä, ãîðóéóúó (øàìàí)
ðóùó îëìàüûíäàí ýÿëèð.
Óëóã Òöðöê, Èðêûë Õîúà âÿ Ãîðãóò
Àòà – ùÿð ö÷ö ìèôîëîæè âàðëûãëàðäûð. Òöðê
äöíéà äöçÿíè, Òöðê êîñìîñó – äöíéà
ìîäåëèéëÿ òöðêöí äþâëÿò òÿøêèëàòû àðà-
ñûíäà áàüëûëûãäàí ýÿëÿí áèð áÿíçÿðëèê
âàðäû âÿ ùÿìèí ìèôîëîæè âàðëûãëàð äàñòàí
(íàüûë) ÿíÿíÿñèíäÿ Äöíéàýþðìöø ãîúà
êèìè ãÿùðÿìàíà áèð éàðäûì÷û îëàðàã ýþ-
ðöíöðñÿ, àðòûã øÿúÿðÿ ÿíÿíÿñèíäÿ Îüóç
õàíëàðûíûí âÿçèðè êèìè – áèð áèëýÿ îëàðàã
òÿãäèì îëóíóðëàð.
Áèð ôèêðÿ ýþðÿ, Èðêûë Õîúà Óëóã Òö-
ðöêöí, Ãîðãóò Àòàíûí áèð áàøãà øÿêëèäèð.
Ôóíêñèîíàë éàõûíëûüûí äîüóðäóüó áó
áÿíçÿðëèê “èëêèí îáðàç”à (êîìïëåêñÿ),
“ÿçÿëè ôîðìóë”à áàüëû îëàí áèð ìÿñÿëÿ-
äèð. Ùÿìèí áÿíçÿðëèê î äÿðÿúÿäÿäèð êè,
áÿçè àðàøäûðûúûëàðû Óëóã Òöðöêëÿ Èðêûë
Õîúàíûí áÿëêÿ äÿ åëÿ áèð øÿõñ îëäóãëàðû
ãÿíàÿòèíÿ ýÿòèðìèøäèð.
Ìèôîëîæè Óëó Àíàíûí òðàíñôîðìàñè-
éàéà óüðàéàðàã áèð íå÷ÿ ñòàòóñäàí êå÷-
227
ìèø áèð áàøãà øÿêëè êèìè Åðëèêëÿ Ãîðãóò
àðàñûíäàêû ïàðàëåëëÿð äÿ îíëàðûí
ôóíêñèîíàë-ñåìàíòèê éàõûíëûãëàðûíû öçÿ
÷ûõàðûð.
Åðëèê èëê øàìàíäûð âÿ øàìàí äà-
âóëóíóí éàðàäûúûñûäûðñà, Ãîðãóò Àòà äà
áàõøûëàð ïèðè âÿ ãîïóçóí éàðàäûúûñûäûð.
Åðëèêëÿ Ãîðãóò àðàñûíäà ÿí ìàðàãëû
ïàðàëåëëÿðäÿí áèðè ùÿð èêèñèíèí ñó èëÿ
áàüëàíìàüûäûð.
Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà Åðëèê ñó
ÿéÿñè Ãàðû íÿíÿ âÿ á. êèìè ñóëàð äèáèíäÿ
éàøàéûð, ìàâèò ÿíýèíëèéèí, óúó-áóúàüû
áèëèíìÿéÿí ìàâè (éåðàëòû) ñóëàð ñÿë-
òÿíÿòèíèí éèéÿñèäèð. “Ýþé äÿíèçèí éèéÿñè
Åðëèê Àòà” êèìè Ãîðãóò Àòà äà ñó ñòèõè-
éàñû èëÿ áàüëàíûð. Ãàçàõ-ãûðüûç áàõøûëà-
ðûíûí äóà åëÿéÿðÿê:
“Ñó áàøûíäà Ñöëåéìàí,
Ñó àéàüû ÿð Ãîðãóò!..”
äåäèêëÿðèíÿ äàéàíûá “Ãîðãóò Àòàíûí
ãÿáðè Ñûð-Äÿðéà ìÿíñÿáè Àðàë ýþëö
òÿðÿôëÿðäÿäèð” ãÿíàÿòèíäÿíñÿ (Ùàëáóêè
Ãîðãóò Àòàíûí ìÿçàðëûüû áèð Ñûð-Äÿðéà
ìÿíñÿáè – Àðàë ýþëö òÿðÿôëÿðäÿ äåéèë,
ùÿì÷èíèí Äÿðáÿíääÿ, Âàíäà, Áàéáóðò-
äà âÿ ñ. ýþñòÿðèëèð êè, áó äà þâëèéà êèìè
óéóäóüó éåðëÿðè ùÿð úöð äÿðääÿí-áÿ-
ëàäàí ìÿùç îíóí ðóùó ùèôç åäÿúÿéè èíà-
ìûíäàí ýÿëèð. Ìèôîïîåòèê äöøöíúÿäÿ áó
ðóù ìàääè îëàðàã ãàâðàíûëûð, ýåð÷ÿê áèð
ýöú áèëèíèð. Õûçûðûí äà ìÿçàðûíûí áèð
íå÷ÿ éåðäÿ îëäóüóíà äàèð èíàíûøëàðûí
êþêöíäÿ ùÿìèí äöøöíúÿ äàéàíûð)
ùÿìèí ñþçëÿðäÿ Ãîðãóò Àòàíûí ñóëàð
ñÿëòÿíÿòèíÿ éàõûíëûüûíû ýþðìÿê áèð âàð-
ëûã êèìè îíóí ìèôîëîæè ñèìâîëèêàñûíà âÿ
ñòðóêòóð-ñåìàíòèê ñÿúèééÿñèíÿ äàùà
óéüóíäóð.
Ñó éåðàëòû äöíéàñûíûí ñòèõèéàñûäûð âÿ
ìèôîëîýèéàäà äà Óëó Àíà ÿúäàä ðóùó-
íóí äàøûéûúûñû îëàðàã ùÿì äÿ î áèðè
äöíéàíûí éèéÿñèäèð âÿ áåëÿúÿ, ñó ñòèõè-
éàñû èëÿ áàüëàíìàãäàäûð. Áóíëàð èñÿ ßð
Ãîðãóòó éåðàëòû äöíéàñûíà, ÿúäàäëàð
àëÿìèíÿ áàüëàéûð. Þç ãàéíàüûíà ýþðÿ
àðõàèê ìèôëÿðäÿêè ìÿäÿíè ãÿùðÿìàí,
èëêèí ÿúäàä àäëàðûéëà áèëèíÿí âàðëûãëàðà
áàüëàíäûüûíäàí ãàçàõ áàõøûëàðûíûí “×à-
üûðäûüûì çàìàí ýÿë, Ïèðèì!” – äåéÿ
áÿëàëàðäàí ãîðóéóúó ùàìè ÿúäàä ðóùó
áèëèá êþìÿéÿ ÷àüûðäûãëàðû äà Ãîðãóò
Àòàäûð. Òöðêìÿí “Øàùñÿíÿì âÿ Ãÿ-
ðèá”èí ×îâäûð âåðñèéàñûíäà Øàùñÿíÿì
ìÿùç Ãîðãóò Àòàäàí äèëÿéèð êè, ñåâýèëèñè
Ãÿðèáè ùÿð úöð äÿðä-áÿëàäàí ãîðóñóí.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, ìèôîëîæè âÿ äèë÷èëèê
éîçóìëàðû äà Ãîðãóò Àòàíûí àäûíû ÿúäàä
ðóùóíóí äàøûéûúûñû êèìè ìÿíàëàíäûðìàã
èìêàíû âåðèð. Èíâàðèàíòäà áèð éàðàäûúû,
áÿëàëàðäàí ãîðóéóúó îëàí ÿúäàä ðóùó
“àòà” äà àõèðÿò äöíéàñû ñàêèíëÿðè èëÿ
ìþùêÿì òåëëÿðëÿ áàüëàíìàãäàäûð. Àõè-
ðÿòëÿ áàüëàíäûüûíäàí “ÿúäàä” èíèñèàñèéà
àêòûíäàêû ùàìè ðóùóí åéíèäèð.
Ãîðãóò Àòàíûí áèð þâëèéà îëàðàã ÿú-
äàä ðóùó èëÿ áàüëûëûüûíûí äàùà áèð èôàäÿñè
ùÿð àäíà ýöíëÿðè îíóí ãÿáðè öñòÿ ãîïó-
çóíóí éàíûãëû-éàíûãëû èíëÿìÿñèäèð.
Àäíà ýöíëÿðè èñÿ òöðê õàëã èíàíûøëàðûíäà
ÿúäàäëàðûí-àòàëàðûí, äÿäÿ-áàáàëàðûí
ðóùëàðûíûí éàä îëóíäóüó ýöíäöð.
Áó ìÿíàäà “Ãîðãóò Àòà” îáðàçûíûí
áèð ìèôîëîæè âàðëûã êèìè ìàùèééÿòè âÿ
íÿéè èôàäÿ åëÿäèéè äÿ ùÿìèí âàðëûüûí
àäûíäà ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Áöòöí áóíëàð âÿ Ãîðãóò Àòà èëÿ
åëÿúÿ äÿ Õûçûð, Ãóðä, Óìàé, Àë(û) âÿ
áàøãà ìèôîëîæè âàðëûãëàð àðàñûíäà àïàðûë-
ìàñû ìöìêöí ýþðöíÿí ïàðàëåëëÿð Òöðê
åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèíäÿ îíóí éåðèíèí
íÿ ãÿäÿð ìöñòÿñíà îëóíäóüóíó ýþñ-
òÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Ãîðãóò Àòàéà áÿíçÿäè-
ëÿí Õûçûðûí þçö íóðàíè äÿðâèø ýþðêÿ-
ìèíäÿ éóõóëàðà ýÿëäèéè êèìè Ãîðãóò
Àòà äà Áÿé Éåýíÿéèí éóõóñóíà ýèðèð.
Éóõóëàðäà ýþðöíìÿëÿðè èñÿ îíëàðûí,
ãàéíàüûíû “ÿçÿëè ôîðìóë”äàí, “èëêèí îá-
ðàç”äàí àëàí ñûðô ìèôîëîæè òÿáèÿòëÿðèíäÿí
èðÿëè ýÿëèð âÿ ùÿð èêèñèíèí áàøëàíüûúäà áèð
228
êîìïëåêñÿ äàõèë îëäóüóíóí áèð ñö-
áóòóäóð.
Ãîðãóò Àòàíûí òöðê åïèê ÿíÿíÿñèí-
äÿêè áàøëûúà ôóíêñèéàëàðûíäàí áèðè äÿ àä
âåðìÿéèäèð. ßñëèíäÿ éàðàòìà àêòû, äå-
ìÿê îëàí àä âåðìÿ ôóíêñèéàñû èíâà-
ðèàíòäà Óëó (Óåð) Àíàéà àèä èäè.
Òöðê ìèôîëîæè äöíéà ìîäåëèíäÿ
Ãîðãóò Àòà ÿñàñû ñþç îëàí ìÿíà àëÿ-
ìèíèí äÿ éàðàäûúûñûäûð. Þçö äÿ ýàù èìà-
æèíàòèâ àëÿì, ýàù äà ñèìâîëëàð àëÿìè
àäûíû âåðäèêëÿðè ùÿìèí ìÿíà àëÿìè ýåð-
÷ÿêëèéèíÿ ýþðÿ ùÿãèãè àëÿìäÿí ùå÷ äÿ
ýåðè ãàëìûð. “Ãÿäèì èíàíûøëàðà ýþðÿ äÿ
áèð øåéèí îëìàñû, éàðàíìàñû ö÷öí îíà àä
âåðìÿê ýÿðÿêäè. Øóìåð ìèôëÿðèíäÿ
äåéèëèð êè, ÿââÿëúÿ ùå÷ íÿéèí àäû éîõ èäè.
Ñîíðà ìöäðèêëèê âÿ ñó òàíðûñû Åíêè ùÿð
øåéÿ àä âåðäè âÿ äöíéà éàðàíäû”.
Ñàéàí-Àëòàé òöðêëÿðèíèí äÿ éàðà-
äûëûø ìèôëÿðèíèí áèð âàðèàíòûíäà äöíéà-
àëÿì àäëàíäûðìà éîëó èëÿ éàðàäûëûð.
Òöðê åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèíäÿ
Ãîðãóòóí ùÿð íÿñíÿéÿ àä ãîéìàüû èëÿ
áàüëû èíàíûø îíó ùÿìèí ñèìâîë-ìÿíà
àëÿìèíèí éàðàäûúûñû êèìè äÿ ñÿúèééÿëÿí-
äèðìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Ãîðãóòóí éàðàòäûüû áó àëÿìäÿ ùÿð
ñþç-àä îíóí âÿ éàëíûç îíóí ìàùèééÿòè-
äèð, îðãàíèê îëàðàã äà éàëíûç îíà ìÿõ-
ñóñäóð. ×öíêè ùÿìèí àääà êâèíòåññåí-
ñèéà âàð; áó àä-ñþç ùÿìèí ìÿíà àëÿìè-
íèí þç ìàùèééÿòè, úþâùÿðèäèð.
Ãîðãóò Àòàíûí áèð ìèôîëîæè âàðëûã
êèìè ýþçäÿí êå÷èðèëÿí áó õöñóñèééÿòëÿðè
îíó òÿêúÿ Îüóçëàðà àèä ùàäèñÿ êèìè
þéðÿíìÿéè èñòèñíà åäèð.
Òöðê åïèê ÿíÿíÿñèíäÿ Ãîðãóò Àòà-
íûí áèð ìèôîëîæè âàðëûã êèìè þéðÿíèëìÿñè
ýþñòÿðèð êè, î, úàíëû àëÿìèí ùàäèñÿëÿðèíÿ
áÿíçÿéÿðÿê è÷ÿðèäÿí ùÿðÿêÿò ùàëûíäà,
ñïîíòàí ìàùèééÿòëè ùàäèñÿ îëìóø âÿ òÿ-
êàìöëö áîéóíúà äà ÿíÿíÿâè ìÿäÿ-
íèééÿòèí äàõèëè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû öçðÿ
þç-þçöíö òÿøêèë åòìèøäèð.
 ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ïîòàíèí Ã.Í. Î÷åðêè Ñåâåðî-Çàïàä-
íîé Ìîíãîëèè, â. IV, ÑÏá, 1883.
Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí ìèôèê òÿôÿêêö-
ðöíöí ãàéíàãëàðû, Á., 1983.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí êèòàáû,
Èñò., 1973.
Ìàòåðèàëû è èññëåäîâàíèÿ ïî ôîëüê-
ëîðó Áàøêèðèè è Óðàëà, â.I, Óôà, 1974.
Êîðîãëû Õ. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ, Ì., 1976.
Áàñèëîâ Â.Í. Êóëüò ñâÿòûõ â èñëàìå,
Ì., 1970.
Æèðìóíñêèé Â.Ì. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñ-
êèé ýïîñ è “Êíèãà Êîðêóòà”. Êíèãà ìîåãî
äåäà Êîðêóòà”, Ì-Ë., 1962.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÃÎÐÃÓÄ×Ó ÎÇÀÍ – Áèëèíäèéè êèìè,
Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíûí Àçÿðáàéúàíäà
õàëã àüçûíäà äåéèëìÿñèíÿ òÿñàäöô îëóí-
ìóð. Áó ùàëû áÿçè ôèëîëîãëàð ÊÄÃ äàñòà-
íûíûí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíÿ àèä îëìà-
ìàñû êèìè èçàù åäèðëÿð. Áó åïîñ áó ýöí,
éàõóä áèçÿ ìÿëóì äþâðëÿðäÿ ùå÷ áèð
òöðê õàëãûíûí è÷ÿðèñèíäÿ ñþéëÿíìÿéèá.
Äåìÿëè, ùàíñû òöðê õàëãûíûíñà, ñþéëÿí-
ìÿ-äåéèëìÿ ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ, áó äàñòàíà
ñàùèá îëìà èääèàñû èñòèñíà îëóíóð.
Áÿñ äàñòàíûí Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè
àðàñûíäà ñþéëÿíìÿìÿñèíèí ñÿáÿáèíè
íåúÿ èçàù åòìÿê îëàð? Áåëÿ áèð ìöãàéè-
ñÿ ìàðàãëû îëàðäû. Ãûðüûçëàðûí “Ìà-
íàñ”ûíû ùÿð àøûã-îçàí èôà åäÿ áèëìèð.
“Ìàíàñ”ûí õöñóñè èôà÷ûëàðû âàð êè,
îíëàðà ìàíàñ÷û äåéèðëÿð. Ìàíàñ÷ûëûã èð-
ñÿí éàøàéûð âÿ äåìÿëè, íÿñëè êÿñèëÿ áè-
ëÿð. Ìÿñ., 1989 èëäÿ òöðêîëîæè êîíãðåñäÿ
äåéèëäèéèíÿ ýþðÿ, Ãûðüûçûñòàíäà úÿìè ö÷
ìàíàñ÷û ãàëûá. Áåëÿ ùåñàá åòìÿê îëàð êè,
âàõòèëÿ ãîðãóä÷ó îçàíëàð îëóá, îíëàðûí
íÿñëè êÿñèëäèéèíäÿí Äÿäÿ Ãîðãóä äàñ-
òàíûíûí åë àðàñûíäà ñþéëÿíìÿñè äàéàíûá.
Òîôèã Ùàúûéåâ
229
ÃÓË ÀÒÀ – Àçÿðáàéúàí øàèðè. Íÿ
çàìàí éàøàäûüû ìÿëóì äåéèëäèð. Îíóí
“Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ìÿñíÿâèñèíäÿ Äÿ-
äÿ Ãîðãóäóí àäûíà âÿ þéöäëÿðèíÿ éåð
âåðèëìèøäèð. Î. Øàèã Ýþêéàéûí “Öëýö”
(1937) äÿðýèñèíäÿ éàçäûüû ìÿãàëÿäÿ áó
ìÿñíÿâèäÿí ïàð÷àëàð âåðèëèá:
Õîø äåìèø Ãîðãóä òÿùÿììöë õîø-äóðóð,
Íåéøÿêÿð òÿê ãÿùðè óäìàã íöø-äóðóð –
Øåéòàí àüëèéëàí èø èøëÿäèê ìöäàì,
Òà îëóð áåéëÿ èøèìèç øåéëÿ ùÿì.
Ïèø ãÿäÿìëÿð ñþçöí åøèòìÿê ýÿðÿê
Ùÿð íÿ êè, ïèðëÿð äèøèì èòìÿê ýÿðÿê.
(éàðïàã: 47)
Ýåò-ÿñèë êèøèëÿðèí èøè áóäóð,
Ãèéáÿò éàëàí áóíòàí èäèøè áóäóð.
Äÿäÿ Ãîðãóä äèð êè, îë ÿãèë äóðóð,
Ñþéëÿéÿí äèð êè, îë áÿáÿð äóðóð.
(éàðïàã: 546)
Äÿäÿ Ãîðãóä ñþéëÿäè êè, äöøìÿíèí
Þëöñö þëñÿ ñåâèíìÿí êèìñÿíèí
Íèøÿ êè, áó úöìëÿ áàøëàðäàí êå÷ÿð,
Úöìëÿ àëÿì ùÿì áó øÿðáÿòäÿí è÷ÿð.
Î.Øàèã éàçûð êè, Äèåçèí ôèêðèíúÿ,
Ãóë Àòàíûí áó ìÿñíÿâèñèíäÿ Ãîðãóä
Àòà ùàêèì, ïèð, þéöä âåðèúè ìþâãåéèí-
äÿäèð. Àíúàã áó íÿñèùÿòëÿð òàìàìÿí
çàùèäàíÿäèð. ÊÄÃ-äÿ áåëÿ íÿñèùÿòëÿð
éîõäóð. Î.Øàèã áó ôèêðè ãÿáóë åòìèð,
éàíëûø îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
ßäÿáèééàò:
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóòóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
Áèíéàçàð À. Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû, 1973.
ÃÓÐÄ – Òöðê ìèôîëîæè ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ
îáðàçëàðäàí áèðè. ÊÄÃ-äÿ ãóðäà ìö-
íàñèáÿò èêèëè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Áèð éàíäàí
î, “öçö ìöáàðÿê” ñàéûëûð, êþêöí, ñîéóí
áàøëàíüûúû îíóíëà ÿëàãÿëÿíäèðèëèð, ùö-
íÿðëè, øöúàÿòëè èýèäëÿð áó ãà÷àðà áÿíçÿ-
äèëèð. Î áèðè éàíäàí éûðòûúû, ãóäóç úàíà-
âàð îëàðàã çèéàíêàðëûüû áèëäèðèëèð. Áóíëà-
ðûí ùàíñû ýþðöøëÿðëÿ áàüëûëûüûíû áèëìÿê
ö÷öí ãóðäëà áàüëû áÿçè ìÿòëÿáëÿðè áèë-
ìÿê âàúèáäèð.
Òÿêúÿ òöðêëÿðèí éîõ, þçýÿ õàëãëàðûí
èíàì âÿ åòèãàäëàðûíäà äà ãöðä ñàéûëàí,
ñå÷èëÿí, ùÿòòà òîòåìëèéÿ óúàëäûëàí
ùåéâàíëàð ñûðàñûíäàäûð. Òàðèõäÿ èëê òöðê
àäû èëÿ äþâëÿò ãóðàí Ýþêòöðêëÿðèí äîüó-
ëóøó, òàíûíìà òàëåëÿðè ãóðäëà áàüëûäûð.
Áèð õÿáÿðÿ ýþðÿ Ýþêòöðêëÿð ùóíëàðëà
ãîíøóëóãäà éàøàéàí âÿ äèøè ãóðääàí
äîüóëàí “Ñî” ñöëàëÿñè ñîéóíäàíäûð. Åëÿ
ãóðäà èíàìûí éåêóíóäóð êè, îíëàðûí
áàéðàãëàðû ãóðä áàøëûäûð. Ô.Ðÿøèäÿääèíèí
“Úàìåÿò- òÿâàðèõ”èíäÿ þçöíÿ ãîðóíàã
òàïàí “ßðêÿíÿãîí” äàñòàíûíäàí áÿëëè
îëóð êè, ÷ûõûëìàçëûüà äö÷àð îëàí Ýþê-
òöðêëÿðÿ äàüäàêû êå÷èäè äÿ åëÿ ãóðä
íèøàí âåðèð. “Äîããóç Îüóç äàñòàíû”í-
äàêû ýþéäÿí, Ýöíÿøäÿí øóà èëÿ åíÿí
Áîç ãóðä Îüóçäà ñÿôÿð âÿ äþéöì-
éöðöøëÿðäÿ áÿëÿä÷èëèê åäèð.
ÊÄÃ-äÿ äÿ ãóðä ñàéûìëû áèëèíäè-
éèíäÿíäèð êè, Ãàçàí õàí àïàðûëìûø åë-
óëóñóíó, åâ-åøèéèíè, áàøûíà áåëÿ ãóðáàí
âåðìÿéÿ ùàçûð îëäóüó, ãóðääàí – “öçö
ìöáàðÿê”äÿí ñîðóøóð. Áóíäàí ñàâàéû.
Ãàçàí õàí “ßçâàé ãóðä ÿíèýö åðêÿêèí-
äÿ áèð êþêöì âàð” (Ä-2811) øÿêëèíäÿ þç
ñîéóíóí äà ãóðäëà áàüëû îëäóüóíó ñþé-
ëÿéèð.
ÊÄÃ-íèí áîéëàðûíäà ãóðäà Ãàçàí
òÿê éàíàøìà ìÿãàìëàðû àç äåéèë. VII
áîéäà ßìÿí “Éåíè áàéûðûí ãóðäóíà
áÿíçÿð èýèäëÿðèì” äåéèð. Éåíÿ äÿ åëÿ áó
áîéäà óçóí àéðûëûãäàí ñîíðà àòà-îüóë
ýþðöøö áåëÿ òÿñâèð îëóíóð: “Áàáàñûéëà
Éåýíÿê ýèçëö éàãà òóòóáàí éèëÿøäèëÿð.
Èêè ùÿñðÿò áèð-áèðèíÿ áóëóøäûëàð, èññöç
éåðèí ãóðäû êèáè óëàøäûëàð” (Ä-2124).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÃÓÐÓ ×ÀÉ – Úîüðàôè êîîðäèíàòû àé-
äûí îëìàéàí õÿéàëè éåð. ÊÄÃ-äÿ éàëíûç
V áîéäà (Ä-13513) àäû ÷ÿêèëèð. Áóðàäà
äåéèëèð: “Ìÿýÿð õàíûì, Îüóçäà Äóõà
230
ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë äåðëÿðäè, áèð ÿð
âàð èäè. Áèð ãóðó ÷àéûí öçÿðèíÿ áèð êþïðè
éàïäûðìûøäû. Êå÷ÿíëÿðäÿí îòóç ö÷ àã÷à
àëûðäû, êå÷ìÿéÿíëÿðäÿí äþýÿ-äþýÿ ãûðã
àã÷à àëóðäû” (Ä-15513).
Úÿáðàéûë ðàéîíó ìÿðêÿçèíäÿí
êå÷ÿí âÿ ðàéîíó èêè éåðÿ áþëÿí ÷àéûí
àäû äà Ãóðó ÷àé àäëàíûð. Úÿíóáè Àçÿð-
áàéúàíäà Ãàðàäàü ìàùàëû ÿðàçèñèíäÿ äÿ
åéíè àäëû ÷àé âàð. Òöðêìÿíèñòàíûí Áå-
õåðäåí ðàéîíóíäà äà áèð ÷àéûí àäû Ãóðó
÷àéäûð. Ýöðúöñòàíûí Ôàõðàëû êÿíäè ÿðà-
çèñèíäÿ ãóðó äÿðÿ éåð àäëàðû âàðäûð. Áåëÿ
éåðëÿðäÿ èëèí ôÿñèëëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã
áÿçÿí ñó àõûð, èñòè àéëàðäà èñÿ ãóðóéóð.
Îíà ýþðÿ äÿ ãóðó ÷àé, áÿçÿí äÿ ãóðó
äÿðÿ àäëàíûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÃÓÐØÀÃ, ÃÓØÀÃ – êèøè âÿ ãàäûí ëè-
áàñûíû òàìàìëàéàí ýåéèì íþâö. Äàñ-
òàíäà “ãóøàã” âÿ “êÿòàí-áåç” àäû èëÿ
òÿãäèì åäèëÿí âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ-
äÿê àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìèëëè ýåéèì
êîìïëåêñèíäÿ ìöùöì éåð òóòàí ãóðøà-
üûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí (“ãóðãóðìà
ãóðøàã”, “êÿòàí áåç ñàðûã”, “ýþý ñàðûã”)
àäû ÷ÿêèëèð: “... Ãóð ãóðìà ãóðøàãëû, ãó-
ëàüû àëòóí êöïÿëè... Ãàçûëûã ãîúà îüëó
áÿý Éåýíÿê ÷àïàð éåòäè” (Ä-1516); Éà-
õóä: “Ãàíòóðàëû àëòóíëó èíúÿ êÿòàí áåçèí
áåëèíÿ ñàðäû” (Ä-17911).
Äàñòàíäàí áÿëëè îëäóüó êèìè, ãóð-
øàüûí ìàòÿì ëèáàñû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí
ýþé ðÿíýëè íþâö äÿ îëìóøäóð: “Ãûðã-
ÿëëè éèýèò ãàðà ýåéöá-ýþý ñàðûíäûëàð”
(Ä-29912).
“ÃÓÒËÓ ÎËÑÓÍ” – Òöðê äèëèíèí ÿí
ãÿäèì ñþçëÿðèíäÿí îëàí “ãóò” êþêö
ÿñàñûíäà éàðàíàí èôàäÿ. ÊÄÃ-íèí äè-
ëèíäÿ “Õåéèðëè îëñóí”, “ìöáàðÿê îëñóí”
ìÿíàëàðûíäà èøëÿíèð: “Ãàëûí Îüóç áÿý-
ëÿðè ÿë ýþòöðäèëÿð, äóà ãûëäûëàð. “Áó àä áó
éèýèäÿ ãóòëó îëñóí!” äåäèëÿð (Ä-75);
 Èôàäÿäÿêè ãóò êþêö “úàí”, “ùÿéàò
ãöââÿñè”, “ðóù” àíëàìûíäà èíäè Øÿðã
òöðêëÿðèíäÿ äàùà ÷îõ øàìàíèçì òåðìèíè
êèìè èøëÿäèëìÿêäÿäèð. Éàêóò èíàíûøëà-
ðûíà ýþðÿ éàõøû àäàìëàðûí “ãóò”ó
(“êóò”ó) þëöìöíäÿí ñîíðà ó÷óá ýþéÿ
ýåäèð âÿ éåíèäÿí áèð äÿ äöíéàéà ýÿëÿ-
íÿúÿí îðäà éàøàéûð.
Áàøëûúà îëàðàã “óüóð, ñÿàäÿò, ìö-
áàðÿê, õîøáÿõòëèê” ìÿíàëàðû áèëäèðèð.
×óâàø äèëèíäÿ õûò (ñÿàäÿò) øÿêëèíÿ äöøñÿ
äÿ, äèýÿð òöðê äèëëÿðèíäÿ ãóò//êóò àëëî-
ìîðôëàðû èëÿ âåðèëèð. Ìîýèëéàí ÿñêè òöðê
231
éàçûëû àáèäÿñèíäÿêè Êóòëóã//Ãóòëóã àäû
äà “õîøáÿõòëèê” äåìÿêäèð.
Ãóò ñþçöíÿ þí Àñèéà õàëãëàðûíäàí
ùàòò, øóìåð âÿ êàññèëÿðèí äèëëÿðèíäÿ äÿ
ðàñò ýÿëèíìèøäèð. Àâðîïàéà àïàðûëìàñû
òàðèõè èñÿ ýåðìàí òàéôàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ
ÿðèéÿí àñëàðûí àäû èëÿ áàüëàíûð.
ßäÿáèééàò:
Àüàñûîüëó Ô. Ïðîòî-àçÿð òåîíèìëÿðè.
“Àçÿðáàéúàí òàðèõè öçðÿ ãàéíàãëàðûí þéðÿ-
íèëìÿ ïðîáëåìëÿðè”. Á., 1988.
Úÿëàë Áÿéäèëè
 ËÀÒÛØ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ ëàòûø äè-
ëèíäÿ Ðèãàíûí “Ëèéåñìà” íÿøðèééàòûíäà
íÿôèñ øÿêèëäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Äàñòàíû
ëàòûø øàèðè âÿ òöðêîëîãó Óëäèñ Áåðçèíø
òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
Êèòàáà Éóíàèñ Ñèêñòóëèñ ðÿé âåðìèø
Àðèô Àúàëîâ ñîí ñþç éàçàðàã äàñòàíûí
áÿäèè äÿéÿðè, ìÿçìóíó âÿ òÿðúöìÿ õö-
ñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåð-
ìèøäèð. Êèòàáà Àðèô Àúàëîâëà Éàíèñ
Ñèêñòóëèñ èçàùàò éàçìûøëàð.
Ó.Áåðçèíø ÊÄÃ-íèí ëàòûø äèëèíÿ
òÿðúöìÿñèíÿ 1969 èëäÿí òöðêîëîæè øþáÿ-
íèí òÿëÿáÿñè îëäóüó äþâðäÿ áàøëàìûøäûð.
“Äóõà ãîúà îüëó Äÿëè Äîìðóë áîéó” âÿ
áÿçè áàøãà áîéëàð æóðíàëëàðäà ÷àï åäèë-
ìèø, ðàäèî âÿ òåëåâèçèéàäà ñÿñëÿíìèøäèð.
Äàñòàíûí òàì ìÿòíèíèí òÿðúöìÿñè 1989
èëäÿ òàìàìëàíñà äà, î äþâðäÿ áàø âåðÿí
äðàìàòèê ñèéàñè âÿ òàðèõè ùàäèñÿëÿð íÿ-
òèúÿñèíäÿ ÿñÿð àíúàã 1993 èëäÿ èøûã öçö
ýþðÿ áèëìèøäèð.
Òÿðúöìÿ÷è ãîðãóäøöíàñëûã òàðè-
õèíäÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí åëìè
âÿ íÿçÿðè ìÿñÿëÿëÿðèí à÷ûëìàñûíà äèã-
ãÿò éåòèðìèøäèð. Äàñòàíûí íÿñð âÿ øåèð
ùèññÿëÿðèíèí, Äÿäÿ Ãîðãóäóí – îçàíûí
äèëèíäÿí ñþéëÿíèëÿí àòàëàð ñþçö âÿ
äóàëàðûí ðèòìëÿðèíèí îëäóüó êèìè
ãîðóíóá ñàõëàíûëìàñû, ùÿìèí èíòîíàñèéà
âÿ ðèòìëÿðèí ëàòûø äèëèíäÿ äöçýöí ñÿñ-
ëÿíìÿñèíÿ íàèë îëìàã ìöòÿðúèìèí áàø-
ëûúà âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Áóí-
äàí áàøãà, äàñòàíûí ìÿòíèíäÿ ðàñò ýÿ-
ëèíÿí ñþç îéóíëàðû, êàëàìáóðëàð, ìå-
òàôîðàëàð âÿ äèýÿð îáðàçëû èôàäÿëÿð äÿ
ëàòûø äèëèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ âåðèëìèøäèð.
Áèð ñûðà Îüóç èôàäÿ âÿ äåéèìëÿðè-
íèí, äöøöíúÿ âÿ äóéóìëàðûíûí, Îüóçëó-
232
üà âÿ Èñëàì äèíèíÿ ìÿõñóñ òÿñÿââöð âÿ
äöíéàýþðöøëÿðèí ëàòûø îõóúóñó ö÷öí
äàùà àíëàøûãëû îëìàñûíà íàèë îëìàã äà
òÿðúöìÿ÷èíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÿñàñ
âÿçèôÿëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Ìöòÿðúèì
äàñòàíäà îëàí ÷îõñàéëû èôàäÿëÿðèí ìèëëè
êîëîðèòèíè ãîðóìàã ö÷öí ëàòûø äèëèíäÿ
àíëàøûãëûüûíû ñàõëàìàã øÿðòèëÿ îíëàðû
îðèæèíàëäà îëäóüó êèìè ñàõëàìûøäûð.
ÊÄÃ-íèí ëàòûø äèëèíÿ òÿðúöìÿñè
Áàëòèêéàíû þëêÿëÿðäÿ òöðê õàëãëàðû ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí, ôîëêëîð âÿ éàçûëû ÿäÿ-
áèééàòûíûí þéðÿíèëìÿñè òàðèõèíäÿ õöñóñè
áèð ìÿðùÿëÿ îëóá, áþéöê ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäèð.
Úÿëèë Íàüûéåâ
ËÅÊÑÈÊÀ – Ùÿð øåéäÿí þíúÿ, ôîëêëîð
äèëèíèí òÿìÿë þðíÿéè îëàí ÊÄÃ, øöáùÿ-
ñèç êè, ùÿì äÿ éàçûëû ÿäÿáè äèë þðíÿéèäèð.
Ùàçûðêè ÿëéàçìàëàðûíû XI éöçèëëèêëÿ
áàüëàéàí òÿäãèãàò÷ûëàð (Ø.Úÿìøèäîâ,
Ò.Ùàúûéåâ) òàìàìèëÿ ùàãëûäûð êè, áó ÿë-
éàçìà äà ñîíðàäàí êþ÷öðöëìöø âàðèàíò-
äûð. Äàñòàíûí äèëèíäÿ èøëÿíìèø ÿðÿá-ôàðñ
ñþçëÿðè, éàçû ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áàüëû
ãÿëèá-êëèøåëÿð, éàçû öñëóáó öíñöðëÿðè áó
àáèäÿíè ùÿì äÿ éàçûëû ìÿäÿíèééÿòèí
ïðåäìåòè êèìè çÿðóðèëÿøäèðèð.
×îõãàòëû, ÷îõëàéëû ÊÄà ëåêñèêàñû
ìèôèê ãàòû, éàçûéàãÿäÿðêè ãàòû ÿùàòÿ åò-
ìÿêëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ òöðê-èñëàì
ìÿäÿíèééÿòèíèí èíòèøàð òàïäûüû çàìàíû,
òÿúðöáÿíè ÿùàòÿ åäèð.
Ëåêñèêàäà òÿúÿññöìöíö òàïàí àð-
õåòèï ëàéëà, ãÿäèì òöðê åòíèê-ïñèõîëîæè,
ìèô-äàñòàí ëàéû öçâè øÿêèëäÿ áèðëÿøäèéè
ö÷öí ÊÄÃ-íèí ëöüÿò òÿðêèáè òöðê
ëåêñèêîëîýèéàñû òàðèõè ö÷öí õöñóñè
ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
 Ñîí àðàøäûðìàëàðà ýþðÿ, 3000-ÿ
ãÿäÿð (òÿõìèíÿí 2721) ñþçö ÿùàòÿ åäÿí
ÊÄÃ ëåêñèêàñû Îüóç òàðèõèíè, äöíéàýþ-
ðöøöíö, äöøöíúÿñèíè, ùÿéàò òÿðçèíè ÿùàòÿ
åäèð. ÊÄÃ äèëèíäÿ èøëÿíÿí ôðàçåîëîæè
áèðëÿøìÿëÿð ëåêñèêàíûí òÿðêèá ùèññÿñè
êèìè àéðûúà ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
ÊÄÃ ëöüÿòèíèí òÿñâèðè áàõûìûíäàí
Î.Ø.Ýþêéàéûí ñþçëöéö õöñóñÿí ÿùÿ-
ìèééÿòëèäèð. Áó áàõûìäàí ÊÄÃ ñþçëÿ-
ðèíèí òåêñòîëîæè áàõûìäàí äÿãèãëÿøäèðèë-
ìÿñè (Ì.Åðýèí, Ø.Úÿìøèäîâ, Î.Ñÿðòãà-
éà, Ò.Òÿêèí, Ñ.ßëèçàäÿ, Â.Àäèëîâ,
Ó.Êàðàñîé...) ñàùÿñèíäÿ, ÊÄÃ ñþçëÿ-
ðèíèí ëåêñèê-ñåìàñèîëîæè òÿùëèëè áàõûìûí-
äàí (Ò.Ùàúûéåâ, Â.Àñëàíîâ, Í.Õóäè-
éåâ, È.Ìÿììÿäîâ, Ì.Ïÿíúèéåâ...), äèà-
ëåêòëÿðëÿ ìöãàéèñÿ áàõûìûíäàí (Å.ßçè-
çîâ), îüóç-ãûï÷àã ìöâàçèëèéè áàõûìûí-
äàí (Í.Úÿôÿðîâ), ñòàòèñòèê ìåòîäëà
þéðÿíèëìÿñè áàõûìûíäàí (Ê.Âÿëèéåâà,
Ì.Ìàùìóäîâ, Ú.Þçòåëëè...), öñëóáè-
ïîåòèê áàõûìäàí (Ê.Âÿëèéåâ, Ø.Èáðàéåâ,
Å.ßëèáÿéçàäÿ...), ñþçëÿðèí ìÿíøÿéè
áàõûìûíäàí (Å.Ïèðèéåâ, Ú.Þçòåëëè) þéðÿ-
íèëìÿñè, òÿäãèãè áàõûìûíäàí àïàðûëàí
àðàøäûðìàëàðû ãåéä åòìÿê çÿðóðèäèð.
ÊÄÃ-íèí ëåêñèê ìÿíçÿðÿñè áåëÿ
öìóìèëÿøäèðèëÿ áèëÿð:
1. Öìóìèøëÿê ñþçëÿð.
2. Òåðìèíîëîæè ëåêñèêà.
3. Íîìåíêëàòóð ëåêñèêà.
Öìóìèøëÿê ñþçëÿð Îüóç òöðêúÿ-
ñèíèí, õöñóñèëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíèí
ÿñàñ ëöüÿò ôîíäó èëÿ óéüóí ýÿëèð. Àðõàèê
ëåêñèêà àüûç âÿ øèâÿëÿðäÿ áó ýöí äÿ
éàøàìàãäàäûð. ßêñÿðèééÿòè òÿøêèë åäÿí
öìóìèøëÿê ñþçëÿð âàëåíòëèéè, ìÿúàçéà-
ðàòìà èìêàíëàðûíûí ýåíèøëèéè èëÿ ñå÷èëèð.
Áó òèïëè ñþçëÿð ìÿíà ýåíèøëÿíìÿñè-äà-
ðàëìàñûíû, áèðëÿøìÿ èìêàíëàðû âÿ ñ. ñå-
ìàñèîëîæè ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ö÷öí
÷îõ ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Òåðìèíîëîæè ëåêñèêà ìöõòÿëèô ñàùÿ-
ëÿðè ÿùàòÿ åòñÿ äÿ ÿñàñÿí ö÷ ãðóïó ÿùàòÿ
233
åäèð: à) òÿñÿððöôàò-èãòèñàäèééàò; á) ùÿð-
áè-äþâëÿò÷èëèê àíëàéûøëàðû; ú) äèíè
ëåêñèêà.
Áó ãðóïëàðûí ùÿð áèðè ùàããûíäà ýå-
íèø äàíûøìàã îëàð. Òåðìèíëÿðèí ôîðìà-
ëàøìàñû úÿìèééÿòèí èíêèøàôû èëÿ áàüëû
îëäóüó ö÷öí áóðàäà èíêèøàô ñÿâèééÿñè,
äÿéèøìÿ-äèàëåêòèêà íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Ïåøÿ-ñÿíÿò ëåêñèêàñû äà, òåðìèíëÿøìÿ
ïðîñåñèíè ùÿëÿ òàì êå÷ÿ áèëìÿéÿí ñþç-
ëÿð äÿ áó ãðóïäà òÿùëèëÿ úÿëá îëóíà áèëÿð.
Íîìåíêëàòóð ëåêñèêà ÊÄÃ ëöüÿòè-
íèí õöñóñè òÿðêèá ùèññÿñèäèð. Áóðàäà
îíîìàñòèê âàùèäëÿð, õöñóñèëÿ òîïîíèì-
ëÿð, àíòðîïîíèìëÿð, åòíîíèìëÿð, åëÿúÿ äÿ
îðîíèìëÿð, òåîíèìëÿð, ìèôîíèìëÿð íÿ-
çÿðäÿ òóòóëóð. Åòíîêóëòóðîëîýèéà, òàðèõè
úîüðàôèéà âÿ öìóìÿí òàðèõ ö÷öí õöñóñè
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí õöñóñè ëåêñèêà
ñàùÿñèíèí ñòàòèñòèê ùåñàáëàìàëàðà ñþé-
êÿíÿí ôàêòëàðû, åëÿúÿ äÿ ìöãàéèñÿëè
òÿùëèë íöìóíÿëÿðè ÷îõ ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Þçÿëëèêëÿ ÊÄÃ-íûí áÿäèè-ïîåòèê ÿñÿð
îëìàãëà éàíàøû òàðèõè ñàëíàìÿ ÿùÿ-
ìèééÿòè äàøûìàñûíûí áèð òÿñäèãè äÿ éåð,
òàéôà, èíñàí àäëàðûäûð. Áó àäëàð äàñòàíûí
ðåàëëûã ìöñòÿâèñèäèð. Äÿðáÿíä, ßëèíúÿ,
Áÿðäÿ, Äÿðÿøàì, Ýÿíúÿ, Áàéáóðò, Äöç-
ìöðä, Ýþéúÿ, Ãàçûëûã, Èñòàíáóë, Àü
ãàéà, Ãàðàäàü... êèìè éåð àäëàðû, Áàéàò,
Ãàéû, Îüóç, Ãûï÷àã, Ö÷ Îê, Áîç Îê,
Òöðêìÿí... êèìè òàéôà-õàëã àäëàðûíûí,
Ãàìüàí (Ãàì õàí), Áàìñû Áåéðÿê,
Ãîðãóä, ßýðÿê, Äóõà ãîúà, Ãóòëó Ìÿ-
ëÿê, Ãûéàí Ñÿëúóã... êèìè èíñàí àäëàðûíûí
ìöõòÿëèô ñÿïêèëè òÿùëèëè åòíîýåíåçèñ
ïðîáëåìëÿðèíèí ùÿëëè ö÷öí äÿ ÿùÿìèé-
éÿòëèäèð.
Ìÿíøÿ áàõûìûíäàí ÊÄÃ ëåêñèêàñû
àéðû áèð ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
Îüóç òàðèõèíèí ÿí áþéöê ñàëíàìÿñè
îëàí ÊÄÃ-íèí ñþç õÿçèíÿñè ìÿíøÿ áà-
õûìûíäàí èíúÿëÿíÿðêÿí îðòàéà ÷ûõàí
ìÿíçÿðÿ äèããÿòÿëàéèãäèð. Ú.Þçòåëëèíèí
ùåñàáëàìàñûíà ýþðÿ, ÊÄÃ äèëèíäÿ 559
ÿðÿá-ôàðñ ìÿíøÿëè ñþç èøëÿíìèøäèð. Áó
ñþçëÿð äàùà ÷îõ äèíè òåðìèíëÿð, èñëàìè
àíëàéûøëàðû èôàäÿ åäÿí êÿëìÿëÿð âÿ
òåðìèí õàðàêòåðëè äèýÿð ñþçëÿðäèð. Å.Ïèðè-
éåâ ùÿìèí ñþçëÿðèí 194-íöí ôàðñ ìÿí-
øÿëè îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð.
ßðÿá-ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿðèí áþéöê áèð
ãèñìè ÷àüäàø òöðê äèëëÿðèíäÿ, î úöì-
ëÿäÿí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ áó ýöí
äÿ èøëÿíìÿêäÿäèð.
Ãîðãóäøöíàñëûãäà áåëÿ áèð ôèêèð
ìþâúóääóð êè, ÿðÿá-ôàðñ ìÿíøÿëè ñþçëÿð
ÿëéàçìàëàðûí êþ÷öðöëìÿñè èëÿ áàüëû
ñîíðàêû ÿëàâÿëÿðäèð. Áèð ÷îõó òöðêúÿ
ãàðøûëûüû èëÿ ñèíîíèì êèìè èøëÿíÿí áó
ñþçëÿðèí îëäóüóíó ñþéëÿéÿíëÿð äÿ âàð.
Øöáùÿñèç êè, äàñòàíûí àðõàèê ìÿò-
íèíäÿ ÿðÿá-ôàðñ ñþçëÿðèíèí îëìàìàñû
òÿáèèäèð. Àíúàã äàñòàí éàçûéà àëûíàíà
ãÿäÿð èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿñèðèíÿ
ìÿðóç ãàëìûøäûð. Áó ñþçëÿðèí ÿëàâÿñè,
ìÿòíÿ äàõèë îëìàñû òöðê-èñëàì ìÿäÿ-
íèééÿòèíèí îëóøìàñû ïðîñåñèíèí èíèêàñû-
äûð. Ñþùáÿò àðõèìÿòíäÿí äåéèë, ìþâúóä
ìÿòíäÿí ýåäèð. Ùÿð ùàíñû ñþç àáèäÿ-
ñèíèí þç ìþâúóäëóã ñÿâèééÿñèíäÿ þéðÿ-
íèëìÿñè çÿðóðèäèð. Ãîðãóäøöíàñëàðûí
ùåñàáëàìàëàðûíà ýþðÿ èøëÿíìÿ ôàèçè 85
îëàí òöðê ñþçëÿðè âÿ èøëÿíìÿ ôàèçè 15
îëàí ÿðÿá-ôàðñ ñþçëÿðè ÊÄÃ ìÿòíèíèí
ìÿíøÿ áàõûìûíäàí ëåêñèêàñûíûí ìåõà-
íèçìèíè àíëàìàã ö÷öí þíÿìëèäèð.
Ãîðãóäøöíàñëûãäà ÊÄÃ ëåêñèêà-
ñûíäà åðìÿíè ñþçëÿðè ìÿñÿëÿñè äÿ âàð.
Áó áàõûìäàí Ð.À.Áàãðàìéàíûí “ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíûí äèëèíäÿ åðìÿíè ñþçëÿðè”
àäëû ìÿãàëÿñèíèí ìÿüçè îíäàí èáàðÿòäèð
êè, ãîíøó Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí àáèäÿ-
ñèíÿ îðòàã ùÿéàò òÿðçèíÿ ìàëèê åðìÿíè
õàëãûíûí ÷îõëó ñþçëÿðè êå÷ìèøäèð. Ìöÿë-
ëèô äàñòàíûí ìÿùç Ãàôãàç àðåàëûíà, àçÿð-
áàéúàíëûëàðà àèä îëìàñûíû åðìÿíè ñþç-
ëÿðèíèí âàðëûüûíäà ýþðöð. Âÿ ãåéä åäèð:
“Áó ñþçëÿðèí áþéöê áèð ãèñìè ùÿëÿëèê
ìöáàùèñÿëè îëäóüó ö÷öí îíëàðûí 19-íó
ýþñòÿðèðèê”.
234
Òÿäãèãàò÷û ùÿìèí ñþçëÿðèí äàñòàí-
ëàðäà íå÷ÿ äÿôÿ èøëÿíäèéèíè ñàéìûø,
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè àüûçëàðûíäà îíëàðû
àõòàðìûø âÿ åðìÿíè äèëèíèí åòèìîëîæè ëö-
üÿòèíÿ ñþéêÿíÿðÿê îíëàðûí åðìÿíè äè-
ëèíÿ ìÿõñóñ îëìàñû ôèêðèíè èðÿëè ñöðìöø-
äöð. Àçÿðáàéúàí ôèëîëîãëàðû ùÿìèí ìÿ-
ãàëÿíèí ãåéðè-åëìè, ãÿðÿçëè ìþâãåäÿí
éàçûëäûüûíû à÷ûãëàéàí éàçû ÷àï åòìèøäèð.
Ð.À.Áàãðàìéàíûí åðìÿíè ìÿíøÿëè
ùåñàá åòäèéè ñþçëÿð áóíëàðäûð: àë, ãóò,
îðüàí, ãûâàíìàã//ýöâÿíìÿê, ãûðâàø-
ìàã//ãàðâàøìàã, ÷öðöìÿê, ýÿíÿç, ñóð,
ñöíöê, ÿðãóðó, ãîðó, øó, äàäû, êÿëèñà,
õà÷, òÿêóð, ïèëîí, ùîëè, àçíàâóð.
Áó ñþçëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè òöðê ìÿí-
øÿëèäèð. Åòèìîëîæè àðàøäûðìà àïàðìàäàí
äà áóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ÷ÿòèí äåéèë.
Õöñóñèëÿ Ñèáèð òöðêëÿðèíèí äèëèíäÿ èøëÿ-
íÿí áó ñþçëÿð âÿ îíëàðûí òþðÿìÿëÿðèíèí
òöðê ìÿíøÿëè îëìàñû ùå÷ áèð øöáùÿ äî-
üóðìóð. Ôàðñ ìÿíøÿëè êÿëèñà, õà÷, éó-
íàí-ëàòûí ìÿíøÿëè ïèëîí, ýöðúö ìÿíøÿëè
àçíàâóð âÿ ñ. ñþçëÿðèí ñöíè øÿêèëäÿ åð-
ìÿíèëÿøäèðèëìÿñè åëìè ÿñàñäàí ìÿù-
ðóìäóð.
ÊÄÃ-íèí ïîåòèê åíåðæèñè, èëê íþâ-
áÿäÿ îíóí ñþç äöíéàñû èëÿ áàüëûäûð.
Ñþçäÿ ìÿíà ãàçàíàí äèë ôîíåòèê, ñèí-
òàêòèê âàñèòÿëÿðèíè ëåêñèêàéà ñþéêÿíÿðÿê
ñÿôÿðáÿð åäèð.
Ñòàòèñòèê ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, ÷îõ àç
òÿãðèáèëèêëÿ ÊÄÃ-äà 142 áÿäèè òÿéèí
1294 äÿôÿ, 48 ìöãàéèñÿ 73 äÿôÿ, 76
ìåòàôîðà 174 äÿôÿ èøëÿíèá êè, áóíëàðûí
òöðê áÿäèè-åñòåòèê çþâãöíö, òÿôÿêêöð-
äöøöíúÿ òàðèõèíè þéðÿíìÿêäÿ ÷îõ ìö-
ùöì ðîëó âàð. Áÿäèè òÿéèíëÿð âÿ ìöãà-
éèñÿëÿð ùÿì ëåêñèê-ñåìàíòèê, ùÿì äÿ
ñèíòàêòèê òÿùëèë èøûüûíäà àéäûíëàøäûðûëûð.
Ìåòàôîðàëàðûí èíúÿëèêëÿðè èñÿ ñûðô
ëåêñèê ïîåòèê òÿùëèëäÿ à÷ûëûð. Áó ìå-
òàôîðàëàð (àñëàí, ãàïëàí, ÿæäàðùà, òîüàí,
ßçðàéûë, òóëó ãóøóí éàâðóñó, ãóëóíóì
îüóë, ãàòû ãÿçÿá, äàäëû úàí, ãàí éàø,
ýþðöð ýþçöì àéäûíû, ñàñû äèíëè êàôèð...)
ìÿúàçëàøìà ñÿâèééÿñèíÿ, ìÿúàçëûã
ýöúöíÿ âÿ çÿðèôëèéèíÿ ýþðÿ àéðûúà òÿä-
ãèãàò ñàùÿñè êèìè ñå÷èëÿí þðíÿêëÿðèäèð.
Ïîåòèê ëåêñèêàäàí äàíûøàðêÿí ùÿð ñþçöí
àðõàñûíäà äàéàíàí òÿúðöáÿíè, äöøöíúÿ
þçöíÿìÿõñóñëóüóíó íÿçÿðÿ àëìàã
âàúèáäèð. Ñþç èëÿ ÿøéà, àíëàéûø àðàñûíäà
åéíèëÿøìÿ ìöíàñèáÿòè ÊÄÃ ëåêñèêàñû
ö÷öí òàìàìèëÿ òÿáèèäèð. ÊÄÃ ñþçëÿðè
îüóçëàðûí èúòèìàè êîñìîñó ö÷öí ùÿë-
ëåäèúè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó áàõûì-
äàí ìöàñèð îõóúó ö÷öí ìåòàôîðà êèìè
ãàâðàíûëàí ñþçöí ÊÄÃ äþâðöíäÿ þç
ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñè ãàíóíàóéüóíäóð.
Ìöñòÿãèë ìÿíàäàí éàðàíàí ìÿúàçëàøìà
éîëóíóí ñïåñèôèêëèéèíè íÿçÿðÿ àëìàäàí
ÊÄÃ ëåêñèêàñûíû þéðÿíèá äÿðê åòìÿê
îëìàç. Áó áàõûìäàí òàò ÿðè áàíëàäûãäà,
óëàøûáàí ñóëàð òàøñà, ßçðàûë áèð ýþýÿð÷èí
îëäó, àë éûëäûðûì âÿ ñ. êèìè ìåòàôîðèê
áèðëÿøìÿëÿðäÿ ìöñòÿãèë ìÿíà èëÿ ìÿ-
úàçè ìÿíàíûí ñÿðùÿäëÿðè äÿãèã ìöÿé-
éÿíëÿøäèðèëìÿìèøäèð. Ñþçöí ìÿíàñûíû
à÷ìàã ö÷öí áó ýöíäÿí òàðèõÿ äåéèë,
òàðèõäÿí áó ýöíÿ áàõìàã çÿðóðèäèð. Ñþ-
çöí ìÿíà éöêöíöí äÿéèøìÿñè äèëäàõèëè
âÿ äèëõàðèúè àìèëëÿðëÿ áàüëû îëäóüó ö÷öí
îíëàðûí òÿùëèë ìåòîäó, öñóëó äà ôÿðãëè
íþãòÿëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàëûäûð. Ñþçëÿðè
äèëèí öìóìè ãàíóíëàðû èëÿ éàíàøû, áèð äÿ
ôÿðäè, þçöíÿìÿõñóñ ãàíóíàóéüóíëóãëàð
äà äÿéèøèð âÿ éþíëÿíäèðèð.
Ìÿùç áó ìÿúàçëàøìà âÿ ÷îõìÿíà-
ëûëûüà ñþéêÿíèëìÿ äèëäÿ, î úöìëÿäÿí
ÊÄÃ ëåêñèêàñûíäà àéðûúà éåðè îëñà ôðà-
çåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðèí éàðàíìàñûíäà
òÿìÿë ôóíêñèéà äàøûéûð.
Äèëäÿ ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿð èêèíúè
íîìèíàñèéà – àäëàíäûðìà ôóíêñèéàñû
äàøûéûð. Éÿíè áèð ìÿíàäà ñþçöí ìÿúàçè
éöêö áàøãà àíëàìëû ñþçö åêñïðåññèâ
àìàúëà éåíèäÿí àäëàíäûðûð, íÿòèúÿäÿ
äàùà ãöââÿòëè ìöíàñèáÿò ôóíêñèéàñû ôîð-
ìà âÿ ìÿçìóíúà éåíè äèë (íèòã) âàùèäè-
235
íè îðòàéà ÷ûõàðûð. Ñþçöí ìÿúàçëàíìà
èìêàíû, ýöúö, ïîòåíñèàëû ôðàçåîëîæè âàùèä
ö÷öí çÿìèíäèð.
ÊÄÃ ëåêñèêàñûíäà äà ìåòàôîðèê äå-
éèì òÿðçè, ôÿðäè ïîåòèê äåéèì öñëóáó,
èôàäÿ þçöíÿìÿõñóñëóüó, ìèëëè-åòíèê
åêñïðåññèâëèê, ìöíàñèáÿò áèùåéâèîðèçìè
ôðàçåîëîæè âàùèäëÿðèí éàðàíìàñûíûí ÿñàñ
ìîòèâëÿðèäèð.
Äèë÷èëèê ÿäÿáèééàòûíäà èäåîìà, èáà-
ðÿ, àòàëàð ñþçö, ùèêìÿòëè ñþç âÿ çÿðáö-
ìÿñÿë àäû àëòûíäà áåø éåðÿ áþëöíÿí ôðà-
çåîëîæè âàùèäëÿðè áèç èäåîìà âÿ èáàðÿíèí
ãàðøûëûüû îëàðàã èøëÿòäèéèìèç äåéèì
òåðìèíè èëÿ èôàäÿ åòìÿéèí òÿðÿôäàðûéûã.
Çÿðáö-ìÿñÿëëÿðè, ùèêìÿòëè ñþçëÿðè èñÿ
øÿðòè îëàðàã àòàëàð ñþçëÿðèíÿ äàõèë åò-
ìÿéèí òÿðÿôäàðûéûã. Àòàëàð ñþçëÿðèíèí
äàõèëèíäÿ îíëàðû ãðóïëàøäûðìàã, ôÿðäè
ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿñíèô åòìÿê îëàð.
ÊÄÃ äèëèíäÿ èøëÿíÿí àëãûøëàð, ãàð-
üûøëàð äà ôðàçåîëîæè âàùèäëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ
òÿùëèë îëóíà áèëÿð.
Áóíó äà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè,
ôðàçåîëîæè âàùèäëÿð, õöñóñèëÿ àòàëàð
ñþçëÿðè, àëãûøëàð, ãàðüûøëàð âÿ àíäè÷ìÿëÿð
÷îõñÿïêèëè òÿùëèëèí ïðåäìåòèäèð. Åéíè
âàùèäëÿð ôîëêëîðøöíàñëûã, åëÿúÿ äÿ ïîå-
òèê ñèíòàêñèñ, åòíîëèíãâèñòèêà, ïñèõîëèíã-
âèñòèêà ìåòîäëàðû áàõûìûíäàí òÿùëèë
îëóíóð.
ÊÄÃ-äÿ ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðèí
ÿñàñ íþâëÿðèíèí þðíÿêëÿðèíè íÿçÿðäÿí
êå÷èðÿê:
Àâà áèíìÿê, àâ ÷ûüûðòìàã, àãûí
âåðìÿê, ñàüðàã ñöðìÿê, äûðíàã éöçÿ
÷àëìàã, àü ÷ûõàðûá ãàðà ýåéìÿê, àëà
éîðüàí àëòûíäà ñþéëÿøìÿê, ÿëåéê àëìàã,
àøàüû ãóëïà éàïûøìàã, àò éåëÿñèíÿ äöø-
ìÿê, àò òóøàüûíû âóðìàã, àéàüû òîïðà-
üûíà ñàëìàã, áàë÷ûüà áàòûðìàã, áàø
éàðàüû, áåëè ãóðóìàã, áèð-èêè äåìÿìÿê,
úàíû ñåéðàíäà îëìàã, äèðèì ãàíû, äèðèì
ãàíûíû àëìàã, äîããóçóíó áèð éåðèíÿ
ñàéäûðìàã, äöí ãàòìàã, ÿë ãàëäûðìàã//
ÿë ýþòöðìÿê, ÿëè ÿëÿ ÷àëìàã, ÿë éàõàñûí-
äà îëìàã, ÿë ãàâóøäóðìàã, ÿë óçàòìàã,
ýåí ÿòÿéÿ äàð ãîëòóüà ãûñûëìàã, ýåí
éàçûéû äàð ýþñòÿðìÿê, ýþçöíÿ äóðìàã,
ãàáà ñàðûã ýþòöðöá éåðÿ ÷àëìàã, ãàíûíà
ñóñàìàã, ãàïûéû ãîéóá áàúàäàí ãà÷-
ìàã, êåäèñè ìàâëàìàã, ãûëûíú ãûíûíû
äîüðàìàã, îéóí ýþñòÿðìÿê, áàðìàã
ýþòöðìÿê, éàçûéà ýèðìÿê, éóõàðû ãóëïà
éàïûøìàã, éöçö-ýþçö áÿëèðìÿìÿê, öíö
Ðóìäàí Øàìà ÷àâëàìàã, ãóø îëóáàí
ó÷ìàã, ãûñðàüà áèíìÿê, äîëó äöøìÿê,
Ãàëûí Îüóç àðõàñû, àúû ñþçö éöýðÿê, àúû
äûðíàã éàø, àúû ñþç, äàäëû úàí, ãàí éàø,
ýþðöð ýþçöì àéäûíû, áàüðû ñàðñûëìàã,
éöðÿéè äàüëàíìàã, ãàí òÿðëÿòìÿê, êþê-
ñöíäÿ îéíàòìàã, îäà éàêìàã, ãàí ãà-
øàíìàã, áàüðû ýþéíÿìÿê, ãóø éöðÿêëè,
àüûç äèëäÿí, ãàí äàìàðëàðû ãàéíàìàã...
ÊÄÃ äèëèíäÿ ñþç éàðàäûúûëûüû ïðîá-
ëåìè ëåêñèêà èëÿ ìîðôîëîýèéàíûí (ãèñìÿí
äÿ ìîðôîíîëîýèéàíûí) êÿñèøìÿ ñàùÿñèí-
äÿ éåðëÿøèð.
Ñþç éàðàäûúûëûüû ìîäåëëÿðè ÿñàñûíäà
àääöçÿëäÿí, ôåëäöçÿëäÿí øÿêèë÷èëÿðèí
êþêëÿ âÿùäÿòäÿ àéðû-àéðûëûãäà ñåìàí-
òèê-ãðàììàòèê òÿùëèëè, òöðê äèëëÿðèíäÿ
ñþçéàðàòìà ñèñòåìèíèí þçöíÿìÿõñóñëó-
üóíó îðòàéà ãîéà áèëÿð.
ÊÄÃ ëåêñèêàñû òöðê äèëëÿðèíèí ãÿ-
äèì êÿñèéèíèí ÷îõ ìàðàãëû áèð ñÿâèééÿñè
êèìè, òöðê äèë÷èëèê ïàëåîíòîëîýèéàñûíû
þéðÿíìÿêäÿ ÿí ìöùöì ãàéíàãëàðäàí
236
áèðèäèð. Òöðê äèëëÿðèíäÿ ëÿùúÿ âÿ àüûçëà-
ðûíäà áó ýöí äÿ éàøàéàí ÊÄÃ ëåêñèêàñû
òöðê äèëëÿðèíèí åòèìîëîæè ëöüÿòè ö÷öí äÿ
çÿíýèí ìÿíáÿäèð.
ßäÿáèééàò:
Êîðîãëû Õ. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ, Ì., 1976.
Äÿìèð÷èçàäÿ ß. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” äàñòàíëàðûíûí äèëè, Á., 1959.
Èáðàåâ Ø. Ïîýòèêà îãóçñêîãî ãåðîè-
÷åñêîãî ýïîñà, Àëìàòû, 1997.
Ýþçÿëîâ Ô. Îüóç äàñòàíû: òàðèõè-ìèôî-
ëîæè êþêëÿðè, òÿøÿêêöëö, ñïåñèôèêàñû (äîêòîð-
ëóã äèññåðòàñèéàñû). ßëéàçìà, Á., 1995.
Ãàñûìëû Ì. Àøûã ñÿíÿòè, Áàêû, 1996.
Þçòåëëè Ú. Äåäåì Êîðêóò Êèòàáûíûí Äèëè
Öçåðèíå Áèð Äåíåìå, “Áèëèìñåë Áèëäèðèëåð –
1972”, Àíêàðà, 1975.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóòóí Êèòàáû,
Èñò., 1974.
Ïèðèéåâ Å. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñ-
òàíëàðûíûí äèëèíäÿ ôàðñ ñþçëÿðè (àâòîðåôåðàò),
Á., 1989.
Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêèé æóðíàë,
Èçä. ÀÍ Àðì. ÑÑÐ, ¹ 1 (64), Åðåâàí, 1974.
Âÿëèéåâ Ê., Úÿëèëîâ Ô. “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí äèëèíäÿ åðìÿíè ñþçëÿðè âàðìû?
ÀÄÓ-íóí “Åëìè ÿñÿðëÿðè (äèë âÿ ÿäÿáèééàò
ñåðèéàñû), Á. 1976, ¹5.
Âÿëèéåâ Ê. Äàñòàí ïîåòèêàñû. Á., 1984.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÌÀÙÌÓÄ ÊÀØÃÀÐËÛÍÛÍ “ÄÈÂÀ-
ÍÖ ËÖÜÀÒ-ÈÒ-ÒÖÐÊ” ßÑßÐÈ – XI
éöçèëëèéèí áþéöê çÿêà ñàùèáëÿðèíäÿí
îëàí Ìàùìóä Êàøãàðëûíûí “Äèâàíö
ëöüàò-èò-òöðê” (Òöðê äèëëÿðèíèí ñþç-
ëöéö”) àäëû ÿñÿðè äöíéà äèë÷èëèê åëìèíèí
ÿí íàäèð èíúèëÿðèíäÿí âÿ òöðêîëîýèéàíûí
áàøëûúà äàéàãëàðûíäàí áèðèäèð. Òÿêúÿ
òöðê äèëëÿðèíÿ àèä áèð ñþçëöê îëìàãëà
ìÿùäóäëàøûá ãàëìàéàí áó äàùèéàíÿ
ÿñÿð öìóìòöðê ìÿäÿíèééÿòèíÿ, òàðèõè-
íÿ, åòíîãðàôèéàñûíà, ôîëêëîðóíà, ìèôîëî-
ýèéàñûíà, ÷îüðàôèéàñûíà âÿ ñ. àèä ÿâÿçñèç
áèð ãàéíàãäûð, ïðîô. Ï.Ê.Æóçåíèí äåäèéè
êèìè, áèð “òöðê åíñèêëîïåäèéàñû”äûð.
“Äèâàíö ëöüàò-èò-òöðê”öí (ÄËÒ)
ÿëèìèçÿ ÷àòàí éåýàíÿ íöñõÿñè XIII
ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíûí Ñàâÿ øÿùÿðèíäÿí
îëàí âÿ Øàìäà-Ñóðèéàäà éàøàéàí Ìÿ-
ùÿììÿä Ñàâÿëè (Ìÿùÿììÿä áèí ßáó-
áÿêð áèí ßáöëôÿòù ßñ-Ñàâÿúè ßë Äÿ-
ìÿøãè)) òÿðÿôèíäÿí öçö êþ÷öðöëìöø
íöñõÿäèð.
Òöðê äèëèíèí ÿðÿá äèëè èëÿ “àòáàøû”
éàíàøû éöðöäöéöíö ýþñòÿðìÿê âÿ ÿðÿá-
ëÿðÿ òöðê äèëèíè þéðÿòìÿê ìÿãñÿäèëÿ
éàçûëìûø ÄËÒ ÷àüäàø òöðê äèëëÿðèíèí
ëöüÿò òÿðêèáèíè òàðèõè-ìöãàéèñÿëè àñ-
ïåêòäÿ àðàøäûðìàã áàõûìûíäàí áþéöê
þíÿì äàøûìàãäàäûð. Òöðê äèëëÿðèíèí
òàðèõè ëåêñèêîëîýèéà ìÿñÿëÿëÿðèíè èíúÿ-
ëÿìÿêäÿ, þçÿëëèêëÿ ÿñêè òöðê éàçûëû
àáèäÿëÿðèíäÿêè áèð ÷îõ ñþçëÿðèí èëêèí ñå-
ìàíòèêàñûíû, èëêèí ôîíî-ìîðôîëîæè òÿðêè-
áèíè, ìÿíøÿéèíè âÿ ñ. àéäûíëàøäûðìàãäà
ÄËÒ ìèñèëñèç áèð äÿéÿðÿ ìàëèêäèð. Áó
áàõûìäàí, ÄËÒ èëÿ ÊÄÃ-íèí òóòóøäó-
ðóëìàñû áèð ÷îõ ãàðàíëûã ìÿñÿëÿëÿðÿ àé-
äûíëûã ýÿòèðÿ áèëÿð.
237
Ì.Êàøãàðëû î äþâð Îðòà Àñèéà ÿäÿáè
äèëèíè – Äîüó (Õàãàíèééÿ) òöðêúÿñèíè
ÿñàñ ýþòöðÿðÿê îíóí Êè÷èê âÿ Þí Àñè-
éàäàêû ÿäÿáè äèëëÿ – Áàòû (Îüóç) òöðê-
úÿñè èëÿ ìöãàéèñÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò
éåòèðìèø, ùÿì÷èíèí áèð ñûðà òöðê òàéôà
äèëëÿðèíäÿí äÿ þðíÿêëÿð âåðìèøäèð.
ÄËÒ-äÿ èøëÿäèëÿí äîããóç ìèíÿäÿê
ëåêñèê âàùèäèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè Äîüó
(Õàãàíèééÿ) òöðêúÿñèíÿ ìÿõñóñäóð.
Ëàêèí óíóòìàéàã êè, Ì.Êàøãàðëûíûí
à÷ûãëàäûüû ñþçëÿð úöçè èñòèñíà èëÿ, öìóì-
òöðê ìÿíøÿëè ñþçëÿðäèð âÿ îíëàðûí ùÿì
Äîüó, ùÿì äÿ Áàòû òöðêúÿñèíäÿ èøëÿ-
äèëìÿñè ãÿòèééÿí øöáùÿ äîüóðà áèëìÿç.
Åéíè çàìàíäà, èñòÿð Ì.Êàøãàðëû
äþâðöíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ îíäàí ÿââÿë âÿ
ñîíðà òöðê äèëëÿðèíèí ÷àðïàçëàøìàñû, ïàð-
÷àëàíìàñû, éåíèäÿí ÷àðïàçëàøìàñû âÿ ñ.
íÿòèúÿñèíäÿ öìóìòöðê ëåêñèêàñû ãîðóí-
ìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ ãàðøûëûãëû àëûíìà-
ëàð áàø âåðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÄËÒ-
äÿ êîíêðåò áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ òöðê äèëèíÿ
àèä åäèëìèø ñþçëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè
äèýÿð òöðê äèëëÿðè ö÷öí äÿ éàä îëà
áèëìÿç. Òÿñàäöôè äåéèë êè ÄËÒ-äÿ âåðè-
ëÿí ñþçëÿðèí òÿõìèíÿí àëòû ìèíÿ ãÿäÿðè
Áàòû (Îüóç) òöðêëÿðèíÿ àèä Àçÿðáàéúàí
òöðêúÿñèíäÿ ìþâúóääóð. Øöáùÿñèç, ÷îõ
úöçè èñòèñíà èëÿ áó àëòû ìèíÿ ãÿäÿð ñþç
Ì.Êàøãàðëû äþâðö Áàòû (Îüóç) òöðêúÿñè-
íèí ëöüÿò òÿðêèáèíÿ äÿ äàõèë èìèø, ÊÄÃ
ìÿùç áó ýåð÷ÿêëèéè îðòàéà ãîéìàã-
äàäûð.
Ùÿì÷èíèí, ÄËÒ-äÿ äÿ ñþçëÿð âàð êè,
íÿ Àçÿðáàéúàí éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ ãåé-
äÿ àëûíìûøäûð, íÿ äÿ ÷àüäàø ÿäÿáè äè-
ëèìèçäÿ, éàõóä äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèìèçäÿ
ìþâúóääóð. Ëàêèí áÿçè äîëàéû ôàêòëàð
ùÿìèí ñþçëÿðäÿí ìöÿééÿí ãèñìèíèí íÿ
âàõòñà Àçÿðáàéúàíäà äà èøëÿäèëäèéèíè
òÿñäèãëÿéèð. Ìÿñÿëÿí, Êÿïÿç äàü àäû
(Ýÿíúÿ) ñöáóò åäèð êè, ÄËÒ-äÿ èøëÿíìèø
êÿïÿç – “ïàìáûã” ñþçö áèð çàìàí Àçÿð-
áàéúàíäà äà ìþâúóä èìèø âÿ ñ.
Áàòû (Îüóç) òöðêëÿðèíÿ àèä ÊÄÃ-
íèí úîüðàôè áàõûìäàí Àçÿðáàéúàí âÿ
îíóí éàõûí ÷åâðÿñè èëÿ, äèë áàõûìûíäàí
èñÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè èëÿ äàùà ÷îõ
áàüëûëûüû áÿëëè ìÿñÿëÿäèð. Áàòû (Îüóç)
òöðêúÿñèíäÿ éàçûëàí ñþçëÿðè âÿ òÿêðàðëàðû
íÿçÿðÿ àëìàñàã, èêè ìèíäÿí àðòûã ëåêñèê
âàùèä èøëÿíÿí ÊÄÃ-äÿêè ñþçëÿðèí ÷îõ
áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí
òöðêúÿñèíäÿ åéíèëÿ, éàõóä àçàúûã ôîíî-
ìîðôîëîæè âÿ éà ñåìàíòèê äÿéèøèêëèêëÿ
ãîðóíìàãäàäûð. Òÿõìèíÿí ö÷ éöçäÿí
áèð ãÿäÿð àðòûã ñþç èñÿ ÷àüäàø Àçÿðáàé-
úàí òöðêúÿñè ö÷öí àðõàèêëÿøìèøäèð êè,
îíëàðûí äà áèð ãèñìè òàì óíóäóëìóø,
ìöùöì áèð ãèñìè èñÿ äèàëåêò âÿ øèâÿëÿ-
ðèìèçäÿ ãàëìûøäûð. ÊÄÃ-íèí îõóíóøóí-
äà âÿ ñþçëÿðèí äÿãèã ìÿíàëàðûíûí âåðèë-
ìÿñèíäÿ ÿí ÷îõ àüûðëûã òþðÿäÿí ìÿñÿëÿ
ìÿùç áó ö÷ éöçäÿí áèð ãÿäÿð àðòûã ëåê-
ñèê âàùèäëÿ áàüëûäûð. Äèýÿð éàçûëû àáèäÿ-
ëÿðèí, þçÿëëèêëÿ ÄËÒ-íèí íÿçÿðÿ àëûí-
ìàìàñû ùÿìèí ñþçëÿðëÿ áàüëû ìöÿééÿí
éàíëûøëûãëàðà éîë à÷ìàãäàäûð:
“Áÿý áàáàìûí, ãàäûí àíàìûí
ñîáãàòû àðüûø!
Àéàüû óçûí øàùáàç àòà áèíÿí àðüûø!”
(Ä-956)
Ùÿì “êàðâàí”, ùÿì äÿ “ñàðâàí”
êèìè à÷ûãëàíàí àðüûø ñþçöíäÿ “ñàðâàí”
ìÿíàñû éîõäóð. Ì.Êàøãàðëûéà ýþðÿ,
àðüûø “êàðâàí; ãÿðèáëèêäÿ îëàíûí éàíûíà
ýþíäÿðèëÿí êèìñÿ, åë÷è, õÿáÿð àïàðàí;
ìÿêòóá” äåìÿêäèð. Ñþçö Ùÿìèä Àðàñ-
ëûíûí “ñîðàã ö÷öí èòèéèíè àðàìàüà ÷ûõàí
àäàì, êàðâàí” êèìè, Øàìèë Úÿìøèäîâóí
“1. ãÿðèáëèêäÿ îëàíûí àðõàñûíúà ýþíäÿðè-
ëÿí àäàì; 2. êàðâàí÷û” êèìè èçàù åòìÿñè
ÄËÒ-äÿêè ìÿíàéà äàùà óéüóíäóð.
238
“...Áåéðÿê ãûçûí èíúÿ áåëèíÿ ýèðäè;
áàüäàäû, àðõàñû öçÿðèíÿ éåðÿ óðäû”. (Ä-7913)
“Áàüäà” ôåëèíèí ãàðøûëûüû îëàðàã
“ôûðëàäûá” ôåëè áàüëàìàñû ýþñòÿðèëìèøäèð.
ÄËÒ-äÿ èñÿ áàüäà – “ýöëÿøäÿ áàäàëàã
âóðìàã” ìÿíàñûíäà âåðèëèð âÿ Ùÿìèä
Àðàñëû ùÿìèí ìÿíàíû ÿñàñ ýþòöðìÿêëÿ
òàìàì äîüðó ùÿðÿêÿò åòìèøäèð.
Øöáùÿñèç êè, ùÿì áàüäà – ùÿì äÿ
“áàäàëàã” ñþçëÿðèíèí êþêöíäÿ åéíè áèð
áà – “áàüëà” ôåëè äóðóð.
“Íÿ ãàãûðñàí áàíà, àüàì Ãàçàí?”
(Ä-487)
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿíèí ãàãàð-
ñàí øÿêëèíäÿ âåðèá “äàíëàéûðñàí” ìÿíà-
ñûíäà à÷ûãëàäûãëàðû ñþçö Ù.Àðàñëû ãàãûð-
ñàí øÿêëèíäÿ âåðÿðÿê “âóðìàã” ìÿíà-
ñûíäà èçàù åäèð. Ì.Êàøãàðëû èñÿ ãàãû-
ñþçöíö “ãûçìàã, ãÿçÿáëÿíìÿê” êèìè
à÷ûãëàéûð êè, áó ìÿíà ÊÄÃ-äÿêè ñèòóà-
ñèéàéà òàì óéüóíäóð. Åâèíèí éàüìàëàí-
äûüûíû, àèëÿñèíèí ÿñèð äöøäöéöíö õÿáÿð
âåðÿí Ãàðàúà ×îáàíà “Àüçûí ãóðóñóí,
÷îáàí! Äèëöí ÷öðèñöí, ÷îáàí! Ãàäèð ñÿ-
íèí àëíûíà ãàäà éàçñûí, ÷îáàí!” (Ä-484)
äåìÿêëÿ Ãàçàí îíó äàíëàìûð, éàõóä
âóðìóð, ÿêñèíÿ, îíà ãûçûð, ãÿçÿáëÿíèð.
Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ Ãàðàúà ×îáàí “Íÿ
ãàãûðñàí áàíà, àüàì Ãàçàí?” – äåéÿ
îíà ìöðàúèÿò åäèð.
“Àñëàí ùàéãûðäû, ìåéäàíäà íÿ ãÿäÿð àò
âàðñà, ãàí ãàøûíäû” (Ä-1837).
Ñþçö Ù.Àðàñëûíûí âÿ Ø.Úÿìøèäîâóí
ãàøàíäû êèìè âåðìÿñè äàùà äîüðóäóð.
ÄËÒ-äÿ ãàøàí ôåëè ùåéâàíëàðà, þçÿëëèêëÿ
äÿ àòà àèä îëóá “ñèäèéÿ ýåòìÿê, ñèéè-
ìÿê” ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèøäèð.
Áóðàäàí äà àéäûí îëóð êè, àñëàíûí
ùàéãûðòûñûíäàí ìåéäàíäàêû àòëàð ñèäèéÿ
ãàí ýåòìèøëÿð. Ëàêèí ãàøàí ôåëèíèí
ìÿçìóíóíäà “ãàí” àíëàéûøû éîõäóð âÿ
îíó “ãàí ñèéèìÿê, ãàíëû ïåøîâ åòìÿê”
êèìè à÷ûãëàìàã îëìàç. Áó ìÿíà ãàí
ãàøàí áèðëÿøìÿñèíäÿ ìþâúóääóð êè,
ùÿìèí áèðëÿøìÿíèí äÿ “ãàíû úîøäó,
âàùèìÿéÿ äöøäö” øÿêëèíäÿ èçàùû ÷îõ äà
äÿãèã äåéèë. Áàøãà ñþçëÿ, ãàøàí –
ñàäÿúÿ, “ñèäèéÿ ýåòìÿê”, ãàí ãàøàí –
èñÿ “ñèäèéÿ ãàí ýåòìÿê” äåìÿêäèð.
“Îüóë, äàí-äàíñóõ áó ýöí Îüóçäà íÿ
ýþðäöí?” (Ä-809)
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíèí
ñàäÿëÿøäèðèëìèø âàðèàíòûíäà äàí-äàíñóõ
ñþçö ìÿòíäÿí ÷ûõàðûëìûø, Ù.Àðàñëû âÿ
Ø.Úÿìøèäîâ íÿøðëÿðèíäÿ èñÿ ñþçöí
ìÿíàñû à÷ûãëàíìàìûøäûð.
Äàí-äàíñóõ åéíè ìÿíàëû ãîøà ñþç-
äöð âÿ áó ñþçëÿðèí ùÿð áèðè àéðû-àéðûëûã-
äà ÄËÒ-äÿ èøëÿäèëìèøäèð: òàí – “òÿÿú-
úöáëö, ãÿðèáÿ”; òàíñóã(íåí) – “ãÿðèáÿ,
òÿÿúúöáëö, øàøûëàúàã (øåé)”.
Áó ýöí Òÿáðèçäÿ ùÿìèí ñþç äàíñûõ
//äàíñûü “ãÿðèáÿ, ÿúàèá” øÿêëèíäÿ ãî-
ðóíìàãäàäûð (Ù.Çÿðèíÿçàäÿ).
“Ìÿðÿ, äèíè éîã, àüûëñûç êàôèð!
Óññû éîã, äÿðíÿêñèç êàôèð!” (Ä-591)
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíèí
ñàäÿëÿøäèðèëìèø âàðèàíòûíäà áó ìÿòí
“Åùåé, äèíñèç, ùóøñóç êàôèð!
Àüûëñûç, áàøñûç êàôèð!” – êèìè âåðèë-
ìèø, Ø.Úÿìøèäîâ äà äÿðíÿêñèç ñþçöíö
“àüûëñûç” ìÿíàñûíäà à÷ûãëàìûøäûð. Ëà-
êèí áåëÿ áèð éàíàøìà òÿêúÿ äÿðíÿê
ñþçöíöí ìÿíàñûíû òÿùðèô åòìÿê éîõ,
ùÿì äÿ ãÿäèì òöðêëÿðèí ñèéàñè òÿôÿê-
êöðö èëÿ áàüëû ìöùöì áèð àíëàéûøà äàèð
÷îõ úèääè éàíëûøëûüà éîë âåðìÿêäèð.
ÄËÒ-äÿ òåðíåê – “èøëÿðè äàíûøìàã
ö÷öí óëóñóí òîïëàíäûüû éåð” ìÿíàñûíäà
èøëÿíìèøäèð. ×àüäàø Àçÿðáàéúàí òöðê-
úÿñèíäÿ “äÿðíÿê” ñþçö èëêèí àíëàìûíû
ãèñìÿí ãîðóñà äà, ìöÿééÿí ñåìàíòèê
äÿéèøèêëèéÿ óüðàìûøäûð. Èø áóðàñûíäàäûð
êè, äÿðíÿê ãÿäèì òöðê äåìîêðàòèéàñû âÿ
ãÿäèì òöðêëÿðäÿ ùàêèìèééÿò áþëýöñö èëÿ
áàüëû ÷îõ þíÿìëè áèð òåðìèí îëóá ãàíóí-
âåðèúè îðãàíû áèëäèðìèøäèð. Ñîñèîëîæè
ÿäÿáèééàòäà òàì òÿñáèò îëóíìóøäóð êè,
ýþéòöðêëÿðäÿ òîé, ìîíãîëëàð äþâðöíäÿ
ãóðóëòàé, ñîí ÷àüëàðäà èñÿ ìÿúëèñ, ïàðëà-
239
ìåíò òåðìèíëÿðè èëÿ èôàäÿ åäèëÿí àíëàéûø
Áàòû (Îüóç) òöðêëÿðèíäÿ äÿðíÿê àäëàí-
ìûøäûð. Î ùàëäà, ñîñèàë-ñèéàñè ìÿíà
éöêëö äÿðíÿê òåðìèíèíè “àüûëñûç” êèìè
à÷ûãëàìàã äîüðó äåéèëäèð.
ÊÄÃ-äÿ Ãàðàúà ×îáàí äèíè îëìà-
éàí àüûëñûç êàôèðÿ, äÿðíÿéè (ãàíóíâåðèúè
îðãàíû-ìÿúëèñè) îëìàéàí øöóðñóç êàôèðÿ
ìöðàúèÿò åäèð.
“Äöíëöýè àëòóí áàí åâèìèí ãÿáçÿñè
îüóë!” (Ä-1635)
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíèí
ñàäÿëÿøäèðèëìèø âàðèàíòûíäà ìÿòí “Ãûçûë
òàüëû óúà åâèìèí äèðÿéè îüóë!” êèìè âå-
ðèëìèøäèð. Éÿíè ìöÿëëèôëÿð äöíëöê ñþ-
çöíö “òàü” ìÿíàñûíäà ÷åâèðÿðÿê úöì-
ëÿíèí äîüðó ñÿñëÿíÿ áèëìÿñè ö÷öí ùÿì
ÿëàâÿ áèð -ëû øÿêèë÷èñèíäÿí èñòèôàäÿ åò-
ìèø, ùÿì äÿ àëòóí (ãûçûë) ñþçöíöí éåðèíè
äÿéèøìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøëàð. Ùàëáóêè
ÄËÒ-äÿ òöíëöê ñþçö “áàëàúà, ïÿíúÿðÿ”
äåìÿêäèð (III.383) âÿ ÊÄÃ-äÿ áàúà èëÿ
ïÿíúÿðÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèëìèð.
Ìÿñÿëÿí, ßçðàèë ýþéÿð÷èí îëóá ïÿíúÿ-
ðÿäÿí ó÷äóüó ùàëäà, Äÿëè Äîìðóë äåéèð
êè, äàð áàúàäàí ãà÷äû. Ýþðöíöð, äöíëöê
ñþçöíöí ñåìàíòèê èíêèøàôû áàúà –
ïÿíúÿðÿ èñòèãàìÿòèíäÿ îëìóøäóð.
Äöíëöê ñþçöíöí “ãàïû-ïÿíúÿðÿ,
êþëýÿëèê” êèìè à÷ûãëàíìàñû ÷îõ äà äÿ-
ãèã äåéèë. “Äöíëöéö (áàúàñû, ïÿíúÿðÿñè)
àëòóí óúà åâ” äåéèìèíäÿ íÿ “ãàïû”, íÿ
äÿ “êþëýÿëèê” àíëàéûøû âàð.
“Îë êàôÿðèí ö÷èí àòóá áèðèí éàðìàç
îã÷ûñû îëöð”. (Ä-1305)
Ù.Àðàñëûíûí éàçìàç êèìè ýþñòÿðäèéè
áó ñþçö Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ “éàð-
ìàç” øÿêëèíäÿ âåðèð âÿ ýþñòÿðèðëÿð êè,
“...êîíòåêñòèí ìÿçìóíó “éàçûá-îõó-
ìàã” àíëàéûøû èëÿ áàüëàíìûð”.
Öìóìè ìÿçìóíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê
ìÿòíèí “... àòäûüû ö÷ îõäàí áèðè áîøà
÷ûõìàç” øÿêëèíäÿ ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè íèñ-
áÿòÿí äîüðóäóð. Ëàêèí áóðàäà îìîíèì-
ëèê íÿçÿðÿ àëûíìàäàí éàç ôåëèíèí “éà-
çûá-îõóìàã” àíëàéûøû èëÿ ìöãàéèñÿñè
éåðèíÿ äöøìöð. ×öíêè ÄËÒ-äÿ éàç –
“éàíûëìàã, ñÿùâ åòìÿê, ÷àøìàã..” äå-
ìÿêäèð âÿ ìÿùç îõ àòìàãëà áàüëû
èøëÿäèëìèøäèð. Þðíÿêëÿðÿ äèããÿò éåòèðÿê:
Îë êåéèêíè éàçäû; – “Î, êåéèêÿ (îõ àòàí-
äà) éàíûëäû”; Éàçìàñ àòûì áîëìàñ,
éàíûëìàñ áèëýå áîëìàñ “Éàíûëìàç àòûø
îëìàç, ÷àøìàç àëèì îëìàç”.
Äåìÿëè, ñþçöí éàçìàç øÿêëèíäÿ
îõóíóøó äàùà äîüðóäóð âÿ ìÿòí “Î
êàôèðèí ö÷öí àòûá áèðèíè éàíûëìàç îõ÷óñó
îëóð” êèìè âåðèëìÿëèäèð.
“Éàñàíóáàí öçÿðèíÿ éàüû éåòäè”.
“Áèð ñûðàäà äöçöëÿðÿê öçÿðèíÿ äöø-
ìÿí ýÿëäè” øÿêëèíäÿ ñàäÿëÿøäèðèëìèøäèð.
Ëàêèí éàñàíóáàí ôåëè áàüëàìàñûíûí “áèð
ñûðàäà äöçöëÿðÿê” êèìè à÷ûãëàíìàñû ÷îõ
äà äÿãèã äåéèë.
ÄËÒ-äÿ éàñ -”äàüûòìàã, éàéìàã,
à÷ìàã” ôåëè ìþâúóääóð. Øöáùÿñèç, éà-
ñàíóáàí ñþçö ìÿùç ùÿìèí éàñ ôåëè èëÿ
áàüëû îëóá “äàüûëûáàí, éàéûëûáàí” äå-
ìÿêäèð. Î ùàëäà, ìÿòí “éàéûëûáàí öçÿ-
ðèíÿ éàüû éåòäè” øÿêëèíäÿ ñàäÿëÿøäèðèë-
ìÿëèäèð.
“ßçðàéèë àéäûð: “...Ìÿí äÿõè áèð éó-
ìóø îüëàíûéàì...” (Ä-16011)
Éóìóø îüëàíû áèðëÿøìÿñèíèí “áóé-
ðóã ãóëó” øÿêëèíäÿ èçàùû ïðèíñèïúÿ, äîü-
ðóäóð. Éóìóø ñþçö èëÿ áàüëû Ì.Êàø-
ãàðëûíûí à÷ûãëàìàñû èñÿ áàøãà áèð ìÿíàíû
äà îðòàéà ÷ûõàðûð: éóìóø “èêè âÿ èêèäÿí
àðòûã àäàì àðàñûíäà åë÷èëèê. Áó ñþçäÿí
àëûíàðàã ìÿëÿéÿ éóìóø÷û äåéèëèð”.
Áèð ñûðà ãÿäèì âÿ ÷àüäàø òöðê äèë-
ëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëàí éóìóø “èø, òàï-
øûðûã”, éóìóø÷û “èø÷è, õèäìÿò÷è; õÿáÿð
ýÿòèðÿí, åë÷è (ÄËÒ-äÿ “ìÿëÿê”) ñþçëÿðè
ÊÄÃ-äÿ àéðûúà éîõ, éóìóø îüëàíû
òÿéèíè ñþç áèðëÿøìÿñèíèí òÿðêèáèíäÿ
èøëÿäèëìèøäèð. Ùÿìèí ñþç áèðëÿøìÿñè
Éóíóñ ßìðÿäÿ äÿ ìþâúóääóð. ×îõ
ýöìàí êè, ÕI ÿñðäÿí éóìóø÷û ñþçöíöí
“ìÿëÿê” àíëàìû àðõàèêëÿøìÿéÿ áàøëà-
240
ìûø âÿ ÿðÿáúÿäÿí àëûíàí “ìÿëÿê” ñþçö
âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíìûøäûð.
Áàòû (Îüóç) òöðêúÿñèíäÿ éóìóø÷û
ñþçöíäÿí ÷îõ éóìóø îüëàíû áèðëÿøìÿñè-
íèí ýåíèø éàéûëìàñû ñöáóò åäèð êè, ñþçöí
“ìÿëÿê” àíëàìû ìÿùç áó áèðëÿøìÿ èëÿ
âåðèëìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÊÄÃ-äÿêè
éóìóø îüëàíû áèðëÿøìÿñèíè “áóéðóã
ãóëó” èëÿ éàíàøû, “ìÿëÿê” ìÿíàñûíäà äà
ãÿáóë åòìÿê ýÿðÿêäèð. Óíóòìàéàã êè,
ùÿìèí áèðëÿøìÿ ÊÄÃ-äÿ éàëíûç
ßçðàèëëÿ áàüëû èøëÿäèëìèøäèð.
“Ýþðäö êèì, èëãû÷û êàôèðëÿð éóíä
ýöäÿðëÿð”.
×àüäàø äèëèìèçÿ “äàé” øÿêëèíäÿ
÷åâðèëÿí éóíä ñþçö ÄËÒ-äÿ öìóìèé-
éÿòëÿ, “àò” ìÿ’íàñûíäà èøëÿäèëìèøäèð. Îí
èêè ùåéâàíëû òöðê òÿãâèìèíäÿ àëòûíúû èëèí
éóíä éûëû “àò èëè” àäëàíìàñû äà ñöáóò åäèð
êè, éóíä ñþçöíö “äàé” éîõ, ìÿùç “àò”
ìÿíàñûíäà àíëàìàã ýÿðÿêäèð.
“Ãàðà ñàãàú àëòûíäà êþìÿúäÿí íÿ
âàð?” (Ä-1057).
Êþìÿú ñþçö “÷þðÿéèí áèð íþâö:
ñàúàëòû” øÿêëèíäÿ à÷ûãëàíûð. Öìóìèëèêäÿ
äîüðóäóð, ëàêèí ÄËÒ-äÿ ñþçöí ìÿíàñû
äàùà äÿãèã âåðèëìèøäèð: êþìÿú “êöëäÿ
áèøèðèëÿí ÷þðÿê”.
“Îë èêèúÿ ñöíöúöýöí óçóí îëìûø, éûüøóð
àõû...” (Ä-275).
Ù.Àðàñëû íÿøðèíäÿ ìÿòí “Îí èêèúÿ
ñöêöúèéèí þðÿí îëìóø, éûüûøûð àõû...”
øÿêëèíäÿäèð.
Ñ.ßëèçàäÿíèí øÿðùèíÿ ýþðÿ, Ù.Àðàñ-
ëûíûí (ùÿì÷èíèí, Î.Ø.Ýþêéàéûí âÿ
Ì.Åðýèíèí) îõóíóøóíäà “...ñþçëÿðèí áó
úöð òðàíñêðèïñèéàñû îíóí ìÿíàñûíû àíëà-
øûëìàç åäèð. Ìÿòíäÿêè òÿñâèðÿ ýþðÿ, àíà
îüëóíóí éàðàëû áÿäÿíèíè îõøàéûá àüëà-
éûð. Îíà ýþðÿ äÿ Áóüàúûí óçóí ãîëëàðû-
íû-àéàãëàðûíû ÿçèçëÿéÿðÿê äåéèð êè, “î
èêè àéàãëàðûí óçóí èäè, èíäè íèéÿ
éûüûøûð?..”.
Ìÿùç áó äöøöíúÿ èëÿ äÿ ìÿòí “î
óçàíìûø ãîë-ãû÷ûíû éûüûøäûð äàùà!” øÿê-
ëèíäÿ ñàäÿëÿøäèðèëèð. Ëàêèí áó çàìàí “î
óçàíìûø ãîë-ãû÷ûíû éûüûøäûð...” ùþêìö
èëÿ “î èêè àéàãëàðûí óçóí èäè, èíäè íèéÿ
éûüûøûð?” ñóàëû àðàñûíäàêû çèääèééÿòÿ
äèããÿò éåòèðèëìèð. Íÿòèúÿäÿ, ìÿòíèí
ìÿíàñû àíëàøûëìàç áèð ùàëà ñàëûíûð.
ßñëèíäÿ èñÿ Ù.Àðàñëû, Î.Ø.Ýþêéàé
âÿ Ì.Åðýèí îõóíóøó äàùà äîüðóäóð âÿ
ìÿòíäÿ ñþùáÿò ñöìöéöí óçóí îëìàñûí-
äàí éîõ, þðÿí îëìàñûíäàí ýåäèð. ÄËÒ-
äÿ þðÿí “ ùÿð øåéèí ïèñè, äàüûëàíû, õàðàá
îëàíû” äåìÿêäèð. Êöðÿéèíäÿí îõëà âó-
ðóëàí Áóüàúûí ñöìöêëÿðè äàüûëûá ïàð÷à-
ëàíìûøäûð (þðÿí îëìóøäóð) âÿ ìÿòíäÿ
äÿ ìÿùç áó ìÿíà íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëûð.
“Èêè îõûí äÿìðÿíèí ÷ûãàðäû: áèðèí
ýèçëÿäè, áèðèí ÿëèíÿ àëäû”. (Ä-19813)
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíäÿ
“ýèçëÿäè” êèìè âåðèëÿí âÿ “ýèçëÿòäè”
ìÿíàñûíäà à÷ûãëàíàí áó ñþçö Ù.Àðàñ-
ëûíûí “ýÿçëÿäè” øÿêëèíäÿ îõóìàñû äàùà
äîüðóäóð. ×öíêè ñþç “ýÿç” èñìèíÿ ôåë
äöçÿëäÿí – ëÿ øÿêèë÷èñè àðòûðìàãëà
éàðàíìûøäûð. ÄËÒ-äÿ ýåç “îõóí ýèðèøÿ
êå÷ÿí óúóíäàêû ÷ÿðòèê, éàðûã” äåìÿêäèð
âÿ ýåçëå – ôåëè äÿ “îõóí ýÿçèíè ýèðèøÿ
òàõûá ùàçûðëàíìàã, íèøàí àëìàã” ìÿíà-
ñûíäàäûð. Áàøãà ñþçëÿ, Ñåëúàí õàòóí
äÿìðÿíèíè (óúëóüóíó) ÷ûõàðäûüû èêè
îõäàí áèðèíè ÿëèíÿ àëûð, äèýÿðèíè èñÿ
“ýèçëÿòìèð”, ÿêñèíÿ, ýÿçëÿéèð, éÿíè éàéà
ãîéàðàã Ãàíòóðàëûíû íèøàí àëûð.
(Áàìñû Áåéðÿê) “...êåéèêè
ñèíèðëÿäè”. (Ä-769)
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíèí
ñàäÿëÿøäèðèëìèø âàðèàíòûíäà ñèíèðëÿäè ôåëè
“ãûúûãëàíäûðäû” êèìè à÷ûãëàíìûøäûð êè,
áó äà òÿÿññöô äîüóðóð. ÄËÒ-äÿ ñèíèðëå –
ôåëè “êèðèøëÿìÿê, êèðèø ñàðûìàã” äåìÿê-
äèð. Ñþçöí êþêöíäÿ äóðàí ñèíèð//ñèíèð
èñìè ùÿì “ÿñÿá òåëëÿðè”, ùÿì äÿ “êèðèø”
ìÿíàñûíäàäûð. Îâëàìàã ö÷öí êåéèêèí
äàëûíà äöøÿí âÿ îíó ãîâóá Áàíû÷è÷ÿéèí
îòàüû þíöíÿ ýÿòèðÿí Áàìñû Áåéðÿê áó-
ðàäà êåéèêèí ÿñÿá òåëëÿðèíè ãûúûãëàíäûð-
241
ìûð, êåéèêè òóòóá ñèíèðëÿéèð, éÿíè êèðèøëÿ
áàüëàéûð.
“Àüàéûëäà àüúà ãîéóí ãóçûúûüûí
ñöñÿðìè îëóð?”
Ô.Çåéíàëîâ âÿ Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíèí
ñàäÿëÿøäèðèëìèø âàðèàíòûíäà ñöñ – ôåëè
“áåçìÿê” ìÿíàñûíäà à÷ûãëàíìûøäûð.
Ëàêèí áó ìÿíàíûí ÊÄÃ-äÿ âåðèëÿí
“Äÿïÿýÿí êþïöíö ñöñÿýÿí éûðòàð”
àòàëàð ñþçöíäÿêè ñöñÿýÿí èëÿ óéóøìàäû-
üûíà äèããÿò éåòèðèëìÿìèøäèð. Ùÿìèí
àòàëàð ñþçöíöí “òÿïÿéÿíèí êþïöíö
ñöñÿéÿí éàòûðàð” øÿêëèíäÿ “ñàäÿëÿø-
äèðèëìÿñè” ÿñëèíäÿ îíó òÿùðèô åòìÿêäèð.
ÄËÒ-äÿ ñöñ ôåëè “áóéíóçëàìàã”
ìÿíàñûíäàäûð âÿ “Äèâàí”äà èøëÿíìèø
“Ñöñåãåí óäçêà Òåíãðè ìöíãöç áåðìåñ
– Ñöñÿéÿí þêöçÿ Òàíðû áóéíóç âåð-
ìÿç” àòàëàð ñþçöíäÿ ñþùáÿò îíäàí ýåäèð
êè, ãîéóí þç ãóçóñóíó áóéíóçëàéàðìû?
Õàòûðëàòäûüûìûç àòàëàð ñþçö èñÿ
“Òÿïÿéÿí êþòöíö (ïèñè) áóéíóçëàéàí
éûðòàð” øÿêëèíäÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. ÊÄÃ-
íè äÿãèã îõóìàã, îðàäàêû áèð ñûðà
ñþçëÿðèí ìÿíàëàðûíû äîüðó àíëàìàã âÿ ñ.
ö÷öí ÄËÒ ÷îõ ýÿðÿêëè áèð ãàéíàãäûð.
Ìàùìóä Êàøãàðëû “Äèâàí”ûíäà
îüóç áîéëàðû:
1.Êûíûê 2.Êàéûü 3.Áàéóíäóð 4.Èâà
(Éûâà) 5.Ñàëüóð 6.ßôøàð 7.Áÿê-òèëè
8.Áöýäöç 9.Áàéàò 10.Éàçüûð 11.Åéìóð
12.Ãàðà-áþëöê 13.Àëêà-áþëöê 14.Èãäèð
15.Öðÿýèð (Éöðÿýèð) 16.Òîòóðãà 17.Óëà-
éóíòëó 18.Òÿêÿð 19.Áÿ÷ÿíÿê 20.×óâàëäàð
21.×ÿïíè 22.×àðóãëóã
Àðèô Ðÿùèìîüëó
ÌßÄÈÍß – Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíûíûí
øèìàëè-ãÿðáèíäÿ øÿùÿð. ÊÄÃ-íèí II áî-
éóíäà, “ßë-Ìÿäèíÿ ßë-Ìöíÿââÿðÿ”;
(Ä-558) IV áîéóíäà – “Ìÿêêÿ èëÿ Ìÿ-
äèíÿíèí ãàïûñû àüàú!” øÿêëèíäÿ àäû ÷ÿ-
êèëèð.
Ìÿäèíÿíèí ÿùàëèñè ÿñàñÿí òèúàðÿòëÿ
ìÿøüóëäóð. Ãÿäèì çàìàíëàðäà Éÿñðèá,
åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí Ìÿäèíÿäèð. 622-úè
èëäÿ èñëàìûí áàíèñè Ùÿçðÿòè Ìÿùÿììÿä
ïåéüÿìáÿð Ìÿêêÿäÿí Ìÿäèíÿéÿ
ùèúðÿò åòìèøäèð âÿ áóðàíûí ìöñÿëìàí
èúìàñûíû éàðàòìûøäûð. Ùèúðÿò òàðèõè (622)
áó òàðèõäÿí áàøëàíûð. Ìÿùÿììÿä ïåé-
üÿìáÿðèí ãÿáðè Ìÿäèíÿäÿäèð. VII ÿñð-
äÿí ìöñÿëìàíëàðûí èêè ìöãÿääÿñ øÿùÿ-
ðèíäÿí áèðèäèð. 632-656-úû èëëÿðäÿ ßðÿá
õèëàôÿòèíèí ïàéòàõòû èäè. Õ ÿñðäÿí Ìè-
ñèðèí, 1517-1519-úó èëëÿðäÿ Îñìàíëû
èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ îëìóøäóð.
1919-1924-úö èëëÿðäÿ Ùèúàç ÿìèðëèéè-
íèí, 1924-úö èëäÿí Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòà-
íûíûí øÿùÿðèäèð.
Ìÿäèíÿíèí ìÿðêÿçèíäÿ áþéöê
ìÿñúèä 656 èëäÿ Ìÿùÿììÿä ïåéüÿì-
áÿð éàøàäûüû åâèí éåðèíäÿ èíøà åäèë-
ìèøäèð.
Ùÿúú ìþâñöìöíäÿ áöòöí äöíéà
ìöñÿëìàíëàðû áóðàéà çèéàðÿòÿ ýÿëèðëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÀÑÅ. ú.VI, Á., 1982.
ÌßÙßÌÌßÄ ÏÅÉÜßÌÁßÐ ÿ.ñ.,
ÌßÙßÌÌßÄ ÌÓÑÒÀÔÀ (òÿãð.
570-úè èë Ìÿêêÿ, 632-úè èë Ìÿäèíÿ) –
Àëëàùûí åë÷èñè (Ðÿñóëëóëëàù) .
ßðÿá òàðèõ÷èëÿðèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ,
Ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿð îðòàáîéëó,
òþêìÿáÿäÿíëè, ãöââÿòëè áèð àäàì îëóá.
Òÿñèðåäèúè âÿ ñÿìèìè áàõûøû, íÿâàçèøëè
ìöðàúèÿòè, àüûëëû âÿ ìÿíòèãëè ÷ûõûøû ùÿòòà
ãàòû äöøìÿíèíè äÿ äÿðùàë þçöíÿ òàáå
åäèðìèø. Îíóí øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíèí
èñëàì äèíèíèí éàéûëìàñûíäà ðîëó àç îë-
ìàéûáìûø. Î, îëäóãúà òÿìèç, äöçëöéö
ñåâÿí àäàì îëäóüóíà ýþðÿ Ãöðåéøèëÿð
îíà “ßìÿëèñàëåù” ëÿãÿáè âåðìèøäèëÿð.
ÊÄÃ-íèí áöòöí áîéëàðûíäà Ìÿ-
ùÿììÿäèí (ÿ.ñ.) àäû ÷ÿêèëèð. Äàñòàíäàí
ìÿëóì îëóð êè, Èñëàìû ãÿáóë åäÿí îüóç-
ëàð áöòöí ÿìÿëëÿðèíäÿ Àëëàùäàí ñîíðà
ìÿùç áó ìöãÿääÿñ øÿõñÿ àðõàëàíûðëàð.
ÊÄÃ-íèí îí èêè áîéóíäàí îí áèðèíèí
242
ñîíóíäà äóàëàð “Ýöíàùñûçû àäû ýþðêëö
Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà öçö ñóéóíà áàüûø-
ëàñûí”, “Ýöíàùñûçû ãàäèð Òàíðû àäû ýþðê-
ëö Ìÿùììÿäÿ áàüûøëàñûí”, “Ýöíàùñûçû
Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôàéà áàüûøëàñûí”,
“Ýöíàùñûçû àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä
Ìóñòàôà ùþðìÿòèíÿ áàüûøëàñûí”ëà áèòèð.
Îüóç áÿéëÿðè êàôèðëÿðëÿ âóðóø ìÿãàì-
ëàðûíäà äà äþéöøÿ àòûëìàçäàí þíúÿ Ïåé-
üÿìáÿðè õàòûðëàéûðëàð. Îüóçëàðûí êàôèð-
ëÿðëÿ âóðóøóíäà ìÿãñÿä, àìàë áèð òÿðÿô-
äÿí âÿòÿí, åë-îáà, äèýÿð òÿðÿôäÿí Èñëàì
äèíè âÿ áó äèíèí ñÿðâÿðè Ìÿùÿììÿääèð.
“Áÿêèë îüëó ßìðàí áîéó”íäà Áÿêèëèí
àòäàí éûõûëûá àéàüûíû ñûíäûðäûüûíû åøèäÿí
êàôèðëÿð îíóí öñòöíÿ ùöúóìà ùàçûð-
ëàøûðëàð. Áÿêèë, îüëó ßìðàíà äåéèð êè,
ýåäèá Áàéàíäûð õàíäàí, Ãàçàí áÿéäÿí
êþìÿê èñòÿñèí, ßìðàí èñÿ áèëäèðèð:
“Àëà ýþçëö ö÷ éöç éèýèäèí ìàíà
âåðýèë éîëäàøëûüà,
Äèë, Ìÿùÿììÿä éîëóíäà äöðö-
øÿéèì ñÿíèí ö÷öí” (Ä-246).
ÊÄÃ-äÿ Ïåéüÿìáÿðèí àäû àëÿì-
ëÿðèí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàùûí àäûéëà ãîøà
÷ÿêèëèð âÿ ùÿð èøèí ìÿùç îíëàðûí ðàçûëûüû
èëÿ áàøà ýÿëÿúÿéèíÿ èíàíûðëàð.
ÊÄÃ-äÿ Èñëàì ïåéüÿìáÿðè Ìÿ-
ùÿììÿäÿ (ÿ.ñ.) îüóçëàðûí ñÿìèìè ìÿ-
ùÿááÿòè Èñëàìû ãÿáóë åòìèø òöðêëÿðèí áó
äèíÿ äÿðèíäÿí áàüëàíäûãëàðûíû ñöáóò
åäèð.
ÌßÊÊß – Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíûíûí
ãÿðáèíäÿ øÿùÿð, Ùèúàç ÿéàëÿòèíèí
èíçèáàòè ìÿðêÿçè. Ãûðìûçû äÿíèç ñà-
ùèëèíäÿí 70 êì àðàëûäûð. ÊÄÃ-äÿ ìö-
ãÿääèìÿäÿ âÿ II áîéäà àäû ÷ÿêèëèð.
Ìöãÿääèìÿäÿ èìàìëàðûí âÿ
îíëàðûí þâëàäëàðûíûí, ìöãÿääÿñ Ìÿäèíÿ
âÿ Ìÿêêÿíèí øÿðÿôèíè äÿéÿðëÿíäèðÿðÿê
Äÿäÿ Ãîðãóä äåéèð: “...àëèìëÿð ñÿðâÿðè
Îñìàí ßôôàí îüëó ýþðêëè. Àë÷àã éåðäÿ
éàïûëûáäóð Òàíðû åâè Ìÿêêÿ Ýþðêëè”
(Ä-Ì.68). “Îë Ìÿêêÿéÿ ñàü âàðàí ÿñÿí
ýÿëñÿ ñèäãû áöòöí ùàúû ýþðêëè” (Ä-Ì.69)
âÿ éà II áîéäà êàôèðëÿðÿ ÿñèð äöøìöø
Óðóç ðàñò ýÿëäèéè àüàúà ìöðàúèÿò åäÿðÿê
äåéèð: “Àüàú-àüàú! äåðñÿì ñàíà, ÿðëÿí-
ìÿ àüàú! Ìÿêêÿ èëÿ Ìÿäèíÿíèí ãàïûñû
àüàú!”.
Áó øÿùÿðèí ÿñàñû Èáðàùèì ïåéüÿì-
áÿð òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð.
Ñàëûíìà òàðèõè ìÿëóì äåéèëäèð. Éà-
øàéûø ìÿíòÿãÿñè êèìè Çÿìçÿì ñóéóíóí
éàõûíëûüûíäà ñàëûíìûøäûð. Èëê äÿôÿ àäûíà
(Ìàêàð îáà) êèìè Ïòîëîìåéäÿ òÿñàäöô
åäèëèð. Èñëàìûí áàíèñè Ùÿçðÿòè Ìÿùÿì-
ìÿä ïåéüÿìáÿð Ìÿêêÿäÿ äîüóëìóø-
äóð. VII ÿñðäÿí ìöñÿëìàíëàðûí ìöãÿä-
äÿñ øÿùÿðè âÿ çèéàðÿòýàùûäûð. Õ ÿñðäÿí
Ìèñèðèí àñûëûëûüûíäà îëìóø, 1517-úè èëäÿ
òöðêëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíà êå÷ìèøäèð.
1916-1924-úö èëëÿðäÿ Ùèúàç ÿìèðëèéèíèí
ïàéòàõòû îëìóø, 1924-úö èëäÿí ñîíðà
Ñÿóäèééÿ ßðÿáèñòàíûíûí òÿðêèáèíäÿäèð.
Ìÿêêÿíè çèéàðÿò åäÿíëÿðÿ ôÿõðè “Ùàúû”
òèòóëó âåðèëèð.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíëà èãòèñàäè
âÿ òèúàðÿò ÿëàãÿñè îëìóøäóð.
Ìÿêêÿíèí ìÿðêÿçèíäÿ ýåíèø
ùÿéÿòëè 3-4 úÿðýÿëè ñöòóíëó ãàëåðåéà
òèïëè åéâàíëàð, ÷îõëó äàðâàçà, 7 ìèíàðÿ
(ù.90 ì) èëÿ ÿùàòÿëÿíìèø ìöãÿääÿñ ùà-
ìàì, éàõóä Áåéòöë-ëàù êîìïëåêñè âàð-
äûð (ìöÿëëèôëÿð è÷ÿðèñèíäÿ òàíûíìûø òöðê
ìåìàðëàðû Ñèíàí âÿ Ìÿùÿììÿäàüà äà
âàðäûð). Ìÿêêÿäÿ 1-5 ìÿðòÿáÿëè éåðëè
òèïëè áèíàëàð áàøëûúà éåð òóòóð. 1979-äà
Ìÿêêÿíèí éåíè ðÿìçè, ýèðèø äàðâàçàñû
ãîéóëìóøäóð. Ùöíäöðëöéö 3 ì. îëàí áó
äàðâàçàíûí áÿçÿê èøëÿðèíÿ 180 êã ãûçûë
ñÿðô åäèëìèøäèð. Ìÿêêÿäÿ êóñòàð õàë÷à
åìàëàòõàíàëàðû, åôèð úþâùÿðè èñòåùñàë
åäÿí, Çÿìçÿì ãóéóñóíóí ìöãÿääÿñ
ñóéóíó øöøÿëÿðÿ äîëäóðàí ìöÿññèñÿëÿð
âàð. Äèíè àéèí ÿøéàëàðû (ìÿðúàíäàí âÿ
ïëàñòèê êöòëÿäÿí ùàçûðëàíìûø òÿñáåùëÿð,
ìöãÿääÿñ êèòàáëàð) ñàòûëûð.
243
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
ÀÑÅ. ú.VI, Á., 1982.
ÌßËÈÊ – ÊÄÃ-äÿ àêòèâ èøëÿíÿí àä.
Ãûï÷àã Ìÿëèê, Ñàðû Àñëàí Ìÿëèê, Ñîôó
Ñàíäàë Ìÿëèê, Øþêëö Ìÿëèê, Ãàðà Òÿêöð
Ìÿëèê, Áóüàúûã Ìÿëèê âÿ ñ. Áó àäà II,
III, IV áîéëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
ÌÓÑÅÉÈ-ÊßËÈÌ, ÌÓÑÀ ÊßËÈÌ –
Ìóñà ïåéüÿìáÿðèí ëÿãÿáè. Òàì àäû
“Êÿëÿìóëëàùäûð”. “Àëëàùëà áèðáàøà
äàíûøàí øÿõñ” ìÿíàñûíû áèëäèðèð. ÊÄÃ-
íèí “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà àäû ÷ÿêèëèð.
ÌÓÑÈÃÈ – ÊÄÃ äàñòàíûíûí ãîïóçëà
áàüëû äèë-öñëóáó, ñîéëàìàëàðû, ãîïóç ùà-
âàëàðûíûí þðíÿêëÿðè, åëÿúÿ äÿ ìóñèãè
àëÿòëÿðèíèí àäëàðûíû þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí
ÊÄÃ áîéëàðû ãÿäèì Îüóç ìóñèãèñèíè
þéðÿíìÿêäÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð.
Ãîïóçóí Îüóç úÿìèééÿòèíäÿ, òþðÿ
ñèñòåìèíäÿ, åòíèê ïñèõîëîýèéàñûíäà òóò-
äóüó éåð, äàøûäûüû ôóíêñèéà ìöùöìäöð.
Áîé ãÿùðÿìàíëàðûíäàí Ñÿýðÿê ãàðäàøû
ßýðÿéÿ öç òóòóá äåéèð: “Ìÿðÿ êàôèð,
Äÿäÿì Ãîðãóä ãîïóçû ùþðìÿòèíÿ ÷àë-
ìàäûì, – äåäè, – ÿýÿð ÿëöíäÿ ãîïóç
îëìàñàéäû, àüàì áàøûé÷óí, ñÿíè èêè ïàðà
ãöëóðäóì” (Ä-2681). Áó èíàíûø ñÿíÿòÿ,
îçàíà áþéöê ùþðìÿòè âÿ äàùà ãÿäèì
äöíéàýþðöøäÿ ãîïóçóí þíÿìèíè ÿêñ
åòäèðèð. Ñîíðàëàð “Úàùàíàðåéè – Øàù
Èñìàéûë Ñÿôÿâè”äÿ ñàëíàìÿ÷è éàçûð:
“...Îçàíëàð âóðóø ýöíëÿðèíäÿ ãàëèá éö-
ðöøëö îðäóíóí ìöãàáèëèíäÿ ÷öêóðëàð
(ãîïóç, ñàç...) ÷àëìàã, òöðêöëÿð, âàðñà-
üûëàð îõóìàãëà èýèäëÿðè äþéöøêÿíëèê ðó-
ùó èëÿ úîøäóðóðäóëàð. Äþéöø÷öëÿðäÿ ðóù
éöêñÿêëèéè ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èäè.
Áèð åë áàéàòûñûíäà îçàí áåëÿ àíûëûð:
Åâèìèçÿ îçàí ýÿëèáäèð,
Áÿðÿíè ïîçàí ýÿëèáäèð.
 Ýöíöçëÿð îëàí èøëÿðè
Ýåúÿëÿð éîçàí ýÿëèáäèð...
Îçàíûí åë àéäûíû, ñàëíàìÿ÷è, éàðà-
äûúû àíëàìû ýåíèø éàéûëìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿí ãîïóçëà áàüëû þðíÿêëÿðÿ
äèããÿò éåòèðÿê:
“Ìÿðÿ, àëúà ãîïóçóì ÿëÿ àëûí, ìÿ-
íè þýöí! Ñàðû äîíëó ãûç åøãèíÿ áèð àñëàí-
äàí äþíÿéèììè?” (Ä-18311)”Ìÿðÿ
îçàí, Ãîïóçóí ìàíà âåðýèë, àòóìû ñàíà
âåðÿéèì” (Ä-10013).
“Õàíûì, ìÿãñóäûì îëäóð êè, ÿðÿ
âàðàí ãûç ãàëãà îéíàéà, ìÿí ãîïóç
÷àëàì...” (Ä-11210).
“Ìÿðÿ êàôèðëÿð, ãîïóçóì ýÿòöðöí,
ñèçè þýÿéèí!” (Ä-27611).
“Ìÿíèì ÿëöìè øåøèí, ãîë÷à ãîïó-
çûì ÿëöìÿ âåðèí, îë éèýèäè äþíäÿðÿéèì”
(Ä-3111).
Ãîïóçóí ìöãÿääÿñëèéè èñòÿð òöðê
ìèôîëîýèéàñûíäà, èñòÿðñÿ äÿ äàñòàíëàðäà
þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Îçàí íÿüìÿëÿ-
ðèíèí, øàìàí àéèíëÿðèíèí, éàíøàã ñÿíÿ-
òèíèí àéðûëìàç öíñöðö îëàí ãîïóç
ñþçöíö Â.Â.Ðàäëîâ êîìûñ-êîáóñ-êî-
ìóç ôîíåòèê âàðèàíòëàðûíû ýþñòÿðèð.
Â.Â.Ðàäëîâ ñþçëöéöíäÿ ãîïóç ìóñèãè
àíëàìûíû èôàäÿ åäèð. À.Êðûìñêè Óêðàéíà
êîáçîðëàðûíûí ìÿíøÿéèíè ãîïóçà
áàüëàéûð.
ÊÄà äàñòàíëàðûíäà ãîïóç, ãîë÷à,
àëúà, ãóðóëóúà òÿéèíëÿðè èëÿ èøëÿíèð. Áó
òÿéèíëÿð ãîïóçóí èôà, ìàòåðèàë, âÿçèé-
éÿòëÿ áàüëû íþâëÿðèíè (ìöã. åò: éàéëû
ãîïóç) áèëäèðèð. Äàñòàíäà âåðèëÿí “Îçàí
ýÿëäè, éåëÿòìÿ ÷àëäû” (Ä-18913). Þâëèéà
×ÿëÿáè éåëÿòìÿ ñþçöíö ãîïóçóí íþâö
êèìè âåðìèøäèð. Î.Ø.Ýþêéàé òÿê áèð
äÿôÿ èøëÿíÿí áó ñþçö áåëÿ øÿðù åäèð:
“Áèðèíè øþâãÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ãîïóçëàìà
ñþéëÿìÿê; úîøäóðìàã âÿ öðÿêëÿíäèð-
ìÿê ö÷öí ãîïóçëà èýèäëÿìÿ ÷àëûá
ñþéëÿìÿê”.
“Éåëÿòìÿê” ñþçöíöí öìóìè âÿ
õöñóñè ìÿíàñûíûí îëìàñû òÿáèèäèð. “Éàë-
244
ëû” ñþçö èëÿ “éåëÿòìÿ” ñþçöíöí åòèìî-
ëîýèéàñû áèð-áèðèíÿ áàüëûäûð.
Ãàçàõ õàëãû þç ìóñèãè ìÿäÿíèé-
éÿòèíèí êþêöíö Ãîðãóä Àòà èëÿ áàüëàéûð.
“Êöé àòàñû” àäëàíäûðûëàí Ãîðãóä Àòàíûí
íÿüìÿëÿðè áó ýöí äÿ éàøàìàãäàäûð.
Ìóñèãèøöíàñ-àëèì “Êîðêûò Åëèì-àé”
êèòàáûíäà “Ãîðãóäóí êöéè” àäëàíàí áó
ãÿäèì íÿüìÿëÿðè òîïëàìûø, íîò ñèñ-
òåìèíè âåðìèø, èçàù âÿ øÿðù åòìèøäèð.
Ñûð-Äÿðéàäà ãÿáðè îëàí Ãîðãóä
Àòàíûí àäû èëÿ áàüëû ÿôñàíÿëÿð, ìèôëÿð
ùÿì äÿ ãîïóçëà, êöéëÿðëÿ, ìóñèãè ñÿ-
íÿòèíèí ìèñòèê ôÿëñÿôÿñè èëÿ áàüëûäûð.
“Êîê áóêà”, “Àêêó”, “Êèëåì æàéãàí”,
“Òàíèðè”, “Àëïîóò”, “Î, æàëãàí îìèð-
àé”, “Êîðêûò”, “Êîíûð”, “Áàøïàé”,
“Æåëìàéà”, “Áàéëàóëû êèêèòèí çàðû”,
“ßóïïàé”, “Åëèì-àé”, “Õàëêûì àé”,
“Öøàðäûí öëóû”, “Òàðüûë òàïà” êöéëÿðè 11
íîòà àëûíûá.
Ùÿð êöé âÿ îíóí ÿôñàíÿñè Ãîðãóä
Àòàíûí àäû èëÿ áàüëûäûð. Þçö äÿ ÿôñàíÿâè
êöé÷ö îëàí Ãîðãóä Àòàíûí òÿðúöìåéè-
ùàëû êöéëÿðäÿ éàøàéûð. Áó òÿðúöìåéè-ùàë
ðåàëëûãëà ãåéðè-ðåàëëûüû, ìèôèê îëàíëà
äàñòàí, ÿôñàíÿ îëàí öíñöðëÿðè þçöíäÿ
áèðëÿøäèðèð. Ìÿñÿëÿí, êöéëÿðäÿí áèðè
Ãîðãóä ñþçöíöí àíëàìû èëÿ áàüëûäûð.
ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, àíàñû Ãîðãóäó ö÷ èë 9
ýöí áÿòíèíäÿ ñàõëàéûð âÿ íÿùàéÿò,
äöíéàéà ýÿòèðèð. Áó àíäà ýöúëö òóôàí
áàøëàéûð, èëäûðûìëàð ÷àõûð, äöíéàéà
çöëìÿò ÷þêöð. Áó âÿçèééÿò èíñàíëàðû
äÿùøÿòÿ ýÿòèðèð âÿ äöíéàéà éåíè ýÿëÿí
êþðïÿ èíñàí íèòãèíè õàòûðëàäàí çÿèô ñÿñëÿð
÷ûõàðàíäà îíëàð äàùà äà ãîðõóðëàð.
Äîüóëàí óøàüû áÿä ðóù ÿëàìÿòè ñàéûðëàð
âÿ àäÿòÿ ýþðÿ ùÿìèí àíäà óøàüû áÿ-
ëÿìèðëÿð âÿ äåéèðëÿð: “Î áèçè ÷îõ ãîð-
õóòäó, îíà Õîðõóò (Ãîðãóä) àäû âåðÿê”.
“Êîðêûò” êöéö Äÿäÿ Ãîðãóäóí
þëöìäÿí ãà÷ìàñû ÿôñàíÿñèíèí ìóñèãè
äèëè èëÿ èôàäÿñèäèð. Áó êöéëÿðèí ùÿð áèðè
ìèôèê äöíéàýþðöøö âÿ ÊÄÃ ñèðëÿðèíè
à÷ìàã ö÷öí ãèéìÿòëè ãàéíàãäûð.
1980-úè èëäÿ Ñûð-Äÿðéàäà ìåìàð
Á.Èáðàéåâ âÿ ôèçèê-àêóñòèê Ñ.Èñàòàéåâ
Ãîðãóä Àòàéà ùÿñð îëóíìóø àáèäÿ
ãîéìóøëàð. Äþðä öíñöðö âÿ äþðä úÿùÿòè
ñèìâîëëàøäûðàí áó àáèäÿ ÷îõëó áîðó-
úóãëàðäàí èáàðÿòäèð. Êöëÿê ÿñäèêúÿ áó
áîðóúóãëàðäàí ÷ûõàí ñÿñ ãîïóçóí ñÿñèíè
õàòûðëàäûð. Êöëÿêëÿðèí êÿñìÿê áèëìÿäèéè
áó äöíéàäà ùÿìèí Ãîðãóä Àòàíûí
ãîïóçó ñÿñëÿíèð.
ÊÄÃ-äÿ ñóðíà, òàâûë, äàâëóìáàç,
íàãàðà, êîñ, áîðó êèìè ìóñèãè àëÿò-
ëÿðèíèí äÿ àäû êå÷èð. Þðíÿêëÿð:
“Áåéðÿê ãàëãäû, ãûçëàð éàíûíà âàðäû.
Ñóðíà÷ûëàðû ãîâäû, íàãàðà÷óëàðû ãîâäû”
(Ä-11113), “Ýóìáóð-ýóìáóð íàãàðàëàð
äþýèëäè. Áóðìàñû àëòóí òóú áîðûëàð ÷à-
ëûíäû...” (Ä-636), “Éóíäëàðû äàøèðà
÷ûãàðäûëàð. Òàâëàíáàç óðóá, éóíäëàðû
þíëÿðèíÿ áûðàãäûëàð” (Ä-2708), “Áó
ìÿùÿëäÿ Îüóç ÿðÿíëÿðè àëàé-àëàé ýÿëäè.
Êþïöð-êþïöð òàâûëëàð, íÿãàðÿëÿð
÷àëûíäû” (Ä-28511), “Ýóìáóð-ýóìáóð
äàâóëëàð ÷àëûíäû. Àëòóí-òóú áîðûëàð
àüðûëäû...” (Ä-2711), “Áîðû ÷àëûíäû, êîñ
óðóëäû” (Ä-3019)...
Áÿäèè òÿéèíëÿðëÿ èøëÿíÿí áó ìóñèãè
àëÿòëÿðè, äåìÿê îëàð êè, äþéöøäÿ, ñàâàø
ìåéäàíûíäà èøëÿíèð. Ìóñèãèøöíàñ È.Áàð-
ñîâà íàüàðàíûí èëêèí òöðêëÿðäÿ éàðàí-
äûüûíû ýþñòÿðèð.
Áóðóëàí éåðè-áóðìàñû àëòûí-ãûçûë
îëàí áîðó èñÿ áþðöíöí – ãóðäóí ñÿñèíè
õàòûðëàòìàãëà ñîéêþêö õàòûðëàòìûøäûð.
Â.Â.Ðàäëîâ “äàóë” ñþçöíöí òöðê
äèëëÿðèíäÿ êöëÿê, òóôàí; äóëáàç (áþéöê
íàüàðà) ñþçöíöí øàùèíè ÷àüûðàí îâ òÿáèë-
÷èñè ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñèíè ýþñòÿðèð.
“Äàâóë” ñþçö ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí òöðê-
úÿñèíäÿ “òÿáèë” êèìè èøëÿíèð. “Ñóðíà” –
“çóðíà” ñþçöíöí “ñóð” âÿ “íàé” ñþçëÿ-
ðèíäÿí éàðàíìàñû, “çîð” ñþçöíöí èíäè
äÿ áþéöê, èðè, ýöúëö ìÿíàñûíäà èøëÿí-
245
ìÿñè (ìöã. åò: çîðáà, çûðïû), “íàé”–
“íåé” êÿëìÿñèíèí àéðû-àéðû ëÿù÷ÿëÿðäÿ
óçóí, ìÿçÿëè âÿ ñ. ìÿíàëàðû ìóñèãè òàðè-
õèìèç ö÷öí ìàðàãëû ôàêòëàðäûð.
ÊÄÃ ìóñèãèñè ëèðèê-åïèê, ñîëî, äå-
éèøìÿ âÿ õîð êèìè öñëóáè-ïîåòèê ñÿâèé-
éÿéÿ äÿ ìàëèêäèð.
ÊÄÃ ôèëìèíÿ Å.Ñàáèòîüëóíóí éàç-
äûüû ìóñèãè, ÊÄÃ ìþâçóñóíäà Òöðêèéÿ
âÿ Àçÿðáàéúàíäà òåàòð, òåëåâèçèéà, ðàäèî
âåðèëèøëÿðèíäÿ òÿãäèì îëóíàí áÿñòÿêàð
ìóñèãèñè âÿ ñàç ùàâàëàðûíûí áó ìþâçó
èëÿ áàüëûëûüûíû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Áàêû Ìóñèãè Àêàäåìèéàñûíûí
ìöÿëëèìè Ìÿúíóí Êÿðèìîâ ãÿäèì
àëÿòëÿðèí áÿðïàñû âÿ ñÿñëÿíäèðèëìÿñè öç-
ðÿ ìöòÿõÿññèñ êèìè ãîïóçó áÿðïà
åòìèøäèð. Î, ß.Ìàðàüàéèíèí òÿñâèð åòäèéè
ãîïóç (“îçàí ãîïóçó”) ìîäåëè ÿñàñûíäà
ÿí ãÿäèì ñèìëè àëÿò îëàí ãîïóçó (ö÷ òåë,
àò ãûëûíäàí âÿ éà áàüûðñàãäàí, ãîëó íèñ-
áÿòÿí ýþäÿê, ãîç âÿ éà òóò àüàúûíäàí)
äöçÿëòìèøäèð.
Ì.Êÿðèìîâóí òÿøêèë åòäèéè ãÿäèì
àëÿòëÿð àíñàìáëûíäà ãîïóçóí þçöíÿ-
ìÿõñóñ éåðè âàð.
Ú.Ãóëèéåâ ÊÄÃ ìþâçóñóíäà îëàí
ÿñÿðëÿðÿ ìàùíû âÿ ìóñèãè áÿñòÿ-
ëÿìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
Áàðñîâà È. Êíèãà îá îðêåñòðå. Ì.,
1969.
Ðàäëîâ Â. Êîðêûò Åìèì-Àé Êöéëåð
(Àëüû ñþçèí, òöñèíèêòåìåëåðèí æàçüàí æÿíñ
êöéëåðäè íîòàüà òöñèðèí, ðåäàêöèÿëàüàí Ìö-
ñàáåê Æàðêûíáåêîâ), Àëìàòû, 1987.
Âÿëèéåâ Ê. Åëèìèçäÿí, îáàìûçäàí. Á.,
1980.
Êðûìñêèé À.Þ. Èñòîðèÿ àðàáîâ è
àðàáñêîé ëèòåðàòóðû, ñâåòñêîé è äóõîâíîé.
Êèåâ, 1974.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÌÓØÒÓËÓÃ – Èíòèçàðû, íèýàðàí÷ûëûüû
÷ÿêèëÿí ùÿð ùàíñû áèð õÿáÿðè ýÿòèðÿíÿ
ùÿìèí õÿáÿðè ýþçëÿéÿíèí ùÿäèééÿ
âåðìÿñè. ÊÄÃ-äÿ äÿ àäÿò-ÿíÿíÿ øÿêëè
àëìûø ìóøòóëóã èñòÿìÿéÿ, ìóøòóëóã
âåðìÿéÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Áàñàò Îüóçà ãÿíèì êÿñèëìèø Òÿïÿýþçö
þëäöðöð âÿ Áóíëó ãîúà èëÿ Éàïàãëó ãîúà
áó øàä õÿáÿðè åë-óëóñà ÷àòäûðìàüà òÿëÿ-
ñèðëÿð. Îíëàð èëêèí îëàðàã Áàñàòûí àòàñûíû
ýþðöíúÿ îíà “Ìóøòóëóã! Îüëóí Äÿïÿ-
ýþçè äÿïëÿäè”, – äåéèðëÿð. Éàõóä, êàôèð-
ëÿðè ìÿüëóá åäÿí ßìðàí àòàñûíûí éàíûíà
ìóøòóëóã÷ó ýþíäÿðèð. “Óøóí ãîúà îüëû
Ñÿýðÿê áîéó”íäà ãàðäàøû ßýðÿéè äóñ-
òàãëûãäàí ãóðòàðàí Ñÿýðÿê ýþçàéäûíëûüû
õÿáÿðèíè àòàñûíà áèëäèðìÿê ö÷öí ÷àïàð
éîëëàéûð. Î, Óøóí ãîúàéà éåòèøèíúÿ
“Ìóøòóëóã! Ýþçöí àéäûí! Îüóëëàðóí
èêèñè áèëÿ ñàü-ÿñÿí ýÿëäè” (Ä-27012)
äåéèð.
Áèç ìóøòóëóãèñòÿìÿ ÿíÿíÿñèíèí
áÿäèè òÿçàùöðöíÿ “Ãàì Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà ðàñò ýÿëèðèê.
Áåéðÿéèí ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðûá òîéà ýÿëèá
÷ûõìàñû, þçöíöí êèìëèéèíè òàíûòìàñû
ñåâèíú éàðàäûð. Áóðàäàêû ãûç-ýÿëèíèí ùÿð
áèðè øàä õÿáÿðè áÿéëÿðÿ ÷àòäûðûá ìóøòó-
ëóã èñòÿìÿéÿ òÿëÿñèðëÿð. Áàíû÷è÷ÿê èñÿ
áèðáàøà ãàéûíàòàñû, ãàéûíàíàñûýèëÿ ýÿëèð,
Áåéðÿéèí ãàéûòìàñûíû ñþéëÿéèá ìóø-
òóëóã èñòÿéèð.
“Ãûç àéäûð:
“Àðüàá-àðüàá ãàðà äàüûí éûõûëìûøäû,
éóúàëäû, àõûð!
Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðûí ñîâüóëìûøäû,
÷àüëàäû, àõûð!
Ãàáà àüàúûí ãóðûìûøäû, éàøàðäû, àõûð!
Øàùáàç àòûí ãàðûìûøäû, ãóëóí âåðäè, àõûð!
Ãûçûë äÿâÿëÿðèí ãàðûìûøäû, ãóëóí âåðäè,
àõûð!
Àü ãîéóíóí ãàðûìûøäû, ãóçû âåðäè, àõûð!
Îí àëòû éûëëûã ùÿñðÿòèí – îüóëóí Áåéðÿê
ýÿëäè, àõûð!
Ãàéûí àòà, ãàéûí àíà, ìóøòóëóã ìàíà
íÿ âåðÿðñèç? – äåäè.
Áåéðÿýèí àòàñû-àíàñû àéäûð:
246
...Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüëàð ñàíà éàéëàã
îëñóí!
Ñîâóã-ñîâóã ñóëàðû ñàíà è÷ÿò îëñóí!
Ãóëóì-õÿëàéûüûì ñàíà ãûðíàã îëñóí!
Øàùáàç àòëàðûì ñàíà áèíÿò îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì ñàíà
éöêëÿò îëñóí!
Àüàéûëäà àüúà ãîéóíóì ñàíà øöëÿí
îëñóí!
Àëòóí-àã÷àì ñàíà õÿðúëûã îëñóí!
Äöíëöýè àëòóí áàí åâèì ñàíà êþëýÿ
îëñóí!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí,
ñàíà ýÿëèíúèýöì!” – äåäè” (Ä-1174).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÌÖÐÀÚÈßÒ – ÊÄÃ-íèí “Ìöãÿääè-
ìÿ”ñè, “ùÿð áîé ö÷öí àéðûúà óñòàä-
íàìÿ” îëìàñû (Ì.Ù.Òÿùìàñèá) îíóí
ÊÄÃ-éÿ ñîíðàäàí ÿëàâÿ îëóíìàìàñûíû
ñöáóò åäèð. Áóíó ìöãÿääèìÿäÿ áèð íå÷ÿ
äÿôÿ “õàí”à ìöðàúèÿò ôàêòû äà òÿñäèã
åäèð.
ÊÄÃ-íèí áîéëàðû äà, áèð ãàéäà
îëàðàã, “õàíûì ùåé!” ìöðàúèÿòè èëÿ áàø-
ëàíûð – ùÿìèí ìöðàúèÿò, åéíè çàìàíäà
áîéóí (âÿ áöòþâëöêäÿ ÊÄÃ-íèí) ùàð-
ìîíèéàñûíû éàðàäûð. Îçàí þç èôàñûíû
ãîïóçóí î ãÿäÿð äÿ ðÿíýàðÿíý îëìàéàí
ìóñèãèñè èëÿ ìöøàéèÿò åäèð – áó çàìàí
“õàíûì ùåé!” ìöðàúèÿò-íèäàñû áîéóí
áàøëàäûüûíû ýþñòÿðÿí (èøàðÿëÿéÿí) ÷îõ-
ôóíêñèéàëû öñëóáè åëåìåíòÿ ÷åâðèëèð. Ùÿð
áîéóí äàõèëèíäÿ îçàí ìöÿééÿí ìÿ-
ãàìëàðäà àðäûúûë îëàðàã “õàí”à (áèð ñûðà
ùàëëàðäà “ñóëòàí”à) ìöðàúèÿò åäèð êè, ùÿ-
ìèí ìÿãàìëàð àøàüûäàêûëàðäàí èáà-
ðÿòäèð:
1. Íÿñðäÿí øåðÿ êå÷ÿðêÿí:
Äÿäÿ Ãîðãóä îüëàíûí áàáàñûíà
ñþéëÿìèø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñþé-
ëÿìèø... ×àüûðûá Äèðñÿ õàíà ñþéëÿð,
ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñþéëÿð... Áåéðÿê
äÿõè áóíó þýìöø, ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ
þýìöø...
 Áèð ñûðà ìÿãàìëàðäà “ñþéëÿìèø, ýþ-
ðÿëèì, õàíûì, íÿ ñþéëÿìèø...”. Îðòà ÿñð-
ëÿðèí ñîíó, éåíè äþâðöí ÿââÿëëÿðè (16-
18-úè ÿñðëÿð) Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíäà
ùÿìèí ñèíòàêòèê ôîðìà ìöùàôèçÿ åäèëèð.
Àøûã äàñòàíûí íÿñð ùèññÿñèíè ñàç ÷èéíèí-
äÿ äàíûøûð, ñîíðà ñàçû ñèíÿñèíÿ áàñàðàã
äåéèð: “Àëäû ýþðÿê íÿ äåäè...”.
2. Òÿùêèéÿ (íÿñð òÿùêèéÿñè) áèð èí-
ôîðìàñèéà áëîêóíäàí, éàõóä ïåðèîäóí-
äàí áàøãàñûíà êå÷ÿðêÿí âÿ éà èôà÷û
÷ûõàðêÿí:
“Ìÿýÿð, õàíûì, Îüóçäà Äóõà Ãî-
úà îüëó Äÿëè Äîìðóë äåéÿðëÿðäè, áèð ÿð
âàð èäè... Ìÿýÿð, õàíûì, òÿêóð ïåøìàí
îëäó... Ìÿýÿð, ñóëòàíûì, ýåíÿ éàçûí áó-
íàéû ñàðàéäàí ÷ûãàðäûëàð...”.
Ùÿìèí ñèíòàêòèê ôîðìà äà áÿçÿí
“õàíûì”ñûç èøëÿíèð: “Ìÿýÿð îë ýöí
êàôèðëÿðèí Óüóð ýöíëÿðèéäè...”.
Ñîíðàêû äþâðöí Àçÿðáàéúàí äàñ-
òàíëàðûíäà ùÿìèí ìÿãàìäà èøëÿíÿí ñèí-
òàêòèê ôîðìàëàðû ÷åøèäè ýåíèøäèð – áèð
èíôîðìàñèéà áëîêóíäàí î áèðèíÿ êå÷ÿð-
êÿí àøàüûäàêû èôàäÿëÿð èøëÿíèð: Ôèëàíêÿñ
áóðàäà ãàëñûí, èíäè ýþðÿê áÿùìàíêÿñ
íåúîëäó... Ôèëàíêÿñ ôèëàí èøè ýþðìÿéèíäÿ
îëñóí, èíäè ñèçÿ êèìäÿí äåéèì, áÿù-
ìàíêÿñäÿí... âÿ ñ.
3. Êàôèð öçÿðèíÿ àõûíà (ýåäÿí),
áèëàâàñèòÿ äþéöøÿ ýèðÿí îüóç èýèäëÿðè
ñòàáèë òÿéèíëÿðè èëÿ ñàäàëàíàðêÿí:
... Ýþðÿëèì, õàíûì, êèìëÿð éåòäè...
Íÿùàéÿò, ùÿð áèð áîéóí ñîíóíäà
îçàí “éóì âåðÿéèì, õàíûì!” – äåéÿ
äèíëÿéèúèéÿ (õàíà!) äóà åäèð.
ÊÄÃ-äÿ éàëíûç èôà÷û îçàíûí äèí-
ëÿéèúèéÿ (õàíà!) ìöðàúèÿòëÿðè äåéèë, åïîñ
ãÿùðÿìàíëàðûíûí (ÿëàâÿ êè, ìöõòÿëèô
åòíîñ õàëãëàðà, úÿìèééÿòèí ìöõòÿëèô
òÿáÿãÿëÿðèíÿ, ìöõòÿëèô ìÿíÿâè-ÿõëàãè
äöíéàýþðöøëÿðÿ âÿ ñ. ìàëèê ãÿùðÿìàí-
ëàðûí!) áèð-áèðèíÿ ìöðàúèÿòëÿðè äÿ ýåíèø
ìèãéàñäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Ùÿìèí
ìöðàúèÿòëÿð ùÿì ìÿçìóíóíà, ùÿì äÿ
247
ôîðìàñûíà ýþðÿ î ãÿäÿð ìöõòÿëèô, ðÿí-
ýàðÿíýäèð êè, îíëàðû ùÿð ùàíñû òÿñíèôàòäà
òàìàìèëÿ åùòèâà åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí
òÿõìèíÿí áåëÿ áèð òÿñíèôàò âåðìÿê
ìöìêöíäöð:
1. Àëëàùà ìöðàúèÿò, Àëëàùûí ìö-
ðàúèÿòè. Äÿäÿ Ãîðãóäà ìöðàúèÿò, Äÿäÿ
Ãîðãóäóí ìöðàúèÿòè. Áþéöéöí êè÷èéÿ,
êè÷èéèí áþéöéÿ ìöðàúèÿòè.
2. Êèøèíèí ãàäûíà, ãàäûíûí êèøèéÿ
ìöðàúèÿòè. Àòà-àíàíûí þâëàäà, þâëàäûí
àòà-àíàéà ìöðàúèÿòè. Ãàðäàøûí ãàðäàøà
ìöðàúèÿòè. Ãàðäàøûí áàúûéà, áàúûíûí
ãàðäàøà ìöðàúèÿòè.
3. Éöêñÿê òÿáÿãÿíèí àøàüû òÿáÿ-
ãÿéÿ, àøàüû òÿáÿãÿíèí éóõàðû òÿáÿãÿéÿ
ìöðàúèÿòè. Èýèäèí èýèäÿ ìöðàúèÿòè.
Ãàäûíûí ãàäûíà ìöðàúèÿòè.
4. Äöøìÿíèí äöøìÿíÿ ìöðàúèÿòè.
5.Òÿáèÿòÿ (òÿáèè îáéåêòëÿðÿ) ìö-
ðàúèÿò. Ñèëàùà ìöðàúèÿò.
ÊÄÃ-äÿ ìöðàúèÿòèí, ÿñàñÿí, àøà-
üûäàêû ôîðìàëàðû èøëÿíèð: 1) õöñóñè àäëàð-
ëà (òÿéèíëè, éàõóä òÿéèíñèç) ìöðàúèÿò;
2) ãîùóìëóã àíëàéûøû âÿ éà úÿìèééÿòäÿ
òóòäóüó ìþâãå, âÿçèôÿ âÿ ñ. áèëäèðÿí
àäëàðëà (òÿéèíëè, éàõóä òÿéèíñèç) ìö-
ðàúèÿò; 3) ñþéöøëÿ, éàõóä éàëâàðûøëà
ìöðàúèÿò.
ÊÄÃ-äÿ ìöðàúèÿòëÿ áàüëû àøàüû-
äàêû êþìÿê÷è âàñèòÿëÿð (íèäàëàð) èøëÿíèð:
à, ùåé, ìÿðÿ, éà âÿ ñ.; “áÿðè áàõ” ìÿ-
íàñûíäà “áÿðè ýÿëýèë” ÿäàòû èøëÿíèð. Äþâ-
ëÿò áàø÷ûñûíà, ùþêìäàðà ìöðàúèÿò åäÿð-
êÿí ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èëè ôîðìà (Õà-
íûì! Ñóëòàíûì! Áÿéèì! âÿ ñ.) èøëÿíèð.
Ùÿìèí ôîðìàäàí ÿçèçëÿìÿ ìöðàúèÿòëÿ-
ðèíäÿ äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð (Ýÿëèíúèéèì!
Éèýèäèì! âÿ ñ.) .
“Äÿäÿ Ãîðãóä” åïîñóíóí ìöðà-
úèÿòëÿð ñèñòåìè ùÿì ìÿçìóíúà, ùÿì äÿ
ôîðìàúà ðÿíýàðÿíý îëóá îðòà ÿñðëÿð
òöðê-îüóç òÿôÿêêöðöíöí èäåéà-åñòåòèê
çÿíýèíëèéèíè áèð äàùà òÿñäèã åäèð.
Íèçàìè Úÿôÿðîâ
ÍßÂÀÈ ßËÈØÈÐ (1441-1501, Ùåðàò) –
ýþðêÿìëè þçáÿê øàèðè, äþâëÿò õàäèìè,
àëèì, ìöòÿôÿêêèð.
“Íÿñàèìöë-ìÿùÿááÿ” ÿñÿðèíäÿ
Ãîðãóä Àòà ùàããûíäà âåðäèéè ìÿëóìàò-
ëàð áó ýöí äÿ àêòóàëëûüûíäà ãàëûð: “Ãîð-
ãóä Àòà òöðê ãþâìö àðàñûíäà î ãÿäÿð
áþéöê øþùðÿòÿ ìàëèêäèð êè, øþùðÿòÿ
åùòèéàú éîõäóð”.
ßñÿðè:
Àñàðëàð, 15 òîìëèê. ò.1-10, Òîøêåíò,
1963-65.
ÍßÂÀËß – ÊÄÃ-íèí ìöãÿääèìÿñèí-
äÿ äåéèëèð:
“ßëèíèí îüóëëàðû, – Ïåéüÿìáÿð
íÿâàëÿëÿðè -
Êÿðáÿëà éàçûñûíäà éåçèäèëÿð ÿëèíäÿ
øÿùèä îëäû
Ùÿñÿí èëÿ Ùöñåéí èêè ãàðäàø áèëÿ
ýþðêëè” (Ä-63).
ßðÿáúÿ “áÿõøèø, åùñàí” ìÿíàñûíû
âåðÿí áó ñþç ïåéüÿìáÿðèí èêè íÿâÿñèíè
(Ùÿñÿí âÿ Ùöñåéíè) èôàäÿ åäèð.
ÍÈÃÀÁ – Êå÷ìèøäÿ äþéöø÷öëÿðèí
òàíûíìàìàã âÿ ãîðóíìàã ö÷öí òàõ-
äûãëàðû öç çèðåùè. “Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàí-
òóðàëû áîéû”íäà äåéèëèð: “Îüóçäà äþðò
éèýèò íèãàáäà ýÿçÿðäè. Áèðè Ãàíòóðàëû,
áèðè Ãàðà÷ÿêöð âÿ îüëû Ãûðããûíóã âÿ
Áîç àéüûðëó Áåéðÿê” (Ä-180).
À.Èíàí Îüóçëàðûí öçö íèãàáëû ýÿç-
äèêëÿðè ôàêòûíà ÊÄÃ-äÿí áàøãà, àéðû áèð
ãàéíàãäà ðàñò ýÿëèíìÿäèéèíè éàçûð.
“Ùöñíè-Éóñèô” àäëû Ýöìöøõàíà
íàüûëûíäà äà ãÿùðÿìàí î ãÿäÿð éàðàøûãëû
âÿ ýþçÿë úàìàëëûäûð êè, äàèìà öçöíö
þðòöð. Ñàðû Ñàëòóã äà íèãàáëà ýÿçèð.
248
Áàìñû Áåéðÿê ùåêàéÿñèíèí Àíàäîëó ðÿ-
âàéÿòèíäÿ ñþéëÿíèëèð êè, Àüãîâàã
ãûçûíûí öçö íèãàáëà þðòöëöéìöø. Éîõñà
öçöíöí ýþçÿëëèéèíè ýþðÿíëÿðèí àüûëëàðû
áàøëàðûíäàí ýåäÿðìèø.
Îüóçäà äþðä èýèäèí öçö íèãàáëû
ýÿçìÿñè îíëàðûí ìÿùç “úÿìàë âÿ êÿìàë
èéÿñè éèýèò” îëìàëàðûíà ýþðÿäèð. Áó
ñÿáÿáäÿí äÿ Ãàíòóðàëûíûí “úÿìàë âÿ
êÿìàë èéÿñè éèýèò” îëäóüóíó ñþéëÿéÿí
îçàí, àðäûíäàí “Îüóçäà äþðò éèýèò”èí
íèãàáëà ýÿçäèéèíè, Ãàíòóðàëûíûí äà
ùÿìèí äþðä èýèääÿí áèðè îëäóüóíó äåéèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû,
Èñò., 1973.
ÍÓÙ – Ïåéüÿìáÿð – Ìöãÿääèìÿäÿ
àäû ÷ÿêèëèð. ßêñÿð äèíè êèòàáëàðäà ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàò âàðäûð. Áþéöê òóôàíäàí
ñîíðà èíñàí íÿñëèíèí éåíèäÿí éåð öçÿ-
ðèíäÿ éàøàìàñû îíóí àäû èëÿ áàüëû îëäó-
üóíäàí Íóù “èêèíúè Àäÿì” äÿ àäëàí-
äûðûëûð. ÊÄÃ-äÿ “Íóù ïåéüÿìáÿðèí
åøÿýè, ÿñëöäöð. Àíäàí äÿõè ñèçè, õàíûì,
Àëëàù ñàãëàñûí” (Ä-9) øÿêëèíäÿ àäû ÷ÿ-
êèëèð. “Êèòàá”äà Íóùóí áó øÿêèëäÿ õàòûð-
ëàíìàñû, áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ,
àøàüûäàêû ðÿâàéÿòëÿðëÿ áàüëûäûð.
Íóùóí ýÿìèñèíÿ àëäûüû ÿí ñîí ùåé-
âàí åøøÿê îëìóøäóð âÿ øåéòàí äà îíóíëà
áèðëèêäÿ áóðàéà äàõèë îëìóøäóð.
Î.Øàèãèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ïèñ ãàäûíëàð îíà
ýþðÿ Íóù ïåéüÿìáÿðèí åøÿýè ÿñëè ñàéûëûð
êè, î, øåéòàíû þçö èëÿ ýÿìèéÿ êå÷èðìèø-
äèð. Áàùÿääèí Þýÿë áó ìÿòëÿáëÿ áàüëû
áàøãà áèð ðÿâàéÿòÿ ÿñàñëàíûð. Íóù ïåé-
üÿìáÿðèí Ùàì, Ñàì, Éàñÿô àäëû ö÷ îüëó
âÿ Âÿæèëÿ àäëû áèð ãûçû âàð èìèø. Þç
àäûéëà òàðèõÿ äöøÿí “Òóôàí”ûí áàøëàéà-
úàüûíû þíúÿäÿí áèëÿí Íóù ýÿìè ãóðäóð-
ìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð. Î áó èøè ö÷ ãîíóð-
ýþçÿ òàïøûðûð. ßâÿçèíäÿ èñÿ ãûçûíû îíëàðà
âåðÿúÿéèíè áèëäèðèð. Òóôàíäàí ñîíðà ãî-
íóðýþçëöëÿð îíäàí ãûçû èñòÿéèðëÿð. Î, áèð
åøøÿê, áèð àò âÿ ãûçûíû äàìà ñàëûð. Îíëàð
äþíöá ãûç îëóð. Íóù þç äîüìà ãûçûíûí
áóíëàðäàí ùàíñû îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿø-
249
äèðÿ áèëìèð. Ñîíðàäàí õàñèééÿòëÿðèíäÿí
îíëàðûí êèì îëìàñû ìÿëóì îëóð.
Äåìÿëè, äàñòàí÷û áó ÿôñàíÿäÿí
õÿáÿðäàð îëäóüóíäàí ÊÄÃ-äÿêè “äþðä
äöðëö” ãàäûíëàðäàí áèðèíè Íóù ïåéüÿì-
áÿðèí åøøÿéèíäÿí òþðÿíìèø ñàéìûøäûð.
ßäÿáèééàò:
Àáäóëëà Á. “Êèòàáè Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ
Èñëàì äèíè. Á., 1997.
ÎÜÓÇ – Òöðê åòíîíèìè. Îüóç åòíî-
íèìèíèí ìÿíøÿéè âÿ ìÿíàñû áàðÿäÿ
âàùèä áèð ôèêèð îëìàñà äà, áó ñþçöí áèð
ñûðà åòèìîëîýèéàëàðû òöðêîëîýèéàäà éà-
éûëìûøäûð. XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí
áàøëàéàðàã òöðêîëîæè ÿäÿáèééàòäà îüóç
ñþçöíöí “àüûç – éåíè äîüìóø ùåéâàíûí
èëê ñöäöíäÿí áèøèðèëÿí ïåíäèðÿ îõøàð
ìÿùñóë (È.Í.Áåðåçèí, Ï.Ïåëëèî), “îõëàð”
(Ë.Ëèýåòè, É.Íåìåò), “îõ àäàì”
(È.Ìàðêâàðò), “þêöç” (À.Í.Áåðíøòàì,
Ä.Ñèíîð, Ë.Áàçåí), “òàéôàëàð” (Î.Ïðèò-
ñàê, À.Í.Êîíîíîâ), “òÿïÿ” (Ø.Úÿìøè-
äîâ), “ìöäðèê” (Í.À.Áàñêàêîâ), “áà-
úàðûãëû, ãàäèð, èøûã, îä ùàêèìè” (Ì.Ñåéè-
äîâ), “ãîùóì òàéôàëàð áèðëèéè” (Ï.Õÿëè-
ëîâ) âÿ ñ. ìÿíàëàðû ýþñòÿðèëìèøäèð.
Ì.È.Éóñèôîâ îüóç åòíîíèìèíèí äàìüà
àíëàéûøû áèëäèðÿí îü âÿ òàéôà ìÿíàñû áèë-
äèðÿí óç êîìïîíåíòëÿðèíäÿí èáàðÿò îë-
ìàñû ãÿíàÿòèíäÿäèð.
À.Í.Êîíîíîâóí “òàéôàëàð”, “òàé-
ôàëàð áèðëÿøìÿñè” ìÿíàñûíäàêû îüóç
ñþçöíöí íÿòèúÿäÿ òîïëóëóã áèëäèðÿí
åòíèê àäà ÷åâðèëìÿñè áàðÿñèíäÿêè ìöëà-
ùèçÿñèíäÿí ñîíðà áó àäûí ìÿíøÿéè èëÿ
ÿëàãÿäàð áèð ñûðà ôèêèðëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõ-
ìàñû îüóç åòíîíèìèíèí åòèìîëîýèéàñûíà
éåíèäÿí áàõûëìàñû çÿðóðÿòèíè äîüóðóð.
Í.À.Áàñêàêîâ åòèìîëîæè àðàøäûðìà
àïàðàðàã áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð êè,
îüóç, îüóð âÿ óéüóð åòíîíèìëÿðè “ð” âÿ
“ç” ôîíåòèê ÿëàìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíÿí
åéíè àäëàð îëóá “ìöäðèê, ãöäðÿòëè, ýöú-
ëö” ìÿíàëàðûíû âåðèð. Î, îüóç ñþçöíöí
“ìöäðèê” ìÿíàñûíû áèëäèðäèéèíè ãåéä
åäÿðêÿí ãÿäèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèí-
äÿêè þ (ôèêèðëÿøìÿê), þã (ôèêèð, äöøöíúÿ)
êþêëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð.
250
Í.À.Áàñêàêîâóí îüóç ñþçöíäÿ
ýþðäöéö “ìöäðèê” ìÿ’íàñû Àçÿðáàéúàí
äèëè øèâÿëÿðèíäÿêè áèð ñþçëÿ ñÿñëÿøèð.
Ìóüàí ãðóïó øèâÿëÿðèíäÿ îüóç ñþçöíÿ
éàõûí ôîíåòèê òÿðêèáäÿ “÷îõ áèëÿí”
ìÿíàñûíäà óüóç ñþçö èøëÿíèð. Óüóç ñþçö
ùÿì ãÿäèì òöðêúÿäÿêè óê- (àíëàìàã,
áàøà äöøìÿê) âÿ óêóø (àüûë) ñþçëÿðè èëÿ
áàüëû îëàí ëåêñèê âàùèä, ùÿì äÿ îüóç
åòíîíèìèíèí ãàïàëû ñàèòëÿ èøëÿíÿí âà-
ðèàíòû êèìè ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Õàòûðëàäàã
êè, þçáÿê äèëèíäÿ îüóç åòíîíèìè þçöíö
åëÿ óüóç øÿêëèíäÿ ýþñòÿðèð. Àíúàã áèð
ñûðà ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ, áèðèíúè åùòèìàë áèçÿ
äàùà èíàíäûðûúû ýþðöíöð. Ìÿñÿëÿ áóðà-
ñûíäàäûð êè, Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Ìóüàí
ãðóïó øèâÿëÿðèíäÿ àéðû-àéðûëûãäà ùÿì
îüóç, ùÿì äÿ óüóç ñþçö èøëÿíèð, ëàêèí áó
ñþçëÿð áàøãà-áàøãà ìÿíàëàðû èôàäÿ åäèð.
Îüóç ñþçö ùàããûíäà Í.À.Áàñêàêî-
âóí åòèìîëîýèéàñû ìàðàãëû âÿ úÿëáåäèúè
ýþðöíñÿ äÿ, áÿçè ñóàëëàð äîüóðóð. Ìÿñ.,
àéäûí îëìóð êè, Îðõîí éàçûëàðûíäàí
öçöáÿðè ãàëûí ñàèò òÿðêèáè èëÿ ìÿëóì îëàí
îüóç åòíîíèìè ãÿäèì òöðê äþâðöíÿäÿê
òàðèõèí ùàíñû ìÿðùÿëÿñèíäÿ âÿ ùàíñû
ëèíãâèñòèê ñÿáÿá öçöíäÿí èíúÿ ñàèòëè
þãöç ôîðìàñûíäàí ãàëûí ñàèòëè îüóç
øÿêëèíÿ äöøìöøäöð. “Ìöäðèê” ìÿíàñûíû
âåðÿí þãöç ñþçöíöí ãÿäèì òöðê éàçûëû
àáèäÿëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïà áèëìÿìÿñè
íÿ èëÿ áàüëûäûð âÿ ñ.
Àçÿðáàéúàí õàëã øèâÿëÿðèíäÿ îüóç
ñþçöíöí áèð ñûðà ìÿíàëàðû ãåéäÿ àëûí-
ìûøäûð. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Ìóüàí
ãðóïó øèâÿëÿðè” êèòàáûíäà âÿ äèàëåêòîëîæè
ëöüÿòäÿ Ñàáèðàáàä ðàéîíó øèâÿëÿðèíäÿ
îüóç ñþçöíöí “ùÿðçÿúàâàá, êîáóä; ëîâ-
üà, òÿêÿááöðëö” ìÿ’íàëàðûíäà èøëÿíäèéè
ýþñòÿðèëìèøäèð.
 Îüóç ñþçöíöí ñîíðàäàí áÿçè éåíè
ìÿíàëàð ãàçàíà áèëìÿñè ôàêòû èñòèñíà
äåéèë. Ñàáèðàáàä ðàéîíó øèâÿëÿðèíäÿ
îüóç ñþçöíöí ìÿíàñûíû èçàù åòìÿê
ö÷öí äèàëåêòäÿí âåðèëìèø íöìóíÿ ùÿ-
ìèí ñþçöí êîíêðåò îëàðàã ùàíñû ìÿíàíû
èôàäÿ åòìÿñè áàðÿäÿ àéäûí áèð øåé äåìèð.
Îüóç ñþçöíöí “êîáóä”, “ëîâüà” âÿ éà
ùÿð ùàíñû áèð äèýÿð ìÿíàíû èôàäÿ åòäèéèíè
äÿãèã ñóðÿòäÿ àéäûíëàøäûðà áèëìèð.
Àçÿðáàéúàí äèëè øèâÿëÿðèíäÿ îüóç ñþçö
äàùà ÷îõ “úöññÿëè, èðèáÿäÿíëè” ìÿíàñûíû
èôàäÿ åäèð. 1996 èëäÿ Áàêûíûí Ùþâñàí
êÿíäèíäÿí äèàëåêòîëîæè ìàòåðèàë òîïëà-
íàðêÿí îüóç ñþçöíöí “úöññÿëè, ñàïñàü-
ëàì” ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéè ôàêòèê ìà-
òåðèàë ÿñàñûíäà äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð: –
Ùå÷ áèëìåý îëìîäè êè, ó êèøèéÿ íîëäè, ó
êè ãûïãûðìûçû îüûç êèìè àäàìäè (Ùþâñàí
êÿíä øèâÿñè).
Îüóç òàéôà àäûíûí ìÿíôè ÷àëàðëà
õàòûðëàíìàñû ãÿäèì äþâðëÿðäÿ èðàíäèëëè
ÿùàëè àðàñûíäà éàðàíìûøäûð. Áó èñÿ îüóç
ñþçöíöí ëåêñèê ìÿíàñû èëÿ äåéèë, îüóç-
ëàðà îëàí ìöíàñèáÿòëÿ áàüëû áèð ìÿ-
ñÿëÿäèð. Õàëèñ îüóç îëìàéàíëàðà ãàðøû
àíàëîæè ìÿíôè ìöíàñèáÿò îüóçëàð àðà-
ñûíäà äà îëìóøäóð êè, áó äà þç èçèíè
ÊÄÃ-äÿ ñàõëàìûøäûð. “Ãàíëû ãîúà îüëû
Ãàíòóðàëû áîéû”íäà ýþñòÿðèëèð êè, Ãàíëû
ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû íàðàùàò îëóð êè,
áèðäÿí àòàñû îíó “úèúè-áèúè òöðêìàí
ãûçû” èëÿ åâëÿíäèðÿ áèëÿð: “Ïÿñ âàðàñûí,
áèð úèúè-áèúè òöðêìàí ãûçûíû àëàñàí,
íàýàùàíäàí òàéûíûì, öçÿðèíÿ äöøÿì,
ãàðíû éûðòûëà? – äåäè” (Ä-2716).
Úèúè-áèúè òöðêìàí ãûçû êèìäèð âÿ íÿ
ö÷öí Ãàíòóðàëû áåëÿ áèð ãûçëà åâëÿíìÿê
èñòÿìèð? Èëê áàõûøäà áåëÿ áèð úÿùÿò
çèääèééÿòëè ýþðöíöð êè, îüóçëàð X ÿñðèí
ñîíó – XI ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí
“òöðêìàí” àäû èëÿ òàíûíñà äà, ÊÄÃ-äÿ
òÿñâèð îëóíàí îüóçëàð òöðêìàíà ãàðøû
ãîéóëóð: “Êàôÿð àéäûð: Îüóçóí àðñûçû
òöðêìàíûí äÿëöñèíÿ áÿíçÿð”. Éàõóä
251
éóõàðûäà äåéèëäèéè êèìè, îüóç èýèäè
Ãàíòóðàëû “úèúè-áèúè òöðêìàí ãûçûíû”
áÿéÿíìèð.
Òÿõìèíÿí Õ ÿñðèí ñîíó XI ÿñðèí
áèðèíúè éàðûñûíäàí êþùíÿ îüóç åòíîíèìè
ÿâÿçèíÿ òåç-òåç “òöðêìÿí” (òöðêìàí)
àäû èøëÿíìèøäèð. ßââÿëúÿ éàëíûç îüóç-
ëàðûí áèð ùèññÿñè âÿ áàøãà òöðê òàéôàëàðû –
ÿñàñ åòèáàðèëÿ êàðëóêëàð âÿ õàëàúëàð áåëÿ
àäëàíìûøëàð. Åùòèìàë åäèëèð êè, “î çàìàí
î îüóçëàðû òöðêìÿíëÿð àäëàíäûðûðäûëàð êè,
îíëàð Èñëàìû ãÿáóë åòìèø âÿ Îðòà Àñèéà-
íûí éåðëè, ÿñàñ åòèáàðèëÿ èðàíäèëëè ÿùàëèñè
èëÿ ãàðûøìûøäûëàð”. Áó ìöëàùèçÿ ßáó
Ðåéùàí Áèðóíèíèí àøàüûäàêû ôèêðèíÿ
ÿñàñëàíûð: “Êå÷ìèø çàìàíäà Èñëàìû ãÿ-
áóë åòìèø âÿ ìöñÿëìàíëàðëà ãàðûøìûø
òöðê îüóçëàðûí ùÿð áèðè îíëàð âÿ áàøãàëàðû
àðàñûíäà òÿðúöìÿ÷è îëóðäóëàð; áåëÿ êè,
áèð ãóç Èñëàìû ãÿáóë åòäèéè çàìàí ãóçëàð
äåéèðäèëÿð: î, òöðêìÿí îëìóøäóð, ìö-
ñÿëìàíëàð èñÿ äåéèðäèëÿð êè, îíëàðûí àðà-
ñûíà òöðêìÿí äàõèë îëìóøäóð, éÿíè òöðêÿ
îõøàéàí” .
Îüóçëàðûí ôàðñëàðëà ÷îõ éàõûí ìö-
íàñèáÿòäÿ îëäóãëàðûíû Ì.Êàøãàðëû äà
ãåéä åäèá.
Áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, X
ÿñðèí ñîíó – XI ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ
“òöðêìÿí” àäû îüóçëàðûí èñëàìû ãÿáóë
åòìèø âÿ Îðòà Àñèéàíûí îòóðàã, ùàáåëÿ
èðàíäèëëè ÿùàëèñè èëÿ ãàðûøìûø ùèññÿñèíÿ
àèä åäèëìèøäèð. Ñîíðàäàí òöðêìÿí àäû
îüóç åòíîíèìèíè ÿâÿç åäÿí öìóìè áèð
àäà ÷åâðèëìèø, ìöõòÿëèô ÿðàçèëÿðäÿ
(Òöðêìÿíèñòàí, Àçÿðáàéúàí, Èðàí, Òöð-
êèéÿ, Èðàã) éàøàìûø îüóçëàð áó àäëà
òàíûíìûøäûð.
×îõ ýöìàí êè, ÊÄà àáèäÿñèíèí éà-
ðàíäûüû äþâðäÿ îüóçëàðûí “òöðêìàí” àä-
ëàíàí ùèññÿñè ãÿäèì îüóç àäÿòèíäÿí
ôÿðãëÿíÿí ùÿéàò âÿ ìÿèøÿò øÿðàèòè
êå÷èðèðìèø.
Áÿñ “úèúè-áèúè òöðêìàí ãûçû” èôàäÿ-
ñèíäÿêè úèúè-áèúè ñþçö íÿ äåìÿêäèð?
Ìöàñèð òöðê äèëèíäÿ úèúè ñþçö “ýþçÿë,
çÿðèô”, úèúè-áèúè ñþçö èñÿ “áÿçÿê-äöçÿê,
îéóí-îéóíúàã, áÿðáÿçÿê” ìÿíàëàðûíû
áèëäèðèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ úèúè ñþçö-
íöí “óøàüûí õîøóíà ýÿëÿí øåé” ìÿíàñû
âàð. Î.Ø.Ýþêéàé ÊÄÃ-äÿ èøëÿíìèø
úèúè-áèúè ñþçöíö “õîøàýÿëÿí, áàëàúà
ýþçÿë, èíúÿ ãàìÿòëè çÿðèô ýþçÿë”êèìè
èçàù åäèð.
Åùòèìàë êè, Ãàíòóðàëû “úèúè-áèúè
òöðêìàí ãûçû” äåéÿðêÿí Èñëàìû ãÿáóë
åäèá èðàíäèëëè ÿùàëè èëÿ ãàðûøìûø áèð îüó-
çóí – òöðêìàíûí áÿðáÿçÿêëè, ÷ÿëèìñèç
ãûçûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áîé-áóõóíëó,
úöññÿëè áó èýèä (úûëàñóí) ãîðõóð êè,
áèðäÿí ñöðöøöá òöðêìàí ãûçûíûí öçÿðèíÿ
éûõûëñà, îíóí ãàðíû éûðòûëàð. Ãàíòóðàëûíûí
àðçóñó èñÿ èýèä áèð ãûçëà åâëÿíìÿêäèð. Î
áó áàðÿäÿ àòàñûíà äåéèð: “Áàáà, ÷öí
ìÿíè åâÿðÿéèì äåðñÿí, ìàíà ëàéèã ãûç
íåúÿ îëóð?”. Ãàíòóðàëû àéäûð: “Áàáà,
ìÿí éåðèìäÿí äóðìàäûí îë äóðìûø îëà!
Ìÿí ãàðàãóú àòûìà áèíìÿäèí îë áèíìèø
îëà! Ìÿí ãàíëó êàôèð åëèíÿ âàðìàäûí îë
âàðìûø, ìàíà áàø ýÿòöðìöø îëà!” –
äåäè” (Ä-17012).
Áó ÿëàìÿòëÿð “úèúè-áèúè òöðêìàí ãû-
çûíäà” îëìàäûüûíà ýþðÿ Ãàíòóðàëû áåëÿ
áèð ãûçëà åâëÿíìÿê èñòÿìèð. Ýþðöíöð êè,
íÿðìÿ-íàçèê òöðêìàí ãûçû îíóí çþâ-
ãöíÿ óéüóí ýÿëìèð. Àòàñû îüëóíóí ñþç-
ëÿðèíäÿí áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðûð: “Îüóë,
ñÿí ãûç èñòÿìÿçìèøñÿí, áèð úûëàñóí – áà-
ùàäûð èñòÿðìèøñÿí, àíóí àðãàñûíäà éå-
éÿñÿí-è÷ÿñÿí, õîø êå÷ÿñÿí!” (Ä-1713).
Àéäûí îëóð êè, ýöúëö, úöññÿëè îëìàã
îüóçëàð ö÷öí ìöùöì ÿëàìÿò ñàéûëìûø
âÿ áó äà ñîíðàäàí “þçýÿ ìöùèòäÿ” (÷îõ
ýöìàí êè, ãåéðè-òöðêäèëëè àðåàëäà) îüóç
ñþçöíöí éåíè ìÿíàñûíûí (“úöññÿëè”) éà-
ðàíìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Àçÿðáàé-
úàíäà éàøàìûø ÿí ãÿäèì îüóçëàðûí
èðèáÿäÿíëè, úöññÿëè àäàìëàð îëìàñû áàøãà
ôàêòëàðëà äà òÿñäèã îëóíóð. Ìÿñÿëÿí,
Ì.Ù.Òÿùìàñèáèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Àçÿð-
252
áàéúàíäà ùÿëÿ áó ýöí äÿ ãàçûíòû çàìàíû
òàïûëìûø úÿñàìÿòëè ñêëåòëÿðÿ âÿ ÿäÿá
ýþçëÿìÿäÿí êþíäÿëÿí óçàíìûø àäàì-
ëàðà “îüóç þëöñö” äåéèëìÿêäÿäèð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Îüóç
ðàéîíóíäà ãÿäèì îüóçëàðà àèä åäèëÿí èðè
îüóç ãÿáèðëÿðè ãàëìàãäàäûð.
Îüóç åòíîíèìèíèí ìÿíàñû ìöÿé-
éÿíëÿøäèðèëÿðêÿí îõøàð êþêëÿðèí ñå-
ìàíòèê èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà
÷ûõìûø ìÿíàëàð, åëÿúÿ äÿ îüóç ñþçöíöí
ñîíðàäàí éàðàíìûø ìÿíàëàðû äåéèë, áó
àäûí ãÿäèì äþâðëÿðäÿêè ôîðìàñû âÿ
ìÿíàñû ÿñàñ ýþòöðöëìÿëèäèð.
Îüóç åòíîíèìèíèí åòèìîëîýèéàëàðû
è÷ÿðèñèíäÿ áó ñþçöí îü (ãÿáèëÿ, òàéôà)
âÿ úÿìëèê ÿëàìÿòè îëàí /ó/ç ùèññÿëÿðèí-
äÿí èáàðÿò îëìàñû ôèêðè äàùà ìÿíòèãèäèð.
Îüóç ñþçöíöí ÿñàñûíäà äàéàíàí îü
êþêö áó ýöí óê øÿêëèíäÿ Àëòàé âÿ Òóâà
äèëëÿðèíäÿ, éàõ øÿêëèíäÿ ÷óâàø äèëèíäÿ
“ãÿáèëÿ” ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿêäÿäèð.
À.Í.Êîíîíîâ îüóç åòíèê àäûíûí ÿñà-
ñûíäà “ãÿáèëÿ, òàéôà” ìÿíàñûíû áèëäèðÿí
îü (îê) êþêöíöí äàéàíäûüûíû âÿ áó ñþ-
çöí ÿñêè òöðê þã (“àíà”) ñþçö èëÿ áèðáàøà
ÿëàãÿñè îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Îíóí
ôèêðèíúÿ, îüóë (íÿñèë, îüóë) âÿ îüóø
(ãîùóì) ñþçëÿðè äÿ ùÿìèí êþêÿ ýåäèá
÷ûõûð.
Áèç îüóç òàéôà àäûíûí èëêèí ìÿíàñû
“ãÿáèëÿëÿð, òàéôàëàð” êèìè äåéèë, “èêè ãÿ-
áèëÿ (òàéôà)” ìÿíàñûíäà ãÿáóë åäèëìÿ-
ëèäèð, ÷öíêè òöðê äèëëÿðèíèí òàðèõèíäÿ -ç
åëåìåíòèíèí ãåéðè-ìöÿééÿí ÷îõëóã
äåéèë, ãîøà úÿìëèê áèëäèðìÿñè äàùà ýåíèø
éàéûëìûøäû; ìÿñ.: ýþç “èêè ýþç”, äèç “èêè
äèç”, îìóç “èêè ÷èéèí”, êþêñ (êþêöç)
“èêè ñèíÿ”, ÿêèç (èêè+ç) “àíàäàí úöò äî-
üóëàí”.
Îüóçëàðûí òàðèõÿí áîç îê âÿ ó÷ îê
àäëû èêè ÿñàñ ãîëà àéðûëìàñû âÿ ÊÄÃ-äÿ
áóíóí åéíèëÿ þç èçèíè ñàõëàìàñû îüóç
åòíîíèìèíèí èëêèí ìÿíàñûíûí äîüðóäàí
äà “èêè ãÿáèëÿ (òàéôà)” ìÿíàñûíà óéüóí
ýÿëìÿñèíè òàðèõè áàõûìäàí òÿñäèã åäèð.
Òàðèõäÿ ìÿëóì îëàí èéèðìè äþðä îüóç
òàéôàñû îüóçëàðûí ùÿìèí áîç îê âÿ ó÷ îê
ãîëëàðûíûí òþðÿìÿëÿðèäèð. Áîç îê âÿ ó÷
îê àäëàðûíäàêû îê ñþçö äÿ “òàéôà”
ìÿíàñûíû áèëäèðèð.
ßäÿáèééàò:
Àãàäæàíîâ Ñ. Îãóçñêàÿ ïðîáëåìà è çà-
äà÷è åå èçó÷åíèÿ. Òþðêîëîãè÷åñêèé
ñáîðíèê. 1973. Ì., 1975.
Àãàäæàíîâ Ñ. Ãîñóäàðñòâî Ñåëüäæó-
êèäîâ è Ñðåäíÿÿ Àçèÿ â XI-XII ââ. Ì.,
1991.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè.
Á., 1964.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. æ.4. Á.,
1987.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Ìóüàí ãðóïó øè-
âÿëÿðè. Á., Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ íÿøðèééàòû, 1955.
Áàñêàêîâ Í. Ê ýòèìîëîãèè îãóç,
Îãóç – Ãàêàí // Ñîâåòñêàÿ òþðêîëîãèÿ,
1982, ¹ 1.
Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû. Îðùàí Øàèê
Ýþêéàé. Èñò., 1973.
Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. Ë., Íàóêà,
1969.
Éóñèôîâ Ì. Îüóç åòíîíèìè èëÿ áàüëû òî-
ïîíèìëÿð// Àçÿðáàéúàí îíîìàñòèêàñû ïðîá-
ëåìëÿðè. II. Á., 1988.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Òÿðòèá åäÿíëÿðè
Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ. Á., 1988.
Êîíîíîâ À.Í. Ðîäîñëîâíàÿ òóðêìåí.
Ñî÷èíåíèå Àáó-ë-Ãàçè õàíà Õèâèíñêîãî.
Ì.-Ë., Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ, 1958.
Êîøüàðèé Ì. Äåâîíó ëóüîòèò òóðê. Ò.I.
Òîøêåíò, 1960.
Ñåâîðòÿí Ý.Â. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëî-
âàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ì., 1974.
Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí ìèôèê òÿôÿêêö-
ðöíöí ãàéíàãëàðû. Á., 1983.
Ñåðåáðåííèêîâ Á., Ãàäæèåâà Í. Ñðàâ-
íèòåëüíî-èñòîðè÷åñêàÿ ãðàììàòèêà òþðê-
ñêèõ ÿçûêîâ. Á., 1979.
Òÿùìàñèá Ì.Ù. “Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðû
ùàããûíäà. Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿ-
áèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð. Á., 1961.
Òóðåöêî-ðóññêèé ñëîâàðü. Ì., 1977.
253
Õÿëèëîâ Ï. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” –
Èíòèáàù àáèäÿñè. Á., 1993.
Úÿìøèäîâ Ø. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ó
âÿðÿãëÿéÿðêÿí. Á., 1969.
Åëáðóñ ßçèçîâ
ÎÜÓÇ ÅËÈ, ÎÜÓÇ ÅËËßÐÈ – ÊÄÃ-
äÿ áåø éåðäÿ àäû ÷ÿêèëèð. (VI,
Ä-18012,1882; VII, Ä-2076; VIII,
Ä-2219; IX, Ä-2363).
VI áîéäà îüëó Ãàíòóðàëû ö÷öí È÷
Îüóçäàí, Äûø Îüóçäàí ãûç òàïìàéàí
Ãàíëû ãîúà äîëàíûð Òðàáóçàíà ýÿëèð âÿ
îüëóíà ëàéèã Òðàáóçàí òÿêöðöíöí “áèð
ÿçèì ýþðêëó ìÿùáóá ãûçûíû” ñå÷èð. Éåíÿ
áóðàäà Îüóçóí öçö íèãàáëû äþðä ãÿùðÿ-
ìàíûíäàí áèðè îëàí Ãàíòóðàëû “Ñàðû äîí-
ëó Ñåëúàí õàòóí åøãèíÿ Òðàáóçàí òÿêö-
ðöíöí äþðä úàíàâàðûíû (àñëàíû, áóüàíû,
áóüðàíû) éåíèð, Îüóç åëèíè ñåâèíäèðèð –
(Ä-18012, 1882).VII áîéäà Îüóç åëèíèí
ãÿùðÿìàíû Éåýíÿêëÿ äàéûñû ßìÿí àðà-
ñûíäà (Ä-2076), VIII áîéäà Áàñàòëà ãà-
ðûúûã àðàñûíäà ñþùáÿò ýåäèð. Ãàðûúûã
äåéèð: “Éàëàí÷û äöíéà éöçèíäÿ áèð ÿð
ãîïäû. Éàéëàìûíäà Îüóç åëèí ãîíäûð-
ìàäû. Ãàðà ïîëàä öç ãûëû÷ëàð êÿñÿí ãûëûíû
ýþñòÿðìÿäè” (Ä-2229). IX áîéäà Äÿäÿ
Ãîðãóä Áàéûíäûð õàíûí Ýöðúöñòàíäàí
ýþíäÿðèëìèø õÿðàúû “Îüóç åëèíÿ ãàðàâóë
÷ÿêìÿê ö÷öí” áèð éèýèäÿ âåðèëìÿñèíè
ìÿñëÿùÿò ýþðöð (Ä-2363).
VI ÿñðäÿ ×èíäÿí Ãàðà äÿíèçÿ ãÿäÿð
îëàí ÿðàçèëÿðäÿ éåðëÿøÿí òöðê ãÿáèëÿëÿ-
ðèíè èìïåðàòîðëóã ñÿâèééÿñèíäÿ áèðëÿø-
äèðÿí îüóçëàð, IX éöçèëëèêäÿ Õÿçÿð äÿ-
íèçè öçÿðèíäÿ Úóðúàíèéàäàí Ñûð-Äÿðéà
òîðïàãëàðûíäà Ôÿðàò âÿ Èñôèúàáà ãÿäÿð èñ-
ëàì þëêÿëÿðèíèí ãîíøóëàðû èäèëÿð. Õ éöç-
èëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíäà îüóçëàð Õÿçÿð
äÿíèçèíäÿí Ñûð-Äÿðéà (Úåéùóí-Èíúè)
÷àéûíûí îðòà éàòàüûíäàêû Ôÿðàã (ÕI ÿñðäÿ
àäû Ãàðàúóã èäè), Èñôèúàáà ãÿäÿð îëàí
ÿðàçè èëÿ áó èðìàüûí øèìàëûíäàêû äöçÿí-
ýàùëàðäà (áîçãûðëàðäà) éàøàéûðäûëàð”.
Èñòÿùðè âÿ äèýÿð ìöÿëëèôëÿðèí ìÿëóìàòûíà
ýþðÿ, îüóçëàð øÿðãäÿí Èñôèúàá áþë-
ýÿñèíäÿ øèìàë ãàðëóãëàðëà ãîíøó èäèëÿð.
Øÿðãäÿ èñëàì þëêÿëÿðè èëÿ îëàí ñÿð-
ùÿäëÿðÿ ýÿëèíúÿ, éåíÿ ãÿðáäÿí Õÿðÿçì
þëêÿëÿðèíäÿ ñÿðùÿä Úóðúàíèééÿäÿí áàø-
ëàéûðäû. Àðàë ýþëöíöí úÿíóáóíäàí ñÿð-
ùÿä Áàðàòÿêèí ãÿñÿáÿñèíäÿí èäè. Ìàâÿ-
ðÿííÿùðäÿ ñÿðùÿä Áóõàðàíûí øèìà-
ëûíäàêû ÷þëëÿðäÿí áàøëàéàðàã Èñôèúàá
áþëýÿñèíÿ ãÿäÿð óçàíûðäû. Àíúàã Îüóç
þëêÿñèíèí øèìàë ñÿðùÿääè ùàããûíäà
äÿãèã ìÿëóìàò éîõäóð.
Îüóç éóðäó ãÿðáäÿí Õÿçÿð äÿ-
íèçèíÿ äàéàíûðäû. Õ éöçèëëèêäÿ Õÿçÿðëÿ
àðàí àðàñûíäà Ñèéàá-Êóù äåéèëÿí éàðû-
ìàäàíû îíëàð ÿëÿ êå÷èðìèø âÿ îðàäà
éåðëÿøìèøëÿð, áóíäàí áàøãà áóðà òöðêúÿ
Ìàíãûøëàã (Áèí-ãûøëàã) àäûíû àëìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿ îüóçëàðûí éàøàäûãëàðû éåð
âÿ éåð àäëàðû äåéÿíäÿ äÿðùàë Àçÿðáàé-
úàí âÿ Øÿðãè Àíàäîëó ýþç þíöíÿ ýÿëèð.
Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ÕI éöçèëëèéèí
ñîíëàðûíà ãÿäÿð èøëÿíÿí Îüóç àäû ÕI
éöçèëäÿí ñîíðà Òöðêìÿí àäû èëÿ ÿâÿç
åäèëèð. Îüóç òöðêìÿíëÿðè ñÿëúóã ùþêì-
äàðëàðû âÿ âàëèëÿðèíèí ýöðúöëÿðÿ ãàðøû
ùÿðáè éöðöøëÿðèíäÿ äàèì èøòèðàê åòìèøëÿð.
Õîðàñàí ìîíãîëëàð òÿðÿôèíäÿí àëûíàðêÿí
òöðêìÿíëÿðèí õåéëè ùèññÿñè Àçÿðáàéúàíà
ýÿëäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà
Òöðêìÿí íöôóçó àðòäû. Øÿðãè Àíàäîëóéà
ýÿëÿí îüóçëàð äà àç çàìàíäàí ñîíðà
òöðêìÿí àäëàíìàüà áàøëàäû. ÕIII éöçèë-
ëèêäÿ Øÿðãè Àíàäîëóíóí ÿí ÿñàñ áþëýÿ-
ëÿðè (ßðçèíúàí, ßðçóðóì, Äèéàðáÿêð)
Àíàäîëó ñÿëúóãëàðûíûí òîðïàãëàðûíà ãà-
òûëäû. Ìîíãîë ýöúöíöí ÕIV éöçèëëèéèí
îðòàëàðûíäàí ñîíðà çÿèôëÿìÿéÿ áàøëàìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ Øÿðãè Àíàäîëóäà èêè òöðê-
ìÿí áîéó – Àüãîéóíëóëàð âÿ Ãàðàãî-
éóíëóëàð ýöúëÿíìÿéÿ áàøëàäûëàð.
ÕI éöçèëëèéèí èêèíúè éàðûñûíäà
Àüãîéóíëó âÿ Ãàðàãîéóíëóëàð ÿââÿë
ùàêèì îëäóãëàðû Àçÿðáàéúàí èëÿ îíëàðûí
254
ÿëÿ êå÷èðäèêëÿðè Èðàíûí áàøëûúà éåðëÿðèíÿ
âÿ Èðàãà ñàùèá îëäóëàð. Ìÿùç “Äÿäÿ
Ãîðãóä” ùåêàéÿëÿðèíäÿ îüóçëàðûí éàøà-
äûãëàðû ãîíøó ðóñ èìïåðàòîðëóüó, ýöð-
úöëÿð âÿ àáõàçëàðëà ñàâàøëàð àïàðäûãëàðû
éåðëÿð êèìè êå÷ÿí áó Øÿðãè Àíàäîëó âÿ
Àçÿðáàéúàí áþëýÿñè Îüóç åëè àäëàí-
ìûøäûð. Äþâðöí ãÿðá ñÿééàùëàðûíûí
“Òöðêìÿíèéÿ” àäëàíäûðäûãëàðû ÿðàçèíèí
Îüóç åëëÿðè îëäóüóíó ýþñòÿðÿí Å.Ðîññè,
åéíè çàìàíäà ÕIII éöçèëäÿ Ìàðêîïîëóí
ãåéäÿ àëäûüû éåðëÿðèí äÿ áó áþëýö ö÷öí
ÿùÿìèééÿòëè îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, Èñëàì úîü-
ðàôèéà÷ûëàðûíûí ßðìÿíèééÿ äåäèêëÿðè
éåðëÿð (áþëýÿëÿð), åëÿúÿ äÿ Àðàí âÿ
Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ
Ýÿíúÿ, Áÿðäÿ, Íàõ÷ûâàí, Ãàðà äÿíèç âÿ
Àüñàêà – Âàí ýþëö áöòþâëöêäÿ Îüóç
åëèíÿ àèääèð.
Îüóçëàðûí ìÿðêÿçè éàøàéûø éåðëÿðèíè
òÿéèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýåíèø àðàøäûð-
ìàëàð àïàðàí Àçÿðáàéúàí àëèìè
Ø.Úÿìøèäîâ Îüóç åëëÿðèíÿ äàõèë îëàí áèð
ñûðà éàøàéûø éåðëÿðèíèí ìÿêàíûíû à÷ûã-
ëàéàðàã èíàìëà áèëäèðèð êè, ùåêàéÿëÿðäÿ
àäû êå÷ÿí “Ãàðàúóã äàüû” Àçÿðáàéúàíûí
Ãàðàäàü ìàùàëûíäà, êè÷èê Ãàðà äàü ñûðà
äàüëàðûíûí Ìèë ñÿùðàñûíà äîüðó óçàíàí
éåðäÿ îëäóãúà éöêñÿê áèð òÿïÿäÿí
èáàðÿòäèð. Áó äàüûí àäû 1895 èëäÿ òÿðòèá
îëóíìóø Àçÿðáàéúàí õÿðèòÿñèíäÿ äÿ
“Ãàðàúóã” êèìè ãåéäÿ àëûíìûøäûð.
Èíäè äÿ Ãàðàúóã ×îáàíûí ùàããûíäà
õàëãûí éàääàøûíäà éàøàéàí (“Ãàðàúóã
×îáàíûí ãîéóí àðõàúû”, “Ãàðàúóã ×î-
áàíûí êþ÷ éîëó”, “Ãàðàúóã ×îáàíûí áó-
ëàüû”, “Ãàðàúóã ×îáàíûí óëàã äàøû”,
“Ãàðàúóã ×îáàíûí ñàïàíä äàøëàðû”,
“Ãàðà ×îáàí äÿðÿñè” âÿ ñ.) àäëàð âàðäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ñöìÿð Ô. Îüóçëàð. Á., 1992.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóäóí Êèòàáû.
Èñò., 1973.
 Õÿëèëîâ Ï. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä èíòèáàù
àáèäÿñè. Á., 1993.
ÎÜÓÇ ÑßÐÙßÄÈ – Îüóç åëèíèí êàôèð
ìÿìëÿêÿòëÿðè èëÿ ñÿðùÿäè. ÊÄÃ-äÿ VI
âÿ Õ áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëèð. VI áîéäà
(Ãàíëû ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû áîéûíäà) “...
Ãàíòóðàëû....Åâèíè ÷þçäö, ãàéòàáàíûí
áîçëàòäû, ãàðàúûãûí êèøíÿòäè. Äöí ãàòäû,
êå÷äè. Éåäè ýöí éåäè ýåúÿ éîðòäû.
Îüóçóí ñÿðùÿäèíÿ ÷àòäû...” (Ä-1908). Õ
áîéäà èñÿ “...Äÿðÿøàì ñóéóíû äÿëöá
êå÷äèëÿð. Äöí ãàòäûëàð. Îüóçóí ñÿðùÿä-
äèíÿ éåòäèëÿð” (Ä-27010) – äåéÿ
õàòûðëàíûð.
Ìöíàãèøÿ âÿ ìöùàðèáÿ ÿí ÷îõ
ãûï÷àã ìÿëèêëÿðè, àáõàçëàð âÿ ýöðúöëÿð
(Ýöðúö ôåîäàëëàðû) àðàñûíäà áàø âåðèð.
“Áÿùð öë-ßíñàá”äà ãåéä åäèëäèéè êèìè,
äþéöøÿ 90 ìèí îðäó ÷ûõàðàí Îüóç åëëÿ-
ðèíèí 40 èë Ýöðúöñòàíäàí õÿðàú àëìàñû
áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð ìþâúóääóð. Áîé-
ëàðäà Ãàçàí õàíûí ãîéóí ñöðöëÿðèíèí
Ãàðà Äÿðáÿíääÿ ñàõëàíìàñû äà éàä
åäèëèð. Ùÿòòà Îüóç ñÿðùÿäè ùÿì äÿ
áÿçÿí êàôèð ñÿðùÿäè äåéÿ éàä åäèëèð.
ÎÜÓÇÍÀÌß(ËßÐ) – Îüóçëàðûí èúòè-
ìàè-ñèéàñè, òàðèõè-ìèôîëîæè, äèíè-ôÿëñÿôè
ýþðöøëÿðèíè, åïèê-áÿäèè òÿôÿêêöðöíö ÿêñ
åòäèðÿí íöìóíÿëÿðÿ åëìè ÿäÿáèééàòäà
“Îüóçíàìÿ” äåéèëèð. Îüóçíàìÿ ýåíèø
àíëàéûø îëóá, þçöíäÿ îüóçëàðûí êîñ-
ìîåòíîãîíèê âÿ òÿãâèì ìèôëÿðèíè, äàñ-
òàíëàðûíû, ðÿâàéÿòëÿðèíè, àòàëàð ñþçëÿðèíè,
øÿúÿðÿ äÿáèíè, ìÿñÿëëÿðèíè, øåð ïàð-
÷àëàðûíû áèðëÿøäèðèð. Áèð ñþçëÿ, îüóçëàð
ùàããûíäà ùÿð ùàíñû áÿäèè, òàðèõè, òÿñâèðè
ìÿëóìàò îüóçíàìÿ àäëàíûð. Îüóçíà-
ìÿëÿð ùÿì êþ÷ÿðè, ùÿì äÿ éàðûìîòóðàã
ÿùàëè àðàñûíäà ïàññèîíàð ðóùó ãàëäûð-
ìàãäà áþéöê ðîë îéíàéûá. Êþêö ìèôèê
îüóç øÿúÿðÿñè èëÿ áàüëû îëàí íöìóíÿëÿð
èëê âàõòëàðäà áàáàëàðûìûçûí éàçûëìàìûø
ãàíóíëàðû îëóáäóð. Áóíó òàðèõè-õðîíî-
255
ëîæè îüóçíàìÿ éàçàíëàð äà (Ðÿøèäÿääèí,
ßáöë Ãàçè âÿ á.) äþíÿ-äþíÿ ãåéä åäèá-
ëÿð. Áó ìÿíàäà Îüóçíàìÿëÿð óçóí
ìöääÿò õàëãûí ãÿùðÿìàíëûã òàðèõè êèìè
úàíëû øÿêèëäÿ éàøàéûá, îüóç áèðëèéèíèí
äàüûëìàñû, êþ÷ÿðèëèéèí îòóðàãëûãëà ÿâÿç-
ëÿíìÿñè èëÿ óíóäóëìóøäóð. Áó ýöí
Îüóç ìîòèâëÿðèíèí àéðû-àéðû ôîëêëîð
æàíðëàðûíäà, ÿäÿáè ÿñÿðëÿðäÿ úàíëàíìàñû
òàðèõè éàääàøà ãàéûäûøûí áàøëàíüûúûäûð.
Áèçÿ ãÿäÿð Îüóç êàüàíû âÿ îíóí
þâëàäëàðûíäàí áÿùñ åäÿí èêè éàçûëû
äàñòàí (“Îüóç êàüàí” âÿ “Êèòàáè-Äÿ-
äÿì Ãîðãóä ÿëà ëèñàíè-òàèôåéè-Îüó-
çàí”), àòàëàð ñþçëÿðè (“Ùàçèùèð-ðèñàëÿòè
ìèí êÿëèìàòû îüóçíàìÿ ÿë ìÿøùóð áè-
àòàëàð ñþçö” âÿ “ßìñàëè-Ìÿùÿììÿ-
äèééÿ”), Îüóç øåðëÿðè, Îüóçíàìÿíèí
Óçóíêþðïö âàðèàíòû, Äàíà Àòà âÿ ßí-
äÿëèáèí ÿñÿðëÿðè, ùÿì÷èíèí èéèðìèäÿí
÷îõ Îüóç ñàëíàìÿñè ýÿëèá ÷àòìûøäûð.
Îüóçíàìÿ àäû àëòûíäà òîïëàíàí
íöìóíÿëÿð ìöõòÿëèô æàíðëàðäà (äàñòàí,
àòàëàð ñþçö, ðÿâàéÿò), ôîðìàäà (åïèê,
òàðèõè, ÿäÿáè) âÿ äèëëÿðäÿ (÷èí, ÿðÿá, ôàðñ,
òöðê) ìþâúóääóð. Õöñóñÿí, òàðèõè-
õðîíîëîæè ñàëíàìÿëÿð (èëëèêëÿð) èëê äÿôÿ
÷èí äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Ìÿøùóð ÷èí
òàðèõ÷èñè Ñûìà Òñéàíûí ñàëíàìÿñè áóíà
ìèñàë îëà áèëÿð. Òàðèõè Îüóçíàìÿíèí
øÿðã âàðèàíòû îëàí ÷èí ñàëíàìÿëÿðè ùóí-
ëàðûí äþâëÿòè, èäàðè-èíçèáàòè ñòðóêòóðó
ùàããûíäà âåðäèêëÿðè áèëýèëÿðëÿ ãÿðá
âàðèàíòûíû òàìàìëàéûðëàð. Ñîíðàäàí
ÿðÿá, ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûëìûø ÷îõñàéëû
òàðèõè ÿñÿðëÿðèí ÿââÿëèíäÿ Îüóç òàðèõè
âåðìÿê ÿíÿíÿ ùàëûíû àëäû. Òöðêúÿ
éàçûëàí îüóçíàìÿëÿð áèð ãÿäÿð ýåú, ÕV
ÿñðäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Ëàòûí äèëèíäÿ
äÿ îüóçíàìÿëÿðèí éàçûëäûüû ãåéä îëóí-
ìóøäóð.
Òàðèõè Îüóçíàìÿëÿðèí ùÿì øÿðã,
ùÿì äÿ ãÿðá âàðèàíòëàðû äàùà ÷îõ øÿúÿðÿ
äÿáèíè ñàõëàäûüûíäàí, îíëàðû áèð ãàéäà
îëàðàã òàðèõè-ìèôîëîæè ýåíåîëîýèéà äà
àäëàíäûðìàã îëàð. Ùþêìäàðëàð ö÷öí
éàçûëàí áó òèï Îüóçíàìÿëÿðäÿ äàñòàí
öíñöðëÿðè ãàáàðûã ñàõëàíûëñà äà,
ôóíêñèéàñû áàõûìûíäàí îíëàð ÿäÿáè-åïèê
íþâëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð.
Îüóçíàìÿëÿð îüóçëàðûí âÿ ãàëàí
òöðê òàéôàëàðûíûí òàðèõè-úîüðàôè ìÿ-
êàíëàðû, äþâëÿòëÿðè, èäàðÿåòìÿ àïàðàòëàðû,
ùÿðáè-äåìîêðàòèê åë ñèñòåìëÿðè ùàããûí-
äà òóòàðëû áÿäèè òàðèõè ãàéíàãäûð. Áó úÿ-
ùÿòèíÿ ýþðÿ îíäàí òàðèõ÷èëÿð, ôèëîëîãëàð,
ôèëîñîôëàð äà ãàéíàã êèìè éàðàðëàíà
áèëÿðëÿð.
Øèôàùè ÿíÿíÿäÿ éàøàéàí îüóçíàìÿ
äàñòàíëàðû èëÿ éàíàøû, éàçûëû åïèê àáèäÿ-
ëÿðèí V éöçèëëèêäÿí ãàáàã ìþâúóäëóüó
ÿä-Äÿâàäàðèíèí “Äöðÿð-öò-òèúúàí” àäëû
ãûñà òàðèõè õðîíèêàñûíäàí ìÿëóìäóð.
Àíúàã áó Îüóçíàìÿ áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá
÷àòìàìûøäûð. ßä-Äÿâàäàðèíèí ìÿëóìà-
òûíäàí àéäûí îëóð êè, áó îüóçíàìÿ Îüóç
êàüàíäàí áàøëàìûø Ñÿëúóãëàðà ãÿäÿð
îëàí áèð äþâðöí äàñòàíëàøìûø òàðèõè èìèø.
ÊÄÃ áîéëàðû äà îíóí òÿðêèá ùèññÿñè
èìèø. Îüóç äàñòàíûíûí áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá
÷àòàí ÿí ãÿäèì âàðèàíòû òÿãðèáÿí ÕIII
éöçèëëèéèí ñîíëàðû, ÕIV éöçèëëèéèí áàø-
ëàðûíäà Òóðôàíäà ÿñàñ íöñõÿäÿí óéüóð
ÿëèôáàñû èëÿ öçö êþ÷öðöëìöø “Îüóç êà-
üàí” äàñòàíûäûð. Ìÿçìóíóíäàí ýþðöí-
äöéö êèìè, áó îüóçíàìÿ éàëíûç îüóç-
ëàðûí åïîíèìè ùàããûíäà ìèôîëîæè-òàðèõè
ùåêàéÿòèí äàñòàí âàðèàíòûäûð. ÕVI
éöçèëëèêäÿ öçö êþ÷öðöëäöéö ýöìàí
åäèëÿí èêèíúè áþéöê Îüóçíàìÿ “Êèòàáè-
Äÿäÿì Ãîðãóä ÿëà ëèñàíè-òàèôåéè-Îüó-
çàí”äûð. ÊÄà “Îüóç êàüàí” äàñòàíûíûí
ùÿì ìÿçìóíúà, ùÿì äÿ òàðèõè-õðî-
íîëîæè àñïåêòäÿí äàâàìûäûð. Îüóç äöí-
éà ìîäåëè, äþâëÿò ñòðóêòóðó, ìÿñëÿùÿò
øóðàñû, ùÿðáè-äåìîêðàòèê ñèñòåì äÿéèø-
ìÿäÿí ùÿð èêè äàñòàíäà åéíè øÿêèëäÿ
òÿãäèì åäèëèð. Àíúàã “Îüóç êàüàí”
äàñòàíûíäà èëê òöðê äþâëÿòèíèí ãóðóë-
ìàñû, îüóçëàðûí Ìîíãîëóñòàíäàí Ìèñèðÿ
256
ãÿäÿð îëàí òîðïàãëàðäà ùþêìðàíëûüû
ãåéä îëóíóðñà, ÊÄÃ-äÿ Ãàðà äÿíèçëÿ
Õÿçÿð äÿíèçè àðàñûíäà îëàí Îüóç åëèí-
äÿí ñþùáÿò à÷ûëûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí áèðèíúè
îüóçíàìÿäÿêè ìÿðêÿçëÿøìèø åë èäàðÿ-
åòìÿ ñèñòåìëè äþâëÿò ÊÄÃ-äÿ áèð ãÿäÿð
çÿèôëÿìèø, áÿéëÿðáÿéëèêëÿðÿ áþëöíìöø-
äöð. Äûø Îüóçëà È÷ Îüóçóí áèð-áèðèíÿ
ãàðøû ÷ûõìàñû èñÿ äþâëÿòèí àðòûã ñèéàñè
÷ÿêèøìÿëÿð äþâðö éàøàäûüûíû ýþñòÿðèð.
“Îüóç êàüàí”äà òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿëÿð
ãûñà îëàí Óçóíêþðïö âàðèàíòûíäà äà
òÿêðàðëàíûð. Ùÿð èêè äàñòàí Èñëàìäàí ÿâ-
âÿëêè äöíéàýþðöøöí ìÿùñóëóäóð. ÊÄÃ
âÿ ñàëíàìÿëÿð èñÿ Èñëàìè öíñöðëÿðëÿ
çÿíýèíäèð.
Îüóç àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ, ùèêìÿò-
ëÿðèíäÿ îüóçëàðûí äöíéà, çàìàí, èíñàí,
òàéôàëàð ùàããûíäà ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè, òÿã-
âèì ìèôëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Äèòñèí
íÿøð åòäèéè 400 àòàëàð ñþçöíäÿ Îüóç,
Äÿäÿ Ãîðãóä àäûíà ÷îõëó ùèêìÿòëè
êÿëàìëàð, àòàëàð ñþçëÿðè âåðèëìèøäèð.
Îüóçíàìÿ øåèðëÿðèíäÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóä, Îüóç êàüàí, Áàéûíäûð, Ãàçàí âÿ
áàøãà Îüóç ãÿùðÿìàíëàðû þéöëöð, ùÿëÿ
äàñòàíëàøìàìûø ãÿùðÿìàíëûã ñÿùíÿëÿðè
òÿãäèì åäèëèð. Áó øåèðëÿð Îüóç áÿäèè äö-
øöíúÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Ùÿì äÿ áó
Îüóç øåèðëÿðèíäÿí òöðê ïîåçèéàñûíûí
èíêèøàô éîëóíó èçëÿìÿê îëóð. Øåèðëÿð äÿ
àòàëàð ñþçëÿðè âÿ ùèêìÿòëÿð êèìè òàðèõè-
ìèôîëîæè, áÿäèè èíôîðìàñèéà áàõûìûíäàí
ãèéìÿòëèäèð.
Ñàëíàìÿ îüóçíàìÿëÿðèíèí ýåíèø øÿ-
êèëäÿ éàðàíìàñû Èñëàì äöíéàñûíäà îüóç-
ëàðûí (Ãÿçíÿâèëÿðèí, Ñÿëúóãëàðûí, Õà-
ðÿçìøàùëàðûí), ùÿì÷èíèí êàðëóãëàðûí
(Ãàðàõàíèëÿð), ãûï÷àãëàðûí (Ìèñèð ìÿì-
ëöê äþâëÿòè) ùàêèì ìþâãåéÿ ÷ûõìàñû èëÿ
áàüëûäûð. Õ éöçèëëèêäÿí ñîíðà òöðê ìö-
ñÿëìàí äþâëÿòëÿðè Èñëàì äöíéàñûíäà éå-
ýàíÿ ùåýåìîí ìèëëÿò èäè. Òöðêëÿðèí Ìè-
ñèð äÿ äàõèë îëìàãëà ×èí ñÿääèíÿ ãÿäÿð
ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ äþâëÿò ãóðìàëàðû îíëà-
ðûí òàðèõèíÿ îëàí ìàðàüû äàùà äà àðòûðäû.
IX-Õ éöçèëëèéèí ÿðÿá òàðèõ÷èëÿðèíèí òöðê-
ëÿð ùàããûíäà âåðäèêëÿðè ìÿëóìàòëàð
Îüóç òàðèõè èëÿ äàùà äà çÿíýèíëÿøäè.
Ãàðäèçèíèí “Çåéíàë-ÿõáàð”, “ßáöëôÿçë
Áåéùÿãèíèí “Òàðèõè-Áåéùÿãè” âÿ ìöÿë-
ëèôè ìÿëóì îëìàéàí “Ìÿúìÿöë-òÿâàðèõ
âÿë ãèñàñ” ÿñÿðëÿðè áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
ÕII ÿñðäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ éàçûëàí
òàðèõè ÿñÿðëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, Êàøàíèíèí,
Èñôàùàíèíèí, ÿë-Áóíäàðèíèí, Íèøàïóðèíèí
“Ñÿëúóãíàìÿ”, Ðàâÿíäèíèí “Ðàùÿò öñ-
ñóðóð âÿ àéÿò öñ-ñöðóð” ÿñÿðëÿðèíäÿ ñÿë-
úóãëàðûí ìÿíøÿéè, äþâëÿò ãóðìàëàðû,
èäàðÿåòìÿ ñèñòåìëÿðè âÿ ñ. ýåíèø òÿñâèð
åäèëäè. Ùÿì÷èíèí ÕIII-XV ÿñðèí òàðèõ
êèòàáëàðûíäà äà Ðóì, Øàì, Èðàí ñÿëúóã-
ëàðû ùàããûíäà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðèë-
ìèøäèð. Àíúàã ñàëíàìÿ îüóçíàìÿëÿðè
êëàññèê ôîðìàäà ÕIV éöçèëëèêäÿí Ðÿøè-
äÿääèíèí ÿñÿðè èëÿ áàøëàéûð.
Ñàéû èéèðìèäÿí ÷îõ îëàí ñàëíà-
ìÿëÿðäÿ îüóçëàðûí ìèôîëîýèéàñû, ñþç ñÿ-
íÿòè, òàðèõè, Íóù îüëó Éàôÿñÿ áàüëàíàí
øÿúÿðÿëÿðè âåðèëìèøäèð. Òàðèõè-õðîíîëîæè
ìöñÿëìàí îüóçíàìÿëÿðèíäÿí ÿí ìÿø-
ùóðëàðû Ô.Ðÿøèäÿääèíèí “Îüóçíàìÿ”ñè
(ÕIV), Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí “Òÿâàðèõè àëè-
Ñÿëúóã” (ÕV), Ìàùìóäîüëó Ùÿñÿí
Áàéàòëûíûí “Úàìè úÿì-àéèí” (XV),
ßáóáÿêð Òåùðàíèíèí “Êèòàáè-Äèéàðáÿê-
ðèééÿ” (ÕV), ßíâÿðèíèí “Äöñòóðíàìÿ”
(ÕV), Ìèðõîíäóí “Ðþâçÿòöñ-ñÿôà”
(ÕV), Õàíäÿìèðèí “Õöëàñÿò ÿë-ÿõáàð”
(ÕVI), Îñìàí Áàéáóðòëóíóí “Òàðèõè-
úÿäèä ìèðÿòöë-úàùàí” (ÕVI), Ùàôèç
Òàíûø Áóõàðèíèí “Øÿðÿôíàìåéè-øàùè”
(XVI), Ñàëûð Áàáàíûí “Îüóçíàìÿ”
(ÕVI), ßáöë Ãàçè Áàùàäûð õàíûí “Øÿúÿ-
ðåéè-òÿðàêèìÿ” (ÕVII), Øÿêàðèì Õó-
äàéáåðäèîüëóíóí “Òöðêëÿðèí, ãàçàõ-
ëàðûí, ãûðüûçëàðûí âÿ õàí ñöëàëÿñèíèí øÿ-
úÿðÿñè” (ÕIÕ) ÿñÿðëÿðèäèð. Áó îüóç-
íàìÿëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, ùàìûñû åéíè
ìèôîëîæè øÿúÿðÿ, åéíè òàðèõè ùàäèñÿëÿð,
257
òÿãðèáÿí åéíè îüóç ùþêìäàðëàðû ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàò âåðèð.
Òàðèõè-õðîíîëîæè îüóçíàìÿëÿðèí,
õöñóñÿí ÕV éöçèëëèêäÿ ýåíèø âöñÿò àë-
ìàñû îüóç÷óëóã, éàõóä äà òÿðÿêÿ-
ìÿ÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí ýöúëÿíìÿñè èëÿ
áàüëûäûð. Áó ùÿðÿêàò èëê þíúÿ Åëõàíèëÿð
äþâëÿòèíäÿ áàøëàéûá, ñîíðàäàí áöòöí
òöðê ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðèíÿ êå÷äè. Îñ-
ìàíëûëàðûí, àüãîéóíëóëàðûí, ãàðàãîéóí-
ëóëàðûí, Ãàðàìàí áÿéëÿðèíèí îüóç-
íàìÿëÿð éàçäûðìàñû, ñîéêþêëÿðèíè îüóç
õàíà áàüëàìàëàðû îüóç÷óëóã ùÿðÿêàòûíûí
òÿ’ñèð äàèðÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèð.
Îüóç÷óëóã áèð èäåéà êèìè éàçûëû
ÿäÿáèééàòà äà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðäè.
Òöðêìÿí øàèðëÿðè Äàíà Àòà, éàõóä Èùñàí
Øåéõ (ÕVI) âÿ ßíäÿëèá (ÕVIII) Îüóç-
íàìÿ éàçìàãëà áó ìþâçóíó êëàññèê
ÿäÿáèééàòà ýÿòèðäèëÿð. ßäÿáè Îüóç-
íàìÿëÿð äàñòàíäà ñàëíàìÿíèí ãîâøà-
üûíäà éàðàíäûüûíäàí ìèôèê ùåêàéÿòëÿðëÿ
Èñëàì åëåìåíòëÿðèíè ñèíòåç øÿêëèíäÿ
òÿãäèì åäèð.
Îüóçíàìÿ ìîòèâëÿðèíÿ êëàññèê
éàçûëû ÿäÿáèééàòäà, õöñóñÿí Íèçàìè
Ýÿíúÿâèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ, Ôèðäîâñèíèí
“Øàùíàìÿ”ñèíäÿ, ùÿì÷èíèí “Ìàíàñ”,
“Àëïàìûø”, “Êîðîüëó”, “Éóñóï âÿ
ßùìÿä” äàñòàíëàðûíäà, ãàãàóç, äîáðóúà
òàòàðëàðûíûí äàñòàíëàðûíäà, Àçÿðáàéúàí,
Àíàäîëó, Îðòà Àñèéà íàüûëëàðûíäà, àéðû-
àéðû øåèð ïàð÷àëàðûíäà, ìèôîëîæè ðÿâàéÿò-
ëÿðäÿ, õàë÷à÷ûëûãäà, ìèíèàòöð ñÿíÿòèíäÿ
ðàñò ýÿëìÿê îëóð.
Îüóçíàìÿëÿð ÷îõæàíðëû, ÷îõ÷åøèäëè
ìÿòí êèìè âàùèä ìèôîïîåòèê èíôîðìà-
ñèéàíû éàøàäûð. Ìÿòí íþâöíöí äÿéèø-
ìÿñè (ÿäÿáè, òàðèõè, éàçûëû, òÿñâèðè âÿ ñ.)
ùå÷ äÿ åòíèê øöóðóí éàääàø ôóíêñèéàñûíû
àðõà ïëàíà êå÷èðìèð. Åòíèê-òàðèõè éàääàø
îüóçíàìÿëÿðäÿ êîäëàøäûüûíäàí äèë,
òÿãäèì, æàíð, ìÿðùÿëÿ ôÿðãëÿðèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàã ÿçÿëè, ÿáÿäè ùÿìèøÿéàøàð
ìèññèéàñûíû ãîðóéà áèëèá.
“ÎÜÓÇÍÀÌß”-1 (Àòàëàð ñþçö âÿ
ìÿñÿëëÿð) – îüóç ùèêìÿòëÿðèíè, îáðàçëû
äåéèìëÿðèíè è÷èíÿ àëàí àòàëàð ñþçö âÿ
çÿðáè-ìÿñÿëëÿðäÿí èáàðÿò òîïëóëàð.
Åëìè-ìÿäÿíè äÿéÿðèíèí áþéöê-
ëöéöíÿ, áÿäèè-åñòåòèê éþíöíÿ, ôÿëñÿôè
ñèãëÿòèíÿ ýþðÿ ñå÷èëÿí îüóç àòàëàð ñþç-
ëÿðè, ìÿñÿëëÿðè âÿ ùèêìÿòëè êÿëàìëàðû
áèçÿ ãÿäÿð “Îüóçíàìÿ” àäû èëÿ èêè ÿë-
éàçìàñû øÿêëèíäÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð. Áóí-
ëàðäàí áèðè Áåðëèí êèòàáõàíàñûíäà ñàõ-
ëàíûëàí ÕV-XVI éöçèëëèêëÿðÿ àèä åäèëÿí
ÿëéàçìàäûð. “Ùàçèùè-ð-ðèñàëÿòè-ìèí êÿ-
ëèìàòè Îüóçíàìÿ ÿë-ìÿøùóð áè-àòàëàð
ñþçö” àäëàíàí áó ÿëéàçìàíûí 400 àòàëàð
ñþçöíö èëê äÿôÿ àëìàí øÿðãøöíàñû Ô.ôîí
Äèòñ 1889 èëäÿ íÿøð åòäèðìèøäèð. Ñîíðà-
äàí Äèòñ íÿøðèíäÿí Î.Ø.Ýþêéàé, À.Áèí-
éàçàð âÿ á. àëèìëÿð äÿ éàðàðëàíìûø, îíó
åéíè èëÿ éåíèäÿí þç êèòàáëàðûíäà íÿøð
åòìèøëÿð.
Èêèíúè ÿëéàçìà Ñ.Ïåòåðáóðã Øÿðãøö-
íàñëûã Èíñòèòóòóíóí ÿëéàçìàëàð ôîíäóí-
äà ñàõëàíûëàí âÿ áèðèíúè âÿðÿãè “Ùàçà
êèòàáè-Îüóçíàìÿ” àäëàíàí “Ìÿúìÿöë-
ÿìñàëè-Ìÿùÿììÿäÿëè”äèð. Áó ÿëéàçìà
ÕVI-XVII éöçèëëèêëÿðÿ àèä åäèëèð âÿ
ùÿúìúÿ áþéöêäöð. Î, åëì àëÿìèíÿ ÕIÕ
ÿñðäÿí ìÿëóì îëñà äà, òàì øÿêèëäÿ èëê
äÿôÿ 1987 èëäÿ Áàêûäà Ñ.ßëèçàäÿ òÿðÿ-
ôèíäÿí ýåíèø þí ñþçö èëÿ áèðëèêäÿ íÿøð
îëóíìóøäóð. ßëéàçìàäàêû ïàðåìèê
âàùèäëÿðèí ñàéû 2000-ÿ éàõûíäûð.
Ùÿð èêè ÿëéàçìà, î úöìëÿäÿí äÿ
Îüóç àòàëàð ñþçöíö áàøãà àäëàð àëòûíäà
þçöíäÿ ãîðóéàí òîïëóëàð èíäèéÿ ãÿäÿð
ìöàñèð ïàðåìèîëîýèéàíûí òÿëÿáëÿðè,
ùÿì÷èíèí åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìäÿ ïàðå-
ìèîëîæè âàùèäëÿðèí éåðè, ðîëó áàõûìûíäàí
àðàøäûðûëìàìûøäûð. Éûüúàì ïàðåìèê âà-
ùèäëÿðäÿí èáàðÿò îëàí Îüóç àòàëàð ñþç-
ëÿðè, àëãûøëàðû, ìÿñÿëëÿðè áó èêè “Îüóçíà-
ìÿ” àäëû ÿëéàçìàäàí áàøãà, ÕIII éöçèë-
ëèêäÿí öçö áÿðè òÿãðèáÿí 140 ìÿíáÿäÿ
258
ýåíèø âÿ éà ãûñà øÿêèëäÿ òîïëàíìûøäûð.
Áó ôàêò àòàëàð ñþçëÿðèíèí òöðêëÿð àðàñûíäà
ýåíèø éàéûëäûüûíû ñöáóò åäèð. Ùÿì÷èíèí
îüóç àòàëàð ñþçëÿðèíäÿí òöðêúÿ, ùÿòòà
ôàðñúà éàçàí øàèðëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè
þç ÿñÿðëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.
Äèòñ íÿøðèíäÿ òÿêúÿ àòàëàð ñþçëÿðè
âÿ ìÿñÿëëÿð äåéèë, ùèêìÿòëè êÿëàìëàð,
íÿñèùÿòàìèç äåéèìëÿð, àëãûø-äóàëàð,
åòèê-ÿõëàãè ôèêèðëÿð, áèð ñþçëÿ, åòíèê-ìÿ-
äÿíè ñèñòåìèí áöòöí ñôåðàñûíû ÿùàòÿ åäÿ
áèëÿúÿê èäèîìëàð âåðèëìèøäèð. Îüóç Àòà-
éà, Äÿäÿ Ãîðãóäà àèä åäèëÿí ôèêèðëÿðëÿ
éàíàøû, îðàäà ÷îõñàéëû ïàðåìèê âàùèäëÿð
äÿ âàðäûð. Áó ïàðåìèê âàùèäëÿðäÿí 75-è
Äÿäÿ Ãîðãóäà àèääèð êè, îíëàðäàí áèð
÷îõóíà ÊÄÃ-äÿ ðàñò ýÿëèðèê. Äÿäÿ
Ãîðãóäà àèä åäèëÿí ùèêìÿòëè ñþçëÿðäÿí
áèð ÷îõó Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðèíäÿ, ùÿì÷èíèí
“ßìñàëè òöðêàíÿ” êèòàáûíäà äà òÿêðàð-
ëàíûð. Ìÿñÿëÿí, “Àëëàù-Àëëàù äèìÿéèí-
úÿ èøëÿð îíìàç” êèìè àòàëàð ñþçö. Àòàëàð
ñþçöíÿ âåðèëÿí òàðèõè îüóç òÿðèôè ùÿð èêè
“Îüóçíàìÿ”äÿ úöçè ôÿðãëÿ åéíèäèð:
“Àòàëàðûí ñþçö Ãóðàíà ýèðìÿç. Îò
Ãóðàí éàíûíúà éàëàí éàëûí éàëûøûð.
Àòàëàð ñþçöí òóòìàéàí éàáàíà àòûëóð,
àõèðÿòäÿ òàìó ÿùëèíÿ êàòûëóð”; ùÿð èêè
òîïëóíóí, ùÿì÷èíèí “ßìñàëè òöðêàíÿ”
âÿ ÊÄÃ ìöãÿääèìÿñèíäÿ âåðèëÿí
àòàëàð ñþçëÿðèíèí ìöãàéèñÿñè ýþñòÿðèð êè,
ïàðåìèê âàùèäëÿðäÿêè ãàéÿ, ìÿçìóí
ÿñàñÿí äÿéèøìÿç ãàëìûøäûð. Áó, òöðê
ìÿäÿíèééÿòèíèí ñòàáèëëèéè âÿ àòàëàð
ñþçëÿðèíèí êîíñåðâàòèâëèéè èëÿ áàüëûäûð.
Àíúàã ïàðåìèê âàùèäëÿðäÿ äèë-öñëóá
ôÿðãëÿðè äÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð êè, áó äà
òàðèõè-ëèíãâèñòèê èíêèøàôëà, ìÿäÿíèééÿò
÷åâðÿñèíèí äÿéèøìÿñè èëÿ áàüëûäûð.
Éûüúàìëûüûíà, îáðàçëûëûüûíà, ôèêðèí
òóòóì ñèãëÿòèíÿ, ôÿëñÿôÿ äÿðèíëèéèíÿ, øå-
ðèééÿòèíÿ, íÿùàéÿò, òÿúðöáè-ïðàêòèê
ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ Îüóç ïàðåìèéàëàðû
áàáàëàðûìûçûí ìèí èëëÿð áîéó éàøàòäûüû
âÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ãîðóéóá ñàõëàäûüû
ìöäðèêëèê õÿçèíÿñèäèð. Áóíà ýþðÿäèð êè,
áó ñþçëÿð òöðêëÿðèí ìöãÿääÿñ ñàéäûã-
ëàðû, øÿðÿôèíÿ ãóðáàíëàð âåðäèéè àòàëàðûí
àäû èëÿ áàüëàíìûøäûð. Îüóç äöíéàñûíäà
áó àòàëàðûí òèïèêëÿøìèø, öìóìèëÿøìèø
ìöäðèêëèê ñèìâîëó Ãîðãóä Àòàäûð êè, áèð
÷îõ ùèêìÿòëè êÿëàìëàð îíóí àäû èëÿ
áàøëàéûá, îíóí àäû èëÿ ãóðòàðûð. Ãîðãóä
Àòàíûí âÿ îíóí êèìè àòàëàðûí áó èáðÿò
äÿðñè òàðèõèí êÿøìÿêåøëè ñûíàãëàðûíäàí
÷ûõìûø, ñûíàíäûãúà äöçëöéöíÿ, íÿòèúÿ-
ñèíÿ äàùà äà èíàíûëìûøäûð. Òÿáèè êè, ùÿð
èêè òîïëóäà âåðèëÿí ùèêìÿòëè ñþçëÿðèí,
àòàëàð ñþçöíöí ùþêì êèìè ñÿñëÿíìÿñè
ìöøàùèäÿ îëóíóð. ×öíêè àòàëàð ñþçëÿðè
ìöãÿääÿñ Ãóðàíà ýèðìÿñÿ äÿ, îíóí
éàíûíúà ýåäèð âÿ ìöãÿääÿñ êèòàáûí
àéÿëÿðè ãÿäÿð ïîçóëìàçäûð. Àòàëàð ñþ-
çöíäÿêè òàáóëàðûí ïîçóëìàñû åòíîñóí
ìÿùâè, ôÿðäèí úÿùÿííÿì ÿùëèíÿ
ãàòûëìàñûäûð.
Íÿ éàõøûäûð, íÿ ïèñäèð, íÿ îëàð, íÿ
îëìàç ïðèíñèïè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø Îüóç
àòàëàð ñþçö øöáùÿäÿí, ýöìàíäàí, ñóàë-
äàí óçàãäûð. Àòàëàð ñþçëÿðèíèí ùþêì
êèìè ñÿñëÿíìÿñèíè øÿðòëÿíäèðÿí ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí áèðè äÿ îðàäàêû ñþçëÿðèí òÿñèð
ýöúöíÿ, åìîñèîíàëëûüûíà, àõûúûëûüûíà,
ëàêîíèçìèíÿ úèääè ôèêèð âåðèëìÿñè èëÿ äÿ
áàüëûäûð. Îðàäàêû ñþç âÿ úöìëÿëÿð åëÿ
ñå÷èëìèø, åëÿ ñûðàëàíìûøäûð êè, îíëàðû äÿ-
éèøìÿê, ÿâÿçëÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèð.
Åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèí áó öìóìèëÿø-
ìèø ïàðåìèê âàùèäëÿðè äèë÷èëèê áàõûìûí-
äàí îëäóãúà äîëüóí îëóá, äÿðèí ìÿíàéà,
çÿíýèí ñåìàíòèê éöêÿ ìàëèêäèð.
Îüóç àòàëàð ñþçëÿðè âÿ çÿðáè-ìÿ-
ñÿëëÿðèíèí éàääà ãàëàíëûüû âÿ ëàêî-
íèêëèéè, òÿñèð ýöúö âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ
äàèðÿñè ïàðåìèê âàùèäëÿðèí ïîåòèê àðõè-
òåêòîíèêàñûíäà ïàðàëåëèçìèí, àëëèòåðà-
ñèéàíûí, àññîíàíñ ãàôèéÿëÿðèí äóðìàñû
èëÿ èçàù åäèëìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, “Áÿýëÿ-
259
ðèëÿ óðóøàíûí áàøû èëÿ ìàëû éèòÿð, Äàíûø
äàíèøìÿíäëÿðèëÿ àòûøàíûí äèëè èëÿ èìàíû
éèòÿð”, éàõóä “Àôòàí îëñóí, îôòàí
îëñóí”, “Òîãóç ãàôòàí, áèð êöðê, òîãóç
øÿðëö áèð òöðê” âÿ ñ. Áó àòàëàð ñþçëÿðèíäÿ
áèð-èêè ñþçäÿí òóòìóø, áèð íå÷ÿ úöì-
ëÿäÿí èáàðÿò ïàðåìèê âàùèäëÿð äÿ âàðäûð.
Ãàôèéÿëè èêè âÿ ö÷ ìèñðàäàí èáàðÿò àòàëàð
ñþçëÿðèíÿ äÿ ðàñò ýÿëèðèê.
Îüóç àòàëàð ñþçëÿðèíèí äèëèíäÿ
ÿðÿá-ôàðñ ñþçëÿðè âÿ òÿðêèáëÿðè éîõ äÿ-
ðÿúÿñèíäÿäèð. Áÿçè ñþçëÿð ÕI-XIII éö-
çèëëèêëÿðèí úàíëû äàíûøûã äèëèíè ÿêñ åòäèð-
äèéèíäÿí äèë÷èëèê áàõûìûíäàí ãèé-
ìÿòëèäèð. Ôîëêëîðøöíàñëûã áàõûìûíäàí
áÿäèè-åñòåòèê ôèêðèí éàðàíìàñû, ãàôèéÿëè
íÿñðèí èíêèøàô òàðèõè, òàðèõè-ìèôîëîæè
èíôîðìàñèéàíûí áîëëóüó àòàëàð ñþçëÿðèíèí
äÿéÿðèíè áèð äàùà àðòûðûð.
“ÎÜÓÇÍÀÌß”-2 (Äàíà Àòà) –
Ùåúà âÿçíèíäÿ éàçûëìûø èëê ÿäÿáè ÿñÿð.
Òöðêìÿí þâëèéà òàéôàëàðûíäàí ìöúÿâèð-
ëÿðèí ÿúäàäû ùåñàá åäèëÿí Äàíà Àòà
Èùñàí Øåéõ ÕV éöçèëëèéèí èêèíúè éàðûñû
èëÿ ÕVI éöçèëëèéèí áàøëàðûíäà éàøàìûø-
äûð. Î, ñóôè øåéõè îëóá éàçäûüû ùèêìÿò-
ëÿðè èëÿ ìÿøùóð èäè. Äàíà Àòàíûí òÿðèãÿò
ñèëñèëÿñè ßùìÿä Éÿñÿâèéÿ áàüëàíûð.
Éÿñÿâè øåéõèíèí Îüóçíàìÿ éàçìàñû áèð
äàùà ýþñòÿðèð êè, õàëã ñóôèëÿðè òÿðèãÿòëÿ-
ðèíè éàéìàã ö÷öí îüóçëàðûí ìöãÿääÿñ
ñàéäûüû Îüóç õàí ÿùâàëàòûíäàí äà
èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Îüóçíàìÿ ìöÿëëèôè
Äàíà Àòà ùàããûíäà ùÿëÿëèê äÿãèã
ìÿëóìàò éîõäóð. Îíóí 1608 èëäÿ âÿôàò
åòäèéèíè äåéÿíëÿð äÿ âàð.
Äàíà Àòàíûí îüóçíàìÿñèíèí ÿëéàç-
ìà íöñõÿñè Ñ.Ïåòåðáóðã Øÿðãøöíàñëûã
Èíñòèòóòóíäà ñàõëàíûëûð. ßëéàçìàíûí
òÿñâèðèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, 1821 èëäÿ
îíóí öçö Ìîëëà Ãóðáàíýÿëäè àäëû áèð
êàòèá òÿðÿôèíäÿí êþ÷öðöëìöøäöð. Îüóç-
íàìÿ ùåúàäà ãîøìà âÿ ýÿðàéëû ôîðìà-
ñûíäà éàçûëìûø èëê ÿñÿðäèð. Áóðàäà áàøãà
îüóçíàìÿäÿ ðàñò ýÿëèíìÿéÿí ìÿëó-
ìàòëàð äà âàðäûð. Äàíà Àòà Îüóçó ìö-
ñÿëìàí âÿëèñè êèìè þéäöêäÿí ñîíðà îíó,
øÿúÿðÿñèíè âåðèð. Áóíäàí ñîíðà Îüóç
õàíûí àëäûüû éåðëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàò
âåðèð. Îüóç õàíûí àëäûüû þëêÿëÿð è÷èíäÿ
Äàíà Àòà Ãàðà Êèòàéûí, Òèáåòèí, Òàúèêèí
àäëàðûíû ÷ÿêèð. Òàúèê åòíîíèì éîõ,
Ùèíäèñòàíëà ×èí àðàñûíäà éåðëÿøÿí þëêÿ
àäûäûð. Ùÿòòà Äàíà Àòàäàí 100 èë ñîíðà
Îüóçíàìÿ éàçàí ßáöë Ãàçèäÿ äÿ òàúèê
àäû éîõäóð. Áàøãà îüóçíàìÿëÿðäÿ óé-
üóí ýÿëìÿéÿí éåðëÿð áó Îüóçíàìÿäÿ
÷îõäóð. Áó äà Äàíà Àòàíûí éàçûëû ãàé-
íàãëàðäàí äàùà ÷îõ øèôàùè ìÿíáÿëÿðÿ
ÿñàñëàíäûüûíû ýþñòÿðèð.
Ñòðóêòóðó, éàçû òÿðçè èëÿ îðèæèíàë ÿñÿð
òÿñèðè áàüûøëàéàí Äàíà Àòà Îüóçíàìÿñè
èëÿ òöðêìÿí ÿäÿáèééàòûíäà Îüóçíàìÿ
ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà éàçûëû äàñòàíëàð
éàçìàã ÿíÿíÿ øÿêëèíè àëäû. Ùÿì äÿ áó
Îüóçíàìÿäÿ “Îüóç êàüàí” âÿ ÊÄÃ
èëÿ ñÿñëÿøÿí éåðëÿð ÷îõäóð. Áó äà Îüóç-
íàìÿëÿðèí ùÿëÿ ÕVI-XVII éöçèëëèêëÿðäÿ
äàñòàí, ðÿâàéÿò, íàüûë ôîðìàëàðûíäà õàëã
àðàñûíäà éàøàäûüûíû òÿñäèã åäèð.
“ÎÜÓÇÍÀÌß”-3 (ßíäÿëèá) – ÕVIII
éöçèëëèéèí ÿäÿáè äàñòàíû. Áó Îüóçíàìÿ
Äàíà Àòàíûí ÿñÿðèíäÿí ñîíðà èêèíúè íö-
ìóíÿäèð êè, øåèðëÿ éàçûëûá. Íóðìö-
ùÿììÿä ßíäÿëèá ÕVIII ÿñð òöðêìÿí
ÿäÿáèééàòûíûí áþéöê øàèðëÿðèíäÿíäèð.
Îíóí òÿãðèáÿí 1660-1665 èëëÿðäÿ
äîüóëäóüó ýöìàí åäèëèð. Äþâðöíöí
áöòöí åëìëÿðèíè êàìèë áèëäèéèíÿ ýþðÿ,
îíà óñòàä òÿõÿëëöñö âåðèëìèø, ùÿòòà áèð
÷îõ ÿñÿðëÿðèíÿ ñîíðàêû øàèðëÿð íÿçèðÿ,
òÿõìèñ äÿ éàçìûøëàð. ßíäÿëèáèí éàðà-
äûúûëûüûíäà áàøëûúà éåðè ÿðóç âÿçíèíäÿ
éàçäûüû øåèðëÿðè, ãÿçÿëëÿðè òóòóð. Áóíà
áàõìàéàðàã øàèð ùåúàäà äà áèð ÷îõ ñÿíÿò
íöìóíÿëÿðè éàðàòìûøäûð.
ßíäÿëèá Íóðìöùÿììÿäèí îüóç-
íàìÿ ÿñÿðè ùÿúìúÿ áþéöê îëìàñà äà,
260
äÿéÿðèíÿ ýþðÿ ÷îõ ãèéìÿòëèäèð. Ö÷ ìèí
èëëèê òàðèõè îëàí Îüóç õàí âÿ îíóí
þâëàäëàðûíûí ÿùâàëàòûíû øàèð áþéöê ðóù
éöêñÿêëèéè èëÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Áó
îüóçíàìÿíèí ãèéìÿòëè úÿùÿòëÿðèíäÿí
áèðè äÿ îíóí èëê äÿôÿ îëàðàã 24 ùÿðôëè
Îüóç ÿëèôáàñûíäàí õÿáÿð âåðìÿñèäèð.
ßíäÿëèáÿ ýþðÿ, áó ÿëèôáà äàìüàëàð
ÿñàñûíäà òÿðòèá åäèëìèøäè. Áåëÿ áèð
ìÿëóìàòà ùå÷ áèð ãàéíàãäà ðàñò ýÿëèí-
ìÿäèéèíäÿí ýöìàí åòìÿê îëàð êè, øàèð
24 îüóç áîéóíóí äàìüàñûíäàí äàíûøûð,
áó äàìüàëàðû ÿëèôáà êèìè ãÿëÿìÿ âåðèð.
Àíúàã áÿëëè îëäóüó êèìè, îüóç áîé-
ëàðûíûí äàìüàñû àç îëìóøäóð, éÿíè áèð
íå÷ÿ îüóç áîéóíóí áèð äàìüàñû
îëìóøäóð.
ßíäÿëèáèí Îüóçíàìÿ éàçìàã ôèêðè
ìÿùç áó ìþâçóíóí òÿêúÿ òöðêìÿíëÿð
âÿ á. êþ÷ÿðè òöðê òàéôàëàðû àðàñûíäà ìÿø-
ùóð îëìàñû äåéèë, ùÿì äÿ îíóí þç õàëãû
ãàðøûñûíäà ìÿíÿâè áîðúóäóð. Áóíó øàèð
îüóçíàìÿíèí èëê ìèñðàëàðûíäàí áèëäèðèð:
Àíûíã âàêàëàðûí éàçìàêãà ãàéûì,
Áîëãàí áó Àíäàëûï àðçóâäà äàéûì.
Ýÿë, åéñÿì õÿâåñëè éîëóíãà òöíãöë,
Íåñèï îëñà, ìûðàäûíãà éåòèøãèë.
Îüóçíàìÿäÿ ßíäÿëèá èíñàíûí
éàðàíìàñûíäàí áàøëàéàðàã Îüóç õàíûí
ÿúäàäû Éàôÿñäÿí, îíóí îüëó Òöðêäÿí
äàíûøûð, þçöíöí ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðèíè à÷ûã-
ëàéûð. Áóðàäà î, ×èíýèç õàíûí, Ãûï÷àã
õàíûí äàñòàíëàðûíû äà ìÿùàðÿòëÿ âåðÿ
áèëìèøäèð. Áàøãà îüóçíàìÿëÿðäÿ Ãûï-
÷àã éàëíûç àä êèìè êå÷èðñÿ, ßíäÿëèáäÿ
áó äà ãÿùðÿìàíëàðäàí áèðè êèìè þéöëöð.
ßñàñÿí, Îüóç õàíûí ãÿùðÿìàíëûüûíäàí,
þëêÿëÿð ôÿòù åòìÿñèíäÿí ñþç à÷àí áó
äàñòàí 12 êè÷èê ùèññÿäÿí, éÿíè îí èêè
äàñòàíäàí èáàðÿòäèð. Áó èñÿ îíóí ÊÄÃ
äàñòàíëàðûíû éàõøû áèëäèéèíè âÿ ÿñêè
îüóçëàðûí ñàêðàë ðÿãÿìëÿðèíäÿí áèðè
îëàí 12-íè ñàõëàäûüûíû, 12 áþëýöñöíöí
îüóçëàðäà ýåíèø éàéûëäûüûíû ýþñòÿðèð.
Áóðàäà Îüóç õàíûí éöðöøëÿðè, Èò Áàðàê
âÿ Ãàðà Êèòàéëàðëà äþéöøö, îíóí þç
ñÿëòÿíÿòèíè éàé âÿ îõ òàïàí îüóëëàðû
àðàñûíäà áþëìÿñè âÿ íÿùàéÿò, Îüóç
õàíûí þëöìö ùèññÿëÿðè ÿêñ îëóíìóøäóð.
Îüóçíàìÿäÿ ßíäÿëèáèí òàðèõè éàõøû áèë-
äèéè àéäûíëàøûð. Î, ßúÿì äåäèéè Èðàíëû-
ëàðûí òàðèõèíè 4 éåðÿ áþëöð. Îüóçó Êÿéó-
ìÿðñèí îüëó Ùóøÿíýëÿ ìöàñèð ùåñàá
åäèð. Îüóçóí Ùóøÿíýëÿ âóðóøó âÿ áèðèí-
úèíèí ãÿëÿáÿñè éöêñÿê ïàôîñëà òÿðÿííöì
îëóíóð. Øàèðÿ ýþðÿ, Îüóç õàí Ùöøÿíýÿ
ãàëèá ýÿëÿíäÿí ñîíðà Áèñòàì, Äàøêÿíä,
Ñÿìÿðãÿíä, Áóõàðà, Êÿøìèð âÿ Íèë ñà-
ùèëëÿðèíè àëûá þç òîðïàüûíà ãàòûð. Êåøâÿðè
òöðêö òÿðèôëÿéèð, îíëàðûí äþéöø ãàáèëèé-
éÿòèíèí ÿâÿçñèç îëäóüóíó áèëäèðèð. Îüóç
õàíûí äöíéàíû òóòìàñûíû, òöðêëÿðäÿí
ùàìûíûí ãîðõìàñûíû øàèð áåëÿ éàçûð:
Òöðê àäû òóòóëãàíäàí úàõàíäà,
Õåìàäà êîðêû ýÿëãåé åðäè úàíäà.
Áàãàí úàéû óðóøñûç àëäû ðàãàéÿò,
Òàðàêêû òàïäû òöðê èëÿ áèãàéÿò.
Ùÿì Äàíà Àòàäà, ùÿì äÿ ßí-
äÿëèáäÿ òöðê òàðèõèíèí øàíëû ñÿùèôÿñè îëàí
Îüóç ôöòóùàòû èëÿ þéöíìÿê þçöíö ãà-
áàðûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Éàçû÷ûîüëó ßëè
Îüóçíàìÿñèíäÿ îëäóüó êèìè ßíäÿëèáèí
Îüóçíàìÿñèíäÿ äÿ Îüóç õàíûí îüóë-
ëàðûíà íÿñèùÿòè âåðèëìèøäèð. Îíóí áÿðà-
áÿðëèêëÿ, ÿäàëÿòëÿ, ùå÷ êèìÿ çöëì åòìÿ-
äÿí äöíéàíû àëäûüûíû îüóëëàðûíà áèëäèð-
ìÿñè Îüóçíàìÿäÿ Éàçû÷ûîüëó âàðèàí-
òûíû õàòûðëàäûð. ßäàëÿòèí ùþêìäàð ö÷öí
áèðèíúè øÿðò îëäóüóíó Îüóç õàí îüëàí-
ëàðûíà äþíÿ-äþíÿ âÿñèééÿò åäèð:
Àäûëäàí þçãÿ ìàêñàò õàêàíãà ëàéûê
Äåýèëäèð, ñèç òàêû áèëèíã, õàëàéûê.
ÊÄÃ-äÿ îëäóüó êèìè, ßíäÿëèá äÿ
ùÿð áèð äàñòàíû íÿñèùÿòëÿ òàìàìëàéûð.
ßýÿð áîéëàðûí ñîíóíäà Äÿäÿ Ãîðãóä
ýÿëèá áîé-áîéëàéûá, ñîé-ñîéëàéûá, îüóç
èýèäëÿðèíèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äàíûøûðñà,
261
ßíäÿëèá äÿ äöíéàíûí êå÷èúèëèéèíäÿí,
âÿôàñûçëûüûíäàí, þìðöí ãûñàëûüûíäàí,
ìÿí-ìÿí äåéÿí èýèäëÿðÿ áåëÿ àìàí
âåðìÿäèéèíäÿí äàíûøûð:
Ýÿë, åéñÿì Àíäûëûï, áîë ìåéãÿ ãàíà,
Òàêû òÿçÿ ñóõàí ýÿëòèð áÿéàíà.
Ãàðûï ÿõëè õÿìèøÿ ìåéãÿ òàëåá,
Úàùàíà ýÿëìÿäè õè÷ êèìñÿ ãàëèá.
ßíäÿëèáèí Îüóçíàìÿ ÿñÿðè ìÿñ-
íÿâè ôîðìàñûíäà éàçûëìûøäûð. Àíúàã
äàìüà ùàããûíäà îëàí ùèññÿ ùåúà âÿç-
íèíèí áåøëèê âÿ îíëóüóíäà éàçûëìûøäûð.
Äèëè ñàäÿ âÿ àíëàøûãëû, îáðàçëûäûð. Îðòà
Àñèéà òöðêúÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí
îüóç-ãûï÷àã åëåìåíòëÿðè áèðëèêäÿ èøëÿ-
äèëìèøäèð. Øöáùÿñèç, áó úàüàòàé ÿäÿáè
äèëèíèí òÿcèðè èëÿ èçàù åäèëìÿëèäèð.
“ÎÜÓÇÍÀÌß”-4 (Ðÿøèäÿääèí) –
Îüóçíàìÿëÿðèí Èñëàì âàðèàíòû, òàðèõè-
õðîíîëîæè ÿñÿð.
Áèçÿ ìÿëóì îëàí èëê éàçûëû, òàðèõè-
õðîíîëîæè Îüóçíàìÿ ìöÿëëèôè Ðÿøèäÿä-
äèí Ôÿçëóëëàù ßáöë Õåéð Ùÿìÿäàíè
1247 èëäÿ Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíäÿ àíàäàí
îëìóøäóð. Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèí þç
äþâðöíöí ýþðêÿìëè òàðèõ÷èñè, ùÿêèìè,
àëèìè âÿ äþâëÿò õàäèìè îëìóøäóð. Î,
ìÿøùóð Åëõàíè ùþêìäàðëàðûíäàí Ãàçàí
õàíûí âÿ îíóí îüëó Þëúàéòóíóí âÿçèðè
îëìóøäóð. Ðÿøèäÿääèí Åëõàíèëÿð äþâëÿ-
òèíäÿ êå÷èðèëÿí èñëàùàòëàðà êþìÿê åòìèø,
ùÿì÷èíèí Òÿáðèçäÿ Ðÿøèäèééÿ ìåìàðëûã
êîìïëåêñèíèí òèêèëìÿñèíÿ ðÿùáÿðëèê
åòìèøäèð.
Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíèí òèáá, ôÿëñÿôÿ,
ôèãù, òÿáèÿò åëìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ÷îõ-
ëó åëìè ÿñÿðëÿðè âàðäûð. Àíúàã î, áöòöí
äöíéàäà ìÿùç òàðèõ÷è êèìè òàíûíìûøäûð.
Îíóí òàðèõè ÿñÿðëÿðè Åëõàíèëÿð äþâëÿòèíèí,
îíà ãîíøó îëàí þëêÿëÿðèí ñèéàñè, èãòèñàäè,
ìÿäÿíè âÿ èúòèìàè òàðèõèíè þéðÿíìÿêäÿ
ÿâÿçåäèëìÿç ìÿíáÿäèð. Åëõàíè ùþêìäàðû
Þëúàéòóíóí þëöìöíäÿ ýöíàùëàíäûðûëàí
Ðÿøèäÿääèí 1318 èëäÿ Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ
åäàì åäèëìèøäèð.
ÕIII-ÕIV éöçèëëèêëÿðèí îüóç÷óëóã
ùÿðÿêàòû, ùÿì÷èíèí ñîñèàë-èãòèñàäè
âÿçèééÿò Åëõàíèëÿð äþâëÿòèíäÿ òöðê
øÿúÿðÿñèíÿ ìàðàüû äàùà äà àðòûðäû.
Ìîíãîë äèëèíè óíóäóá òöðêúÿ äàíûøàí,
þçëÿðèíè åéíè àòàíûí þâëàäëàðû ùåñàá
åäÿí Åëõàíè ñóëòàíëàðû þç ñîéêþêëÿðèíèí
ýåíèø òàðèõèíè éàçäûðìàã ãÿðàðûíà
ýÿëäèëÿð. Òÿáèè êè, òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ
îëäóüó êèìè, Åëõàíèëÿð äÿ ÿíÿíÿéÿ
ñþéêÿíÿí òàðèõ éàçäûðìàã èñòÿéèðäèëÿð.
Åëõàíè ùþêìäàðû Ìàùìóä Ãàçàí õàí
(1295-1304) áó èøè ñàðàéûí ùÿêèìè âÿ
âÿçèðè Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíÿ òàïøûðäû.
Áó èøÿ òÿãðèáÿí 1300, éàõóä 1301 èëäÿ
áàøëàéàí Ðÿøèäÿääèí ÷îõúèëäëè “Úàìè
ÿò-òÿâàðèõ” àäëû ÿñÿðèíè 1310 èëäÿ
òàìàìëàéûá Þëúàéòó õàíà (1304-1317)
òÿùâèë âåðäè.
“Úàìè ÿò-òÿâàðèõ” ÿñÿðèíèí áöòöí
ùèññÿëÿðè áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìàìûøäûð.
Áó ìöêÿììÿë òàðèõ ÿñÿðè ö÷ úèëääÿí
èáàðÿòäèð. Áèðèíúè úèëäÿ ýèðèø, òöðê âÿ
ìîíãîë òàéôàëàðûíûí ýåíåîëîýèéàñû
(øÿúÿðÿëÿðè) âÿ ×èíýèç õàíûí òàðèõè
äàõèëäèð. Èêèíúè úèëääÿ Óãåäåéäÿí
áàøëàéàí ìîíãîë õàíëàðûíûí òàðèõè
âåðèëìèøäèð. Ö÷öíúö úèëä Ùöëàêóíóí
ãóðäóüó Åëõàíèëÿð äþâëÿòèíèí òàðèõèíÿ
ùÿñð îëóíóá.
Åëì àëÿìèíäÿ Îüóçíàìÿ àäû èëÿ
òàíûíàí ùèññÿ ìÿùç áèðèíúè úèëääÿ
âåðèëìèøäèð.
Ðÿøèäÿääèíèí òàðèõè Íóù ïåéüÿì-
áÿðäÿí áàøëàéûá 1304 èëèí ùàäèñÿëÿðèíÿ
ãÿäÿð áþéöê áèð äþâðö ÿùàòÿ åäèð.
ßñÿðèí áèðèíúè úèëäè øèôàùè ìÿíáÿëÿðÿ
ÿñàñëàíäûüûíäàí åòíîãîíèê ìèôëÿðè,
ðÿâàéÿòëÿðè, äàñòàí åëåìåíòëÿðèíè òàðèõè
ùàäèñÿëÿðëÿ ÷óëüàøìûø øÿêèëäÿ òÿãäèì
åäèð. Îüóç äàñòàí åëåìåíòè îüóç øÿúÿ-
262
ðÿñèíäÿ, îüóç òàðèõè îüóç ÿôñàíÿëÿðèíäÿ
âåðèëäèéèíäÿí Ðÿøèäÿääèíèí Îüóçíà-
ìÿñè ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. ßñë
àäû “Îüóç, îíóí ñîéóíóí âÿ òöðê ñóë-
òàíëàðûíûí çèêðè” àäëàíäûðûëàí Îüóçíàìÿ
âàðèàíòûíäà Ðÿøèäÿääèí òöðê âÿ ìîíãîë
àüñàããàëëàðûíäàí åøèòäèéè ÿùâàëàòëàðû äà
ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû, îíóí
ÿëèíèí àëòûíäà éàçûëû ãàéíàãëàð äà
îëìóøäóð. Áó ãàéíàãëàðäàí áèð ãèñìè
òöðêúÿ îëìóøäóð. Áóíó Îüóçíàìÿíèí
ãàëìûø “òàú”, “êåíãÿø”, “éóðò”, “éóðò-
÷ó”, “éàéëàã”, “éàüû”, “èë” ñþçëÿðè,
ùÿì÷èíèí ìÿòíäÿ òöðêúÿ ýåòìèø øÿõñ âÿ
úîüðàôè àäëàð äà ñöáóò åäèð. Ùÿì äÿ Ðÿ-
øèäÿääèí îüóçíàìÿñèíäÿ åïèê ÿíÿíÿ-
äÿí ýÿëÿí ÷îõëó ìîòèâëÿð, êëèøåëÿð âàð-
äûð êè, áóíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ñîíðàêû
Îüóçíàìÿëÿðäÿ òÿêðàðëàíìûð. Äèýÿð òÿ-
ðÿôäÿí, îíóí áöòöí Îüóçíàìÿ íöñõÿ-
ëÿðèíäÿí éàðàðëàíäûüûíû äåìÿê äÿ îë-
ìàç. Áåëÿ êè, ÿä-Äÿâàäàðèíèí ùàããûíäà
ìÿëóìàò âåðäèéè Îüóçíàìÿäÿí Ðÿøè-
äÿääèíèí õÿáÿðè éîõ èìèø. Áóíó
àïàðûëàí òàðèõè-ôèëîëîæè ìöãàéèñÿëÿð äÿ
ýþñòÿðèð.
Ðÿøèäÿääèí þçöíäÿí ÿââÿëêè âÿ
ñîíðàêû òàðèõ÷èëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã òöðê-
ëÿðè Éàôÿñ (éàõóä Éàôÿò) îüëó Òöðêöí
íÿñëè êèìè éîõ, Îëúàé íÿñëè êèìè ãÿëÿìÿ
âåðèð. Îíóí Îüóçíàìÿñèíäÿ òöðêëÿð
Íóùóí îüëó Îëúàé õàíûí (Ðÿøèäÿääèíÿ
ýþðÿ òöðêëÿð Éàôÿñÿ Îëúàé äåéèðäèëÿð)
îüëó Äèá Éàâêó õàíûí äþðä îüëóíäàí
òþðÿéèáëÿð. ×îõ ãûñà îëàí áó ìèôîëîæè
øÿúÿðÿäÿ òöðêëÿðëÿ ìîíãîëëàðûí ìöø-
òÿðÿê áàáàëàðû îëàí Òàòàð âÿ Ìîíãîëà
ãÿäÿðêè ùþêìäàðëàðûíûí àäëàðû ÷ÿêèëèð.
Àíúàã îðòà ÿñð òàðèõ÷èëÿðè áó âÿ éà äèýÿð
ùàäèñÿíèí òÿñâèðèíäÿ, èçàùûíäà “Úàìè
ÿò-òÿâàðèõ”äÿí ùÿìèøÿ ìþòÿáÿð ìÿíáÿ
êèìè èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.
 ÐßØÈÄßÄÄÈÍß ÝÞÐß ÎÜÓÇ ÁÎÉËÀÐÛ
Áîéóí àäû Àíëàìû ßò ãèñìè Îíãîíó Äàìüàñû ¹
Ýöí õàí îüóëëàðû

Ñàü êàðû
Êàéû Ìþùêÿì Øàùèí 1
éàüðûí
Áàéàò Äþâëÿòëè âÿ íåìÿòè áîë -“- -“- 2
Àëêàðàâëû Ùàðà ýåòñÿ ùöíÿð ýþñòÿðèð -“- -“- 3
Êàðà Èâëè Ãàðà îòàãëû -“- -“- 4
ÁÎÇ ÎÊËÀÐ
Óëäóç õàí îüóëëàðû Àé õàí îüóëëàðû

Éàçûð ×îõ þëêÿéÿ ùàêèì Àøûüëó Ãàðòàë 5

Äþýåð Òîïëàíìàã ö÷öí -“- -“- 6
Þëêÿ àëìàã âÿ õàíëûã
Äîäóðüà -“- -“- 7
éàðàòìàã
Éàïàðëû -“- -“- 8
Úÿëä âÿ âÿùøè ùåéâàí
Àâøàð Ñàü óìàúà Äîâøàíúûë 9
îâóíà ùÿâÿñëè
Êûçûê Ãöââÿòëè, ãàíóíäà úèääè -“- -“- 10

Áåã-Äèëè Áþéöêëÿð êèìè ÿçèç -“- -“- 11

Êàðêûí ×îõ âÿ äîéóðàí àø -“- -“- 12
Äàèìà íåìÿòëÿ äîëó îëàí Ñîë êàðû
Áàéûíäûð Ñóíãóð 13
Ýþé õàí îüóëëàðû

éåð éàüðûí
Éàõøû âóðóøóð, èýèäëèê
Áå÷ÿíÿ -“- -“- 14
ýþñòÿðèð
×àâóëäóð Øÿðÿôëè, àä-ñàíëû -“- -“- 15
Ùàðäà äöøìÿí ýþðñÿ îðà-
×åáíè -“- -“- 16
äàúà âóðóøóð
Ùàðà ýåòñÿ ãûëûíú âÿ
Ñàëóð Óúàéëà Óú 17
Äàü õàí îüóëëàðû

÷îìàãëà èø ýþðöð
Ö× ÎÊËÀÐ

Åéìöð Ñîí äÿðÿúÿ éàõøû âÿ çÿíýèí -“- -“- 18

Àëà-Éóíòëó Ùåéâàíëàðû éàõøû -“- -“- 19
Äàèì éàõøû èøëÿðëÿ ìÿøüóë
Öðåýèð -“- -“- 20
îëàí

Éèãäèð Éàõøûëûã, áþéöêëöê, èýèäëèê Àøûüëó ×àêûð 21

Äÿíèç õàí îüóëëàðû

Ùÿð êÿñÿ ùþðìÿò ýþñòÿðèð

Áöýäöç -“- -“- 22
âÿ õèäìÿò åäèð

Éûâà Äÿðÿúÿñè ùàìûñûíäàí öñòöí -“- -“- 23

Êûíûê Ùàðäà îëñà ÿçèçäèð -“- -“- 24

263
 Îðõîí-Éåíèñåé êèòàáÿëÿðèíäÿ Ö÷
Îüóç, Àëòû Îüóç àäû èëÿ õàòûðëàíàí îüóç-
ëàðûí äàùà ãÿäèì âÿ íèñáÿòÿí äöçýöí òà-
ðèõèíè Ðÿøèäÿääèí âåðìèøäèð. Ðÿøèäÿääèí
îüóçëàðûí òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõìàëàðûíû,
äþâëÿò ãóðìàëàðûíû, áàøãà õàëãëàðà ìö-
íàñèáÿòèíè öìóìäöíéà òàðèõè êîíòåê-
ñòèíäÿ òÿãäèì åäèð. Î ùÿì÷èíèí øèôàùè âÿ
éàçûëû ãàéíàãëàðëà éàíàøû, “Îüóç êàüàí”
äàñòàíûíäàí äà õÿáÿðäàð îëìóøäóð. Áó-
íó Îüóç õàíûí ùÿðáè éöðöøëÿðè, éàé-îõ
ÿùâàëàòû, Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçíàìÿ-
ëÿðèíäÿ âåðèëÿí Áàéûíäûð, Ãàçàí, Ãîð-
ãóäëà áàüëû ÿùâàëàòëàð äà òÿñäèãëÿéèð.
“Úàìè ÿò-òÿâàðèõ” ÿñÿðèíäÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóä ãÿùðÿìàíëàðûíäàí òÿãðèáÿí îí áèðè-
íèí àäû ÷ÿêèëèð, áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ
óéüóí òàðèõè ùàäèñÿëÿð íÿãë îëóíóð.
Ðÿøèäÿääèí îüóçíàìÿñè ýèðèø âÿ îí
ñÿêêèç ôÿñëè ÿùàòÿ åäèð. Áóðàäà áèð ÷îõ
ÿôñàíÿâè, ìèôîëîæè ùàäèñÿëÿðëÿ éàíàøû,
ðåàë òàðèõ äÿ ÿêñ îëóíìóøäóð. Ìÿñÿëÿí,
áèðèíúè ôÿñèë “Îüóçóí àòàñû, ÿìèëÿðè, ãî-
ùóìëàðû âÿ éàõûíëàðû èëÿ äþéöøö, îíóí
äöøìÿíëÿðè öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñè” àäëàíûð
âÿ Îüóçóí Èñëàì äèíè óüðóíäà àòàñûíû
þëäöðìÿñè, òàéôàñûíû ìöñÿëìàí åò-
ìÿñèíäÿí äàíûøûëûð. Èêèíúè ôÿñèëäÿ àðòûã
Ñêèô-Ñàêà äþâðöíöí ìÿëóìàòëàðû ñàõëà-
íûëûá. Áóðàäà Èíàë Éàáãó çàìàíûíäàí
ãàáàãêû õàíëàð ùàããûíäà âåðèëÿí èíôîð-
ìàñèéà äà òàðèõè êþêÿ ìàëèêäèð. Îüóçóí
Þí Àñèéàíû àëûá þç éóðäóíà ãàòìàñû
ñàêàëàðûí å.ÿ. VII éöçèëëèêäÿêè Þí Àñèéà
ôöòóùàòûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð.
Îüóçíàìÿíèí Ðÿøèäÿääèí âàðèàíòûíäà
îüóçëàð ×èíäÿí, Ìàíúóðèéàäàí Ìèñèðÿ
ãÿäÿð áþéöê áèð ÿðàçèäÿ äþâëÿò ãóðàí
òàéôà êèìè òÿðèôëÿíèð. Åéíè çàìàíäà
òöðêëÿðèí å.ÿ. VII-V éöçèëëèêëÿðäÿ Ìîí-
ãîëóñòàíäà, Ãàôãàçäà, Äÿìàâÿíääÿ âÿ
Þí Àñèéàäà äþâëÿò ãóðìàëàðû òàðèõè
ñÿíÿäëÿðëÿ òÿñäèãëÿíèð.
Ðÿøèäÿääèíèí òàðèõèíäÿ åðàìûçûí V
éöçèëëèéèíäÿí Èðàíäà éàøàéàí áàéûí-
264
äûðëàð, Õ ÿñðäÿ ýÿëèá îíëàðà ãîøóëàí ñà-
ëîðëàð, õàëàúëàð âÿ îíëàðûí éåðäÿéèøìÿ-
ëÿðè ðåàë ùÿãèãÿòÿ óéüóí øÿêèëäÿ âåðèë-
ìèøäèð. Îüóçëàðûí ×èíëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè
äÿ òàðèõè ôàêòëàðëà òÿñáèò îëóíóð. Îüóç-
íàìÿäÿ Ùóí äþâðöíäÿêè òöðê ôöòóùàòû
äà Îüóç õàíûí àäûíà áàüëàíûð. Áóíóíëà
éàíàøû, îðòà ÷àüäà áàø âåðìèø òàðèõè
ùàäèñÿëÿð äÿ Îüóç õàíûí àäû èëÿ
áàüëàíûð. Ìÿñÿëÿí, Ñÿëúóãëàðûí õà÷
éöðöøöíöí ãàðøûñûíû àëìàëàðû, Àâðîïà
ìÿíàñûíäà èøëÿäèëÿí “ôèðÿíý”ëÿðÿ
ìöíàñèáÿò áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
Îüóçíàìÿíè òàðèõè ìÿíáÿ êèìè
þéðÿíÿí àëèìëÿðäÿí Å.Áëîøå, Â.Áàðòîëä,
À.Áåðíøòàì, Ç.Â.Òîüàí âÿ á. Ðÿøèäÿä-
äèíèí ðåàëëûãëà ÿôñàíÿíè, òàðèõëÿ ìèôîëî-
ýèéàíû ÷àðïàçëàøäûðäûüûíû ãåéä åäèðëÿð
âÿ äàùà ÷îõ òàðèõè ìÿãàìëàðà äèããÿò
âåðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ðÿøèäÿääèíèí âåðäè-
éè òàðèõè ìÿëóìàòëàð éóíàí, ðîìà, ÿðÿá,
ôàðñ âÿ ýöðúö äèëëè ìÿíáÿëÿðèí âåðäèéè
ìÿëóìàòëàðëà òóòóøäóðóëäóãäà ÷îõëó
öñò-öñòÿ äöøÿí éåðëÿð àøêàðëàíûð.
Ðÿøèäÿääèíèí “Úàìå ÿò-òÿâàðèõ”
ÿñÿðèíäÿ “Ãóðàí”äàí ýÿòèðèëìèø àéÿëÿð,
“Øàùíàìÿ”äÿí âåðèëìèø øåð ïàð÷àëàðû,
íÿùàéÿò, òÿùêèéÿ òÿðçè áó ÿñÿðè òàðèõè
ÿñÿðëÿ éàíàøû ôîëêëîð íöìóíÿñè êèìè äÿ
þéðÿíìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Äèëèíäÿêè îáðàç-
ëûëûã, ôàðñ íÿñðèíÿ õàñ óçóí÷óëóã äà
Îüóçíàìÿäÿ ùèññ îëóíóð.
Ôÿçëóëëàù Ðÿøèäÿääèíèí Èñòàíáóëäà
Òîïãàïû êèòàáõàíàñûíäà ñàõëàíûëàí
Îüóçíàìÿñèíäÿ ùÿð âÿðÿãäÿ 31 ñÿòèð
âåðèëìèøäèð. Áó ÿëéàçìà âÿ “Úàìå ÿò-
òÿâàðèõ” ÿñÿðèíèí áàøãà ÿëéàçìà íöñõÿ-
ëÿðè äÿôÿëÿðëÿ íÿøð îëóíìóø âÿ ìöõòÿëèô
àñïåêòëÿðäÿí òÿäãèãàòà úÿëá îëóíìóø-
äóð. Àíúàã áó ÿñÿðèí èëê òÿðúöìÿ÷èñè âÿ
íàøèðè ôðàíñûç øÿðãøöíàñû Ì.Êàòðåìåð-
äèð. Ìÿùç îíóí òÿðúöìÿñèíäÿí ñîíðà
òöðêëÿðÿ, õöñóñÿí äÿ îüóçëàðà ìàðàã
àðòìàüà áàøëàäû. Ñîíðàäàí “Úàìå ÿò-
òÿâàðèõ” ÿñÿðèíè È.Í.Áåðåçèí, Å.Áëîøå,
Ê.Úîí âÿ á. òÿðúöìÿ âÿ íÿøð åòìèøëÿð.
Áó ÿñÿð òàì øÿêèëäÿ 1946-1960 èëëÿðäÿ
íÿøð îëóíìóøäóð. Ðÿøèäÿääèíèí Îüóç-
íàìÿ ÿñÿðè èñÿ Òöðêèéÿäÿ Ç.Â.Òîüàíûí
òÿðúöìÿñèíäÿ âÿ òÿäãèãèíäÿ 1972 èëäÿ
÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Àçÿðáàéúàíäà Îüóç-
íàìÿ 1992 èëäÿ òÿðúöìÿ âÿ íÿøð åäèë-
ìèøäèð (Ð.Ì.Øöêöðîâàíûí òÿðúöìÿñè).
“ÎÜÓÇÍÀÌß”-5 (Ñàëûð Áàáà) –
òöðêúÿ éàçûëìûø Îüóçíàìÿñèíèí Èñëàì
âàðèàíòû. Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí Îüóçíàìÿ-
ñèíäÿí ñîíðà áèçÿ ìÿëóì îëàí ãàéíàã-
ëàðà ÿñàñÿí äåéÿ áèëÿðèê êè, Ñàëûð Áàáà
Ãóëàëûîüëó Õèðèäàðèíèí ÿñÿðè èêèíúè
Îüóçíàìÿäèð êè, îüóçëàðûí þçö òÿðÿ-
ôèíäÿí äîüìà äèëëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð.
ÕVI éöçèëëèéèí òöðêìÿí òàðèõ÷èñè Ñàëûð
Áàáà ùàããûíäà ÷îõ àç ìÿëóìàò ãàëìûø-
äûð. Îíóí îüóçíàìÿíè éàçàðêÿí àðòûã
îðòà éàøëàðäà îëäóüó, òöðêìÿíëÿðèí
øÿúÿðÿñèíè éàõøû áèëäèéè, äþâðöíöí åëì-
ëÿðèíè äÿðèíäÿí ìÿíèìñÿäèéè âÿ éàçûëû
îüóçíàìÿëÿðëÿ òàíûø îëäóüó þç ÿñÿ-
ðèíäÿí àéäûíëàøûð. Ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíè
áèëñÿ äÿ, Ñàëûð Áàáà äîüìà äèëèíäÿ
Îüóçíàìÿ éàçìàã èñòÿìèøäèð.
Ñàëûð Áàáàíûí ÿñÿðè “Îüóç òàðèõè”
àäëàíûð. Áó ÿñÿðèíè î, Àøãàáàäûí éàõûí-
ëûüûíäà îëàí äîüìà øÿùÿðè Íóñàéäà
éàçìûøäûð. Þçö äÿ ñàëóð áîéóíäàí îëäó-
üó ö÷öí õàëãûí àðàñûíäà éàøàéàí ðÿâà-
éÿòëÿðè, àòàëàð ñþçëÿðèíè, Îüóç äàñòàí-
ëàðûíû éàõøû áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ñàëûð
Áàáàíûí Îüóçíàìÿñè ãàëàí îüóçíàìÿ-
ëÿðäÿí ôÿðãëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, áîç ãóðä
îáðàçûíà ùå÷ áèð ñàëíàìÿäÿ ðàñò ýÿëìÿ-
äèéèìèç ùàëäà, Ñàëûð Áàáà Îüóç-
íàìÿñèíäÿ áóíà ðàñò ýÿëèðèê. ßñÿðèíäÿ
âåðäèéè àòàëàð ñþçëÿðè, ìÿñÿëëÿð, øåèð ïàð-
÷àëàðû, úàíëû èôàäÿëÿð äÿ Ñàëûð Áàáàíûí
Îüóçíàìÿñèíèí õàëã âàðèàíòûíû áàúàðûã-
ëà éàçûëû ãàéíàãëàðëà ÷óëüàìûø øÿêèëäÿ
âåðÿ áèëìÿñèíÿ ñöáóòäóð.
Ñàëûð Áàáàéà ýþðÿ, Ýöí õàíäàí
ñîíðà Äèéèï Áàêóé õàí ïàäøàù îëóð.
265
Ãàëàí îüóçíàìÿëÿðäÿ ÿíÿíÿâè îëàðàã
Ýöí õàíäàí ñîíðà îíóí îüëó Ãàéû
ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Îëà áèëñèí êè, Ñàëûð
Áàáàíûí ÿëèíèí àëòûíäà îëàí ìàòåðèàëûí
àçëûüû îíà Ãàéû õàíûí ùàêèìèééÿò
èëëÿðèíè âåðìÿéÿ ìàíå îëìóøäóð. Ùÿì
äÿ áó Îüóçíàìÿäÿ ÿí ÷îõ áþéöê
ïàäøàùëàðûí àäëàðû âåðèëèð. Ñàëûð Áàáàäà
Äèéèï Áàêóé õàíäàí ñîíðà îíóí îüëó
Ãóçó Éàâà õàí ùþêìäàð îëóð. Ùÿì äÿ
Éàâû õàíûì ìÿñëÿùÿò÷èñè, íàéèáè îõëû
åëèíäÿí Îëñóíäóð. Áó îáðàç âÿ îõëó åëè
áàøãà îüóçíàìÿëÿðäÿ éîõäóð. Ûíàë Éàâû
Êîé õàíûí äþâðöíäÿ âÿçèðëèê âÿ
ìÿñëÿùÿò÷èëèê ôóíêñèéàñû ÿñàñÿí ñàëóð-
ëàðûí ÿëèíÿ êå÷èð. ×îõ ýöìàí êè, áóðàäà
ãþâìè ùèññëÿð äÿ ìöÿééÿí ðîë îéíàìûø-
äûð. ×öíêè Ðÿøèäÿääèíäÿ Ûíàë Éàâû
õàíûí âÿçèðè âÿ ìÿñëÿùÿò÷èñè áàéàò áî-
éóíäàí îëàí Ãîðãóä Àòàäûð. Ñàëûð Áàáà
Îüóçíàìÿñèíÿ ýþðÿ, Ûíàë Éàâû Êîé
õàíûí îüëóíóí äà âÿçèðè ñàëóðëàðäàí Áàé
Õîúàäûð. Áó Îüóç ùþêìäàðûíûí íÿâÿñè
Éàâû Ûíàë õàíûí äþâðöíäÿ Ùÿçðÿò Ìÿ-
ùÿììÿä ïåéüÿìáÿð çöùóð åäèð. Éàâû
Ûíàë õàí Ìàðóäà Ýþðêöëíö ïåéüÿì-
áÿðèí ùöçóðóíà ýþíäÿðèð âÿ îíäàí ñîíðà
þçö äÿ ìöñÿëìàí îëóð.
Îüóçíàìÿëÿðèí ÷îõóíäà Ãóçû Éàâû
õàíëà Ûíàë Éàâû õàí àðàñûíäà 4 ìèí èëëèê
âàõò âàð. Ðÿøèäÿääèíäÿ, Ìèðõîíääà,
Ùàôèç Àáðóäà, ßáóáÿêð Òåùðàíèäÿ âÿ á.
òàðèõ÷èëÿðäÿ áó 4 ìèíèëëèê âàõòäà Îüóç
ùþêìäàðëàðûíûí àäëàðû âåðèëìÿéèá. Òÿáèè
êè, ùþêìäàðëàðûí àäëàðû óíóäóëäóüó
êèìè, òàðèõè ùàäèñÿëÿð äÿ óíóäóëóá. Äå-
ìÿëè, îüóç òàðèõèíèí 4 ìèíèëëèê áèð äþâðö
ãàðàíëûã ãàëûð. Àíúàã áó 4 ìèíèëëèê áîø-
ëóãäà Ñàëûð Áàáà áèð íå÷ÿ Îüóç ùþêì-
äàðûíûí àäûíû ÷ÿêìÿêëÿ ãèñìÿí äÿ îëñà
òàðèõè áÿðïà åòìèø îëóð.
Îüóçëàðûí éåíè òàðèõè ìÿùç Ûíàë
Éàâû õàíäàí ñîíðà áàøëàéûð. Îüóçíà-
ìÿäÿ áó òàðèõ, ìöñÿëìàí òöðê òàðèõè
êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Ñàëóð Áàáà êèòà-
áûíûí áèð íå÷ÿ éåðèíäÿ Ýþé Òöðê êàüàí-
ëûüûíû òÿñâèð åäèð. Áóíó ýþé òöðêëÿðèí
òàðèõè èëÿ Îüóçíàìÿíèí ìöãàéèñÿñè äÿ
ýþñòÿðèð.
Îüóçíàìÿíèí Ñàëûð Áàáà âàðèàí-
òûíäà ÊÄÃ èëÿ öñò-öñòÿ äöøÿí éåðëÿð äÿ
÷îõäóð. Õöñóñÿí ñàëîðëàð ùàããûíäà
âåðèëÿí ìÿëóìàòëàð áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
Äÿäÿ Ãîðãóä Ìÿùÿììÿä ïåéüÿì-
áÿðèí çàìàíäàøû êèìè ùÿì ÊÄÃ-äÿ,
ùÿì äÿ Ñàëûð Áàáà Îüóçíàìÿñèíäÿ
ýþñòÿðèëèð. Ñàëûð Áàáà äà Äÿäÿ Ãîðãó-
äóí îçàíëûüûíû, êÿðàìÿò ñàùèáè îëäó-
üóíó òÿñäèãëÿéèð. Î, “Îüóç òàðèõè”íèí
áèð éåðèíäÿ Ãîðãóä ùàããûíäà áó ìÿëó-
ìàòû âåðèð: “...âå éàãøû ñþçëåð àéäûï âå
êåðàìàòû äèéèï, àíûíã ùåêàéàòû êþï òó-
ðóð”. Äÿäÿ Ãîðãóäóí êÿðàìÿò ñàùèáè
îëìàñû, ïåéüÿìáÿð çàìàíûíäà éàøà-
ìàñû ÊÄÃ, Ðÿøèäÿääèí âÿ ßáöë Ãàçè
Îüóçíàìÿñèíäÿ ýþñòÿðèëèð. Àíúàã àäëàðû
÷ÿêèëÿí Îüóçíàìÿ âàðèàíòëàðûíäàí
ôÿðãëè îëàðàã, Ñàëûð Áàáà Äÿäÿ Ãîðãó-
äóí øàìàí íÿñëèíäÿí ÷ûõäûüûíû éàçûð.
Ñàëûð Áàáàäà Ãîðãóä Ìàðûäàíäûð âÿ 295
èë þìöð ñöðìöøäöð.
Åéíè ìÿëóìàò, éÿíè Äÿäÿ Ãîðãó-
äóí Ìàðûäàí îëìàñû âÿ 295 èë þìöð
ñöðìÿñè ßáöë Ãàçèäÿ äÿ âàð. Ýþðöíöð
ßáöë Ãàçè þç ÿñÿðèíäÿ áó éåðëÿðè Ñàëûð
Áàáàíûí “Îüóç òàðèõè”íäÿí èñòèôàäÿ
åäÿðÿê éàçìûøäûð.
Îüóçíàìÿíèí Ñàëûð Áàáà Ãó-
ëàëûîüëó âàðèàíòû Àøãàáàääà ßëéàçìàëàð
ôîíäóíäà 526 íþìðÿ àëòûíäà ñàõëàíûëûð.
Èíäèéÿ ãÿäÿð Ñàëûð Áàáàíûí ÿñÿðè ÷àï
îëóíìàìûøäûð. Îüóç òàðèõè ùàããûíäà
ãèéìÿòëè ìÿíáÿ îëàí áó ÿñÿðèí ÿëéàç-
ìàñûíû Ñàëûð Áàáà þçö éàçìûøäûð. Äèëè
ñàäÿ âÿ î äþâðöí îüóç ãûï÷àã ëÿùúÿñèí-
äÿäèð. Îüóçíàìÿäÿ êþï, áåðãÿé, áàð÷à
ñþçëÿðè ãûï÷àã äèëèíäÿ ÷îõ èøëÿêäèð.
Éèéÿëèê, éåðëèê, éþíëöê ùàë øÿêèë÷èëÿðè
îüóç òöðêúÿñèíäÿ îëäóüó êèìèäèð. Áó
Îüóçíàìÿíèí äèëè þçöíäÿí òÿãðèáÿí
266
100 èë ÿââÿë éàçûëìûø Éàçû÷ûîüëó Îüóç-
íàìÿñè äèëèíäÿí ôÿðãëÿíèð. ßñÿðäÿ ÿðÿá,
ôàðñ ñþçëÿðè âÿ òÿðêèáëÿðè àçäûð.
“ÎÜÓÇÍÀÌß”-6 (Óéüóð âåðñè-
éàñû) – Ïàðèñ Ìèëëè Êèòàáõàíàñûíäà Øåôåð
ôîíäóíäà, Supplement Turcs, 1001 ñàéû
àëòûíäà ñàõëàíûëàí, óéüóð ÿëèôáàñû èëÿ
ÿñàñ íöñõÿäÿí ÕIII-XIV éöçèëëèêëÿðäÿ
öçö êþ÷öðöëìöø àáèäÿ. Îüóçíàìÿ
ìÿòíè 21 âÿðÿã, 42 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿòäèð.
Ùÿð ñÿùèôÿéÿ 9 ñÿòèð éåðëÿøäèðèëèá. I ñÿ-
ùèôÿäÿ 1 âÿ 3 ñÿòèðëÿð àðàñûíäà ýþé
ðÿíýëè þêöç, V ñÿùèôÿíèí àõûðûíúû ñÿòðèí-
äÿ ãóø øÿêëè, VI ñÿùèôÿäÿ 4 ñÿòèðäÿ òÿê-
áóéíóçëó ùåéâàí øÿêëè ÷ÿêèëèá.
Áó Îüóçíàìÿ åëìè ÿäÿáèééàòäà
“Îüóç êàüàí” àäû èëÿ äÿ òàíûíûð. Îüóç
õàí âÿ îíóí ùàããûíäà äàñòàí áàðÿäÿ èëê
ìÿëóìàòû 1815 èëäÿ Ô.Äèòñ âåðìèøäèð.
Â.Ðàäëîâóí õàùèøè èëÿ Øåôåð ÿëéàçìàíûí
ôîòîñóðÿòèíè îíà ýþíäÿðìèø, Ðàäëîâ äà
îíó 1890 èëäÿ 8 ñÿùèôÿ ôàêñèìèëåñè èëÿ
áèðëèêäÿ ðóñúàéà òÿðúöìÿ åòìèøäèð. 1891
èëäÿ î, “Îüóç êàüàí” äàñòàíûíûí òðàíñê-
ðèïñèéàñûíû, àëìàíúàéà òÿðúöìÿñèíè íÿøð
åòìèøäèð. Áó àáèäÿíèí èêèíúè íÿøðè Ðçà
Íóðà ìÿõñóñäóð. Î, Îüóçíàìÿíè 1928
èëäÿ Èñêÿíäÿðèééÿäÿ (Àëåêñàíäðèéà)
òðàíñêðèïñèéà, òÿðúöìÿ, þí ñþç âÿ
ôàêñèìèëå èëÿ áèðëèêäÿ ÷àï åòäèðìèøäèð.
1932 èëäÿ áó ÿñÿðè Â.Áàíãëà Ã.Ðÿù-
ìÿòè, 1959 èëäÿ À.Øåðáàê, 1970 èëäÿ
Ì.Åðýèí, 1988 èëäÿ Ê.ßìèðÿëèéåâ, éåíÿ
ùÿìèí èëäÿ À.Áåêìûðàäîâ íÿøð
åòìèøëÿð. Îüóçíàìÿ èíäèéÿ ãÿäÿð ðóñúà,
àëìàíúà, ôðàíñûçúà, òöðêúÿ, ãàçàõúà,
þçáÿêúÿ, òöðêìÿíúÿ ÷àï îëóíóáäóð.
Îüóçíàìÿ “Îüóç êàüàí” àäû èëÿ
îðèæèíàëäàí èëê äÿôÿ 1993 èëäÿ Àçÿðáàé-
úàíäà Ôöçóëè Áàéàò (Ýþçÿëîâ) òÿðÿôèí-
äÿí íÿøð åäèëìèøäèð. Êèòàáäà 110 ñÿùèôÿ
òÿäãèãàò, âàðèàíò ôÿðãëÿðè ùàããûíäà ãåéä,
èçàùëû ëöüÿò, ìèôîëîæè îáðàç âÿ èôàäÿëÿðÿ
øÿðù, ìÿòíèí òðàíñêðèïñèéàñû, Àçÿðáàé-
úàí òöðêúÿñè âåðèëìèøäèð. Îüóçíàìÿ åëÿ
ùÿìèí èëäÿ Øåðáàê íÿøðèíÿ ÿñàñÿí
Ê.Âÿëèéåâ, Ô.Óüóðëó òÿðÿôèíäÿí éåíè-
äÿí ÷àï îëóíìóøäóð.
Îüóçíàìÿ, éàõóä “Îüóç êàüàí”
äàñòàíûíûí òÿäãèãàò òàðèõè îíóí íÿøð
òàðèõè èëÿ áèð âàõòà äöøöð. Áó ñàùÿäÿ
Â.Ðàäëîâ, Ð.Íóð, Â.Áàíã, Ï.Ïåëèéî,
Ç.Òîüàí, À.Áåðíøòàì, È.Ñòåáëåâà,
Á.Þýÿë, Ô.Áàéàò, Ê.ßìèðÿëèéåâ, À.Áåê-
ìûðàäîâ âÿ á. ôèëîëîæè, òàðèõè, ñîñèàëîæè
èñòèãàìÿòäÿ àðàøäûðìàëàð àïàðìûøëàð.
Îüóçíàìÿ îüóçëàðûí ÿúäàäû, èëê
ùþêìäàðû, îðäóíóí, äþâëÿòèí ãóðóúóñó
Îüóç êàüàí ùàããûíäà áàøäàí âÿ ñîíäàí
ÿñêèê áèð äàñòàí ïàð÷àñûäûð. ßëéàçìàäà
ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíèí îëìàìàñû (“äîñò”
âÿ “äöøìÿí” ñþçëÿðè èñòèñíà îëìàãëà),
ÿñêè ëöüÿò òÿðêèáè îíóí èëê âàðèàíòûíûí
å.ÿ. éàçûéà àëûíäûüû ôèêðèíè ñþéëÿìÿéÿ
ÿñàñ âåðèð. Áóíó ÿë-Äÿâàäàðèíèí ìÿëó-
ìàòû äà òÿñäèãëÿéèð. Îüóçíàìÿ VI ÿñðäÿ
ôàðñúàéà, IX ÿñðäÿ ÿðÿáúÿéÿ òÿðúöìÿ
åäèëìèøäèð. Äåìÿëè, Îüóçíàìÿëÿð áöòþâ
øÿêèëäÿ ùÿëÿ ÷îõ åðêÿí ÷àüëàðäàí éàçûéà
àëûíûá òöðêëÿðèí þçëÿðè èëÿ ýÿçäèðäèéè
ìöãÿääÿñ êèòàá îëìóøäóð.
ßñêè òöðêëÿðèí ñèéàñè, èãòèñàäè, òàðèõè
âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíû ÿêñ åòäèðÿí “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû áèçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòìûø
ÿí ãÿäèì Îüóçíàìÿ íöñõÿñèäèð. Þçöí-
äÿ áèð íå÷ÿ òàðèõè äþâðö éàøàäàí áó äàñ-
òàí, ìþâúóä åëìè ôèêðÿ ýþðÿ, òÿãðèáÿí
Åëõàíèëÿð äþâðöíäÿ àõûðûíúû ôîðìàëàøìà
ïðîñåñè êå÷èðìèø, ÕVI-XVII éöçèëëèê-
ëÿðÿ ãÿäÿð ùÿì øèôàùè, ùÿì äÿ éàçûëû
ÿíÿíÿäÿ éàíàøû éàøàìûøäûð. “Îüóç êà-
üàí” äàñòàíû ÿíÿíÿâè äàñòàí òÿùêèéÿ-
ñèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Áóíóí áàøëûúà ñÿáÿáè
êàòèáèí éàëíûç Îüóç õàíëà áàüëû ùèññÿëÿðè
ãûñà øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìÿê àðçóñó èëÿ
áàüëûäûð. Ùÿúìúÿ ãûñà îëàí áó âàðèàíòûí
áàøëûúà ìþâçóñó òöðêëÿðèí òàðèõ ñÿùíÿ-
ñèíÿ ÷ûõìàñû, èëê úàùàí äþâëÿòèíèí ãó-
ðóëìàñû, äöíéàíûí òöðê îðäóñó òÿðÿôèí-
267
äÿí ôÿòùè, Îüóç åëèíèí ñàü-ñîë ãàíàäà
áþëöíìÿñè âÿ ñ-äèð. Ìÿùç ùÿì ìþâçó-
ñóíà, ùÿì ñïåñèôèê ñòðóêòóðóíà ýþðÿ áó
äàñòàí áèð íå÷ÿ úÿùÿòè èëÿ ùÿì àðõàèê
òèïëè éàêóò, òóâà, õàêàñ, àëòàé, øîð äàñ-
òàíëàðûíäàí, ùÿì äÿ êëàññèê ãûðüûç, þç-
áÿê, ãàçàõ, Àçÿðáàéúàí äàñòàíëàðûíäàí
ôÿðãëÿíèð. Ãûñàúà îëàðàã áó ôÿðãëÿðè
àøàüûäàêû êèìè ñèñòåìëÿøäèðìÿê îëàð:
ßââÿëà, áó äàñòàíäà îíóí ñîíóíúó
äÿôÿ éàçûéà àëûíäûüû äþâðÿ ãÿäÿð ìÿ-
ëóì îëàí òöðê òàéôàëàðûíûí, äåìÿê îëàð
êè, ùàìûñû èøòèðàê åäèð. Îüóçíàìÿäÿ àä-
ëàðû êå÷ÿí òàéôàëàð îüóçëàðûí ÿòðàôûíäà
áèðëÿøìÿêëÿ äþâëÿòèí ãóðóëìàñûíäà
èøòèðàê åäèðëÿð.
Èêèíúèñè, Îüóç êàüàí ãûï÷àã, õàëà÷,
êàðëóã, êàíüà, áîçîê, ö÷îê òàéôàëàðûíûí
ÿúäàäëàðûíà àä âåðìÿêëÿ îíëàðû òàðèõ
ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõàðäûð. Èëê äÿôÿ îëàðàã
ìÿùç Îüóçíàìÿäÿ åïîíèì ñóðÿòëÿð
èøòèðàê åäèð.
Ö÷öíúöñö, äàñòàíäà áàøëûúà äèããÿò
åë ãóðìàüà âÿ ùÿðáè-äåìîêðàòèê äþâ-
ëÿòèí ïðèíñèïëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ
éþíÿëèá. Áó ìÿíàäà “Îüóç êàüàí”
èäåîëîæè äàñòàíäûð.
Äþðäöíúöñö, ùÿì àðõàèê, ùÿì äÿ
êëàññèê äàñòàíëàð æàíð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
âàðèàñèéà îëóíäóüó ùàëäà “Îüóç êàüàí”
ÿäÿáè, òàðèõè ôîðìàëàðäà âàðèàñèéà
îëóíóð.
Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñû, ÷îõ
ýöìàí êè, ÿä-Äÿâàäàðèíèí ìÿëóìàò
âåðäèéè “Óëó õàí Àòà Áèòèê÷è”éÿ áÿíçÿð
êèòàá îëìóøäóð. Î, äàñòàíäàí ÷îõ ÿúäàä
ùàããûíäà ìöãÿääÿñ êèòàáäûð.
ÊÄÃ ìÿíòèãè îëàðàã “Îüóç êàüàí”
äàñòàíûíûí äàâàìûäûð. Áèðèíúèäÿ àéðû-
àéðû îüóç ãÿùðÿìàíëàðû èøòèðàê åäèðñÿ,
èêèíúèäÿ òàéôàëàðûí ãÿùðÿìàíëûüû, áàøãà
êåéôèééÿòëÿðè þéöëöð. Îüóçíàìÿíèí
óéüóð âåðñèéàñû ìèôîëîæè îáðàçëàðëà çÿí-
ýèíäèð. Äàñòàíäà Òàíðû îüëó Îüóç õàí,
õèëàñêàð, éîë ýþñòÿðÿí Áîç Ãóðä, Îüóç
åëèíèí äöøìÿíè Òÿêáóéíóç, ùÿð øåéäÿí
õÿáÿð âåðÿí, éóõó éîçàí Óëó Òöðê, ýþé
âÿ éåð ãûçëàðû, îíëàðäàí äîüóëàí ìàêðî
âÿ ìèêðîêîñìèê îáðàçëàð áóíó òÿñ-
äèãëÿéèð. Òàðèõè, ìèôîëîæè, èúòèìàè-ñèéàñè
èíôîðìàñèéà éöêöíöí áþéöêëöéöíÿ ýþðÿ
áó äàñòàí ãàëàí áöòöí òöðê äàñòàí-
ëàðûíäàí ôÿðãëÿíèð. Áó úÿùÿòäÿí îíäà
äþâëÿò÷èëèê, ôöòóùàò÷ûëûã èäåîëîýèéàñû
ãàáàðûã øÿêèëäÿ ãîéóëóá. Äàùà ÷îõ ïàñ-
ñèîíàð ðóùó ãàëäûðìàüà éþíÿëäèéèíäÿí
Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñû ñïåñèôèê
õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Àíúàã “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû ôîëêëîð àáèäÿñè êèìè
áÿäèè-åñòåòèê òÿôÿêêöðöí ãàéíàüû, îüóç
äàñòàí÷ûëûüûíûí áèðèíúèñèäèð. Òÿêúÿ î,
òàðèõè àáèäÿ êèìè äåéèë, ùÿì äÿ ïîåòèê
ìÿòí êèìè îüóçëàðûí ÿõëàãè äàâðàíûø-
ëàðûíûí, íîðìàëàðûíûí ìÿúìóñó êèìè äÿ
ãèéìÿòëèäèð.
“Îüóç êàüàí” äàñòàíûíäà êîñìî-
ëîæè ìèôëÿ ýåíåîëîæè ìèô áèð-áèðèíèí è÷èí-
äÿ âåðèëèá, äàùà äîüðóñó, áó ìÿòíäÿ
êîñìîãîíèê ìèôèí òÿãâèì âÿ åòíîãîíèê
äèëÿ ÷åâðèëìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áó
ìÿíàäà äàñòàí ãÿäèì òöðêëÿðèí ìèôîëîæè
äöíéàýþðöøöíö äÿ ÿêñ åòäèðèð. Îüóçóí
ýþé âÿ éåð ãûçëàðû èëÿ åâëÿíìÿñèíäÿí
äîüóëàí àëòû îüëó Öëêÿð óëäóç äÿñòÿñèíèí
ñàéûíà áÿðàáÿðäèð. Ùÿì÷èíèí àäëàðûí
ýþé âÿ éåð åëåìåíòëÿðèíè ñèìâîëèçÿ åò-
ìÿñè, íèçàìûí ìÿðêÿçèíäÿ Îüóç õàíëà
àëòû îüëóíóí äóðìàñû, þâëàäëàðûí ýþéö,
éåðè áèðëÿøäèðìÿñè áèð äàùà ýþñòÿðèð êè,
îüóç äöíéà ìîäåëè êîñìîåòíîãîíèê
ìèôäÿí êå÷èð. Áó àëòû îüóë åéíè çàìàíäà
24 îüóç áîéóíóí ÿúäàäëàðû îëàí Áîçîê
âÿ Ö÷îêëàðäûð. Äåìÿëè, Îüóç äàñòà-
íûíäà ÿñêè øàìàí äöíéàýþðöøöíäÿí
èðÿëè ýÿëÿí äöíéàíûí ìàêðî âÿ ìèêðî-
êîñìèê ìîäåëè äàøëàøûá. Äàñòàíûí ñîí
ùèññÿñèíäÿ òîé ìîòèâè âåðèëìèøäèð êè,
áóðàäà äà îüóç úÿìèééÿòèíèí äöíéàíûí
íèçàìûíà óéüóí ìîäåëè ôîðìàëàøäûðûëûð.
Àëòû, îí èêè, èéèðìè äþðä àñòðàë ðÿãÿìëÿðè
268
åéíè øÿêèëäÿ úÿìèééÿòÿ äÿ êþ÷öðöëöð.
Îüóçíàìÿäÿ ùóíëàðäà, ýþé òöðêëÿðäÿ
âÿ ñîíðàêû ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðèíäÿ –
ãÿçíÿâèëÿðäÿ, ñÿëúóãèëÿðäÿ, ãàðàõà-
íèëÿðäÿ, õàðÿçìøàùëàðäà, îñìàíëûëàðäà,
òåéìóðèëÿðäÿ, ñÿôÿâèëÿðäÿ âÿ á. ìöøà-
ùèäÿ îëóíàí äþâëÿòèí âÿ îðäóíóí èêè
úèíàùà áþëöíìÿñè ïîåòèê øÿêèëäÿ Îüóç
õàíûí èêè àðâàäûíäàí äîüóëàí óøàãëàðû-
íûí ñèìàñûíäà ðåàëëàøûð. Ùÿì äÿ áó áþë-
ýöíöí èëê ïðîòîòèïè éàçûëû øÿêèëäÿ ×èí
ìÿíáÿëÿðèíäÿ ùóíëàðà àèä åäèëèð. Òöðê
ÿíÿíÿñèíäÿ èñÿ ñàü-ñîë áþëýöñö Îüóç
ÿíÿíÿñè àäëàíäûðûëûð.
Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñû
àðõàèê äàñòàí òèïèíäÿäèð. Áóíó éàðàäûëûø
âÿ åòíîãîíèê ìèôëÿðèí äàñòàíäà ÷îõëóüó
äà ñöáóò åäèð. Äàñòàíäà ìèôîëîæè ìîòèâ-
ëÿð áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ Îüóç ðÿâà-
éÿòëÿðèíäÿ âÿ ÊÄÃ-äÿ òÿêðàðëàíûð.
Òàðèõ÷èëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè
Îüóç êàüàíû ùóí ùþêìäàðû Ìåòå, éàõóä
Ìîäå Øàíéóéëà åéíèëÿøäèðèðëÿð. Áóíó
Èñëàì ñàëíàìÿ÷èëÿðèíèí Îüóç õàí, ÷èí
ñàëíàìÿ÷èëÿðèíèí Ìåòå ùàããûíäà âåð-
äèêëÿðè ìÿëóìàòûí ìöãàéèñÿñè äÿ ýþñ-
òÿðèð. Ñîíðàäàí Îüóçó ×èíýèç, Áóüðà
õàí, ùÿòòà ßìèð Òåéìóðëà äà åéíèëÿøäè-
ðÿíëÿð îëìóøäóð. Àíúàã Îüóçíàìÿíèí
óéüóð âåðñèéàñûíäàêû Îüóç êàüàí äàùà
÷îõ åïèê-ìèôèê îáðàçäûð. Î, áèð íå÷ÿ
úÿùÿòè èëÿ òàðèõè-õðîíèêàëàðûí Îüóçóí-
äàí ôÿðãëÿíèð. Áó, ñàäÿúÿ îëàðàã, ÿôñà-
íÿëÿøÿí ùÿð áèð òàðèõè úàùàíýèðèí Îüóçà
áÿíçÿäèëìÿñèíèí ìÿíòèãè éåêóíóäóð.
Äàñòàí Îüóçó äàùà ÷îõ Àëï ßð Òîí-
ãàéà éàõûíäûð. Îüóç äàñòàíûíûí Ñêèô-
Ñàêà äþâðöíäÿí ôîðìàëàøìàüà áàøëà-
äûüû, Îüóç êàüàíûí éöðöøëÿðèíèí Òöð-
êöñòàí ùþêìäàðû Àëï ßð Òîíãà éöðöø-
ëÿðèíè õàòûðëàòìàñû ùÿð èêè òàðèõè-ÿôñà-
íÿâè îáðàç àðàñûíäà àç ãàëà áÿðàáÿðëèê
èøàðÿñè ãîéóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí Áèðóíèíèí,
Òÿáÿðèíèí òàðèõëÿðèíäÿ Îüóç éà Àëï ßð
Òîíãàíûí íÿâÿñè, éà äà êöðÿêÿíè
ìþâãåéèíäÿäèð. Àññóð, Áàáèë ìÿí-
áÿëÿðèíèí Àøãóç, éàõóä èøãóçëàð áàðÿäÿ
âåðäèéè ìÿëóìàò äà îüóçëàðûí Þí
Àñèéàéà Àëï ßð Òîíãà êîìàíäàíëûüû
àëòûíäà ýÿëäèéèíè ýþñòÿðèð. Áàøãà áèð
òàðèõè ìÿíáÿäÿ Îüóçóí (Êþê Áþðö
Ãóç) Àëï ßð Òîíãàíûí áàø êîìàíäàíû
îëìàñû ôàêòû äà áó äàñòàíûí Ñêèô-Ñàêà
äþâðöíäÿí, éÿíè å.ÿ. VII ÿñðäÿí ôîðìà-
ëàøìàüà áàøëàäûüûíû òÿñäèãëÿéèð.
Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñû ïîå-
òèê ñòðóêòóðó áàõûìûíäàí êàìèë ñÿíÿò
ÿñÿðèäèð. Îüóç äàñòàí÷ûëûã ÿíÿíÿñèíÿ
óéüóí “Îüóç êàüàí” íÿñð âÿ íÿçìëÿ
èôà îëóíìóø, éàçûéà êþ÷öðöëÿðêÿí áó
ïðèíñèï ãèñìÿí äÿ îëñà ýþçëÿíèëìèøäèð.
Äàñòàíûí íÿñð äèëèíäÿ çÿíýèí òÿøáåùëÿð,
ìåòàôîðàëàðëà éàíàøû ñÿúú äÿ þçöíö
ýþñòÿðèð. Óéüóð ÿëèôáàñûíûí ñïåñèôèêàñûíà
óéüóí îëàðàã äàñòàíäà íÿçìëÿ íÿñð áèð-
áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèëìèð. Áóíóíëà
éàíàøû, Îüóçíàìÿäÿ 40 ìèñðàéà éàõûí
øåð ïàð÷àñû âàð. Áó øåèð ïàð÷àëàðûíûí
ñàéúà àç îëäóüóíó äåéÿíëÿðëÿ (Ðçà Íóð)
éàíàøû, îíóí ÷îõ îëäóüóíó äåéÿíëÿð äÿ
âàð (Ï.Ïåëèéî, È.Ñòåáëåâà). Äàñòàíäà
ñÿêêèçëèêäÿ (ýÿðàéëû ôîðìàñûíäà) éàçûë-
ìûø øåèð ïàð÷àëàðû êÿìèééÿòúÿ ÷îõëóã
òÿøêèë åäèð. Ùÿì äÿ áó øåèð ìöàñèð
ïîåòèêàíûí øåðÿ âåðäèéè òÿëÿáëÿðÿ óéüóí
ýÿëèð. Àøàüûäàêû ìèñðàëàðäàí áóíó àéäûí
ýþðìÿê îëóð:
Àé îüóëëàð, êþá ìåí àøòóì (4 + 4)
Óðóøüóëàð êþá ìåí êþðäöì (4 + 4)
Æûäà áèëÿ êþá îê àòòóì (4 + 4)
Àéüûð áèëÿ êþá éöðöäöì (4 + 4)
Äöøìàíëàðíû éûüëàüóðäóì (4 + 4)
Äîñòëàðóìíû ìåí êöëäöðäöì (4 + 4)
Ýþê Òåíðèãÿ ìåí þòÿäöì (4 + 4)
Ñèçëÿðãÿ áåðÿìÿí éóðòóì (3 + 5)
Áó ñÿêêèç ìèñðàëûã øåèðäÿ ùÿòòà
ìèñðà áþëýöñö äÿ ñàáèòäèð. Éàëíûç
àõûðûíúû ìèñðàäà òÿãò ïîçóëóá. Ãàôèéÿ
àõûðà ãÿäÿð óì-öì øÿêëèíäÿ ýåäèð âÿ
ôåë øÿêèë÷èñèíèí ãàôèéÿëÿíìÿñèäèð. Äàñ-
269
òàíäàêû áÿçè øåèðëÿð ãÿäèì òöðê øåðè êèìè
àññîíàíñ ãàôèéÿëèäèð. Ãÿäèì óéüóð
ÿäÿáèééàòû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí àëëèòåðà-
ñèéà, ïàðàëåëèçì, ðèòì, èíòîíàñèéà, ãóëàã
ãàôèéÿëÿðè “Îüóç êàüàí” äàñòàíû ö÷öí
äÿ õàðàêòåðèêäèð.
Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñûíûí
äèëè “æ” âÿ “é”-ëàøàí îüóç êàðëóã äèëèäèð.
Ìÿñÿëÿí, “æàðëûê áåðäè”, “éàðóê òöøòè”.
Áÿçÿí áèð ñþç èêè úöð – ùÿì “æ” èëÿ, ùÿì
äÿ “é” èëÿ éàçûëûá. Ìÿñÿëÿí, æóìøàäû,
éóìøàäû, æóðóê, éàðóê âÿ ñ. Áóíóíëà
éàíàøû, äàñòàíûí äèëèíäÿ óéüóð äèëèíäÿí
àëûíìûø ëåêñèê âàùèäëÿð äÿ âàðäûð. Îüóç-
íàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñûíûí äèëèíäÿ
ìîíãîë äèëèíäÿí àëûíàí ñþçëÿðèí îëìàñû
îíóí ÕIII éöçèëëèêäÿí ñîíðà òÿêðàð
êþ÷öðöëìÿñè çàìàíû ìÿòíÿ äàõèë
îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí “áåíäÿíã” “íþêÿð”
âÿ ñ. ñþçëÿð áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
Òàðèõè, äèë÷èëèê, ÿäÿáè êàòåãîðèéà-
ëàðûí èíêèøàôû áàõûìûíäàí Îüóç äàñòàíû
ãèéìÿòëè ìÿíáÿäèð. Îíóí êóëòðîëîæè àñ-
ïåêòäÿí àðàøäûðûëìàñû öìóìÿí Îüóç-
íàìÿëÿðèí ãàéÿñèíè, ìÿãñÿäèíè, éþíöíö
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ õèäìÿò åäÿð.
“OÜÓÇÍÀÌß”-7 (Óçóíêþðïö
âàðèàíòû) – Îüóçíàìÿëÿðèí ãÿðá ãîëóíà
àèä îëóá, Èñëàìè äàñòàí ïàð÷àñûäûð.
Íÿçìëÿ éàçûëìûø Îüóçíàìÿíèí Óçóí-
ýþðïö âàðèàíòûíû èëê äÿôÿ Ù.Í.Îðêóí
íÿøð åòìèøäèð. Îðêóí íÿøðèíäÿ ìÿòíøö-
íàñëûã áàõûìûíäàí ãèéìÿòëè îëàí ôàêñè-
ìèëå, ÿñÿðèí ìöàñèð òöðêúÿñè, ëàòûí ãðàôè-
êàñû èëÿ òðàíñêðèïñèéàñû âåðèëìèøäèð. ßë-
éàçìàäà ïîçóíòóëàð, úûðûëìûø éåðëÿð
éîõäóð. Áó äþðä âÿðÿãëèê ÿëéàçìàíûí
ùÿð ñÿùèôÿñèíÿ 13 áåéòëèê èêè ñöòóí éåð-
ëÿøäèðèëèá. Àíúàã Îðêóí áó ÿñÿð ùàã-
ãûíäà ëàçûìè áèëýè âåðìÿìèø, îíóí äèë,
ëåêñèê õöñóñèééÿòëÿðè áàðÿäÿ, äåìÿê
îëàð êè, ùå÷ íÿ äåìÿìèøäèð.
Áó èñëàìè Îüóçíàìÿíèí Óçóí-
êþðïö âàðèàíòû àäëàíìàñûíà ñÿáÿá îíóí
èëê äÿôÿ Óçóíêþðïöäÿ Ñåéèä ßëè àäëû áèð
øÿõñèí êèòàáõàíàñûíäàí òàïûëìàñûäûð.
Ñåéèä ßëèíèí ìÿúìóÿñè 15 âÿðÿã îëóá,
îíóí äà 4 âÿðÿãè, éÿíè 104 áåéòè Îüóç-
íàìÿäèð. Ñîíðàäàí ìÿúìóÿ èòäèéèíäÿí,
îíóí éàçûëìà òàðèõè, éåðè âÿ êàòèáèí àäû
ãàðàíëûã ãàëìûøäûð. ×îõ ýöìàí êè, áó,
Îüóçíàìÿäÿí áþéöê îëìóø, êàòèá îðà-
äàí éàëíûç áÿçè ïàð÷àëàðûí öçöíö êþ-
÷öðìöøäöð.
Îüóçíàìÿ ìÿñíÿâè ôîðìàñûíäà
éàçûëìûø äàñòàí îëóá Èñëàìè âàðèàíòëàð-
äàí áèðèäèð. Áóðàäàí Îüóç õàíûí ìöñÿë-
ìàí þâëèéàñû îëìàñû àéäûí ýþðöíöð. Áó
Îüóçíàìÿ Ðÿøèäÿääèí, Éàçû÷ûîüëó ßëè
“Îüóçíàìÿ”ëÿðèíè õàòûðëàòñà äà, äèããÿò-
ëÿ îõóíóø ýþñòÿðèð êè, ùÿì Ðÿøèäÿääèí,
ùÿì äÿ Óçóíêþðïö âàðèàíòû äàùà ãÿäèì
ÿëéàçìàñûíäàí èñòèôàäÿ éîëó èëÿ éàðàí-
ìûøäûð. Ùÿì äÿ Îüóçíàìÿäÿ åëÿ éåðëÿð
âàð êè, áóíëàð “Îüóç êàüàí” äàñòàíû èëÿ
ñÿñëÿøèð. Ìÿñÿëÿí, áó ÿñÿðäÿ Îüóç õà-
íûí àéðû-àéðû éåðëÿðè àëìàñûíäàí äàíûøû-
ëàðêÿí äåéèëèð:
Èðàêó Õîðàñàí áó Ðóìó Ôèðÿíý,
Ìûñûð Øàì äöâÿëèíè àëäû áå÷ÿíý.
Éàíà ùèíäó Çÿíýè,
Ñèúèñòàíó Êàáóë...
Áåëÿ áèð òÿãäèì ôîðìàñû “Îüóç êà-
üàí” äàñòàíû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Áóðàäà
Îüóç õàíûí ùÿðáè éöðöøëÿðè, äþâëÿò ãóð-
ìàñû ÷îõ éàõûí øÿêèëäÿ “Îüóç êàüàí”
äàñòàíûíäà äà òÿêðàðëàíûð. Àíúàã êàòèáèí
ìöäàõèëÿñèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè:
Âÿëè ñþç êþá èëãÿ óçàòìàé òèäöê
Êþáöí êîéäóê èìäè àçûí ñþçëÿäöê.
Î, Îüóç ÿùâàëàòûíûí óçóí îëìàñûíû,
îíóí úàùàíýèðëèê éöðöøöíöí, ñþéëÿðñÿ,
÷îõ âàõò àëàúàüûíû áèëèðìèø. Äåìÿê, êà-
òèáèí ÿëèíèí àëòûíäà òàì Îüóçíàìÿ ìÿò-
íè âàðìûø. Ýþðöíöð Óçóíêþðïö âàðèàí-
òûíûí éàçûéà êþ÷öðöëäöéö âàõò âÿ áþëýÿ
îüóçíàìÿëÿðëÿ çÿíýèí îëäóüóíäàí âÿ
ùÿð êÿñÿ áó ÿùâàëàòëàð áÿëëè îëäóüóíäàí
î, ìÿòëÿáè óçàòìàã èñòÿìÿìèøäèð.
270
Îüóçíàìÿíèí Óçóíêþðïó âàðèàí-
òûíäà Îüóçóí àòàñû Ãàðà õàíëà âóðóøó,
ìöñÿëìàí ðåäàêòÿñèíäÿ îëäóüó êèìè,
ìÿùç Èñëàì äèíèíÿ ýþðÿäèð. Îüóçóí
ÿìèëÿðèíèí ãûçëàðû èëÿ åâëÿíìÿñè, îíëàðû
ìöñÿëìàíëûüà äÿâÿò åòìÿñè ÿíÿíÿâè
øÿêèëäÿ áó îüóçíàìÿíè Ðÿøèäÿääèí âÿ
Éàçû÷ûîüëó âàðèàíòûíà éàõûíëàøäûðûð. ×îõ
ýöìàí êè, êàòèá “Îüóç êàüàí” äàñòàíû
èëÿ éàíàøû Ðÿøèäÿääèí Îüóçíàìÿñèíäÿí
äÿ õÿáÿðäàð îëìóøäóð. Áó ùàëäà îíóí
éàçûéà êþ÷öðöëìÿ òàðèõè ÕIV ÿñðèí
èêèíúè éàðûñûíäàí èðÿëè ýåäÿ áèëìÿç.
Îüóçíàìÿäÿ ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê
âàùèäëÿðèí ÷îõó “Îüóç êàüàí” äàñòà-
íûíäàêû åéíè àäëû êàòåãîðèéàëàðëà àäåê-
âàòäûð. Áó äà îíóí åéíè áþëýÿäÿ éàçûéà
àëûíäûüûíû äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Ãûï÷àã
äèëëÿðè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí áèð ñûðà ëåê-
ñèê âàùèäëÿð, ìÿñÿëÿí, “êþá”, “åðñÿ”,
“àíû” âÿ ñ. ùÿì÷èíèí éèéÿëèê, éåðëèê, òÿ-
ñèðëèê ùàë øÿêèë÷èëÿðèíèí èøëÿíìÿñè, ìÿñ.,
êûçûí, éàõóä àòàíã, ñèçäèí âÿ ñ. åéíè èëÿ
“Îüóç êàüàí” äàñòàíûíäà îëäóüó êèìè-
äèð. Ùÿì÷èíèí ôåëè áàüëàìà, êå÷ìèø çà-
ìàí, øÿðò øÿêèë÷èëÿðèíèí äÿ èøëÿíìÿñè
Óçóíêþðïó âàðèàíòûíûí úàüàòàé ÿäÿáè
äèëèíäÿ éàçûëäûüû ôèêðèíè îðòàéà ÷ûõàð-
ìûøäûð. Îüóçíàìÿ äèëè ùàããûíäà Ô.Êþï-
ðöëöíöí, Ç.Â.Òîüàíûí âÿ Ê.Åðàñëàíûí
ôèêèðëÿðè áèð-áèðè èëÿ çèääèééÿò òÿøêèë åòñÿ
äÿ, ÿñëèíäÿ, ùÿð ö÷ àëèìèí ùàãëû îëäóüó
ìÿãàìëàð âàðäûð. Úàüàòàé ÿäÿáè äèëè
ÿñêè õàãàíèééÿ, éàõóä øÿðãè òöðêúÿíèí,
ùÿì÷èíèí óéüóð ÿäÿáè äèëèíèí áèð ÷îõ
åëåìåíòëÿðèíè ýþòöðìÿêëÿ ÕIII-XVI
éöçèëëèêëÿðäÿ áöòþâ Òöðêöñòàí ö÷öí
îðòàã ÿäÿáè äèë ìþâãåéèíäÿ èäè.
Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñèéàñûíûí äà
äèëèíäÿ úàüàòàé åëåìåíòëÿðè òàïìàã îëàð.
Áó ìÿíàäà îüóçíàìÿíèí Óçóíêþðïó
âàðèàíòû îüóç êàðëóã äèëèíäÿ éàçûëûáäûð
äåéèëñÿ, äàùà äîüðó îëàð. Áó, îüóç
äèëèíèí øÿðã âàðèàíòû îëóá, þçöíäÿ êàðëóã
âÿ ãûï÷àã åëåìåíòëÿðèíè äÿ áèðëÿøäèðèá.
 “ÎÜÓÇÍÀÌß”-8 (Éàçû÷ûîüëó
ßëè) – Òöðêúÿ éàçûëìûø èëê Îüóç òàðèõè.
II Ñóëòàí Ìóðàäûí (1421-1451) ÿìðè èëÿ
1436 èëäÿ òöðêúÿ éàçäûüû òàðèõ ÿñÿðè èëÿ
ìÿøùóð îëàí Éàçû÷ûîüëó ßëè ùàããûíäà
ìÿëóìàò ÷îõ àçäûð. Äþâðöíöí áèð ÷îõ
åëìëÿðèíè, õöñóñÿí äÿ Îñìàíëû ùþêì-
äàðëàðûíûí, öìóìÿí îüóçëàðûí âÿ òöðê
äþâëÿòëÿðèíèí òàðèõèíè ýþçÿë áèëÿí Éàçû-
÷ûîüëó ßëè ÕV éöçèëëèêäÿ éàøàìûø, II
Ñóëòàí Ìóðàäûí äþâðöíäÿ áèð ìöääÿò
Ìèñèðäÿ ìÿìëöê ñóëòàíëàðûíûí éàíûíäà
Îñìàíëû äþâëÿòèíèí åë÷èñè îëìóøäóð.
Îíóí äîüóëäóüó âÿ þëäöéö èë ìÿëóì
äåéèëäèð. Àíúàã î, ÷îõ ýöìàí êè, ÕIV
ÿñðèí ñîíëàðûíäà, éàõóä äà ÕV éöçèë-
ëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð.
Éàçû÷ûîüëóíóí åëì àëÿìèíäÿ
“Îüóçíàìÿ” àäû èëÿ òàíûíàí ÿñÿðèíèí ÿñë
àäû “Òÿâàðèõè-àëè Ñÿëúóã”äóð. Îíóí
áàøãà ÿñÿðëÿð éàçûá-éàçìàäûüû ùÿëÿ êè
ìÿëóì äåéèëäèð. “Òÿâàðèõè-àëè Ñÿëúóã”
Éàçû÷ûîüëóíóí èíäèéÿ ãÿäÿð ãàëìûø
éåýàíÿ ÿñÿðèäèð.
Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí “Òÿâàðèõè-àëè
Ñÿëúóã”, éàõóä “Îüóçíàìÿ” ÿñÿðè, ÕV
éöçèëëèéèí äèýÿð òàðèõ ÿñÿðëÿðè êèìè,
ìÿñÿëÿí, “Òÿâàðèõè-àëè Îñìàí”, Àøèã
Ïàøàçàäÿ “Òàðèõ”è, Îðóú áÿé “Òàðèõ”è
âÿ á. êèìè, ñàäÿ Îüóç òöðêúÿñèíäÿ éà-
çûëìûøäûð. Îüóçíàìÿ Îüóç ÿùâàëàòûíû,
ôöòóùàòûíû, Äÿäÿ Ãîðãóä êÿëàìëàðûíû
è÷èíÿ àëàí òàðèõäèð. Øöáùÿñèç, þçöíäÿí
ÿââÿëêè òàðèõëÿð êèìè î äà îüóçíàìÿ-
ëÿðèí Èñëàìè âàðèàíòûäûð. Àíúàã áó òàðèõè
ñàëíàìÿíè áàøãà åòíîñ íöìàéÿíäÿñè
éîõ, òöðê éàçìûøäûð. ÕIV éöçèëëèêäÿ
ßùìÿäè àäëû äèâàí øàèðèíèí 334 áåéòëèê
ìÿíçóì Îñìàíëû òàðèõèíè íÿçÿðÿ àë-
ìàñàã, Éàçû÷ûîüëó ßëèíèí îüóçíàìÿcè
òöðêöí òöðêúÿ éàçäûüû èëê òàðèõ ÿñÿð-
ëÿðèíäÿí áèðèäèð. Òöðê äþâëÿòëÿðèíèí, õö-
ñóñÿí, îüóçëàðûí ÕV ÿñðäÿ áèð íå÷ÿ
äþâëÿò ãóðìàëàðû (Îñìàíëû, Ãàðàãîéóí-
ëó, Àüãîéóíëó äþâëÿòëÿðè) âÿ îüóç÷óëóã
271
ùÿðÿêàòû òöðê ùþêìäàðëàðûíû àíà
äèëëÿðèíäÿ òàðèõ ÿñÿðëÿðè éàçäûðìàüà
ìÿúáóð åòäè. II Ñóëòàí Ìóðàä äà ìÿùç
áó ìÿãñÿäëÿ áàáàëàðûíûí òàðèõèíè éàç-
ìàüû Éàçû÷ûîüëóíà òàïøûðìûøäû.
Ùÿëÿëèê òöðêúÿ éàçûëìûø èëê îüóç-
íàìÿ îëàí áó ãèéìÿòëè ÿñÿð èêè ùèññÿäÿí
èáàðÿòäèð:
Éàðûòàðèõè, éàðûÿôñàíÿâè Îüóç õàí
âÿ þâëàäëàðûíûí ÿùâàëàòû. Áóðà ñÿëúóã-
ëàðûí, îñìàíëûëàðûí ÿúäàäû Îüóç êàüàíûí
äîüóëìàñû, ùÿëÿ àíàñûíûí áÿòíèíäÿ èêÿí
ìöñÿëìàí îëìàñû, àíàñûíûí éóõóñóíà
ýèðÿðÿê îíó ìöñÿëìàí îëìàüà äÿâÿò
åòìÿñè, éàëíûç àíàñû Èñëàìû ãÿáóë
åòäèêäÿí ñîíðà îíóí äþøöíö ÿììÿñè,
áèð éàøûíäà þçö-þçöíÿ Îüóç àäûíû ãîé-
ìàñû âÿ ñ. äàõèëäèð. Áó ùèññÿäÿ Îüóçëà
áàüëû Èñëàì ðåäàêòÿñè ùÿì ÿââÿëêè, ùÿì
äÿ ñîíðàêû òàðèõ êèòàáëàðûíäà òÿêðàðëàíûð.
×îõ ýöìàí êè, áèðèíúè ùèññÿíè éàçìàãäà
Éàçû÷ûîüëó ßëè Ðÿøèäÿääèíèí “Úàìè ÿò-
òÿâàðèõ” ÿñÿðèíèí áèðèíúè úèëäèíäÿ âåðè-
ëÿí Îüóçíàìÿäÿí ôàéäàëàíìûøäûð. Áó
ùèññÿäÿ Îüóçóí ÿìèëÿðèíèí ãûçëàðû èëÿ
åâëÿíìÿñè, éàëíûç ö÷öíúö ÿìèñè Óç
õàíûí ãûçû ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åòäèéè
ö÷öí îíó ñåâìÿñè, àòàñû âÿ îíà ãîøóëàí
êàôèðëÿðëÿ ìöáàðèçÿñè äÿ Ðÿøèäÿääèí
Îüóçíàìÿñèíèí áèð ãÿäÿð äÿéèøèê øÿê-
ëèäèð. Ùÿì÷èíèí Îüóç õàíûí óéüóðëàðà,
êàíãëûëàðà, ãûï÷àãëàðà, êàðëóãëàðà, õà-
ëàúëàðà, àüàúåðèëÿðÿ àä âåðìÿñè äÿ ìÿ-
ëóì îëàí òàðèõ êèòàáëàðûíäà âåðèëÿíëÿðèí
éûüúàì ôîðìàñûäûð (áàõ úÿäâÿë).
Îüóçíàìÿäÿ Îüóç õàíûí îüóëëà-
ðûíà íÿñèùÿòè, îíëàðû ùÿìèøÿ áèð îëìàüà
ñÿñëÿìÿñè, áóíóí ö÷öí òÿê-òÿê îõëàðû
àñàíëûãëà ñûíäûðìàñû, àëòû îõó áèð éåðäÿ
ñûíäûðìàã ö÷öí îüëàíëàðûíà áèð-áèð âåð-
ìÿñè, îíëàðûí äà îõëàðû ñûíäûðà áèëìÿ-
ìÿñè âÿ ñ. ÿùâàëàòëàð Ðÿøèäÿääèíäÿ âÿ
îüóç òàðèõè éàçàíëàðäà éîõäóð. Éàçû÷û-
îüëó òàðèõèíèí îüóçíàìÿëÿðäÿí ôÿðãëÿí-
ìÿñè ýþñòÿðèð êè, î, õàëã àðàñûíäà
 ÉÀÇÛ×ÛÎÜËÓÍÄÀÊÛ ÎÜÓÇ ÁÎÉËÀÐÛ ÑÈÉÀÙÛÑÛ
Õàíëàð õàíû ñöìöéö áàø âÿ óúà-áóíà õàí äåðëÿð
Äàü õàí îüëàíëàðû êè V Ýþé õàí îüëàíëàðû êè ÛÂ Áîéóí àäû ìÿíàñû ñöìöê ãóø
ßââÿë, Áàéûíäûð éÿíè ùÿìèøÿ áàé âÿ íåìÿòëè îë
îüóëäóðóð

Äóâóì, Áè÷ÿíÿ éÿíè åéíè äóðóø-óúó, éàõøû äþéöø÷ö ñîë ãàðà Ñóíãóð
Ñÿââóì, ×àâûíäûð éÿíè íàìóñëó âÿ èðàã ÷àâëû éàüðûí

×ÿùàðóì, ×ÿïíè éÿíè ùàðàäà éàüû ýþðñÿ, äÿðùàë ñàâàøàð

Ö÷ îõ êè ñîë ãîëäóð

éÿíè ñàë (âéóð), éÿíè ùàðàäà éåòèøÿñÿí,

ßââÿë, Ñàëóð
ãûëûíú âÿ ÷îìàüûí ðÿâàí îëñóí
îüóëäóðóð

éÿíè ùÿäñèç åé îë, éÿíè ãûëûíúëàðû àëà âÿ åéö

Ñåââóì, Àëàéóíòëó óúàéëà àäëó Ó÷ ãóø
àòëû

×ÿùàðóì, Öðÿýèð éÿíè ùÿìèøÿ þéöëöê âÿ åùñàí åäèúö

Äÿíèç õàí îüëàíëàðû

ßââÿë, Èãäèð éÿíè åéèëöê âÿ óëóëóã âÿ áàùàäóðëóã

êèVI îüóëäóðóð

Äóâóì, Áöýäöç éÿíè äöêàëèíÿ òÿâàçþ âÿ õèäìÿò åäÿð

àøóãëó âÿ
Ñÿââóì, Éûâà éÿíè ìÿðòÿáÿñè äöêÿëèíäÿí öñòöí îëà ×àüûð
ãû÷
×ÿùàðóì, Ãûíûã éÿíè äöêÿëèíäÿí ùÿð éåðäÿ áóíëàð ÿçèç îëà
ßââÿë, Ãàéû éÿíè ìþùêÿì
Ýöí õàí îüëàíëàðû êè
äöýÿëè îüëàíëàðûí

Äóâóì, Áàéàò éÿíè äþâëÿòëè âÿ íåìÿòëè

óëóñóäóð

ñàü ãàðà
Ñÿâóì, Àëãà-þâëö éÿíè ùÿð éåðÿ éöðöðëÿð Øàùèí
éàüðûí
×ÿùàðóì, Ãàðà þâëö éÿíè åâëÿðè ãàðà
Áîç îõ ãþâìëÿðè êè ñàü ãîëäóð

Àé õàí îüëàíëàðû êè

ßââÿë, Éàçûð éÿíè ÷îõ âèëàéÿò îíóí îëà

II îüóë äóðóð

àøóãëó
Äóâóì, Äþýÿð éÿíè éûüûëìàã ö÷öí áèð éåðÿ ýÿëÿëÿð Ãàðòàë
óìàúà
Ñÿââóì, Äîäóðüà

×ÿùàðóì, Éàïàðëû éÿíè ìöëê òóòìàã, ùþêì åòìÿê

Éûëäûç õàí îüëàíëàðû êè

éÿíè úöñò úàëàã âÿ àâà âÿ úàíàâàðà âÿ ãóøà

ßââÿë, Àâøàð
ùÿâÿñëè
III îüóë äóðóð

ñàü óìàúà Äîâ-

Äóâóì, Ãûçûã éÿíè ãöââÿòëè âÿ éàñàãäû úèääè
âÿ àäëó øàíúûë
Ñÿââóì, Áÿêäèëëè éÿíè áÿéëÿð ñþçö ÿçèçäèð

×ÿùàðóì, Ãàðãûí éÿíè óëó èø, äîéóðóúó

272
ýåíèø éàéûëàí ÿôñàíÿëÿðäÿí éàðàðëàí-
ìûøäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí îíóí Äÿäÿ
Ãîðãóä äàñòàíëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åòäèéè
ýþðöíìÿêäÿäèð. Éàçû÷ûîüëó ßëè Îüóç-
íàìÿñè áöòöí Îüóç ìèôëÿðèíè, äàñòàíëà-
ðûíû ÿùàòÿ åòìÿñÿ äÿ, ùÿð ùàëäà äàñòàí
åëåìåíòëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Áó èñÿ òöðê
òàðèõèíèí ñïåñèôèê úÿùÿòè êèìè äÿéÿðëèäèð.
Òàðèõè, ùÿì äÿ ôèëîëîæè áàõûìäàí áèð
ãèéìÿòëè úÿùÿò äÿ Éàçû÷ûîüëóíóí
“Îüóçíàìÿ”íèí óéüóð âåðñèéàñûíäàí
õÿáÿðäàð îëìàñûäûð. Áþéöê ãöðóð ùèññè
èëÿ éàçäûüû ñàëíàìÿäÿ Éàçû÷ûîüëó ßëè
äåéèð: “ßë-ãèññÿ áóíëàðûí íÿñÿáëÿðè, ðÿ-
âàéÿòèí êÿëèìÿëÿðè âÿ ìþòÿáÿð íàüûëëàðû
óéüóð õÿòòèëÿ îüóçíàìÿäÿ éàçûëìûøäûð”.
2. Ñÿëúóã òàðèõè. Èêèíúè ùèññÿäÿ Éà-
çû÷ûîüëó ßëè ñÿëúóãëàðûí òàðèõ ñÿùíÿñèíÿ
÷ûõìàñû, ãÿçíÿâèëÿðëÿ, áèçàíñëûëàðëà
âóðóøëàðûíû ÿòðàôëû øÿêèëäÿ øÿðù åäèð. Î
áó ùèññÿíè éàçìàãäà, ÿñàñÿí, Ðàâÿí-
äèíèí, Èáí Áèáèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ
åòìèøäèð. Áóðàäà Äÿäÿ Ãîðãóäóí
Îüóçíàìÿ èëÿ ñÿñëÿøÿí éåðëÿðè äàùà
÷îõäóð. Î, Òöðêöñòàíûí áþéöê ïàäøàù-
ëàðûíäàí – áàéûíäóðëàðäàí, ñàëîðëàðäàí
äàíûøûð, Ñàëóð Ãàçàíûí èýèäëèéèíè þéöð âÿ
îíà ÿñÿðèíäÿ ÷îõ éåð âåðèð. Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí Ðÿñóë ßëåéùèññÿëàì çàìàíûíà
éàõûí áàéàò áîéóíäàí ÷ûõìàñû, Àëëàùûí
ãöäðÿòè èëÿ ãàéèáäÿí õÿáÿðëÿð âåðìÿñè,
ãàéû áîéóíóí ñîí àíäà ùàêèìèééÿòÿ
ýÿëÿúÿéè âÿ îíëàðûí ùþêìðàíëûüûíûí
ÿáÿäè îëàúàüû áàðÿäÿ ôèêèðëÿð ÊÄÃ-íèí
ýèðèøè èëÿ àíàëîýèéà éàðàäûð. Éàçû÷ûîü-
ëóíóí Îüóç õàíûí ìöäðèêëèéè, ÿäàëÿò
ñèìâîëó îëìàñû, ãàëàí ùþêìäàðëàðûí äà
Îüóç åëèíè ÿäàëÿòëÿ èäàðÿ åòìÿëÿðè âÿ ñ.
îíó “ìèëëÿò÷è-òàðèõ÷è” (Â.Ãîðäëåâñêè)
ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûð. ÕV éöçèëëèéèí
Àíàäîëó õàëã ùåêàéÿòëÿðè Éàçû÷ûîüëó-
íóí Îüóçíàìÿñèíäÿ ÷îõ ýöúëö øÿêèëäÿ
ùèññ îëóíóð.
Äèëè âÿ öñëóáó áàõûìûíäàí òèïèê
îüóç ëÿùúÿñè èëÿ éàçûëìûø áó ÿñÿð ùÿì
äÿ ÕV éöçèëëèéèí íÿñð äèëè ùàããûíäà ãèé-
273
ìÿòëè ìÿíáÿäèð. Îíóí äèëè úàíëû õàëã
èôàäÿëÿðè èëÿ äîëó îëäóüóíäàí ÊÄÃ äè-
ëèíÿ âÿ öñëóáóíà ÷îõ éàõûíäûð.
ßäÿáèééàò:
Nour R. Oghour-name. Epopel turqul
Alexandrie, 1928.
Ñöìåð Ô. Îüóçëàð. Èñò., 1980.
Êîðîãëû Õ. Îãóçêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ.
Ì., 1976.
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á.. 1993.
Ýþêéàé Î.Ø. Äåäåì Êîðêóòóí êèòàáû.
Èñò., 1973.
Îüóçíàìÿ. Ùàçûðëàéàíû. Ñ.ßëèçàäÿ. Á.,
1987.
Àááàñãóëó Ìàðàüè. ßìñàëè òöðêàíÿ. Á.,
1992.
Ñàìîéëîâè÷ À.Í. Îäèí èç ñïèñêîâ
“Ðîäîñëîâíîãî äðåâà Òóðêìåíñêîãî” Àáóë-
Ãàçè-õàíà. Äîêëàäû ÀÍ ÑÑÑÐ, ¹ 2, 1927.
Äåìèäîâ Ñ. Òóðêìåíñêèå îâëÿäû.
Àøõàáàä, 1976.
Òóðêìåí ÿäÿáèééàòûíûí òàðèõè (îðòà
àñûðëàð äþâðöíöí åäåáè ìèðàñû). I òîì, Àø-
ãàáàò, 1975.
Ñàìîéëîâè÷ À.Ì. Î÷åðêè ïî èñòîðèè
Òóðêìåíñêîé ëèòåðàòóðû. Òóðêìåíèÿ, ò.1,
Ë., 1929.
Áåêìóðàäîâ À. Àêäàëûï õåì îüóçíà-
ìà÷ûëûã äåáè. Àøãàáàò, 1987.
Àêäàëûí Í. Øûãûðëàð õåì ïîåìàëàð. Àø-
ãàáàò, 1990.
Ðàøèä-àä-Äèí Ô. Ñáîðíèê ëåòîïèñåé.
Ò. 1-3. Ì.-Ë., 1946-1960.
Ðàøèä-àä-Äèí Ô. Äæàìè àò-Òàâàðèõ.
ò.3, Á.. 1957.
Òîüàí Ç.Â. Îüóç äåñòàíû. Ðåøèäåääèí
Îüóçíàìåñè, òåðúöìå âÿ òåùëèëè. Èñò., 1972.
Quatremere M. Historire des mingols
de Perse ecrite en persan par Rachid-Edin.
¹1. Paris, 1836.
Áåêìûðàäîâ À. Ãþðîãëûíûí ûçëàðû. Àøãà-
áàò, 1988.
Àáóëãàçû. Øåæåðåè òåðàêèìå. Àøãàáàò,
1992.
 Radloff W. Das Kudatku Bilik der Jusub
Chass-Hadschib aus Balasagun. th. 1. st.
Pbg. 1891.
Pellot P. Sur la legende d`Ugur. Khan
en ecriture ouigoure. Toung- Pao. vol.
XXVII. Zeide, 1930.
Bang W. und Rachmati G.R. Diee leg-
ende ven Oghur Qagan. SPAW. phil. hilt.
kl.2. XXV-Berlin, 1932.
Øåðáàê À.Ì. Îãóç-íàìå. Ìóõàááàò-
íàìå. Ì., 1959.
Åðêèí Ì. Îüóç Êàüàí äåñòàíû. Èñò.,
1970.
Áè÷óðèí Í.ß. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íà-
ðîäàõ îáèòàâøèõ â Ñðåäíåé Àçèè â äðåâíèå
âðåìåíà. Ò. I, Ì.-Ë., 1950.
Êîíîíîâ À.Í. Ðîäîñëîâíàÿ òóðêìåí.
Ñî÷èíåíèÿ Àáóëü-Ãàçè õàíà Õèâèíñêîãî.
Ì.-Ë., 1959.
Áåðíøòàì Í.À. Èñòîðè÷åñêàÿ ïðàâäà â
ëåãåíäå îá Îãóç Êàãàíå. Ñîâåòñêàÿ ýòíîãðà-
ôèÿ, 16, 1935.
Þýåë Á. Òöðê ìèòîëîæèñè. Àíêàðà, 1971.
ßìèðÿëèåâ Ê. “Îüóç êàüàí” åïîñûíûí
òèïè. Àëìà-Àòà, 1989.
Ôöçóëè Áàéàò
ÎÕ, ÉÀÉ âÿ ÑÀÄÀÃ – Îõ éàéëà àòû-
ëàí, óúó èòè âÿ óúëóüó äÿìèð áàøàêäàí –
áàøëûãäàí èáàðÿò ñèëàù. 200-300 ìåòðëèê
ìÿñàôÿäÿí äöøìÿíè ñûðàäàí ÷ûõàðûð.
ÊÄÃ-äÿ îõóí áèð ÷îõ íþâëÿðè âÿ
ÿëàìÿòëÿðè âåðèëìèøäèð: ö÷ éåëÿêëè ãàéûí
îã (Ä-6311) ãàéûí äàëû éåëÿêëè ñóì àë-
òóíëó îõ”. (Ä-63, 20711) ßêñÿð ùàëëàðäà
îõ âÿ ñàäàã ÊÄÃ-äÿ éàíàøû èøëÿí-
ìèøäèð: “Ñàäàüûíäà ñÿêñÿí îãóí âåðýèë
ìàíà” (Ä-491); “Ñàäàãûíäàí äîãñàí
îõûí éåðÿ äþêäè” (Ä-19812); “Ñàäàãäà
îõóì êèøèí äÿëÿð” (Ä-24811). “Ñàäàã”
ñþçö èëÿ éàíàøû ÊÄÃ-äÿ áèð äÿôÿ “òèð-
êÿø” (Ä-1898) äÿ èøëÿíìèøäèð. Ñàäàã,
òèðêÿø, î úöìëÿäÿí äÿ “áÿëèê” àäëàíàí
îõãàáû 80-90 îõ òóòóðäó. Ö÷ ëÿëÿêëè
îõëàð ñöðÿòëÿ ó÷óð, äöç ùÿäÿôÿ äÿéèðäè,
áó îõëàðûí óúëàðûíäà à÷ûëìûø õöñóñè äå-
øèê îõ ó÷àðêÿí òöêöðïÿäÿí ñÿñ ÷ûõàðûð
274
âÿ äöøìÿíè ãîðõóéà ñàëûð. Éàéûí ÿí ÷îõ
äÿñòÿñèíÿ àüúàãàéûí ãàáûüû ñàðûíìûø
íþâö ýåíèø éàéûëìûøäû (àü òîçëóúà ãàòû
éàé – Ä-492 âÿ ñ.). Îõëàð äà àüúàãàéûí
áóäàüûíäàí äöçÿëäèëèðäè, éàéûí êèðèøè
âÿùøè ñûüûð äàìàðûíäàí îëóð, ãàáñûç,
÷èéèíäÿ ýÿçäèðèëèðäè. Áó îíäàí äÿðùàë
èñòèôàäÿíè àñàíëàøäûðûðäû.
Îõ âÿ éàéûí òöðêëÿðäÿ ñèìâîëèê
ìÿíàñû âàðäû. Îõ òÿáÿÿëèê, éàé ùàêèìëèê
ðÿìçè ñàéûëûðäû. Ñèéàñè áàõûìäàí ùÿð áèð
àñûëû áîéà áèð îõ âåðèëèðäè. Áó îõëàðûí
áèðëèéè Îüóç åëèíè òÿøêèë åäèðäè. Ãÿðá
ýþéòöðêëÿðèíè òÿøêèë åäÿí áîéëàð áèðëè-
éèíÿ Îí Îõ äåéèëèðäè. Ãÿäèì òöðêëÿðäÿ
“ìöñòÿãèëëèê” ñþçö “îõñóç” èëÿ èôàäÿ
åäèëìèøäè.
ÎÕ×Ó ßÍÑß ÃÎÚÀ ÎÜËÓ – È÷
Îüóç ãÿùðÿìàíû, XII áîéäà àäû ÷ÿêèëèð.
Åðìÿíèñòàíûí Äÿðÿëÿéÿç ìàùàëûíäà
Îõ÷ó ÷àéû, Àìàñèéà ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ
Îõ÷óüëó; Òöðêèéÿ âÿ Áîëãàðûñòàí
ÿðàçèëÿðèíäÿ Îõ÷óëàð êÿíäëÿðè îëóá.
ÎÕÄÀÐ, ÎÕÒÀÐ – Êÿíä àäû.
Ãàôàí ÿðàçèñèíäÿ, Îõäàð ÷àéûíûí ñàùèë-
èíäÿêè àçÿðáàéúàíëûëàðûí éàøàäûüû êÿí-
äèí àäû îëìóøäóð. 1918 èëäÿ åðìÿíèëÿð
êÿíäè äàüûòñà äà, 1926 èëäÿ ÿùàëè ýåðè
ãàéûòìûø âÿ êÿíäè áÿðïà åòìèøëÿð. 1988
èëäÿ êÿíääÿ 850 íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû éà-
øàìûøäûð. Îõäàð êÿíäèíèí àäû äà Îõ
òàéôàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ÊÄÃ-äÿ äÿ Îõ
òàéôàëàðû õàòûðëàíûð.
ÎËÅÀÐÈ ÅËØËÅÝÅÐ ÀÄÀÌ (1603-
1671, Ãîòòîðè Øëåçâèíã) – àëìàí àëèìè.
Ñÿéàùÿò çàìàíû Äÿðáÿíääÿ îëàð-
êÿí éåðëè ÿùàëèäÿí áèð ñûðà ìàðàãëû ðÿâà-
éÿòëÿð éàçûéà àëìûøäûð êè, îíëàðäàí áèðè
äÿ Äÿäÿ Ãîðãóä ùàããûíäàäûð.
Îëåàðè “Ñÿéàùÿòíàìÿ”ñèíäÿ Äÿð-
áÿíääÿí äàíûøàðêÿí Èìàì Ãîðãóäóí
ãÿáðè ùàããûíäà áåëÿ áèð ðÿâàéÿò âåðèð:
“Áóðàäà áèç äàùà èêè ìöñÿëìàí ìöãÿä-
äÿñèíèí ìÿçàðëàðûíû ýþðäöê: îíëàðäàí –
Ïèð Ìöùÿððèíêè äöçÿíëèêäÿ, Èìàì Ãîð-
ãóäóíêó èñÿ äàü éàìàúûíäà èäè. Ãîðãóä
ùàããûíäà äåéèðëÿð êè, î, Ìÿùÿììÿä
ïåéüÿìáÿðèí äîñòó îëìóø, ùÿìèøÿ éàí-
éþðÿñèíäÿ äîëàíìûø, îíäàí þéðÿíìèø âÿ
îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà äàùà ö÷ éöç èë
éàøàìûøäûð. Äàíûøûðëàð êè, î, Ùÿñÿí øà-
ùûí éàíûíà éîëëàíìûø, îíóí ö÷öí ãîïóç
÷àëàðàã íÿüìÿëÿð îõóìóø âÿ áóíóíëà
øàùû ëÿçýèëÿðÿ ãàðøû äþéöøÿ èíàí-
äûðìûøäûð. ßââÿëëÿð áöòïÿðÿñò îëìóø,
ëÿçýèëÿðÿ âÿ éà Äàüûñòàí òàòàðëàðûíà ìö-
ðàúèÿò åòäèêäÿ âÿ îíëàðûí àðàñûíäà èñëàìû
òÿáëèü åòìÿéÿ áàøëàäûãäà ãÿòëÿ éåòèðèë-
ìèøäèð. Îíóí ãÿáðè äþðä òàõòàäàí ãóðàø-
äûðûëìûøäûð; ùÿð éåðäÿí ýþðöíÿí ìÿçà-
ðûíà ÷îõ àúûíàúàãëû ìÿíçÿðÿ à÷ûëûðäû.
Äöíÿí ìÿí îðàéà áàø ÷ÿêìèø, ùÿð øåéè
äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðìèø, ùå÷ áèð
áÿçÿê ÿøéàñû òàïìàìûøäûì. Ãÿáðèí
ìöùàôèçè ãîúà áèð ãàäûí èäè. Ëàêèí
ùÿìèí ýöí, ãóðáàí ìÿðàñèìèíèí áàø
âåðäèéè çàìàí éåðÿ ùÿñèðëÿð ñàëûíìûø,
ãÿáðèí ãàðøûñûíäà ãûçûëû ðÿíýäÿ ïàð÷à
ãûðûüû àñûëìûøäû. Øÿùÿðäÿí âÿ óçàãäàí
÷îõëó ãàäûí âÿ ãûçëàð ýÿëèð, àéàãéàëûí
ìàüàðàéà êå÷èð, ãÿáðè þïöð âÿ éåðäÿ
îòóðàðàã þç äèëÿêëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷ìÿñè
ö÷öí äóà åäèðäèëÿð”.
ÎÐÔÎÃÐÀÔÈÉÀ – ÊÄÃ-íèí îðôîãðà-
ôèê ñèñòåìè Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí ÿëéàç-
ìàëàðûíäàêû èìëà õöñóñèééÿòëÿðèíèí
âÿùäÿòè êèìè òÿñÿââöð îëóíóð. Ëàêèí
ãÿäèì îëàí Äðåçäåí íöñõÿñè ÿñàñÿí ùÿ-
ðÿêÿñèç, Âàòèêàí íöñõÿñè èñÿ ùÿðÿêÿëè
íÿñõëÿäèð. Ùÿð èêè íöñõÿäÿêè åéíè ñþç
âÿ øÿêèë÷èëÿðèí éàçûëûøûíäà åéíèééÿò âÿ
éà óéüóíëóãëà éàíàøû, ôÿðãëÿð äÿ ìþâ-
úóääóð. Áóíóíëà áåëÿ, ÊÄÃ-íèí îðôîã-
ðàôèéàñû “ÿðÿá èìëà öñóëó”íóí íîðìà-
ëàðûíû ÿêñ åòäèðèð. Îíà ýþðÿ äÿ, áèðèíúè
íþâáÿäÿ, Äðåçäåí íöñõÿñèíÿ èñòèíàäÿí
275
ÿðÿá ùÿðôëÿðèíèí ôîíîãðàôèê ñÿúèééÿñèíè
(éÿíè ùÿð ùàíñû ùÿðôèí ùàíñû ôîíåìè âÿ
éà ôîíåìëÿðè ÿêñ åòäèðäèéèíè) àéäûíëàø-
äûðìàãëà äàñòàíëàðûí èìëà õöñóñèééÿò-
ëÿðè ùàããûíäà òÿñÿââöð éàðàòìàã ìöì-
êöíäöð.
Èñòèñíàëàð íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, Ä. âÿ
Â. íöñõÿëÿðèíäÿ ÿðÿá âÿ ôàðñ ñþçëÿðèíèí
éàçûëûøû ìÿíáÿ äèëëÿðäÿêè èìëà íîðìàëà-
ðûíà óéüóíäóð. Òöðê ñþçëÿðèíèí éàçûëû-
øûíäà èñÿ ñïåñèôèê ìÿãàìëàð âàðäûð; áèð
ñûðà ñþçëÿðäÿ ñàèò âÿ ñàìèòëÿðèí ãðàôå-
ìîëîæè èôàäÿñè áÿçè ùÿðôëÿðèí ñèíêðåòèç-
ìèíè, ùÿì÷èíèí íÿñõ õÿòòèíäÿí íÿñòÿ-
ëèãÿ êå÷èä ìÿðùÿëÿñèíè (ÕV ÿñð) òÿìñèë
åäèð. Ñàèòëÿð àøàüûäàêû øÿêèëäÿ èôàäÿ îëó-
íóð: à– ñþçöí ùÿð éåðèíäÿ “ÿëèô”ëÿ, ùÿì
äÿ ñþç ÿââÿëèíäÿ ÷îõ çàìàí “ìÿää”
èøàðÿñè èøëÿíìÿäÿí; ìÿñ.: àòà, áàü, ìà-
íà. Ñþç ñîíóíäà (øÿêèë÷èëÿðäÿ) “ùàéè-
ùÿââÿç” äÿ “à” îõóíóð; ìÿñ.: àëàúà,
÷àüäà, éàíûíà. Ñþç îðòàñûíäà “à” ñàèòèíèí
éàçûëìàäûüû ùàëëàð äà âàðäûð: ã(à)ðüó,
ã(à)ðøó. ÿ – ñþç ÿââÿëèíäÿ “ÿëèô”ëÿäèð.
(Â.í.-ÿ “ôÿòùÿ”ëè), ñþç îðòàñûíäà éàçûë-
ìûð, ñîíäà “ùàéè-ùÿââÿç”ëÿ (Â.í.-äÿ
“ôÿòùÿ” èëÿ) âåðèëèð; ÿðä(ÿ)ì, ä(ÿ)äÿ,
ä(ÿ)âÿ, äöýìÿ, å- ÿââÿëäÿ “ÿëèô”ëÿ
(Â.í.-äÿ “ôÿòùÿ”ëè), ñþç îðòàñûíäà éà
éàçûëìûð (Â.í.-äÿ “êÿñðÿ” èëÿ), éà “éå”
ùÿðôè èëÿ èôàäÿ îëóíóð; åéíè âÿçèééÿò ñþç
ñîíóíäà òÿêðàð îëóíóð: ýåú, ýåð÷ÿê, äå.
“Û” ñàèòè ÿââÿëäÿ “ÿëèô”, ñîíäà “éå” èëÿ,
ñþç îðòàñûíäà (õöñóñÿí øÿêèë÷è òÿðêèáèí-
äÿ) ÿñàñÿí áóðàõûëûð (Â.í.-äÿ èñÿ êÿñðÿ
èëÿ ýþñòÿðèëèð): ûëãû, àðû, ã(û)ì(û)ç, àëã(û)ø,
áàø(û)ì, ÷àë(û)íäû. “È” ñàèòè ÿââÿëäÿ
“ÿëèô” (Â.í.-äÿ “êÿñðÿ”ëè) âÿ éà
“ÿëèô+éå” èëÿ, ñîíäà “éå” ùÿðôè èëÿ èôàäÿ
îëóíóð; Ä.í.-äÿ ñþç îðòàñûíäà ÷îõ çà-
ìàí éàçûëìûð (Â.í.-äÿ “êÿñðÿ” èëÿ): èì-
äè, èíúÿ, ä(è)ëÿê, á(è)ð, ê(è)ìñÿ, é(è)ýèä,
ìÿí(è)ì, äèëÿä(è)ì.
Äîäàãëàíàí ñàèòëÿð ñþç ÿââÿëèíäÿ
“ÿëèô+âàâ”ëà (Â.í.-äÿ “çÿììÿ” ãîéó-
ëóð), ñþç îðòàñûíäà âÿ ñîíóíäà “âàâ”ëà
èôàäÿ îëóíóð (“î” âÿ “þ” ñîíäà èøëÿí-
ìèð); äîäàãëàíàí ñàèòëÿðèí äÿ ñþç îðòà-
ñûíäà éàçûëìàäûüûíà ÷îõ òÿñàäöô åäèëèð.
Ìÿñ.: îò, îüóë, óçóí, öçÿðèíÿ, Ä(î)ìðóë,
ãîï(ó)ç, é(ó)ìð(ó)ã, þë(ö)ìëö, ò(î)ïó-
üûíäà. “Îüóç”, “îüóë”, “óñ” âÿ “Óðóç”
ñþçëÿðè áèð íå÷ÿ éåðäÿ àíúàã “ÿëèô”ëÿ
éàçûëìûøäûð.
Ñþçëÿðèí ñàìèò òÿðêèáèíèí èôàäÿñè
áàõûìûíäàí àøàüûäàêû õöñóñèééÿòëÿðèíè
ãåéä åòìÿê îëàð: 1. ê, ý âÿ í (ñàüûð íóí)
ñÿñëÿðè ñþçöí ùÿð éåðèíäÿ “êàô” ùÿðôè èëÿ
èôàäÿ îëóíóð (áÿçÿí ñþç ñîíóíäà “êàô”
ùÿðôè “êÿøèäÿ”ñèç, ëàêèí “ùÿìçÿ”ëèäèð).
Ùÿìèí ñÿñëÿðèí ôîíåì ìÿçìóíó àíúàã
ñþçöí ìÿíàñûíà ÿñàñÿí ìöÿééÿíëÿøèð.
Ìÿñ: êöë, ñÿêñÿí, êþøÿê; ýþäÿê, êþëýÿ,
éåý; ñîíðà, êþíëÿê, öí. Áÿçè èêèùåúàëû
ñþçëÿðèí ñîíóíäàêû “êàô”ûí ê, éîõñà ý
îëäóüóíó äÿãèã ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð.
ÊÄÃ äèëèíèí ôîíåòèê òÿðêèáèíäÿ ïðîô.
ß.Äÿìèð÷èçàäÿíèí “ñàüûð íóí” ñÿñèíèí
ïðîòîòèïè – “èáòèäàè ÿñëè” àäëàíäûðäûüû
ãîâóøóã áóðóí-áîüàç ñÿñè “ãöííÿëè ã”
éîõäóð. Äàñòàíëàðûí äèëèíäÿ “íã” ãîâó-
øóã ñàìèòèíèí “âàðëûüûíû” èêè ñþçÿ èñòèíà-
äÿí äöøöíìÿê îëàð: áóíëàðäàí áèðèíúèñè
“ãàðàíëûã” ìÿôùóìóíó áèëäèðÿí, ÿñà-
ñÿí, èêè âàðèàíòäà éàçûëàí ñþçäöð; áó ñþç
ùÿì “íóí”äàí ñîíðà ýÿëÿí “êàô”ëà
(Ä.í., ñÿù.48, 57, 137, 140, 145, 157,
222, 223, 231, 243, 247, 257, 263, 272,
284) éàçûëûá; áó ùàëäà áèðëÿøäèðèúè “í”-
äàí ñîíðà “ñàüûð íóí” ýÿëèð âÿ “ãàðàí-
íó” îõóíóð, ùÿì àíúàã “êàô”ëà éàçûëûá
(Ä.í. ñÿù.24, 42, 64, 136, 268, 269)
“ãàðàíó” îõóíìàëûäûð; íÿùàéÿò, “íóí”-
äàí ñîíðà “ãàô” ýÿëÿí âàðèàíòäûð (Ä.
íöñõÿñè, ñÿù. 40, 45, 46, 47), áó âàðèàíò-
äà “ãàðàíãó” êèìè îõóíóð. Ùÿìèí ñþç
“ãàðàíëûã” ñþç ôîðìàñûíûí àðõåòèïèäèð,
ñþç êþêö “í” áèðëÿøäèðèúèñè âÿ àä
äöçÿëäÿí “-ãó” øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿòäèð.
Äèýÿð áèð ñþç èñÿ “ÿêñ-ñÿäà” ìÿíàñûíäà
276
èøëÿíìèø “éàíýó”äóð (Ä., ñÿù.227); áó
ñþç äÿ “éàí” ñþçöíÿ -ãó øÿêèë÷èñèíèí
ôîíåòèê âàðèàíòûíûí ÿëàâÿ îëóíìàñû èëÿ
äöçÿëìèøäèð.
2. Òöðê ìÿíøÿëè áèðùåúàëû ñþçëÿðèí
ñîíóíäà âÿ áÿçè èêèùåúàëû ñþçëÿðèí
îðòàñûíäà èøëÿíÿí äèëàðõàñû êèïëÿøÿí q
ñÿñè “ãàô” ùÿðôè èëÿ èôàäÿ îëóíóð; ùÿìèí
ùÿðô áÿçÿí “õ” ñàìèòèíè äÿ ÿêñ åòäèðèð.
3. ßðÿá äèëèíäÿ ñïåñèôèê äàíûøûã
ñÿñëÿðèíèí èøàðÿëÿðè ñàéûëàí ÿðÿá ñþçëÿ-
ðèíäÿ èøëÿíÿðÿê ìÿíáÿ äèëäÿêè ìÿõðÿú-
ëÿðäÿ éàðàíàí ôîíåìëÿðè èôàäÿ åòìèøäèð.
Ëàêèí “òà” âÿ “ñàä” ùÿðôëÿðè ñèñòåìëè øÿ-
êèëäÿ òöðê ìÿíøÿëè êþê ìîðôåìëÿðäÿ äÿ
èøëÿíìèøäèð; áó ùÿðôëÿð ôîíåìàòèê äåéèë,
ÿðÿá èìëà öñóëóíà òàáå òóòóëàðàã ôî-
íåòèê-îðôîãðàôèê âÿçèôÿ äàøûìûøäûð. Áåëÿ
êè, “òà” âÿ “ñàä” ùÿðôè èëÿ éàçûëàí òöðê
ñþçëÿðèíèí êþêöíäÿ èíúÿ ñàèò òÿñÿââöð
åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Ïðîô. ß.Äÿìèð-
÷èçàäÿ “ò” ñàìèòèíèí “òå” âÿ “òà” èëÿ, “ñ”
ñàìèòèíèí “ñèí” âÿ “ñàä”ëà âåðèëäèéèíè
ãåéä åòìèø, ëàêèí áóíóí ñÿáÿáèíè – “òà”
âÿ “ñàä” ùÿðôëÿðèíèí ñþç êþêöíäÿ ãàëûí
ñàèòëÿðè èíúÿëÿðäÿí àéûðìàüà õèäìÿò
åòäèéèíè àéäûíëàøäûðìàìûøäûð. Áó úÿùÿò
ÊÄÃ îðôîãðàôèéàñûíäà äèããÿòè õöñóñè
úÿëá åäèð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí âÿ òöðê
äèëëÿðèíäÿ “ä” ñÿñè èëÿ áàøëàíàí 50-éÿ
ãÿäÿð ñþç äàñòàíëàðäà “òà” èëÿ éàçûëûá:
òàü, òàüàðúûã, òàì, òàìàð, òàíà, òàð, òàðû,
òàðàã, òàø, òàòëó, òàâøàí, òûðíàã, òîü, òîüðû,
òîqñàí, òîqóç, òîëó, òîíóç, òóò-, òóòñàã,
òóð-, òîé, òóé-, òîé-, òóë, òîqóí- âÿ ñ.
Ýþðöíäöéö êèìè, “òà”-äàí ñîíðà àíúàã
ãàëûí ñàèò ýÿëèð. Áó úÿùÿòäÿí “òå” èëÿ
éàçûëàí ñþçëÿðÿ äÿ äèããÿò éåòèðìÿê ìà-
ðàãëûäûð: òÿêÿ, òÿêöð, òÿïÿë, òèê-, òÿíäöð,
òåç, òþê-, òöìÿí, òöêÿí-, òöëö, òöðêìÿí,
òÿáÿð âÿ ñ. “Òÿ”äÿí ñîíðà èíúÿ ñàèò
ýÿëìÿñè äÿ ãàíóíàóéüóíëóã òÿøêèë åäèð;
áèð íå÷ÿ ñþçäÿ “òÿ”äÿí ñîíðà “ÿëèô”
ýÿëäèêäÿ ãàëûí ñàèò (à) îõóíóð (ìÿñ.: òàú,
òàò, òàòàð âÿ ñ.), áó äà òÿáèèäèð; ÷öíêè
“ÿëèô” ñþç îðòàñûíäà àíúàã “à”íû áèëäèðèð.
“Ä” ùÿðôè èëÿ áàøëàíàí òöðê ìÿíøÿëè ñþç
êþêëÿðèíèí èíúÿ ñàèò òÿðêèáëè îëìàñû äà
òÿñàäöôè äåéèë.
Òöðê ñþçëÿðèíäÿ “ñàä” ùÿðôè äÿ åéíè
ìÿãñÿäëÿ – ñàèò ãàëûíëûüûíû íÿçÿðÿ ÷àðï-
äûðìàã ö÷öí èøëÿäèëìèøäèð: ñà÷, ñàü,
ñàüûø, ñàüðû, ñàãëà-, ñàë-, ñàíú-, ñàïàí,
ñàðó, ñàðóã, ñàâàø, ñàé, ñàéðó, ñûüûð, ñûí-,
ñûíóã, ñûðà, ñîüàí, ñîí, ñîë, ñîé, ñîíðà,
ñîð-, ñó, ñó÷, ñóí-, ñóíãóð, ñîóã; áàñ-,
ãûñ-, ãûñûð âÿ ñ. Ëàêèí “ñèí” ùÿðôè ñþçäÿ
èíúÿ ñàèò òÿðêèáèíè òÿìèí åòìèøäèð: ñå÷-,
ñÿýèðò-, ñÿêñÿí, ñÿí, ñÿï- ñÿð-, ñÿñ, ñåâ,
ñåâèíú, ñèë-, ñèíÿê, ñèíèð, ñèç, ñþý-, ñþéëÿ-,
ñþç, ñöä, ñöýëöê, ñöð-, ñöðè, ñöñÿýÿí âÿ ñ.
Áåëÿëèêëÿ, “òà” âÿ “ñàä” ùÿðôëÿðèíèí òöðê
ìÿíøÿëè ñþçëÿðäÿ íÿ ö÷öí âÿ íåúÿ èøëÿí-
äèéèíè íÿçÿðÿ àëìàäàí ìÿòíèí îõóíóøó
òàì äöçýöí ùåñàá åäèëÿ áèëìÿç.
4. Ñàìèò ãîøàëûüûíû áèëäèðÿí “òÿø-
äèä” èøàðÿñè äÿ ÿðÿá äèëè èìëàñûíà óé-
üóíäóð; ÿëëè, áÿëëö, äèëëö, èññè, óññóì,
áàçëàììàú êèìè òöðê ñþçëÿðè “òÿøäèä”ëÿ
éàçûëìûø, ëàêèí éåäè, ñÿêèç, òîãóç ñàéëàðû
“òÿøäèä”ñèç éàçûëäûüûíà ýþðÿ, éÿãèí êè,
ãîøà ñàìèòñèç îëìóøäóð.
Äàñòàíëàðûí äèëèíäÿ áÿçè ÿðÿá âÿ
ôàðñ ñþçëÿðèíèí òöðê äèëè ôîíåòèêàñûíà óé-
üóí éàçûëäûüû äà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìÿñ.:
äöíéÿ (ÿñëè: äöíéà), ãàëà (ÿñëè: ãàë’à),
ãàäà (ÿñëè: ãÿçà), èìèðçÿ (ÿñëè: ìèðçà),
Ôàòìà (ÿñëè: Ôàòèìÿ), áàäéà (ÿñëè: áà-
äèéÿ), ùå÷ (ÿñëè: ùè÷), ÿëáÿòäÿ (ÿñëè:
ÿëáÿòòÿ) âÿ ñ.
ÊÄà ìÿòíèíäÿ øÿêèë÷èëÿðèí áþéöê
ÿêñÿðèééÿòè èêèâàðèàíòëûäûð. Øÿêèë÷èëÿðèí
ÿñêè Àíàäîëó òöðêúÿñèíÿ óéüóí îëàðàã
äîäàãëàíàí ñàèò òÿðêèáëè âàðèàíòëàðû öñ-
òöíëöê òÿøêèë åäèð (èñòèñíàëàð äà âàðäûð).
Ñþçäöçÿëäèúè øÿêèë÷èëÿðèí éàçûëûøû
àøàüûäàêû êèìèäèð:
1. Èñèì äöçÿëäÿí – ëûã øÿêèë÷èñè èêè
úöð éàçûëûð: – ëûã, – ëèê – ãàôòàíëûã, éàüû-
ëûã, ãóëëûã, õîøëûã, øèøëèê, ýöíëèê, äÿëöëèê.
277
2. Èñèì äöçÿëäÿí – ÷û øÿêèë÷èñè èêè
âàðèàíòäàäûð: – ÷û, -÷è -àâ÷û, ûëãû÷û, éîë÷û,
ãàïó÷û, øàùèí÷è.
3. Ñèôÿò äöçÿëäÿí -ëû øÿêèë÷èñè àíúàã
äîäàãëàíàí ãàïàëû ñàèò òÿðêèáëèäèð: -ëó, -
ëö – îüóëëó, ùàëëó, ãûçëó, éöðÿêëö.
4. Ñèôÿò äöçÿëäÿí – ñûç øÿêèë÷èñè èêè-
âàðèàíòëûäûð: – ñóç, -ñöç – ãóëàãñóç,
àüûëñóç, áàøñóç, äèáñöç, äÿðíÿêñöç.
5. Ñèôÿò äöçÿëäÿí -êû (-äàêû) øÿêèë-
÷èñè ñàèò âÿ ñàìèò òÿðêèáèíÿ ýþðÿ èêèâà-
ðèàíòëûäûð: -êû, -êè; – äàüû, – äÿêè – éà-
ðûíêû, áóýöíêè, àëòûíäàüû, éàíûíäàüû, áà-
øóíäàüû, ÿýíöíäàüû, åøèêäÿêè.
6. Êè÷èëòìÿ, ÿçèçëÿìÿ áèëäèðÿí -úûã,
-úóüàç øÿêèë÷èñè èêèâàðèàíòëûäûð: -úóã, -
úöê; -úóüàç, -úöýÿç – ãàðàúóã, àëûíúóã,
îüëàíúóü, äÿïÿúöê, äèçúöê, ýÿëèíúöê;
ãûçúóüàç, ýþçúöýÿç.
7. Àäëàðäàí ôåë äöçÿëäÿí øÿêèë÷èëÿð
(-ëà, -àë, -à, -û, -àð) èêèâàðèàíòëûäûð: áàø-
ëà-, îõëà-, äèøëÿ-, ýþçëÿ-; éàøà-, îéíà-,
äèëÿ-; áóíàë-, ñàüàë-, éþíÿë-; äàðû-,
áÿðêè-; àüàð-, éàøàð-, ýþýÿð-.
8. Ôåëäÿí àä äöçÿëäÿí øÿêèë÷èëÿð
(-ìà, -ûø, -ûã,-àíàã) èêèâàðèàíòëûäûð:
ãîâìà, ñîéëàìà, éåìÿ-è÷ìÿ, äÿïìÿ;
áàãûø, òóðûø, ñÿýèðäèø; éàíóã, ñûíóã, äÿ-
ëöê; éûüàíàã, äÿýÿíÿê.
Ôåëäÿí àòðèáóòèâ èñèìëÿð äöçÿëäÿí -
ãûí øÿêèë÷èñè ñàìèò òÿðêèáèíÿ ýþðÿ ö÷âà-
ðèàíòëûäûð: ÷àïãóí, äàøãóí, àçüóí, ãûð-
üóí, þòêöí. Ôåëäÿí èñèì äöçÿëäÿí -ûì
øÿêèë÷èñè èñÿ ìöàñèð Àçÿáàéúàí äèëèíäÿ-
êè êèìè äþðäâàðèàíòëûäûð: éàéûëûì, êÿñèì,
ýåéèì, òîéóì, þëöì.
Ñþçäÿéèøäèðèúè (ãðàììàòèê) øÿêèë÷è-
ëÿðèí èìëàñûíäà äà áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿð
âàðäûð: 1) II øÿõñ ìÿíñóáèééÿò âÿ øÿõñ
øÿêèë÷èëÿðè ìöòëÿã “ñàüûð íóí”ëà ôîðìà-
ëàøûð. 2) III øÿõñ ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èñè
êþêöí äîäàã àùÿíýèíÿ òàáå îëìóð: éîëû,
ýþçè, óëóñû, äÿëöñè. 3) Éèéÿëèê ùàë øÿêèë-
÷èñè äÿ ìöòëÿã ÿëàìÿò êèìè “ñàüûð
íóí”ëà èøëÿíèð; ÿñàñÿí áèð úöð éàçûëìûø-
äûð: -óí, -öí, – ãûçóí, Áåéðÿýöí. 4)
Éþíëöê âÿ éåðëèê ùàë øÿêèë÷èëÿðèíäÿ ñîí-
äà ýÿëÿí “ùàéè-ùÿââÿç” ÿñàñ èôàäÿ
âàñèòÿñèäèð: àòóìà, ÿëöìÿ; Ãàðàãóúäà,
áóðàäà, Äÿðâÿíääÿ. Øÿõñ ÿâÿçëèêëÿðèíèí
òÿêè éþíëöê ùàëäà èñòèñíà îëàðàã “ÿëèô”ëÿ
éàçûëûá; îíà ýþðÿ äÿ “ìàíà”, “ñàíà”,
“àíà” øÿêëèíäÿ îõóíóð. 5) ×ûõûøëûã ùàë
øÿêèë÷èñèíäÿ ñàèò èøàðÿñè éîõäóð: àòäàí-
àéüûðäàí, ãîéóíäàí, äÿâÿäÿí. 6) Ìÿñ-
äÿð øÿêèë÷èëÿðè ìöàñèð äèëäÿêè âà-
ðèàíòëàðäàí áàøãà, “-ìàõ” øÿêëèíäÿ äÿ
éàçûëûð: òóðìàõ, áèíìàõ. 7) Ôåëèí ÿìð
øÿêëèíäÿ III øÿõñ ñîíëóüó (òÿê) èêè úöð
îõóíñà äà, áèð úöð éàçûëìûøäûð: – ñóí, -
ñöí, -÷ûãñóí, òóðñóí, àëñóí, áèëñöí,
âåðñöí, ýÿëñöí.
Áóðàäà õàòûðëàäûëìàéàí ëåêñèê âÿ
ãðàììàòèê øÿêèë÷èëÿðèí éàçûëûøû ìöàñèð
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ôîíåòèê-îðôîãðàôèê
íîðìàëàðû èëÿ óéüóíëóã òÿøêèë åäèð.
Ñàìÿò ßëèçàäÿ
ÎÐÕÀÍ ØÀÈÃ ÝÞÊÉÀÉ (1902 Èíå-
áîëó-1994 Èñòàíáóë) – øàèð, ïóáëèñèñò,
ôîëêëîðøöíàñ, ãîðãóäøöíàñ.
70 èëëèê åëìè ôÿàëèééÿòèíèí ÿëëè èëäÿí
÷îõóíó ÊÄÃ-íèí àðàøäûðûëìàñûíà ùÿñð
åòìèøäèð. 1938 èëäÿí áàøëàéàðàã áó
ìþâçóäà áèð ñûðà ìÿãàëÿëÿð âÿ éåääè
êèòàá (1938, 1939, 1943, 1973 âÿ ñ.)
íÿøð åòäèðìèøäèð. Èëê äÿôÿ 1938 èëäÿ
Èñòàíáóëäà Áåðëèí íöñõÿñè ÿñàñûíäà ëàòûí
ÿëèôáàñû èëÿ ÊÄÃ-íè îõóúóëàðà ÷àòäûð-
ìûøäûð. Áó íÿøð éöç éåòìèø áèð ñÿùèôÿ-
äÿí, îí èêè áþëìÿäÿí èáàðÿòäèð. Áóðàéà
Äÿäÿ Ãîðãóäóí ìÿçàðû àäëû èêè ôîòî
øÿêèë äÿ ÿëàâÿ åäèëìèøäèð.
×îõúèëäëè “Èñëàì åíñèêëîïåäèéà-
ñû”íäà Äÿäÿ Ãîðãóä áþëìÿñèíè
Î.Ø.Ýþêéàé éàçìûøäûð.
Î.Øàèãèí ÊÄÃ àáèäÿñèíèí àðàøäûðûë-
ìàñûíà ùÿñð åòäèéè ÿí èðè ùÿúìëè ÿñÿðè
“Äÿäÿì Ãîðãóä êèòàáû”äûð (1973).
Êèòàá 1025 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿòäèð. Áóðàäà
278
3 ñÿùèôÿ ýèðèø, 149 ñÿùèôÿ 12 áîé, 3 ñÿ-
ùèôÿ èçàùëàð âÿ èõòèñàðëàð, 161 ñÿùèôÿ
ëöüÿò âåðèëìèø, 5 ìèíÿ éàõûí ñþçöí ìÿ-
íàñû à÷ûãëàíìûøäûð.
Áó ÿñÿð òöðê ôîëêëîðøöíàñëûüû ö÷öí
ÿâÿçñèç áèð ìÿíáÿäèð. Êèòàáäà ÊÄÃ-
íèí ÷îõñàéëû ãàéíàãëàðû éöêñÿê åëìè
ñÿâèééÿäÿ àðàøäûðûëìûø âÿ áöòöí ñàùÿëÿð
ÿùàòÿ îëóíìóøäóð.
ÎÐÕÎÍ ÀÁÈÄßËßÐÈ Âß ÊÄà –
Òöðê õàëãëàðûíûí ÿëäÿ îëàí ÿí ãÿäèì
éàçû þðíÿêëÿðè V-IX éöçèëëèêëÿðÿ àèä
åäèëÿí Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèäèð. Áó
éàçûëàð Ñêàíäèíàâèéà ìÿíøÿëè ðóí ÿëèô-
áàñûíà áÿíçÿäèéè ö÷öí îíëàðà òöðê ðóí
éàçûëàðû, åëÿúÿ äÿ ãÿäèì òöðê àáèäÿëÿðè
äÿ äåéèðëÿð.
Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè èëÿ ãàð-
øûëûãëû ìöãàéèñÿ éàëíûç ôîíîëîæè, ëåêñèê-
ñåìàíòèê, åëÿúÿ äÿ ãðàììàòèê òÿêàìöëö
èçëÿìÿê ö÷öí äåéèë, åéíè çàìàíäà ñþç
ñÿíÿòèíèí òàðèõèíè þéðÿíìÿéÿ î ìÿíàäà
äàùà ÷îõ èìêàí âåðèð êè, áóðàäà ëèíãâèñ-
òèê ñÿïêè èëÿ ïîåòèê ñÿïêèíèí àéðûëìàäàí
áèð-áèðèíè öçâè øÿêèëäÿ òàìàìëàéàí áèð
ôîðìàäà ùÿëë åäèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëñóí.
Ìÿùç ñèñòåìëè øÿêèëäÿ òÿòáèã îëóíàí
ëèíãâîïîåòèê òÿùëèë Îðõîí-Éåíèñåé àáè-
äÿëÿðè èëÿ êîíêðåò àáèäÿëÿðèí, åïîñëàðûí
ãàðøûëûãëû öçâè ÿëàãÿñèíè, áÿäèè ñþçöí
ýåíåòèê òÿúðöáÿñèíè àøêàðëàéà áèëÿð.
Òöðêúÿ äàñòàíëàð, õöñóñÿí ÊÄÃ,
“Ìàíàñ”, “Àëïàìûø”, “Êîáëàíäû Áàòûð”
âÿ á. åïîñëàð Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿ-
ðèíäÿêè ïîåòèê ôîðìóëëàðëà, âàñèòÿñèç íèòã
áè÷èìëÿðè, ïñèõîëîæè âÿ ñèíòàêòèê ïàðàëå-
ëèçì þðíÿêëÿðè èëÿ, áÿäèè òÿéèí ñèñòåìè,
ìåòàôîðà ïðèíñèïëÿðè èëÿ ñÿñëÿøèð. Øöáùÿ-
ñèç, áöòöí áó öñëóáè-ïîåòèê ñèñòåìè éàë-
íûç Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðèíäÿí ýÿë-
ìÿ ùåñàá åäèá, îíëàðûí àäûíà éàçìàã
äöçýöí îëìàç. ×öíêè äàñòàí ÿíÿíÿñè
åëÿ áèð áöíþâðÿäèð êè, îíóí öçÿðèíäÿ
Îðõîí-Éåíèñåé éàçûëàðû äà óúàëûá, ÊÄÃ
äÿ, “Ìàíàñ” äà. ßýÿð ÊÄÃ “Ìàäàé
Ãàðà”, “Ìàíàñ”, Îðõîí àáèäÿëÿðè èëÿ
äèë-öñëóá, ïîåòèêà áàõûìûíäàí ñÿñëÿ-
øèðñÿ, áó ôàêòëàðûí áèð ãèñìè êîíêðåò òÿñèð
êèìè äÿ äèããÿòÿëàéèãäèð.
Áèç Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè èëÿ
ÊÄÃ-íèí ñÿñëÿøäèéè áèð íå÷ÿ òèïèê ñèí-
òàêòèê áè÷èìÿ, öñëóáè-ïîåòèê ôîðìóëëàðà
äèããÿò éåòèðÿê:
“Ñàüäàêû øàäàïûò áÿéëÿð, ñîëäàêû
òàðêàò, áóéðóê áÿéëÿð. Îòóç òîêóç îüóç
áÿéëÿðè, õàëãû. Áó ñþçöìö éàõøûúà
åøèäèí” (Êöë òèãèí àáèäÿñè).
“Ñàüäà îòóðàí ñàü áÿýëÿð, ñîë ãîëäà
îòóðàí ñîë áÿýëÿð. Åøèêäÿêè èíàãëàð!
Äèáäÿ îòóðàí õàñ áÿýëÿð! Ãóòëó îëñóí
äþâëÿòèíöç” (Ä-11010).
Âÿ éà:
“Ýþðöð ýþçöì ýþðìÿç òåã, áèëèð áèë-
ãèì áèëìåç òåã îëóá” (Êöë òèãèí àáè-
äÿñè).
“Ìÿíèì ýþðöð ýþçëÿðèì ýþðìÿç
îëäû. Òóòàð ìÿíèì ÿëëÿðèì òóòìàç îëäû”
(Ä-15410).
Éàõóä:
“Þëÿúÿê õàëãû äîüðóëòòóì. Éàëûí
êàâìè ýèéèìëè, éîêñóë êàâìè áàé êûëòûì.
Àç õàëãû ÷îõ êûëòûì” (Êöë òèãèí àáèäÿñè).
“Àú ýþðñÿí äîéóðüûë, éàëûíúûã ýþð-
ñÿí äîíàòüûë”. (Ä-147)
Âÿ éàõóä äà:
“Éóêà êàëûí áîëñàð, òîïëàãóëóê àëï
åðìèñ, éèíúÿ éîüàí áîëñàð öçãöëöê àëï
åðìèñ” (Òîíéóêóê àáèäÿñè).
Éàëíûç èýèä àëï îëìàç,
Éîâøàí äèáè áÿðê îëìàç (Ä-38).
Àáèäÿëÿðäÿ èøëÿíÿí: “Âàðäûüûí éåð-
äÿ èéèëèéèí î îëäó: Êàíûí ñóúà éöêöðòäè,
êåìèêèí òàüúà éàòòû” êèìè úöìëÿëÿð äàñ-
òàíëàðûìûçûí äèëèíÿ íÿ ãÿäÿð äîüìàäûð:
“Áèð ãèéàìÿò ñàâàø îëäó, ìåéäàí äîëó
áàø îëäó” (ÊÄÃ), “Ãûçüûí äàâàéäû. Êî-
ðîüëó ÿìóä âóðóðäó, úèäà îéíàäûðäû,
øåøïÿð àòûðäû, ùàíñû éàíà öç ÷åâèðèðäè,
äöøìÿíè ãàòûì-ãàòûì ãàòòàéûðäû. Áàøëàð
279
êÿñèðäè, ãîëëàð ãûðûðäû, ãàíû ñó êèìè
àõûäûðäû” (“Êîðîüëó”)...
Àáèäÿëÿðäÿ ãóðäà èíàì èëÿ áàüëû
öíñöðëÿð ÊÄÃ-äÿ “Ãóðä éöçè ìöáà-
ðÿêäèð” äåéèìè èëÿ ñÿëÿøèð, åëÿúÿ äÿ àä-
âåðìÿ, éàñ âÿ òîé ìÿðàñèìëÿðèíèí óéàð-
ëûüû äèããÿòè úÿëá åäèð.
Îðõîí àáèäÿëÿðè òàðèõè-åïèê ùåêà-
éÿòëÿð êèìè áÿäèè öíñöðëÿðÿ ìàëèêäèðñÿ,
ÊÄÃ áàøäàí-áàøà áÿäèè ñèñòåì
ÿñàñûíäà ãóðóëóá, ìöõòÿëèô çàìàíëàðûí
òàðèõè-ñîñèîëîæè ÿëàìÿòëÿðèíè þçöíäÿ éà-
øàäûð. Îðõîí àáèäÿëÿðè þç äþâðöíöí
òàðèõè ñÿíÿäèäèð. Áó àáèäÿëÿðèí ìöÿë-
ëèôëÿðè äèëäÿ ùàçûðëàíìûø êëèøå-ôîðìóë-
ëàðäàí éåðëè-éåðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð.
ÊÄÃ-íè äàùà ÷îõ òàðèõè-ôèëîëîæè àñ-
ïåêòäÿ òÿùëèë åäÿí òÿäãèãàò÷û Ñ.ßëèéàðîâ
“Äÿäÿì Ãîðãóä” êèòàáûíäà “Àíàõà-
ãàíëûüû òàðèõèíèí èçëÿðè” ìÿãàëÿñèíäÿ
àøàüûäàêû ôîðìóëëàðû ãàðøûëàøäûðìûøäûð.
ÊÄÃ – Ãÿäèì òöðê ðóí éàçûëàðû
Ãàäûíûì àíà, ãàäûí àíà – Þýèì ãàòóí
Àíà ùàããû – Òàíðû ùàããû – Óìàé òåã
þýèì ãàòóí
Õàí áàáà, ãàäûí àíà – ãàíûì ãàüàíûü,
þýèì ãàòóíóü
ãûç êèøè, ýÿëèí êèøè, õàòóí êèøè, àíàì êèøè
ãûç îüëàí – äèøè êèøèëÿð
ãûçûì-ýÿëèíèì – ãûç îüëàí ãûç-ýÿëèíëÿðèì
ãàçà áÿíçÿð ãûçûì ýÿëèíèì áóíëó îëäó –
ñèëèê ãûç îüëûí êöí áîëòû
Ìèñàëëàðäàí ýþðäöéöìöç êèìè, Îð-
õîí àáèäÿëÿðèíäÿ äÿ, ÊÄÃ-äÿ îëäóüó
êèìè, òÿêðàð ñèñòåìè äèëèí áöòöí ñÿâèé-
éÿëÿðè öçðÿ þçöíö ýþñòÿðèð:
ôîíåòèê ñÿâèééÿäÿ – àëëèòåðàñèéà
ìîðôîëîæè ñÿâèééÿäÿ – ìîðôåìëÿðèí
òÿêðàðû
ëåêñèê ñÿâèééÿäÿ – ãîøà ñþçëÿð,
àíàôîðà âÿ åïèôîðà
ñèíòàêòèê ñÿâèééÿäÿ – ðèòìèê-
ñèíòàêòèê ïàðàëåëèçì.
 Áó úöð ñèñòåìëè òÿêðàðûí ïîåòèê
ôóíêñèéàñû ùàããûíäà ýåíèø äàíûøìàã
îëàð. Òöðê õàëãëàðûíûí ãÿäèì ÿäÿáèééàòû
ö÷öí, ñþçöí ìàýèê ãöââÿñèíÿ èíàìû
øÿðù åòìÿê ö÷öí âÿ íÿùàéÿò, ãÿäèì
òöðê øåðèíèí ìÿíøÿéèíè þéðÿíìÿê ö÷öí
òÿêðàðëàð ñèñòåìèíèí ëèíãâîïîåòèê ôóíê-
ñèéàñû ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð. Áöòöí ìÿòíè
ÿùàòÿ åäÿí áó òÿêðàð âàùèäëÿð ìÿòíèí
ùèññÿëÿðèíè áàüëàìàãäà, åìîñèîíàëëûüû,
åêñïðåññèâëèéè ãàáàðûã øÿêèëäÿ èôàäÿ
åòìÿêäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Òöðê äèëëÿðèíèí ïîåòèê áàõûìäàí
éåòêèí èíêèøàô ñÿâèééÿñèíè, ïîåòèê öñëó-
áóí çÿíýèí áÿäèè èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíèí ñèñ-
òåìèíè, ðèòì âÿ èíòîíàñèéà áöòþâëöéöíö,
ðÿíýàðÿíýëèéèíè þéðÿíìÿêäÿ Îðõîí-
Éåíèñåé àáèäÿëÿðè ãèéìÿòëè ìÿíáÿäèð.
Áàøãà òöðêäèëëè àáèäÿëÿð êèìè, ÊÄÃ-íèí
äÿ Îðõîí-Éåíèñåé àáèäÿëÿðè èëÿ äàùà
ýåíèø þë÷öäÿ ìöãàéèñÿñè âÿ ëèíãâèñòèê
ïîåòèêà ìåòîäëàðû èëÿ àðàøäûðûëìàñû ãîð-
ãóäøöíàñëûüû äàùà äà çÿíýèíëÿøäè-
ðÿúÿêäèð.
ßäÿáèééàò:
Àíàð. Äöíéà áèð ïÿíúÿðÿäèð. Á., 1986.
Áåðíøòàì À. Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñ-
êèé ñòðîé îðõîíî-åíèñåéñêèõ òþðîê VI-
VIII âåêîâ. Ì., 1946.
Âÿëèéåâ Ê. Äàñòàí ïîåòèêàñû. Á., 1984.
Ãóìèëåâ Ë. Äðåâíèå òþðêè. Ì., 1967.
ßëèéàðîâ Ñ. “Äÿäÿì Ãîðãóä” êèòàáûíäà
àíàõàãàíëûüû òàðèõèíèí èçëÿðè. “Àçÿðáàéúàí
ôèëîëîýèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè”. Á., 1984.
Åðýèí Ì. Äåäå Êîðêóò êèòàáè, I Ýèðèø-
Ìåòèí Ôàêñèìèëå, Àíêàðà, 1958.
Åðýèí Ì. Îðùóí àáèäåëåðè. Èñò., 1970.
Æèðìóíñêèé Â., Çàðèôîâ Õ. Óçáåêñêèé
íàðîäíûé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ì., 1947.
Æèðìóíñêèé Â. Òþðêñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ. Ë., 1974.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Áàêû, 1962.
Êîíðàòáàåâ À. Äðåâíåòþðêñêàÿ ïîýçèÿ
è êàçàõñêèé ôîëüêëîð. ÀÄÄ. Àëìà-Àòà,
1971.
280
Êîðø Ô. Äðåâíåéøèé íàðîäíûé ñòèõ
òóðåöêèõ ïëåìåí. ÑÏá., 1909.
Lord A. The Singer of Talex,
Cambridge Mass, 1960.
Ìàëîâ Ñ. Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðêñêîé
ïèñüìåííîñòè. Ì., 1951.
Ìèðçîåâ Ò., Ñàðèìñîêîâ Á. “Äîñòîí,
óíèíã, òóðëàðè âà òàðèõèè” òàðîêêèåòè,
“Óçáåê ôîëüêëîðèíèíã ýïèê æàíðëàð èòó-
ïëàìè”. Òîøêåíò, 1981.
Ðàõìîíîâ Í. Ïîýòèêà ïàìÿòíèêîâ
Êþëü-Òåãèíó, ÀÊÄ, 1983.
Ñóðàçàêîâ Ñ. Àëòàéñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ. Ì., 1985.
Ñòåáëåâà È. Ïîýçèÿ òþðêîâ VI-VIII
âåêîâ. Ì., 1965.
Ñòåáëåâà È. Ïîýòèêà äðåâíåòþðêñêîé
ëèòåðàòóðû è åå òðàíñôîðìàöèÿ â ðàííå-
êëàññè÷åñêèé ïåðèîä. Ì., 1976.
Ùåðáàê À. Ñîîòíîøåíèå àëëèòåðàöèè
è ðèôìû â òþðêñêîì ñòèõîñëîæåíèè,
“Íàðîäû Àçèè è Àôðèêè”, 1961, ¹ 2.
Øöêöðîâ ß., Ìÿùÿððÿìîâ À. Ãÿäèì
òöðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíèí äèëè. Á., 1976.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÎÑÌÀÍ, ÎÑÌÀÍ ÖÔÔÀÍ ÎÜËÛ –
Èëê äþðä õÿëèôÿäÿí ö÷öíúöñö, Ìÿùÿì-
ìÿä ÿ.ñ. ãûçû Ðóãèééÿíèí ÿðè. Ðóãèééÿ
Áÿäð âóðóøó çàìàíû õÿñòÿëèêäÿí âÿôàò
åòäèêäÿí ñîíðà Ìÿùÿììÿä ÿ.ñ. ãûçû
Öìì Ýöëñöìö Îñìàíà ÿðÿ âåðìèøäèð.
Ìöãÿääèìÿäÿ àäû ÷ÿêèëèð.
ÎÂ, ÎÂ×ÓËÓà – Òöðê åïèê, ôîëêëîð,
éàçûëû âÿ ìèôîëîæè ìÿòíëÿðèíäÿ, ìèíèàòöð
ñÿíÿòèíäÿ, ãàéàöñòö ðÿñìëÿðäÿ ýåíèø
éàéûëìûø êþ÷ÿðè ìÿäÿíèééÿò àêòû.
Òöðêëÿð îâà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåð-
ìèø, îíó èýèäëèéè, áàúàðûüû, ÷åâèêëèéè âÿ
ñ. éîõëàìàã ö÷öí áèð íþâ ìÿøã ùåñàá
åòìèøëÿð. Îâ âÿ îâ÷óëóã òöðê, ìîíãîë âÿ
Ñèáèð õàëãëàðûíäà ùÿðáè-òÿñÿððöôàò ìà-
ùèééÿòè äàøûìûøäûð. Îâóí ÊÄÃ ìÿòí-
ëÿðèíäÿ ñîñèàë ùàäèñÿ îëäóüó ýþðöíöð.
ÊÄÃ-äÿ îâ âÿ îâ÷óëóã ãÿùðÿìàí-
ëàðûí ÿñàñ ÿéëÿíúÿ, èñòèðàùÿò, ìÿøüóëèé-
éÿò íþâöäöð. Áîéëàðäàí ýþðöíäöéö
êèìè, øþëÿí, äþéöø, îâ ñÿùíÿëÿðè òåç-òåç
áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿñêè
îâ âÿ îâ÷óëóã êóëòóíóí ãàéäà-ãàíóí-
ëàðû ÊÄÃ ãÿùðÿìàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ýþç-
ëÿíèëèð. ×îõ ÿñêè ÷àüëàðäàí îâóí êå÷èðèë-
ìÿñè Àñèéà êþ÷ÿðèëÿðèíäÿ êóëò ñÿâèééÿ-
ñèíäÿ îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, “Äèðñÿ õàí
îüëû Áóüàú õàí áîéû”íäà “Ãàëãóáàíû
Äèðñÿ õàí, ñÿíèí îüëóí éåðèíäÿí óðó
äóðäó, êþêñè ýþçÿë ãàáà äàüà àâà ÷ûãäû.
Ñÿí âàð èêÿí àâ àâëàäû, ãóø ãóøëàäû”
(Ä-201) ìèñàëûíäàí ýþðöíäöéö êèìè,
àèëÿíèí áþéöéö àòà äóðà-äóðà, îüóëóí
èçèíñèç îâà ÷ûõìàñû ãàäàüàíäûð. Ùÿòòà
áó åòèê-ÿõëàãè íîðìàíûí ïîçóëìàñû
þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëûð. Áóíó Äèðñÿ õàíûí
îüëóíó îâäà þëöìúöë éàðàëàìàñû äà
ñöáóò åäèð.
ÊÄÃ-äÿ Áÿêèëèí, Äèðñÿ õàíûí, Ãà-
çàí áÿéèí îâ ñÿùíÿëÿðèíäÿí îüóçëàðûí
îâ âÿ îâ÷óëóã ñîñèàë èíñòèòóòóíà ìöíà-
ñèáÿòè àéäûíëàøûð. Îâóí áöòöí ãàéäàëàðû
– ïóñãó ãóðìàã, ùåéâàíëàðû, ãóøëàðû ùÿ-
ìèí ïóñãóéà ýÿòèðìÿê, îâóí àïàðûúû-
ñûíûí èëê îëàðàã îâ åòìÿê ñÿëàùèééÿòè,
áàøãàñûíûí îâóíó âóðìàüûí ãÿáàùÿò
ñàéûëìàñû âÿ ñ. ïðîáëåìëÿð à÷ûã-àéäûí
ýþðöíöð. ÊÄÃ-äÿ îâ âÿ îâ÷óëóã êóëòó-
ðîëîæè ùàäèñÿ îëäóüóíäàí èëê îâóí øÿðÿ-
ôèíÿ õöñóñè ìÿðàñèì êå÷èðèëèð. Áó ùàëäà
àòà àðòûã éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø îüëóíóí
ùÿðáè áèëèéèíè éîõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ îíóí
øÿðÿôèíÿ èëê îâ ñÿùíÿñè êå÷èðèð. Áó
ìöíàñèáÿòëÿ êå÷èðèëÿí îâäà áöòöí òàéôà
öçâëÿðèíèí èøòèðàêû âàúèáäèð. Ùÿìèí îâäà
àòà îüóëà äþéöøöí ñèðëÿðèíè ùåéâàíëàðûí
öçÿðèíäÿ þéðÿäèð. Î, îüëóíóí îõ àòìà-
ñûíà, êÿìÿíä àòìàñûíà, ïóñãó ãóðìà-
ñûíà, àò ÷àïìàñûíà, ÷åâèêëèéèíÿ òàìàøà
åäèð, îíóí áèð äþéöø÷ö êèìè éåòèøäèéèíè
ãèéìÿòëÿíäèðèð. Áó èëê îâ ìöíàñèáÿòèëÿ
öìóìòàéôà øÿíëèéè – òîé êå÷èðèëèð. Áó-
üàúûí èëê äÿôÿ îâà ÷ûõäûüûíû àíàñûíûí
äèëèíäÿí þéðÿíèðèê. “Äèðñÿ õàíûí õàòóíû
281
îüëàíúûüûìûí èëê àâûäûð – äåéö, àòäàí-
àéüûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷
ãûðäûðäû. Ãàíëó Îüóç áÿýëÿðèí òîéëà-
éàéûì, – äåäè” (Ä-235).
Åéíè èëÿ Ãàçàí áÿé äÿ îüëó Óðóçó
èëê äÿôÿ þçö èëÿ îâà àïàðàíäà Áîéó
Óçóí Áóðëà õàòóí äà “... àòäàí-àéãûð-
äàí, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûð-
äûðäû. Îüëàíúûüûìûí èëê àâûäûð, – Ãàíëó
Îüóç áÿýëÿðèí òîéëàéàéûì, – äåäè”
(Ä-1355). Îüóç áÿéëÿðèíèí ùÿì îâäà,
ùÿì äÿ öìóìòàéôà øÿíëèéèíäÿ èøòèðàêû
îâóí êöòëÿâè õàðàêòåð äàøûäûüûíû ñöáóò
åäèð. Îüóç èýèäëÿðèíèí êàôèðëÿðëÿ äþéöøÿ
ãÿäÿð þéðÿíäèêëÿðè ùÿðá ñÿíÿòèíèí îâäà
éîõëàíûëìàñû Óðóçóí àòàñû Ãàçàí áÿéèí
ìÿçÿììÿò äîëó ñþçëÿðèíäÿ ãàëìûøäûð.
ßñêè òöðê îâ ãàéäà-ãàíóíà ýþðÿ,
îâóí ïîçóëìàñû éàñàãëàíäûüûíäàí áó,
ÊÄÃ-äÿ äÿ ãîðóíìóøäóð. Ìÿñÿëÿí,
Ãàçàí áÿéèí îâà ÷ûõìàñûíäàí èñòèôàäÿ
åäÿí êàôèðëÿð îíóí åâèíè éàüìàëàéûðëàð.
Áóíó éóõó âàñèòÿñèëÿ áèëÿí Ãàçàí ãàð-
äàøû Ãàðàýöíÿéÿ “Ìÿíèì àâûìû áîçìà,
ëÿøêÿðèìè äàüûòìà” (Ä-4310) – äåéèð.
Áóðàäàí îâóí ïîçóëìàñûíûí íèçàìûí
äàüûëìàñûíà ñÿáÿá îëàúàüû àéäûíëàøûð.
Ùÿì äÿ Ãàçàí áÿéÿ ýþðÿ îâóí ïîçóë-
ìàñû ëÿøêÿðèí äàüûëìàñûäûð. Òÿáèè êè,
ÿñêè îâ ñÿùíÿñèíäÿ äöçöëöø, ùÿðÿêÿò
åéíè èëÿ îðäóíóí äþéöø âàõòû äöçöëöøö-
íÿ áÿíçÿéèðäè. Îâóí ïîçóëìàìàñû, äà-
ùà äîüðóñó, ãàäàüàíûí ãîðóíìàñûíà
ÿìÿë “Áÿêèë îüëû ßìðàíûí áîéû”íäà äà
ãàáàðûã âåðèëìèøäèð. Îâäà àéàüû ñûíìûø
Áÿêèë îâóí ïîçóëìàìàñû ö÷öí áóíó ùå÷
êèìÿ äåìÿäÿí, ýåðèéÿ åâèíÿ ãàéûäûð.
Àíúàã ùÿì Ãàçàí áÿéèí, ùÿì äÿ
Áÿêèëèí îâäàêûëàðà áèëäèðìÿäÿí ýåðèéÿ
äþíìÿñè, ëàáöä øÿêèëäÿ “ãàäàüàí ïî-
çóëìàëûäûð” ìÿíòèãèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
Îâóí ïîçóëìàñû éàëíûç îâó òÿøêèë åäÿ-
íèí èõòèéàðûíäàäûð. Ãàçàí áÿéëÿ Áÿêèë
îâäà ìÿðêÿçè ôèãóð îëäóãëàðûíäàí îí-
ëàðûí éîõëóüó äÿðùàë ùèññ åäèëèð. Äèýÿð
òÿðÿôäÿí, îâóí ïîçóëìàñû ôÿëàêÿòèí áàø
âåðäèéèíÿ èøàðÿäèð. Ùÿð èêè ìèñàëäà
áóíóí àéäûí ÿëàìÿòëÿðè ñàõëàíûëûá (Ãà-
çàíûí åâèíèí êàôèðëÿð òÿðÿôèíäÿí éàüìà-
ëàíìàñû, Áÿêèëèí öñòöíÿ äöøìÿíëÿðèí
ýÿëìÿñè).
ÊÄÃ-äÿ áöòöí ùàëëàðäà îâ áàúà-
ðûüû, ÷åâèêëèéè éîõëàìàã ìÿãñÿäè äàøû-
éûð. Àíúàã îâóí òÿøêèëè ìöõòÿëèô øÿêèë-
ëÿðäÿ ðåàëëàøûð:
1) ßéëÿíúÿ, éåéèá-è÷ìÿê àäû àëòûí-
äà, “Éàòà-éàòà éàíûìûç àüðûäû, äóðà-
äóðà áåëèìèç ãóðûäû, éöðèéÿëèì, à áÿýëÿð,
àâ àâëàéàëûì, ãóø ãóøëàéàëûì, ñûüûí-
êåéèê éûãàëûì, ãàéûäàëûì îòàüûìûçà
äöøÿëèì, éåéÿëèì-è÷ÿëèì, õîø êåñÿëèì”
(Ä-3610).
2) Àä ãîéìàã ìöíàñèáÿòèëÿ. “Ãàì
Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà
“...Áÿýëÿð ùÿá àâà áèíäè. Áîç àéüûðûí
÷ÿêäèðäè, Áåéðÿê áèíäè” (Ä-761).
3) Ãîíàã ÷àüûðûëàí áÿéèí øÿðÿôèíÿ.
“Áàéûíäûð õàí: “Ö÷ ýöí äÿõè Áÿêèëè àâ-
øèêàð ÿòèëÿ ãîíàãëûéàëûì, áÿýëÿð”, –
äåäè” (Ä-2376).
4) Ãÿìè, êÿäÿðè ãîâìàã ö÷öí. Áà-
éûíäûð õàíëà Ãàçàíäàí èíúèéÿí Áÿêèëèí
ìÿùç ñàêèòëèéè îâäà òàïàúàüûíû àðâàäû
îíà äåéèð. “Éèýèäèì, áÿý éèýèäèì! Ïàä-
øàùëàð Òàíðûíûí êþëýÿñèäèð. Ïàäøàùûíà
àñè îëàíûí èøè ðàñò ýÿëìÿç. Àðû êþíöëäÿ
ïàñ îëñà, øÿðàá à÷àð. Ñÿí ýåäÿëè, õàíûì,
àðãóðû éàòàí Àëà äàüëàðóí àâëàíìà-
ìûøäûð. Àâà áèíýèë, êþíëöí à÷ûëñóí!”
(Ä-2403).
5) Àðàäàí ýþòöðìÿê, éàõóä þëäöð-
ìÿê ö÷öí. Íþêÿðëÿðè Äèðñÿ õàíà äå-
éèðëÿð: “...îüëûíà óüðàüûë, éàíûíà àëóá
îâà ÷ûãüûë. Ãóø ó÷óðûá, àâ àâëàéóá, îü-
ëûíû îõëàéûá þëäèðÿ ýþðýèë” (Ä-213).
6) Îâ éåðëÿðèíè ýÿíú íÿñëÿ ýþñòÿð-
ìÿê ö÷öí. Ãàçàí áÿé îüëóíóí òÿíÿ-
ñèäÿí ñîíðà äåéèð: “À áÿýëÿð. Óðóç õóá
ñþéëÿäè, øÿêÿð éåäè. Ñèç éåýöíèç-è÷öíèç,
ñþùáÿòèíöç òàüûòìàíóç. Ìÿí áó îüëàíû
282
àëàéûí, àâà ýåäÿéèí. Éåäè ýöíëèê àçóüëà
÷ûüàéûí. Îõ àòäóüûì éåðëÿðè, ãûëûíú
÷àëóá áàø êÿñäöýèì éåðëÿðè ýþñòÿðÿéèì”
(Ä-1265).
Îâ ö÷öí õöñóñè éåðëÿðèí îëäóüó
ÊÄÃ-äÿí áÿëëè îëóð. Òàéôà áÿéëÿðè éàë-
íûç îíëàðà àèä îëàí éåðëÿðäÿ îâ åäÿ
áèëÿðëÿð. Áîéëàðäàí ýþðöíäöéö êèìè,
êàôèðëÿð äÿ îâ ãîðóãëàðû äöçÿëäèðëÿð. Áå-
ëÿ ãîðóãëàð éàëíûç Îüóç áÿéëÿðèíè òÿëÿéÿ
ñàëìàã ìÿãñÿäè äàøûäûüûíäàí, ÷îõ ýö-
ìàí êè, îðàäà îâ åäèëìèð.
Îâ ìÿðàñèìè èëÿ áàüëû Ñÿëúóãëàðûí,
ùÿì÷èíèí ×èíýèç õàíûí õöñóñè ãàéäà
êèòàáëàðû îëìóøäóð.
ßäÿáèééàò:
Ãîðäëåâñêèé Â. Ãîñóäàðñòâî Ñåëäæóêè-
äîâ Ìàëîé Àçèè. Ì.-Ë., 1941.
Âëàäèìèðöîâ Á. Îáùåñòâåííûé ñòðîé
ìîíãîëîâ. Ë., 1934.
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
Ôöçóëè Áàéàò
ÎÇÀÍ – éàðàäûúû, èôà÷û, äàøûéûúû ñÿíÿò-
êàð, àøûüûí ñÿëÿôè. ÊÄÃ êèìè áèð îüóç-
íàìÿíèí ôîðìàëàøìàñû îçàí éàðàäû-
úûëûüûíûí ãÿäèì òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèê
îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Ùÿðýàù îçàí ÷îõ
óçàã êå÷ìèøäÿ ìþâúóäèééÿò òàïûá ùÿð-
òÿðÿôëè èíêèøàô éîëó êå÷ìÿñÿéäè, áó
àáèäÿíè éàðàäà áèëìÿçäè.
ÊÄÃ áîéëàðûíûí ñîíëóãëàðû âÿ
öìóìè ìÿçìóíóíäàí ýþðöíäöéö êèìè,
Äÿäÿ Ãîðãóä áó îüóçíàìÿíèí éàðàäû-
úûñûäûð. Î ùÿì äÿ îçàíäûð, ëàêèí äÿäÿ,
àòà îçàíäûð. Äÿäÿ Ãîðãóä ÷îõ óçàã
êå÷ìèøèí àäàìûäûð. Áîéëàðäàí ýþðöíäö-
éö êèìè, ùÿð øåéÿ èëê àäû î âåðèð. ×ÿòèí,
ìöøêöë ìÿñÿëÿëÿðè î ùÿëë åäèð. Òÿùëö-
êÿëè ùàäèñÿëÿðè î ñîâóøäóðóð. Äÿäÿ Ãîð-
ãóä ùÿìèøÿ, ùÿð éåðäÿ ãàëèá ýÿëèð. Î
ùÿì äÿ áèð þâëèéàäûð. Îçàíà ìÿõñóñ
ÿêñÿð êåéôèééÿòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèá.
Äåäèéèíÿ, èñòÿäèéèíÿ íàèë îëà áèëèð. Îíóí
áèð îçàí êèìè ôóíêñèéàñû ÊÄÃ-äÿ áåëÿ
ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäèð:
“Äÿëè Ãàúàð ãûëûíúûí ÿëèíÿ àëäû.
Éóõàðûñûíäàí þéýÿ èëÿ ùÿìëÿ ãûëäû. Äÿëè
áÿé äèëÿäè êè, Äÿäÿéè òÿïÿðÿ ÷àëà. Äÿäÿ
Ãîðãóä àéûòäû:
– ×àëàðñàí, ÿëèí ãóðóñóí – äåäè.
Ùàãã Òààëàíûí (áóéðóüóéëà) Äÿëè
Ãàúàðûí ÿëè éóõàðûäà àñûëû ãàëäû. Çèðà
Äÿäÿ Ãîðãóä âèëàééÿò èññè èäè. Äèëÿéè
ãÿáóë îëäó”.
Áöòöí áóíëàð éàëíûç Äÿäÿ Ãîðãóäëà
áàüëû êåéôèééÿò äåéèëäèð. ÊÄÃ áîéëà-
ðûíäà îíóí êèìè îçàíëàð ÷îõäóð, îíëàðëà
òåç-òåç ãàðøûëàøûðûã. Áó îçàíëàð åë-îáàíû
ýÿçèá-äîëàøàí, – “Ãîë÷à ãîïóç ýþòöðöá
åëäÿí-åëÿ, áÿéäÿí-áÿéÿ îçàí ýÿçÿð” –
÷àëûá-îõóéàí ñÿíÿòêàðëàðäûð. Áîéëàðäà
îíëàð áåëÿ àëãûøëàíûð: “Åëèìèçäÿ ÷àëûá-
àéûäàí îçàí îëñóí”.
Øöóðèéÿ èñòèíàä åäÿí Â.Â. Áàðòîëä
éàçûð êè, “óçàíëàð” òàìáóðäà ÷àëàí,
íÿüìÿ-òöðêö îõóéàí âÿ îüóçíàìÿ
ñþéëÿéÿí áèð äÿñòÿ òöðê àäàìëàðû äå-
ìÿêäèð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäàí áÿëëè îëóð êè,
îçàí ñÿíÿòêàðëàð ýöíëÿðèíè ùÿìèøÿ ìÿú-
ëèñëÿðäÿ, õàëã àðàñûíäà êå÷èðèðìèøëÿð.
Ýÿíúëÿðèí òîé-äöéöíëÿðèíäÿ, ìöõòÿëèô
ìÿðàñèì-òþðÿíëÿðäÿ îíëàð ÷àëûá-
÷àüûðûðìûøëàð. Äàñòàíäà äåéèëèð:
“Áåéðÿê Îüóçà ýÿëäè. Áàõäû ýþðäè, áèð
îçàí ýåäÿð.
Àéäûð:
– Ìÿðÿ îçàí, íÿ éåðÿ ýåäÿðñÿí?
Îçàí àéäûð:
– Áÿé éèýèò, äöéöíÿ ýåäèðÿì.
Áåéðÿê àéäûð:
(Îçàí) äöéöí êèìèí?
– Éàëàí÷û îüëó Éàëûíúûã (äåðëÿð áèð êèøè-
íèíäèð) – äåäè”.
Îçàí ÷îõ ýÿçäèéè ö÷öí äÿ ÷îõ áèëèð,
ùàðàäàí äåñÿí, îðàäàí, êèìäÿí èñòÿñÿí,
îíäàí õÿáÿð òóòóð. Åëÿ áóíóí ö÷öí äÿ
ÿêñÿð ùàëëàðäà ìÿøóãÿëÿð àäàõëûëàðûíûí,
283
àíàëàð îüóëëàðûíûí, áàúûëàð ãàðäàøëàðûíûí
éåðèíè îçàíäàí ñîðóøóð, îçàíäàí þéðÿ-
íèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, “Áàéáóðàíûí îüëó
Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà Áåéðÿýèí “êè-
÷èê ãûç ãàðäàøû” îíó îçàí áèëèá, áåëÿ
ìöðàúèÿò åäèð. Áó ìöðàúèÿò îçàíûí þçýÿ
áèð êåéôèééÿòèíè äÿ îðòàéà ÷ûõàðûð:
“Ìÿðÿ îçàí! Ãàðøû éàòàí ãàðà äàüäàí
Àøóá ýÿëäèéèíÿ, êå÷äèéèíÿ
Áåéðÿê àäëû áèð éèýèäÿ áóëóøìàäûíìû?
Äàøûí-äàüûí ñóëàðû
Àøóá ýÿëäèéèíÿ, êå÷äèéèíÿ
Áåéðÿê àäëû áèð éèýèäÿ áóëóøìàäûíìû?
Àüûð, àäëû øÿùÿðëÿðäÿí (áÿðè) ýÿëäèéèíÿ
Áåéðÿê àäëû áèð éèýèäÿ áóëóøìàäûíìû?
Ìÿðÿ îçàí! Ýþðäöíñÿ, äåýèë ìàíà,
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, îçàí, ñàíà?”
ÊÄÃ-äÿ îçàíûí áþéöê íöôóç âÿ
ùþðìÿò ñàùèáè îëäóüó äà ñÿúèééÿëÿí-
äèðèëìèøäèð. Ùÿì îçàíûí þçöíÿ, ùÿì äÿ
ãîïóç ýþòöðöá îçàí ïàëòàðûíäà ýÿçÿí
ùÿð ùàíñû øÿõñÿ úàìààò áþéöê ùþðìÿò
áÿñëÿéèð. Áèð íàòèã – ñþéëÿéèúè ãÿäÿð
“äèëäÿí ÷åâèê” îëàí îçàíëàð áîéëàðäàí
ÿñë õàëã èñòåäàäëàðû êèìè êå÷èð. Áåëÿ áèð
úÿùÿò äÿ âóðüóëàíûð êè, ùÿòòà îçàí äöø-
ìÿí îëñà áåëÿ, îíóí ýÿçäèðäèéè ãîïóçóí
ùþðìÿòèíÿ ùå÷ êèì îíà ÿë ãàëäûðìûð.
Áóðàäàí îçàí ñÿíÿòèíèí àòðèáóòëàðûíäàí
ñàéûëàí ãîïóçà åòèãàä, èíàì äà öçÿ ÷û-
õûð: “Îüëàí ñÿðìÿðäè, óðó äóðäó. Ãûëûí-
úûíûí áåëúàüûíà éàïûøäû êèì, áóíó ÷ûðïà.
Ýþðäö êèì, ÿëèíäÿ ãîïóç âàð, àéäûð:
– Ìÿðÿ êàôèð, Äÿäÿì Ãîðãóä ãî-
ïóçó ùþðìÿòèíÿ ÷àëìàäûì. ßýÿð ÿëèíäÿ
ãîïóç îëìàñàéäû, àüàì áàøû÷öí ñÿíè èêè
ïàðà ãûëàðäûì – äåäè”.
ÊÄÃ-äÿ îçàíà, îíóí ñÿíÿòèíÿ
áÿñëÿíÿí ìöíàñèáÿò áåëÿ áèð ãÿíàÿò äî-
üóðóð êè, áó àä – òèòóëó äàøûéàí ñÿíÿò÷è
õàëã áèëèúèñè, õàëã íÿüìÿêàðû îëìóøäóð.
Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí òÿêàìöëöíäÿ
ìöùöì ðîë îéíàìûø îüóç òàéôàëàðûíûí
ÿí ãÿäèì øàèðè – íÿüìÿêàðû, ìöüÿííèñè
ñàéûëàí îçàí ñåùðáàçëûã, ðÿããàñëûã,
ìóñèãèøöíàñëûã, ùÿêèìëèê âÿ áóíà
áÿíçÿð ãàáèëèééÿòëÿðÿ ìàëèê éàðàäûúû
êèìè àøûüûí ïÿðâÿðèø òàïäûüû éöçèëëèêëÿð-
äÿí ÷îõ ÿââÿëêè òàðèõè êÿñèìäÿ ÷àëûá-
÷àüûðìûø, áó ýöí ÿëèìèçÿ àç áèð ãèñìè
÷àòàí áþéöê èðñ ãîéóá ýåòìèøäèð. Áó ãÿ-
äèì øàèðëÿð àëòàéëàð è÷ÿðèñèíäÿ ãàì, òóí-
ãóçëàðäà øàìàí, ìîíãîë âÿ áóðéàòëàðäà
áî, éàõóä áóêóå, éàêóòëàðäà îéóí, ñà-
ìîèòëÿðäÿ òàäûáåí, ôèíîâëàðäà òèîòîåæîå
(áàõûúû), ãûðüûçëàðäà èñÿ áàõñû – áàõøû
àä-òèòóëëàðû èëÿ òàíûíìûøëàð.
Îçàíëàð éàëíûç òöðê õàëãëàðû è÷ÿðè-
ñèíäÿ òàíûíìàìûøëàð. XIII ÿñð Ìèñèð
Ìÿìëöê îðäàëàðûíäàêû øàèð-÷àëüû÷ûëàð äà
îçàí àäûíû äàøûìûøëàð.
Îçàíëàð îüóçëàðëà áàüëû ìÿíãÿáÿ-
ëÿðèí éàøàìà âÿ éàéûëìàñûíäà áþéöê ðîë
îéíàìûøëàð. Ãàéíàãëàðäàí áÿëëè îëóð êè,
îçàíëàð éàëíûç òöðê ñöëàëÿðèíèí ñàðàé âÿ
îðäóëàðûíäà äåéèë, ìîíãîëëàð è÷ÿðèñèíäÿ
äÿ áþéöê íöôóç ñàùèáè îëìóø, îðäó èëÿ
áèðëèêäÿ äþéöø ìåéäàíëàðûíäà ÷àëûá-
÷àüûðìûøëàð.
Ãÿäèì ñàã (òöðê), ùóí, ýþéòöðê âÿ
óéüóðëàðûí (ìèëàääàí þíúÿ 7-úè ÿñðäÿí
åðàíûí 11-úè éöçèëëèéèíÿäÿê) ýåíèø ìÿ-
íàëû ìÿíãÿáÿ âÿ äàñòàíëàðûíûí (“Àëï ßð
Òîíãà”, “ßðêÿíÿãîí”, “Îüóç Êàüàí”,
“Òþðÿéèø”, “Áîçãóðä”, “Êþ÷” âÿ ñ.) éà-
ðàíûá-éàøàíìàñûíäà îçàíëàðûí ðîëó àç
îëìàìûøäûð. Õàëãûí äöíéàýþðöøöíöí,
ìèëëè îâãàòûíûí, ãàí éàääàøûíûí, ÿõëàãè
äÿéÿðëÿðèíèí éåòêèíëÿøìÿñèíäÿ ìöùöì
ðîë îéíàéàí ìöõòÿëèô àéèíëÿðèí èúðà-
ñûíäà, õöñóñèëÿ ñûüûð-îâ (ñûüûð-þêöç îâó
îüóçëàðûí ÿñàñ ìÿðàñèìëÿðèíäÿí îëìóø
âÿ áó èëê äþâðëÿðäÿ çèéàðÿò øÿêëèíäÿ êå-
÷èðèëìèøäèð), øöëÿí-ãóðáàí âÿ éóü-
ìàòÿì àéèíëÿðèíäÿ îçàí-øàèðëÿð äÿ
éàõûíäàí èøòèðàê åòìèø, áó ìÿðàñèìëÿðèí
ÿñàñ àïàðûúûëàðûíäàí îëìóøëàð.
Ëàòûíäèëëè ãàéíàãëàðûí âåðäèéè áèëýè-
éÿ ýþðÿ, îçàíëàð ùÿëÿ Àòèëëà äþâðöíäÿí
(åðàíûí 5-úè éöçèëëèéè) âÿ Àòèëëà ñàðàéûí-
284
äàí áàøëàéàðàã, ñÿëúóãèëÿð äÿ äàõèë îë-
ìàãëà, XV ÿñðÿ êèìè ãîïóçëàðû èëÿ ñà-
ðàéëàðäà, øÿíëèê âÿ òîïëàíûøëàðäà áàùà-
äûðëàðû, àëïëàðû òÿðÿííöì åòìèø, îíëàðû
òàíûäûá-éàøàòìûøëàð. Ãÿäèì Òöðê äþâ-
ëÿòëÿðèíèí ñàðàéëàðûíäà, ùÿì÷èíèí Àëï ßð
Òîíãà, Àòèëëà êèìè õàëã ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí,
åë ãÿùðÿìàíëàðûíûí îðäóñóíäà îçàí-
øàèðëÿð âÿ ìóñèãè÷è-íÿüìÿêàðëàð éàõûí-
äàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ãàéíàã-
ëàðäà Àòèëëàíûí øÿíèíÿ êå÷èðèëÿí áåëÿ áèð
çèéàðÿò ñÿùíÿñèíèí òÿñâèðè ãîðóíìóøäóð:
Àõøàìà äîüðó ìÿøÿëëÿð éàíàí âàõò
èïÿêäÿí îëàí ìþùòÿøÿì ÷àäûðà èêè øàèðèí
ýèðäèéèíè ýþðöðëÿð. Îíëàð Àòèëëàíûí ãàðøû-
ñûíäà þç ãîøäóãëàðû øåèðëÿðè îõóäóëàð.
Áó íÿüìÿëÿð îíóí ãÿùðÿìàíëàðûíà,
çÿôÿðëÿðèíÿ àèä èäè. Îðàäà îíëàð áó
íÿüìÿëÿðèí òÿñèðè èëÿ ùÿéÿúàíà, âÿúäÿ
ýÿëäèëÿð... Áèð ÷îõëàðû àüëàéûðäû. Ýÿíúëÿð
àðçó âÿ åùòèðàñ, ãîúàëàð èñÿ ÿëÿì âÿ
òÿÿññöô éàøëàðû òþêöðäöëÿð.
Áó ìÿðàñèì-òþðÿí áåëÿ áèð ãÿíàÿò
äîüóðóð êè,”...äöäöêëÿðèí, äàâóëëàðûí
ñÿäàëàðû èëÿ áàüëû ñþéëÿíÿí áó äàñòàíè
øåèðëÿðè òÿðòèá åäÿí øàèðëÿð, ùå÷ øöáùÿñèç
êè, ìöàñèð ñàç øàèðëÿðèìèçèí äÿäÿëÿðèäè”
(Ì.Ô.Êþïðöëöçàäÿ), þçýÿ ñþçëÿ, îçàíëàð
îëìóøäóðëàð. Áó îçàí-äÿäÿëÿðèí åðàäàí
þíúÿ 7-úè éöçèëëèêäÿ Èðàí îðäóëàðûíà
ãàðøû äþéöøÿí Àëï ßð Òîíãàíûí (“Øàù-
íàìÿ”äÿ ßôðàñèéàá) þëöìö ìöíà-
ñèáÿòèëÿ ãîøäóãëàðû àüûäàí áèð ïàð÷à ùÿëÿ
11-úè éöçèëëèêäÿ “Äèâàíè-ëöüÿò-èò òöðê”
âàñèòÿñèëÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð êè, áó
ëèðèê þðíÿê õàëã øåðèíèí òàðèõè ö÷öí
õöñóñè äÿéÿðÿ ìàëèêäèð.
“Îçàí” ñþç òåðìèíèí åòèìîëîýèéàñû,
ùàíñû ìÿíàëàðäà èøëÿíìÿñè áàðÿäÿ
ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð ìþâúóääóð. Áó ìÿñÿ-
ëÿéÿ àéðûúà äèããÿò éåòèðÿí Â.À.Ãîðä-
ëåâñêè “îçàí”ûí “óçàí” øÿêëèíè ãÿáóë
åäÿðÿê ñþç-òåðìèíèí òöðê ìÿíøÿëè èôàäÿ
îëäóüóíó ãåéä åòìèøäèð. Îçàíûí “óç”
êþêöíäÿí éàðàíûá, èáòèäàè ôîðìàñûíûí
“óçàí” îëäóüó áàðÿäÿ þçýÿ áèð öìóìè-
ëÿøäèðèëìèø ãàéíàãäà äåéèëèð: “Óçàí”
“óç”äàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø ôàèëäèð êè, ìöõ-
òÿëèô øÿêèëäÿ äåéèëñÿ, ìèñðàíû ìèñðà, ãà-
ôèéÿíè ãàôèéÿ, áÿíäè áÿíäëÿ óçëàøäûðàí
øàèð, ÿùâàëàòû ÿùâàëàò, åïèçîäó åïèçîä,
ñöæåòè ñöæåò, øåðè íÿñðëÿ óçëàøäûðàí äàñ-
òàí÷û, ìóñèãè, øåèð, òÿüÿííè, ðÿãñ âÿ ñàè-
ðÿíè áèð-áèðèëÿ óçëàøäûðìàüû áàúàðàí,
éÿíè óçàí, äöçÿí, ãîøàí, éàðàäàí, ñÿ-
íÿòêàð äåìÿêäèð” (Ì.Ù.Òÿùìàñèá).
Òöðê äèëëÿðèíèí áÿçè èçàùëû ëöüÿòëÿðèíäÿ
äÿ éàðàäûúû, èôà÷û, õàëã íÿüìÿêàðû âÿ áó
êèìè ìÿíàëàðû áèëäèðÿí ñÿíÿòêàð àä-òèòó-
ëó ìÿùç “óçàí” øÿêëèíäÿ éàçûëìûøäûð.
Ìàðàãëûäûð êè, Àçÿðáàéúàíûí ôîëêëîð èôà-
÷ûëàðû ÿêñÿð ùàëëàðäà îçàíû óçàí øÿêëèíäÿ
òÿëÿôôöç åäèðëÿð. Áóíó íÿøð îëóíìóø
îíëàðëà ôîëêëîð þðíÿêëÿðè äÿ òÿñäèã
åòìÿêäÿäèð.
Îüóç ìÿäÿíèééÿòèíèí þíÿìëè àáè-
äÿëÿðèíäÿí ñàéûëàí ÊÄÃ äàñòàíëàðûí-
äàí, ùàáåëÿ áîéëàðäà òåç-òåç òÿêðàð îëó-
íàí “Àò àéàüû ýþëöê, îçàí äèëè ÷åâèê îëóð
(îëàð)” ùÿêìÿòëè ñþçäÿí, åéíèëÿ äÿ õàëã
àðàñûíäà äîëàøàí “Óçàã éåðèí ùàâàñûíû
óçàíëàð (ùîçàíëàð) áèëÿð” âÿ áàøãà áó
êèìè îíëàðëà àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿðäÿí
éÿãèí åòìÿê ìöìêöíäöð êè, îçàí áèð
ñÿíÿòêàð êèìè áó äÿéÿðëè þðíÿêëÿðäÿí
äÿ ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèêäèð.
Îçàí (óçàí) ñÿíÿòêàðûí ÷îõéþíëö
éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ îíëàðëà
ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿíñÿ äÿ, îíëàðûí ÿí
öìóìèëÿøäèðèëìèø íÿòèúÿñè áåëÿäèð:
Îçàí, ýöìàí åòìÿê îëàð êè, îçìàã
ìÿñäÿðèíäÿí éàðàíìûøäûð. Èáí Ìöùÿííà
ëöüÿòèíäÿ “þíúÿ ýÿëìÿê, èðÿëè êå÷ìÿê”
àíëàìëàðûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí “îçìàã”
ñþçö èøëÿíìèøäèð. Åéíè ãàéíàãäà áóíà
îõøàð îëàí äàùà èêè ñþç âàðäûð. “Îçãàí”
(ãîøãóäà áèðèíúè ýÿëÿí èòëÿðÿ âåðèëÿí
àäëàðäàí áèðè) âÿ “îçóø” (ãóðòóëóø).
Îçàíûí ìèôîëîæè áàõûìäàí èçëÿíèë-
ìÿñè áó ìÿäÿíèééÿòèí äàùà êþêëö ñÿíÿò
285
âÿ ñÿíÿò÷è þðíÿéè îëäóüóíó àøêàð åäèð.
Áó ãÿáèë àðàøäûðìàëàðäà îçàí Éåð àíà
êîìïëåêñè êîíòåêñòèíäÿ èçëÿíèëìèø, Éåð
àíàíûí àòðèáóòëàðûíûí äàøûéûúûñû êèìè
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð. Øóìåðëÿðèí ýÿ-
ëÿúÿêäÿí õÿáÿð âåðÿí “óçó” èëÿ “îçàí”
àðàñûíäà ìöãàéèñÿëÿð äÿ àïàðûëìûøäûð.
Ãàéèáäÿí õÿáÿð òóòìàã, ýÿëÿúÿéè ýþð-
ìÿê êåéôèééÿòè èñÿ ÿúäàä ðóùó (øàìàí)
èëÿ áàüëàíìûø, îíóí äàøûéûúûñû ñàéûëìûø-
äûð. Óéüóí ãàéíàãëàðäàí áÿëëè îëóð êè,
ñàõà òöðêëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ øàìàíà âåðýè
(áóòà) âåðèëìÿñè “óñóéó” àäëàíûð êè, áó-
íóí äà îçàíëà éàõûí ìÿøÿëè îëäóüóíó
ýöìàí åòìÿê ìöìêöíäöð.
Îçàí ñÿíÿòêàðëàð àøûüà êå÷ÿíÿ ãÿ-
äÿð äÿäÿ, âàðñàã, éàíøàã àäëàðûíû äà
äàøûìûøëàð.
Îçàíëàðëà åéíè òàðèõè êÿñèìäÿ ïÿð-
âÿðèø òàïàí “ìãîñàí” (ýöðúö), “ãóñàí”
(åðìÿíè) ñÿíÿòêàðû äà îçàí ñÿíÿò÷èñèíÿ
éàõûí îëàí ôóíêñèéàëàðû äàøûìûøëàð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Áàðòîëüä Â. Òþðêñêèé ýïîñ è Êàâêàç.
Êíèãà ìîåãî Äåäà Êîðêóòà, Ì.-Ë., 1962.
Ãîðäëåâñêèé. Â. Ïðîèñõîæäåíèå îñìàí-
ñêîãî ñëîâà “óçàí”, “Ó÷åíûå çàïèñêè Èíñòè-
òóòà íàðîäîâ Âîñòîêà”, Ì., 1930.
Êþïðöëöçàäå Ì.Ô. Òöðê äèëè âå åäåáè-
éàòû ùàêêûíäà àðàøòûðìàëàð, Èñò., 1934.
Òÿùìàñèá Ì.Ù. Àçÿðáàéúàí õàëã äàñ-
òàíëàðû (îðòà ÿñðëÿð), Á., 1972.
Àááàñîâ È. Îçàí (óçàí) – ãóñàí èñòèëàùû âÿ
ñÿíÿòèíÿ äàèð, “Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿ-
áèééàòûíà äàèð òÿäãèãëÿð”, III êèòàá, Á., 1968.
Àááàñîâ È. Ìöãÿääèìÿ. Àçÿðáàéúàí
àøûãëàðû âÿ åë øàèðëÿðè èêè úèëääÿ, I úèëä, Á.,
1983.
Èñðàôèë Àááàñëû
ÞÝÑÖÇ, ÞÉÑÖÇ – Îðõîí-Éåíèñåé
àáèäÿëÿðèíäÿ þý-àíà ìÿíàñûíäà, ÊÄÃ-
äÿ èñÿ òÿíùà, êèìñÿñèç êèìè þýñöç ñþçö
èøëÿäèëìèøäèð.
Àüáàáà ÿðàçèñèíäÿ (Àìàñèéà ðà-
éîíó), ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿí øèìàëäà –
Ýöðúöñòàí ñÿðùÿäèíäÿ êÿíä àäû îëìóø-
äóð. 1988 èëäÿ êÿíääÿ 220 íÿôÿð Àçÿð-
áàéúàí òöðêö éàøàìûøäûð. Êÿíäèí éà-
õûíëûüûíäà áèð íå÷ÿ ãî÷ ùåéêÿëëè ãÿáèðëÿð
âàðäûð.
ÞÂËÈÉÀ ×ßËßÁÈ (1611-1682, Òöð-
êèéÿ) – ñÿééàù, úîüðàôèéàøöíàñ, òàðèõ÷è,
åòíîãðàô, øàèð.
286
Ãàôãàçäà îëàðêÿí (1640-1641,
1646-1648) Äÿðáÿíääÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóäóí ìöãÿääÿñ ãÿáðè âÿ 40-ëàð ãÿáðè
áàðÿäÿ èíäè äÿ þç åëìè-òàðèõè ÿùÿìèé-
éÿòèíè èòèðìÿéÿí ðÿâàéÿòëÿð ãÿëÿìÿ
àëìûøäûð.
ÊÄÃ-íèí òàðèõèíè, áîé òÿøêèëàòûíû,
òàðèõè úîüðàôèéàñûíû, îíîìàñòèê ñèñòåìèíè
þéðÿíìÿêäÿ ÿí ìöùöì ãàéíàãëàðäàí
áèðè Þ.×.-íèí “Ñÿéàùÿòíàìÿ”ñèäèð.
Ãîðãóäøöíàñëàð äÿôÿëÿðëÿ ìöõòÿëèô
ïðîáëåìëÿðèí èøûãëàíäûðûëìàñû ö÷öí
“Ñÿéàùÿòíàìÿ”éÿ ìöðàúèÿò åòìèøëÿð.
ÏÀÐÀËÅËÈÇÌ – ßí ìöõòÿëèô òÿçàùöð
ôîðìàëàðûíà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
Ñèíòàêòèê ïàðàëåëèçì, ïèëëÿëè ïàðàëåëèçì,
òÿðñèíÿ ïàðàëåëèçì, âàðèàíòëàðûí ïàðàëå-
ëèçìè áóðàäà Äàñòàí ãóðóëóøóíó áó âÿ
éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ åùòèâà åäèð.
Ñèíòàêòèê ïàðàëåëèçì. Ìÿòíè òÿøêèë
åäÿí úöìëÿëÿðèí áèð-áèðèëÿ ñûõ ãðàììà-
òèê âÿ åéíè çàìàíäà ìÿçìóí áàõûìûí-
äàí ÿëàãÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ
èñòèôàäÿ åäèëèð. Úöìëÿëÿðèí áèð-áèðèëÿ ãó-
ðóëóø âÿ ìÿçìóíúà åéíèëèéè âÿ éà îõ-
øàðëûüû öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Áó ùàëû úöìëÿ
ñÿâèééÿñèíäÿ Õàîñäàí Êîñìîñà êå÷èä
êèìè äÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìöìêöíäöð.
Ñàùìàíà, ùÿìàùÿíýëèéÿ úàíàòûì áö-
òþâëöêäÿ ùàðìîíèéàéà úàíàòûìäûð âÿ
Äàñòàíûí äèë ñÿâèééÿñèíäÿ áóíà ÿí áàðèç
íöìóíÿ ñèíòàêòèê ïàðàëåëèçìäèð. Íöìó-
íÿ: “Ãàðà – ãàðà äàüëàðäàí õÿáÿð àøäû.
Ãàíëû-ãàíëû ñóëàðäàí õÿáÿð êå÷äè. Ãàíëû
Îüóç åëëÿðèíÿ õÿáÿð âàðäû. Óøóí ãîúà-
íûí àü áàí åâè þíöíäÿ èøâÿí ãîïäó.
Ãàçà áÿíçÿð ãûçû-ýÿëèíè àü ÷ûõàðûá ãàðà
ýåéäè”. Ãàôèéÿ âÿ âÿçíèí ôîðìàëàøìà-
ñûíäà ÿñàñ ðîë îéíàéûð.
Ñèíòàêòèê ïàðàëåëèçìèí “ïèëëÿëè”
êèìè àéûðà áèëÿúÿéèìèç íþâö Äàñòàíûí
ÿñàñ òÿùêèéÿ ôîðìàñûäûð. Áó íþâ äÿ
“áèðïèëëÿëè”, “èêèïèëëÿëè”, “ö÷ïèëëÿëè”
êèìè éàðûìíþâëÿð âàñèòÿñèëÿ Äàñòàíäà
þçöíö ýþñòÿðèð. Áèðïèëëÿëè ïàðàëåëèçì
åéíè âÿ éà îõøàð ãóðóëóø âÿ ìÿçìóíà
ìàëèê úöìëÿëÿðèí áèð-áèðèíè ñûõ êîíòàêò
øÿðàèòèíäÿ èçëÿìÿñèäèð. Íöìóíÿ: Ñÿí
áöòëÿðèíÿ éàëâàðûðñàí. Ìÿí àëÿìëÿðè
éîõäàí âàð åäÿí Àëëàùûìà ñûüûíäûì;
Áåéðÿéè îäàñûíà éåòèðäèëÿð. Úöááÿñèí
öçÿðèíÿ þðòäöëÿð; Îí èêè ìèí êàôèð
287
ãûëûíúäàí êå÷äè. Áåø éöç Îüóç éèýèòëÿðè
øÿùèä îëäó”.
Èêèïèëëÿëè ïàðàëåëèçìäÿ åéíè âÿ éà
îõøàð ãóðóëóøëàð áèð-áèðèíäÿí áèð úöìëÿ
ìÿñàôÿñè ãÿäÿð óçàãëàøûð, àðàéà ýèðÿí
úöìëÿëÿðèí þçö äÿ ïàðàëåëëèê ïðèíñèïè èëÿ
ôîðìàëàøûð. Íöìóíÿ: Àò òÿïäèëÿð. Áåé-
ðÿéèí àòû ãûçûí àòûíû êå÷äè. Îõ àòäûëàð.
Áåéðÿê ãûçûí îõóíó éàðäû.
Ö÷ïèëëÿëè ïàðàëåëèçì ïàðàëåë úöì-
ëÿëÿðèí áèð-áèðèíäÿí èêè úöìëÿ ìÿñàôÿñè
ãÿäÿð àðàëàíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Éåíÿ
äÿ “àðàéà” ýèðìèø úöìëÿëÿð ãîøà øÿêèë-
äÿ áèð-áèðèëÿ ïàðàëåëëèê ìöíàñèáÿòèíäÿ
îëóðëàð. Íöìóíÿ: Ãàéòàáàíäà ãûçûë
äÿâÿ áóíäàí êå÷äè. Òþðöìëÿðè áîçëàéûá
áåëÿ êå÷äè. Òþðöìúöéöì àëäûðìûøàì,
áîçëàéàéûíìû?! Ãàðàãî÷äà ãàçëûã àò
áóíäàí êå÷äè. Ãóëóíúóüó êèøíÿéèá áåëÿ
êå÷äè. Ãóëóíúóì àëäûðìûøàì, êèøíÿ-
éÿéèíìè?
Ïèëëÿëè ïàðàëåëèçì ìöàñèð øåèð ìÿòí-
ëÿðèíèí ôîðìàë ãàôèéÿ ñèñòåìèíèí èáòèäàè
áàøëàíüûúû êèìè ñÿúèééÿâèäèð.
Òÿðñèíÿ ïàðàëåëèçì (õèàçì) ïàðàëåë
úöìëÿëÿðäÿí ñîíðàêûíûí ãóðóëóøóíóí
ÿââÿëêèíèí ãóðóëóøóíà ÿêñ îëàðàã èøëÿí-
ìÿñèíäÿí éàðàíûð. Äàñòàíûí äèëèíäÿ
áóíà áàðèç íöìóíÿíèí îëìàìàñû áó
íþâöí ÿñàñÿí éàçû äèëèíÿ àèäëèéèíÿ âÿ
áóðàäàí äà äîëàéûñû èëÿ Äàñòàí äèëèíèí
äàùà ÷îõ øèôàùè öñëóáà éàõûí îëäóüóíà
èøàðÿäèð. Þçöíö ýþñòÿðÿí íàäèð íöìó-
íÿëÿðè òÿðñèíÿ ïàðàëåëèçìÿ âÿ öìóìèé-
éÿòëÿ Éàçû öñëóáóíà úàíàòûì êèìè ãèé-
ìÿòëÿíäèðìÿê îëàð. Íöìóíÿ: Íÿ ýþðäö,
ñóëòàíûì?! Ýþðäö ýþé ÷àéûðûí öçÿðèíÿ
áèð ãûðìûçû îòàã òèêèëìèø”. Áóðàäà èêèíúè
úöìëÿíèí ãóðóëóøóíóí áèðèíúè úöìëÿéÿ
íèñáÿòÿí ÿêñèíÿ äöçöìöíö éàëíûç ìÿí-
òèãè ìåéàðëàðûí êþìÿéèëÿ ñöáóò åòìÿê,
“áÿðïà åòìÿê” ìöìêöíäöð.
Âàðèàíòëàðûí ïàðàëåëèçìè þçöíö äàùà
÷îõ ìÿçìóí ñÿâèééÿñèíäÿ – ïåðñîíàæ-
ëàðûí áó âÿ éà äèýÿð ùÿðÿêÿò àðäûúûëëû-
üûíûí îõøàðëûüûíäà, ìöõòÿëèô áîéëàðäàêû
ñöæåò õÿòëÿðèíèí áÿíçÿðëèéèíäÿ ýþñòÿðèð.
Ñàëóð Ãàçàíûí ÿñèð åäèëìÿñèëÿ áàüëû
öìóìè, èíâàðèàíò ìÿçìóí àéðû-àéðû
áîéëàðà åéíè âÿ éà îõøàð úÿùÿòëÿðëÿ ñÿ-
úèééÿëÿíìèø âàðèàíòëàð øÿêëèíäÿ “ñÿïÿ-
ëÿíèð”. Îâ, äöéöí, ÿñèðëèêäÿ îëàí ãÿùðÿ-
ìàíûí àçàä åäèëìÿñèëÿ áàüëû ìöáàðèçÿ,
éàðûø, éÿüìà êèìè ñèòóàñèéàëàð ìöõòÿëèô
áîéëàðäà åéíè âàðèàíòëàð êèìè òÿñâèð
åäèëèð.
Âàðèàíòëàðûí ïàðàëåëèçìè Äàñòàí
ãóðóëóøóíóí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êÿíàðà
÷ûõûð. Ãÿäèì éóíàí äàñòàíëàðû èëÿ ìöãà-
éèñÿ ýþñòÿðèð êè, ìöõòÿëèô àðåàëëàðäà éà-
ðàíàí äàñòàíëàðûí ìÿçìóí ãóðóëóøóíäà
àøêàð øÿêèëäÿ ýþñòÿðÿí îõøàð âÿ åéíè
âàðèàíòëàðëà ãàðøûëàøìàã ìöìêöíäöð.
Àäìåò – Ùåðàêë- Òàíàò õÿòòè èëÿ Äÿëè
Äîìðóë – ßçðàéûë õÿòòè, Îäèññåé – Ïîëè-
ôåì õÿòòè èëÿ Áàñàò – Òÿïÿýþç õÿòòè,
Îäèññåé – Ïåíåëîïà õÿòòè èëÿ Áåéðÿê –
Áàíû÷è÷ÿê õÿòòè øöáùÿñèç êè, ùàíñûñà óëó
èíâàðèàíòûí ãÿäèì éóíàí âÿ ãÿäèì
Îüóç ïàðàëåë âàðèàíòëàðûäûð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÏÀÑÈÍ, ÁÀÑÈÍ – ÊÄÃ-äÿ Ïàñèíóê
ãàðà Äÿðáÿíä êèìè õàòûðëàíàí áó òîïî-
íèì áèð ÿðàçè îëàðàã èíäèêè Øþðÿéåë âàäè-
ñèíèí øèìàë-ãÿðá òÿðÿôè èëÿ ëîêàëèçÿ îëó-
íóð. Àìàñèéà ÿðàçèñèíäÿ Áàñèí äÿðÿñè
àäëû òîïîíèì ãàëìàãäàäûð. Ïàñèí ùÿì-
÷èíèí òàéôà àäûíû ÿêñ åòäèðÿí åòíî-
òîïîíèìäèð.
Òîïîíèì åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ
(Ì.Õîðåíàñè, V ÿñð) Àøàüû Áàñèí (Íåð-
êèí Áàñåí âÿ Éóõàðû Áàñèí (Âåðèí Áà-
ñåí) êèìè õàòûðëàíûð.
288
ßäÿáèééàò:
Ïîãîñÿí À. Êàðññêàÿ îáëàñòü â ñîñòàâå
Ðîññèè. Åðåâàí 1983.
Ñåéèäîâ Ì. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ñîé-
êþêöíö äöøöíÿðêÿí. Á., 1989.
ÏÀÑÈÍ, ÏÀÑÈÍÈÊ ÃÀÐÀ ÄßÐ-
ÁßÍÄ – (III, Ä-718; Ãàðà Äÿðáÿíä
àüçû – III, 7011). ÊÄÃ-äÿ áó àäëàðëà
òÿãäèì îëóíàí Äÿðáÿíä òîïîíèìèíèí
ìÿçìóíóíäàí àéäûí îëóð êè, áóíëàð åé-
íè ÿðàçè èëÿ áàüëû åéíè òîïîíèìèí ìöõ-
òÿëèô ìÿíàäà èøëÿíìÿñèäèð.
III áîéäà Áàéáþðÿ áÿéèí Ðóì åëèíÿ
ýþíäÿðäèéè “Áÿçèðýàíëàð ýåðè äþíÿðêÿí
ýÿëèáÿí Ãàðà Äÿðáÿíä àüçûíà ãîíóðëàð”
(Ä-7011) âÿ Ïàñèíèê Ãàðà Äÿðáÿíä
àüçûíà äóø âåðèðëÿð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, áóðà Ìèí-
ýþëëÿðëÿ Àðàçûí ìÿíáÿëÿðèíäÿí Êàðñ-
Àëàäàüûíûí úÿíóáóíäà Àðàçûí êå÷äèéè
âÿ òàðèõäÿ “Ãàüçûìàí Äÿðáÿíäè” äå-
éèëÿí “Ãàüçûìàí Äÿìèðãàïûñû”íà äÿ-
éÿí ñóëàðûí Àðàçà áèðëÿøäèéè éåðäèð. Áó
ýöí äÿ õàëã àðàñûíäà òàðèõè àäëà “ïàñèí-
ëÿð” àäëàíûð. Èëê äÿôÿ å.ÿ. 400-úö èëäÿ
Ìàëàñêåðò îâàñû öçÿðèíäÿí ýÿëèá Òðàá-
çîíà ýåäÿí Êñåíîôîíóí “Àíàáàçèñèíäÿ
(êèòàá, IV, ú.VI-27) áó ÿðàçè Àðàç Ïàñèí
èðìàüû, áóðàíûí ÿùàëèñè èñÿ “Ïàñèàíëàð”
êèìè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð.
Ç.Â.Òîüàíà ýþðÿ, ïàñèíëÿð å.ÿ. 140
èëëÿðäÿ Áàêòèðäÿ Àðñàãëàðà áèðëÿøÿí
áîéëàðäàí èäè. Ñîíðàäàí 24 Îüóç áîéó
è÷ÿðèñèíäÿ îëàí “Áå÷åíåê” (“Ïå÷åíåê”)
àäëàíìûøäûð.
Àðàç ÷àéû öçÿðèíäÿêè ×îáàí êþð-
ïöñö Ïàñèíè àøàüû âÿ éóõàðû àäû èëÿ èêè
éåðÿ àéûðûð. Ì.Ô.Êûðçûîüëóíà èñòèíàä
åäÿðÿê Î.Øàèã äÿ åéíè ôèêèðëÿðè ãåéä
åäèð.
“Ïàñèí, åéíè çàìàíäà ßðçóðóì
âèëàéÿòèíèí ãÿçàñû, Îüóç åëëÿðèíäÿí ýÿ-
ëÿí òèúàðÿò éîëóíóí ñÿðùÿääèäèð”
(Ù.Àðàñëû).
 ÊÄÃ-äÿ Ïàñèíèê Ãàðà Äÿðáÿíä àäû
äà ÷ÿêèëèð. Áó òîïîíèì áèð ÿðàçè îëàðàã
èíäèêè, Øþðÿéåë âàäèñèíèí øèìàë-ãÿðá
òÿðÿôè èëÿ ëîêàëèçÿ îëóíóð. Ïàñèí-Éàêóò-
ßë Ùÿìÿâèäÿ “Áàñèí-è Óëéà”, “Áàñèí-è
Ñóôéà” êèìè ãåéä åäèëìèøäèð (“Ìöúåì
öë-Áóëäàí”, Ìèñèð áàñìàñû, 1906).
Ã.Ãåéáóëëàéåâ éàçûð êè, Ïàñèíëÿð –
èíäè Òöðêèéÿíèí Ãàðñ, Ñàðûãàìûø, Àðïà
÷àé, Ãàãçìàí, Ñöðìÿëè áþëýÿëÿðèíäÿ
éàøàéûðëàð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃ. åíñê. 1ú. Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Áàéðàìîâ À. Ãÿäèì Îüóç åëëÿðèíèí –
Àüáàáà, Øþðÿéåë âÿ Ïÿíáÿê áþëýÿëÿðèíäÿ
éåð àäëàðû. Ñóìãàéûò, 1996.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
Ãåéáóëëàéåâ Ã. Ãÿäèì òöðêëÿð âÿ
Åðìÿíèñòàí. Á., 1992.
ÏÈËÎÍ – Ýåéèì íþâö. ÊÄÃ-äÿ IV
áîéäà áåëÿ õàòûðëàíûð: “Àëòóí õîúà ìÿí
ÿëèìè áàñàðàì, Ïèëîí ýåéÿí êåøèøèí ÿëèí
þïÿðÿì” (Ä-127). Ïèëîí úöááÿñàéàüû
áîéàáîé áè÷èëìèø ýåí ýþâäÿëè öñò ýåéèì
òèïè îëìóøäóð.
ÏÓË Âß ÌÀËÈÉÉß – X ÿñðäÿí ÿâ-
âÿëêè äþâðëÿðäÿ äÿ Àçÿðáàéúàí âÿ
öìóìèééÿòëÿ áàøãà Îüóç òöðêëÿðè (éÿíè
È÷ âÿ Äàø Îüóç) ïóë âÿ ìàëèééÿ êèìè
êàòåãîðèéàëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð.
Äîüðóäóð, òàðèõè áàõûìäàí áó äþâð-
ëÿðäÿ íàòóðàë òÿñÿððöôàò íèñáÿòÿí öñòöí-
ëöê òÿøêèë åäèðäè. Ëàêèí ÿìòÿÿ-ïóë
ìöíàñèáÿòëÿðè, áóíóíëà áàüëû èãòèñàäè
êàòåãîðèéàëàð ãàíóíè ôÿàëèééÿò ýþñòÿ-
ðèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÊÄÃ áîéëàðûíäà
áó êàòåãîðèéàëàðûí àäëàðû âàõòàøûðû ÷ÿ-
êèëèð âÿ îíëàðûí äþâð ö÷öí ýÿðÿêëè îë-
ìàëàðû, èøëÿìÿëÿðè þç èôàäÿñèíè ýåíèø
òàïûð. Ùÿìèí êàòåãîðèéàëàðûí àðàñûíäà
ïóë âÿ ìàëèééÿ, áóíëàðëà áèëàâàñèòÿ áàüëû
289
îëàí äèýÿð àíëàéûøëàð (êàòåãîðèéàëàð,
ìÿôùóìëàð) äà âàðäûð.
Íàòóðàë òÿñÿððöôàòûí öñòöíëöê òÿøêèë
åòäèéè áèð âàõòäà ïóë ðîëóíó Îüóç òÿñÿð-
ðöôàòëàðûíäà ìàëäàðëûã éåðèíÿ éåòèðèðäè.
Ëàêèí åïîñäà àéðû-àéðû áîéëàðäà ìèñ,
ýöìöø, ãûçûë ïóë, îíëàðûí áþëöøäöðöë-
ìÿñè, õÿçèíÿ âÿ ñ. ìÿôùóìëàðûí àäëàðû
÷ÿêèëèð. “Êå÷ÿíèíäÿí îòóç ö÷ àã÷à
àëóðäû, êå÷ìÿéÿíèíäÿí äþýÿ-äþýÿ ãûðã
àã÷à àëóðäû...” (Ä-1553). “Êàôèð äÿõè
äöøöáÿí áèð éåðäÿ àã÷à öëöøìÿêäÿéäè”.
(Ä-723). Áîéëàðäà “áîë ïóë”, “ïóë
áþëöøäöðöëìÿñè”, “ãûçûë-ýöìöø ïóë”,
“ãûçûë àëòóí”, “àç ýöìöø” âÿ ñ. èôàäÿëÿð
àç äåéèëäèð. Áåëÿ êè, III, IV,VI áîéëàðäà
îíëàðûí àäëàðû ìÿòíäÿ, áèð ãàéäà îëàðàã,
ïóëóí õÿðúëÿíìÿñè, ãûçûë, ýöìöø ïóëóí
ýÿðÿê îëìàñû êèìè ìÿãàìëàðäà èøëÿäèëèð.
ÊÄÃ-äÿ “õÿçèíÿ” ìÿôùóìóíóí àäû äà
ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ èôàäÿ îëóíóð: “àüûð
õÿçèíÿ”, “ãèéìÿòëè õÿçèíÿ”. “Ñàëóð Ãà-
çàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà Ãàçàí
õàíûí ìàëèêàíÿñèíäÿ ãèéìÿòëè õÿçèíÿ-
íèí, áîë ïóëóí îëäóüó ôèêðè âàðäûð. “Àüûð
õÿçèíÿñèíè, áîë àã÷àñûíû éàüìàëàäûëàð”
(Ä-387). “Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë
áîéó”íäà ãûçûë-ýöìöø ïóëóí ìþâúóä-
ëóüó âÿ îíó õÿðúëÿìÿéèí ùåñàáûíà
áþéöê áèð øÿíëèéèí ãóðóëìàñû èôàäÿ îëó-
íóð. “Àëòóí-ýöìöø ïóë ýÿðÿêñÿ, àíà
õÿðúëûã îëñóí!” (Ä-16313).
Ìöõòÿëèô òàðèõè íóìèçìàòèêà ìÿëó-
ìàòëàðûíà ýþðÿ, î äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàé-
úàíäà (âÿ áàøãà Îüóç éóðäëàðûíäà) ÿâ-
âÿëëÿð ìèñ âÿ ýöìöø ïóëëàðäàí ýåíèø
èñòèôàäÿ îëóíìóø, ñîíðàëàð ãûçûë ïóëëàð
êÿñèëìÿéÿ áàøëàíìûø âÿ þí úÿðýÿéÿ
êå÷ìèøäèð. Î âàõòëàð âÿ áèð ãÿäÿð ñîí-
ðàëàð Áÿðäÿäÿ, Òÿáðèçäÿ, Ýÿíúÿäÿ,
Áåéëÿãàíäà, Ãÿáÿëÿäÿ, Ìàðàüàäà, Ùÿ-
ìÿäàíäà, Çÿíúàíäà ìöõòÿëèô çÿðáõà-
íàëàðäà êÿñèëìèø ìåòàë ïóë íöìóíÿëÿðè
íóìèçìàòèêà ôîíäëàðûíäà èíäè äÿ ñàõ-
ëàíûëûð. Øöáùÿñèç, î âàõòêû ìèñ, ýöìöø,
ãûçûë ïóëëàð åïîñäà ýþñòÿðèëÿíëÿðèí íö-
ìóíÿëÿðèíäÿí äÿ îëà áèëÿð.
ÊÄà áîéëàðûíäà, “Îüóçíàìÿ”ëÿð-
äÿ ìàëèééÿ ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû îëàí èôà-
äÿëÿðÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð. Öìóìèééÿòëÿ,
Îüóç òöðêëÿðèíäÿ ìàëèééÿ èëÿ ìÿøüóë
îëàí ìÿìóðëàðà èìüà (âÿ éà óìüà) äå-
éèëèðäè. Áóíóí þçö ýþñòÿðèð êè, î äþâðäÿ
ìàëèééÿ ìÿôùóìó èëÿ áèëàâàñèòÿ ãûðûë-
ìàç áàüëû îëàí âåðýè ìÿñÿëÿñèíÿ ÷îõ
ÿùÿìèééÿò âåðèëèðìèø.
Åëìè áàõûìäàí âåðýè ôèçèêè âÿ ùö-
ãóãè øÿõñëÿðäÿí àëûíàí ìÿáëÿüäèð. Î,
äþâëÿòèí õÿðúëÿðèíè ìàëèééÿëÿøäèðìÿê
ö÷öíäöð. Âåðýèíèí ñîñèàë-èãòèñàäè ìà-
ùèééÿòè âÿ ðîëó ìþâúóä çàìàíûí âÿ
ãóðóëóøóí òÿëÿáè èëÿ áàüëûäûð âÿ ùÿìèøÿ
ùàêèìèééÿòèí òÿáèÿòè âÿ ôóíêñèéàñûíäàí
èðÿëè ýÿëèð.
Îüóç òöðêëÿðèíäÿ î äþâðëÿðäÿ âåð-
ýèëÿð íàòóðàë âÿ ïóë ôîðìàñûíäà àëûíûð-
ìûø. Ìÿëóìäóð êè, åïîñäà 24 ñàíúàã-
290
äàí, îíëàðûí èäàðÿ îëóíìàñûíäàí ñþùáÿò
ýåäèð. Éÿãèí êè, âåðýèëÿð áóíëàðûí èäàðÿ
îëóíìàñûíà, äèâàíûí ñàõëàíìàñûíà ñÿðô
îëóíóðìóø.
ÊÄÃ-äÿ âåðýèëÿðèí êîíêðåò òèïëÿðè-
íèí, íþâëÿðèíèí àäû ÷ÿêèëìèð. Ëàêèí î
äþâðëÿðäÿí áÿùñ åäÿí òàðèõè ÿäÿáèé-
éàòäà ìöõòÿëèô âåðýè íþâëÿðè ñàäàëàíûð.
Ìöùöì éåðëÿðäÿí áèðèíè òîðïàã âåðýèñè
òóòóð. Áó âåðýè õÿðàú, íàòóðàë âÿ éà ïóëëà
èäàðÿ îëóíóð, úàí âåðýèñè àäëàíàí âåðýè
(úèçéÿ âåðýèñè) ïóë èëÿ þäÿíèëèðäè. Äèâàí
âåðýèñè “ùàãã” àäû èëÿ àäëàíûðìûø, ùÿðáè
ìöäàôèÿ âÿ ùöúóìëàðà èñðàô îëóíàí
õÿðúëÿð õÿçèíÿéÿ òîïëàíàí ñÿðâÿò éîëó
èëÿ ÿëäÿ åäèëèðäè.
Áèð âåðýè íþâö êèìè ùÿòòà ýþìðöê
ðöñóìóíäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóðìóø.
Ìÿñ., áîéëàðûí áèðèíäÿ (V) áó, “àã÷à”
àäû èëÿ ãåéä îëóíìóøäóð.
Òåéìóð Âÿëèéåâ
ÐßÍÝ – ÊÄÃ-äÿ ðÿíý èíàìëàð, éàøà-
éûø âÿ òÿôÿêêöð òÿðçè èëÿ áàüëûäûð. Ðÿíý-
ëÿðèí çàìàí âÿ ìÿêàí àíëàéûøëàðû èëÿ
ÿëàãÿñè, êîñìîãîíèê äöíéàýþðöøëÿ
áàüëûëûüû äèããÿòè úÿëá åäèð.
Óðóç àòàñû Ãàçàí áÿéÿ öç òóòàðàã äåéèð:
Àíàì ìÿíèì è÷öí ýþý ýåéöá ãàðà
ñàðûíñóí,
Ãàëûí îüóç åëèíäÿ éàñûì òóòñóí.
(Ä-14411).
Áåéðÿê ãàðà, ýþé áÿçÿíìèø îòàüûí
êèìÿ àèä îëäóüóíó áàúûñûíäàí ñîðóøóð:
Ãàðàëó-ýþéëö îòàüû, ñîðàð îëñàì,
Êþëýÿ êèìöí? (Ä-1034).
Ãàçàí áÿé óëó ñîéà áàüëûëûüûíû, þç
îíãîíëàðûíû áåëÿ õàòûðëàäûð:
Àü ãàéàíûí ãàïëàíûíûí åðêÿýèíäÿ áèð
êþêöì âàð,
Îðòàú ãûðäà ñèçèí êåéèêëÿðèíöç
äóðüóðìàéà.
Àü ñàçûò àñëàíûíäà áèð êþêöì âàð,
Ãàç àëàúà éóíäóíó äóðüóðìàéà...
Àü ñóíãóð ãóøû åðêÿýèíäÿ áèð
êþêöì âàð,
Àëà þðäÿê, ãàðà ãàçóí ó÷óðìàéà
(Ä-2808).
Îüëó îëàíûí àü ÷àäûðäà, ãûçû îëàíûí
ãûðìûçû ÷àäûðäà, îüëó-ãûçû îëìàéàíûí
ãàðà ÷àäûðäà îòóðäóëìàñû ðÿíýëÿðèí ìÿ-
ðàñèìëÿðäÿêè èíèêàñûäûð.
ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí ðÿíýëÿð:
Àë. ×îõìÿíàëû àë ñþçö àë, ãûðìûçû,
àë-ãûðìûçû, à÷ûã ãûðìûçû, íàðûíúû, ãîíóð
ìÿíàëàðûíäà èøëÿíèð. Èñòèãàìÿò áèëäèðÿí
àëò, èëÿðè ñþçëÿðè èëÿ ñåìàíòèê áàüëûëûüû
ìÿíòèãèäèð.
ÊÄÃ-äÿ éàíàã âÿ ãàíàä ñþçëÿðè
òÿéèí êèìè äÿ èøëÿíèëèð. Áó ñþçäÿí òþðÿ-
291
éÿí àëà (ÿëâàí, ðÿíýàðÿíý, àëà-áóëà)
ðÿíý áèëäèðÿí òÿéèíè ëÿøêÿð, éèýèä, ýþç,
àò, éûëàí, êþïÿê, ãàç, êåéèê, þðäÿê, äàü,
òàí, ñåéâàí, ÷àäûð, ãàëõàí, õàëû, éîðüàí,
ãàò, îõ, ÿâðÿí, ýÿðäÿê ñþçëÿðèíè ñÿúèé-
éÿëÿíäèðèð.
Àü – ÊÄÃ-äÿ ñàããàë, áèð÷ÿê, òÿí,
ñöä, ÿëëÿð, áîéóí, ÿò, öç, ìÿëèê, àëûí, áè-
ëÿê, êþêñ, ãîéóí, ñóíãóð, áÿäÿâè, îð-
ìàí, ãàéûí, ãàð, òóò, éûëäûðûì, ñàç, ãàéà,
îòàã, ìåéäàí, ãàôòàí, äîí, èøûã, ÿëÿì,
ñàíúàã, åâ ñþçëÿðèíèí òÿéèíè êèìè èøëÿíèð.
Ãàðà (Êûðà) – ÊÄÃ-äÿ ñà÷, áàüûð,
áàø, òÿêóð, àðñëàí, äûðíàã, ãàí, ãàø, ñàã-
ãàë, ãîéóí, äÿâÿ, êþïÿê, àéãûð, äîíóç,
áóüà, áóüðà, ãóø, ãàïëàí, ãî÷, ãàç, äàü,
éåð, ïóñàðûã, áóëóä, äÿðÿ, äàø, ñàëãûì,
äÿíèç, éîë, ýîð, îòàü, êå÷ÿ, ãàâóðìà,
ìóòáàù, äîí, ãàôòàí, êöïö, ãûëûú, ãûë,
øàïêà ñþçëÿðèíèí òÿéèíè êèìè þçöíö
ýþñòÿðèð.
Ýþé (Ýþê) – ÊÄÃ-äÿ ìàâè, éàøûë,
ñÿìàâè àíëàìëàðûíäà áÿäÿâè, éöç, ÷àéûð,
äàü, äÿíèç, ñåéðàí, ïîëàä, ñàðûíäû ñþçëÿ-
ðèíèí òÿéèíè ôóíêñèéàñûíäà èøëÿíèð.
Ñàðû – ðÿíý ìÿíàñûíäà ÊÄÃ-äÿ ñî-
üàí, ýåéèì, ýþí, äîí ñþçëÿðèíèí òÿéèíè-
äèð.
Áîç – Áîç, ÷àë ìÿíàñûíäà îõ âÿ
àéãûð ñþçëÿðèíèí òÿéèíè êèìè, áîçàú òóð-
ãàé áîç àòëû áèðëÿøìÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Ãûçûë – Ãûðìûçû, ïàðëàã ìÿíàñûíäà
éàíàã, äÿâÿ, îòàã, ãàôòàí, õûíà (êûíà),
àëòûí êÿëìÿëÿðèíèí òÿéèíè êèìè ÷ûõûø åäèð.
ÊÄÃ äèëèíäÿ éàøûë, ãûðìûçû, ãÿù-
âÿéè ñþçëÿðè èøëÿíìèð, ùÿìèí ñþçëÿðèí
èôàäÿ åòäèéè àíëàéûøëàð áàøãà óéüóí
ñþçëÿðëÿ èôàäÿ îëóíóð.
 ßäÿáèééàò:
Ñåéèäîâ Ì. Ýþé, àü, ãàðà ðÿíýëÿðèíèí
ÿñêè èíàìëà ÿëàãÿñè. Àçÿðáàéúàí ÅÀ
Õÿáÿðëÿðè (ÿäÿáèééàò, äèë âÿ èíúÿñÿíÿò
ñåðèéàñû), ¹ 2, 1978.
Íåðèìàíîüëó Ê.Â. Òöðê Äöíéàáàêû-
øûíäà Ðåíê. “Íåâðóç âå Ðåíêëåð”, Àíêàðà,
1996.
Ùåéåò Ú. Òöðêëåðèí Òàðèùèíäå Ðåíêëåðèí
éåðè. “Íåâðóç âå Ðåíêëåð”. Àíêàðà, 1996.
Êàðàáàø. Äåäå Êîðêóòòà Ðåíêëåð. Èñò.,
1996.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÐÓÌ, ÐÓÌ ÅËÈ – Òöðêèéÿäÿ Ðóì åëè
þëêÿíèí ãÿðá ùèññÿñèíäÿ éåðëÿøèð. ÊÄÃ-
äÿ Ðóì//Ðóì åëè III âÿ V áîéëàðäà èø-
ëÿíèð. III áîéäà Áàéáþðÿ áÿé äåéèð:
“Ìÿðÿ áÿçèðýàíëàð! Àëëàù-Òÿàëà ìàíà
áèð îüóë âåðäè. Âàðûí Ðóì åëèíÿ ìÿíèì
îüëóì ö÷öí éàõøû ÿðìàüàí ýÿòèðèí...”
(Ä-6910). V áîéäà èñÿ Äóõà ãîúà îüëó
Äÿëè Äîìðóë þçöíäÿí ýöúëö, þçöíäÿí
èýèä ùå÷ êÿñè òàíûìûð. “Ìÿíäÿí äÿëè,
ìÿíäÿí ýöúëö ÿð âàðìûäûð êè, ÷ûãà ìÿ-
íèìëÿ ñàâàøà, ìÿíèì ÿðëèýèì, áÿùà-
äèðëèýèì, úèëàñóíëèýèì, éèýèòëèýèì Ðóìà,
Øàìà ýåäÿ ÷àâëàíà” – äåéèð (Ä-1557).
292
Ù.Àðàñëû éàçûð êè, Ðóì åëè, Ðóì
þëêÿñè ãÿäèìäÿ Áèçàíñëàðûí ùàêèìèééÿò
ñöðäöêëÿðè þëêÿ îëìóøäóð.
ßäÿáèééàò:
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
ÐÓÑ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ-íèí áöòþâëöê-
äÿ ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñè Â.Áàðòîëäà
ìÿõñóñäóð. 1922 èëèí ìàéûíäà áàøà ÷àò-
ìûø áó òÿðúöìÿ Ù.Àðàñëû âÿ Ì.Òÿù-
ìàñèá òÿðÿôèíäÿí ÷àïà ùàçûðëàíàðàã èëê
äÿôÿ 1950 èëäÿ Áàêûäà íÿøð îëóíìóøäó.
1939 èëäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíàí
“Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñû àíòîëîýèéàñû”
ö÷öí ÊÄÃ-äÿí íöìóíÿëÿðè Ï.Àíòîêîë-
ñêè òÿðúöìÿ åòìèøäèð.
Â.Â.Áàðòîëäóí òÿðúöìÿñè èêèíúè
äÿôÿ Â.Ì.Æèðìóíñêè âÿ À.Í.Êîíîíî-
âóí èøòèðàêû èëÿ Øÿðã õàëãëàðûíûí àáèäÿ-
ëÿðè ñåðèéàñûíäà åëìè èúòèìàèééÿòÿ ÷àò-
äûðûëìûøäûð (Ì.-Ë., 1962).
À.Àõóíäîâà âÿ Â.Ãàôàðîâóí òÿð-
úöìÿëÿðè èñÿ ìöâàôèã îëàðàã 1989 âÿ
1992 èëëÿðäÿ íÿøð îëóíóá.
Åëìèðà Ðÿùèìîâà
ÑÀËÀÕÀÍÀ ÃÀÉÀÑÛ, ÑÀËËÀÕÀ-
ÍÀ ÃÀÉÀÑÛ – Éåð àäû. ÊÄÃ-äÿ ö÷
äÿôÿ àäû ÷ÿêèëèð (VIII, Ä-2258, 2331,
2347).
VIII áîéäà äåéèëèð: “Áàñàò... ãû-
ëûíúûí ùÿì ãóøàíäû. Áàáàñûíûí-àíàñûíûí
ÿëèí þïäè, ùàëàëëàøäû, “õîø ãàëóí!” äåäè.
Äÿïÿýþç îëäóüó ñàëëàõàíà ãàéàñûíà
ýÿëäè...” (Ä-2258). Éàõóä éåíÿ îðàäà –
“Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè öçÿðèíÿ éûüûëóá
ýÿëÿ äåðäèì. Ãà÷óáàí Ñàëëàõàíà ãàéà-
ñûíà ýèðÿì, äåðäèì” (Ä-2331).
Ì.Ô.Êûðçûîüëó Ñàëàõàíà//Ñàëëàõà-
íàíûí ÿðÿá ñþçö îëäóüóíó (“Ñàëõ-äÿðè
ñîéóëàí”, “õàíÿ” – éåð), ÿòëèê ìàëûí
ñîéóëäóüó éåð ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèíè,
ÊÄÃ-äÿ àäû ÷ÿêèëÿí “Ñàëàõàíà”//”Ñàë-
ëàõàíà” ãàéàñûíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí
ÿðàçèñèíäÿ îëà áèëÿúÿéèíè åùòèìàë åäèð.
Àçÿðáàéúàí àëèìè Ù.Àðàñëû èñÿ áó
éåðè, ñàäÿúÿ îëàðàã, Òÿïÿýþçöí þçöíÿ
éàøàéûø éåðè ñå÷äèéè ãàéàëûã – äåéÿ øÿðù
åäèð.
Éåíè àðàøäûðìàëàðäàí àéäûí îëóð êè,
Íàõ÷ûâàí ÌÐ-èí Áàáÿê ðàéîíó ÿðà-
çèñèíäÿ Ãàçàí éàéëàñûíûí ãÿðá ÿòÿê-
ëÿðèíäÿ “Ñàëàõàíà”//”Ñàëëàõàíà” äÿ-
ðÿñè, Ñàëàõàí áóëàüû, Ñàëàõàí éóðäó (ãÿ-
äèì éàøàéûø ìÿíòÿãÿñèíèí õÿðàáÿñè),
Êÿëëÿýþçöí ìàüàðàëàðû éåðëÿøèð. Áó
òîïîíèì õàëã àðàñûíäà ùÿì “Ñàëàõàí”,
ùÿì äÿ “Ñàëëàõàíà” êèìè èøëÿäèëèð.
ßäÿáèééàò:
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Áàáàéåâ Ñ., Áàáàéåâ Í. Íàõ÷ûâàí ÌÐ-
äÿ Äÿäÿ Ãîðãóä òîïîíèìëÿðè. “ßäÿáèééàò
ãÿçåòè”, 5, 12 ñåíòéàáð 1997.
293
ÑÀËÃÓÌ – ÊÄÃ-íèí 1. áîéóíäà (Áó-
üàú áîéóíäà, 2 äÿôÿ ñàëãóì-ñàëãóì
øÿêëèíäÿ èøëÿíÿí áèð ñþç. “Ñÿðèí” ìÿ-
íàñû èôàäÿ åäèð: “Ñàëãóì-ñàëãóì òàí
éåëëÿðè ÿñäöýèíäÿ” (Ä-21).
Ñàëãóì “ñÿðèí” ñþçö ñàëêûì//ñàë-
êûí//ñàëêàì ôîíåòèê âàðèàíòëàðûíäà áèð
ñûðà éàçûëû àáèäÿëÿðäÿ âÿ ÷àüäàø òöðê
äèëëÿðèíèí ÷îõóíäà ãåéäÿ àëûíìûøäûð:
ßñêè óéüóð – ñàëêûì “ñîéóã”, úàüàòàé –
ñàëêûí “ñÿðèí êöëÿê”, Ðàäëîâ – ñàëêóí//
ñàëêûí “éåë; ñÿðèí”, íîãàé, ñàêûì//ñàëêûí
“ñÿðèí”, òîôàëàð – ñàëõûí “ñÿðèí éåë”, éà-
êóò – ñàëãûí “éåë, êöëÿê” âÿ ñ.
Áó ñþç ìîíãîë äèëëÿðèíäÿ äÿ ýåíèø
éàéûëìûøäûð. Òöðê äèëëÿðèíäÿ ùÿð èêè
øÿêèë – ñàëêûì âÿ ñàëêûí “ñÿðèí” ìÿíà-
ñûíäà ÷îõ ýåíèø èøëÿíìÿ àðåàëûíà ìàëèê-
äèð. Ñàëãûì//ñàëãûí “ñÿðèí” ñþçöíöí êþ-
êö éàêóò äèëèíäÿêè ñàëãûé – “ÿñìÿê (êö-
ëÿê ùàããûíäà)” ôåëè èëÿ áàüëûäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ñðàâíèòåëüíûé ñëîâàðü òóíãóñî-ìàí-
÷óðñêèõ ÿçûêîâ, Ë., 1975.
Êîòâè÷ Â. Èññëåäîâàíèÿ ïî àëòàéñêèì
ÿçûêàì. Ì., 1962.
Óéãóðñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ì., 1968.
ÑÀËÎÐËÀÐ – Òàéôà àäû. 24 Îüóç áî-
éóíäàí áèðè îëàí ñàëîðëàð Ö÷ Îê òàéôà
áèðëèéèíäÿ Îüóç õàíûí îüëó Äàü õàíûí
áþéöê îüëóäóð. Îüóç Éàáãó äþâëÿòèíäÿ
äàèì ùàêèìèééÿòÿ úàí àòìûø ñàëîðëàð X
éöçèëëèéèí áàøëàðûíäàí ïå÷åíåãëÿðëÿ óçóí
ìöääÿòëè ìöáàðèçÿ àïàðìûø, ñîíóíäà
ïå÷åíåãëÿðè Âîëãà âÿ Äîí àðàñûíà ÷ÿêè-
ëìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäèëÿð. ×îõ ýöìàí
êè, XI éöçèëëèêäÿ ñàëîðëàð äîüóäàí ýÿëÿí
Èñëàìû ãÿáóë åòìÿìèø ãûï÷àãëàðëà äà
äþéöøìöøëÿð. Îüóç Éàáãó äþâëÿòèíäÿ
ñàëîðëàð áàéûíäûðëàðëà ÷ÿêèøìÿëÿð íÿòè-
úÿñèíäÿ Ìàíãûøëàüà êþ÷ åòäèëÿð.
IX-XI éöçèëëèêëÿðäÿ Îüóç Éàáãó
äþâëÿòèíäÿ ñàëîðëàðûí îéíàäûãëàðû áþéöê
ðîë Ñàëóð Ãàçàíëà áàüëû áîéëàðäà þç ÿê-
ñèíè òàïìûøäûð. Áó áîéëàð ìöñòÿãèë øÿ-
êèëäÿ ñàëîðëàðûí ìèëëè äàñòàíû êèìè ôîð-
ìàëàøìûøäûð. Àíúàã ßáöëãàçèíèí Îüóç-
íàìÿíè éàçäûüû äþâðäÿ äàñòàíäàí éàë-
íûç àéðû-àéðû ðÿâàéÿòëÿð ãàëìûøäûð. “Øÿ-
úÿðåéè-Òÿðàêèìÿ”äÿ Ñàëóð Ãàçàíûí
ãÿùðÿìàíëûüûíû þéÿí éåðëÿðèí áþéöê áèð
ãèñìè òöðêìÿíëÿð àðàñûíäà úàíëû øÿêèëäÿ
éàøàéàí ÿôñàíÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ èëÿ éàçûë-
ìûøäûð. Ìöàñèð òöðêìÿí òàéôàëàðûíäàí
áèð ÷îõó ñîéêþêëÿðèíè Ãàçàí õàíà áàü-
ëàéûðëàð. Îüóç Éàáãó äþâëÿòèíèí äàüûë-
ìàñûíäàí ñîíðà ñàëîðëàðûí áèð ùèññÿñè
Ìàíãûøëàüà, áèð ùèññÿñè èíäèêè Òöðêìÿ-
íèñòàíà, áèð ùèññÿñè äÿ ×èíÿ êþ÷ìöøëÿð.
Ñÿëúóã àõûíëàðûéëà Àçÿðáàéúàíà
ýÿëÿí ñàëîðëàð Àçÿðáàéúàíäà âÿ Äîüó
Àíàäîëóäà ýåäÿí èúòèìàè-ñèéàñè ùàäè-
ñÿëÿðäÿ þíÿìëè ðîë îéíàäûëàð. Áàéûíäûð-
ëàð êèìè ñàëîðëàð äà ñÿëúóãëàðäàí õåéëè
ÿââÿë, ùÿð ùàëäà VII éöçèëëèêäÿ Þí Àñè-
éàéà ýÿëìèøäèëÿð. Áóíëàð Àçÿðáàéúàíà
âÿ Äîüó Àíàäîëóéà Õÿçÿð äÿíèçèíèí
ãóçåéèíäÿí ýÿëäèêëÿðèíäÿí èëê þíúÿ
Àçÿðáàéúàíäà éåðëÿøìèøäèëÿð. Ýöðúö âÿ
åðìÿíè ãàéíàãëàðûíäà ñàëîðëàðûí ýöðúö-
ëÿðëÿ àïàðäûãëàðû ìöáàðèçÿ ãåéä åäèë-
ìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ñàëîðëàð ùà-
êèìèééÿò óüðóíäà ñîéäàøëàðû îëàí áà-
éàíäûðëàðëà áèð íå÷ÿ éöç èë áîéó äàâàì
åäÿí ñàâàøëàðà áàøëàìûøäûëàð. Áó òàðèõè
ùàäèñÿëÿð ßáöëãàçèíèí “Øÿúÿðåéè-Òÿðà-
êèìÿ”ñèíäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ þç ÿêñèíè òàï-
ìûøäûð. Áó ñàâàøäà éåíèäÿí ñàëîðëàð ýå-
ðèéÿ – Ìàíãûøëàüà ÷ÿêèëäèëÿð.
Ñàëîðëàð Îüóç áîéëàðûíäàí äàùà ÷îõ
ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ ýþðöíìÿñè, ùàêèìèé-
éÿòÿ úàí àòìàñû èëÿ ñå÷èëèð. Ñàüëàðûí ùà-
294
êèìèééÿòäÿ îëäóüó çàìàíëàðäà áàéàí-
äûðëàð âÿ ñàëîðëàð ÷îõ âàõò âÿçèðëèê âÿçè-
ôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðèðäèëÿð.
Àçÿðáàéúàíäà ñàëîð åòíîòîïîíèìè
Øÿìêèðäÿ Ñàëåð êÿíäè àäûíäà ãîðóí-
ìóøäóð.
ßäÿáèééàò:
Ðÿøèäÿääèí Ô. Îüóçíàìÿ. Á., 1992.
Àáóëüàçû. Øåæåðåè Òåðàêèìå. Àøãàáàò,
1992.
Ñöìåð Ô. Îüóçëàð (Òöðêìåíëåð). 2 áàñ-
êû, Àíêàðà, 1980.
Òîüàí Ç.Â. Àçåðáàéúàí åòíîãðàôéàñûíà
äàèð. Àçåðáàéúàí Éóðò Áèëýèñè, 1933, ñàéû 14.
Òîüàí Ç.Â. Îüóç äåñòàíû. Ðåøèäåääèí
Îüóçíàìåñè, òåðúöìå âå òàùëèëè. Èñò., 1972.
Ôöçóëè Áàéàò
ÑÀÍÚÀÃ âÿ ÒÓÜ – áàéðàã. ÊÄÃ-äÿ
òóü âÿ ñàíúàã ñþçëÿðè èøëÿíìèøäèð. Òóü
àäÿòÿí áàøûíà ùþêìäàðûí ìÿíñóá îëäó-
üó áîéóí ùåéâàí áàøû âÿ ñûüûð ãóéðóüó
àñûëìûø, èïÿê ãóìàø áàüëàíìûø áàéðàã
èäè. Òóü ñàíúàãëà ìöãàéèñÿäÿ äàùà
ãÿäèìäèð. Ýþéòöðê õàãàíëûã òóüóíóí
áàøûíäà àëòóíëà ñöñëÿíìèø ãóðä áàøû
àñûëìûøäû. Òóü ùÿì äÿ ÿñàñ âÿ ùàêèì
ãÿáèëÿíè áèëäèðèðäè. ÊÄÃ-äÿ òóü âÿ ñàí-
úàã éàíàøû èøëÿíèð: “Ãàçàí áÿýöí ãàðäà-
øû êàôèðèí òóüûéëà ñàíúàüû ãûëûúëàäû”
(Ä-6411); “Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí ãàðà
òóüóí êàôèðèí ãûëûíúëàäû, éåðÿ ñàëäû”
(Ä-1531); “Àüûð ñàíúàã ýþòöðÿíäÿ ìö-
ñÿëìàíëàð àðõàñû îëñóí!” (Ä-755). Îüóç
åëèíäÿêè ùÿð áèð áîéóí þç ñàíúàüû îë-
ìóøäóð, áóíó ÊÄÃ-äÿ èøëÿíìèø “éèýèð-
ìè äþðä ñàíúàã áÿýè” (Ä-2056) èôàäÿñè
òÿñäèã åäèð.
ÑÀÍÚÛÄÀÍ, ÑÀÍÚÛÄÀÍÛÍ ÁßÝ-
ËßÐÈ – Ñàíúûäàí ìÿêàí ìÿíàñûíû áèë-
äèðèð. ÊÄÃ-íèí ÕI áîéóíäà àäû ÷ÿêèëèð:
“Àëòóí àøûã îéíàð Ñàíúûäàíûí áÿýëÿðè.
Àëòû ãàòëà Îüóç âàðäû àëûìàäû...”
(Ä-2794).
 Ì.Ô.Êûðçûîüëó éàçûð êè, “îõóíóøó
áåëÿ íàãèñ îëàí áó éåðèí ùàðàäà îëäóüó
ìÿëóì äåéèë. Àíúàã ùàðàäàñà áó øÿ-
ùÿðèí äÿíèç êÿíàðûíäà (Óììàí äÿíèçè
êÿíàðûíäà) ñàðû ãàéàëàð öñòöíäÿ îëäóüó
åùòèìàë åäèëÿ áèëÿð.
ßäÿáèééàò: .
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóç-
íàìåëåðè. Èñò., 1952.
ÑÀÏÀÍ, ÑÀÏÀÍÄ – äþéöø çàìàíû äàø
âÿ äèýÿð àüûð øåéëÿð àòìàã ö÷öí èñòèôàäÿ
åäèëÿí ìöùàðèáÿ ëÿâàçûìàòû. ÊÄÃ-äÿ
ñàïàí/ñàïàíä Ãàðàúà ×îáàíëà áàüëû èø-
ëÿäèëèð: “×îáàíûí ö÷ éàøàð äàíà äÿðèñèí-
äÿí ñàïàíûíûí àéàñûéäû: ö÷ êå÷è òöéèí-
äÿí ñàïàíûíûí ãîëëàðûéäû. Áèð êå÷è òö-
éöíäÿí ÷àòëàüóúûéäû” (Ä-5610). “Áèëÿ-
ýöíäÿ äîãñàí îãóí íÿ þýÿðñÿí, ìÿðÿ
êàôèð, Àëà ãîëëó ñàïàíûìúà ýÿëìÿç ìà-
íà!” (Ä-415); “ßðÿíëÿð ÿâðÿíè Ãàðàúóã
×îáàí ñàïàíûíûí àéàñûíà äàø ãîäû, àòäû”
(Ä-418).
ÑÀÐÛÃ – Áàø ýåéèìè. ÊÄÃ-äÿ ãóðàìà
òèïëè êèøè áàø ýåéèìëÿðèíèí ñàðûã, äþë-
áÿíä, íèãàá âÿ ñ. îëìàãëà ìöõòÿëèô íþâ-
ëÿðèíèí àäû ÷ÿêèëèð. Áóíëàðûí àðàñûíäà
äàùà ýåíèø éàéûëàíû âÿ íèñáÿòÿí êöòëÿâè
ñÿúèééÿ äàøûéàíû ñàðûã (÷àëìà) ÿñàñÿí
âàðëû âÿ îðòà çöìðÿëÿðÿ ìÿíñóá áàø ýå-
éèì íþâö îëìóøäóð: “Áåéðÿýèí áàáàñû
ãàáà ñàðûã ýþòöðöá éåðÿ ÷àëäû” (Ä-914).
“Áåéðÿê ãàëãäû, àüëàéó-àüëàéó ãûðã
éèýèäèí éàíûíà ýÿëäè. Ãàáà ñàðûã ýþòöðäè,
éåðÿ ÷àëäû” (Ä-972). Éàõóä: “Ãûðã-ÿëëè
éèýèò ãàðà ýåéöá-ýþý ñàðûíäûëàð. Ãàçàí
áÿýÿ ýÿëäèëÿð, ñàðûãëàðûí éåðÿ óðäûëàð”
(Ä-29912).
Îüóçëàð àðàñûíäà äÿáäÿ îëàí ÷àëìà
òèïëè áàø ýåéèìëÿðèíäÿí áèðè äÿ “äþë-
áÿíä” (“äèëáÿíä”) îëìóøäóð. ÊÄÃ-äÿí
áÿëëè îëóð êè, îíó ÿñàñÿí âàðëû-äþâëÿòëè,
ÿñèëçàäÿ êèøèëÿð ýåéèðìèø. Äàñòàíäà
Äèðñÿ õàíûí îüëó Áóüàú “ãûðã éèýèäèíÿ
295
äèëáÿíä ñàëäû, ÿë åéëÿäè” (Ä-343). Ëàêèí
“Áÿêèë îüëó ßìðàíûí áîéó”íäà “äèë-
áÿíä” óçóí, ãîøà ãóëàãúûãëû áàøëûüû
õàòûðëàäûð: “ßìðàí áàùàäûð áàáàñûíà
ãàðøó ýÿëäè. Ýþðäè áÿíçè ñàðàðìûø,
äèëáÿíäè áîüàçûíà êå÷ìèø” (Ä-2415).
ÊÄÃ-äÿ àäû ÷ÿêèëÿí, ëàêèí ÷îõ
ìÿùäóä ñÿúèééÿ äàøûéàí êèøè áàø
ýåéèìëÿðèíäÿí áèðè äÿ íèãàá îëìóøäóð.
ßñëèíäÿ “íèãàá” òÿêúÿ áàøû äåéèë, ùÿì
äÿ öçö þðòöðäö. Íèãàáû áöòöí îüóçëàð
àðàñûíäà éàëíûç äþðä íÿôÿð êèøè ýÿçäè-
ðÿðìèø: “Îüóçäà äþðä éèýèò íèãàáëà ýÿ-
çÿðäè. Áèðè Ãàíòóðàëû, áèðè Ãàðà÷ÿêöð âÿ
îüëû Ãûðããûíóã âÿ Áîç àéüûðëó Áåéðÿê.
Ãàíòóðàëû íèãàáûí ñÿðïäè” (Ä-1801).
Äàñòàí áîéëàðûíäà öçö-áàøû íèãàáëû
êèøè ùàìûéà áÿëëè, àä ÷ûõàðìûø ýþðêÿìëè
øÿõñèééÿòëÿð ùåñàá îëóíóðìóø: “Ùåé,
ùåé, äàéÿëÿð, áàáàì ìàíà, áÿí ñÿíè éöçè
íèãàáëó Áåéðÿýÿ âåðìèøÿì, – äåðäè”
(Ä-781).
ÑÀÂÀØ – Àòëû Îüóç èýèäëÿðè ö÷öí ñàâàø
äàèìè ìÿøüóëèééÿòäèð. Êè÷èê éàø-
ëàðûíäàí ùÿð áèð òöðê äþéöø ãàéäàëàðûíû
áèëìÿëè, þéðÿíìÿëè, àðäûúûë îëàðàã ìÿøã
åòìÿëèäèð. Ùÿð áèð øÿõñ ãûëûíú, ñöíýö,
÷îìàã, ýþíäÿð âÿ ñ. úÿíý àëÿòëÿðè èëÿ
äàâðàíìàüû áàúàðìàëûäûð. Ùÿð êÿñèí
çèðåùëè ïàëòàðû îëìàëûäûð. Òàéôàíûí ùÿð
áèð öçâö äþéöø÷ö ñàéûëûð. Èëê ÷àüûðûøäàúà
ùÿð áèð áîé þç ñÿðêÿðäÿñè-áàøáóüó èëÿ
áÿéëÿðáÿéèíèí âÿ éà õàíëàð õàíûíûí
áóéðóüóíà ýåòìÿëèäèð. Ñàâàøäàí þíúÿ
Òàíðûéà öç òóòìàã, àáäÿñò àëûá àëûí éåðÿ
ãîéàðàã èêè ðöêÿò íàìàç ãûëìàã, Ìÿ-
ùÿììÿäÿ ñàëàâàò ÷åâèðìÿê ÊÄÃ-äÿ
çÿðóðè àéèíëÿðäèð. Áóíäàí ñîíðà “Ýóì-
áóð-ýóìáóð íàãàðàëàð äþýèëäè. Áóðìàñû
àëòóí òóú áîðûëàð ÷àëûíäû”ìû (Ä-635),
ñàâàø áàøëàíûð. Ãàéäàéà ýþðÿ, ùÿð áèð
áîé äþéöøäÿ þç ùöúóì èñòèãàìÿòèíè
áèëèð. Äöøìÿíëÿ öçáÿöç ýÿëäèêäÿ ùÿð
áîéóí áàøáóüó-ñÿðêÿðäÿñè äöøìÿí ñÿð-
êÿðäÿñèëÿ òÿêáÿòÿê âóðóøóð âÿ “ãûðûìûí
àëûíìàñû” èëÿ à÷ûã äþéöø ìåéäàíûíäà
ãîøóíëàð áèð-áèðèíÿ ãàðøû âóðóøìàüà
áàøëàéûð. Ñàâàø äöøìÿí áàéðàüûíûí éåðÿ
ñàëûíìàñû, ãÿðàðýàùûí àëûíìàñû èëÿ áèòèð.
Äöøìÿí õÿçèíÿñè ýþòöðöëöð, ãÿíèìÿò
äþéöø÷öëÿð àðàñûíäà áþëöøäöðöëöð.
Áóíäàí ñîíðà öìóìè øÿíëèê áàøëàíûð.
ÑÀÉËÀÐ – ÊÄÃ-äÿ “ìöãÿääÿñ”,
“óüóðëó” áèëèíÿí ñàéëàð äà âàðäûð. Áó-
ðàäà 3 ñàéûíà òåç-òåç ðàñò ýÿëèðèê. Ãàì-
üàí îüëó Áàéûíäûð õàí èëäÿ áèð äÿôÿ
õöñóñè îëàðàã Îüóç áÿéëÿðèíè ãîíàã
÷àüûðûá àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãî-
éóíäàí ãî÷ (àò+äÿâÿ+ãîéóí=3) êÿñ-
äèðèð. Î áó ãîíàãëûãäà áÿéëÿð ö÷öí
îòàãëàð äà àéûðûð. Îüëó îëàíû àü, ãûçû îëà-
íû ãûçûë, îüëó-ãûçû îëìàéàíû ãàðà îòàãäà
(àü îòàã+ãûçûë îòàã+ãàðà îòàã=3) îòóðò-
äóðóð. Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàúû îâäà
þëöìúöë éàðàëàäûãäà áîç àòëû, éàøûë ýå-
éèìëè Õûçûð ýÿëèá îíóí éàðàñûíà 3 äÿôÿ
ÿë ÷ÿêèá “ñàíà áó éàðàäàí ãîðõìà, îü-
ëàí, þëöì éîãäóð” äåéèð. Ùÿì äÿ î áèë-
äèðèð êè, äàü ÷è÷ÿéè èëÿ àíà ñöäöíöí
ãàðûøûüûíäàí àëûíàí ìÿëùÿì ñÿíèí éà-
ðàíû ñàüàëäàð. Áó ìÿñÿëÿäÿí àýàù îëàí
àíà äþøöíö 3 äÿôÿ ñûõäûãäà ñöä ýÿëèð.
Áÿçèðýàíëàð Áàéáþðÿ áÿéèí îüëó ö÷öí
Èñòàíáóëäàí 3 ùÿäèééÿ ýÿòèðèðëÿð: äÿíèç
ãóëóíó áîç àéüûð, àü òîçëó ãàòû éàé, àëòû
ïÿðëè ýöðç. Áåéðÿêëÿ Áàíû÷è÷ÿê àò ÷àï-
ìàã, îõ àòìàã, ýöëÿøìÿê êèìè 3 úöð
éàðûøûðëàð. Åëÿ òîéäà äà Ãûñûðúà Éåíýÿ,
Áîüàçúà Ôàòìàäàí ñîíðà Áàíû÷è÷ÿê (3)
îéíàéûð. Ñåëúàí õàòóíó èñòÿìÿéÿ ýÿëÿí-
ëÿð 3 úàíâÿðëÿ – ãàüàí àñëàí, ãàðà áóüðà,
ãàðà áóüà èëÿ âóðóøóðëàð. Äþéöø-âóðóø-
äà Òîüñóí îüëó Ðöñòÿì 3 äÿôÿ éàüûéëà
öçëÿøìÿäèêäÿ ãàí àüëàéûð. Ýöðúöñòàí-
äàí Îüóçà ýÿëÿí õÿðàúûí ñàéû 3-äöð –
àò, ãûëûíú, ÷îìàã. Áàéûíäûð õàí Áÿêèëè 3
ýöí ãîíàã ñàõëàéûð, îíà 3 àääà ùÿäèééÿ
âåðèð.
296
Õàòûðëàäàã êè, 3 ñàéû éàëíûç ÊÄÃ-
äÿ äåéèë, Àçÿðáàéúàíûí áàøãà ôîëêëîð
íöìóíÿëÿðèíäÿ äÿ âàðäûð. Áåëÿ êè, âàõò
áàõûìûíäàí èëèí ùÿð ôÿñëè 3 ñàéû èëÿ
áàüëûäûð. Õàëã àðàñûíäà “áèç äÿ äåéÿê ö÷
îëñóí, äöøìÿíèí þìðö ïó÷ îëñóí”,
“Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö”, “Àòàëàð ö÷ÿ-
úÿí äåéèá” êèìè äåéèìëÿð, íàüûë, äàñòàí
ãÿùðÿìàíëàðûíûí 3 éîë àéðûúû èëÿ öçëÿø-
ìÿñè, îíëàðûí ãàðøûñûíà ãîéóëàí øÿðòëÿðèí
3 îëìàñû âÿ ñ. áó ñàéàã ùàëëàð, åëÿúÿ äÿ
äàùà ÷îõ ìÿðàñèìëÿðäÿ èúðà îëàí àéèí-
ëÿðèí 3 äÿôÿ òÿêðàðû (Íîâðóç áàéðàìû
ÿðÿôÿñèíäÿêè ÷ÿðøÿíáÿëÿðäÿ éàíäûðûëàí
òîíãàëëàðûí öñòöíäÿí 3 éîë ùîïïàíìàã
âÿ ñ.) 3 ñàéûíà ìèôèê èíàìëà äà áàüëûäûð.
ßëáÿòòÿ, 3 ñàéû ùÿìèøÿ, ùÿð éåðäÿ
“ìöãÿääÿñ”, “óüóðëó” îëàðàã ãÿáóë
åäèëìÿìèøäèð.
Ìöãÿääÿñ ñàéëàð ñûðàñûíäà äóðàí 7
ðÿãÿìè ÊÄÃ-äÿ ñûõ-ñûõ èøëÿíìèøäèð.
Ãàçàí õàíûí éóðäóíäà îëìàäûüû õÿáÿ-
ðèíè àëàí Øþêëö Ìÿëèê 7 ìèí êàôèðëÿ ùö-
úóì åäèá îíóí åâ-åøèéèíè òàëàéûð. Àúûüû
òóòàíäà ãàðà äàøû êöë åëÿéÿí Ãàðàýöíÿ
áûüûíû ÿíñÿñèíäÿ 7 éåðäÿ äöéöíëÿéèð.
Äóñòàãëûãäà îëàí Áàìñû Áåéðÿê Îüóç
åëëÿðèíèí áÿçèðýàíëàðûíäàí 7 ãûç ãàðäà-
øûíû äà ñîðóøóð. Áÿçèðýàíëàð äà úàâàá
âåðèðëÿð êè, 7 ãûç ãàðäàøûí 7 éîë àéðû-
úûíäà îòóðóá Áåéðÿê äåéèá àüëàéûð.
Áåéðÿéèí éîëäàøëàðûíû ãàçàìàòäàí ãóð-
òàðìàüà ýåäÿí Îüóç àëïëàðû êàôèð áÿé-
ëÿðèíäÿí 7-íè ãûëûíúäàí êå÷èðèðëÿð. Ãà-
çàí þç îüëó Óðóçó èëê äÿôÿ îâà àïàðàð-
êÿí 7 ýöíëöê òÿäàðöê ýþðäöðöð. Êàôèð
ÿëèíÿ êå÷ìèø Óðóçó õèëàñ åäÿí îüóçëàð 7
ýöí, 7 ýåúÿ éåìÿ-è÷ìÿ, øàäëûã ìÿðà-
ñèìèíÿ ãóðøàíûðëàð. Ãàíòóðàëû éîëäàøëàðû
èëÿ Ñåëúàí õàòóíóí àðõàñûíúà éîëëàíàíäà
7 ýöí, 7 ýåúÿ éîë ýåäèðëÿð. Åëÿ îíëàðû
ãàðøûëàéàíëàð äà 7 àüàú éîë ýåäèðëÿð. Òÿ-
êóð Ãàíòóðàëûíûí âóðóøàúàüû äÿâÿíèí
àüçûíû 7 éåðäÿí áàüëàìàüû òàïøûðûð.
Ãàíòóðàëû Ñåëúàí õàòóíëà Îüóç
ñÿðùÿäèíÿäÿê 7 ýöí, 7 ýåúÿ éîë ýå-
äèðëÿð. Ãàçûëûã ãîúàíû ÿñèðëèêäÿí ãóðòàð-
ìàüà éîëëàíàí Éåýíÿéÿ éóõóäà äàéûñû
äåéèð êè, áó èøÿ áàø ãîøìàñûí. Áÿëëè îëóð
êè, éàéû 7 êèøè èëÿ ãóðóëàí áó êèøè 7 éîë
Éåýíÿéèí ýåäÿúÿéè ãàëàéà ùöúóì åòñÿ
äÿ, Ãàçûëûã ãîúàíû ãóðòàðà áèëìÿéèá.
Òÿïÿýþçäÿí ãóðòàðìàüûí ìöìêöíñöç-
ëöéöíö ýþðÿí Îüóçëàð 7 äÿôÿ êþ÷öðëÿð.
Òöðê õàëãëàðûíäà 9 ñàéûíûí óüóðëó,
ñåâèìëè îëìàñûíûí òàðèõè äÿ ìàðàãëûäûð.
Áó òàðèõ ùàããûíäà ÿí äÿéÿðëè õÿáÿð äÿ
åëÿ ÊÄÃ-íèí þçöíäÿ ãîðóíìóøäóð.
ßââÿëúÿ áîéëàðäàí ñå÷èëìèø ìèñàëëàðû
ýþçäÿí êå÷èðÿê. Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçà-
íûí ìÿúëèñèíäÿ ãàðàýþç, ýþé÷ÿê öçëö,
ñà÷ëàðû àðõàäà äöéöíëÿíìèø, éàõàëàðû
ãûçûë äöéìÿëè, ÿëëÿðè áèëÿêëÿðèíäÿí õûíà-
ëû îëàí 9 êàôèð ãûçû øÿðàá ïàéëàéûð. Óðó-
çóí äóñòàã ýåòäèéèíäÿí äàíûøàí áîéóí
áàøëàíüûúûíäà Ãàçàíûí 9 éåðäÿ éåìÿ-
è÷ìÿ ìÿúëèñè ãóðäóðäóüó áèëäèðèëèð âÿ
éåíÿ äÿ åëÿ áó áîéäà Ãàçàí õàí áèð
Îüóç èýèäè ÿâÿçèíÿ 9 êàôèðäÿí èíòèãàì
àëàúàüûíà àíä è÷èð. ÊÄÃ-äÿ Àðóç “äîã-
ãóç ãîúà áàøëàðû” àäëàíûð. Äÿëè Äîìðóë
àíàäàí îëàíäà àòàñû 9 áóüðà (äÿâÿ)
êÿñèð. Áîéëàðäà “Äîããóç òöìÿí Ýöð-
úöñòàí”äàí ñþùáÿò ýåäèð âÿ ñ.
Òÿêúÿ ÊÄÃ-äÿ éîõ, öìóìèééÿòëÿ
ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíäÿ 40 ñàéû ÷îõ èøëÿíèð.
Íàüûë âÿ äàñòàíëàðäà óñòàäëàð þç éåòèø-
äèðìÿëÿðèíÿ ñÿíÿòëÿðèíèí 39 ñèððèíè þé-
ðÿäèð, 40-úûñûíû èñÿ åùòèéàò ö÷öí ñàõ-
ëàéûð. Ïÿðèëÿð ìÿñêÿíèíÿ ýÿëèá ÷ûõìûø
øàùçàäÿëÿðÿ, èýèäëÿðÿ 39 ãàïûíûí à÷àðû
âåðèëèð, 40-úû îòàüûíêû ýèçëÿäèëèð âÿ ñ.
Õàëãäà îëàí åòèãàäà ýþðÿ, þëÿíèí
ðóùó 40 ýöí ìöääÿòèíäÿ þç îúàüûíà
ãàéûäûð âÿ éàä îëóá îëìàìàñûíû ýþçäÿí
êå÷èðèð. Åëÿ þëÿíèí 40-íûí õöñóñè ìÿðà-
ñèìëÿ ãåéä åäèëìÿñè äÿ, åùòèìàë êè, áó
ýþðöøëÿ áàüëûäûð.
Éåíèúÿ äîüóëìóø óøàã áàñûëìàñûí,
ôÿíà ãöââÿëÿð îíà çèéàí òîõóíäóðìàñûí
297
äåéÿ 40 ýöí óøàüà ýþç ãîéóëóð, åâäÿ
òÿê ãàëìûð. Áó 40 ýöí óøàüûí “÷èëëÿ”
(40) ÷àüû ñàéûëûð. Ãàéíàãëàðäà óøàüûí
÷èëëÿëè îëìàñûíà áàèñ áèëèíÿí ïÿðèëÿð äÿ
“ãûðõ ôÿíàëûã ïÿðèëÿðè” àäëàíûð. ×èëëÿëè
óøàüû 40-äàí ÷ûõàðìàã ö÷öí êå÷èðèëÿí
àéèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí úàìà äà “ãûð-
õà÷àí úàì” äåéèëèð.
40 ñàéû ÊÄÃ-äÿ áó øÿêèëäÿ èøëÿíèá:
Äèðñÿ õàí Áàéûíäûðûí ãîíàãëûüûíà 40
èýèäëÿ áèðëèêäÿ ýÿëèð. Îâäàí ãàéûòìàéàí
Áóüàúû àõòàðìàüà ýåäÿí àíà þçö èëÿ 40
ãûç àïàðûð. Áóüàúûí éàðàñû 40 ýöíÿ
ñàüàëûð. Êàôèðëÿð Ãàçàíûí àíàñû, õàíûìû
èëÿ éàíàøû, 40 èíúÿáåëëè ãûçû äà àïàðûðëàð.
Èëÿê ãîúà îüëó Àëï ßðÿí ÿéíèíÿ 40 äÿñò
äîí ýåéèð. Êàôèðëÿðÿ ãàëèá ýÿëÿí Ãàçàí
õàí îüëó Óðóçóí áàøûíà 40 ãóë, 40 êÿíèç
àçàä åëÿéèð. Ìàëëàðû ÿëèíäÿí àëûíìûø
áÿçèðýàíëàð þç äÿðäëÿðèíè áàøûíà 40 èýèä
òîïëàìûø Áåéðÿéÿ äåéèðëÿð. Áàíû÷è÷ÿéèí
ýþíäÿðäèéè êþéíÿéè Áåéðÿê 40 ýöí
ñûðàâàðäû (ñûðà èëÿ) ýåéÿúÿêëÿðèíè áèë-
äèðèð. Áåéðÿéèí 39 éîëäàøû äà ÿñèðëèêäÿí
ãóðòàðäûãäàí ñîíðà 40 éåðäÿ îòàã òèêèëèð,
40 ýöí, 40 ýåúÿ òîé îëóð. Äÿëè Äîìðóë
÷àé öñòÿ òèêäèéè êþðïöäÿí êå÷ìÿéÿí-
ëÿðäÿí äþéÿ-äþéÿ 40 àõ÷à àëûð. Ñåëúàí
õàòóíäàí þòðö ãîéóëìóø øÿðòëÿðè éåðèíÿ
éåòèðÿí Ãàíòóðàëû ö÷öí 40 éåðäÿ îòàã,
40 éåðäÿ ýÿðäÿê òèêèëèð âÿ ñ.
Áàøãà ôîëêëîð þðíÿêëÿðèíäÿ îëäóüó
êèìè, ÊÄÃ-äÿêè 40 ñàéû äà ÷îõëóã àí-
ëàìûíäàäûð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÑÅËÚÀÍ ÕÀÒÓÍ, ÑÀÐÛ ÄÎÍËÓ
ÑÅËÚÀÍ ÕÀÒÓÍ -Øÿõñ àäû. Òðàáçîí
Òÿêöðöíöí ãûçû, Ãàíòóðàëûíûí íèøàíëûñû.
Ýåéäèéè ïàëòàðûí ðÿíýèíÿ ýþðÿ “Ñàðû
äîíëó” àäëàíäûðûëàí Ñåëúàí õàòóí “êèìÿ
áàãñà, åøãèéëÿ îäà éàãàð!” ãÿäÿð ýþçÿë-
äèð.
Ñåëúàí õàòóí “Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàí-
òóðàëû áîéó”íóí (VI) ÿñàñ ãÿùðÿìàí-
ëàðûíäàí áèðèäèð. Áó áîéäà (VI) îíóí
ùàããûíäà äåéèëèð: Òðàáóçàí Òÿêöðèíèí
áèð ÿçèì-ýþðêëö ìÿùáóá ãûçû âàðäû.
Ñàüûíà-ñîëóíà èêè ãîøà éàé ÷ÿêÿðäè.
Àòäóüû îõ éåðÿ äöøìÿçäè” (Ä-17211).
Ãàíòóðàëûíûí Ñåëúàí õàòóíà äåäèéè
ñþçëÿðäÿ îíóí ñóðÿòè úàíëàíûð:
“Éàëàá-éàëàá éàëàáûéàí èíúÿ äîíëóì!
Éåð áàñìàéûá éöðèéÿí
Ãàð öçÿðèíÿ ãàí äàììûø
Êèáè ãûçûë éàíàãëûì!
Ãîøà áàäàì äàð àüûçëóì!
Ãÿëÿì÷èëÿð ÷àëäûüû ãàðà ãàøëûì!
Ãóðìàñû ãûðã òóòàì ãàðà ñà÷ëûì!
Àñëàí óðóüû, ñóëòàí ãûçû,
Þëäöðìÿýÿ ìÿí ñÿíè ãûéàðìûäûì?”
(Ä-1997)
ÊÄÃ-äÿ ãàäûí ÿðèíèí äàð ýöíäÿ
àðõàñû, äÿðäëÿðèíÿ øÿðèê ñàäèã þìöð-ýöí
äîñòóäóð. Ñåëúàí õàòóí äà ñåâýèëèñè óü-
ðóíäà áþéöê ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðèð, òÿê-
áàøûíà äþéöøÿ ýèðèá Ãàíòóðàëûíû þëöì-
äÿí ãóðòàðûð.
ÑÅÐÁ-ÕÎÐÂÀÒ ÄÈËÈÍÄß – ÊÄÃ-
íè ñåðá-õîðâàò äèëèíÿ éóãîñëàâ òöðêîëî-
ãó Ñëàâîëéóá Úèíúè÷ òÿðúöìÿ åòìèø âÿ
1981 èëäÿ Áåëãðàä øÿùÿðèíäÿ ÷àï åòäèð-
ìèøäèð.
Îðòà ÿñðëÿð òöðê ÿäÿáèééàòû âÿ ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí õàðèúè ñëàâéàí þëêÿëÿðèí-
äÿêè òÿäãèãè òàðèõèíäÿ ÊÄÃ-íèí éóãîñ-
ëàâ íÿøðè õöñóñè éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð.
Äàñòàíû òÿðúöìÿ åäÿí Ú. åéíè çàìàíäà
áó àáèäÿéÿ äÿðèí åëìè ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäÿí ìöãÿääèìÿ éàçìûøäûð. “Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä” îüóçëàðûí åïèê òàðèõèíèí
âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí ñèíòåçèäèð” àäëàíàí
áó òÿäãèãàò èøèíäÿ éóãîñëàâ ãîðãóäøö-
íàñû þíúÿ òÿðúöìÿ åòäèéè áó íàäèð àáè-
äÿíèí áÿäèè äÿéÿðèíäÿí, äöíéà ÿäÿáèé-
éàòûíäà òóòäóüó ìþâãåäÿí áÿùñ åòìèø,
åïîñó úÿíóáè ñëàâéàí õàëãëàðûíà ëàçûìè
ñÿâèééÿäÿ òÿãäèì åòìèøäèð.
298
Òöðê õàëãëàðûíûí ñîéêþêöíÿ, òàðè-
õèíÿ âÿ ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòèíÿ éàõøû
áÿëÿä îëàí Ú. ÊÄÃ-íè äÿ éàðàäàí
îüóçëàð ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåð-
ìèø, îüóçëàðûí òöðê ìÿäÿíèééÿòè âÿ òàðè-
õèíäÿ îéíàäûüû ðîëó à÷ûãëàìûøäûð. Î,
ÿñàñÿí åëìäÿ îüóçëàð áàðÿñèíäÿ ñàáèò-
ëÿøÿí ôèêèð âÿ êîíñåïñèéàäàí ÷ûõûø åäÿ-
ðÿê áó òöðê òàéôàëàðû ùàããûíäà VI-VIII
ÿñðëÿðäÿ èëêèí ìÿëóìàòëàðûí îëäóüóíó
ñþéëÿéÿðÿê îíëàðûí îðòà ÿñðëÿðäÿí áàø-
ëàéàðàã Éàõûí Øÿðãäÿ áþéöê ñèéàñè âÿ
ìÿäÿíè ãöââÿ îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð.
Ú. ìöãÿääèìÿñèíäÿ íèñáÿòÿí
ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Þí âÿ Éàõûí Øÿðãäÿ
îëàí Îüóç äþâëÿòèíèí éàðàíìà òàðèõè âÿ
ôîðìàëàøìàñû èçëÿíèëìèøäèð. Áèð íå÷ÿ ÿñð
ÿðçèíäÿ áó ÿðàçèëÿðäÿ áàø âåðÿí ãàéíàð
òàðèõè ùàäèñÿëÿðè èçëÿéÿí òÿäãèãàò÷û
éàçûð: “Ñÿëúóã ñóëòàíëûüû ìîíãîë éöðöø-
ëÿðè (1225-1258) íÿòèúÿñèíäÿ ñöãóò åòäè.
Ìîíãîë äþâëÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà
èñÿ Îðòà Àñèéàäà êþ÷ÿðè Îüóç òàéôàëàðû
Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Êè÷èê Àñèéà ÿðàçè-
ëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøäûëàð, èëê þíúÿ ÕIV
ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àüãîéóíëó âÿ Ãàðà-
ãîéóíëó àäëàðû àëòûíäà òöðêìÿí èòòè-
ôàãëàðû éàðàäûëäû” (ñ.6-7).
Áó äþâëÿòëÿðèí Îüóç ìÿíøÿëè îëäó-
üóíó ýþñòÿðÿí Ú. ÊÄÃ-íèí ùÿìèí
õàëãëàð òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû âÿ î
äþâðäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðëÿ äàñòàíäà
úÿðÿéàí åäÿí îëàéëàð àðàñûíäà óéüóíëóã
îëäóüóíó ãåéä åòìèøäèð.
Ìöãÿääèìÿäÿ äàñòàíûí ìÿçìóíó
èëÿ ñûõ áàüëû îëàí ãÿäèì òöðêëÿðèí ñîé-
êþêö, øÿúÿðÿñè âÿ òàéôà-ãÿáèëÿ ãóðóëóøó
ùàããûíäà äà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð âåðèë-
ìèøäèð. Îüóç äàñòàí ÿíÿíÿëÿðèíäÿ õö-
ñóñè éåðè îëàí òàéôà-ãÿáèëÿ ãóðóëóøó
ìÿñÿëÿñè ãÿäèì òöðê åòíîãðàôèéàñû, òà-
ðèõè âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí þéðÿíèëìÿñèíäÿ
áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áó áàõûì-
äàí Ú.-èí ùÿìèí ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð
ñþéëÿäèéè ôèêèðëÿð ìàðàãëûäûð: “ßíÿíÿéÿ
ýþðÿ, îüóçëàð 24 òàéôàéà áþëöíöð êè,
îíëàðäàí îí èêèñè ñîë, îí èêèñè èñÿ ñàü
ãîëëàðû (È÷ Îüóç, Äûø Îüóç) òÿøêèë åäèð.
24 ðÿãÿìè ÊÄÃ äàñòàíûíäà äà õàòûð-
ëàíûð” (ñ.7). Áöòöí Îüóç ãÿáèëÿëÿðè, òàé-
ôàëàðû ùàããûíäà ÿòðàôëû áÿùñ åòìÿñÿ äÿ,
ñåðá òÿäãèãàò÷ûñû, ÿñàñÿí ÊÄÃ-äÿ ùàã-
ãûíäà áÿùñ îëóíàí òàéôà áèðëÿøìÿëÿðè
öçÿðèíäÿ äàùà ÷îõ äàéàíìûøäûð.
Åïîñ ïîåòèêàñûíäà õöñóñè ÿùÿìèé-
éÿò êÿñá åäÿí òàðèõèëèê ïðèíñèïè âÿ åïîñ
ãÿùðÿìàíëàðûíûí òàðèõè øÿõñèééÿò îëìàñû
ìÿñÿëÿëÿðè äÿ ìöãÿääèìÿäÿ íÿçÿðäÿí
êå÷èðèëìèø âÿ ãèéìÿòëè ôèêèðëÿð ñþéëÿíèë-
ìèøäèð. Ú. äàñòàíûí áàø ãÿùðÿìàíû âÿ
áÿëêÿ äÿ ìöÿëëèôè îçàí Äÿäÿ Ãîðãóäóí
òàðèõè øÿõñèééÿò îëóá, Ìÿùÿììÿä Ïåé-
üÿìáÿðëÿ áèð äþâðäÿ éàøàäûüûíû âÿ
“Îüóçíàìÿ”ëÿðèí äåäèéè êèìè, Áàéàò
òàéôàñûíäàí (áîéóíäàí) ÷ûõäûüûíû ýþñ-
òÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí
âÿ ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà âÿ ôîðìà-
ëàøìàñûíäà Áàéàò òàéôàñûíûí áþéöê ðî-
ëóíó ýþñòÿðÿí Ú. éàçûð: “Îðòà ÿñð òöðê
äèâàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìà-
éÿíäÿñè, ÕVI ÿñðèí ìÿøùóð øàèðè Ôöçóëè
áó òàéôàäàí ÷ûõìûøäûð” (ñÿù.7).
Ãîðãóäøöíàñëûã òàðèõèíäÿ ÊÄÃ-íèí
éàðàíìà âàõòû âÿ áÿäèè ôîðìàñû èëÿ áàüëû
ïðîáëåìëÿð ìþâúóääóð. Áó ìÿñÿëÿ èëÿ
áàüëû éóãîñëàâ àëèìèíèí äÿ ìöÿééÿí
ôèêèðëÿðè âàð. Áó áàðÿäÿ î éàçûð: “Êèòà-
áûí... ôÿñèëëÿðè (íÿüìÿëÿðè) áþéöê øåèðëÿ
éàçûëìûø åïîñäàí ýþòöðöëìöøäöð âÿ
îíóí àéðû-àéðû ùèññÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð”
(ñ.23). Áóíóíëà áåëÿ, Ú.-èí ôèêðèíÿ ýþðÿ,
ÊÄÃ äÿ, äèýÿð òöðê äàñòàíëàðû êèìè, øåð
âÿ íÿñðèí ãàðûøûüû ôîðìàñûíäà éàçûë-
ìûøäûð.
Ú. äàñòàíûí éàçûéà êþ÷öðöëìÿñèíèí
áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ Àçÿðáàéúàíëà áàüëû
îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð: “Áóíóíëà áåëÿ,
òöðêîëîãëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áåëÿ áèð ãÿ-
íàÿòÿ ýÿëèáëÿð êè, áó äàñòàí ÕVI ÿñðèí
èêèíúè éàðûñûíäà Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ
ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð” (ñ.9).
299
ÊÄÃ-íèí ñåðá-õîðâàò äèëèíÿ òÿðúö-
ìÿñèíèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ äàñòàíûí ÿñàñ
ãÿùðÿìàíëàðûíûí, ñöæåò âÿ ìîòèâëÿðèíèí,
èäåéà ìÿçìóíóíóí òÿùëèëèíÿ äÿ ýåíèø
éåð âåðèëìèøäèð. Çÿíýèí ôàêòèêè ìàòåðèàëà
ÿñàñëàíàðàã ãÿäèì îüóçëàðûí ìÿèøÿòè,
äöíéàýþðöøö âÿ ïñèõîëîýèéàñû, îíëàðûí
àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè, äèíè òÿñÿââöðëÿðè, éà-
ðàòäûãëàðû õöñóñè äöíéà ìîäåëè âÿ ìèôèê
áàõûøëàðû áóðàäà ÿñàñëû øÿêèëäÿ àðàøäûðûë-
ìûøäûð.
Úÿëèë Íàüûéåâ
ÑßÐßÍÚÀÌ – “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè öçðÿ
Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí òÿäáèðëÿð ïëàíû
ùàããûíäà” Àçÿðáàécàí Ðåñïóáëèêàñû
Ïðåçèäåíòèíèí ñÿðÿícàìû. 1999 èë ôåâðà-
ëûí 21-äÿ Àçÿðáàécàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
Ïðåçèäåíòè Ùåéäÿð ßëèéåâ “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèê éóáèëåéè
öçðÿ Äþâëÿò Êîìèññèéàñûíûí éóáèëåé
òÿäáèðëÿðè ïëàíûíû òÿñäèã åäÿí 98 ñàéëû
ñÿðÿícàì èìçàëàìûøäûð. Òÿäáèðëÿð ïëàíû
àëòû ÿñàñ áþëìÿäÿí èáàðÿòäèð.
Áèðèícè áþëìÿäÿ éóáèëåéëÿ áàüëû
ðåñïóáëèêàíûí øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà
òàíûíìûø åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò õàäèìëÿðè-
íèí èøòèðàêû èëÿ êöòëÿâè òÿäáèðëÿðèí, ÿäÿ-
áè-áÿäèè ýåcÿëÿðèí êå÷èðèëìÿñè, Íèçàìè
àäûíà ßäÿáèééàò Ìóçåéèíèí áþéöê
ñÿðýè çàëûíäà “Äÿäÿ Ãîðãóä – 1300”
ìþâçóñóíäà ñÿðýèíèí, ùÿì÷èíèí ñÿééàð
ñÿðýèëÿðèí òÿøêèëè, Îüóçíàìÿ ìþâçóëàðû
èëÿ áàüëû éåíè ìóñèãè, ñÿùíÿ âÿ òÿñâèðè
ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, ðÿññàì-
ëàðûí áåéíÿëõàëã ìöñàáèãÿñèíèí êå÷èðèë-
ìÿñè âÿ ñ. íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.
Åëìè ñèìïîçèóìëàð, êîíôðàíñëàð,
ìöñàáèãÿ âÿ õöñóñè ìöêàôàòëàð àäëàíàí
èêèícè áþëìÿäÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
Àçÿðáàécàí äèëèíèí ãÿäèì àáèäÿñèäèð”,
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí èíòèøàðû âÿ
Àçÿðáàécàíûí ìóçåéøöíàñëûã ÿíÿíÿ-
ëÿðè” ìþâçóëàðûíäà åëìè êîíôðàíñëàðûí,
“Äÿäÿ Ãîðãóä âÿ ìÿíÿâèééàòûìûç”
ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã êîíôðàíñûí,
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” âÿ äöíéà ÿäÿ-
áèééàòû” ìþâçóñóíäà áåéíÿëõàëã ñèì-
ïîçèóìóí, Áàêû øÿùÿðèíäÿ ðÿññàìëàðûí
äàñòàíà ùÿñð îëóíìóø áåéíÿëõàëã ñèì-
ïîçèóìóíóí, ðåñïóáëèêàíûí áöòöí
öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíäÿ äàñòàíà
ùÿñð îëóíìóø ïðîãðàìäàíêÿíàð äÿðñëÿ-
ðèí âÿ ìöñàáèãÿëÿðèí, àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ
åëìè êîíôðàíñ âÿ ñåìèíàðëàðûí êå÷èðèë-
ìÿñè, õàëã éàðàäûcûëûüû, åëìè àðàøäûðìà-
ëàð âÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” èðñèíèí
òÿáëèüèíÿ ùÿñð åäèëìèø ÿí éàõøû ÿñÿðëÿð
ö÷öí Àçÿðáàécàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
“Ãîðãóä” Äþâëÿò ìöêàôàòûíûí òÿñèñ
åäèëìÿñè, ôîëêëîðøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ
èõòèñàñëàøàí âÿ þç åëìè ñÿéëÿðèëÿ ôÿðã-
ëÿíÿí ýÿíc àëèìëÿð ö÷öí õöñóñè “Äÿäÿ
Ãîðãóä” òÿãàöäöíöí òÿñèñ åäèëìÿñè
íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.
Ö÷öícö áþëìÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä”óí éóáèëåé íÿøðèíèí òÿìèí åäèëìÿ-
ñè, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” åíñèêëîïåäè-
éàñûíûí íÿøðÿ ùàçûðëàíìàñû èøèíèí áàøà
÷àòäûðûëìàñû, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
äàñòàíûíà äàèð éåíè òÿäãèãàòëàðûí, åëìè-
ïóáëèñèñòèê ìàòåðèàëëàðûí ÷àïû âÿ åëÿcÿ
äÿ, ÿí éàõøû ìÿòáó ÿñÿðëÿðèí ìöÿééÿí-
ëÿøäèðèëèá òÿêðàð íÿøð åäèëìÿñè, óøàãëàð
ö÷öí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ìþâçóëà-
ðûíäà ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ íÿøðëÿðèí ùàçûð-
ëàíìàñû, ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí “Êóðéåð”
æóðíàëûíäà éóáèëåéÿ ùÿñð îëóíìóø ìàòå-
ðèàëëàðûí äÿðc åäèëìÿñè, õàòèðÿ ñèêêÿëÿ-
ðèíèí ùàçûðëàíìàñû, ïî÷ò ìàðêàëàðûíûí,
àëáîì, ïëàêàò âÿ äèýÿð ÷àï ìÿìóëàòëà-
ðûíûí áóðàõûëìàñû, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” ìþâçóëàðû ÿñàñûíäà ñóâåíèðëÿðèí
ùàçûðëàíìàñû, åïîñ áàðÿäÿ ìàòåðèàëëàðûí
“ÈÍÒÅÐÍÅÒ” ñèñòåìèíÿ äàõèë åäèëìÿñè,
éóáèëåé òÿäáèðëÿðèíèí ìÿòáóàò, òåëåâè-
çèéà âÿ ðàäèîäà ýåíèø èøûãëàíäûðûëìàñû,
òÿñâèðè ñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä
îáðàçûíûí éàðàäûëìàñû ìÿãñÿäèëÿ à÷ûã
300
ìöñàáèãÿíèí åëàí åäèëìÿñè, ÿââÿëëÿð
ñÿùíÿäÿ îéíàíûëìûø âÿ éåíè éàçûëìûø
ÿñÿðëÿðèí òàìàøàéà ãîéóëìàñû êèìè òÿä-
áèðëÿðè ÿùàòÿ åäèð.
Äþðäöícö áþëìÿ õàðècè þëêÿëÿðäÿ
êå÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðëÿ áàüëûäûð. Áóðàäà
Àëìàíèéàíûí Äðåçäåí øÿùÿðèíäÿ,
ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí Ïàðèñäÿêè èãàìÿòýà-
ùûíäà éóáèëåé òÿäáèðëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè
âÿ òöðê äþâëÿòëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ Èðàí, Ýöð-
cöñòàí, Ðóñèéà âÿ äèýÿð þëêÿëÿðäÿ “Êè-
òàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí éóáèëåéèíèí ãåéä
îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð.
Áåøèícè áþëìÿ Áàêûäà òöðê äþâëÿò-
ëÿðèíèí Çèðâÿ òîïëàíòûñûíà äÿâÿò îëóí-
ìóø äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ òÿí-
òÿíÿëè éóáèëåé ýåcÿñèíèí êå÷èðèëìÿñèíÿ
àèääèð.
Óçóíìöääÿòëè ôÿàëèééÿò òÿäáèðëÿðè
àäëàíàí ñîíóícó áþëìÿ “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä”óí òÿáëèüè âÿ òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ
÷îõèëëèê ïðîãðàìûí ùàçûðëàíûá Àçÿðáàé-
càí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí òÿñäè-
ãèíÿ òÿãäèì îëóíìàñû, Áàêûäà “Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä” áîéëàðûíà ùÿñð åäèëìèø
àáèäÿëÿðäÿí èáàðÿò ïàðê êîìïëåêñèíèí
éàðàäûëìàñû, Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèí-
äÿ ìÿçóíëàðûí “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”
èðñèíèí òÿäãèãè èëÿ ìÿøüóë îëìàñû ö÷öí
õöñóñè “Äÿäÿ Ãîðãóä” ëàáîðàòîðèéà-
ñûíûí éàðàäûëìàñû, Äàñòàí ìþâçóñóíäà
âèäåî êàñåòëÿðèí áóðàõûëìàñû, “Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä” ìîòèâëÿðè ÿñàñûíäà ñåðèàë
ôèëìèí ÷ÿêèëìÿñè, Áàêû, Ýÿícÿ, Íàõ÷û-
âàí, ßëè Áàéðàìëû, Ñóìãàéûò âÿ ðåñïóá-
ëèêàíûí äèýÿð øÿùÿð âÿ ðàéîíëàðûíäà
“Äÿäÿ Ãîðãóä ìåéäàíû”íûí ñàëûíìàñû
âÿ îíóí òåìàòèê áàõûìäàí èøëÿíìÿñè
êèìè òÿäáèðëÿðè ÿùàòÿ åäèð.
ÑÎÔÈ ÑÀÍÄÀË ÌßËÈÊ – Øÿõñ àäû.
“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà
(II) Èëÿê ãîúà îüëó Àëï ßðÿíè õàðàê-
òåðèçÿ åäÿðêÿí “Ñîôè Ñàíäàë Ìÿëèêÿ ãàí
ãóñäóðàí” êèìè àäû ÷ÿêèëèð.
 Àçÿðáàéúàíûí Àüäàì ðàéîíó ÿðàçè-
ñèíäÿ – Ñîôóëó; Úÿáðàéûë, Ãàçàõ ðàéîí-
ëàðû ÿðàçèñèíäÿ – Ñîôóëó; Òîâóç ðàéîíó
ÿðàçèñèíäÿ Ñîôóëàð êÿíäëÿðè ìÿëóìäóð.
ÑÎÃÌÀÍ – Àéàããàáû íþâö. ÊÄÃ-äÿ
îüóç êèøèëÿðèíèí ýåéäèéè, “ñîãìàí” âÿ
“ÿäöê” îëìàãëà, äàùà èêè àéàããàáû
íþâöíöí àäû ÷ÿêèëèð. Äàñòàí äèëèíäÿ
ñîãìàí ÷ÿêìÿ ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð.
Ìàðàãëû ùàëäûð êè, ìÿòíäÿ ñîãìàíûí
ñàüðûäàí, éÿíè àøûëàíìûø ýþíöí ÿí ÿëà
íþâöíäÿí òèêèëäèéè àíëàøûëûð: “Ãàðà ñûüûðû
ñîãìàíû äîëó ãàí îëäó” (Ä-2112).
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, “ñàüðû” àò ýþíöíöí
ñàüðûñûíäàí, éÿíè éàìáûçûíäàí àøûëàí-
ìûø ÿí ìþùêÿì âÿ éöêñÿê êåéôèééÿòëè
ýþí íþâö ñàéûëûðäû. Äåìÿëè, Îüóç ñÿ-
íÿòêàðëàðû äàááàãëûã ñÿíÿòèíÿ, õöñóñèëÿ
îíóí ÿí ÷ÿòèí âÿ ìöðÿêêÿá ñàùÿñè îëàí
ñàüðûúÿäëèê ïåøÿñèíÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿ-
íèáìèøëÿð.
ÑÎÉ – ÊÄÃ-äÿ ÿñèë, ÿúäàä, ÿñèë-íÿúà-
áÿò, ìÿíøÿ ìÿíàñûíäà èøëÿíèëèá.
Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëèíäÿí îçàí
äåéèð:
“Ãàðûëàð äþðò äöðëöäöð:
Áèðèñè äîëäóðàí òîïäóð.
Áèðèñè ñîëäóðàí ñîïäóð (ñîéäóð)
Áèðèñè åâèí äàéàüûäûð,
Áèðèñè íåúÿ ñþéëÿðñÿí, áàéàüûäûð”
(Ä-75).
“Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëó Óðóç
÷ûãàðäûüû áîé”äà Ãàçàí äåéèð:
“Ãûëûúûíäàí ñàïàðûì éîã!
Êÿíäö ÿñëèì, êÿíäö êþêöì ñûìàüûì
éîã!” (Ä-27711).
ÑÎÉËÀÌÀ – ÊÄÃ-äÿ îçàíûí äöçöá
ãîøäóüó äàñòàíûí – îüóçíàìÿíèí øåèð
äèëèéëÿ ñþéëÿíÿí áþëöìëÿðè.”Äèðñÿ õàí
åâèíÿ ýÿëäè. ×àüûðûá õàòóíûíà ñîéëàð,
ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð.
301
Ñîéëàìà.
Àéäûð:
Áÿðö ýÿëýèë, áàøóì áÿõòè, åâöì òÿõòè!
Åâäÿí ÷ûãóá éöðèéÿíäÿ ñÿëâè áîéëóì!...
(Ä-12).
Ãîïóç ÷àëàðàã áîé áîéëàéàí îçàíûí
äèëèíäÿí ñþéëÿíÿí, “ñîé ñîéëàìàã” ñþ-
çöéëÿ èôàäÿ îëóíàí ùÿìèí ìÿíçóì ïàð-
÷àëàðû Å.Ðîññè þç êèòàáûíûí èíäåêñ âÿ
ñþçëöê áþëìÿñèíäÿ “íÿçìëÿ ñþéëÿìÿê”
øÿêëèíäÿ èçàù åäèð.
Ìÿíçóì ñîéëàìàëàðûí àéûòìàã
ôåëèéëÿ èôàäÿ îëóíäóüó äà áÿëëèäèð. Òÿðèô,
þéýö, áèð êèìñÿíèí âÿ éà áèð íÿñíÿíèí
ñîéóíó-êþêöíö íÿçìÿ ÷ÿêìÿê, òÿðèô
åëÿìÿê êèìè äÿ ìÿíàëàíäûðûëûð.
Ñîéëàìà, ñàäÿúÿ, ðèòìèê íÿñð âÿ éà
ìÿíñóð øåèð äåéèë, ÿñêè Îüóç øåðèíèí þç
ñèñòåìèäèð. Ãÿäèì ïîåòèê àðõèòåêòîíèêà-
íûí ãàëûãëàðû ìÿùç ÊÄÃ-äÿêè ñîéëàìà-
ëàðäà ãîðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Áóíà ýþðÿ
äÿ “ñþéëÿìÿ” ñþçöíöí ùå÷ äÿ åéíè îë-
ìàéàí ñîéëàìà ìÿíçóì ïàð÷à àíëà-
éûøûíûí ÷ÿð÷èâÿëÿðèíäÿí êÿíàðà ÷ûõûð.
Ñîéëàìàëàðûí ïîåòèêàñûíäà ñèììåòðèéà
þç èôàäÿñèíè òàïìûøäûð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà íÿçì âÿ íÿñð íÿ
ãÿäÿð ãàðûøûã îëñà äà, îüóçíàìÿëÿðèí
ñþéëÿéèúèñè îçàí éåðäÿ ãàëàí ìÿòíëÿð-
äÿí ñîéëàìàëàðûí ñå÷èëäèéèíèí ôÿðãèíäÿ-
äèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿòíäÿ: “...Ñîéëàäû...
Ñîéëàìà. Àéäûð” (Ä-13) òèïëè èôàäÿëÿðÿ
äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Áèð ñþç – àíëàéûø îëàðàã ãóðóëóø åòè-
áàðèëÿ èñÿ “áàüëàìà”, “îõøàìà”, “áîé-
ëàìà” êèìè òåðìèíëÿðÿ áÿíçÿðè âàð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÑÓ – ÊÄÃ-äÿ ñó áåëÿ õàòûðëàíûð: “Óëà-
øóáàí ñóëàð äàøñà, äÿíèç äîëìàç”
(Ä-33), “Àäàì è÷ìÿç àúû ñóëàð ñûçûíúà,
ñûçìàñà éåý” (Ä-48), “Ñîâóã-ñîâóã
ñóëàðû ñàíà è÷ÿò îëñóí” (Ä-1181), “Ãàí-
ëó-ãàíëó ñóëàð ÿñÿí îëñà, ãàíûí äöøÿð”
(Ä-1452), “Àãûíäûëû ýþðêëö ñóéóìóí
äàøãóíû ãàðäàø!” (Ä-2238) âÿ ñ.
 Õàëã èíàì âÿ åòèãàäëàðûíäà ñóéóí
úàíëû, äåéèëÿíè áàøà äöøìÿñè çÿíí îëó-
íóá. Áó éþí þç ÿêñèíè ÊÄÃ-äÿ äÿ
ýÿðÿéèíúÿ òàïìûøäûð. “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè
éàüìàëàíäûüû áîé”äà Ãàçàí õàí åâèíèí
êèìëÿðèí éàüìàëàäûüûíû, éÿíè ÷àëûá-
÷àïäûüûíû þéðÿíìÿê ö÷öí “Ñó ùàã äèçà-
ðûí ýþðìöøäöð, áÿí áó ñó èëÿ õÿáÿðëÿøÿ-
éèì” (Ä-451) – äåéèð. Ùÿìèí õÿáÿðëÿø-
ìÿ áåëÿäèð:
“×àüíàì-÷àüíàì ãàéàëàðäàí ÷ûãàí ñó,
Àüàú ýÿìèëÿðè îéíàäàí ñó,
Ùÿñÿíëÿ Ùöñåéíèí ùÿñðÿòè ñó,
Áàü âÿ áîñòàíûí çèéíÿòè ñó,
Àéèøÿ èëÿ Ôàòèìÿíèí íèýàùû ñó,
Øàùáàç àòëàð ýÿëöá è÷äèýè ñó,
Ãûçûë äÿâÿëÿð ýÿëöá êå÷äèýè ñó!
Àü ãîéóíëàð ýÿëöá ÷åâðÿñèíäÿ
éàòäóüû ñó,
Îðäóìóí õÿáÿðèí áèëöðìèñèí,
äåýèë ìàíà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí,
ñóéóì, ñàíà!” (Ä-453).
Éàõóä éåíÿ äÿ àáèäÿíèí “Äèðñÿ õàí
îüëû Áóüàú õàí áîéó”íäà îüëóíó þëöì-
úöë éàðàëàíìûø ýþðÿí àíà áóíó Ãàçûëûã
äàüûíäàêû ñóéóí èøè áèëèð âÿ îíà áåëÿ
ãàðüûø ñþéëÿéèð:
“Àãàð ñÿíèí ñóëàðûí, Ãàçûëûã äàüû,
Àãàð êèáè, àãìàç îëñóí!” (Ä-278).
Åëÿ áó àíäàúà þçöíÿ ýÿëÿí îüóë
Áóüàú àíàñûíà äåéèð êè:
“Àãàð” àéûäà ñóëàðûíà ãàðüàìàüûë,
Ãàçëûã äàüûíûí ýöíàùû éîãäóð”
(Ä-285).
ÊÄÃ-äÿ, öìóìèééÿòëÿ, ñóäàí ñþç
äöøÿíäÿ î, “áþéöê-áþéöê ñó”, “ãàíëû-
ãàíëû ñó”, “ñîéóã-ñîéóã ñó”, “äàøãûí-
äàøãûí ñó” äåéèìëÿðè èëÿ õàòûðëàíûð. Àì-
ìà àõàð ñóäàí äàíûøàíäà áóðàäà ìöòëÿã
“ýþðêëö”, éÿíè “ìöãÿääÿñ” êÿëìÿñè äÿ
äåéèëèð âÿ îüóçëàð äà áó ýþðêëö ñóéó åëÿ-
áåëÿ êå÷ìÿçëÿðìèø. Îíëàð éàëíûç õîø
302
ìÿðàìëû èñòÿêëÿð äèëÿéÿíäÿ âÿ áóíà
óüóðëó úàâàá àëäûãäà “àãûíäûëû ýþðêëö
ñóéó” êå÷ÿðìèøëÿð. Äÿäÿ Ãîðãóä Áàìñû
Áåéðÿê ö÷öí Áàíû÷è÷ÿéè, Ãàíòóðàëû Ñåë-
úàíû èñòÿìÿéÿ ýÿëÿíäÿ ãûç àäàìëàðû áó
ýÿëèøèí ñÿáÿáèíè ñîðóøóðëàð. Îíëàð äà àé-
ðû-àéðûëûãäà “Àãûíäûëû ñóéûíû êå÷ìÿýÿ
ýÿëìèøÿì!” (Ä-1766) – äåéÿ úàâàá
âåðèðëÿð.
Äóñòàãëûãäàí ãàéûäûá ýÿëÿí Áàìñû
Áåéðÿê áóëàã áàøûíäà áàúûñûíà “Ñîâóã
ñóëàðûíû ñîðàð îëñàì, è÷ÿò êèìöí?”
(Ä-10213) ñóàëûíû âåðäèêäÿ ãûç “Ñîâóã-
ñîâóã ñóëàðû ñîðàð îëñàí, Àüàì Áåéðÿýèí
è÷ÿäèéäè; Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè è÷ÿðèì
éîã! (Ä-1039) – äåéÿ úàâàá âåðèð.
Áàíû÷è÷ÿê äÿ Áåéðÿéèí ñàü-ñàëàìàò
ãàéûòìàñû õÿáÿðèíè ãàéûíàòàñû Áàéáþðÿ
áÿéÿ ÷àòäûðàðêÿí “Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðûí
ñîâüóëìûøäû, ÷àüëàäû, àõûð!” (Ä-1175) –
äåéèð. Ãàéûíàòà èñÿ ýÿëèíèíÿ áàøãà øåé-
ëÿðëÿ éàíàøû, “ñîâóã-ñîâóã ñóëàð”û äà
“è÷ÿò”ëèéÿ áàüûøëàéûð, ìóøòóëóã âåðèð.
Äÿëè Äîìðóë þç úàíû ÿâÿçèíÿ “èëìÿêëè
ãàäà” îëàí ßçðàèëÿ âåðìÿê ö÷öí àòàñûí-
äàí úàí èñòÿäèêäÿ àòà îüëóíà äåéèð êè,
éîõ îüóë, “äöíéà øèðèí, úàí ÿçèç”äèð.
Ãîé ßçðàèë ýÿëñèí âÿ “ñîâóã-ñîâóã áè-
íàðëàðûì ýÿðÿêñÿ, àíà è÷ÿò îëñóí!” (Ä-
1638) – äåéèð. Ãàäûíû èñÿ úàâàá îëàðàã
“Ñîâóã-ñîâóã ñóëàðóí è÷ÿð îëñàì,
ìÿíèì ãàíûì îëñóí!” – äåéèð (Ä-16810).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÑÓËÒÀÍ – “Õàãàí, õàí, áÿé” ìÿíà-
ëàðû èôàäÿ åäèð. ÊÄÃ áîéëàðûíäà ìöõòÿ-
ëèô éåðëÿðäÿ èøëÿíèð: “Ãóðìàñû ãûðã òóòàì
ãàðà ñà÷ëûì! Àðñëàí óðóüû, ñóëòàí ãûçû,
þëäöðìÿýÿ ìÿí ñÿíè ãûéàðìûäûì?!”
(Ä-199).
“Ãàìáÿðÿíèí îãëû Áàìñû Áåéðÿê
áîéû”íäà Äÿëè Ãàðúàð Äÿäÿ Ãîðãóäà
ìÿùç “ñóëòàí” äåéÿ ìöðàúèÿò åäèð:
“Äÿëè Ãàð÷àð àéäûð: “Ùàé Äÿäÿ ñóëòàí,
Òÿíðè áóíûí ñèìöçèí äÿ îëñóí, àðóüûí äà
îëñóí!” (Ä-88).
ÑÖÝÖ, ÑÖÍÝÖ – ãàðüûäàí, ÷îõèëëèê
ãàìûøûí ýþâäÿñèíäÿí âÿ éà äÿìèðäÿí
äöçÿëäèëÿí óçóí äþéöø àëÿòè. Îüóç èýèä-
ëÿðè ö÷öí ãûëûíú, ñöíýö âÿ ÷îìàã/ýöðç
ÿñàñ äþéöø àëÿòè ñàéûëûðäû. “Ñöíöøìÿê”
ñöíýö èëÿ äþéöøìÿéÿ äåéèëèðäè. ÊÄÃ-
äÿ ñöíýöíöí äÿìèðäÿí äöçÿëäèëìèø ýþ-
äÿê íþâö (ñöýöëèýè îúàüà ãîí, ãûçñóí –
Ä-22612), áèð äÿ ãàðüûäàí äöçÿëäèëìèø
óçóí íþâö ùàããûíäà äàíûøûëûð: “Ãàðüó
äèëëö óç ñöýöìè ãàïäûì” (Ä-2073);
“Ñöýöñèí ÷ÿêäè, ÿëèíäÿí àëäû” (Ä-2094).
ÑÖÐÌßËÈ, ÀÜÚÀÃÀËÀ ÑÖÐÌß-
ËÈ – Éåð àäëàðû. ÊÄÃ-äÿ IV; 1538, XI,
Ä-27913 áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëèð. Áÿçÿí áèð,
áÿçÿí äÿ àéðû-àéðû éåð àäëàðû êèìè ãåéä
îëóíóð. “Àüúàãàëà Ñöðìÿëèéÿ ýÿëèá,
Ãàçàí ãûðã îòàã äèêäèðäè. Éåäè ýöí éåäè
ýåúÿ éåìÿ-è÷ìÿ îëäû” (Ä-1538).
Éàõóä “...Àðãû÷ ãûðäà äþíäÿðäèýèì,
ìÿðÿ êàôèð, ñÿíèí áàáàí, øÿãàãûíà
èìðÿíäèýèì ñÿíèí ãûçûí-ýÿëèíèí. Àüúà-
ãàëà Ñöðìÿëèäÿ àò îéíàòäûì. Àòëà Ãàðóí
åëèíÿ ÷àïäóì, éåòäèì” (Ä-27913) – äå-
éÿ, Ãàçàí õàí êàôèð áÿéëÿðè ãàðøûñûíäà
þç øöúàÿòëÿðèíäÿí äàíûøûð.
Áó ÿðàçè ùàããûíäà Ì.Ô.Êûðçûîüëó
éàçûð êè, áóðà Òöðêèéÿíèí Ãàðñ âèëàéÿ-
òèíäÿ Òóçëóúà èëÿ Àðàç ÷àéûíûí ñàü ñàùèë
áîéó Èãäûð ãÿçàñûíûí ÿðàçèñèíè ÿùàòÿ
åäÿí ìÿùñóëäàð áþëýÿäèð. Áóðàéà ñöð-
ìÿëè ÷óõóðó äà äåéèëèð. Áîéëàðäà (IV,
XI) Ãàçàí õàí Àüúàãàëà Ñöðìÿëèíèí
áÿéëÿðáÿéè, áó øÿùÿð èñÿ Ãàçàí õàí
ñöëàëÿñèíèí éàéëàã âÿ ãûøëàã ìÿðêÿç-
ëÿðèäèð.
Áàøãà áèð øÿðùäÿ äåéèëèð: “Ñöðìÿëè
Àðïà ÷àé àõàðûíäà – èíäèêè Íàõ÷ûâàí
ÌÐ-èí ÿðàçèñèíäÿäèð. Ñöðìÿëè ùÿì÷èíèí
Øÿðãè Àíàäîëóäà, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí-
äà Ìàðàüà ñÿìòèíäÿ éåð àäëàðûäûð.
303
Ñóðèéà òàðèõ÷èñè Ìàð Àááàñ (å.ÿ.
II ÿñð), Èáí-ßë ßñèð (XII), Àøèã Ïàøà
îüëó ßùìÿä Àøèãè (XIV), Þâëèéà
×ÿëÿáè (XVII), Èâàí Øîïåí (ÕIÕ) âÿ ñ.
Àüúàãàëà Ñöðìÿëè áàðÿäÿ ìàðàãëû
ìÿëóìàòëàð âåðèðëÿð.
ÊÄÃ-äÿ êå÷ÿí éåð àäëàðû ñûðàñûíäà
Àüúàãàëà Ñöðìÿëèíè èëê äÿôÿ ÿí ÿòðàôëû
Àáäóëãàäèð Èíàí àðàøäûðìûøäûð. Ãàéíàã-
ëàðäàí àéäûí îëóð êè, Òöðê ñÿðêÿðäÿñè
Àëï Àðñëàí Ãàôãàçà èëê ñÿôÿðè çàìàíû
Øþêëö Ìÿëèê øàù Ñöðìÿëè ÿéàëÿòèíè èøüàë
åòìèø (1064), ñîíðàêû éöçèëëèêëÿðäÿ Òåé-
ìóð îðäóëàðû áóðàíû Òöðêìÿí àäëû áèð
áÿéäÿí ãûëûíú ýöúöíÿ àëìûø (1386), àç
ñîíðà èñÿ áó øÿùÿð Òîõòàìûø òÿðÿôèíäÿí
çÿáò åäèëìèøäèð (1404), ÕIV, XV éöçèë-
ëèêëÿðäÿ éåðëè Îüóç ðÿâàéÿòëÿðèíÿ ÿñàñÿí
éàçûëìûø òàðèõè ÿñÿðëÿðäÿ (“Ñÿùàéèáöë
ÿõáÿð”, “Òàñ öë òÿâàðèõ” âÿ “Êöíùöë
ßõáÿð” âÿ ñ.) ýþñòÿðèëèð êè, Àíàäîëóäà
éàøàìàëàðû ÷ÿòèí îëàí îüóçëàðûí Ãàéû
áîéó áÿéëÿðè Õîðàñàíûí ìàùàë øÿùÿðèíÿ
äþíÿðêÿí Ïàñèí îáàñûíà Ñöðìÿëè ÷óãó-
ðóíà ýÿëìèø, áóðàäà èêè ãîëà àéðûëìûøëàð.
Ñîíêóð Òåêèí èëÿ Ýöíäîüäó ãàðäàøëàðû
áóðàäàí “ßúÿì âèëàéÿòèíÿ” ýåòìèø, ßðò-
îüðóë áÿé ãîëó èñÿ áóðàäà ãàëûá èëëÿðúÿ
Ïàñèí îáàñûíäà éàéëàéûá “Ñöðìÿëè ÷óãó-
ðó”íäà ãûøëàìûøëàð... Áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ,
Îñìàí Ãàçè äÿ Ñöðìÿëèäÿ äîüóëìóø-
äóð. Î äà ãåéä åäèëèð êè, î çàìàí áóðàäà
Ñöðìÿëè ÿìèðè Ùöñàìÿääèí ùàêèì èìèø.
Ãàéíàãëàðäà Ñöðìÿëèíèí ñîíðàêû òàðèõè
òàëåéè áàðÿäÿ äÿ ýåíèø ìÿëóìàòëàð
âåðèëèð.
1920 èëäÿí ñîíðà Ñöðìÿëè ñàíúàüû
Èãäèð âÿ Êöëï àäû èëÿ èêè ãÿçàéà àéðûë-
ìûøäûð. Éåðëè ÿùàëè áó ýöí äÿ Àðàç âÿ
Àüðû äàüû àðàñûíäàêû îáàéà “Ñöðìÿëè
÷óõóðó” äåéèð.
ØÀËÂÀÐ – Ýåéèì íþâö. Ýåíáàëàãëû
øàëâàð òöðê ãþâìöíöí äöíéà õàëãëàðûíûí
ýåéèì ìÿäÿíèééÿòèíÿ âåðäèéè èëê
òþùôÿëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Éåíè åðàíûí
ÿââÿëëÿðèíäÿ áèð ñûðà õàëãëàð, î úöì-
ëÿäÿí ðîìàëûëàð, áèçàíñëûëàð âÿ ÷èíëèëÿð
áó ýåéèì òèïèíè òöðêëÿðäÿí ÿõç åòìèøëÿð.
ÊÄÃ-äÿ øàëâàðûí òèêèëäèéè ïàð÷à ìàòå-
ðèàëûíà âÿ îíóí ðÿíýèíÿ äÿ (“ãûðìûçû
ìÿõìÿð”, “ìàùóä”) òîõóíóëóð: “Øàë-
âàð, úöááÿ, ÷óüà âåðäè” (Ä-65), “...àë
ìàùìóçû øàëâàðëû, àòû áÿùðè õîòàçëû Ãà-
ðàýöíÿ îüëû Ãàðà Áóäàã ÷àïàð éåòäè”
(Ä-609).
ØÀÌ, ØÀÌËÛÃ – Øàì, Ñóðèéàíûí
ìÿðêÿçè, Äÿìÿøã øÿùÿðèíèí éàõûí øÿðã-
äÿêè àäû. Øàì äåðèâàòû çàìàí êå÷äèêúÿ
òàðèõè ìÿðùÿëÿëÿðäÿ éåíè ìÿíà êÿñá
åòìèø, úîüðàôè éåð, øÿùÿð, ÷àé, äÿðÿ,
ýþéëöê, ÷ÿìÿíëèê, ãàìûøëûã âÿ äèýÿð
àäëàðäà ÿêñèíè òàïìûøäûð.
ÊÄÃ-äÿ V áîéäà õàòûðëàíûð:
“...Ìÿíèì ÿðëèýèì, áàùàäèðëèýèì, úèëà-
ñóíëèýèì, éèýèòëèýèì Ðóìà, Øàìà ýåäÿ
÷àáàëàíà” – äåäè (Ä-1557).
ØÀÌÀÍ×ÛËÛÃ, ØÀÌÀÍÈÇÌ – Øà-
ìàí÷ûëûã áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ õöñóñè éåð
òóòóð. ÊÄÃ-äÿ Èñëàìû ãÿáóë åòìèø
îüóçëàðûí þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ãÿäèì èíàì-
ëàðûíûí äà áÿçè èçëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê
ìöìêöíäöð. Äÿäÿ Ãîðãóä îáðàçûíûí
“Îüóçóí îë êèøè òàìàí áèëèúèñèéäè, íÿ
äèðñÿ îëóðäó, ãàèáäÿí äöðëö õÿáÿð ñþé-
ëÿðäè” ñÿúèééÿñè ÿñêè òöðê èíàìëàðûíäàí,
“Ùàãã Òÿàëà îíóí êþíëöíÿ èëùàì åäÿð-
äè” úÿùÿòè èñÿ èðôàíè ìÿçìóí êÿñá åäèá
Èñëàìäàí èðÿëè ýÿëèð. Áöòöí äàñòàí áîéó
304
àëè ãàì êåéôèééÿòëÿðè èëÿ äèíè-èðôàèí
ñÿúèééÿíèí ïàðàëåëëèéèíÿ ðàñò ýÿëìÿê
ìöìêöíäöð.
Øàìàí÷ûëûã áèð ñèñòåì êèìè ÿñêè
òöðêëÿðäÿ Ýþé Òöðê êàüàíëûüû äþâðöí-
äÿí ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Òöðê, ñîíðàäàí
óéüóð êàüàíëàðûíäàí áèð ÷îõóíóí áóä-
äèçìè, ìàíèõåèçìè, èóäàèçìè ãÿáóë åò-
äèéèíè âÿ øàìàí÷ûëûüûí áó äèíè ñèñòåì-
ëÿðëÿ éàíàøû éàøàäûüûíû íÿçÿðÿ àëñàã,
àéäûí îëàð êè, èêè äèí áèð åòíîñóí òÿðêè-
áèíäÿ, áèð äþâëÿòäÿ îëà áèëìÿçäè. Øà-
ìàí÷ûëûã, ñàäÿúÿ îëàðàã, èíàìëàðäàí
èáàðÿò ïðàêòèê ôÿàëèééÿò íþâö èäè. Êà-
üàíëàð áàøãà äèíëÿðÿ òàïûíàíäà äà ñàäÿ
êöòëÿ òÿê Òàíðûéà èíàíûðäû. Ùÿòòà ìöñÿë-
ìàíëûüû ãÿáóë åäÿí òöðêëÿð èíäè äÿ Àë-
ëàùäàí äàùà ÷îõ Òàíðû ñþçöíö èøëÿäèðëÿð.
Øàìàí÷ûëûãäà ÿñàñ âÿçèôÿ éàìàí ðóù-
ëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðìàãëà àèëÿíèí, òàéôà-
íûí ñàüëàìëûüûíû ãîðóìàãäûð. Ùÿì äÿ
øàìàí÷ûëûüûí äöíéàýþðöøö âÿ ôÿëñÿôÿñè
Òàíðû÷ûëûãäàí ÷ûõìûøäûð. Áó, øàìàíëàðûí
ýþé Òàíðûéà èíàíìàëàðû, îíó ùÿð øåéèí
ôþâãöíäÿ äóðàí ãöââÿ êèìè ãÿáóë åò-
ìÿëÿðèäèð. Àíúàã øàìàíëàð Òàíðû èëÿ ùå÷
áèð ÿëàãÿ ñàõëàìûðäûëàð. Äöíéàíûí ö÷ëö
áþëýöñö, ðóùëàðûí èåðàðõèê ìþâãåéè äÿ
øàìàí÷ûëûüûí Òàíðû÷ûëûãäàí ÷ûõäûüûíû ñö-
áóò åäèð. Äàùà äîüðóñó, øàìàí÷ûëûã
Òàíðû÷ûëûüûí ïðàêòèê òÿðÿôèäèð.
Øàìàí÷ûëûã ðóùëàðëà èíñàíëàð àðàñûí-
äà ÿëàãÿíè òÿíçèìëÿéÿí, ïðàêòèê èíàì-
ëàðà ÿñàñëàíàí ìÿðàñèìëÿðè èëÿ çÿíýèí
îëàí áèð ñèñòåìäèð. Ùÿì ÿñêè òöðêëÿð,
ùÿì äÿ ìöàñèð òöðê õàëãëàðû øàìàíèçì
àäûíäà äèí òàíûìûðëàð. Áó åëìè-óíèâåðñàë
òåðìèíèí òöðêëÿð àðàñûíäà ãàðøûëûüû äà
îëìàìûøäûð. ßñêè òöðêëÿð òÿê Òàíðûéà
ñèòàéèø, åòèãàä åòäèêëÿðè êèìè, àéðû-àéðû
ðóùëàðà äà èíàíìûø, îíëàðäàí êþìÿê äè-
ëÿìèøëÿð. Òöðê Òàíðûñû ýöíäÿëèê ìÿèøÿò
èøèíÿ ãàðûøìàäûüûíäàí áó âÿçèôÿíè àéðû-
àéðû ðóùëàð éåðèíÿ éåòèðìèøëÿð. Îíëàðà
âàõòûíäà ãóðáàíëàð âåðèëìÿéÿíäÿ àèëÿ-
éÿ, áÿçÿí äÿ òàéôàéà áÿëà ýÿëìèø, øà-
ìàí äà ðóùëàðû ðàì åòìÿê ö÷öí ãàìëûã
åòìèø, ãóðáàíëàð âåðìÿêëÿ êîíôëèêòè
éóìøàëòìûøäûð. Øàìàí÷ûëûã áèð äöíéà-
ýþðöøö êèìè ÿñêè òöðê ìÿäÿíèééÿòèíèí
áöòöí ëàéëàðûíà òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
Roux J.P. Tangri. Essaus sur le ciel-
dieu du peuples altaiques. – Revue de lhis-
toire des religions. Paris, 1956, T.149, 150.
Ïîòàïîâ Ë. Äðåâíåòþðêñêèå ÷åðòû
ïî÷èòàíèÿ Íåáà ó ñàÿíî-àëòàéñêèõ íàðîäîâ.
Ýòíîãðàôèÿ íàðîäîâ Àëòàÿ è çàïàäíîé
Ñèáèðèè. Íîâîñèáèðñê, 1978.
Ïîòàïîâ Ë. Óìàé – áîæåñòâî äðåâíèõ
òþðêîâ â ñâåòå ýòíîãðàôè÷åñêèõ äàííûõ.
ÒÑ, Ì., 1973.
Èíàí À. Òàðèùòå âå áóýöí øàìàíèçì.
Àíêàðà, 1954.
Ñàãàëàåâ À. Óðàëî-àëòàéñêàÿ ìèôîëî-
ãèÿ. Ñèìâîë è àðõåòèï. Íîâîñèáèðñê, 1991.
Áàíçàðîâ Ä. ×åðíàÿ âåðà èëè øàìàí-
ñòâî ó ìîíãîëîâ è äðóãèå ñòàòüè. ÑÏá.,
1891.
Ðàäëîâ Â. Èç Ñèáèðè. Ñòðàíèöû äíåâ-
íèêà. Ì., 1989.
Àíîõèí À. Ìàòåðèàëû ïî øàìàíñòâó ó
àëòàéöåâ. Ë., 1924.
Âåðáèöêèé Â. Àëòàéñêèå èíîðîäöû.
Ì., 1893.
ØÅÈÐ ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÈ – Äàñòàíûí ñèíòàê-
òèê âàùèäëÿðèíèí – ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ
úöìëÿëÿðèí ëåêñèê ñèñòåìè ýþñòÿðèð êè, áó,
éàðàäûëûøûíäà íÿñð ñèíòàêñèñè îëìàéûá;
èëêèí ïîåòèê ôîðìàëàðûí ñîíðàêû øÿêèë
äÿéèøäèðìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ýÿëäèêúÿ
çÿìàíÿ êàòèáëÿðèí – éàçûéà àëàíëàðûí ÿëè
305
èëÿ îíäà àç-÷îõ íÿñðëÿøäèðìÿ èøè àïàð-
ìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, äÿéèøìÿ ÿìÿëèé-
éàòëàðû äàñòàíûí äèëèíè èëêèí ïîåòèê ìà-
ùèééÿòäÿí “òÿìèçëÿéÿ” áèëìÿìèøäèð,
áàøëàíüûúûíäà îíóí øåèð äèëè îëìàñûíà
äÿëàëÿò åäÿí ÷îõëó ôàêòîðëàð ãàëìûøäûð.
ßëáÿòòÿ, “Êèòàá”ûí ìöõòÿëèô íàøèðëÿðèíèí
øåèð êèìè äöçäöêëÿðè ïàð÷àëàðû íÿçÿðäÿ
òóòìóðóã. Ùÿð÷ÿíä ùÿìèí ïàð÷àëàð ùÿð
éåðäÿ âÿ áöòöí äåòàëëàðû èëÿ áóýöíêö
òöðê àíëàéûøûíûí áöòöí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá
âåðìèð. Áó ïàð÷àëàðäà øåèðëèê ôàêòîðó
êèìè ýàù àëëèòåðàñèéà, ýàù ãàôèéÿ, ýàù
ñàäÿúÿ, ùåúà ñàéû, ýàù äà áóíëàðûí ùÿð
ö÷öíöí áöòþâëöéö øåèð òÿçàùöðö êèìè
àëûíûð. Áèç äÿ ùÿìèí íàøèðëÿðèí èøèíÿ ãî-
øóëóðóã âÿ ùåñàá åäèðèê êè, áó ÿëàìÿò
ñèíêðåòèêëèéè ãÿäèì òöðê øåèðè ïðèíñèïëÿ-
ðèíèí õàëã òÿçàùöðëÿðèäèð. ßëàâÿ îëàðàã
äåéèðèê êè, äàñòàíûí íÿñð êèìè âåðèëÿí
ùèññÿëÿðè äÿ øåèðëÿ âÿ éà øåèð òÿëÿáëÿðèíè
þäÿéÿí ãèñèìëÿðëÿ äîëóäóð. Ñèíòàêòèê
âàùèäëÿðèí äöçöëöøöíäÿ, ïðîñîäèê òÿøêè-
ëèíäÿ ãÿäèì øåèð àðõèòåêòîíèêàñû þçöíö
ýþñòÿðèð. Ñþç áèðëÿøìÿëÿðè âÿ úöìëÿëÿð-
äÿ àëëèòåðàñèéà (ñþç ÿââÿëèíèí àùÿíýè),
ãàôèéÿ (ñþç ñîíóíóí àùÿíýè âÿ ñèíòàêòèê
ïàðàëåëèçì (ðèòì ñèììåòðèéàñû) êèìè éåð
òóòóð. Áó ÿëàìÿòëÿð ùÿìèí ôàêòîðëàðäûð
êè, “Êèòàá” íàøèðëÿðèíèí øåèð êèìè äöç-
äöéö ùèññÿëÿð ìÿùç îíëàðëà ñÿúèééÿëÿ-
íèð. Ñèíòàãìàòèê òÿçàùöðëÿðèí ùàìûñû ðèò-
ìèê òÿíÿôôöñëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Íàøèð-
ëÿðèí íÿñð êèìè âåðäèéè ùèññÿëÿðäÿí
ôèêðèìèçè ÿñàñëàíäûðàí áèð íå÷ÿ þðíÿéèí
öñòöíäÿ äàéàíàã.
1. Áó ùàëëàðû ýþðäöéöíäÿ Ãàçàíûí
ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè ãàí-éàø òîëäó. Ãàí
òàìàðëàðû ãàéíàäû. Ãàðà áàüðû ñàðñûëäû.
Ãîíóð àòûíû þê÷ÿëÿäè; Êàôÿð êå÷äèéè
éîëà äöøäè, ýåòäè (“Ñàëóð Ãàçàíûí åâè
éàüìàëàíäûüû áîé”).
Áó, íÿñð ñèíòàêñèñè êèìè áèð àá-
çàñäûð. Àíúàã úöìëÿëÿðäÿêè ñþçëÿðèí ôî-
íåòèê áàøëàíüûúû, ñþç ÿââÿëèíèí ñèñòåìëè
ùàðìîíèéàñû íÿñð äèëèíÿ ìÿõñóñ êåéôèé-
éÿò äåéèë. ßýÿð áèç áóðàäà àëëèòåðàñèéàíû
ýþðìöðöêñÿ, áÿñ îíäà àëëèòåðàñèéà øåðè
íåúÿ îëóð? Äàñòàíäà ìöõòÿëèô íàøèðëÿðèí
àëëèòåðàñèéà øåðè êèìè âåðäèéè ïàð÷àëàðûí
ïðèíñèïè öçðÿ áó äà øåèðäèð:
Áó ùàëëàðû ýþðäöéöíäÿ
Ãàçàíûí ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè
Ãàí-éàø òîëäû.
Ãàí òàìàðëàðû ãàéíàäû.
Ãîíóð àòûíû þê÷ÿëÿäè;
Êàôÿð êå÷äèéè éîëà äöøäè
Ýåòäè.
Õàëèñ øåèðäèð. Èëê ìèñðàäà àëëèòåðàñèéà
éîõäóð. Àíúàã èêè ðèòìèê ùèññÿäÿí (2õ4)
èáàðÿò 8 ùåúàëû áèð ìèñðàäûð. Éåääè âÿ
ñÿêêèçèíúè ìèñðàëàðäà ýþçëÿíèëÿí ê(ý)
éåðèíÿ ê/ý ýÿëèð. Àíúàã ÿââÿëÿí, áóíëà-
ðûí þçöíäÿ ê/ý àëëèòåðàñèéàñû âàð: êàôÿð
êå÷äèéè /êå÷äèýè – ýåòäè/ ýåòäè; èêèíúèñè,
ìöõòÿëèô òöðê äèëëÿðèíäÿ âÿ éà áèð òöðê
äèëèíèí òàðèõèíèí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèí-
äÿ ý-ê (ý-ê), ê-ý ñÿñ óéüóíëóãëàðû
îëìóøäóð (áóíó äà óíóòìàã îëìàç êè,
“êàôåð” ñþçö àëûíìà îëäóüóíäàí, øöá-
ùÿñèç, ùàíñû ãÿäèì òöðê ñþçöíö èñÿ ÿâÿç
åòìèøäèð). Øåðÿ àèä áàøãà úÿùÿò: ïñèõîëîæè
ýÿðýèíëèê, äðàìàòèçì ìèñðà-úöìëÿäÿí
ìèñðà-úöìëÿéÿ àðòûð, ùÿòòà ñîí úöìëÿíèí
õÿáÿðëÿðè àòûí ÷àïûø ðèòìèíè âåðèð, “ýåòäè”
ñþç ìèñðàñû óçàãëàøàí àòûí ñîí àéàã
ñÿñèíèí àññîñèàñèéàñûíû éàðàäûð. Äöçäöð,
áÿçè ñèíòàêòèê íöìóíÿëÿðäÿ àëëèòåðàñèéà
íèñáÿòÿí çÿèôëÿéèð, ñåéðÿêëÿøèð, àíúàã
ùÿð ùàëäà î, äåéèëèøäÿ ãóëàãëà äóéóëóð,
îõóíóøäà ýþçëÿ ýþðöíöð:
“Ùÿìÿí äÿì àò ñàëäû. Éåë ýèáè éåò-
äè, éÿëÿì ýèáè éàïûøäû. Êàôÿðèí ÷èéíèíÿ
áèð ãûëûú óðäó.
Ýåéèìèíè-êåúèìèíè òîüðàäû. Àëòû
áàðìàã äÿðèíëèéè çÿùì èðèøäèðäè. Ãàðà
ãàíû øîðëàäû. Ãàðà ñîüðû ñàãìàíû òîëó
ãàí îëäè. Ãàðà áàøû áóíàëäû, áóíëó îëäè.
Ùàìàí äþíäè. Ãÿëÿéÿ ãà÷äû. Éåýíÿê
àðäûíäàí éåòäè, ùàíñû ãàïóñûíà ýèðìèø-
306
êÿí ãàðà ïîëàò öç ãûëûúû ÿíñÿñèíÿ åéëÿ
÷àëäû êè, áàøû òîï ýèáè éåðÿ äöøäè”
(Ä-210).
ßëáÿòòÿ, àëëèòåðàñèéà ñèñòåì ùàëûíäà
äåéèë, àíúàã âàð: éåë ýèáè éåòäè, éÿëÿì
ýèáè éàïûøäû; Éåýíÿê éåòäè; ãàðà ãàíû
øîðëàäû, ãàðà ñîãìàíû ãàí îëäó, ãàðà
áàøû áóíàëäû, ãÿëÿéÿ êà÷äû, ãàðà ãûëûã
(ùÿëÿ ñþç è÷èíäÿêè ñÿñëÿð äÿ øåèð ðèòìèíÿ
õèäìÿò ýþñòÿðèð; “ãàðà ñàãðû ñîãìà”
ñèëñèëÿñèíäÿ ã, “áàøû éåðÿ äöøäè” áèðëÿø-
ìÿñèíäÿ ø âÿ ñ.). Áó àëëèòåðàñèéà ñèñòå-
ìèíèí ñåéðÿêëÿøäèðèëìÿñè ñîíðàêû íÿñð-
ëÿøäèðìÿ èøèíäÿí ýÿëèð. Âåðäèéèìèç
þðíÿêëÿðäÿ Äðåçäåí âÿ Âàòèêàí êàòèá-
ëÿðèíèí ôÿðãèíÿ äèããÿò åäÿê: áèðèíúè
ìèñàëäà Äðåçäåíäÿêè “Ãàðà áàüðû ñàð-
ñûëäû” ìèñðàñûíäàí ñîíðà Âàòèêàí íöñ-
õÿñèíäÿ “Éöðåéè îéíàäû” ìèñðàñû àðòû-
ðûëûð. ßëàâÿ ÿââÿëêè ìèñðàéà ìÿíòèãúÿ
÷îõ ýöúëö áàüëûäûð, àíúàã àëëèòåðàñèéà
ïðèíñèïè ïîçóëìóøäóð. Éàõóä èêèíúè
ìèñàëäà “Ãàðà ãàíû øîðëàäû” úöìëÿ-
ìèñðàñûíäà Âàòèêàí “ãîéíû äîëäû”
ñþçëÿðèíÿ àðòûðûëûð-àëëèòåðàñèéà þë÷öñö
ñàõëàíûð. Äåìÿëè, êþ÷öðÿíëÿð ìöõòÿëèô
ñÿâèééÿäÿ àðòûðìà-ÿêñèëòìÿëÿð åäèðëÿð.
2) Èðàãûíäàí-éàãûíûíäàí ýÿëèøäèëÿð.
Ýèçëö éàãà òóòóáàí èëÿøäèëÿð. Òàòëû äà-
ìàü âåðöáÿí ñîðóøäóëàð. Àü-áîç áèíö-
áÿí éîðòóøäóëàð. Âÿý áàáàñû éàíûíà
èðèøäèëÿð (“Ãàíëû ãîúà Ãàíòóðàëû áîéó”
(Ä-2006).
ßââÿëÿí, úöìëÿëÿðèí ñîíó ãàôèéÿ-
äèð: ýÿëèø, èéëÿø, ñîðóø, éîðòóø, èðèø.
(Ùÿòòà 3-úö, 4-úö õÿáÿðëÿð ãàëûí ñàèò-
ëÿðäèð, 5-úè, 1-úè âÿ 2-úè êèìè èíúÿ ñàèòëÿ
ýÿëèð). Áó èñÿ ìèñðà äåìÿêäèð; úöìëÿ-
ìèñðàíûí ùÿð áèðèíäÿ èëê âÿ ñîí òÿãòèëÿð
4 ùåúàëûäûð; èðàüûíäàí... ýÿëìèøäèëÿð,
ýèçëö éàãà... èëÿøäèëÿð âÿ ñ. Àðàëûãäàêû
ñþçëÿð ýàù äþðä (éàãûíûíäàí), ýàù ö÷
(âåðöáÿí) ùåúàëûäûð. Áó ùàëäà èëê ìèñðà
þðíÿê îëìàëûäûð – ñþçëÿðèí ìîðôîëîæè
ãÿëèáè óéüóíäóð: èðàã-ûí-äàí, éàãûí-ûí-
äàí. Äåìÿëè, äÿéèøèêëèê ñîíðàêûëàðäà
ýÿëèá. Ìÿëóìäóð êè, òöðêúÿëÿðèí òàðè-
õèíäÿ âÿ áèëàâàñèòÿ “Êèòàá”ûí þçöíäÿ -
ûáàí ôåëè áàüëàìàñû ùÿì äÿ -ûáàíû
øÿêëèíäÿ èøëÿíèð. Íÿùàéÿò, ñîíóíúó
ìèñðàäà ìÿíñóáèééÿò øÿêèë÷èñè îëìóø
“êè” ñàçëà îõóíóøäà îçàí îíó èêèíúè
òÿãòëÿ äåéèð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð ìèñðàñû 4
ùåúàëû 4 òÿãòäÿí èáàðÿò øåèð àëûíûð:
Èðàüûíäàí – /éàãûíûíäàí/ ýÿëèøäèëÿð,
Ýèçëö éàãà (òóòóáàíû) èëÿøäèëÿð,
Òàòëó äàìàü /âåðöáÿíè/ ñîðóøäóëàð,
Àü-áîç àòëàð /áèíöáÿíè/ éîðòóøäóëàð,
Áÿý áàáàñû /íóí éàíûíà/ èðèøäèëÿð.
Äåéÿê êè, ùÿìèí ìèñàëûí àðäûíúà
ýÿëÿí áó ïàð÷àäà èëê áàõûøäà øåèðëèê ùå÷
ýþðöíìöð:
Áàáàñû îüëàíúûüûí ýþðäè. Àëëàùà
øöêöðëÿð åéëÿäè. Îüëèëÿ ýÿëèíèëÿ Ãàíëû
ãîúà Îüóçà ýèðäè...
ßââÿëÿí ãàôèéÿ: ýþðäö-ýèðäè. Îüëè-
ëÿ âÿ ýÿëèíèëÿ ñþçëÿðèíèí áöòþâ ãðàììà-
òèê ôîðìàñûíäà äåñÿí (îüëó èëÿ, ýÿëèíè
èëÿ) 9 ùåúàëû 4 ìèñðà àëûíàð.
Éàõóä éåíÿ:
Ãàìüàí îüëû Õàí Áàéûíäûð éåðèíäÿí
òóðìûøäû
Ãàðà éåðöí àüáàí åâöí äèêìèøäè.
Àëà ñåéâàí (Îäþê) öçèíÿ àøàí-
ìûøäû. Áèí éåðäÿ èïÿê õàëû÷àñû äþøÿí-
ìèøäè. È÷ Îüóç áÿéëÿðè ñþùáÿòèíÿ
äÿðèëìèøäè. Éåìÿ-è÷ìÿ èäè” (Ä-20113).
Ãÿäèì îçàí ö÷öí ìèñðàäàêû ñþç-
ëÿðèí ùÿúìè éîõ, ùåúàëàðûí ñàéû ÿñàñ îë-
ìóøäóð. Îçàí äàñòàíû ìóñèãèíèí ìöøà-
éèÿòè èëÿ äåäèéèíäÿí ñþçëÿðè éîõ, ùåúà-
ëàðû ãðóïëàøäûðìûøäûð (ãÿäèì ùåúà øåðèíè
åéíè êèìè àëìàã òàðèõèëèéÿ ìöüàéÿð
îëàðäû).
Ãîðãóä øåðèíäÿ ðèòì úöìëÿíèí
(ìèñðàíûí) ÿââÿëèíäÿ âÿ éà ñîíóíäà,
éàõóä éà ÿââÿëèíäÿ, éà ñîíóíäà äàùà
ýöúëö îëóð – ùÿìèí ìÿãàìäà ñþç èëÿ
307
ùåúà ãðóïó öñò-öñòÿ äöøöð. Áóíó íÿçÿðÿ
àëàíäà – úöìëÿëÿðèí èëê âÿ ñîí ñþçëÿðèíÿ
äèããÿò âåðèá, öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí
ðèòìëÿðèí òÿãòèíè ýþòöðìÿê ýÿðÿêäèð. Áó
ìèñàëäà úöìëÿ ÿââÿëè òÿãò 4 ùåúàëû âàùèä
àëûíûð (Ãàìüàí îüëó: ãàðà éåðöí, àëà
ñåéâàí âÿ ñ.). Úöìëÿ àõûðû (ìèñðà àõûðû)
òÿãò êèìè éåíÿ 4 ùåúàëû âàùèä ìöâàôèã
ýÿëèð (àøàíìûøäû, äþøÿíìèøäè – òÿñàäöôè
äåéèë êè, áóíëàð ãàôèéÿëèëèéè äÿ ñàõ-
ëàìûøëàð). Áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã
øåðè òÿõìèíÿí áåëÿ áÿðïà åòìÿê îëàð:
Ãàìüàí îüëû. Õàí Áàéàíäûð
/þç éåðèíäÿí/ òóðìóø èäè.
Ãàðà éåðöí /öçÿðèíÿ /àüáàí åâöí/
äèêìèø èäè.
Àëà ñåéâàí /ýþê éöçèíÿ/ àøàíìûøäû.
Áèí éåðäÿ è/ïÿê õàë÷àñû/ äþøÿíìèøäè
È÷ Îüóç áÿý/ëÿðè ñþùáÿ/òèíÿ äÿðèë/ìèøäè,
Éåìÿ-/è÷ìÿ èäè.
Áÿçÿí åëÿ åëåìåíòàð ïîçóíòóëàð
îëóð êè, êîð-êîð, ýþð-ýþð àéäûí ýþðöíöð.
Àòàñû Ãàçàí áÿéÿ Óðóç äåéèð:
“À áÿý áàáà! Äÿâÿúÿ áþéöìèøñÿí,
êþøÿêúÿ àüëóí éîã. Äÿïÿúÿ áþéö-
ìèøñÿí, òàðûúà àüëóí éîã. Ùöíÿðè îüóë
àòàäàíìû ýþðÿð, éîõñà àòàëàð îüóëäàíìû
þýðÿíöð?” (Ä-1259).
Ìöãàéèñÿéÿ äèããÿò âåðÿê: îüóë
àòàäàíìû, àòàëàð îüóëäàíìû þéðÿíÿð.
Áèðèíúè ùàëäà, îüóë-àòà ãàðøûëûüûíäà ñóá-
éåêòëÿð òÿêáÿòÿê ýþðöíöð. Èêèíúè ùàëäà,
òÿðÿôëÿðèí íèñáÿòè ïîçóëóð: àòàëàð-îüëó.
Ùàëáóêè îëìàëû èäè: àòà-îüóë. Äåìÿëè,
êþ÷öðÿí ìÿòíèí øåèð, éà íÿñð îëìàñûíûí
ôÿðãèíÿ âàðìàéûá. Øåèðñèç íÿñðñèç áó, àäè
ìÿíòèãúÿ äÿ éàíëûøäûð (ùÿëÿ, áó áèð ÷à-
òàí èø íå÷ÿíúè êþ÷öðÿíèíäèð? Éÿãèí ÿâ-
âÿëêè êþ÷öðÿíëÿðäÿ ôÿðãëÿð äàùà àç
îëóá). Ìÿòíèí ëèãâî-ïîåòèê òÿùëèëè ýþñ-
òÿðèð êè, “à áÿý áàáà” õèòàá êèìè, “ùöíÿ-
ðè” ñþçö ìÿíòèãè âóðüó èëÿ øåðèí âÿçíèí-
äÿí êÿíàðà ÷ûõàðûëûð âÿ ùåúàëàð òÿõìè-
íÿí áåëÿ íèçàìëàíûð:
 À áÿý áàáà!
Äÿâÿúÿ áþéöìèøñÿí,
Êþøÿêúÿ àüëóí éîã,
Äÿïÿúÿ áþéöìèøñÿí,
Òàðûúà àüëóí éîã.
Ùöíÿðè
Îüóë àòàäàíìû /ýþðÿð þéðÿíÿð – 6+5:11
Éîõñà àòà îüóë/äàíìû þéðÿíÿð – 6+5:11
Ìèñàëëàðû “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí
ìÿòíè ãÿäÿð àðòûðìàã îëàð. Àíúàã äàùà
áèð-èêè þðíÿêëÿ êèôàéÿòëÿíÿê. Äàñòàíäà
áåëÿ àòàëàð ñþçö èøëÿíèð: Àò àéàüû êöëèê,
îçàí äèëè ÷åâèê îëóð (Ä-57). Øÿêñèç, ÿñëè
áóäóð: 8 ùåúàëû èêè ìèñðà:
Àò àéàüû êöëèê îëóð,
Îçàí äèëè ÷åâèê îëóð.
Áóíó ãàôèéÿëÿð äÿ òÿëÿá åäèð (êöëèê-
÷åâèê), äþðä-äþðä àéðûëàí òÿãòëÿð äÿ.
Éåíÿ áóíóí ùàðàñû íÿñðäèð: Éó-
ìóðó-éóìóðó àüëàäû, éàíûã ÷èýåðúèýöíè
òàüëàäû (ñ. 56) – ùÿëÿ íÿçÿðÿ àëñàã êè,
àüëàìàã ôåëèíèí ÿñëèíäÿ é âàð, àëëèòåðà-
ñèéà äàùà äà ñûõëàøûð. Ãàôèéÿ äÿ ýþç
ãàáàüûíäà:
Éóìóðó-éóìóðó àüëàäû,
Éàíûã úèýåðúöýèíè òàüëàäû –
Ìàðàãëûäûð êè, ãàôèéÿ îëàí éåðäÿ
ìèñðàëàðûí ùåúà ñàéû áèð-áèðèíè èçëÿìÿéÿ
áèëèð. Ãàôèéÿñèç éåðëÿðäÿ èñÿ ùåúà þë÷ö-
ëÿðè êöëë ùàëûíäà òàìàìëàøìàéàíäà, ùå÷
îëìàñà, áèðè ýþçëÿíèð. Éàõóä áåëÿ äåìÿê
îëàð: êþ÷öðÿíëÿð “Êèòàá”ûí øåðèíè ïîçàð-
êÿí, ùàðäàñà ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðèíè”óíóò-
ìóøëàð”. Ýþðöíöð, ìÿòíèí ÿñëèíäÿ àëëèòå-
ðàñèéà âÿ ùåúà òÿúðèä îëóíìàìûø, áèð-áè-
ðèíè èçëÿìèø, áèð-áèðèíè ìöøàéèÿò åòìèøäèð:
Äèðñÿ õàíûí Õàòóíó ãàéûòäû, ýåðö
äþíäö Ãàòëàíìàäû.
Ãûðã èíúÿ ãûçû áîéóíà àëäû. Áÿäÿâè
àòó áèíöá îüëàíúûüûí èñòåéö ýåòäè.
Ãûøäà-éàçäà ãàðû-áóçó ÿðèíìÿéÿí Ãà-
çûëûã òàüûíà ýÿëäè ÷àòäû. Àë÷àãäàí éóúà
308
éåðëÿðÿ ÷àïóá ÷ûãäû. Áàãñà-ýþðñÿ áèð
äÿðÿíèí è÷èíÿ ãàðüà-ãóçüóí åíÿð-÷ûãàð,
ãîíàð-ãàëãàð... “ (Ä-26).
Áóðàäà ýþçëÿ ýþðöíÿí àëëèòåðàñèéà
âàð: Äèðñÿ äþíäè; õàíûí õàòóíó; ãàéûòäû-
ãàòëàíìàäû ãûðã-ãûçû; éóúà éåðëÿð; ÷à-
ïóá-÷ûãäû âÿ ñ. Àíúàã áóíëàð ãÿäèì
àëëèòåðàñèéàíûí ãàëûüûäûð. Íÿçÿðÿ àëàã êè,
òöðêúÿíèí ãÿäèì äþâðëÿðèíäÿ ã ñÿñèíèí
àðòèêóëéàñèéàéà ãàðøûëûüû ÷îõäóð: ã-ê,
ã-ã (êþêëö ñþçöíäÿêè ê/ã-ã, ã-ü, ã-ù,
ã-õ/ òÿñàäöôè äåéèë êè, äàñòàíäà ÿí ÷îõ
àëëèòåðàñèéàéà äöøÿí ñÿñëÿðäÿí áèðè ã-
äûð). Ùÿìèí þë÷ö èëÿ éàíàøàíäà äàñòàíûí
éàðàäûëûøûíäà ìÿòíèí ÿââÿëèíäÿêè àëëèòå-
ðàñèéà áó äèàïàçîíäà ãàâðàíìàëûäûð;
õàíûí õàòóíè – ãàéûòäû – ýåðö – ãàòëàí-
ìàäû – ãûðã ãûçû. Ìÿòíäÿ òÿñâèð ñÿðòëÿø-
äèêúÿ ÿíýèíÿ – àïîýåéÿ éàõûíëàøäûãúà
äèëäÿ ïñèõîëîæè âÿçèééÿòèí ùàðìîíè-
éàñûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí àëëèòåðàñèéà
ùåúàéà ýöçÿøòÿ ýåäèð:
Ãûøäà-éàçäà /ãàðû-áóçû/ ÿðèìÿéÿí – 4+4+4
Ãàçûëûã òàüûíà /ýÿëäè ÷ûãäû – 6/?/4
Àë÷àãäàí éó /úà éåðëÿðÿ/÷àïóá ÷ûãäû –
4+4+4
Áàãñà-ýþðñÿ /áèð äÿðÿíèí/è÷èíÿ – 4+4+(3(?)
Ãàðüà-ãóçüóí /åíÿð-÷ûãàð,/ãîíàð-ãàëãàð –
4+4+4
Ñîí ìèñðàëàðäàêû äþðä ùåúà – äþðä
ùåúà ãðóïëàøìûø “áàãñà-ýþðñÿ ãàðüà-
ãóçüóí, åíÿð-÷ûãàð, ãîíàð-ãàëãàð” ñþç-
ëÿðèíèí àðäûúûë äöçöëöøöíäÿ íèýàðàí àíà-
íûí öðÿê äþéöíòöñöíöí ÿêñ-ñÿäàñûíà
óéüóí ðèòì âåðèëèð. Áó, øåèð ñèíòàêñèñèäèð.
Ðèòìÿ áàøãà áèð þðíÿê äàùà:
“Àüçóí ãóðóñóí, àíà. Äèëöí ÷ö-
ðöñöí àíà” (Ä-53) – ãàðüûø 7 ùåúàëû èêè
ìèñðàäûð, ãàôèéÿñè äÿ âàð: ãóðó-÷öðö. Áó
þç éåðèíäÿ. Àíúàã ñàèòëÿðèí äöçöëöøöíÿ
áàõàã: áèðèíúè ìèñðàäà ãàëûí, èêèíúèäÿ
èíúÿ ñàèòëÿð áèð-áèðèíè èçëÿéèð. Äåìÿê,
áóíëàð èêè úöìëÿ äåéèë, èêè ìèñðàäûð –
úöìëÿëÿð øåèð ñèíòàêñèñèíèí ìÿùñóëó îë-
äóüóíà ýþðÿ ìåëîäèéà ö÷öí ñÿñëÿðèí èêè
úöð äöçöìö íÿçÿðÿ àëûíûá.
Áóíóíëà þðíÿêëÿðÿ “éóì âåðÿëèì”:
“Îüëàí áþéëÿ äåýÿú áûëäûð-áûëäûð
ýþçöíöí éàøû ðÿâàí îëäè. Áîéè óçóí, áåëè
èíúÿ Áóðëà õàòûí áîéíèíÿ ãóëàüóí àëäû.
Äöøäè. Ýöç àëìàñû ýèáè àë éàíàüóí òóòäè,
éûðòäû. Ãàðüó ýèáè ãàðà ñà÷ûíû éîëäè.
“Îüóë! Îüóë!” äåéöáÿí çàðëûã ãûëäû.
Àüëàäû“ (Ä-64).
Úöìëÿëÿðèí ñîíóíäà õÿáÿðëÿðèí ãà-
ôèéÿñè ýþç ãàáàüûíäàäûð: îëäè-àëäû, òóò-
äè-éûðòäû, éîëäè-ãûëäû. Çàùèðÿí áó áèçÿ
÷àòàí “Êèòàá”ûí éàçûéà àëûíäûüû äþâðäÿ
òöðêúÿëÿðèí ñÿúëè íÿñðèíÿ áÿíçÿéèð:
“Ñÿëàì âåðäèì, ðöøâÿò äåéèëäèð äå-
éÿ àëìàäûëàð. Ùþêì ýþñòÿðäèì, ôàèäÿ-
ñèçäèð äåéö ìöëòÿôèò îëìàäûëàð” (Ôöçóëè.
“Øèêàéÿòíàìÿ”).
Àíúàã áóíëàðûí êþêö ìöõòÿëèôäèð;
áèðèíúè âÿçí þë÷öëÿðè ïîçóëìóø, íÿñðëÿø-
äèðèëìèø ãÿäèì òöðê øåðèíèí ãàëûã-èçëÿ-
ðèäèð, èêèíúè, ÿðÿá ñÿúëè íÿñð ïîåòèêàñûíûí
òöðêúÿäÿ òÿçàùöðëÿðèíäÿí áèðèäèð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä êèòàáû”íäà òÿê-òöê ñèíòàêòèê âà-
ùèäëÿð âàð êè, îíëàð äà ïîåòèê ÿëàìÿò-
ëÿðèí (àëëèòåðàñèéà, ãàôèéÿ, ùåúà íèçàìû)
êîìïëåêñè âÿ éà àéðû-àéðû òÿçàùöðëÿðè
îðàäà ÿêñ îëóíìàñûí. Éÿãèí êè, áåëÿ íö-
ìóíÿëÿð ñîíðàêû éàçûéà àëûíìàëàðûíäà,
äàñòàíûí ïîåòèê ôîðìàúà àðõàèêëÿøìÿñè
èëÿ áàüëû, ãÿäèì àëëèòåðàñèéà øåðèíèí ýÿ-
ðÿéèíúÿ äÿðê åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àïà-
ðûëìûø íÿñðëÿøäèðìÿ èøèíèí ìÿùñóëóäóð.
Äåéÿíëÿð âàð: ÿýÿð äàñòàí áöòþâ
øåèðäèðñÿ, òÿùêèéÿ íåúÿ ýåäèð? Úàâàá:
ìÿñÿëÿí, “Ìàíàñ”äà, éàõóä îðòà ÿñð-
ëÿðÿ àèä âÿ äàùà ñîíðàêû ìÿíçóì ùåêà-
éÿëÿðèìèçäÿ òÿùêèéÿ íåúÿ ýåäèðñÿ, åëÿ.
Éÿíè ùåêàéÿò ìÿíçóì øÿêèëäÿ ñþéëÿíèð
(äàùà ñîíðàëàð ìÿíçóì ðîìàíëàð ùÿìèí
ÿíÿíÿëÿðäÿí äîüóëäó – áàøãà ñÿíÿò
ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ñþç ñÿíÿòèíäÿ
äÿ ìèñàëëàð ãÿäèì, óíóäóëìóø, ýþðöíÿí
ÿúäàäëàðûíà ãàéûäûá).
309
Äåéÿíëÿð âàð, ùàðàäà êè áèð ïàð÷àíû
÷ûõäûí, ìÿòíèí àðäûúûëëûüû ïîçóëìàäû,
ùÿìèí ïàð÷à øåèðäèð. Úàâàá: áó, ìöàñèð
äàñòàí ïîåòèêàñûíäàí ÷ûõûø åòìÿêäèð:
ìÿñÿëÿí, “Êîðîüëó”äà, “ßñëè âÿ Êÿ-
ðÿì”äÿ îëäóüó êèìè. Äîüðóäàí äà, îí-
ëàðäà øåèð ÿñëà ñöæåòè èðÿëè àïàðìûð, êîíê-
ðåò ùàäèñÿíèí òÿñâèðèíäÿ àíúàã åìîñèéà
ÿëàâÿ åäèð. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà
ñöæåòè äàâàì åòäèðìÿéÿ øåèðëÿð ÷îõ àç-
äûð. Ìöõòÿëèô íàøèðëÿðèí øåèð êèìè âåðäèéè
ïàð÷àëàðäà ñöæåò ÿêñÿðÿí äàâàì åòäèðèëèð;
øåèð îëìàñûíà ùå÷ êÿñèí øöáùÿ åòìÿäèéè
ñîéëàìàëàðäà ìöêàëèìÿëÿð ýåäèð, éóõó
äàíûøûëûð, àíä è÷èëèð, ÿùä-ïåéìàí áàüëà-
íûëûð âÿ ñ.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí áöòþâ-
ëöêäÿ øåèð îëìàñû îðàäà äà ýþðöíöð êè,
øåèð êèìè âåðèëÿí ïàð÷àëàð ìöõòÿëèô íà-
øèðëÿðäÿ öñò-öñòÿ äöøìöð (ìÿñÿëÿí,
Ù.Àðàñëû, Î.Øàèã, Ì.Åðýèí, Ô.Çåéíàëîâ-
ëà Ñ.ßëèçàäÿ íÿøðëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí).
Áó î äåìÿêäèð êè, ùàíñû ìÿòí ïàð÷àñûí-
äàñà áèðè øåðè äöçöá, äèýÿðè éîõ. Éÿíè áó
øåèð àðõàèêäèð, îíó ùÿðÿ áèð úöð ãàâðà-
ìàãäà ñÿðáÿñòäèð. Íàøèðëÿðèí ùàìûñûíäà
ÿñàñÿí øåèð êèìè åòèáàð îëóíàí ñîéëàìà
àäû èëÿ ýåäÿí ùèññÿëÿðäèð. Ùÿãèãÿòÿí, áó
ñîéëàìàëàð ìöàñèð äàñòàíëàðäàêû øåèðëÿ
äåéèìëÿðÿ, “ñþçëÿ äåéèëìèøëÿðèí ñàçëà
äåéèëìÿñèíèí” åêâèâàëåíòèäèð. Éÿãèí êè,
Ãîðãóäóí äàñòàíû ÿââÿëäÿí-àõûðà ñàçëà
äåéèëèá. Áèçúÿ, äàñòàíûí òÿùêèéÿ-íÿçì
ùèññÿñè ñàêèò, áÿì, ñîéëàìà-íÿçì ùèñ-
ñÿëÿðè èñÿ úîøãóí, çèë ìåëîäèéàëàðëà èø-
ëÿíìèøäèð; ñîéëàìàëàðäà òÿõìèíÿí áó-
ýöíêö ìàùíû-øàðãû àâàçû îëìóø, ãàëàí
éåðëÿð – òÿùêèéÿ-íÿçì ùèññÿëÿð ìåëîäè-
éàíûí ìöøàéèÿòè èëÿ àâàçñûç ñþéëÿíìèø-
äèð. Ñîíðàëàð àüûçäà éàøàäûëìàìàñû,
ìÿúëèñëÿðäÿ äåéèëìÿìÿñè, õàëãäà éàéûë-
ìàìàñû äà äàñòàíûìûçûí ôîðìàñû èëÿ
áàüëûäûð; áó àäè äàñòàí äåéèë, øåèðäèð, îðòà
ÿñðëÿðäÿí ùÿð àøûã-îçàí îíó èôà åäÿ áèë-
ìÿéèá ôîðìàúà àðõàèêëÿøäèéè êèìè, äàñ-
òàíûí èôà÷ûëûã âÿðäèøè äÿ óíóäóëóá.
Äåéèëÿíëÿðäÿí àéäûí îëóð êè:
1) áó, íÿñð ñèíòàêñèñè äåéèë. Ñèíòàê-
ñèñèí ëåêñèê-ïðîìîðôèê õöñóñèééÿòëÿ-
ðèíèí êîìïëåêñ ùàëûíäà òÿùëèëè ýþñòÿðèð
êè, Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçíàìÿñè áàøëàíüû-
úûíäà øåèðëÿ éàðàäûëìûøäûð;
2) “Äÿäÿ Ãîðãóä” ñèíòàêñèíèí ÿú-
íÿáè òÿñèðÿ äöøìÿìÿñèíèí áèðèíúè ñÿáÿ-
áè äÿ îäóð êè, áó ñèíòàêñèñ øåð òåõíèêàñû
öçðÿ ãóðóëìóøäóð – ÿúíÿáè òÿñèð ìèëëè
øåðèìèçèí ëåêñèêàñûíäà îëìóøäóð;
3) àëëèòåðàñèéà âÿ ùåúà âÿçíè òöðêúÿ
øåèðäÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ áàøëàíüûúäûð;
4) “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” XV ÿñðäÿ
éàçûéà ùþêìÿí áàøãà – äàùà ãÿäèì áèð
íöñõÿäÿí êþ÷öðöëöá. ßýÿð î, XV éöçèë-
ëèêäÿ èëê äÿôÿ éàçûéà àëûíñà èäè, ÿí àçû
“Øÿùðèéàð” äàñòàíûíûí äèëè êèìè ðåäàêòÿ
îëóíàðäû (“Øÿùðèéàð”ûí äèëèíäÿ ÿí àäè,
èøëÿê õàëã ñþçëÿðèíèí ôàðñ èçàôÿòè èëÿ
öñëóáà óéüóíëàøäûðûëìûø øÿêèëäÿ âåðèë-
ìÿñèíÿ äèããÿò éåòèðèí: åé àíàéè ìåù-
ðèáàí, åé ìàäÿðè ìåùðèáàí, åé àòàéè
ìåùðèáàí, ãàðèéè áèðÿùì). Áåëÿ èôàäÿ
òÿðçè “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí äèëèíÿ
éàáàí÷ûäûð.
Òîôèã Ùàúûéåâ
ØÅÈÐ Âß ÍßÑÐ – Òöðê åïîñ ìÿòíëÿ-
ðèíèí ñòðóêòóðóíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí ÿí
òèïèê õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè íÿçì âÿ
íÿñðèí íþâáÿëÿøìÿñèäèð. Áó ÿëàìÿò áö-
òöí òöðê õàëãëàððûíûí åïèê éàðàäûúûëû-
üûíäà áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìöùöì
ðîë îéíàéûð. Õöñóñèëÿ, Îðòà Àñèéà,
Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ âÿ Êðûì-òàòàð
åïèê ÿíÿíÿëÿðèíäÿ åïèê ìÿòí íÿçì âÿ
íÿñð ïàð÷àëàðûíûí áÿðàáÿðùöãóãëó êîì-
ïîíåíòëÿðè êèìè òÿãäèì åäèëìÿñè èëÿ ñÿ-
úèééÿëÿíèð. Ñþçñöç êè, áó âàúèá õöñóñèé-
éÿò åïèê ñèíòàêñèñèí ôîðìàëàøìàñûíà
òÿñèð ýþñòÿðìÿëè, ìöÿééÿí ôóíêñèîíàë-
ñåìàíòèê éöê äàøûìàëûäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ
310
î áåëÿ ýåíèø éàéûëìàç, ÿí áàøëûúàñû èñÿ,
áó ýöíÿúÿí éàøàéà áèëìÿçäè. Ýþðöí-
äöéö êèìè, ÿäÿáè éàðàäûúûëûãäàí ôÿðãëè
îëàðàã, ôîëêëîð ýöúëö òÿáèè ñå÷ìÿ ïðîñåñè
èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ òöðê õàëãëàðûíûí åïîñó
ö÷öí ÿí ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿò øåð-íÿñð
íþâáÿëÿøìÿñèäèð.
Åïèê ìÿòíè íèòã êîììóíèêàñèéà-
ñûíûí õöñóñè òèïè êèìè ãÿáóë åòñÿê, îðà-
äàêû øåèð âÿ íÿñð ïàð÷àëàðûíûí ãàðøûëûãëû
ìöíàñèáÿòäÿ îëàí âÿ áèð-áèðèíè òàìàì-
ëàéàí èêè ìöõòÿëèô ñèíòàêòèê êîä êèìè
àíëàìàã ìöìêöíäöð. Îíëàð áöòöí ìÿòí
áîéó áèð-áèðè èëÿ ìöõàëèôÿòäÿ îëàðàã
åïîñóí ñèíòàêòèê ñòðóêòóðóíóí ãëîáàë
ïàðàëåëëèéèíè øÿðòëÿíäèðèð. Áó êîäëàðûí
íþâáÿëÿøìÿñè, áèðèíäÿí äèýÿðèíÿ êå÷è-
äèí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñèíòàêòèê-ñåìàí-
òèê ÿñàñû, îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ âåðèëÿí
ïîåòèê èíôîðìàñèéàíûí òÿáèÿòè åïèê
ñòðóêòóðóí öìóìè ýÿðýèíëèéèíè, ïîåòèê
ñèíòàêñèñèí äèíàìèêëèéèíè òÿìèí åäèð.
Øåèðäÿí íÿñðÿ âÿ ÿêñèíÿ, êå÷èä ñèíòàêòèê
ïëàíäà áèð ñûðà õöñóñè ôîðìóëëàð (“êå÷èä
ôîðìóëëàðû”) âàñèòÿñèëÿ òÿìèí åäèëèð.
Ìÿñ., “Äÿäÿ Ãîðãóä ñþéëÿìèø”, “ñþé-
ëÿìèø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñþéëÿìèø”,
“èñìàðëàäû, ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ èñìàð-
ëàäû”, “éàëâàðìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ
éàëâàðìûø”. Íÿñðäÿí øåðÿ êå÷èä ö÷öí
èñòèôàäÿ åäèëÿí áåëÿ ôîðìóëëàð ñàéúà
÷îõäóð. Äåìÿê îëàð êè, ùÿð áèð øåèð ïàð-
÷àñûíäàí ÿââÿë ìöÿééÿí áèð ôîðìóë èëÿ
ðàñòëàøûðûã. Øåèðäÿí íÿñðÿ êå÷èä ö÷öí
èñòèôàäÿ îëóíàí ôîðìóëëàð èñÿ íèñáÿòÿí
àçäûð. Áÿçÿí èñÿ áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò
åäÿí ñèíòàêòèê âàùèäëÿð ùÿëÿ ôîðìóë
êèìè ñàáèòëÿøìÿéèá. Ìÿñÿëÿí, ÊÄÃ-äÿ
áó úöð ôîðìóëëàð éîõäóð (“áþéëÿ äåýÿú”
ôîðìóëó èñòèñíà åäèëìÿêëÿ). Áèçúÿ, áó-
íóí ñÿáÿáè ñèíòàêòèê éîõ, ñåìàíòèê
àìèëëÿðäèð. Áåëÿ êè, àäÿòÿí éöêñÿê
åêñïðåññèâ ýÿðýèíëèêëè øåèð ïàð÷àëàðûíäàí
ñîíðà ýÿëÿí íÿñð ùèññÿñèíäÿêè ùàäèñÿëÿð
øåðäÿ èôàäÿ åäèëÿí åìîñèîíàë-ïñèõîëîæè
äóðóìóí ìÿíòèãè äàâàìû, éàõóä îíà
ãàðøû éþíÿëìèø òÿáèè ðåàêñèéà êèìè
òÿãäèì åäèëèð. Áåëÿ îëäóãäà èñÿ õöñóñè
êå÷èä ôîðìóëóíà åùòèéàú ãàëìûð. Óéüóí
âÿçèôÿíè ãåéðè-ñòàíäàðò (åïèê êëèøå âÿ
ôîðìóëëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã) ñèíòàêòèê
êîíñòðóêñèéàëàð éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ìÿ-
ñÿëÿí: “áþéëÿ äåýÿú Ãàçàíà ãÿùÿð ýÿë-
äè”; “áóíó åøèòúÿê Áàíó÷è÷ÿê ãà÷äû”;
“áþéëÿ äåýÿú ãûç (ùàìàí) òàíûäû”; “Àë-
ëàù Òÿàëàéà áóðàäà Äîìðóëóí ñþçö õîø
ýÿëìÿäè”; “ãûç áèëäè êè ãàéíàòàñû, ãàé-
íàíàñûäûð” (ÊÄÃ- 102) âÿ á.ê.
Òöðê åïîñ ÿíÿíÿñèíäÿ íÿçì-íÿñð
íèñáÿòèíèí èíôîðìàòèâ àñïåêòè äÿ ìöùöì
ìÿñÿëÿäèð. Áåëÿ êè, øåèðäÿ âåðèëÿí èíôîð-
ìàñèéà èëÿ íÿñðäÿêè àðàñûíäà ýöúëö ñå-
ìàíòèê ôÿðã ìöøàùèäÿ åäèëèð. Íÿñð
ïàð÷àëàðûíäà öìóìè ñöæåò õÿòòè èíêèøàô
åòäèðèëèð, ñóðÿòëÿð, îíëàðûí ôóíêñèéàëàðû,
äöøäöêëÿðè ñèòóàñèéàëàð âÿ ñ. ùàããûíäà
èôà÷ûíûí äèëèíäÿí ö÷öíúö øÿõñäÿ ìÿ-
ëóìàò âåðèëèð. Øåèð ùèññÿëÿðèíäÿ èñÿ ñöæåò
õÿòòèíèí èíêèøàôû áàõûìûíäàí éöêñÿê
èíôîðìàòèâëèê îëìàäûüû êèìè, áàøãà
ñóðÿòëÿðèí ôóíêñèîíàë õàðàêòåðèñòèêàñû äà
âåðèëìèð. Øåèðëÿð ñóðÿòëÿðäÿí áèðèíèí äè-
ëèíäÿí áèðèíúè øÿõñäÿ ñþéëÿíèð (Àçÿð-
áàéúàí àøûã ìÿúëèñëÿðèíäÿ àøûüûí øåèð
ïàð÷àëàðûíû èôà åòìÿçäÿí ÿââÿë èøëÿòäèéè
ÿíÿíÿâè áèð ôîðìóëó éàäà ñàëàã: “áóðàäà
àøûã ýþòöðöð, ýþðÿê, Êîðîüëóíóí äèëèí-
äÿí íÿ äåéèð”). Åïèê øåèð îíó ñþéëÿéÿ-
íèí ìöÿééÿí ùàäèñÿéÿ, ïðåäìåòÿ, ïåð-
ñîíàæà, òàëåéÿ âÿ á. ìöíàñèáÿòèíè èôàäÿ
åäèð. Áóðàäàêû èíôîðìàñèéà äàùà ÷îõ
åìîñèîíàë-ïñèõîëîæè õàðàêòåð äàøûéûð âÿ
ïîåòèê ñèíòàêñèñ áàõûìûíäàí éöêñÿê
åêñïðåññèâëèéè èëÿ ñå÷èëèð.
Íÿçì-íÿñð íþâáÿëÿøìÿñè åéíè çà-
ìàíäà áöòþâëöêäÿ ìÿòíèí öìóìè ðèò-
ìèê-ìåëîäèê êîíòåêñòèíè ôîðìàëàøäûðûð.
Øåèð ïàð÷àëàðûíäàêû åêñïðåññèâ ýÿðýèí-
ëèéèí, ìöðÿêêÿá ïñèõîëîæè àòìîñôåðèí
311
íÿñð ùèññÿëÿðäÿêè ýåíèø ìèãéàñëû åïèê
òÿñâèðëÿðè, ðèòìèíòîíàñèéà “ñàêèòëèéè”,
“ãÿðÿçñèç” òÿùêèéÿéÿ âÿ ÿêñèíÿ êå÷ìÿ-
ñè ïîåòèê ñèíòàêòèê âàñèòÿëÿðèí çÿíýèíëè-
éèíÿ, îíëàðûí ìÿíà ÷àëàðëàðûíûí àðòìàñû-
íà, ìÿòíèí öìóìè äèíàìèêàñûíûí éöê-
ñÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð.
ÊÄÃ øåðèíèí ñòðóêòóð ãàíóíëàðûíûí
þéðÿíèëìÿñè áèð íå÷ÿ ìÿñÿëÿíèí àéäûí-
ëàøäûðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð: åïèê äèëèí øåèð
âÿ íÿñð ãîëëàðûíûí òàðèõÿí ôîðìàëàøìà
àðäûúûëëûüû, ÊÄÃ áîéëàðûíäà øåèð-íÿñð
ñÿðùÿäëÿðèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè, îíóí
ïîåòèê äèëèíèí ãÿäèì òöðê éàçûëû àáè-
äÿëÿðèíèí äèëè èëÿ âàðèñëèê ÿëàãÿñè.
Ãåéä åòìÿê ýÿðÿêäèð êè, áó èñòèãà-
ìÿòäÿ àðàøäûðìàëàð éàëíûç ðåòðîñïåêòèâ
ìåòîäóí êþìÿéè èëÿ àïàðûëäûãäà ìöñáÿò
íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Ðåòðîñïåêòèâ ìåòîä
áó ýöíäÿí äöíÿíÿ, ìöàñèð ñèñòåìäÿí
êå÷ìèøÿ, òÿêàìöë éîëóíà äîüðó òÿðñèíÿ
áàõûøäûð, èíêèøàôûí ÿêñ éîëóíó íÿçÿðäÿí
êå÷èðìÿêäèð. Äèë òàðèõèíèí åëÿ éåðëÿðè âàð
êè, áó áàõûø îëìàäàí íÿçÿðè ñèñòåìè
éàðàòìàã ìöìêöí äåéèë. Åëÿ áóðàäàúà
áèç áó áàõûøûí ìöñáÿò õöñóñèééÿòëÿðèíè
ãåéä åòìÿêëÿ, áóíó äà áèëäèðìÿëèéèê êè,
ÊÄÃ-éÿ, åëÿúÿ äÿ äèýÿð òàðèõè àáèäÿ-
ëÿðÿ ìöàñèð ñèñòåìäÿí (ãðàììàòèê âÿ
éà ïîåòèê...) éàíàøäûãäà òàðèõèëèê ôàêòûíû,
ìöàñèð øåèð áàõûìûíäàí íÿéèí ÷àòûøìà-
äûüûíû äåéèë, þç äþâðö ö÷öí íÿéèí ÷àòûø-
äûüûíû, íÿëÿðèí þç äþâðö ö÷öí ñèñòåì éà-
ðàòìàñû ôàêòûíû íÿçÿðÿ àëìàã ýÿðÿêäèð.
ÊÄÃ-íèí âàõòèëÿ áàøäàí-áàøà øåèð
îëìàñû ôèêðèíè ùèïîòåç êèìè ãÿáóë åòìÿê
îëàð.
Áèðèíúèñè, ÊÄÃ-íèí áÿäèè ñòðóê-
òóðóíäà øåèð ïàð÷àëàðûíûí ìöùöì éåð
òóòìàñû âÿ åïèê èíôîðìàñèéàñûíûí þòö-
ðöëìÿñè áàõûìûíäàí ýåíèø èìêàíëàðà
ìàëèê îëìàñû áóíó òÿñäèã åäèð. Ìþâúóä
íÿøðëÿðäÿ àáèäÿäÿêè áöòöí øåèð ïàð÷àëàðû
ìÿòíèí öìóìè ìàññèâèíäÿí ùå÷ äÿ òàì
ñå÷èëìèð.
 ßýÿð ÊÄÃ-íèí øåèð ïàð÷àëàðû èíäè-
éÿúÿí äÿãèã òÿùëèëëÿð ÿñàñûíäà äöçýöí
àéûðä åäèëìèø îëñàéäû, îíëàðûí ìÿòíèí
öìóìè ùÿúìèíäÿ äàùà áþéöê éåð
òóòäóüó àéäûí ýþðöíÿðäè.
ÊÄÃ-íèí èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ øåèð øÿê-
ëèíäÿ îëìàñûíà àèä èêèíúè èñòèíàä íþãòÿñè
èñÿ òàðèõ áîéó èíòåíñèâ åòíèê-ìÿäÿíè
ÿëàãÿäÿ îëäóüóìóç ãîùóì òöðê õàëã-
ëàðûíûí äàñòàí éàðàäûúûëûüûäûð. Áó àáè-
äÿíèí òöðê õàëãëàðû ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿí
èëêèí äþâðëÿðè èëÿ áàüëûëûüû øöáùÿñèçäèð.
Þç íþâáÿñèíäÿ ùÿìèí äþâðëÿ áàüëû îëàí,
ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ àðõàèê ïîåòèê
ñòðóêòóðóíó ãîðóéóá ñàõëàìûø áèð ÷îõ
äàñòàíëàð ùàçûðäà éàêóò, òóâà, øîð, àëòàé
âÿ áàøãà õàëãëàðûí åïèê ôîíäóíäà áþéöê
éåð òóòóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÊÄÃ áîéëàðûíûí
äà äàùà ãÿäèìëÿðäÿ ùÿìèí ìÿòíëÿð
êèìè øåðëÿ éàðàäûëäûüû áàðÿäÿ òåçèñè
ãÿáóë åòìÿê ìöìêöíäöð.
ÊÄÃ-íèí Âàòèêàí íöñõÿñèíèí áèð
ñÿùèôÿñè èñòèñíà îëìàãëà ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ
éàçûëìûø ìÿòíäÿ øåèð âÿ íÿñð ïàð÷àëàðû
àéðûëìûð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, ùÿð
îõóíóøäà áèð úöð øåð-íÿñð íèñáÿòèíÿ ðàñò
ýÿëèðèê.
Ãÿäèì òöðê, åëÿúÿ äÿ ãÿäèì Îüóç
(Àçÿðáàéúàí) øåðèíèí áàøëûúà ôàêòîðó
ðèòì, ðèòì éàðàäàí âàñèòÿëÿð îëìóøäóð.
Àëëèòåðàñèéà, àññîíàíñ, ñèíòàêòèê ïàðàëå-
ëèçì ùÿìèí ðèòìèí òÿøêèëåäèúèëÿðè êèìè
÷ûõûø åòìèøäèð. Êëàññèê ïîåçèéàäà øåðèí
âàùèäè ìèñðà ýþòöðöëöð. Áÿçè òÿäãèãàò÷û-
ëàð áåéòè âàùèä êèìè ýþòöðìÿê òÿðÿôäà-
ðûäûðëàð. “Äÿäÿ Ãîðãóä”óí äèëè, òÿùêèéÿ
ñèñòåìè ìöðÿêêÿá ñèíòàêòèê áöòþâëÿðè
âàùèä êèìè ýþòöðìÿéè òÿëÿá åäèð.
ßââÿëà, îíà ýþðÿ êè, ÊÄÃ-äÿ ìèñ-
ðà ñàáèò þë÷öëö äåéèë. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ,
ÊÄÃ áîéëàðû øåð íöìóíÿëÿðèíèí òîïëóñó
äåéèë (Ì.Êàøüàðëûíûí “Äèâàíè-ëöüÿò-èò-
òöðê” ÿñÿðèíäÿêè íöìóíÿëÿð êèìè), áó-
ðàäàêû øåèð ïàð÷àëàðû áèð ñöæåòèí ùèññÿñè,
âàùèä êîíòåêñòèí ìèêðîêîíòåêñòè êèìè
÷ûõûø åäèð.
312
Ùÿìèí ìöðÿêêÿá ñèíòàêòèê áöòþâ-
ëÿð äàõèëèíäÿ ñèíòàêòèê ãóðóëóøóí òÿãäèì
åòäèéè ïîåòèê ìîäåëäÿí ñÿñ òÿêðàðûíà,
ïàóçàéà, âóðüóéà ãÿäÿð áöòöí âàùèäëÿðè
áèðëèêäÿ, ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ ýþòöðìÿê
ìöìêöíäöð.
Àðõàèê òöðê øåðè ñòðóêòóðóíóí ãàëûã-
ëàðûíû íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ ñàõëàéàí ÊÄÃ
øåðè þë÷ö, áþëýö, ãàôèéÿ âÿ ðèòì áàõû-
ìûíäàí äèããÿòè úÿëá åäèð.
ÊÄÃ-äÿ ùåúà áÿðàáÿðëèéèíèí ÷îõ
âàõò ïîçóëìàñû, ãàôèéÿñèçëèê ùåúà âÿç-
íèíèí òÿëÿáëÿðèíèí þäÿíèëìÿìÿñè ôàêòû-
äûð. Áÿçÿí èñÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ùåúà áÿ-
ðàáÿðëèéè âÿ ãàôèéÿäàðëûã èñÿ ùåúà âÿç-
íèíèí òÿëÿáèíèí þäÿíèëìÿñèäèð.
ßýÿð íÿçÿðÿ àëñàã êè, ùåúà áÿðà-
áÿðëèéè øåð ñòðóêòóðóíóí óçóí ñöðÿí
èíêèøàôûíûí ýÿëäèéè âÿçèééÿòäèð, îíäà
ùåúà âÿçíèíèí ùåúà áÿðàáÿðëèéè, þë÷öñö
øÿðòèëÿøèð âÿ áó ìèçàíû ðèòì (áÿçÿí ìå-
ëîäèéà) ÿâÿç åäèð. Òÿêðàðëàðëà éàðàíàí
ðèòìèí õàññÿëÿðèíÿ êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë,
ùåúà èëÿ áàüëû áÿçè íöìóíÿëÿðèí êâàíòè-
òàòèâ õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðÿê.
Óúàëàðäàí óúàñàí! – 7
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí! – 7
Ýþðêëö Òàíðû!
Õàí ãûçû, éåðèìäÿí äóðàéûíìû! – 10
Éàõàíëà áîüàçûíäàí òóòàéûíìû? – 11
Ãàáà Þíúÿì àëòûíà ñàëàéûíìû? – 11
Ãàðà ïîëàä öç ãûëûíúûì ÿëèìÿ àëàéûíìû? – 15
Ãàðøû éàòàí Àëà äàüäàí áèð îüóë ó÷óðäóíñà,
äåýèë ìàíà? – 19
Ãàìÿí àõàí éöéðÿê ñóäàí áèð îüóë
àõûòäûíñà, äåýèë ìàíà! – 19
Àðñëàí èëÿ ãàïëàíà áèð îüóë éåäèðäèíñÿ
äåýèë ìàíà! – 18
Ãàðà äîíëó, àçüûí äèíëè êàôèðëÿðÿ áèð îüóë
àëäûðäûíñà äåýèë ìàíà!
Ìèñðàëàðûí ÷åøèäèíè âÿ ñàéûíû àðòûð-
ìàäàí äà áó íöìóíÿëÿð ñþéëÿìÿéÿ
ùàãã âåðèð êè, ùåúà âÿçíèíèí ñàáèò þë-
÷öñöíö ùåúà ñÿðáÿñòëèéè ÿâÿç åäèð.
Øöáùÿñèç, áó, ìöàñèð ìÿíàäàêû ñÿðáÿñò
øåèð äÿ äåéèë.
 Áó ñÿðáÿñòëèê ìöÿééÿí þë÷öíöí
éóõàðû-àøàüû âàðèàñèéàëàðû, ýÿçèøìÿ-
ëÿðèäèð âÿ äàíûøûã äèëèíèí òÿáèèëèéèíäÿí
ãîïìàäàí, áÿäèè ñþç òàïäûüû þçöíöèôàäÿ
ôîðìàñûäûð. Áåëÿ êè, áóðàäà ñþçëÿðè
ùåúàëàðûí òÿíëèéè èäàðÿ åòìèð, êëàññèê øåèð
êàíîíëàðûíûí – áè÷èìëÿðèíèí ÿâÿçèíÿ
èíòîíàñèéà âÿ ðèòì ñþçëÿðè äöçöð, òàêòëàð,
ñèíòàãìàòèê áþëöìëÿð áàøãà áèð îðãà-
íèçì éàðàäûð. Åëÿ áèð îðãàíèçì êè, îðàäà
ùåúàëàðûí ñàéû, íèñáÿòè äîìèíàíò-àïàðûúû
äåéèë.
Áó øåðèí ÿñàñûíäà áÿäèè ìÿòíè ãó-
ðàí, òÿøêèë åäÿí ïàðàëåë êîíñòðóêñèéàëàð
âÿ îíëàðûí âàùèäëÿðèíè áàüëàéàí ñÿñ òÿê-
ðàðëàðû, õöñóñÿí àëëèòåðàñèéà, àññîíàíñ,
àíàôîðà, åïîôîðà, åëÿúÿ äÿ, ñîí ùåúàäà
ýÿëÿí âóðüó, ñþçëÿðè áåëÿ áèð-áèðèíÿ ðÿáò
åëÿéÿí, ñÿñëÿøäèðÿí àùÿíý ãàíóíó
äóðóð.
Éóõàðûäà íÿçÿðäÿí êå÷èðäèéèìèç
ïàðàëåëèçì íöìóíÿëÿðè “Äÿäÿ Ãîðãóä”
øåðè ö÷öí âàùèäèí áÿíä äåéèë, ùÿãèãÿòÿí
ìöðÿêêÿá ñèíòàêòèê áöòþâ îëäóüóíó áèð
äàùà ýþñòÿðèð âÿ ðèòìèê-ñèíòàêòèê áþ-
ëöìëÿð ùåúà òÿíëèéèíè, ñÿðò ìèñðà ñÿðùÿ-
äèíè ÿâÿç åäèð.
Ùÿð áîéó áó áàõûìäàí àéðû-àéðû
òÿùëèë åòìÿê ìöìêöíäöð. Áó òÿùëèë àøà-
üûäàêû úÿùÿòëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð:
1. Ìÿçìóí âÿ èôàäÿ ïëàíëàðû äèà-
ëåêòèê ÿëàãÿäÿ ýþòöðöëöð, îíëàðûí ùÿð
èêèñèíèí þë÷öëÿðè ÿñàñûíäà ìöðÿêêÿá
ñèíòàêòèê áöòþâëÿð ùåñàáà àëûíûð.
2. Ìöðÿêêÿá ñèíòàêòèê áöòþâëÿðè
áàüëàéàí ôîíåòèê, ëåêñèê, ìîðôîëîæè, ñèí-
òàêòèê âàùèäëÿð âÿ îíëàðûí ñòðàòèôèêàñè-
éàñû íÿçÿðÿ àëûíûð.
3. Ìöðÿêêÿá ñèíòàêòèê áöòþâëÿðèí
ïîåòèê éöêö èíôîðìàñèéàíûí åìîòèâ
ôóíêñèéàñû âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíèí êÿ-
ìèééÿò âÿ êåéôèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðè ÿñà-
ñûíäà ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð.
Áèçúÿ, ÊÄÃ-äÿ ùÿì éåíè, éÿíè
ñàáèò þë÷ö, áþëýö, ãàôèéÿëè øåðèí äîüóøó,
313
ðöøåéìëÿðè, èçëÿðè èëÿ éàíàøû, àðòûã ÷îõ-
äàí éàðàíìûø áó øåðèí ÊÄÃ øåðèíÿ òÿñèðè
äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Îíà ýþðÿ êè:
1. Òöðê äèëëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí,
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ øåðèí éàðàíìàñû
ïðîñåñèíè ÊÄÃ-äÿ ùöäóäëàíäûðìàã
éàíëûø îëàðäû. ÊÄÃ îüóçíàìÿëÿðè ùàðà-
äàñà áó ïðîñåñè ÷îõ, ùàðàäàñà äà àç ÿêñ
åòäèðèð, ÿñëèíäÿ áöòþâ ìÿíçÿðÿíèí êÿñèéè
êèìè þçöíö ýþñòÿðèð.
2. Éàðàíìà ïðîñåñè íèñáÿòÿí ýåíèø
çàìàíû ÿùàòÿ åòäèéè ö÷öí “Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” øåðèíè èíêèøàôäà âÿ ùÿìèí èíêèøàôûí
ìîòèâëÿðè-äàõèëè âÿ õàðèúè ñÿáÿáëÿðè ôî-
íóíäà àëûá òÿùëèë åòìÿê äöçýöí îëàðäû.
Ì.Êàøüàðèíèí “Äèâàíè-ëöüÿò-èò-
òöðê” ÿñÿðèíäÿêè øåèð ïàð÷àëàðû àðòûã
ìöàñèð øåðèí (ôîðìàúà) íöìóíÿëÿðèäèð âÿ
ùÿìèí øåðëÿð õàëã àüçûíäàí òîïëàíäûüû
ö÷öí È.Â.Ñòåáëåâà ùàãëû îëàðàã îíëàðû XI
ÿñðÿ äåéèë, õåéëè ÿââÿëëÿðÿ áàüëàéûð.
Àëëèòåðàñèéàíûí ïîåòèê éöêöíöí ýåò-
ýåäÿ àçàëìàñû, ãàôèéÿíèí éöêöíöí àðò-
ìàñû, ñàáèò ùåúà ÿòðàôûíäà ýÿçèøìÿ (7-
8-9; 10-12; 18-19-20...) òöðêäèëëè øåðèí
èíêèøàô éîëóíóí ãàíóíàóéüóí ìÿðùÿëÿ-
ëÿðèäèð. Øåèð, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ãàíóíà-
óéüóí ìöíàñèáÿòëÿðëÿ øÿðòëÿíÿí áöòþâ-
äöð. Ùÿð øåèð áèð ñèñòåìäèð. “Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” áó áàõûìäàí îí èêè øåðäèð (ïîå-
ìàäûð), îí èêè òàðèõè ùàäèñÿíèí, ñöæåòèí
ïîåòèê òÿùêèéÿñèäèð.
Ñöæåòäÿí, ÿùâàë-ðóùèééÿäÿí àñûëû
îëàðàã, ùÿð áîé ñòàòèê âÿ äèíàìèê ùèññÿ-
ëÿðèí ñûðàëàíìàñûíäàí, áèëýè âåðÿí, åëÿúÿ
äÿ åìîñèéàëàðû ãàáàðûã èôàäÿ åäÿí
ïàð÷àëàðäàí òÿøêèë îëóíìóøäóð.
Àðõàèê ãóðóëóø ùÿð áîéäà þçöíÿ-
ìÿõñóñ øÿêèëäÿ ÿêñ îëóíóá âÿ áöòöí
áóíëàðûí ùàìûñû áåëÿ áèð ùÿãèãÿòè èôàäÿ
åäèð êè, ïîåòèê ñèììåòðèéà “Äÿäÿ Ãîð-
ãóä” áîéëàðûíäà ìöõòÿëèô èôàäÿ âàñèòÿ-
ëÿðèíèí ãåéðè-áÿðàáÿð íèñáÿòè èëÿ èôàäÿ
îëóíóá.
 Ãÿäèìÿ ýåòäèêúÿ ïàðàëåë êîíñòðóê-
ñèéàëàð, ìöàñèð øåðÿ éàõûíëàøäûãúà þë÷ö,
áþëýö, ãàôèéÿëè áÿíäëÿð àðòûð. ÊÄÃ
áîéëàðû áó èíêèøàôûí êþðïöñö îëìàãäàí
äàùà ÷îõ, áó èíêèøàôû þçöíäÿ äàõèëÿí
êå÷èðÿí éåòêèí ïîåòèê äèë íöìóíÿñèäèð.
ÊÄà “íÿñðèí ïîåçèéàñû”íäàí äàùà
÷îõ ãÿäèì ïîåçèéàíûí ãàëûãëàðûíû þçöí-
äÿ ñàõëàéàí äèëèí ïîåçèéàñûäûð. Øåèð
ÿñëèíäÿ äèëèí “èíãèëàáè ãöââÿñèäèð”. Áó
ãöââÿ äèëèí è÷èíäÿ éåòèøèð, äèëäÿêè àäè
òÿùêèéÿ éàñàãëàðûíû ãûðûð âÿ þçöíöèôà-
äÿíèí éåíè èìêàíëàðûíû éàðàäûð. ÊÄÃ-
äÿ ïîåçèéà ùÿëÿ äèëèí ïîåçèéàñû ýåíèøëè-
éèíäÿí öçöëìÿéèá, ñûðàëû, ãàéäàëû íèçà-
ìà-íÿçìÿ ÷åâðèëìÿéèá. Ïîåòèê òÿõÿé-
éöë, ïîåòèê òÿôÿêêöð þç èôàäÿñèíè ìÿùç
ÊÄÃ-äÿ ýþðäöéöìöç êèìè òàïûá.
Áèç ìöàñèð øåèðèí ìöòëÿã ñèñòåìè èëÿ
ÊÄÃ-íè à÷ìàã èñòÿéèðèêñÿ, áó éîë áèçè
ùÿìèøÿ ÷ûõìàçà àïàðàð.
Áó ìÿíàäà ìöõòÿëèô òÿäãèãàò÷ûëàðûí
ÊÄÃ øåðèíè ìÿíñóð øåèð, ñÿúëè íÿñð,
ñÿðáÿñò øåèð, ðèòìèê íÿñð àäëàíäûðìàñû èëÿ
ðàçûëàøìàã îëàð. ×öíêè ÊÄÃ áîéëàðû
ãÿäèì Îüóç øåðèäèð. Åëÿ øåð êè, Îüóç
äèëëÿðèíèí ñîíðàêû èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèí-
äÿ ìÿíñóð øåèð, ñÿúëè íÿñð, ðèòìèê íÿñð,
ñÿðáÿñò øåèð, àü øåèð ìÿùç î ãàéíàãäàí
ãîïìóø, ùàðäàñà îíäàí ãèäàëàíìûøäûð.
Ëàêèí íÿçÿðÿ àëìàìàã îëìàç êè, îí-
ëàðûí ùÿð áèðèíèí þç äèë, öñëóá ñÿðùÿäëÿðè
âàð, þç ëèíãâîïîåòèê ÿñàñëàðû âàð. Âÿ
îíëàðûí àäûíû ÊÄÃ áîéëàðûíà ãîéìàã
òàðèõèëèê ïðèíñèïèíè òÿðñèíÿ àíëàìàãäûð,
ñÿáÿá èëÿ íÿòèúÿíè, êþê èëÿ êþêöí öçÿ-
ðèíäÿ äàéàíàíëàðû ãàðûøäûðìàãäàí áàøãà
áèð øåé äåéèëäèð. Ãîòèê öñëóá âÿ éà áà-
ðîêêî àðõèòåêòóðàäà ñîíðàäàí éàðàíìûø-
äûð. Ãÿäèì èíñàí òèêèëèëÿðè íÿ ãîòèêàäûð,
íÿ äÿ áàðîêêî. Àììà ãîòèê öñëóáäà äà,
áàðîêêîäà äà ãÿäèì òèêèëèëÿðäÿí ÷îõ øåé
âàð. ×îõ ñòðóêòóð áè÷èìëÿðè, ïëàñòèêà âÿ
òÿáèÿòÿ áÿíçÿðëèê ïðèíñèïëÿðè ìÿùç
ãÿäèì ïèðàìèäà âÿ àëà÷ûãëàðäàí, ìÿñúèä
314
âÿ ìèíàðÿëÿðäÿí àëûíûá, ìîäåðíëÿøèá âÿ
éåíè ñèñòåìÿ ÷åâðèëèá. Áó óíèâåðñàëëûã
áöòöí ñÿíÿòëÿð ö÷öí, î úöìëÿäÿí øåèð
ñÿíÿòè ö÷öí äÿ äîüðóäóð.
ÊÄÃ-éÿ òàðèõèëèê ïðèíñèïè èëÿ, þç
êîäó èëÿ, ãÿäèì øåðèí ñèñòåìè èëÿ éàíàø-
äûãäà î þç ñèððèíè à÷àúàãäûð.
ÊÄÃ-äÿêè “ñîé ñîéëàäû”, “äöçäö
ãîøäó”, ñîíðàêû äàñòàíëàðûìûçäàêû “ñàç-
íàí äåäèéèíè ñþçíÿí äåäè” èôàäÿëÿðè áèçÿ
áÿçè ùÿãèãÿòëÿðè àíëàìàãäà à÷àð êèìè
÷îõ ýÿðÿêëèäèð.
Íàüûë öñëóáó, íàüûë÷ûëûã ÊÄÃ-íèí
ïîåòèê ñòðóêòóðóíó çàìàí-çàìàí äÿ-
éèøìèø, îíà éåíè áè÷èì âåðìèøäèð. Ñàíêè
ÊÄÃ îüóçíàìÿëÿðèíè – óëó îçàíûí äö-
çöá ãîøäóãëàðûíû ñîíðàêû îçàí-àøûã äà-
íûøûð, áÿçè éåðëÿðè, ìÿãàìëàðû îëäóüó
êèìè, äèýÿð ìÿãàìëàðû þç òÿùêèéÿñèíäÿ
òÿãäèì åäèð, áèð íþâ íàüûëëàøäûðûð.
Áó ìÿíàäà ÊÄÃ-äÿ, åëÿ áèë, èêè
ñÿñ ýàù àðäûúûë, ýàù äà éàíàøû èøëÿíèð; áè-
ðèíúè ñÿñ ãÿäèì îüóçíàìÿëÿðèí, èêèíúè
ñÿñ ñîíðàêû íàüûëëàðûí ñÿñèäèð. Ãàéíà-
éûá-ãàðûøìà ãÿäèì ãóðóëóøóí èçëÿðèíè
éóéóá èòèðÿ áèëìÿìèøäèð.
Äÿäÿ Ãîðãóä îáðàçûíûí ìÿíøÿéèíÿ
ýåòäèêúÿ ÊÄÃ øåðèíèí òàðèõè, äîüóëìà
ãàéíàãëàðû äà àøêàðëàíûð. Ãàì-øàìàí
Îçàí àäëàíàí åë àüñàããàëû, ùÿì äÿ ìþ-
úöçÿ, ñåùð ñàùèáè èäè. Áó ñåùð èëêèí òàí-
ðû÷ûëûã èäè, òÿáèÿòè ôÿòù åòìÿéÿ úÿùä
åäÿí, äöíéàíûí ñèððèíè þç ñèððèíèí éàíûí-
äà éåíäèðìÿê èñòÿéÿí èíñàíûí òÿøÿááöñö
èäè.
Äÿäÿ Ãîðãóäóí ñþéëÿìëÿðèíäÿ
ìÿùç ùÿìèí ãàì äóàëàðûíûí èçëÿðè à÷ûã-
àéäûí äóéóëóð. Ùÿìèí äóà-ñîéëàìàëàð
èëêèí øåðèí íöìóíÿëÿðèäèð (àüàúà, ñóéà
ìöðàúèÿò, ãóðäëà áàüëû äåéèì...).
ÊÄÃ åïîñóíäà ïîåòèê äèëèí
ñòðóêòóð-ñåìàíòèê õöñóñèééÿòëÿðèíèí
óüóðëà þéðÿíèëìÿñè, éóõàðûäà äåéèëäèéè
êèìè, áó äèëèí ãÿäèì òöðê éàçûëû àáèäÿëÿ-
ðè, áèðèíúè íþâáÿäÿ, Îðõîí-Éåíèñåé
éàçûëàðû èëÿ ìöãàéèñÿíè òÿëÿá åäèð. Áåëÿ
áèð ìöãàéèñÿ ÊÄÃ-íèí ïîåòèê ñèíòàêñè-
ñèíèí êþêëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàãëà éàíàøû,
îíóí ïîåòåõíèêè âàñèòÿëÿðèíè, èôàäÿ èì-
êàíëàðûíû, ñåìàíòèê ÷àëàðëàðûíû áöòöí
çÿíýèíëèéè èëÿ äÿðê åòìÿéÿ éîë à÷à áèëÿð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí äèëèíäÿ
øåèð âÿ íÿñð íèñáÿòè, áÿäèè ìÿòíèí äèàõ-
ðîíèéàñû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ïîåòèêàñû
ëèíãâèñòèê ïîåòèêà ïðèíñèïëÿðè èëÿ äàùà ÿò-
ðàôëû âÿ äÿðèíäÿí þéðÿíèëÿ áèëÿð. Öìóì-
òöðê åïîñ êîíòåêñòèíäÿ òöðêäèëëè ïîå-
çèéàíûí ãàíóíàóéüóíëóüóíó, öìóìÿí
ïîåòèê äèëèí ñèñòåìèíè ìöêÿììÿë þé-
ðÿíìÿêäÿ ÊÄÃ ôåíîìåíàë àðàøäûðìà
ïðåäìåòèäèð.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ØÈÐ ØßÌÑßÄÄÈÍ – Îüóç èýèäè.
ÊÄÃ-äÿ îíóí ùàããûíäà “Ãÿôëÿò ãîúà
îüëó Øèð Øÿìñÿääèí ÷àïàð éåòäè”
(Ä-61). “Ãÿôëÿò ãîúà îüëó Øèðøÿìñÿä-
äèí, ãûçûí ãàðäàøû Äÿëè Ãîðúàð èëÿ áèëÿ îõ
àòàðëàðäû”. (Ä-107) âÿ ñ. øÿêèëäÿ ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. “...60 ìèí éàüûéà
ãàí ãóñäóðàí” îíóí ÿñàñ åïèòåòëÿðèí-
äÿíäèð.
ØÈØËÈÊ – äàñòàíäà àäû ÷ÿêèëÿí ÿò õþ-
ðÿêëÿðèíèí áèð íþâö. “Äèðñÿ õàí îüëû Áó-
üàú õàí áîéó”íäà øèøëèê ùàããûíäà îõó-
éóðóã: “Àüàéûëäàí òöìÿí ãîéóí âåðýèë
áó îüëàíà, øèøëèê îëñóí ÿðäÿìëèäèð!”.
315
(Ä-182) Øèøëèê ãîéóí ÿòèíäÿí ùàçûðëàíûð.
Äàñòàíäà øèøëèê áèøèðèëäèéè àëÿòèí àäûíà
äà ðàñò ýÿëèðèê. Äàñòàíäà äåéèëèð: “Ìÿðÿ
ãîúàëàð, ñöýöëèýè îúàüà ãîí ãûçñóí! –
Ñöýöëèýè îúàüû áûðàãäûëàð ãûçäû”
(Ä-22612). Áóðàäàêû “ñöýöëèê” èñòèëàùû
øèø, ÿò, êàáàá ÷ÿêèëÿí øèø ìÿíàëàðûíäà
èøëÿäèëèð. “Øèøëèê” èñòèëàùû àëòûíäà òèêÿ-
òèêÿ äîüðàíìûø ÿòèí øèøÿ ÷ÿêèëÿðÿê îä
öñòöíäÿ áèøèðèëìÿñè áàøà äöøöëöð. Ùÿ-
ìèí èñòèëàù òöðê õàëãëàðû èëÿ éàíàøû, ÿêñÿð
Ãàôãàç âÿ ùÿòòà ðóñëàð àðàñûíäà äà åé-
íèééÿò òÿøêèë åäèð. Øèøëèê àçÿðáàéúàíëûëà-
ðûí òàðèõÿí ÿíÿíÿâè ëÿçèç éåìÿêëÿðèí-
äÿí ñàéûëûð. Îðòà ÿñðëÿðäÿ âÿ ÕIÕ ÿñðäÿ
Àçÿðáàéúàíäà îëìóø õàðèúè ñÿééàùëàð
þç éîë ãåéäëÿðèíäÿ, õàòèðÿëÿðèíäÿ äþíÿ-
äþíÿ “øèøëèê” ùàããûíäà ñþç à÷ìûø,
Àëåêñàíäð Äöìà èñÿ îíóí õàëãûìûçûí
ìèëëè ìÿòáÿõèíèí øàùû àäëàíäûðàðàã,
ùàíñû ãàéäàëàðëà áèøèðèëìÿñèíèí ýåíèø
òÿñâèðèíè âåðìèøäèð.
ØÞÊËÈ ÌßËÈÊ – Êàôèð áÿéè. Îíà èëê
äÿôÿ “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû
áîé”äà ðàñò ýÿëèíèð. Áó áîéóí ñîíóí-
äàêû ñàâàøäà Ãàðàýöíÿ îüëó Äÿëè Áóäàã
ñîëäàí àòû Øþêëö Ìÿëèéèí öñòöíÿ ñöðöð.
Îíó áþéöðäöá, éåðÿ ñàëûð âÿ áàøûíû êÿ-
ñèð. Äàùà ñîíðà “Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç
áÿýèí òóòñàã îëäûüû áîé”äà éåíÿ âóðóø-
äà ùÿëàê îëóð.
ÒÀËÛ ÑÀÇÛ – ÊÄÃ-äÿ IV áîéäà àäû
÷ÿêèëèð. Îüëóíóí îâäàí ãàéûòìàìàñûí-
äàí íèýàðàí ãàëàí àíà Ãàçàí áÿéÿ
äåéèð: “...Òàëû ñàçû àñëàíûíà éåäèðäèíìè?
(Ä-1369).
Ì.Ô.Êûðçûîüëóíóí ôèêðèíúÿ “áóðà
Êöðÿ ñàüäàí ãàðûøàí äÿðèí äÿðÿëÿð áî-
éóíäà áèð éåð îëà áèëÿð”.
×îõ ýöìàí êè, äàñòàíäà èøëÿíÿí
“òàëû ñàçû” ñþç áèðëÿøìÿñè òÿðêèáèíäÿ
îëàí “òàëû” áó ýöí äàü âÿ ìåøÿ ÿòÿéè
êÿíäëÿðäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí
öìóìè èøëÿê ñþçö îëàí “òàëà” ìÿíàñû èëÿ
áàüëûäûð.
Òàëà – ÿòðàôû ìåøÿ èëÿ þðòöëö äàü éà-
ìàúëàðûíäà, ùÿòòà áÿçÿí äàü çèðâÿëÿðèí-
äÿ îëàí ìåøÿñèç à÷ûã ñàùÿëÿðÿ äåéèëèð.
Ìàë, àò, ãîéóí àéàüû òÿñàäöôè ùàëëàðäà
äÿéÿí áåëÿ òàëàëàðäà éàçäà, éàéäà,
ïàéûçäà îò (ñàç) äèçÿ ÷ûõûð. Ñàçûí ìÿíà
åòèáàðû èëÿ “øàì”, “øàìëûã” ñþçëÿðèíÿ äÿ
éàõûíëûüû âàð. Áÿçÿí ãàìûøëûã, ïþùðÿëèê
ìÿíàëàðûíû äà áèëäèðèð.
“Òàëà” òÿðêèáëè Àçÿðáàéúàíûí Áà-
ëàêÿí ð-äà 9 (Èòè òàëà, Òàëàëàð, Õàëà Òàëà,
Áþéöê Òàëà, ×èíàð Òàëà, Ýþéÿì Òàëà,
ßéðè Òàëà, Ìóðãóç Òàëà, ×ÿäÿðîâ Òàëà);
Çàãàòàëàäà – 5 (Àøàüû Òàëà, Õàëà Òàëà,
Éóõàðû Òàëà, Îâ Òàëà, Çàãàòàëà); Ãóáà-
äà ö÷ (Òàëàáû ãûøëàã, Áàø Òàëàáû, Òàëà-
áû); Èìèøëèäÿ (Êþáÿê Òàëà); Èñìàéûëëûäà
(Òàëûñòàí); Êÿëáÿúÿðäÿ (Òàòà áîéóí)
êÿíäëÿðè âàðäûð. Ùÿì÷èíèí áó òÿðêèáëè
êÿíä àäëàðû Ýöðúöñòàíäà (Ýþéòàëà,
Óçóí òàëà, Àü òàëà, Ñàáóð òàëà éàøàéûø
ìÿíòÿãÿëÿðè), åëÿúÿ äÿ éàõûí çàìàíëàðà
ãÿäÿð Åðìÿíèñòàíäà áóíà áÿíçÿð éåð,
éóðä, êÿíä àäëàðû îëìóøäóð.
316
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Àçÿðáàéúàíûí èíçèáàòè ÿðàçè áþëýöñö.
Á., 1979.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò
Îüóçíàìåëåðè. Èñò., 1952.
ÒÀÍÐÛ, ÒßÍÐÈ – Òöðê äèí äöøöíúÿñè
òàðèõè áîéóíúà áèëèíÿí ÿí ÿñêè àíëàéûø.
Øóìåðëÿðäÿ Äèíãèð//Òèíãèð øÿêëèíäÿ
îëóá “ýþé, Àëëàù” äåìÿêäèð. Áöòöí
òöðêúÿëÿðäÿ (àçÿð. Òàíðû, ãàçàõ. Teniri,
òöðêìÿí. Òàíðè, ãûðüûç. Òåíèð, áàøãûðä,
Tenre, óéüóð. Òåíðè, þçáÿê. Òàíãðè,
àëòàé. Òåíãðè, õàêàñ. Òèãið, éàêóò.
Òàíãàðà) âàð. Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíäÿ
Òàðû êèìè äÿ ãàëìàãäàäûð. Òöðê òàíðû-
÷ûëûüû áèð ñèñòåì êèìè Òàíðû àäû ÿòðàôûíäà
òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Ïðîòîòöðêëÿðèí
åòíèê-ìÿäÿíè òàðèõèíèí ÿí àëò ãàòûíäà
áåëÿ âàð îëàí áó àíëàéûø ÊÄÃ-äÿ Èñëà-
ìèééÿòäÿêè Àëëàù ìÿíàñûíûí äà ãàðøû-
ëûüû îëàðàã èøëÿíìèøäèð: “Éàçûëûá – äöçè-
ëèá ýþýäÿí åíäè Òÿíðè åëìè Ãóðàí
ýþðêëö” (Ä-6).
Ãóðàí Òàíðû åëìè àäëàíûð. Áóíà óé-
üóí øÿêèëäÿ Àëëàù âÿ Òàíðû àíëàéûøëàðû
éàí-éàíà äà ýÿëÿ áèëèð: “Ãàìóñûíà áÿí-
çÿìÿäè úöìëÿ àëÿìëÿðè éàðàäàí Àëëàù-
Òÿíðè ýþðêëè” (Ä-7).
Áîéëàðûí äèëèíäÿ Òàíðû àíëàéûøûíû
Òàíðû – òÿàëà (“Îüëû-ãûçû îëìàéàíû Òÿí-
ðè-òÿàëà ãàðüûéûáäûð...)” (Ä-12); Ãàäèð
Òàíðû (“Ãàäèð Òÿíðè âåðìÿéèíúÿ ÿð
áàéûìàç” (Ä-2); Éàðàäàí Ãàäèð Òàíðû
(“Éàðàäàí Ãàäèð Òÿíðèéÿ ñûüóíäûì” Ä-
188); Ãàäèð Óëó Òàíðû (“Ãàäèð Óëó Òÿí-
ðèéÿ éàãûí ó÷àí” (Ä-188) øÿêèëëÿðèéëÿ
äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
 Ëàêèí ÿí éöêñÿê èøëÿíìÿ òåçëèéè
Òàíðû àíëàéûøûíäàäûð (50-äÿí ÷îõ. “Àë-
ëàù” àäû èñÿ ìÿòíäÿ áó øÿêëèéëÿ òÿõìè-
íÿí 30 äÿôÿ ÷ÿêèëèð). ×îõ ÿñêè ÷àüëàðäàí
ýþé âÿ ýþéöí ñàùèáè ìÿíàëàðûíû èôàäÿ
åäÿí Òàíðû ñþçö àíúàã âÿ àíúàã Ýþé-
Òàíðûíû áèëäèðèðäè. Áóðàäà “ýþé” ñþçö
ìàâè ýþé öçöíö äåéèë, Óúà Òàíðûíû àí-
ëàäûðäû. ÊÄÃ-äÿ ùÿìèí èíàìûí èçè âàð:
“Éóúàëàðäàí éóúàñàí, êèìñÿ áèëìÿç
íåúÿñÿí, ýþðêëö Òÿíðè” (Ä-162).
Òîðïàãëà áèð áàüëûëûüû îëìàéàí ñÿ-
ìàâè ãàéíàãëû Òàíðûéà ùóíëàð äà åòèãàä
åäèðäèëÿð. “Òåíãðè” – ùÿìèí åòèãàäûí
èôàäÿñèéäè.
Òîíéóêóê êèòàáÿñèíäÿ Òöðê Òàíðûñû
àäûéëà ìèëëè áèð Òàíðû îëàðàã éåð àëûð.
Ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åäÿí âÿ “òöðê-
ìàí” àíëàíäûðûëàí îüóçëàð ÿñêè Òàíðû
àäûíû âÿ Î-íóí âÿñôëÿðèíè éåíè äèíëÿðè-
íèí Òàíðûñû ìÿíàñûíäà äà ÷ÿêèíìÿäÿí
èøëÿäèðäèëÿð: “Ñÿí õóä ìþìèíëÿðèí êþí-
ëèíäÿñÿí, Äàèì òóðàí úÿááàð Òÿíðè,
Áàãè ãàëàí ñÿòòàð Òÿíðè” (Ä-161).
Òöðêöí Òàíðû äöøöíúÿñèíèí áàøëûúà
õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè Î-íóí ùÿð øåéè
áèëìÿñèéäè.
Úÿìèééÿò ùÿéàòûíäàêû íèçàìûí þçö
äÿ “äöíéà íèçàìûíûí áàüëû îëäóüó Òàí-
ðû” àíëàéûøûíäàí ýÿëèðäè. Áàøëàíüûúûíû
éåðëÿ ýþéöí áèð áöòþâ òÿøêèë åëÿäèéè äö-
øöíúÿñèíäÿí àëàí Ýþé-Òàíðû èíàíûøû èäè
êè, ÿíÿíÿâè òöðê úÿìèééÿòèíäÿêè äèí àí-
ëàéûøûíû òÿìÿëèíäÿ ìàääèééàò äàéàíàí
ãÿäèì éóíàí âÿ åëÿúÿ äÿ þç ãèäàñûíû
ìþúöçÿéÿ èíàíìàãäàí àëàí Ñàìè äèíè
äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíäÿí àéûðûðäû.
Àðàøäûðûúûëàð ãÿäèì òöðêëÿðèí þç
äèíëÿðèíÿ áèð àä âåðìÿäèêëÿðèíè éàçûð,
áóíó èñÿ ÿíÿíÿâè òöðê úÿìèééÿòèíäÿ äè-
íèí àéðûúà áèð èúòèìàè ãóðóìà ÷åâðèëÿ
áèëìÿìÿñè èëÿ èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Ùÿãèãÿòÿí äÿ, ùÿìèí ÿíÿíÿâè òöðê úÿ-
ìèééÿòè äèí èëÿ è÷-è÷ÿ áèð ùÿéàò éàøàäû-
üûíäàí áóðàäà äèíèí àéðû áèð èúòèìàè
317
ãóðóì îëìàüûíà, ñîñèàë èíñòèòóò øÿêëè
àëìàüûíà äà ýÿðÿê ãàëìàìûøäû. Äèí þç-
ëöéöíäÿ áó úÿìèééÿòèí ýöíäÿëèê ùÿéà-
òûíûí àéðûëìàç áèð ïàð÷àñû èäè âÿ áåëÿ îë-
äóüó ìöääÿòúÿ Ýþé-Òàíðû Òöðê ìèë-
ëÿòèíè éàøàäàúàãäû.
Èëàùè ãàíóíëàðûéëà àëÿìëÿðè íèçàìà
ñàëàí Éàðàäàí Óëó Òàíðûéà ðóùó òÿìèç
äèí äóéüóëàðûéëà äîëó áó úÿìèééÿò àëûí
éàçûñûíà èíàíûðäû. Éàçûëàíëàðûí áàøà ýÿ-
ëÿúÿéèíÿ èíàíûëäûüûíäàí Î-íà ñûüûíûð,
ãóðòóëóøó Î-íäàí óìóðäóëàð. Îíà ýþðÿ
äÿ “òÿêÿááöðëöê åëÿéÿíè Òÿíðè ñåâìÿç”
(Ä-3) äåéèëèð.
Öìóìèééÿòëÿ, ÿñêè Òöðê äèí äö-
øöíúÿñèíäÿ Òàíðûéà öñéàí åëÿìÿêäÿí
ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäóð. Áó äöøöíúÿäÿ
Òàíðûéà àíúàã ñåâýè âàð. Èíàéÿò äÿ
Î-íäàí îëóð. Î-íà àñè îëìàçëàð.
“Î-íäàí îëñà-îëñà êöñÿðëÿð”.
Êàèíàòûí èëê ñÿáÿáè, éÿíè éàðàäûúûñû
îëàðàã áèëèíÿí Òàíðû ùÿì äÿ òöðê
úÿìèééÿòèíèí ìÿíÿâè ýöúöíöí òÿê áèð
ãàéíàüû èäè. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿñ., áèð òöðê
õàãàíû ãàáèëèééÿòäÿí äîüàí ñåâèíúèíè:
“Åé Ýþé-Òàíðû, ñÿíÿ øöêöðëÿð îëñóí”-
ñþçëÿðèéëÿ äèëÿ ýÿòèðèðñÿ, äèýÿð áèð òöðê
õàãàíû äþéöø çàìàíû àòûíäàí äöøöá
Òàíðûéà éàëâàðûð âÿ éà ö÷öíúö áèðèñè
“Àíäûíäàí äþíÿíèí Òàíðû úÿçàñûíû âåð-
ñèí” – äåéèð. Îüóç êàüàíûí äèëèíäÿ èñÿ
áó äöøöíúÿíèí èôàäÿñè “Ýþé Òàíðûéà
ìÿí áîðúóìó þäÿäèì” – øÿêëèíäÿ
ñÿñëÿíèð.
Îüóçëàðû X ÿñðèí I éàðûñûíäà çèéàðÿò
åëÿéÿí Èáí Ôÿäëàí éàçûðäû êè, òöðê çöëì
ýþðÿíäÿ âÿ éà ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøäûüû
çàìàí áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá “Áèð
Òàíðû” äåéÿ äóà åäÿð.
VIII ÿñðäÿ éàøàéàí õÿçÿðëÿð äÿ “áèð
éàðàäûúû Òàíðû” òàíûéûðäûëàð. Òàíðû÷û
òöðêëÿð ùàããûíäà äàùà ÿââÿëëÿðäÿ – VI
ÿñðäÿ Ìåíàíäð éàçûðäû êè, ùÿð íÿ ãÿäÿð
òîðïàüà, ñóéà âÿ îäà ñàéüû, åùòèðàì ýþñ-
òÿðñÿëÿð áåëÿ, éåíÿ äÿ êàèíàòûí éàðàäûúû-
ñû îëàí òÿê Òàíðûéà èíàíûðëàð. Áèçàíñ
òàðèõ÷èñè Ôåîôèëàêò äà äåéèð êè, òöðêëÿð
éåðëÿðèí, ýþéëÿðèí ýåð÷ÿê ñàùèáè îëàí òÿê
áèð Òàíðûéà èíàíûð, Î-íà òàïûíûð, Î-íóí
ö÷öí ãóðáàí êÿñèðëÿð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà ùàããûíäà äàíû-
øûëàí Îüóçëàð äèíè åòèãàä øÿêëè êèìè ìö-
ñÿëìàíëûüû ãÿáóë åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéà-
ðàã, øàìàíèçìëÿ ãàðûøìûø Ýþé-Òàíðû
èíàíûøû èëÿ è÷-è÷ÿ áèð äèí ùÿéàòû éàøàéûð-
äûëàð. Áó áàõûìäàí îüóçëàðûí Òàíðû ùàã-
ãûíäà òÿñÿââöðëÿðè àéðûúà ìàðàã äîüó-
ðóð.
Äÿëè Äîìðóëóí äèëèíäÿí ñþéëÿíÿí:
“Éóúàëàðäàí éóúàñàí, Êèìñÿ áèëìÿç
íåúÿñÿí, ýþðêëö Òÿíðè... Ñÿí õóä
ìþìèíëÿð êþíëèíäÿñÿí” – ñþçëÿðèíäÿ
ùÿìèí òÿñÿââöðëÿðèí èçè à÷ûãúà ýþðöíöð.
Áó, îüóçëàðûí òÿê Òàíðû èíàíûøûíäà
àíòðîïîìîðôèçìèí äÿ îëìàäûüûíû ýþñ-
òÿðèð. Áèð Îüóç àòàëàð ñþçöíäÿ äåéèëèð:
“Òàíðûéû ýþç èëÿ ýþðìöø êèìñÿ éîã,
ÿãëëÿ áóëóðëàð”.
XIII éöçèëëèêäÿ óéüóðëàð äà Òàíðû-
íûí èíñàí âÿ éà áàøãà ùÿð ùàíñû áèð úèñì
øÿêëèíäÿñÿ òÿñâèð îëóíà áèëìÿéÿúÿéèíè
ñþéëÿéèðäèëÿð. Éÿíè ÿíÿíÿâè òöðê úÿ-
ìèééÿòèíäÿ (Ýþé) Òàíðûíûí íÿ ðÿñìèíè
÷ÿêÿð, íÿ äÿ ùåéêÿëèíè äöçÿëäÿðäèëÿð.
Áóðàäàêû Òàíðû àíëàéûøû Àëëàùëàðûíû
öðÿêëÿðèéëÿ äåéèë, ýþçëÿðèéëÿ èäðàê åëÿ-
éÿí éóíàíëûëàðûí âÿ éà äèíè èíàíûøëàðûíûí
òÿìÿëèíè ãîðõó âÿ òÿùäèä òÿøêèë åëÿéÿí
áèð ñûðà äèýÿð õàëãëàðûí äà Òàíðû àíëàéûø-
ëàðûíäàí ôÿðãëÿíèðäè. Ùå÷ áèð àíòðîïî-
ìîðôèê þçÿëëèê äàøûìàéàí áó àíëàéûøûí
þç þë÷öëÿðè âàðäû. Ùÿìèí àíëàéûøà ýþðÿ
Òàíðû éàðàäûëìàìûøäûð âÿ áöòöí àëÿì –
“àíàäàí òîüìàéàí, àòàäàí îëìàéàí”
(Ä-210), “óúàëàðäàí óúà ÿçèç” Òàíðûíûí
(éóðäó) ñàéûëûðäû.
Åòíèê ìÿäÿíèééÿòèí àéðûëìàç
ïàð÷àñû îëàí äèí äöøöíúÿñèíèí áàøëûúà
àíëàéûøû êèìè Òàíðû – èíñàí, Òàíðû – ãóë
ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äÿ èçëÿðè ÊÄÃ-äÿ ãî-
ðóíóá ñàõëàíìûøäûð. Ìÿñ., Äÿëè Äîìðóë
318
áîéóíäàí áÿëëè îëóð êè, òöðê òÿê Òàí-
ðû÷ûëûüûíäà Òàíðû èëÿ áÿíäÿ (ãóë) àðàñûíà
ùå÷ êèìñÿ ýèðÿ áèëìÿç: “Äÿëè Äîìðóë
àéäûð: “Ìÿðÿ ßçðàéûë äåäöýöíèç íÿ êè-
øèäèð êèì, àäàìûí úàíûí àëóð?” (Ä-156).
Ì.Êàøãàðëû Îüóç åïîñóíóí åòíî-
êîíôåññèîíàë ìÿçìóíóíó äà àðàøäûð-
ìàã áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòëè îëàí
“Éåðÿ áàòìûø êàôèðëÿð ýþéÿ Òåíüðè äå-
éÿðëÿð” – ñþçëÿðèíÿ îíó äà ÿëàâÿ åòìÿéè
óíóòìóð êè, “ùÿìèí áó àäàìëàð éöêñÿê
áèð äàü, ùöíäöð áèð àüàú êèìè ýþçëÿðèíÿ
áþéöê ýþðöíÿí íÿ âàðñà ùàìûñûíà
Òåíüðè äåéèðëÿð.
Ìèôîëîæè ÷àü òöðê äöøöíúÿñèíäÿ Áîç
ãóðä, èøûã, äàü âÿ àüàú êèìè ðÿìçè ýþ-
ðöíòöëÿð âàðäû êè, Òàíðû èëÿ ãóë àðàñûíäà
èëàùè êþðïö îëóá Òàíðûéà ãîâóøìàüûí
éîëóéäó. Ìèôîëîæè ìîòèâëÿðè äàùà ÷îõ
ãîðóéóá ñàõëàéàí àðõàèê Òöðê äàñòàíëàðû
ùÿìèí äöøöíúÿíèí èçëÿðèíè éàøàäûð.
Òöðêëÿðèí èñëàìèééÿòè ãÿáóë åëÿäèê-
ëÿðè ÷àüëàðûí õàòèðÿñè îëàí ÊÄÃ-äÿ
Îüóçóí Òàíðû èëÿ áàüëûëûüûíû ãîðóéóá
ñàõëàéàí òÿê âàðëûã êèìè áåëÿ áèð èëàùè
êþðïö òèìñàëû áèð äÿ “êþëýÿëèúÿ ãàáà
àüàú”äûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Îüóçíàìÿ, Á., 1987.
Êàøüàðëû Ì. Äèâàíó ëóüàò-èò-òöðê. ú.3.,
Àíêàðà, 1992.
Òàíéó Ù. Èñëàìëûêòàí þíúå Òöðêëåðäå
Òåê Òàíðû èíàíúû. Èñò., 1986.
Êàôåñîüëó È. Òöðê ìèëëè êöëòöðö, Èñò.,
1996.
Ýöíàé Ö., Ýöíýþð Ù. Òöðê äèí òàðèùè,
Èñò., 1998
Þýåë Á. Òöðê ìèòîëîæèñè, ú. II, Àíêàðà,
1995.
Úÿëàë Bÿéäèëè
ÒÀÒ, ÒÀÒ ßÐ – Áó ñþç “Äèðñÿ õàí
îüëû Áóüàú õàí áîéû”íäà èêè éåðäÿ åéíè
êîíòåêñòäÿ èøëÿíìèøäèð: “Ñàãàëû óçóí
Òàò ÿðè áàíëàäûãäà” (Ä-11;21).
 Îðõîí àáèäÿëÿðèíäÿ äÿ èêè äÿôÿ åéíè
áèð úöìëÿ è÷ÿðèñèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí òàò ñþ-
çöíö Ìàùìóä Êàøãàðëû “éàä, éàáàí÷û,
ýÿëìÿ; óéüóð òîõñè âÿ éàãìà äèëëÿðèí-
äÿêè ìÿíàñû èëÿ; ôàðñ, ÿúÿì; ôàðñ äèëèíäÿ
äàíûøàí” øÿêëèíäÿ èçàù åäèð.
Òàúèêëÿð êèìè òöðêëÿðèí ùàêèìèééÿòè
àëòûíäà îëàíëàðà âÿ åëÿúÿ øÿùÿðäÿ éàøà-
ìàéàí áèð ãðóï úàìààòà äà òàò äåéèëèðäè.
Òàò àäû Îðòà Àñèéàäàêû òöðêìÿí-
ëÿðèí äèëèíäÿ “îòóðàã ìÿäÿíè ùÿéàò ñö-
ðÿíëÿð” ìÿíàñûíäà, õöñóñÿí äÿ, õèâÿëè-
ëÿðÿ àèä åäèëÿí áèð àíëàéûø èäè.
ÒÀÒÀÐ – “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá
îüëû Óðóç ÷ûãàðäûüû áîé”äà (Õ) Ãàçàí
õàíûí öíâàíûíà “êàôèðëÿðèí” äåäèéè ñþç:
“Ýÿëäè, òÿêóðà àéäûð: “Êÿðÿì åéëÿ, îë
òàòàðû ãóéóäàí ÷ûãàð” (Ä-275).
4-úö áîéäà èñÿ éåíÿ äÿ ùÿìèí “êà-
ôèðëÿð” ãàðû äöøìÿí êèìè áàõäûãëàðû Ãà-
çàí áÿéèí îüëóíà äåéèðëÿð: “Ãàðû äöø-
ìÿí, òàòàð îüëû ÿëöìèçÿ ýèðìèøêÿí úÿçà
èëÿ þëäöðÿëèì!” (Ä-142).
Ì. Êàøãàðëû äèâàíûíäà òöðêëÿðèí áèð
áþëöéö îëàðàã ýþñòÿðèëèð.
Òàòàðëàð Ìîüîë òàéôàëàðûíäàí áèðè-
íèí àäû èäè. Øÿúÿðÿ ÿíÿíÿñèíäÿ äÿ îüóç-
ëàðëà òàòàðëàð áèð ñîéà áàüëàíûðäû.
Áóíóíëà éàíàøû èëêèí îðòà éöçèëëèê-
ëÿðäÿí áÿðè Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí áó
àäëà àäëàíäûðûëäûüû ôàêòûíà äà ãàéíàãëàð-
äà ðàñò ýÿëèíèð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÒÀÒÉÀÍ – (Áàøû à÷ûã Òàòéàí ãàëàñû,
Àõñûõà ãàëàñû) – ÊÄÃ-äÿ IV áîéäà õà-
òûðëàíûð. Òàòéàí-Äàäèéàíè ýöðúöëÿðäÿ
øÿõñ, òàéôà, ñîé àäûíû äàøûéûð. Àçÿðáàé-
úàíûí Ìàñàëëû ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ-Òàò-
éàí-îáà; Áèëÿñóâàð ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ-
Òàòéàíîâêà êÿíäëÿðèíèí àäëàðû ãåéäÿ
àëûíìûøäûð.
ÒÀÂËÓÍÁÀÇ – “Éÿùÿðèí ãàøûíäàí
àñûëàí áèðöçëö êè÷èê ÷àëüû àëÿòè; ãàâàë-
319
úàã” ìÿíàñû èôàäÿ åäÿí áèð ñþç. Éàëíûç
Ä.-í íöñõÿñèíäÿ Ñÿýðÿê áîéóíäà
(Õ áîéäà) òàâëóíáàç óðìàã áèðëÿøìÿ-
ñèíèí òÿðêèáèíäÿ èøëÿíìèøäèð: “Éóíäëàðû
òàøðà ÷ûãàðäûëàð. Òàâëóíáàç óðóá éóíä-
ëàðû þíëÿðèíÿ áûðàãäûëàð” (Ä-270).
Òàâëóíáàç ùÿì ãóðóëóøóíà, ùÿì äÿ
òÿéèíàòûíà ýþðÿ äàâóëäàí ôÿðãëÿíèð.
Â.Â. Ðàäëîâóí ëöüÿòèíäÿ äàóëïàç øÿê-
ëèíäÿ âÿ âàðèàíòëàðëà “ãóø îâó çàìàíû
èñòèôàäÿ åäèëÿí îâ òÿáèëúèéè” ìÿíàñûíäà
ýþñòÿðèëèð.
Äàâëóíáàç ñþçöíÿ ìöàñèð ãàçàõ äè-
ëèíäÿ äàóûëïàç “àëûúû ãóøëà îâ çàìàíû èñ-
òèôàäÿ åäèëÿí êè÷èê òÿáèë” êèìè òÿñàäöô
åäèëèð.
ÊÄÃ-íèí Âàòèêàí íöñõÿñèíèí
“Óðóç òóòñàã áîéóíäà àòàñûíûí òÿêèäè èëÿ
Óðóçóí äþéöø ìåéäàíûíäàí ÷ûõäûüû
åïèçîäóí òÿñâèðèíäÿ: “Óðóç áÿý äàâûë-
áàç óðóá ñöíöñèíè éåðÿ ñàíúàá äóðäû”
úöìëÿñèíäÿí àéäûí îëóð êè, äàâëóíáàç//
äàâûëáàç òÿêúÿ îâ âàõòûíäà äåéèë, ùÿðáè
éöðöøëÿðäÿ äÿ éÿùÿðäÿí àñûëàð âÿ Îüóç
äþéöø÷öñöíöí ùÿðáè òÿúùèçàòûíûí ìö-
ùöì àòðèáóòëàðûíäàí áèðè ñàéûëàðìûø. Äþ-
éöøÿ ýèðÿðêÿí âÿ éà äþéöøäÿí ÷ûõàðêÿí
êè÷èê òÿáèëäÿí (ãàâàëúûãäàí) èñòèôàäÿ
åäèëìÿñè Îüóç ÿðÿíëÿðè ö÷öí ìöÿééÿí
ìÿðàñèì õàðàêòåðè äàøûéûðìûø.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Ðàäëîâ Â. Îïûò ñëîâàðÿ òþðêñêèõ
íàðå÷èé, ÑÏá., 1893-1911.
Êàçàõñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Àëìà-Àòà,
1954.
Âàùèä Çàùèäîüëó
ÒßÏß ÄÞËßÊ – ÊÄÃ-äÿ õàòûðëàíàí
Îüóç ïÿùëÿâàíû. Ñîéàðòûðàí, íÿñèëàðòûðàí
ìÿíàñûíû ÿêñ åòäèðÿí áó àä (Äþëÿê) áèð
ÿíÿíÿ ÿñàñûíäà Îüóç ïÿùëÿâàíûíà âå-
ðèëìèøäè. Ïÿìáÿê áþëýÿñèíèí Àð÷óä
êÿíäèíäÿ Äþëÿêëÿð àäëû áèð òàéôà éàøà-
ìàãäà èäè.
 Øþðÿéåë âàäèñèíäÿ (Äöçêÿíä ðàéî-
íó) åéíè àäëû êÿíääÿ 1831 èëÿäÿê Àçÿð-
áàéúàí òöðêëÿðè éàøàìûøäûð. 1829 èëäÿêè
Òöðêìÿí÷àé ñöëùöíäÿí ñîíðà Èðàí âÿ
Òöðêèéÿäÿí ýÿòèðèëÿí åðìÿíèëÿðè 1931
èëäÿ îðà éåðëÿøäèðìèøëÿð.
Ùöíäöð áèð òÿïÿäÿ éåðëÿøÿí áó
êÿíä àäûíû ìöàñèð ñèíòàêòèê êîíñòðóê-
ñèéà ìîäåëèíÿ ñàëñàã, Äþëÿéèí òÿïÿñè
ôîðìàñûíû àëàð. Êÿíäè 7.12.1945 èëäÿí
Àðåâèê àäëàíäûðìûøëàð.
ÒßÏßÝÞÇ, ÄßÏßÝÞÇ – “Áàñàò
Äÿïÿýþçè þëäöðäöýè áîé”äà (VIII) ÿñàñ
ñóðÿòëÿðäÿí áèðè. Îðòà Àñèéà ðÿâàéÿòëÿ-
ðèíäÿ îíóí àäû “áèð ýþçëö äèâ” âÿ éà
“éàëíûç ýþçëö äèâ”äèð.
Èíñàí ãàòèëëÿðè òÿùëöêÿëè âàðëûãëàð,
Òÿïÿýþç, Ïîëèôåì, Ñèêîëîï, ÿæäàùà,
ãûðõáàøëû íÿùÿíý äèâëÿð êèìè îáðàçëàø-
ìûøäûð. Àðàøäûðûúûëàð äöíéà õàëãëàðûíûí
ôîëêëîðóíäà áó òèïëè 200-äÿí ÷îõ ìèôèê
îáðàç ãåéäÿ àëìûøëàð. KÄÃ-íèí Òÿïÿ-
ýþçö éàðûèíñàí, éàðûìèôîëîæè âàðëûãäûð.
Àòàñû Îüóç ÷îáàíû, àíàñû Ïÿðè ãûçûäûð.
VIII áîéäà îõóéóðóã: “Àðóçóí áèð ÷î-
áàíû âàðäû. Àäûíà Ãîíóð ãîúà Ñàðû ÷î-
áàí äåðëÿðäè... ×îáàí ÿðêÿúÿ ãàãûäû,
èëÿðö âàðäû. Ýþðäè êèì, ïÿðè ãûçëàðû ãàíàò
ãàíàäà áàüëàìûøëàð, ó÷àðëàð. ×îáàí êÿ-
ïÿíÿýèíè öçÿðëÿðèíÿ àòäû. Ïÿðè ãûçûíûí
áèðèíè òóòäû... Ïÿðè ãûçû ãàíàò óðóá ó÷äû.
Àéäûð: “×îáàí, éèë òàìàì îëûúàã ìÿíäÿ
ÿìàíÿòèí âàð, ýÿë, àë! äåäè. – Àììà
Îüóçóí áàøûíà çàâàë ýÿòöðäöí”.
(Ä-21410) Àðóç éîëäà òàïäûüû Äÿïÿýþçè
îüëó Áàñàòëà áèðëèêäÿ áþéöäöð. Ùÿìèí
áîéóí ñîíóíäà Áàñàò Òÿïÿýþçö äèçè
öçÿðèíÿ ÷þêäöðöð âÿ ãûëûíúûéëà áîéíóíó
âóðóð.
ÒßÏßÝÞÇ Âß ÏÎËÈÔÅÌ – Ôîëêëî-
ðóí éàðàòäûüû Ñèêëîï îáðàçû òÿäãèãàò÷û-
ëàðû ÷îõäàí ìÿøüóë åäèð, ëàêèí ìþâúóä
ÿäÿáèééàòäà ÿñàñÿí “Îäèññåéà”äàêû
320
Ïîëèôåì îáðàçûíäàí áÿùñ åäèëèð. Ñèáèð,
Ãàçàõûñòàí ôîëêëîðóíäà òÿêýþçëö íÿ-
ùÿíýëÿð ùàããûíäà ýåíèø ìàòåðèàë òîïëàí-
ìûøäûð.
Ùåðîäîò þç “Òàðèõ”èíäÿ èññåäîíëà-
ðûí ãîíøóëóüóíäà àðèìàñïàëàðûí (àðèìà-
ñêèôúÿ òÿê, ñïó – ýþç äåìÿêäèð) ìþâúóä
îëäóüóíäàí õÿáÿð âåðìèøäèð.
Òÿïÿýþç ùàããûíäà ñöæåòÿ ñàðìàò-
ëàðûí õÿëÿôëÿðè èíäèêè Øèìàëè Ãàôãàç
ñàêèíëÿðèíèí åïîñóíäà äà ðàñò ýÿëèíèð.
Ìÿñ., íàðò åïîñóíóí îñåòèí âàðèàíòûíäà
ãÿùðÿìàí Óðóçìàã îâà ýåäÿðêÿí äà-
üûí ÿòÿéèíäÿ ãîéóí îòàðàí òÿêýþç íÿ-
ùÿíýÿ ðàñò ýÿëèð âÿ íÿùÿíý òÿðÿôèíäÿí
ÿñèð àëûíûð. Òÿïÿýþç éóõóéà ýåòäèêäÿ
Óðóçìàã îíóí éåýàíÿ ýþçöíö äàüëàéûð,
ñåâèìëè êå÷èñèíè êÿñÿðÿê äÿðèñèíè ÿéíèíÿ
êå÷èðèð, ãîéóíëàðû èñÿ àïàðàðàã íàðòëàðà
ïàéëàéûð.
Ãàçàõûñòàíäà òÿêýþçëö íÿùÿíý
ùàããûíäà éàçûéà àëûíìûø, ÷îõñàéëû íàüûë
âàðèàíòëàðûíäàí ö÷ö âàð êè, ñþç à÷ûðûã,
ùÿð ö÷ö äÿ áèð òÿðÿôäÿí îñåòèí åïîñó,
äèýÿð òÿðÿôäÿí ÊÄÃ-íèí “Áàñàò Äÿïÿ-
ýþçö þëäöðäöýè áîé”ó àðàñûíäàêû ÿëàãÿ-
ëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ êþìÿê åäèð.
Áóíëàðäàí áèðèíúèñèíè ãàçàõ åòíîãðàôû âÿ
òàðèõ÷èñè ×.Âÿëèõàíîâ ãÿëÿìÿ àëûá. Áó
ìÿòíäÿ ñåùðáàç-øàìàí ×îëàã Íàäèðèí
òÿêýþçëö íÿùÿíý îëàí Àëáàñòû öçÿðèíäÿ
ãÿëÿáÿñèíäÿí äàíûøûëûð. Áó íàüûëäà Àë-
áàñòû éàëíûç çàùèðÿí Ïîëèôåìè õàòûðëàäûð,
áóíóíëà áÿðàáÿð ñöæåò þçö øàìàíèñò
òÿñÿââöðëÿðÿ áàüëû îëóá òàìàì áàøãà
õàðàêòåð äàøûéûð.
Äèýÿð èêè íàüûëû Ï.Â.Îñòðîóìîâ éà-
çûéà àëìûøäûð. Áèðèíúèñè òàìàìèëÿ Ïîëè-
ôåì ñöæåòè èëÿ óéüóí ýÿëèð (àäàìëàðûí
òÿêýþçëö íÿùÿíý òÿðÿôèíäÿí ìàüàðàéà
ñàëûíìàñû, îíóí êîð åäèëìÿñè, íÿùÿíýèí
ãÿùðÿìàíû àõòàðûá òàïìàã ìÿãñÿäèëÿ
ñöðöíö ýþç êå÷èðìÿñè, ãÿùðÿìàíûí
ùåéâàí äÿðèñèíè ýåéÿðÿê ãà÷ìàñû).
...Òÿêýþçëö íÿùÿíý ùàããûíäà Îüóç
ðÿâàéÿòëÿðè Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ”
åïîñóíäàêû Çþùùàê âÿ Èñôÿíäèéàð ùàã-
ãûíäà ðÿâàéÿòëÿðëÿ áÿçè öìóìè úèçýè-
ëÿðÿ ìàëèêäèð. Òÿïÿýþçöí çÿèô éåðè îíóí
éåýàíÿ ýþçöäöð. Áàñàò îíóí ýþçöíö
äåøÿðÿê ãÿëÿáÿ ÷àëûð. Áó ìîòèâ “Øàùíà-
ìÿ”äÿ äÿ âàð. Ýöúëö, òóíúáÿäÿíëè
Èñôÿíäèéàðûí çÿèô éåðèíè ìÿùç Ñèìóðã
ãóøó Ðöñòÿìÿ íèøàí âåðèð. Íÿòèúÿäÿ
ïÿùëÿâàí Ðöñòÿì Èñôÿíäèéàðû ýþçöíäÿí
îõëà âóðàðàã þëäöðöð.
Òÿïÿýþç ùàããûíäà ñöæåòèí Îüóç
ìÿíøÿéèíè áöòöí âåðñèéàëàðûí áèð ÷îõ
äåòàëëàðû ñöáóò åäèð. Ìÿñÿëÿí, “Áàñàò
Äÿïÿýþçö þëäöðäöýè áîé”äà äåéèëèð êè,
êþ÷ çàìàíû Îüóç áÿéëÿðèíäÿí Àðóç
Ãîúà êþðïÿ óøàüûíû èòèðèð – óøàüû èñÿ äèøè
àñëàí ýþòöðöá áÿñëÿéèð. Áó åïèçîä úàíà-
âàðûí ýþòöðöá áÿñëÿäèéè òöðê ÿúäàäû
Àøèíà ùàããûíäà øÿúÿðÿ ìèôè èëÿ ñÿñëÿøèð.
Òÿïÿýþç íàüûëûíû Îüóç åïèê ÿíÿíÿ-
ñèíÿ áèðëÿøäèðÿí ãÿùðÿìàí àäëàðû ÷îõ-
äóð. Áóðàäà áèð ÷îõ Îüóç ïÿùëÿâàíëàðû
(Ñàëóð Ãàçàí, Áàéàíäûð õàí, Àëï Ðöñ-
òÿì, Áÿêäöç ßìÿí) èøòèðàê åäèðëÿð.
Òÿïÿýþçöí äàüëàðà ýåòìÿñè, ñîé-
üóí÷óëóã åäÿðÿê ãóëäóðà ÷åâðèëìÿñè
ìîòèâè Êîðîüëóíóí ùÿéàòûíäàí áÿçè
ñÿùíÿëÿðè õàòûðëàäûð êè, îíëàð äà Îüóç
åïèê ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëûäûð. Íÿùàéÿò, ÕV
ÿñðäÿ Áàëêàíëàðäà ãåéäÿ àëûíìûø íàüûë
âàðèàíòûíà ýþðÿ àäàìéåéÿí ÿæäàùà ñÿë-
úóãëàðûí àðàñûíäà ïåéäà îëóð (Òÿïÿýþç
îüóçëàðûí àðàñûíäà ïåéäà îëäóüó êèìè).
ÊÄÃ-äÿ Ãàçàí Òÿïÿýþçö ãàðà ÿæäà-
ùàéà áÿíçÿäèð.
Áåëÿëèêëÿ, Òÿïÿýþç ÿôñàíÿñè, ãÿäèì
îüóçëàðëà áàüëûäûð âÿ åùòèìàë êè, Îüóç-
ëàðûí Êè÷èê Àñèéà âÿ Çàãàôãàçèéàéà êþ÷
åòìÿñèíäÿí ÿââÿë éàðàíìûøäûð. Áó ðÿ-
âàéÿò áèçÿ ìÿëóì îëàí éåýàíÿ Îüóç
åïèê íöìóíÿñèäèð êè, áóðàäà íàüûë-ìèô
öíñöðëÿðè òàðèõè öíñöðëÿðÿ íèñáÿòÿí öñ-
òöíëöê òÿøêèë åäèð.
Òöðêäèëëè õàëãëàðûíäà ôîëêëîðóí òÿê-
ýþçëö íÿùÿíý îáðàçû èúòèìàè ãóðóëóøóí
321
òÿêàìöëöíäÿí àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô úöð
èíêèøàô åòìèøäèð. Èáòèäàè èúìà úÿìèééÿ-
òèíäÿ àäàìéåéÿí íÿùÿíý ùàããûíäà òÿ-
ñÿââöð òöðê õàëãëàðûíûí îâ÷óëóãäàí
ìàëäàðëûã äþâðöíÿ êå÷ìÿñè çàìàíû áàø
âåðÿ áèëÿðäè (ãàçàõ âåðñèéàñûíûí ãÿùðÿ-
ìàíû äà îâ÷óäóð). Òÿïÿýþç îáðàçûíûí
òàìàìèëÿ òÿñáèò îëóíìàñû àðòûã îüóçëà-
ðûí ìàëäàðëûüà êå÷ìÿñè äþâðöíÿ òÿñàäöô
åäèð.
Áåëÿëèêëÿ, Îüóç Ñèêëîïó îëàí Òÿ-
ïÿýþç îáðàçûíûí “Îäèññåéà” Ïîëèôåìè-
íèí òÿcèðè àëòûíäà éàðàíäûüûíà èíàíìàã
÷ÿòèíäèð. Äîüðóäóð êè, îüóçëàð VII-VIII
ÿñðëÿðäÿ Áèçàíñ èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ñàõëà-
ìûøëàð. Àíúàã ìÿñÿëÿ åïîñóí ìöõòÿëèô
õàëãëàðäà òèïîëîæè îõøàðëûãëàðûíûí îëäó-
üóíó ýþñòÿðèð. Óíóòìàã îëìàç êè, Ùå-
ðîäîò òÿêýþçëö íÿùÿíý ùàããûíäà ðÿâà-
éÿòèí Éóíàíûñòàíà Øÿðãäÿí ýÿëäèéèíè
éàçûð.
ßäÿáèééàò:
“Ñîâåòñêàÿ Òþðêîëîãèÿ”. ¹ 4, 1989.
Õàëèã Êîðîüëó
ÒßÐÑÓÇÀÌÛØ – ÊÄÃ-íèí “Óøóí
Ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéû”íäà ßýðÿéÿ êè-
íàéÿ èëÿ “Ìÿðÿ, ñÿí áàøìû êÿñäèí, ãàí-
ìû òþêäöí, àúìû äîéóðäóí, éàëûíúàãìû
äîíàòäûí?!” (Ä-2545) äåéÿí È÷ Îüóç
èýèäè.
ÒßÑßÐÐÖÔÀÒ ÌÖÍÀÑÈÁßÒËß-
ÐÈ – ÊÄÃ-äÿ èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðè,
èãòèñàäè-ñîñèàë ïðîñåñëÿðè à÷ûã òÿúÿññöì
åòäèðÿí òÿñâèð âÿ òÿôñèðëÿð, ùåêàéÿò âÿ
ñöæåòëÿð éîõäóð. Ëàêèí îíëàðû áó âÿ éà
äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ìÿíàëàíäûðàí êàòåãîðè-
éàëàð, àíëàéûøëàð, ìÿôùóìëàð, ñþçëÿð
÷îõäóð. Ìÿñ; êþ÷ÿðèëèê, ãîéóí÷óëóã,
àò÷ûëûã, äÿâÿ÷èëèê, îâ÷óëóã, èëõû÷û, éÿùÿð,
ãûçûë, ýöìöø, àëòóí, öçöê, ïóë, áàü-áîñ-
òàí, àðïà, äÿéèðìàí, ìÿðìÿð, êÿðïèú,
òîéóã, ãàç, þðäÿê, êå÷ÿ, èïÿê, õàëû, àðà-
áà, øÿðàá âÿ ñ. Áöòöí áó àíëàéûøëàð âàñè-
òÿñèëÿ ÊÄÃ àáèäÿñèíäÿ èãòèñàäè, èãòèñà-
äè-ñîñèàë ÷àëàðëàðû à÷ûá ýþñòÿðìÿê
ìöìêöíäöð.
Ìÿëóìäóð êè, åëìè áàõûìäàí èãòè-
ñàäèééàò, èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð èëê íþâ-
áÿäÿ áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëûãëû âÿ öçâö ÿëà-
ãÿäÿ îëàí ìöëêèééÿò âÿ ìàääè èñòåùñàë,
áþëýö, ìöáàäèëÿ, èñòåùëàê ïðîñåñëÿðèíèí
ìÿúìóñóäóð.
ÊÄÃ åïîñóíäàêû àéðû-àéðû àíëàéûø-
ëàðäàí âÿ áèëýèëÿðäÿí (õàí, áÿé ìÿô-
ùóìëàðû, áÿéëÿðèí ÷îõëó ìàë-äþâëÿòÿ
ìàëèê îëìàëàðû, êþ÷ ñàùÿëÿðèíÿ ìàëèê
îëìà úÿùäëÿðè, ìÿùñóë ðåíòàñûíû õàòûðëà-
äàí èôàäÿëÿð âÿ ñ.) áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿë-
ìÿê îëàð êè, áÿùñ îëóíàí äþâðäÿ ôåîäàë
ñÿúèééÿëè ñîñèàë-èãòèñàäè ãóðóëóø âÿ
ôåîäàë ìöëêèééÿòè ìþâúóä îëóá.
ÊÄÃ-äÿ âàðû-äþâëÿòè ÷îõ îëàí áÿçè
áÿéëÿðèí àäû ÷ÿêèëèð. Ìÿñ., Óëàø îüëó
Ñàëóð Ãàçàí áÿé, îíóí îüëó Óðóç áÿé,
Áåéðÿê áÿé âÿ ñ. Áÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí
éöç ìèíÿ ãÿäÿð ãîéóíó îëìàñû âÿ äèýÿð
ìàë-ìöëêÿ ñàùèáëèéè ýþñòÿðèëèð. “Ñàëóð
Ãàçàíûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”íäà äà
äåéèëèð êè, êàôèðëÿð îíóí àëòóí áàí åâ-
ëÿðèíè éàüìàëàäûëàð. Òþâëÿ-òþâëÿ øàùáàç
àòëàðûíû ìèíäèëÿð. Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèíè
éåòäèëÿð. Àüûð õÿçèíÿñèíè, áîë àã÷àñûíû
éàüìàëàäûëàð. Ãàçàíûí Ãàïóëó Äÿð-
áÿíääÿ îí ìèí ãîéóíó âàðäûð. Äàñòàí-
ëàðäà åéíè çàìàíäà ìàë-ìöëêö àç îëàí
àäàìëàðûí îëìàñû áàðÿäÿ äÿ ìöÿééÿí
èôàäÿëÿð âàðäûð.
Ôåîäàë ñÿúèééÿëè ìöëêèééÿò ôîðìà-
ëàðû èëÿ áÿðàáÿð åðêÿí ÷àüëàðäà îüóçëàð-
äà èúìà-ãÿáèëÿ óêëàäëàðûíûí äà ìþâúóä
îëìàñû éÿãèíëèéè ùàñèë îëóíóð. Áó áàðÿäÿ
ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ, Èáí Ôÿäëàíûí âåðäè-
éè ìÿëóìàòëàðäà ìöÿééÿí ôèêèðëÿð èôàäÿ
îëóíìóøäóð. ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà ìàääè
íåìÿòëÿð èñòåùñàëû, îíóí ñòðóêòóðó, èúòè-
ìàè ÿìÿê áþëýöñö àéäûí äóéóëóð. Ùåé-
âàíäàðëûüûí (õöñóñèëÿ ãîéóí÷óëóã, àò÷û-
ëûã, äÿâÿ÷èëèê) âÿ ñÿíÿòêàðëûüûí ýåíèø
ìèãéàñ àëìàñû ôàêòëàðû ìþâúóääóð.
322
Áîéëàðäà ãîéóí÷óëóüà âÿ àò÷ûëûüà
äèããÿò éåòèðèëìÿñè âÿ ÿùÿìèééÿò âåðèë-
ìÿñè äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíóð.
Ãîéóí÷óëóã òÿñÿððöôàòûíäà ãîéóíëàðûí
èíäèêè ôÿðãëÿíäèðèëìÿñè äÿ (àíà ãîéóí,
ãî÷, øèøÿê, òîçàõ âÿ ñ.) î çàìàíêû àäëàð-
äàí õÿáÿð âåðèð.
Ãîéóíà ìöñòÿñíà âàð-äþâëÿò êèìè
áàõûëìàñû äàñòàíëàðäàêû ùåêàéÿòëÿðäÿí,
ïîåòèê ïàð÷àëàðäàí ýÿëÿí ñþç âÿ
èôàäÿëÿðëÿ òÿñäèãëÿíèð. Ìÿñ., “Äèðñÿ õàí
îüëû Áóüàú õàí áîéó”íäà “éàéëàãäàí
îí ìèí ãîéóíóí ýåòìÿñè”, “ìèí-ìèí
ãîéóí”, “ãîéóíëàðäàí ãî÷ ãûðäûðìàã”,
“òÿïÿ êèìè ÿò” âÿ ñ. èôàäÿëÿð âàðäûð.
Áàøãà áîéëàðäà äà ãóçó-ãîéóí àäëàðûíû
áèëäèðÿí ìöðàúèÿòëÿð âàðäûð.
Ãÿäèì òöðê òàéôàëàðûíäà òÿñÿððöôàò
ùÿéàò òÿðçèíäÿ ùåéâàíäàðëûüûí ÿí ýåíèø
éàéûëàí íþâöíöí ãîéóí÷óëóã îëìàñû
ôàêòû ìÿëóìäóð.
Ãÿäèì òöðê îüóç äàñòàíëàðûíäà àò-
÷ûëûüà äà ìöñòÿñíà äÿðÿúÿäÿ õöñóñè
ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿñè âÿ ãàéüû èëÿ éàíà-
øûëìàñû ôàêòëàðû áàðÿäÿ ÷îõ àéäûí ìÿëó-
ìàòëàð âàð. Àòëàðûí áþéöê èëõûëàðëà ñàõ-
ëàíûëäûüû âÿ éàõøû àéüûð àòëàðûí áÿñëÿíèë-
äèéè ýþñòÿðèëèð. Àò÷ûëûüà éöêñÿê ÿùÿìèé-
éÿò âåðèëìÿñè àøàüûäàêû ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëû
èäè: áèðèíúèñè, ùÿðáè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí, éÿ-
íè áàøãà òàéôàëàðëà ìöùàðèáÿ àïàðìàã,
áàñãûíëàð åòìÿê; èêèíúèñè, ÿñàñ âÿ áàø-
ëûúà ìèíèê ùåéâàíû êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê;
ö÷öíúöñö, ñöäöíäÿí ãèäà ìàääÿñè, ÿñàñ
è÷êè (ãûìûç) âàñèòÿñè êèìè éàðàðëàíìàã.
Äàñòàíëàðäà àòëàðûí ÷îõñàéëû òÿñíèôàòûíà
ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿñ., àéüûð, ãàðà àéüûð, ãà-
ðàýþç, ãîíóð, àüáîç, áîéíó óçóí, àéàüû
èòè, ýþçÿë áÿäÿâè êèìè àòëàðûí àäû ÷ÿêèëèð.
Éàõóä òþâëÿ-òþâëÿ øàùáàç àòëàðûí, ãàô-
ãàç àòû, ùöíÿðëè àò, àò òþâëÿëÿðè, èëõû÷ûëûã
âÿ ñ. êèìè èôàäÿëÿðÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
(Áàõ: ÊÄÃ, Ä-2801, 2812, 145, 263, 294,
1267, 1547 âÿ ñ.).
Äÿâÿ÷èëèê äÿ ãÿäèì òöðê òàéôàëàðû
ö÷öí ñÿúèééÿâè áèð ôÿàëèééÿò ñàùÿñè îë-
ìóøäóð. ÊÄà äàñòàíëàðûíäà äÿâÿ÷èëèê-
ëÿ, îíà ãàðøû ìÿùÿááÿò ùèññè èëÿ áàüëû
àíëàéûøëàðà ýåíèø ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿñ., “ãû-
çûë äÿâÿ”, “ãûçûëû äÿâÿ”, “ãûçûë äÿâÿ ñö-
ðöñö”... (Áàõ: Ä- 182, 328 âÿ ñ.).
Ùåéâàíäàðëûãëà áàüëû áèð ÷îõ ìÿù-
ñóëëàðûí èñòåùñàëû ãåéä åäèëèð. Ìÿñ., ñöä,
ïåíäèð, ãàéìàã, ãûìûç, ÿò âÿ ñ.
Îüóç òöðêëÿðèíèí áàøëûúà îëàðàã êþ-
÷ÿðè âÿ éàðûìêþ÷ÿðè ùÿéàò òÿðçè êå÷èð-
ìÿëÿðè äàñòàíëàðäàêû àéðû-àéðû ìîòèâ-
ëÿðäÿí àéäûí îëóð. Ëàêèí áóíóíëà áÿðà-
áÿð éàðûìîòóðàã, ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðäÿ
íèñáÿòÿí îòóðàã ùÿéàò òÿðçè äÿ ýåíèø-
ëÿíìÿéÿ áàøëàéûá.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, ÊÄÃ-äÿ áàü âÿ
áîñòàí òÿñÿððöôàò÷ûëûüûíà, áÿçè òàõûë÷ûëûã
áèòêèëÿðèíèí àäëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Îíëàðûí
ñó èëÿ áåúÿðèëìÿñèíÿ èøàðÿëÿð âàðäûð.
Áóíëàð áÿäèè ïàð÷àëàðäà àç-÷îõ èôàäÿ
îëóíóð.
Ãÿäèì îüóç-òöðê òàéôàëàðûíûí èãòè-
ñàäèééàòûíäà ñÿíÿòêàðëûã äà ÷îõ ìöùöì
ìÿøüóëèééÿò íþâëÿðèíäÿí áèðè îëóá. Ñÿ-
íÿòêàðëûãäà èñòåùñàë îëóíàí, äöçÿëäèëÿí
ìÿùñóëëàð âÿ ìÿìóëàòëàð ÿí ÷îõ èêè èñ-
òèãàìÿòäÿ èíòèøàð òàïìûøäûð. Áèðèíúèñè,
äþéöøëÿðäÿ, ùöúóìëàðäà, îâ÷óëóãäà
èñòèôàäÿ îëóíàí ñóðñàò ùàçûðëàìàã èñòèãà-
ìÿòè, èêèíúèñè èñÿ òÿñÿððöôàò ùÿéàòûíäà
âÿ ìÿèøÿòäÿ èøëÿäèëÿí ìöõòÿëèô ìÿìó-
ëàòëàð ùàçûðëàìàã èñòèãàìÿòèäèð. Áóíëàðû
ÊÄà äàñòàíëàðûíäà áèð ÷îõ ñóðñàò âÿ
ëÿâàçèìàò øåéëÿðèíèí àäëàðûíûí äþíÿ-äþ-
íÿ ÷ÿêèëìÿñè àéäûí ýþñòÿðèð. Ìÿñ., ãû-
ëûíú, íèçÿ, úèäà óúëóãëàðû, õÿíúÿð, äÿìèð,
çÿíúèð, çèðåùëè ïàëòàðëàð, äÿìèð äîí, îõ,
éàé, ñàïàíä, úÿíý àëÿòëÿðè âÿ ñ. Áîéëàð-
äà úÿááÿõàíà àäû ÷ÿêèëèð, ùàáåëÿ äÿìèð-
äÿí, ïîëàääàí äöçÿëäèëìèø äèýÿð ìÿ-
ìóëàòëàð, éîíóúó áàëòàëàð, áû÷àãëàð,
öçÿíýèëÿð, íàë, úèëîâ, ö÷àéàã, ãàçàíëàð
âÿ ñ. äÿ ãåéä îëóíóð. Äÿìèð ÿðèäèëìÿñè
âÿ îíëàðäàí äÿìèð ìÿìóëàòëàðûíûí ùà-
çûðëàíìàñû, ïîëàä øåéëÿð äöçÿëäèëìÿñè,
323
áèð ñþçëÿ, þç äþâðöíäÿ ìöâàôèã ìåòàë-
ëóðýèéà ñÿíÿòêàðëûüû ýåíèø éàéûëìûøäûð.
Áóíëàð îüóç ñÿíÿòêàðëûüûíäà äÿìèð÷èëè-
éèí èíêèøàôûíû òÿñäèãëÿéèð.
ÊÄÃ åïîñóíäà ÿìòÿÿ-ïóë, òÿäà-
âöë, ìöáàäèëÿ, òèúàðÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ
äàèð äÿ àíëàéûøëàð ÷îõäóð. “Ñàëóð Ãàçà-
íûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé”äà Ãàçàí õà-
íûí ìàëèêàíÿñèíäÿ òàëàíäàí áÿùñ îëóíóð
âÿ áåëÿ áèð ôèêèð ñþéëÿíèëèð: “Àüûð õÿ-
çèíÿ, áîë àã÷àñûíû áèç éàüìàëàìûøóç”.
(Ä-407) “Äóõà Ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë
áîéó”íäà áèð ïîåòèê ïàð÷àäà äåéèëèð êè,
“...àëòóí-ýöìöø, ïóë ýÿðÿêñÿ, àíà õÿðú-
ëûã îëñóí” (Ä-16313).
Äàñòàíëàðäà áèð íå÷ÿ éåðäÿ ãûçûë-
äàí, ýöìöøäÿí äàíûøûëûð. Ìÿëóìäóð êè,
èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñö öçðÿ òàúèð ùÿìèøÿ
òèúàðÿòëÿ, àëãû-ñàòãû èëÿ ìÿøüóë îëàí èí-
ñàíëàðà äåéèëèð. Äàñòàíëàðäà òàúèðëèê,
òàúèðëÿð, ùàáåëÿ îíëàðûí õöñóñè ýåéèìëÿðè
áàðÿäÿ õÿáÿðëÿð âàðäûð. Òèúàðÿò ÿëàãÿëÿ-
ðèíèí î çàìàíêû ìöõòÿëèô þëêÿëÿðëÿ, øÿ-
ùÿðëÿðëÿ ìÿñ., Ðóì (Áèçàíñ-Òöðêèéÿ),
Èðàí, Ñóðèéà, ×èí, Ìèñèð, Ýöðúöñòàí, Ðî-
ìà èëÿ àïàðûëäûüû éÿãèíëÿøèð. Õàðèúè
òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ Àçÿðáàéúàíà
ìöõòÿëèô ïàð÷àëàð, ìåòàë ìÿìóëàòû,
ÿäâèééàò, õÿç âÿ ñ. ýÿòèðèëèðìèø. “Ãàì
Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà
òèúàðÿò ÿëàãÿëÿðè ìÿñÿëÿñèíÿ, õöñóñèëÿ
òàúèðëÿðÿ àèä éåðëÿð äÿ âàð. Áóðàäà òàúèð-
ëÿðèí Èñòàíáóëà àëãû-ñàòãû øåéëÿðè àëìàã
ö÷öí ýåòìÿëÿðèíäÿí, ãàéûäàíäà îíëàðûí
÷àëûá-÷àïûëûá òàëàíìàëàðûíäàí ñþùáÿò
à÷ûëûð.
Áåëÿëèêëÿ, ÊÄÃ äàñòàíëàðûíäà òÿ-
ñÿððöôàò íþâöíöí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè
òèúàðÿò, ÿìòÿÿ, ïóë, ìöáàäèëÿ ìÿñÿ-
ëÿëÿðèíèí òÿìñèë÷èëÿðè îëàí êàòåãîðèéà âÿ
àíëàéûøëàð äà ÿêñ îëóíìóøäóð.
Òåéìóð Âÿëèéåâ
ÒßÑÂÈÐÈ ÑßÍßÒÄß – ÊÄà ãÿùðÿ-
ìàíëàðûíûí òÿñâèðè ÿëéàçìàëàðûíäà,
ðÿñì-ìèíèàòöð ÿñÿðëÿðèíäÿ áó âÿ éà
äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ãîðóíñà äà, áó ýöíÿäÿê
ÿñàñëû øÿêèëäÿ öçÿ ÷ûõàðûëûá þéðÿíèëìÿ-
éèá. Â.Â.Áàðòîëäóí ðóñ äèëèíÿ (Ù.Àðàñëû
âÿ Ì.Ù.Òÿùìàñèá òÿðÿôèíäÿí 1950 èëäÿ
Áàêûäà ÷àï åäèëìèø) òÿðúöìÿñèíäÿ äÿ
ùå÷ áèð èëëöñòðàñèéàéà ðàñò ýÿëèíìèð.
Äÿäÿ Ãîðãóäëà áàüëû èëê ðÿñì ÿñÿðè
1941 èëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ùÿìèí èëäÿ
÷ÿêèëìèø âÿ áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàí
Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Íèçàìè àäûíà
Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçåéèíäÿ
ñàõëàíûëàí Ë.Ãóðèòñêè âÿ Ë.Øàðîâóí
ÿñÿðëÿðè ÿñëèíäÿ òÿñâèðè ñÿíÿòäÿ Äÿäÿ
Ãîðãóä ìþâçóñóíäà èøëÿíìèø èëê ñÿíÿò
íöìóíÿëÿðèäèð.
50 èëëÿðèí ãàäàüà äþâðöíäÿí ñîíðà
Äÿäÿ Ãîðãóä ìþâçóëàðûíà ãàéûäàí èëê
ðÿññàì Ì.Àáäóëëàéåâ îëìóøäóð. Îíóí
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí àéðû-àéðû
áîéëàðûíà ÷ÿêäèéè ðÿñìëÿð äàñòàíûí
Àçÿðáàéúàíäàêû ÷àïû çàìàíû èñòèôàäÿ
îëóíìóøäóð. Ùÿìèí ÿñÿðëÿð äÿ Íèçàìè
àäûíà Àçÿðáàéúàí ßäÿáèééàòû Ìóçå-
éèíäÿ ñàõëàíûëûð.
Åïîñëà áàüëû íþâáÿòè óüóð Ò.Íÿðè-
ìàíáÿéîâóí áó ìþâçóéà ìöðàúèÿò åò-
ìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Îíóí éàðàòäûüû òàá-
ëîëàð ñòèëèçàñèéà öñëóáóíäà îëóá, çÿíýèí
õÿéàë âÿ èìïðîâèçàñèéà ìÿùñóëóäóð.
Äÿäÿ Ãîðãóäëà áàüëû òÿñâèðè ñÿíÿò
íöìóíÿëÿðè êèíîäà äà þç ÿêñèíè òàïìûø-
äûð. “Àçÿðáàéúàíôèëì” êèíîñòóäèéàñûíûí
èñòåùñàëû îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä” ôèëìèíèí
òÿðòèá÷è ðÿññàìû Í.Çåéíàëîâ âÿ ýåéèì
åñêèçëÿðèíèí ìöÿëëèôè Á.ßôãàíëû äàñ-
òàíäàêû îáðàçëàðûí âÿ ìöùèòèí òÿñâèðèíäÿ
òàðèõè êîëîðèòè ãîðóìàüà íàèë îëà
áèëìèøëÿð.
Ðÿññàìëàðäàí Å.Àñëàíîâ, Å.Ìÿì-
ìÿäîâ âÿ È.Ìÿììÿäîâ “Êèòàáè-Äÿäÿ
Ãîðãóä” ìîòèâëÿðèíè òÿñâèð åäÿðêÿí
øÿðòè âÿ ñòèëèçàñèéà öñëóáóíà öñòöíëöê
âåðìèø, îáðàçëû òÿôÿêêöðÿ, ôèêèðàëòû ìÿ-
íàéà ìåéë åòìèøëÿð.
324
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí 1300
èëëèéè øÿðÿôèíÿ Àçÿðáàéúàí ðÿññàìëàðû
äàñòàíûí þëìÿç îáðàçëàðûíû úàíëàíäûðàí
éåíè ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Ùÿìèí ÿñÿðëÿð
Ðÿññàìëàð Èòòèôàãû òÿðÿôèíäÿí éóáèëåé
ìöñàáèãÿ ñÿðýèñèíäÿ íöìàéèø åòäèðèë-
ìèøäèð. Ñÿðýèäÿ íöìàéèø åòäèðèëÿí òÿñâè-
ðè ñÿíÿò íöìóíÿëÿðè àðàñûíäà Ê.Íÿúÿô-
çàäÿ, Ú.Ãóëèéåâ, À.Ìåùäèéåâ, À.Úÿôÿ-
ðîâ, Ì.Çåéíàëîâ, Ã. âÿ Å.Çåéíàëîâ
ãàðäàøëàðû, Ì.Àüàáÿéîâ, Å.Àñëàíîâ âÿ
áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðè äÿ àéðûúà äèããÿòè
úÿëá åäèð.
Äàñòàíûí çÿíýèí âÿ òöêÿíìÿç ôÿë-
ñÿôè ìÿçìóíó, þëìÿç îáðàçëàð ãàëåðå-
éàñû éåíè éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàð âÿ òàïûí-
òûëàð ö÷öí ýåíèø èìêàíëàð à÷ûð.
Òàðèõè-åòíîãðàôèê ìîòèâëÿðÿ, îüóç
åëëÿðèíèí êå÷ìèø õàëã ñÿíÿòèíäÿí ýþòö-
ðöëìöø ýåéèì, ìÿèøÿò ÿøéàëàðû, ìöõòÿëèô
ðÿìçè åëåìåíòëÿðÿ ÿñàñëàíàí áó ðÿñìëÿð
êèòàá èëëöñòðàñèéàñû êèìè âÿ òÿãâèìëÿðäÿ
èøëÿäèëèð.
ÒßØÁÅÙ – Áöòöí òàðèõèëèéè èëÿ éàíàøû,
ÿëèìèçäÿ îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä” îüóçíà-
ìÿñè ñÿíÿò àáèäÿñèäèð; îáðàçëàð ñèñòåìè
èëÿ, ñöæåòèí àðäûúûëëûüû, ùàäèñÿëÿðèí èíêè-
øàôû, áèð-áèðèíÿ êå÷èäè, èíñàíëàðûí ìöíà-
ñèáÿòèíäÿêè äÿðèí ïñèõîëîæè, úàíëû ìÿèøÿò
òÿçàùöðëÿðè, áîéëàðûí ùÿð áèðèíäÿêè äðà-
ìàòèçì, áó äðàìàòèçìèí äàñòàí öçðÿ
áöòþâëöéö âÿ ñ. äàñòàí – “Êèòàá”ûìûçûí
êàìèë áÿäèè ÿñÿð îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèð.
Áóðàäà áîéëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿð áèð
òàðèõ ÿñÿðèíäÿêè ôÿñèëëÿðèí áèð-áèðèíÿ
êå÷ìÿñè äåéèë, áÿäèè ñöæåòèí áèð-áèðèí-
äÿí òþðÿéÿí ùàäèñÿëÿð öçðÿ èíêèøàôûäûð.
Êîìïîçèñèéàñûíà, ôàáóëàñûíà, ñöæåò
èíêèøàôûíà, äèë òÿçàùöðöíÿ ýþðÿ ìÿíçóì
òàðèõè ðîìàí òèïè ñàéìàã îëàð. “Äÿäÿ
Ãîðãóä êèòàáû”íûí äèëè, ÿëáÿòòÿ, áÿäèè
äèëäèð.
Áÿäèèëèéèí ÷îõ òèïèê øÿêèëäÿ òÿçàùöð
åòäèéè äèë ôèãóðëàðûíäàí áèðè äàñòàíûí òÿø-
áåùëÿðèäèð. Äàñòàíûí äèëèíäÿ òÿøáåùëÿð
åëìè ÿñÿðëÿðäÿêè êèìè åïèçîäèê äåéèë,
ñèñòåì òÿøêèë åäèð, èøëÿíìÿñèíäÿ ôàñè-
ëÿñèçëèê, ìöíòÿçÿìëèê âàð.
Äàñòàíûí äèëèíäÿ òÿøáåù éàðàòìà
òèïëÿðè ìöàñèð ïîåòèêà êèòàáëàðûíäà ýþñ-
òÿðèëÿí òÿøáåù ãÿëèáëÿðèíäÿ, áÿíçÿòìÿ
ìîäåëëÿðèíäÿí äàùà çÿíýèíäèð. Áó çÿí-
ýèíëèêäÿ ùÿì áÿíçÿòìÿ ìåõàíèçìèíè
èøëÿäÿí êþìÿê÷è âàñèòÿëÿðèí ðÿíýàðÿíý-
ëèéè, ùÿì äÿ ôóíêñèîíàë-öñëóáè âÿ
òàðèõè-åòíèê ñåìàíòèêà íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Òÿøáåùëÿðäÿ äèããÿòè èëê ÿçÿë î ÷ÿêèð
êè, áÿíçÿéÿíëÿ áÿíçÿäèëÿí àðàñûíäà òÿ-
áèè óéüóíëóã, òÿáèè áÿíçÿðëèê îëóð. Áåëÿ:
àðàáà-áåøèê – Ãàçàí àéäûð: “Ìÿðÿ êàé-
ôèðëÿð, áó àðàáàéû áåøèýèì ñàíäûì...” àí-
úàã àðäûíúà ýþçëÿíìÿéÿí òÿøáåù ýÿëèð –
äöøìÿí äàéÿéÿ îõøàäûëûð, áó, áåøèê
àíëàéûøû èëÿ éàäà ýÿòèðèëèð: “...Ñèçè éàìà-
ðû-éàìàðû äàäûì-äàéÿì ñàíäûì”; ãàô-
òàí-êÿôÿí, áàðýàù-îòàã – çèíäàí: Ãàçà-
íûí... Éàõøû ãàôòàíëàðóì ñîã ýåéìèøÿì,
Áèëìÿçñÿí, êÿôÿíèì îëñóí. Àëà áàðýàù-
îòàüûíà ñîã ýèðìèøÿì, Áèëìÿçñÿì,
ìàíà çèíäàí îëñóí; ÷àòìà ãàø-ãóðóëó
éàé, àë éàíàã-ýöç àëìàñû: Ãóðóëó éàéà
áÿíçÿð ÷àòìà ãàøëóì, Ýöç àëìàñûíà
áÿíçÿð àë éàíàãëûì – áó, òÿñâèð äåéèë,
êàìèë áèð ðÿññàì èøèäèð. Áóðàäà ìöÿëëèô
íÿ îçàíäûð, íÿ äÿ ùàíñûñà áèð óñòàä øàèð,
áó òàáëîíóí ìöÿëëèôè òöðê äèëèäèð.
Ìèí èë ÿââÿë áó ñÿíÿòêàðëûãëà ÷ÿ-
êèëìèø ïîðòðåò ìöêÿììÿë äèëäÿí, éåòêèí
ãðàììàòèê ãóðóëóøäàí õÿáÿð âåðèð. Áó
àë éàíàã ãàð àüëûüû ôîíóíäà äàùà ýþçÿë
ýþðöíöð: Ãàð öçÿðèíÿ ãàí òàììûø êèáè
ãûçûë éàíàãëóì. Äèëëÿ áåëÿ ðÿññàì èøè
ýþðìÿê, ÿëáÿòòÿ, äèëèí ãöäðÿòèäèð. Áó
ñþçëÿð äèëäÿ âàð. Àíúàã òÿáèÿòäÿ äîëó
îëàí äàøäàí ìÿðìÿðäÿí, ãðàíèòäÿí ñÿ-
íÿò àáèäÿñè éàðàòìàã ö÷öí ìåìàð, ùåé-
êÿëòàðàø òÿôÿêêöðö îëìàëûäûð. Òöðêöí î
òÿôÿêêöðö éåòèøèá êè, ÷àòìà ãàø ìîäåëè
öçðÿ ãóðóëó éàé òàáëîñóíó ÷ÿêèð, ýöç àë-
325
ìàñûíû öëýöñö ÿñàñûíäà àë éàíàã ìÿí-
çÿðÿñèíè – ëþâùÿñèíè éàðàäûð. Òöðê
òÿáèÿòäÿ ìþâúóä îëàíëàðû áó äèëèí ñàéÿ-
ñèíäÿ òÿùëèë åäèá ãàâðàéûð âÿ ãàâðà-
éàðàã, äÿðê åäÿðÿê ãàçàíäûãëàðûíû äèë
úèëäèíäÿ òðàíñëéàñèéà åäèð, úÿìèééÿòÿ
÷àòäûðûð, úÿìèééÿòèí ìàëûíà ÷åâèðèð. Áó
ñàäÿ, àäè òÿøáåùëÿðèí ìÿçìóíóíäàêû
ãåéðè-àäè òÿñèð, åúàçêàð øÿôôàôëûã, áÿäèè
ÿëÿàëìà ýöúö äèëëÿ òÿôÿêêöðöí âÿùäÿ-
òèäèð. ßëáÿòòÿ, ýåòäèêúÿ ñèëêÿëÿíÿí àðà-
áàíûí éûðüàëàíìàãëà óøàüà ðàùàòëûã âå-
ðÿí áåøèêëÿ óéüóíëóüó àäèäèð. Àíúàã áó
àäèíèí òàïûëìàñû éàðàäûúûëûã èøèäèð. Ìöõ-
òÿëèô âÿçèôÿëè áó èêè ÿøéàíûí åéíè òÿéè-
íàòëà áèð ìöñòÿâèéÿ ýÿòèðèëìÿñè äèëèí âÿ
øöóðóí òèçôÿùìëèê, ùàçûðúàâàáëûã ãóðó-
úóëóüóäóð. Áó éàðàäûúûëûã þðíÿêëÿðè äè-
ëèí áþéöê ãóðóúó ôÿàëèééÿòèíäÿ êè÷èê-
êè÷èê ãÿëïÿëÿð, çÿððÿëÿðäèð. Ùÿìèí çÿð-
ðÿëÿð íÿùÿíý âàðëûüûí, àçìàí ìþâúó-
äèééÿòèí êåéôèééÿòèíäÿí ìÿëóìàò âåðèð.
Äèë ôÿàëèééÿòèíäÿ òÿøáåù äÿðéàäà äàìúû
ìÿíçèëÿñèíäÿäèð. Àíúàã áèð äàìúû èëÿ
äÿðéàíûí äàäû-äóçó ùàããûíäà áèëèê
àëûðûã.
Àíàì êèøè, ãûçûì êèøè òÿøáåùèíäÿ
èõòèéàðû àäàìû àíàñûíà, ãûçûíà áÿíçÿò-
ìÿëÿð èíñàí ìóíèñëèéè ìàêñèìóì äÿðÿ-
úÿñèíäÿ ÷àòäûðûëûð: Àíàì êèøè, ãûçûì êèøè,
àëà òàíëû éåðöíäÿí òóðû ýÿëäöì...; ãàðà-
âàø-ãàäûí ãàðøûëàøäûðìàñûíäà ñèíôè òÿ-
áÿãÿëÿøìÿ, ñîñèàë ìÿðòÿáÿëÿð, úÿìèé-
éÿòèí áöòþâëöéöíäÿ ÿêñëèêëÿðèí áèðëèéè
àøêàð åäèëèð: Ãàðàâàøà òîí ýåéöðñÿí,
ãàäûí îëìàç. – Ìöãàéèñÿíèí ìÿçìóíó
áàøãà ìÿãàìäà à÷ûëûð: ãàäûí âÿ áÿé
ñþçëÿðè òÿéèí ìþâãåéèíäÿ ÷ûõûø åäÿðêÿí
áó ýöí ö÷öí àðõàèêëÿøìèø ãàäûí òèòóëó-
íóí úÿìèééÿòäÿ êèøèëÿðÿ àèä îëàí áÿé
ðöòáÿñè ñÿâèééÿñèíäÿ îëìàñû ìöÿééÿí-
ëÿøèð: “Ãàäûí àíà, áÿý áàáà” äåéö áîç-
ëàòäûíìû? Ùå÷ áèð ãàðøûëàøäûðìà îëìà-
äàí ñÿëâè áîéëóì äåéÿíäÿ òÿôÿêêöð þçö
þç-þçöíÿ ñÿëâèíèí ãàðøûñûíà óúàáîéëó
õàíûìû ýÿòèðèð: Åâäÿí ÷ûõûá éöðèéÿíäÿ
ñÿëâè áîéëûì!; åâèìèí ãÿáçÿñè îüóë,
ãûçûìóí-ýÿëèííèìóí ÷ÿ÷ÿýè îüóë,
àòàíûí èêè ýþçöíöí áèðè áÿíçÿòìÿ-
ëÿðèíäÿ îüóë þâëàäûíûí àèëÿ âÿ úÿìèééÿò
ö÷öí éåðè, äÿéÿðè àíëàøûëûð: Äöíëèýè àëòóí
áàí åâèìöí ãÿáçÿñè îüóë! Ãàçà áÿíçÿð
ãûçûìûí-ýÿëèíèìöí ÷ÿ÷ÿýè îüóë!; Îüóë
àòàíûí éåòèðèäöð, èêè ýþçöíöí áèðèäöð;
áóüà èëÿ äþéöø âàùèìÿñè ãàðøûñûíäà
äóðàðêÿí îíóí áþéöìöø áóçîâ îëìàñû
òÿøáåùè èëÿ éàðàäûëàí àðõàéûíëûüû, ãûçûø-
äûðûëàí úÿñàðÿòè ùå÷ íÿ èëÿ ÿâÿç åòìÿê
îëìàç: – áó ùàëäà ìöãàéèñÿ éöðöøÿ ýå-
äÿí ÿñýÿðäÿ ìàðø-ìóñèãèíèí îéàòäûüû
îâãàòû ùàñèë åäèð: Áóüà, áóüà äåäèêëÿðè
ãàðà èíÿê áóçàüûñó äåýòëìèäöð?;
Øàùèíè ãàðøûñûíà ÷ûõàðàíäà, áó ùàëäà
øàùèí Îüóç èýèäèíèí îáðàçûäûð, ãàçûí
àúèçëèéèíè ýþñòÿðäèéè ùàëäà, ãûçû-ýÿëèíè
ãàçà áÿíçÿäÿíäÿ ýþçÿëëèê òàáëîñó ùà-
çûðëàéûð: Ñàíàñàí êè, ãàðà ãàçóí è÷öíÿ
øàùèí ýèðäè; Ãàçà áÿíçÿð ãûçû-ýÿëèíè
Ãàçàíà ãàðøó ýÿëöá ÿëöí þïäèëÿð.
Íèôðÿòèíè áèëäèðÿíäÿ äöøìÿíè èòÿ,
êþïÿéÿ, àéûéà òàé òóòóð: Èò êèáè ýó-ýó
åäÿí ÷ÿðêÿç õûðñëû.. Êþïÿýèì êàôèð! –
Íèôðÿòèíèí ãÿçÿá äÿðÿúÿñèíè áèëäèðìÿê
ö÷öí êàôèðèí ñàòèðèê òÿéèíëÿðè äàùà äà
àðòûðûëûð: Êö÷èúèê òîíóç øöëÿíëè, Áèð òîðáà
ñàìàí äþøÿêëè, Éàðûì êÿðïèú éàñäûãëó,
Éîíìà àüàú òàíðûëó.
Òÿøáåùëÿðäÿ òàðèõèëèê äåéÿíäÿ ùÿð
äÿôÿ íÿñÿ ãåéðè-àäè áèð õöñóñèééÿò íÿ-
çÿðäÿ òóòóëìóð. Òàðèõÿí ëèðèê ìÿãàìäà
èøëÿíÿí èôàäÿíèí áó ýöí íåéòðàëëàøìàñû
âÿ éà êîáóäëàøìàñû äà òàðèõèëèêäèð. Ìÿ-
ñÿëÿí, áó ýöí áèð øåéÿ ìåéëèí îëìàñû
ö÷öí “àüçûíûí ñóéó àõìàã” ôðàçåî-
ëîýèéàñû èøëÿíèð. Áó, ñå÷ìÿ èôàäÿ äåéèë,
éöêñÿê ìÿäÿíè ñÿâèééÿ êîíòåêñòèíÿ éà-
ðàìûð. Àíúàã “äàáàã äàíà êèìè àüçûíûí
ñóéó àõìàã” ÷îõ êîáóääóð âÿ ùÿòòà
òÿùãèð ìÿãàìûíäà äåéèðëÿð.
Äàñòàíûìûçûí ãûç ãÿùðÿìàíëàðûíäàí
áèðèíèí ÿð ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðèíèí
326
ýþçÿëëèéèíÿ âóðüóíëóüó áåëÿ òÿãäèì
îëóíóð: “Ãàíòóðàëû íèãàáûí ñÿðïäè. Ãûç
êþøêäÿí áàüûðäû... Þâñÿë îëìóø òàíà
êèáè àüçûíûí ñóéó àãäû” õîøóíà ýÿëäè,
“áÿéÿíäè” äåìÿêäèð. Áóðàäàêû òàðèõè-
ëèéè áèð áåëÿ àíëàìàã ýÿðÿêäèð êè, èôàäÿ
ãÿäèì òöðêöí ìàëà, ùåéâàíà äþâëÿò
êèìè ñåâýèñè, ùþðìÿòè âÿ ãàéüûñû èëÿ
áàüëûäûð. Éÿíè ãÿäèì òöðê îíó ãèäàëàí-
äûðàí, äîéóðàí, òÿñÿððöôàòûíû ìöìêöí
åäÿí äþðäàéàãëûëàðà äà ìàðàëà-úåéðàíà
éàíàøäûüû åñòåòèê þë÷ö èëÿ áàõìûøäûð.
Òöðêöí äöøöíúÿñèíäÿ áåëÿ ìöãàéèñÿ
ùÿìèøÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Îðõàí
êèòàáÿëÿðèíäÿí “Òîíéóêóê” äàñòàíûíäà
áóíóí òèïèê áèð íöìóíÿñèíè ýþðöðöê.
Áåëÿ áèð ùàäèñÿ âåðèëèð êè, Ýþé Òöðê
äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû çàìàíû éåääè éöç
íÿôÿð òöðê éûüûá Òàáüàñûí (×èíèí)
êþëÿëèéèíÿ ãàðøû ãèéàìà ãàëõûð. Áóíëàðûí
è÷èíäÿí áèð ñÿðêÿðäÿ òÿéèí îëóíìàëûäûð
êè, ýÿëÿúÿêäÿ õàãàí îëà áèëñèí, áó
äÿñòÿíè èäàðÿ åäèá àðòûðñûí âÿ ìöñòÿãèë
äþâëÿò éàðàòñûí. Áó ìÿãàìäà ìöäðèê
Òîíéóêóê áåëÿ áèð òÿñâèð èøëÿäèð: “Òóðóê
áóêàëû, ñåìèç áóêàëû àðêàäà áèëñÿð,
ñåìèç áóêà, òóðóê áóêà òåéèí áèëìÿç
åòìèñ” (Àðûã áóüà èëÿ êþê áóüàíû óçàã-
äàí áèëìÿê èñòÿñÿí, êþê áóüà äåéÿ
áèëèíìÿçìèø). Áóðàäà êþê áóüà-àðûã
áóüà ãàðøûëàøäûðìàñûíäà ùàíñû äþéöø÷ö-
íöí ñÿðêÿðäÿëèéÿ éàðàìàñû (ñåìèç áóüà)
âÿ ùàíñûíûí éàðàìàìàñû (àðûã áóüà)
íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ýÿëÿúÿéèí õàãàíû áóüà
(þêöç) èëÿ ìöãàéèñÿ îëóíóð. Äåìÿëè, òö-
ðêöí äöøöíúÿñèíäÿ èíñàí ñèôÿòëÿðèíèí
òÿáèÿòèí úàíëû âàðëûãëàðûíûí òÿøáåù îëóí-
ìàñû êèìè ïñèõîëîæè âÿðäèø îëóá. Áóíà
ýþðÿ äÿ äàñòàíûí ãàäûí ãÿùðÿìàíëàðûí-
äàí ñàðû äîíëó Ñåëúàí õàòóí ùàããûíäà
“Þâñÿë îëìóø äàíà êèìè àüçûíûí ñóéó
àõìàã” òÿøáåùèíäÿ ùå÷ áèð êîáóäëóã
îõóìàã îëìàç. Áó, òàðèõÿí ìöñáÿò
ìÿçìóíäà ãÿáóë îëóíìóø òÿñâèð-òàá-
ëîäóð. Äàñòàíû äöçÿí-ãîøàí óñòàä Îüóç
èýèäèíèí ýÿëÿúÿê ãàäûíûíû ìÿíôè, êîáóä
ñàéûëàí òÿñâèðÿ ñóðÿòëÿíäèðÿ áèëìÿçäè.
Áó ùÿìèí Ñåëúàí õàòóíäóð êè, äöøìÿí
öçÿðèíÿ áèð òÿðÿôäÿí áÿäÿíèíèí ÿçÿëÿ-
ñèíè, ñèôÿòèíèí ýþçÿëëèéèíè ýþðÿíäÿ “þâ-
ñÿë òóòìóø äàíà êèìè àüçûíûí ñóéóíó
àõûòäûüû” Ãàíòóðàëû úóìàíäà, î áèðè òÿ-
ðÿôäÿí îõó-éàéû, ãûëûíúû ÿëèíäÿ þçö
ìåéäàíà ýèðèð.
Áó úÿùÿòäÿí Îüóç ãàäûíû Áóðëà õà-
òóíëà ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð: Ãàçàí õàí
ÿñèð àëûíàðêÿí Áóðëà õàòóí îíóí Îüóç
îðäóñóíà ñÿðêÿðäÿëèê åäèð, ÿðèíè õèëàñ
åòìÿéÿ ýåäèð. Ñåâýèëèñè Áàìñû Áåéðÿêëÿ
îõ àòìàã, àò ìèíìÿê, ýöëÿøìÿê éàðû-
øûíà ýèðÿí Áàíó ×è÷ÿê îí àëòû èë åâäÿ
îòóðóá ÿñèð àëûíìûø ÿðèíè ýþçëÿéèð.
Àíúàã Ãàíòóðàëû ìÿùç ãåéðè-îüóç ãûçû
Ñåëúàí õàòóíóí éàðäûìû èëÿ äöøìÿíÿ
ãàëèá ýÿëèð. Ùÿìèí ìÿãàìäà ùåéâàí àäû
èëÿ áàüëû áàøãà áèð òÿñâèð äÿ âàð: êåäèñè
ìàâûëäû (ïèøèéè ìàâûëäàäû). Èñòÿäèéè, éå-
ìÿê èñòÿäèéè áèð øåéÿ àüçû ÷àòìàéàí
ïèøèê ìàâûëäàéà-ìàâûëäàéà äèëèíè ÷ûõà-
ðûá àüçûíû éàëàéà-éàëàéà ãàëûð. Éÿíè àü-
çûíûí ñóéó àõìàã äà, êåäèñè ìàâûëäà-
ìàã äà þç èñòÿäèéèíÿ ÷àòìà àðçóñóíóí
ìöáàëèüÿ äÿðÿúÿäÿ ýþñòÿðèúèñèäèð. Òÿê-
ðàð åäèðÿì êè, áó òÿøáåù Ñåëúàí õàòóí
ö÷öí çàìàíûíäà ìöñáÿò òÿñâèð îëìóøäó.
Äàñòàíûí þçöíäÿ áóíà éåíÿ òÿñäèã-
ëÿéèúè ôàêòëàð âàð. Áåëÿ ôèêèð ñþéëÿéÿíëÿð
âàð êè, ýóéà Ñåëúàí õàòóí Îüóç ãûçû
îëìàäûüû ö÷öí îíà áåëÿ òÿøáåù èøëÿäèëèð.
Áåëÿ ÷ûõûð êè, îíäà Ñåëúàí õàòóíà êàðè-
êàòóð ìöíàñèáÿò âàð âÿ áåëÿ ÷ûõûð êè,
äàñòàíûí ñåâèìëè ãàäûí ñóðÿòëÿðèíäÿí
áèðèíÿ ìÿíôè, ùÿòòà ñàòèðèê ìþâãåäÿí
éàíàøûðëàð. Î ùàëäà Ñåëúàí õàòóíó äàñ-
òàíûí áàøãà ñåâèìëè ãàäûí òèïè èëÿ ìöãà-
éèñÿ åäÿê. Áàìñû Áåéðÿéèí Áàíó÷è÷ÿêëÿ
ãàðøûëàøìàñû ñÿùíÿñè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:
“Ãûçûí áàüäàìàñûí àëäû. ßìúÿýöíäÿí
òóòäû. Ãûç ãóúàíäû. Áèð ýÿç Áåéðÿê ãûçûí
èíúÿ áåëèíÿ ýèðäè, áàüäàäû, àðõàñû öçÿ-
ðèíÿ éåðÿ óðäû”. Éîõñà áóðàäà äà Áàíó-
327
÷è÷ÿéÿ ïàðíîãðàôèê ìöíàñèáÿò âàð? ßñ-
ëà. Âÿ ÿýÿð Áàìñû Áåéðÿê äÿ Ãàíòóðàëû
êèìè àíàäàíýÿëìÿ (ëöò) äàéàíñàéäû.
Áàíó÷è÷ÿéèí äÿ “ÿâñÿë îëìóø äàíà êèìè
àüçûíûí ñóéó” àõàúàãäû. Éàõóä áàøãà
ìÿñÿëÿ: ÿýÿð Ñåúàí õàòóí êàôèð ãûçû
îëäóüó ö÷öí îíà ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñ-
ëÿíèðñÿ, áÿñ íèéÿ Áàìñû Áåéðÿê áàøãà
áèð êàôèð ãûçû èëÿ -Áàéáóðä ùàñàðû áÿ-
éèíèí ãûçû èëÿ íÿçàêÿòëÿ äàíûøûð, îíó
éöêñÿê èíñàí øÿõñèééÿòè áèëèá ìöãÿääÿñ
Îüóç àíäû è÷èð: “Ãûëûíúûìà òîüðàíàéûí!
Îõóìà ñàíúûëàéûí! Éåð êèáè êÿðòèëÿéèí,
òîïðàã êèáè ñàâðûëàéûí! Ñàüðûãëà âàðàúàã
îëóðñàì Îüóçà, ýÿëöá ñÿíè ùàëàëëûüà
àëìàç èñÿì!”
Öìóìèééÿòëÿ, Ñåëúàí õàòóíà þýåé
ìöíàñèáÿò îëñàéäû, î, ùÿìèí ìÿëóì
èýèäëèêäÿ òÿñâèð îëóíìàçäû. Áó äà ìà-
ðàãëûäûð êè, Ãàíòóðàëû äà, Áàìñû Áåéðÿê
äÿ þç àòàëàðûíäàí åéíè ÿëàìÿòäÿ ýÿëèí
òÿëÿá åäèðëÿð: “Áàáà, ìàíà áèð ãûç àëû âåð
êèì, ìÿí éåðèìäÿí òóðìàäàí îë òóðüàú
ýÿðÿê! Ìÿí ãàðàãî÷ àòûìà áèíìÿäÿí îë
áèíìÿê ýÿðÿê! Ìÿí ãûðûìà âàðìàäàí îë
ìàíà áàø ýÿòöðìÿê ýÿðÿê! Áóíûí êèáè
ãûç àëû âåð, áàáà, ìàíà!” Áó ýÿëèíëÿðäÿí
áèðè Îüóç ãûçû Áàíó÷è÷ÿê, î áèðèñè êàôèð
ãûçû Ñåëúàí õàòóíäóð. Äåìÿëè, ùÿð èêè
ýÿëèí äàñòàíû äöçöá-ãîøàí îçàí ö÷öí
åéíè äÿðÿúÿäÿ èñòÿêëèäèð.
“Êèòàá”äàêû òÿñâèðëÿð, òÿøáåùëÿð þç
òàðèõè êîíòåêñòèíäÿ äÿéÿðëÿíäèðèëìÿëè-
äèð. Óðóç àòàñû Ãàçàí õàíà áåëÿ ìöðà-
úèÿò åäèð: “À áÿý áàáà! Äÿâÿúÿ áþ-
éöìöøñÿí, êþøÿêúÿ àüëóí éîã! Äÿïÿúÿ
áþéöìöøñÿí, òàðûúà áåéíèí éîã!..”
Ìöàñèð áàõûìäàí òÿðáèéÿëè þâëàä îí àëòû
éàøûíäà þç àòàñûíà áåëÿ ñþçëÿð äåìÿç.
Ùÿëÿ öñòÿëèê: áó, àäè àòà-âàëèäåéèí
äåéèë, Îüóç åëèíèí ñÿðêÿðäÿñèäèð, áó ñþç
îíà äèâàíäà, áÿéëÿð ãàðøûñûíäà äåéèëèð.
Äåìÿëè, áó ñþçëÿð, áó äÿâÿ-êþøÿê, äÿ-
ïÿ-äàðû òÿøáåùëÿðè òàðèõÿí êîáóä òÿñâèð-
ëÿð îëìàìûøäûð. Ñåëúÿí õàòóí òÿñâèðèíÿ-
òÿøáåùèíÿ äÿ áåëÿ áàõìàã, òàðèõè ìÿíà-
ñûíäà ãÿáóë åòìÿê ýÿðÿêäèð. Ãÿäèì-
èëêèí åñòåòèê ìåéàð äîñòëóã, èøèíÿ éà-
ðàìàã öñòöíäÿ ãóðóëìóøäóð. Ãûçûë,
ýöìöø âÿ ñ. ìåòàëëàðûí áÿçÿê-éàðàøûã
ÿøéàëàðû êèìè èøëÿäèëìÿñè äÿ îíëàðûí
îðãàíèçìÿ òèááè-ôèçèêè ìöñáÿò òÿñèðèíèí
êÿøô îëóíìàñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. Âÿ ìà-
ðàë-úåéðàí äà âàõòèëÿ òöðêöí ãèäàëàíìà
âàñèòÿñè âÿ òÿñÿððöôàò éàðäûì÷ûëàðû
îëóá – èíäèêè Ñèáèð-Àëòàé òöðêëÿðèíèí
ìÿèøÿòèíè éàäûíûçà ñàëûí. Òàðèõèëèê áèð äÿ
îíäàäûð êè, èôàäÿíèí ìÿçìóíó äÿéèøèá,
êþùíÿëèá, àðàõàèêëÿøèá. Äàñòàíûí XV-
XVI ÿñðëÿðäÿ éàðàíìàñûíûí èääèà åäÿí-
ëÿðÿ áó èôàäÿ äÿ þç ÷ÿêèñèíäÿ åòèðàç åäèð.
Áó ôðàçåîëîæè âàùèä õîøà ýÿëìÿêëèéèí
ìàêñèìóì èôàäÿ÷èñèäèð êè, Ñåëúàí õà-
òóíóí Ãàíòóðàëûéà àëóäÿ÷èëèéè îíóíëà
áèëäèðèëèð – ÿí äðàìàòèê âÿ ÿí ëèðèê ìÿ-
ãàìäà èøëÿíèð. Àðõàèêëÿøìÿñÿ, Ôöçóëè
äÿ Ëåéëèíèí Ìÿúíóíäàí âÿ éà Ìÿúíóí
Ëåéëèäÿí õîøëàíäûüû ìÿãàìëàðäà “þâñÿë
äàíà êèìè àüçûíûí ñóéó àõäû” äåéÿðäè.
Ôöçóëèíèí Ëåéëè áàðÿñèíäÿ áó ñþçëÿðè
ìÿùç äàñòàíäàêû ùÿìèí òÿøáåùèí ãàðøû-
ëûüûäûð: “Áèð òöðôÿ ñÿíÿì êè, ÿãëè-êàìèë
Ýþðäöêäÿ îíó îëóðäó çàèë... Ãåéñ îíó
ýþðöá ùÿëàê îëäó, Ìèí øþâãëÿ äÿðäíàê
îëäó”.
“Éîíìà àüàú òàíðûëó” äåéÿíäÿ
áöòïÿðÿñòëèê íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ùàëáóêè
Ãàçàí õðèñòèàíëàðûí ÿëèíäÿ ÿñèðäèð. Äå-
ìÿëè, áó äàñòàíûí äàùà ãÿäèì âàðèàí-
òûíäàí ýÿëÿí èôàäÿ îëìàëûäûð, éà äà Èñ-
ëàìà ýþðÿ ìöøðèê, áöòïÿðÿñò äàùà èìàí-
ñûç êàôèð ñàéûëäûüûíäàí ñîíðà áåëÿ òÿøùèù
àïàðûëûá. Òàáó ôÿíäè èëÿ áèð òÿøáåùëÿí-
äèðìÿ äèããÿòè õöñóñè ÷ÿêèð:
Ãàéòàáàíäè ìàéàñûíû éöêëè ãîäûì –
Íÿðìèäèð, ìàéàìûäûð, àíû áèëñÿì.
Ãàðà àéûëóì ãîéóíûíû éöêëè ãîäûì –
Ãî÷ìûäûð, ãîéóíìûäûð, àíû áèëñÿì.
Àëà ýþçëö ýþðêëè ùàëàëûì éöêëè ãîäûì –
328
Åðêÿêìèäèð, ãûçìûäûð – àíû áèëñÿì.
Áó, õàëèñ òàáóåâôåìèçì ôèãóðóäóð, èíñà-
íûí ÿí ãÿäèì áÿäèè äöøöíúÿñèíèí äèë îá-
ðàçû òèïëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ñóàëëàðû òàáó
öñòöíäÿ ãóðóëóðñà, òÿáèè êè, îíóí áÿäèè-
ñåìàíòèê êþêöíäÿ ìèôîëîæè ìÿçìóí
äàéàíûð. Ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðäÿ áó ïîå-
òèê ìÿòí áàøãà ÿëàìÿòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøèá.
Áó ïîåñèíòàêòèê ýÿëèá ùàíñû õöñó-
ñèééÿòëÿðëÿ ÿëàìÿòëÿíèð: åòèêà èëÿ –
ÿäÿáëÿ, áÿäèè òÿôÿêêöð ïàð÷àñû îëìàãëà –
ñèíòàêòèê ïàðàëëåëèçìëÿ, ñèëêÿëÿéèúè èíòíà-
ñèéà – ñóàë-úàâàáëà, äðàììàòèê äèàëîãëà,
ñöðÿêëè åìîñèîíàëëûã – ïñèõîëîæè ýÿðýèí-
ëèêëÿ, ëþâùÿ-ìÿíçÿðÿ ÿéàíèëèéè èëÿ, áèð
òÿðÿôäÿí, êîä-àáñòðàêñèéà èíôîðìàòèâëèéè
èëÿ, äèýÿð òÿðÿôäÿí. Âÿ áó òÿøáåùëÿðèí
è÷èíäÿ òàðèõè-åòíèê äàüìàëàð âàð: ãàäûí
äÿâÿ èëÿ, ãîéóíëà ìöíàéèñÿ îëóíóð. Áó-
ðàäà òÿÿúúöáëö îäóð êè, äþâëÿòëÿ (äÿâÿ,
ãîéóí) èíñàí (ãàäûí) ãàðøûëàøäûðûëìàñûí-
äà àò îáðàçû èøòèðàê åòìèð. Àò òöðêöí ùÿ-
éàòûíäà þç úöðëÿðèíèí ùàìûñûíäàí éöê-
ñÿêäèð. Äàñòàíäà áó ôàêò êÿëàìëàðëà
äîüðóëäóëóð: Àò èøëÿð, ÿð þýöíöð – äå-
ìÿëè, ÿñëèíäÿ ÿð (òöðê) áöòöí ãàçàíäûãëà-
ðûíà àòûí ñàéÿñèíäÿ íàèë îëóð. Ùÿòòà
äþéöøäÿêè óüóðëàðûí äà òÿìèíàò÷ûñû àòäûð.
Óðóçóí àòûíû êàôÿðëÿð îõëàéûá îíó òóòóð-
ëàð, îíó õèëàñ ö÷öí ãûðõ èýèäè àòäàí åíèá
âóðóøàíäà èýèäëèê ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð âÿ
äàñòàíäà áó ìÿçìóí áåëÿ öìóìèëÿøäè-
ðèëèð – êÿëàìëàøäûðûëûð: “Éàéàí (ïèéàäà –
Ò.Ù.) ÿðöí óìðû îëìàç” (áàøãà éåðäÿ:
Éàéàíûí óìóäû îëìàç). Àëòàéäàí Äóíà-
éà âÿ áàøãà èñòèãàìÿòëÿðÿ äöíéàíûí
áåøäÿ áèðèíäÿ ìÿñêóíëàøàí òöðê íèéÿ áó
ìÿòíäÿ àò òÿøáåùèíäÿí èñòèôàäÿ åòìèð?
Ñóàëûí úàâàáû ìÿòíäÿêè ñóàëëàðûí úàâà-
áûíäà à÷ûëûð – Àòàíûí ñóàëëàðûíû îüóë áåëÿ
úàâàáëàíäûðûð:
Ãàéòàáàíûí ìàéàñûíû éöêëè ãîäûí –
Íÿð îëäè.
Ãàðà àéûëóí ãîéûíûíó éöêëè ãîäûí –
Ãî÷ îëäè.
 Àëà ýþçëè ýþðêëè ùàëàíóí éöêëè ãîäûí –
Àñëàí îëäè.
ßýÿð àò òÿøáåùè îëñà, áåëÿ úàâàá
àëûíìàëûéäû: Àéãûð îëäó. Áåëÿäÿ “àòìû-
àéãûðìû” ñóàëûíûí úàâàáû ãåéðè-ïîåòèê
ýþðöíÿðäè. Äèããÿòè ÷ÿêÿíäèð êè, áàøãà
ìÿãàìäà (Õ áîé) ùÿìèí ïîåñèíòàêòèê
ãÿëèá òÿêðàð îëóíàðêÿí, àò òÿøáåùèíäÿí
èñòèôàäÿ îëóíóð – áó äÿôÿ òÿøáåùëÿð ãà-
äûíûí äèëèíäÿí ñþéëÿíèð âÿ îáðàç-òÿø-
áåùèí úèíñè ìÿëóìäóð:
Ãàéòàáàíóí áóüðàñû ýåäÿð,
ñàðâàíëàð äþíäÿðìÿç;
Ãàðàãî÷ àéüûðóí ýåäÿð,
ûëãûúûëàð äþíäÿðìÿç;
Àüàéûëûí ãî÷û ýåäÿð, ÷îáàí äþíäÿðìÿç.
Áó ùàëäà òÿøáåùè ìöñáÿò ìÿçìóíà
ìÿãáóë áèëÿí ãàðàãî÷ òÿéèíèäèð. Ùÿìèí
òÿéèí áèðèíúè ìÿòíÿ ýèðÿ áèëìÿäèéè ö÷öí
áöòþâëöêäÿ ñûðà ïîåòèê òèêèíòèäÿí ÷ûõà-
ðûëìûøäûð. Áóíà áÿíçÿð îáðàçû “ãî÷ëó-
ãîéóíëó” ãàðøûëàøäûðìàñûíäà ýþðöðöê.
Ùå÷ éåðäÿ ýþðöíìÿéèá êè, ìöñáÿò ïëàí-
äà èíñàíû ãîéóíëà ìöãàéèñÿ åäÿñÿí ãî-
éóí ÿí ìöòè, ÿí äöøöíúÿñèç, ÿòðàôà ÿí
ëàãåéä áèð õèñëÿò ñàùèáèäèð. Àíúàã îíóí
ìöãàáèëèíäÿêè ãî÷ ñþç-îáðàçûíûí ïîåòèê
ìÿíàñû ãîéóíóí ìÿòíÿ âèçÿ÷èñè îëóð.
Áèð ìÿãàì: “ãî÷ìó-ãîéóíìó” ìîäå-
ëèíäÿ ãîéóí-ãûç ìÿíôèëèê ýþñòÿðèúèñè
äåéèë, éÿíè îüóëìó-ãûçìû ïàðàëåëèíäÿ
ãûçà ìÿíôè ìöíàñèáÿò éîõäóð. Áèðèíúè
úöòëÿ ìöãàéèñÿ áóíó òÿñäèãëÿéèð: “íÿð-
ìèäèð – ìàéàìûäûð”. Ìàéà òà ãÿäèìäÿí
ãàäûíà òÿøáåùèí ÿí ïîåòèê þðíÿêëÿðèí-
äÿíäèð. Õàëã áó ìöíàñèáÿòëÿ áèð êÿëàì
äà éàðàäûá: “Ìàéà áóäëó àíà ýÿðÿê êè,
íÿð áóäëó îüóë äîüñóí”. Öìóìèëèêëÿ
íÿð êèìè, àéãûð òÿéèíè èëÿ äÿ ýöú àíëàéûøû
ãàâðàíûð âÿ áó ýöí äÿ êîáóä, þë÷öñöç
àäàì ö÷öí ñþéëÿíèð. Ýþðöíöð ÿñêèäÿí
ùÿìèí îáðàçûí êîáóä ìÿíàñû îëóá, àí-
úàã õîø áèð òÿéèíëÿ îíó ïîåòèêëÿøäèðèáëÿð
(ãîéóí ãî÷óí êþëýÿñèíÿ ñûüûíäûüû êèìè).
329
Äåìÿëè, “àòìû-àéãûðìû” ïàðàëåëèíäÿí
ñÿðô-íÿçÿð åäÿðÿê òöðê ìÿòíèí áÿäèè
äÿéÿðèíè åòíèê êóëòóí îðáèòèíäÿí ÷ûõàðûá
áÿäèëèê àäëû ìöñòÿãèëëèê éàðàäûá. Äå-
ìÿëè, áó ñèñòåì ÷îõ ãÿäèìäèð.
Äàñòàíûí äèëèíäÿ åëÿ òÿøáåù âàð êè,
þçö þç éàøûíû äåéèð. Äåéèëèð: “àüûç à÷ûá
þýÿð îëñàì, öñòèìèçäÿ Òàíðû ýþðêëè”.
Ýþðê ñþçö ýþçÿëëèê, ýþðöíöø, ýþðêÿì,
ñèôÿò, ìöáàðÿêëèê, þðíÿê ìÿíàëàðûíäà-
äûð. Ìÿòíäÿêè øÿêèë÷è èëÿ ñþç ýþçÿë, ýþ-
ðöíöøëö, ýþðêÿìëè (ýþðêÿìäÿ), ñèôÿòëè,
ìöáàðÿê, þðíÿêäÿ âÿ êèìè, áÿíçÿð-
áÿíçÿðëè-áÿíçÿðäÿ ìÿíàëàðûíà ýÿëèð.
Áÿäèè ïàð÷àäàí ýþðöíöð êè, èëêèí ìÿòíèí
(èíâàðèàíò) ñõåìè-ãóðóëóøó ñàõëàíìûø,
ëöüÿòè õåéëè éåíèëÿøäèðèëìèøäèð. Äÿéèøèê-
ëèê î äÿðÿúÿéÿ ÷àòìûø êè, ùÿòòà îðòà
ÿñÿðëÿðäÿêè, äàñòàíûí ÿëèìèçäÿ îëàí ñîí
éàçûéà àëûíìà äþâðöíäÿêè ìÿñíÿâè-
ïîåìà æàíðûíûí ãóðóëóøóíà óéüóíëàøäû-
ðûëìûøäûð: áåëÿ êè, ÿââÿë Òàíðûíûí-Àëëà-
ùûí àäû ÷ÿêèëèð (ïîåìàëàðûí Òîùèä áÿù-
ñèíäÿêè êèìè), ñîíðà Ïåéüÿìáÿð õàòûð-
ëàíûð (ïîåìàëàðäà ßíáèéàëàð áÿùñèíÿ
óéüóí), äàùà ñîíðà áþéöêëÿð þç ìÿðòÿ-
áÿëÿðèíÿ ýþðÿ ñûðàëàíûðëàð. Áåëÿëèêëÿ,
áóðàäàêû Òàíðû ýþðêëö èôàäÿñè Òàíðû
ýþçÿëëèêäÿ, Òàíðûéà áÿíçÿð, Òàíðû êèìè
...ãàâðàíìàëûäûð. Òàíðû íÿéÿ, êèìè áÿí-
çÿäèëèð, íÿéÿ, êèìÿ òÿøáåù îëóíóð? Èôà-
äÿíè áèð äÿ õàòûðëàéàã: “...öñòèìèçäÿ
Òàíðû ýþðêëè”, “Öñòèìèçäÿ, éóõàðûäà,
Ýþéäÿ” ñþçëÿðè èëÿ Àëëàù íÿçÿðäÿ òóòó-
ëóð, éÿíè Òàíðû Àëëàùà áÿíçÿäèëèð, Òàíðû-
Àëëàù ìöâàçèëèéè òÿãäèì îëóíóð. Ìÿíèì
ôèêðèìúÿ, èëêèí ìÿòíÿ áó ìöäàõèëÿ äàñ-
òàí XI ÿñðäÿ éàçûéà àëûíàðêÿí åäèëìèø-
äèð. Òàíðû÷ûëûã èíàíúû èëÿ éàðàäûëìûø äàñ-
òàí áó çàìàí èñëàì ìöùèòèíÿ äàõèë îëóð-
ìóø. Âÿ áó äàõèëîëìà ïðîñåñèíäÿ äÿ
äàñòàíà èñëàì÷ûëûã äöíéàýþðöøö éåðèäèë-
ìèø, äàñòàíäà èñëàìëàøìà èøè áàøëàíûð-
ìûø. Äàñòàíû éàðàòìûø òàíðû÷û òöðêÿ òÿë-
ãèì îëóíóðìóø êè, “Öñòöìöçäÿêè Δ –
òàíûäûüûìûç Òàíðû ýþðêëöäöð, éåíè äèíè-
ìèç Èñëàìäàêû Àëëàù áèçèì Òàíðûéà
áÿíçÿéèð. Ùÿìèí ìÿòí ïàð÷àñûíûí éåêó-
íóíäà áó ìÿçìóí ãÿòèëÿøäèðèëèð: “Ãà-
ìóñûíà áÿíçÿìÿäè úöìëÿ àëÿìëÿðè
éàðàäàí Àëëàù-Òàíðû ýþðêëè”. Àðòûã áó
ìÿãàìäà Òàíðû èñëàìà òÿãäèì îëóíóð:
Èõëàñ ñóðÿñèíäÿí ýÿëÿí Àëëàùûí ùå÷
êÿñÿ, ùå÷ íÿéÿ áÿíçÿìÿìÿñè ìîòèâè
çÿìèíèíäÿ ñþéëÿíèð êè, Àëëàù Òàíðûéà
áÿíçÿéèð. Øöáùÿñèç, áó ðåäàêòÿíè ìÿùç
òöðê – èñëàì÷û òöðê àïàðûá.
Áó ðåäàêòîð áöòöí ãàíû èëÿ òöðêäöð
âÿ èëèéèíÿúÿí èñëàì÷ûäûð. Äàñòàíû èòèðìÿ-
ìÿê ö÷öí ùÿìèí Òàíðû÷û ÷îõ çÿðèô øÿêèë-
äÿ îíà èñëàì ìöùèòèíäÿ éàøàìà øàíñû
éàðàäûð. Áó èøè èúðà åäÿí òöðê áþéöê èíñàô
ñàùèáè îëóá – éåíèíè àðòûðàðêÿí ÿñëèíè
òÿøðèô åòìÿìÿéÿ ÷àëûøûá âÿ íàèë îëóá. Áó
øÿõñ äàñòàíû áöòöí èíúÿëèêëÿðè èëÿ áèëèá,
ùÿëÿ áèëèê àçäûð, îíó äóéóá, îíóí
ùèññëÿðè, àíëàéûøëàðû èëÿ éàøàéûá, îíó
éàðàäàí òàðèõè ýþçöíöí èêèñè êèìè, éÿíè
þâëàäûíäàí äà àðòûã ñåâèá – Äÿäÿ
Ãîðãóä äåìèøäè êè: “Îüóë àòàíûí éåòèðè-
äèð, èêè ýþçèíèí áèðèäèð”. Èñëàìëàøìà àïà-
ðàí òöðê áó äàñòàíû þç ÿúäàäû òöðêöí íà-
äèð éåòèðè áèëèá, îíó èêè ýþçö êèìè ãîðó-
éóá-ñàõëàéûð, éåíè èñëàì-òöðê äöíéà-
ñûíäà îíà ÿáÿäè éàøàìàã ùöãóãó âåðèá.
Òÿøáåùëÿ ìèôîëîæè áàõûø ñàõëàíûð.
“áàøûì áàõòû, åâèì òàõòû” èôàäÿñè äàñ-
òàíäà òÿêðàð îëóíóð: ÿðèí ãàäûíà, ãàäûíûí
ÿðÿ õèòàáû øÿêëèíäÿ èøëÿíèð Äèðñÿ õàí
ãàäûíûíà, ãàäûíû äà Äèðñÿ õàíà äåéèð:
“áÿðö ýÿëýèë, áàøóì áàõòû, åâöì òàõòû!”
Áóðëà õàòóí äà ÿðè Ãàçàíà åëÿ ìöðàúèÿò
åäèð. ßð ãàäûíûí áàøûíûí áàõòû, éÿíè àëûí
éàçûñû, òàëåéè, åâèíèí òàõòû, éÿíè àèëÿñèíèí
äàéàüû, ñÿëòÿíÿòè áèëèð, ãàäûí äà ÿðèíè. Áó
òÿøáåùëÿ òöðê àèëÿñèíèí âàðëûüûíäà ÿð âÿ
ãàäûí áÿðàáÿðëèéè òÿñäèãëÿíèð. ßçÿëèí-
äÿí òöðê áåëÿ ãÿáóë åäèá, áåëÿ ãàâðàéûá,
àèëÿíèí òÿðêèáè ìöãÿääÿñ ùèññëÿðèí áèðëè-
ëèéèäèð. Áó èëêèí èíàì èíñàíûí âÿ òÿáèÿòèí
330
áèðëèéèíÿ ãÿäÿð ýåíèøëÿíèð. Ãûç ãàðäàøûíû
ãàðà äàüà, êþëýÿëè àüàúà áÿíçÿäèð,
ãàðäàøûíûí éîõëóüó áàðÿäÿ äåéèð: Ãàðøó
éàòàí ãàðà òàüóì éûüûëóáäóð, Êþëýÿëèúÿ
ãàáà àüàúûì êÿñèëöáäöð – Îçàí, ñÿíöí
õÿáÿðöí éîã. Áóðëà õàòóí îüëó ö÷öí
“Ãàðà òàúûì éöêñÿýè îüóë” äåéèð. Ãîð-
ãóä Àòà áÿéëÿðè àëüûøëàéûð, áåëÿ õåéèð-
äóà âåðèð: “Éåðëö ãàðà òàüóí éûãûëìàñóí,
Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúóí êÿñèëìÿñöí”.
Áóðàäàêû äàü ùÿìèí ìöãÿääÿñ àíëàéûø-
äûð êè, î ìèôîëîæè äöøöíúÿ èëÿ ãÿäèì òöðê
ÿí óúà-ãàðà äàüû Òàíðû äàüû àäëàíäûðûá.
Áó ùÿìèí Êþëýÿëèúÿ Ãàáà Àüàúäûð
êè, ãÿäèì òöðê îíö Ùÿéàò àüàúû ñàíûá.
Òÿáèè êè, òöðêöí áó áÿíçÿòìÿëÿðèíäÿ
áÿäèèëèê ñèãíàëû êèìè ñàäÿúÿ áèð ìöáàëè-
üÿ èøëÿòìÿê, éàëíûç áÿäèè-åñòåòèê ùèññ
éàðàòìàã ìÿãñÿäè èçëÿíìèð. Òöðê òà-
ïûíäûüû, ìöãÿääÿñëèéèíÿ èíàíäûüû âàð-
ëûãëàðëà, ðÿìçëÿðëÿ ìöãàéèñÿ àïàðûá, þç
ïðåäìåòè îëàí áÿíçÿäèëÿíè íÿçÿðÿ õö-
ñóñè ÷àòäûðìàã èñòÿéèá. ßëáÿòòÿ, òöðê
ö÷öí àíúàã Òàíðû, àíúàã ôþâãÿëàäÿ
ãöââÿëëÿð éîõ, ùÿì äÿ îíó ýöíäÿëèê
éàøàéûøëà òÿìèí åäÿí áÿùðÿëè-âåðèìëè
òîðïàã äà, áó òîðïàüû ÿùàòÿ åäèá îíó
âÿòÿí êèìè òàíûäàí ñÿðùÿäëÿð äÿ, áó
ñÿðùÿäëÿðè äöøìÿíäÿí ãîðóìàã ö÷öí
èøëÿòäèéè ñèëàù äà ìöãÿääÿñ îëóá.
Èíñàí ìÿùç ìöãÿääÿñ áèëäèéè
ãöââÿéÿ, þçö ö÷öí ÿçèç ñàéäûüû êèìñÿéÿ
âÿ éà íÿñíÿéÿ àíä è÷ÿð. Äàñòàíûìûçûí
ãÿùðÿìàíû áåëÿ àíä è÷èð: “Ãûëûíúûìà
òîüðàíàéóí, îõûìà ñàíúûëàéóí, éåð êèáè
êÿðòëÿéöí, òîïðàê êèáè ñàâðóëàéóí, ñàü-
ëûãëà âàðàúàã îëóðñàì Îüóçà, ýÿëöá ñÿíè
ùàëàëëûüà àëìàç èñÿì!” Îüóçóí ÿð èýèäè
þçöíö éåðÿ áÿíçÿäèð – “éåð êèìè ïàð÷à-
ëàíûì” äåéèð (òîïðàã êèìè ñîðóëìàã
éåðèí ïàð÷àëàíìàñûíûí íÿòèúÿñèäèð âÿ
ìàðàãëûäûð êè, òîç êèìè éîõ, òîïðàã êèìè
ñîâðóëìàã äåéèëèð). Îüóç òîïðàüûí-éåðèí
äÿéÿðèíè áèëèð, îíóí ñóñóçëóãäàí úàäàð-
úàäàð ïàð÷àëàíäûüûíû – êÿðòèëäèéèíè ýþ-
ðöá, ÷àðÿñèíè ãûëûá. Áó, îüóçóíóí ùÿéàò
òÿðçè èëÿ, òîðïàãäàí èñòèôàäÿñè âÿ òîðïàüà
ìöíàñèáÿòè èëÿ áàüëûäûð. Òîðïàüû ÿêèá-
áè÷ìÿéÿí, öñòöíäÿ îòóðóá-éàøàìàéàí
îíóí ãÿäðèíè áåëÿ áèëìÿç – òÿøáåù
òöðêöí îòóðàã ùÿéàòûíäàí õÿáÿð âåðèð.
Òÿøáåù áîëëóüó, îáðàç òåçëèéè òöðê-
úÿíèí ýþçÿëëèéèíè, úàíëûëûüûíû ýþñòÿðÿí
êåéôèééÿòëÿðäÿíäèð. Òÿøáåù áÿçÿí öçäÿ
îëóð, áöòöí ùÿúìè èëÿ ýþðöíöð, ñþçëÿð-
äÿí ïîðòðåò, ìÿíçÿðÿ ýþðöíÿ-ýþðöíÿ
ëþâùÿëÿíèð. Áÿçÿí äÿ ìÿíçÿðÿ ãàáàð-
ìûð, ñþçöí ìÿíà ìóíèñëèéè äàùà ÷îõ
úÿëá åäèð, îáðàç ìÿíàíûí àðõàñûíäà äà-
éàíûð, ìÿíà áöòöíëöêëÿ ãàâðàíàíäàí
ñîíðà ïîðòðåò-îáðàç ôîòîãðàôèéà ëåíòèí-
äÿí àøêàð îëàí øÿêèë êèìè öçÿ ÷ûõûð.
Îüóç áåëÿ äÿ äàíûøûð: Êöí òóü áîëãûë,
êþê êóðûãàí – Ýöíÿøè áàéðàã åëÿ, ýþéö-
ñÿìàíû åâèíèí äàìû-êöìáÿçè (“Îüóç-
íàìÿ”äÿí). Ýöíÿøè áàéðàã áèëìÿê,
öôöãäÿí-öôöãÿ áöòöí ñÿìàíûí àëòûíû
òöðêöí åâè, éàøàéûø éåðè, éÿíè âÿòÿíè
ñàíìàã ñàäÿúÿ äèëèí ïàðëàãëûüû äåéèë,
ùÿì äÿ òöðêöí äöíéà ýþðöøö, ùÿéàò åø-
ãè, éàøàìàã àìàëûäûð, äþâëÿò÷èëèê ïðèíñè-
ïè, ñîíðàëàð ïåéüÿìáÿðèìèçèí äåéÿúÿéè
“Áèç Àäÿìèí þâëàäëàðûéûã” ãÿíàÿòè èëÿ
èíñàíëàðà äîüìàëûã òÿëãèí åäÿí ñîñèàë
ãóðóúóëóã ÷àüûðûøûäûð. Îüóç þç ñþçöíö
áåëÿ äåéèð: Àüçóí ö÷öí þëÿéèì, îüóë
(ãàðäàø), Äèëèí ö÷öí þëÿéèì, îüóë (ãàð-
äàø) – Õ áîé. Òöðê ñþçöíöí áÿäèè ìÿ-
íàñû ãàò-ãàò ÷þçöëöð, áó ìóíèñ, ñÿìèìè
ñþçëÿðèí òÿøáåù ãóðóúóëóüó àøêàðëàøûð.
Áóðàäà àüûç âÿ äèë ñèíîíèì ìÿãàìûí-
äàäûð âÿ ùÿð èêèñè “ñþç”öí ðÿìçèäèð –
éÿíè “äåäèéèí ñþçÿ ãóðáàí îëóì” äå-
ìÿêäèð. Åéíè çàìàíäà Ñþç øÿõñëÿí-
äèðèëèð, úàíëàíäûðûëûð, áó “Ñþç”ö äåéÿí
øÿõñèí þçöíÿ áÿðàáÿð òóòóëóð. Áó äà òÿø-
áåùëÿíäèðìÿ éîëóäóð, áó, ñþçöí áÿäèè-
ëÿøìÿñè äåìÿêäèð. Áÿäèèëÿøìÿ ìöòÿ-
ùÿððèêëèéè äèëèí ìöêÿììÿëëèê ýþñòÿðèúè-
ëÿðèíäÿíäèð. ßñêè òöðêúÿíèí áó ìöêÿì-
331
ìÿëëèéè áöòöí ýöúö èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä
êèòàáû”íäà ýþðöíöð.
Òîôèã Ùàúûéåâ
“ÒßÂÀÐÈÕÈ-ÚßÄÈÄÈ-ÌÈÐÀÒÈ-
ÚÀÙÀÍ” – Áàéáóðòëó Îñìàíûí III
Ìóðàä (1574-1595) äþâðöíäÿ ãÿäèì
áèð “Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçíàìÿñèíÿ”
ÿñàñëàíàðàã éàçäûüû ÿñÿð. ßñÿðèí “Áà-
éàíäûð õàí” áþëìÿñèíäÿ ÊÄÃ-äÿ òÿñâèð
îëóíàí îüóçëàðëà áàüëû áåëÿ ìÿëóìàò
âåðèð: “Áÿùðöë-ÿíñàá” ãþâìöíúÿ éóõà-
ðûäà çèêð îëóíàí Ýþý Àëï õàíûí ùà÷àíêè
ÿúÿëè éåòèøèá äöíéàäàí êþ÷äö, îüóë-
ëàðûíäàí Êàóäóð õàí, Òóðìóø õàí
ìÿìëÿêÿòëÿðèíè ãèñèì åäèá (áþëöá), ùÿð
áèðè áèð âèëàéÿòäÿ õàí îëäó. Ãàðäàøëàðû
Áàéàíäóð õàí òààëëèêàòû èëÿ Õîðàñàíäàí
Àíèéÿ Ãàðñà ýÿëäèëÿð. Ýöðúöñòàí êàôèð-
ëÿðè èëÿ ìöùàðèáÿ åäèá Òèôëèñè àëäûëàð, îí-
äàí ñîíðà Äÿìèðãàïûéà ýÿëèá, Êóñòàñåê
Ìÿëèéè ìöùàñèðÿ åäèá, áàøûíû êÿñäèëÿð.
Îë òàðèõäÿ Èñà ÿëåéùèññàëàì ýþéÿ ÷ûõûá,
áèçèì ïåéüÿìáÿðèìèçäÿí íèøàí ýÿòèðäè.
Îíëàð äèí ìÿçùÿá áèëìÿçäèëÿð, àììà
ùàããà èíàìëàðû âàðäû. Îüóç òàéôàñû èäè-
ëÿð, Ãàçàí Áàéàíäóð õàíûí âÿçèðè èäè.
Àðàëàðûíäà Òàø Îüóç, È÷ Îüóç áÿéëÿðè
àíûëûðäû. È÷ Îüóç áÿéëÿðèíÿ – Ãàçàí õàí,
Áóäàã áÿé, Éåüåí áÿé, Øÿìñÿääèí áÿé,
Áåéðÿê áÿé, Ãàðàãîíóã áÿé äåéèðäèëÿð.
Òàø Îüóç áÿéëÿðèíÿ – Äóíäàð áÿé,
Åìåí áÿé, Àâøàð áÿé, Äöýÿð áÿé, Ðöñ-
òÿì áÿé, áóíëàðà Òàø Îüóç áÿéëÿðè äå-
éèðëÿðäè. Úÿìè äîõñàí ìèí ÿñýÿð èäè.
Äÿäÿ Ãîðãóä øåéõëÿðè èäè. Ìèí áÿéëÿ-
ðèíèí óëóñóíà Ãàçàí õàí äåéèðäèëÿð. ßëëè
ñÿêêèç ñÿëúóãóí óëóñóíà Äîíäàð áÿé
äåéèðäèëÿð. Ìèí áöüäöçöí óëóñóíà
Åìåí áÿé äåéèðäèëÿð. Àëòìûø êèðêèë ñàã-
ãàëëû ãîúàíûí óëóñóíà Óðóç Ãîúà, îòóç
÷îáàíûí óëóñóíà Ãàðàúóã ÷îáàí
äåéèðäèëÿð. Îüóç ãþâìèíúÿ áóíëàð áèð
òàéôà èäè, Áàéàíäóð õàíûí ÿñýÿðè èäè.
Áèçèì ïåéüÿìáÿðèìèç äöíéàéà ýÿë-
ìÿçäÿí ÿââÿë áóíëàð ãûðõ èë Ýöðúöñòàí
êàôèðëÿðè èëÿ úÿíý-úèäàë åäèá, äîããóç
òöìÿí Ýöðúöñòàí áÿéëÿðèíäÿí õÿðàú àë-
äûëàð. Íÿ çàìàíêû êàèíàòûí ñÿðâÿðè Ìÿ-
ùÿììÿä Ìóñòàôà (ñÿëëàëëàùó ÿëåéùè âÿ
ñÿëëÿì) äöíéàéà ýÿëäè, Ìÿêêÿäÿ çöùóð
åòäè, Áàéàíäóð õàí Ðÿñóëóëëàù (ñÿëëàëëà-
ùó ÿëåéùè âÿ ñÿëëÿì) ÿôÿíäèìèçè âàãèÿ-
ñèíäÿ ýþðöá èìàí ýÿòèðäè. Ãàçàí õàí
Äîíäàð áÿé Êÿáåéè-øÿðèôÿ Ðÿñóë ÿëåé-
ùèññÿëàìûí ùöçóðóíà ýþíäÿðèá öììÿò
îëäóüóíó áèëäèðäè. Ãàçàí õàí áó áÿé-
ëÿðëÿ Êÿáÿéÿ ýÿëèá Ðÿñóëóëëàùëà ýþðöø-
äöëÿð.
Ðÿñóëóëëàù ìÿñúèääÿ îòóðìóøäó,
áóíëàðû ýþðäö. Áèð ÿúàéèá óçóí òàéôà èäè
êè, ñàããàëëàðû ãûðõûëìàìûø, áûüëàðû àëûí-
ìàìûø, äûðíàãëàðû êÿñèëìÿìèøäè. Ðÿñó-
ëóëëàù îíëàðû ýþðÿí êèìè äèâàðà ñûõûëäû,
“Ìåùðàá éåðè îíäàí ãàëûá” – äåéèðëÿð.
Ðÿñóëóëëàù îíëàðà èìàí àðçó åëÿäè, èìàí
ýÿòèðäèëÿð. Ñàëìàí Ôàðñè (Ðÿñóëóëëàù-
Òààëà) îíëàðà ãîøóëäó. Äÿìèðãàïûéà ýÿ-
ëèá îíëàðà èìàíè-èñëàì âÿ ñàëàòö-ñþâì
òÿëèì åòäè. Äÿäÿ Ãîðãóäó è÷ÿðèëÿðèíäÿ
øåéõ òèêäè. Ñîíðà Áàéàíäóð õàíûí
þâëàäëàðûíäàí Óçóí Ùÿñÿí ìÿìàëèêè
ïàäøàù îëäóüóíäàí Èñëàì äèíè ÿúÿìäÿ
öñòâàð (éàéûëäû) îëäó. Òÿáðèçäÿ øàì Ãà-
çàí êè, äåéèðäèëÿð Ãàçàí õàíûí îüëó Õó-
äÿáÿíäÿíèí ãÿáðèäèð (ìÿçàðûäûð). Òÿá-
ðèçäÿ Úàìåéè-øÿðèôëÿðè âàðäûð. Ìÿøùóð
ãþâì èäè”.
ßäÿáèééàò:
Åðýèí Ì. Äåäå Êîðêóò Êèòàáû. ú.I,
Àíêàðà, 1989.
Ùöñåéíãóëó Ìÿììÿäëè
ÒÎÜÀÍ ÃÓØ – ÑÓÍÃÓÐ – ÊÄÃ-äÿ
àäû ÷ÿêèëÿí ãóø. “Äóõà Ãîúà îüëû Äÿëè
Äîìðóë áîéó”íäà ßçðàéûë ýþéÿð÷èí äî-
íóíà ýèðèá ó÷äóãäà Äÿëè Äîìðóë þç îâ
ãóøó òîüàíûéëà îíó îâëàìàüà éîëëàíûð.
“Ãàíëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áîéó”íäà
Ãàíòóðàëû þçöíö òîüàí ãóøà áÿíçÿäèð.
332
Áîéäàí áÿëëè îëóð êè, Ñåëúàí õàòóí èçèí-
ñèç îëàðàã Ãàíòóðàëûéëà äþéöøÿ ýÿëìèø
éàüûéëà âóðóøóð. Áó èñÿ Îüóçäà àäÿòè
ïîçìà äåìÿêäèð. Îäóð êè, Ãàíòóðàëû
Ñåëúàíà äåéèð:
“Äÿñòóðñûçúà éàüûéà ýèðìÿê
áèçèì åëäÿ åéèá îëóð.
Ìÿðÿ, éöðè!
Òîüàí ãóø îëóáàí ó÷àéûíìû?
Ñàãàëûíëà áîüàçûíäàí òóòàéûíìû?
Üàôèëëöúÿ ñÿíèí áàøûí ìÿí êÿñÿéèíìè?”
(Ä-1965)
Ýþðöíäöéö òÿê, ùÿð èêè ùàëäà òîüàíû
îâ ãóøó îëàðàã òàíûäûëûð: Áîéëàðäà äþíÿ-
äþíÿ îâ ãóøó øàùèíäÿí ñþç à÷ûëñà äà
(“...éóìðóüóìäà òàëáûíàí øàùèí áÿíèì
ãóøóìû àëóð ýþðäöì” (Ä-4213), “Ñû÷ðà-
éóá øàùèí êèáè êàôèðèí áîüàçûí ÿëÿ àëäû”
(Ä-2523), “Ýþðäèëÿð, áèð ñöðè ãàç îòóðàð.
Ãàçàí øàùèíè ñàëäû” (Ä-2725) âÿ ñ. ùÿì
äÿ òîüàí åéíè õèäìÿòè éåðèíÿ éåòèðÿí
ãóø òÿê òÿãäèì åäèëèð.
Òîüàíà ãóøóíóí áàøãà áèð àäû äà
Ñóíãóðäóð. Ñóíãóð Ãàéû áîéóíóí ãó-
øóäóð.
ÊÄÃ-äÿ áèð êÿðÿ àü ñóíãóðóí àäû
÷ÿêèëèð. Áóðàäà Ãàçàí õàí þç êþêöíöí
ùÿìèí ãóøëà áàüëûëûüûíû áåëÿ áèëäèðèð:
“Àü ñóíãóð ãóøû åðêÿýèíäÿ áèð êþ-
êöì âàð,
Àëà þðäÿê, ãàðà ãàçóí ó÷óðìàéà”.
(Ä-28012)
Ãàéíàãëàðäàí þéðÿíèðèê êè, “òîüàí”
áöòþâëöêäÿ îâ ãóøëàðûíà âåðèëìèø öìó-
ìè àääûð. Äåìÿëè, ÊÄÃ-äÿêè “òîüàí
ãóø” äà öìóìè àä îëóá éÿãèí êè, äàùà
÷îõ øàùèíÿ àèääèð.
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÒÎÃÓÇËÀÌÀ – ÊÄÃ-íèí Äðåçäåí
íöñõÿñèíèí III âÿ VII áîéëàðûíäà èøëÿíÿí
ëåêñèê âàùèä. III áîéäà – “Ãóøóí àëà
ãàòûíû, ãóìàøûí àðóñûíû, ãûçûí ýþý÷ÿêèíè,
òîãóçëàìà ÷èðüàá ÷óõà õàíëàð õàíû
Áàéûíäûðà ïÿíú-éåê ÷ûãàðäûëàð”
(Ä-121-4); VII áîéäà – “Ãóøóí àëà ãà-
òûíû, ãóìàøûí àðóñûíû, ãûçûí Ýþý÷ÿêèíè,
òîãóçëàìà ÷èðüàá ÷óãà Áàéûíäûð õàíà
ïÿíú-éåê ÷ûãàðäûëàð” (Ä-219-9).
Âàòèêàí íöñõÿñèíèí III áîéóíäà èõ-
òèñàð åäèëÿí òîãóçëàìà ñþçöíöí èøëÿí-
äèéè úöìëÿ úöçè ôÿðãëÿð (÷óãà – ÷óõà:
õàíëàð õàíû Áàéûíäûð – Áàéûíäûð õàí)
íÿçÿðÿ àëûíìàçñà: ùÿð èêè áîéäà åéíèëÿ
òÿêðàðëàíûð.
Òîãóçëàìà ñþçö ÊÄÃ ìÿòíèíäÿ
õöñóñè ÷ÿêèéÿ ìàëèê îëóá åòíèê øöóðëà
áàüëû ÿí ãÿäèì àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè þçöíäÿ
ÿêñ åëÿòäèðèð âÿ òöðê òþðÿñèíèí ìöùöì
áèð úÿùÿòèíè à÷ûãëàéûð. Áó ëåêñèê âàùèä
äîããóç ñàéû èëÿ áàüëûäûð. Ùÿìèí äîã-
ãóçëàìà àäÿòèäèð êè, áóíà ãàçàõ-ãûðüûç-
ëàðäà ÷îõ âàõò “äîããóç-äîããóç” äà
äåéèëèð. Èçëÿðè “Ìàíàñ” äàñòàíûíäà äà
à÷ûãúà ýþðöíöð.
Òöðêëÿðäÿ “äîããóç” ñàéû äöøöìëö
âÿ ìàýèê ðÿãÿì ñàéûëûðäû. Ãÿäèì
òöðêëÿðèí õàí åëàíåòìÿ ìÿðàñèìèíäÿ
éåíè õàíû êå÷ÿ öçÿðèíäÿ ÿéëÿøäèðÿð âÿ
êå÷ÿíè ãàëäûðàðàã äîããóç äÿôÿ èøòèðàê÷û-
ëàðûí àëãûø ñÿäàëàðû àëòûíäà ýöíÿø èñòèãà-
ìÿòèíäÿ äþâðÿ âóðàðäûëàð. “Îüóç êàüàí
äàñòàíû”íûí ùÿð ñÿùèôÿñèíÿ äîããóç ñÿòèð
éåðëÿøäèðèëìèøäèð.
Ô.Ðÿøèäÿääèíèí “Úàìèÿò-òÿâàðèõ”-
èíÿ ýþðÿ, äÿðáÿíäëèëÿð âÿ Øèðâàí ñàêèí-
ëÿðè èòàÿò âÿ ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã Îüó-
çà äîããóç êÿùÿð àò ýþíäÿðèðëÿð.
Ãûðüûçëàðäà òîãóçàê äåéèëÿí àäÿòÿ
ýþðÿ, àòà-àíà þç óøàüûíû ùÿð ùàíñû ýÿëÿ
áèëÿúÿê áÿëàäàí ãîðóìàã ö÷öí ñàòûí
àëûðëàð. Áóíóí ö÷öí èñÿ äîããóç ÿøéà
âåðèð âÿ áåëÿ óøàüû Òîãóçàê (“Äîããóç-
ëóã”) âÿ éà Ñàòûáàëäû àäëàíäûðûðëàð.
Òöðê òþðÿñèíäÿ ùÿäèééÿ âÿ éà úÿ-
çàíûí 9 ñàéû èëÿ áàüëàíìàñû òîãóç ñþçö-
íöí ñåìàíòèê òðàíñôîðìàñèéàéà óüðà-
ìàñûíà, áèëàâàñèòÿ ùÿäèééÿ âÿ úÿçà àí-
ëàéûøëàðû áèëäèðìÿñèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðìûø-
333
äûð. Â.Â.Ðàäëîâ òîãóç ñþçöíöí “äîããóç
áàø ùåéâàíäàí èáàðÿò ùÿäèééÿ; äîããóç
áàø ùåéâàíäàí èáàðÿò úÿðèìÿ” ìÿíàëà-
ðûíû ýþñòÿðèð. Ë.Ç.Áóäàãîâóí éàçäûüûíà
ýþðÿ, òàòàðëàðäà òîüóç ñþçö ýÿëèíÿ âåðè-
ëÿí 9 ìöõòÿëèô ÿøéàäàí èáàðÿò ùÿäèééÿíè
áèëäèðèð.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ òöðê ñîéëó ùþêìäàð-
ëàðûí ñàðàéëàðûíäà äîããóçëóã ùÿäèééÿ
ñèñòåìè ÷îõ äèããÿòëÿ ýþçëÿíèðäè.
Áöòöí áóíëàð äîããóç ñàéûíûí ÿñêè
òöðê åòíèê òÿôÿêêöðöíäÿ õöñóñè ÿùÿìèé-
éÿòÿ ìàëèê ñàéëàðäàí, òîãóçëàìà àäÿ-
òèíèí èñÿ òöðê òþðÿñèíèí àéðûëìàç àòðèáóò-
ëàðûíäàí áèðè îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áó òþ-
ðÿíèí ÿñðëÿð áîéó äÿéèøìÿç ãàëìûø ïðèí-
ñèïèíÿ ýþðÿ, õàíà òÿãäèì åäèëÿí ùÿäèééÿ
“äîããóçëàíìàëûäûð”, “äîããóçëóãëàð”
øÿêëèíäÿ áþëöíìÿëèäèð. ×àüäàø ãûðüûç
òöðêúÿñèíäÿ ãîðóíóá ñàõëàíìûø “Êàí
òàðòóóñó – òîãóç” (Õàí ùÿäèééÿñè – äîã-
ãóç (éÿíè “äîããóçëóã”) àòàëàð ñþçö äÿ
ùÿìèí òþðÿéÿ èøàðÿäèð. ÊÄÃ áîéëàðûí-
äàêû “òîãóçëàìà” ñþçö øàùàíÿ õÿëÿòèí
(“÷àðüàá ÷óõà”íûí) Áàéûíäûð õàíà “äîã-
ãóçëóã” øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäèëìÿñèíè
áèëäèðèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Áàðòîëüä Â. Êíèãà ìîåãî äåäà Êîð-
êóòà. Îãóçñêèé ãåðîè÷åñêèé ýïîñ. Ì.-Ë.,
1962.
Áè÷óðèí Í. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íàðî-
äàõ, îáèòàâøèõ â Ñðåäíåé Àçèè â äðåâíèå
âðåìåíà, ò.1, Ì.-Ë., 1950.
Áóäàãîâ Ë. Ñðàâíèòåëíûé ñëîâàðü òó-
ðåöêî-òàòàðñêèõ íàðå÷èé, ÑÏá., 1869.
Ìàíàñ, ò.II. Ì., 1988.
Åðýèí Ì. Äåäå Êîðêóò Êèòàáû, Èñò.,
1995.
Ðàäëîâ Â. Îïûò ñëîâàðü òþðêñêèõ
íàðå÷èé, ò.III, ÷.I, ÑÏá, 1905.
Ðàøèäàääèí Ô. Îãóç-íàìå, Á., 1992.
Âàùèä Çàùèäîüëó
ÒÎÏÎÍÈÌËßÐ – ÊÄà áîéëàðûíûí
òîïîíèìëÿðèíèí àðàøäûðûëìàñû áîéëàðûí
éàðàíäûüû òàðèõè-úîüðàôè éóðäëàðûí àé-
äûíëàøäûðûëìàñû áàõûìûíäàí ìöùöì
ìÿíáÿäèð. Áîéëàðäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäè-
ñÿëÿðèí ùöäóäëàðû èñÿ îëäóãúà ýåíèøäèð.
Ìöàñèð áþëýöäÿ òöðêëÿðèí àíà éóðäó Ñè-
áèðäÿí Àëòàéäàí áàøëàìûø (ãÿäèì Òöð-
êöñòàí Îðòà Àñèéàíû äà è÷ÿðèñèíÿ àë-
ìàãëà) áöòþâëöêäÿ Ãàôãàç, Ãàðà äÿíèç
ñàùèëëÿðè âÿ áóýöíêö Òöðêèéÿíè ÿùàòÿ
åäèð. Áîéëàðäà àäû êå÷ÿí òîïîíèìëÿð
ùÿì äÿ òàðèõè ãàéíàãëàðûí, èúòèìàè-ñè-
éàñè ôîðìàñèéàëàðûí äàøûéûúûñûäûð. Éåð
àäëàðû ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà ùàêèì äþâ-
ëÿò ãóðóëóøóíóí, îíóí áàø÷ûëàðûíûí, àä-
ñàí ñàùèáè, éåíèëìÿç ãÿùðÿìàíëàðûí,
ñÿðêÿðäÿëÿðèí àäëàðû èëÿ, ìöùöì úîüðàôè
ÿëàìÿòëÿðëÿ, òàéôà-õàëã àäëàðû èëÿ
áàüëûäûð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà àäû êå÷ÿí òàðèõè-
úîüðàôè òîïîíèìëÿðè ìÿíà áàõûìûíäàí
àøàüûäàêû ñÿïêèäÿ ãðóïëàøäûðìàã îëàð:
1. Òàéôà, åë-îáà àäëàðû: Îüóç åëè//
îüóçëàð, Ðóì åëè, Ãàðóí åëè, àëïàíëàð,
àáõàçëàð, ãàí Àáõàç åëè, Àüñàãà,
ïàñèíëÿð, È÷ Îüóç, Òàø Îüóç âÿ ñ.
2. Äàü, äÿðÿ, äÿíèç, ÷àé, éåð, éóðä,
îðìàí àäëàðû: Àüëàüàí, Àëà äàü, Ãàðà
äàü, ãàðà äàüëàð, Ýþêúÿ äàü, Àü îðìàí,
Òàëû ñàçû, Àü ñàç, Àü ãàéà, Àðû ýþëö,
Àéãûðýþçëÿð ñóéó, Ãàíëû ñó, Àìèä ñóéó,
Ãóðó ÷àé, Óììàí äÿíèçè, Ãàðà äÿíèç,
Ýþêúÿ äÿíèç âÿ ñ.
3. Äþâëÿò, øÿùÿð, ãàëà, ãÿñð, øÿõñ
àäëàðû: Òöðêöñòàí, Ýöðúöñòàí, Èñòàíáóë,
Òðàáóçàí, Áàéáóðä, Ýÿíúÿ, Áÿðäÿ,
Äÿðáÿíä, Êÿðáÿëà, Ìÿêêÿ, Ìÿäèíÿ,
ßðàôàò, Ñöðìÿëè, Òóìàíûí ãàëàñû,
Äöçìöðä ãàëàñû, ßëèíúÿ ãàëàñû âÿ ñ.
Áó òÿõìèíè òÿñíèôàòëà éàíàøû èéèðìè
áèð úîüðàôè àä õÿéàëèäèð (ìöÿééÿí ÿðàçè
èëÿ ëîêàëèçàñèéà îëóíìàéàí): àü ìåé-
äàí, àü îðìàí, àü ñàç, òàíà ñàçû, àðãû÷
ãûð, áàì-áàì òÿïÿ, ãàðà éåð, êàôèð
334
ñÿðùÿäè, ýöí îðòàú, ñàëëàõàíà (ñàëàõàí)
ãàéàñû, ÷åøìÿ, Óçóí áèíàð, àñëàí éàòàüû,
Îüóç ñÿðùÿääè, éåíè áàéûð âÿ è. Òÿõ-
ìèíÿí îí áèð àä èñÿ ìöøòÿðÿêäèð. Òöðê
õàëãëàðû éàøàéàí ÿðàçèëÿðèí ÷îõóíäà áó
àäëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëàð: Ãàðà äàü, Àëà
äàü, ãàðà äÿðÿ, àü ãàéà, àü ñàç (ñàçëûã,
øàìëûã, ãóðó ÷àé//ãóðó äÿðÿ, ãàíëû ñó
(ãàíëû ýþë), ãàíëû äÿðÿ, ãàéòàáàí, Áàéàò,
Ãàðà äÿíèç (ÿòðàôûíäà éàøàéàí áöòöí
äþâëÿòëÿðÿ àèääèð). Áåø úîüðàôè àä: (ßðà-
ôàò, Ìÿêêÿ, Ìÿäèíÿ, Êÿðáÿëà) ÿðÿá
ìÿíøÿëèäèð. Èêè éåðäÿ Òöðêöñòàí àäû
÷ÿêèëèð. Áèð íå÷ÿ éåðäÿ èñÿ ìöõòÿëèô
ôîðìàäà Äÿðáÿíä àäû òÿêðàð îëóíóð
(Äÿðáÿíä, ãàðà Äÿðáÿíä, Ãàíëû ãàðà
Äÿðáÿíä, ãàïûëàð Äÿðáÿíäè, Äÿìèð ãàïû
Äÿðáÿíä). Áó àäëàð èñÿ ìöõòÿëèô úîüðàôè
ÿðàçèëÿðëÿ áàüëûäûð.
Éåð àäëàðûíûí òÿùëèëè ýþñòÿðèð êè, ùà-
çûðäà åëì àëÿìèíäÿ ìÿëóì îëàí Äðåç-
äåí âÿ Âàòèêàí íöñõÿëÿðèíèí áîéëàðûíäà
úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàð
ÿñàñÿí Ãàôãàçëà-ãÿäèì Àçÿðáàéúàí
(Øèìàë-Úÿíóá), î úöìëÿäÿí èíäè Åðìÿ-
íèñòàíà äàõèë åäèëÿí ãÿäèì òöðê îüóç
Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû, Ýöðúöñòàí âÿ
Àíàäîëó áþëýÿëÿðè èëÿ áàüëûäûð.
ÊÄÃ-äÿ ðàñò ýÿëèíÿí òîïîíèìëÿðèí
÷îõ áþéöê áèð ãèñìè ÿñêè Îüóç éóðäó
Àçÿðáàéúàíäà, Åðìÿíèñòàíäà âÿ
Ýöðúöñòàíäà úÿðÿéàí åäèð.
Òàðèõÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Èïÿê éîëó
êå÷ÿí áó áþëýÿëÿðèí øÿùÿðëÿðè, éàøàéûø
ìÿíòÿãÿëÿðè, òèúàðÿò ÿùÿìèééÿòëè êàðâàí
éîëëàðû, êàðâàíñàðàëàð, ÷àéëàð, äÿíèçëÿð,
ìöùàðèáÿëÿðèí âèðàí åòäèéè ÿéàëÿòëÿð áà-
ðÿäÿ éóíàí, Áèçàíñ, ÿðÿá, ôàðñ, èíýèëèñ,
ðóñ àëèìëÿðèíèí, òàðèõ÷èëÿðèí, ñÿééàù-
ëàðûí, äèïëîìàòëàðûí î úöìëÿäÿí Éàêóò
ßë-Ùÿìÿâè (XIII), Ùÿìäóëëà Ãÿçâèíè
(XIV), èíýèëèñ òàúèð âÿ ñÿééàùû Àíòîíèé
Úåíêèñòîí (XVI), Èñïàíèéàëû Êëàâèõî
(XV), Âåíåòñèéà äèïëîìàòû Àìáðîçèî
Êàíòàðèéà (XV), Òîìàñ Áåíèñòåð, Úåôðè
Äåêåò (XVI), ðóñ ñÿééàùû Àôàíàñè Íè-
êèòèí (XV), ñÿôèðëÿð Ì.Í.Òèõîíîâ,
À.Í.Áàðàòèíñêè, Àðòéîì Ñóõîíîâ
(XVII), àëìàí ñÿééàùû À.Îëåàðè, òöðê
ñÿééàùû Þ.×ÿëÿáè (XVII), ôðàíñûç È.Øî-
ïåí (XIX), òöðê äþâëÿòèíèí âåðýè ñèéàùûñû
(“Äÿôòÿðè-ìöôÿññÿëè-ÿéàëÿòè Òèôëèñ” –
XVIII), Àçÿðáàéúàí ñÿééàù âÿ úîüðàôè-
éàøöíàñëàðû Áàêóâè (XV), Ù.Ç.Øèðâàíè
(XVIII-XIX), À.Áàêûõàíîâ (XIX) âÿ á.
ãàéíàãëàð Ãàôãàçûí òàðèõè-úîüðàôè ÿðà-
çèñè èëÿ áàüëû ìàðàãëû ìÿ’ëóìàòëàð âåð-
ìèøëÿð.
Áóíóíëà áåëÿ Å.Ðîññè, Â.Â.Áàðòîëä,
Â.Ì.Æèðìóíñêè, Õ.Êîðîüëó, ß.Àáèä,
Ù.Àðàñëû, ß.Äÿìèð÷èçàäÿ, Ì.Ù.Òÿùìà-
ñèá, À.Ùÿñÿíîâ, Ì.Úàùàíýèðîâ, Ã.Ãåé-
áóëëàéåâ, Ì.Ñåéèäîâ, Ô.Çåéíàëîâ,
Ñ.ßëèçàäÿ âÿ äèýÿð Àâðîïà, ðóñ, òöðê,
Àçÿðáàéúàí, Îðòà Àñèéà ãîðãóäøöíàñ-
ëàðû âÿ ôîëêëîð òÿäãèãàò÷ûëàðû ÊÄÃ áîé-
ëàðûíà àèä ÿñÿðëÿðèíäÿ áîéëàðäà àäû ÷ÿ-
êèëÿí áÿçè òîïîíèìëÿð áàðÿäÿ ãûñà èçàùàò
âåðìèøëÿð. Î úöìëÿäÿí äÿ àáèäÿíèí
Àçÿðáàéúàíäà èëê íàøèðè Ù.Àðàñëû 43 éåð
àäûíûí, Ø.Úÿìøèäîâ 10 úîüðàôè éåð, 18
øÿõñ àäëàðûíäàí òþðÿìÿ éåð àäûíûí ãûñà
èçàùûíû âåðìèøëÿð. Ñîí çàìàíëàð èñÿ
Ñ.Áàáàéåâ âÿ Í.Áàáàéåâ òÿðÿôèíäÿí
Íàõ÷ûâàí ÌÐ ÿðàçèñèíäÿí ÊÄÃ áîéëàðû
èëÿ ñÿñëÿøÿí 20-äÿí ÷îõ éåð àäû, À.Áàé-
ðàìîâ òÿðÿôèíäÿí Åðìÿíèñòàí âÿ éåíÿ
äÿ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíäÿ áèð ÷îõ òîïî-
íèìëÿð ãåéäÿ àëûíìûøäûð.
Òöðêèéÿäÿ ÊÄÃ òîïîíèìëÿðèíèí
òÿäãèãèíÿ äàùà ÿââÿëëÿð áàøëàíìûøäûð.
Ãàéíàãëàðäàí àéäûí îëóð êè, áó âàúèá
ìÿñÿëÿ èëÿ èëê äÿôÿ ßáäöëãàäèð Èíàí
ìàðàãëàíìûø, Òðàáçîí, Ðèçÿ, Ýöìöø-
õàíà, ßðçóðóì, ßðçèíúàí âÿ äèýÿð ÿéà-
ëÿòëÿðè ýÿçìèø, Ãàðà äÿðÿ, Ñöðìÿëè, ×ó-
êóð, Áàéáóðä, ßâíèê ãàëàñû âÿ áèð ñûðà
áàøãà éåðëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò òîï-
ëàìûø, ùÿìèí ìÿëóìàòëàðûí áèð ãèñìèíè
1930 èëäÿ Èñòàíáóëäà íÿøð åòäèðìèøäèð.
335
ÊÄÃ àáèäÿñèíèí òîïîíèìëÿðèíèí
àðàøäûðûëìàñûíà èëê ìàðàã ýþñòÿðÿíëÿð-
äÿí áèðè äÿ èòàëéàí àëèìè Å. Ðîññè îë-
ìóøäóð. Î, Àõàëñûõ, Äàäéàí (Òàòéàí)
ãàëàñû, Îüóç, Ãàëûí Îüóç, Áàøû à÷ûã,
ßëèíúÿ ãàëàñû, Ýþêúÿ äÿíèç, Äÿìèðãàïû
Äÿðáÿíä, Åâíèê, Ïàñèí, Òóìàíûí ãàëàñû,
Òöðêöñòàí éåð àäëàðûíûí úîüðàôè ìÿêàíû
ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøäèð.
Àíúàã àëèì Ãàðàúóã, Ñàëëàõàíà ãàéàñû
âÿ Àëà äàü àäëàðûíûí ìÿ’íàëàðûíû ñÿùâ
øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìèøäèð.
Áó ìþâçóíóí Òöðêèéÿäÿêè èëê
ÿñàñëû âÿ ãèñìÿí ýåíèø àðàøäûðûëìàñû âÿ
ùÿì÷èíèí íÿøðè Ì.Ô.Êûðçûîüëóíóí àäû
èëÿ áàüëûäûð. Î, éåð àäûíûí úîüðàôè ÿðàçè-
ëÿðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìèø âÿ “Äÿäÿ
Ãîðãóä îüóçíàìÿëÿðèíäÿ êå÷ÿí éåð àä-
ëàðû” áàøëûüû èëÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä îüóçíà-
ìÿëÿðè” êèòàáûíà äàõèë åòìèøäèð. Àíúàã
ìöÿëëèô áÿçè èçàùà åùòèéàúû îëìàéàí
öìóìèøëÿê òÿ’éèíè ñèôÿòëÿð ìÿãàìûíäà
èøëÿíÿí, áîéëàðûí öìóìè ñöæåòèíäÿ
òîïîíèì ôóíêñèéàñû äàøûìàéàí (àêûíòûëû
ñó, ýþðêëö ñó, éöýðöê ñó, ñàðû ñàç âÿ ñ.
öíâàíñûç, ãåéðè-ìöÿééÿí àíëàéûøëàðëà
éàíàøû, “Áÿùðöë-ÿíñàá”äàí ýÿëÿí Òèô-
ëèñ, Ãàðñ, Õîðàñàí; Òîïãàïû îüóçíàìÿ-
ñèíäÿí) áàí ùèñàð, ÷àëïàí äàüû, ýöí
äîüóñó, úÿíý, êàôèð åëëÿðè, ùàíúàðêèò//êåò
ùàñàðû, Áàéàíäûð õàíûí òîâëàñû âÿ äèýÿð
ñþçëÿðè äÿ ÊÄÃ òîïîíèìëÿðè ñûðàñûíäà
øÿðù åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð.
ÒÎÉ, ÒÎÉ-ÄÖÝÖÍ – Îüóçíàìÿëÿ-
ðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ îëäóüó êèìè ÊÄÃ-
äÿ òîé Îüóç úÿìèééÿòèíèí âàúèá ñèéàñè,
èãòèñàäè, ùÿðáè-èíçèáàòè ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë
åòìÿê ö÷öí ÷àüûðûëàí êåíãÿø, éàõóä äà
ãóðóëòàéäûð. Áàéûíäûð õàíûí èëäÿ áèð äÿôÿ
òîé âåðèá Îüóç áÿéëÿðèíè ãîíàãëàìàñû
âÿ áÿçè âàúèá ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿñè
ÊÄÃ-äÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åäèëèð.
Ìÿòíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, Ãàçàíûí äà
âåðäèéè òîé áóýöíêö àíëàìäà äåéèëäèð.
Àòäàí àéüûðäàí, äÿâÿäÿí, ãîéóíäàí
ãî÷ ãûðäûðìàã, ãûìûç ñàüäûðìàã, áèð
ñþçëÿ øÿíëèê åòìÿê áó òîéëàðûí õàðàê-
òåðèê úÿùÿòèäèð. Òàðèõè ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè,
êþ÷ÿðè òöðê òàéôà áàø÷ûëàðû áó òèï òîéëàðû
ÕV-XVI éöçèëëèêëÿðäÿ áåëÿ äàâàì
åäèðìèøëÿð. Áóíó Óçóí Ùÿñÿíèí òàðèõ-
÷èñè ßáóáÿêð Òåùðàíèíèí “Êèòàáè-Äè-
éàðáÿêðèééÿ” àäëû êèòàáûíûí áàøûíäà
âåðäèéè îüóçíàìÿ âÿ ÕV éöçèëëèéèí ùà-
äèñÿëÿðèíèí òÿñâèðè äÿ ñöáóò åäèð. ßáó-
áÿêðèí îüóçíàìÿñèíäÿ Áàéûíäûð õàí
àëòóí åâëÿð ãóðäóðóð, éöç èéèðìè ìèí
ãî÷, äîããóç ìèí ãûñðàã, îí ñÿêêèç ìèí
ñûüûð êÿñäèðèð, ýþë êèìè ö÷ ùîâóç äö-
çÿëäèð, áèðèíÿ øÿðáÿò, áèðèíÿ ñöä, áèðèíÿ
äÿ ñöçìÿ áàë äîëäóðóá áþéöê òîé âåðèð.
Áó ìÿëóìàò ÷îõ óéüóí øÿêèëäÿ ÊÄÃ-
äÿ òÿêðàðëàíûð: “Õàíëàð õàíû õàí Áà-
éûíäûð éèëäÿ áèð êÿððÿ òîé åäèá, Îüóç
áÿýëÿðèí ãîíàãëàðäû. Ýåíÿ òîé åäèá,
àòäàí-àéüûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóí-
äàí ãî÷ ãûðäûðìûøäû” (Ä-105).
ßáóáÿêðèí ìÿëóìàòûíäà Áàéûíäûð
õàí òîéäà ãûçûë êÿìÿðëÿ ýöìöø êÿìÿð
ïàéëàéûð, ìÿìëÿêÿòèíè îüóëëàðû àðàñûíäà
áþëöøäöðöð. Îüóçíàìÿíèí óéüóð âåðñè-
éàñûíäà áó àêò Îüóç õàíà àèä åäèëèð.
×èíýèç éöðöøëÿðèíäÿí ñîíðà ñèéàñè
òåðìèí îëàí ãóðóëòàéûí òîéó ÿâÿç åòìÿñè
èëÿ òîé éàâàø-éàâàø åòíîãðàôèê ìÿíà
êÿñá åòäè. Àíúàã “Ìàíàñ” äàñòàíûíäà
òîé ñèéàñè òåðìèí êèìè áóýöíÿ ãÿäÿð þç
àíëàìûíû ñàõëàìûøäûð. Îüóç, ãûï÷àã,
êàðëóã äàñòàíëàðûíäà èñÿ òîé åâëÿíìÿ
ìÿðàñèìèíèí ñîí øàäëûã åòàïû àíëàìû
ãàçàíìûøäûð.
Åâëÿíìÿ ìÿðàñèìèíèí ñåâèíúèíè
þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí òîé ÊÄÃ-äÿ ñÿúèé-
éÿâè éþíëÿðè – õàëãûí äöíéàýþðöøö,
ìÿèøÿòè, àäÿò-ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëûäûð. Ìÿ-
ñÿëÿí, “Ãàíëû Ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áî-
éó”íäà àòà åâëÿíäèðìÿê èñòÿäèéè îüëóíà
äåéèð: “Éàðàíëàð, àòàì þëäè, ìÿí ãàë-
äûì. Éåðèí-éóðäûí òóòäûì. Éàðûíêû ýöí
336
ìÿí þëÿì, îüëûì ãàëà. Áóíäàí éåýðÿýè
éîõäóð êè, ýþçöì ýþðÿðêÿí, îüûë, ýÿë
ñÿíè åâÿðÿéèì” (Ä-17010). Áóðàäàí
ýþðöíäöéö êèìè Îüóç åëèíäÿ àòàíûí áèð
áîðúó äà îüëóíó åâëÿíäèðèá îíà òîé
åòìÿêäèð.
Òîé ìÿðàñèìèíäÿí ãàáàã ñûíàã
éàðûøëàðûíûí îëìàñû ÿñêè ôîëêëîð íöìó-
íÿëÿðèíäÿí áÿëëèäèð. ÊÄÃ-äÿ áó áèð
íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿ âàðèàñèéà îëóíóð. ßýÿð
Ãàíòóðàëûíû ãûçûí àòàñû Òðàáóçàí Òÿêöðö
ñûíàüà ÷ÿêèðñÿ Áàìñû Áåéðÿéè ãûçûí þçö
ñûíàüà ÷ÿêèð. Áèð ÷îõ íàüûë âÿ äàñòàí-
ëàðûìûçäà àéðûúà ìîòèâ êèìè èøëÿíìèø
ñûíàüà ÷ÿêìÿ ÊÄÃ áîéëàðûíäà ñàäÿúÿ
îëàðàã òîéà ùàçûðëûã ìÿðàñèìèíèí òÿðêèá
ùèññÿñèäèð. Òîéóí òÿñâèðè åéíè èëÿ ñèéàñè
ìÿãñÿä ö÷öí âåðèëìèø Áàéûíäûð, éàõóä
Ñàëóð Ãàçàí òîéóíà áÿíçÿéèð. Ìÿñÿëÿí,
Ãàíëû Ãîúà îüëóíà äöýöí åäÿíäÿ “Ýþý
àëà ýþðêëö ÷ÿìÿíÿ ÷àäûð äèêäè. Àòäàí-
àéüûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷
ãûðäûðäû. Äöýöí åòäè. Ãàëûí Îüóç áÿý-
ëÿðèí àüûðëàäû. Àëòóíëûúà ýöíëöýöí äèêöá,
Ãàíòóðàëû ýÿðäÿýèíÿ ýèðöá, ìóðàäûíà-
ìÿãñóäûíà èðèøäè” (Ä-20010).
Åéíè èëÿ “Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû
Áåéðÿê áîéó”íäà äà òîé éîõ, äöýöí ñî-
ñèàë òåðìèí àíëàìûíäà èøëÿíìèøäèð. Ìÿ-
ñÿëÿí, Äÿëö Ãàðúàðûí òîéà ùàçûðëûã ýþð-
ìÿñè áåëÿ òÿãäèì îëóíóð: “Ýÿëäè ýåéÿ-
ñèñöí ýåéäè åâèíÿ ýåòäè. Àüûð äöýöí
éàðàüûí ýþðäè” (Ä-894).
Òîé ìÿðàñèìèíäÿ îüóçëàðûí áèð
àäÿòè äÿ ýÿðäÿêëÿðèíè îõ àòûá òèêìÿëÿ-
ðèäèð. Áàìñû Áåéðÿê äöýöí âàõòû îõ àòûð:
“Îüóç çàìàíûíäà áèð éèýèò êè åâëÿíñÿ,
îõ àòàðäû. Îõû éåðäÿ äöøñÿ, àíäà ýÿðäÿê
äèêÿðäè. Áåéðÿê õàí äÿõè îõûí àòäû,
äèáèíÿ ýÿðäÿýèí äèêäè” (Ä-896).
ÊÄÃ-äÿí àéäûí îëäóüó êèìè òîé,
éàõóä äöýöí ìÿðàñèìè êè÷èê âÿ áþéöê
îëàðàã èêè éåðÿ áþëöíöð. Áàìñû Áåéðÿéÿ
áÿçèðýàíëàð áåëÿ äåéèðëÿð: “Éàëàí÷û îüëû
Éàëàíúóã êè÷è äöýöíèí åéëÿäè. Óëó äö-
ýöíèíÿ âÿ’äÿ ãîäû” (Ä-949). Êè÷èê äö-
éöí íèøàí, áþéöê äöéöí èñÿ òîé àíëà-
ìûíäàäûð. Òîé-äöéöí ìÿðàñèìèíäÿ “îõ
÷ûüûðû” éàðûøû êå÷èðèëèð. Áóðàäà åâëÿíÿí
îüëàíûí íèøàí öçöéöíÿ òîéà ýÿëÿí áÿé-
ëÿð îõ àòûðëàð. Áó éàðûø ùÿì øÿíëèê, ùÿì
äÿ ñûíàã, éîõëàìà õàðàêòåðè äàøûéûð.
Áàøãà ôîëêëîð æàíðëàðûíäà îëäóüó êèìè
ÊÄÃ-äÿ äÿ òîéëàð ãûðõ ýöí, ãûðõ ýåúÿ
ñöðöð. “Ãûðã ýöí-ãûðã ýåúÿ òîé-äöýöí
åéëÿäèëÿð. Áåéðÿê éèýèòëÿðèëÿ ìóðàä
âåðäè, ìóðàä àëäû” (Ä-12111).
ßäÿáèééàò:
Áàéàò Ô. Îüóç åïèê ÿíÿíÿñè âÿ “Îüóç
êàüàí” äàñòàíû. Á., 1993.
Àáäóëëà Á. Àçåðáàéäæàíñêèé îáðÿäî-
âûé ôîëüêëîð è åãî ïîýòèêà. Á., 1990.
Ôöçóëè Áàéàò
ÒÞÐßÉÈØ ßÔÑÀÍßÑÈ ÊÄÃ-äÿ –
Ýåíèø éàéûëìûø òöðê òþðÿéèø ÿôñàíÿñèíèí
ìöñòÿñíà éåðè âàðäûð.
ÊÄÃ-äÿ ãóðä áèð ñîéêþê îëìàãëà
äþíÿ-äþíÿ éàä åäèëèð. Áåëÿ áîéëàðäàí
ÿí äÿéÿðëèñè “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá
îüëû Óðóç ÷ûõàðäûüû áîé”äóð. Éàüûëàð
ÿëèíÿ ÿñèð äöøÿí Ãàçàí õàí þç íÿñèë
àüàúûíûí êå÷ìèøèíè ÿéÿðÿê áåëÿ áèð
“àðàéûø” âåðìÿéè ëàçûì áèëèð: “ßçâàé
ãóðä ÿíöýè åðêÿýèíäÿ áèð êþêöì âàð,
àüúà áÿêèë òöìÿí ãîéóíóíã ýÿçäèð-
ìÿéÿ” (Ä-28011).
Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíäûüû
èêèíúè áîéäà Ãàçàí õàí ãóðäà öç òóòóá,
îíóíëà “õÿáÿðëÿøèð”. “Ãóðä éöçè ìöáà-
ðÿêäèð” ñþéëÿéÿðÿê, îíà áèð óëó âàðëûã
êèìè åùòèðàì áèëäèðèð, îíóí äþéöø÷ö-ÿð
òÿáèÿòèíè îõøàéûá äåéèð:
“Ãàðàíãó àõøàì îëàíäà ýöíè äîüàí
Ãàð èëÿ éàüìóð éàüàíäà ÿð êèáè äóðàí
Ãàðàãóú àòëàðû ýþðäöýèíäÿ êèøíÿøäèðÿí
Ãûçûë äÿâÿ ýþðäöýèíäÿ áîçëàøäûðàí
Àüúà ãîéóí ýþðäöýèíäÿ ãóéðóã ÷ûðïóá
ãàì÷ûëàéàí
Àðãàñûíû óðóá áÿðê àüëûí àðäûí ñþêÿí...
337
Îðäóìûí õÿáÿðèí áèëöðìèñèí äåýèë ìàíà
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí,
ãóðäóì ñàíà” (Ä-4511).
ÊÄÃ áîéëàðûíäà þçöíÿ éåð òàïìûø
îëàí áó òîòåì÷èëèê áèëýèñèíèí òàðèõè
äÿéÿðè ñþçñöçäöð. ×öíêè “Îüóçíàìÿ”
àäû äàøûéàí áàøãà ãàéíàãëàðäà: Ðÿøè-
äÿääèí âÿ Éàçû÷ûîüëó ßëè “Îüóçíà-
ìÿ”ëÿðèíäÿ, ùàáåëÿ Õèâÿëè ßáöëüàçè
õàí Áàùàäóðóí “Øÿúÿðåéè-òÿðàêèìÿ”
ÿñÿðèíäÿ òîòåì ãóðä ñóðÿòè éîõäóð.
Ìÿíáÿøöíàñëûã áàõûìûíäàí ÊÄÃ-éÿ
éàõûí îëàíû éàëíûç óéüóðúà éàçûéà
àëûíìûø “Îüóçíàìÿ”äèð. Áó êèòàáûí
åëìÿ áÿëëè îëàí éåýàíÿ Ïàðèñ íöñõÿñè
XIII-XV éöçèëëÿðÿ àèä åäèëñÿ äÿ, Èñëàì
òÿñèðè ýþðìÿìèø ÷îõ ÿñêè áèð ìÿòí
ñàéûëûð. Áóðàäà ÷ûõûø åäÿí “Ýþê Áþðè” –
Ýþé Ãóðä àðòûã îüóçëàð ö÷öí áèð ùÿðáè
áàøáèëÿí êèìè ÷ûõûø åòìÿäÿäèð. Îüóç
êàüàí éàðëûê âåðèá þç åëèíè äþéöøëÿðÿ
ãàëäûðàðêÿí ãóðäóí îíëàð ö÷öí éîë
ýþñòÿðÿí áèð àëï îëàúàüûíû ãàáàãúàäàí
áó ñþçëÿðëÿ áèëäèðèð: “Òàìüà áèçýå
áîëñóí áóéàí, Ýþê Áþðè áîëñóíüûë
óðàí”. Ñîíðàêû ñÿùèôÿëÿðäÿ “Ýþê éàëëû,
ýþê òöêëö” áèð åðêÿê ãóðä Îüóç ãîøó-
íóíóí þíöíÿ ÷ûõûá îíó éàüûëàð öçÿðèíÿ
äÿôÿëÿðëÿ éöðöøÿ àïàðûð.
Áóðàäà ãóðä àëïäûð. Èýèäëèê, ÿðëèê,
ýöú âÿ áèëýèíëèê äàøûéûúûñûäûð. ÊÄÃ
áîéëàðûíäà äà ãóðä àëïäûð. Áàñûëìàç äþ-
éöø÷ö, áöòöí Îüóç äþéöø÷öëÿðèíèí îõ-
øàìàã èñòÿäèêëÿðè èýèääèð. ßìÿí áÿéèí
VII áîéäà ñþéëÿäèéè êèìè: “Éåääè áàéû-
ðûí ãóðäóíà áÿíçÿðäè éèýèäëÿðèì”. Äå-
éèìèí êþêö òàðèõèí àëò ãàòëàðûíäàäûð.
Àðòûã Ýþêòöðê êàüàíëûüû ðÿñìè ÿíÿíÿ-
ñèíäÿ (Îðùóí éàçûëàðûíäà) ìöçÿôôÿð
äþâëÿò ãîøóíó ãóðä õèñëÿòëè ñàéûëìàäà
èäè. Êöë Òèýèí øÿðÿôèíÿ áþéöê éàçûäà
áåëÿ áèð ïàð÷à âàð: “Òàíðû ýöú âåðäèéè
ö÷öí êàüàí àòàìûí ãîøóíó ãóðä (êèìè),
éàüûñû èñÿ ãîéóí (êèìè) îëìóøäó”. Êà-
üàíëûüûí èìïåðàòîð ãâàðäèéàñû áèðáàøà
“Áþðè” àäûíû äàøûìûøäûð.
 ÊÄÃ áîéëàðûíäà ãóðääàí òþðÿéèø
èíàíúû óëó àíà ãóðä âÿ óëó àòà ãóðä
ñóðÿòëÿðèíè ñàíêè ÷óëüàøûã áèð øÿêèëäÿ
ùèôç åòìèøäèð, éÿíè áóðàäà ùÿì Ýþêòöðê,
ùÿì äÿ ùóí – Êàî-÷è òÿñÿââöðëÿðèíèí
èçëÿðè ãàëìûøäûð. Ýþðöíöð, áóíóí ñÿáÿáè
Ãàôãàçûí ýöíåé ñûíûðëàðûíà IV-V éöçèë-
ëÿðäÿ Îíîãóð, Îíîãóç ùóíëàðûíûí
(“Àòèëëà ùóíëàðûíûí”), VI-VII éöçèëëÿðäÿ
èñÿ (áóëãàð) áàðñèë ùóíëàðûíûí íöôóç
åòìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Àíúàã ÊÄÃ áîé-
ëàðûíäàêû òþðÿéèø èíàíúû Ýþê òöðêëÿðèí
àíà ãóðä ÿôñàíÿñè èëÿ áèðáàøà ñÿñëÿø-
ìÿêäÿäèð. Ãàçàí õàí, “ãóðä ÿíöýè
åðêÿýèíäÿ áèð êþêöì âàð” ñþéëÿìÿêëÿ,
Ýþêòöðê êàüàíëàðûíûí Àøèíà íÿñëè êèìè,
þçöíö óëó àíà ãóðäóí îüëó ñàéûð. Áó
ñîíóíúóäàí äîüóëàí 10 îüëàíúûãäàí
ùÿð áèðè, éóõàðûäà ýþðäöéöìöç êèìè,
Ýþêòöðê òþðÿéèø ÿôñàíÿñè öçðÿ ãóðäóí
åðêÿê ÷îúóüó – “ãóðä ÿíöýè åðêÿýè”
îëìóøäóð. ×öíêè îüëàíúûãëàðû ãóðä àíà
äîüìóøäóð âÿ èíñàí àòà äåéèë, ãóðä àíà
áÿñëÿéèá áþéöòìöøäöð.
ÊÄÃ áîéëàðûíäà Ýþêòöðê òþðÿéèø
èíàíúûíûí (óëó àíà ãóðä ñóðÿòè) ýåíèø èç
áóðàõìàñû áó áîéëàðäàêû àíà àñëàí
ñóðÿòèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Áó áà-
õûìäàí Àðóç Ãîúà îüëó Áàñàòûí ñîé êþê
àðàéûøûíû àëàã: “Àòàì àäûí ñîðàð îëñàí
Ãàáà Àüàú, àíàì àäûí äåéèðñÿí Êàüàí
Àñëàí, ìÿíèì àäûì ñîðàðñàí Àðóç îüëó
Áàñàòäûð”.
Áó àðàéûøûí àðõàñûíäà Àçÿðáàéúàí
äàñòàíëàðûíäà áèð íþâ óíèâåðñàë éåð òóò-
ìàãäà îëàí áèð ìþâçó: “äöøìöø”, èòèðèë-
ìèø Îüóç îüëàíúûüûíûí áèð éûðòûúû òÿðÿ-
ôèíäÿí òàïûëûá áÿñëÿíìÿñè, áþéöäöëöá
áàøà ÷àòìàñû ìþâçóñó äàéàíìàãäàäûð.
Áàñàòûí ñîéêþê àðàéûøû áîéóí áàøëàí-
üûúûíäà âåðèëìèø îëàí ùåêàéÿòëÿ áàüëû-
äûð. Êèòàáûí VIII áîéó áó ñþçëÿðëÿ áàø-
ëàéûð: “Ìÿýÿð õàíûì, áèð ýöí Îüóç îòó-
ðóðêÿí öñòèíÿ éàüû ýÿëäè. Äöí è÷èíäÿ
öðêäè, êþ÷äè. Ãà÷óá ýåäÿðêÿí Àðóç
338
Ãîúàíûíã îüëàíúûüû äöøìèø, áèð àñëàí
áóëóï ýþòèðìèø, áÿñëÿìèø. Îüóç ýåíÿ
ÿééàìëà ýÿëöá éóðäûíà ãîíäû. Îüóç
õàíûíã èëãû÷ûñû ýÿëöá õÿáÿð ýÿòöðäè, àé-
äûð: Õàíóì, ñàçäàí áèð àñëàí ÷ûãàð, àò
óðàð, àïóë-àïóë éöðöéèøè àäàì êèáè. Àòà
áàñóáàí ãàí ñöìöðÿð. Àðóç àéäûð: Õà-
íûì öðêäèýèìèç âàãòûí äöøÿí ìÿíèì
îüëàíúûüûìäûð áÿëêÿ? äåäè. Áÿýëÿð áèí-
äèëÿð. Àñëàí éàòàüû öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Àñ-
ëàíû ãàëäûðûá îüëàíû òóòäûëàð. Àðóç îüëàíû
àëóá åâèíÿ ýþòðöðäè...” (Ä-2137).
Â.Ì.Æèðìóíñêèíèí ôèêðèíúÿ, Áàñàò
âÿ Ãàçàí õàí (î äà “àü ñàç àñëàíûíû”
ãóðä ÿíöýè èëÿ éàíàøû þçöíÿ ñîéêþê ñà-
éûðäû) êèìè àëïëàðûí àñëàí (ãàïëàí) èëÿ
“ãîùóìëóüó”, îíëàðûí òþðÿéèø “òàðèõ-
÷ÿñè” áèð ðàñèîíàë ãóðàìàäûð; Òÿïÿýþç
êèìè ãîðõóíú âÿ éåíèëìÿç áèð éàüûéà
Îüóç àëïûíûí öñòöí ýÿëìÿñèíÿ èíàì
éàðàòìàã ö÷öí äöøöíöëìöøäöð. Î éàçûð:
“Áàñàòûí óøàãëûã ùåêàéÿòè áèëàâàñèòÿ
“òîòåì÷èëèê ÿôñàíÿñèíäÿí” äåéèë, äàùà
÷îõ áåëÿ ýþðöøëÿðäÿí éàðàíìûøäûð”.
Ìÿñÿëÿ ýþðöíäöéö êèìè ñàäÿ äåéèë.
Áàñàòûí áþéöäöëöá áÿñëÿíèëìÿñè èëÿ
áàüëû àðàéûø óëó ÿúäàä àíà êóëòóíóí ãà-
ëûãëàðûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. ×öíêè
ýöú âÿ ùàãã äàøûéûúûñû îëìàãëà ñîéêþê
àíà õÿòòè áóðàäà à÷ûã-àéäûí àòà õÿòòèíÿ
ãàðøû ãîéóëìóøäóð. Ýþðöíöð, áó êèìè
ýþðöøëÿðëÿ áàüëû îëàðàã Îüóç àëïû ÿúäàä
àíà áÿòíèíäÿí äîüóëìóø âàðëûã èëÿ ãàð-
øûëàøûá äóðóøìàìàëû èäè. II áîéäà éàüûëàð
Ãàçàí õàíà: “Ãàðûúûã àíàíû ýþòöðìèøèç
áèçèìäèð. Ñàíà âåðìÿçèç. Éàéõàí êåøèø
îüëàí âåðÿðöç, Éàéõàí êåøèø îüëûíäàí
îüëû äîüàð, áèç àíû ñàíà üàðûì ãîðóç äå-
äèëÿð” (Ä-5810). Îüóçëàð, Îüóç àíà-
ñûíäàí äîüóëàúàã âàðëûüûí îíëàðà ãàðøû
“ãûðûì ãîéóëìàñûíà” ùå÷ úöð ðàçû îë-
ìàéûá áàøãà òÿêëèô èðÿëè ñöðöðëÿð: “Øþêëè
Ìÿëèê, ãàðàýþçëö ãûçûí âàðñà, ýÿòöð Ãà-
çàíà âåð, ìÿðÿ êàôèð, ñÿíèí ãûçûíäàí îüëû
äîüñóí. Ñèç àíû Ãàçàí áÿýÿ ãÿäèì ãî-
éàñûç äåäè” (Ä-586). Àéäûíäûð êè, áåëÿ
áèð íèêàùäàí äîüóëà áèëÿúÿê éàüû íÿ ãÿ-
äÿð ýöúëö îëñà äà, Òÿïÿýþç êèìè ñîíäà
þëöìÿ ãîâóøàúàãäûð.
Áîéëàðäà àñëàí ñóðÿòè èëÿ îõóúó áèð
éåðäÿ äåéèë, äÿôÿëÿðëÿ ãàðøûëàøûð. Áîéëàðû
éàðàäàí õàëã ö÷öí àñëàí òÿñàäöôè áèð
ïåðñîíàæ äåéèë, óëó ñîéêþêäÿí áèðèäèð.
XI áîéäà “ßçâàé ãóðä ÿíöýè åðêÿýèíäÿ
áèð êþêöì âàð” ñþéëÿéÿí Ãàçàí õàí,
ùÿì äÿ Àü ãàéàíûí ãàïëàíûíäà, Àü ñà-
çûí àñëàíûíäà âÿ Àü ñóíãóð ãóøóíäà
“áèð êþêöì âàð” äåéèð. Áåëÿëèêëÿ, áó
äþðä âàðëûüû îüóçëàð þçëÿðèíÿ óëó ÿúäàä
ñàéûðëàðäû. Àéäûíäûð êè, óëó ñàéûëàí âàð-
ëûüûí äþðäö äÿ: àñëàíëà éàíàøû ãóðä, ãàï-
ëàí âÿ ñóíãóð ãóøó äà éàëíûç áèð “ðàñèî-
íàë äöøöíöøäÿí” éàðàíà áèëìÿçäèëÿð.
Îüóçëàðûí àñëàíà ãàðøû òîòåì÷èëèê
åùòèðàìû “ðàñèîíàë” äåéèë, äÿðèí âÿ ñîí-
ñóçäóð. I áîéäà àòàñû Äèðñÿ õàíûí îõóí-
äàí þëöìúöë éàðàëàíìûø Áóüàú áÿé,
àíàñûíûí àñëàí öíâàíûíà ãàðüûø åòìÿñèíÿ
ðàçû îëà áèëìèð: “Àðñëàí èëÿ Ãàïëàíûíà
ãàðüàìàüûë, Ãàçûëûã äàüûíóíã (Ãàçûëûã
äàüû áóðàäà ìöãÿääÿñ óëó éóðä – âÿòÿí
àíëàìûíäà èøëÿíèð, Îðùóí éàçûëàíäàêû
“Þòöêÿí éûø” ñþç áèðëÿøìÿñèíÿ óéüóí
ýÿëèð – ðåä.) ñó÷è éîãäûð”. Áàñàò áîéóí-
äà èñÿ, éóõàðûäà ýþðäöéöìöç êèìè, óëó
àíà ìöðÿááè àñëàíà ãîâóøìàã, îíäàí
ãîïóá àéðûëìàìàã äóéóìó áèëäèðèëèð:
“Áÿýëÿð áèíäèëÿð, àñëàí éàòàüû öçÿðèíÿ
ýÿëäèëÿð. Àñëàíû ãàëäûðóá îüëàíû òóòäóëàð,
Àðóç îüëàíû àëóá åâèíÿ ýÿòöðäè. Øàäëûã
åòäèëÿð. Éåìÿ-è÷ìÿ îëäû. Àììà îüëàíû
íÿ ãÿäÿð ýþòöðäèëÿðñÿ, òóðìàäû, ýåðö
àñëàí éàòàüûíà âàðäû”. “Àâ àâëàìàã”
óñòàñû îëàí Îüóç áÿéëÿðè àíà àñëàí öçÿ-
ðèíÿ ýÿëñÿëÿð äÿ, îíóíëà áèð éûðòûúû êèìè
äàâðàíìàìûø, îíó àíúàã “éàòàüûíäàí
ãàëäûðìûøëàð”.
Áàñàòûí ñîéêþê àðàéûøûíäà “Êàüàí
àñëàí” àíëàéûøû àéðûúà éåð òóòóð. Àðàéûøûí
èçàùû ö÷öí áó àíëàéûø áþéöê ìÿíà éöêö
339
äàøûìàãäàäûð. Î.Ø.Ýþêéàé âÿ
Â.Â.Áàðòîëä êèìè ýþðêÿìëè ãîðãóäøö-
íàñëàð “Êàüàí àñëàí” ñþçáèðëÿøìÿñèíè
“êöêðÿìèø”, “ãûçìûø”, þôêÿëÿíìèø”
ìÿíàñûíà éîçìàã èñòÿìèøëÿð. ßñëèíäÿ
èñÿ áó àíëàéûø àñëàíûí ñûíûðëàíìûø ïñè-
õîëîæè äóðóìóíó äåéèë, îíóí ýöúëöëÿð
ýöúëöñö, îâ÷óëàð îâ÷óñó, ñàç-îðìàí
ùþêìäàðû îëäóüóíó áèëäèðìÿê ö÷öí
èøëÿíìèøäèð. Ýöú äöíéàñûíäà áèðèíúè
îëàí àñëàí ÿñàòèðè ÷àüëàðäàí Áþðè (Ãóðä)
èëÿ éàíàøû ãÿáèëÿ ñîéêþê òîòåìè, äþâëÿòè
úÿìèééÿò éàðàíäûãäàí ñîíðà èñÿ êàüàí
ðöòáÿëè ìèôîëîæè ÿúäàä êèìè äöøöíöë-
ìÿêäÿ èäè. Óéüóð “Îüóçíàìÿ”ñèíäÿ äÿ
Îüóç êàüàíûí àíàñû Àé Êàüàíäûð, éÿíè
îüóçëàðû äöíéàéà ýÿòèðÿí êîñìèê ÿúäàä
äà êàüàí ñàéûëûðäû. Èëêèí ÿôñàíÿâè ÿúäà-
äûìûç Áþðè Òèýèíèí àäû äà “Áþðè êàüàíûí
îüëó” äåìÿêäèð (“òèýèí” ñþçöíöí ÷åâèð-
ìÿñè “êàüàí îüëó”, “øàùçàäÿ”äèð).
ÊÄÃ-äÿ àñëàíûí ñîéêþê åùðàìûíûí éó-
õàðû ãàòûíà, êàüàíëûã øÿðàôÿòèíÿ óúàë-
äûëìàñû òÿáèè ñàéûëìàëûäûð. Îüóç äèëèíäÿ
Îðùóí àáèäÿëÿðèíè éàðàäàí Ýþêòöðê èì-
ïåðàòîðëàðû äà þçëÿðèíè äöíéà õàëãëàðûíà
“Áþðè (ãóðä) îüóëëàðû” êèìè òàíûòìàüà
÷àëûøûáëàð. Áóíóíëà îíëàð òöðê òþðÿéèø
ÿôñàíÿñèíäÿí êàüàíëûã ö÷öí áèð “ùöãóãè
âÿñèãÿ” êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð.
×öíêè óëó àíà ãóðäóí äîüóá áÿñëÿäèéè
Àøèíà ñîéëó îüëàíúûã Áþðè Òèýèí êàüàí
òèòóëó äàøûéàí áèð âàðëûãäûð. Áåëÿ èñÿ
Êàüàí Àñëàí ñþçáèðëÿøìÿñè áó óëó òî-
òåìèí “àúûãëû”, “êöêðÿìèø”, “þôêÿëÿí-
ìèø” äóðóìóíó äåéèë, îíóí êàüàíëûüûíû,
øàùëûüûíû áèëäèðèð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ
áîéëàðäàêû àíà àñëàí èëÿ áàüëû ýþðöøëÿðè
Òÿïÿýþç áÿëàñûíäàí ãóðòóëìàã ö÷öí
îüóçëàðûí ñîíðàêû ãóðàìàñû êèìè
ãÿëÿìÿ âåðìÿê åëìè áàõûìäàí äöçýöí
äåéèëäèð.
Ìöðÿááè àíà àñëàí èíàíúû óëó ñîé-
êþê àíà ãóðä ÿôñàíÿñè (Àøèíà ñîéóíóí
ãóðääàí òþðÿéèø ÿôñàíÿñè) öçÿðèíäÿ
“áÿñòÿëÿíèá” éàðàíìûø îëìàëûäûð. “Êà-
üàí Àñëàí” – ìöðÿááè àíà “Ñàç Àñëàíû”
àíëàéûøû óëó àíà ãóðä ñóðÿòèíäÿí
ïðîéåêñèéà åäèëÿðÿê éàðàíìûøäûð. Áèð
ñþçëÿ, óëó àíà ãóðä ñóðÿòè ÿúäàä òîòåì
îëìàãëà éàíàøû, Îüóç ýþðöøëÿðèíäÿ
òîòåìëÿð òîòåìè êèìè ÷ûõûø åòìÿäÿ èäè.
ßäÿáèééàò:
Àçÿðáàéúàí òàðèõè. Á., 1996.
Ñöëåéìàí ßëéàðëû
ÒÐÀÁÓÇÀÍ, ÒÐÀÁÎÇÀÍ, ÒÓÐÀ-
ÁÓÇÀÍ, ÒÐÀÁÇÎÍ, ÒÈÐÀ ÁÎÇÀÍ
– ÊÄÃ-äÿ VI âÿ ÕI áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëèð
(VI, Ä-17211, 1722; ÕI, Ä-2722). “Äî-
ëàíäû Òðàáóçàíà ýÿëäè, áóëàììàäû”
(Ä-1722); “Ìÿýÿð Òðàáóçàí òÿêöðöíöí
áèð ÿçèì ýþðêëö ìÿùáóá ãûçû âàðäû”
(Ä-17211) âÿ éà “Ìÿýÿð õàíûì, Òðàáó-
çàí Òÿêöðö áÿýëÿð áÿýè Ãàçàíà áèð
øàùèí ýþíäÿðìèøäè” (Ä-2722) äåéÿ õà-
òûðëàíûð; äàùà äîüðóñó, VI áîéäà Ãàíëû
Ãîúàíûí îüëó Ãàíòóðàëû Òðàáóçîí Òÿ-
êöðöíöí ãûçû ñàðû äîíëó Ñåëúàí õàòóíëà
åâëÿíèð. ÕI áîéäà Òðàáóçîí òÿêöðö
Ãàçàí õàíà ùÿäèééÿ ýþíäÿðèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëóíóí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ
áó øÿùÿð VII ÿñðäÿí ñîíðà “Òðàáåçóñ”
âÿ éàõóä “Òðàáèçîí” äà àäëàíìûøäûð.
Áó àäëà áàüëû õàëã àðàñûíäà áèð ñûðà
ãÿäèì ðÿâàéÿòëÿð äÿ ìþâúóääóð. Áåëÿ
ãåéä åäèðëÿð êè, ÿââÿëëÿð Òðàáóçàíûí àäû
Õöøèä àáàä (Ýöíÿø øÿùÿðè) îëóá. Äèýÿð
áèð ðÿâàéÿòäÿ èñÿ Ãàíòóðàëûíûí àäû èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ “ýóéà”
Ãàíòóðàëû Ñåëúàí õàòóíëà èëê äÿôÿ ãàðøû-
ëàøàðêÿí, ñûíàã ìåéäàíûíäà ãÿùðÿìàí-
ëûüûíû áóðàäà íöìàéèø åòäèðèá, áàðìàã-
ëàðû àðàñûíäà äÿìèð ïóëó åëÿ ñûõûá êè, ïó-
ëóí òóüðàñû (éàçûñû) ñèëèíèá èòèáäèð. Îíà
ýþðÿ äÿ îíóí àäûíà òóüðà ïîçàí äåéèë-
ìèø âÿ øÿùÿð äÿ îíóí àäû èëÿ àäëàíìûø-
äûð”. Áó ýöí äÿ õàëã àðàñûíäà “éåðèìèç
òóüðà ïîçàí” ìèñðàñû èëÿ áàøëàíàí áèð
ìàíè äÿ âàðäûð. Òðàáóçàíäà îëäóüó êè-
340
ìè, ßðçèíúàí áþëýÿëÿðèíäÿ äÿ ýöúëö,
ãöââÿòëè ýÿíúëÿðÿ òóüðà ïîçàí äåéèðëÿð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Úÿìøèäîâ Ø. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”ó
âÿðÿãëÿéÿðêÿí. Á., 1969.
ÒÐÀÁÇÎÍ (ÒÐÀÁÓÇÀÍ) ÒßÊÖ-
ÐÈ – Ñàðû äîíëó Ñåëúàí õàòóíóí àòàñû,
Ãàíòóðàëûíûí ãàéíàòàñû. ÊÄÃ-íèí
“Ãàíëû Ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áîéó” âÿ
“Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû Óðóç
÷ûãàðäûüû áîé”äà àäû ÷ÿêèëèð.
ÒÓÜÓËÃÀ, ÒÓÜÓËÜÀ – Îüóç
åëèíäÿ äþéöø÷öëÿðèí çèðåùëè áàø ýåéèìè,
äÿáèëãÿ. Îüóçëàð ìöëêè ýåéèìëÿ éàíàøû,
äþéöø ëèáàñû çèðåù äÿ ýåéèðäèëÿð. Êà-
ôÿðëÿðèí Òÿêöðö Áÿêèëèí îüëóíó ýöðçëÿ
âóðàðêÿí: “Îüëàí ãàëãàíûíû ýöðçÿ ãàðøó
òóòäû... Ãàëãàíûíûí àâàòäû, òóüóëãàñûíû
éîüóðäû...” (Ä-2508); Éàõóä:
“Áàøûíäàüû òóüóëüàíû íÿ þýÿðñÿí,
ìÿðÿ êàôèð.
Áàøûìäàüû áþðêöìúÿ ýÿëìÿç ìàíà!”
(Ä-412).
Äàñòàíäà îüóçëàðûí äÿáèëãÿäÿí
áàøãà äþéöøÿ ýåäÿðêÿí áàøëàðûíà, àëûí-
ëàðûíà èøûã (“ãóíò èøûã”, “àëòóí èøûã”)
âóðäóãëàðûíäàí ñþùáÿò ýåäèð:
“Àðóç, ìàíà áó èøè åäÿúÿýèí áèëñÿéäèì,
...Àëûí-áàøà ãóíò èøóüóì óðàðäûì!”
(Ä-2973).
ÒÓÌÀÍ ÕÀÍ – ÊÄÃ-äÿ XI áîéäà
àäû ÷ÿêèëèð. Óéüóí ãàéíàãëàðäà Óçàã
Àëòàéäàí áàøëàìûø Ãàôãàçà ãÿäÿð çà-
ìàí-çàìàí èìïåðèéà ñÿâèééÿñèíäÿ
äþâëÿò áàø÷ûñû êèìè àäû ÷ÿêèëÿí, ãàëà-
ëàðûí, ãÿñðëÿðèí ñàùèáè êèìè õàòûðëàäûëûð.
ÒÓÌÀÍÛÍ ÃÀËÀÑÛ – (Åòíî-òîïî-
íèì). ÊÄÃ-äÿ 4 äÿôÿ àäû ÷ÿêèëèð (XI,
Ä–2726, 2731, 2744, 2827). XI áîéäà
ãåéä åäèëèð êè, Ãàçàí õàí Òðàáóçîí Òÿ-
êöðöíöí ýþíäÿðäèéè øàùèíëÿ îâà ÷ûõûð.
Øàùèí îâ äàëûíúà ó÷óð. Òóìàíûí ãàëà-
ñûíà ýåäèá äöøöð. Ãóøóí äàëûíúà àò ñóðÿí
Ãàçàí õàíû ãàëàéà ÷àòìàìûø áèð ìÿí-
çèëäÿ éóõó òóòóð âÿ êè÷èê þëöì àäëàíàí
7 ýöíëöê éóõóéà ýåäèð. Î òÿðÿôäÿí îâà
÷ûõàí Òóìàíûí ãàëàñûíûí Òÿêöðö õÿáÿð
òóòóð, îíëàðà ùöúóì åäèð. Ãàçàíûí
25 áÿéèíè øÿùèä åäèð, þçöíö éàòìûø
ùàëäà ÿñèð àëûðëàð. Òóìàíûí ãàëàñûíà
ýÿòèðèá ãóéóéà ñàëûðëàð.
Äàñòàíäà äåéèëèð: “Ùÿëÿ Ãàçàíû ýÿ-
òèðäèëÿð, Òóìàíûí ãàëàñûíäà áèð ãóéóéà
áûðàãäûëàð. Ãóéóíóí àüçûíà áèð äÿ-
ýèðìàí äàøû ãîäûëàð” (Ä-2744). Éàõóä
äà Óðóç äåéèð: “Ìÿðÿ àéà ìÿíèì áà-
áàì þëöìöäöð, äèðèìèäèð?- àéäûð: “Äèðè-
äèð, Òóìàíûí ãàëàñûíäà òóòñàãäûð” äåäè.
Òóìàíûí ãàëàñû Ýöðúöñòàíäà Êöð
÷àéûíûí ñàü ãîëëàðûíäàí áèðè îëàí Ìàøà-
âåðè ÷àéû öçÿðèíäÿ, èíäèêè Äóìàíèñè
(Áàøêå÷èä) ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ øÿùÿð õÿ-
ðàáÿñè (Ì.Ô.Êûðçûîüëó, Î.Øàèã, ß.Äÿ-
ìèð÷èçàäÿ, Ù.Àðàñëû).
Îðòà ÿñð âÿ îíäàí ñîíðàêû äþâðëÿð-
äÿ áèð ñûðà ãàéíàãëàðäà Òóìàíûí ãàëàñû
“Äóìàíèñ”, “ßñêè Òîìàíèñ”, “Âåðàí-
òîìàíèñ”, ùÿòòà “Êöíù-öë ßêáÿð”äÿ
“Òîìàíè÷”, “Ñàëîíèê òàðèõè”íäÿ “Òî-
ìàíèñ” êèìè ãåéäÿ àëûíìûøäð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëó õÿáÿð âåðèð êè, III
Ñóëòàí Ìóðàä äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíà
ýÿëÿí èòàëèéàëû Ìèíàäîé ÿñÿðèíäÿ áó ãà-
ëàíûí àäûíû “Òîìàíèñ” îëàðàã éàçûð âÿ
ãåéä åäèð êè, áóðàëàðäà ãÿäèìäÿí áÿðè
Áîð÷àëû (Ãàçàõ) õàëãëàðûíûí ÿãðÿáàëûã
ãóðäóüó “Áîðñóëà-Áàðñåë” àäëû áîéà
ìÿíñóá òÿðÿêÿìÿëÿð îòóðìàãäàäûð.
Éàãóò Ùÿìÿâè “Ãàìóñ-óë Àëÿì” ÿñÿ-
ðèíäÿ Òèôëèñ éàõûíëûüûíäà îëàí Äóìàíèñ
ãÿñÿáÿñèíèí ÿùàëèñèíèí èïÿê÷èëèê ñàùÿ-
ñèíäÿ øþùðÿòëÿíäèéèíè áèëäèðèð.
Îñìàíëû îðäóëàðûíûí ñÿðêÿðäÿñè Þç-
äÿìèðîüëó Îñìàí ïàøàíûí (XVI) Ãàô-
341
ãàçäàêû ùÿðáè éöðöøëÿðèíäÿ èøòèðàê åäÿí
âÿ áó éöðöøëÿðèí çÿôÿð òàðèõèíè éàçàí
(“Òàðèõè-ãÿçàâÿòè Þçäÿìèðîüëó Îñìàí
ïàøà”) Òàëèêèçàäÿ Ñöáùèíèí ìÿëóìàòûí-
äàí àéäûí îëóð êè, Îñìàí ïàøà Ýöð-
úöñòàí ùÿðáè éöðöøëÿðè çàìàíû îðàäà ÿâ-
âÿëëÿð ìîíãîëëàð òÿðÿôèíäÿí äàüûäûëìûø
áèð ñûðà øÿùÿð âÿ ãàëàëàðëà ãàðøûëàøìûø-
äûð. Áåëÿ ãàëàëàðäàí áèðè äÿ Ëîðè ãàëàñû
èäè. Îñìàí Ïàøà Ëîðè ãàëàñûíû áÿðïà åò-
äèðäèêäÿí ñîíðà “Òîìàíóñ” ãàëàñûíà
ýÿëìÿäè. Áó ãàëà Òèôëèñÿ ìÿõñóñ îëóá
àëûíìàñû ÷îõ ÷ÿòèí âÿ äöøìÿí ö÷öí
òÿùëöêÿëè èäè.
Áóðàíû äà Ìîíãîë-Ùöëàêó îðäóëàðû
õàðàáàéà äþíäÿðìèø, ùÿòòà Àüãîéóíëó
Ñóëòàí Éàãóáóí àòàáÿéè îëàí Ñîôè Õÿëèë
òÿðÿôèíäÿí èíøà åäèëìèø èêè ìèíàðÿëè
ìÿñúèä äÿ äàüûäûëìûø, ìèíàðÿëÿð èñÿ
ó÷óðóëóá éåðëÿ éåêñàí åäèëìèøäè. Îñìàí
ïàøà Òîìàíèñ ãàëàñûíû âÿ ìÿñúèäè äÿ
(1584) éåíèäÿí òÿìèð âÿ áÿðïà åòäèð-
ìèøäèð (Ì.Ô.Êûðçûîüëó).
Áÿçè Ýöðúö ãàéíàãëàðûíäà XI-XII
ÿñðëÿðäÿ Äóìàíèñè øÿùÿðè òèïèê îðòà ÿñð
ìöñÿëìàí âÿ õðèñòèéàí øÿùÿðè êèìè
ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð.
Ñóëòàí Ìÿëèê øàù äþâðö, õöñóñÿí
1076-1080 èëëÿð îðòà ÿñð ýöðúö ãàéíàã-
ëàðûíäà Ýöðúöñòàíûí áþéöê òöðê èøüàëû
äþâðö àäëàíûð (“Äèäè Òöðêîáà”). Áó
èëëÿðäÿ Ñÿëúóãèëÿð Îðòà Àñèéàäàí Àðàëûã
äÿíèçèíÿ ãÿäÿð, áöòöí Èðàíû, ßðÿá Èðà-
ãûíû, Êè÷èê Àñèéàíû, Ýöðúöñòàíû, Àçÿð-
áàéúàíû, Äÿðáÿíäè, Áèçàíñ äþâëÿòëÿðèíèí
áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðèíè èøüàë åòìèø, áþéöê
áèð èìïåðèéà éàðàòìûøäûëàð.
Äóìàíèñè 1123 èëÿ ãÿäÿð Ñÿëúóãè-
ëÿðèí ÿëèíäÿ îëìóø, 1123 èëäÿ ãóðóúó
Äàâèä òÿðÿôèíäÿí àçàä åäèëìèøäèð (Èñòî-
ðèÿ Ãðóçèè XI-XII ââ. Òáèëèñè, 1974).
“Òóìàí”/”Äóìàí” õàíëûüû âÿ
“Òóìàí” àä àíëàìûíûí Òöðê õàëãëàðûíûí
ãÿäèì òàðèõ ìÿíøÿéè èëÿ áàüëû îëìàñû
øÿêñèçäèð. Áó áàðÿäÿ ãÿäèì âÿ îðòà ÿñð
ãàéíàãëàðûíäàí èñòÿíèëÿí ãÿäÿð ìèñàë
ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöð. “Òóìàí õàíëûüû”
áàðÿäÿ ôèêèðëÿð ùÿëÿ ãÿäèì Ùóí èìïåðè-
éàñûíà àèääèð. ×èí ãàéíàãëàðûíäà äà ðàñò
ýÿëèðèê. ×èí òàðèõ÷èñè (å.ÿ. 145-87) Ñûì
Ñèñéàí “Òàðèõè ãåéäëÿð” àäëû ÿñÿðèíäÿ
êþ÷ÿðè ùóíëàðûí ãöäðÿòëè, àäëû-ñàíëû òàéôà
áàø÷ûëàðûíäàí, õàíëàðûíäàí ñþùáÿò åäÿð-
êÿí å.ÿ. III ÿñðäÿ ùóíëàðûí (Äóõíó) ýþð-
êÿìëè ùÿðáè áàø÷ûëàðûíûí (Øàíéóëàðûí)
Òóìàí àäëàíäûðûëäûüûíû ãåéä åäèð.
Èáí-ÿë-ßñèð (ÕII) éàçûð êè, 735 èëäÿ
Ìÿðâàí èáí-Ìÿùÿììÿä ÿðìÿíèééÿäÿ
ùàêèì îëäóüó çàìàí èêè òÿðÿôÿ îðäó
ýþíäÿðäè. Îðäóíóí áèð ùèññÿñè Àëëàí òÿ-
ðÿôäÿ ö÷ ãàëà ôÿòù åòäè, î áèðè ùèññÿñè
Òóìàí øàùûíûí öñòöíÿ ýåäÿðÿê îíóí
ÿùàëèñèíè ñöëùÿ ìÿúáóð åòäè... Äàùà
ñîíðà 738-39 èëäÿ èñÿ Èñùàã èáí Ñÿìä ÿë
Öãåä Òóìàí øàùëà ìöùàðèáÿ åäÿðÿê
ãàëàëàðûíû ÿëÿ êå÷èðäè.
À.Áàêûõàíîâà ýþðÿ “Òóìàí” ìöë-
êö éà ùàðäàã, éà äà... ãàéòàã þëêÿñèäèð
êè, Øàìõàë âÿ Öñìè ìöëêëÿðèíèí àøàüû
ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Î áåëÿ áèð øÿðù äÿ
âåðèð: “Èíäðà êÿíäèíèí Òóìàíëàð àäëû áèð
ìÿùÿëëÿñè äÿ âàðäûð... Áàøëû éàõûíëûüûíäà
îëàí Òóìàíëàð êÿíäè äÿ Òóìàí øàù òàé-
ôàñûíûí ãàëûüû îëìàëûäûð. Îíëàðû áóðàéà
Íóøèðÿâàí éåðëÿøäèðìèøäèð (531-578).
Àðàøäûðìàëàðäà ÕV éöçèëëèéÿ àèä
êþ÷ÿðè Þçáÿê óëóñëàðûíûí ñèéàùûñûíäà
Òóìàí, Òóìàí-ìèíã (÷îõ ýöìàí êè,
ìèí àèëÿ äåìÿêäèð), Òóáàé-Òóìàí
òàéôà àäëàðûíà äà ðàñò ýÿëèðèê. Áóðàäà
“Òóìàí”, “Òóìàí øàùëûüû”íûí Òóìàí
âèëàéÿòè (Ñèáèðëÿ) èëÿ ãÿäèì êþêëö
ÿëàãÿñè äÿ àéäûíëàøûð.
Òóìàí õàí âÿ Òóìàíûí ãàëàñû áà-
ðÿäÿ “Êóà-Òè-÷è” àäëàíàí ãÿäèì ×èí
úîüðàôèéà åíñèêëîïåäèéàñûíäà äà ìÿ-
ëóìàò âåðèëèð. Áóðàäà, ×èíëÿ Îðòà Àñèéà
ñÿðùÿääèíäÿ Ñàðû ÷àé âàäèëÿðèíèí øè-
ìàëè-ãÿðáèíäÿ ùóíëàðûí éóðä éåðëÿðè
õàòûðëàíàðêÿí Ìåòåíèí àòàñû Òóìàí
õàíûí âÿ îíóí øÿùÿð ãàëàñûíûí äà àäû
342
÷ÿêèëèð. Áó ìÿëóìàòëàð ñîíðàêû ãàéíàã-
ëàðäà äà òÿñäèã îëóíóð. Àéäûí îëóð êè,
Òóìàí õàíûí ãàëàñû Îðõóí âÿ Àëòàé
äàüëàðûíà ýåäÿí ÿñàñ éîëóí öñòöíäÿ
èìèø. Òóìàíûí ãàëàñû å.ÿ. òÿõìèíÿí 352
èëäÿ ìöäàôèÿ ìÿãñÿäèëÿ ÷ÿêèëìèø èëê
ãàëàëàðäàí áèðè îëäóüó åùòèìàë åäèëèð.
Òöðê äöíéàñûíûí ìþùòÿøÿì àáèäÿñè
“Îüóçíàìÿ”äÿ Äöéëö õàíûí þëöìöí-
äÿí ñîíðà Äÿäÿ Ãîðãóä îíóí äöíéàéà
ýÿëìèø îüëóíà äà Òóìàí àäû ãîéóð.
Îðòà ÿñð ÿðÿá òàðèõ÷èñè Èáí-ÿë-ßñèðèí,
ÕIÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èñè À.Áàêû-
õàíîâóí, ìöàñèð òöðê ìöÿëëèôè Á.Þýÿëèí,
Ô.Ñöìÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ Òóìàí âÿ Òó-
ìàí õàíëûüû ùàããûíäà ìàðàãëû ìÿëó-
ìàòëàð âàðäûð.
Òàðèõè ãàéíàãëàð áåëÿ òÿÿññöðàò
éàðàäûð êè, Íöøèðÿâàí äþâðöíäÿ, áÿëêÿ
äÿ îíäàí ÿââÿëëÿð Òóìàí øàùëûüû ÷îõ
ýåíèø ÿðàçèíè ÿùàòÿ åòìèø, áþéöê èìïå-
ðèéà ñÿâèééÿñèíäÿ îëìóø, âàõòèëÿ ìöàñèð
áþëýÿëÿðäÿ éåðëÿøÿí Äàüûñòàíûí áèð ùèñ-
ñÿñèíÿ, Àçÿðáàéúàí, Ýöðúöñòàí, Åðìÿ-
íèñòàí ÿðàçèëÿðèíÿ äÿ ùàêèì îëìóø, ùàã-
ãûíäà ãåéä åòäèéèìèç Òóìàíûí ãàëàñû äà
áó øàùëûüûí (äþâëÿòèí) áèð øÿùÿðè îëìóø-
äóð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó. Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Þýåë Á. Áþéöê ùóí èìïåðèéàñû. ú.I, Á.,
1992.
Áàêûõàíîâ À. Ýöëöñòàíè-Èðÿì. Á., 1951.
×àëàãàíèÿ È.Ï. “Èíîçåìíàÿ ìîíåòà â
äåíåæíîì îáðàùåíèè Ãðóçèè, V-VII â.â.
Òáèëèñè, 1978.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
ÒÓÒÀÌ – Ãÿäèì òöðê ìåòðîëîýèéàñûí-
äà äþðä áàðìàüà áÿðàáÿð þë÷ö. ÊÄÃ-
íèí II áîéóíäà õàòûðëàíûð: “Àëòìûø óòó-
òàì ýþíäÿðèíè íÿ þýÿðñèí, ìóðäàð êàôèð”
(Ä-413).
 Äèýÿð Øÿðã õàëãëàðûíäà àíàëîæè þë÷ö
“êàáëà” (éóìðóüóí åíè), Îðòà Àñèéàäà
èñÿ “êàáçà” òåðìèíëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè
òàïìûøäûð. Áàðìàã þë÷öñöíöí (ÿñÿáÿ,
ÿíýöøò) òÿãðèáÿí 2 ñì-äÿí àçúà àðòûã
îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, òóòàì 8-9 ñì-
ÿ áÿðàáÿðäèð. Áåëÿëèêëÿ èíñàíûí áÿäÿí
öçâëÿðèíèí þë÷öëÿðè (àíòðîïîìåòðèê
þë÷öëÿð) àøàüûäàêû ñèñòåìè òÿøêèë åäèð.
Áîé – 2 ãÿäÿì – 4 àðøûí – 18 ãàðûø –
14 òóòàì – 64 áàðìàã.
ÒÖÌßÍ îí ìèí äþéöø÷öäÿí èáàðÿò
ãîøóí áèðëèéè. Ñîíñóçëóã àíëàéûøûíû èôàäÿ
åòìÿê ö÷öí òöìÿí/äóìàí èøëÿäèëìèøäèð.
ÊÄÃ-äÿ “Àüàéûëäàí òöìÿí ãîéóí
âåðýèë...” (Ä-181); “Äîãñàí òöìÿí ýÿíú
îüóç àðäûìúà ýÿëñöí!” (Ä-1414) øÿê-
ëèíäÿ èøëÿäèëìèøäèð. Îí ìèíëèê ãîøóíóí
áàø÷ûñû òöìÿíáàøû, òöìáàøû àäëàíûðäû.
ÒÖÐÊÈÑÒÀÍ – ÊÄÃ-äÿ ö÷ éåðäÿ àäû
÷ÿêèëèð. (III, Ä-1104, VI, 1717, VII,
Ä-2053). III, VII áîéëàðäà Ãàçàí õàí
“...Òöðêöñòàíûí äèðÿéè” àäëàíûð. VI áîé-
äà èñÿ ...áèð úèúè-áèúè òöðêìÿí ãûçûíäàí
ñþùáÿò ýåäèð (1718).
“Òîïãàïû îüóçíàìÿñèíäÿ äÿ Ãàçàí
õàí “Òöðêèñòàíûí äèðÿéè, òóëó ãóøóíóí
éàâðóñó” – äåéÿ õàòûðëàíûð.
Ù.Àðàñëûíûí ôèêðèíúÿ “Òöðêèñòàí”
Äÿäÿ Ãîðãóä ÿñÿðèíäÿ Çàãàôãàçèéàíûí
òöðêäèëëè õàëãëàð éàøàéàí éåðëÿðèíÿ
äåéèëèð.
Ì.Ô.Êûðçûîüëóíà ýþðÿ, áó þëêÿ
âàõòèëÿ (áþéöê âÿ êè÷èê àðñàãëàðûí) –
Ãàçàí õàíûí ñöëàëÿëÿðèíèí éåðëÿðèíè
ÿùàòÿ åäèð. Î, éàçûð êè, Ìîèñåé Õîðåíëè
ìöùàðèáÿ ÿñðëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí
ÿñêè éóíàíëàðûí ìöùàðèáÿ àïàðäûãëàðû
“Ñàê þëêÿñè” ÿâÿçèíÿ “Òöðêèñòàíëûëàð”
àäû èøëÿòìèøäèð.
Òöðêèñòàíäàí úÿíóáäà Êöð ÷àéû,
Õîðàñàí äàüëàðû, Êöíåò äàüû, Ãàðà äàü,
Ìåçäóðàí äàüû, Òîï÷àã, Àüäàü äàüëàðû,
Ùèíäèãóøóí àðõàñû, Ìóñòàã, Êöíëöíñûðà
343
äàüëàðû; Øÿðãè Òöðêèñòàíûí øÿðã ñÿðùÿä-
ëÿðè: Ñóúàâ éàõûíëûüûíäà 98î-50î ìåðè-
äèàí, 40î åí íþãòÿñèíäÿí ìîíãîë Àëòà-
éûíäà Áóðúóí êå÷èäè, 93î, 50î ìåðèäèàí,
46î, 50î þí íþãòÿñè, øèìàëäàí Úóíãà-
ðèéà (Ùóíãàðèéà) âÿ Ãàçàõûñòàíûí øèìàë
ñÿðùÿäëÿðèíè òÿøêèë åäÿí Èðòûø ùþâçÿñè âÿ
Àðàë-Èðòûø ñóëàðû áþëöì úèçýèñèíèí øèìàë
éàìàúëàðû; ãÿðáäÿí Éàéûã ÷àéû âÿ
Õÿçÿð äÿíèçè èëÿ ñÿðùÿäëÿíèð.
1917-úè èëäÿ Òöðêèñòàí ÿðàçèñè Îðòà
Àñèéàíû âÿ Ãàçàõûñòàíûí áèð ùèññÿñèíè
ÿùàòÿ åäèðäè. Âàõòèëÿ Òöðêèñòàí èêè éåðÿ
áþëöíöá: “Øÿðãè Òöðêèñòàí” ×èíèí ÿëèí-
äÿ ãàëûá, “Ãÿðáè Òöðêèñòàí” èñÿ Ðóñèéà
òàáåëèéèíÿ êå÷èá. 1917-úè èëäÿí ñîíðà
Òöðêèñòàí âàðèñëèéèíè ùàçûðêû Òöðêìÿ-
íèñòàí, Ãàçàõûñòàí, Þçáÿêèñòàí, Ãûðüû-
çûñòàí äþâëÿòëÿðè ãÿáóë åäèá.
Òöðêìÿíèñòàí (äèýÿð Îðòà Àñèéà
ðåñïóáëèêàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ) 1990 èëäÿ
Ñîâåòëÿð Èòòèôàãû äàüûëäûãäàí ñîíðà Ðó-
ñèéàíûí òàáåëèéèíäÿí õèëàñ îëàðàã
ìöñòÿãèëëèê ÿëäÿ åòìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Òöðê Äöíéàñû Äÿðýèñè (õöñóñè áóðàõû-
ëûø). 1992.
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. Á., 1977.
ÒÖÐÊÌÀÍ – ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí áèð
òöðê åòíîíèìè. IX áîéäà (“Îãóçóí àðñû-
çû òöðêìàíûí äÿëöñöíÿ áÿíçÿð” (Ä 249)
âÿ “Ãàíëû Ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû áîéû”í-
äà (“Áèð úèúè-áàúû” òöðêìàí ãûçûíû àëà-
ñàí, íàýàùàíäàí òàíàéûì, öçÿðèíÿ äö-
øÿì, ãàðíû éûðòûëà?.. (Ä 171) ðàñò ýÿëèíèð.
Òöðêìàí ñþçöíöí áîéëàðäàêû ìÿç-
ìóíó îüóçëàðûí åòíèê ïñèõîëîýèéàñûíûí
þéðÿíèëìÿñè áàõûìûíäàí ãèéìÿòëè ãàé-
íàãäûð.
Îüóçëàð òàíðû÷û îëóá, Îüóç òþðÿñè
èëÿ éàøàéûð, Èñëàì (åëÿúÿ äÿ Òöðêìàí)
äöíéàñûíà ãàðøû äàéàíûðäûëàð. Èñëàìû ãÿ-
áóë åòìèø Îüóç þç åòíèê ñèñòåìèíäÿí
÷ûõàðàã òöðêìàí åòíèê ñèñòåìèíÿ äàõèë
îëóðäó. Äöíÿíêè àëï áóýöíêö ãàçèéÿ
÷åâðèëèðäè. Áó “ãÿçàâàòäà” òöðêìàí
äöíéàñû îüçóëàðû ìÿüëóá åòäè. Îíà ýþðÿ
äÿ Éàçûúûîüëó ßëè (XV ÿñð) éàçûð êè,
“áèçèì çàìàíûìûçäà áöòöí îüóçëàðû
òöðêìàí àäëàíäûðûðëàð. Áó òàðèõè ùàäèñÿ-
íèí òàì ìÿíàñû èëÿ äÿðê îëóíäóüó
ÊÄÃ-äÿ îüóçëà òöðêìàí àíëàéûøëàðû
òåðìèíîëîæè ñÿâèééÿäÿ ôÿðãëÿíäèðèëèð: VI
áîéóí ãÿùðÿìàíû Ãàíòóðàëû òöðêìàí
ãûçûíà åâëÿíìÿéÿ ïèñ áàõûð âÿ ñ.”.
Îüóçëàðû êå÷ìèøäÿ éàøàéàí õàëã
êèìè òÿãäèì åäÿí ÊÄÃ-äÿ ãûï÷àüà
íèñáÿòÿí òöðêìàíà éóìøàã ìöíàñèáÿò
òÿêúÿ îüóçëà òöðêìàí àðàñûíäàêû “àòà-
îüóë” ìöíàñèáÿòèíäÿí éîõ, ùÿì äÿ
äàñòàíûí òöðêìàí àóäèòîðèéàñûíäà äåéèë-
ìÿñè èëÿ èçàù îëóíóð.
Îüóç ÿäÿáè èðñè éåíè åòíèê ìöùèò
è÷ÿðèñèíäÿ þçöíöí “òÿìèç îüóç ýþðêÿ-
ìèíè” ñàõëàéà áèëìèð âÿ ýöúëö “òöðê-
ìàíëàøìà”éà ìÿðóç ãàëûð. Áåëÿëèêëÿ,
Èñëàìûí ãàòû äöøìÿíëÿðè îëàí îüóçëàð
ÊÄÃ-äÿ âÿ áàøãà îüóç àáèäÿëÿðèíäÿ
“ìþìèí ìöñÿëìàíëàð”à, îüóç àëïëàðû
èñëàì ãàçèëÿðèíÿ ÷åâðèëèðëÿð.
ßôçÿëÿääèí ßñýÿð
ÒÖÐÊÌßÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒØÖÍÀÑ-
ËÛÜÛÍÄÀ – Áèð ãÿùðÿìàíëûã àáèäÿñè
êèìè ÊÄÃ òöðêìÿí çèéàëûëàðûíûí äèã-
ãÿòèíè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ úÿëá åòìèøäèð.
1915 èëäÿ ãàçàõ-òöðêìÿí ìÿêòÿáëèëÿðè
ö÷öí òÿðòèá îëóíìóø èëê îõó êèòàáûíà
äàõèë åäèëìèø áèð ðÿâàéÿòäÿ òöðêìÿí
àäûíûí ìÿíøÿéè ÊÄÃ ãÿùðÿìàíû Ñàëóð
Ãàçàíëà ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Àíúàã, Òöðêèéÿ
âÿ Àçÿðáàéúàíà íèñáÿòÿí òöðêìÿí ìö-
òÿõÿññèñëÿðè òÿðÿôèíäÿí åïîñóí ÿñàñëû
åëìè àðàøäûðûëìàñûíà õåéëè ñîíðàëàð,
1940 èëëÿðäÿí áàøëàíìûøäûð.
Áó ñàùÿäÿ èëê òÿøÿááöñ ìÿðùóì
àëèìëÿð ßùìÿä Àõóíäîâ, Ìÿòè Êîñà-
344
éåâ âÿ Áÿéìÿùÿììÿä Êàððûéåâèí àäû
èëÿ áàüëûäûð.
Òöðêìÿí ôîëêëîðóíóí âÿ êëàññèê
ÿäÿáèééàòûí àðàøäûðûúûñû îëàí ßùìÿä
Àõóíäîâ “Ãîðãóä Àòàíûí êèòàáû” àäëû
ìÿãàëÿñèíè ùÿëÿ 1942 èëäÿ éàçìûøäûð
(“Ñîâåò ÿäÿáèééàòû” æóð. ñàéû 11, 1942).
Ìÿãàëÿ òÿêðàð “Òöðêìÿíèñòàí” ãÿ-
çåòèíäÿ 1994 èëäÿ íÿøð åäèëìèøäèð.
Èêè èë ñîíðà Ìÿòè Êîñàéåâ “Ãîðãóä
Àòà” åïîñóíóí 10 áîéóíó (“Ñîâåò
ßäÿáèééàòû” æóðíàëû, 1945), åéíè àäëû
ìÿãàëÿñèíè “Ñîâåò Òöðêìÿíèñòàíû” ãÿ-
çåòèíäÿ (7.VII.1945) ÷àï åòäèðìèø, ùÿòòà
áÿçè áîéëàðû îðòà ìÿêòÿá äÿðñëèêëÿðèíÿ
äàõèë åòäèðìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. Àëèìèí
1946 èëäÿ ÑÑÐÈ ÅÀ-íûí Òöðêìÿíèñòàí
ôèëèàëûíûí åëìè õÿáÿðëÿðèíäÿ (¹ 3, 4)
“Ãîðãóä Àòà” êèòàáû ùàããûíäà éàçûëàðû
íÿøð åäèëìèøäèð. Äàùà ñîíðà î, Á.Êàððû-
éåâëÿ áèðëèêäÿ ÊÄÃ àáèäÿñèíè áöòþâ-
ëöêäÿ Òöðêìÿíèñòàí ÑÑÐ-íèí 25 èëëè-
éèíÿ ùÿäèééÿ îëàðàã íÿøðÿ ùàçûðëàìûø,
àíúàã áó íÿøð ìöÿëëèôëÿðÿ ñåâèíú ýÿòèð-
ìÿìèøäèð.
Àçÿðáàéúàíäà îëäóüó êèìè Òöðê-
ìÿíèñòàíäà, åëÿúÿ äÿ êå÷ìèø Ñîâåòëÿð
èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ îëàí äèýÿð òöðê
ðåñïóáëèêàëàðûíäà õàëãëàðûí òàðèõè ìöáà-
ðèçÿëÿðèíè âÿ ãÿùðÿìàíëûã ðóùóíó òÿ-
ðÿííöì åäÿí ãÿäèì Îüóç åïîñëàðû
“Ìàíàñ”, “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”,
“Éóñèô-ßùìÿä”, “Ýöë-áöëáöë” âÿ á.
àáèäÿëÿð 1951 èëäÿ Ìîñêâàíûí ýþñòÿðèøè
èëÿ “çÿðÿðëè”, “áóðæóà ìèëëÿò÷èëèéèíè òÿá-
ëèü åäÿí ÿñÿðëÿð” ñàéûëàðàã ãàäàüàí
åäèëìèø, íÿøðè âÿ òÿáëèüè äàéàíäûðûë-
ìûøäû.
Òöðêìÿíèñòàí ÊÏ ÌÊ-äà èäåîëîæè
êàòèá èøëÿìèø ß.Øûõìóðàäîâóí “Òöðê-
ìåíñêàéà Èñêðà” ãÿçåòèíäÿ íÿøð åòäèð-
äèéè (16.IX.51) “Ãîðãóä åïîñó òöðêìÿí
õàëãûíà éàáàí÷ûäûð”, “Êîðêóò Àòà”
ìöðòÿúå âÿ ãåéðè-õÿëãè åïîñäóð”
(1951), “Çÿìàíÿìèçÿ ëàéèã ÿñÿðëÿð
éàðàäàã” (1951), “Åïîñ âÿ îíó íÿøð
åäÿíëÿð èôøà îëóíäó” (1952) êèìè áþù-
òàí äîëó ìÿãàëÿëÿðèíäÿ þç õàëãûíà,
îíóí ìÿíÿâè âÿ ìÿäÿíè àáèäÿëÿðèíÿ,
ãàáàãúûë çèéàëûëàðûíà ãàðøû àìàíñûç, ñÿðò
âÿ äöøìÿí ìþâãåäÿ äàéíàäûüû áÿëëè
îëóð.
1956 èëäÿí ñîíðà çÿðÿðëè ñàéûëàí
ÿñÿðëÿðèí, î úöìëÿäÿí ÊÄÃ åïîñóíóí
öçÿðèíäÿí éàñàãëàð ýþòöðöëäöêäÿí ñîí-
ðà äàñòàíëàðûí àðàøäûðûëìàñûíûí éåíè
äþâðö áàøëàäû.
1957 èëäÿ Äàøêÿíääÿ øÿðãøöíàñëà-
ðûí òöðê õàëãëàðûíûí ôîëêëîð éàðàäûúûëû-
üûíà ùÿñð îëóíìóø ýåíèø åëìè êîíôðàíñû
÷àüûðûëäû. Áó êîíôðàíñäà äèýÿð ìÿðó-
çÿ÷èëÿðëÿ éàíàøû Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè
äèë÷è àëèìè, ïðîô. ß.Äÿìèð÷èçàäÿíèí
ÊÄÃ åïîñó ùàããûíäà åëìè ìÿðóçÿñè
äèíëÿíèëäè. Åéíè çàìàíäà òöðê õàëãëàðû-
íûí ôîëêëîð àáèäÿëÿðèíèí éåíè èñòèãàìÿò-
ëÿðè âÿ áó ñàùÿäÿ ýÿëÿúÿê åëìè ÿìÿê-
äàøëûãëàð ìöÿééÿíëÿøäèðèëäè. Òöðêìÿí
àëèìëÿðè ÿâÿçñèç ôîëêëîð àáèäÿëÿðèíèí, î
úöìëÿäÿí ÊÄÃ-íèí àðàøäûðûëìàñûíà
éåíèäÿí ãàéûòäûëàð.
1963 èëäÿ Ì.Êîñàéåâ “Òöðêìÿí
òàðèõèíèí êÿáèð (áþéöê) ìÿñÿëÿëÿðè” àäëû
ìÿãàëÿñèíè íÿøð åòäèðèð. Ìöÿëëèô ìÿ-
ãàëÿäÿ éåíè àøêàð åòäèéè “Øàùñÿíÿì âÿ
Ãÿðèá” äàñòàíûíûí ×îâäûð âåðñèéàñûíäàí,
áó âåðñèéàíûí “Àéïàðà” áþëìÿñèíäÿí
áÿùñ åäèð. Áóðàäà Øàùñÿíÿì ñåâýèëèñè
Ãÿðèáè õÿòà-áÿëàäàí ùèôç åòìÿéè, îíó
ãîðóìàüû Ãîðãóä Àòàäàí õàùèø åäèð.
Ôîëêëîð÷ó Àòà Ðÿùìàíîâ ùÿëÿ
ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ ìöÿëëèì èøëÿäèéè äþâð-
äÿ òîïëàäûüû åïîñóí 16 áþëìÿäÿí èáàðÿò
éåíè âàðèàíòûíû òÿäãèãàò îáéåêòèíÿ ÷å-
âèðäè. Áó áàðÿäÿ î èëê äÿôÿ äöíéà õàëã-
ëàðûíûí àíòðîïîëîã âÿ åòíîãðàôëàðûíûí
Ìîñêâàäà êå÷èðèëÿí VII êîíãðåñèíäÿ
“Êîðêóò Àòà” åïîñóíóí ôîëêëîð âàðèàíò-
ëàðû” ìþâçóñóíäà ìÿðóçÿñè èëÿ ÷ûõûø
åòäè (ìàðò, 1964). (Ìÿðóçÿíèí ìÿòíè
345
Òöðêìÿíèñòàí ÅÀ-íûí õÿáÿðëÿðèíäÿ
äÿðú åäèëìèøäèð. Àøõàáàä, 1967). Ùÿìèí
êîíãðåñäÿ òöðêìÿí àëèìè Â.À.Áàñèëîâ
äà ìÿðóçÿ åòìèøäèð. Ìÿðóçÿíèí ìÿòíè
(“Ê âîïðîñó ãåíåçèñà Êîðêóò Àòà”)
1964 èëäÿ Ìîñêâàäà “Íàóêà” íÿøðèééà-
òûíäà ÷àï îëóíìóøäóð.
Áó èëëÿðäÿ À.Ðÿùìàíîâóí Òöðê-
ìÿíèñòàí ÅÀ-íûí õÿáÿðëÿðèíäÿ (Àøõà-
áàä, 1966) “×îâäûð áàõøûëàðû” àäëû ìÿ-
ãàëÿñè íÿøð åäèëäè. Ìÿãàëÿäÿ òöðêìÿí
áàõøûëàðûíûí éàðàäûúûëûüûíäà Êîðêóò Àòà
ìþâçóñóíóí ýåíèø éåð òóòäóüó à÷ûãëà-
íûð. Ùÿì÷èíèí êå÷ìèø èòòèôàãûí ôîëê-
ëîðøöíàñ àëèìëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ
(23.11.1967) Àøãàáàääà êå÷èðèëÿí åëìè
éûüûíúàãäà “Êîðêóò Àòà” åïîñóíóí
òöðêìÿí-×îâäûð âàðèàíòûíäà òöðêìÿí
õàëãûíûí åòíîýåíåçèñè áîéóíúà îüóçëàð
ùàããûíäà ìÿëóìàò” ìþâçóñóíäà Àòà
Ðÿùìàíîâóí ýåíèø ìÿðóçÿñè äèíëÿíèëäè
(Òöðêìÿíèñòàí ÅÀ-íûí åëìè õÿáÿðëÿðè,
Àøõàáàä, 1967).
Ì.Êîñàéåâ “ßäÿáèééàò áàðÿäÿ
ñþùáÿò” (Àøõàáàä, 1972) ìÿãàëÿñèíäÿ
“Øàùñÿíÿì âÿ Ãÿðèá” äàñòàíû öçÿðèíÿ
éåíèäÿí ãàéûäûð. Äàñòàíûí òöðêìÿíëÿðèí
åë âàðèàíòûíäà “Áåéñåíåì âÿ Ãàðûï”
àäëàíäûüûíû áèëäèðèð. Äàñòàíûí “Àéïàðà”
áþëìÿñèíäÿ 12 áÿíääÿí èáàðÿò ãîøìàäà
Ñàëóð Ãàçàíûí âÿ Êîðêóò Àòàíûí àäëàðû
ìÿùÿááÿòëÿ ÷ÿêèëèð. Ìöÿëëèô ãîøìàäàí
íöìóíÿëÿð ýÿòèðèð.
Àòàì Êîðêóò ñþç ñþçëÿäè,
Àêûë ùÿì ìÿíè ñàçëàäû,
Þëöì ÷àðÿñèí ãåçëåäè,
Îë àêëû-êàìàë ãàëìàäû...
Ñàòàøìàñûí ñàíà àçãûí,
Èë-óëóñóí ùàíû Ãàçàí?
Êîðêóò Àòà, ïèðèì îçàí,
Ãàðûáûì ñèçãå òàïøûðäûì.
Òöðêìÿí ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí àðàø-
äûðìàëàðû ýþñòÿðèð êè, ÊÄÃ áîéëàðû
Àíàäîëó, Àçÿðáàéúàí, ãàçàõ, ãûðüûç âÿ
á. ñîéäàø õàëãëàðûí ôîëêëîðó, éàçûëû
ÿäÿáèééàòû, ìÿäÿíèééÿòèíäÿ þç èçëÿðèíè
ãîéäóüó êèìè, òöðêìÿíëÿðèí éàðàòäûüû
òàðèõè, åòíîãðàôèê àáèäÿëÿðäÿ, éàçûëû âÿ
øèôàùè ÿäÿáèééàòäà äà ñèëèíìÿç èçëÿð
áóðàõìûøäûð.
Òöðêìÿí ìöÿëëèôëÿðè ÊÄÃ åïîñó-
íóí áÿçè õàðèúè íÿøðëÿðèíÿ äÿ áèýàíÿ
ãàëìàéûáëàð. Áåðäè Êåðáàáàéåâ
“ßäÿáèééàò âÿ ñóíãàò” ãÿçåòèíäÿ
(14.11.1971) ÷àï åòäèðäèéè “Òöðêèéÿéÿ
ñÿéàùÿò” ìÿãàëÿñèíäÿ ýþðêÿìëè òöðê
àëèìè ß.Úÿôÿðîüëóíóí ÊÄÃ-äÿí áÿùñ
åäÿí éàçûñûíäà áó àáèäÿíèí ÕIII éöçèëäÿ
Àíàäîëóäà éåðëÿøÿí òöðêìÿíëÿð òÿðÿ-
ôèíäÿí éàðàäûëìàñû áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíÿ þç
ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèð.
Ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó À.Ìå-
ðåäîâ “ßäÿáèééàò âÿ ñóíãàò” ãÿçåòèíäÿ
(Àøãàáàä, 10.Õ.1973) ÷àï åòäèðäèéè
ìÿãàëÿñèíäÿ Èðàí àëèìè Ìöùÿììÿä-
çàäÿ Ñàäèãèí Òåùðàíûí “Áåõîä” æóðíà-
ëûíäà íÿðø îëóíìóø “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîð-
ãóä äàñòàíû” àäëû ìÿãàëÿñè èëÿ áàüëû
ìöÿééÿí èðàäëàðûíû áèëäèðèð.
Òöðêìÿí ãîðãóäøöíàñëûüûíäà
Ì.Êîñàéåâ, À.Ðÿùìàíîâ, Ð.Ðÿúÿáîâ-
ëà éàíàøû ÅÀ-íûí Ìàùòûìãóëó àäûíà
ßäÿáèééàò èíñòèòóòóíóíóí àëèìëÿðè
À.Àøóðîâ, ìÿðùóì ß.Áÿêìóðàäîâ,
Õ.Áåéàëûéåâ àäûíà Äèë÷èëèê èíñòèòóòóí
åëìè ÿìÿêäàøû À.Àííàíóðîâ, ÿäÿáèé-
éàòøöíàñ Ò.Ãóçó÷óéåâ êèìè çèéàëûëàð äà
ÊÄÃ áîéëàðûíûí ìöõòÿëèô àñïåêòäÿ
àðàøäûðûëìàñûíà àèä éàçûëàðëà ÷ûõûø
åòìèøëÿð.
À.Áÿêìóðàäîâóí “Êîðêóò Àòàíûí
éàìàí äþâðö” (“ßäÿáèééàò âÿ ñóíãàò”,
Àøãàáàä, 1988, ùÿì÷èíèí “Êþðîãëûíûí
ûçëàðû” êèòàáû, Àøõàáàä, 1988), À.Ðÿù-
ìàíîâóí “Êîðêóò Àòà âÿ òöðêìÿí
ÿäÿáèééàòû” (“Éàøëûê” æóðíàëû, Àøãàáàä,
1989, ¹ 1) ìÿãàëÿëÿðèíäÿ òöðêìÿí
ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà ÊÄÃ-íèí àðàø-
äûðûëìàñûíûí âÿçèééÿòè èøûãëàíäûðûëûð.
346
Ð.Ðÿúÿáîâóí (22.1.1988), À.Àøó-
ðîâóí (27.1.1989) “ßäÿáèééàò âÿ ñóí-
ãàò” ãÿçåòèíäÿ íÿøð åòäèðäèêëÿðè åëìè
ìÿãàëÿëÿðèíäÿ áèð ñûðà äèããÿòè ÷ÿêÿí
ìàðàãëû ìÿãàìëàð âàðäûð. À.Àøóðîâ
áåëÿ ôèêèðäÿäèð êè, òöðêìÿí ÿäÿáèééàòû-
íûí âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí òàðèõèíè äÿðèíäÿí
äÿðê åòìÿê ö÷öí ÊÄÃ åïîñóíó éàõøû
þéðÿíìÿê ëàçûìäûð.
Òöðêìÿíèñòàí ÊÏ ÌÊ 1989 èëäÿ
“ÊÄÃ åïîñóíóí éåíèäÿí íÿøð åäèë-
ìÿñè” áàðÿäÿ ðÿñìè ãÿðàð ãÿáóë åäèð.
Ãÿðàðà ÿñàñÿí Ì.Êîñàéåâèí 1951 èëäÿ
íÿøðè äàéàíäûðûëàí êèòàáû 1990 èëäÿ
éåíèäÿí íÿøð îëóíóð. Êèòàá ôèëîëîýèéà
åëìëÿðè íàìèçÿäè Ê.Àìàíýÿëäèéåâèí
òÿäãèãàòû âÿ ìÿðùóì ïðîô. Ì.Êîñà-
éåâèí 1950 èëäÿ éàçäûüû 18 ñÿùèôÿëèê þí
ñþçëÿ áàøëàéûð. Þí ñþçäÿ ÿñàñÿí ÊÄÃ
áîéëàðûíûí òÿäãèã òàðèõè âÿ àïàðûëìûø
àðàøäûðìàëàð áàðÿäÿ ìöôÿññÿë ìÿëóìàò
âåðèëèð. Áó ñàùÿäÿ Â.Â.Áàðòîëäóí õèä-
ìÿòëÿðè ãåéä îëóíóð. Èëê Èñòàíáóë íÿø-
ðèíÿ (1915) òîõóíóëóð. Áîéëàðûí òÿùëèëè
öçÿðèíäÿ äàéàíàí ìöÿëëèô îíëàðûí
Òöðêìÿíèñòàí àðåàëû èëÿ áàüëûëûüûíà àèä
ìèñàëëàð ýÿòèðèð.
Ì.Êîñàéåâ êèòàáûí íÿøðèíäÿ “Äðåç-
äåí” âÿ “Âàòèêàí” íöñõÿëÿðèíè ÿñàñ ýþ-
òöðäöéöíö ãåéä åòñÿ äÿ, áó íöñõÿëÿðèí
äèëè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ òöðêìÿí íÿøðèíèí
äèëè áöòþâëöêäÿ ìöàñèð òöðêìÿí äèëèíèí
ôîíåòèê âÿ ìîðôîëîæè òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí-
ëàøäûðûëìûøäûð. Äàùà äîüðóñó, áåëÿ
äåìÿê ìöìêöíñÿ, êèòàá ÊÄÃ åïîñó-
íóí òöðêìÿí äèëèíÿ òÿðúöìÿñèäèð. Ìà-
ðàãëûäûð êè, Ì.Êîñàéåâ ùÿòòà áîéëàðäà
îëàí øÿõñ àäëàðûíû äà äÿéèøäèðìèø, Äèðñÿ
ÿâÿçèíÿ Äåðñå, Ãóéàí (Ñÿëúóã) ÿâÿçèíÿ
Ãîéàí (Ñÿëúóã), Ñàëóð ÿâÿçèíÿ Ñàëûð,
Ãàðàýöíÿ ÿâÿçèíÿ Ãàðàãîíà, Óøóí
ãîúà ÿâÿçèíÿ Îâøàí ãîúà, Áàíó ×è÷ÿê
ÿâÿçèíÿ Áàíó ×å÷åê, Áàñàò ÿâÿçèíÿ
Áåñåò âÿ ñ. êèìè éàçìûøäûð.
Ì.Êîñàéåâ íÿøðèíäÿ éîë âåðèëÿí äèë
õÿòàëàðûíà áàõìàéàðàã À.Ðÿùìàíîâ âÿ
äèýÿð ôîëêëîðøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí ìöõ-
òÿëèô âàõòëàðäà òîïëàíìûø åë âàðèàíò-
ëàðûíûí (“Åêå ýþç”, “Òþðåë áåã”, “Áàìñû
Áåéðÿê”, “Ñàëûð”, “Èãäûð”, “Ñàëûð Ãàçàí
âÿ èòåìúåê”) êèòàáà äàõèë åäèëìÿñè
ìöñáÿò ùàëäûð.
Ñîí èëëÿð À.Ðÿùìàíîâóí “Êîð-
êóäóí ãÿáðèíè ãûçûëãû” (1989), Í.Úàí-
áèñòàéåâèí “Õàðõóò Àéëèéå” (1989), Àòà
Ðÿùìàíîâóí “Êîðêóò Àòà” åïîñó âÿ
òöðêìÿí ÿäÿáèééàòû” (1989), Àáà Ãû-
ëû÷äóðäóéåâèí “Ãûç àíàäàí ýþðìÿñÿ âÿ
éàõóä “Êîðêóò Àòà åïîñóíäà ãàäûí”
(1989), “Ãÿùðÿìàíëûãëà éîüðóëàí ÿñÿð”
(1989), Àìàíýöë Êàððûéåâèí “Òöðêìÿí
ðîìàíòèê äàñòàíëàðûíäà ãàäûí” (1990)
ìÿãàëÿëÿðè, À.Ãûëû÷äóðäóéåâèí “Êîðêóò
Àòà” ìîíîãðàôèéàñû (1990), Ðÿùìàí
Ðÿúÿáîâóí ÊÄÃ-äÿí áÿùñ åäÿí
“Ãÿäèì òöðêìÿí ÿäÿáèééàòû” (1991)
ÿñÿðè íÿøð îëóíìóøäóð. ÊÄÃ áîéëàðûíûí
Àòà Àííàíóðîâ âÿ Òîéëó Ãóçó÷óéåâ
òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíìûø éåíè íÿøðëÿðè
(“Ñîâåò ÿäÿáèééàòû” æóðíàëû, 1989, “Êè-
òàáè Äÿäÿì Êîðêóò” 1995) Ì.Êîñàéå-
âèí 1951 èëäÿ ãàäàüàí åäèëÿí “Êîðêóò
Àòà” êèòàáû òÿêðàð-òÿêðàð (1990),
ßäÿáèééàò:
Êàððûéåâ Á. Êîðêóò Àòà Êèòàáû
ùàããûíäà. Àøãàáàä, 1946.
Êàððûéåâ Á. Êîðêóò åïîñó ùàããûíäà.
Àøãàáàä, 1966.
Êîñàéåâ Ì. Êîðêóò Àòà. Àøãàáàä,
1951, 1990.
347
Ðÿùìàíîâ À. Òàø îüóçëàðûí ãåâåð õàí-
ëûüûíà ãàðøû ýþðöø. “Éàøëûê” æóð., Àøãàáàä,
ñ.1,1981.
Ðÿùìàíîâ À. Êîðêóò Àòà åïîñóíóí
ôîëêëîð âàðèàíòëàðû. ÒÅÀ-íûí õÿáÿðëÿðè, Àø-
ãàáàä, 1964.
Ðÿùìàíîâ À. Êîðêóò Àòàíûí ãÿçëåãèí-
äÿ. “Òöðêìÿíèñòàí” ãÿçåòè, 24-27, 30-31,
VIII-1994; 1-9, 13-16, 19, 20, 22-24, 26-
27, IX-1994.
Ãûëû÷äóðäóéåâ À. Êîðêóò Àòà, Àøãàáàä,
1990.
Ãûëû÷äóðäóéåâ À. Êîðêóò Àòàíûí êèòàáû.
“Ìöÿëëèìëÿð” ãÿçåòè, Àøãàáàä, I, II; 14,IX,
Àøãàáàä, 1988.
Åñåíîâ À. Ïðîô.Ì.Êîñàéåâ, Àøãà-
áàä,1988.
Éàçáåðäèéåâ À, Õóäàíãóëîâà Ì.,
Õàõóëèíîé Ð. Êàððûéåâ Â, Àøãàáàä, 1987.
Àõóíäîâ ß. (Ýöðýåíëè). Êîðêóò Àòàíûí
êèòàáû. “Ñîâåò ÿäÿáèééàòû” æóðíàëû, Àøãàáàä,
1942.
Íóðáàäîâ Ã. Àõóíäîâ ß. (Ýöðýåíëè)
âÿ “Ãîðêóò Àòà”. “Òöðêìÿíèñòàí” ãÿç, 30
ìàðò, 1994 èë.
Õîììåòäóðäûéåâ Æ. Ìÿòè Êîñàéåâ âÿ
Á.Ì.Êàððûéåâèí ìÿùêÿìÿñè ùàããûíäà.
Àøãàáàä, 1993.
Àííàíóðîâ À., Ãóçû÷ûåâ Ò. Ãîðêóò àòà.
Ñîâåò ÿäÿáèééàòû, N7-8, Àøãàáàä, 1989.
Ùöñåéíãóëó Ìÿììÿäëè
Ôÿõðÿääèí ßëèéåâ
Ó×ÌÀÃ, Ó×ÌÀÜ – ÿñêè òöðê äèëèíäÿ
“áåùèøò, úÿííÿò” ìÿíàñûíäà èøëÿíìèø
îëàí áèð ñþç. ÊÄÃ áîéëàðûíûí ñîíóíäà
áèð ãàéäà îëàðàã âåðèëÿí õåéèð-äóàëàðäà
ðàñò ýÿëèíèð: “Àü áèð÷ÿêëö àíàí éåðè áå-
ùèøò îëñóí! Àü ñàãàëëó áàáàí éåðè ó÷ìàã
îëñóí” (Ä-35; 66; 122; 213; 303).
Îüóçëàðûí Ýþé-Òàíðû (òàíðû÷ûëûã)
äèíè èíàíûø ñèñòåìèíÿ ãàðûøìûø øàìàíèñò
ýþðöøëÿðäÿ ãàòëàðäàí èáàðÿò ýþéÿ ÷ûõàí
çàìàí ýåòäèýúÿ àéäûíëàíàí íóð äîëó áèð
àëÿì âàð. “Ó÷ìàã” äåéèëÿí úÿííÿò äÿ
áèð èøûã àëÿìèäèð.
Ãÿäèì Òöðê äöíéàýþðöøöíäÿ úÿí-
íÿòèí “ó÷ìàã” àäëàíìàñû èíñàí þëäöéö
çàìàí áÿäÿíèíè òÿðê åäÿí ðóùóíóí ãóø
äîíóíà äöøìÿéè – “äþíöá ó÷àð ãóø îë-
ìàüû” òÿñÿââöðëÿðèíäÿí ýÿëèð. ßñêè
Töðê éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ äÿ “þëäö” àí-
ëàéûøûíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí “ó÷à áàðäû”
ñþçëÿðè èøëÿäèëèð.
Ãàéíàüûíû Èñëàì äöøöíúÿñèíäÿí
àëñà äà, XV ÿñðÿ àèä Îñìàíëû ãàéíàã-
ëàðûíäà: “Ó÷ìàã è÷èíäÿ áèð áóëàã âàð” –
äåéèëèð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÓÄËÓ – Àáûðëû, ùþðìÿòëè àäàì.
“Óòàíìàã” ñþçöíöí êþêöíäÿíäèð.
ÊÄÃ-íèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ èøëÿíèá:
“Åâèìÿ éàçûäàí áèð óäëó ãîíàã ýÿëñÿ”
(Ä-94).
ÓËÀØ ÎÜËÛ ÑÀËÓÐ ÃÀÇÀÍ –
ÊÄÃ-íèí áàø ãÿùðÿìàíû. “Ñàëóð Ãàçà-
íûí åâè éàüìàëàíäûüû áîé” (II) Ñàëóð
Ãàçàíûí àäû èëÿ áàüëûäûð. Ñàëóð Ãàçàíà
ùÿñð îëóíìóø áó áîé îíó õàðàêòåðèçÿ
åäÿí áó ñÿòèðëÿðëÿ áàøëàéûð: “...Àìèò ñî-
348
éûíûí àñëàíû, Ãàðàúóüûí ãàïëàíû, ãîíóð
àòûí èéÿñè, õàí Óðóçóí àüàñû, Áàéûíäûð
õàíûí ýöéÿýèñè, Ãàëûí Îüóçóí äþâëÿòè,
ãàëìûø éèýèò àðõàñû Ñàëóð Ãàçàí
éåðèíäÿí äóðìûøäû” (Ä-3512).
Îüóçóí áöòöí äþâëÿò èøèíè Ãàçàí
àïàðûð. Ãàçàí Îüóç ö÷öí, õàëã ö÷öí äî-
üðóäàí äà öìèäýàùäûð, àðõàäûð. Î, þç
øÿõñè ìÿíàôåéèíè ýöäìöð, ùÿð øåéè õàëã
ö÷öí åäèð. Îüóç ìÿìëÿêÿòèíÿ ùàðäàí
áèð ùöúóì, áàñãûí òÿùëöêÿñè îëñà, Ãàçà-
íûí þçöíö îðà éåòèðìÿñèëÿ äöøìÿí
ìÿüëóá îëóð.
Ãàçàí þç ìöñòÿñíà øöúàÿòè èëÿ áàø-
ãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíèð. Î, ñîí äÿðÿúÿ áþ-
éöê áèð ãöââÿòÿ, ýöúÿ ìàëèêäèð, ìÿü-
ëóáåäèëìÿç ñóðÿòäèð. Î, ùàíñû úÿáùÿéÿ
ýåäèðñÿ, çÿôÿð ãàçàíûð. Äöøìÿí îíó àí-
úàã éåääè ýöíëöê éóõóéà ýåòäèéè çàìàí
òóòóá ÿñèð àïàðûð. Ãàçàíûí áàø÷ûëûüû àë-
òûíäà Îüóçäà îëàí ìþùêÿì èíòèçàì âÿ
êþíöëëö òàáåëèê ãàéäàñûíà ýþðÿäèð êè,
ùàìû Ãàçàíûí àðõàñûíúà áèðýÿ äþéöøÿ
ýèðèð. Ãàçàí âàðëûüû èëÿ õàëãà áàüëûäûð. Î,
ö÷ èëäÿ áèð äÿôÿ þçöíöí âàðèäàòûíû õàëãà
ïàéëàéûð. Éàëíûç àðâàäûíûí ÿëèíäÿí òóòóá
åâèíäÿí ÷ûõûð. Áó, Ãàçàíûí áþéöê ùó-
ìàíèçìèíäÿí èðÿëè ýÿëèð.
Ãàçàí ùÿì äÿ òÿìèç ÿõëàãëû, ïàê
öðÿêëè áèð ÿðäèð, àèëÿ áàø÷ûñûäûð. Î, þç
ùÿéàò éîëäàøû, èýèä ãàäûíû Áóðëà Õàòóíà
éöêñÿê ùþðìÿò áÿñëÿéèð, åùòèðàì åäèð,
àüûëëû ìÿñëÿùÿòëÿðèíè äèíëÿéèá, ÿìÿë
åäèð.
ÓÐÓ ÄÓÐÌÀÃ – Äàñòàí äèëèíäÿ
Îüóç êîíòåêñòèíäÿ ìÿíàñû à÷ûëìàéàí
èôàäÿëÿðäÿí áèðè. Éîçóì ö÷öí à÷àðû
áàøãà áèð òöðê äèëè – þçöíäÿ áèð ÷îõ
àðõàèê åëåìåíòëÿðè òîïëàìûø ÷óâàø äèëè
âåðèð. Òöðê äèëëÿðèíÿ ìÿõñóñ ð-ç-é-ò/ä
ÿâÿçëÿíìÿñèíÿ ýþðÿ ÷óâàø äèëèíäÿêè ð-
ñÿñèíèí ìþâãåéè ìöàñèð Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ É-Ç ñÿñëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèð.
Ìöãàéèñÿ åäÿê. Òîõàð (÷óâ) – äîããóç
(àçÿðá); óðà (÷óâ) – àéàã (àçÿðá).
“Óðó äóðìàã/äóðäó” ÷óâàø – áóë-
ãàð åëåìåíòè êèìè Äàñòàíûí äèëèíäÿ áèð
ðåëèêò êèìè ãàëûá. ßñëèíäÿ àéàüà äóðìàã
ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Óðó äóðäó – éÿíè
àéàüà äóðäó.
Êàìàë Àáäóëëà
ÓÐÓÇ, ÕÀÍ ÃÀÇÀÍÛÍ ÎÜËÛ
ÓÐÓÇ ÁßÝ, ÑÀËÓÐ ÃÀÇÀÍÛÍ
ÎÜËÛ ÓÐÓÇ – Ãàçàí õàíûí îüëó, Áà-
éûíäûð õàíûí íÿâÿñè, È÷ Îüóç áÿéè. (II,
III, X, XI áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëèð). Îíóí
ÿñèðëèêäÿ, Øþêëè Ìÿëèéèí ãàíëû òÿäáèðëÿðè
ãàðøûñûíäà ìÿðäàíÿ äàéàíìàñû, ìÿòà-
íÿòè, àèëÿ íàìóñó óüðóíäàêû ôÿäàêàðëûüû
òöðê õàëãûíûí ìèëëè ñèìàñûíû ÿí óçàã
êå÷ìèøëÿðäÿ ÿêñ åòäèðÿí ïàðëàã áèð íö-
ìóíÿäèð.
Óðóç àíàñûíûí ñîðüóñóíà íàìóñ
ùèññèíäÿí äîüàí áèð ãÿçÿáëÿ áåëÿ úàâàá
âåðèð:
“Ãàäûí àíà! Ãàðøóì àëóá,
íÿ áþýðÿðñÿí?
Íÿ áîçëàðñàí, íÿ àüëàðñàí?
Áàüðûìëà éöðÿýèì íÿ äàüëàðñàí?
Êå÷ìèø ìÿíèì ýöíèìè íÿ àíäûðàðñàí?
Ùåé, àíà! ßðÿáè àòëàð îëàí éåðäÿ
Áèð ãóëóíû îëìàçìû îëóð?
Ãûçûë äÿâÿëÿð îëàí éåðäÿ
Áèð êþøÿýè îëìàçìû îëóð?
Àüúà ãîéóíëàð îëàí éåðäÿ
Áèð ãóçûúûüû îëìàçìû îëóð?
Ñÿí ñàü îë, ãàäûí àíà, áàáàì ñàü îëñóí,
Áèð ìÿíèì êèáè îüóë áóëûíìàçìû
îëóð?” (Ä-548).
Óðóç Ãàçàí òóòóëàíäà óøàã èìèø.
Áþéöê îüëàí îëäóüó âàõò áèð êèøèäÿí
àòàñûíûí äóñòàã îëäóüóíó åøèäèð. Îíóí
òÿëÿáè èëÿ ÿìèñè Ãàðàýöíÿíèí áàø÷ûëûüû
349
àëòûíäà ãîøóí äöçÿëäèð, Ãàçàíû àçàä
åòìÿéÿ ýåäèðëÿð. Óðóçóí áþéöê øöúàÿò
ýþñòÿðìÿñè èëÿ Ãàçàí çèíäàíäàí õèëàñ
åäèëèð, äöøìÿíäÿí èíòèãàì àëûðëàð.
ÓØÓÍ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ßÝÐßÊ – VIII
âÿ X áîéëàðäà àäû ÷ÿêèëÿí Îüóç èýèäëÿ-
ðèíäÿí, Ñÿýðÿêèí áþéöê ãàðäàøûäûð.
“Óøóí ãîúà îüëó Ñÿýðÿê áîéó”íóí áàø-
ëàíüûúûíäà Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà ùà-
÷àí èñòÿñÿ ýÿëèá ýåäÿí, Ãàçàíûí äèâà-
íûíäà áÿéëÿð áÿéè õàí Ãàçàíûí ëàï
þíöíäÿ îòóðàí, þçö äÿ ùå÷ êèìÿ èëòèôàò
åëÿìÿéÿí “áÿùàäûð, äÿëö, éàõøû éèýèä”
êèìè òÿñâèð îëóíóð (Ä -254).
Áèð Îüóç èýèäèíèí – “Ñÿí áàøìû
êÿñäèí, ãàíìû òþêäöí, àúìû äîéóðäóí,
éàëûíúàãìû äîíàòäûí?!” – äåäèéè êèíà-
éÿëè ñþçöíäÿí èíúèéÿí ßýðÿê ö÷ éöç
èýèäëÿ éöðöøÿ ÷ûõûð. Ãàðà Òÿêöðöí úà-
ñóñó áóíëàðû ýþðöð âÿ õÿáÿð âåðèð, êà-
ôèðëÿð îíëàðû ãûðûð, ßýðÿêè èñÿ ßëèíúÿ ãà-
ëàñûíà çèíäàíà ñàëûðëàð.
Óçóí èëëÿðäÿí ñîíðà òÿñàäöôÿí ãàð-
äàøûíûí äóñòàã îëäóüóíó åøèäÿí Ñÿýðÿê
îíó çèíäàíäàí õèëàñ åäèð.
ÓØÓÍ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÑßÝÐßÊ –
Óøóí ãîúàíûí êè÷èê îüëó, îí äþðä ýåúÿ-
ëèê àéà áÿíçÿéÿí ýÿíú. Ýþçÿë, àëàýþçëö,
ïÿùëÿâàí. “Óøóí ãîúà îüëû Ñÿýðÿê
áîéó”íäà (X) òÿñàäöôÿí þéðÿíèð êè,
ãàðäàøû ßýðÿê ßëèíúÿ ãàëàñûíäà äóñòàã-
äûð. Àòà-àíàñû ýåòìÿéÿ èúàçÿ âåðìèð.
“Éàíëûø õÿáÿðäèð, ýåòìÿ, îüóë!” – äå-
éèðëÿð. Ñÿýðÿê èñÿ: “Ìÿíè éîëûìäàí
àéûðìàí! Àüàì òóòóëàí ãàëàéà âàðìà-
éûíúà, àüàìûí þëöñèí-äèðèñèí áèëìÿ-
éèíúÿ, þëäèñÿ, ãàíûí àëìàéûíúà Ãàëûí
Îüóç åëèíÿ ýÿëìÿýèì éîõ!” – äåéèð.
Àòà-àíàñûíûí çîðëà åâëÿíäèðìÿëÿ-
ðèíÿ áàõìàéàðàã, àíä è÷èð êè, ãàðäàøûíû
ÿñèðëèêäÿí õèëàñ åòìÿéèíúÿ åâÿ ãàéûò-
ìàéàúàã. Ñþçöíÿ ÿìÿë åäÿí Ñÿýðÿê
ãàðäàøûíû ÿñèðëèêäÿí õèëàñ åäèð âÿ åâ-
ëÿðèíÿ ãàéûäûðëàð.
ÓÇÓÍ ÁÈÍÀÐ, ÁÈÍÀÐ-ÁÓËÀÃ –
Áóëàã âÿ éåð àäû. ÊÄÃ-íèí III âÿ VIII
áîéëàðûíäà àëòû äÿôÿ òÿêðàð îëóíóð.
III áîéäà äåéèëèð: “...Ìÿýÿð åâëÿðè
þíèíäÿ áèð áþéöê àüàú âàðäû. Äèáèíäÿ
áèð éàõøû áèíàð âàðäû. Áåéðÿê áàõäû
ýþðäè êèì, êèøè ãûçãàðäàøû áèíàðäàí ñó
àëìàüà ýÿëèð” (Ä-1023).
VIII áîéäà áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðèëèð:
“Îüóç áèð ýöí éàéëàüà êþ÷äö. Àðóçóí
áèð ÷îáàíû âàðäû. Àäûíà Ãîíóð ãîúà Ñàðû
×îáàí äåðëÿðäè. Îüóçóí þíèíúÿ áóíäàí
ÿââÿë êèìñÿ êþ÷ìÿçäè. Óçóí áèíàð äå-
ìÿêëÿ ìÿøùóð áèð áèíàð âàðäû. Îë áèíàðà
ïÿðèëÿð ãîíìûøäû...” (Ä-21413). “×îáàí
éåíÿ áó áèíàðà ýÿëäè...” (Ä-21511).
Ì.Ô.Êûðçûîüëóéà ýþðÿ áóðà (“Óçóí
Áèíàð”) Àðàçûí úÿíóáóíäà Äàø Îüóçà
350
ìÿíñóá îëàí “Ãàðàäàü” âÿ éà äèýÿð äàü
éàéëàëàðûíäàí áèðè îëà áèëÿð.
Òöðêèéÿäÿ “ïûíàð áàøû” – Õàí êþéö
éàõûíûíäà; “ãàðà ïûíàð”, “ãûçûë ïûíàð” –
Ãîúàíàëëû; “Ãàðà ïèíàð” – Òîðóí âèëà-
éÿòèíäÿ êÿíä àäëàðû âàðäûð (Ô.Ñöìÿð).
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Êûðçûîüëó Ì.Ô. Äåäå Êîðêóò Îüóçíà-
ìåëåðè. Èñò., 1952.
Úàùàíýèðîâ Ì. Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä
áîéëàðûíäàêû úÿìèééÿòèí çàìàí âÿ ìÿêàíû
ùàããûíäà. ÀÄÓ-íóí åëìè ÿñÿðëÿðè. Á.,
1976, 4.
Ñöìÿð Ô. Îüóçëàð. Á., 1992.
ÂßÄ – Äàñòàíäà ãÿùðÿìàíëàðûí áèð-áè-
ðèíÿ âåðäèêëÿðè âÿäëÿð ÿñëèíäÿ ÿõëàãè äÿ-
éÿð êèìè îíëàðû áó âÿ äèýÿð úÿùÿòäÿí ñÿ-
úèééÿëÿíäèðèð. Âÿäëÿð âåðèëñÿ äÿ îíëàðà
áÿçÿí ÿìÿë åäèëèð, áÿçÿí äÿ ÿìÿë åäèë-
ìèð. Ñàëóð Ãàçàí àíàñûíû ÿñèð åòìèø äöø-
ìÿíÿ âÿä âåðèð êè, àíàñûíû îíà ãàéòàðñà
î äà äþíöá ýåðè ýåäÿúÿê, àììà âÿäèíÿ
ÿìÿë åòìÿê áàðÿäÿ äöøöíìöð. Êàôèð
ãûçûíà Áåéðÿê âÿä âåðèð êè, ñàüëûãëà
åâèíÿ ýåðè äþíÿðñÿ ýÿëèá îíó ùàëàëëûãà
àëàúàã. Äÿëè Ãàðúàð Äÿäÿ Ãîðãóäà âÿä
âåðèð êè, ãûç ãàðäàøû ö÷öí èñòÿäèéè áàøëûüû
ýÿòèðñÿ ãûçû Áåéðÿéÿ âåðÿúÿê. Íÿùàéÿò
Àëëàù-òÿàëà Äÿëè Äîìðóëà âÿä âåðèð êè,
ÿýÿð úàíû éåðèíÿ úàí áóëñà, îíóí úàíûíû
àçàä åäÿúÿê. Âÿä âåðÿí ãÿùðÿìàí ùÿì
äÿ àíä è÷èð. Áó àíä áèð ÷îõ ùàëäà äîñòëà-
ðûíû, ñèëàùäàøëàðûíû, àòàëàðûíû, ãàðäàøëàðû-
íûãöðáÿòäÿí, ÿñèðëèêäÿí àçàä åòìÿéèíúÿ
ýÿðäÿéÿ ýèðìÿìÿê, òîé åòìÿìÿê, ñåâ-
ýèëè èëÿ âöñàëà ãîâóøìàìàãëà áàüëû îëóð.
Âÿä çàäÿýàí ñþçö êèìè õöñóñè ÿõëàãè
êåéôèééÿò âÿ äÿðÿúÿ ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäû-
ðûëûð. Îüóç è÷è âÿäëÿ Îüóçäàí õàðèúÿ –
äöøìÿíÿ âåðèëÿí âÿäè ôÿðãëÿíäèðìÿê
ëàçûìäûð. Îüóç è÷è âÿäè éåðèíÿ éåòèðìÿê
úÿíýàâÿðëèê êîäåêñèíèí øÿðòëÿðèíäÿíäèð-
ñÿ, Îüóçäàí êÿíàðà âåðèëÿí âÿäÿ ÿìÿë
åòìÿìÿê îëàð, áåëÿ âÿä ùÿðáè ùèéëÿýÿð-
ëèêäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ìöãàéèñÿ
åäèí Ñàëóð Ãàçàíûí äöøìÿíëÿ “ñþâäÿëÿ-
øèá” àíàñûíû îíäàí èñòÿìÿñèíè. Ýóéà Ãà-
çàí õàí àíàñû îíà ãàéòàðûëñàéäû ùÿðá
ìåéäàíûíû òÿðê åäèá ýåðè äþíÿúÿê, àð-
âàäû Áóðëà õàòóíó, îüëó Óðóçó, âàðûíû-
äþâëÿòèíè êàôèðÿ ãîéàúàãäû. ßñëèíäÿ èñÿ
áèð àç ÿââÿë Ãàçàí õàí Ãàðàúà ×îáàíà
áåëÿ äåìèøäè: àíàìû ùÿðáäÿí ÿââÿë
èñòÿéèì, àò àéàüû àëòûíäà ãàëìàñûí. Áó,
351
Îüóçäàí êÿíàðà âåðèëÿí âÿääèð âÿ éå-
ðèíÿ éåòèðèëìÿéÿ áèëÿð. Åëÿ îðàäàúà Îüóç
è÷è âÿä ñÿñëÿíèð, Ñàëóð Ãàçàí Ãàðàúà
×îáàíà “Àëëàù ìÿíèì åâèìè ãóðòàðàúàã
îëàðñà, ñÿíè ÿìèðàõóð åäÿéèí” äåéÿ âÿä
âåðèð. Âÿäèíÿ ÿìÿë äÿ åäèð. Áåëÿ âÿäÿ
ÿìÿë åòìÿìÿê ìöìêöí äåéèë.
Êàìàë Àáäóëëà
ÂÈËÀÉßÒ ÈÑÑÈ – ÊÄÃ-äÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóò ö÷öí èøëÿäèëÿí äåéèì. “Þâëèéàëûã
(êÿðàìÿò) ñàùèáè” äåìÿêäèð. Òàíðûéà
ñûüûíûá èñìè-ÿçÿí îõóéàí Äÿäÿ öñòöíÿ
ãûëûíú ÷ÿêÿí Äÿëè Ãàðúàðà “×àëàðñàí,
ÿëèí ãóðûñóí!” äåäè.
Ùÿã Òÿàëàíûí ÿìðè èëÿ Äÿëè Ãàðúà-
ðûí ÿëè éóãàðóäà àñûëó ãàëäû. Çèðà Äÿäÿ
Ãîðãóä âèëàéÿò èññè èäè, äèëÿýè ãÿáóë
îëäû” (Ä-8411).
Ãîïóçëó áàõøûëàðûí éàðäûì äèëÿ-
äèêëÿðè Ãîðãóò Àòà ìöãÿääÿñëèê ãàòûíà
éåòèøìèø áèð âàðëûãäûð. ßúäàä ðóùóíà
òàïûíìàüûí áèð èôàäÿñè îëàí áó âàðëûã ãî-
ïóçóéëà áèð þâëèéàäûð. Ãîïóç îíóí âÿ-
ëèëèéèí – “âèëàéÿò èññè” îëìàüûíûí áèð
ðÿìçèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ àäûíà “ßð Ãîð-
ãóò”, “Ãîðãóò Àòà þâëèéà” – äåéèëèð.
Ãåéáÿ èíàì áöòöí äèíè èíàíûøëàðûí
òÿìÿëèäèð. Ãåéáè áèëìÿê èñëàì äöøöíúÿ-
ñèíäÿ éàëíûç Àëëàùà àèääèð. Îíà ýþðÿ äÿ
Ãîðãóò Àòà þâëèéàëûüûíûí ìàùèééÿòèíÿ
òàì îëàðàã áó äöøöíúÿ èëÿ âàðìàã
îëìóð. ßñëèíäÿ Ãîðãóò Àòà ãåéá àëÿìè
èëÿ áàüëûäûð; äåäèêëÿðè îëóð. Ãåéá àëÿ-
ìèíäÿí ãàûáäÿí, ýþðöíìÿçëÿð äöíéà-
ñûíäàí äöðëö-äöðëö õÿáÿðëÿð ñþéëÿìÿéè
äÿ áó öçäÿíäèð. ×öíêè áèð þâëèéàäûð, âÿ-
ëèëèê âÿ êÿðàìÿò ñàùèáèäèð, áèð “âèëàéÿò
èññè” äèð.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÉÀÜÛ – Äöøìÿí, ðÿãèá, òàëàí÷û,
ñîéüóí÷ó. “Éàüìà/ëàìàã” êþêöíäÿí
éàðàíàí áó ñþç òàëàìàã, ñîéìàã, éûüûá
àïàðìàã àíëàéûøûíû áèëäèðèð. “Äöøìÿí”
ñþçö èëÿ ìöãàéèñÿäÿ “éàüû” ÊÄÃ-äÿ
äàùà ÷îõ èøëÿíèá: “Åëäÿ éàüû éîãèêÿí
ñÿíèí áàáàíûí öñòèíÿ éàüû ýÿëäè”
(Ä-308); “Éàüû áàñûëäû, äöøìÿí ñûíäû”
(Ä-1976). ÊÄÃ-äÿ “éàüû” äåäèêäÿ
àäÿòÿí êàôèðëÿð, ãåéðè-ìöñÿëìàíëàð
íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áóíëàðà Øþêëö Ìÿëèê,
Áóüàúûã Ìÿëèê, Ãàðà Òöêÿí Ìÿëèê,
Ãàðà Àðñëàí Ìÿëèê, Ãûï÷àã Ìÿëèê, Ñîôè
Ñàíäàë Ìÿëèê, Àü Ìÿëèê ×åøìÿ, Àðøûí
îüëó Äèðÿê Òÿêöð, Ãàðà Òÿêöð àèääèð.
Áó øÿõñëÿðäÿí ÷îõóíóí ãûï÷àã îëìàñû
áÿëëèäèð. Îíëàðûí “êàôèð” àäëàíäûðûëìàëà-
ðûíûí ñÿáÿáè ãûï÷àãëàðûí èñëàìû îüóçëàð-
äàí õåéëè ñîíðà ÕII ÿñðèí èêèíúè éàðû-
ñûíäà ãÿáóë åòìÿëÿðè îëìóøäóð.
ÉÀÕÍÛ, ÉßÕÍÈ – ÊÄÃ-äÿ ðàñò ýÿëè-
íÿí éåìÿê íþâö. “Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú
õàí áîéû”íäà îõóéóðóã: “Îüóëëóëàðû àü
îòàüà, ãûçëóéû ãûçûë îòàüà, îüëû-ãûçû îë-
ìàéàíû ãàðà îòàüà ãîíäóðóí, ãàðà êå÷ÿ
àëòûíà äþøÿí, ãàðà ãîéóí éàõíûñûíäàí
þíèíÿ ýÿòöðöí...” (Ä-131).
Äàñòàíûí “Ãàì Áþðÿíèí îüëû Áàìñû
Áåéðÿê áîéû”íäà èñÿ äåéèëèð: “Áåéðÿê
øöëÿí éåìÿýèíèí öçÿðèíÿ ýÿëäè. Ãàðíûí
äîéóðäóãäàí ñîíðà ãàçàíëàðû äÿïäè-
äþêäè, ÷åâèðäè. Éàõíûíûí êèìèíè ñàüûíà,
êèìèíè ñîëûíà àòàð” (Ä-1116).
“Àäàì ÿòèí éàõíû ãûëàí àøáàçû îëóð”.
(Ä-1307)
“Ãàðà òîíóç ÿòèíäÿí éÿõíè éåäèðäèí
äîéàìàäûì” (Ä-1003).
352
Éàõíû ÿñàñÿí äàùà êåéôèééÿòëè
ñàéûëàí ãàðà ãîéóí ÿòèíäÿí áèøèðèëÿðäè.
Ùÿì äÿ âåðèëÿí òÿñâèðëÿðäÿí àéäûí îëóð
êè, î äàñòàíäà ãîâóðìà êèìè òÿãäèì
îëóíóð. Ëàêèí åòíîãðàôèê ìàòåðèàëëàð
éÿõíèíèí ìÿèøÿòäÿ ùÿì ãîéóí âÿ ùÿì
äÿ ìàë ÿòèíäÿí áèøèðèëèá, ãîâóðìà äåéèë,
ñîéóòìà îëäóüóíó òÿñäèã åäèð. ×öíêè
ãîâóðìà áèøèðèëÿðêÿí ÿò õöñóñè öñóëëàðëà
ãîâðóëóðäó. Ëàêèí éàõíû áèøèðèëÿðêÿí
ÿòèí ãîâðóëìàñûíà åùòèéàú ãàëìûðäû.
Äåìÿëè, éàõíû ÿñëèíäÿ ìöàñèð ìÿòáÿõè-
ìèçäÿ ñîéóòìà àäëàíäûðûëàí éåìÿêäèð.
Äàñòàíäà äåéèëèð êè, “Êÿñÿ-êÿñÿ éåìÿ-
ýÿ éÿõíè éàõøû” (Ä-2085).
Áèçúÿ, ãîâóðìàíû äåéèë, ìÿùç ñî-
éóòìàíû êÿñÿ-êÿñÿ éåéÿðëÿð. Éàõíû ÿê-
ñÿð çîíàëàðäà ÿùàëèíèí ìÿòáÿõ ìÿèøÿ-
òèíäÿí ÷ûõñà äà, Ýÿíúÿáàñàðûí úÿíóá
çîíàñûíäà, Áèëÿñóâàð, Úÿëèëàáàä, Ìà-
ñàëëû âÿ ùÿì÷èíèí Èìèøëè, Ñààòëû ðàéîí-
ëàðäà èíäè äÿ èøëÿäèëìÿêäÿäèð. Éàõíû
ñöôðÿéÿ éÿõíèêåø àäëû õöñóñè ãàáäà âå-
ðèëÿðäè, àäÿòÿí ìÿðàñèì õþðÿêëÿðèíäÿí
ñàéûëûðäû.
ÉÀËÀÍ×Û ÎÜËÛ ÉÀËÀÍÚÓÃ, ÉÀ-
ËÀÍ×Û ÎÜËÛ ÉÛÐÒÀÚÓà – Éàëàí-
äàí Áåéðÿéèí þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðèá,
Áàíû÷è÷ÿéè àëìàã èñòÿéÿí ñóðÿò. “Ãàì
Áþðÿíèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéû”íäà
èøòèðàê åäèð.
ÉÀÑ ÌßÐÀÑÈÌÈ – Ìÿèøÿò ìÿðàñèì-
ëÿðè ñûðàñûíäà éàñ þëöìëÿ áàüëûäûð. Èëêèí
òÿôÿêêöð ÷àüûíäà èíñàíëàð þëöìö
ùÿéàòûí áèòìÿñè, ñîíà éåòìÿñè ôàêòû ñàé-
ìàìûøëàð. Þëÿíèí òÿçÿäÿí äèðèëÿúÿéèíÿ,
þç ñîéóíó, åë-îáàñûíû, éóðä-éóâàñûíû
éàä åäÿúÿéèíÿ èíàíìûøëàð. ÊÄÃ-íèí
“Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë áîéû”íäà
äåéèëèð êè, Äÿëè Äîìðóë êþðïöíöí éàíû-
íà äöøÿí îáàíûí éàõøû, õóá èýèäè þëäö-
éöíö ýþðöð. ßçðàéèëèí úàí àëäûüûíû áèë-
äèêäÿ: “Ìÿðÿ, ßçðàéèë äåäöýöíèç íÿ
êèøèäèð êèì, àäàìûí úàíûí àëóð? Éà Ãà-
äèð Àëëàù, áèðëèýèí, âàðëûüûí ùàããûé÷óí,
ßçðàéèëè ìÿíèì ýþçöìÿ ýþñòÿðýèë,
ñàâàøàéûì, ÷ÿêèøÿéèì, äöðèøÿéèì, éàõøû
éèýèäèí úàíûí ãóðòàðàéûì. Áèð äÿõè
éàõøû éèýèäèí úàíûí àëìàéà”, – äåäè”
(Ä-1566).
Éàñ ìÿðàñèìèíèí èëêè øèâÿí àéèíèäèð.
Øèâÿí, ÿñàñÿí, þëöì ùàäèñÿñè áàø âåðäè-
éè âàõòäà îëóð. Þëÿí ñàðûäàí òÿñèðëè, éà-
íûãëû ñþçëÿðëÿ, îõøàìàëàðëà ùþíêöð-
ùþíêöð àüëàìàã, öç úûðìàã, ñà÷ éîëìàã
øèâÿíèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíäÿíäèð. Øèâÿíèí
ÿí ñÿúèééÿâè þðíÿéèíÿ áèç “Ãàì Áþðÿ-
íèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéó”íäà òóø
îëóðóã. Áåéðÿéèí þëöì ñîðàüûíû åøèäÿí
“Áàíû÷è÷ÿê ãàðàëàð ýåéäè, àü ãàôòàíûíû
÷ûãàðäû. Ýöç àëìàñû êèáè àë éàíàüûíû
éûðòäû” (Ä-944). Áåéðÿéèí áàúûëàðû èñÿ þç
ãàðäàøëàðû ö÷öí áåëÿ øèâÿí ãîïàðûðëàð:
“Âàé, áÿýèì ãàðäàø! Ìóðàäûíà-ìÿãñó-
äûíà èðìÿéÿí éàëíóç ãàðäàø!” (Ä-9212).
Øèâÿíäÿ îõøàìà, íàçëàìà, ëàéëà, àüû âÿ
áèð ñûðà áàøãà õàëã øåðè þðíÿêëÿðèíäÿí
èçëÿð, ÿëàìÿòëÿð îëóð. ÊÄÃ-äÿ àíà
øèâÿíèíèí ìÿõñóñè úèçýèëÿðè âàðäûð. ßýÿð
àáèäÿíèí “Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç áÿýèí
òóòñàã îëäûüû áîéû”íäà Áîéû óçóí Áóðëà
õàòóí îüëó Óðóç ö÷öí:
“Îüóë, îüóë, àé îüóë! Îðòàúûì îüóë!
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûì éöêñÿýè îüóë!
Ãàðàííóëûúà ýþçëÿðèì àéäûíû îüóë!...”
(Ä-13613)
øÿêëèíäÿ øèâÿí ãîïàðûðñà, “Ãàì Áþðÿ-
íèí îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéû”íäà Áàìñû
Áåéðÿéèí àüáèð÷ÿêëè àíàñû øèâÿí äåéÿ-
äåéÿ áûëäûð-áûëäûð àüëàéûð, ýþç éàøû òþ-
êöð, àúû äûðíàãëà àë éàíàüûíû äàðòûá éûðòûð,
ãàðüû êèìè ãàðà ñà÷ûíû éîëóð.
353
Éàñ ìÿðàñèìèíäÿ þëÿí ö÷öí àüû äå-
éèá àüëàìàã äà àäÿòäèð. Ïîåòèê áàõûì-
äàí øèâÿí þðíÿêëÿðèíÿ éàõûí îëàí àüû-
ëàðûí ñÿúèééÿñè þëÿíèí éàðàòäûüû ìÿíÿâè
áîøëóüó òÿñâèð âÿ òÿãäèì åòìÿêäèð.
ÊÄÃ-äÿ äÿ øèâÿíëÿ éàíàøû, þëÿíÿ
òóòóëàí éàñäà àüûëàð äåéèëèð. Áÿëëè îëäóüó
öçðÿ, àáèäÿíèí “Áàñàò Äÿïÿýþçè þë-äöð-
äöýè áîéû”íäà Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ øÿùèä
îëàíëàðäàí áèðè äÿ Àðóç îüëó Áàñàòûí
ãàðäàøû Ãûéàí Ñÿëúöêäöð. Óçóí ìöääÿò
óçàã ñÿôÿðäÿ îëàí Áàñàò ãàéûòäûüû çà-
ìàí ãàðäàøûíûí þëöìöíö áèëÿíäÿ “ãà-
ðàíãó” ýþçëÿðè éàøëà äîëóð âÿ áåëÿ áèð
àüû äåéèð:
“Àü ñàãàëëó áàáàìû
“Îüóë” äåéö àüëàòäûí îëà, ãàðäàø!
Àüúà éöçëö àíàìû ñûçëàòäûí îëà, ãàðäàø!
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûì éöêñÿýè,
ãàðäàø!
Àãûíäûëû ýþðêëö ñóéóìóí äàøãóíû
ãàðäàø!
Ýöúëö áåëèì ãöââÿòè, ãàðàííó
ýþçëÿðöìöí àéäûíû, ãàðäàø! (Ä-2235).
Éàñ ìÿðàñèìèíäÿ þëÿíÿ åùòèðàì,
îíó éàä åòìÿ ìÿãàìëàðûíäàí áèðè äÿ
åùñàí âåðìÿêäèð. ÊÄÃ-äÿ äÿ åùñàí
ìÿðàñèìèíèí òÿñâèðè âàð. Áó ùÿì îüóç-
ëàðûí, ùÿì äÿ îíëàðëà ãîíøóëóãäà éàøà-
éàíëàðûí ìÿèøÿòè ö÷öí ÿñàñäûð. “Ñàëóð
Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû Óðóç ÷ûãàðäûüû
áîé”äà êàôèðëÿð Ãàçàíû òóòóá Òóìàíûí
ãàëàñûíäà äÿðèí áèð ãóéóéà ñàëûðëàð. Òÿ-
êöðöí þâðÿòè ãóéóíóí öñòöíÿ ýÿëèá îí-
äàí ñîðóøóð: “Ãàçàí áÿý, íÿäèð ùàëûí?
Äèðëèýèí éåð àëòûíäàìû õîøäóð, éîõñà éåð
éöçèíäÿìè õîøäóð?” Áóíà úàâàá îëàðàã
Ãàçàí õàí äåéèð êè, “Þëöëÿðèíÿ àø âåðäè-
ýèí âàãò ÿëëÿðèíäÿí àëóðàì” (Ä-27411).
Áóíó åøèäÿí þâðÿò þç àäàìëàðûíûí éàíû-
íà ãàéûäûá òÿêöðäÿí òÿëÿá åäèð êè,
Ãàçàíû ãóéóäàí ÷ûõàðñûí.
Îüóçëàðûí þçëÿðèíèí äÿ þëÿíÿ åùñàí
âåðìÿñèíÿ àáèäÿäÿ ýÿðÿéèíúÿ éåð
âåðèëèá. Óðóçóí äóñòàã îëìàñûíäàí áÿùñ
åäÿí “Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû Óðóç
÷ûãàðäûüû áîé”äà äà êàôèðëÿðÿ äóñòàã
äöøÿí àäûí ÷ÿêäèéèìèç àëï áàáàñû Ãà-
çàíà äåéèð êè, ÿýÿð ö÷ àéà áóðàäàí
ãóðòàðûá ãàéûäà áèëìÿñÿì, îíäà Ãàëûí
Îüóç åëè ìÿíè þëìöø áèëèá éàñûìû òóò-
ñóí, àéüûð àòûìû áîüàçëàéûá àøûìû, éÿíè
åùñàíûìû âåðñèí.
Éàñ ìÿðàñèìèíäÿ þëÿíèí ãîùóìëà-
ðûíäàí êèøèëÿð ñà÷-ñàããàë ñàõëàìàãëà,
ãàäûíëàð èñÿ ãàðà ðÿíýëè ïàë-ïàëòàð ýåé-
ìÿêëÿ þçëÿðèíè éàñà ýÿëÿíëÿðÿ òàíûäûð-
ëàð. Îüóçäà þëÿíèí éàõûí àäàìëàðû þç-
ëÿðèíè òàíûòìàã ö÷öí, ÿñàñÿí, àü ÷ûõàðûá
ãàðà ýåéèð, ýþé ñàðûíûðëàð. Áóíó áèç
Áåéðÿêëÿ áàüëû áîéëàðäà àéäûí øÿêèëäÿ
ýþðöðöê. Ùÿð èêè áîéäà ãîùóì-ÿãðÿáà,
òàíûø-áèëèø ãàðà ïàëòàð ýåéèá Áåéðÿéÿ
“ÿçèì éàñ” ñàõëàéûð. Áó, àáèäÿíèí “È÷
Îüóçà Äàø Îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäöýè
áîé”óíäà áåëÿ òÿñâèð îëóíóá: “Áåéðÿýèí
áàáàñûíà-àíàñûíà õÿáÿð îëäû. Àü åâè-
åøèýèíäÿ øèâÿí ãîïäû. Ãàçà áÿíçÿð ãûçû-
ýÿëèíè àü ÷ûãàðäû, ãàðà ýåéäè. Àü-áîç
àòûíûí ãóéðóüûíû êÿñäèëÿð. Ãûðã-ÿëëè éèýèò
ãàðà ýåéöá-ýþý ñàðûíäûëàð” (Ä-2999).
Éàñ ìÿðàñèìè èëÿ áàüëû áèð úÿùÿò äÿ
þëöìãàáàüû âÿñèééÿòäèð. Âÿñèééÿò þëÿí
êèìñÿíèí, áèð íþâ, þç íèýàðàí÷ûëûüûíäàí
ãóðòàðìàñû, èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû ãàëàíëàðà
áèëäèðìÿñè ôàêòûäûð.
ÊÄÃ-äÿ ö÷ äÿôÿ âÿñèééÿòëÿ öçëÿ-
øèðèê. Áóíëàðäàí áèðè Óðóçóí àòàñûíà
ñþéëÿäèéè âÿñèééÿòäèð.
“Éàä ãûçû ùàëàëûìà äÿñòóð âåðñöí!
Áàíà òóòàí ýÿðäÿýÿ àéðûã ýèðñöí!
Àíàì ìÿíèì è÷öí ýþý ýåéöá ãàðà
ñàðûíñóí!
Ãàëûí Îüóç åëèíäÿ éàñûì òóòñóí!”
(Ä-14410).
Èêèíúè âÿñèééÿò Äÿëè Äîìðóëóíäóð
(“Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë áîéû”).
ßçðàéèëèí ÿëèíäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿ-
éÿúÿéèíè éÿãèí åäÿí Äÿëè Äîìðóë àìàí
èñòÿéèð êè, âÿñèééÿòèíè ùàëàëûíà-àðâàäûíà
354
ñþéëÿéÿ áèëñèí. Áóíà ðàçûëûã àëàí àëï
àðâàäûíà âÿçèééÿòèíè áåëÿ ñþéëÿéèð:
“Èìäè éöêñÿê-ãàðà äàüëàðûì ñàíà
éàéëàã îëñóí!
Ñîâóã-ñîâóã ñóëàðûì ñàíà è÷ÿò îëñóí!”
(Ä-16610) âÿ ñ.
Áåéðÿéèí âÿñèééÿòè êîíêðåò ìÿèøÿò
ôîíóíäàí ÷ûõûá äàùà ÷îõ èúòèìàè ìÿç-
ìóí êÿñá åëÿéèð:
“Åëöì-ýöíöì ÷àïìàäûí,
Ãàçàí ìàíà éåòèøñöí,
Ìÿíèì ãàíûì Àðóçà ãîìàñóí.
Àüúà éöçëö ýþðêëöìè îüëûíà àëû âåðñöí!
Àõèðÿò ùàããûíû ùàëàë åòñöí.
Áåéðÿê ïàäøàùëàð ïàäøàùû ùàããà
âàñèë îëäû,
Áÿëëö áèëñöí!” (Ä-2995).
Áóíäàí ñàâàéû, Áåéðÿê áóíó äà âÿ-
ñèééÿò åëÿéèð êè, “Éàðûí ãèéàìÿò ýöíèí-
äÿ ìÿíèì ÿëöì Ãàçàí õàíûí éàãàñûíäà
îëñóí, ìÿíèì ãàíûì Àðóçà ãîðñà!”
(Ä-29812).
Áÿùëóë Àáäóëëà
ÉÀÑÀÃËÀÐ – Úÿìèééÿòèí ùÿéàòûíäà
çàìàí-çàìàí ÿëäÿ åäèëìèø ãàäàüàëàð.
ÊÄÃ-äÿ ñèñòåì øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäèð.
Èêè ãðóïà àéðûëûðëàð: ùöãóãè éàñàãëàð;
åòèê-ÿõëàãè éàñàãëàð. Ùÿì ùöãóãè, ùÿì
åòèê-ÿõëàãè éàñàãëàð áöòþâëöêäÿ úÿìèé-
éÿòè è÷ÿðèäÿí ìþùêÿìëÿòìÿê ìÿãñÿäè-
íè ýöäöð âÿ ÿñëèíäÿ ìÿíÿâè âÿ ñòðóêòóð
âàñèòÿ êèìè úÿìèééÿòèí òàìëûüûíû, äàõèëè
áöòþâëöéöíö, ìÿíÿâè éåêðÿíýëèéèíè ãî-
ðóéóá ñàõëàìàüà õèäìÿò åäèðëÿð. Ùö-
ãóãè éàñàãëàð áöòþâëöêäÿ úÿìèééÿòèí
ùÿéàòûíû òÿíçèì åäèðëÿð âÿ îíëàðû Åïîñ
äàõèëèíäÿ áó øÿêèëäÿ ãðóïëàøäûðìàã
ìöìêöíäöð: ãàí ãîùóìëóüóíóí ãàðøû-
ñûíû àëàí éàñàãëàð; ãàíóí-ãàéäàéà, íè-
çàìà, ñàùìàíà (Êîñìîñà) ãàðøû ìöáà-
ðèçÿéÿ èìêàí âåðìÿéÿí éàñàãëàð; úÿ-
ìèééÿò öçâöíöí þëäöðöëìÿñèíèí éàñàüû;
òàéôàäàõèëè âÿ òàéôàõàðèúè (È÷ îüóçëà Äûø
îüóç) íèôàã éàñàüû; øÿõñè ìÿíàôåéèíè
úÿìèééÿò ìÿíàôåéèíäÿí öñòöí òóòìàüûí
éàñàüû; ìÿðêÿçè ùàêèìèééÿòÿ öñéàíûí
éàñàãû; “òÿáèÿò-ìÿäÿíèééÿò” ãàðøûëûüûí-
äà òÿáèÿòÿ ùÿð íÿ øÿêèëäÿ îëóðñà – îëñóí
ãàéûäûøûí éàñàüû. ÊÄÃ-äÿêè åòèê-ÿõëàãè
éàñàãëàð úÿìèééÿòäàõèëè ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèê îëóá úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí áèð-
áèðèíÿ øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿðèíè íèçàìëà-
ìàüà õèäìÿò ýþñòÿðèð. Áóíëàðà äàõèëäèð:
àòàéà (áþéöéÿ) èòàÿò åòìÿìÿéèí éàñàüû;
éàëàí ñþç äàíûøìàüûí éàñàüû; íèøàíëû
ãûçûí îüëàíà òîéäàí ÿââÿë ýþðöíìÿñèíèí
éàñàüû; òÿê ãÿðàð ãÿáóë åòìÿéèí éàñàüû.
Éàñàüû ïîçìàã ÊÄÃ òÿñâèð åäèëäèéè
êèìè úÿçàëàíäûðìà èëÿ íÿòèúÿëÿíèð.
Þëöìäÿí òóòìóø òÿíáåùÿ ãÿäÿð áþéöê
áèð ñïåêòðè þçöíäÿ ñàõëàéàí úÿçà éàñàüûí
ÿñàñ ãîðóéóúóñóäóð.
Êàìàë Àáäóëëà
ÉÀØÌÀÃ – Ãàäûíëàðûí þðòöíìÿê ö÷öí
èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ýåéèì íþâö. Öìóì-
òöðê àáèäÿëÿðèíäÿ, ÊÄÃ-äÿ “ýèçëÿí-
ìÿê”, “ýèçëÿòìÿê” ìÿíàëàðûíäà èøëÿ-
äèëèð.
Éàøûíìàã éàøìàã òóòìà âÿ éà ýèç-
ëÿíìÿ àäÿòèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû èñëàì
äèíèíäÿí äàùà ãÿäèì äþâðëÿðÿ òÿñàäöô
åäèð. Áåëÿ êè, àíà íÿñëèíèí àòà íÿñëè èëÿ
ÿâÿç åäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïàò-
ðèàðõàë àèëÿäÿ ãàäûíûí ãÿáèëÿ äàõèëèíäÿêè
ÿââÿëêè ùöãóãëàðû àðàäàí ÷ûõäû. Êèøè àè-
ëÿíèí ìöòëÿã ùàêèìèíÿ ÷åâðèëäè. Íÿòèúÿ
åòèáàðèëÿ àèëÿäÿ ãàäûíûí êèøèäÿí àñûëûëû-
üûíû òÿñäèã åäÿí áèð ñûðà ïàòðèàðõàë àäÿò-
ëÿð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áóíëàðäàí áèðè äÿ
éàøûíìàã îëäó. Äåìÿëè, éàøûíìàüûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû ýèçëÿíìÿ, áîé ýèçëÿò-
ìÿ àäÿòëÿðèëÿ áàüëûäûð. Éÿíè ãàäûí àüçûíû
þðòìÿêëÿ éàøìàã òóòìàãëà ÿéàíè îëàðàã
êèøèäÿí àñûëû îëäóüóíó áÿéàí åäèðäè.
Ìÿñÿëÿí, äàñòàíûí “Ãàí Áþðÿíèí îüëû
Áàìñû Áåéðÿê áîéû”íäà äåéèëèð: “Áåé-
ðÿê ýÿëäè, Áàíû÷è÷ÿê éàøìàãëàíäû, õÿáÿð
ñîðäû” (Ä-7813).
Ïàòðèàðõàë àèëÿíèí ãÿáóë îëóíìóø
ÿíÿíÿëÿðèíÿ ýþðÿ ãàäûíûí óøàüû îëàíà-
355
äÿê ÿðèíèí àèëÿñèíäÿ þýåé, þçýÿ ñàéûëûð-
äû. Îíà ýþðÿ äÿ î, ãàéûíàíàñûíäàí, ãàéû-
íàòàñûíäàí, ùàáåëÿ ÿðèíèí éàõûí ãîùóì-
ëàðûíäàí éàøûíìàëû, îíëàðëà äàíûøìàìàëû,
áÿçÿí ùÿòòà ýèçëÿíìÿëè èäè. Ýÿëèí áèð
óøàüû îëàíàäÿê áó ÿíÿíÿéÿ ÿìÿë åòìÿ-
éÿ áîðúëó èäè. Áåëÿëèêëÿ, éàøìàã õöñóñè
ìöëêèééÿòèí òÿçàùöðö êèìè ìåéäàíà
÷ûõìûø, ëàêèí äàùà ñîíðàëàð èñëàì äèíè
îíó ãàäûíëàð ö÷öí áèð íþâ ìÿúáóðè ÿíÿ-
íÿéÿ ÷åâèðìèøäèð. Áó ÿíÿíÿ óçóí ÿñðëÿð
áîéó Àçÿðáàéúàíäà äà éàøàìûøäûð.
ÉÀÇÛ – Ìÿäÿíèééÿòèí íèñáÿòÿí éöêñÿê
ñÿâèééÿñèíÿ ìÿíñóá îëäóüó ôèêèð þòöð-
ìÿíèí õöñóñè ôîðìàñû. Èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ
øèôàùè éàðàäûúûëûüà ãàðøû ãîéóëà áèëÿð.
Éàçû ìÿäÿíèééÿòè ÊÄÃ äèëèíäÿ çÿèô,
ùÿëÿ ýöú éûüìàìûø øÿêèëäÿäèð. Îíóí
òþðÿìÿëÿðèíäÿí îëàí öñëóáè ðÿíýàðÿíý-
ëèê, úöìëÿëÿðèí äÿðèíëèéè âÿ îáðàçëûëûüûí
âöñÿòè “êöòëÿâèëÿøìÿéèá”, äàùà äîüðóñó
òàðàøëàíìàéûá. ÊÄÃ äèëèíäÿ Éàçû ìÿ-
äÿíèééÿòèíèí ñöæåòè õöñóñè îëàðàã ãóðìà-
íûí, öñëóá÷óëóüóí, ÿäÿáè ñöñëÿìÿíèí ÿí
éàõøû ùàëäà àíúàã áàêèðÿ ôîðìàëàðûíà
ðàñò ýÿëìÿê îëóð. Ôèêèð, ìÿãñÿä ÊÄÃ-
äÿ õöñóñè îëàðàã úèëàëàíìàäàí, áÿðòëÿø-
ìÿéÿ ìÿðóç ãàëìàäàí ÷àòäûðûëûð. Öñòöí-
ëöê ìöñòÿãèëëèéÿ, èíôîðìàñèéàíûí áèðáà-
øà, òîõóíóëìàäàí þòöðöëìÿñèíÿ âåðèëèð.
Áÿäèè äèë âÿ áÿäèè òÿôÿêêöðöí ÿñàñ
èñòèíàäýàùû îëàí Éàçûíû ýÿëÿúÿê èíêèøà-
ôûíûí ýöúëö ðöøåéìëÿðè äÿ þçöíö ýþñòÿð-
ìÿìèø äåéèëäèð. Áàêèðëèéè ãÿäÿð äÿðèí âÿ
ýþçÿë îëàí áèð ñûðà îáðàçëàð áóíà ñöáóò-
äóð. Íöìóíÿ êèìè Ñåëúàí õàòóíäàí
âöñàëû éîëóíäà ÿíýÿëÿ ÷åâðèëìèø ö÷ âÿù-
øè àñëàí úàíàâÿð ùàããûíäà “îë ãûçûí ö÷
úàíàâÿð ãàëûíëûüû, ãàôòàíëûüû âàðäû”
äåéèìèíè âÿ áàøãà áó êèìè äÿðèíëèéÿ
èøëÿéÿí îáðàçëàðû ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.
Kamal Abdulla
ÉÀÇÛÉÀ ÀËÛÍÌÀ ÒÀÐÈÕÈ ÌßÑß-
ËßÑÈ – ßëäÿ îëàí Äðåçäåí íöñõÿñè XVI
ÿñðèí éàçû íöñõÿñè ñàéûëûð. Òöðêèéÿëè
ãîðãóäøöíàñëàðûí ôèêðèíúÿ, öìóìèé-
éÿòëÿ, áîéëàðäàêû ùàäèñÿëÿð XIV-XVI
ÿñðëÿðëÿ áàüëûäûð âÿ òàìàìëàíäûüû çà-
ìàíäà (ìÿùç XVI ÿñðäÿ) éàçûéà àëûíûá
(Áàõ: Ìóùàððåì Åðýèí. Äåäå Êîðêóò
êèòàáû, 1994, ñ. 23-56). Àçÿðáàéúàí
ãîðãóäøöíàñëûüûíäà áó ôèêèð âàð êè, ÿëäÿ
îëàí Ä. í. XI ÿñðäÿêè éàçûäàí êþ÷ö-
ðöëìöøäöð. Áó ãÿíàÿò ùàðàäàí ìåéäàíà
÷ûõûð? Ä. í. ñîíóíäà “òÿììÿò” (áèòäè)
ñþçöíäÿí àøàüûäàêû áóòàëàð àðàñûíäà
óéüóí éàçû öñóëó èëÿ – àëò-àëòà ÿðÿá
ðÿãÿìëÿðè âàðäûð êè, áó äà 466 äåìÿêäèð.
Ýþðöíöð, Ä. í. éàçûéà àëàí îíó ùèúðè
466, ìèëàäè 1074 èëäÿ éàçûëìûø íöñõÿäÿí
êþ÷öðìöø âÿ ùÿìèí òàðèõè áó øÿêèëäÿ
ùèôç åòìÿéè äöøöíìöøäöð. Áåëÿ êîíêðåò
ìöëàùèçÿ 80 èëëÿðÿ àèääèð (Ø.Úÿìøèäîâ.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”óí òåêñòîëîæè
òÿäãèãè. Äîêòîðëóã àâòîðåôåðàòû, Áàêû,
1985, ñ. 45; Ò.Ùàúûéåâ, Ô.ßëÿìäàðè.
Äðåçäåí íöñõÿñèíèí ñîí ñÿùèôÿñè.
“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòè, 4
àïðåë 1986; Ò.Ùàúûéåâ – Ðåäàêñèéàéà
ìÿêòóá. “ßäÿá. âÿ èíú.” ãÿçåòè, 18 àïðåë
1986). Áó ôàêò äà âàð êè, ìÿðùóì ãîð-
ãóäøöíàñûìûç Ù.Àðàñëû öìóìè øÿêèëäÿ
áåëÿ áèð ôèêèð ñþéëÿìèøäèð: “Îüóç ãÿáè-
ëÿëÿðèíèí Àçÿðáàéúàíà ýÿëäèéè ÿñðëÿðèí
òàðèõè ùàäèñÿëÿðè èëÿ ñÿñëÿøÿí ìöõòÿëèô
äàñòàíëàð (áîéëàð íÿçÿðäÿ òóòóëóð – ùÿð
áîé áèð äàñòàí ñàéûëûð – Ò.Ù.) XI ÿñðäÿ
áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí áèð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí
éàçûéà êþ÷öðöëìöøäö êè, èíäè “ÊÄÔ
àäû èëÿ ìÿøùóðäóð” (Áàõ: Àçÿðáàéúàí
ÿäÿáèééàòû òàðèõè. I ú., Áàêû, 1960, ñ. 50).
Ýþðöíöð, àê. Ù.Àðàñëû ùÿìèí ðÿãÿìè
îõóäóüóíäàí ìÿùç XI ÿñðèí àäûíû
÷ÿêìèøäèð. Àíúàã 50 èëëÿðäÿ áó äàñòàíû
ìöäàôèÿ åòäèéè ö÷öí òÿùäèäëÿðÿ ìÿðóç
ãàëìûø àëèì ðÿãÿìÿ èøàðÿ åòìÿêäÿí ÷ÿ-
êèíìèøäèð. Éÿãèí áó èøàðÿëÿðè ðÿãÿì
êèìè îõóìàã âÿ îíó òàðèõ ñàéìàã åëìè
ÿäàëÿò ñàéûëìàëûäûð. Áó òàðèõèí XI ÿñðèí
70 èëëÿðè îëìàñû âÿ ìÿùç óéüóð éàçû öñó-
ëóíó ÿêñ åòäèðìÿñè äÿ òÿñàäöôè äåéèë. Áó
äþâð òöðê òàðèõèíäÿ óéüóð ìÿäÿíèé-
356
éÿòèíèí ðåíåññàíñûäûð. É.Áàëàñàãóíëóíóí
“Êóòàäüó áèëèã” äàñòàíû, Ì.Êàøãàðëûíûí
“Äèâàíè ëöüàòèò-òöðê” êèìè ìîíóìåíòàë
ÿñÿðëÿðè äÿ ìÿùç ùÿìèí îíèëëèéÿ àèääèð.
Äåìÿëè, óçóí ÿñðëÿð áîéó éà øèôàùè
éàøàéàí áó îüóçíàìÿ ùÿìèí éöêñÿëèøëÿ
áàüëû éàçûéà èëê äÿôÿ àëûíìûø, éà äà äàùà
ÿââÿëëÿðÿ àèä áèð íöñõÿäÿí éåíèäÿí
êþ÷öðöëìöøäöð.
Tofèq Haúûéåâ
ÉÅÝÍßÊ, ÃÀÇËÛà ÃÎÚÀ ÎÜËÛ
ÁßÝ ÉÅÝÍßÊ – Äàø Îüóçäàí Áöý-
äöç ßìÿíèí áàúûñû îüëó, È÷ Îüóç áÿéè.
ÊÄÃ-äÿ îíóí åïèòåòëÿðè. “×àéà áàãñà
÷àëûìëó, ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëö, ãóðãóðìà
ãóøàãëó, ãóëàüû àëòóí êöáÿëè, Ãàëûí Îüóç
áÿýëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûüûúû” øÿêèëäÿ
ñàäàëàíûð. “Ãàçûëûã ãîúà îüëû áÿý
Éåýíÿê áîéû” îíóí àäû èëÿ áàüëûäûð.
ÉÓÕÓ Âß ÉÓÕÓÉÎÇÌÀ -Òöðê
õàëãëàðûíûí äàñòàí âÿ íàüûëëàðûíäà éóõó
âÿ éóõóéîçìà ìöùöì éåð òóòóð. ÊÄÃ-
äÿ éóõóýþðìÿíèí øöóðàëòû ñåçýèëÿðè, äó-
éóìëàðû, áèð ñûðà ÷àëàðëàðû þç ÿêñèíè òàï-
ìûøäûð.
Éóõóëàðûí éîçóìó õàëãûí ïñèõîëî-
ýèéàñû, òàðèõè òÿúðöáÿñè âÿ åòíèê äöíéà-
ýþðöøö èëÿ áàüëûäûð. Éóõó âÿ éóõóéîçìà
èíñàí òÿñÿââöðöíöí, ìÿíÿâè àëÿìèíèí,
øöóðàëòûíûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿêè ýèçëè äöí-
éàíû àøêàð åëÿéÿí äÿéÿðëÿð ñèñòåìèäèð.
Èíñàíûí èëê ìèôè, äöíéàãóðóìó âÿ
äöíéàäóéóìóäóð. Ìÿñ., “Ýåúÿ éàòûðêÿí
Ãàðàúûã ×îáàí ãàðà ãàéüóëó âàãèÿ
ýþðäö. Âàãèÿñèíäÿí ñÿðìÿðäè óðó äóðäû.
...Óëàø îüëû Ñàëóð Ãàçàí ãàðà ãàé-
üûëó âàãèÿ ýþðäè. Ñÿðìÿðäè óðó äóðäû,
àéäûð: Áèëöðìèñèí, ãàðûíäàøûì Ãàðàýöíÿ,
äöøöìäÿ íÿ ýþðèíäè? Ãàðà ãàéüóëó
âàãèÿ ýþðäöì, éóìðóüóìäà òàëáûíàí
øàùèí áÿíèì ãóøóìû àëóð ýþðäöì, ýþý-
äÿí ûëäûðûì àüáàí åâèì öçÿðèíÿ øàãûð
ýþðäöì, äöì ãàðà ïóñàðûã îðäóìóí
öçÿðèíÿ òþêèëöð ýþðäöì, ãóäóç ãóðòëàð
åâèìè äÿëÿð ýþðäöì, ãàðà äÿâÿ ÿí-
ñÿìäÿí ãàðâàð ýþðäöì, ãàðüó êèáè ãàðà
ñà÷ûì óçàíûð ýþðäöì, óçàíóáàí ýþçöìö
þðòÿð ýþðäöì, áèëÿýèìäÿí îí áàðìàüûìû
ãàíäà ýþðäöì. Íåúÿ êèì áó äöøè
ýþðäöì, øóíäàí áÿðö àüëûì-óññóì äÿðÿ
áèëìÿí. Õàíûì ãàðäàø ìÿíèì áó
äöøöìè éîðüûë ìàíà!”- äåäè.
Ãàðàýöíÿ àéäûð: “Ãàðà áóëóò äå-
äèýèí ñÿíèí äþâëÿòèíäèð. Ãàð èëÿ éàüìóð
äåäèýèí ëÿøêÿðèíäèð. Ñà÷ ãàéüóäóð. Ãàí
ãàðàäûð. Ãàëàíûñûí éîðà áèëìÿí, Àëëàù
éîðñóí!” äåäè.
Âÿ éàõóä: “Ãàçàíû êö÷èúèê þëöì
òóòäû, óéóäó. Ìÿýÿð õàíûì, Îüóç áÿý-
ëÿðè éåäè ýöí óéóðäû. Àíóí÷óí “êö÷èúèê
þëöì” äåðëÿðäè.
Î çàìàíäà Îüóç éèýèòëÿðèíÿ íÿ ãÿ-
çà ýÿëñÿ, óéõóäàí ýÿëöðäè. Ãàíòóðàëûíûí
óéõóñû ýÿëäè, óéóäû.
Äöí ãàòìûø, ö÷ ýöí äöíëè éîðòìûø
éèýèò, ãàðàííóëû ýþçèí óéõó àëìûø éèýèò
àòûíûí ÷èëáÿðèíè áèëÿýèíÿ áàüëàäû, éàòäû-
óéóäû.
Éåíÿ óéõóñûí éåíìÿéöá, éåðèíÿ
âàðóá éàòäû-óéûäû.
Óéõóñûí éåíÿìÿäè, ýåðö éàòäû-
óéûäû.
Áèð ìÿùáóá, àëà ýþçëö ýÿíú éèýèò
áóð÷óã-áóð÷óã äÿðëÿìèø, óéóð.
Ãàðûïëûüà ýÿëÿí éàòóðìû îëóð?”.
Âåðèëìèø íöìóíÿëÿð ÊÄÃ-äÿ éóõó
âÿ éóõóéîçìàëàðûí ìÿíçÿðÿñèíè èôàäÿ
åäèð.
ßäÿáèééàò:
Âÿëèéåâ Ê. Åëèí éàääàøû, äèëèí éàääàøû.
Á., 1988.
Íàüûéåâ Ú. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà
ïñèõîëîýèçì. ÁÄÓ-íóí Åëìè ÿñÿðëÿðè. ¹ 4,
1975.
Êàìèë Âÿëè Íÿðèìàíîüëó
ÉÓÌ, ÉÎÌ – ÊÄÃ-äÿ I-V VII âÿ IX
áîéëàðûí ñîíóíäà (Ä-35; 65; 122; 154;
169; 212; 253) “áîé áîéëàéûá, ñîé ñîé-
ëàéàí”, ãàçè ÿðÿíëÿð áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè
ñþéëÿéÿí âÿ îüóçíàìÿëÿðè äöçöá ãîøàí
Äÿäÿ Ãîðãóäóí äèëèíäÿí âåðèëÿí èôàäÿ-
357
äÿ “éóì âåðÿéèí, õàíûì” òÿðêèáèíäÿ èø-
ëÿíèð. “Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëöáÿí áîé áî-
éëàäû, ñîé ñîéëàäû. Áó îüóçíàìÿ Éåý-
íÿýèí îëñóí! äåäè. Éóì âåðÿéèí,
õàíûì...” (Ä-212) âÿ ñ.
Ñþçëöêëÿðäÿ éóì ñþçöíöí “àëãûø,
õåéèð-äóà” ìÿíàëàðû áèëäèðäèéè ýþñ-
òÿðèëèð. Ãÿäèì äèíè ðèòóàë ùÿðÿêÿòëÿðè, øà-
ìàí õåéèð-äóàñû èëÿ ìöàëèúÿ îëóíìàã
ìÿíàñûíäà áó ñþçÿ Îüóç àòàëàð ñþçö
îëàí “Îüóçíàìÿ”äÿ (XV-XVI ÿñðëÿð)
äÿ ðàñò ýÿëèíèð (“Éóìà-ñÿìÿ èíàíìà,
éóìñóç-ñÿìñèç äÿ ãàëìà”).
Áóðàäàêû àòàëàð ñþçëÿðè ñûðàñûíäà ðàñò
ýÿëèíÿí “Îüóç éóìóíäàí áàéìûøäûð”
ìÿñÿëèíèí ìÿçìóíóíäà èñÿ îüóçëàðäà
ãàìëàðûí (ùÿêèì – øàìàíëàðûí) õåéèð-
äóà ìÿðàñèìèíäÿ èøòèðàêûíà èøàðÿ
îëóíìóøäóð.
Òöðê õàëã àüûçëàðûíäà “óüóð, òàëå,
éàõøû õÿáÿð” ìÿçìóíëàðû èôàäÿ åäÿðÿê
éîì òóòìàã “õåéðÿ éîçìàã, äöøöìëö
ñàéìàã”, éîì âåðìÿê “óüóð ýÿòèðÿúÿ-
éèíÿ èíàíìàã” âÿ éîì éîðìàã “ýÿëÿ-
úÿêäÿí õÿáÿð âåðìÿê, îëàúàãëàðû ñþéëÿ-
ìÿê” äåéèìëÿðèíäÿ ãîðóíóá ãàëìûøäûð.
Ãûðüûç òöðêúÿñèíäÿ ãÿùðÿìàíëûã
äàñòàíëàðûíà âÿ éà ãÿùðÿìàíëûã ìÿçìó-
íó îëàí áó òèïëè äàñòàíëàðà úîìîê, ùÿìèí
äàñòàíëàðû ñþéëÿéÿí îçàíà èñÿ úîìîê÷ó
äåéèëèð êè, áó ñþçëÿð äÿ éóì//éîì (é~ú
äèàëåêò ôÿðãèäèð) ñþçö èëÿ áèð êþêäÿíäèð
(ÿñëèíäÿ “ãàçè ÿðÿíëÿð äÿ áàøûíà íÿ
ýÿëäèéè” ñþéëÿíèëÿí îüóçíàìÿëÿð ãÿù-
ðÿìàíëûã ðóùóíäàäûð).
Éóì//éîì Âîëãàáîéó òöðêëÿðèíäÿí
òàòàðëàðûí, áàøãóðäëàðûí äèëèíäÿ íàüûë, ùå-
êàéÿò, ÿôñàíÿ àíëàìëàðû èôàäÿ åäÿí
éîìàê//éóìàê ñþçöíöí äÿ ÿñàñûíäà äà-
éàíûð. Øàìàíèçì òåðìèíè êèìè “î áèðè
äöíéàäà àçàðëûíûí úàíû áàøûíà ýÿëÿíëÿð
ùàããûíäà ÿôñàíÿ âÿ éà ùåêàéÿò” äåìÿê
îëàí éóì//éîì ñþçöíöí ÊÄÃ-äÿêè
ñåìàíòèê ÷àëàðû õåéèðäóàäûð. Éóì âåð-
ìÿê – áîéëàðû, îüóçíàìÿ äåéèëÿí äàñ-
òàíëàðû õåéèð-äóà äèëÿéè èëÿ áèòèðìÿê
ìÿíàñûíà ýÿëèð.
 Äÿäÿ Ãîðãóäóí “éóì âåðäèéè” çà-
ìàí: “Éåðëö ãàðà òàüëàðûí éûãûëìàñóí!
Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûí êÿñèëìÿñöí!
Ãàìûí àãàí ýþðêëö ñóéóí ãóðóìàñóí”
(Ä-35; 65; 154; 169) äåéÿ ñþéëÿäèéè
ñþçëÿðäÿ ÿñêè Òöðê äèí äöøöíúÿñèíäÿêè
ö÷ ÿñàñ àíëàéûøûí – “ãàðà äàüëàðûí”,
“êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûí” âÿ “ýþðêëö ñó-
éóí” áèð éåðäÿ õàòûðëàíìàñû äà àéðûúà
äèããÿòè ÷ÿêèð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Îüóçíàìÿ. Á., 1987.
Þýåë Á. Òöðê êöëòöð òàðèùèíå ýèðèø, ú.9,
Àíêàðà, 1991.
Àõìåòüÿíîâ Ð. Îáøàÿ ëåêñèêà äóõîâ-
íîé êóëüòóðû íàðîäîâ Ñðåäíåãî Ïîâîëæüÿ,
Ì., 1981.
Úÿëàë Áÿéäèëè
ÉÓÍÅÑÊÎ – ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí “Êèòà-
áè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äàñòàíûíûí 1300 èëëèê
éóáèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàðû.
ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí 1997-úè èë 21 îê-
òéàáð – 12 íîéàáð òàðèõèíäÿ Ïàðèñäÿ êå-
÷èðèëìèø XXIX ñåññèéàñûíäà “Êèòàáè-
Äÿäÿ Ãîðãóä ” äàñòàíëàðûíûí 1300 èëëèê
éóáèëåéèíèí ãåéä îëóíìàñû áàðÿäÿ ãÿðàð
ãÿáóë åäèëìèøäèð. (ÉÓÍÅÑÊÎ-íóí
XXIX ñåññèéàñû. Ïàðèñ. 21 îêòéàáð-12
íîéàáð 1997. Áàø êîíôðàíñûí àêòëàðû.
Ãÿòíàìÿëÿð. Ú 1. Ìàääÿ 59. ñÿù 112).
ÉÓÐÄ, ÉÓÐÒ – “Ñàëóð Ãàçàíûí åâè
éàüìàëàíäûüû áîé”äà Ãàçàíûí äàüûäûë-
ìûø âÿ òàëàí îëóíìóø éóðäóíäà ðàñò-
ëàøäûüû ìÿíçÿðÿíèí òÿñâèðèíäÿ âÿ îíóí
äèëèíäÿí ñþéëÿíÿí ñîéëàìàäà “õàðàáà”
ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí áèð ñþç: “...Àüáàí
åâèì äèêèëèíäÿ éóðäû ãàëìûø (Ä-44). Âà-
òèêàí íöñõÿñèíäÿ áó úöìëÿ “Àüáàí
åâöì äèêèëÿíäÿ éóðäóì ãàëìûø” (Â-57).
Úöìëÿëÿðäÿêè éóðä ñþçö “éàøàéûø
éåðè, åâ-åøèê, ìÿñêÿí” ìÿíàñû äåéèë,
“õàðàáà, âèðàíÿ” ìÿíàñû èôàäÿ åäèð.
Òîíéóêóê àáèäÿñèíäÿ äÿ éóðä ñþçöíÿ áó
èêèíúè ìÿíàäà òÿñàäöô åäèëèð.
358
Ì.Êàøãàðëû äèâàíûíäà éóðò ñþçöíöí
“õàðàáà, áèíà ãàëûãëàðû” ìÿíàñû ýþñ-
òÿðèëèð. Å.Ïåêàðñêè éàêóò äèëèíäÿ éóðò
ñþçöíöí ñóðò ôîíåòèê âàðèàíòûíäà “ùÿì
éàøàéûø éåðè, ìÿñêÿí”, ùÿì äÿ “êþùíÿ
éàøàéûø éåðèíèí ãàëûãëàðû, õàðàáà”
ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéèíè ãåéä åäèð.
“Éóðä” ñþçöíöí “õàðàáà, âèðàíÿ”
àíëàìûíà Éóíóñ ßìðÿíèí äèëèíäÿ
(“Íå÷ÿëÿðöí ÿñëèí-êþêèí éóðä åéëÿéöá
áîçà äóðóð”) ðàñò ýÿëèíèð. Àçÿðáàéúàí
äèëèíäÿ äÿ éóðò “õàðàáà” ñþçöíöí èçëÿðè
ãàëìàãäàäûð; Ãàçàõ äèàëåêòèíäÿ éóðä îë-
ìàã áèðëÿøìÿñè “âèðàí ãàëìàã”, “õàðàáà
ãàëìàã” ìÿíàñû èôàäÿ åäèð. Éóðä ñþçö
“õàðàáà, âèðàíÿ” ìÿíàñûíäà Àçÿðáàéúàí
òöðêúÿñèíäÿí òàëûø äèëèíÿ äÿ êå÷ìèøäèð.
ßäÿáèééàò:
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè.
Á., 1964.
Êîøüàðèé Ì. Äåâîíó ëóüàòèò òóðê.
Òîøêåíò, 1967.
Ïåêàðñêèé Å. Ñëîâàðü ÿêóòñêîãî ÿçûêà,
Ì., 1950.
Çàùèäîüëó Â. ÊÄÃ ëåêñèêàñû ùàããûíäà
áÿçè ãåéäëÿð. Àçÿðá. ÅÀ Õÿáÿðëÿðè. ßäÿá.,
äèë âÿ èíú. ñåð., 1998, ¹1-2.
ÉÖÇÖÊ, ÖÇÖÊ – Îüóçëàð àðàñûíäà
ùÿì êèøè, ùÿì äÿ ãàäûí áÿçÿéè. “Áåéðÿê
Áàíû÷è÷ÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ: “Äöýöí ãàíëû
îëñóí, õàí ãûçû!” – äåéö áàðìàüûíäàí
àëòóí éöçöýè ÷ûãàðäû, ãûçûí ïàðìàüûíà
êå÷öðäè” (Ä-803); Éàõóä: “ýöìöø êèìè
àü áèëÿýèí à÷äû, ÿëèí ÷ûãàðäû. Áåéðÿýèí
êå÷öðäöýè éöçèê ýþðèíäè” (Ä-1155).
Ãÿäèì çàìàíëàðäàí áÿðè îüóçëàð
àðàñûíäà ìåùð-ìÿùÿááÿò ðÿìçèíÿ
÷åâðèëìèø âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ “íèøàí
öçöéö” àäëàíàí “àëòóí éöçöê” ùÿì äÿ
òèëñèì, àìóëåò ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ
îëóíóðäó: “Äÿïÿýþçöí ïÿðè àíàñû ýÿëöá
îüëàíûí ïàðìàüûíà áèð éöçöê êå÷öðäè”.
“Îüóë, ñàíà îõ áàòìàñóí, òÿíöíè ãûëûú
êÿñìÿñöí! äåäè” (Ä-21711).
ÇÀÌÀÍ Âß ÌßÊÀÍ – ÊÄÃ-íèí
ïîåòèêàñûíäà çàìàí âÿ ìÿêàí áèðëèéè
(õðîíîòîï) æàíðû, òÿùêèéÿ øÿêëèíè, ñöæåò-
êîìïîçèñèéà ñòðóêòóðóíó à÷ìàãäà
ìöùöì ðîë îéíàéûð. Áó äàñòàíëàð óçóí
ôîðìàëàøìà äþâðö êå÷äèéèíäÿí ãàïàëû
ìèôîëîæè çàìàí âÿ ìÿêàíûí ñïåñèôèê
ÿëàìÿòëÿðè èëÿ éàíàøû, ÿñàñÿí, åïèê çà-
ìàí-ìÿêàí êîíòèíèóìó äîìèíàíò
ìþâãåäÿäèð. Åïèê ìÿêàí âÿ çàìàí
òàðèõè äöçõÿòëè, ýåðè äþíìÿç, ðåàë ëî-
êàëèçàñèéàñû îëàí àíëàìëà õÿéàëè àëÿì,
òåðíàð áþëýö, ýåðè äþíÿðëèëèê, þç îõó
ÿòðàôûíäà äþâð åòìÿ êèìè êåéôèééÿòëÿðÿ
ìàëèê ìèôîëîæè õðîíîòîï êàòåãîðèéàñû
àðàñûíäà îðòà áèð ìþâãå òóòóð. Ùÿð ùàëäà
ÊÄÃ-äÿ çàìàí âÿ ìÿêàí þçöíöí
òàðèõè ýåð÷ÿêëèê ïàðàìåòðëÿðè èëÿ ÷ûõûø
åòìèð. Áåëÿ îëñàéäû áèð ÷îõ àìèëëÿð, ìÿ-
ñÿëÿí, äþéöø, îíóí àïàðûëìàñû, ùàäèñÿ-
ëÿðèí ýåäèøè, êàôèð-Îüóç ìöíàñèáÿòëÿðè,
õÿñòÿëèê, ãîúàëìà, þëìÿ âÿ ñ. ôèçèêè
ýåð÷ÿêëèê êèìè ãàâðàíûëìàëû èäè. Îçàíûí
ìÿãñÿäè îë çàìàíäà âÿ îë ìÿêàíäà
(ùÿòòà áó ìÿêàí úîüðàôè òîïîíèìëÿðëÿ
öñò-öñòÿ äöøñÿ äÿ) Ãàëûí Îüóç áÿéëÿðè-
íèí éàøàìûíû, áó äöíéàéà ýÿëèá ýåòìÿ-
ëÿðèíè, ãÿùðÿìàíëûãëàðûíû ýÿëÿúÿê íÿñèë-
ëÿðÿ ìÿíÿâè òàðèõ êèìè ýþñòÿðìÿêäÿäèð.
Îüóç åëè, îíóí ñÿðùÿäëÿðè áèð ãÿäÿð
êîíêðåòëèéÿ ìàëèêäèðñÿ äÿ, áóíó êàôèð
äöíéàñû ùàããûíäà äåìÿê ìöìêöí
äåéèëäèð. Áó äöíéà Îüóçà éàä âÿ äöø-
ìÿíäèð. Ùÿì äÿ êàôèðëÿðèí éàøàäûãëàðû
éåðèí ïàðàìåòðëÿðè áèð-áèðèíèí åéíèäèð,
ñàíêè âàùèä áèð ìÿêàíûí ÷îõâàðèàíòëûëû-
üûäûð. Áåëÿ áèð çàìàí-ìÿêàí êîí-
òèíèóìóíäà Îüóç ãÿùðÿìàíëàðû òàëåéèí,
ãÿäÿðèí, ãèñìÿòèí ÿëèíäÿ ïàññèâ
359
âÿçèééÿòäÿ òÿñâèð åäèëìèðëÿð. Àíúàã
ÊÄÃ-äÿ ùàäèñÿëÿðèí áèð ÷îõó çàìàíûí
àíèëèéè èëÿ èëèøýèëèäèð. Áó ùàëäà çàìàí âÿ
ìÿêàí ãÿùðÿìàíëàðûí öçÿðèíäÿ ùÿì
ùàêèìäèð, ùÿì äÿ ùàêèì äåéèëäèð. Ãÿù-
ðÿìàíëàðûí çàìàíäà äÿéèøìÿëÿðè, çà-
ìàíûí àõàðëûüû âÿ äîíóãëóüó, ìÿêàíûí
êè÷èêëèéè âÿ áþéöêëöéö, ìÿñàôÿíèí ãûñà-
ëûüû âÿ óçóíëóüó þçö- þçëöéöíäÿ àâòîõ-
òîíäóð. Àíúàã ãÿùðÿìàí ùàäèñÿëÿðè äÿ-
éèøìÿêäÿ, þç õåéðèíÿ ùÿëë åòìÿêäÿ
àêòèâäèð âÿ áó àíëàìäà çàìàí âÿ
ìÿêàí îíóí öçÿðèíäÿ ùàêèì äåéèëäèð.
Îüóç ÿðÿíëÿðèíèí àêòèâëèéè õðîíîòîïäà
áÿëëè áèð ìèññèéà èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëÿðèí-
äÿäèð. Áó ìèññèéà äöíéàíûí íèçàìûíû
ãîðóìàã (êàôèðëÿðè ùàãã äèíÿ äÿâÿò åò-
ìÿêëÿ, êèëñÿëÿðè ìÿñúèäëÿðÿ ÷åâèðìÿê-
ëÿ, äöøìÿíè ìÿùâ åòìÿêëÿ ðåàëëàøûð) âÿ
òàðàçëûüû áÿðïà åòìÿêäèð. Îüóç äöíéà
ìîäåëèíèí ÿñàñûíäà çàìàíûí âÿ ìÿêà-
íûí þçöìëÿøäèðèëìÿñè äóðäóüóíäàí õðî-
íîòîïóí ùàäèñÿëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû
ýåäèð, éÿíè îüóçëàð äöíéàíû ãîðóìàã
ìèññèéàñûíû þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðöðëÿð.
Åïèê øöóð Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí
ãàðøûñûíäà ÿäàëÿò, ìÿãñÿä, èäåàë,
êàìèëëèê, òÿáèÿòëÿ ùàðìîíèê ÿëàãÿ âÿ ñ.
êèìè àêòèâëèê òÿëÿá åäÿí âÿ Îüóç çàìàí
âÿ ìÿêàíûíäà ýåð÷ÿêëÿøÿí ôóíêñèéàëàð
ãîéóð. Îüóç ãÿùðÿìàíëûã çàìàíû ÿñêè
ÿäàëÿò âÿ ùÿãèãÿò àíëàéûøëàðûíûí ùÿëÿ
ùàêèì îëäóüó ìèôîëîæè, ãèñìÿí äÿ åïèê
çàìàí âÿ êîíòèíèóìóäóð. Òÿáèè êè,
òàðèõè çàìàíà, ðåàë ìÿêàíà êå÷èä ÊÄÃ
áîéëàðûíäà ùÿëÿ áàøëàìàìûøäûð. Îüóç
ãÿùðÿìàíëàðûíûí òÿêáàøûíà ÷îõñàéëû
äöøìÿí ãîøóíóíà åëÿúÿ äÿ ìèôîëîæè
âàðëûãëàðà, ãàëèá ýÿëìÿëÿðè âÿ ñ. òàðèõè
çàìàí âÿ ìÿêàí àíëàéûøûíûí äàñòàíäà
ðåàëëàøìàäûüûíû èñáàòëàéûð.
Åïèê çàìàí âÿ ìÿêàí ôÿðäè âÿ
êîëëåêòèâ êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. ÊÄÃ-
äÿ òÿñâèð åäèëÿí úÿìèééÿò áóíó
òÿñäèãëÿìÿêäÿäèð. Îüóçëàðûí êàôèðëÿðëÿ
äþéöø ñÿùíÿñèíè ýþñòÿðÿí àíëàð ùàìû
ö÷öí çàìàíûí öìóìè, ìÿêàíûí èñÿ áèð-
úèíñëè îëäóüóíó áèëäèðèð. Áó òèï êîëëåêòèâ
äþéöø ñÿùíÿëÿðèíäÿ çàìàí ùÿì êàôèð-
ëÿð, ùÿì äÿ Îüóç ÿðÿíëÿðè ö÷öí ñàíêè
éûüûëìûø, ñöðÿòëÿ èðÿëèéÿ ýåäÿí ùàäèñÿ-
ëÿðëÿ äîëóäóð. Ìÿêàí þçöíöí êè÷èêëèéè,
äàðëûüû èëÿ ñå÷èëèð. Ùÿì äÿ ìÿêàí äþéö-
øöí ýåòäèéè éåðèí ùöäóäëàðû è÷ÿðèñèí-
äÿäèð. Îçàíûí îáðàçëû øÿêèëäÿ äåäèéè:
“Îë ýöí úèãÿðèíäÿ îëàí ÿð éèýèòëÿð áÿ-
ëöðäè. Îë ýöí íàìÿðäëÿð ñàïà éåð ýþ-
çÿòäè. Áèð ãèéàìÿò ñàâàø îëäû, ìåéäàí
äîëû áàø îëäû. Ãèéàìÿòèí áèð ýöíè îëäû.
Áÿý íþêÿðäÿí, íþêÿð áÿýäÿí àéðûëäû”
(Ä-152) çàìàíëà ìÿêàí áèðëÿøÿðÿê
ìÿðäëÿ íàìÿðäè, áÿéëÿ íþêÿðè ñå÷èð,
÷öíêè ãèéàìÿò áàøëàìûøäûð. Áó åñõàòî-
ëîæè çàìàí îçàíûí ýåðèäÿêè ìèíèëëèêëÿðÿ,
ãàéûäûøäûð. Îçàí “îë çàìàíûí” äþéöøö-
íö òÿñâèð åòìÿêëÿ ðåòðîñïåêòèâ çàìàí
àíëàéûøûíäàí èñòèôàäÿ åäèðñÿ, ãèéàìÿòè
õàòûðëàìàãëà, ïåðñïåêòèâ çàìàí àíëàéû-
øûíäàí éàðàðëàíìàãëà ìÿúùóë ýÿëÿúÿéè
õàòûðëàäûð. Áó, êîëëåêòèâ äþéöø ñÿùíÿëÿ-
ðèíäÿ îçàíûí êëèøåëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ
çàìàíûí åéíè ìöñòÿâèäÿ, åéíè ìÿêàí
äàõèëèíäÿ òÿêðàðëàíäûüûíû ýþñòÿðèð.
Ôÿðäèëèê àéðû-àéðû Îüóç ãÿùðÿìàí-
ëàðûíûí çàìàí-ìÿêàí éåðëÿøìÿñèíäÿ äÿ
ýþðöíìÿêäÿäèð. Ôÿðäè äþéöøëÿðäÿ çà-
ìàí âÿ ìÿêàí áèð âàðèàíòûí ÷îõâàðèàíò-
ëûëûüû òÿñèðè áàüûøëàìûð. Áàñàòûí Òÿïÿ-
ýþçö þëäöðäöéö äþéöø ñÿùíÿñè ìèôîëîæè
çàìàíäà âÿ ìÿêàíäà áàø âåðèð âÿ áó
êåéôèééÿòè èëÿ Ãàíòóðàëûíûí äþéöøöíö
òÿñâèð åäÿí ñÿùíÿäÿí çàìàí-ìÿêàí
ìöíàñèáÿòèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíèð.
Öìóìèëèêäÿ, ÊÄÃ îáðàçëàðûíûí
òÿñâèðè äèíàìèê ïëàíäà âåðèëìèøäèð.
360
Ìÿñÿëÿí, ýþçÿëëèê ñàäÿúÿ ñòàòèê ïëàíäà
òÿñâèð åäèëìèð, àéðû-àéðû ùàäèñÿëÿðëÿ
áàüëàíûð, ùàäèñÿëÿð çÿíúèðèíäÿ òÿãäèì
åäèëèð. Êëèøåëÿøìèø (àðòûã ñòàòèê çàìàí
âÿ ìÿêàí ñÿúèééÿñè àëìûø) åïèòåòëÿð äÿ
îçàíûí èíôîðìàñèéàñûíäàí ýþðöíäöéö
êèìè, ñöæåò àõàðûíäà âåðèëèð. Ñåëúàí õà-
íûìûí ýþçÿëëèéè êîíêðåò çàìàí âÿ ìÿ-
êàí äàõèëèíäÿ ðåàëëàøûð.
ÊÄÃ-äÿ òÿñâèð åäèëÿí äöíéà òÿáèè
êè, åïèê äöíéàäûð. Îíó ùèäðîíèìëÿðëÿ,
îéðîíèìëÿðëÿ, òîïîíèìëÿðëÿ ãàðûøäûðìàã
îëìàç. Îüóç åëè úîüðàôè áàõûìäàí áöòöí
îõøàð, éàõûí úÿùÿòëÿðè èëÿ áÿðàáÿð îçà-
íûí òÿôÿêêöðöíäÿ úàíëàíàí åïèê ìÿêàí-
äûð. Áó åïèê ìÿêàíûí ðåàë âÿ åéíè àäëû
úîüðàôè éåðëÿðäÿí ïðèíñèïèàë ôÿðãè âàð.
Ùÿð èêèñèíè ãàðûøäûðìàã, åéíèëÿøäèðìÿê
äàñòàíûí äàõèëè ñòðóêòóðóíó, ñïåñèôèêëè-
éèíè, äàñòàí èíôîðìàñèéàñûíûí þçöíÿ-
ìÿõñóñëóüóíó íÿçÿðÿ àëìàã äåìÿêäèð.
Ïàðàäîêñàë äà îëñà, åïèê éàðàäûúûëûã
ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ìÿêàí âÿ çàìàí
ðåàë äöíéà, ôèçèêè çàìàíëà áàüëûäûð âÿ
áèðèíèí î áèðèíÿ êå÷ìÿñè íÿèíêè ìöì-
êöíäöð, ùÿì äÿ äàñòàíûí áàøëûúà þçÿëëè-
éèíäÿí áèðèäèð. Äàñòàíûí ñþéëÿíìÿ ïðî-
ñåñèíäÿ îçàíûí ðåàë äöíéàíû åïèê ìÿ-
êàíà ýÿòèðìÿñè, åïèê ìÿêàíû ðåàë úèçýè-
ëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìÿñè, ùÿì÷èíèí äèí-
ëÿéèúèëÿðèí äÿ òÿñÿââöðëÿðèíäÿ ðåàë ìÿ-
êàí êîíòóðëàðûíû åïèê ìÿêàíûí ùåñàáûíà
ýåíèøëÿòìÿñè, áöòþâëöêäÿ åïèê éàðà-
äûúûëûã ö÷öí áèð ãàíóíàóéüóíëóãäóð.
Åïèê ìÿêàí âÿ çàìàí ÿí àçû ðåàë äöíéà
èëÿ îíà ýþðÿ åéíè äåéèëäèð êè, áó äöíéà
îíó ñþéëÿéÿí îçàíûí âÿ äèíëÿéÿíëÿðèí
ìþâúóä îëäóãëàðû àëÿìäÿí âÿ çàìàí-
äàí àéðû âÿ óçàãäûð âÿ èêèíúèëÿðäÿí
ìöõòÿëèô åïèê äèñòàíñèéàëàðëà àéðûëìûø-
äûð. Îçàíûí ñþùáÿò à÷äûüû äöíéà îüóç-
ëàðûí ãÿùðÿìàíëûãëà äîëó ñèìâîëëó ýåð-
÷ÿêëèêëÿ óéäóðìàíûí, äîüðó èëÿ õÿéàëè
îëàíûí, àäè èëÿ ôþâãÿëàäÿíèí éàíàøû
îëäóüó áèð àëÿìäèð.
 ÊÄÃ-äÿ îë çàìàí ñàêðàë çàìàíäûð.
Îë çàìàíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð çàìà-
íûíûí ìÿêàíû äà àäè äåéèëäèð. Áó ìÿêàí
ãÿùðÿìàíëûãëà äîëó Îüóç ÿðÿíëÿðèíèí
ìÿêàíûäûð. Îüóç àëï ÿðÿíëÿðèíèí ùÿðÿ-
êÿòëÿðè, äàâðàíûøëàðû îë çàìàíû, éÿíè îðòà
÷àü ÿõëàãûíûí ìÿãáóë ñàéäûüû, ãÿáóë
åòäèéè äÿéÿðëÿðäèð. Áó, òÿêúÿ îüóçëàðûí
êå÷ìèøè äåéèë, îáðàç âÿ ïðåäìåòëÿðèí,
ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿðèí ñåìèîòèê äÿéÿð ãà-
çàíäûüû åïèê çàìàí âÿ ìÿêàí êîíòèíèó-
ìóäóð. Îüóçëàðûí èäåàëèçÿ åäèëèá òàðàç-
ëûüûí êåøèéèíäÿ äóðàí êèìè ýþñòÿðèëìÿñè,
êàôèðëÿðèí èñÿ äåñòðóêòèâ ìþâãåéè äàñòàí
ìÿíòèãèíÿ ýþðÿ îë çàìàíûí áàøëûúà ýþñ-
òÿðèúèñèäèð. Ùàãã âÿ “éóúàëàðäàí éóúà”
Àëëàù îüóçëàðûí òÿðÿôèíäÿäèð. Îë çàìà-
íûí îüóçëàðû Òàíðû äîñòëàðû, ùàãã àäàì-
ëàðûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ýþðêëö Òàíðûíû þé-
ìÿêëÿ ãûðõ ÿðèí ýöúöíÿ ñàùèá îëóð, éöç
ãûðõ èë þìöð àëûðëàð. Îë çàìàíûí îüóç-
ëàðûíûí àëãûøû àëãûø, ãàðüûøû ãàðüûøäûð.
Ùàãã Òÿàëà éàëíûç Îüóç ÿðëÿðèíèí âÿ
îíëàðûí ñå÷èëìèøè îëàí Äÿäÿ Ãîðãóäóí
êþíëöíÿ èëùàì åäèð. Áó èäåàëèçÿ åïèê
ÿñÿðèí ïîåòèê àðõèòåêòîíèêàñûíäà ÿñàñ
åëåìåíòäèð.
ÊÄÃ ìÿòíèíèí “Ðÿñóë-ÿëåéùèñ-
ñÿëàì çàìàíûíà éàãûí” úöìëÿñè èëÿ
à÷ûëìàñû îë çàìàíûí âÿ ìÿêàíûí îçàíûí
éàääàøûíäà âÿ øöáùÿñèç êè, øöóðóíäà
óüóðëó, èäåàë, õåéèðëè, äÿéÿðëè îëìàñûíû
òÿìèí åäèð. Áó áàøëàíüûú ãàëàí çàìàí
âÿ ìÿêàí ùàäèñÿëÿðè ö÷öí (îçàíûí
øöóðóíäà ùÿì äÿ ïåðñïåêòèâ çàìàí
ö÷öí) áèð óüóð ìÿíáÿéè, áèð èäåàë úÿ-
ìèééÿò íöìóíÿñèäèð. Îçàí þç çàìàíûí-
äàí áàõäûüû ö÷öí îë çàìàíûí âÿ ìÿ-
êàíûí ÿçÿìÿòèíè ýþðÿ áèëèð. Äÿäÿ
Ãîðãóäóí ãàèáäÿí õÿáÿð âåðìÿñè äÿ
ìöòëÿã îë çàìàí-ìÿêàí êîíòèíèóìóí-
äà áàø âåðèð âÿ áó çàìàíûí ùÿì îçàíûí
éàøàäûüû çàìàíëà, ùÿì äÿ ìÿêàíëà ùå÷
áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Áó åïèê èíôîðìàñèéà
(éÿíè Ãîðãóäóí àäûíäàí âåðèëÿí ãàèá
361
õÿáÿðëÿðè) ÊÄÃ ìÿòíè ö÷öí õàðàêòå-
ðèêäèð, ÷öíêè îë çàìàíûí ãÿùðÿìàíëûüû
èëÿ éàíàøû, îë çàìàíûí ìöäðèêëèéè,
ãþâìöí áèëèúèñè îëìàñû äà ñàêðàë Îüóç
çàìàíûíäà âÿ ìÿêàíûíäàäûð. Îíäàí
êÿíàðäà íÿ ãÿùðÿìàíëûã, íÿ ãàèáäÿí
õÿáÿð âåðìÿê âàð. Ìÿòíèí áó ãàòûíäà
Îüóç òÿôÿêêöðö Èñëàì ìÿäÿíèééÿòè,
ìöñÿëìàí äöøöíúÿñè öçÿðèíÿ ýÿòèðèëèá.
Òÿáèè êè, áó, äöíéàíû äÿðê åòìÿíèí
Îüóç ìîäåëè, Îüóç ôÿëñÿôÿñèäèð. Îüó-
çóí îë çàìàíû áîéëàðäàí ýþðöíäöéö êè-
ìè ìöòëÿã êå÷ìèø âÿ éà, ìöòëÿã óüóðëó
çàìàí äåéèëäèð. Ãîðãóä Àòàíûí îçàíûí
îë çàìàíûíäàí äà ÿââÿëêè áàøëàíüûú,
èëêèí áèð çàìàí âÿ ìÿêàí êàòåãîðèéàñû-
íà äàõèë îëàí áÿé ÿðÿíëÿðèí éàøàìûíäàí,
ãÿùðÿìàíëûüûíäàí, ÿõëàãûíäàí, ôöòóùà-
òûíäàí ñþùáÿò à÷ìàñû ñèìâîëèê ôÿëñÿôè
àíëàìäà áàøëàíüûúûí äàùà øþùðÿòëè, äàùà
ÿçÿìÿòëè îëäóüóíó èñáàò åäèð. Çàìàí
äÿéèøñÿ äÿ, Îüóç äöíéàñû áàáàëàðûí
ÿìàíÿòèíèí çàìàí-ìÿêàí ïàðàìåòðëÿðè
è÷èíäÿ éàøàðëûüûíû äàâàì åòäèðèð. Îçàíûí
äà ìÿãñÿäè äèíëÿéèúèíè áó ÿáÿäè éàøàð-
ëûüà éþíÿëòìÿêäèð. Îçàíûí òåç-òåç “Áèð
ýöí éåðèíäÿí äóðìóø èäè” çàìàí êëèøå-
ñèíè òÿêðàðëàìàñû áàøëàíüûú, ìèôîëîæè
çàìàíûí ãàëûíòûñû êèìè êå÷ìèø çàìàí
êîíêðåòëÿøäèðèð âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìÿêàíäà
úÿðÿéàí åòìÿñèíè òÿìèí åäèð. Îüóç çà-
ìàíûíûí áèð ýöíëÿ, áèð ñÿùÿðëÿ áàøëàìàñû
áèðëÿðäÿí ôîðìàëàøàí ñîíñóçëóüà
èøàðÿòäèð.
ÊÄÃ-äÿ çàìàí ðåòðîñïåêòèâäèð.
Îíóí àëò ãàòûíäà ïåðñïåêòèâ çàìàí àí-
ëàìû éàòûð. Îçàí ñþéëÿäèéè, òÿñâèð åòäèéè
ùàäèñÿëÿðè ðåòðîñïåêòèâ ïëàíäà âåðèð,
éÿíè ìÿíòèãè áàõûìäàí îë çàìàí âÿ
ìÿêàí ýåðèéÿ äþíìÿçäèð. Àíúàã îçàí
ùàäèñÿëÿðè îüóçëàðûí ýÿëÿúÿéèíÿ éþíÿëò-
äèéèíäÿí (ãþâìöí ýÿëÿúÿéèíäÿí ãîðõó
ùèññè êå÷èðäèéèíäÿí) ïåðñïåêòèâ çàìàí
ìÿòíäÿ ìÿíòèãè îëàðàã “ýþðöíöð”. Áîé-
ëàð õðîíîëîæè àðäûúûëëûãëà äöçöëìÿ-
äèéèíäÿí ùàäèñÿëÿð áèð ñöæåò çàìàíûíà
òàáå åäèëìÿìèøäèð. Àíúàã çàìàí ôà-
ñèëÿñè éîõäóð. Çàìàíûí äóðìàñû, çàùèðè
ñòàòèêëèéè ùå÷ äÿ ñöæåò çàìàíûíûí ôàñè-
ëÿëèëèéè äåéèëäèð. Ùàäèñÿëÿð Îüóç ìàê-
ðîìÿêàíûíäà áàø âåðäèéèíäÿí áàøëàí-
ìûø ùàäèñÿ çàìàíû ñîíà ãÿäÿð äàâàì
åòäèðèëèð. Îüóç ìàêðîìÿêàíû àéðû-àéðû
ìèêðîìÿêàíëàðäàí – Ãàçàí õàíûí éóð-
äó, Áàéáóðàíûí åëè, Áàíû÷è÷ÿéèí éóðäó,
Àëï Àðóçóí éàøàéûø éåðè âÿ ñ. òÿøêèë
îëóíìóøäóð. Áó éóðäëàð ìàêðîìÿêàíäà
åéíè ùöãóãëóäóðëàð. Ìÿêàíäà ôàñèëÿ
îëìàäûüû êèìè çàìàíäà äà ôàñèëÿ éîõ-
äóð. Ùàäèñÿ áèð ìèêðîìÿêàíäàí äèýÿ-
ðèíÿ êå÷èð, çàìàí ôàñèëÿñèçëèéè éàðàíûð.
Îçàí ùÿðÿêÿò çàìàíûíû ìÿêàíûí öçÿ-
ðèíäÿ ãóðìàãëà çàìàí-ìÿêàí áöòþâ-
ëöéö éàðàäûð.
ßäÿáèééàò:
ÊÄÃÅ, I ú., Á., 2000.
Áàõòèí Ì. Ëèòåðàòóðíî-êðèòè÷åñêèå
ñòàòüè. Ì., 1986.
Ãóðåâè÷ À. Ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåí-
íîé êîíòèíèóì. “Ïåñíè î Íèáåëóíãàõ”.
Òðàäèöèÿ â èñòîðèè êóëüòóðû. Ì., 1978.
Ïðîñòðàíñòâî è âðåìÿ. Êèåâ, 1984.
Ìîë÷àíîâ Þ. ×åòûðå êîíöåïöèè
âðåìåíè â ôèëîñîôèè è ôèçèêå. Ì., 1977.
Ãóðåâè÷ À. Êàòåãîðèè ñðåäíåâåêîâîé
êóëüòóðû. Ì., 1984.
Ôöçóëè Áàéàò
ÇÎÎÍÈÌËßÐ – ÊÄÃ-äÿ ÷îõëó ùåé-
âàí, ãóø àäëàðû âÿ ùåéâàíäàðëûãëà áàüëû
ñþç âÿ òåðìèíëÿð âàðäûð. Áóíëàðûí áèð ÷î-
õóíà ùÿì ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçäÿ, ùÿì
äÿ äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèìèçäÿ, ìöÿééÿí
áèð ãèñìèíÿ òÿêúÿ äèàëåêòëÿðèìèçäÿ ðàñò
ýÿëèíèð. ÊÄÃ-äÿ ðàñò ýÿëèíÿí çîîíèìëÿð
åâ âÿ ÷þë ùåéâàí âÿ ãóøëàðûíûí àäëà-
ðûíäàí èáàðÿòäèð. Äàñòàíëàðäà ãóø àäëàðû
àçäûð âÿ äåìÿê îëàð êè, ìöàñèð ÿäÿáè
äèëèìèçäÿêè ôîíåòèê òÿðêèáäÿ þçöíö
ýþñòÿðèð. Áóíëàðà ãàç, òîéóã//òàâóã,
362
øàùèí, þðäÿê ñþçëÿðèíè ìèñàë ýþñòÿðìÿê
îëàð; ìÿñ.: “Ó÷àðäàí ãàç, òàâóã; éöðöð-
äÿí êåéèê, òàâøàí áó ùîâëàéà äîëäóðóá
Îüóç éèýèòëÿðèíÿ áóíû äàì åòìèøäè”
(Ä-2554); “Øàùèí ïÿðâàçà àüäû.
Ýþçëÿäèëÿð, øàùèí Òóìàíûí ãàëàñèíÿ
åíäè” (Ä-2726); “Àëà þðäÿê, ãàðà ãàçûí
ó÷óðìàéà”.
ÊÄÃ-äÿ øàùèí ñþçöíäÿí äöçÿëÿí
øàùèí÷è: “øàùèí ñàõëàéàí, øàùèí òÿëèì-
÷èñè” ëåêñåìè äÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð: “Áèð
ýåúÿ éåéöá îòóðàðêÿí øàùèí÷èáàøûíà
àéäûð...” (Ä-2722) Êå÷ìèøäÿ ãóø îâóíà
÷îõ âàõò òÿëèì ýþðìöø øàùèíëÿ
ýåäèëÿðäè. Îäóð êè, âàðëûëàð øàùèíÿ òÿëèì
âåðäèðÿðäèëÿð. Áó áàõûìäàí äàñòàíäà
øàùèí÷è ñþçöíöí èøëÿíìÿñè òÿáèèäèð.
Áîéëàðäà áèð ñûðà ÷þë ùåéâàíëàðûíûí
àäëàðûíà äà òÿñàäöô îëóíóð. Áóíëàðûí
àðàñûíäà ùÿì ÿò éåéÿí, ùÿì äÿ ÿòè
éåéèëÿí ùåéâàí àäëàðû âàðäûð. ßò éåéÿí-
éûðòûúû ùåéâàíëàðûí àäëàðûíà ãóðä//úàíà-
âàð, àñëàí, ãàïëàí ñþçëÿðèíè ìèñàë
ýþñòÿðìÿê îëàð: “Ñóäàí êå÷äè, áó ýÿç
áèð ãóðäà òóø îëäû” (Ä-459); “Úàíâÿðëÿð
ñÿðùÿíýè äÿâÿäèð” (Ä-1858); “Ãàðà
ãàïëàí ãîïäû Äÿïÿýþç; Ãàðà-ãàðà äàü-
ëàðäà ÷åâèðäèì, àëûìàäûì, Áàñàò!; Ãà-
üàí àñëàí ãîïäó Òÿïÿýþç; Ãàëûí ñàçëàð-
äà ÷åâèðäèì àëûìàäûì, Áàñàò!”
(Ä-2249); “Àñëàí ÿíèýè éåíÿ àñëàíäûð...”
(Ä-2424).
Òîâóç âÿ Ãàçàõ ðàéîíëàðûíäà ÿíèõ
“êö÷öê, èò áàëàñû” ñþçö ãåéäÿ àëûí-
ìûøäûð. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿ-
òè”íäÿ ÿíèê ñþçöíöí èçàùû áåëÿ âåðèë-
ìèøäèð: éûðòûúû, ñÿðò ùåéâàí áàëàñû. Ùÿð
èêè ìÿõÿçäÿ ÿíèê ñþçöíöí ìÿíàñû áàëà
èëÿ áàüëûäûð âÿ ÊÄÃ-äÿêè ìÿíàéà òàì
óéüóíäóð. Ìàðàãëûäûð êè, “Àçÿðáàéúàí
äèëèíèí äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè”íäÿ âåðèëÿí
ìèñàë äà äàñòàíäàêûíà óéüóíäóð. Ìö-
ãàéèñÿ åò: Èòèí ÿíèéè èò îëàð; Àñëàí ÿíèýè
éåíÿ àñëàíäûð.
ßòè éåéèëÿí (èíñàí âÿ éà éûðòûúû
ùåéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí) ÷þë ùåéâàíëàðûíûí
àäëàðûíäàí áîéëàðäà êåéèê, ñûüûí, ãóëàí,
äîâøàí ñþçëÿðè èøëÿíìèøäèð: “Ýåòäèêäÿ
éåðèí îòëàãëàðûí êåéèê áèëöð; Ýåíÿç
éåðëÿð ÷ÿìÿíëÿðèí ãóëàí áèëöð” (Ä-52);
“...àâ àâëàéàëûì, ãóø ãóøëàéàëûì, ñûüûí –
êåéèê éûüàëûì...” (Ä-3612); “...éöðöðäÿí
êåéèê, òàâøàí áó ùîëâëàéà äîëäóðóá...”
(Ä-2554)
Ù.Àðàñëû ãóëóí ñþçöíö “÷þëåøøÿéè”
êèìè âåðìèøäèð. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí
èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ ãóëàí ñþçö ö÷öí ãóëóí
ñþçöíÿ áàõìàã ãåéä îëóíóð. Ãóëóí
ñþçö èñÿ “êþðïÿ àò áàëàñû” êèìè èçàù
îëóíóá. “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåê-
òîëîæè ëöüÿòè”íäÿ äÿ ãóëàí âÿ ãóëóí
ñþçëÿðè, äåìÿê îëàð êè, ñèíîíèì ìÿíàäà
(àò áàëàñû...) èçàù åäèëìèøäèð. Èíäèêè
äþâðäÿ ãóëàí âÿ ãóëóí ñþçëÿðè åéíè
ìÿíà äàøûñà äà, ýþðöíöð, äèëèìèçèí êå÷-
ìèø äþâðëÿðèíäÿ áó ñþçëÿð ñåìàíòèê úÿ-
ùÿòäÿí ôÿðãëÿíìèøäèð. Áóíó äàñòàíäàêû
úöìëÿ äÿ (Ýåíÿç éåðëÿð ÷ÿìÿíëÿðèí
ãóëàí áèëèð) òÿñäèãëÿéèð, ÷öíêè àòûí êþðïÿ
áàëàñû ýÿíÿç ÷ÿìÿíëÿðèí éåðèíè áèëìÿç,
àíúàã ãóëàí “÷þëåøøÿéè” áèëÿð. Äåìÿëè,
òÿðòèá÷è ãóëàí ñþçöíöí ìÿíàñûíû äÿãèã
âåðìèøäèð.
Äàñòàíûí áîéëàðûíäà åâ ùåéâàíëà-
ðûíûí àäëàðûíà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Åøøÿê
ñþçö äàñòàíäà èêè òðàíñêðèïñèéàäà (åøÿê//
åøøÿê) èøëÿíìèøäèð; ìÿñÿëÿí: “Ãàðà
åøÿê áàøûíà óéàí óðñàí ãàòûð îëìàç”
(Ä-36); “Îë Íóù ïåéüÿìáÿðèí åøøÿýè
ÿñëèäöð” (Ä-911).
Äàñòàíäà ãàòûð ñþçöíöí åêâèâàëåíòè
êèìè áÿñÿðÿê ñþçö äÿ èøëÿíèð: “Àëòóí-
àã÷àìû èñòÿð? Ãàòûð-áÿñÿðÿêìè èñòÿð?”
(Ä-1747) Ñààòëû ðàéîíó øèâÿñèíäÿ áÿñÿ-
ðÿý ñþçöíöí ïÿñÿðÿý âàðèàíòû èøëÿíèð.
Äàñòàíûí àéðû-àéðû áîéëàðûíäà
ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçäÿ ìöøàùèäÿ îëó-
íàí àøàüûäàêû åâ ùåéâàíëàðû àäëàðûíà äà
òÿñàäöô åäèëèð: äÿâÿ, êþïÿê, àò, àéüûð,
ãîéóí, ãî÷, áóüà, êå÷è, òîüëó, ãóëóí,
êþøÿê, ãóçó, äîíóç, òÿêÿ//åðêÿú, úþíýÿ.
363
Ìÿñÿëÿí: “Àòäàí – àéüûðäàí, äÿâÿäÿí
áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ þëäöðýèë!”
(Ä-145); “..ýþðäö êèì, îüðó êþïÿêè
éåêÿ äàíà åâèíè áèð-áèðèíÿ ãàòìûø...”
(Ä-810); “Áèð áóüà þëäöðìèø, ñÿíèí
îüëóí àäû, Áóüàú îëñóí” (Ä-186); “Àëà
áàøëû êå÷èìúÿ ýÿëìÿç ìàíà; Ùåé àíà!
ßðÿáè àòëàð îëàí éåðäÿ; Áèð ãóëóíû îë-
ìàçìû îëóð?; Ãûçûë äÿâÿëÿð îëàí éåðäÿ;
Áèð êþøÿýè îëìàçìû îëóð? Àüúà ãîéóí-
ëàð îëàí éåðäÿ; Áèð ãóçûúûüû îëìàçìû
îëóð?” (Ä-5410); “Ãàðà äîíóç äàìûíäà
éàòóð äåýèë!” (Ä-1443); “Òîüëûúûãëàð,
äþâëÿòèì ñàãàð ãî÷, ýÿë êå÷! äåäè”
(Ä-2279); “...Áàéûíäûð õàíûí... áèð äÿõè
áóüðàñû âàðäû” (Ä-159).
Ìèñàëëàðäàêû ñàãàð, ñèìèç, áóüðà
ñþçëÿðè ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçäÿ èøëÿíìèð.
Ñèìèç ñþçöíÿ äàñòàíäàêû “êþê, éàüëû”
ìÿíàñûíäà Äÿðáÿíä äèàëåêòèíäÿ ðàñò
ýÿëèíèð. Ãàçàõ äèàëåêòèíäÿ “àüàëûíëû,
òÿïÿë” ìÿíàñûíäà ñàããàð ñþçö þçöíö
ýþñòÿðèð. Ãàãàóç äèëèíäÿ áàøûíäà àü
ãàøãàñû îëàí áóüàéà ñàêàð äåéèëèð. Áóüðà
ñþçöíÿ íÿ ÿäÿáè äèëèìèçäÿ òÿñàäöô åäè-
ëèð, íÿ äÿ ùÿëÿëèê äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèìèç-
äÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð. Èêè ùþðêöúëö åðêÿê
äÿâÿ ìÿíàñûíäà Ñàëéàí øèâÿñèíäÿ áûüûð,
Ãàçàõ äèàëåêòèíäÿ èñÿ áóüóð ëåêñåìè
ãåéäÿ àëûíìûøäûð. À.Ì.Øåðáàê áóüðà
ñþçöíöí èçàùûíû “òþðÿäèúè åðêÿê äÿâÿ”
êèìè âåðìèø âÿ îíó ìîíãîë äèëèíäÿ åéíè
ìÿíàäà èøëÿíÿí áóð ñþçö èëÿ ìöãàéèñÿ
åòìèøäèð. Áóüðà ñþçö Àëòàé ãàçàõ (áó-
ðà), ãàðàãàëïàã, íîüàé, þçáÿê (äèàëåêò-
ëÿðèíäÿ) (áóâðà), ãûðüûç, Òóâà (áóðà),
þçáÿê (áóüðà) äèëëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ éàçûëû
àáèäÿëÿðäÿ “òþðÿäèúè-åðêÿê äÿâÿ” ìÿí-
ñûíäà ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Äàñòàíäàêû ìàðàãëû ñþçëÿðäÿí áèðè
áóçîâ ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí áóçàüû ñþçö-
äöð: “Áóüà, áóüà!” äåäèêëÿðè ãàðà èíÿê
áóçàüûñû äåýèëìèäèð?” (Ä-1819).
ÊÄÃ-äÿ èøëÿíÿí ÿí ìàðàãëû äèë âà-
ùèäëÿðèíäÿí áèðè ñûüûð ëåêñåìèäèð:
“...ýþðäè êèì, îüðû êþïÿê, éåêÿ äàíà
åâèíè áèð-áèðèíÿ ãàòìûø, òàâóã êîìàñûíà,
ñûüûð äàìûíà äþíìèø” (Ä-810).
Ã.Âàìáåðè èíÿê ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí
ñûüûð ñþçöíö ñàü-ôåëèíèí èíäèêè çàìàíû
èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð. À.Ì.Øåðáàê äà îíóí
áó ôèêðèíè ãÿáóë åäèð. Òàðèõÿí äÿ èíÿê
ìÿíàñûíäà èøëÿíìèø ñûüûð ñþçö ìöàñèð
òöðê äèëëÿðèíäÿí òöðêìÿí (úèôèï), ãàãàóç
(úèï), óéüóð (úèæèï), ãàçàõ, ãàðàèì,
ãàðàãàëïàã, ãóìóã, íîüàé, òàòàð (úèæèï),
áàøãûðä (ùèæèï) äèëëÿðèíäÿ äÿ åéíè
ìÿíàíû äàøûéûð. Òöðê äèëèíäÿ ñûüûð ñþçö
ö÷ ìÿíàäà èøëÿíèð: áóüà, þêöç, èíÿê.
Ìàðàãëûäûð êè, èðè-áóéíóçëó ìàë-ãàðàéà
äà òöðê äèëèíäÿ ñèüèð äåéèëèð. Ãàðàèì
äèëèíäÿ þêöç âÿ èíÿê ñþçëÿðè ñþçöí îðòà-
ñûíäàêû ñàìèòèí äÿéèøèëìÿñè âàñèòÿñè èëÿ
ôÿðãëÿíäèðèëèð: úèôèï “þêöç” úèæèï “èíÿê”.
Äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèìèçäÿ ñûüûð ñþçö
ìöõòÿëèô ìÿíàëàð äàøûéûð. Øÿêè äèàëåê-
òèíäÿ ñûüûð ñþçö “íàõûð” ñþçöíöí ñèíî-
íèìè êèìè èøëÿíèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí
áèð ÷îõ áàøãà äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèíäÿ
ñûüûð èíÿéÿ äåéèðëÿð. Øÿêè äèàëåêòèíäÿ
ñûüûð ñþçöíäÿí ñûüûð÷û ñþçö äÿ éàðàí-
ìûøäûð âÿ áó, íàõûð÷û ñþçö èëÿ ïàðàëåë
øÿêèëäÿ èøëÿíèð. Ñûüûð÷û ñþçö áóðàäà éàë-
íûç èíÿê îòàðàí äåéèë, áöòöí èðèáóéíóçëó
ìàëëàðû (èíÿê, úàìûø, þêöç, áóüà) îòàðàí
ìÿôùóìóíó äàøûéûð. Åéíè õöñóñèééÿò
Ãàõ ðàéîíó øèâÿëÿðèíäÿ äÿ þçöíö ýþñ-
òÿðèð. Èñìàéûëëû, Éàðäûìëû âÿ Úÿëèëàáàä
ðàéîíëàðû øèâÿëÿðèíäÿ èñÿ ñûüûð ñþçö éàë-
íûç èíÿê ìÿíàñûíäà ãåéäÿ àëûíìûøäûð.
Ã.Áàüûðîâ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-èí Ñèñéàí
ðàéîíóíóí Àçÿðáàéúàí øèâÿëÿðèíäÿ
ñûüûð ñþçöíöí ãàðàìàë ìÿíàñûíäà èøëÿí-
äèéèíè âåðèð. Úöìëÿäÿí èñÿ ùÿìèí ñþçöí
íàõûð ìÿíàñûíäà èøëÿíäèéè ýþðöíöð:
“Ñûüûð ýÿëÿí âÿäÿäÿ îíà èðàñ ýÿëäèì”.
Ãàçàõ äèàëåêòèíäÿ ñûüûð ñþçöíÿ ñûüûðáó-
üà “èêè éàøëû úàìûø äöéÿñè”, ñûüûð äàìû
“ìàë òþâëÿñè”, ñûüûð ñèäèéè “÷è÷ÿéèíèí
ðÿíýè ãàðàìàëûí ñèäèéèíèí ðÿíýèíÿ îõ-
364
øàéàí áèòêè”, ñûüûðõàíà “ãàðàìàë ñàõëà-
íàí éàòàã”, ñûüûð÷û “íàõûð÷û” êèìè ìö-
ðÿêêÿá âÿ äöçÿëòìÿ ñþçëÿðèí òÿðêèáèíäÿ
òÿñàäöô îëóíóð. Äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèí
ãÿðá ãðóïóíäà ñûüûðáîüàí “ö÷éàøàð
úàìûø áàëàñû” ëåêñåìè äÿ èøëÿíèð.
Åðìÿíèñòàíûí Ãàôàí ðàéîíóíóí
Àçÿðáàéúàí øèâÿëÿðèíäÿ ñûüûð ñþçöíöí
“ìåøÿäÿ éàøàéàí âÿøùè ùåéâàí” ìÿ-
íàñû äàøûäûüû ýþñòÿðèëìèøäèð. Éÿãèí êè,
ùÿìèí âÿùøè ùåéâàí éà ìàðàë, éà äà
âÿùøè þêöçäöð. Òöðê äèëëÿðèíäÿ “âÿùøè
þêöç” ìÿíàñûíäà ñà÷ëè úèôèï, òöðêìÿí
äèëèíäÿ èñÿ “ìàðàë” ìÿíàñûíäà äåðå ÷è-
ôèïè ëåêñåìëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Êöðäÿìèð
ðàéîíóíäà ñûüûð ñþçö èëÿ áàüëû Ñûüûðëû
éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè àäû äà âàðäûð.
ÊÄÃ-äÿ áÿäÿâè “êþùëÿí, ñàüëàì,
ãà÷àüàí àò” ñþçö ùÿì èñèì, ùÿì äÿ
ñèôÿò êèìè èøëÿíìèøäèð: Áÿäÿâè àòëàð
èññèíè ýþðöá îüðàäûãäà” (Ä-114); “Ýþé
áÿäÿâèñèí òóòäûðäû, Ãàçàí áÿýèí
ãàðûíäàøû Ãàðàýöíÿ áèíäè”. (Ä-378)
Äàñòàíäàêû àëàúà ñþçö Øÿìêèð ðà-
éîíó øèâÿëÿðèíäÿêè àëàøà “çÿèô, àðûã àò”
ëåêñåìèíÿ óéüóí ýÿëèð: “Àëòûíäàýû àëàúà
àòûí íÿ þýÿðñèí? Àëà áàøëó êå÷èìúÿ
ýÿëìÿç ìàíà!” (Ä-411).
Ñààòëû ðàéîíó øèâÿñèíäÿ “ãàìûøäàí
òèêèëìèø àüûë” ìÿíàñûíäà àüàüûë ëåêñåìè
èøëÿäèëèð. Ùÿìèí ñþç äàñòàíäàêû àüàéûë
ñþçö èëÿ óéüóíëóã òÿøêèë åäèð: “Àüà-
éûëäàí òöìÿí ãîéóí ýåäÿðñÿ ìÿíèì
ýåäÿð” (Ä-325).
Äàñòàíäà ùåéâàíäàðëûãëà áàüëû
êå÷ÿ, èëõû÷û, ÷îáàí, òîâëà, øàùáàç àò, ÿò,
ñöä, ïåíèð, ãàéìàã ñþçëÿðèíÿ ðàñò ýÿ-
ëèíèð: “Ãàðà êå÷ÿ àëòûíà äþøÿäèëÿð. Ãàðà
ãîéóí éàõíûñûíäàí þíèíÿ ýÿòöðäèëÿð”
(Ä-1110); Óðó, äóðäó, òîâëàäàí áèð
øàùáàç àò ÷ûõàðäû, ÿéÿðëÿäè; Ãàðàãî÷óì
ýöäÿíäÿ èëõ÷ûììûñàí?; Àüàéëûì ýö-
äÿíäÿ ÷îáàíûììûñàí?; “Ñöäö-ïåíèðè
áîë, ãàéìàãëó ÷îáàí” (Ä-404); “Äÿïÿ
êèáè ÿò éûü...” (Ä-148).
 Ìöàñèð ÿäÿáè äèëèìèçäÿ ìöøàùèäÿ
åäèëÿí éöéÿí ñþçö äàñòàíäà “é”-ñûç
èøëÿíìèøäèð: “Êàôèðèí àðõàñûíà ÿéÿð
ñàëäû, àüçûíà óéàí óðäó. Ãîóëàíûíû
÷ÿêäè, ñû÷ðàäû, àðãàñûíà áèíäè” (Ä-2767).
ßäÿáè äèëèìèçäÿêè éÿùÿð ñþçö ÿâÿçèíÿ
èøëÿíÿí ÿéÿð ñþçöíäÿí äöçÿëÿí ÿéÿðëÿ-
“éÿùÿðëÿìÿê” ôåëèíÿ äÿ ðàñò ýÿëèíèð:
Àòëàðûí ÿéÿðèý àëûá, ýåéèìëÿðèí ÷ûõàð-
äûëàð; ...àò ÷ûõàðäû, ÿéÿðëÿäè.
Äàñòàíäàêû ìàðàãëû ñþçëÿðäÿí áèðè
äÿ äóøàã ëåêñåìèäèð: “Âÿëè ìàíà ñÿí
éàìàí éåðäÿ äóøàã îëäóí, îüóë!” äåäè
(Ä-1281); Àéàüûíà ÿò òóøàüûí óðóí! –
äåäè”. (Ä-2605)
Øàìàõû äèàëåêòèíäÿ “àòûí ãàáàã
àéàãëàðûíû úèäàðëàìàã ö÷öí êÿíäèð”
ìÿíàñûíäà òóøàõ ñþçö èøëÿíèð. Áó ëåê-
ñåì äàñòàíäàêû äóøàã ñþçöíöí ôîíåòèê
âàðèàíòûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð.
Äàñòàíäà ãàòûã ìÿíàñûíäà éî-
üóðä//éîüóðò ëåêñåìèíÿ ðàñò ýÿëèíèð:
“...ÿëèí-éöçöí éóìàäàí äîãóç áàçëàì-
ìàú èëÿí áèð êöâëÿê éîüóðä ýÿâÿçëÿð,
äîéóíúà òûãà-áàñà éåð, ÿëèí áþýðèíÿ
óðàð, àéûäàð...” (Ä-712).
Äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèí ãÿðá ãðóïóíäà
éîüóðò, Äÿðáÿíä äèàëåêòèíäÿ éî-
üóðä//éîüóðò äàñòàíäàêû ìÿíàäà èøëÿíèð.
Äàñòàíäàêû ãûìûç (...ýþë êèìè ãûìûç
ñàüäûð!) ñþçöíÿ Áàëàêÿí ðàéîíó øèâÿ-
ëÿðèíäÿ åéíè ôîíåòèê òÿðêèáäÿ “ìàéàñûç
ñöä”, “öçñöç ñöä” ìÿíàëàðûíäà òÿñàäöô
åäèëèð. Ùÿìèí ñþç “Àçÿðáàéúàí äèëèíèí
èçàùëû ëöüÿòè”íäÿ áåëÿ èçàù åäèëìèøäèð:
“Ãûìûç – òóðøóìóø àò (áÿçÿí äÿâÿ)
ñöäöíäÿí ùàçûðëàíàí ãèäàëû è÷êè”.
Ìàòåðèàëëàðäàí ýþðöíäöéö êèìè,
ÊÄÃ-äÿ ìàëäàðëûãëà áàüëû çÿíýèí ñþç-
ëÿð âàðäûð êè, áóíëàðûí àðàøäûðûëìàñû òÿê-
365
úÿ äèàëåêòîëîýèéà éîõ, äèë òàðèõè áàõû-
ìûíäàí äà ìàðàã äîüóðóð.
ßäÿáèééàò:
Àüàéåâ ß. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Úÿëè-
ëàáàä ðàéîíó øèâÿñè (íàì. äèññ.). – Á., 1975.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãÿðá ãðóïó äèàëåêò
âÿ øèâÿëÿðè. – Á., 1967.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí äèàëåêòîëîæè ëöüÿòè. –
Á., 1964.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. – Á.,
1964, I úèëä.
Àçÿðáàéúàí äèëèíèí èçàùëû ëöüÿòè. – Á.,
1980, II úèëä.
Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ èíçèáàòè-ÿðàçè
áþëýöñö. – Á., 1961.
Áàüûðîâ Ã. Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ Ñèñéàí ðà-
éîíó àçÿðè øèâÿëÿðè (íàì. äèññ.). – Á., 1966.
Èñëàìîâ Ì. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Íóõà
äèàëåêòè. – Á., 1968.
ÊÄÃ. – Á., 1962.
Ìîëëàçàäÿ Ñ. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí
Ãàçàõ ðàéîíó øèâÿëÿðè (íàì. äèññ.). – Á.,
1966.
Ùàúûéåâ È. Èñìàéûëëû ðàéîíóíóí øèâÿëÿðè
(íàì. äèññ.). – Á., 1948.
Ùÿìçÿéåâ Ò. Àçÿðáàéúàí äèàëåê-
òîëîýèéàñûíà àèä ìàòåðèàëëàð. – Á., 1983.
Úÿôÿðëè ß. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí Ãàçàõ
äèàëåêòè (íàì. äèññ.). – Á., 1961.
Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü. – Ë., 1969.
Òóðåöêî-ðóññêèé ñëîâàðü. – Ì., 1977.
Õàñèåâ Ç. Òåðìèíû æèâîòíîâîäñòâà â
çàïàäíîé ãðóïïå äèàëåêòîâ è ãîâîðîâ
àçåðáàéäæàíñêîãî ÿçûêà. – ÀÊÄ. Á., 1976.
Ùåðáàê À. Íàçâàíèÿ äîìàøíèõ è
äèêèõ æèâîòíûõ â òþðêñêèõ ÿçûêàõ. – Èñ-
òîðè÷åñêîå ðàçâèòèå ëåêñèêè òþðêñêèõ
ÿçûêîâ. Ì., 1961, ñ.82-172.
ßëèìóõòàð Àüàéåâ
ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÊÈÒÀÁÛ
Åíñèêëîïåäèê ëöüÿò

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”

ÁÀÊÛ–2004
Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àëèàííà Äóõàíèíà

Êîððåêòîðëàð: Ñàäèã Ùöñåéíîâ

Åëìèðà Òåéìóðîâà
Àéñåë Ãàðàéåâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 30.07.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 22.11.2004.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 23. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 156.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.