Tim HIEU NHONG LUAN DIEM CO BAN CUA Li THUYET VE CONG Li TRAN THAO NGUYEN + Trong mét vai nghién citu va 4n phdm dude céng bé gin day’, déc gid Vist Nam d& duge lam quen véi nha triét hoc Mi John Rawls (1922-2002) va tac phdm M6t ly thuyét vé cong ly (A Theory of justice) cha éng. Song Li thuyét vé cong ly cin duce nghién ctu séu hon nita, béi day 1A mt hé thdng ly luan kha phitc tap véi nhiing pham tri méi ra déi trong diéu kién phat trién cao cla kinh té thj trudng, khi ma bén canh nhung wu diém cia thi trudng ddi véi viée phat trién luc higng san xudt cdn vo sé nhing khuyét tat cua thi trwing ma x4 hdi cAn phi gidi quyét né bang phuong phap Juan cia tu duy triét hoc. Va két qua nghién citu ly thuyét nay cing sé cho ta nhiing ggi § suy tu vé vin dé céng bang x4 h6i 6 Viét Nam hién nay. . 1. Muc tiéu cia John Rawls 1a xay dung mét hé thong ly luan vé cong bing x& mang tinh khai quat va tritu tugng cao dua trén nén tang cdc ly thuyét truyén théng vé Khé wdc x hdi cla Lockes, Rousseau va Kant trong diéu kién mdi cua x4 hdi thi trudng va su phat trién cao. Trong tac phim cia minh, véi cae quan niém triét hoe dao duc va chinh tri, Ly thuyét vé cong ly cha Rawls da dua lai m6t khung quy chiéu cho viée phan tich va thuc thi chfnh sach x& * Tin si Triét hoc - Hoc vién Ngan hang. 1, Tran Thao Nguyén, Triét hoc kinh té trong Li thuyét vé cong ly ciia nha triét hoc Mi John Rawls, Nxb. Thé gidi, Ha N@i, 2006. 176hGi. Cae nha triét hoc phuong Ty coi day 1a mét déng gép lén cho vige nhan thie vA tim gidi ph4p cho tinh trang xuag d6t gitta vain dé céng bang x4 héi va hiéu qua kinh té. Céng bing khong chi 1a vn dé cita triét hoc ma con 1A mét nan dé cia kinh té hgc hién dai, cc luan dé triét hoc cua Rawls do dat duge tm khéi quat cao hon da tao ra sy déi mdi trong kinh té hoc cia Pareto! khéng chi vé nhiing § kién két luan ma cén ca vé tién trinh cia né, tite 1 thyc hién duge ¥ mudn kiém soat chat ché chat lugng cia mét ly thuyét kinh té ca vé hinh tht cing nhu vé mat dao dtc cia nd. Tiép ni mong uéc cata Rousseau "Téi viét quyén sich Khé ude x4 héi (Le contrat social) 1A ding giai cai khé nay: toi mudn tim cho 1 cai luc chung cla x4 hoi dé ma bao hé than thé va cia cdi cha mdi ngudi trong x hi; lam thé nao mA trong cai héi hop Ay méi ngudi hgp véi ngudi ta, ma hé khi nado x4 hi mét cach hdi hiép thé nao vang ldi ngudi thi lai that 1A vang ldi minh, thi cai ty do cia con ngw3i van con y nhu trudc™, khong diing lai 6 cdi dude Rouseau goi 1a cong wée chung, John Rawls muén tim ra co sd ddu tién cho moi thoa wéc caa con ngudi trong mét x& hGi ma phan céng lao déng ngay cang sau sac, nhing quan hé x4 hdi ngay cAng phtic tap vA su Iya chon cia méi cé nhan khi dua ra cic quyét dinh phai rét nhanh, rat tring trong su phat trién cla khoa hoc va cong nghé. John Rawls khong quan tam dén viée khé wée xf hdi sé duge lap ra nhu thé nao, hay tai sao tat nhién phai cé nhiing thoa thudn dé trong ddi séng x4 héi. Thu hit nhiing suy tudng cha 6ng 1a théng nhat cao d6 cha moi ngudi déi véi quan niém chung nh&t vé cong bang x4 hdi, n6 sé 1a cd sd ving ch4c cho mét x4 héi én dinh va trong dé moi ngwdi déu cé Idi, déu dude an toan vé tinh mang va 1. Wilfredo Frederico Pareto (1848-1923) - Nha kinh té hoc ngudi Y, néi tiéng véi tu tudng vé su cain bang va phic loi, 2. Jean-Jacques Rousseau, Ban vé khé ude xd h6i, Nxb. Ly luan chinh tri, Ha N@i, 2004, tr. 264. 197tai san ca ho. Trong sy dam bao chung ctia cac nguyén tac cha cong l¥ moi ngudi cé thé cing nhau hgp tac phat trién. Quan niém chung nh&t vé cong bang 1a can ct dé xay dung nén cdc nguyén tac cha céng ly, né sé dan dat hanh dng cha con ngudi khi cing nhau lap ra nhiing thod uéc xa hGi; n6 cing 1a cha dé chinh, 1a tiéu chudn cia moi hgp déng géc (original contract),la co sé dé hién thuc hod ly tudng cong bang trong cuéc séng ngudi. Nhiing nguyén t&c cla céng ly (The priciples of justice) 1A nhiing nguyén tde ma cde ca nhan ty do cé ly tri vi muén bao vé va tang cudng Igi ich cla minh, ho sé tu nguyén chap nhan trong diéu kién 1a tat ca moi ngudi déu binh dang dé cng nhau nhét tri x4c dinh nhing diéu cin ban nh&t, chung nh&t trong céng déng cua ho. Cach nhin nhan nhiing nguyén tac céng ly nhu vay dude Rawls géi gon trong mét hé ly ludn ma 6ng goi 1a ly thuyét cong ly nh la céng bang (justice as fairness)'. John Rawls lap lun ring, mdi ngudi khi tham gia vao c4c qua trinh x4 hdi ho déu 1a nhiing c4 nhan duy-ly va tu do, ho biét lam cha lay minh do d6 tat cA moi ngudi déu quan tam dén viée cAn phai tim cho ra nhiing nguyén téc chung nhét (phé quat) cho céc hinh thitc lién két x4 h6i sao cho su lién két d6 vita tao ra site manh bao vé moi thanh vién vita khién cho méi thanh vién khi thita nhan va tuan theo cdc nguyén tac d6 ho van duge tu do day da. Tie 1a, “nhiing ngudi tham gia vao khé wéc x4 héi d& cing nhau Iya chon nhiing nguyén td phan chia quyén Igi va nghia vu, x4c dinh viée phan bé lgi ich x4 hdi mét cach thong nhat. Ngudi ta sé lta chon duge cach thite diéu chinh nhiing déi héi ca minh dé déi lay nhing cai khac va tao lap duge nhiing ngi dung can ban cho hién phap cha x héi. Ciing nhu méi ngudi déu phai xac dinh mét cdch duy ly cai gi la tét déi vdi ho, dé 1A hé thong nhting gidi han trong dé dam bao tinh hgp ly cho nhiing gi ma ho theo dudi thi cing hgp véi céng déng, cing nhu mét nhém ngudi phai quyét dinh nhiing gi duge coi 1. John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, tr. 3-40. 178la céng bang hay bat cong cho tat cd. Su lua chon nao con ngudi duy ly c6 thé dua ra trong tinh huéng gia dinh vé ty do binh ding, phai thita nhan rang dé 1a sy Iya chon mét gidi phap xdc dinh nhiing nguyén tac céng ly". Cong ly nhu 1A céng bing - quan niém nén tang cia Lf thuyét vé cong ly 1a sut chéng lai Thuyét vi lgi? bing mét tinh than cai cach - Moi thiét ché, moi quy dinh du day da va dude té chite tét dén dau thi cing phai thay déi hay bé di néu néu chung 1a bat céng. Méi ngudi cé quyén bat kha xm pham duge xay dung trén céng ly; céc nguyén t&c céng ly c6 chite nang diéu hoa nhiing xung d6t Igi fch nay sinh khong tranh khéi t¥ viée phan bd nhiing thanh qua cia su hgp tac. Tu tudng vé quyén binh ding va tu do cho moi ngudi 1A nguyén tc bat di b&t dich né khong phai 1A diéu kién dé dem ra thoa thuan cang khéng thé bi tuy thudc vao nhiing thod hip chinh tri. 2. Viét tac phdm Mét ly thuyét vé cong ly, Rawls goi ly thuyét cia minh la Li thuyét cong ly nhu la cong bang (Theory of justice as fairness). Khai niém Justice di duge éng dinh nghia ngén gon trong ménh dé "justice as fairness”. “Justice as fairness” dich 1A céng ly nhu 1A céng bang, day 1A mét sang tao cia Rawls, éng coi céng ly nhu 1A céng bang dé dién dat quan niém cia minh vé cong bang xa hdi. Dé hiéu quan diém cia Rawls vé cong ly nhu la céng bang, doc tac phdm ta théy trong chudng 1 vdi gan 40 trang gom 9 muc, éng da din ngudi doc di tit vai trd cia céng ly, dén déi tugng cha cong ly, dén nhing § tudng chinh cia Li thuyét vé céng ly, dén vi thé khéi thuy, r6i dén sy déi lap véi cha nghia vj Igi cé dién (Classical Utilitarianism) cing mOt vai quan diém déi lap khac, va bing nhiing lap luan vé cha nghia truc gié¢ (Intuitionism)... Rawls da 1. John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 10. 2. Utilitarianism - mét ly thuyét dao dite ra d3i d Anh cudi thé ki XVII. 179giai thich cho ngudi doe cach nhan thie quan niém cha ong - cong ly nhu la cong bang. Diing truéc luan diém cong ly nhu cong béng, ngudi doc ching ta thudng bin khodn ty héi, cdng ly la edi gi ma né lai la cong bang? 1a fairness ? Véi ¥ nghia 1A sy song phdng, st ngay thang, Khong thién vi, 14 choi dep trong ngdn ngi thé thao? Cong ly c6 chinh 1a céng bing hay khong? C6 cai gi khac gitta céng ly va cOng bing? Day 1a cai bf mat, cai tritu tugng nh&t ca Rawls. Cing nhw cac nha triét hoc trong lich st, khi suy tu vé cong bing x4 hi Rawls quan tam dén méi quan hé giita cai ding - cai thién - cdi céng bang, Rawls cho ring chting phai du¢c s4p xép theo mét trat tu xdc dinh (lexical ordering), trong d6 cai dung (right) phai ding truée cAi thién (good) réi dén cdi cong ly nhw la cong bang (justice as fairness). Theo dé, ta c6 thé hiéu da 1a cOng bang thi via 1A cdi thién vita 1 ci ding, day 1a trat ty khong thé dao nguige vi néu dao nguge lai trat tu thi 6 cai ding chua chdc da 1a thién; cdn c6 cdi ding va thién chua han 1a céng bing. Day cing chinh 1a cin ctt ly 1é dé ong bac bd Thuyét Vi lgi va vugt qua kinh t€ hoc duong thi dé kéo ngudi ta vé véi mgt ddi héi chinh dang va cao ca 1a cuge sng ngudi phi c6 cong ly, cOng bing va dit khoat phai cé su phan biét gitta cai dung cai thién va cai cng bing dé c6 nhiing lua chon x4 hdi hgp ly nhit. Rawls cho rang, "Cong Ly la edi dae tinh déu tién ctia cde thé ché xa héi ciing gidng nhu suv chan thu cita cde hé thong tu tung" (Justice is the first virtue of social institutions,as truth is of systems of thought". Cai dic tinh trude tién 6 day lai gidng cai Ly tinh thuc tién cha Kant trong Phé phan ly tinh thu tién (Critique of Practical Reason), né 1a tinh thi nhét, hay né 1a cai dite hanh tinh than, diic hanh tri tué (1a ci eudaimonism theo cach dién dat cia Aristote). D6 1A cdi ude mudn t6i thugng, 1A mét hinh thie hoat dong tinh than nao dé. Do vay, véi Rawls, cai thién (good) truée hét va ditt 1. John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 3. 180Khoat phai la cdi dting (right), cing nhu thé cdi cdng ly (justice) 14 dting, 1A thién- ching 1a mét - 14 su: hoan thién t6i cao trong nhiing tr&t tu khée nhau cia nhan thie, ching gidp cho méi ngudi nhan mét cach chinh xac gi ich riéng cha minh trong moi tinh hudng, chtimg bé sung cho nhau, tén vinh nhau va 1a diéu kién khéng thé thiéu dude cla cude sing Ngudi. Viée suy ngdm vé cong ly nw trén cho phép ta hiéu quan niém cia Rawls vé cong ly. Ong cho ring, cong ly 1A miu mye cia cude sdng, 14 muc dich cha cude song, la cai tién thién cia luat phap, né gitip cho luat phap gin git su thanh binh cita cuéec s6ng, né dim bao sy én dinh va phat trién cia kinh té.. Céng ly nhu 1a cAi thé thang bing cia x4 hdi, ban than né 1a 4 chinh giita, néu thai qua né sé 1A bat cong, thiéu sot nd sé lam tén hai x4 h6i, cong ly con 1a binh dang (equality), né c6 khoang cach nhu nhau giifa Igi ich va su m&t mat hay thua thiét trong quan hé x héi cho nén céng ly nhit la cong bang. Thita nhan céng ly nhu la céng bang la m6t gia tri, ta phai hiéu né theo nghia gia tri hoc (Axiology- value theory). Né6 tén tai véi tu cach 1A khuén thude cia su danh gia, 1a biéu hién dae trung cho quan hé chi-khach thé trong ddi séng x4 hdi, 14 mot gia tri nén céng Ly nhu la cong bang 1a cai tinh thin dan dat hoat dong thuc tién cua con ngudi. Theo cach cia Kant dién dat vé gia tri, viéc suy tu vé cong If vdi tu céch 1A mét gid tri cha Rawls da khién dng c6. thé mé réng sang ¥ tudng vé chan ly cuéc séng IA nguyén tic tén trong pham hanh cia con ngudi. Cong ly nhu la cong bang 1a tién nghiém (a priori), trong dé gia tri tuyét déi 1a nh4n phém con nguii phai dude tén trong, gia tri cla con ngudi nam trong muc dich tu n6 cho nén khéng bao gid dude coi con ngudi 1a phuong tién vi day 6 thé la diéu nguy hai nhat cho cuéc séng cia loai ngudi. O day, cin ¢6 sy phan gitta pham tra gid tri cla kinh t@ hoc véi quan niém gid tri c6 tinh phé quat nhu cai vinh hang ca déi séng nhan loa hang ho cé thuéc do 1A gid ca, c6 thé trao déi duge... thi ge én thién, cai vinh hang, cdi khéng thé déi chac, do 6 la néi dén cai cong ly nhu 1a cong bang 1a mét gid tri né 1a cai dep, 1a cdi phd quat, 181né vinh hang va bat diét trong ddi sOng tinh than cia nhn loai. Tim cam hing cha minh ti sdu xa trong triét hoc Kant, Rawls di theo rat st cdc quan diém cia Kant dé trinh bay quan diém ca éng vé cong ly. Cam hting cia dng vé Kant thuc 1a déc déo, su ké thita Kant cia Rawls citing that 1A hién dai, Khéng lap lai nhimg khai niém cia Kant, éng d& tu xAy dung nén mét ly thuyét hoan toan mdi, 6 d&y cAi mdi dua vao cai cii va cao hon cai ct — cong ly nhu la cong bang, véi chit “ as”, Rawls d& bude ngwoi doc phai suy nghi. Tai sao 6ng khéng dig “is”, ding “to be” dé khang dinh sy tén tai thuc cua céng ly? Chit "as" dich ra tiéng Viét 1a “nhu 1a ”, tic 1a vita c6 lai viia khéng. Cong ly 1a cé trong déi song ngudi 1a vi né 1a ¥ chi, la cai ta dat ra, ta tin vao né ma hanh dong, né vita IA khOng vi trong dai song thuc nhiéu khi ta khéng thay né, su thiéu vang né la nguyén nhan cia nhiing mau thudn xa hdi, 6 dau khéng cé céng bang thi xuat hién mau thudn. Dé la nhiing mau thudn gitta c4 nhén véi ca nhan, gifta ca nhan véi x hdi, mau thuan trong kinh té dé 1a viée phan phéi céng bang, mau thuan trong chinh tri gitta quyén luc nha nuéc véi cong dan... Cong ly nhu la cong bang 1a sang tao, 1a cai déc ién dai, két dao cia Rawls. N6 IA sut két hgp cita ca trayén thong va hgp ca phutdng Déng va phuong Tay. Doc Cong ly nh la cong bang, tdi hiéu dé 1a cai 6 va khong cia triét hoc Phat giao phuong Déng cd dai dé lam cho cuge ddi 1a v6 thudng, vo nga. Dé cing 1d su khai quat tit nhing thanh tyu quan trong nhat cata khoa hoc hién dai, vi c6 va khéng duge biéu dién bing s6 1 va s0 0 1a cét 16i cia hé toan cd so 2 dang duge tmg dung trong céng nghé thdng tin hién dai (information) — ki thuat s6 (digital). Cong ly nhw la cong bing, né viia 1a tuyét doi vi c6 1a khac khong, 1 1a khée 0, né cfing viia 1A tugng d6i vi cé 1A 1-hay hon kém né ft nhiéu (do nhiéu) thi van 1a 1, cén 1a 0:thi cing tuong déi nhu thé. Hiéu duge diéu nay ta mdi hiéu duce hai nguyén tac cia Rawls, hiéu duge edi tuyét doi la tw do va cong ly trong nguyén tac tht nh&t va cai tugng déi cha cong ly nhu 1a cong bang trong nguyén téc tha hai ma éng goi 1A nguyén td chénh léch, hiéu duge tai sao 6ng van chiu thita nhan déi chit bat 182céng trong hién thuc. Chung ta ciing hiéu sau xa hon cAi dao ly lam ngudi cia Rawls dé la thuong yéu con ngudi, 1a doi hdi phai cham chit dén than phan cia tig cA nhn, dac biét 1a nhing ngudi it lgi thé nhat dang chiu ngwdi bat céng nhat trong xA hoi (maximin). Thé 1a edi chung nhdt la céng ly nhu la cong bang phai duge thé nghiém trong nhiing cdi riéng 18 ting cé nhan ngudi ty do va luén luén khao khat tu do, cdng bang vay thé nén céng lf nhu JA céng bang chia khéng phai chinh IA cong bang. Justice as fairness, cach ding tit “as” cla Rawls da gitp ta nhan dang ding, hiéu ding hon vé cong ly, céng bang trong hién thyc. Cong ly nhu la cong bang 1a mét gid tri, gid tri nay chi cé trong phdm gid, trong dic hanh tinh thdn cia con nguéi cho nén né 1a cai khong thé thay thé cing khong thé trao déi ngang gid (price) duge. Cong ly nhu la céng bang 1a mot gid tri cho nén né viia bén viing trong tri thie loAi ngudi, vita tam thdi vi né bién déi theo thdi gian. Cong ly nhu la cong bang la mot gid tri, né vugt lén moi quan niém vé céng bing dang hién cé, ttc 1a né loai bd nhiing cai dang tén tai. Va theo nhw mong muén cia Rawls, Cong ly nhu la cong bang bao ham ca chi thé cia luat phap, gid tri cha né c6 higu lye nhu mét 1 bua thiéng, n6 a gid tri khong mang dac tinh thugng mai nén "la edi khong thé’ dem ra mac cé dude". S8 di ngudi ta c6 thé tudn theo né vi né c6 chinh 1a vi lgi ich eta ta, cho nén né chi huy hanh d9ng cia ta nhu ménh lénh tuyét déi va chinh né sé dem lai cho x4 hdi mét hiéu qua, mét su binh yén ca trong tam hén va trong cudc séng c4 nhan. Theo Rawls, khdi niém cong ly mang tinh da nguyén’ (a conception of justice can be pluralistic) do dé khi dat gia tri cho céc nguyén tac cla né, ngudi ta bi din dat béi nhiing chudn myc hay cach nhin nhan mét muc tigu nao d6 ma ching ta khéng hé biét. C6 thé nhimg gid tri do ching ta dat vao chinh 1a két qua thu duge khi chung ta ap dung nhiing nguyén tic nay hoac theo dudi nhting 1. John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 4. 2. John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 31. 183mue dich nay. Khi trinh bay quan diém cia minh vé cong ly nhw la cong bang Rawls da gitt ving nguyén tc vé tinh mic dich cla cdc ly thuyét ludn ly trong quan niém vé phim chat hay phim hanh hay dic tinh dao dic (virtue). Coi céng ly 1A cai tinh than, 1A gia tri trong quan hé chi -.khach thé Rawls di lam cho ngudi doc hiéu duge vi sao trong thuc té ngudi ta c6 thé c6 cae quan niém rat khdc nhau vé céng ly. Ong quan niém: "Cai nhin cia téi vé chi nghia tryc giac mang tinh khéi quat cao hon nhing quan diém thong thudng. Theo tdi, hoc thuyét nay cho ring tén tai mét hé nguyén tac ban du khéng thé tdi gidn dudc, va ching ta phai so sanh chting véi nhau théng qua nhiing danh gid cdn than vé viée thé can bang nao la céng bang nhat. Theo thuyét truc giac, m6t khi ching ta da dat duge mic d6 thong nhét chung nao d6 thi sé khéng cdn mét tiéu chi cao hon dé xac dinh trong diém hop ly cho nhing nguyén tac céng bing mang tinh canh tranh nay. Trong khi tinh phttc tap cua thuc tién.luan ly yéu cdu mét higng nh&t dinh nhiing nguyén tac khac nhau, lai kh6ng cé bat ky mét tiéu chudn nao phuc vu cho viée danh gia, xép hang nhiing nguyén tac nay. Cac ly thuyét mang tinh truc gidc c6 hai dic diém: M6t 1a, chting bao gdm mét tap hop nhiing nguyén téc ban dau ma trong nhiing trudng hgp cy thé cé thé gay mau thudn vi dua ra nhing hudng giai quyét trai nguge. Thit hai, chting khéng dua ra bat ky mét phuong phap ro rang hay mt nguyén tac wu tién nao dé lam cd sd sd sanh cdc nguyén tac ban dau. Chting ta chi c6 thé tim ra mét thé can bing qua truc gidc, qua nhiing gi cé vé ding nhat vi ching ta. Néu c6 nguyén tac wu tién nao duge dua ra thi ft hay nhiéu cting khong cé § nghia va chang gitip gi duge cho viée danh gia". Ding ti “as” dé dién dat quan diém cia minh vé cong ly, ta nhan ra thai d6 cua Rawls vé céng ly vita 1a cai tuyét déi, lai vita tuong déi vi céng ly vita chinh 1a cong bang lai khéng phai hoan toan 1a céng bang, né dting véi thuc tai x4 h6i Mi, mot xa 1 John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 30. 184ban muén phat trién cing phai huéng tdi muc tiéu cong bang x4 hi. Rawls da tim ra va chi cho ngudi Mi biét cai cong ly nhu la cong bang phai duce thiva nhan va trd thanh cai bat bude déi voi éu thude con ngudi. Tim ra cai bi mat cia céng l¥, coi day 1a dé lam diu nhiing mau thudn x4 hi vé van dé céng bang. Rawls chu trudng phai tao ra su nhat tri cao trong quan niém cua tat ca moi ngudi vé céng bing dé theo dé ma van hanh toan bé xa hdi va diéu chinh hanh vi cia ting cA nhan. Céng ly nhu la cong béng ¢6 thé hiéu theo quan niém cua Kant vé cdi vat tu né (a noumena self). Né mang titih tinh than, né tham gia vao ddi sdng ngudi 1a luan ly, né vuot ra khdi pham vi cia di séng thuc trong vi thé khdi thuy, n6é duéng nhu cé tinh chat hu do, siéu thuc nhung lai dé khAng dinh mét hién thuc 1a cdc nguyén tic cha céng'ly phai duge 4p dung vi néu nhu nhiing gid tri, dd chting la thé nao di nita, nhim vao mét ban thé khac thi cd sd ca né sé 1a thé nao néu khéng phai 1A mot thuc té topique: thyc té dé chi 1a mét yéu té hitu hinh, trong déi tugng dé sé 06 chat ligu da dé cho ly tr{ cudi cing cing tim ra duge 6 dé "khach thé cha minh" nhu Kant mong muén; va diéu dé c6 duge théng qua nhing doi héi cua ly tinh thuc tidn cing nhu 1a ly tinh thuan tuy. Nhu vay la Rawls da trinh bay ly thuyét vé cng ly ca minh mét cach rat tritu tugng, tt cam huing vé triét hoc dao dite cua Kant. Ong xy dung mét ly thuyét hoan toan mdi dua trén nhiing khai niém cla dao dite hoc Kant, dé chong lai chi nghia vi Ici nhim dap ng nhuing khat vong ty do cia céc cd nhan trong nén kinh té thi trudng. ng quyén ty do cé nhén cita mdi con ngudi khi ha ly ludn cha chit Ong bao vé tham gia vao khé wéc x hdi nhung khac vdi ca nghia khé uée truyén théng, Ong khéng chiu chp nhan su mat mat i ich cha nhiing Igi ich cia s6 it, tham chi cha mt vai cd nhén vi | nhiing ngudi khac. Béi vi, hanh ddng theo nhiing nguyén tac cla céng ly la hanh déng do sy ty tri cia y chi, day 1A cd sd dé con ngudi cé ty do, Ty do la diéu kién dé con ngudi hanh dong c6 dao diic va nguide lai nhé hanh d6ng cé dao dic ma con ngudi biét dude minh cé 185tu do. Kién quyét chéng lai chia nghia vi Igi, ng khéng thiva nhan téi da hoa cAi toan thé ma khéng tinh dén Ii ich cha titng cA nhan. Thém vao dé 1a su cdm théng sau séc véi ting sé phan con ngudi, dng tuyén bé cting riin rang: "Khéng thé c6 cong ly khi tw do cita mét nhém cd nhan bi hy sinh dé’ dem lai loi ich cho mét tap thé lén hon. Cong ly khéng cho phép vi loi ich cia nhiéu ngubi, bét vai ngudi phdi hy sinh. Do vay, trong mét xa héi céng bang thi su binh dang vé cée quyén cong dan va. cde quyén tw do déi vdi tdt cd moi ngubdi la bat di bat dich; nhitng quyén duge cong ly dim bao thi khong thé dem ra mdi cd vé chinh tri hay nhiing tinh todn vé loi ich xa hoi" Céng ly nhu la céng bang - mét gid tri, day la gia tri cét loi mang tinh phé quat, 1A mét gia tri dugc thiia nhAn béi né mang tinh én dinh va khéng bi nhdm lan véi cai khde n6. Cong ly nhw la cong bang la gia tri tuyét doi, nhiing thing trim nhiing thay déi x4 hdi khéng lam tén thuong né ma chi lam chay béng thém khat vong cla con ngudi vudn tdi céng bang va tu do. Nghién ctu quan niém cia Rawls vé céng ly khién ta hiéu duge quan niém cia Rawls vé con ngudi. Rawls khéng chap nhan viée coi tinh duy lf la dac tinh duy nhat cha con ngudi, béi vi con ngudi chi duy ly sé hanh déng chi chay theo loi ich ca ca nhan minh, con ngudi toi da hod Igi ich theo nhiing quy luat cting dé cta kinh té hoc va eit c6 Idi cho minh 1a ho lam bat ké ludn thuéng dao ly. Thuc tai xa hdi Mi dén gitta thé ki XX da phi bay tinh chat vd nhan dao cha con ngudi kinh té, dé 1a tam ly tén sing déng tién, chay theo Idi nhuan téi da, hay 1A su t6i da hoa sé thich va li ich c4 nhan da lam xéu hon nia cai ban chat Ngwdi vin di bi tha hoa bdi tw bdn nay cang trd nén ich ki va cd don gitta déng loai ca minh. Mac da dude bién minh bing cac ly thuyét kinh té hoc thye ching va chit nghia vi Igi nhu hanh vi téi da hoa loi ich 14 hanh vi cua "con ngudi kinh té", Nhung nhiing suy déi vé dao dic trong x4 hdi tu ban hién dai da lam day lén xu huéng chéng duy ly trong triét hoc phudng Tay va John 1, John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 3 186Rawls vdi quan niém Cong ly nhu la cong bang cia minh cing nim trong xu hudng dé. Su pha dinh trong triét hoc cua Rawls 1a su pha dinh bién ching, bdi vi chéng duy ly, coi dé 1A nguyén nhan sau xa cha nhiing suy déi vé dao dite x4 héi. Ong phé phan triét dé Thuyét Vj lgi, nhung éng cing thita nhan ring, con ngudi hién dai phai la con ngudi cé tri thie. Cho nén con nguéi cia John Rawls 1a con 'y khéng thé chi séng bang ngudi cha hién thuc x4 hdi, con ngwdi niém tin va nhiing mé méng hao huyén, cho nén trong khi bac bé con nguvi kinh té’thi 6ng vin thita nhan con ngudi phai cé ly tri dé tu la chon cho minh nhiing nguyén t&c chung cho sy hgp tac xa hdi dé tén tai, do d6, con ngudi cha Rawls cing 1a con ngudi cé ly tri nhung lf tri chi 1A m6t mat khdng tach rdi tinh thién cia ludn ly. 3. Vi thé khdi thus’ (Original position) c6 thé coi 14 sang tao ki diéu cua Rawls, m6t mu muc vé phudng phap xdy dung ly thuyét khoa hoc x hi hién dai. Lam thé nao dé nhiing con ngudi kinh té, nhting cA nhan dang theo dudi lgi ich téi da thiva nhan hai nguyén tde cha cong ly? Néu ett bing cai true quan, cam tinh thi khéng bao gid cé thé dat duge su théng nhat cha cdc c& nhan, c&c con ngudi kinh té hay céc cha thé cua thi trudng tu do. Rawls suy tu vé diéu kién nao c6 thé théng nhat duge ¥ chi cha ho va thé la ¥ tudng vé vi thé khéi thuy ra ddi — vi thé khdi thuy duge dinh nghia nhu 1a mét cAch dién giai vé trang thai ban dAu, vi dé la "tink trang thich hop ban déu dém bdo cho nhitng thod thudn dat duge la cong bang. No da lam ndy sinh ra edi tén goi cng ly nhu la cong bang’. Rawls xem xét va lap ludn vé vi thé khéi thuy trong méi quan hé vdi ly luan vé khé u6e x hi dé chi ra ring trong céi trang thai mang tinh gid thuyét dy, nhu 1a c6 su céng bang nguyén thuy nhat (as fair initial status quo). Né din dat nhan thiic con ngudi bing truc giac dé thiva nhan céng ly nhw la cong bang, dé lua chon va éng cing chi ra nhiing hinh thie ménh lénh tuyét déi 6 tinh ch&t cudng bic cia ly trf trong vi thé khdi thuy... Vi thé khdi thuy da Jam cho khai niém 1. John Rawls, A Theory of justice, Belknap of Harvard, 2001, p. 15. 187cong ly nhut la céng bang vuot qua t&t cd khéng gian thdi gian, vugt qua t&t cd nhiing rao can cla dan téc hay giai cp dé trd thanh vo diéu kién, thanh siéu viét, thanh tuyét déi, cho nén cai cong ly nhu la céng bang 1a cAi gia tri. Vi thé khdi thuy (original position) trong ly thuyét vé cong ly cha John Rawls. Chting ta cé thé hiéu day 1a mét gid dinh trong khi x4y dung ly thuyét khoa hoc, né tuong ting véi Luat cua tu nhién cha Locke, cing nhu ty do tu ban chat ngudi mA c6 vA" 6 tudi ly tri thi con ngudi phdi tu minh dinh doat cdc phuiong tién sinh tén ctia minh va do dé lam chi: ly minh". Vi thé khdi thuy nay di nhién khéng thé coi 14 mot giai doan lich sit thuc té, cing cha thé coi 1a diéu kién so khai cia van hoa. Né cén duge hiéu mét cach bién chttng nhu 1A mét tinh hudng gid dinh don thudn nhim dua dén mét khaéi niém cng ly nhat dinh. Mot trong nhiing dic diém cdn thiét cha gid dinh nay 1a khong ai biét vi tri cla minh trong xa héi (danh tinh, dia vi, tang lép x& h6i); ho citag khéng biét dén nhiing ph4n may mn ty nhién hon cua hoc so véi nhiing ngudi khac nhu: nang le, sy thong minh, stic khoé.v.v... Dé dam bao cho gid dinh nay, Rawls cho ho ding sau bite man khéng biét (The veil of ignorance). Diéu nay dam bdo rang moi ngwdi déu nhu nhau trong viée Iva chon nhiing nguyén tac céng ly, vi khong ai duge lgi hode bi thiét hon vi nhiing yéu t6 tu nhién trén hay nhiing tinh hudng x4 héi ngau nhién. Vi tat cA moi ngudi déu duge dat trong mét tinh hudng tudng tu va khéng ai cé kha nang anh hudng dén nhiing nguyén tac nay theo huéng.cé Idi cho anh ta, c6 thé néi nhiing nguyén tac cha céng ly sé 1A két qua cua mét su thoa thuan toan toan minh bach, khdng c6 chtit thién vi hay toan tinh c4 nhan nao. Trong vi thé khéi thuy, moi quan hé giita cc cA nhan déu c6 di c6 lai, thi dé 1A su cong bang dich thuc ctia.cdc cA nhan c6 dao dite, c6 ly tri va muc tiéu riéng nhung déu cé nhan thtic chung vé su céng bang. C6 thé néi ring vi thé khdéi thuy 1a mét tinh trang thich hop 1, Jean-Jacques Rousseau, Ban vé khé ude xa h6i, Nxb. Li luan chinh tri, Ha Néi,l 2004, tr. 53. 188kiéu mu (initial status quo), do dé nhiing thoa thudn c&n ban dat duge 1a céng minh, luong thién. Diéu nay ly gidi tinh “chén thyc” cia quan niém “cong ly nhu la céng bang”, ¥ nghia cla né 1A nhiing nguyén téc cia céng ly dude théng nha&t trong mét tinh hudng so khai cé tinh chat gid dinh. Song ménh dé nay khéng c6 nghia Ja khai niém céng ly va cng bang 1a mét, cing nhu khi ngudi ta ndi néi “tho 1A phép dn dy” khong cé nghia khai niém thd ca va khai niém phép &n du 1a mot. Nhu vay, cong ly nhu la céng bang xudt hién trong nhan thtc khi con ngudi cing nhau thuc hién su lua chon va théng nhat cae nguyén tic dau tién cha cong ly: Cai chung nh&t duge thita nhan nay sé gitip cho viée gidi quyét tat ca cac tinh huéng tranh chap vé sau cing nhu khi can cai té cae thé ché. Sau khi d& thdng nhat Iya chon duge mét quan niém vé cdng ly, ngwdi phap va mét cd quan lap phap dé thy thi ta sé lta chon mét hi luat phap,'v.v...va réi tét c sé hoat déng déu tuan theo nguyén tic cong ly da thong nhat ban dau. Khi dé xa hdi cua ching ta sé thyc su c6é cong bing vi moi viée dién ra dting nhu trong tinh hudng gid dinh trén. Thé 1a ti cai vi thé khdi thuy cé tinh chat tudng tugng trén ma nhiing nguyén tée cia cong ly sé din dat hoat dong cha ching ta x4y dung nén mét xa hdi céng bang hién thuc. 4. Mot dac diém cia ly thuyét Cong ly. nhu la cong bang 1a coi nhn trong tinh hung ban dau 1A nhiing ca con ngudi - nhiing nhan duy ly va khéng vu Idi nhau. Diéu dé khong c6 nghia 1a ho “ich ky” (egoist) ma vi 1A c& nhdn nao cing c6 mét vai quan tam vé tién tai, danh vong va quyén théng tri, nhung ho sé khéng vi lgi ich cha minh ma xm pham dén Igi ich cha ngudi khae. Cac ca nhan trong vi thé khdi thuy sé Iva chon hai nguyén tac khae hn nhau: nguyén téc thi nh&t 1a binh ding trong phn chia quyén Idi vA nghia vu; nguyén tac tht hai 1a: moi sy bat binh dang vé mat kinh té - xA héi sé chi dude ch&p nhan khi ching dem lai Idi {ch cho xf hdi nhét 14 khi nhiing bat binh dang d6 c6 lgi cho nhiing thanh vién kém may man nhat trong x& hdi. Hai nguyén tc ctia céng ly quy dinh cac thé ché trén cd sd 1a céng 189lao cla m6t vai c& nhan phai duge bu dip bang téng sé lén hon nhiing diéu tét dep ho lam cho x4 héi. Cach nay cé thé bi danh gia la khong cong bang khi mét s6 ngudi van phai chiu thiét thoi dé nhing ngudi khée duge sung tic hon. Thé nhung né sé khong c6 gi la bat céng khi ta nh4n ra rang nhiing ngudi dude hudng Idi nhiéu hon lai von 1a nhiing ngudi khéng may mén va nhé thé tinh hinh cha ho sé dan duge cai thién. Quan diém trén cha Rawls xuat phat ti su thuc 1a sy tén tai cia con ngudi phy thudc vao su hop tac, néu khéng 6 su hgp tac dé thi khong 6 x4 héi cing nhu khong ai c6 duge cugc séng sung suéng. Hon nifa 1A khéng thé ao tudng ngéi trong chd 6 mét hanh phic thdn tién c6 ngay su sung sudng va binh dang cho tt cd moi ngudi. Trong nén kinh té thi trudng, khdu phan phéi hop ly sé lam tang thém mong muén hgp tac cha tét cd moi ngudi, ké ca nhing ngudi it lgi thé nh&t trong tuong quan ca su hgp tac dé. Hai nguyén tdc ni trén dudng nhu 1a co sd dé xay dung mét x4 hé: thinh vugng. 6. Nghién citu Li thuyét vé cong ly tit céch tiép can ca khai niém triét hoc kinh té (philosophy of economics) va phuong phap luan duy vat bién chitng va duy vat lich sit, ching ta con phat hién ra rang Céng ly nhu la cong bang 1a su thé hién tu tudng triét hoc kinh té trong ly thuyét cua dng’. Béi vi, céng bang x4 hGi 1a.m6t vn dé chung nhét cia kinh té hoe va triét hoc chinh tri, né 1a nhitng nguyén tdc, phudng phap luan chi dan cho nguéi ta Ita chon cdc ly thuyét kinh té, 1a chudn tac cho viée phan phéi céng bing, cho cdc dan xép kinh té xA hdi. Khong mét ly thuyét kinh té hay ly thuyét chinh tri nao c6 thé bd qua duge van dé céng bang va gidi quyét né ra sao lai thuéc thdm quyén cia céng luan va do vay cong bang xa hdi cdn dude dam bao nhé vai trd cla Nha nwéc. Theo dinh nghia khai niém triét hoc kinh t€ cng nhiing nghién 1. Tran Thao Nguyén, Triét hoc kinh t& trong Li thuyét vé cong ly cia nha triét hoc Mi John Rawls., Nxb. Thé giéi, Ha N6i, 2006, tr. 55-65. 190ctu vé Li thuyét vé cong ly véi quan niém nén tang cong ly nhu la cong bang ta c6 thé suy luan nhu sau: cong ly nhw la cong bang truéc hét 1a van dé phugng phap luan gitip cho ngudi ta ya chon cac ly thuyét kinh té hoc thuc ching; céng ly nhu la cong bang con 1a nhiing van dé chudn tac dé xdc dinh céc nguyén thc cho viée phan phéi vA phan phdi lai cia cdi va két qua hgp tac x héi; cong ly nhu la cong béng 1a gidi han cho nhiing dan xép kinh té chinh tri t6i uu cing véi quy tic Maximin va déi vi cae nha triét hoc chinh tri cong ly nhu la cong bang 1a cin ct dé xac dinh vai tré cha nha nuée trong nén kinh té thi trudng. Do dé, céng ly nh la céng bang la thyc ch&t cua tu tudng triét hoc kinh té cha J. Rawls. Tw sau nhiing nam 1990, 6 phuong Tay, ngudi ta bat dau néi dén khai niém Von xa héi, véi cdc tac phdm duge quan tam nhu Choi Bowling mét minh (Bowling alone), Lam cho dan chi: due thu hién (Making democracy work) cia tac gia R. Putnam, Von xd hdi vd xa h6i dan sv (Social capital and Civil Society) cia tac gid Francis Fukuyama... Theo d6 “Von xd hi la nét dac biét cia cde t6 chite xa 6i nhu sv tin tudng lan nhau, tiéu chudn, mang Ludi c6 thé nang cao hiéu qua cita xd héi, lam dé dang cde hoat déng hgp téc”. Ben canh céc nguén vén ma bay lau nay ngudi ta coi trong nhu tai nguyén thién nhién, vj tf dia chinh, con ngudi... ngdy nay, von xa hoi duge coi 1a mét dong luc cha su phat trién x4 hdi. Béi vi, , su tin twéng lan nhau 1a dtic tinh x4 héi tao ra su gidu c6; bdi vi x4 héi duge tao nén béi niém tin sé tao nén Igi thé so sanh gitta cae nén kinh té khac nhau, lam gidm di céc chi phi phat sinh cia san xudt va phat huy dude moi tiém nang hay moi nguén luc tiém tang cia x héi. Véi cach nhin vé su ké thita trong ¥ thc x4 hdi, ta c6 thé nhan thay dude gid tri cita tac ph&m Li thuyét vé cng ly cha John Rawls, hai nguyén tac vé dng ly chia Rawls, Khai niém cong ly nhuz la cong bang, tu tuéng triét hoc kinh té cha éng dang duge ké thita, duge phat trién trong cac ly thuyét x hdi duong dai’. 1. Xem Tap chi Tia scing 86 13 /théng7 nam 2006, Tap chi Xwa vd Nay, s6 269-X-2006, tr. 4-7. 191