Uvod

Od svog nastanka čovečanstvo je stvaralo otpad. Prva mala ljudska naselja počela su se
stvarati prestankom nomadskog načina života prvobitnih plemena i početkom zemljoradnje.
Nova, poljoprivredna životna sredina, lako je izlazila na kraj sa minimalnom količinom otpada
prirodnog porekla nastalog kao rezultat početne poljoprivredne delatnosti čoveka i problem
čvrstog otpada nije postojao. Žitelji prvih naselja sami su se starali o uništavanju nastalog otpada,
koji su obično zakopavali u jame, iskopane u okolnim naseljima. 
Sa porastom stanovništva, promenom načina života i navika u ishrani količina otpada rasla je
drastično i menjala svoju sadržinu. U drugoj polovini 20. veka situacija je postala još složenija
usled pronalaska novih sintetičkih, često toksičnih materijala i hemikalija uključujući i plastične
mase, pesticide, rastvore i sredstva za čiščenje. Prisustvo tih hemikalija u industrijskom i
gradskom otpadu zahteva mnogo složeniji pristup pri odlaganju otpada.
Čovek je jedino biće na planeti koje zadovoljenjem svojih potreba stvara otpad, i time ugrožava
životnu sredinu. Svi proizvodi koje stanovništvo koristi u svakodnevnom životu posle upotrebe
postaju komunalni otpad. Njime treba pravilno upravljati, jer razvojem gradova i industrije u
njima, kao i porastom broja stanovnika, dolazi do porasta svih vrsta potrošnje, a posledica toga je
uvećanje količine čvrstog, komunalnog otpada, koji je potrebno kontrolisano odlagati.
Komunalni otpad je veoma složen i heterogen materijal, koji je, pri normalnim uslovima, u
čvrstom agregatnom stanju. Nastaje kao rezultat čovekovog življenja i privređivanja, pre svega u
urbanim sredinama.
Upravljanje komunalnim otpadom obuhvata funkcije sakupljanja, transporta, reciklaže, ponovne
upotrebe, tretmana i odlaganja komunalnog čvrstog otpada. Nastajanje komunalnog otpada zavisi
od stepena industrijskog razvoja, životnog standarda, načina života, socijalnog okruženja,
potrošnje i dr.
Savremene tendencije upravljanja otpadom stavljaju kao imperativ povećanje količine
recikliranog i obrađenog otpada, tako da se količina konačno odloženog otpada smanji na oko
30% od ukupne količine stvorenog komunalnog otpada. Naša zemlja, koja pretenduje na članstvo
u EU mora da uskladi svoja zakonska rešenja iz oblasti upravljanja čvrstim komunalnim
otpadom sa važećim regulativama EU. Ovaj deo će, po svemu sudeći, predstavljati lakši deo
posla. Menjanje ponašanja ljudi i shvatanja važnosti rešavanja ovog problema postavlja se kao
glavna prepreka.
Jedan od najstarijih zadataka upravljanja otpadom predstavlja sakupljanje otpada. Istorijski
gledano, sama svrha sistema sakupljanja komunalnog čvrstog otpada bila je uklanjanje otpada iz
dvorišta i sa ulica grada. Sakupljanje otpada je poboljšalo higijenu u gradu i sprečilo širenje
bolesti i zaraza. Danas sakupljanje komunalnog čvrstog otpada obezbeđuje uspešno
funkcionisanje urbane infrastrukture, pružanjem logističkog okvira za izdvajanje reciklabilnog
otpada i otpada za odlaganje.
Transfer i transport otpada podrazumeva opremu i uređaje za pretovar otpada iz manjih vozila i
posuda za sakupljanje otpada u velike sabirne posude i njihov transport do lokacije za preradu ili
konačno odlaganje. Transfer i transport postaju neophodni u slučaju velikog rastojanja između
lokacije nastajanja i lokacije korišćenja ili trajnog odlaganja otpada kada direktan transport
vozilima za sakupljanje postaje ekonomski neprihvatljiv.
U ovom radu je ukazano na to da je jako važno uvesti otpad u ciklični sistem gde je on ponovna
energija, sirovina ili pak proces. To vodi uvećanju njegove efikasnosti i smanjenju opterećanja
urbane sredine u celini, u okviru eko-bezbednosti. A cilj rada je da prikaže postupak nastanka,
prikupljanja, skladištenja, transporta i odlaganja otpada u jednoj urbanoj sredini, uz procenu i
kvantifikaciju uticaja na radnu i životnu sredinu. Posebna pažnja u radu se posvećuje problemu
odlaganja i sakupljanja komunalnog otpada, koji se javio sa samim nastankom ljudskog društva,
vremenom se intenzivirao, a razvojem industrije i naglim porastom broja stanovnika na zemlji
postao i ključni problem očuvanja životne sredine.

1. KOMUNALNI OTPAD

Otpad je nepotreban, neželjen ili suvišan materijal preostao nakon završetka nekog procesa. Ili
možemo reći da pod otpadom podrazumevamo svaki materijal ili predmet koji nastaje u toku
obavljanja proizvodne, uslužne ili druge delatnosti, predmeti isključeni iz upotrebe, kao i
otpadne materije koje nastaju u potrošnji i koje sa aspekta proizvođača, odnosno potrošača nisu
za dalje korišćenje i moraju se odbaciti.
Otpad je vrlo subjektivna stvar, jer ono što nekom nema vrednost nekom pak ima. Poznato je da
su neke otpadne materije vredni resursi te postoje razne mogućnosti da se na najbolji mogući
način iskoriste. Tako imamo otpad koji treba na siguran način da se uništi i otpad koji može dalje
da se koristi. Koristan otpad je otpad iz kojeg dobijamo sekundarne sirovine- materije koje
možemo reciklirati- ponovo upotrebiti: metal, plastika, staklo, čelik, papir... Organske ostatke
možemo humificirati- reciklirati u đubrivo. Gorive materije možemo spaljivati. Suprotno od toga
ima otpada kojeg smatramo nekorisnim, kojeg čini otpad koje se ne koriste. Neadekvatno
upravljanje otpadom predstavlja jedan od najvećih problema sa aspekta zaštite životne sredine.
Otpad je direktno vezan za ljudski razvoj i sa tehnološkog i sa društevog aspekta. Upravljanje
otpadom je kontrola nad prikupljanjem, obradom i odlaganjem različitog otpada.
Celokupna industrijska delatnost, proizvodnja energije, poljoprivredna delatnost i aktivnosti u
komunalnoj infrastrukturi, osim svojih primarnih proizvoda, proizvode i otpad negasovite, tečne
i čvrste materijale (komponente) koji direktno ugrožavaju životnu sredinu. Negativan uticaj ovih
materijala može se donekle ublažiti razvojem i korišćenjem efikasnijih tehničkih i tehnoloških
procesa i uređaja, bezbednim deponovanjem, stalnom i kvalitetnom kontrolom.
Otpad može biti u čvrstom, tečnom, gasovitom i aerosolnom agregatnom obliku, nastaje u
procesu proizvodnje ili korištenja sirovina. Otpad se može prerađivati ili odlagati u skladu sa
zakonom i odgovarajućim propisima jedne države.

Otpad se deli na više načina:

a. prema sastavu,
b. prema mestu nastanka,
c. prema toksičnosti.

Podela otpada prema sastavu: staklo, organski otpad, plastika, papir i karton, limenke, električni
ielektronski uređaji, stara vozila, gume, otpadna ulja i maziva, otpadne hemikalije, boje,
tekstil,metali, drvo (sl. 2.1).

Prema mestu nastanka, otpad se deli na :

 Komunalni otpad
 Komercijalni otpad
 Biorazgradivi otpad
 Ambalažni otpad

-2-
  Medicinski otpad
 Industrijski otpad
 Građevinski otpad
 Poljoprivredni otpad

Slika 2.1 Prosečan sastav otpada u većim gradovima Srbije

U zavisnosti od opasnih karakteristika koje utiču na zdravlje ljudi i životnu sredinu, otpad može
biti: neopasan, inertan i opasan.

 Neopasan otpad je otpad koji, zbog svoje količine, koncentracije ili fizičke, hemijske i
biološke prirode, za razliku od opasnog otpada, ne ugrožava zdravlje ljudi ili životnu sredinu i
nema karakteristike opasnog otpada.

 Inertan otpad je otpad koji nije podložan bilo kojim fizičkim, hemijskim ili biološkim
promenama; ne rastvara se, ne sagoreva ili na drugi način fizički ili hemijski reaguje, nije
biološki razgradiv ili ne utiče nepovoljno na druge materije sa kojima dolazi u kontakt na način
koji može da dovede do zagađenja životne sredine ili ugrozi zdravlje ljudi, ne poseduje ni jednu
od karakteristika opasnog otpada (akutna ili hronična toksičnost, infektivnost, kancerogenost,
radioaktivnost, zapaljivost, eksplozivnost), sadržaj zagađujućih materija u njegovom vodenom
ekstraktu ne sme ugrožavati zakonom propisani.

 Opasan otpad je otpad koji po svom poreklu, sastavu ili koncentraciji opasnih materija
može prouzrokovati opasnost po životnu sredinu i zdravlje ljudi, kao i zdravlje životinja, i ima
najmanje jednu od opasnih karakteristika (eksplozivnost, zapaljivost, sklonost oksidaciji,
organski je peroksid, akutna otrovnost, infektivnost, sklonost koroziji, u kontaktu sa vazduhom
oslobađa zapaljive gasove, u kontaktu sa vazduhom ili vodom oslobađa otrovne supstance, sadrži
toksične supstance sa odloženim hroničnim delovanjem, kao i ekotoksične karakteristike),
uključujući i ambalažu u koju je opasan otpad bio ili jeste upakovan.

Svi sastojci čvrstog otpada su dvojaki:

- fermentabilni i to organski, koji se brzo raspadaju, npr. ostaci prerađene i neprerađene hrane,
kosti, uginule životinje itd.
- inertni (organski i neorganski), koji se razlažu veoma sporo kao keramika, staklo, plastika i sl.

DEFINISANJE VRSTE I SASTAVA KOMUNALNOG OTPADA

Dakle, podela otpada može se izvršiti na nekoliko načina. Najčešće se kao kriterijum uzima vrsta
materijala od kojeg je odbačeni predmet sačinjen (lim, hartija, staklo, organski materijal...) što je
pogodno i za razvrstavanje u cilju reciklaže. Takođe, kriterijum može biti i izvor otpada (da li je
u pitanju domaćinstvo, fabrika, bolnica...) jer se na taj način može uvideti potencijalna opasnost
od odbačenog materijala u cilju što bezbednijeg odlaganja. Prosečna porodica u Evropi baca oko
dve tone otpada godišnje.

Po mestu i izvoru nastanka, u našim uslovima, najčešće se razlikuju sledeće vrste otpada:
-3-
  Komunalni otpad (Kućni otpad, komercijalni otpad)
 Industrijski otpad

Komunalni čvrsti otpad po definiciji uključuje otpad iz domaćinstva, kao i drugi otpad koji je
zbog svoje prirode i sastava sličan otpadu iz domaćinstva: neopasni otpad iz industrijskih,
komercijalnih ustanova (uključujući bolnice) i institucija, administrativnih ustanova, zanatskih
radnji, građevinski otpad (šut, zemlja, mešoviti otpad sa gradilišta), pijačni otpad, baštenski
otpad, zeleni otpad iz parkova i groblja i ostatke od čišćenja ulica. Generatore komunalnog
otpada predstavljaju sva domaćinstva na teritoriji opštine, preduzetnici, privredna društva, javne
ustanove, hoteli, organizacije.

Otpad iz domaćinstava se uobičajeno ne smatra opasnim otpadom, s obzirom da se sastoji od

materijala kojim je pre konačnog odlaganja rukovao pojedinac. Međutim, ova vrsta otpada može
veoma da varira u sastavu, a to u velikoj meri zavisi od načina življenja „proizvođača“ otpada.
Primera radi, u zemljama gde je skoro sve što se kupuje upakovano u ambalažu, ambalaža čini
značajan deo komunalnog otpada. Slede materijali koji su odbačeni pri pripremanju hrane kao
što su ljuske od voća i povrća, ostaci od struganja mesa, koske i sl. materijali koji se ne mogu
reciklirati. U komunalnom otpadu se gotovo po pravilu nalaze i komponente opasnog otpada, jer
u domaćinstvima nije uveden sistem primarne separacije kako za reciklabilni, tako i za opasan
otpad iz domaćinstva.

Komercijalni otpad je otpad koji nastaje u privrednim subjektima, institucijama i drugim

organizacijama, koje se u celini ili delimično bave trgovinom, uslugama, kancelarijskim
poslovima, sportom, rekreacijom ili zabavom. Komercijalni otpad je po sastavu vrlo sličan
otpadu iz domaćinstava, tako da se otpad iz domaćinstava i komercijalni otpad nazivaju i
komunalnim otpadom.

Neopasan industrijski otpad koji se generiše u regionu čine metal koji se uglavnom odvaja od
ostalog otpada i reciklira, biodegradabilni otpad iz poljoprivrednih kombinata i prehrambene
idustrije koji se ne koristi ponovo već uglavnom završava na gradskim deponijama, otpadno drvo
koje se uglavnom reciklira, otpadni papir i karton koji se sakuplja i isporučuje reciklerima papira.

INDUSTRIJSKI
INDUSTRIJSKI
OTPAD
OTPAD
OTPAD
OTPAD IZ
IZ
PRIVREDNIH
PRIVREDNIH
DELATNOSTI
DELATNOSTI KOMERCIJALNI
KOMERCIJALNI
OTPAD
OTPAD
KOMUNALNI
KOMUNALNI
OTPAD OTPAD
OTPAD

KUĆNI OTPAD

-4-
S obzirom da čvrsti komunalni otpad nastaje u okviru komunalne infrastrukture u
domaćinstvima, mogu se izdvojiti određene kategorije.

Ostaci hrane. To je otpad životinjskog i biljnog (voće i povrće) porekla nastao u procesu
nabavke, pripreme, spremanja i konzumiranja hrane. Osnovna karakteristika ovog otpada je
sposobnost truljenja i brzog raspadanja, posebno pri temperaturama višim od 100C.

Krš (smeće). Krš ili smeće (engl. rubbish) se sastoji od sagorljivih i nesagorljivih čvrstih
otpadaka izuzev otpadaka hrane i drugih materijala sklonih truljenju. Tipične sagorive
komponente su: papir, karton, plastika, tekstil, guma, koža, drvo, nameštaj i baštenski otpaci.
Nesagorljive komponente su: staklo, porcelan, keramika, aluminijumske i druge metalne
konzerve i ambalaža crni i obojeni metali, prašina.

Pepeo. Ovaj materijal nastaje sagorevanjem drveta, uglja, koksa i drugih sagorljivih materijala.
Otpadni pepeo iz termoenergetskih postrojenja (termoelektrane i javne toplane) ne spada u ove
otpatke. Sastavljen je od sitnih čestica (u vidu pudera) i malog udela sagorelih i nesagorelih
komponenata.

Građevinski otpad i otpad od rušenja. Ovaj otpad potiče sa gradilišta (obično manjih) i od
rekonstrukcije pojedinih stambenih i manjih industrijskih objekata. Čine ga prašina, kamen,
beton, plastika, cigle, malter, drvena građa, šljunak i delovi električnih, vodovodnih i grejnih
instalacija.

Specijalni komunalni otpad. U ovaj otpad spada deo otpada od čišćenja ulica i puteva
uginule životinje, stara vozila, istrošene baterije i akumulatori, otpad od bojenja i slični materijali
za koje su potrebni posebni postupci uklanjanja.

Klasifikacija i udeo materijala u čvrstom komunalnom otpadu prikazana je tabelarno ( tabela

2.1).

Tabela 2.1 Klasifikacija i udeo materijala u čvrstom komunalnom otpadu

PRIMARNA KATEGORIJA PODKATEGORIJA UDEO

PAPIR Novine, magazini, stara pisma, katalozi i 33%
knjige, otpadni papir iz kancelarija, karton
različite strukture, i sl.
STAKLO Zelene boce, braon boce, prozirne boce, 10%
lomljeno staklo i sl.
VEŠTAČKI Ambalaža za prehrambene proizvode, kese, 25%
MATERIJALI PE, PP i polistirenska pakovanja, PVC, guma
raznog porekla, poliuretanski materijali i sl.
METALI Kantice od feroznih metala, lomljeni metali, 8%
aluminijumske konzerve, folija, baterije i
akumulatori, elektronski otpad, i sl.

-5-
 ORGANSKI OTPAD Hrana, drugi kuhinjski otpad, baštenski otpad 20%
i drvo, i sl.
TEKSTIL Stara odeća, tapete i sl 4%

U razvijenim zemljama sveta (SAD, Zapadna Evropa, Japan, Australija) živi sedmina stanovnika
sveta. Oni proizvode trećinu svetskog komunalnog otpada. Ali, u naprednim tehnologijama
upravljanja otpadom (reciklaža i obrada otpada) razvijene države učestvuju sa više od 80% u
ukupno recikliranom i obrađenom otpadu u kontrolisanom odlaganju gotovo sa 49%, a u
nekontrolisanom odlaganju svega sa 6%1.
Dnevna i godišnja masa komunalnog otpada po stanovniku razlikuje se od države do države. Ona
u razvijenim zemljama iznosi 1,4 kg/dan po stanovniku, a u srednje razvijenim i nerazvijenim
0,2 – 0,7 kg/dan po stanovniku. Godišnji prirast nastalog otpada u zemljama EU iznosi 1%. U
zemljama zapadne Evrope je 1996. godine po stanovniku nastajalo približno 390 kg komunalnog
otpada godišnje. U Njujorku je 1999. godine po stanovniku nastajalo više od 400 kg otpada
godišnje2.
Postojeće stanje u lokalnim samoupravama Republike Srbije karakterišu nepouzdani i nepotpuni
podaci o količini generisanja komunalnog otpada. Količine komunalnog otpada na godišnjem
nivou su proračunate na osnovu merenja otpada u referentnim lokalnim samoupravama. Na
osnovu rezultata tih merenja može se usvojiti da gradsko stanovništvo generiše prosečno 1 kg
komunalnog otpada po stanovniku na dan, dok seosko stanovništvo prosečno generiše 0,7 kg
otpada/stanovniku/dan. Na osnovu popisa, gradsko stanovništvo čini 57%, dok je 43% seoskog
stanovništva. U proseku, stanovnik Republike Srbije generiše 0,87 kg komunalnog otpada/dan
(318 kg/godišnje). Broj stanovnika od 7.443.183 proizvodi godišnje oko 2.374.374 tona otpada
(grafikon 2.1).

Grafikon 2.1. Količina otpada po stanovniku dnevno (kg/st/dn)

Prema morfološkom sastavu otpada, organski otpad (baštenski otpad i ostali biorazgradivi otpad)
zauzima gotovo 50% u masi komunalnog otpada, pri čemu je ostali biorazgradivi otpad sa
37,62% oko tri puta zastupljeniji od baštenskog otpada. Ukupni otpad od plastike čini ukupno
12,73%, dok ukupna količina kartona iznosi 8,23%, zatim slede staklo (5,44%), papir (5,34%),
tekstil (5,25%), pelene za jednokratnu upotrebu (3,65%) i metal (1,38%). Prikaz morfološkog
sastava komunalnog otpada u Srbiji prikazan je na slici 2.2.

Slika 2.2 Morfološki sastav komunalnog otpada u Srbiji

Masa i sastav otpada zavisi od mnogih faktora: klime, ekonomske razvijenosti posmatranog
regiona, veličine grada (površina, broj stanovnika, gustina naseljenosti), načina stanovanja i
socijalnih specifičnosti, načina sakupljanja i transporta čvrstog otpada, vrste industrijskih procesa
od kojeg potiče otpad. Na sastav otpada značajno utiče i godišnje doba. Primećeno je povećanje
1
Izvori: Nacionalne agencije za zaštitu životne sredine, OECD, Eurostat, CycleOpe
2
Izvori: Nacionalne agencije za zaštitu životne sredine, OECD, Eurostat, CycleOpe

-6-
udela otpada od ishrane u jesenjem periodu, dok je tokom zime povećan udeo mineralnih
komponenata kao posledica individualnog grejanja (grafikon 2.2).

Grafikon 2.2 Uporedni prikaz morfološkog sastava u letnjem,

zimskom i prolećnom periodu u RS

TOKOVI KOMUNALNOG OTPADA

U skladu sa politikom upravljanja otpadom EU, kao i standardima ISO i našom Nacionalnom
strategijom upravljanja otpadom, izdvojeni su sledeći tokovi otpada:

- kućni, komercijalni i neopasan industrijski otpad,

- otpad od ambalaže,
- korišćeni akumulatori i baterije,
- neupotrebljiva vozila,
- stare gume,
- otpadna ulja,
- PCB otpad,
- opasan otpad,
- elektronska oprema, i
- mulj iz postrojenja za tretman otpadnih voda.

Ove vrste otpada, osim kućnog, komercijalnog, industrijskog i ambalažnog, zbog njihove prirode
i specifičnosti smatramo posebnim tokovima otpada. Članom 5 Zakona o upravljanju otpadom
(Službeni glasnik RS, br. 36/09) definisani su posebni tokovi otpada koji predstavljaju kretanje
otpada od mesta nastajanja, preko sakupljanja, transporta i tretmana, do odlaganja na deponiju.
Strategija upravljanja otpadom propisuje smernice i mere za smanjenje pritiska na životnu
sredinu usled proizvodnje i upravljanja otpadom. Ovakav pristup znači da ove otpadne materijale
ne treba posmatrati isključivo kao otpad i izvor zagađivanja, već kao zamenu za prirodne resurse
koje treba iskoristiti. Strategijom se takođe promoviše prevencija stvaranja otpada i reciklaža
svih vrsta otpada, pa i posebnih tokova otpada.
Posebne vrste otpada ili "otpad posebnih tokova" nastaje u našim svakodnevnim aktivnostima, u
životnim okolnostima ili kao rezultat našeg komfora. Upravo zbog toga se i može se reći da
predstavlja rezultat životnog standarda. Naravno, nije teško povezati da je i njegovo zbrinjavanje
direktno povezano sa uslovima života i životnim standardom, odnosno svešću. Ovo se odnosi na
širu populaciju, a posebno na organe i organizacije koji predstavljaju generatore i staraoce otpada
(npr. EPS, trgovačke kuće itd.). Važno je shvatiti da poseban otpad nije nužno i "opasan" otpad,
već da se zbog bilo koje svoje karakteristike tretira posebno. Otpadni mulj ili PCB imaju svakako
opasne karakteristike, ali kada su u pitanju stare gume ili stara vozila neekonomično je bacati ih
na deponiju kada se mogu iskoristiti u druge svrhe. Poznati su podaci da 1 litar ulja zagadi milion
litara vode, ili da se reciklažom aluminijuma štedi 90 % energije. I jedan i drugi resurs (voda i
energija) su izuzetno skupi. Upravljanje posebnim vrstama otpada promoviše priču o valorizaciji
prirodnog kapitala kao jedne nove, ali suštinski stare kategorije. Očuvanje prirodnih resursa i
vrednosti kao prirodnog kapitala se može čak smatrati uzrokom brige o posebnim vrstama
otpada.

-7-