UNIVERZITET CRNE GORE

ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET

Detektori radioaktivnosti
FIZIČKOTEHNIČKA MJERENJA

Student Mentor
Radovan Rabrenović 02/20 Prof. dr Milena Erceg
 Page |I

Apstrakt

Radijacija potiče od latinske riječi radiare što u prevodu znači zračiti i predstavlja način
prenošenja energije u prostoru. Zračenje se može podijeliti na jonizujuće i nejonizujuće
zračenje u zavisnosti od toga da li jonizuje okolnu sredinu ili ne. Kada se kaže zračenje, obično
mislimo na jonizujuće zračenje odnosno na x zrake i gama zrake mada se može koristiti i za
nejonizujuće zračenje odnosno na radio talase, toplotu, mikrotalase i vidljivu svjetlost. U
ovom radu biće opisani detektori za jonizujuće zračenje, jer upravo ono predstavlja opasnost
po žive organizme i okolinu. Kao što je rečeno, jonizujuće zračenje predstavlja opasnost po
žive organizme, ali sa druge strane se može koristiti u medicini, za dijagnostiku, liječenje i
istraživanje.

Ključne riječi: Radijacija, jonizujuće zračenje, nejonizujuće zračenje.

 P a g e | II

Sadržaj
Apstrakt.................................................................................................................................................I
Uvod ....................................................................................................................................................III
Gasni detektori ........................................................................................................................ - 4 -
Opšti principi rada........................................................................................................................... - 4 -
W vrijednosti ................................................................................................................................... - 4 -
Prenos naelektrisanja ..................................................................................................................... - 4 -
Efekti električnog polja ................................................................................................................... - 5 -
Jonizijuća komora ........................................................................................................................... - 5 -
Proporcionalni brojači..................................................................................................................... - 6 -
Gajger-Miler brojači ........................................................................................................................ - 7 -
Scintilacijski detektori ..................................................................................................................... - 8 -
Proces scintilacije ............................................................................................................................ - 9 -
Neorganski scintilatori .................................................................................................................... - 9 -
Organski scintilatori ...................................................................................................................... - 10 -
Germanijumski detektori ....................................................................................................... - 10 -
Strujni gubici ................................................................................................................................. - 10 -
Detektori x-zraka........................................................................................................................... - 11 -
Silicijumski detektori ..................................................................................................................... - 11 -
Poluprovodnici za rad na sobnoj temperaturi .............................................................................. - 11 -
Cijena i pristupačnost ................................................................................................................... - 12 -
Zaključak ....................................................................................................................................... - 12 -
Literatura ...................................................................................................................................... - 13 -
 P a g e | III

Uvod

„Radioaktivnost je spontani proces u kojem se atomsko jezgreo, emitujući jednu ili više
čestica ili kvanata elektromagnetnog zračenja, preobražava u drugo jezgro.“

Radioaktivnost je otkrio Henri Bekerel 1896. godine kada je primijetio da fotografske ploče
postaju zamagljene nakon izlaganja atomima uranijuma. Osim uranijuma mnogo drugih
prirodnih i vještačkih izotopa su radioaktivni i raspadaju se emitujući nenaelektrisane čestice
(gama zraci i neutroni) i naelektrisane čestice (alfa i beta čestice) iz svog jezgra. U poslednjih
nekoliko decenija porasla je potreba za nadzorom, lociranjem i prikazivanjem radioaktivnih
izvora u medicini, životnoj sredini, industriji, okruženju i nauci.
Mnoge primjene se oslanjaju na upotrebu komercijalno dostupnih detektora radijacije pa čak
i dodatnog razvoja novih detektora koji će ispuniti dodatne zahtjeve u vezi sa osjetljivošću,
snagom, veličinom i prenosivošću.
Danas, koriste se tri vrste senzora za radijaciju a to su:

• Gasni senzor
• Uređaji za scintilaciju
• Poluprovodnički detektori

Senzori za radijaciju se takođe mogu podijeliti u dvije grupe u zavisnosti od toga da li mogu
mjeriti snagu emitovanih gama zraka, x-zraka ili naelektrisanih čestica.
Standardna mjerna jedinica za radioaktivnost je bekerel (Bq), koji se definiše kao stepen
raspadanja po sekundi raspadajućeg izotopa. Druga mjerna jedinica za radioaktivnost je kiri
(fra. curie) koja se dobija množenjem bekerela sa 3.7 × 1010.
 Page |-4-

Gasni detektori

Proces jonizacije u gasu nastao interakcijom x-radijacije i gama-radijacije je osnov za

veliki broj detektora radijacije. Gasni detektori se mogu podijeliti u tri grupe. Jonizacione
komore, Gajger-Miler brojači (G-M brojači) i proporcionalni brojači, sa brojnim varijacijama u
okviru svake grupe.
Svi koriste princip jona i elektrona nastalih interakcijom slučajnih fotona sa gasom detektora,
direktno ili indirektno, proizvodeći izlazni signal. Razlikuju se po karatkteristikama električnog
polja i vrsti izlaznog signala. Jonizujuće komore se mogu koristiti ili u strujnom režimu ili u
pulsirajućem režimu, pri čemu se strujni češće koristi.

Opšti principi rada

Osnova za rad gasnih detektora je stvaranje elektron-jon parova i njihovo kretanje kroz
okolni gas pod uticajem električnog polja.

W vrijednosti

Snaga (W) potrebna za proizvodnju elektron-jon parova u gasu zavisi od gasa i vrste
radijacije (i njene snage). W vrijednosti variraju od 26.4eV po jonskom paru u argonu do
41.3eV po jonskom paru u helijumu.

Prenos naelektrisanja
𝐸
Brzina kretanja težih jona je linearna funkcija i zavisi od odnosa i može se predstaviti
𝑝
sljedećom formulom:
𝜇𝐸
𝑉= (1.1)
𝑝

gdje je E električno polje, a p je pritisak gasa.

Konstanta proporcionalnosti µ predstavlja pokretljivost i razlikuje se u zavisnosti od vrste gasa

i naelektrisanja jona. Tipične vrijednosti su u okviru 1000 𝑐𝑚2 /𝑉 ∙ 𝑠/𝑚𝑚𝐻𝑔. Pokretljivost
elektrona je uobičajeno oko 1000 puta veća od pokretljivosti jona.
 Page |-5-

Efekti električnog polja

Amplituda pulsa dobijenog interakcijom fotona sa barijerom ili gasnim punjenjem zavisi
najviše od napona kojem je izložen detektor i služi za razlikovanje tri vrste detektora. Ovo je
prikazano na slici 1. Zaravnjeni dio nakon prvog strmog dijela krive je opseg rada jonske
komore. To je opseg u kojem je elektročno polje dovoljno jako da se smanji rekombinacija
primarnih parova na prihvatljivu vrijednost i dalje povećanje napona ne doprinosi
naelektrisanju (jer je svo naelektrisanje apsorbovano) i saturacija jona je uspostavljena. Ako
pretpostavimo da je kompletno naelektrisanje apsorbovano izlazna struja predstavlja tačnu
količinu jonskih parova koji su proizvedeni, i ovo predstavlja osnovu rada jonizijuće komore.
Brzo rastući dio krive, nakon zaravnjenog dijela označava početak multiplikacije gasa (početni
elektroni mogu steći dovoljno energije prilikom sudaranja da bi se izazvala dalja jonizacija). U
prvom segmentu proces multiplikacije je linearan, odnosno, prikupljeno naelektrisanje je
proporcionalno broju početnih jonskih parova. Ovo je osnovna karakteristika rada
proporcionalnog brojača. Proporcionalnost se prekida na većim naponima usled prostornog
naelektrisanja izazvanog pozitivnim jonima. Na još većim naponima prostorno naelektrisanje
postaje dovoljno da bi se smanjilo električno polje ispod praga multiplikacije i prema tome
multiplikacija prestaje. Tako dolazi do stanja u kojem je proizveden isti broj pozitivnih jona
kao i početnih jonskih parova tako amplituda ovog pulsa ne zavisi od početnih uslova. Ovo
karakteriše rad G-M brojača.

slika 1 - Različiti radni opsezi gasnih detektora. E1 i E2 predstavljaju pulseve fotona dvije različite energije

Jonizijuća komora

Jonizujuće komore su dizajnirane za brojne vrste mjerenja x i gama zračenja i često se koriste
u instrumentima za mjerenje radijacije. Ključne odlike ovog dizajna se mogu vidjeti na slici 2
na kom je prikazana komora sa praralelnim pločama. Prikazani dizajn sadrži opcioni sigurnosni
prsten koji pomaže u definisanju aktivnog kapaciteta komore, oni se takođe primjenjuju u
dizajnu sa veoma malom strujom kako bi se spriječili gubici struje. Takođe, budući da je struja
 Page |-6-

jonizujuće komore mala, obično 1 nA ili manje treba posvetiti posebnu pažnju izolaciji da bi
se smanjili strujni gubici.

slika 2- Šematski dijagram komore sa praralelnim pločama

Proporcionalni brojači

Proporcionalni brojači koriste gasnu multiplikaciju za povećanje naelektrisanja početnih

jonskih parova i imaju važnu karetkteristiku da je naelektrisanje vezano za uvećani puls
proporcionalno naelektrisanju jonskih parova proizvedenih na samom početku.
Inače rade u pulsnom režimu, mogu da rade zatvoreni ili u režimu sa protokom gasa, pri čemu
je zatvoreni režim najčešći kod x i gama zračenja. Uobičajeni cilindrični dizajn je prikazan na
slici 3 i električno polje u njemu je dato kao:

𝑉 𝑏
𝐸(𝑟) = 𝑟 ln 𝑎 (1.2)

gdje je
V - napon anoda-katoda
a - poluprečnik žice anode
b - poluprečnik katode
Treba naglasiti da E(r) zavisi od prečnika žice anode, što omogućuva da prag električnog polja
potrebnog za multiplikaciju može biti dostignut na relativno niskim naponima.
 Page |-7-

slika 3 - Cilindrični dizajn proporcionalnog brojača

Gajger-Miler brojači

G-M brojači ostaju među najčešće korišćenima za detektovanje x i gama zračenja. Imaju
visoku osjetljivost, robusni su i jeftini. Takođe, značajna je i velika amplituda izlaznog pulsa
(obično nekoliko volti) što daleko olakšava čitanje. Zbog ovih odlika oni predstavljaju
detektore koji su koji su najčešće korišćeni za mjerenje gama zračenja. Kao i proporcionalni
brojači, oni koriste gasno pojačavanje za generisanje izlaznog pulsa, ali u ovom slučaju izlaz
ne zavisi od početnog broja jonskih parova. Oni su isključivo brojači i ne mogu se koristiti u
spektroskopiji. G-M brojač sa tipičnim čitanjem je prikazan na slici 4.

slika 4 - C1 predstavlja kombinaciju cijevne i žične kapacitivnosti a C 2 je blokirajući kondenzator koji izoluje visoke napone od
brojača. Vremenska konstanta kola je RC1

G-M brojač obično koristi punjenje od plemenitih gasova, najčešće argon ili helijum. Pritisak
gasa je obično u opsegu od nekoliko desetina jedne atmosfere i na ovom pritisku tipični brojač
bi zahtijevao oko 1000V. Proces koji završava multiplikaciju ima važne posledice na brojanje.
Prostorno naelektrisanje pozitivnih jona i rezultantni podprag električnog polja (za gasnu
multiplikaciju) zadržavaju se još neko vrijeme nakon što se pražnjenje završi. Kao rezultat
imamo interval nakon svakog pulsa kada pulsevi naknadnih ulaznih gama zraka nisu
proizvedeni ili nemaju cijelu amplitudu što je prikazano na slici 5.
 Page |-8-

slika 5 - Ilustracija "mrtve zone" G-M brojača

Period između pulsa sa punom aplitudom i sledećeg pražnjenja bilo koje veličine je “mrtva
zona“ G-M brojača (Td). Vrijeme od prvog pulsa sa punom amplitudom do sledećeg pulsa sa
punom amplitudom se zove vrijeme oporavka. Mrtve zone kod GM brojača su reda 100 μs sa
periodima oporavka nekoliko puta većim od toga. Ako je mrtva zona poznata i nezavisna od
stope prebrojavanja, tačan rezultat prebrojavanja Rt se može odrediti u većini slučajeva iz
posmatranog brojanja R0 pomoću izraza 1.3.

𝑅
𝑅𝑡 = 1−𝑅0 𝑅 (1.3)
0 𝑑

Jonizujuće komore, proporcionalni brojači i G-M brojači su komercijalni proizvodi. Dostupni

su kao detektori za samostalnu uptrebu zahtijevajući od korisnika da obezbijedi dodatnu
elektroniku.

Scintilacijski detektori

Scilintilatori su jedni od najstarijih načina za detekciju gama zračenja. Dostupni su u čvrstom,

tečnom i gasovitom stanju pri čemu se prva dva koriste u detekciji gama zračenja. Scintilatori
imaju uobičajeno mogućnost da pretvaraju energiju dobijenu iz slučajnih gama zraka u vidljivo
ili skoro vidljivo svjetlo. Prema tome scintilacijski brojač (detektor) sadrži i scintilacijski
element u kojem se energija gama zračenja pretvara u optičke fotone ili neki oblik foto ćelija.
Ostale dobre karakteristike su mogućnost da se proizvedu u većim veličinama, stabilan izlazni
signal prilikom raznih uslova u okruženju i efikasnu apsorpciju gama zračenja. Scintilatore
možemo podijeliti na neorganske i organske.
 Page |-9-

Proces scintilacije

Višak energije sadržane u scintilatoru kao rezultat disipacije apsorbovanog gama zračenja kroz
neradijativne procese prelazi u toplotu. Mali dio se raspada radiativno i pretvara se u vidljivu
ili skoro vidljivu svjetlost. U većini slučajeva, svjetlosni puls se može prikazati relacijom:

𝑡 𝑡
−
𝐼(𝑡) = 𝑁[𝑒 −𝜏 − 𝑒 𝜏𝑅 ] (1.4)

Gdje I(t) predstavlja intenzitet u vremenu t

N je ukupan broj scintilacionih fotona
𝜏𝑅 je vremenska konstanta koja se povezuje sa vremenom rasta pulsa
𝜏 je konstanta raspadanja

Neorganski scintilatori

Najvažniji u ovoj grupi su kristali neorganskih soli koji sadrže izuzetno male količine aktivatora
kako bi povećali emisiju. Zbog njihovog velikog atomskog broja, velike gustine i svjetlosnog
izlaznog signala, primjenjuju se u gama spektroskopiji. Najčešće korišćeni u ovoj grupi su oni
sa natrijum-jodidom, aktivirani sa talijumom NaI(Tl).

slika 6 - tipičan energetski spektar dobijen sa NaI(Tl) scintillator/fotomnožač kombinacijom u reakciji sa Cs-137 kao izvorom
(662 keV)
 P a g e | - 10 -

Organski scintilatori

Organski scintilatori su dostupni i u čvrstom i u tečnom agregatnom stanju. Ovu grupu

karakteriše izuzetno brzo vrijeme rasta (manje od nano sekunde) i vrijeme raspada od
nekoliko nano sekundi. Njihova scintilacijska efikasnost je 3 puta manja nego kod
neorganskih. Zbog malog atomskog broja, fotoelektrična apsorpcija nije značajno velika.
Usljed odsustva fotopika (photopeak), nisu dobri za primjenu u spektroskopiji.

Germanijumski detektori

Detektori sa germanijumom velike čistoće (High-purity germanium - HPG) su u širokoj

primjeni u spektroskopiji gama zračenja zbog njihove kombinacije efikasne apsorpcije visoko-
energetskog razlaganja. Za planarni detektor parče germanijuma visoke čistoće se proširuje
sa donatorskim litijumom sa jedne strane pri čemu se stvara sloj n tipa. Sa druge strane,
stavlja se akseptorski bor stvarajući p+ sloj. Kada se priključi adekvatan napon, smjer
električnog polja sprečava većinske prenosioce u kontaktnim djelovima da budu izbačeni kroz
uređaj. Priključivanjem na napon dio osiromašen rupama će doći do komada sa n+ kontaktom
ukoliko je komad p tipa. Ukoliko je komad n tipa dio osiromašen elektronima će doći do p+
kontakta. Na napon osiromašenja Vd osiromašena oblast dostiže naspramni kontakt. Za
germanijum,

𝑁
𝑒 𝑑2
𝑉𝑑 = 565𝑉 × 1010𝑐𝑚 −3 × 𝑐𝑚 2 (1.5)

Gdje Ne predstavlja neto gustinu naelektrisanja u osiromašenom ili aktivnom dijelu detektora
a d je debljina ovog dijela.

Strujni gubici

Germanijumski detektori moraju da se hlade da bi se smanjili strujni gubici. Postoji nekoliko

uzroka strujnih gubitaka kao što su
• Difuzija manjinskih nosilaca sa jednog od dopiranih kontakata u osiromašeni dio
• Stvaranje toplote koju proizvode nosioci sa rasutih ili površinskih defekata u
osiromašenom dijelu
• Električni kvar na djelovima gdje je električno polje naelektrisano usled neregularnosti
kontaktne geometrije

Struja se takođe generiše ukoliko detektor nije zaštićen od infracrvenog zračenja na sobnoj
temperaturi. Pozadinska nuklearna radijacija od materijala blizu detektora i kosmička
radijacija takođe stvaraju strujne gubitke.
Germanijumski detektori se najčešće hladne tečnim azotom i koriste se na temperaturama
između -190°C i -170°C (izmedju 85K i 100K). U ovom temperaturnom opsegu strujni gubici
su obično manji od 40pA u „dobrim detektorima“ i ne doprinose značajno sistemskom šumu
 P a g e | - 11 -

(400-900eV). Rastom temperature uvećavaju se strujni gubici i na kraju postaju najjača

komponenta šuma.

Detektori x-zraka

I silikonski i germanijumski detektori se koriste u niskošumnim sistemima detekcije

fluoriscentnih x-zraka nastalih od elektronskih snopova (obično u elektronskim
mikroskopima) ili x-zraka (XRF). Kod oba materijala detektori se hlade tečnim azotom da bi se
smanjili strujni gubici i koriste se uređaji male zapremine (10 mm2 aktivne površine i 3 mm
debljine) da bi se smanjila kapacitivnost, a samim tim smanjio i elektronski šum. Litijumom
obloženi silicijumski detektori su se prvi upotrebljavali u ove svrhe.

Silicijumski detektori

Silicijumski detektori su u širokoj upotrebi u spektroskopiji teških naelektrisanih čestica (alfa

čestice, protoni i joni).
Za razliku od germanijumskih detektora silicijumski mogu da se koriste na sobnoj temperaturi.
U poređenju sa gasnim i scintilacijskim detektorima, silicijumski detektori imaju dobro
raspoređivanje energije i prilično su kompaktni. Prave se od tankih listova monokristalnog
silicijuma i dostupni su u različitim veličinama od 25 do 3000 mm2, a aktivna debljina je obično
nekoliko stotina mikrometara.
Jedna od vrsta silicijumskih detektora su i detektori sa površinskom barijerom čiji se spojevi
prave isparavnjem zlata na silicijum n tipa ili isparavanjem aluminijuma na silicijum p tipa.
Gotov detektor je kapsuliran u limenku koja ima prednji otvor za ulazak čestica i jedan kontakt
sa zadnje strane koji ima kombinovanu funkciju pokretanja rada detektora i izvlačenja
signalnog pulsa. Kako se njihova proizvodnja odvija na sobnoj temperaturi ne postoji
mogućnost kontaminacije metala difuzijom. Generalno, ovi detektori imaju manje strujne
gubitke i manji sistemki šum.

Poluprovodnici za rad na sobnoj temperaturi

Postoji potražnja za primjenu uređaja gdje se traži raspoređivanje energije koje prevazilazi
mogućnosti scintilacijskih sistema i gdje nije moguće koristiti poluprovodnike koji koriste
kriogeno hlađenje. Međutim dostupna je klasa poluprovodničkih detektora koji zadovoljavaju
veliki dio ovih potreba obezbjeđujući drastično bolje raspoređivanje energije nego kod
najboljih scintilacijskih detektora (ipak mnogo lošije nego kod poluprovodnika sa
rashlađivanjem) a da ipak rade na sobnoj temperaturi. U ovoj primjeni uređaj radi u pulsnom
režimu gdje se snima naelektrisanje povezano sa monofotonskom apsorpcijom. Takođe,
mogu da rade u strujnom režimu u smislu jonske komore i čvrstom stanju. U njihovom
trenutnom stanju razvoja ovi detektori su limitirani u veličini i najbolji su za opseg
naelektrisanja ispod 1MeV.
 P a g e | - 12 -

Način funkcionisanja ovih detektora je sličan načinu rada poluprovodničkih uređaja sa

kriogenim hlađenjem. Gama radijacija se apsorbuje na materijalu i generiše parove
elektronskih rupa koji se kreću pod uticajem primijenjog električnog polja do kontakata sa
eksternom elektronikom koja služi za procesuiranje spektra pulseva.

Cijena i pristupačnost

Svi opisani detektori su komercijalno dostupni, a njihove cijene veoma variraju u zavisnosti od
vrste, veličine i performansi. Gasni detekotori su najčešće cijene od nekoliko stotina dolara za
standrdene verzije. Kombinacija scintilator-fotomnožač je najčešće u rasponu od jedne do
nekoliko hiljada doalra u zavisnosti od veličine i rezolucije. Poluprovodnički detektori za rad
na sobnoj temperaturi se kreću od nešto manje od 100 dolara za male uređaje niske rezolucije
do preko 1000 dolara za velike (1cm3) uređaje visoke rezolucije. Planarni germanijusmki
detektori visoke čistoće se kreću od nekoliko stotina dolara, dok kriogeni silicijumski detektori
mogu da se nađu na tržištu u veličini do nekoliko desetina mm2 i koštaju i do preko 10000
dolara u zavisnosti od veličine, performansi i njihove kompleksnosti.

Zaključak

Za različite potrebe i uslove imamo u ponudi različite detektore radijacije. Za relativno kratak
period od otkrića radijacije je napravljen ogroman pomak u otkriću i realizaciji brojnih
detektora. Međutim, u ovoj oblasti treba obratiti veliku pažnju na unapređivanje detektora i
eventualno otkrivanje novih – preciznijih i efikasnijih, jer radioaktivnost ima izuzetno štetan
uticaj na zdravlje i velike posljedice ukoliko smo svjesno ili nesvjesno izloženi radijaciji. Prema
tome, treba imati precizne detektore kako bi se smanjio na minimum rizik od izlaganja
radijaciji. Treba uzeti u obzir i činjenicu da zračenje kao što je x-zračenje ima svoju primjenu
u medicini, međutim prečesto i/ili predugo izlaganje x-zracima takođe ima posljedice po
zdravlje.
 P a g e | - 13 -

Literatura

John G. Webster, Halit Eren, Measurement, Instrumentation and Sensors handbook,

Taylor& Francais Group, 2014.