en-Nûru’l-Furkân fî Şerhi Lugati’l-Kur’ân

KUR’ÂN LÜGATİ

HASÎRÎZÂDE ELÎF EFENDİ

2. CİLT
[‫ ي‬- ‫]ض‬
TÜRKİYE YAZMA ESERLER KURUMU BAŞKANLIĞI YAYINLARI: 53
Dinî İlimler Serisi :7

Kitabın Adı : EN-NÛRU’L-FURKÂN FÎ ŞERHİ LUGATİ’L-KUR’ÂN

KUR’ÂN LÜGATİ
2. CİLT (2 CİLT) [‫ي‬ - ‫]ض‬
Müellifi : Hasîrîzâde Mehmed Elîf b. Ahmed Muhtâr (1850-1927)
Özgün Dili : Osmanlıca
Yayına Hazırlayanlar : Prof. Dr. Mustafa Koç Doç. Dr. Eyyüp Tanrıverdi
Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Dicle Üniversitesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı

Arşiv Kayıt : Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Sütlüce Dergahı, No. 446
Kitap Tasarım : Abdusselam Ferşatoğlu
Yapım : Fotografika Ltd. Şti.
Baskı : Bilnet Matbaacılık ve Ambalaj San. A.Ş.
Dudullu OSB 1. Cadde No. 16 Ümraniye / İstanbul
Tel: 444 44 03 www.bilnet.net.tr / Sertifika No. 31345
Baskı Yeri ve Yılı : İstanbul 2015
Baskı Miktarı : 1. Baskı, 2000 adet

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

Library of Congress A CIP Catalog Record
Hasîrîzâde Elîf Efendi
en-Nûru’l-Furkân fî Şerhi Lugati’l-Kur’ân
Kur’ân Lügati, 2. Cilt (2 Cilt)
1. Kur’ân-ı Kerîm, 2. Sözlük, 3. Dinî İlimler, 4. Garîbu’l-Kur’ân, 5. Elîf Efendi,
6. en-Nûru’l-Furkân
ISBN: 978-975-17-3784-7 (Takım) 978-975-17-3786-1 (2. Cilt)

Copyright © Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Her hakkı mahfuzdur.

Bütün yayın hakları Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’na aittir. Başkanlığın izni olmaksızın
tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğaltılamaz.
T. C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
Süleymaniye Mah. Kanuni Medresesi Sok. No:5 34116 Fatih / İstanbul
Tel. : +90 (212) 511 36 37
Faks : +90 (212) 511 37 00
info@yek.gov.tr
www.yek.gov.tr
 EN-NÛRU’L-FURKÂN
FÎ ŞERHİ LUGATİ’L-KUR’ÂN

KUR’ÂN LÜGATİ

HASÎRÎZÂDE ELÎF EFENDİ

(ö. 1927)

2. cİlt

[‫ ي‬- ‫]ض‬

Yayına Hazırlayanlar
Mustafa Koç
Eyyüp Tanrıverdi
İÇİNDEKİLER

MADDE BAŞLIKLARI LİSTESİ 7

BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME 27
BÂBU’‰-‰Â™ 39
BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA 57
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE 67
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME 111
BÂBU’L-F™ 131
BÂBU’L-¢ÂF 161
BÂBU’L-KÂF 197
BÂBU’L-LÂM 221
BÂBU’L-MÎM 239
BÂBU’N-NÛN 343
BÂBU’L-VÂV 387
BÂBU’L-H™ 409
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE 423
TIPKIBASIM 481
 MADDE BAŞLIKLARI LİSTESİ
41 ]†âbe[ ‫اب‬
َ ‫ط‬ َ ‫ض‬
42 ]†â…ate[ ‫طا َق َة‬
َ
42 ]†âlûte[ ‫وت‬ 27 ]e∂-∂a™ni[ ‫الض ْأ ِن‬
َ ُ‫طال‬ َ َّ
43 ]†abe¡a[ ‫طب َع‬ ََ 27 ]∂âi…un[ ‫َض ِائ ٌق‬
43 ] †abe…an[ ‫طب ًقا‬ 28 ]∂âllen[ ‫َض ًّال‬
ََ ِ ‫َض‬
43 ] †ubi¡a[ ‫طُب َِع‬ 28 ]∂â√iken[ ‫اح ًكا‬
44 ]†ibtum[ ‫ِطب ُتم‬ 29 ] ∂âmirin[ ٍ‫َض ِامر‬
ْ ْ
44 ] †ibâ…an[ ‫ِطبا ًقا‬ 29 ]∂ab√an[ ‫َضب ًحا‬
ْ
َ
44 ] †a√âhâ[ ‫يها‬ 30 ] ∂a√iket[ ‫َض ِح َك ْت‬
َ ‫ط ٰح‬ َ
45 ]†arafeyi’n-nehâri[ ِ‫الن َهار‬ 30 ]∂u√âhâ[ ‫يها‬ َ ‫ُض ٰح‬
َّ ‫ط َر َف ِي‬ َ
45 ]†arî…atukumu[ ‫كم‬ ُُ ‫طرِ ي َق ِت‬ َ 30 ]∂idden[ ‫ِض ًّدا‬
46 ] †arfin[ ‫طر ٍف‬ 31 ]∂arabe[ ‫َضر َب‬
َْ َ
46 ] †arafen[ ‫طر ًفا‬ 31 ] ∂arabnâ[ ‫َضر ْب َنا‬
ََ َ
46 ] †arâ™i…a[ ‫طر ِائ َق‬ 32 ] e∂-∂arari[ ِ‫الضرر‬
َ َّ
ََ
47 ] †a¡nen[ ‫ط ْع ًنا‬ َ 32 ] ∂arrâ™e[ ‫َضر َاء‬
َّ
47 ]†aπâ[ ‫ط َغى‬ َ 32 ] ∂arabtum[ ‫َضر ْب ُتم‬
ْ َ
47 ]†aπvâhâ[ ‫يها‬ ‫و‬ ‫غ‬ ‫ط‬ 32 ] ∂urrun[ ‫ُض ٌّر‬
َ َْٰ
48 ]†uπyânihim[ ‫طُ ْغي ِانهِ م‬ 33 ] ∂uribet[ ‫ُضرِ َب ْت‬
ْ َ
48 ] †afi…â[ ‫ط ِف َقا‬ َ 33 ]∂ırâran[ ‫ِضر ًارا‬
َ
48 ] †afi…a[ ‫ط ِف َق‬ َ 33 ] ∂a¡ufe[ ‫َض ُع َف‬
48 ] e†-†ifli[ ‫ال ِطّ ْف ِل‬ 33 ]∂a¡fin[ ‫َض ْع ٍف‬
49 ]†al¡uhâ[ ‫ط ْل ُع َها‬ َ 34 ]∂u¡fin[ ‫ُض ْع ٍف‬
49 ]†al√in[ ‫ح‬ ٍ ‫ل‬
ْ ‫ط‬ َ 34 ] ∂ı¡fen[ ‫ِض ْع ًفا‬
50 ]†allun[ ‫ط ٌّل‬ َ 35 ] ∂ı¡âfen[ ‫ِض َعا ًفا‬
50 ]†amesnâ[ ‫ط َم ْس َنا‬ َ 35 ] ∂ıπ&en[ ‫ِض ْغ ًثا‬
50 ]†umiset[ ‫طُ ِم َس ْت‬ 35 ]e∂-∂afâdi¡a[ ‫الض َف ِاد َع‬ َّ
51 ]†av¡an[ ‫ط ْو ًعا‬ َ 35 ] ∂alelnâ[ ‫َض َل ْل َنا‬
51 ]†avve¡at[ ‫ط َّو َع ْت‬ َ 36 ]∂anken[ ‫َض ْن ًكا‬
36 ]∂anînun[ ‫ين‬ ِ
51 ]e†-†avli[ ‫ط ْو ِل‬ َّ ‫ال‬ ٌ ‫َضن‬
51 ] e†-†avdi[ ‫ال َّط ْو ِد‬ 36 ]∂ay…in[ ‫َضي ٍق‬
ْ
52 ]e†-†ûri[ ِ‫الطُّور‬ 37 ] ∂ayra[ ‫َضير‬
َْ ِ
52 ]†uvâ[ ‫طُ َوى‬ 37 ] ∂îzâ[ ‫ض َيزى‬
52 ]e†-†ûfânu[ ‫الطُّو َفا ُن‬ 37 ] ∂iyâen[ ‫ِضي ًاء‬
َ
53 ]†ûbâ[ ‫وبى‬ ‫ط‬
َ ُ‫ط‬
54 ]†ahûran[ ‫ورا‬ ً ‫ط ُه‬ َ 39 ]e†-†âπûti[ ‫وت‬ ِ ‫ال َّطا ُغ‬
54 ]†ahhir[ ‫ط ِ ّهر‬ َ 39 ] †â™ifun[ ‫ط ِائ ٌف‬
ْ َ
54 ] †ayfun[ ‫طي ٌف‬
َْ 40 ]†â™irahû[ ‫ط ِائر ُه‬ َ
55 ] †ayyi[ ‫ط ِي‬
ّ
َ 40 ] e†-†âπiyeti[ ‫اغي ِة‬ ِ َ ‫ال َّط‬
55 ] e†-†ayyibu[ ‫ِب‬ َ
ُ ‫ال‬ ‫ي‬ ‫ط‬ َّ ّ 40 ] e†-†âmmetu[ ‫ال َّط َّام ُة‬
‫ظ‬
41 ]e†-†âri…i[ ‫طارِ ِق‬ َّ ‫ال‬
ِ َ 41 ] †â™i¡îne[ ‫ين‬ ِ ِ
57 ]@âhirîne[ ‫ين‬
َ ِ‫ظاهر‬ َ ‫طائع‬ َ
73 ِ ‫ا ْل َع‬
]el-¡âcilete[ ‫اج َل َة‬ 57 ]e@-@âhiru[ ‫اهر‬ ِ ‫الظ‬
ُ َّ
73 ]¡âbirî[ ‫َعابِرِ ي‬ 58 ] @âherû[ ‫اهروا‬ ‫ظ‬
ُ َِ َ
74 ]¡abbedte[ ‫ت‬ َ ‫َعب ْد‬ 58 ] @a¡nikum[ ‫ظ ْعن ُكم‬
َّ ْ َ
74 ]¡ab…ariyyin[ ‫َعب َقرِ ٍ ّي‬ 59 ] @ufurin[ ٍ‫ظُ ُفر‬
ْ
75 ] ¡abese[ ‫َعب َس‬ 59 ]@alte[ ‫ت‬ َ ‫ظ ْل‬
َ
َ
75 ] ¡abûsen[ ‫وسا‬ ً ‫َع ُب‬ 59 ]@allet[ ‫ظ َّل ْت‬ َ
75 ] ¡abe&en[ ‫َعب ًثا‬ 60 ]@alle vechuhû[ ‫ظ َّل َو ْج ُه ُه‬ َ
َ
75 ] ¡ibraten[ ‫ِعبر ًة‬ 60 ]@allelnâ[ ‫ظ َّل ْل َنا‬ َ
َْ
76 ] ¡atîdun[ ‫يد‬ ٌ ‫َع ِت‬ 60 ]@ulme[ ‫ظُ ْلم‬
َ
76 ]¡atet[ ‫َع َت ْت‬ 61 ] @ulelin[ ‫ظُ َل ٍل‬
77 ]¡atev[ ‫َع َت ْوا‬ 61 ] e@-@ulleti[ ‫الظُّ َّل ِة‬
77 ] ¡utiyyen[ ‫ُع ِت ًّيا‬ 62 ] e@-@ille[ ‫ال ِظّ َّل‬
77 ] ¡utullin[ ‫ُع ُت ّ ٍل‬ 62 ] @ilâluhum[ ‫ِظ َللُ ُهم‬
ْ
78 ] ¡u&ira[ ‫ُع ِثر‬ 62 ] @ilâlin[ ‫ِظ َل ٍل‬
َ
78 ] ¡acelin[ ‫َع َج ٍل‬ 63 ]@illin[ ‫ِظ ّ ٍل‬
78 ]¡acûlen[ ‫ول‬ ً ‫َع ُج‬ 63 ]@illin[ ‫ِظ ّ ٍل‬
78 ]¡acûzun[ ‫وز‬ ٌ ‫َع ُج‬ 63 ]@illin[ ‫ِظ ّ ٍل‬
79 ]¡acebun[ ‫ب‬ ٌ ‫َع َج‬ 63 ]@ame™un[ ٌ ‫ظ َمأ‬ َ
79 ]¡ucâbun[ ‫اب‬ ٌ ‫ُع َج‬ 64 ]@am™ânu[ ‫ظ ْمآ ُن‬ َ
79 ] ¡iclen[ ‫ِع ْج ًل‬ 64 ] @anînin[ ٍ‫ظ ِنين‬ َ
80 ] ¡icâfun[ ‫اف‬ ٌ ‫ِع َج‬ 64 ]e@-@anni[ ‫الظَّ ِّن‬
80 ]¡adlun[ ‫َع ْد ٌل‬ 64 ]@ahîran[ ‫ظهِ يرا‬
ً َ
81 ]¡adnin[ ‫َع ْد ٍن‬ 65 ] e@-@ahîrati[ ‫الظَّهِ ير ِة‬
َ
81 ]¡adeleke[ ‫َع َد َل َك‬ 65 ] @ahrake[ ‫ظ ْهر َك‬
َ َ
81 ]¡udvâne[ ‫ان‬ َ ‫ُع ْد َو‬ 65 ] @uhûrihî[ ‫ظُ ُهورِ ِه‬
82 ]el-¡udveti[ ‫ا ْل ُع ْد َو ِة‬ 66 ]@ıhriyyen[ ‫ِظ ْهرِ ًّيا‬
82 ]¡a≠bun[ ‫ب‬ ٌ ‫َع ْذ‬
‫ع‬
83 ]¡a≠âbun[ ‫اب‬ ٌ ‫َع َذ‬ ِ
67 ]el-¡âlemîne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َعا َلم‬
83 ]¡u≠tu[ ‫ت‬ ُ ‫ُع ْذ‬ ِ ِ
68 ] el-¡âkifîne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َعاكف‬
84 ]¡u≠ran[ ‫ُع ْذ ًرا‬
69 ] ¡âmin[ ‫َع ٍام‬
84 ]¡arra∂tum[ ‫َعر ْض ُتم‬
ِِ
ْ َّ 69 ] el-¡âmilîne[ ‫ين‬
84 ] ¡ara∂an[ ‫َعر ًضا‬ َ ‫ا ْل َعامل‬
َ 70 ] el-¡âdiyâti[ ‫ا ْل َع ِاد َيات‬ِ
85 ] ¡ara∂nâ[ ‫َعر ْض َنا‬ ِ ‫اص َف‬ ِ ‫ا ْلع‬
َ 70 ]el-¡â§ifâti[ ‫ات‬
85 ] ¡ar∂uhâ[ ‫َعر ُض َها‬ َ
ْ 70 ]¡âbidûne[ ‫ون‬ َ ‫َعاب ُِد‬
85 ] ¡ara∂a[ ‫َعر َض‬
َ 71 ]¡â™ilen[ ‫َع ِائ ًل‬
86 ] el-¡arşi[ ‫ا ْل َعر ِش‬ ِ ‫ع‬
ْ 71 ]¡â§ime[ ‫اصم‬
86 ] el-¡arimi[ ‫ا ْل َعرِ ِم‬ َ َ
71 ] ¡âri∂an[ ‫َعارِ ًضا‬
87 ] el-¡irâ™i[ ‫ا ْل ِعر ِاء‬ ِ
َ 71 ] el-¡âddîne[ ‫ين‬
87 ] ¡arrafehâ[ ‫َعر َف َها‬ َ ‫اد‬ ّ ‫ا ْل َع‬
َّ 72 ]¡â…abe[ ‫ب‬
88 ] ¡ur∂aten[ ‫ُعر َض ًة‬ َ ‫َعا َق‬
ِ ‫ع ْر‬ 72 ] el-¡â…ibetu[ ‫ا ْل َع ِاقب ُة‬
88 ] ¡urûşihâ[ ‫وش َها‬ َ
ُُ 73 ] el-¡âlîne[ ‫ين‬ ِ
88 ] el-¡urfi[ ‫ا ْل ُعر ِف‬ َ ‫ا ْل َعال‬
ْ
102 ]¡amruke[ ‫َع ْمر َك‬ 89 ]¡urfen[ ‫ُعر ًفا‬
ُ ْ
102 ] ¡umuran[ ‫ُع ُمرا‬ 89 ] ¡uruben[ ‫ُعر ًبا‬
ً ِ ُ
103 ] ¡imârate[ ‫ار َة‬ َ ‫ع َم‬ 89 ] ¡azmen[ ‫َع ْز ًما‬
103 ] ¡anîden[ ‫يدا‬ ً ‫َع ِن‬ 90 ]¡azzeznâ[ ‫َع َّز ْز َنا‬
104 ] ¡aneti[ ‫َع َن ِت‬ 90 ]¡azîzun[ ‫يز‬
ٌ ِ‫َعز‬
104 ]el-¡anete[ ‫ت‬ َ ‫ا ْل َع َن‬ 90 ]¡azzertumûhum[ ‫وهم‬ ‫عزرتم‬
ْ ُ ُ ُ ْ َّ َ
104 ]¡avânun[ ‫َع َوا ٌن‬ 91 ] ¡azzenî[ ‫َع َّز ِني‬
105 ]¡avratun[ ‫َع ْو َر ٌة‬ 91 ]¡azelet[ ‫ت‬ َ ‫َع َز ْل‬
105 ]¡û…ibe ve ¡û…ibtum[ ‫وقب ُتم‬ ِ ‫وقب وع‬ِ ‫ع‬ 91 ]el-¡uzzâ[ ‫ا ْل ُع َّزى‬
ْ ْ ُ َ َ ُ
105 ] ¡ivecen[ ‫ِع َو ًجا‬ 91 ]¡izzetin[ ‫ِع َّز ٍة‬
106 ]¡ahde[ ‫َع ْه َد‬ 91 ] ¡izîne[ ‫ين‬ ِ
َ ِ‫عز‬
106 ] el-¡ihni[ ‫ا ْل ِع ْه ِن‬ 92 ]¡as¡ase[ ‫َع ْس َع َس‬
107 ]¡ayleten[ ‫َعي َل ًة‬ 92 ]¡aseytum[ ‫َع َسي ُتم‬
ْ ْ ْ
107 ] el-¡ayne[ ‫ا ْل َعي َن‬ 93 ] el-¡aşîru[ ‫ا ْل َع ِشير‬
ْ ُ ِ
108 ] ¡aynin âniyetin[ ‫َعينٍ ِآني ٍة‬ 93 ] ¡aşîrateke[ ‫َعشير َت َك‬
َ ْ َ ِ
108 ] ¡ayînâ[ ‫َعي َِينا‬ 93 ] el-¡işâru[ ‫ار‬ ُ ‫ا ْلع َش‬
109 ]¡îden[ ‫يدا‬ ً ‫ِع‬ 94 ]¡a§îbun[ ‫يب‬ ٌ ‫َعص‬
ِ
109 ]el-¡îru[ ‫ا ْل ِعير‬ 94 ]el-¡a§fi[ ‫ا ْل َع ْص ِف‬
ُ ِ
109 ] ¡înun[ ‫ين‬ٌ ‫ع‬ 94 ]el-¡a§ri[ ِ‫ا َل ْع ْصر‬
110 ] ¡îşetin[ ‫يش ٍة‬ َ ‫ِع‬ 95 ] ¡a§iyyen[ ‫َع ِص ًّيا‬
‫غ‬ 95 ] ¡u§betun[ ‫ُع ْصب ٌة‬
َ
ِ 95 ] ¡i§ami[ ‫ِع َص ِم‬
111 ]el-πârimîne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َغارِ م‬ 96 ]¡a∂uden[ ‫َع ُض ًدا‬
111 ] πâ™i@ûne[ ‫ون‬ َ ُ‫َغ ِائظ‬ 96 ]¡a∂udeke[ ‫َع ُض َد َك‬
112 ] el-πâ™i†i[ ‫ا ْل َغ ِائ ِط‬
96 ]¡a∂∂û[ ‫َع ُّضوا‬
112 ]el-πâbirîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ا ْل َغابِر‬ ِ ِ
ِ ‫غ‬ 97 ]¡i∂îne[ ‫ين‬ َ ‫عض‬
112 ]πâşiyetun[ ‫اشي ٌة‬
َ َ 97 ]¡a†â™un[ ‫اء‬ ٌ ‫َع َط‬
113 ] πâsi…in[ ‫اس ٍق‬ ِ ‫َغ‬
98 ] ¡u††ilet[ ‫ُع ِطّ َل ْت‬
113 ]el-πâri[ ِ‫ا ْل َغار‬
98 ] ¡i†fihî[ ‫ِع ْط ِف ِه‬
114 ]πaberatun[ ٌ‫َغبرة‬
ََ 98 ]¡afevnâ[ ‫َع َف ْو َنا‬
114 ] πu&â™en[ ‫ُغ َث ًاء‬
98 ]el-¡afve[ ‫ا ْل َع ْف َو‬
115 ]πade…an[ ‫َغ َد ًقا‬
99 ]¡ufiye[ ‫ُع ِفي‬
115 ]πadevte[ ‫ت‬ َ ‫َغ َد ْو‬ َ ِ
99 ] ¡ifrîtun[ ‫يت‬ ٌ ِ‫ع ْفر‬
115 ]πadin[ ‫َغ ٍد‬ ٍ ‫َع ِق‬
99 ]¡a…îmin[ ‫يم‬
116 ]πadâ™enâ[ ‫َغ َد َاء َنا‬
100 ]el-¡a…abete[ ‫ا ْل َع َقب َة‬
116 ]πuduvvuhâ[ ‫ُغ ُد ُّو َها‬ َ
100 ] el-¡u…ûdi[ ‫ود‬ ِ ‫ا ْلع ُق‬
116 ]πarâmen[ ‫َغر ًاما‬ ُ
َ 101 ] el-¡u…adi[ ‫ا ْل ُع َق ِد‬
116 ] πarra[ ‫َغر‬
َّ 101 ]¡u…bâ[ ‫ُع ْقبى‬
117 ] el-πarûru[ ‫ور‬ َ
ُ ‫ا ْل َغ ُر‬ 101 ] ¡ale…aten[ ‫َع َل َق ًة‬
117 ] πarâbîbu[ ‫ِيب‬ ُ ‫َغ َراب‬ 101 ]¡alâ[ ‫َع َل‬
117 ] πar…an[ ‫َغر ًقا‬
ْ 101 ]el-¡ulâ[ ‫ا ْل ُع َلى‬
118 ] πurfeten[ ‫ُغر َف ًة‬ ِِ
ْ 102 ]¡illiyyîne[ ‫ِين‬ َ ‫ع ّلي‬ ّ
133 ]fâ™û[ ‫اءوا‬
ُ ‫َف‬ 118 ]el-πurûri[ ِ‫ا ْل ُغرور‬
ُ
133 ]fâli…u[ ‫َف ِال ُق‬ 118 ]πuzzen[ ‫ُغ ًّزى‬
133 ]fâ√işetin[ ‫اح َش ٍة‬ِ ‫َف‬ 119 ] πasa…i[ ‫َغ َس ِق‬
133 ] fâtinîne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫َفاتن‬ 119 ]πassâ…an[ ‫َغ َّسا ًقا‬
134 ]fâra’t-tennûri[ ‫ور‬ ُ ‫الت ُّن‬ َّ ‫ار‬ َ ‫َف‬ 119 ] πislînin[ ٍ‫ِغ ْس ِلين‬
134 ] fârihîne[ ‫ين‬ ‫ه‬ ِ ِ‫َفار‬ 119 ]πaşşâhâ[ ‫يها‬
َ َ ‫َغ ّٰش‬
134 ]fâkihetun[ ‫اك َه ٌة‬ ِ ‫َف‬ 120 ]πişâvetun[ ‫او ٌة‬ ِ
َ ‫غ َش‬
135 ]fâkihûne[ ‫ون‬ َ ُ ِ ‫َف‬ ‫ه‬ ‫اك‬ 120 ]πa§ben[ ‫َغ ْصبا‬
ً
135 ]fâciran[ ‫اجرا‬ ِ ‫ف‬ 120 ] πu§§atin[ ‫ُغ َّص ٍة‬
ً َ
135 ] fâ…iratun[ ‫َف ِاقر ٌة‬ 121 ]πafletin[ ‫َغ ْف َل ٍة‬
َ
136 ] fâhu[ ‫َف ُاه‬ 121 ]πufrâneke[ ‫ُغ ْفرا َن َك‬
ِ ‫ف‬ َ
136 ] fâ†ira[ ‫اطر‬ 122 ] πalle[ ‫َغ َّل‬
ِ َ َ
136 ] el-fâri…âti[ ‫ا ْل َفارِ َقات‬ 122 ]πulfun[ ‫ُغ ْل ٌف‬
137 ] feteyâtikumu[ ‫َف َتي ِات ُكم‬ 123 ]πulben[ ‫ُغ ْلبا‬
ُ َ ً
137 ] fetratin[ ‫َف ْتر ٍة‬ 123 ] πillin[ ‫ِغ ّ ٍل‬
َ
137 ] fetîlen[ ‫َف ِت ًيل‬ 123 ]πil@aten[ ‫ظ ًة‬ َ ‫ِغ ْل‬
137 ]feteyâni[ ‫ان‬ ِ ‫َف َتي‬
َ
123 ]πilâ@un[ ‫ظ‬ ٌ ‫ِغ َل‬
138 ] fetâhu[ ‫َف َت ُاه‬ 124 ]el-πamâme[ ‫ام‬ َ ‫ا ْل َغ َم‬
138 ]fetenû[ ‫َف َتنُوا‬ 124 ] πamratin[ ‫َغ ْمر ٍة‬
َ
139 ]feta…nâhumâ[ ‫اه َما‬ ُ ‫َف َت ْق َن‬ 124 ]πamerâti’l-mevti[ ‫ات ا ْل َم ْو ِت‬ ِ ‫َغمر‬
ََ
139 ] fecvetin[ ‫َف ْج َو ٍة‬ 124 ] πammen bi-πammin[ ‫َغ ًّما ب َِغ ٍم‬
ّ
139 ]feccin[ ‫ج‬ ٍّ ‫َف‬ 125 ] πummeten[ ‫ُغ َّم ًة‬
139 ]el-fecri[ ِ‫ا ْل َف ْجر‬ 125 ] πanimtum[ ‫َغ ِن ْم ُتم‬
ْ
140 ]feccernâ[ ‫َف َّجر َنا‬ 125 ] πavran[ ‫َغ ْو ًرا‬
ْ
140 ] el-feceratu[ ‫ا ْل َف َجر ُة‬ 126 ]πavâşin[ ‫َغ َو ٍاش‬
َ ٍ ‫َغو‬
140 ] fucûrahâ[ ‫ور َها‬ َ ‫ُف ُج‬ 126 ]πavvâ§in[ ‫اص‬ َّ
140 ]el-fuccâra[ ‫ار‬ َ ‫ا ْل ُف َّج‬ 126 ]πavlun[ ‫َغ ْو ٌل‬
140 ]fuccirat[ ‫جر ْت‬ ِ ‫ف‬ 126 ]πavâ[ ‫َغ َوى‬
َ ّ ُِ
141 ] ficâcen[ ‫اجا‬ ً َ ‫ف‬ ‫ج‬ 127 ]el-πayyi[ ‫ا ْل َغ ِي‬
ِ ‫ا ْل َفح َش‬ ّ
141 ] el-fa√şâ™i[ ‫اء‬ ْ 127 ] πayâbeti[ ‫َغي َاب ِة‬
َ
141 ]el-fuccâri[ ِ‫ا ْل َف َّخار‬ 128 ] el-πaybi ve πaybihî[ ‫ا ْل َغي ِب َو َغيب ِِه‬
ْ ْ
142 ]fa«ûrun[ ‫ور‬ ٌ ‫َف ُخ‬ 128 ] el-πay&e[ ‫ث‬ َ ‫ا ْل َغ ْي‬
142 ]fera…nâ[ ‫َفر ْق َنا‬ 129 ] el-πay@a[ ‫ظ‬ َ ‫ا ْل َغ ْي‬
َ
142 ] ferî…un[ ‫َفرِ ٌيق‬ 129 ] el-πuyûbi[ ‫وب‬ ِ ‫ا ْل ُغي‬
ُ
143 ]ferşen[ ‫َفر ًشا‬
ْ
129 ] ve πî∂a[ ‫يض‬ َ ‫َو ِغ‬
143 ] feraşnâhâ[ ‫اها‬ َ ‫َف َر ْش َن‬ ‫ف‬
143 ] ferra†nâ[ ‫َفر ْط َنا‬
َّ 131 ]fi™etin[ ‫ِف َئ ٍة‬
144 ] fer&in[ ‫َفر ٍث‬
144 ] feriyyen[ ‫َفرِ ًّيا‬
ْ 131 َ ‫ا ْل َف ِائ ُز‬
]el-fâ™izûne[ ‫ون‬
132 ]el-fâsi…ûne[ ‫ون‬ ِ ‫ا ْل َف‬
َ ‫اس ُق‬
144 ]fera∂a[ ‫َفر َض‬
َ 132 ] fâri∂un[ ‫َفارِ ٌض‬
145 ] fera∂nâhâ[ ‫اها‬ َ ‫َف َر ْض َن‬ ِ ‫َف‬
132 ]fâ…i¡un[ ‫اق ٌع‬
145 ] ferî∂aten[ ‫يض ًة‬ َ ِ‫َفر‬
159 ]el-fevzu[ ‫ا ْل َف ْو ُز‬ 145 ]feri√ûne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫َفرِ ه‬
159 ]fev…a[ ‫َف ْو َق‬ 145 ]el-ferâşi[ ‫ا ْل َفر ِاش‬
ِ ‫ُف‬ َ
160 ] fûmihâ[ ‫وم َها‬ 146 ]el-fur…âne[ ‫ان‬ َ ‫ا ْل ُف ْر َق‬
‫ق‬ 146 ] furâdâ[ ‫ُفر َادى‬
َ
147 ] furuşin[ ‫ُفر ٍش‬
161 َ ‫َق ِان ُت‬
]…ânitûne[ ‫ون‬
147 ] furu†an[ ‫طا‬
ُ
ً ‫ُف ُر‬
162 ]el-…âsiyeti[ ‫اسي ِة‬
ِ ‫ا ْل َق‬
َ 147 ] furâten[ ‫ُفر ًاتا‬
162 َ ‫ا ْل َق ِائ ُل‬
]el-…â™ilûne[ ‫ون‬
147 ] firâşen[ ‫ِفر ًاشا‬
َ
162 ]…âsemehumâ[ ‫اس َم ُه َما‬ َ
َ ‫َق‬ 148 ]el-firdevse[ ‫ا ْل ِفر َد ْو َس‬
162 ]…âri¡atun[ ‫َقارِ َع ٌة‬ ْ
148 ] el-feze¡u[ ‫ا ْل َف َز ُع‬
163 ]el-…âri¡atu[ ‫ا ْل َقارِ َعة‬
ِ ِ 148 ]fezi¡a[ ‫َفزِ َع‬
163 ]el-…âni†îne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َقانط‬
ِ ‫َق‬ 149 ]fuzzi¡a[ ‫ُف ِّز َع‬
163 ]…â§ifen[ ‫اص ًفا‬
149 ]fese…a[ ‫َف َس َق‬
163 ]…â¡an[ ‫اعا‬ ً ‫َق‬ 149 ] fesâdin[ ‫َف َس ٍاد‬
164 ] el-…âni¡a[ ‫ا ْل َق ِان َع‬
ِ 150 ]fusû…a[ ‫وق‬ َ ‫ُف ُس‬
164 ] el-…âlîne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َقال‬ 150 ]feşiltum[ ‫َف ِش ْل ُتم‬
164 ] …â§îrâtu[ ‫ات‬ ُ ‫اص َر‬ ِ ‫َق‬ ْ
ِ 150 ] fa§lun[ ‫َف ْص ٌل‬
165 ] …ânitun[ ‫ت‬ ٌ ‫َقان‬ 151 ]fa§le’l-«i†âbi[ ‫اب‬ ِ ‫َف ْص َل ا ْل ِخ َط‬
165 ]…âbe[ ‫اب‬ َ ‫َق‬
ِ ‫ا ْل َق‬ 151 ]el-fa§li[ ‫ا ْل َف ْص ِل‬
165 ]el-…â∂iyete[ ‫اضي َة‬
َ 151 ]el-fa§li[ ‫ا ْل َف ْص ِل‬
166 ] el-…âsi†ûne[ ‫ون‬ َ ‫اس ُط‬ ِ ‫ا ْل َق‬
151 ] fa§aleti[ ‫َف َص َل ِت‬
166 ]el-…âri¡atu[ ‫ا ْل َقارِ َع ُة‬
152 ]fa§§ale[ ‫َف َّص َل‬
166 ] el-…âdiru[ ‫ا ْل َق ِاد ُر‬
152 ]fa§îletihî[ ‫َف ِصي َل ِت ِه‬
167 ] …â§iden[ ‫اص ًدا‬ ِ ‫َق‬
152 ]fu§§ilet[ ‫ُف ِّص َل ْت‬
167 ]…abîluhû[ ‫َقبِي ُل ُه‬
153 ]fi§âluhû[ ‫ِف َصالُ ُه‬
167 ]…abîlen[ ‫ِيل‬ ً ‫َقب‬ 153 ]fa∂∂alekum[ ‫كم‬ ‫فضل‬
168 ]…abesin[ ‫َقب ٍس‬ ْ ُ َ َّ َ
َ 154 ] fu∂∂ilû[ ‫ُف ِّض ُلوا‬
168 ] …abe∂tu[ ‫ت‬ ُ ‫َق َب ْض‬ 154 ]fa†arahunne[ ‫طر ُه َّن‬ ‫ف‬
168 ] …ubulen[ ‫ُقب ًل‬ ََ َ
ُ 154 ] futûrin[ ٍ‫ُفطُور‬
169 ] …ibleten[ ‫ِقب َل ًة‬
ْ 154 ] fı†rate[ ‫ِف ْطر َت‬
169 ] …ibele[ ‫ِقب َل‬ َ
َ 155 ] fa@@an[ ‫َفظًّا‬
169 ] …ateratun[ ٌ‫َق َترة‬
َ 155 ]el-fa…ra[ ‫ا ْل َف ْقر‬
170 ] …aterun[ ‫َق َتر‬ َ
ٌ 156 ] el-fu…arâ™i[ ‫ا ْل ُف َقر ِاء‬
170 ] …atûran[ ‫ورا‬ َ
ً ‫َق ُت‬ 156 ]fekihûne ve fekihîne[ ‫ين‬ ِ َ ‫َف ِك ُه‬
170 ]…utile[ ‫ُق ِت َل‬ َ ِ‫ون َو َفكه‬
156 ٍ
] fekku ra…abetin[ ‫َف ُّك َر َقبة‬
171 ]…ademe §id…in[ ‫َق َد َم ِص ْد ٍق‬ َ
157 ] felekin[ ‫َف َل ٍك‬
171 ]…aderin[ ٍ‫َق َدر‬
157 ]el-fela…i[ ‫ا ْل َف َل ِق‬
172 ]…adera[ ‫َق َد َر‬
157 ] el-fulki[ ‫ا ْل ُف ْل ِك‬
172 ]…aderû[ ‫َق َد ُروا‬
158 ]fevrihim[ ‫َف ْورِ ِهم‬
172 ]…aderan ma…dûran[ ‫ورا‬ ْ
ً ‫َق َد ًرا َم ْق ُد‬ 158 ] fevâ…in[ ‫َف َو ٍاق‬
172 ]el-…adri[ ِ‫اَ ْل َق ْدر‬
158 ]fevcun[ ‫َف ْو ٌج‬
173 ]…adderahû[ ‫َق َّد َر ُه‬
159 ]fevte[ ‫ت‬ َ ‫َف ْو‬
186 ]…u†ûfuhâ[ ‫طو ُف َها‬ ُ ‫ُق‬ 173 ] …udira[ ‫ُق ِد َر‬
186 ]…i†a¡an[ ‫ط ًعا‬ َ ‫ِق‬ 173 ]el-…uddûsu[ ‫وس‬ ُ ‫ا ْل ُق ُّد‬
186 ] …i†a¡un[ ‫ِق َط ٌع‬ 174 ] el-…udusi[ ‫ا ْل ُق ُد ِس‬
186 ] …i††anâ[ ‫ِق َّط َنا‬ 174 ]…udûrin[ ٍ‫ُق ُدور‬
187 ] …i†mîrin[ ٍ‫ِق ْط ِمير‬ 174 ]…a≠efe[ ‫َق َذ َف‬
187 ] …a¡îdun[ ‫يد‬ ٌ ‫َق ِع‬ 175 ]…ar√un[ ‫َقر ٌح‬
ْ
187 ]…a¡ade[ ‫َق َع َد‬ 175 ]el-…aryeteyni[ ‫ا ْل َقر َي َتي ِن‬
ْ ْ
188 ]…a¡adû[ ‫َق َع ُدوا‬ 175 ] …arne[ ‫َقر َن‬
ْ
188 ]…affeynâ[ ‫َق َّفي َنا‬ 175 ] …arrî[ ‫َق ِري‬
ْ ّ
188 ] …alâ[ ‫َق َلى‬ 176 ] el-…ur™ânu[ ‫َا ْل ُقرآ ُن‬
188 ]el-…alâ™ide[ ‫ا ْل َق َل ِئ َد‬ 176 ] …urû™in[ ‫وء‬ ٍ ْ ‫ُقر‬
ُ
189 ] …albun[ ‫ب‬ ٍ ‫ُقرب‬
ٌ ‫َق ْل‬ 177 ] …urbânin[ ‫ان‬ َْ
189 ]…allebû[ ‫َق َّلبوا‬ 177 ] el-…urbâ[ ‫ا ْل ُقر َبى‬
ُ ْ
189 ] …am†arîran[ ‫َق ْم َطرِ يرا‬ 178 ] …urratu[ ‫ت‬ ُ ‫ُق َّر‬
ً ٍ ‫ط‬
190 ] el-…ummele[ ‫ا ْل ُق َّم َل‬ 178 ] …ir†âsin[ ‫اس‬ َ ‫ِق ْر‬
190 ] el-…anâ†îri[ ِ‫اطير‬ ِ ‫ا ْل َق َن‬ 178 ] …irne[ ‫ِقر َن‬
ْ
190 ]…ane†û[ ‫طوا‬ ُ ‫َق َن‬ 179 ] …aset[ ‫َق َس ْت‬
191 ]…anû†un[ ‫وط‬ ٌ ُ‫َقن‬ 179 ]…asveratin[ ‫َق ْس َو َر ٍة‬
191 ] …invânun[ ‫ِق ْن َوا ٌن‬ 179 ]…asveten[ ‫َق ْس َو ًة‬
191 ] …in†âran[ ‫ارا‬ ِ
ً ‫ق ْن َط‬ 179 ]…asemnâ[ ‫َق َس ْم َنا‬
191 ] el-…avâ¡ide[ ‫ا ْل َق َواع َد‬ ِ 180 ]…asemun[ ‫َق َسم‬
ٌ
192 ]…avâmen[ ‫َق َو ًاما‬ 180 ] el-…is†i[ ‫ا ْل ِق ْس ِط‬
192 ]…avvâmûne[ ‫ون‬ َ ‫َق َّو ُام‬ 180 ]el-…is†âsi[ ‫اس‬ ِ ‫ا ْل ِقس َط‬
ْ
192 ]…avvâmîne[ ‫ين‬ ِ ِ ِِ
َ ‫َق َّوام‬ 180 ]…issîsîne[ ‫ين‬ َ ‫ق ّسيس‬
193 ]…avârîrâ[ ‫َق َوارِ يرا‬ 181 ]…a§iyyen[ ‫َق ِصيا‬
َ ًّ
193 ] el-…ayyûmu[ ‫وم‬ ُ ‫ا ْل َق ُّي‬ 181 ] …a§amnâ[ ‫َق َص ْم َنا‬
193 ]el-…ayyimu[ ‫ا ْل َقيِم‬ 181 ]el-…ar§i[ ِ‫ا ْل َق ْصر‬
ُّ
194 ] …ayyimetun[ ‫َقي َِم ٌة‬ 181 ]…a§rin[ ٍ‫َق ْصر‬
ّ
194 ] …ayya∂nâ[ ‫َقي ْض َنا‬ 182 ]…a§§a[ ‫َق َّص‬
َّ ِ
194 ] …iyâmun[ ‫ام‬ ٌ ‫ق َي‬ 182 ]…a§du[ ‫َق ْص ُد‬
195 ] …îlen[ ‫ِق ًيل‬ 182 ]…u§§îhi[ ‫يه‬ ِ ‫ُق ِص‬
ّ
195 ]…îlihî[ ‫ِق ِيل ِه‬ 182 ]el-…u§vâ[ ‫ا ْل ُق ْص َوى‬
195 ]…î¡atin[ ‫يع ٍة‬ َ ‫ق‬
ِ 183 ]…u§ûran[ ‫ورا‬ ً ‫ُق ُص‬
‫ك‬ 183 ]el-…i§â§i[ ‫اص‬ ِ ‫ا ْل ِقص‬
َ
183 ]…a∂ben[ ‫َق ْضبا‬
197 ]ke™eyyin[ ‫َكأَيّ ِْن‬ ً
184 ] …a∂â[ ‫َق َضى‬
197 ]ke™sin[ ‫َك ْأ ٍس‬
184 ] …u∂iye[ ‫ُق ِضي‬
197 ]kâffeten[ ‫َكا َّف ًة‬
184 ] …a†irânin[ ‫ان‬ ٍ َ ‫َق ِطر‬
198 ]el-kâ@imîne[ ‫ين‬ ِِ َ
َ ‫ا ْل َكاظم‬ 185 ] …a†a¡nâ[ ‫َق َط ْع َنا‬
198 ] kâde[ ‫اد‬
َ ‫َك‬ 185 ]…a††a¡nâhum[ ‫اهم‬ ‫قطعن‬
199 ]kâlûhum[ ‫وهم‬ ‫كال‬ ْ ُ َ ْ َّ َ
ُْ ُ َ 185 ] …u†i¡a[ ‫ُق ِط َع‬
199 ] kâdi√un[ ‫َك ِاد ٌح‬
185 ]…u††i¡at[ ‫ط َع ْت‬ ّ ِ ‫ُق‬
212 ]kiflun[ ‫ِك ْف ٌل‬ 199 ]kebâ™ira[ ‫َكب ِائر‬
َ َ
212 ]kifâten[ ‫ِك َف ًاتا‬ 200 ] kebedin[ ‫َكب ٍد‬
َ
213 ]kelâleten[ ‫َك َل َل ًة‬ 200 ]kubkibû[ ‫ُكب ِكبوا‬
ُ ْ
213 ]kellun[ ‫َك ٌّل‬ 200 ] kubbet[ ‫ُكب ْت‬
َّ
214 ]kellâ[ ‫َك َّل‬ 201 ] kubitû[ ‫ُكب ُِتوا‬
214 ]kelimet ve kelim[ ‫َك ِل َمة َو َك ِلم‬ 201 ]kubbâran[ ‫ارا‬ ً ‫ُك َّب‬
215 ]kelimetu rabbike[ ‫ِك‬
َ ‫ت َر ّب‬ ِ
ُ ‫َكل َم‬ 201 ] el-kuberi[ ِ‫ا ْل ُكبر‬
َ
215 ]kelimeten bâ…iyeten[ ‫اقي ًة‬ ِ ‫ك ِلمة ب‬ 201 ] kibrahû[ ‫ِكبر ُه‬
َِ َ ً َ َ َْ
215 ] kelimetullâhi[ ‫الل‬ َّ ‫َك ِل َم ُة‬ 202 ] kibrun[ ‫ِكبر‬
ٌْ
216 ]kullemâ[ ‫ُك َّل َما‬ 202 ]el-kibriyâ™u[ ‫اء‬ ِ
ُ ‫ا ْلك ْبرِ َي‬
216 ]kullun[ ‫ُك ٌّل‬ 202 ] ketebe[ ‫َك َت َب‬
216 ] kilâ[ ‫ِك َل‬ 203 ] kutibe[ ‫ُك ِت َب‬
217 ]kenûdun[ ‫ود‬ ِ
ٌ ُ‫َكن‬ 203 ] el-kitâbe[ ‫اب‬ َ ‫ا ْلك َت‬
217 ]kenzun[ ‫َك ْن ٌز‬ 203 ] ke&îben[ ‫َك ِثيبا‬
ً
217 ]el-kunnesi[ ‫ك َّن ِس‬ ُ ‫ا ْل‬ 204 ] ked√an[ ‫َك ْد ًحا‬
218 ]kevâ¡ibe[ ‫ب‬ ِ ‫َكو‬
‫اع‬ 204 ]kidnâ[ ‫ِك ْد َنا‬
َ َ
218 ]el-kev&era[ ‫ا ْل َك ْو َثر‬ 205 ]ki≠≠âben[ ‫ِك َّذ ًابا‬
َ
218 ] kuvvirat[ ‫ُك ِّو َر ْت‬ 205 ]kerraten[ ‫َكر ًة‬
َّ
219 ] el-kehfi[ ‫ا ْل َك ْه ِف‬ 205 ] kerihe[ ‫َكرِ َه‬
219 ]kehlen[ ‫َك ْه ًل‬ 206 ]kurhun[ ‫ُكر ٌه‬
ْ
219 ]keylun[ ‫َكي ٌل‬ 206 ] kesâdehâ[ ‫اد َها‬ َ ‫َك َس‬
ْ
220 ] keyfe[ ‫َكي َف‬ 206 ]kesevnâ[ ‫َك َس ْو َنا‬
ْ
220 ] keydun[ ‫َكي ٌد‬ 206 ]kusâlâ[ ‫ُك َسا َلى‬
ْ
‫ل‬ 207 ]kisefen[ ‫ِك َس ًفا‬
207 ]keşefet[ ‫َك َش َف ْت‬
221 ]lâmestum[ ‫َل َم ْس ُتم‬
ُ
ِ 207 ]kuşi†at[ ‫ط ْت‬ َ ‫ُك ِش‬
221 ] lâbi&îne[ ‫ين‬ َ ‫َلبِث‬ 208 ] ka@îm[ ‫َك ِظيم‬
221 ]lâ™imin[ ‫َل ِئ ٍم‬ ٌ
208 ] el-ka¡betu[ ‫ا ْل َك ْعب َة‬
222 ]lâzibin[ ‫ب‬ ٍ ِ‫َلز‬ َ
208 ] el-ka¡beyni[ ‫ا ْل َك ْعبي ِن‬
222 ] lâhiyeten[ ‫َل ِهي ًة‬ َْ
َ 209 ] keffelehâ[ ‫َك َّف َل َها‬
222 ] lâπiyeten[ ‫َل ِغي ًة‬
َ 209 ]kefeftu[ ‫ت‬ ُ ‫َك َف ْف‬
222 ] lâ¡ibîne[ ‫ِين‬ ِ
َ ‫َلعب‬ 209 ]kefûrin[ ٍ‫َك ُفور‬
222 ]lâ cerame[ ‫َل َجر َم‬
َ 210 ]keffârin[ ٍ‫َك َّفار‬
222 ]lâte √îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫َل َت ح‬ 210 ]keffir[ ‫َك ِّفر‬
223 ]el-lâte[ ‫ت‬ َ ‫الل‬ َّ ْ
210 ] kefâ[ ‫َك َفى‬
223 ]lebesnâ[ ‫َلب ْس َنا‬
َ 210 ]kefeynâke[ ‫اك‬ َ ‫َك َف ْي َن‬
224 ] lebsin[ ‫َلب ٍس‬
ٍ ‫َلب‬
ْ 211 ] kefîlen[ ‫َك ِف ًيل‬
224 ] lebûsin[ ‫وس‬
ُ 211 ]keffâratun[ ٌ‫ارة‬ َ ‫َك َّف‬
224 ] lebi&e[ ‫ِث‬ َ ‫َلب‬ 211 ]kufrâne[ ‫ان‬ َ ‫ُك ْف َر‬
224 ]lubeden[ ‫لُب ًدا‬
َ 211 ] el-kuffâra[ ‫ار‬ َ ‫ا ْل ُك َّف‬
225 ] libeden[ ‫ِلب ًدا‬
َ 212 ]kufira[ ‫ُك ِفر‬
225 ] libâsen[ ‫اسا‬ ِ َ
ً ‫لب‬ َ 212 ] kufuven[ ‫ُك ُف ًوا‬
 ‫م‬ 225 ]leccû[ ‫َل ُّجوا‬
226 ]lucceten[ ‫لُ َّج ًة‬
239 ]me™tiyyen[ ‫َم ْأ ِتيا‬ 226 ]lucciyyin[ ‫ج ٍي‬ ِ ُ‫ل‬
ًّ
239 ]me™âbin[ ‫آب‬ ٍ ‫َم‬ ّ ّ
226 ] la√ni[ ‫َل ْح ِن‬
239 ]me¡âribu[ ‫ب‬ ُ ِ‫َمآر‬ 226 ]ledâ[ ‫َل َدى‬
240 ]el-mu™minu[ ‫ا ْلم ْؤ ِم ُن‬ 227 ]ledun[ ‫َل ُد ْن‬
ُ
240 ]el-mu™tefikâti[ ‫ات‬ ِ ‫ا ْلم ْؤ َت ِف َك‬
ُ 227 ]ludden[ ‫لُ ًّدا‬
241 ]mu™§adetun[ ‫ُم ْؤ َص َد ٌة‬ 227 ]le≠≠etin[ ‫َل َّذ ٍة‬
241 ]mâridin[ ‫َمارِ ٍد‬ 227 ]lizâmen[ ‫ِل َز ًاما‬
241 ]mâricin[ ‫َمارِ ٍج‬ ]lisâne §id…in[ ‫ان ِص ْد ٍق‬
228 َ ‫ِل َس‬
242 ]el-mâ¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫اع‬ ُ ‫ا ْل َم‬ 228 ]le@â[ ‫ظى‬ َ ‫َل‬
242 ]mâki&ûne[ ‫ون‬ َ ُ‫اكث‬ ِ ‫م‬
َ 229 ]el-la¡nete[ ‫ال َّل ْع َن َة‬
243 ]meb&û&etun[ ‫َمبثُو َث ٌة‬ 229 ] la¡ibun[ ‫ب‬ ِ
243 ]el-meb&û&i[ ‫وث‬ ِ ُ‫ا ْلمبث‬
ْ ٌ ‫َلع‬
َْ 229 ]le-¡amruke[ ‫َل َع ْمر َك‬
243 ]mebsû†atâni[ ‫ان‬ ِ ‫ط َت‬ َ ‫َم ْب ُسو‬ ُ
230 ] el-laπvi[ ِ‫ال َّل ْغو‬
243 ]meb¡û&ûne ve meb¡û&îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫وم ْب ُعوث‬ َ ‫ون‬ َ ُ‫َم ْب ُعوث‬ 230 ]luπûbun[ ‫وب‬ ٌ ‫لُ ُغ‬
243 ]meblaπuhum[ ‫َمب َل ُغ ُهم‬ 230 ]lefîfen[ ‫َل ِفي ًفا‬
ْ ْ
244 ]mubtelîkum bi-na√arin[ ٍ‫يكم ب َِن َهر‬ ‫مبت ِل‬
ُْ َُْ 231 ]el-lememe[ ‫ال َّل َمم‬
َ
244 ]mublisûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم ْب ِل ُس‬ 231 ] lemmen[ ‫َل ًّما‬
244 ]mub§iraten[ ‫ُمب ِصر ًة‬ 231 ]lem√i’l-ba§ari[ ِ‫ح ا ْلب َصر‬ ‫لم‬
244 ]mubeşşirîne[ ‫ين‬
َ ِْ َ ِ َْ
َ ِ‫ُم َب ّشر‬ 231 ]lemesnâ[ ‫َل َم ْس َنا‬
245 ]mubâraken[ ‫ار ًكا‬ َ ‫ُم َب‬ 232 ] lemesûhu[ ‫وه‬
245 ]metâ¡un[ ‫اع‬
ُ ‫َل َم ُس‬
ٌ ‫َم َت‬ 232 ]lumezetin[ ‫لُ َم َز ٍة‬
245 ]metînun[ ‫ين‬ ِ
ٌ ‫َمت‬ 232 ]lumtunnenî[ ‫لُ ْم ُت َّن ِني‬
246 ]metâben[ ‫َم َت ًابا‬ 232 ]linte[ ‫ت‬ َ ‫ِل ْن‬
246 ]metrabetin[ ‫َم ْتر َب ٍة‬ 233 ]levlâ ve levmâ[ ‫َل ْو َل َو َل ْو َما‬
َ
246 ]muteşâbihen[ ‫ُم َت َشاب ًِها‬ 233 ] levâ…i√a[ ‫َل َو ِاق َح‬
247 ]el-muteraddiyetu[ ‫ا ْلم َتر ِ ّد َي ُة‬ 234 ]levvâ√atun li’l-beşeri[ ِ‫اح ٌة ِل ْلب َشر‬ ‫لو‬
248 ]mutecânifin[ ‫ُم َت َج ِان ٍف‬
َ ُ َ َ َّ َ
234 ]el-levvâmeti[ ‫ال َّل َّو َام ِة‬
248 ]mutebberun[ ‫ُم َتبر‬ 235 ] levmete lâ™imin[ ‫َل ْو َم َة َل ِئ ٍم‬
ٌ َّ
248 ]mute√arrifen[ ‫ُم َت َح ِر ًفا‬ 235 ]levvev[ ‫َل َّو ْوا‬
ّ
248 ]mute√ayyizen[ ‫ُم َت َحي ًِزا‬ 235 ]lev√in[ ‫َل ْو ٍح‬
ّ
249 ]mutteki™en[ ً‫ُم َّت َكأ‬ 235 ]livâ≠en[ ‫ِل َوا ًذا‬
249 ]mutteki™ûne ve mutteki™îne[ ‫ين‬ ِِ َ ُ‫ُم َّت ِكئ‬
َ ‫وم َّتكئ‬ ُ ‫ون‬ 236 ]lehve[ ‫َل ْه َو‬
249 ]el-mutevessimîne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫ا ْل ُم َت َو ّسم‬ 236 ]lehebin[ ‫ب‬ ٍ ‫َل َه‬
249 ]mutrafûhâ ve mutrafîne] ‫ين‬ ِ
َ ‫وم ْت َرف‬ ُ ‫وها‬ َ ‫ُم ْت َر ُف‬ 237 ]leyyen[ ‫َليا‬
250 ]muteberricâtin[ ‫ات‬ ٍ ‫متب ِرج‬ ًّ
َ ََ ُ 237 ] leyyinen[ ‫َلي ًِنا‬
250 ]muteşâkisûne[ ‫ون‬ َ ‫اك ُس‬ ِ ‫مت َ ّش‬ ّ
َُ 237 ] leyletin mubâraketin[ ‫ار َك ٍة‬ ٍ
َ ‫َل ْي َلة ُم َب‬
250 ]me&ûbetun[ ‫وب ٌة‬ َ ُ‫َمث‬ 237 ] leyâlin ¡aşrin[ ٍ‫ال َع ْشر‬ ٍ ‫َلي‬
251 ]me&âbeten[ ‫َم َث َاب ًة‬ َ
238 ] lînetin[ ‫ِل َين ٍة‬
251 ]me&bûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْث ُب‬
251] me&nâ ve &ulâ&e ve rubâ¡a[ ‫اع‬ َ ‫ث َو ُر َب‬ َ ‫َم ْث َنى َوثُ َل‬
264 ]mu«alle…atin[ ‫ُم َخ َّل َق ٍة‬ 251 ] me&vâhu[ ‫َم ْث َو ُاه‬
264 ]mu«alledûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم َخ َّل ُد‬ 252 ]el-me&ulâtu[ ‫ت‬ ُ ‫ا ْل َمثُ َل‬
265 ]med√ûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْد ُح‬ 252 ] me&eluhum[ ‫َم َث ُل ُهم‬
ْ
265 ]medyene[ ‫َم ْد َي َن‬ 252 ] me&âniye[ ‫َم َث ِاني‬
َ
265 ]el-medâ™ini[ ‫ا ْل َم َد ِائ ِن‬ 253 ] el-mu&lâ[ ‫ا ْل ُم ْث َلى‬
266 ]medde’@-@ille[ ‫َم َّد ال ِظّ َّل‬ 253 ] mu&…aletun[ ‫ُم ْث َق َل ٌة‬
266 ]medde’l-™ar∂a[ ‫َم َّد ْالَ ْر َض‬ 254 ]mi&…âle ≠erratin[ ‫ال َذ َّر ٍة‬َ ‫ِم ْث َق‬
266 ]medden[ ‫َم ًّدا‬ 254 ]mi&lihî[ ‫ِم ْث ِل ِه‬
266] medînûne ve medînîne[ ‫ين‬ ِ ِ ‫ون‬ ِ ٌ ‫َم ِج‬
َ ‫ومدين‬َ َ ُ‫َمدين‬ 254 ]mecîdun[ ‫يد‬
267 ]mudde«alen[ ‫ُم َّد َخ ًل‬ 254 ]mec≠û≠in[ ‫وذ‬ ٍ ‫مج ُذ‬
ْ َ
267 ]el-mud√a∂îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫ا ْل ُم ْد َحض‬ 255 ]mecma¡a’l-ba√rayni[ ‫َم ْج َم َع ا ْلب ْحر ْي ِن‬
َ َ
267 ]mudhâmmetâni[ ‫ام َتان‬ ِ
َّ ‫ُم ْد َه‬ 255 ] mecrâhâ[ ‫اها‬ َ ‫َم ْجر‬
268 ]mudhinûne[ ‫ون‬ َ ُ‫ُم ْد ِهن‬ 255 ] el-mucrimîne[ ‫ين‬ ‫م‬ ِ ِ‫ا ْلم َجر‬
َ ْ ُ
268 ]el-mudde&&iru[ ‫ا ْلم َّد ِثّر‬ 256 ] ma√illehû[ ‫َم ِح َّل ُه‬
ُ ُ ِ ‫ا ْلم ِح‬
268 ]midrâran[ ‫ِم ْد َر ًارا‬ 256 ]el-ma√î∂i[ ‫يض‬ َ
268 ]me≠™ûmen[ ‫وما‬ ِ
ً ‫َم ْذ ُؤ‬ 256 ]ma√î§an[ ‫يصا‬ ً ‫َمح‬
269 ]me≠mûmen[ ‫وما‬ ً ‫َم ْذ ُم‬ 257 ]ma√ârîbe[ ‫يب‬ َ ِ‫َم َحار‬
269 ]me≠kûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْذ ُك‬ 257 ]ma√yâye ve memâtî[ ‫اي َو َم َم ِاتي‬ َ ‫َم ْح َي‬
269 ]mu≠¡inîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫ُم ْذعن‬ 257 ] ma√sûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْح ُس‬
269 ]mu≠eb≠ebîne[ ‫ِين‬ َ ‫ُم َذ ْب َذب‬ 258 ]ma√cûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْح ُج‬
270 ]mara∂un[ ‫ض‬ ٌ ‫َم َر‬ 258 ] el-ma√rûmi[ ‫وم‬ ِ ‫ا ْلمحر‬
ُ ْ َ
270 ]merîden[ ‫يدا‬ ً ِ‫َمر‬ 258 ] ma√rûmûne[ ‫ون‬ َ ‫وم‬ ُ ‫َم ْح ُر‬
271 ]meradû[ ‫َمر ُدوا‬ 259 ] mu√arraran[ ‫ُم َحر ًرا‬
َ َّ
271 ]mer§adin[ ‫َمر َص ٍد‬ 259 ] ve’l-mu√§anâtu[ ‫ات‬ ُ ‫َوا ْل ُم ْح َص َن‬
ْ ِ ِ
271 ]el-merâfi…i[ ‫ا ْل َمر ِاف ِق‬ 259 ] mu√§inîne[ ‫ين‬ َ ‫ُم ْحصن‬
َ
271 ]merî™en[ ‫َمرِ ًيئا‬ 259 ]mu√∂aran[ ‫ُم ْح َضرا‬
ً
272 ]mera√an[ ‫َمر ًحا‬ 260 ] el-mu√∂arîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ا ْل ُم ْح َضر‬
َ
272 ]mer√aben[ ‫َمر َحبا‬ 260 ] el-mu√ta@iri[ ِ‫ا ْل ُم ْح َت ِظر‬
ً ْ
272 ]meradde[ ‫َمر َّد‬ 260 ] mu√ta∂arun[ ‫ُم ْح َت َضر‬
َ ٌ ِ
273 ]merace[ ‫َمر َج‬ 260 ] el-mi√râbe[ ‫اب‬ َ ‫ا ْلم ْح َر‬
َ
273 ]merîcin[ ‫يج‬ ٍ ِ‫َمر‬ 261 ] el-mi√âli[ ‫ال‬ ِ ‫ا ْل ِمح‬
َ
273 ]mercuvven[ ‫َمر ُج ًّوا‬ 261 ]ma«ma§atin[ ‫َم ْخ َم َص ٍة‬
ِ ْ
273 ]el-mercûmîne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َم ْر ُجوم‬ 262 ]el-ma«â∂u[ ‫اض‬ ُ ‫ا ْل َم َخ‬
274 ]el-marâ∂i¡a[ ‫اض َع‬ ِ ‫ا ْلمر‬ 262 ]ma«∂ûdin[ ‫ود‬ ٍ ‫م ْخ ُض‬
ََ َ
274 ]mar∂â[ ‫َمر َضى‬ 262 ]ma«≠ûlen[ ‫ول‬ ً ‫َم ْخ ُذ‬
ْ
274 ]mar∂âte[ ‫ات‬ َ ‫َم ْر َض‬ 262 ]ma«racen[ ‫َم ْخر ًجا‬
َ
275 ]mer…adinâ[ ‫َمر َق ِد َنا‬ 263 ] mu«ricun[ ‫ُم ْخرِ ٌج‬
ْ
275 ]merkûmun[ ‫وم‬ ٌ ‫َم ْر ُك‬ 263 ]mu«race[ ‫ُم ْخر َج‬
َ
275 ]el-mercânu[ ‫ا ْل َمر َجا ُن‬
ْ
263 ] mu«li§ûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم ْخ ِل ُص‬
275 ]mar§û§un[ ‫وص‬ ِ
ٌ ‫َم ْر ُص‬ 263 ]el-mu«la§îne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل ُم ْخ َلص‬
276 ]mer…ûmun[ ‫وم‬ ٍ ‫م ْخ َت‬
ٌ ‫َم ْر ُق‬ 264 ] mu«tâlin[ ‫ال‬ ُ
276 ]el-mer√ameti[ ‫ا ْل َمر َح َم ِة‬ 264 ]mu«zî[ ‫ُم ْخزِ ي‬
ْ
290 ]mustemirrun[ ‫ُم ْس َت ِمر‬ 276 ]el-merfûdu[ ‫ود‬ ُ ‫ا ْل َم ْر ُف‬
ٌّ
290 ] muste†arun[ ‫ُم ْس َت َطر‬ 276 ]murâπamen[ ‫ُمرا َغ ًما‬
290 ]musta«lefîne[ ‫ين‬ ِ ٌ َِِ
َ ‫ُم ْس َت ْخ َلف‬ 277 ]murdifîne[ ‫ين‬ َ ‫ُم ْردف‬
291 ] mustenfiratun[ ٌ‫ُم ْس َت ْن ِفرة‬ 277 ]murcevne[ ‫ُمر َج ْو َن‬
َ ْ
291 ] muste†îran[ ‫ُم ْس َت ِطيرا‬ 277 ]mursâhâ[ ‫يها‬ َ ‫ُم ْر ٰس‬
ً ِ
291 ] musfiratun[ ٌ‫ُم ْسفرة‬ 278 ]murtefe…an[ ‫ُمر َت َف ًقا‬
َ ْ
291 ] miskînin[ ٍ‫ِم ْس ِكين‬ 278 ]mirfe…an[ ‫ِمر َف ًقا‬
ْ
291 ]misâse[ ‫اس‬ َ ‫م َس‬
ِ 278 ]miryetin[ ‫ِمر َي ٍة‬
ْ
292 ]el-meş¡ari’l-√arâmi[ ‫ا ْل َم ْش َعرِ ا ْل َحر ِام‬ 278 ]mirâ™en[ ‫ِمر ًاء‬
َ ٍَ ِ
292 ] meşîdin[ ‫َم ِش ٍيد‬ 279 ]mirratin[ ‫مرة‬
َّ
292 ] el-meş√ûni[ ‫ون‬ ِ ‫ا ْلم ْشح‬
ُ َ 279 ]el-mir§âdi[ ‫ا ْل ِمر َص ِاد‬
ْ
293 ] el-meş™emeti[ ‫ا ْل َم ْشأَ َم ِة‬ 279 ]mezza…nâhum[ ‫اهم‬ ‫مزقن‬
ْ ُ َ ْ َّ َ
293 ]el-maşâri…i[ ‫ب‬ ِ ِ‫ا ْل َم َشارِ ِق َوا ْل َم َغار‬ 280 ]mezîdun[ ‫يد‬ ٌ ِ‫َمز‬
293 ]el-maşri…ayni[ ‫ا ْل َم ْشرِ َقي ِن وا ْل َم ْغرِ َبي ِن‬ 280 ]muza√zi√ihî[ ‫ُم َز ْحزِ ِح ِه‬
ْ ْ ٍ
293 ] meşşâ™in[ ‫اء‬ ‫َم َّش‬ 280 ]muzcâtin[ ‫ُم ْز َج ٍاة‬
293 ]muştebihen[ ‫ُم ْش َتب ًِها‬ 280 ]muzdecerun[ ‫ُم ْز َد َجر‬
ٌ
294 ]muşfi…ûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم ْش ِف ُق‬ 281 ]el-muzni[ ‫ا ْلم ْز ِن‬
ُ
294 ]muşri…îne[ ‫ين‬ ِ ]el-muzzemmilu[ ‫ا ْلم َّز ِّم ُل‬
َ ‫ُم ْشرِ ق‬ 281 ُ
294 ] mişkâtin[ ‫ِم ْش َكاة‬ ٍ 281 ]el-meskenetu[ ‫ا ْل َم ْس َك َن ُة‬
294 ]ma§rifen[ ‫َم ْصرِ ًفا‬ 282 ]mesâkîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫َم َساك‬
295 ] ma§âni¡a[ ‫َم َص ِان َع‬ 282 ]el-messi[ ‫ا ْل َم ِّس‬
295 ]ma§âbî√a[ ‫ِيح‬ ِ
َ ‫َم َصاب‬ 282 ]el-mesî√u[ ‫يح‬ ُ ‫ا ْل َمس‬
296 ]ma§fûfetin[ ‫َم ْص ُفو َف ٍة‬ 283 ]mesfû√an[ ‫وحا‬ ً ‫َم ْس ُف‬
296 ]mu§îbetun[ ‫ُم ِصيب ٌة‬ 284 ]mesnûnin[ ‫ون‬ ٍ ُ‫مسن‬
َْ
َ
296 ] mu§ri«ikum[ ‫ُم ْصرِ ِخ ُكم‬ 284 ]mes†ûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْس ُط‬
ْ
297 ] mi§bâ√un[ ‫اح‬ ِ
ٌ ‫م ْص َب‬ 284 ]mes√an[ ‫َم ْس ًحا‬
297 ] el-ma∂âci¡i[ ‫ا ْل َم َضاج ِع‬ ِ 284 ]mesa«nâhum[ ‫اهم‬ ‫مسخن‬
ُْ َْ َ َ
297 ]mu∂πaten[ ‫ُم ْض َغ ًة‬ 285 ]el-mescûri[ ِ‫جور‬ ُ ‫ا ْل َم ْس‬
297 ] el-mu∂¡ifûne[ ‫ون‬ َ ‫ا ْل ُم ْض ِع ُف‬ 285 ]meskûbin[ ‫وب‬ ٍ ‫َم ْس ُك‬
298 ] mu∂â¡afeten[ ‫اع َف ًة‬ َ ‫ُم َض‬ 285 ]el-mesâcide[ ‫اج َد‬ ِ ‫ا ْلمس‬
َ َ
298 ]mu∂iyyen[ ‫ُم ِضيا‬ 286 ]mesπabetin[ ‫َم ْس َغب ٍة‬
ًّ َ
298 ] mu∂ârrin[ ‫ار‬ ٍّ ‫ُم َض‬ 286 ]mesedin[ ‫َم َس ٍد‬
298 ]el-mu∂†arra[ ‫طر‬ ‫المض‬ 286 ]el-mesâ…u[ ‫اق‬ ُ ‫ا ْل َم َس‬
َّ َ ْ ُ ْ
299 ] mu∂illin[ ‫ُم ِض ّ ٍل‬ 286 ]mustehzi™ûne[ ‫ون‬ َ ُ ِ‫ُم ْس َت ْهز‬
‫ئ‬
299 ]ma†viyyâtun[ ‫ات‬ ٌ ‫َم ْطوِ َّي‬ 287 ]musemmen[ ‫ُم َس ًّمى‬
299 ]mu†ahharatun[ ٌ‫ط َّهرة‬ ‫م‬ 287 ]el-musevvemeti[ ‫ا ْلم َس َّو َم ِة‬
َ َ ُ ِ ِ
ُ
300 ] mu†ahhiruke[ ‫ُم َط ِ ّهر َك‬ 288 ]musâfi√îne[ ‫ين‬ َ ‫ُم َسافح‬
ُ
300 ] el-mu†ahherûne[ ‫ون‬ َ ‫ا ْل ُم َط َّه ُر‬ 288] muste…arrun ve mustevda¡un[ ‫وم ْس َت ْو َد ٌع‬ ُ ‫ُم ْس َت َق ٌّر‬
300 ] el-mu††ahhirîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ا ْل ُم َّط ِ ّهر‬ 288 ]el-musa√√arîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ا ْل ُم َس َّحر‬
300 ] el-mu††avvi¡îne[ ‫ين‬ ِ َ ‫ُم ْس َت ْس ِل ُم‬
َ ‫ا ْل ُم َّط ِّوع‬ 289 ]musteslimûne[ ‫ون‬
300 ] el-mu†affifîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫ا ْل ُم َط ّفف‬ 289 ]el-musay†irûne[ ‫ون‬ َ ‫َا ْل ُم َس ْي ِط ُر‬
301 ] ma@lûmen[ ‫وما‬ ً ‫َم ْظ ُل‬ 289 ]musay†ir[ ٍ‫ُم َسي ِطر‬
ْ
314 ]mu…ni¡î[ ‫ُم ْق ِن ِعي‬ 301 َ ‫ُم ْظ ِل ُم‬
]mu@limûne[ ‫ون‬
314 ]el-mu…tesimîne[ ‫ين‬ ِ ِ ] mu@limen[ ‫ُم ْظ ِل ًما‬
َ ‫ا ْل ُم ْق َتسم‬ 301
315 ]mu…te§idun[ ‫ُم ْق َت ِص ٌد‬ 301 ]ma¡rûşâtin[ ‫ات‬ ٍ ‫وش‬ َ ‫َم ْع ُر‬
315 ]mu…âmen[ ‫اما‬ ً ‫ُم َق‬ 302 ] ma¡âyişe[ ‫َم َعاي َِش‬
315 ]mu…me√ûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم ْق َم ُح‬ 302 ] ma¡â≠allâhi[ ‫الل‬ ِ َّ ‫معا َذ‬
َ َ
316 ]mu…te√imun[ ‫ُم ْق َت ِحم‬ 303 ] ma¡âdin[ ‫َم َع ٍاد‬
ٌ
316 ]mu…arranîne[ ‫ين‬ ِ ]ma¡ârice[ ‫َم َعارِ َج‬
َ ‫ُم َق َّرن‬ 303
316 ]mu…tedirûne[ ‫ون‬ َ ُ ِ ‫ُم ْق َت‬ ‫ر‬ ‫د‬ 303 ]ma¡arratun[ ‫َم َعر ٌة‬
َّ
317 ]el-mu…vîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ا ْل ُم ْقو‬ 304 ] ma¡kûfen[ ‫َم ْع ُكو ًفا‬
317 ]mu…terifûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم ْق َترِ ُف‬ 304 ]ma¡înin[ ٍ‫َم ِعين‬
317 ]mekkennâhum[ ‫اهم‬ ‫مكن‬ 305 ] ma¡â≠îrahû[ ‫َم َع ِاذير ُه‬
ْ ُ َّ َّ َ َ
317 ]mekânetikum[ ‫كم‬ ُْ ‫َم َكا َن ِت‬ 305 ] mu¡cizîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ُم ْع ِجز‬
318 ]mekînin[ ٍ‫َم ِكين‬ 305 ]el-mu¡a≠≠irûne[ ‫ون‬ َ ‫ا ْل ُم َع ِ ّذ ُر‬
318 ]mekînun[ ‫ين‬ ِ ٌ ‫ُم َع ِّق َب‬
ٌ ‫َمك‬ 305 ] mu¡a……ibâtun[ ‫ات‬
318 ]mekru’l-leyli ve’n-nehâri[ ِ‫الن َهار‬ َّ ‫َم ْك ُر ال َّل ْي ِل َو‬ 306 ] el-mu¡tarra[ ‫ا ْل ُم ْع َتر‬
َّ
319 ]meknûnin[ ‫ون‬ ٍ ُ‫م ْكن‬
َ 306 ] mu¡a††aletin[ ‫ُم َع َّط َل ٍة‬
319 ]meke&e[ ‫ث‬ َ ‫َم َك‬ 306 ]mu¡âcizîne[ ‫ين‬ َ ِ‫اجز‬ ِ ‫ُم َع‬
319 ]mukellibîne[ ‫ِين‬ ِ ِ ‫ا ْلمع ِصر‬
َ ‫ُم َك ّلب‬ 307 ]el-mu¡§irâti[ ‫ات‬
َ ُْ ِ
320 ]mukibben[ ‫ُم ِك ًّبا‬ 307 ] mi¡şâra[ ‫ار‬ َ ‫م ْع َش‬
320 ]mukâ™en[ ‫اء‬ ً ‫ُم َك‬ 307 ]el-maπ∂ûbi[ ‫وب‬ ِ ‫ا ْل َم ْغ ُض‬
320 ]muk&in[ ‫ث‬ ٍ ‫م ْك‬
ُ 308 ] maπânimu[ ‫َم َغ ِانم‬
320 ]el-mele™u[ ُ‫ا ْل َم َل‬ 308 ] maπârâtin[ ‫ات‬ ٍ ُ ‫م َغار‬
َ َ
321 ]melekûtu[ ‫وت‬ ُ ‫َم َل ُك‬ 308 ]maπramen[ ‫َم ْغر ًما‬
َ
321 ]melûmen[ ‫وما‬ ً ‫َم ُل‬ 308 ] muπteselun[ ‫ُم ْغ َت َس ٌل‬
321 ]meliyyen[ ‫َم ِليا‬ 309 ]muπramûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم ْغر ُم‬
ًّ
322 ]melkinâ[ ‫َم ْل ِك َنا‬ 309 ] el-muπîrâti[ ‫ات‬ ِ ‫ا ْلم َ ِغير‬
َ ُ
322 ]multe√aden[ ‫ُم ْل َت َح ًدا‬ 309 ] mefâzetin[ ‫از ٍة‬ َ ‫َم َف‬
322 ]mulîmun[ ‫ُم ِليم‬ 310 ]mefrû∂an[ ‫وضا‬ ً ‫َم ْف ُر‬
ٌ
323 ]millete[ ‫ِم َّل َة‬ 310 ] el-meftûnu[ ‫ا ْل َم ْف ُتو ُن‬
323 ]memnûnin[ ‫ون‬ ٍ ُ‫ممن‬
َْ 310 ] el-mufli√ûne[ ‫ون‬ َ ‫ا ْل ُم ْف ِل ُح‬
324 ]memdûden[ ‫ودا‬ ً ‫َم ْم ُد‬ 311 ] mufra†ûne[ ‫ون‬ َ ُ‫ُم ْف َرط‬
324 ]el-mumterîne[ ‫ين‬ َ ِ‫ا ْل ُم ْم َتر‬ 311 ] ma…ten[ ‫َم ْق ًتا‬
324 ]mumerradun[ ‫ُم َمر ٌد‬ 311 ]ma…îlen[ ‫َم ِق ًيل‬
َّ
324 ]el-menne[ ‫ا ْل َم َّن‬ 312 ]ma…âlîdu[ ‫يد‬ ُ ‫َم َق ِال‬
325 ]menâsikenâ[ ‫اس َك َنا‬ ِ ‫م َن‬ 312 ]ma…dûran[ ‫ورا‬
َ ً ‫َم ْق ُد‬
326 ]menseken[ ‫َم ْن َس ًكا‬ 312 ] el-ma…bû√îne[ ‫ين‬ ‫وح‬ِ ‫ا ْلم ْقب‬
َ ُ َ
326 ]menâmike[ ‫َم َن ِام َك‬ 312 ] ma…§ûrâtun[ ‫ات‬ ٌ ‫ور‬ َ ‫َم ْق ُص‬
326 ]men∂ûdin[ ‫ود‬ ٍ ‫م ْن ُض‬
َ 313 ] ma…rabetin[ ‫َم ْقر َب ٍة‬
َ
326 ]el-menûni[ ‫ون‬ ِ ُ‫ا ْلمن‬
َ 313 ] ma…âmi¡u[ ‫َم َق ِام ُع‬
326 ]menâkibihâ[ ‫اكب َِها‬ ِ ‫م َن‬ 313 ]el-mu…tiri[ ِ‫ا ْلم ْق ِتر‬
َ ُ
327 ]el-menfûşi[ ‫وش‬ ِ ‫ا ْلم ْن ُف‬ 313 ] mu…îten[ ‫ُم ِق ًيتا‬
َ
327 ]munâfi…ûne[ ‫ون‬ َ ‫ُم َن ِاف ُق‬ 314 ]el-mu…addesete[ ‫ا ْلم َق َّد َس َة‬
ُ
339 ]el-meymeneti[ ‫ا ْل َمي َم َن ِة‬ 327 ]el-mun«ani…atu[ ‫ا ْلم ْن َخ ِن َق ُة‬
ْ ُ
340 ] meysûran[ ‫ورا‬ ِ
ً ‫َم ْي ُس‬ 328 ]munîbun[ ‫يب‬ ٌ ‫ُمن‬
340 ] mî&â…a[ ‫اق‬ َ ‫ِمي َث‬ 328 ]munîbîne[ ‫ِين‬ ِ
َ ‫ُمنيب‬
341 ] mî…âtu[ ‫ات‬ ُ ‫ِمي َق‬ 328 ]munhemirin[ ٍ‫ُم ْن َهمر‬ ِ
341 ] mîkâle[ ‫يك َال‬َ ‫ِم‬ 328 ]mun…a¡irin[ ٍ‫ُم ْن َق ِعر‬
341 ] el-mîzâne[ ‫ان‬ َ ‫ا ْل ِم َيز‬ 329 ]munfa†irun bihî[ ‫ُم ْن َف ِطر ب ِِه‬
ٌِ
342 ]mîrâ&u[ ‫اث‬ ُ ‫ِمير‬ َ
329 ]munfekkîne[ ‫ين‬ َ ‫ُم ْن َف ّك‬
‫ن‬ 329 ]el-munkeri[ ِ‫ا ْلم ْن َكر‬
ُ
329 ]munzelen[ ‫ُم ْن َز ًل‬
343 ]ne™â[ ‫َنأَى‬ ِ
330 ]minhâcen[ ‫اجا‬ ً ‫م ْن َه‬
343 ]nu™&irake[ ‫نُ ْؤ ِثر َك‬ َ ِ
َ 330 ]minse™etehû[ ‫م ْن َسأ َت ُه‬
344 ُ ‫َن ِاد‬
]nâdîkumu[ ‫يكم‬
ُ 330 ]mev¡i∂atun[ ‫ظ ٌة‬ َ ‫َم ْو ِع‬
344 ]en-nâzi¡âti[ ‫ات‬ ِ ‫النازِ ع‬
َ َّ 331 ]mevlânâ[ ‫َم ْو َل َنا‬
344 ]en-nâşi†âti[ ‫طات‬ ِ َ ‫اش‬ ِ ‫الن‬
َّ 331 ]mev…ûten[ ‫وتا‬ ً ‫َم ْو ُق‬
345 ]en-nâşirâti[ ‫الناشرات‬ ِ ِ
َ ِ َّ 331 ]el-mev…û≠etu[ ‫ا ْل َم ْو ُقو َذ ُة‬
345 ]nâ∂iratun[ ٌ‫اضرة‬ ‫ن‬
َ ِ َ 331 ]mevzûnin[ ‫ون‬ ٍ ‫مو ُز‬
َْ
345 ]nâşi™ete[ ‫اش َئ َة‬ ‫َن‬
332 ]mev&i…an ve mev§i…ahum[ ‫وم ْو ِث َق ُه ْم‬ َ ‫َم ْوث ًقا‬
ِ
346 ]nâdiyehû[ ‫َن ِاد َي ُه‬
ِ 332 ]el-mevrûdu[ ‫ود‬ ُ ‫ا ْل َم ْو ُر‬
346 ]nâkisûhu[ ‫وه‬ ُ ‫َناس ُك‬ 332 ]meveddeten[ ‫َم َو َّد ًة‬
346 ]en-nâ…ûri[ ِ‫النا ُقور‬ َّ
ِ ‫َن‬ 332 ]mevbi…an[ ‫َم ْو ِب ًقا‬
346 ]nâ¡imetun[ ‫اع َم ٌة‬
333 ]mev™ilen[ ‫َم ْو ِئ ًل‬
346 ]nâkisû ru™ûsihim[ ‫وسهِ م‬ ِ ‫اكسو ر ُؤ‬ ِ
ْ ُ ُ ‫َن‬ 333 ]mevâ«ira[ ‫اخر‬ ِ ‫مو‬
347 ]nebtehil[ ‫َنب َتهِ ْل‬ َ ََ
ْ 333 ]mevran[ ‫َم ْو ًرا‬
347 ]nebra™ehâ[ ‫َنبرأَ َها‬
َْ 334 ]mev∂ûnetin[ ‫َم ْو ُضو َن ٍة‬
347 ]nebra√a[ ‫َنبر َح‬ ِ ‫النج‬ ِ
َْ 334 ]mevâ…i¡i’n-nucûmi[ ‫وم‬ ُ ُّ ‫َم َواق ِع‬
347 ]nebe™un[ ٌ ‫َنبأ‬
َ 334 ]el-mev¡ûdetu[ ‫ود ُة‬ َ ُ ْ ‫ا ْل َم‬‫ؤ‬ ‫و‬
348 ]nebe≠ehû[ ‫َنب َذ ُه‬
َ 334 ]mev¡idukum[ ‫َم ْو ِع ُد ُكم‬
349 ]nubi≠e[ ‫نُب َِذ‬ ْ
335 ]el-mûsi¡i[ ‫وس ِع‬ ِ ‫ا ْلم‬
349 ]neta…nâ[ ‫َن َت ْق َنا‬ ُ
335 ]mûhinu[ ‫وه ُن‬ ِ ‫م‬
349 ]nette«i≠ehû[ ‫َن َّت ِخ َذ ُه‬ ُ
335 ]mû§adetun[ ٌ‫وص َدة‬ َ ‫ُم‬
349 ]neterabbe§u[ ‫َن َتر َّب ُص‬
َ 335 ]mehmâ te™tinâ bihî[ ‫َم ْه َما َت ْأ ِت َنا ب ِِه‬
349 ]netebevve™u[ ُ ‫َن َتب َّوأ‬
َ 336 ]mehcûran[ ‫ورا‬ ً ‫َم ْه ُج‬
350 ]necesun[ ‫َن َج ٌس‬
336 ]mehzûmun[ ‫وم‬ ٌ ‫َم ْه ُز‬
350 ]en-necmi[ ‫الن ْج ِم‬ َّ 336 ]mehînin[ ٍ‫َمهِ ين‬
351 ]en-necvâ[ ‫الن ْج َوى‬ َّ 337 ]el-mehdi[ ‫ا ْل َم ْه ِد‬
351 ]neciyyen[ ‫َن ِجيا‬
ًّ 337 ]muheyminen[ ‫ُم َهي ِم ًنا‬
352 ]en-necdeyni[ ‫الن ْج َد ْي ِن‬ َّ ْ
338 ]muh†i¡îne[ ‫ين‬ ِِ
352 ]en-nucûmi[ ‫وم‬ ِ ‫النج‬ َ ‫ُم ْهطع‬
ُُّ 338 ]el-muhli[ ‫ا ْلم ْه ِل‬
352 ]na√behû[ ‫َن ْحب ُه‬ ُ
َ 338 ]muhînun[ ‫ين‬ ٌ ِ‫ُمه‬
352 ]na√isâtin[ ‫ات‬ ٍ ‫َن ِحس‬
َ 338 ]mihâden[ ‫ادا‬ ِ
353 ]na√sin[ ‫َن ْح ٍس‬ ً ‫م َه‬
339 ]el-meysiru[ ‫ا ْل َمي ِسر‬
353 ]en-na√li[ ‫الن ْح ِل‬ َّ ُ ْ
339 ]meyseratin[ ‫َمي َسر ٍة‬
353 ]nu√arri…annehû[ ‫نُ َح ِر َق َّن ُه‬ َ ْ
ّ
367 ]nu§bin[ ‫ب‬ ٍ ‫نُ ْص‬ 353 ]nu√âsun[ ‫اس‬ ٌ ‫نُ َح‬
367 ]na∂îdun[ ‫يد‬ ٌ ‫َن ِض‬ 354 ]ni√leten[ ‫ِن ْح َل ًة‬
367 ]na∂∂â«atâni[ ‫اخ َتان‬ ِ َ ‫َن َّض‬ 354 ]en-na«li[ ‫الن ْخ ِل‬ َّ
368 ]na∂icet[ ‫َن ِض َج ْت‬ 354 ]na«îlin[ ‫يل‬ ٍ ‫َن ِخ‬
368 ]na∂rate[ ‫َن ْضر َة‬ 354 ]na«û∂u[ ‫وض‬ ُ ‫َن ُخ‬
َ
368 ]na†mise[ ‫َن ْط ِم َس‬ 355 ]na«iraten[ ‫َن ِخر ًة‬
ِ َ
368 ]en-na†î√atu[ ‫يح ُة‬ َ ‫النط‬ َّ 355 ]nediyyen[ ‫َن ِد ًّيا‬
369 ]nu†fetin[ ‫نُ ْط َف ٍة‬ 355 ]en-nedâmete[ ‫الن َد َام َة‬ َّ
369 ]en-na¡ami[ ‫الن َع ِم‬ َّ 356 ]nudâviluhâ[ ‫نُ َد ِاولُ َها‬
370 ]en-na¡îmi[ ‫يم‬ ِ ‫الن ِع‬ َّ 356 ]nidâ™en «afiyyen[ ‫ِن َد ًاء َخ ِفيا‬
ًّ
370 ]nu¡ammirhu[ ‫نُ َع ِّمر ُه‬ 356 ]ne≠îrun[ ‫َن ِذير‬
ْ ٌ
370 ]nu¡âsen[ ‫اسا‬ ً ‫نُ َع‬ 357 ]ne≠ertum min ne≠rin[ ٍ‫َن َذ ْرتُم ِم ْن َن ْذر‬
ْ
370 ]nuπâdir[ ‫نُ َغ ِاد ْر‬ 357 ]ne≠era[ ‫َن َذ َر‬
371 ]nuπriyenneke[ ‫نُ ْغرِ َي َّن َك‬ 358 ]ne≠ille[ ‫َن ِذ َّل‬
371 ]nefe…an[ ‫َن َف ًقا‬ 358 ]nu≠ran[ ‫نُ ْذ ًرا‬
371 ]nefîran[ ‫َن ِفيرا‬ 358 ]nerta¡[ ‫َنر َت ْع‬
ً ْ
371 ]neferun[ ‫َن َفر‬ 358 ]nuraddu[ ‫نُر ُّد‬
ٌ َ
372 ]nefera[ ‫َن َفر‬ 359 ]nurâvidu[ ‫نُر ِاو ُد‬
َ َ
372 ]nefide[ ‫َن ِف َد‬ 359 ]nezeπa[ ‫َن َز َغ‬
372 ]nefâdin[ ‫َن َف ٍاد‬ 359 ]nezele bihî[ ‫َن َز َل ب ِِه‬
372 ]nef√atun[ ‫َن ْف َح ٌة‬ 360 ]nezleten[ ‫َن ْز َل ًة‬
373 ]nefruπu[ ‫َن ْفر ُغ‬ 360 ]nuzulen[ ‫نُ ُز ًل‬
ُ ِ
373 ]nefeşet[ ‫َن َف َش ْت‬ 361 ]en-nesî™u[ ‫يء‬ ُ ‫النس‬ َّ
373 ]en-neffâ&âti[ ‫ات‬ ِ ‫الن َّفا َث‬ 361 ]nesû[ ‫َن ُسوا‬
َّ
373 ]en-nufûsu[ ‫وس‬ ُ ‫ف‬ ُ ‫الن‬ُّ 362 ]nestebi…u[ ‫َن ْس َتب ُِق‬
374 ]na…îran[ ‫َن ِقيرا‬ 362 ]nesla«u[ ‫خ‬ ُ ‫َن ْس َل‬
ً
374 ]na…îben[ ‫َن ِقيبا‬ 362 ]en-nesle[ ‫الن ْس َل‬ َّ
ً
374 ]na…amû[ ‫َن َقموا‬ 362 ]nesimuhû[ ‫َن ِسم ُه‬
ُ ُ
375 ]na…dira[ ‫َن ْق ِد َر‬ 362 ]nestensi«u[ ‫خ‬ ُ ‫َن ْس َت ْن ِس‬
375 ]na……abû[ ‫َن َّقبوا‬ 363 ]nesfe¡an[ ‫َن ْس َف ًعا‬
ُ
375 ]na…ben[ ‫َن ْقبا‬ 363 ]nesfen[ ‫َن ْس ًفا‬
ً
375 ]na…tebis[ ‫َن ْق َتب ِْس‬ 363 ]nusebbi√u bi-√amdike[ ‫ِح ب َِح ْم ِد َك‬ ُ ‫نُ َس ّب‬
376 ]na…≠ifu[ ‫َن ْق ِذ ُف‬ 363 ]nusukin[ ‫نُ ُس ٍك‬
376 ]na…¡an[ ‫َن ْق ًعا‬ 364 ]nisyen[ ‫ِن ْسيا‬
ً
376 ]nu…addisu leke[ ‫نُ َق ِّد ُس َل َك‬ 364 ]en-neş™ete[ ‫الن ْشأَ َة‬ َّ
376 ]nu…ira[ ‫نُ ِقر‬ 365 ]nuşûzehunne[ ‫وز ُه َّن‬ َ ‫نُ ُش‬
َ
377 ]nekâlen[ ‫َن َك ًال‬ 365 ]nuşûran[ ‫ورا‬ ً ‫نُ ُش‬
377 ]nekiden[ ‫َن ِك ًدا‬ 365 ]na§abun[ ‫ب‬ ٌ ‫َن َص‬
377 ]neke§a[ ‫َن َك َص‬ 366 ]na§aben[ ‫َن َصبا‬
ً
378 ]neke&û[ ‫َن َكثُوا‬ 366 ]na§û√an[ ‫وحا‬ ً ‫َن ُص‬
378 ]nekirahum[ ‫َن ِكر ُهم‬ 366 ]nu§lîhim[ ‫نُ ْص ِليهِ م‬
ْ َ ْ
378 ]nekkirû lehâ ¡arşehâ[ ‫َن ِّكروا َل َها َعر َش َها‬ 367 ]nu§ubin[ ‫ب‬ ٍ ‫نُ ُص‬
ْ ُ
392 ] vecebet[ ‫َو َجب ْت‬ 379 ]nekîri[ ِ‫َن ِكير‬
َ
392 ]vucdikum[ ‫ُو ْج ِد ُكم‬ 379 ]nukran[ ‫نُ ْكرا‬
ْ ً
393 ] vichetun[ ‫ِو ْج َه ٌة‬ 379 ]nukisû[ ‫نُ ِك ُسوا‬
393 ]vedde[ ‫َو َّد‬ 380 ] nemîru[ ‫َن ِمير‬
ُ
394 ]el-vedûdu[ ‫ود‬ ُ ‫ا ْل َو ُد‬ 380 ] nemâri…u[ ‫َن َمارِ ُق‬
394 ]el-ved…a[ ‫ا ْل َو ْد َق‬ 380 ] numekkin[ ‫نُ َم ِّك ْن‬
394 ]vedden[ ‫َو ًّدا‬ 380 ]numlî[ ‫نُ ْم ِلي‬
394 ]vedde¡ake[ ‫َو َّد َع َك‬ 381 ]nensa«[ ‫َن ْن َس ْخ‬
395 ]vudden[ ‫ُو ًّدا‬ 382 ]nenşe™hâ[ ‫َن ْن َس ْأ َها‬
395 ]veri…ikum[ ‫كم‬ ‫ورِ ِق‬ 382 ]nensifennehû[ ‫َن ْن ِس َف َّن ُه‬
ُْ َ
395 ] verâ™ehum[ ‫َو َر َاء ُهم‬ 382 ]nenkisuhû[ ‫ك ُس ُه‬ ُ ‫َن ْن‬
ْ
396 ] verdeten[ ‫َو ْر َد ًة‬ 383 ] nunekkishu[ ‫نُ َن ِّك ْس ُه‬
396 ]virden[ ‫ِو ْر ًدا‬ 383 ] nunşizuhâ[ ‫نُ ْن ِش ُز َها‬
396 ]el-virdu[ ‫ا ْلوِ ْر ُد‬ 383 ]nuneccîke[ ‫يك‬ َ ‫نُ َن ِ ّج‬
397 ]vezîran[ ‫َوزِ يرا‬ 383 ]en-nevâ[ ‫الن َوى‬ َّ
ً ِ ‫النو‬
397 ] vezera[ ‫َو َز َر‬ 384 ]en-navâ§î[ ‫اصي‬ َ َّ
397 ]vizran[ ‫ِو ْز ًرا‬ 384 ]nûru[ ‫ور‬ ُ ُ‫ن‬
397 ]el-vesîlete[ ‫ا ْل َو ِسي َل َة‬ 385 ]en-nehâra[ ‫ار‬ َ َ ‫الن‬
‫ه‬ َّ
398 ]vesvese[ ‫َو ْس َو َس‬ 385 ]neherin[ ٍ‫َن َهر‬
398 ]vese†an[ ‫طا‬ ً ‫َو َس‬ 385 ]en-nuhâ[ ‫الن َهى‬ ُّ
398 ]vese…a[ ‫َو َس َق‬ 385 ]neylen[ ‫َني ًل‬
ْ
399 ]el-vesvâsi[ ‫ا ْل َو ْس َو ِاس‬ ‫و‬
399 ] vus¡ahâ[ ‫ُو ْس َع َها‬
ِ ‫ا ْلو ِص‬ 387 ]vâsi¡u[ ‫َو ِاس ُع‬
399 ]el-va§îdi[ ‫يد‬ َ 388 ]el-vâsi¡u[ ‫ا ْل َو ِاس ُع‬
399 ]va§§alnâ[ ‫َو َّص ْل َنا‬
388 ]vâridehum[ ‫َوارِ َد ُهم‬
400 ]va§îletin[ ‫َو ِصي َل ٍة‬ ْ
388 ] vâlin[ ‫ال‬ ٍ ‫و‬
400 ]va†aran[ ‫طرا‬ ‫و‬ َ
ًَ َ 388 ]vâ§iben[ ‫اصبا‬ ِ ‫و‬
400 ] vat™en[ ‫َو ْط ًئا‬ ً َ
388 ] el-vâ…i¡atu[ ‫ا ْل َو ِاق َع ُة‬
400 ]vefden[ ‫َو ْف ًدا‬
ِ ‫و‬
389 ] vâhiyetun[ ‫اهي ٌة‬
401 ]veffâ[ ‫َو َّفى‬ َ َ
389 ] vâcifetun[ ‫اج َف ٌة‬ ِ ‫َو‬
401 ]vuffiyet[ ‫ُو ِّفي ْت‬
َ 389 ]vâbilun[ ‫َواب ٌِل‬
401 ] vifâ…an[ ‫ِو َفا ًقا‬
389 ]vebâle[ ‫ال‬ َ ‫َو َب‬
402 ]va…run[ ‫َو ْقر‬
ٌ 390 ]vebîlen[ ‫ِيل‬ ً ‫َوب‬
402 ] va…a¡ati[ ‫َو َق َع ِت‬ ِ
390 ]el-vetîne[ ‫ين‬ َ ‫ا ْل َوت‬
402 ]ve…ûdu[ ‫ود‬ ُ ‫َو ُق‬ 390 ]el-vetri[ ِ‫ا ْل َو ْتر‬
403 ]ve…abe[ ‫ب‬ َ ‫َو َق‬ 390 ]el-vitri[ ِ‫ا ْلوِ ْتر‬
403 ] vu……itet[ ‫ُو ِّق َت ْت‬
391 ]veche’n-nehâri[ ِ‫الن َهار‬
َّ ‫َو ْج َه‬
403 ] vu…ifû[ ‫ُو ِق ُفوا‬
391 ]vecede[ ‫َو َج َد‬
403 ]vekîlun[ ‫يل‬ ٌ ‫َو ِك‬
404 ]vekezehû[ ‫َو َك َز ُه‬
391 ] vecîhen[ ‫يها‬ ً ‫َو ِج‬
392 ]vecilet[ ‫َو ِج َل ْت‬
404 ]velâyetihim[ ‫َو َل َي ِتهِ م‬
ْ ِ 392 ]vecilûne[ ‫ون‬ َ ‫َو ِج ُل‬
404 ] velîceten[ ‫يج ًة‬ َ ‫َول‬
420 ]hevnen[ ‫َه ْو ًنا‬ 405 ] vulidtu[ ‫ت‬ُ ‫ُو ِل ْد‬
420 ]hûden[ ‫ودا‬ ً ‫ُه‬ 405 ]vildânun[ ‫ِو ْل َدا ٌن‬
421 ٍ
] hûnin[ ‫ُهون‬ 405 ] vehnen[ ‫َو ْه ًنا‬
421 ]heyte[ ‫ت‬ َ ‫َهي‬ 406 ]vehhâcen[ ‫اجا‬
ً ‫َو َّه‬
ْ
421 ]heyyinun[ ‫َهي ٌِن‬ 406 ]veylun[ ‫َو ْي ٌل‬
ّ
422 ِ ِ‫اَ ْله‬
] el-hîmi[ ‫يم‬ 407 ]veyke™enne[ ‫َو ْي َكأَ َّن‬
‫ي‬ ‫ه‬
423 ] ye™ûduhû[ ‫َي ُؤ ُد ُه‬ 409 ] hâdû[ ‫ادوا‬ ُ ‫َه‬
423 ]ye™lemûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْأ َل ُم‬ 410 ]hâcerû[ ‫اجروا‬
ُ َ َ
‫ه‬
423 ] ye™ûsun[ ‫وس‬ ٌ ‫َي ُؤ‬ 410 ] hârin[ ٍ‫َهار‬
424 ]ye™teli[ ‫َي ْأ َت ِل‬ 410 ]hâ™umu[ ‫اؤ ُم‬ ُ ‫َه‬
424 ] ye™lûnekum[ ‫َي ْألُو َن ُكم‬ 411 ]hâmideten[ ‫َه ِام َد ًة‬
ْ
424 ] ye™temirûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْأ َت ِم ُر‬ 411 ] hâviyetun[ ‫َه ِاو َي ٌة‬
425 ] ye™be[ ‫َي ْأ َب‬ 411 ]hebâ™en[ ‫اء‬ ً ‫َه َب‬
425 ] yu™minûne[ ‫ون‬ َ ُ‫يُ ْؤ ِمن‬ 412 ] hecran[ ‫َه ْجرا‬
ً
425 ]yu™lûne[ ‫ون‬ َ ُ‫يُ ْؤل‬ 412 ] el-hedyi[ ‫ا ْل َه ْد ِي‬
426 ]yu™fekûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْؤ َف ُك‬ 412 ]hedden[ ‫َه ًّدا‬
426 ]yeb«as[ ‫َيب َخ ْس‬ 413 ]el-hudâ[ ‫ا ْل ُه َدى‬
ْ
426 ] yebesen[ ‫َيب ًسا‬ 413 ]hudnâ[ ‫ُه ْد َنا‬
َ
426 ] yub«asûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْب َخ ُس‬ 413 ]hudû[ ‫ُه ُدوا‬
427 ] yetesenneh[ ‫َي َت َس َّن ْه‬ 413 ]el-hudhude[ ‫ا ْل ُه ْد ُه َد‬
427 ] yetîhûne[ ‫ون‬ َ ‫يه‬ ِ
ُ ‫َيت‬ 414 ]heraben[ ‫َهر ًبا‬
َ
427 ] yete«âfetûne[ ‫ون‬َ ‫َي َت َخا َف ُت‬ 414 ] el-hezli[ ‫ا ْل َه ْز ِل‬
427 ] yetesellelûne[ ‫ون‬
َ ‫َي َت َس َّل ُل‬ 414 ]hezemûhum[ ‫وهم‬ ‫هزم‬
ُْ ََُ
428 ]yeteveffâkum[ ‫اكم‬ ُ ‫َي َت َو َّف‬ 414 ] huzzî[ ‫ُه ِّزي‬
ْ
428 ]yetedebberûne[ ‫ون‬ َ ‫َي َت َد َّب ُر‬ 415 ]huzuven[ ‫ُه ُز ًوا‬
428 ] yetirakum[ ‫َي ِتر ُكم‬ 415 ]heşîmen[ ‫يما‬ ِ
ْ َ ً ‫َهش‬
428 ] yetemâssâ[ ‫اسا‬ َّ ‫َي َت َم‬ 416 ]ha∂men[ ‫َه ْض ًما‬
429 ]yetema††â[ ‫طى‬ َّ ‫َي َت َم‬ 416 ]helumme[ ‫َه ُلم‬
َّ
429 ]yeterabbe§ne[ ‫َي َتر َّب ْص َن‬ 417 ] helû¡an[ ‫وعا‬ ً ‫َه ُل‬
َ
429 ] yutebbirû[ ‫يُ َتبِروا‬ 417 ]heleke[ ‫َه َل َك‬
ُّ
429 ] ye&nûne[ ‫ون‬ َ ُ‫َي ْثن‬ 417 ]hemsen[ ‫َه ْم ًسا‬
430 ]ye&ribe[ ‫َي ْثرِ َب‬ 417 ]hemezâti[ ‫ات‬ ِ ‫همز‬
ََ َ
430 ]ye&…afûkum[ ‫وكم‬ ‫يثقف‬ 418 ]hemmâzin[ ٍ‫َهماز‬
ْ ُ ُ َ َْ َّ
430 ] yu&bitûke[ ‫وك‬ َ ‫يُ ْثب ُِت‬ 418 ] hemmû[ ‫َه ُّموا‬
430 ]yu&«ine[ ‫يُ ْث ِخ َن‬ 418 ]hemmet[ ‫َهم ْت‬
َّ
431 ]yectebî[ ‫َي ْج َتبِي‬ 418 ] humezetin[ ‫ُه َم َز ٍة‬
431 ]yecrimennekum[ ‫كم‬ ‫يجرِ من‬ 419 ] henî™en[ ‫َه ِن ًيئا‬
ْ ُ َّ َ ْ َ
431 ] yecma√ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْج َم ُح‬ 419 ] hunâlike[ ‫ُه َن ِال َك‬
432 ]yec™erûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْجأَ ُر‬ 419 ]el-hevâ[ ‫ا ْل َه َوى‬
432 ]yeczî[ ‫َي ْجزِ ي‬ 420 ]hevâ™un[ ‫َه َو ٌاء‬
443 ]yestenbi™ûneke[ ‫َي ْس َت ْنب ُِؤو َن َك‬ 432 ]yucellîhâ[ ‫يها‬ ِ
َ ‫يُ َج ّل‬
443 ]yeste√ibbûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْس َت ِح ُّب‬ 432 ] yucbâ[ ‫يُ ْجبى‬
َ
443 ]yes√atekum[ ‫كم‬ ‫يسحت‬ 432 ] ya√îfe[ ‫َي ِح َيف‬
ُْ ََ َْ
444 ] yesta√sirûne[ ‫ون‬ َ ُ ‫َي ْس َت ْح‬
‫ر‬ ‫س‬ ِ 433 ]ya√î…u[ ‫يق‬ ُ ‫َي ِح‬
444 ] yes†ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْس ُط‬ 433 ]ya√mûmin[ ‫وم‬ ٍ ‫يحم‬
ُ ْ َ
444 ]yesta&ri«uhû[ ‫َي ْس َت ْصرِ ُخ ُه‬ 433 ] ya√ûra[ ‫ور‬
َ ‫َي ُح‬
444 ]yes™emûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْسأَ ُم‬ 433 ] yu√âdidi[ ‫يُ َح ِاد ِد‬
445 ] yesîrin[ ٍ‫َي ِسير‬ 434 ] yu√âviruhû[ ‫يُ َح ِاو ُر ُه‬
445 ] yestefizzûneke[ ‫َي ْس َت ِف ُّزو َن َك‬ 434 ] yu√berûne[ ‫ون‬َ ‫يُ ْح َب ُر‬
445 ]yestehzi™u[ ‫ئ‬ ُ ِ‫َي ْس َت ْهز‬ 434 ] yu√fikum[ ‫يُ ْح ِف ُكم‬
ْ
445 ]yesri[ ِ‫َي ْسر‬ 434 ] yu√âddûne[ ‫ون‬ َ ‫اد‬
ُّ ‫يُ َح‬
446 ]yusîπuhû[ ‫يغ ُه‬ ُ ‫يُ ِس‬ 435 ]ya«ru&ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْخ ُر ُص‬
446 ]yusta¡tebûne[ ‫ون‬ َ ُ َ ْ ‫يُ ْس َت‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ع‬ 435 ِ ‫ي ْخ ِص َف‬
] ya«§ifâni[ ‫ان‬ َ
446 ] yus√itekum[ ‫يُ ْس ِح َت ُكم‬ 435 ]ya«i§§imûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ِخ ِّص ُم‬
ْ
446 ] yus√abûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْس َح ُب‬ 435 ] yu«âdi¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ َخ ِاد ُع‬
447 ] yuscerûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْس َج ُر‬ 436 ] yu«sirûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْخ ِس ُر‬
447 ] yeşrî[ ‫َي ْشرِ ي‬ 436 ] yedra™u[ ُ‫َي ْد َرأ‬
447 ]yeş¡urûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْش ُع ُر‬ 437 ]yedra™ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْد َر ُء‬
447 ] yuş¡irukum[ ‫يُ ْش ِعر ُكم‬ 437 ]yedussuhû[ ‫َي ُد ُّس ُه‬
ْ ُ
448 ] ya§§a¡¡adu[ ‫َي َّص َّع ُد‬ 437 ]yedmaπuhû[ ‫َي ْد َم ُغ ُه‬
448 ]ya§§adde¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي َّص َّد ُع‬ 437 ]yedu¡¡u[ ‫َي ُد ُّع‬
448 ]ya§uddûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ُص ُّد‬ 437 ] yedin[ ‫َي ٍد‬
449 ]ya§¡a…ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْص َع ُق‬ 438 ]yuda¡¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ َد ُّع‬
449 ] ya§difûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْص ِد ُف‬ 438 ]ye≠ra™ukum[ ‫َي ْذ َر ُؤ ُكم‬
ْ
449 ]ya§rimunnehâ[ ‫َي ْصرِ ُم َّن َها‬ 438 ] yarkumehû[ ‫َير ُك َم ُه‬
ْ
449 ]yu§heru[ ‫يُ ْص َهر‬ 439 ] yarhe…u[ ‫َير َه ُق‬
ُ ْ
449 ] yu§adde¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ َص َّد ُع‬ 439 ] yarku∂ûne[ ‫ون‬ َ ‫َير ُك ُض‬ ْ
450 ]ya∂ribne[ ‫َي ْضرِ ْب َن‬ 439 ]yarbuve ve yarbû[ ‫وير ُبوا‬ ‫يربو‬
َْ َُ َْ
450 ]ya∂∂arra¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي َّض َّر ُع‬ 439 ] yurdûhum[ ‫وهم‬ ‫يرد‬
ْ ُ ُ ُْ
450 ] yu∂âhi™ûne[ ‫ون‬ َ ُ‫اهئ‬ ِ ‫ي َض‬ 439 ] yurhi…ahumâ[ ‫يُر ِه َق ُه َما‬
ُ ْ
451 ]ya†hurne[ ‫َي ْط ُهر َن‬ 440 ] yeziffûne[ ‫ون‬ َ ‫َيزِ ُّف‬
ِْ
451 ] ya†mi&hunne[ ‫َي ْطم ْث ُه َّن‬ 440 ]yezîπu[ ‫يغ‬ ُ ِ‫َيز‬
451 ]yu†avve…ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ َط َّو ُق‬ 440 ] yuzekkîhim[ ‫يُ َز ِّكيهِ م‬
ْ
452 ]yu†î…ûnehû[ ‫يُ ِطي ُقو َن ُه‬ 441 ] yuzcî[ ‫يُ ْز ِجي‬
452 ]ye∂unnûne[ ‫ون‬ َ ‫َيظُ ُّن‬ 441 ]yuzli…ûneke[ ‫يُ ْز ِل ُقو َن َك‬
452 ]ya∂herûhû[ ‫وه‬ ُ ‫َي ْظ َه ُر‬ 441 ]yesûmûnekum[ ‫كم‬ ‫يسومون‬
ُْ َ ُ َُ
452 ] yu∂âhirû[ ‫اهروا‬ ِ ‫يظ‬ 441 ] yesta√yûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْس َت ْح ُي‬
ُِ َ ُ
453 ] yu∂âhirûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ َظاه ُر‬ 442 ] yestefti√ûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْس َت ْف ِت ُح‬
453 ] ya¡ta§im[ ‫َي ْع َت ِصم‬ 442 ] yestebşirûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْس َت ْب ِش ُر‬
ْ
454 ] ya¡§imuke[ ‫َي ْع ِص ُم َك‬ 442 ] yestenbi†ûnehû[ ‫َي ْس َت ْن ِبطُو َن ُه‬
454 ] ya¡rişûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْعرِ ُش‬ 442 ] yestenkife[ ‫َي ْس َت ْن ِك َف‬
454 ]ya¡kufûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْع ُك ُف‬ 443 ]yesbitûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْسب ُِت‬
466 ]yemuddûnehum[ ‫َيم ُّدو َن ُهم‬ 454 ] ya¡dûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْع ُد‬
ْ ُ
466 ] yemûcu[ ‫وج‬ ُ ‫َي ُم‬ 455 ] ya¡§irûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْع ِص ُر‬
466 ] yemhedûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْم َه ُد‬ 455 ] ya¡rucûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْع ُر ُج‬
466 ]el-yemîni[ ‫ين‬ ِ ‫ا ْل َي ِم‬ 455 ] ya¡be™u[ ‫َي ْعب ُؤا‬
َ
467 ] yuma√√î§a[ ‫يُ َم ِ ّح َص‬ 455 ] ya¡zubu[ ‫َي ْع ُز ُب‬
468 ]yumnâ[ ‫يُ ْم َنى‬ 456 ]ya¡şu[ ‫َي ْع ُش‬
468 ] yen™i…u[ ‫َي ْن ِع ُق‬ 456 ]ya¡mehûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْع َم ُه‬
468 ]yen™evne[ ‫َي ْن َئ ْو َن‬ 457 ]yaπulle[ ‫َي ُغ َّل‬
468 ] yen¡ihî[ ‫َي ْن ِع ِه‬ 457 ]yaπnev[ ‫َي ْغ َن ْوا‬
469 ]yenku&ûne[ ‫ون‬ َ ُ‫َي ْن ُكث‬ 457 ]yaπteb[ ‫َي ْغ َت ْب‬
469 ]yenzeπanneke[ ‫َي ْن َز َغ َّن َك‬ 457 ]yaπlî[ ‫َي ْغ ِلي‬
469 ]yenbû¡an[ ‫وعا‬ ً ‫َي ْن ُب‬ 458 ]yaπşâ[ ‫َي ْغ َشى‬
469 ] yen…a∂∂a[ ‫َي ْن َق َّض‬ 458 ]yuπâ&u[ ‫اث‬ ُ ‫يُ َغ‬
470 ] yensifuhâ[ ‫َي ْن ِس ُف َها‬ 458 ِ
] yuπâ&û[ ‫يُ َغاثُوا‬
470 ] yensilûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْن ِس ُل‬ 458 ] yuπâdiru[ ‫يُ َغ ِاد ُر‬
470 ]yenâbî¡a[ ‫ِيع‬ َ ‫َي َناب‬ 459 ]yef…ahûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْف َق ُه‬
471 ] yunπi∂ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْن ِغ ُض‬ 459 ]yefru†a[ ‫ط‬ َ ‫َي ْف ُر‬
471 ]yun…i≠ûne[ ‫ون‬ ِ ‫ي ْن ِق ُذ‬ 459 ] yefcura[ ‫َي ْف ُجر‬
ُ َ
471 ]yun…a≠ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْن َق ُذ‬ 459 ] ya…terif[ ‫َي ْق َترِ ْف‬
471 ]yunzefûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْن َز ُف‬ 460 ]ya…ne†u[ ‫ط‬ ُ ‫َي ْق َن‬
472 ]yuneşşe™u[ ‫يُ َن َّش ُؤا‬ 460 ]ya…nut[ ‫َي ْقنُ ْت‬
472 ]yunbe≠enne[ ‫يُ ْنب َذ َّن‬ 460 ] ya…†înin[ ٍ‫َي ْق ِطين‬
َ
472 ] yeveddu[ ‫َي َو ُّد‬ 460 ]ya…∂û[ ‫َي ْق ُضوا‬
472 ] yevmi’@-@ulleti[ ‫َي ْو ِم الظُّ َّل ِة‬ 460 ]yu…îmûne’§-§alâte[ ‫الص َل َة‬ َّ ‫ون‬ َ ‫يم‬ ُ ‫يُق‬
ِ
472 ]yûze¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫وز ُع‬ َ ُ‫ي‬ 461 ] yu…allibu keffeyhi[ ‫يُ َق ّل ُب َك َّفيه‬ ِ ِ
ْ
473 ]yûbi…hunne[ ‫يُوب ِْق ُه َّن‬ 461 ] yekbitehum[ ‫َي ْكب َِت ُهم‬
ْ
473 ]yû¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫وع‬ ُ ُ‫ي‬ 461 ] yeknizûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْك ِن ُز‬
473 ]yûfi∂ûne[ ‫ون‬ َ ُ ‫وف‬ ‫ض‬ ِ ‫ي‬ 461 ]yekle™ukum[ ‫َي ْك َل ُؤ ُكم‬
ُ ْ
473 ]yûvârî[ ‫يُ َوارِ ي‬ 462 ] yekfulûnehû[ ‫َي ْك ُف ُلو َن ُه‬
474 ] yuvâ†i™û[ ‫اط ُؤوا‬ ِ ‫يو‬ 462 ]yukevviru[ ‫يُ َك ِّو ُر‬
َُ
474 ]yehbi†u[ ‫ِط‬ ُ ‫َي ْهب‬ 462 ]yukşefu[ ‫يُ ْك َش ُف‬
474 ] yehiddî[ ‫َيهِ ِّدي‬ 462 ]yelvûne[ ‫ون‬ َ ‫َي ْل ُو‬
475 ] yehdi[ ‫َي ْه ِد‬ 463 ]yelhe&[ ‫ث‬ ْ ‫َي ْل َه‬
475 ]yehîmûne[ ‫ون‬ َ ‫يم‬ ]yelmizuke[ ‫َي ْل ِم ُز َك‬
ُ ِ‫َيه‬ 463
475 ] yehîcu[ ‫يج‬ ُ ِ‫َيه‬ 463 ]yelte…i†hu[ ‫َي ْل َت ِق ْط ُه‬
476 ]yehce¡ûne[ ‫ون‬ َ ُ ‫َي ْه َج‬ ‫ع‬ 463 ]yelicu[ ‫ج‬ ِ
ُ ‫َيل‬
476 ]yehlike[ ‫َي ْه ِل َك‬ 463 ]yelitkum[ ‫كم‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ِ‫ي‬
ُْ ْ َ
476 ]el-yehûd[ ‫ا ْلي ُهود‬ 464 ] yel…âhu[ ‫َي ْل َق ُاه‬
َ
476 ] yuhra¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْه َر ُع‬ 464 ]yelbisekum[ ‫كم‬ ‫يلبِس‬
ْ ُ َ َْ
477 ] yuheyyi™ lekum[ ‫يُ َهي ِْئ َل ُكم‬
ْ ّ
464 ] yul√idûne[ ‫ون‬ َ ‫يُ ْل ِح ُد‬
477 ] yuhini[ ‫يُهِ ِن‬ 465 ]yem√a…u[ ‫َي ْم َح ُق‬
477 ]yuhzemu[ ‫يُ ْه َز ُم‬ 465 ]yemîze[ ‫َي ِم َيز‬
478 ] yey™esi[ ‫َييأَ ِس‬ 465 ]el-yemmi[ ‫ا ْلي ِم‬
ْ َّ
 EN-NÛRU’L-FUR¢ÂN
FÎ ŞER◊İ LU∏ATİ’L-¢UR™ÂN

Me√med Elîf b. eş-Şey« A√med Mu«târ

el-Cüz™ü’s-Sânî min Kitâb

“en-Nûru’l-Fur…ân fî Şerhi Luπati’l-¢ur™ân”
mimmâ mennallâhu ta¡âlâ ¡alâ ¡abdihi’l-fakîri’z-za¡îf

Me√med Elîf b. eş-Şey« A√med Mu«târ

¡ufiye ¡anhumâ

Târîhu bed™i tebyîzi hâze’l-cüz™i’s-sânî mine’l-kitâb fî 17 Rebî¡i’l-evvel 1340

yevmi’l-cum¡ati yesserallâhu husne’l-hitâm, âmîn. [2]
 BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME

‫ض‬
Bismillâhirrahmânirrahîm

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-HEMZE: “‫ء‬،‫”ض‬

َ
]e∂-∂a™ni[ ‫الض ْأ ِن‬
َّ •
‫الش ِاة َذ َكرا أَ ْو أُ ْن َثى‬
َّ ‫الض ْأ ِن ا ْث َن ْي ِن﴾ أَ ِي‬
1 ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َّ ‫﴿م َن‬
ً َ ُ ْ
”‫“ضــ ْأ ٌن‬
َ ganem cinsinden zevâtu’s-sûf ya¡nî yünlü olanlardan koyuna denir. İsm-i cins-
ِ
tir. Vâhidesi ”‫“ضائ َنــ ٌة‬
َ ve müzekkeri ”‫ــن‬ ِ ِ
ٌ ‫“ضائ‬dir.َ Bu ”‫ــب‬ ٌ ‫“ر ْك‬
َ ve ”‫ــب‬ ٌ ‫“راك‬ َ gibidir. ”‫“م ْع ٌــز‬
َ gayr-ı
zevâtu’s-sûf ya¡nî zâtu’ş-şa¡r olan keçiye denir. Vâhidesi ”ٌ‫“ماع َزة‬ ِ ِ
َ ve müzekkeri ”‫“ماع ٌز‬dir. َ
Ve âyette ”‫ “ا ْث َني ِن‬kaydları erkek ve dişi ya¡nî çift demektir.
ْ

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ض‬

َ
ِ ‫• َض‬
]∂âi…un[ ‫ائ ٌق‬
ِ ِ 2 ِ ِ ِِ ِ
َ ُ‫وحى ِإ َل ْي َك َو َضائ ٌق بِه َص ْد ُر َك﴾ َي ْعني َو َيض ُيق َص ْد ُر َك ب َِما ي‬
‫وحى‬ َ ُ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل َع َّل َك َتارِ ٌك َب ْع َض َما ي‬
‫ِإ َلي َك‬
ْ
”‫“ضي ٌق‬den ism-i fâ¡ildir. ”‫“ضي ٌق‬ zıdd-ı ”‫“س َع ٌة‬tir. Bu âyette hüzn ve gam ma¡nâsınadır. “‫اع‬ َ ‫”ب‬
ْ َ ْ َ َ َ
bâbından ”‫يــق َضي ًقــا َف ُه َــو َض ِائ ٌــق‬ ُ ِ
‫ض‬ ‫ي‬
َ ‫ــاق‬
َ ‫“ض‬
َ denir. Ve kesr-i mu¡ceme ile ” ‫يــق‬
ٌ ‫“ض‬ِ dar ma¡nâsına
ْ
bundan ismdir. Ve ”‫“ضي ٌــق‬ lafzı ¢ur™ân-ı kerîm’de fakr, buhl, harec, meşakkat ma¡nâlâ-
ْ َ
rına isti¡mâl olunmuştur.

1 “(Erkek ve dişi olarak) koyundan iki” el-En¡âm, 6/143.

2 “(Ey Muhammed!) Belki de sana vahyolunanlardan bir kısmını gözardı edeceksin ve o yüzden göğ-
sün daralacak.” Hûd, 11/12.
28 َ‫لّ ضا‬ BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME

ًّ ‫• َض‬
]∂âllen[ ‫ال‬
‫ أَ ْي َع َّما أَ ْن َت َع َلي ِه ْال َن‬3﴾‫﴿و َو َج َد َك َض ًّال َف َه َدى‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî kable’l-vahy seni tarîk-i ¡ubûdiyyet ve hikmet ve ahkâm-ı şer¡i bilmemekle mü-
tehayyir iken hidâyet eyledi” demek olur. ”‫“ض َل َل ٌة‬tendir. َ Kelime-i mezbûre aslen tarîk-i
müstakîmden meyl ve ¡udûl ma¡nâsına ya¡nî ”‫“ه َد َايــ ٌة‬in zıddıdır. Ve ”‫“ض َــا ٌل‬ ِ َ ¡amden veyâ
[3] sehven ve kalîlen ve kesîren de olsa ”‫“ض َل ٌل‬ َ denir. Ve kendinden bir nev¡ hatâ™ sâdır
olan kimseye de nisbet edilir. Enbiyâ™ ve sulahâya nisbet edilen bu kabîldendir. Bah-
sinde olduğumuz âyetle Ya¡…ûb ¡aleyhi’s-selâm hakkında ehl-i beytinin ‫ــالل إ َِّن َك َل ِفي‬ ِ َّ ‫﴿ َقالُــوا َت‬
﴾‫ــك ا ْل َق ِديــم‬
4 ِ
َ ‫ َض َل ِل‬ve ﴾ ٍ‫ ﴿ ِإ َّن أَ َبا َنــا َل ِفي َض َــا ٍل ُمبِيــن‬kavlleri ve Mûsâ ¡aleyhi’s-selâmın ‫﴿ َق َال َف َع ْل ُت َها ِإ ًذا‬
5

ِ ِ
﴾‫يــن‬
َ ّ‫الضال‬ َّ ‫ــن‬َ ‫ َوأَ َنــا م‬kavli gibi ki sehv ve terk-i evlâ üzerine mahmûldür, ehl-i küfr ü şirk ü
6

zulme nisbet olunan ”‫“ض َــا ٌل‬ َ ile bunun beyninde bevn-i ba¡îd vardır. Ve lafzı mezbûr
ِ ِ ِ ِ
nisyân ma¡nâsına da gelir, nitekim ﴾‫يه َما ْال ُْخرى‬ ُ ‫ ﴿أَ ْن َتض َّــل ا ْح ٰد‬kavl-i kerîminde
ُ ‫يه َمــا َف ُت َذ ّك َــر ا ْح ٰد‬
7
َ
vâki¡ ”‫“ت َذ ِّكر‬ kaydı delâletiyle ”‫“ت ِض َّل‬ َ , ”‫“ت ْن َسى‬ َ ile tefsîr olunur. Ve gayb ve gaflet ve zıyâ¡
َ ُ
ve azmak ve sapmak ma¡nâlarına ve helâk ma¡nâsına da isti¡mâl olunur. İkinci bâbdan
”‫ال‬ َ denir. Hemze ile ta¡addî eder: ﴾‫اللُ َع َلى ِع ْل ٍم‬
ٌّ ‫“ض َّل َي ِض ُّل َض َل ًل َو َض َل َل ًة َف ُه َو َض‬ َّ ‫﴿وأَ َض َّل ُه‬
َ ve ‫“أ َض َّل ُه‬
َ
8

ِ ِ
”‫ يُضل ُُّه إ ِْض َل ًل َف ُه َو ُمض ٌّل‬denir. Ve ma¡ânî-i mezkûrenin cümlesinde müte¡addî olarak isti¡mâl
olunur.

]∂â√iken[ ‫كا‬ ِ ‫• َض‬

ً ‫اح‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفتبسم َض‬
‫ أَ ْي ُم َت َع ِ ّجبا‬9﴾‫اح ًكا ِم ْن َق ْو ِل َها‬
ً َ َّ َ َ َ ْ
”‫ــك‬ ‫ح‬ ‫“ض‬ ِ ”‫ــك‬ ‫ح‬ ‫“ض‬ ِ ” ‫ــم‬ ِ
‫ل‬ ‫“ع‬ ” ‫ــم‬ ِ‫ه‬‫ف‬ “ ”‫ــب‬ ِ
ٌ ْ lafzından fâ¡ildir. ٌ ْ Türkçe gülmektir.
َ َ
ve
َ َ
ve َ ‫ “ َلع‬bâbla-
rından ”‫اك‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ٌ ‫ــك بِــه َوم ْن ُــه َي ْض َح ُك ض ْح ًكا َو َض ْح ًكا َو َضح ًكا َف ُه َــو َضاح ٌك َوفي ا ْل ُم َبا َل َغة َض َّح‬ ِ َ ‫“ضح‬ ِ َ denir. Sürûr-ı
nefsten vech münbasit olarak dişlerin meydâna çıkması hâletinden ¡ibârettir ki ba¡zen
savt da işitilir. Mübâlagasına ”‫ “ َق ْه َق َه ٌة‬denir. ”‫“تب ُّسم‬ bilâ-savt ve dişler görünmeyerek yal-
ٌ ََ
nız vechde meşhûd olan hâlettir. Ancak lafz-ı mezkûr ta¡accüb ma¡nâsına da gelir, [4]
nitekim bahsinde olduğumuz ayette öyledir. İstihzâ™ ma¡nâsına isti¡âre olunur: ‫﴿و ُك ْن ُتم ِم ْن ُهم‬
ْ ْ َ
‫ون‬
َ ‫ون َو َت ْس َــت ْهزِ ُؤ‬ َ ‫ون﴾ أَ ْي َت ْس‬
َ ‫ــخ ُر‬ َ ‫ َت ْض َح ُك‬Ve sürûr-ı mücerredde dahi müsta¡meldir ki âsâr-ı dahik
10

vechde zâhir olmayarak sürûrdur. Ve ta¡accüb-ı mücerredde de böylece müsta¡meldir.

İstihzâ™da da böyledir, biz bundan “İçimden güldüm” deriz ki hande-i derûndur. Hayz

3 “Seni yolunu kaybetmiş olarak bulup da yola iletmedi mi?” ed-Duhâ, 93/7.
4 “Onlar da, “Allah’a yemin ederiz ki sen hâlâ eski şaşkınlığındasın” dediler.” Yûsuf, 12/95.
5 “Doğrusu babamız açık bir yanılgı içindedir.” Yûsuf, 12/8.
6 “Mûsâ şöyle dedi: “Ben onu, o vakit kendimi kaybetmiş bir hâlde iken (istemeyerek) yaptım.” eş-
Şu¡arâ, 26/20.
7 “Bu, onlardan biri unutacak olursa, diğerinin ona hatırlatması içindir.” el-Bakara, 2/282.
8 “Allah’ın; (hâlini) bildiği için saptırdığı” el-Câsiye, 45/23.
9 “Süleyman, onun bu sözüne tebessüm ile güldü.” en-Neml, 27/19.
10 “Onlara hep gülüyordunuz.” el-Mü™minûn, 23/110.
BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME ‫اً ْح َبض‬ 29

ِ ِ َ , ”‫ــت‬
ma¡nâsına isti¡mâl-i ¡Arab mesmû¡dur. ”‫ــب‬ ُ ‫“ضح َكــت ا ْل َم ْــرأَ ُة َو ْالَ ْر َن‬ ْ ‫اض‬َ ‫“ح‬
َ demektir. Hattâ
ba¡zı ehl-i tefsîr bundan alarak ﴾‫ــت‬ ِ ِ َ
ْ ‫﴿و ْام َرأتُ ُــه َقائ َمــ ٌة َف َضح َك‬َ ma¡nâsına zâhib olmuşlar ise de
11

ta¡accüb ma¡nâsına olduğu siyâkındaki 12﴾‫الل‬ ِ َّ ِ‫ ﴿ َقالُوا أَ َتعجبِين ِمن أَمر‬cümle-i kerîmesiyle sâbit
ْ ْ َ َ ْ
ve mütehakkaktır. Eğerçi hayzda tebşîri ta¡kîb etmiş ise âyet-i sıhhat-ı beşârettir. Val-
lâhu a¡lemu.

]∂âmirin[ ٍ‫ • َض ِامر‬
‫ أَ ْي ُر ْكبا ًنا‬13﴾‫ين ِم ْن ُك ّ ِل َف ٍّج َع ِم ٍيق‬ ِ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َا ِ ّذ ْن ِفي الن‬
َ َ ‫وك رِ َجاالً َو َع ٰلى ُك ّ ِل َضامرٍ َي ْأت‬
َ ‫اس بِا ْل َح ِّج َي ْأ ُت‬ َّ َ َ ُ ْ
‫ول ِم ْن ُب ْع ِد ا ْل َم َسا َف ِة‬ ٍ ‫ع َلى ُك ّ ِل ب ِعيرٍ مه ُز‬
َْ َ َ
Ya¡nî “yolların uzaklığından arıklamış develer üzerinde râkib oldukları hâlde” demek
olur. ”‫“ض ْمــر‬dendir ki hüzâl ve hiffet-i lahmdir ki arık ta¡bîr edilir. Ekser yarış atları-
ٌ َ
nı riyâzetle za¡îfletmek husûsunda kullanılır. Lâzım olarak “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ‫“ض َمــر َي ْض ُمــر‬
ُ َ َ
”‫ورا‬ ‫م‬ ‫ض‬ ”‫ب‬ ‫ر‬ ‫ق‬ “ ” ‫ر‬ ِ
‫ام‬‫ض‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ض‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫م‬‫“ض‬ ” ‫ه‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ل‬‫ز‬ ‫“ه‬
ً ُ ُ ve َ َُ bâbından
ٌ َ ََُ ً ْ ُ ُُ َْ َُ َ
denir, ُ ُ ْ َ َّ َ َ َ َ َ demektir. Ve
ِ ِ ِ
“tef¡îl”den ”‫“ض َّمــر ا ْل َفــر َس يُ َض ّمــر ُه َت ْضميــرا َف ُه َــو ُم َض ّمــر َوا ْل َفــر ُس ُم َض َّمــر‬ denir. Kezâ “if¡âl”den ‫“أَ ْض َمر‬
ٌ َ ٌ ً ُ َ َ َ َ
”‫ ا ْل َفــر َس‬denir, yarış için hayvânı riyâzetle za¡îflendirmek ma¡nâsınadır. Deve ve emsâli
َ
binek ve sâirede de kullanılır.

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ض‬

َ [5]
]∂ab√an[ ‫حا‬
ً ‫• َضب‬
ْ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا ْلع ِادي‬
﴾‫ات َضب ًحا‬ 14
ْ َ َ َ َ ُ ْ
”‫ــح‬ ‫ب‬
ٌ ْ َ ‫“ض‬ın aslı tilki denilen hayvân-ı ma¡rûfun sedâsından ¡ibâret olan zammla ”‫ــاح‬ٌ ‫“ض َب‬
ُ tır.
Bundan at koşarken nefesinden hâsıl olan sedâda isti¡âreten isti¡mâl olundu. ”‫ــات‬ ِ ‫“ا ْلع ِادي‬,
َ َ
”‫“ع ْــد ٌو‬den ” ‫ة‬
ٌ ‫ــ‬‫ي‬ ِ
‫اد‬ ‫“ع‬ in cem¡idir, murâd gazâda kullanılan atlardır. Cenâb-ı Hak bunlarla
َ َ َ
kasem buyuruyor. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ sedâ-yı mezkûrdan ”‫ “أَ ْح أَ ْح‬lafzıyla
hikâye buyurdukları mervîdir. »âzin rahimehullâhu diyor ki bunda ya¡nî kasem olunan
”‫ات‬ٌ ‫“ع ِاد َي‬
َ ta iki kavl vardır: 1) Haccda istihdâm olunan develerdir ki ¡Arafât’tan Müzdeli-
fe’ye ve Müzdelife’den Minâ’ya seğirtirler. Bu ma¡nâyı Hazret-i ya¡sûbu’l-muvahhidîn
¡Alî kerremallâhu vechehuya nisbet ediyor. Ve yine Hazret-i müşârünileyhten nakl ile
diyor ki Hazret-i İmâm buyurdular ki “İslâm’da evvel gazâ gazve-i Bedr’dir. Gazâ-yı
mezkûrda ise bizimle berâber ancak iki at var idi ki biri Zubeyr’in ve biri Mi…dâd b.
Esved’indi”. Nasıl ”‫“ع ِاد َيــات‬ َ olur ya¡nî cem¡ sîgasıyla ta¡bîr olunur? Belki ”‫ــن‬ ِ ‫“ع ِاد َي ْي‬
َ buyu-

11 “İbrahim’in karısı ayakta idi. (Bu sözleri duyunca) güldü.” Hûd, 11/71.
12 “Melekler, “Allah’ın emrine mi şaşıyorsun? dediler.” Hûd, 11/73.
13 “İnsanlar arasında haccı ilan et ki, gerek yaya olarak, gerek uzak yollardan gelen yorgun develer
üzerinde sana gelsinler.” el-Hacc, 22/27.
14 “Soluk soluğa süratle koşan atlara andolsun” el-Âdiyât, 100/1.
30 ‫ك‬
َ‫ْتَِح ض‬ BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME

rulmak lâzım gelirdi. İmdi bu kavl üzerine ”‫“ضب ًحــا‬ kelimesinin ma¡nâsı mezkûr deve-
ْ َ
lerin esnâ-yı seyrde boyunlarını uzatmalarıdır. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi. İkinci
kavlden ki hayl-i gazâdır, şöhretine binâ™en sukût ediyor. Bu kelime ”‫ــح‬ َ ‫ “ َف َت‬bâbından
”‫“ضب َح َي ْضب ُح َضب ًحا‬ sûretinde tasrîf olunur.
ْ َ َ َ

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-◊™ݒL-MUHMELE: “‫ح‬،‫”ض‬

َ

ْ ‫• َض ِح َك‬
]∂a√iket[ ‫ت‬
﴾‫﴿و ْامرأَ ُت ُه َق ِائ َم ٌة َف َض ِح َك ْت‬
15
‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ َ
ِ ‫“ض‬
Bunun tahkîki sâlifü’z-zikr ”‫اح ًكا‬ َ kelimesinde mufassalen beyân olundu, oraya mürâ-
ca¡at oluna.

MAZMÛMETU’∞-∞ÂD: “‫ح‬،‫”ض‬
ُ [6]
]∂u√âhâ[ ‫يها‬
َ ‫• ُض ٰح‬
‫ أَ ْي َو َض ْو ِئ َها‬16﴾‫يها‬ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و‬
َ ‫الش ْمس َو ُض ٰح‬ َ َ ْ
“Güneş ve onun ziyâsı hakkı için” demek olur. Kelime-i mezbûre aslen imtidâd-ı nehâr
ma¡nâsına olan feth ve meddle ”‫ــاء‬ ٌ ‫“ض َح‬dan َ olup sonra inbisât-ı ziyâ-i şems vaktine ism
oldu. ”ٌ‫“ض ْح َــوة‬
َ böyledir. Cem¡i ”‫ “ َق ْر َيــ ٌة‬ve ”‫[ “ ُق َــرى‬gibi] kasrla ”‫“ض َحــى‬ ُ gelir. Sonra ”‫“ض َحــى‬
ُ
lafzı müfred gibi isti¡mâl olundu. 17﴾‫ــجى‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ذ‬
َ ِ
‫إ‬ ‫ــل‬
ِ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ــى‬ ‫ح‬ ‫الض‬‫﴿و‬
ْ َّ َ َ ُّ َ
َ َ kavl-i kerîmi vakt-i mezkûr
ile kasemdir.

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ض‬

ِ
MEKSÛRETU’∞-∞ÂD: “‫د‬،‫”ض‬
]∂idden[ ‫• ِض ًّدا‬
‫يل َغير َذ ِل َك‬‫ أَ ْي َخ ْص ًما أَ ْو ُذ ًّل َي ْع ِني ِضد ال ِع ِز و ِق‬18﴾‫ون َع َليهِ م ِض ًّدا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ويكون‬
ُ ْ َ َ ّ ْ َّ ْ ْ َ ُ ُ ََ
ِ kelimesi hakkında bir takım akvâl vardır. Mufredât’ta Râπıb rahimehullâhu ta¡âlâ
”‫“ض ٌّد‬
ِ her biri cins-i vâhid tahtında olmakla berâber kendi-
ِ ‫“ض َّد‬
diyor ki bir kavm dediler ki ”‫ان‬
lerine hâss evsâfla yekdîgere münâfî ve beynlerinde gâyet-i bu¡d olan şey™ândır. Sevâdla
beyâz gibi ki her ikisi de cins-i levn tahtındadır. Ve cins-i vâhid tahtında olmayana

15 “İbrahim’in karısı ayakta idi. (Bu sözleri duyunca) güldü.” Hûd, 11/71.
16 “Güneşe ve onun aydınlığına andolsun.” eş-Şems, 91/1.
17 “Kuşluk vaktine andolsun. Karanlığı çöktüğü vakit geceye andolsun” ed-Duhâ, 93/1-2.
18 “Kendilerine düşman olacaklar.” Meryem, 19/82.
BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME ‫اَ ْن َبرَض‬ 31

ِ denilmez. Meselâ ”ٌ‫ “ح َلوة‬ve ”‫ “حر َك ٌة‬cins-i vâhidden değildir, binâ™en ¡aleyh bun-
ِ ‫“ض َّد‬
”‫ان‬ َ َ ََ
lara ”‫ان‬ ِ denilmez. Ve dediler ki ”‫“ض ٌّد‬
ِ ‫“ض َّد‬ ِ eşyâ-i mütekâbileden biridir, zîra mütekâbilân
li-zâtihimâ muhtelifân ve her biri dîgerin mukâbilesinde olarak bir şey™de ve bir vaktte
ictimâ¡ edemezler. Bunda daha başka tafsîlât da beyân etmiş.

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ض‬

َ

َ •
]∂arabe[ ‫ضرب‬
َ َ
]7[ ‫ أَ ْي َج َع َل‬19﴾‫ظ َّل َو ْج ُه ُه ُم ْس َوداًّ َو ُه َو َك ِظيم‬ َ ‫لر ْح َم ِن َم َث ًل‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿و ِإذا ب ِشر أَحدهم بِما ضرب ِل‬
ٌ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ّ ُ َ َ
‫اس َر ِضي اهللُ َع ْن ُه َما ب َِما َو َص َف‬ ٍ ‫َله ِشبها و ِفي َت ْف ِسيرِ اب ِن عب‬
َ َّ َ ْ َ ًْ ُ
”‫ب‬ ٍ ٍ
ٌ ‫“ض ْر‬ َ lafzı aslen vurmaktır. Râπıb rahimehullâhu ”‫اع َش ْــيء َع َلى َش ْــيء‬ ُ ‫لض ْر ُب إِي َق‬ َّ َ‫¡ “ا‬ibâretiyle
ta¡rîf etmiş, Sûret ve keyfiyyet-i darbda tenevvu¡ ve ihtilâf olduğu i¡tibâriyle ma¡ânî-i
kesîrede kullanıldığı gibi, bu lafzın müştakkât ve mutasarrafâtı tefsîrinde müfessirîn ak-
vâli tekessür etmiş, çünkü ”‫ب‬ ٌ ‫“ض ْر‬ َ bilâ-vâsıta el ile olur, tokat ve yumruk gibi ve bi’l-vâ-
sıta seyf ve ¡asâ ve kamçı ve sâire ile de olur. Binâ™en ¡alâ-zâlik mevâzi¡-i muhtelifede
isti¡mâl olundu. Ez-cümle ”‫ــت ِفــي ْالَ ْر ِض‬ ُ ‫“ض َر ْب‬ َ , ”‫ت‬ ُ ‫“ســا َف ْر‬ َ ve ” ِ‫الس ْــير‬
ِ ‫“ضرب‬
َّ ‫ــت فــي‬ ُ ْ َ َ , ”‫ت‬ ُ ‫ “أَ ْس َــر ْع‬ve
ِ ِ ِ ِ
”‫ت َم َع ا ْل َق ْوم‬ ُ ‫“ض َر ْب‬َ , ”‫ار ْع ُت ُه ْم‬
َ ‫اه ْم ُت ُه ْم َو َق‬
َ ‫“س‬ َ ve ”‫ت َع َلى َيده‬ ُ ‫“ض َر ْب‬َ , ”‫الت َص ُّرف‬ َّ ‫“ح َج ْرتُ ُه َع ِن‬ َ yâhûd ‫ت أَ ْو‬ ُ ‫“أَ ْف َس ْد‬
”‫ــت أَ ْمــر ُه‬ ‫ل‬‫ط‬ ‫ب‬َ ‫أ‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ه‬‫ف‬ ‫ص‬ ‫و‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾ ‫ة‬ ‫ِب‬
‫ي‬ ‫ط‬ ‫ة‬ ‫م‬ ِ
‫ل‬ ‫ك‬ ‫ال‬ ‫ث‬ ‫م‬ ‫الل‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ض‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫ــر‬ ‫ت‬ ‫ــم‬‫ل‬ ‫ا‬ ﴿
ُ َْ ْ ma¡nâlarınadır. Ve ُ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ ً َ ّ َ ً َ َ ً َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ve bahsinde
20
َ
bulunduğumuz âyette de ”‫“و َص َف ُــه‬ َ tefsîri zikr olundu. Bunlardan başka i¡râz ve katl ve
kat¡ ve nasb ve rekz ve nev¡ ma¡nâlarına da gelir. ”‫ت َع ْن ُه‬ ُ ‫“ض َر ْب‬ َ , ”‫ت‬ ُ ‫ “أَ ْع َر ْض‬ve ”‫ت ُعنُ َق ُه‬ ُ ‫“ض َر ْب‬َ ,
”‫ “ َق َت ْل ُت ُه‬ve ”‫اجا‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ِ
‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫“ض‬ ِ
‫ِه‬‫ب‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ه‬‫ت‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ت‬
ً َّ َ ُ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َ َ ‫ع‬ ‫ط‬ ‫ق‬ ” ” ‫ة‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫خ‬
َ ََْ ْ ُ َْ َ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫“ض‬ ”‫ا‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ص‬ ‫ن‬ “ ‫م‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫“ض‬
ً َ َ َْ َ ُ ْ َ َ َُْ َ َ َََْ ُ َْ َ
,” ve , ve
”‫ــل‬ ِ ‫ َع َلــى ا ْل َج َب‬, ”‫“ر َك ْز ُت ُــه‬
َ demektir. Bunlar hep birer takrîb ve i¡tibâr iledir. Binâ™en ¡alâ-hâzâ
gerek ¢ur™ân-ı kerîm’de gerek mevâzi¡-i sâirede mahal ve keyfiyyet ve sûret-i isti¡mâle
göre bir ma¡nâ alır, meselâ:

]∂arabnâ[ ‫ضر ْب َنا‬

َ •
َ
‫اهم أَ ْو َضر ْب َنا‬ ‫ أَي القينا عليهِ م النوم أَو أَنمن‬21﴾‫ين َع َد ًدا‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َّ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َض َر ْب َنا َع َلى آ َذانهِ ْم في ا ْل َك ْهف سن‬
ُ ‫َع َلى آ َذ ِانهِ ْم ِح َج ًابا َح َّتى َل ُت َن ّب ُِه ُه ُم ْالَ ْص َو‬
‫ات‬
İşte bu ma¡nâ ”‫ت ا ْل َخي َم َة‬ ُ ‫“ض َر ْب‬
َ kavlindendir.
ْ

19 “Onlardan biri, Rahmân’a örnek kıldığı (isnad ettiği kız çocuğu) ile müjdelendiği zaman, öfkesinden
yüzü simsiyah kesilir.” ez-Zuhruf, 43/17.
20 “Görmedin mi Allah güzel bir sözü nasıl misal getirdi?” İbrâhîm, 14/24; en-Nahl, 16/75; ez-Zumer,
39/29; et-Tahrîm, 66/10.
21 “Bunun üzerine biz de nice yıllar onların kulaklarını (dış dünyaya) kapattık. (Onları uyuttuk)” el-
Kehf, 18/11.
32 ‫رَرّض لا‬
َ BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME

ِ‫الضرر‬ •
َ َّ
]e∂-∂arari[

‫الز َما َن ِة َوا ْل َمر ِض‬

ِّ ‫الض َررِ ﴾ أَ ِي‬
22 ِ ُ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َغير أ‬
َّ ‫ولي‬ َ ْ
َ ُْ
Ya¡nî [8] kötürümlük ve hastalık gibi cihâda çıkmak için mâni¡ olan ¡özrlerdir. Âyet-i
kerîmede bu cümle-i latîfenin ¡Abdullâh b. Ummi Mektûm’un Resûl-i ekrem sallallâhu
¡aleyhi ve âlihi ve sellem efendimize mürâca¡at etmesi üzerine nüzûlü sebebiyle ” ِ‫لضرر‬ ‫“ا‬
َ َّ َ
“¡amâ” ile de tefsîr olunmuş, nitekim ”‫ “اَ ْع َمى‬ya ”‫“ضرِ ير‬ denir ki fakd veyâ zehâb-ı basar
ٌ َ
cihetinden olan zarar tasavvuruyla tesmiye olunmuştur. Bunun aslı zammla ”‫“ض ٌّر‬ ُ lafzı-
dır ki sû™-i hâldir. Ve sû™ üç vechle olur: Biri zâtî olandır ki hakîkatte de sû™-i hâl ancak
budur, o da cehl belki kıllet-i ¡ilm ü fazl ve ¡adem-i ¡iffet ü istikâmet ve vücûd-ı ahlâk-ı
redî™e ve sıfât-ı mezmûmenin bir kimsede bulunmasıdır. Dîgeri bedenî olandır ki kişide
¡amâ ve samem ve şelel ve ¡arec ve emsâli ile ibtilâdır. Üçüncü hâricî olandır, o da ız-
tırârî olarak fakr u fâka ve noksân-ı mâl ve zevâl-i câh ve emsâlinden biri ile ibtilâdır.
Nes™elullâhe’l-¡âfiyete min kullihâ. Sülâsîsi müte¡addî olarak “‫ ” َق َت َل‬bâbından gelir: ‫“ضر ُه‬
َّ َ
”‫ار‬
ٌّ ‫ َي ُض ُّر ُه َض ًّرا َف ُه َو َض‬denir. Ve zammla ”‫“ض ٌّر‬
ُ ve fethle ”‫“ض َر ٌر‬ َ ismlerdir.

َ ‫• َضر‬
]∂arrâ™e[ ‫اء‬
َّ
‫ أَ ْي ُض ٍر‬23﴾‫ات َع ِنّي‬
ُ ‫الس ّي َِئ‬ َ ِ
َّ ‫﴿و َلئ ْن أ َذ ْق َن ُاه َن ْع َم َاء َب ْع َد َض َّر َاء َم َّس ْت ُه َل َي ُقو َل َّن َذ َه َب‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ّ
Ya¡nî “zarar” demek ki kaht ve sû™-i hâldir. Sicistânî rahimehullâhu ta¡âlâ ”‫“ض ٌّــر‬ ُ zıdd-ı
”‫ــع‬ ‫ف‬
ٌ َْ ‫ن‬ “dir diyor. Lâkin Râπıb Mufredât ’ta ” ‫اء‬ ‫ــر‬
ُ َّ َ ‫“ض‬ lafzı ” ‫اء‬ ‫ــر‬
ُ َّ َ ‫“س‬ ve ” ‫ــاء‬ ‫م‬
ُ َ َْ ‫ع‬ ‫ن‬ “a mukâbildir ve
ُ , ”‫“ َن ْف ٌع‬e mukâbildir deyip bu âyetle ve ﴾‫ون لَ ْن ُفســهِ ْم َض ًّرا َو َل َن ْف ًعا‬
”‫“ض ٌّر‬ ِ ِ ِ
َ ‫﴿و َل َي ْمل ُك‬َ kavl-i kerî-
24

miyle istişhâd ediyor. Mâ-kablinde vâki¡ ”‫“الضرر‬ kelimesine de nazar buyurula.

َ َّ
َ •
]∂arabtum[ ‫ضر ْب ُتم‬
ْ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫يها‬ َ ‫يها أَ ْو َت َب‬
َ ‫] ف‬9[ ‫اع ْد ُت ْم‬ َ ‫﴿و ِإ َذا َض َر ْب ُت ْم في ْالَ ْرض﴾ أَ ْي س ْر ُت ْم ف‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
25

Ya¡nî “Uzak gittiniz” demek, sefer-i ba¡îd ma¡nâsına. Ânifü’l-beyân ”‫“ضــر َب‬ kelimesine
َ َ
mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’∞-∞ÂD: “‫ر‬،‫”ض‬
ُ
]∂urrun[ ‫ضر‬
ُ •
ٌّ
‫ال ْال َي ِة‬
ِ ‫ و ِفي أَم َث‬26﴾‫ان ُضر‬
ْ َ ِ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ٌّ َ ‫﴿وإ َذا َم َّس ْال ْن َس‬

22 “Özür sahibi olmaksızın” en-Nisâ™, 4/95.

23 “Ama kendisine dokunan bir sıkıntıdan sonra, ona bir nimet tattırırsak mutlaka, “Kötülükler benden
gitti” diyecektir.” Hûd, 11/10.
24 “Üstelik kendilerine fayda ve zararları dokunmayan” el-Furkân, 25/3.
25 “Yeryüzünde sefere çıktığınız vakit” en-Nisâ™, 4/101.
26 “İnsana bir zarar dokunduğu zaman” ez-Zümer, 39/8; 49. Ayrıca bkz. Yûnus, 10/12.
BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME ‫ٍف عْ ض‬
َ 33

Ânifü’l-beyân ”‫“الضرر‬ kelimesine mürâca¡at oluna.

َ َّ
]∂uribet[ ‫ت‬
ْ ‫• ُضرِ َب‬
‫ أَ ْي ُج ِع َل ْت أَ ْو أُ ْلزِ َم ْت أَ ْي أُ ْغ ِشي ْت‬27﴾‫﴿و ُضرِ َب ْت َع َليهِ م ال ِ ّذ َّل ُة َوا ْل َم ْس َك َن ُة‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ُ ْ
”‫ــت ا ْلخي َمــ َة‬
ُ ‫“ض َر ْب‬
َ ma¡nâsından me™hûzdur. Sâlifü’l-beyân ”‫“ض َــر َب‬
َ kelimesine mürâca¡at
ْ
buyurula.

ِ
MEKSÛRETU’∞-∞ÂD: “‫ر‬،‫”ض‬
]∂ırâran[ ‫• ِضرارا‬
ً َ
َ 28 ِ ِ ِِ ِ
‫ين‬ ِّ ‫وه َّن ض َر ًارا﴾ أ ْي ُم َض‬
َ ‫ار‬ ُ ‫﴿و َل ُت ْمس ُك‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
“Nisâyı ızrâr kasd ederek tutmayınız.” Ve ‫ار ًة َ ِل ْه ِل َم ْس ِج ِد‬ َ 29 ِ ِ
َّ ‫ين َّات َخ ُذوا َم ْسج ًدا ض َر ًارا﴾ أ ْي ُم َض‬
ِ
َ ‫﴿وا َّلذ‬
َ
”‫ ُقبــا‬Bu kelime ”‫“ض ٌّــر‬
ُ lafzından ”‫“م َف َعا َلــ ٌة‬ten masdardır. ”‫ا‬ ‫ار‬ ‫ر‬ ‫ض‬ِ ‫و‬ ‫ة‬
ً ‫ــار‬ ‫ض‬
َ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ار‬‫ض‬َ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ــار‬ ‫“ض‬
َ denir. Bu
َ ُ ً َ َ َّ ُ ُ ُّ ُ ُ َّ
âyetlerde masdar bi-ma¡nâ “fâ¡il” olur. Kezâ ” ِ‫“الضرر‬ َّ kelimesine bak.
َ

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ض‬

َ
]∂a¡ufe[ ‫ضع َف‬
َ •
ُ
‫ أَ ْي َع َج َز‬30﴾‫وب‬ ِ
ُ ‫﴿ض ُع َف ال َّطال ُب َوا ْل َم ْط ُل‬
َ •
”‫ ُض ْع ٌــف‬،‫“ض ْع ٌــف‬den َ fi¡l-i mâzîdir. Ve ”‫ ُض ْع ٌــف‬،‫“ض ْع ٌــف‬ َ aslen kuvvet ve sıhhatin hilâfı, zıd-
dıdır. Bu lafzda ∂âd’ın fethi lügat-ı Temîm ve zammı lügat-ı ¢ureyş’tir. Fethle “‫” َق َت َــل‬
bâbından ”‫“ض َع َــف َي ْض ُع ُــف َض ْع ًفــا‬ َ ve zammla ”‫ “ َق ُــر َب‬bâbından ”‫يف‬ ٌ ‫“ض ُع َــف َي ْض ُع ُــف ُض ْع ًفــا َف ُه َــو َض ِع‬
َ
sûretinde tasrîf olunur. Ve ”‫يف‬ ٌ ‫“ض ِع‬
َ cem¡i ”‫اف‬ ِ ve ”‫“ضع َفاء‬
ٌ ‫“ض َع‬ ُ َ ُ gelir. Ve denildi ki ” ‫ف‬ٌ ‫“ضع‬
ْ
fethle ¡akl ve re™yde; zammla bedende olana denir. [10] Ve lafz-ı mezbûr ”‫“ع ْج ٌــز‬ َ ma¡nâ-
sına da [gelir], nitekim bu âyette öyledir. ¡Arab”‫الشــي ِء‬ ‫ــن‬
ِ ‫ َض ُع َــف َع‬،‫”ض َع َــف‬ َ der, ”‫“ع َج َــز َع ْن ُــه‬
ِ kelâm-ı ¡Arabdaْ َّ ِ
َ
demektir. Ve ∂âd’ın kesriyle ”‫“ض ْع ٌــف‬ ”‫ــل‬ٌ ْ ‫ث‬ ‫“م‬ demek olup sonra izâfetle
”‫الشي ِء ِم ْث ُل ُه َو ِض ْع َف ُاه ِم ْث َل ُه َوأَ ْض َعا ُف ُه أَ ْم َثالُ ُه‬ ِ sûretinde isti¡mâl olundu. Vallâhu a¡lemu.
‫“ض ْع ُف‬
ْ َّ
]∂a¡fin[ ‫ضع ٍف‬
َ •
ْ
‫﴿اللُ ا َّل ِذي َخ َل َق ُكم ِم ْن َض ْع ٍف ثُم َج َع َل ِم ْن َب ْع ِد َض ْع ٍف ُق َّو ًة ثُم َج َع َل ِم ْن َب ْع ِد ُق َّو ٍة َض ْع ًفا‬
َّ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َّ َّ ْ
31
﴾‫َو َشيب ًة‬
َْ
27 “Böylece zillet ve yoksulluk onları kapladı.” el-Bakara, 2/61.
28 “Haklarına tecavüz edip zarar vermek için onları tutmayın.” el-Bakara, 2/231.
29 “Bir de zararlı faaliyetlerde bulunmak diye bir mescit yapanlar vardır.” et-Tevbe, 9/107.
30 “İsteyen de âciz, istenen de.” el-Hacc, 22/73.
31 “Allah, sizi güçsüz olarak yaratan, sonra güçsüzlüğün ardından bir güç veren, sonra gücün ardından
bir güçsüzlük ve yaşlılık verendir.” er-Rûm, 30/54.
34 ‫فٍ ض‬
ُ‫ْع‬ BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME

Ve zamm-ı ∂âd ile ”‫“ض ْع ٍــف‬ ُ dahi bunda kırâ™attir. Vechi ve buna dâir kelâm
mâ-kablinde beyân edildi. Bu âyette birinci ”‫“ض ْع ٌــف‬ َ nutfe hâlinde olandır ki
32 ٍ ِ ٍ ِ
﴾ ٍ‫ ﴿ثُم َج َع َل َن ْس َل ُه م ْن ُس َل َلة م ْن َماء َمهِ ين‬ile vasf olundu. İkinci cenîn hâlinde, üçüncü hâl-i şey-
َّ
hûhatta olan ki za¡f-ı pîrîdir. Ve ”‫“شــيب ٌة‬ heremdir ki erzel-i ¡ömrdür. Ve ”‫“ ُق َّــوة‬te birinci,
َْ َ
bidâyeten tıflda görülen nev¡an ve nisbeten bir kuvvettir ki onunla taharrük ve bükâ
vesîlesiyle gıdâ ve nefsinden ezânın def¡ini taleb eder. İkinci, ba¡de’l-bülûg olan kuv-
vettir. ”‫“ض ُع َف‬ َ kelimesine ircâ¡-ı nazar buyurula.

MAZMÛMETU’∞-∞ÂD: “‫ع‬،‫”ض‬
ُ
]∂u¡fin[ ‫ضع ٍف‬
ُ •
ْ
‫ َع َلى ا ْل ِقر َاء ِة ب‬33﴾‫﴿اللُ ا َّل ِذي َخ َل َق ُكم ِم ْن ُض ْع ٍف‬
‫ِالض ِم‬ َّ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ّ َّ َ ْ
Mâ-kabline nazar oluna.

ِ
MEKSÛRETU’∞-∞ÂD: “‫ع‬،‫”ض‬
]∂ı¡fen[ ‫• ِضع ًفا‬
ْ
‫ أَ ْي ُم َض َّع ًفا َو ِل ُك ّ ٍل ُم َض َّع ٌف‬34﴾‫النارِ َق َال ِل ُك ّ ٍل ِض ْع ٌف‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفآتهِ ْم َع َذ ًابا ض ْع ًفا م َن‬
Ya¡nî “kat kat” demektir. ”‫“ض ْعــف‬ ِ bir şey™in mislidir. Aslen ”‫ــل‬ ِ
ٌ ‫“م ْث‬dir, nitekim ”‫“ض ُع َــف‬
َ
kelimesi âhirinde karîben beyân olundu. Ve bir misli ve daha ziyâdeye denir denildi ki
biz kat ve kat kat deriz. [11]
‫اب ْال ِخر ِة‬ ِ ِ ِ ِ َ ‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ ِإ ًذا َلَ َذ ْق َن‬
َ ‫الد ْن َيا َو َع َذ‬
ُّ ‫اب‬ َ ‫اك ض ْع َف ا ْل َح ٰيوة َوض ْع َف ا ْل َم َمات﴾ أَ ْي َع َذ‬
35
َ َ ْ َ
Ya¡nî “hayât-ı dünyânın ¡azâbını ve hayât-ı âhiretin ¡azâbını” demektir. Bu tefsîr ”‫“ض ْع ٌف‬ ِ
esmâ-i ¡azâbdandır denildiğine göredir. Lâkin ekser ve eşher olan muzâfün ileyh tak-
dîriyle ”‫اب ْال ِخــر ِة‬
َ
ِ ‫ــذ‬ َ ‫الد ْن َيــا َو ِض ْع َــف َع‬
ُّ ‫اب‬ ِ ‫ــذ‬
َ ‫“ض ْع َــف َع‬ ِ ¡ibâretiyle olan tefsîrdir ki dünyâ ve âhi-
ret ¡azâblarının muzâ¡afı demek olur. “İf¡âl”, ”‫الشــي َء‬ ‫ “أَضع ْفــت‬ve “tef¡îl”den ”‫ــت‬ ُ ‫“ض َّع ْف‬
ْ َّ ُ َ ْ َ ve
“müfâ¡alet” , ”‫ــت‬ ‫ف‬
ُ َْ َ ‫اع‬ ‫“ض‬ denir ki “Şey™e bir mislini veyâ emsâlini zammla artırdım” de-
mektir. Ve lafz-ı mezkûr tesniye ve cem¡ sîgalarıyla da müsta¡meldir. Kâle ta¡âlâ şânu-
hu: 36﴾‫ــن‬ ِ ‫ــت أُ ُك َل َهــا ِض ْع َف ْي‬ْ ‫ ﴿ َف َآت‬ve ﴾‫اع َفــ ًة‬
37
ّ
ِ ‫﴿ل َت ْأ ُك ُلــوا‬
َ ‫الر َبــا أَ ْض َعا ًفا ُم َض‬ َ iki misli ve emsâli demektir. Bu
kelimeye dâir kelâm ânifen de mürûr ettiği gibi Bâbu’l-Mîm’de de ”‫ون‬ َ ‫“م ْض ِع ُف‬ ُ ve ”‫اع َف ٌة‬ َ ‫“م َض‬ُ

32 “Sonra onun neslini bir öz sudan, değersiz bir sudan yarattı.” es-Secde, 32/8.
33 “Allah, sizi güçsüz olarak yaratandır.” er-Rûm, 30/54.
34 “Onlara bir kat daha ateş azabı ver” (derler). Allah der ki: “Her biriniz için bir kat daha fazla azap
vardır.” el-A¡râf, 7/38.
35 “İşte o zaman sana, hayatın da, ölümün de katmerli acılarını tattırırdık.” el-İsrâ™, 17/75.
36 “İki kat ürün verir.” el-Bakara, 2/265.
37 “Kat kat arttırılmış olarak faiz yemeyin.” Âl-i ¡İmrân, 3/130.
BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME ‫اَنْ لَلَض‬ 35

kelimelerinde mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

]∂ı¡âfen[ ‫• ِضعا ًفا‬

َ
‫ أَ ْي ُض َع َف َاء‬38﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ْو َتر ُكوا ِم ْن َخ ْل ِفهِ م ُذ ِّر َّي ًة ِض َعا ًفا‬
ْ َ
”‫“ َقــوِ ٌّي‬nin mukâbili olan ”‫يــف‬ ِ
ٌ ‫“ضع‬in َ cem¡idir. Ânifü’l-beyân ”‫“ض ُع َــف‬ َ kelimesine bak. Bu
lafz ”‫ “ َق َات َل‬bâbından masdar da olur. ”‫اع َف ًة َو ِض َعا ًفا‬ ‫ض‬ ‫م‬ ‫ف‬ ‫اع‬ِ ‫ض‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫اع‬ ‫“ض‬ ”‫“ َق َات َل ُم َق َات َل ًة َو ِق َت ًال‬
َ َ ُ ُ َ ُ ََ َ denir.
gibi.

FASLU’∞-∞ÂD MA¡A’L-∏AYNİ’L-MU¡CEMETEYN: “‫غ‬،‫”ض‬

ِ
MEKSÛRETU’∞-∞ÂD: “‫غ‬،‫”ض‬
]∂ıπ&en[ ‫• ِض ْغ ًثا‬
ٍ ‫ أَي ح ْزم ًة ِمن ُق ْضب‬39﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ُخ ْذ بِي ِد َك ِض ْغ ًثا‬
‫ان‬
َ ْ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “değneklerden bir demet, bir deste, bir bağ” demek olur. ”‫ــث‬ ِ
ٌ ‫ “ض ْغ‬aslen bir tutam
ottur ki kurusu ve yaşı muhtelit ola. Ve “‫ــع‬ ‫ف‬
َ ََ ‫ن‬ ” bâbından ”‫ــا‬‫ث‬ً ْ َ َ ْ ‫الش‬
‫غ‬ ‫ض‬ ‫ء‬ ‫ــي‬ َّ ‫ــث‬َ ‫“ض َغ‬َ [12] denir.
”‫ــع‬ ِ
َ ‫“ج َم‬
َ demektir. Bundan kesrle ”‫ــث‬ ٌ ‫ “ض ْغ‬bir tutam ot yâhûd değnek ve cirit ma¡nâsına
isti¡mâl olundu. Cem¡i ”‫اث‬ َ
ٌ ‫ “أ ْض َغ‬gelir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫اث‬ ُ ‫ “أَ ْض َغ‬kelimesinde buna dâir
kelâm vardır.

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ض‬

َ
ِ ‫الض َف‬
]e∂-∂afâdi¡a[ ‫اد َع‬ َّ •
‫ َج ْم ُع ِض ْف َد ٍع‬40﴾‫ات ُم َف َّص َل ٍت‬
ٍ ‫الدم ٰاي‬ ِ َّ ‫ان وا ْلجراد وا ْل ُقم َل و‬
َ َ َّ ‫الض َفاد َع َو‬
َ
َ َّ َ َ َ َ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأ ْر َس ْل َنا َع َل ْيهِ ُم الطُّو َف‬
”‫“ض ْف َد ٌع‬ِ kurbağa denilen hayvândır ki derelerde göllerde ve suda ve karada yaşar mu¡ar-
ref bir mahlûktur. Ve dâl’ın kesriyle ”‫“خ ْن ِصر‬ ِ vezninde ”‫“ض ْف ِدع‬ ِ da lügattır denilmiş.
ٌ ٌ

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ض‬

َ
]∂alelnâ[ ‫ض َل ْل َنا‬
َ •
ِ ‫ أَ ْي َه َل ْك َنا َو ِصر َنا ُتر ًابا َم ْخ ُلو ًطا ب ُِتر‬41﴾‫﴿و َقالُوا َء ِإ َذا َض َل ْل َنا ِفي ْالَ ْر ِض َء ِا َّنا َل ِفي َخ ْل ٍق َج ِد ٍيد‬
‫اب َْال ْر ِض‬ ِِ ِ
َ ‫ • في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ َ ْ
38 “Kendileri, geriye zayıf çocuklar bıraktıkları takdirde” en-Nisâ™, 4/9.
39 “Eline bir demet sap al” Sâd, 38/44.
40 “Biz de, her biri ayrı ayrı birer mucize olmak üzere başlarına tufan, çekirge, ürün güvesi (haşerât),
kurbağalar ve kan gönderdik.” el-A¡râf, 7/133.
41 “(Kâfirler dediler ki:) “Biz toprakta yok olduktan sonra mı, biz mi yeniden yaratılacakmışız?”
36 ‫اًكنَ ض‬
ْ BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME

Ya¡nî “Yerde çürüyüp toprağa karışmış olduğumuz vaktte mi?” demek olur. ”‫“ض َل َلــ ٌة‬
َ
lafzındandır. Bu bâbın evâilinde vâki¡ ”‫ــال‬
ًّ ‫“ض‬
َ kelimesinde beyân olundu, ircâ¡-ı nazar
buyurula.

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ض‬

َ
]∂anken[ ‫كا‬
ً ‫• َض ْن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفإ َِّن َل ُه َم ِع‬
‫ أَ ْي َض ِي ًقا‬42﴾‫يش ًة َض ْن ًكا‬
ّ
Ya¡nî dar geçinmek, müzâyaka-i ma¡âş demektir. Fethle ”‫ــك‬ ٌ ‫“ض ْن‬َ , ”‫ِــق‬ ٌ ‫“ض ّي‬
َ demektir. ‫“و َق ْــد‬ َ
”‫ــك َعي ُش ُــه‬
ْ َ ُ َ
‫ ضن‬denir. ”‫اش ُــه‬
ُ ‫ــاق َم َع‬
َ ‫“ض‬َ Ya¡nî “Geçimi daraldı” demek olur. Ve ”‫ــاك‬ ٌ ‫ “إ ِْم َــرأَ ٌة ِض َن‬de-
nir, semiz gövdeli, iri yarı kadın demektir. Bilâ-¡alâmet te™nîs vasftır; biz şişman deriz.
Bu ∂âd’ın kesriyledir. Zammıyla ”‫ــاك‬ ٌ ‫“ض َن‬
ُ , zükâm hastalığıdır, biz nezle deriz ”‫ــوك‬ ٌ ُ‫“م ْضن‬ َ ,
”‫ــوم‬
ٌ ‫“م ْز ُك‬ َ demektir. Son zamânlarda bir nev¡ nezle-i şedîdeye “zank” denilmiştir,”garîb”
de denildi idi. [13]

]∂anînun[ ‫ين‬ ِ
ٌ ‫• َضن‬
ٌ ‫يح َب ِخ‬
‫يل‬ ِ ِ
ٌ ‫﴿و َما ُه َو َع َلى ا ْل َغ ْي ِب ب َِضنينٍ ﴾ أَ ْي َشح‬
43
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Gaybdan murâd burada “vahy”dir. Ma¡nâ-yı nazm-ı kerîm “Vahy ile umûr-ı gaybiy-
yeden muttali¡ olduğu şey™ler üzerine bahîl değildir.” Ya¡nî hîçbir şey™i ümmete teblîgi
dirîg etmez demek olur. Bu kelime ”‫ــن‬ ِ ِ َ bâbından ‫“ضن‬
ٌّ ‫ــن َض‬
ٌّ ‫ “ ض‬lafzından “fa¡îl”dir. “‫ــب‬ َ ‫”تع‬ َّ َ
”‫يــن ب ِِه‬ ِ ‫ِالشــي ِء ي َضــن َض ًّنــا و ِضنــ ًة بِا ْل َكســرِ و َض َنا َن ًة بِا ْل َفت ِح َفهو َض‬
‫ن‬ ‫ب‬ ”‫يــل‬ ِ
‫خ‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ِ
‫خ‬ ‫“ب‬ ‫ب‬
ٌ َُ ْ َ ْ َّ َ ُّ َ ْ َّ denir, ٌ َ ََُ َ َ demektir. “ َ ‫”ض َر‬َ
bâbından da lügattır. Bu âyet-i kerîmede @â-i mu¡ceme ile ” ٍ‫“و َما ُه َو َع َلى ا ْل َغي ِب ِب َظنين‬ ِ kırâ™ati
ْ َ
de vardır, bu sûrette ”‫ “ب ُِم َّت َه ٍم‬demek olur ki ”‫ “تُ ْه َم ٌة‬ma¡nâsına olan ”‫“ظ َّن ٌة‬ ِ lafzından “fa¡îl”-
dir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-
TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ض‬
َ
]∂ay…in[ ‫ضي ٍق‬
َ •
ْ
‫ أَ ْي ِفي َه ٍم َو َغ ٍم َو ُح ْز ٍن‬44﴾‫ون‬
َ ‫﴿و َل َت ْح َز ْن َع َل ْيهِ ْم َو َل َت ُك ْن ِفي َض ْي ٍق ِم َّما َي ْم ُك ُر‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ّ ّ
Bu kelimede iki vech vardır: Biri teşdîdle ”‫ِــق‬ ٌ ‫“ض ّي‬den
َ muhaffeftir, ”‫ِــت‬ ٌ ‫“م ّي‬
َ ve ”‫ــت‬ ٌ ‫“م ْي‬
َ ve
”‫ِــن‬
ٌ ‫“ه ّي‬
َ ve ”‫ــن‬ ٌ ‫“ه ْي‬َ ve ”‫ِــن‬ ٌ ‫ “ َل ّي‬ve ”‫ــن‬
ٌ ‫ “ َل ْي‬gibi. Ve ”‫ِــق‬ ٌ ‫“ض ّي‬
َ mâdde-i mezkûreden “fa¡îl”dir. Aslen

es-Secde, 32/10.
42 “Mutlaka ona dar bir geçim vardır.” Tâ Hâ, 20/124.
43 “O, gayb hakkında cimri değildir.” et-Tekvîr, 81/24.
44 “Onlardan yana üzülme. Kurdukları tuzaklardan ötürü de sıkıntıya düşme.” en-Neml, 27/70.
BÂBU’∞-∞ÂD’İ’L-MU¡CEME ‫ًء ض‬
ِ‫اَي‬ 37

yâ™eyn ile ”‫ِيق‬

ٌ ‫“ضي‬
َ olup idgâm olunmuştur. Vech-i dîgeri muhaffef olmayıp yâ-i hafîfe ile
masdar olmaktır. ”‫ــار‬ ِ ِ َ ‫“ض‬ ِ
َ ‫“س‬َ bâbından ”‫اق َيض ُيق َض ْي ًقا َف ُه َو َضائ ٌق َو َض ّي ٌِق‬ َ denir. ”‫ــاع‬
ٌ ‫“إِتّ َس‬ın hilâfıdır
ki Türkçe darlık deriz. Kesrle ”‫يــق‬
ٌ ‫“ض‬ِ dar ma¡nâsına ismdir. Bu bâbın evvelinde vâki¡
ِ
”‫“ضائ ٌق‬
َ kelimesinde de buna dâir kelâm sebk etmiştir.
]∂ayra[ ‫ضير‬
َ •
َْ
‫ أَ ْي َل َضر َر َع َلي َنا‬45﴾‫ون‬
ْ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َل َض ْي َر ِا َّنا ِإ َلى َر ّب َِنا ُم ْن َق ِل ُب‬
Ya¡nî “Bize zarar yok” demektir. ”‫“ضير‬ , ”ٌ‫“م َضرة‬ ma¡nâsınadır. “‫ ” َق َال‬ve ”‫اع‬ َ ‫“ب‬َ bâblarından
ٌْ َ َّ َ
gelir. ”‫ــور َض ْــو ًرا‬ ‫ض‬‫ي‬ ‫ــار‬‫“ض‬ ve ”‫ا‬ ‫ــر‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ‫ير‬ ِ
‫ض‬ ‫ي‬ ‫ــار‬ ‫“ض‬ denir. ¢ur™ân’da ahîri isti¡mâl buyurulmuştur.
ُ ُ َ َ َ ً ْ َ ُ َ َ َ
[14] Müte¡addîdir: ”‫ار ُه َشي ٌء َضيرا‬ ‫ “ض‬, ”‫“ضر ُه‬ demektir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.
ًْ ْ َ َ َّ َ

ِ
MEKSÛRETU’∞-∞ÂD: “‫ي‬،‫”ض‬
]∂îzâ[ ‫يزى‬ ِ
َ ‫•ض‬
‫ أَ ْي َن ِاق َص ًة أَ ْو َج ِائ َز ًة‬46﴾‫﴿ت ْل َك ِإ ًذا ِق ْس َم ٌة ِض َيزى‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ُ ْ
ِ
Bu kelime ”‫“ ضي ٌــز َضي ٌــز‬dendir. “‫ــاع‬ ِ
ْ ْ َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫از َيض ُيز َض ْي ًزا‬ َ ‫“ض‬ َ denir. Hükmde haktan meyl
ile cevr etmek ve bir kimsenin nasîbini ve hakkını tenkîs etmek ma¡nâlarına isti¡mâl
olunur. ”‫ــم‬ ِ ‫ــاز ِفــي ا ْلح ْك‬
َ ‫“ض‬ َ , ”‫ــار‬ ِ
ُ َ ‫“ج‬
َ ve ”‫ــاز ُه َح َّق ُــه‬ َ ‫“ض‬ َ , ”‫ “ َن َق َص ُــه َح َّق ُه َو َب َخ َس ُــه‬demek olur. Ve ”‫“ض َيزى‬
kelimesi bundan ”‫وبى‬ َ ُ‫ “ط‬, ”‫“ح ْب َلى‬
ُ gibi ”‫ “ ُف ْع َلى‬vezninde na¡t-ı mü™ennes olup ∂âd’ın yâ’ya
mukâreneti sebebiyle kesri lâzım olduğundan ”‫“ضيزى‬ ِ denildi, yoksa lisân-ı ¡Arabda kes-
َ
ِ
rle ”‫ “ف ْع َلى‬vezninde na¡t yoktur. Ve ”‫از ُه‬ َ ‫“ض‬َ ile “if¡âl”den ”‫از ُه‬ َ ‫ “أَ َض‬birdir.
]∂iyâen[ ‫اء‬ ِ
ً ‫•ضي‬ َ

ٍ ‫ أَي َذات ِضي‬47﴾‫الشمس ِضياء‬
‫اء‬ ِ ِِ ِ
َ َ ْ ً َ َ ْ َّ ‫﴿ه َو ا َّلذي َج َع َل‬
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ــاء‬ ِ
ٌ ‫ “ض َي‬kelimesi ”‫“ض ْــو ٌء‬ َ lafzındandır ki ecsâm-ı neyyireden intişâr eden keyfiyettir; biz
ona aydın ve aydınlık deriz. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ــوء َض ْــو ًءا‬ ُ ‫ــاء َي ُض‬
َ ‫“ض‬ َ denir, lâzım olarak meselâ
”‫وء َض ْو ًءا‬ ‫ض‬ ‫ت‬ ‫ار‬ ‫الن‬ ِ
‫و‬ َ ‫أ‬ ‫س‬ ‫ــم‬‫الش‬ ‫ت‬ ِ ‫اء‬ ‫“ض‬ ve müte¡addî olarak ‫“أَ َض َاء‬
ُ ُ َ ُ َّ ُ ْ َّ َ َ denildiği gibi. “İf¡âl”den lâzım
”‫الشــي ُء َن ْف ُس ُــه َوأَ َض َاء َغير ُه َوأَ َض َاء ُه َغير ُه‬ denir. Ve ”‫اء‬ ِ ِ ‫“ضاء ي ُض‬
ُْ َْ ْ َّ ٌ ‫ “ض َي‬lafzı ism olduğu gibi ”‫وء ض َي ًاء‬ ُ َ َ َ sû-
retinde masdar da olur. Bunun aslı ”‫“ض َــو ٌاء‬ ِ olup mâ-kablinin kesresine mebnî vâv yâ™ya
kalb olunmuştur. Ve ”‫“ض ْو ٌء‬ َ cem¡i de olur. Bu sûrette ”‫“ض َو ٌاء‬ ِ olup vâv yâ™ya kalb edilmiş-
tir. Allâhu a¡lemu. Ve denildi ki kütüb-i ilâhiye de tarîk-i hakkı ¡ibâda tenvîr ettiği için
”‫ــاء‬ ِ ِ ِ ِ ِ َ ‫ون ا ْل ُفر َق‬
ٌ ‫ “ض َي‬tesmiye buyuruldu, nitekim ﴾‫ين‬ َ ‫ــان َوض َي ًاء َوذ ْك ًــرا ل ْل ُم َّتق‬ ْ َ ُ ٰ َ
‫وســى وهــر‬
َ ‫﴿و َل َق ْــد َآت ْي َنــا ُم‬
َ [15]
48

45 “Sihirbazlar şöyle dediler: “Zararı yok, mutlaka Rabbimize döneceğiz.”” eş-Şu¡arâ™, 26/50.
46 “Öyle ise bu çok insafsızca bir paylaştırmadır.” en-Necm, 53/22.
47 “O, güneşi bir ışık (kaynağı) edendir.” Yûnus, 10/5.
48 “Andolsun, biz Mûsâ ile Hârûn’a, Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için o Furkân’ı (Tevrat’ı) bir
ışık ve öğüt olarak verdik.” el-Enbiyâ™, 21/48.
kavl-i kerîminde ”‫ “ ُفر َقا ٌن‬nasr ¡ale’l-a¡dâ™ ve ”‫اء‬ ِ ِ
ْ ٌ ‫ “ض َي‬Tevrât’tır denildi. Ve ”‫ “ ُف ْر َقا ٌن‬ve ”‫اء‬
ٌ ‫“ض َي‬
ِ esmâ-i Tevrât’tır dahi denilmiştir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.
ve ”‫“ذ ْكر‬
ٌ
 BÂBU’‰-‰Â™

‫ط‬
FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-ELİFİ: “‫ا‬،‫”ط‬
َ
ِ ‫•ال َّطا ُغ‬
]e†-†âπûti[ ‫وت‬
‫ أَ ِي‬49﴾‫ام َل َها‬ ِ ِ ِ ِ َّ ‫وت وي ْؤ ِمن ب‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفمن ي ْك ُفر بِال َّطا ُغ‬
َ ‫ِالل َف َقد ْاس َت ْم َس َك بِا ْل ُع ْر َوة ا ْل ُو ْث ٰقى َل ا ْنف َص‬ ْ َُ ْ َ ْ َ َ ُ ْ
‫ان أَ ِو ْالَ ْص َن ِام‬
ِ ‫الشي َط‬
ْ َّ
Lafz-ı ”‫طا ُغوت‬ َ “ müfrede ve cem¡e ıtlâk olunur. Ve şeyâtîn-i ins ve cinne de denir. Sâhir
ve kâhin ve her ne sûretle olursa olsun halkı tarîk-i haktan sarf ve ıdlâl eden her şey™
”‫ــوت‬ٌ ‫طا ُغ‬ َ “tur. Bu lafz ”‫ط َغــى‬ َ “ mâddesindendir ki ¡isyân ve serkeşlikte haddi tecâvüzdür.
Bâb-ı sâlisten ”‫ط َغــى َي ْط َغــى‬ َ ve evvelden ”‫طــا ٍغ‬
“ َ ‫ط َغــا َي ْط ُغــو طُ ْغ َيا ًنــا َوطُ ْغ َوا ًنــا َف ُه َــو‬
َ “ denir. Ve hemze
ile ya¡nî “if¡âl”den müte¡addî olur: ”‫ــاه َمالُ ُــه‬ ُ ‫ “أَ ْط َغ‬denir, “Mâlı onu azdırdı” demek olur. Ve
asl-ı ”‫ــوت‬ ٌ ‫طا ُغ‬َ “ mâdde-i mezkûreden ”‫وت‬ ٌ ‫“ج َب ُــر‬ َ gibi ”‫ــوت‬ ٌ ‫ “ َف َع ُل‬olup ba¡de’l-kalb ve’n-nakl
”‫ــوت‬
ٌ ُ ‫غ‬ ‫ا‬ ‫ط‬
َ “ olmuştur, mübâlagayı mutazammındır. Ve Allâh’tan gayrı her ne olursa olsun
ma¡bûd ittihâz edilen şey™e de ıtlâk olunur. Bu faslda ”‫طاغيــة‬ ِ “ ve sonra ”‫ط َغــى‬ َ “ kelimele-
َ َ
rine de nazar oluna.
ِ ‫ط‬
]†â™ifun[ ‫ائ ٌف‬ َ •
‫ط ِائ ٌف‬ ُ ‫اب ِم ْن َر ّب َِك يُ َق‬
َ ‫ال َب َل ٌء‬ َ 50 َ ‫ط ِائ ٌف ِم ْن ر ّب َِك و ُهم َن ِائم‬
ٌ ‫ون﴾ أ ْي َع َذ‬ ُ ْ َ َ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َط‬
َ ‫اف َع َل ْي َها‬
”‫ط ِائ ٌف‬
َ “ kelimesi ”‫ط ْو ٌف‬
َ “dendir ki bir şey™in havlinde meşy ya¡nî çevresinde dolanmaktır.
Büyût ve emâkin etrâfında muhâfaza için dolaşan kimseye ki bekçi olacaktır, ”‫ط ِائ ٌــف‬ َ “
denildiği bundandır. [16] Bu âyette murâd bi-emrillâhi ta¡âlâ nüzûl eden bir âfet-i semâ-
viyye idi ki âteş idi de denilmiş, geceleyin bostânın etrâfını devr ile bi’l-külliyye yakıp

49 “Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır. O hâlde kim tâğûtu tanımayıp Allah’a inanırsa, kop-
mak bilmeyen sapasağlam bir kulpa yapışmıştır.” el-Bakara, 2/256.
50 “Nihayet onlar uykuda iken Rabbinden bir afet (ateş) bahçeyi sardı.” el-Kalem, 68/19.
40 ‫ُهَرِئاَط‬ BÂBU’‰-‰Â™

kavurmuştur. Ve cinn ve hayâl ve hâdise-i mühlike ve emsâli şey™lerde de isti¡âre olun-

du, nitekim 51﴾‫ون‬ َ ‫ان َت َذ َّك ُــروا َف ِإ َذا ُه ْــم ُم ْب ِص ُــر‬
ِ ‫الشــي َط‬ ‫ط ِائ ٌــف ِمــن‬
َ ‫يــن َّات َق ْــوا ِإ َذا َم َّس ُــه ْم‬ ِ ِ
َ ‫ ﴿إ َِّن ا َّلذ‬âyetinde ‫“ َل َّم ٌة م َن‬
ْ َّ َ
ِ
”‫الشــي َطان‬
ْ َّ
Ya¡nî şeytân tarafından ilkâ™ olunan vesvese ve mukârebe demektir. Bu âyette
”‫طي ٌــف‬ “ sûretinde de kırâ™at vardır, ma¡nâ birdir. Lâkin denildi ki belâ ve hâdise ve ¡azâb
َْ
ve devr ma¡nâsına ”‫ط ْو ٌف‬ َ “dandır, “‫ ” َق َال‬bâbından ”‫ط ِائ ٌف‬ َ ‫ط ْو ًفا َف ُه َو‬ َ ‫وف‬ ٌ ُ‫اف َيط‬ َ ‫ط‬ َ “ denir. Ve şey-
tân ve cinn ve hayâl ma¡nâsına ”‫طي ٌــف‬ “dendir, “‫ــاع‬ ِ ُ ‫ــاف َي ِط‬
َْ َ ‫”ب‬ َ bâbından ”‫طائ ٌــف‬ َ ‫ط ْي ًفــا َف ُه َــو‬
َ ‫يــف‬ َ ‫ط‬َ “
denir. Bu surette âyetteki ”‫طي ٌــف‬ “
َْ
kırâ™atinde masdar bi-ma¡nâ “fâ¡il”dir. Ve asl-ı kelime
vâvî olup yâ™ ile ”‫طي ًفا‬ َْ ‫“ي ِط ُيف‬ َ ya¡nî “‫اع‬َ ‫”ب‬ َ bâbından lügattır de denilmiş. Vallâhu a¡lemu.
ِ ‫ط‬
]†â™irahû[ ‫ائره‬ َ •
َُ
‫ أَ ْي َع َم ُل ُه‬52﴾‫ط ِائر ُه ِفي ُعنُ ِق ِه‬ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ُك َّل ِإ ْنس‬
‫ان أَلزمناه‬
َ َ ُ ََْْ َ َ َ ْ
Ya¡nî “hayr ve şerrden işlediği şey™” demektir. Ve ”‫“ش ْؤ ٌم‬ ُ ma¡nâsına da gelir: ‫ط ِائ ُر ُك ْم‬ َ ‫﴿ َقالُوا‬
ِ ِ ِ
‫ َم َع ُكم﴾ أَ ْي ُش ْؤ ُم ُكم َم َع ُكم َي ْعني في أَ ْن ُفس ُكم‬Ya¡nî “Uğursuzluğunuz sizin kendi nefslerinizdedir”
53
ْ ْ ْ ْ
demektir. Ve denildi ki ”‫ط ِائــر‬ َ “ bi-kazâillâh hayr ve şerrden herkesin nasîbi olan şey™dir.
ٌ
Bu kelimeye dâir dîger tahkîkât Bâbu’t-‰â™’da ”‫“ت َطير َنــا‬ kelimesinde mezkûrdur, mürâ-
ْ َّ َ
ca¡at oluna.

]e†-†âπiyeti[ ‫اغي ِة‬

ِ ‫•ال َّط‬
َ
‫ِالص ْحب ِة ا ْل ُم َج ِاو َر ِة ِل ْل َح ِّد‬
‫ أَ ْي ب‬54﴾‫اغي ِة‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفأَما َثمود َفأُه ِل ُكوا بِالط‬
َ ُّ َ َّ ْ ُ ُ َّ َ ْ
Ya¡nî “şiddette haddi tecâvüz eden bir sayha ile” demektir. Bunda ihtilaf vardır, çünkü
ِ ‫ “بِو ِاق َع ٍــة ُم َج‬ile de tefsîr olunmuş, binâ™en ¡aleyh vâkı¡a sayha-i şedîdedir denil-
ِّ ‫ــاو َر ٍة ِل ْل َح‬
”‫ــد‬ َ
miş, recfe-i şedîdedir de denilmiş. Ve Râπıb’ın [17] Mufredât’ta beyânına göre vâkı¡a-i
mezkûre ”‫اغيــة‬ ِ ‫ “الط‬ile ta¡bîr olundu, tûfândır denildi. Ancak bundan murâd tûfân-ı Nû√
َ َّ
olmayıp kavm-ı ¿emûd’a ve onların beldelerine hâss bir tûfân olacaktır, çünkü tûfân-ı
Nû√ ¡âmmdır. Bu kelime ”‫“ع ِافيــ ٌة‬ ِ ‫ “د‬gibi ”‫ط ْغــو‬
ve ”‫اهيــ ٌة‬ ٌ َ “ mâddesinden masdardır denilmiş
َ َ َ َ
ise de siyâkındaki âyete tevâfuk etmez diye cevâb verilmiş. Her hâlde ”‫“طُ ْغيــا ٌن‬dandır ki
َ
mücâveze-i haddir. Evvel-i faslda vâki¡ ”‫ “ال َّطا ُغوت‬kelimesine mürâca¡at oluna.

]e†-†âmmetu[ ‫طام ُة‬

َّ ‫•ال‬
َّ
ِ ‫الدو‬
‫اهي‬ ِ ِ َّ ‫ أَ ِي‬55﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف ِإ َذا جاء ِت ال َّطام ُة ا ْل ُكبرى‬
َ َّ ‫الداه َي ُة ا ْل ُك ْب َرى ا َّلتي َت ْع ُلو ُك َّل‬ َْ َّ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî her bir emr-i ¡azîm ve belâ ve meşakkate tefevvuk eden emr-i ¡azîm ve belâ ve
meşakkat demek olur ki kıyâm-ı sâ¡at yâhûd nefha™-i sâniyedir. ”‫ط َّامــ ٌة‬ َ “ kelimesi emr-i

51 “Şüphe yok ki Allah’a karşı gelmekten sakınanlar, kendilerine şeytandan bir vesvese dokunduğu za-
man iyice düşünürler (derhâl Allah’ı hatırlarlar da) sonra hemen gözlerini açarlar.” el-A¡râf, 7/201.
52 “Her insanın amelini boynuna yükledik.” el-İsrâ™, 17/13.
53 “Elçiler de, “Uğursuzluğunuz kendinizdendir dediler.” Yâsîn, 36/19.
54 “Semûd kavmi korkunç bir sarsıntı ile helâk edildi.” el-Hâkka, 69/5.
55 “En büyük felaket (kıyamet) geldiği zaman” en-Nâzi¡ât, 79/34.
BÂBU’‰-‰Â™ َ‫ا‬
‫َب ط‬ 41

¡azîm demektir, zîrâ ¡Arab tâkat getirilemeyecek derecede şedîd olan dâhiye ma¡nâsına
isti¡mâl ederler. Bu kelime aslen ¡ulüvv ve galebe ve setr etmek ve bastırmak ma¡nâsına
olan ”‫ط َمم‬
ٌ َ َ ‫ط َّم ْالَ ْم ُر َيطُ ُّم‬
“dendir. ”‫ “ َق َت َل‬bâbından ”‫ط ًّما‬ َ “ denir, ”‫“عظُ َم َو ْاش َت َّد َو َع َل َو َغ َل َب‬
َ ma¡nâsı-
na olur. Ve ma¡ânî-i sâirede de isti¡mâl olunmuştur. Ve cümlesinde ¡ulüvv ve galebe ve
şiddet mündemicdir. Ve sayha-i ¡azîme ve recfe-i şedîde ve emsâli vâkı¡a ve dâhiye ve
nâzilelerde de kullanılır.

]e†-†âri…i[ ‫طارِ ِق‬

َّ ‫•ال‬
‫﴿الن ْجم‬ ِ ‫ َو َت ْف ِسير ُه ِفي ْال َي ِة َب ْع َد ْ ِال ْع َج‬56﴾‫يك َما ال َّطارِ ُق‬
‫اب ب ِِه‬ َ ‫اء َوال َّطارِ ِق َو َما اَ ْد ٰر‬ ِ ‫ •“ َقولُه َتعا َلى ﴿والسم‬
ُ َّ ُ َ َّ َ َ ُ ْ
‫الن ِاف ُذ‬
َّ ُ ‫يء‬ ‫ض‬ِ ‫ ا ْلم‬57﴾‫الثَّ ِاقب‬
ُ ُ
”‫“ “ َن ْجــم‬yıldız”dır; ”‫طــارِ ٌق‬ َ “ ile tesmiyesi gece görünmesi i¡tibâriyledir, zîrâ ”‫طــارِ ٌق‬ َ “ gece
ٌ
gelmek ma¡nâsına olan ”‫وق‬ ‫ــر‬
ٌ ُ ُ ‫ط‬ “dandır. “ ‫ــد‬ ‫ع‬
َ ََ‫ق‬ ” bâbından ” ‫ق‬ ِ‫ار‬ ‫ط‬
ٌ َ ََُ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ]18[ ‫ا‬ ‫ق‬
ً ُ ُ ُ ُ ْ َ َ ‫ط َــر‬
‫و‬ ‫ر‬ ‫ط‬ ‫ق‬ ‫ر‬ ‫ط‬ ‫ي‬ ‫ق‬ َ “ de-
nir, geceleyin gelmek ma¡nâsınadır. Ve gece görünmek ma¡nâsına da kullanıldı. İşte
bundan yıldıza da ”‫طارِ ٌق‬ َ “ denildi ve ”‫الن ْج ُم طُ ُرو ًقا‬ َّ ‫ط َر َق‬ َ “ denildiği vakt ”‫ط َل َع‬ َ “ ma¡nâsı murâd
edildi. Ve bu necmden murâd Zuhal’dir denildiği gibi Süreyyâ’dır da denilmiş, çünkü
¡Arab ”‫ “ َن ْجــم‬lafzıyla dâimâ süreyyâyı murâd eder. Ve cins-i necmdir de denildi. Ve
ٌ
Zühre olduğuna kâil olan da oldu. Allâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi. Ve ”‫طارِ ٌق‬ َ “ gece vakti
nâgehânî vâki¡ olan her bir dâhiye ve belâya da ıtlâk olunur. Ve bu ”‫طر ٌق‬ َْ “ mâddesi aslen
dakk ve darb ma¡nâsına olup ma¡ânî-i sâire hep bundan ahz olunmuştur.

]†â™i¡îne[ ‫ين‬ ِِ َ •
َ ‫طائع‬
ِ ِ ِ ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َقا َلتا أَ َتي َنا‬
‫ين‬ َ ‫ين﴾ أَ ْي ُمطيع‬
َ ‫ين ُم ْن َقاد‬ َ ‫طائع‬
58
ْ َ َ ُ ْ
”‫“كر ٌه‬ lafzının zıddı olan ”‫ط ْو ٌع‬ َ “dandır ki ”‫“ك ْر ٌه‬ ُ bir şey™i istemeyerek ve güçlükle yapmak
ُْ
”‫ط ْــو ٌع‬َ “ bi’l-¡aks ya¡nî severek hoşlukla ve hoş-dil olarak yapmaktır. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ‫ــاع‬ َ ‫ط‬
َ “
”‫ط ِائ ٌع‬َ ‫ط ْو ًعا َف ُه َو‬
َ ‫وع‬
ُ َ‫ط‬
ُ ‫ي‬ denir. ”‫ة‬ٌ ‫اع‬
َ ‫ط‬
َ “ ve ”‫ة‬ٌ ‫اع‬
َ ‫ط‬
َ ِ
‫إ‬ “ de bundandır.

َ •
]†âbe[ ‫طاب‬
َ
ِ ‫النس‬ِ ِ ِ ِ ‫النس‬ِ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َفا ْن ِك ُحوا َما‬
‫اء‬ ُ ‫اع﴾ أَ ْي َما َح َّل َل ُك ْم ن َك‬
َ ّ ‫اح َها م َن‬ َ ‫ث َو ُر َب‬
َ ‫اء َم ْث ٰنى َوثُ ٰل‬ َ ّ ‫اب َل ُك ْم م َن‬
َ ‫ط‬
59

Ya¡nî “Kadınlardan nikâhı size helâl olanı nikâh ediniz” demektir. Şer¡an helâl ve mü-
bâh olan demek irâde buyurulmuştur, yoksa tab¡an tayyib olanı değildir, zîrâ nisâdan
nefse tayyib ve hoş olan nice kadın bulunur ki nikâhı şer¡an harâm olmakla tayyîb değil-
dir ki bunlar Kitâb-ı kerîm’de ta¡dâd ve ta¡yîn olunmuştur. Bunlardan başka da bir anda
dört kadının nikâhını câmi¡ bulunan ere o ânda kâffe-i nisânın, nisâ-i hürrenin nikâhı

56 “Göğe ve târıka andolsun. Târıkın ne olduğunu sen ne bileceksin?” et-Târık, 86/1-2.

57 “O, (ışığıyla karanlığı) delen yıldızdır.” et-Târık, 86/3.
58 “İkisi de, “İsteyerek geldik” dediler.” Fussilet, 41/11.
59 “Size helâl olan (başka) kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın.” en-Nisâ™, 3/4.
42 َ‫َةَ اق ط‬ BÂBU’‰-‰Â™

tayyib değildir, harâmdır ve ona vat™ helâl olamaz ancak, milk-i yemîni olan emesi,
[19] câriyesi her ne kadar tab¡an tayyîb de olsa şer¡an tayyib değildir. Binâ™en ¡alâ-zâlik
”‫ــاب‬
َ ‫ط‬ َ “ kelimesi ”‫“ح َّــل‬ َ ile tefsîr olundu. Ve ”‫ِــب‬ ٌ ‫ط ّي‬
َ “ lafzı helâl ve pâk ma¡nâsına isti¡mâl
olunduğu gibi havâss-ı zâhire ve bâtınanın da telezzüz ettiği eşyâda dahi kullanılır. Ve
inbisât ve inşirâh ma¡nâlarına da gelir. Bâb-ı sânîden ”‫يب‬ ِ ِ
ُ ‫ط َاب ْت َن ْف ُس ُه َتط‬َ “ , ”‫“ا ْن َب َس َط ْت َوا ْن َش َر َح ْت‬
demektir. Ve zıdd-ı habîstir. Ve kelâmın ahsen ve efdal ve ahlâsına da denir. ‫ــات‬ ُ ‫“اَل َّط ّي َِب‬
”‫ــك َل ِم‬ ِ ِ
‫ل‬
َ ْ َ ‫ا‬ ‫ــن‬ ‫م‬ kavli ve ﴾ ‫ِــب‬
‫ي‬ ‫ط‬ ‫ال‬ ‫ــم‬‫ل‬ِ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــد‬
ُ ّ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ‫ع‬ ‫ص‬ ‫ي‬ ِ
‫ــه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ِ
‫إ‬ ﴿ kavl-i kerîmi ve ” ‫ات‬ُ َ ّ َّ َ ُ َ َ َّ َ َّ ُ ‫“الت ِح َّي‬
‫ِب‬
‫ي‬ ‫ط‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ات‬‫ــو‬‫ل‬ ‫الص‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ــات‬
60
َّ
tahiyyesi de bundandır. ¡Itriyyâta dahi ”‫يــب‬ ِ
‫“ط‬ denir. Ve mevâzi¡ ve ma¡ânî-i sâirede de
ٌ
kullanılır, mahallerinde beyân olunur.

َ •
]†â…ate[ ‫طا َق َة‬
61
﴾‫طا َق َة َل َنا ب ِِه‬
َ ‫﴿ر َّب َنا َو َل تُ َح ِّم ْل َنا َما َل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
62
﴾‫ود ِه‬ ِ ُ‫وت وجن‬
ُ َ َ ُ‫طا َق َة َل َنا ا ْل َي ْو َم ب َِجال‬
َ ‫ •و﴿ َقالُوا َل‬
Fi’l-âyeti’l-ûlâ ”‫ــب َع َلي َنــا ُم َز َاو َل ُت ُه‬ ‫ “مــا يصع‬Ya¡nî “işlemesi bizim üzerimize güç ve meşakkatli
ْ ُ ُ ْ َ َ
olan şey™i” demektir ki gücümüz yetmeyecek şey™ deriz. Ve fi’s-sâniyeti ‫“ل ُق َّــو َة َل َنــا ا ْلي ْــو َم‬ َ
َ
”‫ بِهِ ــم‬Ya¡nî “Câlût ordusuna mukâbeleye bu gün bizim için kuvvet yoktur” demek olur.
ْ
”‫طا َقــ ٌة‬
َ “ aslen gerdanlık demek olan ”‫ط ْــو ٌق‬ َ “ lafzındandır, bundan birer takrîble ma¡ânî-i
sâirede isti¡mâl olundu. ”ٌ‫ “ ُق َّــوة‬ma¡nâsına isti¡mâl olunduğu gibi İnsân için işlemesi güç
ve tahammülü meşakkatli olan mikdâra da ”‫طا َق ٌة‬ َ “ denildi. ‫يضا‬ ً ِ‫ان ِم ْن ُك ْم َمر‬ ٍ ‫﴿ َاياما مع ُدود‬
َ ‫ات َف َم ْن َك‬ َ ْ َ ً َّ
63
﴾‫ــام‬ ‫ع‬ ‫ط‬
َ ‫ة‬
ٌ ‫ــ‬ ‫ي‬ ‫د‬‫ف‬ِ ‫ــه‬‫ن‬َ ‫و‬ ‫ق‬
ُ ‫ي‬ ِ
‫ط‬ ‫ي‬ ‫يــن‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬
َّ ‫ا‬ ‫ــى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ــر‬ ‫خ‬
َ ُ ‫ا‬ ٍ
‫ــام‬‫ي‬ ‫ا‬
َ ‫ــن‬‫م‬ِ ‫ة‬
ٌ ‫ــد‬ ِ
‫ع‬ ‫ف‬
َ ٍ‫ر‬ ‫ف‬
َ ‫ــ‬‫س‬ ‫ــى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ا‬
َ kavl-i kerîminde bu ma¡nâyadır.
ُ َ َْ ُ ُ َ َ َ َ َّ ْ َّ َ َ ْ
”‫ون‬َ ‫“يُ ِطي ُق‬, ”‫ط ْو ٌق‬ َ “ lafzından “if¡âl” olan ”‫طا َق ٌة‬ َ ‫“ ِإ‬dan muzâri¡ cem¡-i gâibdir. Buna dâir kelâm
Bâbu’l-Yâ™’da ”‫ “يُ ِطي ُقو َن ُه‬kelimesinde görülür.

]†âlûte[ ‫وت‬ َ •
َ ُ‫طال‬
﴾‫وت َم ِل ًكا‬
َ ُ‫طال‬
َ ‫ث َل ُك ْم‬ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن‬
َ ‫الل َق ْد َب َع‬
İsm-i a¡cemîdir, [20] akvâ-yı akvâl ¡İbrânî olmasıdır; Benî İsrâ™îl’e ba¡s ve ta¡yîn olunan
melikin ismidir. Bu lafza dâir ityân olunan akvâl bütün İsrâ™îliyyâttır. Ve ¡Arabî olup
”‫ول‬
ٌ ُ‫“ط‬dan ”‫وت‬
ٌ ‫“ َف ْع ُل‬tur demek de bilâ-mûcib-i iltizâm külfet ve te¡assüftür.

60 “Güzel sözler ancak ona yükselir.” el-Fâtır, 35/10.

61 “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme!” el-Bakara, 2/286.
62 “Bugün bizim Câlût’a ve askerlerine karşı koyacak gücümüz yok.” dediler.” el-Bakara, 2/249.
63 “Oruç, sayılı günlerdedir. Sizden kim hasta, ya da yolculukta olursa, tutamadığı günler sayısınca
başka günlerde tutar. Oruca gücü yetmeyenler ise bir yoksul doyumu fidye verir.” el-Bakara, 2/184.
BÂBU’‰-‰Â™ ُ‫َعِب ط‬ 43

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ط‬

َ

َ •
]†abe¡a[ ‫طبع‬
ََ
‫ أَ ْي َخ َتم ُاهلل َع َلي َها أَ ْي َع َلى ُق ُلوبِهِ م ب َِسب ِب ُك ْفرِ ِهم‬64﴾‫ِك ْفرِ ِهم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿بل طبع الل عليها ب‬
ْ َ ْ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ
”‫ــع‬
ٌ ‫ط ْب‬
َ “ feth-i †â™ ve sükûn-i bâ™ ile bir şey™i bir sûretle tasvîr etmek ma¡nâsınadır, sikke
tab¡ı ya¡nî altın, gümüş ve sâir ma¡âdinden akçe tab¡ı ki el-yevm “darb” denilir. Kitâb
ve resm ve sâire gibi şey™lerin tab¡ı mislli bu ”‫ــع‬ ٌ ‫ط ْب‬
َ “ , ”‫ــش‬ ٌ ‫“ َن ْق‬dan ahasstır, çünkü ”‫ــش‬ ٌ ‫“ َن ْق‬
mühr ve sikke ve kâlıb ve el ile olanların cümlesine ıtlâk olunur, ”‫ــع‬ ٌ ‫ط ْب‬
َ “ ise mutlakan
eşyâ-yı mezkûre ile olana denir ki onlara ”‫ط َاب ٌع‬ َ “ ”‫طب ٌع‬ “ olu-
َْ
denir feth-i bâ™ ile, kendisiyle
nan mühr ve kâlıb ve sâire demektir. Ve ”‫“خ َاتــم‬ ma¡nâsına da kullanılır. Bâbu’l-»â™’da
ٌ َ
”‫“خ َاتــم‬
َ ve ”‫ــم‬ ‫ “خت‬kelimelerine de mürâca¡at oluna. ”‫ــع‬ ٌ ‫ط ْب‬
َ “ bu ma¡nâlarda “‫ــع‬ َ ‫ ” َن َف‬bâbından
َ ََ
gelir: ”‫طب ًعــا‬ ‫ــع‬ ‫ب‬ ‫ط‬ ‫ي‬ ‫ــع‬‫ب‬ ‫ط‬ “ ” ‫ــع‬ ‫ب‬ ‫ط‬ “
َْ ُ َ ْ َ َ ََ ٌ ََ
denir. Ancak feth-i bâ™ ile denes ve vesah ma¡nâsınadır, bu
sûrette “‫ــب‬ ِ
َ ‫”تع‬ َ bâbından ”‫ط َب ًعــا‬ َ ‫ــع‬
ُ ‫ِــع َي ْط َب‬
َ ‫طب‬
َ “ sûretinde tasrîf olunur. ”‫ِيعــ ٌة‬ َ ‫طب‬
َ “ mizâc demektir,
hilkat ve cibillet ma¡nâsına da gelir, gûyâ ki yaradılışta tasvîr edilmiş olan hâssiyyettir.

]†abe…an[ ‫طب ًقا‬

َ •
َ
ٍ ‫ أَي ح ًال بع َد ح‬65﴾‫طب ٍق‬
‫ال‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿لتركبن طبقا عن‬
َ َْ َ ْ َ َ ْ َ ً َ َ َّ ُ َ ْ َ َ
Ya¡nî “bir hâlden bir hâle tavavvül” demektir. ”‫وب‬ ٌ ‫“ر ُك‬ ُ binmek demek olmakla tahavvül
ve [21] terakkî ifâde eder. ”‫طب ٌــق‬ ََ “ lafzıyla murâd olunan “hâl”de ¡inde ehli’t-tefsîr akvâl
vardır ki mufassalât-ı kütüb-i tefsîrde görülür. ”‫ــن‬ َّ ‫ “ َل َت ْر َك َب‬kelimesi bâ’nın zammıyla da
kırâ™at olunmuştur, o takdîrde hitâb insâna yâhûd Resûl-i ekrem efendimiz hazretlerine
olur. İşte bu sûrette mutlakan merâtib-i ¡aliyyeye terakkî ve te¡âlî ifâde eder. Ve ba¡zı
müfessirîn de ”‫طب ٍــق‬ ‫ “طبقــا عــن‬kavlini tabakât-ı semâvât ile tefsîr etmişler ki leyle-i isrâda
ََ ْ َ ً ََ
vâki¡ olan ¡urûc-ı Hazret-i Risâlet-penâh’tır, sallallâhu ¡aleyhi ve âlihi ve ¡alâ men âmene
bi-mu¡cizâtihi’s-selâmu. ”‫طب ٌــق‬ “ lafzı aslen bir şey™in cemî¡-i cevânibden resm ve şekline
ََ
ve mikdârına mutâbık olarak bir şey™in üzerinde olmasıdır. Bundan ma¡ânî-i kesîreye
alınmıştır, ez-cümle mertebe ve tevâfuk ve ittifâk ve hâl ma¡nâlarına isti¡mâl olunmuş.

MAZMÛMETU’‰-‰Â™: “‫ب‬،‫”ط‬
ُ
]†ubi¡a[ ‫•طُبِع‬
َ
‫ أَ ْي ُخ ِتم‬66﴾‫﴿وطُب َِع َع َلى ُق ُلوبِهِ م‬
َ •
َ ْ
Ya¡nî “Onların kalbleri üzerine mühr vuruldu” demek olur. Bu faslın evvelinde ”‫ــع‬ َ ‫ط َب‬
َ “
kelimesi şerhinde tahkîk olundu, oraya mürâca¡at oluna; bu onun sîga-i mechûlüdür.

64 “Tam aksine inkârları sebebiyle Allah onların kalplerini mühürlemiştir.” en-Nisâ™, 4/155.
65 “Şüphesiz siz hâlden hâle geçeceksiniz.” el-İnşikâk, 84/19.
66 “Kalpleri mühürlendi.” et-Tevbe, 9/87.
44 ِ‫ْمُت بْ ط‬ BÂBU’‰-‰Â™

ِ
MEKSÛRETU’‰-‰Â™: “‫ب‬،‫”ط‬
]†ibtum[ ‫• ِطب ُتم‬
ْ ْ
‫طيِبا‬ ‫ أَي ِصرتم‬67﴾‫ين‬ ِِ ِ
ًَّ ْ ُ ْ ْ َ ‫وها َخالد‬
َ ‫﴿س َل ٌم َع َل ْي ُك ْم ط ْب ُت ْم َف ْاد ُخ ُل‬
َ •
Ya¡nî “Pâk oldunuz, öyle ise ebedî olarak giriniz cennete” demek olur. İnsânda zünûb
ve me¡âsî ve onların zulumât ve âsârı, mehâbis ve evsâh ve ednâstır; cennet ise dâ-
rü’l-kuds ve mahall-i atyâbdır, dünyâda âb-ı tevbe ve âhirette âb-ı rahmet ü magfiretle
bi’t-tatahhur tayyib ve tâhir olmadıkça girilmez. Bu lafza dâir tahkîkât ânifen ”‫ــاب‬ َ ‫ط‬
َ “
kelimesinde zikr olundu, âtiyen ”‫وبى‬
َ ُ‫ “ط‬kelimesinde de görülür. [22]
]†ibâ…an[ ‫• ِطبا ًقا‬
َ
‫ أَ ْي ُم َطا ِب َق ًة َب ْع ُض َها َف ْو َق َب ْع ٍض‬68﴾‫ات ِطبا ًقا‬ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ا َّل ِذي َخ َل َق سبع سمو‬
َ ٰ َ َْ َ َ ْ
َ
Ya¡nî “birbirine mutâbık olarak ba¡zı ba¡zının üstünde” demektir. Bu ma¡nâ ¡Arabın
”‫الن ْع ُــل‬ َ “ kavlindendir ki ”‫ط َب ٍــق‬
َّ ‫ط َاب َــق‬ َ ‫ط َب ًقــا َع َلــى‬
َ ‫“خ َص َف َهــا‬
َ Ya¡nî “Bir katı dîgeri üstüne tatbîk ile
dikti” yâhûd “yamadı” demek olur. Bu lafza dâir kelâm ânifen ”‫طب ًقــا‬ “ kelimesi zikrinde
ََ
geçti, ircâ¡-ı nazar buyurula. Bu tefsîr ehl-i hey™etin mütekaddimîni kavl ve nazariy-
yelerine tevâfukla berâber müte™ahhirînin kavllerine de muhâlif değildir, şöyle ki ‫“ســب َع‬
ْ َ
ٍ ‫سماو‬tan murâd tahsîs bi’z-zikr edilen eflâk-i seb¡a olup her biri şemsin havlinde vâki¡
”‫ات‬ َ َ َ
ve birbiri üstünde yâhûd ta¡bîr-i âharla birbiri içinde olan devâirdir ki her birinde olan
ecrâm-ı seyyârenin her birisi kendi mihveri üzerinde devr ederek havl-i şemste kendi
felekinde seyr etmek ve kemâl-i hüsn-i nizâm u intizâmla devr ve seyr etmekle yekdî-
gerin hareketini ihlâl ve tagyîr etmemekte birbirine mutâbık ve muvâfık demek olur.
Vallâhu a¡lemu bi’s-savâb. ¢ur™ân-ı kerîm’de ¡akl [ve] hikmete münâkız ve münâfî bir
kelime bile yoktur, münâkız ve mübâyin görmek ekser kûteh-bîn ve mahdûdü’l-¡ilm ve
kej-fehmlerde, bir de küfr-i ¡inâd ehlinde olur. 69﴾‫اللُ ِلنُورِ ِه َم ْن َي َش ُاء‬ َّ ‫﴿ي ْه ِدي‬ َ

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-◊™ݒL-MUHMELE: “‫ح‬،‫”ط‬

َ

]†a√âhâ[ ‫يها‬
َ ‫ط ٰح‬
َ •
‫ أَ ْي َب َس َط َها َو َو َّس َع َها‬70﴾‫يها‬ َ ‫﴿و ْالَ ْر ِض َو َما‬
َ ‫ط ٰح‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Döşedi ve tesvî¡ etti” demek olur. Ve ”‫“م َّد َها‬
َ ile de tefsîr edilmiş, me™âl birdir. Bu
kelime lafzen ve ma¡nen ”‫“د ْح ٌو‬
َ gibidir ki bir şey™i [23] bast ve ferş ve medd etmektir. Ve
bir şey™i götürmek ma¡nâsına da isti¡mâl olunur. Bu da ”‫ــد‬ ٌّ ‫“م‬den
َ olsa gerektir ki Türkçe-

67 “Size selam olsun! Tertemiz oldunuz. Haydi ebedi kalmak üzere buraya girin.” ez-Zümer, 39/73.
68 “O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır.” el-Mülk, 67/3.
69 “Allah dilediği kimseyi nuruna iletir.” en-Nûr, 24/35.
70 “Yere ve onu yayıp döşeyene andolsun.” eş-Şems, 91/6.
BÂBU’‰-‰Â™ ‫ُمُِتَقيِرَط‬
‫ك‬ 45

mizde de çekip götürdü ve uzatıp götürdü denir. ”‫“ع َدا‬

َ bâbından ”‫اح‬
ٍ ‫ط‬َ ‫ط ْح ًوا َف ُه َو‬
َ ‫ط َحا َي ْط ُحو‬
َ “
denir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ط‬

َ

]†arafeyi’n-nehâri[ ِ‫الن َهار‬ َ •

َّ ‫ط َر َف ِي‬
‫ أَ ْي ُغ ْد َو ًة َو َع ِشي ًة‬71﴾‫الن َهارِ َو ُز َلفاً ِم َن ا َّلي ِل‬
َّ ‫ط َر َف ِي‬
َ ‫الص ٰلو َة‬ ِِ
َّ ‫﴿واَقم‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ ْ
Cânib demek olan ”‫طــر ٌف‬ “ın müsennâsıdır. Gündüzün iki tarafı demek olmakla evveli
َ َ
ve âhiri olur, çünkü ”‫طــر ٌف‬ “ ecsâmda olduğu gibi evkât ve ma¡kûlâtta da isti¡mâl olunur,
َ َ
hattâ nesebde bile ”‫ــن‬ ِ ‫يــم ال َّط َر َف ْي‬ ِ‫ “كر‬kavliyle ana ve baba maksûddur. Bu âyet-i kerîmede
ُ َ
sabâh ve akşam namâzlarıdır denildi. Mucâhid rahimehullâhu sabâh ve zuhr ve ¡asrdır;
﴾‫﴿و ُز َل ًفا ِم َن ال َّلي ِل‬
َ magrib ve ¡işâ™dır demiş. Ve Mu…âtil rahmetullâhi ¡aleyhi subh ve zuhr bir
ْ
taraf ve ¡asr ve magrib bir taraf; ﴾‫ــل‬ ِ ‫ــن ال َّل ْي‬ ِ
َ ‫﴿و ُز َل ًفــا م‬
َ ¡işâdır demiş. Ve ◊asen-i Ba§rî radıyal-
lâhu ¡anhu ﴾ ‫الن َه‬ ِ‫ار‬ َّ ‫ط َر َف ِي‬ َ ﴿ subh ve ¡asrdır ve ﴾‫﴿و ُز َل ًفا ِم َن ال َّل ْي ِل‬ َ magrib ve ¡işâdır buyurmuş. Ve
İbn Abbâs radıyallâhu anhumâ hazretleri ﴾ ِ‫الن َهــار‬ ‫ــي‬ ‫ف‬
َّ ِ َ َ ‫ر‬ ‫ط‬
َ ﴿ sabâh ve magribdir buyurmuşlar.
İmâm Fa«r-i Râzî rahimehullâhu bu âyetin tefsîrinde ta¡mîk ve tedkîk etmiş. Ve hulâsa-i
kelâmı bu ki nehârın iki tarafı şemsin tulû¡ ve gurûbudur, binâ™en ¡aleyh taraf-ı evvel
salât-ı subh ve taraf-ı sânî ¡asrdır, zîrâ magrib şemsin gurûbu ile tahakkuk ettiğinden
﴾‫ــل‬
ِ ‫ــن ال َّل ْي‬ ِ
َ ‫﴿و ُز َل ًفــا م‬
َ de dâhildir. Bunun için taraf-ı sânînin ¡asra hamli lâzım gelir diyor. Ve
bu ma¡nâya ”‫طــر ٌف‬ “ kelimesi cem¡ sîgasıyla da vârid olmuştur. Kavluhu subhânehu:
َ َ
ِ ِ Bunda da zuhrdur denildi ve zuhrla ¡asrdır denildi, çün-
﴾ ِ‫الن َهار‬َّ ‫﴿وم ْن آَ َناء ال َّل ْي ِل َف َس ّب ِْح َوأَ ْط َر َاف‬
72
َ
kü zuhr nehârın taraf-ı evvelinin müntehâsı ve taraf-ı sânînin mübtedâsıdır. Bu bâbda
mufassalâta da mürâca¡at lâzımdır. Vallâhu a¡lemu bi’s-sâvâb. [24]

ُ ‫طرِ ي َق ِت‬
]†arî…atukumu[ ‫كم‬ َ •ُ

‫اكم ِم ْن اَ ْر ِض ُكم ب ِِس ْحرِ ِه َما َو َي ْذ َهبا ِب َطرِ ي َق ِت ُكم‬ ِ ‫ان يرِ يد‬
‫ان ان يخرِ ج‬ ِ ‫احر‬ِ ‫ان لس‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿قالوا ِان هذ‬
ُ َ ْ ُْ َ ْ ُ َْ َ ُ َ ََ َ ٰ ْ ُ َ َ ْ
‫ أَ ْي ب ُِس َّن ِت ُكم َو ِد ِين ُكم‬73﴾‫ا ْل ُم ْث َلى‬
ْ ْ
Ya¡nî “Sizin ¡âdil ve ahsen olan ¡âdet ve dîninizi ve el-yevm me™lûf olduğunuz hâleti
gidereler” ya¡nî izâle edeler demek olur. ”‫ “ا ْل ُم ْث َلى‬kelimesi ¡âdil ve hayrlı ve ahsen ma¡nâ-
larına müsta¡mel ”‫ “أَ ْم َث ُل‬in mü™ennesidir. Ve ”‫طرِ ي َق ٌة‬ َ “ lafzı ‫اه ْم‬ ِ
ُ ‫﴿و َا ْن َلوِ ْاس َت َق ُاموا َع َلى ال َّطرِ ي َقة َلَ ْس َق ْي َن‬ َ
74
﴾ً‫ َم ًاء َغ َدقا‬kavl-i kerîminde ”‫طرِ ي َقة ْ ِال ْس َلم‬ ِ ِ َ “ ile müfesserdir. Ve ‫طرِ ي َق ًة ِا ْن َل ِب ْث ُت ْم ا َّل‬
ِ َ ‫ول أَ ْم َث ُل ُه ْم‬
ُ ‫﴿ ِإ ْذ َي ُق‬

71 “(Ey Muhammed!) Gündüzün iki tarafında ve gecenin gündüze yakın vakitlerinde namaz kıl.” Hûd,
11/114.
72 “Gece vakitlerinde ve gündüzün uçlarında da tespih et.” Tâ Hâ, 20/130.
73 “Şöyle dediler: “Şüphesiz bu ikisi, sihirleri ile sizi yurdunuzdan çıkarmak ve en üstün olan dininizi
ortadan kaldırmak isteyen birer sihirbazdırlar.” Tâ Hâ, 20/63.
74 “Yine de ki: “Bana şöyle de vahyedildi: ‘Eğer yolda dosdoğru olurlarsa mutlaka onlara bol yağmur
yağdırırız” el-Cinn, 72/16.
46 ‫ٍفْرَط‬ BÂBU’‰-‰Â™

﴾ً‫¡ َي ْومــا‬akl ve meslek ve mezheb ma¡nâlarına mahmûldür. ”‫ “أَ ْم َث ُل ُهــم‬, ”‫ “اَ ْع َدلُ ُهــم‬demektir,
75
ْ ْ
ke-mâ merre. ”‫طرِ ٌيق‬ َ “ lafzı aslen yol demektir, sonra insânın sâlik olduğu her bir mesleğe
de isti¡âre olundu, hattâ i¡tikâd ve ahlâka da denir.
ِ ‫ون الر‬
]†arfin[ ‫اء‬ ِ ‫طر ٍف بِس ُك‬
َ •
َّ ُ ْ
َ ‫ أَ ْي َي ُغ ُّض‬76﴾‫ط ْر ٍف َخ ِف ٍّي‬
‫ون‬ َ ‫ين ِم َن الذ ّ ُِّل َي ْنظُ ُر‬
َ ‫ون ِم ْن‬ ِ ِ
َ ‫ون َع َل ْي َها َخاشع‬ َ ‫يه ْم يُ ْع َر ُض‬ ُ ‫﴿و َت ٰر‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
‫ون بِب ْع ِض َها إ ِْس ِت َكا َن ًة َو ُذ ًّل‬ ‫أَبصارهم وينظر‬
َ َ ُ ُ َْ َ ْ ُ َ َ ْ
Murâd “Havf ve dehşetten mütehassıl zillet ve meskenetten gözlerini tâm açıp bakmağa
kâdir olamazlar da sirkat-ı nazar ederler, göz aralığından bakarlar” demek olur. ”‫طــر ٌف‬ “
ْ َ
sükûnla tahrîk-i ecfândır ki göz kıpmaktır, ”‫“خ ِفــي‬ tavsîfi baktığını belli etmemek için
ٌّ َ
ihtimâmı ifâde eder. Ve ”‫ــي‬ ِ
‫ف‬
ٍّ َ ‫خ‬ ‫ف‬ٍ ‫ــر‬ ‫ط‬
َ “ serika-i nazar ve basar ma¡nâlarına gelir, nitekim
ْ
﴾‫طر ُف ُهــم‬ ‫ ﴿ل يرتــد ِإليهِ ــم‬ve ﴾‫طر ُف َك‬ ِ
‫يك بِه قبــل أَن يرتد ِإليــك‬ ِ
َ ‫اب أَ َنــا آَت‬ ِ ‫ــن ا ْل ِك َت‬ ِ ‫ــذي ِع ْن َــده ِع ْل‬
ِ ‫ــال ا َّل‬
ْ ْ َ ْ ْ َ ُّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ‫ــم م‬ َ ‫ ﴿ َق‬ve ﴿
77 78
ٌ ُ
﴾‫ات ال َّطر ِف‬ ‫ر‬ ِ
‫اص‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ع‬ِ ‫و‬ ”‫م‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ص‬ ‫“ب‬ ” ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ص‬ ‫“ب‬ ” ِ‫ر‬ ‫ص‬ ‫ب‬‫ل‬ ‫“ا‬
ُ َ َ ُْ َْ َ âyât-ı kerîmelerinde , َ ُ َ َ , َ َْ demektir.
79
ْ ُْ ُ َ َ
]†arafen[ ‫طر ًفا‬
َ •
َ
ِ َ ‫ أَي ِليه ِل َك‬80﴾‫طر ًفا ِمن ا َّل ِذين َك َفروا َاو َفي ْن َق ِلبوا َخ ِائبِين‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ ‫طائ َف ًة أَ ْو َب ْع ًضا أَ ْو َج َم‬
‫اع ًة‬ َْ ْ َ ُ َ ْ ُ َ َ ‫﴿ليقطع‬
ََ ََ َْ َ ْ
‫ِم ْن ُهم‬
ْ
Burada ”‫طــر ٌف‬ “
َ َ
tâife ve ba¡z ve cemâ¡at ma¡nasına haml edilmesi bir ¡asker ve ordunun
kıta¡âtı etrâfı ve cevânibi i¡tibâr edilmekledir, nitekim cebhe ve cenâhları ve mukaddime
ve dümdârları vardır ki biri bir tarafı demek olur. [25] Bu faslın evvelinde ” ِ‫الن َهــار‬ َّ ‫ــي‬
ِ ‫ط َر َف‬
َ “
kelimesinde bu lafz beyân olunmuştur, ircâ¡-ı nazar oluna.

]†arâ™i…a[ ‫طر ِائ َق‬

َ •
َ
‫ أَ ْي ِفر ًقا ُم ْخ َت ِل َف َة َْال ْه َو ِاء‬81﴾‫طر ِائ َق ِق َد ًدا‬ ‫ •في قوله ﴿كنا‬
َ َ َ َّ ُ
Ya¡nî “Makâsıd ve âmâl ve a¡mâli birbirine uymaz fırkalar olduk” demek olur. ”‫طر ِائ ُــق‬ “
ََ
lafzı ”‫طرِ ي َقــ ٌة‬
َ “nın cem¡idir. ”‫يــق‬
ٌ ِ‫طر‬
َ “ın cem¡i ”‫ “طُ ُــر ٌق‬gelir. ”‫طرِ ي َقــ ٌة‬ َ “nın ma¡ânîsine dâir kelâm
ِ َ “ kelimesinde zikr olundu, oraya bak. ﴾‫ط َرائ َــق‬
”‫طرِ ي َقت ُكــم‬ ِ َ ‫﴿و َل َق ْــد َخ َل ْق َنــا َف ْو َق ُك ْــم َس ْــب َع‬
َ kavl-i kerî-
82
ْ
75 “O vakit içlerinden en aklı başında olanları, “Siz sadece bir gün kaldınız” diyecektir.” Tâ Hâ, 20/104.
76 “Ateşe sunulurken onların zilletten başlarını öne eğmiş, göz ucuyla gizli gizli baktıklarını görürsün.”
eş-Şûrâ, 42/45.
77 “Gözleri kendilerine bile dönmez.” İbrâhîm, 14/43.
78 “Kitaptan bilgisi olan biri, “Ben onu, gözünü kapayıp açmadan önce sana getiririm” dedi.” en-Neml,
27/40.
79 “Yanlarında bakışlarını yalnızca kendilerine çevirmiş iri gözlü eşler vardır.” es-Sâffât, 37/48; Sâd,
38/52.
80 “Bir de Allah bunu, inkâr edenlerden bir kısmını helak etsin veya perişan etsin de umutsuz olarak
dönüp gitsinler diye yaptı.” Âl-i ¡İmrân, 3/127.
81 “Ayrı ayrı yollar tutmuşuz.” el-Cinn, 72/11.
82 “Andolsun, biz sizin üzerinizde yedi yol yarattık.” el-Mü™minûn, 23/17.
BÂBU’‰-‰Â™ ‫اَ يه وْٰغَط‬ 47

minde atbâk-ı semâvâttır, ya¡nî eflâk. Bu ma¡nâ semâvât ve eflâk zâtü’t-tarâik olmak
i¡tibâriyledir. Gerek melâike gerek kevâkib ve nücûm-ı seyyârenin ”‫طر ِائ ُق‬
ََ
-i mahsûsaları
vardır, ehl-i fenn onlara mahrek ve medâr ta¡bîr ederler.

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ط‬

َ

]†a¡nen[ ‫طع ًنا‬

َ •
ْ
ُ ‫ أَ ْي َع ْي ًبا ِفي ْ ِال ْس َل ِم َويُ َق‬83﴾‫ين‬
‫ال ْاس ِت ْه َز ًاء ب ِِه َو ُس ْخرِ َّي ًة‬ ِّ ‫ط ْع ًنا ِفي‬
ِ ‫الد‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ًّيا ِبأَ ْل ِس َن ِتهِ ْم َو‬
Ya¡nî “dîn-i İslâm’ı ta¡yîben ve dîn-i İslâm’ı istihzâ™en ve tahkîren” demek olur. ”‫ــن‬ ٌ ‫ط ْع‬ َ “
lafzı aslen vurmak ma¡nâsınadır. “‫ ” َق َت َل‬bâbından ”‫اك َم ْط ُعو ٌن‬ َ ‫طاع ٌن َو َذ‬ ِ َ ‫ط ْع ًنا َف ُه َو‬َ ‫ِالر ْم ِح َي ْط ُعنُ ُه‬
ُّ ‫ط َع َن ُه ب‬َ “
denir, kargı ve mızrakla vurmaktır. Ve zemm ve kadh ve her bir mü™zî ve mûris-i hüzn
ü gam olan kelâmla da olur ki lisânla ta¡n demektir. Mısrâ¡: ‫ام || َو َل‬ ِ ِ ِ ‫ات‬
ُ ‫الس َــنان َل َها ا ْلت َي‬ ّ ُ ‫اح‬ َ ‫“ج َر‬ َ
ِ
”‫ــام َمــا َجــر َح ال ّل َســا ُن‬ ‫ت‬ ‫ل‬
ْ ‫ي‬. Duhûl ma¡nâsına da gelir: ” ‫ــن‬
ِ ِ
‫الس‬ ‫ــي‬‫ف‬ِ ‫ــن‬ ‫ع‬ ‫ط‬
َ “ , ”‫ر‬ ‫ب‬ ‫ك‬
َ ‫و‬ ِ
‫ة‬ ‫وخ‬
َ ‫خ‬
ُ ‫ــي‬‫الش‬
َّ ‫ــن‬
ِ ‫س‬ِ ‫ي‬ ِ
‫ف‬ ‫ل‬َ ‫خ‬َ ‫“د‬
َ ُ َ َ ّ ّ َ َ َُ َ ْ ّ َ
demektir. Ve Zema«şerî’den ”‫ت في أ ْمرِ َك َذا‬ َ ِ ِ ِ ِ ِ َ
ُ ‫ط َع ْن‬
َ “ kavli ve ”‫ت فيه‬ َ ‫ط َع ْن‬ َ ‫“ك ُّل َما أ َخ ْذ َت فيه َو َد َخ ْل َت َف َق ْد‬ ُ
¡ibâreti menkûldür. Ve ”‫ت َع َلي ِه‬ ِ ‫طع ْنــت ِف‬
‫يــه بِالقــو ِل وطعن‬ ُ َ َ “ denir. Bunlarda da “‫ ” َق َت َل‬bâbındandır.
ْ ُ ََْ َ ْ َْ
Ve “‫ــع‬ َ ‫ ” َن َف‬bâbından ”‫ط ْع ًنــا‬ َ ‫ــن‬
ُ ‫ــن َي ْط َع‬
َ ‫ط َع‬
َ “ dahi lügattır. ”‫اعو ٌن‬ ُ ‫ط‬ َ “ vebâ¡dan [26] olan mevttir. Ve
sîga-i mechûl ile ”‫ال ْن َســا ُن‬ ِ ْ ‫ــن‬ ‫ع‬ ِ ُ‫ “ط‬, ”‫ “أَصابــه ال َّطاعــو ُن‬demektir ki “Mevt-i vebâ isâbet etti” de-
َ ُ ُ َ َ
mek olur; o kimseye ”‫“م ْط ُعو ٌن‬ َ denir.

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME: “‫غ‬،‫”ط‬

َ

]†aπâ[ ‫ط َغى‬
َ •
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ا ْذ َه َبا ِإ َلى ِف ْر َع ْو َن إ َِّن ُه‬
‫ أَ ْي َتر َّف َع َو َع َل‬84﴾‫ط َغى‬
َ
Ya¡nî “Yükseldi ve ¡ulüvv iddi¡â etti” demektir ki kibrde haddi tecâvüz etti demek irâ-
de olunur. Ve keyd ve mekrde haddi tecâvüz etti de denildi. Ve 85﴾‫ــاء‬ ُ ‫ط َغــى ا ْل َم‬
َ ‫ ﴿ َل َّمــا‬kavl-i
kerîminde de ”‫ــي‬ ِ
‫ِيع‬‫ب‬‫ط‬ ‫ال‬ ‫ــد‬‫ح‬ ‫ز‬‫ــاو‬‫ج‬ ‫و‬ ‫ــع‬‫ف‬‫ت‬ ‫ِر‬
‫إ‬ “ ”‫ــة‬ ‫ي‬ ِ
‫اغ‬ ‫ط‬ “
ِّ َّ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ
demektir. Evâil-i faslda vâki¡ kelimesine
mürâca¡at oluna.

]†aπvâhâ[ ‫يها‬
َ ‫ط ْغو‬
َ •
ٰ
ِ ِ ِ ِ َ 86 َ ‫ود ِب َط ْغو‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُّ ‫اوزِ َها ا ْل َح َّد في ا ْل ُك ْفرِ َوا ْلع ْص َيان َك َّذ َبت‬
‫الر ُس َل‬ ُ ‫يها﴾ أ ْي ب َِس َب ِب َت َج‬ ٰ ُ ‫﴿ك َّذ َب ْت َث ُم‬
Ya¡nî “Küfr ve ¡isyânda haddi tecâvüzleri sebebiyle peygamberleri tekzîb ettiler” de-
ِ ‫ “ط‬kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.
mektir. Sâbıkı gibi ”‫اغية‬
َ َ

83 “Dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak” en-Nisâ™, 4/46.

84 “Firavun’a gidin. Çünkü o azmıştır.” Tâ Hâ, 20/43. Ayrıca bkz. Tâ Hâ, 20/24; en-Nâzi¡ât, 79/17.
85 “Şüphesiz, (Nûh zamanında) su bastığı vakit” el-Hâkka, 69/11.
86 “Semûd kavmi, azgınlığı sebebiyle yalanladı.” eş-Şems, 91/11.
48 ‫ْمِهِناَيْغُط‬ BÂBU’‰-‰Â™

MAZMÛMETU’‰-‰Â™: “‫غ‬،‫”ط‬
ُ
ِ ‫•طُ ْغي‬
]†uπyânihim[ ‫انهِ م‬
ْ َ
‫ أَ ْي ِفي َغيِهِ م َو َج ْه ِلهِ م َو َض َل ِلهِ م‬87﴾‫ون‬
َ ‫ئ بِهِ ْم َو َي ُم ُّد ُه ْم ِفي طُ ْغ َي ِانهِ ْم َي ْع َم ُه‬ َّ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ ِ‫﴿اللُ َي ْس َت ْهز‬
ْ ْ ْ ّ
‫ون‬َ ‫َي َت َر َّد ُد‬
Ya¡nî “Azgınlık ve cehl ve sapkınlıklarında körükörüne varıp gelsinler” ya¡nî oyalan-
ِ ‫ “ط‬kelimesine mürâca¡at oluna.
sınlar demek olur. Kezâ ”‫اغية‬
َ َ

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ط‬

َ

]†afi…â[ ‫ط ِف َقا‬
َ •
ِ ‫ أَي جع َل وأَ َخ َذا ي ْل ِص َق‬88﴾‫ان ع َليهِ ما ِمن ور ِق ا ْلج َّن ِة‬
‫ان َع َلى أَ ْب َد ِانهِ َما ِم ْن َو َر ِق‬ ِ ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و‬
ُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ‫طف َقا َي ْخص َف‬ َ َ ُ ْ
‫ا ْل َج َّن ِة‬
Ya¡nî “Cennetin ağaçları yapraklarından başladılar bedenleri üzerine tesettür için ya-
pıştırmağa” demektir. ”‫ط ِف َــق‬ َ “ [27] kelimesi “‫طــرِ َب‬َ ” bâbından ”‫“ج َع َــل‬ َ ve ”‫ “أَ ْق َب َــل‬ve ”‫ــذ‬ َ ‫“أَ َخ‬
ma¡nâlarına gelir, her hâlde şürû¡ ifâde eder: ”‫ــذا‬ َ ‫ط ِف َــق َي ْف َع ُــل َك‬
َ “ denir. ‫ َوأَ ْق َب َــل َي ْف َع ُــل‬،‫“ج َع َــل َي ْف َع ُــل‬
َ
”‫ َوأَ َخ َذ َي ْف َع ُل َك َذا‬demek olur, şürû¡ etmek ya¡nî bir şey™e bir işe girişmek ve duruşmak ifâde
eder. Ve dâimâ mûcebde müsta¡meldir, menfîde kullanılmaz, meselâ ”‫ــذا‬ َ ‫ط ِف َــق َي ْف َع ُــل َك‬ َ ‫“مــا‬ َ
denilmez. Ve ”‫ان‬ ِ
ِ ‫ “ي ْخص َف‬, ”‫ان‬ ِ
ِ ‫ “ي ْلص َق‬demektir. Bâbu’l-Yâ™’da ”‫ان‬ ِ
ِ ‫ “ي ْخص َف‬kelimesine bak.
َ ُ َ
]†afi…a[ ‫ط ِف َق‬
َ •
ِ ‫وق و ْالَ ْع َن‬
﴾‫اق‬ ِ ‫ِالس‬ ِ ِِ ِ
ُّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َطف َق َم ْس ًحا ب‬
89
َ
Mâ-kabline nazar buyurula.

ِ
MEKSÛRETU’‰-‰Â™: “‫ف‬،‫”ط‬

ّ ِ ‫•ال‬
]e†-†ifli[ ‫ط ْف ِل‬
ِ‫الص ِغير‬ َ 90 ِ ِ ِ ِ ِ َ ِ ِ ‫ولي ْالِرب ِة ِمن‬
ِ ُ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َغيرِ أ‬
َّ ‫الر َجال أو الطّ ْف ِل َل ْم َي ْظ َه ُروا َع َلى َع ْو َرات النّ َساء﴾ أ ِي‬
ّ َ َْ ْ َ ُ ْ
Ya¡nî “küçük çocuk.” İsm-i cins olmakla cem¡ yerinde isti¡mâl olundu. ”‫ــل‬ ِ lafzı
ٌ ‫“ط ْف‬
sagîrü’s-sinne, henüz tâze ve nerm oldukça ıtlâk olunur. Cem¡i ”‫ــال‬ ٌ ‫ “أَ ْط َف‬gelir, ‫ــغ‬ َ ‫﴿و ِإ َذا َب َل‬
َ

87 “Gerçekte Allah onlarla alay eder (alaylarından dolayı onları cezalandırır); azgınlıkları içinde boca-
layıp dururlarken onlara mühlet verir.” el-Bakara, 2/15.
88 “Derhâl üzerlerini cennet yapraklarıyla örtmeye başladılar.” el-A¡râf, 7/22; Tâ Hâ, 20/121.
89 “(Atlar gelince de) bacaklarını ve boyunlarını okşamaya başladı.” Sâd, 38/33.
90 “Yahut erkekliği kalmamış hizmetçilerden yahut da henüz kadınların mahrem yerlerine vakıf olma-
yan erkek çocuklardan” en-Nûr, 24/31.
BÂBU’‰-‰Â™ َ‫ٍحْل‬
‫ط‬ 49

﴾‫ذين ِم ْن َقب ِلهِ م‬ ِ ِ ُ ‫ ْالَ ْط َف‬kavl-i kerîminde olduğu gibi. Bu âyette

َ ‫ال م ْن ُك ُم ا ْل ُح ُل َم َف ْل َي ْس َت ْأذنُوا َك َما ْاس َت ْأ َذ َن ا َّل‬
91
ْ ْ
”‫ــل‬ ِ
ٌ ‫“ط ْف‬ın gayr-ı bâlig ma¡nâsına olduğu münfehim oluyor. Ve kezâ 92﴾‫﴿ثُــم نُ ْخرِ ُج ُكــم ِط ْف ًــا‬
ْ َّ
kavl-i kerîminde de ma¡nâ böyledir. Bâbu’l-◊â’da ”‫ “ا ْل ُح ُلم‬kelimesine de nazar buyurula.
َ

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ط‬

َ

]†al¡uhâ[ ‫ط ْلع َها‬

َ •
ُ
‫ أَ ْي َث َمر َها‬93﴾‫ط ْل ُع َها َه ِضيم‬ ٍ ‫ات وعي‬
َ ‫ون َو ُز ُرو ٍع َو َن ْخ ٍل‬ ٍ ‫ون ِفي ما هاه َنا ٰا ِم ِنين ِفي جن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َا ُت ْت َر ُك‬
ُ ٌ ُُ َ َّ َ َ ُ َ َ
‫ا َّل ِذي َي ْط ُل ُع ِم ْن َها‬
”‫ط ْل ٌع‬
َ “ , ”‫وع‬
ٌ ‫“طُ ُل‬dan me™hûz olup meyvenin gılâfına ism olmuştur ki ağaçta evvelen zuhûr
eder. Bi’t-tedrîc büyüyerek nihâyet münşakk olup cinsine göre çiçek yâhûd meyve zuhûr
eder, Türkçede tomurcuk ve baş ve somak denir. [28] ”‫“ه ِضيــم‬ َ bi-ma¡nâ ”‫ــوم‬ ٌ ‫“م ْه ُض‬dur
َ ki
ٌ
”‫“م ْن َض ٌّم‬
ُ demektir, ” ‫ع‬ ‫ل‬
ٌ َْ‫ط‬ “ın kışrı münşakk olmadan evvel meyvelerin birbirine munzamm
ve gonca hâlinde birbirine girişik bulunduğu hâlinden ¡ibârettir. Terceme-i ¢âmûs’ta
¡Â§ım Efendi merhûm açılmadık hurmâ çiçeğine denir demiş. Bunda tahsîs vardır de-
mek oluyor ki her meyveye ıtlâk olunamaz. 94﴾‫يد‬ ٌ ‫ط ْل ٌع َن ِض‬َ ‫ات َل َها‬ٍ ‫اس َق‬
ِ ‫ ﴿والن ْخ َل ب‬kavl-i kerîminde
َ َّ َ
de böyledir. ”‫يــد‬ ِ
ٌ ‫ “ َنض‬bi-ma¡nâ ”‫“م ْن ُضــود‬dur, ya¡nî birbiri üzerine zamm edilmiş, gûyâ istif
َ
edilmiş demek olur. Bu ta¡bîr ya¡nî ”‫يد‬ ‫ض‬ِ
ٌ َ ‫ن‬ “ ancak hurmânın çiçeği gilâfı kışrı içinde iken
söylenir, kışr münşakk olup da çiçek zuhûr edince ”‫يد‬ ِ
ٌ ‫ “ َنض‬denilmez. Vallâhu a¡lemu.
]†al√in[ ‫ح‬ َ •
ٍ ‫ط ْل‬
ٍ ‫ط ْل ٍح م ْن ُض‬
‫ أَ ْي َش َجرِ َم ْوزٍ ُم ْج َت ِم ٍع‬95﴾‫ود‬ ٍ ِ ِ
َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿في س ْدرٍ َم ْخ ُضود َو‬
”‫“م ْو ٌز‬
َ mîm-i meftûha ile bir nev¡ şecer-i ¡azîmdir. Ve ”‫ط ْل ٌح‬ َ “ın vâhidesi ”‫ط ْل َح ٌة‬ َ “dır, diken-
li meşe ağacı envâ¡ındandır, ümmü gaylân ağacıyla da müfesserdir, ke-mâ fi’l-¢â∂î.
¡Â§ım Efendi merhûm Terceme-i ¢âmûs’ta ”‫“م ْــو ٌز‬ ِ
َ hakkında şârihe isnâdla ‫ــج ٌر ع ْن َد‬ َ ‫“و ُه َــو َش‬
َ
ِ
”‫يح َن ْورِ ه‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ِ ِ‫ــن ال َّل ْــون ل ُخ ْض َرتــه َو َص ْف َوته َور‬ ‫س‬ ‫ح‬ ‫ب‬ِ ‫ــر‬‫ع‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ dedikten sonra ve ” ‫ز‬ ‫ــو‬
ٌ ْ َ‫“م‬ onun meyvesidir ki kü-
ُ َ َ َ َ
çük hıyâr tarzında ve incir lezzetinde olur diyor. Bu meyve bildiğimiz bilâd-ı hârreden
gelen ve bizim zamm-ı mîm’le mûz dediğimiz meyve-i latîfe olacaktır ki salkım salkım
olur. Fi’l-hakîka gerek şecer ve evrâkı gerek meyvesinin salkımları ve levn ve râyihası
pek latîftir ve sibâk ve siyâka da bu tefsîr evfaktır. Ve ”‫ــح‬ ٌ ‫ط ْل‬َ “ , ”‫ “ َن ُب ٌــق‬ağacına da denir.

91 “Çocuklarınız erginlik çağına geldiklerinde, kendilerinden öncekilerinizin istedikleri gibi izin iste-
sinler.” en-Nûr, 24/59.
92 “Sonra sizi bir çocuk olarak çıkarıyor.” el-Hacc, 22/5.
93 “Siz buradaki bahçelerde, pınar başlarında, ekinlerde, meyveleri olgunlaşmış hurmalıklarda güven
içinde bırakılacak mısınız?” eş-Şu¡arâ™, 26/146-148.
94 “Birbirine girmiş kat kat tomurcukları olan yüksek hurma ağaçları bitirdik.” Kâf, 50/10.
95 “(Onlar), dikensiz sidir ağaçları ve meyveleri küme küme dizili muz ağaçları altında” el-Vâkı¡a,
56/29.
50 ‫ّل َط‬ BÂBU’‰-‰Â™

Sicistânî rahimehullâhu ”‫ــح‬ ٌ ‫ط ْل‬

َ “ı evvelâ ”‫“م ْــو ٌز‬
َ ile tefsîrden sonra ve ”‫ــح‬
ٌ ‫ط ْل‬
َ “ çok dikenli
büyük ağaçlara da denir diyor [29] ise de ba¡zıları bunu savâb görmüyorlar. Ve ”‫ــح‬ ٌ ‫ط ْل‬
َ “
lafzen ve ma¡nen ”‫ط ْل ٌع‬
َ “ gibidir ve ondan lügattır da denilmiş. Vallâhu a¡lemu.
]†allun[ ‫ط ٌّل‬
َ •
ِ‫ أَ ْي أَ ْض َع ُف ا ْل َم َطر‬96﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفإ ِْن َلم يُ ِصب َها َواب ٌِل َف َط ٌّل‬
ْ ْ
Ya¡nî yağmurun en za¡îfi ki hemân biraz esercik görülür, biz ona çisenti deriz. ”‫ِــل‬ ٌ ‫“واب‬in
َ
zıddıdır ki iri dâneli ve şiddetli yağmura denir. “‫ ” َق َت َل‬bâbından ”‫ط َّلت ْالَ ْر ُض‬ ِ َ “ denir, lâzım
َّ ‫ط َّل ْالَ ْر َض‬
olarak ”‫الن َدى‬ َ “ denir, müte¡addî olarak ”‫ “ َفهِ ي َم ْط ُلو َل ٌة‬Lâkin lâzım olarak isti¡mâli
َ
ba¡zı ehl-i lügat inkâr ettiler. Ve “‫ــب‬ ِ َ bâbından da lügattır
َ ‫”تع‬ denilmiş. Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫ط َل‬
َ “ lafzı
dîger ma¡ânîde de müsta¡meldir, mufassalâta nazar oluna.

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ط‬

َ

]†amesnâ[ ‫طمس َنا‬

َ •
ْ َ
‫ور َت َها‬ َ َ 97 ِ َ ِِ ِ
َ ‫﴿و َل ْو َن َش ُاء َل َط َم ْس َنا َع َلى أ ْع ُينهِ ْم﴾ أ ْي أ َز ْل َنا َض ْوئَ َها َو ُص‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Bu kelime ”‫ــس‬ ٌ ‫ط ْم‬
َ “dan mâzî-i mütekellim ma¡a’l-gayrdır. Ve lafz-ı mezkûr bir şey™i
imhâ™ ve eseri izâle ma¡nâsınadır. “‫”د َخ َــل‬ َ ve “‫”ج َل َــس‬ َ bâblarından ‫ــس‬ ُ ‫يــق َي ْط ُم‬
ُ ِ‫ط َم َــس ال َّطر‬
َ ‫“و َق ْــد‬
َ
”‫وسا‬ ‫م‬ ‫ط‬ ِ ‫ وي ْط ِمس ب َِكسرِ ا ْل ِم‬, ”‫ م َحاه وأَ َز َال أَ َثره‬demektir. Ve lâzım olarak ”‫طمس ال َّطرِ ُيق طُموسا‬
‫يم‬
ً ُ ُ ْ ُ ََ َُ َ ُ َ ً ُ َ َ َ ‫“و َق ْد‬ َ
, ”‫ “ ِإ ْن َم َحى َو َز َال أَ َثر ُه‬demektir. ”‫وس‬ ٌ ُ َ‫م‬ ‫ط‬
ْ ‫“م‬ göz kapakları arasında şakk olmayan, ya¡nî anadan
ُ
doğma kördür. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ ْط ِم ْس‬kelimesine de mürâca¡at buyurula.

MAZMÛMETU’‰-‰Â™: “‫م‬،‫”ط‬
ُ

ْ ‫•طُ ِمس‬
]†umiset[ ‫ت‬
َ
‫ أَ ْي أُزِ ي َل ْت َض ْو ُؤ َها َوأُ ْم ِحي ْت‬98﴾‫وم طُ ِم َس ْت‬ ُّ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا‬
ُ ‫الن ُج‬
َ
Ya¡nî “ziyâsı giderilip eser-i ziyâ™ imhâ™ edildiği vaktte” demek olur. Mâ-kabline bak.
[30]

96 “Bol yağmur almasa bile ona çiseleme yeter.” el-Bakara, 2/265.

97 “Eğer dileseydik onların gözlerini büsbütün kör ederdik.” Yâsîn, 36/66.
98 “Yıldızların ışığı söndürüldüğü zaman” el-Mürselât, 77/8.
BÂBU’‰-‰Â™ ‫دْوَ ّط ال‬ 51

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ط‬

َ

]†av¡an[ ‫طو ًعا‬

َ •
ْ
‫ادا ب ُِس ُهو َل ٍة‬ ِ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا ْئ ِت َيا‬
ً ‫ط ْو ًعا أَ ْو َك ْر ًها﴾ أَ ِي ا ْنق َي‬
99

”‫“كــر ٌه‬ün zıddıdır. Bu bâbın evvelinde vâki¡ ”‫يــن‬ ِ ِ َ “ kelimesinde beyân olunmuştur,
ْ ُ َ ‫طائع‬
mürâca¡at oluna.

]†avve¡at[ ‫ت‬
ْ ‫طو َع‬
َ •
َّ
‫ أَ ْي َش َّج َع ْت ُه َو َت َاب َع ْت ُه‬100﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َط َّو َع ْت َل ُه َن ْف ُس ُه َق ْت َل أَ ِخ ِيه‬
Ya¡nî “Nefsi onu kardeşinin katline teşcî¡ eyledi” yâhûd “Kardeşinin katli husûsunda
nefsi ona uydu, muvâfakat etti” demektir. Bu kelime ânifü’l-beyân ”‫ط ْو ٌع‬ َ “dan “tef¡îl”dir.
Sâlifü’z-zikr ”‫ين‬ ِ ِ
َ ‫طائع‬ َ “e mürâca¡at oluna.
]e†-†avli[ ‫طو ِل‬
َّ ‫•ال‬
ْ
‫ول ِه ْاس َت ْأ َذ َن َك أُولُو ال َّط ْو ِل ِم ْن ُهم َو َقالُوا‬
ِ ‫اه ُدوا مع رس‬ ِ
ِ ‫ِالل وج‬ ِ ِِ ِ
ْ ُ َ َ َ َ َ َّ ‫ورةٌ أَ ْن آَمنُوا ب‬
َ ‫﴿و ِإ َذا أُ ْنزِ َل ْت ُس‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ أَ ْي َذ ُوو ا ْل ِغ َنى‬101﴾‫ين‬ ِ ِ
َ ‫َذ ْر َنا َن ُك ْن َم َع ا ْل َقاعد‬
Ya¡nî “zenginler, gınâ sâhibleri” demektir. Ve ”‫ــع ِة‬ َ ‫الس‬
َّ ‫ “ َذ ُوو‬denir, ma¡nâ birdir. Lafz-ı
mezbûr gınâ ve kudret ve in¡âm ve fazl ma¡nâlarına müsta¡meldir: ‫ط ْو ًل‬ َ ‫﴿و َم ْن َل ْم َي ْس َت ِط ْع ِم ْن ُك ْم‬
َ
‫ــع ٍة‬ ِ َ 102 ِ ِ
َ ‫ــم ا ْل ُم ْؤم َنات﴾ أ ْي غ ًنى َو َس‬ ‫ــت اَ ْي َمانُ ُكــم ِم ْن َف َتي ِات ُك‬
ْ ‫ــن َمــا َم َل َك‬
ْ ‫ــات َف ِم‬
ِ ‫ــات ا ْلم ْؤ ِم َن‬
ُ
ِ ‫ أَ ْن ي ْن ِكــح ا ْلمحص َن‬ve kavlühü
َ ْ ُ َ َ
ُ َ ْ
sübhanehu‫ أَ ْي ِذي‬103﴾‫ــاب ِذي ال َّط ْو ِل‬ ِ ‫الت ْو ِب َش ِــد ِيد ا ْل ِع َق‬ ِ
ِ ِ ‫الل ا ْلعزِ يــزِ ا ْلع ِل‬ ِ ِ ‫يــل ا ْل ِكت‬
ِ ِ َّ ‫يم َغافرِ ال َّذ ْن ِب َو َقاب ِِل‬ َ َ َّ ‫ــن‬ َ ‫ــاب م‬ َ ُ ِ‫﴿ت ْنز‬َ
ِ
‫ْال ْن َعام ا ْل َواس ِع‬
Bu kelimenin aslı zammla ”‫ــول‬ ٌ ُ‫ “ط‬lafzıdır. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ط ْــو ًل‬ َ ‫ــول‬ ُ ُ‫ــال َع َل ْي ِــه َيط‬
َ ‫ط‬ َ “ , ،‫ــن‬ َّ ‫“م‬ َ
”‫ أَ ْو َف َض َــل‬،‫ أَ ْو َق َــد َر‬،‫ َوأَ ْن َعــم‬ma¡nâlarına olur. Ve ma¡ânî-i sâirede dahi müsta¡meldir, mahalli
َ
mufassalâttır.

]e†-†avdi[ ‫طو ِد‬

َّ ‫•ال‬
ْ
‫يم‬ ِ ‫ان ُك ُّل ِفر ٍق َكال َّطو ِد ا ْلع ِظ‬
ِ ‫ أَي َكا ْل َجب ِل ا ْلع ِظ‬104﴾‫يم‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َك‬
َ َ ْ َ ْ ْ
”‫ط ْــو ٌد‬
َ “ lafzı zâten cebel-i ¡azîm ma¡nâsına olmakla bir de ”‫يــم‬ ‫ “ع ِظ‬ile tavsîfi zâid gibi gö-
ٌ َ
99 “İsteyerek veya istemeyerek gelin” Fussilet, 41/11.
100 “Derken nefsi onu kardeşini öldürmeye itti.” el-Mâide, 5/30.
101 “Allah’a iman edin ve Resûlü ile birlikte cihat edin” diye bir sûre indirildiğinde, onlardan servet
sahibi olanlar, senden izin istediler ve “Bizi bırak da oturup kalanlarla birlikte olalım” dediler.”
et-Tevbe, 9/86.
102 “Sizden kimin, hür mü’min kadınlarla evlenmeye gücü yetmezse sahip olduğunuz mü’min genç
kızlarınızdan (cariyelerinizden) alsın.” en-Nisâ™, 4/25.
103 “Bu kitabın indirilmesi, mutlak güç sahibi, hakkıyla bilen, günahı bağışlayan, tövbeyi kabul eden,
azabı ağır olan, lütuf sahibi Allah tarafındandır.” el-Mü™min, 40/2-3.
104 “Her parçası koca bir dağ gibiydi.” eş-Şu¡arâ™, 26/63.
52 ّ
‫روُطلا‬ BÂBU’‰-‰Â™

rülürse de zâid değildir. Ma¡nâ ¡azamette mübâlaga olup büyük dağlar içinde en büyüğü
olan dağ gibi demek olur. [31]

MAZMÛMETU’‰-‰Â™: “‫و‬،‫”ط‬
ُ
]e†-†ûri[ ِ‫ •الطُّور‬
ِ ِ َ 105 ٍ ِ ٍ ‫﴿والطُّورِ َو ِك َت‬
َ ‫اب َم ْسطُورٍ في َر ّق َم ْن ُشورٍ ﴾ أ ِي ا ْل َج َب ِل ا َّلذي َت َج َّلى ُاهلل َع َل ْيه ُم‬
‫وسى َو َك َّل َم ُه‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫ــور‬
ٌ ُ‫ “ط‬dağ demektir. Lâm ¡ahd için olup cebel-i mübârek-i ma¡rûf irâde buyurulmuştur.
Lâkin Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ور‬ ٌ ُ‫ “ط‬zammla cebel-i mahsûsun ismidir ve her
bir cebelin ismidir de denildi ve arzı muhît olan cebelin ismidir de denildi demiş. İsm-i
cebel-i mahsûs olduğuna göre agleb-i tefâsîrde takyîd olunduğu üzere Cenâb-ı Hakk’ın
Mûsâ ¡aleyhi’s-selâma tecellî buyurduğu cebel-i ma¡rûf-ı mukaddes olur ki Medyen’de
yâhûd Mı§r’la Eble beyninde veyâhûd Feles†în’de vâki¡dir. Arzı muhît olan cebel olursa
cebel-i ¢âf olur ki hakîkatte bir cebel-i a¡zam-ı ma¡nevidir, arzı ihâtası hâricîdir, çünkü
arz üzerinde değil ve cibâl-i arzın cinsinden de değildir. Ve ”‫ــور‬ ٌ ُ‫ “ط‬lafzı lügat-ı Süryâ-
niyyedir ve ¢ıb† lisânındandır da denilmiş. Ve buna cebel-i Zubeyr de denir. Vallâhu a¡-
lemu bi-murâdihi bih. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“سي َن َاء‬ ve ”‫ين‬ ِ ِ
ْ َ َ ‫ “سين‬kelimelerine de nazar buyurula.
]†uvâ[ ‫•طُوى‬
َ
‫وسى ِف ِيه‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َك بِا ْل َواد ا ْل ُم َق َّدس طُ َوى﴾ إ ِْس ٌم ل ْل َوادي ا َّلذي نُود َي ُم‬
106

Ya¡nî Mûsâ ¡aleyhi’s-selâma nidâ olunan vâdî-i mübârekin ismidir ki âyet-i uhrâda ‫﴿ َف َل َّما‬
107 ِ
﴾ ‫الش َجرة‬ ‫اطئِ ا ْل َو ِاد ْالَ ْي َم ِن ِفي البقع ِة المبارك ِة ِمن‬
ِ ‫ودي ِمن َش‬ ِ
ْ َ ُ‫اها ن‬َ ‫ أَ َت‬tesmiye olunmuştur. ”‫ “طُ َوى‬lafzı,
َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ ُ ْ
ِ
”‫“وادي‬den bedel yâhûd ¡atf-ı beyândır. Bu sûrette munsarıf ve ism-i arz olduğu takdîrce
َ
gayr-ı munsarıf i¡tibâr edilir. Munsarıf ¡addedenler tenvînle ”‫ “طُ ًــوى‬kırâ™at ettiler. Keli-
me-i mezbûre fethle ”‫طي‬ “ lafzındandır denildi. Ve †â™nın kesriyle ”‫“ط َوى‬ ِ da kırâ™attir. Bu
ٌّ َ
lügat ise de zammı eşherdir. [32]

]e†-†ûfânu[ ‫•الطُّو َفا ُن‬

‫اط بِهِ م َو َعلَ ُهم َف َغر ُقوا َي ْع ِني‬ َ ‫ظ ِال ُم‬
‫ أَي الماء الك ِثير أَح‬108﴾‫ون‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َفأَ َخ َذ ُه ُم الطُّو َفا ُن َو ُه ْم‬
َ ْ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َْ ِ
‫الس َل ُم‬ ِ
َّ ‫وح َع َل ْيه‬
ٍ ُ‫َق ْو ُم ن‬
”‫ “طُو َفــا ٌن‬seyl-i ¡azîmdir. Ve mevt-i zerî¡ ya¡nî kesîre ıtlâk olunur. Ve gecenin şedîd ka-
ranlığına dahi ”‫ــل‬ ِ ‫ “طُو َفــا ُن ال َّل ْي‬denir. Lafz-ı mezbûr aslen bir şey™in havlinde dolanmak

105 “Tûr’a, yayılmış ince deri sayfalara düzenle yazılmış kitaba andolsun.” et-Tûr, 52/1-3.
106 “Çünkü sen mukaddes vadi Tuvâ’dasın.” Tâ Hâ, 20/12. Ayrıca bkz. en-Nâzi¡at, 79/16.
107 “Mûsâ, ateşin yanına gelince o mübarek yerdeki vadinin sağ tarafındaki ağaçtan seslenildi.” el-Ka-
sas, 28/30.
108 “onlar zulümlerini sürdürürlerken tûfan kendilerini yakalayıverdi.” el-¡Ankebût, 29/14.
BÂBU’‰-‰Â™ ‫ىَبوُط‬ 53

ma¡nâsına olan fethle ”‫ط ْــو ٌف‬

َ “ mâddesinden “fu¡lân”dır. Bundan ihâta tasavvuruyla her
bir muhît olan hâdisede kullanıldı ve sonra kesrette son dereceye varan seyl-i ¡azîmde
müte¡âref oldu. Buna sebeb, kavm-i Nû√ ¡aleyhi’s-selâmı ihâta ile bi-ecma¡ihim helâk
eden hâdise-i ¡azîme su istîlâsı ya¡nî bir seyl-i ¡azîm olmasıdır.
Tenbîh: Tûfân-ı Nû√ ¡inde ehli’ş-şer¡ bütün rûy-ı arzı muhît ve ¡inde erbâb-i fenn ve
ehl-i târîh arz-ı kavm-i Nû√’a münhasır i¡tikâd edilmekte ve bu bâbda tarafeyn beyninde
nizâ¡ devâm edip gitmekte ise de fâidesiz ve netîce vermez bir bahstir, çünkü ¢ur™ân-ı
kerîm’de ¡umûmiyyetine delâlet eden âyât-ı kerîme meselâ ‫ــذ ْر َع َلى ْالَ ْر ِض‬ َ ‫ــوح َر ِّب َل َت‬
ٌ ُ‫ــال ن‬
َ ‫﴿و َق‬
َ
109
﴾‫ــارا‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫يــن‬ ِ‫ر‬ ِ
‫اف‬ ‫ك‬
َ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ــن‬‫م‬ِ kavl-i kerîminde ” ‫ض‬ِ ‫ر‬ ْ
‫ل‬ َ ‫“ا‬ de lâm istigrâk için olursa tûfân ¡umûmî
ً َّ َ َ َ ْ
demek olur, lâkin ¡ahd için olmasına bir mâni¡ yok, istigrâkın tercîhine de bir sebeb yok.
İşte bu bâbdaki edille-i ¢ur™âniyye hep böyle olup kat¡iyyet ifâde etmez.
Ehl-i târîhe gelince Nû√ ¡aleyhi’s-selâm ve mâ-kablinin ahbârı mefkûd ve ahvâli mechûl
ve ba¡de’t-tûfân vukû¡âtı da tamâmen İsrâ™îliyyâttan me™hûz olmakla şâyân-ı i¡timâd de-
ğildir. Ehl-i cogrâfyânın edillesi zann ve tahmînden ileri geçmez. Ve ehl-i hikmet ve
¡ulûm-ı tabî¡iyye erbâbının edille ve berâhîni kavî de olması farz edilse tabî¡atın ba¡zen
hâriku’l-¡âde tecelliyâtı [33] ve muhayyirü’l-¡ukûl tezâhürâtı olduğuna yine kendileri
kâil oldukları gibi kaziyye-i mezkûre usûl-i ¡ilm ü fenlerindendir. Binâ™en ¡aleyh tûfânın
husûsî olduğuna dâir de hîçbir delîl-i kat¡î-yi sahîh yoktur. Ancak ehl-i şer¡ bu bâb-
da i¡tikâdlarını binâ™ ettikleri ¡ilm ve edilleyi âsâr-ı nebeviyyeden ahz ettikleri cihetle
onların kavli ehl-i ¡akl-ı selîm olan mütedeyyinler için akvâl ve müdde¡ayât-ı sâire-
ye müreccahtır. el-Hamdü lillâhi ¡alâ tevfîki’l-îmân ve hidâyeti’r-Rahmân. İntehâ. Ve
”‫“طُو َفــا ٌن‬, 110﴾‫ات ُم َف َّص َــا ٍت‬
ٍ ‫الدم ٰاي‬ ِ َّ ‫ــان وا ْلجراد وا ْل ُقم َل و‬
َ َ َّ ‫الض َفــاد َع َو‬ َ َّ َ َ َ َ َ َ ‫ــم الطُّو َف‬ ِ‫ ﴿فأَرســلنا عليه‬kavl-i kerîminde
ُ َْ َ َ ْ َ ْ َ
¡ahd-i Hazret-i Mûsâ ¡aleyhi’s-selâmda Mı§ır’da vâki¡ olan âyât-ı ilâhiyyeden biri olan
seyl-i ¡azîmdir. Ve ”‫“ج َــدرِ ٌّي‬ َ ya¡nî uyuz ¡illeti yâhûd tâ¡ûndur da denildi. ¢ıbtîleri ihâtası
sebebiyle tûfân denildi de denilmiş. Vallâhu a¡lemu.

]†ûbâ[ ‫وبى‬
َ ُ‫•ط‬
ٍ‫ أَ ْي َفر ٌح َل ُه ْم َو ُقر ُة أَ ْع ُين‬111﴾‫آب‬
ٍ ‫وبى َل ُهم َو ُح ْس ُن َم‬ ِ ِ ِ ِ
َّ َ ْ َ ُ‫الصال َحات ط‬ َّ ‫ين ٰا َمنُوا َو َعم ُلوا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َا َّلذ‬
Bu kavl İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdandır. ”‫“ب ِْشــر‬den ”‫“ب ْشــرى‬ gibi ”‫يب‬ ِ
ٌ َ ُ ٌ ‫“ط‬den ”‫“ ُف ْع َلى‬
vezninde masdardır. İkinci bâbdan ”‫وبــى‬ ِ
َ ُ‫ط ْي ًبــا َو َت ْط َي ًابــا َوط‬َ ‫يــب‬
ُ ‫ــاب َيط‬ َ ‫ط‬ َ “ denir. ”‫وبى‬ َ ُ‫ “ط‬aslı yâ ile
”‫ “طُيبــى‬olup mâ-kablinin zammesine binâ™en yâ™ vâv’a ibdâl edilmiştir. Ve ”‫يــب ا ْل َعي ِــش‬ ِ
‫“ط‬
َْ ْ ُ
ve ”‫ود‬ ِ ‫ “ َغاي ُة ا ْلم ْقص‬ma¡nâsına. Ve şecere-i ”‫ “طُوبى‬ve cennet ma¡nâlarına da haml olunmuş-
ُ َ َ َ
tur. Ve Râπıb rahimehullâhu cennette olan her bir müstetâba işârettir, fenâsız bekâ ve
zevâlsiz ¡izzet ve fakrsız gınâ gibi demiş. Vallâhu a¡lemu.

109 “Nûh şöyle dedi: “Ey Rabbim! Kâfirlerden hiç kimseyi yeryüzünde bırakma!”” Nûh, 71/26.
110 “Biz de, her biri ayrı ayrı birer mucize olmak üzere başlarına tufan, çekirge, ürün güvesi (haşerât),
kurbağalar ve kan gönderdik.” el-A¡râf, 7/133.
111 “İnanan ve salih amel işleyenler için, mutluluk ve güzel bir dönüş yeri vardır.” er-Ra¡d, 13/29.
54 ‫اًروُهط‬
َ BÂBU’‰-‰Â™

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”ط‬

َ

]†ahûran[ ‫ط ُهورا‬
َ •
ً
‫ أَ ْي ُم َط ِ ّهرا‬112﴾‫ورا‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وأَ ْنز ْلنا ِمن السم‬
ً ً ‫ط ُه‬
َ ‫اء َم ًاء‬ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “¡Aklen ve şer¡an pâk ve her gûne ednâs ve evsâhı pâk eden suyu semâdan inzâl
[34] eyledik” ya¡nî yağmur yağdırdık demek olur. ”‫ــور‬ ٌ ‫ط ُه‬ َ “ kelimesi ”‫“طُ ْه ٌــر‬dan “fe¡ûl”dür
ki ”‫اهــر ب َِن ْف ِس ِــه َوا ْل ُم َط ِ ّهــر ِل َغيــرِ ِه‬ِ ‫ “ال َّط‬ile tefsîr olunur. Hâ’nın zammı ve fethiyle de ‫الشــيء‬
ُ ْ َّ ‫ط َه َر‬ َ ‫ط ُه َر‬ َ “
ْ ُ ُ
”‫ار ًة‬َ ‫ط َه‬
َ ‫ َي ْط ُه ُر َي ْط َه ُر‬denir, her hâlde hâ™ mazmûmdur. Zamm-ı tâ™ ile ”‫ “طُ ْه ٌر‬bundan ismdir. Ve
“tef¡îl”den ”‫اك ُم َط َّهر‬ َ ‫ط َّه َر ُه َت ْطهِ ًيرا َف ُه َو ُم َط ِ ّه ٌر َو َذ‬
َ “ denir. Ve ”‫“ت َف ُّع ٌل‬den ِ ‫“ت َطهر بِا ْلم‬
”‫اء َت َط ُّهرا َف ُه َو ُم َت َط ِ ّهر‬
ٌ َ ٌ ً َ َ َّ َ de-
nir. Lafz-ı mezkûr kâffe-i mutasarrafâtı ¢ur™ân-ı kerîm’de mevâzi¡-i kesîrede tahâret-i
mâddiyye vü ma¡neviyyede isti¡mâl buyurulmuştur. Fusûl-i mahsûsasında beyân edilir.
Bu âyetteki ”‫ــور‬ ٌ ‫ط ُه‬ َ “ mâddiyye ya¡nî cismiyyedendir. 113﴾‫ــورا‬ ً ‫ط ُه‬
َ ‫يه ْم َر ُّب ُه ْــم َش َــر ًابا‬ ُ ‫﴿و َس ٰــق‬
َ kavl-i
kerîminde ma¡neviyyedendir ki ‫ون ِإ َلى َما‬ ِ ِ
ِ ‫الن ْفســانية والر ُك‬ ِ ِ ِ ِ
ُّ َ َّ َ َّ ‫ــمان َّية‬ َ ‫“يُ َط ِ ّه ُر َشــارِ َب ُه َع ِن ا ْل َم ْي ِل ِإ َلى ال َّل َّذات ا ْلج ْس‬
ِ ِ
”‫ س َوى ا ْل َح ّق‬ile tavzîh olunur.

]†ahhir[ ‫ط ِ ّهر‬
َ •
ْ
‫ أَ ْي َف َق ِّصر‬114﴾‫﴿و ِثي َاب َك َف َط ِ ّهر‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ْ ْ َ َ
Ya¡nî “Necâsete dokunmaktan sıyâneten siyâbını kısalt” demektir. Müşrikler uzun libâs
giyerler ve etekleri yerde sürünürdü. Namâzda tahâret vâcib ve umûr-ı sâirede mahbûb
ve müstahsen olduğu için arz üzerinde cerr-i züyûl teneccüsten masûn olamayacağı
cihetle kasr-ı siyâbla emr olundu. Ve ¡alâ-zâhirihi haml ile gasl ve muhâfaza tarîkiyle
tathîr demektir de denildi. Mâ-kablindeki ”‫ورا‬
ً ‫ط ُه‬َ “ kelimesine nazar oluna.

FASLU’‰-‰Â™ MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ط‬

َ

َ •
]†ayfun[ ‫طي ٌف‬
ْ
‫ َع َلى ا ْل ِقر َاء ِة‬115﴾‫ون‬
َ َ ‫ان َت َذ َّك ُروا َف ِا َذا ُه ْم ُم ْب ِص ُر‬
ِ ‫الشي َط‬
ْ َّ َ
‫ط ِائ ٌف ِمن‬
َ ‫ين َّات َق ْوا ِإ َذا َم َّس ُه ْم‬ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّن ا َّلذ‬
ِ ‫الشي َط‬
‫ان‬ ‫طي ٌف” أَي لمم ِمن‬ “ ‫ور ِة‬ ِ ِ َ “
ْ َّ َ ٌ َ َ ْ َْ َ ‫طائ ٌف” في ُص‬
”‫طي ٌــف‬ “ ve ”‫ط ِائ ٌــف‬ َ “ aslen ins ve cinn ve hayâlden insânı mess eden ve etrâfında dolanan
َْ
[35] şey™de müsta¡meldir, binâ™en ¡aleyh ”‫ “ َل َمــم‬ile tefsîr olundu. “‫ــاع‬ َ ‫”ب‬ َ bâbından ‫ــاف‬ َ ‫ط‬
َ “
ٌ
”‫طائ ٌف‬ ِ َ ‫ط ْي ًفــا َف ُه َــو‬
َ ‫يــف‬ ِ َ
ُ ‫ َيط‬denir. ”‫ “أ َل َّم‬demektir. Görülüyor ki ”‫ط ْي ٌف‬ َ “ ve ”‫طائ ٌف‬ ِ َ “ ma¡nâca birdir.
Biri masdar biri fâ¡ildir. İkisi de ”‫ام‬ ٌ َ‫م‬ ‫ل‬
ْ ِ
‫إ‬ “ ve ilkâ-i vesveseden ¡ibârettir. Bu kelimeye dâir

112 “Gökten tertemiz bir su indirdik.” el-Furkân, 25/48.

113 “Rableri onlara tertemiz bir içecek içirecektir.” el-İnsân, 76/21.
114 “Nefsini arındır.” el-Müddessir, 74/4.
115 “Şüphe yok ki Allah’a karşı gelmekten sakınanlar, kendilerine şeytandan bir vesvese dokunduğu za-
man iyice düşünürler (derhâl Allah’ı hatırlarlar da) sonra hemen gözlerini açarlar.” el-A¡râf, 7/201.
BÂBU’‰-‰Â™ ‫بِّيَ ال‬
ّ‫ط‬ 55

kelâm bu bâbın evvelinde ”‫ط ِائ ٌف‬

َ “ kelimesinde mürûr etti, oraya nazar oluna.

َ •
]†ayyi[ ‫ط ِي‬
ّ
﴾‫الس ِج ّ ِل ِل ْل ُك ُت ِب‬
116 ِ
ّ ‫الس َم َاء َك َط ِّي‬
َّ ‫﴿ي ْو َم َن ْطوِ ي‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫طي‬ “ bir şey™i dürüp devşirmektir. “‫”ر َمى‬
َ bâbından ”‫ط ًّيا‬ َ ‫الشي َء َي ْطوِ ي‬ ‫ط َوى‬ َ “ denir, dürüp dev-
ٌّ َ ْ َّ
şirmek ve bir şey™i kısaltmak ve kuyunun içini aşağıdan yukarıya taşla örmek ma¡nâla-
rına kullanılır. Bu âyette ma¡nâ-yı evvel maksûddur ki “semâyı tomarı dürer gibi dürdü-
ğümüz günde” demek olur. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“الس ِج ّ ِل‬ ِ
ّ kelimesine de ircâ¡-ı nazar buyurula.
َّ ‫•ال‬
]e†-†ayyibu[ ‫طيِب‬
ُ ّ
‫اب‬
ِ ‫التر‬ ‫ أَي العذب‬117﴾‫ِب َي ْخر ُج َنباتُ ُه ِب ِإ ْذ ِن َر ّب ِِه‬
ُ ‫﴿وا ْل َب َل ُد ال َّط ّي‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ُّ ُ ْ َ ْ ِ َ ُ
Ya¡nî şûrelik ve mâni¡-i nebt olan şey™lerden pâk olmakla toprağı tatlı demek olur.
”‫ِيث‬
ٌ ‫“خب‬in
َ zıddıdır, nitekim siyâkında vâki¡ 118﴾‫ث َل َي ْخر ُج إ َِّل َن ِك ًدا‬ َ ‫﴿وا َّل ِذي َخ ُب‬
َ cümle-i kerîmesi
ُ
bunu mü™eyyiddir. Bu kelimeye dâir ba¡zı kelâm evvel-i bâbda vâki¡ ”‫اب‬ َ ‫ط‬ َ “ kelimesinde
mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

116 “Yazılı kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi göğü düreceğimiz günü düşün.” el-Enbiyâ™, 21/104.
117 “(Toprağı) iyi ve elverişli beldenin bitkisi, Rabbinin izniyle bol ve bereketli çıkar.” el-A¡râf, 7/58.
118 “(Toprağı) kötü ve elverişsiz olandan ise, faydasız bitkiden başkası çıkmaz.” el-A¡râf, 7/58.
 BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA

‫ظ‬
FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ظ‬
َ

]@âhirîne[ ‫ين‬ ِ َ •
َ ِ‫ظاهر‬
﴾‫ين ِفي ْالَ ْر ِض‬ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يا َقو ِم َل ُكم ا ْلم ْل ُك ا ْليوم‬
َ ِ‫ظاهر‬
119
َ َْ ُ ُ ْ َ َ ْ
ِ ِ َ ‫ •و﴿ َفأَ ْص َب ُحوا‬
َ ‫ين﴾ أَ ْي َغالب‬
‫ِين‬ َ ِ‫ظاهر‬
120

”‫ب‬ ِ
ٌ ‫ “ َغال‬Türkçe üstün ma¡nâsınadır; ”‫ “ َغ َل َب ٌة‬üstün gelmektir. Kelime-i mezbûre şey™-i hafî-
nin bürûzu, meydâna çıkması [36] ve belirmesi ma¡nâsına olan ”‫ــور‬ ٌ ‫ “ظُ ُه‬lafzındandır.
”‫ــع‬ ِ ‫ظ‬ ِ
َ ‫“خ َض‬ َ bâbından ”‫اه ٌــر‬ َ ‫ــورا َف ُه َــو‬
ً ‫الش ْــي ُء َي ْظ َه ُــر ظُ ُه‬َّ ‫ظ َه َــر‬َ “ denir, ”‫“ب َــر َز َب ْع َــد ا ْل َخ َفــاء‬َ demek olur. Bu
ma¡nâdan ahzle bir hayli ma¡ânîde isti¡mâl edilmiştir. Ez-ân cümle ”‫ظ َهر بِي َر ْأ ٌي‬ “ denir ki
َ َ
evvelce bilinmeyen bir şey™e ¡ilm husûlunu ifâde eder. Ve ”‫ت َع َلي ِه‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫ظ‬ “ ” ‫ه‬ِ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫ع‬ ‫ “ ِإطل‬ya¡nî
ْ ُ ََْ ْ َ َ ُ ْ َ َّ
,
ِ ِ
“Ona muttali¡ oldum” ve ”‫ت َع َلــى ا ْل َحائــط‬ َ “ “Duvarın üzerine çıktım” ve ”‫ظ َه َر َع َلى َع ُد ِّوه‬ ِ
ُ ‫ظ َه ْــر‬ َ “,
ِ َ
“Düşmanına galebe etti” ve ”‫ظ َهــر َح ْم ُــل ا ْل َمــرأة‬ “ “Kadının gebeliği tebeyyün etti, meydâna
ْ َ َ
çıktı” demek olur. ”‫اهر‬ ِ ‫ظ‬َ “ bir şey™in dış yüzüne de denir ve lügatte ”‫اط ٌن‬ ِ ‫“ب‬ın mukabilidir,
ٌ َ
nitekim bir şey™in içyüzüne de ”‫ــن‬ ِ
‫اط‬ ‫“ب‬ denir. Ve “fa¡îl” vezninde ” ‫يــر‬ ِ‫ه‬ ‫ظ‬ َ “ mu¡în ve nâsır
ٌ َ ٌ
ma¡nâsınadır. Ve vâhide ve cem¡e ıtlâk olunur, ke-kavlihi ta¡âlâ: 121﴾‫ظهِ ير‬ ‫﴿والمل ِئكة بعد ذ ِلك‬
ٌ َ َ َ َ َْ َُ ََْ َ
Ve ”‫اهــر ٌة‬ ‫ “مظ‬, mu¡âvenet demek olur. Ve kezâ ”‫ظهِ يــر‬ “ kavî ma¡nâsına da gelir: ”‫ظهِ يــر‬ ‫“ب ِعيــر‬
َ َ َ ُ ٌ َ ٌ َ ٌ َ
kavî demek olur. Ve ma¡ânî-i sâireye de gelir, mahallerinde beyân olunur.
ِ ‫•ال َّظ‬
]e@-@âhiru[ ‫اهر‬
ُ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿هو الَول وال ِخر والظ‬
ِ ‫اهر وا ْلب‬
﴾‫اط ُن‬
َ َ ُ َّ َ ُ ْ َ ُ َّ ْ َ ُ
122
َ ْ
119 “Ey kavmim! Bugün yeryüzüne hâkim kimseler olarak iktidar ve saltanat sizindir.” el-Mü™min,
40/29.
120 “Böylece üstün geldiler.” es-Saff, 61/14.
121 “Bunlardan sonra melekler de ona arka çıkarlar.” et-Tahrîm, 66/4.
122 “O, ilk ve sondur. Zâhir ve Bâtın’dır.” el-Hâdîd, 57/3.
58 ‫اوُرَهاَظ‬ BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA

ِ
Esmâ-i hüsnâ-yı ilâhiyyedendir. Tefsîri Bâbu’l-Hemze’de ”‫“اآلخــر‬ kelimesi zımnında
ُ
mürûr etti, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.

]@âherû[ ‫اهروا‬
َ ‫ظ‬َ •
ُ
‫اهروا َع َلى‬ ِ ‫وكم ِفي‬
‫الدين وأَخرجوكم ِمن ِديارِ كم وظ‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إِنما ينهاكم الل عن ال ِذين قاتل‬
َُ َ َ ُْ َ ْ ُْ ُ َ ْ َ ِ ّ ْ ُ ُ َ َ َ َّ ِ َ ُ َّ ُ ُ َ ْ َ َ َّ
‫ أَ ْي َع َاونُوا‬123﴾‫اج ُكم أَ ْن َت َو َّل ْو ُهم َو َم ْن َي َت َو َّل ُهم‬
ِ ‫إ ِْخر‬
ْ ْ ْ َ
Ya¡nî “Yardım ettiler.”
‫أَ ْي‬ ِ ِ ِ ِ ‫ظاهروهم ِمن أَه ِل ا ْل ِكت‬ ِ ِ
﴾‫الر ْع َب‬ُّ ‫اب م ْن َص َياصيهِ ْم َو َق َذ َف في ُق ُلوبِهِ ُم‬ ْ ْ ْ ُ ُ َ َ ‫ين‬ َ ‫﴿وأَ ْن َز َل ا َّلذ‬
َ ‫ • َو َك َذا في‬
124
َ
‫وهم‬ ‫عاون‬
ُْ َُ َ
Galebe ma¡nâsına olan ”‫ــور‬ ِ
ٌ ‫“ظُ ُه‬dan “müfâ¡alet”tir. Ve ”‫اه َــر ٌة‬ َ ‫“م َظ‬ُ lafzı ”‫ــار‬ ٌ ‫ “ظ َه‬ma¡nâsına da
ِ ِ
müsta¡meldir ki bir kimse kendi zevce-i helâline ”‫ “أَ ْنــت َك َظ ْهــرِ أُ ّمــي‬demek ile kendi nefsine
tahrîm etmesinden ¡ibârettir. Bu ma¡nâda bâb-ı mezkûrdan ”‫] ْامرأَ َت ُــه‬37[ ‫اهــر‬ ‫ “فــان ظ‬denir.
َ َ َ َ ٌ َ ُ
Ve 125﴾‫ون ِم ْن ِن َس ِائهِ م‬ ‫ر‬ ِ
‫اه‬ ‫ظ‬
َ
َ ُ ُ َ َّ َ ‫ي‬ ‫ين‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫﴿و‬ kavl-i kerîminde de bu ma¡nâyadır, nitekim Bâbu’l-Yâ’da
ْ
zikr olunur.

FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ظ‬

َ

ُ ‫ظع ِن‬
]@a¡nikum[ ‫كم‬ َ • ْ ْ
‫ظ ْع ِن ُكم‬ ‫ود الَنع ِام بيوتا تست ِخفونها يوم‬ ِ ‫وتكم سكنا وجعل لكم ِمن جل‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿والل جعل لكم ِمن بي‬
ْ َ َ ْ َ َ َ ُّ َ ْ َ ً ُ ُ َ ْ ْ ُ ُ ْ ْ ُ َ َ َ َ َ ً َ َ ْ ُ ُ ُ ْ ْ ُ َ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ ْ
‫ َس َفرِ ُكم َو َسيرِ ُكم َو َر ِح ِيل ُكم‬126﴾ ٍ‫اعا ِإ َلى ِحين‬ ‫ت‬ ‫م‬
ً ََ َ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ث‬
ً ‫ا‬‫ث‬َ َ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ِ‫ار‬‫ع‬ ‫ش‬ْ َ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ِ‫ار‬‫ب‬ ‫و‬َ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ا‬
َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ َْ َ‫ه‬ ِ ‫ويوم ِإ َقام ِت ُكم و ِمن أَصو‬
‫اف‬
ْ ْ ْ ْ
Ya¡nî “müsâferetiniz ve yola gitmeniz ve intikâl ve rıhlet etmeniz gününde” demek
olur. Feth-i @â™ ve sükûn-ı ¡ayn’la ”‫ــن‬ ٌ ‫ظ ْع‬ َ “ ve fethateynle ”‫ــن‬ ٌ ‫ظ َع‬َ “ seyr ma¡nâsınadır. “‫ــع‬ َ ‫” َق َط‬
bâbından ”‫ظ َع ًنــا‬ ‫و‬ ‫ــا‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ظ‬ ‫ــن‬
َ َ ًَْ ُ َْ َ َ ََ‫ع‬ ‫ظ‬ ‫ي‬ ‫ــن‬‫ع‬ ‫ظ‬ “ denir, ” ‫ــار‬
َ َ ‫“س‬ demektir. Bundan sefer ve intikâl ve rıhlet
ma¡nâları iltizâm olunmuştur. ¡Arabın mevsime göre su ve mer¡â için vakt vakt sefer ve
nakl ve rıhletleri vardır, işte ona ”‫ــن‬ ِ ‫“ي ْــو ُم الظَّ ْع‬ ِ َ “ dahi
َ derler. Bu âyette fethateynle ”‫ظ َعن ُك ْــم‬
kırâ™at olunmuştur.

123 “Allah, sizi ancak, sizinle din konusunda savaşan, sizi yurtlarınızdan çıkaran ve çıkarılmanız için
destek verenleri dost edinmekten men eder.” el-Mümtehine, 60/9.
124 “Allah kitap ehlinden olup müşriklere yardım edenleri kalelerinden indirdi ve kalplerine büyük bir
korku saldı.” el-Ahzâb, 33/26.
125 “Kadınlarından zıhar yapanlar” el-Mücâdele, 58/3.
126 “Allah, size evlerinizi huzur ve dinlenme yeri yaptı. Hayvanların derilerinden gerek göç gününüzde,
gerek ikamet gününüzde kolayca taşıyacağınız evler; onların yünlerinden, yapağılarından ve kılla-
rından bir süreye kadar yararlanacağınız ev eşyası ve geçimlikler meydana getirdi.” en-Nahl, 16/80.
BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA َ‫تَّل ظ‬ 59

FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ظ‬

ُ

MAZMÛMETU’ª-ªÂ™: “‫ف‬،‫”ظ‬
]@ufurin[ ٍ‫ •ظُ ُفر‬
‫ ُه َو َما َلم ُت ْفر ْق أَ َصاب ُِع ُه‬127﴾ ٍ‫ادوا َحر ْم َنا ُك َّل ِذي ظُ ُفر‬ ُ ‫ين َه‬
ِ
َ ‫﴿و َع َلى ا َّلذ‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ْ َّ
Ya¡nî “parmakları ayrılmayan hayvânat”tır. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ deve ve
devekuşu ve emsâli hayvânâttır dedi. Ve denildi ki parmakları meşkûk ya¡nî birbirinden
ayrılmayan behâyim ve tuyûrdur, deve ve devekuşu ve ördek ve kaz gibi. Ve ¢uteybî
rahimehullâhu ”‫ــور‬ ٌ ‫“طُ ُي‬dan her bir çengel tırnaklı ya¡nî yırtıcı kuşlar ve behâyimden bü-
tün tırnaklı feres ve emsâli demektir. ”‫“ح ِافــر‬ ya¡nî bütün tırnağa “süm” denir, isti¡âreten
ٌ َ
”‫ “ظُ ْفر‬tesmiye olunur dedi. Ve İbn ¡Abbâs hazretlerine mensûb olan tefsîrde [38] ‫“ك ُّل ِذي‬ ُ
‫ان َحر ٌ ًاما‬
َ ‫اء َو ْالَ ْر َن ِب َك‬ِ ‫ط و ْالِو ِّز واب ِن ا ْلم‬
ْ َ َ َ َ َ ّ ِ ‫الب ِِل وا ْلب‬
ِ ْ ‫ل‬ُ ‫ث‬
ْ ِ ‫الســبا ِع وما ي ُكو ُن َله ظُ ْفر‬
‫م‬ ِ ‫اب ِمن‬
َ ٍ ‫ن‬
َ ‫ي‬ ‫ذ‬ِ ‫ِم ْخ َل ٍب ِمن ال َّطيرِ و ُك ُّل‬
َ
َ َ ٌِ ُ َ ََ َ ّ َ ْ
”‫ َع َليهِ م‬tafsîli mukayyeddir. ”‫ “اَ ْل َِو ُّز‬ördek, ”‫اء‬ ‫ “إ ِْب ُن ا ْل َم‬su kuşu denilen kuştur.
ْ ْ

FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ظ‬

َ

]@alte[ ‫ت‬
َ ‫ظ ْل‬
َ •
‫يما َت ْعب ُد ُه‬‫ أَي دمت علي ِه م ِق‬128﴾‫اك ًفا‬ ِ ‫ظ ْل َت ع َلي ِه ع‬ َ ‫﴿وا ْنظُ ْر ِإ َلى ِإ َلهِ َك ا َّل ِذي‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ُ ً ُ َْ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ
Ya¡nî “Bak ilâhına ki sen ona ¡ibâdette mukîm olarak devâm ettin” demek olur. İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan ”‫ــت َع َلي ِــه َعاب ًِدا‬ ‫ “أَقم‬buyurdukları rivâyet olunmuştur. Bun-
ْ َ َْ
da istigrâk-ı vakt ma¡nâsından devâm ve istimrâr ma¡nâsı alındığı münfehim oluyor.
Bu kelime aslen gündüzün işlemek ma¡nâsınadır ki gece işlemek ma¡nâsına olan ”‫ــات‬ َ ‫“ب‬ َ
mukâbilidir. ”‫ــذا‬ َ ‫ظ َّــل َي ْف َع ُــل َك‬
َ “ “Gündüz şunu işler oldu” Ve ”‫ــات َي ْف َع ُــل َك َذا‬ َ ‫“ب‬َ “Gece şunu işler
oldu” demektir. Dördüncü bâbdan ”‫ــول‬ َ “ denir. Aslı ”‫ظ ِل َــل‬
ً ‫ظ َّــل َي َظ ُّــل ظُ ُل‬ َ “ olup idgâm olun-
muştur. Mâzî-i müfred muhâtabı ”‫ت‬ َ ‫ظ ِل ْل‬
َ “ olup lâm-ı evveli tahfîfen hazf olunarak ”‫ظ ْل َت‬ َ “
denilmiş. Ba¡zı ehl-i lügat ”‫ــار‬ ٌ ‫ “ َن َه‬ile mukayyeden ”‫ــذا‬ َ ‫ــار ُه َي ْف َع ُــل َك‬
َ ‫ظ َّــل َن َه‬
َ “ denildikte istigrâk
tamâm-ı nehâr ifâde eder demişler; biz bunu “Bütün gün şöyle yapar, bütün gün şunu
işler” ta¡bîriyle ifâde ederiz. Ve bilâ-kayd da istigrâk ifâde eder de denilmiş. Ve ”‫ــار‬ َ ‫“ص‬َ
mahallinde kullanıldığı da söylenilmiştir. Ve ¡amel-i nehârın gayrıda isti¡mâl olunmaz.

]@allet[ ‫ت‬
ْ ‫ظ َّل‬
َ •
َ ِ ِ ِ ِ ْ ِِ ِ
‫ار ْت‬
َ ‫[ أ ْي َف َص‬39] ﴾‫ين‬َ ‫الس َماء َآي ًة َف َظ َّل ْت أَ ْع َنا ُق ُه ْم َل َها َخاضع‬
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ ِْن َن َشأ نُ َن ِّز ْل َع َل ْيهِ ْم م َن‬
129

127 “Yahudilere tırnaklı hayvanların hepsini haram kıldık.” el-En¡âm, 6/146.

128 “Hele şu ibadet edip durduğun ilahına bak!” Tâ Hâ, 20/97.
129 “Biz dilesek, onlara gökten bir mucize indiririz de, ona boyun eğmek zorunda kalırlar.” eş-Şu¡arâ™,
26/4.
60 َ‫هُهْجَو َّل ظ‬ BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA

Bu kelime mâ-kablinde mufassalen beyan olunan ”‫ظ َّــل‬

َ “den sîga-i mü™ennes gâibe olup
burada ânifen beyân olunduğu vechle ”‫ــار‬
َ َ ‫“ص‬ ma¡nâsında isti¡mâl olunmuştur, başka da
olamaz.
Fâide: ”‫“إ ِْن‬-i şartiyyeden sonra gelen cezâlar sîga-i mâzî de olsalar fi¡l-i müstakbel
ma¡nâsı alır. Binâ™en ¡aleyh âyette ”‫ــت‬
ْ ‫ظ َّل‬
َ “ , ”‫“ت َظ ُّــل‬
َ ve tefsîrinde ”‫ــار ْت‬ ِ َ ma¡nâsı-
َ ‫“ص‬ َ , ”‫“تص ُير‬
nadır. Vallâhu a¡lemu.

]@alle vechuhû[ ‫ظ َّل و ْج ُه ُه‬

َ •
َ
َ 130 ‫ظ َّل و ْج ُه ُه مسو ًّدا و ُهو َك ِظ‬ َ ِ ِِ ِ
‫ار َو ْج ُه ُه ُم َت َغيِرا َت َغ ُّير‬
َ ًّ َ ‫يم﴾ أ ْي َص‬ ٌ َ َ َ ُْ َ َ ‫﴿و ِإ َذا ُب ّش َر أ َح ُد ُه ْم ب ِْالُ ْن َثى‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ا ْل ُم ْغ َت ِم‬
ّ
Mâ-kabline nazar oluna.

]@allelnâ[ ‫ظ َّل ْل َنا‬

َ •
‫ أَي جعلنا الغمام ي ِظل‬131﴾‫ام‬
‫ُّكم‬ َ ‫ظ َّل ْل َنا َع َل ْي ُك ُم ا ْل َغ َم‬
َ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُْ َ َ ََ ْ ََْ َ ْ
Ya¡nî “Bulutu size gölgeleyici kıldık” demek olur. Gölge demek olan @â-i meksûre ve
lâm-ı müşeddede ile ”‫ــل‬ ِ lafzından “tef¡îl”dir, ”‫يــا‬
ٌّ ‫“ظ‬ ً ‫ظ َّل َــل يُ َظ ِّل ُــل َت ْظ ِل‬
َ “ denir, gölgelemek ve
gölgelik etmek ma¡nâsınadır.

MAZMÛMETU’ª-ªÂ™:”‫ل‬،‫”ظ‬
ُ
]@ulme[ ‫•ظُ ْلم‬
َ
‫ أَ ْي لَ يُ ْن َق ُص ِم ْن َح َس َن ِاتهِ م َولَ يُ َز ُاد‬132﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ا ْلي ْو َم ُت ْج َزى ُك ُّل َن ْف ٍس ب َِما َك َسب ْت َل ظُ ْلم ا ْلي ْو َم‬
ْ َ َ َ َ
‫َع َلى َسي ِِآتهِ م‬
ْ ّ
Ya¡nî “Onların hasenâtından bir şey™ eksiltilmez ve seyyi™âtlarına bir şey™ ziyâde edil-
mez” demek olur. ”‫ “ظُ ْلــم‬bir şey™i mevzi¡-i lâyıkının gayrıya vaz¡dır, ya¡nî yerli yerinde
ٌ
yapmamaktır. Ve hakkı tecâvüz ve zenb ve küfr ve şirk ma¡nâlarına da kullanılır. Ve
kalîl ve kesîrine zulm denir. Ve tenkîs ma¡nâsına da gelir ki mücâveze-i haktır; bu âyet-i
kerîme ile 133﴾‫ــت أُ ُك َل َهــا َو َلــم َت ْظ ِلم ِم ْن ُه َشــي ًئا‬ ْ ‫ــن َآت‬ ِ ”‫ “و َلم ُت ْن ِقــص‬ile müfesserdir. Ve َ‫﴿ ِإ ِنّي ل‬
ِ ‫﴿ك ْل َتــا ا ْل َج َّن َت ْي‬
ْ 134 ْ ْ ْ ْ َ
‫اب‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ث‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ذ‬ َ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ل‬ ِ
‫إ‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾ ‫يم‬ ِ ‫ظ َلم ثُم ب َّد َل حس ًنا بع َد سؤٍ َف ِإ ِنّي َغ ُفور ر‬
‫ح‬ ‫ن‬
َ
َ َّ َ ُ َ ْ ْ َ َّ ْ ٌ َ ٌ ُ َْ ْ ُ َ َّ َ َ ْ َ ‫ون إ َِّل‬
‫م‬ َ ‫اف َل َد َّي ا ْل ُم ْر َس ُل‬ُ ‫ َي َخ‬Bu zenb-

130 “Onlardan biri, kız ile müjdelendiği zaman içi öfke ile dolarak yüzü simsiyah kesilir!” en-Nahl,
16/58. Ayrıca bkz. ez-Zuhruf, 43/17.
131 “Bulutu üstünüze gölge yaptık.” el-Bakara, 2/57.
132 “Bugün herkese kazandığının karşılığı verilir. Bugün asla zulüm yoktur.” el-Mü™min, 40/17.
133 “Her iki bağ da meyvelerini vermiş ve ürünlerinden hiçbir şeyi eksik bırakmamıştı.” el-Kehf, 18/33.
134 “Benim katımda peygamberler korkmazlar. Ancak kim zulmeder de sonra (yaptığı) kötülüğün ye-
rine iyilik yaparsa bilsin ki şüphesiz ben çok bağışlayıcıyım, çok merhamet edenim.” en-Neml,
27/10-11.
BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA ‫َّلُّظلا‬ 61

den murâd zelle [40] ola ki enbiyâdan sudûr tecvîz olunmuştur. Bu da terk-i evlâdır ki
mertebe-i nübüvvete nisbetle zenb gibidir. Yâhûd Hazret-i Mûsâ’nın ¢ıb†î’yi katline
ِ ‫ ﴿ ِإن‬kavl-i kerîminde
işârettir. Allâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi. Ve 135﴾‫الشــر َك َلظُ ْلــم َع ِظيــم‬
ٌ ٌ ْ ّ َّ
şirkten zulm-ı ¡azîm ile ihbâr, şirke zulm tesmiyesini ifhâm eder.

]@ulelin[ ‫•ظُ َل ٍل‬

‫ َج ْم ُع ظُ َّل ٍة‬136﴾‫اللُ ِفي ظُ َل ٍل ِم َن ا ْل َغ َم ِام‬ َّ ‫ون إ َِّل أَ ْن َي ْأ ِت َي ُه ُم‬
َ ‫﴿ه ْل َي ْنظُ ُر‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

”‫“ “ظُ َّلــ ٌة‬gölgeleyen şey™”e denir. ”‫ــك‬ َ َ‫“و ِهــي َمــا أ‬
َ ‫ظ َّل‬ ile ta¡rîf olunmuştur. Ve ”‫ “ا ْل َغ َمــام‬beyâz
ِ َ َ
buluttur. Aslen gölge demek olan ”‫ــل‬ ٌّ ‫“ظ‬dendir. ”‫“ظُ َّلــ ٌة‬nin bulutta isti¡mâli agleb ve is-
tiskâl ve istikrâh olunan kısmda isti¡mâli ekserdir. ‫ــن َت ْح ِتهِ ــم‬ ِ ِ ٌ ‫﴿ َلهــم ِمــن َفو ِقهِ ــم ظُ َل‬
ْ ْ ‫النــارِ َوم‬َّ ‫ــن‬
َ ‫ــل م‬ ْ ْ ْ ْ ُ
137
﴾‫ــل‬ ٌ ‫ ظُ َل‬Ne¡ûzu bi-rahmetillâhi ve ¡afvihi ve setrihi min kahrihi ve ¡azâbihi. Ve ”‫“ظُ َّلــ ٌة‬
cebel ma¡nâsına da müsta¡meldir, zîrinde olanı gölgelediği için ”‫ “ظُ َّل ٌة‬denildi: kâle ta¡âlâ:
‫ال ا َّل ِتي تُ ِظ ُّل َم ْن َت ْح َت َها‬
ِ ‫ أَي َكا ْل ِجب‬138﴾‫الدين‬ ِ ِ ِ ِ
َ ْ َ ّ ‫ين َل ُه‬ َ ‫الل ُم ْخلص‬ َ َّ ‫﴿و ِإ َذا َغش َي ُه ْم َم ْو ٌج َكالظُّ َل ِل َد َع ُوا‬ َ
]e@-@ulleti[ ‫•الظُّ َّل ِة‬
ٍ ‫ان َع َذاب يو ٍم َع ِظ‬
ٍ ‫ أَ ْي َس َح َاب ُة َع َذ‬139﴾‫يم‬
‫اب َو َي ْو ُم‬ َ ‫اب َي ْو ِم الظُّ َّل ِة إ َِّن ُه َك‬ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َف َك َّذب‬
َْ َ ُ ‫وه َفأ َخ َذ ُه ْم َع َذ‬ُ ُ َ ْ
‫اب ْالَ ْي َك ِة‬
ِ ‫الظُّ َّل ِة َي ْو ُم َه َل ِك أَ ْص َح‬
Şu¡ayb ¡aleyhi’s-selâmın ba¡s olunduğu kavm ki Medyen kurbünde vâki¡ bir karye ahâlî-
si olup mahall-i mezkûr kesîrü’l-eşcâr olmakla yâhûd karye-i mezkûre ”‫ “أَ ْي َكــ ُة‬ismiyle
müsemmâ bulunmakla ”‫اب ْالَ ْي َك ِة‬ َ
ُ ‫ “أ ْص َح‬tesmiye edilmiştir. Kavm-i merkûm Şu¡ayb ¡aley-
hi’s-selâma îmân etmeyip ¡isyânlarında ısrâr etmekle bir hafta imtidâd eden şedîd bir
harâretten sonra bir beyâz bulut geldiğinde cümleten sâyesine ilticâ ettikleri ânda âteş
yağıp bi-ecma¡ihim helâk oldular. [41] İşte yevm-i mezkûr ”‫“ظُ َّلــ ٌة‬e izâfetle ”‫“ي ْــو ُم الظُّ َّل ِــة‬ َ
denilmesinin sebebi budur. Ve ”‫ “ظُ َّلــ ٌة‬lafzının tahkîki ânifen ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ظُ َل‬kelimesinde beyân
olundu, Bâbu’l-Hemze’de ”‫“الَ ْي َكة‬ ْ kelimesine mürâca¡at oluna.

135 “Çünkü ortak koşmak elbette büyük bir zulümdür.” Lokmân, 31/13.
136 “Onlar (böyle davranmakla), bulut gölgeleri içinde Allah’ın (azabının) ve meleklerin kendilerine
gelmesini ve işin bitirilmesini mi bekliyorlar?” el-Bakara, 2/210.
137 “Onlar için üstlerinde ateşten katmanlar, altlarında (ateşten) katmanlar vardır.” ez-Zümer, 39/16.
138 “Onları (denizde,) bir dalga gölgelikler gibi kapladığında, dini Allah’a has kılarak ona yalvarırlar.”
Lokmân, 31/32.
139 “Onlar Şuayb’ı yalanladılar. Derken gölge gününün azabı onları yakaladı. Şüphesiz o, büyük bir
günün azabı idi.” eş-Şu¡arâ™, 26/189.
62 ‫ّلِّظلا‬ BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA

ِ
MEKSÛRETU’ª-ªÂ™: “‫ل‬،‫”ظ‬
ِ ‫•ال‬
]e@-@ille[ ‫ظّ َّل‬
ِ‫ أَ ِي ا ْل َحا َل ِة ا َّل ِتي ِم ْن َو ْق ِت ا ِلْ ْس َفارِ َب ْع َد طُ ُلو ِع ا ْل َف ْجر‬140﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ َلم َتر ِإ َلى َر ّب َِك َكي َف َم َّد ال ِظّ َّل‬
ْ َ ْ
‫الش ْم ِس‬
َّ ‫ِإ َلى طُ ُلو ِع‬
”‫“ظ ٌّل‬ِ lisânımızda gölge dediğimiz hâlettir ki aydınlık olmakla berâber şu¡â¡-ı şems isâbet
etmez. Ta¡bîr-i âharla ma¡a-vücûdi’z-ziyâ™ şu¡â¡-ı şemsten hulüvvdür, zîrâ bilâ-vücû-
di’z-ziyâ™ şu¡â¡dan hulüvve zulmet denir ki karanlıktır, gölge başka karanlık başkadır.
İmdi zıll-i hakîkî ve zıll-i memdûd u mebsût yukarıda zikr olunan vakttir ki şu¡â¡-ı şems
hîç yoktur. Bir de bulut ve cebel ve şecer ve sâyebân ve her gûne mebânî mâni¡-i şu¡â¡-ı
şems olmakla bir mahall-i mahdûdda hâsıl olan hâlete denir ki ¡Arabca ”‫ــل‬ ِ Türkçe-
ٌّ ‫“ظ‬
mizde gölge denilendir. Bunun hudûdu hâricinde şu¡â¡ mevcûddur, binâ™en ¡aleyh mem-
dûd ve mebsût ile tavsîf olunamaz. Bu kısm-ı ahîrden mahbûb ve mekrûh ve nâfi¡ ve
muzırr ve hayrlı ve hayrsız olanı da vardır ki mahallerinde zikr olunur. ”‫ــل‬ ِ cem¡i
ٌّ ‫“ظ‬
ِ
”‫“ظ َــا ٌل‬dır. Ve bâb-ı sânîden ”‫ظ َل َلــ ًة‬ ِ
َ ‫ظ َّــل َيظ ُّــل‬
َ “ denir, gölge etmektir. Ve “if¡âl”den ”‫ظ َّــل‬ َ َ‫“أ‬
de böyledir. Ve “tefa¡¡ul”den ”‫“ت َظ َّل َــل‬ َ ve “istif¡âl”den ” ‫ل‬ ‫ظ‬ ‫ــت‬
َّ َ َ ْ‫ِس‬
‫إ‬ “ gölgelenmek ve ma¡ânî-i
sâirede de isti¡mâl olunur.
ِ •
]@ilâluhum[ ‫ظ َللُ ُهم‬
ْ
ِ ‫طو ًعا و َكر ًها و ِظ َللُهم بِا ْل ُغ ُد ِو و ْالص‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
﴾‫ال‬ َ ْ َ ْ َ ]42[‫الس ٰم َوات َو ْالَ ْرض‬ َّ ‫﴿و َّل َي ْس ُج ُد َم ْن في‬
141
َ َ ّ ُْ َ َ ْ
ِ َّ ِ ‫أَي ِظ َل ُل من يسجد‬
‫ل أَ ْي ًضا َي ْس ُج ُد َل ُه َت َعا َلى‬ ُ ُ َْ ْ َ ْ
ِ
Ya¡nî “Secde edenlerin zıllları, gölgeleri de Allâh’a secde ederler” demek olur. ”‫“ظ َــا ٌل‬
ânifül-beyân ”‫ــل‬ ِ
ٌّ ‫“ظ‬in cem¡idir. Ekser-i müfessirîn ”‫ــل‬ ِ
ٌّ ‫“ظ‬ı lügatın zâhirine binâ™en tef-
ِ mevcûdât-ı
sîr etmişler, belki cümlesi böyle yapmışlardır. Lâkin ¡inde’l-ârifîn ”‫“ظ َــا ٌل‬
mümkinenin kâffe-i ahvâllerinde levâzım-ı gayr-ı müfârika-i vücûdlarıdır ki hareketen
ve sükûnen sâye gibi onlara tâbi¡ ve gayr-ı müfâriktir. Meselâ bir sâni¡-i sâcidin sun¡u
ve masnû¡u ve gerek sun¡ ve gerek masnû¡un ¡illet ve fevâ¡id ve menâfi¡ ve havâssı da
secdede sâni¡a tâbi¡ler ve onunla sâcidlerdir. Ve secde burada emr ü irâde-i Hakk’a
inkıyâddır. Kütüb-i hakâyıka mürâca¡atla belki anlaşılır. Bu kitâb daha ziyâde tafsîle
mütehammil değildir. Vallâhu a¡lemu bi-hakâiki kelâmihi’l-mecîd.
ِ •
]@ilâlin[ ‫ظ َل ٍل‬
‫ أَ ْي ِظلَ ِل ا ْل َج َّن ِة‬142﴾‫اج ُهم ِفي ِظ َل ٍل َع َلى ْالَ َر ِائ ِك ُم َّت ِك ُؤ َن‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿هم وأَزو‬
ْ ُ َ ْ َ ُْ

140 “Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmez misin?” el-Furkân, 25/45.

141 “Göklerde ve yerde kim varsa, ister istemez kendileri de gölgeleri de sabah akşam Allah’a boyun
eğer.” er-Ra¡d, 13/15.
142 “Onlar ve eşleri gölgelerde koltuklara yaslanmaktadırlar.” Yâsîn, 36/56.
BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA َ‫ٌأ مَ ظ‬ 63

“Zılâl-i cennet”ten murâd o ziyâ™ ve rûşenâyîdir ki şemsten müstefâd değil ve onda şems
ve şu¡â¡-ı şems mü™essir değildir. Buna ”‫“ظ َــا ٌل‬ ِ tesmiyesi teşbîhen bi’z-zılâldir, yoksa:
﴾‫يها َش ْم ًسا َو َل َز ْم َهرِ يرا‬ ِ
َ ‫﴿ل َي َر ْو َن ف‬
َ
143
ً
ِ •
]@illin[ ‫ظ ّ ٍل‬
‫ أَ ْي َد ِائ ٍم‬144﴾‫ود‬ ٍ
ٍ ‫ود و ِظ ّ ٍل مم ُد‬ ٍ ‫﴿في ِس ْدرٍ م ْخ ُض‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َْ َ ‫ط ْل ٍح َم ْن ُض‬
َ ‫ود َو‬ َ َ ْ
Ya¡nî bir şemsin harekâtına tebe¡an tagayyürle mensûhiyyeti melhûz ve mütesavver ol-
mayan sâye idi demektir ki bu da zıll-ı cennettir, mâ-kablinde beyân olunduğu gibi.
ِ •
]@illin[ ‫ظ ّ ٍل‬
‫ث ِفر ٍق‬‫ هو دخان جهنم ِإذا ارتفع افترق ثل‬145﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ا ْن َط ِل ُقوا ِإ َلى ِظ ّ ٍل ِذي َث ٰ َل ِث ُش َع ٍب‬
َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ ُ
Ya¡nî cehennemden zuhûr eden bir ¡azîm dûd-ı siyâhtır ki şiddet-i vefretinden teşe¡¡ubla
üçe bölünür, üç kol olur. [43] Şu¡ab-ı mezkûrenin üçe ihtisâsı envâr-ı kudsten istinâre
için nefse hicâb olan hiss ve hayâl ve vehm i¡tibâriyledir ki mevâni¡-i kaviyye-i selâsedir
veyâhûd ¡azâb-ı mezkûru mü™eddî olan kuvâ-yı selâse ki kuvve-i vâhime vü gazabiyye
vü şeheviyye i¡tibâriyledir.
ِ •
]@illin[ ‫ظ ّ ٍل‬
ٍ ‫يم و ِظ ّ ٍل ِمن يحم‬
ٍ ِ‫وم َل بارِ ٍد و َل َكر‬
ٍ ‫ أَي ِظ ّ ٍل م َتح ِص ٍل ِمن د َخ‬146﴾‫يم‬ ٍ ِ ٍ ِ ِِ ِ
‫ان‬ ُ ْ ّ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿في َس ُموم َو َحم‬
‫الس َو ِاد‬ ِ ِ
َّ ‫َشديد‬
Kara dumandan hâsıl olan gölgedir. Bâbu’l-◊â’da ”‫“ح ِميــم‬ ve Bâbu’l-Yâ’da ”‫ــوم‬
ٌ ‫“ي ْح ُم‬
َ ke-
ٌ َ
limelerine mürâca¡at oluna.

FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ظ‬

َ

]@ame™un[ ٌ ‫ظمأ‬
َ •
َ
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َذ ِل َك ِبأَ َّن ُه ْم َل يُ ِص ُيب ُه ْم‬
‫ أَ ْي َع َط ٌش‬147﴾ٌ‫ظ َمأ‬
Ya¡nî “teşnelik”, Türkçe susaklık denir. “‫”ت ِع َب‬ َ bâbından ”‫ظ ْمآى‬ َ ‫ظ ْمآ ُن َو ِهي‬َ ‫ظ َمأً َف ُه َو‬ َ ُ‫ظ ِم َئ َي ْظ َمأ‬َ “
ِ َ ِ
denir, susamak ma¡nâsınadır. Kesr ve sükûnla ”‫ “ظم ٌء‬ismdir. Râπıb rahimehullâhu ”‫“ظم ٌء‬
ْ ْ
mâ-beyne’ş-şirbeteyn olandır demiş ki iki şirb beyninde fâsıla olacak.

143 “Orada ne güneş (yakıcı sıcak) görürler, ne de dondurucu soğuk.” el-İnsân, 76/13.
144 “(Onlar), dikensiz sidir ağaçları ve meyveleri küme küme dizili muz ağaçları altındadırlar.” el-Vâ-
kı¡a, 56/28-30.
145 “Üç kola ayrılmış gölgeye gidin.” el-Mürselât, 77/30.
146 “Onlar, iliklere işleyen bir ateş ve bir kaynar su içindedirler. Ne serin ve ne de yararlı olan zifiri bir
gölge içinde!..” el-Vâkı¡a, 56/42-44.
147 “Çünkü onlara hiçbir susuzluk isabet etmez ki...” et-Tevbe, 9/120.
64 ‫ُنآمَظ‬
ْ BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA

]@am™ânu[ ‫ظمآ ُن‬

َ •
ْ
‫ أَ ِي ا ْل َع ْط َشا ُن‬148﴾‫﴿ي ْح َسب ُه الظَّ ْمآ ُن َم ًاء‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ َ
Ya¡nî “susamış kimse” demektir. Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ظ‬

َ
ِ ‫الض‬
]@anînin[ ‫اد‬ ِ ‫ين” بِال َّظ‬
َّ ‫اء َب َد َل‬ ٍ ‫“ض ِن‬ ٍ ‫ظ ِن‬
َ ‫ين َع َلى ِقر َاء ِة َل ْف ِظ‬ َ •
َ
ِ َّ‫يل وبِالظ‬
‫اء ب َِم ْع َنى ُم َّت َه ٍم‬ ِ ِ ِ َّ ‫ ب‬149﴾ ٍ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وما هو ع َلى ا ْل َغي ِب ب َِض ِنين‬
َ ٌ ‫يح َبخ‬
ٌ ‫ِالضاد َو َم ْع َن ُاه َشح‬ ْ َ َُ ََ َ ْ
Ya¡nî “ithâm edilen kimse” demektir. Bu @â-i meksûre ve nûn-ı müşeddede ile töhmet
ma¡nâsına olan ”‫“ظ َّنــ ٌة‬ten ِ “fa¡îl”dir. Bâbu’∂-∞âdi’l-Mu¡ceme’de ”‫“ض ِنين‬ َ kelimesinde zikr
olundu, ircâ¡-ı nazar buyurula. [44]

]e@-@anni[ ‫•الظَّ ِّن‬

ِ‫الس ْو ِء َبأَ ْه ِل ا ْل َخير‬
َّ ‫ظ ِّن‬ َ ‫ أَ ْي‬150﴾‫﴿اج َت ِن ُبوا َك ِث ًيرا ِم َن الظَّ ِّن ِإ َّن َب ْع َض الظَّ ِّن ِإ ْث ٌم‬ ِِ
ْ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ْ
”‫ــن‬ ٌّ ‫ظ‬ َ “ lafzı aslen emmâreden mütehassıl bir hâlet-i za¡îfe ya¡nî lisânımızda sanmak ve
sanı denilen hâlettir. Eğer kuvvet bulursa ¡ilme mü™eddî olur. Ve ne vakt cidden za¡îf
olursa tevehhümdür ki sende kalır. Memnû¡ ve menhî ¡anh olan hayr me™mûl edilen kim-
se hakkında vâki¡ sû™-i zanndır. Ehl-i fücûr hakkında olan memnû¡ değildir. Ve harâm
ve memnû¡ ve metrûk ve mübâh ve hasen ve müstehabb olanı vardır. Binâ™en ¡aleyh
ma¡ânî-i müte¡addideye gelir. Ez-cümle ba¡zen ¡ilm ifâde eder: ‫ أَ ْي‬151﴾‫ــاه‬ ُ ‫ود أَ َّن َمــا َف َت َّن‬
ُ ‫ــن َد ُاو‬ َّ ‫ظ‬ َ ‫﴿و‬ َ
ِ
‫ َعلم‬Ve ba¡zen yakîn ifâde eder: ‫ون‬ َ ِ
‫ون أَ َّن ُهم ُم َل ُقو َر ّبِهِ م﴾ أَ ْي يُوق ُن‬
152
َ ‫ين َيظُ ُّن‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬
َّ ‫﴿ا‬ Kezâ 153
﴾ ‫اق‬ ُ ‫ر‬ ِ
‫ف‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ن‬
َّ َ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫ظ‬
َ ‫﴿و‬
َ ْ ْ َ َ ُ َّ َ
‫”ر َّد“ أَ ْي أَ ْي َق َن‬
َ bâbından ” ‫ن‬
ٌ ‫و‬ُ ‫ن‬ ‫ظ‬
ْ ‫م‬
َ ‫اك‬
َ ‫ذ‬َ ‫و‬ َ ‫ن‬
ٌّ ‫ا‬ ‫ظ‬
َ ‫و‬ ‫ه‬
َُ ‫ف‬
َ ‫ا‬ ‫ن‬
ًّ ‫ظ‬
َ ‫ن‬
ُّ ُ ‫ظ‬‫ي‬ ‫ن‬
َ َّ ‫ظ‬
َ “. Ve mef¡ûleyne ta¡addî eder ‫ت أَ َّن َك‬ ُ ‫ظ َن ْن‬
َ “
”‫ َز ْي ًدا‬ve ”‫ت َز ْي ًدا َع ِاق ًل‬ ‫ن‬
ُ َْ ‫ن‬‫ظ‬َ “ denir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”ظ‬

َ

]@ahîran[ ‫ظهِ يرا‬

َ •
ً
‫ أَ ْي َع ْو ًنا‬154﴾‫ظهِ يرا‬ ‫ان َب ْع ُض ُهم ِلب ْع ٍض‬
َ ‫﴿و َل ْو َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً َ َ ْ

148 “Susamış kimse onu su sanır.” en-Nûr, 24/39.

149 “O, gayb hakkında cimri değildir.” et-Tekvîr, 81/24.
150 “Zannın birçoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır.” el-Hucurât, 49/12.
151 “Dâvûd bizim kendisini imtihan ettiğimizi anladı.” Sâd, 38/24.
152 “Onlar, Rablerine kavuşacaklarını çok iyi bilirler.” el-Bakara, 2/46, 249.
153 “(Ölmek üzere olan da) bunun ayrılış olduğunu bildi.” el-Kıyâmet, 75/28.
154 “Birbirlerine de destek olsalar bile.” el-İsrâ™, 17/88.
BÂBU’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA ‫ِهِروُهُظ‬ 65

﴾‫ين‬ ِ ِ َ ‫ • َو َك َذا ِفي ﴿ َف َل َت ُكو َن َّن‬

َ ِ‫ظهِ ًيرا ل ْل َكافر‬
155

‫ أَ ْي َع ْو ًنا َو ُم ِع ًينا‬156﴾‫ظهِ يرا‬ ‫ •و﴿وكان الك ِافر على رب ِِه‬

ً َ َّ ََ ُ َ ْ َ َ َ َ
ِ ‫ان ع َلــى مع ِصي ِــة‬
Âyet-i ahîrde ”‫اهلل‬ ِ َّ ‫يــرا ِل‬
َ َْ َ ‫لش ْــي َط‬ ً َ
ِ‫ “ظه‬demektir. Bu kelimeye dâir tahkîkât bâbın ev-
velinde ”‫ين‬ ِ
َ ِ‫ظاهر‬
َ “ kelimesinde bast ve beyân olunmuştur.
]e@-@ahîrati[ ‫•الظَّهِ ير ِة‬
َ
ِ ‫ أَي اله‬157﴾‫ون ِثي َاب ُكم ِم َن الظَّهِ ير ِة‬
‫اجر ِة‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿و ِحين تضع‬
َ َْ ِ َ ْ َ َ ُ َ َ َ َ
Nısf-ı nehârda harâret-i şemsin arzda iştidâdı zamânında istirâhat için halkın büyût ve
mahall-i istirâhat birer mekâna çekilmeleri i¡tibâriyle [45] ”ٌ‫اجــرة‬ ِ ‫ “ه‬tesmiye olunmuştur.
َ َ
Vakt-i zuhr olmakla ”‫ظهِ ير ٌة‬ “
َ َ
de tesmiye edilir.

]@ahrake[ ‫ظ ْهر َك‬

َ •
َ
‫ظ ْهر َك‬ ‫ أَي أَثقل‬158﴾‫ظ ْهر َك‬ ‫﴿و َو َض ْع َنا َع ْن َك ِو ْز َر َك ا َّل ِذي أَنقض‬ ِِ ِ
َ َ ََْ ْ َ َ َ َْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ظ ْهــر‬ “ fethle ”‫ــن‬
ٌ ‫“ب ْط‬ın mukabilidir, Türkçe sırt denir, biz arka diyoruz. Cem¡i ”‫ــور‬ ٌ ‫“ظُ ُه‬dur.
ٌ َ َ
Ve ”‫ــور‬ ِ
ٌ ‫ “ظُ ُه‬lafzı ”‫ظ َه َــر َي ْظ َه ُــر‬
َ “den masdar olur. “‫ــع‬
َ ‫”خ َض‬
َ bâbından ”‫ظاه ٌــر‬ َ ‫ــورا َف ُه َــو‬
ً ‫ظ َه َــر َي ْظ َه ُــر ظُ ُه‬
َ “
denir. Ve lafz-ı mezkûr bir şey™in sathına ve dış yüzüne de denir. ”‫ظ ْهــر ْال ْرض‬ ِ َ “ , ‫“ســ ْط ُح‬
ُ َ َ
”‫ ْالَ ْر ِض‬ya¡nî yeryüzü demektir. Kavluhu ta¡âlâ: ‫ أَ ْي َع َلــى َو ْج ِــه‬159﴾‫ــن َد َّاب ٍــة‬
ْ ‫م‬ِ ‫ظهرِ هــا‬
َ ْ َ ‫ــى‬ ‫ل‬َ ‫﴿مــا َت َــر َك َع‬َ
‫ ْالَ ْر ِض‬Ve verâ™ ma¡nâsına da gelir.

MAZMÛMETU’ª-ªÂ™:”‫ه‬،‫”ظ‬
ُ
]@uhûrihî[ ‫•ظُ ُهورِ ِه‬
َ ‫ َج ْم ُع‬160﴾‫﴿ل َت ْس َت ُوا َع َلى ظُ ُهورِ ِه‬
ٍ‫ظ ْهر‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ ْ
Sırt ve arka demektir, nitekim mâ-kablinde beyân olundu.
﴾‫ور َها‬ َ ‫ •و َك َذا ِفي‬
ُ ‫ام ُح ِّر َم ْت ظُ ُه‬
ٌ ‫﴿وأ ْن َع‬
161
َ َ
ِ َ ‫ِــر بِــأَ ْن َت ْأتُــوا ا ْل ُب ُي‬
“Sırtları” demektir. Ancak ﴾‫وت م ْن ظُ ُهورِ َها‬ ِ
ُّ ‫﴿و َل ْي َــس ا ْلب‬
َ kavl-i kerîminde ”‫“و َرائ َها‬
162
َ
ya¡nî ardından, arka tarafından demektir. ”‫ظ ْهر ا ْلبي ِت‬ َ “ evin arkası ardı demektir. Bu ”‫ظ ْهر‬ َ “
َْ ُ ٌ
mâddesine dâir kelâm ve tafsîlât bu bâbın evvelinde ”‫يــن‬ ِ
َ ِ‫ظاهر‬ َ “ kelimesinde mürûr etti,
oraya mürâca¡at oluna.

155 “Öyle ise kâfirlere sakın arka çıkma.” el-Kasas, 28/86.

156 “Kâfir, Rabbine karşı (şeytana) arka çıkandır.” el-Furkân, 25/55.
157 “Öğleyin elbiselerinizi çıkardığınız vakit” en-Nûr, 24/58.
158 “Belini büken yükünü üzerinden kaldırmadık mı?” el-İnşirâh, 94/2-3.
159 “Yerkürenin sırtında hiçbir canlı bırakmazdı.” el-Fâtır, 35/45.
160 “Üzerlerine kurulasınız diye.” ez-Zuhruf, 43/13.
161 “(Şunlar da) sırtları (binilmesi ve yük yüklemesi) haram edilmiş hayvanlardır.” el-En¡âm, 6/138.
162 “İyilik, evlere arkalarından girmeniz değildir.” el-Bakara, 2/189.
 ِ
MEKSÛRETU’ª-ªÂ™: “‫ه‬،‫”ظ‬
ِ •
]@ıhriyyen[ ‫ظ ْهرِ ًّيا‬
‫ظ ْهرِ ُكم َو َو َر َاء ظُ ُهورِ ُكم‬ ‫ أَي خلف‬163﴾‫وه َو َر َاء ُكم ِظ ْهرِ ًّيا‬
ُ ‫﴿و َّات َخ ْذ ُت ُم‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ْ َ ََْ ْ ْ
Ya¡nî “arkanıza, ardınıza bırakılmış, ardınıza bendlenmiş” demek olur. Aslen âni-
fü’l-beyân fethle ”‫ظ ْهــر‬ “ın mensûbudur. Ya¡nî [46] ”‫ظ ْهــر‬ “ lafzına yâ-i nisbet lâhık olup
ٌ َ ٌ َ
ekser mensûblarda olduğu gibi @â’nın fethası kesre tebdîl ile tagyîre uğramıştır. ”‫“ظ ْهرِ ٌّي‬ ِ
arkaya arda atılacak yâ atılan şey™ demektir. Vallâhu a¡lemu.

163 “O’na sırt çevirdiniz.” Hûd, 11/92.

 BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

‫ع‬
FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ع‬
َ
]el-¡âlemîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلعا َلم‬ َ
‫ات ِبإ َِضا َف ِة الر ِّب َو ُه َو ُك ُّل َما ِس َوى ِاهلل َت َعا َلى‬ ِ ‫ وأَم َث ِال ِه ِمن الْي‬164﴾‫ل ر ِب ا ْلعا َل ِمين‬
َ َ ْ َ َ
ِِ
َ ّ َ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا ْل َح ْم ُد‬
ِِ ِ
َّ
‫ات ا ْل ُم ْم ِك َن ِة‬
ِ ‫ِمن ا ْلموجود‬
َ ُ َْ َ
Ya¡nî ”‫“ر ٌّب‬ın َ izâfetiyle mevcûdât-ı mümkineden kâffe-i mâ-sivâ-yı Hak’tır. Ancak ﴿
ِ ِ ِ ِ ِ ‫ــت و ِض‬ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
﴾‫ين‬ َ ‫اركاً َو ُه ًــدى ل ْل َعا َلم‬ َ ‫ــع ل َّلنــاس َل َّلــذي ب َِب َّك َة ُم َب‬ َ ُ ‫ ا َّن ﴿أَ َّو َل َب ْي‬ve ﴾‫ين‬ َ ‫ ﴿ا ْن ُه َو ال َّ ذ ْك َرى ل ْل َعا َلم‬ve ‫ار َك‬ َ ‫﴿ت َب‬َ
165 166

167
﴾‫يــن َنذيرا‬ِ ِ
‫م‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬‫ع‬ ‫ل‬
ْ ِ
‫ل‬ ‫ون‬
َ ‫ك‬
ُ ‫ي‬ ِ
‫ل‬ ِ
‫ه‬ ِ
‫ــد‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ــى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫ــان‬
َ ‫ق‬
َ ‫ر‬ ‫ف‬ُ ‫ل‬ْ ‫ا‬ ‫ل‬
َ ‫ــز‬ ‫ن‬
َ ‫ي‬ ِ
‫ــذ‬ ‫ل‬
َّ ‫ا‬ ve 168
﴾ ‫يــن‬ ‫م‬ِ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫ع‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ن‬
ِ ‫ع‬ ‫ك‬
َ ‫ه‬ ‫ن‬
ْ ‫ن‬
َ ‫ــم‬ ‫ل‬
َ ‫و‬ َ ‫أ‬ ‫وا‬ ُ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ق‬
َ ﴿ ve ‫ي‬ّ ِ
‫ن‬ ِ
‫ا‬ ‫الل‬
َّ ُ ‫ال‬
َ ‫ق‬
َ ﴿
ً َ َ َ َْ َ ْ َّ َ َ َ َ ْ َ
169
﴾‫ين‬ ‫م‬ِ ‫ م َن ِزلُها ع َلي ُكم َفمن ي ْك ُفر بع ُد ِم ْن ُكم َف ِا ِنّي اُع ِ ّذبه ع َذاب ًا َل اُع ِ ّذبه َاحد ًا ِمن ا ْلعا َل‬kelimât-ı celîlesiyle sâir
َ َ َ َ ُُ َ َ ُُ َ ْ َْ ْ َ ْ َ ْ ْ َ َ ّ ُ
emsâlinde murâd zevi’l-¡ukûldan sunûf-ı halktır ki her sınf bir ¡âlemdir, nitekim bu âyet-
lerde bu ma¡nâ pek zâhirdir. Ve ba¡zı ehl-i ¡ilmin lafz-ı mezkûr zevi’l-¡ukûle mahsûstur
kavllerine de bu âyetlerde delâlet bulunabilir, lâkin 170﴾‫يــن‬ ِ ِ ِ ‫ ﴿اَ ْلحم‬gibi âyâtta
َ ‫ــد ّٰل َر ِّب ا ْل َعا َلم‬ ُ ْ َ
”‫“ر ٌّب‬in ” ‫ــم‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫“ع‬e izâfeti ¡umûm-ı mahlûkâta şümûlünü müfîddir. Kelime-i mezbûre aslen
َ ٌ َ
kesr ve sükûnla ”‫“ع ْلــم‬den ِ me™hûz fethateynle ”‫“ع َلــم‬ lafzındandır ki ¡alâmet ve nişân
ٌ ٌ َ
ma¡nâsına olmakla feth-i lâm’la ”‫“عا َلم‬ , ”‫“ما يُ ْع َلم ب ِِه‬e
َ ism olmuştur, ”‫“خ َات ٌم‬ َ ve ”‫ط َاب ٌع‬ َ “ gibi.
ٌ َ ُ
Ve ¡umûmen mahlûkâta şâmil olmakla cem¡i ”‫”ع َوالم‬ ِ gelir. ”‫ون‬ َ ‫“عا َل ُم‬ ِ
ُ َ َ ve ”‫ين‬ َ ‫“عا َلم‬
َ sîgasıyla

164 “Hamd, âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.” el-Fâtiha, 1/2; Yûnus, 10/10; ez-Zumer, 39/75; el-Mü™-
min, 40/65.
165 “Şüphesiz, insanlar için kurulan ilk ibadet evi elbette Mekke’de, âlemlere rahmet ve hidayet kaynağı
olarak kurulan Kâ’be’dir.” Âl-i ¡İmrân, 3/96.
166 “O (Kur’an), bütün âlemler için ancak bir uyarıdır.” el-En¡âm, 6/90.
167 “Âlemlere bir uyarıcı olsun diye kuluna Furkân’ı indiren Allah’ın şanı yücedir.” el-Furkân, 25/1.
168 “Onlar, “Biz seni insanlarla ilgilenmekten menetmemiş miydik” dediler.” el-Hicr, 15/70.
169 “Allah da, “Ben onu size indireceğim. Ama ondan sonra sizden her kim inkâr ederse artık ben ona
kainatta hiçbir kimseye etmeyeceğim azabı ederim” demişti.” el-Mâide, 5/115.
170 “Hamd, Âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.” el-Fâtiha, 1/2.
68 ‫عْل‬ ‫ا‬
‫َنيِفِكَ ا‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

cem¡lendiği âyet-i ûlâda teşrîfen ¡âkilin taglîbi ve sâir mahallerde zevi’l-¡ukûla ihtisâsı
i¡tibâriyledir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ında ”‫“عا َلــم‬ lafzı [47] felek ve onun cevâ-
ٌ َ
hir ve a¡râzdan hâvî olduğu şey™in ismidir ve kelime-i mezbûre aslen kendisiyle ¡ilm
hâsıl olan şey™in ismidir, kendisiyle tab¡ ve hatm olunan şey™e ”‫ط َاب ٌع‬
َ “ ve ”‫“خ َات ٌم‬
َ denildiği
gibi diyor. ¡İnde’s-sûfiyye ”‫“عا َلــم‬ kâinen mâ-kân mâ-sivallâhın ismidir ve hakîkatte im-
ٌ َ
kânla mukayyed olan vücûdun ismidir. Ve müşârün ileyhim hazerâtı bu i¡tibârla ânifen
beyân olunandan başka ¡avâlim-i kesîre beyân etmişlerdir.
el-Fakîr: Yakînen bilinmesi zarûrî olan ve kendi nefsimde ¡ilm-i yakînî ile bildiğim
budur ki ¡add ve hasrı muhâl birçok ¡avâlimi hâvî şu ¡âlemimizle içinde seyr ve devr
edip durduğumuz şû fezâ-i ¡azîm-i nâ-mütenâhîde kısmen hâssa-i basariyyemizle idrâk
ettiğimiz ecrâm-ı mudî™e ve gayr-ı mudî™e-i semâviyyeden seyyârât ve sevâbit ve nücûm
ve kevâkib denilen mevcûdât-ı nâ-mütenâhiye ki ¡addini ve haddini Allâh’tan gayrısı
bilmez, her biri 171﴾‫ــن َد َّاب ٍــة‬ ِ ِ َّ ‫ات و ْالَر ِض ومــا ب‬
ْ ‫ــث فيهِ َمــا م‬ َ ََ
ِ
ْ َ ‫ــم َو‬َ ‫الس‬
ِ ِ
َّ ‫ــن َآياتــه َخ ْل ُــق‬
ِ kavl-i celîlü’ş-şânı
ْ ‫﴿وم‬
َ
delâlet-i kat¡iyyesiyle meskûn oldukları sâbit olmakla birer ¡âlemdir ki her biri kendin-
de bir takım ¡avâlim-i lâ-yu¡addı câmi¡dir. Bunlardan başka bizim idrâk değil tasavvur
bile edemediğimiz nice ¡âlemler vardır. Binâ™en ¡aleyh ﴾‫يــن‬ ِ
َ ‫ ﴿ا ْل َعا َلم‬kelimesinin tefsîrinde
yalnız kendi ¡âlemimiz olan dünyâ ve semâ-i dünyânın muhteviyâtına hasr pek büyük
bir taksirdir, çünkü ¡azametullâhı tahdîdi îcâb eder: 172﴾‫ِك ّ ِل َشي ٍء ُم ِحي ًطا‬ ُ ‫اللُ ب‬
َّ ‫ان‬
َ ‫﴿و َك‬ ُ ‫﴿أَلَ إ َِّن ُه ب‬
َ ; ‫ِك ّ ِل‬
ِ ٍ ِ ِ ِ ْ
173
﴾‫يــط‬
ٌ ‫يــط﴾ ; َشــيء ُمح‬
174
ٌ ‫ــن َو َرائهِ ْــم ُمح‬ ْ ‫﴿و َُّالل م‬
َ Eşyânın ¡akl-ı beşere nisbetle ¡adem-i tenâhîsine
ْ
kâil olmak ¡azametullâhı müşâhede ve ihâta-i ilâhiyyenin sa¡asını tefekkürü [48] mûcib
olur. ◊adî…a-i Senâyî kuddise sırruhu, beyt:
“Âsumânhâst der-vilâyet-i cân // Kâr-fermây-ı âsumân-ı cihân”175
Onlara nisbetle bu bizim ¡âlemimiz hey™et-i ¡umûmiyyesiyle deryâdan katre bile olmaz:
ِِ
َ ‫اللُ أَ ْح َس ُن ا ْل َخالق‬
﴾‫ين‬ َّ ‫ار َك‬
َ ‫﴿ َف َت َب‬
176

]el-¡âkifîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•ا ْلعاكف‬ َ
‫ أَ ِي‬177﴾‫ود‬ ِ ‫ط ِهرا بي ِتي ِلل َّط ِائ ِفين وا ْلع‬
ِ ‫اك ِفين والر َّك ِع السج‬ َ ‫يل أَن‬ ِ ‫اهيم وإِسم‬
ِ
ُ ُّ ُّ َ َ َ َ َ َ َْ َ ّ ْ
َ ‫اع‬ َ ْ َ َ ‫﴿و َعهِ ْد َنا ِإ َلى إ ِْب َر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫ين‬ ِ ِ
َ ‫ا ْل ُمقيم‬
Ya¡nî “Onda ikâmet edenler” demektir yâhûd ”‫ين ِف ِيه‬ ِِ ِ
َ ‫ “ل ْل ُم ْع َتكف‬Ya¡nî “Kasd-ı ta¡zîm-i ta¡ab-
ِ
büdle onda i¡tikâf edenler” demek olur. Bu kelime ”‫“عاك ٌف‬in cem¡idir ki habs ve vakf ve
َ
171 “Gökleri, yeri ve bu ikisi içinde yaydığı canlıları yaratması, O’nun varlığının delillerindendir.” eş-
Şûrâ, 42/29.
172 “Allah, her şeyi kuşatıcıdır.” en-Nisâ™, 4/126.
173 “İyi bilin ki, O, her şeyi kuşatandır.” Fussilet, 41/54.
174 “Oysa Allah, onları arkalarından kuşatmıştır.” el-Burûc, 85/20.
175 Cihan göğüne hükmeden can vilayetinde gökler vardır.
176 “Yaratanların en güzeli olan Allah’ın şânı ne yücedir!” el-Mü™minûn, 23/14.
177 “İbrahim ve İsmail’e şöyle emretmiştik: “Tavaf edenler, kendini ibadete verenler, rukû ve secde
edenler için evimi (Kâbe’yi) tertemiz tutun.”” el-Bakara, 2/125.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫اَعْل‬
‫َنيِِم ا‬
‫ل‬ 69

men¡ ma¡nâlarına ”‫“ع ْك ٌــف‬dendir. َ Bâb-ı evvel ve sânîden ‫“ع َك َــف َي ْع ُك ُــف َي ْع ِك ُف َع ْك ًفا َو ُع ُكو ًفا َف ُه َو‬ َ
”‫ــوف‬
ٌ ‫اك َم ْع ُك‬ َ ‫اك ٌــف َو َذ‬ِ ‫ ع‬denir. Ve lisân-ı şer¡de ¡alâ-vechi’t-ta¡zîm ikbâl ve mülâzemet ma¡nâ-
َ
sınadır ki mesâcidde bi’n-niyye yapılan i¡tikâftır ki nefsi ¡ibâdet için mescidde habs
ve zikrullâha vakf ve hilâfından men¡ ile ikbâlen ilallâh ¡ubûdiyyete mülâzemettir. Ve
ma¡nâ-yı lügavîsinde hak ve bâtılda isti¡mâl olunur, nitekim ‫ــون ِفــي‬ ِ ‫اشــروهن وأَ ْنتــم ع‬
َ ‫اك ُف‬ ِ
َ ْ ُ َ َّ ُ ُ ‫﴿و َل ُت َب‬َ
178 ِ ِ
﴾‫ ا ْل َم َســاجد‬ve ﴾‫ــون‬ ِ
َ ‫يــل ا َّل ِتــي أَ ْن ُت ْم َل َهــا َعاك ُف‬
ُ ‫الت َم ِاث‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫ــال َلبِيــه َو َق ْومــه َمــا َهــذه‬
َ ‫ ﴿ا ْذ َق‬buyuruldu. Ve mutlak
179

habs ma¡nâsına da müsta¡meldir: ‫وكم َع ِن ا ْل َم ْس ِج ِد ا ْل َحر ِام َوا ْل َه ْد َي َم ْع ُكو ًفا أَ ْن َيب ُل َغ‬ ‫﴿هم ال ِذين كفروا وصد‬
ْ َ ْ ُ ُّ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ ُ
‫وسا‬ َ ِ
ً ‫ َمح َّل ُه﴾ أ ْي َم ْح ُب‬Vallâhu a¡lemu.
180

ٍ ‫•ع‬
]¡âmin[ ‫ام‬
َ
‫ أَ ْي َس َن ٍة‬181﴾‫اللُ ِمائَ َة َع ٍام‬
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ َم َات ُه‬
“Yıl” demektir. İşbu ”‫ــام‬ ٌ ‫“ع‬
َ lafzı eğerçi sene gibidir, lâkin ”‫“س َــن ٌة‬ َ ekser şiddet ve kaht
yıllarında ve ”‫ام‬ ِ
ٌ ‫“ع‬
َ rehâ™ ve bolluk yıllarında müsta¡meldir. Aslı ”‫اح ٌة‬ َ ‫ “س َــب‬ma¡nâsına olan
”‫“ع ْــو ٌم‬dir. ”‫“س َــن ٌة‬nin ”‫ــام‬ ٍ ‫ ﴿و ُك ٌّل ِفــي َف َل‬medlûlünce ken-
ٌ ‫“ع‬َ ile tesmiyesi şemsin ﴾‫ون‬ َ ‫ــك َي ْس َــب ُح‬
182
َ َ َ
di burûcunda [49] ”‫“ع ْــو ٌم‬ı ِ
َ ya¡nî ”‫اح ٌة‬َ ‫“س َــب‬i i¡itibâriyledir. Lafz-ı mezbûrun tasrîfinde “‫ــال‬ َ ‫” َق‬
bâbından ”‫ــوم َع ْو ًمــا‬ ُ ‫ــام َي ُع‬
َ ‫“ع‬َ denir ve deve ve sefînenin seyrinde de kullanılır. Ve “müfâ¡a-
let”ten ”‫“ع َاو َم ُــه ُم َع َاو َمــ ًة‬ “Onunla yıllığına kesişti” demek olur. Bu tıpkı ”‫“ش ْــهر‬den
ٌ َ
َ denir,
”‫ــاهر ًة‬ ‫ش‬
َ ‫م‬ ‫ه‬‫ر‬ ‫ــاه‬ ‫“ش‬
َ gibidir ki aylığına kesişmektir. Nisbetinde ” ‫ــي‬ ‫ام‬ِ ‫ “ع‬denir. ”‫ “ َنبــت ع ِامــي‬kuru
ََ ُ ََُ ٌّ َ ٌّ َ ٌ ْ
nebât demektir ki üzerinden yıl geçmiş ve yıllanmış demek. Istılâh-ı fıkhta ”‫“م َع َاو َمــ ٌة‬ ُ ge-
lecek yılın zer¡ini bey¡dir ki şer¡an memnû¡ ve menhiyyün ¡anhtır.
]el-¡âmilîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•ا ْلعامل‬ َ
‫اب‬ ِ ‫وب ُهم َو ِفي‬
ِ ‫الر َق‬ ‫ين َوا ْل َع ِام ِلين عليها والمؤلف ِة قل‬ ِ ‫اك‬ ِ ‫ات ِل ْل ُف َقر ِاء وا ْلمس‬ ُ ‫الص َد َق‬ ِِ ِ
ّ ْ ُ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّن َما‬
‫ين ِفي َت ْح ِص ِيل َها‬ ِ َ 183 ِ ‫الل و ْاب ِن السب‬ ِ ِ ‫وا ْل َغارِ ِمين و ِفي سب‬
َ ‫الساع‬ َّ ‫ِيل﴾ أ ِي‬ َّ َ َّ ‫ِيل‬ َ َ َ َ
Ya¡nî “Zekât ve ¡öşr ve sâir sadakât umûru üzerine tevliyet ve cebâyet ve kitâbet husû-
sunda sa¡y edenler” demek olur. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع ِام‬in
َ cem¡idir. Evvelâ hidemât-ı mezkûre müstah-
demlerine ıtlâk olundu, sonraları bütün hükûmet adamlarına ya¡nî devlet me™mûrlarına
dahi ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع ِام‬
َ denildi. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع َم‬den
َ ism-i fâ¡ildir. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع َم‬ َ ma¡ruftur, iş, güç, sa¡y, çalışmak
ve san¡at işlemek ve dînde a¡mâl-i ¡ubûdiyyeti iltizâm ma¡nâlârınadır. Yalnız bu âyette
bu ma¡nâya ihtisâs eder. Bu kelime “‫طــرِ َب‬ َ ” bâbından ”‫ول‬ ٌ ‫اك َم ْع ُم‬ َ ‫“ع ِم َــل َي ْع َم ُــل َع َم ًــا َف ُه َــو َع ِام ٌل َو َذ‬
َ
sûretinde tasrîf olunur.

178 “Bununla birlikte siz mescitlerde itikâfta iken eşlerinize yaklaşmayın.” el-Bakara, 2/187.
179 “Hani o babasına ve kavmine, “Ne bu tapınıp durduğunuz heykeller?” demişti.” el-Enbiyâ™, 21/52.
180 “Onlar, inkâr edenler ve sizi Mescid-i Haram’ı ziyaretten ve (ibadet amacıyla) bekletilen kurbanlık-
ları yerlerine ulaşmaktan alıkoyanlardır.” el-Feth, 48/25.
181 “Bunun üzerine, Allah onu öldürüp yüzyıl ölü bıraktı.” el-Bakara, 2/259.
182 “Her biri bir yörüngede yüzmektedir.” Yâsîn, 36/40.
183 “Sadakalar (zekâtlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirler, düşkünler, zekât toplayan memurlar,
kalpleri İslam’a ısındırılacak olanlarla (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolun-
da cihad edenler ve yolda kalmış yolcular içindir.” et-Tevbe, 9/60.
70 ‫ا‬
‫ِتاَيِداَعْل‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

ِ ‫•ا ْلع ِادي‬

]el-¡âdiyâti[ ‫ات‬
َ َ
‫ اَ ِي ا ْل َخي ِل ا َّل ِتي َت ْع ُدو ِفي ا ْل َغ ْز ِو‬184﴾‫ات َضب ًحا‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا ْلع ِادي‬
َ َ َ َ ُ ْ
ْ ْ
Ya¡nî “A¡dâ-i dînle harb ve ceng esnâsında seğirten atlar” demektir. Buna dâir tahkîkât
Bâbu’∂-∞âd’da ”‫“ضب ًحا‬ kelimesinde mufassalen mezkûrdur.
ْ َ
]el-¡â§ifâti[ ‫ات‬ ِ ‫•ا ْلع‬
ِ ‫اص َف‬
َ
]50[ ‫يد ِة‬ َ ‫الش ِد‬
َّ ‫اح‬ ِ ‫ أَي‬185﴾‫ات َع ْص ًفا‬
ِ ‫الر َي‬
ّ ِ
ِ ‫اص َف‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفا ْلع‬
َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Şiddetli esmekle esen rüzgârlar hakkı için” demek olur. “‫”ضر َب‬ ve “‫”ج َل َس‬ َ bâbla-
َ َ
rından ‫يــح َع ْص ًفــا َو ُع ُصو ًفا” أَ ِي ْاش َــت َّد ْت‬ ِ ِ ِ
ُ ‫الر‬ ّ
ِ ‫“ع َص َفــت‬ َ ve ”‫يح َعاص ٌــف َو َعاص َف ٌة‬ ٌ ِ‫ “ر‬denir. Birincinin cem¡i
ِ
”‫“ع َواص ُــف‬ ِ
َ , ikincinin ”‫ــات‬ ٌ ‫“عاص َف‬ َ gelir. Fi¡l-i mezkûr yevme ve leyleye de isnâd olunur,
ke-mâ fî kavlihi ta¡âlâ: ‫يــح‬ ‫الر‬
ِ ‫ــوب‬
ِ ‫يد ُهب‬ ‫ أَي ش ِــد‬186﴾‫اص ٍــف‬ ِ ‫﴿فــي يــو ٍم ع‬ ِ Türkçe katı rüzgârlı günde
ِ ّ ُ ُ َ ْ َ ْ َ
ِ
ta¡bîr edilir. ”‫ “ َلي َلــ ٌة َعاص َفــ ٌة‬kavlinde de böyle. Bu isnâd ”‫“ي ْــو ٌم‬
ْ َ ve ”‫ “ َل ْي َلــ ٌة‬ye şiddet-i hübûb-ı
rîh kendilerinde vâki¡ olmak i¡tibâriyledir. Ve tâze ekinin yapraklarına kuruyup saman
oldukta ”‫“ع ْص ٌف‬ ٌ ‫“ع ِص‬ ِ َّ ‫ أَ ِي ا ْل ِح ْن َط ُة و‬187﴾‫﴿وا ْلحب ُذو ا ْلعص ِف والريحا ُن‬
َ ve ”‫يف‬ َ denir. Kâle ta¡âlâ: ‫الشع ُير‬ َ َ ْ َّ َ ْ َ ُّ َ َ
‫وم‬ ‫ــم‬‫ش‬ْ ‫م‬‫ل‬ْ ‫ا‬ ِ
‫و‬ ‫ا‬
َ ‫ق‬ُ ‫ر‬ ‫ــو‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ي‬
ِ ‫ا‬
َ ” ‫ن‬
ُ ‫ــا‬ ‫ح‬ ‫ي‬‫“الر‬ ‫و‬ ‫ــن‬
ِ ‫ب‬ ِ ‫ ُذو‬Hâsılı ¢ur™ân-ı kerîm’de ”‫“رِ يــح‬a ve ”‫“يــوم‬e isnâd olu-
‫الت‬
ُ ُ َ َ َ َ ْ َّ َ ْ ّ ٌ ٌ ْ َ
nan ”‫“ع ْص ٌــف‬ ِ
َ mâddesi şiddet-i hübûb ve mutlak zikr olunan ”‫ــن‬ ٌ ‫ “ت ْب‬ya¡nî saman ve yaprak
ma¡nâsınadır.

َ ‫• َعاب ُِد‬
]¡âbidûne[ ‫ون‬
َ ‫ أَ ْي ُم َو ِ ّح ُد‬188﴾‫ون‬
‫ون‬ ِ َّ ‫الل ومن أَحسن ِمن‬
َ ‫الل ِص ْب َغ ًة َو َن ْح ُن َل ُه َعاب ُِد‬ ِ ِ ِِ ِ
َ ُ َ ْ ْ َ َ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ص ْب َغ َة‬
Ya¡nî “Biz o ¡azîmü’ş-şânı tevhîd edenleriz” demek olur. Tefsîr-i İbn ¡Abbâs’ta ‫“ ُقولُــوا‬
”‫الت ْو ِح ِيد‬ ِ ‫ون َله بِا ْل ِعب‬ َ ‫¡ َن ْح ُن ُم َو ِ ّح ُد‬ibâretiyle tefsîr olunmuştur. Bundan anlaşılan iki âyet
َّ ‫ادة َو‬
َ َ ُ َ ‫ون ُم َف ِّر ُد‬
189 ِ
mukaddeminde vâki¡ ﴾‫ِــالل‬ َّ ‫آم َّنــا ب‬
َ ‫ ﴿ ُقولُــوا‬üzerine ¡atfla ”‫ “ ُقولُــوا‬takdîr olunmuştur. ”‫ون‬ َ ‫ِــد‬
ُ ‫“عاب‬َ
lafzı ”‫ون‬ َ ‫ــد‬ ‫ح‬
ُ ّ َُ ِ ‫و‬ ‫“م‬ ile tefsîr olunmak ancak bu âyete hâss gibidir. Bunun sebebi mef¡ûlün
fi¡le tekaddümüdür ki tahsîs ifâde eder: 190﴾‫ين‬ ِ
ُ ‫ــاك َن ْس َــتع‬
َ ‫ــد َوإ َِّي‬
ُ ‫ــاك َن ْع ُب‬
َ ‫ ﴿إ َِّي‬gibi ”‫ون َل ُــه‬
َ ‫ِــد‬
ُ ‫ــن َعاب‬
ُ ‫“و َن ْح‬َ
buyurulmayıp ﴾‫ون‬ َ ‫ ﴿ َل ُه َعاب ُِد‬buyurulması ¡ibâdeti Hakk’a tahsîs olmakla ma¡nâ-yı lâzımîsi
tevhîd olur. Binâ™en ¡aleyh ”‫ون‬ َ ‫“عاب ُِد‬َ lafzı ”‫ون‬ َ ‫“م َو ِ ّح ُد‬ ُ ile tefsîr olunmağı îcâb eder. Ve ehl-i
lügat ”‫ون‬ ‫ِد‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫“ع‬ ” ‫ء‬ ‫ل‬ ‫ذ‬ِ َ ‫أ‬ ‫ون‬ ‫ع‬ ِ
‫اض‬ ‫“خ‬ Bunu ¡Arabın ”‫طرِ ٌيق ُم َعب ٌد‬ َ “ kavlinden
َ ُ َ , ُ َّ َ ُ َ demektir dediler. [51]
َّ
ِ ِ ِ
aldılar ki ”‫اس فيه‬ َّ ‫ــل َق ْــد أَ َث َــر‬
َ ‫الن‬ ٌ ‫“م َذ َّل‬
ُ demek olur. ”‫“ع ُبود َّي ٌة‬ ُ lafzı aslen izhâr-ı tezellül ma¡nâsına-
dır. Ve ”ٌ‫ادة‬ ِ ِ
َ ‫ “ع َب‬gâyet-i tezellül ifâde etmekle ”‫“ع ُبود َّي ٌة‬ten ُ eblagdır. Bâb-ı evvelden ‫“عب َد َي ْعب ُد‬
ُ ََ
184 “Soluk soluğa süratle koşan atlara andolsun.” el-¡Âdiyât, 100/1.
185 “Kasırga gibi esenlere andolsun.” el-Murselât, 77/2.
186 “Fırtınalı bir günde” İbrâhîm, 14/18.
187 “Yapraklı taneler, hoş kokulu bitkiler vardır.” er-Rahmân, 55/12.
188 “Biz Allah’ın boyasıyla boyanmışızdır. Boyası Allah’ınkinden daha güzel olan kimdir? Biz ona
ibadet edenleriz” (deyin).” el-Bakara, 2/138.
189 “Deyin ki: “Biz Allah’a, bize indirilene (Kur’an) iman ettik.” el-Bakara, 2/136.
190 “(Allahım!) Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.” el-Fâtiha, 1/5.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫َنيِّداَعْل‬
‫ا‬ 71

”‫ود‬ ِ ‫ ِعباد ًة وعب‬denir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi.

ٌ ‫اك َم ْع ُب‬
َ ‫ود َّي ًة َف ُه َو َعاب ٌِد َو َذ‬ ُُ َ َ َ
ِ ‫•ع‬
]¡â™ilen[ ‫ائ ًل‬
َ
‫اك‬ َ ‫﴿و َو َج َد َك َع ِائ ًل َفأَ ْغ َنى﴾ أَ ْي َف ِق ًيرا َفأَ ْغ َن‬
َ ‫اك َي ْع ِني أَ َز َال َع ْن َك ا ْل َف ْق َر َوأَ ْغ َن‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
191

Bunda fakrdan murâd fakr-ı nefs ve gınâdan murâd gınâ-yı nefstir denildi, ke-mâ kâle
¡aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm: ”‫الن ْف ِــس‬ ِ ِ 192
َّ ‫“ ”اَ ْلغ َنــى غ َنــى‬Gınâ-yı nefs, gönül ganî, göz tok ol-
maktır.” Ve rahmet ve magfiret-i hâssa-i ilâhiyyeye ihtiyâcdır dahi denildi. Bu takdîrce
َ ‫اك ب َِر ْح َم ِت ِه َو َم ْغ ِف َر ِت ِه َل َك َما َت َق َّد َم ِم ْن َذ ْنب‬
”‫ِك َو َما َتأَ َّخر‬
َ َ ‫اجا ِإ َلى َر ْح َم ِت ِه َو َم ْغ ِف َر ِت ِه َفأَ ْغ َن‬ ِ
ً ‫“و َو َج َد َك َفق ًيرا ُم ْح َت‬
َ demek olur.
Vallâhu a¡lemu bi-hakîkati kelâmihi ve letâifi esrârihi beynehu ve beyne resûlihi. ”‫“ع ِائ ٌل‬ َ
lafzına dâir tahkîkât-ı lügaviyye aşağıda ”‫“عي َل ًة‬ kelimesinde mezkûrdur, oraya bak.
َْ
ِ ‫•ع‬
]¡â§ime[ ‫اصم‬
َ َ
‫اب ِاهلل‬ ِ َّ ِ‫اصم ا ْليوم ِمن أَمر‬
ِ ‫ لَ َم ِان َع ا ْلي ْو َم ِم ْن َع َذ‬193﴾‫الل ِا َّل َم ْن َر ِحم‬ ِ
ْ ْ َ ْ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال َل َع‬
َ َ
Ya¡nî “Bu gün Allâh’ın ¡azâbından men¡ edecek bir kimse yâhûd hîçbir şey™ yoktur”
demek olur. Mi§bâ√’ta beyân olunduğuna göre hıfz ve vikâye ma¡nâsına da isti¡mâl
olunduğu görülüyor, çünkü ”‫اب َضر َب َح ِف َظ ُــه َو َو َق ُاه‬ ِ ‫ــن َب‬ ِ ِ ِ
ْ ‫ــن ا ْل َم ْك ُــروه َي ْعص ُم ُــه م‬
ِ
َ ‫“ع َص َم ُــه اهللُ م‬
َ ¡ibâretiyle
َ
tefsîr ve şerh etmiş ve ”‫ــام‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫ “إ ِْعت َص‬, ”‫ــاع‬ ٌ ‫ “إ ِْمت َن‬demektir. Ve ”‫ “ع ْص َمــ ٌة‬bundan ismdir demiş. Ve
ُ ‫ام ْال ِْس ِت ْم َس‬ ِ ُ ‫ اَ ْل ِْم َس‬،‫“اَ ْل َع ْص ُم‬
Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta fethle ‫ــاك َق َال َت َعالى ﴿ َق َال َل‬
َ ُ ‫ــاك َو ْال ِْعت َص‬
”‫الل﴾ َا ْي َل َشي َء َي ْع ِصم ِم ْن ُه‬ ِ َّ ِ‫اصم ا ْليوم ِمن أَمر‬ ِ ‫ ع‬kavliyle ifâde etmiş.
ُ ْ ْ ْ َ َْ َ َ
ً ِ‫• َعار‬
]¡âri∂an[ ‫ضا‬
ِ ‫] ِفي أُ ْف ِق السم‬52[ ‫ أَي سحاب عر َض‬194﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َف َلما رأَوه عارِ ًضا مست ْقب َِل أَو ِدي ِتهِ م‬
‫اء‬ َ َّ ََ ٌ َ َ ْ ْ َ ْ َ ُْ َ ُ ْ َ َّ َ ْ
Ya¡nî “Vaktâ ki ¡azâbı bulut olarak gördüler kendi vâdîlerine yönelmiş, ‫ــذا َعــارِ ٌض‬ َ ‫﴿ َقالُــوا َه‬
ِ
﴾‫ ُم ْمطر َنــا‬dediler, şu bize yağmur yağdırıcı bir buluttur.” ¡Arab buluta ”‫“عــارِ ٌض‬ َ tesmi-
195
ُ
ye ettikleri, bulut dâimâ ufktan göründüğü veyâ kendini gösterdiği ve ufktan yayıldığı
i¡tibâriyledir. ”‫“عــر ٌض‬ mâddesindendir ki vücûh ve suver-i kesîre ile ma¡ânî-i ¡adîdede
ْ َ
müsta¡meldir. Bu bâbda mufassalât-ı kütüb-i lügate mürâca¡at etmeli. Bir nebze de Fas-
lu’l-¡Ayn Ma¡a’r-Râ’da vâki¡ bu kelimeye müte¡allik olan ba¡zı kelimâtta mezkûrdur.

]el-¡âddîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫اد‬
ّ ‫•ا ْلع‬ َ
‫ين أَ ْع َم َال ا ْل َخ ْل ِق‬ ِ ِ ِ ٍ ِِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل َملَئ َك َة ا ْل ُم ْحص‬َ ‫اد‬
ّ ‫اس َئ ِل ا ْل َع‬
ْ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َل ِب ْث َنا َي ْوم ًا َا ْو َب ْع َض َي ْوم َف‬
196

191 “Seni ihtiyaç içinde bulup da zengin etmedi mi?” ed-Duhâ, 93/8.
192 Buhârî, Rikâk,15, no: 6446; Muslim, Zekât, 120.
193 “Nûh, “Bugün Allah’ın rahmet ettikleri hariç, onun azabından korunacak hiç kimse yoktur” dedi.”
Hûd, 11/43.
194 “O azabı vâdilerine doğru yayılan bir bulut olarak gördüklerinde” el-Ahkâf, 46/24.
195 “Bu bize yağmur getiren bir buluttur” dediler.” el-Ahkâf, 46/24.
196 “Onlar, “Bir gün, ya da bir günden daha az bir süre kaldık. Hesap tutanlara sor” derler.” el-Mü™-
72 ‫َبَقاَع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

Bu kelime saymak ma¡nâsına olan ”‫“ع ٌّد‬den َ ism-i fâ¡il olan ”‫اد‬
ٌّ ‫“ع‬ın
َ cem¡idir. “‫ ” َق َت َل‬bâbın-
dan ”‫ود‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫اك‬ ‫ذ‬ ‫و‬ ‫اد‬ ‫ع‬ ‫ــو‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬‫ــد‬‫ع‬ ‫ه‬ ‫ــد‬‫ع‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ــد‬
ٌ ُ ْ َ َ َ َ ٌّ َ َ ُ َ ًّ َ ُ ُّ ُ َ ُ َّ َ ‫“ع‬ denir. Burada ” ‫ــاب‬‫س‬
ٌ َّ ُ‫“ح‬ murâd olunur ki a¡mâl-i halkı
ihsâ eden meleklerdir.

َ ‫• َعا َق‬
]¡â…abe[ ‫ب‬
‫ازى ِم َن‬ َ ‫اللُ﴾ أَ ْي َو َم ْن َج‬
197
َّ ‫وق َب ب ِِه ثُ َّم ُب ِغ َي َع َل ْي ِه َل َي ْن ُص َر َّن ُه‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َذ ِل َك ومن عا َقب ب ِِم ْث ِل ما ع‬
ُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ
‫ين‬ ِ ‫ا ْلم ْؤ ِم‬
‫ن‬
َ ُ
”‫ــب‬ ِ ِ
ٌ ‫“عق‬ َ lafzından “müfâ¡alet”tir. ”‫ــب‬ ٌ ‫“عق‬ َ aslen mu™ahhar-ı ricldir ki ayağın ökçe denilen
mahallidir. Cem¡i ”‫ــاب‬ َ
ٌ ‫ “أ ْع َق‬gelir. Bundan dîgerinin ardınca gelen her bir şey™de ve o
ma¡nâya ta¡alluku ile ma¡ânî-i sâirede de birer takrîble isti¡mâl olundu. Meselâ bir kim-
senin evlâd ve evlâd-ı evlâdına pederlerinin ardınca geldikleri için ”‫ــب‬ ِ ve ”‫“أَع َقــاب‬
ٌ ‫“عق‬ َ ٌ ْ
denildi: ‫ أَ ْي ُذ ِّر َّي َت ُــه‬198﴾‫ــون‬َ ‫ِــه َل َع َّل ُه ْــم َي ْر ِج ُع‬ ِ ‫ ﴿وجع َلهــا َك ِلمــ ًة ب ِاقيــ ًة ِفــي ع ِقب‬Ve ayın sonu ve ba¡de’ş-şehr
َ َ َ َ َ َ َ َ
ma¡nâsına: ‫آخــر ُه‬ ِ ‫الشــهرِ ” أَي‬
ْ ْ َّ ‫ــب‬َ ‫ت َع ِق‬ ُ ‫“ســا َفر‬ َ ve ‫ــان” أَ ْي َب ْع َــد ُه‬
َ ‫ــب َر َم َض‬ ِ
َ ‫ــت َعق‬ ِ Ve bir kimse geldiği
ُ ‫“ج ْئ‬
َ ْ
yola geri dönüp gitmek ma¡nâsına: ”‫“ر َج َع َع َلى َعقبِه‬ ِ ِ
َ denir ki “Geldiği yola yine kendi izine
[53] basarak gitti” demek olur. Ve zammla ”‫ــب‬ ٌ ‫“ع ْق‬
ُ ve ”‫“ع ْق َبــى‬ ُ cezâ-yı a¡mâl ma¡nâsına
ve dâr-ı cezâ-yı a¡mâl ma¡nâsına da isti¡mâl olundu: ﴾ ِ‫الــدار‬ 199
َّ ‫ــك َل ُه ْــم ُع ْق َبــى‬َ ‫ ﴿أُو َل ِئ‬ve ‫ــم‬ ‫﴿ َف ِن ْع‬
َ
200
﴾ ِ‫الــدار‬
َّ ‫ ُع ْق َبــى‬Ancak bunlar ¡ale’l-ıtlâk zikr olundukları hâlde cezâ-yı a¡mâl-i sâliha olan
sevâb-ı âhirette ihtisâs eder. Ve izâfetle li-mâ uzîfe ileyhte ve ekser ¡ukûbette isti¡mâl
olunur: 201﴾‫ــار‬ ِ ِ ِ Ve ”‫ “ع ُقوب ٌة‬ve ”‫ “معا َقبــ ٌة‬ve ”‫“ع َقاب‬ ِ ¡azâba
ُ ‫الن‬
َّ ‫يــن‬
َ ِ‫يــن َّات َق ْــوا َو ُع ْق َبــى ا ْل َكافر‬ َ ‫ــك ُع ْق َبــى ا َّلذ‬ َ ‫﴿ت ْل‬ َ ُ َ َ ُ ٌ
mahsûstur. Ve “tef¡îl”den ”‫يب‬ ِ َ bir şey™den sonra bir şey™in ityânı ve bir şey™i ardından
ٌ ‫“ت ْعق‬
kovalamak ma¡nâlarına ve bunlardan müteferri¡ ma¡ânî-i sâirede isti¡mâl olunur.
ِ ‫•ا ْلع‬
]el-¡â…ibetu[ ‫اقب ُة‬
َ َ
‫الص ِال َح ِة‬ ِ ْ
َ ‫ود ُة أَ ْي َث َو‬
َّ ‫اب ا َل ْع َمال‬ َ ‫ين﴾ ا ْل َم ْح ُم‬
202 ِ ِ ِ
َ ‫﴿وا ْل َعاق َب ُة ل ْل ُم َّتق‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Cezâ-yı a¡mâl-i seyyi™ede de müsta¡meldir: 203﴾‫ان َع ِاقبــ ُة أَ ْمرِ َهــا ُخ ْســرا‬ َ ‫﴿و َك‬
َ Bu kelime her bir
ً َ
şey™in sonuna gâyet ve müntehâ ve netîcesine ıtlâk olunur, hayr veyâ şerr. Mâ-kabline
bak.

minûn, 23/113.
197 “Bu böyle. Bir de kim kendisine verilen eziyetin dengiyle karşılık verir de sonra yine kendisine
zulmedilirse, elbette Allah ona yardım eder.” el-Hacc, 22/60.
198 “İbrahim bunu, belki dönerler diye, ardından gelecekler arasında kalıcı bir söz yaptı.” ez-Zuhruf,
43/28.
199 “İşte bunlar için dünya yurdunun iyi sonucu vardır.” er-Ra¡d, 13/22.
200 “Dünya yurdunun sonucu (olan cennet) ne güzeldir!” er-Ra¡d, 13/24.
201 “İşte bu Allah’a karşı gelmekten sakınanların sonudur. İnkâr edenlerin sonu ise ateştir.” er-Ra¡d,
13/35.
202 “Sonuç Allah’a karşı gelmekten sakınanlarındır.” el-A¡râf, 7/128; el-Kasas, 28/83.
203 “İşlerinin sonu tam bir hüsran oldu.” et-Talâk, 65/9.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫يِرِباَع‬ 73

]el-¡âlîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلعال‬ َ
ِ ِ ِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ْي م َن ا َّلذ‬
‫ين َي َت َكبرو ُن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْس َت ْك َب ْر َت أَ ْم ُك ْن َت م َن ا ْل َعال‬
204
ُ َّ
”‫“س ْف ٌل‬
ُ zıddı olan ”‫“ع ْل ٌو‬dendir. ُ Bu lafz irtifâ¡ ve yücelmek ma¡nâsına olmakla “¡âlî”, mü-
tekebbir ma¡nâsına isti¡mâl olundu, gûyâ bi-gayri hakk iddi¡â-yı ¡ulüvv ü irtifâ¡ eder.
”‫“س َما‬ ٍ َِ
َ bâbından ”‫“ع َل َي ْع ُلو ُع ُل ًّوا َف ُه َو َعال‬ َ denir. Mahmûd ve mezmûmda kullanılır. Ve “‫”تع َب‬
bâbından ”‫“ع ِلــي َي ْع َلــى َع َــا ًء َف ُه َــو َع ِلــي‬ denir. Hâssaten mahmûdda kullanılır, kâle ta¡âlâ: ‫﴿إ َِّن‬
ٌّ َ َ
205
﴾ً‫ ِفر َع ْــو َن َع َــا ِفــي ْالَ ْر ِض َو َج َع َــل اَ ْه َل َهــا ِشــيعا‬Ve emsâlinde istikbâr ma¡nâsınadır. ”‫“ع ِلــي‬ böyle
َ ْ ٌّ ُ
değildir ki ”‫الشــرف َوا ْل َف ْض ِل‬ ِ ِ ِ
‫يع ا ْل َق ْدرِ َوا ْل َم ْنزِ َلة في‬ ِ
َ َّ ُ ‫“رف‬َ demektir. Bununla Cenâb-ı Hak [54] tavsîf
olundukta her bir vâsıfın vasfı ve her bir ¡âlimin ¡ilmi ve her bir ¡ârifin ¡irfânı ve her bir
mütefekkirin fikri zât-ı ecell ü a¡lâsını ihâtadan şân-ı akdesi ¡âlî ve berterdir demek olur.
ِ ‫•ا ْلع‬
]el-¡âcilete[ ‫اج َل َة‬
َ
‫الد ْنيا‬
َ ُّ ِ
‫ أَي‬206﴾ً‫ون َو َر َاء ُهم َي ْوماً َث ِقيال‬
ْ َ ‫اج َل َة َو َي َذ ُر‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َه ُؤ َل ِء يُ ِح ُّب‬
ِ ‫ون ا ْل َع‬
Ya¡nî “Âcile olan, âhirete tercîh ve ondan ihmâl ile nakd-i hâzır olan dünyâyı severler
ve ihtiyâr ederler” demektir. ”‫“ع َج َلــ ٌة‬dendir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ‫“ع ِج َــل يعج ُــل عج ًــا وعج َلــ ًة َفهــو‬
َ َ ‫”تع‬ َ ُ َ َ َ َ َ َ َْ َ
”‫ــل‬ٌ ‫اج‬ ِ ‫ َع‬denir, sür¡at ve bir şey™i yâ emri hulûl-ı vaktinden evvel taleb ve taharrî ma¡nâ-
sınadır. Haslet-i mezbûre şehvetten veyâ cehlden münba¡is olmakla mezmûmdur. Ve
ِ ‫“ع‬
”‫اج َلــ ٌة‬ َ sâ¡at-i hâzıra ve hâl-i hâzır ma¡nâsına olduğu için bu âyet ve emsâlinde dünyâ
ile tefsîr olundu. Ve 207﴾‫ــل‬ ٍ ‫ــن َع َج‬ ِ ِ ْ ‫﴿خ ِل َــق‬
ْ ‫ال ْن َســا ُن م‬ ُ kavl-i kerîminde ”‫ــل‬ ٍ ‫“ع َج‬َ ber-vech-i beyân
masdardır ki ”‫“ع َج َلــ ٌة‬dir.
َ Binâ™en ¡aleyh nazm-ı celîlde kalb mülâhazasıyla ‫“خ ِل َــق ا ْل َع َج ُــل ِم َن‬ ُ
ِ ‫ال ْنس‬
”‫ــان‬ ِ
َ ْ sebkindedir denilmiş ki hulk ve haslet-i mezkûre insânda zâtî ve hulkî olmakla
ondan ta¡arrî ve tecerrüd edemediği için mübâlagaten gûyâ ¡acele insândan yaratılmış
demek irâde olundu.

‫ون َو َل ُجنُبا إ َِّل َعابِرِ ي‬
َ ُ‫الص ٰلو َة َواَ ْن ُت ْم ُس َك ٰارى َح َّتى َت ْع َل ُموا َما َت ُقول‬
ً َّ ‫ين ٰا َمنُوا َل َت ْق َر ُبوا‬
ِ ِ
َ ِ‫طرِ ٍيق َي ْعني ُم َسافر‬
‫ين‬
]¡âbirî[ ‫• َعابِرِ ي‬
ِ
َ ‫﴿يا اَ ُّي َها ا َّلذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ِ
َ ‫ِيل َح َّتى َت ْغ َتس ُلوا﴾ أ ْي ُم ْج َتازِ ي‬ ٍ ‫َسب‬
208

Biz yolcu ta¡bîr ederiz. Siyâkında vâki¡ ﴾‫﴿ل َت ْقر ُبــوا‬

َ üzerine ma¡tûftur. Ma¡nâ: “Ve cü-
َ
nüb olarak namâza yâhûd mescide takarrüb etmeyiniz gusl edinceye dek, ancak yolcu
olduğunuz hâlde ya¡nî su bulunmaz ise teyemmüm edersiniz” demek olur. Bu kelime

204 “Büyüklük mü tasladın, yoksa üstünlerden mi oldun?” (dedi).” Sâd, 38/75.

205 “Şüphe yok ki, Firavun yeryüzünde (ülkesinde) büyüklük taslamış ve ora halkını sınıflara ayırmıştı.”
el-Kasas, 28/4.
206 “Şunlar (inanmayanlar) dünyayı tercih ediyorlar ve çetin bir günü arkalarına atıyorlar.” el-İnsân,
76/27.
207 “İnsan çok aceleci (tezcanlı) yaratılmıştır.” el-Enbiyâ™, 21/37.
208 “Ey iman edenler! Sarhoş iken ne söylediğinizi bilinceye kadar, bir de -yolcu olmanız durumu müs-
tesna- cünüp iken yıkanıncaya kadar namaza yaklaşmayın.” en-Nisâ™, 4/43.
74 ‫تْدّبَع‬
َ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

”‫“عبــر‬den ism-i fâ¡ildir. Cem¡ olmakla aslı ”‫يــن‬

َ ِ‫“عابِر‬
َ olup ”‫ِيل‬
ٌ ‫“ســب‬e izâfetle nûn sâkıt [55]
ٌ َْ َ
ِ
olmuştur. Bu lafzın tahkîkine dâir kelâm fasl-ı âtîde ”ٌ‫ “عبــرة‬kelimesinde görülür. Bu
َ ْ
âyet-i kerîme tefsîr ve ahkâmında mufassalât-ı kütüb-i tefsîre mürâca¡at lâzımdır. Val-
lâhu a¡lemu.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ع‬

َ

َ ‫• َعب ْد‬
]¡abbedte[ ‫ت‬
َّ
ً ‫﴿و ِت ْل َك ِن ْع َم ٌة َت ُم ُّن َها َع َل َّي أَ ْن َع َّب ْد َت َب ِني إ ِْس َر ِائ َيل﴾ أَ ِي َّات َخ ْذ ُت ْم َعب‬
‫ِيدا َل َك‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
209

Ya¡nî “Benî İsrâ™îl’i kendine kul ve esîr kıldın” demektir. Murâd ni¡meti beyân sûretinde
fir¡avnın zulmüne ta¡rîzdir, ya¡nî “Benim üzerime minnet ettiğin ve ni¡met ¡add eyledi-
ğin şey™ Benî İsrâ™îl’i kendine kul köle ittihâz ettiğindir ki beni onlardan istisnâ™en kul
köle gibi istihdâm etmedin. Bu da Benî İsrâ™îl’e ettiğin zulm ve cevrine senin i¡tirâfın”
demektir. Bu kelime kul demek olan ”‫ــد‬ ٌ ‫“ع ْب‬den
َ “tef¡îl”dir. ”‫ِيــدا‬ ً ‫ِــد َت ْعب‬
ُ ‫“ع َّب َــد يُ َع ّب‬
َ kul ittihâz et-
mek ve kulluk ettirmek ma¡nâsınadır. ”‫“عب ْد ُت ُه‬ , ”‫ا‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ي‬‫“ص‬
ً ْ َ ُ ُ ْ َّ َ ve “tefa¡¡ul”den sayrûret ifâde
َّ َ
eder: ”‫“ت َعب َــد َل ُــه‬ ِ ِ
, ”‫ــار َعب ًــدا َل ُــه أَ ْو أَ َتــى بِا ْل ُعبود َّيــة َل ُــه‬ ‫ “ص‬Ya¡nî “Ona kul oldu” yâhûd “Ona kulluk
َّ َ ُ ْ َ َ
etti” demek olur. ”‫ــاد ٌة‬ ‫ب‬ ‫“ع‬ِ kulluktur. Bâb-ı evvelden ‫ِــد َلــه واهلل معبــود‬ ِ ُ ‫“عب َــد اهلل يعب‬
َ َ ٌ ُ ْ َ ُ َ ُ ٌ ‫ــاد ًة َف ُه َــو َعاب‬ َ ‫ــد ُه ع َب‬ َُْ ُ ََ
”‫ بِا ْل َح ِّــق‬denir. ”‫ِــد‬ٌ َ‫ب‬ ‫ا‬ ‫“ع‬in cem¡i zamm ve teşdîdle ” ‫ــاد‬ ‫ب‬
ٌ َّ ُ ‫“ع‬ ve fetehâtla ” ‫ة‬ ‫ــد‬
ٌ َ ََ‫ب‬ ‫“ع‬ gelir. Ve evsân
ve asnâm ve tâgûta olan ¡ibâdet-i bâtılada dahi müsta¡meldir: 210﴾‫ــوت‬ َ ‫﴿و َع َب َــد ال َّطا ُغ‬ َ cümle-i
kerîmesinde olduğu gibi. Burada ”‫“عب َــد‬ kelimesi ” ‫ِــد‬‫ب‬ ‫ا‬ ‫“ع‬in cem¡idir, ” ‫م‬ ِ
‫ــاد‬ ‫“خ‬ ve ” ‫“خ َــد ٌم‬
َ gibi
ََ ٌ َ ٌ َ
yâhûd aslı ”ٌ‫“عب َدة‬ olup tahfîfen li’l-izâfet tâ™ hazf olunmuştur. Ve ”‫“عب ٌد‬ , hürrün zıddıdır.
ََ َْ
Cem¡i fethle ”‫ِيد‬ ٌ ‫“عب‬
211 ِ ِ ٍ
َ gelir: ﴾‫﴿و َما َر ُّب َك ِب َظ َّلم ل ْل َعبِيد‬ َ Vallâhu a¡lemu. [56]
]¡ab…ariyyin[ ‫• َعب َقرِ ٍ ّي‬
ْ
ٍ ‫ط َن ِافس ِث َخ‬ َ 212 ٍ ِ ٍ ِِ
‫ان‬ َ َ ‫ين َع َلى َر ْف َرف ُخ ْضرٍ َو َع ْب َقرِ ٍ ّي ح َسان﴾ أ ْي‬
َ ‫﴿م َّتكئ‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Sık dokunmuş kalın kalîçedir. Ebû ¡Ubeyde rahimehullâhu ¡Arab cins-i bisâttan ya¡nî
yere serilen seccâde, halı, kilim ve emsâli eşyâ-yı nefîseye ”‫“عب َقرِ ٌّي‬ derler demiş. Bir de
َْ
”‫“عب َقر‬ bir arzın ismidir ki münakkaş kumâşlar orada işlenir, binâ™en ¡aleyh ¡Arab mensû-
ٌ َْ
câtın her ne nev¡den olursa ceyyid ve nefîsine arz-ı mezkûra nisbetle ”‫“عب َقــرِ ٌّي‬ derler de
َْ
denildi. Ve rihâl ve firâştan kemâl-i nefâsetle mevsûf ve memdûh olanlara cümleten
”‫“عب َقــرِ ٌّي‬ denir de denilmiş. Mi§bâ√’ta ”‫“ج ْع َفــر‬ vezninde ”‫“عب َقــر‬ bâdiyede bir mevzi¡dir
َْ ٌ َ ٌ َْ
ki cinnden bir tâife oraya nisbet edilirdi, sonra bir celîl ve dakîkü’s-san¡at olan her bir
¡amel oraya nisbet edildi denilmiş. Vallâhu a¡lemu.

209 “Senin başıma kaktığın bu nimet (gerçekte) İsrailoğullarını köleleştirmen(in neticesi)dir.” eş-Şu¡arâ™,
26/22.
210 “Şeytanlara tapan kimseler” el-Mâide, 5/60.
211 “Rabbin kullara (zerre kadar) zulmedici değildir.” Fussilet, 41/46.
212 “Onlar yeşil yastıklara ve güzel yaygılara yaslanırlar, (nimetlenirler).” er-Rahmân, 55/76.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ِ‫ًةَرْب ع‬ 75

]¡abese[ ‫• َعبس‬
ََ
﴾‫﴿عب َس َو َت َو َّلى أَ ْن َج َاء ُه ْالَ ْع َمى‬
213
‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ََ
‫ أَ ْي َك َل َح َو َكرِ َه َو ْج ُه ُه‬214﴾‫ •وفي ﴿ثُم َعب َس َو َب َسر‬
َ َ َّ
Zammeteynle ”‫ــوس‬ ٌ ‫“ع ُب‬dandır.
ُ Lafz-ı mezkûr gönül sıkılmaktan vechde tahaddüs eden
hâletten ¡ibarettir ki tagayyürle inkıbâz-ı derûnu ifşâ™ eder. “‫”ج َل َــس‬ َ bâbından ‫ِــس‬ ُ ‫“ع َب َــس َي ْعب‬
َ
”‫ــوس‬
ٌ ُ‫ب‬ ‫ع‬
َ ‫ــح‬
ِ ‫ت‬
ْ ‫ف‬
َ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫و‬
َ ‫ِــس‬
ٌ ‫ب‬ ‫ا‬‫ع‬َ ‫ــو‬
َ ‫ه‬
ُ ‫ف‬
َ ‫ــا‬‫وس‬ ‫ب‬
ً ُ ‫ع‬
ُ denir. Ve ” ‫م‬ ‫ــو‬
ٌ ْ َ ‫“ي‬e isnâdla ” ‫ــوس‬ ‫ب‬ ‫ع‬
َ ‫و‬ ‫ه‬
ُ
ٌ ُ َ ُ ْ َ ََ‫ف‬
َ ‫م‬ ‫ــو‬‫ي‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ب‬‫“ع‬
َ ve ” ‫وس‬ٌ ُ ٌ ْ ‫“ي‬
‫ب‬ ‫ع‬
َ ‫م‬ ‫و‬ َ
denir, gûyâ hevl ve şiddetinden müdriklerinin yüzleri buruşur. Bâbu’l-Bâ’da ”ٌ‫اسرة‬ ِ ‫ “ب‬ke-
َ َ
limesine nazar oluna.

]¡abûsen[ ‫• َعبوسا‬
ً ُ
ِ ِ ِ ُ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّنا َن َخ‬
ُ ‫وسا َق ْم َطرِ ًيرا﴾ أَ ْي َت ْك َل ُح َو َت ْع َب ُس فيه ا ْل ُو ُج‬
‫وه‬ ً ‫اف م ْن َر ّب َِنا َي ْو ًما َع ُب‬
215
َ ْ
Mâ-kablinde beyân olundu. İrcâ¡-ı nazar oluna.

]¡abe&en[ ‫• َعب ًثا‬

َ
‫اطلً لَ ِل ِح ْك َم ٍة‬
ِ ‫ أَي َل ِعبا وب‬216﴾‫اكم عب ًثا‬ ‫ • َق ْولُ ُه ُسب َحا َن ُه َو َت َعا َلى ﴿أَفح ِسبتم أَنما خلقن‬
ََ ً ْ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َّ ْ ُ ْ َ َ ْ
Bu sûrette ”‫“عب ًثــا‬ hâl olur ”‫يــن‬ ِ ِ ِ
ََ َ ‫“عابِث‬
َ yâhûd ”‫ “ل ْل َع َبــث‬ma¡nâsına mef¡ûlün leh olur ki “Sizi
behâyim gibi mücerred oyun için [57] halk etmedim, belki makâm-ı ulûhiyyet ve ru-
bûbiyyetime ¡ubûdiyyetle mükellef olmak üzere yarattım” demek olur. ”‫ث‬ ٌ ‫“ع َب‬
َ bir kimse
işine oyun karıştırmak ve bir işi garaz-ı sahîh ile işlemeyip beyhûde fâidesiz ve ma¡nâsız
işlemek ve oyuncak gibi yapmaktır. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ِث‬
َ ‫”تع‬ ٌ ‫ــث َع َب ًثا َف ُه َو َعاب‬
ُ ‫ِــث َي ْع َب‬
َ ‫“عب‬ َ denir. ‫ِث‬ َ ‫“عب‬
َ
”‫الد ْهر‬ ِ
‫ِه‬‫ب‬ kavli dehrin ya¡nî zamânın bir kimseye tekallübünden kinâyettir ki biz “Zamân,
ُ َّ
onunla oyun oynuyor” deriz.

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ب‬،‫” ِع‬

]¡ibraten[ ‫• ِعبر ًة‬
َْ
ِ ‫اع ِتبارا ومو ِع َظ ًة ِل َذ ِوي ا ْلع ُق‬ َ 217 ِ ِ ِ ِ ِ
‫ول‬ ُ ْ َ َ ً َ ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن في َذل َك َلع ْب َر ًة لُولي ْالَ ْب َصارِ ﴾ أ ِي‬
Biz bu ma¡nâdan örnek almak, öğüt almak ta¡bîr ederiz. Bu kelime bir hâlden bir hâle
tecâvüz ve intikâl ma¡nâsına olan ”‫“عبــر‬ lafzındandır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫“عبــر َي ْعبــر َعبــرا َف ُه َــو‬
ٌ َْ ً ْ ُ ُ َ ََ
”‫ َعابِــر‬denir. “‫”د َخ َــل‬
َ bâbından masdar olan zammeteynle ”‫ــور‬ ٌ ‫“عب‬
ُ mutlakan bahr ve nehr ve
ٌ ُ

213 “Kendisine o âmâ geldi diye Peygamber yüzünü ekşitti ve öteye döndü.” ¡Abese, 80/1.
214 “Sonra yüzünü ekşitti, kaşlarını çattı.” el-Müddessir, 74/22.
215 “Çünkü biz, asık suratlı, çetin bir günden (o günün azabından dolayı) Rabbimizden korkarız.” el-
İnsân, 76/10.
216 “Sizi boşuna yarattığımızı ve bize tekrar döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?” el-Mü™minûn, 23/115.
217 “Basireti olanlar için bunda elbette ibret vardır.” Âl-i ¡İmrân, 3/13; en-Nûr, 24/44.
76 ‫ٌديِتَع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

emsâli suyu geçmeğe muhtasstır. Bu ”‫ور‬ ٌ ‫“ع ُب‬

ُ ya¡nî geçmek, yüzmek ve kayık ve gemi ve
deve ve köprü ile ve her ne ile olursa olsun müsâvîdir. Murâd suyun bir cânibinden dî-
ger cânibine geçmektir. Ve kesrle ”‫“عبــر ًة‬ve ِ “ifti¡âl”den ”‫ــار‬ ِ
َ ْ ٌ ‫ “إ ِْعت َب‬o hâlete, hâlet-i kalbiyye
ve rûhiyyeye denir ki onunla müşâhede olunan bir şey™den ve onun ahvâlinden gayr-ı
müşâhed olan bir şey™e bir ma¡nâya veyâ hükme veyâ hâlete tevassul ve intikâl edilir,
nitekim bu âyette vâki¡dir. Binâ™en ¡aleyh mev¡iza ve itti¡âz ile tefsîr buyurulmuş. Bir de
“tef¡îl”den ”‫“ت ْعبِيــر‬ lafzı rü™yâ te™vîlinde râ™înin gördüğü şey™den bir ma¡nâya ¡ubûr ve in-
ٌ َ
tikâl i¡tibâriyledir. Ve beyân ma¡nâsına olan ”‫ــار ٌة‬ ِ
َ ‫ “ع َب‬ve ”‫ِيــر‬
ٌ َْ
‫[ “تعب‬58] lafzları da bundandır
ki ma¡nânın yâ muzmarın lisâna yâ mertebe-i beyâna ¡ubûr ve intikâlidir.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-
FEVKIYYE: “‫ت‬،‫”ع‬
َ

ٌ ‫• َع ِت‬
]¡atîdun[ ‫يد‬
ِ ‫ أَي ح‬218﴾‫يد‬
‫اضر‬ ٌ ‫يب َع ِت‬ ِ ِ ٍ ِ ُ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ما ي ْل ِف‬
ٌ َ ْ ٌ ‫ظ م ْن َق ْول إ َِّل َل َد ْيه َرق‬ َ َ َ ُ ْ
Fethateynle ”‫اد‬ ٌ ‫“ع َت‬dandır
َ ki kable’l-hâce bir şey™i iddihâr ya¡nî hâzır ve müheyyâ etmek-
tir, ma¡nâca ”‫اد‬ ‫ــد‬
ٌ َ ْ ‫ِع‬‫إ‬ “ gibidir. ٌ ‫“ع ِت‬
Ve ”‫يــد‬ َ lafzı ”‫ــد‬ ٌّ ‫“م ِع‬
ُ ve ”‫ــد‬ ٌّ ‫“م َع‬ُ mevzi¡lerinde de ya¡nî ism-i
fâ¡il ve ism-i mef¡ûl olarak kullanılır. Bâb-ı hâmisten ‫ بِا ْل َف ْت ِح أَ ْي َح َضر َف ُه َو َع َت ٌد‬،‫ادا‬ ً ‫الش ْي ُء َع َت‬
َّ ‫“ع ُت َد‬
َ
َ
ِ َ َ
”‫يد أ ْي ًضا أ ْي َحاضر‬ ٌ ِ
‫ ِب َف ْت َح َتي ِن َو َعت‬Görülüyor ki lâzımdır. Hemze ve tad¡îfle ya¡nî “if¡âl” ve “tef¡îl”
ٌ ْ
bâblarında ta¡addî eder: ”‫يدا أَ َع َّد ُه َوأَ ْح َضر ُه َو َهيأَ ُه‬ ً ‫ادا َو َع َّت َد ُه َت ْع ِت‬ ِ
َّ َ ً ‫ “أَ ْع َت َد ُه َصاح ُب ُه إ ِْع َت‬demek olur. ‫﴿وأَ ْع َت َد ْت‬ َ
‫[ َل ُه َّن ُم َّت َكأً﴾ أَ ْي اَ َع َّد ْت َوأَ ْح َضر ْت َو َهيأَ ْت‬ve] ‫السعيرِ ﴾ أَ ْي َهيأَ ْت‬
219 220 ِ ‫اب‬ ‫ذ‬
َ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫ن‬
َ ‫د‬ْ ‫ت‬ ‫ع‬َ ‫أ‬ ‫﴿و‬ Vallâhu a¡lemu.
َّ َ َّ َّ َ َ ْ ُ َْ َ
]¡atet[ ‫ت‬
ْ ‫• َع َت‬
‫ أَ ْي َع َص ْت أَ ْه ُل َها‬221﴾‫﴿و َكأَيّ ِْن ِم ْن َقر َي ٍة َع َت ْت َع ْن أَ ْمرِ َر ّب َِها َو ُر ُس ِل ِه‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
”‫“ت َكبر ْت َو َت َجبر ْت‬
َ َّ َ َّ َ dahi denir ki ¡isyânları o yüzdendir. ”‫“ َق ْر َي ٌة‬ten [murâd] ”‫“أَ ْه ُل َق ْر َي ٍة‬dir, ‫﴿و ْس َئ ِل‬ َ
222
﴾‫ون‬ َ ‫يها َو ِا َّنا َل َص ِاد ُق‬ ِ ‫ ا ْل َقري َة ا َّل ِتي ُكنا ِفيها وا ْل ِعير ا َّل ِتي َا ْقب ْل َنا‬gibi. Bu kelime ”‫ “نُبو‬ma¡nâsına olan ”‫“عتو‬
‫ف‬
َ َ َ َ َ َّ َْ ٌّ ُ ٌّ ُ ُ
lafzındandır. “‫ ” َق َع َد‬bâbından ”‫ات‬ ٍ ‫اء ب َد َل ا ْلو ِاو ع ِتيا ِع ِتيا َفهو ع‬ ِ ِ َّ ‫“ع َتا يع ُتو ُع ُتوا وبِا ْل َكســرِ و‬
َ َ ُ ًّ ًّ ُ َ َ ‫الض ّم َوا ْل َي‬ َ ْ َ ًّ ْ َ َ denir,
tereffu¡ ve tekebbür ve tecebbür etmek ve haddi tecâvüz ve ma¡âsî irtikâbında mübâlaga
ve gâyete ermek, son dereceyi bulmak ma¡nâlarına gelir ki bu âyette cümlesini cem¡
muvâfıktır. Ve pîrlikte gâyete ermek ve kuhûl-i pîrî ma¡nâsına da gelir. ‫الشــي ُخ ُع ِت ًّيــا‬ ‫“ع َتــا‬
ْ َّ َ
ِ ِ
” ِ‫ِالضم َوعت ًّيا بِا ْل َك ْسر‬ ِ َّ ‫ ب‬, ”‫“كبر َو َف َح َل‬ َ demektir.
ّ َُ

218 “İnsan hiçbir söz söylemez ki onun yanında (yaptıklarını) gözetleyen (ve kaydeden) hazır bir melek
bulunmasın.” Kâf, 50/18.
219 “(Ziyafet düzenleyip) onlar için oturup yaslanacakları yer hazırladı.” Yûsuf, 12/31.
220 “Ve (ahirette de) onlara alevli ateş azabını hazırladık.” el-Mülk, 67/5.
221 “Nice kentlerin halkı Rablerinin ve O’nun elçilerinin emrinden uzaklaşıp azdılar.” et-Talâk, 65/8.
222 “Bulunduğumuz kent halkına ve aralarında olduğumuz kervana da sor. Şüphesiz biz doğru söyle-
yenleriz.” Yûsuf, 12/82.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ٍّلُتُع‬ 77

]¡atev[ ‫• َع َتوا‬
ْ
﴾‫﴿و َع َت ْوا َع ْن أَ ْمرِ َر ّبِهِ م‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
223
ْ
224
﴾‫و﴿و َع َت ْوا ُع ُت ًّوا َكبِيرا‬
َ •
ً
Ânifü’l-beyân [59] ”‫“ع َت ْت‬
َ kelimesinde ifâde olunduğu gibi bu da ”‫“ع ُت ٌّو‬den ُ mâzî¡ cem¡-i
müzekker-i gâibdir.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ت‬،‫”ع‬
ُ
]¡utiyyen[ ‫• ُع ِتيا‬
ًّ
‫ أَ ْي َغ َاي َت ُه‬225﴾‫ت ِم َن ا ْل ِكبرِ ِع ِت ًّيا‬ ِ ِ ِ ِِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َق َال َر ِّب أَ َّنى َي ُكو ُن لي ُغ َل ٌم َو َكا َن ِت ْام َر َاتي َعاقر ًا َو َق ْد َب َل ْغ‬
ِ
َ
‫َو ِق َيل أَ ِي ا ْليب َس‬
ََ
Ya¡nî “Kuhûle eriştim ve ihtiyârlığın son derecesine erdim” demek olur. ”‫“ع ِت ًّيــا‬ ِ ¡ayn’ın
zammı ve kesriyle de kırâ™ettir. Ve her ikisi lügattır, nitekim ânifen ”‫ــت‬ ْ ‫“ع َت‬
َ kelimesinde
beyân olundu, mürâca¡at oluna.

]¡utullin[ ‫• ُع ُت ّ ٍل‬
ٍ ‫يظ ج‬
‫اف‬ ٍ ‫ أَي َغ ِل‬226﴾‫يم‬
ٍ ‫﴿ع ُت ّ ٍل بع َد َذ ِل َك َز ِن‬
َ ْ َْ ُ •
Murâd katı yüzlü bed-gûy ve seyyi™ü’l-huluk haşîn kimse demek olur ki eşerr-i küffâr-ı
¢ureyş olan Velîd b. el-Muπîre’dir. ”‫“ز ِنيــم‬ , ”‫“د ِعــي‬ ya¡nî veled-i gayr-ı meşrû¡ demektir
ٌ َ ٌّ َ
ki evvelâ pederi ma¡lûm olmayıp sonradan bir kimse bu benim oğlumdur diye iddi¡âda
buluna. Merkûm Velîd’in on sekiz yaşına kadar babası belli değildi, sonradan Muπîre
benimdir dedi de binâ™en ¡aleyh İbnu’l-Muπîre denildi. Ve Ebû ¡Ömer ¿a¡leb vâsıtasıyla
İbnu’l-A¡râbî’den rivâyet etti ki ”‫ــل‬ ٍ ّ ‫“ع ُت‬ ِ ِ ِ ‫ “اَ ْل َج ِافــي َع‬ma¡nâsına, ya¡nî mev¡iza ve
ُ , ”‫ــن ا ْل َم ْوع َظــة‬
nush ve pend kabûlünden mütebâ¡id demektir. Bunun aslı fethle ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع ْت‬dir
َ ki bir şey™i
hey™etiyle olduğu gibi tutup ¡unf ve kahr ve şiddetle cerr etmek ve sürükleyip götürmek
ma¡nâsınadır, kâle ta¡âlâ: ‫وه َجــرا َع ِني ًفــا‬ ‫ أَي جــر‬227﴾‫يــم‬ ِ ‫اع ِت ُلــوه ِإ َلــى ســو ِاء ا ْل َج ِح‬
ًّ ُ ُّ ُ ْ َ َ ُ ْ ‫ ﴿ َف‬Bâbu’l-Hemze’de
”‫وه‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ِ kelimesine nazar oluna. Bâbu’z-Zây’da ”‫“ز ِنيم‬
ُِ ‫“اع‬ kelimesine de bak.
ُ ْ ٌ َ

223 “Rablerinin emrine karşı geldiler.” el-A¡râf, 7/77.

224 “Ve büyük bir taşkınlık gösterdiler.” el-Furkân, 25/21.
225 “Zekeriyya, “Rabbim! Hanımım kısır ve ben de ihtiyarlığın son noktasına ulaşmış iken, benim nasıl
çocuğum olur?” dedi.” Meryem, 19/8.
226 “Kaba saba; bütün bunların ötesinde bir de soysuz olan kimse” el-Kalem, 68/13.
227 “(Allah görevli meleklere şöyle der:) “Tutun onu, cehennemin ortasına sürükleyin.”” ed-Duhân,
44/47.
78 ‫رَِثُع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’¿-¿Â™İ’L-MUSELLESE: “‫ث‬،‫”ع‬

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ث‬،‫”ع‬
ُ [60]
]¡u&ira[ ‫• ُع ِثر‬
َ
‫ أَ ِي اط ُِّل َع‬228﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َفإ ِْن ُع ِثر َع َلى أَ َّن ُه َما ْاس َت َح َّقا ِا ْثم ًا‬
َ
Ya¡nî “Muttali¡ olundu ise.” Aslen sukût ve vukû¡ ve zelle ma¡nâsına gelen ”‫“ع ْثــر‬ mâd-
ٌ َ
desindendir. Bu ma¡nâlar takrîbiyle evvelce bilinmeyen bir şey™e muttali¡ oluvermek
ma¡nâsına alınmıştır. Bu kelimenin tahkîki Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْع َثر َنا‬kelimesinde mürûr
ْ
etti, mahall-i mezbûra mürâca¡at oluna.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”ع‬

َ

َ ‫• َع‬
]¡acelin[ ‫ج ٍل‬
‫ان ُخ ِل َق ِم ْن َع َج َل ٍة‬
َ ‫ أَ ْي َع َج َل ٍة َي ْع ِني َكأَ َّن ا ِلْ ْن َس‬229﴾‫ال ْن َسا ُن ِم ْن َع َج ٍل‬
ِ ْ ‫﴿خ ِل َق‬
ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
Murâd insân o kadar ¡acûldur ki gûyâ ¡aceleden yaratılmıştır demek olur. Bu bâbın fasl-ı
ِ ‫ “ا ْل َع‬kelimesinde bunun tahkîk ve tefsîr ve beyânı mürûr etti, oraya mürâ-
evvelinde ”‫اج َلة‬
ca¡at buyurula.

]¡acûlen[ ‫ول‬
ً ‫• َع ُج‬
‫الضر ِاء‬ ‫ أَ ْي َض ِجرا لَ َصبر َل ُه ِفي السر ِاء و‬230﴾‫ول‬ ِ ْ ‫ان‬
ً ‫ال ْن َسا ُن َع ُج‬ َ ‫﴿و َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ َّ َ َّ َّ َْ ً
Ya¡nî “İnsân dâimâ muztarib ve her hâlde sabrsızdır” demek olur. Bu da ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع َج‬den
َ
“fe¡ûl”dür ki sîga-i mübalağadır, şiddetle mübâlaga ile ¡acele edicidir demek ma¡nâsını
ifâde eder. Kezâ ”‫اج َلة‬ ِ ‫“ا ْل َع‬ye nazar oluna.

ٌ ‫• َع ُج‬
]¡acûzun[ ‫وز‬
َ ‫ أَ ْي ُم ِس َّن ٌة ِلي ِت ْس ٌع َو ِت ْس ُع‬231﴾ً‫وز َو ٰه َذا َب ْع ِلي َش ْيخا‬
‫ون َس َن ًة‬ ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقا َل ْت َيا َو ْي َل َتى أَأَ ِل ُد َوأَ َنا َع ُج‬
Ya¡nî “Yaşlı bir kadınım, doksan dokuz yaşımdayım” demek olur. ”‫“ع ْج ٌز‬dendir َ ki aslen
te™ehhür ve her şey™de geri kalmak ma¡nâsına olup sonra bir şey™i yapmak ve bir işi işle-
mekte kudretsizlik ve kusûra ism oldu. Bu sûrette kudretin zıddı olur. “‫”ضــر َب‬ bâbından
َ َ
ِ ‫“ع َج َــز ي ْع ِج ُــز َع ْج ًــزا َف ُهو َع‬
”‫اج ٌــز‬ َ denir, ”‫ــوز‬
ٌ ‫“ع ُج‬
َ bundan “fe¡ûl”dür ki sîga-i mübâlagadır. Ancak
َ َ

228 “(Eğer sonradan) o iki kişinin günaha girdikleri (yalan söyledikleri) anlaşılırsa” el-Mâide, 5/107.
229 “İnsan çok aceleci (tezcanlı) yaratılmıştır.” el-Enbiyâ™, 21/37.
230 “İnsan çok acelecidir.” el-İsrâ™, 17/11.
231 “Karısı, “Vay başıma gelenler! Ben bir kocakarı ve bu kocam da bir ihtiyar iken çocuk mu doğura-
cağım?”dedi.” Hûd, 11/72.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ِ‫ًل جْ ع‬ 79

evsâf ve levâzım-ı unûsetten ve her hâlde her şey™den geri [61] kaldığı için musinne ve
âyise kadına ism olmuştur. ”‫ــوز‬ ٌ ‫“م ْــرأَ ٌة َع ُج‬
َ denir, âhirine hâ ilhâkıyla te™nîse hâcet yoktur.
Ba¡zı ¡ulemâ-i lisân ”ٌ‫ــوزة‬ َ ‫“ع ُج‬
َ denilmez demiş, ba¡zıları da ¡Arabdan istimâ¡ını hikâyetle
hâ™ ile ”ٌ‫وزة‬ َ
َ ‫“م ْرأةٌ َع ُج‬
َ demek de câiz olduğunu söylemişler. Vallâhu a¡lemu bi’s-savâb.

َ ‫• َع‬
]¡acebun[ ‫جب‬
ٌ
‫ أَ ْي َح ِق ٌيق ِبأَ ْن يُ َت َع َّج َب‬232﴾‫ب َق ْولُ ُهم َء ِا َذا ُك َّنا تُراباً َء ِا َّنا َل ِفي َخ ْل ٍق َج ِد ٍيد‬ٌ ‫﴿وإ ِْن َت ْع َج ْب َف َع َج‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ْ
”‫ــب‬
ٌ ‫“ع َج‬ َ ve ”‫ــب‬ ٌ ‫“ت َع ُّج‬
َ kelimelerinin medlûlü bir şey™de sebebini bilmediği bir vasf-ı zâid
ve hâlet-i garîbe gördükte insâna ¡ârız olan bir hâlet-i nefsiyyedir. Lisânımızda da bu
ma¡nâdan ¡aynı lafzla ya¡nî ta¡accüb lafzıyla ta¡bîr ederiz. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ‫“ع ِجــب يعجــب‬
َ ‫”تع‬ ُ َ َْ َ َ
”‫ َع َجبــا‬denir. Ve ta¡accüb edilen şey™e ”‫يــب‬ ‫ج‬ِ ‫“ع‬ denir. ” ‫ــن‬ ِ ile ta¡addî eder: ”‫“ع ِجبــت ِم ْنــه‬
‫“م‬
ً ٌ َ ْ ُ ُ ْ َ
gibi, “Ona ta¡accüb ettim” demek olur. Ve “if¡âl”den ”‫“ “أَ ْع َجب ِني ُح ْســنُ ُه‬Onun güzelliği be-
َ
nim ta¡accübümü mûcib oldu” yerinde müsta¡meldir. Ve “tefa¡¡ul” ve “istif¡âl”den de
isti¡mâl olunur: ”‫ت ِم ْن ُــه‬ ُ ‫ــت َو ْاس َــت ْع َج ْب‬ ُ ‫“ع ِج ْب‬
ُ ‫ــت َو َت َع َّج ْب‬ َ birdir. Ve “if¡âl”den mebnî ¡âle’l-mef¡ûl
ِ ِ
olarak ”‫ “أُ ْع ِج َب َز ْي ٌد ب َِن ْفسه‬denir, “Tereffu¡ ve tekebbür etti” demek murâd olunur ki hodbîn
ve kendini beğenmiş magrûr kimsedir. Ve ”‫ــب‬ ٌ ‫“ت َع ُّج‬
َ iki vechle ya¡nî istihsân ve medhde
ve inkâr ve zemmde kullanılır. İstihsân ve medhde “if¡âl”den ”‫ “ َا ْع َجب ِني َك َمالُ ُه ِفي ا ْل ِع ْل ِم‬denir.
َ
İnkârda ve zemmde sülâsîden ”‫ت ِم ْن ُه َه َذا ا ْل ُخ ُل َق‬ ُ ‫“ع ِج ْب‬َ denir, lâ-bi’l-¡aks. Vallâhu a¡lemu.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ج‬،‫”ع‬
ُ
]¡ucâbun[ ‫جاب‬
َ ‫• ُع‬
ٌ
ِِ ِ
ٌ ‫اب﴾ أَ ْي َع ِج‬
‫يب‬ ٌ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّن َه َذا َل َش ْي ٌء ُع َج‬
233

Bu kelime de ”‫ب‬
ٌ ‫“ع َج‬dendir.
َ Ve ma¡nen ”‫يب‬ ٌ ‫“ع ِج‬
َ ile ”‫اب‬ ٌ ‫“ع َج‬ُ farkı yoktur. [62]

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ج‬،‫” ِع‬

]¡iclen[ ‫ج ًل‬ ِ
ْ ‫•ع‬
﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ ْخر َج َل ُهم ِع ْج ًل َج َس ًدا َل ُه ُخ َو ٌار‬
234
ْ َ
”‫ــل‬ ِ ¡ayn’ın kesri ve cîm’in sükûnuyla veled-i bakara ya¡nî ineğin yavrusudur, Türk-
ٌ ‫“ع ْج‬
çede buzağı denir. Bu ism ”‫“ع َج َلــ ٌة‬den
َ me™hûzdur. Buzağı bidâyetinde tab¡an gâyet ¡acûl
olduğundan böyle tesmiye edilmiştir ki büyüyüp öküz olduğu vakt o hâlet ondan za™il
olur, belki ¡aksine ya¡nî but™a mübdel olur. Yavrulu ineğe ”‫ــل‬ ٌ ‫“ب َق َــر ٌة ُم ْع ِج‬ ِ
َ denir. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع ْج‬in

232 “Eğer şaşacaksan, asıl şaşılacak olan onların, “Biz toprak olunca yeniden mi yaratılacakmışız?”
demeleridir.” er-Ra¡d, 13/5.
233 “Gerçekten bu çok tuhaf bir şey!” Sâd, 38/5.
234 “Böylece (Samirî) onlar için böğürmesi olan bir buzağı heykeli ortaya çıkardı.” Tâ Hâ, 20/88.
80 ‫ٌفاَجِع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

cem¡i ”‫اج ُــل‬ِ ‫“ع َج‬dir.

َ Bu âyette murâd Sâmirî’nin huliyy-i kavmden isâga ettiği ¡ıcl sûre-
tinde zâhir olan ceseddir. Bâbu’l-Cîm’de ”‫“ج َس ًــدا‬ َ kelimesine nazar oluna. ‫ِث أَ ْن َج َاء‬
َ ‫﴿ َف َما َلب‬
235 ٍ ِ
ٍ ‫ ب ِِع ْج‬ve ﴾ ٍ‫ــمين‬
﴾‫ــل َحنيــذ‬ 236 ِ ‫ ﴿ َفــرا َغ ِإ َلــى أَه ِل ِه َفجــاء ب ِِعج ٍل س‬âyetlerinde hakîkî ”‫ــل‬
َ ْ َ َ ْ َ ٌ ْ ‫ج‬ ِ
‫“ع‬dir, mâ-¡adâsı
hep ¡icl-i Sâmirîdir.

ٌ ‫• ِع َج‬
]¡icâfun[ ‫اف‬
ٌ ‫ان َي ْأ ُك ُل ُه َّن َس ْب ٌع ِع َج‬
‫ َج ْم ُع أَ ْع َج َف َو َع ْج َف َاء‬237﴾‫اف‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َق َال ا ْلم ِل ُك ِا ِنّي اَرى سبع ب َقر‬
ٍ ‫ات ِسم‬
َ َ َ َْ َ ٰ َ َ َ ُ ْ
Hüzâl ya¡nî arık demek olan ”‫ “أَ ْع َج ُف َو َع ْج َف ُاء‬na¡tlarının cem¡idir. Bu na¡tlar za¡f ve hüzâl
ya¡nî arıklıkta son dereceye gelmiş her zî-rûha denir, hattâ insânda da müsta¡meldir.
Cedd-i a¡lâ-yı Hazret-i Risâlet-penâh Hâşim’in medhinde şâ¡ir:
”‫عجاف‬
ٌ ‫مسنتون‬
َ ‫ورجال مك َة‬
ُ ||‫يد ِل َق ْو ِم ِه‬
َ ِ‫“ع ْم ُرو العآل َه َش َم الثّر‬
َ •
demiştir. “‫طرِ َب‬ ٌ ‫اء َو ُه ْم َو ُه َّن ِع َج‬
َ ” bâbından ”‫اف‬ ِ
ُ ‫“ع ِج َف َي ْع َج ُف َع َج ًفا َف ُه َو أَ ْع َج ُف َوه َي َع ْج َف‬
َ denir.

FASLU’L-¡AYN MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELETEYN: “‫د‬،‫”ع‬

َ
]¡adlun[ ‫• َع ْد ٌل‬
‫اع ٌة َو َل يُ ْؤ َخ ُذ ِم ْن َها َع ْد ٌل َو َل‬ ِ ٍ ِِ ِ
َ ‫﴿و َّات ُقوا َي ْوماً َل َت ْجزِ ي َن ْف ٌس َع ْن َن ْفس َش ْي ًئا َو َل يُ ْق َب ُل م ْن َها َش َف‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ أَ ْي ِف ْد َي ٌة‬238﴾‫ون‬ َ ‫ُه ْم يُ ْن َص ُر‬
‫ أَ ْي َوإ ِْن َت ِف ْد ُك َّل ِف ْد َي ِة‬239﴾‫﴿وإ ِْن َت ْع ِد ْل ُك َّل َع ْد ٍل َل يُ ْؤ َخ ْذ ِم ْن َها‬
َ ‫ •وفي‬
ِ bir şey™in bedelinde verilen [63] şey™dir. Ve ”‫ “ع ْــد ٌل‬misl ma¡nâsına da gelir, kâle
”‫“ف ْد َيــ ٌة‬ َ
ta¡âlâ: ‫ــك‬ ِ
‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ــل‬‫ث‬ ِ
‫م‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾‫ــا‬ ‫ام‬ ‫ي‬ ِ
‫ص‬ ‫ــك‬ ِ
‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ل‬ ‫ــد‬‫ع‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ ﴿ ki fethle ”‫“ع ْــد ٌل‬ ِ
َ َ ُ ْ ْ َ َ ُ Ebû ¡Amr dedi َ kesr ile ”‫“ع ْــد ٌل‬
240
ً َ ْ َ ْ
ma¡nâsınadır denemez, ancak Ebû ¡Ubeyde ¡indinde müşârün ileyh fethle ”‫“ع ْد ٌل‬ َ kıymet
demektir ve kezâ fidye ve racül-i sâlih ya¡nî merd-i ¡âdil ve hak ma¡nâsına da gelir. Ve
kesrle ”‫“ع ْــد ٌل‬ ِ misl demektir dedi. Râπıb’ın Mufredât’ta beyânına göre fethle ”‫ “ع ْــد ٌل‬ve
َ
kesrle ”‫“ع ْــد ٌل‬ ِ ma¡nâ da mütekâribdirler. Lâkin fethle ahkâm gibi basîretle idrâk olunan
şey™de isti¡mâl olunur ki 241﴾‫ــك ِصي ًامــا‬ ‫ ﴿أَو عــدل ذ ِل‬kavl-i kerîmi bu ma¡nâ üzerinedir. Kesrle
َ َ َ ُ ْ َ ْ
ِ
”‫ “ع ْــد ٌل‬ve “fa¡îl” vezninde ”‫يــل‬ ٌ ‫“عد‬ ِ
َ hâsse ile idrâk olunan eşyâda isti¡mâl olunur, mev-
zûnât ve ma¡dûdât ve mekîlât gibi. İntehâ mücmelen. Merhûmun bu ifâdesinden ”‫“ع ْــد ٌل‬ َ
ve ”‫“ع ْــد ٌل‬ ِ ve ”‫يــل‬ ٌ ‫“ع ِد‬ ma¡nen mütekârib belki müttehid iseler de mevâzi¡-i isti¡mâlleri
َ

235 “Ve kızartılmış bir buzağı getirmekte gecikmedi.” Hûd, 11/69.

236 “Hissettirmeden ailesinin yanına gidip, (pişirilmiş) semiz bir buzağı getirdi.” ez-Zâriyât, 51/26.
237 “Kral, “Ben rüyamda yedi semiz ineği, yedi zayıf ineğin yediğini görüyorum.” Yûsuf, 12/43, 46.
238 “Öyle bir günden sakının ki o gün hiç kimse bir başkası adına bir şey ödeyemez. Hiçbir kimseden
herhangi bir şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz. Onlara yardım da edilmez.” el-Bakara, 2/48.
239 “(Kurtuluşu için) her türlü fidyeyi verse de bu ondan kabul edilmez.” el-En¡âm, 6/70.
240 “Yahut onun dengi oruç tutmaktır.” el-Mâide, 5/95.
241 “Yahut onun dengi oruç tutmaktır.” el-Mâide, 5/95.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫َناَ وْدُع‬ 81

başka başka olduğu münfehim oluyor. Bu lafz aslen umûrda vasatı iltizâm demek olup
cevrin hilâfıdır, ta¡bîr-i âharla zulmün mukâbili, zıddıdır. Çünkü zulm şey™i mahallinin
gayrıya vaz¡ olmakla mahalline vaz¡ ”‫“ع ْد ٌل‬ َ olur, hâsılı her şey™i yerli yerinde yapmaktır.
ِ ِ ِ ِ ْ
﴾‫الل َيأ ُمــر بِا ْل َع ْــدل َو ْال ِْح َســان َوإ َِيتــاء ذي ا ْل ُقر ٰبــى‬ ‫ ﴿إِن‬ve 243﴾‫﴿ا ْع ِدلُــوا ُه َو أَ ْقر ُب ِل َّلت ْق َــوى‬
ِ âyetleriyle emsâli
ُ َ َّ َّ
242
ْ َ
bundandır. Ma¡ânî-i sâire-i kesîresi hep bundan me™hûzdur. “‫”ضر َب‬ bâbından ‫“ع َد َل ِفي أَ ْمرِ ِه‬
َ َ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
”‫ َي ْعــد ُل َع ْــد ًل‬ve kezâ ”‫“ع َــد َل َع َلــى ا ْل َق ْوم َي ْعد ُل َع ْد ًل َف ُه َو َعــاد ٌل َو َر ُج ٌل َع ْد ٌل ُمبا َل َغ ٌة فيه‬ ve “‫س‬ ‫ل‬
َ ‫”ج‬ bâbından
َ َ َ َ
”‫ول‬ً ‫“ع َد َل َع ِن ال َّطرِ ِيق ُع ُد‬َ denir, ”‫“م َال َوا ْن َص َر َف‬ َ demektir. Bu ma¡nâda ” ‫ن‬ْ ‫“ع‬َ ile isti¡mâl olundu-
ğu misâlde görülüyor. Ve ma¡ânî-i sâiresi fusûl-i mahsûsasında beyân olunur. Vallâhu
a¡lemu bi’s-savâbi. [64]

]¡adnin[ ‫• َع ْد ٍن‬
‫ات‬ ٍ ‫ أَي جنات ِا َقام ٍة واس ِت ْقرارٍ و َثب‬244﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿جنات ع ْد ٍن ي ْد ُخ ُلو َنها‬
َ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ ْ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Derûnunda ikâmet ve karâr ve sebât edilecek bâgçeler” demektir. “‫”ضر َب‬ bâbın-
َ َ
dan ”‫ان َي ْع ِــد ُن َع ْد ًنا‬
ِ ‫ــك‬‫م‬ ‫ل‬ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫ن‬
َ َْ َ َ َ ‫ــد‬‫“ع‬ ve “ ‫د‬ َََ‫ع‬ ‫ق‬ ” bâbından ”‫ا‬ ‫ن‬ ‫و‬‫د‬‫ع‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ِ
‫ان‬ ‫ك‬ ‫م‬
ً ُ ُ ُ ُ َْ َ َْ َ َ َ ‫ل‬ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫“ع‬ denir, “Onda ikâmet
etti” demek olur. ”‫“م ْع ِــد ٌن‬ َ lafzı da bundandır. Cevâhirin mahal ve mekân ve müstakarrı
olmak i¡tibâriyle tesmiye olunmuştur.

]¡adeleke[ ‫ك‬
َ ‫• َع َد َل‬
ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ا َّل ِذي َخ َل َق َك َف َس َّو‬
ُّ ‫اك َف َع َد َل َك﴾ أَ ْي َص َر َف َك ِإ َلى َما َش َاء م َن‬
ِ‫الص َور‬ 245

Ya¡nî “Sûretlerden dilediği sûrete seni sarf etti” demek olur ki istediği gibi yarattı de-
mektir. Bu tefsîr dâl’ın tahfîfiyle olan kırâ™ate göredir. Dâl’ın teşdîdiyle “tef¡îl”den
”‫ــك‬
َ ‫ “ َف َع َّد َل‬kırâ™atine göre :”‫ــك‬ َ ‫ “ َف َق َّــو َم َخ ْل َق‬Ya¡nî “Senin halkında ve teşkîl-i endâmında seni
mu¡tedil kıldı” demek olur. ”‫اع َت َــد َل‬ ْ ‫“ع َّد ْل ُت ُــه َف‬
َ , ”‫ “ َق َّو ْم ُت ُــه َف َت َق َّــو َم‬demektir. ”‫“ع ْــد ٌل‬dendir َ ki faslın
evvelinde mufassalen tahkîk ve beyân olundu.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫د‬،‫”ع‬
ُ
َ ‫• ُع ْدو‬
]¡udvâne[ ‫ان‬
َ
‫ظ ِال ٍم‬
َ ‫ أَ ْي َفلَ َج َز َاء ظُ ْل ٍم ِإل َّ َع َلى‬246﴾‫ين‬ ِِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َل ُع ْد َو‬
َ ‫ان إ َِّل َع َلى الظَّالم‬
”‫“ع ْــد َوا ٌن‬
ُ burada cezâ-i zulm ma¡nâsınadır. Bunda cezâ-yı zulme zulm ta¡bîr edilmiş olu-
yor, çünkü ”‫“ع ْــد َوا ٌن‬
ُ düşmanlık ve zulm ma¡nâsınadır. Bu sûret müşâkelet içindir: ‫ــن‬
ِ ‫﴿ َف َم‬

242 “Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder” en-Nâhl, 16/90.
243 “Adil olun. Bu, Allah’a karşı gelmekten sakınmaya daha yakındır.” el-Mâide, 5/8.
244 “Bu sonuç da Adn cennetleridir. Oraya girerler.” er-Ra¡d, 13/23; en-Nahl, 16/31; Fâtır, 35/33.
245 “Seni yaratan, şekillendirip ölçülü yapan” el-İnfitâr, 82/7.
246 “Artık düşmanlık yalnız zalimlere karşıdır.” el-Bakara, 2/193.
82 ‫ِةَوْدُعْلا‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

﴾‫اع َت ٰدى َع َلي ُكم‬ ِ ِ ِ ٍ

ْ ‫ــدوا َع َل ْيــه بِم ْث ِل َما‬ ُ ‫اع َت‬
ْ ‫اع َت َــدى َع َل ْي ُك ْــم َف‬
ْ ve ﴾‫﴿و َج َز ُاء َس ّــي َِئة َس ّــي َِئ ٌة م ْث ُل َهــا‬
َ kabîlindendir. Bu
247 248
ْ ْ
kelimenin aslı ”‫“ع ْــد ٌو‬ َ lafzıdır ki seğirtmek ve yelmek ma¡nâsınadır. Bundan bir hay-
li ma¡nâya alındı. Bunda [65] Râπıb rahimehullâhın Mufredât’ta beyân ettiği hulâsa-
tan şöyledir: ”‫“ع ْــد ٌو‬ َ tecâvüz ve münâfât-ı ilti™âmdır. Ba¡zen kalble ve kalbde olur, ona
”‫“ع َد َاو ٌة‬
َ ve ” ‫ات‬
ٌ َ َ ُ denir. Ve ba¡zen meşy ve hareketle olur, ona ”‫“ع ْد ٌو‬
‫اد‬ ‫ع‬ ‫“م‬ َ denir. Ve ba¡zen
mu¡âmelede ¡adâlet ve nısfeti ve hukûku ihlâl ile olur, ona da ”‫“ع ْــد َوا ٌن‬ ُ denir. İntehâ mu-
lahhasan. Bu lafz için Mufredât’ta daha tafsîlât vardır, mürâca¡at oluna. Bâb-ı evvelden
”‫ون‬َ ‫اد‬ ٍ
ُ ‫“ع َدا َي ْع ُدو َع ْد ًوا َو ُع ُد ًّوا َو ُع ْد َوا ًنا َو َع َد ًاء َف ُه َو َعاد َو ُه ْم َع‬َ denir. Ve düşman ma¡nâsına olan ”‫“ع ُّد ٌّو‬ َ
bundan “fe¡ûl”dür. Cem¡i kesr ve kasrla ”‫ “ع َدى‬ve ”‫ “أَ ْع َد ٌاء‬gelir. Bu asldandır. Kezâ sirâ- ِ
yet ma¡nâsına olan kasrla ”‫“ع ْــد َوى‬ َ ve arz ve mekân-ı gayru mütelâimeti’l-eczâ™ ma¡nâ-
sına olan meddle ”‫“ع ْــد َو ُاء‬ َ da bundandır ki cümle tecâvüz ma¡nâsından teferru¡ etmiştir.
Fe’lyute™emmel fîhi.

]el-¡udveti[ ‫•ا ْلع ْدو ِة‬

َ ُ
‫ أَ ِي ا ْل َج ِان ِب ا ْل َو ِادي‬249﴾‫ب اَ ْس َف َل ِم ْن ُكم‬
ُ ‫الر ْك‬‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإذ أَنتم بِالعدو ِة الدنيا وهم بِالعدو ِة القصوى و‬
ْ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ْ ُ ْ ْ ُ َ َ ْ ُّ َ ْ ُ ْ ْ ُ ْ ْ
”‫“الد ْنيــا‬ bi-ma¡nâ ”‫ “ا ْل ُقر َبــى‬ve ”‫ “ا ْل ُق ْص َــوى‬, ”‫ “ا ْلب ْع َــدى‬Bu kelime ¡ayn’ın kesriyle ”‫ “ا ْل ِع ْــد َوة‬dahi
َ ُّ ْ ُ
kırâ™at olunmuştur. Her iki sûrette de ”‫ــاط ُئ ا ْل َو ِادي‬ ِ ‫“ش‬
َ ya¡nî derenin bir cânibi, bir yanı de-
mektir. Ve ”‫“د ْنيــا‬ , ”‫“أَ ْد َنــى‬nın ve ”‫“ ُق ْص َــوى‬, ”‫“أَ ْق َصــى‬nın mü™ennesidirler. Ve arz ve mekân-ı
َ ُ
gayr-ı mütelâimetü’l-eczâ™ ma¡nâsına olan sâlifü’z-zikr ”‫“ع ْد َو ُاء‬dandır. َ

FASLU’L-¡AYN’İL-MUHMELE MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”ع‬

َ
]¡a≠bun[ ‫• َع ْذب‬
ٌ
ً‫اج َو َج َع َل َب ْي َن ُه َما َب ْر َزخاً َو ِح ْجرا‬ ِ
ٌ ‫ات َو ٰه َذا م ْل ٌح اُ َج‬
ٌ ‫ب ُف َر‬ ِ
ٌ ‫﴿و ُه َو ا َّلذي َم َر َج ا ْل َب ْح َر ْي ِن َه َذا َع ْذ‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫ِب‬ َ ‫ أَ ْي ُح ْل ٌو‬250﴾‫ورا‬
ٌ ‫ط ّي‬ ً ‫َم ْح ُج‬
Ya¡nî “tatlı ve hoş-güvâr” demek olur. ”‫ات‬ ٌ ‫ “ ُف َــر‬şedîdü’l-¡uzûbet ya¡nî pek tatlı ve lezîz
sudur; ”‫ب‬ ٌ ‫“ع ْذ‬a
َ sıfat vâki¡ olmuştur. [66] ”‫“س ُه َل‬ َ bâbından ”‫ب‬ ٌ ‫وب ًة َف ُه َو َع ْذ‬
َ ‫“ع ُذ َب ا ْل َم ُاء ُع ُذ‬
َ denir,
”‫“سا َغ َم ْشر ُب ُه‬ demektir. ”‫ب‬ ‫ذ‬ْ ‫“ع‬in cem¡i kesrle ” ‫اب‬ ‫ذ‬
َ ِ gelir. Ve ”‫ “ع ْذب‬soğuk ve lezîz sudur
‫“ع‬
َ َ ٌ َ ٌ ٌ َ
da denildi. Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ ُفر ًاتا‬kelimesine de nazar oluna.
َ

247 “O hâlde kim size saldırırsa, size saldırdığı gibi siz de ona saldırın, (fakat ileri gitmeyin).” el-Bakara,
2/194.
248 “Bir kötülüğün karşılığı, onun gibi bir kötülüktür (ona denk bir cezadır).” eş-Şûrâ, 42/40.
249 “Hani siz vadinin (Medine’ye) yakın tarafında; onlar uzak tarafında, kervansa sizin aşağınızdaydı.”
el-Enfâl, 8/42.
250 “O, birinin suyu lezzetli ve tatlı, diğerininki tuzlu ve acı olan iki denizi salıverip aralarına da görün-
mez bir perde ve karışmalarını önleyici bir engel koyandır.” el-Furkân, 25/53.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ُت ْذُع‬ 83

]¡a≠âbun[ ‫• َع َذاب‬
ٌ
ٌ ‫اع َش ِد‬
‫يد ُم ْؤ ِلم‬ ٌ ‫ِيج‬َ ‫يم﴾ أَ ْي إ‬ ‫اب أَ ِل‬ ٌ ‫﴿ه َذا َع َذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
251
ٌ ٌ
Ya¡nî “Ziyâde incitip elem verici şey™dir” demek olur. Ve ”‫اب‬ ٌ ‫ــذ‬
َ ‫“ع‬
َ darb-ı şedîddir de
denildi. “Tef¡îl”den ”‫“ع َّذ ْب ُت ُــه َت ْع ِذيبــا‬ denir, ” ‫اب‬
ِ ‫ــذ‬‫ع‬
َ َْ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــي‬‫ف‬ِ ‫ــه‬‫س‬ ‫ب‬ ‫ح‬ ‫ت‬ ‫ــر‬ ‫ث‬ ‫ك‬َ ‫أ‬ “ demektir. Ma¡nâ-yı ahîre
ً َ ُ َ َْ ُ ْ َْ
göre ”‫يدا‬ ِ
ً ‫“ض َر ْب ُت ُه َض ْر ًبا َشد‬
َ demek olur. Bu kelimenin aslında ihtilâf vardır. Ez-ân cümle âni-
fü’l-beyân ”‫ب‬ ٌ ‫ــذ‬ْ ‫”ع‬dendir
َ ki tayyib ve lezîz ve hulvdür. Bu sûrette ”‫ــذ َب َحي ِات ِه‬ ْ ‫ــت َع‬ ُ ‫ أَ َز ْل‬،‫“ع َّذ ْب ُت ُــه‬
َ
َ
Ya¡nî “Onun îcâ¡ ve îlâmla lezzet-i hayâtını giderdim” demek olur. Ve ”‫اب‬ ٌ ‫ــذ‬َ ‫“ع‬َ kelâm-ı
¡Arabda aslen “‫”ضــر َب‬ ma¡nâsına olup sonra her ¡ukûbet-i mü™limede isti¡mâl olundu da
َ َ
denilmiş. Ve umûr u a¡mâl-i şâkkada dahi isti¡âre olunmuştur. ¢ur™ân-ı kerîm’de keli-
me-i mezbûre nekire olarak ve lâm’la ve mevsûfen ve mücerreden ve muzâfen kâffe-i
siyagıyla vâride olmuş, hep bir ma¡nayadır. Ancak sûre-i Sebe™’de ‫﴿ َف َل َّما َخر َتبي َن ِت ا ْل ِج ُّن اَ ْن َل ْو‬
َّ َ َّ
252
﴾‫يــن‬ ِ ‫ــب َما َلبِثُــوا ِفي ا ْل َع َذ‬
ِ ِ‫اب ا ْل ُمه‬ َ ‫ــون ا ْل َغ ْي‬
َ ‫¡ َكانُــوا َي ْع َل ُم‬amel-i şâkktır ki Süleymân ¡aleyhi’s-selâm’ın
emriyle cinnin mükellef oldukları a¡mâl-i şâkkadır.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ذ‬،‫”ع‬
ُ
]¡u≠tu[ ‫ت‬
ُ ‫• ُع ْذ‬
‫ت‬ُ ‫اب﴾ أَ ِي ا ْل َت َج ْأ‬ ِ ‫ِكم ِم ْن ُك ّ ِل ُم َت َك ّبِرٍ َل يُ ْؤ ِم ُن بِي ْو ِم ا ْل ِح َس‬ ‫وسى ِإ ِني عذت بِربِي ورب‬ َ ‫﴿و َق َال ُم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُْ َّ َ َّ ُ ُْ ّ
253
َ
‫ِكم‬ ‫وتعلقت بِربِي ورب‬
ْ ُ ّ َ َ ّ َ ُ ْ َّ َ َ َ
Ya¡nî “Sığındım ve sarıldım” demektir. ¡Ayn-ı meftûha ve vâv-ı sâkine ile ”‫“ع ْــو ٌذ‬ َ laf-
zındandır ki gayra ilticâ™ ve ta¡alluk ve i¡tisâm [67] ma¡nâsınadır. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ‫ِــه‬ ِ ‫“عــا َذ ب‬
َ
”‫ َي ُعــو ُذ َع ْــو ًذا َف ُه َــو َع ِائــ ٌذ‬denir. Ve fethle ”‫“م َعــا ٌذ‬ َ , melce™dir. Ve “istif¡âl”den ” ِ ‫ “إِســتعا َذ ب‬de ”‫“عا َذ‬
‫ِه‬ ََ ْ َ
gibidir. Ve “if¡âl” ve “tef¡îl”den ”‫ِــه‬ ِ ‫ “أَعــا َذه ب‬ve ”‫ِــه‬ ِ ‫ “عــو َذه ب‬müte¡addîdir. Ve 254﴾‫الل‬ ِ َّ ‫ ﴿معــا َذ‬,
ُ َ ُ َّ َ َ َ
ِ ‫ “أَعــو ُذ ب‬demektir. Lafza-i celâlenin cerri izâfetle ve ”‫“معــا ٌذ‬ın nasbı fi¡l-i mahzûf-ı
”‫ِــاهلل َم َعــا ًذا‬ ُ َ َ
mukadderledir.
ِ َ
el-Fakîr: ”‫“م َعا ٌذ‬ َ , melce™ demek olduğu için ”‫ “اَ ْل َت ِج ُئ َم ْل َجأ اهلل‬te™vîli daha sehl ve tekellüften
¡ârî olur, gerek i¡râb gerek ma¡nâ cihetinden. Vallâhu a¡lemu bi’s-savâb. Ve tâ™ ile ‫“م َعا َذ َة‬ َ
ِ ve ”‫اهلل‬
”‫اهلل‬ ِ ‫ “عو َذ َة‬ve ¡ayn’ın kesri ve yâ™ ile ”‫اهلل‬ ِ ‫“عيا َذ‬ِ tâ™ ile ve tâ’sız ”‫اهلل‬ ِ ‫ “معا َذ‬gibidir.
َْ َ َ َ

251 “Bu, elem dolu bir azaptır.” ed-Duhân, 44/11.

252 “Süleyman’ın cesedi yıkılınca cinler anladılar ki, eğer gaybı bilmiş olsalardı aşağılayıcı azap içinde
kalmamış olacaklardı.” Sebe™, 34/14.
253 “Mûsâ da, “Ben hesap gününe inanmayan her kibirliden, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan
Allah’a sığınırım” dedi.” el-Mü™min, 40/27.
254 “Allah’a sığınırım.” Yûsuf, 12/23, 79.
84 ‫اًرْ ذُع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

]¡u≠ran[ ‫• ُع ْذرا‬
ً
ْ ِ ‫﴿ع ْذ ًرا أَ ْو نُ ْذ ًرا﴾ أَ ْي ِل‬
ِ‫ل ْع َذارِ َوا ِلْ ْن َذار‬ ِِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
255

Ya¡nî “Kavlen ve fi¡len ve i¡tikâden ve ¡amelen muhikk olanların ¡özrlerini kabûl ve

mubtıl olanları inzâr için” demek olur. Zamm-ı ¡ayn ve sükûn-ı mu¡ceme ile ”‫ــذ ٌر‬ ْ ‫“ع‬ ُ bir
kimse günâhını ve suçunu imhâ için sebeb ve vesîle taharrî etmektir. Bu da üç sûretle
olur: 1) Ben onu yapmadım yâhûd bilerek ve bi’l-kasd yapmadım demekle. 2) Yaptım
lâkin şunun için yaptım ya¡nî muztarren yâhûd iyi olur diye hayr kasdıyla yaptım demek
ile. 3) Her ne sûretle ise yaptım, nedâmet ettim, bir daha yapmam demekle olur. Bu
üçüncü i¡tirâf olmakla dünyâda temerrüd ve tecellüd kasdıyla olmadıkça ”‫“ع ْذ ٌر‬ ُ ¡add olu-
nur, lâkin âhirette ”‫“ع ْذ ٌر‬ ِ ِ
ِ ‫اع َتر ُفوا ب َِذ ْنبِهِ م َف ُس ْح ًقا لَ ْص َح‬
ُ olamaz. ﴾ ِ‫السعير‬ َّ ‫اب‬ َ ْ َ
‫ ﴿ف‬Vallâhu a¡lemu.
256
ْ
“‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫ــوم‬ ٍ ‫ أَي ر َفعت عنــه ال َّلوم َفهو َغير م ُل‬،‫ “ع َذر ُتــه ِفيمــا صنــع َفهــو معــ ُذور‬Ve kezâ if¡âlden
َ َ َ ُْ َُ َ ْ ُ َْ ُ ْ َ ْ ٌ ْ َ َ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ
َ ‫ “أَ ْع َذ ْر ُت ُــه إ ِْع‬de denir, ”‫“ع َذ ْر ُت ُــه‬
”‫ــذ ًارا‬ َ gibidir. [68] Ve “ifti¡âl”den ‫ط َل َب‬ َ ،‫اع ِت َذ ًارا َف ُه َو ُم ْع َت ِذ ٌر‬
ْ ‫ــذ َر ِإ َل َّي‬
َ ‫“إ ِْع َت‬
ِ ِ ِ
”‫ــول َم ْعذ َرتــه‬ َ ‫ َق ُب‬Ya¡nî “¡Özr diledi” demek olur. ”‫ــذ ٌر‬ ْ ‫“ع‬ َ
ُ ism olup cem¡i ”‫ــذ ٌار‬ َ ‫ “أ ْع‬gelir, feth-i
hemze ile. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “نُ ْذ ًرا‬kelimesine nazar oluna.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ع‬

َ
]¡arra∂tum[ ‫• َعر ْض ُتم‬
ْ َّ
ِ ‫النس‬
‫ أَ ْي َل َّو ْح ُتم‬257﴾‫اء َا ْو َا ْك َن ْن ُتم ِفي َا ْن ُف ِس ُكم‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
ْ ْ ْ َ ّ ‫يما َع َّر ْض ُت ْم بِه م ْن خ ْط َبة‬
َ ‫اح َع َل ْي ُك ْم ف‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ‫﴿و َل ُج َن‬
Ya¡nî “¡İddeti içinde bir kadının nikâhına râgib olduğunuzu telvîh ve işâretle olan kelâm-
da sizin üzerinize günâh yoktur” demek olur. ”‫يــض‬ ٌ ِ‫“ت ْعر‬dendir
َ ki ”‫“عــر ٌض‬dan “tef¡îl”dir.
ْ َ
Bu mahalde üstü açık ve âşikâr olmayarak bir ma¡nâyı veyâ maksadı telvîh ve îmâ ve
işâretle ta¡yîn ve tefhimdir, çünkü zevci vefât eden bir kadına ba¡de-tamâmi’l-¡idde ben
seni tezevvüc edeceğim diye kavl-i sarîhle va¡d memnû¡dur. Bu âyetle telvîh ve îmâ
ve işâret tarîkiyle beyân-ı maksadda be™s olmadığı bildiriliyor. Bu ”‫“عــر ٌض‬ mâddesinin
ْ َ
müştakkât ve mutasarrafâtı ma¡ânî-i kesîrede müsta¡meldir, pek vâsi¡ olmakla bu muh-
tasarda zikri mümkün olamaz. ¢ur™ân-ı kerîm’de olanları fusûl-i mahsûsasında beyân
olunup tafsîlâtı için kütüb-i lügate mürâca¡at tavsiye olunur.

]¡ara∂an[ ‫ضا‬
ً ‫• َعر‬
َ
ٍّ ‫ط َم ًعا َقرِ ًيبا َو َس َف ًرا َغ ْي َر َش‬
‫اق‬ ِ ‫ان عر ًضا َقرِ يبا وس َفرا َق‬
َ ‫ أَ ْي‬258﴾‫اص ًدا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿لو ك‬
ً َ َ ً َ َ َ َ َْ

255 “Özür ya da uyarı olmak üzere” el-Murselât, 77/6.

256 “İşte böylece günahlarını itiraf ederler. Artık alevli ateştekiler Allah’ın rahmetinden uzak olsun!”
el-Mülk, 67/11.
257 “(Vefat iddeti beklemekte olan) kadınlara kendileri ile evlenmek istediğinizi üstü kapalı olarak an-
latmanızda veya bu isteğinizi içinizde saklamanızda sizin için bir günah yoktur.” el-Bakara, 2/235.
258 “Eğer yakın bir dünya menfaati ve kolay bir yolculuk olsaydı” et-Tevbe, 9/42.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫َضَرَع‬ 85

Ânifü’l-beyân ”‫“عــر ٌض‬ lafzından fethateynle ”‫“عــر ٌض‬ kelimesi birçok ma¡nâları arasın-
ْ َ َ َ
da ”‫ــاع‬ ‫ت‬
ٌ ََ ‫“م‬ ma¡nâsına da müsta¡mel olduğu cihetle mahall-i tama¡ olduğundan ”‫“عر ًضــا‬ bu
ََ
âyette ”‫ط َم ًعا‬ َ “ ile tefsîr olunmuştur. ”‫ “ َقرِ ًيبا‬ile tavsîfi sehlü’l-menâl demeği ifhâm içindir.
Ve ”‫ــد‬ ٌ ‫ “ َق ْص‬vasat ve mu¡tedil ma¡nâsına olmakla ”‫“ســ َف ٌر‬e َ vasf [69] olduğu için ‫“ســ َفرا َغيــر‬
َ ْ ً َ
ٍّ ‫ َش‬ile tefsîr olundu ki mu¡tedil olmakla ta¡ab ve meşakkatsiz ve zahmetsiz yol demek
”‫اق‬
olur.

]¡ara∂nâ[ ‫• َعر ْض َنا‬

َ
َ َ َ 259 ِ ِ ٍِ ِِ ِ
ً ‫ين َع ْر ًضا﴾ أ ْي أ ْظ َه ْر َنا َج َه َّن َم َو َق ْولُ ُه َع َر ًضا أ ْي ِإ ْظ َه‬
‫ارا‬ َ ِ‫﴿و َع َر ْض َنا َج َه َّن َم َي ْو َمئذ ل ْل َكافر‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Lafz-ı mezbûr zuhûr ve bürûz ma¡nâsına geldiği gibi müte¡addî de olup izhâr ve ibrâz
ve irâ™e ma¡nâlarına da gelir. Ve ‫ــن َا ْن َي ْح ِم ْل َن َها‬ ِ ِ ِ
َ ‫الس ٰــم َوات َو ْالَ ْرض َوا ْل ِج َبال َف َا َب ْي‬ َ
َّ ‫﴿إ َِّنــا َع َر ْض َنــا ْال َما َنــ َة َع َلــى‬
﴾‫ َواَ ْش َف ْق َن ِم ْن َها‬ve emsâlinde de böyledir. Bu ma¡nâda “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫“عر َض ُه َي ْعرِ ُض ُه َعر ًضا‬
َ َ
260
ْ ََ
sûretinde tasrîf olunur.

]¡ar∂uhâ[ ‫ض َها‬
ُ ‫• َعر‬
ْ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ُ ‫﴿سا ِب ُقوا ِإ َلى َم ْغ ِف َر ٍة ِم ْن َر ّب‬ ِِ ِ
َ ‫الس َماء َو ْالَ ْرض اُع َّد ْت ل َّلذ‬
‫ين ٰا َمنُوا‬ َّ ‫ِك ْم َو َج َّنة َع ْر ُض َها َك َع ْرض‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ل ْر ِض‬ ْ َ ‫اء وا‬ ِ ِ َ 261 ِ ِ ِ َّ ‫ب‬
َ ‫الس َم‬ َّ ‫ِالل َو ُر ُسله﴾ أ ْي َك َس َعة‬
Ya¡nî “Genişliği semâ™ ve arzın genişliği gibidir” demek olur. ¡Ayn-ı meftûha ve lâm-ı
sâkine ile ”‫“عــر ٌض‬ lafzı ”‫ــول‬
ٌ ُ‫“ط‬un mukâbilidir ki ”‫ــول‬
ٌ ُ‫ “ط‬boy ve ”‫“ع ْر ٌض‬
َ en demektir. Bun-
ْ َ
dan ahzle vüs¡at ve genişlik mahallinde isti¡mâl olundu.

]¡ara∂a[ ‫ض‬َ ‫• َعر‬

َ
﴾‫الد ْنيا‬ ِ ‫ون عر َض ا ْلحي‬
‫وة‬ ‫• ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ول تقولوا ِلمن القى ِاليكم السلم لست مؤ ِمنا تبتغ‬
َ ُّ َ َ َ ُ َ ْ َ ً ْ ُ َ ْ َ َ َ َّ ُ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ
262
َٰ
﴾‫ال ِخر َة‬ْ ‫ون َعر َض الدنيا والل يرِ يد‬ ‫•و﴿ترِ يد‬
َ ٰ ُ ُ ُ َّ َ َ ْ ُّ َ َ ُ ُ
263

﴾‫ون َسي ْغ َفر َل َنا‬ ‫ون َعر َض َه َذا ْالَدنى ويقول‬ ‫•و﴿ي ْأخذ‬
ُ ُ َ ُ َُ َ َْ َ َ ُ ُ َ
264

‫اع ا ْل َحي ِاة الدنيا ومتاع‬ ْ ِ ِْ

‫الد ْنيا َو ُخ َط ُام َها‬
َ ُّ ُ َ َ َ َ ْ ُّ ُ ‫وه﴾ أَ ْي َم َت‬ ُ ‫و﴿وإ ِْن َيأتهِ ْم َع َر ٌض م ْث ُل ُه َيأ ُخ ُذ‬
َ •
265
َ
259 “O gün cehennemi kâfirlerin karşısına (bütün dehşetiyle) dikeriz!” el-Kehf, 18/100.
260 “Şüphesiz biz emaneti göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar onu yüklenmek istemediler,
ondan çekindiler.” el-Ahzâb, 33/72.
261 “Rabbinizden bir bağışlanmaya ve eni, gökle yerin genişliği kadar olan, Allah’a ve Resûlüne inanan-
lar için hazırlanan cennete yarışırcasına koşun.” el-Hadîd, 57/21.
262 “Size selâm veren kimseye, dünya hayatının geçici menfaatine (ganimete) göz dikerek, “Sen mü’min
değilsin” demeyin.” en-Nisâ™, 4/94.
263 “Siz geçici dünya menfeatini istiyorsunuz, hâlbuki Allah ahireti (kazanmanızı) istiyor.” el-Enfâl,
8/67.
264 “Şu geçici dünyanın değersiz malını alır ve “(nasıl olsa) biz bağışlanacağız” derlerdi..” el-A¡râf,
7/169.
265 “Kendilerine benzeri bir mal gelse onu da alırlar.” el-A¡râf, 7/169.
86 ‫ل‬
‫ْرَع ا‬
ْ ‫ِش‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

Metâ¡ mâl ve hutâm ve zînet-i dünyâya müte¡allik her şey™e denir. Fethateynle ”‫“عــر ٌض‬ ,
َ َ
”‫“ج ْو َهــر‬in ” ِ ‫ “مــا َل ي ُقــوم ب َِن ْف ِس‬ve ”‫ات َله‬
‫ــه‬ ‫ب‬‫ث‬ ‫ل‬ ‫ــا‬ ‫“م‬ ”‫ن‬ِ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ى‬ ‫ق‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ــا‬ ‫“م‬
ٌ َ
zıddıdır ki ُ َ َ ُ َ ََ َ َ ve
َْ َ َ َ َْ َ َ
¡ibârâtıyla ta¡rîf
olunmuştur, derâhîm ve denânîrin gayrı olan metâ¡a denir. Derâhîm ve denânîre ”‫ــن‬ ٌ ‫“ع ْي‬
َ
ta¡bîr edilir. Ve emrâz ve eskâmdan insâna ¡ârız olan hâlâta da ”‫“عــر ٌض‬ denir. Ve “fâ¡il”
َ َ
ِ ِ
sîgasıyla ”‫“عارِ ٌض‬ َ buluttur, ke-mâ merre evvele’l-bâb ‫﴿ َف َل َّما َرأَ ْو ُه َعارِ ًضا ُم ْس َت ْقب َِل اَ ْود َيتهِ ْم َقالُوا ٰه َذا‬
266
﴾‫ َعارِ ٌض ُم ْم ِطر َنا‬Mahall-i mezbûra nazar oluna. [70]
ُ
]el-¡arşi[ ‫•ا ْلعر ِش‬
َْ
‫السرِ يرِ َو ُه َو َسرِ ير ا ْل ُم ْل ِك‬ َ 267 ِ ِ َ
َّ ‫﴿و َر َف َع أ َب َو ْيه َع َلى ا ْل َع ْرش﴾ أ ِي‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ُ
Ya¡nî “taht-ı pâdişâh” demektir. Kezâ 268﴾‫ ﴿أَ ُّي ُكــم َي ْأ ِت ِينــي ب َِعر ِش َــها‬ve 269﴾‫ــال َن ِّكروا َل َها َعر َش َــها‬ ‫ ﴿ق‬ve
ْ ْ ْ ُ َ َ
﴾‫يل أَ َه َك َذا َعر ُش ِك‬ ِ
‫ق‬ ‫ت‬ ‫اء‬ ‫ج‬ ‫ا‬
َ ْ َ َ َّ َ َ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ﴿ ِ
‫اك‬ ‫ر‬ ‫ِد‬ ‫إ‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ِ
‫اهلل‬ ‫“عر ُش‬
âyât-ı kerîmâtında da böyledir. Lâkin َ ْ ْ َ ْ َّ َ
270
ْ َْ
”‫ ا ْلب َشــرِ َح ِقي َق ُت ُــه‬Beşerin hakîkati üzere bilmediği ve bilemeyeceği bir mevcûd-ı mahlûk-ı
َ
¡azîmdir ve vücûduna îmân vâcibdir. Bunun ma¡nâsında mahdûdü’l-¡ilm olanlarla hu-
kemâ™ ve felâsife ve ¡avâmmın vehmile zâhib oldukları ma¡ânînin edakk ve enzehin-
den dahi Cenâb-ı Hakk-ı müte¡âlî münezzeh ve müberrâdır. Mezkûrûndan bir kavm
”‫“عر ٌش‬ felek-i a¡lâdır ve ”‫“كر ِسي‬ felek-i kevâkibdir dediler 271﴾‫ ﴿ َذ ِل َك َمب َل ُغ ُهم ِم َن ا ْل ِع ْل ِم‬kavluhu
ْ َ 272 ٌّ ْ ُ ْ ْ
ta¡âlâ: ﴾‫ــن َع َلــى ا ْل َعــر ِش ْاس َــت َوى‬ ُ ‫[ ﴿الر ْح َم‬ve] 273﴾‫يم‬ ِ ‫[ ﴿و ُهو ر ُّب ا ْلعــر ِش ا ْلع ِظ‬ve] 274﴾‫يد‬
َ َ َ َ َ ُ ‫﴿ ُذو ا ْل َع ْــر ِش ا ْل َم ِج‬
ْ َّ ْ
ِ
[ve] ﴾‫الد َر َجــات ُذو ا ْل َعــرش‬ ِ َّ ‫يــع‬ ِ
ُ ‫﴿رف‬ َ ve emsâlinde mülk ve saltanat ve tasarruf gibi ta¡bîrât
275
ْ
ile de te™vîl olunmuş. Ve Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ “إ ِْس ِــت َو ٌاء‬kelimesi beyânın-
da ”‫ “إ ِْس ِــت َو ٌاء‬ne vakt ‫ َع َلــى‬ile ta¡diye ederse istîlâ™ ma¡nâsını iktizâ eder: ‫ــن َع َلــى ا ْل َعــر ِش‬ ُ ‫﴿الر ْح َم‬
ْ َّ
276
﴾‫ ْاس َت َوى‬kavl-i kerîminde olduğu gibi diyor, nitekim ”‫ “إ ِْس َت َوى ِإ َلى ا ْلعراق‬kavlinde ehl-i lü- ِ ِ
َ
gat ”‫ “ َق َص َد‬demektir diyor. Anlaşılıyor ki ”‫ “ ِإ َلى‬ile ta¡addîsi kasd ma¡nâsını iktizâ™ ediyor.
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْس َت َوى‬kelimesine de mürâca¡at buyurula.

]el-¡arimi[ ‫•ا ْلعرِ ِم‬

َ
‫ َج ْم ُع َعرِ َم ٍة ِم ْث ُل َك ِل ٍم َو َك ِل َم ٍة‬277﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ ْر َس ْل َنا َع َليهِ م َسي َل ا ْل َعرِ ِم‬
ْ ْ ْ
Ve denildi ki kendi lafzından vâhidi yoktur. Arzdan mürtefi¡ sedlerdir ki mecârî-i miyâ-

266 “O azabı vâdilerine doğru yayılan bir bulut olarak gördüklerinde, “Bu bize yağmur getiren bir bulut-
tur” dediler.” el-Ahkâf, 46/24.
267 “Ana babasını tahtın üzerine çıkardı.” Yûsuf, 12/100.
268 “Hanginiz bana onun (kraliçenin) tahtını getirebilir?” en-Neml, 27/38.
269 “Tahtını tanınmaz hâle getirin dedi.” en-Neml, 27/41.
270 “Belkıs gelince, “Senin tahtın böyle mi?” denildi.” en-Neml, 27/42.
271 “İşte onların ilimden ulaşabildikleri nokta!” en-Necm, 53/30.
272 “Rahmân, Arş’a kurulmuştur.” Tâ Hâ, 20/5.
273 “O, yüce Arşın sahibidir.” Tevbe, 9/129; en-Neml, 27/26.
274 “Arş’ın sahibidir, şanı yüce olandır.” el-Burûc, 85/15.
275 “O, dereceleri hakkıyla yükseltendir, Arş’ın sahibidir.” el-Mü™min, 40/15.
276 “Rahmân, Arş’a kurulmuştur.” Tâ Hâ, 20/5.
277 “Biz de üzerlerine Arim selini gönderdik.” Sebe™, 34/16.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫َهَف َّرَع‬ 87

ha suyu zabt için yapılır. Ve ”ٌ‫“م ْس َناة‬

ُ ya¡nî su bendidir de denildi. Ve ”‫“ج ْر ٌذ‬
ُ ya¡nî köstebek
denilen fâredir [71] dahi denildi ki Sebe™’deki ma¡rûf su bendinin temelini oyup yıkıl-
masına sebeb oldu. Ehl-i Sebe™ ve emlâk ve emvâlini igrâk ve ihlâk eden seyl-i ¡azîm-i
ma¡rûfun mezkûrâttan birine izâfeti şey™in sebebine izâfeti kabîlindendir. Ve matar-ı
¡azîm demektir de denildiği gibi men¡ ve zabtı mümkün olmayan seyl-i ¡azîm ve şedî-
dü’l-cereyândır da denilmiş. Ve fesâd-ı ahlâk ve sû™-i ahlâk demektir de denilmiş. Bu
ma¡nâ-yı ahîre göre ”‫“ســي ٌل‬in izâfeti ¡azâb olarak vürûd ve irsâline fesâd-ı ahlâk-ı ehl-i
ْ َ
Sebe™’in sebeb olması i¡tibâriyledir. Ve Sebe™de seyl gelen vâdînin ismidir de denildi.
Vallâhu a¡lemu bi-hakîkatihi.
ِ ‫•ا ْل ِعر‬
]el-¡irâ™i[ ‫اء‬
َ
﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َنب ْذ َن ُاه بِا ْل َعر ِاء َو ُه َو َس ِقيم‬
278
ٌ َ َ
ْ َ ‫ •و﴿ َلو َل َا ْن َت َدار َك ُه ِنعم ٌة ِم ْن ر ّب ِِه َلنُب َِذ بِا ْلعر ِاء و ُهو م ْذموم﴾ أَ ْي بِو ْج ِه ا‬
‫ل ْر ِض‬ 279
َ ٌ ُ َ َ َ ََ َ َ ْ َ ْ َ
Aslen ”‫“عر ٌاء‬ِ kendinde gölgelenilecek ağaç ve sâir bulunmayan çıplak arz, fezâ ve sahrâ
َ
ma¡nâsınadır. Ve sâhil-i bahr ya¡nî lisânımız[da] kara dediğimiz yerdir. Zammla ”‫“عــر ٌي‬
ْ ُ
lafzındandır. “‫ــب‬ ِ ‫”ت‬
‫ع‬ َ bâbından ” ‫ة‬
ٌ ‫ن‬
َ ‫ا‬ ‫ي‬‫ر‬ ‫ع‬ ‫ة‬
ٌ َ ‫أ‬ ‫ــر‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ن‬
ٌ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫و‬ ٍ‫ــار‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ِ
‫م‬ ‫ِالض‬
َّ ‫ب‬ ‫ــا‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫ى‬ ‫ــر‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ِ ‫ “عــرِ ي ِمــن َثوب‬denir
‫ِــه‬
َ َُْ ْ َ َ َُْ َ َ َُ ّ ًُْ َ َْ ْ ْ َ َ
ki soyunmak ve çıplak olmak ma¡nâsınadır. Bu ¡alâka ile mâdde-i mezkûreden fethle
”‫“عر ٌاء‬ kelimesi sâyesiz yere ve çıplak sahrâ™ ve fezâya ism oldu.
ََ
]¡arrafehâ[ ‫• َعر َف َها‬
َّ
‫ أَ ْي َبي َن َها َل ُهم‬280﴾‫﴿ويُ ْد ِخ ُل ُهم ا ْل َج َّن َة َعر َف َها َل ُهم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َّ ْ َّ ُ
Ya¡nî “Onlara bildirdi.” ”‫يــف‬ٌ ِ‫“ت ْعر‬tendir
َ ki bildirmektir. Bunda iki vech vardır: 1) Onlara
dünyâda iken ta¡rîf etti bildirdi, tâ ki ona müştâk ve vusûl ve duhûle tâlib oldular denir.
2) Cennete duhûlde onlara mahsûs olan mesâkin ve ezvâc ve hademi bildirdi, tâ ki
onları su™âl ve istidlâlsiz [72] bildiler tereddüd etmediler de denir. Yâhûd ”‫“عر َف َهــا‬ feth-i
َّ َ
mühmele ve sükûn-ı râ™ ile ”‫“عــر ٌف‬den “tef¡îl”dir. Lafz-ı mezkûr mutlakan rîh demek
ْ َ
olup sonra tîbde isti¡mâli şâyi¡ oldu, binâ™en ¡aleyh ﴾‫﴿عر َف َهــا َل ُهــم‬ , ”‫طيب َهــا َل ُهــم‬ “ demek olur.
ْ َّ َ ْ َ َّ َ
Ve öyle de tefsîr olunmuştur, nitekim ”‫ــام ُم َعــر ٌف‬ ٌ ‫ط َع‬
َ “ , ”‫ــب‬ ٌ ‫“م َط َّي‬ ُ demektir ki güzel kokulu
َّ
şey™lerle ihzâr olunmuş ta¡âm ma¡nâsınadır.

278 “Derken biz onu hasta bir hâlde sahile attık.” es-Sâffât, 37/145.
279 “Şayet Rabbinden ona bir nimet yetişmemiş olsaydı, o mutlaka kınanmış bir hâlde ıssız bir yere
atılacaktı.” el-Kalem, 68/49.
280 “Onları, kendilerine tanıttığı cennete koyacaktır.” Muhammed, 47/6.
88 ‫ًةَضْرُع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ر‬،‫”ع‬
ُ
َ ‫• ُعر‬
]¡ur∂aten[ ‫ض ًة‬
ْ
َ ‫ أَ ْي َن ْص ًبا َل َها َو ِق‬281﴾‫الل ُع ْر َض ًة ِلَ ْي َم ِان ُك ْم‬
‫يل ُع َّد ًة َل َها‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ َّ ‫﴿و َل َت ْج َع ُلوا‬
”‫ب‬ ٌ ‫ “نُ ُص‬hedef demektir. Ve ”‫“ع َّد ٌة‬ ُ sermâyedir. Ve siper ma¡nâsına da gelir. ”‫“ه َذا ُع ْر َض ٌة َل َك‬ َ
denir, “Şu senin için ârzû etmediğin bir şey™de kendine siper ya¡nî kalkan olmak üzere
hâzırlanmış, tehiyye edilmiş şey™dir” demektir. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan
”‫“عر َضــ ًة‬ kelimesinde ”‫“ع َّلــ ًة‬ ِ tefsîri de mervîdir. Bu kelimede tefsîrin ta¡addüdü sebeb-i
ُْ
nüzûlde olan ihtilâf ve ta¡addüd-i rivâyât cihetindendir. Râπıb rahimehullâhu Mufre-
dât’ta ”‫لشي ِء‬ ‫¡ “ا ْل ُعر َض ُة َما يُ ْج َع ُل ُم َعر ًضا ِل‬ibâretiyle ta¡rîf etmiş ki mâni¡ ve hâil ve hâciz demek
ْ َّ َّ ْ
olur, çünkü ”‫“عر َضــ ٌة‬ , ”‫“عــر ٌض‬ mâddesi müştakkâtından olup birçok ma¡ânîsi arasında bir
ُْ ْ َ
şey™in önüne ¡arazına ya¡nî arkırı, aykırı konulan şey™dir ki ona vusûle mâni¡ olur. Val-
lâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi.
ِ ‫•عر‬
]¡urûşihâ[ ‫وش َها‬
ُ ُ
ِ ‫ أَي س ُق‬282﴾‫وشها‬
ِ ِ ٍ ِ ِِ ِ
‫وف َها‬ ُ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿اَ ْو َكا َّلذي َم َّر َع َلى َق ْر َية َوه َي َخ ِاو َي ٌة َع َلى ُع ُر‬
”‫“س ْق ٌف‬
َ ma¡nâsına olan ”‫“ع ْر ٌش‬ın َ cem¡idir. Ve ”‫“خ ِاو َي ٌة‬ َ , ”‫“س ِاق َط ٌة‬ َ ma¡nâsınadır, lâkin “fâ¡il”
bi-ma¡nâ “mef¡ûl”dür, ma¡nâ-yı nazm-ı celîl duvarları sakfları üzerine [73] düşmüş de-
mek olur, gûyâ mürûr-ı zamânla büyût ve emâkin köhneleşip sakfları içine çökmüş, ba¡-
dehu duvarları da onların üzerine düşmüş demek olur. Bu ma¡nâda lisânımızda tedâvül
eden ta¡bîr altı üstüne gelmiş ve zîr ü zeber olmuş sûretindedir. Bâbu’l-Yâ’da ”‫ــون‬ َ ‫“ي ْعرِ ُش‬
َ
kelimesine de nazar buyurula.

]el-¡urfi[ ‫•ا ْلعر ِف‬

ُْ
‫وف‬ ِ ‫ أَي بِا ْلمعر‬283﴾‫اه ِلين‬ ِ ‫﴿خ ِذ ا ْلع ْفو و ْأمر بِا ْلعر ِف و َاعرِ ْض ع ِن ا ْلج‬ ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُْ ُْ َ َ َ
Bu kelime ”‫“م ْعرِ َفــ ٌة‬tendir
َ ki bir şey™i eserini tefekkür ve tedebbürle idrâk etmektir, ya¡nî
ِ
hâssa ile bilmektir. ”‫“ع ْلــم‬den ahasstır, binâ™en ¡aleyh ”‫اهلل َوأَ ْعرِ ُف ُــه‬ ِ
ٌ َ ‫ــت‬ ُ ‫“ع َر ْف‬
َ denir de ‫اهلل‬ َ ‫ــت‬
ُ ‫“عل ْم‬
َ
”‫ َوأَ ْع َل ُم ُــه‬denilmez. Ve Cenâb-ı Hakk’a isnâdla ”‫ِــه‬ ِ ‫ “عر َفــه اهلل واهلل عــارِ ٌف ب‬diye Zât-ı Bârî tavsîf
َ ُ َ ُ ُ ََ
olunamaz. ”‫“عر ْف ُت ُــه ِعر َفــ ًة َو ِعر َفا ًنــا‬
َ denir, ”‫اس ٍــة ِم َن ا ْل َح َــو ِّاس ا ْل َخ ْم ِــس‬ ِ demek olur. Vallâhu
َّ ‫“عل ْم ُت ُــه ب َِح‬َ
ْ ْ َ
munezzehun minhâ. ”‫“عــر ٌف‬ zammla ” ‫وف‬
ٌ ‫ــر‬‫ع‬ ‫“م‬ ma¡nâsına ismdir. Ve ”‫وف‬
ٌ ‫“م ْع ُــر‬ َ hüsnü, ¡akl
ْ ُ ُ َْ
veyâ şer™ veyâhûd ikisiyle birden bilinen fi¡l ve kavldir; ”‫“م ْن َكــر‬ bunun zıddıdır. Ve her
ٌ ُ
müstahsen olan şey™e meselâ iktisâd ve ¡adl ve i¡tidâl ve ihsân ve sadaka ve mu¡âmele ve
kelâmda rıfk ve emsâline de ”‫وف‬ ٌ ‫“م ْع ُــر‬
َ denir. Ve ”‫“ع ْــر ٌف‬ ُ lafzı horoz ibiği ve atın yelisine

281 “Yeminlerinize Allah’ı siper yapmayın.” el-Bakara, 2/224.

282 “Yahut altı üstüne gelmiş (ıpıssız duran) bir şehre uğrayan kimseyi görmedin mi?” el-Bakara, 2/259;
el-Kehf, 18/42; el-Hacc, 22/45.
283 “Sen af yolunu tut, iyiliği emret, cahillerden yüz çevir.” el-A¡râf, 7/199.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫اً ْم َزع‬ 89

denir ki yele deriz. Ve bundan ahzla tetâbu¡ ve mütetâbi¡ ma¡nâsına ve ¡âdet ve pâdişâh-
ların tâcına ve ¡ulemâya hâss olan ¡imâme-i ma¡lûmeye de ıtlâk olunur.

]¡urfen[ ‫• ُعر ًفا‬

ْ
‫اح ا ْل ُم َت َتاب َِع ِة َك َت َت ُاب ِع ُعر ِف ا ْل َفر ِس‬ ِ ‫ أَي‬284﴾‫﴿وا ْل ُمر َس َل ِت ُعر ًفا‬
ِ ‫الر َي‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ْ ّ ِ ْ ْ َ
Ya¡nî “Atın yelesi gibi birbiri ardınca irsâl olunan rüzgârlar hakkı için” demek olur.
Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna. [74]

]¡uruben[ ‫• ُعر ًبا‬

ُ
‫اجهِ َّن ِع ْش ًقا َل ُهم‬ ِ ‫ات َ ِل ْز َو‬
ٍ ‫ أَي متحبِب‬285﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفجع ْل َناهن أَب َكارا عربا أَ ْترابا‬
ْ َّ َ َ ُ ْ ً َ ً ُ ُ ً ْ َّ ُ َ َ َ ُ ْ
Bu kelime zammeteynle ”‫وب‬ ٌ ‫“ع ُــر‬un
ُ cem¡idir ki zevcine kendini sevdiren kadındır. Ve
zevcine ¡âşıka olan kadındır da denildi. Ve hasenetü’t-teba¡¡ul ya¡nî zevcine iyi zevce-
lik eden hoşnûd eden ve zevcini idâre eden kadındır da denildi. Bu lafz beyân ve ifsâh
ma¡nâsına müsta¡mel ”‫اب‬ ِ
ٌ ‫“ا ْع َر‬dan me™hûzdur, gûyâ hâli ve mu¡âmelâtıyla ¡iffetini ve zev-
cine muhabbet ve sadâkatini mu¡ribe ve mübeyyine demek mülâhaza olunur. ”‫اب‬ َ
ٌ ‫“أ ْت َــر‬
Bâbu’l-Hemze’de mezkûrdur.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”ع‬

َ
]¡azmen[ ‫• َع ْزما‬
ً
‫وما َع َلي ِه‬ ‫ أَي ر ْأيا معز‬286﴾‫آد َم ِم ْن َقب ُل َف َن ِسي َو َلم َن ِج ْد َل ُه َع ْز ًما‬ َ ‫﴿و َل َق ْد َعهِ ْد َنا ِإ َلى‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ْ ً َُْ ً َ ْ ْ َ ْ
Ya¡nî “Âdem için üzerine ¡akd-i kalb ve zamîr edilmiş bir re™y bulmadık” demek olur.
Ve ba¡zı ehl-i tefsîr ”‫ــاه َع ْن ُــه‬ ُ ‫“ح ْز ًمــا َو َص ْب ًــرا َع َّمــا َن َه ْي َن‬
َ ¡ibâretiyle tefsîr etmişler ki “Biz Âdem’de
hazm ve nehy ettiğimiz şey™den ictinâbda sabr ve men¡-i nefs etmek kuvvet ve hâssi-
yetini bulmadık” demek olur. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ‫“أَ ْي ُم َحا َف َظــ ًة َع َلــى [مــا] أُ ِمــر‬
َ
ِ ‫ ب‬ile tefsîr etmiş. ”‫ “عــزم‬aslen bir şey™in fi¡li üzerine rabt-ı kalb ve ¡akd-i zamîr etmek-
”‫ِــه‬ ٌ ْ َ
tir. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫الشــي َء‬ ‫“ع َــز َم َع َلــى الشــي ِء وعــزم‬ ِِ ِ
َ denir, ”‫يــر ُه َو َق ْل َب ُه َع َلــى ف ْعله‬ ‫ “عقــد ض ِم‬demek-
َ َ ْ َّ َ َ َ َ ْ َّ َ َ َ ََ
tir. Misâlde görülüyor ki ‫ َع َلــى‬ile ta¡addî ettiği gibi bi’n-nefs de ta¡addî ediyor. Ve ‫“ع َــز َم‬ َ
”‫يم ًة َو َع ْز َم ًة‬ َ َِ‫ز‬ ‫ع‬ denir, “İşinde mücidd ve müctehid oldu” demek olur. Ve ferâiz-i ilâhiyyeye
ِ ‫ “عز ِائم‬denir. Ve müfredinde ”‫اهلل‬
”‫اهلل‬ ِ ‫ “عزِ يم ُة‬denir ki farîzatullâhtır, kavluhu ta¡âlâ: ‫﴿ َف ِإ َذا عزم‬
ُ َ َ َ َ َََ
ُ ‫ أَ ْي ُفرِ َض ا ْل ِق َت‬287﴾‫ ْالَ ْم ُر‬Ve [75] bunlardan başka feth ve zammla da ”‫“ع ْز ٌم‬
‫ال‬ َ , ” ‫م‬ ‫ز‬
ٌ ُْ‫“ع‬ , ” ‫يم ٌة‬
َ ِ‫“عز‬
َ
kasd ve kasem ma¡nâlarına da isti¡mâl olunur. ”‫ت ا ْل َح َّج‬ ‫م‬ ‫ز‬
ُ ََْ ‫“ع‬ ve ” ِ‫ر‬ ‫ف‬ ‫ــ‬
َ َّ‫الس‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ت‬
ََ ُ ََْ ‫م‬ ‫ز‬ ‫“ع‬ , ‫ت‬ ُ ‫“ َق َص ْد‬
”‫ت‬ ُ ‫ َوأَ َر ْد‬demektir. Ve ”‫ت َع َل ْي َك‬ ُ ‫“ع َز ْم‬َ , ”‫ت َع َل ْي َك‬ ُ ‫ “أَ ْق َس ْم‬demektir.
284 “Ard arda gönderilenlere” el-Murselât, 77/1.
285 “Hep bir yaşta eşlerini çok seven gösterişli bakireler yaptık.” el-Vâkı¡a, 56/36-37.
286 “Andolsun, bundan önce biz Adem’e (cennetteki ağacın meyvesinden yeme diye) emrettik. O ise
bunu unutuverdi. Biz onda bir kararlılık bulmadık.” Tâ Hâ, 20/115.
287 “İş ciddileşince” Muhammed, 47/21.
90 ‫َنْز َّزَع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

]¡azzeznâ[ ‫• َع َّز ْز َنا‬

‫ أَ ْي َق َّو ْي َنا َو َش َّد ْد َنا‬288﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َع َّز ْز َنا ِب َث ِال ٍث‬
Ve tahfîf ile ”‫“ع َز ْز َنــا‬ ِ
َ dahi kırâ™attir ve ma¡nâ birdir. Teşdîdle ”ٌ‫“ع َّــزة‬ten “tef¡îl”dir, tahfîf-
le de lafz-ı mezbûrdandır. Ve ”‫“ع َّــز ٌة‬ ِ maglûbiyyetten mâni¡a olan hâlettir. Ve şiddet ve
menâ¡at ve kuvvet ma¡nâlarına da gelir ki mütekâribdirler. Ebvâb-ı muhtelifeden ya¡nî
“‫”ضر َب‬ ve “‫”ت ِع َب‬
َ ve “‫ ” َق َت َل‬bâblarından gelir: ”‫الر ُج ُل ِع ًّزا بِا ْل َك ْسرِ َو َع َز َاز ًة بِا ْل َف ْت ِح َف ُه َو َعزِ ٌيز‬ ‫ “عز‬denir.
َ َ َّ َّ َ
ِ bundan ismdir. Ve mücerred galebe ma¡nâsına gelir. Ve ”‫ “ا ْلعزِ يــز‬esmâ-i
Ve kesrle ”‫“ع َّــز ٌة‬ ُ َ
ilâhiyyedendir: ”‫ــب‬ ‫ل‬
َ ‫غ‬
ْ ‫ي‬ ‫ل‬َ ‫و‬ ‫ــب‬‫ل‬ِ ‫ــذي ي ْغ‬
ِ ‫ “ا َّل‬ile müfesserdir. Ya¡nî ezelen ve ebeden bi’z-zât bir
ُ ُ َ ُ َ
gâlib ve kâhirdir ki maglûb olmaz demektir. Ve ”‫“ع َّــز‬ َ , ”‫“ض ُع َــف‬ َ ma¡nâsına da gelmekle
azdâddan olur. Ve zemm mevzi¡inde de isti¡mâl olunur, kâle ta¡âlâ ‫يــن َك َفــروا ِفــي ِع َّــز ٍة‬ ِ ِ ‫﴿ب‬
َ ‫ــل ا َّلذ‬ َ
ُ
﴾‫ َو ِشــ َقاق‬Kibr ve temerrüdden nâşî mugâlebe ma¡nâsına olmakla zemme mahmûldür.
289 ٍ

Bu ma¡nâ ¡izzet-i gayr-ı hakîkiyye ya¡nî ta¡azzüz bi-gayrillâh ma¡nâsından me™hûzdur ki

züll-i mahzdır. Ve ¡adem-i devâm ve bekâsı sebebiyle bi-i¡tibâri mâ-ye™ûlu ileyhi mag-
lûbiyyet ve makhûriyyeti müntic olmakla za¡f demek olur. Vallâhu a¡lemu.

ٌ ِ‫• َعز‬
]¡azîzun[ ‫يز‬
‫يد َع َلي ِه َع َتنُ ُكم‬ ‫ أَي ش ِد‬290﴾‫﴿عزِ ٌيز َع َلي ِه َما َع ِن ُّتم‬
َ •
ْ ْ ٌ َ ْ ْ ْ
Ya¡nî “Eyyühe’l-ümmet, sizin meşakkat ve mekrûha ya¡nî ¡azâb ve helâka mülâkî olma-
nız Resûl üzerine şedîd ve mûris-i meşakkattir” demek olur. Ânifü’l-beyân ”‫“ع َّزة‬tendir. ِ
[76]

ُ ‫• َع َّزر ُتم‬
]¡azzertumûhum[ ‫وهم‬
ْ ُ ْ
‫أَ ْي‬ ﴾‫وهم‬ ‫آم ْن ُتم بِر ُس ِلي وعزرتم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وقال الل ِإ ِني معكم ل ِئن أَقمتم الصلة وآتيتم الزكاة و‬
ْ ُ ُ ُ ْ َّ َ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ َ َ َ َ َّ ُ ُ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ ّ ُ َّ َ َ َ
291

‫ِالسي ِف‬‫أَعنتموهم ونصرتموهم ب‬

ْ َّ ْ ُ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ
Ya¡nî “Benim resûllerime îmân eder ve onlara seyfle i¡âne ve nusret ederseniz” demek-
tir. Cevâb-ı şart ﴾‫﴿ل َُك ِّفر َّن َع ْن ُكم َسي َِئ ِات ُكم‬ ilâ-âhirihi cümle-i kerîmesidir. ”‫“ع ْز ٌر‬den
َ َ َ “tef¡îl”dir.
ْ ّ ْ
”‫“ع ْــز ٌر‬
َ , ”‫ “ َذ ٌّب‬ya¡nî men¡ ve def¡ ma¡nâsınadır. Bâb-ı mezkûrdan iki sûretle isti¡mâl olu-
nur: 1) Nusret ve i¡âne ma¡a’t-tevkîr ve’t-ta¡zîmdir ki bu âyette 292﴾‫وه‬ ُ ‫وه َو َن َص ُــر‬
ُ ‫﴿و َع َّــز ُر‬
َ ve ﴿
﴾‫وه ُب ْكر ًة َوأَ ِص ًيل‬ ‫ِح‬
‫ــب‬‫س‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫وه‬ ‫ر‬ ِ
‫ق‬ ‫و‬‫ت‬ ‫و‬ ‫وه‬ ‫ر‬‫ز‬ِ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫و‬ ِ
‫ه‬ ِ
‫ــول‬‫س‬ ‫ر‬ ‫و‬ ِ
‫ِالل‬
‫ب‬ ‫وا‬ ‫ن‬ ِ
‫م‬ ‫ؤ‬ ‫ت‬ ِ
‫ل‬
َ ُ ُ ّ َُ َ ُ ُّ َُ َ ُ ُ َُّ َ
293
ُ َ َ َّ ُ ُْ âyetlerinde vâki¡ olmuştur. 2) Müsî™
kimseyi irtikâb ettiği mesâvîden men¡ ve zecr husûsunda icrâ edilen ”‫“ت ْعزِ يــر‬dir. Ahaff
ٌ َ
288 “Biz de onlara üçüncü bir elçi ile destek vermiştik.” Yâsîn, 36/14.
289 “Fakat inkâr edenler bir büyüklenme ve ayrılık içindedirler.” Sâd, 38/2.
290 “Sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir.” et-Tevbe, 9/128.
291 “Allah şöyle demişti: “Sizinle beraberim. Andolsun eğer namazı kılar, zekâtı verir ve elçilerime
inanır, onları desteklerseniz”” el-Mâide, 5/12.
292 “Ona saygı gösterenler, ona yardım edenler.” el-A¡râf, 7/157.
293 “Ey insanlar! Allah’a ve Peygamberine inanasınız, ona yardım edesiniz, ona saygı gösteresiniz ve
sabah akşam Allah’ı tespih edesiniz diye (Peygamber’i gönderdik.).” el-Feth, 48/9.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫َنيِزِع‬ 91

olanı lisânen ve eşeddi dûne’l-hadd darb olur. Tafsîli kütüb-i fıkhda görülür. Sûreteynin
ikisi de asl olan men¡ ve def¡ ma¡nâsına rücû¡ eder.

]¡azzenî[ ‫• َع َّز ِني‬

‫ أَ ْي َغ َلب ِني ِفي ا ْل َق ْو ِل َوا ْل َكلَ ِم‬294﴾‫اب‬
ِ ‫يها َو َع َّز ِني ِفي ا ْل ِخ َط‬ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َق َال أَ ْكف ْلن‬
َ
Ya¡nî “Îrâd ve ityân-ı hucec ile kelâmda bana galebe etti, çünkü reddine muktedir ola-
ِ
madım” demek olur. Galebe ma¡nâsına olan ”‫“ع َّــز ٌة‬tendir. Bu faslın evvelinde tafsîl ve
tahkîki mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

]¡azelet[ ‫ت‬
َ ‫• َع َز ْل‬
‫ِالر ْج َع ِة‬
ِ ‫ أَي تركت وطلقت ب‬295﴾‫اح َع َلي َك‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ومن ابتغيت ِممن عزلت فل جن‬
ّ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ َ ْ َ َ ْ ِ َ َ
ِ ‫ “بعدت ب ِْالِرج‬ve ”‫¡ “عز ْلت ع ِن ا ْل ِقســم ِة‬ibâretleriyle de tefsîr olunmuştur. Feth-i ¡ayn ve
Ve ”‫اء‬ َ ْ َ ْ َّ َ َ ْ َ َ ََ
sükûn-ı zây ile ”‫“ع ْــز ٌل‬dendir.
َ Tahkîki Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْع َتزِ لُ ُكــم‬kelimesinde mezkûr-
ْ
dur, mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ز‬،‫”ع‬
ُ
]el-¡uzzâ[ ‫•ا ْلع َّزى‬
ُ
﴾‫الث ِال َث َة ْال ُ ْخرى‬ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َف َرأَ ْي ُت ُم‬
َّ ‫الل َت َوا ْل ُع َّزى َو َم ٰنو َة‬
296
ٰ
Ehl-i Mekke’nin câhiliyyette [77] taptıkları asnâmdan birinin ismidir. ”‫ “الت‬da böyle-
dir, kezâ ”‫“م َنات‬.
َ

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ز‬،‫” ِع‬

]¡izzetin[ ‫• ِع َّز ٍة‬
ٍ ‫ أَي ح ِمي ٍة و َت َكبرٍ و ِش َق‬297﴾‫اق‬
‫اق أَ ْي ِخلَ ٍف َو َع َد َاو ٍة‬ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ب ِل ا َّل ِذين َك َفروا ِفي ِع َّز ٍة و ِش َق‬
َ ُّ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ
Ya¡nî “Hamiyyet-i câhiliyye ve tekebbürdedirler” demektir. Ve mübâlaga ve mümâna¡a
ile de tefsîr olunur ki bu, ma¡nâ-yı aslî-i lafza akrebdir. ”‫“ع َّــز ٌة‬ten ِ olup bu faslın bidâye-
tinde ”‫“ع َّز ْز َنا‬َ kelimesinde mufassalen beyân olundu.
]¡izîne[ ‫ين‬ ِ
َ ِ‫•عز‬
‫ات ِفي َت ْفرِ َق ٍة‬
ٍ ‫ أَي جماع‬298﴾‫ال ِعزِ ين‬
َ َ َ ْ َ
ِ ‫الشم‬ِ ِ ‫﴿ع ِن ا ْل َي ِم‬
َ ّ ‫ين َو َع ِن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
294 “Böyle iken “Onu da bana ver” dedi ve tartışmada beni bastırdı.” Sâd, 38/23.
295 “Uzak durduklarından dilediklerini yanına almanda da sana bir günah yoktur.” el-Ahzâb, 33/51.
296 “Lât ve Uzza’ya ve diğer üçüncüsü Menat’a ne dersiniz?” en-Necm, 53/19-20.
297 “Fakat inkâr edenler bir büyüklenme ve ayrılık içindedirler.” Sâd, 38/2.
298 “Sağdan soldan gruplar hâlinde” el-Me¡âric, 70/37.
92 َ
‫سَ عَ سْ ع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

Ya¡nî “ayrı ayrı cemâ¡atleri.” Biz lisânımızda bölük bölük ta¡bîr ederiz. ¡Ayn-ı meksûre
ِ lafzının cem¡idir. Ve ”‫“عــز ٌة‬in
ve zây-ı meftûhanın tahfîfiyle ”‫“ع َــز ٌة‬ ِ ِ olup âhirde
aslı ”‫“ع ْــز ٌو‬
َ
hâ™ lâm-ı mahzûfeden ¡ıvazdır ki vâvdır. Cem¡i ”‫ون‬ ِ
َ ‫ “ع ُز‬ve ”‫ين‬ ِ
َ ِ‫ “عز‬gelir. Nisbet ma¡nâsına
olan ”‫“ع ْــز ٌو‬
َ müştakkâtındandır. ”‫اع َت َــزى‬
ْ ‫“ع َز ْي ُت ُــه َع ْــز ًوا َف‬
َ , ”‫ــب‬َ ‫ “ َن َس ْــب ُت ُه َفا ْن َت َس‬demek olur. Bununla
vilâdeten veyâ müsâhereten birbirine müntesib kimseler tasavvuruyla cemâ¡ât-i müte-
ِ ve cem¡inde ”‫ون‬
ferrikaya ”ٌ‫“ع َزة‬ ِ ve ”‫“عزِ ين‬
َ ‫“ع ُز‬ ِ denilmiştir.
َ

FASLU’L-¡AYN MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELETEYN: “‫س‬،‫”ع‬

َ
]¡as¡ase[ ‫• َعسعس‬
ََ ْ
‫ظلَ ُم ُه‬ َ ‫ أَ ْي أَ ْق َب َل‬299﴾‫﴿وال َّل ْي ِل ِإ َذا َع ْس َع َس‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
“Gecenin karanlığı ikbâl ve teveccüh eylediği”, Türkçe “yöneldiği vaktte” demektir.
َ ‫ “أَ ْد َب َــر‬da denir ki “gerilediği vaktte” demektir. Bu sûrette ya¡nî ”‫ “أَ ْق َب َــل‬ve ”‫“اَ ْد َب َــر‬
”‫ظ َل ُم ُــه‬
ma¡nâlarına isti¡mâl edilmekle ”‫ــع َس‬ َ ‫“ع ْس‬ َ lügat-i azdâddan olur. Ve aslı sülâsîden ”‫“ع َس َــس‬ َ
lafzı olup ”‫“د ْحــر َج‬ bâbına nakl olunarak mülhakâttan olmuştur. ” ‫ــس‬ ‫س‬ ‫“ع‬ , “ ‫د‬ ‫”ر‬ bâbından
َ َ َ ََ َّ َ
”‫اس‬ ‫ع‬ ]78[ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬‫س‬‫ع‬ ‫س‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫س‬ ‫“ع‬ ”‫ل‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ِال‬
‫ب‬ ‫اف‬ ‫ط‬ “ ” ‫اس‬ ‫“ع‬ın ” ‫س‬ ِ َ
ٌّ َ َ
َ ُ ًّ َ ُّ ُ َ َّ َ denir, ِ ْ َّ َ َ demektir. ٌّ َ cem¡i ٌ َ ‫“ع‬
‫س‬ َ tir, ”‫“خاد ٌم‬
ve ”‫“خ َد ٌم‬ َ gibi.
]¡aseytum[ ‫• َعسي ُتم‬
ْ ْ َ
300
﴾‫ال اَ َّل ُت َق ِات ُلوا‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال َه ْل َع َس ْي ُت ْم ِا ْن ُك ِت َب َع َل ْي ُك ُم ا ْل ِق َت‬
‫ أَ ْي َل َع َّل ُكم‬301﴾‫ • َو﴿ َف َه ْل َع َسي ُتم إ ِْن َت َو َّلي ُتم اَ ْن تُ ْف ِس ُدوا ِفي ْالَ ْر ِض َوتُ َق ِطّ ُعوا اَ ْر َح َام ُكم‬
ْ ْ ْ ْ ْ ْ
”‫ “ َقــر َب‬ma¡nâsına mevzû¡ ”‫“ع َســى‬dan َ cem¡-i müzekker-i muhâtabdır. Kelime-i mezbûre
ُ
”‫ “ َغ َزى‬vezninde ¡inde’l-ba¡z harf ve cumhûr ¡indinde fi¡ldir. Ve ef¡âl-i mukârebeden ¡add
olunmuştur ki recâ™en yâhûd husûlen veyâ ahzen dünüvv-i habere mevzû¡dur. ¡Alâ-külli
sûretin emr-i mahbûbda tereccî ve emr-i mekrûhta hazer ve işfâka delâlet eder: ‫﴿و َع َســى‬ َ
302
﴾‫ أَ ْن َت ْكر ُهــوا َشــي ًئا َو ُه َــو َخيــر َل ُكــم َو َع َســى أَ ْن ُت ِح ُّبــوا َشــي ًئا َو ُه َــو َش ٌّــر َل ُكــم‬kavl-i kerîmi iki ma¡nâyı dahi
ْ ْ ْ ٌ ْ ْ َ
câmi¡dir. Ve ”‫“ع َسى‬nın َ ef¡âl-i gayr-ı mutasarrıfadan ¡addı muzâri¡ ve masdar ve fâ¡il gibi
emsile-i muhtelifesi olmadığındandır, yoksa sîga-i mâzî üzere ”‫“ع َســى َع َســيا َع َس ْــوا‬ َ ilâ-â-
َ
hirihi mutasarrıftır. Buna dâir kelâm mufassalen Mu«târu’l-Enbâ™ nâm eser-i fakîrîde
yazılmıştır.

299 “Andolsun, yöneldiği zaman geceye” et-Tekvîr, 81/17.

300 “O, “Ya üzerinize savaş farz kılındığı hâlde, savaşmayacak olursanız?” demişti.” el-Bakara, 2/246.
301 “Demek, yüz çevirdiğinizde yeryüzünde bozgunculuk çıkaracak ve akrabalık bağlarını koparacaksı-
nız, öyle mi?” Muhammed, 47/22.
302 “Olur ki, bir şey sizin için hayırlı iken, siz onu hoş görmezsiniz. Yine olur ki, bir şey sizin için kötü
iken, siz onu seversiniz.” el-Bakara, 2/216.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ُراَش ِ ا‬
‫عْل‬ 93

Tenbîh: Kelime-i mezbûre 303﴾‫اللُ أَ ْن َي ْأ ِتي بِا ْل َف ْت ِح اَ ْو اَ ْمرٍ ِم ْن ِع ْن ِد ِه‬

َّ ‫ ﴿ َف َع َســى‬ve ‫﴿ َق َال َع َســى َر ُّب ُك ْم أَ ْن يُ ْه ِل َك‬
َ
304
﴾‫ َع ُد َّو ُكــم‬gibi Cenâb-ı Hakk’a isnâd olunan mahallerde gerek tereccî gerek işfâk ve
ْ
hazer ve sâir ma¡nâlar muhâtablara müveccehtir, çünkü ma¡ânî-i mezkûrenin Cenâb-ı
Hak’ta tasavvuru muhâldir.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”ع‬

َ
]el-¡aşîru[ ‫•ا ْلع ِشير‬
ُ َ
‫اشر‬ِ ‫ أَي الخ ِليط والمع‬305﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َلب ِْئس ا ْلع ِشير‬
ُ َ ُْ َ ُ َ ْ ِ ُ َ َ َ َ ْ
Ya¡nî “şerîk ve dost ve mu¡âşeret edilen kimse” demektir. Kesr-i ¡ayn ile ”‫“ع ْشر ٌة‬tendir ِ ki
َ
”ٌ‫اشرة‬ ‫“مع‬ten ismdir. Ve ”ٌ‫اشرة‬ ‫ “مع‬ve ”‫اشر‬ ‫ “تع‬muhâlata [79] demektir. Ve zevc ma¡nâsına da
َ َ َ ُ َ َ َ ُ ٌ ُ َ َ 306
gelir, nitekim hadîs-i nebevîde ‫الز ْو َج‬ َ ِ ِ
َّ ِ ‫“إ َِّن ُك َّن ُت ْكث ْر َن ال َّل ْع َن َو َت ْك ُف ْر َن ا ْل َعش َير” أ‬
‫ي‬

َ ‫• َع ِشير َت‬
]¡aşîrateke[ ‫ك‬
َ

‫ِين‬ ْ َ ‫ أَ ْقرِ َب ِائ َك ا‬307﴾‫ِين‬
َ ‫ل ْق َرب‬
ِ ِ
َ ‫﴿وأَ ْنذ ْر َعش َير َت َك ْالَ ْق َرب‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “En yakın hısımlarını, hîşânını inzâr eyle!” demektir ki onlar hitâb Zât-ı risâ-
let-penâh efendimize olduğu cihetle Benû Hâşim ve Benû ¡Abdulmu††alib’dirler. Ve ﴿
﴾‫اج ُكــم َو َع ِشــيرتُ ُكم‬ ‫ قــل إِن كان آباؤكــم وأَبناؤكــم وإِخوانكم وأَزو‬gibi mahallerde mutlakan ”‫اؤ ُكم‬ ‫“أَقرِ ب‬
ْ ُ َ ْ َ ُْ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ َْ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ ْ ُ ْ ُ َ ْ
308
ْ َ
ya¡nî hısımlarınız demektir. ”‫“ع ِشــير ٌة‬ kabîle ma¡nâsınadır; mâ-kablinde mezkûr kesrle
َ َ
ِ
”ٌ‫“ع ْشرة‬tendir.
َ

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ش‬،‫” ِع‬

]el-¡işâru[ ‫•ا ْل ِع َشار‬
ُ
‫وق ا ْل َح َو ِام ُل‬ ُّ ‫ار ُع ِ ّط َل ْت﴾ أَ ِي‬ ِ ِِ ِ
ُ ‫الن‬ ُ ‫﴿و ِإ َذا ا ْلع َش‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
309

Bu kelime ¡ayn’ın zammı ve şîn ve râ™nın fethi ile memdûden ”‫“ع َشــر ُاء‬nın cem¡idir.
َ ُ
”‫“ع َشــر ُاء‬ nâka-i hâmildir ki hamli on ay geçmiştir, ya¡nî on aylık gebe devedir. Doğu-
َ ُ
runcaya kadar ”‫“ع َشــر ُاء‬ denir. ¡İnde’l-¡Arab enfes-i emvâl olmakla bunlar hakkında i¡-
َ ُ
tinâ™ ederler. Böyle iken hevl ve dehşet-i yevm-i kıyâmet bunları sâhiblerine unutturur,
binâ™en ¡aleyh bilâ-ra¡y terk edilirler, mu¡attal bırakılırlar. Terceme-i nazm-ı kerîmde

303 “Ama Allah yakın bir fetih veya katından bir emir getirir” el-Mâide, 5/52.
304 “Mûsâ, “Umulur ki, Rabbiniz düşmanınızı helak edecek.” el-A¡râf, 7/129.
305 “O (taptığı) ne kötü yardımcı, ne fena yoldaştır!” el-Hacc, 22/13.
306 Dârimî, Tahâret, 104, no:1047; Hâkim, el-Mustedrek ala’s-Sahîhayn, 2/207, no:2772.
307 “(Önce) en yakın akrabanı uyar.” eş-Şu¡arâ™, 26/214.
308 “De ki: “Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, aşiretiniz”” et-Tevbe, 9/24.
309 “Gebe develer salıverildiği zaman.” et-Tekvîr, 81/4.
94 ‫ٌب يِصَع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

“On aylık gebe develer bilâ-ra¡y ve lâ-râ¡î terk ve ta¡tîl olundukları vaktte” denir. Murâd
yevm-i kıyâmetin ahvâl-i şedîdesini tezkârdır.

FASLU’L-¡AYN MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELETEYN: “‫ص‬،‫”ع‬

َ
]¡a§îbun[ ‫• َع ِصيب‬
ٌ
ٌ ‫يب﴾ أَ ْي َش ِد‬
‫يد‬ ِ
ٌ ‫﴿و َق َال َه َذا َي ْو ٌم َعص‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
310

Ya¡nî “güçlüklü gün” demek olur. Fârisîde rûz-i saht denir. Ve ”‫“ســ َفر َج ٌل‬ vezninde
ْ َ
”‫ب‬ ‫ص‬ ‫ب‬‫ص‬ ‫“ع‬ de denir, ”‫يب‬ ِ ‫ “ع‬ma¡nâsına. Âti’z-zikr ”‫ “عصب ٌة‬kelimesine bak. [80]
‫ص‬
ٌ َ ْ َ َ ٌ َ َ ْ ُ
]el-¡a§fi[ ‫•ا ْلعص ِف‬
ْ َ
ِ ‫ أَي ُذو ا ْلور ِق أَ ِو‬311﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا ْلحب ُذو ا ْلعص ِف والريحا ُن‬
‫التب ِن‬
ّْ َ َ ْ َ ْ َّ َ ْ َ ُّ َ َ َ ُ ْ
”‫“ع ْص ٌــف‬
َ tâze ekinin yaprağıdır ki kuruyup döküldükte saman olur, biz ona sap deriz. ﴿
﴾‫ َف َج َع َل ُهــم َك َع ْص ٍــف َم ْأ ُكــول‬kavl-i kerîminde vâki¡ ”‫“ع ْص ٌــف‬
312 ٍ
َ da bundandır. ”‫“الر ْي َحــا ُن‬ , ”‫“الــر ْز ُق‬
ِ
ْ َّ ّ
Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر ْو ٌح‬ َ ve ” ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ح‬
ٌ َ َْ ‫ي‬ ‫“ر‬ kelimelerine de mürâca¡at buyurula.

]el-¡a§ri[ ِ‫ •ا َل ْع ْصر‬
‫الد ْهرِ أَ ْق َسم ُاهلل ب ِِه ِل َما ِف ِيه ِم َن ا ْل ِعبرِ َوا ْل َع َج ِائ ِب‬
َّ ‫ان َل ِفي ُخ ْسرٍ ﴾ أَ ِي‬
313
ِ ْ ‫﴿وا ْل َع ْصرِ إ َِّن‬
َ ‫ال ْن َس‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ َ
‫ين‬ ِ ِ
َ ِ‫ل َّلناظر‬
Ya¡nî dehrde ¡ibret alınacak şey™lerden ve ¡acâib-i kudretten nâzırîn için pek çok fâideler
bulunduğu cihetle Cenâb-ı Hak dehre kasem buyurdu. Bu kavl İbn ¡Abbâs radıyallâ-
hu ¡anhumâdan mervîdir. Dehr ma¡nâsı Bâbu’d-Dâl’da ”‫“الد ْهــر‬ َّ kelimesinde mufassalen
mezkûrdur. Şer¡de ”‫“ع ْصــر‬ zuhr ile magrib beyninde farz olan namâzın da ismidir ki
ٌ َ
salât-ı ¡asrdır, biz ikindi namâzı deriz, binâ™en ¡aleyh ” ِ‫ “ا ْل َع ْصــر‬salât ile de tefsîr olundu.
Ve murâd ¡asr-ı nübüvvettir de denildi. Ve ¡asrla murâd leyl ü nehârdır da denildi, çün-
kü leyl ve nehâra ”‫ان‬ ِ ‫ “عصــر‬denir. Ve ”‫ “عصــر‬lafzı bir şey™in hâvî olduğu mâyi¡i ihrâc için
َ ْ َ ٌ ْ َ
sıkmak tazyîk etmek ma¡nâsına masdar da olur. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫ــب َي ْع ِصر َع ْصرا‬ ِ
َ َ ً ُ َ ‫“ع َص َــر ا ْلع َن‬
َ
denir. Ma¡ânî-i sâiresi Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْع ِصر‬ve Bâbu’l-Yâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ي ْع ِصر‬ kelimelerin-
ُ ُ َ
de görülür.

310 ““Bu çok zor bir gün” dedi.” Hûd, 11/77.

311 “Yapraklı taneler, hoş kokulu bitkiler vardır.” er-Rahmân, 55/12.
312 “Nihayet onları yenilmiş ekin yaprakları hâline getirdi.” el-Fîl, 105/5.
313 “Andolsun zamana ki, insan gerçekten ziyan içindedir.” el-Asr, 103/1-2.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ِ‫ِمَص ع‬ 95

]¡a§iyyen[ ‫• َع ِصيا‬
ًّ
﴾‫ارا َع ِص ًّيا‬
314 ِ ِ
ً ‫﴿و َب ًّرا ب َِوال َد ْيه َو َل ْم َي ُك ْن َج َّب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ِ ‫ أَي ع‬315﴾‫ان ِللرحم ِن ع ِصيا‬
‫اصيا‬ َّ ‫ • و﴿ ِإ َّن‬
ً َ ْ ًّ َ َ ْ َّ َ ‫ان َك‬ َ ‫الش ْي َط‬
”‫اعــ ٌة‬ ِ
َ ‫ط‬َ “in zıddı olan ”‫“ع ْص َيــا ٌن‬dandır ki hurûc ¡ani’t-tâ¡at demektir. [81] “‫”ر َمــى‬ َ bâbından
ِ ٍ ِ ِ ِ
”‫“ع َصى َي ْعصي َم ْعصي ًة َوع ْصيا ًنا َف ُه َو َعاص َو َعصي‬
ٌّ َ َ َ denir, “Tâ¡atten hurûc etti” demek olur.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ص‬،‫”ع‬
ُ
]¡u§betun[ ‫• ُعصب ٌة‬
َ ْ
‫اع ٍة‬ ِ ِ ِ 316
َ ‫﴿و َن ْح ُن ُع ْص َب ٌة﴾ َوفي َجمي ِع ا ْل ُق ْرآن ب َِم ْع َنى َج َم‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
¢ur™ân-ı kerîm’de dört mahalde vâki¡ olmuştur, cümlesinde de cemâ¡at ma¡nâsınadır.
Bunda tahdîd ettiler: Ondan kırka kadar olan cemâ¡at-i zükûrdur. Ve ba¡zıları birden ona
kadar ba¡zıları da üçten ona kadar dediler. Ve ba¡zı da bilâ-tahdîd ona ve ondan ziyâde
olan cemâ¡ate denir, her ne kadar olursa olsun dedi. Lafzen cem¡ olup vâhidesi yoktur.
Bu kelime aslen insân ve sâir hayvânın bedeninde olan sinir ma¡nâsına mevzû¡ fethatey-
nle ”‫ــب‬
ٌ ‫“ع َص‬ َ lafzındandır ki mafâsılı yekdîgere rabt ve harekâtı icrâda bir ¡âmil-i mü™es-
sirdir. Çok sinirli ete ”‫ــب‬ ِ
ٌ ‫ــم َعص‬ ‫ “لح‬denir. Sinirden kayış ve sırım gibi kullanılır metîn
ٌ ْ َ
bağlar yapıldığı münâsebetiyle bağ ve bağlamak ma¡nâsına §âd’ın sükûnuyla ”‫ــب‬ ٌ ‫“ع ْص‬
َ
kelimesi isti¡mâl olundu. ”‫“ضــر َب‬ َ bâbından ” ‫اس‬ ِ ‫ي‬ ِ
‫ق‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ِ‫ر‬ ‫ي‬ ‫غ‬
َ ‫ى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫يب‬‫ص‬ِ ‫ع‬ ‫ت‬
َ ‫ال‬
ُ ‫ق‬
َ ‫ي‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ب‬ ‫ص‬ ‫ع‬ ‫ــه‬‫ب‬ ِ
‫ص‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ــه‬‫ب‬ ‫ص‬ ‫“ع‬ Ve
َ َ ْ َ ً ْ َ
ُ ً ْ َ ُ ُ َْ َ َُ َ
ِ dahi cemâ¡at ma¡nâsına gelir. Ve kişinin evlâdına ve karâbetine de denir.
kesrle ”‫“ع َص َاب ٌة‬
Ve başa bağlanan ve sarılan şey™e de ”‫“ع َص َابــ ٌة‬ ِ denir. Ve şedîd ve şiddet ma¡nâsına kulla-
nılır, nitekim ﴾‫يب‬ ِ
ٌ ‫﴿و َق َال َه َذا َي ْو ٌم َعص‬
َ ânifen beyân olundu.
317

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ص‬،‫” ِع‬

]¡i§ami[ ‫• ِعص ِم‬
َ
‫ َج ْم ُع ِع ْص َم ٍة َو ِهي ا ْل ِقلَ َد ُة َوا ْل َك َو ِافر َج ْم ُع َك ِافر ٍة‬318﴾ ِ‫﴿و َل تُ ْم ِس ُكوا ب ِِع َص ِم ا ْل َك َو ِافر‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ُ َ
Murâd ezvâcının İslâm’ından sonra [82] kâfire olarak dârü’l-küfrde kalan ve mürtedde
olarak dârü’l-küfre iltihâk eden kadınlardır. “Bunların kılâdelerini tutmayınız” demek,
bunların bu fi¡li boyunlarında olan ¡ıkd-ı nikâhı kat¡ etmiştir, binâ™en ¡aleyh onları kendi-

314 “O anne babasına iyi davranan bir kimse idi. İsyancı bir zorba değildi.” Meryem, 19/14.
315 “Çünkü şeytan Rahmân’a isyankâr olmuştur.” Meryem, 19/44.
316 “Biz güçlü bir topluluk olduğumuz hâlde” Yûsuf, 12/8, 14.
317 “Ve “Bu çok zor bir gün” dedi.” Hûd, 11/77.
318 “Müşrik karılarınızın nikâhlarına tutunmayın. (Zira bu nikâhlar ortadan kalkmıştır.)” el-Mümtehine,
60/10.
96 ‫اًدُضع‬
َ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

nizin zevceleri ¡add etmeyiniz demek olur. Bu kelime aslen men¡ ve hıfz ma¡nâsına olan
”‫“ع ْصم‬dendir. Müştakkâtı ma¡ânî-i kesîrede isti¡mâl olunmuştur, mufassalâta bakılmalı.
ٌ َ
¢ur™ân-ı kerîm’de olanları fusûl-i mahsûsasında görülür.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME: “‫ض‬،‫”ع‬

َ
]¡a∂uden[ ‫ض ًدا‬
ُ ‫• َع‬
‫أَ ْي أَ ْع َوا ًنا‬ ﴾‫ين َع ُض ًدا‬ ِ ِ ِ
َ ‫ت ُم َّتخ َذ ا ْل ُمض ّل‬
ُ ‫﴿و َما ُك ْن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
319

Ya¡nî “yardımcılar” demek olur. ”‫ــد‬ ٌ ‫“ع ُض‬ ِ ِ

َ kelimesi ”‫ “ َناص ٌــر‬ve ”‫يــن‬ ٌ ‫“مع‬ ُ ma¡nâsına olan
”‫“ع َــوا ٌن‬ın cem¡i ”‫ “اَ ْع َــوا ٌن‬ile tefsîr olunduğu ”‫ين‬ ِ ِ ِ
َ َ ‫ “ا ْل ُمض ّل‬kelimesinin ”‫“مض ٌّل‬in ُ cem¡i olmasıy-
la ”‫“ع ُض ٌد‬َ lafzen müfred olmakla berâber ma¡nâ-yı cem¡i tazammun ettiği içindir. ”‫“ع ُض ٌد‬ َ
aslen kolun dirsekten omuz başına kadar olan mahallidir ki biz ona bâzû diyoruz. İşte
bundan takviye ve i¡âne ve nusret ma¡nâlarına isti¡âre edildi. ‫“ع َض ْدتُ ُه‬ َ denir, “Bâzûsundan
tuttum ve takviye ettim” demek olur. Lisânımızda da “onu kolundan tuttu” ta¡bîri ona
mu¡în ve zahîr oldu mahallinde söylenir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫“ع َض ْد ُت ُــه َع ْض ًــدا‬ َ denir, ”‫“أَ َع ْن ُت ُه إ َِعا َن ًة‬
ve ”‫ت َل ُه َع ُض ًدا‬ ِ ِ ِ
ُ ‫ “ص ْر‬, ”‫“مع ًينا َو َناص ًرا‬
ُ demek olur.
]¡a∂udeke[ ‫ض َد َك‬
ُ ‫• َع‬
َ ‫يك ِبأَ ِخ‬
‫يك‬ َ ‫يك﴾ أَ ْي نُ َق ِّو‬َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َق َال َس َن ُش ُّد َع ُض َد َك ِبأَ ِخ‬
320

Ya¡nî “Kardeşin Hârûn’u sana vezîr kılmakla ¡an-karîb senin bâzûnu kuvvetlendiririz”
demektir. Kuvvet-i bâzû tesviye-yi umûr-ı müşkilede kudret ve kifâyetten kinâyettir.
Buna [83] dâir kelâm evvelce ”‫“ع ُض ًدا‬
َ kelimesinde mürûr etti, ircâ¡-ı nazar buyurula.
]¡a∂∂û[ ‫ضوا‬
ُّ ‫• َع‬
321
﴾‫﴿و ِإ َذا َخ َل ْوا َع ُّضوا َع َلي ُكم ْالَ َن ِام َل ِم َن ا ْل َغي ِظ‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ُ ْ
”‫ــض‬ ٌّ ‫“ع‬ َ ¡ayn’ın fethi ve ∂âd’ın teşdîdiyle dişle ısırmaktır. Bâb-ı sâlisten ‫“ع َّض ُــه َي ُع ُّض ُــه َع ًّضــا‬ َ
”‫ــاض‬ ٌّ ‫ َف ُه َــو َع‬denir. Ve ”‫ــض َع َل ْي ِــه‬ ‫ع‬
َّ َ َ ‫و‬ ِ
‫ِــه‬ ‫ب‬ ‫ــض‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ــه‬
َّ َ َ ُ َّ َ‫ض‬ ‫“ع‬ birdir denildi, cümlesi ısırmaktır. Ve ‫ض‬ ‫“ع‬
َّ َ
”‫ ْالَ َن ِام َل‬ve ”‫ام‬ ‫ه‬
َ َْ ‫ال‬
‫ِب‬ ْ ‫ض‬َّ ‫“ع‬
َ hışım ve gazab ve gayz ve nedâmetten kinâyettir. Bu âyette gazab
ma¡nâsınadır. 322﴾ً‫ــول َســبِيال‬ ِ ‫ت مع الرس‬ ِ ُ ‫﴿و َي ْو َم َي َع ُّض الظَّ ِال ُم َع َلى َي َد ْي ِه َي ُق‬
ُ َّ َ َ ُ ‫ول َيا َل ْي َتني َّات َخ ْذ‬ َ kavl-i celîlinde
nedâmet ma¡nâsınadır. Ve lafz-ı mezbûr temessük ve iltizâm ma¡nâlarına isti¡mâl olun-
muştur: 323”‫اء َب ْع ِدي َع ُّضوا َع َلي َها‬ ِ ‫ “ع َلي ُكم بِسن ِتي وسن ُة ا ْل ُخ َل َف‬hadîs-i nebevîsinde ”‫ “ع ُّضوا ع َليها‬, ‫“ َا ْلزِ موها‬
ْ َّ ُ َ َّ ُ ْ ْ َ َْ َ َ َ ُ
ِ
”‫ َو ْاس َت ْمس ُكوا ب َِها‬demektir.

319 “Saptıranları da hiçbir zaman yardımcı edinmiş değilim.” el-Kehf, 18/51.

320 “Allah, “Kardeşinle seni destekleyeceğiz” dedi.” el-Kasas, 28/35.
321 “Ama kendi başlarına kaldıklarında, size karşı kinlerinden dolayı parmaklarını ısırırlar.” Âl-i ¡İmrân,
3/119.
322 “O gün zalim kimse, (çaresizlik içinde) ellerini ısırıp şöyle diyecektir: “Ne olurdu ben de peygam-
berle beraber aynı yolu tutsaydım!”” el-Furkân, 25/27.
323 Begavî, Şerhu’s-Sünne, 4/119; İbn Abdilberr, Câmiu beyâni’l-¡ilm, 2/923, no:1558.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ٌءاَطَع‬ 97

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ض‬،‫” ِع‬

]¡i∂îne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫•عض‬
‫ أَ ْي أَ ْج َز ًاء‬324﴾‫ين‬ ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ا َّل ِذين جع ُلوا ا ْل ُقر‬
َ ‫آن عض‬ ْ َ َ َ َ ُ ْ
Bu«ârî rahimehullâhu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan rivâyet etti. Müşârün ileyh
hazretleri buyurdu ki onlar Yehûd ve Nâ§ârâdırlar, ¢ur™ân’ı birtakım eczâya ayırdılar,
ba¡zına îmân ettiler ve ba¡zını inkâr ettiler. İntehâ. Bu kelime ”‫“ع َضــ ٌة‬ ُ lafzının cem¡i-
dir. Kesrle ”‫ــون‬ ِ
َ ‫ “ث ُب‬ve ”‫ــون‬ ِ
َ ‫ “ظ ُب‬zammla ”‫ “ثُ َبــ ٌة‬ve ”‫“ظُ َبــ ٌة‬nin cem¡i oldukları gibi. Ve ”‫يــن‬ ِ ِ
َ ‫“عض‬
, ”‫ــون‬ ِ un hâlet-i nasbıdır. ”‫الشــا َة‬
َ ‫“ع ُض‬ َّ ‫ــت‬
ُ ‫“ع َّض ْي‬ َ kavli “Koyunu ¡uzv ¡uzv ayırdım” demektir.
Bedenden cüz™ demek olan ”‫“ع ْض ٌــو‬dandır. ُ Cem¡i ”‫ــاء‬ٌ ‫ “أَ ْع َض‬gelir. Lisânımızda da isti¡mâ-
li şâyi¡dir. Ve ¢ur™ân’ı teczi™e ve tefrik, gûyâ ¡uzv ¡uzv ayırmak bir iki vechle tevcîh
edilmiştir: Biri ânifen [84] İbn ¡Abbâs hazretlerinden rivâyet olunduğu vechle ehl-i
kitâbeyn 325﴾‫ــض َو َن ْك ُفر بِب ْع ٍض‬ٍ ‫ــون نُ ْؤ ِمــن بِبع‬
َْ ُ َ ُ‫﴿و َي ُقول‬َ âyeti medlûlünce ba¡zı âyât ve ahkâmına ina-
َ ُ
nıp ba¡zına inanmamakla âyât ve ahkâm-ı ¢ur™âniyyeyi ¡uzv ¡uzv ya¡nî cüz™ cüz™ ve kısm
kısm ayırdılar demektir denildi. Bir vechi de küffâr ve müşrikîn kimi kehânet dedi, kimi
sihr dedi, kimi kavl-i şâ¡ir ve kimi esâtîrü’l-evvelîn dedi. Bu sûretle gûyâ kısm kısm ve
cüz™ cüz™ ettiler. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi. Ve ¡İkrime rahimehullâhu ¡ayn’ın zammı
ve kesriyle de ”‫“ع َضــ ٌة ُع َضــ ٌة‬ ِ lügat-ı ¢ureyş’te sihr demektir dedi. Bu âyet-i kerîmenin tef-
sîrinde daha bir takım akvâl var ise de mufassalâtta görülür.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’‰-‰A™: “‫ط‬،‫”ع‬

َ
]¡a†â™un[ ‫اء‬
ٌ ‫• َع َط‬
‫آن ُك ِّل ِه‬
ِ ‫ • ِفي ا ْل ُقر‬
ْ
”‫ــال أَ ْو َمــا َســأَ َل أَ ْو َمــا ْاس َــت َح َّق‬
ً ‫ــاه َم‬
ُ ْ ‫ط‬َ ‫ع‬َ ‫أ‬ “ denir, “Ona mâl verdi” yâhûd “İstediğini verdi” yâhûd
“Lâyık ve müstahak olduğu şey™i verdi” demek olur. ”‫ــاء‬ ٌ ‫“ع َط‬
َ bundan ismdir, vergi ve
bahşiş demektir. Bâb-ı sânîden ”‫“ع َطا َز ْي ٌد ِد ْر َه ًما‬ َ denir, hemze ile ya¡nî “if¡âl”den iki mef¡û-
le ta¡addî eder: ”‫ “أَ ْع َط ُاه َز ْي ٌد د ْر َه ًما‬gibi ki “Zeyd ona bir dirhem verdi” demektir. Ve ”‫“ع ِطي ٌة‬
ِ
َّ َ
ve ”‫اء‬ ٌ َ ‫ط‬
َ ‫“ع‬ sılaya ya¡nî vergiye ve ihsâna tahsîs olunmuştur.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ط‬،‫”ع‬
ُ

324 “Ki onlar, (bir kısmına inanıp, bir kısmını inkâr ederek) Kur’an’ı da parça parça edenlerdir.” el-Hicr,
15/91.
325 ““(Peygamberlerin) kimine inanırız, kimini inkâr ederiz” diyenler” en-Nisâ™, 4/150.
98 ‫ْتَلِّطُع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

ِ
ْ ‫• ُعطّ َل‬
]¡u††ilet[ ‫ت‬
‫ أَ ْي تُرِ َك ْت ِبلَ َر ْع ٍي‬326﴾‫ار ُع ِطّ َل ْت‬ ِ ِِ ِ
ُ ‫﴿و ِإ َذا ا ْلع َش‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Ra¡y ve râ¡îsiz terk olunduğu vaktte” demektir. Bâbu’l-Mîm’de ”‫“م َع َّط َل ٍة‬ ُ kelimesi-
ne nazar oluna. Ve bu bâbda ”‫ار‬ َِ ‫ “ا ْل‬kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.
‫ش‬ ‫ع‬
ُ

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ط‬،‫” ِع‬

ْ ‫• ِع‬
]¡i†fihî[ ‫ط ِف ِه‬
ِ َّ ‫ِيل‬
﴾‫الل‬ ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َث ِاني ِع ْط ِف ِه ِل ُي ِض َّل َع ْن َسب‬
327
َ
Bâbu’&-[85] ¿âi’l-Müsellese’de beyân olunduğu üzere kesr ve sükûnla ”‫“ع ْط ٌف‬ ِ cânib ve
yan tarafı demektir. İmâle manâsına olan ”‫“عطُ َف‬dendir. ”‫“ع ْط ٌف‬in ِ cem¡i ”‫اف‬ ِ
ٌ ‫ “اَ ْع َط‬, ”‫“ح ْم ٌل‬
َ
ٌ ‫ “أَ ْح َم‬gibi ve ”‫يــق َع ْط ٌــف‬
ve ”‫ــال‬ ِ fethle şu yolda i¡vicâc ve meyl vardır demektir ki
ِ ِ‫“فــي ال َّطر‬
bir yana sapar, meyl eder demek olur. Bâbu’&-¿â’da ”‫ “ َث ِانــي ِع ْط ِف ِــه‬kelimesine mürâca¡at
َ
buyurula.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ع‬

َ
]¡afevnâ[ ‫• َع َفو َنا‬
ْ
‫وب ُكم‬ ‫ أَي محونا عنكم ذن‬328﴾‫ون‬
ْ َ ُُ ُْ َْ َ ْ َ َ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم َع َف ْو َنا َع ْن ُك ْم ِم ْن َب ْع ِد َذ ِل َك َل َع َّل ُك ْم َت ْش ُك ُر‬
”‫“م ْح ٌــو‬َ ma¡nâsına olan ”‫“ع ْف ٌــو‬dendir. َ ”‫“ع َــدا‬َ bâbından ”‫“ع َفــا ا ْل َم ْنزِ ُل َي ْع ُفو َع ْف ًــوا َو ُع ُف ًّوا َو َع َف ًاء‬ َ denir,
“Mahv ve münderis oldu” demek olur. Ve ”‫يح‬ ‫الر‬
ِ
ُ ّ ُ َْ َ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫“ع‬ “Onu rüzgâr mahv etti” demektir.
Böylece lâzımen ve müte¡addiyen isti¡mâl olunur. Ve terk ve iskât ve izâle mâ¡nâlarına
ve ziyâde ve fazla ve kesret ma¡nâlarına dahi isti¡mâl olunmuştur: ”‫الش ْــعر‬ ‫ “عفــوت‬, ‫“تر ْك ُت ُــه‬
َ َّ ُ ْ َ َ ََ
”‫ول‬ َ ُ‫ َح َّتى َيط‬ve ”‫ت َع ِن ا ْل َح ِّق‬ ‫و‬‫ف‬َ ‫“ع‬ , ” ‫ه‬‫ت‬ ‫ط‬
ْ ‫ق‬
ُُ َ ْ ‫س‬َ ‫أ‬ “ ve ” ‫ء‬ ‫ي‬
ُ ْ َّ ‫الش‬ ‫ا‬ ‫ف‬َ ‫“ع‬ , ” ‫ر‬ ‫ث‬ ‫“ك‬ ve ” ‫ال‬ُ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ا‬‫ف‬ َ ‫“ع‬ , ” ‫ل‬ َ ‫ض‬ َ َ ‫ف‬ “ demek-
ُ ْ َ َ ََُ َ َ
tir. Ve se¡a ve tâkat ve meysûr ma¡nâlarına da gelir. Ve “müfâ¡alet”ten ”ُ‫“عا َف ُاه اهلل‬ َ , ‫“م َحا َع ْن ُه‬
َ
”‫الس ْقم أَ ِو ا ْلب َل َء‬ ‫ه‬ ‫ن‬
ْ ‫ع‬ ‫ال‬
َ ‫ز‬
َ َ ‫أ‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ demektir. Ve ” ‫ة‬ٌ ‫ي‬ ِ
‫اف‬ ‫“ع‬ bundan ismdir. Ma¡ânî-i sâiresi mahallerinde
َ َ ُّ ُ َ ْ َ َ
görülür.

]el-¡afve[ ‫•ا ْلع ْفو‬

َ َ
‫ور‬ َ 329 َ ‫اه ِل‬
ِ ‫﴿خ ِذ ا ْلع ْفو و ْأمر بِا ْلعر ِف وأَعرِ ْض ع ِن ا ْلج‬
ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫ين﴾ أ ِي ال َّطا َق َة َوا ْل َم ْي ُس‬ َ َ ْ َ ُْ ُْ َ َ َ
“Tâkat getirilen meşakkatsiz olanı ve âsân olanı iltizâm eyle ve ma¡rûfla emr et”

326 “Gebe develer salıverildiği zaman.” et-Tekvîr, 81/4.

327 “Kibirlenerek insanları Allah’ın yolundan saptırmak için” el-Hacc, 22/9.
328 “Sonra bunun ardından şükredesiniz diye sizi affetmiştik.” el-Bakara, 2/52.
329 “Sen af yolunu tut, iyiliği emret, cahillerden yüz çevir.” el-A¡râf, 7/199.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ٍميِقَع‬ 99

demektir.
‫ أَ ْي َما َف َض َل ِم ْن َن َف َق ِات ُكم‬330﴾‫ون ُق ِل ا ْل َع ْف َو‬
َ ‫﴿و َي ْس َئ ُلو َن َك َما َذا يُ ْن ِف ُق‬ ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “Nefsiniz ve ¡ıyâlinizin nafakalarından fazla ve zâid olanı” demek olur. Mâ-kab-
line ircâ¡-ı nazar buyurula. [86]

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ف‬،‫”ع‬
ُ
]¡ufiye[ ‫• ُع ِفي‬
َ
‫اص‬ ِ ِ ِ َ 331 ِ َِ ِ ِ ِِ ِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َم ْن ُعف َي َل ُه م ْن أخيه َش ْي ٌء﴾ أ ْي تُرِ َك ل ْل َقات ِل ا ْلق َص‬
”‫“ع ِفــي‬ , ”‫ “تُــرِ َك‬ma¡nâsına mâzî-i mebnî ¡ale’l-mef¡ûldür. ”‫“ع َف ْو َنــا‬ َ kelimesinde mufassalen
َ ُ
beyân olundu, mürâca¡at oluna.

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ف‬،‫” ِع‬

]¡ifrîtun[ ‫يت‬ ِ
ٌ ِ‫•ع ْفر‬
‫ِيث َمارِ ٌد‬ ٌ ‫يل َش ِد‬
ٌ ‫يد َمارِ ٌد َو َخب‬ ٌ ‫يت ِم َن ا ْل ِج ِّن﴾ َش ِد‬
َ ‫يد ِم ْن ُه ْم َو ِق‬ ِ
ٌ ِ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال ع ْفر‬
332

Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ”‫اهي ُة‬ ِ ‫ “ال ِعفرِ يت الد‬buyurdu. ”‫اهي ٌة‬ ِ ‫ “د‬burada cevdet-i re™y
َ َّ ُ ْ ْ َ َ
sâhibi, kavî, fa¡¡âl ve cevvâl ve her hâlinde muhayyir-i ¡ukûl bir cinn demektir. İsmi
±ekvân’dır ve gayr-ı zâlik denildi ve lâ-yu¡avvelu ¡aleyhi. Aslı vech-i arz ve toprak de-
mek olan fethateynle ”‫“ع َفر‬ lafzıdır denilmiş. Bundan kesrle ”‫“ع ْفر‬ ِ erkek domuzdur, kezâ
ٌ َ ٌ
recül-i habîs ve dâhîye ”‫“ع ْفر‬ ِ denir: ”‫ “رج ٌل ِع ْفر‬denir, ve ”‫” َا ْلمرأَ ُة ِع ْفر ٌة‬. Ve ”‫“ع ْفرِ يت‬ ِ yâ™ ve tâ™
ٌ ٌ ُ َ َ َْ ٌ
ziyâdesiyle mübâlaga ifâde eder. ”‫يت‬ ِ ِ
ٌ ِ‫يت ن ْفر‬ ٌ ِ‫ “ ُف َل ٌن ع ْفر‬Ne¡ûzu billâhi min şerrihi.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-¢ÂF: “‫ق‬،‫”ع‬

َ
ٍ ‫• َع ِق‬
]¡a…îmin[ ‫يم‬
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَو ي ْأ ِتيهم َع َذاب يو ٍم َع ِق‬
ِ ‫ ُه َو َي ْو ُم َب ْدرٍ لَ َخ ْيرِ ِف ِيه ِل ْل ُم ْشرِ ِك‬333﴾‫يم‬
‫ين‬ َْ ُ َُْ َ ْ َ ْ
”‫“ي ْو ٌم َع ِقيم‬َ ehline kendinde hîçbir hayr olmayan gündür ki yevm-i Bedr fi’l-hakîka küffâr
ٌ
ve müşrikîn için öyle oldu. Ve ”‫“ي ْــو ٌم َع ِقيــم‬ َ gecesi olmayan gündür ki yevm-i kıyâmet-
ٌ
tir. ”‫“عقيــم‬ ِ lafzı zammla ”‫“ع ْقــم‬dan “fa¡îl”dir, kendisi için îlâd olmayan kimsedir, zeker
ٌ َ ٌ ُ
ve ünsâ müsâvîdir: ”‫ــل َع ِقيــم َو ْامــرأَ ٌة َع ِقيــم‬ ٌ ‫“ر ُج‬ ِ denilmez. “‫”ت ِعــب‬
ٌ َ ٌ َ denir, ”‫يمــ ٌة‬ َ ‫“عق‬
َ َ َ bâbından [87]

330 “Yine sana Allah yolunda ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: “İhtiyaçtan arta kalanı.”” el-Baka-
ra, 2/219.
331 “Kardeşi (öldürülenin vârisi, velisi) tarafından affedilirse” el-Bakara, 2/178.
332 “Cinlerden bir ifrit şöyle dedi.” en-Neml, 27/39.
333 “Yahut da onlara kısır bir günün azabı gelip çatıncaya dek” el-Hacc, 22/55.
100 ‫َةَبَقَعْلا‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

”‫“ع ِق َم ِت الر ِحم َع َق ًما‬ َ denir. Zammla ”‫“ع ْق ٌم‬ ُ bundan ismdir, Türkçede buna kısır ta¡bîr edilir;
ُ َّ
insânda ve hayvânda müsta¡meldir ki döl döş yapmaz ve lâ-hayre fî zâlike. Binâ™en
¡aleyh hayrı intâc etmeyen her şey™e de vasf olur. Meselâ sâhibine nâfi¡ olmayan ¡akla
”‫ــل َع ِقيــم‬ ٌ ‫“ع ْق‬
َ denir. Ve hevâsız ve şedîdü’l-harr ve kendinde salâh ve ferah ve sürûr ol-
ٌ
mayan güne ”‫“ي ْــو ٌم َع ِقيــم‬ َ denir. Ve yağmursuz rüzgâra bulut tevlîd ve sevk etmediği ve
ٌ
yağmuru intâc etmediği için ”‫يح َع ِقيم‬ ٌ ِ‫ “ر‬denir.
ٌ
‫ أَ ْي لَ أَ ِل ُد‬334﴾‫وز َع ِقيم‬ َ ‫ • َق َال َت َعا َلى َشانُ ُه‬
ٌ ‫﴿و َقا َل ْت َع ُج‬
ٌ
‫يها‬ ِ ِ
َ ‫ور ا َّلتي لَ َخ ْي َر ف‬ َّ ‫يم﴾ أَ ِي ا َّل ِتي لَ َت ْح ِم ُل ا ْل َم َط َر َو ِه َي‬
ُ ‫الد ُب‬ ‫الريح الع ِق‬ِ ‫﴿و ِفي ع ٍاد ِإذ أَرسلنا عليهِ م‬ َ ‫ • َو‬
َ َ ْ َ ّ ُ َْ َ َ ْ َ ْ ْ َ
335

‫ أَ ْي لَ َي ِل ُد َولَ يُو َل ُد َل ُه‬336﴾‫يما‬ ِ

ً ‫﴿و َي ْج َع ُل َم ْن َي َش ُاء َعق‬
َ ‫ • َو‬
]el-¡a…abete[ ‫•ا ْلع َقب َة‬
َ َ
‫ل ْص ِل ال َّطرِ ُيق ِفي ا ْل َجب ِل‬
ْ َ ‫ ا ْلع َقب ُة ِفي ا‬337﴾‫اك ما ا ْلع َقب ُة‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿فل اقتحم العقبة وما أَدر‬
َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ََََ ْ َ َ َْ ََ
Ya¡nî dağ içinde olan sa¡bu’l-mürûr yoldur ki bayır denir, çetin yokuştur. Burada isti¡â-
ِ
reten buyurulmuş. ”‫ــام‬ ٌ ‫ “ ِإ ْقت َح‬bir emr-i şedîde duhûl demek olmakla beyne’l-cenne ve’n-
nâr olan şedîdü’l-mürûr ve’l-cevâz ¡akabe-i melsâyı mürûr için sebeb olacak mücâhe-
de-i nefs ve hevâ ve şeytân isti¡âreten ”‫“ع َقبــ ٌة‬ tesmiye olundu, nitekim iktihâm-ı ¡akabe-i
338 ٍ
َ َ
mezkûreyi ﴾‫ــك َر َقبــة‬ ‫ ﴿ف‬ilâ-âhirihi kavl-i kerîmiyle tefsîr ve tafsîl buyuruyor. ”‫“ع َقبــ ٌة‬nin
َ ُّ َ َ َ
cem¡i kesr-i ¡ayn ve feth-i …âf’la ”‫ــاب‬ ‫ق‬
َ ِ gelir. ”‫ “ر َقبــ ٌة‬ve ”‫ “رِ َقــاب‬gibi ve ”‫ــات‬
‫“ع‬ ٌ ‫ب‬ ‫ق‬
َ ‫“ع‬ gelir, fe-
ٌ َ َ ٌ َ َ
tehâtla. Ve ”‫اب‬ ِ
ٌ ‫ “ع َق‬, ¡azâb ve mihnet ma¡nâsına da ism olur. Vallâhu a¡lemu.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫ق‬،‫”ع‬
ُ
ِ ‫•ا ْلع ُق‬
]el-¡u…ûdi[ ‫ود‬
ُ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يا أَيها ا َّل ِذين آمنُوا أَو ُفوا بِا ْلع ُق‬
ِ ‫ أَ ِي ا ْلعه‬339﴾‫ود‬
]88[ ‫ود‬ ُُ ُ ْ َ َ َ ُّ َ َ ْ
”‫ــد‬
ٌ ‫“ع ْه‬
َ ma¡nâsına olan ”‫ــد‬ ٌ ‫“ع ْق‬ın
َ cem¡idir. ”‫ــد‬ٌ ‫“ع ْه‬
َ ile ”‫ــد‬
ٌ ‫“ع ْق‬in
َ farkı ”‫ــد‬
ٌ ‫“ع ْق‬
َ müvassak olan
”‫ــد‬ ‫ه‬
ٌ َْ‫“ع‬e ıtlâk olunur; ”‫ــد‬‫ه‬
ٌ َْ‫“ع‬ ise mutlaktır. ” ‫ــود‬
ٌ ُُ ‫ه‬ ‫“ع‬dan murâd ¡umûm tekâlîf-i ilâhiyyeden
kâffe-i ¡ibâd üzerine Cenâb-ı Hakk’ın ¡akd ve ilzâm buyurduğu ve ¡ibâdın kendi beynle-
rinde ¡akd ettikleri ¡uhûddan vâcibü’l-vefâ™ olan ¡ahdlerdir. Ve ¡uhûd-ı mezkûrede ehl-i
tefsîrin daha başka akvâli de vardır, mufassalâta nazar oluna.

334 ““Ben kısır bir kocakarıyım (nasıl çocuğum olabilir?)” dedi.” ez-Zâriyât, 51/29.
335 “Ad kavminde de ibretler vardır. Hani onların üzerine köklerini kesen rüzgârı göndermiştik.” ez-Zâ-
riyât, 51/41.
336 “Dilediği kimseyi de kısır yapar.” eş-Şûrâ, 42/50.
337 “Fakat o, sarp yokuşa atılmadı. Sarp yokuşun ne olduğunu sen ne bileceksin?” el-Beled, 90/11-12.
338 “O tutsak bir boynu çözmek(köle azat etmek) tir.” el-Beled, 90/13.
339 “Ey iman edenler! Akitlerinizi yerine getirin.” el-Mâide, 5/1.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ىَلُعْلا‬ 101

]el-¡u…adi[ ‫•ا ْلع َق ِد‬

ُ
‫ َج ْم ُع ُع ْق َد ٍة‬340﴾‫ات ِفي ا ْل ُع َق ِد‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِمن َش ِر الن َّفا َث‬
َّ ّ ْ َ َ ْ
Ya¡nî düğüm demek olan ”ٌ‫“ع ْق َــدة‬nin
ُ cem¡i ki düğümler demektir. Murâd sâhire kadınla-
rın sihr için düğümleyip üfledikleri düğümlerdir.

]¡u…bâ[ ‫• ُع ْقبى‬
َ
﴾‫ار‬ ِ ِ ِ
ُ ‫الن‬
َّ ‫ين‬
َ ِ‫ين َّات َق ْوا َو ُع ْق َبى ا ْل َكافر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ت ْل َك ُع ْق َبى ا َّلذ‬
341

Evâil-i bâbda ”‫“عا َق َب‬

َ kelimesinde mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ع‬

َ
]¡ale…aten[ ‫• َع َل َق ًة‬
‫ أَ ْي َد ًما َج ِام ًدا‬342﴾‫الن ْط َف َة َع َل َق ًة‬
ُّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم َخ َل ْق َنا‬
Biz ona kan pıhtısı deriz. Menînin ba¡de’t-tavr rahimde dem-i galîz ya¡nî katı kan,
ِ َ ‫ال ْنس‬
kan pıhtısı hâline intikâlidir. Cem¡i ”‫“ع َل ٌــق‬ َ gelir, fethateynle. Kâle ta¡âlâ ‫ــن‬ ْ ‫ــان م‬ َ ِ ْ ‫﴿خ َل َــق‬
َ
343 ٍ
﴾‫ع َلق‬,
َ ”‫ن‬ُ ‫ا‬ ‫س‬
َ ‫ن‬
ْ ‫ل‬
ْ ِ ‫“ا‬ ile cins murâd olduğu için cem¡ sîgasıyla beyân buyuruldu.

]¡alâ[ ‫• َع َل‬
﴾ً‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ِفر َع ْو َن َع َل ِفي ْالَ ْر ِض َو َج َع َل اَ ْه َل َها ِشيعا‬
344
َ ْ
‫و﴿و َل َع َل َب ْع ُض ُهم َع َلى َب ْع ٍض﴾ أَ ْي َتر َّف َع َو َت َكبر َو َت َجبر‬
345
َ •
َ َّ َ َّ َ ْ
Bâ’nın evâilinde ”‫ين‬ ِ
َ ‫ “ا ْل َعال‬kelimesinde ânifen mufassalen beyân olundu, mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-¡AYN; “‫ل‬،‫”ع‬
ُ [89]
]el-¡ulâ[ ‫•ا ْلع َلى‬
ُ
َ َ ٰ َّ َ ْ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ِ ‫﴿خ َل َق ْالَر َض والسمو‬
‫ َج ْم ُع ُع ْليا‬346﴾‫ات ا ْل ُع َلى‬
Ve zamm-ı ¡ayn ve kasrla ”‫“ع ْليا‬ lafzı ”‫“اَ ْع َلى‬nın te™nîsidir. Ve ”‫“اَ ْع َلى‬nın cem¡i feth-i ¡ayn
َ ُ
340 “Düğümlere üfleyenlerin kötülüğünden” el-Felak; 113/4.
341 “İşte bu Allah’a karşı gelmekten sakınanların sonudur. İnkâr edenlerin sonu ise ateştir.” er-Ra¡d,
13/35.
342 “Sonra bu az suyu “alaka” hâline getirdik.” el-Mü™minûn, 23/14.
343 “O, insanı “alak”dan yarattı.” el-¡Alak, 96/2.
344 “Şüphe yok ki, Firavun yeryüzünde (ülkesinde) büyüklük taslamış ve ora halkını sınıflara ayırmıştı.”
el-Kasas, 28/4.
345 “Mutlaka birbirlerine üstün gelmeye çalışırlardı.” el-Mü™minûn, 23/91.
346 “(O) yüksek gökleri yaratanın katından peyderpey indirilmiştir.” Tâ Hâ, 20/4.
102 ‫َنيِّيِّلِع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

ve meddle ”‫“ع ْلي ُاء‬ gelir. Mârrü’z-zikr ”‫ين‬ ِ

َ َ َ ‫“عال‬
َ kelimesine ircâ¡-ı nazar buyurula.

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ل‬،‫” ِع‬

]¡illiyyîne[ ‫ِين‬ ِِ
َ ‫•ع ّلي‬ ّ

‫ َج ْم ُع ِع ِّل ٍي‬347﴾‫ِين‬ ِِ ِ
َ ‫اب ْالَ ْب َرارِ َلفي ع ّل ّي‬
ِ
َ ‫﴿ك َّل إ َِّن ك َت‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ
Ya¡nî ”‫“ع ُل ٌّــو‬den “fi¡¡îl” vezninde ”‫“ع ِّلــي‬in ِ cem¡idir. Ve cem¡ olarak mevzû¡ olup kendi
ُ ٌّ
ِ
lafzından vâhidi yoktur da denildi. ”‫ين‬ ّ ِ ‫ “س‬zıddıdır ki eşerr ü esfel-i derekât-ı dûzahın
ٌ ‫ــج‬
ismidir. ”‫ون‬ ِ ِ
َ ‫ “ع ّل ُّي‬ise eşref ve a¡lâ-yı derecât-ı cinânın ismidir yâhûd mutlakan a¡lâ-yı emâ-
ِِ ِ
kin ve eşref-i merâtibdir. Ve İbnu’l-E&îr Nihâye’de ‫ِين َك َما َتر ْو َن‬ َ ‫” ِإ َّن أَ ْه َل ا ْل َج َّنة َل َي َت َر َاؤ ْو َن أَ ْه َل ع ّل ّي‬
348
َ
ِ ‫الــد ِري ِفــي أُ ُف ِــق الســم‬ îrâd edip diyor ki ‫الســاب َِع ِة َو ِق َيل ُه َو ْاســم‬ ِ ‫ ِاســم ِللس‬،‫ون‬ ِِ
”‫اء‬
ِ َ َّ ِ َّ ِّ ُّ ‫ــب‬
َ ‫ ا ْل َك ْو َك‬hadîsini
ِ ِ ٌ ِ َّ ِ‫ــماء‬ َ َّ ِ ٌ ِ ْ َ ِ ‫“ع ّل ُّي‬
ِ
َ
َ
َ َ
َ ِ َ َ
‫يل أ َر َاد أ ْع َلى ْال ْمك َنة َوأ ْشر َف ا ْل َمرات ِب َوأ ْقر َب َها م َن اهلل في‬ َ ِ ِ ِ
َ ‫ َوق‬،‫ين م َن ا ْلع َباد‬َ ‫الصالح‬
ِ
َّ ‫ال‬ ُ ‫ِل ِد َيوان ا ْل َم َلئ َكة ا ْل َح َف َظة تُ ْر َف ُع أ ْع َم‬
َ
”‫الدارِ ْال ِخر ِة‬
َّ İntehâ. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“س ِ ّجين‬ ِ kelimesine mürâca¡at lâzımdır.
َ

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ع‬

َ
]¡amruke[ ‫• َعمر َك‬
ُ ْ
‫ أَ ْي َو َحي ِات َك‬349﴾‫ون‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل َع ْم ُر َك إ َِّن ُه ْم َل ِفي َس ْك َر ِتهِ ْم َي ْع َم ُه‬
َ
Ya¡nî “Senin sağlığın hakkı için” demektir. Hayâta ve ¡ömre kasemdir. Hitâb Zât-ı Risâ-
let-penâh efendimizedir. Zammla ”‫“ع ُمــر‬ lafzındandır. Bu lafz lisânımızda dahi müsta¡-
ٌ ُ
meldir ki yaşamak müddetidir. ”‫ “ َفهِ م‬bâbından ”‫ِالض ِم‬ ‫] َع ْمرا بِا ْل َف ْت ِح َو ُع ْمرا ب‬90[ ‫“ع ِمر الر ُج ُل‬ “Bir
َ ّ َّ ً ً َّ َ َ
zamân yaşadı” demektir. ”‫ــال اهللُ ُع ْمــر َك‬
َ ََ ‫ “أ‬du¡â-i bekâ™ ve devâm-ı hayâttır. Bunda ¡ayn’ın
‫ط‬
َ
feth ve zammı câizdir, lâkin âyette vâki¡ olduğu gibi kasemde ancak ¡ayn-ı meftûha ile
isti¡mâl olunur, ya¡nî zammla ”‫ “ َل ُع ْمر َك‬denilmez. ”‫ “ َل َع ْمر َك‬de lâm-ı te™kîd ibtidâ™ için olup
ُ ُ
haber mahzûftur, takdîri ”‫“ َل َع ْمر َك َق َس ِمي‬dir. Bu lafza müte¡allik kelâm ¡ayn-ı mazmûmede
ُ
gelir.

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫م‬،‫”ع‬
ُ
]¡umuran[ ‫• ُعمرا‬
ًُ
‫ين َقب َل ا ْلب ِْع َث ِة‬‫ أَ ْي ِس ِنين و ِهي أَرب ِع‬350﴾‫يكم ُع ُمرا ِم ْن َقب ِل ِه‬ ‫ت ِف‬ ِِ ِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َق ْد َل ِب ْث‬
ْ َ َْ َ َ َ ْ ً ُْ

347 “Hayır (sandıkları gibi değil!) iyilerin yazısı “İlliyyûn”dadır.” el-Mutaffifîn, 83/18
348 İbnu’l-Esîr, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs, 3/294.
349 “(Melekler Lût’a:) “Ömrüne andolsun ki onlar (şehvetten) gözleri dönmüş hâlde sarhoşlukları içinde
bocalayıp duruyorlar (Bu durumda asla seni dinlemezler)” dediler.” el-Hicr, 15/72.
350 “Ben sizin aranızda bundan (Kur’an’ın inişinden) önce (kırk yıllık) bir ömür yaşadım.” Yûnus,
10/16.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫اًديِنع‬
َ 103

Ya¡nî “Yıllarca sizin içinizde eğlendim” demektir. Bu yıllar bi¡set-i nebeviyyeden mu-
kaddemki ¡ömr-i akdes-i risâlet-penâhîdir ki kırk sene olup kırkıncı sene âhirinde da¡-
vetle meb¡ûs buyuruldular. Bu âyetten gayrı her yerde ”‫“ع ُمــر‬ imtidâd-ı zamân-ı hayât,
ٌ ُ
müddet-i hayâttır. Zammeteynle ve zamm ve sükûnla ”‫“ع ُمــر‬ ve ”‫“ع ْمــر‬ ma¡nâca birdir.
ٌ ُ ٌ ُ
Bu âyette ”‫“ع ُمــرا‬ kelimesinin kable’l-bi¡set olan kırk sene olmak üzere tefsîri kelime-i
ً ُ
mezbûredeki teb¡îd ifâde eden tenkîrden müstefâddır. Bu kelime ”‫اب‬ ٌ ‫“خ َــر‬ın
َ nakîzi olan
”‫ــار ٌة‬ ‫م‬ ِ lafzındandır. Zamân ve müddet-i hayâta ”‫ “عمــر‬tesmiyesi binâ-yı bedenin bekâ-
‫“ع‬
َ َ ٌ ُ ُ
yı rûhla ma¡mûr kalması tasvîrine binâ™endir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta feth
ve sükûnla ”‫“ع ْمــر‬ ve zammeteynle ”‫“ع ُمــر‬ hayâtla kâim olan müddet-i ¡imâret-i bedenin
ٌ ُ ٌ ُ
ismidir. Ve ”‫ط َال ُع ُمر ُه‬ “nun ” ِ
‫ه‬ ِ
‫وح‬ ‫ِر‬
‫ب‬ ِ
‫ه‬ ِ
‫ن‬ ‫ “طال ِعمارة بد‬demektir, demiş. Vallâhu a¡lemu.
َ ُ ََ َُ َ َ َ
ma¡nâsı
ُ

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫م‬،‫[ ” ِع‬91]

]¡imârate[ ‫• ِعمار َة‬
َ َ
ِ ‫اه َد ِفي َسب‬
‫ِيل‬ ِ ِ ِ َّ ‫اج و ِعمار َة ا ْلمس ِج ِد ا ْلحر ِام َكمن آمن ب‬ ِ َ
َ ‫ِالل َوا ْل َي ْوم ْالخرِ َو َج‬ َ َ ْ َ ََ ْ َ َ َ َ ِّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أ َج َع ْل ُت ْم س َق َاي َة ا ْل َح‬
ِ‫اج وأَه َل ِعمار ِة ا ْلمس ِج ِد ا ْلحرام‬ ِ ِ 351 ِ
ََ ْ َ َ َ ْ َ ِّ ‫الل﴾ أَ ْي أَ ْه َل س َق َاية ا ْل َح‬ َّ
ِ
”‫ “ســ َق َاي ٌة‬ve ”ٌ‫ارة‬ ِ
َ ‫ “ع َم‬, ”‫“ســ َقى‬ َ ve ”‫“ع َم َر‬nin
َ masdarlarıdır. Müşebbehün bih ehl-i cüsselerden
olmakla teşbîh câiz olamayacağından birer muzâf takdîri lâzım gelmiştir. Mi§bâ√’ta
ِ ِ
َ ‫الد َار َع ْم ًرا َب َن ْي ُت َها َو ْال ِْس ُم ا ْلع َم‬
”‫ار ُة‬ َّ ‫ت‬ ُ ‫“ع َم ْر‬
َ dediğine nazaran ”‫ار ٌة‬ َ ‫ “ع َم‬ism olduğu anlaşılıyor. Ma¡a-
hâzâ yine takdîr-i muzâf elzemdir, zîrâ siyâk-ı âyet ﴾ ِ‫ِــالل َوا ْلي ْــو ِم ْال ِخــر‬ ِ ‫ ﴿كمــن آمــن ب‬olmakla
َ َّ َ َ ْ َ َ
ma¡nâ-yı masdarî yâhûd ism-i ma¡nâ şahsa teşbîh edilmiş oluyor ki câiz olamaz. Bu
kelime de ânifü’l-beyân ”‫“ع ْمر‬ ve ”‫“ع ُمر‬ mâddesindendir.
ٌ َ ٌ ُ

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ع‬

َ

ً ‫• َع ِن‬
]¡anîden[ ‫يدا‬

ً ‫ان ِل َي ِات َنا َع ِن‬

‫ أَ ْي ُم َع ِان ًدا‬352﴾‫يدا‬ َ ‫﴿ك َّل إ َِّن ُه َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٌ ‫“ع ِن‬
”‫يــد‬ َ ve ”‫ــود‬ ٌ ُ‫“عن‬ ٌ ‫“ع ِان‬
َ ve ”‫ــد‬ َ ve ”‫ــد‬ ٌ ‫“م َع ِان‬ُ kelimeleri ma¡nâca birdir ki “bir kimse veyâ bir
emr üzerine muhâlefetle mu¡ârız” demektir. Ve ”‫ــد‬ ٌ ‫“ع ِان‬
َ haktan ¡udûl ve meyl ve i¡râzla
cevr eden kimseye de vasf olur. “‫”ج َل َــس‬ َ bâbından ‫ود‬ ٌ ُ‫ــد َو َعن‬ ٌ ‫ــم َف ُه َــو َع ِن‬
ٌ ‫يــد َو َع ِان‬ ِ ‫ــودا بِالض‬
ّ َّ ُ ‫“ع َن َــد َي ْع ِن‬
ً ُ‫ــد ُعن‬ َ
”‫ بِا ْل َف ْت ِح‬denir, bilerek hakka muhâlefetle redd etmek ma¡nâsınadır. Isrâr da ifâde eder. Ve
“müfâ¡alet”ten ”‫ادا َف ُه َو ُم َع ِان ٌد‬ ِ ِ
ً ‫“عا َن َد يُ َعان ُد ُم َعا َن َد ًة َوع َن‬
َ denir ve ma¡nâ-yı mezkûr murâd olunur. Ve
”‫“ع َناٌد‬ِ bundan ism de olur, lisânımızda da bu lafz ¡aynı ma¡nâda müsta¡meldir.

351 “Siz hacılara su dağıtmayı ve Mescid-i Haram’ın bakım ve onarımını, Allah’a ve âhiret gününe iman
edip Allah yolunda cihad eden kimse(lerin amelleri) gibi mi tuttunuz? Bunlar Allah katında eşit
olmazlar.” et-Tevbe, 9/19.
352 “Hayır, umduğu gibi olmayacak. Çünkü o, bizim âyetlerimize karşı inatçıdır.” el-Müddessir, 74/16.
104 َ‫ِتَن ع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

ِ ‫•ع َن‬
]¡aneti[ ‫ت‬
َ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وع َن ِت ا ْلوجوه ِل ْلح ِي ا ْل َقي‬
‫ أَ ْي ْاس َت ْأ َثر ْت َو َذ َّل ْت َو َخ َض َع ْت‬353﴾‫وم‬
َ ُّ ّ َ ُ ُ ُ َ َ َ ُ ْ
Bu ”‫“ع َن ْت‬ َ lafzı ”‫“عنُ ٌّو‬den
ُ mâzî-i müfred mü™ennes-i gâibedir. ”‫“س َما‬ َ bâbından ‫“ع َنا َي ْعنُو ُعنُ ًّوا‬
َ
ٍ ‫ َفهــو ع‬denir. ”‫“خ َضــع‬
”‫ــان‬ ” ‫ل‬ ‫ذ‬ “ ”‫ــاء‬
َ َ ُ َ َ ve َّ َ demektir. [92] Feth-i mühmele ile ٌ ‫“ع َن‬
َ bundan ismdir.
Ve “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ــان‬ ٍ ‫“ “ع ِنــي ع ًنــا َفهو ع‬Esîr oldu ve taht-ı esârete alındı, idhâl eyledi” de-
َ ‫”تع‬ َ َُ َ َ َ
mek olur. ”‫“ع ِاني‬ َ esîrdir. Râπıb rahimehullâhın Mufredât’ta bu âyeti ”‫“ع َن ْت‬ َ kelimesi zik-
rinde îrâd edip ”‫ــت‬ ‫ع‬‫ض‬ ‫خ‬ ‫و‬
ْ َ َ َ َ ْ‫ــت‬‫ل‬َّ ‫ذ‬
َ ‫ي‬ ْ َ ‫أ‬ “ kavliyle tefsîr etmesi agleb-i ihtimâl eser-i zuhûl olsa
gerektir, zîrâ sonra ”‫“ع َنــا‬ َ kelimesinde tekrâr mufassalen zikr ve beyân etmekle berâber
evvelki kavline dâir bir şey™ dememiş. Ve bir gûne sebebden bahs etmemiştir. Evet
zühûldür yoksa öyle bir ¡allâme-i celîlü’ş-şândan başka bir türlüsü tasavvur olunamaz,
rahmetullâhi ¡aleyhi ve cezâhu ¡annâ hayren.

]el-¡anete[ ‫ت‬
َ ‫•ا ْلع َن‬
َ
ِ ِ ِ
ِّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َذل َك ل َم ْن َخش َي ا ْل َع َن َت﴾ أَ ِي‬
‫الز َنا‬ 354

Bu kelime ism ya¡nî günâh ve hatâ™ ve meşakkat ma¡nâlarında müsta¡mel masdardır,

“‫طرِ َب‬ َ ” bâbından ”‫“ع ِن َت َع َن ًتا‬ َ denir. Ve fücûr ve zinâ ma¡nâsına da gelir, nitekim bu âyette
öyledir. Ve bu ma¡nâda ismdir. Hemze ile ta¡addî eder. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْع َن َت ُكــم‬keli-
ْ
mesine mürâca¡at oluna. 355﴾‫يــز َع َلي ِــه َمــا َع ِن ُّتم‬ ٌ ِ‫﴿عز‬َ kavl-i kerîminde ” ‫م‬ ‫ك‬
ُ ‫ت‬
ُ ‫ن‬
َ ‫“ع‬ te™vîliyle ،‫“م َش َّــق ُت ُكم‬
ْ ْ ْ َ ْ َ
”‫وه‬ ‫ــر‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــم‬ ‫ك‬ ‫اء‬ ‫ق‬‫ل‬ِ ‫و‬ ” ‫ــل‬‫ع‬ ‫ف‬ ‫“ت‬den ‫ــو‬
ْ
َ ُ ْ َ ُ ُ ُ َ َ demektir. Ve ٌ ُّ َ َ idhâl-i ezâ etmek ma¡nâsınadır. َ ُ َ ً ‫“ت َع َّن َت ُــه َت َع ُّن‬
‫ه‬ ‫ف‬ ‫ــا‬‫ت‬ َ
”‫ــت‬ ِّ ‫يــه ْالَ َذى” متع‬
‫ن‬ ِ ‫ “أَد َخ َــل ِف‬demektir. Ve ”‫ “متع ِنّــت‬tâlib-i zelle ya¡nî bir kimsenin sürçmesini
ٌ ََُ ْ ٌ ََُ
isteyen kimseye denir, gâyeti bir kimseyi her ne sûretle olursa olsun meşakkate düşür-
meğe çalışan kimse demek olur.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ع‬

َ
]¡avânun[ ‫• َعوا ٌن‬
َ
‫الص ِغير ِة‬ ‫ أَي ِنصف يع ِني بين‬356﴾‫ول إ َِّن َها َب َقر ٌة َل َفارِ ٌض َو َل ب ِْكر َع َوا ٌن َبي َن َذ ِل َك‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال ِا َّن ُه َي ُق‬
َ َّ َ ْ َ ْ َ ٌ ْ ْ ْ ٌ َ
‫َوا ْل ُم ِس َّن ِة‬
Murâd orta yaşlı ne kart ne de küçük [93] yaşlı demek olur. ”‫“ع َــوا ٌن‬ َ cem¡i zammeteynle
”‫“ع ُو ٌن‬
ُ olup tahfîfen vâv’ın iskânıyla ”‫“عو ٌن‬ ُ denir. Ve nisâ™ ve behâyimde kullanılır. ٌ‫“إ ِْم َرأَة‬
”‫ َع َوا ٌن‬denir, orta yaşlı kadın demektir.

353 “Bütün yüzler; diri, yaratıklarına hakim ve onları koruyup gözeten Allah’a boyun eğmiştir.” Tâ Hâ,
20/111.
354 “Bu (cariye ile evlenme izni), içinizden günaha düşmekten korkanlar içindir.” en-Nisâ™, 4/25.
355 “Sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir.” et-Tevbe, 9/128.
356 “Mûsâ şöyle dedi: “Rabbim diyor ki: O, ne yaşlı, ne körpe, ikisi arası bir sığırdır.”” el-Bakara, 2/68.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫اًجَوِع‬ 105

]¡avratun[ ‫• َعور ٌة‬

َ ْ
‫ أَ ْي َغير َح ِص َين ٍة‬357﴾‫وت َنا َع ْو َرةٌ َو َما ِهي ب َِع ْو َر ٍة‬
َ ‫ون إ َِّن ُب ُي‬
َ ُ‫النبِي َي ُقول‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ويست ْأ ِذن َفرِ يق ِمنهم‬
ُْ َ َّ َّ ُ ُ ْ ٌ ُ َ ْ َ َ
Ya¡nî “muhâfazalı ve metîn değil, açık saçıktır” demek olur. ”‫ــال‬ ِ ‫الرج‬ ِ ِ َ demektir
َ ِّ ‫ــن‬ َ ‫“خال َيــ ٌة م‬
de denildi ki hırsız ve sâirden korkulur demek olur. Kavl-i evvele göre ”‫“ع ْــو َر ٌة‬ َ halel
ve rahne ve Türkçe gedik ma¡nâsınadır. Kavl-i sânîye göre ”‫“خ ُل ٌّــو‬ ُ ma¡nâsınadır, nite-
ِ
kim ”‫ــوت ا ْل َق ْــوم‬
ُ ‫ “اَ ْع َــو َر ْت ُب ُي‬denir, murâd kavm evlerini bırakıp gitmekle düşmana ve her bir
duhûl etmek isteyene duhûl için mâni¡ kalmadı demektir yâhûd erkekleri gidip yalnız
kadınları kalmakla müte¡arrızlar için mâni¡ ve dâfi¡ kalmadı demek. Bu sûrette büyûtun
hulüvvü ricâlden olur. Ve ”‫“ع ْــو َر ٌة‬ َ lafzı halel ve fürce ve şakk-ı cebel ya¡nî dağ yarığı ve
kal¡a ve hisârlarda ve serhadlerde vâki¡ gedik ve geçitlerde de kullanılır. Aslen ”‫ــار‬ ٌ ‫“ع‬
َ
mâddesindendir ki ¡ayb ve şeyn ma¡nâsına mevzû¡ olmakla müştakkâtı birer takrîble
ma¡ânî-i mezkûrede isti¡mâl olundu, nitekim körlük ma¡nâsına olan ”‫“ع َو ٌر‬ َ ki na¡tı ”‫“ َا ْع َو ُر‬
ve mü™ennesi ”‫“ع ْــو َر ُاء‬ َ gelir, bundandır. Kezâ ”ٌ‫“س ْــوأَة‬ َ ki şer¡an ricâl ve nisâda setri vâcib
ve ¡aklen ve mürüvveten keşfi ¡ayb ve kabîh olan mahal demek olur ki Türkçemizde de
ِ ‫النس‬ ِ ِ ِ ِ
¡avret ve ud yeri ta¡bîr edilir bundandır ve 358﴾‫ــاء‬ َ ّ ‫ين َل ْم َي ْظ َه ُروا َع َلى َع ْو َرات‬َ ‫ ﴿أَ ِو الطّ ْف ِل ا َّلذ‬ve ﴿
359 ٍ
﴾‫ث َع ْو َرات َل ُكم‬ ُ ‫ َث َل‬âyetlerinde de bu ma¡nâyadır.
ْ

MAZMÛMETU’L-¡AYN: “‫و‬،‫”ع‬
ُ [94]
ِ ‫وقب وع‬
]¡û…ibe ve ¡û…ibtum[ ‫وقب ُتم‬ ِ
ُ َ ‫• ُع‬ ْ ْ َ
Bu kelimeler için bu bâbın evâilinde ”‫“عا َق َب‬
َ kelimesine mürâca¡at oluna.

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫و‬،‫” ِع‬

]¡ivecen[ ‫جا‬ ِ
ً ‫•عو‬ َ
‫أَ ْي َلم َي ْج َع ْل ِف ِيه‬ ﴾‫اب َو َلم َي ْج َع ْل َل ُه ِع َو ًجا‬ ِ ِِ ِ ِِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا ْل َح ْم ُد َّل ا َّلذي أَ ْن َز َل َع َلى َع ْبده ا ْلك َت‬
360
ْ ْ
ِ
َّ ‫ْال ِْخت َل َف َو‬
‫الت َنا ُق َض‬
Ya¡nî “Onda elfâz ve ma¡ânî ve ahkâmda tenâkuz ve ihtilâf gibi bir gûne ¡ivec kılmadı”
ِ ‫يــل وس‬ ِ ِ ْ ‫¡ “ َلــم ي ْنزِ ْل ُــه م َخ ِال ًفــا ِل َّلتــو َر ِاة َو‬ibârâtıyla da tefsîr olunmuş ki
demek olur. Ve ”‫ــب‬
ِ ‫ــائرِ ا ْل ُك ُت‬ َ َ ِ ‫ال ْنج‬ ْ ُ ُ ْ
murâd tevhîde da¡vet ve tâgûtu terk ile ¡ibâdeti ilâh-ı vâhide tahsîs ve ahkâm-ı sahîha-i
şer¡iyyede kütüb-i sâlifeye muhâlif ve mugâyir ve münâkız olarak inzâl buyurulmadı

357 “Onlardan bir başka grup da, “Evlerimiz açık (korumasız)” diyerek Peygamberden izin istiyorlardı.
Oysa evleri açık (korumasız) değildi.” el-Ahzâb, 33/13.
358 “Yahut da henüz kadınların mahrem yerlerine vakıf olmayan erkek çocuklardan” en-Nûr, 24/31.
359 “Bu üç vakit sizin soyunup dökündüğünüz vakitlerdir.” en-Nûr, 24/58.
360 “Hamd, kuluna Kitab’ı (Kur’an’ı) indiren ve onda hiçbir eğrilik yapmayan Allah’a mahsustur.” el-
Kehf, 18/1.
106 ‫َدْهَع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

demek olur. Ve 361﴾‫الل َم ْن ٰا َم َن َتب ُغو َن َها ِع َوجاً َواَ ْن ُتم ُش َــه َد ُاء‬ ِ َّ ‫ِيل‬
ِ ‫ون َع ْن َســب‬ َ ‫اب ِل َم َت ُص ُّد‬ ِ ‫ ﴿ ُق ْل َيا اَ ْه َل ا ْل ِك َت‬kavl-i
ْ ْ
kerîminde ”‫“م َع َّو َجــ ٌة‬ ِ ً ‫يهــا ِع َو ًجــا َو َل أَ ْم ًتــا﴾ أَ ِي ا ْن ِخ َف‬ ِ
ُ masdardır. Ve ‫اعــا‬ ً ‫اضــا َولَ ْارت َف‬ َ ‫﴿ل َت َــرى ف‬ َ Ya¡nî
362

müstevî demek olur. Ve ‫ون أَ ْن لَ َي َّتب ُِعوا َو َي ِمي ُلوا َو ْين َحرِ ُفوا‬ ‫ر‬ ِ
‫د‬ ‫ق‬
َ ُ َْ َ ْ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾ ‫ه‬ ‫ل‬
َ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ع‬ِ ‫ل‬ َ ‫ي‬ ‫اع‬ِ ‫الد‬ ‫ون‬ ‫ِع‬ ‫﴿يوم ِئ ٍذ يتب‬
َ َِّ َ ُ َّ َ َ ْ َ
363
ُ َ َ
‫ َع ْن ُه‬Murâd dâ¡înin da¡vet ettiği tarîkten sapamazlar demektir. Ve ‫﴿ ُقرآ ًنا َعرب ًِّيا َغير ذي ع َو ٍج﴾ اَ ْي‬ ِ
َْ َ ْ
‫اخ ِت َل ٍف‬
ْ ‫ َغ ْي َر ِذي َل ْب ٍس َو‬Ya¡nî lafzen ve ma¡nen ve ahkâmen şekk ve ihtilâfsız demek olur. Bu
kelimenin aslı hilâf-ı i¡tidâl demek olan ”‫“ع َو ٌج‬ َ lafzıdır. Denildi ki ma¡ânîde olan i¡vicâca
ِ
¡ayn’ın kesriyle ”‫ “ع َو ٌج‬denir, meselâ dînde ve umûr ve mu¡âmelât ve ahkâmda olan i¡vi-
câc ve ¡adem-i i¡tidâl gibi. ecsâm ve mâddiyyâtta olan i¡vicâcda ¡ayn’ın fethiyle ”‫“ع َــو ٌج‬ َ
denir. Ve Mi§bâ√’ta Ebû Zeyd’den nakl ile ”‫ــور‬ ‫س‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬َ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫وح‬ ‫ت‬ ‫ف‬
ْ ‫م‬ ‫ــو‬ ‫ه‬ ‫ف‬ َ ‫ــك‬ َ ِ
‫ن‬ ‫ي‬ ‫ِع‬‫ب‬ ‫ــه‬‫ت‬ ‫ي‬َ ‫أ‬ ‫ر‬ ‫ــا‬ ‫م‬ ‫ل‬ُّ ‫“ك‬
ٌ ُ ْ َ َ ُ ُ ََ ْ َ َ ٌ ُ َ َ ُ َْ ُ َْ َ َ ُ
kavlini îrâd etmiş ise de 364﴾‫يهــا ِع َو ًجــا َو َل أَ ْم ًتــا‬ َ
ِ ‫﴿ل َتــرى‬
‫ف‬ َ kavl-i kerîminde [95] zamîr-i mecrûr
َ
cibâle veyâ arza râci¡ olduğundan bu kavl ve tahsîste nazar vardır, te™emmül oluna.
“‫طــرِ َب‬ َ ” bâbından ”‫“عــوِ َج َع َو ًجــا َف ُه َو أَ ْع َو ُج‬ ِ
َ denir, kesrle ”‫ “ع َو ٌج‬ismdir. Ve “‫ ” َق َال‬bâbından ‫اج‬ َ ‫“ع‬ َ
”‫ــوج َع ْو ًجــا‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ِ ‫ــك‬
‫ان‬ َ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬‫ب‬ denir. Bu sûrette ” ِ
‫ِــه‬
‫ب‬ ‫ــام‬ ‫ق‬
َ ‫ا‬
َ “ demek olur. Ve ” ِ
‫ان‬ ‫ك‬
َ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫ه‬ ‫ــر‬ ‫ي‬ ‫غ‬
َ ‫ــاج‬ ‫“ع‬ da denir ki
ُ َُ َ َ َ َُ ْ َ َ
ِ
”‫ “أَ َق َام ُه بِه‬demek olur. Görülüyor ki müte¡addî ve lâzım olarak isti¡mâl olunuyor.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”ع‬

َ
]¡ahde[ ‫• َع ْه َد‬
ِ َّ ‫ون عهد‬
‫ أَ ْي َما َعهِ َد ُه ِإ َليهِ م‬365﴾‫الل ِم ْن َب ْع ِد ِمي َث ِاق ِه‬ ِ
ْ ْ َ ْ َ َ ‫ين َي ْن ُق ُض‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا َّلذ‬
”‫“ع ْه ٌد‬den
َ fi¡l-i mâzîdir. ”‫“ع ْه ٌد‬ َ lafzı emân ve yemîn ve mevsik ve zimmet ve murâkabe ve
hıfz ve vasiyyet ve likâ™ ma¡nâlarına gelir. Ve ¡aynı lafz lisânımızda da isti¡mâl olunur.
¢ur™ân-ı kerîm’de çok mahallerde vâki¡ olmuştur. Mahalline göre ma¡ânî-i mezkûreden
biriyle tefsîr olunur. ”‫ “ َفهِ ــم‬bâbından ”‫“عهِ َــد َع ْه ًــدا‬ ِ ِ
َ َ denir. Likâ™ ma¡nâsına ”‫يــب‬ ٌ ِ‫“ع ْهــدي بِــه َقر‬
َ
denir ki “Yakında görüştüm” yâ “gördüm” demek olur. Ve bey¡at ma¡nâsına da isti¡mâl
olunur.

MEKSÛRETU’L-¡AYN: ‫ه‬،‫” ِع‬

]el-¡ihni[ ‫•ا ْل ِع ْه ِن‬
366
﴾‫ال َكا ْل ِع ْه ِن‬
ُ ‫﴿و َت ُكو ُن ا ْل ِج َب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬

361 “De ki: Ey Kitab ehli! (Gerçeği) görüp bildiğiniz hâlde niçin Allah’ın yolunu eğri ve çelişkili gös-
termeğe yeltenerek inananları Allah’ın yolundan çevirmeye kalkışıyorsunuz?” Âl-i ¡İmrân, 3/99.
362 “Orada hiçbir çukur, hiçbir tümsek göremeyeceksin.” Tâ Hâ, 20/107.
363 “O gün kendisinden yan çizmek mümkün olmayan davetçiye (İsrâfil’e) uyarlar.” Tâ Hâ, 20/108.
364 “Orada hiçbir çukur, hiçbir tümsek göremeyeceksin.” Tâ Hâ, 20/107.
365 “Onlar, Allah’a verdikleri sözü, pekiştirilmesinden sonra bozan,” el-Bakara, 2/27; er-Ra¡d, 13/25.
366 “Dağların atılmış renkli yün gibi olacağı günü hatırla.” el-Me¡âric, 70/9.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ْيَع ال‬
ْ ‫َن‬ 107

‫وف‬ِ ‫ أَي َكالص‬367﴾‫وش‬ ِ ‫ال َكا ْل ِعه ِن ا ْلم ْن ُف‬

ُ ‫و﴿و َت ُكو ُن ا ْل ِج َب‬
ُّ ْ َ ْ َ •
Ya¡nî “yün gibi.” Ve ”‫ــوش‬ ِ ‫ “اَ ْلم ْن ُف‬, ”‫وف‬ِ ‫ــد‬
ُ ‫ “ا ْل َم ْن‬ma¡nâsına ya¡nî ditilmiş demektir ki gâyet-i
َ
hiffet peydâ etmekle havâda uçar. Murâd yevm-i kıyâmette recefâtın şiddetinden cibâl-i
râsiyât ditilmiş yün gibi havâda uçarak yerle yeksân olup rûy-ı arz dümdüz olur demek-
tir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ــوف ا ْل َم ْصبــو ُغ‬ ُ ‫لص‬ ِ
ُ ُّ َ‫ــن ا‬
ُ ‫ “اَ ْلع ْه‬demiş. Ve bu âyeti îrâd ile
”‫ــن‬ ِ
ٌ ‫“ع ْه‬in tahsîsi kendinde levn bulunduğu içindir kavliyle [96] dahi te™yîd edilmiş. Ve
İbnu’l-E&îr de Nihâye’de ”‫وف ا ْل ُم َل َّو ُن‬ُ ‫لص‬ ِ
ُّ َ‫ ا‬،‫ “اَ ْلع ْه ُن‬demiş. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bih.

FASLU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-
TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ع‬
َ
]¡ayleten[ ‫• َعي َل ًة‬
ْ
‫ أَ ْي َف ْقرا‬368﴾‫اللُ ِم ْن َف ْض ِل ِه ِا ْن َش َاء‬
َّ ‫يك ُم‬ُ ‫﴿وإ ِْن ِخ ْف ُت ْم َع ْي َل ًة َف َس ْو َف يُ ْغ ِن‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ً
”‫“عي َل ًة‬
َْ
fakr ve ihtiyâc ve fâka ya¡nî yoksulluktur. ”‫ار‬ َ ‫“س‬ َ bâbından ‫ول‬ ُ ‫الر ُج ُل َي ِع‬
ً ‫يل َع ْي َل ًة َو ُع ُي‬ َّ
‫“ع َال‬
َ
”‫ــل‬ ِ
‫ائ‬ ‫ع‬
ٌ َ َ َُ ‫ــو‬ ‫ه‬ ‫ف‬ denir, “Fakîr oldu” demektir. Ve ” ‫ــال‬
ٌ َ ‫ي‬ ِ
‫“ع‬ bir kimsenin nafakaları kendi üzerine
¡âid olan tevâbi¡idir. Kût ve nafaka husûsunda kendisine müftekır bulunmaları tasavvu-
ruyla tesmiye olunmuştur. 369﴾‫﴿و َو َج َد َك َع ِائ ًل َفأَ ْغ َنى‬ َ kavl-i kerîmindeki ”ً‫“عائل‬
ِ
َ de bundandır.
Evâil-i bâbda ”‫“ع ِائ ًــا‬ َ kelimesine bak. “ ‫ــال‬
َ ‫ق‬َ ” bâbından infâk ve i¡âşe ve tekeffül ma¡nâ-
ِ
larına ‫ أَ ْن َف َــق َع َليهِ ــم َو َق َات ُهم‬،‫ــال عيا َل ُــه‬ ِ
‫“ع‬ve ”‫ــال ا ْليتيم َي ُعولُ ُه َع ْو ًل َو َعيا َلــ ًة‬ ‫ “ع‬denir. Ve bâb-ı mezkûrdan
ْ ْ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ
”‫ول َع ْــو ًل‬ ِ َ
ُ ‫ــال ْال ْم ُــر َع َل ْيــه َي ُع‬َ ‫“ع‬َ denir, ”‫ “ َث ُق َــل‬demektir. Kişiye ¡ıyâlinin bir bâr-ı giran olduğu da
zâhirdir.

]el-¡ayne[ ‫•ا ْلعي َن‬

َْ
ِ ِ
‫الس َّن‬ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َكتب َنا ع َليهِ م ِفيها أَ َّن الن ْفس ب‬
ّ ‫ِالن ْفس َوا ْل َع ْي َن بِا ْل َع ْي ِن َو ْالَ ْن َف ب ِْالَ ْنف َو ْال ُ ُذ َن ب ِْال ُ ُذن َو‬
َّ َ َّ َ ْ ْ َ َْ َ َ ْ
‫اصر َة‬ ِ ‫ أَ ِي ا ْلب‬370﴾‫ِالس ِن‬ِ
َ َ ّ ّ ‫ب‬
”‫ــن‬ٌ ‫“ع ْي‬
َ lafzı hâssaten göz demek olup birer ¡alâka ve takrîble eşyâ-i kesîrede müsta¡mel
lafz-ı müşterektir, meselâ hıfz ve himâye ma¡nâsına gelir: 371﴾‫﴿و ِل ُت ْص َن َع َع َلى َعي ِني‬ َ kavl-i
ْ

367 “Dağlar da atılmış renkli yünler gibi olacaktır.” el-Kâri¡a, 101/5.

368 “Eğer yoksulluktan korkarsanız, Allah dilerse lütfuyla sizi zengin kılar.” et-Tevbe, 9/28.
369 “Seni ihtiyaç içinde bulup da zengin etmedi mi?” ed-Duhâ, 93/8.
370 “Onda (Tevrat’ta) üzerlerine şunu da yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe
diş kısas edilir.” el-Mâide, 5/45.
371 “Gözetimimizde yetiştirilesin diye” Tâ Hâ, 20/39.
108 َ‫ٍةَيِنآ ٍنْي ع‬ BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE

kerîminde ”‫“فــي ِح ْف ِظــي َو ِح َم َاي ِتــي‬

ِ demektir. Ve çeşme ve nehr ve menba¡-ı âb ma¡nâsına
gelir: 372﴾‫ــن َجارِ َيــ ٌة‬ ِ ِ ُّ ‫ أَي مع ِــد َن‬373﴾ ِ‫ ﴿وأَســ ْل َنا َلــه عيــن ا ْل ِق ْطــر‬Ya¡nî
ٌ ‫يهــا َع ْي‬
َ ‫ ﴿ف‬ve ma¡din ma¡nâsına ‫الن َحاس‬ َْ ْ َ َْ ُ َ َ
“İzâbe ile isâle ettik” demek. Ve şey™in nefsine ve kendine denir. Ve derâhim, denânîre
ve diz kapağına ki ¡uzv-ı ma¡lûmdur ”‫ــن‬ ٌ ‫“ع ْي‬
َ denir, ma¡ânî-i sâirede de kullanılır. Mahalli
mufassalât-ı kütüb-i lügattır.

]¡aynin âniyetin[ ‫آني ٍة‬

ِ ‫•عي ٍن‬
َ
َ ْ
َ ‫﴿ت ْس َقى ِم ْن َع ْينٍ ِآن َي ٍة﴾ أَ ْي َع ْينٍ َش ِد‬
‫] َو َق ِد ا ْن َت َهى َح ُّر َها ا ْل َغ َاي َة‬97[ ‫يد ِة ا ْل َحر َار ِة‬ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
374
َ
Ya¡nî “sıcaklığı son dereceye erişmiş çeşmeden menba¡dan yâ nehrden” demek olur.
”‫ــن‬ ِ
ٌ ‫“ع ْي‬َ lafzı ânifen beyân olundu. Burada bahs ”‫ “آن َيــ ٌة‬kelimesindedir. Bunun mahalli
Bâbu’l-Hemze ise de Sicistânî rahimehullâhu Bâbu’l-¡Ayn’da zikr etmiş, biz de öylece
ibkâ ettik. ”‫“آني ٌة‬ ِ kelimesine gelince ikinci bâbdan ”‫ “رمى ير ِمي‬gibi ”‫آن‬ ٍ ‫ “أَ َنى ي ْأ ِني أَ ْنيا َفهو‬denir,
َ َْ َ َ َُ ً َ
”‫ــان َوأَ ْد َر َك‬
َ ‫“ح‬َ demektir ki bir şey™in vakti gelmek ve yetişmek ve gâyetine ermek ma¡nâ-
larını ifâde eder, kâle ta¡âlâ: ‫يد ا ْل َحــر َار ِة‬ ُ ‫آن﴾ أَ ْي َش ِــد‬ ٍ ‫ــون بي َنهــا وبيــن ح ِم‬
375 ٍ
‫يــم‬ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ‫﴿يطُو ُف‬ َ Gûyâ sıcaklığı
َ
son dereceye ermiş pek sıcak su demek olur. Bu ”‫“آن‬ ٍ kelimesi aslen ”‫“آنــي‬ ِ olup ”‫ــاض‬ ٍ ‫“ َق‬
376 ٍ ِ ِ
gibi menkûstur. ﴾‫ــن َعيــنٍ آنيــة‬ ‫ ﴿تُ ْســ َقى م‬kavl-i kerîminde ”‫“عيــن‬ çeşme ve pınar ma¡nâsına
َ ْ ْ َْ
mü™ennes olmakla ”‫“آن‬ ٍ lafzının mü™ennesi olan ”‫“آني ٍــة‬ ِ ile sıfatlanmıştır. Ma¡nâ ‫ــون‬ َ ‫﴿ي ُطو ُف‬
َ َ
377 ٍ
﴾‫يــم آن‬ٍ ‫ بي َنهــا وبيــن ح ِم‬da olduğu gibidir. Ve ”‫“آن‬ ٍ lafzı zamândan bir sâ¡at-i latîfe ve içinde
َ َ َْ َ َ َْ
bulunulan sâ¡at ya¡nî hâl ma¡nâlarına mevzû¡dur. Cem¡i ”‫ “اَ َوا ٌن‬ve ”‫اء‬ ٌ ‫ “آ َن‬gelir. ﴾‫﴿آ َن َاء ال َّل ْي ِل‬
378

ِ ‫ أَي ســاع‬Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ َناه‬kelimesinde de buna dâir kelâm vardır, mürâca¡at

‫ات ال َّلي ِل‬
ْ َ َ ْ ُ
buyurula.

]¡ayînâ[ ‫ِينا‬
َ ‫• َعي‬
‫ أَ ْي أَ َف َع َج ْز َنا‬379﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َف َعي َِينا بِا ْل َخ ْل ِق ْالَ َّو ِل‬
Bu kelime ¡acz ifâde eden ”‫“عي‬dendir. “‫”ت ِع َب‬
َ bâbından ”‫“عي َِي َي ْع َيى َع ًّيا‬
َ denir. Ba¡zen mâzî-
ٌّ َ
de idgâmla ”‫“عي‬ denir, ”‫ “ َف ُه َو َعي َو َعيِي‬Bunlar “fe¡il” ve “fa¡îl” veznindedir. Ve “if¡âl”den
َّ َ ٌّ ٌّ
”‫ “أَ ْعي ِاني ْالَ ْمر‬, ”‫ “َ ْأ َت َعب ِني‬demektir. Ve bu bâbdan lâzım ve müte¡addî olarak da isti¡mâl olu-
ُ َ َ
ِ َ ve ”‫ “اَعييتــه‬, ”‫ “أَ ْتعبتــه‬demek olur. Mufredât’ta Râπıb rahime-
nur, meselâ ”‫ــت‬ ُ ‫ “أَ ْع َي ْي‬, ”‫ــت‬
ُ ‫“تع ْب‬ ُ ُ َْ ْ ُ َُْ
hullâhu ”‫اء‬ ‫ي‬ ‫ِع‬‫إ‬ “ yürümekten bedene [98] lâhık olan ¡aczdir. Ve sülâsîden ”‫“عي َعي‬ ِ bir işle
ٌ َ ْ ٌّ ٌّ
iştigâlden veyâ kelâmdan insâna lâhık olan ¡aczdir diye takyîd etmiş. ”‫“عــي َعــي‬ ِ ma¡nâ-yı
ٌّ ٌّ
mezkûrda fethle ve kesrle lügattır. Vallâhu a¡lemu bihi.

372 “Orada akan bir kaynak vardır.” el-Gâşiye, 88/12.

373 “Erimiş bakır ocağını da ona sel gibi akıttık.” Sebe™, 34/12.
374 “Son derece kızgın bir kaynaktan içirilirler.” el-Gâşiye, 88/5.
375 “Onlar, cehennem ateşi ile yüksek derecede kaynar su arasında gider gelirler.” er-Râhmân, 55/44.
376 “Son derece kızgın bir kaynaktan içirilirler.” el-Gâşiye, 88/5.
377 “Onlar, cehennem ateşi ile yüksek derecede kaynar su arasında gider gelirler.” er-Rahmân, 55/44.
378 “Gece saatlerinde” Âl-i ¡İmrân, 3/113; Tâ Hâ, 20/130; ez-Zumer, 39/9.
379 “İlk yaratmada acizlik mi gösterdik ki (yeniden yaratamayalım)?” Kâf, 50/15.
BÂBU’L-¡AYNİ’L-MUHMELE ‫ٌنيِع‬ 109

MEKSÛRETU’L-¡AYN: “‫ي‬،‫” ِع‬

ً ‫• ِع‬
]¡îden[ ‫يدا‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َق َال ِعيسى ابن مريم ال َّلهم ربنا اَ ْنزِ ْل ع َلينا م ِائد ًة ِمن السم‬
‫اء َت ُكو ُن َل َنا ِعيداً ِلَ َّو ِل َنا َو ٰا ِخرِ َنا‬ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ
‫ أَ ْي َي ْو َم ِع ٍيد‬380﴾‫َو ٰا َي ًة ِم ْن َك‬
Ya¡nî “Yevm-i nüzûl-i mâide bizim için bayram günü olsun” demektir. ”‫يــد‬ ٌ ‫“ع‬ِ yevm-i
mücemmi¡ ya¡nî sebeb-i ictimâ¡ olan her bir gündür. Ve denildi ki ”‫“ي ْــو ُم ا ْلعيــد‬in ِ ِ ma¡nâsı
َ
sürûr ve ferahın ¡avdeti günü demektir. Ve ¡Arab ¡indinde ”‫يــد‬ ٌ ِ
‫“ع‬ o vakttir ki onda fe-
rah yâhûd hüzn ¡avdet eder, ya¡nî mücerred sürûr ve feraha hâss değildir. Bu kelime
”‫“ع ْــو ٌد‬dendir ki bir şey™den geçip gittikten sonra yine ona dönüp gelmektir. Ve ”‫يــد‬ ٌ ‫“ع‬ ِ
َ
de ”‫ــاو ُد َمــر ًة َب ْع َــد أُ ْخــرى‬
ِ ‫“مــا ي َع‬
ُ َ ya¡nî vakt vakt mu¡âvedet eden şey™dir. Şerî¡at-i ¡Îseviyyede
َ َّ
yevm-i nüzûl-i mâidedir. ”‫“ي ْــو ُم ْالَ َح ِــد‬dir َ de denildi. Ve şerî¡at-ı garrâ-yı Mu√ammediy-
ye’de yevm-i fıtr ya¡nî şevvâlin ilk günü ile yevm-i nahra ya¡nî kurbân bayrâmına tahsîs
kılındı. Ve sürûra mahsûs bir gün ittihâz edilmekle her bir yevm-i meserrete de ”‫يــد‬ ٌ ‫“ع‬ِ
ِ ِ ِ ِ
denildi. Cem¡i ”‫اد‬ ٌ ‫ “أَ ْع َي‬gelir. ”‫ين‬
َ ‫“اَ ْل ُج ُم َع ُة م ْن أَ ْع َياد ا ْل ُم ْؤمن‬
]el-¡îru[ ‫•ا ْل ِعير‬
ُ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم أَ َّذ َن ُم َؤ ِ ّذ ٌن أَ َّي ُت َها ا ْل ِع ُير إ َِّن ُك ْم َل َسارِ ُق‬
‫ أَ ِي ا ْل َق ِاف َل ُة‬381﴾‫ون‬
Murâd ehl-i kâfiledir. Muzâf mukadderdir, ya¡nî kârvân halkı demek olur.‫﴿و َل َّمــا‬ ِ َ ‫و َك‬
َ ‫ــذا فــي‬ َ
382
﴾‫ون‬ ِ ‫ َفص َل ِت ا ْل ِعير َق َال أَبوهم ِإ ِنّي َلَ ِج ُد رِ يح يوس َف َلو َل أَ ْن ُت َف ِنّ ُد‬ve ‫﴿واس َئ ِل ا ْل َقري َة ا َّل ِتي ُك َّنا ِفيها وا ْل ِعير ا َّل ِتي أَ ْقب ْل َنا‬
ْ ُ ُ َ ُ
ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َْ ْ َ
‫ أَ ِي ا ْل َق ِاف َل َة‬383﴾‫ون‬ َ ‫يها َو ِا َّنا َل َص ِاد ُق‬ ِ ِ
َ ‫ “ع ٌير” ف‬lafzı aslen ta¡âm yüklü deve katârı ma¡nâsına olup sonra
tevsî¡an [99] her bir katara ve kâfileye de ”‫“عير‬ ِ denildi. Vallâhu a¡lemu.
ٌ
]¡înun[ ‫ين‬ ِ
ٌ ‫•ع‬
﴾‫ين‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وح‬
ٌ ‫ور ع‬
384
ٌ ُ َ َ ُ ْ
ِ ‫ أَي و ِاسع‬385﴾‫ات ال َّطر ِف ِعين‬
ْ ‫ات ا‬
‫ل ْعي ِن‬ ِ ‫ •و﴿و ِع ْن َدهم َق‬
ُ ‫اص َر‬
ُ َ َ َ ْ ٌ ْ ُْ َ
Ya¡nî “büyük gözlüler” yâhûd “gözleri büyükler” demektir. Bu kelime ”‫ــاء‬ ُ ‫“ع ْي َن‬
َ na¡tının
cem¡idir. Müzekkeri ”‫ــن‬ ُ ‫ــن َو ْام َــرأَةٌ َع ْي َن‬
ُ ‫“اَ ْع َي‬dir. ”‫ــاء‬ ُ ‫ــل أَ ْع َي‬
ٌ ‫“ر ُج‬
َ denir ki “büyük gözlü” demektir.

380 “Meryem oğlu İsa, “Ey Allahım! Ey Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir ki; önce gelenlerimize
(zamanımızdaki dindaşlarımıza) ve sonradan geleceklerimize bir bayram ve senden (gelen) bir mu-
cize olsun.” dedi.” el-Mâide, 5/114.
381 “Sonra da bir çağırıcı şöyle seslendi: “Ey kervancılar! Siz hırsızsınız.”” Yûsuf, 12/70.
382 “Kervan (Mısır’dan) ayrılınca babaları, “Bana bunak demezseniz, şüphesiz ben Yûsuf’un kokusunu
alıyorum” dedi.” Yûsuf, 12/94.
383 “Bulunduğumuz kent halkına ve aralarında olduğumuz kervana da sor. Şüphesiz biz doğru söyle-
yenleriz.” Yûsuf, 12/82.
384 “İri gözlü huriler de vardır.” el-Vâkı¡a, 56/22.
385 “Yanlarında bakışlarını yalnızca kendilerine çevirmiş iri gözlü eşler vardır.” es-Sâffât, 37/48.
¡Umûmen memdûh ve hâssaten ¡inde’l-¡Arab mahbûb ve mergûbdur. Göz demek olan
feth-i ¡ayn ile ”‫“عي ٌن‬ lafzındandır. Bu faslın evvelinde beyân olundu.
َْ
]¡îşetin[ ‫يش ٍة‬
َ ‫• ِع‬
‫ أَ ْي ِفي َحي ٍاة َمر ِضي ٍة‬386﴾‫اضي ٍة‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفهو ِفي ِعيش ٍة ر‬
َّ ْ َ َ َ َ َُ َ ُ ْ
Bu kelime ”‫ــش‬ ٌ ‫“ع ْي‬dendir
َ ki hayvâna mahsûs hayâttır, binâ™en ¡aleyh ahasstır, çünkü
”‫“حيــا ٌة‬ Bârî ta¡âlâ hazretlerinde ve melek ve insân ve hayvânda kullanılır ki mutlak diri
ََ
ve dirilik ma¡nâsınadır. ”‫ــش‬ ٌ ‫“ع ْي‬
َ ise kıvâm ve devâmı gıdâya müftekır bir hayât-ı mu-
vakkat olmakla yalnız insân ve hayvâna ıtlâk olunur. Bu lafzdan ”‫ِــه‬ ِ ‫ــش ب‬ ِ için ya¡nî
ُ ‫“ل َمــا يُ َت َع َّي‬
ta¡âm ve şerâb ve sâir ta¡ayyüş edilen şey™ için ”‫يش ٌة‬ َ ‫“م ِع‬
َ lafzı müştak kılınmıştır ki ona ge-
çinecek deriz ve geçim ve yaşamak ve yaşayış da deriz. ”‫“ك َال‬ َ bâbından ”‫يش َع ْي ًشا‬ ُ ‫اش َي ِع‬ َ ‫“ع‬َ
denir, yaşamak ma¡nâsınadır. ”‫ين َع ًاما‬ ِ ‫اش َخم‬
‫س‬ ‫“ع‬
َ َ “Elli yıl yaşadı” demek olur. Ve ” ‫ة‬ ‫ي‬ ِ
ٌ َ ‫“ر‬,
‫اض‬
َ ْ َ
”‫يش ٌة‬
َ ‫“ع‬eِ sıfat vâki¡ olmakla ”‫ “مر ِضي ٌة‬ile müfesserdir ki “fâ¡il” bi-ma¡nâ “mef¡ûl” olur.
َّ ْ َ

386 “Artık o, hoşnut bir hayat içindedir.” el-Hâkka, 69/21; el-Kâri¡a, 101/7.
 BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

‫غ‬
FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-ELİF: “‫ ا‬،‫” َغ‬
ِ
َ ‫•ا ْل َغارِ م‬
]el-πârimîne[ ‫ين‬
‫اب‬ ِ ‫وب ُهم َو ِفي‬
ِ ‫الر َق‬ ‫] والمؤلف ِة قل‬100[ ‫ين َع َلي َها‬ ‫ين َوا ْل َع ِام ِل‬ ِ ‫ات ِل ْل ُف َقر ِاء وا ْلمس‬
ِ ‫اك‬ ُ ‫الص َد َق‬
ّ ْ ُ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ إ َِّن َما‬
ِ َّ ‫يض ًة ِمن‬ ِ َّ ‫ِيل‬ِ ‫ين َو ِفي َسب‬ ِ
َّ ‫الل﴾ أَ ْي أَ ْه ِل‬
‫الد ْي ِن‬ َ ِ‫ِيل َفر‬
ِ ‫السب‬
َّ ‫الل َو ْاب ِن‬ َ ‫َوا ْل َغارِ م‬
387
َ
Ya¡nî “borçlular” demektir. Ancak ”‫“ َغــارِ ٌم‬in nazar-ı şer¡de sadakaya kesb-i istihkâk et-
mesi li-gayri ma¡siyetin medyûn olmasıyla meşruttur, ya¡nî hevesât u şehevât-ı nefsâ-
niyye ve îkâ¡-ı mezâlim uğrunda irtikâb edilen deyn sâhibi tevbeye icbâr için bundan
mehcûrdur. Bu kelime aslen ”‫ “ ُغــر ٌم‬lafzındandır. Lafz-ı mezkûr deyn ve diyet gibi edâsı
ْ
vâcib olmayarak bir kimsenin gerek kendi nefsine gerek gayra lâzım kıldığı şey™dir;
lisânımızda cerîme ve angarya ve bac ta¡bîr edilen şey™ler gibi. ”‫“ت ِع َب‬ َ bâbından ‫“ َغرِ َم َغ َر ًما‬
”‫ َو َم ْغر ًمــا َو َغر َامــ ًة َف ُه َــو َغــارِ ٌم َو َغرِ يم‬denir. Hemze ve tad¡îf ile ta¡addî eder: ”‫ “اَ ْغر ْم ُت ُه‬ve ”‫ “ َغر ْم ُت ُه‬de-
ٌ َ َ َ َّ
nir, ”‫“ج َع ْل ُت ُه َغارِ ًما‬ ِ َ ma¡nâsına da gelir: ”‫“ َغرِ م ِفي ِتجار ِت ِه‬, ”‫“خ ِسر‬
َ demek olur. Ve ”‫“ َغرِ َم‬, ”‫“خس َر‬ َ َ َ َ َ
demektir. Mufredât’ta Râπıb rahimehullâhu ”‫ “ ُغر ٌم‬li-gayri cinâyetin ev hiyânetin insâna
ْ
mâlında isâbet eden zarardır demiş. Ve ”‫ “ َغارِ ٌم‬borçluya dendiği gibi alacaklıya da denir.
Bu sûrette azdâddan olur. Ve fethle ”‫¡ “ َغر ٌام‬aşk ve bir şey™e pek düşkünlük ve şerr-i dâim
َ
ve ¡azâb ma¡nâlarına da gelir. Ve şiddet ve musîbetten insâna isâbet eden şey™e de denir,
ke-mâ se-yecî™u.

َ ُ‫• َغ ِائظ‬
]πâ™i@ûne[ ‫ون‬

ّ ْ َ ُ‫﴿وإ َِّن ُه ْم َل َنا َل َغ ِائظ‬

ِ ‫ أَي َل َف‬388﴾‫ون‬
‫اع ُلو َما يُ َغ ِيظُ َنا‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬

387 “Sadakalar (zekâtlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirler, düşkünler, zekât toplayan memurlar,
kalpleri İslam’a ısındırılacak olanlarla (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolun-
da cihad edenler ve yolda kalmış yolcular içindir.” et-Tevbe, 9/60.
388 “Şüphesiz onlar bize öfke duyuyorlar.” eş-Şu¡arâ™, 26/55.
112 ‫ِطِئاَغْ ال‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

Ya¡nî “Bizi gayzlandıracak ve igzâb edecek ve öfkelendirecek şey™ yapanlardır.” Eşedd-i

gazab ma¡nâsına olan ”‫ظ‬ ٌ ‫“ َغ ْي‬dandır. ”‫ــار‬ َ ‫“س‬ ٌ ‫ظ ُــه َي ِغيظُ ُــه َغ ْي ًظــا َف ُه َــو َغ ِائ‬
َ bâbından ”‫ــظ‬ َ ‫ “ َغا‬denir. Ve
َ ‫ “أَ َغا‬ma¡nâsına da ”‫ظ ُــه‬
ٌ ‫“ ِإ ْف َع‬den ”‫ظ ُــه‬
”‫ــال‬ َ ‫[ “ َغا‬101] gibidir. Ve “tefa¡¡ul”den ”‫ــظ‬ ٌ ‫“ت َغ ُّي‬
َ izhâr-ı
gayzdır. Ve ekser-i sadrdan mesmû¡ olan savt ile zâhir olan ”‫ــظ‬ ٌ ‫“ َغ ْي‬a denir, ke-mâ fî
kavlihi ta¡âlâ: 389﴾‫﴿س ِم ُعوا َل َها َت َغ ُّي ًظا َو َز ِفيرا‬
َ Türkçe bundan gümürdenmek ta¡bîr edilir. Bâbu’t-
ً
Tâ’da ”‫“ت َغ ُّي ًظا‬
َ kelimesine mürâca¡at oluna.
ِ ‫•ا ْل َغ‬
]el-πâ™i†i[ ‫ائ ِط‬
ْ َ ‫ أَ ِي ا ْلم ْطم ِئ ِّن ِم َن ا‬390﴾‫ • َقولُ ُه َتعا َلى ﴿أَو َج َاء أَ َح ٌد ِم ْن ُكم ِم َن ا ْل َغ ِائ ِط‬
‫ل ْر ِض‬ َ ُ ْ ْ َ ْ
”‫ــن‬ ِ
ٌّ ‫“م ْط َمئ‬
ُ arz-ı vâsi¡adan mahall-i sükûndur. Ve çukurca mahal demek olur. Burada
murâd müsterâhtır, kazâ-i hâcet edecek mahal demektir. Kavm-i necîb ü nezîh-i ¡Arab
kazâ-i hâcet için ”‫ــط‬ ٌ ‫ “ َغ ِائ‬e ya¡nî ”‫ــن‬ ِ
ٌّ ‫“م ْط َمئ‬
ُ e giderlerdi, çünkü nezâhet-i tab¡larından hâ-
neleri dâhilinde hattâ karîbinde bile mahsûs müsterâh ya¡nî halâ ve kenîfin vücûdunu
istikzâr ederlerdi, binâ™en¡aleyh hârice uzağa giderlerdi. Sonra lafz-ı ”‫ــط‬ ٌ ‫“ َغ ِائ‬le hadesten
kinâyet edildi. Ve ”‫ــذ ٌر‬ ِ
ْ ‫“ق‬e ya¡nî tabî¡at-ı insâniyyenin ifrâz ettiği şey™-i müstakzere de
ıtlâk olundu. Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫“ت َف ُّع‬den ”‫ط الر ُج ُــل‬ ‫ “تغــو‬kavli “Kazâ-i hâcet etti” demektir. Ve”‫طــ ٌة‬ َ ‫“ َغ ْو‬
َ َّ َ َّ َ َ ِ ‫اط ِفي ا ْلم‬
suya girmek ve dalmak ma¡nâsına da gelir. Bâb-ı evvelden ”‫ط ًة‬ َ ‫وط َغ ْو‬ُ ‫اء َي ُغ‬ َ َ ‫غ‬
َ “ denir,
“Suya girdi ve daldı” demektir.

]el-πâbirîne[ ‫ين‬
َ ِ‫•ا ْل َغابِر‬
ِ ِ ِ ً ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿إ َِّل عج‬
َ ‫ين أَ ِو ا ْل َماض‬
‫ين‬ َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل َباق‬ َ ِ‫وزا في ا ْل َغابِر‬
391
ُ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “kalanlarda” yâhûd “geçenlerde” demektir. Fethle ”‫“ َغبــر‬dendir, ”‫ “ َق َع َــد‬bâbından
ٌ ْ
”‫ورا َف ُه َو َغابِر‬ً ُ ََ‫ب‬ ‫غ‬
ُ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫غ‬
َ “ kendiyle berâber olanlar geçip gittikten sonra meks eden kimseye”‫“ َغابِر‬
ٌ ٌ
denir. ”‫ين‬ َ َ ‫ب‬
ِ‫ِر‬ ‫ا‬ ‫غ‬ ‫ل‬
ْ ‫“ا‬ bunun cem¡idir. Ve ” ‫ِر‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫غ‬
َ “ bâkî ma¡nâsına olduğu gibi, mâzî ma¡nâsına da
ٌ
isti¡mâl olunmakla azdâddan olur. ¢ur™ân-ı kerîm’de müte¡addid mahallerde vâki¡ olup
ِ
bâkî ve mâzî ile tefsîr olunmuştur. [102] Ve ba¡zı müfessirîn tarafından ‫ين‬ َ ‫ين” أَ ِي ا ْل َباق‬
َ ِ‫“ا ْل َغابِر‬
ِ
ِ ُ‫¡ فــي ط‬ibâretiyle tefsîr olunmuştur. Bu sûrette terceme-i nazm-ı kerîmde ancak
ِ‫ــول ا ْل ُع ُمــر‬
müsinn ya¡nî yaşlılar ihtiyârlar arasında bir ¡acûz denir ki murâd Lû† ¡aleyhi’s-selâmın
kendine mutî¡a olmayan zevcesidir. Vallâhu a¡lemu.
ِ ‫• َغ‬
]πâşiyetun[ ‫اشي ٌة‬
َ
‫ أَ ْي‬392﴾‫ون‬
َ ‫اع ُة َب ْغ َت ًة َو ُه ْم َل َي ْش ُع ُر‬ ِْ ِ َّ ‫اب‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَفأَ ِمنوا أَن ت ْأ ِتيهم غ‬
ِ ‫اشي ٌة ِم ْن َع َذ‬
َ ‫الس‬
َّ ‫الل َا ْو َتأت َي ُه ُم‬ َ َ َُْ َ ْ ُ َ َ ْ
‫اهم‬ ‫ش‬ ‫غ‬ ‫ت‬ ‫ِنقمة‬
ُْ َ َْ ً َ ْ

389 “Onun müthiş kaynamasını ve uğultusunu işitirler.” el-Furkân, 25/12.

390 “Veyahut biriniz abdest bozmaktan gelince” en-Nisâ™, 4/43; el-Mâide, 5/6.
391 “Geri kalanlar arasındaki yaşlı bir kadın hariç” eş-Şu¡arâ™, 26/171; es-Sâffât, 37/135.
392 “Yoksa Allah tarafından kendilerini kuşatacak bir azabın gelmeyeceğinden veya onlar farkında ol-
madan kıyametin ansızın gelip çatmayacağından emin mi oldular?” Yûsuf, 12/107.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ‫ِراَغْلا‬ 113

Ya¡nî “¡azâbullâhtan onları ihâta edecek, bürüyecek bir ¡ukûbet ve şiddet” demek olur,
örtmek ve bürümek ma¡nâsına olan ”‫“ َغ ْشــي‬dendir. “‫”ت ِع َب‬ َ bâbından ‫ــاه ْم َغ ْش ًيا َف ُه َو‬ ِ
ُ ‫“ َغش َــي ُه ْم َي ْغ َش‬
ِ ِ ٍ ِ ٌ ِ ِ
”‫ َغــاش َوهــي َغاشــي ٌة‬denir. Ve ”‫ــاء‬ ٌ ‫ “غ َش‬lafzen ve ma¡nen ”‫ــاء‬ ٌ ‫ “غ َط‬gibidir. Sülâsîden ”‫ “ َغش َــي ُه‬ve
َ َ
“tef¡îl”den ”‫ــاه‬ ُ ‫ “ َغ َّش‬ve “tefa¡¡ul”den ”‫ــاه‬ ُ ‫“ت َغ َّش‬
َ birdir. Ve lafz-ı mezkûrla ba¡zen cimâ¡dan da
kinâyet edilir. Kâle ta¡âlâ: ‫اح أَ ْي َو ِط َئ َها َو َج َام َع َها‬ ِ ‫ أَي علَها ب‬393﴾‫ ﴿ َف َلما َت َغ ّٰشيها حم َل ْت حم ًل َخ ِفي ًفا‬ve
ِ ‫ِالنّ َك‬ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َّ
394 ِ ِ
﴾‫يث ا ْل َغاشية‬ ُ ‫يك َح ِد‬ َ ‫﴿ه ْل اَ ٰت‬
َ kavl-i celîlinde ”‫ة‬ ‫ي‬ ‫اش‬ ِ ‫ “ َغ‬kıyâmetle tefsîr olunmuştur, zîrâ kıyâmet
َ َ
arzı ve ehl-i arzı tamâmen bürür, ihâta eder. Ve ”‫اشي ٌة‬ ِ ‫“غ‬in cem¡i ”‫“ َغو ٍاش‬dir. Kâle ta¡âlâ:﴿
َ َ َ
ِ ِ
ِ ‫اهم َويُ َغطّيهِ م م ْن أَ ْن َوا ِع ا ْل َع َذ‬
‫اب‬ ٍ ِ
‫اد َوم ْن َف ْوقهِ م َغ َواش﴾ أَي ما يغش‬ ِ ِ ِ
ُْ َ َْ َ ْ ٌ ‫ َل ُه ْم م ْن َج َه َّن َم م َه‬Bâbu’t-Tâ’da ”‫يها‬ َ ‫“ت َغ ّٰش‬
َ
395
ْ ْ
kelimesinde de zikri sebk etti. Bâbu’l-Yâ’da da ”‫“ي ْغ َشى‬ َ kelimesinde de zikr olunur.
ِ ‫• َغ‬
]πâsi…in[ ‫اس ٍق‬
‫ظلَ ُم ُه ِفي ُك ّ ِل َشي ٍء‬ َ ‫ َي ْع ِني ال َّل ْي ِل ِإ َذا َد َخ َل‬396﴾‫اس ٍق ِإ َذا َو َق َب‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِمن َش ِر َغ‬
ْ ّ ْ َ َ ُ ْ
Murâd “gecenin koyu karanlığı her şey™e sereyân ettiği vakt”tir ki onda muhtemel ve
mutasavver ve meknûn olan şürûru ta¡dâda [103] hâcet yoktur. Bu kelime aslen zulmet
ma¡nâsına olan ”‫“ َغ َس ٌــق‬den “fâ¡il”dir, ke-mâ kâle ta¡âlâ: ‫الش ْــم ِس ِإ َلــى َغ َس ِــق‬ ِ ُ‫ــم الص ٰلــو َة ِل ُدل‬
َّ ‫ــوك‬ َّ
ِ ‫﴿أَ ِق‬
‫ال ظُ ْل َم ِت ِــه‬
ِ ‫ أَي ِإ َلى ِإ ْقب‬397﴾ ِ‫ــل و ُقــر ٰا َن ا ْل َفجــر‬ ‫ اللي‬Murâd vakt-i zevâlden zulmet-i leyle kadar olan zuhr
َ ْ ْ ْ َ ِ ْ َّ
ve ¡asr ve akşam ve yatsı namâzlarıdır. Yatsı şafakın tamâmen gaybûbetiyle zulmetin
tahakkukunda dâhil olur. ”‫“ج َل َــس‬ ِ ِ
َ bâbından ”‫ “ َغ َس َــق َي ْغس ُــق ُغ ُســو ًقا َف ُه َــو َغاس ٌــق‬denir ki şafakın
zevâliyle zulmetin iştidâdı vaktidir. Ve ”‫اس ٌــق‬ ِ ‫ “ َغ‬kamerin husûfta karardığı hâlettir. De-
ِ ِ ِ ِ
nildi ki ﴾‫ــب‬ َ ‫ــن َش ِّــر َغاس ٍــق ِإ َذا َو َق‬ ْ ‫﴿وم‬, َ ”‫ “ ِإ َذا َد َخ َــل فــي ا ْل ُخ ُســوف‬demek olur. Bu ma¡nâ şu hadîs-i
398

nebevî ile te™eyyüd eder, nitekim Tirmi≠î rahimehullâhu Ummu’l-mu™minîn ¡Âişe ra-
dıyallâhu ¡anhâdan rivâyet etti, müşârün ileyhâ buyurdu ki ‫اهلل صلــى اهلل عليــه وســلم‬ ِ ‫ــول‬ َ ‫“إ َِّن َر ُس‬
399 ِ ِ ِ ِ ِ ِ
”‫ َن َظر ِإ َلى ا ْل َق َمرِ َف َق َال َيا َعائ َشــ ُة ْاس َــتعيذي بِاهلل م ْن َش ِــر َه َذا َف ِإ َّن َه َذا ُه َو ا ْل َغاس ُــق ِإ َذا َو َق َب‬Bu hadîs, hasen ve
ّ َ
sahîhtir. Ve ”‫اس ٌــق‬ ِ ‫ “ َغ‬nâibe-i leyldir ve berddir ve Süreyyâ’nın sukûtu ya¡nî gaybûbetidir
de denildi. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi. Ve ”‫ “ َغ َس ٌــق‬mâddesi ma¡ânî-i sâireye de ge-
lir, karîben beyân olunur.

]el-πâri[ ِ‫ •ا ْل َغار‬
‫ أَ ْي‬400﴾ ِ‫ين َك َفروا َث ِاني ا ْث َني ِن ِإ ْذ ُه َما ِفي ا ْل َغار‬ ‫﴿ال تنصروه فقد نصره الل ِاذ اخرجه ال ِذ‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ْ َ ُ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ ُ ُ ْ َ َّ َ ْ
393 “(İnsan) eşiyle birleşince eşi hafif bir yük yüklenir (gebe kalır)” el-A¡râf, 7/189.
394 “Dehşeti her şeyi kaplayan felaketin haberi sana geldi mi?” el-Gâşiye, 88/1.
395 “Onlar için cehennem ateşinden döşek, üstlerinde de cehennem ateşinden örtüler var.” el-A¡râf,
7/41.
396 “Karanlığı çöktüğü zaman gecenin kötülüğünden” el-Felak, 113/3.
397 “Güneşin zevalinden (öğle vaktinde Batı’ya kaymasından) gecenin karanlığına kadar (belli vakitler-
de) namazı kıl. Bir de sabah namazını kıl.” el-İsrâ™, 17/78.
398 “Karanlığı çöktüğü zaman gecenin kötülüğünden.” el-Felak, 113/3.
399 Tirmizî, Tefsîr, 94, no:3366.
400 “Eğer siz ona (Peygamber’e) yardım etmezseniz, (biliyorsunuz ki) inkâr edenler onu iki kişiden
biri olarak (Mekke’den) çıkardıkları zaman, ona bizzat Allah yardım etmişti. Hani onlar mağarada
114 ‫ٌةَرَبَغ‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

ٍ‫يم ِفي َجب ِل َث ْور‬

ٍ ‫ثُ ْق ٍب َع ِظ‬
َ
Ya¡nî cebel-i sevrde vâki¡ bir büyük oyuktur. Biz bunda mağara lafzını kullanırız, kehf
de denir, lâkin lügatlerin ¡ibârâtında istinbât olunan ”‫ــار‬ ٌ ‫ “ َغ‬tabî¡î olan ”‫“ك ْه ٌــف‬ َ sun¡î ya¡nî
insânların nakr ve naht ettiği ve oyduğuna deniyor. Cebel-i Sevr, Mekke-i mükerre-
me’nin cânib-i yemîninde bir sâ¡atlik mesâfede vâki¡ bir cebel-i ma¡rûftur ki hicret-i
seniyye-i nebeviyyede bir müddet ondaki gâr-ı mübârekte Hazret-i ~iddî…’la ihtifâ™ bu-
yurulmuştu. Bu kelime aslen çukur [104] yer demek olun ”‫ “ َغ ْــو ٌر‬lafzındandır. Ve lafz-ı
mezkûr her şey™in ka¡rına ve bir şey™in zîr-i zemîne batmasına da denir. ”‫ــار‬ ٌ ‫“ َغ‬ın ce¡mi
ِ ve tasgîri ”‫ “ ُغويــر‬gelir. Evâhir-i faslda ”‫ “ َغــورا‬ve Bâbu’l-Mîm’de ”‫ات‬
kesrle ”‫“غيــرا ٌن‬ ٍ ‫“م َغار‬
َ ٌ َْ ً ْ َ َ
kelimelerine de nazar oluna.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫” َغ‬

]πaberatun[ ٌ‫• َغبرة‬

ََ
‫ار‬ َ 401 ٍِ ِِ ِ
ٌ ‫وه َي ْو َمئذ َع َل ْي َها َغ َب َر ٌة﴾ أ ْي ُغ َب‬
ٌ ‫﴿و ُو ُج‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “toz” demektir. Zammla ”‫ــار‬ ٌ ‫ “ ُغ َب‬ve fethateynle ”‫ “ َغ َب َــر ٌة‬birdir. Ve zamm ve sükûn-
la ”ٌ‫ “ ُغبــرة‬boz renk demektir. Ve ”‫ــار‬
ُ ‫ “ َغ َب َــر ا ْل ُغ َب‬denir, “Toz kalktı” demektir, lisânımızda da
َ ْ
“Toz tozudu” ta¡bîri vardır. Bu âyette bununla murâd gam ve elem ve havf ve haşyet-
ten vechde zâhir olan âsâr-ı keder ve tagayyür-i levn-i vechdir ki kararıp bozarmaktır.
Ve ”‫ “ َغبــر‬mâddesi ma¡ânî-i sâireye de kullanılır. ”‫ “ َق َع َــد‬bâbındandır. ”‫ين‬ َ ِ‫ “ا ْل َغابِر‬kelimesine
ٌ ْ
ircâ¡-ı nazar buyurula.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’¿-¿Â™İ’L-MUSELLESE: “‫ث‬،‫”غ‬

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ث‬،‫” ُغ‬

ً ‫• ُغ َث‬
]πu&â™en[ ‫اء‬
‫السي ِل‬ ِ ‫ أَي هلكى كالغث‬402﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفأَ َخ َذ ْتهم الصيح ُة بِا ْلح ِّق َفجع ْلناهم ُغ َثاء‬
‫اء وهو ح ِميل‬
ْ َّ ُ َ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ً ُْ َ َ َ َ َ ْ َّ ُ ُ َ ْ
Ya¡nî selin sürüp getirdiği ot ve çörçöp demektir ki kuruyup kararıp mahv ve helâk olur
gider ve ondan hîçbir eser kalmaz. Murâd bi’l-külliyye ve bi’l-merre helâk ettin şöyle ki
bir kimse ve bir eser kalmadı demek olur. ”‫ “ ُغ َثــاء‬aslen kurumuş ottur ki ufalanıp mahv

bulunuyorlardı.” et-Tevbe, 9/40.

401 “O gün nice yüzler de vardır ki, toz toprak içindedirler.” ¡Abese, 80/40.
402 “Derken onları o korkunç ses kaçınılmaz olarak kıskıvrak yakalayıverdi de kendilerini çörçöp yığını
hâline getirdik.” el-Mü™minûn, 23/41.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ‫ٍدَغ‬ 115

olur. Bundan helâk ma¡nâsı alındı. Ve kezâ fî kavlihi ta¡âlâ: ‫يش‬ ٍ ‫ أَي َكح ِش‬403﴾‫﴿ َفجع َله ُغ َثاء أَحوى‬
َ ْ َ ْ ً ُ َ َ
‫“ َياب ٍِس أَ ْس َو َد‬Kuru ot gibi ki karardı” demek olur, nitekim ot kuruyup eskiyince [105] kara-
rıp mahv olur. ”‫ “أَ ْح َــوى‬levni sevâda mâil esmer kimseye na¡ttır. Mü™ennesi √â™ ve vâv-ı
müşeddedenin fethiyle ”‫“ح َّو ُاء‬dır. َ Bu âyette ”‫ “أَ ْس َو ُد‬ma¡nâsına alındı.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫” َغ‬

]πade…an[ ‫• َغ َد ًقا‬
‫ أَ ْي َك ِثيرا‬404﴾‫اهم َم ًاء َغ َد ًقا‬ ‫﴿واَ ْن َلوِ ْاس َت َق ُاموا َع َلى الطرِ يق ِة لَسقين‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ً ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ َّ
Fethateynle ”‫ “ َغ َــد ٌق‬kesîr demektir. “‫طــرِ َب‬ َ ” bâbından ”‫اؤ َها َفهِ ي َغ ِد َق ٌة‬ ُ ‫ َكثُ َر َم‬،‫“ َق ْــد َغ ِد َق ِت ا ْل َع ْي ُن َغ َد ًقا‬
َ
denir. Ve ”‫ “ َغ ِد َق ا ْل َم َطر َغ َد ًقا أَ ْي َكثُر‬ve “if¡âl”den ”‫ “أَ ْغ َد َق ِإ ْغ َدا ًقا‬dahi denir, ma¡nâ birdir.
َ ُ
َ ‫• َغ َدو‬
]πadevte[ ‫ت‬
ْ
‫ َي ْع ِني َوا ْذ ُكر ِإ ْذ َخر ْج َت ِم ْن َبي ِت‬405﴾‫ال‬ ِ ‫ئ ا ْلم ْؤ ِم ِنين م َق‬
ِ ‫اع َد ِل ْل ِق َت‬
َ َ
ِ َ ِ
ُ ُ ‫﴿وإ ْذ َغ َد ْو َت م ْن أ ْهل َك تُ َب ِّو‬
ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ْ َ ْ
‫احا‬ ِ
ً ‫َعائ َش َة َص َب‬
Ya¡nî “Hazret-i ¡Âişe’den sabâh vakti erkenden çıktığın vakti yâd eyle” demek olur.
Zammeteynle ”‫ــد ٌّو‬ ُ ‫“ ُغ‬dendir. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ”‫ــد ًّوا‬ ُ ‫ــدو ُغ‬ ُ ‫ “ َغ َــدا َي ْغ‬denir. ”‫ــب ُغ ْــد َو ًة‬ َ ‫“خ َــر َج َو َذ َه‬
َ de-
mektir. ”‫ “ ُغ ْــد َو ًة‬sabâh namâzıyla tulû¡-ı şems beyninde olan vakttir. Bu ma¡nâ asldır,
sonra kesret-i isti¡mâl ile her ne zamân olursa mutlakan zehâb ve intılâk ma¡nâsına is-
ti¡mâl olundu. Binâ™en¡aleyh ”‫ــن َبي ِت ِــه‬ ‫ “غــدا ِم‬, ”‫ــب‬ َ ‫“خ َــر َج َو َذ َه‬
ْ ْ َ َ َ Ya¡nî “Çıkıp gitti” demek olur.
Ve fethle ”ٌ‫ “ َغ َــداة‬, ”ٌ‫“ض ْح َــوة‬ َ ya¡nî kuşluk vaktidir. Ve ﴾‫ــي‬ ِّ ‫ ﴿بِا ْل َغ َــد ِاة َوا ْل َع ِش‬kavlinde sabâh ve
406

akşam demek olup bir fi¡lin yâ bir kimsenin bir fi¡lde devâm ve istimrârını ifâde eder.
Ve ma¡ânî-i sâiresi mahallerinde beyân olunur.

]πadin[ ‫• َغ ٍد‬
‫ أَ ْي ِلي ْو ِم ا ْل ِقي َام ِة‬407﴾‫﴿و ْل َت ْنظُر َن ْف ٌس َما َق َّد َم ْت ِل َغ ٍد‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ َ ْ
Ya¡nî “kıyâmet günü için” demektir. ”‫ــد‬ ٌ ‫ “ َغ‬lafzı içinde bulunulan gün veyâ gecenin er-
tesidir ki yarın ta¡bîr edilir. Hayât-ı dünyâ bir gün tasavvur [106] olunmakla yevm-i
kıyâmet onun ertesi olur. 408﴾‫ ﴿أَ ْر ِس ْل ُه َم َع َنا َغ ًدا‬ve 409﴾‫﴿و َما َت ْدرِ ي َن ْف ٌس َما َذا َت ْك ِس ُب َغ ًدا‬ َ ve emsâlinde
hep yarın demektir.

403 “Sonra da onları çürüyüp kararmış çörçöpe çevirendir.” el-A¡lâ, 87/5.

404 “Eğer yolda dosdoğru olurlarsa mutlaka onlara bol yağmur yağdırırız.” el-Cinn, 72/16.
405 “Hani sen mü’minleri (Uhud’da) savaş mevzilerine yerleştirmek için, sabah erken ailenden (evin-
den) ayrılmıştın.” Âl-i ¡İmrân, 3/121.
406 “sabah akşam” el-En¡âm, 6/52; el-Kehf, 18/28.
407 “Herkes, yarın için önceden ne göndermiş olduğuna baksın.” el-Haşr, 59/18.
408 “Yarın onu bizimle beraber gönder.” Yûsuf, 12/12.
409 “Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez.” Lokmân, 31/34.
116 ‫اَنَءاَدَغ‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

]πadâ™enâ[ ‫اء َنا‬

َ ‫• َغ َد‬
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َج َاو َزا َق َال ل َف َت ُاه آَت َنا َغ َد َاء َنا َل َق ْد َلق َينا م ْن َس َفرِ َنا َه َذا َن َص ًبا﴾ ُه َو َما يُ ْؤ َك ُل أَ َّو َل‬
ِ‫الن َهار‬ 410

Ya¡nî kuşluk ta¡âmı, sabâh yemeği demektir. Ânifü’l-beyân ”‫ــد‬ ٌ ‫ “ َغ‬lafzından me™hûzdur.
”‫ “ َغ َد ٌاء‬πayn’ın fethi ve âhirinde hemze ile ta¡âm-ı mezkûra ıtlâk olunur, nitekim akşam
demek olan ”‫“ع ِشي‬den me™hûz ”‫ “ َغ َد ٌاء‬vezninde ”‫اء‬ ٌ ‫“ع َش‬ َ akşam ta¡âmıdır.
ٌّ َ

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫د‬،‫” ُغ‬

]πuduvvuhâ[ ‫• ُغ ُد ُّو َها‬
‫ال َم ِسير ُة‬
ِ ‫الزو‬ ِ
ُّ ‫اح َها َش ْه ٌر﴾ أَ ْي َس ْي ُر َها م َن‬
َ َّ ‫الص ْب ِح ِإ َلى‬ ُ ‫يح ُغ ُد ُّو َها َش ْه ٌر َو َر َو‬
َ ‫الر‬ِ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿و ِلسليمن‬
ّ َ ٰ َْ ُ َ
411
َ
ٍ‫ال ِإ َلى ا ْل َم ْغرِ ِب َم ِسير ُة َش ْهر‬
ِ ‫الزو‬ ِ
َ َّ ‫َش ْهرٍ َو َس ْي ُر َها م َن‬
َ
Ya¡nî “Sabâhtan öğleye kadar olan seyri bir aylık yoldur ve öğleden akşama kadar olan
seyri bir aylık yoldur” demek olur. Bu kelimede ”‫“ َغ ٌد‬dendir. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َغ َد ْو َت‬ke-
limesine mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫” َغ‬

]πarâmen[ ‫• َغراما‬
ً َ
‫ أَ ْي َهلَ ًكا َو ُم ِل ًّحا‬412﴾‫ان َغر ًاما‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإن عذابها ك‬
َ َ َ َ َ َ َ َّ
Ya¡nî “ilhâh ve devâm edici” ”‫“ع َذ ًابا َلزِ ًما‬
َ ya¡nî gayr-ı mufârık ve ”‫“ش ًّرا َلزِ ًما‬ َ ve ”‫“ه َل ًكا َد ِائ ًما‬ َ
¡ibârâtıyla tefsîr edilmiştir. Bu kelime ”‫“ ُغر ٌم‬dendir. Bu bâbın evvelinde ”‫ِين‬ َ ‫ب‬ ِ‫ار‬ ‫غ‬
َ ‫ل‬ْ ‫“ا‬ kelime-
ْ
sine mürâca¡at oluna.

]πarra[ ‫• َغر‬
َّ
﴾‫ين ِفي ُق ُلوبِهِ م َمر ٌض َغر َه ُؤ َل ِء ِدينُ ُهم‬
‫أَ ْي أَ ْغ َف َل ُم َح َّم ًدا‬ 413 ِ َ ‫ول ا ْل ُم َن ِاف ُق‬
َ ‫ون َوا َّلذ‬ ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإ ْذ َي ُق‬
ْ َّ َ ْ
‫يد ُهم‬ ‫وأَصحابه ِدينهم يع ِني تو ِح‬
ْ ُ َْ َْ ْ ُُ َُ َ ْ َ
Ya¡nî “Dînleri tevhîdleri, Mu√ammed ve ashâbını magrûr etti, igfâl etti” ya¡nî aldattı
demek olur. ”‫ور‬ ٌ ‫[ “ ُغ ُــر‬107] lafzındandır. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ‫اك‬ َ ‫ــح َو َذ‬ِ ‫ور بِا ْل َف ْت‬
ٌ ‫ورا َف ُه َــو َغ ُــر‬
ً ‫“ َغ َّــر َي ُغ ُّــر ُغ ُــر‬
”‫ور‬ ِ
ٌ ‫ َم ْغ ُــر‬denir, ”‫“خ ْد َعــ ُة‬
َ ma¡nâsına müte¡addîdir. Ve “‫”ض َــر َب‬ َ bâbından ‫ــار‬ ٌّ ‫“ َغ َّــر َيغ ُّــر َغ َــر َار ًة َف ُه َــو َغ‬

410 “Oradan uzaklaştıklarında Mûsâ beraberindeki gence “Öğle yemeğimizi getir, bu yolculuğumuzdan
dolayı çok yorgun düştük” dedi.” el-Kehf, 18/62.
411 “Süleyman’ın emrine de, sabah esişi bir ay, akşam esişi de bir ay(lık yol) olan rüzgârı verdik.” Sebe™,
34/12.
412 “Gerçekten onun azabı sürekli bir helaktir!” el-Furkân, 25/65.
413 “Hani münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunan kimseler, “Bunları dinleri aldatmış” diyorlardı.”
el-Enfâl, 8/49.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ‫اًق َرغ‬
ْ 117

”‫ َو ِغ ٌّــر‬denir, kesrle ”‫ــل‬ ٌ ‫اه ٌل َو َغ ِاف‬ ِ ‫ “جهِ َــل و َغ َف َــل َفهو ج‬demektir ki lâzımdır. Râπıb rahimehullahu
َ َُ َ َ
Mufredât’ta kesr-i mu¡ceme ile ”ٌ‫“غــرة‬ ِ hâlet-i yakazada olan gaflettir ve ”‫“غــرار‬, ِ ”‫ــال‬ ِ
ٌ ‫“ف َع‬
َّ ٌ َ
vezninde ”‫“س َــن ٌة‬ ِ ve ”‫ “نُعاس‬uyku ağırlığı ve uyuklamak hâlinde olan gaflettir demiş. Mü-
ٌ َ
te¡addî de olur. ”‫ “ َغــر ُه َفا ْغ َتــر َو َي ِغ ُّــر ُه َفي ْغ َت ُّــر‬denir, fethle ”‫ور‬
ٌ ‫ “ َغ ُر‬bâtıl ve fânî ma¡nâlarına geldiği
َ َّ َّ
gibi, şeytâna da ıtlâk olunur.

]el-πarûru[ ‫•ا ْل َغرور‬

ُ ُ
‫الشي َطا ُن‬ ‫ هو‬414﴾‫ور‬ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َل ي ُغر َّن ُكم ب‬
ْ َّ َ ُ ُ ‫ِالل ا ْل َغ ُر‬ ْ َّ َ َ َ ْ
Bu âyet-i kerîmede murâd şeytândır. Ve mâl ve câh ve evlâd ve ¡iyâl ve emsâli her ne
olursa olsun insânı magrûr eden şey™ler ve nefs ve şehevât-ı nefsâniyyeye de ”‫ور‬ ٌ ‫ “ َغ ُر‬de-
nir. Burada ”‫“شي َطا ٌن‬
ْ َ
ile tefsîri ahbes-i ”‫ين‬ ِّ ‫ “ َغ‬olduğu içindir, bu da ”‫ور‬
َ ‫ار‬ ٌ ‫“ ُغ ُر‬dandır. Tahkîki
ânifen ”‫ “ َغر‬kelimesinde beyân olundu.
َّ
]πarâbîbu[ ‫• َغرابِيب‬
ُ َ
َ ‫ود َش ِد‬
‫يد ُة‬ ٌ ‫ أَ ْي ِج َب‬415﴾‫ود‬
ٌ ‫ال ُس‬ ٌ ‫ِيب ُس‬
ِ
ُ ‫ِيض َو ُح ْم ٌر ُم ْخ َتل ٌف أَ ْل َوانُ َها َو َغ َراب‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِمن ا ْل ِجب‬
ٌ ‫ال ُج َد ٌد ب‬ َ َ َ َ ُ ْ
ِ ‫الس‬
‫واد‬ َّ
Ya¡nî “gâyet derecede kara dağlar” demek olur. Bunda takdîm ve te™hîr vardır. Takdîr-i
ma¡nâ ”‫ِيــب‬
ُ ‫ــود َغ َراب‬
ٌ ‫“س‬ ُ sûretindedir ki şedîdü’s-sevâd olan siyâh demektir. ”‫ِيــب‬ ُ ‫ “ َغ َراب‬lafzı
πayn’ın fethi ve kesriyle ve her hâlde sükûn-ı râ™ ile ”‫ِيــب‬ ِ
ٌ ‫ِيــب غ ْرب‬
ٌ ‫“ َغ ْرب‬in cem¡idir ki şedî-
dü’s-sevâd Türkçe pek kara demektir. Ve ”‫ــود‬ ‫“س‬
ٌ ُ lafzı kara demek olun ”‫“أَ ْس َــو ُد‬in cem¡i-
dir. ”‫ِيب‬
ُ ‫ “ َغ َراب‬burada ma¡nâ-yı sevâdın te™kîdi içindir.
]πar…an[ ‫• َغر ًقا‬
ْ
‫ أَ ْي َن ْز ًعا ب ِِش َّد ٍة‬416﴾‫ات َغر ًقا‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿والنازِ ع‬
َ َّ َ َ ْ
ْ
Kasemdir. Murâd [108] ebdândan kabz ve nez¡-i ervâha mü™ekkel olan melâikedir.
Ma¡nâ “Tâ a¡mâk-ı ebdândan ervâhı nez¡-i şedîdle nez¡ eden melekler hakkı için” de-
mektir. Burada ”‫“ َغر ًقا‬, ”‫ “ ِإ ْغرا ًقا‬ma¡nâsınadır. ”‫ “ َغر ٌق‬aslen suya batmak, boğulmak ma¡nâ-
ْ َ ْ
sına olup bundan ”‫اق‬ ٌ ‫ “ ِإ ْغ َر‬bir kabı tamâmen ve lebâleb doldurmak ve râmî ya¡nî tîr-endâz
kemânı ifrâtla ve son decereye kadar çekmek ma¡nâsına isti¡mâl olunmuş. Binâ™en¡aleyh
nez¡-i ervâhta mübâlaga ve şiddet ifâdesi için ism-i masdar olan ”‫ “ َغــر ٌق‬, ”‫اق‬
ْ ٌ ‫ “ ِإ ْغ َــر‬ile
tefsîr olunmuş. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi. Bu âyete dâir kelâm Bâbu’n-Nûn’da
ِ ‫ “النازِ ع‬kelimesinde görülür.
”‫ات‬ َ َّ

414 “O aldatıcı şeytan da Allah hakkında sizi aldatmasın.” Lokmân, 31/33; Fâtır, 35/5.
415 “Dağlardan da beyaz, kırmızı (birbirinden farklı) çeşitli renklerde yollar (katmanlar) var, simsiyah
taşlar da var.” Fâtır, 35/27.
416 “Andolsun (kâfirlerin ruhlarını) şiddetle çekip çıkaranlara” en-Nâzi¡ât, 79/1.
118 ‫ًةَفْرُغ‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ر‬،‫” ُغ‬

]πurfeten[ ‫• ُغر َف ًة‬
ْ
”‫ئ ِب َف ْت ِح ا ْل ُم ْع َج َم ِة “ َغر َف ًة‬ َ ِ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّل َم ِن ا ْغ َت َر َف ُغ ْر َف ًة﴾ َو ُقر‬
417
ْ
Zammla ”‫ “ ُغر َفــة‬mâyi¡âttan el ile alınan şey™den iki avucunu bir biriktirip çanak şekline
ْ
koyarak alınan mikdârdır. Fethle ”‫ “ َغر َفــ ٌة‬ma¡nâ-yı mezkûrdan binâ-i merredir ki ber-ve-
ْ
ch-i meşrûh bir def¡a almaktır. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫ــاء َغر ًفــا‬ ‫ “غرفــت الم‬denir, “İki avucumla
َ َ ْ َ َْ ُ ََْ
ِ
ٌ ‫“ ِإ ْفت َع‬den ”‫ت‬ ِ ya¡nî
suyu aldım” demektir. Ve ”‫ال‬ ُ ‫ “ ِإ ْغ َت َر ْف‬dahi böyledir. Ve ”‫ “ ُغ ْر َف ٌة‬lafzı ”‫“ع ّل َّي ٌة‬ ُ
çardak ma¡nâsınadır ki biz köşk ta¡bîr ederiz. Bunun cem¡i zammla ”‫ “ ُغــر ٌف‬ve ”‫ــات‬ ٌ ‫“ ُغ ُر َف‬
َ
gelir, ke-mâ kâle ta¡âlâ: 418﴾‫ــك يُ ْج َــز ْو َن ا ْل ُغر َفــ َة ب َِمــا َصبــروا‬ ِ
‫ئ‬ ‫ل‬ ‫و‬ُ ‫أ‬ ﴿ ‫ن‬ ِ ِ ِ ‫﴿ ٰل ِك‬
ُ َ ْ َ َ ve ْ ٌ َ ُ ْ ُ ْ ُ َّ َ ْ َ َّ َ َّ ‫ــن ا‬
‫م‬ ‫ف‬ ‫ر‬ ‫غ‬ ‫م‬ ‫ه‬‫ل‬َ ‫ــم‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ق‬‫ات‬ ‫ين‬ ‫ذ‬ ‫ل‬
﴾‫ار‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ُ ‫ َف ْوق َهــا ُغ َــر ٌف َم ْبن َّيــ ٌة َت ْجرِ ي م ْن َت ْحت َها ْالَ ْن َه‬ve ‫الصال َحات َلنُ َب ِّوئَ َّن ُه ْم م َن ا ْل َج َّنة ُغ َر ًفا َت ْجرِ ي‬ َّ ‫ين ٰا َمنُوا َو َعم ُلوا‬ َ ‫﴿وا َّلذ‬
419
َ
420
﴾‫يها‬ ‫ف‬ِ ‫ ِمن َتح ِتها ْالَ ْنهار َخ ِال ِدين‬ve 421﴾‫ون‬ َ ُ ‫ن‬ ِ ‫ات‬
‫آم‬ ِ ‫ ﴿وهم ِفي ا ْل ُغر َف‬Bunlar da hep köşk ma¡nâsınadır.
َ َ ُ َ َ ْ ْ ُ ْ َ ُ
]el-πurûri[ ِ‫ •ا ْل ُغرور‬
ُ
‫] ا ْل َف ِاني ا َّل ِذي يُ َت َم َّت ُع ب ِِه َق ِليلً ثُم‬109[ ‫اط ُل‬
ِ ‫ أَ ِي ا ْلب‬422﴾ ِ‫الد ْنيا إ َِّل متاع ا ْل ُغرور‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وما الحيوة‬
َّ َ ُ ُ ََ َ ُّ ُ ٰ َ ْ َ َ
‫ول‬
ُ ‫َي ْف َنى َو َي ُز‬
”‫ــاع‬
ٌ ‫“م َت‬
َ ma¡lûm kendisiyle temettu¡ edilen şey™dir, her ne olursa, meselâ kumâş ve ticâret
edilen emvâl hattâ ev eşyâsı dahi metâ¡dır. ”‫ور‬ ٌ ‫“ ُغ ُــر‬a izâfeti sâhibini aldattığını beyân
içindir. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َغر‬kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.
َّ

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”غ‬

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ز‬،‫” ُغ‬

]πuzzen[ ‫• ُغ ًّزى‬
ٍ‫ أَ ْي ُغ َزا ًة َجم ُع َغاز‬423﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإ َذا َضر ُبوا ِفي ْالَ ْر ِض أَ ْو َكانُوا ُغ ًّزى‬
ْ َ
”‫“ع َدا‬ ٍ‫ــاز‬
َ bâbından ” ‫ “ َغ َــزا َي ْغ ُــزو َغ ْــز ًوا َف ُه َــو َغ‬denir ki düşmanla ceng ve kıtâl etmektir. Lisân-ı

417 “Ancak eliyle bir avuç alan başka” el-Bakara, 2/249.

418 “İşte onlar, sabretmelerine karşılık cennetin yüksek makamlarıyla mükâfatlandırılacaklar.” el-
Furkân, 25/75.
419 “Fakat Rabbine karşı gelmekten sakınanlar için (cennette) üst üste yapılmış ve altlarından ırmaklar
akan köşkler vardır.” ez-Zümer, 39/20.
420 “İman edip salih amel işleyenler var ya, onları içinden ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları
cennet köşklerine yerleştireceğiz.” el-¡Ankebût, 29/58.
421 “Onlar cennet köşklerinde güven içindedirler.” Sebe™, 34/37.
422 “Dünya hayatı, aldatıcı metadan başka bir şey değildir.” Âl-i ¡İmrân, 3/185; el-Hadîd, 57/20.
423 “Kardeşleri sefere veya savaşa çıktığında” Âl-i ¡İmrân, 3/156.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ‫َهيّشَغ‬
ٰ 119

şer¡de i¡lâ-i kelimetüllâh yâhûd muhâfaza-i hudûd-ı bilâd-ı İslâmiyye ve müdâfa¡a-i

hukûk-ı mü™minîn için küffârla muhârebe ve mukâteledir.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME [MA¡A]’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫” َغ‬

]πasa…i[ ‫• َغس ِق‬

َ
َ ‫ال ظُ ْل َم ِت ِه َو ِق‬
‫يل‬ ِ ‫أَي ِإ ْقب‬
َ ْ
424
﴾ ِ‫الش ْم ِس ِإ َلى َغ َس ِق ال َّلي ِل َو ُقر ٰا َن ا ْل َف ْجر‬
ْ ْ
ِ ُ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَ ِق ِم الص ٰلو َة ِل ُدل‬
َّ ‫وك‬ َّ َ ْ
‫ظ َل ِم ِه‬
َ
Ya¡nî “şafakın gaybûbetiyle gece tamâm karardığı vakte” demek olur ki yatsı vaktidir.
ِ ‫ “ َغ‬kelimesine mürâca¡at oluna.
”‫ “ َغ َس ِق‬lafzı için bu bâbın evvelinde vâki¡ ”‫اس ٍق‬

]πassâ…an[ ‫• َغسا ًقا‬

َّ
ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫يما َو َغ َّسا ًقا﴾ أَ ْي َما َي ْغس ُق م ْن َصديد أَ ْه ِل‬
ِ‫النار‬ ً ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّل َحم‬
425

ِ ‫“ َغ‬
Ya¡nî “ehl-i nârın vücûdundan akan irin” demektir. Sâbikü’z-zikr ”‫“ َغ َس ٌق‬dandır ki ”‫اس ٍق‬
kelimesinde beyân olundu. Ve ”‫ــاق‬ٌ ‫ “ َغ َّس‬o şey™-i bâriddir ki şiddet-i bürûdetinden şey™-i
hârr gibi yakar da denildi. Vallâhu a¡lemu.

MEKSÛRETU’L-∏AYN: “‫س‬،‫[ ” ِغ‬110]

ٍ ‫• ِغس ِل‬
]πislînin[ ‫ين‬
ْ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
‫يها‬َ ‫النارِ أَ ْو م ْن َش َجرٍ ف‬
َّ ‫ام إ َِّل م ْن غ ْسلينٍ ﴾ أَ ْي م ْن َصديد أَ ْه ِل‬
ٌ ‫ط َع‬
َ ‫﴿و َل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
426

Ya¡nî ehl-i nârın irinlerinden yâhûd cehennemde olan bir şecerin semerinden demektir.
Asl ”‫“غ ْس ِــلين‬
ِ curûh ya¡nî yara ve çıban ve dübür gaslinden çıkan gusâle ya¡nî çirkâb-
dır. Fethle ”‫ــل‬ ٌ ‫“ َغ ْس‬den me™hûz ”‫“ف ْع ِليــن‬dir. ِ Ve cehennemde olan şecerden murâd Allâhu
a¡lem ”‫ــوم‬
ٌ ‫“ز ٌّق‬َ olsa gerek. Ne¡ûzu billâhi min ¡azâbihi ve ¡ikâbihi ve nes™eluhu’l-¡âfiyete
fi’d-dunyâ ve’l-âhire.

FASLU’L-∏AYN VE’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEMETEYN: “‫ش‬،‫” َغ‬

]πaşşâhâ[ ‫يها‬
َ ‫• َغ ّٰش‬
ُ ‫أَ ْي أَ ْل َب َس َها َما أَ ْل َب َس َها َويُ َق‬ ِ ِِ ِ
‫ال َس َتر َها َما َس َتر َها‬ َ ‫﴿وا ْل ُم ْؤ َتف َك َة أَ ْه َوى َف َغ ّٰش‬
﴾‫يها َما َغ َّشى‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
427
َ َ

424 “Güneşin zevalinden (öğle vaktinde Batı’ya kaymasından) gecenin karanlığına kadar (belli vakitler-
de) namazı kıl. Bir de sabah namazını kıl.” el-İsrâ™, 17/78.
425 “Ancak, uygun bir ceza olarak kaynar su ve irin içecekler.” en-Nebe™, 78/25.
426 “Kanlı irinden başka bir yiyeceği de yoktur.” el-Hâkka, 69/36.
427 “O, “Mu’tefike”yi de kaldırıp yere çarpmış ve onlara örttüğü azap örtüsünü örtmüştür.” en-Necm,
120 ِ‫ٌةَو اَش غ‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

‫ار ُة ا َّل ِتي ْأم ِطر ْت َع َلي َها َف َس َتر َها‬ ِ ِ

َ ‫اها َوه َي ا ْلح َج‬ َ ‫اها َما َغ َّط‬
َ ‫َو َغ َّط‬
َ ْ َ
Bu kelime setr ve tagtiye ma¡nâsına olan ”‫“ َغ ْشي‬den “tef¡îl”dir. ”‫ “ َغ َّشى يُ َغ ِ ّشي َت ْغ ِشي ًة‬denir ki
ٌ َ
örtmektir. ”‫“مــا‬ hıcâre-i mesmûmeden ¡ibârettir. Ve ” ‫ة‬ُ ‫ــ‬ ‫ك‬َ ِ ‫ “ا ْلم ْؤ َت‬kurâ-yı kavm-i Lû† ¡aley-
‫ف‬
َ ُ
hi’s-selâmdır. Zamîrler ”‫“م ْؤ َت ِف َكة‬ye râci¡dir. Bâbın evâilinde vâki¡ ”‫اشية‬ ِ ‫ “غ‬kelimesinde bu
ُ َ َ
lafza müte¡allik kelâm mürûr etti.

MEKSÛRETU’L-∏AYN: “‫ش‬،‫” ِغ‬

]πişâvetun[ ‫• ِغ َشاو ٌة‬
َ
ِ ِ ِ ِِ ِ
ٌ ‫﴿و َع َلى أَ ْب َصارِ ه ْم غ َش َاو ٌة﴾ أَ ْي غ َط‬
‫اء‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
428

Ya¡nî sitr, perde, örtü demek olur. Bu da ”‫“ َغ ْشــي‬dendir. Bundan kesrle ”‫ــاء‬ ِ
ٌ ٌ ‫ “غ َش‬laf-
zen ve ma¡nen ”‫ــاء‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫ “غ َط‬gibidir. Kezâ fethle ”‫ “ َغ ْش َــو ٌة‬ve kesrle ”‫ــاو ٌة‬ َ ‫ “غ َش‬, ”‫ــاء‬ ٌ ‫“غ َط‬dır. Sâli-
ِ
fü’l-beyân ”‫ “ َغاشية‬kelimesine nazar oluna.
َ

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE: “‫ص‬،‫” َغ‬

]πa§ben[ ‫• َغصبا‬
ً ْ
‫ أَ ْي ظُ ْل ًما َو َج ْو ًرا‬429﴾‫﴿ي ْأ ُخ ُذ ُك َّل َس ِف َين ٍة َغ ْصبا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً
”‫ــب‬
ٌ ‫ “ َغ ْص‬bir şey™i [111] bi-gayri hakk zulmen ve cevren bi’t-tagallüb almaktır. “‫”ض َــر َب‬ َ
bâbından ”‫ِالض ِم‬ َّ ‫اب ب‬‫ص‬ ‫غ‬
ُ ‫م‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ب‬ ِ ‫ “ َغصب ِم ْنه ي ْغ ِصبه َغصبا َفهو َغ‬, ”‫ “أَ َخ َذه ظُ ْلما وجورا و َقهرا‬demektir.
‫اص‬
ّ ٌ َّ ْ ُ َ ٌ َُ ً ْ ُُ َ ُ َ َ ًْ َ ً َْ َ ً ُ
ٌ ‫ “ ِإ ْف ِت َع‬den ”‫ــاب‬
Ve ”‫ــال‬ ِ
ٌ ‫ “ ِإ ْغت َص‬da böyledir. Ve ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ َغ ْص‬bundan ism de olur. Ve gasb edilen
şey™e de ”‫ب‬ ٌ ‫ “ َغ ْص‬denir ki ”‫وب‬ ٌ ‫“م ْغ ُص‬
َ demek olur.

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ص‬،‫” ُغ‬

]πu§§atin[ ‫• ُغص ٍة‬
َّ
ُ ‫ َت ُغ ُّص ب ِِه ا ْل ُح ُل‬430﴾‫ط َع ًاما َذا ُغ َّص ٍة‬
‫وق َفلَ َي ُسو ُغ‬ َ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Boğazlar, ondan kısılır da aşağı geçmez” demektir, ”‫ط َعــام‬ َ “a sıfat mevzi¡indedir.
Murâd bir ta¡âm ki boğazı kısar ve tutar ve boğazdan geçmez demek olur. Zamm-ı
mu¡ceme ve feth-i muhmele-i müşeddede ile ”‫ “ ُغ َّص ٌة‬gam ve hasret ve ”‫“ش ْو ٌك‬ َ ya¡nî diken
ma¡nâlarına da müsta¡meldir. Cem¡i zammla ”‫ــص‬ ‫ص‬ ‫غ‬ “tır, ” ‫ة‬ ‫ــ‬‫ف‬ ‫ر‬ ‫غ‬ “ ” ‫ف‬ٌ َ ُ “ gibi. “‫ــب‬
‫ــر‬ ‫غ‬ َِ
ٌ َ ُ ٌ َ ُْ ve َ ‫”تع‬
ِ ِ
ٌّ ‫ت بِال َّط َعام َغ َص ًصا َفأَ َنا َغ‬
bâbından ”‫اص َو َغ َّصا ٌن‬ ُ ‫ “ َغص ْص‬denir ki ta¡âmda olan bir hâletle boğaz kı-

53/53-54.
428 “Gözleri üzerinde de bir perde vardır.” el-Bakara, 2/7.
429 “Her gemiyi zorla ele geçiren” el-Kehf, 18/79.
430 “Boğazdan zor geçen yiyecekler (vardır).” el-Müzzemmil, 73/13.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ُ‫َك َناَ رْف غ‬ 121

sılıp lokmanın onda tıkılmasından ¡ibârettir. İmtilâ™ ma¡nâsına da gelir: ”‫ــام‬ ِ ‫“ َغ ِصصــت بِال َّطع‬,
َ ُ ْ
ٍ ‫ “ َذا ُغص‬, ”‫ “ َذا َشــو ٍك‬ile
ُ ‫ “إ ِْم َت َــأ‬ve ”‫ــص ا ْل َم ْنــزِ ُل بِا ْل َق ْــو ِم‬
ِ ‫ْت ب‬
”‫ِــه‬ َّ ‫غ‬
َ “ Kezâ ”َ ‫ــأ‬
َ ‫ت‬
َ ‫ِم‬
ْ ‫إ‬ “ demektir. Bu âyette ”‫ــة‬ َّ ْ
de tefsîr olunmuştur ki dikenli demek olur. “‫ ” َق َت َل‬bâbından da lügattır. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫” َغ‬

]πafletin[ ‫• َغ ْف َل ٍة‬
َ ‫ال بِا ْل َق ْي ُلو َل ِة َو ِق‬
‫يل‬ ٍ ‫النهارِ و ْاش ِت َغ‬ ِ ِ َ 431 ِ َ ِ ٍ ِ ‫﴿و َد َخ َل ا ْل َم ِد َين َة َع َلى ِح‬ ِِ ِ
َ َ َّ ‫ين َغ ْف َلة م ْن أ ْهل َها﴾ أ ِي ا ْنت َصاف‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫َما َبي َن ا ْل ِع َشائَي ِن َي ْع ِني َب ْع َد ا ْل َم ْغرِ ِب‬
ْ ْ
Burada ”‫يــن َغ ْف َل ٍــة‬ ِ ِ
‫“ح‬ vakt-i zevâl ile tevcîh olundu ki nâsın kaylûle zamânı olmakla [112]
istirâhatla meşgûl oldukları için hîn-i gaflettir. Ve beyne’l-¡işâ™eyn ya¡nî ba¡de’l-magrib-
le tevcîh edildiği, kezâ ünâsın vakt-i ferâgları olmakla herkes me™vâ ve mebîtine çekil-
dikleri için vakt-i gaflettir. ”‫ “ َغ ْف َلــ ٌة‬lafzı lügatte bir şey™in insânın hâtırından gaybûbeti
ve o şey™i ¡adem-i tezekkürüdür; biz buna lisânımızda dalgınlık deriz, sehv de denir ki
insân her ân hâtırında olması tabî¡î bulunan bir şey™i ve emri tezekkür ve tahattur ede-
mez, hattâ kendinin bu hâlini de müdrik değildir, ancak ihmâlen ve i¡râzan vâki¡ olanda
da kullanılır, nitekim432﴾‫ــون‬ َ ‫﴿و ُه ْــم ِفــي َغ ْف َل ٍــة ُم ْعرِ ُض‬
َ ve ﴾‫ون‬ َ ُ‫﴿و ُه ْــم ِفــي َغ ْف َل ٍة َو ُه ْــم َل يُ ْؤ ِمن‬ َ
433
ve emsâli
mevâzi¡de vâki¡ olmuştur ki kasden tegâfüldür. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ‫ــول َو َغ ْف َلــ ًة‬ ً ُ ُ ُ ُ ْ َ ‫“ َغ َف َــل َع ْن ُــه‬
‫ف‬ ‫غ‬ ‫ــل‬ ‫ف‬ ‫غ‬ ‫ي‬
ِ
”‫ِالض َّم َتي ِن َف ُه َو َغاف ٌل‬ ‫ َو ُغ ُف ًل ب‬denir. Ve “tef¡îl”den ”‫ “ َغ َّف ْل ُت ُه َت ْغف ًيل‬denir, ”‫“صير ُت ُه َغ ِاف ًل َف ُه َو ُم َغ َّف ٌل‬
ِ denir.
ْ َّ ْ َّ َ
Ve ”‫“م َغ َّف ٌل‬ ُ mef¡ûl sîgasıyla fıtnat ve zekâ ve dirâyeti olmayan gabî kimseye de denir. Ve
“if¡âl” bâbından ”‫ال‬ ٌ ‫ “ ِإ ْغ َف‬da ”‫يل‬ َ gibidir: ﴾‫﴿و َل ُت ِط ْع َم ْن أَ ْغ َف ْل َنا َق ْل َب ُه َع ْن ِذ ْكرِ َنا‬
ٌ ‫“ت ْغ ِف‬ 434
َ

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ف‬،‫” ُغ‬

]πufrâneke[ ‫ك‬
َ ‫• ُغ ْفرا َن‬
َ
﴾‫ط ْع َنا ُغ ْفرا َن َك َر َّب َنا َو ِإ َلي َك ا ْل َم ِصير‬
435
َ َ‫﴿و َقالُوا َس ِم ْع َنا َوأ‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ ْ َ
Bu kelime aslen setr ma¡nâsına olan ”‫“ َغ ْفــر‬den masdardır. “‫”ضــر َب‬ bâbından ‫“ َغ َفــر َي ْغ ِفر َغ ْفرا‬
ٌ َ َ ً ُ َ
”‫ور َل ُه‬ ‫ف‬
ُ ‫غ‬
ْ ‫م‬ ‫اك‬
َ ‫ذ‬
َ ‫و‬ ‫ار‬‫ف‬َّ ‫غ‬
َ ‫ة‬
ُ ‫غ‬
َ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫م‬‫ل‬ْ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ر‬ ِ ‫ــم َفهــو َغ‬
‫اف‬ ِ ‫ِالض‬
َّ ‫ب‬ ‫ــا‬‫ن‬ً ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ْ ‫غ‬
ُ ‫و‬ denir. ” ‫ك‬َ ‫ن‬
َ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ف‬
ْ ‫غ‬
ُ “ de ” ‫ن‬
ٌ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ف‬ْ ‫غ‬
ُ “ın nasbı fi¡l-i muz-
ٌ َ َ ٌ َُ َ ٌ َ ُ ّ َ َ َ َ
merledir. Takdîri ”‫ “ ِإ ْغ ِفر َل َنا ُغ ْفرا َن َك‬ve ”‫ “ َن ْســأَلُ َك ُغ ْفرا َن َك‬ve ”‫ “ َن ْط ُل ُب أَ ْو َنر ُجو ُغ ْفرا َن َك‬sûretindedir.
َ ْ َ َ ْ
Ma¡nâ Cenâb-ı Gaffârü’z-zunûb’un ¡abd-ı müznib-i müsî™in günâhlarını setr ile mu™â-
haze ve ¡ukûbeti ¡afv etmesinden ¡ibârettir. Ve ”‫ــار‬ ُ ‫ “ا ْل َغ َّف‬esmâ-i [113] hüsnâdandır. Ve

431 “Mûsâ halkın habersiz olduğu bir sırada şehre girdi.” el-Kasas, 28/15.
432 “Hâlbuki onlar gaflet içinde yüz çevirmekteler.” el-Enbiyâ™, 21/1.
433 “Onları, gaflet içinde bulunup iman etmezlerken” Meryem, 19/39.
434 “Kalbini bizi anmaktan gafil kıldığımız kimselere boyun eğme.” el-Kehf, 18/28.
435 “Şöyle de dediler: “İşittik ve itaat ettik. Ey Rabbimiz! Senden bağışlama dileriz. Sonunda dönüş
yalnız sanadır.”” el-Bakara, 2/285.
122 َ‫لّ غ‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

kezâ ”‫ “ا ْل َغ ِافــر‬Ke-mâ kâle ta¡âlâ 436﴾‫الت ْــو ِب‬ ِ ‫ ﴿ َغ ِافــرِ ال َّذ ْن‬Ancak esmâ-i ihsâdan değildir.
َّ ‫ــب َو َقاب ِِل‬
ُ
Nes™eluhu’l-¡afve ve’l-magfirete fi’d-dunyâ ve’l-âhire.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫” َغ‬

]πalle[ ‫• َغ َّل‬
َ ‫ أَ ْي َخ‬437﴾‫ان ِل َنب ٍِّي أَ ْن َي ُغ َّل َو َم ْن َي ْغ ُل ْل َي ْأ ِت ب َِما َغ َّل َي ْو َم ا ْل ِق ٰي َم ِة‬
‫ان‬ َ ‫﴿و َما َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “hıyânet ettiği şey™i” demek olur. Bu kelime magnemde hıyânet etmek ma¡nâsına
olan ”‫ــول‬ ٌ ‫“ ُغ ُل‬den sîga-i mâzîdir. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ”‫ول‬ ً ‫ “ َغ َّــل ِفي ا ْل َم ْغ َن ِم َي ُغ ُّل ُغ ُل‬denir, ‫ان ِف ِيه َي ُخو ُن‬
َ ‫“خ‬
َ
ِ
”‫ خيا َنــ ًة‬demektir. Bu ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ َغ َل‬mâddesi ma¡ânî-i kesîrede müsta¡meldir. Kesrle ”‫ــل‬ ٌّ ِ
‫ “غ‬hıkd
َ
ve gışş ve ¡adâvet-i hafiyye ma¡nâsına gelir. Bâb-ı sânîden ”‫ “ َغ َّــل َي ِغ ُّــل ِغ ًّــا‬denir, ”‫“ح َق َــد‬ َ ve
”‫ــش‬ َّ َ ‫غ‬ “ demektir: 438
﴾‫ــوا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ا‬
ُ َ ٰ َ َّ‫ين‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬ ِ
‫ل‬ ‫ــا‬
ًّ ِ
‫غ‬ ‫ــا‬‫ِن‬‫ب‬ ‫و‬
َ ُُ ‫ل‬‫ق‬ ‫ــي‬ ِ
‫ف‬ ‫ــل‬‫ع‬ ‫ج‬ ‫ت‬ ‫ل‬
ْ َ ْ َ ََ ‫﴿و‬ Ve zammla ” ‫ــل‬
ٌّ ‫غ‬
ُ “ demirden ma¡mûl
halkadır ki cânî ve mecnûnun boğazlarına takılır, biz lale ta¡bîr ederiz. Cem¡i ”‫ “أَ ْغ َل ٌل‬ge-
lir: 439﴾‫ون‬ ِ ‫[ ﴿إ َِّنا جع ْل َنا ِفي أَع َن ِاقهِ م أَ ْغ َل ًل َفهِ ي ِا َلى ْالَ ْذ َق‬ve] 440﴾‫﴿خ ُذوه َف ُغلُّوه‬
َ ‫ان َف ُه ْم ُم ْق َم ُح‬ َ ْ ْ َ َ ُ ُ ُ ve fethle ”‫“ َغ َّل ٌة‬
arzdan hâsıl olan şey™dir, zer¡ ve ismâr ve icâre gibi. Bunun cem¡i ”‫ت‬ ِ gelir.
ٌ ‫ “ َغ َّل‬ve ”‫“غ َل ٌل‬
Ve ma¡ânî-i sâirede isti¡mâl olunur.

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ل‬،‫” ُغ‬

]πulfun[ ‫• ُغ ْل ٌف‬
‫ول َكأَ َّن َها ِفي ِغلَ ٍف‬ َ ‫وب َنا ُغ ْل ٌف﴾ أَ ْي َم ْح ُج‬
ُ ‫وب ٌة َع َّما َت ُق‬ 441
ُ ‫﴿و َقالُوا ُق ُل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Küffâr dediler: Bizim kalblerimiz gılâf içinde olan şey™ gibi senin dediğin şey™-
leri istimâ¡la kabûlden mahcûb ve memnû¡dur.” Zammla ”‫ “ ُغ ْل ٌــف‬lafzı ”‫“أَ ْغ َل ُــف‬in cem¡i-
dir. ”‫ “أَ ْغ َل ُــف‬gılâfta olan şey™dir. ﴾‫وب َنــا ُغ ْل ٌــف‬ُ ‫“ ﴿ ُق ُل‬Bizim kalblerimiz gılâf içindedirler” de-
mek olur. Bundan [114] mahcûb ve mestûr ma¡nâsına alınmış. Ve zammeteynle ”‫“ ُغ ُل ٌــف‬
kırâ™atine göre ”‫“غ َل ٌف‬ın ِ cem¡idir. ”‫“غ َل ٌف‬ ِ tahrîfle kılıf dediğimiz mahfazadır; bu sûrette
ma¡nâ-yı âyet-i kerîme “Bizim kalblerimiz mahfazalardır” ya¡nî ¡ilm ve ma¡rifet mah-
fazalarıdır demek olur. Küffâr bu kavlleriyle gûyâ Resûlullâh’tan ve onun da¡vet ve
ta¡lîminden müstagnî olduklarını beyânla Resûl’ü istihfâf ve istiskâl etmek istiyorlar.
“‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫الســي َف َي ْغ ِل ُف َغ ْل ًفــا‬ ‫ “غلــف الرجــل‬denir, “Kılıncı gılâfa, kına koydu” demek
َ َ ْ َّ ُ ُ َّ َ َ َ
436 “Günahı bağışlayan, tövbeyi kabul eden” el-Mü™min, 40/3.
437 “Hiçbir peygamberin emanete hıyanet etmesi düşünülemez. Kim hıyanet ederse, kıyamet günü, hı-
yanet ettiği şeyle birlikte gelir.” Âl-i ¡İmrân, 3/161.
438 “Kalplerimizde, iman edenlere karşı hiçbir kin tutturma!” el-Haşr, 59/10.
439 “Onların boyunlarına demir halkalar geçirdik, o halkalar çenelerine dayanmıştır. Bu sebeple kafaları
yukarıya kalkık durumdadır.” Yâsîn, 36/8.
440 “(Allah şöyle der:) “Onu yakalayıp bağlayın.”” el-Hâkka, 69/30.
441 “Kalplerimiz muhafazalıdır” dediler.” en-Nisâ™, 4/155.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ‫ظاَِغ‬
‫ل‬ 123

olur. “İf¡âl”den isti¡mâli eşherdir. ”‫السي َف‬ ‫ “أَغلف الرجل‬denir. Ve ”‫ب أَ ْغ َل ُف‬
ٌ ‫ “ َق ْل‬kavli, işittiği-
ْ َّ ُ ُ َّ َ َ ْ
ni hıfz edemez ve anlayamaz ma¡nâsınadır.

]πulben[ ‫• ُغ ْلبا‬
ً
ِ ‫ل ْع َن‬
‫اق‬ ْ َ‫ظا‬َ َ‫ أَ ْي ِغل‬442﴾‫﴿و َح َد ِائ َق ُغ ْل ًبا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Hadâyıktan murâd nahl ya¡nî hurmâ bâgçeleridir, binâ™en¡aleyh ”‫ “ ُغ ْلبــا‬ile vasf olunan
ً
ِ ‫ظ ْالَ ْع َن‬
hurmâ ağaçlarıdır. ”‫ــاق‬ ُ ‫“غ َــا‬ِ Ya¡nî “boyunları kalın” demek, anaç ve gövdeli ulu
ağaçlar demekten kinayettir. Zammla ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ ُغ ْل‬boynu kalın kimsenin na¡tı olan ”‫ــب‬ ُ ‫“اَ ْغ َل‬in
cem¡idir. Mü™ennesi fethle ”‫اء‬ ‫ب‬ ‫ل‬
ُ ََْ ‫غ‬ “dır; ”‫اء‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫غ‬ ‫ة‬ َ ‫أ‬ ‫ر‬ ‫ام‬‫و‬ ‫ب‬
ُ ََْ ٌ َ ْ َ ُ َ ْ ٌ ُ َ‫ل‬‫غ‬ َ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ‫“ر‬ denir. Zammla ” ‫ب‬ ‫ل‬
ٌ ُْ ‫غ‬ “ ikisinin
de cem¡idir, ya¡nî mü™ennesin ayrı cem¡i yoktur.

MEKSÛRETU’L-∏AYN: “‫ل‬،‫” ِغ‬

]πillin[ ‫• ِغ ّ ٍل‬
‫ أَ ْي َع َد َاو ٍة َو َش ْح َن َاء‬443﴾‫﴿و َن َز ْع َنا َما ِفي ُص ُدورِ ِهم ِم ْن ِغ ّ ٍل‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî düşmanlık ve bugz ve hıkd demektir. Hasedle tefsîr olunur. Ânifü’l-beyân ”‫“ َغ َّــل‬
kelimesine nazar oluna.

َ ‫• ِغ ْل‬
]πil@aten[ ‫ظ ًة‬
‫ أَ ْي ِش َّد ًة‬444﴾‫يكم ِغ ْل َظ ًة‬ ‫﴿و ْلي ِج ُدوا ِف‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُْ َ َ
Ya¡nî “Düşman sizde kendilerine [115] karşı şiddet ve salâbet bulsunlar, onlara ¡unfle
mu¡âmele ediniz” demek olur. Beşinci bâbdan ”‫يظ‬ ٌ ‫الشي ُء ِغ َل ًظا َف ُه َو َغ ِل‬ ‫ظ‬
َ ‫ “ َغ ُل‬denir, kalınlık ve
ْ َّ
ِ
katılık ve şiddet ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. Ve kesrle ”‫ “غ ْل َظــ ٌة‬bundan ismdir. ”‫يــظ‬ ٌ ‫“ َغ ِل‬in
cem¡i ”‫ظ‬ ِ gelir.
ٌ ‫“غ َل‬

ٌ ‫• ِغ َل‬
]πilâ@un[ ‫ظ‬
‫ أَ ْي أَ ِش َّد ُاء‬445﴾‫ظ‬
ٌ ‫﴿ع َل ْي َها َم َل ِئ َك ٌة ِغ َل‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “katı ve şiddetle mu¡âmele ediciler” demektir. ”‫يظ‬ ٌ ‫“ َغ ِل‬in cem¡idir. Mâ-kabline bak.

442 “Sık ağaçlı bahçeler” ¡Abese, 80/30.

443 “Biz onların kalplerinde kin namına ne varsa söküp attık.” el-A¡râf, 7/43; el-Hicr, 15/47.
444 “Sizde bir sertlik bulsunlar.” et-Tevbe, 9/123.
445 “(O ateşin başında” gayet katı çetin melekler vardır.” et-Tahrîm, 66/6.
124 ‫َماَم َغْلا‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫” َغ‬

]el-πamâme[ ‫•ا ْل َغمام‬

َ َ
ْ ‫ أَي السحاب ا‬446﴾‫ظ َّل ْل َنا َع َلي ُكم ا ْل َغمام‬
‫ل ْبي َض‬ َ ‫﴿و‬
َ َ َ َ َّ ِ َ َ ُ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “ak bulutu” demektir. ”‫ــام‬ ٌ ‫ “ َغ َم‬setr ma¡nâsına olan ”‫ــم‬ٌّ ‫“ َغ‬dandır. “‫ ” َق َت َل‬bâbından ‫“ َغ َّم ُه‬
”‫الشــي ُء َي ُغ ُّم ُــه َغ ًّمــا‬ , ”‫“س َــتر ُه‬ demektir. Buluta ”‫ــام‬
ٌ ‫ “ َغ َم‬tesmiyesi semâyı setr ettiği içindir. Ve
ْ َّ َ َ
hüzne de ”‫ “ َغ ٌّم‬denildiği sürûru örttüğü içindir. Ve bundan zammla ”‫ “ ُغ َّم ٌة‬kürbet ve gus-
sa ve hayret ma¡nâsına ismdir.

]πamratin[ ‫• َغمر ٍة‬

َ ْ
‫ أَ ْي ِفي َج ْه ٍل َي ْس ُتر ُهم‬447﴾‫وب ُهم ِفي َغ ْمر ٍة ِم ْن َه َذا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿بل قل‬
ْ ُ َ ْ ُ ُُ َْ
‫ ِفي َج ْه ٍل َو َبلَ َه ٍة َي ْغ ُمر ُهم‬448﴾‫ون‬ َ ‫اه‬ ٍ ِ
ُ ‫ين ُه ْم في َغ ْم َرة َس‬
ِ
َ ‫ • َو﴿ا َّلذ‬
ْ ُ
Bu kelime ma¡ânî-i kesîrede müsta¡mel ”‫ “ َغ ْمــر‬mâddesindendir. Burada cehl ve humk
ٌ
ve belâhet ma¡nâlarınadır. Ve setr ma¡nâsını da mutazammındır. “‫ ” َن َصــر‬bâbından ‫“ َق ْــد‬
َ
”‫ــاء َي ْغ ُمــر ُه َغ ْمــرا‬‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ه‬‫ــر‬ ‫م‬‫غ‬َ , ” ‫ه‬ ‫ل‬َ ‫“ع‬ ya¡nî “Su bastı” demek olur, ” ‫ر‬ ِ ‫“ َفهــو َغ‬. Bundan olduğu ma-
‫ام‬
ً ُ ُ َ َُ َ ُ َ ٌ َ ُ
halli büsbütün örten çok suya da ”‫“ج ْمــر ٌة‬ َ vezninde ”‫ “ َغ ْمــر ٌة‬denir. Ve sâhibini bürüyen
َ َ
cehâlet ve humk ve belâhete ve mihnet ve şiddete dahi denir. Bunda πayn’ın zammı ile
”‫“ ُغ ْمــر‬dur. Kesrile ”‫“غ ْمــر‬ ِ , hıkd ve hased [116] ma¡nâsınadır. Ve ma¡ânî-i sâirede dahi
ٌ ٌ
kullanılmış, mahallerinde görülür.
ِ ‫ات ا ْلمو‬
]πamerâti’l-mevti[ ‫ت‬ ِ ‫• َغمر‬
َْ ََ
‫ أَ ْي َش َد ِائ ِد ِه ا َّل ِتي َت ْغ ُمر ُه‬449﴾‫ات ا ْل َم ْو ِت‬ َ ‫﴿و َل ْو َت َرى إ ِِذ الظَّ ِال ُم‬
ِ ‫ون ِفي َغمر‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ُ ََ
Ya¡nî “ölüm şedâidi, güçlükleri, ağrıları ve bunun îrâs ettiği sekerât ve ıztırâbât” de-
mek olur. Ânifü’l-beyân ”ٌ‫“ َغ ْمــرة‬nin cem¡idir. Şedâid-i mevt sâhibini min-kulli’l-vücûh
َ
ve’l-ahvâl sel gibi istîlâ™ ettiği i¡tibârla ”‫ “ َغ َمرات‬tesmiye edilmiş.
َ
]πammen bi-πammin[ ‫• َغما ب َِغ ٍم‬
ّ ًّ
‫يم ِة ب َِغ ٍم َع َلى َغ ِم ا ْلب ُاء ب َِم ْع َنى َع َلى أَ ْي ِب َف ْو ِت‬ ِ ُ ‫از‬
َ ِ‫اك ْم ع ْن َد ا ْل َهز‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َفأَ َث َاب ُك ْم َغ ًّما ب َِغ ٍّم﴾ أَ ْي َف َج‬
450
َ ّ ّ
ِ ‫يم ِة َع َلى َف ْو ِت َث َو‬
‫اب ا ْل ِج َه ِاد‬ ِ
َ ‫ا ْل َغن‬
gamm-ı evvel, gamm-ı fevt-i ganîmet ve sânî, gamm-ı fevt-i sevâb-ı cihâddır. ”‫ــم‬ ٌّ ‫“ َغ‬
lafzının tahkîki ”‫ “ا ْل َغ َمــام‬kelimesinde mürûr etti, mürâca¡at oluna. Burada hüzn ve gussa

446 “Bulutu üstünüze gölge yaptık.” el-Bakara, 2/57.

447 “Ancak kâfirlerin kalpleri bu Kur’an’a karşı bir gaflet içindedir.” el-Mü™minûn, 23/63.
448 “Cehalet içinde gaflete dalmış olan” ez-Zâriyât, 51/11.
449 “Zalimlerin şiddetli ölüm sancıları içinde çırpındığı hâllerini bir görsen!” el-En¡âm, 6/93.
450 “Bundan dolayı Allah, size keder üstüne keder verdi.” Âl-i ¡İmrân, 3/153.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME ‫اًر َوغ‬
ْ 125

ve keder ma¡nâsınadır.

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫م‬،‫” ُغ‬

]πummeten[ ‫• ُغم ًة‬
َّ
‫ أَ ْي ظُ ْل َم ٌة‬451﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ثُم َل َي ُك ْن أَ ْمر ُكم َع َلي ُكم ُغ َّم ًة‬
ْ ْ ْ ُ َّ
”‫ “ ُغ َّم ٌة‬ve ”‫ “ َغ ٌّم‬birdir, ”‫“كر َب ٌة‬ ve ”‫ب‬
ٌ ‫“ك ْر‬
َ gibi, nitekim ”‫ “ ُغ َّم ٌة‬, ”‫“ك ْر َب ٌة‬
ُ ile de tefsîr olunmuştur.
ُْ
Kezâ ”‫ام‬ َ ‫ “ا ْل َغ َم‬kelimesine nazar oluna.

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫” َغ‬

]πanimtum[ ‫• َغ ِنم ُتم‬

ْ ْ
‫يم ًة َو َم ْغ َن ًما َو ُغ ْن ًما‬ ِ َ ِ َ 452 َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى ﴿ َف ُك ُلوا ِمما َغ ِنم ُتم َح َل ًل‬
َ ‫ط ّي ًِبا﴾ أ ْي م َّما أ َص ْب ُت ْم َغن‬ ْ ْ َّ َ ْ
Kelimât-ı mezbûre cümleten emvâl-i a¡dâ-i muhâribînden isâbet edilen ve ele geçirilen
emvaldir, erzâk ve mevâşî ve esliha ve nakd ve emsâli eşyâdan her birine ve ¡umûmuna
ıtlâk olunur. Bu kelimenin aslı koyun demek olan fethateynle ”‫ “ َغ َنــم‬lafzıdır. Sebeb ve
ٌ
keyfiyyet-i iştikâkı mufassalâtta görülür. Vallâhu a¡lemu bi’s-savâb. [117]

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫” َغ‬

]πavran[ ‫• َغورا‬
ً ْ
ٍ ‫يكم بِم‬
‫ أَ ْي َغ ِائرا‬453﴾ ٍ‫اء َم ِعين‬ ِْ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل أَ َرأَ ْي ُت ْم إ ِْن أَ ْص َب َح َم‬
ً َ ْ ُ ‫اؤ ُك ْم َغ ْو ًرا َف َم ْن َيأت‬
Masdar bi-ma¡nâ “fâ¡il”dir. ”‫ “ َغ ْــو ٌر‬aslen ”‫ “ َق ْعــر‬demektir. ”‫ “ َغ ْــو ُر ُك ّ ِل َشــي ٍء َق ْعــر ُه‬ma¡ânî-i sâir
ٌ ُ ْ
hep bu asldan teşa¡¡ub etmiştir. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬ve “‫”د َخ َــل‬ َ bâblarından ‫ورا َف ُه َو‬ ً ‫ــور َغ ْــو ًرا َو ُغ ُــؤ‬
ُ ‫ــاء َي ُغ‬ُ ‫ــار ا ْل َم‬
َ ‫“ َغ‬
”‫ َغ ِائر‬denir. ”‫“س َف َل ِفي ْالَ ْر ِض‬ َ Ya¡nî “Ka¡r-ı arza indi, battı.” ve “ka¡r-ı zemîne çekilip gitti”
ٌ
demek olur. Ve ”‫ــار ْت َعينُ ُــه‬ َ ‫“ “ َغ‬Gözü söndü” ya¡nî kör oldu demektir, gûyâ ki göz başın
ْ
içine çekildi yâhûd âb-ı çeşm veyâ nûr-ı bâsıra çekildi battı demek tasavvur olunur. Ve
”‫ “ َغ ْو ٌر‬pest ve alçak yere ve gurûb ve nihâyet ma¡nâlarına da müsta¡meldir. ”‫الش ْم ُس‬ َّ ‫ار ِت‬ َ ‫“ َغ‬
, ”‫ــت‬ ْ ‫ “ َغ َر َب‬ve ”‫ــوم‬ ِ ِ
ُ ‫الن ُج‬
ُّ ‫ــارت‬ َ ‫ “ َغ‬, ”‫ــت‬ ْ ‫ “ َغ َاب‬demektir. Ve ”‫ “ َغ ْــو ُر ا ْلب َِلد‬, ”‫اهــا‬ َ ‫“م ْن َت َه‬
ُ ve ”‫ار‬ ٌ ‫ “ َغ‬ve ”‫ار ٌة‬ َ ‫“م َغ‬
َ
ki kehftir, ”‫“ َغ ْــو ٌر‬dandır. Ânifü’l-beyân ” ِ‫ “ا ْل َغــار‬kelimesiyle Bâbu’l-Mîm’de ”‫ارات‬ ٍ ‫غ‬
َ ‫“م‬ keli-
َ َ
mesine de nazar oluna.

451 “İşiniz size dert olmasın!” Yûnus, 10/71.

452 “Artık elde ettiğiniz ganimetten helal ve temiz olarak yiyin.” el-Enfâl, 8/69.
453 “De ki: “Söyleyin bakalım: Suyunuz çekiliverse, size kim temiz bir akar su getirir?”” el-Mülk,
67/30.
126 ‫ٍشاَوَغ‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

ٍ ‫• َغو‬
]πavâşin[ ‫اش‬
َ
‫اهم‬ ‫اب غ ِشيهم وغط‬ٍ ‫ أَ ْي أَ ْن َوا ِع َع َذ‬454﴾‫﴿و ِم ْن َف ْو ِقهِ م َغ َو ٍاش‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ُ َّ َ َ ْ ُ َ َ ْ
Ya¡nî “Onların üzerinde türlü türlü ¡azâblar vardır” ki onları bürümüş ve örtmüş demek
ِ ‫“غ‬nin cem¡idir. Bâb evvelinde kelime-i mezbûreye mürâca¡at
olur. Sâlifü’l-beyân ”‫اشــي ٌة‬
َ َ
oluna.
ٍ ‫• َغو‬
]πavvâ§in[ ‫اص‬
َّ
‫وص ِفي‬ َ 456 َ ‫الر‬ ٍ ‫اء و َغو‬ ٍ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و‬
ُ ‫يح﴾ أ ْي َم ْن َي ُغ‬ ِ ‫ َع ْط ٌف َع َلى ﴿فسخرنا له‬455﴾‫اص‬
ّ ُ َ َ ْ َّ َ َ َّ َ ‫ين ُك َّل َب َّن‬
َ ‫الش َياط‬ َ َ ُ ْ
‫ا ْلب ْحرِ َو َي ْس َت ْخرِ ُج الل ُّْؤلُ َؤ‬
َ
Ya¡nî “Şeyâtînden ona her bir bennâ™ ya¡nî mi¡mâr ve neccârı ve denize dalıp inci çı-
karan dalgıçları müsahhar kıldık” demek olur. Suya dalmak ma¡nâsına olan ”‫“ َغ ْــو ٌص‬tan
sîga-i mübâlagadır. [118] “‫ ” َق َال‬bâbından ”‫اص‬ َِ ِ ِ
ٌ ‫وص َغ ْو ًصا َف ُه َو َغ َّو‬ ُ ‫اص في ا ْل َماء أو ا ْل َب ْحرِ َي ُغ‬ َ ‫ “ َغ‬denir,
dalmak ma¡nâsınadır. Ve ”‫اص‬ ِ
ٌ ‫ “ َغ َّو‬dalgıçtır. Ve ”‫اص ٌة‬ َ ‫ “غ َي‬bundan ismdir. Bu âyette murâd
deryâdan inci ve sâir cevâhir istihrâc edenler olduğu gibi sanâyi¡ ve fünûnda ta¡ammuk
ve hazâkatle a¡mâl-i garîbe ve ef¡âl-i sanâyi¡-i bedî¡a vü nefîse îdâ¡ ve îcâd edenlerle de
tefsîr olunmuştur, nitekim ¡ulûm ve ma¡ârif-i zâhiriyye vü bâtıniyyede müte¡ammik ve
mütebahhir ve râsıhlara da ıtlâk olunur, ”‫اص ب َِحارِ ا ْل َم َعارِ ِف َوا ْل َح َق ِائ ِق‬ ُ ‫ “ َغ َّو‬gibi vasflar görülür.
]πavlun[ ‫• َغو ٌل‬
ْ
‫الد ْنيا‬ ِ‫ أَ ْي َلي َس ِفي ِتلك الخمرِ غ ِائلة كغو ِائل خمر‬457﴾‫ون‬ َ ‫يها َغ ْو ٌل َو َل ُه ْم َع ْن َها يُ ْن َز ُف‬ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ ‫﴿ل ف‬
َ ُّ ْ َ ِ َ َ َ ٌ َ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ْ
Fethle ”‫ “ َغ ْــو ٌل‬ihlâk ma¡nâsınadır. “‫ــال‬ ‫ق‬
َ َ ” bâbından ” ‫ل‬ ‫ــو‬‫غ‬ ‫ــه‬
ًْ َ ُ َ َ‫ل‬ ‫ا‬ ‫غ‬ “ denir, ” ‫ــه‬‫ك‬ ‫ل‬‫ه‬ َ ‫أ‬ “
ُ َ َ ْ demektir. Ve
”‫ال‬ ٌ ‫“ ِإ ْفت َع‬den ”‫ “ ِإ ْغ َتا َل ُه‬hud¡a ile bir kimseyi ¡ale’l-gaflet katl edivermektir. Ve bundan ”‫“ َغ ِائ َل ٌة‬
ِ
lafzı fesâd ve şerr ma¡nâsınadır. Cem¡i ”‫ “ َغ َو ِائ ُــل‬gelir. Binâ™en¡aleyh bu âyette ”‫ “ َغ ِائ َلــ ٌة‬ile
tefsîr olunduğu gibi, ifsâd ve ism ile de tefsîr edilmiştir. Ve mufassalâtta ”‫ “ َغ ِائ َلــ ٌة‬hamr-ı
dünyânın îrâs ettiği envâ¡-ı mefâsidle ya¡nî zehâb-ı ¡akl, veca¡-ı batn ve sudâ¡ ve kay™
ve humâr ve ¡arbede ile tavzîh olunmuş ki şürb-i hamrın netâyic-i mezmûme vü muh-
ribesindendir. Ve ”‫ون‬ َ ‫ “يُ ْن َز ُف‬, ”‫ون‬
َ ‫ــك ُر‬
َ ‫ “يُ ْس‬ile tefsîr olunmuş. Bâbu’l-Yâ’da fasl-ı mahsûsuna
nazar oluna.

]πavâ[ ‫• َغوى‬
َ
‫طرِ ِيق ا ْل ُه َدى َو َما َجهِ َل‬ ِ ‫ أَي ما ع َد َل ص‬458﴾‫احب ُكم وما َغوى‬
َ ‫اح ُب ُك ْم َع ْن‬ ِ ِِ ِ
َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ‫﴿ما َض َّل َص‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Sâhibiniz Mu√ammed ¡aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm doğru yoldan sapmadı ve câhil

454 “Üstlerinde de cehennem ateşinden örtüler var.” el-A¡râf, 7/41.

455 “Bina ustası olan ve dalgıçlık yapan her bir şeytanı” Sâd, 38/37.
456 “Biz de rüzgârı onun buyruğuna verdik.” Sâd, 38/36.
457 “Onda baş döndürme özelliği yoktur. Onlar, onu içmekle sarhoş da olmazlar.” es-Sâffât, 37/47.
458 “Arkadaşınız (Muhammed haktan) sapmadı ve azmadı.” en-Necm, 53/2.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME َ‫ِةَباَي غ‬ 127

olmadı ve cehlde münhemik değildir” [119] demek olur. Bu kelime cehlde inhimâk ve
hilâf-ı reşed ma¡nâsına olan ”‫“ َغــي‬dandır. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫ــاو َو َغــوِ ٌّي‬ ٍ ‫“ َغــوى ي ْغــوِ ي َغيــا َف ُهــو َغ‬
ٌّ َ َ َ ًّ َ َ
denir. Fethle ”‫ “ َغ َو َايــ ٌة‬bundan ismdir. Ve ﴾‫آد ُم َر َّب ُــه َف َغ َــوى‬
459
َ ‫﴿و َع َصــى‬
َ kavl-i kerîminde ‫“ َف َع َصــى‬
”‫ــوب‬ ِ ‫ــج َر ِة َف َض َّــل َع‬
ِ ‫ــن ا ْل َم ْط ُل‬ َ ‫الش‬ َّ ‫¡ بِــأَ ْك ِل‬ibâretiyle tefsîr olunmuş. Ve ﴾‫ِين‬
460
ٌ ‫وســى إ َِّن َك َل َغــوِ ٌّي ُمب‬َ ‫ــال َل ُــه ُم‬
َ ‫﴿ َق‬
kavl-i kerîminde ”‫ــن الر َش ِــد‬ ِ ‫ــال َع‬ٌّ ‫“ض‬ َ ve ” ِ
‫ال‬‫ــد‬
َ ‫ج‬ِ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ِــن‬
‫ي‬
ُ َّ ‫ب‬ ‫ل‬
ٌ ِ
‫ــاد‬ ‫ج‬ ‫“م‬
َ ُ ¡ibâretleriyle tefsîr olunmuştur.
َّ
Bâbu’l-Hemze’de ”‫اهم‬ ‫ن‬‫ي‬ ‫و‬ ‫غ‬
ْ َ ‫أ‬ “ kelimesine de mürâca¡at oluna.
ْ ُ َْ َ

FASLU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-
TAHTİYYE: “‫ي‬،‫” َغ‬

]el-πayyi[ ‫•ا ْل َغ ِي‬

ّ
﴾‫الر ْش ُد ِم َن ا ْل َغ ِي‬ ِِ
ُّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َق ْد َت َب َّي َن‬
461 ِ
ّ
﴾‫ِيل‬ ً ‫وه َسب‬ ِ
ُ ‫ِيل ا ْل َغ ِّي َي َّتخ ُذ‬ َ ‫و﴿وإ ِْن َي َر ْوا َسب‬
َ •
462

‫الضلَ ِل‬
َّ ‫ون﴾ أَ ِي ا ْل َج ْه ِل َو‬
463
َ ‫و﴿و ِا ْخ َوانُ ُه ْم َي ُم ُّدو َن ُه ْم ِفي ا ْل َغ ِّي ثُ َّم َل يُ ْق ِص ُر‬
َ •
Bâbu’l-hemzede ”‫اهــم‬ ‫ “أَ ْغوين‬ve ânifen ”‫ “ َغ َــوى‬kelimesinde mufassalen beyân olundu,
ْ ُ َ ْ َ 464
ِ ‫الشــهو‬
mürâca¡at oluna. Ancak ﴾‫ات َف َس ْــو َف َي ْل َق ْو َن َغ ًّيا‬ ِ ِ ِ
َ َ َّ ‫الص ٰلو َة َو َّات َب ُعوا‬ َّ ‫اعوا‬ ُ ‫﴿ َف َخ َل َف م ْن َب ْعده ْم َخ ْل ٌف اَ َض‬
âyetinde ¡azâb ve helâk ma¡nâsınadır.

]πayâbeti[ ‫اب ِة‬

َ ‫• َغي‬
َ
‫ار ِة إِن ُك ُنتم‬ ِ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َق َال َق ِآئ ٌل م ْنهم الَ َت ْقت ُلو ْا يوس َف وأَ ْل ُق‬
ْ َ ‫الس َّي‬
َّ ‫وه في َغ َي َابة ا ْل ُج ِّب َي ْل َتق ْط ُه َب ْع ُض‬ ُ َ ُ ُ ُ ْ ُ َّ َ ُ ْ
ِ‫ أَي ِفي َقعرِ ا ْلب ِْئرِ أَو ِفي أَس َف ِل ِه أَو ِفي ظُ ْلم ِته‬465﴾‫اع ِلين‬ ِ ‫َف‬
َ ْ ْ ْ ْ ْ َ
”‫ “ َغي َابــ ٌة‬bir şey™i nazar-ı nâzırdan gâib kılan şey™dir, her ne olursa, zulmet ve sehâb gibi.
َ
Cem¡i ”‫ــات‬ ٌ ‫ “ َغ َي َاب‬gelir. ”‫ــب‬ ِ
ٌ ‫“ َغ ْي‬dendir ki Fârisîde nihân denir. “‫ــاع‬ َ ‫”ب‬ َ bâbından ‫يــب‬ ُ ‫ــاب َع ْن ُــه َيغ‬
َ ‫“ َغ‬
”‫ــوب‬ ِ ِ
ٌ ‫اك َم ْغ ُي‬ َ ‫ــب َو َذ‬ ٌ ‫ــح َغ َي ًابــا َو َمغ ًيبــا َف ُه َــو َغائ‬
ِ ‫وبــا َوبِا ْل َف ْت‬ً ‫وبــ ًة َو ُغ ُي‬
َ ‫ َغ ْي ًبــا َو َغ ْي َبــ ًة َو َغ ْي ُب‬denir, gözden nihân olmak
ma¡nâsına. Ve bi’l-cümle havâss ve kuvâ-yı müdrikeden nihân olan şey™e de ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ َغ ْي‬ve
”‫ــب‬ ‫ائ‬ِ ‫ “ َغ‬denir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ــط ِمــن ْالَر ِض‬ ٌ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ة‬
ُ ‫ــ‬ ‫اب‬ ‫ي‬‫غ‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬‫“و‬ kavliyle tefsîr
ٌ ْ َ َ َ ْ ُ َ ََ َ
etmiş ki çukur yer demek olur. ”‫ــب‬ ِّ ‫“ج‬ ُ zamm ve bâ-i müşeddede ile derûnu örülmemiş

459 “Adem Rabbine isyan etti ve yolunu şaşırdı.” Tâ Hâ, 20/121.

460 “Mûsâ da ona, “Belli ki sen azgın bir kimsesin” dedi.” el-Kasas, 28/18.
461 “Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır.” el-Bakara, 2/256.
462 “Ama sapıklık yolunu görseler onu (hemen) yol edinirler.” el-A¡râf, 7/146.
463 “Şeytanlara kardeş olanlara gelince, şeytanlar onları azgınlığın içine çekerler, sonra da bundan hiç
geri durmazlar.” el-A¡râf, 7/202.
464 “Onlardan sonra, namazı zayi eden, şehvet ve dünyevi tutkularının peşine düşen bir nesil geldi.
Onlar bu tutumlarından ötürü büyük bir azaba çarptırılacaklardır.” Meryem, 19/59.
465 “Onlardan bir sözcü, “Yûsuf’u öldürmeyin, onu bir kuyunun dibine bırakın ki geçen kervanlardan
biri onu bulup alsın. Eğer yapacaksanız böyle yapın” dedi.” Yûsuf, 12/10.
128 ‫ِهِبْيَغَو ِبْيَغْلا‬ BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME

kuyudur. Bâbu’l-Cîm’e bak. [120]

]el-πaybi ve πaybihî[ ‫ب و َغيب ِِه‬

ِ ‫•ا ْل َغي‬
ْ َ ْ
َ‫اب َع ْن َغ ْيرِ ِه َفلَ يُ ْع ِل ُم َول‬ ِ ِ
َ ‫﴿عال ُم ا ْل َغ ْي ِب َف َل يُ ْظهِ ُر َع َلى َغ ْيبِه أَ َح ًدا﴾ أَ ْي ُه َو َعال ُم َما َغ‬
466 ِ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
‫يُ ْط ِل ُع َع َلى َما ا ْن َفر َد ب ِِع ْل ِم ِه اَ َح ًدا ِس َو ُاه‬
َ
Ya¡nî “O Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân kendinden gayrı ya¡nî ins ve cinn ve melekten gâib ola-
nı ¡âlimdir. ¡İlminde infirâd buyurduğu ve ¡ilmini kendine hâss kıldığı gaybı üzerine
hîçbir kimseyi muttali¡ kılmaz” demek olur. Âyet-i âtiyede resûlleri istisnâ buyuruyor.
”‫ــب‬ ِ
ٌ ‫ “ َغ ْي‬lafzına dâir kelâm ânifen ”‫ “ َغ َي َابــت‬kelimesinde mürûr etti. Burada zikri elzem
olan budur ki ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ َغ ْي‬ki evvelce beyân olunduğu üzere havâss-ı ve medârik-i beşeriyye
ile idrâk edilemez ve vücûd ve keyfiyyet ve kemmiyyet ve mâhiyyetine hîçbir vech-
le ¡ilm-i beşer ta¡alluk etmeyen şey™dir; halka nisbet ve izâfetle ”‫ــب‬ ِ
ٌ ‫ “ َغ ْي‬ve ”‫ــب‬ ٌ ‫“ َغائ‬dir,
Cenâb-ı Hakk’a nisbetle ”‫ب‬ ِ
ٌ ‫ “ َغ ْي‬ve ”‫ب‬ ٌ ‫ “ َغائ‬yoktur. Nasıl olabilir ki mevcûdât bi-ecma¡ihâ
suver-i ma¡lûmât-ı ilâhiyyedir. ¡İlm-i ezel sebk etmeyen şey™ ¡adem-i mahz ve ¡adem-i
mutlaktır ki muhâl ve bâtıl ve mümteni¡ü’l-vücûddur. ”‫ــب‬ ِ
ٌ ‫ “ َغ ْي‬ise mevcûddur: ‫ــع َر ّبِــي‬ َ ‫﴿وس‬ َ
ِ ٍ
َ ‫ ُك َّل َشــيء ع ْل ًما﴾ أَ ْي أَ َحا‬ve ‫يط﴾ ع ْل ًما‬
‫ط ُه‬ 467 ِ 468 ِ ٍ
ٌ ‫ِك ّ ِل َشــيء ُمح‬
ُ ِ
‫ ﴿أَلَ إ َِّن ُه ب‬ve ‫الس ٰــم َوات‬ ِ ٍ
‫ال َذ َّرة في‬ ِ
ُ ‫﴿ل َي ْع ُز ُب َع ْن ُه م ْث َق‬ َ
ْ ِ ْ َّ
‫يــب َع ْن ُــه‬ ِ َ َ ِ
ُ ‫ َو َل فــي ْال ْرض﴾ أ ْي لَ َيغ‬Âmentu billâhi ve bi-ennehu vesi¡a kulle şey™in rahmeten
469

ve ¡ilmen.

َ ‫•ا ْل َغي‬
]el-πay&e[ ‫ث‬
ْ
‫ أَ ِي ا ْل َم َطر‬470﴾‫ث ِم ْن َب ْع ِد َما َق َنطُوا َو َي ْن ُشر َر ْح َم َت ُه‬َ ‫﴿و ُه َو ا َّل ِذي يُ َن ِّز ُل ا ْل َغ ْي‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ُ
Ya¡nî “Yağmuru inzâl eder” demektir. ”‫ــث‬ ٌ ‫ “ َغ ْي‬burada matar demektir. Masdar da olur.
“‫اع‬ ِ
ُ ‫ث ْالَ ْر َض َيغ‬
َ ‫”ب‬ َ bâbından ”‫يث َغ ْي ًثا‬ ُ ‫اث ا ْل َغ ْي‬َ ‫ “ َغ‬ve ”‫اث اهللُ ا ْلب َِل َد َغ ْي ًثا‬ َ ‫ “ َغ‬denir. Lâzım ve müte¡addî
de olur. Ve ism-i sebeble tesmiye kabîlinden nebâta da ”‫ــث‬ ٌ ‫ “ َغ ْي‬denildi. Ve sehâba da
”‫ث‬ ‫ي‬
ٌ َْ ‫غ‬ “ ıtlâk olunur. Bu kelime ecvef-i [121] yâ™îdir. Nusret ve i¡âne ve imdâd ma¡nâsına
olan ”‫ــاث‬ ِ
ٌ ‫ “غ َي‬lafzı ”‫ث‬ ٌ ‫“ َغ ْــو‬dendir ki vâvîdir. Ancak bu kelimeler “if¡âl” ve “istif¡âl” bâb-
larında lafzen ittifâk ve ittihâd eder, ma¡nâları kırâ™atle ta¡ayyün eder. Meselâ ُ‫ــاث اهلل‬ َ ‫“أَ َغ‬
ِ
”‫ ا ْلب َِل َد‬, ”‫ “أَ ْن َز َل َع َلي َها ا ْل َم َطر‬ve ”‫اث اهللُ ا ْل َق ْو َم َع َلى َع ُد ِّوهم‬ َ ‫ “أَ َغ‬, ”‫ “أَ َعا َن ُه ْم َو َن َص َر ُه ْم‬demektir. Ve ‫اث‬ َ ‫“إ ِْس َت َغ‬
َ ْ ْ
َ ِ َ
”‫اهلل أ ْه ُل ا ْلب َِلد َفأ َغا َث ُهم‬ َ
ْ َ , ”‫ “إ ِْس َت ْن َزلُوا ا ْل َم َط َر َفأ ْن َز َل‬demek olur. Ve isti¡ânet ve istimdâd ma¡nâsına ﴿
471 ِ ِ ِ ‫ َفاست َغا َثه ا َّل ِذي ِمن‬kavl-i kerîmi şâhiddir. Vallâhu a¡lemu.
﴾‫يعته‬ َ ‫ش‬ ْ ُ َ ْ

466 “O gaybı bilendir. Hiç kimseye gaybını bildirmez.” el-Cinn, 72/26.

467 “Rabbim’in ilmi her şeyi kuşatmıştır.” el-En¡âm, 6/80.
468 “İyi bilin ki, O, her şeyi kuşatandır.” Fussilet, 41/54.
469 “Ne göklerde ve ne de yerde zerre ağırlığında bir şey bile ondan gizli kalmaz.” Sebe™, 34/3.
470 “O, insanlar umutlarını kestikten sonra yağmuru indiren, rahmetini her tarafa yayandır.” eş-Şûrâ,
42/28.
471 “Kendi tarafından olan, düşmanına karşı ondan yardım istedi.” el-Kasas, 28/15.
BÂBU’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME َ‫َضيِغ‬
‫و‬ 129

]el-πay@a[ ‫ظ‬
َ ‫•ا ْل َغي‬
ْ
‫ أَ ِي ا ْل َغ َض َب‬472﴾‫ظ‬
َ ‫ين ا ْل َغ ْي‬ ِِ
َ ‫﴿وا ْل َكاظم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫ــظ‬
ٌ ‫ “ َغ ْي‬eşedd-i gazabdır. Bunun tahkîki bu bâbın evvelinde ”‫ــون‬ َ ُ‫ “ َغ ِائظ‬ve Bâbu’t-Tâ’da
”‫“ت َغ ُّي ًظا‬
َ kelimelerinde mezkûrdur.

MAZMÛMETU’L-∏AYN: “‫ي‬،‫” ُغ‬

]el-πuyûbi[ ‫وب‬
ِ ‫•ا ْل ُغي‬
ُ
ِ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َك أَ ْن َت َع َّل ُم ا ْل ُغي‬
﴾‫وب‬ 473
ُ
Ânifü’l-beyân ”‫“ا َل َغي ِب‬in cem¡idir, ircâ¡-ı nazar buyurula.
ْ

MEKSÛRETU’L-∏AYN: “‫ي‬،‫” ِغ‬

َ ‫•و ِغ‬
]ve πî∂a[ ‫يض‬
َ
‫ين بِا ْل َغر ِق‬ ِ ِ ِ َ ‫﴿و ِغ‬
َ ‫اء َو َت َّم أَ ْم ُر إ ِْهلَك ا ْل ُم ْشرِ ك‬
ُ ‫يض ا ْل َم ُاء َو ُقض َي ْالَ ْم ُر﴾ أَ ْي َن َق َص ا ْل َم‬ َ •
474
ْ
Ya¡nî “Arzda su çekildi ve müşriklerin ihlâkı emri garkla tamâm oldu” demek olur.
Naks demek ”‫ــض‬ ٌ ‫“ َغ ْي‬dendir. ”‫ــار‬ َ ‫“س‬َ bâbından ”‫يــض َغ ْي ًضــا‬ ُ ‫ــاء َي ِغ‬ َ ‫ “ َغ‬denir. ‫ــص َو َذ َه َب ِفي‬
ُ ‫ــاض ا ْل َم‬ َ ‫“ َن َق‬
ِ
”‫ ْالَ ْرض‬Ya¡nî “Su eksildi” yâhûd arza ya¡nî ka¡r-ı zemîne gitti demek olur ki biz buna
“Su çekildi gitti” deriz. Noksân ma¡nâsına lâzım ve müte¡addî olarak isti¡mâl olunur,
meselâ ”‫الشي ُء‬ ‫اض‬َ ‫ “ َغ‬, ”‫ “ َن َق َص‬ve ”‫اض ُه َغ ْي ُر ُه‬ َ ‫ “ َغ‬, ”‫ “ َن َق َص ُه‬demektir. [122]
ْ َّ

472 “Öfkelerini yenenler” Âl-i ¡İmrân, 3/134.

473 “Gaybleri hakkıyla bilen ancak sensin” el-Mâide, 5/109, 116.
474 “Su çekildi, iş bitirildi.” Hûd, 11/44.
 BÂBU’L-F™

‫ف‬
FASLU’L-F™ MA¡A’L-HEMZE: “‫ ء‬،‫”ف‬

]fi™etin[ ‫• ِف َئ ٍة‬
475 ِ
‫اع ٍة َق ِلي َل ٍة‬
َ ‫الل﴾ أَ ْي َج َم‬ َّ ‫﴿ك ْم ِم ْن ِف َئ ٍة َق ِلي َل ٍة َغ َل َب ْت ِف َئ ًة َك ِث َير ًة ب ِِا ْذ ِن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ِ cemâ¡at ve tâife ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. Cem¡i ”‫ــات‬
”‫“ف َئــ ٌة‬, ٌ ‫“ف َئ‬ ِ ve vâv ve nûn’la ”‫ــون‬ ِ
َ ُ‫“فئ‬
gelir. Bu aslen ”‫ “ َفي ٌء‬lafzındandır. Tahkîki Bâbu’t-Tâ’da ”ُ‫“ت َت َفيأ‬ kelimesinde mufassalen
ْ َّ َ
mezkûrdur, mahall-i mezbûra mürâca¡at oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ف‬

َ

َ ‫•ا ْل َف ِائ ُز‬

]el-fâ™izûne[ ‫ون‬
‫النّ ْع َم ِة‬
ِ ‫ون بِا ْل َخيرِ و‬
َ ْ َ ‫ أَ ِي الظَّ ِاف ُر‬476﴾‫ون‬ َ ‫اب ا ْل َج َّن ِة ُه ُم ا ْل َف ِائ ُز‬ َ
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أ ْص َح‬
Bu kelime selâmetle bir hayr-ı ni¡mete zafer ve murâd ve maksûda vusûl ve necât ma¡nâ-
sına olan ”‫“ َف ْو ٌز‬dendir. “‫ ” َق َال‬bâbından ”‫وز َف ْو ًزا َف ُه َو َف ِائ ٌز‬ ُ ‫از َي ُف‬ َ ‫ “ َف‬denir. Ve ”‫از‬ ٌ ‫“م َف‬
َ ve ”ٌ‫ازة‬ َ ‫“م َف‬َ bun-
dan masdar-ı mîmî ve ism-i mekân olur: 477﴾‫ازا‬ ‫ف‬ ‫م‬ ‫ين‬ ِ
‫ق‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ل‬ ِ
‫ل‬ ‫ن‬ ‫إ‬ِ ﴿ ‫ا‬‫و‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ِم‬
‫ب‬ ‫ون‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫ف‬‫ي‬ ‫ين‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬
ً َ َ َ َّ ُ َّ ْ ve َ
َْ َ َ ُ َ َْ َ َّ َّ َ ‫﴿لَ َت ْح َس‬
‫ب‬
ِ
﴾‫اب اَليم‬‫اب ولهم عذ‬ِ ‫ــن ا ْل َع َذ‬ ِ ٍ ِ
ٌ ٌ َ َ ََُْ َ ‫ازة م‬ َ ‫ــدوا ب َِمــا َل ْم َي ْف َع ُلوا َف َل َت ْح َس َــب َّن ُه ْم ب َِم َف‬ ُ ‫ــون اَ ْن يُ ْح َم‬
َ ‫ َويُح ُّب‬ve emsâli âyetlerde
478

vâki¡ olmuştur. Hemze ile ta¡addî eder, ”‫از ًة‬ ‫ف‬ ِ

‫إ‬ ‫ه‬ ‫يز‬
َ َ ُُ ُ َُ َ ‫ف‬ِ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫از‬ ‫ف‬ َ ‫أ‬ “ denir.

475 “Allah’ın izniyle büyük bir topluluğa galip gelen nice küçük topluluklar vardır.” el-Bakara, 2/249.
476 “Cennetlikler kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.” el-Haşr, 59/20.
477 “Şüphesiz Allah’a karşı gelmekten sakınanlara bir kurtuluş vardır.” en-Nebe™, 78/31.
478 “Ettiklerine sevinen ve yapmadıkları şeylerle övülmeyi seven kimselerin, sakın azaptan kurtulacak-
larını sanma. Onlar için elem dolu bir azap vardır.” Âl-i ¡İmrân, 3/188.
132 ‫َنوُقِساَفْلا‬ BÂBU’L-F™

]el-fâsi…ûne[ ‫ون‬ ِ ‫•ا ْل َف‬

َ ‫اس ُق‬
‫ون َع ْن أَ ْمرِ ِاهلل َع َّز‬
َ ‫ أَ ِي ا ْل َخارِ ُج‬479﴾‫ون‬
َ ‫اس ُق‬ ٍ ‫ات بي َِن‬
ِ ‫ات وما ي ْك ُفر بِها إ َِّل ا ْل َف‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ولقد أَنزلنا ِاليك آي‬
َ ُ َ ََ َّ َ َ َْ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ ُ ْ
‫َو َج َّل‬
Ya¡nî “emr-i ilâhîye itâ¡atten ve hudûd-ı şerî¡atten hurûc edenler” demektir. “‫ ” َق َع َد‬bâbın-
dan ”‫اس ٌــق‬ ِ ‫ “ َفس َــق ي ْفس ُــق ُفســو ًقا َفهــو َف‬denir. Ve kesrle ”‫“فس ٌــق‬ ِ
َ ُ ُ ُ َ َ ْ bundan ismdir. Asl ma¡nâsı bir
şey™in bir şey™den ¡alâ-vechi’l-fesâd çıkmasıdır. Şer¡de emr-i Hakk’a itâ¡at ve inkıyâd-
dan ve her ne sûretle olursa olsun hudûd-ı şerî¡atten hurûc ma¡nâsına isti¡mâl olundu.
Mürtekibine ”‫اس ٌــق‬ ِ ‫ “ َف‬denir. [123] İblîs hakkında 480﴾‫ِــه‬ ِ ‫ ﴿ َف َفس َــق عــن أَمــرِ رب‬buyuruldu. Ancak
َّ ْ ْ َ َ
ِ
”‫“ف ْس ٌــق‬ın derecâtı vardır, a¡zamı şirk billâhtır, asgarı edne’l-ma¡âsîdir. Bunu ifâde için
Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫“ف ْس ٌــق‬ ِ küfrden e¡ammdır, çünkü zünûbdan aza, çoğa
ِ
”‫ “ف ْس ٌــق‬denir, lâkin zünûb-ı kesîrede isti¡mâli müte¡âreftir. Ve ekser hükm-i şer¡i iltizâm
ve ikrârla berâber ya¡nî mü™mîn olduğu hâlde şer¡in cemî¡-i ahkâmını veyâ ba¡zını ihlâl
eden kimseye ıtlâk olunur demiş ki her bir kâfir fâsıktır, lâkin her bir fâsık kâfir değildir
demek olur. Ve kâfir ve müşrike fâsık ıtlâkı ¡aklın ilzâm ve fıtratın iktizâ™ ettiği hükmü
ihlâl ile tarîk-i müstakîmden hurûcundan nâşîdir.

]fâri∂un[ ‫ض‬ٌ ِ‫• َفار‬

ْ ٌ َ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال ِا َّن ُه َي ُق‬

‫ أَ ْي ُم ِس َّن ٌة‬481﴾‫ول إ َِّن َها َب َقرةٌ َل َفارِ ٌض َو َل ب ِْكر َع َوا ٌن َبي َن ٰذ ِل َك‬
Ya¡nî “yaşlı ve kart değil” demek olur, ”‫ “ َفر ٌض‬lafzındandır. “‫”ج َل َس‬ ِ
ْ َ bâbından ‫“ َف َر َضت ا ْل َب َق َر ُة‬
ِ
”‫الس ِّن َفهِ ي َفارِ ٌض‬ ِ َ ‫ أَ ْي َك ُب َر ْت َو‬denir ki “Büyüdü, sinne dâhil oldu” demek olur ki ”‫“م ِس َّن ٌة‬
َ ّ ‫ط َع َن ْت في‬ ُ
yaşlı ma¡nâsınadır. Her hâlde ”‫“ب ِْكر‬in zıddıdır.
ٌ
ِ ‫• َف‬
]fâ…i¡un[ ‫اقع‬
ٌ
‫اص ٌع َل ْونُ َها‬ِ ‫ أَي َن‬482﴾‫اظرِ ين‬ ِ ‫ول ِا َّنها ب َقرةٌ ص ْفراء َف ِاقع َلونُها َتسر الن‬ ِ
ْ َ َّ ُّ ُ َ ْ ٌ ُ َ َ َ َ َ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال ا َّن ُه َي ُق‬
Ya¡nî “sarı rengi hâlis” demektir. “‫ــع‬ ِ
َ ‫”خ َض‬َ bâbından ”‫ــع‬ ٌ ‫وعــا َف ُه َــو َفاق‬
ً ‫ــع ُف ُق‬
َ ‫ “ َف َق‬denir, ”‫“خ َل َص‬
َ de-
mek olur. Kelime-i mezbûre hâlis ve sâfî ma¡nâsına olduğu gibi, koyu ve şedîd sarı
ma¡nâsına da gelir. Binâ™en ¡aleyh ”‫اص ٌع‬ ِ ‫ “ َن‬kelimesiyle tefsîr olundu ki her şey™in hâlisine
denir, çünkü ”‫ــع‬ ِ
ٌ ‫ “ َفاق‬, ”‫“ص ْف َــر ُاء‬
َ kelimesine na¡at olmakla mutazammın olduğu ma¡nâ-yı
”‫“ص ْفــر ٌة‬ten [124] gınâ hâsıl olduğundan hâlis ma¡nâsına haml lâzım geldi. ”‫“ص ْفــر ُاء‬ laf-
َ ُ َ َ
zı için Bâbu’l-Cîm’de ”‫ــت ُص ْفــر‬ ِ ve Bâbu’§-~âd’da ”‫ “ص ْفــر ُاء‬kelimelerine mürâca¡at
ٌ ‫“ج َما َل‬
ٌ َ َ
buyurula.

479 “Andolsun, biz sana apaçık âyetler indirdik. Bunları ancak fasıklar inkâr eder.” el-Bakara, 2/99.
480 “Rabbinin emri dışına çıktı.” el-Kehf, 18/50.
481 “Mûsâ şöyle dedi: “Rabbim diyor ki: O, ne yaşlı, ne körpe, ikisi arası bir sığırdır.” el-Bakara, 2/68.
482 “Mûsâ şöyle dedi: “Rabbim diyor ki, o, sapsarı; rengi, bakanların içini açan bir sığırdır” dedi.”
el-Bakara, 2/69.
BÂBU’L-F™ ‫َنيِنِتاَف‬ 133

]fâ™û[ ‫اءوا‬
ُ ‫• َف‬
‫ أَ ْي َر َج ُعوا‬483﴾‫ور َر ِحيم‬ ٌ ‫الل َغ ُف‬ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفإ ِْن َف ُاءوا َف ِإ َّن‬
ٌ
‫ َر َج َع ْت‬484﴾‫ • َو﴿ َفإ ِْن َف َاء ْت َفاَ ْص ِل ُحوا َبي َن ُه َما بِا ْل َع ْد ِل َواَ ْق ِسطُوا‬
ْ
Bu kelime ”‫“ َفي ٌء‬dendir ki rücû¡dur. Tahkîki Bâbu’t-Tâ’da ”ُ‫“ت َت َفيأ‬ kelimesinde mürûr etti,
ْ َّ َ
mürâca¡at oluna.
ِ ‫• َف‬
]fâli…u[ ‫ال ُق‬
ِ ‫ أَي َشا ُّقها بِالنب‬485﴾‫الل َف ِال ُق ا ْلح ِب والنوى‬
‫ات‬
َ َّ َ ْ َ َّ َ ّ َ َ َّ ‫ •﴿ ِإ َّن‬
Yan¡î “tenebbüt etmek ve bitmekle yâhûd inbât etmek bitirmekte habbeyi ya¡nî tohumu
ve çekirdeği şakk eden, yaran” demektir.

ْ َّ َ ِ ‫ • َو ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ِال ُق ْال ِْص َب‬

‫ َك َذا َشا َّق ُه َح َّتى َي َتبي َن ِم َن ال َّلي ِل‬486﴾‫اح‬
Ya¡nî subhu geceden tebeyyün etmek için şakk eden demek olur ki fecrle zalâm-ı leyli
şakk edip sabâhı izhârdır. Bir şey™i şakkla ba¡zını ba¡zından ayrı etmek ma¡nâsına olan
”‫“ َف ْل ٌــق‬dendir. Bâb-ı evvel ve sânîden ”‫الشــي َء َف ْل ًقــا َف َت َف َّل َــق َف ُه َــو َف ِال ٌــق‬ ‫ “ف َلــق‬denir, ”‫“ش َّــق ُه َشــ ًّقا َوا ْن َش َّــق‬
ْ َّ َ َ َ
demek olur. Ve “tef¡îl”den ”‫ “ َف َّل ْق ُت ُــه َفا ْن َف َل َــق‬de böyledir, ancak mübâlagayı müfîddir. Ve
fethateynle ”‫ “ َف َل ٌق‬bi-¡aynihi subhtur: 487﴾‫ ﴿ ُق ْل أَ ُعو ُذ بِر ِّب ا ْل َف َل ِق‬Vallâhu a¡lemu.
َ
]fâ√işetin[ ‫اح َش ٍة‬
ِ ‫• َف‬
ٍ ‫ أَي زِ َن‬488﴾‫اح َش ٍة مبيِن ٍة‬
ٍ‫اء َب ِّين‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّل أَ ْن ي ْأ ِتين ِب َف‬
ْ ََُّ َ َ َ ْ
Burada zinâdan kinayettir. ”‫ــوز‬ ٌ ‫ “نُ ُش‬ma¡nâsına ve bi-gayr-i izni’z-zevc hurûc ma¡nâsı-
na ve hadden tecâvüz ma¡nâsına da haml olunur. Bu nisâya isnâd i¡tibâriyledir, yoksa
”‫ “ ُف ْح ٌش‬aslen her nede olursa olsun hadden tecâvüzdür. Veznen ve ma¡nen ”‫ “ َقب َح ُقب ًحا‬gibi
ْ ُ
zammla ”‫ “ َف ُح َش ُف ْح ًشا‬denir. Ve “‫ ” َق َت َل‬bâbından da lügattır. ”‫اح ٌش‬ ِ ‫ “ َفهو َف‬çirkin ve haddi mü-
َُ
tecâviz demektir. [125] Buna dâir kelâm âtiyen ”‫اء‬ ِ ‫ “ا ْل َفح َش‬kelimesinde dahi zikr olunur.
ْ
]fâtinîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫• َفاتن‬
‫ين أَ َح ًدا‬ ِ ِ 489 ِ ِ ِ ‫ون ما أَ ْن ُتم َع َلي ِه ِب َف ِات ِنين ِا َّل من ُهو ص‬ ِ ِِ ِ
َ ‫يم﴾ أَ ْي ُمض ّل‬ ‫ال ا ْل َجح‬ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفا َّن ُك ْم َو َما َت ْع ُب ُد‬

483 “Eğer (bu süre içinde) dönerlerse şüphesiz Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.” el-Ba-
kara, 2/226.
484 “Eğer (Allah’ın emrine) dönerse, artık aralarını adaletle düzeltin ve (onlara) adaletli davranın.”
el-Hucurât, 49/9.
485 “Şüphesiz Allah, taneyi ve çekirdeği yarıp filizlendirendir.” el-En¡âm, 6/95.
486 “O, karanlığı yarıp sabahı çıkarandır.” el-En¡âm, 6/96.
487 “De ki: “sabah aydınlığının Rabbine sığınırım.”” el-Felak, 113/1.
488 “Açık bir hayasızlık yapmış olmaları dışında” en-Nisâ, 4/19; et-Talâk, 65/1.
489 “(Ey müşrikler!) Ne siz ve ne de taptıklarınız cehenneme gireceklerden başkasını kandırıp Allah’ın
yolundan saptırabilirsiniz.” es-Sâffât, 37/161-163.
134 َ‫وُّنَّتلا َرا‬
‫ف‬ BÂBU’L-F™

‫ِال ْغ َو ِاء‬
ِ ْ ‫اس ب‬
َ ‫الن‬
ِ ِ ِ
َ ‫م ْن ُه ْم أَ ْو ُم ْفسد‬
َّ ‫ين‬
”‫ــن‬ ِ
ٌ ‫ “ َف ْت‬lafzından “fâ¡il” olmakla ”‫ــن‬
ٌ ‫ “ َفات‬mudill ile tefsîr olundu. Bunun tahkîki ileride
”‫ “ َف َتنُوا‬kelimesinde mufassalen beyân olunur, oraya nazar oluna.

َّ ‫• َفار‬
]fâra’t-tennûri[ ‫الت ُّنور‬
ُ َ
‫ أَ ْي َنب َع ا ْل َم ُاء ِم ْن ُه‬490﴾‫ور‬
ُ ‫الت ُّن‬
َّ ‫ار‬ َ
َ ‫﴿ح َّتى ِإ َذا َج َاء أ ْم ُر َنا َو َف‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “tennûrdan su nebe¡ân ettiği, su fışkırdığı vaktte” demek olur. ”‫ــور‬ ٌ ‫“ت ُّن‬ َ bizim lisâ-
nımızda tandır dediğimiz ocaktır ki fırın gibi onda ekmek ve ta¡âm pişirilir. ”‫ “ َف ْــو ٌر‬laf-
zından sîga-i mâzîdir. Her bir şey™ ki muztarib olup kaynar ve kabarır ve taşar, ”‫ــار‬ َ ‫“ َق ْــد َف‬
ِ
meselâ ”‫ــار ا ْلق ْــد ُر َف ْــو ًرا َو َف َو َرا ًنــا‬
َ ‫“ “ َق ْــد َف‬Kaynadı, taştı” ma¡nâları murâd olunur. Evâhir-i bâbda
”‫ “ َف ْورِ ِهم‬kelimesinde mufassaldır, oraya nazar oluna.
ْ
ِ
َ ‫• َفارِ ه‬
]fârihîne[ ‫ين‬
‫ين” ب َِغيرِ أَ ِل ٍف ِفي ِكلَ ا ْل َحا َلي ِن ب َِم ْع َنى‬ ِ
َ ‫ئ “ َفرِ ه‬
َ ِ‫ين﴾ َو ُقر‬
491 ِ
َ ‫وتا َفارِ ه‬
ِ ‫ون ِمن ا ْل ِجب‬
ً ‫ال ُب ُي‬ ِ
َ َ ‫﴿و َت ْنح ُت‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ َ
ِ
َ ِ‫أَشر‬
‫ين‬
ِ ِ
Ya¡nî iki kırâ™atte ”‫ــرين‬ َ ‫ “أَش‬ma¡nâsınadır ki ”‫يــن‬ َ ِ‫“م َت َك ّبِر‬
ُ demektir. ”‫يــن‬ َ ‫ “ َفارِ ه‬, ”‫ “ َفــارِ ٌه‬lafzının
ِ ِ ِ
ve ”‫ين‬ َ ‫ “ َفرِ ه‬, ”‫ “ َفرِ ٌه‬lafzının cem¡idir. ”‫ “أَش ٌــر‬ve ”‫“بط ٌر‬ َ ma¡nâsınadır ki ifrât-ı sürûr u ferah u
neşâttan mütehassıl kibr ve ¡uluvvdür ki müstevcib-i gazab-ı kibriyâ™dır. Ne¡ûzu billâhi
minhu. Ve lafz-ı mezkûr hâzık ve mâhir ve eli uz olmak ma¡nâsına da gelir; ¡amel ve
san¡atte insânda kullanıldığı gibi, ta¡lîm ve terbiye edilmiş bâr-gir ve katır ve eşekte de
kullanılır.
ِ ‫• َف‬
]fâkihetun[ ‫اك َه ٌة‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َل ُكم ِفيها َف‬
﴾‫اك َه ٌة َك ِثير ٌة‬ 492
َ َ ْ َ ْ
ِ ‫ “ َف‬bi’l-cümle meyvelere [126] ıtlâk olunur ki eklleriyle tene¡¡um ve telezzüz edilir.
”‫اك َهــ ٌة‬
Ve kurusuna ve tâzesine de ”‫اك َهــ ٌة‬ ِ ‫ “ َف‬denir. Ve ecnâs ve envâ¡ı i¡tibâriyle cem¡i ”‫اكــه‬ ِ
ُ ‫“ َف َو‬tir:
493
﴾‫ون‬ َ ‫اك َه ِم َّما َي ْش َت ُه‬
ِ ‫ ﴿و َفو‬bâyi¡ine ”‫اكه ِاني‬
َ َ ٌّ َ َ
ِ ‫ “ف‬denir. Zamm-ı fâ mizâh ma¡nâsına olan ”‫ “ ُف َكاه ٌة‬de
َ
bundandır ki birbiriyle mü™ânis ve muvâfık kimselerin inbisât-ı nefs ya¡nî eğlenmek için
beynlerinde mizâh ve sâireden te¡âtî ettikleri letâif-i kelâm ve musâhabelerine denir.
Bu ma¡nâda bir kimse mizâcen tayyibü’n-nefs ve hoş-gû oldukta “‫”س ِــلم‬ bâbından ‫“ َف ِك َــه‬
َ َ
”‫اه ًة َف ُه َو َف ِك ٌه‬
َ ‫الر ُج ُل َف َك‬ denir. Ve “tefa¡¡ul”den ta¡accüb ve teneddüm ve temettu¡ ma¡nâlarına
َّ
isti¡mâl olunur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ت َف َّك ُه‬
َ kelimesine de bir nazar ¡atf oluna.

490 “Nihayet emrimiz gelip, tandır kaynamaya başlayınca (sular coşup taşınca)” Hûd, 11/40. Ayrıca
bkz. el-Mü™minûn, 23/27.
491 “Bir de dağlardan ustalıkla evler yontuyorsunuz.” eş-Şu¡arâ™, 26/149.
492 “Orada sizin için bol bol meyve var, onlardan yersiniz.” ez-Zuhruf, 43/73.
493 “Canlarının çektiği meyveler içerisindedirler.” el-Murselât, 77/42.
BÂBU’L-F™ ‫ٌةَرِقاَف‬ 135

]fâkihûne[ ‫ون‬ ِ ‫• َف‬

َ ‫اك ُه‬
‫ون‬ ِ ‫ أَي َن‬494﴾‫ون‬
َ ‫اع ُم‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّن أَصحاب ا ْلجن ِة ا ْليوم ِفي ُش ُغ ٍل َف‬
َ ‫اك ُه‬
ْ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ ْ
‫ين‬ ِ ِ ِ ِ ٍ
َ ‫ين﴾ َك َذا َناعم‬ َ ِ‫يها َفاكه‬ َ ‫و﴿و َن ْع َمة َكانُوا ف‬ َ •
495

ِ ‫ أَي مت َل ِ ّذ ِذين بِما أَع َطاهم ِمن‬496﴾‫اكهِ ين بِما َآتاهم ربهم‬

‫النّ َع ِم‬ َُ ْ ٍ ‫ات و َن ِع‬
ِ ‫يم َف‬ ٍ ‫و﴿ا َّن ا ْلمت ِقين ِفي جن‬
َّ َ
ِ •
َ ُْ ْ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ ُ
Bu kelime ”‫ــه‬ ِ ِ
ٌ ‫“ َفاك‬in cem¡idir. Ve ”‫ــه‬ ٌ ‫¡ “ َفاك‬indinde fevâkih-i kesîre olan kimsedir. ”‫ــن‬ ٌ ‫“ َل َب‬den
”‫“لب ٌِن‬َ gibi ¡indinde süt çok olan kimsedir. Kezâ ”‫“ت ْم ٌر‬den َ ”‫“ت ِامر‬ hurması çok kimseye de-
ٌ َ
nir. Ve elifle ”‫ون‬ ِ
َ ‫ “ َفاك ُه‬ve bilâ-elif ”‫ون‬ ِ
َ ‫ “ َفك ُه‬, ”‫ون‬ َ ‫“م ْع ِج ُب‬ َ ‫“م َت َع ِ ّج ُب‬
ُ ve ”‫ون‬ ُ demektir de denildi. Bu
ma¡nâ ”‫ــاذ ٌر‬ ِ ‫ “ح‬ve ”‫ــذر‬ ِ ‫ “ح‬üzerine kıyâsladır. Ve tefsîr-i me™sûrda ‫ون‬ َ ‫ــون َو َف ِك ُه‬
َ ‫اع ُم‬ ِ ‫ــون” أَي َن‬ ِ
َ ٌ َ ْ َ ‫“ َفاك ُه‬
”‫ون‬َ ‫ أَ ْي ُم ْع ِج ُب‬tefsîri vârid olmuştur. Ve Sicistânî rahimehullâhu ”‫ون‬ ِ
َ ‫“ َفك ُه‬u ”‫ون‬ َ ‫“ي َت َف َّك ُه‬
َ ile tefsîr
ِ
ederek diyor ki ¡Arab bir kimse ta¡âm veyâ ”‫ “ َفاك َه ٌة‬yâhûd halkın ¡ırzlarına müte¡allik söz
söylediği ve mizâh eylediği vaktte “‫”س ِلم‬ bâbından ”‫اه ًة بِا ْل َف ْت ِح َف ُه َو َف ِك ٌه‬ َ ‫الر ُج ُل َف َك‬ ‫[ “ف ِكه‬127] ve
َ َ َّ َ َ
ِ ِ
”‫ “ ِإ َّن ُف َل ًنا َل َفك ٌه‬derler. Mâ-kablinde vâki¡ ”‫ “ َفاك َه ٌة‬kelimesine ircâ¡-ı nazar buyurula.
ِ ‫• َف‬
]fâciran[ ‫اجرا‬
ً
‫ أَ ْي َم ِائلً َع ِن ا ْل َح ِّق‬497﴾‫ارا‬ ِ ‫اد َك َو َل ي ِل ُدوا إ َِّل َف‬
ً ‫اج ًرا َك َّف‬ َ
ِ ِ ِ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا َّن َك ا ْن َت َذ ْر ُه ْم يُضلُّوا ع َب‬
”‫ــور‬
ٌ ‫“ ُف ُج‬dandır ki meyl ve inhirâf ma¡nâsınadır. Bunun tahkîki aşağıda ”‫ “ َف ْج ٌــر‬ve ”‫“ َف َّج ْر َنــا‬
kelimelerinde tafsîl olunur, mahall-i mezkûra nazar oluna.
ِ ‫• َف‬
]fâ…iratun[ ‫اقر ٌة‬
َ
ِ ‫ أَي د‬498﴾ٌ‫﴿تظُن أَ ْن ي ْفع َل بِها َف ِاقرة‬
‫اهي ٌة‬
َ َ ْ َ َ َ ُ ُّ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî belâ ve meşakkat ve emr-i ¡azîm demektir. ”ٌ‫ “ َف ِاقرة‬lafzı ” ٍ‫ظ ْهر‬ َ ‫ار‬ ِ
ُ ‫“ف َق‬dandır da denildi
َ
ki ¡amûd-ı fıkârîdir. Türkçe bel kemiği denir. Bu sûrette vâhiye-i mütevakkı¡a şiddet ve
sıkletiyle vücûh-ı bâsire ashâbının gûyâ bel kemiklerini kırması tasavvur olunur. “‫” َق َت َــل‬
bâbından ”‫اهي ُة الر ُج َل َت ْف ُقر ُه َف ْقرا َفهِ ي َف ِاقر ٌة‬
ِ ‫ “ َف َقر ِت الد‬denir, “Şu kimseye bir belâ ve mihnet nüzûl
َ َ ً ُ َّ َ َّ َ
etti ki belini kırdı” demek tasavvur olunur. Ve ”‫ت الر ُج َل‬ ‫ “فقر‬kavli “Şu adamın belini kır-
َّ ُ ْ َ َ
dım” demektir, nitekim ”‫“رأ ٌس‬den ْ َ
”‫“رأ ْس ُــت ُه‬
َ َ “Onun başına vurdum, başını kırdım” demek
olur.

494 “Şüphesiz cennetlikler o gün nimetlerle meşguldürler, zevk sürerler.” Yâsîn, 36/55.
495 “Zevk ve sefasını sürdükleri nice nimetler!” ed-Duhân, 44/27.
496 “Şüphesiz Allah’a karşı gelmekten sakınanlar Rablerinin, kendilerine verdiği şeylerle zevk ve mut-
luluk duyarak cennetlerde ve nimetler içinde bulunurlar.” et-Tûr, 52/17-18.
497 “Çünkü sen onları bırakırsan, kullarını saptırırlar; sadece ahlâksız ve kafir kimseler yetiştirirler.”
Nûh, 71/27.
498 “Bel kemiklerini kıran bir felakete uğratılacaklarını anlarlar.” el-Kıyâme, 75/25.
136 َ‫ُه فا‬ BÂBU’L-F™

]fâhu[ ‫• َفاه‬
ُ
ِ ‫ون َلهم ب َِشي ٍء ِا َّل َكب‬
ِ ‫اس ِط كفي ِه ِإلى الم‬
‫اء ِليب ُل َغ َف ُاه َو َما‬ ‫ون ِه َل يست ِجيب‬
ِ ‫ون ِمن د‬ ِ
ْ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ ْ ْ ُ َ ُ َ َْ ُ ْ َ ‫ين َي ْد ُع‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َوا َّلذ‬
‫ أَ ْي َف َم ُه‬499﴾ ‫ُه َو بِب ِال ِغ ِه‬
َ
Bu ”‫ “ َفم‬kelimesinin zamîre izâfetindeki hâlet-i nasbıdır, nitekim hâlet-i ref¡inde ”‫وه‬ ُ ‫ “ ُف‬ve
ٌ
hâlet-i cerrinde ”‫“ف ِيه‬ ِ denir. ﴾‫﴿ليب ُل َغ َفاه‬
ُ
ِ ağzına erişsin için demektir.
َْ
ِ ‫• َف‬
]fâ†ira[ ‫اطر‬
َ
‫ل ْر ِض َو ُمب َت ِد َع ُه َما‬ ِ
ْ َ ‫ات وا‬
َ ‫الس َم َاو‬
ِ َ 500 ِ َ ِ
َّ ‫الس ٰم َوات َو ْال ْرض﴾ أ ْي خ َال َق‬
ِ
َّ ‫ •﴿ َفاط َر‬
ْ
Ya¡nî “Ey semâvât ve arzın yaratanı ve örneksiz kendiliğinden var edeni” demek olur.
Bu kelime şakk ma¡nâsına olan ”‫“ َف ْطــر‬dan “fâ¡il”dir. “‫ ” َق َت َــل‬babından ‫“ َف َطــر اهللُ ا ْل َخ ْل َــق َف ْطــرا‬
ٌ ً َ
ِ ‫“ َفهــو َف‬Yarattı, var etti” [128] demektir. Kesrle ”ٌ‫“ف ْطــرة‬
”‫اطــر‬ ِ bundan ismdir: ‫الل ا َّل ِتــي‬ِ َّ ‫﴿ف ْطــرت‬ِ
ٌ َ ُ َ َ َ
501
﴾‫ــاس َع َلي َهــا‬
َ ‫الن‬
َّ ‫ َف َط َــر‬İşbu şakk ma¡nâsına olan ”‫“ َف ْط ٌــر‬ın halk ve ibdâ¡ ve ibtidâ™ ma¡nâlarına
ْ
isti¡mâli, kudret-i fâtıra-i Hakk’ın zulmet-i ¡ademi nûr-ı vücûdla şakk edip mevcûdât-ı
mümkine zâhir olması i¡tibâriyledir. Ve bu lafzdan ”‫ور‬ ٌ ‫ “ ُف ُط‬, ”‫وع‬
ٌ ‫“ص ُد‬
ُ ve ”‫وق‬ ٌ ‫“ش ُق‬ُ ve ”‫“خ َل ٌل‬ َ
ma¡nâsınadır, ke-mâ se-yecî™u.
ِ ‫•ا ْل َفارِ َق‬
]el-fâri…âti[ ‫ات‬
‫اط ِل َوا ْل َحلَ ِل َوا ْل َحر ِام‬
ِ ‫آن ا َّل ِتي َت ْفرِ ُق بين ا ْلح ِّق وا ْلب‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفا ْل َفارِ َق‬
ِ ‫﴾ أَي آي‬502‫ات َفر ًقا‬
ِ ‫ات ا ْل ُقر‬
َ َ َ َ َ َْ ْ َ ْ ْ َ ُ ْ
“Hak ile bâtılın ve helâl ile harâbın beynini ayıran ¢ur™ân hakkı” için demektir. Ve İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan mervîdir ki ”‫ــات‬ ٌ ‫“ َفارِ َق‬tan murâd, hakla bâtılın beynini
müferrik olan şey™i ya¡nî enbiyâya vahyi ve mülhemîne ilhâmı getiren melâikedir bu-
yurdular. ”‫ “ َفــر ٌق‬lafzı âtiyen ”‫ “ ُفر َقــان‬kelimesinde mufassalen beyân olunur, oraya nazar
ْ ْ
buyurula.

499 “O’ndan başka yalvardıkları ise onların isteklerine ancak, ağzına ulaşmayacağı hâlde, ulaşsın diye
avuçlarını suya uzatan kimsenin isteğine suyun cevap verdiği kadar cevap verirler.” er-Ra¡d, 13/14.
500 “Ey göklerin ve yerin yaratıcısı olan” ez-Zumer, 39/46. Ayrıca bkz. el-En¡âm, 6/14; Yûsuf, 12/101;
İbrâhîm, 14/10; Fâtır, 35/1; eş-Şûrâ, 42/11.
501 “Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata sımsıkı tutun.” er-Rûm, 30/30.
502 “Hakkıyla ayıranlara andolsun.” el-Murselât, 77/4.
BÂBU’L-F™ ‫ِناَيَتَف‬ 137

FASLU’L-F™ MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-FEVKIYYE: “‫ت‬،‫”ف‬

َ

ُ ‫• َف َتي ِات‬
]feteyâtikumu[ ‫كم‬
ُ َ

‫ أَ ْي ِم ْن إ َِم ِائ ُكم‬503﴾‫ات‬ ِ ‫﴿من َفتي ِات ُكم ا ْلم ْؤ ِم َن‬
ُ ُ ََ ْ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ُ ْ
ْ
ِ ‫ •و﴿و َل ُت ْكرِ هوا َفتي ِات ُكم ع َلى ا ْلب َِغ‬
‫اء ِا ْن َا َر ْد َن َت َح ُّصن ًا﴾ أَ ْي إ َِمائَ ُكم‬
504
ْ َ ْ ََ ُ َ
Ya¡nî “cariyelerinizden, halayıklarınızdan ve halayıklarınızı” demektir. ”‫ “ َف َتــى‬lafzı ki
genç ve tâze oğlandır. Mü™ennesi ”‫“ َف َتــا ٌة‬tir. Bunun cem¡i ”‫ــات‬ ٌ ‫ “ َف َت َي‬gelir. ”‫“ َف َتــى‬nın cem¡i
ِ ِ
”‫ “ف ْتي ٌة‬ve ”‫“ف ْتيا ٌن‬dır, fâ’ların kesriyle.
َ َ
]fetratin[ ‫• َف ْتر ٍة‬
َ
ٍ ‫ أَي ع َلى س ُك‬505﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ع َلى َف ْتر ٍة ِمن الرس ِل‬
‫ون َوا ْن ِق َطا ٍع‬ ُ َ ْ ُ ُّ َ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “irsâl-i rüsülün tevakkufu ve min ¡indillâh ba¡s ve mecî™lerinin inkıtâ¡ı üzerine”
demek olur, zîrâ Hazret-i Hâtemu’l-enbiyâ™ ¡aleyhi ve ¡aleyhimu’s-salâtu ve’s-selâm
efendimiz ba¡de inkıtâ¡-ı rüsül ba¡s buyuruldular, çünkü rüsül-i [129] kirâm hazerâtı-
nın bi¡setleri ¡Îsâ ¡aleyhi’s-selâm hazretlerinin ref¡ine kadar mütetâbi¡a ve mütevâtire
idi, ba¡de’r-ref¡ meb¡as-ı seniyye-i Mu√ammedîye kadar tevakkuf etti. ”‫ “ َق ْتــر ٌة‬kelimesi
َ
bir hiddetten sonra sükûn ve şiddetten sonra lînet ve kuvvetten sonra za¡f ma¡nâlarına
müsta¡mel zammla ”‫ــور‬ ٌ ‫ “ ُف ُت‬lafzındandır. Ve inkisâr ma¡nâsına da gelir. “‫”د َخ َــل‬ َ bâbından
ِ َ
ً ‫ “ َف َت َر َي ْف ُت ُر ُف ُت‬denir. İnkisâr ma¡nâsı ”‫ “ َق ْد َف َت َر ا ْل َح ُّر أ ِو ا ْل َب ْر ُد‬gibi ki ”‫ “ ِإ ْن َك َس َر‬demektir. Ve
”‫ورا َف ُه َو َفاتر‬
ٌ
“tef¡îl”den müte¡addî olur, ”‫ “ َف َّتر َت ْفتيرا‬gibi. ِ
ً َ
ً ‫• َف ِت‬
]fetîlen[ ‫يل‬
‫الن َو ِاة‬ ِ ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َل ي ْظ َلم‬
َّ ‫ون َفت ًيل﴾ اَ ْي َق ْد َر ق ْش َرة‬
506
ُ ُ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “hurma çekirdeğinin kapçığı kadar” demektir. Ve ”‫يل‬ ِ
ٌ ‫ “ َفت‬hurma çekirdeğinin şakkı
aralığında olan incecik şey™e denir ki onunla pek az ve değersiz bir şey™den kinâyet edi-
lir. Bu lafz bükmek demek olan ”‫ــل‬ٌ ‫ “ َف ْت‬lafzındandır. “‫”ض َــر َب‬ َ bâbından ”‫“ َف َت َــل ا ْل َح ْب َــل َي ْف ِت ُل َف ْت ًل‬
denir, ip bükmek ma¡nâsınadır. Ve fethle ”‫يــل‬ ٌ ‫ “ َف ِت‬zübâle ya¡nî kandîli yakmak için vaz¡
olunan ve lisânımızda kesr ile fitil denilen şey™-i ma¡rûftur.
ِ ‫• َف َتي‬
]feteyâni[ ‫ان‬
َ
ِ ‫وك‬
‫ان‬ 507 ِ
َ ‫ان﴾ أَ ْي َم ْم ُل‬ ِ
‫الس ْج َن َف َتي‬ ِِ ِ
َ ّ ‫﴿و َد َخ َل َم َع ُه‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

503 “Mü’min genç kızlarınızdan (cariyelerinizden)” en-Nisâ™, 4/25.

504 “İffetli olmak isteyen cariyelerinizi fuhşa zorlamayın.” en-Nûr, 24/33.
505 “Peygamberlerin arası kesildiği bir sırada” el-Mâide, 5/19.
506 “Kendilerine kıl kadar zulmedilmez.” en-Nisâ™, 4/49; el-İsrâ™, 17/71. Ayrıca bkz. en-Nisâ™, 4/77.
507 “Onunla beraber zindana iki delikanlı daha girdi.” Yûsuf, 12/36.
138 َ‫ُهاَت‬
‫ف‬ BÂBU’L-F™

Ya¡nî “iki köle, çâker” demektir. Sâlifü’z-zikr ”‫ “ َف َتى‬lafzının tesniyesidir. ¡Arab genç ve
yaşlı olsun köleye ”‫ “ َف َتى‬derler. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َف َتي ِات ُكم‬kelimesine bak.
ْ َ
]fetâhu[ ‫• َف َتاه‬
ُ
‫ون َخ ِاد ِم ِه‬
ٍ ُ‫وشع بن ن‬ ِ ِ
َ ْ َ َ ‫وسى ل َف َت ُاه﴾ أَ ْي ل ُي‬
508
َ ‫﴿و ِإ ْذ َق َال ُم‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Bu esahh-ı akvâldir. Müşârün ileyh dâimâ Hazret-i Mûsâ ¡aleyhi’s-selâm hazretlerinin
ma¡iyyet-i seniyyelerinde bulunup hizmet ederlerdi. Ve Yûşa¡’ın birâderidir de [130]
denildi. Ve mutlakan Hazret-i Mûsâ ¡aleyhi’s-selâmın kölesi idi de denilmiş ise de
kavl-i evvel akvâdır. Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

]fetenû[ ‫• َف َتنُوا‬
‫اب‬ ِ ِ ِِ ِ ِِ ِ
ُ ‫اب َج َه َّن َم َو َل ُه ْم َع َذ‬ ُ ‫وبوا َف َل ُه ْم َع َذ‬ ُ ‫ين َوا ْل ُم ْؤم َنات ثُ َّم َل ْم َي ُت‬ َ ‫ين َف َتنُوا ا ْل ُم ْؤمن‬َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّن ا َّلذ‬
‫وهم‬ ‫ا ْل َحرِ ِيق﴾ أَي أَحرقوهم وعذب‬
ْ ُ ُ َّ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ْ
509

Ya¡nî “Erkek ve kadın mü™minleri yaktılar ve âteşe atmakla ta¡zîb ettiler.” Bu kelime
”‫ــن‬ ٌ ‫ “ َف ْت‬lafzındandır ki aslen altının hâlis ve magşûşunu anlamak için âteşe vurmak, koy-
mak ma¡nâsına olup sonra insânda dahi isti¡mâl olundu, nitekim bu âyette öyledir. İkinci
bâbdan ”‫الذ َه َب َي ْف ِتنُ ُه ِف ْت َن ًة َو ُف ُتو ًنا‬ َّ ‫ “ َف َت َن‬denir, ”‫ار ِل َي ْنظُ َر َما َج ْو َد ُت ُه‬ َ ‫الن‬
َّ ‫ “اَ ْد َخ َل ُه‬demektir. Ve ¡azâb ma¡nâ-
sına da gelir: ‫ ﴿ ُذو ُقوا ف ْت َن َت ُكم﴾ اَ ْي َع َذ َاب ُكم‬Ve ba¡zen sebeb-i ¡azâb olan şey™e de denir. ‫﴿أَلَ ِفي‬
510 ِ
ْ ْ
‫اب‬ ِ ‫يما َي ُكو ُن َس َب َب ا ْل َع َذ‬ ِ ‫ أَي‬511﴾‫ ا ْل ِفت َن ِة س َق ُطوا‬Ba¡zen de imtihân ve ihtibâr ya¡nî tecribe ma¡nâsına
‫ف‬
َ ْ َ ْ
isti¡mâl olunur: ‫ــاك‬ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ ‫ــاك ُف ُتو ًنــا﴾ أَ ِي‬
‫ن‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫اخ‬ ‫و‬ ‫ــاك‬ ‫ن‬ ‫ح‬ ‫ت‬ ‫ام‬ َ ‫﴿و َف َت َّن‬
َ Ve “belâ” gibi şiddet ve rehâ™ da, lâkin
512

ekser şiddette isti¡mâl olunur: ﴾‫ِالش ِــر َوا ْل َخيــرِ ف ْت َنــ ًة‬ ِ ‫ ﴿ونبلوكــم ب‬Ve şiddette: 514﴾‫ ﴿إ َِّن َمــا َن ْح ُن ِف ْت َن ٌة‬ve
ّ َّ ْ ُ ُ ْ َ َ
513
ْ
﴾‫﴿وا ْل ِف ْت َن ُة أَ َش ُّد ِم َن ا ْل َق ْت ِل‬ ِ ِ ‫الد‬ ِ َ ‫ون ِفت َن ٌة وي ُك‬ ِ
َ ve ﴾‫ين ّٰل‬ ُ ّ ‫ون‬ َ َ ْ َ ‫وه ْم َح َّتى لَ َت ُك‬ ُ ‫﴿و َقات ُل‬
َ Ve fitneye ve beliyyeye
515 516

îkâ¡ etmek ma¡nâsına da müsta¡meldir: ‫وك في ا ْلف ْت َنة‬ ِ ِ ِ ِ

َ ‫وك﴾ أَ ْن يُوق ُع‬ َ ُ‫اح َذ ْر ُه ْم أَ ْن َي ْف ِتن‬
ْ ‫﴿و‬َ ve ‫ادوا‬
ُ ‫﴿وإ ِْن َك‬
517
َ
ِ‫وقعو َن َك ِفي ا ْل ِفت َنة‬ ِ ‫ أَي ي‬518﴾‫ َلي ْف ِتنُو َن َك‬Ve sâir ma¡ânîde meselâ imâle ve istimâle ma¡nâsına da ge-
ْ ُ ُ ْ َ
lir. ”‫ال الر ُج َل ُف ُتو ًنا‬ ُ ‫ “ َف َت َن ا ْل َم‬kavlinde imâle mine’s-salâh ve istimâle ileyhi ma¡nâlarına haml
َّ
olunur. Ve sâir ma¡nâları fusûl-i mahsûsasında zikr olunur.

508 “Hani Mûsâ beraberindeki gence şöyle demişti:” el-Kehf, 18/60.

509 “Şüphesiz mü’min erkeklerle mü’min kadınlara işkence edip, sonra da tövbe etmeyenlere; cehen-
nem azabı ve yangın azabı vardır.” el-Burûc, 85/10.
510 “Azabınızı tadın!” ez-Zâriyât, 51/14.
511 “Bilesiniz ki onlar (böyle diyerek) fitnenin ta içine düştüler.” et-Tevbe, 9/49.
512 “Seni sıkı bir denemeden geçirdik” Tâ Hâ, 20/40.
513 “Bir imtihan olarak hayır ile de şer ile de deniyoruz.” el-Enbiyâ™, 21/35.
514 “Biz ancak imtihan için gönderilmiş birer meleğiz.” el-Bakara, 2/102.
515 “Zulüm ve baskı adam öldürmekten daha ağırdır.” el-Bakara, 2/191.
516 “Hiçbir zulüm ve baskı kalmayıncaya ve din yalnız Allah’ın oluncaya kadar onlarla savaşın.” el-Ba-
kara, 2/193.
517 “Seni şaşırtmalarından sakın” el-Mâide, 5/49.
518 “Az kalsın seni ondan şaşırtacaklardı.” el-İsrâ™, 17/73.
BÂBU’L-F™ ‫ْجَفلا‬
ْ ‫ِر‬ 139

]feta…nâhumâ[ ‫اهما‬
ُ ‫• َف َت ْق َن‬
َ
ُ ‫اه َما﴾ أَ ْي َش َق ْق َن‬
‫اه َما‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ ‫﴿كا َن َتا َر ْت ًقا َف َف َت ْق َن‬
519

Ya¡nî Semâyı yağmurla arzı nebâtla şakk ettik” demek olur. Asl ”‫ “ َف ْت ٌق‬libâsın dikişlerini
[131] söküp eczâsını birbirinden ayırmaktır, sonra şakk etmek ve açmak ma¡nâlarına
da isti¡mâl olundu. Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر ْت ًقــا‬
َ kelimesinde buna dâir fevâid vardır, mürâca¡at
oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”ف‬

َ
]fecvetin[ ‫جو ٍة‬
ْ ‫• َف‬
َ
‫ أَ ْي ُم َّت َس ٍع ِم َن ا ْل َك ْه ِف‬520﴾‫﴿و ُهم ِفي َف ْج َو ٍة ِم ْن ُه‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َ
Ya¡ni “gârın geniş yerinde” demektir. Ve ”‫“م ْفيــأَ ٍة ِم ْن ُــه‬ de denir ki güneş değmeyen ya¡nî
َ َ
gölgelik yerinde demek olur. ”‫ “ َف ْج َو ٌة‬aslen iki şey™ arasında olan fürceye, aralığa denirdi,
sonra mekân ve mahall-i müttesa¡ ma¡nâsına kullanıldı. Ve ” ِ‫الــدار‬ َّ ‫ “ َف ْج َــو ُة‬sâha-i beyt ya¡nî
ev önünde olan avlu demektir. Cem¡i fetehâtla ve o veznde ”‫ات‬ ٌ ‫ “ َف َج َو‬gelir.
]feccin[ ‫ج‬
ٍّ ‫• َف‬
‫ أَ ْي َم ْس َل ٍك‬521﴾‫ين ِم ْن ُك ّ ِل َف ٍّج َع ِم ٍيق‬ ِ ِ
َ ‫وك رِ َجاالً َو َع ٰلى ُك ّ ِل َضامرٍ َي ْأت‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿واَ ِ ّذ ْن ِفي الن‬
َ ُ‫اس بِا ْل َح ِّج َي ْأت‬ َّ َ َ ُ ْ
‫َب ِع ٍيد َغ ِام ٍض‬
Ya¡nî “uzak ve derin yol” demektir. ”‫ “ َف ٍّج‬vâzıh ve vâsi¡dir ki şeh-râh denir. Cem¡i kesrle
”‫ــاج‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫“ف َج‬dır: ﴾‫ون‬َ ‫ــد‬
ُ ‫اجــا ُس ُــبالً َل َع َّل ُه ْــم َي ْه َت‬
ً ‫يهــا ف َج‬
َ ‫ ﴿ َو َج َع ْل َنــا ف‬Ve iki dağ arasında olan yola da ”‫ــج‬
ٌّ ‫“ َف‬
522

denir, biz boğaz deriz.

]el-fecri[ ِ‫ •ا ْل َف ْجر‬
‫الص ِاد ِق‬ َ 523 ِ ِ َ ِ ِ
َّ ‫ط ْالَ ْب َي ُض م َن ا ْل َخ ْيط ْال ْس َود م َن ا ْل َف ْجرِ ﴾ أ ِي‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ ‫﴿و ُك ُلوا َو ْاش َر ُبوا َح َّتى َي َت َب َّي َن َل ُك ُم ا ْل َخ ْي‬
”‫ “ َف ْجر‬âhir-i leylde ufk-ı şarkîden nümâyân olan aydınlıktır, nitekim evvel-i leylde olana
ٌ
”‫“شــ َف ٌق‬
َ denir. Ve ”‫ “ َف ْج ٌــر‬ikidir. Evvelkine fecr-i kâzib denir ki devâm etmeyip zâil olur.
İkinciye fecr-i sâdık denir ki ¡amûden zâhir olup yükselerek intişârla ufku beyâzıyla
doldurur; bu, fecr-i kâzibin gaybûbetini ta¡kîb eder. Ve aslen ”‫ “ َف ْجر‬bir şey™i vâsi¡ce şakk
ٌ
519 “Göklerle yer bitişikken, bizim onları ayırdık.” el-Enbiyâ™, 21/30.
520 “Kendileri ise mağaranın geniş bir yerinde idiler.” el-Kehf, 18/17.
521 “İnsanlar arasında haccı ilan et ki, gerek yaya olarak, gerek uzak yollardan gelen yorgun develer
üzerinde sana gelsinler.” el-Hacc, 22/27.
522 “Ve (varacakları yere) yol bulabilsinler diye ondan geçitler yollar meydana getirdik.” el-Enbiyâ™,
21/31.
523 “Şafağın aydınlığı gecenin karanlığından ayırt edilinceye (tan yeri ağarıncaya) kadar yiyin, için.”
el-Bakara, 2/187.
140 ‫نَْرَّجَف‬ BÂBU’L-F™

etmektir. Sabâhın hâlet-i mezkûresine ”‫ “ َف ْجر‬tesmiye edilmesi zulmet-i leyli şakk etmesi
ٌ
i¡tibâriyledir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından [132] ”‫ “ َف َجــر الر ُج ُــل ا ْل َق َنــا َة َف ْجرا أَ ْي َش َّــق َها‬ve ‫“ َف َجــر ا ْل َم َاء َفا ْن َف َجر أَ ْي َف َت َح‬
ً َّ َ َ َ
”‫طرِ ي ًقا َف َجرى‬
َ ‫ َل ُه‬ve “‫”د َخ َل‬
َ bâbından ”‫ورا َف َس َق َو َز َنى‬
ً ‫ “ َف َجر ا ْل َعب ُد ُف ُج‬ve ”‫ورا َك َذ َب‬ ً ‫ “ َف َجر ا ْل َح ِال ُف ُف ُج‬ya¡nî
َ ْ َ َ
“Yalan yere yemîn etti” demek olur. ”‫ب‬ ِ ٍ ِ َ ِ ‫[ “ َف ُهــو َف‬Ve] ”‫اجــر‬ ِ ‫“ف‬in cem¡i
ٌ ‫ أ ْي َفاس ٌــق َو َزان َو َكاذ‬،‫اج ٌــر‬ َ ٌ َ
”‫ار‬
ٌ ‫ “ ُف َّج‬ve ”‫ “ َف َج َر ٌة‬gelir.
]feccernâ[ ‫جر َنا‬
َّ ‫• َف‬
ْ
‫ أَ ْي َش َق ْق َنا َبي َن ا ْل َج َّن َتي ِن َن ْهرا‬524﴾‫﴿و َف َّجر َنا ِخ َل َل ُه َما َن َهرا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ً ْ ْ ً ْ َ
Ya¡nî “İki bâgçenin aralarında bir ırmak yardık, ya¡nî akıttık” demek olur. Bu kelime
ânifü’l-beyân ”‫“ َف ْجر‬den “tef¡îl”dir. ”‫ “ َف َّجر يُ َف ِ ّجر َت ْف ِجيرا‬denir. ”‫“ش َّق‬
ٌ ً ُ َ َ ve ”‫ “أَ ْج َرى‬ma¡nâları ifâ-
de eder. Mâ-kabline nazar oluna.

]el-feceratu[ ‫جر ُة‬

َ ‫•ا ْل َف‬
َ
ِ‫ون َبي َن ا ْل ُك ْفرِ َوا ْل ُف ُجور‬ ‫ أَي الج ِامع‬525﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أُو َل ِئ َك ُهم ا ْل َك َفر ُة ا ْل َف َجر ُة‬
ْ َ ُ َ ْ ِ َ َ ُ
Ya¡nî “Hem kâfirler hem fâcirlerdir” demek olur. ”‫ــور‬ ٌ ‫“ ُف ُج‬dan ”‫اج ٌــر‬ ِ ‫“ َف‬in cem¡idir. Geçen
”‫ “ا ْل َف ْجر‬kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ج‬،‫”ف‬
ُ
]fucûrahâ[ ‫جور َها‬
ُ ‫• ُف‬
َ
‫ أَ ْي َشر َها َو َخير َها‬526﴾‫اها‬ َ ِِ ِ
َْ َّ َ ‫ور َها َو َت ْق َو‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفأ ْل َه َم َها ُف ُج‬
Ya¡nî “Nefse şerrini ve hayrını ilhâm etti, bildirdi” demek olur. ”‫ــور‬ ٌ ‫ “ ُف ُج‬ânifü’l-beyân
”‫“ َف ْجر‬den masdardır. Merre beyânuhu ânifen.
ٌ
]el-fuccâra[ ‫جار‬
َّ ‫•ا ْل ُف‬
َ
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وإ َِّن ا ْل ُفجار َل ِفي ج ِح‬
َ ‫ أَ ِي ا ْل ُف َّس‬527﴾‫يم‬
‫اق‬ َ َ َّ َ َ ْ
Ânifü’l-beyân ”‫ور‬ ِ ‫“ َف‬in cem¡idir. ”‫ “ا ْل َف ْجر‬kelimesine bak.
ٌ ‫“ ُف ُج‬dan ”‫اج ٌر‬
ْ ‫• ُف ِ ّجر‬
]fuccirat[ ‫ت‬
َ

ِ ‫ اَي ُف ِتح بع ُضها ِفي بع ٍض َفصار ِت ا ْلبِحار بحرا و‬528﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِإ َذا ا ْلبِحار ُف ِجر ْت‬
‫اح ًدا‬ َ ً ْ َ ُ َ َ َ َْ َ َْ َ ْ َّ ُ َ َ َ ْ
Ya¡nî “Denizlerin ba¡zı ba¡zına açılarak ya¡nî aralarındaki hâcizler şakk olunarak birbi-

524 “Bu iki bağın arasından bir de nehir fışkırtmıştık.” el-Kehf, 18/33.
525 “İşte onlar, kâfirlerdir, günaha dalanlardır.” ¡Abese, 80/42.
526 “Ona kötülük duygusunu ve takvasını (kötülükten sakınma yeteneğini) ilham edene andolsun” eş-
Şems, 91/8.
527 “Şüphesiz, günahkârlar da cehennemdedirler.” el-İnfitâr, 82/14.
528 “Denizler kaynayıp fışkırtıldığı zaman” el-İnfitâr, 82/3.
BÂBU’L-F™ ‫راَّخ َفْلا‬ 141

rine girip bir deniz olduğunda” demek olur. ”‫“ت ْف ِجيــر‬den

َ mâzî-i mebnî ¡ale’l-mef¡ûldür.
ٌ
ِ
Ve ”‫ “ ُف ّجر ْت‬, ”‫اض ْت‬
َ ‫[ “ َف‬133] ile de tefsîri menkûldür ki “Bahrler taşırıldı” veyâ “taştı” ve
َ
“bahr-i vâhid oldu” demek olur. ”‫ “ َف َّجر َنا‬kelimesine nazar oluna.
ْ

ِ
MEKSÛRETU’L-F™: “‫ج‬،‫”ف‬
]ficâcen[ ‫اجا‬ ِ
ً ‫•ف َج‬
﴾‫ون‬
َ ‫اجا ُس ُب ًل َل َع َّل ُه ْم َي ْه َت ُد‬ ِ ‫يد بِهِ م وجع ْل َنا ِف‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
ً ‫يها ف َج‬ َ َ َ ْ َ ‫﴿و َج َع ْل َنا في ْالَ ْرض َر َواس َي اَ ْن َتم‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
529
َ
‫ أَ ْي َم َس ِال َك‬530﴾‫اجا‬ ِ ِ ِ
ً ‫ •و﴿ل َت ْس ُل ُكوا م ْن َها ُس ُب ًل ف َج‬
Ânifü’l-beyân ”‫“ َف ٌّج‬in cem¡idir. ”‫ “ َف ٍّج‬kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’L-◊™ݒL-MUHMELE: “‫ح‬،‫”ف‬

َ
ِ ‫•ا ْل َفح َش‬
]el-fa√şâ™i[ ‫اء‬
ْ
‫ط ِة ِفي ا ْل ُقب ِح‬
َ ِ‫وب ا ْل ُم ْفر‬ِ ُ‫اصي ُك ِّل َها َوالذُّ ن‬ ِ
ِ ‫ أَي ع ِن ا ْلمع‬531﴾‫اء وا ْلم ْن َكرِ وا ْلب ْغ ِي‬
ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ‫﴿و َي ْن َهى َع ِن ا ْل َف ْح َش‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ”‫الز َنــا‬ ِ ‫“ي ْع ِنــي َع‬
ِّ ‫ــن‬ َ buyurmuşlar. Mufredât’ta Râπıb ra-
himehullâhu ”‫ــش‬ ٌ ‫ “ ُف ْح‬ve ”‫ــاء‬ ِ
ُ ‫ “ َف ْح َش‬ve ”‫ “ َفاح َشــ ٌة‬ef¡âl ve akvâlden kubhü ¡azîm olan şey™dir
532 ِ
demiş. Ve ﴾‫﴿الشــي َطا ُن َي ِع ُد ُكــم ا ْل َف ْقــر َو َي ْأ ُمر ُكــم بِا ْل َف ْح َشــاء‬
ْ َّ
kavl-i kerîminde buhl ve men¡-i zekât
ْ ُ َ ُ
ile tefsîr olunmuştur. Kelbî rahimehullâhdan menkûldür ki ‫الز َنا إ َِّل‬ ِّ ‫آن َفهِ َي‬ِ ‫“ك َّل َفح َشــاء ِفي ا ْل ُقر‬
ُ
ْ َ ْ
ِ ِ
”‫ [في] َه َذا ا ْل َم ْوض ِع‬demiş. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi. Ânifü’l-beyân ”‫اح َشــ ًة‬ ِ ‫ “ َف‬kelimesinde
tasrîfi beyân olundu. Ve “if¡âl”den ”‫ــش ُف َــا ٌن‬ َ ‫ “أَ ْف َح‬kavli, “Fuhş işledi” ve “Çirkin ve kötü
söz söyledi” demektir.

FASLU’L-F™ MA¡A’L-»Â™İ’L-MU¡CEME: “‫خ‬،‫”ف‬

َ
]el-fuccâri[ ِ‫ •ا ْل َف َّخار‬
‫ أَ ْي َكا ْل َخ َز ِف‬533﴾ ِ‫ال َكا ْل َف َّخار‬
ٍ ‫ان ِمن ص ْلص‬ ِ ْ ‫﴿خ َل َق‬
َ َ ْ َ ‫ال ْن َس‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “çamurdan yapılıp âteşte tabh olunmuş kap gibi” demektir. ”‫“ص ْل َصــال‬ َ Bâbu’§-
~âd’da beyân olundu. ”‫ــار‬
ٌ ‫“ َف َّخ‬ın aslı insânın nefsinden hâric ya¡nî eşyâ-i hâriciyye ile
meselâ mâl ve câh [134] gibi şey™lerle magrûr olarak sayıp döküp mübâhât etmek ve

529 “Onları sarsmasın diye yere de sabit dağlar yerleştirdik ve (varacakları yere) yol bulabilsinler diye
ondan geçitler yollar meydana getirdik.” el-Enbiyâ™, 21/31.
530 “Oradaki geniş yollarda yürüyesiniz diye.” Nûh, 71/20.
531 “Hayasızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar” en-Nahl, 16/90.
532 “Şeytan sizi fakirlikle korkutur ve size, çirkinliği ve hayasızlığı emreder.” el-Bakara, 2/268.
533 “Allah insanı, pişmiş çamur gibi bir balçıktan yarattı.” er-Rahmân, 55/14.
142 ‫ٌروُخَف‬ BÂBU’L-F™

öğünmek ve nâzlanmak ma¡nâsına olan ”‫ “ َف ْخــر‬lafzındandır. “‫ــع‬ ِ

ٌ َ ‫ ” َن َف‬bâbından ‫“ َف َخ َــر بِــه َي ْف َخ ُــر‬
”‫ َف ْخــرا‬denir. Bununla muttasıf kimseye fethateynle ”‫ “ َف َخــر‬ve ”‫اخــر‬ ِ ‫ “ف‬ve ”‫ “ َف ُخــور‬ve ”‫“ َف ِخيــر‬
ً ٌ ٌ َ ٌ ٌ
denir. Ve teksîr için fâ™ ve «â-i müşeddedenin kesreleriyle ”‫“ف ّخيــر‬ ِ ِ denir ki pek öğüngen
ٌ
kimse demek olur. ”‫“خ َــز ٌف‬
َ gibi şey™lere ”‫ــار‬
ٌ ‫ “ َف َّخ‬tesmiye edildiği, meselâ bir testi veyâ
çömleğe bir şey™le vurulduğu vaktte sedâ çıkarması i¡tibâriyledir, gûyâ pişkin ve sağlam
olduğunu söyler ve böylece öğünür olduğu tasavvur edilir. Bu sıfat ve hûy insân için
sıfât ve ahlâk-ı mezmûmedendir.

ُ ‫• َف‬
]fa«ûrun[ ‫خور‬
ٌ
534
﴾‫ور‬
ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ُه َل َفرِ ٌح َف ُخ‬
ٍ ‫الل َل ي ِح ُّب ُك َّل م ْخ َت‬
﴾ ٍ‫ال َف ُخور‬ ُ َ َّ ‫ •و﴿ ِإ َّن‬
535
ُ
Bu kelime mâ-kablinde vâki¡ ” ِ‫ “ا ْل َف َّخــار‬kelimesinde mufassalen beyân olundu, mahall-i
mezkûra ircâ™-ı nazar oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ف‬

َ
]fera…nâ[ ‫• َفر ْق َنا‬
َ
‫ أَ ْي َف َل ْق َنا َل ُكم‬536﴾‫ِكم ا ْلب ْحر‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿و ِإذ فرقنا ب‬
ْ َ َ ُُ َََْ ْ َ
Ya¡nî “Sizin için şakk ettik, yardık” demektir ki ”‫ “ َفر َق‬lafzı ”‫ “ َف َل َق‬ve bâ-i cârre lâm ma¡nâ-
َّ
sına alınmıştır. Hurûf-ı cârre yekdîgere niyâbet ettiği kelâm-ı ¡Arabda kesîrü’l-emsâldir.
”‫ “ َفــر ٌق‬ile ”‫ “ َف ْل ٌــق‬ma¡nâca mütekârib iseler de ”‫ “ َفــر ٌق‬infisâl ya¡nî ayrılmak ve ”‫ “ َف ْل ٌــق‬ise
ْ ْ
inşikâk ya¡nî yarılmak i¡tibâriyle iki veyâ ziyâdeye bölünmektir. Ve kesrle ”‫“فــر ٌق‬ ِ kıt¡a-i
ْ
munfasıla ya¡nî bölüktür. Ve âhir hâ ile ”‫“فر َقــ ٌة‬ ِ nâstan bir cemâ¡at-i müteferrikada başlı
ْ
başına bir cemâ¡attir, ”‫يــق‬ ٌ ِ‫ “ َفر‬de bundandır. [135] “‫ ” َق َت َــل‬bâbından müte¡addî olarak ‫ــت‬ ُ ‫“ َف َر ْق‬
”‫الشي َئي ِن َفر ًقا َو ُفر َقا ًنا‬ ‫ن‬‫ي‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ن‬ َ ‫أ‬ ‫ف‬ ‫ا‬‫ق‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ِ
‫اط‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫و‬ ِ
َ َ ً ْ َ ِ َ ْ َ ّ َ ْ َ ْ َ ُ ‫“ َف َر ْق‬
‫ق‬ ‫ح‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ت‬
ْ ْ ْ َّ َ ْ َ
denir. Ve [sâir] ma¡ânîde de müsta¡meldir:
ْ
”‫ َفــارِ ٌق َبي َن ُه َمــا‬denir. Ve “tef¡îl”den ”‫الشــي َء َت ْفرِ ي ًقا َو َت ْفرِ َق ًة َفا ْن َفر َق َو َت َفــر َق َوا ْف َتر َق‬ ‫ “فر ْقــت‬denir. Vallâhu
ْ َ َّ َ ْ َّ ُ َّ َ
a¡lemu.

]ferî…un[ ‫يق‬
ٌ ِ‫• َفر‬
﴾‫ون‬
َ ‫وه َو ُه ْم َي ْع َل ُم‬ ِ ِ ِ َّ ‫ون َك َلم‬
َ ‫ان َفرِ ٌيق ِم ْن ُه ْم َي ْس َم ُع‬ ِِ ِ
ُ ‫الل ثُ َّم يُ َح ِّر ُفو َن ُه م ْن َب ْعد َما َع َق ُل‬ َ ‫﴿و َق ْد َك‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
537
َ
‫ط ِائ َف ٌة‬ ِ ‫و ِفي أَم َث ِالها ِمن ْالي‬
َ ‫ات أَ ْي‬ َ َ َ ْ َ
Ânifü’l-beyân ”‫“ َفــر ٌق‬den “fa¡îl”dir ki dîgerlerinden ayrılmış bir bölük halktır. Binâ™en
ْ
534 “Çünkü o şımarık ve böbürlenen biridir.” Hûd, 11/10.
535 “Çünkü Allah hiçbir kibirleneni, övüngeni sevmez.” Lokmân, 31/18. Ayrıca bkz. el-Hadîd, 57/23.
536 “Hani, sizin için denizi yarmıştık.” el-Bakara, 2/50.
537 “Oysa içlerinden bir takımı, Allah’ın kelamını dinler, iyice anladıktan sonra, onu bile bile tahrif
ederlerdi.” el-Bakara, 2/75.
BÂBU’L-F™ ‫َنْطَّ رَف‬ 143

¡aleyh ”‫ط ِائ َف ٌة‬

َ “ ile tefsîr olunur. Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.
]ferşen[ ‫• َفر ًشا‬
ْ
ْ َ ‫ أَ ْي ما ي ْح ِم ُل ا‬538﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِم َن ْالَ ْنع ِام َحمو َل ًة و َفر ًشا‬
َّ ‫ل ْث َق َال َو َما يُ ْف َر ُش ِل‬
‫لذ ْب ِح‬ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ
Ya¡nî “En¡âmdan yük yüklenen büyükler hayvânları ve boğazlamak için yere serilenle-
ri” demektir, 539﴾‫ــات‬ ٍ ‫وش‬ َ ‫ــات َو َغ ْي َر َم ْع ُر‬ٍ ‫وش‬ َ ‫ات َم ْع ُر‬ ٍ ‫ـــذي اَ ْن َشــاَ جن‬
ِ ‫ ﴿وهو ا َّل‬üzerine ma¡tûftur. İbn ¡Abbâs
َّ َ َُ َ
ِ ْ ‫ار ِم َن‬ ِ ِ ِ ‫الب‬ِ ْ ‫ــن‬ ِ ‫ “ا ْلحمو َلــ ُة ِهــي ا ْل ِكب‬kavli mervî-
radıyallâhu ¡anhumâdan ”‫ِــل‬ ِ ‫الب‬ ُ ‫الص َغ‬ ّ ‫ِــل َوا ْل َف ْر ُش ه َــي‬ َ ‫ــار م‬
ُ َ َ ُ َ
dir ki ”‫“ح ُمو َلــ ٌة‬ َ büyük develer ve ” ‫ش‬ ٌ ‫ــر‬ ‫ف‬
َ “ küçükleridir demek olur. ‰aberî rahimehullâhu
ْ
ta¡âlânın rivâyetinde ”‫ال َوا ْل َح ِمير َو ُك ُّل َشي ٍء يُ ْح َم ُل َع َلي ِه َوأَ َّما ا ْل َفر ُش َفا ْل َغ َنم‬ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ‫الب‬
‫ِغ‬‫ب‬‫ل‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫خ‬ ‫ل‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ِل‬ ِ ْ ‫“أَ َّما ا ْل َحمو َل ُة َف‬
ُ
ُ ْ ْ ْ ُ
buyurdukları görülüyor ki ”‫“ح ُمو َل ٌة‬ َ deve ve at ve katır ve eşek ve her yük yüklenen hay-
vândır. Ve ”‫ “ َفــر ٌش‬ganem ya¡nî koyun ve keçi demek olur. Ve ”‫ “ َفر ًشــا‬, ‫ــوج‬ ُ ‫“مــا يُ ْف َــر ُش ا ْل َم ْن ُس‬َ
ْ َ
”‫وف ِــه‬
ِ ‫¡ ِمــن َشــعرِ ِه وص‬ibâretiyle de tefsîr olundu. Ve Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ‫“ َا ْل َفر ُش‬
ُ َ ْ ْ ْ
ِ ِ
﴾‫﴿ح ُمو َلــ ًة َو َفر ًشــا‬
ْ ُ ‫ــن ْالَ ْن َعــام” أَ ْي يُ ْر َك‬
َ ‫ــب َق َال َت َعا َلى‬ َ ‫ َمــا يُ ْف َــر ُش م‬demiş. Bu sûrette tefsîr-i âyet-i kerîme
ِ ‫ــام مــا يص ُل‬ ِ ِ sebkinde olur. Vallâhu a¡lemu. Bu kelime aslen
”‫ــوب‬
ِ ‫الر ُك‬ ُّ ‫] َو‬136[ ‫ــح ل ْل َح ْم ِل‬ ُ ْ َ َ ‫ــن ْالَ ْن َع‬ َ ‫“وم‬ َ
sermek ve yaymak ve döşemek ma¡nâsınadır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــاط َفر ًشــا‬ ‫ “فرشــت البِس‬denir,
ْ َ َ ْ ُ ْ ََ
“Döşeği serdim” demek olur. “‫”ضر َب‬ bâbından da lügattır. Ve kesrle ”‫اش‬ ِ mâ-yufreşu
ٌ ‫“ف َر‬
َ َ
ya¡nî döşenen şey™in ismi olduğu gibi ”‫وش‬ ٌ ‫“م ْف ُر‬ ِ
َ ma¡nâsına da gelir. ”‫اب‬ ٌ ‫ “ك َت‬gibi ki ”‫وب‬ ٌ ‫“م ْك ُت‬ َ
demektir. Ve zevceynden her birine de ıtlâk olunur. Bu ehadühümâ âharın firâşı yâhûd
hem-firâşı olmak i¡tibâriyledir, nitekim ”‫ــاس‬ ِ
ٌ ‫ “ل َب‬da tesmiye olunurlar, ke-mâ se-yecî™u fî
bâbihi.

]feraşnâhâ[ ‫اها‬
َ ‫• َفر ْش َن‬
َ
ِِ ِ
َ ‫اها﴾ أَ ْي َب َس ْط َن‬
‫اها‬ َ ‫﴿و ْالَ ْر َض َف َر ْش َن‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
540

Ya¡nî “Döşedik, müstevî ve münbasit kıldık tâ ki bisât gibi istikrâr ve sükûn mümkin
olsun” demektir. Bu âyet de arzın kürevî olmayıp basît olduğuna delîl-i kat¡î olamaz,
fe-te™emmel. Sâlifü’z-zikr ”‫“ َفر ٌش‬dendir.
ْ
]ferra†nâ[ ‫ط َنا‬
ْ ‫• َفر‬
َّ
‫ أَ ْي َق َّد ْم َنا ا ْل َع ْج َز‬541﴾‫يها‬ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َيا َح ْس َر َت َنا َع َلى َما َف َّر ْط َنا ف‬
Ya¡nî “Dünyâda yâhûd kıyâmete îmân etmekte yâhûd a¡mâl-i sâliha işlemekte biz tak-
dîm-i za¡f ya¡nî süstlük ettik” demektir. ”‫ط‬ ٌ ‫“ َف ْــر‬tan “tef¡îl”dir, binâ™en ¡aleyh ”‫يــط‬
ٌ ِ‫“ت ْفر‬
َ za¡f
ve kesel ve tekâsül ve nisyân ve naks ve fevt ve terk etmek mahallerinde kullanılır.
542 ٍ
﴾‫اب ِم ْن َشيء‬
ِ ‫﴿ما َفر ْط َنا ِفي ا ْل ِك َت‬ kavl-i kerîminde ”‫“ما َتر ْك َنا‬ ile tefsîr olunmuştur ki “¢ur™ân’da
ْ َّ َ َ َ
538 “Yine O, hayvanlardan da irili ufaklı var edendir.” el-En¡âm, 6/142.
539 “O, çardaklı, çardaksız olarak bahçeleri yaratandır.” el-En¡âm, 6/141.
540 “Yeri de biz döşedik.” ez-Zâriyât, 51/48.
541 “Hayatta yaptığımız kusurlardan ötürü vay hâlimize!” diyecekler.” el-En¡âm, 6/31.
542 “Biz Kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık.” el-En¡âm, 6/38.
144 َ‫ٍثْر ف‬ BÂBU’L-F™

biz hîçbir şey™ bırakmadık” ya¡nî her şey™i zikr ve beyânda noksân etmedik demektir.
Ve ‫ َق َّصر ُتــم ِفــي أَ ْمــرِ ِه‬543﴾‫وس َــف‬ ِ
ُ ُ‫ــن َق ْب ُــل َمــا َف َّر ْط ُت ْــم فــي ي‬
ْ ‫﴿وم‬
ِ Ya¡nî “Yûsuf’un emrinde taksîr ettiniz”
َ
ْ ْ
demektir. Kâfile için su ve sâire tedârükü için takaddüm eden kimse demek olan fet-
hateynle ”‫ط‬ ٌ ‫[ “ َف َــر‬137] lafzından müştakk olmakla ”‫يــط‬ ٌ ِ‫“ت ْفر‬ َ kelime her hangi bir ma¡nâya
haml olunursa olunsun ”‫“ت ْق ِديــم‬ َ ma¡nâsını da mutazammındır. ٌ ‫ “ ِإ ْف َــر‬kelimesi de
Ve ”‫اط‬
ٌ
”‫ط‬ٌ ‫“ َف ْــر‬ten “if¡âl”dir. Bunda da takdîm ve tekaddüm ma¡nâsını mutazammındır, şöyle ki
her nede olursa olsun ileri gitmekte lâyık ve lâzım olan mertebeden tecâvüz etmek ve
isrâf etmek ma¡nâsınadır. ”‫ط‬ ٌ ِ‫طــا َف ُه َــو ُم ْفــر‬ ً ‫ط ِفــي ْالَ ْمــرِ ِإ ْف َرا‬
َ ‫ “أَ ْف َــر‬ileri gitmekte isrâf demek olur.
Vallâhu a¡lemu.
ٍ ‫• َفر‬
]fer&in[ ‫ث‬
ْ
‫ أَ ْي ثُ ْف ِل ا ْل ِكر ِش‬544﴾‫ِين‬
ْ َ ‫لشارِ ب‬َّ ‫ون ِه ِم ْن َب ْي ِن َف ْر ٍث َو َد ٍم َل َب ًنا َخ ِال ًصا َس ِائ ًغا ِل‬
ِ ُ‫يكم ِمما ِفي بط‬
ُ
ِ
َّ ْ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿نُ ْسق‬
Ya¡nî şikemin tortusu ve posası ”‫ث‬ ٌ ‫ “ َف ْــر‬, ”‫“ك ْــر ٌش‬ ِ ya¡nî şikemde olan sercîndir ki Türkçe
gübre denir, lâkin şikemde bulunduğu müddetçe ”‫ث‬ ٌ ‫ “ َف ْــر‬denir, ba¡de’l-ifrâz sercîn ta¡bîr
edilir. Ve sercîn Fârisî “sergîn”den mu¡arrebdir ki gübredir. Cem¡i ”‫وث‬ ٌ ‫ “ ُف ُر‬gelir, nitekim
ِ
“if¡âl”den ”‫ث الر ُج ُــل ا ْلكر َش‬ َ
‫ “أفــر‬denir, “Şikemi yarıp derûnunda olan fersi boşalttı” demek
ْ َّ َ َ ْ
olur.

]feriyyen[ ‫• َفرِ ًّيا‬

‫ أَ ْي َع َجبا‬545﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َيا َمر َيم َل َق ْد ِج ْئ ِت َشي ًئا َفرِ ًّيا‬
ً ْ ُ ْ
Ve ”‫“ع ِجيبــا‬ ve ”‫ــا‬ ‫يم‬‫ظ‬ِ ‫ “ع‬dahi denir. Bu kelime ”‫ “ َفــري‬lafzındandır ki tahkîki Bâbu’l-Hem-
ً َ ً َ ٌ ْ
ze’de ”‫ “ ِإ ْف َترى‬ve ”‫ “ ِإ ْف ِتر ٌاء‬kelimelerinde beyân olundu, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.
َ َ
]fera∂a[ ‫ض‬َ ‫• َفر‬
َ
‫ أَ ْي أَ ْو َج َب َع َلي َك ا ْل َع َم َل ب ِِه‬546﴾‫آن َلر ُّاد َك ِإ َلى َم َع ٍاد‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ا َّل ِذي فرض عليك القر‬
ْ َ َ ْ ُ ْ َ َْ َ َ َ َ
Ya¡nî “¢ur™ân’la ¡âmil olmağı senin üzerine vâcib kıldı” demektir. ”‫ “ َفر ٌض‬aslen ağaç ve
ْ
demir ve emsâli eşyâ-yı sulbeyi kertmektir, ya¡nî eseri kalmamak üzere kat¡dır. Bu esere
biz kertik deriz. Bu ma¡nâdan [138] ahz ile bir takım ma¡ânîde meselâ îcâb ve takdîr ve
beyân ve ¡atiyye-i mersûme ve ma¡lûm ve maktû¡ ve tafsîl ma¡nâlarında isti¡mâl olun-
muş. Ve lisân-ı şer¡-i Mu√ammedî’de Cenâb-ı Hakk’ın ¡ibâd üzerine vâcib kıldığı şey™e
ism olmuştur. Ve ma¡ânî-i mezkûr fusûl-i mahsûsasında mübeyyendir. “‫”ضر َب‬ bâbından
َ َ
tasrîf olunur, ”‫ “ َفر َض َي ْفرِ ُض َفر ًضا‬denir. Vallâhu a¡lemu.
ْ َ

543 “Daha önce de Yûsuf hakkında işlediğiniz kusuru bilmiyor musunuz?” Yûsuf, 12/80.
544 “Onların karınlarındaki fışkı ile kan arasından (süzülen) içenlere halis ve içimi kolay süt içiriyoruz.”
en-Nahl, 16/66.
545 “Onlar şöyle dediler: “Ey Meryem! Çok çirkin bir şey yaptın!”” Meryem, 19/27.
546 “Kur’an’ı sana farz kılan Allah, şüphesiz seni dönülecek bir yere döndürecektir.” el-Kasas, 28/85.
BÂBU’L-F™ ‫رَفْل‬
‫ِشا َ ا‬ 145

]fera∂nâhâ[ ‫اها‬
َ ‫• َفر ْض َن‬
َ
ِ ِِ ِ
َ ‫اها﴾ أَ ْي َف َر ْض َنا َما ف‬
‫يها‬ َ ‫ورةٌ أَ ْن َز ْل َن‬
َ ‫اها َو َف َر ْض َن‬ َ ‫﴿س‬
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
547

Ya¡nî “Onda olan ahkâmla ¡ameli farz ettik, vâcib kıldık” demek olur. Ve ‫اهــا” أَ ْي‬ َ ‫“ َف َر ْض َن‬
‫يها َفر ِائ َض ُم ْخ َت ِل َف ًة‬ ِ ‫ أَ ْنز ْل َنا‬de denildi ki “Biz onda mütenevvi¡ farzlar inzâl ettik” demektir.
‫ف‬ َ
َ َ
َ ِ‫• َفر‬
]ferî∂aten[ ‫يض ًة‬

ً َّ ّ َ ِ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ ْو َت ْفرِ ُضوا َل ُه َّن َفر‬

‫ أَ ْي ُت َعيِنُوا أَ ْو ُتبيِنُوا َل ُه َّن َم ْهرا‬548﴾‫يض ًة‬
﴾‫ــوه َّن‬
ُ ‫﴿مــا َل ْــم َت َم ُّس‬
َ üzerine ¡atfen “nisâ™ için mehr ta¡yîn yâhûd tebyîn etmedikçe” demektir.
Bu âyet-i kerîmede ”‫ “ َفــر ٌض‬tesmiye-i mehr ma¡nasınadır ki ta¡yîn ve tebyîn ile tefsîr
ْ
olundu. Ve ”‫يض ٌة‬ َ ِ‫ “ َفر‬kelimesi ”‫“ َف ْر ٌض‬dan “fa¡îlet” bi-ma¡nâ “mef¡ûlet” olup mehr-i mu¡ay-
yen ve mübeyyen ve müsemmâ ma¡nâsınadır. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْفرِ ُضوا‬ َ kelimesinde beyân
olundu.

]feri√ûne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫• َفرِ ه‬
ِ ِ ً ‫ال بي‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى “وتن ِحتون ِمن ال ِجب‬
‫ين‬ َ ِ‫ين” أَ ْي أَشر‬
َ ِ‫ين ُم َت َك ّبِر‬ َ ‫وتا َفرِ ه‬ ُُ َ ْ َ َ ُ َْ َ
549
َ ْ
ِ
Bu kelime evâil-i bâbda ”‫يــن‬ َ ‫ “ َفارِ ه‬kelimesinde beyân olundu, çünkü iki sûretle dahi
kırâ™at olunmuştur, mahall-i mezkûra ircâ¡-ı nazar oluna.
ِ ‫•ا ْل َفر‬
]el-ferâşi[ ‫اش‬
َ
ِ‫ أَ ْي َكا ْل َجر ِاد ا ْل ُم ْن َت ِشر‬550﴾‫وث‬
ِ ُ‫الناس َكا ْل َفر ِاش ا ْلمبث‬
ُ َّ ‫﴿ي ْو َم َي ُكو ُن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ َْ َ
Ya¡nî “topraktan çıkıp dağılmış, yayılmış çekirge gibi” demektir. Murâd kabrlerinden
kalkıp mütehayyir oldukları hâlde arz üzerinde nâsın intişârıdır. [139] Bu nefha-i sâniye
ve halkın kabrden ba¡si günüdür yâhûd mutlakan yevm-i kıyâmettir. ”‫اش‬ ٌ ‫ “ َف َر‬fethle aslen
havâda uçan bir hayvândır ki dâimâ ziyâya ve âteşe salar, biz ona pervâne ve büyüğüne
kelebek deriz, nitekim bu âyette bununla da tefsîr olunmuştur. Bu lafz ”‫“ َفر َاش ٌة‬nin cem¡i-
َ
dir. Ve ”‫اش‬
ٌ ‫ “ َف َــر‬çekirgeye denir. Ve rüzâl-i nâs ya¡nî ayak takımı ve esâfil-i nâstan da
kinayet olur. Vallâhu a¡lemu.

547 “Bu, bizim indirdiğimiz ve (hükümlerini) farz kıldığımız bir sûredir.” en-Nûr, 24/1.
548 “Ya da kendileri için mehir belirlemeden” el-Bakara, 2/236.
549 “Bir de dağlardan ustalıkla evler yontuyorsunuz.” eş-Şu¡arâ™, 26/149.
550 “O gün insanlar, her biri bir tarafa uçuşan küçük kelebekler gibi olacaktır.” el-Kâri¡a, 101/4.
146 ‫َنا َقْرُفْلا‬ BÂBU’L-F™

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ر‬،‫”ف‬
ُ
َ ‫•ا ْل ُفر َق‬
]el-fur…âne[ ‫ان‬
ْ
َ ‫ أَ ِي ا ْل ُق ْر‬551﴾ً‫ين َن ِذيرا‬
‫آن‬ ِ ِ َ ‫ان ع َلى عب ِد ِه ِلي ُك‬ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫ون ل ْل َعا َلم‬ َ َْ َ َ ‫ار َك ا َّلذي َن َّز َل ا ْل ُف ْر َق‬
َ ‫﴿ت َب‬
”‫ــان‬
َ ‫ “ا ْل ُف ْر َق‬lafzı ”‫“ َف ْــر ٌق‬tan ”‫“ ُف ْع َــا ٌن‬dır. Buna dâir kelâm bu faslın evvelinde ”‫ “ َف َّر ْق َنــا‬kelimesi
bahsinde mürûr etti. ”‫“ ُفر َقــا ٌن‬a gelince, ”‫ــل‬ ِ ‫ِــه بيــن ا ْلح ِّــق وا ْلب‬
ِ ‫اط‬ ِ ‫ “مــا ُف ِــر َق ب‬ile müfesserdir. Râπıb
ْ َ َ َ َ َْ ّ َ
rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ “ ُفر َقا ٌن‬lafzı ”‫“ َفر ٌق‬tan eblagdır, zîrâ ”‫ “ ُفر َقا ٌن‬hakla bâtılın bey-
ْ ْ ْ
nini farkta ve ”‫ ” َفر ٌق‬gayrıda da isti¡mâl olunur demiş. Lafz-ı mezkûr bu ma¡nâ asl olarak
ْ
her mahalde mahalline göre tefsîr edilmiştir. Ez-cümle bu âyette hakla bâtıl beynini
tefrîk ettiği için ”‫ “ا ْل ُقرآن‬ile ve 552﴾‫ان‬ ِ ‫ان يوم ا ْل َت َقى ا ْلجمع‬ ِ ِ َ ِ َّ ‫﴿ا ْن ُكنتم ٰامنتم ب‬ ِ
ْ َ ْ َ َ ْ َ ‫ِالل َو َما أ ْن َز ْل َنا َع َلى َع ْبد َنا َي ْو َم ا ْل ُف ْر َق‬ َُْْ ُْْ
ِ ِ
‫ أَ ْي َي ْو َم َب ْدرٍ ا ْل َفارِ ِق َبي َن ا ْل َح ِّق َوا ْلباط ِل‬ve ‫ِكم يُ ْفر ُق بِه‬ ِ
‫الل َي ْج َع ْل َل ُكم ُفر َقا ًنا﴾ أَي نورا وتوفيقا على قلوب‬
َ ُْ ُُ َ َ ً َْ َ ً ُ ْ َ َّ ‫﴿إ ِْن َت َّت ُقوا‬
553
َ ْ ْ ْ
‫ــل‬ ِ
‫اط‬ ‫ب‬‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬
ِ َْ َ ّ َ ْ َ َِْ
‫ــق‬ ‫ح‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــن‬ ‫ي‬‫ب‬ ile tefsîr olunmuştur. Burada ” ‫ن‬ ‫ــا‬
ٌ َ ُْ‫ق‬ ‫ر‬ ‫ف‬ “ sekîne ve revh gibidir. Ve kelâmul-
lâh ve kütüb-i münzele ile de tefsîr olundu: ‫ون﴾ أَ ِي‬ ِ
َ ‫ان َل َع َّل ُك ْم َت ْه َت ُد‬
َ ‫اب َوا ْل ُف ْر َق‬ َ ‫وسى ا ْلك َت‬ َ ‫﴿و ِإ ْذ َآت ْي َنا ُم‬
554
َ
ِ‫اط ِل وا ْلح َل ِل وا ْلحــرام‬ ِ ‫ التــورا َة ا ْل َفــارِ َق بيــن ا ْلح ِّــق وا ْلب‬Burada ”‫ــان‬ َ ‫ق‬
َ ‫ر‬ ‫ف‬
ُ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫“و‬ ¡atf-ı beyandır, binâ™en ¡aleyh
َ َ َ َ َ َ َ َ َ َْ َ ْ َّ ْ َ
Tevrât ile tefsîr olundu. Vallâhu a¡lemu bi-kelâmihi’l-kerîmi.

]furâdâ[ ‫ادى‬
َ ‫• ُفر‬
َ
﴾‫اكم َا َّو َل َمر ٍة‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ولقد ِجئتمونا فرادى كما خلقن‬
ُْ ََْ َ َ َ َ َُ َ ُ ُْ ْ ََ َ
555
َّ
ِ َّ ِ ‫احد ٍة أَ ْن َت ُقوموا‬
‫] أَ ْي َفر ًدا َفر ًدا‬140[ 556﴾‫ل َم ْث َنى َو ُفر َادى‬
ْ ْ َ ُ َ ِ ‫ •و﴿ ُق ْل إ َِّن َما أَ ِعظُ ُك ْم ب َِو‬
Ya¡nî “her biriniz teker teker, birer birer, ayrı ayrı” demektir. ”‫ “ ُفر َادى‬, ”‫ “ َفر ٌد‬ve ”ٌ‫يدة‬ َ ِ‫“ َفر‬nin
َ ْ
cem¡idir. ”‫ “ َفر ٌد‬tek demektir; ”‫“و ْتر‬den farkı ”‫ر‬ ‫ت‬ ‫“و‬ mutlakan tek demektir, a¡dâd ve sâire-
ْ ٌ َ ٌَْ
de kullanılır. Meselâ bir, üç, beş, yedi, dokuz, ”‫“و ْتر‬dir. ”‫ “ َفر ٌد‬eşi yok tektir. “‫ ” َق َت َل‬bâbın-
ٌ َ ْ
dan ”‫يــد‬
ٌ ِ‫ــار َف ْــر ًدا َف ُه َــو َفر‬ َ َ
َ ‫ “ َف َــر َد َي ْف ُــر ُد َف ْــر ًدا أ ْي َص‬denir. Ve “if¡âl”den ”‫ “أ ْف َر ْدتُ ُــه‬, ”‫“ج َع ْل ُت ُه َف ْــر ًدا‬ َ demektir.
Ve ”‫“و َج ْد ُت ُــه َفــر ًدا‬
َ ma¡nâsına da kullanılır ki emsâlsiz ta¡bîr ederiz. Ve bir sûret veyâ sıfat
ْ
ve dîger bir sebeble emsâlinden ayrılana “tefa¡¡ul” ve “infi¡âl”den ”‫“ت َفــر َد‬ ve ”‫“ ِإ ْن َفــر َد الر ُج ُــل‬
َّ َ َّ َ
denir ki “Emsâlinden ayrılıp yalnız başına kaldı” demek olur.

551 “Âlemlere bir uyarıcı olsun diye kuluna Furkân’ı indiren Allah’ın şanı yücedir.” el-Furkân, 25/1.
552 “Eğer Allah’a; hak ile batılın birbirinden ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun (Bedir’de) karşılaştığı gün
kulumuza indirdiklerimize inandıysanız (bunu böyle bilin).” el-Enfâl, 8/41.
553 “Eğer Allah’a karşı gelmekten sakınırsanız o size iyiyi kötüden ayırt edecek bir anlayış verir.”
el-Enfâl, 8/29.
554 “Hani, doğru yolu tutasınız diye Mûsâ’ya Kitab’ı (Tevrat’ı) ve Furkan’ı vermiştik.” el-Bakara, 2/53.
555 “Andolsun, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geldiniz.” el-En¡âm, 6/94.
556 “(Ey Muhammed!) De ki: “Ben size ancak bir tek şeyi, Allah için ikişer ikişer, teker teker kalkıp
düşünmenizi öğütlüyorum.” Sebe¡, 34/46.
BÂBU’L-F™ ‫اًشاَرِف‬ 147

]furuşin[ ‫• ُفر ٍش‬

ُ
﴾‫ين َع َلى ُفر ٍش َب َط ِائنُ َها ِم ْن ِا ْس َتبر ٍق‬
557 ِِ
َ ‫﴿م َّتكئ‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َْ ُ
‫ َج ْم ُع ِفر ٍاش‬558﴾‫وع ٍة‬ ٍ
َ ‫و﴿و ُف ُرش َم ْر ُف‬
َ •
َ
”‫اش‬ ِ döşektir. ”‫“ َفــر ٌش‬dendir ki sermek ve yaymak ma¡nâsınadır. Ve ”‫ “ َفــر ٌش‬lafzı
ٌ ‫“ف َــر‬ ْ ْ
”‫وش‬ٌ ‫“م ْف ُــر‬
َ ma¡nâsına da kullanılır. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َف ْر ًشــا‬kelimesinde bunun mufassalen
zikri geçti. Mürâca¡at oluna.

]furu†an[ ‫طا‬
ً ‫• ُفر‬
ُ
‫ِيعا‬ ِ َ 559 ً ‫ان أَمره ُفر‬
ً ‫طا﴾ أ ْي س ْر ًفا َو َت ْضي‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ول ت ِطـع من اغفلنا قلبه عن ِذكرِ نا واتبع هواه وك‬
ُ ُ ُ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َ َّ َ َ ْ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ َ
Zammeteynle ”‫ط‬ ٌ ‫ “ ُف ُــر‬bu faslın evvelinde vâki¡ ”‫ “ َف َّر ْط َنــا‬kelimesinde beyân edilen ”‫ط‬ ٌ ‫“ َف ْــر‬
lafzındandır. ”‫ط‬ ِ ِ
ٌ ‫ “أَ ْم ٌــر ُف ُــر‬denir, ”‫ــاو ٌز فيــه ا ْل َح ُّــد‬
َ ‫“م َج‬
ُ demektir ki hadd-i i¡tidâli geçmiş demek
olur, binâ™en ¡alâ-hâzâ ”‫ِيــع‬ ِ
ٌ ‫ “س ْــر ٌف َو َت ْضي‬ile tefsîr edilmiştir. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َف َّر ْط َنــا‬kelime-
sine nazar oluna.

]furâten[ ‫• ُفر ًاتا‬

َ
‫ َع ْذ ًبا ُح ْل ًوا‬560﴾‫اكم َم ًاء ُفر ًاتا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وأَسقين‬
َ ُْ ََْ ْ َ
Ya¡nî soğuk ve tatlı demek ve ”‫ “ َلي ًِنا‬de denildi ki hoş-güvâr demek olur. ”‫ات‬ ٌ ‫ “ ُف َر‬zammla
ّ
tatlılıkta derece-i gâyede olan sudur. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ب‬ ٌ ‫ــذ‬
ْ ‫“ع‬
َ kelimesine mürâca¡at olu-
na. [141]

ِ
MEKSÛRETU’L-F™: “‫ر‬،‫”ف‬

ً ‫• ِفر‬
]firâşen[ ‫اشا‬
َ

ً ‫ أَ ْي ب َِسا‬561﴾‫الس َم َاء ب َِن ًاء‬
‫طا‬ ِ َ ِ ِِ ِ
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّلذي َج َع َل َل ُك ُم ْال ْر َض ف َر ًاشا َو‬
Ya¡nî “döşenekli” ki üzerinde döşek gibi istikrâr etmek ve oturup yatmak mümkin olur.
Ve ”‫ “ َذ َّل َل َهــا َل ُكــم‬demek de olur ki firâş-ı mebsût gibi sükkânının ayakları altında zelîl ve
ْ
bu sûretle üzerinde yaşamağa sâlih ve mu¡tedil kıldı demek olur. ”‫“ َفــر ٌش‬dendir. Faslın
ْ
evvelinde vâki¡ ”‫ “ َفر ًشا‬ve ”‫اها‬ َ ‫ “ َفر ْش َن‬kelimelerine mürâca¡at oluna.
ْ َ
Tenbîh: Bu âyet ve ânifü’l-beyân 562﴾‫اها‬ َ ‫﴿و ْالَ ْر َض َف َر ْش َــن‬َ ve Bâbu’l-Bâ’da geçen ‫﴿و َُّالل َج َع َــل‬ َ

557 “Onlar astarları kalın ipekten olan döşeklere yaslanırlar.” er-Rahmân, 55/54.
558 “Ve yüksek döşekler” el-Vâkı¡a, 56/34.
559 “Kalbini bizi anmaktan gafil kıldığımız, boş arzularına uymuş ve işi hep aşırılık olmuş kimselere
boyun eğme.” el-Kehf, 18/28.
560 “Size tatlı bir su içirmedik mi?” el-Murselât, 77/27.
561 “O, yeri sizin için döşek, göğü de bina yapandır.” el-Bakara, 2/22.
562 “Yeri de biz döşedik.” ez-Zâriyât, 51/48.
148 ‫ل‬
‫رِف ا‬
ْ ‫ْوَد‬
ْ ‫َس‬ BÂBU’L-F™

563
ً ‫ــم ْالَ ْر َض ب َِســا‬
﴾‫طا‬ ‫ لك‬âyetleri ile emsâli arzın müsattaha olup küriyyü’ş-şekl olmadığına
ُ ُ َ
delâlet-i kat¡iyye ile delâlet etmez, çünkü arz ¡izam-ı hacm ve sa¡a-i cirm sebebiyle ge-
rek nazarda ve gerek üzerinde sebât ve istikrâr ve cülûs ve rükûdda mefrûş ve mebsût ve
mümehhed hükmünde olduğu zâhirdir, binâ™en ¡aleyh küreviyyetine kâil olan tekfîr ve
erbâb-ı fennile mücâdele edecek kadar ta¡assuba mahal yoktur. Vallâhu yekûlu’l-hakka
ve yehdi’s-sebîle.

]el-firdevse[ ‫•ا ْل ِفر َدوس‬

َ ْ ْ
‫ان َي ْع ِني ا ْل َج َّن َة‬
َ ‫ أَ ِي ا ْل ُب ْس َت‬564﴾‫ون ا ْل ِف ْر َد ْو َس‬
َ ُ‫ين َيرِ ث‬ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا َّلذ‬
ِ lügatte “bostân”dır. Ferrâ™ rahimehullâhu bu kelime-i ¡Arabiyyedir dedi. Ve
”‫“فــر َد ْوس‬
ْ
cennette bir hadîkanın ismidir de denildi. Ve lafz-ı mezkûrla murâd hurma ve üzüm
ağaçlarını câmi¡ olan bostândır, denildi ki maksad a¡lâ-yı derecât-ı cinândır. Ve enhâr-ı
ِ
cennetin menâbi¡i ”‫“فــر َد ْوس‬tendir, nitekim buna dâir ehâdîs-i nebeviyye dahi mervîdir.
ْ
Ve ba¡zı ehl-i ¡ilm lafz-ı mezbûr lügat-ı Rûmiyyedir dedi. Ve ◊abeşiyyedir de denildi.
Lügat-ı ¡Arabiyye olduğu hâlde ”‫“س َع ٌة‬َ ma¡nâsına olan ”‫“ َف ْر َد َس ٌة‬den müştaktır. [142]

FASLU’L-F™ MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”ف‬

َ
]el-feze¡u[ ‫•ا ْل َف َز ُع‬
ِ ُ ‫السلَ ُم ُه َو ِإ ْط َب‬ ِ ِ َ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫النارِ ح‬
‫ين ُت ْغ َل ُق َع َلى‬ َّ ‫اب‬ ِ ‫اق َب‬ َّ ‫﴿ل َي ْح ُزنُ ُه ُم ا ْل َف َز ُع ْال ْك َب ُر﴾ َق َال َعل ٌّي َع َل ْيه‬
565

‫أَ ْه ِل َها‬
Ya¡nî “ehli üzerine cehennem kapandığı hînde bâb-ı cehennemin kapatılmasıdır” de-
mek olur. Bu ”‫ “اَ ْلَ ْكبــر‬ile mevsûf ”‫“ا ْل َف َــز ُع‬in hazret-i emîrü’l-mü™minînden rivâyet olunan
ُ َ
bir tefsîridir. ”‫ “ َف َز ٌع‬lafzı lügatte korkunç bir şey™in tahaddüs veyâ rü™yetinden insâna ¡ârız
olan inkıbâz ve ürkmekliktir. Ve nev¡an ”‫“ج َــز ٌع‬ ِ َ bâbından ”‫“ َفــزِ ع ي ْفزع َفزعا‬
َ demektir. “‫ــب‬ َ ‫”تع‬ ً َ ُ َ َ َ
denir, ”‫اف‬ َ ‫“خ‬
َ ma¡nâsı murâd edilir. Ve ”َ ‫أ‬ ‫ج‬
َ ‫ل‬
َ “ ma¡nâsına da gelir ki bir kimseye sığınmak
ve himâyesine girmektir, meselâ ”‫ت ِإ َليه َف ُه َو َم ْف َز ٌع‬ ِ ٌ ِ
‫ “فزِ ع‬denir, ”‫ت ِإ َليه َف ُه َو َم ْل َجأ‬ ْ
‫ “لجأ‬demek olur.
ْ ُ ْ َ ْ ُ َ َ
Ve mevt ma¡nâsına ve “tef¡îl”den izâle-i feza¡ ma¡nâsına müsta¡meldir.

]fezi¡a[ ‫• َفزِ َع‬

َّ ‫ات َو َم ْن ِفي ْالَ ْر ِض ِا َّل َم ْن َش َاء‬

‫ أَ ْي‬566﴾ُ‫الل‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ويوم ي ْن َف ُخ ِفي الصورِ َف َفزِ ع من ِفي السمو‬
َ ٰ َّ ْ َ َ ُّ ُ َ َْ َ َ ْ
‫ات‬ ‫م‬ ‫ال‬
َ ‫ق‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ا‬
َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫اهلل‬ ‫ي‬ ِ
‫ض‬ ‫ر‬ ‫اس‬ٍ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ن‬
ِ ‫اب‬ ‫ن‬
ِ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫فص ِع‬
َ َ َ ُ َّ َ ُ ْ َ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ

563 “Allah yeryüzünü sizin için bir sergi yapmıştır.” Nûh, 71/19.
564 “Onlar Firdevs cennetlerine varis olurlar.” el-Mü™minûn, 23/11.
565 “En büyük korku bile onları tasalandırmaz.” el-Enbiyâ™, 21/103.
566 “Sûr’a üfürüleceği ve Allah’ın dilediği kimselerden başka göklerdeki herkesin, yerdeki herkesin
korkuya kapılacağı günü hatırla.” en-Neml, 27/87.
BÂBU’L-F™ ‫ٍداَسَف‬ 149

Ânifü’l-beyân ”‫“ َف َــز ٌع‬den mâzîdir. Bu âyette “düşüp bayılmak” ile ve İbn ¡Abbâs haz-
retleri “mevt”le tefsîr buyurmuşlardır. Bu şiddet-i feza¡in netîcesi i¡tibâriyledir, çünkü
nefh-i sûrdan hâsıl olan feza¡dır, nitekim ‫ات َو َم ْن ِفي ْالَ ْر ِض‬ ِ ‫﴿ونُ ِف َخ ِفي الصورِ َفص ِع َق من ِفي الســماو‬
َ َ َّ ْ َ َ ُّ َ
567
﴾ُ‫الل‬
َّ ‫ــاء‬ ‫ش‬
َ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ل‬ َّ ِ
‫ا‬ kavl-i celîli bunu mü™eyyid ve müfessirdir. Bu ¢ur™ân’ı ¢ur™ân’la tefsîr-
َ ْ َ
dir. ”‫ “ا ْل ُقرآ ُن يُ َف ِّســر َب ْع ُض ُه َب ْع ًضا‬dîger mahallerde ”‫ “ َف َز ٌع‬ve müştakkâtı kendi ma¡nâ-yı lügavîsi
ُ ْ
üzerinedir.

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ز‬،‫”ف‬
ُ
]fuzzi¡a[ ‫• ُف ِّز َع‬
‫ أَ ْي ُج ِّلي ا ْل َف َز ُع َع ْن ُق ُلوبِهِ م‬568﴾‫﴿ح َّتى ِإ َذا ُف ِّز َع َع ْن ُق ُلوبِهِ م‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ َ ْ
Ya¡nî “Kalblerinden feza¡ ihrâc ve izâle olundu. Ve kalbleri feza¡dan tecliye olundu
[143] ve açıldı” demek de olur. Bu ma¡nâ ”‫ “ ُف ِّز َع‬ya¡nî mebnî ¡ale’l-mef¡ûl olarak kırâ™ate
göre, mebnî ¡ale’l-fâ¡il olarak da kırâ™at olunmuştur. Bu kırâ™ate göre ma¡nâ ُ‫“ح َّتــى أَ َز َال اهلل‬ َ
”‫ ا ْل َف َز َع َع ْن ُق ُلوبِهِ م‬sebkinde olur. Allâhu a¡lemu bi-murâdihi min kelâmihi’l-kerîm.
ْ

FASLU’L-F™ MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”ف‬

َ
]fese…a[ ‫• َفس َق‬
َ
‫ أَ ْي َخر َج‬569﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َف َس َق َع ْن أَ ْمرِ َر ّب ِِه‬
َ
Ya¡nî “Rabbinin emrine itâ¡at ve inkıyâd dâiresinden çıktı” demek olur. ”‫“ف ْس ٌــق‬ ِ laf-
zındandır. Tahkîki mufassalen bu bâbın evvelinde ”‫ون‬ َ ‫اســ ُق‬ِ ‫ “ا ْل َف‬kelimesinde mezkûrdur,
mürâca¡at oluna.
ٍ ‫• َفس‬
]fesâdin[ ‫اد‬
َ
570
﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ ْو َف َس ٍاد ِفي ْالَ ْر ِض‬
ِ ‫ و َغيرِ ها ِمن الْي‬571﴾‫اس‬ ِ ‫ظهر ا ْل َفساد ِفي ا ْلب ِر وا ْلبحرِ بِما َكسب ْت َاي ِدي الن‬
‫ات‬ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ﴿‫ •و‬
Çürümek ve bozulmak ma¡nâsına olan ”‫ــاد‬ ٌ ‫ “ َف َس‬lafzı lisânımızda da müte¡âref ve müsta¡-
meldir. “‫ ” َق َع َد‬bâbından ”‫ــد‬ ِ ‫ــد ُفســودا َفهو َف‬
ٌ ‫اس‬ َ ُ ً ُ ُ ‫ “ َف َس َــد َي ْف ُس‬denir. ”‫ــاد‬ ٌ ‫ “ َف َس‬bundan ismdir. Masdar da
ِ
olur. Bâb-ı evvelden ”‫ادا َف ُه َو َفاس ٌد‬ ٌ ‫ادا َف ُه َو َف ِس‬
ً ‫ “ َف َس َد َي ْف ُس ُد َف َس‬denir. Ve bâb-ı hâmisten ”‫يد‬ ً ‫“ َف ُس َد َف َس‬
567 “Sûr’a üflenir ve Allah’ın dilediği kimseler dışında göklerdeki herkes ve yerdeki herkes ölür.”
ez-Zumer, 39/68.
568 “Şefaat için izin verilip de) kalplerinden korku giderilince” Sebe™, 34/23.
569 “Rabbinin emri dışına çıktı.” el-Kehf, 18/50.
570 “Veya yeryüzünde bir bozgunculuk çıkarmak” el-Mâide, 5/32.
571 “İnsanların kendi işledikleri (kötülükler) sebebiyle karada ve denizde bozulma ortaya çıkmıştır.”
er-Rûm, 30/41.
150 ‫َقوُسُف‬ BÂBU’L-F™

de denir, her hâlde bir şey™ i¡tidâlden çıkıp bozulmaktır. Hâlet-i mezkûrenin kalîl ve
kesîrinde kullanılır. Ve ebdân ve ecsâd ve ecsâm gibi mâddiyyâtta ve mizâc ve ahlâk ve
¡âdât ve i¡tikâd gibi ma¡neviyyât ve ma¡kûlâtta da ıtlâk edilir. Bu âyetlerde kısm-ı ahîr
maksûddur, her şey™de ”‫“ ََص َــا ٌح‬ın zıddıdır. Ve ”ٌ‫“م ْف َس َــدة‬ َ , ”‫“م ْص َل َحــ ٌة‬ın
َ zıddıdır. Hemze ile
ta¡addî eder, ”‫ــادا َف َف َس َــد‬ ‫س‬ ‫ف‬ ِ
‫إ‬ ‫ه‬
ً َْ َُ َْ َُ‫ــد‬ ‫س‬ ‫ف‬َ ‫أ‬ ‫و‬‫“ه‬ denir; “infi¡âl”den ” ‫ــد‬ ‫س‬
َ َ َْ‫ف‬‫ن‬ ِ
‫إ‬ “ denilmez. Vallâhu a¡lemu.
[144]

MAZMÛMETU’L-F™: “‫س‬،‫”ف‬
ُ
َ ‫• ُفس‬
]fusû…a[ ‫وق‬
ُ
‫اع ِة‬
َ ‫وج َع ِن ال َّط‬
ِ 572 َ ‫ث و َل ُفس‬
ُ ‫وق﴾ َوفي َغ ْيرِ َها ا ْل ُخ ُر‬ ُ
ِ ِِ ِ
َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َم ْن َف َر َض فيهِ َّن ا ْل َح َّج َف َل َر َف‬
Faslın evvelindeki ”‫“ َف َس َــق‬den masdardır. Bu bâbın evvelinde vâki¡ ”‫ون‬ َ ‫اســ ُق‬ ِ ‫ “ا ْل َف‬kelimesine
mürâca¡at oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”ف‬

َ
]feşiltum[ ‫• َف ِش ْل ُتم‬
ْ
573
َ ‫يك ْم َما ُت ِح ُّب‬
﴾‫ون‬ ُ ‫از ْع ُت ْم ِفي ْالَ ْمرِ َو َع َص ْي ُت ْم ِم ْن َب ْع ِد َما َا ٰر‬
َ ‫﴿ح َّتى ِإ َذا َف ِش ْل ُت ْم َو َت َن‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

‫ أَ ْي َض ُع ْف ُتم َو َجب ِْن ُتم‬574﴾ ِ‫از ْع ُتم ِفي ْالَ ْمر‬ ‫اللُ ِفي من ِامك ق ِليال ولو اريكهم ك ِثيرا لف ِشلتم ولتن‬ َّ ‫يك ُه ُم‬
َ ِ‫و﴿ا ْذ يُر‬ِ •
ْ ْ ْ َ َََ َ ْ ُ ْ ََ ً َ ْ ُ َ َٰ َْ َ ً َ َ َ َ
ِ ‫َع ِن ا ْل ِق َت‬
‫ال‬
Ya¡nî “Düşmanla kıtâlde za¡îfü’l-kalb ve korkak oldunuz” demektir. Bu lafzın tahkîki
Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْف َش ُلوا‬
َ kelimesinde mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE: “‫ص‬،‫”ف‬

َ
]fa§lun[ ‫• َفص ٌل‬
ْ
ِ ‫ أَي َف‬575﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿إ َِّنه َل َقو ٌل َفص ٌل‬
ِ ‫اص ٌل بين ا ْلح ِّق وا ْلب‬
‫اط ِل أَ ْو َل َح ٌّق َو ِج ٌد‬
َ َ َ َ َْ ْ ْ ْ ُ َ ُ ْ
”‫ “ َف ْص ٌل‬aslen iki şey™den birini dîgerinden arada bir gûne ittisâl kalmamak üzere ayırmak-
tır. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫ول‬ٌ ‫اك َم ْف ُص‬ ِ ‫ “ َفص ْلته عن َغيرِ ِه َفص ًل َفأَ َنا َف‬denir. Ve ayrılmak ma¡nâsına
َ ‫اص ٌل َو َذ‬
َ َ ْ ْ ْ َ ُُ َ

572 “Kim o aylarda hacca başlarsa, artık ona hacda cinsel ilişki, günaha sapmak, kavga etmek yoktur.”
el-Bakara, 2/197.
573 “Nihayet sevdiğiniz şeyi (zaferi) size gösterdikten sonra, za’f gösterdiniz. (Peygamber’in verdiği)
emir konusunda tartıştınız ve emre karşı geldiniz.” Âl-i ¡İmrân, 3/152.
574 “Hani Allah sana onları uykunda az gösteriyordu. Eğer sana onları çok gösterseydi elbette gevşerdi-
niz ve o iş hakkında birbirinizle çekişirdiniz.” el-Enfâl, 8/43.
575 “Şüphesiz o Kur’an, hak ile bâtılı ayırt eden bir sözdür.” et-Târık, 86/13.
BÂBU’L-F™ ‫ِتَ ف‬
َ‫َص‬ ‫ل‬ 151

lâzım olarak da isti¡mâl olunur: ”‫ــذا‬ ِ ‫ــك‬

َ ‫ان َك‬ َ ‫ــن َم‬
ْ ‫ “ َف َص َــل ا ْل َق ْــو ُم َع‬denir, ”‫ــوه َوا ْن َف َص ُلوا َع ْن ُه‬
ُ ‫ار ُق‬
َ ‫ “ َف‬demek
olur. Ve hükm ve kazâ™ ve kat¡ ve beyân ma¡nâlarına da müsta¡meldir ki beyân olunurlar.

ِ ‫• َفص َل ا ْل ِخ َط‬
]fa§le’l-«i†âbi[ ‫اب‬
ْ
‫الش ِافي ِفي ُك ّ ِل َق ْص ٍد‬ ‫ أَ ِي ا ْلبيان‬576﴾‫اب‬ ِ ‫﴿و َش َد ْد َنا ُم ْل َك ُه َو َآتي َن ُاه ا ْل ِح ْك َم َة َو َف ْص َل ا ْل ِخ َط‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
َ َّ َ َ َ ْ
Ya¡nî “muhâtabın sadrına şifâ olacak beyân” demek olur. Sicistânî rahimehullâhu ‫“اَ َّمــا‬
”‫ــد‬
ُ ‫ َب ْع‬kelimesidir, denir ki hutbe ba¡de’l-hamdele hitâba şürû¡da söylenir ve ‫“ َا ْل َب ّي َِنــ ُة َع َلــى‬
”‫ــوب‬
ِ ‫يــن َع َلــى ا ْل َم ْط ُل‬ ِ ِ ‫[ ال َّط ِال‬145] hükm ve hikmetidir de denir buyurmuş. Ve Râπıb rahi-
ُ ‫ــب َوا ْل َيم‬
mehullâhu Mufredât’ta ”‫ــم‬ ِ ‫¡ “مــا ِف‬ibâretiyle tefsîr etmiş. İbn ¡Abbâs radıyallâhu
ِ ‫يــه َق ْطــع ا ْلح ْك‬
ُ ُ َ
¡anhumâ ”‫“بيا ُن ا ْل َك َل ِم‬ ِ ِ
ََ ve İbn Mes¡ûd radıyallâhu ¡anhu ”‫الت َب ُّصرِ بِا ْل َق َضاء‬ َّ ‫¡ “ع ْل ُم ا ْل ُح ْك ِم َو‬ibâretiyle
tefsîr etmişler. İbn Mes¡ûd hazretlerinin kavlinden el-yevm ¡ilm-i hukûk nâmıyla te-
dâvül eden ¡ilm olduğu anlaşılıyor. Bunlar tevcîhtir. Ma¡nâ-yı lügavî kelâm-ı beyyin ü
vâzıh demek olur. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi.

]el-fa§li[ ‫•ا ْل َفص ِل‬

ْ
577
﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َي ْو َم ا ْل َف ْص ِل‬

َ ‫و﴿ه َذا َي ْو ُم ا ْل َف ْص ِل ا َّل ِذي ُك ْن ُت ْم ب ِِه ُت َك ِ ّذ ُب‬

﴾‫ون‬ 578
َ •
‫ أَ ْي َي ْوم ا ْل ِقي َام ِة‬579﴾‫و﴿لي ْو ِم ا ْل َف ْص ِل‬ ِ •
َ َ
Burada yevm-i kıyâmetle tefsîr yevm-i kıyâmetin yevm-i kazâ™ olması ve muhsin ile
müsî™in beynleri fark olunması i¡tibâriyledir.

]el-fa§li[ ‫•ا ْل َفص ِل‬

ْ
ِ‫يل ا ْل َج َز ِاء أَ ْو ب َِت ْأ ِخير‬ ْ َ ‫اء الساب ِِق ِفي ا ْل ِع ْل ِم ا‬
ِ ‫ل َز ِل ِي ب َِت ْأ ِج‬ َّ
ِ ‫ أَ ِي ا ْل َق َض‬580﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َلو َل َك ِلم ُة ا ْل َفص ِل‬
ْ َ ْ َ َ ْ
ّ
‫الد ْنيا‬
ُّ ‫ أَ ْي َل ُفرِ َغ ِم ْن َهلَ ِكهِ م ِفي‬581﴾‫اب َع ْن َه ِذ ِه ْال َُّم ِة ِإ َلى َي ْو ِم ا ْل ِقي َام ِة ﴿ َل ُق ِضي َبي َن ُهم‬
ِ ‫ا ْل َع َذ‬
َ ْ ْ ْ َ َ
Bu âyette kazâ-i sâbık ile tefsîri ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ َف ْص‬lafzının ânifen beyân olunduğu vechle hükm ve
kazâ™ ma¡nâsına isti¡mâl olunduğuna binâ™endir.
ِ ‫• َفص َل‬
]fa§aleti[ ‫ت‬
َ
‫ار َق ْت َع ْن ِم ْصر‬ َ 582 ِ ِ ِِ ِ
َ َ ‫﴿و َل َّما َف َص َلت ا ْلع ُير﴾ أ ْي َف‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

576 “Biz Davud’un mülkünü güçlendirdik, ona hikmet ve hakla batılı ayıran söz (hüküm verme) yetene-
ği verdik.” Sâd, 38/20.
577 “Şüphesiz, hüküm günü” ed-Duhân, 44/40; en-Nebe™; 78/17.
578 “Onlara, “İşte bu, yalanlamakta olduğunuz hüküm ve ayırım günüdür” denilir.” es-Sâffât, 37/21.
579 “Hüküm ve ayırım gününe.” el-Murselât, 77/13.
580 “Eğer (cezaların ertelenmesine dair) kesin hükmü olmasaydı” eş-Şûrâ, 42/21.
581 “Derhâl aralarında hüküm verilirdi.” eş-Şûrâ, 42/21.
582 “Kervan (Mısır’dan) ayrılınca” Yûsuf, 12/94.
152 ‫لَّص َف‬ BÂBU’L-F™

Ya¡nî “Vaktâ ki kâfile Mı§ır’dan ayrıldı” demek olur. ‫ اَ ْي‬583﴾‫ود‬ ِ ُ‫وت بِا ْلجن‬
ُ ُ‫طال‬
َ ‫كذا في ﴿ َف َل َّما َف َص َل‬
ُ
ِ ِ ِ
‫ــن َبيــت ا ْل َم ْقــدس‬ ِ
‫ فــارق م‬Ya¡nî “Vaktâ ki ‰âlût ¡askerleriyle Beytü’l-Ma…dis’ten ayrıldı” de-
ْ ْ ََ َ
mektir. Müfârakat buralarda hurûc ifâde eder, buna mebnî ba¡zı ehl-i tefsîr ”‫ــت‬ ْ ‫“خ َر َج‬ َ ve
”‫“خر َج‬ ile tefsîr etmişlerdir, ma¡nâ birdir.
ََ
]fa§§ale[ ‫• َفص َل‬
َّ
‫ أَ ْي َبي َن َل ُكم‬584﴾‫﴿و َق ْد َف َّص َل َل ُكم َما َحر َم َع َلي ُكم‬ ِِ ِ
ْ َّ ْ ْ َّ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî [146] “Size beyân etti”. Gûyâ bir bir ayrı ayrı bildirdi demek olur. Ânifen beyân
edildiği üzere ”‫ــل‬ٌ ‫ “ َف ْص‬kelimesi beyân ma¡nâsına isti¡mâl olunur. Mübâlagayı müfîd ol-
duğu için “tef¡îl”den ”‫يــل‬ ٌ ‫“ت ْف ِص‬
َ mücmeli lâyıkı vechle vâzıhan beyân etmek ma¡nâsına
kullanılır, nitekim sîga-i mef¡ûl ile ”‫“م َف َّص ٌل‬ ُ , ”‫“م ْج َم ٌل‬in ُ mukâbilidir. Ve kelime-i mezbûre
kelâm ve kitâbı fusûla ayırıp mebâhis ve ahkâmı fasl fasl beyân etmek ma¡nâsına da
ِ ‫ ﴿ َق ْد َفص ْل َنا ْالي‬ve 586﴾‫اب َفص ْل َناه‬ ِ
kullanılır: 585﴾‫ات‬ َ َّ ُ َّ ٍ ‫اه ْم بِك َت‬ ُ ‫﴿و َل َق ْد ِج ْئ َن‬
َ
]fa§îletihî[ ‫• َف ِصي َل ِت ِه‬
ْ َ ‫ أَ ْي َع ِشير ِت ِه ا‬587﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َف ِصي َل ِت ِه ا َّل ِتي ُت ْؤ ِو ِيه‬
‫ل ْد َن ْو َن‬
َ َ َ ْ
”‫ “ َف ِصي َلــ ٌة‬kişinin akrabâ ve hîşânından olup kendisinden ayrılmış hısım ve akârîbdir ki
onu îvâ™ ve himâyet ve sıyânet etmek onlar üzerine lâzımdır. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ َف ْص‬dan “fa¡îlet” olup
bi-ma¡nâ ”‫“م ْف ُصو َل ٌة‬tir.
َ

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ص‬،‫”ف‬
ُ

ْ ‫• ُف ِص َل‬
]fu§§ilet[ ‫ت‬
ّ
‫ أَ ْي ُبي َِن ْت َآياتُ ُه‬588﴾‫اب ُف ِّص َل ْت َآياتُ ُه‬ ِ ِِ ِ
ٌ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ك َت‬
ّ
ٌ ‫“ت ْف ِص‬den
”‫يــل‬ َ mâzî-i mechûldür. Karîben beyân olunan ”‫ “ َف َّص َــل‬kelimesine ircâ¡-ı nazar
oluna.

ِ
MEKSÛRETU’L-F™: “‫ص‬،‫”ف‬

583 “Tâlût ordu ile hareket edince” el-Bakara, 2/249.

584 “Allah, yemek zorunda kaldıklarınız dışında size neleri haram kıldığını tek tek açıklamışken” el-
En¡âm, 6/119.
585 “Âyetleri ayrı ayrı açıkladık” el-En¡âm, 6/97; 98, 126.
586 “Andolsun biz onlara, bilerek açıkladığımız bir kitabı getirdik.” el-A¡râf, 7/52.
587 “Kendisini koruyup barındıran tüm ailesini” el-Me¡âric, 70/13.
588 “Bu âyetleri genişçe açıklanmış bir kitaptır.” Fussilet, 41/3.
BÂBU’L-F™ ‫مُكلَّضَف‬
َ 153

]fi§âluhû[ ‫• ِفصالُ ُه‬

َ
‫ أَ ْي ِف َط ُام ُه‬589﴾‫ون َش ْهرا‬ َ ُ‫﴿و َح ْم ُل ُه َو ِف َصالُ ُه َث َلث‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ً
Ya¡nî “sütten, memeden kesilmesi” demektir. Bu kelime de sâbıkları gibi ”‫ “ َف ْص ٌل‬mâdde-
sinden “müfâ¡alet” bâbından masdardır, ”‫ــال‬ ً ‫اص َلــ ًة َو ِف َص‬ ِ
َ ‫اص َــل يُ َفاص ُــل ُم َف‬ َ ‫ “ َف‬denir. ”‫ام‬
ِ
ٌ ‫ “ف َط‬ma¡nâ-
sına isti¡mâli sütten kesilen tıfl ile vâlide veyâ murdi¡asının birbirlerinden ayrılması
[147] i¡tibâriyledir, Çünkü ”‫اص َلــ ٌة‬
َ ‫“م َف‬ ُ iki yâ daha ziyâde eşhâs veyâ eşyânın ayrılması
ma¡nâsınadır.

FASLU’L-F™ MA¡A’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME: “‫ض‬،‫”ف‬

َ

ُ ‫• َف َّض َل‬
]fa∂∂alekum[ ‫كم‬
ْ
‫ أَ ْي َصير ُكم أَ ْف َض َل ب َِما أَ ْن َعم َع َلي ُكم‬590﴾‫ين‬ ِ ِ ُ ‫الل َاب ِغ‬ِ
ْ ْ َ ْ َ َّ َ ‫يك ْم ا ٰله ًا َو ُه َو َف َّض َل ُك ْم َع َلى ا ْل َعا َلم‬ ْ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال َا َغ ْي َر‬
‫َع َلى َعا َل ِمي َد ْهرِ ُكم‬
ْ
Ya¡nî “size bahş eylediği ni¡metlerle zamânınız halkı üzerine fâzıl kıldı.” Ya¡nî in¡âm
husûsunda sizi ey Benî İsrâ™îl sâir ehl-i zamânınız üzerine tafdîl etti demek olur. ”‫ــص‬ ٌ ‫“ َن ْق‬
in zıddı ve ziyâdelik ve artıklık ve hüner ma¡nâsına olan ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ َف ْض‬lafzından “tef¡îl”dir.
”‫اك ُم َف َّض ٌل‬ ‫ذ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ض‬ِ ‫ف‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫يل‬ ‫ض‬ِ ‫ف‬ ‫ت‬ ِ
‫ه‬
َ َ َ ٌ ّ َ ُ َ ُ َ ً ْ َ ْ َ َ َ ُ َ َّ َِ‫ر‬ ‫ي‬‫غ‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ض‬ ‫ف‬ “ denir ki ” ‫ك‬ ِ
َ َ ُ َ َ َ ْ ‫اض ًل‬
‫ل‬ ‫ِذ‬
‫ب‬ ‫ه‬ ‫ل‬
َ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ح‬ ‫و‬َ ‫أ‬ ِ ‫ “صيره َف‬demek olur. Bu
ُ َ َّ َ
kelime-i ma¡rûfenin burada zikri hâssaten ”‫يــن‬ ‫م‬ِ ‫ل‬
َ ‫ا‬‫ع‬ ‫ل‬
ْ ‫“ا‬ kelimesinin tahsîsini beyân içindir,
َ َ
Şöyle ki kelime-i mezbûrede lâm istigrâk için olmayıp ¡ahd içindir. Ve ”‫“عا َلــم‬ Bâbu’l-
ٌ َ
¡Ayn’da beyân olunduğu üzere halk ya¡nî nâs veyâ eşrâf-ı nâs ma¡nâsınadır. Binâ™en
¡aleyh kayd ve tahsîs lâzım gelir, çünkü Benî İsrâ™îl kâffe-i halk üzerine tafdîl buyurul-
madı, zîrâ ba¡zı âyâtın hükmünü nâkız olur. İşte bunun için ehl-i tefsîr ”‫يــن‬ ِ ِ
َ ‫“ا ْل َعا َلم‬i ‫“عا َلمــي‬ َ
”‫ َد ْهرِ ُكــم َو َع ْصرِ ُكــم‬ile takyîd ve tahsîs ettiler. Hattâ bu kayd ve tahsîs, Hazret-i Meryem
ْ ْ
¡aleyhe’s-selâm hakkında vârid olan ‫اك َع َلى‬ ِ ‫طهر ِك واص َط َف‬ ِ ِ ِ ِ ِ
ْ َ َ َّ َ ‫اص َط ٰفيك َو‬ ْ ‫الل‬
َ َّ ‫﴿وا ْذ َقا َلت ا ْل َم َلئ َك ُة َيا َم ْر َي ُم ا َّن‬ َ
ِ ِ ِ ِ ِ
﴾‫ين‬ َ ‫ ن َساء ا ْل َعا َلم‬âyetinde de vardır, ”‫ “أَ ْي َع َلى ن َساء َد ْهرِ َك َو َع ْصرِ َك‬ile müfesserdir, Nitekim Haz-
591

ret-i Ümmü’l-mü™minîn »adîcetü’l-Kübrâ ve Ba∂¡atu’r-resûl Fâ†ımatu’z-Zehrâ ¡aley-

hime’s-selâm haklarında vâride olan ehâdîs-i nebeviyyede de nisâ-i ümmet-i Mu√am-
mediyye [148] ile müfesserdir. Ve ”‫يــن‬ ِ
َ ‫“عا َلم‬ َ lafzı ”‫ــم‬ ‫“عال‬in cem¡i ”‫“عا َلــم‬
ٌ َ َ ٌ َ
de fethateynle
”‫“ع َلــم‬den me™hûz olup ”‫“ع َلــم‬ dahi zamânın ¡ilm ve fazl ve şeref ve haseb ve nesebde
ٌ َ ٌ َ
meşhûr ve be-nâm olan kimseye ıtlâk olunmakla ”‫ــان‬ ِ ‫الزم‬ ِ َّ ‫ت‬ ِ ‫ “ َف‬ile de
َ َّ ‫ “ ُف َض َــا ُء‬ve ”‫الز َمــان‬ ُ ‫اض َــا‬
tefsîr olunur.
Tenbîh: Bu beyân burada tefsîr-i lügat değil ancak ba¡zı fevâid-i kavâ¡id-i tefsîri i¡lâm

589 “Onun (anne karnında) taşınması ve sütten kesilme süresi (toplam olarak) otuz aydır.” el-Ahkâf,
46/15.
590 “Sizi âlemlere üstün kılmış iken, Allah’tan başka ilah mı araştırayım size?” el-A¡râf, 7/140.
591 “Hani melekler, “Ey Meryem! Allah seni seçti. Seni tertemiz yaptı ve seni dünya kadınlarına üstün
kıldı. demişti.” demişti.” Âl-i ¡İmrân 3/42.
154 ‫اوُلِّضُف‬ BÂBU’L-F™

için îrâd olunmuştur. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ض‬،‫”ف‬
ُ

ِّ ‫• ُف‬
]fu∂∂ilû[ ‫ض ُلوا‬
‫ أَ ِي ا ْل َم َو ِالي‬592﴾‫ين ُف ِّض ُلوا بِر ِ ّادي رِ ْز ِقهِ م َع َلى َما َم َل َك ْت َا ْي َمانُ ُهم َف ُهم ِف ِيه َس َو ٌاء‬ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َما ا َّلذ‬
ْ ْ ْ َ
Ya¡nî “¡abd-i memlûkleri üzerine rızkta mufaddal olan mâlikler, seyyidler, efendiler”
demektir. Sâlifü’z-zikr ”‫يل‬ ٌ ‫“ت ْف ِض‬ َ kelimesinden mâzî-i mebnî ¡ale’l-mef¡ûlün cem¡idir. Bu
âyette mâlik ve seyyid ma¡nâsına olan ”‫“م َو ِالــي‬ َ ile tefsîr olunur. Mâ-kabline de ircâ¡-ı
nazar oluna.

FASLU’L-F™ MA¡A’‰-‰Â™: “‫ط‬،‫”ف‬

َ
]fa†arahunne[ ‫طر ُه َّن‬
َ ‫• َف‬
َ
﴾‫ين‬ ِ ِ َّ ‫ات و ْالَر ِض ا َّل ِذي َف َطرهن و َا َنا ع َلى ٰذ ِل ُكم ِمن‬
ِ ِِ ِ
َ ‫الشاهد‬ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َق َال َب ْل َر ُّب ُك ْم َر ُّب‬
ْ َ ‫الس َم َاو‬
593
َ ْ َ َ َّ ُ َ
ٍ ‫َاي َخ َل َقهن اب ِت َداعا َاي ب َِغيرِ ِم َث‬
‫ال َسب َق‬
َ ْ ْ ً ْ َّ ُ ْ
Ya¡nî semâvât ve arzı evvelce bir misâl olmadığı hâlde ibdâ¡ olarak yarattı demek olur.
”‫“ َف ْطر‬dandır ki bu bâbın evvelinde ”‫اطر‬ ِ ‫ “ َف‬kelimesinde beyân olundu, mürâca¡at oluna.
ٌ

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ط‬،‫”ف‬
ُ
]futûrin[ ٍ‫ • ُفطُور‬
ٍ ‫ أَي ص ُدو ٍع و ُش ُق‬594﴾ ٍ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفار ِج ِع ا ْلبصر َه ْل َترى ِمن ُفطُور‬
‫وق‬ َ ُ ْ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ
Ya¡nî “yarıklar ve ayrıklar” demektir ki halel ve ihtilâl murâd olur. Bu kelime de ”‫اطر‬ ِ ‫“ف‬
ٌ َ
kelimesinde ”‫“ َف ْطر‬dandır. ”‫اطر‬ ِ ‫ “ف‬kelimesine bak. [149]
ٌ ُ َ

ِ
MEKSÛRETU’L-F™ “‫ط‬،‫”ف‬

َ ‫• ِف ْطر‬
]fı†rate[ ‫ت‬
َ

ِ ِ ِ ِ ِ َّ ‫﴿ف ْطر َت‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
‫اس َع َلي َها‬ َّ ‫اس َع َل ْي َها﴾ أَ ْي خ ْل َق َة اهلل ا َّلتي َخ َل َق‬
َ ‫الن‬ َ ‫الن‬
َّ ‫الل ا َّلتي َف َط َر‬
595
ْ َ َ ْ

592 “Üstün kılınanlar rızıklarını ellerinin altındakilere vermezler ki rızıkta hep eşit olsunlar.” en-Nahl,
16/71.
593 “İbrahim dedi ki: “Hayır! Rabbiniz göklerin ve yerin Rabbidir. O bunları yaratandır ve ben de buna
şahitlik edenlerdenim.”” el-Enbiyâ™, 21/56.
594 “Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor musun?” el-Mülk, 67/3.
595 “Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata sımsıkı tutun.” er-Rûm, 30/30.
BÂBU’L-F™ ‫ْقَفلا‬
ْ ‫َر‬ 155

Ya¡nî “Allâh-ı ¡azîmü’ş-şânın yaratışıdır ki nâsı onun üzerine yarattı” demektir. Âni-
fü’l-beyân ibdâ¡ ve îcâd ma¡nâsına olan ”‫“ َف ْطــر‬dan ismdir. Hilkât ve tabî¡at ma¡nâsına
ٌ
mevzû¡ olup lisân-ı şer¡de tevhîd ve İslâm ma¡nâsına müsta¡meldir. ‫ــد َع َلــى ِف ْطــر ِة‬ ُ ‫“ك ٌّل يُو َل‬
ُ
َ
596 ِ ِ
”‫“ع َلى ا ْلف ْطرة‬ ٍ
‫ة‬ ‫اي‬‫و‬ ِ‫ر‬ ‫ي‬ ِ
‫ف‬ ‫و‬ ”‫م‬ِ ‫ل‬َ ‫ِس‬‫ال‬
ْ hadîs-i nebevîsiyle bu ma¡nâ tavazzuh ve te™eyyüd eder ki
َ َ َ َ َ ْ
nâsın hilkaten ve tab¡an kendilerinin bir rabb-i ma¡bûdu olduğunu bilmelerinden ¡ibâret-
tir. Sâbıkları gibi ”‫اطر‬ ِ ‫ “ف‬kelimesine mürâca¡at tavsiye olunur.
ُ َ

FASLU’L-F™ MA¡A’ª-ªÂ™İ’L-MANKÛTA: “‫ظ‬،‫”ف‬

َ
]fa@@an[ ‫• َفظًّا‬
‫ أَ ْي َس ِي َء ا ْل ُخ ُل ِق َج ِافيا‬597﴾‫يظ ا ْل َق ْل ِب‬
َ ‫﴿و َل ْو ُك ْن َت َفظًّا َغ ِل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً ّ
Ya¡nî “dürüşt huylu, cefâ-kâr” demek olur. Fâ-i meftûha ve @â-i müşeddede ile ”‫ــظ‬ ّ ‫“ َف‬
kerîhü’l-huluk, iğrenç ve kötü hûylu kimseye denir. Aslen ”‫ــاء ا ْلكــرش‬ ِ ِ
ْ ُ ‫“م‬
َ ya¡nî karın suyu
ya¡nî em¡â™ ve şikemde bulunan suyun adı olup pek iğrenç olmakla sû™-i ahlâk sâhibi
kimsede isti¡âreten isti¡mâl olundu. ”‫ــب‬ ُ ‫ “ َغ ِل‬katı yürekli, haşîn, dil-âzâr kimsedir.
ِ ‫يــظ ا ْل َق ْل‬
Bâb-ı râbi¡den ” ٌّ‫ظ ًة َف ُه َو َفظ‬
َ ‫ظ َي َفظُّ َف َظا‬
َّ ‫ “ َف‬denir, şerrinden ve musâhabetinden ictinâb olunacak
derece bed-hûy ve katı yürekli ve cefâ-kâr ve dil-âzâr olmak ma¡nâsınadır.

FASLU’L-F™ MA¡A’L-¢ÂF: “‫ق‬،‫”ف‬

َ
]el-fa…ra[ ‫•ا ْل َف ْقر‬
َ
‫الص َد َق ِة‬ ِ َ 598 ِ
َّ ]150[ ‫﴿الش ْي َطا ُن َيع ُد ُك ُم ا ْل َف ْق َر﴾ أ ْي يُ َخ ِّو ُف ُك ُم ا ْل َف ْق َر ع ْن َد‬
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Sadaka ve infâkta sizi yoksulluğa düşmekle korkutur.” ”‫ “ َف ْقــر‬kıllet-i mâl ve ih-
ٌ
tiyâc Türkçe yoksulluktur, Fârisîde teng-destî ve dervîşî denir. ”‫ “ا ْل َف ْقــر‬kelimesi zamm-ı
َ
fâ™ ve sükûn-ı …âf’la ”‫ “ا ْل ُف ْقــر‬ve zammeteynle ”‫ “ا ْل ُف ُقــر‬ve fethateynle ”‫ “ا ْل َف َقــر‬sûretinde de
َ َ َ
kırâ™at olunmuştur, ma¡nâca fark yoktur. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫“ َف ِقــر الرج ُــل ي ْف َقــر َف ْقرا و َف َقرا َفهو َف ِقير‬
َ ‫”تع‬ ٌ َ ُ ً َ ً ُ َ ُ َّ َ
denir, ”‫ “ َق َّــل َمالُ ُــه‬demektir. Ve ”‫ “ َف ِقيــر‬, “fa¡îl” bi-ma¡nâ “fâ¡il”dir. Yoksul ve teng-dest ve
ٌ
dervîş ma¡nâsına ism de olur. Cem¡i ”‫ “ ُف َقر ُاء‬gelir, ”‫ين‬ ِ ِ ِ ِ
َ ٌ ‫ “م ْسك‬ile farkı ”‫ين‬ ٌ ‫ “م ْسك‬, ‫“م ْن َل َش ْي َء َل ُه‬
َ
”‫ َو َل ِحي َل َة‬ya¡nî hîçbir şey™i olmayıp elinden de hîçbir şey™ gelmeyen nâçâr kimse demektir
ki buna nisbeten ”‫ “ َف ِقيــر‬kimse hoş-hâl ¡add olunur. ”‫ “ َف ْقــر‬mâddesi ma¡ânî-i sâirede dahi
ٌ ٌ
müsta¡meldir. Bâbın evâilinde ”‫ “ َف ِاقرة‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َ

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ق‬،‫”ف‬
ُ

596 Buhârî, Cenâiz, 92, no:1385; Ebû Dâvud, Sünnet, 18, no:4714.
597 “Eğer kaba, katı yürekli olsaydın” Âl-i ¡İmrân, 3/159.
598 “Şeytan sizi fakirlikle korkutur.” el-Bakara, 2/268.
156 ‫ِءا َرَقُفْلا‬ BÂBU’L-F™

ِ ‫•ا ْل ُف َقر‬
]el-fu…arâ™i[ ‫اء‬
َ
‫الص َّف ِة‬ ِ ِ ِ ِ َّ ‫ِيل‬
ِ ‫ين أُ ْح ِص ُروا ِفي َسب‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
ُّ ‫ون َض ْـرباً في ْالَ ْرض﴾ أَ ْي أَ ْه ِل‬ َ ‫يع‬ ُ ‫الل َل َي ْس َتط‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ل ْل ُف َق َراء ا َّلذ‬
599

‫ين‬
َ ِ‫اجر‬ ِ ‫َو ُهم أَ ْر َبع ِمائَ ٍة ِم َن ا ْلم َه‬
ُ ُ ْ
Ehl-i suffe ve ashâb-ı suffe tesmiye olunan zevât-ı kudsiyyetü’s-simât fukarâ-i muhâ-
cirînden dört yüz kimse idiler ki mesken ve me™vâları yoktu. Taleben li-marzâtillâh
mescid-i sa¡âdetin suffesinde sâkin olurlar ve nefslerini ta¡allüm-i ¢ur™ân ve ¡ibâdât ve
fî-sebîlillâh cihâd için hasr ve habs etmişlerdi. İşte bu âyette ”‫“ ُف َقراء‬dan murâd bunlardır.
َ
Ve denildi ki cihâdda mecrûh olup ma¡lûl kalmakla gerek cihâd ve gerek ihtiyâr-ı se-
ferle kesb ve ticâretten mahbûs kalanlardır. Vallâhu a¡lemu. [151] ”‫“ل ْل ُف َقــر ِاء‬ ِ kelimesinde
َ
“lâm”, ”‫ “أَ ْع ِم ُدوا‬yâhûd ”‫ “إ ِْج َع ُلوا َص َد َق ِات ُكم‬gibi bir mahzûfa müte¡alliktir. Yâhûd ”‫“ل ْل ُف َقر ِاء‬ ِ ke-
ْ َ
limesi ”‫ــات‬ ُ ‫الص َد َق‬ ِ ِ
َّ ‫“هــذه‬ َ gibi bir mübtede™-i mahzûfa haberdir. Bu âyetten gayrı mahallerde
”‫ “ا ْل ُف َقــراء‬lafzı ¡âmmdır, ya¡nî mutlakan fukarâ™ ma¡nâsınadır: ‫ين‬ ِ ‫ات ِل ْل ُف َقر ِاء وا ْلمس‬
ِ ‫ــاك‬ ُ ‫الص َد َق‬
َ َ َ َ َ َّ ‫﴿إ َِّن َمــا‬
﴾‫ِيل‬ ‫ب‬
ِ َّ‫ــ‬ ‫الس‬ ‫ــن‬
ِ ‫اب‬ ‫و‬ ِ
‫الل‬ ‫ِيل‬ ‫ب‬ ‫ــ‬‫س‬ ‫ــي‬‫ف‬ِ ‫و‬ ‫يــن‬‫م‬ِ ِ‫ار‬ ‫غ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ــاب‬
ِ ‫ق‬ ‫الر‬
ِ ‫ــي‬‫ف‬ِ ‫و‬ ‫ــم‬‫ه‬ ‫وب‬‫ل‬‫ق‬ ِ
‫ــة‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ؤ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ــا‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫يــن‬ ِ
‫ل‬ ِ
‫ام‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬
ْ َ َّ ِ َ َ ْ َ َّ َ ْ ُ ُ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َْ َ kavl-i kerîmi ve
600
َ َ
emsâlinde olduğu gibi.

FASLU’L-F™ MA¡A’L-KÂF: “‫ك‬،‫”ف‬

َ
]fekihûne ve fekihîne[ ‫ين‬ ِ َ ‫• َف ِك ُه‬
َ ِ‫ون و َفكه‬ َ
ِ ‫ “ َف‬ve ”‫ــون‬
Evâil-i bâbda vâki¡ ”‫اك َهــ ٌة‬ ِ ‫ “ َف‬kelimelerinde mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at
َ ‫اك ُه‬
oluna.

]fekku ra…abetin[ ‫ك ر َقب ٍة‬

ُّ ‫• َف‬
َ َ
ِ ‫ أَي ِعتق رقب ٍة ِمن‬601﴾‫اك َما ا ْل َع َقب ُة َف ُّك َر َقب ٍة‬
‫الر ِّق‬ َ ‫﴿و َما أَ ْد َر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ َ ََ َ ُ ْ ْ َ َ
Ya¡nî “esîr âzâd etmek” Gûyâ esâret-i rıkktan nefs-i ¡abd-i esîri fekk eder. ”‫ــك‬ ٌّ ‫ “ َف‬açmak
ve tahlîs etmek ve kat¡ etmek ma¡nâlarına gelir. “‫”ر َّد‬ َ bâbından ”‫ “ َف َّك ُه َي ُف ُّك ُه َف ًّكا‬denir. ”‫“ر َق َب ٌة‬ َ
Bâbu’r-Râ’da kendi faslında mezkûrdur.

599 “(Sadakalar) kendilerini Allah yoluna adayan, yeryüzünde dolaşmaya güç yetiremeyen fakirler için-
dir.” el-Bakara, 2/273.
600 “Sadakalar (zekâtlar), Allah’tan bir farz olarak ancak fakirler, düşkünler, zekât toplayan memurlar,
kalpleri İslam’a ısındırılacak olanlarla (özgürlüğüne kavuşturulacak) köleler, borçlular, Allah yolun-
da cihad edenler ve yolda kalmış yolcular içindir.” et-Tevbe, 9/60.
601 “Sarp yokuşun ne olduğunu sen ne bileceksin? O tutsak bir boynu çözmek (köle azat etmek)tir.”
el-Beled, 90/12-13.
BÂBU’L-F™ ‫لُفلا‬
ْ ‫ِْك‬ 157

FASLU’L-F™ MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ف‬

َ
ٍ ‫• َف َل‬
]felekin[ ‫ك‬
‫اس َر ِضي‬ ِ ‫ال ِفي م َدارٍ أَو ِفي مجر ٍاء ع ِن اب ِن عب‬ ٍ ‫ أَي ِفي سم‬602﴾‫ون‬
ُ ‫اء َويُ َق‬ َ ‫﴿و ُك ٌّل ِفي َف َل ٍك َي ْس َب ُح‬
َ َّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫الس َم ُاء‬
َّ ‫اهللُ َع ْن ُه َما “ا ْل َف َل ُك‬
”‫ــك‬
ٌ ‫ “ َف َل‬aslen iplik bükülen Türkçe iğ ta¡bîr edilen âletin arşak denilen kısmıdır ki mü-
devver ve ortası delik şey™-i ma¡rûftur. Bundan medâr-ı nücûm olan dâire ma¡nâsında
isti¡mâl olundu. Cem¡i ”‫ “أَ ْف َــا ٌك‬gelir; nücûmun semâda kendilerine mahsûs olan devâir-
dir ki her biri kendine hâss olan dâirede seyr ve devr eder. Râπıb rahimehullâhu [152]
ِ ‫¡ “و ْا َل َف َل ُك مجرى ا ْل َكو‬ibâretiyle tefsîr etmiş. Ve ”‫النجوم‬
”‫اك ِب‬ ِ ِ
َ َ ْ َ َ ُ ُ ُّ ‫ور بِه‬ ُ ‫“ه َو ا ْل ُق ْط ُب ا َّلذي َت ُد‬
ُ da denilmiş.
¡İlm-i nücûm ve hey™ete dâir yazılan mütekaddim ve müte™ahhir kitâblarda bunun mâ-
hiyyet ve keyfiyyetine dâir akvâl-i kesîre vardır, tetebbu¡ buyurula.

]el-fela…i[ ‫•ا ْل َف َل ِق‬

‫الصب ِح‬ ‫ أَي‬603﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل أَ ُعو ُذ بِر ِّب ا ْل َف َل ِق‬
ْ ُّ ِ َ
Bu bâbın evvelinde ”‫ “ َف ِال ُــق‬kelimesine mürâca¡at oluna. Ve ”‫ “ َف َل ٌــق‬cehennemde bir vâdî
yâhûd bir çâh-ı ¡azâbdır da denilmiş. ”‫“خ ْل ٌق‬
َ ma¡nâsına dahi haml olunmuştur. Bu ma¡nâ
şakk ma¡nâsından me™hûz olur, zîrâ ”‫“خ ْل ٌــق‬ َ Cenâb-ı Hakk’ın zulmet-i ¡ademi nûr-ı vü-
cûdla şakk etmesinden ¡ibârettir. Bu sûrette ”‫ “ َف َل ٌق‬lafzı “fa¡al” bi-ma¡nâ “mef¡ûl” olmak-
la ”‫“خ ْل ٌق‬
َ bi-ma¡nâ ”‫وق‬
ٌ ‫“م ْخ ُل‬
َ gibidir.

MAZMÛMETU’L-F™: “‫ل‬،‫”ف‬
ُ
ِ ‫•ا ْل ُف ْل‬
]el-fulki[ ‫ك‬
‫الس ِف َين ِة‬ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫ •في ُك ّ ِل َم َح ّ ٍل م َن ا ْل ُق ْرآن ا ْل َكرِ يم ب َِم ْع َنى‬
Vâhidde ve cem¡de müsta¡meldir. Vâhid murâd olursa ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ ُق ْف‬gibi müzekker i¡tibâr olu-
nur, ke-kavlihi ta¡âlâ 604﴾‫ون‬ ِ ‫ــك ا ْلم ْشــح‬ ِ ‫[ ﴿ ِإ ْذ أَب َــق ِإ َلــى ا ْل ُف ْل‬Âyette] ”‫ “ا ْلم ْشــحو َن ِة‬buyurulmadı. Ve
ُ َ َ ُ َ
eğer cem¡ murâd olunursa ”‫“ح ْمــر‬ ُ gibi mü™ennes i¡tibâr olunur, ke-kavlihi ta¡âlâ ‫﴿أَ َلــم َتــر أَ َّن‬
605 ِ
ٌ َ ْ
َّ ‫ ا ْل ُف ْل َك َت ْجرِ ي ِفي ا ْل َب ْحرِ ب ِِن ْع َم ِت‬ve ﴾ ِ‫﴿وا ْل ُف ْل ِك ا َّل ِتي َت ْجرِ ي ِفي ا ْل َب ْحر‬
﴾‫الل‬ َ [Âyette] ”‫“ت ْجرِ ي‬ َ buyuruldu,
606

”‫“ي ْجرِ ي‬ ِ
َ buyurulmadı, kezâ ”‫ “ا َّلذي َي ْجرِ ي‬buyurulmadı.

602 “Her biri bir yörüngede yüzmektedir.” Yâsîn, 36/40.

603 “De ki: sabah aydınlığının Rabbine sığınırım.” el-Felak, 113/1.
604 “Hani o kaçıp yüklü gemiye binmişti.” es-Sâffât, 37/140.
605 “Görmedin mi ki, gemiler Allah’ın nimetiyle denizde akıp gitmektedir.” Lokmân, 31/31.
606 “Denizde seyreden gemilerde” el-Bakara, 2/164.
158 ‫ْمِهِرْوَف‬ BÂBU’L-F™

FASLU’L-F™ MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ف‬

َ
]fevrihim[ ‫• َفورِ ِهم‬
ْ ْ
‫ أَ ْي ِم ْن َو ْجهِ هِ م َه َذا‬607﴾‫وكم ِم ْن َف ْورِ ِهم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وي ْأت‬
ْ ْ ُْ ُ ََ
Ya¡nî “şu kendi cihetlerinden” demektir ki Mekke-i mükerreme cihetidir. Ve ”‫“م ْن َغ َضبِهِ م‬ ِ
ْ
[153] dahi denildi, nitekim “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ــار َف ْــو ًرا َف ُه َــو َف ِائ ٌــر‬ َ ‫ “ َف‬denir, “Gazablandı” demek
olur. İşbu ”‫ “ َف ْــو ٌر‬lafzının tahkîkinde Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ “ َف ْــو ٌر‬şiddet-i ga-
leyândır ve nefs-i âteşte dahi şiddetlendiği vaktte söylenir ve tencere ve kazgan kayna-
dığı vaktte ve iştidâd-ı gazabda dahi söylenir demiş. Ve sür¡at ve galeyân-ı hâl ve şiddet
ve sâ¡at-i hâzıraya da denir. Ve isti¡âreten sür¡atte isti¡mâli şâyi¡dir. ”‫ــن َف ْــورِ ِه‬ ِ
ْ ‫“خ َــر َج م‬ َ kavli
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
”‫اعته‬ َ ‫ “م ْن َس‬ya¡nî derhâl ve sür¡atle demektir. ﴾‫ور‬ ُ ‫الت ُّن‬
َّ ‫ار‬َ ‫﴿و َف‬َ ve ‫يها َسم ُعوا َل َها َشهِ ي ًقا َوه َي‬ َ ‫﴿ ِإ َذا اُ ْل ُقوا ف‬
608

﴾‫ور‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ” ‫ه‬ ‫ت‬‫د‬ ‫ش‬ِ ، ‫ر‬

ِ ‫ح‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ة‬ ‫ر‬‫و‬ ‫ف‬ “
ُ َُ âyetlerinde de böyle tatbîk olunur. Ve ُ ُ َّ ّ َ ْ ُ َ ْ َ Vallâhu a¡lemu.
609

ٍ ‫• َفو‬
]fevâ…in[ ‫اق‬
َ
َ‫الص ْي َح ِة ِإ َفا َق ٌة َول‬ َ 610 ٍ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫﴿و َما َي ْنظُ ُر َه ُؤ َلء ا َّل َص ْي َح ًة َواح َد ًة َما َل َها م ْن َف َواق﴾ أ ْي َل ْي َس َل َها َب ْع َد‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٍ‫اح ٍة َو َلي َس َل َها ِم ْن َتأَ ُّخرٍ أَ ْو ِم ِن ا ْن ِت َظار‬
َ ‫وع ِإ َلى َر‬ ُّ ‫وع ِإ َلى‬
ٌ ‫الد ْن َيا َو َل ْي َس َل َها ُر ُج‬ ٌ ‫ُر ُج‬
ْ
¡ibâretleriyle tefsîr olunmuştur, zîrâ fethle ”‫ “ َف َــو ٍاق‬ifâkat ve rücû¡ ve râhat ve te™ehhür
ve intizâr ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. Bu kelime zamm-ı fâ™ ile ”‫ــن ُف َــو ٍاق‬ ِ
ْ ‫ “م‬sûretinde de
kırâ™at olundu. Bu sûretle ma¡nâ mâ-beyne halbeteyn terk olunan zamân, mikdâr-ı vakt-
tir, ya¡nî deve sağılır iken sütünü indirsin diye biraz vakt sağmayı terk edip yavruyu
emzirirler, bu pek az bir zamândır. ¡Arab bununla pek az bir zamândan kinâyet ederler.
”‫ام ِع ْن َد ُه إ َِّل ُف َوا ًقا‬ َ
َ ‫“ما أ َق‬َ derler, “Pek az durdu” demektir. Ve fethle ve zammla ma¡nâ birdir ki
”‫“تر ُك َما َبي َن ا ْل َح ْلب َتي ِن‬ demektir de denildi. Vallâhu a¡lemu.
ْ َ ْ َْ
ٌ ‫• َفو‬
]fevcun[ ‫ج‬
ْ
ِ ِ
﴾‫يها َف ْو ٌج‬ َ ‫﴿ك َّل َما أُ ْلق َي ف‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
611

ِ
َ ‫و﴿ه َذا َف ْو ٌج ُم ْق َتح ٌم َم َع ُك ْم﴾ أَ ْي َج َم‬
‫اع ٌة‬ َ •
612

Lâkin Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ار ُة ا ْل ُم ْسرِ َع ُة‬

َّ ‫اع ُة ا ْل َم‬
َ ‫ “اَ ْل َف ْو ُج ا ْل َج َم‬kavliyle takyîd [154]
etmiş, ya¡nî ¡ale’l-ıtlâk cemâ¡at değil, sür¡atle mürûr eden cemâ¡at demek olur. Cem¡i

607 “Onlar ansızın üzerinize gelseler bile” Âl-i ¡İmrân, 3/125.

608 “Tandır kaynamaya başlayınca (sular coşup taşınca)” Hûd, 11/40; el-Mü™minûn, 23/27.
609 “Oraya atıldıklarında, onun kaynarken çıkardığı korkunç uğultuyu işitirler.” el-Mülk, 67/7.
610 “Bunlar da (müşrikler de) ancak (vakti gelince) asla geri kalmayacak korkunç bir ses bekliyorlar”
Sâd, 38/15.
611 “Oraya her bir topluluk atıldıkça” el-Mülk, 67/8.
612 “(Kendi aralarında şöyle derler:) “İşte sizinle beraber cehenneme tıkılacak bir grup.”” Sâd, 38/59.
BÂBU’L-F™ ‫َقْوَف‬ 159

ِ َّ ‫ين‬
ِ ‫ون ِفي ِد‬ َ ‫ ﴿ َف َت ْأ ُت‬bundandır.
”‫اج‬ ً ‫الل أَ ْف َو‬
ٌ ‫ “أَ ْف َو‬gelir. ﴾‫اجا‬ َ ‫اس َي ْد ُخ ُل‬
َ ‫الن‬
َّ ‫﴿و َراَ ْي َت‬ ً ‫ون أَ ْف َو‬
َ ve ﴾‫اجا‬
613 614

َ ‫• َفو‬
]fevte[ ‫ت‬
ْ
َ‫وت أَ َح ٌد ِم ْن ُه ْم أَ ْو َفل‬
ُ ‫يب﴾ أَ ْي َفلَ َي ُف‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َلو َترى ِإ ْذ َفزِ عوا َف َل َفو َت واُ ِخ ُذوا ِمن م َك‬
ٍ ِ‫ان َقر‬
615
َ ْ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ْ
ٍ‫َم ْهر َب َل ُه ْم أَ ْو َف َل َن َجا َة َل ُه ْم ب َِهر ٍب أَ ْو َت َح ُّصن‬
َ َ
”‫ “ َف ْو َت‬lafzı bir şey™in idrâki müte¡azzir belki mümteni¡ olacak mertebede insândan ba¡îd
olması yâhûd elden gitmesi ve bir şey™in vakti geçmesi ve sebk ve sâir ma¡anide kulla-
nılır. “‫ ” َق َال‬bâbından ”‫ت‬ ِ
ٌ ‫وت َف ْو ًتا َو َف َو ًاتا َف ُه َو َفائ‬
ُ ‫ات َي ُف‬
َ ‫ “ َف‬denir, binâ™en ¡alâ-hâzâ bu âyette “Kaç-
mak ve tahassun etmekle Allâh’ın emrinden ve hükm ve ahzından tebâ¡ud ve necât ve
kurtuluş yoktur” demek olur. Vallâhu a¡lemu.

]el-fevzu[ ‫•ا ْل َفو ُز‬

ْ
﴾‫ِين‬ ِ ِِ ِ
ُ ‫﴿و َذل َك ا ْل َف ْو ُز ا ْل ُمب‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
616

َّ ‫يم﴾ أَ ِي‬
ِ‫الن َجا ُة َوالظَّ َفر بِا ْل َخير‬ ‫ •و﴿الفوز الع ِظ‬
ُ َْ ُ َْْ
617
ْ ُ
َ ‫ “ا ْل َف ِائ ُز‬kelimesine mürâca¡at oluna.
Bâbın evvelinde vâki¡ ”‫ون‬

]fev…a[ ‫• َفو َق‬

ْ
‫ أَ ْي ُم ْس َت ْع ِليا َع َلى ِعب ِاد ِه‬618﴾‫اهر َف ْو َق ِعب ِاد ِه‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وهو الق‬
َ ً َ ُ َْ َُ َ َ ْ
Ya¡nî “Kullar üzerinde gâlib ve onlar onun taht-ı kahr-ı ¡azametinde maglûb olmakla
onun emr ve hükmünden çıkmağa kâdir değillerdir” demek olur. ”‫ “ َف ْــو َق‬lafzı ”‫ــت‬ َ ‫“ت ْح‬ َ
mukabilidir, Ya¡nî cihât-ı sitteden semt-i re™se ”‫ “ َف ْــو َق‬ve semt-i kademe ”‫ــت‬ ‫ح‬
َ َ َ ‫“ت‬ denir.
Lâkin üst taraf ma¡nâsına alınarak mekân, zamân da ve cism ve ma¡nâda ve ¡aded ve
menzilet ve ¡ilm ve fazl ve şeref ve kuvvet ve gınâda ve salâh ve takvâda kullanılır.
¢ur™ân-ı kerîm’de çok yerlerde vâki¡dir, mahalline göre tefsîr olunur. Ancak Cenâb-ı
Hakk’a [155] nisbet ve izâfetinde isti¡lâ™ ve kahr ve galebe ma¡nâsına haml olunur. “‫” َق َال‬
bâbından ”‫ــوق َف ْو ًقــا َف ُه َــو َف ِائ ٌــق‬
ُ ‫الر ُج ُــل َي ُف‬ ‫ “فــاق‬denir. Ve ebvâb-ı sâireden ma¡ânî-i kesîrede dahi
َّ َ َ
müsta¡meldir, nitekim “if¡âl”den ”‫يــق ِإ َفا َقــ ًة‬ ُ ‫ــاق يُ ِف‬
َ ‫ “أَ َف‬denir, maraz ve cinnetten kurtulmak ve
ِِ َ ‫﴿ َف َل َّما أَ َف‬
igmâ™ ve sekrden ayılmak ma¡nâsı ifâde eder: 619﴾‫ين‬ َ ‫ت ِإ َل ْي َك َواَ َنا اَ َّو ُل ا ْل ُم ْؤمن‬
ُ ‫اق َق َال ُس ْب َحا َن َك تُ ْب‬

613 “Ve insanların bölük bölük Allah’ın dinine girdiğini gördüğünde” en-Nasr, 110/2.
614 “Siz bölük bölük gelirsiniz.” en-Nebe™, 78/18.
615 “Sen onları, dehşetli bir korkuya kapılıp da kaçıp kurtulamayacakları ve yakın bir yerden yakalana-
cakları zaman bir görsen!” Sebe™, 34/51.
616 “İşte bu apaçık kurtuluştur.” el-En¡âm, 6/16. Ayrıca bkz. el-Câsiye, 45/30.
617 “Büyük kurtuluş” en-Nisâ, 4/13. Ayrıca Kur’ân-ı kerîm’de on üç yerde geçmektedir.
618 “O, kullarının üstünde mutlak hakimiyet sahibidir.” el-En¡âm, 6/61.
619 “Ayılınca, “Seni eksikliklerden uzak tutarım Allah’ım! Sana tövbe ettim. Ben inananların ilkiyim”
dedi.” el-A¡râf, 7/143.
 MAZMÛMETU’L-F™: “‫و‬،‫”ف‬
ُ
ِ ‫• ُف‬
]fûmihâ[ ‫وم َها‬
620 ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفادع َل َنا رب َك ي ْخرِ ج َل َنا ِمما ُت ْنبِت ْالَر ُض ِمن ب ْق ِلها و ِق َّث ِائها و ُف‬
﴾‫وم َها َو َع َد ِس َها َو َب َص ِل َها‬ َ َ َ َ َ ْ ْ ُ َّ ْ ُ َّ َ ُ ْ َ ُ ْ
Kâle İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhu ”‫وم اَ ْل ُخب ُز‬ ‫ “الف‬ya¡nî ekmektir buyurdu. Buğdaydır da de-
ْ ُ ُ َْ
nildi. ”‫ “ ُف ِّو ُموا َل َنا‬denir, ”‫ “إ ِْخ َتب ُِزوا َل َنا‬Ya¡nî “Bize ekmek yapınız” demektir. Ve ”‫وم‬ ٌ ‫ “ ُف‬hubûb-
dur dahi denildi. Ve sarımsak ma¡nâsınadır. Aslı &â-i müsellese ile ”‫وم‬ ٌ ُ ‫ث‬ “ olup müsellese
fâ’ya ibdâl olundu da denildi.
¢ur™ân-ı kerîm’de fâ™ ma¡a’l-yâ™ yoktur, ancak 621﴾‫يل‬ ِ ‫اب ا ْل ِف‬
ِ ‫ ﴿أَ َلــم َتــر َكي َــف َف َع َل َر ُّب َك ِبأَ ْص َح‬kavl-i
ْ َ ْ
kerîminde vâki¡ ”‫يل‬ ِ
ٌ ‫ “ف‬lafzı olup o da ma¡rûftur.

620 “O hâlde, bizim için Rabbine yalvar da, o bize yerden biten sebze, kabak, sarımsak, mercimek, so-
ğan versin” demiştiniz.” el-Bakara, 2/61.
621 “Rabbinin, fil sahiplerine ne yaptığını görmedin mi?” el-Fîl, 105/1.
 BÂBU’L-¢ÂF

‫ق‬
FASLU’L-¢ÂF MA¡AL-ELİF: “‫ا‬،‫”ق‬
َ

َ ‫• َق ِان ُت‬
]…ânitûne[ ‫ون‬
‫ود َّي ِة‬
ِ ‫ون بِا ْلعب‬ ‫ أَي م ِطيعون وم ِقر‬622﴾‫ون‬ َ ‫﴿ك ٌّل َل ُه َق ِان ُت‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ ُ َ ُّ ُ َ َ ُ ُ ْ
Ya¡nî “itâ¡at ediciler ve kulluklarını ikrâr ve i¡tirâf ediciler” demek olur. ”‫ــوت‬ ٌ ُ‫“ ُقن‬tan
”‫ــت‬ ِ
ٌ ‫“ َقان‬in cem¡idir. Sicistânî rahimehullâhu ”‫ــوت‬ ٌ ُ‫ “ ُقن‬vücûh-ı ¡adîde üzere isti¡mâl olunur
demiş ve şunları zikr etmiş, ”‫وت‬ ٌ ُ‫ “ ُقن‬tâ¡at ve namâzda kıyâm ve du¡â™ ve samt ya¡nî terk-i
kelâmdır deyip ma¡nâ-yı ahîre Zeyd b. Er…am radıyallâhu ¡anhın ]156[ ‫الص َل ِة‬ ِ
َّ ‫“ك َّنا َن َت َك َّل ُم في‬ ُ
ِ
”‫ــكلَم‬ َ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ن‬
ِ ‫ع‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫ــك‬‫س‬ ‫م‬َ ‫أ‬ ‫ف‬
َ ﴾ ‫ين‬ ‫ت‬ِ ِ
‫ان‬‫ق‬َ ِ
‫ل‬ ِ ‫ــوا‬‫وم‬ ‫ق‬ُ ‫﴿و‬ ‫ــت‬ ‫ل‬
َ ‫ز‬ ‫ن‬
َ ‫ــى‬‫ت‬ ‫ح‬ kavlini delîl getirmiş. Ve Râπıb rahimehul-
َ َْ َ ْ
623
َ َّ ُ َ ْ َ َّ َ
lâhu Mufredât’ta ”‫ــوت‬ ٌ ُ‫“ ُقن‬, ”‫ــوع‬ ٌ ‫“خ ُض‬la ُ tâ¡ata mülâzemettir. Ve ”‫ــوع‬ ٌ ‫“خ ُض‬ ُ ve ”‫اعــ ٌة‬ َ ‫ط‬ َ “tan her
biriyle de tefsîr olundu. 624﴾‫ون‬ ‫ت‬ ِ
‫ان‬
َ ُ َ ُ ُ ‫ق‬ ‫ه‬ ‫ل‬
َ ‫ل‬ ٌّ ‫﴿ك‬un tefsîrinde ” ‫ون‬ ‫ع‬
َ ُ َ ِ
‫اض‬ ‫“خ‬ ve ” ‫ون‬
َ ُ ‫ع‬ ِ
‫ائ‬ ‫ط‬
َ “ ve ” ‫ون‬
َ ‫اك ُت‬ ِ ‫ “س‬da
َ
denildi. Ve ”‫ون‬ ِ
َ ‫“ســاك ُت‬ ile sükût-ı küllî murâd olunmadı, ancak Resûl-i ekrem sallallâhu
َ
¡aleyhi ve âlihi ve sellem efendimizin ‫ِيــن إ َِّنمــا ِهي‬ ِ ِ ِ ِ ‫ــذ ِه الص َــا َة َل ي ِص‬ ِ ‫“إ َِّن ه‬
َ َ ‫ــن َك َلم ْال َدم ّي‬
ْ ‫يهــا َش ْــي ٌء م‬ َ ‫ــح ف‬ُّ َ َّ َ
”‫ِيح‬ ‫ب‬ ‫ــ‬‫س‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫آ‬ ‫ر‬ ‫ق‬
ُ ِ
‫ة‬ َ َّ ‫“أَ ُّي‬
‫ل‬ ‫الص‬
ٌ ََْ ٌ ْ hadîs-i nebevîlerinin medlûlü murâd olundu. Ve bunun üzerine
625

َ
”‫ أ ْف َض ُــل‬denildi. Buyurdu ki ”‫ــول ا ْل ُقنُــوت‬ ِ ُ ُ‫ “ط‬ya¡nî hemân ¡ibâdetle iştigâl ve mâ-sivallâhı
terktir demek olur. İntehâ mulahhasan minhu.
İşbu ”‫ــوت‬
ٌ ُ‫ “ ُقن‬lafzının müştakkâtı ¢ur™ân-ı kerîm’de bu yolda tefsîr olunmuştur. “‫”د َخ َــل‬ َ
babından ”‫ات‬ ٌ ‫ون َو ُه َّن َق ِان َت‬
َ ‫ت َو ُه ْم َق ِان ُت‬ ِ
ٌ ‫وتا َف ُه َو َقان‬
ً ُ‫ت ُقن‬
ُ ُ‫ت َي ْقن‬
َ ‫ “ َق َن‬denir. Vallâhu a¡lemu.

622 “Hepsi O’na boyun eğmiştir.” el-Bakara, 2/116; er-Rûm, 30/26.

623 “Allah’a gönülden boyun eğerek namaza durun.” el-Bakara, 2/238.
624 “Hepsi O’na boyun eğmiştir.” el-Bakara, 2/116; er-Rûm, 30/26.
625 İbn Battâl, Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, 2/449; İbn Receb, Fethu’l-Bârî, 9/355; İbnu’l-Mulakkin, et-Tav-
dîh li-Şerhi’l-Câmii’s-Sahîh, 7/279.
162 ‫ِةَيِساَقْلا‬ BÂBU’L-¢ÂF

]el-…âsiyeti[ ‫اسي ِة‬

ِ ‫•ا ْل َق‬
َ
ِ َّ ِ‫اسي ِة ُق ُلوبهم ِمن ِذ ْكر‬
﴾‫الل‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿فويل ِللق‬
َ َْ ٌََْ
626
ْ ْ ُُ َ ُ ْ
ِ ِ ِ
ُ ‫وب ُه ْم َقاس َي ًة﴾ أَ ْي َغلي َظ ًة َياب َِس ًة لَ َتل‬
‫ين‬ َ ‫و﴿و َج َع ْل َنا ُق ُل‬
َ •
627

Ya¡nî “katı ve kuru” ki yumuşamaz demek olur. ”‫“ َق ْس َــو ٌة‬tendir ki yübûset ve salâbet ve
gılzat ve şiddet ma¡nâlarına kullanılır. Zikrullâhtan mütebâ¡id ve kabûl-i îmâna gayr-ı
müsta¡idd demek murâd olunur. Tahkîki âti’z-zikr ”‫ “ َق َس ْت‬kelimesinde görülür.

َ ‫•ا ْل َق ِائ ُل‬

]el-…â™ilûne[ ‫ون‬
ِ‫الن َهار‬ ِ َ ‫ أَي َن ِائم‬628﴾‫ون‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َج َاء َها َب ْأ ُس َنا َب َي ًاتا أَ ْو ُه ْم َق ِائ ُل‬
َّ ‫ون ن ْص َف‬ ُ ْ
Feth-i …âf ile ”‫ــل‬ ٌ ‫“ َق ْي‬den olan ”‫ــل‬ ٌ ‫“ َق ِائ‬in cem¡-i müzekker-i sâlimidir; vâvî olan ”‫ “ َق ْــو ٌل‬değil-
dir. “‫ــاع‬ ِ
ٌ ‫يــل َق ْي ًــا َو َق ْي ُلو َلــ ًة َو َم ِق ًيل َف ُه َــو َقائ‬
ُ ‫ــال َي ِق‬
َ ‫”ب‬ َ bâbından ”‫ــل‬ َ ‫ “ َق‬nısf-ı nehâr uyumak ma¡nâsınadır.
ِ
[157] Ve ”‫ “ َقي ُلو َلــ ٌة‬bundan ism de olur. Ve ”‫ “ َقائ َلــ ٌة‬vakt-i kaylûlettir ve kaylûlet ma¡nâsına
ْ
da kullanılır. Bu âyette ”‫“بــ ْأس‬ َ ¡azâb ve ”‫“ب َي ًاتــا‬ َ gece ma¡nâsınadır. Murâd vürûd u nüzûl-i
¡azâbullâh bir vaktle mukayyed değildir, bagteten geliverir demektir. Ne¡ûzu bi-rahme-
tillâhi ve ¡afvihi ve magfiretihi min-gazabihi ve ¡ikâbihi ve ¡azâbihi.

]…âsemehumâ[ ‫• َقاسم ُهما‬

َ َ َ
‫ أَ ْي َح َل َف َل ُه َما‬629﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫اس َم ُه َما ِإنّي َل ُك َما َلم َن‬
َ ‫الناصح‬ َ ‫﴿و َق‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Onlar[a] yemîn etti ki ben sizin için hayr kasd edenlerdenim” demek olur. Yemîn
ma¡nâsına olan ”‫“ َق َســم‬den “müfâ¡alet”tir. Ve “if¡âl”den ”‫ “اَ ْق َســم‬ve “tefâ¡ul”den ”‫اسم‬ ‫ “تق‬de
ٌ َ َ َ ََ
böyledir.

]…âri¡atun[ ‫• َقارِ َع ٌة‬

‫ين َك َفروا تُ ِصيب ُهم ب َِما َص َن ُعوا َقارِ َع ٌة اَ ْو َت ُح ُّل َقرِ يباً ِم ْن َدارِ ِهم َح َّتى َي ْأ ِتي َو ْع ُد‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ول يزال ال ِذ‬
َ ْ ْ ُ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ
ِ ‫ أَي د‬630﴾‫الل‬
‫اهي ٌة‬ ِ َّ
َ َ ْ
Ya¡nî belâ ve meşakkat ve şiddet ve emr-i ¡azîm hevl-nâk demektir. Bu kelime dakk
etmek ve bir şey™i bir şey™ üzerine vurmak ma¡nâsına olan ”‫“ َقــر ٌع‬dandır. “‫ــع‬ َ ‫ ” َق َط‬bâbından
ْ
”‫ــاب َي ْقــر ُع َقر ًعــا َف ُه َــو َقــارِ ٌع‬
َ ‫ “ َق َــر َع ا ْل َب‬denir ki dakk-ı bâb ya¡nî kapı çalmak ma¡nâsınadır. Ve bir
ْ َ
sebeble bir kimsenin saçı dökülüp dazlak kalmak ma¡nâsına da kullanılır; bunda “‫طرِ َب‬ َ ”

626 “Allah’ın zikrine karşı kalpleri katı olanların vay hâline!” ez-Zumer, 39/22.
627 “Kalplerini de kaskatı kıldık.” el-Mâide, 5/13.
628 “Onlara azabımız gece uykusuna dalmışken, yahut gündüz istirahat hâlinde iken gelmişti.” el-A¡râf,
7/4.
629 ““Şüphesiz ben size öğüt verenlerdenim” diye de onlara yemin etti.” el-A¡râf, 7/21.
630 “Allah’ın sözü yerine gelinceye kadar, inkâr edenlere yaptıkları işler sebebiyle devamlı olarak, ya
büyük bir felaket gelecek veya o felaket yurtlarının yakınına inecektir.” er-Ra¡d, 13/31.
BÂBU’L-¢ÂF ‫اًعاق‬
َ 163

bâbından ”‫ “ َقــرِ َع َر ْأ ُس ُــه َقر ًعــا َف ُه َــو أَ ْقــر ُع‬denir. Ve şedâid-i dehrden bir vâki¡a-i şedîde ve dâhi-
َ َ
yeye de ”‫ “ َقارِ َعــ ٌة‬denildi ki bu âyette ma¡nâ da budur. Ve sâha-i beyt ma¡nâsına da gelir.
ِ ِ‫ “ َقارِ َعــ ُة ال َّطر‬yolun yüksek mahalline denir. Ve ma¡rûf ”‫ “ ُقر َعــ ٌة‬da ”‫“ َقــر ٌع‬dandır. Ve
Ve ”‫يــق‬
ْ ْ
“tef¡îl”den ”‫“ت ْقرِ ٌع‬de َ ¡unf ve levm etmektir.

]el-…âri¡atu[ ‫•ا ْل َقارِ َعة‬

631
﴾‫اد بِا ْل َقارِ َع ِة‬
ٌ ‫ود َو َع‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ ‫﴿ك َّذ َب ْت َث ُم‬
‫ ب َِم ْع َنى ا ْل ِقي َام ِة‬632﴾‫اك َما ا ْل َقارِ َع ُة‬
َ ‫ •﴿ا ْل َقارِ َع ُة َما ا ْل َقارِ َع ُة َو َما أَ ْد َر‬
َ
Hevl ve şiddet [158] ve dehşetiyle kulûb-i ehl-i arzı kar¡ ve dakk etmesi i¡tibâriyle tes-
miye edilmiştir.

]el-…âni†îne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫•ا ْل َقانط‬
ِِ ِ ِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل َيائس‬
‫ين‬ َ ‫اك بِا ْل َح ِّق َف َل َت ُك ْن م َن ا ْل َقانط‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َب َّش ْر َن‬
633

”‫“يــ ْأ ٌس‬َ demek olan ”‫ــوط‬ ٌ ُ‫“ ُقن‬tandır ki hayrdan ümîdi kesmektir. “‫”ج َل َــس‬ َ bâbından ‫ــط‬ ُ ‫ــط َي ْق ِن‬
َ ‫“ َق َن‬
”‫ــط‬ ِ
ٌ ‫طــا َف ُه َــو َقان‬
ً ‫ ُقنُو‬Dördüncü bâbdan ”‫ط‬ ُ ‫ط َي ْق َن‬ ِ
َ ‫ “ َقن‬dahi denir, ke-mâ câ™e bihi’l-¢ur™ân: ‫﴿ َق َال َو َم ْن‬
‫ أَ ْي َييــأَ ُس‬634﴾‫ُّــون‬
َ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫الض‬
َّ ‫ِل‬
َّ ‫إ‬ ِ
‫ِــه‬
‫ب‬ ‫ر‬ ِ
‫ــة‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫ــن‬ ‫م‬ِ ‫ــط‬
ُ ‫ن‬ ‫ق‬
َ َْ ‫ي‬ Ve feth-i …âf’la “fe¡ûl” vezninde ”‫ــوط‬ ٌ ُ‫ “ َقن‬ma¡nâ-yı
ْ َّ َ ْ َ ْ
mezbûrda mübalagadır, ya¡nî lafzen ve ma¡nen ”‫“ي ُؤ ٌس‬ َ gibidir. ﴾‫وط‬
635
ٌ ُ‫وس َقن‬ ٌ ُ‫الش ُّر َف َيئ‬َّ ‫﴿وإ ِْن َم َّس ُه‬
َ
te™kîddir.
ِ ‫• َق‬
]…â§ifen[ ‫اص ًفا‬

َ ‫يحا َش ِد‬
‫يد ًة َت ْق ِص ُف ُك َّل [ما] َمر ْت َع َلي ِه‬ ً ِ‫يح﴾ أَ ْي ر‬ ِ ‫اصفا ِمن‬
ِ ‫الر‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿فير ِسل عليكم ق‬
ّ َ ً َ ْ ُ َْ َ َ َُْ
636
ْ َّ َ ُ ْ
Kırmak, yıkmak ma¡nâsına olan ”‫“ َق ْص ٌــف‬dendir. “‫”ضــر َب‬ ‫ــو‬ ِ
َ َ
bâbından َ ُ َ ً ْ ‫“ َق َص َــف َي ْقص ُــف َق‬
‫ه‬ ‫ف‬ ‫ــا‬ ‫ف‬ ‫ص‬
ِ ‫ َق‬denir. Ve rîhe vasf olduğu gibi ra¡da da vasf olur da ”‫اص ٌــف‬
”‫اص ٌــف‬ ِ ‫ــد َق‬ٌ ‫“ر ْع‬
َ denir, şedî-
ِ
dü’s-savt demektir. Hâsılı ”‫ “ َقاص ٌــف‬önüne her ne gelirse şiddetiyle kırıp yıkıp deviren
şey™dir.

]…â¡an[ ‫اعا‬
ً ‫• َق‬
‫ل ْر ِض أَ ْم َل َس‬
ْ َ ‫ أَ ْي مس َتوى ِم َن ا‬637﴾‫اعا ص ْفص ًفا‬
ً ُْ َ َ ً ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َي َذ ُر َها َق‬

631 “Semûd ve Âd kavimleri, yüreklerini hoplatacak olan büyük felaketi (Kıyameti) yalanladılar.”
el-Hâkka, 69/4.
632 “Yürekleri hoplatan büyük felaket! Nedir o yürekleri hoplatan büyük felaket? Yürekleri hoplatan
büyük felaketin ne olduğunu sen ne bileceksin?” el-Kâri¡a, 101/1-3.
633 ““Biz sana gerçeği müjdeledik. Sakın ümitsizlerden olma” dediler.” el-Hicr, 15/55.
634 “Dedi ki: Rabbinin rahmetinden, sapıklardan başka kim ümit keser?” el-Hicr, 15/56.
635 “Fakat başına bir kötülük gelince umutsuzluğa düşer, yıkılır.” Fussilet, 41/49.
636 “Üstünüze, kasıp kavuran bir fırtına yollayarak” el-İsrâ™, 17/69.
637 “Onların yerlerini dümdüz, boş bir alan hâlinde bırakacaktır.” Tâ Hâ, 20/106.
164 ‫َعِناَقْلا‬ BÂBU’L-¢ÂF

”‫ “ َقي ٌع‬ve ”‫اع‬ ٌ ‫ “ َق‬arz-ı müstevî ya¡nî düz yere denir ki hâm ve işlenmemiş ola. Ve ”‫“ص ْف َص ٌف‬ َ
ْ
emles ya¡nî nebâtsız kaypancak ve hayrsız arzdır. Ve kesrle ”‫يعــ ٌة‬ ِ
‫“ق‬da böyledir: ‫يــن‬ ِ ‫﴿وا َّل‬
‫ذ‬
َ َ َ
638
﴾‫يع ٍة َي ْح َســب ُه الظَّ ْمآَ ُن َم ًاء‬
َ ‫اب ب ِِق‬
ٍ ‫ َك َفروا اَ ْع َمالُ ُهم َك َســر‬Cem¡i ”‫اع‬
ٌ ‫ “أَ ْق َو‬ve ”‫ “أَ ْق ُو ٌع‬ve ”‫يعا ٌن‬ َ
ِ gelir: ‫“ ِإ َّن ا ْلجن َة‬
‫“ق‬ َّ َ
ُ َ ْ ُ
”‫يعا ٌن‬ ِ
َ ‫ َلق‬el-hadîs. Murâd “Arz-ı cennet müstevî ve ağaçsızdır.” Ya¡nî onun gırâsı ehlinin
639

tesbîh ve tehlîl ve a¡mâl-i sâlihasıyladır demek olur. Ve ” ِ‫الدار‬ َّ ‫اع ُة‬ َ ‫ “ َق‬, ”‫اح ُت َها‬
َ ‫“س‬
َ
ِ ‫•ا ْل َق‬
]el-…âni¡a[ ‫انع‬
َ
‫] أَ ِو ا َّل ِذي‬159[ ‫الس ِائ َل‬ َ 640 ِ ِ َ ِ
َّ ‫وب َها َف ُك ُلوا م ْن َها َوأ ْطع ُموا ا ْل َقان َع َوا ْل ُم ْع َت َّر﴾ أ ِي‬
ِ ِِ
ُ ُ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفا َذا َو َج َب ْت ُجن‬
ِ
‫َي ْق َن ُع ب َِما يُ ْع َطى‬
Zîrâ “‫ــع‬ ِ
َ ‫”خ َض‬
َ bâbından ”‫ــع‬ ٌ ‫وعــا َف ُه َو َقان‬ ً ُ‫ــع ُقن‬ ُ ‫ــع َي ْق َن‬
َ ‫ “ َق َن‬denir, ”‫“س َــؤ ٌال‬ُ ya¡nî dilenmek ma¡nâsınadır.
Ve “‫”ت ِع َب‬
َ bâbından ”‫اع ًة َف ُه َو َق ِان ٌع‬ ِ
َ ‫ “ َقن َع َي ْق َن ُع َق َن ًعا َو َق َن‬denir, bilâ-su™âl verilen az şey™e râzî olmak
ma¡nâsınadır ki fakîr-i müte¡affif demek olur. Ve ”‫اعــ ٌة‬ َ ‫ “ َق َن‬şey™-i yesîr ü kalîl ile iktifâ™
ma¡nâsına ism de olur. Ve ”‫“م ْع َتر‬ Bâbu’l-Mîm’de kendi faslında görülür.
ّ ُ
]el-…âlîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْل َقال‬
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ْي م َن ا ْل ُم ْبغض‬
‫ين‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال ِإنّي ل َع َمل ُك ْم م َن ا ْل َقال‬
641

Ya¡nî “Bugz edicilerdenim” demektir. ”‫يــه ِق ًلــى َفأَ َنــا ا ْل َق ِالــي‬ ِ ‫ “ َق َليتــه أَ ْق ِل‬denir, “Ona bugz ettim”
ُ ُْ
demektir. ﴾‫ــك َو َما َق َلى‬ 642
‫ب‬ ‫ر‬ ‫ــك‬ ‫ع‬ ‫د‬ ‫و‬
َ ُّ َ َ َ َّ َ َ ‫ــا‬ ‫﴿م‬ kavl-i kerîminde de ”‫ى‬ ‫ل‬
َ ‫ “ َق‬bundandır. Bu “‫”ر َمى‬ َ bâbın-
dandır. “‫ ” َق َت َــل‬ve “‫”ضــر َب‬ ve “‫ــب‬ ِ
َ َ َ ‫”تع‬ َ bâblarından dahi lügattır. Vâvî olarak ”‫“ع َــدا‬ َ bâbından
”‫ “ َق َل ْو ُت ُــه َق ْل ًــوا‬dahi mervîdir. Bu kelimenin aslı tavada et kızartmak ve pişirmek ma¡nâsına
olan ”‫ “ َق ْلي‬ve ¡alâ-rivâyetin ”‫ “ َق ْل ٌو‬lafzıdır.
ٌ
]…â§îrâtu[ ‫ات‬ ِ ‫• َق‬
ُ ‫اصر‬
َ
﴾‫ات ال َّطر ِف‬ ِ ‫﴿فيهِ ن َق‬
ُ ‫اص َر‬ َّ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ
643
ْ
ْ
ِ ‫ات ال َّطر ِف﴾ أَي حابِس‬
ْ ‫ات ا‬
‫ل ْعي ِن‬ ِ ‫ •و﴿و ِع ْن َدهم َق‬
ُ ‫اص َر‬
ُ َ
644
َ َ ْ ْ ُْ َ
Ya¡nî “gözlerini habs ve men¡ edenler” demektir, ya¡nî kendi zevclerinin gayrıdan na-
zarlarını men¡ eden zevceler demek olur ki murâd ehl-i cennete verilen hûrîlerin vas-

638 “İnkâr edenlere gelince; onların amelleri ıssız bir çöldeki serap gibidir. Susamış kimse onu su sanır.”
en-Nûr, 24/39.
639 Tirmizî, Zekât, 45, no:3462; Taberânî, el-Mu¡cemu’l-evsat, 4/270, no:4170 ‫ َع ْذ َبــ ُة‬،‫التر َب ِــة‬ ‫“أَن الجنــة طيِبــة‬
ْ ُّ ُ َ ّ َ َ َّ َ ْ َّ
”‫يعا ٌن‬‫ق‬ ِ ‫ ا ْلم‬şeklinde.
ِ ‫ وإ َِّنها‬،‫اء‬
َ َ َ َ
640 “Yanları üzerlerine düşüp canları çıkınca onlardan siz de yiyin, istemeyen fakire de istemek zorunda
kalan fakire de yedirin.” el-Hacc, 22/36.
641 “Lût şöyle dedi: “Şüphesiz ben sizin yaptığınız bu çirkin işe kızanlardanım.”” eş-Şu¡arâ™, 26/168.
642 “Rabbin seni terk etmedi, sana darılmadı da.” ed-Duhâ, 93/3.
643 “Oralarda bakışlarını sadece eşlerine çevirmiş dilberler vardır.” er-Rahmân, 55/56.
644 “Yanlarında bakışlarını yalnızca kendilerine çevirmiş iri gözlü eşler vardır.” es-Sâffât, 37/48; Sâd,
37/52.
BÂBU’L-¢ÂF ‫َةَيِضاَقْلا‬ 165

fıdır. ”‫ــول‬
ٌ ُ‫ “ط‬hilâfı ve zıddı olan ”‫“ َق ْص ٌــر‬dan me™hûzdur. Hasr ve habs ve men¡ ve sâir
ma¡ânîde kullanılmıştır.

]…ânitun[ ‫ت‬ ِ
ٌ ‫• َقان‬
ِ ‫ أَي مص ّ ٍل ساع‬645﴾‫ت آ َناء ال َّلي ِل‬
‫ات ال َّلي ِل‬ ‫ •﴿أَمن هو ق ِان‬
ْ َ َ َ ُ ْ ْ َ ٌ َ َ ُ ْ َّ
َ ‫ “ َق ِان ُت‬kelimesinde mufassalen beyân olundu, mürâca¡at oluna.
Faslın evvelinde vâki¡ ”‫ــون‬
[160]

]…âbe[ ‫• َقاب‬
َ
‫ أَ ْي َق ْد َر َق ْو َسي ِن َعربِي َتي ِن‬646﴾‫اب َق ْو َسي ِن أَ ْو أَ ْد َنى‬
َ ‫ان َق‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َك‬
ْ َّ َ ْ ْ
Ya¡nî “iki ¡Arab kavsı kadar” demek olur. ”‫اب‬ ٌ ‫ “ َق‬kadar ve mik-
dâr ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــاب‬
ٌ ‫“ َق‬, kavsın ya¡nî kemânın ki ok atılan
yaydır mikbazı ya¡nî tutulacak mahalliyle ucunda çille takıla-
cak mahallin arasıdır. Bu sûrette bir kavsin iki kâbı olur ki mik-
bazın iki tarafından ¡ibârettir.

Bu ma¡nâya göre sebk-i kelâm ”‫ان َق َابــي َق ْــو ٍس‬َ ‫ــك‬

َ ‫ “ َف‬olmak lâzım
ْ
olup kalb ile ”‫اب َق ْو َسي ِن‬
َ ‫ “ َق‬buyurulmuş denir. Lâkin bunda tekel-
ْ
lüf olmakla ma¡nâ-yı evvel ya¡nî mikdâr ma¡nâsına hamli tercîh
olunmuştur, fi’l-hakîka eshel ve evzahtır.
ِ ‫•ا ْل َق‬
]el-…â∂iyete[ ‫اضي َة‬
َ
‫ أَ ِي ا ْل َم ِني ِة‬647﴾‫اضي َة‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يا ليتها كان ِت الق‬
َّ َ َ ْ َ َ َ َ َْ َ َ ْ
Ya¡nî “mevt, ölüm” demek olur. Murâd mevtin bilâ-ba¡s ebedî olmasını temennidir,
gûyâ “Kâşkî ba¡s olunmaya idim, ebedî meyyit kala idim” demek ister. Bu kelime aslen
hükm ma¡nâsına olan ”‫ــاء‬ ٍ ِ
ٌ ‫ “ َق َض‬lafzındandır. İkinci bâbdan ”‫ــاء َف ُه َو َقاض‬ ً ‫ “ َق َضــى َي ْقضــي َق َض‬denir
ki ”‫“ح َكــم‬ demektir. Ve lafz-ı mezkûr ferâg ve katl ve mevt ve edâ™ ve inhâ™ ve kat¡ ve
َ َ
emr ve îcâb ve fasl ve sun¡ ve takdîr gibi ma¡nâlarda müsta¡meldir. Meselâ ‫ــك‬ َ ‫﴿و َق َضــى َر ُّب‬ َ
‫ أَ ْي أَ َمــر َوأَ ْو َج َب‬648﴾‫ــن ِا ْح َســان ًا‬
ِ ‫ي‬ ‫د‬
َ ِ
‫ال‬ ‫و‬‫ل‬
ْ َ َ ُ َّْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫و‬ ‫ــاه‬ ‫ِي‬
‫إ‬ ‫ِل‬
َّ ‫إ‬ ‫وا‬ ‫ــد‬ُ ‫ب‬ ‫ع‬ ‫ت‬
َ ‫ل‬ َّ َ ‫أ‬ ve ‫ات‬
َ ‫م‬ ‫ي‬
َ ْ
َ ‫أ‬ 649
﴾ ‫ه‬
َُْ ‫ب‬ ‫ح‬ ‫ن‬
َ ‫ــى‬‫ض‬َ ‫ق‬
َ ‫ن‬ ‫م‬
ْ َ ُْ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ن‬
ْ ‫م‬ ِ ‫ف‬
َ ﴿ ve ‫ن‬َّ ‫اه‬
ُ ‫ض‬َ ‫ق‬َ ‫ف‬ َ﴿
َ ُ ْ 651
ٍ
‫ َسب َع َس َم َاوات ِفي َي ْو َمي ِن﴾ أَ ْي َص َن َع َو َق َّد َر ُه َّن‬ve ‫ين﴾ أَ ْي‬ ِ ِ ِ ِ
ٌ ُ‫﴿و َق َض ْي َنا ِإ َل ْيه ٰذل َك ا َلْ ْم َر اَ َّن َداب َِر َه ُؤلَء َم ْقط‬
َ ‫وع ُم ْصبِح‬
650
ْ ْ َ

645 “Yoksa gece vakitlerinde itaat ve kulluk eden mi?” ez-Zumer, 39/9.
646 “(Peygambere olan mesafesi) iki yay aralığı kadar, yahut daha az oldu.” en-Necm, 53/9.
647 “Keşke ölüm her şeyi bitirseydi.” el-Hâkka, 69/27.
648 “Rabbin, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi davranmanızı kesin ola-
rak emretti.” el-İsrâ™, 17/23.
649 “İçlerinden bir kısmı verdikleri sözü yerine getirmiştir (şehit olmuştur).” el-Ahzâb, 33/23.
650 “Böylece onları, iki günde (iki evrede) yedi gök olarak yarattı” Fussilet, 41/12.
651 “Ona şu durumu kesin olarak bildirdik: Sabaha çıkarken onların sonu kesilmiş olacak.” el-Hicr,
166 ‫َنوُطِساَقْلا‬ BÂBU’L-¢ÂF

ِ ‫ ﴿ َف ِإ َذا َق َضيتم م َن‬ve ‫ أَي َفر ْغتم ِم ْنها‬653﴾‫ ﴿ َف ِإ َذا َق َضيتم الصلَ َة‬Ve gayru zâli-
‫ اَ ْن َهي َنا ِإ َلي ِه‬ve ‫ أَ ْي أَ َّد ْي ُتم‬652﴾‫اس َك ُكم‬ َ ُْْ َ ُْ َ ْ َّ ُ ُ ْ
ْ ْ ْ ْ
ke mine’l-âyât. Bu ma¡ânîde mevâzi¡-i ¡adîdede vâki¡ olmuştur ki fusûl-i mahsûsasında
beyân olunur. Ve ”‫اضي َة‬ ِ ‫[ “الق‬161] kelimesi âyet-i sâbıkada ”‫اطع َة ِلَمرِ ي‬ ِ ِ ِ ِ
َ َْ ْ َ ‫ “ا ْل َق‬ve ”‫“ا ْل َقاط َع َة ل ْل َح َياة‬
¡ibâretleriyle de tefsîr olunmuştur. Vallâhu a¡lemu.

]el-…âsi†ûne[ ‫ون‬ ِ ‫•ا ْل َق‬

َ ‫اس ُط‬
َ ‫ أَ ْي َوأَ َّما ا ْل َج ِائ ُر‬654﴾‫ون َف َكانُوا ِل َج َه َّن َم َح َط ًبا‬
‫ون‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وأَما ا ْل َق‬
َ ُ‫اسط‬ َّ َ َ ْ
Ya¡nî “cevr ve haktan ¡udûl ile zulm edenler” demektir. Bunun aslı ”‫ــط‬ ِ
ٌ ‫ “ق ْس‬mâddesidir.
“‫”ج َل َس‬ bâbından ” ‫ط‬ ِ
‫اس‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫ط‬ ‫ــو‬ ‫س‬
ٌ َ َ ُ َ ً ُ ُ ُ َْ َ َ َ ‫ق‬ ‫ــط‬ ‫س‬ِ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ــط‬ ‫س‬ ‫ق‬ “ denir, cevr ve zulm ve haktan ¡udûl ma¡nâsı-
َ
nadır. Ve “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫ــط ِق ْســ ًطا‬ ُ ‫ــط َي ْق ِس‬
َ ‫ “ َق َس‬denir, ¡adl ma¡nâsınadır. Bu sûrette azdâd-
َ َ
dan olur. Ve ”‫ط‬ ِ
ٌ ‫ “ق ْس‬adl ma¡nâsına ismdir. Ve hâssaten “if¡âl”den ”‫ط‬ َ ‫ “أَ ْق َس‬, ”‫“ع َد َل‬
َ demek-
tir: ”‫ــط‬ ِ
‫س‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬‫ف‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ‫الر‬
ٌ ْ ُ َ ُ َ ُ ُ َّ َ َ ْ‫ــط‬ ‫س‬ ‫ق‬َ ‫أ‬ “ , ” ‫ل‬ ِ
‫اد‬ ‫ع‬ ‫و‬
ٌ َ ََُ َ ََ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫“ع‬ demek olur. Ve ” ‫ــط‬ ‫س‬
ُ ْ ُ َِْ ‫ق‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ “ esmâ-i hüsnâdandır,
mazlûmun hakkını zâlimden almakta tarafeyni irzâ edecek sûrette ¡âdil ma¡nâsınadır.
Ve “tef¡îl”den bir şey™i eczâ-i ma¡lûmeye taksîm ma¡nâsına gelir: ”‫ــط َت ْق ِســي ًطا‬ َ ‫ “ َق َّس‬denir.
Ma¡ânî-i mezkûre fusûl-i mahsûsasında beyân olunur, nitekim Bâbu’l-Hemze’de ”‫ط‬ ُ ‫“أَ ْق َس‬
kelimesinde de zikri geçti.

]el-…âri¡atu[ ‫•ا ْل َقارِ َع ُة‬

‫اك َما ا ْل ِقي َام ُة‬
َ ‫اك َما ا ْل َقارِ َع ُة﴾ أَ ِي ا ْل ِق َي َام ُة َما ا ْل ِق َي َام ُة َو َما اَ ْد َر‬
655
َ ‫ •﴿ا ْل َقارِ َع ُة َما ا ْل َقارِ َع ُة َو َما أَ ْد َر‬
َ
Murâd “yevm-i kıyâmet”tir. Emr-i kıyâmet ve hevl-i dehşetinden i¡zâm tarîkiyle tehvîl
irâde buyuruluyor. Faslın evvelinde ”‫ “ َقارِ َع ٌة‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ِ ‫•ا ْل َق‬
]el-…âdiru[ ‫ادر‬
ُ
َ‫ أَ ْي ُه َو ل‬656﴾‫ث َع َل ْي ُك ْم َع َذ ًابا ِم ْن َف ْو ِق ُك ْم اَ ْو ِم ْن َت ْح ِت اَ ْر ُج ِل ُك ْم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل ُه َو ا ْل َق ِاد ُر َع َلى أَ ْن َي ْب َع‬
‫َي ْع ِج ُز َع ْن َذ ِل َك‬
Bu kelime ”ٌ‫“ ُق ْد َرة‬ten “fâ¡il”dir. Bununla insân vasf [162] olunduğu vaktte onun için ken-
disiyle bir işi işlemek mümkün olan hey™ete ism olur ki Türkçemizde gücü yetmek ta¡bîr
olunur. Cenâb-ı Hak ta¡âlâ şânuhu vasf olundukta ”ٌ‫ “ ُق ْــد َرة‬nefy-i ¡acz ifâde eder, çünkü
ِ ‫ “ ُقــدر ُة‬kudret-i mutlaka ki onunla mahlûkun ittisâfı muhâldir, zîrâ mahlûkun kudreti
”‫اهلل‬ َ ْ
“¡alâ şey™in dûne-şey™in”dir, binâ™en ¡aleyh kudret-i mukayyededir. Buna binâ™en kud-

15/66.
652 “Hac ibadetinizi bitirdiğinizde” el-Bakara, 2/200.
653 “Namazı kılınca” en-Nisâ™, 4/103.
654 “Hak yoldan sapanlara gelince, onlar cehenneme odun olmuşlardır.” el-Cinn, 72/15.
655 “Yürekleri hoplatan büyük felaket! Nedir o yürekleri hoplatan büyük felaket? Yürekleri hoplatan
büyük felaketin ne olduğunu sen ne bileceksin?” el-Kâri¡a, 101/1-3.
656 “De ki: “O size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap göndermeğe gücü
yetendir.”” el-En¡âm, 6/65.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ًليِبَق‬ 167

retullâh intifâ™-ı ¡aczdir. Ve ”‫ــاد ُر‬ ِ ‫ “ا ْل َق‬bu ma¡nâda esmâ-i hüsnâdandır. Ve ”‫ “اَ ْلم ْقت ِــدر‬ism-i
ُ َ ُ
şerîfi bundan eblâgdır. Ve ”‫ “ َا ْل َق ِديــر‬ism-i şerîfi me™sûr olan esmâ-i ihsâdan olmamakla
ُ
berâber esmâ-i ilâhiyyedendir ve “fa¡îl” bi-ma¡nâ “fâ¡il”dir. İkinci bâbdan ‫“ َق َــد َر َي ْق ِــد ُر ُق ْــد َر ًة‬
”‫ َو َم ْق ِد َر ًة َف ُه َو َق ِاد ٌر َو َق ِدير‬denir. Ve ”ٌ‫ “ ُق ْد َرة‬bundan ism de olur. Ve lafz-ı mezbûr gınâ™ ve yesâr
ٌ ٍ ِ
ma¡nâsına da kullanılır: ”‫ “ ُف َــا ٌن ُذو ُق ْــد َر ٍة‬denir, ”‫ــال‬ ٍ ‫ــاء ويســارٍ وم‬
ََ َ َ َ ‫ “ ُذو غ َن‬demektir. Ve …âf’ın fet-
hi ve dâl’ın sükûnu ve fethiyle de ”‫ “ َق َــد ٌر َق ْــد ٌر‬her bir şey™in mikdâr ve meblagına denir.
Ve tâb ve tâkat ve takdîr ve taksîm-i rızk ve tazyîk ve tedbîr-i umûr ve husûs ve bir
şey™i âhara kıyâs ve ta¡zîm ve sâir ma¡nâlarda da isti¡mâl olunur ki fusûl-i mahsûsasında
mübeyyendir.
ِ ‫• َق‬
]…â§iden[ ‫اص ًدا‬
ٍّ ‫ أَ ْي َغ ْي َر َش‬657﴾‫وك‬
‫اق‬ ِ ‫ان عر ًضا َقرِ يبا وس َفرا َق‬
َ ‫اص ًدا َل َّت َـب ُع‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿لو ك‬
ً َ َ ً َ َ َ َ َْ
Ya¡nî “mu¡tedil olmakla nüfûs üzerine meşakkatsiz yorgunluksuz” demek olur. İ¡tidâl
”‫ــد‬
ٌ ‫“ َق ْص‬dandır. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫“ع َر ًضــا‬
َ kelimesinde beyân olundu, Ve Bâbu’l-Hemze’de
ِ
”‫ “ ِإ ْقص ْد‬kelimesine de mürâca¡at oluna.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ق‬

َ [163]
]…abîluhû[ ‫• َقبِي ُل ُه‬
ُ ‫اك ْم ُه َو َو َقبِي ُل ُه ِم ْن َح ْي‬
‫ أَ ْي ِجي ُل ُه َوأُ َّم ُت ُه‬658﴾‫ث َل َتر ْو َن ُهم‬
ْ َ ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ُه َي َر‬
Ya¡nî “Şeytân ve onun asnâf-ı cemâ¡ati ve kavmi sizi görür” demek olur. Ve ”‫“ َقبِي ُل ُــه‬
, ”‫ــود ُه‬
ُ ُ‫“جن‬
ُ ile de tefsîr olunmuş. ”‫ِيــل‬ ٌ ‫ “ َقب‬lafzı müştakkâtı ma¡ânî-i kesîrede müsta¡mel
”‫“ َقبل‬dendir ki ”‫“ب ْعد‬
َ zıddıdır, nitekim beyân olunur.
ْ
]…abîlen[ ‫ِيل‬
ً ‫• َقب‬
‫ون َع َلى َما‬ ِ ‫ول أَو َش‬
َ ‫اه ًدا َي ْش َه ُد‬ َ ‫ أَ ْي َك ِفيلً َي ْك ُف ُل‬659﴾‫ِيل‬ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَو َت ْأ ِتي ب‬
ً ‫ِالل َوا ْل َم َل ِئ َك ِة َقب‬
ْ ُ ‫ون ب َِما َت ُق‬ َ ْ َ ْ
‫ول‬
ُ ‫َت ُق‬
Tercemede “Yâhûd Allâh-ı ¡azîmü’ş-şânı ve melekleri iddi¡â ettiğin şey™in sıdk ve sıh-
hatine kefîl getiresin”, Veyâhûd “iddi¡â ettiğin şey™in sıdk ve sıhhati üzerine şâhid ge-
tiresin” denir. Bu ma¡nâ ”‫ِيــل‬
ٌ ‫ “ َقب‬kelimesi kefîl ve şâhid ma¡nâsına olduğu i¡tibâriyledir.
Ve lafz-ı mezbûr ”‫“ع ِشــير‬ ve ”‫اشــر‬ِ ‫ “مع‬ma¡nâsına dahi geldiği cihetle ”‫ِــل‬ ٌ ‫“م َقاب‬
ُ ma¡nâsına
ٌ َ ٌ َ ُ
alınıp ma¡nen “Allâhu ta¡âlâ ve melâikeyi mukâbilimize ya¡nî karşımıza getiresin ki
¡ayânen görelim” demek dahi olur. Bu sûrette ”‫ِيــل‬ ٌ ‫ “ َقب‬kelimesi ”‫ِــل‬
ٌ ‫“ َقاب‬in cem¡idir veyâhûd

657 “Eğer yakın bir dünya menfaati ve kolay bir yolculuk olsaydı, (sefere katılmayan münafıklar da)
mutlaka sana uyarlardı.” et-Tevbe, 9/42.
658 “Çünkü o ve kabilesi, onları göremeyeceğiniz yerden sizi görürler.” el-A¡râf, 7/27.
659 “Yahut Allah’ı ve melekleri karşımıza getirmedikçe” el-İsrâ™, 17/92.
168 َ
‫ٍسَب ق‬ BÂBU’L-¢ÂF

”‫ِيل‬
ٌ ‫“ َقب‬, ”‫“ َقبِي َل ٌة‬nin cem¡idir ki ba¡zı ba¡zına ikbâl ve muzâheret eden cemâ¡at-i müctemi¡a-
dır. Bu sûrette Mucâhid rahimehullâhın tefsîri üzerine ”‫ِيــا‬ ً ‫“ َقب‬, ”‫اعــ ًة‬
َ ‫اعــ ًة َج َم‬
َ ‫“ج َم‬
َ demek olur
ki ”‫“ا ْل َم َل ِئ َك ِــة‬ten hâldir. Bu kelimenin aslı sâbıkı ”‫“ب ْعــد‬in ”‫ــل‬ ‫ب‬ ‫ق‬ “
َْ
َ zıddı olan lafzıdır ki bunun
müştakkât ve mutasarrafâtı ve ma¡ânî ve sûret ve keyfiyyet ve mevâzi¡-i isti¡mâlinin
kesret ve vüs¡ati hasebiyle tahkîkinde mufassalât-ı kütüb-i lügate mürâca¡atten istignâ
olunamaz. Vallâhu a¡lemu.
]…abesin[ ‫• َقب ٍس‬
َ
ٍ‫ أَ ْي ب ُِش ْع َل ِة َنار‬660﴾‫اب َقب ٍس‬
ٍ ‫يكم ب ِِش َه‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ ْو ِآت‬
َ ُْ
Ya¡nî [164] “Fetîle ve ağaç gibi bir şey™le size âteş şu¡lesi getireyim” demektir. Aslen
ِ
”‫ــس‬ٌ ‫ “ َق َب‬şu¡le-i nârdan alınan şu¡ledir, nitekim öyle tefsîr olundu. Ve “ifti¡âl”den ”‫ــاس‬ ٌ ‫“ ِإ ْقت َب‬
onu talebdir, sonra taleb-i ¡ilm ve hidâyette dahi isti¡âreten isti¡mâl olundu: ‫﴿اُ ْنظُرو َنا َن ْق َتب ِْس‬
ُ
661
﴾‫ ِم ْن نُورِ ُكم‬kavl-i kerîminde olduğu gibi. Ve ”‫ت ِم ْن ُه ا ْل ِع ْلم‬ ُ ‫ “ ِإ ْق َتب ْس‬denir, ”‫ت‬
ُ ‫ت َوأَ َخ ْذ‬
ُ ‫ط َلب‬
َ “ demek
ْ َ َ ْ
olur. Ve “if¡âl”den ”‫ــارا أَ ْو ِع ْل ًمــا‬ َ َ
ً ‫ “أ ْق َب ْس ُــت ُه َن‬, ”‫ “أ ْع َط ْي ُت ُــه‬demektir ki muktebisin talebini is¡âftan
ِ
¡ibârettir. Ve ”‫اس‬ ٌ ‫ “ ِإ ْقت َب‬ahz ve ta¡allüm ma¡nâsına da isti¡mâl olundu. Ve “‫”ض َر َب‬ َ bâbından
”‫ارا َي ْقب ُِس َــها‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ب‬ ‫ق‬ “ ”‫ا‬ ‫ه‬ ‫ذ‬
َ ‫خ‬َ ‫أ‬ “ ” ‫ِس‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ل‬ْ ِ
‫ع‬ ‫س‬ ‫ب‬‫ق‬ “ ” ‫ه‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫“ت‬
ً َ َ ََ , َ َ ve ُ َْ ً َ ََ , ُ َ َّ َ َ demektir. Müte¡addî olarak da müs-
ِ
ta¡meldir: ”‫ت الر ُج َل ع ْل ًما‬ ‫ “قبس‬, ”‫“ع َّل ْم ُت ُه‬
َّ ُ ْ َ َ َ demek olur.
]…abe∂tu[ ‫ت‬
ُ ‫• َقب ْض‬
َ
‫ت ب َِج ِمي ِع ا ْل َك ِّف‬ 662 ِ
ُ ‫ول﴾ أَ ْي أَ َخ ْذ‬ ‫ت َقب َض ًة ِم ْن أَ َثرِ الر ُس‬ ‫ •﴿فقبض‬
َّ ْ ُ ْ َََ
Ya¡nî “Tamâm avuçla bir avuç aldım” demek olur. Murâd Cibrîl ¡aleyhi’s-selâm merkû-
ِ ‫“ َفــرس ا ْلحي‬ın izinden bastığı yerden bir avuç toprak aldım demektir. ”‫ــض‬
bu olan ”‫ــاة‬ ٌ ‫“ َق ْب‬
ََ ُ َ
bir şey™i tamâm-ı keff ile almaktır. Ve ”‫ــض ا ْلي ِــد‬ ‫ب‬
ُ َْ ‫ق‬ “ bir şey™i almakta eli yummak ya¡nî
َ
parmakları kapamaktır, bunda ”‫“ع َلــى‬ َ ile isti¡mâl olunur: ”‫ــض َع َلي ِــه‬ َ ‫ “ َق َب‬gibi, lâkin ”‫ــن‬ ْ ‫“ع‬
َ ile
ْ
ahzden ibâ™ ve imtinâ¡ ma¡nâsınadır: ”‫الشــيء‬ ِ ‫ــن‬
ِ ‫ــض َي َــد ُه َع‬ َ ‫“ “ َق َب‬Ondan elini yumdu, imsâk
ْ َّ
etti” ya¡nî almadı demek olur. Ve ”‫ “ َقب َضــ ٌة‬bir tutam bir avuç şey™e denir. Ve ”‫ــض‬ ٌ ‫ “ َق ْب‬lafzı
ْ
”‫ــط‬
ٌ ‫“ب ْس‬ın da mukâbili olur. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫وض‬ ٌ ‫اك َم ْق ُب‬َ ‫ِــض َو َذ‬ ٌ ‫ِــض َق ْب ًضــا َف ُه َو َقاب‬
ُ ‫ــض َي ْقب‬
َ ‫ “ َق َب‬denir.
َ َ َ
Bu âyet-i kerîmede §âd-ı mühmele ile ”‫ت‬ ‫ص‬
ُ ْ ََ ‫ب‬ ‫ق‬ “ kırâ™ati de vardır. Bu sûrette [165] ma¡nâ
“Parmak uçlarıyla aldım” demek olur, çünkü §âd-ı mühmele ile ”‫ “ َقب ٌص‬bir şey™i parmak
ْ
uçlarıyla almaktır.

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫ب‬،‫”ق‬
ُ
]…ubulen[ ‫• ُقب ًل‬
ُ
‫ أَ ْي أَ ْص َنا ًفا‬663﴾‫اب ُقب ًل‬‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَو ي ْأ ِتيهم العذ‬
ُ ُ َ َْ ُ َُ َ ْ
660 “Yahut ısınasınız diye bir kor ateş getireceğim.” en-Neml, 27/7.
661 “Bize bakın ki sizin ışığınızdan biz de aydınlanalım.” el-Hadîd, 57/13.
662 “Elçinin izinden bir avuç avuçladım.” Tâ Hâ, 20/96.
663 “Ya da kendilerine azabın göz göre göre gelmesi...” el-Kehf, 18/55.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ٌةَرَتَق‬ 169

Bu kelime ”‫ِيــل‬
ٌ ‫“ َقب‬in cem¡idir. Binâ™en ¡aleyh ”‫ِيــا‬ ً ‫ “ َقب‬mevzi¡inde olup ”‫“ص ْنــف ِص ْنــف‬
ً ‫ِيــا َقب‬ ِ
ma¡nâsına haml olunmakla ”‫ “أَ ْص َنا ًفــا‬ile tefsîr edildi ki envâ¡-ı ¡azâb murâd olunur. Bu
kelimeye dâir kelâm ânifü’l-beyân ”‫ِيل‬ ً ‫ “ َقب‬kelimesinde mürûr etti, ircâ¡-ı nazar buyurula.

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF:”‫ب‬،‫”ق‬
]…ibleten[ ‫• ِقب َل ًة‬
ْ
‫ أَ ْي ِج َه ًة‬664﴾‫اها‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫الس َماء َف َلنُ َولّ َي َّن َك ق ْب َل ًة َت ْر َض‬
َّ ‫ُّب َو ْجهِ َك في‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َق ْد َن ٰرى َت َقل‬
Ya¡nî “teveccüh edecek, yönelecek taraf” demektir. ”‫ــك‬ َ ‫ــن ِق ْب َل ُت‬
َ ‫ “أَ ْي‬denir ve ”‫ــن َت َت َو َّج ُــه‬
َ ‫“ ِإ َلــى أَ ْي‬
ma¡nâsı irâde edilir. Burada murâd kıble-i salâttır. Buna kıble tesmiyesi musallî ona ve
o musallîye mukâbele eylediği i¡tibâriyledir; dîn-i İslâm’da Ka¡be-i mu¡azzamadır.

]…ibele[ ‫• ِقب َل‬

َ
665
﴾‫ون‬
َ ‫اغ ُر‬ ٍ ‫﴿ار ِجع ِا َليهِ م َف َل َن ْأ ِتينهم بِجن‬
ِ ‫ود َل ِقب َل َلهم بِها و َلنُ ْخرِ جنهم ِم ْنها اَ ِذ َّل ًة وهم ص‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ ُْ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُْ َ ُ ُ ْ ُ َّ َ ْ ْ ْ ْ َ ْ
‫طا َق َة َل ُه َما ب َِها‬
َ ‫اَ ْي َل‬
Ya¡nî “Onlar için o ¡askerle mukâbeleye ona karşı gelmeğe tâkat yoktur” demek olur.
Kesr-i kâf ve feth-i muvahhade ile ”‫“قب ٌل‬ ِ tâkat ma¡nâsınadır ki karşı gelmekten ¡ibârettir.
َ
Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫“ق َب‬ ِ cânib ve taraf ma¡nâlarına gelir, ânifü’l-beyân ”‫“قب َلــة‬ ِ gibi: ‫اهره‬
ِ َ ‫اطنُــه ِف ِيه الرحم ُة و‬
ِ
ْ ُُ ‫ظ‬ َ َ ْ َّ ُ ‫﴿ب‬ َ
ِ‫طر ِف ِــه و َنحوِ ه‬
َ ‫و‬ ِ
‫ِــه‬
‫ب‬ ِ
‫ان‬ ‫ج‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ ِ
‫ــه‬‫ت‬ِ ‫ه‬ ِ
‫ج‬ ‫ي‬َ ‫أ‬ 666
﴾ ‫اب‬ ‫ــذ‬
َ ‫ع‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ِ
‫ــه‬‫ل‬ِ ‫ب‬ ِ
‫ق‬ ‫ــن‬ ِ
‫م‬ Bu lafz ya¡nî ”‫ــل‬
ٌ ‫ب‬ ِ
‫“ق‬ mâddesinin tahkîki faslın
ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ
evvelinde ”‫ِيل‬ ً ‫ “ َقب‬kelimesinde beyân olundu. [166]

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-FEVKİYYE: “‫ت‬،‫”ق‬

َ
]…ateratun[ ‫• َق َتر ٌة‬
َ
‫ار‬ َ 667 ٍِ
ٌ ‫وه َي ْو َمئذ َع َل ْي َها َغ َب َرةٌ َت ْر َه ُق َها َق َت َرةٌ﴾ أ ْي ُغ َب‬
ٌ ‫﴿و ُو ُج‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “toz” demek. Bu Sicistânî’nin kavlidir. Bunu gubâr ile tefsîri ”ٌ‫ “ َغبرة‬zemînde olan
ََ
ince topraktır ki sıkletine mebnî arzda kalır. ”‫ “ َق َتر ٌة‬ziyâde inceliğinden havâya kalkan
َ

664 “(Ey Muhammed!) Biz senin çok defa yüzünü göğe doğru çevirip durduğunu (vahiy beklediğini)
görüyoruz. (Merak etme) elbette seni, hoşnut olacağın kıbleye çevireceğiz.” el-Bakara, 2/144.
665 “Sen onlara dön. Andolsun, biz onlara, karşı koyamayacakları ordularla gelir ve onları oradan aşa-
ğılanmış ve küçük düşürülmüş olarak çıkarırız.” en-Neml, 27/37.
666 “Bunun iç tarafında rahmet, onlar (münafıklar) tarafındaki dış cihetinde ise azap vardır.” el-Hadîd,
57/13.
667 “O gün nice yüzler de vardır ki, toz toprak içindedirler. Onları bir siyahlık bürür.” ¡Abese, 80/40-41.
170 ‫ٌرَتَق‬ BÂBU’L-¢ÂF

toz olmak i¡tibâriyledir. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ”ٌ‫“ َق َترة‬yı ”‫“ذ َّل ٌة‬ ِ ile ve rivâyet-i uh-
َ
râda ”‫“ك َآبة‬َ ve ”‫ــوف‬ ٌ ‫“ك ُس‬
ُ ile tefsîr buyurmuş. Ve ba¡zı ehl-i tefsîr ”‫ــوف‬ ٌ ‫ “ظُ ْل َم ٌة َو ُك ُس‬demiş. Ve
ِ ‫الد َخ‬
”‫ان‬ ‫ك‬ ‫اد‬
ُّ َ ٌ َ َ‫و‬‫“س‬ da denilmiş. Cümlesi yevm-i hisâbın hemm ve hüzn ve gamının îrâs ettiği
sû™-i hâlin vechde nümâyân olan âsârından kinâyettir. Lafz-ı mezkûr ki ”‫“ َق ْتــر‬dır, işâret
ٌ
olunduğu vechle gubâr ve cânib ve nâhiye ve zîk-i nafaka ve tazyîk ve hüzn ve keder ve
zulmet ma¡nâlarında isti¡mâl olunur. “‫”ضــر َب‬ ve “‫ ” َق َع َــد‬bâblarından ”‫ــورا‬ ً ‫ “ َق َت َــر َق ْت ًــرا َو ُق ُت‬denir.
َ َ
ِ َ ِ
ً ‫ “أ ْق َت َر ِإ ْق َت‬denir. Ve “tef¡îl”den ”‫ “ َق َّت َر َت ْقت ًيرا‬de denir, ma¡nâ birdir.
Ve “if¡âl”den ”‫ارا َف ُه َو ُم ْقتر‬
ٌ
]…aterun[ ‫• َق َتر‬
ٌ
‫ار‬ ِ َ ٌ ‫ أَ ْي سو‬668﴾‫وه ُهم َق َتر و َل ِذ َّل ٌة‬ ِِ ِ
ٌ ‫اد أ ْو ُح ْز ٌن َوا ْنك َس‬ َ َ َ ٌ ْ َ ‫﴿و َل َي ْر َه ُق ُو ُج‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Mâ-kablinde mufassalen beyân olundu.

]…atûran[ ‫• َق ُتورا‬
ً
‫ أَ ْي َب ِخيلً َض ِي ًقا‬669﴾‫ورا‬ ِ ْ ‫ان‬
ً ‫ال ْن َسا ُن َق ُت‬ َ ‫﴿و َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ّ
Ya¡nî “infâkta buhl ve nafaka-i ehl ü ¡ıyâlde tazyîk edici” demektir ki insânın buhl üzeri-
ne mecbûl olduğunu tenbîhtir. Ânifü’l-beyân ”‫“ َق ْتــر‬den “fe¡ûl”dür ki sîga-i mübâlagadır.
ٌ
Ve ”‫ “ َق ْتر‬, ”‫“إ ِْسر ٌاف‬ın mukâbilidir. Ve her ikisi de mezmûmdur, memdûh olan ”‫“إ ِْع ِت َد ٌال‬dir,
ٌ َ
ke-mâ fî kavlihi ta¡âlâ: ‫ أَ ْي َو َســ ًطا‬670﴾‫ان َبي َن َذ ِل َك َق َو ًاما‬ ‫] ولم يقتروا وك‬167[ ‫ين ِإ َذا أَ ْن َف ُقوا َلم يُ ْســرِ ُفوا‬ ِ
َ ‫﴿وا َّلذ‬
ْ َ َ َ ُُ َْ ْ َ َ ْ َ
‫ ُم ْع َت ِــد ًل‬Ya¡nî “O kimseler ki infâk ettikleri vaktte isrâf etmezler ve tazyîk etmezler, belki
infâkları bunlar beyninde mütevassıt ve mu¡tedildir” demek olur.

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫ت‬،‫”ق‬
ُ
]…utile[ ‫• ُق ِت َل‬
﴾‫ون‬
َ ‫اه‬ ٍ ِ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ ُق ِت َل ا ْل َخراص‬
ُ ‫ين ُه ْم في َغ ْم َرة َس‬
َ ‫ون َا َّلذ‬
671
ُ َّ َ ْ
ِ ِ ِ ِ
‫اب ْال ُْخ ُدود اَ َّلنارِ َذات ا ْل َو ُقود﴾ أَ ْي لُع َن‬ َ ِ
ُ ‫ •و﴿ ُقت َل أ ْص َح‬
672

Ya¡nî “La¡net olundu ve mel¡ûn oldu” demektir. Bedenden ruhu, hayâtı izâle ma¡nâsına
olan “‫ــل‬
ٌ ‫” َق ْت‬den mâzî-i mechûldür. “‫ــل‬ ٌ ‫ ” َق ْت‬ile “‫ت‬
ٌ ‫”م ْــو‬in
َ farkı “‫ــل‬
ٌ ‫ ” َق ْت‬bir kimsenin fi¡liyle olan
ölüm; “‫ت‬ ‫ــو‬
ٌ ْ َ ‫”م‬ bilâ-fi¡l-i ehadin vâki¡ olan ölümdür. Kâle ta¡âlâ: ‫ــات أَ ْو ُق ِت َــل ا ْن َق َلب ُتــم َع َلــى‬
َ ‫﴿أَ َفــإ ِْن َم‬
ْ ْ

668 “Onların yüzlerine ne bir kara bulaşır, ne de bir zillet.” Yûnus, 10/26.
669 “Zaten insan çok cimridir.” el-İsrâ™, 17/100.
670 “Onlar, harcadıklarında ne israf ne de cimrilik edenlerdir. Onların harcamaları, bu ikisi arası dengeli
bir harcamadır.” el-Furkân, 25/67.
671 “Cehalet içinde gaflete dalmış olan (ve “Muhammed şairdir, delidir” diyen) yalancılar kahrolsun!”
ez-Zâriyât, 51/10-11.
672 “(Mü’minleri yakmak için) hendek kazıp (içinde) alevli ateş yakanlar lanetlenmiştir.” el-Burûc,
85/4.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ٍرَدَق‬ 171

﴾‫ِكــم‬ ‫ اعقاب‬Sülâsîden mâzî-i mechûlü ile “müfâ¡alet”ten mâzî-i ma¡lûmu du¡â-i ¡aleyh
ْ ُ ََْ
673

ِ ِ ِ ْ ‫ ﴿ ُق ِت َــل‬ve
mevki¡inde vâki¡ olursa ”‫ــن‬ َ ‫ “لُع‬ve ”‫ــن‬ َ ‫ “ َل َع‬ma¡nâlarınadır. ‫ــن‬ َ ‫ال ْن َســا ُن َمــا أَ ْك َف َــر ُه﴾ أَ ْي لُع‬
674

‫ون﴾ أَ ْي َل َع َن ُهم ُاهلل‬ َ ‫اللُ أَ َّنى يُ ْؤ َف ُك‬َّ ‫ ﴿ َق َات َل ُه ُم‬Ve helâk ile du¡âya da haml olunur ki ”‫ “أُ ْه ِل َك‬ve ”‫“أَ ْه َل َك ُه ْم‬
675
ُ
denir. Bundan gayrı mevâzi¡de gerek “‫ ” َق َت َــل‬ve gerek ”‫ “ َق َات َــل‬fi¡lleri ma¡nâ-yı hakîkîleri
üzeredir: 676﴾‫اء‬ ِ َّ ‫ِيل‬ِ ‫ين ُق ِت ُلوا ِفي َسب‬ ِ ِ َ ‫﴿و َك َايِن ِمن َنب ٍِي َق َات َل معه رِ بِي‬
ٌ ‫الل َا ْم َوات ًا َب ْل َا ْح َي‬ َ ‫﴿و َل َت ْح َس َب َّن ا َّلذ‬
َ ve ﴾‫ون َكث ٌير‬
677
ُّ ّ ُ َ َ ّ ْ ّْ َ
gibi. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ق‬

َ
]…ademe §id…in[ ‫• َق َدم ِص ْد ٍق‬
َ
ِ ِ ٍ ِ ِ ِ
ُ ‫آمنُوا أَ َّن َل ُه ْم َق َد َم ص ْدق ع ْن َد َر ّبِهِ ْم﴾ أَ ْي َع َملً َصال ًحا َق َّد ُم‬
‫وه‬ َ ‫ين‬ َ ‫﴿و َب ّشرِ ا َّلذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
678

Terceme-i âyette “Ve müjdele îmân eden kimseleri ki onlar için Rabbleri ¡indinde ev-
velce işlemiş ve takdîm etmiş oldukları ¡amel-i sâlih veyâ onun sevâbı vardır” denir.
Ve ”‫“ َق َد َم ِص ْد ٍق‬tan murâd zât-ı refî¡i’l-cenâb-ı Muhammedîdir ki şefî¡-i sıdktır da denildi.
İşbu ‫“ َق َد َم ِص ْد ٍق‬ın tefsîrinde ¡ibârât-ı müfessirîn [168] ve ehl-i lügat birtakım i¡tibârât sebe-
biyle ta¡addüd etmiştir. Ez-ân-cümle İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ‫“أَ ْجــرا َح َس ًــنا ب َِمــا َق َّد ُموا‬
ً
”‫ــن أَ ْع َم ِالهِ ــم‬
ْ ‫ ِم‬buyurmuş. Ve ∞a√√âk rahimehullâhu ta¡âlâ ”‫اب ِص ْد ٍق‬ َ َ ‫ــو‬ ‫ث‬
َ “ demiş. Ve Mucâhid
ْ
rahimehullâhu ta¡âlâ ”‫ِيح ُهم‬ ‫ “اعمــال الص ِالح ِــة صلتهــم وصومهــم وصدقتهــم وتســب‬demiş. Ve ◊asen-i
ْ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ
Ba§rî rahimehullâhu ta¡âlâ ”‫ــون َع َلي ِــه‬ ‫ “عمــل ص ِالــح أَســلفوه يق ِدم‬demiş. Ve İbn ¡Abbâs’tan rivâ-
ْ َ ُ ّ َُ ُ َُ ْ ٍ َ َ َ َ
yet-i uhrâda ”‫وظ‬ ِ ‫ “سب َق ْت َلهم السعاد ُة ِفي ال ِ ّذ ْكرِ ْالَو ِل يع ِني ِفي ال َّلو ِح ا ْلمح ُف‬buyurmuş. Ve İbn ¢ayyim
ْ َ ْ ْ َ َّ َ َ َّ ُ ُ َ َ
”‫الس َل ُم‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ل‬ ‫الص‬ ‫ه‬ِ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫د‬ ٍ ‫“ش َفاع ُة محم‬ ” ‫م‬ ِ‫ِه‬
‫ب‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫¡ “لهم منزِ لة ر ِفيعة ِعن‬ibâretiyle de tefsîr olun-
َ َ َ ْ َّ َْ ٌ َ َ ٌَ َْ ْ َُ
َّ َ ُ َّ ْ َ َّ َ ُ َ demiş. Ve
muş. ”‫“ َق َــد ٌم‬in ”‫“ص ْــد ٌق‬a ِ izâfeti ziyâde-i fazl ve medh-i kademi tenbîh içindir, çünkü sıdka
izâfet edilen her şey™ memdûhtur. Ebû ¡Ubeyde gerek hayr gerek şerrde sâbık olan her
şey™e ¡inde’l-¡Arab ”‫ “ َق َد ٌم‬denir demiş ve ba¡zı misâller îrâd etmiş. ”‫ “ َق َد ٌم‬a¡zâ-yı bedenden
ayağın ismi olup âlet-i tekaddüm ü te™ehhür olmakla ma¡ânî-i kesîre tevlîd edilmiştir ki
mahalli mufassalât-ı kütüb-i lügattır. İbnu’l-E&îr Nihâye’de pek vâsi¡ ve güzel tahkîk
etmiş, fe’lyurâca¡ fîhi.

]…aderin[ ٍ‫ • َق َدر‬

ُ ‫وسى﴾ أَ ْي َع َلى ا ْل َق َدرِ ا َّل ِذي َق َّد ْر‬ َ ‫ين ِفي اَ ْه ِل َم ْد َي َن ثُ َّم ِج ْئ‬ ِ ِ ِِ ِ
‫ت‬ َ ‫ت َع َلى َق َدرٍ َيا ُم‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل ِب ْث َت سن‬
679

673 “Şimdi o ölür veya öldürülürse gerisin geriye (eski dininize) mi döneceksiniz?” Âl-i ¡İmrân, 3/144.
674 “Kahrolası (inkarcı) insan! Ne nankördür o!” ¡Abese, 80/17.
675 “Allah onları kahretsin. Nasıl da haktan çevriliyorlar!” et-Tevbe, 9/30; el-Münâfikûn, 63/4.
676 “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Bilakis onlar diridirler” Âl-i ¡İmrân, 3/169.
677 “Nice peygamberler var ki, kendileriyle beraber birçok Allah dostu çarpıştı.” Âl-i ¡İmrân, 3/146.
678 “Ve iman edenlere, Rableri katında kendileri için bir doğruluk makamı bulunduğunu müjdele.” Yû-
nus, 10/2.
679 “Medyen halkı içinde yıllarca kaldın sonra (peygamber olman için) takdir edilmiş bir zamanda
(Tûr’a) geldin ey Mûsâ!” Tâ Hâ, 20/40.
172 ‫َرَدَق‬ BÂBU’L-¢ÂF

‫َم ِج َيئ َك ِف ِيه‬

ِ ‫ل ْنبِي‬
َ ‫وحى ِف ِيه ِل‬ ِ ِ ِ ِ
Ya¡nî “Senin gelmeni takdîr ettiğim vaktte” yâhûd ”‫اء‬
َ ْ ّ ‫“ع َلى م ْق َدارٍ م َن‬
َ ُ‫الســن ا َّلذي ي‬ َ
ya¡nî “Sinnden enbiyâya vahy olunan mikdâra geldin” demek olur. Mikdâr-ı mezkûr
kırk sinni olduğu kayd olunmuş ise de Ya√yâ ve ¡Îsâ ¡aleyhime’s-selâm gibi müstesnâlar
vardır. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan ”‫الر َسا َل ِة ِإ َلى ِفر َع ْو َن‬ ِ ‫“ع َلى َم ْق ُدورِ ي بِالكل ِم و‬
ْ ّ َ ََ ْ َ kavli
de mervîdir ki “Kelâmla ve fir¡avna risâletle mukadder kıldığım vakt [169] üzerine gel-
din” demek olur. Murâd “Bilâ-takdîm ve lâ-takdîrinâ vaktinde geldin” demektir. ”‫“ َق َــدر‬
ِ ‫ “ا ْل َق‬kelimesinde mufassalen mezkûrdur, ircâ¡-ı
mâddesine dâir kelâm evâil-i bâbda ”‫ــاد ُر‬
nazar oluna.

]…adera[ ‫• َق َدر‬
َ
‫ أَ ْي َضي َق أَ ْو َق َتر َع َلي ِه رِ ْز َق ُه‬680﴾‫ول َر ّبِي َا َها َن ِن‬
ُ ‫﴿وأَ َّما ِإ َذا َما ْاب َت َل ُه َف َق َد َر َع َل ْي ِه رِ ْز َق ُه َف َي ُق‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ َ َّ
Ya¡nî “Rızkını daralttığı veyâ eksilttiği ve güçleştirdiği vaktte” demektir. Sâbıkı gibi
”‫ “ا ْل َق ِاد ُر‬kelimesine nazar oluna.

]…aderû[ ‫• َق َدروا‬
ُ
‫يم ِه‬
ِ ‫ أَي وما عظَّموا َاهلل ح َّق َتع ِظ‬681﴾‫الل ح َّق َق ْدرِ ِه‬
ْ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َّ ‫﴿و َما َق َد ُروا‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ ‫ “ا ْل َق‬kelimesine
Ya¡nî “Allâh-ı ¡azîmü’ş-şânı gereği gibi ta¡zîm etmediler” demektir. ”‫ــاد ُر‬
bak.

]…aderan ma…dûran[ ‫• َق َدرا م ْق ُدورا‬

ً َ ً
ً ‫ورا﴾ أَ ْي َق َض ًاء َم ْق ِض ًّيا أَ ْو ُح ْك ًما َم ْب ُت‬ ِ َّ ‫ان اَمر‬
ً ُ‫وتا أَ ْي َم ْقط‬
‫وعا‬ ً ‫الل َق َد ًرا َم ْق ُد‬ ُْ َ َ َ
‫ •﴿وك‬
682

Ya¡nî “takdîr olunmuş hükm” veyâ “kat¡ olunmuş hükm” demektir. ”‫“ا ْل َق ِاد ُر‬e bak.

]el-…adri[ ِ‫ • َا ْل َق ْدر‬
‫ل ْح َك ِام‬
ْ َ ‫ َت ْق ِديرِ ا‬، ِ‫الت ْق ِدير‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّنا أَ ْن َز ْل َن ُاه في َل ْي َلة ا ْل َق ْدرِ ﴾ أَ ْي َل ْي َلة‬
683

”‫ “ َق ْد ٌر‬burada ”‫“ت ْق ِدير‬ ma¡nâsınadır. Leyle-i kadr kâffe-i umûr ve ahkâm ve erzâk ve âcâl-
ٌ َ
de sene âhirine kadar vâki¡ olacak şu™ûnât-ı ilâhiyye mukteziyâtının takdîr olunduğu
leyle-i mübârekedir.
Tenbîh: Bu takdîr ¡ilm-i ezelîde mü™essir değildir. Subhânehu ve ta¡âlâ ¡an zâlike. Belki
¡ilm-i ezelîde sâbit olan ma¡lûmât-ı ilâhiyyenin zamân ve mekân ve kemmiyyet ve key-
fiyyet-i sâbite-i ma¡lûmesinin hâricde tahakkuku için melâike-i müvekkelîne tafsîl ve

680 “Ama onu deneyip rızkını daraltınca da, “Rabbim beni aşağıladı” der.” el-Fecr, 89/16.
681 “Allah’ın kadrini gereği gibi bilemediler.” el-En¡âm, 6/91; el-Hacc, 22/74; ez-Zumer, 39/67.
682 “Allah’ın emri kesinleşmiş bir hükümdür.” el-Ahzâb, 33/38.
683 “Şüphesiz, biz onu (Kur’an’ı) Kadir gecesinde indirdik.” el-Kadr, 97/1.
BÂBU’L-¢ÂF ‫سوُّدُقْل‬
‫ا‬ 173

infâzının i¡lâmından ¡ibârettir.

]…adderahû[ ‫• َق َّدره‬
َُ
‫ أَ ْي َهيأَ ُه ِل َما َي ْص ُل ُح َل ُه‬684﴾‫﴿م ْن نُ ْط َف ٍة َخ َل َق ُه َف َق َّد َر ُه‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ ْ
َّ
Ya¡nî “İnsânı hâzırladı, ya¡nî ona isti¡dâd ve kâbiliyyet verdi kendine uygun olan şey™i
kabûle.” Murâd a¡zâ™ ve cevârih ve kuvâ ve havâss ve sâir levâzım-ı insâniyyeyi [170]
kabûl ve lâyıkı üzere isti¡mâle müsta¡idd kıldı demektir. ”‫ــاد ُر‬ ِ ‫ “ا ْل َق‬kelimesine mürâca¡at
oluna.

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫د‬،‫”ق‬
ُ
]…udira[ ‫• ُق ِدر‬
َ
‫ أَ ْي ُضي َِق‬685﴾ُ‫الل‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
ّ ُ ‫﴿و َم ْن ُقد َر َع َل ْيه رِ ْز ُق ُه َف ْل ُي ْنف ْق م َّما ٰا ٰت‬
َّ ‫يه‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ِيــق‬
ٌ ‫“ت ْضي‬َ daraltmak ya¡nî rızk ve ma¡îşetini ve geçimini daraltmak ma¡nâsına. Sâbıkları
”‫ “ َق ْد ٌر‬mâddesindendir ki ”‫ “ا ْل َق ِاد ُر‬kelimesinde beyân olundu. Bâbu’n-Nûn’da vâki¡ ”‫“ َن ْق ِد َر‬
kelimesine de nazar buyurula.

]el-…uddûsu[ ‫•ا ْل ُق ُّدوس‬

ُ
﴾‫الس َل ُم‬ ِ
َّ ‫وس‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا ْل َمل ُك ا ْل ُق ُّد‬
686

Bu kelîme-i celîle feth-i …âf’la ”‫وس‬ ُ ‫ “اَ ْل َق ُّــد‬sûretinde de kırâ™at olundu, öyle de lügattır.
Lafz-ı celîl-i mezkûr esmâ-i hüsnâdandır. Ma¡nâ-yı şerîfi mertebe-i ehadiyyet-i zâtiy-
yesinde hasâyıs-ı vücûb-ı zâtî ve ulûhiyyetinin gayrı evsâftan pâk ve suver-i hissiyye
ve hayâliyye ve ¡akliyye ve sâir ahkâm-ı imkâniyye ve tabî™iyyeden biriyle tasavvur
olunmaktan münezzeh ve münezzihlerin tenzîhiyle mukaddislerin takdîsinden müte¡âlî
demektir. Asl-ı kelime zammeteynle ve dâl’ın sükûnuyla da ”‫ــد ٌس ُق ْــد ٌس‬ ُ ‫ “ ُق‬mâddesidir.
“Tef¡îl”den “‫يــس‬ ِ ‫”ت ْق‬
‫د‬ َ , ”‫يــر‬ ِ‫ه‬‫ط‬ْ ‫“ت‬dir,
َ lâkin ” ‫يــر‬ ِ‫ه‬‫ط‬ْ ‫“ت‬
َ ¡âmmdır, her şey™de söylenir; necâsât-i
ٌ ٌ ٌ
hissiyyede ”‫يس‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫“ت ْقد‬
َ kullanılmaz. Ve “tefa¡¡ul”den ”‫“ت َق ُّد ٌس‬ َ , ”‫“ت َن ُّز ٌه‬tür.
َ ‫الن َقائص‬َّ ‫“ت َق َّد َس ا ْل َح ُّق َع ِن‬
َ
”‫وس‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬‫ه‬‫و‬
ُ ُّ ُ ْ َ ُ َ denir, mezkûr ” ‫س‬ ‫د‬‫ق‬
ٌ ُُ “den ” ‫ول‬ ‫ع‬
ٌ ُّ ُ ‫ف‬ “dur ki sîga-i mübâlagadır.

684 “Az bir sudan (meniden). Onu yarattı ve ona ölçülü bir şekil verdi.” ¡Abese, 80/19.
685 “Rızkı dar olan da, Allah’ın ona verdiğinden (o ölçüde) harcasın.” et-Talâk, 65/7.
686 “O, mülkün gerçek sahibi, kutsal (her türlü eksiklikten uzak), barış ve esenliğin kaynağıdır.” el-
Haşr, 59/23.
174 ‫ل‬
‫ِسُدُقْ ا‬ BÂBU’L-¢ÂF

]el-…udusi[ ‫•ا ْل ُق ُد ِس‬

﴾‫وح ا ْل ُق ُد ِس‬
ِ ‫﴿وأَ َّي ْد َن ُاه ب ُِر‬
687 ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

‫السلَ ُم‬ ِ ُ ِ‫ ُه َو ِج ْبر‬688﴾‫وح ا ْل ُق ُد ِس‬

َّ ‫يل َع َل ْيه‬ ُ ‫ •و﴿ ُق ْل َن َّز َل ُه ُر‬
Hazret-i müşârün ileyh nüfûs-ı [171] beşeriyyeyi min-külli’l-vücûh mutahhir olan
¢ur™ân-ı kerîm ve hükm-i ilâhiyye ve füyûz ve beşârâtla geldiği ve o sûretle vürûdu ¡ibâ-
da mûris-i hayât-ı tayyibe-i ebediyye olduğu i¡tibâriyle ”‫وح ا ْل ُق ُد ِس‬ ُ ‫“ر‬ ُ tesmiye olunmuştur.
ِ
Ve ”‫ــدس‬ُ ‫يــر ُة ا ْل ُق‬ ِ
‫ “حظ‬cennettir. Şerî¡attir de denildi, çünkü ”‫ــد ٌس‬ ُ ‫ “ ُق‬ve tahâret-i zâhireye ve
َ َ
bâtıneye müstefâd olan hükm-i ilâhîdir. Mâ-kabline de nazar oluna.

]…udûrin[ ٍ‫ • ُق ُدور‬
ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ُق ُدورٍ ر ِاسي‬
ِ‫ َج ْم ُع ِق ْدرٍ بِا ْل َك ْسر‬689﴾‫ات‬
َ َ َ َ ُ ْ
ِ
”‫… “ق ْد ٌر‬âf’ın kesriyle tencere, Fârisîde “dîg” denilen ve bakır ve topraktan yapılan kaptır
ki içinde ta¡âm pişirilir. ”‫ات‬ ٍ ‫ “ر ِاســي‬ile tavsîf edildiği cihetle ocaklar üzerinde sâbit büyük
َ َ
kazganlar ile tefsîr olunur. Aslen içinde et pişirilen kaba denirdi, sonra tevsî¡an her ye-
mek pişirilen kaba ıtlâk olundu.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”ق‬

َ
]…a≠efe[ ‫• َق َذ َف‬
‫ أَ ْي َر َمى ِفي ُق ُلوبِهِ م ا ْل َخ ْو َف‬690﴾‫الر ْع َب‬ ِ
ُّ ‫﴿و َق َذ َف في ُق ُلوبِهِ ُم‬
َ •
ُ
Ya¡nî “Onların kalblerine korku attı.” Bizim ta¡bîrimizce “Yüreklerine korku düşürdü”
demektir. ”‫ــذ ٌف‬ ْ ‫ “ َق‬uzaktan atıp vurmak ma¡nâsınadır. “‫”ض َــر َب‬ َ bâbından ‫ــار ِة َي ْق ِذ ُف ُه‬ ِ
َ ‫“ َق َذ َف ُــه بِا ْلح َج‬
ِ
”‫ َق ْذ ًفا َف ُه َو َقاذ ٌف‬, ”‫“ر َم ُاه‬ َ demek ve kabâyih ve ¡uyûb isnâdıyla remyde de müsta¡meldir: ‫“ َق َذ َف‬
ِ ِ
”‫ِالز َنا َوا ْل َفاح َشــة‬
ِّ ‫اهــا ب‬ َ ‫ ا ْل ُم ْح َص َنــ َة َق ْذ ًفــا أَ ْي َر َم‬Hulâsâ mâddî ve ma¡nevî ”‫ــذ ٌف‬
ْ ‫ “ َق‬lisânımızda taşlamak
ta¡bîr ettiğimiz ma¡nâda isti¡mâl olunur. Ve tarh ve ilkâ™ ma¡nâlarına da kullanılır: ‫﴿ َفا ْق ِذ ِف ِيه‬
‫ أَ ْي أَ ْل ِق ِيه َوا ْطر ِح ِيه ِفيها‬691﴾‫ ِفي ا ْلي ِم‬Ve taslît ma¡nâsına da gelir: 692﴾‫اط ِل َفي ْد َم ُغ ُه‬ ِ ‫﴿ب ْل َن ْق ِذ ُف بِا ْلح ِّق ع َلى ا ْلب‬
َ َ َ
َ َ َّ َ َ
ِ‫ان َع َلى ا ْل ُك ْفر‬
َ ‫ِيم‬ ‫ال‬
ْ ‫ط‬ ُ ‫ل‬
ّ ِ ‫] ب ْل نُس‬172[ ‫أي‬
َ َ َ
Lafz-ı mezkûr ma¡ânî-i sâirede de müsta¡meldir. ”‫ “ َق ِذي َفــ ٌة‬lafzen ve ma¡nâ ”‫ِيحــ ٌة‬ َ ‫ “ َقب‬gibi-
dir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫يــه‬ ِ ‫ “ ِإ ْق ِذ ِف‬kelimesiyle Bâbu’n-Nûn’da ”‫ــذ ُف‬ ِ ‫ “ َن ْق‬kelimesine de nazar
oluna.

687 “Onu Ruhu’l-Kudüs (Cebrail) ile destekledik.” el-Bakara, 2/87, 253.

688 “Ey Muhammed! De ki: “Kur’an’ı, Ruhu’l-Kudüs (Cebrail) indirdi.”” en-Nahl, 16/102.
689 “Ve sabit kazanlar (yapıyorlardı).” Sebe™, 34/13.
690 “Ve kalplerine büyük bir korku saldı.” el-Ahzâb, 33/26, 2.
691 “Ve denize (Nil’e) bırak” Tâ Hâ, 20/39.
692 “Hayır, biz hakkı batılın üzerine atarız da beynini parçalar.” el-Enbiyâ™, 21/18.
BÂBU’L-¢ÂF ‫يِّرَق‬ 175

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ق‬

َ

ٌ ‫• َقر‬
]…ar√un[ ‫ح‬
ْ
‫ِالض ِم ِفي ا ْل َم ْو ِض َعي ِن “ ُقر ٌح” أَ ْي‬ َ ِ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ ِْن َي ْم َس ْس ُك ْم َق ْر ٌح َف َق ْد َم َّس ا ْل َق ْو َم َق ْر ٌح ِم ْث ُل ُه﴾ َو ُقر‬
‫ئب‬
ّ َّ
693
ْ ْ
ٌ ‫ِج َر‬
‫اح‬
Ya¡nî yara demektir. Fethle yara; zammla elem, ya¡nî yaranın acısıdır da denildi. Ve
fethle hâricden isâbet eden bir şey™in açtığı ve zammla dâhilden bir sebeble tekevvün ve
tahaddüs eden yara ya¡nî ”‫“د َّم ٌل‬ ُ , çıbandır da denildi. “‫ ” َق َط َع‬ma¡nâsına da kullanılır. “‫” َق َط َع‬
bâbından ”‫ “ َقر َح ُــه َقر ًحــا‬, ”‫“جر َح ُــه َو َق َط َع ُــه‬
ْ َ ََ
demek olur. Ve “‫طــرِ َب‬ َ ” bâbından ”‫ــد ُه َق ْر ًحــا‬ ُ ‫“ َقــرِ َح ِج ْل‬,
”‫وح‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ِ
‫ِه‬‫ب‬ ‫ت‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫“خ‬
ُ ُُْ ْ َ ََ demek olur.

]el-…aryeteyni[ ‫•ا ْل َقري َتي ِن‬

َْْ
‫ط ِائ ٍف َي ْع ِني‬ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َقالُوا َلو َل نُ ِّز َل ٰه َذا ا ْل ُقر ٰا ُن َع َلى رج ٍل ِمن ا ْل َقري َتي ِن َع ِظ‬
َ ‫ أَ ْي َم َّك َة َو‬694﴾‫يم‬ َْْ َ ُ َ ْ ْ َ َ ْ
‫أَ ْه ِل َها‬
Bu recül-i ¡azîmden murâdları Mekke’den Velîd b. el-Mûgîre, ‰âif’ten ¡Urve b. Mes¡ûd
e&-¿a…afî idi ki ¡inde’l-müşrikîn bunlar büyük tanınmışlardı. ¢ur™ân-ı kerîm’in bu iki-
den birine inzâl olunmasını enseb görüyorlardı, gûyâ böyle olsa imiş îmân ve ittibâ¡
etmek kibrlerine dokunmayacak imiş. Kâtelehumullâhu 695﴾‫ون َر ْح َم َت َر ّب َِك‬ َ ‫ ﴿أَ ُه ْم َي ْق ِس ُم‬Nes™e-
lullâhe’t-tevfîka ve’l-hidâyete.

]…arne[ ‫• َقر َن‬

ْ
ِ ‫وت ُكن” ب َِكسرِ ا ْل َك‬
‫اف‬ ِ ‫ئ “و ِقر َن ِفي بي‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َقر َن ِفي بي‬
ِ‫ وقر‬696﴾‫وت ُك َّن‬
ْ َّ ُُ ْ َ َ ُ َ ُُ ْ َ َ ْ
ِ
Beyânı Meksûretu’l-¢âf’ta ”‫ “قر َن‬kelimesindedir. [173]
ْ
]…arrî[ ‫• َق ِري‬
ّ
‫ط ِيبِي َن ْف ًسا أَ ْي َن ْف َس ِك‬ ‫ أَي‬697﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ُك ِلي َو ْاشربِي َو َق ِري َعي ًنا‬
َّ ْ ْ ّ َ
Ya¡nî “Hoş-nefs ol.” Hitâb Hazret-i Meryem ¡aleyhe’s-selâmadır. Bu kelimede iki vech
vardır: 1) ”‫ “ َق ِري‬, ”‫“ َقر ٌار‬dan emr-i hâzır müfred ve mü™ennes olmak, zîrâ göz sürûr-ı kalbi
ّ َ
mûcib olan bir şey™ gördükte onda karâr edip dîgere nazardan sâkin olur, binâ™en ¡aleyh
”‫“ “ َق ِــري َعي ًنــا‬Gözünü, nazarını ey Meryem, oğlun ¡Îsâ ile sâkin kılıp ya¡nî teskîn edip
ْ ّ
mesrûr ve hoş-dil ve hoş-dem ol” demek olur. 2) ”‫ “ َق ِــري‬kelimesi, …âf’ların zammıyla
ّ

693 “Eğer siz (Uhud’da) bir yara aldıysanız, şüphesiz o topluluk da (Müşrikler de Bedir’de) benzeri bir
yara almıştı.” Âl-i ¡İmrân, 3/140.
694 “Bu Kur’an iki şehrin birinden bir büyük adama indirilseydi ya!” dediler.” ez-Zuhruf, 43/31.
695 “Rabbinin rahmetini onlar mı bölüştürüyorlar?” ez-Zuhruf, 43/32.
696 “Evlerinizde oturun.” el-Ahzâb, 33/33.
697 “Ye, iç, gözün aydın olsun.” Meryem, 19/26.
176 ‫ْرُقلَا‬
ْ ‫ُنآ‬ BÂBU’L-¢ÂF

”‫ “ ُق ٌّــر‬ve ”‫ور‬ٌ ‫“ ُق ُــر‬dan kezâ emr olur. ”‫ “ ُق ٌّــر‬ve ”‫ور‬ ٌ ‫ “ ُق ُــر‬berd ya¡nî soğuk ve soğumaktır. İkinci
bâbdan ”‫ار‬ َ
ٌّ ‫ورا َف ُه َو ُق ٌّر َو َعلى ْال ْص ِل َق‬ً ‫ “ َق َّر ا ْل َي ْو ُم ُق ًّرا َو ُق ُر‬denir. ”‫“ب َر َد‬
َ “Soğudu” demektir. Ve zammla
”‫ “ ُق ٌّــر‬bundan ism de olur. Bundan vakt-i sürûrda göz soğuyup eşk-i sürûr-ı bârid geldiği
cihetle ”‫ورا َف ُه َو َقرِ ير ا ْل َعي ِن‬
ً ‫ “ َق َّر ْت َع ْينُ ُه ُق ًّرا َو ُق ُر‬denir, “Mesrûr oldu, sevindi, hoş-dil oldu” demek
ْ ُ
olur. Bu sûrette ”‫“ “ َق ِري َعي ًنا‬Mesrûr ol ve sevin” demektir. Vallâhu a¡lemu bi-asvebihimâ.
ْ ّ

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫ر‬،‫”ق‬
ُ
]el-…ur™ânu[ ‫•اَ ْل ُقرآ ُن‬
ْ
ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ ‫ • ُه َو ْاسم ا ْل ِك َت‬
‫ين‬
َ ‫ات اهلل َو َس َل ُم ُه َع َل ْيه َو َع َل ْيهِ ْم اَ ْج َمع‬ ُ ‫اص ًة َع َلى ُم َح َّمد َخ َات ِم ْالَ ْنب َِياء َص َل َو‬ َّ ‫اب ا ْل ُم َن َّزل َخ‬ ُ
Evet, ”‫ “ ُقــرآ ٌن‬hâssaten kitâb-ı Hâtemü’l-enbiyânın ismidir, dîger kütüb-i münezzele-i
ْ
ilâhiyyeye ¢ur™ân denilemez. Bu ism-i celîlü’ş-şânla sebeb-i tesmiyede akvâl vardır.
Ez-cümle ¢ur™ân-ı ¡azîmü’ş-şân suver-i kesîreyi cem¡ ve zamm eylediği i¡tibârladır,
çünkü üçüncü bâbdan ”‫الشــي َء َي ْقــرأُ ُقرآ ًنــا‬ َ‫ “ َقــرأ‬kavli ”‫ــع و َضــم‬ ‫ “جم‬demektir. Ve ba¡zı ¡ulemâ™
ْ َ ْ َّ َ َّ َ َ َ َ
kütüb-i [174] münezzele arasında hâssaten kitâb-ı Hâtemü’l-enbiyâya ”‫ “ ُقــرآ ٌن‬tesmiyesi
ْ
cemî¡-i kütüb-i münezzelenin ve belki cemî¡-i ¡ulûmun hakâyık ve fevâidini câmi¡ olma-
sı i¡tibâriyledir dediler ve gayr-ı zâlik. Ve ”‫ “ ُقــرآ ٌن‬masdar olur. Bâb-ı sâlisten ‫آن‬
ْ َ ‫“ َق َــرأَ ا ْل ُق ْــر‬
”‫ئ‬ ِ‫ــار‬ ‫ق‬ ‫ــو‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ــا‬ ‫ن‬
ٌ َ َ ُ َ ً ُْ َ ً َ َ ُ ُ َ َْ ‫آ‬‫ر‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫اء‬ ‫ــر‬‫ق‬ِ ‫ه‬ ‫ؤ‬ ‫ــر‬‫ق‬ ‫ي‬ denir. Ve ” ‫ة‬ ‫ــ‬
ٌ َ َ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ِ
‫“ق‬nin cem¡ ve zamm ma¡nâsına isti¡mâli hurûf ve
kelimâta hâsstır, eşyâ-i sâirede isti¡mâl olunmaz. Meselâ halkı “Cem¡ ettim” diyecek
yerde ”‫ت ا ْل َق ْــو َم‬ ُ ‫ “ َق َــر ْأ‬denilmez. Ve ”‫ “ ُق ْــرآ ٌن‬kelimesi ism olarak ve ”ٌ‫“ق َــر َاءة‬ ِ ma¡nâsına masdar
olarak ve sâir ma¡nâlarda dahi ¢ur™ân-ı kerîm’de vâki¡ olmuştur. İsm olarak: ‫ــذا‬ َ ‫﴿إ َِّن َه‬
698 ِ ِ ِ
﴾‫آن َي ْهــدي ل َّلتــي هي أَ ْق َو ُم‬ ِ َ ‫ ا ْل ُق ْــر‬Ve “kırâ™at” ma¡nâsına masdar olarak: ‫﴿ َف ِإ َذا َق َر ْأ َن ُاه َف َّاتب ِْع ُق ْرآ َن ُه﴾ أَ ْي‬
699
َ
‫ قرائَ َت ُه‬Ve isbât ma¡nâsına olarak: ‫ات ِقرائَ ِت ِه ِفي ِل َس ِان َك‬
ِ ‫ أَي ِاثب‬700﴾‫﴿و ُقرآ َن ُه‬ ‫ ﴿ ِإ َّن َع َلي َنا َج ْم َع ُه﴾ ِفي صدرِ ك‬Ve
َ َ َ َْ ْ ْ َ َ ْ َ ْ
salât ya¡nî namâz ma¡nâsına da gelmiştir: ﴾ ِ‫آن ا ْل َف ْجر‬ 701
َ ‫الش ْم ِس ِإ َلى َغ َس ِق ال َّل ْي ِل َو ُق ْر‬َّ ‫وك‬ ِ ُ‫﴿أَ ِق ِم الص َل َة ِل ُدل‬
َّ
‫الصب ِح‬ ‫آن ا ْل َف ْجرِ ﴾ أَي صلة‬ ُّ ‫أَ ْي َص َل َة‬
َ ‫الص ْب ِح ﴿ ِإ َّن ُق ْر‬
ْ ُّ َ َ َ ْ
Sicistânî rahimehullâhu bu âyette ﴾ ِ‫آن ا ْل َف ْجر‬ َ ‫ ﴿ ُق ْر‬kavl-i kerîmini ” ِ‫“ما يُ ْق َرأُ ب ِِه ِفي َص َل ِة ا ْل َف ْجر‬ َ ¡ibâ-
retiyle tefsîr etmiş. Ancak kırâ™at sabâh namâzına hâss olmayıp her bir namâzda vâcib
olduğu cihetle bununla sabâh namâzında iltizâm olunan tûl-ı kırâ™at murâd olunur da
denilmiş. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi.
ٍ ‫• ُقر‬
]…urû™in[ ‫وء‬
ُ
ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا ْلم َط َّل َقات يتربصن ِبأَ ْن ُف ِسهِ ن َث َل َث َة ُقر‬
‫ َج ْم ُع ُقر ٍء ب‬702﴾‫وء‬
‫ِالض ِم‬
ّ َّ ْ ُ َّ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ ْ

698 “Gerçekten bu Kur’an en doğru olan yola götürür.” el-İsrâ™, 17/9.

699 “O hâlde, biz onu okuduğumuz zaman, onun okunuşuna uy.” el-Kıyâmet, 75/18.
700 “Şüphesiz onu toplamak ve okumak bize aittir.” el-Kıyâmet, 75/17.
701 “Derken biz onu hasta bir hâlde sahile attık.” el-İsrâ™, 17/78.
702 “Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç ay hâli (hayız veya temizlik müddeti) beklerler.” el-Baka-
ra, 2/228.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ىَبْرُقْا‬
‫ل‬ 177

”‫ “ ُقــر ٌء‬lafzı ehl-i Hicâz ¡indinde tuhr ve ehl-i ¡Irâ… ¡indinde hayzdır. Ve her iki kavl de
ْ
sahihtir, zîrâ ”‫ “ ُقــر ٌء‬bir şey™den [175] dîgerine hurûcdur; kadın da hayzdan tuhra ve tuh-
ْ
rdan hayza hurûc eder. Bu Ebû ¡Ubeyde’nin kavlidir. Sâir ¡ulemâ™ ”‫ “ ُقــر ٌء‬vakttir dediler,
ْ
nitekim ”‫ــع ُف َــا ٌن ِل ُقر ِئ ِــه َو ِل َقارِ ِئ ِــه‬ ِ ِ
َ denir, ”‫ان َي ْر ِج ُع فيــه‬
َ ‫“ر َج‬
ِ ‫“لو ْق ِت ِــه ا َّل‬
َ ‫ــذي َك‬ ِ
َ Ya¡nî “O vaktte rücû¡ etti ki
ْ
onda rücû¡ ederdi” demek olur. Netîce hayz li-vakt gelir tuhr li-vakt. Ve İbnu’s-Sikkît
”‫ “ ُقــر ٌء‬hayzdır ve tuhrdur, ya¡nî her iki ma¡nâda da isti¡mâl olunmuştur, binâ™en ¡aleyh
ْ
azdâddandır dedi. Kütüb-i fıkhiyyeye mürâca¡at oluna.
ٍ ‫• ُقرب‬
]…urbânin[ ‫ان‬
َ ْ
﴾‫ار‬ ٍ ‫ول حتى ي ْأ ِتي َنا ِب ُقرب‬
َّ ‫ان َت ْأ ُك ُل ُه‬ ٍ ‫الل عهِ َد ِإ َلي َنا اَ َّل نُ ْؤ ِمن ِلرس‬ ِ ِ
ُ ‫الن‬ َ َ َّ ‫ين َقالُوا ا َّن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿اَ َّلذ‬
703
َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ
”‫ “ ُقر َبــا ٌن‬kendisiyle Cenâb-ı Hakk’a takarrüb edilen şey™dir. ”‫ــح‬ ٌ ‫ “ َذ ْب‬ya¡nî Allâh için koyun
ْ
ve deve ve sığır zebh etmek ve sâir Allâh için olan takdimeler ve sadakât ve emsâli-
dir. Bu kelime ”‫“ ُقر َبــ ٌة‬ten ”‫“ ُف ْع َــا ٌن‬dır. Ve ”‫ “ ُقر َبــ ٌة‬, ”‫ــد‬ ٌ ‫“ب ْع‬un
ُ mukâbili olan ”‫ب‬ ٌ ‫ “ ُق ْــر‬lafzından-
ْ ْ
dır. ”‫ــن‬ ِ
َ ‫“ح ُس‬
َ bâbından ”‫يب‬ ٌ ِ‫الش ْــي ُء م َّنــا َي ْق ُر ُب ُق ْر ًبــا َو َق َر َاب ًة َو ُق ْر َب ًة َو ُق ْر َبى َف ُه َــو َقر‬
َّ ‫ “ َق ُــر َب‬denir, “Bize yakın
oldu” demektir. Görülüyor ki ”‫“م ْن‬ ِ ile ta¡addî ediyor. Ve işbu masâdır-ı erba¡adan ”‫“ ُقرب‬
ٌ ْ
mekânda ve ”‫ “ ُقر َبــ ٌة‬menzilede ve ”‫ “ ُقر َبــى‬ve ”‫ “ َقر َابــ ٌة‬rahimde ya¡nî hısımlıkta kullanılır.
ْ ْ َ
Ve Cenâb-ı Hakk’a takarrüb edilen şey™e de ”‫ “ ُقر َبــ ٌة‬denir; cem¡i ”‫ب‬ ٌ ‫ “ ُق َــر‬ve zammeteynle
ْ
”‫ات‬ٌ ‫ “ ُق ُر َب‬gelir. Ve ”‫ “ ُق ْر َبا ٌن‬ma¡nâca ”‫ “ ُق ْر َب ٌة‬gibidir, cem¡i ”‫ِين‬ ُ ‫ “ َق َراب‬gelir.
]el-…urbâ[ ‫•ا ْل ُقر َبى‬
ْ
‫ أَ ْي أَ ْن َت َو ُّدوا أَ ْه َل َبي ِتي‬704﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل َل أَ ْسأَلُ ُكم َع َلي ِه أَ ْجرا إ َِّل ا ْل َم َو َّد َة ِفي ا ْل ُقر َبى‬
ْ ْ ً ْ ْ
”‫“ ُقر َبى‬dan murâd bu âyette ehl-i beyt-i Resûlullâh’tır, nitekim Bu«ârî rahimehullâhu, İbn
ْ
¡Ömer radıyallâhu ¡anhudan rivâyet etti: [176] ‫محمدا صلى اهلل عليه وسلم ِفي‬ ً ‫ ْار ُقبوا‬:‫“أَ َّن أَ َبا َب ْكرٍ َق َال‬
705 ِ ِ
ُ
”‫ أَ ْه ِل َبيته‬Ya¡nî “Resûl-i ekrem sallallâhu ¡aleyhi ve âlihi ve sellem hazretlerinin hürmet
ْ
ve hukûk ve rızâ-i nebeviyyelerini ve muhabbetini ehl-i beyt-i kirâmıyla olan mu¡âmelât
ve münâsebâtta gözetiniz” demek olur. Ve ehl-i beyt-i kirâm kimler olduğunda ihtilâf
edildi. Bir cemâ¡at ¡Alî ve Fâ†ıma ve ◊asan ve ◊üseyn rıdvânullâhi ¡aleyhim hazerâtıdır
dediler ki bunların edille-i kaviyyeleri vardır. Ez-cümle yevm-i mübâhelede vâki¡ ve
meşhûd olan hâl ve vârid olan hadîs-i nebevîdir ki ma¡rûf ve meşhûrdur. Ve bir cemâ¡at
ehl-i beyt akârib-i nebeviyyeden kendilerine ekl-i sadaka harâm olanlardır ki Benû Hâ-
şim ve Benû ¡Abdulmu††alib’dir dediler. Ve bir cemâ¡at de onlar Âlu ¡Alî ve Âlu ¡A…
îl ve Âlu Ca¡fer ve Âlu ¡Abbâs’tır dediler. Ve rivâyet olundu ki bu âyetin nüzûlünde
denildi ki “Yâ Resûlullâh, meveddet ve muhabbetleri üzerimize vâcib olan karâbetiniz

703 “Onlar, “Allah bize, ateşin yiyeceği bir kurban getirmedikçe hiçbir peygambere inanmamamızı em-
retti” dediler.” Âl-i ¡İmrân, 3/183.
704 “De ki: “Ben buna (yaptığım tebliğ görevine) karşılık sizden, akrabalıktan doğan sevgiden başka bir
ücret istemiyorum.”” eş-Şu¡arâ™, 42/23.
705 Buhârî, Ashâbu’n-nebî, 12, no:3713.
178 ‫تَّرُق‬ BÂBU’L-¢ÂF

ِ ‫اطمــ ُة وابناهما” ص َلــوات‬

kimlerdir?” ‫اهلل َع َلى َنبِي َِنا َو َع َلى ِآل ِــه َوأَ ْه ِل َبي ِت ِه‬ ‫ــال َع َلي ِــه الســام ع ِل‬
ْ ّ ُ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ِ ‫ــي َو َف‬
ٌّ َ ُ َ َّ ْ َ َ
‫ “ق‬Bu âyetin
tefsîrinde daha başka akvâl da vardır. Ancak edille-i kaviyye-i müte¡addide ile te™eyyüd
eden ve kütüb-i mu¡tebere-i tefsîrde de tercîh edilen budur.

]…urratu[ ‫ت‬
ُ ‫• ُقر‬
َّ
﴾‫ت َعينٍ ِلي َو َل َك‬ ‫ •﴿قر‬
ْ ُ َّ ُ
706

Ânifü’l-beyân ”‫ “ َق ِري َعي ًنا‬kelimesine mürâca¡at buyurula.

ْ ّ

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF: “‫ر‬،‫”ق‬
ٍ ‫ط‬
]…ir†âsin[ ‫اس‬ َ ‫• ِقر‬
ْ
‫ أَ ْي َص ِحي َف ٍة‬707﴾‫اس‬ ٍ ‫ط‬
َ ‫﴿و َل ْو َن َّز ْل َنا َع َل ْي َك ِك َت ًابا ِفي ِق ْر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
¢âf’ın harekât-ı selâsesiyle ”‫ــاس‬ ٌ ‫ط‬ َ ‫ــاس ِق ْر‬
ٌ ‫ط‬
َ ‫ــاس َق ْر‬ ٌ ‫ط‬ َ ‫ “ ُق ْر‬, ”‫يــه‬ ِ ‫ “مــا ي ْكتــب ِف‬ya¡nî kendisine yazı
ُ َ ُ َ
yazılan şey™dir, binâ™en ¡aleyh ”‫“ص ِحي َفــ ٌة‬ َ ile tefsîr olundu. Cem¡i ”‫يــس‬ ِ
ُ ‫ “ َق َراط‬gelir, ke-mâ
ٍ
fî kavlihi ta¡âlâ: ‫يــس﴾ أَ ْي ِفــي َص َح ِائ َــف ُم َق َّط َعــة‬ ِ
َ ‫﴿ت ْج َع ُلو َن ُــه َق َراط‬
َ “ya¡ni kıt¡a [177] kıt¡a ayrı ayrı
708

sahîfelere yazarsınız” demek olur. Asl ”‫ــاس‬ ِ

ٌ ‫ط‬ َ ‫ “ق ْر‬bir kıt¡a sahtiyân ya¡nî deri parçasıdır
ki nişân olarak nasb olunur ve ona remy edilir. Eğer râmî remyde isâbet ederse ”‫“د ْحــر َج‬
َ َ
vezninde ”‫ط َســ ًة‬
َ ‫ط َــس َق ْر‬
َ ‫ “ َق ْر‬denirdi. Sonra yazı yazılan cilde, deriye de ”‫ــاس‬ ‫ط‬
َ ‫ر‬ ِ denildi.
‫“ق‬
ٌ ْ
Bundan sahîfeye ve ahîren kâgıd zuhûr edip bunun yerine kâim olmakla kâgıda da
”‫اس‬ ِ ıtlâk olundu.
ٌ ‫ط‬
َ ‫“ق ْر‬
]…irne[ ‫• ِقر َن‬
ْ
‫آلن‬
َ ‫ئ بِا ْل َف ْت ِح َو ُه َو ا ْل ُم َت َد َاو ُل ْا‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وقر َن ِفي بي‬
َ ِ‫وت ُك َّن﴾ َو ُقر‬
709
ُُ ْ َ َ ُ ْ
Kesrle kırâ™atine göre bu kelime hilm ve sükûn ma¡nâsına, vâv’ın kesriyle ”‫ــار‬ ِ laf-
ٌ ‫“و َق‬
zından emr-i hâzır-ı cem¡-i mü™ennestir, “Evlerinizde sâkin olunuz” demektir. Hitâb
ezvâc-ı tâhirât-ı nebeviyyeyedir. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫“و َقــر َي ِقــر َو ْقــرا‬ ِ gelir, cem¡-i
emri ”‫“قــر‬
َ َ ً ُ َ َ ْ
ِ
mü™ennesi ”‫“قــر َن‬dir. Görülüyor ki kelime misâl-i vâvîdir. Feth-i kâfla ﴾‫﴿و َقــر َن‬ kırâ™atine
ْ ْ َ
göre sebât ma¡nâsına olan ”‫“ َقــر ٌار‬dandır. “‫”ضــر َب‬ ِ
ve ”‫“علــم‬ bâbından ”‫ “ َقــر َي َق ُّــر َقــر ًارا‬denir.
َ َ َ َ َ َ َّ
Emr-i hâzırı aslen ”‫ “ ِإ ْقر ْر‬olup tahfîfen râ-i evveli hazf ve harekesi …âf’a nakl olunmakla
َ
hemze-i vasl sâkıt olup ”‫ “ َقر‬kalmıştır. Cem¡-i mü™ennesi ”‫ “ َقر َن‬olur. Kelime muzâ¡aftır.
ْ ْ

706 “Bana da, sana da göz aydınlığı (bir çocuk)!” el-Kasas, 28/9.
707 “(Ey Muhammed!) Eğer sana kağıda yazılı bir kitap indirseydik.” el-En¡âm, 6/7.
708 “Parça parça kâğıtlar hâline koyup ortaya çıkardığınız” el-En¡âm, 6/91.
709 “Evlerinizde oturun.” el-Ahzâb, 33/33.
BÂBU’L-¢ÂF ‫اَنْمَسَق‬ 179

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”ق‬

َ
]…aset[ ‫ت‬
ْ ‫• َقس‬
َ
‫ أَ ْي َيب َِس ْت َو َص ُلب ْت‬710﴾‫وب ُكم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثم قست قل‬
َ ْ ُ ُ ُ ْ َ َ َّ ُ
Ya¡nî “Kurudu ve katıladı” demektir. ”‫ات‬ ٍ ‫اس وع‬ ٍ ‫ــاس وع‬ ٍ ‫ــاس وج‬ ٍ ‫ “ َق ْلــب َق‬denir ki katı ve hîçbir
َ َ َ َ َ َ ٌ
şey™den müte™essir olmayan taş gibi kalbe vasflardır. Bu kelime ”ٌ‫“ َق ْس َوة‬ten mâzî-i müfred
mü™ennes-i gâibedir. Bâb-ı evvelden ”‫اس‬ ٍ ‫ “ َقسا َق ْلبه ي ْقسو َقساء و َقسو ًة و َقساو ًة َفهو َق‬denir, galîz ve
َُ َ َ َ َ ْ َ ً َ ُ َ ُُ َ
şedîd [178] ve katı ve yâbis ma¡nâlarınadır. Aslı ”‫اس‬ ٍ ‫ “حجر َق‬kavlindendir ki katı şedîd ve
ٌ َ َ
sert taşa vasftır, nitekim 711﴾‫ار ِة أَ ْو أَ َش ُّد َق ْس َو ًة‬ ‫ج‬ ‫ح‬ ِ ‫ ﴿ َفهِ ي َكا ْل‬buyuruldu.
َ َ َ
]…asveratin[ ‫• َقسور ٍة‬
َ َ ْ
‫ أَ ْي أَ َس ٍد‬712﴾‫﴿كأَ َّن ُهم ُح ُمر ُم ْس َت ْن ِفر ٌة َفر ْت ِم ْن َق ْس َو َر ٍة‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َّ َ ٌ ْ َ
”‫ “ َق ْس َو َر ٌة‬, esed ya¡nî arslandır. Râmîdir ve sâiddir de denildi. Bu lafz aslen kahr ve galebe
ma¡nâsına feth-i …âf ve sükûn-ı sîn’le ”‫“ َق ْسر‬den “fa¡velet”tir.
ٌ
]…asveten[ ‫• َقسو ًة‬
َ ْ
‫ أَ ْي ِش َّد ًة َو ِغ ْل َظ ًة‬713﴾‫ار ِة أَ ْو أَ َش ُّد َق ْس َو ًة‬ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفهِ َي َكا ْلح َج‬
Ânifen ”‫ “ َق َس ْت‬kelimesinde beyân olundu. Fe’rci¡i’l-basar.

]…asemnâ[ ‫• َقسم َنا‬

ْ َ
﴾‫الد ْنيا‬ ِ ‫يشتهم ِفي ا ْلحي‬
‫وة‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿نحن قسمنا بينهم م ِع‬
َ ُّ ْ ُ َ َ َ ْ ُ َ َْ َ ْ َ َ ُ ْ َ
714
َٰ
İfrâz-ı nasîb ma¡nâsına olan ”‫“ َق ْسم‬dendir. “‫”ضر َب‬ bâbından ‫“ َق َسم ا ْل َم َال َبي َن ُهم َي ْق ِسم َق ْس ًما َو ِق ْس َم ًة‬
ٌ َ َ ُ ْ ْ َ
ِ
”‫ َف ُه َو َقاسم‬denir ki pay ayırmak, paylaştırmaktır. ”‫ام‬ ِ ِ ِ
ٌ ٌ ‫ “ َق َّس‬mübâlaga sîgasıdır. ”‫“ق ْس َم ُة ا ْلم َيراث‬
ve ”‫يم ِة‬ ِ ِ ِ
َ ‫ “ق ْس َم ُة ا ْل َغن‬bundandır ki biz taksîm diyoruz. Ve ”‫ “ق ْس َم ٌة‬ism de olur. Ve ayrılmış his-
se ve nasîb ve paya da ”‫ــم ٌة‬ ِ َ ِ gelir. Ve fethateynle ”‫“ َقســم‬
َ ‫ “ق ْس‬denir. Cem¡i ”‫ــام‬ ٌ ‫ “أ ْق َس‬ve ”‫ــم‬ ‫“قس‬
ٌ َ ٌ َ
yemîndir. ”‫ “ َق َســم‬ve “müfâ¡alet”ten ”‫اســم‬ ‫ق‬
َ “ ve “if¡âl”den ” ‫ــم‬ ‫س‬ ‫ق‬
ْ َ‫“ “أ‬Yemîn etti” demektir.
َ َ َ َ َ
Bu da mezkûr ”‫“ َق ْســم‬dendir, ”‫“ح ْل ٌــف‬ َ yemîn ma¡nâsına isti¡mâli ma¡rûf ”‫ــام ٌة‬ َ ‫ “ َق َس‬münâse-
ٌ
betiyledir ki evliyâ-i maktûl üzerine taksîm edilen yemindir, sonra her yemîne ”‫“ َق َســم‬
ٌ
denildi. ”‫ “ َق َس َام ٌة‬kütüb-i fıkhda görülür.

710 “Sonra bunun ardından kalpleriniz yine katılaştı.” el-Bakara, 2/74.

711 “Taş gibi; hatta daha katı oldu.” el-Bakara, 2/74.
712 “Onlar sanki arslandan kaçan yaban eşekleridirler.” el-Müddessir, 74/50-51.
713 “Taş gibi; hatta daha katı oldu.” el-Bakara, 2/74.
714 “Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık.” ez-Zuhruf, 43/32.
180 ‫ٌم َسَق‬ BÂBU’L-¢ÂF

]…asemun[ ‫• َقسم‬
ٌ َ
﴾ ٍ‫﴿ه ْل ِفي َذ ِل َك َق َسم ِل ِذي ِح ْجر‬
715 ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ٌ
716
﴾‫ون َع ِظيم‬ َ ‫و﴿وإ َِّن ُه َل َق َس ٌم َل ْو َت ْع َل ُم‬
َ •
ٌ
Ânifü’l-beyân ”‫“ َق ْسم‬dir ki yemîndir. Mâ-kabline bak. [179]
ٌ

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF: “‫س‬،‫”ق‬
]el-…is†i[ ‫•ا ْل ِقس ِط‬
ْ
ِ ‫ و ِفي َغيرِ ها ِمن الْي‬717﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفاح ُكم بي َنهم بِا ْل ِقس ِط‬
‫ات ب َِم ْع َنى ا ْل َع ْد ِل‬ َ َ َ ْ َ ْ ْ ُ َْ ْ ْ َ ْ
Buna dâir kelâm bâbın evâilinde ”‫ون‬ ِ
َ ُ‫ “ا ْل َقاسط‬kelimesinde mürûr etti, mürâca¡at oluna.
ِ ‫•ا ْل ِقس َط‬
]el-…is†âsi[ ‫اس‬
ْ
ِ ‫ أَ ِي ا ْل ِم َيز‬718﴾‫يم‬
‫ان‬ ِ ‫اس ا ْلمس َت ِق‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وزِ نُوا بِا ْل ِقس َط‬
ُْ ْ َ َ ُ ْ
Ya¡nî terâzû denilen âlettir ki onunla eşyâ tartılır. Bu kelime lügat-ı Rûmiyyedir de-
nildi. Ve denildi ki ”‫اس‬ ِ
ٌ ‫ “ق ْســ َط‬mîzân ma¡nâsına kelime-i ¡Arabiyyedir. ¡Adl ma¡nâsına
olan ”‫ــط‬ ِ
ٌ ‫ “ق ْس‬lafzındandır ki Bâbu’l-Hemze’de ”‫ــط‬ ُ ‫ “أَ ْق َس‬kelimesinde ve bu bâbın evâilinde
”‫ون‬ ِ
َ ُ‫ “ا ْل َقاسط‬kelimelerinde beyân olundu.
]…issîsîne[ ‫ين‬ ِ ِِ
َ ‫•قسيس‬ ّ
ِِ ِ ِِ ِ
‫ادا‬
ً ‫ين َو ُز َّه‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِبأَ َّن م ْن ُه ْم ق ّسيس‬
َ ‫ين َو ُر ْه َبا ًنا﴾ أَ ِي ا ْل َعالم‬
719

”‫ــيس‬ ِِ
ٌ ‫“ق ّس‬in cem¡idir ki rü™esâ-yı Nasârâdan ¡âlim ve ¡âbid olanlara denir. ”‫“ر ْه َبــا ٌن‬ ُ haşye-
tullâhla berây-ı ta¡abbüd i¡tikâf eden zühhâd-ı nasârâya denir. Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر ْهب ِانيــ ًة‬
َّ َ َ
kelimesine nazar oluna. Ba¡zı ¡ulemânın beyânına göre ”‫ــيس‬ ِ ‫“ق‬
‫س‬ ِ lafzı ”‫“تتبــع‬ َ ma¡nâsına
ٌ ّ ٌ ُّ َ
olan ”‫ــس‬ ‫ق‬
ُ “ lafzından ”‫يــل‬
ٌ ‫ع‬ ِ ‫“ف‬dir.
ِ ” ‫ء‬ ‫ــي‬‫الش‬
َّ ‫ــت‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫ق‬
َ “ denir, ” ‫ــه‬‫ت‬ ‫ع‬ ‫ب‬‫ت‬ ‫“ت‬
َ demektir. Sîn bedelinde
ٌّ ّ َ ْ ُ ْ َ ُ
ُ ْ َّ َ
§âd’la ”‫ــت‬ ‫ص‬ ‫ص‬ ‫ق‬ “ ”‫ــيس‬ ‫س‬ِ ِ
‫“ق‬,
ُ ْ َ َ da lügattır, binâ™en ¡alâ-hâzâ ٌ ّ mütetebbi¡ ma¡nâsına olur. Val-
lâhu a¡lemu.

715 “Şüphesiz bunlarda, akıl sahibi bir kimse için üzerine yemin edilmeye değer bir özellik vardır.” el-
Fecr, 89/5.
716 “Eğer bilirseniz, gerçekten bu, büyük bir yemindir” el-Vâkı¡a, 56/76.
717 “Aralarında adaletle hükmet.” el-Mâide, 5/42.
718 “Doğru terazi ile tartın.” el-İsrâ™, 17/35; eş-Şu¡arâ™, 26/182.
719 “Çünkü onların içinde keşişler ve rahipler vardır.” el-Mâide, 5/82.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ٍرْصَق‬ 181

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE “‫ص‬،‫”ق‬

َ
]…a§iyyen[ ‫• َق ِصيا‬
ًّ
ً ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َح َم َل ْت ُه َفا ْن َت َب َذ ْت ب ِِه َم َكا ًنا َق ِص ًّيا﴾ أَ ْي َب ِع‬
‫يدا‬ 720

Ya¡nî “uzak bir mahalle” demektir. Fethateynle ”‫ “ َق َصــى‬bu¡d ya¡nî uzaklık, Fârisîde dûrî
denir. Ve feth-i …âf ve kesr-i §âd’la ”‫ “ َق ِصــي‬ba¡îd, uzak, dûr demektir. “‫[ ” َق َع َــد‬180] bâbın-
ٌّ
ِ ٍ ٌ ‫“ب ِع‬ ِ
dan ”‫ــكا ُن ُق ُص ًّــوا‬ َ ‫ “ َق َصــى ا ْل َم‬, ”‫;“ب ُع َــد‬
َ ”‫ “ َف ُه َو َقاص َو َقص ٌّي‬, ”‫يد‬ َ demektir. Ve ‫“ب َِل ٌد َقاص َي ٌة َو َم َكا ٌن أَ ْق َصى‬
ِ ِ ِ
”‫ َو َناحيــ ٌة ُق ْص َــوى‬denir. Ve ”‫ــن ا ْل َق ْــوم أَ ِو ا ْلب َلــد‬
ِ ‫ت َع‬ ُ ‫ “ َق َص ْــو‬denir ki “Kavmden yâ beledden uzak ol-
َ َ
dum” demek olur.

]…a§amnâ[ ‫• َقصم َنا‬

ْ َ
ْ َ ‫﴿و َك ْم َق َص ْم َنا ِم ْن َق ْر َي ٍة َكا َن ْت‬
‫ أَ ْي َو َكم أَ ْه َل ْك َنا ِم ْن َها‬721﴾‫ظ ِال َم ًة‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Feth ve sükûnla ”‫ “ َق ْصم‬kesr ma¡nâsınadır ki meksûr ayrıla, birbirinden ayrılacak sûrette
ٌ
kırmaktır. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫ــود َق ْص ًما‬ َ ‫ــت ا ْل ُع‬
ُ ‫ “ َق َص ْم‬, ”‫ان‬َ ‫ــم َو َب‬ ‫ “كســرته فأَبنته فانقص‬demek olur. Biz
َ َ َ َ َ ْ َ ُ َُْ َ ُ ُ ْ َ َ
“Değneği kırdım, iki parça oldu” deriz. Bundan ihlâk ve ihânet ve izlâl ma¡nâlarına
isti¡mâl olundu. Du¡â-i ¡aleyh mevki¡inde ”ُ‫ “ َق َص َم ُــه اهلل‬kavli ”‫ َوأَ َذ َّل ُه‬،‫ أَ َها َن ُــه‬،‫ “أَ ْه َل َك ُــه‬ma¡nâlarına
haml olunur. Ve du¡â-i mezbûrun ”‫ “ َقر َب َم ْو ُت ُه‬ma¡nâsına olduğu da söylendi.
ُ
]el-…a§ri[ ِ‫ •ا ْل َق ْصر‬
ِ ‫ أَي َكا ْلبِن‬722﴾ ِ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّنها َتر ِمي ب َِشررٍ َكا ْل َقصر‬
ِ ‫اء ا ْلع ِظ‬
‫يم‬ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ
”‫ “ َق ْصر‬köşk ve sarây demektir ki cem¡i ”‫ور‬ ٌ ‫ “ ُق ُص‬gelir. Burada şererin ¡izamı irâde olunur.
ٌ
Ve fethateynle ” ِ‫ “ا ْل َق َصر‬sûretinde de kırâ™at olundu. ”‫ “ َق َصر‬hurma ağaçlarının bedeni ya¡nî
ٌ
gövdesi kütüğü demektir. Murâd yine ¡izam ve gılzat olur. Bu kelimenin ma¡nâsı İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan su™âl olundu, buyurdular ki ”‫ــام ا ْل ُم َق َّط َعــ ُة‬ ِ ِ
ُ ‫ــب ا ْلع َظ‬
ُ ‫“ه َــي ا ْل ُخ ُش‬
Ya¡nî “Kesilmiş büyük ağaçlardır” demek olur. Ve müşârün ileyh hazretlerinin bu kav-
llerini ba¡zı gûne tavzîhlerinden odun kütüğü demek olduğu zâhir oluyor. Ve bunun
vâhidesi ”ٌ‫“ َق َصرة‬dir.
َ
]…a§rin[ ٍ‫ • َق ْصر‬
ٍ‫وش َها َوب ِْئرٍ ُم َع َّط َل ٍة َو َق ْصر‬
ِ ‫ظ ِالم ٌة َفهِ ي َخ ِاوي ٌة ع َلى عر‬
َ َ
ِ
َ َ ‫اها َوه َي‬
ٍ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َكاَيّ ِْن م ْن َق ْر َية اَ ْه َل ْك َن‬
ُُ َ
‫يل‬
ٍ ِ‫طو‬ َ ٍ‫ أَ ْي َق ْصرٍ َر ِفي ٍع َح ِصين‬723﴾‫َم ِش ٍيد‬

ٌ ‫“م ِش‬
Ya¡nî “yüksek ve muhâfazalı ve uzun sarây” demektir. Ve ”‫ــيد‬ َ [181] kireç demek

720 “Böylece Meryem çocuğa gebe kaldı ve onunla uzak bir yere çekildi.” Meryem, 19/22.
721 “Biz zulmetmekte olan nice memleket kırıp geçirdik.” el-Enbiyâ™, 21/11.
722 “Şüphesiz cehennem, her biri saray büyüklüğünde kıvılcımlar saçar.” el-Murselât, 77/32.
723 “Halkı zulmetmekteyken helak ettiğimiz, böylece duvarları, çökmüş çatılarının üzerine yıkılmış
nice memleketler, nice kullanılmaz kuyular, nice muhteşem saraylar vardır!” el-Hacc, 22/45.
182 َ
‫ّص ق‬ BÂBU’L-¢ÂF

olan ”‫ــيد‬ ٌ ‫“ش‬ِ lafzından olarak zamm-ı mîm ve feth-i şîn ve yâ-i müşeddede-i meftûha ile
”‫“م َشــي ٍد‬ sûretinde de kırâ™at olunmuş. Bu takdîrce ma¡nâ ”‫“م َج َّص ٍص‬
ُ ya¡nî kireçle metîn ve
َّ ُ
muhkem binâ edilmiş, köşk ve sarây demektir.

]…a§§a[ ‫• َقص‬
َّ
‫ أَ ْي أَ ْخبر ُه ِبأَ ْمرِ ِه أَ ْج َم َع‬724﴾‫ين‬ ِِ ِ ِ ِ
ََ َ ‫ •﴿ َف َل َّما َج َاء ُه َو َق َّص َع َل ْيه ا ْل َق َص َص َق َال َل َت َخ ْف َن َج ْو َت م َن ا ْل َق ْوم الظَّالم‬
Bir haberi şifâhen söylemek ve hikâye etmek ma¡nâsına olan ”‫ــص‬ ٌّ ‫“ َق‬dan fi¡l-i mâzîdir.
“‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــاص‬ ٌّ ‫ــص َي ُق ُّص َق ًّصا َف ُه َو َق‬َّ ‫ “ َق‬denir. ”‫اص‬ ٌ ‫ “ َق َّص‬bundan mübâlagadır. Fethateynle
”‫ــص‬
ٌ َ َ ‫ص‬ ‫ق‬ “ ismdir. Ve lafz-ı mezbûr yine “ ‫ــل‬ ‫ت‬
َ ََ ‫ق‬ ” bâbından, kat¡ etmek ve tetebbu¡ etmek
ve bir şey™in izini peylemek ma¡nâlarına da gelir, kâle ta¡âlâ: 725﴾‫﴿ َف ْار َت َّــدا َع َلــى آ َثارِ ِه َمــا َق َص ًصــا‬
Ma¡nâ-yı ahîre misâldir. Ve ‫ أَ ِي َّاتب ِِعــي أَ َثر ُه َح َّتى َت ْع َل ِمي َخبر ُه َو َت ْنظُرِ ي َم ْن َي ْأ ُخ ُذ ُه‬726﴾‫يــه‬ ِ ‫ــت ِل ُْخ ِت ِــه ُق ِص‬
ْ ‫﴿و َقا َل‬
ََ َ ّ َ
Ve kesrle ”‫“ق َّصــ ٌة‬ ِ emr ve şe™n ma¡nâsınadır: ”‫ــك‬ َ ‫“مــا ِق َّص ُت‬ َ ْ
َ denir, ”‫“مــا َشــأنُ َك َوأ ْم ُــر َك‬ َ demektir.
Cem¡i kesr-i …âf’la ”‫ــص‬ ِ ِ
ٌ ‫“ق َص‬tır. Ve ﴾‫ــص‬ َ ‫ ﴿ َفا ْق ُصــص ا ْل َق َص‬kavl-i kerîminde ”‫ــص‬ ٌّ ‫“ َق‬tan fi¡l-i
727

emrdir, ”‫ “أَ ْخبِرِ ا ْل َخبر‬demektir.

ََ
]…a§du[ ‫• َقص ُد‬
ْ
ِ ‫ أَي بيا ُن ال َّطرِ ِيق ا ْلمس َت ِق‬728﴾‫ِيل‬
‫يم‬ ِ ‫السب‬ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وع َلى‬
ُْ ََ ْ َّ ‫الل َق ْص ُد‬ َ َ َ ْ
”‫ــد‬
ٌ ِ
‫اص‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ــد‬ ‫ص‬‫ق‬ ‫يــق‬
َ َ ٌ ْ َ ٌ َ ِ‫ر‬ ‫ط‬ “ denir, “Müstakîm ve mu¡tedil ve mahall-i maksûda îsâlde inhirâf et-
ِ
mez” demektir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ ْقص ْد‬kelimesine mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫ص‬،‫”ق‬
ُ
ِ ‫• ُق ِص‬
]…u§§îhi[ ‫يه‬
ّ
ِ ‫ أَ ِي َّاتب‬729﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َقا َلت ِل ُْخ ِت ِه ُق ِص ِيه‬
‫ِيعي أَ َثر ُه‬
َ ّ ْ َ َ ْ
Ânifü’l-beyân ”‫ “ َق َّص‬kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.

]el-…u§vâ[ ‫•ا ْل ُقصوى‬

َ ْ
‫ أَ ِي ا ْلب ْع َدى‬730﴾‫﴿و ُهم بِا ْل ُع ْد َو ِة ا ْل ُق ْص َوى‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ ْ َ
Ya¡nî “uzak” [182] demektir. Bu kelime ”‫ “أَ ْق َصى‬mü™ennesidir. Bu faslın evvelinde vâki¡

724 “Mûsâ onun (Şuayb’ın) yanına gelip başından geçenleri ona anlatınca Şuayb, “Korkma o zalim
kavimden kurtuldun” dedi.” el-Kasas, 28/25.
725 “Bunun üzerine tekrar izlerini takip ederek gerisin geri döndüler.” el-Kehf, 18/64.
726 “Annesi, Mûsâ’nın kız kardeşine, “Onu takip et” dedi.” el-Kasas, 28/11.
727 “Şimdi onlara bu olayları anlat.” el-A¡râf, 7/176.
728 “Doğru yolu göstermek Allah’a aittir.” en-Nahl, 16/9.
729 “Annesi, Mûsâ’nın kız kardeşine, “Onu takip et” dedi.” el-Kasas, 28/11.
730 “Onlar uzak tarafında” el-Enfâl, 8/42.
BÂBU’L-¢ÂF ‫اًب َضق‬
ْ 183

”‫ “ َق ِص ًّيــا‬kelimesine nazar oluna. Bu âyete dâir ba¡zı kelimât da Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫“ا ْل ُع ْــد َو ِة‬
kelimesinde mezkûrdur.

]…u§ûran[ ‫• ُقصورا‬
ً ُ
‫ َج ْم ُع َق ْصرٍ َو َق ْد َمر ِذ ْكر ُه َقرِ يبا‬731﴾‫ورا‬ ِ ِ َ ‫﴿تت ِخ ُذ‬
ً ‫ون م ْن ُس ُهول َها ُق ُص‬
ِِ ِ
َّ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ً ُ َّ
”‫ “ َق ْصر‬köşk ve sarây ma¡nâsınadır. ” ِ‫ “ا ْل َق ْصر‬kelimesine nazar oluna.
ٌ

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF: “‫ص‬،‫”ق‬
ِ ‫•ا ْل ِقص‬
]el-…i§â§i[ ‫اص‬
َ
‫ أَ ْي ِفي َق ْت ِل َق ِات ِل ا ْل ُم َت َع ِّم ِد‬732﴾ٌ‫اص َحياة‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َل ُكم ِفي ا ْل ِقص‬
َ َ ْ َ َ ْ
Ya¡nî kâtil-i müte¡ammidi maktûlün yerine katl etmek demektir. Bu kelimenin aslı âni-
fü’l-beyân kat¡ ma¡nâsına olan ”‫ــص‬ ِ
ٌّ ‫ “ َق‬mâddesidir. ”‫ــاص‬ ٌ ‫ “ق َص‬masdardır. “Müfâ¡alet”ten
”‫اصا‬ ِ
ً ‫اص ًة َوق َص‬ َّ ‫اص ُه ُم َق‬ َّ ‫ “ َق‬denir, birbirine medyûn olan iki kimseden her biri sâhibindeki alaca-
ğını vereceğine mahsûb etmek ma¡nâsına. El-yevm de ehl-i ticâret beyninda buna takas
deniyor, sonra kâtil-i müte¡ammidin katlinde isti¡mâli galebe etti. Ve cezâ™ bi’l-misl ve
mukâbele bi’l-misl ma¡nâsına da isti¡mâl olundu, nitekim ‫ِالن ْف ِــس‬ َّ ‫يهــا أَ َّن‬
َّ ‫الن ْف َــس ب‬
ِ
َ ‫﴿و َك َت ْب َنــا َع َل ْيهِ ْــم ف‬َ
733
﴾‫اص‬ ‫ص‬ ‫ق‬ ِ ‫وح‬ ‫ر‬ ‫ج‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ن‬ِ ِ
‫ِالس‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ِ
‫الس‬ ‫و‬ ‫ن‬ِ ‫ذ‬
ُ ُ ‫ِال‬
ْ ‫ب‬ ‫ن‬
َ ‫ذ‬
ُ ُ ‫ال‬
ْ ‫و‬ ‫ف‬ِ ‫ن‬
ْ َ ‫ِال‬
ْ ‫ب‬ ‫ف‬َ ‫ن‬
ْ َ ‫ال‬ ْ ‫و‬ ‫ن‬
ِ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫و‬ buyuruldu. Ve ‫ام‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫﴿الش‬
َّ
ٌ َ َ ُ ُ َ ّ ّ َّ ّ َ َ َ َْ َ َْ َ ُ ََ ُْ
734
﴾‫اص‬ ‫ص‬ ‫ق‬ِ ‫ات‬ ُ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫و‬ ِ ‫ِالشهرِ ا ْلحر‬
‫ام‬ َّ ‫ب‬ kavl-i kerîminde de böyledir.
ٌ َ ُ
َُ َ َ َ ْ

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME: “‫ض‬،‫”ق‬

َ
]…a∂ben[ ‫• َق ْضبا‬
ً
‫ أَ ْي َق ًّتا َر ْطبا‬735﴾‫يها َح ًّبا َو ِع َنبا َو َق ْضبا‬ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ ْن َب ْت َنا ف‬
ً ً ً
Ya¡nî “tâze yonca otu.” Ve mutlakan nebât da denildi ki hayvâna ¡alef olan her bir çayır
otudur. Bu kelime aslen kat¡ ma¡nâsınadır. “‫”ضــر َب‬ bâbından ‫ــب‬ ِ ِ
َ َ ٌ ‫ــب َق ْض ًبــا َف ُه َــو َقاض‬ ُ ‫ــب َي ْقض‬
َ ‫“ َق َض‬
”‫يــب‬ ِ
ٌ ‫ َو َقض‬denir. Haşîşe-i mezkûra ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ َق ْض‬tesmiyesi vakt vakt [183] kat¡ olunması ya¡nî
biçilmesi i¡tibâriyledir. Ve bu tesmiye bi’l-masdar kabîlindendir. Ve ”‫يــب‬ ِ
ٌ ‫ “ َقض‬bi-ma¡nâ
”‫وب‬ ِ
ٌ ‫“م ْق ُض‬
َ da olur, binâ™en ¡aleyh bir ağaçtan kesilmiş dala da ”‫يب‬ ٌ ‫ “ َقض‬denir.

731 “Yerin ovalarında köşkler kuruyorsunuz.” el-A¡râf, 7/74.

732 “Kısasta sizin için hayat vardır.” el-Bakara, 2/179.
733 “Onda (Tevrat’ta) üzerlerine şunu da yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe
diş kısas edilir. Yaralar da kısasa tabidir.” el-Mâide, 5/45.
734 “Haram ay, haram aya karşılıktır. Hürmetler (saygı gösterilmesi gereken şeyler) kısas kuralına tabi-
dir.” el-Bakara, 2/194.
735 “Orada taneler, üzümler, yoncalar çıkardık.” ¡Abese, 80/27-28.
184 ‫ىَضَق‬ BÂBU’L-¢ÂF

]…a∂â[ ‫ضى‬
َ ‫• َق‬
‫ أَ ْي أَ َمر َوأَ ْو َج َب‬736﴾ً‫﴿و َق َضى َر ُّب َك أَ َّل َت ْعب ُدوا إ َِّل إ َِّي ُاه َوبِا ْل َو ِال َد ْي ِن ِا ْح َسانا‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ُ
‫ َوأَ ْم َث ِال َها ب َِم ْع َنى َفر َغ َوأَ ْو َفى َوأَ َتم‬737﴾‫طرا‬ ‫ •وفي ﴿فلما قضى زيد ِمنها و‬
َّ َ ً َ َ َ ْ ٌ ْ َ َ َ َّ َ َ
Bu bâbın evvelinde vâki¡ ”‫اضي َة‬ ِ ‫ “الق‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َ َْ

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫ض‬،‫”ق‬
ُ
]…u∂iye[ ‫• ُق ِضي‬
َ
‫ أَ ْي َتم‬738﴾‫ان‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ ُق ِضي ْالَمر ا َّل ِذي ِف ِيه َتس َت ْف ِتي‬
َّ َ ْ ُْ َ َ ْ
ِ
﴾‫يض ا ْل َم ُاء َو ُقضي ْالَ ْمر‬ َ ‫﴿و ِغ‬ ِ
َ ‫ • َو َك َذا في‬
739
ُ َ
ِ ‫ وأَم َث ِالها ِمن الْي‬740﴾‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ُق ِضي بي َنهم بِا ْل ِقس ِط‬
‫ات أَ ْي ُح ِكم َبي َن ُهم بِا ْل َع ْد ِل َوا ْل َح ِّق‬
ْ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ ْ ُ َْ َ َ َ ْ َ
ِ
Sâbıkında işâret olunduğu üzere ”‫ “ا ْل َقاضي َة‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َ

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’‰-‰Â™: “‫ط‬،‫”ق‬

َ
ٍ ‫• َق ِطر‬
]…a†irânin[ ‫ان‬
َ
ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿سرابِي ُلهم ِمن َق ِطر‬
﴾‫ان‬ 741
َ ْ ُْ َ َ َ ُ ْ
ِ
”‫ “ َقطــرا ٌن‬şey™-i ma¡rûfun ismidir ki lisânımızda da katrân denir, Fârisîde kîr tesmiye olu-
َ
nur. Ma¡denî ya¡nî arzdan çıkanı olduğu gibi nebâtîsi de vardır ki çam ağacından sı-
zar. Ekser gemi ve kayık kalafatlarında kullanılır ve hayvânâtın husûsan deve kısmının
uyuzlarına tılâ™ edilir. ”‫ “ َق ِطــرا ٌن‬mevâdd-ı müşte™ileden şiddetle yanar ve şedîdü’l-harâre
َ
ve serî¡u’l-işti¡âl olduğu için libâs-ı ehl-i nâr bundan olduğu beyân buyuruldu. Murâd
serî¡ ve şedîdü’l-işti¡âl olan katrân gömlek gibi bedenlerine mülâsık ve muhît olmakla
şiddet-i ¡azâb-ı ehl-i dûzahı beyândır. ”‫[ “ َق ِطرا ٌن‬184] …âf’ın fethi ve †â’nın kesriyledir. Bu
َ
kelime …âf’ın kesri ve sükûn-ı †â™ ile ”‫ان‬ ِ sûretinde de kırâ™at olunmuştur, bu sûrette
ٍ ‫“ق ْطــر‬
َ
ِ
nuhâs ya¡nî bakır demek olan ”‫“ق ْطــر‬dan son derecede kızgın erimiş bakır demek olur.
ٌ
Nelteci™u ilâ-rahmetillâhi ve gufrânihi min gazabihi ve ¡azâbihi.

736 “Rabbin, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi davranmanızı kesin ola-
rak emretti.” el-İsrâ™, 17/23.
737 “Zeyd eşinden yana isteğini yerine getirince (eşini boşayınca)” el-Ahzâb, 33/37.
738 “Yorumunu sorduğunuz iş böylece kesinleşmiştir.” Yûsuf, 12/41.
739 “Su çekildi, iş bitirildi.” Hûd, 11/44.
740 “Onlara zulmedilmeksizin aralarında adaletle hükmedilir.” Yûnus, 10/47 ve 54.
741 “Gömlekleri katrandandır.” İbrâhîm, 14/50.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ْتَعِّطُق‬ 185

]…a†a¡nâ[ ‫طع َنا‬

َ ‫• َق‬
ْ
‫اهم‬ ‫ أَي است ْأصلن‬742﴾‫ين‬ ِِ ِ ِ
ْ ُ َْ َ َ ْ ِ َ ‫ين َك َّذ ُبوا ب َِآيات َنا َو َما َكانُوا ُم ْؤمن‬
َ ‫﴿و َق َط ْع َنا َداب َِر ا َّلذ‬
َ •
“Onları bi-ecma¡ihim helâk ettik” demek olur. ”‫“دابِــر‬ asl ma¡nâsına bir şey™in ve cem¡in
ٌ َ
ardında olan ve en sonu demek olmakla tekzîb-i âyât edenlerin aslını kökünü kestik
veyâ en sonunu kestik tâ ki onlardan bir kimse kalmadı demek olur ki ¡azâb-ı isti™sâl ile
ihlâk demektir. Buna dâir kelâm Bâbu’d-Dâl’da ”‫“دابِر‬ kelimesinde de murûr etti.
َ َ
ِ ‫• َق َّطع َناهم بِالت ْش ِد‬
]…a††a¡nâhum[ ‫يد‬
َّ ُ ْ ْ
‫اهم ِفر ًقا‬‫ أَي صيرناهم ِقطعا أَو فرقن‬743﴾‫اهم ِفي ْالَ ْر ِض أُ َم ًما‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وقطعن‬
َ ُ َ ْ َّ َ ْ ً َ ْ ُ َ ْ َّ َ ْ ْ ُ َ ْ َّ َ َ
“‫ــع‬
َ ‫” َق َط‬dan “tef¡îl”dir ki bir şey™i kıt¡a kıt¡a, fırka fırka ya¡nî bölük bölük etmek ve ayır-
maktır. Türkçe parça, halk ve nâs ve kavm ma¡nâsınadır. »âce A√râr, beyt:
Parça yahşı biz yaman // Parça buğday biz saman
744
ً ‫اه ُم ا ْث َن َتي َع ْش َر َة أَ ْس َبا‬
﴾‫طا أُ َم ًما‬ ُ ‫﴿و َق َّط ْع َن‬
َ kavl-i kerîminde de böyledir.
ْ

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫ط‬،‫”ق‬
ُ
]…u†i¡a[ ‫• ُق ِطع‬
َ
‫ أَ ْي أُ ْه ِل َك َوأُ ْف ِني‬745﴾‫ظ َل ُموا‬
َ ‫ين‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف ُقط َع َداب ُِر ا ْل َق ْوم ا َّلذ‬
Ya¡nî “Bi’l-istîsâl ihlâk ve ifnâ ve imhâ™ edildiler” demektir. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َق َط ْع َنــا‬ke-
limesine bak.
ِ
ْ ‫• ُقطّع‬
]…u††i¡at[ ‫ت‬
َ
‫] ُق ِّد َر ْت َل ُهم‬185[ ‫ أَ ْي‬746﴾ ٍ‫اب ِم ْن َنار‬ ِ ِ ِِ ِ
ْ ٌ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ُقطّ َع ْت َل ُه ْم ث َي‬
Ya¡nî “Biçildi.” Murâd cüsselerine bedenlerine göre âteşten siyâb, libâs biçildi demektir
ki cehennemde herkesin kendine hâss ve a¡mâline muvâfık bir ¡azâb takdîr edildi ki onu
libâs gibi ihâta eder demek olur.
‫ل ْر ُض‬ْ َ ‫ أَ ْي ُش ِّق َق ْت ب ِِه ا‬747﴾‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَو ُق ِطّع ْت ب ِِه ْالَر ُض‬
ْ َ ْ َ ْ َ
Ya¡nî “Onunla yer yarılsa ve çak çak edilse” demektir. Yâhûd kat¡-ı mesâfe ma¡nâsına
olup mesâfe-i ba¡îde onunla ya¡nî ¢ur™ân’la bir anda kat¡ olunsa ki tayy-ı arz demektir.

742 “Âyetlerimizi yalanlayan ve iman etmemiş olanların ise kökünü kestik.” el-A¡râf, 7/72.
743 “Biz onları yeryüzünde parça parça topluluklara ayırdık.” el-A¡râf, 7/168.
744 “Biz onları on iki kabile hâlinde topluluklara ayırdık.” el-A¡râf, 7/160.
745 “Böylece zulmeden o toplumun kökü kesildi.” el-En¡âm, 6/45.
746 “Bunlardan inkâr edenler için ateşten giysiler biçilmiştir.” el-Hacc, 22/19.
747 “Veya kendisiyle yeryüzünün parçalanacağı” er-Ra¡d, 13/31.
186 ‫اَهُفوُطُق‬ BÂBU’L-¢ÂF

Bu da “‫” َق َط َع‬dan “tef¡îl”dir. Evvelki âyette takdîr bu âyette şakk veyâ tayy-ı arz ma¡nâsı-
nadır. “‫ ” َق ْط ٌع‬evvelce beyân olundu.

]…u†ûfuhâ[ ‫• ُقطُو ُف َها‬

﴾‫﴿و َد ِاني ًة َع َليهِ م ِظ َللُ َها َو ُذ ِلّ َل ْت ُق ُطو ُف َها َت ْذ ِل ًيل‬
748
‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ َ َ
ِ‫ َج ْم ُع ِق ْط ٍف بِا ْل َك ْسر‬749﴾‫ •و﴿ ُقطُو ُف َها َد ِاني ٌة‬
َ
ِ
”‫ “ق ْط ٌــف‬, ¡unkûd ya¡nî salkımdır. Murâd simârdır ki meyve deriz. Evvelki âyette ‫ــخر ْت‬ ِ ‫“س‬
َّ ُ
”‫ار َها ِل ْل ُم َت َن ِاو ِل‬ ِ ِ ِ
ُ ‫ َو ُس ِ ّه َل ْت ث َم‬demektir; ikincide ”‫ار َها َقرِ َيب ٌة م َن ا ْل ُم َت َن َاول‬
ِ
ُ ‫ “ث َم‬demektir.

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF: “‫ط‬،‫”ق‬

َ ‫• ِق‬
]…i†a¡an[ ‫طعا‬
ً
”‫“ق ْط ًعا ِم َن ال َّلي ِل‬ ِ ‫ون ال َّط‬
ِ ‫اء‬ ِ ‫ئ بِس ُك‬ ِ ِ ِ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ ‫﴿كأَ َّن َما أُ ْغش َي ْت ُو ُج‬
ُ َ ِ‫وه ُه ْم ق َط ًعا م َن ال َّل ْي ِل ُم ْظل ًما﴾ َو ُقر‬
750
ْ
Evvelki kırâ™ate göre ya¡nî †â’nın fethiyle parça demek olan ”‫“ق ْط َعــ ٌة‬nın ِ cem¡idir. Ma¡nâ
gûyâ “Sû™-i hâllerinden onlar yüzleri zulumât-ı leylin kıta¡ ât-ı sevâdıyla bürünmüştür”
demek olur. Sükûn-ı †â™ ile “‫ــع‬ ِ ِ ِ ِ
ٌ ‫ ”ق ْط‬şey™-i maktû¡un ismi olmakla ma¡nâ ‫ــن َس َــواد ظُ ْل َمة‬ ْ ‫“ج ْــز ًءا م‬
ُ
”‫ــل‬
ِ ‫ ال َّل ْي‬Ya¡nî “Gece karanlığının karalığından bir cüz™ ile yüzleri bürünmüştür” demek
[olur]. Her hâlde “‫ ” َق ْط ٌع‬mâddesindendir.

َ ‫• ِق‬
]…i†a¡un[ ‫طع‬
ٌ

ٌ ‫ات﴾ أَ ْي ُق ًرى ُم َت َقارِ َب‬

]186[ ‫ات‬ ٌ ‫﴿و ِفي ْالَ ْر ِض ِق َط ٌع ُم َت َج ِاو َر‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
751

Ya¡nî “birbirine yakın köyler” demektir. Ve ”‫اع ُم ْخ َت ِل َف ٌة‬ ٌ ‫¡ “ ِب َق‬ibâretiyle de tefsîr olunmuştur
ki “Arzda yekdîgere karîb veyâ muttasıl yerler vardır ki levnen ve tabî¡aten birbirine
muhaliftir” demek olur. Bu ma¡nâ ”‫ات‬ ِ ‫“م َت َج‬
ٌ ‫ــاو َر‬ ُ kelimesinin meyl ve inhirâf ma¡nâsına
olan ”‫“ج ْــو ٌر‬den
َ “tefâ¡ul” olması i¡tibâriyledir ki evsâfta birbirinden mâil ve münharif
demek olmakla ihtilâf ma¡nâsı alınmıştır. Vallâhu a¡lemu.

َّ ‫• ِق‬
]…i††anâ[ ‫ط َنا‬
‫اب أَ ْع َم ِال َنا‬ ِ
َ ‫اب﴾ أَ ْي ك َت‬
752
ِ ‫﴿و َقالُوا َر َّب َنا َع ِ ّج ْل َل َنا ِق َّط َنا َق ْب َل َي ْو ِم ا ْل ِح َس‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “defter-i a¡mâlimizi” demek olur. Kesrle ” ٌّ‫“قط‬ ِ aslen üzerine câize ve ¡atiyye yazı-

748 “Üzerlerine cennetin gölgeleri sarkmış, cennetin meyveleri (kolayca alınacak şekilde) yakınlaştırıla-
rak hazırlanmıştır.” el-İnsân, 76/14.
749 “Onun meyveleri sarkar (kolaylıkla devşirilebilir).” el-Hâkka, 69/23.
750 “Sanki yüzleri, karanlık geceden parçalarla örtülmüştür.” Yûnus, 10/27.
751 “Yeryüzünde birbirine komşu kara parçaları” er-Ra¡d, 13/4.
752 “Müşrikler (alay ederek) şöyle dediler: “Ey Rabbimiz! Hesap gününden önce payımızı hemen ver!””
Sâd, 38/16.
BÂBU’L-¢ÂF ‫َدَعَق‬ 187

lan varakadır. Ve mektûba ve kitâba da ” ٌّ‫“قط‬ ِ denir. Bir şey™i ¡arzına kat¡ etmek ma¡nâsı-
na olan fethle ” ٌّ‫“ َقط‬dan me™hûz olmakla varaka ve sahîfe-i maktû¡a tasavvuruyla mektû-
ba ve kitâba husûsan câize yazılan varakaya kesrle ” ٌّ‫“قــط‬ ِ tesmiye olundu. Cem¡i ”‫ــل‬ ِ
ٌ ‫“ح ْم‬
ve ”‫ول‬
ٌ ‫“ح ُم‬ ِ ِ
ُ gibi zammeteynle ”‫وط‬ ٌ ُ‫ “ ُقط‬gelir. Ve lafz-ı mezkûr ”‫يب‬ ٌ ‫ “ َنص‬ve ”‫ “ح َّص ٌة‬ma¡nâsına
da müsta¡meldir, nitekim bu âyette ”‫“ع ِ ّج ْل َل َنا َن ِصيب َنا َو ِح َّص َت َنا‬
َ ile de tefsîr edilmiştir. Vallâhu
َ
a¡lemu bi-murâdihi bihi.

]…i†mîrin[ ٍ‫ • ِق ْط ِمير‬
‫الن َو ِاة‬ ِ ِ ِ ِ ِ َ ‫ون ِه ما يم ِل ُك‬
ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا َّل ِذين َت ْدع‬
َّ ‫ون م ْن ق ْطميرٍ ﴾ أَ ْي ل َفا َفة‬ ْ َ َ ‫ون م ْن ُد‬
753
ُ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “hurma çekirdeğinin üzerinde olan incecik zar” demektir. Ve mezkûr çekirdeğin
zahrında olan küçük nukraya, noktaya da denir. Bununla az ve değersiz ve nâçîz ve
hakîr şeyden kinâyet edilir. ” ٍ‫ــن ِق ْط ِميــر‬ ِ
ْ ‫“مــا َل ُــه م‬
َ “Hîçbir şey™e mâlik değil” demek yerinde
meseldir. Ve ashâb-ı kehfin kelbinin de ismidir.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ق‬

َ

ٌ ‫• َق ِع‬
]…a¡îdun[ ‫يد‬
ِ ‫ اَي َق‬754﴾‫يد‬
‫اع ٌد‬ ْ ٌ ‫ال َق ِع‬
ِ ‫الشم‬ ِ
َ ّ ‫ين َو َع ِن‬ ِ ‫ان َع ِن ا ْل َي ِم‬ َ ُ َ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ِ ‫﴿ا ْذ ي َت َل َّقى ا ْلم َت َل ِّقي‬
َ ْ
Ya¡nî ”‫يد‬ ِ
ٌ ‫ال َقع‬ ِ ‫الشم‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ّ ‫يد َو َع ِن‬ ٌ ‫ين َقع‬ ِ ‫“ع ِن ا ْل َيم‬ َ takdîrinde olarak ”‫يد‬ ٌ ‫ “ َقع‬bi-ma¡nâ ”‫“ َقاع ٌد‬dir. [187] Ve
“fa¡îl” vezni vâhidde ve müte¡addidde kullanılır, binâ™en ¡aleyh takdîre lüzûm yoktur.
Burada ”‫ان‬ َ ‫ “ َق ِع‬mevzi¡indedir de denildi. Ve ”‫يــد‬
ِ ‫يــد‬ ٌ ‫ “ َق ِع‬bi-ma¡nâ ”‫ــد‬ ٌ ‫اع‬ِ ‫ “م َق‬dahi olur. ”‫“ج ِليــس‬
ُ ٌ َ
ve ”‫ــس‬ ِ
‫ال‬ ‫ج‬ ‫“م‬ gibi ya¡nî dâimâ birlikte bulunan musâhib ve mülâzım ki sâhibinden ay-
ٌ َ ُ
rılmaz ve bırakıp gitmez. Bu kelime ”‫ــام‬ ‫ي‬ ِ
‫“ق‬ın ” ‫ــود‬ ‫ع‬ ‫ق‬ “dan
ٌ َ mukâbili olan ٌ ُُ “fa¡îl”dir. Bâb-ı
evvelden ”‫يد‬ ِ
‫ع‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫د‬ ِ
‫اع‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫ود‬ ‫ع‬ ‫ق‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ق‬ “ ” ‫ود‬ ِ
ٌ َ ٌ َ َ َ ُ
َ ُ ً ُ ُ ُ َْ َ َ َ denir. Ve bu masdar olan ٌ ‫ “ ُق ُع‬lafzı ”‫“ َقاع ٌد‬in cem¡i
ِِ ِ ‫“ َق‬
de olur, nitekim 755﴾‫ود‬ ٌ ‫ين ُش ُه‬ َ ‫ون بِا ْل ُم ْؤمن‬ َ ‫ود َو ُه ْم َع َلى َما َي ْف َع ُل‬ ٌ ‫ ﴿ ِإ ْذ ُه ْم َع َل ْي َها ُق ُع‬kavl-i kerîminde ‫ون‬ َ ‫اع ُد‬
ِ ‫ــد‬
”‫ود‬ ُ ‫ َع َلــى ْال ُْخ‬demektir. Ve lafz-ı mezkûr terk ve tekâsül ve bir işte te™ehhür ve tahallüf
ma¡nâlarına dahi isti¡mâl olunur, ke-mâ yecî™u.

]…a¡ade[ ‫• َقع َد‬

َ
َ ِ ْ ِ ‫ أَي َتر ُكوا ا ْلم ِجيء ِل‬756﴾‫الل ورسو َله‬ ِ ِِ ِ
َ ‫ل ْعت َذارِ أ ْو َت َك‬
‫اس ُلوا‬ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َّ ‫ين َك َذ ُبوا‬
َ ‫﴿و َق َع َد ا َّلذ‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “İ¡tizâr için huzûr-ı Risâlet-penâh’a gelmeği terk ettiler” yâhûd “o husûsta tekâsül

753 “Allah’ı bırakıp da ibadet ettikleriniz, bir çekirdek zarına bile hükmedemezler.” Fâtır, 35/13.
754 “Üstelik biri insanın sağ tarafında, biri sol tarafında oturmuş iki alıcı melek de (onun yaptıklarını)
alıp kaydetmektedir.” Kâf, 50/17.
755 “O vakit, ateşin etrafında oturmuş, mü’minlere yaptıklarını seyrediyorlardı.” el-Burûc, 85/6.
756 “Allah’a ve Resûlüne yalan söyleyenler ise (mazeret bile belirtmeden) oturup kaldılar.” et-Tevbe,
9/90.
188 ‫اوُدَعَق‬ BÂBU’L-¢ÂF

ettiler” demek olur.

]…a¡adû[ ‫• َقع ُدوا‬

َ
‫ أَ ْي َتأَ َّخروا َع ِن ا ْل ِج َه ِاد أَ ْو َت َخ َّل ُفوا‬757﴾‫اعو َنا َما ُق ِت ُلوا‬
ُ ُ ‫ط‬َ َ‫ين َقالُوا ِل ِْخ َو ِانهِ ْم َو َق َع ُدوا َل ْو ا‬ ِ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّلذ‬
ِ
‫وج ِل ْل ِج َه ِاد‬
ِ ‫َع ِن ا ْل ُخ ُر‬
Ya¡nî “Emr-i cihâda kıyâmdan te¡ahhur ettiler” yâhûd “cihâda çıkmaktan tahallüf etti-
ler” demek olur. Ve aşağıda ”‫ “ا ْل َق َو ِاعد‬kelimesinde de buna dâir kelâm vardır.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ق‬

َ
]…affeynâ[ ‫• َق َّفي َنا‬
ْ
‫ أَ ْي أَ ْتب ْع َنا‬758﴾‫ِالر ُس ِل‬ ِِ ِ
َ ُّ ‫﴿و َق َّف ْي َنا م ْن َب ْعده ب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Ondan sonra resûlleri birbiri ardınca irsâl eyledik” demek olur. Bu kelime ”‫“ َق َفــا‬
lafzındandır ki mu¡ahhar-ı ¡unuktur, biz ense deriz. İtbâ¡ ve ittibâ¡ ve iktidâ™ ma¡nâların-
da isti¡mâl olundu. ”‫“ع َدا‬
َ ve ”‫“س َما‬ َ
َ bâblarından ”‫] أ ْق ُفو َق ْف ًوا َو ُق ُف ًّوا‬188[ ‫الر ُج َل‬ ‫ “قفوت‬, ittibâ¡ ve
َّ ُ ْ َ َ
iktidâ™ ve isrince ve ardınca gitmek ma¡nâlarınadır. Bu âyette ”‫ “ َق َّفي َنــا‬bundan “tef¡îl”dir.
ْ
Bu sûrette müte¡addî olur. Ve bir kimseyi dîgere tâbi¡ kılmak ma¡nâsınadır. Buna dâir
kelâm Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْق ُف‬َ kelimesinde geçti, mürâca¡at oluna.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ق‬

َ
]…alâ[ ‫• َق َلى‬
‫ َما أَ ْب َغ َض َك‬759﴾‫﴿ما َو َّد َع َك َر ُّب َك َو َما َق َلى‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Sana bugz eylemedi.” Bu kelime eşedd-i bugz ma¡nâsına olan ”‫ “ َق ْلي‬lafzındandır.
ِ ٌ
Bu bâbın evvelinde ”‫ين‬
َ ‫ “ا ْل َقال‬kelimesinde beyân olundu, mürâca¡at oluna.
]el-…alâ™ide[ ‫•ا ْل َق َل ِئ َد‬
‫ َج ْم ُع ِقلَ َد ٍة‬760﴾‫﴿و َل ا ْل َه ْد َي َو َل ا ْل َق َل ِئ َد‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ gerdanlıktır. Bu âyette murâd huccâc-ı beytullâhın Ka¡be-i mu¡azzama’ya kurbe-
”‫“ق َل َد ٌة‬
ten lillâh hediyye ve takdîm ettikleri kurbânların bir kimse tarafından ta¡arruz edilmeye-
rek emîn ve sâlim kalması için harem-i şerîf-i Mekke eşcârından i¡mâl edilip karâbîn-i

757 “(Onlar), kendileri oturup kaldıkları hâlde kardeşleri için, “Eğer bize uysalardı öldürülmezlerdi”
diyen kimselerdir.” Âl-i ¡İmrân, 3/168.
758 “Ondan sonra ardarda peygamberler gönderdik.” el-Bakara, 2/87.
759 “Rabbin seni terk etmedi, sana darılmadı da.” ed-Duhâ, 93/3.
760 “Hac kurbanına, (bu kurbanlıklara takılı) gerdanlıklara” el-Mâide, 5/2.
BÂBU’L-¢ÂF ‫اًريِرَطْمق‬
َ 189

mezkûrenin boyunlarına astıkları nişânlardır.

]…albun[ ‫• َق ْلب‬
ٌ
‫ أَ ْي َع ْق ٌل‬761﴾‫يد‬
ٌ ِ‫الس ْم َع َو ُه َو َشه‬
َّ ‫ب اَ ْو اَ ْل َقى‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ِفي َذ ِل َك َل ِذ ْك َرى ِل َم ْن َك‬
ٌ ‫ان َل ُه َق ْل‬
”‫ــب‬
ٌ ‫ “ َق ْل‬insânda ¡uzv-ı ma¡rûf-ı dâhilînin ismidir ki makarr u mahall-i hayâttır, Türkçede
yürek denir. Buna kalb tesmiyesi kesret-i takallübündendir denildi. Ve rûh ve ¡ilm ve
fehm ve ¡akl ve şecâ¡at gibi ma¡ânîden ”‫ــب‬ ِ ِ
ٌ ‫ “ َق ْل‬ile ta¡bîr olundu, nitekim ‫ــار‬ ُ ‫﴿وا ْذ َزا َغــت ْالَ ْب َص‬َ
762
﴾‫اجــر‬ ِ ‫ــوب ا ْل َح َن‬‫ل‬ُ ‫ق‬
ُ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ِ ‫ وب َل َغ‬kavl-i kerîminde ”‫ “ ُق ُلــوب‬, ”‫ “أَرواح‬ile tefsîr olundu. Ve ‫﴿و ِلت ْطم ِئن ب ِِه‬
‫ــت‬
َ ُ ََ ٌ ٌ َ ْ َّ َ َ َ
763
﴾‫وب ُكــم‬ ‫ ُق ُل‬âyeti ”‫اع ُت ُكم‬ ‫ــج‬ ِ ‫ــت ب‬
‫ِــه َش‬ َ ‫“ت ْثب‬
َ ¡ibâretiyle müfesserdir. Ve her bir şey™in eşref ve hâlis
ْ ُ ْ َ َ ُ 764 ِ
ve sâfî ve lübbüne de ”‫ب‬ ٌ ‫ “ َق ْل‬denildi, nitekim ”‫ب ا ْل ُق ْرآن‬ ُ ‫“يس َق ْل‬
َ hadîs-i nebevîsi bu bâbda
şâhiddir. Ve bir şey™in [189] yüzünü tersine ve içini dışına ve önünü ardına getirmek
döndürmek ve alt üst etmek ve tasrîf ve tasarruf gibi ma¡ânîde de müsta¡meldir. Ve
“‫”ضر َب‬ bâbından ”‫“ َق َل َب َي ْق ِل ُب َق ْلبا‬den masdar olur.
َ َ ً
]…allebû[ ‫• َق َّلبوا‬
ُ
‫ال ِد ِين َك‬
ِ ‫ أَي أَجالُوا ا ْل ِف ْكر ِفي َكي ِد َك وإِب َط‬765﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َق َّلبوا َل َك ْالُمور‬
ْ َ َ ْ َ ُ
ْ َ ُ َ َ ْ
Ya¡nî “Sana keyd ve hîle ve mekr etmekte ve senin dînini ibtâl etmekte icâle-i fikr et-
tiler” demek olur. Ânifü’l-beyân ”‫ــب‬
ٌ ‫ “ َق ْل‬masdarından “tef¡îl”dir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َقل َُّب ُه ْــم‬
َ
kelimesine de nazar oluna.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ق‬

َ
]…am†arîran[ ‫طرِ يرا‬
َ ‫• َقم‬
ً ْ
‫وس ِة‬ ِ ً ‫ أَي َش ِد‬766﴾‫اف ِمن رب َِنا يوما عبوسا َقم َطرِ يرا‬
َ ‫يدا في ا ْل ُع ُب‬ ْ ْ ً ُ َ ً ْ َ ّ َ ْ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّنا َن َخ‬
ً
“Belâ ve meşakkat ve mihnet cihetiyle eyyâmın en şedidi” demektir. Ve ”‫اطــر‬ ِ ‫ “قم‬ve
ُ ََ
ِ
”‫ “ َق َماطير‬de denir. Ma¡nâca ”‫يب‬ ِ
ُ ٌ ‫“ي ْو ٌم َعص‬
َ gibidir, murâd yevm-i hisâbdır.

MAZMÛMETU’L-¢ÂF: “‫م‬،‫”ق‬
ُ

761 “Şüphesiz bunda, aklı olan yahut hazır bulunup kulak veren kimseler için bir öğüt vardır.” Kâf,
50/37.
762 “Hani gözler kaymış ve yürekler ağızlara gelmişti.” el-Ahzâb, 33/10.
763 “Kalpleriniz yatışsın diye” el-Enfâl, 8/10.
764 Taberânî, el-Mu¡cemu’l-kebîr, 20/220, no:511; Beyhakî, Şuabu’l-îmân, 4/94, no:2233.
765 “Sana karşı türlü türlü işler çevirmişlerdi.” et-Tevbe, 9/48.
766 “Çünkü biz, asık suratlı, çetin bir günden (o günün azabından dolayı) Rabbimizden korkarız.” el-
İnsân, 76/10.
190 ‫لَّمُقْلا‬ BÂBU’L-¢ÂF

]el-…ummele[ ‫•ا ْل ُقم َل‬

َّ
‫أَ ِي‬ ﴾‫ات ُم َف َّص َل ٍت‬
767 ٍ ‫الدم ٰاي‬ ِ َّ ‫ان وا ْلجراد وا ْل ُقم َل و‬
َ َ َّ ‫الض َفاد َع َو‬
َ ِِ ِ
َ َّ َ َ َ َ َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفأ ْر َس ْل َنا َع َل ْيهِ ُم الطُّو َف‬
‫وس‬ َ ‫الس‬
ُّ
Ya¡nî buğday ve emsâli hubûba ¡ârız olan böcektir. Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ ُق َّم‬henüz kanadı bitmedik
küçük çekirgedir de denildi. Vâhidi ”‫“ ُق َّم َل ٌة‬dir. Ve hayvânâta üşen sakırga dediğimiz bö-
cektir de denildi. Ve bergûs ya¡nî piredir de denilmiş. Ve feth-i …âf ve sükûn-ı mîm’le
”‫ــل‬
ٌ ‫“ َق ْم‬in cem¡idir ki ma¡rûf bittir, insânın başına ve vücûduna ve libâsına üşer. “‫طــرِ َب‬ َ ”
bâbından ”‫ “ َق ِم َل الر ُج ُل َق ْم ًل‬denir ki “Bitlendi.” ”‫“ “ َف ُه َو َق ِم ٌل‬bitli” demek olur.
َّ

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ق‬

َ [190]
]el-…anâ†îri[ ِ ‫ •ا ْل َق َن‬
ِ‫اطير‬
768 ِ ِ ِ ِ
‫ال ا ْل َك ِثير ِة‬
ِ ‫لمو‬ ْ ِ
َ ْ َ ‫﴿وا ْل َق َناطيرِ ا ْل ُم َق ْن َط َرة م َن ال َّذ َه ِب َوا ْلف َّضة﴾ َا ِي ا‬َ •
َ
”‫اطيــر‬ ِ ‫… “قن‬âf’ın kesri ve nûn’un sükûnuyla ”‫“ق ْن َطــار‬ın ِ
ُ ََ ٌ cem¡idir. Sicistânî rahimehullâhu di-
yor ki: ”‫ــار‬ ِ
ٌ ‫“ق ْن َط‬ın tefsîrinde ihtilâf olundu. Ba¡zıları altın yâhûd gümüş olarak bir öküz
derisi istî¡âb ettiği kadar mâldır dediler. Ve bin kerre bin miskâldır ki bir milyon demek-
tir dahi denildi. Ve miskâl bir dirhem ve üç sübü¡ dirhemdir ki yedi miskâl on dirhem
eder. Ve ba¡zıların beyânına göre bir miskâl yirmi kırat ve her kırat beş arpa olmakla
bir miskâl yüz arpa vezni olur. Evzân ve ekyâl ve zurûf her beldede bir gûne olmakla
makâdîrde ihtilaf vardır ki kütüb-i fıkhiyyede görülür. Ve ”‫ــار‬ ِ
ٌ ‫“ق ْن َط‬ın ta¡yîn-i mikdârında
bundan gayrı akvâl da vardır. Ve akvâlın gâyeti mâl-ı kesîrdir. Ve ”‫ “اَ ْل ُم َق ْن َطــر ِة‬, ”‫“ا ْل ُم َك َّم َل ِــة‬
َ
demektir, nitekim ”‫“ب ْــد ٌر ُمب َّــد َر ٌة‬ َ ve ”‫ “ َا ْل ٌــف ُم َؤ َّل َفــ ٌة‬, ”‫“ت َّامــ ٌة‬
َ ve ”‫“ك ِام َلــ ٌة‬
َ demek olur. Ve Ferrâ™
َ
rahimehullâhu ”‫ “ا ْل ُم َق ْن َطــر ِة‬, ”‫ “ا ْل ُم َض َّع َف ِــة‬demektir dedi. Gûyâ ”‫اطيــر‬ ِ ‫ “قن‬cem¡ olmakla üç farz
َ ُ ََ
olunsa muza¡¡afı dokuz olur. Lâkin Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫اطيــر‬ ِ ‫ “ َق َن‬feth-i …
âf ve sükûn-ı nûn ve †â-i meftûha ile ”‫“ َق ْن َطــر ٌة‬nın cem¡idir deyip ‫ور‬ ِ ِ ِ ِ
َ ُ ‫ــن ا ْل َمــال َما فيه ُع ُب‬
َ ‫“و ْال َق ْن َط َــر ُة م‬
َ
ِ
”‫ِيها بِا ْل َق ْن َطرة‬‫ب‬ ‫ش‬ْ ‫ت‬
َ ِ
‫اة‬ ‫ي‬ ‫ح‬‫ل‬ْ ‫ا‬ kavliyle şerh etmiş ki köprüye teşbîhen müddet-i hayât geçecek kadar
َ ً ََ
ya¡nî bir kimsenin ¡ömrünün âhirine dek yetecek mâl demek olur. Bu kavle göre ahvâl
ve ¡âdât ve derecât-ı suver-i hayât ve ta¡ayyüşün tefâvütü sebebiyle ”‫ــار‬ ِ
ٌ ‫ “ق ْن َط‬veyâhûd
”ٌ‫“ َق ْن َطرة‬nın mikdârı nisbî olur. Vallâhu a¡lemu.
َ
]…ane†û[ ‫طوا‬
ُ ‫• َق َن‬
‫ أَ ْي َي ِئ ُسوا‬769﴾‫ث ِم ْن َب ْع ِد َما َق َنطُوا َو َي ْن ُشر َر ْح َم َت ُه‬
َ ‫﴿و ُه َو ا َّل ِذي يُ َن ِّز ُل ا ْل َغ ْي‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ُ

767 “Biz de, her biri ayrı ayrı birer mucize olmak üzere başlarına tufan, çekirge, ürün güvesi (haşerât),
kurbağalar ve kan gönderdik.” el-A¡râf, 7/133.
768 “Yük yük altın ve gümüş” Âl-i ¡İmrân, 3/14.
769 “O, insanlar umutlarını kestikten sonra yağmuru indiren, rahmetini her tarafa yayandır.” eş-Şûrâ,
42/28.
BÂBU’L-¢ÂF ‫َدِعاَوَقْلا‬ 191

Ya¡nî ümmîd kestikten sonra demektir. Bu bâbın evâilinde vâki¡ ”‫يــن‬ ِ ِ

َ ‫ “ا ْل َقانط‬kelimesine
bak. [191]

]…anû†un[ ‫وط‬
ٌ ُ‫• َقن‬
‫وس أَ َش َّد ا ْلي ْأ ِس‬ َ 770 ٌ ُ‫الشر َفيئُوس َقن‬
ٌ ‫وط﴾ أ ْي َي ُؤ‬ ٌ َ ُّ َّ ‫﴿وإ ِْن َم َّس ُه‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ
Ye¡s ma¡nâsına olan zammla ”‫وط‬ ٌ ُ‫“ ُقن‬tan “fe¡ûl”dür, mübâlaga ifâde eder. Mâ-kabline na-
zar oluna.

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF: “‫ن‬،‫”ق‬
]…invânun[ ‫• ِق ْنوا ٌن‬
َ
ُ ‫ط ْل ِع َها ِق ْن َوا ٌن َد ِان َي ٌة﴾ أَ ْي َع َن ِاق‬
‫يد‬ َ ‫الن ْخ ِل ِم ْن‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َّ ‫﴿وم َن‬
771
َ َ ُ ْ
Murâd salkımdır. Bu kelime ”‫ــل‬ ِ ِ
ٌ ‫ “ح ْم‬vezninde ”‫ “ق ْن ٌــو‬lafzının cem¡idir. ”‫ “ق ْن ٌــو‬hurmâ salkı- ِ
mına denir ve üzerinde hurmâsı olan hurmâ sapına denir ki hurmâsı olmayana zammla
”‫“عر ُجو ٌن‬ derler. Binâ™en ¡aleyh ba¡zı tefâsîrde ”‫ين‬ ُ ‫اج‬ِ ‫“عر‬ ile tefsîr edilmiş. Her hâlde murâd
ُْ ََ
salkımdır.

َ ‫• ِق ْن‬
]…in†âran[ ‫طارا‬
ً
﴾‫ارا َف َل َت ْأ ُخ ُذوا ِم ْن ُه َشي ًئا‬
772
ْ
ِ
ً ‫اه َّن ق ْن َط‬
ُ ‫ان َز ْو ٍج َو َآت ْي ُت ْم إ ِْح َد‬َ ‫﴿و ِا ْن َا َر ْد ُت ُم ْاس ِت ْب َد َال َز ْو ٍج َم َك‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
773
﴾‫اب َم ْن ِا ْن َت ْأ َم ْن ُه ب ِِق ْن َطارٍ يُ َؤ ِ ّد ِه ِا َلي َك‬
ِ ‫و﴿و ِم ْن اَ ْه ِل ا ْل ِك َت‬
َ •
ْ
Ânifü’l-beyân ” ِ‫اطير‬ ِ ‫ “ َق َن‬kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ق‬

َ
ِ ‫•ا ْل َقو‬
]el-…avâ¡ide[ ‫اع َد‬
َ
774
﴾‫يع ا ْل َع ِليم‬
ُ
ِ
ُ ‫السم‬
ِ ِ ُ ‫يم ا ْل َق َو ِاع َد ِم َن ا ْل َب ْي ِت َو ِا ْس ٰم ِع‬
َّ ‫يل َر َّب َنا َت َق َّب ْل م َّنا ا َّن َك اَ ْن َت‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿و ِإذ يرفع ِابر ِه‬
ُ ْٰ ُ َ َْ ْ َ
َ
‫اس‬ َ ‫أ ِي ْالَ َس‬
ُ ‫ “ َق َو ِاع‬lafzı ”‫اع َــد ٌة‬
”‫ــد‬ ِ ‫“ َق‬nin cem¡idir. ”‫اع َــد ٌة‬
ِ ‫ “ َق‬esâstır ki Türkçe temel denir. ”‫“ ُقعــود‬dan sebât
ٌ ُ

770 “Fakat başına bir kötülük gelince umutsuzluğa düşer, yıkılır.” Fussilet, 41/49.
771 “Hurma ağacının tomurcuğunda da aşağıya sarkmış salkımlar” el-En¡âm, 6/99.
772 “Eğer bir eşin yerine başka bir eş almak isterseniz, öbürüne (mehir olarak) yüklerle mal vermiş
olsanız dahi ondan hiçbir şeyi geri almayın.” en-Nisâ™, 4/20.
773 “Kitap ehlinden öylesi vardır ki, ona yüklerle mal emanet etsen, onu sana (eksiksiz) iade eder.” Âl-i
¡İmrân, 3/75.
774 “Hani İbrahim, İsmail ile birlikte evin (Kâbe’nin) temellerini yükseltiyor, “Ey Rabbimiz! Bizden
kabul buyur! Şüphesiz sen hakkıyla işitensin, hakkıyla bilensin” diyorlardı.” el-Bakara, 2/127.
192 ‫اًماَوق‬
َ BÂBU’L-¢ÂF

ma¡nâsına alınarak esâsta sıfat-ı gâlibe olmuştur. ”‫ــت‬ ِ ‫ “ َق‬evin esâsı, temeli demek-
ِ ‫اع َــد ُة ا ْلبي‬
َْ
tir. Ve esâs ma¡nâsına ma¡kûlât ve ma¡neviyyâtta da ”‫اب‬ ِ ‫ “ َق َو ِاع ُد ا ْل ِح َس‬, ”‫ان‬
ِ ‫ “ َقو ِاع ُد ال ِّلس‬, ‫“ َقو ِاع ُد‬
َ َ َ
” ِ‫الن ْحــو‬
َّ , ”‫يــن‬ ِّ ‫ــد‬
ِ ‫الد‬ ُ ‫ “ َق َو ِاع‬, ”‫ــد ا ْل ِف ْق ِــه‬
ُ ‫ “ َق َو ِاع‬ve ”‫الت َص ُّــو ِف‬ ُ ‫ “ َق َو ِاع‬ve gayru zâlik hep bundandır. Ve
َّ ‫ــد‬
775 ٍ ٍ ‫ون ِن َكاحاً َف َليس ع َليهِ ن ج َناح اَ ْن ي َضعن ِثيابهن َغير متب ِرج‬
﴾‫ات بِزِ َينة‬ َ ‫ــاء َل َي ْر ُج‬ِ ‫النس‬ ِ ِ ِ
َ ّ َ َ ُ َ ْ َّ ُ َ َ َ ْ َ ٌ ُ َّ ْ َ َ ْ َ ّ ‫﴿وا ْل َق َواع ُد م َن‬
َ kavl-i kerî-
minde ”‫ “ا ْل َع َج ِائ ُــز‬demektir. Ya¡nî yaşlı kadınlar demek olur. Kiber-i sinnleri sebebiyle
izdivâcdan kâ¡id ma¡nâsı tasavvur olunur. Ve hayzdan ve hablden kâ¡id olanlara da de-
nir. Bu ma¡nâ ”‫ــود‬ ٌ ‫[ “ ُق ُع‬192] lafzının ferâg ma¡nâsındandır. Bu kelimeye dâir kelâm âni-
fü’l-beyân ”‫يد‬ ِ
‫ع‬ ‫ق‬ “
ٌ َ kelimesinde murûr etti. Mürâca¡at oluna.
]…avâmen[ ‫• َقواما‬
ً َ
ً‫ أَ ْي َو َس ًطا َو ُم ْع َت ِدل‬776﴾‫ان َب ْي َن َذ ِل َك َق َو ًاما‬
َ ‫﴿و َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî isrâf ve iktâr beyninde mütevassıt demek olur. Bu kelime ”‫ــام‬ ِ
ٌ ‫ “ق َي‬lafzındandır.
Âti’l-beyân ”‫وم‬
ُ ‫ “ا ْل َق ُّي‬kelimesine nazar oluna.
َ ‫• َقوام‬
]…avvâmûne[ ‫ون‬
ُ َّ
‫ام ا ْل ُولَ ِة َع َلى الر ِعي ِة‬ ِ ِ ‫النس‬
َ ‫ أَ ِي ا ْل َق ِائ ُم‬777﴾‫اء‬ ِ ِ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َّ َّ َ ‫ون َع َل ْيهِ َّن ق َي‬ َ ّ ‫ون َع َلى‬
َ ‫ال َق َّو ُام‬
ُ ‫﴿الر َج‬
ّ
Ya¡nî vâlî ve sultânın ra¡iyye üzerinde kıyâmı gibi ricâl de nisâ™ üzerinde masâlıh ve ted-
bîr-i umûr ve sıyânet ve muhâfaza-i hukûk ve emr-i infâk ve i¡âşede ve lâyık olmayan
ahvâl ve harekâttan men¡ ve zecr ve ¡inde’l-îcâb te™dîb gibi husûsâtta ricâl nisâ™ üzerinde
vâlî gibi kâim ve onlar üzerine musallıttır. Ve bu umûrda şerî¡atin ta¡yîn ettiği hudûddan
ricâlin de hurûc ve tecâvüzü de memnû¡dur. ”‫“ َق َّــو ٌام‬ın ma¡nâsı cehl ve ta¡assub ashâbıyla
muhâlif-i dîn olan erbâb-ı agrâzın anladığı gibi ricâl, nisâyı tahte’l-kahr kullanmak ve
her bir zulm ve cevri mübâh bilmek ve lâ yus™el ¡ammâ yef¡al gibi her ¡aklına geleni
yapmak değildir. Bu pek çok ehâdîs-i nebeviyye ile te™eyyüd etmiştir ki ricâlin nisâ™
üzerindeki hukûkuna mu¡âdil nisânın da ricâl üzerinde hukûku vardır ki vâcibü’l-îfâdır.

]…avvâmîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫• َقوام‬ َّ
‫أَ ْي‬ ِ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ين بِا ْلق ْسط ُش َه َد َاء ّٰل َو َل ْو َع َلى اَ ْن ُفس ُك ْم اَ ِو ا ْل َوال َد ْي ِن َو ْالَ ْق َرب‬
﴾‫ِين‬ َ ‫ين ٰا َمنُوا ُكونُوا َق َّوام‬
َ ‫﴿يا اَ ُّي َها ا َّلذ‬ َ •
778

‫ين بِا ْل َع ْد ِل‬ ِ ِ

َ ‫َقائم‬
‫وق ِاهلل َك َما َمر َقب َل ُه‬ ِ ‫ِح ُق‬ ِِ 779 ِ ِ
َ ‫ين ّٰل ُش َه َد َاء بِا ْلق ْسط﴾ أَ ْي َقائم‬
ُ ‫ين ب‬
ِ ِ ‫ •و﴿ َايها ا َّل ِذين ٰامنوا ُكونُوا َقو ِام‬
َ َّ َُ َ َ ُّ
ْ َّ

775 “Artık evlenme ümidi beslemeyen, hayızdan ve doğumdan kesilmiş yaşlı kadınların zinetlerini gös-
termeksizin dış elbiselerini çıkarmalarında kendileri için bir günah yoktur.” en-Nûr, 24/60.
776 “Onların harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır.” el-Furkân, 25/67.
777 “Erkekler, kadınların koruyup kollayıcılarıdırlar.” en-Nisâ™, 4/34.
778 “Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanız ve en yakınlarınızın aleyhine de olsa Allah için şahitlik
yaparak adaleti titizlikle ayakta tutan kimseler olun.” en-Nisâ™, 4/135.
779 “Ey iman edenler! Allah için hakkı titizlikle ayakta tutan, adalet ile şahitlik eden kimseler olun.”
el-Mâide, 5/8.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ُمِّيَقْلا‬ 193

Aşağıda ”‫ “ا ْل َق ُّيوم‬ve ”‫ام‬ ِ

ٌ ‫ “ق َي‬kelimelerine de nazar oluna.
]…avârîrâ[ ‫• َقوارِ يرا‬
َ َ
‫ور ٍة‬
َ ‫ار‬ ُ ‫َج ْم ُع َق‬
780
ٍ ‫اف َع َليهِ م ب ِِآني ٍة ِم ْن ِف َّض ٍة َوأَ ْك َو‬
﴾‫اب َكا َن ْت َق َوارِ يرا‬ ُ ‫﴿ويُ َط‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ َ ْ ْ
”ٌ‫ورة‬
َ ‫ــار‬
ُ ‫ “ َق‬şişe demektir. ”‫يــرا‬ ِ‫ “قوار‬lafzı gayr-ı munsarıf [193] olmakla münevven değildir.
َ ََ
Âhirindeki elif fevâsıl-ı âyâta ri¡âyeten hâlet-i vakfta fethanın işbâ¡ına ¡alâmettir, nite-
kim ikinci 781﴾ً‫وهــا َت ْق ِديــرا‬ ٍ ِ ‫ ﴿ َقوارِ يــر ِم‬re™s-i âyet olduğu için işbâ¡a lüzûm olmadığın-
َ ‫ــن ف َّضــة َق َّد ُر‬
ْ َ َ
dan elifsizdir. Münevvenen de kırâ™at vardır. ”‫اب‬ َ
ٌ ‫ “أ ْك َــو‬lafzı kâf-ı mazmûme ile ”‫ــوب‬ ٌ ‫“ك‬un
ُ
cem¡idir ki kulpsuz kadehtir. Ve ”‫“ َق َوارِ ير‬in ”‫“م ْن ِف َّض ٍة‬ ِ ile beyânı cennetin şişe ve billevrleri
َ
dünyâdaki gibi olmadığını beyân içindir. Gûyâ şişenin safâ ve şeffâfiyyetini ve gümü-
şün beyâzlığıyla lînetini câmi¡dir demek olur. Bu cennete mahsûstur. Zîrâ neş™e-i uhrâ
neş™e-i ûlâdan eltaftır. Binâ™en ¡aleyh gümüş kadehte billevr gibi hâricden levn-i şarâbın
görünmesi istib¡âd olunamaz. Ve o ¡âlemin eşyâsı hîçbir sûretle bu ¡âlemin eşyâsına
kıyâs edilemez. İnnallâhe ¡alâ-mâ yeşâ™u kadîrun.

FASLU’L-¢ÂF MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ق‬

َ
]el-…ayyûmu[ ‫•ا ْل َقيوم‬
ُ ُّ
ُ ‫﴿اللُ َل ِإ َل َه إ َِّل ُه َو ا ْل َح ُّي ا ْل َق ُّي‬
﴾‫وم‬ َّ ‫ • َق َال ُج َّل ْت َع َظ َم ُت ُه‬
782

Esmâ-i hüsnâdandır ki her bir şey™in hıfzında kâim ve dâim-i lâ-yezâl ve her bir şey™in
kıvâm-ı vücûd ve devâm-ı nizâmı için muhtâc olduğu her şey™i kudretiyle mu¡tî ve kâf-
fe-i mevcûdât kendisiyle kâim olan kâim bi-zâtihi demektir. ”‫ام‬ ِ
ٌ ‫ “ق َي‬lafzındandır. Meksû-
retu’l-…âf’ta zikri gelir.

]el-…ayyimu[ ‫•ا ْل َقيِم‬

ُّ
‫ أَ ِي ا ْل َق ِائم ا ْل ُم ْس َت ِقيم‬783﴾‫ين ا ْل َقيِم‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ذ ِلك‬
‫الد‬
ُ ُ ُّ ُ ّ َ َ َ ْ
Ya¡nî sâbit ve doğru dîn demek olur. Ve ‫يما‬ ِ ‫ أَي مست‬784﴾‫يدا‬
‫ق‬ ‫د‬ ِ ‫ش‬ ‫ا‬‫س‬ ْ
‫أ‬ ‫ب‬
ً َ ً َ َ ُْ ً َّ ‫ر‬ ِ
‫ذ‬ ‫ن‬ ‫ي‬‫ل‬ِ ‫ا‬ ‫ِم‬
‫ي‬ ‫ق‬ ﴿ ”‫اب‬ ‫“ا ْل ِك َت‬dan hâl-i
ً َ ُْ ْ
sâniyedir. Ya¡nî doğru olduğu hâlde demektir. Bu da ”‫ام‬ ِ
ٌ ‫“ق َي‬dan “fa¡îl”dir. Aslı ”‫ “ َقي ِْي ٌم‬olup
idgâm olunmuştur. [194]

780 “Etraflarında gümüş kaplar, şeffaf kadehler dolaştırılır.” el-İnsân, 76/15.

781 “Gümüşten billur kaplar ki, onları (ihtiyaca göre) ölçüp düzenlemişlerdir.” el-İnsân, 76/16.
782 “Allah kendisinden başka hiçbir ilah olmayandır. Diridir, kayyumdur.” el-Bakara, 2/255; Âl-i ¡İm-
rân, 3/2.
783 “İşte bu Allah’ın dosdoğru kanunudur.” et-Tevbe, 9/36; Yûsuf, 12/40; er-Rûm, 30/30.
784 “Şiddetli bir azap ile (inanmayanları) uyarmak için dosdoğru (bir kitap kıldı).” el-Kehf, 18/2.
194 َ‫ٌةَمِّي ق‬ BÂBU’L-¢ÂF

]…ayyimetun[ ‫• َقيِم ٌة‬

َّ
‫يم ٌة‬ ِ َ 785 ِ ِِ ِ
َ ‫ب َق ّي َِم ٌة﴾ أ ْي ُم ْس َتق‬
ٌ ‫يها ُك ُت‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ف‬
‫يم ُة‬ ِ َ 786 ِ ِ ِ
َ ‫ين ا ْل َق ّي َِمة﴾ أ ِي ا ْل ُم ْس َتق‬
ُ ‫﴿و َذل َك د‬
َ ‫ •وفي‬
Bu âyette ”‫يــن‬ ِ ِ
ٌ ‫ “د‬, ”‫ “اَ ْلم َّلــة‬ma¡nâsınadır. Mâ-kablinde beyân olunan ”‫ِــم‬
‫“قي‬in mü™ennesidir.
ٌ َّ
ِ
”‫“قيام‬a bak.
َ
]…ayya∂nâ[ ‫• َقي ْض َنا‬
َّ
َ‫ث ل‬ ﴾‫﴿و َقي ْض َنا َل ُهم ُقر َن َاء َف َز َّينُوا َل ُهم َما َبي َن اَ ْي ِديهِ م َو َما َخ ْل َف ُهم‬
ُ ‫أَ ْي َس َّب ْب َنا َل ُه ْم ِم ْن َح ْي‬
787
‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ ْ ْ َ ْ َّ َ
‫ون‬ ِ
َ ‫ون َو َل َي ْح َتس ُب‬
َ ‫َي ْع َل ُم‬
Ya¡nî “Dünyâyı ve ittibâ¡-ı nefs ve hevâyı tezyîn için onlara bilmedikleri ve zann etme-
dikleri haysiyyetten nefs ve hevâ ve şeyâtîn-i ins ve cinnden bir takım karînleri sebeb
kıldık” demek olur. Ve ”‫ “ َقي ْض َنــا‬kelimesi ”‫ “ َق َّد ْر َنــا‬ve ”‫“ب َع ْث َنــا‬ َ ve ”‫“و َّك ْل َنــا‬ ْ َ ve ”‫“ســ َّل ْط َنا‬
َّ َ ve ”‫“ه َّيأ َنــا‬ َ
¡ibâretleriyle de tefsîr olunmuştur. Bu kelime yumurtanın dış kabuğu demek olan ”‫“ َقي ٌض‬
ْ
lafzından “tef¡îl”dir, binâ™en ¡aleyh ihâta-i tâmme ma¡nâsını müş¡irdir, gûyâ ki kurenâ-i
mezkûre yumurtanın kabuğu gibi ihâta eder. Ve “müfâ¡alet”ten ”‫“م َق َاي َضــ ٌة‬ ُ , ”‫“م َع َاو َضــ ٌة‬ ُ
ma¡nâsına gelir.

ِ
MEKSÛRETU’L-¢ÂF: “‫ي‬،‫”ق‬
]…iyâmun[ ‫• ِقيام‬
ٌ َ
َ ‫ أَ ْي َق ِائ ُم‬788﴾‫ون‬
‫ون‬ ِ ِِ
ٌ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا ُه ْم ق َي‬
َ ‫ام َي ْنظُ ُر‬ ِ

”‫ــام‬ ِ
ٌ ‫ “ق َي‬lafzı üç vechle müsta¡meldir: 1) ”‫ــم‬ ‫“ق ِائ‬in cem¡idir. ”‫ــام‬ ِ
ٌ ‫ “ن َي‬, ”‫ــم‬ ‫“ن ِائ‬in cem¡i olduğu
ٌ َ ٌ َ
gibi, nitekim bu âyette vâki¡dir. 2) Masdar olur: ”‫ــوم قي ًامــا‬ ِ ‫ “قــام يق‬denir, ke-kavlihi ta¡âlâ:
َ ُ َُ َ َ
‫ــام‬ ‫ق‬ ‫ر‬ ‫د‬‫ص‬ ‫م‬ ﴾ ‫ين‬ ِ‫ر‬ ِ
‫ص‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫وا‬ ‫ن‬ ‫ا‬‫ك‬ ‫ــا‬ ‫م‬ ‫و‬ ٍ
‫ــام‬‫ي‬ ِ
‫ق‬ ‫ــن‬ ِ
‫م‬ ‫وا‬ ‫اع‬ ‫ط‬ ‫ــت‬‫اس‬ ‫ــا‬ ‫م‬ ‫ف‬ ﴿ ” ‫ام‬ ‫ــو‬ ِ
‫“ق‬ gelir; ” ِ‫ل ْمر‬ ْ َ ‫“قيام ا‬ ِ
َ َ ُ َ ْ َ َُْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ ََ 3) ma¡nâsına ُ َ kavli
789
َ ٌ َ
ِ ِ
” ِ‫ “ق َو ُام ْالَ ْمر‬demektir, kâle ta¡âlâ: ‫اللُ َل ُكم قي ًاما﴾ أَ ْي ق َو ًاما‬ ِ ِ
‫﴿و َل ُت ْؤ ُتوا السفهاء أَموالكم التي جعل‬
َ ْ َّ َ َ َ َّ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ ُّ َ Ya¡nî
790

“Ebdân ve emr-i ma¡âşınız için nizâm ve ¡imâd kıldı” demektir. Bu sûrette ”‫ــام‬ ِ
ٌ ‫“ق َي‬ın aslı
”‫“ق َــو ٌام‬ِ olup mâ-kablinin kesresine binâ™en vâv yâ’ya tebdîl olunmuştur. Bu bir müşâbe-
het-i lafziyyedir. [195]

785 “O sahifelerde dosdoğru hükümler vardır.” el-Beyyine, 98/3.

786 “İşte bu dosdoğru dindir.” el-Beyyine, 98/5.
787 “Biz onların başına birtakım arkadaşlar sardık da bu arkadaşlar onlara geçmişlerini ve geleceklerini
süslü gösterdiler.” Fussilet, 41/25.
788 “Bir de bakarsın onlar kalkmış bekliyorlar.” ez-Zumer, 39/68.
789 “Artık, ne yerlerinden kalkmaya güçleri yetti ne de başkasından yardım görebildiler.” ez-Zâriyât,
51/45.
790 “Allah’ın, sizin için geçim kaynağı yaptığı mallarınızı aklı ermezlere vermeyin.” en-Nisâ™, 4/5.
BÂBU’L-¢ÂF ‫ٍةَعيِق‬ 195

ً ‫• ِق‬
]…îlen[ ‫يل‬
791 ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ومن أَصد ُق ِمن‬
﴾‫الل ِق ًيل‬ َ َ ْ ْ َ َ َ ْ
792
﴾‫ •و﴿إ َِّل ِق ًيل َس َل ًما َس َل ًما‬

ً‫ أَ ْي َق ْول‬793﴾‫اش َئ َة ا َّل ْي ِل ِهي َا َش ُّد َو ْط ًـئا َوأَ ْق َو ُم ِق ًيل‬ ِ •

ِ ‫و﴿ا َّن َن‬
َ
Cümlesinde böyle tefsîr olundu. Çünkü ”‫يــل‬ ِ de ”‫ “ َقــو ٌل‬gibi “‫ــال‬
ٌ ‫“ق‬ َ ‫” َق‬den masdadır: ‫ول‬ ُ ‫“ َق َال َي ُق‬
ْ
”‫ َق ْو ًل َو ِق ًيل َف ُه َو َق ِائ ٌل‬denir. Ve ”‫ال ِق ًيل‬
ُ ‫يل يُ َق‬ ِ de denildi. Ve ”‫يل‬
َ ‫“ق‬ ِ lafzı masdar olmayıp kelâm
ٌ ‫“ق‬
ve söz ma¡nâsına ismdir de denildi ki güft u gû ve söz ve lâf gibi, ”‫ــال‬ ٌ ‫يــل َو َق‬ ِ da denir.
ٌ ‫“ق‬
Elsine-i ¡avâmda dedikodu ta¡bîri bu ma¡nâyadır.

]…îlihî[ ‫يل ِه‬

ِ ‫• ِق‬
‫محمد َص َّلى ُاهلل َو َس َّلم بِا ْل َج ِر َع ْط ًفا‬
ّ َ
ٍ َ ُ‫﴿و ِق ِيل ِه َيا َر ِّب ِإ َّن َه ُؤ َل ِء َق ْو ٌم َل يُ ْؤ ِمن‬
‫ أَ ْي َق ْو ِل‬794﴾‫ون‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫اع ِة‬
َ ‫الس‬
َّ ‫َع َلى‬
Ya¡nî ”‫الس َــا ُم‬ ِ ِ ِ
َّ ‫ــم َق ْولــه َع َل ْيــه‬ ‫ “و ِعنــده ِعلــم الســاع ِة و ِعل‬takdîrindedir. Zamîr-i mecrûr Zât-ı Risâ-
ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ُ َ ْ َ
let-penâh’a râci¡dir. Ve nasbla ”‫“و ِقي َل ُــه َيــا َر ِّب‬ sûretinde de kırâ™at olunmuştur, bu sûrette
ْ َ
sâbık ﴾‫ــم ُع ســر ُهم‬ ِ َ َ ِ üzerine ma¡tûftur. Takdîr-i
َ ‫ون أ َّنا َل َن ْس‬َ ‫ ﴿أ ْم َي ْح َس ُــب‬kavl-i kerîmindeki ”‫“س ّــر‬
795
ْ َّ
kelâm ”‫الس َــا ُم َيا َر ِّب‬ ِ ٍ ِ َ َ ‫ “أَم ي ْحســب‬olur. Ve ”‫ــاعة‬
َّ ‫ــم ُع س َّــر ُه ْم َو َق ْو َل محمد َع َل ْيه‬َ ‫ون أ َّنا َل َن ْس‬ ُ َ َ ْ َ ‫“الس‬ َّ kelimesinin
mahalline ¡atfla mansûbdur da denildi, bu sûrette ”‫“و َي ْع َلــم َق ْو َل ُــه‬ َ takdîrinde olur. Veyâhûd
ُ
hazf-ı cârla mansûb-ı kasemdir de denildi, bu sûrette ma¡nâ ”‫ولك َيا َر ِّب‬ َ ‫“ر ُس‬ َ ilâ-âhiri kavli
hakkı için demek olur. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi. Her hâlde ”‫ “ َقي ٌل‬burada masdar olup
ْ
”‫ “ َق ْو ٌل‬ma¡nâsınadır.

]…î¡atin[ ‫• ِقيع ٍة‬

َ
‫ أَ ْي أَ ْر ٍض ُم ْس َتوِ ي‬796﴾‫يع ٍة َي ْح َسب ُه الظَّ ْمآ ُن َم ًاء‬ ِ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا َّل ِذين َك َفروا اَعمالُهم َكسر‬
َ ‫اب بِق‬
ُ َ َ ُْ َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Çölde olan serâb gibi susuz kimse onu su zann eder” demek olur. ”‫ــع‬ ٌ ‫ “ َق ْي‬ve ”‫ــاع‬
ٌ ‫“ َق‬
arzdan düz yere denir. Cem¡i kesrle ”‫يعا ٌن‬ ِ
‫“ق‬dır. ”‫ة‬ ‫يع‬
ٌَ ِ
‫“ق‬ ” ‫اع‬ ‫ق‬ “ın
َ Ve lafzı ٌ َ cem¡idir de denildi,
Türkçemizde buna ova ve çöl ta¡bîr edilir.

791 “Kimdir sözü Allah’ınkinden daha doğru olan?” en-Nisâ™, 4/122.

792 “Sadece “selam!”, “selam!” sözünü işitirler.” el-Vâkı¡a, 56/26.
793 “Şüphesiz gece ibadetinin etkisi daha fazla, (bu ibadetteki) sözler (Kur’an ve dua okuyuşlar) ise
daha düzgün ve açıktır.” el-Müzzemmil, 73/6.
794 “Onun (Muhammed’in), “Ya Rabbi!” demesine andolsun ki, şüphesiz bunlar iman etmeyen bir ka-
vimdir.” ez-Zuhruf, 43/88.
795 “Yoksa onların sırlarını ve gizli konuşmalarını duymadığımızı mı sanıyorlar?” ez-Zuhruf, 43/80.
796 “İnkâr edenlere gelince; onların amelleri ıssız bir çöldeki serap gibidir. Susamış kimse onu su sanır.”
en-Nûr, 24/39.
 BÂBU’L-KÂF

‫ك‬
[196] FASLU’L-KÂF MA¡A’L-HEMZE: “‫ء‬،‫”ك‬
َ
]ke™eyyin[ ‫• َكأَي ِْن‬
ّ
‫ أَ ْي َكم ِم ْن َنب ٍِي‬797﴾‫﴿و َكأَيّ ِْن ِم ْن َنب ٍِي‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ ْ ّ
Bu kelime kâf-ı teşbîh ve münevvene olan ”‫ “أَ ٍ ّي‬lafzından mürekkeb ismdir, gâliben
”‫“كــم‬ ma¡nâsına teksîr-i ¡adede ve ba¡zen istifhâma delâlet eder. Bunda altı lügat vardır:
ْ َ
1) Aslı olan ”‫“كأَ ٍ ّي‬
َ 2) Tenvînin nûn resminde isbâtıyla ”‫“كأَيّ ِْن‬ َ ki resm-i mushaf da böyle-
dir. 3) “İsm” vezni üzere lâkin nûn’un sükûnuyla ”‫“ك ِائ ْن‬ َ 4) Elifin hazfiyle ”‫“ك ِئ ْن‬ َ 5) Hem-
zenin iskânı ve yâ-i meksûre ile ”‫“ك ْأي ِْن‬
َ 6) Hemzenin kesri ve yâ’nın iskânıyla ”‫ِين‬ ْ ‫“كإ‬dir.
َ
]ke™sin[ ‫• َك ْأ ٍس‬
‫ َوأَ ْم َث ِال َها ُه َو ا ِلْ َن ُاء ب َِشراب ِِه‬798﴾ً‫اف َع َليهِ م ب َِك ْأ ٍس ِم ْن َم ِعينٍ َب ِشيراً َو َن ِذيرا‬
ُ ‫ • َك َما ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿يُ َط‬
َ ْ ْ
Ya¡nî “dolu kadeh.” Bizim kâse dediğimiz zarftır, ancak lisân-ı ¡Arabda dolusuna ”‫“ك ْأ ٌس‬ َ
denir, boşuna denilmez. Ma¡a-hâzâ yalnız kadehe ve şarâba da ıtlâk olundu.

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ك‬

َ
]kâffeten[ ‫• َكا َّف ًة‬
‫ أَ ْي ِإل َّ إ ِْر َسا َل ًة َع َّام ًة َل ُهم َو ُم ِحي َط ًة بِهِ م‬799﴾‫اس‬
ِ ‫اك إ َِّل َكا َّف ًة ِللن‬
َّ َ ‫﴿و َما أَ ْر َس ْل َن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ
Ya¡nî “Ancak risâletin nâs için ¡âmme ve onları muhîta olarak” demek olur. ”‫“كا َّف ًة‬ َ kâf-ı

797 “Nice peygamberler var ki” Âl-i ¡İmrân, 3/146.

798 “Ve içenlere lezzet veren kadehler dolaştırılır.” es-Sâffât, 37/45.
799 “Biz seni ancak bütün insanlara müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.” Sebe™, 34/28.
198 ‫َني ِمِظا كَ ا‬
‫ْل‬ BÂBU’L-KÂF

hitâbdan hâldir, ”‫ــاس‬ َ

ٌ ‫“ َن‬tan değil, muhtâr olan da budur. Sicistânî rahimehullâhu: ‫“أ ْي‬
ِ
”‫¡ َت ُك ُّف ُهــم َوتُرد ُع ُهــم‬ibaretiyle tefsîr etmiş ki “Sen nâsı men¡ ve redd eder olduğun hâlde”
ْ ْ ْ
ya¡nî nâsı bu risâletin hâricinde kalmaktan men¡ ve redd eder olduğun hâlde demek
olur. Yâhûd ”‫ “إ ِْر َسا َل ًة َت ُك ُّف ُهم َوتُر ِد ُع ُهم‬takdîrinde olup “Nâsı bu risâlet hükmünden hurûcdan
ْ ْ ْ
men¡ ve redd eder bir irsâl ile” demek olur. Ve ”‫“ع َّامــ ًة‬ َ ile [197] tefsîr olunmuş, nitekim
dîger âyetlerde öyle tefsîr olunmuştur. Her hâlde bu âyet-i kerîme risâlet-i Mu√amme-
diyye’nin ¡Araba hâss olmayıp cins-i beşerin siyâh ve beyâzına ve ¡Araba ve ¡Acem ve
Rûm’una ¡âmme ve şâmile olduğunu musarrahan mübeyyindir. Buna dâir ehâdîs-i sahî-
ِ
ha da vardır. Ez-cümle sahîhaynda müttefikan Câbir radıyallâhu ¡anhdan mervî ‫يــت‬ ُ ‫“أُ ْعط‬
”‫ َخ ْم ًســا‬hadîs-i şerîfinin âhirinde vâki¡ ”‫اس َع َّام ًة‬ ِ ‫ــث ِإ َلــى َقو ِم ِــه َخاصــ ًة وب ِع ْثت ِإ َلــى الن‬
ُ ‫ِــي يُ ْب َع‬‫“وكان النب‬
ُّ َّ َ َ َ
800
َّ ُ ُ َ َّ ْ
fikra-i celîlesiyle de bu ma¡nâ ve hükm te™eyyüd etmiştir. ~a√î√-i Bu«ârî ve Muslim’e
mürâca¡at oluna. İşbu ”‫“كا َّفــ ًة‬ َ lafzı dîger âyâtta ”‫“ع َّامــ ًة‬ ِ
َ ve ”‫اعــ ًة‬ َ ‫“ج َم‬َ ve ‫ين ٰا َمنُوا ْاد ُخ ُلوا‬ َ ‫﴿يــا اَ ُّي َهــا ا َّلذ‬
َ
801 ِ ‫ ِفي‬kavl-i kerîminde ”‫ُّكم‬
﴾‫الس ْل ِم َكا َّف ًة‬ ُ ‫ل‬‫ك‬ُ َْ ‫ “أ‬ile tefsîr olunmuştur. Men¡ ve redd ma¡nâsına
‫ي‬
ّ ْ
olan ”‫“ك ٌّف‬ َ lafzındandır.
]el-kâ@imîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•ا ْل َكاظم‬
ِ ِ ‫ظ وا ْلع ِافين ع ِن‬ ِِ ِ َّ ‫ون ِفي السر ِاءو‬
َ ‫ين يُ ْن ِف ُق‬ ِ
‫ظ‬ َ ‫الناس﴾ أَ ْي َحابِس‬
َ ‫ين ا ْل َغ ْي‬ َ َ َ َ َ ‫ين ا ْل َغ ْي‬
َ ‫الض َّراء َوا ْل َكاظم‬ َ ‫ •﴿اَ َّلذ‬
802
َّ َ َّ َّ
Ya¡nî hışım ve gazabı Türkçe öfkeyi habs ve men¡ edenler tutanlar demektir. Bu kelime
”‫“ك ْظم‬den ism-i fâ¡il cem¡-i müzekker-i sâlimdir. “‫”ضر َب‬ ve “‫”ج َل َس‬
َ bâblarından ‫“ك َظ َم َغ ْي َظ ُه‬
ٌ َ َ َ َ
”‫اظم‬ ِ ‫ َك ْظمــا و ُكظُومــا َفهــو َك‬denir, ”‫ “إِجترعــه‬Ya¡nî “Yuttu” demektir. Ve ”‫ “رج ٌل َك ِظيم‬denir. Gayz
ٌ َ ُ ً َ ً ُ َ ََ ْ ٌ ُ َ
ve gazabını habs ve men¡e ve zabta muktedir kimseye vasf olur. Mufredât’ta Râπıb ra-
himehullâhu ”‫“ك ْظــم‬ mahrec-i nefstir, ”‫ــذ ب َِك ْظ ِم ِــه‬
َ ‫ “أَ َخ‬denir ki “Boğazından tuttu” demektir.
ٌ َ
Ve ”‫ــوم‬ ِ ‫“ك ْظــم ا ْل َغي‬
ٌ ُ‫“كظ‬,ُ ihtibâs-ı nefestir, bununla sükûttan ta¡bîr olunur. Ve ”‫ــظ َح ْب ُس ُــه‬ ْ ُ َ
diyor.
Hulâsaten minhu. Gâyet-i mâ-fi’l-bâb gayz ve gazabı nefsinde habsle ihkâm ve mukte-
ziyâtını icrâ™ ve izhârdan men¡-i nefs demektir.

َ ‫• َك‬
]kâde[ ‫اد‬
ِ ِ ِ ِ ‫اجرِ ين و ْالَ ْنصارِ ا َّل ِذين َّاتبعوه ِفي س‬
‫وب‬
ُ ‫يغ ُق ُل‬
ُ ِ‫اد َيز‬
َ ‫اعة ا ْل ُع ْس َرة م ْن َب ْعد َما َك‬َ َ ُ َُ َ َ َ َ ِ ‫النب ِِّي َوا ْل ُم َه‬
َّ ‫اللُ َع َلى‬
َّ ‫اب‬
َ ‫ •﴿ َل َق ْد َت‬
َ 803 ِ
‫ار َب‬ َ ‫َفرِ ٍيق م ْن ُه ْم﴾ أ ْي َق‬
”‫اد‬
َ ‫“ك‬
َ kelimesi ef¡âl-i mukârebedendir. [198] ”‫ب‬ ٌ ‫ “ ُق ْــر‬ma¡nâsına olan ”‫“ك ْــو ٌد‬den َ tekârub-ı
fi¡l için mevzû¡dur. ”‫اد َي ْف َع ُل‬ َ َ‫“ك‬ denir, ” ‫ن‬
ْ َ ‫أ‬ “ ile ”‫ل‬ ‫ع‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ن‬
َ َ َْ ْ َ ََ ‫أ‬ ‫اد‬‫“ك‬ denilmez. Bu asldır, lâkin ba¡zen
”‫“ع َســى‬َ kelimesine teşbîhen ”‫ “أَ ْن‬idhâliyle isti¡mâli de vâki¡dir. Gâliben şi¡rde vâki¡dir.

800 Buhârî, Teyemmüm, 7, no: 335; Salât, 55, no:438; Müslim, Salâtu’l-mesâcid, 3.
801 “Ey iman edenler! Hepiniz topluca barış ve güvenliğe (İslam’a) girin.” el-Bakara, 2/208.
802 “Onlar bollukta ve darlıkta Allah yolunda harcayanlar, öfkelerini yenenler, insanları affedenlerdir.”
Âl-i ¡İmrân, 3/134.
803 “Andolsun Allah; Peygamber ile içlerinden bir kısmının kalpleri eğrilmege yüz tuttuktan sonra,
sıkıntılı bir zamanda ona uyan muhacirlerle ensarın tövbelerini kabul etmiştir.” et-Tevbe, 9/117.
BÂBU’L-KÂF ‫َرِئاَبَك‬ 199

Kelime-i mezbûre bir kimse bir işi işlemeğe karîb olup yâhûd hemm ve kasd edip de iş-
lememek ma¡nâsını ifâde eder, lisânımızda “az kaldı yapacaktı” ta¡bîr olunur. Bu ma¡nâ
edât-ı nefyden mücerred bulunduğu hâldedir. Eğer nefy ve cahda mukârin olursa ¡aks-i
ma¡nâya delâlet eder. Meselâ 804﴾‫ــون‬ َ ‫ادوا َي ْف َع ُل‬ ُ ‫﴿و َمــا َك‬
َ kavl-i kerîminde “Az kaldı yapamaya-
caklardı” ya¡nî “güçlükle yaptılar ve batâ™etle işlediler” demek olur. Ve ba¡zen edât-ı
ُ ‫“مــا ِك ْــد‬
nefy ile ”‫ت أَ ْف َع ُل ُــه‬ َ denir ki “Ben onu işlemeğe yaklaşmadım, yanaşmadım” demek
olup kat¡iyyen fi¡lin nefyini te™kîd ma¡nâsı murâd olunur. Ve ba¡zı ¡ulemâ™ bu kelimenin
irâde ma¡nâsına geldiğine zâhib olarak 805﴾‫يهــا ِل ُت ْج ٰــزى ُك ُّل َن ْف ٍــس ب َِمــا َت ْس ٰــعى‬ ِ ِ
ُ ‫ــاع َة آت َيــ ٌة أَ َك‬
َ ‫اد أُ ْخف‬ َ ‫الس‬ َّ ‫﴿إ َِّن‬
kavl-i kerîmini ”‫يهــا‬ ِ ُ ُ
ُ ِ‫ “أر‬ile tefsîr etmişler. Bu sûret ”‫يــد‬
َ ‫يــد أ ْخف‬ ُ ِ‫ “يُر‬kelimesinin ”‫اد‬ ُ ‫“ي َك‬َ yerinde
isti¡mâli kabilindendir, çünkü 806﴾‫ــض‬ ‫ق‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ن‬ َ ‫أ‬
َّ َ ْ َ ْ ُ ُ ً َ‫يــد‬ ِ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫ار‬ ‫ــد‬ ِ
‫ج‬ ‫ــا‬ ‫يه‬ ِ
‫ف‬ ‫ا‬ ‫ــد‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ف‬ ﴿ ”‫يــد‬
ُ ِ‫ “يُر‬,
َ َ َ ََ kavl-i kerîminde
”‫اد‬
ُ ‫“ي َك‬
َ mevki¡indedir ve öyle de tefsîr olunmuştur.
ُ ُ‫• َكال‬
]kâlûhum[ ‫وهم‬
ْ
ْ ْ َ ‫وه ْم يُ ْخ ِس ُر‬
‫ أَ ْي َو ِإ َذا َكالُوا َل ُهم أَ ْو َو َزنُوا َل ُهم‬807﴾‫ون‬ ُ ُ‫وه ْم أَ ْو َو َزن‬
ُ ُ‫﴿و ِإ َذا َكال‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Onlar için ölçtükleri veyâ tarttıkları vaktte” demektir. Bunun tahkîki aşağıda
” ٍ‫“كي َل َب ِعير‬ kelimesindedir, oraya nazar oluna.
َْ
]kâdi√un[ ‫ح‬ ِ
ٌ ‫• َكاد‬
‫أَ ْي َع ِام ٌل أَ ْو َسا ٍع ِفي َع َم ِل َك ِإ َلى‬ 808 ِ ْ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿يا اَيها‬
﴾‫ال ْن َسا ُن إ َِّن َك َك ِاد ٌح ِإ َلى َر ّب َِك َك ْد ًحا َف ُم َل ِق ِيه‬ َ ُّ َ َ ُ ْ
ِ ‫ِل َق‬
‫اء َر ّب َِك َي ْع ِني ا ْل َم ْو َت‬
Ya¡nî “Sen ey insân, ¡amelinde Rabbinin likâsına [199] ki mevttir, ¡âmilsin” yâhûd “sâ¡î-
sin” demek olur. Bu kelimeye dâir kelâm biraz aşağıda ”‫“ك ْد ًحــا‬
َ kelimesinde görülür,
oraya nazar oluna.

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ك‬

َ
ِ ‫• َكب‬
]kebâ™ira[ ‫ائر‬
َ َ
‫ َج ْم ُع َكبِير ٍة‬809﴾‫اح َش‬
ِ ‫ال ْث ِم وا ْل َفو‬ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وا َّل ِذين يجت ِنب‬
َ َ َ ِ ْ ‫ون َك َبائ َر‬ ُ َْ َ َ َ َ ْ
”‫“كبِير ٌة‬ lisân-ı şer¡de nass-ı celî vü kat¡î Kitâb-ı kerîm’le nehy ve tahrîm edilip mürtekibi
َ َ
804 “Neredeyse bunu yapmayacaklardı.” el-Bakara, 2/71.
805 “Kıyamet mutlaka gelecektir. Herkes işlediğinin karşılığını görsün diye, neredeyse onu gizleyecek
(geleceğinden hiç söz etmeyecek)tim.” Tâ Hâ, 20/15.
806 “Derken orada yıkılmaya yüz tutmuş bir duvar gördüler.” el-Kehf, 18/77.
807 “Fakat kendileri onlara bir şey ölçüp, yahut tartıp verdikleri zaman eksik ölçüp tartarlar.” el-Mutaf-
fifîn, 83/3.
808 “Ey insan! Şüphesiz sen, Rabbine (kavuşuncaya kadar) didinip duracak ve sonunda didinmenin
karşılığına kavuşacaksın.” el-İnşikâk, 84/6.
809 “Büyük günahlardan ve çirkin işlerden kaçınanlar” eş-Şûrâ, 42/37; en-Necm, 53/32.
200 ‫ٍدَبَك‬ BÂBU’L-KÂF

için dünyâ ve âhirette ¡ukûbet beyân ve ta¡yîn ve teşrî¡ edilmiş olan emr-i münkerdir.
Meselâ bi-gayr-i hakk katl-i nefs dünyâda kısâs, âhirette ¡azâb-ı medîd ü elîm ile ve
şürb-i hamr dünyâda hadd-i şürb ve âhirette ¡azâb ile ve zinâ dünyâda muhsana recm ve
gayr-ı muhsana celde ve âhirette kezâ ¡azâb-ı elîm ile ¡ukûbet edilmesi teşrî¡ buyurul-
muştur. Böyle olan her bir zenb ve ism ”‫“كبِير ٌة‬dir.
َ َ
]kebedin[ ‫• َكب ٍد‬
َ
‫الد ْنيا َوال ِْخر ِة‬ ِ‫ أَ ْي ِش َّد ٍة َو ُم َك َاب َد ٍة ُ ِل ُمور‬810﴾‫ان ِفي َكب ٍد‬ ِ ْ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل َق ْد َخ َل ْق َنا‬
َ ‫ال ْن َس‬
َ َ ُّ َ
Ya¡nî “şiddet ve meşakkatte” demek olur. Bunun mebde™i mazîk-i rahm-i muzlim ve
gâyeti merâret-i mevt ve mâ-ba¡didir ve ikisi arasında ya¡nî hayât-ı dünyâda ma¡rûz
kaldığı şedâyid-i rüzgârdır. Fethateynle ”‫“كب ٌد‬ meşakkattir. “müfâ¡alet”ten ‫“ك َاب َد الر ُج ُل ِل َه َذا‬
ََ َّ َ
” ِ‫ ْالَ ْمــر‬denir, “Şu iş için ya¡nî onu işlemekte bir takım meşâkk ve mezâhime katlandı ve
çok zahmet ve meşakkat çekti” demek olur. Bâ’nın kesriyle ”‫“كب ٌِد‬ َ ciğerdir.

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ب‬،‫”ك‬
ُ
ِ ‫• ُكب‬
]kubkibû[ ‫كبوا‬
ُ ْ
‫وههِ م ِفي َج َه َّنم‬ِ ‫يل ع َلى وج‬ ِ ِ
ُ ُ َ َ ‫ون﴾ أَ ِي ا ْل ُقوا َع َلى َر ُؤوسهِ ْم َوق‬
811
َ ‫او‬
ُ ‫يها ُه ْم َوا ْل َغ‬
ِ ِ
َ ‫ •﴿ َف ُك ْبك ُبوا ف‬
َ ْ
Ya¡nî Başları üzerine yâhûd yüzleri üzerine cehenneme bırakılırlar” [200] ya¡nî atılırlar
demek olur. ”‫ــاء‬ ِ ْ ‫ــت‬
َ ‫ال َن‬ ُ ‫“ك ْب َك ْب‬
َ denir, “Kabı başı aşağı çevirdim” demektir. Aslen ”‫ــب‬ ٌّ ‫“ك‬
َ laf-
zındandır ki bir şey™i yüzü üstüne iskât etmek ve kapatmaktır. Kâle ta¡âlâ: ‫ِالسي َِئة‬ ِ ‫﴿ومن جاء ب‬
ّ َّ َ َ ْ َ َ
812
﴾ ِ‫النار‬ ‫ي‬‫ف‬ِ ‫“ َف ُكب ْت وجوههم‬Cehennemde yüzleri üstüne kapatıldılar” demektir. Ve kâfeyn-i
َّ ْ ُ ُ ُ ُ َّ
meftûheteyn ile ”‫“د ْحر َجــ ٌة‬ vezninde ”‫“كب َكبــ ٌة‬ bir şey™in derin bir çukura düşmesidir. ‫ــب‬ َ ‫“ك ْب َك‬
َ َ َ َْ َ
”‫ــب َكب َكبــ ًة‬ ِ ‫ ي َكب‬denir. Bahsinde olduğumuz ”‫“كب ِكبــوا‬
‫ك‬ mâzî cem¡-i müzekker-i gâib mebnî
َ ْ ُ ْ ُ ُ ُْ
¡ale’l-mef¡ûldür.

]kubbet[ ‫ت‬
ْ ‫• ُكب‬
َّ
﴾ ِ‫النار‬ ِ ِ
َّ ‫وه ُه ْم في‬
ُ ‫ِالس ّي َِئة َف ُك َّب ْت ُو ُج‬
َّ ‫﴿و َم ْن َج َاء ب‬
َ •
813

Mâ-kabline nazar buyurula.

810 “Biz insanı bir sıkıntı ve zorluk içinde (olacak ve bunlara göğüs gerecek şekilde) yarattık.” el-Beled,
90/4.
811 “Artık onlar ve o azgınlar tepetakla oraya atılırlar.” eş-Şu¡arâ™, 26/94.
812 “Kimler de kötü amel getirirse, yüzüstü ateşe atılırlar.” en-Neml, 27/90.
813 “Kimler de kötü amel getirirse, yüzüstü ateşe atılırlar.” en-Neml, 27/90.
BÂBU’L-KÂF ‫ُهَرْبِك‬ 201

]kubitû[ ‫• ُكب ُِتوا‬

‫ين ِم ْن‬ ِ ِ ِ ﴾‫ين ِم ْن َقب ِلهِ م‬ ِ َ ‫الل ورسو َله ُكبِتوا َكما ُكب‬ ِ ِ
َ ‫أَ ْي أُ ْهل ُكوا َك َما أُ ْهل َك ا َّلذ‬ َ ‫ِت ا َّلذ‬ ُ ُ ُ َ َ َ َّ ‫ون‬ َ ‫اد‬
ُّ ‫ين يُ َح‬َ ‫ •﴿ا َّن ا َّلذ‬
814
ْ ْ َ
‫َقب ِلهِ م‬
ْ ْ
Bu kelime ¡unf ve tezlîl ile redd ma¡nâsına olan ”‫ــت‬ ٌ ‫“ك ْب‬dendir.
َ Bu âyette redd, gazaben
min-¡indillâh olmakla ihlâk ile tefsîr olunmuştur. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫ِت َكب ًتا‬ ‫ “كبت يكب‬denir.
َ َ ْ ُ ْ َ َ ََ
ِ ِ
Ve ”‫“كب َت ُه ل َو ْجهِ ه‬ , ”‫“صر َع ُه‬ “Ya¡nî “Yüzü üstüne düşürdü” demek olur.
ََ َ َ
]kubbâran[ ‫• ُكبارا‬
ً َّ
‫ أَ ْي َكبِيرا ِفي ا ْل َغ َاي ِة‬815﴾‫ارا‬
ً ‫﴿و َم َك ُروا َم ْك ًرا ُك َّب‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ً
Ya¡nî “son derece büyük” demektir. Ve tahfîfle ”‫ــارا‬ ً ‫“ك َب‬ُ sûretinde de kırâ™at olundu. Bu
hâlde ”‫“كبِيرا‬ diye tefsîr olunur, zîrâ zamm ve tahfîfle ”‫ار‬ ٌ ‫“ك َب‬
ُ kebîrdir; teşdîdle ”‫ار‬ ٌ ‫“ك َّب‬
ُ eblag
ً َ
ve eşedddir. Tahfîfle ”‫ار‬ ‫ب‬ ‫“ك‬ dahi ” ‫ر‬ ‫ب‬ ِ
‫“ك‬den eblagdır.
ٌ َُ ٌْ
]el-kuberi[ ِ‫ •ا ْل ُكبر‬
َ
‫ل ُمورِ ا ْل ِع َظ ِام َو ِ ِل ْح َدى ا ْلبلَ َيا ا ْل ِع َظ ِام‬
ْ ُ ‫ أَ ْي ِ ِل ْح َدى ا‬816﴾ ِ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّن َها َل ِْح َدى ا ْل ُكبر‬
َ ْ
َ َ
Ya¡nî “Büyük işlerin biridir ve büyük [201] belâların biridir” demektir. ”‫“كبــر‬ lafzı
ُ َُ
”‫“كبرى‬nın cem¡idir ki te™nîs-i ”‫“أَ ْكبر‬dir. Zamîr, âyet-i sâbıkadaki ”‫“س َقر‬a râci¡dir ve ”‫“س َقر‬
َ ُْ َُ ُ َ ُ َ
esmâ-i cehhemmden bir ismdir. Ve ebvâb-ı seb¡a-i cehennemden bir bâbın ismidir de
denildi. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“س َقر‬ kelimesine bak.
ُ َ

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫ب‬،‫”ك‬
]kibrahû[ ‫• ِكبره‬
َُْ
‫ أَ ْي ُم ْع َظ َم ُه‬817﴾‫اب َع ِظيم‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
ٌ ٌ ‫﴿وا َّلذي َت َو َّلى ك ْب َر ُه م ْن ُه ْم َل ُه َع َذ‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “büyüğüne” demektir. Zamîr, ”‫ــك‬ ٌ ‫“ ِإ ْف‬e râci¡dir. Ve zammla ”‫“ك ْب َــر ُه‬ ُ dahi kırâ™attir,
bu sûrette mütevellîye râci¡ olur. Kesr ile ”‫“كبــر‬ ِ eşyâya vasf olan ”‫“كبِيــر‬den masdardır;
ٌ ْ ٌ َ
zammla sinnde yaşta kullanılan ”‫“كبِيــر‬den masdardır denildi. Bu ma¡nâya göre murâd
ٌ َ
¡Abdullâh b. Ubeyy’dir, çünkü merkûm ifke ictisâr edenlerin esenni, en yaşlısı idi,
binâ™en ¡aleyh hakkında tahsîsle ﴾‫اب َع ِظيــم‬ ِ ve ”‫“كبر‬
ٌ ٌ ‫ــذ‬َ ‫ ﴿ َل ُــه َع‬buyuruldu. Ve ”‫“ك ْب ٌــر‬ ٌ ُْ
birdir, her
ikisi de lügattır da denildi. Vallâhu a¡lemu.

814 “Allah’a ve Resülüne düşmanlık edenler, kendilerinden öncekilerin alçaltıldığı gibi alçaltılacaklar-
dır.” el-Mücâdele, 58/5.
815 “Bunlar da, çok büyük bir tuzak kurdular.” Nûh, 71/22.
816 “O (cehemmen) insan için, içinizden ileri geçmek yahut geri kalmak isteyenler için uyarıcı olarak
elbette en büyük bir şeydir.” el-Müddessir, 74/35.
817 “İçlerinden (elebaşılık ederek) o günahın büyüğünü üstlenen için ise ağır bir azap vardır.” en-Nûr,
24/11.
202 ‫ٌرْبِك‬ BÂBU’L-KÂF

]kibrun[ ‫• ِكبر‬
ٌْ
‫ أَ ْي َما ِفي ُص ُدورِ ِهم ِإل َّ َت َك ُّبر َو َت َعظُّم‬818﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ ِْن ِفي ُص ُدورِ ِهم إ َِّل ِكبر‬
ٌ ٌ ْ ٌْ ْ
Ya¡nî “Hakkı kabûl ile mütâba¡at-i resûlden tekebbür” demek olur. İbn ¡Abbâs radıyal-
lâhu ¡anhumâ: ”‫ِك إ َِّل َما ِفي ُص ُدورِ ِهم ِم َن ا ْل ِكبرِ َوا ْل َع َظ َم ِة‬
َ ‫“ما َح َم َل ُه ْم َع َلى َت ْك ِذيب‬
َ buyurmuşlar ki “Onları
ْ ْ
senin tekzîbine haml etmedi, ancak sadrlarında olan kibr ve ¡azâmet” demektir.

]el-kibriyâ™u[ ‫اء‬ ِ
ُ ‫•ا ْلكبرِ ي‬ َ ْ
‫الت َص ُّر ُف‬ ِِ َ 819 ِ َ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫الس ْل َط َن ُة َو‬
َّ ‫الس َم َاوات َو ْال ْرض﴾ أ ْي َو َّل ا ْل َع َظ َم ُة َوا ْل ُم ْل ُك َو‬ َّ ‫﴿و َل ُه ا ْلك ْبرِ َي ُاء في‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ا ْل َح ِق ِيقي ِفيهِ َما ِل َك ْو ِن ِه َخ ِال َق ُه َما‬
ُّ
”‫ــاء‬ ِ
ُ ‫ “ك ْبرِ َي‬Bu âyette ve her Cenâb-ı Hakk’a vasf olduğu mahalde bu ma¡nâyadır: [202]
Gayrullâhta mülk ya¡nî saltanat ve hükümdârlık ma¡nâsınadır ki fâniye ve gayr-ı hakî-
kiyyedir. Kesr-i kâf’la memdûden ”‫اء‬ ِ
ُ ‫¡ “ا ْلك ْبرِ َي‬azamet ve ululuk ma¡nâsına mevzû¡dur.

FASLU’L-KÂF MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-FEVKİYYE: “‫ت‬،‫”ك‬

َ

َ ‫• َك َت‬
]ketebe[ ‫ب‬
‫ أَ ِي ا ْل َت َز َم أَ ْو َو َع َد‬820﴾‫﴿ك َت َب َع َلى َن ْف ِس ِه الر ْح َم َة‬
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َّ
”‫ــب‬ ٌ ‫“ك ْت‬den
َ sîga-i mâzîdir. Bu lafz ma¡ânî-i ¡adîdede müsta¡meldir. Aslen cem¡ ve zamm
ma¡nâsına olup kâtib hurûf ve kelimâtı cem¡ ve birbirine zamm ettiği i¡tibâriyle yazmak
ma¡nâsına isti¡mâl olundu. Ve hükm ve kazâ™ ve îcâb ve farz ma¡nâlarında isti¡mâl olun-
du. Ancak Cenâb-ı Hakk’a ta¡alluk ettiği mahallerde iltizâm ve va¡d ma¡nâsına haml
olunur, çünkü ¡abd ve hîçbir mahlûk için Cenâb-ı Hak üzerine hîçbir şey™ vâcib ol-
maz. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــب‬ ِ ِ ِ bundan ismdir. Ve
ٌ ‫ــب َك ْت ًبــا َوك َت ًابــا َف ُه َــو َكات‬
ُ ‫ــب َي ْك ُت‬ َ ‫“ك َت‬
َ denir. Ve ”‫“ك َت َابــ ٌة‬
”‫ــاب‬ ِ
ٌ ‫ “ك َت‬lafzı ”‫ــوب‬ ٌ ‫“م ْك ُت‬َ ma¡nâsına da kullanıldığı gibi, “müfâ¡alet”ten de ”‫“م َك َات َبــ ٌة‬ ُ ma¡nâsı-
na masdar olur. ”‫ب‬ ِ ِ ِ ِ ِ
ٌ ‫اك ُم َك َات‬
َ ‫ب َو َذ‬
ٌ ‫ــب ُم َك َات َبــ ًة َوك َت ًابــا َف ُه َو ُم َكات‬
ُ ‫ــب يُ َكات‬
َ ‫“ك َات‬
َ denir. ﴾‫اب‬ َ ‫ون ا ْلك َت‬َ ‫ين َي ْب َت ُغ‬
َ ‫﴿وا َّلذ‬
821
َ
‫ أَ ِي ا ْل ُم َك َاتبــ َة‬Bunu siyâkındaki ﴾‫وهــم‬ ُ ‫ ﴿ َف َك ِاتب‬emri müfessir ve mü™eyyiddir. ”‫ــب‬ ٌ ‫ت‬
ْ ‫“ك‬
َ mâddesi
َ ْ ُ
¢ur™ân-ı kerîm’de çok yerlerde ma¡lûmen ve mechûlen vâki¡ olmuştur. Mahalline göre
ma¡ânî-i mezkûreden biriyle tefsîr olunur, ke-mâ se-yecî™u.

818 “Onların kalplerinde ancak bir büyüklük taslama vardır.” el-Mü™min, 40/56.
819 “Göklerde ve yerde ululuk O’na aittir.” el-Câsiye, 45/37.
820 “O merhamet etmeyi kendine gerekli kıldı.” el-En¡âm, 6/12.
821 “Sahip olduğunuz kölelerden “mükâtebe” yapmak isteyenlere gelince” en-Nûr, 24/33.
BÂBU’L-KÂF ‫اًبيِثك‬
َ 203

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ت‬،‫”ك‬
ُ
]kutibe[ ‫ب‬ ِ
َ ‫• ُكت‬
‫ أَ ْي ُفرِ َض‬822﴾‫ام‬ ِ ِ ُ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ُ ‫الص َي‬
ّ ‫﴿كت َب َع َل ْي ُك ُم‬ َ ْ
Ya¡nî “Üzerinize [203] oruç farz kılındı” demektir. Ve emsâlinde de böyle tefsîr olunur.

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫ت‬،‫”ك‬
ِ ‫•ا ْل‬
]el-kitâbe[ ‫ك َتاب‬
َ
‫ أَ ِي ا ْل ُم َك َاتب َة َك َما َمر ِآن ًفا‬823﴾‫اب‬ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وا َّل ِذين يبت ُغ‬
َ ‫ون ا ْلك َت‬ َ َْ َ َ َ ْ
َّ َ
”‫“ك َت َب‬ َ kelimesine bak. Ve ”‫اب‬ ِ ِ ِ َ ِ ِِ
ٌ ‫ “ك َت‬lafzı ¢ur™ân ma¡nâsına gelir: ‫﴿ا ْل َح ْم ُد َّل ا َّلذي أ ْن َز َل َع َلى َع ْبده‬
‫آن‬َ ‫الســاَ ُم ا ْل ُق ْــر‬ ِ ٍ َ ِ ِ
َّ ‫ـــو ًجا﴾ أ ْي َع َلى ُم َح َّمد َع َل ْيه‬ َ ‫ــاب َو َل ْــم َي ْج َع ْــل َل ُــه ع‬
َ ‫ ا ْلك َت‬Ve Tevrât ma¡nâsına: ‫وســى‬ َ ‫﴿و َآت ْي َنا ُم‬
824
َ
ِ
َّ ‫ــاب﴾ أَ ِي‬
‫الت ْــو َرا َة‬ َ ‫ ا ْلك َت‬Ve İncîl ve sâir kütüb-i semâviyye ve hattâ suhuf-i enbiyâya da ıtlâk
825

ِ ِ ِ ِ ِ ‫﴿فقد آتينا آل إِبر‬

olunmuştur: ‫السلَ ُم‬ ُّ ‫اب َوا ْلح ْك َم َة﴾ أَ ِي‬
َّ ‫الص ُح َف ا ْل ُم َن َّز َل َة َع َل ْيه َع َل ْيه‬ َ ‫يم ا ْلك َت‬ ‫اه‬
َ َ ْ َ َ َْ ْ َ َ
826

FASLU’L-KÂF MA¡A’¿-¿Â™İ’L-MUSELLESE: “‫ث‬،‫”ك‬

َ
]ke&îben[ ‫• َك ِثيبا‬
ً
‫ أَ ْي َر ْملً َسايِلً أَ ْو َر ْملً ُم ْج َت ِم ًعا‬827﴾‫ال َك ِثيبا َمهِ ًيل‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿يوم ترجف الرض وكان ِت ال ِجب‬
ً ُ َ ْ َ َ َ ُ َْ ْ ُ ُ َْ َ َْ
Fethateynle ”‫ب‬ َ aslen kurb ve cem¡ ve ictimâ¡ ma¡nâlarınadır. ”‫“ر َمى ِم ْن َك َث ٍب‬
ٌ ‫“ك َت‬ َ , ”‫“م ْن ُق ْر ٍب‬
ِ
demektir. Ve “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫ــب ا ْل َق ْــو ُم‬ َ ‫“ك َث‬
َ denir, ”‫ “إ ِْج َت َم ُعوا‬demek olur. Ve müte¡addî de
َ َ
ِ
olur: ”‫ــب ا ْل َق ْــو َم َي ْكثب ُهــم‬ َِ
ْ ُ َ ‫“ك َث‬
َ , ”‫“ج َم َع ُه ْــم َي ْج َم ُع ُه ْــم‬َ demektir. Bundan ahzle kum yığınına ”‫يــب‬ ٌ ‫“كث‬
denildi, rüzgârdan bir yere toplanıp da tepe olduğu için ve bu ma¡nâda iştihâr etti. Ve
”‫يل‬
ٌ ِ‫“مه‬
َ lafzı ”‫“ه ْي ٌل‬den َ sâyil ya¡nî akıcı demektir. Kum ve toprak ve emsâli bir şey™i elden
salıverip akıttıkta ”‫ “ َق ْد ِه ْل ُت ُه‬denir, recefât ve zelâzil-i şedîde-i kıyâmetten dağlar rîze rîze
olup reml-i sâyilden müteşekkil kum yığını ve kum tepesi gibi olacağını i¡lâmdır.

822 “Oruç size farz kılındı.” el-Bakara, 2/183.

823 “Sahip olduğunuz kölelerden “mükâtebe” yapmak isteyenlere gelince” en-Nûr, 24/33.
824 “Hamd, kuluna Kitab’ı (Kur’an’ı) indiren ve onda hiçbir eğrilik yapmayan Allah’a mahsustur.” el-
Kehf, 18/1.
825 “Mûsâ’ya Kitab’ı (Tevrat’ı) verdik.” el-İsrâ™, 17/2.
826 “Şüphesiz biz, İbrahim ailesine de kitap ve hikmet vermişizdir.” en-Nisâ™, 4/54.
827 “Yerin ve dağların sarsılacağı ve dağların akıp giden kum yığını olacağı günü (kıyameti) hatırla.”
el-Müzzemmil, 73/14.
204 ‫اًح َدك‬
ْ BÂBU’L-KÂF

FASLU’L-KÂF MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ك‬

َ [204]
]ked√an[ ‫حا‬
ً ‫• َك ْد‬
ِ ‫ أَي ع ِام ٌل أَو سا ٍع ِفي عم ِل َك ِإ َلى ِل َق‬828﴾‫ال ْنسا ُن إ َِّن َك َك ِادح ِإ َلى رب َِك َكدحا َفم َل ِق ِيه‬ َ
‫اء‬ َ َ َ ْ َ ْ ُ ً ْ َّ ٌ َ ِ ْ ‫﴿يا أ ُّي َها‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ِ‫رب َِك أَ ِي ا ْلمو ِت عم ًل أَو سعيا َفم َل ِقيه‬
ُ ًْ َ ْ َ َ َْ َّ
Tercemede “Ey insân, sen ¡amelinde yâ sa¡yında rabbinin likâsına ki mevttir, bir ¡amel
veyâ sa¡yle ¡âmil veyâ sâ¡îsin ki ona kavuşacaksın, mülâkî olacaksın” denir. ”‫“ك ْد ٌح‬ َ cehd
ile de tefsîr olunmuştur. ﴾‫ِــك‬ ‫ب‬
َ َّ ‫ر‬ ‫ــى‬ ‫ل‬
َ ِ
‫إ‬ ﴿, ” ‫ِــك‬
‫ب‬ ‫ر‬ ِ
‫اء‬
َ َّ َ َ ‫ــز‬ ‫ج‬ ‫ــى‬ ‫ل‬
َ ِ
‫إ‬ “ ¡ibâretiyle de tefsîr edilmiş. Murâd
mevttir ki sebeb-i likâ-i rabbdır. Ve ”‫“ك ْــد ٌح‬ َ , sa¡yde şiddet ve kesb ve hadş ma¡nâlarına
gelir. Cümlesinde “‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫“ك َد َح َي ْك َد ُح َك ْد ًحا َف ُه َو َك ِاد ٌح‬ َ denir. ”‫“ك َد َح ِل ِع َي ِال ِه‬ َ ve “ifti¡âl”-
ِ ِ ِ ِ
den ”‫“ي ْك َتد ُح لعياله‬ ِ ِ
َ َ denir, ”‫“ي ْك َتس ُب‬ َ demektir. Vallâhu a¡lemu.

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫د‬،‫”ك‬
]kidnâ[ ‫• ِك ْد َنا‬
‫ أَ ْي َع َّل ْم َن ُاه ا ِلْ ْح ِتي َال ِفي أَ ْخ ِذ أَ ِخ ِيه ِم ْن إ ِْخ َو ِت ِه‬829﴾‫وس َف‬ ِ ِ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ُ ‫﴿ك َذل َك ك ْد َنا ل ُي‬ َ ْ
َ
Ya¡nî “Biz Yûsuf’a birâderi Bünyâmîn’i kardeşlerinden almak için hîle etmeği ta¡lîm
ettik” demek olur. Ve ”‫“ص َن ْع َنــا َل ُــه‬ َ
َ ve ”‫¡ “أ ْل َه ْم َنــا َل ُــه‬ibâreleriyle de tefsîr edilmiştir. Mekr ve
hîle ve hadî¡a ma¡nâsına olan ”‫ــد‬ ٌ ‫“ك ْي‬dendir.
َ “‫ــاع‬
َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫يــد ًة‬ َ ‫يــد َك ْي ًــدا َو َم ِك‬ ُ ‫اد َي ِك‬َ ‫“ك‬
َ denir. Ve
”ٌ‫يدة‬ ِ
َ ‫“مك‬ َ bundan ism de olur. Bu lafz iki sûretle isti¡mâl edilir, ya¡nî memdûh ve mezmûm
olur, lâkin mezmûmda isti¡mâli ekserdir ve aglebdir. Cenâb-ı Hakk’a isnâd olunan ”‫“كي ٌد‬
َْ
mahalline göre bi’t-te™vîl tefsîr edilir ki memdûh olan bu kısmdır. Bu âyette ve ‫﴿إ َِّن َكي ِدي‬
ْ
830 ِ
ٌ ‫ َمت‬kavl-i celîlinde olduğu gibi mezmûm kısmı: َ‫الل ل‬
﴾‫يــن‬ ِ ‫ــم َا ِنّــي َل ْــم َا ُخ ْن ُــه بِا ْل َغ ْي‬
َّ َ ‫ــب َوأَ َّن‬ ‫ــك ِلي ْع َل‬
َ َ َ ٰ
‫﴿ذ ِل‬
﴾‫يــن‬ ِ ِ ِ ِ ْ َ ‫اهم ا‬ ِ
‫ ﴿ َفأَ َر ُادوا بِه كيدا فجعلن‬âyetlerinde olduğu gibi. Ve
َ ‫] َك ْي َــد ا ْل َخائن‬205[ ‫ َي ْهــدي‬ve ﴾‫ين‬ َ ‫ل ْســ َفل‬ ُ ُ َ ْ َ َ َ ً َْ
831 832

﴾‫يد َكي ًدا‬ ِ َ ِ

‫ ﴿إِنهم يكيدون كيدا وأك‬âyet-i kerîmesi ikisini de câmi¡adır.
ْ ُ َ ً ْ َ َ ُ َ ْ ُ َّ
833

Tenbîh: Ef¡âl-i mukârebeden olan sâlifü’z-zikr ”‫اد‬ َ ‫“ك‬َ vâvîdir, bu mâddeden değildir.
¡alâ-kavlin yâ™î de olsa “‫”تع َب‬ ِ َ bâbından olarak ”‫اد ًة‬ َ ‫اد َك ْو ًدا َو َم َك‬ُ ‫اد َي َك‬َ ‫“ك‬
َ denir. Bunda da ”ٌ‫ادة‬ َ ‫“م َك‬ َ
ism dahi olur. Vallâhu a¡lemu.

828 “Ey insan! Şüphesiz, sen Rabbine (kavuşuncaya kadar) didinip duracak ve sonunda didinmenin
karşılığına kavuşacaksın” el-İnşikâk, 84/6.
829 “İşte biz Yûsuf’a böyle bir plan öğrettik.” Yûsuf, 12/76.
830 “Şüphesiz benim tuzağım çetindir.” el-A¡râf, 7/183; el-Kalem, 68/45.
831 “(Yûsuf), “Benim böyle yapmam, Aziz’in; yokluğunda, benim kendisine hainlik etmediğimi ve Al-
lah’ın, hainlerin tuzaklarını başarıya ulaştırmayacağını bilmesi içindi” dedi.” Yûsuf, 12/52.
832 “Böylece ona bir tuzak kurmak istediler. Biz de onları en alçak kimseler kıldık.” es-Sâffât, 37/98.
833 “Şüphesiz onlar bir tuzak kurarlar. Ben de bir tuzak kurarım.” et-Târık, 86/16-17.
BÂBU’L-KÂF ‫َهِرَك‬ 205

FASLU’L-KÂF MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”ك‬

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫ذ‬،‫”ك‬
]ki≠≠âben[ ‫• ِك َّذ ًابا‬
‫ أَ ْي َك ِذ ًبا‬834﴾‫يها َل ْغ ًوا َو َل ِك َّذ ًابا‬ ِ َ ‫﴿ل يسمع‬
َ ‫ون ف‬ ُ َ ْ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “yalan söz” ve ”‫“ت ْك ِذيبــا‬ ile de tefsîr olunmuştur ki murâd “Ehl-i cennet yekdîge-
ً َ
ri tekzîb ettiğini işitmezler” demek olur. Ve ≠âl’ın tahfîfiyle dahi kırâ™at olunmuş, bu
sûrette “müfâ¡alet” bâbından ”‫ــال‬ ِ vezninde masdar olur. Ma¡nâ ”‫ “م َكا َذبــ ًة‬demek olup
ٌ ‫“ف َع‬ َ ُ
“Ehl-i cennet birbirine yalan söyleştiklerini işitmezler” demek olur.

FASLU’L-KÂF MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ك‬

َ
]kerraten[ ‫• َكر ًة‬
َّ
‫الد ْنيا‬ ‫ أَ ْي َر ْج َع ًة ِإ َلى‬835﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ْو أَ َّن َل َنا َكر ًة‬
َ ُّ َّ
Ya¡nî “dünyâya bir kerre daha dönmek” demektir. ”‫“كــر ًة‬ binâ-i merredir. Aslı ”‫“ع ْــو ٌد‬
َّ َ َ
ma¡nâsına olan feth ve teşdîdle ”‫“ك ٌّــر‬ َ lafzıdır. “ ‫د‬ ‫”ر‬
َّ َ bâbından ”‫“كــر ا ْل َفــارِ ُس َكــرا‬ َ denir ki
ًّ َّ
“Süvârî bir cevelândan sonra tekrâr kıtâle ¡avdet etti” demek olur. Burada ”‫“ع ْــو ٌد‬ َ ve
rucû¡ ma¡nâsı ahz olunarak bu âyette ”‫“ر ْج َعــ ٌة‬ َ mevzi¡inde vâki¡ oldu. Ve ” ‫ة‬ ‫ــر‬
ً َّ َ ‫“ك‬ lafzı [206]
¢ur™ân-ı kerîm’de hep böyle tefsîr olunmuştur, ancak sûre-i Benî İsrâ™îl’de ‫﴿ثُــم َر َد ْد َنــا َل ُكــم‬
ُ َّ
َّ ‫ ا ْل َك َّــر َة﴾ أَ ِي‬ile müfesserdir. Ve lafz-ı mezbûr ”ٌ‫“م َّــرة‬
‫الد ْو َلــ َة َوا ْل َغ َلبــ َة‬ َ ma¡nâsına da gelir, bir
836
َ
daha demektir.

]kerihe[ ‫• َكرِ َه‬

‫ِيل ِاهلل‬
ِ ‫وج ُه ْم َي ْع ِني ِل ْل ِج َه ِاد ِفي َسب‬ َّ ‫﴿و َل ِك ْن َكرِ َه‬
َ ‫اللُ ا ْنب َِعا َث ُه ْم﴾ أَ ْي َل ْم يُرِ ْد ُخ ُر‬
837 ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

Ya¡nî “Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân dilemedi, istemedi” demek olur. Zammla ve fethle ibâ™ ve
imtinâ¡ ve meşakkat ma¡nâlarında kullanılan ”‫“كــر ٌه ُكــر ٌه‬dendir. Ba¡zı ehl-i lügat ¡indinde
ْ ْ َ
zammla ”‫“كر ٌه‬ bir şey™i hoşnûdsuzlukla cebr-i nefs ederek tahammül ma¡nâsınadır, fethle
ُْ
”‫“كر ٌه‬ âharın cebr ve ikrâhıyla hoşnûd olmayarak tahammül ma¡nâsınadır. Her ma¡nâsına
َْ
göre ”‫“كــر ٌه‬ fi¡linin Cenâb-ı Hakk’a isnâdı müstehîl ve gayr-ı câiz olmakla ¡adem-i irâde
ْ ُ
ma¡nâsına hamli lâzım ve vâcibdir. Bu ma¡nâ dahi ”‫يد ُه‬ ُ ِ‫“ه َذا َش ْــي ٌء أَ ْك َر ُه ُه َو َه َذا َش ْــي ٌء أُر‬َ kavline
nazaran sahîh olduğundan ”ُ‫“كــرِ َه اهلل‬ َ , ” ‫اهلل‬ ِ
‫د‬ ِ‫ــر‬ ‫ي‬ ‫ــم‬‫ل‬َ “ ile tefsîr olundu. Dîger mahallerde ya¡nî
ُ ُ ْ

834 “Orada ne bir boş söz işitirler, ne de bir yalan.” en-Nebe™, 78/35.
835 “Keşke dünyaya bir dönüşümüz olsaydı.” el-Bakara, 2/167; eş-Şu¡arâ™, 26/102.
836 “Sonra onlara karşı size tekrar egemenlik verdik.” el-İsrâ™, 17/6.
837 “Fakat Allah onların harekete geçmelerini istemedi.” et-Tevbe, 9/46.
206 ‫ٌهْرُك‬ BÂBU’L-KÂF

Hakk’a isnâd olunmayan yerlerde ma¡nâ-yı hakîkîsi üzerinedir.

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ر‬،‫”ك‬
ُ
]kurhun[ ‫• ُكره‬
ٌ ْ
ْ ْ ْ ُ ‫﴿ك ِت َب َع َل ْي ُك ُم ا ْل ِق َت‬
‫ أَ ْي َم َش َّق ٌة َل ُكم‬838﴾‫ال َو ُه َو ُكر ٌه َل ُكم‬ ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Sizin için meşakkattir.” Ya¡nî tab¡an mekrûh ve nefse mülâyim olmadığı cihetle
güçtür demek olur. Mâ-kabline nazar oluna.

FASLU’L-KÂF MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE “‫س‬،‫”ك‬

َ
]kesâdehâ[ ‫اد َها‬
َ ‫• َكس‬
َ
”‫ أَ ْي َع َد َم َن َف ِاق َها‬839﴾‫اد َها‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ‫ار ٌة َت ْخ َش ْو َن َك َس‬
َ ‫﴿وت َج‬
َ َ ُ ْ
Ya¡nî “revâcsızlık ve geçmezlik” demek olur. Bâb-ı evvelden [207] ‫ــادا َف ُه َو‬
ً ‫ــد َك َس‬
ُ ‫“ك َس َــد َي ْك ُس‬
َ
”‫ــد‬ ِ
ٌ ‫ َكاس‬denir, bir şey™ ragbetsizlik sebebiyle kıymetten düşüp geçmez olmak ma¡nâsına-
dır. Ve geçmez ve kıymetsiz ve dûn ve düşkün olan şey™e de her ne olursa ”‫يد‬ ٌ ‫“ك ِس‬
َ denir.
]kesevnâ[ ‫• َكسو َنا‬
ْ َ
ِ ‫ أَي أَ ْنبت َنا ع َلى ا ْل ِع َظ ِام َلحما َفصار ع َليها َكال ِّلب‬840﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َف َكسو َنا ا ْل ِع َظام َلحما‬
‫اس‬
َ َْ َ َ َ ً ْ َ َْ ْ ً ْ َ ْ َ َ ْ
Giymek ve giydirmek ma¡nâsına olan ”‫“ك ْس َــو ٌة‬dendir. ِ ”‫اك َت َســى‬ ِ
‫ك‬ ‫ا‬‫ب‬ ‫و‬ ‫ث‬ ‫ــوه‬‫س‬ ‫ك‬ َ
ْ َ ً َ ْ ً ْ َ ُ ُ ْ ‫“ك َس ْــو ُت ُه‬
‫ف‬ ‫ة‬ ‫ــو‬‫س‬ ‫أ‬ َ denir.
Ve lâzım olarak ”‫اك َت َسى‬ ْ ‫ أَ ِي‬،‫ان‬
َ ‫“ك َسى ا ْل ُع ْر َي‬
َ dahi denir. Bu âyette ¡izâm üzerinde lahmın inbât
ya¡nî halkı ile ¡izâmı setr etmeği iksâya ve lahmı libâsa teşbîh vardır. Ve ”ٌ‫“ك ْس َــوة‬ ِ libâs
ma¡nâsına da gelir. Ve ”‫اء‬ ِ
ٌ ‫ “ك َس‬ma¡rûf ¡abâ™dır.

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫س‬،‫”ك‬
ُ
]kusâlâ[ ‫• ُكسا َلى‬
َ
ِِ ِ
َ ‫الص َلة َق ُاموا ُك َسا َلى﴾ أَ ْي ُم َت َثاقل‬
‫ين‬ َّ ‫﴿و ِإ َذا َق ُاموا ِإ َلى‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
841

Ya¡nî “ağırlıkla, istemeyerek” demektir. ”‫“ك ْس َــا ٌن‬ın َ cem¡idir. “‫طــرِ َب‬ َ ” bâbından ‫ــن‬ ِ ‫“ك ِس َــل َع‬
َ
َ
”‫ ْال ْمــرِ َك َس ًــا َف ُه َــو َك ْس َــا ُن‬denir, tesâkul ve kâhillik ve tenbellik ma¡nâsına isti¡mâl olunur.
Râπıb rahimehullâhu ”‫ــل‬ ٌ ‫“ك َس‬
َ kendinde tesâkul lâyık olmayan bir şey™de tesâkul ya¡nî
ağırlık ve gevşekliktir, bunun için mezmûmdur demiş. Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫“ك َس‬َ bir ¡amelin ityânında

838 “Savaş, hoşunuza gitmediği hâlde, size farz kılındı.” el-Bakara, 2/216.
839 “Kesada uğramasından korktuğunuz bir ticâret” et-Tevbe, 9/24.
840 “Ve bu kemiklere de et giydirdik.” el-Mü™minûn, 23/14.
841 “Onlar, namaza kalktıkları zaman tembel tembel kalkarlar.” en-Nisâ™, 4/142.
BÂBU’L-KÂF ‫ْتَطِشُك‬ 207

fâ¡ide ve terkinde zarar görülmemekle berâber li-sebebin işlemeğe mecbûriyyet hâsıl

olan bir ¡amel ve harekette tab¡an ¡ârız olan ağırlık ve gevşekliktir. Beyhûde çalışan
kimsenin hâli gibi münâfıkların sahîh bir îmânı olmadığı için namâzda hâlleri bu idi.
Vallâhu a¡lemu. [208]

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫س‬،‫”ك‬
]kisefen[ ‫• ِكس ًفا‬
َ
‫ أَ ْي ِق َط ًعا‬842﴾‫ين‬ ِِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفأَس ِق ْط ع َلينا ِكس ًفا ِمن السم‬
ِ َ ‫اء ِا ْن ُك ْن‬
َ ‫الصادق‬
َّ ‫ت م َن‬ َ َّ َ َ َْ َ ْ َ ُ ْ
Ya¡nî parçalar demektir. Bu cem¡ olup vâhidesi ”‫“ك ْســ َف ٌة‬dir ِ ki parça demek olur. Aslen
“‫ــع‬ ِ ِ de ”‫“ق ْطعــ ٌة‬ ِ ma¡nâsınadır.
َ ‫ ” َق َط‬ma¡nâsına olan ”‫“ك ْس ٌــف‬den َ ”‫“ك ْســر‬
ٌ َ
ve ”ٌ‫ “ك ْســرة‬gibi ”‫“ك ْســ َف ٌة‬
َ َ
Sîn’in sükûnuyla da kırâ™at olunmuştur. Bu sûrette yâ tahfîfen veyâhûd ”‫“س ْد َر ٌة‬ ِ ve ”‫“س ْدر‬ ِ
ٌ
ِ
gibi yine ”‫ “ك ْســ َف ٌة‬cem¡idir. ”‫ــوف‬ ٌ ‫“ك ُس‬
ُ lafzı da bundandır. “‫”ج َل َــس‬ َّ ‫“ك َســ َف ِت‬
َ bâbından ‫الش ْــم ُس‬ َ
ِ
”ُ‫ َت ْكس ُــف ُك ُســو ًفا َو َك َذا َك َســ َف ُه اهلل‬denir. Böylece lâzımen ve müte¡addiyen isti¡mâl olunur. Lâzım
olduğunda ”‫ “ ِإ ْن َق َط َع َض ْو ُء َها‬ve müte¡addî olduğunda ”‫ “ َق َط َع اهللُ َض ْو َء َها‬demek olur.

FASLU’L-KÂF MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”ك‬

َ
]keşefet[ ‫ت‬
ْ ‫• َك َش َف‬
‫ أَ ْي َر َف َع ْت ِثي َاب َها َع ْن َسا َقي َها‬843﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َر َا ْت ُه َح ِسب ْت ُه لُ َّج ًة َو َك َش َف ْت َع ْن َسا َقي َها‬
ْ َ ْ َ
Ya¡nî “Baldırlarından libâsını kaldırdı” yâhûd “açtı” demektir. Biz bundan paçalarını
sığadı ta¡bîr ederiz. Ve ”‫ــاق‬ ِ ‫ــن الس‬
َّ ِ ‫“ك َش َــف َع‬ َ ile harb ve emsâli devâhînin iştidâdından da
844 ٍ
kinâyet edilir, nitekim ﴾‫﴿ي ْو َم يُ ْك َش ُــف َع ْن َســاق‬ َ yevm-i kıyâmette emrin iştidâdından kinâ-
yettir. Bâbu’l-Yâ’da ”‫ “يُ ْك َش ُف‬kelimesinde de beyân olunur.

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ش‬،‫”ك‬
ُ

ْ ‫• ُك ِش َط‬
]kuşi†at[ ‫ت‬
‫ أَ ْي نُزِ َع ْت‬845﴾‫الس َم ُاء ُك ِش َط ْت‬
َّ ‫﴿و ِإ َذا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Semâ™ nez¡ olunup meselâ bir şey™den perde dürüldüğü gibi dürüldüğü vaktte”
demektir. ”‫ــط‬ ٌ ‫“ك ْش‬
َ devenin derisini yüzmek ma¡nâsınadır. [209] ”‫يــر‬ ‫ “كشــط الب ِع‬denir, ‫“ســ َل َخ‬
َ َْ َ َ َ َ
َّ gibidir. ”‫“ســ َل َخ ا ْل َب ِع َير‬
”‫الشــا َة‬ َ denilmez, hâsstır. Bundan nez¡ ma¡nâsına alınıp ‫ــط ا ْل ُج َّل َع ِن‬
َ ‫“ك َش‬
َ

842 “Eğer doğru söyleyenlerden isen, haydi gökten üzerimize bir parça düşür.” eş-Şu¡arâ™, 26/187.
843 “Köşkü görünce onu(zeminini) derin bir su sandı ve eteklerini topladı.” en-Neml, 27/44.
844 “Baldırların açılacağı (işlerin zorlaşacağı) gün” el-Kalem, 68/42.
845 “Gökyüzü (yerinden) sıyrılıp koparıldığı zaman” et-Tekvîr, 81/11.
208 ‫ٌميِظَك‬ BÂBU’L-KÂF

”‫ ا ْل َفــر ِس‬denildi. Ve izâle etmek ve sıyırmak ma¡nâsına da kullanıldı: “‫”ضــر َب‬ bâbından
َ َ َ
”‫ــط َك ْشــ ًطا‬ ِ
ُ ‫ــط َي ْكش‬
َ ‫“ك َش‬
َ denir. Ve zâid bir şey™i kesmek ve soymak ¡uryân etmek ve bir şey™i
yerinden kal¡ ve kam¡ ma¡nâlarına da gelir.

FASLU’L-KÂF MA¡A’ª-ªÂ™'İ'L-MENKÛTA: “‫ظ‬،‫”ك‬

َ
ِ ‫• َك‬
]ka@îmun[ ‫ظيم‬
ٌ
ُ ‫يم﴾ أَ ْي َحاب ٌِس ُح ْز َن ُه َفلَ َي ْش ُك‬
‫وه‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وابيضت عيناه ِمن الحز ِن فهو ك ِظ‬
ٌ َ َ ُ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َّ َ ْ َ
846

Ya¡nî “hüznünü derûnunda habs edip bess ve şikâyet etmeyen” demek olur. Bu bâbın
evvelinde ”‫ين‬ ِِ
َ ‫ “ا ْل َكاظم‬kelimesinde mufassalen beyân olundu, ircâ¡-ı nazar oluna.

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ك‬

َ

َ ‫•ا ْل‬
]el-ka¡betu[ ‫كعب َة‬
َْ
﴾‫الش ْهر ا ْل َحر َام َوا ْل َه ْد َي َوا ْل َق َل ِئ َد‬ ‫اس و‬ ِ ‫الل ا ْل َكعب َة ا ْلبي َت ا ْلحرام ِقياما ِللن‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿جعل‬
َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ
847
َ َّ ً َ َ َ َ
”‫ “ َا ْلبي َت ا ْل َحر َام‬, ”‫“ا ْل َك ْعب َة‬den bedel veyâ ¡atf-ı beyândır. Mef¡ûl-i sânî değildir, mef¡ûl-i sânî
َ َْ َ
﴾‫ــاس‬ِ ‫﴿قيامــا ِللن‬ ِ
َّ ً َ kavlidir, yoksa ”‫ “ا ْل َك ْع َبــ ُة‬, ”‫ــت ا ْل َح َــر ُام‬ ُ ‫“ا ْل َب ْي‬ın ismidir. Ve Beytü’l-√arâm, Ka¡-
be’dir. Sebeb-i tesmiyede akvâl vardır: 1) Beyt-i mu¡azzama murabba¡u’ş-şekl olması-
dır, çünkü ”‫ــب‬ ٌ ‫“ك ْع‬ َ lafzındandır ki beyân olunacaktır. 2) Lafz-ı mezbûr mecd ve rif¡at ve
şeref ma¡nâsına olmakla medhan ve i¡lâmen li-mecdihâ ve rif¡atihâ ve şerefihâ Ka¡be
tesmiye edilmiştir. 3) Tepe ve yüksek şey™e ”‫“ك ْعبــ ٌة‬ denildiği cihetle o mukaddes arzda
َ َ
ibtidâ yükselen binâ olduğu için Ka¡be denildi. Bu kelimenin aslı feth ve sükûnla ”‫ب‬ ٌ ‫“ك ْع‬
َ
lafzıdır ki sâk ile kademin mültekâsında olan yumru kemiklerdir, biz ona topuk [210]
deriz. Her ayakta sağlı sollu ikişer topuk vardır. Ve ¡inde’ş-şî¡a bizim ökçe dediğimiz
mu™ahhar-ı kademdir, ¡Arab ona ”‫ــب‬ ِ der, lâkin e™imme-i lügat ¡indinde bu kavl mün-
ٌ ‫“عق‬ َ
kerdir. Ve her dört köşe şey™e ”‫ــب‬ ‫ع‬ ‫“ك‬
َ ve ”‫“ك ْعبــ ٌة‬ denir. Ve ”‫ “ ُغر َفــ ٌة‬ya¡nî köşk ve çardak ve
ٌ ْ َ َ ْ
murabba¡u’ş-şekl hâne ve binâya da ıtlâk olunur: ”‫ “ ُف َل ٌن َج ِال ٌس ِفي َك ْعب ِت ِه‬denir, ”‫“في ُغر َف ِت ِه َو َبي ِت ِه‬ ِ
َ ْ ْ
demektir.

]el-ka¡beyni[ ‫كعبي ِن‬

َ ‫•ا ْل‬
َْ ْ
﴾‫﴿و ْام َس ُحوا بِر ُؤ ِس ُكم َوأَ ْر ُج َل ُكم ِإ َلى ا ْل َك ْعبي ِن‬
848 ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َْ ْ ْ ُ
Ânifü’l-beyân ”‫ــب‬
ٌ ‫“ك ْع‬ın
َ tesniyesidir ki “iki topuklarınıza kadar” demektir. Mâ-kablinde

846 “Üzüntüden iki gözüne ak düştü. O artık acısını içinde saklıyordu.” Yûsuf, 12/84.
847 “Allah; Ka’be’yi, o saygıdeğer evi, haram ayı hac kurbanını ve (bu kurbanlara takılı) gerdanlıkları
insanlar(ın din ve dünyaları) için ayakta kalma (ve canlanma) sebebi kıldı.” el-Mâide, 5/97.
848 “Başlarınıza mesh edip- her iki topuğa kadar da ayaklarınızı (yıkayın).” el-Mâide, 5/6.
BÂBU’L-KÂF ‫ٍروُفَك‬ 209

vâki¡ ”‫ “ا ْل َك ْعبة‬kelimesinde beyân olundu.

َ

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ك‬

َ
]keffelehâ[ ‫• َك َّف َل َها‬
849
﴾‫﴿و َك َّف َل َها َز َكرِ َّيا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ve tahfîfle ”‫“ك َف َل َهــا‬ َ sûretinde dahi kırâ™at olundu. Teşdîd ile “tef¡îl”den ”‫“ك َّف َل َهــا اهللُ َز َكرِ َّيــا‬ َ
Ya¡nî “Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân Hazret-i Meryem’e Zekeriyyâ ¡aleyhi’s-selâmı kâfil kıldı”
Ya¡nî terbiye ve infâk ve kâffe-i mesâlihine zâmin kıldı demektir. Tahfîfle kırâ™atine
göre ”‫“ض َّم َهــا ِإ َلي ِــه َو َح َض َن َهــا‬
َ Ya¡nî “Zekeriyyâ ¡aleyhi’s-selâm Hazret-i Meryem’i kendi nef-
ْ
sine zammla kendi ¡ıyâli gibi infâk ve terbiyesini kendi nefsine lâzım kıldı” demek olur
ki der-¡uhde etmektir, biz bundan onu boynuna aldı ta¡bîr ederiz. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫“ك َف َــل‬ َ
ٌ ‫ــول َف ُه َــو َك ِاف ٌل َو َك ِف‬
”‫يــل‬ ً ‫ َي ْك ُف ُــل َك ْف ًــا َو َك َفا َلــ ًة َو ُك ُف‬denir. Ve ”‫“ك َفا َلــ ٌة‬
َ bundan ism de olur, müte¡addîdir.
Ve “tef¡îl”den mef¡ûleyne ta¡addî eder, nitekim ânifen tercemede işâret olundu. Bu lafza
ِ ِ
dâir Bâbu’l-Hemze’de ”‫يها‬ َ ‫ “أَ ْكف ْلن‬kelimesinde de kelâm vardır. [211]
]kefeftu[ ‫ت‬
ُ ‫• َك َف ْف‬
‫ين َك َفروا ِم ْن ُهم ِا ْن َه َذا إ َِّل ِس ْحر‬ ِ ‫ت ب ِني إِسر ِائيل عنك ِاذ ِجئتهم بِالبيِن‬
‫ات فقال ال ِذ‬ ِِ ِ
ٌ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ ّ َ ْ ْ ُ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ‫﴿و ِإ ْذ َك َف ْف‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ين َه ُّموا ِب َق ْت ِل َك‬ ِ ‫مبِين﴾ أَي م َنع‬
َ ‫تح‬
850
ُ ْ َ ْ ٌ ُ
Ya¡nî “Senin katlini kasd ettiklerinde Benî İsrâ™îl’i sana tevassulden men™ ettiğimiz vakti
zikr eyle” demek olur. ”‫“ك ٌّــف‬den َ mâzî-i müfred mütekellimdir. ”‫“ك ٌّــف‬ َ lafzı men™ ve im-
tinâ¡ ve sükût ve terk ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫اف‬ ٌّ ‫“ك َّــف َي ُك ُّــف َك ًّفــا َف ُه َــو َك‬
َ
denir. Ve lâzım ve müte¡addî olur. Ve ”‫“ك ٌّــف‬ َ el ayası ki avuç deriz parmaklarla berâber
elin içidir. Bundan tasarrufla ”‫اس‬ ‫الن‬ ‫ف‬ ‫ك‬ ‫ت‬
َ ْ َ ‫اس‬
‫اس‬ ‫و‬ َ ‫الن‬
َّ ‫الر ُج ُل‬ ‫ “تكفف‬denildi ki “Su™âl için nâsa el
َ َّ َّ َ َّ َ َّ َ َ
uzattı ve nâsa el açtı” demek olur; biz “dilendi” deriz. Ve lafz-ı mezbûr ma¡ânî-i sâireye
de gelir, mahallerinde mübeyyendir.

]kefûrin[ ٍ‫ • َك ُفور‬
ٍ ‫الل َل ي ِحب ُك َّل َخو‬
ِ ‫ و َغيرِ ها ِمن الْي‬851﴾ ٍ‫ان َك ُفور‬ ِِ ِ
‫ات‬ َ َ َ ْ َ َّ ُّ ُ َ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن‬
”‫“ك ْفــر‬den “fe¡ûl”dür. Ve zammla ”‫“ك ْفــر‬ , îmânın zıddı ve cuhûd ve inkâr-ı ni¡met ve setr
ٌ ُ ٌ ُ
ma¡nâlarına müsta¡meldir. Ve zıdd-ı şükr ma¡nâsına da gelir. Bu âyette inkâr-ı ni¡met
ma¡nâsınadır. Bâb-ı evvelden ”‫“ك َفــر َي ْك ُفــر ُك ْفــرا َف ُه َــو َك ِافــر‬ denir, ”‫ــور‬
ٌ ‫“ك ُف‬
َ bundan mübâlagadır.
ٌ ً ُ َ َ
Ve zammla ”‫ور‬ ٌ ‫“ك ُف‬
ُ , “‫”د َخ َل‬
َ bâbından masdardır. Ve ”‫“ب ْر ٌد‬ ُ ve ”‫ود‬ ٌ ‫“ب ُر‬
ُ gibi ”‫“ك ْف ٌر‬ün َ cem¡idir

849 “Zekeriya’yı da onun bakımıyla görevlendirdi.” Âl-i ¡İmrân, 3/37.

850 “Hani sen, İsrailoğullarına açık mucizeler getirdiğin zaman ben seni onlardan kurtarmıştım da onlar-
dan inkâr edenler, “Bu ancak açık bir büyüdür” demişlerdi.” el-Mâide, 5/110.
851 “Doğrusu Allah hiçbir haini, nankörü sevmez.” el-Hacc, 22/38.
210 ‫را َّفَك‬ BÂBU’L-KÂF

ِ
ً ‫ــورا﴾ أَ ْي ُج ُح‬
de denildi. ‫ــودا‬ َّ ‫ ﴿ َفأَ َبــى أَ ْك َث ُــر‬Ve setr ma¡nâsına olan fethle ”‫“ك ْف ٌــر‬in
ً ‫النــاس إ َِّل ُك ُف‬ َ ki
852

karye demektir, cem¡i de zammla ”‫ور‬ ٌ ‫“ك ُف‬

ُ gelir, ”‫ “ ُق َرى‬demektir.
]keffârin[ ٍ‫ • َك َّفار‬
ٍ ‫الربا و ِاث‬
‫يم‬ ِ ‫يم ا ْل ُك ْفرِ َو ُم ِص ٍّر َع َل ْي ِه ب َِت ْح ِل‬ ٍ ‫الل َل ي ِح ُّب ُك َّل َك َّفارٍ أَ ِث‬
ِ ‫ أَي َك ِافرٍ َع ِظ‬853﴾‫يم‬ ِِ ِ
َ َ ِّ ‫يل‬ ْ ُ ُ َّ ‫﴿و‬َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫اجرٍ ِباَ ْك ِل ِه‬
ِ ‫َف‬
Bu kelime ânifü’l-beyân [212] ”‫“ك ْفــر‬den ”‫ــال‬
ٌ ‫“ َف َّع‬dır ki sîga-i mübâlagadır. Bu âyette ri-
ٌ ُ
bâyı tahlîl ve ekl edenler murâd olunur. Ve seyyi™ü’l-¡amel ya¡nî kötü işli ma¡nâsına
dahi haml olunur. Ef¡âl-i mahmûde îmândan ¡add olunduğu gibi ef¡âl-i mezmûme dahi
küfrden ¡add edildi. Bu akvâle de şâmildir ki sebb ve şetm ve emsâli kötü sözlere de
”‫“ك ْفر‬ denir.
ٌ ُ
]keffir[ ‫• َك ِّفر‬
ْ
َّ ‫ أَ ِي ْاس ُت ْر َو ُح‬854﴾‫وب َنا َو َك ِّف ْر َع َّنا َس ّي َِئ ِات َنا‬
‫ط‬ ِ
َ ُ‫﴿ر َّب َنا َفا ْغف ْر َل َنا ُذن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Bizim seyyi™âtımızı ört ¡afvınla, izhâr etme, iskât eyle” demek olur. Ânifü’l-beyân
fethle setr ma¡nâsına olan ”‫“ك ْفر‬ lafzından “tef¡îl”dir, ”‫“ك َّفر َع ْن ُه يُ َك ِّفر َت ْك ِفيرا‬ denir, setr ve hatt
ٌ َ ً ُ َ َ
ya¡nî iskât ve tarh ma¡nâlarına gelir. ”‫ــار ٌة‬‫ف‬
َ َّ َ‫“ك‬ bundan ismdir. Ve tathîr ve izâle ve imhâ™
ma¡nâlarıyla da tefsîr olundu.

]kefâ[ ‫• َك َفى‬
855 ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف ِا َذا د َفعتم ِا َليهِ م اَموا َلهم َفأَ ْشهِ دوا ع َليهِ م و َك َفى ب‬
﴾‫ِالل َح ِسيبا‬
ً َ ْ ْ َ ُ ُْ َ ْ ْ ْ ُْْ َ َ ُ ْ
﴾‫ين ا ْل ِق َت َال‬ ِِ
َ ‫اللُ ا ْل ُم ْؤمن‬
َّ ‫و﴿و َك َفى‬
َ •
856

ِ
”‫“ك َف َايــ ٌة‬tendir, ٍ ‫الشــيء ي ْك ِفــي ِك َفاي ًة َفهو َك‬
ِ bir şey™le gayrıdan gınâ ma¡nâsınadır: ”‫اف‬
”‫“ك َف َايــ ٌة‬ َُ َ َ ُ ْ َّ ‫“ك َفــى‬ َ
denir; bâ ile ve bâ’sız da isti¡mâl olunur, bâ™ ile ekserdir. Ve “ifti¡âl”den ”‫ِــه‬ ِ ‫ “إ ِْكت َفيــت ب‬,
ُ ْ َ
”‫ت ب ِِه‬ ‫ع‬
ُ ْ َ ‫ن‬
َ ‫ق‬
َ ‫و‬ ِ ‫ “إِست ْغ َنيت ب‬demektir. Biz lisânımızda bu âyetlerin tercemesinde yeter ve yetişir
‫ِه‬ ُ ْ َ ْ
ta¡bîr ederiz; cemî¡-i ¢ur™ân’da böyledir

]kefeynâke[ ‫اك‬
َ ‫• َك َفي َن‬
ْ
ِ َّ ‫ون مع‬
َ ‫الل ِا ٰله ًا ٰا َخ َر َف َس ْو َف َي ْع َل ُم‬
﴾‫ون‬ ِ ِ
َ َ َ ‫ين َي ْج َع ُل‬
َ ‫ين َا َّلذ‬
َ ‫اك ا ْل ُم ْس َت ْهزِ ء‬
َ ‫ • ﴿إ َِّنا َك َف ْي َن‬
857

852 “Yine de insanların çoğu ancak inkârda direttiler.” el-İsrâ™, 17/89; el-Furkân, 25/50.
853 “Allah hiçbir günahkâr nankörü sevmez.” el-Bakara, 2/276.
854 “Rabbimiz! Günahlarımızı bağışla. Kötülüklerimizi ört.” Âl-i ¡İmrân, 3/193.
855 “Mallarını kendilerine geri verdiğiniz zaman da yanlarında şahit bulundurun. Hesap görücü olarak
Allah yeter.” en-Nisâ™, 4/6.
856 “Allah, savaşta mü’minlere kâfi geldi.” el-Ahzâb, 33/25.
857 “Şüphesiz biz, Allah ile beraber başka ilah edinen alaycılara karşı sana yeteriz. İlerde bilecekler.”
el-Hicr, 15/95.
BÂBU’L-KÂF ‫ُكْل‬
‫راَّف ا‬ 211

“Sana kifâyet ettik, ya¡nî müstehzi™lerin istihzâ™ ve ezâlarından tevakkî etmekten onları
ihlâk ve şerlerini izâle ile seni müstagnî kıldık” demek olur. Mâ-kabline bak.

ً ‫• َك ِف‬
]kefîlen[ ‫يل‬
‫ أَ ْي َض ِام ًنا‬858﴾‫الل َع َلي ُكم َك ِف ًيل‬ ‫ان َب ْع َد َت ْو ِك ِيدها وقد جعلتم‬
َ ‫﴿و َل َت ْن ُق ُضوا ْالَ ْي َم‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ْ َ َّ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ
Sâlifü’z-zikr [213] ”‫“ك َفا َلــ ٌة‬ten َ “fa¡îl”dir, “zâmin” demektir, lisânımızda da şâyi¡dir. Ter-
cemede “Yemîninizde vefâ ve sebât edeceğinize ve nakz etmeyeceğinize Allâh’ı üzeri-
nize kefîl ve zâmin ittihâz ettiniz” denir. ”‫“ك َّف َل َها‬ َ kelimesine mürâca¡at oluna.
]keffâratun[ ‫• َك َّفار ٌة‬
َ
‫ أَ ْي َما يُ َغ ِطّي ا ِلْ ْثم َو َي ُحط ُُّه َويُ ْس ِق ُط ُه‬859﴾‫ارةٌ َل ُه‬ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َم ْن َت َص َّد َق بِه َف ُه َو َك َّف‬
َ
Ya¡nî “Onun için günâhı setr eden ve iskât eden şey™dir ki onunla cezâ™ ve mu¡âkabeden
kurtulur.” Fethle ”‫“ك ْفر‬dendir. ”‫“ك ِّفر‬ kelimesine bak.
ٌ َ ْ َ

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ف‬،‫”ك‬
ُ
َ ‫• ُك ْفر‬
]kufrâne[ ‫ان‬
َ
‫ود ِل َس ْعي ِِه‬ 860 ِ ِ َ ‫ات وهو م ْؤ ِمن َف َل ُك ْفر‬
َ ‫ان ل َس ْعيِه﴾ أَ ْي َفلَ ُج ُح‬ ٌ ُ َُ َ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفمن يعم ْل ِمن الص ِالح‬
َ َّ َ َ َْ ْ َ َ ْ
َ
Ya¡nî “Onun sa¡yı için inkâr ve izâ¡a.” Bu da zammla inkâr ma¡nâsına olan ”‫“ك ْفر‬dendir.
ٌ ُ
Ve ni¡mete karşı şükrsüzlüğe de denir ki ni¡meti inkârdır. Ancak bu âyette olduğu gibi
menfiyyen Cenâb-ı Hakk’a isnâdında inkâr ve ¡adem-i izâ¡a ma¡nâsına mahmûldür, ni-
tekim 861﴾‫يع َع َم َل َع ِام ٍل ِم ْن ُكم‬ ِ َِ
ُ ‫ ﴿أنّي َل أُض‬buyurulmuştur. ”‫“ك ّف ْر‬
ِ َ kelimesine nazar oluna.
ْ
]el-kuffâra[ ‫ك َّفار‬
ُ ‫•ا ْل‬
َ
‫اع‬ ُّ ‫ار َن َباتُ ُه﴾ أَ ِي‬
َ ‫الز َّر‬ َ ٍ
َ ‫﴿ك َم َث ِل َغ ْيث أ ْع َج َب ا ْل ُك َّف‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
862

Ya¡nî ekincileri demektir. Fethle ”‫“ك ْفــر‬den me™hûz ”‫“ك ِافــر‬in cem¡idir ki sâtir demektir.
ٌ َ ٌ َ
”‫اع‬ ‫ر‬ ‫“ز‬ ” ‫ــر‬ ِ
‫اف‬ ‫“ك‬ cem¡inde ”‫ــار‬
ٌ َّ ُ dâneyi zemîne atıp setr ettiği için onlara da
ٌ َ
ve ٌ ‫“ك َّف‬ ُ denildi.
Zammla zıdd-ı îmân olan ”‫“ك ْفــر‬den ِ
”‫“كافــر‬in de cem¡idir. Kâlallâhu ta¡âlâ: ‫ــار‬
ٌ ُ ٌ َ ُ ‫﴿و َس َــي ْع َل ُم ا ْل ُك َّف‬
َ
ِ‫ون بِمحم ٍد وا ْل ُقرآن‬
َ ‫ر‬ ِ
‫اف‬ ‫ك‬
َ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ي‬
ِ َ ‫أ‬ 863
﴾ ِ‫ار‬ ‫الد‬
َّ ‫ى‬ ‫ب‬‫ق‬ ْ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫م‬ ِ
‫ل‬ ve ‫م‬ ‫ه‬‫د‬َ ‫ح‬ ‫ا‬
َ ‫ر‬ ‫ض‬َ ‫ح‬ ‫ا‬‫ذ‬ َ ِ
‫ا‬ ‫ى‬ ‫ت‬ ‫ح‬
َّ َ
ِ
‫ات‬ ‫ِئ‬
َ ‫ي‬‫الس‬ ‫ون‬
َ ‫ل‬ُ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ين‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬ َّ ِ ‫﴿و َليس ِت التوب ُة‬
‫ل‬
ْ َ َّ َ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َ ّ َّ َ َْ َ َ ْ َّ َْ َ
َ ‫ أَ ْي َك ِاف ُر‬864﴾‫ار‬
‫ون‬ ِ ِِ
ٌ ‫ون َو ُه ْم ُك َّف‬َ ‫وت‬ ُ ‫ين َي ُم‬َ ‫ت ا ْل َئ َن َو َل ا َّلذ‬ ُ ‫ت َق َال انّي ُت ْب‬ ُ ‫ ا ْل َم ْو‬Vallâhu a¡lemu. [214]

858 “Allah’ı kendinize kefil kılarak pekiştirdikten sonra yeminlerinizi bozmayın.” en-Nahl, 16/91.
859 “Kim de bu hakkını bağışlar, sadakasına sayarsa o, kendisi için keffaret olur.” el-Mâide, 5/45.
860 “Şu hâlde kim mü’min olarak bir salih amel işlerse, çalışması asla inkâr edilmez.” el-Enbiyâ™, 21/94.
861 “Sizden hiçbir çalışanın amelini zayi etmeyeceğim.” Âl-i ¡İmrân, 3/195.
862 “Bir yağmur ki, bitirdiği bitki çiftçilerin hoşuna gider.” el-Hadîd, 57/20.
863 “İnkâr edenler de dünya yurdunun sonunun kime ait olduğunu bileceklerdir.” er-Ra¡d, 13/42.
864 “Yoksa (makbul) tövbe, kötülükleri (günahları) yapıp yapıp da kendisine ölüm gelip çatınca, “İşte
212 ‫َرِفُك‬ BÂBU’L-KÂF

]kufira[ ‫• ُك ِفر‬
َ
‫ أَ ْي ُج ِح َد َوأُ ْن ِكر‬865﴾‫ان ُك ِفر‬ ‫﴿ت ْجرِ ي ِباعي ِننا جزاء ِلمن ك‬
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ َ َ َ ْ َ ً ََ َ َُْ
Ânifü’l-beyân inkâr ve cahd ma¡nâsına olan ”‫“ك ْفــر‬den mâzî-i mechûldur. Nâib-i fâ¡ili
ٌ ُ
zamîr-i müstetir ”‫“م ْن‬e َ râci¡dir ki Nû√ ¡aleyhi’s-selâmdan ¡ibârettir, binâ™en ¡aleyh ‫“ج ِح َد‬ ُ
ِ
”‫ َوأُ ْنكر‬ile tefsîr olundu. Ve sîga-i ma¡lûm ile de kırâ™at olundu, ya¡nî: ‫ان َك َفر” أَ ْي أَ ْن َكر‬ َ ِ
‫“ل َم ْن َك‬
َ َ َ
‫الس َل ُم‬ ِ
َّ ‫وح َع َل ْيه‬
ٍ ُ‫ َو َج َح َد بِن‬Bu sûrette kavm-i Nû√ murâd edilir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.
]kufuven[ ‫• ُك ُفوا‬
ً
ً‫﴿و َل ْم َي ُك ْن َل ُه ُك ُف ًوا أَ َح ٌد﴾ أَ ْي ِم ْثل‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
866

”‫“ك ْــف ٌء‬dendir

ُ ki misl ve nazîr ve Fârisîde mânend ve Türkçe denkdaş demektir. Ve
müsâvât ma¡nâsına da isti¡mâl olunur, ya¡nî nikâh ve muhârebe ve mübârezede kadr ve
menzilet ve sinndeki müsâvât gibi. Ve “müfâ¡alet” bâbından ”ٌ‫“م َكا َفأَة‬de
ُ müsâvât, bir işte
mukâbele ma¡nâsına isti¡mâl olunur.

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫ف‬،‫”ك‬
]kiflun[ ‫• ِك ْف ٌل‬
‫يب ِم ْن ِو ْزرِ َها َو َو َب ِال َها‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫اع ًة َس ّي َِئ ًة َي ُك ْن َل ُه ك ْف ٌل م ْن َها﴾ أَ ْي َنص‬
867
َ ‫﴿و َم ْن َي ْش َف ْع َش َف‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

‫ أَ ْي َن ِصيبي ِن ِم ْن َها‬868﴾‫ •و َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿يُ ْؤ ِت ُكم ِك ْف َلي ِن ِم ْن َر ْح َم ِت ِه‬

َْ ْ ْ
“Nasîb” ve “hisse-i ma¡lûm.” Ve ”‫ــل‬ ٌ ْ‫ف‬ ِ
‫“ك‬ , ” ‫ــف‬ ‫ع‬
ٌ ْ ِ
‫“ض‬ ma¡nâsına da gelir. Bu sûrette ”‫ــل‬ ِ
ٌ ‫“ك ْف‬
ِ ve ”‫ــن‬
, ”‫“ض ْع ٌــف‬ ِ , ”‫ــن‬
ِ ‫“ك ْف َل ْي‬ ِ demek olur. Kesrle ”‫“ضع ٌــف‬
ِ ‫“ض ْع َف ْي‬ ِ şey™in bir misli ”‫ــن‬ ِ iki
ِ ‫“ض ْع َف ْي‬
ْ
mislidir.

ً ‫• ِك َف‬
]kifâten[ ‫اتا‬
ٍ ِ ِ ِ
ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َل ْم َن ْج َع ِل ْالَ ْر َض ك َف ًاتا أَ ْح َي ًاء َوأَ ْم َو ًاتا﴾ أَ ْي أَ ْوع َي ًة َج ْم ُع ك ْفت بِا ْل َك ْسرِ َو ُه َو ِو َع‬
‫اء‬ 869

Türkçe “kap” ki içine şey™ konur, zarf gibi. Nitekim arz insân ve hayvân ve nebât ve
ma¡den gibi mevcûdat [215] için zahren ve batnen vi¡â™ ve zarftır, hele zahrı ahyâya ve
batnı emvâta vi¡â™ olduğu âşikârdır. Ve cem¡ ve zamm ve kabz ma¡nâsına olan fethle
”‫ــت‬ ِ vezninde ”‫ــات‬ ِ cem¡ ve zamm eden şey™in ismi olur, nitekim
ٌ ‫“ك ْف‬ten
َ olup ”‫ــال‬ ٌ ‫“ف َع‬ ٌ ‫“ك َف‬

ben şimdi tövbe ettim” diyen kimseler ile kâfir olarak ölenlerinki değildir.” en-Nisâ™, 4/18.
865 “Gemi, inkâr edilen kimseye (Nuh’a) bir mükâfat olarak gözetimimiz altında yüzüyordu.” el-Kamer,
54/14.
866 “Hiçbir şey O’na denk ve benzer değildir.” el-İhlâs, 112/4.
867 “Kim de kötü bir (işte) aracılık ederse ona da o kötülükten bir pay vardır.” en-Nisâ™, 4/85.
868 “Size rahmetinden iki kat pay versin” el-Hadîd, 57/28.
869 “Biz yeryüzünü dirileri de ölüleri de toplayan (bir yurt) yapmadık mı?” el-Murselât, 77/25-26.
BÂBU’L-KÂF ‫لَّك‬ 213

”‫“ض ٌّم‬den kesrle ”‫ام‬ ِ ِ denir. “‫”ضر َب‬ ِ

َ ٌ ‫ “ض َم‬ve ”‫“ج ْم ٌع‬den َ ”‫اع‬ٌ ‫“ج َم‬ َ َ
bâbından ‫ت َك ْف ًتا‬ ُ ‫الش ْي َء َي ْكف‬
َّ ‫“ك َف َت‬ َ
”‫ت‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫ َف ُه َو َكاف‬denir. ”‫ات‬ ٌ ‫ “ك َف‬bundan ”‫ت‬ ٌ ‫“كاف‬ َ ma¡nâsına ism olur. Buna mebnî ba¡zı ehl-i tefsîr
”‫“ك ِاف َتــ ٌة‬َ ile tefsîr etmişler. Ve ”‫ــات‬ ٌ ‫“ك َف‬ ِ lafzı ”‫“ك ِافــت‬in
ٌ َ cem¡idir. ”‫ــام‬ ِ
ٌ ‫ “ص َي‬, ”‫ــم‬ ‫“ص ِائ‬in ve ”‫ام‬ ِ
ٌ ‫“ق َي‬,
ٌ 870َ
ِ
”‫“ َقائــم‬in cem¡i olduğu gibi de denildi. Ve ‫ظ ْهرِ َهــا َوأَ ْم َو ًاتــا فــي َب ْطن َهــا‬ ِ ِ
ٌ ً ‫ــاء َوأَ ْم َو ًاتــا﴾ أَ ْح َي‬
َ ‫ــاء َع َلــى‬ ً ‫﴿أَ ْح َي‬
demektir denildi. Veyâhûd ﴾‫ــاء َوأَ ْم َو ًاتــا‬ ‫ي‬‫ح‬
ً َْ َ ‫أ‬ ﴿ eczâ-i arza sıfat veyâ ondan hâl olarak ” ً ‫“أَ ْح َي‬
‫ــاء‬
ِ ِ
”‫ِت‬ ُ ‫ِــت َو“أَ ْم َو ًاتــا” أَ ْي م ْن َها َما َل يُ ْنب‬
ُ ‫ أَ ْي م ْن َهــا َمــا يُ ْنب‬ya¡nî arzdan münbit ve gayr-ı münbit olanı demek
olur. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-LÂM “‫ل‬،‫”ك‬

َ
]kelâleten[ ‫• َك َل َل ًة‬
ِ ٍ ِ ِ
﴾‫الس ُد ُس‬ ٌ ‫ث َك َل َل ًة اَ ِو ْام َراَةٌ َو َل ُه اَ ٌخ اَ ْو اُ ْخ‬
ُّ ‫ت َفل ُك ّ ِل َواحد م ْن ُه َما‬ ُ ‫ور‬َ ُ‫ان َر ُج ٌل ي‬َ ‫﴿وإ ِْن َك‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
871

‫ أَ ْي َما َخلَ ا ْل َو ِال َد َوا ْل َو َل َد‬872﴾‫يكم ِفي ا ْل َك َل َل ِة‬ ‫ •و﴿قل الل يف ِت‬
ْ ُ ْ ُ ُ َّ ِ ُ
Ya¡nî “baba ve oğulun gayrı vâris” demektir. Bu Ebû Bekr e§-~ıddî… radıyallâhu ta¡âlâ
¡anhın kavlidir ki Hazret-i ¡Ömer radıyallâhu ta¡âlâ ¡anhu de bunu takrîr buyurdu. Ve
Hazret-i ¡Alî radıyallâhu ta¡âlâ ¡anhu da böyle buyurdu. Ve İbn Mes¡ûd Ve Zeyd b. ¿âbit
ve ehad-ı rivâyeteynde ¡Ömer ve İbn ¡Abbâs rıdvânullâhi ¡aleyhim hazerâtı da böyle
buyurdu, kavl-i sahîh de budur. Ve li-ümm er ve kız kardaşlardır da denildi. Ve eserde
rivâyet olundu ki Hazret-i Resûl-i ekrem sallallâhu ta¡âlâ ¡aleyhi ve sellem efendimiz
”‫“ك َل َلــ ًة‬den
َ su™âl [216] olundular. Buyurdular ki 873”‫ــد‬ ٌ ‫ــد َو َل َو ِال‬
ٌ ‫ــات َو َل ْي َــس َل ُــه َو َل‬
َ ‫ــن َم‬ ْ ‫“م‬
َ Bu da
ma¡nâ-yı evveli te™yîd ediyor. Ancak bu eserden zâhir oluyor ki ”‫“ك َل َلــ ٌة‬ َ mûrise ism kılı-
nıyor, evvelki kavllerde vârise ism olduğu anlaşılıyor. Râπıb rahimehullâhu diyor ki her
kavl de sahîhtir, zîrâ lafz-ı mezkûr masdar olmakla vâris ve mûrisi câmi¡dir. Aslen ”‫“ث َق ٌل‬ ِ
ma¡nâsına olan ”‫“ك ٌّل‬ َ lafzındandır. Sebeb-i tesmiyede akvâl-i kesîre olmakla mufassalâta
mürâca¡at tavsiye olunur, mâ-ba¡dini oku.

]kellun[ ‫• َك ٌّل‬
‫يل َع َلى َسي ِِد ِه َو َو ِل ِي أَ ْمرِ ِه َو َقر َاب ِت ِه‬
ٌ ‫ أَ ْي َث ِق‬874﴾‫﴿و ُه َو َك ٌّل َع َلى َم ْو َل ُه‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ّ ّ
Ya¡nî “Efendisi ve veliyy-i emri ve akrabâsı üzerine ağırdır, yüktür” demek olur. Bu
fethle ”‫“ك ٌّل‬
َ lafzı ”‫ــل‬ ِ ve ¡ıyâl ya¡nî infâk ve i¡âşesi bir kimsenin üzerine müterettib
ٌ ‫“ث َق‬

870 “Dirileri de ölüleri de” el-Murselât, 77/26.

871 “Eğer kendisine varis olunan bir erkek veya bir kadının evladı ve babası olmaz ve bir erkek veya bir
kız kardeşi bulunursa ona altıda bir düşer.” en-Nisâ™, 4/12.
872 “De ki: “Allah size “kelâle” (babasız ve çocuksuz kimse)nin mirası hakkında hükmünü açıklıyor:”
en-Nisâ, 4/176.
873 İbn Abdilberr, et-Temhîd li-mâ fi’l-Muvatta mine’l-ma¡ânî ve’l-esânîd, 5/197.
874 “Efendisine sadece bir yüktür.” en-Nahl, 16/76.
214 ‫لَّك‬ BÂBU’L-KÂF

olan tevâbi¡i ve yetîm ve ”‫ــن َل َو ِال َــد َل ُــه َو َل َو َل َــد‬ ْ ‫“م‬َ ya¡nî ânifü’l-beyân ”‫“ك َل َلــ ٌة‬ َ ve za¡f ve ¡acz
ve ta¡ab ma¡nâlarına ve ¡amelden ve te™sîrden sâkıt olmak ma¡nâlarına müsta¡meldir.
“‫”ضر َب‬
َ َ
bâbından ”‫يل‬ ٌ ‫الر ُج ُل َي ِك ُّل َك ًّل َو َك َل ًل َو َك َل َل ًة َف ُه َو َك ٌّل َو َك ِل‬ ‫ “كل‬denir. Ve ‫ين أَ ْي‬
َّ َّ َ
ِ ِ ‫“ك َّل السي ُف أَ ِو‬
ُ ‫الس ّك‬
ّ ْ َّ َ
”‫ار َل َي ْق َط ُع‬‫ص‬ ‫ه‬ ‫د‬
ُّ ‫ح‬ ‫ظ‬
َ ‫ل‬
ُ ‫غ‬
َ ve ” ِ
‫ُّم‬‫ل‬ ‫ك‬
َ ‫الت‬ ‫ن‬ِ ‫ع‬ ‫ز‬ ‫ج‬ ‫ع‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ، ‫ه‬ُ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫س‬ ِ
‫ل‬ ‫ل‬َّ ‫“ك‬
َ Ve ânifü’l-beyân ” ‫ة‬
ٌ ‫ل‬
َ ‫ل‬َ ‫“ك‬
َ de bundandır.
َ َ ُ َ َّ َ ََ َ ْ ُ َ
]kellâ[ ‫• َك َّل‬
”‫”ح َّتــى‬
َ vezninde ¡inde’l-Ba§riyyîn harf-i red¡ ve zecrdir. Ve bundan başka ma¡nâsına
kâil olmadıklarından müşârün ileyhim dâimâ ”‫“ك َّل‬ َ üzerine vakfı câiz gördüler, ke-mâ
َ ٍ ِ ِ ْ ‫ــول‬
fî kavlihi ta¡âlâ: ﴾‫ــن ا ْل َم َف ُّــر َك َّل َل َو َز َر‬ َ ‫ال ْن َســا ُن َي ْو َمئــذ أ ْي‬ ُ ‫﴿ي ُق‬ َ Ve Kisâ™î ve tevâbi¡i ba¡zı mahal-
875

lerde ”‫“ح ًّقــا‬ ‫ــا‬ ‫ق‬ ِ ‫ــم ا ْل َي ِق‬

ًّ ‫ أَ ْي َح‬876﴾‫يــن‬ ‫ ﴿كل لــو تعلمــون ِعل‬Ve
َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َّ َ
َ ma¡nâsına kelime-i tahkîktir demişler:
Ebû ◊âtim [217] ve tevâbi¡i ba¡zı mahalde ”‫ “أَ َل‬ma¡nâsına kelime-i istiftâhiyye olur
demişler ve 877﴾‫﴿ك َّل إ َِّن َها َك ِل َم ٌة ُه َو َق ِائ ُل َها‬ َ kavl-i kerîmini ”‫ “أَلَ إ َِّن َها‬ile tefsîr etmişlerdir. Ve Na∂r
b. Şumeyl ve Ferrâ™ ve mütâbi¡leri ¡indinde ”‫ “إِي‬ve ”‫ “ َن َعــم‬gibi harf-ı cevâb olur: ‫﴿و َمــا ِهــي‬ َ
ْ َ
878
﴾ ِ‫ إ َِّل ِذ ْكــرى ِل ْلب َشــرِ َك َّل َوا ْل َق َمــر‬gibi ki ” ِ‫ “إِي َوا ْل َق َمــر‬, ” ِ‫ “ َن َعــم َوا ْل َق َمــر‬Ya¡nî “Evet, kamer hakkı için
َ َ ْ
öyledir” demek olur. Harf-i red¡ ve zecr olmadıkça ”‫“ك َّل‬ َ üzerine vakf olunmaz. Red¡ ve
zecr ma¡nâsına olduğu hâlde “öyle değil” ve “yok yok” diye terceme edilir. Buna dâir
daha ziyâde tahkîkât Mu«târu’l-Enbâ™ nâm eser-i fakîrîde beyân olunmuştur.

َ ‫• َك ِلمة و َك ِلم و َك ِلمات‬

]kelimet ve kelim ve kelimât ve kelâm[ ‫وك َلم‬
َ َ َ َ
Bu elfâz ¢ur™ân-ı kerîm’de müte¡addid mevâzi¡de ve ma¡ânî-i ¡adîdede isti¡mâl olun-
muştur. Aslen cerh ma¡nâsına olan ”‫“ك ْلــم‬ lafzındandır. ”‫“ك َل ٌم‬ َ ma¡nâ-yı mefhûma delâ-
ٌ َ
let eden asvât-ı mütetâbi¡adan ¡ibâ[re]t olup söz ma¡nâsına isti¡mâl olunmuş. Ve kavl
ve söylev demek ma¡nâsına “tef¡îl” ve “tefa¡¡ul”den ”‫يمــا َو َت َك َّلــم َت َكل ًُّمــا‬ ِ
َ ً ‫“ك َّل َم ُــه َت ْكل‬
َ denilmiştir.
¢ur™ân-ı kerîm’de ﴾‫ــن أَ ْف َواههِ ــم‬ ِ ِ ِ
ْ ‫﴿ك ُب َــر ْت َكل َمــ ًة َت ْخ ُــر ُج م‬
َ kavl-i kerîmi, ”‫“كلَ ًمــا‬ َ ile tefsîr edilir,
879
ْ
ya¡nî “ağızlarından çıkan söz” demek olur. Ve 880﴾‫ِــب‬ ِ ِ ِ
ُ ّ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ َ ﴿ âyetinde murâd
‫ي‬ ‫ط‬ ‫ال‬ ‫ــم‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــد‬ ‫ع‬ ‫ص‬ ‫ي‬ ‫ــه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫إ‬
”ُ‫“ل ِإ َل َــه إ َِّل اهلل‬َ kelime-i münciyesiyle emsâli kelimât-ı tesbîh ve temcîd ve tahmîddir. Ve
881 ِ ٍ ِ ِ ‫ ﴿وإ ِِذ ابتلى إِبر‬, ”‫“ ِبأَو ِامر و َنو ٍاه‬
َّ ‫﴿و َل ُم َب ِّد َل ِل َكل َمات‬,
﴾‫الل‬ ِ ِ
َ mevâ¡îdillâh demektir ve ﴾‫يم َر ُّب ُه ب َِكل َمات‬ ‫اه‬
َ َْ ََْ َ
882
َ َ َ َ
883 ِ
¡ibâretiyle müfesserdir. Ve ﴾‫الل‬ َّ ‫ون أَ ْن يُ َب ِّدلُــوا َك َل َم‬
َ ‫يــد‬
ُ ِ‫ ﴿يُر‬âyetinde Tevrât ve sâir enbiyâya
vahy olunan kütüb-i ilâhiyye murâd olunmuştur. Ve ba¡zı mahallerde ¢ur™ân-ı kerîm’le
de tefsîr olundu. [218]

875 “O gün insan “kaçış nereye?” diyecektir. Hayır, hiçbir sığınacak yer yoktur.” el-Kıyâmet, 75/10-11.
876 “Hayır, kesin olarak bir bilseniz...” et-Tekâsür, 102/5.
877 “Hayır! Bu sadece onun söylediği (boş) bir sözden ibarettir.” el-Mü™minûn, 23/100.
878 “Bu, insanlar için ancak bir uyarıdır. Hayır, (öğüt almazlar.) Aya andolsun.” el-Müddessir, 74/32-33.
879 “Ne büyük bir söz (bu) ağızlarından çıkan!” el-Kehf, 18/5.
880 “Güzel sözler ancak ona yükselir.” Fâtır, 35/10.
881 “Allah’ın kelimelerini değiştirebilecek bir güç de yoktur.” el-En¡âm, 6/34.
882 “Bir zaman Rabbi İbrahim’i bir takım emirlerle sınamıştı.” el-Bakara, 2/124.
883 “Onlar Allah’ın sözünü değiştirmek isterler.” el-Feth, 48/15.
BÂBU’L-KÂF ‫َك‬
‫لا ُةَمِل‬ ّ‫ل‬ 215

]kelimetu rabbike[ ‫ِك‬

َ ‫ت ر ّب‬ ِ
ُ ‫• َكلم‬ َ َ
ِ ‫ و ِفي أَم َث ِالها ِمن الْي‬884﴾‫ون‬
‫ات أَ ْي ُح ْكم َر ّب َِك‬ َ ُ‫ت َر ّب َِك َل يُ ْؤ ِمن‬ ِ ِ ِِ ِ
ُ َ َ َ ْ َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن ا َّلذ‬
ُ ‫ين َح َّق ْت َع َل ْيهِ ْم َكل َم‬
¢atâde rahimehullâhu ta¡âlâ ”‫ط َر ّب َِك‬ ُ ‫“س َخ‬
َ dedi ya¡nî ”‫ب َر ّب َِك‬ ُ ‫ “ َغ َض‬ve ”‫ “ َل ْع َن ُة َر ّب َِك‬dahi denildi.
Ve ”‫“ما َق َّد َر ُه َع َليهِ م َو َما َق َض ُاه َع َليهِ م ِفي ْالَ َز ِل‬
َ ile de tefsîr olunmuş. Vallâhu a¡lemu.
ْ ْ ْ ْ
ِ ‫• َك ِلم ًة ب‬
]kelimeten bâ…iyeten[ ‫اقي ًة‬
َ َ َ
‫الت ْو ِح ِيد َي ْع ِني لَ ِإ َل َه ِإل َّ ُاهلل‬ ِ
َّ ‫ون﴾ أَ ْي َكل َم َة‬
885
َ ‫﴿و َج َع َل َها َك ِل َم ًة َب ِاق َي ًة ِفي َع ِقب ِِه َل َع َّل ُه ْم َي ْر ِج ُع‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ادا َو َع َم ًل‬ ِ ‫َقو ًل و‬
ً ‫اعت َق‬
ْ َ ْ
Ya¡nî “İbrâhîm ¡aleyhi’s-selâm kavlen ve i¡tikâden ve ¡amelen kelime-i tevhîdi kendi
zürriyyeti arasında kelime-i bâkiye kıldı, şöyle ki onlarda Allâh’ı tevhîd edenler eksik
ve zâil olmaz” demek olur. ”‫“ج َع َل‬de ِ ‫“إِبر‬e râci¡dir.
zamîr ”‫اهيم‬
َ ُ َْ
ِ َّ ‫• َك ِلم ُة‬
]kelimetullâhi[ ‫الل‬
َ
‫ أَ ْي َك ِل َم ُة لَ ِإ َل َه ِإل َّ ُاهلل‬886﴾‫الل ِهي ا ْل ُع ْليا‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وك ِلم ُة‬
َ َ َّ َ َ َ َ ْ
Bu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumânın kavlidir. Müşârün ileyh hazretleri ‫“هــي َك ِل َمــ ُة َل‬ ِ
ِ ‫“ك ِلم ُة‬ َ
”‫ ِإ َل َــه إ َِّل اهللُ َفهِ ــي َب ِاقيــ ٌة ِإ َلــى َي ْــو ِم ا ْل ِقي َام ِة َع ِاليــ ًة‬buyurmuşlar. Ve ”‫اهلل‬ ِ
َ َ burada ”‫“د ْع َو ُة ْال ِْس َــام‬ َ ile ve
َ َ َ َ
tevhîd ile de tefsîr olunmuş, ”‫ “ا ْل ُع ْليا‬, ”‫ “ا ْل َغالب ُة‬ma¡nâsınadır. Bunun siyâkında vâki¡ ‫﴿و َج َع َل‬ ِ
َ َ َ
887
﴾‫الس ْف َلى‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫ف‬
َ ‫ك‬
َ ‫ين‬ ‫ذ‬ِ ‫ َك ِلم َة ا َّل‬cümlesindeki ”‫“ك ِلم َة‬ َ , ” ِ ‫الشر‬
‫ك‬ ّ ِ ‫“ك ِلم َة‬ َ yâhûd ” ِ‫ر‬ ‫ف‬
ْ ‫ك‬
ُ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ة‬
َ ‫و‬ ‫ع‬ ‫“د‬ demektir. Ve
ُّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ
”‫“الس ْــف َلى‬ ِ َ ile ¡Îsâ ¡aleyhi’s-selâm da murâd olunmuş,
ُّ , ”‫وبــ َة‬ َ ‫ “ا ْل َم ْغ ُل‬ma¡nâsınadır. Ve ”‫“كل َمــ ٌة‬
nitekim 888﴾‫اها ِإ َلى َمر َيم‬ ِ
َ ‫﴿و َكل َم ُت ُه أَ ْل َق‬
َ ve ﴾‫الل‬ َّ ِ ‫﴿م َص ِّد ًقا ب َِك ِل َم ٍة ِم َن‬ ِ ٍ ِ ِ ِ
ُ ve ﴾‫ ﴿إ َِّن ََّالل يُ َب ّش ُرك ب َِكل َمة م ْن ُه‬âyât-ı
889 890
َ ْ
kerîmesinde murâd Hazret-i ¡Îsâ ¡aleyhi’s-selâmdır. Ve ﴾‫طيِب ًة‬ ‫﴿الم تر كيف ضرب الل مثل ك ِلمة‬
َ ّ َ ً َ َ ً َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ
891

kavl-i kerîminde kelime-i ”ُ‫“ل ِإ َل َه إ َِّل اهلل‬ ِ

َ ve ‫اج ُت َّث ْت م ْن َف ْو ِق ْالَ ْرض َما‬ ِ ٍ ٍ ‫﴿وم َث ُل َك ِلم ٍة َخبِي َث ٍة َك َش‬
ْ ‫ــج َرة َخبِي َثة‬ َ َ ََ
892
﴾ ٍ‫ َل َها ِم ْن َقرار‬cümle-i celîlesinde ” ِ‫“هي َك ِل َم ُة ا ْل ُك ْفر‬ ِ ile tefsîr olunmuştur. Ve ‫﴿و َل َق ْد سب َق ْت َك ِلمت َنا‬
ُ َ
َ َ َ َ َ
﴾‫ين‬ ِ ِ ِِ
َ ‫ لع َباد َنا ا ْل ُم ْر َسل‬ve emsâlinde ”‫“و ْع ُد َنا‬ َ [219] ile tefsîr olunmuş. Vallâhu a¡lemu bi-murâ-
893

dihi ve huve yehdi’s-sebîl.

884 “Şüphesiz, haklarında Rabbinin sözü (hükmü) gerçekleşmiş olanlar inanmazlar.” Yûnus, 10/96.
885 “İbrahim bunu, belki dönerler diye, ardından gelecekler arasında kalıcı bir söz yaptı.” ez-Zuhruf,
43/28.
886 “Allah’ın sözü ise en yücedir.” et-Tevbe, 9/40.
887 “Böylece inkâr edenlerin sözünü alçaltmıştı.” et-Tevbe, 9/40.
888 “Meryem’e ulaştırdığı (emriyle onda var ettiği) kelimesi” en-Nisâ™, 4/171.
889 “Allah sana, kendisinden gelen bir kelimeyi (İsa’yı) doğrulayıcı” Âl-i ¡İmrân, 3/39.
890 “Allah seni kendi tarafından bir kelime ile müjdeliyor.” Âl-i ¡İmrân, 3/45.
891 “Görmedin mi Allah güzel bir sözü nasıl misal getirdi?” İbrâhîm, 14/24.
892 “Kötü bir sözün durumu da; yerden koparılmış, ayakta durma imkânı olmayan kötü bir ağacın duru-
mu gibidir.” İbrâhîm, 14/26.
893 “Andolsun, peygamber olarak gönderilen kullarımız hakkında şu sözümüz geçmişti” es-Sâffât,
37/171.
216 ‫َمَّلُك‬ BÂBU’L-KÂF

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ل‬،‫”ك‬
ُ
]kullemâ[ ‫• ُك َّلما‬
َ
ِ ِ‫آن ا ْل َكر‬
‫يم‬ ِ ‫ • ِفي ُك ّ ِل مو ِض ٍع ِمن ا ْل ْقر‬
ُ َ َْ
Bu kelime mürekkebedir ki ”‫“ك ّل‬ ُ kelimesi ”‫“ما‬ya َ mukârin olup vakt ma¡nâsına bir ism-i
nekire olarak isti¡mâl olunur; lisânımızda her gâh ki ve her ne vakt ki ve her ne zamân ki
ile ta¡bîr edilir. Ve bu sûretle kendisine ma¡nâ-yı zarfiyyet hâsıl olmakla dâimâ mansûb
bulunur: 894﴾‫﴿و ُك َّل َما َمر َع َلي ِه َم َل ٌ ِم ْن َق ْو ِم ِه َس ِخروا ِم ْن ُه‬ ِ
َ ve ﴾ً‫اب َو َج َد ع ْن َد َها رِ ْزقا‬
895 ِ
َ ‫﴿ك َّل َما َد َخ َل َع َل ْي َها َز َكرِ َّيا ا ْلم ْح َر‬
ُ
ُ ْ َّ
ve gayruhumâda olduğu gibi. Ve ”‫“ك ّل‬ ُ kelimesi izâfetle ”‫“ما‬-i َ mevsûleye muzâf oldukta
”‫“ك ُّل َما‬
ُ sûretinde mafsûl yazılır.
]kullun[ ‫• ُك ٌّل‬
‫ات‬ ِ َّ ‫ون ُك ٌّل آمن ب‬
ِ ‫ و ِفي أَم َث ِالها ِمن الْي‬896﴾‫ِالل‬ َ ُ‫﴿وا ْل ُم ْؤ ِمن‬ ِِ ِ
َ َ َ ْ َ َ َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Cemî¡-i eczânın şümûl ve istigrâk üzere ismi olup cem¡i te™kîdde müsta¡mel zamm-ı kâf
ve teşdîd-i lâm ile ”‫“ك ٌّل‬ ُ kelimesi olup bilâ-izafet münevvenen kullanılmıştır. Bu sûret
eblâg ve âkeddir. Lisânımızda hep ve Türkîde dükeli denir, Fârisîde heme mukâbilidir.
İzâfetle şey™in eczâ ve efrâdını ¡alâ-vechi’l-istigrâk cem¡ ve zamm ifâde eder: ‫ان‬ ٍ ‫﴿و ُك َّل ِإ ْنس‬
َ َ
897 ِ ِ ِ ِ
﴾‫طائــر ُه فــي ُعنُقــه‬
َ ‫ــاه‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ل‬
ْ َ ‫أ‬ ve 898
﴾ ‫ون‬
َ ‫ح‬ ِ‫ر‬ ‫ف‬
َ ‫م‬ ِ‫ه‬ ‫ي‬ ‫د‬
َ ‫ل‬
َ ‫ا‬‫ِم‬
‫ب‬ ‫ب‬
ٍ ‫ز‬ ِ
‫ح‬ ‫ل‬
ُّ ‫﴿ك‬
ُ gibi. Ve lafz-ı mezbûr ba¡zen tamâm
َ ُ ََْ ُ ْ ْ َ ْ
ve kemâl ifâde eder, kavluhu ta¡âlâ: ً‫ أَ ْي َب ْس ًطا َت ًّاما أَ ْو َك ِامل‬899﴾‫﴿و َل َتب ُس ْط َها ُك َّل ا ْلب ْس ِط‬ Biz bundan
َ ْ َ
bütün bütün ve büsbütün ta¡bîr ederiz.

ِ
MEKSÛRETU’L-KÂF: “‫ل‬،‫”ك‬
]kilâ[ ‫• ِك َل‬
﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّما َيب ُل َغ َّن ِع ْن َد َك ا ْل ِكبر أَ َح ُد ُه َما أَ ْو ِك َل ُه َما‬
900
ََ ْ
Tesniye zamîrleri ”‫ــن‬ ِ
ِ ‫“ا ْل َوال َد ْي‬e râci¡dir; vâlideynin biri yâhûd ikisi birden demek olur.
[220] Bu lafz tesniyeyi te™kîdde sâlifü’z-zikr cem¡i mü™ekkid ”‫“ك ٌّل‬ ُ gibidir. Mü™ennesin-
ِ ِ
de tâ™ ile ”‫ “ك ْل َتا‬denir: ﴾‫ ﴿ك ْل َتا ا ْل َج َّن َتي ِن‬Muzmer ve muzhara muzâf olur, nitekim misâllerde
901
ْ
vâki¡ olmuştur. Bilâ-izâfet müsta¡mel değildir.

894 “Kavminden ileri gelenler her ne zaman yanına uğrasalar, onunla alay ediyorlardı.” Hûd, 11/38.
895 “Zekeriya, onun bulunduğu bölmeye her girişinde yanında bir yiyecek bulurdu.” Âl-i ¡İmrân, 3/37.
896 “Mü’minler de (iman ettiler). Her biri; Allah’a iman etti.” el-Bakara, 2/285.
897 “Her insanın amelini boynuna yükledik.” el-İsrâ™, 17/13.
898 “Her grup kendinde bulunan ile sevinmektedir.” el-Mü™minûn, 23/53; er-Rûm, 30/32.
899 “Büsbütün eli açık da olma.” el-İsrâ™, 17/29.
900 “Eğer onlardan biri, ya da her ikisi senin yanında ihtiyarlık çağına ulaşırsa” el-İsrâ™, 17/23.
901 “Her iki bağ da” el-Kehf, 18/33.
BÂBU’L-KÂF ‫سَّنُكْلا‬ 217

FASLU’L-KÂF MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ك‬

َ

ٌ ُ‫• َكن‬
]kenûdun[ ‫ود‬
‫ور‬ َ 902 ٌ ُ‫ان ِلر ّب ِِه َل َكن‬ ِ ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإن‬
‫النس‬
ٌ ‫ود﴾ أ ْي َك ُف‬ َ َ َ ْ َّ
Ya¡nî münkir-i ni¡met ve sâtir-i ni¡met demektir ki nankör denir. “‫”د َخ َــل‬ َ bâbından ‫“ك َن َــد‬ َ
”‫ود بِا ْل َف ْت ِح‬ ِ
ٌ ُ‫ِالض ّم َف ُه َو َكن‬
َّ ‫ودا ب‬
ً ُ‫ َي ْكنُ ُد ُكن‬denir. Ve mutlakan küfr-i ni¡mette isti¡mâl olunur.
]kenzun[ ‫• َك ْن ٌز‬
ٌ ‫ أَ ْي َم‬903﴾‫ان َت ْح َت ُه َك ْن ٌز َل ُه َما‬
‫ال َم ْد ُفو ٌن‬ َ ‫﴿و َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Defîne vardı” demektir. Bunun mâhiyyetinde sahîfe-i ¡ilm idi denilmiş. Ve mâl-ı
¡azîm ve kesîr ma¡nâsına gelir, kâle ta¡âlâ ‫ــال َع ِظيــم‬
ٌ ٌ ‫ أَ ْي َم‬904﴾‫ ﴿ َل ْــو َل أُ ْنــزِ َل َع َل ْي ِــه َك ْن ٌــز‬Ve cem¡ ve
iddihâr ma¡nâsına gelir, kâle subhânehu ‫ون‬ َ ‫ون َو َي َّد ِخ ُر‬ َ ‫ أَ ْي َي ْج َم ُع‬905﴾‫ــب َوا ْل ِف َّض َة‬ َ ‫ون ال َّذ َه‬ َ ‫يــن َي ْك ِن ُــز‬ ِ
َ ‫﴿وا َّلذ‬ َ
Ma¡nâ-yı aslîsi de budur. “‫”ضــر َب‬ َ bâbından ”‫ــال َي ْك ِن ُــز َك ْن ًــزا‬ َ ‫“ك َن َــز ا ْل َم‬
َ ِ ‫“كنــز التمــر ِفــي ا ْلوِ ع‬
ve ”‫ــاء َك ْن ًزا‬ َ
َ َ َ ْ َّ َ َ
denir, cem¡ ve iddihâr ma¡nâsınadır. Görülüyor ki ”‫“ك ْن ٌــز‬ َ bâb-ı mezkûrdan aslen masdar
olup tesmiye bi’l-masdar kabîlinden mâl-ı meknûza da ism olmuştur. Ve kâf’ın fethi
ve kesriyle de ”‫ــاز‬ ٌ ‫ “ ِك َن‬vakt ü mevsim-i iddihâr ma¡nâsınadır. Ve “ifti¡âl”den ”‫ــاز‬
ٌ ‫ــاز َك َن‬ ٌ ‫“إ ِْك ِت َن‬
ictimâ¡ ve imtilâ™ demektir: ”‫ــازا‬ ً ‫الش ْــي ُء إ ِْك َت َن‬
َّ ‫ “إ ِْك َت َن َــز‬, ”‫ــع‬
َ ‫ “إ ِْج َت َم‬ve ”َ‫ “إ ِْم َت َــأ‬demek olur. Ve lisân-ı
şer¡de zekâtı verilmeyen mâla ”‫“ك ْن ٌــز‬ َ denir ki sâhibi âhirette mu¡azzebdir, ‫ــذا َمــا َك َن ْزتُ ْــم‬ َ ‫﴿ه‬َ
906
﴾‫ ِلَ ْن ُف ِس ُكم‬kavl-i kerîmindeki va¡îd onun içindir. Tefâsîre nazar oluna.
ْ

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫ن‬،‫”ك‬
ُ [221]
]el-kunnesi[ ‫ك َّن ِس‬
ُ ‫•ا ْل‬
‫ َج ْم ُع َك ِان ٍس‬907﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل أُ ْق ِسم بِا ْل ُخ َّن ِس ا ْل َج َوارِ ا ْل ُك َّن ِس‬
ُ
Bunun tahkîk ve tefsîr ve beyânı Bâbu’l-»âi’l-Mu¡ceme’de ”‫ “ا ْل ُخ َّن ِس‬kelimesinde mürûr
etti, mürâca¡at oluna.

902 “İnsan gerçekten Rabbine karşı pek nankördür.” el-¡Âdiyât, 100/6.

903 “Altında onlara ait bir define vardı.” el-Kehf, 18/82.
904 “Ona bir hazine indirilseydi la!” Hûd, 11/12.
905 “Altın ve gümüşü biriktirip gizleyenler” et-Tevbe, 9/34.
906 “İşte bu, kendiniz için biriktirip sakladığınız şeylerdir.” et-Tevbe, 9/35.
907 “Andolsun, bir görünüp bir sinenlere, akıp gidip kaybolanlara” et-Tekvîr, 81/15-16.
218 ‫َبِعاَوَك‬ BÂBU’L-KÂF

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ك‬

َ
]kevâ¡ibe[ ‫ب‬ ِ
َ ‫• َكواع‬ َ
‫ أَ ْي َج َوارِ َي َق ْد َت َك َّعب ْت َث ْديُ ُه َّن‬908﴾‫﴿و َك َو ِاع َب أَ ْتر ًابا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ َ
Ya¡nî “memeleri belirmiş genç kızlar” demek olur. ”‫ــب‬ ِ َ
ٌ ‫“كاع‬in cem¡idir. “‫”د َخ َــل‬ َ bâbın-
ِ ِ ِ َ ِ َ
dan ”‫ــب‬
ٌ ‫ــاب َو َكاع‬ ً ‫“ك َع َبــت ا ْل َجارِ َيــ ُة ُك ُع‬
ٌ ‫وبــا َفهِ َــي َك َع‬ َ denir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ب‬ ٌ ‫“ك َع َبــت ا ْل َم ْرأ ُة َك ْع ًبــا َفهِ َي َكاع‬
de denir, belirmek, kabarmak ve büyümek ma¡nâsınadır. Bu ma¡nâ ancak genç kızlara
mahsûs olup mer™ede ya¡nî kadında büyük ve iri memeli olmak ma¡nâsınadır. Vallâhu
a¡lemu.

]el-kev&era[ ‫كو َثر‬

َ ‫•ا ْل‬
َ ْ
‫ أَ ِي ا ْل َخير ا ْل َك ِثير‬909﴾‫اك ا ْل َك ْو َثر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّنا أَ ْع َط ْي َن‬
َ َْ َ
Bu kelime-i kerîme ”‫“ك ْثــر ٌة‬ten ”‫ــل‬
ٌ ‫“ َف ْو َع‬dir, kesret-i müfrit ifâde eder. Bu«ârî rahimehul-
َ َ
lâhu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan rivâyet etti, müşârün™ileyh hazretleri buyurdu
ki: ‫ َي ْع ِني ُم َح َّم ًــدا صلى اهلل عليه وســلم‬910”‫ــاه‬
ُ ‫ــاه اهللُ إ َِّي‬
ِ
ُ ‫يــر ا َّلــذي أَ ْع َط‬‫ “الكوثــر الخيــر الك ِث‬Ve Hâtemü’l-enbiyâ™
ُ َ ْ ُ ْ َ َْ ُ َ ْ َ َْ
efendimize verilen bir nehr-i cennettir de denildi. Bu me™âlde hadîs de rivâyet olundu.
Ve ”‫“ك ْو َثــر‬den murâd ¢ur™ân-ı kerîm’dir ve nübüvvet ve kitâb ve hikmettir de denildi.
ٌ َ
Ve evlâd-ı Resûlullâh’tır ve hâssaten Fâ†ımatu’z-Zehrâ ¡aleyhe’s-selâmdır da denildi
ki kesret-i zürriyyât-ı mutahhere-i Mu√ammediyye ondan gelmiştir. Ve bunu mü™eyyid
ehâdîs-i sahîha da vardır. Ve bi’l-¡umûm evlâd ve etbâ¡ ve ¡ulemâ™ ve verese-i Resû-
lullâh’tır dahi denildi. Ve hayr-ı [222] kesîr-i müfrit cümlesini câmi¡dir. Ve ma¡ânî-i
ahîreyi âhir-i sûre-i şerîfede vâki¡ 911﴾‫ ﴿ ِإ َّن َش ِان َئ َك ُه َو ْالَ ْب َتر‬âyeti te™yîd eder. Ve ¡Arab ”‫“ك ْو َثر‬
ُ ٌ َ
lafzını ¡aded ve kadr ve menzilet ve şeref ve hatarda kesret ma¡nâsına isti¡mâl eder.
Meselâ bir kimse için ”‫ال‬ ِ ‫الرج‬ ِ ِ
َ ِّ ‫“ه َو ا ْل َك ْو َث ُر م َن‬ ُ deseler ” ِ‫“الس ّي ُِد ا ْل َكث ُير ا ْل َخ ْير‬َّ demek murâd ederler.
Bu mezkûrâtın cümlesi ¡alâ-vechi’l-ekmeliyye Zât-ı akdes-i risâlet-penâha verilmiş ol-
duğunda ehl-i îmânın hîçbir şübhe ve tereddüdü yoktur, meğer münâfıkînden ola.

MAZMÛMETU’L-KÂF: “‫و‬،‫”ك‬
ُ

ْ ‫• ُك ِور‬
]kuvvirat[ ‫ت‬
َ ّ
‫ أَ ْي ُك َّف ْت‬912﴾‫الش ْم ُس ُك ِّو َر ْت‬
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإ َذا‬
Ya¡nî “dürüldüğü vaktte” demektir. Bu ”‫ت ا ْل ِع َم َام َة‬
ُ ‫“ك َّو ْر‬
َ kavlindendir, devr etmek, sarmak,

908 “Göğüsleri çıkmış genç kızlar” en-Nebe™, 78/33.

909 “Şüphesiz biz sana Kevseri verdik.” el-Kevser, 108/1.
910 Buhârî, Rikâk, 53, no:6578.
911 “Doğrusu sana buğzeden, soyu kesik olanın ta kendisidir.” el-Kevser, 108/3.
912 “Güneş, dürüldüğü zaman” et-Tekvîr, 81/1.
BÂBU’L-KÂF َ‫لٌْي ك‬ 219

dolamak demek olan ”‫“ك ْــو ٌر‬dendir.

َ “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ــور َك ْــو ًرا‬ ُ ‫ار َي ُك‬
َ ‫“ك‬
َ denir. ”‫“ك ِّــو َر ْت‬ ُ bundan
“tef¡îl”den mâzî-i müfred mü™ennestir. Şemsin dürülmesi, sarılması, dav™ı gitmesiyle
âfâka intişârı zâil olmasından ¡ibârettir. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ”‫“أَ ْظ َل َم ْت َو ُغ ِّو َر ْت‬
ile tefsîr buyurmuş. Ve ”‫ “إ ِْض َم َح َّل ْت‬ile de tefsîr edilmiş. Bu sûrette azdâddan olur, çünkü
ِ ‫ “ َنعو ُذ ب‬kavli ”‫الزياد ِة‬
ziyâde ma¡nâsına da gelir. 913” ِ‫ِاهلل ِم َن ا ْل َح ْورِ َب ْع َد ا ْل َك ْور‬ ِ ‫الن ْقص‬ ِ
ُ َ َ ِّ ‫ان َب ْع َد‬ َ ُّ ‫ “م َن‬demek-
tir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”ك‬

َ
]el-kehfi[ ‫ك ْه ِف‬
َ ‫•ا ْل‬
‫ أَ ِي ا ْل َغارِ ِفي ا َل ْجب ِل‬914﴾‫يم َكانُوا ِم ْن ٰا َي ِات َنا َع َجب ًا‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿أَم َح ِسب َت أَ َّن أَص َحاب ا ْل َكه ِف والر ِق‬
ْ َ َ ُ ْ
َ َّ َ ْ ْ ْ
”‫“ك ْه ٌف‬
َ dağda olan magâra ya¡nî kovuk mahaldir. [223] Cem¡i ”‫وف‬
ٌ ‫“ك ُه‬
ُ gelir. Tabî¡î olanı
ve sun¡î olanı vardır. Ve lafz-ı mezkûr melce™ ve me™men ma¡nâsına da isti¡âre olunur ve
”‫ين‬ ِ ‫ “ ُف َل ٌن َكه ُف ا ْل ُف َقر ِاء وا ْلمس‬denir.
ِ ‫اك‬ َ َ َ َ ْ
]kehlen[ ‫• َك ْه ًل‬
‫ولي ِة‬ ِ ‫ولي ِة َقب َل أَو‬
ِ ‫ان النط ِق وحال الكه‬ ِ ِ َ 915 ِ ِ
َ ْ َّ ‫اس في ا ْل َم ْهد َو َك ْه ًل﴾ أ ِي في ال ُّط ُف‬
َ ‫الن‬
ِ
َّ ‫﴿ويُ َك ّل ُم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َّ ُ ُ ْ َ َ َ ْ ُّ
Ya¡nî “Tıfl-ı sagîr iken vakt-i nutktan evvel ve yetişmiş er olduğu [vakitte] nâsa kelâm-ı
enbiyâ™ ile tekellüm ederdi” demek olur. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ك ْه‬
َ fethle lügatte vakt-i şebâbı tamâm ol-
muş ve kemâlini bulmuş ve kuvâ-yı cismiyye vü ¡akliyyesi tekemmül etmiş kimsedir.
¡İnde’l-¡Arab otuz yaşını tecâvüz eden kimseye denir. Ve merd-i dû-mûy ya¡nî saç ve
sakalına kır düşmüş kimsedir de denildi. Ma¡nâ-yı ahîr ¡Îsâ ¡aleyhi’s-selâm hazretlerine
mutâbık değildir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-KÂF MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ك‬

َ
]keylun[ ‫• َكي ٌل‬
ْ
‫ أَ ْي ِح ْم ُل َج َم ٍل‬916﴾‫﴿و َن ْز َد ُاد َكي َل َب ِعيرٍ َذ ِل َك َكي ٌل َي ِسير‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٌ ْ ْ
Ya¡nî “bir deve yükü” demektir. Aslen ”‫ــل‬ ٌ ‫“ك ْي‬
َ ta¡âm ölçmek ma¡nâsına masdardır. “‫ــاع‬ َ ‫”ب‬
َ
bâbından ”‫ــام َكي ًــا‬ ‫ع‬ ‫ط‬
َّ ‫ال‬ ‫ا‬ ‫ــد‬
ً ‫ي‬ ‫ز‬
َ ‫ال‬
َ ‫“ك‬
َ denir, böylece mef¡ûleyne ta¡addî eder. Ba¡zen mef¡ûl-ı
ْ َ َ ْ

913 Nesâî, İstiâze, 40; İbn Battâl, Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, 3/279; el-Kârî, Umdetu’l-Kârî, 8/90.
914 “Yoksa sen, (sadece) Ashab-ı Kehf ve Ashab-ı Rakîm’i mi bizim ibret verici delillerimizden san-
dın?” el-Kehf, 18/9.
915 “O, beşikte de, yetişkin çağında da insanlarla konuşacaktır.”Âl-i ¡İmrân, 3/46. Ayrıca bkz. el-Mâide,
5/110; Meryem, 19/29.
916 “Bir deve yükü zahire de fazladan alırız. Çünkü bu getirdiğimiz az bir zahiredir (dediler).” Yûsuf,
12/65.
evvele lâm idhâliyle ”‫ــام‬ ٍ ِ َ de denir. Kesr-i kâf’la ”‫“كي َلــ ٌة‬ ِ ismdir, kesr-i mîm’le
َ ‫“ك َال ل َز ْيــد ال َّط َع‬
ِ ölçektir. ”‫ــل‬ ِ
”‫ــال‬
ٌ ‫“م ْك َي‬ ٌ ‫“ك ْي‬
َ de denir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ‫ت‬ ُ ‫ام ِإ َذا َت َو َّل ْي‬
َ ‫ــت َل ُــه ال َّط َع‬
ُ ‫“ك ْل‬
”‫ام ِإ َذا أَ ْع َطي َت ُه‬ ِ ِ ِ
ْ َ ‫ َوك ْل ُت ُه ال َّط َع‬،‫¡ َذل َك َل ُه‬ibâretiyle beynlerini tefrîk etmiş. ” ٍ‫“ك ْي َل َبعير‬in َ tefsîrinde ”‫“كي ٌل‬
َْ
ِ ِ ِ
ölçü ma¡nâsına alınarak ” ٍ‫ “م ْق َد َار ح ْم ِل َبعير‬takdîriyle tefsîr olunmuştur. Sicistânî [224] rahi-
mehullâhın yalnız ”‫“ح ْم ُل َج َم ٍل‬ ِ ¡ibâretinde hazf-i muzâf vardır. Ve ”‫“ ِإ ْف ِتعاٌل‬den ”‫ “إ ِْكت َال ع َلي ِه‬,
َ ْ َ َ
ِ
”‫ “أَ َخ َذ م ْن ُه‬ma¡nâsınadır: ﴾‫ون‬ ‫ف‬‫و‬
َ ُ َْ َْ ‫ت‬ ‫س‬ ‫ي‬ ِ
‫اس‬ ‫الن‬ ‫ى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫وا‬ُ ‫ل‬ ‫ا‬‫ت‬ ‫اك‬ ‫ا‬‫ذ‬َ ِ
‫إ‬ ﴿ , ” ِ
‫اس‬ ‫الن‬ ‫ن‬‫م‬ِ ‫وا‬‫ذ‬ ُ ‫خ‬ َ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ذ‬
َ ِ
‫إ‬ “ demektir. Bunda
َْ َ
917
َّ َ َّ َ
”‫“ع َلى‬ ِ
َ , ”‫ “م ْن‬ma¡nâsınadır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْك َتالُوا‬ve bu bâbın evvelinde ”‫“كالُوا‬ َ keli-
melerinde de bir nebze beyân olundu.

]keyfe[ ‫• َكي َف‬

ْ
‫ون ِع ْن َد َذ ِل َك‬
َ ‫ َف َك ْي َف َي ْف َع ُل‬918﴾‫ار ُه ْم‬
َ ‫وه ُه ْم َو َا ْد َب‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َك ْي َف ِإ َذا َت َو َّف ْت ُه ُم ا ْل َم َل ِئ َك ُة َي ْضرِ ُب‬
َ ‫ون ُو ُج‬
”‫“كي َــف‬ feth-i kâf ve sükûn-ı yâ™ ve âhirin feth üzerine binâsıyla nice ve nasıl ve ne gûne
َْ
ma¡nâsına mevzû¡ kelimedir. ¡İnde Sîbeveyhi zarftır. İki vech üzere isti¡mâl olunur: Biri
istifhâm olarak isti¡mâlidir, nitekim bahsinde olduğumuz âyette vâki¡dir ki “Nâsıl eder-
ler?” demektir. Dîger vechi şart olarak isti¡mâlidir. Bu ma¡nâda lafzen ve ma¡nen iki
fi¡l-i gayr-ı meczûm kendini ta¡kîb eder: ”‫“كي َــف َت ْج ِل ْــس أَ ْج ِل ْــس‬ ve ”‫“كي َــف َت ْص َن ْــع أَ ْص َن ْــع‬ gibi. Ve
َْ َْ
¡Arab istifhâmda ”‫“كي َف‬ ile iktifâ™ ederek zikri lâzım olan fi¡li terk ederler, ma¡nâda tak-
َْ
dîr olunur, nitekim bu âyette ”‫ــون‬ َ ‫“ك ْي َــف َي ْف َع ُل‬
َ takdîrindedir. Ve lafz-ı mezkûr ta¡accüb dahi
ifâde eder: ﴾‫اكــم‬ ِ
‫ ﴿كيــف تكفــرون بِــالل وكنتم امواتا فاحي‬kavl-i kerîminde olduğu gibi. Ve ba¡zen
ْ ُ َ ْ َ َ ً َ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ َّ َ ُ ُ ْ َ َ ْ َ
919

de inkâr ve tevbîhi müş¡ir olur, nitekim bahsinde olduğumuz âyet-i kerîme öyle de tefsîr
ve tevcîh olunmuştur. Ve ”‫“كي َف َت ْضرِ ُب َو ُه َو َشي ٌخ َكبِير‬ kavlinde olduğu gibi ki “Bir pîr-i fânî
ٌ ْ َْ
olduğu hâlde onu nasıl döğersin?” Ya¡nî utanmaz ve Allâh’tan korkmaz mısın demek
olur.

]keydun[ ‫• َكي ٌد‬

ْ
‫ أَ ْي َم ْكر َو ِحي َل ٌة‬920﴾‫ون‬ ُ ‫ان َل ُك ْم َك ْي ٌد َف ِك‬
ِ ‫يد‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفإ ِْن َك‬
ٌ
Bunun [225] tahkîki evvelce ”‫“ك ْد َنــا‬ِ kelimesinde mufassalen beyân olundu, mürâca¡at
oluna.

917 “Onlar insanlardan (bir şey) ölçüp aldıkları zaman, tam ölçerler.” el-Mutaffifîn, 83/2.
918 “Melekler, onların yüzlerine ve sırtlarına vurarak canlarını alırken hâlleri nasıl olacak?” Muham-
med, 47/27.
919 “Siz cansız (henüz yok) iken sizi dirilten (dünyaya getiren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz?” el-Ba-
kara, 2/28.
920 “Eğer bir tuzağınız varsa haydi bana tuzak kurun!” el-Murselât, 77/39.
 BÂBU’L-LÂM

‫ل‬
FASLU’L-LÂM MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ل‬
َ

]lâmestum[ ‫• َلمس ُتم‬

ُ َْ
ِ ‫النّساء” ِبلَ أَ ِل ٍف وا ْلمع َنى و‬
‫اح ٌد‬ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَو َلمستم‬
َ ِ‫النّ َس َاء﴾ أَ ْي َج َام ْع ُت ْم بِهِ َّن َو ُقر‬
َ َ ‫ئ “ َل َم ْس ُت ُم‬
921
َ ْ َ َ ُُ َْ ْ َ ْ
”‫“م ٌّس‬
َ ma¡nâsına olan ”‫“ َل ْم ٌس‬tendir, bir şey™i bilmek için el ile değip ya¡nî el sürüp yokla-
maktır. Bâb-ı evvel ve sânîden ”‫ “ َل َم َس ُه َي ْل ُم ُس ُه َي ْل ِم ُس ُه َل ْم ًسا َف ُه َو َل ِم ٌس‬denir ve bununla cimâ¡dan
kinâyet edilir. Ve ”‫ “ َل ْم ٌس‬havâss-ı hamseden biridir, ”‫“ل ِم َســ ٌة‬ َ bu kuvvenin ismidir. Râπıb
rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫اهرِ ا ْلب َشر ِة َكا ْل َم ِّس‬
ِ ‫اك ِب َظ‬ ‫ر‬ ‫ِد‬‫إ‬ ‫س‬
ٌ َ ْ ُ ْ َّ َ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ا‬ “ demiş. Buna nazaran ”‫ “ َل ْم ٌس‬ele
َ َ
mahsûs olmayıp mutlakan beşere ile ya¡nî sath-ı ten ile bir şey™in keyfiyyetini idrâk de-
mek olur. ”‫“ل َم ْس ُــتم‬
َ bundan “müfâ¡alet”tir, ”‫“م َج َام َع ٌة‬ ُ ma¡nâsında isti¡mâli ekserdir. ”‫“ َل َم ْس َــنا‬
ْ
ve ”‫وه‬ ‫س‬ ‫م‬
ُ ُ َ ‫ل‬
َ “ kelimelerine de nazar oluna.

]lâbi&îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫• َلبِث‬
‫ورا لَ ِن َه َاي َة َل َها‬
ً ‫ين في َج َه َّن َم ُد ُه‬
ِ ‫يم‬ِ ِ ِِ
َ ‫يها أَ ْح َق ًابا﴾ أَ ْي َماكث‬
َ ‫ين َو ُمق‬
922 ِ ‫﴿لب ِِث‬
َ ‫ين ف‬
َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Cehennemde ikâmet ederler, eğlenirler dehren ba¡de dehrin” ya¡nî ebeden onda
kalırlar demek olur. Aşağıda ”‫ِث‬ َ ‫ “ َلب‬kelimesine bak.
]lâ™imin[ ‫• َل ِئ ٍم‬
‫ أَ ْي َع ْذ َل َع ِاذ ٍل َو َذ َّم َذ ِائ ٍم‬923﴾‫ون َل ْو َم َة َل ِئ ٍم‬
َ ‫﴿و َل َي َخا ُف‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Âti’z-zikr ”‫ “ال َّل َّو َام ِة‬kelimesine nazar oluna.

921 “Ya da eşlerinizle cinsel ilişkide bulunup” en-Nisâ™, 4/43; el-Mâide, 5/6.
922 “İçinde çağlar boyu kalacaklar.” en-Nebe™, 78/23.
923 “(Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar.” el-Mâide, 5/54.
222 َ‫بِزا ل‬ BÂBU’L-LÂM

ٍ ِ‫• َلز‬
]lâzibin[ ‫ب‬
‫ أَ ْي لَ ِص ٍق‬924﴾‫اهم ِم ْن ِطينٍ َلزِ ٍب‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إِنا خلقن‬
ْ ُ َ ْ َ َ َّ
Ya¡nî “yapışkan, özlü çamurdan” demektir. Ve ”‫“لزِ ٌج‬ َ ve ”‫ “ َلــزِ ٌج‬ile de tefsîr olunmuş
[226] ki özlü kaypancak çamur demek olur. Ve ” ٍ‫ “ َن ِتن‬de denildi ki müddet-i medîde suda
durmakla çürümüş demektir, bunu çömlekçiler kullanırlar. Zammla ”‫وب‬ ٌ ‫“لُ ُز‬dandır. “‫” َق َع َد‬
bâbından ”‫ب‬ ِ‫ز‬
ٌ ‫وبا َف ُه َــو َل‬
ً ‫الش ْــي ُء َي ْل ُــز ُب لُ ُز‬
َّ ‫ “ َل َــز َب‬denir, katılaşıp kuvvetlenmek ma¡nâsınadır. Ve
ِ
iştidâd ile özlenip ele yapışan çamura ”‫ب‬ ٌ ِ‫ين َلز‬
ٌ ‫ “ط‬denir.
]lâhiyeten[ ‫• َل ِهي ًة‬
َ
‫وب ُهم‬‫ أَي غ ِافلة قل‬925﴾‫وب ُهم‬‫ •﴿ل ِهية قل‬
ْ ُ ُُ ًَ َ ْ ْ ُ ُُ ًَ َ
Ya¡nî “zikrin, ¢ur™ân’ın ma¡nâsından gâfil” demektir. ”‫“ َل ْه ٌــو‬dendir. Âti’l-beyân ” ِ‫“ال َّل ْهــو‬
kelimesinde mufassalen beyân olunur.

]lâπiyeten[ ‫• َل ِغي ًة‬

َ
‫ أَ ْي َه َذ َيا ًنا ِم َن ا ْل َكلَ ِم‬926﴾‫يها َل ِغي ًة‬ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫﴿ل َت ْس َم ُع ف‬
َ
Ya¡nî “bâtıl ve beyhûde söz” demektir. Aşağıda ”‫ “ال َّل ْغو‬kelimesine bak. Ve Bâbu’l-Hem-
ze’de ”‫ “ ِإ ْل َغ ْوا‬kelimesinde daha mufassaldır.

]lâ¡ibîne[ ‫ِين‬ ِ
َ ‫• َلعب‬
ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ِين﴾ أَ ْي َعابِث‬
‫ين‬ َ ‫الس َم َاء َو ْالَ ْر َض َو َما َب ْي َن ُه َما َلعب‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ ‫﴿و َما َخ َل ْق َنا‬
927

Ya¡nî “beyhûde ve fâidesiz ve ma¡nâsız işleyici olarak” demektir. Bundan sonra gelecek
”‫ب‬ ِ
ٌ ‫ “ َلع‬kelimesine nazar oluna.
]lâ cerame[ ‫جرم‬
َ ‫• َل‬
ََ
َ ُ‫ون َو َما يُ ْع ِلن‬
‫ أَ ْي َح ًّقا‬928﴾‫ون‬ َ ‫الل َي ْع َل ُم َما يُ ِس ُّر‬ َ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ َّ ‫﴿ل َج َر َم أ َّن‬
Bu kelime Ferrâ™ kavlince ”‫“ل ُب َّــد‬ َ ve ”‫“م َحا َلــ َة‬ َ menzilesinde iken kaseme tahavvül ederek
”‫“ح ًّقا‬
َ ma¡nâsına isti¡mâl olundu.
]lâte √îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫• َل َت ح‬
ٍ‫ين ِفرارٍ َو َتأَ ُّخر‬‫ين ِح‬ ِ ٍ ِ
ُ ‫ين َم َناص﴾ أَ ْي َل ْي َس ا ْلح‬
َ ‫اد ْوا َو َل َت ح‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َن‬
929
َ َ
924 “Şüphesiz biz onları yapışkan bir çamurdan yarattık.” es-Sâffât, 37/11.
925 “Kalpleri de gaflette olarak” el-Enbiyâ™, 21/3.
926 “Orada hiçbir boş söz işitmezler.” el-Gâşiye, 88/11.
927 “Biz yeri, göğü ve arasındakileri oyun olsun diye yaratmadık.” el-Enbiyâ™, 21/16. Ayrıca bkz. ed-
Duhân, 44/38.
928 “Şüphe yok ki Allah, onların gizlediklerini de, açığa vurduklarını da bilir.” en-Nahl, 16/23.
929 “Onlar da feryat ettiler, ama artık kurtuluş zamanı değildi.” Sâd, 38/3.
BÂBU’L-LÂM ‫اَنْسَبَل‬ 223

Ya¡nî “Bu vakt kaçmak ve gerilemek vakti değildir” demek olur. Bu kelime ”‫“ل‬ َ ile
ِ
”‫“حين‬den mürekkebdir. Ancak ”‫ “ َثم‬ve ”‫“ر َّب‬
َّ ُ kelimelerine te™kîd için ziyâde edildiği gibi
tâ™ ziyâdesiyle nefy-i [227] ahyâna tahsîs edilmiştir. Bu kelimeye dâir tahkîkât Mu«tâ-
ru’l-Enbâ™ nâm eser-i fakîrîde tafsîl olunmuştur.
]el-lâte[ ‫ت‬ َّ •
َ ‫الل‬
‫ أَ ْي أَ ْخبِرو َنا َع ْن َه ِذ ِه ال ِْل َه ِة الثَّلَ ِث ا َّل ِتي‬930﴾‫الل َت َوا ْل ُع َّزى َو َم ٰنو َة الثَّ ِال َث َة ْال ُْخرى‬
َّ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ َف َرأَ ْي ُت ُم‬
ُ َ
‫آخر ِت ُكم‬ ِ ‫اكم أَو‬ ِ َ َ ‫َتعب ُدو َن َها أَ َتظُ ُّن‬
ْ ْ ُ ‫ون أ َّن َها َت ْن َف ُع ُك ْم في ُد ْن َي‬
ْ َ ُْ
Ya¡nî takdîr-i ma¡nâ-yı âyet-i kerîme “Ey ¢ureyş müşrikleri, bize haber veriniz şu üç
puttan ki siz onlara ¡ibâdet edersiniz, zann eder misiniz dünyânız yâ âhiretinizde size
menfa¡at verirler!” sebkindedir. Âlihe-i mezkûreden ”‫“لت‬ َ ‰âif’te ¿a…îf kabîlesinin sa-
nemi idi yâhûd Na«le’de ¢ureyş’in asnâmındandı. Ve ”‫“ع َّــزى‬ ُ , ∏a†afân kabîlesinin tap-
tığı bir ağaçtı, sakız ağacı veyâ dikenli bir ulu ağaçtı. Ve ”‫“م َنــاة‬ َ bir sahra ya¡nî kaya idi
ki Hu≠eyl ve »uzâ¡a veyâhûd ¿a…îf taparlardı. ﴾‫﴿أَ َفرأَ ْي ُتــم‬de istifhâm inkâr içindir, ya¡nî
ُ َ
“Mezkûrât size bir menfa¡at vermeğe kâdir değillerdir” demek olur.
Tenbîh: Bu âyetin ¢ureyş’e kırâ™ati esnâsında vukû¡u rivâyet edilen ∏arânî… kıssa-i
mel¡ûnesi mevzû¡ ve masnû¡ bir kezib ve iftirâ-i sarîhtir. Buna şâhidimiz bu âyetin
mâ-kablindeki âyât-ı kerimedir: ‫وحى‬ ِ ِ
َ ُ‫﴿ما َض َّل َصاح ُب ُك ْم َو َما َغ َوى َو َما َي ْنط ُق َع ِن ا ْل َه َوى إ ِْن ُه َو إ َِّل َو ْح ٌي ي‬ َ
931
﴾‫اس َــت َوى َو ُه َــو ب ِْال ُ ُف ِــق ْالَ ْع ٰلــى‬ ‫ف‬
َ ٍ
‫ة‬ ‫ــر‬ ِ
‫م‬ ‫و‬‫ذ‬ُ ‫ى‬ ‫ــو‬‫ق‬ُ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫يد‬
ُ ِ
‫ــد‬ ‫ش‬
َ ‫ــه‬ ‫م‬ ‫ل‬
َّ ‫ع‬ Tefsîr-i Kebîr ’e mürâca¡at oluna. Ve bu
ْ َّ َ ُ َ َ
bâbda yazılmış âsâr-ı müdekkikîni kemâl-i i¡tinâ™ ile tefekkür ve tedebbür ve tetebbü¡
her mü™min ve müslime vâcibdir. 932﴾‫ون‬ َ ‫يع‬ ِ ِ ِ َّ ‫ِــه‬ ِ ‫ــت ب‬
ُ ‫ين َو َمــا َي ْن َبغــي َل ُه ْم َو َما َي ْس َــتط‬
ُ ‫الش َــياط‬ ْ ‫﴿و َمــا َت َن َّز َل‬
َ kavl-i
celîli bu iftirâya karşı bir seyf-i meslûl-ı celâlettir, hemân tekzîbine bu kâfîdir. Hasbu-
nallâhu ve ni¡me’l-vekîlu. [228]

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ل‬

َ

]lebesnâ[ ‫• َلبس َنا‬

َْ
‫أَ ْي َخ َل ْط َنا َع َليهِ م َما‬
﴾‫ون‬
َ ‫﴿و َل ْو َج َع ْل َن ُاه َم َل ًكا َل َج َع ْل َن ُاه َر ُج ًل َو َل َل َب ْس َنا َع َل ْيهِ ْم َما َي ْلب ُِس‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
933
ْ ْ
‫ون َع َلى أَ ْن ُف ِسهِ م‬
َ ‫َي ْخ ُل ُط‬
ْ
Terceme-i âyet-i kerîmede “Eğer küffârın dediği ve istediği gibi onlara inzâl olunanı

930 “Lât ve Uzza’ya ve diğer üçüncüsü Menat’a ne dersiniz?” en-Necm, 53/19-20.

931 “O, nefis arzusu ile konuşmaz. (Size okuduğu) Kur’an ancak kendisine bildirilen bir vahiydir.
(Kur’an’ı) ona, üstün güçlere sahip, muhteşem görünümlü (Cebrail) öğretti. O, en yüksek ufukta
bulunuyorken (aslî sûretine girip) doğruldu. en-Necm, 53/2-6.
932 “O Kur’an’ı şeytanlar indirmemiştir. Zaten bu onların harcı değildir, buna güçleri de yetmez.” eş-
Şu¡arâ™, 26/210-211.
933 “Eğer onu (Peygamberi) bir melek kılsaydık yine onu bir adam (suretinde) yapardık ve onları yine
içinde bulundukları karmaşaya düşürmüş olurduk.” el-En¡âm, 6/9.
224 َ
‫ٍسْب ل‬ BÂBU’L-LÂM

melek kılsa idik (meleği görmeğe kâdir olmadıkları için) elbette onu bir recül sûretinde
kılar ve onlar üzerine elbette onların kendi nefsleri üzerine karıştırdıkları şey™i karıştırır
idik” ya¡nî kendilerinden olan şübhe ve tereddüdü bir daha karıştırmakla inzâl olunan
melek mi insân mı bilemezlerdi demek olur. ”‫“ َلب ٌس‬dendir. Burada ”‫ط‬ ٌ ‫“خ ْل‬
َ etmek karıştır-
ْ
mak ma¡nâsınadır. Bu lafzın tahkîki Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــون‬ ‫ِس‬‫ب‬
َ ُ َ ‫ل‬
ْ ‫“ت‬ kelimesinde beyân olundu,
oraya nazar oluna.

]lebsin[ ‫• َلب ٍس‬

ْ
‫ أَ ْي ِفي َش ٍّك‬934﴾‫﴿ب ْل ُهم ِفي َلب ٍس ِم ْن َخ ْل ٍق َج ِد ٍيد‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ْ
Burada “şekk” ma¡nâsınadır ki ihtilât-ı umûrdan neş™et eder. Mâ-kabline bak.
ٍ ‫• َلب‬
]lebûsin[ ‫وس‬
ُ
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وع َّلمناه صنع َة َلب‬
‫ أَ ْي ُد ُرو ٍع‬935﴾‫وس‬
ُ َْ َ ُ َْ َ َ َ ْ
Ya¡nî harbde giyilen libâs-ı âhen, cebedir, zırh da denir. Bu da ”‫“لُب ٌس‬dendir. ”‫وس‬ ٌ ‫ “ َل ُب‬lafzı
ْ
müfred ve cem¡ olarak kullanılır. Bâb-ı sânîden ”‫ِالضــم َف ُه َو َلب ٌِس‬ ِ ‫ِــس لُب ًســا ب‬ ‫ “لبــس يلب‬denir, giy-
ّ َّ ْ ُ َْ َ ََ
mek ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــاس‬ ‫ب‬ ِ ve ”‫ “م ْلبــس‬ve ”‫“لبــس‬
‫“ل‬ ِ kesrle ve ”‫ “ َلبــوس‬fethle giyecek şey™e
ٌ َ ٌ َ َ ٌ ْ ٌ ُ
denir. Lâkin fethle ”‫وس‬ ٌ ُ ‫ب‬‫ل‬َ “ hâssaten harb ve kıtâlde giyilen libâs-ı âhenîne ¡alem olmuş-
tur ki dir¡ demektir. Ve zevcândan kadın ve erkeğin her birine de ”‫اس‬ ِ
ٌ ‫ “ل َب‬denir, kâle ta¡âlâ
﴾‫اس َل ُه َّن‬ ِ َ ِ
ٌ ‫اس َل ُك ْم َوأ ْن ُت ْم ل َب‬
ٌ ‫﴿ه َّن ل َب‬
ُ Bu tesmiye [229] zevcândan biri dîgerini libâs gibi fezâyıh
936

ve irtikâb-ı fevâhişten setr ettiği i¡tibârladır.

َ ‫• َلب‬
]lebi&e[ ‫ِث‬
937 ٍ ِ
َ ‫يذ﴾ أَ ْي َف َما َم َك‬
‫ث‬ ‫ِث أَ ْن َج َاء ب ِِع ْج ٍل َحن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َما َلب‬
Ya¡nî “Gecikmedi ve eğlenmedi” demektir. Aslen ”‫ــث‬ٌ ‫ “ َل ْب‬, mülâzimen ya¡nî ayrılmaya-
rak bir mekânda ikâmet ma¡nâsına olup bundan mutlakan ikâmet ve tevakkuf ve eğlen-
mek ve ba¡zen gecikmek ma¡nâsına da isti¡mâl olundu. ”‫ “ َفهِ ــم‬bâbından ‫ــث َلب ًثــا َف ُه َــو‬ ‫“لبِــث يلب‬
َ ْ ُ ََْ َ َ
”‫ِث‬
ٌ ‫ َلب‬denir. Zammla ”‫ث‬
ٌ ‫ “لُ ْب‬bundan ismdir.

MAZMÛMETU’L-LÂM: “‫ب‬،‫”ل‬
ُ
]lubeden[ ‫•لُب ًدا‬
َ
‫ أَ ْي َك ِثيرا‬938﴾‫ت َم ًال لُب ًدا‬ ِِ ِ
ً َ ُ ‫ول أَ ْه َل ْك‬
ُ ‫﴿ي ُق‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

934 “Doğrusu onlar, yeniden yaratılış konusunda şüphe içindedirler.” Kâf, 50/15.
935 “Bir de Davud’a, sizin için, zırh yapma sanatını öğrettik.” el-Enbiyâ™, 21/80.
936 “Onlar, size örtüdürler, siz de onlara örtüsünüz.” el-Bakara, 2/187.
937 “Kızartılmış bir buzağı getirmekte gecikmedi.” Hûd, 11/69.
938 ““Yığınla mal harcadım” diyor.” el-Beled, 90/6.
BÂBU’L-LÂM ‫وُّجَل‬ 225

Ya¡nî “Çok mâl telef ettim” demektir. Murâd riyâ™en ve Resûl-i ekremine ¡adâveten
sarf ettiği emvâl-i müctemi¡adır ki ba¡zı ba¡zına inzimâm ederek kesret peydâ etmiştir.
Kâil akviyâ-i ¢ureyş’ten Ebu’l-Eşedd b. Kelede’dir. Ve kîle gayruhu. Bu kelime ”ٌ‫“لُب َــدة‬
ْ
lafzının cem¡idir. Kesret ve cem¡iyyet ma¡nâsına isti¡mâl olundu. Aslen ”‫ــد‬ ِ vezninde
ٌ ‫“ج ْل‬
”‫ــد‬ ِ
ٌ ‫“ل ْب‬dir ki sûf ya¡nî yünden tepme ile yapılan keçedir, kar keçesi denir. Yünlerin birbi-
rine inzimâmla müctemi¡ olması tasavvuruyla birikip tekessür eden şey™dir; isti¡âreten
isti¡mâl olundu, ictimâ¡-ı nâsta da müsta¡meldir.

ِ
MEKSÛRETU’L-LÂM: “‫ب‬،‫”ل‬
]libeden[ ‫• ِلب ًدا‬
َ
ٍ ‫ متر ِّك ِمين مجت ِم ِعين أَو جماع‬939﴾‫ون ع َلي ِه ِلب ًدا‬
‫ات َير َك ُب َب ْع ُض ُهم َب ْع ًضا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿كادوا يكون‬
ْ ْ َ َ َ ْ َ َْ ُ َ ََُ َ ْ َ َ ُ ُ َ ُ َ
Mâ-kablinde beyân olunan ”‫ــد‬ ِ
ٌ ‫“ل ْب‬dendir, cemâ¡ât-i müterâkime ve izdihâmla halk birbiri
üstüne binercesine yığılmaktır. Murâd ¢ur¡ân-ı kerîm’i istimâ¡ için biriken tâife-i cinn-
dir. Bunun gayrı da söylenildi. Mufassalâta nazar [oluna]. [230]

]libâsen[ ‫• ِلباسا‬
ً َ
‫ارا ِبظُ ْل َم ِت ِه‬ ِ ِ ِ َ 940
ً ‫اسا﴾ أ ْي غ َط ًاء َوس ْت ًرا َي ْس ُت ُر َم ْن َا َر َاد ْاست َت‬
ِ
ً ‫﴿و َج َع ْل َنا ال َّل ْي َل ل َب‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “İstitâr ve ihtifâ™ murâd eden kimseyi zulmetiyle örter, saklar bir perde ve örtü kıl-
dı” demek olur, meselâ libâs sâhibini setr ettiği gibi. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ت ْل َب ُس‬َ kelimesinde
zikri geçti. Bu faslın evveline de ircâ¡-ı nazar oluna.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”ل‬

َ

]leccû[ ‫جوا‬
ُّ ‫• َل‬
941
﴾ ٍ‫﴿ب ْل َل ُّجوا ِفي ُع ُت ٍّو َونُ ُفور‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ‫اه ْم َو َك َش ْف َنا َما بِهِ ْم ِم ْن ُض ٍّر َل َل ُّجوا ِفي طُ ْغ َي ِانهِ ْم َي ْع َم ُه‬ ِ
َ ‫ون﴾ أَ ْي َت َم‬
‫اد ْوا‬ ُ ‫﴿و َل ْو َرح ْم َن‬
َ ‫ •وفي‬
942

Lafz-ı mezkûr ”‫اج‬ ٌ ‫“ َل َج‬dandır ki men¡ ve zecr olunan bir fi¡lde temâdî ve devâm husûsun-
da ¡inâd ve ısrâr etmek ma¡nâsınadır. “‫ــب‬ ِ َ ve “‫”ضــرب‬ ِ ‫“ َلــج ي َل‬
َ ‫”تع‬ َ َ َ bâblarından ‫ــج َل َج ًجا َو َل ًّجا‬ ُّ ‫ــج َيل‬
ُّ َ َّ
”‫ــوج‬ ‫ج‬ ‫ل‬
َ ‫ــو‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ة‬
ً ‫ــ‬ ‫اج‬ ‫ج‬ ‫ل‬َ ‫و‬ denir, sîga-i mübâlaga ile. Ve fethle ” ‫ت‬ِ ‫ “ َلجــ ُة الصــو‬kesret ve tereddüd-i
ٌ ُ َ ُ َ َ َ ْ َّ َّ
asvât ma¡nâsınadır. Zammla ” ِ‫ “لُ َّجــ ُة ا ْلب ْحــر‬tereddüd-i emvâc ma¡âsınadır. Ve ”‫ــل‬ ِ ‫“لُ َّجــ ُة ال َّل ْي‬
َ
939 “Cinler nerede ise (Kur’an’ı dinlemek için kalabalıktan) onun etrafında birbirlerine geçiyorlardı.”
el-Cinn, 72/19.
940 “Geceyi (sizi örten) bir elbise yaptık.” en-Nebe™, 78/10.
941 “Hayır, onlar azgınlık ve nefretle direnip durdular.” el-Mülk, 67/21.
942 “Biz onlara merhamet edip başlarına gelen zararı giderseydik yine de azgınlıkları içinde bocalayıp
kalırlardı.” el-Mü™minûn, 23/75.
226 ‫ةَّجُل‬ BÂBU’L-LÂM

zalâmının tereddüdü ve gâyet-i sevâdıdır. Ve âhirde yâ™ ile ”‫ “لُ ِ ّجــي‬bahr-i ¡amîk ve derin
ّ
sudur. Ve ”‫ “لُ َّج ٌة‬deryâ ma¡nâsına da müsta¡meldir.

MAZMÛMETU’L-LÂM: “‫ج‬،‫”ل‬
ُ

َّ ُ‫•ل‬
]lucceten[ ‫ج ًة‬
‫يما‬ ِ َ 943 ِ َ ِِ ِ
ً ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َرأ ْت ُه َحس َب ْت ُه لُ َّج ًة﴾ أ ْي َم ًاء َعظ‬
Ya¡nî “Büyük ve derin su zann etti” demektir. Mâ-kablindeki ”‫ــج‬ ٌّ ‫ “ َل‬maddesindendir,
ircâ¡-ı nazar oluna.

ّ ِ ُ ‫•ل‬
]lucciyyin[ ‫ج ٍي‬
ّ

ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَو َكظُ ُلم‬
ٍ ‫ أَي َع ِظ‬944﴾‫ات ِفي بحرٍ لُ ِج ٍي‬
‫يم‬ ْ ّ ّ ْ َ َ ْ َ ْ
”‫“لُ َّجــ ٌة‬ye nisbetle bahre sıfat vâki¡ olması pek derin ve zâtü’l-emvâc bir bahr-i ¡azîm ol-
duğunu müfîd olmakla ”‫“ع ِظيم‬ ile tefsîr olundu. Evvel-i fasla nazar edile. [231]
ٌ َ

FASL[U’L-LÂM] MA¡A’L-»Â™İ’L-MUHMELE: “‫ح‬،‫”ل‬

َ

]la√ni[ ‫ح ِن‬
ْ ‫• َل‬
‫ أَ ْي َن ْحوِ ا ْل َق ْو ِل َو َم ْع َن ُاه‬945﴾‫﴿و َل َت ْعرِ َف َّن ُهم ِفي َل ْح ِن ا ْل َق ْو ِل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “Elbette sen onları kasd ve ma¡nâ ve fehvâ-yı kelâmda bilirsin” demek olur. ”‫“ َل ْح ٌن‬
feth-i lâm ve sükûn-ı mühmele ile izâle-i i¡râb yâhûd tashîfle kelâmı ¡âdet-i câriyesinden
çıkarmak ve üslûbundan sarfla türlü türlü anlaşılacak sûrete koymaktır. Memdûh ve
mezmûm olarak envâ¡ı vardır. “‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫ “ َل َح َن الر ُج ُل ِفي َق ْو ِل ِه َي ْل َح ُن َل ْح ًنا َف ُه َو َل َّحا ٌن‬denir.
َّ
Ve i¡râbda hatâ™ ma¡nâsına da gelir, murâd münâfıkların üslûb-ı kelâmlarında dâimâ
dîn-i İslâm ve müslimîni tehcîn ve istihzâya meyl etmeleridir. Fethateynle ”‫ــن‬ ٌ ‫ “ َل َح‬fıtnat
ve zekâvet ve kiyâset ma¡nâlarınadır. Bu ma¡nâda “‫”ت ِع َب‬ َ bâbından ” ‫ن‬ ِ ‫و‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫ح‬ ِ
ٌ َ َ ُ َ ً ْ ‫“ َلح َن َي ْل َح ُن َل‬
‫ح‬ ‫ل‬
denir.

ِ
FASLU’L-LÂM MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ل‬

]ledâ[ ‫• َل َدى‬
ِ ‫ أَ ْي ِع ْن َد ا ْل َب‬946﴾‫اب‬
‫اب‬ ِ ‫﴿وأَ ْل َفيا َسي َِد َها َل َدى ا ْل َب‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ َ َ

943 “Köşkü görünce onu (zeminini) derin bir su sandı.” en-Neml, 27/44.
944 “Yahut (inkârcıların küfür içindeki hâlleri) derin bir denizdeki karanlıklar gibidir.” en-Nûr, 24/40.
945 “Andolsun, sen onları, konuşma tarzlarından da tanırsın.” Muhammed, 47/30.
946 “Kapının yanında hanımın efendisine rastladılar.” Yûsuf, 12/25.
BÂBU’L-LÂM ‫اً ماَزِل‬ 227

Bu lafz ”‫“ع ْن َد‬ ِ ma¡nâsına olup muzmere muzâf oldukta elifi yâ’ya tebdîl edilir: ،‫ َل َدي َك‬،‫“ َل َدي ِه‬
ْ ْ
”‫ َو َل َد َّي‬Ve bunların cem¡lerinde olduğu gibi ki ”‫ َو َل َد ْي َنا‬،‫ َو َل َد ْي ُكم‬،‫ “ َل َد ْيهِ م‬denir.
ْ ْ
]ledun[ ‫• َل ُد ْن‬
ٍ ‫ أَي ِمن ِع ْن ِد ح ِك‬947﴾‫يم‬
‫يم‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِا َّن َك َل ُت َل َّقى ا ْل ُقر ٰا َن ِمن َل ُد ْن ح ِك‬
ٍ ‫يم َع ِل‬
َ ْ ْ َ ْ ْ َ َ ُ ْ
Ma¡nâca ”‫ “ َل َدى‬gibidir. Ancak onun gibi muzmere izâfeti hâlinde tagayyür etmez, yalnız
zamîr-i mütekellime izâfetinde nûn’u idgâm olunarak ”‫ َو َل ُد َّنــا‬،‫ “ َل ُد ِنّــي‬şekline girer. ‫﴿و َع َّل ْم َن ُاه‬ َ
948
﴾‫ِم ْن َل ُد َّنا ِع ْل ًما‬

MAZMÛMETU’L-LÂM: “‫د‬،‫”ل‬
ُ
]ludden[ ‫•لُ ًّدا‬
‫وم ِة‬ ُ ‫﴿و ُت ْن ِذ َر ب ِِه َق ْو ًما لُ ًّدا﴾ أَ ْي َش ِد‬
َ ‫يد ا ْل ُخ ُص‬
949
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫“أَ َل ُّد‬in [232] cem¡idir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ َل ُّد‬kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-LÂM MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”ل‬

َ

]le≠≠etin[ ‫• َل َّذ ٍة‬

‫يذ ٍة‬
َ ‫ أَ ْي َل ِذ‬950﴾‫ِين‬ َّ ‫ار ِم ْن َخ ْمرٍ َل َّذ ٍة ِل‬
َ ‫لشارِ ب‬ َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى‬
ٌ ‫﴿وأ ْن َه‬َ َ ْ
Lisânımızda dahi müsta¡meldir, lezzetli deriz, tayyibü’t-ta¡m, şehiyyü’t-tab¡ şey™dir.
Lafz-ı mezbûr ”ٌّ‫ “ َلــذ‬te™nîsidir. “‫”س ِــلم‬ bâbından ‫ــذ ٌة َو َل ِذي ٌذ‬ َّ ‫ــذا َذ ًة َف ُه َــو َلــ ٌّذ َفهِ ي َل‬
َ ‫ــذا ًذا َو َل‬
َ ‫الشــي ُء َي َلــذُّ َل‬ ‫ــذ‬
َّ ‫“ َل‬
ِ
َ َ َ ْ َّ
”ٌ‫يــذة‬
َ ‫ َو َلذ‬denir, hoş ve latîf ta¡mlı olmak ma¡nâsınadır. Ve ”ٌ‫ “ َلــ َّذة‬lafzı bundan ism de olur.
Cem¡i ”‫ات‬ ٌ ‫ “ َل َّذ‬gelir.

FASLU’L-LÂM MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”ل‬

ِ
MEKSÛRETU’L-LÂM: “‫ز‬،‫”ل‬
]lizâmen[ ‫• ِل َزاما‬
ً
ِ ‫أَ ْي لَزِ ًما َل ُهم أَ ِي ا ْل َع َذ‬
‫اب‬ 951
﴾‫ان ِل َز ًاما َوأَ َج ٌل ُم َس ًّمى‬
َ ‫﴿و َل ْو َل َك ِل َم ٌة َس َب َق ْت ِم ْن َر ّب َِك َل َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ

947 “Şüphesiz bu Kur’an sana, hüküm ve hikmet sahibi, hakkıyla bilen Allah tarafından verilmektedir.”
en-Neml, 27/6.
948 “Kendisine tarafımızdan bir ilim öğretmiştik.” el-Kehf, 18/65.
949 “İnat eden bir topluluğu da uyarasın diye” Meryem, 19/97.
950 “İçenlere zevk veren şarap ırmakları vardır.” Muhammed, 47/15.
951 “Rabbin tarafından daha önce söylenmiş bir hüküm ve belirlenmiş bir süre olmasaydı onlar da he-
228 ‫ٍقْدِص َناَسِل‬ BÂBU’L-LÂM

‫الد ْنيا‬ ‫ِفي‬

َ ُّ
Ya¡nî “Eğer te™hîr-i ¡azâb hakkında rabbından hükm sebkat etmiş olmaya idi elbette
onlara ¡azâb dünyâda lâzım olurdu.”
‫اب ُملَزِ ًما ِفي ال ِْخر ِة‬ ِ
َ ‫ •وفي ﴿ َف َس ْو َف َي ُكو ُن ل َز ًاما﴾ َا ِي ا ْل َع َذ‬
952
َ
Ya¡nî “¡Azâb âhirette mülâzım olur” demek. Kesrle ”‫“ل َــز ٌام‬ ِ masdardır. “müfâ¡alet”ten
ِ
”‫“ل َز َم يُ َــازِ ُم ُم َل َز َمــ ًة َول َز ًامــا َف ُه َو ُم َــازِ ٌم‬
َ denir. Âyeteynde ism-i fâil mevzi¡ine vaz¡la âyet-i ûlâda
”‫“لزِ ًما‬
َ ve sâniyede kendi bâbından ”‫“م َلزِ ًما‬ ُ ile tefsîr olundu. Ve âyet-i ahîrenin tefsîrinde
¡azâbın âhirete tahsîsi ”‫“س ْو َف‬ َ kelimesinden me™hûzdur. Aslı ”‫وم‬ ٌ ‫ “لُ ُز‬lafzıdır.

FASLU’L-LÂM MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”ل‬

ِ [233]
MEKSÛRETU’L-LÂM: “‫س‬،‫”ل‬
]lisâne §id…in[ ‫ان ِص ْد ٍق‬
َ ‫• ِلس‬
َ
‫يعا‬ ِ َ ِ َ 953 ِ ٍ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َجع ْل َنا َل ُهم ِلس‬
ً ‫ان ص ْدق َعل ًّيا﴾ أ ْي َث َن ًاء َح َس ًنا َعل ًّيا أ ْي َرف‬ َ ْ َ َ َ ْ
ِ
”‫“ل َســا ٌن‬ın sena™-i hasen ve zikr-i cemîl ma¡nâsına hamli ”‫ــد‬ ٌ ‫“ي‬
َ ile ¡atiyye ve ¡atâ™ irâdesi
ِ
kabîlinden olur. Ve ”‫“ص ْــد ٌق‬a izâfetiyle senâ¡ ve zikrin senâ-i hasen ve zikr-i cemîl ol-
duğu ifhâm edildi. Ve 954﴾‫يــن‬ ِ ِ ٍ ِ َ ‫ ﴿واجع ْــل ِلــي ِلس‬kavl-i kerîminde de böyledir.
َ ِ‫ــان ص ْــدق فــي ْالخر‬ َ َ ْ َ
¡İnde’l-¡Arab bir şey™in sıdka ve medhe ve ziyâde-i fazla delâlet eder. ¢ur™ân-ı kerîmde
﴾‫ ﴿ َق َد َم ِص ْدق‬ve 956﴾‫﴿مب َّوأَ ِص ْد ٍق‬
955 ٍ
ve 957﴾‫﴿م ْد َخ َل ِص ْد ٍق‬ 958 ٍ ِ 959 ٍ ِ ِ
َُ ُ ve ﴾‫﴿م ْخ َر َج ص ْدق‬ ُ ve ﴾‫﴿م ْق َعد ص ْدق‬ َ ke-
limât-ı kerîmesi cümleten böyledir.

FASLU’L-LÂM MA¡A’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA: “‫ظ‬،‫”ل‬

َ

]le@â[ ‫ظى‬
َ ‫• َل‬
ِ ‫ ِاسم ِمن أَسم‬960﴾‫﴿ك َّل إ َِّنها َل َظى‬
‫اء َج َه َّنم‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ َ ْ ْ ٌ ْ َ

men cezalandırılırlardı.” Tâ Hâ, 20/129.

952 “Öyle ise azap yakanızı bırakmayacak.” el-Furkân, 25/77.
953 “Onlar için yüce bir doğruluk dili var ettik (güzel bir söz ile anılmalarını temin ettik).” Meryem,
19/50.
954 “Sonra gelecekler arasında beni doğrulukla anılanlardan kıl.” eş-Şu¡arâ™, 26/84.
955 “Bir doğruluk makamı” Yûnus, 10/2.
956 “Çok güzel bir yurda” Yûnus, 10/93.
957 “Doğruluk ve esenlik içinde girmemi” el-İsrâ™, 17/80.
958 “Doğruluk ve esenlik içinde çıkmamı” el-İsrâ™, 17/80.
959 “Doğruluk meclisi” el-Kamer, 54/55.
960 “Hayır (ne mümkün)! Şüphesiz, cehennem alevli ateştir.” el-Me¡âric, 70/15.
BÂBU’L-LÂM ‫َكُرْمَعَل‬ 229

Gayr-ı masrûfe olarak cehennemin ismlerindendir. Aslen bu lafz leheb-i hâlis ma¡nâ-
sınadır ki dumansız ¡alevdir, bu sûrette masrûfedir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َل َّظــى‬
َ kelimesine
mürâca¡at edile.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ل‬

َ

]el-la¡nete[ ‫•ال َّلع َن َة‬

ْ
َ ‫ين﴾ أَ ِي ال َّط ْر َد َوا ِلْ ْب َع‬
‫اد‬ ِّ ‫﴿و ِإ َّن َع َل ْي َك ال َّل ْع َن َة ِإ َلى َي ْو ِم‬
ِ ‫الد‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
961

”‫ــن‬ ِ
ٌ ‫ “ َل ْع‬hışım ve gazabla tard ve ib¡âddır. “‫ــع‬ َ ‫ ” َن َف‬bâbından ‫“ َل َع َن ُــه َي ْل َعنُ ُــه َل ْع ًنا َف ُه َــو َلع ٌن َوا ْل ُم َبا َل َغ ُة َل َّعا ٌن‬
”‫يــن َو َم ْل ُعــو ٌن‬ ِ
ٌ ‫اك َلع‬
َ ‫ َو َذ‬denir. ”‫ “ َل ْع َنــ ٌة‬bundan ismdir. Ve Allâh-ı ¡azîmü’ş-şândan la¡net, âhirette
¡ukûbet ve dünyâda rahmet ve tevfîkini kabûlden inkıtâ¡dır. İnsân tarafından hemân
magzûbun ¡aleyhe bed-du¡âdır. Ve ”‫ “ َل ْع َن ٌة‬sebb ma¡nâsına da gelir.

]la¡ibun[ ‫• َل ِعب‬
ٌ
‫ور‬ ِ َ 962 ِ
ٌ ‫ب َو َل ْه ٌو﴾ أ ْي َباط ٌل َو ُغ ُر‬
ٌ ‫الد ْن َيا َلع‬
ُّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َما ا ْل َح ٰيو ُة‬
Ya¡nî [234] “fâidesiz ve beyhûde”dir. Ve nâfi¡ olan şey™den gayr-ı nâfi¡le meşgûl olmak-
tır da denildi. Ve ferahtır da denildi ki çocukların oyunla ferahlarıdır. ”‫ــب‬ ِ
ٌ ‫ “ َلع‬oyundur,
ya¡nî bir maksad-ı sahîh ve nâfi¡le maksûd olmayan fi¡l ve harekettir. Bâb-ı râbi¡den
”‫ب‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫ “ َلع َب َي ْل َع ُب َلع ًبا َف ُه َو َلع‬denir. Ve ”‫ “ ُغ ْر َف ٌة‬vezninde ”‫ “لُ ْع َب ٌة‬bundan ismdir. Ve ”‫ “لُ ْع َب ٌة‬nerd ve
şatranc gibi mâ-yul¡abu bih olan şey™e ism de olur. Ve bâb-ı sâlisten ”‫ــب‬ ُ ‫ــب َي ْل َع‬ َ ‫ “ َل َع‬, ‫ــال‬
َ ‫“س‬ َ
”‫ لُ َع ُاب ُه‬Ya¡nî “Salyası aktı” demektir.

]le-¡amruke[ ‫• َلعمر َك‬

ُ َْ
‫ أَ ْي َو َحي ِات َك َو َب َق ِائ َك‬963﴾‫ون‬
َ ‫ •﴿ َل َع ْم ُر َك إ َِّن ُه ْم َل ِفي َس ْك َر ِتهِ ْم َي ْع َم ُه‬
َ
Kasemdir. Bu kelime müddet-i hayât ma¡nâsına olan ”‫“ع ْمــر‬ lafzı üzerine lâm-ı meftû-
ٌ َ
ha-i kasem idhâliyle “Senin sağlığın hakkı için, bekân hakkı için” ma¡nâsına kelime-i
َ ‫ــك َر ِتهِ ْم َي ْع َم ُه‬
mürekkebe-i kasemdir. Ve 964﴾‫ــون‬ ْ ‫ ﴿إ َِّن ُه ْــم َل ِفــي َس‬cevâb-ı kasemdir. Fethle ”‫“ع ْم ٌــر‬
َ
lafzının tahkîki Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫“ع ُمر‬ kelimesinde beyân olundu.
ٌ ُ

961 “Şüphesiz hesap gününe kadar lânet senin üzerinedir.” el-Hicr, 15/35.
962 “Şüphesiz dünya hayatı ancak bir oyun ve eğlencedir.” Muhammed, 47/36; el-Hadîd, 57/20.
963 “(Melekler Lût’a:) “Ömrüne andolsun ki onlar (şehvetten) gözleri dönmüş hâlde sarhoşlukları içinde
bocalayıp duruyorlar (Bu durumda asla seni dinlemezler)” dediler.” el-Hicr, 15/72.
964 ““Onlar (şehvetten) gözleri dönmüş hâlde sarhoşlukları içinde bocalayıp duruyorlar (Bu durumda
asla seni dinlemezler)” dediler.” el-Hicr, 15/72.
230 ‫وْغَّللا‬ BÂBU’L-LÂM

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME: “‫غ‬،‫”ل‬

َ

]el-laπvi[ ِ‫ •ال َّل ْغو‬

‫الت َسا ُق ِط ا َّل ِذي لَ يُ ْع َت ُّد ب ِِه‬ ِ ِ
َّ ‫اللُ بِال َّل ْغوِ في أَ ْي َمان ُك ْم﴾ أَ ِي‬
965 ِ ‫﴿ل ي َؤ‬
َّ ‫اخ ُذ ُك ُم‬ ُ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِِ ِ

Ya¡nî yemînden ¡add olunmayıp bilâ-reviyye lisândan cereyân eden yemîn demek olur.
Sicistânî rahimehullâhu ”‫اهلل‬ ِ ‫اهلل وب َلى و‬ ِ ِ َ ِ ُ‫وه َت َد ُّي ًنا َو َلم ت‬ ِ
َ َ َ ‫وه َع َلى أ ْن ُفس ُك ْم َن ْح ُو َل َو‬ ُ ‫وج ُب‬ ْ ُ ‫“ما َل ْم َت ْع َتق ُد‬
َ ¡ibâretiyle
tefsîr etmiş ki ma¡nâ-yı evveli mutazammındır. Yemîn-i lagv için kütüb-i fıkhiyyeye
mürâca¡at lâzımdır, zîrâ akvâl-i ¡adîde vardır. Ve ”‫ “ َل ْغ ٌــو‬aslen bâtıl ve ma¡nâsız beyhûde
sözdür, nitekim 966﴾‫﴿و ِإ َذا َم ُّــروا بِال َّل ْغــوِ َم ُّــروا ِكر ًامــا‬ ِ ‫ــكلَ ِم ا ْلب‬
َ َ kavl-i kerîminde ”‫ــل‬ ِ ‫اط‬ َ َ ‫ “ َا ِي ا ْل‬ile tefsîr
olunmuştur. Ve kelâm-ı fuhş ve redî ve münker, çirkîn söz ma¡nâsına [235] gelir, kâle
ta¡âlâ ‫ــش ا ْل ُم ْــؤ ِذي‬
َ ‫اح‬ ِ ‫ــكلَم ا ْل َف‬ َ 967 َ ِ
َ َ ‫﴿و ِإ َذا َســم ُعوا ال َّل ْغ َــو أ ْع َر ُضــوا َع ْن ُــه﴾ أ ِي ا ْل‬
َ Murâd küffâr ve müşrikînden
işitilen sebb ve şetmdir. Bâbın evvelinde vâki¡ ”‫“ل ِغيــة‬ Bâbu’l-Hemze’de vâki¡ ”‫“ ِإ ْل َغ ْــوا‬
َ َ
ve
kelimelerine mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-LÂM: “‫غ‬،‫”ل‬
ُ
]luπûbun[ ‫•لُ ُغوب‬
ٌ
‫الت َع ِب‬ ِ ‫ أَي إِعي‬968﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َل يمس َنا ِفيها لُ ُغوب‬
َّ ‫اء م َن‬
ٌ َْ ْ ٌ َ ُّ َ َ َ َ ُ ْ
ِ ِ
Ya¡nî “bozgunluğun îrâs ettiği za¡f ve ¡acz ve kelâl”dir. ‫ــن‬ ْ ‫ــوب﴾ أَ ْي م‬
ٍ ‫ــن لُ ُغ‬
ْ ‫﴿و َمــا َم َّس َــنا م‬
َ ‫ــذا‬
َ ‫َو َك‬
969

ٍ
‫ إ ِْعياء َو َت َع ٍب‬Ya¡nî “hîçbir gûne yorgunluk ve ¡acz ve kelâl” demek olur. “‫ ” َق َت َل‬ve “‫”ت ِع َب‬ َ bâb-
َ
larından ”‫ــب َل ْغبــا‬ ‫غ‬
َ ‫ل‬
َ “ ve ”‫ا‬‫ب‬ ‫غ‬
َ ‫ل‬
َ ‫ب‬ ِ ‫ “ َل‬zammla ”‫ “لُ ُغوبا‬denir, yorulmak ve yorgunluktan kesilip
‫غ‬
ً َ ً َ ً
¡âciz kalmak ma¡nâsınadır.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ل‬

َ

]lefîfen[ ‫• َل ِفي ًفا‬

‫يعا‬ ِ َ 970 ِ ُ ‫﴿ج ْئ َنا ب‬ ِ ‫ • َقولُ ُه َت َعا َلى‬
ً ‫ِك ْم َلفي ًفا﴾ أ ْي َجم‬ ْ
Bu kelime aslen sarmak ve dürmek ve cem¡ ve zamm etmek ma¡nâsına olan ”‫“ َل ٌّف‬dendir,
“‫”ر َّد‬
َ bâbından ”‫ــوف‬ ٌ ‫ “ َل َّــف َي ُل ُّــف َل ًّفــا َف ُه َــو َل ِف‬denir. Ve ”‫يــف‬
ٌ ‫يف َو َم ْل ُف‬ ٌ ‫ “ َل ِف‬kabâil-i şettâdan müctemi¡
ِ
nâsa da denir. Ve bu âyette ”‫ “ َلفي ًفا‬hâl vâki¡ olmakla ”‫ين‬ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ين ُم ْخ َتلط‬
َ ‫“م ْج َتمع‬
ُ demektir de denil-

965 “Allah sizi, kasıtsız yeminlerinizden dolayı sorumlu tutmaz.” el-Bakara, 2/225; el-Mâide, 5/89.
966 “Faydasız boş bir şeyle karşılaştıkları zaman, vakar ve hoşgörü ile geçip gidenlerdir.” el-Furkân,
25/72.
967 “Boş sözü işittikleri vakit ondan yüz çevirirler.” el-Kasas, 28/55.
968 “Bize orada bir yorgunluk dokunmaz.” Fâtır, 35/35.
969 “Bize bir yorgunluk da dokunmadı.” Kâf, 50/38.
970 “Hepinizi toplayıp bir araya getireceğiz.” el-İsrâ™, 17/104.
BÂBU’L-LÂM ‫اَنْسَمَل‬ 231

di. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْل َفا ًفا‬ve ”‫ “ ِإ ْل َت َّف ْت‬kelimelerine de mürâca¡at oluna.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ل‬

]el-lememe[ ‫•ال َّلمم‬

َ َ
ِ َ 971 ِ ِ ِ ْ ‫ون َكب ِائر‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ال ِذين يجت ِنب‬
‫وب‬ َ ‫ال ْثم َوا ْل َف َواح َش إ َِّل ال َّل َم َم﴾ أ ْي ص َغ‬
ِ ُ‫ار الذُّ ن‬
َ َ َ ُ َ ْ َ َ َّ
Ya¡nî “küçük günâhlar.” Aslen feth ve teşdîdle ”‫ “ َل ٌّم‬lafzındandır. Bundan ”‫ “ َل َمم‬mukâbe-
ٌ
re-i zenb ya¡nî günâh işlemeğe yaklaşmaktır. Ve ”‫ “ َل َمم‬sagâir-i zünûbdur da denildi. Ve
ٌ
bir zenbi işlemeğe [236] takarrüb yâ kasddır ki sonra ona ¡avdetle tekerrür etmez de-
mektir de denildi. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــم َل ًّما َف ُه َــو َل ٌّم‬
ُّ ‫ــم َي ُل‬ ‫ “ل‬denir. Ve “if¡âl”den ”‫ِالذ ْن ِب ِإ ْل َم ًاما‬
َّ ‫“اَ َل َّم ب‬
َّ َ
denir, “Zenbi işledi” demektir. Ve lâzım olarak ”‫الشــي ُء‬ ‫ “اَ َلــم‬denir, ”‫ “ َقــر َب‬demektir. Ve
ْ َّ َّ ُ
daha başka ma¡nâlarda da müsta¡meldir. Ez-cümle cem¡ ve zamm ve şiddet ma¡nâlarına
da gelir.

]lemmen[ ‫• َلما‬
ًّ
‫ أَ ْي أَ ْكلً َذا َل ٍم َي ْع ِني َج ْم ٍع َبي َن ا ْل َحلَ ِل َوا ْل َحر ِام‬972﴾‫اث أَ ْك ًل َل ًّما‬
َ ‫الت َر‬ َ ‫﴿و َت ْأ ُك ُل‬
ُّ ‫ون‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ْ ّ
Ya¡nî “helâl ve harâm beynini tefrîk etmeyip yemek” olacak. Ve ”‫يدا‬ ً ‫ “أَ ْك ًل َش ِد‬ile de tefsîr
olundu ki vâris mîrâstan kendi nasîbini ve gayrın nasîbini cem¡le yemektir. Bu kelime
mâ-kablinde beyân olunan ”‫ “ َلم‬mâddesindendir.
َّ
]lem√i’l-ba§ari[ ِ‫ • َل ْم ِح ا ْلب َصر‬
َ
ِ‫ أَ ْي َك َطر ِف ا ْلب َصر‬973﴾ ِ‫اع ِة إ َِّل َك َل ْم ِح ا ْلب َصر‬
َ ‫الس‬ َ
َّ ‫﴿و َما أ ْم ُر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ْ َ
Ya¡nî “Kıyâmeti îkâ¡ kudret-i Hakk’a nisbetle sür¡at ve sühûlette değildir, ancak taraf-ı
basar ya¡nî göz kıpmak gibidir” demek olur. Fethi sükûnla ”‫ــح‬ ٌ ‫ “ َل ْم‬aslen leme¡ân-ı berk,
şimşek çakmak ma¡nâsına olup bundan ahzle nazar-ı hafîf ma¡nâsına da isti¡mâl olundu.
”‫“ب َصر‬a izâfetinde ” ِ‫طر ِف ا ْلب َصر‬ “ ma¡nâsına gelir ki göz kıpmaktır. “‫ ” َق َط َع‬bâbından ‫“ َل َم َح َي ْل َم ُح‬
ٌ َ َ َْ
ِ
”‫ َل ْم ًحا َف ُه َو َلم ٌح‬denir. ”‫ “ َل َم َع‬ve ”‫طر َف‬ “ demektir. ”‫ “ َل ْم َح ٌة‬bundan binâ-i merredir.
ََ
]lemesnâ[ ‫• َلمس َنا‬
ْ َ
ِ َ ِ َِ ِ َ ‫ أَ ْي‬974﴾‫الس َم َاء‬ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
‫الس ْم ِع‬ َّ ‫الس َماء أو ا ْن َت َه ْي َنا ِإ َلى‬
َّ ‫الس َماء أ ْو ُر ْم َنا ْاست َر َاق‬ َّ ‫ط َل ْب َنا ُب ُلو َغ‬ َّ ‫﴿وأ َّنا َل َم ْس َنا‬
َ َ ْ
ِ ‫ِفي السم‬
‫اء‬ َ َّ
Bu ¡ibârâtın cümlesinde münfehim olan gâye-i ma¡nâ cinlerin istirâka-i sem¡ için semâ-

971 “Onlar, ufak tefek kusurları dışında, büyük günahlardan ve çirkin işlerden uzak duran kimselerdir.”
en-Necm, 53/32.
972 “Haram helâl demeden mirası alabildiğine yiyorsunuz.” el-Fecr, 89/19.
973 “Kıyamet’in kopması bir göz kırpması gibi veya daha az bir zamandır.” en-Nahl, 16/77.
974 “Kuşkusuz biz göğe ulaşmak istedik.” el-Cinn, 72/8.
232 ‫ُهوُسَمَل‬ BÂBU’L-LÂM

ya su¡ûd etmek istedikleri olur. ”‫ــس‬ ٌ ‫“ َل ْم‬ten mâzî cem¡-i mütekellimdir. Bunun [237] tah-
kîki bu bâbın evvelinde ”‫“ل َم ْس ُــتم‬
َ kelimesinde mürûr etti. ”‫ــس‬ ٌ ‫ “ َل ْم‬aslen ”‫ــس‬
ٌّ ‫“م‬
َ ma¡nâsına
ْ
olmakla ism-i fâ¡ili olan ”‫ــاس‬
ٌّ َ ‫“م‬ kelimesi tâlib-i müte¡arrif demek olduğu cihetle ”‫ــس‬
ٌ ‫“ َل ْم‬
de taleb ma¡nâsına isti¡âre olunmuştur.

]lemesûhu[ ‫• َلمسوه‬
ُ ُ َ
‫وه ِبأَ ْي ِد ِهم‬ ِ َ ‫اس َف َلمس‬ٍ ‫ط‬
َ ‫﴿و َل ْو َن َّز ْل َنا َع َل ْي َك ِك َت ًابا ِفي ِق ْر‬ ِِ ِ
ُ ‫وه ِبأ ْيديهِ ْم﴾ أَ ْي َم ُّس‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
975
ْ ُ ُ َ
Ya¡nî “Elleriyle yoklarlardı” demek olur. Burada da ”‫ــس‬ ٌ ‫ “ َل ْم‬, ”‫ــس‬ ٌّ ‫“م‬
َ ma¡nâsınadır. Sâli-
fü’z-zikr ”‫“ل َم ْس ُتم‬ َ kelimesine bâk.
ْ

MAZMÛMETU’L-LÂM: “‫م‬،‫”ل‬
ُ
]lumezetin[ ‫•لُم َز ٍة‬
َ
‫اب‬ َ 976 ٍ ٍ ِ
ٌ ‫﴿و ْي ٌل ل ُك ّ ِل ُه َم َزة لُ َم َزة﴾ أ ْي َع َّي‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫“ َل ْم ٌــز‬den ”‫“ ُف َع َلــ ٌة‬dir. ”‫ “ َل ْم ٌــز‬bir kimseyi müvâceheten ta¡yîb ve zemm ma¡nâsınadır ki
gıyâben ta¡yîb ve zemm ma¡nâsına olan ”‫“ه ْم ٌز‬in َ mukâbilidir. Bunların ”‫ “ ُف َع َل ٌة‬sîgası üze-
rine binâsı fi¡l-i mezkûru i¡tiyâdla onda rüsûh ifâdesine ve kesrete delâlet ettiği içindir,
binâ™en ¡aleyh sîga-i mübâlaga olan ”‫ــاب‬ ٌ ‫“ع َّي‬
َ ile tefsîr olundu. ”‫“ض َح َكــ ٌة‬ ُ ve ”‫ “لُ َع َنــ ٌة‬gibi ki
kesîrü’d-dahik ve kesîrü’l-la¡n demektir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْلم ُزوا‬ ِ َ kelimesine de mürâca¡at
oluna.

]lumtunnenî[ ‫•لُم ُت َّن ِني‬

ْ
977
﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َذ ِل ُك َّن ا َّل ِذي لُ ْم ُت َّن ِني ِف ِيه‬
¡Azl ve ta¡yîb ma¡nâsına olan ”‫“ َل ْــو ٌم‬den sîga-i mâzî-i cem¡-i mü™ennes muhâtabadır. Bu
kelimenin tahkîki âti’l-beyân ”‫ “ال َّل َو َام ِة‬kelimesinde görülür.

FASLU’L-LÂM MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ل‬

ِ [238]
MESKÛRETU’L-LÂM: “‫ن‬،‫”ل‬

َ ‫• ِل ْن‬
]linte[ ‫ت‬
ِ ِ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفبِما رحم ٍة ِمن‬
َ ‫ت َل ُه ْم أَ ْخلَ َق َك أَ ْو ل ْن َت َل ُه ْم َجان َب َك َو َج َن‬
‫اح َك‬ َ ‫الل ِل ْن‬
َ ‫ت َل ُه ْم﴾ أَ ْي َس َّه ْل‬
978
َ َ ْ َ َ َ ْ
975 “Ey Muhammed!) Eğer sana kâğıda yazılı bir kitap indirseydik, onlar da elleriyle ona dokunsalardı.”
el-En¡âm, 6/7.
976 “İnsanları arkadan çekiştiren, kaş göz işaretiyle alay eden her kişinin vay hâline!” el-Hümeze, 104/1.
977 “İşte bu, beni hakkında kınadığınız kimsedir.” Yûsuf, 12/32.
978 “Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın.” Âl-i ¡İmrân, 3/159.
BÂBU’L-LÂM َ‫َحِقاَو ل‬ 233

Bâbu’t-Tâ’da ”‫يــن‬ ِ َ kelimesinde bu kelimenin tahkîki mürûr etti. Ve âti’l-beyân ”‫“ َلي ًِنــا‬
ُ ‫“تل‬ ّ
kelimesinde dahi buna dâir kelâm vardır.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ل‬

َ

]levlâ ve levmâ[ ‫• َلو َل و َلوما‬

َ ْ َ ْ
Bu iki kelime eğer kelâmda cevâba muhtâc olmazlarsa ”‫“ه َّــا‬ َ ma¡nâsınadır ki harf-i
tah∂î∂dir ki hass ve tahrîz ve tergîble bir fi¡lin husûlünü taleb ifâde eder: ‫يهــم‬ ‫﴿لــول ينه‬
ُ ُ ٰ َْ َ ْ َ
﴾‫ــح َت‬ ِ ِ ِ َ ِ
ْ ‫الس‬ ُّ ‫ــم‬ ِ‫ الربانيــون والحبــار عــن قولهِ ــم الثم واكله‬kavl-i kerîminde olduğu gibi ki ”‫اهم‬
ُ ْ َ َ َ ْ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ْ َ َ ُّ َّ َّ
‫“هل ينه‬
ْ ُ َ ْ َ َّ َ
979

ma¡nâsınadır, ya¡nî “Rabbânîler onları niçin nehy etmezler! Lâyık olan etmekti” demek
olur. Ve 980﴾‫ين‬ ِِ ِ ِ ِ ِْ ِْ
َ ‫الصادق‬ َّ ‫ ﴿ َل ْو َما َتأت َينا بِا ْل َم َلئ َكة إ ِْن ُك ْن َت م َن‬kavl-i kerîminde de ”‫“هل َّ َتأت َينا‬
َ demektir. Bu
kelimelerin bu ma¡nâya hamli cevâbdan müstagnî oldukları hâldedir, yoksa ‫﴿ َف َل ْــو َل َف ْض ُــل‬
﴾‫ين‬ ِ ِ ِ َّ kavl-i kerîminde olduğu gibi ma¡nâ-yı şartı tazammun
َ ِ‫الل َع َل ْي ُك ْم َو َر ْح َم ُت ُه َل ُك ْن ُت ْم م َن ا ْل َخاسر‬
981

eder ve cevâbına da lâm dâhil olursa mahalline göre bir ma¡nâ alır. Bu âyette ”‫ “ َل ْو َل‬, ‫“إ ِْن‬
”‫ــن‬
ْ ‫ َل ْــم َي ُك‬ma¡nâsı ifâde eder. İşbu ”‫ “ َل ْــو َل‬ve ”‫ “ َل ْو َما‬ve ”‫“ه َّل‬ َ kelimeleri husûsunda bilinmesi
lâzım olan kavâ¡id Mu«târu’l-Enbâ’da mufassalen beyân olunmuştur ki ondan bir tâlib
müstagnî olamaz.

]levâ…i√a[ ‫ح‬ ِ
َ ‫• َلواق‬ َ
﴾‫اح َل َو ِاق َح‬ ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وأَرسلنا‬
َ ‫الر َي‬
ّ َْ َ ْ َ
982

”‫ــح‬ ِ ِ ِ ِ
ُ ‫ “ َل َواق‬lafzı ”‫ــح‬
ُ ‫“م َلق‬ َ ma¡nâsınadır ki ”‫ــن‬ ٌ ‫“م ْحس‬ُ vezninde ”‫“م ْلق ٌح‬in ُ cem¡idir. Erkek devele-
re ve karnında yavrusu olan nâkalara da denir. Ma¡nâ-yı ahîrde [239] müfredi ”‫“م ْكر َمــ ٌة‬
َ َ
vezninde ”‫“م ْل َق َحــ ٌة‬dır,
َ âyet-i kerîmede her iki ma¡nâ dahi muvâfıktır. Ma¡nâ-yı evvele
göre erkek deve nâkayı basıp hâmil kıldığı gibi riyâhın sehâbı yağmurla hâmil kılması
tasavvur olunur. İkinciye göre yağmur bulutlarını batnında yavrusu olan nâkaya teşbîh
vardır. Yâhûd ”‫ــح‬ ِ ِ َ
ُ ‫ “ َل َواق‬gebe kalmış nâka demek olan ”‫ــح‬ ٌ ‫“لق‬in cem¡idir. Bu feth-i lâm ve
sükûn-ı …âf’la ”‫ــح‬ ٌ َْ‫ق‬ ‫ل‬ “dendir. Bu ve fethateynle ” ‫ــح‬
ٌ ََ‫ق‬‫ل‬ “ ve ” ‫اب‬ٌ َ َ vezninde ”‫اح‬
‫ــح‬ ‫“س‬ ٌ ‫ “ َل َق‬lafzları
her üçü de nâka erkek devenin nutfesini kabûl ile hâmil olmak ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــح‬ ِ َ
ٌ ‫“لق‬
bu sûrette gebe kalan nâkadır. Bu ”‫ــح‬ ٌ ‫ “ َل ْق‬mâddesi daha sâir ma¡ânîde de müsta¡meldir,
meselâ ”‫اح‬ ٌ
َِ ve ”‫“ت ْل ِقيح‬
‫ق‬ ‫“ل‬ ٌ َ aşılamaktır, binâ™en ¡aleyh İbn ¡Abbâs bu âyeti ” ِ‫لش َجر‬ َّ ‫“ي ْع ِني ِل‬
َ kav-
liyle tefsîr buyurmuş ki ¡ilm-i nebâtât erbâbı buna henüz vâkıf olabilmişlerdir.

979 “Bunları, din adamları ve bilginler günah söz söylemekten ve haram yemekten sakındırsalardı ya!”
el-Mâide, 5/63.
980 “Eğer doğru söyleyenlerden isen bize melekleri getirsene!” el-Hicr, 15/7.
981 “Allah’ın bol nimeti ve merhameti olmasaydı herhâlde ziyana uğrayanlardan olurdunuz.” el-Bakara,
2/64.
982 “Rüzgârları da aşılayıcı olarak gönderdik.” el-Hicr, 15/22.
234 ‫بِْل ٌةَحاَّوَل‬
‫رَش ل‬
َ BÂBU’L-LÂM

ِ‫اح ٌة ِل ْلب َشر‬ ‫ •لو‬

َ َ َّ َ
]levvâ√atun li’l-beşeri[

‫ أَ ْي ُم َغيِرةٌ َل ُهم‬983﴾ ِ‫اح ٌة ِل ْلب َشر‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وما ادريك ما سقر ل تب ِقي ول تذر لو‬
ْ َّ َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ َ ٰ ْ َ َ َ
Ya¡nî “Cins-i beşeri cins-i beşerden sekara idhâl olunanları tagyîr edicidir” demek olur.
ve şems harâretiyle bir şey™i tagyîr ettiği vaktte “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫الش ْــم ُس‬ َّ ‫“ل َح ْت ُــه‬ َ denir.
”‫ “ َغير ْت ُه‬demektir. Ve “tef¡îl”den ”‫ “ َل َّو َح ْت ُه‬dahi denir. Bu da ”‫ “ َغير ْت ُه‬demek olur. Görülüyor
َ َّ َ َّ
ki Sicistânî rahimehullâhu ”‫“ب َشر‬ lafzını halk ve nâs ma¡nâsına haml etmiş ve öyle de tef-
ٌ َ
sîr edilmiştir. Lâkin dîger ¡ulemâ™ ” ِ‫ “اَ ْلب َشر‬lafzını zâhir-i cild-i insân demek olan ”‫“ب َشر ٌة‬nin
َ َ َ
cem¡idi ve ”‫احــ ٌة‬ ‫و‬
َ َّ ‫ل‬
َ “ , müsevvide ve muhrika ma¡nâsına sâlifü’z-zikr ” ‫ــوح‬
ُ َ َ‫ل‬
ُ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫“ل‬dan
َ sî-
ga-i mübâlagadır demişler. Ve bu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ kavlidir ve Hazret-i
müşârün™ileyhe mensûb tefsîrde ”‫اه ٌة ِلَ ْب َد ِانهِ ــم‬ َ ya¡nî “bedenlerini çirkîn edici”, ‫“م َس ِّــو َد ٍة‬
َ ‫“ش َّــو‬ ُ
ْ
”‫وههِ ــم‬ ِ ‫ ِلوج‬de denir diye beyân [240] edilmiştir. Ve ”‫ “ َلــوح‬lafzı ”‫ “ َلمــح‬ve ”‫ “ َلمــع‬ma¡nâsına
ْ ُ ُ ٌ ْ ٌ ْ ٌ ْ
da gelir. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ــوح َل ْو ًحــا‬ ُ ‫“ل َح َي ُل‬ َ denir ”‫ــح‬ َ ‫ “ َل َم‬ve ”‫ــع‬َ ‫ “ َل َم‬demek olur. İşte bundan
ahzle ”‫“ب َشــر‬ halk ve nâs ma¡nâsına olarak ” ِ‫اح ٌة ِل ْلب َشــر‬ ‫ “لو‬, ”‫وح َل ُهم َج َه َّنم َح َّتى َير ْو َها َعيا ًنا‬ ‫¡ “تل‬ibâ-
ٌ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ َُ
retiyle de tefsîr edilmiş. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bi-kelâmihi’l-kerîm.

]el-levvâmeti[ ‫•ال َّلوام ِة‬

َ َّ
ِ ‫الن ْف ِس ا َّل ِتي َن ْفسها وإ ِِن اج َته َد ِفي ا ِلْحس‬ 984 ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َل أُ ْق ِسم ب‬
‫ان‬ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ‫ِالن ْفس ال َّل َّو َامة﴾ أَ ِي‬
َّ ُ َ َ ْ
Ya¡nî “A¡mâl-i hasenede ictihâd ve sa¡y etti ise de kendini taksîr ile levm eden nefs” de-
mek olur. ¡Azl ve ta¡yîb ve takbîh ve mu™âheze mevki¡lerinde isti¡mâl olunan ”‫“ َل ْو ٌم‬dendir.
“‫ــال‬
َ ‫ ” َق‬bâbın ”‫وم‬ َ ‫وم ُــه َل ْو ًما َو َل ْو َم ًة َف ُه َو َل ِئ ٌم َو َذ‬
ٌ ‫اك َم ُل‬ َ denir. ”‫ “ َف َّعا َل ٌة‬vezninde ”‫ “ َل َّو َام ٌة‬, ”‫“ل ِئ ٌم‬den
ُ ‫“ل َم ُــه َي ُل‬ َ
mübâlagadır. Ve “tef¡îl”den ”‫يمــا‬ ِ‫و‬ ‫ل‬‫ت‬ ‫ــه‬
ً ْ َ ُ َ َّ َ ‫م‬ ‫و‬ ‫ل‬ “ ma¡nâ-yı mezkûrdan mübâlaga ifâde eder. Ve
nüfûs-ı insâniyyeden gerek berre gerek fâcire her bir nefs yevm-i kıyâmette elbette ken-
dini levm eder. Eğer hayr işlediyse niçin ziyâde etmedi ve şer işlediyse niçin işledi diye
bu bir hadîs-i nebevî me™âlidir. Ve nefs-i levvâve ile murâd nefs-i şerîfe vü zekiyye-i
mü™mindir, çünkü dâimâ nüfûs-ı ¡âsıyeyi levm eder de denildi. Bir de nefsin ”‫“ َل َّو َامــ ٌة‬
ile tavsîfi serrâ™ ve darrâ™dan hîçbirine râzî olmayıp dâimâ hayr ve şerri levm etmesi
i¡tibâriyledir denildi. Bu zemmdir, binâ™en ¡aleyh âyette murâd olan bu değildir, çünkü
mezmûm muksemün bih olamaz.

983 “Sekar’ın ne olduğunu sen ne bileceksin? Geride bir şey koymaz, bırakmaz. Derileri kavurur.”
el-Müddessir, 74/27-29.
984 “(Kusurlarından dolayı kendini) kınayan nefse de yemin ederim (ki diriltilip hesaba çekileceksi-
niz).” el-Kıyâmet, 75/2.
BÂBU’L-LÂM ‫اًذاَوِل‬ 235

]levmete lâ™imin[ ‫• َلوم َة َل ِئ ٍم‬

َ ْ
‫ أَ ْي َع ْذ َل َع ِاذ ٍل‬985﴾‫ون َل ْو َم َة َل ِئ ٍم‬
َ ‫﴿و َل َي َخا ُف‬
َ •
ٍ ‫“ل ِئ‬
Bâbın evvelinde ”‫ــم‬ َ kelimesinde işâret edildiği üzere ”‫ “ال َّل َّو َام ِــة‬kelimesinde beyân
edildi.

]levvev[ ‫• َلووا‬
ْ َّ
ِ َّ ‫ول‬
ُ ‫﴿و ِإ َذا ِق َيل َل ُه ْم َت َعا َل ْوا َي ْس َت ْغ ِف ْر َل ُك ْم َر ُس‬ ِِ ِ
‫وها‬َ ُ‫[ أَ ْي أَ َمال‬241] ﴾‫الل َل َّو ْوا ُر ُؤ َس ُه ْم‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
986

Ya¡nî “Başlarını imâle ettiler, büküp döndürdüler.” Murâd i¡râz ettiklerini hikâyettir
ki yüz çevirmektir. Bu kelime, “‫”ر َمــى‬ َ bâbından ”‫“ َل َــوى َي ْلــوِ ي َل ًّيــا‬den “tef¡îl”dir. ‫“ َل َّــوى يُ َل ِّــوي‬
”‫ َت ْلوِ َيــ ًة‬denir, bükmek ve dürmek, eğmek ya¡nî imâle etmek ma¡nâsınadır. ”‫ “ َل َّــو ْوا‬sîga-i
mâzî cem¡-i müzekker-i gâibdir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ت ْل ُــو‬َ ve âti’l-beyân ”‫ “ َل ًّيــا‬kelimelerine
de nazar oluna.

ٍ ‫• َلو‬
]lev√in[ ‫ح‬
ْ
”‫وظ‬
ٌ ‫“م ْح ُف‬ َ ِ‫ين ِإ َل ْي ِه َو ُقر‬ ِ ‫الشي‬ ِ ‫ أَي ِمن وص‬987﴾‫وظ‬ ٍ ‫يد ِفي َلو ٍح مح ُف‬ ٌ ‫﴿ب ْل ُه َو ُق ْرآ ٌن َم ِج‬ ِِ ِ
َ ‫ئ‬ ِ ‫اط‬ َ َّ
‫ول‬ ُ ُ ْ ْ ْ َ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫بِالر ْف ِع‬
َّ
Bu sûrette ¢ur™ân’a sıfat olur. Ma¡nâ tebdîl ve tagyîrden mahfûz demek olur. ”‫“ َل ْــو ٌح‬
lafzı aslen üzerine yazı yazılan, tahtadan masnû¡, bizim levha dediğimiz şey™lerdir.
Ve ketif ya¡nî hayvânda olan kürek kemiği ve her ¡arîz olan kemiğe ve tevsî¡an üzerine
yazı yazılan her şey™e de ıtlâk olundu: ”‫اج‬ ٍ ‫ “ َل ْو ٌح ِم ْن َذ َه ٍب َو َل ْو ٌح ِم ْن ِف َّض ٍة أَ ْو ِم ْن َع‬denir. Bu âyet-i
kerîmede vâki¡ ”‫“ َل ْــو ٌح‬den murâd bir kitâb-ı mübîndir ki “mâ-kâne ve mâ-se-yekûnu”
onda sabittir, keyfiyyeti bize göre mahfîdir, ¡ukûl-i beşeriyye ile idrâkten de mahfûzdur.
Binâ™en ¡aleyh nass-ı ¢ur™ân’la sâbit olduğu için vücûduna îmân ederiz ki o bir kitâb-ı
ezelî-i ilâhîdir ve ona ”‫ِين‬ ِ ِ ‫ “أُ ُّم ا ْل ِك َت‬da denir. Ve ¡inde’l-muhakkikîne’l-¡ârifîn
ٌ ‫اب ُمب‬
ٌ ‫ “ك َت‬ve ”‫اب‬
nefs-i külliyyeden ¡ibârettir. Vallâhu a¡lemu bi-hakîkatihi.

ِ
MEKSÛRETU’L-LÂM: “‫و‬،‫”ل‬
]livâ≠en[ ‫• ِلوا ًذا‬
َ
‫ين َب ْع ُض ُهم بِب ْع ٍض أَ ْو ب َِشي ٍء‬
ِ ِ‫ون ِم َن ا ْل َم ْس ِج ِد ُم ْس َت ِتر‬
َ ‫ أَ ْي َي ْخ ُر ُج‬988﴾‫ون ِم ْن ُك ْم ِل َوا ًذا‬
َ ‫﴿ي َت َس َّل ُل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َ ْ

985 “(Bu yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da korkmazlar.” el-Mâide, 5/54.

986 “O münafıklara, “Gelin, Allah’ın Resülü sizin için bağışlama dilesin” denildiği zaman başlarını
çevirirler.” el-Münâfikûn, 63/5.
987 “Hayır o (yalanlamakta oldukları kitap) şanı yüce bir Kur’an’dır. O korunmuş bir levhada (Levh-i
Mahfuz’da)dır.” el-Burûc, 85/22.
988 “O, bir alevli ateşe girecektir.” en-Nûr, 24/63.
236 َ‫َوْه‬
‫ل‬ BÂBU’L-LÂM

Ya¡nî “Mescidden ¡inde’l-hutbe birbirleriyle yâ bir şey™le saklanarak çıkarlar ve savu-

şurlar” demek olur. Kesr-i lâm’la ”‫“ليــا ٌذ‬ ِ [242] lafzından “müfâ¡alet”ten masdardır. ‫“لو َذ‬
َ َ َ
ِ
”‫ يُ َــا ِو ُذ ُم َــا َو َذ ًة َول َــوا ًذا‬denir, birbirine ilticâ™ etmek, sığınmak ve birbiriyle istitâr etmek, giz-
lenmek ma¡nâsınadır.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-H™: “‫هـ‬،‫”ل‬

َ

]lehve[ ‫• َل ْهو‬
َ
ِ ‫يث ِلي ِضل عن سبِيل‬
﴾ً‫الل ب َِغيرِ ِع ْل ٍم َو َي َّت ِخ َذ َها ُه ُزوا‬ ِ ‫اس من ي ْش َترِ ي َلهو ا ْلح ِد‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِمن الن‬
ْ َّ ِ َ ْ َ َّ ُ
989
َ َْ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ
ِ ‫أَي ب‬
‫اط َل ُه‬ َ ْ
Ya¡nî fâidesiz söz ve haberden işgâl eden mâ-lâ-ya¡nî demektir. Ve mizâh ve
hezl ve mudhikâta müte¡allik söz ve esâtîr-i bâtıla ve fuzûl-i kelâmdır da denildi.
Ve ”‫يــث‬ ِ ‫“ َلهــو ا ْلح ِد‬den murâd ginâ™ ya¡nî teganniyât ve çalgıdır da denildi. Ke-mâ kâle
َ َ ْ
ta¡âlâ: ‫ أَ ْي ِغ َن ًاء َوطُبولً َو َجلَ ِج َل‬990﴾‫ــوك َق ِائ ًما‬ َ ‫ــار ًة أَ ْو َل ْه ًــوا ا ْن َف ُّضــوا ِا َل ْي َهــا َو َت َر ُك‬ ِ َ
َ ‫﴿و ِإ َذا َرأ ْوا ت َج‬
ِ َ
َ ve ‫﴿ َل ْو أ َر ْد َنا أ ْن َن َّتخ َذ‬
َ
ُ
‫ــن َز ْو َج ٍــة أَ ْو َو َل ٍــد‬ ِ ِ
ْ ‫يــن﴾ أَ ْي َمــا يُ ْل َهــى بِه م‬
991 ِِ ِ
َ ‫ــن َل ُد َّنــا ا ْن ُك َّنــا َفاعل‬
ِ ‫ َلهــوا َل َّت َخ ْذ َن‬Ya¡nî “Kendisiyle eğlenilip
ْ ‫ــاه م‬
ُ ً ْ
oyalanılacak zevce ve veledden bir şey™ ittihâz etmek murâd edeydik” demektir. İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan ”‫ “اَل َّل ْه ُــو ا ْل َمــرأَ ُة‬ve dîger rivâyette de ”‫ــد‬ ُ ‫ “اَل َّل ْه ُــو ا ْل َو َل‬tefsîrleri
ْ
dahi rivâyet olunmuş. Ve lügat-ı ehl-i Yemen’de ”‫ “ َل ْه ٌــو‬veled ma¡nâsınadır. Ve zevce
ma¡nâsınadır da denildi. ”‫ “ َل ْه ٌــو‬lafzı la¡ib ve gaflet ve oyalanmak ve tegannî ve çalgı ça-
ğanak ve onları isti¡mâl ile hayrdan ve fâideli şey™lerden meşgûl olmak ma¡nâlarına ge-
lir. Ve ba¡zen cimâ¡dan da kinâyet olur. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ”‫ت أَ ْل ُهــو لُهِ ًّيــا‬ ُ ‫ “ َل َه ْــو‬denir. Bu lügat-ı
ِ َ
Necd’dir. ¡Âliye lügatinde “‫”تع َب‬ َ bâbından ”‫ت أ ْلهِ ي َل ْه ًوا‬ ُ ‫ “ َل َه ْي‬denir. Ve “if¡âl”den ”‫“اَ ْل َه ُاه ِإ ْل َه ًاء‬
, ”‫ “أَ ْش َغ َل ُه إ ِْش َغ ًال‬demektir. “Tefa¡¡ul”den ”‫ت َع ْن ُه‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ل‬‫“ت‬ ” ‫ه‬ ِ َ , ”‫ت ب ِِه‬
ُ ْ َّ َ َ , ُ ‫ت َع ْن‬ ُ ‫ “إ ِْش َت َغ ْل‬ve ”‫ت بِه‬ ُ ‫“ت َل َّه ْي‬ ُ ‫“إ ِْش َت َغ ْل‬
demektir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫اكم‬ ‫ “أَله‬kelimesine de mürâca¡at oluna. [243]
ُْ َْ
ٍ ‫• َل َه‬
]lehebin[ ‫ب‬
‫النب ِِي صلى اهلل عليه وسلم َو ُه َو َعب ُد ا ْل ُع َّزى‬ ‫ أَي عب ِد ا ْلعزى ع ِم‬992﴾‫﴿تب ْت َي َدا أَبِي َل َه ٍب َو َت َّب‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ّ َّ ّ َ َّ ُ ْ َ ْ َّ َ
ِ ِ ِ ِ
‫ْب ُن َعب ِد ا ْل ُم َّطل ِب َوق َيل ُه َو أَ ُخو َعبد اهلل م ْن أُ ّمه َوأَ ُبو َل َه ٍب ُك ْني ُت ُه‬
ِ ِ ِ
َ ْ ْ
”‫ب‬ٌ ‫ “ َل َه‬Türkçe od yalını; biz lisânımızda ¡alev deriz. Mûmâ ileyh vechen güzel ve parlak
yüzlü olduğu için ”‫ “أَ ُبو َل َه ٍب‬ile künyelenmiştir. Ve üçüncü âyette 993﴾‫ات َل َه ٍب‬ َ ‫ارا َذ‬ ً ‫﴿س َي ْص َلى َن‬,
َ

989 “İnsanlardan öylesi vardır ki, bilgisizce Allah yolundan saptırmak ve o yolu eğlenceye almak için,
eğlencelik asılsız ve faydasız sözleri satın alır.” Lokmân, 31/6.
990 “(Durum böyle iken) onlar bir ticaret veya bir oyun eğlence gördükleri zaman hemen dağılıp ona
koştular ve seni ayakta bıraktılar.” el-Cum¡a, 62/11.
991 “Eğer bir eğlence edinmek isteseydik onu kendi katımızdan edinirdik. Yapacak olsaydık böyle ya-
pardık.” el-Enbiyâ™, 21/17.
992 “Ebû Leheb’in elleri kurusun. Zaten kurudu.” el-Mesed, 111/1.
993 “O, bir alevli ateşe girecektir.” el-Mesed, 111/3.
BÂBU’L-LÂM ‫ٍرْشَع ٍلاَيَل‬ 237

”‫ــار‬
ٌ ‫“ َن‬a sıfat vâki¡ olmuştur. Burada ”‫ــب‬
ٌ ‫ “ َل َه‬ma¡nâ-yı lügavîsi üzerinedir, ¡alevli ve işti¡âl
sâhibi âteş demektir; murâd cehennemdir.

FASLU’L-LÂM MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ل‬

َ

]leyyen[ ‫• َليا‬
ًّ
‫ أَ ْي َف ْتلً َو َت ْحرِ ي ًفا‬994﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ًّيا ِبأَ ْل ِس َن ِتهِ م‬
ْ
Ya¡nî “lisânlarını bükmek ve kelimâtı tahrîf etmekle” demek olur. Sâlifü’z-zikr
َ ‫ “ َل َــوى ِل َســانُ ُه ب َِك‬kavli kizb ve tahrîf-i kelâmla hilâf-ı hakîkati söylemekten
”‫“ َل َــوى‬dandır. ”‫ــذا‬
kinâyettir. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َل َّو ْوا‬ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْل ُووا‬ َ kelimesinde beyân olundu.
]leyyinen[ ‫• َلي ًِنا‬
ّ
‫ أَ ْي َل ِطي ًفا‬995﴾‫ول َل ُه َق ْو ًل َلي ًِنا‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ُق‬
ّ
Murâd “Kelâmda lutf ve rıfkla müdârât ediniz” demektir. ”‫“خ ُشو َن ٌة‬in zıddı olan ”‫ين‬ ِ
ُ ٌ ‫“ل‬dendir
ki yumuşaklıktır. Burada lutf ve rıfk ma¡nâsına olup murâd “Fir¡avnın ¡izzet-i nefsine
dokunacak sûrette söyleyip tenfîr etmeyiniz” demek olur. Feth-i lâm ve yâ-i müşed-
dede-i meksûre ile ”‫ِــن‬ ِ ِ ‫“ل َن ي ِل‬ten
ٌ ‫ “ َل ّي‬, ”‫يــن ل ًينــا َول َينــ ًة‬
ُ َ َ na¡ttır. Aslen ecsâmda müsta¡mel iken
sonra ahlâk ve kelâm ve mu¡âmele ve emsâli ma¡ânîde isti¡âre edildi. Ve muvâfakat
ve mutavâ¡at mevzi¡lerinde de kullanılır. Ve “tefa¡¡ul”den ”‫ــن‬ ٌ ‫“ت َل ُّي‬
َ , ”‫ُّــق‬
ٌ ‫“ت َمل‬ َ ma¡nâsınadır.
Bâbu’t-Tâ’da ”‫يــن‬ ِ ٍ ِ
ُ ‫“تل‬ َ kelimesinde tahkîki mürûr etti. Ve âti’l-beyân ”‫ “ل َينــة‬kelimesine de
bak. [244]

]leyletin mubâraketin[ ‫• َلي َل ٍة مبار َك ٍة‬

َ َُ ْ
ِ ‫ أَي َلي َل ِة ا ْل َق ْدرِ أَو َلي َل ِة‬996﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّنا أَ ْنز ْل َناه ِفي َلي َل ٍة مبار َك ٍة‬
َ ‫النّ ْص ِف ِم ْن َش ْع َب‬
‫ان‬
ْ ْ ْ ْ َ َُ ْ ُ َ َ ْ
Ya¡nî kadr gecesi yâ berât gecesidir.

]leyâlin ¡aşrin[ ٍ ‫ • َلي‬

ٍ‫ال َع ْشر‬
َ
‫ أَ ْي َع ْشرِ ِذي ا ْل ِح َّج ِة‬997﴾ ٍ‫ال َع ْشر‬
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وا ْل َفجرِ و َلي‬
َ َ ْ َ َ ْ
Ya¡nî zu’l-hiccenin ¡aşr-ı evvelidir. Bu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ kavlidir. Bâbu’ş-
Şîn’de ” ِ‫“الش ْف ِع َوا ْل َو ْتر‬
َّ kelimesine mürâca¡at oluna.

ِ
MEKSÛRETU’L-LÂM: “‫ي‬،‫”ل‬

994 “Dillerini eğip bükerek” en-Nisâ™, 4/46.

995 “Ona yumuşak söz söyleyin.” Tâ Hâ, 20/44.
996 “Biz onu mübârek bir gecede indirdik.” ed-Duhân, 44/3.
997 “Tan yerinin ağarmasına andolsun. On geceye andolsun.” el-Fecr, 89/1.
 ]lînetin[ ‫ين ٍة‬
َ ‫• ِل‬
‫ اَ ْي أَ ُّي َشي ٍء َق َط ْع ُتم ِم ْن َن ْخ َل ٍة‬998﴾‫الل‬
ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ما َق َطعتم ِمن ِلين ٍة أَو َتر ْكتموها َفب ِِا ْذ ِن‬
َ ُُ َ ْ َ ْ ُْْ َ َ ْ
ْ ْ
Ya¡nî “Hurma ağacı cinsinden her neyi kestiniz veyâ terk ettiniz ise” demektir. ”‫“ل َين ٌة‬ ِ İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ¡indinde ”‫“ع ْج َــو ٌة‬nin َ gayrıdır. ”‫“ع ْج َــو ٌة‬ َ Medîne-i münevvere
hurmaları envâ¡ından bir nev¡ iyi hurmadır. Ve müşârün ileyh hazretlerinden âhar bir
rivâyette bilâ-istisnâ™ hurma ağacına denir. Bunun aslı ”‫“ َل ْــو ٌن‬den ”‫“ف ْع َلــ ٌة‬tir. ِ Ve ”‫ “ َل ْــو ٌن‬bir
cins hurmadır, cem¡i ”‫ “اَ ْل َــوا ٌن‬gelir. Mâ-kablinin kesresine ri¡âyeten vâv yâ’ya kalb olun-
muştur. Ve ânifü’l-beyân huşûnetin zıddı olan ”‫“ل َينــ ٌة‬tendir ِ de denildi. Murâd tâze ya¡nî
yaş hurma ağacı demek olur.

998 “(Savaş gereği,) hurma ağaçlarından her neyi kestiniz yahut (kesmeyip) kökleri üzerinde dikili bı-
raktınızsa hep Allah’ın izniyledir.” el-Haşr, 59/5.
 BÂBU’L-MÎM

‫م‬
FASLU’L-MÎM MA¡A’L-HEMZE: “‫ ء‬،‫”م‬
َ
]me™tiyyen[ ‫•م ْأ ِتيا‬
ًّ َ
‫ أَ ْي ِآتيا‬999﴾‫ان َو ْع ُد ُه َم ْأ ِت ًّيا‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ُه َك‬
ً
Burada “mef¡ûl” bi-ma¡nâ “fâ¡il”dir denildi. Ve ”‫“و ْع ُد ُه‬, ِْ ِ ِْ
َ ”‫ود ُه‬ ُ ‫“م ْو ُع‬َ demek olup ”‫“مأت ًّيا‬, َ ‫“يأتيه‬
َ
ُ ‫ أَ ْو ِل َي‬ya¡nî “Allâh’ın velîleri ona gelir” demek olur. Ve ”‫“م ْأت ًّيــا‬,
”‫ــاؤ ُه‬ ِ
َ ”‫ــول ُم ْن َج ًــزا‬ ً ‫“م ْف ُع‬َ demektir
de denildi. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan [245] ”‫“ك ِائ ًنا‬ َ ile tefsîr de mervîdir. Ve
“mef¡ûl” bi-ma¡nâ “fâ¡il” olduğu hâlde ”‫“آتيــا‬ ِ yerine ”‫ “م ْأ ِتيــا‬buyurulması va¡din kat¡iyyet
ً ًّ َ
ve tahakkkuk-ı vukû¡unu ifâde içindir; ”‫ــيء‬ ٌ ْ َ ‫ج‬ ‫“م‬ ma¡nâsına olan ”‫“إ ِْتيــا ٌن‬dandır. Bâb-ı sânî-
َ
den ”‫اك َمأتي‬ ِ ْ َ ٍ ِ ِ ْ َ
‫ “أ َت ُاه َيأتيه إ ِْتيا ًنا َف ُه َو آت َو َذ‬denir.
ٌّ َ
]me™âbin[ ‫آب‬
ٍ ‫•م‬ َ
‫ أَ ْي َمر ِج ٍع‬1001﴾‫آب‬
ٍ ‫ين َل َشر َم‬ ِ ‫و﴿و ِإن ِللط‬
‫اغ‬ ﴾‫آب‬
ٍ ‫ين َل ُح ْس َن َم‬ ِ ِ
َّ َ َّ َّ َ َ ‫﴿وإ َِّن ل ْل ُم َّتق‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1000
ْ
Ya¡nî “dönüp gidecek yer” demektir. ”‫ب‬ َ َ
ٌ ‫“أ ْو‬den ism-i mekândır. ”‫ب‬
ٌ ‫ “أ ْو‬lafzına dâir
َ ‫ “أَ َّواب‬ve ”‫ “أَ ِّوبِي‬kelimelerinde mezkûrdur, mürâca¡at oluna.
kelâm Bâbu’l-Hemze’de ”‫ِين‬

]me¡âribu[ ‫•مآرِ ب‬
ُ َ
‫ أَ ْي‬1002﴾‫يها َمآرِ ُب أُ ْخرى‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ َ ‫اي َا َت َو َّك ُـؤا َع َل ْي َها َو َا ُه ُّش ب َِها َع َلى َغ َنمي َول َي ف‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َق َال ه َي َع َص‬
‫َح َو ِائ ُج أُ ْخرى‬
َ

999 “Şüphesiz onun va’di kesinlikle gerçekleşir.” Meryem, 19/61.

1000 “Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için elbette güzel bir dönüş yeri vardır.” Sâd, 38/49.
1001 “Şüphesiz azgınlar için elbette kötü bir dönüş yeri, cehennem vardır.” Sâd, 38/55.
1002 “Mûsâ dedi ki: “O benim değneğimdir. Ona dayanırım, onunla koyunlarıma yaprak silkelerim.
Onunla başka işlerimi de görürüm.”” Tâ Hâ, 20/18.
240 ‫ُنِمْ ُؤ ْم ال‬ BÂBU’L-MÎM

Vâhidesi râ’nın harekât-ı selâsıyla ”‫“م ْأ ُر َبــ ٌة‬dir.

َ Ve fethateynle ”‫ب‬ ٌ ‫ “اَ َر‬ve kesr-i hemze ve
sükûn-ı râ™ ile ”‫ “إ ِْر َبــ ٌة‬cümleten hâcet demektir. Bu iki sîga-i ahîrenin cem¡i kesr-i hemze
ِ َ bâbından ”‫الشي ِء أَربا َفهو آرِ ب‬ ‫ “أَرِ ب‬denir, “Muhtâc
ve feth-i râ™ ile ”‫ب‬ ٌ ‫“إ َِر‬dir. “‫”تع َب‬ ٌ َ ُ ً َ ْ َّ ‫الر ُج ُل ِإ َلى‬
َّ َ
ٍ
oldu” demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْر َبة‬kelimesine de mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ ء‬،‫”م‬
ُ
]el-mu™minu[ ‫•ا ْلم ْؤ ِم ُن‬
ُ
‫اء ِاهلل ا ْل ُح ْس َنى‬ ِ ‫ إِسم ِمن أَسم‬1003﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ا ْلم ِل ُك ا ْل ُق ُّدوس الس َلم ا ْلمؤ ِمن‬
َ ْ ْ ٌ ْ ُ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ ْ
Bu ism-i şerîf iki vechle tefsîr olunur: Biri musaddık demek olup va¡dini tasdîk edi-
ci demektir ki va¡dinde hulf etmez. Bu sûrette tasdîk ma¡nâsına olan ”‫ِيمــا ٌن‬ َ ‫“إ‬dandır ki
”‫ــن‬ َ ِ
ٌ ‫“أ ْم‬den “if¡âl”dir. Vech-i âhar ”‫“اَ َمــا ٌن‬dan me™hûz olup ”‫ــن‬ ُ ‫ “اَ ْل ُم ْؤم‬hîçbir kimse için dünyâ
ve âhirette hîçbir vechle emân tasavvur olunamaz, ancak Allâh tarafından te™mîn [246]
olunur. Hakîkî emn ve emân bağışlayıcı demektir.
1004 ٍ
1005
﴾‫ون‬ َ ُ‫ول ب َِما أُ ْنزِ َل ِإ َل ْي ِه ِم ْن َر ّب ِِه َوا ْل ُم ْؤ ِمن‬
ُ ‫و﴿آم َن الر ُس‬
َّ َ ﴾‫﴿و َل َعب ٌد ُم ْؤ ِم ٌن َخير ِم ْن ُم ْشرِ ك‬
ٌْ ْ َ
‫ • َو ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
Tasdîk etmek ve inanmak ma¡nâsına olan ”‫ِيما ٌن‬ َ ‫“إ‬dan ism-i fâ¡il olup min-¡indillâh ¡umûm
enbiyâ™ ve bi’l-hâssa Hâtemü’l-enbiyâ™ salavâtullâhi ve selâmuhu ¡aleyhi ve ¡aleyhim
ecma¡în hazerâtının teblîg ettiği evâmir-i ahkâm-ı ilâhiyyeye inanan ve onu tasdîk eden
¡abde ismdir ki kâfirin zıddıdır. Ma¡nâ-yı lügavîsi Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ َم َنــة‬kelimesinde
beyân olunmuştur, mürâca¡at oluna.
ِ ‫•ا ْلم ْؤ َت ِف َك‬
]el-mu™tefikâti[ ‫ات‬
ُ
ٍ ُ‫ أَي ُقرى َقو ِم ل‬1006﴾‫ات‬
‫وط َي ْع ِني أَ ْه ُل َها‬ ِ ‫اب م ْدين وا ْلم ْؤ َت ِف َك‬ َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى‬
ْ َ ْ ُ َ َ َ َ ِ ‫﴿وأ ْص َح‬ َ َ ْ
Murâd kavm-i Lû†’un medâyin ve kurâsıdır ki onda sâkin ve mütevattın idiler. Ve as-
hâb-ı Medyen, Şu¡ayb ¡aleyhi’s-selâmın kavmidir. Kurâ ve medâyin-i kavm-i Lû† ¡aley-
hi’s-selâma ”‫ــكات‬ َ ‫“م ْؤ َت ِف‬ُ tesmiyesi ehl ve sükkânı ile berâber münkalib ve zîr ü zeber ve
helâk oldukları içindir. Ve hâlleri hayrdan şerre ve ni¡metten nikmete inkılâb ettiği için-
dir de denildi. Ve bununla murâd mutlakan helâk-ı mükezzibînin kurâ ve medâyinidir
de denilmiştir. Vâhidesi ”‫“م ْؤ َت ِف َكــة‬dir. ُ Kâle ta¡âlâ: ‫ــت‬ ْ ‫﴿وا ْل ُم ْؤ َت ِف َكــ َة أَ ْه َــوى﴾ أَ ِي ا ْل ُق َــرى ا َّل ِتــي ا ْن َق َل َب‬
1007
َ
ِ ‫ ِبأَه ِلها و“أَهوى” أَس َق َطها بعد الر ْف ِع ِإ َلىالس‬demektir. Bu lafzın tahkîki Bâbu’l-Hemze’de ”‫“اَ ْ ِل ْف ِك‬
‫ماء‬ ّ َّ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ

1003 “O, mülkün gerçek sahibi, kutsal (her türlü eksiklikten uzak), barış ve esenliğin kaynağı, güvenlik
verendir.” el-Haşr, 59/23.
1004 “İman eden bir köle, Allah’a ortak koşan bir erkekten daha hayırlıdır.” el-Bakara, 2/221.
1005 “Peygamber, Rabbinden kendisine indirilene iman etti, mü’minler de (iman ettiler).” el-Bakara,
2/285.
1006 “Medyen halkının ve yerle bir olan şehirlerin (haberleri ulaşmadı mı?)” et-Tevbe, 9/70.
1007 “O, “Mu’tefike”yi de kaldırıp yere çarpmıştır.” en-Necm, 53/53.
BÂBU’L-MÎM َ‫ٍجِرا م‬ 241

kelimesinde mufassalen beyân olundu, mürâca¡at oluna.

]mu™§adetun[ ‫•م ْؤص َد ٌة‬

َ ُ
‫ أَ ْي ُم ْطب َق ٌة‬1008﴾ٌ‫ار ُم ْؤ َص َدة‬
ٌ ‫﴿ع َل ْيهِ ْم َن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “örtülmüş, kapatılmış” demektir. Ve 1009﴾‫ ﴿إ َِّن َهــا َع َليهِ ــم ُم ْؤ َص َــدةٌ ِفي َع َم ٍد ُم َم َّد َد ٍة‬kavl-i kerî-
ْ ْ
minde de böyledir. Ve hemzeye bedel vâv ile ”‫وص َــد ٌة‬ َ ُ ‫“م‬ sûretinde de kırâ™at olunmuş-
tur; ma¡nâ [247] birdir. Bu kelime finâ-i dâr ve ¡atebe-i bâb ma¡nâsına olan ”‫يــد‬ ٌ ‫“و ِص‬den
َ
“if¡âl”dir: ”‫آص ْدتُ ُــه‬ ‫و‬َ‫ــاب أ‬‫ب‬‫ل‬ْ ‫ا‬ ‫ت‬
ُ ‫ــد‬
ْ ‫ص‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ “ denir, “Kapıyı kapadım ve örttüm” demektir. ”‫ة‬ ‫ــد‬
َ ‫“م ْؤ َص‬
َ ْ َ َ َ ْ ُ
ve ”‫وص َدة‬
َ ُ‫“م‬ bundan ism-i mef¡ûl olmakla ” ‫ة‬ ‫ق‬
ٌ ََ ُ‫ب‬ ‫ط‬
ْ ‫“م‬ ve ” ‫ة‬ ‫ق‬‫ل‬ ‫غ‬
ٌ ََْ ُ‫“م‬ demek olur.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-ELİF: “‫ ا‬،‫”ما‬

]mâridin[ ‫•مارِ ٍد‬

َ
ٍ ‫ أَي ع‬1010﴾‫ان مارِ ٍد‬
‫ات‬ ٍ ِ ِ
َ ْ َ ‫﴿وح ْف ًظا م ْن ُك ّ ِل َش ْي َط‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Hayrdan ¡ârî ve kibrde haddini mütecâviz ve va¡z-ı nasîhat kabûl etmez” de-
mektir. Bu lafz şeyâtîn-i cinne vasf olduğu gibi şeyâtîn-i inse de vasf olur. Ve ”‫“مــارِ ٌد‬ َ
ve ”‫يــد‬
ٌ ِ‫“مر‬ َ birdir. Bu ma¡nâda “ ‫ــل‬
َ ‫ت‬َ ‫ق‬
َ ” bâbından ” ‫يد‬
ٌ ِ‫ر‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫د‬ ِ‫ــار‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ا‬‫د‬
َ َ ٌ َ َُ ً َْ ُ ُ َْ َ َ َ‫ر‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ــر‬‫م‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫ــر‬ ‫“م‬ denir. Ve sakalı
bıyığı bitmemiş gence ”‫ “أَ ْمر ُد‬denir: ”‫ “ ُغ َل ٌم أَ ْمر ُد‬ve ”‫اب أَ ْمر ُد‬ ‫ “ش‬gibi. Ve yaprakları dökülüp
َ َ َ ٌّ َ
çıplak kalan ağaca ”‫“ش َجر أَ ْمر ُد‬ denir. Bu ma¡nâda “‫”تع َب‬ ِ َ bâbından ”‫“مرِ َد َم َر ًدا َف ُه َو أَ ْم َر ُد‬
َ ٌ َ َ denir.
َ
Ve ”‫ “أ ْمــر ُد‬bundan na¡ttır. Ve mutlak ta¡arrî ma¡nâsına da gelir: ”‫ــح‬ ِ
ِ ‫ــن ا ْل َق َبائ‬
ِ ‫“م َــر َد َع‬
َ َ ve ‫“م َر َد َع ِن‬َ
”‫ــن‬
ِ ‫اس‬ِ ‫ ا ْلمح‬denir. Ve lecc ve ¡inâd ma¡nâsına müsta¡meldir: ‫ــاق‬ ِ َِ ّ ‫ــل ا ْلم ِد َين ِــة مــردوا ع َلــى‬
‫ف‬ ‫الن‬ َ ْ ‫﴿و ِم‬
َ َ َ ُ َ َ َ ِ ‫ــن أ ْه‬ َ
﴾‫ــن َن ْع َل ُم ُهــم‬ ِ ِ
ُ ‫ َل َت ْع َل ُم ُه ْــم َن ْح‬Ve bu âyette ” ِ‫¡ “إ ِْس َــت َم ُّروا فيــه َو ْار َت َك ُســوا َع ِن ا ْل َخ ْيــر‬ibâretleriyle de tefsîr
1011
ْ
olundu. ”‫اس‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫“إ ِْرت َك‬, ”‫اد‬ ٌ ‫ “إ ِْرت َد‬ve ”‫اع‬
ٌ ‫ “إ ِْرت َج‬demektir.
ٍ ِ‫•مار‬
]mâricin[ ‫ج‬
َ
ِ‫النار‬ ِ ِ‫الص ِافي ِم ْن َله‬
َّ ‫يب‬ َ 1012 ِ ِ
َّ ‫﴿و َخ َل َق ا ْل َجا َّن م ْن َمارِ ٍج م ْن َنارٍ ﴾ أ ِي‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “âteşin dumandan sâf ve hâlis ¡alevinden” demek olur. Ekser böyle tefsîr olun-
muş, çünkü ”‫“مــارِ ج‬ َ dumansız sâf ¡alevidir. Lâkin ”‫“م ْــر ٌج‬ َ halt ma¡nâsına da isti¡mâl olun-
duğu için ”‫“مارِ ٌج‬ ِ
َ kelimesi [248] ”‫ط‬ ٌ ‫“م ْخ َتل‬
ُ ile de tefsîr edilmiştir, ya¡nî nârın ahmer ve as-
fer ve ahdarından karışık olan lehîbinden, ¡alevinden demek olur. “‫طرِ َب‬ َ ” bâbından ‫“م َر َج‬َ
”‫ ْالَ ْمر َمر ًجا‬denir, ”‫ط‬َ ‫ “إ ِْخ َت َل‬demektir. Ve “‫ ” َن َص َر‬bâbından ”‫الد َّاب َة َم ْر ًجا‬
َّ ‫“م َر َج‬, َ
ْ ُ َ ”‫ “أ ْر َس َل َها‬demektir.
1008 “Üzerlerinde etrafı sımsıkı kapatılmış bir ateş vardır.” el-Beled, 90/20.
1009 “Şüphesiz uzatılmış direkler arasında (bağlı oldukları hâlde) ateş onların üzerine kapatılacaktır.”
el-Hümeze, 104/8-9.
1010 “Onu itaatten çıkan her şeytandan koruduk.” es-Sâffât, 37/7.
1011 “Medine halkından da münafıklıkta direnenler var ki sen onları bilmezsin. Biz onları biliriz.” Tevbe,
9/101.
1012 ““Cin” i de yalın bir ateşten yarattı.” er-Rahmân, 55/15.
242 ‫َنوُع اَمْلا‬ BÂBU’L-MÎM

ِ ‫ ﴿مرج ا ْلبحري ِن ي ْل َت ِقي‬bundandır, ”‫ “أَرســ َلهما‬demek olur. Âti’l-beyân ”‫ “مرج‬ve ”‫ “مرِ يج‬ke-
﴾‫ان‬
1013
َ َ َْ ْ َ َ ََ َ ُ َ ْ َْ َ
limelerine nazar oluna.

]el-mâ¡ûne[ ‫ون‬ ُ ‫•ا ْلم‬

َ ‫اع‬
َ
‫ َع ْن َع ِل ٍي رضي اهلل عنه أَ َّن ُه َق َال ِهي‬،‫الز َكا َة‬
َّ ‫ون﴾ أَ ِي‬
1014
َ ‫اع‬
ُ ‫ون ا ْل َم‬
َ ‫ون َو َي ْم َن ُع‬
َ ‫ين ُه ْم يُ َر ُاؤ‬ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا َّلذ‬
َ ّ
‫الز َكا ُة‬
َّ
Ya¡nî müşârün ileyh hazretleri ”‫اعو ٌن‬ ُ ‫“م‬
َ zekâttır buyurdu. İbn ¡Ömer ve ◊asen-i Ba§rî ve
¢atâde ve ∞a√√âk rıdvânullâhi ¡aleyhim de buna kâil oldular. ”‫اعو ٌن‬ ُ ‫“م‬
َ ¡ahd-i câhiliyyette
her ¡atiyye ve menfa¡ate ıtlâk olunurdu. İslâm’da zekât ve tâ¡ata tahsîs edildi. Ve denildi
ki ”‫اعــو ٌن‬
ُ ‫“م‬
َ her meslekin ¡âriyye eşyâ™ almak ve igâse ve imdâd ve i¡âne ve isti¡ânet ve
emsâli husûsâtta dîn kardeşinden intifâ¡ ettiği şey™dir. Ve Ferrâ™ rahimehullâhu dedi ki
ba¡zı ¡Arabdan işittim ki ”‫اعــو ٌن‬ ُ ‫“م‬
َ sudur dedi ve ”‫ــون َص ًّبــا‬
َ ‫اع‬ ُ ‫ِيــر ُه ا ْل َم‬
‫ “يمــج صب‬mısra¡ını inşâd
ُ َ ُّ ُ َ
etti. ”‫“م ٌّج‬
َ reşş etmek ve ” ‫ة‬ ‫ِير‬
‫ب‬
ٌ َ َ ‫“ص‬ sehâbdır. İbn Mes¡ûd radıyallâhu ¡anhu ”‫اعو ٌن‬
ُ ‫“م‬
َ balta ve
kova ve tencere ve emsâli eşyâdır dedi. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan da böyle
rivâyet olundu. Ve Mucâhid rahimehullâhu ”‫اعــو ٌن‬ ُ ‫“م‬
َ ¡âriyyedir dedi. Ve ¡İkrime rahime-
hullâhu ”‫اعــو ٌن‬ُ َ‫“م‬un mertebe-i a¡lâsı zekât-ı mefrûza ve ednâsı ¡âriyye-i metâ¡dır dedi, bu
câmi¡dir. Vallâhu a¡lemu.

]mâki&ûne[ ‫ون‬ ِ ‫•م‬

َ ُ‫اكث‬ َ
ِ ‫ون ِفي ا ْل َع َذ‬
‫اب‬ َ ‫يم‬ ِ َ 1015 َ ُ‫اكث‬
ُ ‫ون﴾ أ ْي ُمق‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َق َال إ َِّن ُكم م‬
َ ْ َ ُ ْ
‫ين ِف ِيه َي ْع ِني ِفي ا ْل َج َّن ِة‬ ِ ِ ِ ِ ‫اك ِث‬
َ ‫ين فيه أَ َب ًدا﴾ أَ ْي ُمقيم‬
1016 ِ
َ ‫﴿م‬
ِ
َ ‫ • َو َك َذا ا ْل َق ْو ُل في‬
”‫ــث‬
ٌ ‫“م ْك‬dendir.
َ Lafz-ı mezkûr [249] lebs ve sebât ve intizâr ya¡nî eğlenmek ve durmak
ve beklemek ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. “‫ ” َق َت َل‬bâbından ”‫ث‬ ِ ‫ث م ْك ًثا َفهو م‬
ٌ ‫اك‬ َ َُ َ ُ ‫ث َي ْم ُك‬
َ ‫“م َك‬
َ denir.
Ve ”‫ “ َقر َب‬bâbından da ”‫يث‬ ِ
ٌ ‫ث َم ْك ًثا ُف ُه َو َمك‬ ُ ‫ث َي ْم ُك‬ َ ‫“م ُك‬
ُ َ denir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta
zammla ” ٍ‫ــع ا ْن ِت َظــار‬ ‫م‬ ‫ــات‬‫ب‬ ‫ث‬
َ َ ٌ ََ ُ ْ َ‫ــث‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫ل‬ْ ‫“ا‬ ¡ibâretiyle tefsîr etmiş; bu sûrette durup beklemek demek
olur, kâle ta¡âlâ: ﴾‫يــا‬ ٍ ِ
ً ِ‫الناس َع َلــى ُم ْكث َو َن َّز ْل َن ُاه َت ْنز‬ ِ ‫ ﴿و ُقر ٰا ًنــا َفر ْق َن‬ve 1018﴾‫ث َغير ب ِع ٍيد‬
َّ ‫ــاه ل َت ْق َــراَ ُه َع َلــى‬ َ َ ْ َ ‫﴿ َف َم َك‬
1017
ُ َ ْ َ
fasl-ı mahsûsunda zikr olunur.

1013 “(Suları acı ve tatlı olan) iki denizi salıvermiştir; birbirine kavuşuyorlar.” er-Rahmân, 55/19.
1014 “Onlar (namazlarıyla) gösteriş yaparlar. Ufacık bir yardıma bile engel olurlar.” el-Mâ¡ûn, 107/6-7.
1015 “O da, “Siz hep böyle kalacaksınız” der.” ez-Zuhruf, 43/77.
1016 “İçlerinde ebedi olarak kalacakları” el-Kehf, 18/3.
1017 “Biz Kur’an’ı, insanlara dura dura okuyasın diye âyet âyet ayırdık ve onu peyderpey indirdik.” el-İs-
râ™, 17/106.
1018 “Derken Hüdhüd çok beklemedi, çıkageldi.” en-Neml, 27/22.
BÂBU’L-MÎM ‫ْمُهُغَلْبَم‬ 243

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ ب‬،‫”م‬

َ
]meb&û&etun[ ‫•مبثُو َث ٌة‬
َْ
‫ أَ ْي ُم َفر َق ٌة ِفي ُك ّ ِل َم َج ِال ِسهِ م‬1019﴾‫﴿و َز َرابِي َمبثُو َث ٌة‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ َّ ْ ُّ
Ya¡nî “her bir meclislerinde dağıtılmış” demektir. Ve ”‫ط ٌة‬ َ ‫ َم ْب ُســو‬ile tefsîr edilmiştir;
”‫ث‬
ٌّ ‫“ب‬dendir.
َ Bâbu’l-Bâ’da ”‫ث‬
ٌّ ‫“ب‬َ ve Bâbu’z-Zây’da ”‫“ز َراب ُِّي‬ َ kelimelerine mürâca¡at oluna.
ِ ُ‫•ا ْلمبث‬
]el-meb&û&i[ ‫وث‬
َْ
ِ‫ أَ ِي ا ْل ُم ْن َت ِشر‬1020﴾‫وث‬
ِ ُ‫الناس َكا ْل َفر ِاش ا ْلمبث‬
ُ َّ ‫﴿ي ْو َم َي ُكو ُن‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َْ َ
Mâ-kablinde beyân olunduğu vechle Bâbu’l-Bâ’ya mürâca¡at buyurula.
ِ ‫ط َت‬
]mebsû†atâni[ ‫ان‬ َ ‫•مبسو‬ ُ َْ
ِ‫اجر‬
ّ
ِ ‫ أَي م ْف ُتوح َت‬1021﴾‫ان‬
ِ ‫ان َع َلى ا ْلب ِِر َوا ْل َف‬ َ َ ْ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َب ْل َي َد ُاه َم ْب ُسو‬
ِ ‫ط َت‬
Ya¡nî “iyi ve kötüye açıktır” demek olur ise de bu âyet-i kerîme de müteşâbihâttan ol-
makla bi’t-te™vîl zâhirinden sarf edilir, şöyle ki ”‫ــط َي ٍد‬ ُ ‫“ب ْس‬ َ cûd ve sehâ ve keremden kinâ-
yet olup evsâf-ı mezkûrede mübâlaga ifâde eder, nitekim lisânımızda da eli açık deriz.
”‫ــد‬
ٌ ‫“ي‬َ lafzının tesniyesi kesret ve devâm ve tekerrür-i ¡atâ™ ve in¡âm ve ihsân ifâdesi için-
dir, çünkü iki el ile vermek bezl-i ihsânda gâyet ve se¡at [250] ifâde eder. ”‫ــط‬ ٌ ‫“ب ْس‬dandır.
َ
Tahkîki Bâbu’l-Bâ’da ”‫“ب ْس َط ًة‬ َ kelimesinde beyân edildi, mürâca¡at oluna.

]meb¡û&ûne ve meb¡û&îne[ ‫ين‬ ِ

َ ‫ون ومبعوث‬
َ ُ‫•مبعوث‬ ُ َْ ُ َْ
ً ‫ون َخ ْل ًقا َج ِد‬
﴾‫يدا‬ َ ُ‫﴿و َقالُوا َء ِا َذا ُك َّنا ِع َظ ًاما َو ُر َف ًاتا َء ِا َّنا َل َم ْب ُعوث‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1022

‫ ِم َن ا ْلب ْع ِث‬1023﴾‫ين‬
َ
ِ
َ ‫الد ْن َيا َو َما َن ْح ُن ب َِم ْب ُعوث‬ ُّ ‫﴿و َقالُوا ِا ْن ِه َي ِا َّل َح َي ُات َنا‬
َ ‫ •وفي‬
”‫ــث‬
ٌ ‫“ب ْع‬
َ bu âyetlerle emsâlinde “ba¡de’l-mevt hayât” ma¡nâsınadır. Bu lafzın tahkîki
Bâbu’l-Bâ’da ”‫اهم‬ ‫ “بعثن‬kelimesinde mufassalen beyân olundu, mürâca¡at edile.
ْ ُ َََْ
]meblaπuhum[ ‫•مب َل ُغ ُهم‬
ْ َْ
‫اهم ِم َن ا ْل ِع ْل ِم‬ ‫ أَي ِنهاية ِعل ِمهِ م أَو ِمقدار ِعل ِمهِ م أَو منته‬1024﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َذ ِل َك َمب َل ُغ ُهم ِم َن ا ْل ِع ْل ِم‬
ْ ُ ََُْ ْ ْ ْ ُ َ ْ ْ ْ ْ ُ َ َ ْ ْ ْ
”‫“ب ُلو ٌغ‬dan “mef¡al”dir. Bâbu’l-Bâ’da ”‫“بال َغ ٌة‬ ِ
ُ َ kelimesinde beyân edildi, râci¡ ileyhâ.
1019 “(Orada) serilmiş gösterişli yaygılar (vardır).” el-Gâşiye, 88/16.
1020 “O gün insanlar, her biri bir tarafa uçuşan küçük kelebekler gibi olacaktır.” el-Kâri¡a, 101/4.
1021 “Hayır, onun iki eli de açıktır dediler.” el-Mâide, 5/64.
1022 “Dediler ki: “Biz bir yığın kemik, bir yığın ufantı olduğumuz zaman mı yeniden bir yaratılışla diril-
tilecekmişiz, biz mi?”” el-İsrâ™, 17/49; 98; el-Mü™minûn 23/82; el-Vâkı¡a, 56/47.
1023 “Derler ki: “Hayat ancak dünya hayatımızdır. Artık biz bir daha diriltilecek de değiliz.”” el-En¡âm,
6/29; el-Mü™minûn, 23/37.
1024 “İşte onların ilimden ulaşabildikleri nokta!” en-Necm, 53/30.
244 ‫ٍرَهَنِب ْمُكيِلَتْبُم‬ BÂBU’L-MÎM

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ب‬،‫”م‬
ُ
ٍ‫يكم ب َِن َهر‬ ‫ •مبت ِل‬
ُْ َُْ
]mubtelîkum bi-na√arin[
ِ ِ ُ ‫الل ُم ْب َت ِل‬
َّ ‫يك ْم ب َِن َهرٍ ﴾ أَ ْي ُم ْخ َت َب ُر ُك ْم َو ُم ْم َتحنُ ُك ْم َو ُم َج ِّر ُب ُك ْم ب ُِش ْربِه ب‬
‫ِالن ْه ِي َع ْن ُه‬ َ َّ ‫ •﴿ َق َال ِإ َّن‬
1025

Bâbu’l-Bâ’da ”‫“بالء‬ٌ kelimesinde tahkîki mürûr etti, oraya nazar oluna.

َ ‫•مب ِلس‬
]mublisûne[ ‫ون‬
ُ ُْ
‫ون ِبأَ ْي ِديهِ م‬
ْ َ ‫ أَ ْي َي ِائ ُس‬1026﴾‫ون‬
َ ‫ون ُم ْل ُق‬ َ ‫اه ْم َب ْغ َت ًة َف ِإ َذا ُه ْم ُم ْب ِل ُس‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َخ ْذ َن‬
Ya¡nî “ümîdsiz kalıp ellerini bırakanlar” demek. ”‫ــس‬ ِ ِ
ٌ ‫“م ْبل‬in
ُ cem¡idir. ”‫ــس‬ ٌ ‫“م ْبل‬ُ hazîn ve
nâdim ve mütehayyir ve sâkit ya¡nî şaşıp kalarak lisânı tutulmuş ve bir gûne diyeceği
kalmamış kimselere denir. Aslen ”‫ــس‬ ِ ِ
ٌ ‫“ب َل‬
َ lafzından “if¡âl”dir. ”‫ــس‬ ٌ ‫ــس إ ِْب َل ًســا َف ُه َــو ُم ْبل‬
ُ ‫“ َا ْب َل َــس يُ ْبل‬
ِ ِ ِ ِ
denir, ye™s ma¡nâsınadır: ”‫ــن َر ْح َمــة اهلل أَ ْي َيئ َــس م ْن ُــه‬ ِ
ْ ‫ “أَ ْب َل َــس م‬Ne¡ûzu billâhi mine’l-ye™si min
rahmetihi. Şeytâna ıtlâk edilen ”‫يس‬ ِ
ُ ‫ “إ ِْبل‬lafzı da bundandır denildi ise de sahîh olan lafz-ı
mezkûrun a¡cemî olmasıdır.

]mub§iraten[ ‫•مب ِصر ًة‬

َ ُْ
‫ أَ ْي ُمب َصرا ب َِها‬1027﴾‫الن َهارِ ُمب ِصر ًة‬
َّ ‫﴿و َج َع ْل َنا َآي َة‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ً ْ َ ْ
Ya¡nî “mübsarât, [251] kendisiyle görülen.”
‫ أَ ْي َآي ًة َبي َِن ًة‬1028﴾‫النا َق َة ُمب ِصر ًة‬
َّ ‫ود‬
َ ‫﴿و َآت ْي َنا َث ُم‬
ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله ُس ْب َحا َن ُه‬
ّ َ ْ
Ya¡nî “Kemâl-i kudretimize ¡alâmet-i zâhire olarak.”
ِ ‫ أَي و‬1029﴾‫ •وفي ﴿ َف َلما جاء ْتهم آياتُ َنا مب ِصر ًة َقالُوا ه َذا ِسحر مبِين‬
‫اض َح ًة ُمبي َن ًة‬
َّ َ َ ْ ٌ ُ ٌ ْ ٰ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َّ
‫ أَ ْي ُم ِض ًيئا ِل َتب ُصروا ِف ِيه‬1030﴾‫ار ُمب ِصرا‬‫﴿ه َو ا َّل ِذي َج َع َل َل ُكم ال َّلي َل ِل َت ْس ُكنُوا ِف ِيه والنه‬
ُ ‫ •وفي‬
ُ ْ ً ْ َ َ َّ َ ْ ُ
Ve kıs ¡alâ-hâzihi el-bevâkîye.

]mubeşşirîne[ ‫ين‬ ِ
َ ِ‫•مب ّشر‬ َُ

‫ار ِة‬ ِ 1031 ِ‫الل النبِيِين مب ِ ّشرِ ين وم ْن ِذر‬
َ ‫ين﴾ م َن ا ْلب َِش‬ َ ُ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿فبعث‬
َ ُ َ ّ َّ ُ َّ َ َ َ َ
Ya¡nî müjde demek olan ”‫ار ٌة‬
َ ‫“ب َِش‬ten müjdeleyiciler demektir. Lafz-ı mezbûrdan “if¡âl”dir.

1025 “Şüphesiz Allah sizi bir ırmakla imtihan edecektir dedi.” el-Bakara, 2/249.
1026 “Onları ansızın yakaladık da bir anda tüm ümitlerini kaybedip yıkıldılar.” el-En¡âm, 6/44.
1027 “Gündüz alametini aydınlatıcı kıldık.” el-İsrâ™, 17/12.
1028 “(Nitekim) Semûd kavmine o dişi deveyi açık bir mucize olarak verdik” el-İsrâ™, 17/59.
1029 “Nitekim âyetlerimiz kendilerine gerçeği gösterecek biçimde gelince, “Bu apaçık bir sihirdir” dedi-
ler.” en-Neml, 27/13.
1030 “O, içinde dinlenesiniz diye geceyi sizin için (karanlık); gündüzü ise aydınlık kılandır.” Yûnus,
10/67.
1031 “Allah, müjdeciler ve uyarıcılar olarak peygamberler gönderdi.” el-Bakara, 2/213.
BÂBU’L-MÎM ‫ٌنيِتَم‬ 245

”‫اك ُمب َّشر‬ ‫ “بشره تب ِشيرا فهو مب ِشر وذ‬denir. Bâbu’l-Bâ’da ”‫“ب َشر‬
ٌ َ َ َ َ ٌ ّ َ ُ َ ُ َ ً ْ َ ُ َ َّ َ
kelimesine mürâca¡at buyurula.
ٌ َ
]mubâraken[ ‫•مبار ًكا‬
َ َُ
‫اس‬ ِ ‫ أَي َن َّفاعا ِللن‬1032﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وجع َل ِني مبار ًكا أَين ما ُك ْنت‬
َّ ً ْ ُ َ َ ْ َ َُ َ َ َ َ ْ
Ya¡nî “Nâs için kesîrü’n-nef¡ kıldı” demek olur. Bâbu’l-Bâ’da ”‫ــار َك‬ َ ‫“ب‬
َ ve Tâ’da ”‫ــار َك‬ َ ‫“ت َب‬
َ
kelimelerine mürâca¡at edile.

FASLU’L-MÎM MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-FEVKIYYE: “‫ت‬،‫”م‬

َ
ٌ ‫•م َت‬
]metâ¡un[ ‫اع‬
َ
‫ان َو ِق َيل ا ْل ُمر ُاد ب ِِه‬
ِ ‫أَ ِي ا ْلم ْتع ُة ب ْ ِِالحس‬
َ ْ َ ُ
1033
﴾‫ين‬ ِ ِ
َ ‫اع بِا ْل َم ْع ُروف َح ًّقا َع َلى ا ْل ُم َّتق‬
ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ٌ ‫﴿ول ْل ُم َط َّل َقات َم َت‬
َ َ ُ ْ
َ
‫َن َف َق ُة ا ْل ِع َّد ِة‬
”‫ــاع‬ٌ ‫“م َت‬ َ lafzı ¢ur™ân-ı kerîm’de ekser müştakkât ve mutasarrafâtıyla mevâzi¡-i kesîrede
isti¡mâl olunmuştur. Lafz-ı mezkûr lügatte ta¡âm ve bez ve libâs ve esâs-ı beyt ya¡nî ev
eşyâsı ve sâireden her bir intifâ¡ olunan şey™e ıtlâk olunur. Ve cem¡i ”‫ “أَ ْم ِت َع ٌة‬gelir, “tef¡îl”
bâbından ”‫“م َّت َع ُه يُ َم ِّت ُع ُه‬ ِ ِ ِ َ
َ denir, ”‫ “أ ْع َط ُاه يُ ْعطيه َما يُ َت َم َّت ُع بِه‬demektir. Ve bu bâbdan imhâl ma¡nâsına
da gelir, zîrâ ”‫اع‬ ٌ ‫“م َت‬ َ mümteddü’l-vakt olan intifâ¡ ma¡nâsına da gelir, ke-mâ kâle ta¡âlâ: ﴿
ِ‫طا َل ِة ا ْلعمرِ و َتم ِد ِيد ا ْلحياة‬ َ ‫ أَ ْي أَ َّج ْل َت ُه ْم ِفي ا ْل ُك ْفرِ ِب ِإ‬1034﴾‫ َو َل ِك ْن َم َّت ْع َت ُه ْم َو َآب َاء ُه ْم َح َّتى َن ُســوا ال ِ ّذ ْك َر‬Ve “tefa¡¡ul” ve
ََ ْ َ ُُ
“istif¡âl” [252] bâblarından da ma¡nâ-yı mezkûr ile intifâ¡ ma¡nâsına gelir: ‫ِك ْفرِ َك‬ ُ ‫﴿ ُق ْل َت َم َّت ْع ب‬
ِ ِ ِ
‫النارِ ﴾ أَي انتفع أَو عش ب‬
‫ِك ْفرِ َك َبقي َة ُع ُمرِ َك‬ ِ ِ ِ ِ ِ
ِ ‫ َقل ًيل ا َّن َك م ْن اَ ْص َح‬ve ‫اس َت ْم َت ُعوا ب َِخ َلقهِ م﴾ أَ ْي َت َم َّت ُعوا‬
َّ 1037ُ ْ ْ ْ َ ْ ْ َّ ‫اب‬ ْ ‫ ﴿ َف‬ve ﴿
1035 1036
ْ
‫ط َع َام ُهم‬ َ ِ
َ ‫اع َت ُه ْم ُر َّد ْت ا َل ْيهِ ْم﴾ أ ْي‬ ِ ِ
ْ َ ‫اع ُه ْم َو َج ُدوا ب َِض‬ َ ‫ َو َل َّما َف َت ُحوا َم َت‬ve ”‫اح َوال َّط َلق َوا ْل َح ِّج‬ ِ ‫“م ْت َع ُة النّ َك‬
ُ bundandır
‫ أَ ِي ْاس َت ْم َت َع‬1038﴾‫﴿ َف ِإ َذا اَ ِم ْن ُتم َف َم ْن َت َم َّت َع بِا ْل ُع ْمر ِة ِا َلى ا ْل َح ِّج َف َما ْاس َتي َسر ِم َن ا ْل َه ْد ِي‬
َ ْ َ ْ
]metînun[ ‫ين‬ ِ
ٌ ‫•مت‬ َ
‫اق‬ ٌ ‫ين﴾ أَ ْي َش ِد‬
ُ ‫يد َل يُ َط‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫﴿وأُ ْملي َل ُه ْم إ َِّن َك ْيدي َمت‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1039

1032 “Nerede olursam olayım beni kutlu ve erdemli kıldı.” Meryem, 19/31.
1033 “Boşanmış kadınların örfe göre geçimlerinin sağlanması onların hakkıdır. Bu Allah’a karşı gelmek-
ten sakınanlar üzerinde bir borçtur.” el-Bakara, 2/241.
1034 “Fakat sen onlara ve atalarına o kadar bol nimet verdin ki, sonunda seni anmayı unuttular.” el-
Furkân, 25/18.
1035 “De ki: “Küfrünle az bir süre yaşayıp geçin! Şüphesiz sen cehennemliklerdensin.”” ez-Zumer, 39/8.
1036 “Onlar paylarına düşenden faydalanmışlardı.” et-Tevbe, 9/69.
1037 “Yüklerini açıp zahire bedellerinin kendilerine geri verildiğini gördüler.” Yûsuf, 12/65.
1038 “Güvende olduğunuz zaman hacca kadar umreyle faydalanmak isteyen kimse, kolayına gelen kur-
banı keser.” el-Bakara, 2/196.
1039 “Ben onlara mühlet veririm. Şüphesiz benim tuzağım çetindir.” el-A¡râf, 7/183; el-Kalem, 68/45.
246 ‫اًباَتم‬
َ BÂBU’L-MÎM

Ya¡nî “Benim ahz ve ¡ıkâbım şiddetli.” Türkçe katıdır, güç yetmez demek olur.
ُ ‫الش ِد‬
‫يد‬ َّ ‫ين﴾ أَ ِي‬ ِ ِ
ُ ‫الر َّز ُاق ُذو ا ْل ُق َّوة ا ْل َمت‬ ‫ • َو ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإن الل هو‬
َّ َ ُ َ َّ َّ
1040

Burada esmâ-i hüsnâdandır, nitekim esmâ™ü’l-ahsâda ”‫يــن‬ ِ

ُ ‫ “ا ْل َقــوِ ُّي ا ْل َمت‬vâriddir. Lügatte
kuvvet ve şiddet ve salâbet ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. “‫ظــر َف‬ ” bâbından ‫الشــي ُء َم َتا َنــ ًة‬ ‫“متــن‬
ُ َ ْ َّ َ ُ َ
”‫يــن‬ ِ
ٌ ‫ َف ُه َــو َمت‬denir. Ve feth-i mîm ve sükûn-ı tâ™ ile ”‫ــن‬ ٌ ‫“م ْت‬
َ zemînden yüksek ve sulb ve şedîd
mahalle denir. Cem¡i kesr-i mîm’le ”‫“م َتــا ٌن‬ ِ gelir. Ve zahr ya¡nî arka sırt ma¡nâsına da
gelir. Bunda mîm’in ve tâ’nın zammı ve vâv’la ”‫“م ُتو ٌن‬ ُ sûretinde cem¡lenir.
]metâben[ ‫ابا‬
ً ‫•م َت‬ َ
ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ومن َتاب وع ِم َل ص ِالحا َفإ َِّنه يتوب ِإ َلى‬
‫ أَ ْي َت ْو َب ًة‬1041﴾‫الل َم َت ًابا‬ ُ َُ ُ ً َ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ْ
Burada masdar-ı mîmîdir. Ve ‫وع‬ ِ ‫ت َو ِإ َلي ِه َم َت‬ ِ ِ ِ
ُّ ‫اب﴾ اَ ِي‬
ُ ‫الر ُج‬ ُ ‫ ﴿ ُق ْل ُه َو َر ّبِي َل ا ٰل َه ا َّل ُه َو َع َل ْيه َت َو َّك ْل‬Kezâ
1042
ْ
masdardır. Bu lafz Bâbu’t-Tâ’da ”‫اب‬ ُ ‫“الت َّو‬
َّ kelimesinde beyân edildi, mürâca¡at oluna.
]metrabetin[ ‫•م ْتر َب ٍة‬
َ َ
ٍ‫ أَ ْي َف ْقر‬1043﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْو ِم ْس ِك ًينا َذا َم ْتر َب ٍة‬
َ
Ya¡nî “fakrdan toprağa iltisâk etmiş miskin” demek olur. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡an-
humâ ”‫يــه َشــي ٌء‬ ِ ‫اب َل ي ِق‬ ِ ‫التــر‬ ‫وح ِفــي‬ ِ ِ
ْ َ َ ُّ ُ ‫“ه َــو ا ْل َم ْط ُــر‬
ُ buyurmuş, ”‫ين‬ ٌ ‫“م ْســك‬e sıfat vâki¡ olmuştur. Bizim
ta¡bîrimizce toprak üstünde kalmış, altta yok üstte yok demek olur. [253] ”‫“م ْتر َبــ ٌة‬ toprak
َ َ
ve arz demek olan ”‫اب‬ ِ
ٌ ‫ “تُ َر‬lafzından “mef¡alet”tir. “‫”تع َب‬ َ bâbından ”‫ب‬ ٌ ِ‫الر ُج ُل َت َر ًبا َف ُه َو َتر‬ ‫“ترِ ب‬
َّ َ َ
denir. ”‫اب‬
ِ ‫ِالتــر‬ ‫ب‬ ‫ــق‬ ِ
‫ص‬ ‫ل‬
َ ‫ــه‬ ‫ن‬ َ ‫أ‬ ‫ك‬ ‫ــر‬‫ق‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ِ
‫“ا‬
َ ُّ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ demektir ki şiddet ve gâyet-i fakr u fâkadan hâkla berâber
oldu demek murâd olur. Ve “if¡âl”den ”‫ “أَ ْتر َب الر ُج ُل‬de böyledir, lâkin bu bâbdan istignâ™
َّ َ
ya¡nî gınâ™ ve servet sâhibi olmak ma¡nâsına da isti¡mâl olunmakla azdâddan olur, bu
sûrette ”‫“أَ ْتر َب الر ُج ُل‬, ”‫ “إ ِْس َــت ْغ َنى‬demektir, gûyâ ki “Toprak kadar mâl sâhibi oldu” demeği
َّ َ
ifâde eder.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ت‬،‫”م‬
ُ
]muteşâbihen[ ‫•م َت َشاب ًِها‬
ُ
ِ ‫﴿الل َنز َل أَحسن ا ْلح ِد‬
‫ أَ ْي َي ْشب ُه َب ْع ُض ُه َب ْع ًضا ِفي ا ْل َج ْو َد ِة َوا ْل ُح ْس ِن‬1044﴾‫يث ِك َت ًابا ُم َت َشاب ًِها َم َث ِاني‬ ِِ ِ
َ َ َ َ َ ْ َّ ُ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

1040 “Şüphesiz Allah rızık verendir, güçlüdür, çok kuvvetlidir.” ez-Zâriyât, 51/58.
1041 “Kim de tövbe eder ve salih amel işlerse işte o, Allah’a, tövbesi kabul edilmiş olarak döner.” el-
Furkân, 25/71.
1042 “De ki: “O, benim Rabbimdir. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Ben yalnız O’na tevekkül ettim,
dönüşüm de yalnız O’nadır.”” er-Ra¡d, 13/30.
1043 “Yahut yerde sürünen bir yoksulu (doyurmaktır).” el-Beled, 90/16.
1044 “Allah sözün en güzelini; âyetleri, (güzellikte) birbirine benzeyen ve (hükümleri, öğütleri, kıssaları)
tekrarlanan bir kitap olarak indirmiştir.” ez-Zumer, 39/23.
BÂBU’L-MÎM ‫ُةَيِّدَرَتُمْلا‬ 247

Ya¡nî “Ciyâdet ve güzellikte ba¡zı âyâtı ba¡zına benzer.” Ve birbirini musaddik ve

mü™eyyid ve yekdîgerle ihtilâf ve biri digerini nâkız değil demek olur; ”‫“شــب ٌه‬dendir. ِ
ْ
ِ
Ve ”‫ “شــب ٌه‬ve ”‫“شــب ٌه‬ ve ”‫ِيه‬
ْ َ َ ٌ ‫“شــب‬ َ min-ciheti’l-keyfiyye mümâselettir, ya¡nî bir şey™ bir şey™e
benzemek ve birbirinin dengi ve eşi olmaktır. Bu müşâbehet ¡aynen olur, ma¡nen olur,
ya¡nî cismen ve resmen ve sûreten veyâhûd sıfaten ve hâssiyyeten bir câmi¡a ile olur.
“Tefâ¡ul”den ”‫ــاب ًها َف ُه َــو ُم َت َشــاب ٌِه‬ ُ ‫ــاب ُه َت َش‬
َ ‫ــاب َه َي َت َش‬
َ ‫“ت َش‬َ denir, ancak ‫اب َوأُ َخ ُر‬ ِ ‫ــن أُ ُّم ا ْل ِك َت‬
َّ ‫ــات ُه‬
ٌ ‫ــات ُم ْح َك َم‬
ٌ ‫﴿م ْن ُــه َآي‬ِ
﴾‫ات‬ ٌ ‫ ُم َت َشــاب َِه‬kavl-i kerîminde ”‫ات‬ ٌ ‫“م َت َشــاب َِه‬ ِ
ُ mezkûr ”‫“ش ْــب ٌه‬den olmayıp ”‫“ش ْب َه ٌة‬dendir. ُ ”‫“شب َه ٌة‬
ُْ
1045

fart-ı müşâbehet sebebiyle meselâ şey™eynden biri âhardan temeyyüz etmemekten

insâna ¡ârız olan tereddüdden mütehassıl hâlet-i [254] kalbiyyedir, binâ™en ¡aleyh bu
âyette ”‫ات‬ ٌ ‫“م َت َشــاب َِه‬,
ُ ”‫ــات‬
ٌ ‫“م ْح َك َم‬ın ُ zıddıdır. ”‫ــات‬ ٌ ‫“م ْح َك َم‬ُ vâzıhü’d-delâle olan âyâttır ki bun-
lar ”‫ــاب‬ ِ
ِ ‫“أُ ُّم ا ْلك َت‬dır. Ahkâmda mu¡temedün ¡aleyh olup te™vîl ve tevcîhe muhtâc değildir.
”‫ات‬ٌ ‫“م َت َشاب َِه‬
ُ evâil-i ba¡zı suver-i şerîfede olup bizce ma¡nâsı ma¡lûm olmayan hurûf ve el-
fâz ile zâhirinden asl-ı murâd-ı mütekellim münfehim olmayıp kendinde tevakkuf veyâ
te™vîle ihtiyâc hâsıl olan âyât-ı kerimedir, 1046﴾‫ــن َع َلــى ا ْل َعــر ِش ْاس َــت َوى‬ ُ ‫﴿الر ْح َم‬ ve emsâli âyât
ْ َّ
gibi. Ve 1047﴾‫ون َما َت َش َاب َه ِم ْن ُه ْاب ِت َغ َاء ا ْل ِف ْت َن ِة‬ ‫ِع‬ ‫ب‬‫ت‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫غ‬ ‫ي‬ ‫ز‬
َ ُ َّ َ َ ٌ ْ َ ْ ُ ُ‫م‬ ِ‫ِه‬
‫ب‬ ‫و‬‫ل‬‫ق‬ ‫ي‬ ‫ف‬ِ ‫ين‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬ ‫ا‬
َ َّ َّ َ‫ا‬ ‫م‬َ ‫أ‬ ‫ف‬﴿ kavl-i kerîmindeki ”‫“ت َش َاب َه‬
َ de
bundandır.

]el-muteraddiyetu[ ‫•ا ْلم َتر ِ ّدي ُة‬

َ َ ُ
ِ َّ ِ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ح ِرمت ع َلي ُكم ا ْلميت ُة والدم و َلحم ا ْل ِخنزِ يرِ وما أُ ِه َّل ِل َغير‬
‫الل ب ِِه َوا ْل ُم ْن َخ ِن َق ُة َوا ْل َم ْو ُقو َذ ُة‬
ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ّ ُ َ ْ
‫ أَ ِي‬1048﴾‫الن ُص ِب َواَ ْن َت ْس َت ْق ِس ُموا ب ِْالَ ْز َل ِم‬ ُّ ‫ى‬‫ل‬َ ‫ع‬ ‫ِح‬
‫ب‬ ‫ذ‬
ُ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫ذ‬
َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ل‬َّ ِ
‫ا‬ ‫ع‬ ‫ب‬ ‫الس‬ ‫ل‬َ ‫ك‬ ِ
َ َ َ َ َّ َ َ ّ َ ‫َوا ْل ُم َت‬
‫ا‬
َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ة‬
ُ ‫يح‬ ‫ط‬ ‫الن‬ ‫و‬ ‫ة‬
ُ ‫ي‬ ِ
‫د‬ ‫ر‬
َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ُ ُ َّ
‫ط ِم ْن ُع ْلوٍ ِإ َلى ُس ْف ٍل َف َم َات ْت‬ ُ ‫الس ِاق‬
َّ
Murâd ekli helâl hayvânâttan olarak dağ ve duvar ve emsâli mürtefi¡ bir mahalden dü-
şüp tezkiyeden evvel ölen hayvândır, kuyuya düşen de bunda dâhildir. Bu kelime helâk
ma¡nâsına olan ”‫“ر َدى‬dan ve “tefa¡¡ul” bâbından ism-i fâ¡ildir: ‫“تــر َّدى َتر ِ ّد ًيــا َف ُه َــو ُم َتــر ِ ّدي َو ِهــي‬
َ َ َ َ َ َ
ِ
”‫ ُم َتر ّد َي ٌة‬denir. Bu lafza dâir tahkîkât Bâbu’l-Hemze’de ”‫اكم‬ ‫د‬ ‫ر‬ َ ‫أ‬ “ ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫ى‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫“ت‬
َ ُْ َ ْ َ ْ َ ve
”‫“تر َّدى‬ kelimelerinde beyân olundu, mürâca¡at oluna.
ََ

1045 “Onun (Kur’an’ın) bazı âyetleri muhkemdir, onlar kitabın anasıdır. Diğerleri de müteşabihdir.” Âl-i
¡İmrân, 3/7.
1046 “Rahmân, Arş’a kurulmuştur.” Tâ Hâ, 20/5.
1047 “Kalplerinde bir eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onun olmadık yorumlarını yapmak için müteşabih
âyetlerinin ardına düşerler.” Âl-i ¡İmrân, 3/7.
1048 “Ölmüş hayvan, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına boğazlanan, (henüz canı çıkmamış iken)
kestikleriniz hariç; boğulmuş, darbe sonucu ölmüş, yüksekten düşerek ölmüş, boynuzlanarak ölmüş
ve yırtıcı hayvan tarafından parçalanmış hayvanlar ile dikili taşlar üzerinde boğazlanan hayvanlar,
bir de fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılındı.” el-Mâide, 5/3.
248 ‫فٍِناَجَتُم‬ BÂBU’L-MÎM

]mutecânifin[ ‫ان ٍف‬

ِ ‫•متج‬
َ َ ُ
‫ أَ ْي َغير ُم َت َماي ٍِل ِل ْث ٍم‬1049﴾‫ور َر ِحيم‬ ِ ٍ ٍِ ٍ ِ ْ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َم ِن‬
َْ ٌ َ َّ ‫اضطُ َّر في َم ْخ َم َصة َغ ْي َر ُم َت َجانف ِ ِل ْثم َفا َّن‬
ٌ ‫الل َغ ُف‬
Ya¡nî “Günâha meyl edici olmayarak” demek olur. Haktan meyl ve ¡udûl ma¡nâsına
olan ”‫“ج َن ٌف‬dendir. َ Bâbu’l-Cîm’de ”‫“ج َن ًفا‬ َ kelimesinde mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at
buyurula.

]mutebberun[ ‫•م َتبر‬

ٌ َّ ُ
‫] َه ِال ٍك َما ُهم ِف ِيه اَ ْو ُم َك َّسر ُم َد َّمر‬255[ ‫ أَ ْي ُم ْه َل ٌك ب َِم ْع َنى‬1050﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن َه ُؤ َل ِء ُم َتبر َما ُهم ِف ِيه‬
ٌ ٌ ْ ْ ٌ َّ
Bu kelime helâk ma¡nâsına olan ”‫“تبار‬ lafzından “tef¡îl”dir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تبر َنا‬ kelime-
ََ ْ َّ َ
sine mürâca¡at buyurula.

]mute√arrifen[ ‫ح ِر ًفا‬
َ ‫•م َت‬ ّ ُ
ِ َّ ‫ال اَو متحيِزا ِا ٰلى ِفئ ٍة َف َقد باء ب َِغ َض ٍب ِمن‬ ِِ ٍِ ِ
‫ أَ ْي‬1051﴾‫الل‬ َ َ َ ْ َ ً ّ َ َ ُ ْ ٍ ‫﴿و َم ْن يُ َولّهِ ْم َي ْو َمئذ ُد ُب َر ُه إ َِّل ُم َت َح ِّر ًفا لق َت‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٍ ‫م ِائ ًل ِل ِق َت‬
‫ال‬ َ
Murâd “düşmana firâr gösterip tekrâr hamleye mâil olarak” demek olur ki hiyel ve hu-
da¡-ı harbiyyeden bir harekettir. Bu kelime taraf ma¡nâsına olan ”‫“حر ٌف‬den “tefa¡¡ul”dür:
َْ
”‫“ت َحــر َف َت َح ُّر ًفــا َف ُه َــو ُم َت َح ِــر ٌف‬ denir, meyl etmek ve bertaraf olmak ma¡nâsınadır. Ve “infi¡âl”-
ّ َّ َ
den ”‫“ا ْن ِحر ٌاف‬ ِ ve “ifti¡âl”den ”‫ “إِح ِتر ٌاف‬san¡at ma¡nâsına gelir ki kesrle ”‫“حر َف ٌة‬ ِ bundan ism-
َ َ ْ ْ
dir. Tefsîr-i âyette bu da nazar-ı i¡tibâre alınır, bu sûrette ”‫ــال‬ ٍ ‫ “إ َِّل م َتص ِنّعــا ِل ِق َت‬denir. Vallâhu
ً َ ُ
a¡lemu.

]mute√ayyizen[ ‫حي ًِزا‬

َ ‫•م َت‬ ّ ُ
ِ َّ ‫ال اَو متحيِزا ِا ٰلى ِفئ ٍة َف َقد باء ب َِغ َض ٍب ِمن‬ ِِ ٍِ ِ
‫ أَ ْي‬1052﴾‫الل‬ َ َ َ ْ َ ً ّ َ َ ُ ْ ٍ ‫﴿و َم ْن يُ َولّهِ ْم َي ْو َمئذ ُد ُب َر ُه إ َِّل ُم َت َح ِّر ًفا لق َت‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٍ‫من َضما وص ِائرا ِإ َلى جماعة‬
َ َ َ ً َ َ ًّ ْ ُ
Ya¡nî “Dîger bir cemâ¡at-i mücâhidîne ya¡nî kıt¡a-i ¡askeriyyeye inzimâm edici ve iltihâk
kasdıyla onlara gidici olarak” demek olur. Cem¡ ve zamm ma¡nâsına olan ”‫“ح ْو ٌز‬dan َ “te-
fa¡¡ul”dür. ”‫“ت َحي َز َت َح ُّي ًزا َف ُه َو ُم َت َحي ٌِز‬ denir, inzimâm ve ictimâ¡ ma¡nâsınadır. Ve mekân tutmak
ّ َّ َ
ma¡nâsına da gelir ki temekkündür. Ve yâ-i müşeddede ile ”‫“حي ٌِز‬ mekândır.
َّ

1049 “Kim şiddetli açlık durumunda zorda kalır, günaha meyletmeksizin (haram etlerden) yerse şüphesiz
ki Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.” el-Mâide, 5/3.
1050 “Şüphesiz bunların (din diye) içinde bulundukları şey yok olmaya mahkumdur.” el-A¡râf, 7/139.
1051 “Savaş taktiği olarak düşmanı vurmak için çekilme, ya da diğer bir birliğe katılmak durumu hariç-
böyle bir günde her kim onlara arkasını dönerse mutlaka o, Allah’ın gazabına uğramış olur.” el-En-
fâl, 8/16.
1052 “Savaş taktiği olarak düşmanı vurmak için çekilme, ya da diğer bir birliğe katılmak durumu hariç
böyle bir günde her kim onlara arkasını dönerse mutlaka o, Allah’ın gazabına uğramış olur.” el-En-
fâl, 8/16.
BÂBU’L-MÎM ‫مُتْرَفُوهَ ا‬ 249

]mutteki™en[ ً‫كأ‬
َ ‫•م َّت‬ ُ
‫ أَ ْي نُ ْمر ًقا يُ َّت َكأُ َع َلي َها‬1053﴾ً‫﴿وأَ ْع َت َد ْت َل ُه َّن ُم َّت َكأ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ُ
Ya¡nî “yastık” ki balîndir, üzerine dayanılır. Ve ”‫يــه‬ ِ ‫ــكأً ِف‬
َ ‫“م ْج ِل ًســا ُم َّت‬
َ ile de tefsîr edilir. Ve
”‫ط َع ًامــا‬
َ “ ile de tefsîr edilmiştir. Ve ” ٌ ‫أ‬ ‫ــك‬‫ت‬ ‫“م‬,
َ َّ ُ ” ‫ج‬ ‫ــر‬
ٌ ُ ْ ‫ت‬ُ ‫أ‬ “ demektir de denildi ki bizim turunc
dediğimiz meyvedir. Ve [256] zümâverddir de denildi ki et ile yumurtadan müstahzar
bir ta¡âmdır. Terceme-i ¢âmûs’ta ¡Â§ım Efendi merhûm kadın budu ve kadı köftesi
olduğunu yazmış. Bu kelime aslen i¡timâd ve dayanmak ma¡nâsına olan ”‫“ت ْكيــ ٌة‬den “if-
َ َ
ِ ِ ِ
َ ‫ “ا َّت َكأَ إِتّ َك ًاء َف ُه َو ُم َّتك ٌئ َو َذ‬denir. Ve ”ٌ‫“م َّت َكأ‬
ti¡âl”dir: ”ٌ‫اك ُم َّت َكأ‬ ُ ism-i mekân da olur. ”‫“ت ْك َي ٌة‬ َ lafzında
tâ™ vâv’dan maklûbdur, aslı ”‫ــئ‬ ِ ‫“و‬dir. Bâbu’l-Hemze’de ”ُ‫ “أَ َتــو َّكأ‬kelimesine mürâca¡at
‫ك‬
َ َ َ
oluna.

]mutteki™ûne ve mutteki™îne[ ‫ين‬ ِِ َ ُ‫•م َّت ِكئ‬

َ ‫ون وم َّتكئ‬ ُ ُ
َ ُ‫اج ُه ْم ِفي ِظ َل ٍل َع َلى ْالَ َر ِائ ِك ُم َّت ِكئ‬
﴾‫ون‬ 1054
ُ •
ُ ‫﴿ه ْم َواَ ْز َو‬
ِ ‫ون ِثيابا ُخ ْضرا ِمن س ْن ُد ٍس و ِاستبر ٍق مت ِك ِئ‬ ِ ِ ِ
‫يها َع َلى‬
َ ‫ين ف‬
َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ْ ً ً َ َ ‫يها م ْن َا َس ِاو َر م ْن َذ َه ٍب َو َي ْل َب ُس‬ َ ‫ •و﴿يُ َح َّل ْو َن ف‬
1055
﴾‫ْالَ َر ِائ ِك‬
ِ ‫آن ِمن ْال ِِتّ َك‬
‫اء‬ ِ ‫ • ِفي ج ِمي ِع ا ْل ُقر‬
َ ْ َ
“Dayanmak ve yaslanmak” ma¡âsınadır. Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

]el-mutevessimîne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫•ا ْلم َتوسم‬ ّ َ ُ
ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل ُم َت َف ِّرس‬
‫ين‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن في َذل َك َل َيات ل ْل ُم َت َو ّسم‬
1056

Bir kimsede ”‫يســم‬ ِ ya¡nî sime ve ¡alâmet-i hayr görüldükte ”‫“توســمت ِف ِيه ا ْل َخير‬
‫“م‬
ٌ َ َْ ُ ْ َّ َ َ denir. Dâg
ve damga ve ¡alâmet ve eser ma¡nâsına olan ”‫“و ْســم‬den “tefa¡¡ul”dür, ”‫“ت َف ُّــر ٌس‬ َ ma¡nâsına
ٌ َ
isti¡mâl olunur.

]mutrafûhâ ve mutrafîne] 1060‫ين‬ ِ ِ ِ

َ ‫يها وم ْترفيهِ م وم ْترف‬ َ ‫وها وم ْترف‬ َ ‫•م ْتر ُف‬
1059 1058 1057
َ ُ ْ َ ُ َ ُ َ ُ
Bu kelimât aslen ni¡met ve huzûr ve refâhiyyet ma¡nâsına olan ”‫ “ ُغر َفــ ٌة‬vezninde ”‫“تُر َفــ ٌة‬
ْ ْ
lafzındandır. Ma¡nâ-yı mezkûrda “if¡âl” ve “tef¡îl” ve “tefa¡¡ul” ve “istif¡âl” bâblarından
suver-i muhtelifede isti¡mâl olunur. “İf¡âl”den sîga-i mef¡ûl ile ”‫“م ْتــر ٌف‬ başıboş hayvân
َ ُ
1053 “(Ziyafet düzenleyip) onlar için oturup yaslanacakları yer hazırladı.” Yûsuf, 12/31.
1054 “Onlar ve eşleri gölgelerde koltuklara yaslanmaktadırlar.” Yâsîn, 36/56.
1055 “İşte onlar için içlerinden ırmaklar akan Adn cennetleri vardır. Orada tahtlar üzerine kurularak altın
bileziklerle süslenecekler, ince ve kalın ipekten yeşil giysiler giyeceklerdir.” el-Kehf, 18/31
1056 “Şüphesiz bunda düşünüp görebilen kimseler için ibretler vardır.” el-Hicr, 15/75.
1057 Sebe™, 34/34; ez-Zuhruf, 43/23.
1058 el-İsrâ™, 17/16.
1059 el-Mü™minûn, 23/64.
1060 el-Vâkı¡a, 56/45.
250 ‫ٍتاَجِّرَبَتُم‬ BÂBU’L-MÎM

gibi kendi hâline terk olunmuş bî-pervâ kimseye denir ki hüsn ve kubh ve hayr ve
şerr demeyip her dilediğini yapar, cebbâr ve müstevlî ve tena¡¡um ve tereffühüne mâni¡
bulunmayan azgındır. Binâ™en ¡alâ-hâzâ kelimât-ı mezbûre gayr-ı tâ¡atullâhta ni¡met-i
dünyâ ile mütena¡¡im kimselerle [257] tefsîr olunmuştur ki ahvâl-i mezkûre mûcib-i
helâkları olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫اهم‬ ‫ “أَترفن‬ve ”‫ “اُ ْترِ ُفوا‬kelimelerine mürâca¡at oluna.
ْ ُ ََْْ
ٍ ‫•متب ِرج‬
]muteberricâtin[ ‫ات‬
َ َ َّ ُ
ٍ 1061 ٍ ٍ
‫اس ِنهِ َّن‬
ِ ‫ات مح‬
َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َغ ْي َر ُم َت َب ِّر َجات بِزِ َينة﴾ أَ ْي ُم ْظهِ َر‬
Ya¡nî “izhârı câiz ve lâyık olmayan güzelliklerini izhâr ve teşhîr edici” demektir. ”‫“بــر ٌج‬
ْ ُ
lafzından me™hûz “tefa¡¡ul”den ism-i fâ¡il cemi¡ mü™ennestir. Bâbu’l-Bâ’da ”‫وج‬ ٍ ‫“ب ُــر‬
ُ ve
Tâ’da ”‫“تبر ْج َن‬ kelimelerine mürâca¡at oluna. Istılâh-ı şer¡de ” ‫ج‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫“ت‬ nisâ™ tâifesinin ricâlin
َّ َ َ ٌ ُّ َ َ
nazar-ı dikkatini câlib ve meyl ve iştihâsını mûcib her bir hâl ve hareketlerine denir.
Celî ve hafî sarâhaten ve işâreten mâddeten ve ma¡nen her ne keyfiyyetle olursa olsun
mürtekibi olan kadın ”‫“م َتب ِــر ٌج‬dir. ¡Itriyyât sürünüp de dışarı çıkan dahi bunda dâhildir,
ّ َ ُ
belki eşedd ü eşna¡-i teberrücdür, zîrâ hadîs-i nebevîde fuhş ile tasrîh vardır. Hâlet-i
mezkûre ¡uyûb-ı nisâ™dandır, ¡aklen ve ¡örfen ve ¡âdeten hayvânâttan gayrıda çirkîndir
ve nisâ™ için zillettir, çünkü keyfe-mâ kâne ¡arz-ı nefstir ve ¡iffetle mümteni¡ü’l-ictimâ¡-
dır. Hâlât-ı mezkûrenin vücuduyla berâber bir kadın için ¡iffet ve ¡ismet iddi¡âsı gülünç-
tür. Hasbünellâhu ve ni¡me’l-vekîl.

]muteşâkisûne[ ‫ون‬ ِ ‫•مت َش‬

َ ‫اكس‬ َ ُ ُ
ِ ‫ون ورج ًل س َلما ِلرج ٍل َه ْل يس َتوِ ي‬
﴾‫ان َم َث ًل‬ ِ ِ ِ
ُ َ ً َ ُ َ َ َ ‫اللُ َم َث ًل َر ُج ًل فيه ُش َر َك ُاء ُم َت َشاك ُس‬
َّ ‫﴿ض َر َب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1062
َ َْ
‫ُع ُسرو ْال ُْخ َل ِق‬
ُ
Ya¡nî “çetin ve yaramaz huylu” demektir ki tünd ve haşîn kimselerdir. Ve ‫ــون َســي َِئ ٌة‬ ‫“متنازِ ع‬
ّ َ ُ ََُ
”‫¡ أَ ْخ َل ُق ُهم‬ibâretiyle de müfesserdir, ”‫ــك ٌس‬
ْ ‫“ش‬dendir.
َ “‫”س ِــلم‬ bâbından ‫اس ًة َف ُه َو‬
َ ‫الر ُج ُل َش َك‬
ِ ‫“ش‬
‫ــكس‬
ْ َ َ َّ َ َ
ِ
”‫ َشــك ٌس‬denir, kötü ve titiz ve çetin hûylu ve nâsla geçiniksiz ve hakkına râzı olmazlık
ma¡nâsınadır. ”‫ــاك ٌس‬ ِ ‫[ “مت َش‬258], “tefâ¡ul”den ism-i fâ¡ildir. Ve ”‫“ش َكاســ ٌة‬
َُ َ َ bundan ism de
olur.

FASLU’L-MÎM MA¡A’¿-¿Â™İ’L-MUSELLESE: “‫ث‬،‫”م‬

َ
]me&ûbetun[ ‫وب ٌة‬
َ ُ‫•مث‬ َ
‫اب ِم ْن ِع ْن ِد ِاهلل‬ ُ َْ
ِ ِ ِ ِ ُ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َلو أَ َّنهم آمنوا و َّات َقوا َلمث‬
َ 1063 َ ‫الل َخير َلو َكانُوا يع َلم‬
ٌ ‫ون﴾ أ ْي َث َو‬ ْ ٌ ْ َّ ‫وب ٌة م ْن ع ْند‬
َ َ ْ َ َُ ُْ ْ َ َ ُ ْ

1061 “Zinetlerini göstermeksizin” en-Nûr, 24/60.

1062 “Allah, birbiriyle çekişen ortak sahipleri bulunan bir (köle) adam ile, yalnızca bir kişiye ait olan bir
(köle) adamı örnek verdi. Bu iki adamın durumu hiç bir olur mu?” ez-Zumer, 39/29.
1063 “Eğer onlar iman edip Allah’ın emirlerine karşı gelmekten sakınmış olsalardı, Allah katında kazana-
BÂBU’L-MÎM ‫ُهاَوْثَم‬ 251

‫َخير‬
ٌْ
Ya¡nî “Cenâb-ı Hakk’tan cezâ-yı ¡amel” demektir. ”‫اب‬ ٌ ‫ “ َث َــو‬ve ”‫وبــ ٌة‬
َ ُ‫“مث‬
َ cezâ-yı ¡ameldir,
hayrda ve şerrde isti¡mâl edilir, nitekim bu âyette hayrda isti¡mâl olunmuş. Şerrde is-
ti¡mâline 1064﴾‫الل‬ ِ َّ ‫ ﴿ ُق ْل ه ْل أُ َنبِئ ُكم ب َِش ٍر ِمن َذ ِل َك مثُوب ًة ِعند‬kavl-i kerîmi şâhiddir. Bâbu’l-Hemze’de
َْ َ َ ْ ّ ْ ُّ َ
”‫ “أَ َث َاب ُهم‬ve ¿â-i Müsellese’de ”‫ “ َث َواب‬kelimelerine de mürâca¡at oluna.
ْ
َ ‫•م َث‬
]me&âbeten[ ‫اب ًة‬
َ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِإ ْذ جع ْل َنا ا ْلبي َت م َثاب ًة ِللن‬
‫ أَ ْي َمر ِج ًعا َل ُهم‬1065﴾‫اس َوأَ ْم ًنا‬
ْ ْ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ
Ya¡nî “mahall-i rücû¡” ki her sene hacc ve ¡umrelerinde ona rücû¡ ederler. Rücû¡ ma¡nâ-
sına olan ”‫ب‬ ٌ ‫“ َث ْو‬den mekân-ı rücû¡ demektir. “‫ ” َق َال‬bâbından ”‫وبا َو َث َو َبا ًنا‬ ً ‫وب َث ْو ًبا َوثُ ُؤ‬
ُ ُ‫اب َيث‬
َ ‫ “ َث‬de-
nir, rücû¡ ma¡nâsınadır. Ve ¡alâ-kavlin hâlet-i ûlâya rücû¡ ma¡nâsınadır ki Bâbu’l-Hem-
ze’de ”‫ “اَ َث َاب ُهم‬kelimesinde zikr olundu, oraya mürâca¡at oluna. Ve bu âyette ‫“م َكا ًنا يُ ْك َت ُب ِف ِيه‬ َ
ْ
”‫اب‬ ‫و‬
ُ َ ‫الث‬
َّ ¡ibaretiyle de tefsîr olunmuştur ki cezâ-i ¡amel yazılan mekân, mahal demek olur.

]me&bûran[ ‫•م ْثبورا‬

ً ُ َ
‫ أَ ْي َن ِاق ُص ا ْل َع ْق ِل‬1066﴾‫ورا‬ ِ ِ
ً ‫﴿و ِإنّي َلَظُ ُّن َك َيا ف ْر َع ْو ُن َم ْث ُب‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Helâk ma¡nâsına olan ”‫ور‬ٌ ‫“ثُ ُب‬dandır. Tahkîki mufassalen Bâbu’&-¿â’da ”‫ورا‬
ً ‫ “ثُ ُب‬kelimesin-
dedir, mürâca¡at oluna.

]me&nâ ve &ulâ&e ve rubâ¡a[ ‫اع‬

َ ‫ث ور َب‬
َ ‫•م ْث َنى وثُ َل‬ ُ َ َ َ
1067
﴾‫اع‬
َ ‫ث َو ُر َب‬
َ ‫﴿م ْث َنى َوثُ َل‬
َ •
İkişer ikişer ve üçer üçer ve dörder dörder demektir. Esmâ-i a¡dâd-ı mezkûre me™hûz
gayr-ı munsarıf kelimelerdir. [259]

]me&vâhu[ ‫•م ْثواه‬

ُ َ َ
‫ أَ ْي َم َق َام ُه ِع ْن َد َنا َو َم ْنزِ َل ُه‬1068﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْكرِ ِمي َم ْث َو ُاه‬
Bu kelime ma¡a’l-istikrâr ikâmet ma¡nâsına olan feth-i &â™ ve meddle ”‫“ َث َــو ٌاء‬dan ism-i
mekândır ki durup eğlenecek yerdir. “‫”ر َمى‬ ٍ ِ ِ ِ
َ bâbından ”‫“ َث َوى بِا ْل َم َكان َوفي ا ْل َم َكان َي ْثوِ ي َث َو ًاء َف ُه َو َثاو‬
denir. Ve ”‫“م ْث َــوى‬
َ makâm ve menzil ve ikâme ma¡nâlarına ism de olur. Müte¡addî ve lâ-

cakları sevap kendileri için daha hayırlı olacaktı.” el-Bakara, 2/103.

1064 “De ki: “Allah katında cezası bundan daha kötü olanları size haber vereyim mi?”” el-Mâide, 5/60.
1065 “Hani, biz Kâbe’yi insanlara toplantı ve güven yeri kılmıştık.” el-Bakara, 2/125.
1066 “Ey Firavun, ben de seni kesinlikle helak olmuş bir kişi olarak görüyorum” (demişti).” el-İsrâ™,
17/102.
1067 “İkişer, üçer, dörder olmak üzere” en-Nisâ™, 4/3; Fâtır, 35/1.
1068 “Ona iyi bak.” Yûsuf, 12/21.
252 ‫تاَلُثَمْ ال‬ BÂBU’L-MÎM

zım olur. Bâbu’&-¿â’™da ”‫ “ َث ِاو ًيا‬kelimesine mürâca¡at oluna. Ve 1069﴾‫ار َم ْث ًوى َل ُهم‬
ُ ‫الن‬
َّ ‫﴿و‬
َ kavl-i
ْ
celîlinde de ”‫“م ْنزِ ٌل َل ُهم‬
َ demektir.
ْ
]el-me&ulâtu[ ‫ت‬
ُ ‫•ا ْلمثُ َل‬
َ
‫ات‬ َ ‫ت﴾ أَ ِي ا ْل ُع ُق‬
ُ ‫وب‬ ُ ‫﴿و َق ْد َخ َل ْت ِم ْن َق ْب ِلهِ ُم ا ْل َمثُ َل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1070

”‫“مثُ َلــ ٌة‬nin

َ cem¡idir. Bâb-ı evvel ve sânîden ”‫يــل َم ْث ًل‬ َ ‫“م َث َــل ا ْل َق ِت‬
َ denir, ¡ukûbeten katîlin burun,
kulak, dudaklarını kesmek ma¡nâsınadır. Ve “tef¡îl”den teşdîdle ”‫يــل َت ْم ِث ًيل‬ َ ‫“م َّث َــل ا ْل َق ِت‬
َ ma¡nâ-
yı mezkûrda mübâlaga ifâde eder. ”‫ “ ُغر َفــ ٌة‬vezninde ”‫“م ْث َلــ ٌة‬ ُ bundan ismdir. Feth-i mîm ve
ْ
zamm-ı &â™ ve feth-i lâm’la ”‫“مثُ َل ٌة‬َ mutlak ¡ukûbet ma¡nâsınadır.

]me&eluhum[ ‫•م َث ُل ُهم‬

ْ َ
‫ أَ ْي ِص َف ُت ُهم‬1071﴾‫ارا‬ ِ
ً ‫﴿م َث ُل ُه ْم َك َم َث ِل ا َّلذي ْاس َت ْو َق َد َن‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
Bu kelime kesr ve sükûnla ”‫“م ْث ٌل‬dendir. ِ Lafz-ı mezkûr üç vechle müsta¡meldir: 1) Şebîh
ve dengdaş ve bir şey™in eşi. 2) Şey™in nefsi zâtı 3) Kelâmda zâide olarak isti¡mâlidir.
1072
﴾‫ ﴿ َلي َس َك ِم ْث ِل ِه َشي ٌء‬gibi ma¡nâ-yı evvelden ahzle fethateynle ”‫“م َث ٌل‬ َ vasf ve sıfat ma¡nâla-
ْ ْ
rına isti¡mâl olunmuş. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َم َّث َل‬ َ kelimesine mürâca¡at oluna.
ِ ‫•م َث‬
]me&âniye[ ‫اني‬
َ َ
﴾‫يث ِك َت ًابا ُم َت َشاب ًِها َم َث ِاني‬ ِ ‫﴿الل َنز َل أَحسن ا ْلح ِد‬
َ َ َ ْ َّ ُ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1073
َ
1074
﴾‫آن ا ْل َع ِظيم‬
َ َ ‫اك َس ْب ًعا ِم َن ا ْل َم َث ِاني َوا ْل ُق ْر‬
َ ‫و﴿و َل َق ْد َآت ْي َن‬
َ •
Bu kelimenin tefsîr ve tahkîkinde beyne’l-müfessirîn akvâl-i kesîre [260] vardır: Evvelâ
kelimenin aslında, sâniyen tefsîrinde hayli söz söylenmiştir, şöyle ki bunun aslı ”‫“ت ْث ِني ٌة‬dir
َ َ
denildi. ”‫“ت ْث ِنيــ ٌة‬ َ tekrîr etmek ve bir şey™i katlamaktır. ”‫“م َث ِانــي‬ َ ma¡nâ-yı mezkûrdan ” ٌ‫“م َث َّنــاة‬
ُ
َ
cem¡dir, ¡âmme-i ¢ur™ân-ı kerîm’e ve ¡alâ-kavlin ba¡zı suver-i şerîfeye ve hâssaten sû-
re-i Fâtiha-i şerifeye denir. Kavl-i ahîr Hazret-i ¡Ömer ve İbn ¡Abbâs ve İbn Mes¡ûd ve
Ebû Hureyre ve gayruhum rıdvânullâhi ¡aleyhim ecme¡în hazerâtının kavlidir ki bunu
ِ ُ‫ل ر ِب ا ْلعا َل ِمين ِهي السبع ا ْلم َث ِاني وا ْل ُقرآ ُن ا ْلع ِظيم ا َّل ِذي أ‬
”‫وت ُيت ُه‬ ِِ ِ ُ َ ‫“ َا ْل َحم ُد ِلَّ َر ِّب ا ْلعا َل ِم‬
َ ّ َ َّ ‫ “ َا ْل َح ْم ُد‬ve ‫ين أ ُّم ا ْل ُق ْرآن‬
1075
ُ َ ْ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ ْ
ِ
”‫الســب ُع ا ْل َم َثانــي‬‫ وأُم الكتــاب و‬hadîs-i şerîfleri te™yîd eder. ¡Âmme-i ¢ur™ân-ı kerîm’e ”‫“م َث ِانــي‬
ِ
ْ َّ َ ِ َ ْ ُّ َ
1076
َ
denmesi de vücûh üzerinedir. Ez-cümle elfâz ve kırâ™at ve âyât ve kasas ve evâmir

1069 “Onların kalacakları yer ateştir.” Muhammed, 47/12; Fussilet, 41/24.

1070 “Oysa onlardan önce ibret alınacak birçok azap gelip geçmiştir.” er-Ra¡d, 13/6.
1071 “Onların durumu, (geceleyin) ateş yakan kimsenin durumuna benzer:” el-Bakara, 2/17.
1072 “Onun benzeri hiçbir şey yoktur.” eş-Şûrâ, 42/11.
1073 “Allah sözün en güzelini; âyetleri, (güzellikte) birbirine benzeyen ve (hükümleri, öğütleri, kıssaları)
tekrarlanan bir kitap olarak indirmiştir.” ez-Zumer, 39/23.
1074 “Andolsun, biz sana tekrarlanan yedi âyeti ve büyük Kur’an’ı verdik.” el-Hicr, 15/87.
1075 Buhârî, Tefsîru’l-Kur™ân, 1, no:4474; Nesâ™î, İftitâh, 26, no:913.
1076 Dârimî, Fezâilu’l-Kur™ân, 12, no:3417; Ebû Dâvûd, Salât, 8, no:1457.
BÂBU’L-MÎM ‫ٌةَلَقْثُم‬ 253

ve nevâhî ve mevâ¡izinde vâki¡ tekrîrdir yâhûd emrle nehy ve va¡dle va¡îd ve helâl ile
harâm ve nâsihle mensûh ve muhkemle müteşâbih ve inzârla tebşîr ve tergîble terhîb
gibi mesânîyi ya¡nî çift şey™leri ihtivâ etmesidir. Ve ba¡zı suver-i şerîfeye tahsîsi su-
ِ ve ”‫ “م َفص ٌل‬gibi tasnîfi i¡tibâriyledir ki mufassalâtta
ver-i ¢ur™âniyyenin ”‫ “طُ َو ٌال‬ve ”‫“م ِئين‬ َّ ُ
görülebilir. Ve Fâtiha-i şerîfeye ”‫“ســب ُع ا ْل َم َث ِانــي‬ tesmiyesi yedi âyet olması ve namâzda
ْ َ
her rek¡atte okunmakla tekrîri ve sâir ba¡zı i¡tibârât iledir. Ve asl ”‫“م َث ِانــي‬ َ mehâmid ve
mehâsini yâd ile öğmek ma¡nâsına olan fethle ”‫ “ َث َنــاء‬ve kesr-i hemze ile ”‫ “ ِإ ْث َنــاء‬olduğu
da söylendi. Bu sûrette yâ senâ™ ve mehâmid-i ilâhiyyeyi iştimâli yâhûd ¢ur™ân bi’z-zât
ve her hâlde ilâ-âhiri’d-dehr ¡ukûl-i selîme ve nüfûs-ı zekiyye ¡indinde mahall-i senâ vü
mehâmid bulunması i¡tibâriyledir. Bu kelime hakkındaki mebâhis bu muhtasara sığa-
mayacağından bir nebzecik beyânla mufassalâta mürâca¡at tavsiye edildi. [261]

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ث‬،‫”م‬
ُ
]el-mu&lâ[ ‫•ا ْلم ْث َلى‬
ُ
‫اكم ِم ْن اَ ْر ِض ُكم ب ِِس ْحرِ ِه َما َو َي ْذ َهبا ِب َطرِ ي َق ِت ُكم‬ ِ ‫ان يرِ يد‬
‫ان ان يخرِ ج‬ ِ ‫ان لس‬
ِ ‫احر‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿قالوا ِان هذ‬
ُ َ ْ ُْ َ ْ ُ َْ َ ُ َ ََ َ ٰ ْ ُ َ َ ُ ْ
ُ ‫َت ْأ ِن‬
‫يث َْال ْم َث ِل‬ ﴾‫ا ْل ُم ْث َلى‬
1077

”‫ “أَ ْم َث ُــل‬lafzı ”‫ “اَ ْف َض ُــل‬ma¡nâsınadır, binâ™en ¡aleyh ”‫“ا ْل ُم ْث َلى‬, ”‫ “اَ ْل ُف ْض َلى‬demektir. Ma¡nâ zâhir
”‫طرِ ي َقــ ٌة‬َ “ burada dîn ve mezheb ve sünnet ma¡nâsınadır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْم َث ُل ُه ْــم‬keli-
mesine mürâca¡at oluna.

]mu&…aletun[ ‫•م ْث َق َل ٌة‬

ُ
َ ‫﴿وإ ِْن َت ْد ُع ُم ْث َق َل ٌة ِإ َلى ِح ْم ِل َها َل يُ ْح َم ْل ِم ْن ُه َش ْي ٌء َو َل ْو َك‬
‫ أَ ْي َن ْف ُس أَ ْث َق َل ْت َها‬1078﴾‫ان َذا ُقر ٰبى‬
ْ
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
‫ْالَ ْو َز ُار‬
Ya¡nî zünûb yükleri kendiye ağırlık veren bir nefs demektir. ”‫“م ْث َق َلــ ٌة‬, ِ
ُ ”‫“خ َّفــ ٌة‬in zıddı olan
ِ
”‫“ث ْق َلــ ٌة‬ten “if¡âl”dir: ”‫اك ُم ْث َق ٌل َو ِت ْل َك ُم ْث َق َلــ ٌة‬ َ ‫ــل َو َذ‬ ً ‫ “أَ ْث َق َل ُــه ِإ ْث َق‬denir. Ve istiskâl etmek yük-
ٌ ‫ــال َف ُه َــو ُم ْث َق‬
sünmek ma¡nâsına da gelir: ‫ون‬ َ ‫ون ال ِثّ َق َل أَ ْو َي ْس َــت ْث ِق ُل‬
َ ‫ أَ ْي ُم ْح َم ُل‬1079﴾‫ون‬ َ ‫﴿اَ ْم َت ْس َــئ ُل ُه ْم اَ ْج ًرا َف ُه ْم ِم ْن َم ْغ َر ٍم ُم ْث َق ُل‬
‫ ا ْل ُغر َم‬Bâbu’&-¿â’da ”‫ “ َث ُق َل ْت‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ْ

1077 “Şöyle dediler: “Şüphesiz bu ikisi, sihirleri ile sizi yurdunuzdan çıkarmak ve en üstün olan dininizi
ortadan kaldırmak isteyen birer sihirbazdırlar.”” Tâ Hâ, 20/63.
1078 “Günah yükü ağır olan kimse, (bir başkasını), günahını yüklenmeye çağırırsa, ondan hiçbir şey yük-
lenilmez, çağırdığı kimse yakını da olsa.” Fâtır, 35/18.
1079 “Yoksa sen onlardan (tebliğ görevine karşılık) bir ücret istiyorsun da onlar, borçtan ağır bir yük
altında mı kalmışlardır?” et-Tûr, 52/40; el-Kalem, 68/46.
254 ِ‫ةَّرَذ َل اَقْث م‬ BÂBU’L-MÎM

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ث‬،‫”م‬
]mi&…âle ≠erratin[ ‫ال َذر ٍة‬
َ ‫• ِم ْث َق‬
َّ
‫ أَ ْي زِ َن ًة َن ْم َل ٍة َص ِغير ٍة‬1080﴾‫الل َل َي ْظ ِلم ِم ْث َق َال َذ َّر ٍة‬ ِ
َ َّ ‫ •﴿ا َّن‬
َ ُ
”‫ “ َذ َّر ٌة‬en küçük bir nev¡ karıncadır. Ânifü’l-beyân ”‫“ث ْق َل ٌة‬ten ِ “mif¡âl”dir ki bir şey™in ağır-
lığının bir mislidir.

]mi&lihî[ ‫• ِم ْث ِل ِه‬
ٍ ‫يل َك ِص َف ِات ِه و َق َال ابن عب‬
‫اس َر ِضي ُاهلل َع ْن ُه َما َلي َس َل ُه‬ َ ‫ أَ ْي َك َذ ِات ِه َو ِق‬1081﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ْي َس َك ِم ْث ِل ِه َشي ٌء‬
ْ َ َّ َ ُ ْ َ ْ
‫اف َز ِائ َدةٌ َوا ْل َم ْع َنى َلي َس ِم ْث ُل ُه َشي ٌء‬
ُ ‫َن ِظ ٌير َو ِق َيل ا ْل َك‬
ْ ْ
Bu faslda ”‫“م َث ُل ُهم‬ ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َمثُّل‬ َ kelimelerine mürâca¡at oluna.
ْ َ

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”م‬

َ
ٌ ‫•م ِج‬
]mecîdun[ ‫يد‬
َ
‫يع َكرِ يم‬ ِ ٌ ِ‫ أَي َشر‬1082﴾‫يد‬ ٌ ‫﴿ب ْل ُه َو ُق ْرآ ٌن َم ِج‬ ِِ ِ
ٌ ٌ ‫يف َرف‬ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî sâhib-i şeref ve rif¡at ve kerem ve şeref ve rif¡at ve keremi her bir şeref ve rif¡at
[262] ve kerem üzerine zâid ve fâik demektir. Ve şeref ve rif¡at ve keremi zâtî demek
de olur. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ــع ُة ِفــي ا ْل َكــر ِم َوا ْل َج َــا ِل‬ َ ‫الس‬
َّ ‫ــد‬
ُ ‫¡ “ َا ْل َم ْج‬ibâretiyle ta¡rîf
َ
ِ
etmiş. ”‫ــد‬ ٌ ‫“م ْج‬
َ aslen se¡at ve iksâr ve ziyâde ma¡nâsınadır, nitekim ”‫النا َقــ َة َع َل ًفــا‬ َّ ‫ “أَ ْم ِجــد‬de-
nir. ”‫ “أَ ْك ِثــر‬ve ”‫ “زِ ْد‬demektir. Bâb-ı evvelden ”‫يــد‬ ٌ ‫ــاد ًة َف ُه َــو َم ِج‬
َ ‫ــد َم ْج ًــدا َو َم َج‬
ُ ‫“م َج َــد َي ْم ُج‬َ denir. Ve
ْ
¢ur™ân’a vasf olduğu mutazammın olduğu mekârim ü mahâsin-i dünyeviyye vü uhre-
viyyenin kesret ve vüs¡ati i¡tibâriyledir. Ve ”‫يد‬ ُ ‫ “اَ ْل َم ِج‬esmâ-i hüsnâ-i ilâhiyyedendir. Kâle
ta¡âlâ şânuhu: 1083﴾‫يد‬ ‫ج‬ِ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ش‬ ِ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ذ‬ ﴿ ﴾ ‫يد‬ ِ
ٌ َ ‫يد‬
‫ج‬ ‫م‬ ٌ ‫ ﴿إ َِّن ُه َح ِم‬ey: ‫ال‬ ِ ‫ال َْال ْفع‬ ِ ‫يف مع جم‬ َ
ُ َْ َْْ ُ
ve َ َ َ َ ٌ ِ‫“الشرِ ُيف أ ْو َشر‬ َّ
1084
َ
ِ ‫ال و ْالِحس‬
”‫ان‬ ِ ‫النو‬ ِ
‫ة‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ات‬ ِ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫خ‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ة‬ِ ‫ر‬ ‫ث‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ِ
‫ف‬ ‫د‬ ِ‫ر‬ ‫ف‬
َ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫و‬ ِ
‫ان‬ ‫الش‬
َّ ِ
‫يم‬ ِ
‫ظ‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ات‬ ِ ‫ف‬
َ ِ
‫الص‬ ‫ال‬ِ ‫م‬ ‫ك‬ ‫و‬ demektir, şöyle ki sıfât-ı
َ ْ َ َ َّ ََ َ َ ْ َ ََْ ُ ُْ َ َ َ ّ ََ َ
mezkûrede ona şerîk ve nazîr hattâ mütekârib bir şey™ tasavvur olunamaz.
ٍ ‫•مج ُذ‬
]mec≠û≠in[ ‫وذ‬ ْ َ
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ع َطاء َغير مج ُذ‬
‫ أَ ْي َغير َم ْقطُو ٍع‬1085﴾‫وذ‬
َْ ْ َ َْ ً َ َ ْ
Ya¡nî “munkatı¡ olmayan” demektir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــذا َف ُه َــو َم ْجــ ُذو ٌذ‬
ًّ ‫الشــي َء َج‬ ‫ــذ ْذت‬
َ ‫“ج‬
ْ َّ ُ َ denir,
“Kestim” demektir. Ve kesr ya¡nî kırmak ma¡nâsına da gelir ki bir şey™i kırık kırık ve

1080 “Şüphesiz Allah (hiç kimseye) zerre kadar zulüm etmez.” en-Nisâ™, 4/40.
1081 “Onun benzeri hiçbir şey yoktur.” eş-Şûrâ, 42/11.
1082 “Hayır o (yalanlamakta oldukları kitap) şanı yüce bir Kur’an’dır.” el-Burûc, 85/21.
1083 “Arş’ın sahibidir, şanı yüce olandır.” el-Burûc, 85/15.
1084 “Şüphesiz O övülmeye layıktır, şanı yücedir.” Hûd, 11/73.
1085 “Bu onlara ardı kesilmez bir lütuf olarak verilmiştir.” Hûd, 11/108.
BÂBU’L-MÎM ‫َنيِمِرْجُمْل‬
‫ا‬ 255

rîze rîze etmektir. Mezkûr kırıntılara zammla ”‫ــذا ٌذ‬

َ ‫“ج‬
ُ denir, cîm’in kesriyle de lügattır.
Bâbu’l-Cîm’de ”‫“ج َذا ًذا‬
ُ kelimesine ircâ¡-ı nazar buyurula.

]mecma¡a’l-ba√rayni[ ‫حري ِن‬

ْ ‫•م ْجم َع ا ْلب‬ َْ َ َ َ
‫أَ ِي ا ْل َع ْذ ِب‬ ﴾‫يه َل َا ْبر ُح َح َّتى َا ْب ُل َغ َم ْج َم َع ا ْلب ْحر ْي ِن َا ْو َا ْم ِضي ُح ُقبا‬ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ُ ‫وسى ل َف ٰت‬
ٰ ‫﴿وا ْذ َق َال ُم‬
1086
ً َ َ َ َ َ َ ُ ْ
‫َوا ْل ِم ْل ِح‬
“Tatlı ve tuzlu denizlerin birleştiği mahal” demek olur. Bunda ¡inde’l-müfessirîn akvâl
vardır, şöyle ki ”‫ــن‬ ِ ‫“ب ْح َر ْي‬
َ bahr-i Fâris ve bahr-i Rûm’dur denildi. Ve bahr-i Maşrık ve
bahr-i Magrib’dir de denildi. Ve mahalli hakkında [263] ‰anca’dadır ve İfrî…iyye’dedir
de denildi. Ve ”‫ــن‬ ِ ‫“ب ْح َر ْي‬den
َ murâd Mûsâ ve »ı∂r ¡aleyhime’s-selâmdırlar ki biri bahr-i
¡ilm-i zâhir, biri [bahr-i] ¡ilm-i bâtındır da denildi. Ve bu kavl garîb ¡add olundu.
Tenbîh: Bu bâbda söylenilen sözlerin evlâ ve a¡del olanı Tefsîr-i Kebîr’de îrâd edile-
nidir. Onda deniliyor ki nazm-ı kerîmde lafzen ”‫ــن‬ِ ‫“ب ْح َر ْي‬in
َ ta¡yînine delâlet eder bir şey™
yoktur. Eğerçi bir haber-i sahîh ile bir şey™ tahakkuk ederse ona i¡timâd olunur, yoksa
bundan sükût etmek evlâdır. İşte en doğrusu da budur. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi.

]mecrâhâ[ ‫اها‬
َ ‫•م ْجر‬
َ َ
﴾‫ور َر ِحيم‬ ِ ‫الل مجريها ومرس‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫يها ا َّن َر ّبِي َل َغ ُف‬
َ ٰ ْ ُ َ َ ٰ ْ َ َّ ‫يها ب ِْسم‬ َ ‫﴿و َق َال ْار َك ُبوا ف‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1087
ٌ
”‫ــاها‬
َ ‫اها َو ُم ْر َس‬ َ ‫“م ْج َر‬
َ kelimeleri mîm’lerin fethi ve zammıyla ve vâv-ı ûlânın fethi ve sâniye-
nin zammıyla ve mîm’lerin zammıyla ism-i fâ¡il bünyesiyle de kırâ™at olunmuştur. Ûlâ
”‫“جر ٌي‬den ve sâniye ”‫“ر ْس ٌــو‬den masdar-ı mîmî ve ism-i zamân ve ism-i mekân da i¡tibâr
َْ َ
olunmuştur. Masdar i¡tibâr edenler ”‫اهلل إ ِْجر ُاؤ َهــا َو ِإ ْقر ُار َهــا‬ ِ ‫ــم‬ ِ ‫ “بِس‬ile, ism-i zamân i¡tibâr eden-
َ َ ْ
ler ”‫ــت َجري َِهــا َو َقرارِ َهــا‬ َ ‫“و ْق‬
َ ve mekân i¡tibâr edenler ”‫ا‬ ‫ه‬ ِ‫ار‬
َ َ َ ‫ان َج ْري َِه‬
‫ر‬ ‫ق‬
َ ‫و‬ ‫ــا‬ َ ‫ــك‬
َ ‫“م‬َ ile tefsîr etmişler. Ve
َ ْ
ism-i fâ¡il bünyesiyle ”‫ “اهلل‬kelime-i celîlesine sıfat olur veyâhûd ”‫يها‬ ِ ِ ِ
َ ‫يها َو ُم ْرس‬ َ ِ‫“ب ِْسم اهلل ُه َو ُم ْجر‬
takdîrinde olarak mübtedâ-i mahzûfa haber olurlar. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ-
dan ”‫ــس‬ ِ ‫ــم‬ ِ ‫ “بِس‬ve ”‫ث َشــاء‬ ِ
ُ ‫ــث ُت ْح َب‬
ُ ‫ــث َت ْجــرِ ي َو َح ْي‬
ُ ‫اهلل َح ْي‬ ْ َ ُ ‫ــيها َح ْي‬
َ ‫ــاء َو ُم ْرس‬ َ ‫ــث َش‬
ُ ‫يهــا َح ْي‬ َ ِ‫¡ “اهللُ ُم ْجر‬ibâretleri de
mervîdir. Bu lafzlara dâir tahkîkât Bâbu’l-Cîm’de ”‫ “اَ ْل َج َوارِ ي‬ve Bâbu’r-Râ’da ”‫“الر ِاســيات‬
َ َّ
kelimelerinde görülür. [264]

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ج‬،‫”م‬
ُ
]el-mucrimîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلم ْجرِ م‬ ُ
ِ ‫وسهِ م ِع ْن َد ربِهِ م رب َنا َابصر َنا وس ِمع َنا َفار ِجع َنا َنعم ْل ص‬
‫ـال ًحا‬ ِ ‫اكسوا رء‬
ِ ِ ِِ
َ َ ْ ْ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َّ َ ْ ّ َ ْ ُ ُ ُ ‫ين َن‬
َ ‫﴿و َل ْو َت َرى اذ ا ْل ُم ْجرِ م‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬

1086 “Hani Mûsâ beraberindeki gence şöyle demişti: “İki denizin birleştiği yere varıncaya kadar durma-
yacağım, ya da uzun zaman gideceğim.”” el-Kehf, 18/60.
1087 “(Nûh), “Binin ona. Onun yüzüp gitmesi de durması da Allah’ın adıyladır. Şüphesiz Rabbim çok
bağışlayandır, çok merhamet edendir.” dedi.” Hûd, 11/41.
256 َ‫هَّلِح م‬ BÂBU’L-MÎM

ِ ِ ‫ِا َّنا م‬
َ ‫ون﴾ أَ ِي ا ْل ُم ْذنب‬
‫ِين‬ َ ُ‫وقن‬
1088
ُ
Bu kelime ve mutasarrafâtı her mahalde ”‫ــب‬
ٌ ‫ “ َذ ْن‬ma¡nâsınadır ki günâh ve suç demektir.
ِ
Tahkîki Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْجرامي‬kelimesinde beyân olundu, mürâca¡at oluna.
َ

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-◊™ݒL-MUHMELE: “‫ح‬،‫”م‬

َ
]ma√illehû[ ‫•م ِح َّل ُه‬
َ
‫ أَ ْي َم ْن َحر ُه‬1089﴾‫﴿و َل َت ْح ِل ُقوا ُر ُؤ َس ُكم َح َّتى َيب ُل َغ ا ْل َه ْد ُي َم ِح َّل ُه‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ْ ْ
Ya¡nî “mahall-i nahrına, boğazlanacağı mahalle, kesileceği yere” demek olur. Bu keli-
me nüzûl ma¡nâsına olan ”‫ــول‬ ٌ ‫“ح ُل‬den ”‫ــس‬ ِ
ُ ٌ ‫“م ْجل‬ َ vezninde ism-i mekândır. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından
ِ ‫ــك‬ ِ
”‫ــال‬ ٌّ ‫ــول َف ُه َــو َح‬
ً ‫ان َي ُح ُّــل ُح ُل‬ َ denir, ”‫ “ َن َــز َل‬demektir. Hemze ile ta¡addî eder: ‫﴿ا َّلــذي أَ َح َّل َنا‬
َ ‫“ح َّــل بِا ْل َم‬
ِ‫ أَي أَ ْنز ْل َنــا دار ْ ِال َقامــة‬1090﴾‫ دار ا ْلم َقام ِــة ِمــن َف ْض ِل ِــه‬Ve ”‫ــول‬ ٌ ‫“ح ُل‬
َ َ َ َ ْ ْ َ ُ َ َ ُ dahi aslen düğüm çözmek ve açmak
ma¡nâsına ”‫“ح ٌّل‬den َ müştaktır. Lafz-ı mezkûr müştakkâtı ma¡ânî-i kesîrde isti¡mâl edilir.
ِ ‫•ا ْلم ِح‬
]el-ma√î∂i[ ‫يض‬
َ
ِ ‫النّساء ِفي ا ْلم ِح‬
‫ أَ ِي ا ْل َحي ِض‬1091﴾‫يض‬ ِ
ْ َ ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف‬
َ َ ‫اع َتزِ لُوا‬
”‫يــض‬ ٌ ‫“م ِح‬ َ ve ”‫ــض‬ ٌ ‫“ح ْي‬َ ma¡nâca birdir, ikisi de masdarlardır. “‫ــاع‬ َ bâbından ‫اضــت ا ْل َم ْــرأَ ُة‬
َ ‫”ب‬
ِ َ ‫“ح‬
َ
ِ ِ
”‫يضــا َفهِ ي َحائ ٌض َو َحائ َضــ ٌة‬ ِ
‫ح‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ــا‬
ً َ َ ً َْ ُ ‫ض‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫يــض‬‫ح‬ِ ‫ت‬
َ denir. Ve ” ‫يض‬
ٌ َ‫ح‬ ِ ‫“م‬ masdar olduğu gibi ism-i zamân
َ ٍ ‫ “و ْقــت حي‬ve ”‫ــض‬ ٍ ‫ “مو ِضــع حي‬ma¡nâlarına da gelir. ”‫ــض‬
ve mekân olarak ”‫ــض‬ َ ٌ ‫“ح ْي‬ َ her ayda
َْ َ َْ ُ َْ
kadınlara ¡ârız olan bir hâlettir ki vakt-i mahsûsta vasf-ı mahsûs üzere rahimden kan
hurûcudur. Kütüb-i fıkhiyyeye nazar oluna.

]ma√î§an[ ‫•م ِحيصا‬

ً َ
‫يدا‬ً ‫يصا﴾ أَ ْي َم ْع َد ًل َو َم ْه َر ًبا َو َم َف ًّرا َو َم ِح‬ ِ
ً ‫ون َع ْن َها َمح‬ َ ‫يه ْم َج َه َّن ُم َو َل َي ِج ُد‬ ِ
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أُو ٰلئ َك َم ٰأو‬
1092

Ya¡nî “Ondan sakınıp da ¡udûl edilecek ve sapılıp da kurtulacak [265] yer bulamazlar
ve kaçacak yer bulamazlar” demektir. “‫ــاع‬ ِ
َ ‫”ب‬ َ bâbından ”‫يــص َح ْي ًصــا‬ ُ ‫ــاص َيح‬ َ ‫“ح‬َ denir, ”‫“م َال‬ َ ve
”‫“ع َــد َل‬ ” ‫ــر‬ ‫ف‬ “ ”‫يص‬ ‫ح‬ ِ ‫م‬ ‫ــه‬‫ن‬ ‫ع‬ ‫ــا‬ ‫“م‬
َّ َ
َ ve ma¡nâlarına gelir. Ve ٌ َ ُ َْ َ kavli “Ondan meyl ve ¡udûl ile kaçıp
kurtulmak yâhûd kurtulacak mahal yoktur” demektir. ‫ــن َقر ٍن ُهم اَ َش ُّــد ِم ْن ُهم‬ ‫﴿وكــم اهلكنــا قبلهــم ِم‬
ْ ْ ْ ْ ْ ُ َ َْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ
1093
﴾‫يص‬ ٍ ‫ ب ْط ًشا َفن َّقبوا ِفي ا ْلب َِل ِد ه ْل ِمن م ِح‬kavl-i kerîmiyle emsâlinde hep böyledir. ”‫ “محص‬aslen
َ ْ َ ُ َ َ ٌ ْ َ

1088 “Suçlular Rablerinin huzurunda boyunlarını büküp, “Rabbimiz! (Gerçeği) gördük ve işittik. Artık
şimdi bizi (dünyaya) döndür ki, salih amel işleyelim. Biz artık kesin olarak inanmaktayız” dedikleri
vakit, (onları) bir görsen!” es-Secde, 32/12. Kelime ”‫ين‬ ِ
َ ‫ “ا ْل ُم ْجرِ م‬şeklinde on dokuz yerde geçmektedir.
1089 “Bu kurban, yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin.” el-Bakara, 2/196.
1090 “O, lütfuyla bizi kalınacak yurda yerleştirendir.” Fâtır, 35/35.
1091 “Ay hâlinde kadınlardan uzak durun.” el-Bakara, 2/222.
1092 “İşte onların barınağı cehennemdir. Ondan bir kaçış yolu bulamazlar.” en-Nisâ™, 4/121.
1093 “Biz onlardan önce, kendilerinden daha zorlu nice nesilleri helak ettik de ülke ülke dolaşıp kaçacak
BÂBU’L-MÎM ‫اًروُسْحم‬
َ 257

bir şey™i kendinde olan ¡ayb ve kederden tahlîs ma¡nâsınadır. Ve tathîr ma¡nâsına da ge-
lir: ”‫ــب‬
َ ‫الذ َه‬َّ ‫ــت‬ ُ ‫“م َح ْص‬ ٌ ‫“ت ْف ِع‬den
َ ve ”‫يل‬ َ ”‫يصا‬ ِ
ً ‫ت ال َّذ َه َب َت ْمح‬
ُ ‫“م َّح ْص‬kavli
َ “Altını kendinde olan cürûf
ve kederden tahlîs ettim, tathîr ettim” demektir, nitekim ‫آمنُــوا َو َي ْم َح َــق‬ ِ َّ ‫﴿و ِليم ِحــص‬
َ ‫يــن‬
َ ‫اللُ ا َّلذ‬ َ ّ َُ َ
1094
﴾‫ين‬ ِ‫ر‬ ِ ‫ ا ْل َك‬kavl-i kerîminde de tahlîs ve tezkiye ve tathîr ma¡nâsınadır.
‫اف‬
َ

َ ِ‫•م َحار‬
]ma√ârîbe[ ‫يب‬
َ
ٍ ‫اب و ُق ُدورٍ ر ِاسي‬ ٍ َ ‫يب َو َت َم ِاث‬ ِ ِِ ِ
‫ َج ْم ُع‬1095﴾‫ات‬
َ َ َ ِ ‫يل َو ِج َفان َكا ْل َج َو‬ َ ِ‫ون َل ُه َما َي َش ُاء م ْن َم َحار‬
َ ‫﴿ي ْع َم ُل‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫اب‬ ٍ ‫ِم ْحر‬
َ
Bu lafz âyette mesâcid ve kusûr-ı metîne ve hasîne ma¡nâlarınadır. Âtiyü’z-zikr
”‫ “ َا ْل ِم ْحراب‬kelimesine nazar oluna.
َ
ِ ‫•محياي ومم‬
]ma√yâye ve memâtî[ ‫اتي‬
َ ْ َ َ َ َ َ
‫ أَ ْي َحي ِاتي َو َم ْو ِتي‬1096﴾‫ين‬ ِ ِِ ِ ِ ِ
َ َ ‫اي َو َم َماتي َّل َر ِّب ا ْل َعا َلم‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل إ َِّن َص َلتي َونُ ُسكي َو َم ْح َي‬
‫اهم‬ ‫ات سواء محي‬ ِ ‫ات اَ ْن َنجع َلهم َكا َّل ِذين ٰامنُوا وع ِم ُلوا الص ِالح‬ ِ ‫ •و َك َذا ِفي ﴿اَم ح ِسب ا َّل ِذين اجترحوا السي َِئ‬
ُْ َْ َ ً َ َ َ َّ َ َ َ َ ُْ َ ْ ّ َّ ُ ََ ْ َ َ َ ْ َ
‫ أَ ْي َحي ِاتهِ م َو َم ْو ِتهِ م‬1097﴾‫َو َم َماتُ ُهم‬
ْ ْ َ ْ
Türkçe “dirlik ve ölüm” denir. ”‫ت‬ ٌ ‫“م ْــو‬in zıddı olan ”ٌ‫“حيــاة‬tan “mef¡al”dir ki masdar-ı
َ ََ
mîmî olur. “‫”ت ِع َب‬ ” ‫ي‬ ‫ح‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ة‬ ‫ا‬‫ي‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫ِي‬‫ي‬ ‫“ح‬
ٌّ َ َ ُ َ ً َ َ َ ْ َ َ َ
َ bâbından denir ki diri olmaktır. Hemze ile ta¡diye
ُ ‫“ “أَ ْح َي‬Diriltti” demektir. Ve “istif¡âl”den ”‫“ “إ ِْس َــت ْح َي ْي ُت ُه‬Onu diri bıraktım” ya¡nî
eder: ”ُ‫ــاه اهلل‬
öldürmedim demektir. 1098﴾‫ــاء ُكم‬ ‫ ﴿يق ِتلــون أَبناءكــم ويســتحيون ِنس‬kavl-i kerîminde ma¡nâ budur.
ْ َ َ َ ُ ْ َ َْ َ ْ ُ َ َْ َ َُُّ
Utanmak ma¡nâsına olan ”‫اء‬ ِ
ٌ ‫ “إ ِْســت ْح َي‬mehmûz olan ”‫ــاء‬ ٌ ‫“ح َي‬dandır.
َ Bâbu’l-◊â™da ”‫“اَ ْل َحي َــوان‬
َ
kelimesiyle tâlîsine de nazar oluna. ”ٌ‫“حياة‬ lafzı için [266] Mufredât-ı Râπıb’a mürâca¡at-
ََ
te fevâid-i kesîre vardır ve bundan istignâ yoktur.

]ma√sûran[ ‫حسورا‬
ْ ‫•م‬ ً ُ َ
‫ أَ ْي‬1099﴾‫ورا‬ ِ ِ
ً ‫﴿و َل َت ْج َع ْل َي َد َك َم ْغ ُلو َل ًة ِإ َلى ُعنُق َك َو َل َت ْب ُس ْط َها ُك َّل ا ْل َب ْسط َف َت ْق ُع َد َم ُل‬
ً ‫وما َم ْح ُس‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫الت َص ُّر ِف‬ ِ ِ
َّ ‫الن َف َقة َو‬
َّ ‫ُم ْن َقط ًعا َع ِن‬
Ya¡nî “İnfâkta ifrât etme ki beyne’n-nâs melûm ya¡nî mezmûm ve nezdinde mâl tüken-

delik aradılar. Kaçacak bir yer mi var?” Kâf, 50/36.

1094 “Bir de Allah, iman edenleri arındırmak ve küfre sapanları mahvetmek için böyle yapar.” Âl-i ¡İm-
rân, 3/141.
1095 “Cinler Süleyman için dilediği biçimde kaleler, heykeller, havuz gibi çanaklar ve sabit kazanlar
yapıyorlardı.” Sebe™, 34/13.
1096 “Ey Muhammed! De ki: “Şüphesiz benim namazım da, diğer ibadetlerim de, yaşamam da, ölümüm
de âlemlerin Rabbi Allah içindir.”” el-En¡âm, 6/162.
1097 “Yoksa kötülük işleyenler, kendilerini, inanıp salih amel işleyenler gibi kılacağımızı; hayatlarının ve
ölümlerinin bir olacağını mı sanıyorlar?” el-Câsiye, 45/21.
1098 “Oğullarınızı öldürüyor, kadınlarınızı sağ bırakıyorlardı.” el-A¡râf, 7/141.
1099 “Eli sıkı olma, büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır ve çaresiz kalırsın.” el-İsrâ™, 17/29.
258 ‫اًروُجْحم‬
َ BÂBU’L-MÎM

mekle infâk ve tasarruftan munkatı¡ olarak oturur kalırsın” demek olur. Yorgunluktan
za¡îf ve bîtâb ve ¡âciz kalmak ma¡nâsına olan ”‫“ح ْســر‬dendir. “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ‫“ح َســر ا ْلب ِعيــر‬
ٌ َ ُ َ َ َ
”‫ور‬ ‫س‬ ‫ح‬‫م‬ ‫اك‬
َ ‫ذ‬
َ ‫و‬ ‫ير‬‫س‬ِ ‫ح‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ا‬ ‫ور‬ ‫س‬ ‫ح‬ denir, ya¡nî “Deve yorgunluktan za¡îf ve nâtüvân ve ¡âciz kal-
ٌ ُ ْ َ َ ٌ َ َُ ً ُ ُ
dı” demek olur. ”‫“بعيــر َحســير‬ِ ِ denir ki za¡f ve nâtüvânlıktan bir daha işe yaramaz olan de-
ٌ ٌ َ
vedir. Ba¡zen müte¡addî de olur: ”‫الس َفر‬ ‫ “قد حسره‬denir, “Yol onu za¡îf düşürdü” demektir.
ُ َّ ُ َ َ َ ْ َ
Bu âyette ”‫ور‬ ٌ ‫“م ْح ُس‬
َ nefâd-ı mâl ve helâk-ı servetle infâk ve tasarruftan ¡acz ma¡nâsınadır.
]ma√cûran[ ‫جورا‬
ُ ‫•م ْح‬ً َ
‫ أَ ْي َحر ًاما ُم َحر ًما‬1100﴾‫ورا‬ ِ َ ُ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وي ُقول‬
َّ َ ً ‫ون ح ْج ًرا َم ْح ُج‬ ََ َ ْ
Ya¡nî “Melâike onlara derler: Cennetle beşâret yâhûd cennete duhûl size tahrîm edilmiş,
harâmdır” demek olur. Ve kâiller küffâr olup kendi nefslerine hitâb etmek de olur. Bu
ً ‫“ب ْع ًــدا َب ِع‬dir,
sûrette ma¡nâ ”‫يــدا‬ ُ gûyâ küffâr melâike-i ¡azâbı görünce nefslerinde derler:
“Kâşkî beynimizde bu¡d-ı ba¡îd olaydı ya¡nî sizi görmeye idik!” demek olur. Çünkü
¡Arab bir şiddet vukû¡unda veyâ korktukları bir şey™e uğradıklarında ”‫ورا‬ ِ
ً ‫ “ح ْج ًرا َم ْح ُج‬der-
ler ki “Kâşkî bunu veyâ bu günü görmeye idik!” demektir. Bu kelimeye dâir tahkîkât
Bâbu’l-◊â’da ”‫“ح ْجرا‬ ِ kelimesinde mezkûrdur, mürâca¡at oluna.
ً
ِ ‫•ا ْلمحر‬
]el-ma√rûmi[ ‫وم‬
ْ ُ َ
]267[ ‫ار ِف‬ َ 1101 ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِفي أَمو ِالهِ م ح ٌّق ِل‬
َ ‫لسائ ِل َوا ْل َم ْح ُروم﴾ أ ِي ا ْل ُم َح‬ َّ َ ْ َْ َ َ ْ
Ya¡nî “işi bozulmakla rızkı kendinden inhirâf etmiş kimse” demektir. ”‫“اَ ْل َم ْحــروم‬un
ُ
”‫ــارف‬ َ ‫“ َا ْل ُم َح‬le tefsîri ikisi de bir ma¡naya olmakla dîger tefsîrleri de câmi¡ olduğu içindir,
zîrâ ”‫وم‬ ٌ ‫“م ْح ُــر‬َ rızkı memnû¡ olup tedârükü de kendine âsân olmayan kimsedir. ”‫ــار ٌف‬ َ ‫“م َح‬
ُ
rızkı kendisinden inhirâf eden kimsedir. ”‫وم‬ ‫ــر‬
ٌ ُ ْ َ ‫ح‬ ‫“م‬ lafzı mükerreren beyân olunan
”‫“حر َمــ ٌة‬tendir.
ُْ Ve ”‫ “اَ ْل َم ْحــروم‬bu âyette ta¡affüfen ¡adem-i su™âli sebebiyle ganî zann edilip
ُ
sadakadan mahrûm kalan kimsedir ki 1102﴾‫الت َع ُّف ِف‬ ِ ‫اه ُــل أَ ْغ ِني‬
ِ ‫ ﴿يحســبهم ا ْلج‬kerîmiyle medh
َّ ‫ــاء م َن‬َ َ َ ُ ُُ َ ْ َ
buyurulmuştur da denildi. Ve ganâimden sehmi olmayan ve fey™den bir şey™ verilmeyen
kimsedir de denildi. Ve mutlakan hayr-ı ¡atâ™dan mahrûm demektir de denildi. Ve zer™i-
ne ve hayvânatına âfet gelen âfetzededir ki şiddet-i müzâyakaya düşmüş ola. Ve ¡abd-i
memlûk ya¡nî esîrdir ve ¡abd-i mükâtebdir de denildi. Azhar-ı akvâl ”‫“م َت َع ِّف ٌف‬dir ُ kavlidir.

َ ‫•م ْحروم‬
]ma√rûmûne[ ‫ون‬
ُ ُ َ
ِ ‫ أَي ممنوعون ِمن‬1103﴾‫ون‬
‫الر ْز ِق‬ َ ‫وم‬
ُ ‫﴿ب ْل َن ْح ُن َم ْح ُر‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ّ َ َ ُ َُْ ْ
Ânifü’l-beyân memnû¡u’r-rızk demek olan ”‫وم‬ ٌ ‫“م ْح ُر‬un
َ cem¡idir. Bu âyet sûre-i Vâkı¡a ve

1100 ““Eyvah! Biz Allah’ın rahmetinden tamamen uzaklaştırılmışız” diyecekler.” el-Furkân, 25/22.
1101 “Mallarında (yardım) isteyen ve (iffetinden dolayı isteyemeyip) mahrum olanlar için bir hak vardır.”
ez-Zâriyât, 51/19.
1102 “Sen onları yüzlerinden tanırsın. İnsanlardan arsızca (bir şey) istemezler.” el-Bakara, 2/273.
1103 “Daha doğrusu büsbütün mahrumuz!” el-Vâkı¡a, 56/67; el-Kalem, 68/27.
BÂBU’L-MÎM ‫اًرَضْحُم‬ 259

sûre-i Nûn’da da tekerrür etmiştir. Zer¡ ve simâr-ı cehennemden âfetzedelerdir.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ح‬،‫”م‬
ُ
]mu√arraran[ ‫حررا‬
َ ‫•م‬ ً َّ ُ
‫يع‬ ِ ‫ت َل َك ما ِفي ب ْط ِني محررا َفت َقب ْل ِم ِنّي ِا َّن َك َا ْن َت‬
ُ ‫ت ِع ْم ٰر َن َر ِّب ِا ِنّي َن َذ ْر‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ُ ‫﴿ا ْذ َقا َل ِت ْام َر َا‬
ُ ‫السم‬
َّ َّ َ ً َّ َ ُ َ َ َ ْ
‫ود َّي ِت َك َو ِخ ْد َم ِة َبي ِت َك‬
ِ ‫ أَي ع ِتي ًقا ِلعب‬1104﴾‫ا ْلع ِليم‬
َ ْ
ْ ُُ ُ َ
Ya¡nî “Mâder-i Hazret-i Meryem dedi: Ben karnımda olanı hür ve ma¡tûk olarak sana
nezr ettim” demektir ki hâmil olduğum çocuğu ba¡de’l-vilâde bünüvvet [268] haysiy-
yetiyle olan kuyûddan âzâde olarak sana ¡ibâdet ve senin beytinde hizmete tahsîs ettim
demek olur. ”‫ــد‬ ٌ ‫“ع ْب‬ın
َ zıddı olan ”‫“ح ٌّــر‬den “tef¡îl”dir. ”‫“حر ْر ُت ُــه َت ْحرِ يــرا‬, ”‫ “أَ ْع َت ْق ُت ُــه َو َج َع ْل ُت ُــه ُحرا‬de-
ُ ً َّ َ ًّ
mektir. Bunun tahkîki Bâbu’l-Hâ’da ”‫ “اَ ْل ُح ُّر‬kelimesinde mürûr etti, mürâca¡at oluna.

]ve’l-mu√§anâtu[ ‫ات‬
ُ ‫•وا ْلم ْحص َن‬ َ ُ َ
ِ ِ ‫ •﴿وا ْلمحصنات ِمن‬
‫اج‬ ُ ‫النّ َساء ِا َّل َما َم َل َك ْت اَ ْي َمانُ ُك ْم﴾ اَ ْي َذ َو‬
ِ ‫ات َْال ْز َو‬
1105
َ ُ َ َ ْ ُ َ
Ya¡nî “kadınlardan müte™ehhil olanlar” ki kocalı kadınlar demek olur. ”‫“م ْح َص َن ٌة‬nın ُ cem¡i-
dir. Ve ”‫§ “ َا ْل ُم ْح َص َنــات‬âd’ın fethi ve kesriyle de ”‫“حر ِائــر‬ ma¡nâsına da gelir. ” ‫ــات‬ ِ
ٌ َ ّ َ ‫“م َت‬
‫ج‬ ‫و‬ ‫ز‬ ُ ol-
ُ ََ
masalar dahi bu ”‫اء‬ ِ ِ
ٌ ‫“إ َِم‬ın zıddıdır. Ve kezâ ”‫“ع َفائ ُف‬
َ ya™nî ”‫“عفي َف ٌة‬ler
َ ki harâm ve rezâilden
nefslerini men¡ ile tevakkî edenler demek de olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ ْح ِص َّن‬kelimesine
mürâca¡at oluna.

]mu√§inîne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫•م ْحصن‬ ُ
ِ ِ ِ ِ ِ
‫ين‬ َ ‫ين﴾ أَ ْي ُم َت َز ِّو ِج‬
َ ‫ين َغ ْيرِ َزان‬ َ ‫ين َغ ْي َر ُم َسافح‬
َ ‫﴿م ْحصن‬
ُ •
1106

Ya¡nî “bi’t-tezevvüc helâl olarak”, irtikâb-ı zinâ ile harâm olarak değil demek olur. Bu
”‫“م ْح ِص ٌن‬ın
ُ cem¡idir. Bunlar ”‫“إ ِْح َصا ٌن‬dandırlar. ”‫ “أُ ْح ِص َّن‬kelimesine bak.

]mu√∂aran[ ‫ضرا‬
َ ‫•م ْح‬ ً ُ
ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿يوم َت ِجد ُك ُّل َن ْف ٍس ما ع ِم َلت ِمن َخيرٍ مح َضرا وما ع ِم َلت ِمن س‬
‫وء َت َو ُّد َل ْو اَ َّن َبي َن َها َو َبي َن ُه اَ َم ًدا‬
ْ ْ ُ ْ ْ َ َ َ ً ْ ُ ْ ْ ْ َ َ ُ َ َْ َ ُ ْ
‫اضرا َلم َيب َخ ْس ِم ْن ُه َشي ٌء‬
ْ ً ‫َب ِع‬
ِ ‫ أَي متهي ًِئا ح‬1107﴾‫يدا‬
ْ ْ ً َ ََُّ ْ
Ya¡nî “Her bir nefs hayrdan işlediği şey™i eksiksiz hâzırlanmış bulduğu gün” demek
olur. ”‫“ َغيبــ ٌة‬tin zıddı olan ”‫ــور‬ ٌ ‫“ح ُض‬dan
ُ ve “if¡âl” bâbından ism-i mef¡ûldür ki hâzır kılın-
َْ

1104 “Hani, İmran’ın karısı, “Rabbim! Karnımdaki çocuğu sırf sana hizmet etmek üzere adadım. Benden
kabul et. Şüphesiz sen hakkıyla işitensin, hakkıyla bilensin” demişti.” Âl-i ¡İmrân, 3/35.
1105 “(Savaş esiri olarak) sahip olduklarınız hariç, evli kadınlar (da size) haram kılındı.” en-Nisâ™, 4/24.
1106 “İffetli yaşamak ve zina etmemek şartıyla” en-Nisâ™, 4/24; el-Mâide, 5/5.
1107 “Herkesin yaptığı iyiliği ve yaptığı kötülüğü hazır bulacağı günde kişi, kötülükleri ile kendi arasında
uzak bir mesafe bulunmasını ister.” Âl-i ¡İmrân, 3/30.
260 ‫َنيِرَضْحُمْل‬
‫ا‬ BÂBU’L-MÎM

ِ ِ ِ ِ ‫¡ “م ْك ُت‬ibâretiyle de tefsîr olunmuştur.

ً ُ ”‫وبا في د َيوان ْالَ ْع َمال‬
mış demek olur. Ve ”‫“م ْح َضرا‬, ً َ
]el-mu√∂arîne[ ‫ين‬
َ ِ‫•ا ْلم ْح َضر‬
ُ
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫ار‬ َّ ]269[ ‫ين﴾ أَ ْي أُ ْحض ُروا‬
َ ‫الن‬ َ ِ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ثُ َّم ُه َو َي ْو َم ا ْلق َي َامة م َن ا ْل ُم ْح َضر‬
1108

Ya¡nî cehenneme ihzâr olunanlardan ve 1109﴾‫ين‬ ِ ‫ ﴿و َلو َل ِنعم ُة ربِي َل ُك ْن‬ve ‫﴿ وأَما ا َّل ِذين‬
َ ِ‫ت م َن ا ْل ُم ْح َضر‬ ُ َّ َ ْ ْ َ َ َّ َ
1110
﴾‫ون‬ ِ ‫ــك ِفي ا ْل َع َذ‬
َ ‫اب ُم ْح َض ُــر‬ ِ ‫ َك َفــروا و َك َّذبــوا ِبآَي ِاتنــا و ِل َق‬ve gayr-ı zâlik hep ânifü’l-beyân
َ ‫ــاء ْال َِخ َر ِة َفأُو َل ِئ‬ َ َ َ ُ َ ُ
”‫ار‬
ٌ ‫“إ ِْح َض‬dan ism-i mef¡ûldür.
]el-mu√ta@iri[ ِ‫ •ا ْل ُم ْح َت ِظر‬
ِ ‫ أَي ص‬1111﴾ ِ‫يم ا ْلمحت ِظر‬
‫اح ِب ا ْل َح ِظير ِة‬ ِ
َ َ ْ َ ْ ُ ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َكانُوا َك َهش‬
”‫“ح ِظير ٌة‬ deve ve koyun ağılına denir. ”‫“م ْح َت ِظر‬ ُ bundan “ifti¡âl”dir. ”‫يم‬ ‫ “ه ِش‬kemâliyle kuru-
َ َ ٌ ٌ َ
muş ot ve ağaç kurularına denir ki kuruluğundan kırılır ve ufaklanırlar. Tâze ve yaşına
”‫“ه ِشــيم‬ denilmez. Bu kelime aslen men¡ ma¡nâsına olan ”‫“ح ْظــر‬dendir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından
ٌ َ ٌ َ
”‫“ح َظر ُه َي ْحظُر ُه َح ْظرا‬ denir, ” ‫ه‬ ‫ع‬
َََُ‫ن‬ ‫“م‬ demektir. Bu ma¡nâdan alınarak hayvânâtı dağılmak men¡
ً ُ َ َ
ve ta¡arruzdan hıfz için yapılan ağıla ”ٌ‫“حظيــرة‬ ِ denildi. Cem¡i ”‫“ح َظائــر‬ِ ِ
َ َ ُ َ ve kesrle ”‫ــار‬ ٌ ‫“ح َظ‬
gelir, ”‫يم ٌة‬ َ ”‫“ك َر ِائ ُم‬,
َ ِ‫“كر‬,
ِ gibi. Ve mezkûr ağıl için yapılan duvar ve çit ve parmaklığa
َ ”‫“ك َر ٌام‬
da ”‫ار‬ ِ ِ
ٌ ‫ “ح َظ‬denir. Ve “ifti¡âl”den ”‫ار‬ ٌ ‫ “إ ِْحت َظ‬ağıl yapmaktır.
َ ‫•م ْح َت‬
]mu√ta∂arun[ ‫ضر‬
ٌ ُ
‫النا َق ُة َي ْو َم َها‬ َ 1112 ِ ُ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َّ ‫ور َت ْح ُض ُر ُه ا ْل َق ْو ُم َي ْو َم ُه ْم َو‬
ٌ ‫﴿ك ُّل ش ْر ٍب ُم ْح َت َض ٌر﴾ أ ْي َم ْح ُض‬ َ ْ
Ya¡nî “Sudan her bir nasîb sâhibine mahzûrdur ki kavm-i ¿emûd kendi gününde ve
nâkatullâh kendi gününde hâzır olup biri dîgerin nasîbine veyâ gününe hâzır olmasın”
demek olur. ”‫ــور‬ ٌ ‫“ح ُض‬dan ُ “ifti¡âl”dir: ”‫ــات ُم ْح َت َضــر‬
ٌ ُ ‫ــات َي ْع ِنــي َح َض َــر َفا ْل ِمي َق‬ ِ ya¡nî
َ ‫“ا ْح َت َض َــر ا ْل َق ْــو ُم ا ْل ِمي َق‬
mahall-i huzûr.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ح‬،‫”م‬
]el-mi√râbe[ ‫حراب‬ ِ
ْ ‫•ا ْلم‬ َ َ
‫ أَ ِي ا ْل ُغر َف َة‬1113﴾‫اب َو َج َد ِع ْن َد َها رِ ْز ًقا‬ ِ ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫﴿ك َّل َما َد َخ َل َع َل ْي َها َز َكرِ َّيا ا ْلم ْح َر‬
ْ

1108 “Sonra da kıyamet günü (hesaba çekilmek için) huzura getirilecek kimse gibi midir?” el-Kasas,
28/61.
1109 “Rabbimin nimeti olmasaydı, mutlaka ben de cehenneme konulanlardan olmuştum.” es-Sâffât,
37/57.
1110 “İnkâr edip âyetlerimizi ve ahirete kavuşmayı yalanlayanlara gelince, işte onlar azabın içine atıla-
caklardır.” er-Rûm, 30/16; Sebe™, 34/38.
1111 “Onlar, ağıldaki hayvanların çiğneyip ufaladıkları kuru çöpler gibi oldular.” el-Kamer, 54/31.
1112 “Her su nöbetinde sahibi hazır bulunsun.” el-Kamer, 54/28.
1113 “Zekeriya, onun bulunduğu bölmeye her girişinde yanında bir yiyecek bulurdu.” Âl-i ¡İmrân, 3/37.
BÂBU’L-MÎM َ‫ٍة صََمْخ م‬ 261

Ya¡nî [270] “köşk”e. ”‫اب‬ ِ

ٌ ‫ “م ْح َــر‬lafzı ma¡ânî-i ¡adîdede müsta¡meldir. Bu âyet-i kerîmede
”‫ “ ُغر َفــ ٌة‬demektir ki biz köşk deriz. Murâd Beytü’l-Ma…dis’te şerâfet ve kerâmetine hür-
ْ
meten Hazret-i Meryem’e mahall-i i¡tikâf olmak üzere tahsîs edilen mahfildir ki beyt-i
şerîfe müşârün ileyhânın sadr ve eşref ve a¡lâ-yı mecâlisi idi. Mescid ma¡nâsına da gelir:
‫ َا ِي ا ْل َم ْس ِج ِد‬1114﴾‫اب‬ِ ‫اد ْت ُه ا ْل َم َل ِئ َك ُة َو ُه َو َق ِائم يُ َص ِّلي ِفي ا ْل ِم ْحر‬َ ‫ ﴿ َف َن‬Ve ﴾‫اب‬
1115
ِ ‫ ﴿ َف َخر َج َع َلى َق ْو ِم ِه ِم َن ا ْل ِم ْحر‬kavl-i
َ ٌ َ َ
kerîminde iki vechle de tefsîr olunmuş, ya¡nî ”‫ــجد‬ ِ ِ ‫ــج ِد أَ ِو ا ْل ُغر َف ِة ا َّل ِتي في ا ْلمس‬
ِ ِ ‫“م َن ا ْلمس‬ ِ ¡ibâretle-
ْ َ ْ ْ َ
ِ ِ ِ ِ
riyle tefsîr edilmiştir. Ve 1116﴾‫اب‬ َ ‫ ﴿ ِإ ْذ َت َس َّو ُروا ا ْلم ْح َر‬âyetinde ”‫ “أَ ِي ا ْل َم ْس ِجد ا ْل َم ْخ ُصوص بِه‬ile tefsîr
kılınmış ki Dâvûd ¡aleyhi’s-selâmın ma¡bed-i hâssı demek ve ”‫ “ ُغر َف ٌة‬ve müşârün ileyhin
ْ
hücre-i iştigâlidir dahi denildi. Ve mebânî-i ¡âliye vü rasîneye de ıtlâk edilir ki derû-
ِ
nunda tahassun edilerek düşmanla harb edilir. ”‫اب‬ ٌ ‫“م ْح َــر‬ın cem¡i ”‫يــب‬ ُ ِ‫“م َحار‬ َ gelir. ‫ــون‬ َ ‫﴿ي ْع َم ُل‬
َ
1117
﴾‫ات‬ ٍ ‫ــدورٍ ر ِاســي‬
ُ ‫ق‬
ُ ‫و‬ ‫اب‬
ِ ‫و‬ ‫ج‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ك‬
َ ٍ
‫ــان‬ ‫ف‬
َ ‫ج‬ ِ ‫و‬ ‫يل‬
َ ِ
‫اث‬ ‫م‬ ‫ت‬
َ ‫و‬ ‫يــب‬ ِ‫ار‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫م‬ ِ ‫ــاء‬ ‫ش‬َ ‫ي‬ ‫ــا‬ ‫م‬ ‫ــه‬ ‫ل‬
َ Bunda ma¡nâ-yı ahîr murâddır
َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ
denildi. Kelime-i mebhûsün ¡anhâ cenk ma¡nâsına olan ”‫ب‬ ٌ ‫“ح ْر‬
َ lafzından “mif¡âl”dir.
ِ ‫•ا ْل ِمح‬
]el-mi√âli[ ‫ال‬
َ
ِ ‫الن َك‬
‫ال‬ ِ ‫ أَ ِي ا ْلع ُق‬1118﴾‫ال‬ ُ ‫﴿و ُه َو َش ِد‬
ِ ‫يد ا ْل ِمح‬
َّ ‫وبة َو‬
َ ُ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “mihnet ve ¡azâbla mu™âhazesi şiddetli” demektir. Ve keyd ve mekri şedîddir dahi
denildi. Bu kelime ¡Arabın “‫ ” َق َط َع‬ve “‫”ت ِع َب‬
َ bâblarından ‫“م َح َل ُف َل ٌن ِب ُف َل ٍن َم ْح ًل َو َم َح ًل َو ِم َح ًال َف ُه َو‬
َ
ِ ‫ م‬kavlindendir ki bir kimse hakkında sû™-i niyyet ve gam-nâk edecek bir şey™ murâd
”‫اح ٌل‬ َ
etmektir. Ve si¡âyet ve gamz etmekte de isti¡mâl olunur. Ve zamân veyâ mekânda kaht
ve cedb ma¡nâsına [271] dahi gelir: ”‫الس َن ُة أَ ِو ا ْلب ْل َد ُة‬ ِ ِ َ
َ َّ ‫الز َما ُن أ ْو َمح َلت‬
َّ ‫“م َح َل‬
َ denir, “Kaht ve kurak
oldu” demek olur.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-»Â™İ’L-MU¡CEME: “‫خ‬،‫”م‬

َ
]ma«ma§atin[ ‫خمص ٍة‬
ْ ‫•م‬ َ َ َ
ُ ِ‫اع ٍة ُتور‬ ﴾‫ور َر ِحيم‬ ِ ٍ ِِ ٍِ ٍ ِ
‫ث‬ َ ‫أَ ْي َم َج‬ ٌ ‫الل َغ ُف‬
َ َّ ‫اضطُ َّر في َم ْخ َم َصة َغ ْي َر ُم َت َجانف ل ْثم َفا َّن‬
ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َم ِن‬
1119
ٌ
‫َخ ْم َص ا ْلب ْط ِن‬
َ
Ya¡nî “batnın çekilmesini mûris olacak kadar açlık” demektir. Bâb-ı evvelden ‫“و َق ْــد‬ َ
”‫يــص‬ ِ ‫ َخمصــه ا ْلجــوع ي ْخمصــه َخمصــا وم ْخمصــ ًة َفهــو َخ‬denir ve ma¡nâ-yı mezkûr murâd edilir. Ve
‫م‬
ٌ َ ُ َ َ َ َ ً ْ ُ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ َ
lâgar-meyân ve dâmir ma¡nâsına ve yaranın şişi inmek ma¡nâsına da kullanılır.

1114 “Zekeriya mabedde namaz kılarken melekler ona seslendiler.” Âl-i ¡İmrân, 3/39.
1115 “Derken Zekeriya ibadet yerinden halkının karşısına çıktı.” Meryem, 19/11.
1116 “Hani onlar duvarı aşarak mabede girmişlerdi.” Sâd, 38/21.
1117 “Cinler Süleyman için dilediği biçimde kaleler, heykeller, havuz gibi çanaklar ve sabit kazanlar
yapıyorlardı.” Sebe™, 34/13.
1118 “Hâlbuki O, azabı çok şiddetli olandır.” er-Ra¡d, 13/13.
1119 “Kim şiddetli açlık durumunda zorda kalır, günaha meyletmeksizin (haram etlerden) yerse şüphesiz
ki Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.” el-Mâide, 5/3.
262 ‫ُضاََمْلا‬
‫خ‬ BÂBU’L-MÎM

ُ ‫•ا ْلم َخ‬

]el-ma«â∂u[ ‫اض‬
َ
‫ أَ ْي َو َج ُع ا ْلوِ َل َد ِة‬1120﴾‫الن ْخ َل ِة‬ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ َج َاء َها ا ْل َم َخ‬
َّ ‫اض ِإ َلى ِج ْذ ِع‬
”‫اض‬ ٌ ‫“م َخ‬
َ Veledin hurûc için batn-ı mâderde temahhuzu ya¡nî tahrîkidir. Aslı sütün yağını
çıkarmak için tahrîk ma¡nâsına olan ”‫ــض‬ ٌ ‫“م ْخ‬dır. “‫ ” َق َت َــل‬ve “‫”ضــر َب‬ ve ”‫ “فتــح‬bâblarından
َ َ َ
tasrîf edilir. Ve mîm’in fethi ve kesriyle de ”‫ــاض‬ ٌ ‫“م َخ‬ ِ َ bâbın-
َ veca¡-ı vilâdettir. “‫ــب‬ َ ‫”تع‬
dan ”‫اخ ٌض‬ ِ ‫ــت ا ْلمــرأَ ُة م ْخ ًضــا َفهِ ــي م‬
ِ ‫ “م َخ َض‬denir, hâ ile ”‫اخ َضــ ٌة‬ ِ ‫ “م‬denilmez. Bu sûrette ”‫ “ح ِام ٌل‬ve
َ َ َ ْ َ َ َ َ
ٌ ‫“ح ِائ‬
”‫ــض‬ َ gibidir. Hayvânâtta da kullanılır: ”‫ــض َو َنا َق ٌة َماخ ٌض‬
ِ ِ ‫“شــا ٌة م‬
ٌ ‫اخ‬ َ َ Cem¡i teşdîdle ”‫“م َّخ ٌض‬ ُ
ve ”‫اخ ُض‬ ِ ‫ “مو‬gelir.
ََ
ٍ ‫•م ْخ ُض‬
]ma«∂ûdin[ ‫ود‬
َ
ٍ ‫﴿في ِس ْدرٍ م ْخ ُض‬
‫ أَ ْي َل َش ْو َك ِف ِيه‬1121﴾‫ود‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ َ ُ ْ
Ya¡nî “dikensiz” demek, gûyâ ki dikenleri kesilmiş veyâ kırılmış ola. Lâkin murâd
hilkaten mahzûd ya¡nî dikensiz olmasıdır. “‫”ضــر َب‬
َ َ ٌ ‫ــد َخ ْض ًــدا َف ُه َــو َخ ِض‬
bâbından ‫يــد‬ ُ ‫“خ َض َــد َي ْخ ُض‬
َ
”‫ــود‬ ‫ض‬ ‫خ‬ ‫م‬ ‫و‬ denir, kat¡ ve kesr ma¡nâlarında isti¡mâl olunur. ” ‫ر‬ ‫ــد‬ ِ
‫“س‬ Bâbu’s-Sîn’de beyân
ٌ ُ ْ َ َ ٌ ْ
olundu. [272]

]ma«≠ûlen[ ‫ول‬
ً ‫•م ْخ ُذ‬ َ
ِ ‫ أَي متروك النصر ِة ول ن‬1122﴾‫ول‬
‫اصر َل َك‬ ً ‫وما َم ْخ ُذ‬ ِ َّ ‫﴿ل َتجع ْل مع‬
َ ‫الل ِإ َل ًها‬
َ َ َ َ َ ْ ُّ ُ ُ ْ َ ْ ً ‫آخ َر َف َت ْق ُع َد َم ْذ ُم‬ َ َ َ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “yardımsız bırakılmış ve yardımcısız kalmış” demektir. Bâbu’l-»â’da ”‫ول‬
ً ‫“م ْخــ ُذ‬
َ
kelimesine mürâca¡at oluna.

]ma«racen[ ‫جا‬
ً ‫•م ْخر‬
َ َ
ِ ‫الش َد ِائ ِد وا ْل ُغم‬
َّ ‫ِم َن ا ْل َم َض ِائ ِق َو‬ ِِ ِ
‫وم‬ َ َّ ‫﴿و َم ْن َي َّت ِق‬
﴾‫الل َي ْج َع ْل َل ُه َم ْخر ًجا‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1123
ُ َ َ
Ya¡nî “darlıklardan ve güçlüklerden ve gamlardan muhlas veyâ halâs” demek olur.
”‫“م ْخــر ٌج‬ lafzı ”‫وج‬
ٌ ‫“خ ُــر‬dan
ُ ism-i zamân ve mekân ve masdar-ı mîmî olur. Her vechle bu
َ َ
âyete tevâfuk eder ve halâs ve muhlas ma¡nâsınadır.

1120 “Doğum sancısı onu bir hurma ağacına yöneltti.” Meryem, 19/23.
1121 “(Onlar), dikensiz sidir ağaçları (altındadır).” el-Vâkı¡a, 56/28.
1122 “Allah ile birlikte başka bir tanrı edinme, yoksa kınanmış ve yalnızlığa itilmiş olarak kalırsın.” el-İs-
râ™, 17/22.
1123 “Kim Allah’a karşı gelmekten sakınırsa Allah ona bir çıkış yolu açar.” et-Talâk, 65/2.
BÂBU’L-MÎM ‫لْخُمْل‬
‫ا‬ َ ‫َنيِص‬ 263

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫خ‬،‫”م‬
ُ
ٌ ِ‫•م ْخر‬
]mu«ricun[ ‫ج‬
ُ
‫ أَ ْي ُم ْظهِ ر‬1124﴾‫ون‬ َ ‫اللُ ُم ْخرِ ٌج َما ُك ْن ُت ْم َت ْك ُت ُم‬
َّ ‫﴿و‬ ِِ ِ
ٌ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Allâhu ta¡âlâ siz sakladığınız şey™i izhâr edicidir” ya¡nî meydâna çıkarır demek-
tir. ”‫اج‬
ٌ ‫“إ ِْخ َر‬dan ism-i fâ¡ildir. Burada ”‫اج‬ ٌ ‫ “إ ِْخ َر‬, izhâr ma¡nâsınadır.
]mu«race[ ‫ج‬
َ ‫•م ْخر‬
َ ُ
‫اج َع ْل ِلي ِم ْن َل ُد ْن َك ُس ْل َطا ًنا‬ ٍ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِِ ِ
ْ ‫﴿و ُق ْل َر ِّب اَ ْدخ ْلني ُم ْد َخ َل ص ْدق َواَ ْخرِ ْجني ُم ْخ َر َج ص ْدق َو‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ ِ ٍ ِ ‫ أَي إ ِْخر‬1125﴾‫َن ِصيرا‬
ْ ُ ‫اجا َل أَ ْل َتف‬
‫ت ِب َق ْلبِي ِإ َلي َها‬ ً ‫اج ص ْدق َي ْعني إ ِْخ َر‬
َ َ ْ ً
Ya¡nî “Beni Mekke’den gerçek çıkarmakla çıkar, şöyle ki kalbimle artık oraya iltifât
etmeyeyim.” Bundan murâd hicret ettiğimden dolayı nedâmet etmeyeyim demektir,
yoksa belde-i harâmdan bi’l-külliyye kalben ve rûhan inkıtâ¡ demek değildir ve olamaz.
Burada da ”‫“م ْخر ٌج‬ bi-ma¡nâ masdardır.
َ ُ
َ ‫•م ْخ ِلص‬
]mu«li§ûne[ ‫ون‬
ُ ُ
‫ود َّي َة ِلَّ َت َعا َلى‬
ِ ‫الدين وا ْلعم َل وا ْلعب‬ ِ 1126﴾‫ون‬ َ ‫﴿و َن ْح ُن َل ُه ُم ْخ ِل ُص‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ُُ َ َ َ َ َ ّ
Ya¡nî dîn ve ¡amel-i dîni ve kulluğu Allâh için sâfî ve hâlis kılıcılarız demek olur. Bu
kelime sâfî kılmak ma¡nâsına olan ”‫“إ ِْخ َــا ٌص‬tan ism-i [273] fâ¡il cem¡-i müzekkerdir.
”‫ “إ ِْخ َل ٌص‬necât ve selâmet ve safâ ma¡nâlarına olan ”‫وص‬ ٌ ‫“خ ُل‬tan
ُ “if¡âl”dir. “‫ ” َق َع َد‬bâbından
ِ ِ
”‫وصا َو َخ َل ًصا َو ُم ْخل ًصا َف ُه َو َخال ٌص‬ ِ ِ ِ
ً ‫الت َلف َي ْخ ُل ُص ُخ ُل‬ َّ ‫“خ َل َص م َن‬
َ denir, “‫”سل َم‬ َ ve ”‫ “ َن َجا‬demek olur. Ve
” ِ‫ــن ا ْل َك َــدر‬ ِ ‫“خ َلــص ا ْلمــاء‬,
‫م‬ ”‫ــا‬‫ف‬ ‫“ص‬
َ َ demek olur. “İf¡âl” ve “tef¡îl” bâblarından müte¡addî olarak
َ ُ َ َ َ
”‫ “اَ ْخ َل ْص ُت ُــه‬ve ”‫“خ َّل ْص ُت ُــه‬
َ denir, ”‫الش ْــيء‬ ِ َّ ‫“خ َل َصــ ُة‬, ِ
ُ ”‫“مــا َص َفا م ْن ُــه‬dur. Râπıb rahimehullâhu Mufre-
َ
dât’ta ”‫ــص‬ ِ ‫“خ‬
‫ال‬ ile ”‫ــي‬ ِ
‫اف‬ ‫“ص‬nin beynini tefrîk ediyor. ” ‫ــص‬ ِ
‫ال‬ ‫“خ‬
ٌ َ َ ٌ َ şevb ve kederi izâle edilmiş
ve ”‫“صافي‬ ِ
َ aslen ve zâten şevb ve kederi olmayan şey™dir diyor. Ve lafz-ı mezkûr infirâd
ve temeyyüz ve halâs ma¡nâlarına da gelir. Bâbu’l-»â’da ”‫“خ َل ُصوا‬ َ kelimesine nazar olu-
na. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْس َت ْخ َل ُص ُه‬kelimesine de bir nazar [oluna].

]el-mu«la§îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلم ْخ َلص‬ ُ
ِ ‫ وأَم َثالُها َع َلى ب ِْني ِة ا ْلم ْفع‬1127﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿إ َِّنه ِمن ِعب ِاد َنا ا ْلم ْخ َل ِصين‬
‫ول‬ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ْ
”‫“إ ِْخ َــا ٌص‬tan ism-i mef¡ûl cem¡-i müzekkerdir. ”‫ــص‬ ‫ل‬
ٌ َ ْ ُ‫خ‬ ‫“م‬, mustafâ ve muhtâr ve ma¡sûm
ma¡nâsınadır.

1124 “Hâlbuki Allah gizlemekte olduğunuzu ortaya çıkaracaktı.” el-Bakara, 2/72.

1125 “Deki: “Rabbim! (Gireceğim yere) doğruluk ve esenlik içinde girmemi sağla. (Çıkacağım yerden
de) beni doğruluk ve esenlik içinde çıkar. Katından bana yardımcı bir kuvvet ver.”” el-İsrâ™, 17/80.
1126 “Biz ona gönülden bağlanmış kimseleriz.” el-Bakara, 2/139.
1127 “Çünkü o, ihlâsa erdirilmiş kullarımızdandı.” Yûsuf, 12/24.
264 ‫ٍلاَتْخُم‬ BÂBU’L-MÎM

ٍ ‫•م ْخ َت‬
]mu«tâlin[ ‫ال‬
ُ
‫ أَ ْي ِذي ُخي َل َء‬1128﴾ ٍ‫ال َف ُخور‬ ٍ ‫الل َل ي ِح ُّب ُك َّل م ْخ َت‬
ُ ُ ُ َّ ‫﴿و‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “kibr ve ¡ucb sâhibi, hod-pesend kimse” demektir. Kesîrü’l-ma¡ânî olan ”‫ــل‬ ٌ ‫“خ ْي‬
َ
lafzından “ifti¡âl”dir. ”‫ــال‬
ٌ ‫ــال َف ُه َــو ُم ْخ َت‬ ‫ي‬‫ت‬ِ ‫ِخ‬
‫إ‬ ‫ــل‬
ً َ ْ ُ ُ َّ ‫ج‬ ‫الر‬ ‫ــال‬
َ ‫ت‬ ‫خ‬ ِ
‫“ا‬ denir, “Tekebbür ve ¡ucb ve hod-pe-
َْ
sendlik etti” yâhûd öyle oldu demek olur. ”‫ور‬ ٌ ‫ “ َف‬Bâbu’l-Fâ’da mezkûrdur.
‫خ‬
ُ
]mu«zî[ ‫خزِ ي‬
ْ ‫•م‬ ُ
ْ ُ ‫ أَ ْي ُم ْه ِل ُك ُه ْم َويُ َق‬1129﴾‫ين‬
‫ال ُم ِذ َّل ُهم‬ ِ
َ ِ‫الل ُم ْخزِ ي ا ْل َكافر‬ َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى‬
َ َّ ‫﴿وأ َّن‬
َ َ ْ
“Dünyâda katl ve isrâbla âhirette cehenneme idhâl ile ihlâk yâhud zelîl kılıcıdır” [274]
ِ
demek olur. Kesrle “‫“خ ْز ٌي‬dendir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْخ َز ْي ُت ُه‬kelimesine mürâca¡at oluna.

]mu«alle…atin[ ‫خ َّل َق ٍة‬

َ ‫•م‬ ُ
ِ‫ أَ ْي َم ْخ ُلو َق ٍة َت َّام ٍة َو َغير‬1130﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ثُم ِم ْن نُ ْط َف ٍة ثُم ِم ْن َع َل َق ٍة ثُم ِم ْن ُم ْض َغ ٍة ُم َخ َّل َق ٍة َو َغيرِ ُم َخ َّل َق ٍة‬
ْ ْ َّ َّ َّ
‫َت َّام ٍة‬
Ya¡nî “tâmmetü’l-hilkat ve nâkısatü’l-hilkat” demek olur. Ve ”‫“م َس َّو ٍاة َو َغيرِ ُم َس َّو ٍاة‬ ُ ¡ibâretiy-
ْ
le de tefsîr edilmiş. Ve ”‫“خ ْل ٌق‬ ”‫ة‬ٍ ‫ر‬ ٍ
َ tasvîr ma¡nâsına müsta¡mel olduğu için َ َّ َ ُ ِ‫“م َص َّو َرة َو َغ ْير‬
‫و‬ ‫ص‬ ‫م‬ ُ
ile de tefsîr edilmiştir. Ve ”‫“م َخ َّل َقــة‬ ٍ vaktinde doğan ve ” ٍ
‫ــة‬ ‫ق‬
َ ‫ل‬
َّ ‫خ‬
َ ‫م‬ ِ‫ــر‬ ‫ي‬ ‫غ‬
َ “ vaktsiz doğandır da
ُ ُ ْ
denildi. Vallâhu a¡lemu bi-esrâri halkihi.

َ ‫•م َخ َّل ُد‬

]mu«alledûne[ ‫ون‬
ُ
‫ أَ ْي ُمب َق ْو َن ِو ْل َدا ًنا‬1131﴾‫ورا‬ ِ ِ َ ‫وف ع َليهِ م ِو ْل َدا ٌن م َخ َّل ُد‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ويط‬
ْ ً ُ‫ون ا َذا َر َا ْي َت ُه ْم َحس ْب َت ُه ْم لُ ْؤلُ ًؤا َم ْنث‬ ُ ْ ْ َ ُ ُ ََ
Ya¡nî “Tâze ve genç olarak ibkâ olunup ihtiyârlamazlar ve tagayyür etmezler.” Ve
”‫ون‬ َ ‫“م َس َّــو ُر‬ُ ve ”‫ــون‬ َ ُ‫“م َق َّرط‬
ُ ve ”‫“م َح َّل ْــو َن‬ ُ ¡ibâretleriyle de tefsîr edilmiş, Ya¡nî hulliyyât-ı mü-
zeyyine ile tezyîn kılınmış demek olur, çünkü hulliyyâta emvâl içinde sarf olunmayıp
ibkâ™ edildiği için ”‫“خ َل َــد ٌة‬ َ ta¡bîr olunur. ”‫ــد‬ ُ lafzının tahkîki Bâbu’l-Hemze’de ”‫“أَ ْخ َل َــد‬
ٌ ‫“خ ْل‬
ve Bâbu’l-»â’da ”‫ون‬ ِ
َ ‫“خال ُد‬َ kelimelerinde beyân edildi.

1128 “Çünkü Allah, kendini beğenip övünen hiçbir kimseyi sevmez.” el-Hadîd, 57/23. Ayrıca bkz. Lok-
mân, 31/18.
1129 “Allah ise, inkârcıları perişan edecektir.” et-Tevbe, 9/2.
1130 “Sonra az bir sudan (meniden), sonra bir “alaka”dan, sonra da yaratılışı belli belirsiz bir “mudga”dan
yarattık.” el-Hacc, 22/5.
1131 “Çevrelerinde, gördüğünde saçılmış inciler sanacağın, hep aynı gençlik ve güzellikte kalacak hiz-
metçiler dolaşır.” el-İnsân, 76/19. Ayrıca el-Vâkı¡a, 56/17.
BÂBU’L-MÎM ‫ِنِئاَدَمْ ال‬ 265

FASLU’L-MÎM MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”م‬

َ
]med√ûran[ ‫حورا‬
ُ ‫•م ْد‬ ً َ
‫ أَ ْي ُمب َّع ًدا ِم َن الر ْح َم ِة‬1132﴾‫ورا‬
ً ‫وما َم ْد ُح‬
ً ‫يها َم ْذ ُم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم َج َع ْل َنا َل ُه َج َه َّن َم َي ْص ٰل‬
َّ َ
Ya¡nî “Rahmetten uzaklaştırılmış ve tard edilmiş olduğu hâlde” demektir. Teb¡îd ma¡nâ-
sına olan ”‫“د ْحــر‬dendir. “‫ــع‬ ِ ‫ “دحــره دحــورا َفهو د‬denir. ‫“ادحر ع ْن َك‬ ِ
ٌ َ َ ‫”خ َض‬ َ bâbından ”‫ور‬ ٌ ‫اك َم ْد ُح‬َ ‫اح ٌــر َو َذ‬ َ َُ ً ُ ُ َُ َ َ َ َْ ْ
”‫ان‬ َّ kavli ”‫ “أَ ْب ِع ْد‬ve ”‫ “اُ ْط ُر ْد ُه‬demektir. [275] ﴾‫ورا‬
َ ‫الش ْــي َط‬ ِ
ً ‫ون م ْن ُك ّ ِل َجان ٍب ُد ُح‬
ِ َ ‫ ﴿وي ْق َذ ُف‬kavl-i kerî-
1133
َُ
minde de ”‫يدا‬ ِ
‫ع‬ ‫ب‬‫ت‬َ ‫و‬
ً ْ َ ً ْ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ط‬
َ “ ile tefsîr edildi.

]medyene[ ‫•م ْدي َن‬

َ َ
‫ أَ ْي ِإ َلى أَ ْه ِل َم ْد َي َن‬1134﴾‫اهم ُش َعيبا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿و ِإلى مدين أَخ‬
ًْ ُْ َ َ ََْ َ َ
”‫ــن‬
َ ‫“م ْد َي‬َ bir arzın ismidir. Denildi ki bahr-ı ¢ulzum civârında medîne-i Şu¡ayb ¡aley-
hi’s-selâmdır. Bu lafz ”‫ــود‬ ٌ ‫ “ ُق ُع‬vezninde ”‫ــدو ٌن‬ ُ ‫“م‬dan
ُ me™hûzdur ki ikâmet ma¡nâsınadır.
“‫ ” َق َع َــد‬bâbından ”‫ــد ُن ُم ُدو ًنا‬ ُ ‫ان َي ْم‬ ِ ‫ــك‬
َ ‫“م َــد َن بِا ْل َم‬ ِ ِ ‫ “أَ َق‬demek olur. Ancak ef¡âl-i mehcû-
َ denir, ”‫ام فيــه‬ َ
redendir. Lâkin ekser-i ehl-i tefsîr ”‫“م ْد َيــن‬ َ bir recülün ismidir ve o Medyen b. İbrâhîm
¡aleyhi’s-selâmdır. Medîne-i mezbûre ona mensûb ve sükkânı onun evlâdı ve Şu¡ayb
¡aleyhi’s-selâm İbn Mîkîl b. Yeşcur b. Medyen ve ¡alâ-kavlin İbn ¿uveyb b. Med-
yen’dir. Binâ™en[¡aleyh] ﴾‫اهــم‬ ‫ ﴿أَخ‬buyuruldu. Bu sûrette takdîr-i kelâm ‫ــن ب َِم ْع َنى‬ ِ ‫“ ِإ َلــى ْاب‬
َ ‫ــن َم ْد َي‬
ْ ُ َ
”‫ــن‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ــي‬ ِ
‫ن‬ ‫ب‬ ‫ــى‬ ‫ل‬
َ ِ
‫إ‬ olur. Ve ”‫ــن‬ ‫ي‬‫د‬ ‫“م‬ bir suyun ismidir ki kavm-i Şu¡ayb onda sâkin idiler de de-
َ ََْ َ ََْ
ِ ِ ِ
nildi: ﴾‫ون‬ َّ ‫ــن َو َج َــد َع َل ْيه أُ َّم ًة م َن‬
َ ‫الناس َي ْســ ُق‬ َ ‫ــاء َم ْد َي‬
َ ‫﴿و َل َّمــا َو َر َد َم‬َ Ve bir kabîlenin ismidir de denildi,
1135

bu sûrette ”‫“و ِإ َلى َقبِي َل ِة َم ْد َي َن‬ َ denir. Vallâhu a¡lemu bihi.

]el-medâ™ini[ ‫•ا ْلم َد ِائ ِن‬

َ
‫ َج ْم ُع َم ِد َين ٍة‬1136﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ِ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َا ْر ِج ْه َو َا َخ ُاه َوأَ ْرس ْل في ا ْل َم َدائ ِن َحاشر‬
Ya¡nî şehr ve belde ma¡nâsına olan ”‫“م ِد َينــ ٌة‬ ِ
َ lafzının cem¡idir. Ve ”‫ــن‬ ُ ‫“م َدائ‬ َ Hazret-i ~âli√
¡aleyhi’s-selâma mensûb bir arz-ı ma¡lûmun ismidir ki el-yevm medâin-i ~âli√ deniyor,
hazret-i müşârün ileyhin meb¡ası olacaktır ki bu lafz hey™etiyle arz-ı mezkûrun ismidir.

1132 “Sonra da cehennemi ona mekan yaparız. O, buraya kınanmış ve Allah’ın rahmetinden kovulmuş
olarak girer.” el-İsrâ™, 17/18.
1133 “Kovulmaları için her taraftan taşa tutulurlar.” es-Sâffât, 37/8.
1134 “Medyen halkına da kardeşleri Şuayb’ı peygamber olarak gönderdik.” el-A¡râf, 7/85; Hûd, 11/84;
el-¡Ankebût, 29/36.
1135 “Medyen suyuna varınca, suyun başında (hayvanlarını) sulamakta olan bazı insanlar gördü.” el-Ka-
sas, 28/23.
1136 “Onlar şöyle dediler: “Mûsâ’yı ve kardeşini (bir süre) beklet (haklarında bir işlem yapma) ve şehir-
lere toplayıcılar yolla.”” el-A¡râf, 7/111.
266 ّ‫د‬
َ‫ّظلا َ م‬ ِ‫ل‬ BÂBU’L-MÎM

ِ ‫•م َّد ال‬

]medde’@-@ille[ ‫ظّ َّل‬
َ
‫ أَ ْي َكي َف َب َس َط ُه َع َلى َْال ْر ِض ِم ْن طُ ُلو ِع ا ْل َف ْجرِ ِإ َلى‬1137﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ َلم َتر ِإ َلى َر ّب َِك َكي َف َم َّد ال ِظّ َّل‬
ْ ْ َ ْ
‫الش ْم ِس‬ َّ ‫طُ ُلو ِع‬
Ya¡nî “Tulû¡-ı fecrden tulû¡-ı şemse kadar devâm-ı zıllı arz üzerine nâsıl yaydı?” Bu
âyette ”‫ــل‬ ِ
ٌّ ‫“ظ‬den murâd [276] fecrden tulû¡-ı şemse kadar imtidâd eden rûşenâyî-i latîfe-
dir ki cennetten bir nümûnedir. ”‫“م ٌّد‬
َ hâlet-i mezkûreyi basttır. Vallâhu a¡lemu.
]medde’l-™ar∂a[ ‫ض‬َ ‫•م َّد ْالَر‬ ْ َ
‫يها َز ْو َجي ِن‬ ِ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وهو ا َّل ِذي م َّد ْالَر َض وجع َل ِفيها رو ِاسي واَ ْنهارا و ِمن ُك ّ ِل‬
ْ َ ‫الث َم َرات َج َع َل ف‬ ْ َ ً َ َ َ ََ َ َ َ َ ْ َ َُ َ َ ْ
‫ أَ ْي َب َس َط َها‬1138﴾‫ا ْث َني ِن‬
ْ
Ya¡nî “Arzı yaydı, döşedi” demek olur. ”‫“م ٌّد‬ َ aslen bir şey™i çekip uzatmak ma¡nâsınadır.
“‫”ر َّد‬ ِ ِ َ
َ bâbından ”‫“م َّــد َي ُم ُّــد َم ًّــدا‬
َ ve “if¡âl”den ”‫ “أ َم َّــد يُم ُّد إ ِْم َد ًادا َف ُه َــو ُمم ٌّد‬denir, “Uzandı” demektir.
Ve ”‫اد‬ ٌ ‫ “إ ِْم َد‬imhâl ve nusret ve i¡âne ma¡nâlarına da kullanılır. Bu ma¡nâlardan ahz ile bast
ya¡nî yaymak ve döşemek ve artırmak ve ziyâde etmek ma¡nâlarına isti¡mâl olundu. Ve
lâzım olarak da isti¡mâl olunur.

]medden[ ‫•م ًّدا‬

َ
1139
﴾‫الض َل َل ِة َف ْلي ْم ُد ْد َل ُه الر ْح َم ُن َم ًّدا‬
َّ ‫ان ِفي‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل َم ْن َك‬
َّ َ
ِ ‫ال والتزي‬ ِ ِ ِ ِ 1140﴾‫اب م ًّدا‬ ِ ِ
‫ِيد‬ ْ َّ َ ِ ‫الت ْمديد َو ْ ِال ْم َه‬
َّ ‫َوفي أَ ْم َثال َها ب َِم ْع َنى‬ َ ِ ‫ول َونُم ُّد َل ُه م َن ا ْل َع َذ‬ُ ‫و﴿ك َّل َس َن ْك ُت ُب َما َي ُق‬ َ •
Mâ-kabline ve Bâbu’l-Hemze’de de ”‫ “أَ ْم َد ْد َنا‬kelimelerine nazar buyurula.

]medînûne ve medînîne[ ‫ين‬ ِ ِ َ ُ‫•م ِدين‬

َ ‫ون ومدين‬ َ َ
‫ون‬ َ ُ‫﴿ء ِإ َذا ِم ْت َنا َو ُك َّنا تُ َر ًابا َو ِع َظ ًاما َءإ َِّنا َل َم ِدين‬
َ ‫ أَ ْي َم ْجزِ ُّي‬1141﴾‫ون‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ِِ ِ ِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ْي َم ْجزِ ّب‬
‫ِين‬ َ ‫ين َت ْر ِج ُعو َن َها ا ْن ُك ْن ُت ْم َصادق‬
َ ‫ •و﴿ َف َل ْو َل إ ِْن ُك ْن ُت ْم َغ ْي َر َمدين‬
1142

Kelime-i mezbûre ma¡nâ ve isti¡mâlde vâsi¡ ve tavîlü’z-zeyl olan ”‫ن‬،‫ي‬،‫ “د‬mâddesinden

me™hûzdur. Burada cezâ™ etmek ma¡nâsına olan ”‫يــن ِد ًينــا‬ ِ َ ‫“د‬den ism-i mef¡ûldür. ”‫“دا َنــه‬,
ُ ‫ان َيد‬ َ ُ َ
1137 “Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmez misin?” el-Furkân, 25/45.
1138 “O, yeri yayıp döşeyen, orada dağlar, nehirler meydana getiren, orada her türlü meyveden (erkek-
li-dişili) iki eş yaratandır.” er-Ra¡d, 13/3.
1139 “Ey Muhammed!) De ki: “Kim sapıklık içinde ise Rahmân onlara, istenildiği kadar süre versin!”
Meryem, 19/75.
1140 “Hayır! (İş onun dediği gibi değil). Biz onun söylediklerini yazacağız ve azabını arttırdıkça arttıra-
cağız!” Meryem, 19/79.
1141 “Gerçekten biz, ölüp bir toprak ve kemik yığını hâline geldikten sonra mı, biz mi hesaba çekilece-
ğiz?” es-Sâffât, 37/53.
1142 “Eğer hesaba çekilmeyecekseniz ve doğru söyleyenler iseniz, onu geri döndürsenize!” el-Vâkı¡a,
56/86-87.
BÂBU’L-MÎM ‫ناَتَّماهْدُم‬
َ 267

”‫از ُاه‬
َ ‫“ج‬ ِ ِ
َ ve ”‫“د ْن ُت ُه‬, ”‫از ْي ُت ُه‬َ ‫“ج‬
َ demektir. Ve ”‫ين‬
ٌ ‫“مد‬,
َ ”‫“م ْجزِ ٌّي‬
َ demek olur. Ve bir kimse mekrûh
ve mü™zî bir emrle mükellef kılındığı vaktte sîga-i mechûl ile ”‫يــن ُف َــا ٌن يُ َــدا ُن‬ ِ
َ ‫ “د‬denir. Ve
tecziyeden ”‫يــن ُت َــدا ُن‬ ِ
ُ ‫“ك َمــا َتد‬ َ meseli de meşhurdur, ”‫“ك َمــا َت ْجــزِ ي ُت ْج َــزى‬
َ demektir. Ve umûr ve
hidemât-ı şâkka ile mükellef olduğu cihetle köleye ”‫يــن‬ ِ ِ denir.
ٌ ‫“مد‬ َ ve câriyeye ”‫“مد َينــ ٌة‬
َ
[277]

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫د‬،‫”م‬
ُ
]mudde«alen[ ‫خ ًل‬
َ ‫•م َّد‬ ُ
‫ أَ ْي َن َف ًقا َي ْع ِني َسر ًبا‬1143﴾‫ون‬ ٍ ‫ون م ْلج ًئا أَو م َغار‬
َ ‫ات أَ ْو ُم َّد َخ ًل َل َو َّل ْوا ِا َل ْي ِه َو ُه ْم َي ْج َم ُح‬
َ َ َ ْ َ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل ْو َي ِج ُد‬
Fethateynle ”‫ “ َن َف ٌــق‬ve ”‫ب‬ ٌ ‫“س َــر‬
َ tahte’l-arz oyuktur ki dîger tarafa menfezi olur. Köstebek
yuvasına, deliğine de denir. ”‫ــول‬ ٌ ‫“د ُخ‬den ُ “müfte¡aldir. Mevzi¡-i duhûl demek olur. Aslı
”‫ــل‬ ‫خ‬‫ت‬ ‫د‬
ٌ َ َُْ ‫“م‬ olup idgâmla ” ‫ــل‬ ‫خ‬ ‫د‬
ٌ َ َّ ُ ‫“م‬ şekline girmiştir. Bizim lisânımızda da kaçıp girecek de-
lik ta¡bîr edilir.

]el-mud√a∂îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلم ْد َحض‬ ُ
ِ ِ َ ‫ِين َو ِق‬ ِ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفساهم َف َك‬
َ ِ‫ين َوق َيل َم ْق ُمور‬
‫ين‬ َ ‫يل َم ْق ُروع‬ َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل َم ْغ ُلوب‬ َ ‫ان م َن ا ْل ُم ْد َحض‬
1144
َ َ َ َ ْ
Bu kelime aslen ”‫“ز ْل ٌــق‬ َ ya¡nî kaymak ve sürçmek demek olan”‫ــض‬ ٌ ‫”د ْح‬dendir.
َ “‫ــع‬
َ ‫ ” َق َط‬ve
“‫ــع‬ ِ
َ ‫ ” َن َف‬bâblarından ”‫ــض‬ ٌ ‫ــض َد ْح ًضــا َف ُه َــو َداح‬ َ ‫“د َح‬
َ denir, ”‫“ز َل َــق‬ َ ya¡nî “Kaydı, sürçtü” demek ve
”‫“ز َال‬
َ ve ” ‫ــل‬َ َ ‫ط‬
َ ‫“ب‬ ma¡nâlarına da gelir. Bâbu’d-Dâl’da ” ِ ‫ “د‬kelimesinde zikr olundu.
‫اح َضــ ٌة‬ َ
Ve ”‫“ب َط َــل‬ ma¡nâsına “ ‫ــع‬ ‫ض‬ ‫”خ‬ bâbından da gelir: ” ‫ض‬ ‫اح‬ِ ‫د‬ ‫ــو‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ــا‬‫وض‬ ً ‫ــض ُد ُح‬َ ‫“د َح‬
َ َ َ َ ٌ َ َ ُ َ denir. Bu âyet-i
kerîmede Yûnus ¡aleyhi’s-selâm kıssası ma¡lûm olduğu vechle ehl-i sefîne ile mukâra¡a
netîcesinde maglûb olduğu için ”‫يــن‬ ِ
َ ‫“م ْد َحض‬ ُ , ”‫ِيــن‬
َ ‫“م ْغ ُلوب‬َ ile ve ”‫ “ ُق ْر َعــ ٌة‬de fâiz olamadığı
ِ
i¡tibârıyla ”‫ين‬ َ ‫“م ْق ُروع‬
َ ile ve ”‫ار َع ٌة‬ َ ‫“م َق‬
ُ da me™yûsiyyeti i¡tibârıyla da”‫ين‬ َ ِ‫“م ْق ُمور‬
َ ile tefsîr edil-
miştir, gâye birdir.
ِ ‫•م ْد َهام َت‬
]mudhâmmetâni[ ‫ان‬
َّ ُ
ِ ‫ان ِمن ِشد ِة الخضر ِة و‬
‫الر ِ ّي‬ ِ ‫ •﴿م ْد َهام َت‬
ِ ‫ أَي سو َداو‬1145﴾‫ان‬
ّ َ َ ْ ُ ْ َّ ْ َ ْ َ ْ َّ ُ
Bu kelime-i kerîme sibâkında vâki¡ 1146﴾‫ــان‬ ِ
ِ ‫ونهِ مــا ج َّن َت‬ ِ kavl-i kerîmindeki ﴾‫ــان‬ِ ‫ ﴿ج َّن َت‬ke-
َ َ ‫ــن ُد‬ ْ ‫﴿وم‬
َ َ
limesine sıfat vâki¡ olmuştur. Ma¡nâ “Öyle iki cennet ya¡nî bâgçe ki şiddet-i hadâret
ve sulaklarından sevâda mâillerdir” demek olur. [278] Aslen sevâdu’l-leyl demek olan
ُ lafzındandır. Ve Türkçe yağız denilen atın levnine denir, na¡tı ”‫“أَ ْد َه ُم‬dir. Ve ¡Arab
”‫“د ْه َم ٌة‬

1143 “Eğer sığınacak bir yer veya (gizlenecek) mağaralar yahut girilecek bir delik bulsalardı, hemen ko-
şarak oraya kaçarlardı.” et-Tevbe, 9/57.
1144 “Gemidekilerle kur’a çekmiş ve kaybedenlerden olmuştu.” es-Sâffât, 37/141.
1145 “O iki cennet koyu yeşil renktedir.” er-Rahmân, 55/64.
1146 “Bu iki cennetten başka iki cennet daha vardır.” er-Rahmân, 55/62.
268 ‫َنوُنِهْدُم‬ BÂBU’L-MÎM

koyu yeşil ma¡nâsına da kullanır, biz ona neftî deriz. ﴾‫ــان‬ ِ ‫ ﴿م ْد َهام َت‬lafzı ”‫يــا ٌل‬
َّ ُ َ ‫ “ ِإ ْف ِع‬bâbından
”‫“م ْد َه َّام ٌة‬nin tesniyesidir. ”‫ان‬ ِ denir ki karar-
ِ ‫“ا ْد َهام ي ْد َهام إ ِْد ِهيماما َفهو م ْد َهام و ِهي م ْد َهام ٌة وهما م ْد َهام َت‬
ُ َّ ُ َ ُ َ َّ ُ َ َ ٌّ ُ َ ُ ً َ ُّ َ َّ
mak ma¡nâsınadır. Ve ¡Arabda ”‫ “أَ ْخ َضــر‬yerine ”‫ “أَ ْس َــو ُد‬ıtlâkı şâyi¡dir ki gâyet koyu yeşil
ُ
rengi murâd ederler.

َ ُ‫•م ْد ِهن‬
]mudhinûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ون َو ُم ِس ُّر‬
َ ‫ون ِخ َل َف َما تُ ْظهِ ُر‬
‫ون‬ َ ‫ون َو َك ِاف ُر‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَ َفبِه َذا ا ْلح ِد‬
َ ُ‫يث أَ ْن ُت ْم ُم ْد ِهن‬
َ ‫ أَ ْي ُم َك ِ ّذ ُب‬1147﴾‫ون‬ َ َ َ ْ
¡ibâretleriyle de tefsîr edilmiştir ki tekzîb ve inkâr ve hilâf-ı zâhiri izmâr demektir ki
nifâktır. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْد ِه ُن‬
ُ kelimesine de mürâca¡at oluna.
]el-mudde&&iru[ ‫•ا ْلم َّد ِثّر‬
ُ ُ
‫ أَ ِي ا ْل ُم َت َل ِّف ُف ب ِِثياب ِِه‬1148﴾‫﴿يا أَ ُّي َها ا ْل ُم َّد ِثّر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ُ
Ya¡nî “siyâbıyla örtünmüş, bürünmüş ve sarınmış” demek olur. Bürünmek ve örtünmek
ma¡nâsına olan ”‫“د ْثــر‬den ve “tefa¡¡ul” bâbından ism-i fâ¡ildir. Aslı ”‫“م َت َد ِثّــر‬ olup tâ™ dâl’da
ٌ َ ٌ ُ
ِ
idgâmla ”‫“م َّدثّــر‬ ِ
olmuştur. ”‫“ت َدثَّــر َي َت َدثَّــر َت َدثُّــرا َف ُه َو ُم َت َدثّــر‬ denir. Ve üste giyilen libâsa da kesrle
ٌ ُ ٌ ً ُ َ َ
”‫ار‬ َِ denir.
‫ث‬ ‫“د‬
ٌ

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫د‬،‫”م‬
]midrâran[ ‫• ِم ْدرارا‬
ً َ
‫ أَ ْي َد َّار ًة‬1149﴾‫الس َم َاء َع َليهِ م ِم ْد َر ًارا‬ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َّ ‫﴿وأ ْر َس ْل َنا‬
َ َ ْ
ْ ْ
Ya¡nî “inzâl edici.” Murâd yağmur yağdırıcı demektir. ”‫“م ْــد َر ٌار‬, ”‫“د ٌّر‬den ِ [279] “mif¡âl”-
َ
dir. Vezn-i mezkûr mübâlaga ifâde eder. Ve ”‫“د ٌّر‬ َ hayvânın memesine süt nüzûlü ve
süt ve kesret-i hayr ve ¡amel ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. Bundan yağmur ve yağmur
yağmak ma¡nâsına isti¡âre edildi. Ve ”‫اء‬ ٌ ‫“س َم‬
َ yağmurun semâ™dan nüzûlü i¡tibâriyle ”‫“م َط ٌر‬ َ
ma¡nâsınadır.

FASLU[‘L-MÎM] MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”م‬

َ
]me≠™ûmen[ ‫•م ْذ ُؤوما‬
ً َ
‫الذ ِ ّم‬
َّ ‫وما ِبأَ ْب َل ِغ‬ َ 1150
ً ‫ورا﴾ أ ْي َم ْذ ُم‬ ً ‫وما َم ْد ُح‬
ِ
ً ‫اخ ُر ْج م ْن َها َم ْذ ُؤ‬
ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال‬
Bu kelime ma¡a’t-ta¡yîb ve’t-tahkîr zemm ma¡nâsına olan ”‫“ َذ ْأ ٌم‬den ism-i mef¡ûldür. “‫” َن َف َع‬

1147 “Şimdi siz, bu sözü mü küçümsüyorsunuz.” el-Vâkı¡a, 56/81.

1148 “Ey örtünüp bürünen (Peygamber!)” el-Müddessir, 74/1.
1149 “Onlara bol bol yağmur yağdırmıştık.” el-En¡âm, 6/6. Ayrıca bkz. Hûd, 11/52; Nûh, 71/11.
1150 “Allah dedi ki: “Yerilmiş ve kovulmuş olarak çık oradan.”” el-A¡râf, 7/18.
BÂBU’L-MÎM ‫َنيِ بَذْ بَذُم‬ 269

ve “‫ ” َق َط َع‬bâblarından ”‫وم‬ َ ‫ “ َذأَ َم ُه َي ْذأَ ُم ُه َذ ْأ ًما َف ُه َو َذ ِائ ٌم َو َذ‬denir. Ve “‫اع‬

ٌ ‫اك َم ْذ ُؤ‬ َ ‫”ب‬
َ bâbından bilâ-hemze
”‫اع َي ِذيم َذ ْي ًما‬ ‫ت‬‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬
ُ ََْ َ َ ‫ام‬‫ذ‬ “ de denir. Ma¡nâca müttehidlerdir.
ُ
]me≠mûmen[ ‫•م ْذموما‬
ً ُ َ
﴾‫ول‬ ً ‫وما َم ْخ ُذ‬ ِ َّ ‫﴿ل َتجع ْل مع‬
َ ‫الل ِإ َل ًها‬
ً ‫آخ َر َف َت ْق ُع َد َم ْذ ُم‬ َ َ َ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1151

”‫ “ َذ ٌّم‬ism-i mef¡ûldür. Ve ”‫“ َذ ٌّم‬, ”‫“م ْــد ٌح‬in zıddıdır. “‫”ر َّد‬ َ bâbından ‫يــم‬ ‫“ذمــه يذمــه ذمــا فهــو ذام وذ ِم‬
َ ٌ َ َ ٌّ َ َ ُ َ ًّ َ ُ ُّ ُ َ ُ َّ َ
”‫ــوم‬
ٌ ‫ َو َم ْذ ُم‬denir. Ve ”‫“م َذ َّمــ ٌة‬ َ tir. Ve ﴾‫ورا‬
َ zıdd-ı ”‫“م ْح َم َــد ٌة‬ ً ‫وما َم ْد ُح‬ً ‫يها َم ْذ ُم‬
َ ‫ــم َي ْص ٰل‬ ‫﴿ثــم جعلنا له جهن‬da
َ َّ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ ُ
1152

dahi böyledir. ”‫ول‬ ٌ ‫“م ْخ ُذ‬ َ ve ”‫ور‬ٌ ‫“م ْد ُح‬

َ ânifen mahallerinde beyân olundu.
]me≠kûran[ ‫•م ْذ ُكورا‬
ً َ
‫ان َشي ًئا َم ْن ِس ًّيا‬ َّ ‫ين ِم َن‬ ِ ِ ِ ْ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ه ْل أَ َتى ع َلى‬
﴾‫ورا‬ ‫بل ك‬
ً ‫الد ْهرِ َل ْم َي ُك ْن َش ْي ًئا َم ْذ ُك‬
ْ َ َ َْ ٌ ‫ال ْن َسان ح‬
1153
َ َ َ ْ
‫ول‬
ً ‫َم ْج ُه‬
Ya¡nî “Bir şey™ mevcûd idi lâkin mezkûr değil mensî ve kendinden ve vücûdundan
murâd ne ve ¡âkıbeti ne idüğü mechûl idi” demek olur. Gayr-ı mevcûd ma¡nâsına haml
ِ ‫ال ْنس‬ َ َ cümlesi vücû-
olunamaz, zîrâ ”‫“ه ْــل‬
َ burada ”‫ “ َق ْــد‬ma¡nâsına olmakla ﴾‫ــان‬ َ ِ ْ ‫﴿ه ْــل أ َتــى َع َلى‬
duna delâlet eder, ancak gayr-ı mezkûr ve şey™-i mensî ve mechûl olduğunu ifâde eder.
[280]

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ذ‬،‫”م‬
ُ
]mu≠¡inîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•م ْذعن‬ ُ
‫ين‬ ِ ِ َ ‫ أَي م َق ِرين م ْن َق ِادين وم ِط ِيعين ومسرِ ِعين و‬1154﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وإ ِْن ي ُكن َلهم ا ْلح ُّق ي ْأتُوا ِإ َلي ِه م ْذ ِع ِنين‬
َ ‫طائع‬ َ َ ُْ َ َ ُ َ َ ُ َ ّ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ْ
¡ibâretleriyle tefsîr olunmuştur. ”‫ــن‬ ٌ ‫ “ َذ ْع‬lafzından “if¡âl”dir. ”‫ “ ِإ ْذ َعــا ٌن‬aslen ma¡a’t-tâ¡at
”‫اع‬ ‫ــر‬
ٌ َ ْ ‫ِس‬
‫إ‬ “dır. Ve ” ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ذ‬
َ َ ْ َ ‫أ‬ ” ” ‫ع‬ ‫ض‬ ‫“خ‬
َ َ َ ve ” ‫ل‬
َّ ‫ “ َذ‬ve ”‫اع‬ َ َ‫ “أ‬ve ”‫ “ ِإ ْن َقاد‬ma¡nâlarında isti¡mâl olunmuş-
َ ‫ط‬
tur, ancak sülâsîden isti¡mâli şâyi¡ değildir.

]mu≠eb≠ebîne[ ‫ِين‬
َ ‫•م َذ ْب َذب‬ ُ
ِ ِ
‫ين‬ ِِ
َ ‫ِيل﴾ أَ ْي ُم َت َر ّدد‬ َّ ‫ِين َب ْي َن َذ ِل َك َل ِإ َلى َه ُؤ َلء َو َل ِإ َلى َه ُؤ َلء َو َم ْن يُ ْض ِل ِل‬
ً ‫اللُ َف َل ْن َت ِج َد َل ُه َسب‬ َ ‫﴿م َذ ْب َذب‬
ُ •
1155

“Fa¡lelet” vezninde ”‫ “ َذ ْب َذ َبــ ٌة‬aslen mu¡allak olan bir şey™in hareketinden mütehassıl sedâ-

1151 “Allah ile birlikte başka bir tanrı edinme, yoksa kınanmış ve yalnızlığa itilmiş olarak kalırsın.” el-İs-
râ™, 17/22.
1152 “Sonra da cehennemi ona mekan yaparız. O, buraya kınanmış ve Allah’ın rahmetinden kovulmuş
olarak girer.” el-İsrâ™, 17/18.
1153 “İnsan (henüz) anılır bir şey değilken (yaratılmamışken) üzerinden uzunca bir zaman geçti.” el-
İnsân, 76/1.
1154 “Ama gerçek (verilen hüküm) kendi lehlerinde ise, boyun eğerek ona gelirler.” en-Nûr, 24/49.
1155 “Onlar küfür ile iman arasında bocalayıp dururlar. Ne bunlara (mü’minlere) ne de şunlara (kâfirlere)
bağlanırlar. Allah kimi saptırırsa ona asla bir çıkar yol bulamazsın.” en-Nisâ™, 4/143.
270 ‫ٌضَرَم‬ BÂBU’L-MÎM

dan hikayettir, sonra her bir ıztırâb ve serserî harekette isti¡mâl olundu. Bu âyet-i kerî-
mede münâfikînin küfr ile îmân ve küffâr ile mü™minîn arasında muztarib ve mütereddid
olarak gâh bir tarafa ve gâh dîger tarafa meyl ile bir hâl üzerine ¡adem-i karârlarını
beyândan ¡ibârettir.

FASLU’L-MÎM MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”م‬

َ
]mara∂un[ ‫ض‬ٌ ‫•مر‬
ََ
ٌ ‫ أَ ْي َش ٌّك َو ِن َف‬1156﴾‫اللُ َم َر ًضا‬
‫اق‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َّ ‫﴿في ُق ُلوبِهِ ْم َم َر ٌض َف َز َاد ُه ُم‬ َ ْ
Asl ”‫“مر ٌض‬, fütûr ve ¡acz ve za¡ftır. Binâ™en ¡aleyh kalbde maraz, haktan ve hakkı kabûl-
ََ
den fütûrdur. Ve bedende maraz, a¡zâda fütûr ve gözde maraz nazarda fütûrdur denildi.
Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta maraz insâna hâss olan i¡tidâlden hurûcdur. Bu da
ikidir: Birincisi maraz-ı cismîdir ki biz ona hastalık deriz. Bu ‫﴿ َلي َس َع َلى ْالَ ْع َمى َحر ٌج َو َل َع َلى‬
َ ْ
1157
﴾‫يــض َحــر ٌج‬ ِ ِ‫ ْالَعــر ِج حــرج و َل ع َلــى ا ْلمر‬ve 1158﴾ ٍ‫ ﴿وإ ِْن ُك ْنتم مر َضى أَو ع َلى ســ َفر‬ve emsâlinde olduğu
َ َ َ َ ٌ َ َ َ ْ َ َ ْ َ
ْ ْ ُ َ
gibi. İkincisi rezâilden ¡ibârettir. Cehl [281] ve cübn ve buhl ve nifâk ve rezâil-i ahlâk-
tan bunların emsâli şey™lerdir, 1159﴾‫﴿فــي ُق ُلوبِهِ ــم َمــر ٌض‬ ِ ve emsâlinde olduğu gibi. Ve küfr ve
َ ْ
nifâk ve şekk gibi rezâilin maraza teşbîhi maraz bedende tasarruf-ı kâmile mâni¡ olduğu
gibi, rezâil de insân için idrâk-ı fezâile mâni¡ olduğu içindir demiş. Lügaten ”‫“مــر ٌض‬
َ َ
bi’l-fi¡l muzırr olan hâric ez-tabî¡at hâlete denir, âlâm ve evcâ¡ ve evrâm-ı vâkı¡a bunun
a¡râzıdır. Ve ”‫“مر ٌض‬ insânı hadd-i sıhhatten çıkaran şey™dir de denildi. Bu ma¡nâ-yı ahîr
ََ
Râπıb’ın beyân ettiği ikinci kısm ma¡nâyı da müştemildir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ‫“مــرِ َض الرج ُــل‬
َ ‫”تع‬ ُ َّ َ
”‫يض‬ ٌ ِ‫ َم َر ًضا َف ُه َو َمر‬denir. Ve sâir hayvânda da kullanılır: ”‫الشا ُة َم َر ًضا‬ َّ ‫“مرِ َض ِت‬
َ gibi, biz “Hasta-
landı” deriz.

]merîden[ ‫يدا‬
ً ِ‫•مر‬ َ
‫ أَ ْي َمارِ ًدا أَ ْي َع ِاتيا‬1160﴾‫يدا‬ َ ‫ون ِه إ َِّل ِا َنا ًثا َوإ ِْن َي ْد ُع‬
ً ِ‫ون إ َِّل َش ْي َطا ًنا َمر‬ ِ ‫ون ِمن د‬ ِ ِِ ِ
ُ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا ْن َي ْد ُع‬
ً
Ya¡nî “hayrdan ta¡arrî etmiş, soyunmuş ve şerri zâhir” demektir. Bu lafzın tahkîki bu
bâbın evvelinde ”‫“مارِ ٌد‬ َ kelimesinde mufassalen beyân edildi, mürâca¡at oluna.

1156 “Kalplerinde münafıklıktan kaynaklanan bir hastalık vardır. Allah da onların hastalıklarını artırmış-
tır.” el-Bakara, 2/10.
1157 “Köre güçlük yoktur, topala güçlük yoktur, hastaya da güçlük yoktur.” en-Nûr, 24/61; el-Feth,
48/17.
1158 “Eğer hasta olur veya yolculukta bulunursanız” en-Nisâ™, 4/43; el-Mâide, 5/6.
1159 On yerde, örneğin bkz. el-Bakara, 2/10 “Kalplerinde münafıklıktan kaynaklanan bir hastalık vardır.”
1160 “Onlar, Allah’ı bırakıp ancak dişilere tapıyorlar. Hâlbuki (aslında) azgın bir şeytana tapmaktadır-
lar.” en-Nisâ™, 4/117.
BÂBU’L-MÎM ‫اًئي ِ َرم‬ 271

]meradû[ ‫•مر ُدوا‬

ََ
ِ ‫ون و ِمن أَه ِل ا ْلم ِد َين ِة مردوا ع َلى‬
ِ ‫النّ َف‬
‫اق َل َت ْع َل ُم ُهم َن ْح ُن َن ْع َل ُم ُهم‬ ِ ِ ‫﴿و ِم َّم ْن َح ْو َل ُكم ِم َن ْالَ ْعر‬
ْ ْ َ ُ ََ َ ْ ْ َ َ ‫اب ُم َناف ُق‬ َ ْ َ •
1161 ٍ ِ ِ
﴾‫اب َعظيم‬ٍ ‫ون ِإ َلى َع َذ‬
َ ‫َسنُ َع ّذ ُب ُه ْم َم َّر َت ْي ِن ثُ َّم يُ َر ُّد‬
Sâbıkı gibi ”‫“مارِ ٌد‬ َ kelimesine nazar oluna.
]mer§adin[ ‫•مرص ٍد‬
َ َْ
َ ‫ أَ ْي‬1162﴾‫﴿وا ْق ُع ُدوا َل ُه ْم ُك َّل َم ْر َص ٍد‬
‫طرِ ٍيق‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Bunun cem¡i ”‫ــد‬ ِ ‫ “مر‬gelir, yol demek olur. Aslı ”‫ــد‬
ُ ‫اص‬ ٌ ‫“ر َص‬dır. Bunun cem¡i ”‫ب‬
ََ َ ٌ ‫“س َــب‬
َ ve
”‫اب‬ ‫ــب‬‫س‬ َ‫ “أ‬gibi, ”‫ــاد‬ ‫ص‬
ٌ َ ْ‫ر‬َ ‫أ‬ “dır. “ ‫ــل‬‫ت‬
َ ََ‫ق‬ ” bâbından ”‫ا‬ ‫ــد‬‫ص‬ ‫ر‬ ‫ــه‬ ‫ت‬ ‫د‬
ً َ َ ُ ُ ْ َ َ‫ص‬ ‫“ر‬ denir. ” ‫يق‬ِ ِ‫ر‬ ‫ط‬
َّ ‫ال‬ ‫ــى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ــه‬‫ل‬ ‫ت‬
ََ ُ َ ُ ْ ََ‫ــد‬ ‫ع‬ ‫ق‬ “ Ya¡nî
ٌ َ ْ
“Onun için yolu üzerine oturdum” demek olur. Bunun fâ¡ili ”‫اص ٌد‬ ِ ‫“ر‬dir. Ve ”‫اص ٌد‬ ِ ‫ “ر‬ba¡zen
َ َ
ِ ‫“خ‬
”‫ــاد ٌم‬ َ ve ”‫“خ َــد ٌم‬ َ gibi fethateynle ”‫ــد‬ ٌ ‫“ر َص‬ sûretinde de cem¡lenir. Ve kesr-i mîm’le [282]
َ
”‫ــاد‬ ‫ص‬ ‫ر‬ ِ ve zammla ”‫ــد‬
‫“م‬ ‫ص‬ ‫ت‬‫ر‬ ‫“م‬ ” ‫ــد‬ ‫ص‬ ‫ر‬ ‫“م‬ ” ‫د‬ِ ‫ص‬ ِ ِ ِ
ٌ َ ْ ٌ َ َُْ ma¡nâca ٌ َ َْ gibidir. َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ‫“ ُف َل ٌن‬
‫ت‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫و‬ ‫اد‬ ‫ص‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ص‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫ق‬
kavli “İrtikâb ve intizâr ya¡nî gözlemek kasdıyla yola oturdu” demektir. Râπıb rahime-
hullâhu ”‫ــد‬ ٌ ‫“ر َص‬
َ terekküb ya¡nî intizâr ve gözetmek için hâzırlanmaktır ve ‫“ر َص َــد َو َت َر َّص َــد‬ َ
”‫ َوأَ ْر َص َــد َل ُــه‬bir ma¡nâyadır ve ”‫ــد‬ ٌ ‫“ر َص‬ ِ
َ vâhide ve cemâ¡ate söylenir ve ”‫ــد‬ ٌ ‫“م ْر َص‬َ ve ”‫ــاد‬ ٌ ‫“م ْر َص‬
mevzi¡ ve mekân-ı rasad olup ”‫ــد‬ ٌ ‫“ت َر ُّص‬a
َ tahsîs olunan mekâna denilir demiş ve âyât-ı
kerîme ile istişhâd etmiş.
ِ ‫•ا ْلمر‬
]el-merâfi…i[ ‫اف ِق‬
ََ
‫وه ُكم َوأَ ْي ِد َي ُكم ِإ َلى ا ْل َمر ِاف ِق‬ ‫وة فاغ ِسلوا وج‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يا َايها ا َّل ِذين ٰامنُوا ِا َذا ُقمتم ِا َلى الصل‬
َ ْ ْ َ ُ ُ ُ ْ َ ٰ َّ ُْْ َ َ َ ُّ َ َ ْ
ِ‫ َج ْم ُع ِمر َف ٍق بِا ْل َك ْسر‬1163﴾‫وس ُكم َو َا ْر ُج َل ُكم ِا َلى ا ْل َك ْعبي ِن‬
ِ ‫وامسحوا بِر ُؤ‬
ُ َ ْ َ
ْ َْ ْ ْ ُ
”‫“مر َف ٍق‬ ِ lisânımızda dirsek denilen ¡uzvun ismidir ki “Yüzlerinizi ve ellerinizi dirsekleri-
ْ
nize kadar yıkayınız” demek olur. Bu kelime ”‫“رِ ْف ٌــق‬ten olup ma¡ânî-i sâirede de isti¡mâl
olunmuştur. Âtiyü’z-zikr ”‫“مر َت َف ًقا‬ ve ”‫“مر َف ًقا‬ ِ kelimelerine nazar oluna.
ُْ ْ
]merî™en[ ‫يئا‬
ً ِ‫•مر‬ َ
‫ أَ ْي‬1164﴾‫وه َه ِن ًيئا َمرِ ًيئا‬ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ
ُ ‫﴿و ٰاتُوا النّ َس َاء َص ُد َقاتهِ َّن ن ْح َل ًة َفا ْن ط ْب َن َل ُك ْم َع ْن َش ْيء م ْن ُه َن ْف ًسا َف ُك ُل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫طيِبا َس ِائ ًغا‬
ًَّ
Ya¡nî “helâl ve hoş-güvâr” olarak demektir. Ve ”‫ــود ا ْل َع ِاقب ِــة‬ َ ‫“م ْح ُم‬
ِ ِ ‫“ل ِإ ْث‬
َ ve ”‫ــم فيــه َو َل َد َاء‬ َ ¡ibâ-
َ َ

1161 “Çevrenizdeki bedevîlerden birtakım münafıklar vardır. Medine halkından da münafıklıkta direnen-
ler var ki sen onları bilmezsin. Biz onları biliriz. Onlara iki defa azap edeceğiz. Sonra da büyük bir
azaba itileceklerdir.” et-Tevbe, 9/101.
1162 “Her gözetleme yerine oturup onları gözetleyin.” et-Tevbe, 9/5.
1163 “Ey iman edenler! Namaza kalkacağınız zaman yüzlerinizi, dirseklere kadar ellerinizi ve -başlarını-
za mesh edip- her iki topuğa kadar da ayaklarınızı yıkayın.” el-Mâide, 5/6.
1164 “Kadınlara mehirlerini (bir görev olarak) gönül hoşluğuyla verin. Eğer kendi istekleriyle o mehrin
bir kısmını size bağışlarlarsa, onu da afiyetle yiyin.” en-Nisâ™, 4/4.
272 ‫اًحَرم‬
َ BÂBU’L-MÎM

retleriyle de tefsîr olunmuş. Cümlesi de ibâhada mübâlagadan ¡ibârettir. ”‫“مــر ٌي‬dendir

ْ َ
ki aslen mecrâ-yı ta¡âmdır ki hulkûma muttasıl ve mi¡denin kısm-ı a¡lâsıdır. ”‫ــيء‬ ِ laf-
ٌ ‫“هن‬ َ
zına terdîfen ta¡âma vasf olarak isti¡mâli ta¡âmın tab¡a muvâfık ve lezzet-bahş olmakla
boğazda ilişmeyip sühûletle bel¡ olunmasını ifâde eder. “‫ظــر َف‬ ” bâbından ‫ــام َف ُه َــو‬
ُ ‫“م ُــر َؤ ال َّط َع‬
ُ َ َ
”‫يء‬ ِ‫ر‬ ‫م‬ denir, ”‫ة‬ِ ‫ “ َل َّذ وصار َن ِافعا محمود ا ْلع ِاقب‬demektir.
ٌ َ َ َ َ ْ
ُ َ ً َ َ َ
]mera√an[ ‫حا‬
ً ‫•مر‬
ََ
‫ أَ ْي َذا َمر ٍح‬1165﴾‫﴿و َل َت ْم ِش ِفي ْالَ ْر ِض َمر ًحا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ َ
”‫“مــر ٌح‬ şiddet-i [283] ferah ve neşât ve ¡ucb ve hod-bîn ve hod-pesendliktir ki kibrden
َ َ
münba¡istir. “‫طرِ َب‬َ ” bâbından ”‫الر ُج ُل َم َر ًحا َف ُه َو َمرِ ٌح‬ ‫ “مرِ ح‬denir. Ve ”‫يت‬
َّ َ َ ِّ ‫“س‬
ٌ ‫ــك‬
ِ vezninde ”‫“م ِريح‬
ٌ ّ
ِ
mübâlaga ve ¡âdet ve istimrâr ifâde eder.

]mer√aben[ ‫حبا‬
َ ‫•مر‬
ً َْ
﴾ ِ‫النار‬ ِ
َّ ‫﴿ه َذا َف ْو ٌج ُم ْق َتح ٌم َم َع ُك ْم َل َم ْر َح ًبا بِهِ ْم إ َِّن ُه ْم َصالُو‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1166

ُ ‫ِك ْم أَ ْن ُت ْم َق َّد ْم ُت ُم‬

‫ أَ ْي َل َس َع َة َع َليهِ م َو َع َلي ُكم‬1167﴾‫وه َل َنا َفب ِْئ َس ا ْل َقر ُار‬ ُ ‫ •و﴿ َقالُوا َب ْل أَ ْن ُت ْم َل َم ْر َح ًبا ب‬
ْ ْ ْ ْ َ
“Genişlik.” Fârisîde ferâh denir. ”‫ــن‬ ِ demek olur.
َ ‫“ح ُس‬ َ bâbından ”‫“ر ُح َب ُر ْح ًبا‬ َ denir, ”‫ــع‬ َ ‫“وس‬ َ
Ve kâdime ve zayfa ”‫“مر َحبا‬ ” ‫ة‬ ‫ع‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ت‬ َ ‫أ‬ “ ” ‫يب‬ ِ
ً َْ
kavli ً َ َ َ ْ َ demektir. Ve “tef¡îl”den ٌ ‫“ت ْر‬
‫ح‬ َ bir kimse-
ye tatyîben ”‫“مر َحبا‬ demektir.
ً َْ
]meradde[ ‫•مر َّد‬
ََ
‫ أَ ْي َف َل َر َّد َل ُه َي ْع ِني َل َي ْق ِد ُر أَ َح ٌد أَ ْن َير َّد ُه‬1168﴾‫وءا َف َل َمر َّد َل ُه‬ ٍ َّ ‫﴿و ِإ َذا أَ َر َاد‬ ِِ ِ
ُ َ ً ‫اللُ ِب َق ْوم ُس‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ال ُر ُجو ٍع‬ ُّ ‫ِيل﴾ أَ ْي َر ٍ ّد ِإ َلى‬
ُ ‫الد ْن َيا َويُ َق‬ ٍ ‫ون َه ْل ِإ َلى َم َر ٍ ّد ِم ْن َسب‬ َ ُ‫اب َي ُقول‬ َ ‫ •و﴿ َل َّما َرأَ ُوا ا ْل َع َذ‬
1169

‫ال َع ِاقب ًة‬

َ ُ ‫ أَ ْي َم ْر ِج ًعا َويُ َق‬1170﴾‫ات َخ ْي ٌر ِع ْن َد َر ّب َِك َث َو ًابا َو َخ ْي ٌر َم َر ًّدا‬ُ ‫الص ِال َح‬ َّ ‫ات‬ُ ‫﴿وا ْل َب ِاق َي‬ ِِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله ُس ْب َحا َن ُه‬
ِ

Bu kelime ”‫“ر ٌّد‬ َ lafzından “mef¡al” olup masdar ve ism-i zamân ve mekân olarak kulla-
nılır, nitekim iki evvelki âyetlerde masdar ve âyet-i ahîrede ism-i mekân olarak ”‫ــع‬ ٌ ‫“م ْر ِج‬
َ
1171 ِ َ ِ
ma¡nâsına olduğu gösterildi. Ve ﴾‫الل‬ ِ
َّ ‫﴿وأ َّن َم َر َّد َنــا إ َلــى‬
َ kavl-i kerîminde de ”‫ــا‬ ‫ن‬
َ ‫ع‬ ‫ج‬
َ َْ‫ر‬ ‫“م‬ ve

1165 “Yeryüzünde böbürlenerek yürüme.” el-İsrâ™, 17/37; Lokmân, 31/18.

1166 “(Kendi aralarında şöyle derler:) “İşte sizinle beraber cehenneme tıkılacak bir grup. Onlara rahat ve
huzur olmasın! Şüphesiz onlar cehenneme gireceklerdir.”” Sâd, 38/59.
1167 “O grup da, “Hayır, size rahat ve huzur olmasın. Bu cehennemi bizim önümüze siz sürdünüz. Orası
ne kötü durak yeridir!” der.” Sâd, 38/60.
1168 “Allah, bir kavme kötülük diledi mi, artık o geri çevrilemez.” er-Ra¡d, 13/11.
1169 “Azabı gördüklerinde zâlimlerin, “Dünyaya dönmek için bir yol var mı?” dediklerini görürsün.” eş-
Şûrâ, 40/44.
1170 “Kalıcı salih ameller Rabbinin katında sevap bakımından da daha hayırlıdır, sonuç itibari ile de.”
Meryem, 19/76.
1171 “Kuşkusuz dönüşümüz Allah’adır.” el-Mü™min, 40/43.
BÂBU’L-MÎM ‫َنيِموُجْرَمْل‬
‫ا‬ 273

”‫وع َنا‬
َ ‫“ر ُج‬
ُ ile tefsîr olunur. Vallâhu a¡lemu.
]merace[ ‫ج‬
َ ‫•مر‬
ََ
ِ ‫ •﴿مرج البحرين يلت ِقي‬
ِ ‫ان بي َنهما بر َز ٌخ َل يب ِغي‬
‫ أَ ْي َخ َّلى َبي َن ُه َما‬1172﴾‫ان‬
ْ َ َْ ْ َ َ ُ َْ َ َ َْ ِ ْ َ ْ َْ َ َ َ
Ya¡nî “Tatlı ve tuzlu iki deryâyı yekdîgere kavuşturur oldukları hâlde salıverdi” demek
olur. “‫ ” َق َت َل‬bâbından ”‫“مر َج َد َّاب َت ُه َمر ًجا‬ denir ki ”‫“خ َّل َها َتر َعى‬ َ demektir. Ve bu âyette ”‫“خ َل َط ُه َما‬ َ
ْ ََ ْ
dahi denir, çünkü fethle ”‫“مــر ٌج‬ , halt etmek karıştırmak ve eşyâdan ba¡zını ba¡zına kat-
ْ َ
mak ma¡nâsına da müsta¡meldir.

ٍ ِ‫•مر‬
]merîcin[ ‫يج‬
َ
‫ أَ ْي ُم ْخ َت ِل ٍط ُم ْل َتب ٍِس‬1173﴾‫يج‬
ٍ ِ‫﴿ب ْل َك َّذ ُبوا بِا ْل َح ِّق َل َّما َج َاء ُه ْم َف ُه ْم ِفي أَ ْمرٍ َمر‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “karışık [284] ve meşkûk” demektir. Ve ”‫“م ْض َطرِ ٍب‬ ُ ile de tefsîr edildi. Gerek ihtilât
gerek ıztırâb-ı emr keyfe-mâ-kân ihtilâf-ı ahvâl ü akvâl-i müşrikindendir, çünkü kısmen
tekzîb, kısmen tereddüd ve kısmen tasdîk olup herkes ağzına geleni söylüyordu, kimi
şâ¡ir ve şi¡r ve kimi sâhir ve sihr ve kimisi kâhin ve kehânet diyor ve kimi mecnûn diyor-
du ve kendileri de bunun içinden çıkamıyorlardı. Böylece muhtelit ve muhtelif ve mül-
tebis veyâ muztarib bir hâl içinde kalmışlardı. Bu kelime de ânifü’l-beyân ”‫“مر ٌج‬dendir.
َْ
]mercuvven[ ‫ج ًّوا‬
ُ ‫•مر‬
َْ
‫ون َسي ًِدا‬ ‫ أَي نرجو أَن تك‬1174﴾‫ت ِف َينا َمر ُج ًّوا َقب َل َه َذا‬َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َيا َص ِال ُح َق ْد ُك ْن‬
ّ َ ُ َ ْ ُ َْ ْ ْ ْ
Ya¡nî “Ey ~âli√, sen bundan evvel içimizde mercû ya¡nî kendinde ümmîd beslenilen
bir kimse idin.” Murâd ümmîd eder idik ki sen bizim aramızda dînen ve ¡âdeten bizim
ulumuz ve seyyidimiz olacaksın hâlbuki ¡aksi zuhûr etti demek olur. ”‫ــاء‬ ٌ ‫“ر َج‬dan
َ ism-i
mef¡ûldür. ”‫اء‬ ٌ ‫“ر َج‬
َ mûcib ve mûris-i sürûr olacak bir şey™in husûlüne zann etmektir ki bir
nev¡ intizâr-ı hayr demek olur. ”‫“ع َــدا‬ َ bâbından ”‫اك َم ْر ُج ٌّو‬ َ ‫اج َو َذ‬ ٍ ‫“ر َجــا َي ْر ُجــو َر َج ًاء َف ُه َو َر‬
َ denir. Ve
“if¡âl”den ”‫ــاء‬ ‫ج‬
ٌ َ ْ ‫ِر‬
‫إ‬ “ te™hîr ve tevkîf ma¡nâsınadır, gûyâ intizâra bırakmaktır. Bâbu’l-Hem-
ze’de ”‫ “أَ ْر ِج ْئ ُه‬ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ت ْر ُج‬
َ kelimelerine de mürâca¡at oluna.
]el-mercûmîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلمر ُجوم‬ َْ

ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل َم ْق ُتول‬
‫ين‬ َ ‫وح َل َت ُكو َن َّن م َن ا ْل َم ْر ُجوم‬
ُ ُ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َلئ ْن َل ْم َت ْن َته َيا ن‬
1175

Ya¡nî “Katl olunanlardan olursun.” ”‫“ر ْجــم‬den ism-i mef¡ûldür. Bu âyette katl ma¡nâsı-
ٌ َ
1172 “(Suları acı ve tatlı olan) iki denizi salıvermiştir; birbirine kavuşuyorlar. (Fakat) aralarında bir engel
vardır, birbirine geçip karışmıyorlar.” er-Rahmân, 55/19-20.
1173 “Hatta gerçek kendilerine gelince onu yalanladılar. Artık onlar kararsız bir hâldedirler.” Kâf, 50/5.
1174 “Onlar şöyle dediler: “Ey Salih! Bundan önce sen, aramızda ümit beslenen bir kimseydin.” Hûd,
11/62.
1175 “Dediler ki: “Ey Nûh! (Bu işten) vazgeçmezsen mutlaka taşlananlardan olacaksın!”” eş-Şu¡arâ™,
26/116.
274 ‫َعِضاَرَمْلا‬ BÂBU’L-MÎM

nadır. Ve sebb ve kazf ma¡nâlarına da gelir. Bu ma¡nâlar hep ”‫“ر ْجــم‬in hıcâre ile remy
ٌ َ
ya¡nî taşlamak ma¡nâsından me™hûzdur. [285] Ve ”‫“ر ْجــم‬ kabr ma¡nâsına da müsta¡mel
ٌ َ
olmakla ”‫يــن‬ ِ ِ
َ ‫“م ْر ُجوم‬,
َ ”‫يــن‬
َ ‫“م ْق ُتول‬َ ile tefsîr edilmiştir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــم َر ْج ًمــا‬ ‫ “رجــم يرج‬denir.
ُ ُ َْ َ َ َ
Ve “‫ ” َق َع َد‬bâbından ”‫وم‬ ِ ِ ‫ “الر ِج‬kelime-
ٌ ‫يم َو َم ْر ُج‬ ‫ “رجم يرجم رجوما فهو رج‬denir. Bâbu’r-Râ’da ”‫يم‬
ٌ َ َ ُ َ ً ُ ُ ُ ُ َْ َ َ َ َّ
sine de mürâca¡at oluna.
ِ ‫•ا ْلمر‬
]el-marâ∂i¡a[ ‫اضع‬
َ ََ
‫ َج ْم ُع ُمر ِض ٍع‬1176﴾‫اض َع ِم ْن َقب ُل‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وحرم َنا ع َلي ِه ا ْلمر‬
ْ ْ َ َ ْ َ ْ َّ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “emziren kadınlar” demek olur. ”‫ــع‬ ِ ‫“أَرضع‬
‫ــت ا ْلمــرأَة الصب‬
ٌ ‫“ر ْض‬den
َ “if¡âl”dir: ‫ــع‬ َ ‫ِــي َف ْار َت َض‬
َّ َّ ُ ْ َ ِ َ َ ْ
ِ
”‫ــع َو ُمرض َعــ ٌة‬ ِ
‫ فهِ ــي مرض‬de denir, lâkin ba¡zı ehl-i lügat kendi veledini emzirene ”‫ــع‬
ْ ٌ ُْ َ َ ٌ ‫“م ْرض‬
ُ ve
mutlakan ”‫“إ ِْر َضــاع‬-ı veledle vasf irâde edilirse ”‫“مر ِض َعــ ٌة‬ denir demişler. Bunun ¡aksi de
ُْ
ٍ
söylendi. ﴾‫﴿ي ْــو َم َتر ْو َن َهــا َت ْذ َه ُــل ُك ُّل ُمر ِض َعة َع َّمــا أَ ْر َض َع ْت‬َ kavl-i kerîmi iki vechle de tefsîr edile-
1177
ْ َ
bilir. Ve sülâsîden “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫يع‬ ِ ِ ِ َ bâbından
َ َ ٌ ‫ــود َي ْرض ُع َر ْض ًعا َف ُه َو َرض‬
ُ ُ‫ــع ا ْل َم ْول‬
َ ‫“ر َض‬ َ ve “‫”تع َب‬
”‫“ر ِض َع َر َض ًعا‬َ ve bâb-ı sâlisten ”‫يع‬
ِ
ٌ ‫اع ًة َف ُه َو َرض‬َ ‫اعا َو َر َض‬
ً ‫“ر َض َع َي ْر َض َع َر َض‬
َ çocuk emmek ya¡nî meme
emmek ma¡nâsınadır. Ve ”‫اع ٌة‬ ِ ِ ُ ‫﴿وا ْلو ِال َد‬
َ ‫“ر َض‬ َ bundan ism de olur: ‫ات يُ ْرض ْع َن اَ ْو َل َد ُه َّن َح ْو َل ْي ِن َكام َل ْي ِن‬ َ َ
1178
﴾‫اعــ َة‬ ‫ض‬
َ ‫الر‬ ‫ــم‬ ِ ‫ ِلمــن أَراد أَ ْن ي‬ve 1179﴾‫ ﴿وأَ َخواتُ ُكــم ِمــن الر َضاع ِــة‬âyetlerinde olduğu gibi. Vallâhu
‫ت‬
َ َّ َّ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ
a¡lemu.

]mar∂â[ ‫ضى‬
َ ‫•مر‬
َْ
‫يض‬ٍ ِ‫ جمع مر‬1180﴾ ٍ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وإ ِْن ُكنتم مر َضى أَو ع َلى س َفر‬
َ ُ ْ َ َ َ ْ َْ ُْْ َ َ ْ
Ya¡nî “hastalar” demek olur. Faslın evvelinde vâki¡ ”‫“مــر ٌض‬ kelimesine ircâ¡-ı nazar
َ َ
oluna.

َ ‫•مر َض‬
]mar∂âte[ ‫ات‬
َْ
1181 ِ
﴾‫اج َك‬ َ ‫النب ُِّي ِل َم تُ َح ِّر ُم َما أَ َح َّل ُاللَّ َل َك َت ْب َت ِغي َم ْر َض‬
ِ ‫ات أَ ْز َو‬ َّ ‫و﴿يا أَ ُّي َها‬ ﴾‫الل‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿اب ِت َغاء مر َض‬
َّ ‫ات‬
1182
َ َْ َ ْ َ ُ ْ
‫الر َضا‬ِ ‫ب َِم ْع َنى‬
ّ
Ya¡nî “hoşnûdluk” ma¡nâsınadır. Bu kelime Mushaf-ı şerîf’in gayrıda ”ٌ‫“مر َضــاة‬ şeklinde
َْ
ya¡nî hâ™ ile yazılır. ”‫“علــم‬ ِ bâbından ”‫اك َمرضــي‬ ِ ٍ
‫“رضــي َير َضــى رِ ًضــا َف ُه َــو َراض وذ‬ ِ
ٌّ ْ َ َ َ
denir, kasrla
َ َ ْ َ َ
”‫ “رِ ًضــا‬masdar ve meddle ”‫ــاء‬ ٌ َ ‫ض‬ ِ‫“ر‬ [286] ismdir. Ve ” ‫ة‬ ‫ــا‬
ٌ َ َْ‫ض‬ ‫ر‬ ‫“م‬ fethle ve ” ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ض‬ ِ‫“ر‬
ٌ َ ْ râ’nın zam-

1176 “Biz, daha önce onun, süt analarının sütünü emmemesini sağladık.” el-Kasas, 28/12.
1177 “Onu göreceğiniz gün, her emzikli kadın emzirmekte olduğu çocuğundan geçer.” el-Hacc, 22/2.
1178 “Emzirmeyi tamamlamak isteyenler için anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler.” el-Bakara,
2/233.
1179 “Süt kız kardeşleriniz” en-Nisâ™, 4/23.
1180 “Eğer hasta olur veya yolculukta bulunursanız” en-Nisâ™, 4/43; el-Mâide, 5/6.
1181 “Allah’ın rızasını kazanmak için” el-Bakara, 2/207, 265; en-Nisâ™, 4/114.
1182 “Ey peygamber! Eşlerinin rızasını arayarak, Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin sen kendine haram
ediyorsun?” et-Tahrîm, 66/1.
BÂBU’L-MÎM َ‫ٌصوُصْر‬
‫م‬ 275

mı ve kesriyle ”‫ “رِ ًضا‬demektir.

]mer…adinâ[ ‫•مر َق ِد َنا‬

َْ
‫ أَ ْي َم َن ِام َنا‬1183﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َيا َو ْي َل َنا َم ْن َب َع َث َنا ِم ْن َمر َق ِد َنا‬
ْ
Ya¡nî “uykumuzdan.” Ve ”‫“م ْض َجع َنــا‬ ِ
َ ya¡nî “yattığımız yerden” demek olur. Bunun aslı
uyku ve ¡inde’l-ba¡z az ve tatlı uyku ve ¡alâ-kavlin uzun ve medîd uyku ma¡nâsına olan
”‫ود‬ ِ
ٌ ‫“ر ُق‬
ُ ve ”‫اد‬ ٌ ‫“ر َق‬
ُ mâddesidir. ”‫ “ َن َص َر‬ve “‫”د َخ َل‬ َ bâblarından ”‫ودا َف ُه َو َراق ٌد‬ ً ‫“ر َق َد َي ْر ُق ُد َر ْق ًدا َو ُر ُق‬
َ denir.
Ve ”‫ــد‬ ٌ ‫“م ْر َق‬
َ bundan masdar-ı mîmî ve ism-i mekân olur. Ve ”‫ــود‬ ٌ ‫“ر ُق‬ ُ masdar olduğu gibi,
”‫ــد‬ ِ
‫اق‬ ‫“ر‬in ﴾ ‫ــود‬ ‫ق‬ ‫ر‬ ‫ــم‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ــا‬ ‫ظ‬ ‫ا‬‫ق‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ــب‬‫س‬‫ح‬‫ت‬ ‫﴿و‬ ”‫ــود‬
cem¡i de olur: ٌ ُُ ْ ُ َ ً َْ ْ ُُ َ ْ ََ Bâbu’r-Râ’da ٌ ‫“ر ُق‬ُ kelimesine de
1184
ٌ َ
mürâca¡at oluna.

]merkûmun[ ‫•مر ُكوم‬

ٌ َْ
‫اكم َب ْع ُض ُه َع َلى َب ْع ٍض‬ ‫ أَي تر‬1185﴾‫وم‬ ِ ِ ِ ِ
َ َ ََ ْ ٌ ‫اب َم ْر ُك‬
ٌ ‫الس َماء َساق ًطا َي ُقولُوا َس َح‬
َّ ‫﴿وإ ِْن َي َر ْوا ك ْس ًفا م َن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî birbiri üstüne yığılan bulutlar” demek olur. Bâb-ı evvelden ”‫الشــي ُء َير ُكــم َر ْك ًمــا‬ ‫“ركــم‬
ُ ْ ْ َّ َ َ َ
denir, bir şey™i biriktirip berâber üzerine yığmak ma¡nâsına. Müte¡addîdir, lâzımı “if-
ti¡âl” ve “tefâ¡ul”den ”‫الشــي ُء‬ ‫“ارتكــم َاو تراكــم‬ ِ denir ki “Toplandı ve birbiri üzerine yığıldı”
ْ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ
demek olur. Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر َك ًاما‬ ُ kelimesinde dahi zikri geçti.
]el-mercânu[ ‫جا ُن‬
َ ‫•ا ْلمر‬
َْ
ِ‫ار الل ُّْؤلُؤ‬ ِ َ 1186 ِ
ُ ‫﴿ي ْخ ُر ُج م ْن ُه َما الل ُّْؤلُ ُؤ َوا ْل َم ْر َجا ُن﴾ أ ْي ص َغ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî inci denilen cevher-i bahrînin küçükleri ki ”‫ “لُ ْؤلُ ٌؤ‬büyüğüne denir. Vâhidesi ”‫“مر َجا َن ٌة‬
َْ
tir. Ve ”‫ “اَ ْل َخر ُز ْالَ ْح َمر‬ile de tefsîr edilmiş. ”‫“خر ٌز أَ ْح َمر‬
َ lisânımızda dahi mercân denilen ve
ُ َ ُ َ
hacer ve şecer beyninde berzah olan şey™-i ma¡rûftur. Salâbeti i¡tibâriyle hacere ve tah-
te’l-bahr tenebbüt ve şekli i¡tibâriyle şecere benzediğinden beynehümâda berzah ¡add
edilmiş. Vallâhu a¡lemu bi-hakîkatihi [287].

]mar§û§un[ ‫•مرصوص‬
ٌ ُ َْ
‫أَ ْي َل ِص ٌق َب ْع ُض ُه‬
﴾‫وص‬ ِِ ِ َ ‫الل ي ِحب ا َّل ِذين ي َق ِات ُل‬ ِ
ٌ ‫ون في َسبِيله َص ًّفا َكاَ َّن ُه ْم ُب ْن َيا ٌن َم ْر ُص‬ ُّ ُ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا َّن‬
1187
ُ َ
‫بِب ْع ٍض‬
َ
Ya¡nî “Her bir cüz™ü dîgerine bitişik şöyle ki birbirini bırakmaz” demek olur. “‫” َق َت َــل‬

1183 “Şöyle derler: “Vay başımıza gelene! Kim bizi diriltip mezarımızdan çıkardı?” Yâsîn, 36/52.
1184 “Uykuda oldukları hâlde sen onları uyanık sanırsın.” el-Kehf, 18/18.
1185 “Gökten düşmekte olan parçalar görseler, “Bunlar, üst üste yığılmış bulutlardır” derler.” et-Tûr,
52/44.
1186 “O denizlerin her ikisinden de inci ve mercan çıkar.” er-Rahmân, 55/22.
1187 “Hiç şüphe yok ki Allah, kendi yolunda, duvarları birbirine kenetlenmiş bir bina gibi saf bağlayarak
çarpışanları sever.” es-Saff, 61/4.
276 ‫ٌموُ قْرَم‬ BÂBU’L-MÎM

bâbından ”‫“ر َّص ا ْلب ِْنيــا ُن َيــر ُّص َر ًّصــا‬

َ denir, ya¡nî “Eczâsını birbirine bitiştirip muhkem yaptı”
ُ َ
demek olur. Müte¡addîdir. Ve ”‫اع ٌل‬ ُ ‫“ت َف‬den
َ ”‫الص ِّف‬ ِ
َّ ‫اص ا ْل َق ْو ُم في‬
َّ ‫“ت َر‬
َ denir, “Birbirlerine bitişip
duvar gibi durdular” demektir. Saff-ı harb ve saff-ı salâtta da isti¡mâl olunur. ‫اصــوا ِفــي‬ ُّ ‫“ت َر‬
َ
1188 ِ
”‫الص ّف‬ emr-i nebevîsi de bundandır.
َّ
]mer…ûmun[ ‫•مر ُقوم‬
ٌ َْ
‫ور َبي َن ا ْل ِك َت َاب ِة‬‫وب ِفي أَ ْن َوارِ التنزِ يل أَي مسط‬ َ 1189 ‫﴿ك َتاب مر ُق‬
ٌ ‫وم﴾ أ ْي َم ْك ُت‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ْ ٌ ُ ْ َ ْ ِ ْ َّ ٌ َْ ٌ َ ْ
Ya¡nî “Zâhir ve ¡ayân yazılmakla yazılmış” demek olur. Ve ◊imyer lügatinde ”‫ــوم‬ ٌ ‫“م ْر ُق‬,
َ
”‫ــوم‬‫ت‬ ‫خ‬
ْ ‫“م‬ demektir de denildi; ” ‫ــم‬ ‫ق‬
ْ ‫“ر‬dandır. Bâbu’r-Râ’da ” ِ
‫يــم‬ ِ
‫ق‬ ‫“الر‬ kelimesine mürâca¡at
ٌ ُ َ ٌ َ َّ
oluna.

]el-mer√ameti[ ‫حم ِة‬

َ ‫•ا ْلمر‬
َ َْ
1190
﴾‫اب ا ْل َمي َم َن ِة‬ ِ ِ
ُ ‫اص ْوا بِا ْل َم ْر َح َمة أُو ٰلئ َك اَ ْص َح‬
َ ‫ِالص ْبرِ َو َت َو‬
َّ ‫اص ْوا ب‬َ ‫آمنُوا َو َت َو‬
َ ‫ين‬
ِ ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ثُم َك‬
َ ‫ان م َن ا َّلذ‬ َ ْ
ْ َّ
‫يما َبي َن ُهم‬ ِ ‫يل بِالتراح ِم‬
‫ف‬ َ ِ ‫اس و‬
‫ق‬ ِ
ِ ‫أَ ِي الرحم ِة أَي ع َلى َخ ْل ِق اهلل و ِق َيل بِرحم ِة الن‬
ْ ْ َ ُ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َّ
”‫“ر ِحــم‬den masdar-ı mîmîdir. Lisânımızda da merhamet ta¡bîr ettiğimiz ma¡nâ ve hâlet-i
َ َ
kalbiyyedir ki acımak ile terceme ederiz, meselâ “Bana merhamet et” kavlimizle “Bana
acı” demeği irâde ederiz. Bâbu’r-Râ’da ”‫ “الر ْح َمــن‬ve ”‫ “الر ِحيــم‬kelimelerine mürâca¡at
َّ َّ
oluna.

ُ ‫•ا ْلمر ُف‬

]el-merfûdu[ ‫ود‬
َْ
ُ ‫ود﴾ أَ ِي ا ْل َع َط‬
‫اء ا ْل ُم ْع َطى‬ 1191
ِ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ب ِْئ َس‬
ُ ‫الر ْف ُد ا ْل َم ْر ُف‬
ّ
Bâbu’r-Râ’da ”‫“الر ْفد‬
ِ kelimesinde beyân olundu.
ّ

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ر‬،‫”م‬
ُ
]murâπamen[ ‫•مرا َغما‬
ً َُ
‫اجرا َك ِثيرا‬ ‫ أَي مه‬1192﴾‫الل َي ِج ْد ِفي ْالَ ْر ِض ُمرا َغ ًما َك ِثيرا َو َس َع ًة‬ ِ َّ ‫ِيل‬
ِ ‫اج ْر ِفي َسب‬ ِ ‫﴿و َم ْن ي َه‬
ً ًَ َُ ْ ً َ ُ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Hicret edilecek çok mahal veyâ tarîk bulur” demek olur. İbn ¡Abbâs radıyallâhu
¡anhümâ ”‫ــن أَ ْر ٍض ِإ َلــى أَ ْر ٍض‬ ِ ِ
ْ ‫“م َت َح َّــو ًل َي َت َح َّــو ُل ِإ َل ْيــه م‬
ُ [288] ¡ibâretiyle ve Mucâhid rahimehullâh
”‫“ي ِج ْــد ُم َت َز ْح َز ًحــا َع َّمــا َي ْكــر ُه‬ ِ ِ
َ َ ¡ibâretiyle tefsîr etmişler. Ve ”‫ــب ِإ َل ْيه‬ ُ ‫“ي ِج ْــد ُم ْن َق َل ًبا َي ْن َقل‬
َ demektir de de-

1188 Hâkim, el-Mustedrek ala’s-sahîhayn, 1/337, no:786; Beyhakî, es-Sunenu’l-kubrâ, 3/143; no:5184.
1189 “O, yazılmış bir kitaptır.” el-Mutaffifîn, 83/9, 20.
1190 “Sonra da iman edenlerden olup birbirine sabrı tavsiye edenlerden, birbirine merhameti tavsiye
edenlerden olanlar var ya, işte onlar Ahiret mutluluğuna erenlerdir.” el-Beled, 90/17-18.
1191 “Ne kötü destektir onlara verilen destek!” Hûd, 11/99.
1192 “Kim Allah yolunda hicret ederse, yeryüzünde gidecek çok yer de bulur, genişlik de.” en-Nisâ™,
4/100.
BÂBU’L-MÎM ‫اَهيٰسْرُم‬ 277

nildi. ”ٌ‫اجــرة‬ ‫ “مه‬ve ”‫“مرا َغ َمــ ٌة‬ bir ma¡nâyadır. ”‫ــت َق ْو ِمــي‬ ُ ‫“أَ ْر َغ ْم‬, ”‫اج ْر ُت ُه ْــم‬
َ ‫“ه‬
َ demektir. ”ٌ‫اج َــرة‬َ ‫“م َه‬e
َ َ َُ َُ ُ
”‫“مرا َغ َمــ ٌة‬ tesmiyesi muhâcirin kavmine ragmen hicreti i¡tibâriyledir. Bu kelime türâb-ı
َُ
rakîk ma¡nâsına olan ”‫ــام‬ ٌ ‫“ر َغ‬dandır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫“ر َغــم أَ ْن ُف ُه‬ ve “‫”ت ِع َب‬ َ bâbından ”‫“ر ِغ َم أَ ْن ُف ُه‬
ُ َ َ َ
denir, “Burnu toprağa sürtüldü” demektir ki züll ve ihtikâr ve hevândan kinâyettir.
Hemze ile ta¡addî eder: ”‫“ “ َا ْر َغــم اهللُ أَ ْن َف ُــه‬Allâh onun burnunu sürttürdü.” Ve du¡â-i ¡aleyh
َ
mevki¡inde “Sürttürsün” demek olur. Ve ”‫ام‬ ٌ ‫“إ ِْر َغ‬, ”‫اط‬
ٌ ‫ “إ ِْس َخ‬ve igzâb ma¡nâsına dahi haml
ِ ِ َ ِ ِ ٍ
olunur. Ve ”‫ “ َف َع ْل ُت ُه َع َلى َر ْغم أ ْنفه‬kavliyle ”‫“ع َلى ُكره م ْن ُه‬
ْ َ demek de irâde edilir.
]murdifîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•مردف‬ ُْ

ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ َ ُ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإ ْذ َت ْس َت ِغيث‬
َ ‫اب َل ُك ْم أَنّي ُمم ُّد ُك ْم ِبأَ ْلف م َن ا ْل َم َلئ َكة ُم ْر َدف‬
‫ِب َف ْت ِح‬
﴾‫ين‬ َ ‫اس َت َج‬
ْ ‫ون َر َّب ُك ْم َف‬
1193

‫ال أَ ْي أَ ْر َد َف ُهم اهللُ ب َِغيرِ ِهم‬ ِ ‫الد‬

َّ
ْ ْ ُ
Ya¡nî Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân buyuruyor: “Ben size kendilerine dîgerleri itbâ¡ edildiği hâl-
de melâikeden bin melekle imdâd ediciyim.” Murâd imdâd için gönderilen bin meleği
iki bin ve onu da üç bin meleğin ta¡kîb ettiğini ihbârdır. Ve dâl’ın kesriyle ﴾‫يــن‬ ِِ
َ ‫﴿م ْردف‬
ُ
kırâ™atine göre ”‫ين‬ ِ ‫ “ر ِاد‬demektir, ya¡nî “birbiri ardınca geldikleri hâlde” demek olur. Bu
‫ف‬
َ َ
lafzın tahkîki Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر ِد َف‬ َ kelimesinde beyân edilmiştir, mürâca¡at oluna.
]murcevne[ ‫جو َن‬
َ ‫•مر‬ ْ ُْ
ِ َّ ِ‫ون مرجو َن ِلَمر‬
َ ‫ أَ ْي ُم َؤ َّخ ُر‬1194﴾‫الل‬
”‫ون‬ ِِ ِ
ْ ْ َ ْ ُ َ ‫آخ ُر‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ‫﴿و‬
Ya¡nî “te™hîr ve tevkîf edilenler” demektir. Maksûren ”‫“ر َجــا‬ َ lafzından “if¡âl”dir. [289]
”‫ “أَ ْر َجــأَ ُه‬ve ”‫ــاه‬
ُ ‫ “أَ ْر َج‬denir ya¡nî hezme ile ve hemzesiz lügattır ki “Te™hîr etti” demek
olur. ”‫“ر َجــا‬ َ evvelce beyân edildiği üzere ümmîd demektir. Bu da intizâr ifâde etmekle
”‫ــاء‬
ٌ َ ْ‫ج‬ ‫ِر‬ ‫إ‬ “ inzâr ma¡nâsına isti¡mâl olundu. Ânifü’l-beyân ”‫“مر ُج ًّــوا‬ kelimesine ircâ¡-ı nazar
َْ
buyurula.

]mursâhâ[ ‫يها‬
َ ‫•مرس‬ ٰ ُْ
‫ أَ ْي َم َح َّل َم ْثب ِت َها‬1195﴾‫ور َر ِحيم‬ ِ ‫الل مجريها ومرس‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ٌ ٌ ‫يها ا َّن َر ّبِي َل َغ ُف‬
َ ٰ ْ ُ َ َ ٰ ْ َ َّ ‫يها ب ِْسم‬َ ‫﴿و َق َال ْار َك ُبوا ف‬َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ ‫ان ثُب‬
‫وت َها‬ ‫ أَي زم‬1196﴾‫يها‬ َ ‫اع ِة اَ َّي‬
ُ َ ََ ْ َ ‫ان ُم ْر ٰس‬ َ ‫الس‬
َّ ‫﴿ي ْس َئ ُلو َن َك َع ِن‬
َ ‫ • َو‬
Evvelkinde mahall-i sübût, ikincide zamân-ı sübût demektir. Bunun beyânı sâlifü’z-zikr
”‫اها‬ ِ
َ ‫“م ْج َر‬ ُ kelimesinde ve lafzın tahkîki Bâbu’r-Râ’da ”‫“الراس َيات‬ َّ
kelimesinde mürûr etti.

1193 “Hani Rabbinizden yardım istiyor, yalvarıyordunuz. O da, “Ben size ard arda bin melekle yardım
ediyorum” diye cevap vermişti.” el-Enfâl, 8/9.
1194 “(Sefere katılmayanlardan) diğer bir kısmı da, Allah’ın emrine bırakılmışlardır.” et-Tevbe, 9/106.
1195 “Nûh), “Binin ona. Onun yüzüp gitmesi de durması da Allah’ın adıyladır. Şüphesiz Rabbim çok
bağışlayandır, çok merhamet edendir.” dedi.” Hûd, 11/41.
1196 “Sana kıyametin ne zaman kopacağını soruyorlar.” el-A¡râf, 7/187; en-Nâzi¡ât, 79/42.
278 ‫اًقَفَتْرُم‬ BÂBU’L-MÎM

]murtefe…an[ ‫•مر َت َف ًقا‬

ُْ
‫ أَ ْي ُم َّت َكأً َع َلي ِه َع َلى ا ْل ِمر َف ِق‬1197﴾‫﴿و َس َاء ْت ُمر َت َف ًقا‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ْ ْ
Ya¡nî dirseğini dayayıp ittikâ™ edecek mahal demek olur ki mahall-i istirâhat ü sükûn-
dur. Bu kelime dirsek demek olan ”‫“مر َف ٌق‬ten ِ “ifti¡âl”dir. ”‫“مر َت َف ٌق‬ yastık ma¡nâsına isti¡mâl
ْ ُْ
olunmuş, bizde koltuk yastığı denir. Tevsî¡an baş yastığına da ”‫“مر َت َف ٌــق‬ ِ
denilir, ”ٌ‫“م َخ َّــدة‬
ُْ
gibi. ”‫ام ُمر َت ِف ًقا‬ ‫ “بات فلن أَو ن‬denir ki “Dirseği üzerine dayanarak beytûtet etti” yâhûd “uyu-
ْ َ َ ْ ٌ َُ َ َ
du” demek olur.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ر‬،‫”م‬
]mirfe…an[ ‫• ِمر َف ًقا‬
ْ
ِ ‫يم وكسرِ الف‬
‫اء َمر ِف ًقا‬ ِ ‫ئ ِب َف ْت ِح ا ْل ِم‬َ ِ‫َو ُقر‬ ﴾‫﴿ويُ َهي ِْئ َل ُكم ِم ْن أَ ْمرِ ُكم ِمر َف ًقا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ْ َْ َْ َ
1198
ْ ْ ْ ّ َ
Her iki sûrette de ”‫ِــه‬ ِ ‫ــون ب‬
َ ‫“مــا َت ْر ِف ُق‬
َ ya¡nî “intifâ¡ edeceğiniz şey™” ve “nef¡i size ¡âid olacak
şey™” demek olur. Bu kelime ”‫“ع ْن ٌــف‬un ُ zıddı olan ”‫“رِ ْف ٌــق‬tandır ki mülâyemet, yumuşak-
ِ ِ
lıktır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫“ر َف َــق بِــه َف ُه َو َرف ٌيق‬ َ denir ki “Mülâyemet ve mülâyenet etti” demektir.
Ve ”‫يــق‬ ِ
ٌ ‫“رف‬ َ [290] yoldaş ma¡nâsına da müsta¡meldir. ”‫“ر َف َقــ ٌة‬ ُ ve ”‫ــاء‬ ُ ‫“ر َف َق‬
ُ bunun cem¡idir. Ve
”‫“ َا ْخــرق‬ın zıddıdır. ”‫¡ “ َا ْخــرق‬aklsız câhil, hîçbir işe yaramaz kimsedir. Bu sûrette ”‫يــق‬
َ َ ٌ ‫“ر ِف‬
َ
¡âkıl, ¡âlim, mâhir kâr-güzâr demek olur. Daha sâir ma¡ânîye gelir. vallâhu a¡lemu.

]miryetin[ ‫• ِمري ٍة‬

َْ
‫ أَ ْي ِفي َش ٍّك‬1199﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل َت ُك ِفي ِمر َي ٍة‬
ْ
ٍ ِ
”‫ “مر َية‬Bir emrde tereddüd ma¡nâsına ismdir. “İfti¡âl” ve “müfâ¡alet”ten ”‫ “إ ِْم ِتر ٌاء‬ve ”ٌ‫اراة‬
ْ َ َ ‫“م َم‬
ُ
şekk ve tereddüd edilen şey™de muhâcce ya¡nî muhâtaba delîl ve burhân ve huccet îrâ-
dıyla galebeye çalışmak ma¡nâsınadır. Ve cedel ve kâili tezyîf ve tasgîr ve ta¡rîz ve
muhâsame ma¡nâlarına kullanılır. Sülâsîden isti¡mâli şâyi¡ değildir.

]mirâ™en[ ‫اء‬ ِ
ً ‫•مر‬ َ

ِ ‫ أَي ِجدال ظ‬1200﴾‫اهرا‬
‫اهرا‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َف َل تُمارِ ِفيهِ م إِل ِمراء ظ‬
ً َ ً َ ْ ً َ ً َ َّ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “Ashâb-ı Kehf husûsunda mücâdele etme.” Ancak cidâl-i zâhirle ya¡nî ¢ur™ân’da
bildirilen şey™den gayrısını söylemekle ta¡mîk-i bahs etme demek olur. Ânifü’l-beyân
ِ “müfâ¡alet”in masdar-ı sânîsidir. ”‫ــارا ًة َو ِمر ًاء‬
”‫“مر َيــ ٌة‬ten
ْ َ َ ‫ــارى يُ َمــارِ ي ُم َم‬
َ ‫“م‬َ denir. Bu lafzın ba¡zı

1197 “Cehennem ne korkunç bir yaslanacak yerdir.” el-Kehf, 18/29.

1198 “İçinde bulunduğunuz durumda yararlanacağınız şeyler hazırlasın.”el-Kehf, 18/16.
1199 “Ondan hiç şüphen olmasın.” Hûd, 11/17, 109; el-Hacc, 22/55; es-Secde, 32/23; Fussilet, 41/54.
1200 “O hâlde onlar hakkında (Kur’an’daki) apaçık tartışma (yı aktarmak)dan başka tartışmaya girme.”
el-Kehf, 18/22.
BÂBU’L-MÎM ‫مُهاَنْقَّزَم‬ 279

mâ™ânîsi de Bâbu’t-Tâ’da ”‫ار ْوا‬ َ ve ” ِ‫“ت َمار‬

َ ‫“ت َم‬ ُ kelimelerinde zikr edildi.
]mirratin[ ‫• ِمر ٍة‬
َّ
‫ أَ ْي ُذو ُق َّو ٍة‬1201﴾‫اس َت َوى َو ُه َو ب ِْال ُ ُف ِق ْالَ ْع ٰلى‬ ٍ ِ ُ ‫﴿ع َّل َم ُه َش ِد‬
ْ ‫يد ا ْل ُق َوى ُذو م َّرة َف‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Bunun aslı ”‫ت ا ْل َحب َــل‬
ْ ُ ‫ “أَ ْم َــر ْر‬kavlidir ki “İpi büktüm” demektir takviye etmek olur. Bundan
”‫“مرِ ير‬ ve ”‫“م َم ٌّر‬ ٍ ِ ْ
ٌ َ ُ meftûl, ya¡nî bükülmüş demektir, kuvvet ifâde eder. Ve ﴾‫﴿ ُذو م َّرة‬, ‫“ ُذو َرأ ٍي‬
ٍ ‫¡ مح َك‬ibâretiyle de tefsîr edilmiş [291] zîrâ müvassaku’l-hulk ya¡nî hûyuna i¡timâd
”‫ــم‬ ْ ُ
edilen esb-i mücerrebe ”‫ “ َفر ٌس ُم َم ٌّر‬ve muhkem bükülmüş metîn ipe de ”‫“حب ٌل ُم َم ٌّر‬ denir.
َ َْ
ِ ‫•ا ْل ِمرص‬
]el-mir§âdi[ ‫اد‬
َ ْ
‫ون ب ِِه‬
َ ‫ أَ ْي َلبِال َّطرِ ِيق ا ْل ُم ْع َل ِم ا َّل ِذي يُ ْر َت َص ُد‬1202﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َر َّب َك َلبِا ْل ِم ْر َص ِاد‬
‫ أَ ْي ُم َع َّد ٍة‬1203﴾‫ادا‬ ِ ِِ ِ
ً ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّن َج َه َّن َم َكا َن ْت م ْر َص‬
Bu faslın evâilinde vâki¡ ”‫“مر َص ٍد‬ kelimesine mürâca¡at oluna.
َْ

FASLU’L-MÎM MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”م‬

َ

ُ ‫•م َّز ْق َن‬

]mezza…nâhum[ ‫اهم‬
ْ َ
‫الت ْفرِ ِيق‬
َّ ‫اه ْم ُك َّل‬ ُ ‫اه ْم ُك َّل ُم َم َّز ٍق﴾ أَ ْي َم َّز ْق َن‬ ُ ‫يث َو َم َّز ْق َن‬ َ ‫اه ْم َا َح ِاد‬
ُ ‫ •﴿ َف َج َع ْل َن‬
1204

Şakk etmek ya¡nî yırtıp ayırmak ma¡nâsına olan ”‫“م ْــز ٌق‬dendir. “‫”ضــر َب‬ bâbından ‫ــت‬ ُ ‫“م َز ْق‬
َ َ َ َ
”‫الث ْو َب أَ ْمزِ ُق َم ْز ًقا‬
َّ denir, şakk etmek ma¡nâsınadır. Ve teskîl ile ya¡nî “tef¡îl”den ” ‫ق‬َ ‫ز‬
َّ َ َ َ ‫“م َّز ْق ُت ُه‬
‫م‬ ‫ت‬ ‫ق‬ َ
denir. Ve ”‫“م َّز َق ُهــم اهللُ ُك َّل ُم َم َّــز ٍق‬
َ , ” ‫اهلل‬ ‫ــم‬
ُ ُ ُ َّ ‫ه‬ ‫ق‬
َ ‫ر‬ ‫ف‬
َ “ ve ” ‫ه‬ ‫ك‬
َ ‫ل‬ْ
ُ ُ َّ َ ‫م‬ ‫ق‬َ ‫ــز‬ ‫“م‬, ” ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ث‬
َ
َُ َ َ َ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ذ‬
ْ َ ‫أ‬ “ ve mebnî ¡ale’l-mef¡ûl
ُ
olarak 1205﴾‫يــن َك َفــروا َه ْــل َن ُدل ُُّكــم َع َلى َر ُج ٍل يُ َنبِئُ ُكم ِا َذا ُم ِّز ْق ُتم ُك َّل ُم َم َّز ٍق ِا َّن ُكــم َل ِفي َخ ْل ٍق َج ِد ٍيد‬ ِ َ ‫ ﴿و َق‬kavl-i
َ ‫ــال ا َّلذ‬ َ
ْ ْ ْ ّ ْ ُ
ِ
kerîminde ”‫ “ َق َّط ْع ُتــم ُك َّل َت ْقطيــ ٍع‬ve ”‫يــق‬ ٍ ِ‫ “ َفر ْق ُتــم ُك َّل َت ْفر‬ile tefsîr olunmuştur. Murâd “Ecsâdınız
ْ ْ َّ
mevt sebebiyle çürüyüp kıt¡a kıt¡a ve her bir cüz™ü ayrılıp toprak olduğu vaktte” demek
olur.

1201 “(Kur’an’ı) ona, üstün güçlere sahip, muhteşem görünümlü (Cebrail) öğretti. O, en yüksek ufukta
bulunuyorken (aslî sûretine girip) doğruldu.” en-Necm, 53/5-7.
1202 “Şüphesiz Rabbin, gözetlemededir.” el-Fecr, 89/14.
1203 “Şüphesiz cehennem, bir gözetleme yeridir.” en-Nebe™, 78/21.
1204 “Biz de onları ibret kıssalarına çevirdik ve kendilerini darmadağın ettik.” Sebe™, 34/19.
1205 “Yine inkâr edenler şöyle dediler: “Çürüyüp ufalandıktan sonra sizin yeniden diriltileceğinizi söyle-
yen bir adamı size gösterelim mi?” Sebe™, 34/7.
280 ‫ٌديِزَم‬ BÂBU’L-MÎM

ٌ ِ‫•مز‬
]mezîdun[ ‫يد‬
َ
﴾‫يد‬
ٌ ِ‫يها َو َل َد ْي َنا َمز‬ ِ َ ‫اؤ‬ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ُه ْم َما َي َش‬
َ ‫ون ف‬
1206

1207 ٍ
‫اد ٍة‬ ِ
َ ‫ول َه ْل م ْن َمزِ يد﴾ أَ ْي زِ َي‬ ُ ‫ول ِل َج َه َّن َم َه ِل ْام َت َل ِْت َو َت ُق‬
ُ ‫و﴿ي ْو َم َن ُق‬
َ •
َ ‫ “زِ َي‬lafzından masdar-ı mîmîdir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْز َد ُادوا‬ve Bâbu’z-Zây’da ”‫ــادة‬
”‫ــاد ٌة‬ َ ‫“زِ َي‬
kelimelerine mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-MÎM, “‫ز‬،‫”م‬
ُ
]muza√zi√ihî[ ‫•م َز ْحزِ ِح ِه‬
ُ
‫ أَ ْي ب ُِمب ِ ّع ِد ِه‬1208﴾‫اب‬
ِ ‫﴿و َما ُه َو ب ُِم َز ْحزِ ِح ِه ِم َن ا ْل َع َذ‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
َ
Ya¡nî onu ¡azâbdan uzaklaştırıcı demektir. ”‫“ب ْع ٌد‬ ُ ifâde eden ”‫“ز ٌّح‬dendir. َ ”‫ “ َف ْع َل َل‬bâbından
”‫“ز ْح َــز َح‬,
َ ”‫“ب َّع َــد‬
َ ve ”‫ “ َن َّحــى‬ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫“ت َف ْع ُل‬den
َ [292] ”‫اع َــد‬ َ ‫“ت َب‬
َ ve ”‫“ت َن َّحــى‬ َ demektir.
Bâbu’z-Zây’da ”‫“ز ْحزِ َح‬ ُ kelimesine mürâca¡at oluna.
ٍ ‫•مزج‬
]muzcâtin[ ‫اة‬ َ ْ ُ
‫ أَ ْي َي ِسير ٍة َق ِلي َل ٍة‬1209﴾‫اع ٍة ُم ْز َج ٍاة‬
َ ‫﴿و ِج ْئ َنا ِبب َِض‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “nâçîz ve az bir sermâye ile” demektir. Aslen bir şey™i rıfkla sevk etmek, sür-
mek ve te™hîr etmek ma¡nâlarına azdâddan olan ”‫“ز َجى‬ َ lafzındandır. “Tef¡îl”den: ”‫“ز َّج ْي ُت ُه‬, َ
”‫“د َف ْع ُت ُه بِرِ ْف ٍق َو َك َذا ُس ْق ُت ُه‬ demektir. Ve “if¡âl”den: ” ‫اب‬ ‫ح‬ ‫الس‬ ‫يح‬ ‫الر‬
ِ ‫ت‬ ِ ‫“أَ ْزج‬, ”‫ “سا َقته سو ًقا ر ِفي ًقا‬demek-
َ َ َ َّ ُ ّ َ َ ْ َ ُْ َ
tir. ‫ أَ ْي َي ُســو ُق ُه بِرِ ْف ٍــق‬1210﴾‫ــح ًابا‬ ‫س‬
َ َ ‫ــي‬ ِ
‫ج‬ ‫ز‬
ْ ‫ي‬
ُ َ‫الل‬
َّ ‫ن‬
َّ َ ‫أ‬ ‫ــر‬ ‫ت‬
َ ‫ــم‬ ‫ل‬
َ َ ‫أ‬ ﴿ demek olur. Ve te™hîr ma¡nâsına ُ ‫“أَ ْز َج ْي‬
‫ــت َْال ْمر‬
َ ْ َ
”‫ــاء‬ ٍ
ً ‫ إ ِْز َج‬denir, ”‫ “اَ َّخ ْر ُت ُــه‬demektir. Ve ”‫“م ْز َجــاة‬ ُ ism-i mef¡ûldür. ”‫اعــة‬ َ ‫“ب َِض‬e vasf olarak şey™-i
kalîl ve yesîr murâd olunur ki onunla hemân günün ihtiyâcı def¡ olunup bir şey™ artmakla
intifâ¡ olunamaz. Vallâhu a¡lemu.

َ ‫•م ْز َد‬
]muzdecerun[ ‫جر‬
ٌ ُ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َل َقد جاءهم ِمن ْالَ ْنب‬
ٌ ‫ أَ ْي ُم َّت َع‬1211﴾‫اء َما ِف ِيه ُم ْز َد َج ٌر‬
‫ظ‬
َ َ ُْ َ َ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “mütenassıh olacak şey™” demektir. ”‫“ز ْجر‬den
ٌ َ ٌ ‫ “ ِإ ْف ِت َع‬bâbından mef¡ûl bi-ma¡nâ
ve ”‫ال‬
fâ¡il dir. Ve ism-i masdar da denir. Ve ism-i mekân da olur. Aslı ”‫“م ْز َت َجر‬ ُ olup dâl tâ’dan
ٌ
ِ
mübdeldir. Bâbu’z-Zây’da ”‫“الزاجرات‬ kelimesine mürâca¡at buyurula.
َ َّ

1206 “Orada kendileri için diledikleri her şey vardır. Katımızda daha fazlası da vardır.” Kâf, 50/35.
1207 “O gün Cehenneme, “Doldun mu?” deriz. O da, “daha var mı?” der.” Kâf, 50/30.
1208 “Hâlbuki uzun yaşamak onları azaptan kurtaracak değildir.” el-Bakara, 2/96.
1209 “Değersiz bir sermaye ile geldik.” Yûsuf, 12/88.
1210 “Görmez misin ki Allah, bulutları sevk eder.” en-Nûr, 24/43.
1211 “Andolsun, onlara içinde caydırıcı tehditlerin bulunduğu haberler geldi.” el-Kamer, 54/4.
BÂBU’L-MÎM ‫ُةَنَكسَمْلا‬
ْ 281

]el-muzni[ ‫•ا ْلم ْز ِن‬

ُ
‫اب‬ ِ ‫الس َح‬ َ 1212 َ ُ‫وه ِم َن ا ْلم ْز ِن أَم َن ْح ُن ا ْلم ْنزِ ل‬ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَأَ ْن ُت ْم أَ ْن َز ْل ُت ُم‬
َّ ‫ون﴾ أ ِي‬ ُ ْ ُ
Ya¡nî “buluttan.” Lafz-ı mezbûr aslen sehâbe-i beyzâ™ ya¡nî ak bulut ma¡nâsınadır.
Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫يء‬ ِ
ٌ ‫اب ُمض‬ ٌ ‫“س َح‬ َ kavliyle tefsîr etmiş ve ”‫“م ْز َن ٌة‬ ُ ondan bir
kıt¡adır demiş ve ”‫“م ْــز ٌن‬ ُ yağmur yağdırdığı için onunla sehâ ve keremden kinâyet edil-
ِ ُ ‫] بِا ْل ُم ْز ِن َو َم َّز ْن‬293[ ‫ــخى َو َي َت َش َّــب ُه‬
diğine işâreten ”‫ت ُف َل ًنا أَ ْي َشــب ْه ُت ُه بِا ْل ُم ْزن‬ َّ ‫¡ “ ُف َل ٌن َي َت َم َّز ُن” أَ ْي َي َت َس‬ibâretini
َّ
yazmış. Vallâhu a¡lemu.

]el-muzzemmilu[ ‫•ا ْلم َّز ِم ُل‬

ّ ُ
‫ أَ ِي ا ْل ُم ْل َت ُّف ِفي ِثياب ِِه‬1213﴾‫﴿يا أَ ُّي َها ا ْل ُم َّز ِّم ُل‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “siyâbına sarınmış, bürünmüş” demektir. Murâd Zât-ı Risâlet-penâh hazretleri-
dir, kıssası kütüb-i tefsîrde görülür. Örtünmek ve bürünmek ma¡nâsına olan ”‫ــل‬ ٌ ‫“ز ْم‬den
َ
“tefa¡¡ul”dür. ”‫ــل‬‫م‬ِ ‫ز‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ــو‬‫ه‬‫ف‬ ‫ــا‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ت‬ ‫ــل‬‫م‬ ‫ز‬
ٌ ّ َ َ ُ َ ُ َ ً ُّ َ َ َ َّ َ َ ‫“ت‬ denir. Âyette tâ™, zây’da idgâm olunmakla ” ُ ‫“ا ْل ُم َّز ِّم‬
‫ــل‬
sûretine girmiştir. “Tef¡îl”den ”‫“ز َّم ْل ُت ُه َف َت َز َّم َل‬َ denir, ”‫ “ َل َّف ْق ُت ُه َف َت َل َّف َق‬demektir.

FASLU’L-MÎM MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”م‬

َ
]el-meskenetu[ ‫ك َن ُة‬
َ ‫•ا ْلمس‬
ْ َ
‫اءوا ب َِغ َض ٍب ِم َن‬ ِ ‫الل وحب ٍل ِمن‬ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ضرِ بت عليهِ م ال ِذلة أَين ما ث ِقفوا إِل بِحبل ِمن‬
ُ ‫الناس َو َب‬
َّ َ ْ َ َ َّ َ ٍ ْ َ َّ ُ ُ َ َ ْ ُ َّ ّ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ ْ
ِ َّ
‫ أَ ِي ا ْل َف ْقر َوا ْل َفا َق ُة‬1214﴾‫الل َو ُضرِ َب ْت َع َليهِ م ا ْل َم ْس َك َن ُة‬
ُ ُ ْ
”‫ين‬ ِ ِ
ٌ ‫ “م ْسك‬lafzından ism-i masdardır. Ve ”‫“م ْس َك َن ٌة‬ َ fakr-ı nefstir de denildi ki biz aç gözlülük
ta¡bîr ederiz, ¡Acem gedâ-çeşm ve gürisne-çeşm derler. Bunun zıddı gınâ-yı nefstir ki
tok-gözlülük denir. Sicistânî ve ekser-i ehl-i tefsîr diyorlar ki gerek zengin gerek fakîr
ganiyyü’n-nefs tok-gözlü bir Yahûdî yoktur, her ne kadar bunun izâlesine sa¡y ve ic-
tihâd ederse de bundan kurtulamaz. Ercah-ı akvâl bu kelimenin aslı ”‫ــك ٌن‬ ْ ‫“س‬ َ maddesidir,
mîm’i asahh-ı kavleyn üzere zâidedir. Nâsa sükûnu ya¡nî kefâf-ı nefs bâbında nâsın
rahm ve şefkat ve infâkına kalmış olmak ve hîçbir şey™e mâlik ve hîçbir ¡amel ve kesbe
kadir olmamak i¡tibâriyle ”‫ين‬ ِ ِ
ٌ ‫ “م ْسك‬denilmiştir. Ve zelîl ve mahkûd ve makhûr ma¡nâsına
da kullanılır.

1212 “Siz mi onu buluttan indirdiniz, yoksa indiren biz miyiz?” el-Vâkı¡a, 56/69.
1213 “Ey örtünüp bürünen (Peygamber)!” el-Muzzemmil, 73/1.
1214 “Onlar nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Allah’ın ve (mü’min) insanların güvencesine sığınmadıkça
kendilerini zillet kaplamıştır. Onlar Allah’ın gazabına uğradılar ve yoksulluk onları kapladı.” Âl-i
¡İmrân, 3/112.
282 ‫َنيِكاَسَم‬ BÂBU’L-MÎM

]mesâkîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•مساك‬ َ َ
]294[ ٍ‫ َج ْم ُع ِم ْس ِكين‬1215﴾ ِ‫ون ِفي ا ْلب ْحر‬
َ ‫ين َي ْع َم ُل‬ ِ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَما‬
َ ‫السف َين ُة َف َكا َن ْت ل َم َساك‬
َّ َّ َ ْ
َ
Ânifen beyân olunan ”‫ين‬ ِ ِ
ٌ ‫“م ْسك‬in cem¡i olup ashâb-ı sefîneden ¡ibârettir ki ekseri ¡alîl kö-
türüm ve ¡amelden sâkıt ¡aceze idiler. Bunların sa¡ye kâdir olanları bu sefîne ile çalışıp
onları i¡âşe ederlerdi, binâ™en ¡aleyh ¡umûmuna ”‫ين‬ ِ ِ ِ
ُ ‫“م َســاك‬ َ ıtlâk buyuruldu. Ve ”‫ين‬ ٌ ‫“م ْســك‬
ve ”‫ين‬ ِ
ُ ‫“م َســاك‬
َ mahall-i sarf-ı sadaka ve müstahakk-ı infâk olmak üzere ¢ur™ân-ı kerîm’de
müte¡addid mahallerde vârid olmuştur. Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ “ا ْل َف ْقــر‬kelimesine de mürâca¡at
oluna.

]el-messi[ ‫•ا ْلم ِس‬

ّ َ
‫ اَ ِي‬1216﴾‫الشي َطا ُن ِم َن ا ْل َم ِّس‬ ‫وم ا َّل ِذي يتخبطه‬
ُ ‫ون إ َِّل َك َما َي ُق‬
َ ‫وم‬ ِ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ال ِذين ي ْأكلون‬
ُ ‫الر َبا َل َي ُق‬
ْ َّ ُ ُ َّ َ َ َ ّ َ ُ ُ َ َ َّ
‫ون‬ِ ُ‫ا ْلجن‬
ُ
”‫ــوس‬ ٌ ‫ــل َم ْم ُس‬ ٌ ‫“ر ُج‬َ denir, mecnûn demektir. Ve ”‫“جنُــو ٌن‬dan ُ murâd burada ”‫“صر َعــى‬ denilen
ْ َ
¡illet-i ma¡rûfedir. ”‫ط‬ ‫ب‬ ‫خ‬
ٌ ُّ َ َ ‫“ت‬ düşürmek ve ¡aklı muhtell etmek ma¡nâsınadır. ” ‫س‬ ٌّ َ ‫“م‬ in cünûn
ma¡nâsına hamli ¡Arabın bir kimseye cinn dokunur ve değerse onun ¡aklı karışıp masrû¡
olması zu¡m ve i¡tikâdına binâ™endir. Aslen ”‫“م ٌّس‬ َ lafzı ”‫ “ َل ْم ٌس‬gibi değmek ve dokunmak
ma¡nâsınadır. Beynlerindeki fark ”‫ــس‬ ‫م‬
ٌ َْ ‫ل‬ “ mevcûd yâ gayr-ı mevcûd bir şey™ taleb ya¡nî
araştırmak mevcûd mu değil mi diye yoklamak ma¡nâsınadır; ”‫ــس‬ ٌّ ‫“م‬ َ ise şey™-i mevcûdu
temâstır. Lisânımızda evvelkinden yoklamak, ikinciden değmek ve dokunmak ta¡bîr
edilir: ”‫“م َّس ُــه َي َم ُّس ُــه َم ًّســا‬ ِ َ ve “‫ ” َقت َــل‬bâblarından tasrîf edilir. Ve ”‫ “مــس‬lafzıyla
َ denir, “‫ــب‬ َ ‫”تع‬ َ ٌّ َ
”‫ــس‬ ‫م‬ ‫ل‬ “ ‫وا‬‫ض‬ ِ‫ر‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ــوه‬‫س‬ ‫م‬‫ت‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ــاء‬‫س‬ِّ ‫ط َّل ْقتــم‬
‫الن‬ ‫ن‬ ِ ‫﴿ل ج َنــاح ع َلي ُكــم‬
‫ا‬
َ ْ َ َ َ ْ ْ ْ َ َ ُ َ
ٌ ْ gibi cimâ¡dan da kinâyet olunur: ُ َ َ
ْ َّ ُ ُّ َ ْ َ َ َ ُ ُ
1217
﴾‫يض ًة‬ ِ‫ر‬ ‫ف‬ ‫ن‬
َ َ َّ ُ َ‫ه‬ ‫ل‬ kavl-i kerîmiyle emsâlinde olduğu gibi. Ve fethle ” ‫يس‬ ‫س‬ ِ ‫“م‬ nikâh ma¡nâsına
ٌ َ
gelir. Ve idrâk ve isâbet ve ilcâ™ ma¡nâsına da kullanılır. Meselâ [295] ‫اجــ ُة ِإ َلــى‬ ِ
َ ‫“م َّســت ا ْل َح‬َ
” ِ‫الس َفر‬ denir ki ” ِ
‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬
َ ِ
‫إ‬ ‫ت‬
ُ ْ
‫أ‬ ‫ج‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬
َ “ [ve] ”‫ي‬ ‫ن‬ِ ‫اب‬‫ص‬ َ ‫أ‬ ”1218
﴾ ‫ين‬ ‫م‬ ِ ِ
‫اح‬ ‫الر‬ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫ا‬
َ ‫ت‬ َ ‫ن‬
ْ ‫ا‬
َ ‫و‬ ‫ر‬ ‫الض‬
ُّ ‫ي‬ ‫ن‬ِ ‫س‬ ‫م‬ ‫ي‬ ّ ِ
‫ن‬ ‫ا‬
َ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫اد‬ ‫ن‬
َ ‫ذ‬ْ ِ
‫ا‬ ‫وب‬ ‫ي‬ ‫ا‬
َ ‫﴿و‬
َّ ْ َ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُّ َ َّ َ ُ َّ َ ٰ َ ُّ َ
ve ”‫ “أَ ْد َر َك ِني‬demek olur. Vallâhu a¡lemu.

]el-mesî√u[ ‫يح‬ ِ
ُ ‫•ا ْلمس‬ َ
‫يها ِفي‬ ِ ‫الل يب ِ ّشر ِك ب َِك ِلم ٍة ِم ْنه ِاسمه ا ْلم ِس‬ ‫﴿اذ قال ِت المل ِئكة يا مريم ِان‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ً ‫يسى ْاب ُن َم ْر َي َم َو ِج‬
َ ‫يح ع‬
ُ َ ُ ُ ْ ُ َ ُ َ ُ َ َّ َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ ْ
‫ار ُك‬‫ب‬ ‫م‬‫ل‬ ‫ا‬ ‫ي‬َ ‫أ‬ ﴾ ‫ِين‬ ِ ِ ِ
َ َُْ ِ َ َّ َ ُ ْ َ َ َ ٰ َ ‫الد ْن َيا‬
‫ب‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬‫م‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ال‬
ْ ‫و‬ ُّ
1219

1215 “O gemi, denizde çalışan bir takım yoksul kimselere ait idi.” el-Kehf, 18/79.
1216 “Faiz yiyenler, ancak şeytanın çarptığı kimsenin kalktığı gibi kalkarlar.” el-Bakara, 2/275.
1217 “Kendilerine el sürmeden ya da mehir belirlemeden kadınları boşarsanız size bir günah yoktur.”
el-Bakara, 2/236.
1218 “Eyyûb’u da hatırla. Hani o Rabbine, “Şüphesiz ki ben derde uğradım, sen ise merhametlilerin en
merhametlisisin” diye niyaz etmişti.” el-Enbiyâ™, 21/83.
1219 “Hani melekler şöyle demişti: “Ey Meryem! Allah seni kendi tarafından bir kelime ile müjdeliyor
ki, adı Meryemoğlu İsa Mesih’dir. Dünyada da, ahirette de itibarlı ve Allah’a çok yakın olanlardan-
dır.”” Âl-i ¡İmrân, 3/45.
BÂBU’L-MÎM ‫ْسم‬
َ ُ‫اًحو‬
‫ف‬ 283

Bu kelime-i kerîme elkâb-ı müşerrifeden Hazret-i ¡Îsâ’nın lakabıdır, ”‫يــق‬ ٌ ‫“ص ِّد‬
ِ gibi. Bu
kelimede akvâl-i kesîre vardır. Buna da sebeb ”‫ــيح‬ ِ lafzının mâdde ve aslında vâki¡
ٌ ‫“مس‬َ
olan ihtilâftır. Evvelâ bunun bir kelime-i ¡Arabiyye i¡tibâr edildiğine göre ba¡zı ¡ulemâ-i
lisân ”‫ــيح‬ ِ
ُ ‫ــاح َيس‬ َ ‫“س‬den
َ “mef¡il” olduğuna ve ba¡zıları ”‫ــح‬ ٌ ‫“م ْس‬den
َ “fa¡îl” olduğuna zâhib
olmuşlardır. Fe-li-zâ denildi ki ¡Îsâ ¡aleyhi’s-selâmın ”‫ــيح‬ ‫س‬ ِ ‫ “م‬tesmiyesi arzda dâimâ
ٌ َ
seyâhat ettiği içindir. Aslı ”‫ــاح‬ َ ‫“س‬den
َ “mef¡il” vezninde ”‫ِح‬ ٌ ‫“م ْســي‬َ olup yâ™ iskân ve kesresi
mâ-kabline nakl ile medd olunup ”‫ــيح‬ ِ olmuştur. Bu sûrette mîm zâidedir. Ve ”‫“مســح‬
ٌ ‫“مس‬
َ ٌ َْ
ِ
lafzından i¡tibâr edenlere göre “‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫ــيح‬ ٌ ‫ــحا َف ُه َو َمس‬ً ‫ــح ْالَ ْر َض َم ْس‬
َ ‫“م َس‬َ denir. Bu sû-
rette lafz-ı mezbûr ”‫ــح‬ ٌ ‫“م ْس‬den
َ “fa¡îl” olup mîm hurûf-ı asliyyesindendir. ”‫ــح ْالَ ْر َض‬ َ ‫“م َس‬ َ
arzı seyr ve seyâhatle kat¡ etmektir. Ve seyf ile kat¡ ma¡nâsına da gelir: ‫ِالسوق‬ ِ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ح‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ق‬ َ ِ ‫﴿ َف َط‬
‫ف‬
ُّ ً َْ
1220 ِ
﴾‫ َو ْالَ ْع َناق‬kavl-i kerîminde olduğu gibi aslen lafz-ı mezkûr ِ‫الشي ِء َوإ َِزا َل ُة َْال َثر‬ َّْ ‫“إ ِِم َر ُار ا ْل َي ِد َع َلى‬
”‫ َع ْن ُــه‬ya¡nî bir şey™i el ile sığayıp üzerinde olanı silmek ma¡nâsınadır. Ve Hazret-i ¡Îsâ
¡aleyhi’s-selâmın ”‫ــيح‬ ِ ile tesmiyesi veyâ telkîbi esbâbında dahi akvâl-i kesîre vardır
ٌ ‫“مس‬َ
ki mufassalât-ı kütüb-i tefsîrde görülür, lâkin asahh-ı akvâl kelime-i şerîfe-i mezbûre
¡Arabî bir lafz olmayıp ”‫ــيحا‬ ِ kelime-i ¡İbrâniyyesinin [296] mu¡arrebidir. Ve ”‫“م ِشــيحا‬
َ ‫“مش‬
َ َ َ
mübârek ma¡nâsınadır, nitekim ibtidâda da öyle tefsîr edildi.
İstidrâk: Deccâlin mesîh tesmiyesi bundan değildir. Lafz-ı mezkûr kelime-i ¡Arabiyye
olan ”‫ــح‬
ٌ ‫“م ْس‬ten
َ “fa¡îl” olup ”‫ــوح‬
ٌ ‫“م ْم ُس‬
َ ma¡nâsınadır. Deccâl memsûhu’l-¡ayni’l-vâhide ol-
makla ”‫ــيح‬ ِ ِ der.
ٌ ‫“مس‬denildi,
َ çünkü ¡Arab böyle memsûh olup kaşı gözü olmayana ”‫ــيح‬ ٌ ‫“مس‬َ
Yâhûd durmayıp sehâyat ettiği için ”‫ــيح‬ ِ ‫ “م‬denildi, bu sûrette ”‫“ســاح ي ِســيح‬dendir, ke-mâ
‫س‬
ٌ َ ُ َ َ َ
merre. ”‫ــيح‬ ِ kelimesinde İbnu’l-E&îr’in en-Nihâye’deki tahkîkâtı ekmel ve evsa¡dır.
ٌ ‫“مس‬ َ
Vallâhu a¡lemu.

]mesfû√an[ ‫وحا‬
ً ‫•مس ُف‬ َْ
‫وحا أَ ْو‬ ِ ‫ط‬
َ ‫اع ٍم َي ْط َع ُم ُه إ َِّل أَ ْن َي ُك‬ َ ‫وحي ِا َلي ُم َح َّر ًما َع َلى‬ ِ ُ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ ُق ْل َل اَ ِج ُد ِفي ما ا‬
ً ‫ون َم ْي َت ًة أَ ْو َد ًما َم ْس ُف‬ َّ َ َ َ ُ ْ
1221 ِ ِ
‫وبا َو َس ِائ ًل‬ ‫ب‬‫ص‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ا‬
َ ﴾ ‫ِه‬‫ب‬ ‫الل‬َّ ِ‫ر‬ ‫ي‬ ‫غ‬
َ ِ ‫َلحم ِخ ْنزِ يرٍ َف ِا َّنه رِ جس اَو ِفس ًقا اُ ِه َّل‬
‫ل‬ ْ ْ ٌ ْ ُ
ً ُ ْ َ ْ ْ َ ْ
Ya¡nî “dökülmüş, akıtılmış veyâ seyelân eden kan” demektir. Bu ”‫وح‬ ٌ ‫“م ْســ ُف‬ َ kaydıyla aslı
kan olan ”‫ِــد‬ ‫ب‬
ٌ َ ‫“ك‬ ve ” ‫ــال‬
ٌ َ ‫ح‬ ِ
‫“ط‬ ya¡nî karaciğerle dalak mübâh kalır, zîrâ dem-i masbûb ve
sâil değillerdir. “‫ــع‬ ِ َّ ‫الــد َم أَ ِو‬
َ ‫ ” َن َف‬bâbından ”‫وح‬ ٌ ‫اك َم ْســ ُف‬
َ ‫اح َو َذ‬ ٌ ‫ــع َس ْــف ًحا َف ُه َــو َســاف ٌح َو َســ َّف‬َ ‫الد ْم‬ َّ ‫الر ُج ُــل‬ ‫“ســفح‬
َّ َ َ َ
denir, dökmek ve akıtmak ma¡nâsına. Ve dökülmek ve akmak ma¡nâsına lâzım da olur:
”‫ــاء‬ُ ‫“ســ َف َح ا ْل َم‬
َ denir, “Aktı ve döküldü” demektir. Ve lafz-ı mezkûr ile zinâdan da kinayet
ِ
edilir. “Müfâ¡alet”ten ”‫احا‬ ً ‫الر ُج ُل ا ْل َم ْرأَ َة ُم َســا َف َح ًة َوســ َف‬ ‫ “ســافح‬denir, ”‫“ز َنا ب َِها‬
َّ َ َ َ َ demektir. Bu ma¡nâ
nutfenin zâyi¡ olarak dökülmesi i¡tibâriyledir. Âtiyü’l-beyân ”‫ين‬ ِ ِ
َ ‫“م َسافح‬ ُ kelimesine nazar
oluna.

1220 “(Atlar gelince de) bacaklarını ve boyunlarını okşamaya başladı.” Sâd, 38/33.
1221 “De ki: “Bana vahyolunan Kur’an’da bir kimsenin yiyecekleri arasında leş, akıtılmış kan, domuz eti
-ki o şüphesiz necistir- ya da Allah’tan başkası adına kesilmiş bir (murdar) hayvandan başka, haram
kılınmış bir şey bulamıyorum.” el-En¡âm, 6/145.
284 ‫ٍنوُنْسَم‬ BÂBU’L-MÎM

ٍ ُ‫•مسن‬
]mesnûnin[ ‫ون‬
َْ
ٍ ‫ أَ ْي َم ْصب‬1222﴾‫ون‬
‫وب‬ ٍ ُ‫﴿من حم ٍإ مسن‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ُ َْ َ َ ْ َ ْ
ٍ
”‫“م ْســنُون‬ َ kelimesi müddet-i medîde su içinde kalmakla kararmış balçık çamur demek
olan ”ٌ‫“ح َمــأ‬ َ kelimesine vasf olduğundan ”‫ــوب‬ ٌ ‫“م ْص ُب‬َ ile [297] tefsîr edilmiştir. Bu ma¡nâ
”‫“م ْســنُو ٌن‬ َ kelimesinin ”‫ “إ َِســا َل ٌة‬ma¡nâsına olan ”‫ــن‬ ٌّ ‫“س‬
َ lafzından me™hûz olduğuna göredir ki
bir kimse bir şey™i kolayca sabb ettiği vaktte ”‫الشــي َء َس ًّــنا‬ ‫ “ســننت‬der. Ve ”‫“م ْســنُو ٌن‬
ْ َّ ُ ْ َ َ َ kelimesi
”‫“م َت َغيِر الر ِائ َح ِة‬ ile de tefsîr olundu. Bu ma¡nâ kelime-i mezbûrenin sâl ya¡nî yıl demek olan
َّ ُ ّ ُ
”‫“س َن ٌة‬
َ lafzından me™hûz olduğuna göredir, ”‫“م ْسنُو ٌن‬ َ bu sûrette yıllanmış demek olur, gûyâ
üzerinden yıllar geçmiş olmakla suyun içinde renk râyihası tagayyür etmiş demektir.
1223
﴾‫ط َع ِام َك َو َشــراب َِك َلم َي َت َس َّــن ْه‬
َ ‫ ﴿ َفا ْنظُ ْــر ِإ َلــى‬kavl-i kerîminde de ”‫ “ َل ْم َي َت َغ َّي ْــر‬ile tefsîr olundu. Lâkin
ْ َ
bu sûret ya¡nî ”‫“م ْســنُو ٌن‬ َ kelimesinin ”‫“س َــن ٌة‬ َ lafzından olmasında nazar vardır, zîrâ ”‫“س َــن ٌة‬ َ in
aslında iki kavli olup iki kavle göre de muvâfakat yoktur. Mufassalâta nazar oluna.

]mes†ûran[ ‫•مسطُورا‬
ً َْ
ً ‫ورا﴾ أَ ْي َم ْك ُت‬
‫وبا‬ 1224
ِ ‫ان َذ ِل َك ِفي ا ْل ِك َت‬
ً ‫اب َم ْس ُط‬ َ ‫﴿ك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫وب‬ ٍ ‫) َو ِك َت‬1( ِ‫﴿والطُّور‬
ٍ ‫ أَ ْي َم ْك ُت‬1225﴾ ٍ‫اب َم ْسطُور‬ َ ‫ • َو‬
“‫ ” َق َت َل‬bâbından ”‫ور‬ ِ ُ ‫ “س َطر‬denir, ”‫“كتبته َفهو م ْكتوب‬
ٌ ُ‫اب َس ْط ًرا َف ُه َو َم ْسط‬
َ ‫ت ا ْلك َت‬ ْ َ ٌ ُ َ َ ُ ُ ُ ْ َ َ demek olur. Ve ”‫“س ْط ٌر‬
َ
şecer ve sâireden saffa sıraya denir. Ve kezâ bir sıraya yazılmış kelimâta da ”‫“ســ ْطر‬
ٌ َ
denir. Ma¡rûftur. Cem¡i fethle ”‫ار‬ َ َ
ٌ ‫ “أ ْســ َط‬ve zammla ”‫ “أ ْســطُ ٌر‬ve bilâ-hemze zamm-ı sîn’le
”‫ور‬ ِ َ ِ ‫ “أَب‬demektir. Bunun vâhidi kesr ile ”ٌ‫ “إِســ َطارة‬ve zammla
ٌ ُ‫“ســط‬ ُ gelir. Ve ”‫“أ َســاط ُير‬, ”‫يــل‬ ُ ‫اط‬ َ َ ْ
ِ َ
َ ُ‫“أُ ْسط‬dır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أ َساط ُير‬kelimesine mürâca¡at oluna.
”‫ور ٌة‬

]mes√an[ ‫حا‬
ً ‫•مس‬ َْ
‫ِالسي ِف َو َذ ْب ًحا‬ ‫ أَ ْي َق ْط ًعا ب‬1226﴾‫اق‬ِ ‫وق و ْالَ ْع َن‬
َ
ِ ‫ِالس‬ ِ ِِ ِ
ُّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َطف َق َم ْس ًحا ب‬
ْ َّ
”‫ــوق‬
ُ ‫لس‬ ُّ ‫ “ َا‬, ”‫ــاق‬
ٌ ‫“س‬ın
َ ve ”‫“ َا ْلَ ْع َنــاق‬, ”‫“عنُ ٌــق‬un ُ [298] cem¡idir. Bu lafzın tahkîki ânifü’l-beyân
ِ
”‫ “اَ ْل َمسيح‬kelimesi bahsinde beyân edildi. Bu âyette kat¡ bi’s-seyf ma¡nâsına olan ”‫“م ْس ٌح‬tir. َ
“‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫ــحا‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ــح‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ــح‬‫س‬ ‫“م‬ denir, ” ‫ف‬ ِ ‫ “ َق َطع بِالســي‬ve ”‫ “ َذبح‬demek olur. ”‫“ا ْلم ِســيح‬e ir-
ً ْ َ ُ َ َْ َ َ َ ْ َّ َ َ َ َ
câ¡-ı nazar oluna.

]mesa«nâhum[ ‫اهم‬
ُ ‫•مس ْخ َن‬ ْ َ َ
‫ أَ ْي َح َّو ْل َنا ُص َو َر ُهم ا َّل ِتي َكانُوا َع َليهِ ا‬1227﴾‫اهم َع َلى َم َكا َن ِتهِ م‬ ‫ •بِا ْل ُم ْع َج َم ِة؛ َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ولو نشاء لمسخن‬
ْ ُ ْ ْ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َْ َ
1222 “Şekillendirilmiş bir balçıktan” el-Hicr, 15/26, 28, 33.
1223 “Böyle iken yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamış.” el-Bakara, 2/259.
1224 “İşte bu, Kitap’ta (Levh-i Mahfuz’da) yazılmış bulunuyor.” el-İsrâ™, 17/58; el-Ahzâb, 33/6.
1225 “Tûr’a, yayılmış ince deri sayfalara andolsun.” et-Tûr, 52/1-2.
1226 “(Atlar gelince de) bacaklarını ve boyunlarını okşamaya başladı.” Sâd, 38/33.
1227 “Yine eğer dileseydik oldukları yerde başka yaratıklara dönüştürürdük.” Yâsîn, 36/67.
BÂBU’L-MÎM ‫َدِجا َسَمْلا‬ 285

Ya¡nî “Onların sûretlerini tahvîl eder idik, değiştirir ve çevirir idik” demek olur. »â-i
mu¡ceme ile ”‫“م ْس ٌخ‬
َ bir sûreti dîger bir sûrete tahvîl ve ¡alâ-kavlin kabîh çirkîn bir sûrete
tahvildir, meselâ insânı hayvân sûretine ve ümem-i sâlifede vâki¡ olduğu gibi kırede ve
hanâzîr sûretine tahvîl gibi. “‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫ــخا‬
ً ‫ــخ ُه اهللُ َم ْس‬
َ ‫“م َس‬
َ denir. Bu ¡ukûbetin ümem-i
sâlifede vukû¡unu ¢ur™ân-ı kerîm nâtıktır, binâ™en ¡aleyh îmân vâcibdir. Ve bu tahvîl
ümmet-i Mu√ammediyye’den ¡afv olunmuştur, lâkin hulkan ve sıfaten ”‫ــخ‬ ٌ ‫“م ْس‬
َ müsta-
hakk olanlarda vâki¡dir, ahlâk-ı haseneyi kabîhaya ve salâh ve istikâmeti hilâfına ve ¡ilm
ve ma¡rifeti cehle tahvîl gibi. Ne¡ûzu billâhi min-¡ukûbetihi, bu gûne ”‫“م ْس ٌخ‬-i َ ma¡nevî ile
insân insânlıktan çıkar, esfel-i derekât-ı hayvâniyyeye düşer.

]el-mescûri[ ِ‫ •ا ْل َم ْس ُجور‬
ِ ‫ أَ ِي ا ْلمم ُل‬1228﴾ ِ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وا ْلبحرِ ا ْلمسجور‬
‫وء‬ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ َ ْ
ِ
Ya¡nî “dolu, pür” demektir yâhûd ”‫ “اَ ْل ُمو َقــد‬ya¡nî “kızdırılmış tennûr” gibi. Bu ahîr İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdandır. Buyuruyor ki yevm-i kıyâmette Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân
deryâları âteş kılar ve onunla cehennemin âteşi artırılır, ya¡nî şiddet-i harâreti. Bu tefsîr
﴾‫ــجر ْت‬ ِ ‫ ﴿و ِإذا البِحار س‬kavl-i celîliyle mü™eyyeddir ki ”‫[ “أُ ْضرِ َم ْت‬299] ile müfesserdir, zîrâ
َّ ُ ُ َ ْ َ َ
1229

aslı tehyîc-i nâr ve ”‫ “إ ِْضــر ٌام‬ma¡nâsına olan ”‫ــجر‬ ‫“س‬dir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫ َم َل ُْت ُــه‬،‫ــجرا‬ ‫“ســجرته س‬
َ ٌ ْ َ ً ْ َ ُُ َْ َ
ٌ ‫ــوء أَ ْو ُمو َق‬
”‫ــد‬ ٌ ‫ور أَ ْي َم ْم ُل‬ ُ ‫ــور أَ ْو َق ْدتُ ُــه َف ُه َــو َم ْس‬
ٌ ‫ــج‬ َ ‫الت ُّن‬
َّ ‫ت‬ ُ ‫ــج ْر‬
َ ‫ َو َس‬Ve suyu çekilip kurutulmuş diye de tefsîr
olunmuştur. Ve ”‫ــجور‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫“ا‬, ”‫ــط‬ ِ
‫ل‬ ‫ت‬ ‫خ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫“ا‬
ُ ْ َْ َْ ُْ ile tefsîr edilmiştir. Murâd şiddet-i zelâzil ve re-
cefât-ı yevm-i kıyâmetten bahrlerin birbirine karışmasıdır. Her hangisi de olursa ma¡kûl
ve câizü’l-vukû¡dur. Bihârın âteş olması muhâl değildir, zâten kudret-i Hakk’a karşı
muhâl yoktur yâ! Murâdım ehl-i fenn ¡indinde de muhâl değildir, çünkü tahte’l-bihâr
el-yevm mevcûd olan volkanların feverânları iştidâd ve indifâ¡âtı artar ve nebe¡ân eden
ma¡âdin-i müzâba buhâra münkalib olan miyâhın yerine bir âteş-i seyyâl olarak kâim
olmak gayr-ı ma¡kûl bir şey™ midir? Vallâhu ¡alâ-kulli şey™in kadîr.

]meskûbin[ ‫وب‬
ٍ ‫•مس ُك‬ َْ
‫وب َس ِائ ٍل َجارٍ َد ِائ ًما‬ ٍ ‫ أَ ْي َم ْصب‬1230﴾‫وب‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وم‬
ٍ ‫اء َم ْس ُك‬
ُ ََ َ ُ ْ
Ya¡nî “¡ale’d-devâm akarsu” demek olur. Dökmek ve akıtmak ma¡nâlarına gelen
”‫ب‬
ٌ ‫ــك‬
ْ ‫“س‬dendir.
َ Bâb-ı evvelden ”‫وب‬ ٌ ‫ــك‬ُ ‫ــك ًبا َف ُه َو َم ْس‬
ْ ‫ت ا ْل َم َاء َس‬
ُ ‫ــك ْب‬
َ ‫“س‬َ denir, ”‫وب‬ ٌ ‫ت َف ُه َو َم ْص ُب‬
ُ ‫“ص َب ْب‬
َ de-
mek olur ki “Döktüm ve akıttım” diye terceme edilir.
ِ ‫•ا ْلمس‬
]el-mesâcide[ ‫اج َد‬
َ َ
ِ َّ ‫ل َف َل َتدعوا مع‬
‫ َج ْم ُع َم ْس ِج ٍد‬1231﴾‫الل أَ َح ًدا‬ ِ َّ ِ ‫اجد‬ ِِ ِ
َ َ ُ ْ َ ِ ‫﴿وأَ َّن ا ْل َم َس‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

1228 “Kabaran denize andolsun.” et-Tûr, 52/6.

1229 “Denizler kaynatıldığı zaman” et-Tekvîr, 81/6.
1230 “Çağlayan bir su (başında)” el-Vâkı¡a, 56/31.
1231 “Şüphesiz mescitler, Allah’ındır. O hâlde, Allah ile birlikte hiç kimseye kulluk etmeyin.” el-Cinn,
286 َ‫ٍة َبَغْس م‬ BÂBU’L-MÎM

Murâd derûnunda edâ-yı salât edilen ma¡rûf mescidlerdir denildi. Ve bütün bikâ¡-ı arz-
dır da denildi. Ve ”‫ــاج َد‬ ِ ‫“ا ْلمس‬den murâd insânda mevâzi¡-i sücûd olan sekiz a¡zâdır ki
َ َ
secde onların mecmû¡uyla tâm ve kâmil olur. Bunlar cebhe, enf, yedân, rükbetân, ric-
lândır da denildi. Bu sûrette ma¡nâ “Bu a¡zâ Allâh’a secde için yaratıldı, bunlarla Al-
lâh’tan [300] gayrı bir kimseye secde etmeyiniz” demek olur. ”‫“م ْس ِج ٌد‬, ِ
َ ”‫“م ْجل ٌس‬
َ vezninde
”‫“س َج َد َي ْس ُج ُد‬den
َ ism-i mekândır.

]mesπabetin[ ‫•مس َغب ٍة‬

َ َْ
‫اع ٍة‬ 1232 ٍ ِ ِ ٍ
َ ‫يما َذا َم ْق َر َبة اَ ْو م ْسك ًينا َذا َم ْت َر َبة﴾ أَ ْي َم َج‬
ِ ٍ ِ ٍ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿أَو ِإ ْطع‬
ً ‫ام في َي ْوم ذي َم ْس َغ َبة َيت‬ٌ َ ْ َ ُ ْ
Ya¡nî “açlık” demektir. Ve ¡ataş ve şiddet ma¡nâsına da gelir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ‫“س ِــغ َب‬
َ ‫”تع‬ َ
”‫ــغبا ٌن‬
ََ ‫ب َو َس‬ ِ ‫ــغوبا َفهو س‬
‫ــاغ‬ ُ ‫س‬ ‫و‬ ‫ا‬‫ب‬ ‫ــغ‬
َ ‫س‬ ‫ب‬ ‫ــغ‬
َ ‫س‬ ‫ي‬ denir. Mîm-i meftûha ile ”‫ة‬ٍ ‫ “مس َغب‬ma¡nâ-yı mezkûrede
ٌ َ َُ ً ُ َ ً َ ُ َْ َ َْ
bundan ismdir. Ve ”‫ب‬ ٌ ‫ــغ‬
َ ‫“س‬ َ ma¡a’t-ta¡ab ve’l-meşakka olan açlıktır. Ve ba¡zen ma¡a’t-
ta¡ab ¡ataş ya¡nî susaklığa da denir. Vallâhu a¡lemu bihi.

]mesedin[ ‫•مس ٍد‬

َ َ
‫ أَ ْي ِم َّما ُم ِس َد أَ ْي ُف ِت َل‬1233﴾‫﴿في ِج ِيد َها َحب ٌل ِم ْن َم َس ٍد‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ُ ْ
ْ
Ya¡nî “bükülen ve bükülmüş” demek olur. Ve ”‫“م َس ٌد‬َ hurma lîfidir de denildi. Bu sûrette
hurma lîfinden ip demek olur. Ve her neden olursa olsun muhkem bükülmüş iptir de
denildi. Ve ”‫“م ْس ٌد‬
َ sîn’in sükûnuyla ip bükmektir. Bâb-ı evvelden ”‫“م َس َد ا ْل َح ْب َل َم ْس ًدا‬
َ denir,
“İpi büktü” yâhûd “muhkem ve metîn büktü” demektir. Bâbu’l-◊â’ da ”‫ــب‬ ِ ‫“ح َّما َلــ َة ا ْل َح َط‬
َ
kelimesine mürâca¡at oluna.

]el-mesâ…u[ ‫اق‬
ُ ‫•ا ْلمس‬
َ َ
‫الس ْو ُق‬ َ 1234 ُ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى ﴿ ِإ َلى ر ّب َِك يوم ِئ ٍذ ا ْلمس‬
َّ ‫اق﴾ أ ِي‬ َ َ َ َْ َ َ ْ
Ya¡nî “hayât hulkûma geldiği günde ”‫“س ْو ٌق‬
َ senin Rabbinin hükmünedir.” ”‫وق‬
ُ ‫اق َي ُس‬
َ ‫“س‬dan
َ
masdar-ı mîmîdir; ism-i mekân da olabilir.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫س‬،‫”م‬
ُ
َ ُ‫•مس َت ْهزِ ئ‬
]mustehzi™ûne[ ‫ون‬
ُْ
‫اط ِينهِ م َقالُوا ِا َّنا َم َع ُكم إ َِّن َما َن ْح ُن‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِا َذا َل ُقوا ا َّل ِذين ٰامنُوا َقالُوا ٰامنا و ِا َذا َخ َلوا ِا ٰلى َشي‬
ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ْ
ْ ْ َ

72/18.
1232 “Yahut şiddetli bir açlık gününde kendisiyle yakınlığı olan bir yetimi, yahut yerde sürünen bir yok-
sulu doyurmaktır.” el-Beled, 90/14-16.
1233 “Boynunda bükülmüş hurma liflerinden bir ip olduğu hâlde” el-Mesed, 111/5.
1234 “İşte o gün sevkediliş Rabbinedir.” el-Kıyâmet, 75/30.
BÂBU’L-MÎM ‫ةَمَّوَسُ مْلا‬ 287

‫ون‬
َ ‫اخ ُر‬ِ ‫ أَي س‬1235﴾‫ون‬
َ ُ‫ُم ْس َت ْهزِ ئ‬
َ ْ
Ya¡nî “onları istihzâ™ edici, masharaya alıcı” demektir. ”‫“ا ْس ِت ْه َزاء‬ ِ lafzı ma¡nâ-yı ma¡rûfuy-
la lisânımızda da müsta¡meldir. Zammeteynle ”‫“ه ُز ٌؤ‬dendir ُ ki masharaya almak [301] ve
hufyeten mezh ve istihfâf ve istihkâr ve lâg ve latîfe etmektir. Bu ma¡nâ-yı mevzû¡udur.
Ancak siyâk-ı âyette olduğu gibi ya¡nî 1236﴾‫ئ بِهِ ــم‬ ِ‫ ﴿الل يســتهز‬kavl-i kerîminde olduğu gibi
ْ ُ ْ َ ْ َ ُ َّ
Cenâb-ı Hakk’a isnâd olundukta te¡vîl ile tefsîr edilir de ”‫ “يُ َجازِ يهِ ــم َج َــز َاء ْاس ِــت ْه َز ِائهِ م‬denir,
ْ ْ
çünkü ”‫ “إ ِْس ِت ْه َز ٌاء‬ma¡nâ-yı hakîkîyle Hakk’a isnâd olunamaz, binâ™en ¡aleyh “Onlara istih-
zâlarının lâyık olduğu cezâ™ ile cezâ™ eder” demek olur.

]musemmen[ ‫•مسمى‬
ًّ َ ُ
ٍ ‫ أَي مع ُل‬1237﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ ِإ َلى أَج ٍل مسمى‬
‫وم‬ َْ ْ ًّ َ ُ َ َ ْ
ِ ‫“تس‬den ism-i mef¡ûldür. Tesmiye edilmiş olması ecelin ve müddet ve va¡denin
”‫ــمي ٌة‬
َ َْ
ma¡lûm olmasını muktezî olmakla ma¡lûm ile tefsîr edilmiştir.

]el-musevvemeti[ ‫•ا ْلمسوم ِة‬

َ َّ َ ُ
‫الذ َه ِب َوا ْل ِف َّض ِة‬
َّ ‫اطيرِ ا ْل ُم َق ْن َط َر ِة ِم َن‬ ِ ِ
ِ ‫اء وا ْلب ِنين وا ْل َق َن‬ ِ ِ ِ ‫﴿ز ِين ِللن‬ ِِ ِ
َ َ َ َ ‫الش َه َوات م َن النّ َس‬ َّ ‫اس ُح ُّب‬ َّ َ ّ ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ ‫وا ْل َخي ِل ا ْلمسوم ِة و ْالَ ْنع ِام وا ْلحر ِث﴾ أَ ِي ا ْل ِحس‬
‫ان‬ 1238
َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ ُ ْ َ
Bu kelime-i kerîme ”‫“س ْــو ٌم‬ َ lafzındandır. Lafz-ı mezkûr üç vechle müsta¡meldir: 1) “‫” َق َال‬
ِ ِ ِ ِ
bâbından ”‫ــام ِت ا ْل َماشــي ُة َس ْــو ًما َفهِ ــي َســائ َم ٌة ب َِن ْفس َــها َو ُم َس َّــو َم ٌة ِبإ ِْر َســال َها َع َلــى َو ْجهِ َهــا‬
َ َ َ ‫“س‬ َ denir ki hayvânın
çobansız otlaması başıboş gezmesi ma¡nâsınadır; ”‫“م َس َّو َم ٌة‬ ُ bundan “tef¡îl”dir. 2) Zammla
”‫ــوم ٌة‬ َ ُ ‫“س‬den olur ki ¡alâmet, nişân demektir, nitekim hayvânât-ı ehliyyeye ashâbı tarafın-
dan yapılır, tamga deriz. Bu sûrette ”‫“م َس َّــو َم ٌة‬, ُ ”‫“م َع َّل َمــ ٌة‬ ُ ya¡nî nişânlı damgalı demek olur.
3) ”‫“اَ ْل ُم َس َّــو َم ُة‬, ”‫ “اَ ْل ُم َط َّه َمــ ُة‬ma¡nâsına olur ki tezyîn edilerek güzelleştirilen ma¡nâsınadır:
ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ُ ‫﴿ب َلى ِا ْن َتصبِروا و َتت ُقوا وي ْأ ُت‬
‫ين‬َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل ُم َع َّلم‬ َ ‫وك ْم م ْن َف ْورِ ه ْم ٰه َذا يُ ْمد ْد ُك ْم َر ُّب ُك ْم ب َِخ ْم َسة ٰا َلف م َن ا ْل َم َلئ َكة ُم َس ِّوم‬
1239
َ َ َّ َ ُ ْ َ
ve ‫ِاسم يُر َمى ب َِها‬ ٍ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ِ
‫م‬ ٍ
‫ة‬ ‫د‬ ‫اح‬ِ ‫و‬ ‫ل‬
ِ ّ ‫ك‬
ُ ‫ى‬ ‫ل‬ َ ‫ع‬ ‫ة‬
ً ‫م‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ 1240
﴾ ‫ِك‬
َ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ِ ‫ة‬
ً ‫م‬ ‫و‬‫س‬ ‫﴿م‬ Ya¡nî her bir taş remy olunacak
ْ ْ َْ َ َ َ َ ُْ ْ ّ َ َ ْ َ َّ َ ُ
kimsenin ismiyle nişânlı demek olur.

1235 “İman edenlerle karşılaştıkları zaman, “İnandık” derler. Fakat şeytanlarıyla (münafık dostlarıyla)
yalnız kaldıkları zaman, “Şüphesiz, biz sizinle beraberiz. Biz ancak onlarla alay ediyoruz” derler.”
el-Bakara, 2/14.
1236 “Gerçekte Allah onlarla alay eder (alaylarından dolayı onları cezalandırır)” el-Bakara, 2/15.
1237 “Belli bir süre için” el-Bakara, 2/282. Ayrıca on bir yerde geçmektedir.
1238 “Kadınlar, oğullar, yük yük altın ve gümüş, salma atlar, davarlar ve ekinler gibi nefsin şiddetle arzu-
ladığı şeyler insana süslü gösterildi.” Âl-i ¡İmrân, 3/14.
1239 “Evet, sabrettiğiniz ve Allah’a karşı gelmekten sakındığınız takdirde; onlar ansızın üzerinize gelse-
ler bile Rabbiniz nişanlı beş bin melekle size yardım eder.” Âl-i ¡İmrân, 3/125.
1240 “Rabbinin katında işaretlenmiş.” Hûd, 11/83.
288 ‫َنيِحِفاَسُم‬ BÂBU’L-MÎM

]musâfi√îne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫•مسافح‬ َُ
ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫ين‬
َ ‫] َغ ْي َر َزان‬302[ ‫ين‬ َ ‫ين﴾ أَ ْي ُم َت َز ِّو ِج‬ َ ‫ين َغ ْي َر ُم َسافح‬
َ ‫﴿م ْحصن‬ ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1241

Bu kelime aslen sabb ya¡nî dökmek ve akıtmak ma¡nâsına olan ”‫“س ْف ٌح‬den َ “müfâ¡alet”tir.
”‫احا َف ُه َو ُم َس ِاف ٌح َوا ْل َمرأَ ُة ُم َس ِاف َح ٌة‬ ‫ف‬ ‫س‬ ِ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ح‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ح‬
ً َ َ ً َ َ َ ُ ُ َُ َ َ َ
ِ
‫اف‬ ‫س‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫“س‬ denir, zinâ etmek ma¡nâsınadır.
ْ
ٍ‫ات َغير َز ِانيات‬ ٍ ‫ أَي متز ِوج‬1242﴾‫ات‬ ٍ ‫ات َغير مس ِافح‬ ٍ ‫ •و َك َذا ِفي َقو ِل ِه ﴿محص َن‬
َ َْ َ ّ ََُ ْ َ َُ َْ َ ْ ُ ْ َ
Sâlifü’z-zikr ”‫وحا‬ ً ‫“م ْس ُف‬ َ kelimesine de mürâca¡at oluna.
]muste…arrun ve mustevda¡un[ ‫•مس َت َقر ومس َتو َد ٌع‬
ْ ُْ ٌّ ُْ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وهو ا َّل ِذي أَ ْن َشأَ ُكم ِمن َن ْف ٍس و‬
‫ أَ ِي ا ْل َو َل ُد ِفي ُص ْل ِب َْال ِب‬1243﴾‫اح َد ٍة َف ُم ْس َت َق ٌّر َو ُم ْس َت ْو َد ٌع‬ َ ْ ْ َُ َ َ ْ
‫َوا ْل َو َل ُد ِفي َر ِح ِم ْال ِ ُّم‬
Ya¡nî ”‫“م ْس َــت َق ٌّر‬
ُ peder sulbünde ve ”‫“م ْس َــت ْو َد ٌع‬ ُ vâlidesi rahiminde olan veleddir. Bunun ¡ak-
siyle de tefsîr olundu. Ve ¢â∂î Envâru’t-Tenzîl’de ”‫ “ َف َل ُكــم‬takdîriyle sizin için aslâb-ı
ْ
âbâ™da yâhûd arz üstünde istikrâr ve erhâm-ı ümmehâtta veyâ taht-ı arzda istîdâ¡ vardır
demiş. Ve ”‫“م ْس َــت َق ٌّر‬ ُ ve ”‫“م ْس َــت ْو َد ٌع‬in
ُ ism-i mekân olmak ihtimâlini îmâ™en yâhûd mevzi¡-i
istikrâr ve istîdâ¡ vardır denilebileceğini beyân ve ”‫“م ْس َــت ِق ٌّر‬ın ُ …âf’ın kesriyle kırâ™atine
göre ”‫ــار َو ِم ْن ُكم ُم ْس َــت ْو َد ٌع‬‫ق‬ ‫ــم‬‫ك‬ ‫ن‬
ٌّ َ ْ ُ ْ َ
ِ
‫م‬ ‫ف‬ “ takdîriyle tefsîr edilebileceğini de ifâde eylemiştir.Vallâhu
ْ
a¡lemu.

]el-musa√√arîne[ ‫ين‬
َ ِ‫•ا ْلمس َّحر‬
َ ُ
‫ين بِالطع ِام و‬ ِ ِ َ ‫اء ا ْلمهم َل ِة؛ ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َقالُوا إ َِّنما أَ ْن‬ ِ ‫ •بِا ْلح‬
‫اب‬ِ ‫الشر‬
َ َّ َ َ َّ َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل ُم َع َّلل‬ َ ِ‫ت م َن ا ْل ُم َس َّحر‬
1244
َ َ ْ َ ُْ َ
Murâd “Sen ancak cins-i beşerden bir kimsesin” demektir. Bu ma¡nâ kelime-i mezbû-
renin ri™e ya¡nî akciğer demek olan feth-i sîn ve sükûn-ı √â™ ile ”‫ــحر‬ ‫“س‬den olmak i¡tibâ-
ٌ ْ َ
riyledir. “Tef¡îl” bâbı izâle ma¡nâsına da gelmekle ”‫ــحير‬ ِ ‫“تس‬
ٌ ْ َ cevften ri™e çıkarılıp insânın
içini boşaltmak demek olmakla her bir içi boş şey™e de ”‫“م َس َّحر‬ ُ [303] denildi. İşte bundan
ٌ
ekl ve şürb ihtiyâcı tasavvuruna binâ™en ”‫اب‬ ِ ‫الشــر‬ ‫و‬ ِ
‫ــام‬ ‫ع‬ ‫ط‬ ‫ِال‬‫ب‬ ‫يــن‬ ِ
َ َّ َ َ َّ َ ‫ “ َا ْل ُم َع َّلل‬murâd edildi. Bu İbn
¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâya isnâd edilen tefsîrdir. Bir de fethle ”‫ــحر‬ ‫“س‬den ”‫ين‬ َ ِ‫ــحر‬
َّ ‫“اَ ْل ُم َس‬
ٌ ْ َ
kelimesine ” ِ‫ــحر‬ ْ ‫الس‬ ِ
َّ ‫¡ “ َذوي‬ibâretiyle tefsîr edilmiştir ki “Sen ri™e sâhiblerindensin” demek
olur ki insânsın demektir. Ve sîn’in kesri ve sükûn-ı √â™ ile ”‫ــحر‬ ‫“س‬den olmak i¡tibâriyle
ٌ ْ َ
ِ
”‫ين‬
َ ِ‫ــحر‬
َّ ‫اَ ْل ُم َس‬, ”‫يــن‬
َ ‫ين ا ْل َم ْخ ُدوع‬ َ ِ‫ــحور‬ ُ ‫ “اَ ْل َم ْس‬ya¡nî büyülenmiş ve aldatılıp ¡aklı giderilmiş kimse-
ler demek olur. Kesrle ”‫ــحر‬ ِ tahkîki Bâbu’s-Sîn’de ”‫ “ســحروا‬kelimesinde mezkûrdur,
‫“س‬
ٌ ْ ُ َ َ
mürâca¡at buyurula.

1241 “İffetli yaşamak ve zina etmemek şartıyla” en-Nisâ™, 4/24; el-Mâide, 5/5.
1242 “İffetli yaşamaları, zina etmemeleri hâlinde” en-Nisâ™, 4/25.
1243 “O, sizi bir tek candan yaratandır. Sizin bir karar kılma yeriniz, bir de emanet bırakılma yeriniz var.”
el-En¡âm, 6/98.
1244 “Dediler ki: “Sen ancak büyülenmişlerdensin.”” eş-Şu¡arâ™, 26/153, 185.
BÂBU’L-MÎM ‫ٍرِطْيَسُم‬ 289

َ ‫•مس َتس ِلم‬

]musteslimûne[ ‫ون‬
ُ ْ ُْ
َ ‫يل ُم َت َس ِال ُم‬
‫ون‬ َ ‫ون َو ِق‬
َ ‫اد‬ َ ‫ون َو ِق‬
ُ ‫يل ُم ْن َق‬
ِ ‫ أَي َخ‬1245﴾‫ون‬
َ ‫اض ُع‬ ْ َ ‫﴿ب ْل ُه ُم ا ْل َي ْو َم ُم ْس َت ْس ِل ُم‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Bu kelime ”‫“س َــا َم ٌة‬ten َ “istif¡âl”dir. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“ســ َل ًما‬ َ ve ”‫“س َــا ًما‬
َ kelimelerinde buna
dâir tahkîkât mufassalen beyân edildi, mürâca¡at edile. Bu âyette ”‫ “إ ِْس ِت ْس َــا ٌم‬huzû¡ ve in-
kıyâd ve tesâlüm ile tefsîr edilmiş, şu i¡tibârla ki bir kimse her sûretle maglûb ve her hâl-
de ¡âciz kalınca selâmet için gâlib ve kâhirin hükmüne teslîm-i nefsten başka çâre olma-
dığını teyakkun ederse bi’z-zarûre hâzi¡ ve münkâd ve müsâlemet tâlibi olur. Sicistânî
rahimehullâhu bu kelimeyi ”‫ــون ِبأَ ْي ِديهِ ــم‬ َ ُ‫¡ “أَ ْي ُم ْعط‬ibâretiyle tefsîr etmiş ise de âsâr-ı sâirede
ْ
bu yolda bir tefsîre tesâdüf edilememiş ve âyetin sibâk ve siyâsında da bu ma¡nâya
muvâfık ve müsâ¡id bir şey™ görülmemiştir, meğer müşârün ileyh ‫ــن َي ٍد‬ ْ ‫﴿ح َّتــى يُ ْعطُــوا ا ْل ِج ْز َيــ َة َع‬
َ
1246
﴾‫ون‬ ِ
َ ‫ َو ُه ْــم َصاغ ُــر‬kavl-i kerîminden ahzle zillet hevân ve ihtikâr ma¡nâlarını murâd etmiş
ola. Vallâhu a¡lemu. [304]

َ ‫•اَ ْلمسي ِطر‬

]el-musay†irûne[ ‫ون‬
ُ ْ َ ُ

َ ‫اب ا ْل َغ ِال ُب‬
‫ون‬ َ
ُ ‫أ ِي َْال ْر َب‬َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى “أَ ْم ِع ْن َد ُه ْم َخ َز ِائ ُن َر ّب َِك أَ ْم ُه ُم ا ْل ُم َس ْي ِط ُر‬
”‫ون‬ 1247

Ya¡nî “Mâlik ve mürebbî midirler?” yâhûd “Emr-i rubûbiyyeti tedbîr edilebilecek ve hîç
emr ve nehy altına girmeyecek rabb-i kâhir midirler?” demek olur. Ve ‫ون‬ َ ‫ِار‬ َ ‫“اَ ْل َغ ِال ُب‬
ُ ‫ َوا ْل َج ّب‬،‫ون‬
”‫ون‬
َ ُ‫ون َوا ْل ُم َســ َّلط‬ ِ ‫¡ وا ْل َق‬ibâretleriyle dahi tefsîr edilmiştir. Ve asl ”‫ “مســي ِطر‬bir şey™in hafâyâ
َ ‫اه ُــر‬ َ ٌ ْ َُ
ve husûsiyyâtına muttali¡ olmak için musallıt olan kimsedir ki dâimâ o şeyin ahvâlini
ta¡ahhüdle tefahhus ve tecessüs eder. Bu kelime aslen sîn’le ”‫“ســ ْطر‬ lafzındandır. Ve sîn
ٌ َ
bedelinde §âd’la ﴾‫ون‬ ‫ر‬ ِ
‫ط‬ ‫ي‬ ‫ص‬ ‫م‬
َ ُ ْ َ ُ َْ‫ل‬ ‫ا‬ ﴿ dahi kırâ™attir, ma¡nâca fark yoktur.

]musay†ir[ ٍ‫ • ُم َسي ِطر‬

ْ
ِ ‫أَي بِمس ِّل ٍط َق‬
‫اهرٍ َجبارٍ ُت ْجبِر ُهم‬ ﴾ ٍ‫ت َع َليهِ م ب ُِم َصي ِطر‬
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َذ ِّك ْر إ َِّن َما أَ ْن َت ُم َذ ِّك ٌر َل ْس‬
1248
ْ ُ َّ َ ُ ْ
ْ ْ ْ
ِ ‫و ُت ْكرِ ههم ع َلى ْالِيم‬
‫ان‬ َ َ ُُْ َ
Ya¡nî “Onları îmân etmek için cebr ve ikrâh edici bir kâhir ve cebbâr-ı musallat değil-
sin” demek olur. Bu âyet-i kerîmenin hükmü kıtâl ve cihâd emri nüzûlünde nesh olun-
muştur. Bu âyette de sîn’e bedel §âd’la ﴾ ٍ‫ ﴿ب ُِم َصي ِطــر‬kırâ™ati vardır. Mâ-kable ircâ¡-ı nazar
ْ
oluna.

1245 “Hayır, onlar bugün teslim olmuş kimselerdir.” es-Sâffât, 37/26.

1246 “Küçülerek (boyun eğerek) kendi elleriyle cizyeyi verinceye kadar (savaşın).” et-Tevbe, 9/29.
1247 “Yoksa, Rabbinin hazineleri onların yanında mıdır? Ya da her şeye hakim olan kendileri midir?”
et-Tûr, 52/37.
1248 “Artık sen öğüt ver! Sen ancak bir öğüt vericisin. Sen, onlar üzerinde bir zorba değilsin.” el-Gâşiye,
88/21-22.
290 ‫ّرِمَتْسُم‬ BÂBU’L-MÎM

]mustemirrun[ ‫•مس َت ِمر‬

ٌّ ُْ
1249
﴾‫﴿و ِا ْن َير ْوا ٰا َي ًة يُ ْعرِ ُضوا َو َي ُقولُوا ِس ْحر ُم ْس َت ِم ٌّر‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ٌ َ
‫ أَ ْي َقوِ ٍ ّي َش ِد ٍيد أَ ْو ُم ْس َت ْح َك ٍم‬1250﴾‫يحا َصر َصرا ِفي َي ْو ِم َن ْح ٍس ُم ْس َت ِم ٍر‬ ً ِ‫﴿نا أَ ْر َس ْل َنا َع َل ْيهِ ْم ر‬
َّ ‫ •وفي‬
ّ ً ْ
Bu tefsîr ”‫“م ْس َــت ِم ٌّر‬in
ُ kuvvet ve şiddet ma¡nâsına olan kesrle ”‫“مــر ٌة‬den ِ “istif¡âl” olduğuna
َّ
ِ
göredir. Ve ”‫“م ْس َــتم ٌّر‬, ِ
ُ ”‫ــم‬ ٌ َ
‫ “دائ‬ile de tefsîr olunmuştur, bu takdîrce zammla ”‫ور‬ ٌ ‫“م ُــر‬dan
ُ “is-
tif¡âl” olur. Kelime-i mezbûre bâb-ı mezkûrdan devâm ifâde eder, nitekim elsinede de
devâm lafzına terdîfle devâm ve istimrâr ta¡bîri cârîdir. Ve âyet-i sâniyede ”‫ــوء‬ ِ ‫“د ِائــم الس‬
ُّ ُ َ
¡ibâretiyle [305] dahi tefsîr edilmiş.
İstitrâd: Yevm-i mezkûr ayın son çarşamba günü idi denilmiş. Buna binâ™en olmalıdır ki
her ayın son çarşambasından teşe™™üm edilmiştir. Ve ”‫الش ْهرِ َي ْو ُم َن ْح ٍس ُم ْس َت ِم ٍر‬
َّ ‫“آخ ُر أَ ْرب َِع َاء ِفي‬
ِ 1251
ّ
hadîsi dahi rivâyet olunmuş ise de za¡îftir belki vâhîdir diye redd edilmiştir. Vallâhu
a¡lemu bi-hakîkati’l-hâl.

َ ‫•مس َت‬
]muste†arun[ ‫طر‬
ٌ ُْ
ِ ‫ أَي م ْكتوب ِفي ال َّلو ِح ا ْلمح ُف‬1252﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ُك ُّل ص ِغيرٍ و َكبِيرٍ مست َطر‬
‫وظ‬ ْ َ ْ ٌ ُ َ ْ ٌ َ ُْ َ َ َ َ ْ
”‫“ســ ْطر‬ ِ
lafzındandır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ َســاطير‬ve bu faslın evâsıtında ”‫ورا‬
ٌ َ ً ُ‫“م ْســط‬ َ kelime-
lerine mürâca¡at buyurula.

]musta«lefîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•مس َت ْخ َلف‬ ُْ
‫أَ ْي َج َع َل ُكم ُاهلل ُخ َل َف َاء ِفي‬
﴾‫ين ِف ِيه‬ ِ ِ ِ ِِ ِ َّ ‫﴿آمنوا ب‬
َ ‫ِالل َو َر ُسوله َوأَ ْنف ُقوا م َّما َج َع َل ُك ْم ُم ْس َت ْخ َلف‬ ُ ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1253
ُ
‫الت َّص ُّر ِف ِف ِيه‬
َ
Ya¡nî “Tasarrufta Allâh’ın sizi halîfeler kıldığı mâldan infâk ediniz” demek olur. Murâd
“Elinizdeki mâl ki siz kendinizi onun mâlik-i hakîkîsi zann edersiniz, o fi’l-hakîka sizin
mâlınız değil, mâlullâhtır, ancak sizi vücûh-ı birrde infâk için onda halîfe kıldı” demek-
tir. Yâhûd “Sizden mukaddem olan sâhiblerinin helâk ve zevâli üzerine tasarrufunda
sizi halîfe kıldığı mâldan infâk ediniz” demek olur. Ve ”‫يــه‬ ِ ‫¡ “مم َّل ِكيــن ِف‬ibâretiyle de tefsîr
َ َ ُ
edilmiştir ki temellükünde hulefâ™ olarak size tevdî¡ ettiği mâldan demektir. Bu kelime
”‫“خ ْل ٌــف‬den
َ “istif¡âl”dir. Tahkîki Bâbu’l-»â’da ”‫ “ َا ْل َخ َو ِال ُــف‬kelimesinde mebnîdir, mürâ-
ca¡at oluna.

1249 “Onlar bir mucize görseler yüz çevirirler ve “Süregelen bir sihirdir” derler.” el-Kamer, 54/2.
1250 “Biz onların üstüne, uğursuzluğu sürekli bir günde gürültülü ve dondurucu bir rüzgâr gönderdik.”
el-Kamer, 54/19.
ِ ‫“يــوم َْالربِع‬
1251 Taberânî, el-Mu¡cemu’l-evsat, 1/243, 6/283; Beyhakî, es-Sunenu’l-kubrâ, 10/286, ‫ــاء َي ْــو ُم‬ َ ْ ُ ْ َ
ِ ٍ
”‫ َن ْحس ُم ْس َتم ٍر‬şeklinde.
ّ
1252 “Küçük, büyük her şey satır satır yazılmıştır.” el-Kamer, 54/53.
1253 “Allah’a ve Resülüne iman edin ve sizi üzerinde tasarrufa yetkili kıldığı maldan, (Allah yolunda)
harcayın.” el-Hadîd, 57/7.
BÂBU’L-MÎM ‫َساَسِم‬ 291

]mustenfiratun[ ‫•مس َت ْن ِفر ٌة‬

َ ُْ
ٌ‫﴿كأَ َّن ُه ْم ُح ُم ٌر ُم ْس َت ْن ِف َرةٌ﴾ أَ ْي َن ِاف َرة‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1254

Ya¡nî” ürkek.” Ve ”ٌ‫ــورة‬ َ ‫“م ْذ ُع‬

َ ile de tefsîr edilmiş ki korkutulmuş ve ürkütülmüş demek-
tir. Ve ”‫“و ْح ِشــي ٌة‬
َ de denilmiş ki murâd yaban eşeğidir. Bu kelime intikâl etmek [306]
َّ
ve ürkmek ve ağlayıp gitmek ve kaçmak ma¡nâlarında müsta¡mel ”‫“ َن ْفــر‬den “istif¡âl”dir.
ٌ
Ve müştakkât ve mutasarrafâtı ma¡ânî-i sâirede de isti¡mâl olunmuştur ki mahallerinde
mebnîdir.

]muste†îran[ ‫•مس َت ِطيرا‬

ً ُْ
‫اشيا َو ُم ْن َت ِشرا‬ ِ ‫ أَي ف‬1255﴾‫ان َشره مست ِطيرا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿يوفون بِالنذرِ ويخافون يوما ك‬
ً ً َ ْ ً َ ْ ُ ُ ُّ َ َ ً ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َّ َ ُ ُ
Ya¡nî “şerri zâhir ve âşikâr olan ve intişâr eden” demek olur. ”‫طيــر‬ “den “istif¡âl”dir.
ٌ َْ
ِ ِ ِ َ ‫ار ا ْل َف ْج ُر ِإ ْن َت َش َر َو‬ ِ
”‫ار ًة َف ُه َو ُم ْس َــتطير‬
ٌ َ ‫ار إ ِْســت َط‬ َ ‫ “ا ْس َــت َط‬denir, ”‫ظ َه َر َض ْو ُؤ ُه‬ َ ‫ ِإ ْن َت َش َر َو ْاس َــت َط‬،‫ار ا ْل َحرِ ُيق‬
َ ‫ “ا ْس َت َط‬demektir.
Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َطير َنا‬ ve Bâbu’†-‰â’da ”‫ط ِائر ُكم‬ “ kelimelerine mürâca¡at oluna.
ْ َّ َ ْ ُ َ
]musfiratun[ ‫•مس ِفر ٌة‬
َ ُْ
‫ أَ ْي ُم ِض َيئ ٌة‬1256﴾‫وه َي ْو َم ِئ ٍذ ُم ْس ِفر ٌة‬
ٌ ‫﴿و ُج‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “sürûr ve şâdmânîden nurlu, parlak, rûşen” demektir. Siyâkında vâki¡ ‫اح َكــ ٌة‬ ِ ‫﴿ض‬
َ
1257
﴾‫ ُم ْس َتب ِشــر ٌة‬kavl-i kerîmi de bunu mü™eyyiddir. Aslen keşf-i gıtâ™ ma¡nâsına olan
َ ْ
”‫“س ْفر‬den “if¡âl”dir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ارا‬ َ َ
ٌ َ ً ‫ “أ ْس َف‬ve ”‫ “أ ْس َف َر‬kelimelerine mürâca¡at edile.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫س‬،‫”م‬
ٍ ‫• ِمس ِك‬
]miskînin[ ‫ين‬
ْ
1259
‫ات ُم َت َع ِّد َد ٍة‬
ٍ ‫ ِفي آي‬1258﴾ ٍ‫طعام ِمس ِكين‬
َ
ِ ِ
ْ ُ َ َ ‫ين يُطي ُقو َن ُه ف ْد َي ٌة‬
ِ
َ ‫﴿و َع َلى ا َّلذ‬
َ •
Bu faslın evvelinde vâki¡ ”‫“م ْس َك َنة‬ ِ
َ kelimesiyle ”‫“م َساكين‬
َ kelimesine nazar oluna.
]misâse[ ‫• ِمساس‬
َ َ
‫اس ًة َو ُم َخا َل َط ًة‬ َ 1260 ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َق َال َفا ْذهب َفإ َِّن َل َك ِفي ا ْلحي‬
َ ‫وة أَ ْن َت ُق‬
َّ ‫اس﴾ أ ْي ُم َم‬ َ ‫ول َل م َس‬ َٰ ْ َ َ ُ ْ

1254 “Onlar sanki arslandan kaçan yaban eşekleridirler.” el-Muddessir, 74/50.

1255 “O kullar adaklarını yerine getirirler. Kötülüğü her yanı kuşatmış bir günden korkarlar.” el-İnsân,
76/7.
1256 “O gün birtakım yüzler vardır ki pırıl pırıl parlarlar.” ¡Abese, 80/38.
1257 “Gülerler, sevinirler.” ¡Abese, 80/39.
1258 “Oruca gücü yetmeyenler ise bir yoksul doyumu fidye verir.” el-Bakara, 2/184.
1259 el-Kalem, 68/24. ”‫ “المسكين‬el-Hâkka, 69/34; el-Muddessir, 74/44; el-Fecr, 89/18; el-Mâ¡ûn, 107/3.
1260 “Mûsâ, “Çekil git! Artık sen hayatın boyunca (hastalanıp) “Bana dokunmak yok!” diyeceksin.” Tâ
Hâ, 20/97.
292 ‫ِما َرَح لْا ِرَعْشَمْلا‬ BÂBU’L-MÎM

Bu kelime değmek ve dokunmak ma¡nâsına olan ”‫ــس‬ ٌّ ‫“م‬

َ lafzından “müfâ¡alet”tir. ‫اس ُــه‬ َّ ‫“م‬
َ
”‫اسا‬ ‫س‬ ِ ‫ مماس ًة و‬denir, masdardır, ”‫ “مسه مسا‬demektir. Ve ”‫“مساس‬
‫م‬ ِ lafzı ”‫“ل أَمس و َل أُمس‬
َ ¡ibâ-
ً َ َ َّ َ ُ ًّ َ ُ َّ َ َ ُّ َ َ ُّ َ
retleriyle de tefsîr [307] edilmiştir. Ânifü’l-beyân ”‫ “اَ ْل َم ِّس‬kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”م‬

َ
]el-meş¡ari’l-√arâmi[ ‫حر ِام‬
َ ‫ا ْل‬ ِ‫ •ا ْل َم ْش َعر‬
َ
‫ ُه َو ُم ْز َد ِل َف ُة َويُ َس َّمى َج ْم َع َو ُق َز َح‬1261﴾‫الل ِع ْن َد ا ْل َم ْش َعرِ ا ْل َحر ِام‬ ٍ ِ
َ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا اَ َف ْض ُت ْم م ْن َع َر َفات َفا ْذ ُك ُروا‬
”‫“م ْش َعر‬ , ”‫“م ْع َلم‬ ya¡nî nişânlı demektir. Burada ¢ureyş’in ¡ibâdet-gâhları olan bir mahall-i
ٌ َ ٌ ُ
¡ibâdettir ki Müzdelife’dir. Ve ”‫ــع‬ ُ ‫“ج ْم‬ َ ve ”‫ “ ُق َــز ُح‬de tesmiye edilir. Mahal ve hudûdunda
akvâl vardır ki kütüb-i fıkhiyyede görülür. Kezâ bu ismlerle tesmiyenin esbâbında da
akvâl vardır. Bâbu’ş-Şîn’de ”‫اهلل‬ ِ ِ‫“شع ِائر‬
َ َ kelimesine de nazar oluna.
ٍ ‫•م ِش‬
]meşîdin[ ‫يد‬
َ
1262
﴾‫وش َها َوب ِْئرٍ ُم َع َّط َل ٍة َو َق ْصرٍ َم ِش ٍيد‬ ِ ‫ظ ِالم ٌة َفهِ ي َخ ِاوي ٌة ع َلى عر‬ ِ
َ َ ‫اها َوه َي‬
ٍ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َكاَيّ ِْن م ْن َق ْر َية اَ ْه َل ْك َن‬
ُُ َ َ َ
‫ِالش ِيد‬
ّ ِ ‫أَ ْي َم ْب ِن ٍّي ب‬
Ya¡nî “kireçle binâ™ edilmiş” demektir. Kesrle ”‫ــص‬ ِ ”‫ــيد‬ ِ ya¡nî kireçtir. Ve sıvaya
ٌّ ‫“ج‬ ٌ ‫“ش‬
dahi ”‫ــيد‬ ٌ ‫“ش‬ ِ denir ki binâ ve duvarı tahkîm ve tezyîn eder. Ve ”‫ــيد‬ ٌ ‫“م ِش‬ َ ile ”‫“م َش َّــي ٌد‬ ُ birdir de
denildi, ”‫“م َط َّــو ٌل‬ ” ‫ــع‬ ِ ‫ “مر َت‬ma¡nâsınadır. Kavluhu ta¡âlâ: ‫ت و َلو ُك ْنتم‬
‫ف‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــم‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ِ‫ر‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ــوا‬ ‫﴿أَينمــا تكون‬
ُْ ْ َ ُ ْ َ ْ ُ ُ ْ ُْ ُ ُ َ ََْ
ُ ve ٌ ُْ
ِّ ‫ أَي م َطو َل ٍة مر َت ِفع ٍة ومح َكم ٍة ب‬1263﴾‫وج م َشي َد ٍة‬
ِ‫ِالشيد‬ ِ
‫ في بر‬Vallâhu a¡lemu.
َ ْ ُ َ َ ْ ُ َّ ُ ْ َّ ُ ٍ ُ ُ
ِ ‫•ا ْلم ْشح‬
]el-meş√ûni[ ‫ون‬
ُ َ
ِ ‫ أَ ِي ا ْلمم ُل‬1264﴾‫ون‬
‫وء إ ِْم َل ًء‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفاَ ْنجي َناه ومن معه ِفي ا ْل ُف ْل ِك ا ْلم ْشح‬
ْ َ ُ َ َُ َ ْ َ َ ُ َْ َ ُ ْ
Doldurmak ma¡nâsına olan ”‫ــح ٌن‬ ِ
ْ ‫“ش‬dendir.
َ “‫ــع‬
َ ‫ ” َن َف‬bâbından ‫ــح ًنا َف ُه َــو‬ ْ ‫الســف َين َة َش‬
َّ ‫ــت َو‬
َ ‫ت ا ْل َب ْي‬
ُ ‫ــح ْن‬
َ ‫“ش‬َ
”‫ــحو ٌن‬ ِ
ُ ‫ َم ْش‬denir, mutlak imlâ™ ma¡nâsınadır. Ve “‫ــب‬ َ ‫”تع‬ َ bâbından tard ve ¡adâvet ve bagzâ™
ve hıkd ma¡nâlarına gelir. Ve “müfâ¡alet”ten ”‫اح َن ًة‬ َ َ ‫اح ْن ُت ُه ُم‬
‫ش‬ َ ‫“ش‬ َ ve “tefâ¡ul”den ”‫اح َن ا ْل َق ْو ُم‬ َ ‫“ت َش‬َ
denir. Ve fethle ”‫اء‬ ‫ن‬
ُ َْ‫ح‬ ‫“ش‬
َ ¡adâvetten nefste olan olgunluktur ki biz şişkinlik deriz.

1261 “Arafat’tan ayrılıp (sel gibi Müzdelife’ye) akın ettiğinizde Meş’ar-i Haram’da Allah’ı zikredin.”
el-Bakara, 2/198.
1262 “Halkı zulmetmekteyken helak ettiğimiz, böylece duvarları, çökmüş çatılarının üzerine yıkılmış
nice memleketler, nice kullanılmaz kuyular, nice muhteşem saraylar vardır!” el-Hacc, 22/45.
1263 “Nerede olursanız olun, sağlam ve tahkim edilmiş kaleler içinde bulunsanız bile ölüm size ulaşacak-
tır.” en-Nisâ™, 4/78.
1264 “Derken biz onu ve beraberindekileri dolu geminin içinde (taşıyıp) kurtardık.” eş-Şu¡arâ™, 26/119;
Yâsîn, 36/41.
BÂBU’L-MÎM ‫اًهِبَتْشُم‬ 293

]el-meş™emeti[ ‫•ا ْلم ْشأَم ِة‬

َ َ
1265
﴾‫اب ا ْل َم ْشأَ َم ِة‬ َ ِ َ
ُ ‫اب ا ْل َم ْشأ َمة َما أ ْص َح‬
َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى‬
ُ ‫﴿وأ ْص َح‬
َ َ ْ
﴾‫اب ا ْل َم ْشأَ َم ِة‬
1266 َ ِ
ُ ‫ين َك َف ُروا ِب ٰا َيات َنا ُه ْم أ ْص َح‬
ِ
َ ‫﴿وا َّلذ‬
َ ]308[ ‫ •وفي‬
Âti’l-beyân ”‫ “ا ْل َمي َم َنة‬kelimesine nazar oluna.
ْ
ِ ِ‫•ا ْلم َشارِ ِق وا ْلم َغار‬
]el-maşâri…i[ ‫ب‬
َ َ َ
﴾‫ون َع َلى اَ ْن نُب ِّد َل َخيرا ِم ْن ُهم‬
1267
َ ‫ •﴿ َف َل أُ ْق ِس ُم ب َِر ِّب ا ْل َم َشارِ ِق َوا ْل َم َغارِ ِب إ َِّنا َل َق ِاد ُر‬
ْ ًْ َ
Murâd sayf ve şitânın maşrık ve magribleridir. Ma¡lûmdur ki fusûl-ı senede her bir gü-
nün bir maşrıkı ve bir magribi vardır ki ertesi günü onların gayrıdır. Binâ™en ¡aleyh cem¡
sîgasıyla ifâde buyuruldu.

]el-maşri…ayni[ ‫•ا ْلم ْشرِ َقي ِن وا ْلم ْغرِ َبي ِن‬

ْ َ ْ َ
﴾‫﴿ر ُّب ا ْل َم ْشرِ َقي ِن َو َر ُّب ا ْل َم ْغرِ َبي ِن‬
1268
َ •
ْ ْ
Burada yalnız sayf ve şitâ™ i¡tibâriyle sîga-i müsennâ isti¡mâl buyurulmuştur.
ٍ ‫•م َّش‬
]meşşâ™in[ ‫اء‬
َ
‫اس‬ِ ‫ أَي سا ٍع بِا ْل َك َل ِم ا ْلم ْف ِس ِد بين الن‬1269﴾‫يم‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿همازٍ م َّش‬
ٍ ‫اء ب َِن ِم‬
َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َّ َ َ ُ ْ
Yürümek ma¡nâsına olan ”‫“م ْشي‬dan “fa¡¡âl”dir ki sîga-i mübâlagadır. Murâd ilkâ-i fesâd
ٌ َ
için nakl-ı kelâm etmekte mübâlaga ile sâ¡î demektir, bundan duyduğunu ona, şurada
işittiği şey™i oraya nakl etmekte hîç terâhî etmez.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ش‬،‫”م‬
ُ
]muştebihen[ ‫•م ْش َتب ًِها‬
ُ
1270 ٍ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وجن‬
‫ان َا ْو ِم ْن‬
ِ ‫ال ِمن الرم‬
َّ ُّ ْ ٌ ‫َح‬ ﴾‫ان ُم ْش َتب ًِها َو َغير ُم َت َشابِه‬
َ ‫الر َّم‬
ُّ ‫ون َو‬
َ ‫الز ْي ُت‬ ٍ ‫ات ِم ْن أَ ْع َن‬
َّ ‫اب َو‬ َّ َ َ َ ْ
َْ
‫ُك ّ ِل َما ُذ ِكر‬
َ
Ya¡nî “hey™ette ve mikdârda ve ta¡m ve levnde ve evrak ve eşkâlde ba¡zı ba¡zına benzer
ve benzemez oldukları hâlde” demek olur. ”‫“شب ٌه‬ten “ifti¡âl”dir. Ve ”‫“م َت َشاب ٌِه‬,
َ َ ُ “tefâ¡ul”dür.

1265 “Kötülüğe batanlara gelince; ne mutsuz kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/9.

1266 “Âyetlerimizi inkâr edenler ise; kötülüğe batmış kimselerdir.” el-Beled, 90/19.
1267 “Doğuların ve Batıların Rabbine yemin ederim ki, şüphesiz onların yerine daha iyilerini getirmeye
bizim gücümüz yeter.” el-Me¡âric, 70/40-41.
1268 “O iki doğunun ve iki batının Rabbidir.” er-Rahmân, 55/17.
1269 “Aşağılık, daima kusur arayıp kınayan, durmadan söz taşıyan” el-Kalem, 68/11.
1270 “Üzüm bahçeleri, zeytin ve nar çıkarırız: (Herbiri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farklı.”
el-En¡âm, 6/99.
294 ‫َنوُقِفْشُم‬ BÂBU’L-MÎM

Bu lafza dâir tahkîkât Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َش َاب َه‬

َ ve bu bâbda ”‫“م َت َشاب ًِها‬
ُ kelimelerinde görülür.
َ ‫•م ْش ِف ُق‬
]muşfi…ûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ أَ ْي َخ ِائ ُف‬1271﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫﴿و ُه ْم ِم ْن َخ ْش َي ِت ِه ُم ْش ِف ُق‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “korkanlardır” demek olur. Müte¡addid mahallerde hep bu ma¡nâyadır. Havf ve
hazer ve esirgemek ve terahhüm ma¡nâlarında müsta¡mel ”‫“شــ َف َق ٌة‬dan َ ve “if¡âl”den ism-i
fâ¡ildir. ”‫ون‬ ‫ق‬ ِ
‫ــف‬ ‫ش‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ق‬ ِ
‫ــف‬ ‫ش‬ ‫م‬ ‫ــو‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬‫ق‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ــ‬‫ِش‬
‫إ‬ ‫ــه‬‫ن‬‫م‬ِ ‫ق‬ ‫ف‬ ‫ــ‬‫ش‬َ ‫أ‬ “ ” ‫ــه‬‫ن‬ ِ
‫م‬ ‫ر‬ ‫ــذ‬‫“ح‬ Ve ‫[ َع َلى‬309] ile
َ ُ ْ ُ ُْ َ ٌ ْ ُ َ َُ ً َ ْ ُ ْ ََ ْ denir, ُ ْ ََ َ demektir.
tahannün ve ta¡attuf ve terahhum ma¡nâlarına kullanılır. Ve sülâsîden “‫”ضــر َب‬ bâbından
َ َ
”‫“ش َف َق َي ْش ِف ُق َف ُه َو َش ِف ٌيق‬,
َ ”‫ق‬ ‫ف‬ ‫ش‬
ََ ْ َ ‫أ‬ “ gibi lügattır denilmiş ise de i¡tirâz ve inkâr edilmiştir.

]muşri…îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•م ْشرِ ق‬ ُ
‫الش ْم ِس‬
َّ ‫وق‬
َ ‫ين ُش ُر‬ ِِ
َ ‫ين﴾ أَ ْي ُم َصادف‬
1272 ِ
َ ‫الص ْي َح ُة ُم ْشرِ ق‬ َ
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأ َخ َذ ْت ُه ُم‬
Ya¡nî “Güneşin yıldıraması vaktine tesâdüf eder oldukları hâlde” demek olur. Ve
“Vakt-i işrâka duhûlleri hininde” demek olur, çünkü “if¡âl” bâbı ma¡nâ-yı duhûlü de
ifâde eder. ”‫ “أَ ْصب َح َوأَ ْم َسى‬gibi ”‫اق‬ ِ Türkçede kuşluk vaktidir ki şer¡de tulû¡la bed™ eden
ٌ ‫“ا ْش َر‬
َ
vakt-i kerâhetin inkizâsından başlar ve bunu ”‫“ض َحى‬ ُ ve ”‫“ض ْح َو ٌة‬-i َ kübrâ ta¡kîb eder.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ش‬،‫”م‬
ٍ ‫• ِم ْش َك‬
]mişkâtin[ ‫اة‬
‫ أَ ْي‬1273﴾‫اج ٍة‬ ِ ‫ات و ْالَر ِض م َث ُل نُورِ ِه َك ِم ْش َك ٍاة ِفيها ِمصباح ا ْل ِمصب‬
َ ‫اح في ُز َج‬
ُ َ ْ ٌ َ ْ َ َ ْ َ
ِ ‫﴿الل نُور السماو‬
َ َ َّ ُ ُ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫ُك َّو ٍة َغيرِ َن ِاف َذ ٍة‬
ْ
Duvarda çerâg koymak için yapılan ve hârice nüfûzu olmayan derîçedir ki sağır pencere
de denir ve kandîl vaz¡ olunur. Bu kelime ¢âmûs’ta ”‫“ش ْك ٌو‬
َ mâddesinde zikr olunmuş ise
de vech-i ta¡alluku meskût bırakılmıştır.

FASLU’L-MÎM MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE: “‫ص‬،‫”م‬

َ
]ma§rifen[ ‫•مصرِ ًفا‬
ْ َ
‫ أَ ْي َم ْع ِد ًل‬1274﴾‫وها َو َلم َي ِج ُدوا َع ْن َها َم ْصرِ ًفا‬ ِ
َ ‫ار َف َظنُوا َا َّن ُه ْم ُم َواق ُع‬
َ ‫الن‬
َّ ‫ون‬
َ ‫﴿و َر َا ا ْل ُم ْجرِ ُم‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ

1271 “Hepsi onun korkusuyla titrerler.” el-Enbiyâ™, 21/28. Ayrıca bkz. el-Mü™minûn, 23/57.
1272 “Derken güneşin doğuşu sırasında o korkunç uğultulu ses onları yakalayıverdi.” el-Hicr, 15/73.
1273 “Allah göklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili şudur: Duvarda bir hücre; içinde bir kandil,
kandil de bir cam fânûs içinde.” en-Nûr, 24/35.
1274 “Suçlular (o gün) ateşi görünce onun içine düşeceklerini iyice anlayacaklar ve ondan kurtuluş yolu
da bulamayacaklardır.” el-Kehf, 18/53.
BÂBU’L-MÎM َ‫ِباَص‬
‫َح ي م‬ 295

Ya¡nî “meyl ve ¡udûl edecek, sapıp savuşacak mahal” demektir. ”‫“صــر ٌف‬ lafzından
ْ َ
”‫ــس‬‫ل‬ِ ‫ “مج‬vezninde ism-i mekândır. Bu lafza dâir tahkîkât Bâbu’t-Tâ’da ”‫يــف‬
ِ ِ‫“تصر‬
ٌ ْ َ ْ َ ve
Bâbu’§-~âd’da ”‫“صر ًفا‬ kelimelerinde mürûr etti, mürâca¡at oluna.
ْ َ
ِ ‫•مص‬
]ma§âni¡a[ ‫انع‬
َ َ َ
‫ أَ ْي أَ ْب ِني ًة‬1275﴾‫ون‬ َ ‫﴿و َت َّت ِخ ُذ‬
َ ‫ون َم َص ِان َع َل َع َّل ُك ْم َت ْخ ُل ُد‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
”‫“م ْص َن َعــ ٌة‬nin
َ cem¡idir. Sicistânî rahimehullâhu böyle ¡ale’l-ıtlâk ”‫ “أَ ْب ِنيــ ًة‬ile tefsîr ediyorsa
َ
da [310] Râπıb rahimehullâhu ”‫ــع‬ ِ ‫ “مص‬ebniye-i şerîfeden ta¡bîr eylediğini yazmış ki
‫ان‬
ُ َ َ
kusûr-ı ¡âliye ve kılâ¡ ve mebânî-i mu¡tenâ-bihâyı da şâmil olur. Mi§bâ√u’l-Munîr’de
ise ”‫ــع‬ ٌ ‫“م ْص َن‬,
َ birke ve sıhrîc gibi su cem¡i için yapılan şey™dir. Hâ™ ile ”‫“م ْص َن َعــ ٌة‬ َ da lügattır.
Cem¡i ”‫“م َص ِان ُع‬ gelir diye takyîd edilmiş, binâ™en ¡alâ-hâzâ ” ‫ة‬ ‫ي‬
ًَ ِْ
‫ن‬ ‫ب‬َ ‫أ‬ “ tefsîri câmi¡ bulunuyor.
َ
”‫ــع‬ ِ kelimesinde mufassalen beyân olundu, mürâ-
ٌ ‫“ص ْن‬ ُ lafzı Bâbu’l-Hemze’de ”‫ــك‬ َ ‫“ا ْص َط َن ْع ُت‬
ca¡at oluna.

]ma§âbî√a[ ‫ِيح‬
َ ‫•مصاب‬ َ َ
‫ِيح‬ ِ ‫ أَي ب َِكو‬1276﴾‫الد ْنيا بِمصابِيح و ِح ْف ًظا‬
ِ ‫اك َب َت ْش ُر ُق َكا ْل َم َصاب‬ ِِ ِ
َ ْ َ َ َ َ َ ُّ ‫الس َم َاء‬
َّ ‫﴿و َز َّي َّنا‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Çerâglar yıldırayan parlak yıldızlarla zînetledik” demek olur. Kevâkib semâda
ehl-i arza kanâdîl ve çerâglar gibi parlak göründükleri cihetle ”‫ِيــح‬ ِ َ
ُ ‫“م َصاب‬
َ ile ”‫ــب‬
ُ ‫“ك َواك‬den
kinâyet buyurulmuştur. Bu ta¡bîr bu bâbda pek belîgdir, zîrâ câmi¡u’l-ma¡ânîdir, şöyle ki
enzâr-ı ehl-i arzda semâ™ yıldızlarla müzeyyendir, lâkin yıldızlar sevâbit ve seyyârât ola-
rak iki kısm olup şihâblar da bunlara ilhâk olunurlarsa üç kısm olurlar. Sevâbit arza pek
ba¡îd ve onlara nisbetle seyyârât karîb ve şühüb ise akrebdir. Cümlesini câmi¡ olmakla
”‫“م َصابِيــح‬ ِ
َ ta¡bîri ahsen ve eltaf ve eblagdır, çünkü bu âyette ﴾‫﴿وح ْف ًظــا‬ َ ve sûre-i Mülk’te
﴾‫ين‬ِ ‫اط‬ ِ ‫لشي‬ ِ
‫ل‬ ‫ا‬ ‫وم‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫اه‬ ‫ن‬ ‫ل‬ْ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ِيح‬
‫ب‬ ‫ا‬‫ص‬ ‫ِم‬‫ب‬ ‫ا‬ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫الد‬ ‫اء‬‫م‬ ‫الس‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ز‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ل‬
َ ‫﴿و‬
َ َّ ً ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُّ َ َ َّ َّ َّ َ ْ َ َ
1277
kaydları bunlarla semâya ¡urûc eden
şeyâtînin recm edildiklerini ifâde ediyor. Hâlbuki sevâbit ve seyyârât yerlerinden ayrıl-
mak ve ¡ızam-ı cirmleri i¡tibâriyle de ”‫ِــه‬ ِ ‫ “مــا يرجــم ب‬olmak ¡aklen ve hikmeten ve fennen
ُ َ ُْ َ
muhâldir. Eğer vâki¡ olacak olsa o hemân kıyâmet-i ¡uzmâ demektir. Lâkin ‫﴿إ َِّل َم ْن َخ ِط َف‬
ِ ِ َ ِ َ
﴾‫ب‬ ٌ ‫اب َثاق‬ ٌ ‫ ا ْل َخ ْط َف َة َفأ ْت َب َع ُه ش َه‬ve ﴾‫ِين‬ ٌ ‫اب ُمب‬ َّ ‫ ﴿ ِإل َّ َم ِن ْاس َت َر َق‬gibi âyât-ı kerîme delâ-
ٌ ‫الس ْم َع َفأ ْت َب َع ُه ش َه‬
1278 1279

letleri ve semânın dünyâya izâfeti nüktesiyle mezkûr recm kevâkib ve nücûma olmayıp
semâ-i [311] dünyâda bulunan şihâblarla olduğu mütahakkak olması ve şihâbların da
bu ¡âlemden yıldız gibi görünmesi i¡tibâriyle ¡umûma şâmil olmak üzere ”‫“م َصابِيح‬ َ ta¡bîri
ahsen ve eblag-i ta¡bîrâttandır. Ve bu sûretle ehl-i fennin itirâzları merdûd ve bâtıldır.

1275 “İçlerinde ebedi yaşama ümidiyle sağlam yapılar mı ediniyorsunuz?” eş-Şu¡ârâ, 26/129.
1276 “En yakın göğü kandillerle süsledik ve onu koruduk.” Fussilet, 41/12.
1277 “Andolsun biz, en yakın göğü kandillerle donattık. Onları şeytanlara atılan taşlar yaptık.” el-Mülk,
67/5.
1278 “Ancak onlardan söz kapan olur. Onu da delip geçen bir alev izler (ve yok eder).” es-Sâffât, 37/10.
1279 “Ancak kulak hırsızlığı eden olursa, onu da parlak bir ateş takip etmektedir.” el-Hicr, 15/18.
296 َ‫ٍةَفوُفْص م‬ BÂBU’L-MÎM

Vallâhu a¡lemu.

]ma§fûfetin[ ‫•مص ُفو َف ٍة‬

ْ َ
﴾‫ين َع َلى ُسررٍ َم ْص ُفو َف ٍة‬
1280 ِِ
َ ‫﴿م َّتكئ‬
ِِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ُ
‫ أَ ْي َق ْد ُج ِع َل ْت َب ْع ُض َها ِإ َلى َج ْن ِب َب ْع ٍض َص ًّفا‬1281﴾‫﴿و َن َمارِ ُق َم ْص ُفو َف ٌة‬
َ ‫ • َو‬
Ya¡nî “sıralanmış” demektir. ”‫“م ْص ُفو َف ٌة‬ َ sıra demek olan ”‫“ص ٌّف‬tan َ ism-i mef¡ûldür, birbi-
rine muttasıl olarak sıralanmış bir sıraya dizilmiş demektir. ”‫“ســر ٌر‬, ”‫“ســرِ ير‬in ve ”‫“ َن َمارِ ُق‬,
ُ ُ ٌ َ
”‫“نُ ْمر َق ٌة‬nın cem¡idir. Bâbu’§-~âd’da ”‫“ص ًّفا‬ َ kelimesine mürâca¡at oluna.
ُ

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ص‬،‫”م‬
ُ
]mu§îbetun[ ‫•م ِصيب ٌة‬
َ ُ
‫ أَ ْي َب َل ٌء َو ِش َّد ٌة َنازِ َل ٌة‬1282﴾‫ون‬
َ ‫اج ُع‬ ِ ّٰ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ا َّل ِذين ِإ َذا أَصابتهم م ِصيب ٌة َقالُوا ِا َّنا‬
ِ ‫ل َوإ َِّنا ِا َلي ِه َر‬
ْ َ ُ ْ ُ َْ َ َ َ ُ ْ
”‫“م ِصيبــ ٌة‬ insâna isâbet eden her bir emr-i mekrûha ıtlâk olunur; ”‫“إ َِص َابــ ٌة‬tendir. Ve ”‫“إ َِص َابــ ٌة‬
َ ُ
aslen okun hedefe vusûlü ma¡nâsınadır: ”‫الس ْــهم إ َِص َابــ ًة‬ ‫ “أَصــاب‬denir, ”‫“و َص َــل ا ْل َغــر َض‬
َ Ya¡nî
ُ َّ َ َ َ
“Nişângâha erişti” demek olur. Bunun sülâsîsinde iki lügat vardır: Biri “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından
”‫ــاب ا ْل َم َطــر َص ْو ًبــا‬
َ ‫“ص‬ َ , ”‫ “ َن َــز َل ا ْل َم َط ُــر‬demektir. Ve tesmiye bi’l-masdar kabîlinden matara da
ُ
”‫ب‬ ِ ‫ِــب ِمــن الســم‬
ِ ‫اء ِف‬ َ
ٌ ‫“ص ْــو‬َ denildi. Ve ”‫ِــب‬ ٌ ‫“ص ّي‬ َ yağmur yağdıran buluttur: ‫ــات َو َر ْع ٌد‬ ٌ ‫يــه ظُ ُل َم‬ َ َّ َ ٍ ‫﴿أ ْو َك َص ّي‬
ٍ ‫ َو َبر ٌق﴾ أَ ْي َس َح‬Dîger lügatte “‫اع‬
‫اب‬ ِ
َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫يب َص ْي ًبا‬
ُ ‫اب َيص‬
َ ‫“ص‬َ denir. Ve nüzûl ve vüsûl
1283
ْ
ve kasd ve neyl ma¡nâlarında da olur. Bâbu’§-~âd’da ”‫“ص َواب‬ َ ve ”‫“ص ّيِب‬ َ kelimelerine de
nazar oluna.

ُ ‫•مصرِ ِخ‬
]mu§ri«ikum[ ‫كم‬
ْ ْ ُ
]312[ ‫ أَ ْي ُم ِغ ِيث ُكم‬1284﴾‫﴿ما أَ َنا ب ُِم ْصرِ ِخ ُكم َو َما أَ ْن ُتم ب ُِم ْصرِ ِخي‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َّ ْ ْ
»â-i mu¡ceme ile ”‫“صــر ٌخ‬dandır ki feryâd ve imdâd ma¡nâsına isti¡mâl olunur. Tahkîki
ْ َ
Bâbu’§-~âd’da ”‫يخ‬
َ ِ‫“صر‬
َ kelimesinde mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ص‬،‫”م‬

1280 “Sıra sıra dizilmiş koltuklara dayanarak” et-Tûr, 52/20.

1281 “Sıra sıra yastıklar” el-Gâşiye, 88/15.
1282 “Onlar; başlarına bir musibet gelince, “Biz şüphesiz (her şeyimizle) Allah’a aidiz ve şüphesiz O’na
döneceğiz” derler.” el-Bakara, 2/156.
1283 “Yahut onların durumu, gökten yoğun karanlıklar içinde gök gürültüsü ve şimşekle sağanak hâlinde
boşanan yağmura tutulmuş kimselerin durumu gibidir.” el-Bakara, 2/19.
1284 “Artık ben sizi kurtaramam, siz de beni kurtaramazsınız.” İbrâhîm, 14/22.
BÂBU’L-MÎM ‫َنوُِع ْضُمْلا‬
‫ف‬ 297

]mi§bâ√un[ ‫اح‬ ِ
ٌ ‫•مصب‬ َ ْ

﴾‫اج ٍة‬
1285 ِ ‫ات و ْالَر ِض م َث ُل نُورِ ِه َك ِم ْش َك ٍاة ِفيها ِمصباح ا ْل ِمصب‬
َ ‫اح في ُز َج‬
ُ َ ْ ٌ َ ْ َ َ ْ َ
ِ ‫﴿الل نُور السماو‬ ِِ ِ
َ َ َّ ُ ُ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ٌ ‫أَ ْي س َر‬
‫اج‬
Ya¡nî kandîl ve çerâg ki zulmeti izâle eder. ”‫ “ َف ْجر‬ma¡nâsına olan ”‫“صب ٌح‬den “mif¡âl”dir.
ٌ ْ ُ
Faslın evvelinde vâki¡ ”‫ِيح‬ ‫ب‬ ‫ا‬
َ َ َ‫ص‬ ‫“م‬ kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME: “‫ض‬،‫”م‬

َ
]el-ma∂âci¡i[ ‫ع‬ ِ ‫•ا ْلم َض‬
ِ ‫اج‬
َ
‫ َج ْم ُع َم ْض َج ٍع‬1286﴾‫ط َم ًعا‬
َ ‫ون َر َّب ُه ْم َخ ْو ًفا َو‬ ِ ‫وب ُهم َع ِن ا ْلم َض‬
َ ‫اج ِع َي ْد ُع‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿تتجافى جن‬
َ ْ ُ ُ ُ َ َ ََ
Ya¡nî mevzi¡-i zucû¡dur, bir yanını bir yere koyup yatmaktır. Biz yan üstü yatmak de-
riz. Üçüncü bâbdân ”‫وعــا‬ ً ‫ــع َض ْج ًعــا َو ُض ُج‬
ُ ‫ــع َي ْض َج‬
َ ‫“ض َج‬ َ denir. ”‫ــع‬
ٌ ‫“م ْض َج‬
َ bundan ism-i mekândır.
“İf¡âl”den ”‫اعــا‬ َ ‫ “أَ ْض َج‬de ”‫ــع‬
ً ‫ــع إ ِْض َج‬ َ gibidir. Müte¡addî de olur: ”‫“ “أَ ْض َج ْع ُت ُه‬Onu yan üstü
َ ‫“ض َج‬
yatırdım” demektir. Ve “ifti¡âl”den ”‫ــع‬ ِ
َ ‫“ “ا ْض َط َج‬Yan üstü yattı” demektir. ‰â™ tâ™dan
mübdeldir.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ض‬،‫”م‬
ُ
]mu∂πaten[ ‫•م ْض َغ ًة‬
ُ
‫ أَ ْي َل ْح َم ًة َص ِغير ًة َق ْد َر َما يُ ْم َض ُغ‬1287﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َخ َل ْق َنا ا ْل َع َل َق َة ُم ْض َغ ًة‬
َ
Ya¡nî “bir def¡ada çiğnenecek kadar et parçası” ki bir lokma ettir. Ta¡âmı ağızda çiğ-
nemek ma¡nâsına olan ”‫ــغ‬
ٌ ‫“م ْض‬dendir.
َ Bâb-ı evvelden ”‫ــغ َم ْض ًغا‬
ُ ‫ــغ َي ْم َض‬
َ ‫“م َض‬
َ denir, “Çiğnedi”
demektir. Bundan zamm-ı mîm ve sükûn-ı ∂âd’la ”‫“م ْض َغــ ٌة‬
ُ rahim-i mâderde nutfenin ta-
havvül ettiği üçüncü hâl ve mertebesine ism olmuştur.

َ ‫•ا ْلم ْض ِع ُف‬

]el-mu∂¡ifûne[ ‫ون‬
ُ
ِ ‫] ِمن ا ْلحس َن‬313[ ‫اف‬
‫ات‬ َ َ َ َ ُ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأُو َل ِئ َك ُه ُم ا ْل ُم ْض ِع ُف‬
ِ ‫ أَي َذوو َْال ْضع‬1288﴾‫ون‬

Ya¡nî “hasenâttan ad¡âf sâhibleri” demek olur, nitekim ” ٍ‫ــل ُم ْقــو‬ ٌ ‫“ر ُج‬, ٍ
َ ”‫ “ ُذو ُق َّــوة‬demektir,
ِ ‫ “م‬ve ”‫ “مع ِســر‬sâhib-i yesâr ve sâhib-i ¡usret demektir. Bunlar gibi ”‫ “م ْض ِع ٌــف‬de
kezâ ”‫وســر‬
ٌ ُ ُ ُْ ُ
sâhib-i za¡f demektir.

1285 “Allah göklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili şudur: Duvarda bir hücre; içinde bir kandil,
kandil de bir cam fânûs içinde.” en-Nûr, 24/35.
1286 “Onlar, korkarak ve ümid ederek Rablerine ibadet etmek için yataklarından kalkarlar.” es-Secde,
32/16.
1287 “Alakayı da “mudga” yaptık.” el-Mü™minûn, 23/14.
1288 “İşte bunu yapanlar sevaplarını kat kat arttıranlardır.” er-Rûm, 30/39.
298 ‫ًةَفَعا َضُم‬ BÂBU’L-MÎM

َ ‫•م َض‬
]mu∂â¡afeten[ ‫اع َف ًة‬
ُ
ٍ ‫ أَي زِ ياد‬1289﴾‫الربا أَ ْضعا ًفا م َضاع َف ًة‬ ِ ِِ ِ
‫ات ُم َكر َر ًة‬
َّ َ َ ْ َ ُ َ َ ِّ ‫آمنُوا َل َت ْأ ُك ُلوا‬ َ ‫﴿يا أَ ُّي َها ا َّلذ‬
َ ‫ين‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “kat kat, emsâlinin zammıyla” demek olur. Kesrle ”‫“ض ْع ٌــف‬tandır ِ ki bir şey™in bir
mislidir, ya¡nî bir şey™i iki kat eden şey™dir. Meselâ on ¡adedin “zı¡f”ı yirmi, yüzünki
iki yüzdür. Hâsılı ”‫“ض ْع ٌــف‬ ِ her neye izâfe edilirse onunla berâber bir mislinin vücûdunu
muktezîdir. Ve lafz-ı mezkûrun müsennâsının izâfesi muzâfun ileyh ile iki mislinin vü-
cûdunu muktezîdir, meselâ ”‫“ض ْع َف ِي ا ْل َع َشر ِة‬, ِ ”‫ون‬ َ ُ‫ “ َث َلث‬olur. Ve cem¡i olan ”‫ “أَ ْض َعاف‬muzâfun
َ
ileyhin emsâlinin vücûdunu muktezîdir. “Müfâ¡alet”ten ”‫اع َفــ ٌة‬ َ ‫“م َض‬ ُ mübâlaga iş¡âr eder
ki kat kat ta¡bîr ederiz. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan ﴾‫اع َف ًة‬ َ َ ‫﴿م‬ ‫ض‬ ِ ِّ ‫﴿أَ ْضعا ًفــا﴾ َع َلــى‬
ُ ‫الد ْر َهــم‬ َ
ِ
ِ ‫¡ فــي ْالَ َج‬ibâretiyle de bir tefsîr mervîdir. Bâbu’∂-∞âd’da ∂âd ma¡a’l-¡ayn faslına mürâ-
‫ــل‬
ca¡atla buna dâir fevâid-i sâire de istifâde edilir. Vallâhu a¡lemu.

]mu∂iyyen[ ‫•م ِضيا‬

ًّ ُ
‫ أَ ْي َلم َي ْق ِد ُروا‬1290﴾‫ون‬
َ ‫اعوا ُم ِض ًّيا َو َل َي ْر ِج ُع‬ ِ
ُ ‫اه ْم َع َلى َم َكا َنتهِ ْم َف َما ْاس َت َط‬ُ ‫﴿و َل ْو َن َش ُاء َل َم َس ْخ َن‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
ٍ‫اب و َل م ِجيء‬
َ َ ٍ ‫َع َلى َذ َه‬
Ya¡nî “Ne ileri gitmeğe ne de geri gelmeğe muktedir oldular” demek olur. Geçip gitmek
ve nüfûz ma¡nâsına olan fethle ”‫“م ْضــي‬dandır. “‫”ر َمــى‬ ِ
ٌ َ َ bâbından ‫الش ْــي ُء َي ْمضــي َم ْض ًيــا َف ُه َو‬ َّ ‫“م َضــى‬َ
ٍ
”‫ َماض‬denir, ”‫ “ َذ َه َب‬ve ”‫“مر‬ ve ” ‫ذ‬َ ‫ف‬ َ ‫ن‬
َ “ demek olur. Ve ”‫اء‬ ‫ض‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ِ ‫م‬ ‫ي‬ ِ‫ر‬ ‫م‬َ ‫ال‬
ْ ‫ي‬ ِ
‫ف‬ ‫ى‬‫ض‬ ‫“م‬, ” ِ
‫يه‬ ِ
‫ف‬ ‫ذ‬
َ ‫ف‬
َ ‫ن‬
َ “ de-
َّ َ ً َ َ َْ ْ َ َ
mek olur. “İf¡âl”den ”‫اء‬ ‫ض‬ َ ‫ِم‬
‫إ‬ “, ” ‫ذ‬
ٌ ‫ا‬ ‫ف‬
َ ‫ن‬
ْ ِ
‫إ‬ “ demektir: ” ‫م‬ ‫ك‬
ْ ‫ح‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ي‬ ِ ‫“أَم َضى ا ْل َق‬, ”‫ “أَ ْن َف َذه‬demektir. [314]
‫اض‬
ٌ ْ َ ُ ْ ُ
ٍ ‫•م َض‬
]mu∂ârrin[ ‫ار‬
ّ ُ
‫الضررِ ِل ْل َو َر َث ِة‬ ‫ أَي غير مد ِخل‬1291﴾‫ار‬ َ ٍ ِ ِ ِ
َ َّ ِ ْ ُ َ ْ َ ْ ٍّ ‫وصى ب َِها أ ْو َد ْينٍ َغ ْي َر ُم َض‬
َ ُ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿م ْن َب ْعد َوص َّية ي‬
“‫” َن ْف ٌع‬in zıddı olan ”‫“ض ٌّر‬dan َ “müfâ¡alet”tir. Sülâsîde “‫”ر َّد‬ َ bâbından ”‫ار‬ ٌّ ‫“ض َّر ُه َي ُض ُّر ُه َض ًّرا َف ُه َو َض‬
َ
ve “müfâ¡alet”ten ”‫ار‬ ‫ض‬ ‫م‬ ‫و‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ة‬ ‫ار‬‫ض‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ار‬‫ض‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ار‬
ٌّ َ ُ َ ُ َ ً َّ َ ُ ُ ُّ َ ُ ُ َّ َ ‫“ض‬ denir. Her iki bâbdan da âhara idhâl-i zarar
ve îrâs-ı zarâr ma¡nâsınadır. Aslı ”‫“م َضــارِ ٌر‬ ُ olup râ’ların idgâmıyla ”‫ــار‬ ٌّ ‫“م َض‬
ُ olmuştur. Ve
“if¡âl”den ”‫ “أَ َضر ُه يُ ِض ُّر ُه إ ِْضر ًارا‬de böyledir.
َ َّ
]el-mu∂†arra[ ‫طر‬
َ ‫•ا ْلم ْض‬
َّ ُ
ُّ ‫وب ا َّل ِذي َم َّس ُه‬
‫الض ُّر‬ ِ ‫ أَ ِي ا ْل َم ْكر‬1292﴾‫يب ا ْل ُم ْض َطر ِإ َذا َد َع ُاه‬
ُ َّ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َّم ْن يُ ِج‬
Ya¡nî “kendini zarar mess etmiş magmûm kimse” demektir. ”ٌ‫ورة‬ َ ‫“ض ُر‬ten
َ “ifti¡âl”dir. Aslı
“müfte¡il” vezninde ”‫“م ْض َترِ ٌر‬ُ olup ∂âd’a mücâveret sebebiyle tâ™ †â™a kalb ve râ’lar idgâm

1289 “Ey iman edenler! Kat kat arttırılmış olarak faiz yemeyin.” Âl-i ¡İmrân, 3/130.
1290 “Yine eğer dileseydik oldukları yerde başka yaratıklara dönüştürürdük de ne ileri gidebilirler, ne geri
dönebilirlerdi.” Yâsîn, 36/67.
1291 “(Yine bu paylaştırma) yaptığınız vasiyetin yerine getirilmesinden, yahut borçlarınızın ödenmesin-
den sonradır.” en-Nisâ™, 4/12.
1292 “Yahut kendisine dua ettiği zaman zorda kalmışa cevap veren mi?” en-Neml, 27/62.
BÂBU’L-MÎM ‫ةَرَّهَطُم‬ 299

olunmakla ”‫“م ْض َط ٌّر‬

ُ şekline girmiştir. ”ٌ‫ورة‬
َ ‫“ض ُر‬
َ bir kimseyi dîgere ilticâya muhtâc eden hâ-
lettir, her ne yüzden olursa olsun Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ ْضطُر‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َّ
]mu∂illin[ ‫•م ِض ّ ٍل‬
ُ
َّ ‫﴿و َم ْن َي ْه ِد‬
‫ أَ ْي َم ْن يُ ِضل ُُّه‬1293﴾‫اللُ َف َما َل ُه ِم ْن ُم ِض ّ ٍل‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “onu azdıracak bir kimse” demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ َض َّــل‬ve Bâbu’d-
∞âd’da ”‫“ض ًّال‬
َ kelimelerine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’‰-‰Â™: “‫ط‬،‫”م‬

َ
]ma†viyyâtun[ ‫ات‬
ٌ ‫•م ْطوِ ي‬ َّ َ
‫ات ِب ُق ْد َر ِت ِه‬ٍ ‫ أَي مجموع‬1294﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿والسماوات م ْطوِ يات بِي ِم ِين ِه‬
َ ُ ْ َ ْ َ ٌ َّ َ ُ َ َ َّ َ َ ْ
“Allâh’ın kudretiyle dürülmüş ve devşirilmiş, toplanmış” demektir. Dürmek ve dev-
şirmek ve cem¡ etmek ma¡nâsına olan ”‫طــي‬ “ lafzından ism-i mef¡ûldür. “‫”ر َمــى‬
ٌّ َ َ bâbından
”‫اك َم ْطوِ ٌّي‬ ٍ
َ ‫طاو َو َذ‬
َ ‫ط ًّيا َف ُه َو‬
َ ‫ط َوى َي ْطوِ ي‬ َ “ [315] denir. Bâbu’†-‰â’da ”‫ط ِي‬ َ “ kelimesinde mufassalen
ّ
beyân olundu, oraya mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ط‬،‫”م‬
ُ
]mu†ahharatun[ ‫طهر ٌة‬
َ ‫•م‬
َ َّ ُ
‫ِين‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ أَي مبر‬1295﴾ٌ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َلهم ِفيها أَ ْزواج م َطهرة‬
َ ‫ات م َّما في ن َساء ْال َدم ّي‬ ٌ َّ َ ُ ْ َ َّ ُ ٌ َ َ ْ ُ َ َ ْ
Ya¡nî nisâ-i âdemiyyînde olan haml ve nifâs ve hayz ve emsâli ezâlardan berî ve halkan
ve hulkan pâk demektir.
ِ ‫ أَي برِ َيئ ٌة ِمن ا ْلب‬1296﴾‫الل يت ُلو صح ًفا م َطهر ًة‬
‫اط ِل‬ ِ ‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿رسول ِمن‬
َ َ َ ْ َ َّ ُ ُ ُ ْ َ َّ َ ٌ ُ َ َ ْ َ
َ ‫ أَ ْي ُم َن َّز َه ٌة َم ْح ُفو‬1297﴾‫وع ٍة ُم َط َّه َر ٍة ِباَ ْي ِدي َس َف َر ٍة ِك َر ٍام َب َر َر ٍة‬
‫ظ ٌة‬ ٍ ٍ ِ ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله ُس ْب َحا َن ُه ﴿في ُص ُحف ُم َك َّر َمة َم ْر ُف‬
‫ين‬
ِ ‫اط‬ ِ ‫الشي‬ ‫َع ْن َم ِّس‬
َ َّ
Bâbu’†-‰â’da ”‫ورا‬ ً ‫ط ُه‬
َ “ kelimesine mürâca¡at oluna.

1293 “Allah kimi de doğru yola iletirse artık onu saptıracak hiç kimse yoktur.” ez-Zumer, 39/37.
1294 “Gökler de O’nun kudretiyle dürülmüştür.” ez-Zumer, 39/67.
1295 “Onlar için orada tertemiz eşler de vardır.” el-Bakara, 2/25; en-Nisâ™, 4/57.
1296 “Bu delil, tertemiz sahifeleri okuyan, Allah tarafından gönderilen bir peygamberdir.” el-Beyyine,
98/2.
1297 “O, şerefli ve sâdık yazıcı meleklerin elindeki yüksek, tertemiz ve çok değerli sahifelerdedir.” ¡Abe-
se, 80/13-16.
300 ‫َكُرِهَطُم‬
ّ BÂBU’L-MÎM

]mu†ahhiruke[ ‫ط ِ ّهر َك‬

َ ‫•م‬ ُ ُ
‫ أَ ْي ُمب ِ ّع ُد َك‬1298﴾‫ين َك َفروا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإذ قال الل يا ِعيسى ِإ ِني متو ِفيك ور ِافعك ِإلي ومط ِهرك ِمن ال ِذ‬
َ ُ َ َّ َ َ ُ ّ َ ُ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ّ َ َ ُ ّ َ َ ُ َّ َ َ ْ
‫ِيذ ِائهِ م‬ ‫ِمن إ‬
ْ َ ْ
Ya¡nî “Seni kâfirlerin îzâsından teb¡îd ya¡nî ırak edici” demektir.

َ ‫•ا ْلم َطهر‬

]el-mu†ahherûne[ ‫ون‬
ُ َّ ُ
ِ ‫ ِمن َْالح َد‬1299﴾‫ون‬
‫اث‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫﴿ل َي َم ُّس ُه إ َِّل ا ْل ُم َط َّه ُر‬
ْ َ
Ya¡nî “hadeslerden pâk” demektir. ”‫“م َط َّهر‬ burada ”‫اهر‬ ِ ‫ “ط‬ma¡nâsı ifâde ediyor.
ٌ ُ ٌ َ
]el-mu††ahhirîne[ ‫ين‬
َ ِ‫•ا ْلم َّط ِ ّهر‬
ُ
ِ ِ ِ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و‬
َ ِ‫ين﴾ ب َِت ْشديد ال َّطاء أَ ِي ا ْل ُم َت َط ِ ّهر‬
‫ين‬ َ ِ‫اللُ يُح ُّب ا ْل ُم َّط ِ ّهر‬
1300
َ َ ْ
Ya¡nî “tetahhur edenleri” demektir. Kurb-ı mahrec sebebiyle tâ™ †â™da idgâm olunmuş-
tur. Murâd ahdâs ve ednâs ve encâstan tahârettir.

]el-mu††avvi¡îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلم َّط ِوع‬ ّ ُ
‫ون ِا َّل ُج ْه َد ُهم‬
َ ‫ين َل َي ِج ُد‬ ِ ِ
َ ‫الص َد َقات َوا َّلذ‬
َّ ‫ين في‬
ِ ‫ون ا ْلم َّط ِو ِعين ِمن ا ْلم ْؤ ِم ِن‬
َ ُ َ َ ّ ُ َ ‫ين َي ْلم ُز‬
ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّلذ‬
ْ
ِ ‫فيسخرون ِمنهم س ِخر الل ِمنهم ولهم عذاب ا ِل‬
َ ‫يم﴾ أَ ِي ا ْل ُم َت َط ِّوع‬
‫ين‬
ٌ َ ٌ َ َ ْ ُ َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ْ َ َ
1301

Ya¡nî “sadaka vermekte tetavvu¡ edenler” demektir. “Tefa¡¡ul”den ism-i fâ¡ildir. Kurb-ı
mahrece mebnî tâ™ †â™da idgâm olunmuştur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َط َّو َع‬ َ kelimesine bak.
]el-mu†affifîne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•ا ْلم َط ّفف‬ ُ
]316[ ‫ون ا ْل َكي َل َوا ْل َو ْز َن‬ ‫ أَي ل يوف‬1302﴾‫ين‬ ِِ ِ
ْ َ ُ ُ َ ْ َ ‫﴿و ْي ٌل ل ْل ُم َط ّفف‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “kîle ve ölçüyü noksân edenler” demek olur. Lafzen ve ma¡nen ”‫يل‬ ٌ ‫ “ َق ِل‬gibi isti¡mâl
olunan ”‫يــف‬ ٌ ‫ط ِف‬
َ “ten “tef¡îl”dir: ”‫يــن‬ ِ ِ ِ َ ‫ط َّف َــف ي َط ِّف ُــف َت ْط ِفي ًفــا َفهــو م َط ِّف ٌــف وهــم م َط ِّف ُف‬
َ ‫ــون ل ْل ُم َط ّفف‬ ُ ْ ُ َ ُ َ ُ ُ َ “ denir ki
”‫يل‬ ِ
‫ل‬
ٌ َْ‫ق‬ ‫“ت‬ ma¡nâsınadır. Murâd mekîlün lehin nasîbini îfâda taklîldir ki eksik vermek ta¡bîr
edilir. Bundan vezne ya¡nî tartıya teşmîl edilmiştir, nitekim siyâk-ı âyet de bunu mü™ey-
yiddir ki 1303﴾‫ون‬ َ ‫وه ْم يُ ْخ ِس ُر‬
ُ ُ‫وه ْم أَ ْو َو َزن‬
ُ ُ‫﴿و ِإ َذا َكال‬ َ
َ buyuruluyor, ”‫“كالُوا َل ُه ْم أ ْو َو َزنُوا َل ُه ْم‬ َ takdîrindedir.

1298 “Hani Allah şöyle buyurmuştu: “Ey İsa! Şüphesiz, senin hayatına ben son vereceğim. Seni kendime
yükselteceğim. Seni inkâr edenlerden kurtararak temizleyeceğim.”” Âl-i ¡İmrân, 3/55.
1299 “Ona, ancak tertemiz olanlar dokunabilir.” el-Vâkı¡a, 56/79.
1300 “Allah da tertemiz onları sever.” et-Tevbe, 9/108.
1301 “Sadakalar hususunda gönüllü bağışta bulunan mü’minlerle, güçlerinin yettiğinden başkasını bula-
mayanları çekiştirip onlarla alay edenler var ya; işte Allah asıl onları maskaraya çevirmiştir. Onlar
için elem dolu bir azap vardır.” et-Tevbe, 9/79.
1302 “Ölçüde ve tartıda hile yapanların vay hâline!” el-Mutaffifîn, 83/1.
1303 “Fakat, kendileri onlara bir şey ölçüp, yahut tartıp verdikleri zaman eksik ölçüp tartarlar.” el-Mutaf-
fifîn, 83/3.
BÂBU’L-MÎM ‫ٍتاَشوُرْعَم‬ 301

FASLU’L-MÎM MA¡A’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA: “‫ظ‬،‫”م‬

َ
]ma@lûmen[ ‫ظ ُلوما‬
ْ ‫•م‬ ً َ
ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫الد َم‬ ُ ‫وما َف َق ْد َج َع ْل َنا ل َول ّيِه ُس ْل َطا ًنا﴾ أَ ْي َغ ْي َر ُم ْر َتك ٍب ب َِما يُب‬
َّ ‫ِيح‬ ً ‫﴿و َم ْن ُقت َل َم ْظ ُل‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1304

Ya¡nî “İrâka-i demini ibâha edecek bir zenbi irtikâb etmediği hâlde” demek olur. Murâd
ta¡ammüden katl edilen kimsedir ki katli zulmdür. Ve ”‫¡ “ َغير ُم ْس َت ْو ِج ٍب ِل ْل َق ْت ِل‬ibâretiyle tefsîr
َْ
edilmiştir, gâye birdir. Bu ta¡bîr ile meselâ kendi bir vech ve sûretle mazlûm ise de dîger
cihetten bi-hakkın katlini mûcib bir şey™i irtikâb eden kimse bu hükmden hâric kalacağı
îzâh ediliyor. ”‫“ظُ ْلم‬ün tahkîki Bâbu’@- ªâ’da ”‫ “ظُ ْلم‬kelimesinde mufassalen beyân olun-
ٌ َ
muştur, mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-MÎM1305: “‫ظ‬،‫”م‬
ُ
]mu@limûne[ َ ‫ • ُم ْظ ِل ُم‬
‫ون‬
‫ون الظَّ َل َم‬
َ ‫اخ ُل‬ َ ْ َ ‫ار َف ِإ َذا ُه ْم ُم ْظ ِل ُم‬
ِ ‫ أَي د‬1306﴾‫ون‬
َ ‫الن َه‬
ِ
َّ ‫﴿و َآي ٌة َل ُه ُم ال َّل ْي ُل َن ْس َل ُخ م ْن ُه‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫“ظُ ْل َمــ ٌة‬ten “if¡âl”dir. Bunda hemze-i “‫ــال‬ ٌ ‫” ِإ ْف َع‬, ”‫ــح‬ َ ‫ “أَ ْص َب‬ve ”‫ “أَ ْض َحــى‬ve ”‫ “أَ ْم َســى‬gibi duhûl
ma¡nâsı ifâde eder.

]mu@limen[ ‫ظ ِلما‬
ْ ‫•م‬ ً ُ
‫الس َو ِاد‬ ِ ِ َّ ‫ أَ ِي ال َّلي ِل‬1307﴾‫﴿كأَ َّنما أُ ْغ ِشي ْت وجوههم ِق َطعا ِمن ال َّلي ِل م ْظ ِلما‬ ِِ ِ
َّ ‫الشديد‬ ْ ً ُ ْ َ ً ُُْ ُ ُ َ َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Burada leylden hâldir. ”‫ــال َك ْو ِن ِــه ُم ْظ ِل ًمــا‬َ ‫“ح‬َ Bununla leyl-i [317] şedîdü’s-sevâd ya¡nî koyu
karanlık gece murâd olunur. Ma¡nâ-yı âyet-i kerîme “Şiddet ve hevl ve dehşet ve havf
ve haşyetten gûyâ yüzleri koyu karanlık gecenin kıt¡aları parçalarıyla örtülmüş, bürün-
müş gibi kararmış” demek olur.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”م‬

َ
ٍ ‫وش‬
]ma¡rûşâtin[ ‫ات‬ َ ‫•معر‬
َُْ
‫ون‬
َ ‫الز ْي ُت‬ ِ ٍ َ ‫ات و َغير معر‬ ٍ ‫وش‬ ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وهو ا َّل ِذي أَ ْن َشأَ جن‬
َّ ‫الز ْر َع ُم ْخ َتل ًفا اُ ُك ُل ُه َو‬
َّ ‫الن ْخ َل َو‬
َّ ‫وشات َو‬ َُْ َْ َ َ ‫ات َم ْع ُر‬ َّ َ َُ َ َ ُ ْ
ٍ ‫وك‬ ِ ٍ َ 1308 ٍ
‫ات‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ل‬
َ َُْ َ َُ ْ َ َ ََ‫م‬ ‫ح‬‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ات‬ ‫وك‬‫م‬ ‫س‬ ‫م‬
َ ُ َْ ْ ‫ي‬ ‫أ‬ ﴾ ‫ِه‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫ش‬
َ َ ُ َ ْ َ َ ‫ان ُم َت َشاب ًِها‬
‫ت‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫و‬ َ ‫الر َّم‬
ُّ ‫َو‬
1304 “Kim haksız yere öldürülürse, biz onun velisine yetki vermişizdir.” el-İsrâ™, 17/33.
1305 Yazmada sehven “Mazmûmetu’z-Zâ” yazılmış.
1306 “Gece de onlar için bir delildir. Gündüzü ondan çıkarırız, bir de bakarsın karanlık içinde kalmışlar-
dır.” Yâsîn, 36/37.
1307 “Sanki yüzleri, karanlık geceden parçalarla örtülmüştür.” Yûnus, 10/27.
1308 “O, çardaklı, çardaksız olarak bahçeleri, ürünleri çeşit çeşit hurmalıkları ve ekinleri, zeytini ve narı
(herbiri) birbirine benzer ve (herbiri) birbirinden farklı biçimde yaratandır.” el-En¡âm, 6/141.
302 َ‫َع‬
‫َشِي ا م‬ BÂBU’L-MÎM

Ya¡nî kendi sâkı üzerine kalkamadığı için onu yerden kaldıracak herek ve çardak üze-
rine kaldırılan meselâ üzüm asma gibi ve kendi sâkı üzerine kâim olan nahl ve eşcâr-ı
sâire gibi ¡alâ-hâlihâ terk olunan demek olur. Ve ”‫ات‬ ٍ ‫وش‬
َ ‫“م ْع ُر‬
َ nâsın gars ettiği ve yetiştir-
diği eşcâr ve sâire ve ”‫وشات‬ٍ َ ‫ “ َغ ْي َر َم ْع ُر‬dağlarda ve berriyyede kendi biten eşcâr ve sâiredir
ٍ ‫وش‬
de denildi. Ve ”‫ــات‬ َ ُ ْ َ üzüm ve kabak ve karpuz gibi yere yayılan ve ”‫ــات‬
‫ر‬ ‫ع‬ ‫“م‬ ٍ ‫وش‬َ ‫“ َغ ْي َــر َم ْع ُر‬
nahl ve zer¡ ve eşcâr-ı sâiredir de denildi. Bu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan mer-
vîdir. Sicistânî rahimehullâhu diyor ki ”‫ــات‬ ٍ ‫وش‬
َ ‫“م ْع ُر‬ ٍ
َ ve ”‫“م َع َّر َشــات‬ ُ ya¡nî râ-i müşeddede ile
“tef¡îl”den ma¡nâca birdir. Asma ve emsâli üzerinde imtidâd etmek için altına destek ve
herek ve emsâli şey™ler vaz¡ olunduğu vaktte ”‫ت ا ْل َكر َم َو َعر ْش ُت ُه‬ ٍ َ ‫“ َغير معر‬
َّ ْ ُ ‫“ع َر ْش‬
َ denir. Ve ”‫وشات‬ َُْ َْ
destek ve herek ve çardak yapılmayan eşcârdır. Bu kelime ”‫”عــر ٌش‬dandır. َ Ve ”‫“عــر ٌش‬
ْ ْ َ
aslen sakfı olan mebnâdır, cem¡i ”‫وش‬ ٌ ‫“ع ُــر‬
ُ gelir. Sonra mülûkun tahtına, serîr-i saltana-
tına denildi. Zann olunur ki üzerinde kubbe gibi murassa¡ ve müzeyyen sakfı olduğu
i¡tibârla tesmiye edilmiştir. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ “اَ ْل َعرش‬ve ”‫وش َها‬ ِ ‫ “عر‬kelimelerine mürâca¡at
ْ ُُ
buyurula. [318]

]ma¡âyişe[ ‫•معاي َِش‬

َ َ
‫ون ب َِها‬
َ ‫يش‬ُ ‫ أَ ْي أَ ْس َب ًابا َت ِع‬1309﴾‫يها َم َعاي َِش‬ ِ ِ
َ ‫اك ْم في ْالَ ْرض َو َج َع ْل َنا َل ُك ْم ف‬
ِ ُ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َل َق ْد م َّكن‬
َّ َ َ َ ْ
”‫يشــ ٌة‬ ِ
َ ‫“مع‬in cem¡idir. Ve ”‫يشــ ٌة‬ ِ
َ ‫“مع‬
َ َ meta¡im ve meşârib ve melâbis ve emsâli menâfi¡den
levâzım-ı hayât olan şeylerdir. Bu lafz ”‫“عي ٌش‬dan olmakla yâ™ asliyye olduğundan hem-
َْ
ze ile ”‫“م َعائــش‬ ِ
َ denilemez, çünkü ”‫ــش‬ ٌ ‫“ع ْي‬ten
َ “mef¡ilet”tir, yâ’nın kesresi mâ-kabline nakl
olunarak ”‫يشــ ٌة‬ ِ
َ ‫“مع‬ ِ ِ ٌ ‫يــش َع ْي ًشــا َف ُه َــو َع ِائ‬
ُ ‫ــاش َي ِع‬
َ olmuştur. ”‫ــار‬ َ ‫“س‬ َ bâbından ”‫ــش َوه َــي َعائ َشــ ٌة‬ َ ‫“ع‬
َ denir.
Hemze ile ”‫“ع ِائ َشــ ٌة‬ َ zû-hayât kalmak ya¡nî yaşamak ma¡nâsı ifâde eder de denilmiştir.
“Mef¡il” ve “mef¡ilet” vezninde ”‫يش‬ ٌ ‫“م ِع‬
َ ve ”‫يش ٌة‬ َ ‫“م ِع‬َ ber-vech-i beyân sebeb-i ta¡ayyüştür,
binâ™en ¡aleyh “mekseb” ma¡nâsına da gelir. Ve ﴾‫اشــا‬ 1310
ً ‫ــار َم َع‬
َ ‫الن َه‬
َّ ‫﴿و َج َع ْل َنــا‬ َ kavl-i kerîminde
”‫ــاش‬ ‫ع‬ ‫“م‬ ” ‫ــاش‬ ٍ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ــت‬ ‫ق‬‫“و‬
ٌ َ َ ism-i zamândır, binâ™en ¡aleyh َ َ َ َْ ile tefsîr olunmuş ki “Nehârı size
kesb ve tahsîl-i ma¡îşet vakti kıldık” demek olur. Ve ”‫ــح‬ ِ ِ ِ
ِ ‫الت َص ُّــرف فــي ا ْل َم َصال‬ ِ ِ
َّ ‫“س َــب ًبا ل ْل َم َعــاش َو‬
َ
¡ibâretiyle de tefsîr edilmiştir.
ِ َّ ‫•معا َذ‬
]ma¡â≠allâhi[ ‫الل‬
َ َ
‫ أَ ْي أَ ُعو ُذ ب ِِاهلل ِم َّما َد َع ْو َت ِني ِإ َلي ِه‬1311﴾‫اي‬ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َق َال معا َذ‬
َ ‫الل إ َِّن ُه َر ّبِي أَ ْح َس َن َم ْث َو‬ َ َ َ ُ ْ
ْ
Ya¡nî “Allâh’a sığınırım senin beni da¡vet ettiğin şey™den” demek olur. ”‫“م َعا َذ اهلل‬ ِ
َ ve ‫“ع ْو َذ‬
َ
ِ ve ”‫اهلل‬
”‫اهلل‬ ِ ‫“عيا َذ‬
ِ cümleten bir ma¡nayadır ki ”‫ِاهلل‬ ِ ‫ “أَست ِجير ب‬demektir. Bunların nasbları fi¡l-i
َ ُ َ ْ
muzmerle ya¡nî ”‫ِاهلل َم َعا ًذا َو َع ْو ًذا َو ِعيا ًذا‬ ِ ‫ “أَعو ُذ ب‬takdîriyledir. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ “ع ْذت‬kelimesi-
َ ُ ُ ُ
ne de mürâca¡at buyurula.

1309 “Andolsun, size yeryüzünde imkân ve iktidar verdik. Sizin için orada birçok geçim imkânları da
yarattık.” el-A¡râf, 7/10; el-Hicr, 15/20.
1310 “Gündüzü de geçimi temin zamanı kıldık.” en-Nebe™, 78/11.
1311 “O ise, “Allah’a sığınırım, çünkü o (kocan) benim efendimdir, bana iyi baktı.” Yûsuf, 12/23.
BÂBU’L-MÎM ‫ةَّرَعَم‬ 303

ٍ ‫•م ع‬
]ma¡âdin[ ‫اد‬
َ َ
َ ‫ أَ ْي ِإ َلى َم َّك َة َو ِق‬1312﴾‫آن َل َر ُّاد َك ِإ َلى َم َع ٍاد‬
‫يل ِإ َلى ا ْل َج َّن ِة‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ا َّل ِذي َف َر َض َع َل ْي َك ا ْل ُق ْر‬
Asl-ı ”‫اد‬ ٌ ‫“م َع‬,
َ ”‫“ع ْو ٌد‬den
َ ism-i mekândır ki ”‫“مر ِج ٌع‬dir. [319]
َْ
َ ِ‫•معار‬
]ma¡ârice[ ‫ج‬
َ َ
‫وتهِ م ُس ُق ًفا ِم ْن ِف َّض ٍة‬
ِ ‫احدة لجعلنا ِلمن يكفر بِالرحمن ِلبي‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ ولول ان يكون الناس امة و‬
ْ ُ ُ ِ ٰ ْ َّ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ً َ َ ً َّ ُ ُ َّ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ
َ ‫ أَ ْي َد َر ًجا ِم ْن ِف َّض ٍة َع َل ْي ِه َت ْع ُل‬1313﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫َو َم َعارِ َج َع َل ْي َها َي ْظ َه ُر‬
Ya¡nî “gümüşten nerdübânlar, merdivenler” demek olur. Bu kelime cem¡dir, vâhidi
”‫“م ْعر ٌج‬ ِ ve ”‫“معراج‬dır ِ ki ”‫وج‬
َ ٌ َْ ٌ ‫“ع ُر‬dan
ُ ism-i âlettir.
‫ أَ ْي َم َص ِائ ِد ا ْل َم َل ِئ َك ِة‬1314﴾‫الل ِذي ا ْل َم َعارِ ِج‬ ِ َّ ‫﴿من‬ ِ ‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ َ ْ َ
İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan ”‫ات‬ ِ
ِ ‫ “ذي الســماو‬tefsîri mervîdir. Müşârün ileyh haz-
َ َ َّ
retleri buyuruyor ki semâvâtı Cenâb-ı Hak ”‫“م َعــارِ ُج‬le َ tesmiye buyurdu, zîrâ melâike
semâvâtta ¡urûc ederler. Bey∂âvî tefsîrinde ”‫“ذي ا ْل َم َص ِائ ِد‬ ِ ile tefsîr edip ”‫“مص ِائد‬i de kelim-i
َ َ
tayyib ve ¡amel-i sâlih kendisinde su¡ûd eden derecâttır yâhûd mü™minler sülûklarında
veyâ dâr-ı sevâblarında veyâ merâtib-i melâikede terakkî ettikleri derecâttır diye tevcîh-
ler de yazmış. Ancak akvâ ve evlâ olan kavl siyâk-ı âyette vâki¡ ‫وح ِإ َلي ِــه‬ ‫﴿تعــرج المل ِئكــة والــر‬
1315 ٍ
ْ ُ ُّ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ
﴾‫ين اَ ْل َف َس َنة‬ ِ ِ ٍ
َ ‫ في َي ْوم َك‬cümle-i kerîmesi delâletiyle ”‫“م َص ِائ ِد ا ْل َم َلئ َكة‬
ِ ِ ِ
َ ‫ان م ْق َد ُار ُه َخ ْمس‬ َ tefsîridir.
Tenbîh: ”‫وج‬ ٌ ‫“ع ُــر‬ُ ve intihâ-i gâyete mevzû¡ ”‫ “ ِإ َلــى‬kelimeleri Cenâb-ı Hak için fev-
ka’s-semâvât mekân olduğuna delâlet-i lafziyye ile delâlet etmesi de Zât-ı Bârî için
mekân ve cihet ta¡yîni mümteni¡ ve müstehîl olduğu edille-i ¡akliyye ve nakliyye ile
min külli’l-vücûh sâbit ve mütehakkak olmakla sâir müteşâbihât gibi bunun da te™vîli
lâzımdır. Binâ™en ¡aleyh bundan murâd 1316﴾‫﴿و ِإ َلي ِه يُر َج ُع ْالَ ْمر ُكل ُُّه‬ gibi ki ”‫“ ِإ ْن ِت َه ُاء ْ ُال ُمورِ ِإ َلى ُمر ِاد ِه‬
ُ ْ ْ َ َ
ِ ‫ــب ِإ َلى َر ّبِي َس َــي ْه ِد‬ ِ ِ َ ‫ ﴿و َق‬gibi ki ”‫ “ ِإ َلى مو ِضــ ِع ا ْل ِع ِز وا ْل َكرام ِة‬demektir.
demektir yâhûd ﴾‫ين‬ ٌ ‫ــال ِإنّــي َذاه‬
1317
َ َ َ َ ّ َْ
Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi. Bu bâbdan mufassalâta mürâca¡at lâzımdır.

]ma¡arratun[ ‫•معر ٌة‬

َّ َ َ
ِ‫وهم اَ ْن َت َط ُؤ ُهم َف ُت ِصيب ُكم ِم ْن ُهم َم َعر ٌة ب َِغير‬ ‫﴿و َل ْو َل رِ جال مؤ ِمنون و ِنساء مؤ ِمنات لم تعلم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َّ ْ ْ َ ْ ْ ُ ََُْ َْ ٌ َ ُْ ٌ َ َ َ ُ ُْ ٌ َ
1312 “Eğer bütün insanlar (kâfirlere verdiğimiz nimetlere bakıp küfürde birleşen) bir tek ümmet olacak
olmasalardı, Rahmân’ı inkâr edenlerin evlerine gümüşten tavanlar ve üzerine çıkacakları merdiven-
ler yapardık.” el-Kasas, 28/85.
1313 “Eğer bütün insanlar (kâfirlere verdiğimiz nimetlere bakıp küfürde birleşen) bir tek ümmet olacak
olmasalardı, Rahmân’ı inkâr edenlerin evlerine gümüşten tavanlar ve üzerine çıkacakları merdiven-
ler yapardık.” ez-Zuhruf, 43/33.
1314 “yükselme yollarının sahibi Allah tarafından” el-Me¡âric, 70/3.
1315 “Melekler ve Ruh (Cebrail) ona süresi elli bin yıl olan bir günde yükselir.” el-Me¡âric, 70/4.
1316 “Bütün işler ona döndürülür.” Hûd, 11/123.
1317 “İbrahim şöyle dedi: “Ben Rabbime (onun emrettiği yere) gideceğim. O bana yol gösterecektir.””
es-Sâffât, 37/99.
304 ‫اًفوُكْعم‬
َ BÂBU’L-MÎM

‫ أَ ْي ِج َن َاي ٌة َك ِج َن َاي ِة ا ْل َع ُد ِّو َو ُه َو ا ْل َحر ُب‬1318﴾‫ِع ْل ٍم‬

ْ
Ya¡nî “Bilmeyerek size düşmanın cinâyeti gibi bir cinâyet, bir suç isâbet eder ki o harb-
dir.” Murâd Mekke-i mukerreme’deki küffâr ve müşrikîn arasında [320] mü™minler de
bulunduğundan harb esnâsında onların da bilinmeyerek katli sebebiyle size cinâyet ve
ism isâbet eder ki diyet veyâ keffâret vâcib olur demektir. Ve ”ٌ‫“م َعــرة‬ kelimesi ”‫وه‬ ٌ ‫“م ْك ُــر‬
َّ َ َ
ِ ve ”‫ “ســي َِئ ٌة‬ve ”‫الدي ِة‬
ve ”‫ “ ِإ ْثم‬ve ”‫“ش َّــد ٌة‬ ِّ ‫¡ “ ُغرم‬ibâretleriyle de tefsîr olunmuştur. Cümlesi de
ٌ ّ َ َ ُ ْ
mü™min olduğunu bilmeyerek kâfir zannıyla irtikâb-ı cinâyet ü ism olacaktır ki mûcib-i
diyet yâhûd keffâret olur. Bu kelime zammla ”‫“ع ٌّــر‬ ُ lafzındandır. Aslen cereb ya¡nî uyuz
ma¡nâsınadır ki bir maraz-ı sâir-i müstakzerdir. Bundan fazîha ve kazer ve mesâ™et ve
ism ma¡nâlarına alındı. “‫”ر َّد‬ َ bâbından müte¡addî olarak ”‫ِالش ِّــر َي ُع ُّــر ُه َع ًّــرا َو ُع ًّــرا‬ َّ ‫“ع َّــر ُه ب‬
َ denir,
”‫ “ َل َط َخ ُــه‬ya¡nî “Bulaştırdı” demektir. Ve ”ٌ‫“م َعــرة‬ ma¡ânî-i mezkûrede ismdir. Ve âti’z-zikr
َّ َ
”‫ “ا ْل ُم ْع َتر‬kelimesi de bundan “ifti¡âl”dir.
َّ
]ma¡kûfen[ ‫كو ًفا‬
ُ ‫•مع‬ َْ
‫ أَ ْي‬1319﴾‫وكم َع ِن ا ْل َم ْس ِج ِد ا ْل َحر ِام َوا ْل َه ْد َي َم ْع ُكو ًفا أَ ْن َيب ُل َغ َم ِح َّل ُه‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿هم ال ِذين كفروا وصد‬
ْ َ ْ ُ ُّ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ ُ
‫ان َن ْحرِ ِه‬
َ ‫وسا أَ ْن َي ْب ُل َغ َم َك‬
ً ‫َم ْح ُب‬
Ya¡nî “kurbânı kesileceği mahalle ulaşmaktan mahbûs olarak” demek olur. Bâbu’l-
¡Ayn’da ”‫ين‬ ِِ
َ ‫“عاكف‬ َ kelimesine mürâca¡at oluna.
ٍ ‫•م ِع‬
]ma¡înin[ ‫ين‬
َ
ِ ‫ظ‬
ٍ‫اهر‬ َ ٍ‫ أَ ْي َجار‬1320﴾ ٍ‫اء َم ِعين‬ ٍ ‫يكم بِم‬ ِْ ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل أَ َرأَ ْي ُت ْم إ ِْن أَ ْص َب َح َم‬
َ ْ ُ ‫اؤ ُك ْم َغ ْو ًرا َف َم ْن َيأت‬
Ya¡nî “akarsu” ki göz göre akar; burada arz üstünde olan su murâd buyuruluyor. ‫وف‬ ُ ُ‫﴿يط‬َ
1321 ِ
﴾ ٍ‫ــن َمعيــن‬ ِ
‫م‬ ‫س‬ ٍ ‫أ‬ْ ‫ك‬
َ ‫و‬ ‫يــق‬
َ ِ‫ار‬‫ب‬ َ ‫أ‬ ‫و‬ ‫اب‬
ٍ ‫ــو‬ ‫ك‬
ْ َ ‫أ‬ ‫ب‬
ِ ‫ون‬َ ‫ــد‬
ُ ‫ل‬
َّ ‫خ‬
َ ‫م‬ ‫ن‬
ٌ ‫ا‬ ‫ــد‬
َ ‫ل‬
ْ ‫و‬ِ ‫ــم‬ ِ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ kavl-i kerîminde hamr-ı cennet murâd
ْ َ َ َ َ ُ ْ ْ َ
olunmuştur ki ‫ار‬ َ َ ‫ار ِم ْن َل َبــنٍ َل ْم َي َت َغ َّي ْر‬ َ ِ ٍ ِ ‫ون ِفيها أَ ْنه‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫ط ْع ُم ُه َوأ ْن َه‬ ٌ ‫ار م ْن َماء َغ ْيرِ آســنٍ َوأ ْن َه‬ ٌ َ َ َ ‫﴿م َث ُــل ا ْل َج َّنــة ا َّلتــي ُوع َــد ا ْل ُم َّت ُق‬َ
1322
﴾‫ــل ُم َص ًّفــى‬
ٍ ‫ار م ْن َع َس‬ ِ ََ ‫ِين وأ‬
‫ه‬ ‫ن‬
ْ ‫ب‬ ِ‫ــار‬ ‫لش‬َّ ِ
‫ل‬ ٍ
‫ة‬ ‫ذ‬
َّ ‫ــ‬‫ل‬َ ٍ‫ــر‬ ‫م‬ ‫خ‬ َ ‫ــن‬ ِ
‫م‬ kavl-i kerîmi delâletiyle cennette nehr-i cârî-i
ٌ َ َ ْ ْ
zâhirdir. Bu kelime su menba¡ı demek olan ”‫ــن‬ ٌ ‫“ع ْي‬ َ lafzındandır. Murâd mâ-i cârî âb-ı
revandır, Türkçe ırmak denir. Ve ”‫ين‬ ِ
ٌ ‫“مع‬ َ mutlakan cârî ma¡nâsına da kullanılır.

1318 “Eğer, oradaki henüz tanımadığınız inanmış erkeklerle, inanmış kadınları bilmeyerek ezmeniz ve
böylece size bir eziyet gelecek olmasaydı, (Allah Mekke’ye girmenize izin verirdi).” el-Feth, 48/25.
1319 “Onlar, inkâr edenler ve sizi Mescid-i Haram’ı ziyaretten ve (ibadet amacıyla) bekletilen kurbanlık-
ları yerlerine ulaşmaktan alıkoyanlardır.” el-Feth, 48/25.
1320 “De ki: “Söyleyin bakalım: Suyunuz çekiliverse, size kim temiz bir akar su getirir?”” el-Mülk,
67/30.
1321 Ebediyen genç kalan uşaklar, onların etrafında cennet pınarından doldurulmuş sürahileri, ibrikleri ve
kadehleri dolaştırırlar.” el-Vâkı¡a, 56/17-18.
1322 “Allah’a karşı gelmekten sakınanlara söz verilen cennetin durumu şöyledir: Orada bozulmayan su
ırmakları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içenlere zevk veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları
vardır.” Muhammed, 47/15.
BÂBU’L-MÎM ‫ٌتاَبِّقَعُم‬ 305

ِ ‫•م ع‬
]ma¡â≠îrahû[ ‫اذيره‬
َُ َ َ
‫اع ُت ِذ َر ب ِِه‬ ِ
ْ ‫﴿و َل ْو أَ ْل َقى َم َعاذ َير ُه﴾ أَ ْي َما‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1323

Ya¡nî “Kendisiyle i¡tizâr edilen şey™lerin cümlesini de ilkâ eylese” ya¡nî söylese de [321]
demek olur. Bu sûrette ”‫“م َع ِاذيــر‬, َ ”‫ــذ ٌر‬ْ ‫“ع‬den
ُ
ِ ‫“مع‬in cem¡i olur. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ــذرا‬
”‫ــذ َر ٌة‬ َْ ً ْ ‫“ع‬
ُ
kelimesine mürâca¡at oluna. Ve ”‫“م َعاذيــر‬ ِ lafzı sitr, perde demek olan ” ‫ار‬ ‫ــذ‬
َ ‫ع‬ ِ
‫“م‬ lafzının
ُ َ ٌ ْ
cem¡i olup bu âyette ”‫ور ُه‬ ‫ــت‬
ُ
َ ُ ‫“س‬ ile de tefsîr olunur. Bu lügat-ı ehl-i Yemen’dir. Ve denildi
ki ”‫ــذ َر ٌة‬ِ ‫ “مع‬cem¡i kıyâsen bilâ-yâ™ ”‫ــاذر‬ ِ ‫ “مع‬olacağından yâ ”‫اكيــر‬ ِ ‫ “م َن‬gibi ¡alâ-gayr-ı kıyâs
َْ ُ َ َ ُ َ
ِ ‫ “مع‬cem¡i olur yâhûd ”‫ “مع ِاذيــر‬lafzı ”ٌ‫ــذرة‬
”ٌ‫ــذ َرة‬ ِ ‫ “مع‬ma¡nâsına ism-i cem¡ olur. Mufassalâta
َْ ُ َ َ َ َْ
nazar oluna.

MAZMÛMETU’L-MÎM “‫ع‬،‫”م‬
ُ
َ ِ‫•مع ِجز‬
]mu¡cizîne[ ‫ين‬
ُْ
ِِ ِ ِ 1324﴾‫ون َل ٍت وما أَ ْنتم بِمع ِجزِ ين‬ ِِ ِ
َ ‫َوفي أَ ْم َثال َها أَ ْي ِب َفائت‬
‫ين‬ َ ْ ُ ُْ َ َ َ ‫وع ُد‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن َما ُت‬
Ya¡nî “Mevt ve kıyâmet ve ba¡s ba™de’l-mevt ve su™âl ve hisâb ve emsâli mevâ¡îd elbette
gelecek ve olacaktır. Siz onu fevt edici ya¡nî fevte muktedir değilsiniz. Her nerede olsa-
nız ve her ne yapsanız sizi mu™âhaze eden kâdir-i mutlakı ¡âciz kılıp onlardan kurtula-
mazsınız” demek olur. ”‫“ع ْج ٌز‬den َ ً ‫ “أَ ْع َج َز إ ِْع َج‬denir.
“if¡âl”dir. ”‫ازا َف ُه َو ُم ْع ِج ٌز‬

َ ‫•ا ْلمع ِ ّذر‬

]el-mu¡a≠≠irûne[ ‫ون‬
ُ َ ُ
‫اب ا ْلب َو ِادي‬ ‫ أَي المعت ِذرون ِمن أَعر‬1325﴾‫اب ِلي ْؤ َذ َن َل ُهم‬ ِ ‫ون ِم َن ْالَ ْعر‬ َ ‫﴿و َج َاء ا ْل ُم َع ِ ّذ ُر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ِ َْ ْ َ ُ َُْْ ِ ْ ُ َ
Murâd “Hîçbir ¡özrleri olmadığı hâlde ¡özrleri olduğunu îhâm eden kimseler.” Bu ke-
lime ”‫ــذ ٌر‬
ْ ‫“ع‬den
ُ “tef¡îl”dir, ”‫ون‬ َ ‫“عــ َّذ َر يُ َعــ ِ ّذ ُر َت ْع ِذ ًيرا َف ُه َو ُم َعــ ِ ّذ ٌر َو ُه ْم ُم َع ِ ّذ ُر‬
َ denir. Ve denildi ki bunun
aslı “ifti¡âl”den ”‫ون‬ ‫ر‬ ِ
‫ــذ‬
َ ُ َُْ ‫ت‬ ‫ع‬ ‫“م‬dur. Tâ™ ≠âl’de idgâm ve fetha mâ-kabline nakl edilerek teş-
dîdle ”‫ون‬ ِ
َ ‫“م َعــ ّذ ُر‬
ُ olmuştur. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ــذ ًرا‬ ْ ‫“ع‬
ُ kelimesinde [322] bu lafza dâir kelâm
mufassalen mezkûrdur, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.

ٌ ‫•مع ِّقب‬
]mu¡a……ibâtun[ ‫ات‬
َ َ ُ

‫ َا ِي ا ْل َح َف َظ ُة ِم َن ا ْل َم َل ِئ َك ِة‬1326﴾‫ات ِم ْن َبي ِن َي َد ْي ِه َو ِم ْن َخ ْل ِف ِه‬
ٌ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل ُه ُم َع ِّق َب‬
ْ
Ya¡nî “melâikeden insânı hıfza müvekkel melekler” demektir. ”‫ “ َل ُــه‬zamîri ”‫“ ِإ ْن َســا ٌن‬a râ-
ci¡dir. Murâd insân için önünde ve ardında onu ta¡kîb eden hafeze melekleridir. Ve ُ‫الل‬ َّ ‫﴿و‬
َ

1323 “Hatta mazeretlerini ortaya koysa da” el-Kıyâmet, 75/15.

1324 “Şüphesiz size va’d edilen şeyler mutlaka gelecektir. Siz bunun önüne geçemezsiniz.” el-En¡âm,
6/134.
1325 “Bedevîlerden mazeret ileri sürenler, kendilerine izin verilsin diye geldiler.” et-Tevbe, 9/90.
1326 “İnsanı önünden ve ardından takip eden melekler vardır.” er-Ra¡d, 13/11.
306 BÂBU’L-MÎM
‫ّرَتْعُمْلا‬

﴾‫ َي ْح ُكم َل ُم َع ِّق َب ِل ُح ْك ِم ِه‬kavl-i kerîminde ”‫“ل َر َّاد ِل ُح ْك ِم ِه‬

1327
َ ile tefsîr olunmuştur, zîrâ Cenâb-ı
ُ
Hak bir şey™i hükm eylediği vaktte imzâ™ ve infâz eder ki onu tagyîr ve nakz için bir kim-
se ve hîçbir şey™ ta¡kîb edemez. Bu ma¡nâ ”‫اكم َع َلى ُح ْك ِم َم ْن َقب َل ُه‬ ِ ‫ “عقب الح‬kavlinden me™hûz-
ْ ُ َ ْ َ َّ َ
dur ki bir hâkim selefi olan hâkimin hükmünü ta¡kîb eder ve hatâsını bulursa nakz eder,
tagyîr eder. Hâkim-i mutlakın hükmünü ta¡kîb edecek bir kimse yoktur. ”‫ــب‬ ٌ ‫“ع ْق‬
َ lafzın-
dan “tef¡îl”dir. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫“عا َق َب‬ َ kelimesine mürâca¡at oluna.
]el-mu¡tarra[ ‫•ا ْلمع َتر‬
َّ ْ ُ
‫ أَ ِي ا َّل ِذي يُ ِل ُّم ب َِك َو َل َي ْسأَ ُل‬1328﴾‫﴿وأَ ْط ِع ُموا ا ْل َق ِان َع َوا ْل ُم ْع َتر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َّ
Ya¡nî “Sana takarrüb eder de su™âl etmez.” Ya¡nî ta¡affüfünden istemez, yalnız yaklaşır
ve ¡arz-ı nefs ile seni ihtâr eder demek olur. Ve ¡aksiyle tefsîr edilerek su¡âle ta¡arruz
eden fakîrdir de denilmiş, biz dilenci deriz. Bu kelime zammla ”‫“ع ٌّــر‬ ُ lafzından “ifti¡âl”-
ِ ِ
dir: ”‫ “ا ْع َتــر َي ْع َت ُّــر إ ِْعتــر ًارا َف ُه َو ُم ْع َت ٌّر‬denir, dayf-ı zâire ve su™âl için ¡arz-ı vücûdla sarâhaten su™âl
َ َّ
etmeyen fakîre denir. ¡Aksini diyenler de bulunduğu evvelce beyân edildi. İbn ¡Ab-
bâs radıyallâhu ¡anhumâ ”‫ِالس َــا ِم َو َل َي ْســأَ ُل‬ ِ
َّ ‫ “ا ْل ُم ْع َت ُّــر ا َّلــذي َي ْع َت ُّــر ب‬buyurmuşlar. Bu ”‫“ع ٌّر‬ ُ lafzı âni-
fü’l-beyân ”ٌ‫“م َعرة‬ kelimesinde mezkûrdur.
َّ َ
]mu¡a††aletin[ ‫ط َل ٍة‬
َّ ‫•مع‬ َ ُ
﴾‫وش َها َوب ِْئرٍ ُم َع َّط َل ٍة َو َق ْصرٍ َم ِش ٍيد‬
1329 ِ ‫ظ ِالم ٌة َفهِ ي َخ ِاوي ٌة ع َلى عر‬
َ َ
ِ
َ َ ‫اها َوه َي‬
ٍ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َكأَيّ ِْن م ْن َق ْر َية أَ ْه َل ْك َن‬
ُُ َ
]323[ ‫وك ٌة َع َلى َهيأَ ِت َها‬ َ ‫أَ ْي َم ْت ُر‬
ْ
Ya¡nî “Kuyu ma¡mûr, içinde suyu ve üzerinde ipi ve kovası mevcûd olduğu hâlde eh-
linin helâki üzerine ¡alâ-hâlihi metrûk kalmış” demek olur. Bu kelime aslen zînet ve
¡amelden hulüvv ma¡nâsına olan ”‫ــل‬ ٌ ‫“ع َط‬dendir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــت ا ْل َمــرأَ ُة َع ْط ًــا‬ ِ ‫ “ع َط َل‬denir,
َ ْ َ
bir kadının üzerinde bulunmamak ma¡nâsınadır. ”‫ــل ب َِغيــرِ َهاء َو ُعطُ ٌل ب َِض َّم َتي ِن‬ ٍ ٌ ِ
‫ “ َفهِ ــي َعاط‬Her hâl-
ْ ْ َ
de ¡alâmet-i te™nîsten hâlîdir. ”‫ــل‬ ٌ ‫“ح ِام‬, ٌ ‫“ح ِائ‬ ٍ
َ ”‫ــض‬ َ gibi. Ve ”‫“م َع َّط َلــة‬ ُ bundan “tef¡îl” bâbının
ism-i mef¡ûlüdür. ”‫يــا َفهِ ــي ُم َع َّط َلــ ٌة‬ ً ‫ــت ا ْلب ِْئ ُــر َت ْع ِط‬
ِ ‫ “ع ِطّ َل‬denir, ¡alâ-binâi’l-mef¡ûl terk olundu ve
ُ
َ
metrûktur demek olur. Ve sîga-i ma¡lûm ile ”‫ــت ْالَ ِجيــر‬ ُ ‫“ع َّط ْل‬ َ “Ta¡tîl ettim, işi bıraktırdım”
َ
demektir. Ve ”‫الب َِل‬ ِْ ‫ت‬ ‫ل‬
ُ ْ َّ َ‫ط‬ ‫“ع‬ “Deve sürüsünü çobansız başıboş bıraktım” demektir.

]mu¡âcizîne[ ‫ين‬ ِ ‫•مع‬

َ ِ‫اجز‬ َ ُ
ِ 1330 ِ ِ ِ ِ ‫ين س َعوا ِفي آي ِات َنا ُم َع‬ ِ
َ ‫يم﴾ أَ ْي ُم َسابِق‬
‫ين‬ ُ ‫ين أُو ٰلئ َك َا ْص َح‬
‫اب ا ْل َجح‬ َ ِ‫اجز‬ َ ْ َ َ ‫﴿وا َّلذ‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Müsâbaka edici, yarış edici oldukları hâlde” demektir. ”‫“ع ْج ٌــز‬den َ “müfâ¡alet”tir.

1327 “Onun hükmünü bozacak hiçbir kimse yoktur.” er-Ra¡d, 13/41.

1328 “İstemeyen fakire de istemek zorunda kalan fakire de yedirin.” el-Hacc, 22/36.
1329 “Halkı zulmetmekteyken helak ettiğimiz, böylece duvarları, çökmüş çatılarının üzerine yıkılmış
nice memleketler, nice kullanılmaz kuyular, nice muhteşem saraylar vardır!” el-Hacc, 22/45.
1330 “Âyetlerimizi geçersiz kılmak için çaba gösterenler var ya, işte onlar cehennemliklerdir.” el-Hacc,
22/51; Sebe™, 34/5. Ayrıca bkz. Sebe™, 34/38.
BÂBU’L-MÎM ‫ِبوُضْغَمْلا‬ 307

”ٌ‫اج َــزة‬
َ ‫“م َع‬nin
ُ müsâbaka ma¡nâsına isti¡mâl olunması müsâbikînin her biri sâhibini kendi-
ne yetişmekten ¡âciz bırakmak istediği i¡tibâriyledir. Bu âyette ¢ur™ân’ı teblîg ve ta¡lîm
ve tefhîm ve onu kabûl ile îmân edenleri meşakkate düşürerek ¡âciz bırakmak husûsun-
da müsâbaka ma¡nâsınadır. Ve kelime-i mezbûre ”‫يــن‬ َ ِ‫“م ْع ِجز‬
ُ sûretinde de kırâ™at olunmuş
ki ”‫ــاز‬ ‫ج‬ ‫ِع‬
‫إ‬ “dan ”‫يــن‬ ِ
‫ت‬ ِ
‫ائ‬ ‫ف‬ “ Ve ”‫يــن‬ ِ
ٌ َ ْ ism-i fâ¡il olur, bu hâlde ma¡nâ َ َ demektir. َ ‫“م َث ّبِط‬
ُ ile de tefsîr
edilir ki nâsı ¢ur™ân’a îmândan ifâte veyâ te™hîr ve sadd ediciler demek olur. Vallâhu
a¡lemu.
ِ ‫•ا ْلمع ِصر‬
]el-mu¡§irâti[ ‫ات‬
َ ُْ
‫ان أَ ْن ُت ْم ِطر‬
َ ‫] ا َّل ِتي َق ْد َح‬324[ ‫اب‬ ِ ‫الس َح‬ ِ َ 1331
َّ ‫اجا﴾ أ ْي م َن‬
ِ ِ ِ
ً ‫﴿وأَ ْن َز ْل َنا م َن ا ْل ُم ْعص َرات َم ًاء َث َّج‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “Yağmur yağdırması vakti gelmiş bulutlardan” demek olur. Ve ‫ــح ِائ ُب ا َّل ِتــي َت ْأ ِتــي‬ َ ‫“الس‬
َّ
” ِ‫¡ ب ِْال ِْع َصار‬ibâretiyle tefsîr olunmuş ki tündbâd debûre ve kasırga denilen rîh-i şedîdi geti-
ren bulutlardan demek olur. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫“ع َصر‬ ve “if¡âl”den ”‫ار‬ ٌ ‫ “إ ِْع َص‬ile “ifti¡âl”den
َ َ َ َ
”‫ــار‬ ‫ص‬ ‫ت‬ِ ‫ “إِع‬bir şey™i tazyîk ile suyunu çıkarmak ma¡nâsında müsta¡meldir. Bâbu’l-Hem-
ٌ َ ْ
ze’de ”‫ “أَ ْع ِصــر‬ve ”‫ــار‬ ٌ ‫ “إ ِْع َص‬ve Bâbu’l-¡Ayn’da ” ِ‫ “ا ْل َع ْصــر‬ve Bâbu’l-Yâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ي ْع ِص ُــر‬
َ kelime-
ُ
lerine de mürâca¡at buyurula.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ع‬،‫”م‬
]mi¡şâra[ ‫• ِمع َشار‬
َ ْ
‫ أَ ْي ُع ْشر ُه‬1332﴾‫اهم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وكذب ال ِذين ِمن قب ِلهِ م وما بلغوا ِمعشار ما آتين‬
َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ َّ َ َّ َ َ
Ya¡nî “onda bir” demektir. Esmâ-i a¡dâddan on ¡adedinin ismi olan ”‫“ع َشر ٌة‬den “mif¡âl”-
َ َ
dir ki ona taksîm edilen şey™in bir cüz™üdür. Buna ”‫“عشير‬ ِ ve zammla ”‫“ع ْشر‬ de denir. An-
ٌ َ ٌ ُ
cak ”‫“ع ِشــير‬ lafzı karîn ve zevc ma¡nâlârına da müsta¡meldir. Bu sûrette ” ‫ة‬
ٌ َ ‫“ع َش‬den
‫ــر‬ değil
ٌ َ َ
ِ lafzından “fa¡îl”dir. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ “ا ْلع ِشير‬kelimesiyle mâ-ba¡dine nazar oluna.
”‫“ع ْشر ٌة‬
َ َ

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME: “‫غ‬،‫”م‬

َ
]el-maπ∂ûbi[ ‫وب‬
ِ ‫•ا ْلم ْغ ُض‬
َ
‫ارى‬ ِ َّ ‫ ا ْلمراده َنا ا ْليهود و‬1333﴾‫الضا ِلّين‬ ِ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َغيرِ ا ْل َم ْغ ُض‬
َ ‫الن َص‬
َّ ‫ين ُه ُم‬
َ ّ‫الضال‬ َ ُ َُ ُُ َُ َ َّ ‫وب َع َل ْيهِ ْم َو َل‬ ْ
Ya¡nî ”‫وب َع َليهِ م‬
ِ ‫“ا ْل َم ْغ ُض‬den murâd Yehûd tâifesidir. Ve ”‫ين‬ ِّ ‫“الضا‬
‫ل‬ Na§ârâdır. Tirmizî, ¡Adiy
ْ ْ َ َّ
b. ◊âtim’den rivayet etti ki Resûl-i ekrem sallallâhu ta¡âlâ ¡aleyhi ve sellem buyurdu:

1331 “Yağmur yüklü yoğun bulutlardan şarıl şarıl yağmur yağdırdık.” en-Nebe™, 78/14.
1332 “Onlardan öncekiler de yalanlamışlardı. Hâlbuki bunlar onlara verdiğimiz şeylerin onda birine bile
ulaşamamışlardır.” es-Sebe™, 34/45.
1333 “Gazaba uğrayanlarınkine ve sapıklarınkine değil.” el-Fâtiha, 1/7.
308 ‫ُمِن اَغَم‬ BÂBU’L-MÎM

[325] 1334”‫ال‬ٌّ ‫ارى َض‬

َ ‫الن َص‬
َّ ‫وب َع َل ْيهِ ْم َو‬
ٌ ‫ود َم ْغ ُض‬
ُ ‫ “ا ْل َي ُه‬Bu hadîs-i şerîf bu ma¡nâ ve tevcîhi mü™eyyid-
dir. ”‫ “ َغ َضب‬mâddesi müştakkâtı mevâzi¡-i sâirede ma¡nâ-yı lügavîsi üzerinedir.
ِ ‫•م َغ‬
]maπânimu[ ‫انم‬
ُ َ
ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف ِعند‬
‫ َج ْم ُع َم ْغ َن ٍم‬1335﴾‫الل َم َغ ِانم َك ِثير ٌة‬
َ ُ َْ َ ُ ْ
Fethle ”‫“م ْغ َنــم‬ ve ”‫يمــ ٌة‬ ِ
ٌ َ َ ‫ “ َغن‬ve ”‫ــل‬
ٌ ‫ “ ُق ْف‬vezninde zammla ”‫ــم‬ ‫ “غن‬muhâriblerin emvâlinden alı-
ٌ ُْ
ِ
nan şey™dir. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ “ َغن ْم ُتم‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ْ
ٍ ‫•م َغار‬
]maπârâtin[ ‫ات‬
َ َ
‫ون ِف ِيه‬ ٍ ‫ون م ْلج ًئا أَو م َغار‬
َ 1336 َ ‫ات اَو م َّد َخ ًل َلو َّلوا ِا َلي ِه و ُهم ي ْجم ُح‬
َ ‫ور‬
ُ ‫ون﴾ أ ْي َما َي ُغ‬ َ َ ْ َ ْ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل ْو َي ِج ُد‬
Ya¡nî “İçinde gizlenip gâib ve gözden nihân olacak mahaller” demektir. Vâhidi mîm’in
fethi ve zammıyla da ”ٌ‫ــارة‬ َ ‫“م َغ‬dır.
َ Aslı ”‫ “ َغ ْــو ٌر‬lafzıdır. Bâbu’l-∏ayn’da ”‫ “ا ْل َغــار‬ve ”‫“ َغ ْــو ًرا‬
kelimelerine mürâca¡at oluna.

]maπramen[ ‫•م ْغرما‬

ًَ َ
‫ أَ ْي‬1337﴾‫الس ْو ِء‬ ِ ِ َّ ‫ِكم‬
َّ ‫الد َوائ َر َع َل ْيهِ ْم َدائ َر ُة‬ ‫اب َم ْن َي َّت ِخ ُذ َما يُ ْن ِف ُق َم ْغر ًما َو َي َتر َّب ُص ب‬
ِ ‫﴿و ِم َن ْالَ ْعر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُُ َ َ َ
‫ُغر ًما‬
ْ
َ ‫ • َك َذا ﴿أَ ْم َت ْس َئ ُل ُه ْم أَ ْج ًرا َف ُه ْم ِم ْن َم ْغ َر ٍم ُم ْث َق ُل‬
‫ أَ ْي ُغر ٍم‬1338﴾‫ون‬
ْ
Zamm ve sükûnla ”‫ “ ُغــر ٌم‬vâcibü’l-edâ olmadığı hâlde bir kimse üzerine yâ kendisi bi’z-
ْ
zât yâhûd âharı tarafından lâzımü’l-îfâ™ kılınan şey™dir. Sicistânî rahimehullâhu ”‫“ ُغــر ٌم‬
ْ
vâcib ve gayr-ı vâcib olur kavlini Ebû ¡Amr’dan rivâyet etmiş, ancak hangisi vâcib
ve hangisi gayr-ı vâcib olduğunu ta¡yîn etmemiş. Bu kelimeye dâir tahkîkât Bâbu’l-
ِ
َ ‫ “ا ْل َغارِ م‬kelimesinde mufassalen beyân olunmuştur, mürâca¡at oluna.
∏ayn’da ”‫ين‬

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫غ‬،‫”م‬
ُ
]muπteselun[ ‫•م ْغ َتس ٌل‬
َ ُ
ٌ ‫ أَ ْي َغ ُس‬1339﴾‫اب‬ ِ
]326[ ‫ول‬ ٌ ‫﴿ار ُك ْض بِرِ ْجل َك َه َذا ُم ْغ َت َس ٌل َبارِ ٌد َو َش َر‬
ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬

1334 Tirmizî, Tefsîri’l-Kur™ân 2, no: 2954.”‫“ضل َّ ٌل‬

ُ şeklinde.
1335 “Allah katında pek çok ganimetler vardır.” en-Nisâ™, 4/94.
1336 “Eğer sığınacak bir yer veya (gizlenecek) mağaralar yahut girilecek bir delik bulsalardı, hemen ko-
şarak oraya kaçarlardı.” et-Tevbe, 9/57.
1337 “Bedevîlerden öyleleri vardır ki, (Allah yolunda) harcayacakları şeyi bir zarar sayar ve (bundan
kurtulmak için) size belalar gelmesini beklerler. Kötü belâlar kendi başlarına olsun.” et-Tevbe, 9/98.
1338 “Yoksa sen onlardan (tebliğ görevine karşılık) bir ücret istiyorsun da onlar, borçtan ağır bir yük
altında mı kalmışlardır?” et-Tûr, 52/40; el-Kalem, 68/46.
1339 “Biz de ona, “Ayağını yere vur! İşte yıkanacak ve içecek soğuk bir su” dedik.” Sâd, 38/42.
BÂBU’L-MÎM ‫ٍة زَاَفَم‬ 309

Ya¡nî “yıkanılacak su” demektir. Ve ism-i mekân da olur. Fethle ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ َغ ْس‬yıkamak ve
ٌ ‫ “ ِإ ْغ ِت َس‬yıkanmak ve zamm ile ”‫ــل‬
“ifti¡âl”den ”‫ــال‬ ٌ ُْ ‫س‬ ‫غ‬ “ yıkanmak ma¡nâsına ismdir. “‫”ضر َب‬
َ َ
bâbından ”‫ــول‬
ٌ ‫ــيل َو َم ْغ ُس‬ ِ
ٌ ‫اك َغس‬
َ ‫ــال َو َذ‬
ٌ ‫ــل َو َغ َّس‬ ِ ِ
ٌ ‫ “ َغ َس َــل َي ْغس ُــل َغ ْس ًــا َف ُه َــو َغاس‬denir. Ve zammla ”‫“ ُغ َســا َل ٌة‬
kendisiyle bir şey™ yıkanmış su ya¡nî mâ-i müsta¡meldir. ”‫“م ْغ َت َس ٌل‬, ُ “ifti¡âl”den masdar ve
ism-i mekân olur.

َ ‫•م ْغرم‬
]muπramûne[ ‫ون‬
َُ ُ
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّنا َل ُم ْغ َر ُم‬
َ ‫ أَ ْي ُم َع َّذ ُب‬1340﴾‫ون‬
‫ون‬
Bu ma¡nâ 1341﴾‫ان َغر ًامــا‬ ‫ ﴿ ِإن عذابهــا ك‬kavl-i kerîminden me™hûzdur ki ”‫“ه َــا ًكا‬
َ َ َ َ َ َ َ َّ َ ile müfesser-
dir. Ve ”‫ــع ب َِنــا‬
ٌ ‫¡ “إ َِّنــا َل ُمو َل‬ibâretiyle de tefsîr edilmiştir ki “Bizler tahrîz edilmiş kimseleriz”
demek olur. Bu kelime de ânifü’l-beyân ”‫“م ْغر ًمــا‬ gibi zammla ”‫“ ُغــر ٌم‬den “if¡âl” bâbından
َ ُ ْ
َ ‫ “أَ ْغ َر َم ِإ ْغ َر ًاما َف ُه َو ُم ْغرِ ٌم َو َذ‬denir. Bâbu’l-∏ayn’da ”‫ين‬ ِ
ism-i mef¡ûldür. ”‫ون‬ َ ‫اك ُم ْغ َر ٌم َو ُه ْم ُم ْغ َر ُم‬ َ ‫“ا ْل َغارِ م‬
ve ”‫ “ َغر ًاما‬kelimelerine mürâca¡at edile.
َ
ِ ‫•ا ْلم ِغير‬
]el-muπîrâti[ ‫ات‬
َ ُ
‫الصب ِح‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفا ْلم ِغير‬
‫ أَي الخيل الغز ِاة ال ِتي ت ِغير عليها أَهلها على العد ِو وقت‬1342﴾‫ات ُصب ًحا‬
ْ ُّ َ ْ َ ّ ُ َ ْ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ُ َّ َ َ ْ ِ ْ َ ْ ِ ْ َ ُ َ ْ
Ya¡nî “Gazâ atları ki râkibleri onların üzerinde erkenden ¡adüvv üzerine gâret ederler”
demektir. Ve denildi ki ”‫ات‬ ِ ‫ “ا ْلم ِغير‬haccda binilen develere sıfattır. ”‫ “ ِإ َغار ٌة‬burada sür¡at-i
َ ُ َ
seyrdir. Bu kavl Hazret-i Emîrü’l-mü™minîn ¡Alî kerremallâhu vechehudan mervî esere
müsteniddir. Müşârün ileyh buyururlar ki İslâm’da evvel-i gazât gazve-i Bedr idi. Bi-
zimle ancak iki at vardı, biri Zubeyr’in ve biri Mi…dâd b. el-Esved’in atı idi. İmdi nasıl
ِ ‫ “ا ْلع ِادي‬olur, ya¡nî cem¡ sîgasıyla nasıl sıfatlanır belki [327] ”‫ــن‬
olur da ”‫ــات‬ ِ ‫ “ا ْل َع ِاد َي ْي‬olmak
َ َ
lâzım gelirdi demek olur. İşte ”‫ات‬ ِ ‫ “ا ْلم ِغير‬dahi böyle olur. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ات‬ ِ ‫ “ا ْلع ِادي‬keli-
َ ُ َ َ
mesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”م‬

َ
]mefâzetin[ ‫از ٍة‬
َ ‫•م َف‬ َ
‫از ٍة‬ َ ‫ون ب َِما َا َت ْوا َويُ ِح ُّب‬
َ ‫ون َا ْن يُ ْح َم ُدوا ب َِما َل ْم َي ْف َع ُلوا َف َل َت ْح َس َب َّن ُه ْم ب َِم َف‬ َ ‫ين َي ْف َر ُح‬ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫﴿ت ْح َس َب َّن ا َّلذ‬
‫اب َا ِليم﴾ أَ ْي َم ْن َج ٍاة‬
1343
ِ ‫ِم َن ا ْل َع َذ‬
ٌ ‫اب َو َل ُه ْم َع َذ‬
ٌ
Ya¡nî “necâtta” yâhûd “mahall ü mekân-ı necâtta” demektir. Necât ma¡nâsına olan

1340 “Muhakkak biz çok ziyandayız!” el-Vâkı¡a, 56/66.

1341 “Gerçekten onun azabı sürekli bir helaktir!” el-Furkân, 25/65.
1342 “Sabah erkenden baskın yapan atlara andolsun.” el-¡Âdiyât, 100/3.
1343 “Ettiklerine sevinen ve yapmadıkları şeylerle övülmeyi seven kimselerin, sakın azaptan kurtulacak-
larını sanma. Onlar için elem dolu bir azap vardır.” Âl-i ¡İmrân, 3/188.
310 ‫اًضوُرْفم‬
َ BÂBU’L-MÎM

”‫“ َف ْو ٌز‬dendir. Ve ”‫ “ َف ْو ٌز‬zafer ma¡nâsına da isti¡mâl olunur, nitekim1344﴾‫ازا‬ ً ‫ين َم َف‬ ِ ِ

َ ‫﴿إ َِّن ل ْل ُم َّتق‬kavl-i
kerîminde ”‫ون‬ َ ‫يد‬
ُ ِ‫ظ َف ًرا ب َِما يُر‬
َ ‫¡ “اَ ْي‬ibâretiyle tefsîr olunmuştur. “‫ ” َق َال‬bâbından ‫وز َف ْو ًزا َف ُه َو‬ ُ ‫از َي ُف‬
َ ‫“ َف‬
”‫ َف ِائ ٌز‬denir. Bâbu’l-Fâ’da ”‫ون‬ ‫ز‬
َ ُ َِ
‫ائ‬‫ف‬ ‫ل‬
ْ ‫“ا‬ kelimesine nazar oluna.

]mefrû∂an[ ‫وضا‬
ً ‫•م ْفر‬
ُ َ
َ ‫وما أَ ْو ُم َق َّد ًرا َو ِق‬
‫يل‬ َ 1345 ً ‫الل و َق َال َلَ َّت ِخ َذ َّن ِم ْن ِعب ِاد َك َن ِصيبا م ْفر‬ ِِ ِ
ً ‫وضا﴾ أ ْي َحظًّا َم ْع ُل‬ ُ َ ً َ َ ُ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َل َع َن ُه‬
‫وعا‬ً ُ‫َم ْقط‬
Ya¡nî “ma¡lûm ve mu¡ayyen yâhûd takdîr olunmuş veyâ kat¡ olunmuş nasîb ve hisse”
ِ ‫ “ ُفرِ َض َله ِفي ا ْلع َط‬kavlindendir. Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ َفر َض‬kelimesinde
demek olur. Bu ma¡nâ ”‫اء‬ َ ُ َ
mufassalen beyân olunmuştur, mürâca¡at oluna.

]el-meftûnu[ ‫•ا ْلم ْف ُتو ُن‬

َ
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َس ُت ْب ِص ُر َويُ ْب ِص ُر‬
‫ أَ ِي ا ْل َم ْجنُو ُن‬1346﴾‫ون ِبأَيّ ُِكم ا ْل َم ْف ُتو ُن‬
ُ
Ya¡nî “cünûn ile ¡aklı fitnelenen” demek olur. ”‫“م ْف ُتــو ٌن‬, َ ”‫ــول‬ ٌ ‫“م ْع ُق‬
َ ve ”‫ــود‬
ٌ ‫“م ْج ُل‬
َ gibi masdar
olarak ma¡nâ ”‫ “ ِبأَيّ ُِكم ا ْل ِف ْت َن ُة‬demektir de denildi. Ve ”‫ “ ِبأَيّ ُِكم‬bâ™ za™idedir. Ve ”‫“في‬ ِ ma¡nâsı-
ُ ْ
nadır da denilmiş. ”‫ــن‬ ٌ ‫ “ َف ْت‬lafzındandır. Tahkîki Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ َف َتنُــوا‬kelimesinde mufas-
salen beyân olunmuştur.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ف‬،‫”م‬
ُ
َ ‫•ا ْلم ْف ِل ُح‬
]el-mufli√ûne[ ‫ون‬
ُ
ِ َ ‫] الناج‬328[ ‫ون بِا ْلجن ِة‬ ِ َ ‫﴿وأُو َل ِئ َك ُه ُم ا ْل ُم ْف ِل ُح‬
ِ‫النار‬
َّ ‫ون م َن‬ َّ َ َ ‫ون﴾ أَ ِي ا ْل َفائ ُز‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1347
ُ َّ
ِ
Bu kelime fevz ve bekâ™ ve necât ma¡nâsına ism olan ”‫“ َف َــا ٌح‬tandır. “İf¡âl”den ‫ــح‬ َ ‫“أَ ْف َل‬
ُ ‫ــح يُ ْفل‬
ِ ِ
”‫ــون‬ ٌ ‫ ِإ ْف َل ًحــا َف ُه َــو ُم ْفل‬denir. ”‫ “ َف َــا ٌح‬dünyevî ve uhrevî olur. Felâh-ı dünyevî hayât
َ ‫ــح َو ُه ْــم ُم ْفل ُح‬
kendisiyle tayyîb ve lezîz olan bi’l-cümle sa¡âdâta zaferdir ki bekâ™ ve gınâ™ ve ¡izzet
ve mehâviften emândır. Uhrevî, âyetin tefsîrinde beyân olundu ki dört şey™i intâc eder:
1) Bilâ-fenâ bekâ™ 2) bilâ-fakr gınâ 3) bilâ-züll ¡izzet 4) bilâ-cehl ¡ilmdir. Sülâsîden
”‫ــح‬
ٌ ‫ “ َف ْل‬şakk ma¡nâsınadır. “‫ــع‬ ُ ‫ــح ْالَ ْر َض َي ْف َل‬
َ ‫ ” َق َط‬bâbından ”‫ــح َف ْل ًحــا َف ُه َــو َف َّــا ٌح‬ َ ‫ “ َف َل‬denir. Ekin için
arzı şakk etmek ya¡nî sabanla bir yeri sürüp açmaktır.

1344 “Şüphesiz Allah’a karşı gelmekten sakınanlara bir kurtuluş vardır.” en-Nebe™, 78/31.
1345 “Allah o şeytana lânet etti ve o da, “Andolsun ki senin kullarından elbette belirli bir pay alacağım”
dedi.” en-Nisâ™, 4/118.
1346 “Hanginizin deli olduğunu yakında sen de göreceksin, onlar da görecekler.” el-Kalem, 68/5-6.
1347 Altı yerde, örneğin bkz. el-Bakara, 2/5 “Kurtuluşa erenler de işte onlardır.”
BÂBU’L-MÎM ‫لًيِقَم‬ 311

َ ُ‫•م ْفرط‬
]mufra†ûne[ ‫ون‬
َ ُ
َّ ‫ون ِإ َلى‬
ِ‫النار‬ َ ‫ون َو ُم َع َّج ُل‬َ ‫الر ِاء أَ ْي ُم َق َّد ُم‬ ‫ ِبفتح‬1348﴾‫ون‬
َّ ِ ْ َ َ ُ‫ار َوأَ َّن ُه ْم ُم ْف َرط‬
َ ‫الن‬َّ ‫﴿ل َج َر َم أَ َّن َل ُه ُم‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Cehenneme sevkte takdîm olunurlar, ta¡cîl edilirler” demektir. Fethateynle
”‫ط‬ ٌ ‫“ َف َــر‬tan “if¡âl”dir, ”‫ط‬ ٌ ‫ “ َف َــر‬vârid ve kâfile ve kârbânın önünden gidip menzil ve su te-
dârik etmek için ileri gönderilen kimsedir. Bundan takdîm ve ta¡cîl ma¡nâsına alındı.
Ve bu âyette kelime-i mezbûre ” ِ‫النــار‬ ِ َ ‫ــون م ْن ِســي‬
َّ ‫ون فــي‬ ُّ َ َ ‫“م ْت َر ُك‬ ُ ¡ibâretiyle de tefsîr edildi. Bu da
”‫ــت ُف َل ًنــا َخ ْل ِفــي‬ ‫ط‬
ْ
ُ َْ ‫ر‬ ‫ف‬َ ‫أ‬ “ kavlinden me™hûzdur ki “Filânı arkaya bıraktım, unuttum” demektir.
Ve râ’nın kesriyle ”‫ون‬ َ ُ‫“م ْفرِ ط‬ ُ dahi kırâ™at olundu, bu sûrette ”‫اط‬ ٌ ‫ “ ِإ ْف َر‬lafzındandır ki ma¡âsî-
de haddi tecâvüz ma¡nâsına olarak ”‫ــوب‬ ِ ُ‫اب ال ُّذن‬ِ ‫ــك‬ ِ
‫ت‬ ‫ار‬ ‫ــي‬ ِ
‫ف‬ ‫م‬ ِ‫ــه‬ ‫س‬ِ ‫ف‬ َ
ُ ْ ‫ون َع َلــى‬
‫ن‬ ‫أ‬ َ ‫“م ْســرِ ُف‬
َ ْ ْ ُ demek olur. Ve
teşdîd-i râ-i meftûha ile ”‫ــون‬ َ ُ‫“م َف َّرط‬
ُ dahi kırâ™attir. Bu sûrette de ânifü’l-beyân ”‫ط‬ ٌ ‫“ َف َــر‬tan
“tef¡îl”dir ki ma¡nâ-yı evvelde mübâlaga ifâde eder: ”‫ــب ا ْل َمــاء‬ ِ ِ ‫ط َل‬ ِ
َ ‫[ “ َف َّر ْط ُت ُــه فــي‬329] denir,
”‫ “ َق َّد ْم ُت ُه َو َع َّج ْل ُت ُه‬demek olur. Ve ma¡a’t-teşdîd kesr-i râ™ ile de kırâ™at olunmuştur, bu sûrette
”‫يط‬ٌ ِ‫“ت ْفر‬ َ ma¡nâsınadır ki noksân ve taksirdir, binâ™en ¡aleyh tâ¡atta noksân ve taksîr eden-
ler demek olur. Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ َفر ْط َنا‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َّ

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-¢ÂF: “‫ق‬،‫”م‬

َ
]ma…ten[ ‫•م ْق ًتا‬
َ
‫ أَ ْي أَ َش َّد ا ْلب ْغ ِض ِم َن ِاهلل‬1349﴾‫ِيل‬ ِ ‫ان َف‬
ً ‫اح َش ًة َو َم ْق ًتا َو َس َاء َسب‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ُه َك‬
ُ
”‫ت‬ ٌ ‫“م ْق‬
َ aslen bir emr-i kabîhin rü™yeti üzerine fâ¡iline râ™î tarafından olan bugz-ı şedîddir.
Bâb-ı evvelden ”‫وت‬ ٌ ‫يت بِا ْل َف ْت ِح َو َم ْم ُق‬ ِ
ٌ ‫“م َق َت ُه َم ْق ًتا َو َم َق َات ًة َف ُه َو َمق‬ َ ِ َّ ‫ت‬ ِ
َ denir: ‫الل أ ْك َب ُر‬ ُ ‫اد ْو َن َل َم ْق‬
َ ‫ين َك َف ُروا يُ َن‬
َ ‫﴿إ َِّن ا َّلذ‬
ِ ُ ‫ــك ْم﴾ أَ ْي َل ُب ْغ‬ ِ
ُ ‫ــن َم ْقت ُك ْــم أَ ْن ُف َس‬ ِ
‫اكــم‬
ْ ُ َّ
‫ــض اهلل إِي‬ ْ ‫ م‬Ve ¡Arab bir kimse babasının zevcesini ya¡nî üvey
1350

anasını tezevvüc etse ona ”‫اح ا ْل َم ْقــت‬ ِ ِ ve ondan tevellüd eden velede ”‫ “م ْق ِتــي‬derler ki
ُ ‫ــك‬
َ ‫“ن‬ ٌّ َ
zemm ve takbîhtir.

ً ‫•م ِق‬
]ma…îlen[ ‫يل‬
َ
‫ أَ ْي َم ْو ِض َع َق ِائ َل ٍة‬1351﴾‫اب ا ْل َج َّن ِة َي ْو َم ِئ ٍذ َخير ُم ْس َت َقرا َوأَ ْح َس ُن َم ِق ًيل‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َا ْص َح‬
ًّ ٌْ
İsm-i mekândır. ”‫ “ َق ِائ َلة‬nısf-ı nehârda nevm-i istirâhattır. Ve bilâ-nevm vakt-i mezkûrda
mutlakan istirâhate de denir. “‫ــاع‬ ِ َ ‫ “ َق‬denir. Ve ”‫“ َق ِائ َل ٌة‬
ُ ‫ــال َي ِق‬
َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫يــل َق ْي ًــا َو َق ْي ُلو َل ًة َف ُه َــو َقائ ٌل‬
vakt-i kaylûleye de denir. ”‫ “ َقي ُلو َل ٌة‬ma¡nâ-yı mezkûrda ism de olur.
ْ

1348 “Hiç şüphe yok ki onlara cehennem vardır ve onlar oraya en önde sokulacaklardır.” en-Nahl, 16/62.
1349 “Çünkü bu bir hayasızlık, öfke ve nefret gerektiren bir iştir. Bu ne kötü bir yoldur.” en-Nisâ™, 4/22.
1350 “İnkâr edenler var ya, muhakkak onlara: “Allah’ın (size) gazabı, sizin kendinize olan gazabınızdan
daha büyüktür.” el-Mü™min, 40/10.
1351 “O gün cennetliklerin kalacakları yer daha hayırlı, dinlenecekleri yer daha güzeldir.” el-Furkân,
25/24.
312 ‫ُديِلاَقَم‬ BÂBU’L-MÎM

ُ ‫•م َق ِال‬
]ma…âlîdu[ ‫يد‬
َ
‫يح َخ َز ِائ ِنهِ َما‬ ِ 1352 ِ ِ
ُ ‫الس َم َاوات َو ْالَ ْرض﴾ أَ ْي َم َفات‬ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل ُه َم َق ِال‬
َّ ‫يد‬
Bu kelime ”‫“م ْن َج ٌل‬ ِ vezninde ”‫“م ْق َل ٌد‬ın ِ cem¡idir ki ”‫اح‬ ِ
ٌ ‫“م ْف َت‬tır, lisânımızda anahtar dediğimiz
âlettir. Ve kesr-i hemze ile ”‫يــد‬ ٌ ‫ “ ِإ ْق ِل‬de miftâhtır. Mi§bâ√u’l-Munîr’de ”‫يــد‬ ٌ ‫ “ ِإ ْق ِل‬miftâhtır
ve bu lügat-ı Yemâniyyedir. Ve denildi ki [330] ”‫يــد‬ ِ
ٌ ‫ “ ِإ ْقل‬mu¡arrebdir ve aslı lügat-ı Rû-
miyyede iklîdustur. Cem¡i ”‫يــد‬ ِ
ُ ‫ “اَ َقال‬gelir. Ve ”‫يــد‬ ِ
ُ ‫“م َقال‬ َ hazâin demektir demiş. Ve Râπıb
rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ــد‬ ٌ َ ‫ل‬
ْ ‫ق‬ “ mâddesinde ‫ي‬ ْ َ ‫أ‬ 1353
﴾‫ات َو ْالَ ْر ِض‬
ِ ‫يد الســماو‬ ِ
َ َ َّ ُ ‫و َق ْولُ ُــه َت َعا َلــى ﴿ َل ُه َم َقال‬
ِ
‫يل َم َفات ُح ُه َما‬ ِ ِ
َ ‫يل َخ َزائنُ ُه َما َوق‬ ِ
َ ‫يط بِهِ َما َوق‬ ِ
ُ ‫ َما يُح‬dedikten sonra bunların cümlesiyle bir ma¡nâya işâret
vardır ki o da Allâh-ı ¡azîmü’ş-şânın semâvât ve arz üzerinde kudreti ve onları hıfzıdır
diye teşrîh etmiş. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihâ.

]ma…dûran[ ‫•م ْق ُدورا‬

ً َ
‫ أَ ْي َق َض ًاء َم ْق ِض ًّيا‬1354﴾‫ورا‬ ِ َّ ‫ان أَمر‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وك‬
ً ‫الل َق َد ًرا َم ْق ُد‬ ُْ َ َ َ
Ya¡nî “Cenâb-ı Hakk’ın emri hükm-i kat¡îdir ki elbette olacaktır” demek olur. Bu keli-
meye dâir tahkîkât ve akvâl Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ “ا ْل َق ِاد ُر‬ve ”‫ “ َق َد ًرا‬kelimelerinde beyân olundu,
mürâca¡at oluna.

]el-ma…bû√îne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلم ْقبوح‬ ُ َ

‫ين ب َِس َو ِاد‬ ِ ِ ِ ِ ِ ُّ ‫اه ْم ِفي َه ِذ ِه‬
َ ‫أَ ِي ا ْل ُم َش َّوه‬
﴾‫ين‬َ ‫الد ْن َيا َل ْع َن ًة َو َي ْو َم ا ْلق َي َامة ُه ْم م َن ا ْل َم ْق ُبوح‬ ُ ‫﴿وأَ ْت َب ْع َن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1355

ِ ‫وه و ُزر َق ِة ا ْلعي‬

‫ون‬ ِ
ُُ ْ َ ‫ا ْل ُو ُج‬
Ya¡nî “Yüzlerinin karalığı ve gözlerinin göğermesiyle çirkinleştirilenlerden” demek
olur. Bu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ kavlidir, nitekim “tef¡îl”den ”‫ــح اهللُ َو ْج َه ُــه‬ َ ‫ “ َق َّب‬ve
sülâsîden bilâ-teşdîd ”‫ــح اهللُ َو ْج َه ُــه‬ َ ‫ “ َق َب‬denir, “Allâh yüzünü çirkîn etsin ve kara etsin!” de-
mek olur. Ve ”‫يــن‬ ِ ‫“ َا ْلم ْقب‬, ”‫وديــن‬
‫وح‬ ِ ‫ “ َا ْلم ْطر‬ve ”‫ “ َا ْلمبع ِديــن‬ve ”‫ “ َا ْلمه َل ِكيــن‬ile de tefsîr olunmuştur.
َ ُ َ َ ُ َ َ َّ َ ُ َ ُْ
Çirkînlik demek olan ”‫“ ُقب ٌح‬dendir. ”‫ “ َقر َب‬bâbından ”‫ِيح‬ ٌ ‫ب‬ ‫ق‬
َ ‫و‬
َ ُ ‫ “ َق َب َح ُق ْب ًح‬denir. ”‫“ح ْس ٌن‬ün
‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ا‬ ُ zıd-
ْ ُ
dıdır, sûrette ve ahlâk ve evsâf ve ef¡âl ve a¡mâl ve i¡tikâdda da olur. Ve “‫ ” َق َط َع‬bâbından
”‫ “ َقب َح َي ْقب ُح ُقب ًحا‬denir. Müte¡addî olarak hayrdan bertaraf etmek ve [331] teb¡îd ma¡nâsına-
ْ َ َ
dır. Ve teskîl ile “tef¡îl”den ”‫ “ َقب َح‬bu ma¡nâda mübâlaga ifâde eder.
َّ
]ma…§ûrâtun[ ‫ات‬
ٌ ‫•م ْقصور‬ َ ُ َ
ٌ ‫ات ِفي ا ْل ِخ َي ِام﴾ أَ ْي ُم َخ َّد َر‬
‫ات‬ ٌ ‫ور‬
َ ‫ور َم ْق ُص‬
ٌ ‫﴿ح‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1356

1352 “Göklerin ve yerin anahtarları O’nundur.” ez-Zumer, 39/63; eş-Şûrâ, 42/12.

1353 “Göklerin ve yerin anahtarları O’nundur.” ez-Zumer, 39/63; eş-Şûrâ, 42/12.
1354 “Allah’ın emri kesinleşmiş bir hükümdür.” el-Ahzâb, 33/38.
1355 “Bu dünyada onları lanete uğrattık. Kıyamet gününde de onlar iğrenç kılınmış kimselerden olacak-
lardır.” el-Kasas, 28/42.
1356 “Onlar, çadırlara kapanmış hurilerdir.” er-Rahmân, 55/72.
BÂBU’L-MÎM ‫اً تيِقُم‬ 313

Ya¡nî perdelenmiş, mestûrât gibi envâ¡-ı siyâb-ı nefîse ve kıymetli eşyâ™ ve taht ile tez-
yîn ve ¡arûs için ihzâr ve tahdîd edilmiş beytü’l-¡arûs ”‫ــور ٌة‬
َ ‫“م ْق ُص‬
َ tesmiye olunur, ”‫“ح َج َلــ ٌة‬
َ
gibi, Türkçede gerdek denir. Ve beyt-i vâsi¡ içinde ba¡zı eşyâ™ ile meselâ parmaklık
ve emsâli şeylerle tahdîd edilip bulunup bir şey™e tahsîs edilen mahalle de ”ٌ‫ــورة‬ َ ‫“م ْق ُص‬ َ
denir, cevâmi¡de mülûk ve mü™ezzinîn ve kurrâ™ için ittihâz olunan mahaller gibi. As-
len ”‫ــول‬ ِ
ٌ ُ‫“ط‬un mukâbili olan ”‫“ق َص ٌــر‬den ِ ‫ “ق‬ve ”‫ “ َقصــر‬ve
me™hûzdur. Bâbu’l-¢âf’ta ”‫اصــرات‬
َ َ ْ
”‫ “ ُق ُصور‬kelimelerinde de bu lafza müte¡allik kelâm sebk etmiştir, ircâ¡-ı nazar oluna.

]ma…rabetin[ ‫•م ْقر َب ٍة‬

َ َ
‫ أَ ْي َذا َقر َاب ٍة‬1357﴾‫يما َذا َم ْقر َب ٍة أَ ْو ِم ْس ِك ًينا َذا َم ْتر َب ٍة‬ ِ ٍ ِ ٍ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َاو ِا ْطع‬
ً ‫ام في َي ْوم ذي َم ْس َغ َبة َيت‬
ٌ َ ْ َ ُ ْ
َ َ َ
“Karâbet ya¡nî hısımlığı olan yetîm” demek olur. Hısımlık ma¡nâsına olan ”‫“ َقر َابــ ٌة‬ten
َ
masdar-ı mîmîdir.
ِ ‫•م َق‬
]ma…âmi¡u[ ‫امع‬
ُ َ
‫ َج ْم ُع ِم ْق َم ٍع‬1358﴾‫﴿و َل ُهم َم َق ِام ُع ِم ْن َح ِد ٍيد‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َ
Kesrle ”‫ــع‬ ِ
ٌ ‫ “م ْق َم‬fîl-bânların fîlleri kullanmak için ittihâz ettikleri demir küsküdür. Aslı
kahr ve tahkîr ve tezlîl ma¡nâsına olan ”‫“ َق ْم ٌع‬dır.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ق‬،‫”م‬
ُ
]el-mu…tiri[ ِ‫ •ا ْل ُم ْق ِتر‬
‫ أَ ِي ا ْل ُم ِق ّ ِل‬1359﴾‫وس ِع َق َد ُر ُه َو َع َلى ا ْل ُم ْق ِترِ َق َد ُر ُه‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ع َلى ا ْلم‬
ُ َ َ ُ ْ
Ya¡nî kalîlü’l-mâl kimse ki fakîrdir. Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ “ َق َتــرة‬ve ”‫ــورا‬ ً ‫ “ َق ُت‬kelimelerine mürâ-
َ
ca¡at oluna.

]mu…îten[ ‫يتا‬ ِ
ً ‫•مق‬ ُ
”‫ أَ ْي ُم ْق َت ِد ًرا‬1360﴾‫اللُ َع َلى ُك ّ ِل َشي ٍء ُم ِق ًيتا‬
َّ ‫ان‬
َ ‫﴿و َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “kudretli.” Kâle’ş-şâ¡ir:
‫ت َع َلى َم َس َاء ِت ِه ُم ِق َيتا” أَ ْي ُم ْق َت ِد ًرا‬
ُ ‫] َو ُك ْن‬332[ ‫الن ْف َس َع ْن ُه‬
َّ ‫ت‬
ِ •
ُ ‫“وذي َض َغنٍ َك َف ْف‬
َ
Terceme: Hıkd sâhibi ve kînli kimse ki nefsimi ona mukâbeleden men¡ ettim, hâlbuki
onun kötülüğüne karşı ona ibkâ¡-ı zarara ya¡nî intikâma muktedir idim demek olur. Ve

1357 “Yahut şiddetli bir açlık gününde kendisiyle yakınlığı olan bir yetimi yahut yerde sürünen bir yok-
sulu doyurmaktır.” el-Beled, 90/14-16.
1358 “Onlar için bir de demirden topuzlar vardır.” el-Hacc, 22/21.
1359 “(Bu durumda) -eli geniş olan gücüne göre, eli dar olan da gücüne göredir.” el-Bakara,2/236.
1360 “Allah’ın her şeye gücü yeter.” en-Nisâ™, 4/85.
314 ‫ة سََّدَقُمْلا‬ BÂBU’L-MÎM

”‫“م ِق ًيتــا‬
ُ akvât-ı ¡ibâdı takdîr edici demektir de denildi. Bu sûrette ta¡âmdan bedeni tutan
şey™ demek olan ”‫ــوت‬ ٌ ‫“ ُق‬tan olur. Ve ”‫يــت‬ ِ şâhid ve hâfız ma¡nâsınadır da denildi. Ve
ٌ ‫“مق‬ ُ
”‫ “ا ْل ُم ِقيــت‬esmâ-i hüsnâdandır, hâlık ve mukaddir-i akvât ve şehîd ya¡nî gâib ve hâzırı
bilen ve her bir şey™e muktedir ma¡nâlarıyla müfesser olup ma¡ânî-i mezkûrenin cem¡iy-
yetten hâsıl olan ma¡nâya hamli ile esmâ-i sâireden temeyyüz eder. Bu sûretle esmâ-i
hüsnâda tekerrür ve terâdüf tevehhümü mürtefi¡ olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْق َو َات َها‬kelime-
sinde de buna dâir kelâm sebk etmiştir.

]el-mu…addesete[ ‫•ا ْلم َق َّدس َة‬

َ ُ
ِ ‫ أَي المطهرة أَي ِمن‬1361﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يا َقو ِم اد ُخ ُلوا ْالَر َض ا ْلم َق َّدس َة‬
‫الشر ِك‬
ْ ّ َ ْ َ َ َّ َ ُ ْ ِ َ ُ ْ ْ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “şirkten tathîr edilmiş arza” demektir. Murâd kavl-i ercah üzere arz-ı Beyt-i Mak-
dis’tir. Mesken-i enbiyâ™ ve mü™minîn olduğu için ”‫“م َق َّد َسة‬ ُ ile tavsîf olundu. Ve ”‫ار َكة‬ َ ‫“ا ْل ُم َب‬
ile dahi tefsîr edilmiştir. Bu kelimeye dâir kelâm Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ “ا ْل ُق ُّــدوس‬ve ”‫ــدس‬ ُ ‫“ا ْل ُق‬
kelimelerinde mezkûrdur.

]mu…ni¡î[ ‫•م ْق ِن ِعي‬

ُ
‫وسهِ م‬ ِ ‫ أَي ر ِاف ِعي ر ُؤ‬1362﴾‫وسهِ م‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿مه ِط ِعين م ْق ِن ِعي ر ُؤ‬
ْ ُ َ ْ ْ ُ ُ َ ُْ َ ُ ْ
Ya¡nî “Başlarını kaldırıcı oldukları hâlde” demektir. Murâd havf ve haşyet ve hevl ve
dehşetten başlarını yukarı dikip kalmaktır ki hîçbir tarafa iltifât edemezler. ”‫ــاع‬ ِ
ٌ ‫“ق َن‬dan
ِ
“if¡âl”dir: ”‫ــع‬
ٌ ‫] َف ُه َــو ُم ْقن‬333[ ‫اعــا‬ ً ‫ــع َر ْأ َس ُــه ِإ ْق َن‬
َ ‫ “أَ ْق َن‬denir, başını yukarı dikip hemân bir noktaya
bakmaktır. Namâzda ”‫ــاع‬ ِ
ٌ ‫ “إ ْق َن‬da bundandır ki nazarını hemân kıbleye hasr etmektir. Bu
kelime için mufassalât-ı kütüb-i lügatte ”‫ــع‬ َ ‫ “ َق َن‬mâddesine mürâca¡at lâzımdır, zîrâ müş-
takkât ve mutasarrafâtı ma¡ânî-i muhtelifede isti¡mâl olunmuştur. Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ــع‬ ِ
َ ‫“ا ْل َقان‬
kelimesine de nazar oluna.

]el-mu…tesimîne[ ‫ين‬ ِ ِ
َ ‫•ا ْلم ْق َتسم‬ ُ
‫ول ِاهلل‬
ِ ‫ان رس‬ِ َ ِِ ِ ِِ
َ ‫ين﴾ أَ ِي ا ْل ُم َت َخالف‬
ُ َ ‫ين َع َلى ع َضته أ ْي َع َلى ُب ْه َت‬
1363 ِ ِ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ ‫﴿ك َما أَ ْن َز ْل َنا َع َلى ا ْل ُم ْق َتسم‬
‫صلى اهلل عليه وسلم َو َكي ِد ِه‬
ْ
Ya¡nî Resûl-i ekrem efendimize sâhir, kâhin, şâ¡ir, mecnûn ve emsâli şeylerle bühtân
etmekte birbirleriyle tehâlüf edenler ki sanâdîd-i küffâr-ı ehl-i Mekke’dir. Ve kezâ
Cenâb-ı Risâlet-me™âblarına keyd ve mekr ve kendileriyle cedel husûsunda bir sûret üze-
rine ittihâd edemeyenlerdir de denildi ki mevsim-i haccda gelecek huccâcı igfâl ve idlâl
ve ifsâd ile Zât-ı Refî¡ü’l-cenâb-ı nübüvvet-penâha îmândan men¡ ve sadd için Mekke
etrâfındaki ¡akabât ve şi¡âb ve turuk ve medâhilde Velîd b. el-Muπîre’nin emriyle oturup

1361 ^”Ey kavmim! Allah’ın size yazdığı kutsal toprağa girin.” el-Mâide, 5/21.
1362 “O gün başlarını dikerek (çağırıldıkları yere doğru) koşarlar.” İbrâhîm, 14/43.
1363 “Nitekim biz kendi kitaplarını parçalara ayıranlara da (kitap) indirmiştik.” el-Hicr, 15/90.
BÂBU’L-MÎM ‫َنوُحَمْقُم‬ 315

tarassud etmek üzere emâkin-i mezkûreyi miyânelerinde iktisâm eden kimselerdir ki

on altı yâhûd kırk kişi idiler. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ”‫ين‬ ِ ِ
َ ‫“م ْق َتســم‬den
ُ murâd
Yehûd ve Na§ârâdır sebeb-i tesmiye ¢ur™ân’ın ba¡zına inanıp ba¡zına inanmamaklarıdır
buyurmuşlar. Ve ”‫ين‬ ِ ِ
َ ‫“م ْق َتســم‬den
ُ murâd Ashâb-ı ◊icr’den ~âli√ ¡aleyhi’s-selâm üzerine
gece vakti ansızın baskın etmek için tekâsüm eden ya¡nî yemînleşen bir cemâ¡attir de
ِ
denildi. Bu sûrette ”‫ــام‬ٌ ‫“ ِإ ْقت َس‬, ”‫ــم‬‫ “تقاس‬ma¡nâsına haml olunmuş oluyor. Evvelki ma¡nâlar
ٌ ُ ََ
ِ
[334] ”‫“ق ْســم‬dan ve bu ahîr fethle ”‫“ َق ْســم‬dan olur. Aslları ifrâz-ı nasîb ma¡nâsına mevzû¡
ٌ ٌ
”‫ “ َق ْسم‬lafzıdır.
ٌ
]mu…te§idun[ ‫•م ْق َت ِص ٌد‬
ُ
‫ أَ ْي ُم ْع َت ِد ٌل‬1364﴾‫ظ ِالم ِل َن ْف ِس ِه َو ِم ْن ُهم ُم ْق َت ِص ٌد‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ف ِمنهم‬
ْ ٌ َ ُْْ َ
Murâd onlardan ba¡zıları kitâbla ¡amelde taksîr ederek nefsine zulm edenler ve bir sınıfı
agleb-i evkâtta kitâbla ¡amel ederek mütevassıt ve mu¡tedildir demek olur. Bâbu’l-Hem-
ِ kelimesine mürâca¡at oluna.
ze’de ”‫“ا ْق ِص ْد‬

]mu…âmen[ ‫•م َقاما‬

ً ُ
‫ أَ ْي َم ْو ِض َع ِإ َق َام ٍة‬1365﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َها َس َاء ْت ُم ْس َت َقرا َو ُم َق ًاما‬
ًّ
Ya¡nî “Cehennem mahall-i ikâmet olmakta kötü bir mahal oldu” demektir. Murâd onda
karâr edenlerin ¡azâbdan mütehassıl hâlleridir. Ve ”‫ام‬ َ fethle ve zammla ”‫ “ ِإ َق َام ٌة‬ma¡nâ-
ٌ ‫“م َق‬
ِ ِ ِِ ِ ِ ِ
sına masdar da olur. Ve ﴾‫وب‬ ٌ ‫يها لُ ُغ‬ َ ‫ب َو َل َي َم ُّس َــنا ف‬ َ ‫﴿ا َّلذي أَ َح َّل َنا َد َار ا ْل ُم َق َامة م ْن َف ْضله َل َي َم ُّس َــنا ف‬
ٌ ‫يها َن َص‬
1366

kavl-i kerîminde ”‫ “ ِإ َق َامــ ٌة‬ma¡nâsına masdardır. Bunların her ikisi de ”‫ “ َق ْــو ٌم‬lafzındandır.
Eğer ”‫ــوم ِقي ًامــا‬ ‫ “قــام يق‬dahi olursa fethle ”‫ــام‬ ٌ ‫“م َق‬ُ ve ”‫“م َق َامــ ٌة‬ ُ denir. Ve ”‫يــم‬ ‫“أَقــام ي ِق‬dan olursa
َ ُ َُ َ َ ُ ُ َ َ
zammla ”‫ام‬ ٌ ‫“م َق‬
ُ ve ”‫“م َق َام ٌة‬
ُ denir. İkâmet ve mevzi¡-i ikâmet ma¡nâlarına kullanılır. Vallâ-
hu a¡lemu.

َ ‫•م ْقم ُح‬

]mu…me√ûne[ ‫ون‬
َ ُ
ِ ‫ أَي ر ِافعوا ر ُؤ‬1367﴾‫ون‬
‫وسهِ م َم َع‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿إ َِّنا جع ْل َنا ِفي أَع َن ِاقهِ م أَ ْغ َل ًل َفهِ ي ِإ َلى ْالَ ْذ َق‬
َ ‫ان َف ُه ْم ُم ْق َم ُح‬
ْ ُ ُ َ ْ َ ْ ْ َ َ َ ُ ْ
‫َغ ِّض أَ ْب َصارِ ِهم‬
ْ
Ya¡nî “gözlerini kapamakla berâber başlarını yukarı kaldırıcı” demek olur. Bu temsîldir.
Murâd îmân ve İslâm’a iz¡ân etmeyip temerrüd eden mu¡ânidlerdir. Biz bundan bir kerre
başını yukarı dikmiş, artık yola yatmaz ta¡bîr ederiz. ”‫“م ْق ِم ٌح‬
َ çenesini göğsüne çekip ba-
şını yukarı diken ya¡nî boynunu kısıp başını yukarı diken kimsedir. Aslen ref¡ ma¡nâsına

1364 “Onlardan kendine zulmedenler vardır. Onlardan ortada olanlar vardır.” Fâtır, 35/32.
1365 “Şüphesiz, ne kötü bir durak ve ne kötü bir konaktır orası.” el-Furkân, 25/66.
1366 “O, lütfuyla bizi kalınacak yurda yerleştirendir. Bize orada bir yorgunluk dokunmaz. Bize orada
usanç da gelmez.” Fâtır, 35/35.
1367 “Onların boyunlarına demir halkalar geçirdik, o halkalar çenelerine dayanmıştır. Bu sebeple kafaları
yukarıya kalkık durumdadır.” Yâsîn, 36/8.
316 ‫ٌمِحَتْقُم‬ BÂBU’L-MÎM

ٌ ‫ “ ِإ ْق َم‬ref¡-i re™stir ki gözler kapalı ola. Ve ”‫ “اَ ْق َم َح ُه ا ْل ُغ ُّل‬de-

”‫“ َق ْم ٌح‬dendir. “if¡âl”den [335] ”‫اح‬
nir, ”‫“ ُغ ٌّل‬ya¡nî “Demirden ma¡mûl lale denilen halka sıklığından maglûlun başını yukarı
dikik bıraktı” demektir. Böyle olan kimseye ”‫“م ْق َم ٌح‬ َ denir, mef¡ûl sîgasıyla.
]mu…te√imun[ ‫•م ْق َت ِحم‬
ٌ ُ
‫ون َم َع ُكم ب َِكر ِههِ م‬
َ ‫اخ ُل‬ ِ ‫ أَي د‬1368﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ه َذا َفوج م ْقت ِحم مع ُكم‬
ْ ْ ْ َ ْ ْ َ َ ٌ َ ُ ٌ ْ َ َ ُ ْ
ِ
Ya¡nî “şiddet ve meşakkat-ı nefsleriyle dâhil olanlar”dır. Ya¡nî nâra ”‫ــام‬ ٌ ‫ “ ِإ ْقت َح‬bir şey™e
şiddet ve meşakkatle duhuldür, zorla ve güçlükle girmek denir. Bunun aslı bilâ-te™em-
mül kendini bir şey™e ilkâ™ etmek girmek ve şiddet ve düşvârî ma¡nâlarına isti¡mâl edi-
ِ ‫ “ َقح‬denir, “Reviyyetsizce şu işe
len fethle ”‫“ َق ْحــم‬dır. “‫ــع‬
ٌ َ ‫”خ َض‬ َ bâbından ”‫ومــا‬ ً ‫ــم فــي ْالَ ْمــرِ ُق ُح‬
َ َ
ِ
girdi” veyâ “onun içine kendini attı” demektir. “İfti¡âl”den ”‫ــام‬ ٌ ‫ “ ِإ ْقت َح‬da böyle. “if¡âl”den
müte¡addî olur: ”‫الن ْهرِ أَ ْد َخ َل ُه ِف ِيه ب ِِش َّــد ٍة‬ ِ
َّ ‫ــم ا ْل َف َــر َس فــي‬ ‫ “أَقح‬Ya¡nî “Atı şiddetle nehre soktu, sürdü”
َ َ ْ
ِ
demektir. “Tefa¡¡ul”den ”‫“ت َق ُّحم‬
ٌ َ
da ”‫ام‬ ٌ ‫ “ ِإ ْقت َح‬gibidir.
]mu…arranîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•م َقرن‬ َّ ُ

‫اط ِينهِ م‬
ِ ‫ودين مع َشي‬ ِ ‫ أَي م ْش ُد‬1369﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َترى ا ْلمجرِ ِمين يوم ِئ ٍذ م َقر ِنين ِفي ْالَص َف ِاد‬
ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َّ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “şeytânlarıyla birlikte bağlanmış” demektir. Lafz-ı mezkûr ¢ur™ân-ı kerîm’de mü-
te¡addid mahallerde vâki¡ olmuştur. Ve her biri mahalline göre ta¡bîrât-ı münâsibe ile
tefsîr edilmiş. Cümlesi de bir asla râci¡dir ki iki veyâ ziyâde şey™lerin beynini cem¡ ve
vasl etmek ve bundan ahzle çift ve eş etmek ve birbirine rabt eylemek ma¡nâlarına olan
”‫ “ َقر ٌن‬lafzıdır. Bâb-ı evvel ve sânîden ”‫ِالشي ِء‬ ‫ “ َقرنت الشيء ب‬denir, ]336[ ‫ت َبي َن ُه َما‬ ‫“وصلتهما وجمع‬
ْ ْ َّ َ ْ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ َّ َ
ِ ‫ــت ْالُســارى ِفــي ا ْل ِحب‬
”‫ــال‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ق‬ ‫و‬, ‫ا‬ ‫ه‬
ُ ََْ َ َُْ َ َ ‫ت‬ ‫د‬‫ــد‬‫ش‬ ” ‫يــن‬ ِ‫ر‬ ‫ق‬ ‫“ت‬ ‫“ َقر َن ُه أَ ْو َقر َن ُهم‬
َ َ َ demek olur. “Tef¡îl”den ٌ َْ de böyledir:
ْ َّ َّ
”‫اك ُم َقر ٌن‬ ‫ تقرِ ينا فهو مق ِرن وذ‬denir. Vallâhu a¡lemu.
َّ َ َ َ ٌ ّ َ ُ َ ُ َ ً ْ َ
َ ‫•م ْق َت ِدر‬
]mu…tedirûne[ ‫ون‬
ُ ُ
‫ون‬
َ ‫يع‬ ِ َ 1370 َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفإ َِّنا ع َليهِ م م ْقت ِدر‬
ُ ‫ون﴾ أ ْي َمن‬ ُ َ ُ ْ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “Kavî ve şedîdleriz.” Ve ”‫ون‬ ِ ‫ “ َق‬dahi denildi. Sîga-i cem¡le beyânı ¡azamet ve
َ ‫ــاد ُر‬
celâlet-i ilâhiyyeyi i¡lâm içindir. 1371﴾‫اللُ َع َلى ُك ّ ِل َشي ٍء ُم ْق َت ِد ًرا‬ َّ ‫ان‬ َ ‫﴿و َك‬ ِ َ ُ ‫﴿ َفأَ َخ ْذ َن‬
َ ve ﴾ ٍ‫اه ْم أ ْخ َذ َعزِ يزٍ ُم ْق َتدر‬
1372

ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ْ ِ ِ
ve ﴾ ٍ‫يــن فــي َج َّنــات َو َن َهــرٍ فــي َم ْق َعــد ص ْــد ٍق ع ْن َــد َمليــك ُم ْق َتــدر‬
1373
َ ‫ ﴿إ َِّن ا ْل ُم َّتق‬gibi sîga-i müfredle de vâki¡
ِ ِ ِ ِ denir. Ve ”‫ “ا ْلم ْقت ِدر‬esmâ-i hüs-
olmuştur. ”ٌ‫“ ُق ْــد َرة‬ten “ifti¡âl”dir: ”‫“ا ْق َت َــد َر َي ْق َتــد ُر ِإ ْقت َد ًارا َف ُه َو ُم ْق َتد ٌر‬ ُ َ ُ
nâdandır. Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ “ا ْل َق ِادر‬kelimesine mürâca¡at oluna.

1368 “İşte sizinle beraber cehenneme tıkılacak bir grup.” Sâd, 38/59.
1369 “O gün, suçluları zincirlere vurulmuş olarak görürsün.” İbrâhîm, 14/49.
1370 “Bizim onlara gücümüz yeter.” ez-Zuhruf, 43/42.
1371 “Allah, her şey üzerinde kudret sahibidir.” el-Kehf, 18/45.
1372 “Biz de onları mutlak güç ve iktidar sahibinin yakalaması gibi yakaladık.” el-Kamer, 54/42.
1373 el-Kamer, 54/54-55.
BÂBU’L-MÎM ‫ْمُكِتَناَكَم‬ 317

]el-mu…vîne[ ‫ين‬
َ ِ‫•ا ْلم ْقو‬
ُ
ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َنحن جع ْل َناها َت ْذ ِكر ًة ومت‬
َ ِ‫ين﴾ أَ ْي ُم َسافر‬
‫ين‬ َ ِ‫اعا ل ْل ُم ْقو‬
1374
ً َََ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ
Ya¡nî “ehl-i sefer, yolcular için” demektir. ”‫“م ْقــوِ ي‬nin ُ cem¡idir. Müsâfirin ”‫“م ْقــوِ ي‬ ُ ile
tesmiyesi ”‫“ َق َــو ٌاء‬ya ya¡nî ”‫“ َق ْفــر‬a, nebâtsız çöle nüzûlleri i¡tibâriyledir. ”‫ “ َق َو ٌاء‬aslen kafr ve
ٌ
mefâze ya¡nî nebâtsız susuz çöldür. “İf¡âl”den ” ٍ‫ “أَ ْق َــوى الر ُج ُــل َف ُه َــو ُم ْقــو‬denir, ”‫ــار ِفــي ا ْل َق َو ِاء‬ َ ‫“ص‬
َ
َّ
demektir. Ve ”‫“م ْقوِ ي‬ ُ yanında yol azığı bulunmayan yolcu ve hîç mâlı olmayan kimseye
de denir. Ve kesîrü’l-mâl kimseye de denmekle azdâddan olur; ”‫ “ ُق َّو ٌة‬lafzından değildir.

َ ‫•م ْق َترِ ُف‬

]mu…terifûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ أَ ْي ِل َي ْك َت ِس ُبوا َما ُه ْم ُم ْك َت ِس ُب‬1375﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫﴿و ِل َي ْق َترِ ُفوا َما ُه ْم ُم ْق َترِ ُف‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Onların kazandığını kazansınlar için” demektir. Bu kelimede ”‫“ َقــر ٌف‬dendir.
ْ
Bâbu’l-Hemze’de ”‫وها‬ ِ
َ ‫ “ا ْق َت َر ْف ُت ُم‬kelimesine mürâca¡at oluna. [337]

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-KÂF: “‫ك‬،‫”م‬

َ

ُ ‫•م َّك َّن‬

]mekkennâhum[ ‫اهم‬
ْ َ
‫ أَ ْي‬1376﴾‫اهم ِفي ْالَ ْر ِض َما َلم نُ َم ِّك ْن َل ُكم‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَلم يروا كم أَهلكنا ِمن قب ِلهِ م ِمن قر ٍن مكن‬
ْ ْ ْ ُ َّ َّ َ ْ َ ْ ْ ْ َ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ َ ْ َ
‫اهم‬ ‫ثبتناهم وأَسكناهم ِفيها وملكن‬
ْ ُ َ ْ َّ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ َ ْ ُ َ ْ َّ َ
Ya¡nî “Arzda onları yerleştirdik, sâkin kıldık ve milk verdik veyâ saltanat verdik, kudret
ve tasarruf ihsân ettik” ma¡nâlarınadır. ”‫ــك‬ َ ‫ــت َل‬
ُ ‫ــك َو َم َّك ْن‬
َ ‫“م َّك ْن ُت‬
َ birdir, nitekim âyet-i kerîme-
de iki sûretle vâki¡ olmuştur. Bu kelime ”‫ــن‬ ‫ك‬
ٌ ْ َ‫“م‬ lafzındandır. Lâkin ¢âmûs ve ~ı√â√’ta
”‫“م َكا ٌن‬
َ ve ”‫“م َكا َن ٌة‬
َ hem ”‫“ك ْو ٌن‬
َ hem ”‫“م ْك ٌن‬
َ mâddelerinde zikr olunmuş ve sebebi meskûtün
¡anh bırakılmıştır. ”‫“ك ْو ٌن‬den
َ olduğuna göre mîm zâide, ”‫“م ْك ٌن‬den َ olduğuna göre hurûf-ı
asliyyeden olur. Bunun müştakkât ve mutasarrafâtı mahallerinde görülür.

ُ ‫•م َكا َن ِت‬

]mekânetikum[ ‫كم‬
ْ َ
‫ أَ ْي َحا َل ِت ُكم ا َّل ِتي اَ ْن ُتم َع َلي َها‬1377﴾‫اع َم ُلوا َع َلى َم َكا َن ِت ُكم ِإ ِنّي َع ِام ٌل‬ ِ ِِ ِ
ْ ْ ُ ْ ْ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ُق ْل َيا َق ْوم‬
‫ أَ ْي َم َك ِانهِ م‬1378﴾‫ون‬ َ ‫اعوا ُم ِض ًّيا َو َل َي ْر ِج ُع‬ ِ
ُ ‫اه ْم َع َلى َم َكا َنتهِ ْم َف َما ْاس َت َط‬
ُ ‫اء َل َم َس ْخ َن‬
ُ ‫﴿و َل ْو َن َش‬
ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ

1374 “Biz onu bir ibret ve ıssız yerlerde yaşayanlara bir yarar kaynağı kıldık.” el-Vâkı¡a, 56/73.
1375 “İşleyecekleri günahları işlesinler diye (bu fısıldamayı yaparlar).” el-En¡âm, 6/113.
1376 “Onlardan önce nice nesilleri helak ettiğimizi görmediler mi? Yeryüzünde size vermediğimiz imkân
ve iktidarı onlara vermiştik.” el-En¡âm, 6/6.
1377 “De ki: “Ey kavmim! Elinizden geleni yapın. Ben de (görevimi) yapacağım.”” el-En¡âm, 6/135;
Hûd, 11/93; ez-Zumer, 39/39. Ayrıca bkz. Hûd, 11/121.
1378 “Yine eğer dileseydik oldukları yerde başka yaratıklara dönüştürürdük de ne ileri gidebilirler, ne geri
dönebilirlerdi.” Yâsîn, 36/67.
318 ‫ٍنيِكَم‬ BÂBU’L-MÎM

‫“ع َلى َم َكا َن ِاتهِ م” َج ْم ُع َم َكا َن ٍة‬

َ ‫ئ‬ َ ِ‫َو ُقر‬
ْ
Evvelki âyette ”‫“م ْك ٌن‬den hâlet ma¡nâsınadır. ”‫“ض ُخم‬ bâbından ”‫ين‬ ِ
َ َ َ ٌ ‫“م ُك َن َم َكا َن ًة َف ُه َو َمك‬
َ denir,
hâlet ma¡nâsınadır. Ve kadr ve menzilet ve ¡ulüvv ve rif¡at ma¡nâlarına da gelir. İkinci
âyette ”‫“ك ْو ٌن‬
َ lafzından ism-i mekândır. Ve ”‫“م َكا ٌن‬
َ ve ”‫“م َكا َن ٌة‬ َ birdir.
ٍ ‫•م ِك‬
]mekînin[ ‫ين‬
َ
ٍ‫ أَ ْي ُم ْس َت َق ٍر َح ِصينٍ َحرِ يز‬1379﴾ ٍ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ثُم َج َع ْل َن ُاه نُ ْط َف ًة ِفي َقرارٍ َم ِكين‬
ّ َ َّ
Ya¡nî “muhkem ve metîn ve mahfuz” demek olup rahim murâd olunmuştur. Burada
”‫“ َقرار‬, ”‫“م ْس َت َقر‬ ma¡nâsına ve ”‫“م ِكين‬ َ ona sıfattır.
َ ّ ُ
]mekînun[ ‫ين‬ ِ
ٌ ‫•مك‬ َ
‫اص ا ْل َم ْنزِ َل ِة َو ُذو َم َكا َن ٍة َو َق ْدرٍ َو َم ْنزِ َل ٍة‬
ُّ ‫َخ‬
1380 ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َف َلما َك َّلمه َق َال إ َِّن َك ا ْليوم َل َدي َنا م ِك‬
ٌ ‫ين أَم‬
﴾‫ين‬ ٌ َ ْ َ َْ ُ َ َّ َ ْ
‫ِذي َم َكا َن ٍة‬ 1381
﴾ ٍ‫يم ِذي ُق َّو ٍة ِع ْن َد ِذي ا ْل َعر ِش َم ِكينٍ ُم َطا ٍع َثم َا ِمين‬ ٍ ‫﴿ا َّنه َل َقو ُل رس‬
ٍ ِ‫ول َكر‬ ِ ِِ
ُ َ ْ ُ ‫ • َو َك َذا في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
َّ ْ
]338[ ‫َو َم ْنزِ َل ٍة‬

]mekru’l-leyli ve’n-nehâri[ ِ‫الن َهار‬

َّ ‫ • َم ْك ُر ال َّل ْي ِل َو‬
ِ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫الن َهارِ ﴾ أَ ْي َم ْك ُر ُك ْم ب َِنا في ال َّل ْي ِل َو‬
ِ‫الن َهار‬ َّ ‫ين ْاس َت ْك َب ُروا َب ْل َم ْك ُر ال َّل ْي ِل َو‬َ ‫ين ْاس ُت ْضع ُفوا ل َّلذ‬
َ ‫﴿و َق َال ا َّلذ‬
َ •
1382

Ya¡nî “Gecede gündüzde sizin bize ettiğiniz hîle ve hud¡a ve desîseniz”dir demek olur.
İzâfet-i zarfiyyedir. ”‫“م ْكــر‬ lafzı ve mutasarrafâtı ¢ur™ân-ı kerîm’de çok tekerrür eder.
ٌ َ
Bunun asl ma¡nâsı hud¡a ya¡nî aldatmak ve hîle ve ifsâddır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫“م َكــر َي ْم ُكــر‬
ُ َ َ
ِ ‫ م ْكرا َفهو م‬denir. Ve teşdîdle ”‫ “م َّكار‬mübalağadır, lâkin 1383﴾‫اكرِ ين‬
”‫اكر‬ ِ ‫الل َخير ا ْلم‬
ٌ َ َُ ً َ ٌ َ َ َ ُ ْ ُ َّ َ ُ َّ َ َ َ ُ ‫﴿و َم‬
‫و‬ ‫الل‬ ‫ر‬ ‫ك‬
َ ‫م‬ ‫و‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫ك‬
َ َ
kavl-i kerîminde olduğu gibi fi¡l-i mekr Cenâb-ı Hakk’a isnâd olundukta mâkirîne
mekrlerine göre mücâzât ma¡nâsına haml olunur. ”‫ــد‬ َ ve ”‫ “إ ِْس ِــت ْه َز ٌاء‬ve emsâlinde de
ٌ ‫“ك ْي‬
böyledir, zîrâ ma¡nâ-yı lügavîsi Cenâb-ı Hakk’a isnâd olunamaz, nitekim mahallerinde
beyân olundu. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫“م ْكــر‬ bir kimseyi kasd ettiği şey™den
ٌ َ
bir hîle ile sarf etmektir. Bu da iki nev¡dir: Biri mekr-i mahmûddur ki mekr ile bir fi¡l-i
cemîli taharrîdir. 1384﴾‫يــن‬ ِ
َ ِ‫اللُ َخ ْي ُــر ا ْل َماكر‬َّ ‫﴿و‬
َ kavl-i kerîmi bundandır. Dîgeri mekr-i mezmûm-

1379 “Sonra onu az bir su (meni) hâlinde sağlam bir karargâha (ana rahmine) yerleştirdik.” el-Mü™minûn,
23/13. Ayrıca bkz. el-Murselât, 77/21.
1380 “Onunla konuşunca dedi ki: “Şüphesiz bugün sen yanımızda yüksek makam sahibi ve güvenilir bir
kişisin.”” Yûsuf, 12/54.
1381 “O (Kur’an), şüphesiz değerli, güçlü ve arşın sahibi katında itibarlı, orada (meleklerce) itaat edilen,
güvenilir bir elçinin (Cebrail’in) getirdiği sözdür.” et-Tekvîr, 81/19-21.
1382 “Zayıf ve güçsüz görülenler, büyüklük taslayanlara, “Hayır, bizi hidayetten saptıran gece ve gündüz
kurduğunuz tuzaklardır.” dediler.” Sebe™, 34/33.
1383 “Onlar tuzak kurdular. Allah da tuzak kurdu. Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır.” Âl-i ¡İmrân,
3/54.
1384 “Onlar tuzak kurdular. Allah da tuzak kurdu. Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır.” Âl-i ¡İmrân,
BÂBU’L-MÎM ‫َنيِبِّلَكُم‬ 319

dur ki mekr ile bir fi¡l-i kabîhi taharrîdir. 1385﴾‫ِئ إ َِّل ِبأَ ْه ِل ِــه‬
ُ ‫الس ّــي‬ ُ ‫﴿و َل َي ِح‬
َّ ‫يــق ا ْل َم ْك ُــر‬ َ ve emsâli de
bundandır diyor. Ve ba¡zı ehl-i ¡ilm ”‫الد ْنيا‬ ِ َ ِ ِ ِ
‫ال ا ْل َعبد َو َت ْمكينُ ُه م ْن أ ْعراض‬ ِ ِ demişlerdir.
‫“م ْن َم ْكرِ اهلل إِمه‬
َ ُّ َ ْ ُ َ ْ
Bu sûrette ”‫“م ْكــر‬ Cenâb-ı Hakk’a isnâd edildiği vakt mahalline göre imhâl ve imlâ™ ve
ٌ َ
inzâr ma¡nâlarına haml olunabilir.
ٍ ُ‫•م ْكن‬
]meknûnin[ ‫ون‬
َ
﴾‫﴿كأَ َّن ُه َّن َبي ٌض َم ْكنُو ٌن‬
1386
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
1387 ٍ
﴾‫اب َم ْكنُون‬ ِ •
ٍ ‫و﴿ا َّن ُه َل ُقر ٰا ٌن َكرِ يم ِفي ِك َت‬
ٌ ْ
1388 ِ
﴾‫ال الل ُّْؤلُؤِ ا ْل َم ْكنُون‬ِ ‫ •و﴿وحور ِعين َكأَم َث‬
ْ ٌ ٌ ُ َ
Cümlesinde ”‫“م ُصــون‬ ِ
َ ma¡nâsınadır. Kâf-ı meksûre ve nûn-ı müşeddede ile ”‫ــن‬ ٌّ ‫ “ك‬lafzın-
dandır ki içinde bir şey™ hıfz edilen saklanılan mahal ve perde ve örtüdür. “‫”ر َّد‬ َ bâbından
ِ
َ denir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَك َّنــة‬ve ”‫ “أَ ْك َنا ًنــا‬kelimelerine de mürâca¡at
”‫“ك َّن ُــه َك ًّنــا َف ُه َــو َم ْكنُــو ٌن‬
oluna. [339]

َ ‫•م َك‬
]meke&e[ ‫ث‬
َ
‫ أَ ِي ا ْن َت َظر َق ِل ًيل‬1389﴾‫ث َغير َب ِع ٍيد‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿فمك‬
َ َْ َ َ ََ
Bu bâbın evvelinde ”‫ون‬ ِ ‫ “م‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َ ُ‫اكث‬ َ

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ك‬،‫”م‬
ُ
]mukellibîne[ ‫ِين‬ ِ
َ ‫•م َك ّلب‬ ُ
‫ِين ُت َع ِّل ُمو َن ُه َّن‬ ِ ِ ُ ‫﴿ي ْس َئ ُلو َن َك َما َذا اُ ِح َّل َل ُه ْم ُق ْل اُ ِح َّل َل ُك ُم ال َّط ِّي َب‬
َ ‫ات َو َما َع َّل ْم ُت ْم م َن ا ْل َج َوارِ ِح ُم َك ّلب‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫اب ا ْل ِك َل ِب‬ ِ ِ َّ ‫اللُ َف ُك ُلوا ِم َّما اَ ْم َس ْك َن َع َل ْي ُك ْم َوا ْذ ُك ُروا ْاس َم‬ َّ ‫ِم َّما َع َّل َم ُك ُم‬
َ ‫الل َع َل ْيه﴾ أَ ْي أَ ْص َح‬
1390

Murâd kilâb-ı sayddır ki kelb-i mu¡allemdir, nitekim ”‫ب‬ ٌ ‫ب َو َك َّل‬ ٌ ‫“ر ُج ٌل ُم َك َّل‬ َ denir kilâb-ı sayd
ِ
ile sayd eden kimse murâd edilir. ”‫ــب‬ ٌ ‫“ك ْل‬ َ ma¡rûf hayvândır. Cem¡i ”‫ب‬ ٌ ‫ “ك َل‬ve ”‫ــب‬ ٌ ‫“أَ ْك ُل‬dür,
cem¡ü’l-cem¡i ”‫يب‬ ِ ‫ “أَ َك‬gelir. “Tef¡îl”den ”‫“ك َّلب ي َك ِّلب َت ْك ِليبا َفهو م َك ِّلب‬
‫ال‬ denir, ta¡lîm-i kelb ve
ُ ٌ ُ َُ ً ُ ُ َ َ
kelble sayd etmek ma¡nâsınadır.

3/54; el-Enfâl, 8/30.

1385 “Oysa kötü tuzak, ancak sahibini kuşatır.” Fâtır, 35/43.
1386 “Sanki onlar (beyazlıklarıyla), saklanmış (gün yüzü görmemiş) yumurtalardır.” es-Sâffât, 37/49.
1387 “O, elbette değerli bir Kur’an’dır. Korunmuş bir kitaptadır.” el-Vâkı¡a, 56/77-78.
1388 “Onlar için saklı inciler gibi, iri gözlü huriler de vardır.” el-Vâkı¡a, 56/22-23.
1389 “Derken Hüdhüd çok beklemedi, çıkageldi.” en-Neml, 27/22.
1390 “(Ey Muhammed!) Sana, kendilerine nelerin helâl kılındığını soruyorlar. De ki: “Size temiz ve hoş
olan şeyler, bir de Allah’ın size verdiği yeteneklerle eğitip alıştırdığınız avcı hayvanların tuttuğu
(avlar) helâl kılındı. Onların sizin için tuttuklarından yiyin. Onu (av için) salarken üzerine Allah’ın
adını anın (besmele çekin).”” el-Mâide, 5/4.
320 ‫ًّبِكُم‬ BÂBU’L-MÎM

ِ ‫•م‬
]mukibben[ ‫كبا‬
ًّ ُ
‫ أَ ْي َو ِاق ًعا‬1391﴾‫يم‬
ٍ ‫اط مس َت ِق‬ٍ ِ ِ َ َ ِ ِ ِ َ ِِ ِ
ْ ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿أ َف َم ْن َي ْمشي ُمك ًّبا َع َلى َو ْجهِ ه أ ْه َدى أ َّم ْن َي ْمشي َسوِ ًّيا َع َلى ص َر‬
‫َع َلى َو ْجهِ ِه‬
“Yüzü üzerine düşerek kapanarak yürüyen kimse” demek olur. Bâbu’l-Kâf’ta ”‫“كب ِكبــوا‬
ُ ُْ
kelimesine mürâca¡at oluna.

ً ‫•م َك‬
]mukâ™en[ ‫اء‬
ُ
‫ أَ ْي َص ِفيرا‬1392﴾‫ان َص َل ُت ُهم ِع ْن َد ا ْلبي ِت إ َِّل ُم َك ًاء َو َت ْص ِد َي ًة‬
َ ‫﴿و َما َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً َْ ْ
Ya¡nî ıslık ki şefeteyni cem¡le irsâl-i nefes ederek sedâ çıkarmaktır. Birinci ve ikinci
َ ‫ــكا َي ْم ُكــو َو َي ْم ِكــي َم‬
bâblardan ”‫ــك ًاء‬ َ ‫“م‬َ denir. Ve kuşların safîr ve sedâ ve çığıltılarına da ıtlâk
olunur ve ma¡nâ-yı aslî de budur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْص ِد َية‬ َ kelimesine de mürâca¡at oluna.
ٍ ‫•م ْك‬
]muk&in[ ‫ث‬
ُ
‫ أَ ْي ُم ْه ٍل َوتُ َؤ َد ٍة‬1393﴾‫اس َع َلى ُم ْك ٍث َو َن َّز ْل َن ُاه َت ْنزِ ًيل‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ُقرآ ًنا َفر ْق َناه ِلت ْقرأَه ع َلى الن‬
َّ َ ُ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “mühlet ve te™ennî üzere” ya¡nî ağır ağır yavaş yavaş demek olur. Bâbın evvelinde
”‫ين‬ ِِ
َ ‫“ماكث‬
َ kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”م‬

َ
]el-mele™u[ ُ‫•ا ْلم َل‬
َ
‫الع َل َماء َوا ْل ُح َك َم ُاء‬ َ ِ 1394﴾‫ون‬ ِ ِ ِ
َ ‫﴿يا أَ ُّي َها ا ْل َم َلُ أَ ْف ُتوني في ُر ْؤ َي‬
ُ ‫َي ْعني أ ُّي َها‬ َ ‫لر ْؤ َيا َت ْع ُب ُر‬
ُّ ‫اي إ ِْن ُك ْن ُت ْم ل‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
[340] ”ٌ ‫“م َل‬ َ lafzı re™y ve meşveret için ictimâ¡ eden cemâ¡attir. Bu âyette eşrâf ve ¡ulemâ™
ve hukemâ™dan huzûr-ı melikte bulunan a¡yândır. Ve mutlakan cemâ¡ate de ıtlâk olu-
nur. Aslen doldurmak ma¡nâsına olan ”‫“م ْــل ٌء‬dendir. َ “‫ــع‬
َ ‫ ” َق َط‬bâbından ”‫ــأ َي ْم َــأُ َم ْل ًئــا‬ َ َ ‫“م‬
َ denir.
Ve lâzım olarak dolmak ma¡nâsına kullanılır. Cemâ¡ate ”ٌ ‫“م َــأ‬ َ denildiği göz doldurduğu
i¡tibârla ve bahâ™ ve celâl cihetinden ve galebe ve satvet yüzünden nüfûs ve kulûbu da
doldurur. İşte buna binâ™en 1395﴾‫وســى‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ ‫ ﴿أَ َلم َتر ِإ َلى ا ْلم‬ve emsâli mahal-
َ ‫ل م ْن َبني إ ِْس َــرائ َيل م ْن َب ْعد ُم‬ َ َ ْ
lerde eşrâf-ı kavm ve vücûh-ı nâs ile tefsîr edilmiştir. Ve 1396”‫ــن ُقر ْي ٍش‬ ‫ــك ا ْل َم َــأُ ِم‬
َ ‫ “أُو َل ِئ‬hadîs-i
َ ْ
şerîfinde de eşrâf ve vücûh-ı ¢ureyş irâde buyurulmuştur. Ve kavm ve âl ma¡nâsına da

1391 “Şimdi, yüzüstü kapanarak düşe kalka yürüyen mi daha doğru gider, yoksa dosdoğru bir yolda dim-
dik yürüyen mi?” el-Mülk, 67/22.
1392 “Onların, Kâ’be’nin yanında duaları ıslık çalıp el çırpmaktan ibarettir.” el-Enfâl, 8/35.
1393 “Biz Kur’an’ı, insanlara dura dura okuyasın diye âyet âyet ayırdık ve onu peyderpey indirdik.” el-İs-
râ™, 17/106.
1394 “Kral, “Ey ileri gelenler! Eğer rüya yorumluyorsanız, rüyamı bana yorumlayın” dedi.” Yûsuf, 12/43.
1395 “Mûsâ’dan sonra İsrailoğullarının ileri gelenlerini görmedin mi (ne yaptılar)?” el-Bakara, 2/246.
1396 Buhârî, Cizye, 21, no:3185; Müslim, Cihâd ve Siyer, no:108, ”‫ َع َلي َك ا ْل َم َل ِم ْن ُقر ْي ٍش‬،‫“اللهم‬ şeklinde.
َ ْ َّ ُ
BÂBU’L-MÎM ‫ًّيِلَم‬ 321

ٍ ‫ــن ُك ّ ِل َج ِان‬
gelir. Ve 1397﴾‫ــب‬ ِ َ ‫ــإ ْالَع َلــى وي ْق َذ ُف‬
ْ ‫ــون م‬ َُ ْ ِ َ ‫ون ِإ َلــى ا ْل َم‬
َ ‫ــم ُع‬
َّ ‫﴿ل َي َّس‬
َ melâike ile tefsîr olunmuştur.
Vallâhu a¡lemu.

]melekûtu[ ‫وت‬
ُ ‫•م َل ُك‬ َ
َ ‫ار َع َل ْي ِه ِا ْن ُك ْن ُت ْم َت ْع َل ُم‬ ٍ
‫ َوأَ ْم َث ِال ِه‬1398﴾‫ون‬ ِ
ُ ‫وت ُك ّ ِل َش ْيء َو ُه َو يُج ُير َو َل يُ َج‬ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل َم ْن ب َِي ِد ِه َم َل ُك‬
‫أَ ْي ُم ْل ُك َو َت َص ُّر ُف ُك ّ ِل َشي ٍء‬
ْ
”‫ــوت‬ ٌ ‫“م َل ُك‬ َ kelime-i celîlesi mülk ve tasarruf ve saltanat-ı mutlaka ma¡nâsına olduğu gibi
rübûbiyyet ve ¡acâib ve bedâyi¡ ve bevâtin ve halk ve âyât ma¡nâlarına da gelir. Ve ba¡zı
mevâzi¡de ma¡ânî-i mezkûre ile de tefsîr edilmiştir. ”‫“م ْل ٌك‬ ُ lafzına ”‫وت‬ ٌ ‫“ر َح ُم‬ َ ve ”‫وت‬ ٌ ‫“ر َه ُب‬ َ te
olduğu gibi vâv ve tâ™ ziyâde kılınmakla mübâlaga ifâde eder, ”‫وت‬ ‫ــر‬
ٌ ُ ََ ‫ب‬ ‫“ج‬ da böyledir. Ve
”‫وت‬ ٌ ‫“م َل ُك‬ ِ ‫الشه‬
َ şehâdetin mukâbili olan ”‫ب‬ ٌ ‫ “ َغ ْي‬ma¡nâsına isti¡mâl edilir, nitekim ”‫ادة‬ َ َ َّ ‫“عا َل ُم‬ye
َ
mukâbil ¡âleme ”‫“عا َلــم ا ْل َم َل ُكــوت‬ِ ‫ــم‬ ‫“عال‬
ُ َ َ
denir ki ¡âlem-i ervâh ve nüfûs ve melâikedir, buna
ُ َ
”‫ ا ْل َغي ِب‬da denir. 1399﴾‫ين‬ ‫ن‬ِ ‫وق‬
ِ ‫ون ِمن ا ْلم‬ ‫ك‬ ‫ي‬‫ل‬ِ ‫و‬ ‫ض‬ ِ ‫ر‬َ ‫ال‬
ْ ‫و‬ ِ
‫ات‬‫او‬ ‫ــم‬ ‫الس‬ ‫وت‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫يم‬ ِ
‫اه‬ ‫ر‬ ‫ِب‬
‫إ‬ ‫ي‬ ِ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ِ
‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ك‬ ‫﴿و‬
ْ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ََ َ kavl-i kerî-
minde ma¡ânî-i ahîre ile tefsîrler nakl olunmuştur. Ve ”‫ــوت‬ ٌ ُ َ ‫ك‬ ‫ل‬
َ ‫“م‬ a¡zam-ı mülk ma¡nâsına
da gelir, çünkü ”‫“م ْل ٌك‬ten ُ eblagdır. Vallâhu a¡lemu. [341]

]melûmen[ ‫•م ُلوما‬

ً َ
‫ أَ ْي‬1400﴾‫ورا‬ ِ ِ
ً ‫وما َم ْح ُس‬ ً ‫﴿و َل َت ْج َع ْل َي َد َك َم ْغ ُلو َل ًة ِإ َلى ُعنُق َك َو َل َت ْب ُس ْط َها ُك َّل ا ْل َب ْسط َف َت ْق ُع َد َم ُل‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ِ ِ
‫وما أَ ْي تُ َل ُم َع َلى إ ِْت َلف َمال َك‬
ً ‫َم ْذ ُم‬
Ya¡nî “Zemm olunursun, ¡ayblanırsın” demek. ”‫ “ َذ ٌّم‬demek olan ”‫“ َل ْــو ٌم‬dendir. “‫ــال‬ َ ‫” َق‬
bâbından ”‫وم‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ك‬ ِ
‫ل‬ ‫ذ‬ ‫و‬ ‫م‬ ِ
‫ئ‬ ‫ل‬ َ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ل‬
َ ‫ه‬ ‫وم‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫ه‬‫م‬ ‫“ل‬
َ ‫ى‬ ‫ل‬ ِ
َ َ ‫﴿ا َّل‬
‫ع‬
ٌ َُ َ َ َ ٌ َ َُ ً ْ ُ ُ َُ ُ َ denir, zemm ve ta¡yîb ma¡nâsınadır. Ve
ِ ِ
َ ‫يــن﴾ أَ ْي َم ْذ ُموم‬
‫ين‬ َ ‫ــت اَ ْي َمانُ ُه ْــم َفإ َِّن ُه ْــم َغ ْي ُــر َم ُلوم‬
ْ ‫اجهِ ْــم اَ ْو َمــا َم َل َك‬ِ ‫ اَ ْز َو‬ve ”‫“م َل َمــ ٌة‬
َ bundan ismdir. Bâbu’l-
1401

Lâm’da ”‫ “ال َّل َّو َامة‬kelimesinde tahkîki geçti. Ve ”‫ورا‬ ً ‫“م ْح ُس‬ َ kelimesine de nazar buyurula.
]meliyyen[ ‫•م ِليا‬
ًّ َ
‫طوِ ًيل‬ َ ‫ أَ ْي ِح ًينا‬1402﴾‫﴿و ْاه ُج ْر ِني َم ِل ًّيا‬
َ ‫طوِ ًيل َو َد ْه ًرا‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Murâd “uzun bir zamân”dır. Feth ve kasrla ”‫“م َــا‬ َ lafzındandır ki zamân-ı tavîldir. Bun-
dan feth-i mîm ve kesr-i lâm ve yâ-i müşeddede ile ”‫“م ِلــي‬ hîn ve dehr ve zamân-ı tavîl
ٌّ َ
َ ‫ “أَ ْم َــا َك اهللُ َحب َِيب‬ve “tef¡îl”den ”‫ِــه َت ْم ِل َيــ ًة‬
ü medîddir. “İf¡âl”den ”‫ــك إ ِْم َــا ًء‬ ِ ‫ “م َّــا َك اهلل ب‬denir, “Allâ-
ُ َ

1397 “Onlar, yüce topluluğu (ileri gelen melekler topluluğunu) dinleyemezler.” es-Sâffât, 37/8.
1398 “De ki: “Eğer biliyorsanız söyleyin: Her şeyin hükümranlığı elinde olan, kendisi koruyan, kendisine
karşı korunulamaz olan kimdir?”” el-Mü’minûn, 23/88.
1399 “İşte böylece İbrahim’e göklerdeki ve yerdeki hükümranlığı ve nizamı gösteriyorduk ki kesin ilme
erenlerden olsun.” el-En¡âm, 6/75.
1400 “Eli sıkı olma, büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır ve çaresiz kalırsın.” el-İsrâ™, 17/29.
1401 “Ancak eşleri ve ellerinin altında bulunan cariyeleri bunun dışındadır. Onlarla ilişkilerinden dolayı
kınanmazlar.” el-Mü™minûn, 23/6; el-Me¡âric, 70/30.
1402 “Uzun bir süre benden uzaklaş!” Meryem, 19/46.
322 ‫اَنِكْلَم‬ BÂBU’L-MÎM

hu subhânehu seni sevgilin ile uzun zamân mütemetti¡ etsin ve yaşatsın” demek olur.
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْم َل َل ُهم‬kelimesine de mürâca¡at oluna. Bâbu’n-Nûn’da vâki¡ ”‫“نُ ْم ِلي‬
ْ
kelimesi de bundandır.
ِ ‫•م ْل‬
]melkinâ[ ‫ك َنا‬
َ
ِ ِ ِ ِ َ ‫ أَ ْي ِباَ ْن َم َل ْك َنا أَ ْم َر َنا َو ِق‬1403﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َما أَ ْخ َل ْف َنا َم ْو ِع َد َك ب َِم ْل ِك َنا‬
ِ ْ ‫يل ب‬
َ ‫ِاخت َيارِ َنا َوبِع ْلم َنا ُم َت َع ّمد‬
‫ين‬
Ya¡nî “Biz kendi emrimize mâlik olmakla veyâ kendi ihtiyârımızla veyâ bilerek ta¡am-
müden hulf etmedik” demek olur. Murâd Sâmirînin igvâ ve fitne ve idlâliyle hulfe cür™et
ettik demek olur. Bu kelime mîm’in zammıyla ”‫ “ب ُِم ْل ِك َنــا‬ve kesriyle ”‫ “ب ِِم ْل ِك َنــا‬da kırâ™at
olundu. Her üç sûrette de “‫”ضــر َب‬
َ َ
bâbından ”‫ــك‬ ُ ‫ــك َي ْم ِل‬ َ ‫“م َل‬den
َ masdarlardır, binâ™en ¡aleyh
ma¡nâca fark yoktur.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ل‬،‫”م‬
ُ
]multe√aden[ ‫ح ًدا‬
َ ‫•م ْل َت‬ ُ
1404
﴾‫ون ِه ُم ْل َت َح ًدا‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َلن َت ِج َد ِمن د‬
ُ ْ ْ َ َ ْ
‫[ أَ ْي ُم ْع َت َد ًل َو َم ِم ًيل‬342] 1405﴾‫ون ِه ُم ْل َت َح ًدا‬
ِ ‫ •و﴿و َلن أَ ِج َد ِمن د‬
ُ ْ ْ َ
Ya¡nî ¡udûl ve meyl edecek sapacak mekân ki taharrüz ve tahaffuz ve halâs mümkün
ِ
olabilsin. ”‫ــد‬ ٌ ‫“ ِإ ْلت َح‬dan ism-i mekândır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ــاد‬
ٌ ‫“ َل ْح‬den me™hûz ”‫ــاد‬ ٌ ‫ “ ِإ ْل َح‬keli-
mesine mürâca¡at oluna.

]mulîmun[ ‫•م ِليم‬

ٌ ُ
‫ب أَ ْن يُ َل َم َع َلي ِه‬ ٍ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿فالتقمه الحوت وهو م ِل‬
ُ ‫يم﴾ أَ ْي آت ب َِما َي ِج‬ ٌ ُ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ ََْ َ
1406
ْ
Ya¡nî “kendi üzerine zemmi mûcib bir fi¡li ityân edici” demek olur. Bu âyette murâd
Yûnus ¡aleyhi’s-selâm olmakla fi¡l-i mezkûr müşârün ileyhin Cenâb-ı Hakk’tan bir
emr ve izn olmaksızın kavmi terkle bahre ve sefîneye binip gitmesidir ki makâm ve
mertebe-i nübüvvet buna müsâid değildi. Bu kelime bu âyette ”‫ــل ِفــي ا ْل َم َل َم ِــة‬ ٌ ‫اخ‬ ِ ‫ “د‬ve ‫“م ِليــم‬
َ ٌ ُ
”‫¡ َن ْف َس ُــه‬ibâretleriyle de tefsîr edilmiştir. Ve 1407﴾‫اهم ِفي ا ْلي ِم َو ُه َو ُم ِليم‬ ‫ن‬
َ ‫ذ‬
ْ ‫ب‬ ‫ن‬
َ ‫ف‬
َ ‫ه‬ ‫ود‬
َ ُ ‫ن‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫اه‬‫ن‬َ ‫ذ‬
ْ ‫خ‬ َ ‫ا‬
َ ‫ف‬
َ ﴿ kavl-i
ٌ َّ ُْ َ ُ ُ َ ُ
celîlinde murâd fir¡âvn olup ”‫الر ُبوبِي ِــة‬ ‫ى‬ ‫و‬ ‫ع‬
ْ ‫د‬
َ ‫و‬ ِ ‫يــب الرس‬
‫ــول‬ ِ ‫ذ‬ِ ‫“آت بِمــا ي َــام ع َلي ِــه ِمــن َت ْك‬ ِ kavliyle îzâh
َّ ُّ َ َ ُ َّ ْ ْ َ ُ ُ َ
olundu. Ve bunda da ”‫“مليــم َن ْف َس ُــه‬ ِ ile tefsîr olunur, gûyâ tekzîb-i rüsül ve küfr ve şirkte
ٌ ُ
ısrâr ettiğine nedâmetle kendini levm eder. Ve kelime-i mezbûre feth-i mîm’le ”‫“م ِليــم‬
ٌ َ

1403 “Şöyle dediler: “Sana verdiğimiz sözden kendi isteğimizle caymış değiliz.”” Tâ Hâ, 20/87.
1404 “O’ndan başka asla bir sığınak da bulamazsın.” el-Kehf, 18/27.
1405 “Asla O’ndan başka sığınacak kimse de bulamam.” el-Cinn, 72/22.
1406 “Böylece, Yûnus kendini kınayıp dururken balık onu yuttu.” es-Sâffât, 37/142.
1407 “Bunun üzerine biz de kendisini ve ordularını yakalayıp denize attık. O ise (pişman olmuş), kendini
kınıyordu.” ez-Zâriyât, 51/40.
BÂBU’L-MÎM ‫ٍنوُنْمَم‬ 323

sûretinde de kırâ™at olunmuştur, bu takdîrce ”‫وم‬ ٌ ‫“م ُل‬

َ ma¡nâsına olur. Bu keyfiyyet ”‫وب‬ ٌ ‫“م ُش‬
َ
ve ”‫ــيب‬ ‫ش‬ِ ‫“م‬ ” ‫م‬ ‫ــو‬‫ل‬ “den ” ‫يــم‬ ِ
‫ل‬ ‫م‬ ‫ــو‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ة‬ ‫ــ‬ ‫م‬ ‫ِل‬
َ ‫إ‬ ‫يــم‬ ِ
‫ل‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ل‬َ َ ‫أ‬ “ ‫م‬ ‫“ل‬
ٌ َ gibidir. Ânifü’l-beyân ٌ ْ َ “if¡âl”dir: َ
ٌ ُ َ ُ َ ُ ُ َ ً denir. َ َ
”‫وم‬‫ل‬‫ي‬
ُ َُ gibidir. Fethle ”‫ة‬ ‫م‬ ‫ل‬‫“م‬
ٌ َ ََ ismidir. ”‫ا‬ ‫وم‬
ً َُ ‫ل‬ ‫“م‬ kelimesine bak.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ل‬،‫”م‬
]millete[ ‫• ِم َّل َة‬
‫محمد َص َّلى ُاهلل َو َس َّلم ِهي‬ ‫ أَ ْي ِم َّل َة ْ ِال ْس َل ِم ا َّل ِتي َي ْد ُعو ِإ َلي َها‬1408﴾‫اهيم َح ِني ًفا‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف َّاتبِعوا ِملة إِبر‬
َ َ ٌ ْ َ َ ْ َ َّ ُ َ ُ ْ
‫ين ْال ِْس َل ِم َح ِني ًفا أَ ْي ُم ْس ِل ًما‬ ‫د‬ِ ‫يد و‬ ُ ‫ح‬ِ ‫اهيم ع َلي ِه الس َلم و ِهي التو‬ ِ ‫ِفي ْالَص ِل ِم َّل ُة إِبر‬
ُ َ ْ َّ َ َ ُ َّ ْ َ َ َ ْ ْ
ِ
”‫ “م َّل ٌة‬kelimesinin medlûlü kurbet-i Allâh’a tevassul için Cenâb-ı Hakk’ın enbiyâ™ ¡aley-
himü’s-selâm vesâtatıyla ¡ibâdı üzerine [343] teşrî¡ buyurduğu menhec-i kavîmdir,
binâ™en ¡aleyh ma¡nâca dîn gibidir. ”‫“م َّل ٌة‬ ِ ile ”‫“دين‬in ِ farkı budur ki ”‫“م َّل ٌة‬ ِ ancak kendine is-
ٌ
nâd olunan nebîye izâfe olunur, bu âyetle emsâlinde olduğu gibi. Allâh-ı ¡azîmü’ş-şâna
ve âhâd-ı ümmet-i nebîye izâfe edilemez, meselâ ”‫اهلل‬ ِ ‫“دين‬ ِ ve ”‫“د ِيني‬ ِ ve ”‫“دين َزي ٍد‬ ِ denildiği
ُ ْ ُ
ِ ِ ِ ِ ٍ ِ
[hâlde] ”‫ “م َّل ُة اهلل‬ve ”‫ “م َّلتي‬ve ”‫ “م َّل ُة َز ْيد‬denilemez, nitekim namâz Allâh’ın şer¡idir ma¡nâ-
sı irâde edilerek ”‫اهلل‬ ِ ‫ “الص َــا ُة ِم َّلــ ُة‬denilemez. Ve enbiyâ™ ¡aleyhimü’s-selâmdan da yalnız
َّ
sâhib-i kitâb ve hamele-i şer¡ olanlara izâfet edilip tevâbi¡den olan âhâd-ı enbiyâya da
izâfet edilemez, meselâ ”‫وسى‬ ِ ِ denilemez.
َ ‫ “م َّل ُة ُم‬denir de ”‫وش َع‬ َ ُ‫“م َّل ُة ي‬
İstitrâd: el-Yevm elsine-i nâsta ve beyne’l-akvâm tedâvül etmekte olan millet lafzı ek-
ser ¡ırk veyâ cins veyâhûd edyândan bir dîn gibi bir câmi¡a ile müttehid ve mürtebit
ve müctemi¡ olan kavm ve gürûh ve cemâ¡at ma¡nâsına bir ıstılâh-ı muhdestir, bir asla
müstenid değildir.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”م‬

َ
ٍ ُ‫•ممن‬
]memnûnin[ ‫ون‬
َْ
ٍ ‫ أَي م ْقطُو ٍع أَو مع ُد‬1409﴾‫ون‬
‫ود أَ ْو‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ِ ‫﴿ا َّن ا َّل ِذين ٰامنُوا وع ِم ُلوا الص ِالح‬
ٍ ُ‫ات َلهم أَجر َغير ممن‬
َْ ْ َ ْ َْ ُْ ٌ ْ ُْ َ َّ َ َ َ َ َ ْ
‫وص‬ ٍ ‫من ُق‬
َْ
Burada ve emsâlinde hep böyle tefsîr edilmiştir. Aslen ”‫“م ٌّن‬ َ lafzındandır. Bâbu’t-Tâ’da
”‫“ت َم َّن ْــوا‬
َ kelimesine mürâca¡at edile. Ve fasl-ı âyette ”‫ــن‬ َّ ‫ “ا ْل َم‬kelimesinde de buna müte¡al-
lik bir nebze kelâm bulunur.

1408 “Öyle ise hakka yönelen İbrahim’in dinine uyun.” Âl-i ¡İmrân, 3/95.
1409 “Şüphesiz iman edip salih ameller işleyenler için ise kesintisiz bir mükâfât vardır.” Fussilet, 41/8.
324 ‫اًدوُدْمم‬
َ BÂBU’L-MÎM

]memdûden[ ‫ودا‬
ً ‫•مم ُد‬ َْ
‫ار ِة‬ ِ ِ ِ ِ
ّ ‫ودا﴾ أَ ْي َواس ًعا أَ ْو َكث ًيرا َي ُم ُّد َب ْع ُض ُه َب ْع ًضا َك‬
َ ‫الت َج‬ ً ‫ين ُش ُه‬
َ ‫ودا َو َبن‬
ً ‫ت َل ُه َم ًال َم ْم ُد‬
ُ ‫﴿و َج َع ْل‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1410

‫الضر ِع‬ ‫والزرع و‬

ْ َّ َ ِ ْ َّ َ
Murâd ticâret ve zirâ¡at ve mevâşîden sağılır, sütü alınır, bizim sağmal dediğimiz şey-
lerin bir kimsede ictimâ¡ıdır ki birinden kazanamazsa dîgerinden kazanır. Buna mâl-ı
memdûd denir. Ânifü’l-beyân ”‫“م َّــد ال ِظّ َّــل‬ َ ve tâlîlerine ve Bâbu’l-Hemze’de ”‫اك ْم‬ ُ ‫ “أَ ْم َد ْد َن‬ke-
limelerine mürâca¡at oluna. [344]

MAZMÛMETU’L-MÎMİ’L-ÛLÂ: “‫م‬،‫”م‬
ُ
]el-mumterîne[ ‫ين‬
َ ِ‫•ا ْلمم َتر‬
ْ ُ
‫ين‬ ِّ ‫الش‬
َ ‫اك‬ َّ ‫ين﴾ أَ ِي‬ ِ ِِ ِ
َ ِ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل َت ُكو َن َّن م َن ا ْل ُم ْم َتر‬
1411

Bu kelime emrde tereddüd ve şekk ma¡nâsına olan kesr-i mîm’le ”‫“مر َيــ ٌة‬dendir, ِ nitekim
ْ
1412 ٍ ِ ٍ
﴾‫اب َي ْــوم َعقيــم‬ ِ
َ ‫ــاع ُة َب ْغ َتــ ًة أَ ْو َي ْأت َي ُه ْــم َع‬ ِ ِ ٍ ِ ِ
‫يــن َك َفــروا فــي مريــة منــه حتــى ت ْأتيه‬ ِ
ُ ‫ــذ‬ َ ‫الس‬َّ ‫ــم‬ُ ُ َ َ َّ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ‫﴿ل َي َــز ُال ا َّلذ‬
َ kavl-i kerîmi
”‫“في َتر ُّد ٍد َو َش ٍّك‬
ِ kavliyle tefsîr olunmuştur. Ve ”‫ “ج َد ٌل‬ve ”‫“ع َناد‬
َ ٌ
ِ ve ma¡ânî-i sâirede de müs-
َ
ta¡meldir. Ânifü’l-beyân ”‫“مــر ًاء‬ ِ ve ”‫“مري ٍــة‬ ِ ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تتمــارى‬
َ َْ َ َ َ َ kelimelerine nazar
buyurula.

]mumerradun[ ‫•ممر ٌد‬

َّ َ ُ
‫ أَ ْي ُم َم َّل ٌس ِم ْن َها‬1413﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َق َال إ َِّن ُه َصر ٌح ُم َمر ٌد ِم ْن َق َوارِ ير‬
َ َّ ْ
Ya¡nî “sırçalar ile billûrler ile tesviye edilmiş düzeltilmiş, döşenmiş ve mücellâ kılın-
mış” demek olur. Bu kelime ”‫ــس‬ ٌ ‫“م ْل‬ َ ma¡nâsına olan ”‫“م َــر ٌد‬den َ “tef¡îl”dir. ‫يــدا‬ ً ِ‫ــاء َت ْمر‬
َ ‫“م َّــر َد ا ْلب َِن‬
َ
”‫اك ا ْلب َِن ُاء ُم َمر ٌد‬
َ ‫ َف ُه َو ُم َمر ٌد َو َذ‬denir, ref¡-i binâsıyla tahkîm ve tesviye edilmek ma¡nâsınadır. Bu
َّ َّ
lafz aslen nebâtsız düz yer ma¡nâsına olup birer takrîble ma¡ânî-i sâirede dahi isti¡mâl
olunmuş. Bu bâbın evvelinde ”‫“مارِ ٍد‬ َ kelimesinde tafsîl edilmiştir, mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”م‬

َ
]el-menne[ ‫•ا ْلم َّن‬
َ
‫ِين‬ َّ ‫الس ْل َوى﴾ أَ ِي‬
َ ‫الت َر ْن َجب‬ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َّ ‫﴿وأ ْن َز ْل َنا َع َل ْي ُك ُم ا ْل َم َّن َو‬
1414
َ َ ْ

1410 “Ona bol mal ve gözü önünde duran oğullar verdim.” el-Müddessir, 74/12-13.
1411 “Artık, sakın şüpheye düşenlerden olma!” el-Bakara, 2/147; el-En¡âm, 6/114; Yûnus, 10/94.
1412 “İnkâr edenler, kendilerine kıyamet ansızın gelinceye, yahut da onlara kısır bir günün azabı gelip
çatıncaya dek o Kur’an’dan bir şüphe içinde kalırlar.” el-Hacc, 22/55.
1413 “Süleyman ona “Bu, (zemini) billurdan döşenmiş bir köşktür” dedi.” en-Neml, 27/44.
1414 “Size, kudret helvası ile bıldırcın indirdik.” el-Bakara, 2/57. Ayrıca bkz. Tâ Hâ, 20/80.
BÂBU’L-MÎM ‫اَنَكِساَنَم‬ 325

Ya¡nî “kudret helvâsı” denilen şey™dir. ”‫“الســ ْل َوى‬ َّ semânât ya¡nî bıldırcın yâhûd yelve
denilen kuştur. ”‫ــن‬ ٌّ ‫“م‬ َ ba¡zı bilâdda seher vakti şebnem gibi yağar bal gibi tatlı bir şey™-i
ma¡ruftur; ba¡zı edviyede de kullanılır, ekl de edilir ve el-yevm de nüzûl eder, kudret
helvâsı ve ”‫“تر ْن َجبِيــن‬ denir. Bu Fârisî “terângebîn”den [345] mu¡arreb olacaktır. Ve ”‫ــن‬ ٌّ ‫“م‬
ََ َ
lafzı ma¡ânî-i sâirede de müsta¡meldir. Ez-cümle ‫ــن‬ ِ ِ ِ َ
ِّ َ ْ ْ ُ َ َ َ ُ ْ ُ َ ُ َ َ َّ َ ُّ ‫﴿يــا‬
‫م‬ ‫ل‬ ‫ِا‬ ‫ب‬ ‫ــم‬ ‫ك‬ ‫ات‬ ‫ق‬ ‫د‬ ‫ص‬ ‫ــوا‬‫ل‬ ‫ط‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ــوا‬ ‫ن‬ ‫آم‬ ‫يــن‬ ‫ذ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــا‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫أ‬ َ
1415
﴾ ِ‫ال ِخــر‬ ِ َّ ‫ــاس و َل يؤ ِمن ب‬
ٰ ْ ‫ِالل َوا ْل َي ْو ِم‬ ِ ‫ــذي ي ْن ِف ُــق ما َلــه رِ ئَــاء الن‬ ِ ‫ و ْالَ َذى َكا َّل‬kavl-i kerîminde ”‫ “إِم ِت َنا ٌن‬ya¡nî bir
ُ ُْ َ َّ َ ُ َ ُ َ ْ
kimseye ettiği iyiliği sayıp döküp başa kakmaktır. Ve 1416﴾‫ ﴿ َفإ َِّما َم ًّنا َب ْع ُد َوإ َِّما ِف َد ًاء‬kavl-i kerî-
minde esîr-i harbi bilâ-fidye-i necât ıtlâk etmek ma¡nâsınadır. Ve ‫يــن‬ ِِ
َ ‫اللُ َع َلــى ا ْل ُم ْؤمن‬
َّ ‫ــن‬ َّ ‫﴿ َل َق ْــد َم‬
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
﴾‫ــاب َوا ْلح ْك َم َة‬ َ ‫ــول م ْن أَ ْن ُفســهِ ْم َي ْت ُلوا َع َل ْيهِ ْــم ٰا َياته َويُ َز ّكيهِ ْم َويُ َع ّل ُم ُه ُم ا ْلك َت‬ ً ‫ــث فيهِ ْم َر ُس‬َ ‫ ِإ ْذ َب َع‬kavl-i kerîminde
1417

َ
”ُ‫ “أ ْن َعم اهلل‬demektir. Bu lafz ”‫“م َن ٌن‬
َ َ mâddesindendir. Müştakkât ve mutasarrafâtı ma¡ânî ve
mevâzi¡-i muhtelifede kullanılır. “‫”ر َّد‬ ِ
َ bâbından ”‫“م َّن َي ُم ُّن َم ًّنا‬ َ denir. Ve kesrle ”‫ “م َّن ٌة‬ismdir.
Ve kat¡ ve naks ve i¡yâ ma¡nâlarına da gelir, mahallerinde beyân edilir. Fethle ”‫ــن‬ ٌّ ‫“م‬ َ ev-
zândan batmana denir.

]menâsikenâ[ ‫ك َنا‬ ِ ‫•م َن‬

َ ‫اس‬ َ
‫ أَ ْي ُم َت َعب َد ِات َنا ِفي ا ْل َح ِّج أَ ْو َشر ِائ َع ِد ِين َنا َوأَ ْع َل َم َح ِ ّج َنا‬1418﴾‫اس َك َنا‬ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وأَرِ َنا م َن‬
َ َ َ ُ ْ
َ َّ
Ya¡nî “Haccda mükellef olduğumuz a¡mâl-i ¡ubûdiyyeti yâhûd dinimizin şerâyi¡ini ve
a¡lâm-ı haccımızı bize göster.” Ya¡nî ta¡lîm eyle demek olur. ”‫ــك‬ ٌ ‫“نُ ْس‬ten ”‫ــك‬ ٌ ‫“م ْن ِس‬in
َ cem¡i-
dir. ”‫ــك‬ ٌ ‫¡ “نُ ْس‬ibâdet ma¡nâsınadır. Sîn’in fethi ve kesriyle ”‫ــك‬ ِ
ٌ ‫ َم ْنس‬-‫ــك‬ ٌ ‫“م ْن َس‬
َ ism-i zamân ve
mekân ve masdar olur. ”‫اس ٌك‬ ِ ‫¡ “ َن‬âbiddir. Bu lafz aslen zebh ma¡nâsınadır; “‫ ” َقت َل‬bâbından
َ
”‫ل‬ِ َّ ِ ‫ــكت‬ ‫س‬ ‫ن‬
َ “, ” ‫ــت‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ذ‬
َ “ demektir. Ve “fa¡îlet” vezninde ” ‫ة‬ٌ ‫ــيك‬ ِ
‫س‬ ‫ن‬
َ “ kendisiyle kurbetüllâh kasd
ُ ْ َ ُ ْ َ َ
olunan ”‫ِيح ٌة‬ َ ‫“ َذب‬dır, sonra ittisâ¡ ederek ¡ibâdet ve mevzi¡-i ¡ibâdet ve tâ¡at ve şerî¡at ma¡nâ-
larında isti¡mâl olundu ve a¡mâl-i haccda ihtisâs etti, nitekim bahsinde olduğumuz âyetle
﴾‫الل َك ِذ ْكرِ ُكم َآب َاء ُكم أَ ْو أَ َش َّــد ِذ ْكرا‬ ِ ‫ ﴿ َف ِإ َذا َق َضيتم م َن‬ve ‫ــكا ِلي ْذ ُكروا اســم ِالل‬ ٍ ِ
َ َّ ‫ــك ُك ْم َفا ْذ ُك ُروا‬
َ ‫اس‬ َّ َ ْ ُ َ ً ‫﴿ول ُك ّ ِل أُ َّمة َج َع ْل َنا َم ْن َس‬
1419
ً ْ ْ َ ُْْ َ
1420 ِ
﴾‫يم ِة ْالَ ْن َعام‬ ِ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ن‬
َ َ ْ ُْ َ َ ‫م‬ِ ‫ ع َلى ما ر َز َقهم‬âyetlerinde böyledir. Zammeteynle ”‫ “نُس ٌك‬bundan ismdir.
َ ُ

1415 “Ey iman edenler! Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı hâlde insanlara gösteriş olsun diye malını
harcayan kimse gibi, sadakalarınızı başa kakmak ve gönül kırmak suretiyle boşa çıkarmayın.” el-Ba-
kara, 2/264.
1416 “Artık bundan sonra (esirleri) ya karşılıksız ya da fidye karşılığı salıverin.” Muhammed, 47/4.
1417 “Andolsun, Allah, mü’minlere kendi içlerinden; onlara âyetlerini okuyan, onları arıtıp tertemiz ya-
pan, onlara kitab ve hikmeti öğreten bir peygamber göndermekle büyük bir lütufta bulunmuştur.”
Âl-i ¡İmrân, 3/164.
1418 “Bize ibadet yerlerini ve ilkelerini göster.” el-Bakara, 2/128.
1419 “Hac ibadetinizi bitirdiğinizde, artık (cahiliye döneminde) atalarınızı andığınız gibi, hatta ondan da
kuvvetli bir anışla Allah’ı anın.” el-Bakara, 2/200.
1420 “Her ümmet için, Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine ismini ansınlar diye
kurban kesmeyi meşru kıldık.” el-Hacc, 22/34.
326 ‫اًكَسْنَ م‬ BÂBU’L-MÎM

]menseken[ ‫كا‬
ً ‫•م ْنس‬ َ َ
َ ‫] ُه ْم َع ِام ُل‬346[ ‫يع ًة‬ َ ‫ ِق‬1421﴾‫وه‬ ِ ٍ ِ ِِ ِ
‫ون ب َِها‬ َ ِ‫يل َشر‬ ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ل ُك ّ ِل أُ َّمة َج َع ْل َنا َم ْن َس ًكا ُه ْم َناس ُك‬
Mâ-kablinde mufassalen beyân edildi, oraya ircâ¡-ı nazar oluna.

َ ‫•م َن ِام‬
]menâmike[ ‫ك‬
َ
‫ أَ ْي َن ْو ِم َك‬1422﴾‫اللُ ِفي َم َن ِام َك َق ِل ًيل‬ َ ِ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإ ْذ يُر‬
َّ ‫يك ُه ُم‬
Ya¡nî “senin uykunda.” Murâd rü™yânda, düşünde demektir. Ve mahall-i nevm olduğu
için ”‫ “ َن ْــو ٌم‬göz demek de olur. Bu sûrette ”‫ــك‬ َ ‫“فــي َع ْي ِن‬
ِ ile tefsîr edilir ki “Senin gözüyle
onları az gösterdik” demek olur. Uyku demek olan ”‫“ َن ْو ٌم‬dendir. Bâb-ı râbi¡den ‫ام الر ُج ُل‬ ‫“ن‬
َّ َ َ
ِ
”‫ــام َن ْو ًمــا َو َم َن ًامــا َف ُه َو َنائــم‬ ِ
ٌ ُ ‫ َي َن‬denir, uyumak ma¡nâsınadır. ”‫“ َنائ ٌم‬in cem¡i nûn’un zammı ve vâv-ı
müşeddede ile ”‫ “نُ َّــو ٌم‬ve kesr ve teşdîdle ”‫“نيــم‬ ِ ve bilâ-teşdîd kesrle ”‫“نيــام‬ ِ
ٌ َّ ٌ َ gelir. Ve “if¡âl”
ve “tef¡îl”den müte¡addî olur: ”‫الصبِي ِإ َن َام ًة‬ ‫ “أَنام‬ve ”‫يما‬ ً ِ‫ “ َن َّو َم ُه َت ْنو‬denir ki uyutmaktır.
ُّ َّ َ َ
ٍ ‫•م ْن ُض‬
]men∂ûdin[ ‫ود‬
َ
ٍ ‫ط ْل ٍح م ْن ُض‬
‫ أَ ْي ِح ْم ُل َها ِم ْن أَ ْس َف ِل َها ِإ َلى أَ ْع َل َها‬1423﴾‫ود‬ َ َ ‫﴿و‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî meyvesi aşağıdan yukarı kat kat istif olunmuş” demektir ki muz ağaçları murâd
olunur. “‫”ضــر َب‬
َ َ ٌ ‫ــد َن ْض ًــدا َف ُه َــو َن ِض‬
bâbından lafz-ı mezkûr istif ma¡nâsınadır: ‫يــد‬ ُ ‫اع ُــه َي ْن ُض‬
َ ‫“ َن َض َــد َم َت‬
”‫ــود‬
ٌ ‫ َو َم ْن ُض‬denir, birbiri üzerine kat kat istif etmek ma¡nâsınadır. Bâbu’†-‰â’da ”‫ط ْل ُع َهــا‬ َ “ ve
”‫ط ْل ٌح‬
َ “ kelimeleri mütâla¡a oluna ve Bâbu’n-Nûn’da ”‫يد‬ ِ
ٌ ‫ “ َنض‬kelimesine de nazar edile.
ِ ُ‫•ا ْلمن‬
]el-menûni[ ‫ون‬
َ
ِ َ ُ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَم ي ُقول‬
ِ ُ‫اعر َن َتربص ب ِِه ريب ا ْلمن‬
‫ أَ ِي ا ْل َم ْو َت‬1424﴾‫ون‬ َ َ َْ ُ َّ َ ٌ ‫ون َش‬ َ ْ َ ْ
Ya¡nî “ölümü” demektir. ”‫“منُــو ٌن‬,
َ ”‫ــور‬
ٌ ‫“ص ُب‬
َ vezninde zamân ve dehr ve mevt ma¡nâlarında
müsta¡mel ismdir. Ve sîga-i mübâlaga olarak kesîrü’l-imtinân kimseye de vasf olur.
ِ ُ‫ “ريب ا ْلمن‬kelimesine mürâca¡at oluna.
Bâbu’r-Râ’da ”‫ون‬ َ َ َْ
ِ ‫•م َن‬
]menâkibihâ[ ‫اكب َِها‬
َ
‫ أَ ْي ِفي َج َو ِانب َِها‬1425﴾‫اكب َِها‬ِ ‫ول َفام ُشوا ِفي م َن‬
َ
ِ
ْ ً ُ‫﴿ه َو ا َّلذي َج َع َل َل ُك ُم ْالَ ْر َض َذل‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Omuz demek olan [347] ”‫ب‬ ِ
ٌ ‫“م ْنك‬in
َ cem¡idir ki lisânımızda ¡âmme omuz başı ta¡bîr eder.
Etrâf-ı arzda isti¡âre olunmuş, nitekim ”‫ظ ْهــر‬ “ ve ”‫ــن‬ ِ
ٌ َ ٌ ‫“ب ْط‬َ da isti¡âre edilmiştir. Ve ”‫“م َناكب َِهــا‬, َ

1421 “Biz her ümmet için uygulayacağı bir ibadet yolu verdik.” el-Hacc, 22/67.
1422 “Hani Allah sana onları uykunda az gösteriyordu.” el-Enfâl, 8/43.
1423 “Meyveleri küme küme dizili muz ağaçları (altında)” el-Vâkı¡a, 56/29.
1424 “Yoksa onlar, “O bir şairdir; onun, zamanın felaketlerine uğramasını bekliyoruz” mu diyorlar?” et-
Tûr, 52/30.
1425 “O, yeryüzünü sizin ayaklarınızın altına serendir. Haydi onun üzerinde yürüyün.” el-Mülk, 67/15.
BÂBU’L-MÎM ‫ُةَقِنَخْنُمْلا‬ 327

”‫¡ “أَ ْطر ِاف َهــا َو ِجب ِال َهــا َوطُر ِق َهــا‬ibârâtıyla da tefsîr edilmiştir. Murâd Cenâb-ı Hakk’ın arzı tamâ-
ُ َ َ
men insâna teshîr ve tezlîl ile onda ve her tarafında seyr ve seferi teshîl buyurduğunu
beyândır ki büyük ni¡mettir.
ِ ‫•ا ْلم ْن ُف‬
]el-menfûşi[ ‫وش‬
َ
ِ ‫وف ا ْلم ْن ُد‬
‫وف‬ ِ ‫ال َكا ْل ِعه ِن ا ْلم ْن ُف‬
ِ ‫ أَي َكالص‬1426﴾‫وش‬ ُ ‫﴿و َت ُكو ُن ا ْل ِج َب‬
َ ُّ ْ َ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “ditilmiş yün gibi” demek olur. ”‫“ َن ْف ٌش‬dendir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “ َن َف َش ْت‬kelimesinde
mufassalen mezkûrdur, oraya nazar oluna.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ن‬،‫”م‬
ُ
َ ‫•م َن ِاف ُق‬
]munâfi…ûne[ ‫ون‬
ُ
‫ون ِفي ُص ُدورِ ِهم‬َ ‫ون ْ ِال ْس َل َم َويُ ْخ ُف‬ ِ
َ ‫ون﴾ أَ ِي ا َّلذ‬
َ ‫ين يُ ْظهِ ُر‬ 1427
َ ‫اب ُم َن ِاف ُق‬
ِ ‫﴿و ِم َّم ْن َح ْو َل ُكم ِم َن ْالَ ْعر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ َ ْ
‫ا ْل ُك ْفر‬
َ
”‫[“م َن ِاف ٌــق‬ın]
ُ cem¡idir, bu kelime aslen derûn-ı arzda oyularak yapılmış ev ya¡nî zemînlik
demek olan ”‫ “ َن َف ٌق‬lafzındandır. Ve hayvânât ve haşerât-ı arzın tahte’l-arz olan ihtifâgâh
ya¡nî yuvalarına da denir ki onda ihtifâ™ ederler, gizlenirler. Bundan ahz ile nefsinde
kâfir olup da beyne’l-müslimîn izhâr-ı İslâm’la tesettür eden kimseye ”‫“م َن ِاف ٌــق‬ ُ denildi.
ِ ِ ِ
Lafz-ı mezkûrdan “müfâ¡alet”tir. ”‫ “ َنا َف َــق الر ُج ُــل يُ َناف ُــق ُم َنا َف َقــ ًة َون َفا ًقــا َف ُه َــو ُم َناف ٌــق‬denir. Ve ”‫ــاق‬ ٌ ‫“ن َف‬ ِ
َّ
bundan ism de olur. Bu ma¡nâ ¡Arabın ”‫ــوع َو َن َف َــق‬ ُ ‫ “ َنا َف َــق ا ْل َي ْر ُب‬kavlinden me™hûzdur. ”‫ــوع‬ ٌ ‫“ي ْر ُب‬
َ
yaban fâresidir, tahte’l-arz ”‫ــاء‬ َِ ‫ “ َن‬denilen yuvasının müte¡addid ve muhtelif cihetlerde
‫ق‬ ‫اف‬
ُ
medhal ve mahrecleri olmakla hangi yerinden tutulmak istenilse dîgerinden kaçar. Ve
tahte’l-arz olan yola ki lagam denir şimdi tünel deniyor, ”‫ــاء‬ ِ
ُ ‫ “ َناف َق‬denir, ancak [348] ma-
hall-i âhara mahreci olmayana denilmez ki çıkmaz yoldur. Vallâhu a¡lemu.

]el-mun«ani…atu[ ‫خ ِن َق ُة‬
َ ‫•ا ْلم ْن‬
ُ
ِ َّ ِ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ح ِرمت ع َلي ُكم ا ْلميت ُة والدم و َلحم ا ْل ِخنزِ يرِ وما أُ ِه َّل ِل َغير‬
‫الل ب ِِه َوا ْل ُم ْن َخ ِن َق ُة َوا ْل َم ْو ُقو َذ ُة‬
ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ّ ُ َ ُ ْ
‫ أَ ِي‬1428﴾‫الن ُص ِب َوأَ ْن َت ْس َت ْق ِس ُموا ب ِْالَ ْز َل ِم‬ ُّ ‫ى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫ِح‬ ‫ب‬ ‫ذ‬
ُ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫ذ‬
َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ِل‬
َّ ‫إ‬ ‫ع‬ ‫ب‬ ‫الس‬ ‫ل‬َ ‫ك‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ة‬
ُ ‫يح‬ ِ
َ َ َ َ َّ َ َ ّ ِ ‫َوا ْل ُم َت َر‬
َ ‫ط‬ ‫الن‬‫و‬ ‫ة‬
ُ ‫ي‬ ‫د‬
َ َ َ َ ْ ُ ْ َّ َ ُ ُ َّ
‫ا ْل َمي َت ُة َخ َن ًقا‬
ْ
Ya¡nî “boğularak ölmüş hayvândır” ki bu âyette ekli tahrîm buyurulan eşyâ-i tis¡adan
biridir. Murâd ekli mübâh olup da boğulmakla öldürülen hayvânın eklidir ki hurmet-i

1426 “Dağlar da atılmış renkli yünler gibi olacaktır.” el-Kâri¡a, 101/5.

1427 “Çevrenizdeki bedevîlerden birtakım münafıklar vardır.” et-Tevbe, 9/101.
1428 “Ölmüş hayvan, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına boğazlanan, (henüz canı çıkmamış iken)
kestikleriniz hariç; boğulmuş, darbe sonucu ölmüş, yüksekten düşerek ölmüş, boynuzlanarak ölmüş
ve yırtıcı hayvan tarafından parçalanmış hayvanlar ile dikili taşlar üzerinde boğazlanan hayvanlar,
bir de fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılındı.” el-Mâide, 5/3.
328 ‫ٌبيِنُم‬ BÂBU’L-MÎM

kat¡iyye ile harâmdır, gerek bir sûretle boğulmuş gerek bir kimse tarafından bi’l-kasd
boğulmuş müsâvîdir. Bâb-ı evvelden ”‫ــوق‬ َ ‫“خ َن َق ُــه َي ْخنُ ُق ُــه َخ ِن ًقــا َف ُه َــو َخ ِان ٌــق َو َذ‬
ٌ ُ‫اك َم ْخن‬ َ denir. ”‫“خ ِن ٌــق‬,
َ
”‫“كت ٌــف‬ ِ َ vezninde olup tahfîfen nûn iskân da edilir. Bir zî-rûhu ölünceye kadar boğazını
sıkıp öldürmek ma¡nâsınadır. Mutâvi¡inde ”‫اخ َت َن َــق َف ُه َــو ُم ْن َخ ِن ٌــق َو ُم ْخ َت ِن ٌق‬ ْ ‫“خ َن َق ُــه َفا ْن َخ َن َــق َو‬
َ denir. Ve
”‫“شا ٌة َخ ِن ٌيق َو ُم ْن َخ ِن َق ٌة‬
َ boğulmuş koyundur.

]munîbun[ ‫•م ِنيب‬

ٌ ُ
ِ ِ ِ ‫اهيم لح ِل‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ ِإن إِبر‬
‫اع‬
ٌ ‫اب َر َّج‬
ٌ ‫ال َت َّو‬
ُ ‫اج ٌع َويُ َق‬ ٌ ‫َوأَ ْم َثال َها أَ ْي َتائ‬
ِ ‫ب َر‬ ٌ ‫يم أَ َّو ٌاه ُمن‬
﴾‫يب‬
ٌ َ َ َ َ ْ َّ
1429
َ ْ
Bu kelime aslen bir şey™in merreten ba¡de uhrâ rücû¡u ma¡nâsına olan ”‫ب‬ ٌ ‫ “ َن ْــو‬lafzından-
ِ “if¡âl”den
dır. Bâb-ı evvelden ”‫وب َن ْو ًبا َو َن ْو َب ًة‬
ُ ُ‫اب َين‬ ً ‫“ر َج َع َي ْر ِج ُع ُر ُج‬
َ ‫ “ َن‬denir, ”‫وعا‬ َ gibidir. ”‫يب‬
ٌ ‫“من‬, ُ
ism-i fâ¡ildir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ِنيبوا‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ُ
]munîbîne[ ‫ِين‬ ِ
َ ‫•منيب‬ ُ
‫ِين‬ ِ ِ ِ ‫ أَي ر‬1430﴾‫ •﴿م ِنيبِين ِإ َلي ِه‬
َ ‫ين َتائب‬
َ ‫اجع‬ َ ْ ْ َ ُ
Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

]munhemirin[ ٍ‫ • ُم ْن َه ِمر‬
ٍ ‫اء بِم‬
ِ ‫ أَ ْي َك ِثيرٍ َسرِ ي ِع ْ ِال ْن ِص َب‬1431﴾ ٍ‫اء ُم ْن َه ِمر‬ ِ
‫اب‬ َ ‫الس َم‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َف َت ْح َنا أَ ْب َو‬
َّ ‫اب‬
Ya¡nî “sür¡atle dökülücü çok su.” Murâd bârân-ı şedîddir. “‫ ” َن َصــر‬bâbından ‫ــاء أَ ِو‬ ُ ‫“ه َم َــر ا ْل َم‬
َ
َ
”‫ــع َي ْه ُمــر َه ْمــرا‬ ‫م‬
ُ ْ َّ‫الد‬ denir, sabb ya¡nî dökmek ve akıtmak ma¡nâsına olup kesret ve sür¡at
ً ُ
mefhûmunu da mutazammındır. Ve ”‫“ه َمــر الر ُج ُــل‬ denir, bir kimse çabuk çabuk ve çok
َّ َ َ
söylemek ma¡nâsınadır. “İnfi¡âl”den ”‫“ا ْن َه َمــر‬ ِ [349] bunun mutâvi¡idir: ‫“همــر ا ْلمــاء َفا ْنهمر َفهو‬
َ َُ ََ َ ُ َ َ َ َ
”‫ ُم ْن َه ِمر‬denir, sür¡at ve kesretle akmak ve dökülmek ma¡nâsınadır.
ٌ
]mun…a¡irin[ ٍ‫ • ُم ْن َق ِعر‬
‫ أَ ْي َم ْق ُلو ٍع‬1432﴾ ٍ‫از َن ْخ ٍل ُم ْن َق ِعر‬
ُ ‫اس َكأَ َّن ُه ْم أَ ْع َج‬
َ ‫الن‬
َّ ‫﴿ت ْنزِ ُع‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “kökünden sökülmüş, koparılmış” demektir. Gâye-i ¡umk ve kal¡ ma¡nâlarında
müsta¡mel ”‫ “ َق ْعــر‬lafzından “infi¡âl”dir. ”‫ــجر َفا ْن َق َعــر َف ُه َــو ُم ْن َق ِعــر‬ ‫ “قعــرت الش‬denir, ‫“ َق َل ْع ُت ُــه َفا ْن َق َل َع َف ُه َو‬
ٌ ٌ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ
”‫ــع‬‫ل‬ِ ‫ م ْن َق‬gibidir ki “Ağacı kökünden söktüm, kopardım, o da söküldü koptu” demek olur.
ٌ ُ
Ve ”‫ “ َق ْعــر ا ْلب ِْئــرِ أَ ْســ َف ُل َها‬Türkçemizde dip ta¡bîr ederiz, kuyunun dibi. Ve ” ِ‫ “ َق ْعــر ا ْلب ْحــر‬denizin
ُ َ ُ
dibi demektir.

1429 “Çünkü İbrahim çok içli ve Allah’a yönelen bir kimseydi.” Hûd, 11/75.
1430 “Allah’a yönelmiş kimseler olarak yüzünüzü hak dine çevirin.” er-Rûm, 30/31, 33.
1431 “Biz de göğün kapılarını dökülürcesine yağan bir yağmurla açtık.” el-Kamer, 54/11.
1432 “İnsanları köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi kaldırıp atıyordu.” el-Kamer, 54/20.
BÂBU’L-MÎM ‫ًلَزْنُم‬ 329

]munfa†irun bihî[ ‫•م ْن َف ِطر ب ِِه‬

ٌ ُ
‫ أَ ْي ُم ْن َش ٌّق ب ِِه‬1433﴾‫ول‬ َ ‫﴿الس َم ُاء ُم ْن َف ِط ٌر ب ِِه َك‬
ً ‫ان َو ْع ُد ُه َم ْف ُع‬ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Yevm-i kıyâmet sebebiyle semâ™ yarılıcıdır.” ”‫اق‬ ٍ ‫ات ا ْن ِشــ َق‬ُ ‫ “ َذ‬demek de olur. Bir
şey™i şakk etmek ve halk ve bir şey™e ibtidâ ma¡nâlarına müsta¡mel ”‫“ َف ْطر‬dan “infi¡âl”dir.
ٌ
ِ ‫ “ف‬ve ”‫ “ َف َطر‬ve ” ٍ‫ “ ُفطُور‬ve ”‫“ف ْطر َة‬
Bâbu’l-Fâ’da ”‫اطر‬ ِ kelimelerine mürâca¡at buyurula.
ٌ َ َ َ
]munfekkîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•م ْن َف ّك‬ ُ
‫ أَ ْي‬1434﴾‫ين َح َّتى َت ْأ ِتي ُهم ا ْلب ِي َن ُة‬ ِ
َ ‫ين ُم ْن َف ّك‬
ِ ِ ‫ين َك َفروا ِم ْن أَ ْه ِل ا ْل ِك َت‬
َ ‫اب َوا ْل ُم ْشرِ ك‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿لم يكن ال ِذ‬
َّ ُ َ ُ َ َّ ِ ُ َ ْ َ
‫ين‬ ِِ
َ ‫َزائل‬
Ya¡nî “dîn ve mezheblerinden zâil, ayrılıcı” demek olur. ”‫“ َف ٌّك‬ten “infi¡âl”dir: ”‫“ َف َّك ُه َفا ْن َف َّك‬
Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ َف ُّك َر َقب ٍة‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َ
]el-munkeri[ ِ‫ •ا ْل ُم ْن َكر‬
ِ ‫ون بِا ْلمعر‬
﴾ ِ‫وف َو َي ْن َه ْو َن َع ِن ا ْل ُم ْن َكر‬ ‫ •﴿ولتكن ِمنكم أُمة يدعون ِإلى الخيرِ وي ْأمر‬
ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ٌ َّ ْ ُ ْ ْ ُ َ ْ َ
1435

ِ ‫ • ِفي ج ِمي ِع ا ْل ُقر‬

ِ ِ‫آن ا ْل َكر‬
‫يم‬
ْ َ
Şer¡an ve ¡aklen ve hikmeten i¡tikâd ve akvâl ve ef¡âl ve mu¡âmelâtta kabîh ve merdûd
ve mahzûr olan şey™lerdir. ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ ُق ْف‬vezninde ”‫“نُ ْك ٌــر‬dendir. Bâbu’l-Hemze’[de] ”‫ “أَ ْن َك َــر‬keli-
mesinde bir nebze beyân edildi. Ve Bâbu’n-Nûn’da mufassalen tahkîk ve beyân edil-
miştir, mürâca¡at oluna. [350]

]munzelen[ ‫•م ْن َز ًل‬

ُ
َ 1436 ِ َ ِِ ِ
َ ‫ار ًكا﴾ أ ْي ِإ ْن َز ًال ُم َب‬
‫ار ًكا‬ َ ‫﴿و ُق ْل َر ِّب أ ْنزِ ْلني ُم ْن َز ًل ُم َب‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Zamm-ı mîm ve feth-i zây ile masdardır. İsm-i mekân da olur. Ve feth-i mîm ve kesr-i
zây ile kırâ™ate göre yine mekân-ı nüzûldür. ”‫ــار ًكا‬ َ ‫“م َب‬
ُ ile tavsîfi kesret-i nesl ve tetâbu¡-ı
hayr u ni¡amla sa¡âdet ve necât-ı dâreyne sebeb olacak mahal ma¡nâsını tazammun için-
dir; ”‫ول‬
ٌ ‫ “نُ ُز‬dendır. Bâbu’n-Nûn’[da] ”‫ “ َن َز َل‬kelimesine nazar oluna.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ن‬،‫”م‬

1433 “O günle gök (bile) yarılır, Allah’ın vadi gerçekleşir.” el-Müzzemmil, 73/18.
1434 “Kitap ehlinden inkâr edenler ile Allah’a ortak koşanlar, kendilerine apaçık delil gelinceye kadar
(küfürden) ayrılacak değillerdi.” el-Beyyine, 98/1.
1435 “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten men eden bir topluluk bulunsun.” Âl-i ¡İmrân,
3/104. Ayrıca mârife olarak on yerde; birer kez de ”‫“م ْن َكــر‬
ُ (el-Mâide, 5/79) ve ”‫“م ْن َك ًــرا‬
ُ (el-Mücâdele,
58/2) şeklinde geçmektedir.
1436 “Yine de ki: “Ey Rabbim! Beni bereketli bir yere kondur.”” el-Mü™minûn, 23/29.
330 ‫اًجاَهْنِم‬ BÂBU’L-MÎM

]minhâcen[ ‫اجا‬ ِ
ً ‫•م ْن َه‬
ِ ‫طرِ ي ًقا و‬
َ ‫ أَ ْي‬1437﴾‫اجا‬ ِ ِ ِ ِ
‫اض ًحا‬ َ ً ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ل ُك ّ ٍل َج َع ْل َنا م ْن ُك ْم ش ْر َع ًة َوم ْن َه‬
”‫ “ َن ْه ٌج‬ve ”‫“م ْن َه ٌج‬ ِ
َ ve ”‫اج‬ٌ ‫ “م ْن َه‬tarîk-i vâzıh ki şehrâhtır. Bâb-ı sâlisten müte¡addî olarak ‫“ َن َه َج‬
”‫ ال َّطرِ َيق َي ْن َه ُج َن ْه ًجا‬denir, ”‫ــال ٌك‬ ِ ‫اهج س‬ ِ َ َ
َ ٌ ‫ أ َبا َن ُه َوأ ْو َض َح ُه َو َن َه َج ال َّطرِ َيق َســ َل َك ُه َف ُه َو َن‬demektir. Bâbu’ş-Şîn’de
”‫“شر َع‬ ve ”‫يع ٌة‬ ِ
َ َ َ ِ‫“شر‬ َ ve ”‫“ش َّر ًعا‬ُ ve ”‫ “ش ْر َع ًة‬kelimelerine de mürâca¡at oluna.
]minse™etehû[ ‫• ِم ْنسأَ َت ُه‬
َ
‫ أَ ْي َع َص ُاه‬1438﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َق َضي َنا َع َلي ِه ا ْل َم ْو َت َما َد َّل ُهم َع َلى َم ْو ِت ِه إ َِّل َد َّاب ُة ْالَ ْر ِض َت ْأ ُك ُل ِم ْن َسأَ َت ُه‬
ْ ْ ْ
Hemze ile ve hemzesiz kırâ™at olunmuştur, her hâlde ¡asâdır. Bu kelime zecr ve te™hîr
ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْس ٌء‬den “mif¡alet”tir ki ism-i âlettir. ”‫ت ا ْلب ِعير‬ ‫“نســ ْأ‬, ”‫“ز َجرتُ ُه‬
َ َ ُ ََ
demek olur;
ْ َ
¡asâ da âlet-i men¡ ve zecr olmakla ”‫“م ْن َســأَ ٌة‬ ِ tesmiye edilmiştir. Ve ”‫“ َنســ ْأ ُته‬, ”‫“ضربته بِا ْل ِم ْنســأَ ِة‬
ُ َ َ َُُْ َ
demek olur. ”‫ “ َن ْــس ٌء‬aslen te™hîr ma¡nâsınadır. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ــيء‬ ‫س‬ِ ‫ “الن‬kelimesine nazar
ُ َّ
oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”م‬

َ
َ ‫•مو ِع‬
]mev¡i∂atun[ ‫ظ ٌة‬
َْ
ِ ِ ‫ِكم و ِش َف‬ ِ ِ
‫الص ُدورِ َو ُه ًدى َو َر ْح َم ٌة‬
ُّ ‫اء ل َما في‬ ٌ َ ْ ُ ‫اس َق ْد َج َاء ْت ُك ْم َم ْوع َظ ٌة م ْن َر ّب‬ َّ ‫﴿يا أَ ُّي َها‬
ُ ‫الن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ِ‫وء ا ْلع ِاقبة‬ ِ ‫ أَي َت ْخوِ ُيف س‬1439﴾‫ِل ْلمؤ ِم ِنين‬
َ َ ُ ْ َ ُْ
Ya¡nî “işin sonu kötü ve güç olacağının beyânıyla korkutmak.” ”‫ــظ‬ ٌ ‫“و ْع‬dandır
َ ki nasîhat
ve ¡avâkıb-ı umûru ihtâr ve tezkîrdir. Ve tâ¡ati emr ve tavsiyedir de [351] denildi. Râπıb
rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ــظ‬ ٌ ‫“و ْع‬ َ bir gûne tahvîfe mukterin zecrdir demiş. Ve »alîl
rahimehullâhuden kalbe rikkat veren kelâmla haberi tezkîrdir ta¡rîfini dahi nakl etmiş.
Envâ¡ı vardır. Meselâ tebşîrâtla hayr ve tâ¡ata tergîb ve teşvîk ve ¡avâkıb-ı seyyi™eyi
tebyîn inzâr ve tahvîf ve rakâyık-ı kelâm ve dakâyık-ı hikemle bi’l-iknâ¡ tebşîr ve inzârı
cümlede olur ki ahsen ve ekmeli budur, nitekim ¢ur™ân-ı kerîm de bunu nâtıktır, ke-mâ
kâle ta¡âlâ: 1440﴾‫ِيل َر ّب َِك بِا ْل ِح ْك َم ِة َوا ْل َم ْو ِع َظ ِة ا ْل َح َس َن ِة َو َج ِاد ْل ُهم بِا َّل ِتي ِهي أَ ْح َس ُن‬
ِ ‫﴿اُ ْد ُع ِإ َلى َسب‬
َ ْ
”‫“و َع َد‬ َ bâbından ”‫ظ‬ ٌ ‫ظ َو ْع ًظا َف ُه َو َو ِاع‬ ُ ‫ظ َي ِع‬َ ‫“و َع‬
َ [Ve] ”‫ظ‬ ٌ ‫“و ِاع‬in َ cem¡i zamm ve teşdîdle ”‫اظ‬ ٌ ‫“و َّع‬
ُ ge-
lir. “Mef¡ilet” vezninde ”‫“م ْوع َظــ ٌة‬ ِ ِ
َ ismdir. “İfti¡âl” bâbından ”‫ــاظ‬ ٌ ‫“إ ِّت َع‬, ”‫ــظ‬ٌ ‫“و ْع‬dan
َ müte™essir
olup kabûl-i nushla husûl-i salâhtır, nitekim ”‫ظ‬ َ ‫“و َع َظ ُه َف َّات َع‬
َ denir. Vallâhu a¡lemu.
1437 “Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol koyduk.” el-Mâide, 5/48.
1438 “Süleyman’ın ölümüne hükmettiğimiz zaman, onun ölümünü onlara ancak değneğini yemekte olan
bir kurt gösterdi.” Sebe™, 34/14.
1439 “Ey insanlar! İşte size Rabbinizden bir öğüt, kalplere bir şifâ ve inananlar için yol gösterici bir reh-
ber ve rahmet (olan Kur’an) geldi.” Yûnus, 10/57.
1440 “Ey Muhammed!) Rabbinin yoluna, hikmetle, güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde müca-
dele et.” en-Nahl, 16/125.
BÂBU’L-MÎM ‫ٍنوُزْ وَم‬ 331

]mevlânâ[ ‫•مو َل َنا‬

َْ
‫ أَ ْي َو ِل ُّي َنا‬1441﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ِ‫اع ُف َع َّنا َوا ْغف ْر َل َنا َو ْار َح ْم َنا أَ ْن َت َم ْو َل َنا َفا ْن ُص ْر َنا َع َلى ا ْل َق ْوم ا ْل َكافر‬ْ ‫﴿و‬َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫َو َسي ُِد َنا َو ُم َت َو ِلّي أُ ُمورِ َنا‬
ّ
Ya¡nî “efendimiz, mâlik ve müdebbir-i umûrumuz ve kâffe-i ahvâlimizde mütevellî ve
mu¡în ve zahîrimiz olan seyyidimiz” demek olur. ”‫“م ْو َلــى‬ َ kelimesi sekiz vech üzere is-
ti¡mâl olunur: 1) Sîga-i fâ¡il ile ”‫“م ْعت ٌق‬ ِ ِ 4) Evlâ bi’ş-
ُ 2) Mef¡ûl bünyesiyle ”‫“م ْع َت ٌق‬ ُ 3) ”‫“ول ٌّي‬ َ
şey™ 5) İbnü’l-¡amm 6) Sıhr 7) Câr 8) Halîf. Vallâhu a¡lemu.

]mev…ûten[ ‫وتا‬
ً ‫•مو ُق‬ َْ
ً ‫ين ِك َت ًابا َم ْو ُق‬ ِِ ِِ ِ
‫وضا ُم َو َّق ًتا‬ ً ‫وتا﴾ أَ ْي َم ْك ُت‬
ً ‫وبا َم ْف ُر‬ َ ‫الص َل َة َكا َن ْت َع َلى ا ْل ُم ْؤمن‬
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿إ َِّن‬
1442

Ya¡nî vakti mukadder bir farîza-i ¡ubûdiyyettir ki takdîm ve te™hîr edilemez demek olur.
”‫وتا‬
ً ‫“م ْو ُق‬
َ lafzı ”‫ت‬ ٌ ‫“و ْق‬ten
َ sîga-i mef¡ûl olup mukadderü’l-vakt ma¡nâsınadır.

]el-mev…û≠etu[ ‫•ا ْلمو ُقو َذ ُة‬

َْ
ِ َّ ِ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ح ِرمت ع َلي ُكم ا ْلميت ُة والدم و َلحم ا ْل ِخنزِ يرِ وما أُ ِه َّل ِل َغير‬
‫الل ب ِِه َوا ْل ُم ْن َخ ِن َق ُة َوا ْل َم ْو ُقو َذ ُة‬
ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ّ ُ َ ُ ْ
‫ أَ ِي‬1443﴾‫الن ُص ِب َوأَ ْن َت ْس َت ْق ِس ُموا ب ِْالَ ْز َل ِم‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ِح‬ ‫ب‬ ‫ذ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫ذ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ِل‬ ‫إ‬ ‫ع‬ َ ِ ِ
ُّ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ ْ َّ َ َ َّ ُ ُ َّ َ َ َ َ ُ َ َّ َ ُ َ ّ ‫َوا ْل ُم َت َر‬
‫ب‬ ‫الس‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫يح‬ ‫ط‬ ‫الن‬‫و‬ ‫ة‬ ‫ي‬‫د‬
‫ِالضر ِب‬ ‫المقتولة ب‬
ْ َّ ُ َ ُ ْ َ ْ
Ya¡nî “bir şey™le vurulup öldürülen hayvân” demektir. Âyet-i kerîme-i mezkûrede ekli
[352] tahrîm buyurulan eşyâ-i tis¡adan biridir. Murâd ¡asâ ve topuz ve taş ve emsâli bir
şey™le vurulup düşürülerek kendi kendine ölen hayvândır ki ölmezden evvel yetişilip
zebhle tezkiye olunmadıkça murdâr ve ekli harâmdır. ”‫“و ْقــ ٌذ‬ َ vech-i meşrûh üzere bir
ِ َ ِ
zî-rûhu vurup müşrif-i mevt bir hâlde düşürmektir. ”‫“و َع َد‬ َ bâbından ‫“و َق َذ ا ْل َبع َير أ ِو ا ْل َغ َز َال َيق ُذ ُه‬
َ
”‫ َو ْق ًذا َف ُه َو َو ِقي ٌذ َو َم ْو ُقو ٌذ َو َشا ٌة َم ْو ُقو َذ ٌة‬denir. Ve lisân-ı şer¡de ”‫“م ْو ُقو َذ ٌة‬ َ ber-vech-i meşrûh meyteye
ism olmuştur. Ve ”‫“و ْقــ ٌذ‬ َ mutlakan düşürmek ma¡nâsına da kullanılır, meselâ uyuklayıp
da düşen ve yıkılan kimseye ”‫اس‬ ُ ‫“و َق َذ ُه النُ َع‬
َ denir.
ٍ ‫•مو ُز‬
]mevzûnin[ ‫ون‬
َْ
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ْالَر َض م َدد َناها واَ ْل َقي َنا ِفيها رو ِاسي وأَ ْنب ْت َنا ِفيها ِمن ُك ّ ِل َشي ٍء مو ُز‬
ٍ‫ أَ ْي ُم َق َّدر‬1444﴾‫ون‬ َْ ْ ْ َ َ َ َ ََ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ

1441 “Bizi affet, bizi bağışla, bize acı! Sen bizim Mevlâmızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım
et.” el-Bakara, 2/286.
1442 “Çünkü namaz, mü’minlere belirli vakitlere bağlı olarak farz kılınmıştır.” en-Nisâ™, 4/103.
1443 “Ölmüş hayvan, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına boğazlanan, (henüz canı çıkmamış iken)
kestikleriniz hariç; boğulmuş, darbe sonucu ölmüş, yüksekten düşerek ölmüş, boynuzlanarak ölmüş
ve yırtıcı hayvan tarafından parçalanmış hayvanlar ile dikili taşlar üzerinde boğazlanan hayvanlar,
bir de fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılındı.” el-Mâide, 5/3.
1444 “Yeri de yaydık, ona sabit dağlar yerleştirdik ve orada ölçülü (bir biçimde) her şeyi bitirdik.” el-
Hicr, 15/19.
332 ‫ْمُهَقِثْوَمو ا ًقِثْوَم‬ BÂBU’L-MÎM

Ya¡nî “mîzân-ı hikmetle tartılıp takdîr edilmiş” demek olur. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu
¡anhumâ ve Sa¡îd b. Cubeyr’den ”‫ون‬ ٍ ‫ “مع ُل‬ile tefsîri de rivâyet olun-
ٍ ‫ “مــو ُز‬kelimesinin ”‫ــوم‬
ْ َ َْ
muştur. ”‫“و ْز ٌن‬
َ ma¡lûmdur. ”‫د‬ ‫ع‬ ‫“و‬
ََ َ bâbından tasrîf olunur.

]mev&i…an ve mev§i…ahum[ ‫•مو ِث ًقا ومو ِث َق ُهم‬

ْ َْ َْ
َّ ‫ِك ْم َف َل َّما َآت ْو ُه َم ْو ِث َق ُه ْم َق َال‬ ِ َّ ‫ون مو ِث ًقا ِمن‬
َ ‫الل َل َت ْأ ُت َّن ِني ب ِِه إ َِّل أَ ْن يُ َح‬ ِ ِ ُ
ُ‫الل‬ ُ ‫اط ب‬ َ ْ َ ‫ •﴿ َق َال َل ْن أ ْرس َل ُه َم َع ُك ْم َح َّتى ُت ْؤ ُت‬
1445
﴾‫يل‬ ٌ ‫ول َو ِك‬ ُ ‫َع َلى َما َن ُق‬
Âhir-i bâbda ”‫اق‬ َ ‫“مي َث‬ِ kelimesinde zikr olunmuştur. Mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.

ُ ‫•ا ْلمور‬
]el-mevrûdu[ ‫ود‬
ُ َْ
ِ ِ
﴾‫ود‬
ُ ‫ار َوب ِْئ َس ا ْلوِ ْر ُد ا ْل َم ْو ُر‬ َّ ‫﴿ي ْق ُد ُم َق ْو َم ُه َي ْو َم ا ْلق ٰي َمة َفأَ ْو َر َد ُه ُم‬
َ ‫الن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1446

ِ kelimesine nazar oluna.

Bâbu’l-Vâv’da ”‫“و ْر ًدا‬

]meveddeten[ ‫•مو َّد ًة‬

ََ
﴾‫اجا ِل َت ْس ُكـنُوا ِا َلي َها َو َج َع َل َبي َن ُكم َم َو َّد ًة َو َر ْح َم ًة‬
1447 ِ ِ ِِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ً ‫﴿وم ْن ٰا َياته اَ ْن َخ َل َق َل ُك ْم م ْن اَ ْن ُفس ُك ْم اَ ْز َو‬
َ َ ُ ْ
ْ ْ ْ
‫أَ ْي َم َحب ًة‬
َّ
Ya¡nî “sevgi.” ”‫“و ٌّد‬ ُ kelimesinden ismdir. Bâbu’l-Vâv’da ”‫“و َّد‬ َ kelimesine nazar oluna.
]mevbi…an[ ‫•مو ِب ًقا‬
َْ
‫ أَ ْي َم ْو ِع ًدا‬1448﴾‫﴿و َج َع ْل َنا َبي َن ُهم َم ْو ِب ًقا‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ
Ya¡nî “mev¡id-i ¡azâb u helâk” demek olur. ”‫ِــق‬ ٌ ‫“م ْوب‬ َ mev¡id ma¡nâsına masdar-ı mîmî ve
ism-i zamân ve mekân olmakla va¡de veyâ zamân-ı va¡de veyâ mekân-ı va¡de-i ¡azâb
ve helâk demek olur. [353] Ve ”‫ــكا‬ ً ‫“م ْه ِل‬َ dahi denilir. Ve ”‫ِــق‬ ٌ ‫“م ْوب‬َ cehennemde bir vâdîdir
de denildi. Bu kelime helâk ma¡nâsına olan ”‫ــوق‬ ٌ ‫“و ُب‬tan
ُ “mef¡il”dir. ”‫“و َع َــد‬ َ bâbından ‫“و َب َــق‬ َ
”‫يب ُِق َو ْب ًقا َو ُو ُبو ًقا‬,َ ”‫“ه َل َك‬
َ ma¡nâsınadır. ” ‫ِق‬ٌ ‫ب‬‫و‬َْ‫“م‬ her hâlde mehlik gibidir. Ve “if¡âl”den ” ‫ق‬َ ‫ب‬
َ ْ “,
‫و‬ ‫ا‬
َ
”‫ــك‬ ‫ل‬
َ ‫ه‬ َ ‫أ‬ “ ‫ــن‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾ ٍ‫يــر‬ ِ
‫ث‬ ‫ك‬ ‫ــن‬‫ع‬ ‫ــف‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫وا‬ ‫ــب‬ ‫س‬ ‫ك‬ ‫ــا‬ ‫ِم‬
‫ب‬ ‫ــن‬ ‫ه‬ ‫ِق‬
‫ب‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ ﴿
َ ْ ma¡nâsına müte¡addîdir: َّ ُ ُ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ َّ ُ ْ ُ ْ Vallâhu
1449

a¡lemu.

1445 “Babaları, “Kuşatılıp çaresiz durumda kalmanız hariç, onu bana geri getireceğinize dair Allah adına
sağlam bir söz vermedikçe, onu sizinle göndermeyeceğim” dedi. Ona güvencelerini verdiklerinde,
“Allah söylediklerimize vekildir” dedi.” Yûsuf, 12/66.
1446 “Firavun, kıyamet gününde kavminin önüne geçecek ve onları ateşe götürecektir. Ne kötü varış
yeridir orası!” Hûd, 11/98.
1447 “Kendileri ile huzur bulasınız diye sizin için türünüzden eşler yaratması ve aranızda bir sevgi ve
merhamet var etmesi de onun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir.” er-Rûm, 30/21.
1448 “Aralarına bir uçurum koyduk.” el-Kehf, 18/52.
1449 “Yahut (içlerindekilerin) yaptıklarından dolayı onları helak eder, birçoğunu da affeder.” eş-Şûrâ,
42/34.
BÂBU’L-MÎM ‫اًر َوم‬
ْ 333

]mev™ilen[ ‫•مو ِئ ًل‬

َْ
‫ أَ ْي َم ْن َجى‬1450﴾‫ون ِه َم ْو ِئ ًل‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ب ْل َلهم مو ِع ٌد َلن ي ِج ُدوا ِمن د‬
ُ ْ َ ْ َْ ُْ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “mahall-i necât.” Ve melce™ de denir. İlticâ™ ma¡nâsına olan ”‫“وأ ٌل‬den ْ “mef¡il”
َ
demektir, ”‫ــوع‬ ‫ج‬‫“ر‬ ” ‫ــل‬ ِ
‫ئ‬ ‫و‬ ‫“م‬ ” ٌ ‫أ‬ ‫ــ‬ ‫ج‬ ‫ل‬ ‫“م‬ ”‫“مر ِج ٌع‬
ٌ ُ ُ ma¡nâsına da gelir. ٌ َْ bundan ism-i mekân olup َ َْ ve
َْ
demek de olur. Bu sûrette ”‫“م ْوئ ٌل‬ ِ rücû¡ ma¡nâsına olan ” ‫ل‬
ٌ ‫و‬ َ‫“أ‬dendir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْأ ِوي َل ُه‬ َ
َ ْ
kelimesine bak. Her iki sûrette de maksûd ”ٌ‫ “ َن َجــاة‬olmakla ”‫“م ْن َجــى‬ َ ile tefsîr olunmuştur
ki her iki ma¡nâyı câmi¡dir. Hazret-i Emîrü’l-mü™minîn ve ya¡sûbu’l-muvahhidîn ¡Alî
kerremallâhu vechehu ve ¡aleyhi’s-selâm efendimizin harbde iktisâ™ buyurdukları dir¡
yalnız göğüslük olmakla arkanızı da muhâfaza buyursanız denildikte ”‫ــت‬ ُ ‫ــت َف َــا َوأَ ْل‬
ُ ‫“إ ِْن َو َّل ْي‬
kavl-i şîrâneleri de ”‫ت‬
ُ ‫¡ “ َف َــا َن َج ْــو‬ibâretiyle tefsîr olunmuş ki “Eğer harbde dönüp de düş-
mana arkamdan hücûma imkân bırakır isem hîç kurtulamam “demek olur, radıyallâhu
¡anhu.
ِ ‫•مو‬
]mevâ«ira[ ‫اخر‬
َ ََ
‫ َا ْي َف َو ِاع َل‬1452﴾‫اخر‬
ِ ‫ و﴿و َترى ا ْل ُف ْل َك ِف ِيه مو‬1451﴾‫اخر ِف ِيه‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وترى الفلك مو‬
َ ََ َ َ َ َ َ َ ُْْ ََ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “işleyici” demektir. Sefînenin işlemesi denizde ceryinden ¡ibâret olur. Lâkin bu
lafz ve ta¡bîr ile tefsîre Sicistânî’nin eserinden başka âsârda [354] tesâdüf edilemedi.
Ancak müşârün ileyh de ”‫الس ِف َين ُة ِإ َذا َجر ْت َف َش َّق ِت ا ْل َم َاء ب َِص ْدرِ َها‬ ِ
َّ ‫ال َم َخ َرت‬ ُ ‫ “يُ َق‬kavliyle îzâh-ı ma¡nâ
َ
etmiş ki murâd cery ya¡nî suyu yararak yüzüp gitmesinden ¡ibâret olur. Ve ”‫“م ْخــر ْالَ ْر ِض‬
ُ َ
kavli de bundandır ve ”‫“م ْخر‬ ancak arzı suyun yarmasıdır diye tefsîr ediyor. “‫ع‬َ ‫ط‬
َ ‫ق‬
َ ” bâbın-
ٌ َ
dan ”‫الس ِف َين ُة َي ْم َخر َم ْخرا‬ ِ ‫ “م َخر‬ve “‫ ”د َخ َل‬bâbından ”‫ “م َخر ِت الس ِف َين ُة َتم ُخر م ُخورا‬denir, gemi haşır
‫ت‬ َ
ً ُ َّ َ َ ً ُ ُ ْ َّ َ َ
haşır sedâ çıkararak suyu yarıp gitmekten ¡ibârettir. Ve buna ”‫اخر ٌة‬ ِ ‫ “س ِف َين ٌة م‬denir. Ve lafz-ı
َ َ َ
mezbûr sefînenin ceryinden hâsıl olan sedânın ismidir de denildi. Ve hâl-i cery-i sefî-
nede rüzgârda mütehassıl sedâdır da denildi. Ve Ebû ¡Ubeyde rahimehullâhu ‫اخر َي ْع ِني‬ ِ ‫“مو‬
َ ََ
ِ ِ ِ
”‫يح ع ْن َد ش َّدت َها‬ِ ‫الر‬
ِ ‫وب‬
ِ ‫ت ُهب‬ ِ
‫ صوائح والمخر صو‬diyor. Ve ”‫“م َواخر‬, ِ ِ
ّ ُ ُ ْ َ ُ ْ َْ َ َ َ َ َ ”‫“م َواقر‬ َ ya¡nî metâ¡la dolu yüklü
demektir de denilmiş. Bu ihtilâfât lügât-ı kabâilin ta¡addüd ve ihtilâfındandır. Vallâhu
a¡lemu bi-murâdihi bihâ.

]mevran[ ‫•مورا‬
ً َْ
﴾‫الس َم ُاء َم ْو ًرا‬ ِِ ِ
َّ ‫ور‬
ُ ‫﴿ي ْو َم َت ُم‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1453

Bâbu’t-Tâ’da ”‫ور‬
ُ ‫“ت ُم‬
َ kelimesinde beyân edildi, mürâca¡at oluna.

1450 “Hayır, onlar için belirlenmiş bir gün vardır ki (o gün gelince) hiçbir kurtuluş çaresi bulamazlar.”
el-Kehf, 18/58.
1451 “Gemilerin orada suyu yara yara gittiğini görürsün.” en-Nahl, 16/14.
1452 “Gemilerin orada suyu yara yara gittiğini görürsün.” Fâtır, 35/12.
1453 “O gün gök şiddetle sallanıp çalkalanır.” et-Tûr, 52/9.
334 َ‫ٍةَنوُضْو م‬ BÂBU’L-MÎM

]mev∂ûnetin[ ‫ضو َن ٍة‬

ُ ‫•مو‬ َْ
‫وج ٍة َب ْع ُض َها َع َلى َب ْع ٍض‬
َ ‫ين﴾ أَ ْي َم ْن ُس‬
1454 ِ ِِ ٍ
َ ‫﴿ع َلى ُس ُررٍ َم ْو ُضو َنة ُم َّتكئ‬
َ ‫ين َع َل ْي َها ُم َت َقابِل‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “demir halkalardan örülen dir¡in nesci gibi örülmüş, nesc olunmuş” demektir. Dir¡
örmek ma¡nâsına olan feth-i vâv ve sükûn-ı mu¡ceme ile ”‫ــن‬ ٌ ‫“و ْض‬dendir.
َ Bâb-ı sânîden
ِ
”‫“و َض َن َيض ُن َو ْض ًنا‬َ denir. Ve her bir muhkem ve metîn nescde de isti¡âre olunur. Ve tefsîr-i
ٍ
me™sûrda ”‫“م ْو ُضو َنــة‬, ِ ِ ِ ٍ ‫¡ “منس‬ibâreti de vâride olmuştur. Ve eyer ve se-
َ ” ِ‫ــوجة بِا ْل َي َواقيــت َوا ْل َج َواهــر‬
َ َُْ
mer kolanına da ”‫ين‬ ‫ض‬ ِ ‫ “و‬denir, muhkem ve metîn nesc olunduğu için. [355] Bunun cem¡i
ٌ َ
zammeteynle ”‫“و ُض ٌن‬ ُ gelir.
ِ ‫النج‬
]mevâ…i¡i’n-nucûmi[ ‫وم‬ ِ
ُ ُّ ‫•مواق ِع‬ ََ
ِ ‫ يع ِني نُج‬1455﴾‫وم‬
ِ ‫وم ا ْل ُقر‬ ِ ‫النج‬ ِ ِ ِِ ِ
‫آن ِإ َذا َن َز َل‬
ْ ُ َْ ُ ُّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل أُ ْقس ُم ب َِم َواق ِع‬
Murâd ¢ur™ân-ı kerîm def¡aten vâhideten nüzûl etmeyip “nücûmen” ya¡nî kısm kısm bö-
lük bölük nüzûl ettiğinden her def¡ada nüzûl eden necmi ve kısmıdır. ”‫ــع‬ ِ
ُ ‫“م َواق‬
َ ile evkât-ı
nüzûl irâde olunmak da câizdir. Ve ”‫وم‬ ِ
ٌ ‫ “نُ ُج‬yıldız demek olan ”‫“ َن ْج ٌم‬in cem¡i olup ”‫“م َواق ُع‬
َ
ٍ ‫ط نُج‬
de ”‫ــوم‬ ُ ِ ‫ “مس‬ya¡nî nücûmun vakt-i gurûblarında inip gâib oldukları megâribdir de
‫ــاق‬
ُ َ َ
denildi. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihâ.

]el-mev¡ûdetu[ ‫ود ُة‬

َ ‫•ا ْلمو ُؤ‬
َْ
‫ت ا َّل ِتي ُد ِف َن ْت َو ِهي َحي ٌة‬
ُ ‫ود ُة ُس ِئ َل ْت ِب َا ِ ّي َذ ْن ٍب ُق ِت َل ْت﴾ أَ ِي ا ْلب ِْن‬
1456
َ ‫﴿و ِإ َذا ا ْل َم ْو ُء‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َّ َ
Ya¡nî “diri olarak defn olunan kız” demek olur ki câhiliyye ¡âdât-ı mel¡ûnesindendir.
”‫“و ْأ ٌد‬dendir. ”‫“و َع َــد‬ ِ ٌ ‫ “وأَد اب َنتــه و ْأدا َفهــو و ِائ‬denir, “Kızını diri diri defn
َ َ bâbından ”‫ود ٌة‬ َ ‫ــد َوت ْل َك َم ْو ُؤ‬ َ َ ُ ً َ ُ َ ْ َ َ
etti” demek olur. Bu ¡âdet-i mel¡ûne Kinde kabîlesinde var idi. ”‫“و ْأ ٌد‬ َ aslen sikal ya¡nî
ağırlık ma¡nâsına olup medfûne üzerine atılan toprağın sıkletiyle öldüğü için hayyen
defnde isti¡mâl olundu.

]mev¡idukum[ ‫•مو ِع ُد ُكم‬

ْ َْ
﴾‫اس ُض ًحى‬ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َق َال مو ِع ُد ُكم يوم‬
ُ ‫الن‬
َّ ‫الز َينة َواَ ْن يُ ْح َش َر‬
1457
ّ ُ َْ ْ َْ َ ْ
”‫ــد‬ ِ
ٌ ‫“م ْوع‬ ِ
َ kelimesi ”‫ــس‬
ٌ ‫“م ْجل‬
َ vezninde ism-i zamân ve mekân ve masdar-ı mîmî olur. Bu
âyette ism-i zamândır ki vakt ve zamân-ı mev¡ûd demek olur. Âyât mahalline göre ba¡-
zen va¡de ve ba¡zen mahall-i va¡de ve va¡d ve nâdiren va¡îd ma¡nâsına haml olunmuştur.

1454 “Onlar, karşılıklı yaslanmış vaziyette mücevherâtla işlenmiş tahtlar üzerindedirler.” el-Vâkı¡a,
56/15-16.
1455 “Yıldızların yerlerine yemin ederim.” el-Vâkı¡a, 56/75.
1456 “Diri diri gömülen kız çocuğunun, hangi günahtan ötürü öldürüldüğü sorulduğu zaman,” et-Tekvîr,
81/8-9.
1457 “Mûsâ, “Buluşma vaktimiz, bayram günü, insanların toplandığı kuşluk vaktidir” dedi.” Tâ Hâ,
20/59.
BÂBU’L-MÎM َ‫ِهِب اَنِتْأَت اَمْه م‬ 335

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫و‬،‫”م‬
ُ
]el-mûsi¡i[ ‫ع‬ ِ ‫•ا ْلم‬
ِ ‫وس‬
ُ
‫ اَ ْل ُم ْك ِثرِ ا ْل َغ ِن ِي‬1458﴾‫وس ِع َق َد ُر ُه َو َع َلى ا ْل ُم ْق ِترِ َق َد ُر ُه‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ع َلى ا ْلم‬
ُ َ َ ُ ْ
ّ
Ya¡nî “kesîrü’l-mâl, tüvânger kimse” demek, biz eli geniş deriz ki zıddı eli dardır. Bu
kelime gınâ ve mâl cihetinden [356] genişlik ma¡nâsına olan ”‫س َع ٌة‬- ِ ‫“سع ٌة‬tendir. Ve ”‫وسع‬ ِ
َ َ ٌ ‫“م‬
ُ
kudret ma¡nâsına da gelir: ‫ون‬َ ‫ون﴾ أَ ْي ِب ُق َّو ٍة َوإ َِّنا َل َق ِاد ُر‬
1459
َ ‫ــع‬ ‫وس‬ِ ‫ ﴿والســماء ب َني َناها ِبأَي ٍد وإ َِّنا َلم‬Bunun mu-
ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ
fassalen tahkîki Bâbu’l-Vâv’da ”‫“و ِاس ٌع‬ َ kelimesinde görülür.
ِ ‫•م‬
]mûhinu[ ‫وه ُن‬
ُ
‫ أَ ْي ُم ْض ِع ٌف‬1460﴾‫ين‬ ِ ِ ِ
َ ِ‫الل ُموه ُن َك ْيد ا ْل َكافر‬ َ ِ
َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َذل ُك ْم َوأ َّن‬
Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تهِ نُوا‬
َ kelimesine mürâca¡at oluna.
]mû§adetun[ ٌ‫•موص َدة‬
َ ُ
﴾‫وص َد ٌة ِفي َع َم ٍد ُم َم َّد َد ٍة‬
1461
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َها َع َل ْيهِ ْم ُم‬
‫ أَ ْي ُم ْطب َق ٌة‬1462﴾‫وص َد ٌة‬ َ ‫ار ُم‬ ٌ ‫﴿ع َل ْيهِ ْم َن‬
َ ‫ • َو‬
َ
Bu bâbın evvelinde hemze ile ”‫“م ْؤ َص َد ٌة‬
ُ kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”م‬

َ
]mehmâ te™tinâ bihî[ ‫•م ْهما َت ْأ ِت َنا ب ِِه‬
َ َ
‫ أَ ْي َما َت ْأ ِت َنا‬1463﴾‫ين‬ ِِ ِ ٍ ِ ِ ِ
َ ‫﴿و َقالُوا َم ْه َما َت ْأت َنا بِه م ْن َآية ل َت ْس َح َر َنا ب َِها َف َما َن ْح ُن َل َك ب ُِم ْؤمن‬
َ •
”‫“م ْه َمــا‬
َ kelimesinin mâhiyyeti hakkında akvâl vardır. Sicistânî rahimehullâhu terkîb ve
harfiyyetine kâil olmakla diyor ki hurûf-ı cezâ ”‫“م َتــى َت ْأ ِت َنــا” ;“إ َِّمــا َت ْأ ِت َنــا” ;“إ ِْن َت ْأ ِت َنــا‬, ِْ
َ ”‫“م َتى َما َتأت َنا‬
َ
kavllerinde olduğu gibi ”‫“مــا‬ya َ vasl olunur, binâ™en ¡aleyh ”‫ــا‬ ‫م‬ ‫ه‬
َ َْ‫“م‬nın aslı ”‫ــا‬‫م‬ ‫ــا‬
َ َ ‫“م‬ olup iki
”‫“مــا‬nın
َ ictimâ¡ı müstaskal olmakla ”‫ــا‬‫“م‬-i
َ ûlânın elifi hâ’ya ibdâl olunarak ”‫“م ْه َمــا‬
َ de-
nilmiştir. Lâkin ekser ¡ulemâ-i lisân kelime-i mezbûrenin basît ve ba¡zı harf olduğuna
kâil olmuşlar ise de asahh olan ismiyyet ve basâtetidir. Ma¡nâ-yı şartı mutazammın
olarak zamânın gayrı mâ-lâ-ya¡kılda isti¡mâl olunur. Tercemesinde biz “her ne ki” deriz.

1458 “(Bu durumda) -eli geniş olan gücüne göre, eli dar olan da gücüne göredir.” el-Bakara, 2/236.
1459 “Göğü kudretimizle biz kurduk ve şüphesiz bizim (her şeye) gücümüz yeter.” ez-Zâriyât, 51/47.
1460 “İşte durum bu: (Allah mü’minleri güzel bir şekilde dener), bir de Allah kâfirlerin tuzağını zayıf
düşürendir.” el-Enfâl, 8/18.
1461 “Şüphesiz uzatılmış direkler arasında (bağlı oldukları hâlde) ateş onların üzerine kapatılacaktır.”
el-Hümeze, 104/8-9.
1462 “Üzerlerinde etrafı sımsıkı kapatılmış bir ateş vardır.” el-Beled, 90/20.
1463 “Dediler ki: “Bizi büyülemek için her ne getirirsen getir, biz sana inanacak değiliz.”” el-A¡râf, 7/132.
336 ‫اًروُجْهم‬
َ BÂBU’L-MÎM

Buna dâir tahkîkât-ı lâzime Mu«târu’l-Enbâ™ nâm eser-i fakîrîde muvazzahan beyân
olunmuştur.

]mehcûran[ ‫جورا‬
ُ ‫•م ْه‬ ً َ
ً ‫ورا﴾ أَ ْي َم ْت ُر‬
‫وكا َل َي ْس َم ُعو َن ُه‬ 1464
َ ‫ول َيا َر ِّب ِإ َّن َق ْو ِمي َّات َخ ُذوا َه َذا ا ْل ُق ْر‬
ً ‫آن َم ْه ُج‬ َّ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ ‫﴿و َق َال الر ُس‬
Ya¡nî “¢ur™ân’ı metrûk ittihâzıyla dinlemiyorlar” demek olur. ”‫“ه ْجر‬dendir ki aslen insâ-
ٌ َ
nın dîgerden müfârakatıdır. Bundan terk ve kat¡ ve inkıtâ¡ ve tebâ¡ud ma¡nâlarına alındı.
Ve ma¡ânî-i mezkûre cismen ve bedenen ve lisânen ve kalben de olur. Bu âyette kalben
ve lisânen [357] ”‫“ه ْجــر‬ murâd olunur. Ve 1465﴾‫اجــ ِع‬ ِ ‫ــن ِفــي ا ْلم َض‬ َّ ‫وه‬
ُ ‫﴿و ْاه ُج ُر‬
َ âyet-i kerîmesinde
ٌ َ َ
bedenen ”‫“ه ْجــر‬dir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــور‬ ٌ ‫اك َم ْه ُج‬ َ ‫اج ٌــر َو َذ‬ِ ‫“ه َجــر ي ْه ُجــر َه ْجــرا َف ُهــو َه‬ denir. Zammla
ٌ َ َ ً ُ َ َ َ
”‫“ه ْجرا ٌن‬ bundan ismdir. “Müfâ¡alet”ten bir kimse dâr ve beldesinden çıkıp mahall-i âha-
َ ُ
ra intikâl ma¡nâsına gelir: ”‫اجــر ٌة َف ُه َــو َم ْه َجــر‬ ‫ “هاجــر ِمــن مكــة ِإلــى الم ِدين ِــة مه‬denir. Kavluhu ta¡âlâ
ٌ 1466 َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ َ َ
ِ ِ
‫ب ِإ َلى ُعبود َّية َر ّبِــي‬ ِ ِ ِ َ ِ ‫ــال ِإ ِنّــي ُم َه‬ ِ ِ ُ ‫ “متو ِجه ِإ َلى ربِي ب‬de-
ُ ٌ ‫اج ٌــر ِإ َلــى َر ّبِــي﴾ أ ْي َتارِ ٌك ل َق ْومي َو َذاه‬ َ ‫﴿و َق‬
َ yâhûd ”‫ِك ّل َّيتي‬ َّ ٌ ّ ََُ
mek olur. Kesrle ”‫“ه ْجر ٌة‬ ِ bundan ismdir. Ve ”‫ “هجر‬lafzı hasta sayıklamak ya¡nî min-gay-
َ ٌ ْ َ
ri kasd hezeyân ve halt-ı kelâm etmek ve kelâmda fuhş etmek ma¡nâlarına kullanılır.
Bu ma¡nâlarda da “‫ ” َق َت َل‬bâbındandır. Ve zammla ”‫“ه ْجر‬ de bundan ismdir. Bâbu’t-Tâ’da
ٌ َ
”‫ون‬َ ُ ُ َْ ‫ر‬ ‫ج‬ ‫ه‬‫“ت‬ kelimesine de bak.

]mehzûmun[ ‫•م ْه ُزوم‬

ٌ َ
‫وب‬
ٌ ‫وم َم ْغ ُل‬
ٌ ُ‫ور َم ْحط‬
ٌ ‫اب﴾ اَ ْي َم ْك ُس‬
1467
ِ ‫وم ِم َن ْالَ ْح َز‬ ِ
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٌ ‫﴿ج ْن ٌد َما ُه َنال َك َم ْه ُز‬
Ya¡nî “kırılmış, çiğnenmiş, maglûb edilmiş” demektir. ”‫“ه ْــز ٌم‬dendir. َ Bâbu’l-Hâ’da
”‫وهم‬ ‫ “هزم‬kelimesine nazar edile.
ُْ ََُ
]mehînin[ ‫ين‬
ٍ ِ‫•مه‬ َ
ٍ ‫ان ِمن س َل َل ٍة ِمن م‬
ٌ ‫ أَ ْي َض ِع‬1468﴾ ٍ‫اء َمهِ ين‬
‫يف‬ ِ
َ ْ ُ ْ َ ‫﴿و َل َق ْد َخ َل ْق َنا ْال ْن َس‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ve ”‫“ح ِقير‬ de denir ki murâd nutfe ve menîdir. ”‫“ه ْو ٌن‬dendir. َ “‫ ” َق َال‬bâbından ‫ان َي ُهو ُن َه ْو ًنا‬ َ ‫“ه‬ َ
ٌ َ
”‫ َف ُه َو َهي ٌِن‬denir, ”‫“ل َن‬ َ ve ”‫ــه َل‬ ‫“س‬ demek olur: ‫ي‬ َ ‫أ‬ 1469
﴾‫ا‬ ‫ن‬
ً ‫و‬ ‫ه‬ ‫ض‬ ِ ‫ر‬ َ ‫ال‬ْ ‫ى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫ــون‬
َ ‫ش‬ُ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ين‬ ِ
‫ذ‬ ‫ل‬
َّ ‫ا‬ ‫ن‬
ِ ‫م‬ ‫ح‬ ‫الر‬ ‫اد‬ ‫ب‬ ِ ‫﴿و‬
‫ع‬
ّ ُ َ ْ ْ َ ْ َ َْ َ َ ْ َّ ُ َ َ
ُ ‫ــك َين ٍة َو َت َو‬
‫اضــ ٍع‬ ِ ‫ َلي ًِنــا وســه ًل يع ِنــي بِس‬Ve kezâ ‫ــن أَي َذ َّل وح َقر‬
َ َْ ْ َ َ ّ َ َ َ ْ ِ ‫“ه َوا ًنا” بِا ْل َف ْت َح َتي‬
ْ َ ‫ِالض ِم‬
ّ َّ ‫ان ُهو ًنــا” ب‬
َ ‫“ه‬
َ Ve taz¡îf ile
ya¡nî “tef¡îl”den ta¡addî eder: ”‫“ه َّو ْن ُت ُه َت ْهوِ ًينا‬ َ Ve kezâ “if¡âl”den ”‫ “أَ َها َن ُه إ َِها َن ًة‬denir. Ve ”‫“م َها َن ٌة‬, َ

1464 “Peygamber, “Ey Rabbim! Kavmim şu Kur’an’ı terkedilmiş bir şey hâline getirdi” dedi.” el-Furkân,
25/30.
1465 “Onları yataklarında yalnız bırakın.” en-Nisâ™, 4/34.
1466 “İbrahim, “Ben, Rabbime (gitmemi emrettiği yere) hicret edeceğim” dedi.” el-¡Ankebût, 29/26.
1467 “Onlar, çeşitli gruplardan oluşmuş ve şuracıkta bozguna uğrayacak derme çatma bir ordudur.” Sâd,
38/11.
1468 “Andolsun, biz insanı, çamurdan (süzülmüş) bir özden yarattık.” el-Mü™minûn, 23/12; es-Secde,
32/8.
1469 “Rahmân’ın kulları, yeryüzünde vakar ve tevazu ile yürüyen kimselerdir.” el-Furkân, 25/63.
BÂBU’L-MÎM ‫اًنِميَهُم‬
ْ 337

züll ve za¡f ve ”‫يــن‬

ٌ ِ‫“مه‬
َ zelîl ve za¡îf ve hakîrdir. Ve “istif¡âl”den istihzâ™ ve istihfâf ve
istihkâr ma¡nâlarına kullanılır: ”‫ت ب ِِه‬
ُ ‫ “إ ِْس َت َه ْن‬gibi.
]el-mehdi[ ‫•ا ْلم ْه ِد‬
َ
‫ أَ ْي ِط ْف ًل‬1470﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫الصالح‬
َّ ‫اس في ا ْل َم ْهد َو َك ْه ًل َوم َن‬
َ ‫الن‬
َّ ‫﴿ويُ َك ّل ُم‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ــد‬
ٌ ‫“م ْه‬
َ beşik demek [358] olmakla tıfl-ı sagîr murâd olunur ki henüz beşikte yatacak
çağdadır. Bu ve emsâli âyetlerde böyledir. Ancak 1471﴾‫ــذي َج َع َــل َل ُكــم ْالَ ْر َض َم ْه ًــدا‬ِ ‫ ﴿ا َّل‬kavl-i
ُ
kerîmiyle ki ”‫ادا‬ ِ ِ
ً ‫ “م َه‬dahi kırâ™at olunmuştur. Emsâli âyâtta ve her iki kırâ™ate göre ”‫“ف َر ًاشا‬
ile tefsîr olunur. Bu bast ve ferş etmek ve döşemek ma¡nâsına olan ”‫ــد‬ ٌ ‫“م ْه‬dendir.
َ “‫ــع‬
َ ‫” َق َط‬
bâbından ”‫ــد َم ْه ًــدا‬
ُ ‫“م َه َــد َي ْم َه‬ ٌ ِ‫“ت ْمه‬
َ denir, masdardır. Ve “tef¡îl”den ”‫يــد‬ َ tesviye ve tehyi™e ve
teshîl ma¡nâlarına gelir.

MAZMÛMETU’L-MÎM: “‫ه‬،‫”م‬
ُ
]muheyminen[ ‫•م َهي ِم ًنا‬
ْ ُ
‫يل ُم ْؤ َت ِم ًنا‬
َ ‫يل َر ِق ًيبا َو ِق‬
َ ‫اه ًدا َو ِق‬
ِ ‫ أَي َش‬1472﴾‫اب ومهي ِم ًنا ع َلي ِه‬ ِ ‫﴿م َص ِّد ًقا ِل َما َبي َن َي َد ْي ِه ِم َن ا ْل ِك َت‬ ِِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ْ ْ َ َْ ُ َ ْ
‫َو ِق َيل َق َّفا ًنا‬
Ya¡nî ¢ur™ân-ı kerîm kendinden mukaddem inzâl buyurulmuş olan kütüb-i ilâhiyyenin
sıhhat ve tagyîrden masûniyyeti yâhûd tagyîr ve tahrîf edildiği cihetle ¡adem-i sıhhati
üzerine şâhid veyâ rakîb veyâ mü™temen veyâhûd kaffândır demek olur. ”‫ “ َق َّفا ٌن‬bir kimse
veyâ bir şey™in ardını arayıp bütün ahvâline vâkıf olarak emrini muhâfazada takayyüd
ve ta¡ahhüd eden kimseye denir. ”‫ “ ُف َل ٌن َق َّفا ٌن َع َلى ُف َل ٍن‬kavli gibi ”‫ور ُه‬ َ ‫ظ َو َي َت َع َّه ُد أُ ُم‬ ُ ‫“ي َت َح َّف‬
َ demek-
tir. ¢ur™ân-ı kerîm’in kütüb-i sâlife üzerine ”‫ “ َق َّفــا ٌن‬olması sahîhinin sıhhatine ve tahrîf
sebebiyle sakîminin sakmine şehâdeti i¡tibâriyledir. Ve ”‫ “ا ْل ُم َهي ِم ُن‬esmâ-i hüsnâ-yı ilâhiy-
ْ
yedendir: ‫ أَ ِي‬1473﴾‫ــار ا ْل ُم َت َكبِر‬ ِ ِ ُ ‫ــذي َل ِإ َل َــه إ َِّل ُه َــو ا ْل َم ِل‬ ِ ‫الل ا َّل‬
ُّ ُ ‫ــن ا ْل َعزِ ُيز ا ْل َج َّب‬
ُ ‫الس َــا ُم ا ْل ُم ْؤم ُن ا ْل ُم َه ْيم‬
َّ ‫وس‬ ُ ‫ــك ا ْل ُق ُّد‬ ُ َّ ‫﴿ه َــو‬
ُ
‫يب َع ْن ُهم‬ ِ ‫يد ع َلى ِعب ِاد ِه و َل ي‬
‫غ‬ ُ ِ‫ه‬ ‫الش‬
َّ ‫ظ‬ُ ِ
‫اف‬ ‫ح‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫يب‬ ِ
‫ق‬ ‫الر‬ Bu kelime ” ‫ن‬ ‫م‬ َ ‫أ‬ “ lafzından “müfay¡il”dir. Binâ™en
ْ ُ َ َ َ َ َ ُ َّ ٌ ْ
¡aleyh aslı ”‫ــن‬ ِ ِ
ٌ ‫“م َؤ ْيم‬
ُ olup hemze hâ’ya kalb edilmiştir denildi. Ve ”‫ــن‬ ُ ‫ “اَ ْل ُم َه ْيم‬esmâ-i Al-
lâh’tan bir ism-i celîlü’ş-şândır, hakîkat-ı ma¡nâ ve te™vîlini yine kendi bilir. Ve bu ism-i
şerîf kütüb-i kadîme-i ilâhiyyeden müntakal bir ism-i ¡azîmdir de denildi. Vallâhu a¡le-
mu bi-esmâihi ve ma¡ânîhâ ve hakâyıkihâ. [359]

1470 “O, beşikte de, yetişkin çağında da insanlarla konuşacak, salihlerden olacaktır.” Âl-i ¡İmrân, 3/46.
1471 “Rabbim, yeryüzünü size beşik yapandır.” Tâ Hâ, 20/53.
1472 “Ey Muhammed!) Sana da o Kitab’ı (Kur’an’ı) hak, önündeki kitapları doğrulayıcı, onları gözetici
olarak indirdik.” el-Mâide, 5/48.
1473 “O, kendisinden başka hiçbir ilah bulunmayan Allah’tır. O, mülkün gerçek sahibi, kutsal (her türlü
eksiklikten uzak), barış ve esenliğin kaynağı, güvenlik veren, gözetip koruyan, mutlak güç sahibi,
düzeltip ıslah eden ve dilediğini yaptıran ve büyüklükte eşsiz olan Allah’tır.” el-Haşr, 59/23.
338 ‫َنيِعِطْهُم‬ BÂBU’L-MÎM

]muh†i¡îne[ ‫ين‬ ِِ
َ ‫•م ْهطع‬ ُ
ِ ‫ أَ ْي ُم ْسرِ ِع‬1474﴾‫ون ٰه َذا َي ْو ٌم َع ِس ٌر‬
‫ين‬ َ ‫ـك ِاف ُر‬
َ ‫ول ا ْل‬ َّ ‫ين ِإ َلى‬
ُ ‫الدا ِع َي ُق‬ ِِ ِِ ِ
َ ‫﴿م ْهطع‬
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ين ِإ َلي ِه َق ْد َر َف ُعوا‬ ِ ‫ أَي َن‬1475﴾‫وسهِ م‬
ِ‫اظر‬ ِ ‫﴿ا َّنما ي َؤ ِ ّخرهم ِليو ٍم َت ْش َخص ِف ِيه ْالَبصار مه ِط ِعين م ْق ِن ِعي ر ُؤ‬ ِ ‫ •و ِفي‬
ْ َ ْ ْ ُ ُ َ ُْ ُ َ ْ ُ َْ ْ ُ ُ ُ َ َ
‫ين أَ ْع َنا َق ُهم‬ ِ ‫ر ُؤوسهم و ِق َيل م‬
‫اد‬
ْ َ ّ َ َ ُْ َ ُ
ِ ِ ِ ِ ّ ِ ‫ين وع ِن‬ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫ين﴾ أَ ْي ُمديمي‬
ِ‫الن َظر‬ َ ِ‫الش َمال عز‬ َ َ ِ ‫ين َع ِن ا ْل َيم‬
َ ‫ين َك َف ُروا ق َب َل َك ُم ْهطع‬
َ ‫ • َوفي ﴿ َف َمال ا َّلذ‬
1476

”‫“ه ْط ٌع‬ ِ ‫ “أَهطع‬denir, bir kimse boynunu uzatmak ve

َ lafzındandır. “if¡âl”den ”‫الر ُج ُل َف ُه َو ُم ْهط ٌع‬ َّ َ َ ْ
gözünü bir noktaya dikip dosdoğru ve dikkatle bakmak ve sür¡atle ¡adv ve ta¡cîl etmek
ma¡nâlarına kullanılır. Ve ”‫ــع‬ ِ ‫ “ب ِع‬denir, deve seyrde boynunu uzatıp gittiği vaktte.
ٌ ‫يــر ُم ْهط‬
ٌ َ
Âyât-ı selâsede gâyet-i ma¡nâ havf ve haşyet ve hevl-i dehşetten hâsıl olan hâlet-i gayr-ı
tabî¡iyyeyi tasvîrdir.

]el-muhli[ ‫•ا ْلم ْه ِل‬

ُ
‫الز ْي ِت‬ ِ ٍ ِ ِِ ِ
َّ ‫وه﴾ أَ ْي َك ُد ْرد ِ ّي‬ َ ‫﴿وإ ِْن َي ْس َتغيثُوا يُ َغاثُوا ب َِماء َكا ْل ُم ْه ِل َي ْشوِ ي ا ْل ُو ُج‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1477

Ya¡nî “zeyt yağının tortusu gibi” demek. Ve bakır ve kurşun ve emsâli ma¡âdinin erimişi
müzâbı ve kayh ve sadîd ma¡nâlarına da gelir. Bu âyette bu ma¡nâların her biri muvâfık
ِ 1478 ِ ِ ِ ‫﴿كا ْلمه ِل ي ْغ ِلي ِفي ا ْلب ُط‬
olur. Ve ‫الز ْي ِت‬ َّ ‫يم﴾ أَ ْي َك ُد ْرد ِ ّي‬ ‫ون َك َغ ْل ِي ا ْل َحم‬ َ ْ ُ َ Ve ﴾‫ــم ُاء َكا ْل ُم ْه ِل‬
1479
َ ‫الس‬
َّ ‫﴿ي ْو َم َت ُكو ُن‬
َ
ُ
ِ‫اب ا ْل ِف َّضة‬ ِ
ِ ‫ أَ ْي َت َق ُع ل ُم َذ‬erimiş gümüş gibi demek olur.

ٌ ِ‫•مه‬
]muhînun[ ‫ين‬
ُ
‫ أَ ْي ُذو إ َِها َن ٍة‬1480﴾‫ين‬
ٌ ِ‫اب ُمه‬
ٌ ‫ين َع َذ‬
ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ِ‫﴿ول ْل َكافر‬
َ َ ُ ْ
Ânifü’l-beyân fethle ”‫يــن‬
ٌ ِ‫“مه‬
َ kelimesine ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تهِ نُــوا‬
َ kelimesine mürâca¡at
oluna.
ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ه‬،‫”م‬
]mihâden[ ‫ادا‬ ِ
ً ‫•م َه‬
‫ أَ ْي ِفر ًاشا َكا ْل َم ْه ِد‬1481﴾‫ادا‬ ِ
ً ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َل ْم َن ْج َع ِل ْالَ ْر َض م َه‬
َ
1474 “Davetçiye doğru koşarlarken kâfirler, “Bu zor bir gün” derler.” el-Kamer, 54/8.
1475 “Allah onları ancak, gözlerin dehşetle bakakalacağı bir güne erteliyor. O gün başlarını dikerek (ça-
ğırıldıkları yere doğru) koşarlar.” İbrâhîm, 14/42-43.
1476 “Şimdi, inkâr edenlere ne oluyor ki, boyunlarını uzatarak (alay etmek için) sağdan soldan gruplar
hâlinde sana doğru koşuyorlar?” el-Me¡âric, 70/36-37.
1477 “(Susuzluktan) feryat edip yardım dilediklerinde, maden eriyiği gibi, yüzleri yakıp kavuran bir su ile
kendilerine yardım edilir.” el-Kehf, 18/29.
1478 “O, maden eriyiği gibidir. Kaynar suyun kaynaması gibi karınlarda kaynar.” ed-Duhân, 44/45.
1479 “Göğün, erimiş maden gibi olduğu günü hatırla!” el-Me¡âric, 70/8.
1480 “İnkâr edenlere alçaltıcı bir azap vardır.” el-Bakara, 2/90; el-Mücâdele, 58/5.
1481 “Biz, yeryüzünü bir döşek yapmadık mı?” en-Nebe™, 78/6.
BÂBU’L-MÎM ‫ِةَنَميَمْلا‬ 339
ْ

Tamâm-ı ¢ur™ân-ı kerîm’de böyledir. ”‫ــد‬

ٌ ‫“م ْه‬dendir.
َ Ânifü’l-beyân ”‫ “اَ ْل َم ْه ِــد‬kelimesine
mürâca¡at edile.

FASLU’L-MÎM MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”م‬

َ
]el-meysiru[ ‫•ا ْلمي ِسر‬
ُ َْ
ِ ‫الشي َط‬
﴾‫ان‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿يا أَيها ال ِذين آمنوا إِنما الخمر والمي ِسر والَنصاب والَزلم رِ جس ِمن عمل‬
ْ َّ ِ َ َ ْ ٌ ْ ُ َ ْ ْ َ ُ َ ْ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َّ ُ َ َ َّ َ ُّ َ
1482

‫ار‬ َ
ُ ‫أ ِي ا ْل ُق َم‬
”‫“يُ ْســر‬den “mef¡il” vezninde kumârın ismidir. ”‫ “يُ ْســر‬lafzının müştakkât ve mutasarrafâtı
ٌ ٌ
birer takrîble ma¡ânî-i [360] ¡adîdede isti¡mâl olunmuştur. ”‫“مي ِســر‬ oklarla oynanılan
ٌ َْ
kumârın ismidir, ¢ur™ân-ı kerîm’de hep bu ma¡nâyadır. ”‫“و َع َــد‬ ِ
َ bâbından ”‫“ي َس َــر َي ْيس ُــر َي ْس ًــرا‬
َ
denir. Ve “‫”ت ِع َب‬
َ ve ”‫ “ َق ُر َب‬bâblarından ma¡ânî-i uhrâda da kullanılmıştır.
]meyseratin[ ‫•ميسر ٍة‬
َ َ َْ
ٍ‫ أَ ْي ِإ َلى َو ْق ِت يُ ْسر‬1483﴾‫ان ُذو ُع ْسر ٍة َف َن ِظر ٌة ِإ َلى َمي َسر ٍة‬
َ ‫﴿وإ ِْن َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ْ َ َ
Ya¡nî “se¡a ve gınâ vaktine” demektir. ”‫“مي َســر ٌة‬ sîn’in fethi ve zammıyla da se¡a ve gınâ
َ َْ
ma¡nâsınadır. Bu ”‫“ع ْســر‬un zıddı olan ”‫“يُ ْســر‬dendir. Ve sağ taraf demek olan ”‫يــن‬ ِ
ٌ ُ ٌ ٌ ‫“يم‬den
َ
”‫“مي َم َنــ ٌة‬nin mukâbili olarak ” ‫ة‬
ٌ ‫ــر‬‫س‬ ‫ي‬ ‫“م‬ sol taraf demek olup “ ‫يــن‬‫م‬ِ ‫“ي‬in mukâbili olan
َْ َ َ َْ ٌ َ
”‫ــار‬ ٍ ‫ ﴿ميســر‬kelimesi izâfetle ”‫ “ميسرِ ِه‬sûretinde de kırâ™at edilmiş, bu
ٌ ‫“ي َس‬dandır.
َ Bu âyette ﴾ ‫ة‬
َ َْ َ َْ َ
sûrette zamîr ”‫“ َغرِ يم‬e râci¡ olur; ma¡nâ yine vakt-i se¡a vü gınâdır.

]el-meymeneti[ ‫•ا ْلميم َن ِة‬

ََْ
1484
﴾‫اب ا ْل َمي َم َن ِة‬ َ ِ
ُ ‫اب ا ْل َم ْي َم َنة َما أ ْص َح‬
َ
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأ ْص َح‬
ْ
‫ين يُ ْع َط ْو َن ُك ُتب ُهم ِبأَ ْي َم ِانهِ م‬ ِ ِ ‫ أَي أَه ُل السع‬1485﴾‫ •و﴿أُو َل ِئ َك أَصحاب ا ْلميم َن ِة‬
ْ ْ َ َ ‫ادة ا َّلذ‬َ َ َّ ْ ْ ََْ ُ َ ْ َ
Ya¡nî yevm-i hisâbda kütüb-i a¡mâlleri sağ ellerine veyâ sağ câniblerinden verilen ehl-i
sa¡âdettir. Bu kelime ”‫يــن‬ ِ ِ sağ cânib demek olup sağ ele de
ٌ ‫“يم‬den َ “mef¡alet”tir. ”‫يــن‬ ٌ ‫“يم‬ َ
denir. Bunun mukâbili ve zıddı ”‫“ش ْــؤ ٌم‬den ُ “mef¡alet” olan ”‫“م ْشــأَ َم ٌة‬dir. َ ‫اب ا ْل َم ْشــأَ َم ِة َما‬ َ
ُ ‫﴿وأ ْص َح‬
َ
‫ين يُ ْع َط ْو َن ُك ُتب ُهم ب َِش َم ِائ ِلهِ م‬
َ ‫الش َق َاو ِة ا َّل ِذ‬َّ ‫اب ا ْل َم ْشأَ َم ِة﴾ أَ ْي أَ ْه ُل‬
1486
ُ ‫ أَ ْص َح‬Ya¡nî kütüb-i a¡mâlleri sol ellerine
ْ ْ َ

1482 “Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şey-
tan işi birer pisliktir.” el-Mâide, 5/90.
1483 “Eğer borçlu darlık içindeyse ona eli genişleyinceye kadar mühlet verin.” el-Bakara, 2/280.
1484 “Ahiret mutluluğuna erenler var ya; ne mutlu kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/8.
1485 “İşte onlar Ahiret mutluluğuna erenlerdir.” el-Beled, 90/18.
1486 “Kötülüğe batanlara gelince; ne mutsuz kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/9.
340 ‫اًروُسْيم‬
َ BÂBU’L-MÎM

veyâ sol câniblerinden verilen ehl-i şakâvettir. ”‫“م ْشــأَ َم ٌة‬ َ sol cânibdir. Ve sol ele de de-
nir, nitekim birkaç âyetten sonra ﴾‫ين‬ ِ
ِ ‫اب ا ْل َيم‬ َ ِ ‫ــاب ا ْل َي ِم‬ ِ ‫الش‬
َ ve ‫ال ما‬ ِ َ
ُ ‫يــن َمــا أ ْص َح‬ ُ ‫﴿وأ ْص َح‬ َ ‫ــم‬ َ ّ ‫اب‬
ُ ‫﴿وأ ْص َح‬
1487
َ َ
1488 ِ
﴾‫ــمال‬ ‫الش‬
ّ ِ ‫ أَصحــاب‬buyurulmuştur. ¡Arab sağdan geleni ”‫ “يمــن‬ya¡nî uğur ve soldan gele-
َ ُ َ ْ ٌ ْ ُ
ni ”‫“ش ْــؤ ٌم‬ ُ ya¡nî uğursuz ¡add ederlerdi, binâ™en ¡aleyh tesmiye edildi. Ve ehl-i sa¡âdete
”‫ــاب ا ْل َمي َم َن ِــة‬ َ ِ ‫ــاب ا ْل َي ِم‬
ُ ‫ “أ ْص َح‬ve ”‫يــن‬
َ
ُ ‫[ “أ ْص َح‬361] ve ehl-i şakâvete ”‫ــاب ا ْل َم ْشــأ َمة‬
ِ َ َ
ُ ‫ “أ ْص َح‬ve ‫ــاب‬
ُ ‫“أ ْص َح‬
َ
ْ
ِ ‫الشم‬
”‫ال‬ ِ
َ ّ tesmiyesinin esbâb ve vücûhuna dâir akvâl-i sâire mufassalâtta görülür.
]meysûran[ ‫•ميسورا‬
ً ُ َْ
‫يل َف ِع ْد ُهم ِع َد ًة َح َس َن ًة أَ ْو‬
َ ‫أَ ْي َس ْه ًل َل ّي ًِنا أَ ْو َل ّي ًِنا َج ِم ًيل َو ِق‬
﴾‫ورا‬ ِِ ِ
ً ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف ُق ْل َل ُه ْم َق ْو ًل َم ْي ُس‬
1489
ْ
‫طيِبا‬ ‫وعدا‬
ًَّ ً ْ َ
Murâd va¡d-i hasenle sâillerin ve ashâb-ı hâcâtın hâtırlarını gönüllerini tatyîb etmektir.
Bu kelimede ”‫“ع ْســر‬un zıddı olan ”‫“يُ ْســر‬den “mef¡ûl” lînet ve suhûlet ve rıfk ma¡nâlarına
ٌ ُ ٌ
kullanılır.

ِ
MEKSÛRETU’L-MÎM: “‫ي‬،‫”م‬

َ ‫• ِمي َث‬
]mî&â…a[ ‫اق‬
‫الت ْو َر ِاة‬ ِ ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِإ ْذ أَ َخ ْذ َنا ِمي َث‬
َّ ‫اق َبني إ ِْس َرائ َيل﴾ أَ ْي َع ْه َد ُه ْم في‬
1490
َ َ ُ ْ
Bu kelime-i kerîme dâimâ ¡ahd-i müvessak ma¡nâsına olup yalnız ‫الل‬ ِ َّ ‫ــون َع ْه َــد‬
َ ‫يــن َي ْن ُق ُض‬ ِ
َ ‫﴿ا َّلذ‬
1491 ِ ِ
﴾‫ ِم ْن َب ْع ِد ِمي َثاقه‬kavl-i kerîminde ”‫“م ْن َب ْع ِد َت ْو ِك ِيد ِه‬ ِ ¡ibâretiyle tefsîr edilmiştir. ”‫ “و ْث ٌق‬mâdde-
َ
sinden “mif¡âl”dir. Aslı ”‫ــاق‬ ِ olup mâ-kablinin kesresine binâ™en vâv yâ™a kalb olu-
ٌ ‫“م ْو َث‬
narak ”‫اق‬ ِ şekline girmiştir. “‫ظر َف‬
ٌ ‫“مي َث‬ ” bâbından ”‫الشــي ُء َو َثا َق ًة َف ُه َو َو ِث ٌيق‬ ‫ “وثق‬denir, kuvvet ve
َُ ْ َّ َ ُ َ
sebât ve muhkemiyyet ma¡nâlarına gelir. Ve altıncı bâbdan ‫“و ِث َــق َي ِث ُــق ِث َقــ ًة َو ُوثُو ًقا َف ُه َو َو ِهي َو ُهم‬ َ
ْ َ
”‫ــن ِث َقــ ٌة‬
َّ ‫ َو ُه‬denir, i™timân ve i¡timâd ma¡nâsı ifâde eder. Ve kesrle ”‫ــاق‬ ٌ ‫“و َث‬ ِ kayd ve bend ve
habl ma¡nâsına[dır]; vâv’ın fethiyle de lügattır. Ve ”‫“م ْو ِث ٌــق‬ ِ ¡ahd ma¡nâsınadır:
َ ve ”‫ــاق‬ ٌ ‫“مي َث‬
﴾‫ِكم‬ ِ َّ ‫ون مو ِث ًقا ِمن‬
‫الل َل َت ْأ ُت َّن ِني ب ِِه إِل أَن يحاط ب‬ ِ ِ ُ ِ
ْ ُ َ َ ُ ْ 1493َّ ْ َ ‫ ﴿ َق َال َل ْن أ ْرس َل ُه َم َع ُك ْم َح َّتى ُت ْؤ ُت‬ve ‫﴿ َف َل َّما َآت ْو ُه َم ْوث َق ُه ْم َق َال ُاللَّ َع َلى‬
1492
َ
‫يل﴾ أَ ْي َع ْه ًدا َو َع ْه َد ُهم‬ ِ
ٌ ‫ول َوك‬ ُ ‫ َما َن ُق‬Vallâhu a¡lemu.
ْ

1487 “Ahiret mutluluğuna erenler, ne mutlu kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/27.

1488 “Kötülüğe batanlar ise ne mutsuz kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/41.
1489 “O zaman onlara yumuşak bir söz söyle.” el-İsrâ™, 17/28.
1490 “Hani, biz İsrailoğulları’ndan söz almıştık.” el-Bakara, 2/83. Ayrıca bkz. el-Mâide, 5/12, 70.
1491 “Onlar, Allah’a verdikleri sözü, pekiştirilmesinden sonra bozan” el-Bakara, 2/27; er-Ra¡d, 13/25.
1492 “Babaları, “Kuşatılıp çaresiz durumda kalmanız hariç, onu bana geri getireceğinize dair Allah adına
sağlam bir söz vermedikçe, onu sizinle göndermeyeceğim” dedi.” Yûsuf, 12/66.
1493 “Ona güvencelerini verdiklerinde, “Allah söylediklerimize vekildir” dedi.” Yûsuf, 12/66.
BÂBU’L-MÎM ‫َنا َزيِمْلا‬ 341

ُ ‫• ِمي َق‬
]mî…âtu[ ‫ات‬
‫ أَ ْي َو ْق َت َو ْع ِد‬1494﴾‫ين َلي َل ًة‬‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وواعدنا موسى ثل ِثين ليلة وأَتممناها بِعشرٍ فتم ِميقات رب ِِه أَرب ِع‬
ْ َ َ ْ ّ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ً َ ْ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ
‫َر ّب ِِه ِل َك َل ِم ِه إ َِّي ُاه‬
”‫ــت‬ ِ olup mâ-kablinin kesresine binâ™en
ٌ ‫“و ْق‬
َ lafzından “mif¡âl”dir. Bu da aslen ”‫ــات‬ ٌ ‫“م ْو َق‬
vâv yâ™a kalb olunmuştur; vakt-i mukadder ü mu¡ayyen demektir. Ba¡zen mekân-ı mu-
kadder ü mu¡ayyen ü mev¡ûd ma¡nâsına da gelir, ”‫ــد‬ ٌ ‫“م ْو ِع‬
َ gibi, nitekim: ‫وســى‬ َ ‫ــاء ُم‬ َ ‫﴿و َل َّمــا َج‬
َ
1495 ِ َ ِ ِ‫ر‬َ ِ ِ ِ
﴾‫ لمي َقات َنا َو َك َّل َم ُه َر ُّب ُه َق َال َر ِّب أ ني أ ْنظُر ا َلي َك‬Her iki [362] vech de câizdir, ya¡nî vakt ü zamân-ı
ْ ْ
mev¡ûd u mu¡ayyen ve mekân u mahall-i tecellî vü kelâm da denir. Ma¡nâ-yı ahîre göre
murâd cebel-i ‰ûr olur.

]mîkâle[ ‫ال‬ َ ‫• ِم‬

َ ‫يك‬
‫ ُم َخ َّف ُف‬1496﴾‫ين‬ ِ ِ َ ‫يل َو ِم‬ ِ َّ ِ ‫ان عدوا‬
َ ِ‫ل َو َم َل ِئ َك ِت ِه َو ُر ُس ِل ِه َو ِج ْبر‬
َ ِ‫الل َع ُد ٌّو ل ْل َكافر‬
َ َّ ‫يك َال َفإ َِّن‬ ًّ ُ َ َ ‫﴿م ْن َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫ِين َع َليهِ َما‬ ِ ِ ِ
‫يمان َم ْعرو َفان من الملئكة المقرب‬ِ ِ ِ ِ ِ ِ َ ِ َ ‫ِم‬
ْ َ َّ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ ‫يكائ َيل َك َما أ َّن ج ْبرِ َيل ُم َخ َّف ُف َج ْب َرائ َيل ُه َما َم َل َكان َعظ‬
‫الس َل ُم‬َّ
َ ‫•ا ْل ِم َيز‬
]el-mîzâne[ ‫ان‬
‫ أَ ِي ا ْل َو ْز َن‬1497﴾‫ان‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َفأَ ْو ُفوا ا ْل َك ْي َل َوا ْل ِم َيز‬
Ya¡nî “Tartıyı tamâm kılınız, noksân etmeyiniz” demektir. ”‫“ميــزا ٌن‬ ِ lafzı ”‫“و ْز ٌن‬den
َ َ
“mif¡âl”dir. ”‫“و ْز ٌن‬ َ bir şey™in mikdâr-ı sıkletini bilmek için tartmaktır. ”‫“و َع َــد‬ َ bâbından
”‫اك َم ْــو ُزو ٌن‬ َ ‫الش ْــي َء َيــزِ ُن َو ْز ًنــا َوزِ َنــ ًة َف ُه َــو َوازِ ٌن َو َذ‬
َّ ‫“و َز َن‬ َ denir, “Tarttı” demek olur. Kesr-i mîm’le
”‫يــزا ٌن‬ ِ bundan ism-i âlettir ki terâzûdur.
‫“م‬ Aslı vâv’la ”‫“م ْــو َزا ٌن‬ ِ olup mâ-kablinin kesresine
َ
binâ™en vâv yâ™a kalb olunmuştur. Bu âyette ”‫“و ْز ٌن‬ ِ
َ ya¡nî tartı ma¡nâsınadır. Ve ”‫يــزا ٌن‬ َ ‫“م‬
kelimesi ¡adl ma¡nâsına da gelir: ‫ أَ ْي أَ ْثب َت ا ْل َع ْد َل‬1498﴾‫ان‬
َ َ ‫الس َم َاء َر َف َع َها َو َو َض َع ا ْل ِم َيز‬َّ ‫﴿و‬
َ [ve] ‫﴿ َل َق ْد اَ ْر َس ْل َنا‬
‫اس بِا ْل ِق ْس ِط﴾ أَ ِي ا ْل َع ْد ِل‬
1499
‫الن‬ ‫وم‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ِ
‫ل‬ ‫ان‬ ‫يز‬ ِ
‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫و‬
ُ َّ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ ‫اب‬ ‫ت‬ ِ
‫ك‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ا‬‫ن‬ ‫ل‬
ْ ‫ز‬ ‫ن‬َ ‫أ‬ ‫و‬ ِ
‫ات‬ ‫ِن‬
‫ي‬ ‫ب‬‫ل‬ْ ‫ِا‬
‫ب‬
ََّ ََ ُ ُ ‫ا‬‫ن‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫ر‬ Ve ” ‫ن‬ ‫ز‬ ‫“و‬
ٌ ْ َ mâddesi tesviye
ve mikdâr ma¡nâlarına kullanılır.

1494 “Mûsâ’ya otuz gece süre belirledik, buna on (gece) daha kattık. Böylece Rabbinin belirlediği vakit
kırk geceye tamamlandı.” el-A¡râf, 7/142.
1495 “Mûsa, belirlediğimiz yere (Tûr’a) gelip Rabbi de ona konuşunca, “Rabbim! Bana (kendini) göster,
sana bakayım” dedi.” el-A¡râf, 7/143.
1496 “Her kim Allah’a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail’e ve Mîkâil’e düşman olursa bilsin ki,
Allah da inkâr edenlerin düşmanıdır.” el-Bakara, 2/98.
1497 “Ölçüyü ve tartıyı adaletle tam yapın.” el-En¡âm, 6/152; el-A¡râf, 7/85.
1498 “Göğü yükseltti ve ölçüyü koydu.” er-Rahmân, 55/7.
1499 “Andolsun, biz elçilerimizi açık mucizelerle gönderdik ve beraberlerinde kitabı ve mizanı (ölçüyü)
indirdik ki, insanlar adaleti yerine getirsinler.” el-Hadîd, 57/25.
 ُ ‫• ِمير‬
]mîrâ&u[ ‫اث‬
َ

‫ أَ ْي ِلَّ ُسب َحا َن ُه َو َت َعا َلى َما ِفيهِ َما ِم َّما َي َت َو َارثُ ُه أَ ْه ُل ُه َما‬1500﴾‫ات َو ْالَ ْر ِض‬
ِ ‫اث السماو‬ ِ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ َ َّ ُ ‫﴿و َّل م َير‬
َ َ ْ
ْ
Ya¡nî “Semâvât ve arzda ehl-i semâ ve arzın tevârüs ettikleri şey™in kâffesi Allâhu ta¡âlâ
içindir” ya¡nî onun mülküdür, çünkü cümlesi ölür, helâk olur; bâkî Allâh’tır demek
olur. ”‫ث‬ ٌ ‫ “إ ِْر‬ve ”‫“و َرا َث ٌة‬ ِ ve ”‫اث‬ ٌ ‫“م َير‬ın ِ tahkîki Bâbu’t-Tâ’da ”‫اث‬ َ ‫“الت َر‬
ُّ kelimesinde mufassalen
beyân edildi, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.

1500 “Göklerin ve yerin mirası Allah’ındır.” Âl-i ¡İmrân, 3/180; el-Hadîd, 57/10.
 BÂBU’N-NÛN

‫ن‬
FASLU’N-NÛN MA¡A’L-HEMZE: “‫ ء‬،‫”ن‬
َ
]ne™â[ ‫• َنأَى‬
ِ ‫ أَي تباعد بِن‬1501﴾‫ان أَعر َض و َنأَى بِج ِانب ِِه‬
‫احي ِت ِه‬ ِ ‫ال ْنس‬ِ
َ َ َ َ ََ ْ َ َ َْ َ ْ ‫﴿و ِإ َذا َا ْن َع ْم َنا َع َلى‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Yan tarafına, bir yanına [363] uzaklaştı” demek olur. Murâd zikrullâh ve
¢ur™ân’dan tebâ¡uddur; ”‫“ َنــ ْأ ٌي‬, bu¡d ma¡nâsınadır. “‫ــع‬ ْ ِ َّ ‫ــن‬ ِ ‫“ َنــأَى َع‬
َ ‫ ” َن َف‬bâbından ‫الش ْــيء َنأ ًيــا َف ُه َــو‬
ٍ
”‫ َنــاء‬denir, ”‫“ب ُع َــد َع ْن ُــه‬ َ َ َ
َ demektir. “İf¡âl”den müte¡addî olur: ”‫“أ ْنأ ْي ُت ُــه َع ْن ُه‬, ”‫ “أ ْب َع ْدتُ ُه‬demektir. Ve
”‫“ َنــ ْأ ٌي‬, firâk ma¡nâsına da gelir. Ve bu¡d ve firâk sûrî ve hissî ve ma¡nevî ve ¡aklî olur.
Ve ”‫ــب‬ ِ ‫ “اَ َّلنــ ْأ ُي بِا ْل َج ِان‬bir yana dönüp arka çevirmektir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta
Ebû ¡Amr’dan nakl ile ”‫“ َنــأَى‬, ”‫ “ َن َعــى‬gibi ”‫ “أَ ْعــر َض‬ma¡nâsına ve Ebû ¡Ubeyd’den ”‫اع َــد‬ َ ‫“ت َب‬
َ
َ
ma¡nâsına olduğunu beyân etmiş.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ ء‬،‫” ُن‬

]nu™&irake[ ‫•نُ ْؤ ِثر َك‬
َ
‫ار َك‬ َ 1502 ِ ِ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َل ْن نُ ْؤث َر َك َع َلى َما َج َاء َنا م َن ا ْل َب ّي َِنات﴾ أ ْي َل ْن َن ْخ َت‬
Ya¡nî “Ebeden seni ihtiyâr etmeyiz” ya¡nî seçip tercîh etmeyiz demek olur. ”‫ــار‬ ٌ ‫“إِي َث‬dan
muzâri¡ mütekellim ma¡a’l-gayrdır. ”‫ــار‬ ٌ َ‫ث‬ ‫ِي‬
‫إ‬ “ bir şey™i seçip dîger bir şey™ üzerine tercîh
etmek ma¡nâsınadır. ”‫“أَ َثر‬den “if¡âl”dir.
ٌ

1501 “İnsana nimet verdiğimizde yüz çevirip yan çizer.” el-İsrâ™, 17/83; Fussilet, 41/51.
1502 “Sihirbazlar şöyle dediler: “Bize gelen apaçık delillere ve bizi yaratana seni asla tercih etmeyece-
ğiz.”” Tâ Hâ, 20/72.
344 ‫ُمُكي ِداَن‬ BÂBU’N-NÛN

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ن‬

َ

ُ ‫• َن ِاد‬
]nâdîkumu[ ‫يكم‬
ُ

‫ أَ ْي َم ْج ِل ِس ُكم‬1503﴾‫يكم ا ْل ُم ْن َكر‬ ‫ون ِفي ن ِاد‬َ ‫ِيل َو َت ْأ ُت‬
َ ‫السب‬
َّ ‫ون‬ ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا ِئنكم لت ْأتون‬
َ ‫الر َج َال َو َت ْق َط ُع‬
ْ َ ُُ َ ّ َ ُ َ َ ْ ُ َّ َ
Bu kelime aslen ”‫“ن َــد ٌاء‬dandır ِ ki Türkçemizde çağırmaktır. Sonra mücâleseden ”‫“ن َــد ٌاء‬ ِ ile
ta¡bîr olundu, hattâ meclise ”‫ــادي‬ ِ ‫ “ َن‬denildi. Ve ”ٌ‫ “م ْنت َــدأ‬ve ”‫ “ َن ِــدي‬de denildi. Ve celîse de
َ ُ ٌّ
”‫ “ َن ِادي‬tesmiye edildi, ke-mâ kâle ta¡âlâ ‫يس ُه‬ ِ ‫ أَي ج‬1504﴾‫ ﴿ َف ْلي ْدع َن ِاديه‬Bu âyette takdîr-i muzâf-
‫ل‬
َ َ ْ َُ ُ َ
ِ ‫ “أَه َــل َن ِاد‬de denir. Ve ”‫ “ َن ِاديــه‬kelimesi ”‫ “ع ِشــير َته و َقومــه‬ile de tefsîr edilmiştir. Mekke-i
la ”‫يــه‬ ْ ُ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ
mükerreme’de ¢ureyş’in ictimâ¡-gâh ve mahall-i meşveretlerine de Dâru’n-Nedve tes-
miyesi bundandır; sebeb-i tesmiye ¡Arab ictimâ¡ lüzûmunda ehl-i nâdîyi toplanmak için
“nidâ” ederlerdi, duyan gelirdi. [364]
ِ ‫•النازِ ع‬
]en-nâzi¡âti[ ‫ات‬
َ َّ
‫ين َق َسم أَ ْق َسم ُاهلل بِهِ م‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ِ‫وس ا ْل َكافر‬
َ ‫ون نُ ُف‬ َ ‫النازِ َعات َغ ْر ًقا﴾ أَ ِي ا ْل َم َلئ َكة ا َّلذ‬
َ ‫ين َي ْنزِ ُع‬ َّ ‫﴿و‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1505
ْ َ ٌ
”‫ات‬ ِ ‫ “النازِ ع‬bir şey™i mahallinden cezb ve ka¡t etmek ya¡nî çekip koparmak ma¡nâsına olan
َ َّ
”‫“ َن ْــز ٌع‬den ”‫“ َنازِ َعــ ٌة‬nın cem¡idir. “‫”ضــر َب‬ bâbından ‫الشــي َء َي ْنــزِ ُع َن ْز ًعــا َف ُه َــو َنــازِ ٌع َو ِهــي َنازِ َع ٌة َو ُه َّن‬ ‫“نــزع‬
َ َ َ ْ َّ َ َ َ
ٌ ‫ َنازِ َع‬denir. Bu âyette bununla murâd tâ a¡mâk u ekâsî-i bedenden, beden-i küffârdan
”‫ــات‬
igrâkan ya¡nî mübâlaga ve şiddetle ervâhı nez¡ ve kal¡ eden melâike-i mevttir. Yâhûd
”‫ات‬ ِ ‫“النازِ ع‬tan murâd nücûmdur ki ufktan ufka nez¡ olunurlar, ya¡nî tulû¡ edip sonra gurûb-
َ َّ
la gâib olurlar. Bâbu’l-∏ayn’da ”‫ “ َغر ًقا‬kelimesine de mürâca¡at oluna. Bu kelimât-ı celî-
ْ
lenin tefsîrinde daha bir takım akvâl vardır ki mahalli mufassalâttır.

]en-nâşi†âti[ ‫ات‬ ِ ‫•الن‬

ِ ‫اش َط‬
َّ
ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و‬
‫ين بِرِ ْف ٍق‬ َ ‫ون أَ ْر َو‬
َ ‫اح ا ْل ُم ْؤمن‬ َ ‫الناش َطات َن ْش ًطا﴾ أَ ِي ا ْل َمآلئ َكة ا َّلذ‬
َ ‫ين َي ْن َش ُط‬ 1506
َّ َ َ ُ ْ
Ya¡nî devenin ¡ıkâlini rıfkla çözer gibi çözüp tenşît eder gibi kabz-ı ervâh eden melâike-i
mevte sıfattır. Ve sâbıkı gibi kasemdir. ”‫ــط‬ ِ ‫“ َن‬nin cem¡idir. “‫”ت ِعــب‬
ٌ ‫“ َن ْش‬ten ”‫اشــ َط ٌة‬ َ َ bâbından
”‫ات‬ ِ ِ ِ
ٌ ‫ط َوه َي َناش َط ٌة َو ُه َّن َناش َط‬ ِ
ٌ ‫ط َن ْش ًطا َف ُه َو َناش‬ ِ
َ ‫ “ َنش‬denir. Ma¡ânî-i ¡adîdede müsta¡meldir. Ez-cümle
me™lûf olan ferah ve sürûr ve şâdî ve inbisât-ı kalb ü rûh ma¡nâsına ve hiffet ve sür¡at
ve bir mahalden dîgere hurûc ve seyr ve hall ve ¡akd ma¡nâlarına kullanılır. Ve sâbıkı
gibi tatbîk edilir. Melâikeye sıfat olduğu takdîrce ânifen beyân olunduğu vechle tenşît
ve tefrîh ve tesrîr-i mü™minîne haml edilir. Ve eğer sâbıkı gibi nücûma sıfat olursa bir
burcdan dîgere hurûc ve eflâkta seyr ve tulû¡ ve gurûb ve sür¡at-i seyr ve hareketle devr

1503 “Siz hâlâ erkeklere yanaşacak, yol kesecek ve toplantılarınızda edepsizlik yapacak mısınız?” el-¡An-
kebût, 29/29.
1504 “Haydi, taraftarlarını çağırsın.” el-¡Alak, 96/17.
1505 “Andolsun (kâfirlerin ruhlarını) şiddetle çekip çıkaranlara” en-Nâzi¡ât, 79/1.
1506 “Andolsun (mü’minlerin ruhlarını) kolaylıkla alanlara” en-Nâzi¡ât, 79/2.
BÂBU’N-NÛN َ‫َةَئِشا ن‬ 345

ma¡nâlarına haml edilir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihâ.

]en-nâşirâti[ ‫ات‬ ِ ‫•الن‬

ِ ‫اشر‬
َّ َ
]365[ ِ‫اح ا َّل ِتي َت ْأ ِتي بِا ْل َم َطر‬ ِ ‫اشر‬
ِ ‫ أَي‬1507﴾‫ات َن ْشرا‬
ِ ‫الر َي‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿والن‬
ّ ِ ً َ َّ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Yağmur getiren rüzgârlar hakkı için” demektir. Bu ma¡nâ ‫اح ُب ْشــرا َبي َن َي َد ْي‬ ِ ‫﴿ير ِســل‬
َ ‫الر َي‬
1508 ِ ِ
ْ ً ّ ُ ُْ
﴾‫ َر ْح َمته‬kerîmiyle mü™eyyeddir. Ve rüzgâr estiği vaktte ”‫يح‬ ُ ‫الر‬ِ ‫ “ َن َشــر ِت‬denir ki onu yağ-
ّ َ
mur ta¡kîb eder. Ve murâd riyâh-ı leyyine ya¡nî latîfedir de denildi. Ve melâikeye sıfattır
da denildi ki arza nüzûllerinde kanatlarını neşr ederler. Ve yevm-i kıyâmette defâtir ve
suhuf-ı a¡mâl-i ¡ibâdı neşr eden melâike de denildi. Vallâhu a¡lemu bi-mâ akseme bihi.
ِ ‫• َن‬
]nâ∂iratun[ ٌ‫اضرة‬
َ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وجوه يوم ِئ ٍذ ن‬
‫ أَ ْي َح َس َن ٌة ُم ِض َيئ ٌة‬1509﴾‫اضر ٌة‬
َ َ َ َْ ٌ ُ ُ َ ُ ْ
Ya¡nî “güzel ve revnaklı” demek olur. Hüsn ve cemâl ve revnak ve rûşenâyî ma¡nâla-
rına müsta¡mel ”ٌ‫ــارة‬ َ ‫“ َن َض‬dandır. Bâb-ı evvelden ”‫ــار ًة‬ َ ‫ “ َن َض َــر ا ْل َو ْج ُــه َن َض‬denir, ”‫ــن‬
َ ‫“ح ُس‬
َ demektir.
Müte¡addî de olur: ”‫“ َن َضــر اهللُ َو ْج َه ُــه‬, ”ُ‫ “ َن َّع َم ُــه اهلل‬demektir, ya¡nî “Allâhu ta¡âlâ mütena¡¡im
َ
etsin” demek olur, zîrâ vechde hüsn ve cemâl ve revnak âsâr-ı ni¡mettendir. Lisânımız-
da da “Filânın yüzü güldü” ve “yüzü gülüyor” ni¡met ve refâha nâil oldu demek ifâde
eder. Gülmekle nadâret ve revnak ve bahâ murâd olunur. “İf¡âl”den ”‫“أَ ْن َضــر ُه‬, “tef¡îl”den
َ
”‫“ َن َّضر ُه‬, ”‫ “ َن َضر ُه‬gibidir. ”‫ “ َن ْضر ٌة‬ve ”‫ار ٌة‬‫ “ َن َض‬ismdir. 1510﴾‫يم‬ ِ ‫الن ِع‬ ِ ‫﴿تعرِ ُف ِفي وج‬
‫وههِ م َن ْضر َة‬
َ َ َ َ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ ve emsâ-
linde dahi cemâl ve revnak ve bahâdır.
ِ ‫• َن‬
]nâşi™ete[ ‫اش َئ َة‬
‫اع ِات ِه‬ ِ ِ ِ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ه َي اَ َش ُّد َو ْط ًئا َواَ ْق َو ُم قيالً ِإ َّن َناش َئ َة ال َّل ْي ِل﴾ أَ ْي َس‬
1511 ِ

”‫ “إ ِْب ِت َــد ٌاء‬ma¡nâsına olan ”‫ــش ٌء‬ ِ ِ ِ

ْ ‫“ َن‬dendir. “‫ــع‬ َ ‫ ” َن َف‬bâbından ”‫ــئ َوه َي َناش َــئ ٌة‬ ٌ ‫ “ َن َشــأَ َي ْن َشــأُ َن ْش ًــئا َف ُه َو َناش‬de-
nir. Ve hudûs ve teceddüd ve ma¡ânî-i sâirede de müsta¡meldir. Ve ”‫ــل‬ ِ ‫ “ َن‬evvel-i
ِ ‫اش َــئ َة ال َّل ْي‬
sâ¡âtü’l-leyledir de denildi. Ve gecenin bütün sâ¡atleri nâşi™ettir, zîrâ her biri kendinden
evvelki sâ¡atten neş™et eder de [366] denilmiş. Ve ”‫ــل‬ ِ ‫ “ َن‬namâzla berâber kıyâm-ı
ِ ‫اش َــئ َة ال َّل ْي‬
leyl ya¡nî gece namâzla kâim olmaktır da denilmiş. Bu ma¡nâ ”‫ “ َن َشأَ ِم ْن َم ْض َج ِع ِه‬kavlinden-
dir ki ”‫ “ َن َه َض‬ve ”‫ام‬ َ َّ kelimesine de nazar oluna.
َ ‫ “ َق‬demektir. Âti’l-beyân ”‫“الن ْشأ َة‬

1507 “Hakkıyla yayanlara andolsun.” el-Murselât, 77/3.

1508 “O, rüzgarları rahmetinin önünde müjde olarak gönderendir.” el-A¡râf, 7/57; el-Furkân, 25/48; en-
Neml, 27/63.
1509 “O gün bir takım yüzler aydındır.” el-Kıyâmet, 75/22.
1510 “Onların yüzlerinde, nimetlerin sevincini görürsün.” el-Mutaffifîn, 83/24.
1511 “Şüphesiz gece ibadetinin etkisi daha fazla, (bu ibadetteki) sözler (Kur’an ve dua okuyuşlar) ise
daha düzgün ve açıktır.” el-Müzzemmil, 73/6.
346 َ‫ُهَيِدا ن‬ BÂBU’N-NÛN

ِ ‫• َن‬
]nâdiyehû[ ‫ادي ُه‬
َ
‫ أَ ْي َم ْج ِل َس ُه‬1512﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ْلي ْد ُع َن ِاد َي ُه‬
َ
ِ
Ya¡nî “ehl-i meclisini” demektir. Takdîr-i muzâfla ‫يهــا َوا ْلعيــر ا َّلتــي اَ ْقب ْل َنــا‬ ِ ِ ِ
َ َ َ ‫﴿و ْس َــئ ِل ا ْل َق ْر َيــ َة ا َّلتــي ُك َّنــا ف‬
َ
1513
َ ‫يها َو ِا َّنا َل َص ِاد ُق‬
﴾‫ون‬ ِ
َ ‫ ف‬gibi. Faslın evvelinde vâki¡ ”‫يك ْم‬ ُ ‫ “ َن ِاد‬kelimesine mürâca¡at buyurula.
]nâkisûhu[ ‫كوه‬ ِ ‫• َن‬
ُ ‫اس‬
ُ
‫وه‬ ِ ِ ‫﴿ل ُك ّ ِل أُم ٍة جع ْل َنا م ْنس ًكا هم َن‬
َ 1514 ُ ‫اس ُك‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ُ ‫يع ًة ُه ْم َعام ُل‬
َ ِ‫وه﴾ أ ْي َشر‬ ُْ َ َ َ َ َّ َ ْ
Ya¡nî “Her bir ümmete bir şerî¡at ta¡yîn kıldık, onlar onunla ¡âmildirler” demek olur.
”‫“نُ ُس ٌك‬tendir. Bâbu’l-Mîm’de ”‫اس َك َنا‬ ِ ‫ “م َن‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َ
]en-nâ…ûri[ ِ‫النا ُقور‬
َّ •
ِ ِ ِ ٍِ ِ ِ ِ
ِ‫الصور‬ ُّ ‫النا ُقورِ َف ٰذل َك َي ْو َمئذ َي ْو ٌم َعس ٌير﴾ أَ ْي نُف َخ في‬
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا نُق َر في‬
1515

Ya¡nî “Sûr-ı İsrâfîl nefh olunduğu vaktte” demektir. Tasvît ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْقــر‬dandır.
ٌ
Bâb-ı evvelden ”‫ت الر ُج َــل‬ ‫ “نقــر‬denir, bir kimseyi ıslık öttürüp çağırmak ma¡nâsınadır.
َّ ُ ْ َ َ
“Fâ¡ûl” vezninde ”‫ــور‬
ٌ ‫ “ َنا ُق‬lafzı bundan alınarak sûr-ı İsrâfîl’e ¡alem kılınmıştır. Sûr için
Bâbu’§-~âd’da ” ِ‫“الصور‬
ُّ kelimesine mürâca¡at lâzımdır. İşbu ”‫ “ َن ْقر‬lafzı ma¡ânî-i kesîrede
ٌ
müsta¡meldir, mufassalât-ı lügatte görülür.
ِ ‫• َن‬
]nâ¡imetun[ ‫اعم ٌة‬
َ
‫ات َب ْه َج ٍة‬ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وجوه يوم ِئ ٍذ َن‬
ُ ‫اع َم ٌة﴾ أَ ْي ُم َت َن ّع َم ٌة َذ‬
1516
َ َْ ٌ ُ ُ َ ُ ْ
Murâd âsâr-ı ni¡metten olan hüsn ve cemâl ve bahâ ve nadâretin vechde zuhûrudur. Âni-
fü’l-beyân ”‫اضــر ٌة‬ ِ
ِ ‫ “ن‬gibi burada ”‫اعمــ ٌة‬ ِ
َ َ َ ‫“ َن‬, ”‫“ن ْع َمــ ٌة‬tendir. ”‫ومــ ٌة‬
َ ‫“نُ ُع‬ten olabilir ki mülâyemet ve
ِ
tarâvet ma¡nâsına yine ”‫ “ن ْع َمــ ٌة‬ve aslına râci¡dir. Âti’l-beyân ”‫ــم‬ ِ ‫ “اَ َّلنع‬kelimesine de nazar
َ
edile. [367]
ِ ‫اكسو ر ُؤ‬
]nâkisû ru™ûsihim[ ‫وسهِ م‬ ِ ‫• َن‬
ْ ُ ُ
‫وسهِ م ِع ْن َد َر ّبِهِ م َر َّب َنا أَ ْب َصر َنا َو َس ِم ْع َنا َف ْار ِج ْع َنا َن ْع َم ْل َص ِال ًحا إ َِّنا‬ ِ ‫اكسو رء‬
ُ ُ ُ ‫ون َن‬
ِ َ ‫ •﴿و َلو َترى إ ِِذ ا ْلمجرِ م‬
ُ ْ ُ
ْ ْ ْ َ ْ َ
‫وها َحي ًاء َو َخ َجا َل ًة‬ُِ ‫ أَي م َط ْأ‬1517﴾‫ون‬
‫ئ‬ ‫ط‬ ِ ‫م‬
َ ُ‫وقن‬
َ َ ُ ْ ُ

1512 “Haydi, taraftarlarını çağırsın.” el-¡Alak, 96/17.

1513 “Bulunduğumuz kent halkına ve aralarında olduğumuz kervana da sor. Şüphesiz biz doğru söyle-
yenleriz.” Yûsuf, 12/82.
1514 “Biz her ümmet için uygulayacağı bir ibadet yolu verdik.” el-Hacc, 22/67.
1515 “Sûr’a üfürüldüğü zaman var ya; işte o gün çetin bir gündür.” el-Müddessir, 74/8-9.
1516 “O gün birtakım yüzler vardır ki, nimet içinde mutludurlar.” el-Gâşiye, 88/8.
1517 “Suçlular Rablerinin huzurunda boyunlarını büküp, “Rabbimiz! (Gerçeği) gördük ve işittik. Artık
şimdi bizi (dünyaya) döndür ki, salih amel işleyelim. Biz artık kesin olarak inanmaktayız” dedikleri
vakit, (onları) bir görsen!” es-Secde, 32/12.
BÂBU’N-NÛN َ‫ٌأَب ن‬ 347

Ya¡nî “utanmak yüzünden başlarını aşağı indiriciler, önüne eğiciler” demektir. Bir şey™
taklîb ve başı aşağı çevirmek ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْك ٌس‬dendir. Âti’l-beyân ”‫ “نُ ِك ُســوا‬kelime-
sine nazar oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ن‬

َ
]nebtehil[ ‫• َنب َتهِ ْل‬
ْ
‫ أَ ْي ثُم َن ْل َت ِع ْن‬1518﴾‫ِين‬ ِ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ثُم َنبتهِ ْل َفنجع ْل َلعنت‬
َّ َ ‫الل َع َلى ا ْل َكاذب‬ َ َْ َ ْ َ َ ْ َّ َ ُ ْ
“‫ــع‬ ِ ‫ “به َلــه به ًــا َفهــو ب‬denir, ”‫ “ َلع َنــه‬demektir. Ve “müfâ¡alet”ten ”‫“باه َل مباه َل ًة‬
َ ‫ ” َن َف‬bâbından ”‫ــل‬ ٌ ‫اه‬ َ َ ُ َْ ُ ََ ُ َ َ َُ َ َ
denir, ”‫“م َل َع َنــ ٌة‬ ُ ma¡nâsınadır ki iki veyâ ziyâde kimseler birbirleriyle la¡net edişmektir.
Ve “ifti¡âl”den ”‫ــال‬ ٌ ‫ “إ ِْب ِت َه‬tazarru¡ etmek, yalvarmak ma¡nâsınadır, nitekim âyet-i kerîme
ِ
”‫الد َعاء‬ ِ
ُّ ‫¡ “ثُ َّم َن َت َض َّر ُع في‬ibâretiyle de tefsîr edilmiştir.
]nebra™ehâ[ ‫• َنبرأَ َها‬
َْ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
‫ أَ ْي َن ْخ ُل َق َها‬1519﴾‫﴿م ْن َقب ِل أَ ْن َنبرأَ َها‬
َْ ْ َ ْ
Ya¡nî “Biz onu yaratmazdan mukaddem” demektir. ”‫“خ ْل ٌــق‬ َ ma¡nâsına olan ”‫“ب ْــر ٌء‬dendir. َ
ِ
Bâbu’l-Bâ’da vâki¡ ”‫“بارِ ئ ُكم‬ kelimesinde beyân edilmiştir, mürâca¡at oluna.
ْ َ
]nebra√a[ ‫ح‬
َ ‫• َنبر‬
َْ
‫ أَ ْي َل ْن َن َز َال‬1520﴾‫وسى‬ ِ ِ ِِ ِ ِِ ِ
ٰ ‫ين َح َّتى َي ْرج َع ا َل ْي َنا ُم‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َقالُوا َل ْن َن ْب َر َح َع َل ْيه َعاكف‬
Ya¡nî “Ayrılmayız” demektir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْبر ُح‬kelimesine mürâca¡at edile.
َ
]nebe™un[ ٌ ‫• َنبأ‬
َ
‫ أَ ْي َخبر َع ِظيم‬1521﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل ُه َو َنبأ ٌ َع ِظيم‬
ٌ ٌَ ٌ َ
ِ ِ ‫ــك ِمــن أَ ْنب‬
َ ‫﴿ َذ ِل‬
ٌ ‫ “أَ ْن َب‬gelir, ”‫ب‬
Cem¡i ”‫ــاء‬ ٌ ‫“س َــب‬
َ ve ”‫اب‬
َ َ َ 1522 ِ ‫ــاء ا ْل َغي‬
ٌ ‫ “أ ْس َــب‬gibi. Kâle ta¡âlâ: ‫ــب﴾ أ ْي أ ْخ َبــارِ ه‬ ْ َ ْ
Sülâsîden ”َ‫ “ َنبأ‬ve “if¡âl”den ”َ‫ “أَ ْنبأ‬ve “tef¡îl”den ”َ‫ “ َنبأ‬cümleten ”‫ “أَ ْخبر‬demektir. ”ٌ‫ “ َنبأ‬bun-
َ َ َّ ََ َ
dan ismdir. Ve ”‫ “ َنبِــي‬kelimesi de bundandır; Allâhu ta¡âlâ hazretleriyle onun emrinden
ٌّ
haber verdiği için ”‫ “ َنبِي‬tesmiye olunmuştur. [368] ”ٌ‫“ َنبأ‬den “fa¡îl” vezninden ”‫ِيء‬ ٌ ‫ “ َنب‬iken
ٌّ َ
kesret-i isti¡mâline mebnî hemzesi terk olundu denildi. Ve ¡ulüvv ve sümüvv ve irtifâ¡

1518 “Sonra gönülden dua edelim de, Allah’ın lanetini (aramızdan) yalan söyleyenlerin üstüne atalım.”
Âl-i ¡İmrân, 3/61.
1519 “Biz onu yaratmadan önce” el-Hadîd, 57/22.
1520 “Onlar da, “Mûsâ bize dönünceye kadar buzağıya ibadet etmeye devam edeceğiz” dediler.” Tâ Hâ,
20/91.
1521 “De ki, “Bu Kur’an, büyük bir haberdir.”” Sâd, 38/67.
1522 “(Ey Muhammed!) Bunlar sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir.” Âl-i ¡İmrân, 3/44; Yûsuf,
12/102. Ayrıca bkz. Hûd, 11/49.
348 ‫ُهَذَبَن‬ BÂBU’N-NÛN

ma¡nâsına olan ”ٌ‫ــاوة‬ َ ‫ “ َن َب‬ve ”ٌ‫“نُ ُب َّــوة‬ten “fa¡îl”dir de denildi. ”‫ــما‬

َ ‫“س‬َ bâbından ‫او ًة‬
َ ‫بــو ًة َو َن َب‬
َّ ُ‫“ َن َبــا َي ْن ُبــو ن‬
ٌ
”‫ َف ُه َــو َنبِــي‬denir. Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ “ َنبــأ‬kendinden ¡ilm veyâhûd galebe-i
ٌّ َ
zann hâsıl olan fâide-i ¡azîme sâhibi haberdir. Bu hasâyıs-ı selâseyi mutazammın olma-
yan her habere ”ٌ‫ “ َنبــأ‬denilmez. Ve ”ٌ‫ “ َنبــأ‬denilen haberin hakkı kizbden mu¡arrâ olmaktır,
َ َ
tevâtür ve haberullâh ve haberu’n-nebî gibi demiş. Bu sûrette ”ٌ‫“ َنبأ‬, ”‫“خبر‬den ehass olur.
َ ٌََ
Vallâhu a¡lemu bihi.

]nebe≠ehû[ ‫• َنب َذه‬

ُ َ
‫ال َر َف َض ُه‬ُ ‫ط َر َح ُه َويُ َق‬ َ ‫ال‬ ُ ‫ أَ ْي َن َق َض ُه َويُ َق‬1523﴾‫اه ُدوا َع ْه ًدا َن َب َذ ُه َفرِ ٌيق ِم ْن ُه ْم‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿أَ َو ُك َّل َما َع‬
ِِ ِ

Bu ta¡bîrât cümleten bir şey™i değersizliğinden dolayı ilkâ™ etmek bir tarafa atmak, bıra-
kıvermek ma¡nâsına olan ”‫“ َنبــ ٌذ‬den me™hûzdur. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫“ َنب َذ ُه َنب ًذا‬, ”‫“أَ ْل َق ُاه َف ُه َو َم ْنبو ٌذ‬
ْ َ َ ْ َ ُ
ve ”‫“ َنب َذ ا ْل َع ْه َد‬, ”‫ “ َن َق َض ُه‬ve ”‫“ َنب َذ ْالَ ْمر‬, ”‫ “أَ ْه َم َل ُه‬ve ”‫الشــي َء‬ َّ ‫ذ‬
َ ‫ب‬ ‫ن‬ َ “, ”‫احي ٍة‬ ِ ‫“تر َكه أَو أَ ْل َقاه ِفي َن‬
ُ ِ ِ ْ ِ َ ُ َ demek olur.
‫الل َو َر َاء ظُ ُه َورِ ِهم َكاَ َّن ُهم َل‬ ِ َّ ‫اب ِكتاب‬
َ َ َ َ
َ ‫الل مص ِد َق ِلما م َعهم نبذْ فرِ يق ِمن ال ِذين أُوتوا َال ِكت‬
ْ ُ َ َّ َ
َ ٌ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ّ َ ُ َّ ْ ْ ٌ ِ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ول‬ٌ ‫س‬ ُ َ ْ ُ َ َ ‫﴿و َل َّم‬
‫ر‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫اء‬ ‫ج‬ ‫ا‬ َ
ْ ْ
﴾‫ون‬ ِ ِ ِ
َ ‫ َي ْع َل ُم‬ve ﴾‫الر ُسول َف َن َب ْذتُ َها َو َك ٰذل َك َس َّو َل ْت لي َن ْفسي‬ ِ ِ
ِ‫ت َقب َض ًة م ْن اَ َثر‬ ‫ض‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ف‬ ِ
‫ِه‬‫ب‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫ص‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫ِم‬‫ب‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ص‬ ‫ب‬ ‫ال‬َ ‫ق‬ ﴿
ْ َ َ ُ ُ َْ ْ َ ُ ْ ُ َ َ
1524 1525
َّ ْ ُ َ
ve 1526﴾‫ــاه بِا ْل َعــر ِاء َو ُه َــو َس ِــقيم‬ ‫ن‬ ‫ذ‬ ‫ب‬ ‫ن‬‫ف‬ ﴿ 1527 ِ
﴾ ‫اء‬ ‫ــر‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ِا‬ ‫ب‬ ‫ِــذ‬
‫ب‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ﴿
ُ َ ْ ََ َ َ َ ْ َ َُ
ve cümleten ma¡ânî-i mezkûre ile müfes-
ٌ َ
serdir. “İf¡âl”den ”‫ “ ِإ ْنبــا ٌذ‬da tarh ve ilkâ™ ma¡nâsınadır: ‫ــن َق ْــو ٍم ِخيا َن ًة َفا ْنب ِْذ ِا َليهِ م َع َلى‬ ِ ‫﴿و ِامــا َت َخا َف‬
ْ ‫ــن م‬ َّ َّ َ
َ ْ ْ َ
‫ أَ ِي ا ْطــر ْح َع ْه َد ُهــم ِا َليهِ ِم‬1528﴾‫ َس َــو ٍاء‬Ve “ifti¡âl”den ”‫“ ِإ ْن ِتبــا ٌذ‬, i¡tizâl ve kavmden ba¡îd bir nâhiyede
ْ ْ َ َ
ِ ِ ِ ِِ ِ ‫﴿وا ْذ ُكــر ِفــي ا ْل ِك َت‬
ittihâz-ı mekân ma¡nâsınadır: ‫اع َت َز َل ْت‬ ْ ‫ــاب َم ْر َي َم اذ ا ْن َت َب َذ ْت م ْن أَ ْهل َها َم َكا ًنا َش ْــرق ًّيا﴾ أَ ِي‬
1529
ْ َ
‫الشر ِق‬
َّْ ‫اع َد ْت َو َّات َخ َذ ْت َم َكا ًنا َن ْح َو‬ ‫ب‬ ‫ت‬
َ ‫و‬ Ve kezâ: ‫ا‬ ‫يد‬ ً َ‫ع‬ِ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ن‬
ً ‫ا‬ ‫ك‬
َ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ح‬ ‫ن‬ ‫ت‬َ ‫ي‬ َ ‫أ‬ 1530
﴾‫ا‬ ‫ي‬ ِ
‫ص‬ ‫ق‬
َ ‫ا‬ ‫ن‬
ً ‫ا‬ ‫ك‬
َ ‫م‬ ‫ِه‬ ِ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ذ‬َ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ن‬
ْ ‫ا‬ ‫ف‬
َ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ل‬
َ ‫م‬ ‫ح‬ ‫ف‬
َ ﴿ Val-
َ َ َ َ ْ َّ َ ْ ًّ َ ْ ََ ُ ْ َ َ
lâhu a¡lemu. Ve [369] ”‫ “ َنبِيــ ٌذ‬de bundandır ki hurma ve kuru üzüm ve sâir meyvelerden
ittihâz edilen şarâbdır, biz ona şıra deriz. Hurma ve kuru üzümün menkû¡u, bunların
gayrı simârın tâzesinin ¡asîri ve kurusunun kezâ nakî¡idir. Sebeb-i tesmiye ba¡de’l-i¡mâl
bir zamân terk edilmesi olacaktır. Hükm-i şer¡îsi kütüb-i fıkhiyyede görülür.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ب‬،‫” ُن‬

1523 “Onlar ne zaman bir antlaşma yaptılarsa içlerinden bir takımı o antlaşmayı bozmadı mı?” el-Bakara,
2/100.
1524 “Onlara, Allah katından ellerinde bulunan Kitabı (Tevrat’ı) doğrulayıcı bir peygamber gelince, ken-
dilerine kitap verilenlerden bir kısmı, sanki bilmiyorlarmış gibi Allah’ın Kitabı’nı (Tevrat’ı) arkala-
rına attılar.” el-Bakara, 2/101.
1525 “Samirî şöyle dedi: “Ben onların görmediği şeyi gördüm. Elçinin izinden bir avuç avuçladım da onu
attım. Böyle yapmayı bana nefsim güzel gösterdi.”” Tâ Hâ, 20/96.
1526 “Derken biz onu hasta bir hâlde sahile attık.” es-Sâffât, 37/145.
1527 “Issız bir yere atılacaktı” el-Kalem, 68/49.
1528 “(Antlaşma yaptığın) bir kavmin hainlik etmesinden korkarsan, sen de antlaşmayı bozduğunu aynı
şekilde onlara bildir.” el-Enfâl, 8/58.
1529 “(Ey Muhammed!) Kitapta (Kur’an’da) Meryem’i de an. Hani ailesinden ayrılarak doğu tarafında
bir yere çekilmişti.” Meryem, 19/16.
1530 “Böylece Meryem çocuğa gebe kaldı ve onunla uzak bir yere çekildi.” Meryem, 19/22.
BÂBU’N-NÛN َ‫أَّوَبَت ن‬ 349

]nubi≠e[ ‫•نُب َِذ‬

ِ ‫ أَي أُ ْل ِقي ِمن ب ْط ِن ا ْلح‬1531﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َلو َل اَ ْن َت َدار َكه ِنعم ٌة ِمن رب ِِه َلنُب َِذ بِا ْلعر ِاء وهو م ْذموم‬
‫وت‬ ُ َ ْ َ ْ ٌ ُ َ َُ َ ََ َّ ْ َ ْ ُ َ ْ َ ْ
Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’T-T™[İ’L]-MUSENNÂTİ’L-FEVKIYYE: “‫ت‬،‫”ن‬

َ
]neta…nâ[ ‫• َن َت ْق َنا‬
‫ أَ ْي َر َف ْع َن ُاه‬1532﴾‫ظنُوا اَ َّن ُه َو ِاق ٌع بِهِ م‬
َ ‫﴿و ِإ ْذ َن َت ْق َنا ا ْل َج َب َل َف ْو َق ُه ْم َكاَ َّن ُه ظُ َّل ٌة َو‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “Cebeli onlar üzerine kaldırdığımız vakti zikr et” demek olur. ”‫ “ َن ْت ٌــق‬aslen sars-
mak ve bozmak ve sökmek ma¡nâlarınadır. Ve cezb ve nez¡ ma¡nâlarına da gelir. “‫” َن َصــر‬
َ
bâbından ”‫ “ َن َت َق َي ْن ُت ُق َن ْت ًقا‬denir. Ve ma¡ânî-i sâirede dahi isti¡âreten isti¡mâli vâki¡dir.
ِ ‫• َنت‬
]nette«i≠ehû[ ‫خ َذه‬
َّ ُ
﴾‫يه َع َسى أَ ْن َي ْن َف َع َنا أَ ْو َن َّت ِخ َذ ُه َو َل ًدا‬ ِ ِِ ِ ِ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َق َال ا َّل ِذي ْاشتر‬
ُ ‫يه م ْن م ْص َر ل ْم َراَته اَ ْكرِ مي َم ْث ٰو‬
1533
ُ َٰ َ َ ْ
‫أَ ْي َن َتب َّن ُاه‬
َ
Ya¡nî “Onu kendimize oğulluk ediniriz” demek olur. ”‫“أَ ْخــ ٌذ‬den “ifti¡âl”dir. ”‫ “إ ِِّت َخــا ٌذ‬lafzı
lisânımızda da müsta¡meldir, yapmak ve kılmak ve edinmek mahallerinde kullanırız. Bu
âyette ”‫ــاه‬ ُ ‫ “ َن َت َب َّن‬ile tefsîri cümlenin hey™et-i ¡umûmiyyesinin mefhûmunu beyândır. Vallâ-
hu a¡lemu.

]neterabbe§u[ ‫• َن َتربص‬
ُ َّ َ
‫ أَ ْي َن ْن َت ِظر ب ِِه‬1534﴾‫ون‬ ِ َ ُ‫ •﴿اَم ي ُقول‬
ِ ُ‫اعر َن َتربص ب ِِه ريب ا ْلمن‬
ُ َ َ َْ ُ َّ َ ٌ ‫ون َش‬ َ ْ
Ya¡nî “Onun için mevti bekleriz, gözleriz” demektir. Bâbu’t-Tâ’[da] ”‫“تر ُّبص‬ kelimesine
ََ
mürâca¡at oluna. [370]

]netebevve™u[ ُ ‫• َن َتبوأ‬
َّ َ
﴾‫ين‬ ِِ ِ ِ ّٰ ِ ‫ •﴿و َقالُوا ا ْلحمد‬
ُ ‫ل ا َّل ِذي َص َد َق َنا َو ْع َد ُه َواَ ْو َر َث َنا ْالَ ْر َض َن َت َب َّواُ ِم َن ا ْل َج َّن ِة َح ْي‬
َ ‫ث َن َش ُاء َفن ْع َم اَ ْج ُر ا ْل َعامل‬
1535
ُ ْ َ َ

1531 “Şayet Rabbinden ona bir nimet yetişmemiş olsaydı, o mutlaka kınanmış bir hâlde ıssız bir yere
atılacaktı.” el-Kalem, 68/49.
1532 “Hani dağı sanki bir gölgelikmiş gibi onların üstüne kaldırmıştık da üzerlerine düşecek sanmışlar-
dı.” el-A¡râf, 7/171.
1533 “O’nu satın alan Mısırlı kişi hanımına dedi ki: “Ona iyi bak. Belki bize yararı dokunur veya onu
evlat ediniriz.”” Yûsuf, 12/21.
1534 “Yoksa onlar, “O bir şairdir; onun, zamanın felaketlerine uğramasını bekliyoruz” mu diyorlar?” et-
Tûr, 52/30.
1535 “Onlar şöyle derler: “Hamd, bize olan vaadini gerçekleştiren ve bizi cennetten dilediğimiz yere kon-
mak üzere bu yurda varis kılan Allah’a mahsustur. Salih amel işleyenlerin mükâfatı ne güzelmiş!””
350 َ
‫ٌسَج ن‬ BÂBU’N-NÛN

‫أَ ْي َن ْنزِ ُل‬

Ya¡nî “İneriz, konarız, menzil ittihâz ederiz” demek olur. ”‫“ب َو ٌاء‬dan
َ “tefa¡¡ul”dür. Bâbu’l-
َ
Bâ’da ”‫“ب َّوأ ُكم‬ kelimesine mürâca¡at buyurula.
ْ َ

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”ن‬

َ
]necesun[ ‫جس‬
َ ‫• َن‬
ٌ
‫ أَ ْي َق َذ ٌر‬1536﴾‫ون َن َج ٌس‬ َ ‫ين ٰا َمنُوا إ َِّن َما ا ْل ُم ْشرِ ُك‬ ِ
َ ‫﴿يا اَ ُّي َها ا َّلذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Kendi zâtları murdârdır, pistirler” demektir. Kesr-i cîm’le ”‫ــس‬ ِ
ٌ ‫ “ َنج‬sûretinde dahi
kırâ™at olunmuş, bu sûrette ”‫ــذ ٌر‬ ِ ‫ “ َن ِجــس أَي َق‬denir, ya¡nî “Murdârlık ve pislikten hâlî ve arı
ْ ٌ
değillerdir” demek olur. ”‫اســ ٌة‬ َ ‫“ َن َج‬, ”‫ــذ َار ٌة‬
َ ‫ “ َق‬ya¡nî ”‫ــار ٌة‬ َ ‫ط َه‬ َ “ ve ”‫“ َن َظا َفــ ٌة‬in zıddıdır. Bu da iki
nev¡dir: Havâssla idrâk olunandır ki necâset-i zâhire vü hissiyyedir. Dîgeri basîretle
idrâk olunandır ki bâtine vü ma¡neviyyedir. Bu ikinci nev¡dir ki Cenâb-ı Hak müşrikleri
onunla vasf edip feth-i cîm’le 1537﴾‫ــس‬ ِ
ٌ ‫ون َن َج‬
َ ‫يــن ٰا َمنُــوا إ َِّن َمــا ا ْل ُم ْشــرِ ُك‬
َ ‫﴿يــا اَ ُّي َهــا ا َّلذ‬
َ dedi. Kesr-i cîm’le
”‫ــس‬ ِ
ٌ ‫ “ َنج‬kırâ™ati nev¡-i evvele göredir. Bir de fethateynle ”‫ــس‬ ٌ ‫“ َن َج‬, ”‫ــن‬ ِ ‫ــس ا ْل َع ْي‬
ُ ‫ “ َن َج‬ve feth ve
kesrle şey™-i gayr-ı tâhir ya¡nî müneccestir denildi. Bu lafzın ma¡ânî ve ahvâl-i lafziyyesi
mufassalâtta mutâla¡a olunmalı.

]en-necmi[ ‫ج ِم‬
ْ ‫الن‬
َّ •
‫اك ِب‬ ِ ‫النج‬
ِ ‫وم أَ ِي ا ْل َكو‬ َ ‫ِالن ْج ِم ُه ْم َي ْه َت ُد‬ ِِ ِ
ُ ُّ ‫ون﴾ ب َِم ْع َنى‬ َّ ‫﴿وب‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1538
َ
”‫ “ َن ْجــم‬ism-i cins olmakla cem¡ ma¡nâsını müfîddir, binâ™en ¡aleyh ”‫ــب‬ ِ
ٌ ُ ‫ “اَ ْل َك َواك‬ile tefsîr
edilmiştir. Murâd semâdaki yıldızlarla semt-i kıbleyi ve yolları bilip gece vakti yanıl-
mazlar demek olur.
ِ َّ ‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و‬
ِ‫الن َظر‬ َ ‫الن ْجم ِإ َذا َه َوى﴾ أَ ِي الثُّ َر َّيا ِإ َذا َغ‬
َّ ‫اب َع ِن‬
1539
َ َ ْ َ
Ya¡nî “Nazardan gâib olduğu vaktte Ülker yıldızı [371] hakkı için” demektir. Bu tefsîr
İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan mervîdir. Ve mutlakan necmdir de denildi. ”‫“ه َــوى‬, َ
ِ ‫ط ِفي ا ْل ُغر‬
”‫وب‬ َ ‫“س َق‬
َ ma¡nâsınadır.
ُ
ِ ‫اق َله ِمن النب‬
‫ات‬ ‫ أَي ما ل س‬1540﴾‫ان‬ ِ ‫الشجر يسج َد‬ ِِ ِ
َ َّ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َ َّ ‫الن ْج ُم َو‬ َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ ‫﴿و‬
Ya¡nî nebâttan sâkı olmayıp zemîne yayılan cins-i nebât demektir, nitekim şecer bunun

ez-Zumer, 39/74.
1536 “Ey iman edenler! Allah’a ortak koşanlar ancak bir pislikten ibarettir.” et-Tevbe, 9/28.
1537 “Ey iman edenler! Allah’a ortak koşanlar ancak bir pislikten ibarettir.” et-Tevbe, 9/28.
1538 “Insanlar yildizlarla da yollarini bulurlar.” en-Nahl, 16/16.
1539 “Battığı zaman yıldıza andolsun ki” en-Necm, 53/1.
1540 “Otlar ve ağaçlar (Allah’a) boyun eğerler.” er-Rahmân, 55/6.
BÂBU’N-NÛN ‫ًّيِجَن‬ 351

zıddıdır ki ağaç denir.

‫ أَ ِي ال ُّثر َّيا‬1541﴾‫الث ِاق ُب‬ ِِ ِ
َّ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ ‫﴿الن ْج ُم‬
َ
Ya¡nî Ülker yıldızıdır. ”‫ــب‬ ِ َّ burada ”‫ “ َا ْلم ِضــيء‬ma¡nâsınadır. Bâbu’&-¿â’da ”‫“الث ِاقب‬
ُ ‫“الثاق‬ ُ ُ ُ َّ ke-
limesine mürâca¡at oluna. Bu âyette de mutlak cins-i nücûm ile tefsîr edilmiştir. ”‫“ َن ْجــم‬
ٌ
lafzı aslen yıldızdır; tulû¡u ve gurûbu olana denir de denildi. Cem¡i ”‫ــوم‬ ٌ ‫“نُ ُج‬dur. “‫” َق َع َــد‬
bâbından tulû¡ ma¡nâsına gelir: ”‫ومــا‬ ً ‫ــم نُ ُج‬ ‫ “نجــم ينج‬denir. Görülüyor ki ”‫ــوم‬ ٌ ‫“نُ ُج‬, ”‫ــم‬ ‫“نج‬in
ُ ُ َْ َ َ َ ٌ ْ َ
cem¡i olduğu gibi bâb-ı mezkûrdan ”‫ــوع‬ ٌ ‫ “طُ ُل‬ma¡nâsına masdar da oluyor. Ve mu¡arref
bi’l-lâm olarak ¡Arab ”‫“الن ْجــم‬
َّ lafzını ıtlâk edip Süreyyâ murâd ederler. Ve ”‫ــم‬ ‫ “نج‬asl
ٌ ْ َ
ve vakt-i madrûb ve kasem ve ma¡ânî-i sâirede de kullanılır, hattâ ”‫ومــا‬ ‫ج‬
ً ُ ُ ‫ن‬ “ nüzûl ettiği
ِ
i¡tibarla âyet-i ûlâdâ ya¡nî ﴾‫الن ْجــم ِإ َذا َه َــوى‬ ِ
َّ ‫﴿و‬ َ kavl-i kerîminde ”‫“و ْال ُق ْــرآن ِإ َذا َن َز َل‬ َ ¡ibâretiyle de
tefsîr edilmiştir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.

]en-necvâ[ ‫جوى‬
ْ ‫الن‬
َّ •
َ
‫ أَ ْي أَ َس ُّروا ا ْل َك َل َم ا ْل َخ ِفي ا َّل ِذي َبي َن ُهم ِم ْن ِفر َع ْو َن‬1542﴾‫الن ْج َوى‬
َّ ‫از ُعوا أَ ْم َر ُه ْم َب ْي َن ُه ْم َوأَ َس ُّروا‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َت َن‬
ْ ْ ْ َّ
‫اع ِه‬ِ ‫وأَ ْتب‬
َ َ
Ya¡nî “gizli sözü.” Murâd “Mûsâ ¡aleyhi’s-selâmın galebesi hâlinde ne yapacaklarına
dâir sehare kendi aralarında gizlice söyleştikleri sözü fir¡avn ve etbâ¡ından sakladılar”
demek olur. ”‫ “ َن ْج َــوى‬kelimesi ¢ur™ân-ı kerîm’de müte¡addid mevâzi¡de vâki¡ olmuştur.
Cümleten ”‫“ســر ٌار‬ ya¡nî gizli söyleşmek ma¡nâsınadır. Ba¡zen ”‫ “ َن ْج َــوى‬ile [372] ”‫ــون‬ َ ‫اج‬
ُ ‫“م َت َن‬ُ
َ َ
murâd edilir, nitekim ﴾‫﴿و ِإ ْذ ُهــم َن ْج َــوى‬ 1543
َ kavl-i kerîminde ”‫ــون‬ َ ‫اج‬ ُ ‫“م َت َن‬
ُ ile tefsîr edilmiştir ki
ْ
“Birbirleriyle gizli söyleşici oldukları vakt” demek olur, ”‫“ َن ْج ٌــو‬dendir. Lafz-ı mezkûrun
ma¡ânî-i kesîresinden biri de beyne’l-isneyn sırrdır, bundan ”‫ “ َن َج ْو ُت ُــه َن ْج ًــوا‬denir, ”‫ــار ْر ُت ُه‬ َ ‫“س‬ َ
demektir, ”‫اجي ُت ُه‬ ‫ن‬
َ “ gibi. ”‫ى‬ ‫و‬ ‫ج‬ ‫ن‬
َ “ bundan ismdir. ” ‫ة‬
ٌ ‫و‬ ‫ج‬ ‫ن‬َ “ ve ” ‫ة‬
ٌ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ن‬
َ “ da bu mâddedendir. Mu-
َْ َ ْ َ ْ َ
fassalâta nazar oluna.
ِ ‫• َن‬
]neciyyen[ ‫جيا‬
ًّ
ِ ‫ أَي من‬1544﴾‫﴿و َقر ْب َن ُاه َن ِجيا‬
‫اجيا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ً َُ ْ ًّ َّ َ
Ya¡nî “Münâcât edici olduğu hâlde onu hazret-i ilâhiyyemize takrîb eyledik” demektir.
”‫ “ َن ِجــي‬ânifü’l-beyân ”‫“ َن ْج َــوى‬dan “fa¡îl”dir. Masdar da olur, binâ™en ¡aleyh vâhidde ve
ٌّ
cem¡de isti¡mâl edilir, nitekim 1545﴾‫ ﴿ َف َل َّمــا ْاس َتيأَ ُســوا ِم ْن ُــه َخ َل ُصــوا َن ِج ًّيــا‬kavl-i kerîminde vâki¡ ol-
ْ
muştur ki ”‫ين‬ ِ ‫“م َن‬
َ ‫اج‬ ُ ¡ibâretiyle müfesserdir.

1541 “O, (ışığıyla karanlığı) delen yıldızdır.” et-Târık, 86/3.

1542 “Sihirbazlar, işlerini kendi aralarında tartıştılar ve gizli gizli konuştular.” Tâ Hâ, 20/62.
1543 “Kendi aralarında konuşurlarken” el-İsrâ, 17/47.
1544 “Kendisi ile gizlice konuşmak için kendimize yaklaştırdık.” Meryem, 19/52.
1545 “Ondan ümitlerini kesince, kendi aralarında konuşmak üzere bir kenara çekildiler.” Yûsuf, 12/80.
352 ‫نْي ْدجَّن ال‬
َ BÂBU’N-NÛN

]en-necdeyni[ ‫ج َدي ِن‬

ْ ‫الن‬
َّ •
ْ
‫الش ِر‬ ‫ أَي الطرِ يقين طرِ يق الخيرِ وطرِ يق‬1546﴾‫الن ْج َد ْي ِن‬ َّ ‫﴿و َه َد ْي َن ُاه‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ِ ْ َ َّ ِ
”‫ــد‬
ٌ ‫“ َن ْج‬in müsennâsıdır. ”‫ــد‬ ٌ ‫ “ َن ْج‬aslen mekân-ı mürtefi¡ ve galizdir, biz ona sarp yer deriz.
Ve ”‫ “ َن ْج َد ْي ِن‬i¡tikâdda hak ve bâtıl makâlde sıdk ve kizb ve fi¡âlde cemîl ve kabîh ve hayr
ve şerrin tarîkleri için meseldir, ke-mâ beyyene Râπıb fi’l-Mufredât. Ve İbn ¡Abbâs
radıyallâhu ¡anhumâdan ”‫ــن‬ ِ ‫ أَ ِي الثَّ ْد َي ْي‬،‫ــن‬
ِ ‫ “اَ َّلن ْج َد ْي‬tefsîri menkuldür, vâlidenin memeleridir.
Sadrdan mürtefi¡ oldukları i¡tibâr ile bu tefsîr sibâk-ı âyete de mülâyim ve muvâfıktır.
Fe’l-yute™emmel.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ج‬،‫” ُن‬

ِ ‫النج‬
]en-nucûmi[ ‫وم‬ ُ ُّ •
ِ ‫النج‬ ِ ِ ُّ ‫ أَي ِع ْل ِم‬1547﴾‫وم‬
ِ ‫النج‬ ِ ِِ ِ
‫وم‬ ُ ُّ ‫الن ُجوم أَ ْو أَ ْح َوال‬ ْ ُ ُّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َن َظ َر َن ْظ َر ًة في‬
Bu yıldız ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْجــم‬in cem¡idir. Burada takdîr-i muzâfla tefsîr edilmiş ve
ٌ
mutlakan nücûm ya¡nî kevâkib murâd olunmuştur. [373] Sîga-i cümle-i ”‫وم‬ ٌ ‫ “نُ ُج‬¢ur™ân-ı
kerîm’de cümleten cins-i nücûmdan ¡ibârettir. Ânifü’l-beyân ”‫“الن ْجــم‬ َّ kelimesine mürâ-
ca¡at edile.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-◊™ݒL-MUHMELE: “‫ح‬،‫”ن‬

َ
]na√behû[ ‫حب ُه‬
ْ ‫• َن‬
َ
‫ أَ ْي َن ْذ َر ُه‬1548﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ِم ْن ُهم َم ْن َق َضى َن ْحب ُه‬
َ ْ
Ya¡nî “Şehîd olunca kadar mukâtele-i a¡dâ™ için olan nezrini ya¡nî adağını ödedi” de-
mektir. ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ َن ْح‬edâsı mahkûm bi’l-vücûb ”‫ــذ ٌر‬ ْ ‫ “ َن‬ya¡nî adaktır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫“ َن َح َب َن ْح ًبا‬,
”‫ “ َن َذ َر َن ْذ ًرا‬demektir. Ve ”‫“ َق َضى َن ْحب ُه‬, ”‫ات‬ ِ ِ ‫“ ُق ِت َل ِفي سب‬ya¡nî “Şehîd
َ َ ‫“م‬
َ Ya¡nî “Öldü” yâhûd ”‫ِيل اهلل‬ َ
oldu” demek olur. Çünkü ”‫ــب‬ ٌ ‫ح‬ ْ ‫ن‬
َ “ müddet ve vakt ma¡nâsına da isti¡mâl olunur, binâ™en
ِ
¡aleyh ”‫ “ َق َضى َن ْحب ُه‬, ”‫“م َّد َة ُع ُمرِ ه َو َو ْق َت ُه‬
َ ُ demek olup bundan ”‫ات‬ َ ‫“م‬
َ ma¡nâsı alınır. Ve mücâhid
fî sebîlillâh olan sahâbe hakkında nâzil olmakla ”‫“شــهِ َد‬ َ ve ”‫ “اُ ْس ُت ْشــهِ َد‬ma¡nâsına da haml
edilir. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.
ٍ ‫• َن ِحس‬
]na√isâtin[ ‫ات‬
َ
‫ات‬ ٍ ‫﴿في أَي ٍام َن ِحس‬
ٍ ‫ أَي م ْش ُؤوم‬1549﴾‫ات‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َ َ ْ َ َّ َ ْ

1546 “İki apaçık yolu (hayır ve şer yollarını) göstermedik mi?” el-Beled, 90/10.
1547 “İbrahim yıldızlara baktı.” es-Sâffât, 37/88.
1548 “İçlerinden bir kısmı verdikleri sözü yerine getirmiştir (şehit olmuştur).” el-Ahzâb, 33/23.
1549 “O mutsuz kara günlerde” Fussilet, 41/16.
BÂBU’N-NÛN ‫ٌساَحُن‬ 353

Ya¡nî “uğursuz günlerde” demek olur. ”‫ــس‬ ٌ ‫ “ َن ْح‬lafzı ”‫“س ْــع ٌد‬ın َ zıddıdır, biz uğursuzluk
deriz. ”‫ “ َفهِ ــم‬bâbından ”‫وس‬ ِ ِ ِ
َ ٌ ‫اك َم ْن ُح‬
َ ‫ “ َنح َــس َن ْح ًســا َف ُه َــو َنح ٌس ب َِك ْســرِ ا ْل َحــاء َو َذ‬denir. ”‫وســ ٌة‬
َ ‫ “نُ ُح‬bundan
ismdir.

]na√sin[ ‫ح ٍس‬
ْ ‫• َن‬
‫وس ِت ِه َو ُش ْؤ ِم ِه‬ َ 1550 ِ ٍ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿في َي ْوم َن ْحس ُم ْس َتم ٍّر﴾ أ ِي ْاس َت َم َّر َع َل ْيهِ ْم بِنُ ُح‬
Ya¡nî Bütün uğursuzluğu ve yaramazlığı ile onlar devâm edici bir günde” demektir.
Yevm-i mezkûr ayın son çarşambasıdır denilmiş. Buna dâir bir hadîs-i nebevî de mer-
vîdir. Vallâhu a¡lemu bi-hakîkatihi. [374]

]en-na√li[ ‫ح ِل‬ َّ •
ْ ‫الن‬

َّ ‫﴿وأَ ْو َحى َر ُّب َك ِإ َلى‬

﴾‫الن ْح ِل‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1551

”‫ “ َن ْح ٌل‬feth-i nûn ve sükûn-ı mühmele ile bizim arı dediğimiz hayvân-ı tâirdir ki ma¡ruf-
tur, Fârisîde zunbûr denir, murâd bal yapan arıdır. ”‫“ َن ْح ٌل‬e Hak ta¡âlâ hazretlerinin vahyi
bi-tarîki’l-ilhâm ona bal yapmağı ta¡lîm ma¡nâsınadır, yoksa enbiyâ™ ¡aleyhimü’s-selâ-
ma hâss olan vahy-i melekî değildir ve olamaz.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ح‬،‫” ُن‬

]nu√arri…annehû[ ‫ح ِر َق َّن ُه‬
َ ُ ‫•ن‬
ّ
ِ ِ َ ‫﴿وا ْنظُ ْر ِإ َلى ِإ َلهِ َك ا َّل ِذي‬
َّ ‫ت َع َل ْيه َعاك ًفا َلنُ َح ِّر َق َّن ُه﴾ أَ ْي نُ َح ِّر َق َّن ُه ب‬
ِ‫ِالنار‬ َ ‫ظ ْل‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1552

Ya¡nî “Elbette onu âteşe yakarız” demektir. “Tef¡îl” bâbından getirilmesi mübâlaga
içindir. Ve “if¡âl”den ”‫ “ َلنُ ْحرِ َق َّن ُه‬dahi kırâ™attir ki ma¡nâ-yı evveli mü™eyyiddir. Bu yakmak
ma¡nâsına olan ”‫“حــر ٌق‬dan olduğuna göredir. Veyâhûd demiri eğe ile eğelemek ma¡nâ-
ْ َ
sına olan ”‫“حــر ٌق‬dan olarak “Onu eğe ile eğeler, toz ederiz” demek olur. Bâb-ı sânîden
ْ َ
”‫يــد َحر ًقــا‬ ِ
‫ “حــرق الحد‬denir. ”‫“بــر َد ُه بِا ْل ِمبــر ِد‬
ْ َ َ ْ َ َ َ
demek olur, ya¡nî “Eğe ile eğeledi.” Ve sülâsîden
َ ْ َ َ
”‫ “ َل َن ْحرِ َق َّن ُــه‬kırâ™ati de bu ma¡nâyı mü™eyyiddir. Ve ”‫“حــر ٌق‬ bir şey™i bir şey™le hak etmek
ْ َ
ma¡nâsına da gelir. Ma¡hûd ¡iclin cesedi kavmin “hulliyy”sinden ma¡mûl olduğu cihetle
ma¡denî olduğu için eğelemek ma¡nâsı evfaktır. Vallâhu a¡lemu bi’s-savâb.

]nu√âsun[ ‫حاس‬
َ ُ‫•ن‬
ٌ
‫ أَ ْي ُد َخا ٌن َل َل َه َب ِف ِيه‬1553﴾‫اس‬ ِ ٌ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يرس ُل ع َلي ُكما ُشو‬
ٌ ‫اظ م ْن َنارٍ َونُ َح‬ َ َ ْ َ َ ُْ َ ْ
Ya¡nî “¡alevsiz duman” demektir, nitekim ”‫اظ‬
ٌ ‫“ش َــو‬
ُ dumansız ¡alev demektir. Bâbu’ş-

1550 “Uğursuzluğu sürekli bir günde” el-Kamer, 54/19.

1551 “Rabbin bal arısına şöyle ilham etti:” en-Nahl, 16/68.
1552 “Hele şu ibadet edip durduğun ilahına bak! Biz onu elbette yakacağız” Tâ Hâ, 20/97.
1553 “Üstünüze ateşten yalın bir alevle kıpkızıl bir duman gönderilir.” er-Rahmân, 55/35.
354 ‫ًةَلْحِن‬ BÂBU’N-NÛN

Şîn’de ”‫“ش َواظ‬ ُ kelimesine bak. Ve nûn’un kesriyle ”‫اس‬ ٌ ‫ “نُ َح‬duhân demektir. Ve zammla
”‫ــاس‬ ‫ح‬
ٌ َ ُ ‫ن‬ “ bakır dediğimiz ma¡den-i ma¡rûftur, nitekim ” ‫ــاس‬
ٌ ‫ “نُ َح‬kelimesi [375] ”‫اب‬
ٌ ‫“ص ْف ٌــر ُم َذ‬
ُ
ile de tefsîr edildi ki erimiş bakırdır. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.

ِ
MEKSÛRETU’N-NÛN: “‫ح‬،‫”ن‬
]ni√leten[ ‫ح َل ًة‬ ِ
ْ ‫•ن‬
‫ أَ ْي ِهب ًة‬1554﴾‫النّ َس َاء َص ُد َق ِاتهِ َّن ِن ْح َل ًة‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وآتُوا‬
َ َ ُ ْ
َ
Ya¡nî “bi-gayri ¡ıvaz vergi olarak” demektir. Fakat “hibe” min-¡indillâhtır, zîrâ nisâ™
tâifesine verilen mehrler Allâhu ta¡âlâ tarafından onlara hibe olduğu cihetle ricâl üzerine
edâ ve îfâsı vâcib bir deyndir. İşte o borcu hibe-i ilâhiyye olarak kadınlarınıza veriniz
demek olur. ”‫“ن ْح َلة‬ ِ kesr-i nûn ve sükûn-ı mühmele ile teberru¡ tarîkiyle verilen ¡atiyyedir
ki hibe olur. Bâb-ı sâlisten ”‫ “ َن َح َل ُه َي ْن َح ُل ُه َن ْح ًل‬denir, “Bi-gayri ¡ıvaz verdi” demektir. “‫”ت ِع َب‬
َ
bâbından ”‫ “ َن ِح َل ُه َن َح ًل‬denir. ”‫“ن ْح َل ٌة‬
ِ ismdir.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-»Â™İ’L-MU¡CEME: “‫خ‬،‫”ن‬

َ
]en-na«li[ ‫خ ِل‬
ْ ‫الن‬
َّ •
﴾‫ط ْل ِع َها ِق ْن َوا ٌن َد ِاني ٌة‬
1555
َ ‫الن ْخ ِل ِم ْن‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َّ ‫﴿وم َن‬
َ َ ُ ْ
َ
”‫ــل‬
ٌ ‫ “ َن ْخ‬feth-i nûn ve sükûn-ı mu¡ceme ile hurma ağacıdır. Vâhidinde ve cem¡inde kulla-
nılır. İsm-i cem¡dir. ”‫يــل‬ ٌ ‫ “ َن ِخ‬de böyle[dir] vâhidesi ”‫“ َن ْخ َلــ ٌة‬dir. ¢ur™ân-ı kerîm’de mu¡arref
ve gayr-ı mu¡arref olarak mevâzi¡-i kesîrede vâki¡ olmuştur. Bi-eyyi-hâl murâd hurma
ağacıdır. ”‫ط ْلع‬ ِ ebvâb-ı mahsûsasında görülür.
َ “ ve ”‫“ق ْن َوان‬

ٍ ‫• َن ِخ‬
]na«îlin[ ‫يل‬
1556
﴾‫اب‬ ٍ ‫ون َل ُه َج َّن ٌة ِم ْن َن ِخ‬
ٍ ‫يل َواَ ْع َن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْن َت ُك‬
Mâ-kablinde beyân olundu. Ancak bu sîga ile dâimâ cem¡ mevâzi¡inde isti¡mâl olunmuş.

ُ ‫• َن ُخ‬
]na«û∂u[ ‫وض‬

ُ ‫﴿و َل ِئ ْن َساَ ْل َت ُه ْم َل َي ُقولُ َّن إ َِّن َما ُك َّنا َن ُخ‬

﴾‫وض َو َن ْل َع ُب‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1557

”‫“خ ْو ٌض‬dandır.
َ Bu lafz Bâbu’l-»âi’l-Mu¡ceme ”‫اضوا‬ ُ ‫“خ‬ َ kelimesinde beyân edildi, mürâ-

1554 “Kadınlara mehirlerini (bir görev olarak) gönül hoşluğuyla verin.” en-Nisâ™, 4/4.
1555 “Hurma ağacının tomurcuğunda da aşağıya sarkmış salkımlar” el-En¡âm, 6/99.
1556 “Hurma ve üzüm ağaçlarından oluşan bir bahçesi olsun” el-Bakara, 2/266. Ayrıca bkz. el-İsrâ™,
17/91.
1557 “Şâyet kendilerine (niçin alay ettiklerini) sorsan, “Biz sadece lâfa dalmıştık ve aramızda eğleniyor-
duk”, derler.” et-Tevbe, 9/65.
BÂBU’N-NÛN ‫ةَماَدَّنلا‬ 355

ca¡at oluna. [376]

ِ ‫• َن‬
]na«iraten[ ‫خر ًة‬
َ
‫ أَ ْي َب ِالي ًة ُم َت َف ِّت َت ًة‬1558﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ِإ َذا ُك َّنا ِع َظ ًاما َن ِخر ًة‬
َ َ
Ya¡nî “çürümüş, dağılmış” demektir. ”‫اخر ًة‬ ِ ‫ “ن‬sûretinde de kırâ™at edilmiş. O hâlde ‫“ع َظاما‬ ِ
َ َ ً
”‫ َفارِ َغــ ًة‬ya¡nî “içleri boş kemikler” ki rüzgârın hubûbunda genizden gelen savt gibi savt
hâsıl eder. ”‫“ َن ْخــر‬dandir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫اخــر ٌة‬ ِ ‫اخــر و ِهــي ن‬
ِ ‫ “نخــر ينخــر نخــرا فهــو ن‬denir. Medd-i
ٌ َ َ َ َ ٌ َ َ ُ َ ً ْ َ ُ ُ َْ َ َ َ
nefesle genizden savt çıkarmak ma¡nâsınadır. ”‫“م ْس ِج ٌد‬ ِ
َ vezninde ”‫“م ْنخ ٌر‬ َ geniz dâhilindeki
burun delikleridir. Bunun aslı ” ٍ‫“م ْو ِض ُع َن ِخير‬dir, َ ya¡nî hınkırmak mevzi¡i demek olup ism-i
mekândır. Şâzz olarak mîm’in de kesriyle ”‫ “م ْن َخــر‬denir. Cem¡i ”‫“م َناخــر‬ ِ ِ ِ ‫ “م َن‬gelir.
ٌ ُ َ ve ”‫يــر‬
ُ
‫اخ‬ َ
Ve “‫”ت ِع َب‬ َ bâbından ”‫ “ َن ِخ َر ا ْل َع ْظ ُم َن َخ ًرا‬denir. ”‫“ب ِل َي‬َ ve ” ‫ت‬
َ ‫ت‬
َّ ‫ف‬
َ ‫“ت‬
َ Ya¡nî “Çürüdü ve dağıldı” de-
mektir. ”‫اخر‬ ِ ‫ “فهو ن ِخر ون‬çürük ve çürümüş ve dağılmış demektir. Vallâhu a¡lemu.
ٌ ََ ٌ َ ََُ

FASLU’N-NÛN MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ن‬

َ
]nediyyen[ ‫• َن ِد ًّيا‬
‫ين ٰا َمنُوا َا ُّي ا ْل َفرِ ي َقي ِن َخير َم َق ًاما َوأَ ْح َس ُن‬ ِ ِ ِ ٍ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ٌْ ْ َ ‫ين َك َف ُروا ل َّلذ‬
َ ‫﴿وا َذا ُت ْت ٰلى َع َل ْيهِ ْم ٰا َي ُات َنا َب ّي َِنات َق َال ا َّلذ‬َ َ ْ
‫ أَ ْي َم ْج ِل ًسا‬1559﴾‫َن ِد ًّيا‬
”‫ “ َن ِادي‬murâd edilir. Bu bâbın evvelinde vâki¡ ”‫يكم‬ ‫ “ن ِاد‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ُْ َ
َّ •
]en-nedâmete[ ‫الن َدام َة‬
َ
‫الت َح ُّسر‬ ‫ أَي‬1560﴾‫اب‬ َّ ‫﴿وأَ َس ُّروا‬
َ ‫الن َد َام َة َل َّما َر َا ُوا ا ْل َع َذ‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ َّ ِ
Ya¡nî peşîmânlığı demektir. ”‫“ َن َــد ٌم‬dendir ki bir emrin fevtinden dolayı re™yin değişme-
sinden mütehassıl tahassür ve tahazzündür, biz peşîmânlık deriz. “‫طرِ َب‬ َ ” ve “‫”س ِل َم‬ َ bâbla-
ِ ِ
rından ”‫ “ َنــد َم َع َلــى َمــا َف َع َل َن َد ًما َو َن َد َام ًة َف ُه َو َنــاد ٌم‬denir. “Tefa¡¡ul”den ”‫“ت َن َّد َم‬, ِ
َ ”‫ “ َند َم‬gibidir. Hemze
ile ta¡addî eder: ”‫ات َف َن ِد َم‬ ‫ف‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ ‫ات‬
َ َ ْ َ َ َ ََ ُ ‫ف‬َ ‫أ‬ ‫ا‬‫م‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫اهلل‬ ]377[ ‫ه‬ ‫م‬
ََُْ‫د‬ ‫ن‬ َ ‫أ‬ “ denir, “Fevt ettiği üzerine Allâh onu
peşîmân etti de o peşîmân oldu” demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ َس ُّــروا‬kelimesine de
mürâca¡at buyurula.

1558 “Bizler çürümüş kemiklere döndükten sonra mı?” en-Nâzi¡ât, 79/11.

1559 “Âyetlerimiz kendilerine apaçık bir şekilde okunduğu zaman, inkâr edenler, inananlara, “İki toplu-
luktan hangisinin bulunduğu yer daha hayırlı meclis ve mahfili daha güzeldir?” dediler.” Meryem,
19/73.
1560 “Azabı gördüklerinde, için için derin bir pişmanlık duyarlar.” Yûnus, 10/54; Sebe™, 34/33.
356 ‫اَهُلِواَدُن‬ BÂBU’N-NÛN

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫د‬،‫” ُن‬

ِ ‫•نُ َد‬
]nudâviluhâ[ ‫اولُ َها‬
‫اس‬ِ ‫ أَي نُص ِر ُفها بين الن‬1561﴾‫اس‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِت ْل َك ْالَيام نُ َد ِاولُها بين الن‬
َّ َ ْ َ َ ّ َ ْ َّ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Halk arasında tasrîf ve idâre ederiz.” Ya¡nî gâh buna ve gâh ona devr ile demek
olur. Feth ve zammla ”‫“د ْو َل ٌة‬ َ lafzından “müfâ¡alet”tir: ”‫الش ْي َء ُم َد َاو َل ًة‬ َّ ‫“د َاو َل ا ْل َق ْو ُم‬
َ denir ki mü-
te¡addîdir, idâre ve tasrîf demek olur. “Tefâ¡ul”den ”‫ــاس َت َــد ُاو ًل‬ ِ ‫“ت َــداو َل بيــن الن‬
َّ َ ْ َ َ َ denir bir şey™
elden ele dolaşmaktan ¡ibârettir. Vâv’ın fethi ve zammıyla da ”‫“د ْو َلــ ٌة‬ َ ve ”‫“دو َلــ ٌة‬ ُ bundan
1562 ِ ِ َ
ismdir, nitekim ﴾‫ــن ْال ْغنيــاء‬ َ ‫ــون ُدو َلــ ًة َب ْي‬
َ ‫﴿ك ْــي َل َي ُك‬
َ kavl-i kerîminde vâki¡ olmuştur. Bâbu’d-
َ
Dâl’da ”‫“دو َل ًة‬
ُ kelimesine de mürâca¡at oluna.

ِ
MEKSÛRETU’N-NÛN: “‫د‬،‫”ن‬
]nidâ™en «afiyyen[ ‫خ ِفيا‬
َ ‫• ِن َد ًاء‬
ًّ
‫ أَ ْي ُد َع ًاء ِسرا‬1563﴾‫ادى َر َّب ُه ِن َد ًاء َخ ِف ًّيا‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ِإ ْذ َن‬
ًّ
Ya¡nî “gizli du¡â™ etmekle” ki icâbete akrebdir, husûsan cevfü’l-leylde. Ve denildi ki
hâl-i şeyhûhetinde veled talebinden dolayı levm olunmamak için du¡âyı hafâ buyur-
du. Ve daha başka esbâb da beyân olunmuş. Ve ba¡zı ¡ârifîn du¡â™ ve nidâ-i hafî sırr-ı
insânın lisân-ı isti¡dâdı ile du¡â™ ettiği demektir dediler, çünkü lisân-ı isti¡dâd ile du¡â
icâbete akrebdir. İsti¡dâd-ı zâhirî-i beşerî ise şeyhûhet ve herem sebebiyle [378] zâil
olmuş ve ¡akâmet-i cismâniyye tahakkuk etmiş olduğundan lisân-ı isti¡dâd zâhir sâkit
kalmış. Hâlbuki isti¡dâd-ı sırr-ı insânî ve hakîkat-i insâniyye tagayyürden masûn olmak-
la nâtık olduğundan halef talebinde lisân-ı isti¡dâd sırr ile nidâ™ ve du¡â etti. İşte nidâ™
ve du¡â-yı hafî budur ki onu melek-i mukarreb bile duymaz. Vallâhu a¡lemu bi-esrâri
kelâmihi’l-kerîm.

FASLU’N-NÛN MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”ن‬

َ
]ne≠îrun[ ‫• َن ِذير‬
ٌ
‫ال ْال َي ِة‬
ِ ‫ول م ْن ِذر َك َذا ِفي أَم َث‬ َ 1564 ِ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وإ ِْن ِم ْن أُم ٍة إ َِّل َخ َل ِف‬
ْ ٌ ُ ٌ ‫يها َنذ ٌير﴾ أ ْي َر ُس‬ َّ َ َ ْ
Murâd resûl ve nebîden bir münzir ve bir muhavviftir. Ve âyât-ı sâirede mutlak münzir
ve muhavvif ma¡nâsınadır ki “fa¡îl” bi-ma¡nâ “fâ¡il” olur. ”‫“ َن ْذ ٌر‬den “if¡âl”dir. İhbâr ve ib-

1561 “İşte (iyi veya kötü) günleri insanlar arasında (böyle) döndürür dururuz.” Âl-i ¡İmrân, 3/140.
1562 “O mallar, içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet (ve güç) hâline gelmesin diye (Al-
lah böyle hükmetmiştir).” el-Haşr, 59/7.
1563 “Hani o Rabbine gizli bir sesle yalvarmıştı.” Meryem, 19/3.
1564 “Hiçbir ümmet yoktur ki, aralarında bir uyarıcı gelip geçmiş olmasın.” Fâtır, 35/24.
BÂBU’N-NÛN ‫َرَذَن‬ 357

lâg ma¡nâsına ise de ekser tahvîfte kullanılır: ”‫ت الر ُج َل أَ ِو ا ْل َق ْو َم ب َِك َذا ِإ ْن َذ ًارا‬ ‫ “أَنذر‬denir, ‫ت‬ ُ ‫“أَ ْخ َب ْر‬
َّ ُ ْ َ ْ
”‫ت ب َِما يُ ْح َذ ُر‬ َ
ُ ‫ َوأ ْب َل ْغ‬demektir. Bunun fâ¡ili ”‫“م ْنذ ٌر‬ ِ ِ
ُ ve ”‫“ َنذ ٌير‬dir. Cem¡i zammeteynle ”‫ “نُ ُذ ٌر‬gelir,
nitekim ‫ون‬ ‫ر‬ ِ
‫ذ‬ ‫ن‬
َ ُ ْ ُ ُ ُ ُّ ‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ل‬‫س‬ ‫الر‬ ‫ي‬ ِ َ ‫أ‬ 1565 ِ ِ
﴾ ‫ه‬ ‫ف‬ ‫ل‬
ْ ‫خ‬َ ْ َ ْ َ َ ْ ‫الن ُذ ُر ِم ْن َب‬
‫ن‬‫م‬ِ ‫و‬ ِ
‫ه‬ ‫ي‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ن‬
ِ ‫ي‬ ِ ‫﴿وا ْذ ُكر اَ َخا ع ٍاد ِا ْذ اَ ْن َذر َقومه ب ِْالَح َق‬
ُّ ‫اف َو َق ْد َخ َل ِت‬ ْ َُ ْ َ َ ْ َ
Ve ”‫ــذ ٌر‬ ْ ‫ “ َن‬lafzı ”‫ــذ ٌار‬ َ ‫“ ِإ ْن‬dan ism de olur: ‫ان َع َذابِــي َونُــ ُذرِ ﴾ أَ ْي ِإ ْن َذارِ ي‬
1566
َ ‫ ﴿ َف َك ْي َــف َك‬Aslı ”‫ “نُ ُذرِ ي‬olup
fevâsıla ri¡âyeten yâ™ iskat edilmiştir. Râπıb rahimehullâhu ”‫ــذ ٌار‬ َ ‫ “ ِإ ْن‬tahvîfi mutazammın
ihbârdır, nitekim ”‫“تبشــير‬ ِ sürûru mutazammın ihbârdır me™âlinde ta¡rîf etmiş. Mi§bâ√’ta
ٌ َْ
”‫ “أ ْن َذ ْرتُ ُــه َف َنــذ َر‬veznen ve ma¡nen ”‫ “أَ ْع َل ْم ُت ُــه َف َع ِلم‬gibidir demiş. Ve ¡Arab mevti ihbâr ettiği ci-
ِ َ
َ
hetle şeybe ya¡nî ihtiyârlığa ”‫ “ َن ِذير‬tesmiye etmişlerdir. Binâ™en ¡aleyh [379] ‫﴿أَ َو َلم نُ َع ِّمر ُكم‬
ٌ ْ ْ ْ
﴾‫الن ِذيــر‬ ِ ‫ مــا يت َذ َّكــر ِف‬kavl-i kerîmi ”‫الشــيب‬
‫يــه مــن تذكــر وجاءكــم‬
ُ َّ ُ ُ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َّ ‫¡ “أَ ِي‬i&âretiyle tefsir edilmiştir.
1567
ُ ََ َ
Bu kelimeye dâir ba¡zı kelâm Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَأَ ْن َذ ْر َت ُهم‬kelimesinde de sebk etmiştir,
ْ
mürâca¡at oluna.

]ne≠ertum min ne≠rin[ ٍ‫ • َن َذ ْرتُم ِم ْن َن ْذر‬

ْ
‫وه أَ ْن ُتم َع َلى‬‫أَي ما أَوجبتم‬ ِ ِ َ ٍ ِ َ ِِ ِ
َ َّ ‫﴿و َما أ ْن َف ْق ُت ْم م ْن َن َف َقة أ ْو َن َذ ْر ُت ْم م ْن َن ْذرٍ َفا َّن‬
﴾‫الل َي ْع َل ُم ُه‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1568
ْ ُ َُُْ ْ َ ْ
‫أَ ْن ُف ِس ُكم‬
ْ
Ya¡nî “Nefsinize siz kendiler îcâb ettiğiniz şey™” demek olur ki Türkçemizde adak denir.
”‫ــذ ٌر‬
ْ ‫ “ َن‬bir kimse vâcib olmadığı hâlde bir şey™i kendi nefsi üzerine vâcib kılmaktır, biz
adamak deriz. Eğer tâ¡atullâhta olursa îfâ ve edâsı şer¡an vâcibdir, eğer ma¡siyyette olur-
sa keffâret-i yemîn ile istigfâr lâzım gelir. “‫”ضــر َب‬ ve bir lügate göre de “‫ ” َق َت َــل‬bâbından
َ َ
”‫ــذ ًرا‬ ِ ِ
ْ ‫ت َّل َن‬ ِ ‫ ﴿ ِإ ِنــي نذر‬kavl-i kerîminde de vâki¡ olmuş-
َ ‫ “ َن‬denir, nitekim ﴾‫ــن َص ْو ًما‬
ُ ‫ــذ ْر‬ ِ ‫ت للر ْح َم‬
َّ ُ ْ َ َ ّ
1569

tur. Daha emsâli vardır.

]ne≠era[ ‫• َن َذر‬
َ
‫ أَ ْي َو َن َد ُع َو َن ْتر ُك‬1570﴾‫اؤ َنا‬
ُ ‫ان َي ْع ُب ُد َآب‬
َ ‫الل َو ْح َد ُه َو َن َذ َر َما َك‬ ِ َِ
ُ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا أج ْئ َت َنا ل َن ْع ُب َد‬
Bu kelime misâl-i vâvîdir. Aslı ”‫“و ْذ ٌر‬dendir. ”‫الشــي َء‬ ‫ــذر‬
َ ‫ “ف َــان ي‬denir, ”‫“ي ْت ُر ُك ُــه‬
َ ْ َّ ُ َ ٌ ُ َ demektir. Ve
bir şey™i nâçîzlik ve değersizliğinden dolayı kazf etmek ve atıvermek ma¡nâsına da ge-
lir. ¡Arab bu lafzın mâzîsiyle masdarını isti¡mâlden iskâtla imâte etmişlerdir. Ancak
muzâri¡iyle emri isti¡mâl olunur. Bu ma¡nâda ism-i fâ¡ili de yoktur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــذر‬ َ ‫“ت‬
َ
ve Bâbu’≠-±âl’da ”‫ “ َذ ْر‬kelimelerinde de buna dâir söz geçti, mürâca¡at buyurula. [380]

1565 “Kendisinden önce ve sonra uyarıcıların gelip geçmiş olan Âd kavminin kardeşini (Hûd’u) hatırla.”
el-Ahkâf, 46/21.
1566 “Benim azabım ve uyarılarım nasılmış (gördüler)!” el-Kamer, 54/16, 18, 21, 30.
1567 “(Onlara şöyle denilir:) “Sizi, düşünüp öğüt alacak kimsenin düşünüp öğüt alabileceği kadar yaşat-
madık mı? Size uyarıcı da gelmişti.”” Fâtır, 35/37.
1568 “Allah yolunda her ne harcar veya her ne adarsanız, şüphesiz Allah onu bilir.” el-Bakara, 2/270.
1569 “Şüphesiz ben Rahmân’a susmayı adadım.” Meryem, 19/26.
1570 “Onlar, “Sen bize tek Allah’a ibadet edelim, atalarımızın ibadet edegeldiklerini bırakalım diye mi
geldin?” dediler.” el-A¡râf, 7/70.
358 ‫لِّذَن‬ BÂBU’N-NÛN

]ne≠ille[ ‫• َن ِذ َّل‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
﴾‫﴿م ْن َقب ِل أَ ْن َن ِذ َّل َو َن ْخ َزى‬ 1571
ْ َ ُ ْ
ِ َ
”‫“ ُذ ٌّل‬den muzâri¡ cem¡-i mütekellimdir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أذ َّلة‬ve Bâbu’≠-±âl’da ”‫“الذ ُّّل‬
kelimelerine mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ذ‬،‫” ُن‬

]nu≠ran[ ‫•نُ ْذرا‬
ً
ِ‫ أَ ْي ِل ْ ِل ْع َذارِ َو ْ ِال ْن َذار‬1572﴾‫﴿ع ْذ ًرا أَ ْو نُ ْذ ًرا‬ ِِ ِ
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ــذ ٌر‬
ْ ‫“ع‬ َ ‫ “ ِإ ْن‬ma¡nâsına masdarlardır. Yâhûd ”‫ــذ ٌر‬ ِ
ُ ve ”‫ــذ ٌر‬
ْ ُ‫“ن‬, ”‫ــذار‬
َ ‫ “إ ِْع‬ve ”‫ــذ ٌار‬ ُ lafzı ”ٌ‫“م ْعــذ َرة‬
ْ ‫“ع‬ َ
ma¡nâsına ”‫“ع ِذيــر‬in َ ve ”‫ــذ ٌر‬
ْ ُ ‫ “ن‬de ”‫ــذ ٌار‬َ ‫ “ ِإ ْن‬ma¡nâsına olan ”‫“ َن ِذيــر‬in cem¡idir de denildi. Ve
ٌ ٌ
”‫“ح َــا ًل‬,
َ helâl ve ”‫ــذ ًرا‬ ْ ُ‫“ن‬, harâm ile ve ”‫ “أَ ْم ًــرا َو َن ْه ًيــا‬ve ”‫يدا‬ ً ‫“و ْع ًدا َو َو ِع‬
َ ile tefsîrleri de mervîdir.
Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫“ع ْذ ًرا‬ ُ kelimesine de nazar oluna. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.

FASLU’N-NÛN MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ن‬

َ
]nerta¡[ ‫• َنر َتع‬
ْ ْ
‫ أَ ْي َن ْن َعم َو َن ْل ُهو‬1573﴾‫ون‬
ْ َ ُ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْر ِس ْل ُه َم َع َنا َغ ًدا َن ْر َت ْع َو َي ْل َع ْب َو ِا َّنا َل ُه َل َح ِافظ‬
Ya¡nî “Ekl-i fevâkih ve simârla mütena¡¡im olalım ve oynayalım” demektir. Ve ‫“ َن َّت ِس ْــع‬
”‫اك ِــه‬
ِ ‫¡ ِفــي أَ ْك ِل ا ْل َفو‬ibâretiyle de tefsîr edilmiş ki meyvelerden bol bol yemek murâd olunur.
َ
Asl-ı”‫ــع‬ ٌ ‫”ر ْت‬َ behâyimin keyfe mâ-şâ™et eklidir, biz otlamak ve yayılmak ta¡bîr ederiz ki
ِ ‫ــت ا ْلم‬
ِ ‫“ر َتع‬
istedikleri yerde istedikleri gibi yemeleridir. “‫ــع‬ َ ‫ ” َن َف‬bâbından ‫ــح َورِ ْت ًعا‬ ِ ‫اش َــي ُة َر ْت ًعــا بِا ْل َف ْت‬ َ َ َ
”‫ــاء ْت‬ ‫ش‬
َ ‫ف‬ َ ‫ي‬ ‫ك‬
َ ‫ت‬
ْ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ، ‫م‬ِ ‫ِالض‬ َّ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫وع‬ ‫ت‬
ُ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ا‬‫م‬ ِ‫يه‬ ‫ف‬ِ ِ‫ ورِ َتاعا بِا ْل َكســر‬ya¡nî “İstedikleri gibi otlar ve yayılırlar”
َ ْ َ َ ْ ّ ً ُ َ َ ْ ً َ
demek olur ve onlara ”‫“ر ِات َعــ ٌة‬ َ denir. Fethle ”‫ــع‬ ٌ ‫“م ْر َت‬َ mevzi¡ ve mahall-i ”‫ــوع‬ ٌ ‫“ر ُت‬dur, ”‫“مر َعــى‬
ُ َْ
gibi. [381] ve ”‫ــع‬ ‫ت‬
ٌ َ ْ ‫“ر‬ ekl-i kesîr ma¡nâsına isti¡âreten insânda da kullanılır. İşte bundan
ittisâ¡ ve tena¡¡um ma¡nâsına alınmıştır.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ر‬،‫” ُن‬

]nuraddu[ ‫•نُر ُّد‬
َ
‫ أَ ْي نُر َج ُع‬1574﴾‫﴿ونُر ُّد َع َلى أَ ْع َقاب َِنا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ْ َ َ

1571 “Alçalıp rezil olmadan önce” Tâ Hâ, 20/134.

1572 “Özür ya da uyarı olmak üzere” el-Murselât, 77/6.
1573 “Yarın onu bizimle beraber gönder de gezip oynasın. Şüphesiz biz onu koruruz.” Yûsuf, 12/12.
1574 “Gerisin geri (şirke) mi döndürülelim?” el-En¡âm, 6/71.
BÂBU’N-NÛN َ‫ِهِب َلَز ن‬ 359

Ya¡nî “Geldiğimiz yere geri döndürülelim” demek olur. ”‫“ر ٌّد‬ َ lafzı def¡ ve men¡ ve ircâ¡
ma¡nâlarına ise de ”‫“ع َلى‬ ile isti¡mâlinde meselâ ” ِ ‫ “رد ع َلى ع ِقبي‬kavlinde bir kimse bir yere
‫ه‬
َ َْ َ َ َّ ُ
nüfûz için geldiği hâlde yolu sedd edilmekle geçemeyerek ardına ya¡nî geldiği yere dö-
nüp gittiğini ifâde eder. Bundandır ki murâd ettiği bir şey™e zafer-yâb olamayan kimseye
”‫“ر َّد َع َلى َع ِقبي ِه‬
ُ denir.
َْ
ِ ‫•نُر‬
]nurâvidu[ ‫او ُد‬
َ
ِ ‫ط َلب ِِه ِمن أَب‬
‫ِيه‬ َ ‫ أَ ْي َس َن ْج َتهِ ُد ِفي‬1575﴾‫ون‬ َ ‫اع ُل‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َقالُوا سنُر ِاود ع ْنه أَباه و ِا َّنا َل َف‬
ْ َ ُ َ ُ َ ُ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Onu pederinden taleb husûsunda çalışırız” demek. Bu kelime taleb ma¡nâsına
olan ”‫“ر ْو ٌد‬den
َ “müfâ¡alet”tir. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ــادا‬ ً ‫ود ُه َر ْو ًدا َورِ َي‬ُ ‫“ر َاد ُه َي ُــر‬
َ denir, “‫ــب‬ َ ‫ط َل‬َ ” ma¡nâsı-
nadır; “müfâ¡alet”ten: ”‫ِالت َلط ُِّف‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ط‬ ،‫ا‬ ‫اد‬ ‫و‬ ِ‫ر‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫د‬ ‫او‬ ‫ر‬
َّ ُ َ َ َ ً َ َ ً َ َ َ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ َ َ‫م‬ ‫ه‬ ‫د‬ ِ
‫او‬‫ر‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫او‬ ‫“ر‬
”‫ــب‬
ٌ ‫ط َل‬
َ “ ile bunun farkı ”‫ــب‬ ٌ ‫ط َل‬
َ “ mutlak ve ¡âmmdır. ”‫“ر ْو ٌد‬ َ ve ”ٌ‫“م َــر َاو َدة‬ ُ ise telattuf ve ihtiyâl
ve tahrîs ile taleb etmektir ki muhâda¡a ma¡nâsını mutazammındır, nitekim kıssa-i Yû-
suf’ta her mahalde bu ma¡nâ zâhirdir. Ve “if¡âl”den ”‫اد‬ ٌ ‫اك ُم َــر‬
َ ‫يــد َو َذ‬ٌ ِ‫ “أَ َر َاد ُه إ َِر َاد ًة َف ُه َــو ُمر‬denir.
Ma¡nâ ma¡lûm ve “ifti¡âl”den ”‫ادا‬ ِ ِ
ً ‫اد ْارت َي‬
ُ ‫اد َي ْر َت‬
َ ‫ “ا ْر َت‬de taleb ma¡nâsınadır.

FASLU’N-NÛN MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”ن‬

َ
]nezeπa[ ‫غ‬
َ ‫• َن َز‬
﴾‫الشي َطا ُن َبي ِني َو َبي َن إ ِْخ َو ِتي‬
‫[ أَ ْي أَ ْف َس َد َو َل ِك ْن ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬382] ‫﴿من بع ِد أَن نزغ‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ْ َّ َ َ َ ْ ْ َ ْ
1576
ْ ْ َ ُ ْ
‫ أَ ْي َي ْن َخ َس َّن َك ِم ْن ُه َن ْخ ٌس‬1577﴾‫ان َن ْز ٌغ‬ َّْ ‫﴿وإ َِّما َي ْن َز َغ َّن َك ِم َن‬
ِ ‫الشي َط‬
َ
Ya¡nî “İfsâd kasdıyla şeytân tarafından seni iz¡âc edecek bir vesvese verip sana isâbet
ederse” demek olur. Çünkü Zât-ı Risâlet-penâhla emr-i nübüvvet ve risâleti ifsâd muhâl-
dir ve şeytân bundan ¡âcizdir. Binâ™en ¡aleyh burada ”‫“ َن ْــز ٌع‬, ”‫ــس‬ ٌ ‫ “ َن ْخ‬ya¡ni dokunmak ve
ilkâ-i vesvese ma¡nâsına haml olunur. Bu sûrette ifsâd şeytânın kasdında kalır. Ve aslen
”‫ “ َن ْــز ٌغ‬bir işe ifsâd için girmektir. “‫ــع‬
َ ‫ ” َن َف‬bâbından ”‫ “ َن َــز َغ َي ْن َــز ُغ َن ْز ًغــا‬denir, sonra mutlak ifsâd
ma¡nâsına kullanıldı.

]nezele bihî[ ‫• َن َز َل ب ِِه‬

ٍ ِ
ِ ‫ أَي َن َز َل بِا ْل ُفر َق‬1578﴾ ٍ‫ان عرب ٍِي مبِين‬
ُ ِ‫ان ِج ْبر‬ ِ ِ َ ‫ِك ِلت ُك‬ ِ ِ
‫يل‬
ْ ْ َ ِ‫ون م َن ا ْل ُم ْنذر‬
ُ ّ َ َ ‫ين بِل َس‬ ُ ‫وح ْالَم‬
َ َ ‫ين َع َلى َق ْلب‬ ُّ ‫ •﴿ َن َز َل بِه‬
ُ ‫الر‬
‫ِك‬
َ ‫َع َلى َق ْلب‬
Ya¡nî “Rabbü’l-¡âlemînin tenzîli olan ¢ur™ân’ı senin kalbin üzerine ya¡nî kalbine Cibrîl

1575 “Dediler ki: “Onu babasından isteyeceğiz ve muhakkak bunu yaparız.”” Yûsuf, 12/61.
1576 “Şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra” Yûsuf, 12/100.
1577 “Eğer şeytandan bir kışkırtma seni dürterse” el-A¡râf, 7/200; Fussilet, 41/36.
1578 “Uyarıcılardan olasın diye onu güvenilir Ruh (Cebrail) senin kalbine apaçık Arapça bir dil ile indir-
miştir.” eş-Şu¡arâ™, 26/193-195.
360 َ‫ًةَلْز ن‬ BÂBU’N-NÛN

ِ ِ
indirdi” demektir. Ve zây’ın teşdîdi ve ”‫وح‬ َ ‫“الــر‬un
ُّ nasbıyla ”‫يــن‬ُ ‫وح ْالَم‬َ ‫الــر‬
ُّ ‫ “ َن َّــز َل بِــه‬kırâ™ati-
ne göre ma¡nâ “Senin kalbin üzerine ¢ur™ân ile Cibrîl’i Rabbü’l-¡âlemîn tenzîl eyledi”
demek olur. Her iki sûrette dahi ”‫ِــه‬ ِ ‫“ب‬de bâ ta¡diye için ve zamîr Kur’ân’a râci¡dir. Ve
ِ ِ
zamm-ı nûn, zâ-yı meksûre-i müşeddede ve ”‫وح‬ ُ ‫“الر‬un
ُّ ref¡iyle ”‫ين‬ ُ ‫وح ْالَم‬ُ ‫الر‬
ُّ ‫ “نُ ِّز َل بِه‬kırâ™ati
de vardır. Ma¡nâ “¢ur™an’la Cibrîl-i emîn tenzîl eyledi, indirildi” demek olur. Bu kelime
aslen inmek yukarıdan aşağı inmek ma¡nâsına olan ”‫ول‬ ٌ ‫“نُ ُز‬dendir. Bâb-ı sânîden ‫“ َن َز َل َي ْنزِ ُل‬
ً ‫ نُ ُز‬fi¡l-i lâzımdır. Bâ™ ile ve hemze ve tad¡îfle ta¡addî eder: ”‫ “ َن َز َل ب ِِه َوأَ ْن َز َل ُه َو َن َّز َل ُه‬de-
”‫ول َف ُه َو َنازِ ٌل‬
nir, “İndirdi” demek olur. ”‫ “ ِإ ْن َــز ٌال‬ile ”‫يــل‬ ٌ ِ‫“ت ْنز‬
َ beyninde bir fark vardır. ¢ur™ân ve melâike
hakkında ”‫يل‬ ٌ ِ‫“ت ْنز‬
َ ta¡bîri müfarrakan ve vakt vakt inzâle [383] işâret edilen mevâzi¡a mu-
hassas olup ”‫ “ ِإ ْن َــز ٌال‬ise ¡âmmdır, müfarrakan ve merreten ve def¡aten vâhideten ”‫“ ِإ ْن َــز ٌال‬de
de isti¡mâl buyurulmuş.
Tenbîh: Bu ve emsâli mevâzi¡de ”‫ول‬ ٌ ‫ “نُ ُــز‬ma¡nevidir, mekânî değildir, ya¡nî ¡ulv ve süfl
mutasavver değilir. Murâd mertebe-i ulûhiyyetten ve hazret-i ilâhiyyeden mertebe-i nü-
büvvet ü risâlete nüzûldür. Bunda mesâfe de mutasavver değildir ki ‫ــن َمــا‬ َ ‫﴿و ُه َــو َم َع ُك ْــم أَ ْي‬
َ
1579
﴾‫ ُك ْن ُتــم‬ve 1580﴾‫ــن َحب ِل ا ْل َورِ ِيد‬
ْ ‫م‬ِ ‫ ﴿و َنحــن أَ ْقــرب ِإ َلي ِه‬ve emsâli nusûs-ı celîle ile sâbittir. ”‫ول‬
ُ ْ ٌ ‫ز‬
ُ ُ ‫ن‬ “ ve
ْ ْ ْ ُ َ َ
”‫ “ ِإ ْن َــز ٌال‬ve ”‫يــل‬
ٌ ِ‫“ت ْنز‬
َ ta¡bîrâtı muktezâ-yı saltanat u ¡azamet ve kibriyâ-yı uluhiyettir, yoksa
ma¡nâ-yı lügavî Cenâb-ı Hakk’ın semâda mekânı olmasını îhâm eder ve Hak için cihetle
takyîd îmâ eder. Ta¡âlallâhu ¡an zâlike ¡uluvven kebîren.

]nezleten[ ‫• َن ْز َل ًة‬
‫ أَ ْي َمر ًة اُ ْخرى‬1581﴾‫آه َن ْز َل ًة أُ ْخرى‬ ِِ ِ
َ َّ َ ُ ‫﴿و َل َق ْد َر‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ “ َن ْز َلــ ًة‬kelimesi ”‫ول‬ٌ ‫“نُ ُــز‬den “fa¡let”tir. Vezn-i mezkûr binâ-i merre olduğundan onun
makâmına ikâme olunarak ”‫“مــرة‬ nasb-ı zarfla mansûb olmuştur. Binâ™en ¡aleyh ma¡-
َّ َ
nen “Cenâb-ı risâlet-me™âb, Cibrîl’i hilkat-ı asliyyesi üzerine dîger bir nüzûlde dahi
gördü” demek olur. Ve ”‫آه َنــازِ ًل َن ْز َلــ ًة أُ ْخــرى‬ ُ ‫“و َل َق ْــد َر‬
َ takdîrinde olarak masdariyyet üzere
َ
mansûbdur da denildi. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan rivâyet edilen bir esere
binâ™en ”‫آه‬ ُ ‫“ر‬deki
َ zamîr ”‫“ر ّب‬e َ râci¡ olup ma¡nâ ”‫محمــد ص ّلــى اهلل عليــه وســ ّلم َر َّب ُــه َم َّــر ًة أُ ْخ َرى‬ ٌ ‫“رأَى‬
َ
ِ ِ
demektir de denildi. ”‫ “ ِب ُف َــؤ ِاده‬ve ”‫ “بِب َصــرِ ه‬kaydları da vardır. Vallâhu a¡lemu bi-hakîkati
َ
hâze’s-sirri’l-masûni’l-meknûn.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ز‬،‫[ ” ُن‬384]

]nuzulen[ ‫•نُ ُز ًل‬
‫ أَ ْي‬1582﴾‫يها نُ ُز ًل‬ ِ ‫ات َتجرِ ي ِمن َتح ِتها ْالَ ْنهار َخ ِال ِد‬ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ين ف‬
َ ُ َ َ ْ ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ٰلك ِن ا َّلذ‬
ْ ٌ ‫ين َّات َق ْوا َر َّب ُه ْم َل ُه ْم َج َّن‬

1579 “Nerede olsanız, O sizinle beraberdir.” el-Hadîd, 57/4.

1580 “Çünkü biz ona şah damarından daha yakınız.” Kâf, 50/16.
1581 “Andolsun ki, o, Cebrail’i bir başka inişte daha (aslî suretiyle) görmüştü.” en-Necm, 53/13.
1582 “Fakat Rablerine karşı gelmekten sakınanlar için, Allah katından bir konaklama yeri olarak, içinde
BÂBU’N-NÛN ‫اوُسَن‬ 361

‫َج َز ًاء َو َث َو ًابا‬

Zammeteynle ”‫ “نُ ُــز ٌل‬mihmân ve müsâfir için tehyi™e ve ihzâr edilen ta¡âm ve şarâb ve
sâir levâzımdır. Ve ”‫“م ْنــزِ ٌل‬ َ ma¡nâsına dahi gelir, ke-mâ fî kavlihi ta¡âlâ ‫ــم‬ ‫﴿إِنــا أَعتدنــا جهن‬
َ َّ َ َ َ ْ َ ْ َّ
‫ين نُ ُز ًل﴾ أَي منزِ ل ِهي مثو‬ ِ ِ ِ ِ ُ ‫﴿كا َن ْت َلهم جن‬
‫اهم‬
ْ ُ ََْ َ ً َْ ْ َ ِ‫ ل ْل َكافر‬Ve ‫ات ا ْلف ْر َد ْوس نُ ُز ًل﴾ أَ ْي َم ْنزِ ًل‬ َ
1583 1584
َّ َ ْ ُ
Sâlifü’z-zikr ”‫ول‬ ٌ ‫“نُ ُــز‬dan dayfa ve mihmân ve müsâfire ”‫ “ َنــازِ ٌل‬ve ”‫يــل‬ ٌ ِ‫ “ َنز‬denildiği gibi
onlar için yapılan hâzırlığa ve ba¡zen mahalliyyete de ”‫ “نُ ُــز ٌل‬denir. Ve bu âyetlerle em-
sâlinde her iki ma¡nâ da muvâfık olur. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’N-NÛN MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”ن‬

َ
]en-nesî™u[ ‫يء‬ ِ •
ُ ‫النس‬
َّ
‫آخر‬ ٍ‫ أَي ت ْأ ِخير حرم ِة شهرٍ ِإلى شهر‬1585﴾ ِ‫اد ٌة ِفي ا ْل ُك ْفر‬ َ ‫يء زِ َي‬ ُ ‫النس‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿إ َِّنما‬
ََ ْ َ َ ْ َ َ ُْ ُ َ ْ َّ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “harâm olan bir ayın hurmetini harâm olmayan bir aya te™hîr etmek” demek olur.
”‫ــيء‬ ِ َ ‫ “ َن ِس‬de bundandır ki veresiye de-
ٌ ‫ “ َنس‬lügaten vaktte te™hîrden ¡ibârettir. Bey¡deki ”‫ــيئ ٌة‬
nir, vakt-i te™diye-i semenin te™hîridir. Bu âyetteki ”‫ــيء‬ ِ
ٌ ‫ “ َنس‬tercemede beyân olunduğu
üzere eşhür-i hurumdan bir şehrin hurmetini harâm olmayan bir şehre te™hîr ma¡nâsı-
nadır. ¡Arab harb ve kıtâle muztarran muhtâc olurlarsa şâyed eşhür-i hurumdan birinde
iseler onun hurmetini harâm olmayan bir şehre te™hîr ederek onda harb ve kıtâli ibâha
ederlerdi. “‫ــع‬ َ ‫ ” َق َط‬bâbından ”‫ــوء‬
َ
ٌ ‫ “ َن َســأ ُه َن ْس ًــئا َف ُه َــو َم ْن ُس‬denir, ”‫يــرا َف ُه َــو ُم َؤ َّخ ٌــر‬‫ “أَ َّخــر ُه َت ْأ ِخ‬demek olur.
ً َ
”‫يء‬ ‫س‬ِ ‫ “ َن‬bundan “fa¡îl” bi-ma¡nâ “mef¡ûl”dür.
ٌ
]nesû[ ‫• َنسوا‬
ُ
‫ أَ ْي َتر ُكوا َاهلل َف َتر َك ُهم‬1586﴾‫الل َف َن ِسي ُهم‬ ِِ ِ
َ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َن ُسوا‬
ْ َ َ ْ َ
ِ [385] bir kimse kendinde mevdû¡ olan bir şey™in zabtını terk etmektir, tâ ki onun
”‫“ن ْسيا ٌن‬
َ
zikr ve yâdı hâtırından gider, biz unutmak deriz. Bu da üç sebeble ve üç gûne olur: Yâ
za¡f-ı kalb ü hâfıza olur ki ¡özrdür. Yâhûd gaflet-i ¡ârızadan olur ki ¡adem-i takayyüd ü
ta¡âhüd netîcesidir, mezmûmdur. Veyâhûd ¡an-kasd olur ki tehâvünen terk ve i¡râzdır,
bu da beyne’l-¡ibâd yekdîgere karşı kabîh ve merdûddur ve ¡abdden Hakk’a karşı küfr
ve ¡isyân ve sebeb-i helâk ve hırmândır; Cenâb-ı Hakk’a isnâdı muhâldir. Ancak bura-
da ve emsâlinde ”‫ــظ‬ ِ ‫ــظ بِال َّل ْف‬
ِ ‫ “م َقاب َلــ ُة ال َّل ْف‬kabîlinden olarak gazaben ve ihâneten terk ve i¡râz
َ ُ
ma¡nâsına haml olunur, nitekim öylece tefsîr edilmiştir. Bâb-ı râbi¡den ‫ــاه َن ْســيا‬ ِ
ً ُ ‫“ َنس َــي ُه َي ْن َس‬
”‫اك َم ْن ِســي‬ ٍ ‫ و ِنســيا ًنا َفهو َن‬denir ve feth-i nûn’la ”‫“نســيا ٌن‬
َ ‫اس َو َذ‬ ِ kesîrü’l-gaflet ve ziyâde unutkan
ٌّ َُ َ ْ َ َ ْ

ebedi kalacakları, içinden ırmaklar akan cennetler vardır.” Âl-i ¡İmrân, 3/198.
1583 “Biz cehennemi kâfirlere konak olarak hazırladık.” el-Kehf, 18/102.
1584 “Firdevs cennetleri onlar için bir konaktır.” el-Kehf, 18/107.
1585 “Haram ayları ertelemek, ancak inkârda daha da ileri gitmektir.” et-Tevbe, 9/37.
1586 “Onlar Allah’ı unuttular; Allah da onları unuttu.” et-Tevbe, 9/67.
362 َ‫ُقِبَتْس ن‬ BÂBU’N-NÛN

kimseye denir.

]nestebi…u[ ‫• َنس َتب ُِق‬

ْ
‫ أَ ْي َنر ِمي‬1587﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّنا َذ َهب َنا َن ْس َتب ُِق‬
ْ ْ
Ya¡nî “ok atmak müsâbakasında ya¡nî remy-i sihâm eder iken” demek. Yarış demek
olan ”‫اق‬ ِ
ٌ ‫“س َــب‬dan “ifti¡âl”dir. Aslı seyrde tekaddüm ma¡nâsına ”‫“ســب ٌق‬dır, sonra bi’t-tecev-
ْ َ
vüz her bir tekaddüm ve tesâbukta ya¡nî yarışta kullanıldı. “Müfâ¡alet”ten ”‫ــاب َق ٌة‬ َ ‫“م َس‬
ُ da
yarış ma¡nâsına isti¡mâl olunur.

ُ ‫• َنس َل‬
]nesla«u[ ‫خ‬
ْ
‫ أَ ْي َن ْخر ُج‬1588﴾‫ار‬ ِ
ُ َ ‫الن َه‬
َّ ‫﴿و َآي ٌة َل ُه ُم ال َّل ْي ُل َن ْس َل ُخ م ْن ُه‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
“Geceden gündüzü çıkarırız, şöyle ki onda nehârın aydınlığından eser kalmaz.” ‫﴿ َفــ ِإ َذا ُهــم‬
ْ
1589
َ ‫“ ُم ْظ ِل ُم‬Nâgâh onlar zulmete duhûl edicilerdir” demek olur. [386] Bu lafzın tahkîki
﴾‫ون‬
Bâbu’l-Hemze’de ”‫“ا ْن َس َل َخ‬ِ kelimesinde mürûr etti, oraya mürâca¡at oluna.

]en-nesle[ ‫النس َل‬

َّ •
ْ
‫ان‬ َّ ‫الن ْس َل﴾ أَ ِي‬
َ ‫الز ْر َع َوا ْل َح َي َو‬ َ ‫﴿ويُ ْه ِل َك ا ْل َح ْر‬
َّ ‫ث َو‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1590

Ya¡nî “Ekini ve hayvânı ya¡nî ekini ihrâk ve damızlık hayvânlarını katl ile ihlâk eder”
demek olur. Ve ”‫“الن ْس َــل‬,
َّ ”‫ “ا ْل َو َل َد‬kavliyle de tefsîr edilmiş. Murâd evlâd ve ensâl, döl döş
demek olur. Bunun tafsîli Bâbu’l-Yâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ي ْن ِســ ُل‬
َ kelimesinde mezkûrdur, oraya nazar
buyurula.

]nesimuhû[ ‫• َن ِسم ُه‬

ُ
ِ ُ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿س َن ِسمه ع َلى ا ْل ُخرط‬
‫ أَ ْي َس َن ْج َع ُل َع َلى َو ْجهِ ِه ِس َم ًة‬1591﴾‫وم‬
ْ َ ُ ُ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “¡An-karîb onun yüzü üzerine nişân ve ¡alâmet koyarız” demek olur. Bu kelime
Bâbu’s-Sîn’de ”‫“س َن ِس ُم ُه‬
َ lafzıyla îrâd ve şerh olundu, oraya mürâca¡at buyurula.
ُ ‫• َنس َت ْن ِس‬
]nestensi«u[ ‫خ‬
ْ
‫ِت أَ ْو َن ْك ُت ُب‬
ُ ‫ون﴾ أَ ْي نُ ْثب‬
1592
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّنا ُك َّنا َن ْس َت ْن ِس ُخ َما ُك ْن ُت ْم َت ْع َم ُل‬
Ya¡nî “İsbât eder” yâhûd “Yazar idik” demek olur. Ve ”‫ب‬ ِ
ُ ‫ “ َن ْس َت ْكت‬kavliyle tefsîr edilmiştir
ki “Yazdırır idik” demektir, ya¡nî a¡mâl-i ¡ibâdı yazmağa me™mûr melâikeye yazdırır

1587 “Biz yarışa girmiştik.” Yûsuf, 12/17.

1588 “Gece de onlar için bir delildir. Gündüzü ondan çıkarırız.” Yâsîn, 36/37.
1589 “Bir de bakarsın karanlık içinde kalmışlardır.” Yâsîn, 36/37.
1590 “Ekin ve nesli yok etmeğe çalışır.” el-Bakara, 2/205.
1591 “Yakında biz onun burnunu damgalayacağız.” el-Kalem, 68/16.
1592 “Çünkü biz yapmakta olduklarınızı kaydediyorduk.” el-Câsiye, 45/29.
BÂBU’N-NÛN ُ‫ٍكُس ن‬ 363

idik demek olur. Bu kelimenin mufassalen beyânı âti’z-zikr ”‫ “ َن ْن َس ُخ‬kelimesindedir, ora-

ya nazar oluna.

]nesfe¡an[ ‫• َنس َفعا‬

ً ْ
ِ ‫ أَي لن ْأخذن بِن‬1593﴾‫اط َئ ٍة‬
‫اصي ِت ِه‬ ِ ‫اصي ٍة َك ِاذب ٍة َخ‬
ِ ‫اصي ِة ن‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ل ِئن لم ينت ِه لنسفعا بِالن‬
َ َ َ ْ ُ ََ ْ َ َ َ َ َّ ً َ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Elbette alnının perçeminden tutarız.” Ya¡nî öylece nara çekeriz demek olur. Bir
şey™i şiddetle tutup çekmek ma¡nâsına olan ”‫“س ْف ٌع‬dendir. “‫ ” َق َط َع‬bâbından ‫اصي ِت ِه َي ْس َف ُع‬ ِ ‫“سفع بِن‬
َ َ َ ََ َ
”‫ َس ْف ًعا‬denir, şiddetle ahz ma¡nâsınadır. Ve yine bâb-ı mezkûrdan ”‫وم‬ ُ ‫الس ُم‬ ِ َ ُ ‫الن‬
َّ ‫ار أو‬ َّ ‫“س َف َع ْت ُه‬
َ de-
nir, “Haşlayıp da [387] cildinin rengini tagyîr etti” demek olur. Ve bu ”‫ “ َل َن ْســ َف ًعا‬kelimesi
aslen nûn-ı te™kîd-i hafîfe ile ”‫ “ َل َن ْســ َف َع ْن‬olup mushafta hükm-i vakf üzere elifle yazıldı.
Ve nûn-ı müşeddede ile ”‫ “ َل َن ْس َف َع َّن‬sûretinde de kırâ™at vardır. Bu hâlde ma¡nâ eblagdır.

]nesfen[ ‫• َنس ًفا‬

ْ
‫ أَ ْي َي ْق ِل ُع َها ِم ْن أَ ْص ِل َها َق ْل ًعا‬1594﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ُق ْل َي ْن ِس ُف َها َر ّبِي َن ْس ًفا‬
Ya¡nî “Kökünden koparmakla koparır.” Bâbu’l-Yâ’da ”‫“ي ْن ِس ُف َها‬
َ kelimesine nazar oluna.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫س‬،‫” ُن‬

]nusebbi√u bi-√amdike[ ‫ِحم ِد َك‬
َ ‫ِح ب‬
ُ ‫•نُسب‬
ْ ّ َ
‫ أَ ْي نُ َص ِّلي َو َن ْح َم ُد َك‬1595﴾‫ِح ب َِح ْم ِد َك َونُ َق ِّد ُس َل َك‬
ُ ‫﴿و َن ْح ُن نُ َس ّب‬
َ •
Ya¡nî “Namâz kılar ve sana hamd ederiz” demek olur. Bu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡an-
humâdan mervî olan tefsîrdir. Müşârün ileyh hazretleri buyuruyor ki ‫آن‬ ِ ‫“ك ُّل مــا جــاء ِفــي ا ْل ُقــر‬
ْ َ َ َ ُ
”‫الص َل ُة‬ ‫ه‬‫ن‬ِْ ‫ِيح َفا ْلمراد‬
‫م‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫الت‬ ‫ن‬‫م‬ ِ ” ‫ِح‬‫ب‬ ‫س‬ ‫ن‬ “, ”‫ي‬ ‫ل‬ ِ ‫ص‬
ّ َ ُ ‫ن‬ “ ” ‫ك‬ ِ
‫د‬ ‫م‬‫ِح‬ ‫ب‬“
َّ ُ ُ َ ُ ِ ْ َّ َ Bu sûrette ُ ّ َُ demek olur. Ve َ ْ َ hâl mevzi¡in-
de vâki¡ olmakla ”‫ين‬ ِ ِ ِ ِ
َ ‫“حامد‬ َ veyâ ”‫ين ب َِح ْمد َك‬ َ ‫“م ْل َتبِس‬
ُ takdîrinde olur. ”‫ِيح‬ ٌ ‫“ت ْسب‬in
َ tahkîk ve tefsîri
Bâbu’s-Sîn’de ”‫يــا‬ ً ِ‫طو‬َ ‫“س ْــب ًحا‬ ِ ِ
َ ve ”‫“س َّــب َح َّل‬
َ kelimelerinde mufassalen beyân olunmuştur,
mürâca¡at buyurula.
ٍ ‫•نُس‬
]nusukin[ ‫ك‬
ُ
‫ أَ ْي َذ َب ِائ َح‬1596﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ِف ْد َي ٌة ِم ْن ِصي ٍام أَ ْو َص َد َق ٍة أَ ْو نُ ُس ٍك‬
َ
Ya¡nî “kurbânlardan.” ”‫ “نُ ُس ٌك‬cem¡dir. Vâhidesi ”‫يك ٌة‬ َ َ‫س‬ ِ ‫ن‬ “dir. Bâbu’l-Mîm’de ”‫اس َك َنا‬ ِ ‫ “م َن‬ke-
َ
limesine mürâca¡at edile.

1593 “Hayır! Andolsun, eğer vazgeçmezse, muhakkak onu perçeminden; o yalancı, günahkâr perçemin-
den yakalarız.” el-¡Alak, 96/15-16.
1594 “De ki: “Rabbim onları toz edip savuracak.”” Tâ Hâ, 20/105.
1595 “Oysa biz sana hamdederek daima seni tesbih ve takdis ediyoruz.” el-Bakara, 2/30.
1596 “Fidye olarak ya oruç tutması, ya sadaka vermesi, ya da kurban kesmesi gerekir.” el-Bakara, 2/196.
364 ‫اًيسِن‬
ْ BÂBU’N-NÛN

ِ
MEKSÛRETU’N-NÛN: “‫س‬،‫”ن‬
]nisyen[ ‫• ِنسيا‬
ً ْ
‫وكا َل يُ ْذ َكر‬ ُّ ِ‫] ب َِك ْسر‬388[ ‫َع َلى ِق َر َاء ِة ِن ْس ًيا‬
ِ ‫الن‬
ً ‫ون أَ ْي َش ْي ًئا َم ْت ُر‬ ﴾‫ت ِن ْسيا َم ْن ِس ًّيا‬
ً ُ ُْ َ
‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وكن‬
1597
ُ
”‫ “ َن ْســي‬lafzı nûn’un fethi ve kesriyle dahi lügattır. Ma¡nâ birdir ki hakâret ve kıymetsiz-
ٌ
liğinden bir kimse düşürdüğü vaktte ve zâyi¡ olduğunda aramayıp unutulacak mertebe-
de değersiz şey™dir. Ve kâfile ve kârvân halkının konak mahallinde unutup bıraktıkları
şey™e de denir. ”‫“ن ْسيا ٌن‬dandır. ِ Ânifü’l-beyân ”‫ “ َن ُسوا‬kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.
َ

FASLU’N-NÛN MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”ن‬

َ
]en-neş™ete[ ‫الن ْشأَ َة‬
َّ •
‫ث َب ْع َد ا ْل َم ْو ِت‬ ُ ‫الن ْشأَ َة ْال ِخ َر َة﴾ أَ ِي ا ْل َخ ْل َق ْال ِخ َر َو ُه َو ا ْل َب ْع‬ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ثُم‬
َّ ‫اللُ يُ ْنش ُئ‬
1598
َّ َ ْ
﴾‫الن ْشأَ َة ْال ُْخرى‬ ِ ِ
َّ ‫﴿وأَ َّن َع َل ْيه‬
َ ‫ • َو َك َذا في‬
1599
َ
Murâd remâd ve türâb olmuş ecsâd-ı bâliyenin yevm-i kıyâmette cem¡ ve ihyâ™ ve ba¡-
sından ¡ibârettir ki halk-ı cedîd ve halk-ı sânîdir, nitekim 1600﴾‫الن ْشأَ َة ْالُو َلى‬ ِ
َّ ‫﴿و َل َق ْد َعل ْم ُت ُم‬ َ kavl-i
kerîminde ibtidâ™ halk ve tekvîn irâde buyurulmuştur. Ba¡s ba¡de’l-mevt buna binâ™en
halk-ı sânî ve neş™et-i âhire vü uhrâ olur. ”‫ “ َن ْشــأَ ٌة‬hilkat ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــاء‬ ٌ ‫ “ ِإ ْن َش‬îcâd ve
halk etmektir. Bunun aslı hudûs ve teceddüd ma¡nâlarına olan ”‫ــش ٌء‬ ْ ‫“ َن‬dir. “‫ــع‬ َ ‫ ” َن َف‬bâbından
ِ َ ِ
”‫ــئ‬ ٌ ‫ “ َن َشــأ َن ْش ًــئا َف ُه َــو َناش‬denir, ”‫ث‬ َ ‫“ح َــد‬َ ve ”‫“ت َج َّــد َد‬ َ demektir. Ve “if¡âl”den ”‫ــئ‬ ٌ ‫ــاء َف ُه َــو ُم ْنش‬ ً ‫“أَ ْن َشــأَ ِإ ْن َش‬
denir, ”‫ث‬ َ ‫ “أَ ْح َــد‬ve ”‫ “أَ ْو َج َــد‬demek olur; ”‫“ب ْــد ٌء‬dir, kâle ta¡âlâ: ‫ــات‬ ٍ ‫وش‬ َ ‫ــات َم ْع ُر‬ٍ ‫ــذي أَ ْن َشــأَ جن‬ ِ ‫﴿وهــو ا َّل‬
َ َّ َ َ ُ َ
‫ث َوأَ ْو َج َد أَ ْو َخ َل َق‬ ‫د‬ ‫ح‬ َ ‫أ‬ ‫ي‬َ ‫أ‬ ﴾ ٍ
‫ِه‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ش‬َ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫غ‬
َ ‫و‬ ‫ا‬
ً ‫ِه‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫ش‬
َ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ان‬
َ ‫م‬ ‫الر‬ ‫و‬ ‫ون‬
َ ‫ت‬ ‫ي‬‫الز‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ل‬
ُ ‫ك‬ُ ‫ا‬ ‫ا‬
ً ‫ف‬‫ل‬ِ ‫ت‬ ‫خ‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫الز‬ ‫و‬ ‫ل‬ َ ‫خ‬ ‫الن‬ ‫و‬ ‫ات‬ ٍ ‫وش‬
َ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫وغير‬
َ َ ْ ْ َ ُ َّ ُّ َ ُ ْ َّ َ ُ ُ َ ْ ُ َ ْ َّ َ ْ َّ َ ُ ْ َ َ َْ َ
1601
َُ َْ َ
َ
‫ َوأ ْو َج َد‬ve “tef¡îl”den terbiye etmek ve yetiştirmek ma¡nâsına gelir: ‫﴿اَ َو َم ْن يُ َن َّش ُؤا في ا ْلح ْلية َو ُه َو‬ ِ ِ ِ
َ
‫الز َين ِة‬ ِ ِ ِ ِ
ِّ ‫ فــي ا ْلخ َصــام َغ ْي ُــر ُمبِيــنٍ ﴾ أَ ْي يُ َر ّبِى في‬Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْن َشــأَ ُك ْم‬kelimesine de mürâca¡at
1602

edile.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ش‬،‫” ُن‬

1597 ““Unutulup gitmiş olsaydım!” (dedi).” Meryem, 19/23.

1598 “Sonra Allah (aynı şekilde) sonraki yaratmayı da yapacaktır. (Kıyametten sonra her şeyi tekrar ya-
ratacaktır).” el-¡Ankebût, 29/20.
1599 “Şüphesiz tekrar diriltmek de O’na aittir.” en-Necm, 53/47.
1600 “Andolsun, birinci yaratılışı(nızı) biliyorsunuz.” el-Vâkı¡a, 56/62.
1601 “O, çardaklı, çardaksız olarak bahçeleri, ürünleri çeşit çeşit hurmalıkları ve ekinleri, zeytini ve narı
(herbiri) birbirine benzer ve (herbiri) birbirinden farklı biçimde yaratandır.” el-En¡âm, 6/141.
1602 “Süs içerisinde (narin bir biçimde) yetiştirilen ve tartışmada (delilini erkekler gibi) açıklayamayanı
mı Allah’a isnad ediyorlar?” ez-Zuhrûf, 43/18.
BÂBU’N-NÛN ‫ٌبَصَن‬ 365

]nuşûzehunne[ ‫وز ُه َّن‬

َ ‫•نُ ُش‬
‫ أَ ْي ُب ْغ َض ُه َّن‬1603﴾‫وه َّن‬ ِ َ ‫الل ِتي َت َخا ُف‬ ِِ ِ
ُ ُ‫وز ُه َّن َفعظ‬
َ ‫ون نُ ُش‬ َّ ‫﴿و‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
”‫ــوز‬ٌ ‫[ “نُ ُش‬389] kadının zevcine bugzu demektir. Ve zevcin kadına bugzuna da denir.
Kâle ta¡âlâ: 1604﴾‫ــوزا‬ ً ‫ــن َب ْع ِل َها نُ ُش‬ ِ ْ ‫ ﴿وإ ِِن امــرأَ ٌة َخا َف‬Bu kelime arzdan mürtefi¡ olan mekân-ı ¡âlî
ْ ‫ــت م‬ َ ْ َ
ma¡nâsına mevzû¡ ”‫“ َن ْش ٌــز‬dendir. Bunun mutasarrafât ve müştakkâtı kalkmak, kaldırmak
ve ¡ulüvv ma¡nâlarına isti¡mâl olunmuş meselâ işte ”‫وز‬ ٌ ‫ “نُ ُش‬kadının nefsini zevcinin tâ¡a-
tından ve gözünü dîger kimseye ref¡ etmek ma¡nâsına kullanılmış ve kalkmak ma¡nâsı-
na: ‫وموا‬ ُ ‫وموا َف ُق‬
َ 1605
ُ ‫يل ا ْن ُش ُزوا َفا ْن ُش ُزوا﴾ أ ْي ُق‬ َ ‫﴿و ِإ َذا ِق‬ ِ
َ Bâb-ı evvel ve sânîden ‫الر ُج ُل َي ْن ُش ُز َو َي ْنش ُز َن ْش ًزا‬ ‫“نشز‬
َّ َ َ َ
”‫اش ٌــز‬ ِ ‫ َفهو َن‬denir: ”‫ان‬ ِ ‫“ار َت َفع ِفي ا ْلم َك‬ ِ Ya¡nî “Yükseğe çıktı” demek olur. Ve hemze ile ta¡addî
َُ َ َ ْ
eder: ”‫ــازا‬ ً ‫ “أَ ْن َش َــز ُه يُ ْن ِش ُــز ُه ِإ ْن َش‬denir, ”‫“ر َف َع ُــه‬ َ 1606 ِ ِ ِ ِ
َ demektir. Kâle: ‫﴿وا ْنظُ ْــر ا َلــى ا ْلع َظــام َك ْي َــف نُ ْنش ُــز َها﴾ أ ْي‬ َ
‫اض ِع َهــا‬
ِ ‫ َنر َفعهــا ِإ َلــى مو‬ve ”‫ــوز‬
ََ َُ ْ ٌ ‫ش‬ُ ُ ‫ن‬ “ zevce ya¡nî ere izâfe ve isnâdında “‫ب‬ ‫ــر‬
َ َ ‫”ض‬
َ ma¡nâsına da haml
olunur: ”‫”ضر ًبا‬ َ
1607
﴾‫ــوزا‬
ً ‫﴿و ِا ِن ْامر َا ٌة َخا َف ْت ِم ْن َب ْع ِل َها نُ ُش‬
َ ile de tefsîr edilmiş. Burada ve emsâlinde
ْ َ
cefâ ma¡nâsına haml edilebilir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ ْن َش ُزوا‬kelimesinde de buna dâir ba¡-
zı kelâm vardır.

]nuşûran[ ‫•نُ ُشورا‬

ً
ً‫ون ِلَ ْن ُف ِسهِ ْم َضراًّ َو َل َن ْفعا‬
َ ‫ون َو َل َي ْم ِل ُك‬ َ ‫ون ِه ٰا ِل َه ًة َل َي ْخ ُل ُق‬
َ ‫ون َش ْي ًئا َو ُه ْم يُ ْخ َل ُق‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َّات َخ ُذوا ِمن د‬
ُ ْ َ َ ُ ْ
ِ‫ أَي حيا ًة بع َد ا ْلموت‬1608﴾ً‫ون موتاً و َل حيو ًة و َل نُ ُشورا‬ َ ‫ك‬
ُ ِ ‫و َل يم‬
‫ل‬
َْ َْ ََ ْ َ َٰ َ َْ َْ َ
Ya¡nî “kabrden dirilip kalkmak” ma¡nâsınadır ki hâsstır. ”ٌ‫“حيــاة‬ mutlakan dirilmektir.
ََ
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْن َشر ُه‬ve ”‫ “أَ ْن َشر َن ُاه‬kelimelerine mürâca¡at buyurula.
َ ْ

FASLU’N-NÛN MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE:”‫ص‬،‫”ن‬
َ
]na§abun[ ‫• َنصب‬
ٌ َ
ِ َّ ‫ِيل‬
ُ ‫الل َو َل َي َط ُؤ َن َم ْو ِط ًئا َي ِغ‬
‫يظ‬ ِ ‫ب َو َل َم ْخ َم َص ٌة ِفي َسب‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ٰذ ِل َك ِب َا َّن ُه ْم َل يُ ِص ُيب ُه ْم‬
ٌ ‫ظ َماٌ َو َل َن َص‬
ِ ِ ِ ِ ِ َ ُ‫ا ْل ُك َّفار و َل ي َنال‬
‫ب‬ ٌ ‫ون م ْن َع ُد ٍّو َن ْيالً ا َّل ُكت َب َل ُه ْم بِه َع َم ٌل َصال ٌح﴾ أَ ْي َت َع‬
1609
َ َ َ

1603 “(Evlilik yükümlülüklerini reddederek) başkaldırdıklarını gördüğünüz kadınlara öğüt verin.” en-
Nisâ™, 4/34.
1604 “Eğer bir kadın kocasının, kendisine kötü davranmasından endişe ederse.” en-Nisâ™, 4/128.
1605 “Size, “Kalkın”, denildiği zaman da kalkın.” el-Mücâdele, 58/11.
1606 “(Eşeğin) kemikler(in)e de bak, nasıl onları bir araya getiriyoruz!” el-Bakara, 2/259.
1607 “Eğer bir kadın kocasının, kendisine kötü davranmasından endişe ederse” en-Nisâ, 4/128.
1608 “(İnkâr edenler), Allah’ı bırakıp hiçbir şey yaratmayan ve zaten kendileri yaratılmış olan, üstelik
kendilerine fayda ve zararları dokunmayan, öldürmeye, yaşatmaya ve ölüleri diriltip kabirden çıkar-
maya güçleri yetmeyen ilahlar edindiler.” el-Furkân, 25/3.
1609 “Çünkü onların, Allah yolunda çektikleri susuzluk, yorgunluk, açlık, kâfirleri öfkelendirmek üzere
bir yere adım atmaları ve düşmana karşı herhangi bir başarı kazanmaları gibi hiçbir olay yoktur ki
karşılığında kendilerine iyi bir amel (in sevabı) yazılmış olmasın.” et-Tevbe, 9/120.
366 ‫اًبَصن‬
َ BÂBU’N-NÛN

Ya¡nî yorgunluk dîger mahallerde de böyledir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ‫[ “ َن ِصــب ي ْنصــب َنصبــا‬390]
َ ‫”تع‬ ً َ ُ َ َ َ
denir, “‫ــب‬ ِ ‫”ت‬
‫ع‬ ”‫ــا‬ ‫ي‬ ‫ع‬ َ ‫أ‬ “ ” ‫ــب‬
َ َ ve
َْ
demektir. Zamm-ı nûn ve sükûn-ı §âd’la ٌ ‫ “نُ ْص‬şerr ve belâ ve
mihnet ve meşakkat ma¡nâsınadır. Kâle ta¡âlâ şânuhu: ‫ادى َر َّب ُه أَ ِنّي َم َّس ِــني‬ َ ‫ــوب ِإ ْذ َن‬
َ ‫﴿وا ْذ ُك ْــر َع ْب َد َنــا اَ ُّي‬
َ
َ
1610
﴾‫اب‬
ٍ ‫الشي َطا ُن بِنُ ْص ٍب َو َع َذ‬
َّْ Ve zammeteynle ”‫ب‬ ‫ص‬
ٌ ُ ُ ‫ن‬ “ lafzı fethle ” ‫ب‬ ‫ص‬
ٌ ْ ُ ‫ن‬ “dandır, nûn-ı mazmû-
mede zikri gelir.

]na§aben[ ‫• َنصبا‬
ً َ
‫ أَ ْي َت َعبا‬1611﴾‫يه ِآت َنا َغ َد َاء َنا َل َق ْد َل ِق َينا ِم ْن َس َفرِ َنا َه َذا َن َصبا‬ ِ
ُ ‫او َزا َق َال ل َف ٰت‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َج‬
ً ً
Ya¡nî “yorgunluk.” Mâ-kabline nazar oluna.

]na§û√an[ ‫وحا‬
ً ‫• َنص‬
ُ
ُّ ‫وحا﴾ أَ ْي َب ِال َغ ًة ِفي‬
‫الن ْص ِح‬ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿يا َايها ا َّل ِذين ٰامنوا ُتوبوا ِإ َلى‬
ً ‫الل َت ْو َب ًة َن ُص‬
1612
ُ َُ َ َ ُّ َ َ ُ ْ
”‫ــوح‬
ٌ ‫“ َن ُص‬, ”‫ــح‬
ٌ ‫“نُ ْص‬dan “fe¡ûl”dür ki mübâlaga ile nâsih demek olur. Ve ”‫ــوح‬ ٌ ‫ “ َن ُص‬masdar da
olur: ”‫وحا‬ ‫ص‬ ‫ن‬‫و‬ ‫ا‬ ‫ح‬ ‫ص‬ ‫ن‬ ‫ه‬
ً ُ ََ ً ُْ ُ ُ ْ َ َ‫ل‬
َ ‫ت‬‫ح‬ ‫ص‬ ‫ن‬ “ denir, nûn’un fethi ve zammıyla da lügattır. Tevbe-i nasûh,
nushta mübâlagalı ya¡nî tâib o tevbe ile artık ma¡siyete ¡avdeti hâtırına getirmez ola
demek olur. ◊asen-i Ba§rî radıyallâhu ¡anhu tevbe-i nasûh kalble nedâmet ve lisânla
istigfâr ve a¡zâ ve cevârihle terk-i ma¡siyet ve bir daha ma¡siyete ¡avdet etmemeğe kasd
ve ¡azîmet etmektir buyurmuş. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ hazretlerinden dahi
bu gûne rivâyet olunmuştur. Ve ”‫ــح‬ ٌ ‫ “نُ ْص‬sıdk ve hulûs ve ihlâs ve irâde-i hayr etmek
ma¡nâlarına da gelir. Ve ﴾‫وحــا‬ َ kavl-i kerîmi ”‫“ص ِاد ًقــا َو َخ ِال ًصــا‬
ً ‫﴿ت ْو َبــ ًة َن ُص‬ َ ile de tefsîr edilmiş.
Ve ”‫ــح‬
ٌ ‫ “نُ ْص‬bir kimseyi hayra delâlet veyâ şerden vikâyeten öğüt vermek ma¡nâsına da
müsta¡meldir. Vallâhu a¡lemu.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ص‬،‫” ُن‬

]nu§lîhim[ ‫•نُص ِليهِ م‬
ْ ْ
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫ارا﴾ أَ ْي َن ْشوِ يهِ ْم ب‬
ِ‫ِالنار‬ ً ‫ين َك َف ُروا ِب ٰا َيات َنا َس ْو َف نُ ْصليهِ ْم َن‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّن ا َّلذ‬
1613

Ya¡nî “Onları âteşte kebâb ederiz” demek olur. Ve ”‫ــارا‬ ِ

ً ‫ “نُ ْدخ ُل ُه ْــم َن‬ile de tefsîr [391]
edilmiştir.
‫ أَ ْي نُ ْد ِخ ُل ُه‬1614﴾‫﴿ونُ ْص ِل ِه َج َه َّنم‬ ِ
َ ‫ • َوفي‬
َ

1610 “(Ey Muhammed!) Kulumuz Eyyub’u da an. Hani o, Rabbine, “Şeytan bana bir yorgunluk ve azap
dokundurdu” diye seslenmişti.” Sâd, 38/41.
1611 “Oradan uzaklaştıklarında Mûsâ beraberindeki gence “Öğle yemeğimizi getir, bu yolculuğumuzdan
dolayı çok yorgun düştük” dedi.” el-Kehf, 18/62.
1612 “Ey iman edenler! Allah’a içtenlikle tövbe edin.” et-Tahrîm, 66/8.
1613 “Şüphesiz âyetlerimizi inkâr edenleri biz ateşe atacağız.” en-Nisâ™, 4/56.
1614 “Ve onu cehenneme sokarız.” en-Nisâ™, 4/115.
BÂBU’N-NÛN ‫ناَتَخاَّضَن‬ 367

ِ ve bâbu’t-tâ™da ”‫ون‬
Bâbu’l-Hemze’de ”‫“ا ْص َل ْو َها‬ َ ‫“ت ْص َط ُل‬
َ kelimelerine mürâca¡at oluna.
ٍ ‫•نُص‬
]nu§ubin[ ‫ب‬
ُ
‫وب ٍة َي ْعب ُدو َن َها‬‫ أَي أَصن ٍام منص‬1615﴾‫ون‬ َ ‫وف ُض‬ِ ‫﴿كأَ َّنهم ِإ َلى نُص ٍب ي‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ َ ُ َْ َ ْ ْ ُ ُ ُْ َ
Bir şey™i ¡amûden ya¡nî dikine vaz¡ etmek ma¡nâsına olan ”‫ــب‬ ٌ ‫“ َن ْص‬dandır, biz ona dik-
mek deriz. ¡Alem ve mızrak ve taş ve sanem her neden olursa vech-i meşrûh üzere
mevzû¡ olan şey™e “fa¡îl” bi-ma¡nâ “mef¡ûl” olarak ”‫يــب‬ ِ
ٌ ‫ “ َنص‬denir. Zammeteynle ”‫ــب‬ ٌ ‫“نُ ُص‬
ve ”‫ــب‬ ِ َ
ُ ‫ “ َن َصائ‬ve ”‫ــاب‬ ٌ ‫ “أ ْن َص‬bunun cem¡leridirler. Ve ¡Arabın perestiş ettiği ve huzûrunda
kurbân zebh ettiği asnâma denir, ke-mâ kâle ta¡âlâ: 1616﴾‫الن ُص ِب‬ ُّ ‫﴿و َما ُذب َِح َع َلى‬ ِ
َ ve ‫ين‬ َ ‫﴿يا َا ُّي َها ا َّلذ‬
َ
1617 ِ
﴾‫الشــي َطان‬
َّ ِ
‫اب َو ْالَ ْز َل ُم رِ ْج ٌس م ْن َع َم ِل‬ ‫ص‬ ‫ن‬ْ َ ‫ال‬
ْ ‫و‬ ‫ــر‬ ِ
‫س‬ ‫ي‬‫م‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫خ‬
َ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ن‬
َّ ِ
‫ا‬ ‫وا‬ ‫ن‬
َُ‫م‬ ‫ا‬
ٰ Asnâm-ı mansûbe demektir.
ْ ُ َ َ ُ َْ َ ُ ْ َ
Ve sükûn-ı §âd’la ”‫ب‬ ٌ ْ ‫ص‬ ُ ‫ن‬ “ ve feth-i nûn [ve] sükûn-ı §âd’la ”‫ب‬ ٌ ‫ “ َن ْص‬da böyledir. Ve her bi-
riyle de kırâ™at olunmuştur. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫وب‬ ِ ِ
َ َ ٌ ‫اك َم ْن ُص‬ َ ‫ب َو َذ‬ ٌ ‫ “ َن َص َب ُــه َي ْنص ُب ُــه َن ْص ًبا َف ُه َو َناص‬denir.
Görülüyor ki ”‫ــب‬ ٌ ‫ “ َن ْص‬bu sûretle masdar da oluyor. Ve müştakkâtı ma¡ânî-i sâirede dahi
kullanılır, nitekim faslın evvelinde zikri geçti.

ٍ ‫•نُص‬
]nu§bin[ ‫ب‬
ْ
‫ أَ ْي بِب َل ٍء َش ٍر‬1618﴾‫اب‬
ٍ ‫الشي َطا ُن بِنُ ْص ٍب َو َع َذ‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿واذكر عبدنا أَيوب ِإذ نادى ربه أَ ِني مس ِني‬
ّ َ ْ َّ َ َّ َ ّ ُ َّ َ َ َ ْ َ ُّ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ
Faslın evvelinde vâki¡ ”‫ “ َن َصب‬kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME: “‫ض‬،‫”ن‬

َ

ٌ ‫• َن ِض‬
]na∂îdun[ ‫يد‬

ٌ ‫ط ْل ٌع َن ِض‬ ٍ ‫اس َق‬

ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿والن ْخ َل ب‬
ٌ ‫يد﴾ أَ ْي َم ْن ُض‬
‫ود‬ َ ‫ات َل َها‬
1619
َ َّ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “istif olunmuş” demektir. Metâ¡ ve sâireyi birbiri üzerine muntazam vaz¡ etmek
ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْض ٌد‬den “fa¡îl” bi-ma¡nâ “mef¡ûl”dür. Biz buna lisânımızda istif etmek
deriz. Bâbu’†-‰â’da ”‫ط ْل ٌع‬َ “ ve mîm’de ”‫ود‬ ٌ ‫“م ْن ُض‬
َ kelimelerine [392] mürâca¡atla tafsîli gö-
rülür. Fe’l-yurâca¡ fîhimâ.
ِ ‫اخ َت‬
]na∂∂â«atâni[ ‫ان‬ َ ‫• َن َّض‬
ِ ‫ان بِا ْلم‬
‫اء‬ ِ ‫ أَي َفوار َت‬1620﴾‫ان‬
ِ ‫اخ َت‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ِ ‫﴿فيهِ ما عي َن‬
َ ‫ان َن َّض‬
َ َ َّ ْ َْ َ َ ُ ْ
1615 “Dikili putlara akın akın gidercesine” el-Me¡âric, 70/43.
1616 “Dikili taşlar üzerinde boğazlanan hayvanlar” el-Mâide, 5/3.
1617 “Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şey-
tan işi birer pisliktir.” el-Mâide, 5/90.
1618 “(Ey Muhammed!) Kulumuz Eyyûb’u da an. Hani o, Rabbine, “Şeytan bana bir yorgunluk ve azap
dokundurdu” diye seslenmişti.” Sâd, 38/41.
1619 “Birbirine girmiş kat kat tomurcukları olan yüksek hurma ağaçları bitirdik.” Kâf, 50/10.
1620 “İçlerinde kaynayan iki pınar vardır.” er-Rahmân, 55/66.
368 َ‫ْتَجِض ن‬ BÂBU’N-NÛN

Ya¡nî suyu fışkırtan iki çeşme demektir; «â-i mu¡ceme ile ”‫ــخ‬ ٌ ‫ “ َن ْض‬aslen bezi ıslatmak
ma¡nâsınadır. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫ت الثَّ ْو َب َن ْض ًخا‬ُ ‫ “ َن َض ْخ‬denir. Bezi ıslattım demek olur. ◊â-i
َ َ
mühmele ile ”‫ــح‬ ‫ض‬
ٌ َْ ‫ن‬ “den eblagdır. ¡Aksini kâil olan da vardır. Mühmele ile ”‫ــح‬ ٌ ‫ “ َن ْض‬bir
şey™e su serpmek ve saçmak ma¡nâsınadır. ”‫اح‬ ِ
ٌ ‫ث َن َّض‬ٌ ‫“ َغ ْي‬, ”‫“كث ٌير َو َغزِ ٌير‬
َ demektir ki sürekli ve
sağanaklı yağmur murâd edilir.

ْ ‫• َن ِض َج‬
]na∂icet[ ‫ت‬
‫اح َتر َق ْت‬ ‫ أَي‬1621﴾‫اهم ُج ُلود ًا َغير َها‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿كلما ن ِضجت جلودهم بدلن‬
َ ْ ِ َْ ْ ُ َ ْ َّ َ ْ ُ ُ ُ ُ ْ َ َ َ َّ ُ
”‫ــج‬
ٌ ‫ “ َن ْض‬aslen meyve pişip kemâlini bulmak ve et iyice ve kemâliyle pişmek ma¡nâsı-
nadır. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ “ َن ِضــج التمــر َن ْضجــا‬hurma kemâlini buldu ve ”‫ “ َن ِضــج ال َّلحــم َن ْضجــا‬et
َ ‫”تع‬ ً ُ ْ َّ َ ً ُ ْ َ
kemâliyle pişip yenecek hâle geldi demektir. Zammla ”‫ــج‬ ٌ ‫ض‬ْ ُ ‫ن‬ “ bundan ismdir. Bu âyette
mahalli i¡tibâriyle lafz-ı mezkur ihtirâk ma¡nâsına alınmıştır.

]na∂rate[ ‫• َن ْضر َة‬

َ
ِ ‫الن ِع‬
‫يم َو ُح ْس َن ُه َو َر ْو َن َق ُه‬ 1622 ِ ِ
َّ ‫يم﴾ أَ ْي َب ْه َج َة‬ ‫النع‬ ِ ِ
َّ ‫﴿ت ْعرِ ُف في ُو ُجوههِ ْم َن ْض َر َة‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî na¡îm ve tena¡¡umun âsârı olan hüsn ve cemâl ve revnak ve tarâvet ve rûşnâyî de-
mektir. Bu lafzın tahkîki bu bâbın evvelinde ”‫اضر ٌة‬ ِ ‫ “ن‬kelimesinde mezkûrdur. Mürâca¡at
َ َ
oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’‰-‰Â™: “‫ط‬،‫”ن‬

َ
]na†mise[ ‫ط ِمس‬
ْ ‫• َن‬
َ
‫يها ِم َن ا ْل َعي ِن َو َْال ْن ِف‬ ِ
َ ‫وها﴾ أَ ْي َن ْم ُح َو َما ف‬
1623 ِ ِ
ً ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿م ْن َق ْب ِل أَ ْن َن ْطم َس ُو ُج‬
ْ
Ya¡nî yüzde olan göz ve burnu imhâ™ ile kafâ gibi vechi de [393] düpdüz etmezden mu-
kaddem demek olur. Bâbu’†-‰â’da ”‫ط َم ْس َنا‬ َ “ kelimesine mürâca¡at buyurula.
]en-na†î√atu[ ‫يح ُة‬ ِ •
َ ‫النط‬
َّ
ِ َّ ِ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى أول المائدة ﴿ح ِرمت ع َلي ُكم ا ْلميت ُة والدم و َلحم ا ْل ِخنزِ يرِ وما أُ ِه َّل ِل َغير‬
‫الل ب ِِه َوا ْل ُم ْن َخ ِن َق ُة‬
ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ّ ُ َ ْ
‫الن ُص ِب َو َا ْن َت ْس َت ْق ِس ُموا‬ ُّ ‫ى‬ َ َ َ ُ َ َ ‫الس ُب ُع ِا َّل َما َذ َّك ْي ُت ْم‬
‫ل‬ ‫ع‬ ‫ِح‬
‫ب‬ ‫ذ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ل‬َ ‫ك‬
َ ‫ا‬
َ ‫ا‬‫م‬ ‫و‬ ‫ة‬
ُ ‫يح‬ ‫ط‬ِ ‫وا ْلمو ُقو َذ ُة وا ْلمتر ِدي ُة والن‬
َّ ََ َ َّ َ َ َ ُ َّ َ َْ َ
‫ أَ ِي ا َّل ِتي َن َط َح ْت َها أُ ْخرى‬1624﴾‫ب ِْالَ ْز َل ِم‬
َ

1621 “Derileri yanıp döküldükçe, azabı tatmaları için onların derilerini yenileyeceğiz.” en-Nisâ™, 4/56.
1622 “Onların yüzlerinde, nimetlerin sevincini görürsün.” el-Mutaffifîn, 83/24.
1623 “Bir takım yüzleri silip de tersine çevirmeden” en-Nisâ™, 4/47.
1624 “Ölmüş hayvan, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına boğazlanan, (henüz canı çıkmamış iken)
kestikleriniz hariç; boğulmuş, darbe sonucu ölmüş, yüksekten düşerek ölmüş, boynuzlanarak ölmüş
ve yırtıcı hayvan tarafından parçalanmış hayvanlar ile dikili taşlar üzerinde boğazlanan hayvanlar,
bir de fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılındı.” el-Mâide, 5/3.
BÂBU’N-NÛN ‫مَعَّنلا‬ 369

“Fa¡îlet” bi-ma¡nâ “mef¡ûlet”tir. ”‫ــح‬ ٌ ‫ “ َن ْط‬koç boynuzuyla vurmaktır. Bundan ölen koyun
meyyite hükmünde ekli harâmdır. “‫”ضــر َب‬ ve “‫ــع‬
َ ‫ ” َن َف‬bâblarından ‫الشــا َة َف َم َات ْت َف ُه َو‬
َّ ‫ــح ا ْل َك ْب ُش‬
َ ‫“ َن َط‬
َ َ
”‫وح ٌة‬ ِ ِ ِ ِ
َ e¡amm-ı me™kûl olmakla ”‫“الشــا ُة ا َّلتي َن َط َح ْت َها أُ ْخ َرى‬
َ ُ‫يحــ ٌة ب َِم ْع َنى َم ْنط‬
َ ‫ــك َنط‬
َ ‫ــح َوت ْل‬
ٌ ‫ َناط‬denir. ”ٌ‫“شــاة‬ َّ
ile tefsîr olundu yoksa me™kûlü’l-lahm olan her hayvân hükmen buna mülhaktır. Bunun
mâ-kablinde olanlarda dahi hükm böyledir.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ط‬،‫” ُن‬

]nu†fetin[ ‫ط َف ٍة‬
ْ ُ‫•ن‬
‫ أَ ْي َم ِن ٍي‬1625﴾‫ان ِم ْن نُ ْط َف ٍة‬ ِ ْ ‫﴿خ َل َق‬
َ ‫ال ْن َس‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ
”‫“م ِنــي‬ ma¡lûm rahim-i mâderde tohm ve mâye-i beden-i insândır. Bunun aslı seyelân
ٌّ َ
ma¡nâsına olan ”‫ “ َن ْط ٌف‬lafzıdır. “‫ ” َق َت َل‬bâbından ”‫ “ َن َط َف ا ْل َم ُاء َي ْن ُط ُف َن ْط ًفا‬denir, ”‫ــال‬ َ ‫“س‬ َ demek-
tir. Ve tekattur ya¡nî damlamak ve sızmak ma¡nâsına da gelir: ”‫“ َن َط َف ِت ا ْلقر َب ُة َت ْنطُ ُف‬, ”‫“ َق َطر ْت‬ ِ
ْ َ
demek olur. Mâ-i sâfîye de ”‫ “نُ ْط َفــ ٌة‬denir. Ve kalîl ve kesîrde kullanılır. Bundan ahzle
”‫“م ِنــي‬ye de ”‫ “نُ ْط َفــ ٌة‬denildi. Ve gerek ”‫ “نُ ْط َفــ ٌة‬ve gerek ”‫“م ِنــي‬ zekerin ve ünsânın suyuna da
ٌّ َ ٌّ َ
denir. Ve mâ-i sâfî ve menîye ism olan ”‫ “نُ ْط َفــ ٌة‬lafzından fi¡l müsta¡mel değildir, meselâ
ِ ma¡nâsına ”‫ “ َن َط َــف الرج ُــل‬yâhûd ”‫ “أَ ْن َط َــف‬veyâhûd ”‫“اســت ْن َط َف الرج ُل‬
”‫ “أَ ْم َنــى‬ve ”‫“ا ْس َــت ْم َنى‬ ِ
ُ َّ ُ َّ َ ْ denil-
mez. Dâimâ bu mevzi¡de ”‫ “أَ ْم َنى‬ve ”‫“ا ْس َت ْم َنى‬ ِ kullanılır. [394]

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ن‬

َ
]en-na¡ami[ ‫النع ِم‬
َّ •
َ
‫الصي َد َو َا ْن ُتم ُحر ٌم َو َم ْن َق َت َل ُه ِم ْن ُكم ُم َت َع ِّمد ًا َف َج َز ٌاء ِم ْث ُل َما َق َت َل‬ ‫ين ٰا َمنُوا َل َت ْق ُت ُلوا‬ ِ
َ ‫﴿يا َا ُّي َها ا َّلذ‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ُ ْ ْ َّ
‫الن َع ِم﴾ أَ ْي ا ْلب َقرِ َو ْ ِالب ِِل َوا ْل َغ َن ِم‬ ِ
َّ ‫م َن‬
1626
َ
Ya¡nî sıgır ve deve ve koyun cinsinden keçi ganeme dâhildir. ”‫ “ َغ َنم‬fethateynle cem¡dir;
ٌ
kendi lafzından vâhidi yoktur. Ve ”‫“ َن َعم‬ın cem¡i ”‫ام‬ َ
ٌ ٌ ‫“أ ْن َع‬dır ki cem¡ü’l-cem¡ olur. Bu ehl-i
tefsîr ve fıkha göredir. Ehl-i lügat ¡indinde ise ”‫ “ َن َعــم‬mâlü’r-râ¡iye ya¡nî otlayan mâldır,
ٌ
ekser ibilde kullanılır. Ebû ¡Ubeyd ”‫ “ َن َعــم‬yalnız deve kısmıdır dedi. Ve lafz-ı mezkûr
ٌ
hâssaten ibilde ve cem¡i olan ”‫ام‬ َ
ٌ ‫ “أ ْن َع‬zevâtü’l-huff ve’z-zılf ya¡nî deve ve sığır ve ganem-
de kullanılır da denildi. Ve ”‫ــام‬ َ
ٌ ‫ “أ ْن َع‬şu üçün mecmû¡una denir. Eğer ibil ayrılırsa ”‫ــم‬ ‫“نع‬
ٌ ََ
denir, eğer bakar ve ganem ayrılırsa yalnız bunlara ”‫ “ َن َعــم‬denilemez dahi denildi. Bu
ٌ
kelimenin aslı ma¡rûfu’l-ma¡nâ olan ”‫“ن ْع َمــ ٌة‬ ِ lafzıdır. Kuvvet ve kudret ve minnet ve mâl
ve yesâr ve melik ve tasarruf ve hâlet-i hasene ma¡nâlarına da isti¡mâl olunur.

1625 “İnsanı nutfeden (bir damla sudan) yarattı.” en-Nahl, 16/4.

1626 “Ey iman edenler! İhramlı iken (karada) av hayvanı öldürmeyin. Kim (ihramlı iken) onu kasten
öldürürse (kendisine) bir ceza vardır.” el-Mâide, 5/95.
370 ‫ميِعَّنلا‬ BÂBU’N-NÛN

ِ ‫الن ِع‬
]en-na¡îmi[ ‫يم‬ َّ •
1627 ِ ِ ِ ِ
‫الت َن ُّع ِم‬
َّ ‫يم﴾ أَ ِي‬ ‫النع‬
َّ ‫﴿ت ْعرِ ُف في ُو ُجوههِ ْم َن ْض َر َة‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ve ”‫ “ َن ِعيــم‬kelimesi sıhhat ve emn ve selâmet ve ¡âfiyet ve lezzet-i ¡ayş ma¡nâlarına dahi
ٌ
ِ râci¡dir, binâ™en ¡aleyh ”‫ “ َن ِعيــم‬kesret-i ni¡met ile de tefsîr edil-
gelir ki cümleten ”‫“ن ْع َمــ ٌة‬e
ٌ
miştir. Vallâhu a¡lemu.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ع‬،‫” ُن‬

]nu¡ammirhu[ ‫•نُع ِمره‬
ُ ّْ َ
﴾‫ و﴿أَ َو َلم نُ َع ِّمر ُكم َما َي َت َذ َّكر ِف ِيه َم ْن َت َذ َّكر‬1628﴾‫﴿و َم ْن نُ َع ِّمر ُه نُ َن ِّك ْس ُه ِفي ا ْل َخ ْل ِق‬
1629
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ُ ْ ْ ْ ْ
Müddet-i hayât demek olan ”‫“ع ُمــر‬den “tef¡îl”dir. ”‫“ع َّمــر ُه اهللُ يُ َع ِّمــر ُه‬ denir, ”‫ــال ُم َّــد َة َحي ِات ِــه‬
َ ‫ط‬ َ َ‫“أ‬
ٌ ُ ُ َ َ َ
demektir. ”‫“ع ُمر‬ lafzı ”‫اب‬ ِ
ٌ ُ ٌ ‫“خ َر‬ınَ [395] nakîzi olan ”‫ار ٌة‬ َ ‫“ع َم‬ten me™hûzdur. Bâbu’l-¡Ayn’da
”‫“ع ُمر‬ kelimesine mürâca¡at buyurula.
ٌ ُ
]nu¡âsen[ ‫•نُعاسا‬
ً َ
﴾‫اسا‬ َ ِ ِ ِ َ
ً ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم أ ْن َز َل َع َل ْي ُك ْم م ْن َب ْعد ا ْل َغ ّم أ َم َن ًة نُ َع‬
1630

”‫اس‬ ِ
ٌ ‫ “نُ َع‬evvel-i nevmdir, ya¡nî insânın uykusu gelmektir. Bâbu’s-Sîn’de ”‫ “س َــن ٌة‬kelimesi-
ne mürâca¡at oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME: “‫غ‬،‫” ُن‬

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫غ‬،‫” ُن‬

ِ ‫•نُ َغ‬
]nuπâdir[ ‫ادر‬
ْ
‫ أَ ْي َلم نُب ِق َو َن ْتر ْك‬1631﴾‫اهم َف َلم نُ َغ ِاد ْر ِم ْن ُهم أَ َح ًدا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وحشرن‬
ُ ْ ْ ْ ْ ُْ َْ َ َ َ
“Bırakmadık” demek olur, bir şey™i terk etmek ma¡nâsına olan ”‫ “ َغ ْــد ٌر‬lafzındandır. Ek-
ser terk-i ¡ahd ya¡nî ¡ahde vefâyı terk mevzi¡inde kullanılır ki nakz-i ¡ahd demek olur.
“‫”ضــر َب‬
َ َ
bâbından ”‫ور‬
ٌ ‫ــد‬ َ ‫ِــه َي ْغ ِــد ُر َغ ْد ًرا َف ُه َو َغ ِاد ٌر َو َغ َّد ٌار َو َذ‬
ُ ‫اك َم ْغ‬ ِ ‫ “ َغ َــدر ب‬denir ki ”‫ “ َن َق َض عه َده‬demektir.
َ ُ َْ

1627 “Onların yüzlerinde, nimetlerin sevincini görürsün.” el-Mutaffifîn, 83/24.

1628 “Kime uzun ömür verirsek, onu yaratılış itibariyle tersine çeviririz (gücünü azaltırız).” Yâsîn, 36/68.
1629 “(Onlara şöyle denilir:) “Sizi, düşünüp öğüt alacak kimsenin düşünüp öğüt alabileceği kadar yaşat-
madık mı?” Fâtır, 35/37.
1630 “Sonra o kederin ardından (Allah) üzerinize içinizden bir kısmını örtüp bürüyen bir güven, bir uyku
indirdi.” Âl-i ¡İmrân, 3/154.
1631 “Biz onları mahşerde toplarız da içlerinden hiçbirini bırakmayız.” el-Kehf, 18/47.
BÂBU’N-NÛN ‫ٌرَفَن‬ 371

“Müfâ¡alet”ten ”‫ــاد َر ُه‬ ‫ــادر ص ِغيــرة ول كب‬

َ demektir, nitekim bu âyette ve ﴾‫ِيــر ًة‬
َ ‫“ َغ‬, ”‫“ت َر َك ُــه‬
ِ ‫﴿ل يغ‬
َ َ ََ ًَ َ ُ َُ َ
1632

kavl-i kerîminde vâki¡ olmuştur ki ”‫ “يُ ْتــر ُك‬demektir. Ve “if¡âl”den ”‫ “أَ ْغ َــد َر ُه‬dahi ‫“تر َك ُــه‬
َ ََ
”‫ َو َخ َل َف ُــه‬ma¡nâsınadır. Ve göle ”‫ “ َغ ِديــر‬tesmiyesi selin terk ettiği su olmak i¡tibâriyledir,
ٌ
lafz-ı mezkûrdan “fa¡îl”dir.

]nuπriyenneke[ ‫ك‬
َ ‫•نُ ْغرِ ي َّن‬
َ
‫ أَ ْي َلنُ َس ِّل َط َّن َك َع َليهِ م‬1633﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َلنُ ْغرِ َي َّن َك بِهِ م‬
ْ ْ ْ
Ya¡nî “Seni onlar üzerine kâhir ve gâlib ve musallit kılarız” demek olur. Ve ‫ــك‬ ِ
َ ‫“لنُ ْح ِم َل َّن‬
”‫¡ َع َليهِ ــم‬ibaretiyle de tefsîr olunmuştur, tahrîs demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْغر ْي َنــا‬ke-
ْ ْ َ
limesine mürâca¡at oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ن‬

َ [396]
]nefe…an[ ‫• َن َف ًقا‬
‫ أَ ْي َسر ًبا ِفي َْال ْر ِض‬1634﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف ِا ِن ْاس َت َط ْع َت أَ ْن َتب َت ِغي َن َف ًقا ِفي ْالَ ْر ِض‬
َ َ ْ
Ya¡nî tahte’l-arz yol demektir, çünkü ”‫ب‬ ‫ر‬
ٌ َ َ‫“س‬ tahte’l-arz hafr ile örülmüş yoldur ki mün-
tehâsı bir mahalle çıkar; zamânımızda tünel deniliyor. Bâbu’l-Mîm’de ”‫“م َن ِافق‬ ُ kelimesi-
ne mürâca¡at edile.

]nefîran[ ‫• َن ِفيرا‬
ً
ِ ِ ِ
‫اع ًة‬ ُّ ‫اك ْم أَ ْك َث َر َنف ًيرا﴾ أَ ْي َن ْف ًرا ب‬
َ ‫ِالس ُكون َي ْعني َج َم‬ ُ ‫﴿و َج َع ْل َن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1635

”‫ “ َن ِفير‬lafzı cemâ¡at ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْفر‬in cem¡idir de denildi. Ve fethateynle ”‫ “ َن َفر‬üçten
ٌ ٌ ٌ
ona kadar olan cemâ¡ate; ”‫ “ َن ِفير‬mutlak cemâ¡ate ve cemâ¡at-i kesîreye denir de demişler.
ٌ
Sicistânî rahimehullâhu muhârebe etmek üzere gitmek için ictimâ¡ eden kavmdir demiş.
َ ِ
Bunun cem¡i ”‫ار‬ ٌ ‫“أ ْن َف‬dır. Ve ”‫“ َنف ًيرا‬, ”‫ “رِ َج ًال‬ve ”‫“ع َد ًدا‬
َ ile de tefsîr edilmiştir. ”‫ “ َن ْف ٌر‬mâddesi
daha sâir ma¡ânîde müsta¡meldir, mahallerinde görülür.

]neferun[ ‫• َن َفر‬
ٌ
ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ ُق ْل اُوح َي ا َل َّي اَ َّن ُه ْاس َت َم َع َن َف ٌر م َن ا ْل ِج ِّن﴾ أَ ْي َج َم‬
‫اع ٌة‬ 1636

Mâ-kabline nazar [oluna].

1632 “Küçük, büyük hiçbir şey bırakmadan” el-Kehf, 18/49.

1633 “Elbette seni onların üzerine gitmeye teşvik edeceğiz.” el-Ahzâb, 33/60.
1634 “Bir delik açıp yerin dibine inmeye gücün yetiyorsa” el-En¡âm, 6/35.
1635 “Sayınızı daha da çoğalttık.” el-İsrâ™, 17/6.
1636 “(Ey Muhammed!) De ki: “Bana cinlerden bir topluluğun (Kur’an’ı) dinleyip şöyle dedikleri vahye-
dildi:” el-Cinn, 72/1.
372 ‫رََفَن‬ BÂBU’N-NÛN

]nefera[ ‫• َن َفر‬
َ
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َل ْو َل َن َف َر ِم ْن ُك ّ ِل ِف ْر َق ٍة ِم ْن ُه ْم‬
‫ اَ ْي َف َهل َّ َخر َج‬1637﴾‫ط ِائ َف ٌة‬
َ
Taşra çıkmak ve dağılmak ve ürküp teferrük etmek ve i¡râz ma¡nâlarına isti¡mâl edilen
”‫“ َن ْفر‬den sîga-i mâzîdir. Bu âyette hurûc ma¡nâsınadır. “‫”ضر َب‬ ve “‫ ” َق َع َد‬bâblarından tasrîf
ٌ َ َ
edilir. Ve ”‫“ع ْن‬ َ ve ”‫ “ ِإ َلى‬gibi hurûfla ma¡nâsı ta¡ayyün eder, meselâ: ”‫“ َن َف َر َع ْن ُه‬, ”‫ “أَ ْع َر َض‬ve
ِ
”‫“ َن َفر إ َلى ا ْل َحر ِب‬, ”‫“خر َج‬ demek olur. Ve kıss ¡aleyhi emsâlehu.
ْ َ ََ
]nefide[ ‫• َن ِف َد‬
‫ات َر ّبِي‬ُ ‫ات َر ّبِي﴾ أَ ْي َل َف ِن َي ا ْل َب ْح ُر َق ْب َل أَ ْن َت ْف َنى َك ِل َم‬ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل َن ِف َد ا ْل َب ْح ُر َق ْب َل أَ ْن َت ْن َف َد َك ِل َم‬
1638

Ya¡nî “Deryâ fenâ bulur, tükenirdi Rabbimin kelimâtı tükenmezden [397] evvel” de-
mek olur. Fenâ bulmak ve bitmek, tükenmek ve munkatı¡ olmak ma¡nâlarına kullanılan
”‫ــد‬
ٌ ‫“ َن ْف‬dendir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ــد َن َفــادا‬ ُ ‫ “ َن َف َــد َي ْن َف‬denir. ‫ــاد﴾ أَ ِي ا ْن ِق َطا ٍع‬
1639 ٍ
‫ــذا َلرِ ْز ُق َنا َما َل ُه ِم ْن َن َف‬
َ ‫ ﴿ ِإ َّن َه‬ve
َ ‫”تع‬ ً
‫ َف ِني ْت َوا ْن َت َه ْت‬1640﴾‫الل‬ ِ َّ ‫ ﴿ما َن ِفدت َك ِلمات‬Vallâhu a¡lemu.
َ ُ َ ْ َ َ
ٍ ‫• َن َف‬
]nefâdin[ ‫اد‬
‫ أَ ِي ا ْن ِق َطا ٍع‬1641﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َه َذا َلرِ ْز ُق َنا َما َل ُه ِم ْن َن َف ٍاد‬
Mâ-kabline nazar oluna.

]nef√atun[ ‫ح ٌة‬
َ ‫• َن ْف‬
‫يل ِق ْط َع ٌة‬َ ‫ط َر ٌف َو ِق‬ َ ‫يل َو ْق َع ٌة َو ِق‬
َ ‫يل‬ َ ‫ أَ ْي َد ْف َع ٌة َو ِق‬1642﴾‫اب َر ّب َِك‬
ِ ‫﴿و َل ِئ ْن َم َّس ْت ُهم َن ْف َح ٌة ِم ْن َع َذ‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ْ
ٌ ‫َو ِق َيل َش ْي ٌء َق ِل‬
‫يل‬
Bu ta¡bîrât cümleten ¡azâbullâhın ¡azamet ve şiddetinden mübâlaga ifâde eder, çünkü bir
şey™in bir cüz™ü ve ednâ mertebesi bir def¡a mess etmekle ”‫“يــا َو ْي َل َتــا‬ َ dedirirse külliyyeti
ve mu¡zamı nasıl olmak lâzım gelir. Bunun aslı nûn-ı meftûha ve fâ-i sâkine ve √â-i
mühmele ile ”‫ــح‬ ٌ ‫“ َن ْف‬dir, hübûb ya¡nî esmek ve güzel kokulu bir şey™ neşr-i râyiha etmek
ma¡nâlarına kullanılır. “‫ ” َن َف َع‬bâbından ”‫يح َن ْف ًحا‬ ُ ‫الر‬ِ ‫“ َن َف َح ِت‬, ”‫“هب ْت‬ ve ”‫طيِب ٌة‬ ‫“نفح ال ِطيب وله نفحة‬,
ّ َّ َ ََّ ٌ َ َْ ُ َ َ ُ ّ َ َ َ
”‫“ا ْن َت َشر ْت َر ِائ َح ُت ُه‬
ِ demektir. Ba¡zen şerrde de isti¡âreten kullanılır, nitekim bu âyette öyledir.
َ
Bu ma¡nâ ﴾‫اب َر ّب َِك‬ ِ ‫﴿م ْن َع َذ‬ ِ cümle-i beyâniyye bunu mübeyyindir. Lafz-ı mezbûr ma¡ânî-i
sâirede dahi müsta¡meldir, mufassalâta mürâca¡at edile.

1637 “Öyleyse onların her kesiminden bir grup da” et-Tevbe, 9/122.
1638 “Rabbimin sözleri tükenmeden önce denizler tükenirdi.” el-Kehf, 18/109.
1639 “İşte bu bizim verdiğimiz rızıktır. Ona asla tükenme yoktur.” Sâd, 38/54.
1640 “Allah’ın sözleri (yazmakla) yine de tükenmez.” Lokmân, 31/27.
1641 “İşte bu bizim verdiğimiz rızıktır. Ona asla tükenme yoktur.” Sâd, 38/54.
1642 “Andolsun, onlara Rabbinin azabından hafif bir esinti dokunsa” el-Enbiyâ™, 21/46.
BÂBU’N-NÛN ‫سوُفُّنل‬
‫ا‬ 373

]nefruπu[ ‫غ‬
ُ ‫• َن ْفر‬
ُ
‫ِكم‬‫ أَ ْي َس َن ْق ِص ُد ِل ِحساب‬1643﴾‫﴿س َن ْفر ُغ َل ُكم أَ ُّي َه الثَّ َق َل ِن‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُْ َ ْ ُ َ
Ya¡nî “¡An-karîb sizin hesâbınızı kasd ederiz” demek olur. ”‫“ َفــرا ٌغ‬dandır Bâbu’l-Hem-
َ
ze’de ”‫ “أَ ْفرِ ْغ‬ve ”‫ “أُ ْفرِ ْغ‬ve sîn’de ”‫“س َن ْفر ُغ‬ kelimelerine mürâca¡at edile.
ُ َ
]nefeşet[ ‫ت‬
ْ ‫• َن َف َش‬
‫ أَ ْي َر َع ْت َلي ًل‬1644﴾‫ •﴿ ِإ ْذ َن َف َش ْت ِف ِيه َغ َنم ا ْل َق ْو ِم‬
ْ ُ
Ya¡nî “Gece otladı, yayıldı” demektir. [398] ”‫ “ َن َف َش ِت ا ْل َغ َنم بِال َّلي ِل‬ve ” ِ‫ِالن َهار‬ َّ ‫“س َر َح ْت ب‬ َ ve ‫“س َر َب ْت‬ َ
ْ ُ
” ِ‫ِالن َهار‬
َّ ‫ َو َه َم َل ْت ب‬denir. Lâkin çobansız başı boş otlayıp gezende müsta¡meldirler. Ve ”‫“ َن َف َش ْت‬
kelimesi burada ”‫ــت‬ ْ ‫“د َخ َل‬ َ ve ”‫ــت‬ْ ‫“و َق َع‬
َ ¡ibâretleriyle de tefsîr edilmiştir. Aslen ”‫ــش‬ ٌ ‫ “ َن ْف‬sûf
ya¡nî yün ditmek ma¡nâsınadır. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫وش‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ــو‬‫ه‬ ‫ف‬ ‫ــا‬ ‫ش‬ ‫ف‬ ‫ن‬
ٌ ُ ْ َ َ ُ َ ً ْ َ َ ُّ ُ ْ َ‫ــوف‬ ‫الص‬ ‫ة‬َ ‫أ‬ ‫ــر‬ ‫م‬‫ل‬ْ ‫ا‬ ِ
‫ــت‬‫ش‬َ َ َ “ denir,
‫ف‬ ‫ن‬
ِ ِ
kavluhu ta¡âlâ: ‫وف‬ ُ ‫ــد‬
ُ ‫ــوف ا ْل َم ْن‬ ُّ ‫ــن ا ْل َم ْن ُفــوش﴾ أَ ِي‬
ُ ‫الص‬ ُ ‫﴿و َت ُكــو ُن ا ْل ِج َب‬
ِ ‫ــال َكا ْلع ْه‬ َ Ya¡nî ditilmiş yün gibi
1645

demektir.
ِ ‫•الن َّفا َث‬
]en-neffâ&âti[ ‫ات‬
َّ
‫احر الل َّ ِتي َي ْن ُف ْث َن ِفي ا ْل ُع َق ِد‬
ِ ‫ أَي السو‬1646﴾‫ات ِفي ا ْلع َق ِد‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِمن َش ِر الن َّفا َث‬
ُ َ َّ ِ ُ َّ ّ ْ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Düğümlere tüfleyen büyücü kadınların şerrinden” demek olur. ”‫ــث‬ ٌ ‫“ َن ْف‬dendir.
Bâb-ı evvel ve sânî’den ”‫ث َن ْف ًثا‬ ُ ‫الر ِاقي َي ْن ُف‬ ‫ “وقد نفث‬denir ki ağızda olan rutûbetle karışık bir
َّ َ َ َ ْ َ َ
nefes irsâlidir, tüf derler nev¡an tükürmek ise de tükürmekten ekalldir. ”‫ــاث‬ ٌ ‫ “ َن َّف‬bundan
mübâlagadır, te™nîsinde ”‫ “ َن َّفا َث ٌة‬Ve bunun cem¡inde ”‫ات‬ ‫ث‬ ‫ا‬
ٌ َ َّ َ‫ف‬ ‫ن‬ “ denir.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ف‬،‫” ُن‬

]en-nufûsu[ ‫الن ُفوس‬
ُّ •
ُ
ِ‫وس ا ْلب َشر‬‫ أَي نف‬1647﴾‫وس ُز ِّو َج ْت‬ ُّ ‫﴿و ِإ َذا‬ ِِ ِ
َ ُ ُُ ْ ُ ‫الن ُف‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Beşerin nefsleri çift yâhûd eş edildiği vaktte” demektir. Emîrü’l-mü™minîn ¡Ömer
b. el-»a††âb radıyallâhu ¡anhu hazretlerinden bu âyetin ma¡nâsı su™âl edildi. Buyurdular
ki sâlih kimse cennette sâlih kimseye karîn ve kötü kimse cehennemde kötü kimseye
karîn kılınır. Murâd nüfûs-ı beşer i¡tikâden ve ¡amelen ve hulukan ve sıfaten kendilerine
muvâfık olanlara mukârin olurlar demektir. [399] Ve “Ervâh ebdânıyla cem¡ olunduğu
vaktte” demektir de denildi. Ve “Nüfûs-ı mü™minîn cennette hûr-ı ¡în ile ve nüfûs-ı kâ-

1643 “Yakında sizi de hesaba çekeceğiz, ey cinler ve insanlar!” er-Rahmân, 55/31.

1644 “Çünkü halkın koyunları o ekine girmişti.” el-Enbiyâ™ 21/78.
1645 “Dağlar da atılmış renkli yünler gibi olacaktır.” el-Kâri¡a, 101/5.
1646 “Düğümlere üfleyenlerin kötülüğünden” el-Felak, 113/4.
1647 “Ruhlar (bedenlerle) eşleştirildiği zaman.” et-Tekvîr, 81/7.
374 ‫اًريِقن‬
َ BÂBU’N-NÛN

firîn nârda şeyâtînle çift edildiği vaktte” demektir de denildi. Vallâhu a¡lemu bi-murâ-
dihi bi-kelâmihi’l-kerîmi.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-¢ÂF: “‫ق‬،‫”ن‬

َ
]na…îran[ ‫• َن ِقيرا‬
ً
ٍ‫ أَ ْي ِم ْق َد َار َن ِقير‬1649﴾‫اس َن ِقيرا‬
َ ‫الن‬ َ ‫ و﴿ َف ِإ ًذا َل يُ ْؤ ُت‬1648﴾‫ون َن ِق ًيرا‬
َّ ‫ون‬ َ ‫﴿و َل يُ ْظ َل ُم‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً
”‫ “ َن ِقيــر‬şey™-i kalîl ve nâçîzden kinâyettir. Aslen hurma çekirdeğinin zahrında olan suk-
ٌ
be-i sagîredir. Bu kelime ”‫“ َن ْقــر‬dendir. Lafz-ı mezkûr muhtelif ma¡nâlarda kullanılır.
ٌ
Ez-cümle tasvît ve kuşun dâne-çîn olması ve minkârıyla bir şey™i delmesi ma¡nâlarında
müsta¡meldir. Bâb-ı evvelden ”‫ت الر ُج َــل‬ ‫ “نقــر‬denir, “Tasvîtle ya¡nî ıslık öttürmekle çağır-
َّ ُ ْ َ َ
ِ
dım” demektir. Ve ”‫“ َن َقــر ال َّطائــر ا ْل َحبــ َة‬, ”‫“ا ْل َت َق َط َها‬ ِ ve ”‫الشــيء َن ْقرا‬ ‫“نقر‬, ” ِ‫ “ َث َقب ُــه بِا ْل ِم ْن َقار‬demektir. Bu
َّ ُ َ ً َ ْ َّ َ َ َ َ
bâbın evvelinde ” ِ‫“النا ُقور‬ ِ
َّ ve âti’l-beyân ”‫ “ َنق َر‬kelimelerine de nazar buyurula.
]na…îben[ ‫• َن ِقيبا‬
ً
‫ أَ ْي َض ِم ًينا َوأَ ِم ًينا‬1650﴾‫﴿و َب َع ْث َنا ِم ْن ُهم ا ْث َني َع َشر َن ِقيبا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً َ ْ ُ
Bu kelime aslen delmek, delik açmak ma¡nâsına olan ”‫ــب‬ ٌ ‫“ َن ْق‬dendir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫“ َن َق َب‬
”‫ط َن ْقبا‬ َ ‫ الر ُج ُل ا ْل َح ِائ‬denir, ”‫“خر َق ُه‬ ”‫ا‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ن‬ ‫ة‬ِ ‫اب‬ ‫الد‬ ‫ن‬ ‫ط‬ ‫ب‬ ‫ار‬‫ط‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ن‬ “ ”‫“ش َّق ُه َو َف َت َح ُه‬
ً ْ َ َّ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ demektir. Kezâ
ve denir,
ً َّ ََ
bâb-ı mezkûrdan ”‫يب‬ ِ ِ
ٌ ‫الر ُج ُــل ا ْل َق ْــو َم ن َق َاب ًة َف ُه َو َنق‬ ‫ “نقــب‬denir ki ”‫يف‬
َّ َ َ َ ٌ ِ‫“عر‬
َ demektir. Lâkin Sicistânî
rahimehullâhu ”‫يــب‬ ِ
ٌ ‫“ َنق‬, ”‫يــف‬ ٌ ِ‫“عر‬in َ rütbeten fevkindedir demiş. Bu lafzla vech-i tesmiye
”‫يب‬ ِ ‫ “ َن‬kavmin ahvâl-i zâhiriyye ve bâtiniyyesini nakb ve harkla nüfûz ve bütün ahvâl-i
‫ق‬
ٌ
rûhiyyesini bahs ve teftîşle [400] hafâyâ-ı umûruna vâkıf olmakla onları hüsn-i idâre
ve zabt ve rabtlarına kâdir olmak hasletini hâiz olmasıdır, binâ™en ¡alâ-zâlik ”‫يب‬ ِ
ٌ ‫ “ َنق‬lazfı
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
”‫يــن‬
ٌ ‫“ضم‬ َ ve ”‫يــن‬ ٌ ‫ “أَم‬ve ”‫يد‬ ٌ ِ‫“شــه‬ َ ve ”‫يــل‬ ٌ ‫“كف‬ َ kelimeleri ve ”‫ــن ا ْل َق ْــوم َوأَ ْح َوالهِ ْم‬ ِ ‫ــث َع‬
ُ ‫¡ “اَ ْل َباح‬ibâretiyle
de tefsîr edilmiştir.

]na…amû[ ‫• َن َقموا‬
ُ
ُ ‫اه َي ِة َويُ َق‬
‫ال‬ ِ ‫ أَي وما َكرِ هوا َغاي َة ا ْل َكر‬1651﴾‫الل ورسولُه ِمن َف ْض ِل ِه‬
َ َ ُ َ َ ْ ُ ‫﴿و َما َن َق ُموا إ َِّل أَ ْن أَ ْغ َن‬
ْ ُ ُ َ َ ُ َّ ‫اه ُم‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
‫َو َما أَ ْن َكروا‬
ُ
”‫ “ َن ْقم‬lafzından mâzî cem¡-i müzekkerdir. Lafz-ı mezkûr aslen şiddet ve meşakkate mev-
ٌ
zû¡ olup sonra bir seyyi™eden münba¡is inkâr ve kerâhiyet-i şedîde üzerine mürtekibini
¡ukûbetle tecziye etmek ma¡nâsına isti¡mâl edildi. Cem¡i kesr ve fethle ”‫“ن َقم‬ ِ ve bi’l-¡aks
ٌ

1648 “Ve zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar.” en-Nisâ™, 4/124.

1649 “Öyle olsa, insanlara bir zerre bile vermezler.” en-Nisâ™, 4/53.
1650 “Onlardan on iki temsilci -başkan- seçmiştik.” el-Mâide, 5/12.
1651 “Sırf, Allah ve Resûlü kendi lütfu ile onları zengin kıldığı için intikam almaya kalktılar.” et-Tevbe,
9/74.
BÂBU’N-NÛN َ
‫ْسِبَتْق ن‬ 375

”‫ “ َن ِقــم‬ve ”‫ــات‬
ٌ ‫“ك ِل َم‬ ٌ ‫ “ َن ِق َم‬gelir. “‫”ض َــر َب‬
َ vezninde ”‫ــات‬ َ bâbından ”‫ــم َن ْق ًما‬ ‫ “نقــم ِمنــه وعلي ِه ين ِق‬denir,
ٌ ُ َْ َْ َ َ ُ ْ َ َ َ
”‫“عا َقب ُــه‬ demek olur. Ve bir şey™i kerîh ve çirkîn ve nâhoş görmek ve ta¡yîb ve ta¡yîr ve
َ َ
ahz-ı se™r ma¡nâlarına da gelir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ت ْن ِق ُم‬
َ kelimesine dahi nazar edile.
]na…dira[ ‫• َن ْق ِدر‬
َ
‫ أَ ْي نُ َضي ُِق َع َلي ِه‬1652﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َظ َّن أَ ْن َل ْن َن ْق ِد َر َع َلي ِه‬
ْ ّ ْ
Ya¡nî “Yûnus ¡aleyhi’s-selâm zann etti ki biz onun üzerine habsi elbette tazyîk etmeyiz”
demektir. Bu sûretle tefsîrin sebebi Cenâb-ı Hak için ¡adem-i kudret zannı şân-ı enbiyâ-
ya gayr-ı lâyık ve onlardan sudûru muhâl olmasıdır. Bu ma¡nâ 1653﴾‫الر ْز َق ِل َم ْن َي َش ُاء َو َي ْق ِد ُر‬ ِ ‫﴿يبسط‬
ّ ُ ُ َْ
ِ ِ ِ ِ
ve ﴾ُ‫الل‬ ُ ‫ــن ُقــد َر َع َل ْيــه رِ ْز ُق ُه َف ْل ُي ْنف ْق م َّما َآت‬
َّ ‫ــاه‬ ْ ‫﴿و َم‬
َ âyetlerinde olduğu gibi ”‫“ َق ْد ٌر‬in tazyîk ma¡nâsına
1654

isti¡mâlinden me™hûzdur. Bâb-ı evvel ve sânîden “‫] َق ْــد ًرا‬401[ ‫ “ َق َــد َر َع َلــى ِعي ِال ِــه‬denir, ‫“ضي َــق‬
َ َّ َ
”‫ َع َليهِ ــم‬demektir. Ve kazâ ve hükm ma¡nâsına olan ”‫“ َق َــد ٌر‬den olarak tefsîr-i âyette ‫ــن‬
ْ ْ ْ َ ‫“أَ ْن‬
‫ل‬
ِ
”‫وبــة‬ ِ ِ
َ ‫ َن ْقض َــي َع َل ْيــه بِا ْل ُع ُق‬takdîriyle dahi tevcîh edilebilir, hulâsa ”‫ “ ُق ْــد َر ٌة‬ma¡nâsına haml oluna-
maz. Vallâhu a¡lemu.

]na……abû[ ‫• َن َّقبوا‬
ُ
‫يها‬ ِ َ ‫ أَ ْي‬1655﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َن َّق ُبوا ِفي ا ْلب َِل ِد‬
َ ‫اع ُدوا ف‬
َ ‫طا ُفوا َو َت َب‬
Ya¡nî “Beldelerde dolaştılar ve uzak uzak gittiler” demektir. Ve ”‫ــاروا ِفــي نُ ُقوب َِهــا‬ ُ ‫“س‬َ da de-
nildi ki ”‫ــب‬ ‫ق‬ ‫ن‬ “ ” ‫ــوب‬ ‫ق‬ ‫ن‬ “ ”‫ا‬‫يه‬ ‫ف‬ ِ ‫ــوا‬‫ق‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ــوا‬
ُ َّ َ َ َ ُ َ َ ‫ث‬ ‫ح‬ ‫“ب‬
ٌ َْ tarîk-i ma¡nâsına olup cem¡i ٌ ُُ gelir. Ve َ ¡ibâretiyle
de tefsîr edildi. Mecmû¡u ”‫ــب‬ ٌ ‫ق‬
ْ ‫ن‬
َ “ kelimesinden me™hûzdur. Ve ”‫ــوا‬ ‫ “ َن َّقب‬ondan “tef¡îl”dir.
ُ
ِ
Faslın evvelinde vâki¡ ”‫ “ َنقيبا‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ً
]na…ben[ ‫• َن ْقبا‬
ً
‫ أَ ْي َخر ًقا‬1656﴾‫اعوا َل ُه َن ْقبا‬ ِِ ِ
ْ ً ُ ‫وه َو َما ْاس َت َط‬
ُ ‫اعوا اَ ْن َي ْظ َه ُر‬
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َما ْاس َط‬
Ya¡nî “Ye™cûc ve Me™cûc binâ olunan seddi aşıp geçemeyecekleri gibi esfelinden de
delip yarıp geçmeğe de kâdir olamazlar” demektir. Ânifü’l-beyân ”‫ “ َن ِقيبــا‬kelimesine
ً
mürâca¡at edile.

]na…tebis[ ‫• َن ْق َتبِس‬
ْ
‫الضي َاء‬ِ ‫ أَي َن ْأ ُخ ِذ ا ْل َقبس أَ ِو‬1657﴾‫ •﴿ا ْنظُرو َنا َن ْقتبِس ِمن نُورِ ُكم‬
َ ّ ََ ْ ْ ْ ْ َ ُ
Ya¡nî “Sizin nûrunuzdan şu¡le yâhûd ziyâ™ alalım” demek olur. Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ــس‬ ٌ ‫“ َق َب‬
1652 “Kendisini asla sıkıştırmayacağımızı sanmıştı.” el-Enbiyâ™, 21/87.
1653 “Allah rızkı dilediğine bol verir, (dilediğine de) kısar.” er-Ra¡d, 13/26; el-İsrâ™, 17/30; er-Rûm,
30/37; Sebe™, 34/36; ez-Zumer, 39/52; eş-Şûrâ, 42/12.
1654 “Rızkı dar olan da, Allah’ın ona verdiğinden (o ölçüde) harcasın.” et-Talâk, 65/7.
1655 “Ülke ülke dolaşıp kaçacak delik aradılar.” Kâf, 50/36.
1656 “Artık onu ne aşabildiler, ne de delebildiler.” el-Kehf, 18/97.
1657 ““Bize bakın ki sizin ışığınızdan biz de aydınlanalım” diyecekleri gün” el-Hadîd, 57/13.
376 ‫ُفِذ ْقَن‬ BÂBU’N-NÛN

kelimesine mürâca¡at oluna.

]na…≠ifu[ ‫• َن ْق ِذ ُف‬
‫ط َونُ َق ِّل ُب ا ْل َح َّق‬ ِ ‫اط ِل َفي ْدم ُغه َف ِا َذا هو َز‬
ُ ‫ أَ ْي َن ْر ِمي َونُ َس ِّل‬1658﴾‫اه ٌق‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ب ْل َن ْق ِذ ُف بِا ْلح ِّق ع َلى ا ْلب‬
َُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ
ِ ‫ان ع َلى ا ْلب‬
ِ‫اط ِل أَ ِي ا ْل ُك ْفر‬
َ َ َ ْ ‫أَ ِي‬
َ ‫ِيم‬ ‫ال‬
Yâ¡nî”Atarız ve musallat ederiz ve gâlib kılarız îmânı küfr üzerine” demek olur. ”‫“ َن ْق ِذ ُف‬
remy-i ba¡îd ma¡nâsına olarak ”‫ــذ ٌف‬ ْ ‫“ َق‬ten muzâri¡ cem¡-i mütekellimdir. [402] Bu laf-
zın tahkîki Bâbu’l-¢âf’ta ”‫ــذ َف‬ َ ‫ “ َق‬kelimesinde mufassalen mezkûrdur, mahall-i mezkûra
mürâca¡at oluna.

]na…¡an[ ‫• َن ْقعا‬
ً
‫ارا تُر ًابا‬ ‫ أَي غب‬1659﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ َثر َن ب ِِه َن ْق ًعا‬
َ ً َُ ْ ْ
”‫ــع‬
ٌ ‫ “ َن ْق‬toz, toprak ma¡nâsına ismdir. Burada murâd düşman gârete giden süvârî mücâ-
hidlerin geçtikleri mahallerde atlarının yerdeki tozu toprağı sür¡at-i seyr ve şiddet-i ha-
reketleriyle havâya kaldırmalarından ¡ibârettir ki mücâhidîni senâdır, nitekim Cenâb-ı
Hak bunlarla kasem buyuruyor. ”‫ــع‬ ٌ ‫ “ َن ْق‬lafzı ma¡ânî-i sâirede dahi kullanılmış ki mahalli
mufassalât-ı kütüb-i lügattır.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ق‬،‫” ُن‬

َ ‫•نُ َق ِّدس َل‬

]nu…addisu leke[ ‫ك‬
ُ
‫ أَ ْي نُ َط ِ ّهر َل َك‬1660﴾‫ِح ب َِح ْم ِد َك َونُ َق ِّد ُس َل َك‬ ِّ ‫يها َو َي ْس ِف ُك‬
ُ ‫الد َم َاء َو َن ْح ُن نُ َس ّب‬
ِ ِ
َ ‫يها َم ْن يُ ْفس ُد ف‬
ِ
َ ‫ •﴿ َقالُوا اَ َت ْج َع ُل ف‬
ُ
َ ‫اع ِت‬ ِ
Ya¡nî “Senin için tathîr ederiz” demek olup mef¡ûl mukadder ”‫ــك‬ َ ‫“أَ ْن ُف َس َــنا ل َط‬dir, ya¡nî
“Sana tâ¡at ve ¡ibâdet için nefslerimizi tathîr ederiz” demektir. Ve İbn ¡Abbâs radıyallâ-
hu ¡anhumâdan ”‫ار ِة‬ ِ ِ َ
َ ‫“ونُ َذ ّك ُر َك بِال َّط َه‬
َ cümlesiyle tefsîri de mervîdir. ”‫يس‬ ٌ ‫“ت ْقد‬in tefsîr ve tahkîki
Bâbu’l-¢âf’ta ”‫وس‬ ُ ‫ “ا ْل ُق ُّد‬kelimesinde mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at buyurula.
]nu…ira[ ‫•نُ ِقر‬
َ
ِ ِ ِ ٍِ ِ ِ ِ ِِ ِ
ُّ ‫النا ُقورِ َف ٰذل َك َي ْو َمئذ َي ْو ٌم َعس ٌير﴾ أَ ْي نُف َخ في‬
ِ‫الصور‬ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا نُق َر في‬
1661

Ya¡nî “Sûr-ı İsrâfîl nefh olunduğu vaktte” demektir. Bâb’ın evvelinde ” ِ‫“النا ُقــور‬ َّ kelime-
sine mürâca¡at edile.

1658 “Hayır, biz hakkı batılın üzerine atarız da beynini parçalar. Bir de bakarsın yok olup gitmiş.” el-En-
biyâ™, 21/18.
1659 “Orada tozu dumana katan” el-Âdiyât, 100/4.
1660 “Onlar, “Orada bozgunculuk yapacak, kan dökecek birini mi yaratacaksın? Oysa biz sana hamdede-
rek daima seni tesbih ve takdis ediyoruz.” demişler.” el-Bakara, 2/30.
1661 “Sûr’a üfürüldüğü zaman var ya; işte o gün çetin bir gündür.” el-Müddessir, 74/8-9.
BÂBU’N-NÛN َ
‫َصَك ن‬ 377

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-KÂF: “‫ك‬،‫”ن‬

َ
]nekâlen[ ‫ال‬
ً ‫• َن َك‬
1662 ِ
‫وب ًة َو َت ْن ِك ًيل‬
َ ‫الل﴾ أَ ْي ُع ُق‬ َّ ‫السارِ َق ُة َفا ْق َط ُعوا اَ ْي ِد َي ُه َما َج َز ًاء ب َِما َك َس َبا َن َك ًال ِم َن‬ َّ ‫السارِ ُق َو‬ َّ ‫﴿و‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
‫ِم ْن ُه َت َعا َلى‬
‫ أَ ْي ِعبر ًة‬1663﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِ
َ ‫اها َن َك ًال ل َما َب ْي َن َي َد ْي َها َو َما َخ ْل َف َها َو َم ْوع َظ ًة ل ْل ُم َّتق‬
ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َج َع ْل َن‬
َْ
‫وب َة ْال ِخر ِة ْ ُالو َلى‬ ِ ِ ِ ِ َّ ‫] تعالى ﴿ َفأَ َخ َذ ُه‬403[ ‫ •وفي قوله‬
َ ‫اللُ َن َك َال ْالخ َرة َو ْالُو َلى﴾ أَ ْي َعاق َب َة اهلل ُع ُق‬
1664
َ
Zamîr-i mansûb fir¡avna râci¡ olup ”‫ــذ ُه‬ َ ‫“أَ َخ‬, ”‫“عا َق َب ُــه‬َ ma¡nâsına. ”‫ال‬ ٌ ‫ــك‬
َ ‫¡ “ َن‬ukûbet ma¡nâsına-
dır. ¡Ukûbet-i âhiret ¡azâb-ı cehennem ve ¡ukûbet-i ûlâ ya¡nî dünya garktır denildi. Ve
”‫“ال ِخــر ِة َو ْالُو َلــى‬ ْ cümlesinde takdîr-i muzâf ile ”‫ “اَ ْل َك ِل َم ِــة ْال ِخــر ِة َوا ْل َك ِل َم ِة ْالُو َلى‬sebkinde olarak
َ َ
dahi tefsîr edildi. ”‫آلخــر ِة‬ ِ ‫ “ا ْل َك ِلم ِــة ْا‬dahi murâd son sözü olan 1665﴾‫ــال أَ َنــا رب ُكــم ْالَع َلــى‬ َ ‫ ﴿ َف َق‬ve
َ َ ْ ُ ُّ َ
”‫“ا ْل َك ِل َم ِة ْالُو َلى‬dan murâd 1666﴾‫ت َل ُكم ِم ْن ِإ َل ٍه َغيرِ ي‬ ‫م‬ ‫ل‬ ِ ‫ ﴿و َق َال ِفرعو ُن يا أَيها ا ْلم َلُ ما ع‬sözüdür dahi de-
ُ ْ َ َ َ َ ُّ َ ْ َ ْ َ
ْ ْ
nildi. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi. ”‫ــكال‬ َ ‫ “ َن‬kelimesinin aslı kesr-i nûn’la ”‫ــل‬ ٌ ‫“ط ْف‬ِ vezninde
”‫ــك ٌل‬
ْ ‫“ن‬ ِ lafzıdır ki kayd ve cübn ve imtinâ¡ ve ahz ve ¡ukûbet ve ¡azâb ve teb¡îd ma¡nâla-
rında kullanılır. “‫”د َخ َــل‬ َ bâbından ”‫ــول‬ ً ‫ــك ُل نُ ُك‬ ُ ‫ــك َل َي ْن‬
َ ‫ “ َن‬denir. Ve ”‫ “ َن َكال‬ismdir. Ve “tef¡îl”den
mübâlaga ifâde eder: ”‫ “ َن َّك َل ُه َت ْنك ًيل‬denir. ِ

ِ ‫• َن‬
]nekiden[ ‫ك ًدا‬
‫ أَ ْي َق ِائ ًل َع ِسرا‬1667﴾‫ث َل َي ْخر ُج إ َِّل َن ِك ًدا‬
َ ‫﴿وا َّل ِذي َخ ُب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً ُ
Ya¡nî “az ve güçlüklü” demektir ki zürrâ¡ lisânında hayırsız, bereketsiz denir. “‫ــب‬ َِ
َ ‫”تع‬
bâbından ”‫ “ َن ِك َد َي ْن َك ُد َن َك ًدا َف ُه َو َن ِك ٌد‬denir, ”‫“ا ْش َت َّد‬ ِ demektir ki biz ona güç ve çetin olmak deriz.
Ve sütünü indirmez ve güç sağılır nâkaya ”‫ “ َنا َق ٌة َن ْك َد ُاء‬denir. Ve ”‫ “أَ ْن َك ُد‬meş™ûm demektir.

َ ‫• َن‬
]neke§a[ ‫كص‬
َ
‫ أَ ْي َر َج َع ا ْل َق ْه َقرى‬1668﴾‫ان َن َك َص َع َلى َع ِقبي ِه‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف َلما َتراء ِت ا ْل ِف َئ َت‬
َ َ َّ َ ُ ْ
َ َْ
Ya¡nî “Ardına döndü gitti” demek olur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــون‬ َ ‫“ت ْن ِك ُص‬
َ kelimesine mürâca¡at
buyurula.

1662 “Yaptıklarına bir karşılık ve Allah’tan caydırıcı bir müeyyide olmak üzere hırsız erkek ile hırsız
kadının ellerini kesin.” el-Mâide, 5/38.
1663 “Biz bunu, hem onu görenlere, hem de sonra geleceklere bir ibret ve Allah’a karşı gelmekten sakı-
nanlara da bir öğüt kıldık.” el-Bakara, 2/66.
1664 “Allah onu, ibret verici şekilde dünya ve âhiret cezasıyla cezalandırdı.” en-Nâzi¡ât, 79/25.
1665 ““Ben, sizin en yüce Rabbinizim!” dedi.” en-Nâzi¡ât, 79/24.
1666 “Firavun, “Ey ileri gelenler! Sizin benden başka bir ilahınız olduğunu bilmiyorum.” el-Kasas, 28/38.
1667 “(Toprağı) kötü ve elverişsiz olandan ise, faydasız bitkiden başkası çıkmaz.” el-A¡râf, 7/58.
1668 “Fakat iki taraf (savaş alanında) yüz yüze gelince (şeytan), gerisin geriye döndü.” el-Enfâl, 8/48.
378 ‫اوُثَكَن‬ BÂBU’N-NÛN

]neke&û[ ‫كثُوا‬
َ ‫• َن‬
‫ أَ ْي َن َق ُضوا‬1669﴾ ِ‫ط َعنُوا ِفي ِد ِين ُكم َف َق ِات ُلوا اَ ِئ َّم َة ا ْل ُك ْفر‬
َ ‫﴿وإ ِْن َن َكثُوا أَ ْي َما َن ُه ْم ِم ْن َب ْع ِد َع ْه ِد ِه ْم َو‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “Eğer yemînlerini [404] nakz ederler, bozarlarsa” demektir. Ve ‫ث‬ ُ ‫ث َفإ َِّن َما َي ْن ُك‬
َ ‫﴿ َف َم ْن َن َك‬
‫ أَ ْي َف َم ْن َن َق َض ا ْل َع ْه َد‬1670﴾‫ َع َلى َن ْف ِس ِه‬Ya¡nî “Kim ki ¡ahd-i bey™ini nakz etti, kendi ¡aleyhine nakz
eder” ya¡nî nakzın vebâl ve zararı kendiye ¡âid olur demektir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ‫ــث ا ْل َع ْه َــد‬ َ ‫“ َن َك‬
”‫ــث َن ْك ًثــا‬
ُ ‫يــن َي ْن ُك‬ ِ ِ َ
َ ‫ أو ا ْل َيم‬denir, nakz ma¡nâsınadır. Ve sûf ya¡nî yünü ditmek ma¡nâsına gelir,
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْن َكا ًثا‬kelimesinde bir nebze beyân edildi, mürâca¡at oluna.
ِ ‫• َن‬
]nekirahum[ ‫كر ُهم‬
ْ َ
‫ أَ ْي أَ ْن َكر ُهم‬1671﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َرأَى أَ ْي ِد َي ُهم َل َت ِص ُل ِإ َلي ِه َن ِكر ُهم َواَ ْو َج َس ِم ْن ُهم ِخي َف ًة‬
ْ َ ْ ْ َ ْ ْ
Ya¡nî “Onları hoş görmedi, beğenmedi” demek olur ki haklarında şübheye düşüp emîn
olamamaktır. ”‫ “ َن ِكــر‬ve ”‫ “أَ ْن َكــر‬ve ”‫“ا ْس َــت ْن َكر‬ ِ bir ma¡nâyadır. Ve ”ٌ‫“ َن ِكــرة‬, ”‫ “معرِ َف ٌة‬in ve ”‫“ ِإ ْن َكار‬,
َ َ َ َ َْ ٌ
ِ
”‫“عر َفــا ٌن‬ın zıddıdır. Kesr-i kâf’la ”‫ــورا‬ ‫ك‬
ُ ُ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ــر‬ ‫ك‬
ْ ُ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫ــر‬ ِ ‫ “ َن‬denir, ikisinde de nûn’ların zammıyla
‫ك‬
ْ ً َ ً َُ
masdarlardır. Mi§bâ√’ta ”‫ “ َغيــر أَ َّن ُــه َل يُ َت َصــر ُف‬denir ki murâdı sülâsîden tasrîf olunmaz de-
َّ َ ْ
mektir. Ve “tef¡îl”den ”‫“ت ْن ِكيــر‬ َ veznen ve ma¡nen ”‫ِيــر‬ ‫ “تغي‬gibidir, kâle ta¡âlâ: ‫ــال َن ِّكــروا َل َهــا‬ َ ‫﴿ َق‬
ٌ ٌ َْ ُ
‫وه‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾ ‫ون‬ ‫ــد‬ ‫ت‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ين‬‫ذ‬ِ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬‫م‬ِ ‫ن‬ ‫ــو‬‫ك‬ ‫ت‬ ‫م‬‫ا‬ ‫ي‬‫ــد‬ِ ‫ت‬ ‫ه‬ ‫ت‬َ ‫أ‬ ‫ــر‬ ‫ظ‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ــه‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ” ‫ير‬ ِ
‫ك‬ ‫ن‬ “ ” ‫اء‬
ُ ُ َّ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ ُ َ ْ َ َ ْ َ ْ ُ َْ َ َ ْ َ Ve “fa¡îl” vezninde
ٌ َ
ve ُ َ ‫“ح ْم‬
‫ر‬
1672
َ
gibi ”‫ “ َن ْكــر ُاء‬ve ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ ُق ْف‬gibi ”‫ “نُ ْكــر‬üçü de ”‫“م ْن َكــر‬ ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــر‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫“م‬ emr-i kabîhtir ki
َ ٌ ٌ ُ ٌ َ ُْ
şer¡an ve ¡aklen çirkîn ve merdûd ve men¡ ve izâlesi bir mertebede lâzım ve bir mertebe-
de şer¡an vâcibdir. Ve ¡örfen ve ¡âdeten münker olan umûr vardır ki terki evlâ ve ba¡zen
fitne vukû¡undan ihtirâzen men¡ ve nehyi veliyyü’l-emr üzerine lâzım olur. Ve ”‫ار‬ َ ‫“ ِإ ْن‬,
ٌ ‫ــك‬
cahd ma¡nâsına da gelir ki bu ma¡nâda lisânımızda da lafz-ı mezkûr kullanılıyor, Türk-
çesi tanımamak, kabûl etmemek olacak. Ve redd ve ¡adem-i rızâ ma¡nâlarına da isti¡âre
olunduğu vardır. [405] Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْن َكر‬ve Bâbu’l-Mîm’de ”‫ “اَ ْل ُم ْن َكر‬kelimelerine
َ َ
de mürâca¡at buyurula.

ِّ ‫• َن‬
]nekkirû lehâ ¡arşehâ[ ‫كروا َل َها َعر َش َها‬
ْ ُ

ِ ِ ِ ِ
ُ ‫ون﴾ أَ ْي َغ ّي ُِر‬
‫وه َل َها‬ َ ‫ •﴿ َق َال َن ّك ُروا َل َها َع ْر َش َها َن ْنظُ ْر أَ َت ْه َتدي َا ْم َت ُكو ُن م َن ا َّلذ‬
َ ‫ين َل َي ْه َت ُد‬
1673

Ânifü’l-beyân ”‫ “ َن ِكر ُهم‬kelimesinde zikri geçti, ircâ¡-ı nazar buyurula.

ْ َ

1669 “Eğer antlaşmalarından sonra yeminlerini bozup dininize dil uzatırlarsa, küfrün elebaşlarıyla sava-
şın.” et-Tevbe, 9/12.
1670 “Verdiği sözden dönen kendi aleyhine dönmüş olur.” el-Feth, 48/10.
1671 “Ellerini yemeğe uzatmadıklarını görünce, onları yadırgadı ve onlardan dolayı içinde bir korku duy-
du.” Hûd, 11/70.
1672 “Süleyman, “Tahtını tanınmaz hâle getirin. Bakalım tanıyacak mı, yoksa tanımayacaklardan mı ola-
cak?” dedi.” en-Neml, 27/41.
1673 “Süleyman, “Tahtını tanınmaz hâle getirin. Bakalım tanıyacak mı, yoksa tanımayacaklardan mı ola-
cak?” dedi.” en-Neml, 27/41.
BÂBU’N-NÛN ‫اوُسِكُن‬ 379

]nekîri[ ِ‫ • َن ِكير‬
ِ ‫ ب َِكسرِ ا ْل َك‬1674﴾ ِ‫ان َن ِكير‬
‫اف أَ ْي ِإ ْن َكارِ ي‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َك ْي َف َك‬
ْ
Bunun aslı ”‫ “ َن ِكيــرِ ي‬olup hâlet-i vakfta fevâsıl-ı âyâta muvâfakat için yâ™ hazf ve kesre
ile iktifâ™ olunmuştur. ”‫ “ َن ِكيرِ ي‬kelimesi ”‫ “ ِإ ْن َكارِ ي‬ile tefsîr edilmiş ise de bi-i¡tibâri’l-gâye
¡ukûbet murâd olunur, binâ™en ¡aleyh ”‫“ع َقابِــي‬ ِ ile de tefsîr olunmuştur. Ve ”‫“ت ْغيِيــرِ ي‬ َ ile de
tefsîr edilmiştir, nitekim lafz-ı mezkûrun ”‫“ت ْغيِيــر‬ ma¡nâsına dahi isti¡mâli ânifü’l-beyân
ٌ َ
”‫ “ َن ِكر ُهم‬kelimesinde zikr olundu, ircâ¡-ı nazar edile.
ْ َ

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ك‬،‫” ُن‬

]nukran[ ‫كرا‬
ْ ُ‫•ن‬
ً
‫الشر ُع َوا ْل َع ْق ُل‬ ‫ أَي منكرا ين ِكره‬1675﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َل َق ْد ِج ْئ َت َشي ًئا نُ ْكرا‬
ْ َّ ُ ُ ْ ُ ً َ ْ ُ ْ ً ْ
‫ِض‬
ُ ‫وس َو َت ْن َقب‬ ُّ ‫الدا ِع ِإ َلى َش ْي ٍء نُ ُكرٍ ﴾ أَ ْي ُم ْن َكرٍ ُت ْن ِك ُر ُه‬
ُ ‫الن ُف‬ َّ ‫﴿ي ْو َم َي ْد ُع‬ ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
1676

Ya¡nî “hevl ve dehşetinden nüfûsun inkâr ettiği şey™e” demektir.

ً‫اها َع َذابا‬ ً ‫اها ِح َساباً َش ِد‬ ِِ ٍ ِ ِِ ِ
َ ‫يد َو َع َّذ ْب َن‬ َ ‫﴿و َكاَيّ ِْن م ْن َق ْر َية َع َت ْت َع ْن اَ ْمرِ َر ّب َِها َو ُر ُسله َف َح‬
َ ‫اس ْب َن‬ َ ‫ • َوفي َق ْوله جل جالله‬
‫يعا‬ ِ َ 1677
ً ‫نُ ْكراً﴾ أ ْي َفظ‬
Ya¡nî “gâyet şiddetli” demek olur. Ânifü’z-zikr ”‫ “ َن ِكر ُهــم‬kelimesiyle Bâbu’l-Hemze’de
ْ َ
”‫ “أَ ْن َكر‬ve Bâbu’l-Mîm’de ”‫ “ا ْل ُم ْن َكر‬kelimelerine mürâca¡at etmekte de fâide vardır.
َ َ
ِ ُ ‫•ن‬
]nukisû[ ‫كسوا‬
ُ
ِ‫ أَ ْي ُر ُّدوا ِإ َلى ا ْل ُك ْفر‬1678﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُم نُ ِك ُسوا َع َلى ُر ُؤ ِسهِ م‬
ْ َّ
Ya¡nî “Baş aşağı edildiler.” Gûyâ tarîk-i Hüdâ’ya takarrüb etmiş iken bi’t-taklîb yine
[406] küfrlerine redd olundular demek olur. ”‫ــس‬ ٌ ‫“ َن ْك‬dendir ki bir şey™i veyâ inâyı taklîb
etmek baş aşağı çevirmek ve altını üstüne getirmek ma¡nâsınadır. ”‫ “ َق َت َل‬bâbından ‫“ َن َك ْس ُت ُه‬
”‫ــوس‬ ِ َ
ٌ ‫اك َم ْن ُك‬
َ ‫ــس َو َذ‬ ٌ ‫ َن ْك ًســا َفأ َنــا َناك‬denir. Ve zamm-ı nûn’la ”‫ــس‬ ٌ ‫ “نُ ْك‬marîzin marazı geri gelmek
ma¡nâsınadır. Bunda sîga-i mechûl ile ”‫يــض‬ ُ ِ‫ “نُ ِك َــس ا ْل َمر‬denir. ”‫ــاو َد ُه ا ْل َم َــر ُض‬
َ ‫“ع‬َ demektir. Ve
bir kimse başını aşağı indirmek ma¡nâsına gelir, nitekim ‫ون َناك ُســوا ُر ُؤســهِ م‬
ْ
ِ ِ َ ‫﴿و َل ْو َت َرى ِا ِذ ا ْل ُم ْجرِ ُم‬
َ
1679
﴾‫ون‬
َ ُ‫وقن‬ ِ ‫ـــالح ًا ِا َّنا م‬
ِ ‫ــمع َنا َفار ِجع َنا َنعم ْل ص‬ ِ ‫ ِع ْن َد ربِهِ م رب َنا َابصر َنا وس‬kavl-i kerîminde bu ma¡nâyadır ki
ُ َ َ ْ ْ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َّ َ ْ َ ّ

1674 “Beni inkâr etmek nasılmış, (gördüler).” el-Hacc, 22/44; Sebe™, 34/45; Fâtır, 35/26; el-Mülk, 67/18.
1675 ““Andolsun çok kötü bir iş yaptın!” (dedi).” el-Kehf, 18/74.
1676 “Onlar, o davetçinin (İsrafil’in benzeri görülmemiş) bilinmedik (korkunç) bir şeye çağırdığı gün”
el-Kamer, 54/6.
1677 “Nice kentlerin halkı Rablerinin ve O’nun elçilerinin emrinden uzaklaşıp azdılar. Bu yüzden kendi-
lerini çetin bir hesaba çektik ve görülmedik bir azaba çarptırdık.” et-Talâk, 65/8.
1678 “Sonra eski inanç ve inatlarına döndüler.” el-Enbiyâ™, 21/65.
1679 “Suçlular Rablerinin huzurunda boyunlarını büküp, “Rabbimiz! (Gerçeği) gördük ve işittik. Artık
380 ‫ُريِمَن‬ BÂBU’N-NÛN

”‫“م َط ْأ ِط ُؤ َهــا‬
ُ ile müfesserdir. Nedâmet ve hayâ™ ve hacâletten önüne bakmaktır. Bu bâbın
evvelinde ”‫اك ُسوا‬ ِ ‫ “ َن‬kelimesine de mürâca¡at oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ن‬

َ
]nemîru[ ‫• َن ِمير‬
ُ
‫ أَ ْي َن ْأ ِتي بِال َّط َع ِام َل ُهم‬1680﴾‫﴿و َن ِمير أَ ْه َل َنا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ُ َ
Ya¡nî “Ehlimize ta¡âm getirelim” demektir; ”‫“مير‬dendir. “‫اع‬ ِ ‫ “م‬de-
ٌَْ َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫ار َيم ُير َم ْي ًرا‬ َ َ
nir, hâricden ta¡âm getirmek ma¡nâsınadır. Getirilen ta¡âma kesr-i mîm’le ”‫“ميــر ٌة‬ ِ denir.
َ
“İfti¡âl”den ”‫ارا‬ ِ ِ
ً ‫ار إ ِْمت َي‬
ُ ‫ار َي ْم َت‬
َ ‫ “ا ْم َت‬da böyledir.
]nemâri…u[ ‫• َنمارِ ُق‬
َ
‫ أَ ْي َو َس ِائ ُد‬1681﴾‫﴿و َن َمارِ ُق َم ْص ُفو َف ٌة‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “dayanılacak yastıklar” demektir. Yastık demek olan ”‫“نُ ْمر َقــ ٌة‬nın cem¡idir. Ve
ُ
”‫“م ْص ُفو َف ٌة‬,
َ ”‫“ص ٌّف‬tan
َ ism-i mef¡ûl olup ”‫“ َن َمارِ ُق‬a sıfattır, sıralanmış yastıklar demek olur.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫م‬،‫” ُن‬

ِّ ‫•نُم‬
]numekkin[ ‫ك ْن‬
َ
﴾‫ات ُك ّ ِل َشي ٍء رِ ْزق ًا ِم ْن َل ُد َّنا‬
‫أَ ْي أَ َو َلم‬ 1682
ُ ‫آم ًنا يُ ْج َبى ِا َل ْي ِه َث َم َر‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَو َلم نُم ِّكن َلهم حرما‬
ًََ ُْ ْ َ ْ َ َ ْ
ْ ْ
‫نُ ْس ِك ْن ُهم‬
ْ
Ya¡nî [407] “Onları emîn olan arz-ı haremde iskân etmedik mi?” demektir. ”‫ــكا ٌن‬ َ ‫“م‬dan
َ
ِ ِ
“tef¡îl”dir, ”‫ــاه نُ َم ّكنُ ُــه َت ْمك ًينــا‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫“م‬ denir ki mekânlandırmaktır, binâ™en ¡aleyh ” ‫ن‬
ٌ ‫ا‬‫ــك‬
َ ْ‫ِم‬‫إ‬ “ ma¡nâ-
ُ َّ َّ َ
sına haml olundu. Bâbu’l-Mîm’de ”‫اهم‬ ‫ن‬
َّ ‫ك‬
َّ ‫“م‬ kelimesiyle mâ-ba¡dine ¡atf-ı nazar oluna.
ُْ َ
]numlî[ ‫•نُم ِلي‬
ْ
‫ين َك َفروا أَ َّن َما نُ ْم ِلي َل ُهم َخير ِلَ ْن ُف ِسهِ م إ َِّن َما نُ ْم ِلي َل ُهم ِلي ْز َد ُادوا ِإ ْث ًما َو َل ُهم‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ول يحسبن ال ِذ‬
ْ َ ْ ْ ٌْ ْ ُ َ َّ َّ َ َ ْ َ َ َ
‫ أَ ْي إ ِْم َل َء َنا َي ْع ِني إ ِْم َها َل َنا َل ُهم َخيرا‬1683﴾‫ين‬
ٌ ِ‫اب ُمه‬
ٌ ‫َع َذ‬
ًْ ْ

şimdi bizi (dünyaya) döndür ki, salih amel işleyelim. Biz artık kesin olarak inanmaktayız” dedikleri
vakit, (onları) bir görsen!” es-Secde, 32/12.
1680 “Onunla yine ailemize yiyecek getiririz.” Yûsuf, 12/65.
1681 “Sıra sıra yastıklar” el-Gâşiye, 88/15.
1682 “Biz onları tarafımızdan bir rızık olarak, her türlü meyve ve mahsullerin kendisinde toplandığı,
saygın ve güvenlikli bir yere yerleştirmedik mi?” el-Kasas, 28/57.
1683 “İnkâr edenler, kendilerine vermiş olduğumuz mühletin, sakın kendileri için hayırlı olduğunu san-
masınlar. Biz onlara ancak günahları artsın diye mühlet veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap var-
dır.” Âl-i ¡İmrân, 3/178.
BÂBU’N-NÛN َ‫ْخَسْن ن‬ 381

”‫“إ َِّن َما‬da ‫ َما‬masdariyye olmakla ”‫ “إ ِْم َل َء َنا‬demek olup ”‫“خيرا ِلَ ْن ُف ِسهِ م‬ cümlesiyle ”‫“ي ْح َسب َّن‬ ye
ْ ًَْ َ َ
iki mef¡ûl mevzi¡inde vâki¡ olmuşlardır. ”‫“إ ِْم َــا ٌء‬, imhâl ve te™hîr ma¡nâsınadır. Bâbu’l-
Mîm’de ”‫“م ِل ًّيا‬ َ kelimesine mürâca¡at oluna.

FASLU’N-NÛN MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ن‬

َ
]nensa«[ ‫خ‬
ْ ‫• َن ْنس‬
َ
1684
﴾‫﴿ما َن ْن َس ْخ ِم ْن َآي ٍة أَ ْو نُ ْن ِس َها‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫ــخ‬
ٌ ‫“ َن ْس‬den mâzî-i cem¡-i mütekellimdir. Ve ”‫ــخ‬ ٌ ‫ “ َن ْس‬ma¡ânî-i selâse üzerine müsta¡meldir:
1) Bir şey™i mevzi¡den mevzi¡-i âhara nakldir. Sicistânî rahimehullâhu bununla nesh-i
kitâbı murâd ediyor ki istinsâh ya¡nî bir kitâbın sûret-i mücerredesini kitâb-ı âhara nak-
ldir. Bunda 1685﴾‫ــون‬ ُ ‫ ﴿إ َِّنــا ُك َّنــا َن ْس َت ْن ِس‬âyetiyle istişhâd etmiş ki ehl-i tefsîr ‫ب‬
َ ‫ــخ َمــا ُك ْن ُت ْم َت ْع َم ُل‬ ِ
ُ ‫“ َن ْس َــت ْكت‬
ِ
”‫ ا ْل َم َلئ َكــ َة‬ile tefsîr etmişlerdir. Bu nakl sûret-i ûlânın izâlesini muktezî olur. 2) Bir âyetin
lafzı bâkî kalarak hükmünün ibtâlidir: ً‫الل ِلي ْجزِ َي َق ْوما‬ ِ ‫﴿قــل ِلل ِذيــن آمنــوا يغ ِفــروا ِلل ِذيــن ل يرجــون أَيــام‬
َ َّ َ َّ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ ُ َ َ َّ ْ ُ
﴾‫ون‬ َ ‫ ب َِما َكانُوا َي ْك ِس ُــب‬âyet-i kerîmesi gibi. Hükmü ‫ث‬ ُ ‫ين َح ْي‬ ِ ِ
َ ‫ــه ُر ا ْل ُح ُر ُم َفا ْق ُت ُلوا ا ْل ُم ْشــرِ ك‬
ُ ‫﴿ َفا َذا ا ْن َســ َل َخ َْال ْش‬
1686

﴾‫وهم‬ ‫ وجدتم‬kavl-i celîliyle ibtâl olundu. 3) Bir âyetin mushaf-ı şerîften ve kulûb-ı huf-
ُْ ُُ ْ َ َ
1687

fâzdan kal¡ıdır. Bu âyet ya¡nî 1688﴾‫ــخ ِم ْن َآي ٍة أَ ْو نُ ْن ِس َــها‬ ْ ‫﴿ما َن ْن َس‬ َ kavl-i kerîmi ”‫“ما نُ َب ّد ْل‬
ِ
َ ¡ibâretiyle
1689 ٍ
de [408] tefsîr edilir. Bu ma¡nâ ﴾‫ان َآيــة‬ َ ‫ــك‬ َ ‫﴿و ِإ َذا َب َّد ْل َنــا َآيــ ًة َم‬
َ kavl-i kerîminden me™hûzdur.
“‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫وخ‬ ٌ ‫اك َم ْن ُس‬ ِ
َ ‫ “ َن َس َخ ُه َن ْس ًخا َف ُه َو َناس ٌخ َو َذ‬denir.
Tenbîh: Hakâyık ve serâir-i şerî¡at ve kelâmullâhı ¡ârif olan muhakkikîn ¡indinde kelâ-
mullâh ve ahkâm-ı şerî¡atte nesh ve nâsih ve mensûh yoktur. Kitâb-ı kerîmde bu ta¡bîr
bizim ¡ilm ve ¡amelimize nisbetledir. Hakîkatte bu tebdîl ve tebeddül ¡ilm-i ilâhîye göre
bir hükmün gayet-i müddetiyle li-hikmetin onu ta¡kîb edecek olan hükmün ibtidâ-i vak-
tinin hulûlünden ¡ibârettir, hattâ şerâyi¡-i enbiyâ-yı sâlifede dahi şer¡-i lâhıkın şer¡-i sâbı-
kı neshi de böyledir, zîrâ kelâmullâh ve şer¡ullâh birdir, onda ta¡addüd ve tebeddül ve
tagyîr ve tagayyür ve nâsih ve mensûh ve nâkız ve menkûz mütasavver değildir. Sîga-i
cem¡le ”‫ــب‬ ُ ve ”‫“ش َــر ِائ ُع‬
ٌ ‫“ك ُت‬ َ ta¡bîri enbiyâ™ ve ümem ve ezminenin ta¡addüdü i¡tibâriyledir.
Ta¡âlallâhu ¡ammâ yekûlu’l-câhilûne’l-mütevehhimûne ¡uluvven kebîrâ.

1684 “Biz herhangi bir âyetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturur (ya da ertelersek)” el-Ba-
kara, 2/106.
1685 “Çünkü biz yapmakta olduklarınızı kaydediyorduk.” el-Câsiye, 45/29.
1686 “İnananlara söyle, Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları (şimdilik) bağışlasınlar ki Al-
lah herhangi bir topluma (kendi) kazandığının karşılığını versin.” el-Câsiye, 45/14.
1687 “Haram aylar çıkınca bu Allah’a ortak koşanları artık bulduğunuz yerde öldürün.” et-Tevbe, 9/5.
1688 “Biz herhangi bir âyetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturur (ya da ertelersek)” el-Ba-
kara, 2/106.
1689 “Biz bir âyeti değiştirip yerine başka bir âyet getirdiğimiz zaman” en-Nahl, 16/101.
382 ْ ‫ْاَه‬
‫أَسنَن‬ BÂBU’N-NÛN

]nenşe™hâ[ ‫• َن ْنس ْأ َها‬

َ
‫ أَ ْي نُ َؤ ِ ّخر َها‬1690﴾‫﴿ما َن ْن َس ْخ ِم ْن َآي ٍة أَ ْو َن ْن َس ْأ َها‬
َ ‫ •على قراءة َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
Kelime-i mezbûre bu sûrette vaktte te™hîr ma¡nâsına olan ”‫ “ َن ْس ٌء‬lafzından olur ki ”‫يء‬ ِ
ُ ‫“النس‬
َّ
kelimesinde beyân edildi. Zamm-ı nûn’la bilâ-hemze ﴾‫ ﴿نُ ْن ِس َــها‬kırâ™atîne göre ”‫“ن ْســيا ٌن‬dan ِ
َ
“if¡âl”dir ki unutturmaktır. Sâlifü’z-zikr ”‫ “ َن ُسوا‬kelimesine bak.

]nensifennehû[ ‫• َن ْن ِس َف َّن ُه‬

ِ‫ أَ ْي َلنُ َطيِر َّن ُه َونُ ْذرِ َي َّن ُه ِفي ا ْلب ْحر‬1691﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُم َل َن ْن ِس َف َّن ُه ِفي ا ْلي ِم َن ْس ًفا‬
َ َّ َّ َّ
Ya¡nî “Elbette onu havâya uçuralım ve deryâya düşürelim” demektir. Aslı remâd ve
türâb ve hubûb ve emsâlini havâya savurmak ve binâyı temelinden sökmek ve dağıtmak
ma¡nâlarına müsta¡mel ”‫“ َن ْس ٌــف‬tir. “‫”ضر َب‬ [409] bâbından ”‫اب َن ْســ ًفا‬ َ ‫الت َر‬ ُّ ‫يح‬ ِ ‫ “ َن َســ َف ِت‬ve ‫“ َن َس َف‬
ُ ‫الر‬
َ َ ّ
”‫ــب َن ْســ ًفا‬
َّ ‫الر ُج ُــل ا ْل َح‬ “Savurdu” ve ”‫ــاء َن ْســ ًفا‬ َ ‫الر ُج ُــل ا ْلب َِن‬ ‫“ “نســف‬Temelinden söküp yıkıp dağıttı”
َّ َّ َ َ َ
demektir.
‫ أَ ْي َي ْق َل ُع َها ِم ْن أَ ْص ِل َها َويُ َف ِّت ُت َها‬1692﴾‫ال َف ُق ْل َي ْن ِس ُف َها َر ّبِي َن ْس ًفا‬
ِ ‫ •و ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ويس َئ ُلو َن َك َع ِن ا ْل ِجب‬
َْ َ َ ْ َ
َ
Ya¡nî “Rabbim onları kökünden koparıp dağıtır ve kum gibi havâya savurur” demek
olur.
‫ أَ ْي ُق ِل َع ْت َو ُف ِّت َت ْت‬1693﴾‫ال نُ ِس َف ْت‬
ُ ‫﴿و ِإ َذا ا ْل ِج َب‬ ِ
َ ‫ • َو َك َذا في‬
]nenkisuhû[ ‫كس ُه‬
ُ ‫• َن ْن‬
ُ
‫الث ِاني ِة‬ ِ ‫ون ْ ُالو َلى و ِاس َك‬
‫ان‬ ِ ‫الن‬
ُّ ‫ِب َف ْت ِح‬ َ ‫﴿و َم ْن نُ َع ِّم ْر ُه َن ْن ُك ُس ُه ِفي ا ْل َخ ْل ِق َا َف َل َي ْع ِق ُل‬
﴾‫ون‬ َ ‫ •على قرائة َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ َّ
1694
ْ َ
ِ‫اف أَ ْي َنر ُّد ُه ِإ َلى أَ ْر َذ ِل ا ْل ُع ُمر‬ِ ‫و َت ْخ ِف ِيف ا ْل َك‬
ُ َ
Ya¡nî “Onu erzel-i ¡ömre redd ederiz” demektir. ”‫“ر ٌّد‬ َ ma¡nâsına olan ”‫ــس‬ ٌ ‫“ َن ْك‬dendir. Ve
nûn-ı ûlânın zammı ve sâniyenin fethi ve kâf-ı meksûre-i müşeddede ile ﴾‫ ﴿نُ َن ِّك ْس ُه‬kırâ™ati-
ne göre yine lafz-ı mezkûrdan “tef¡îl”dir. Ma¡nâca fark ancak ”‫يس‬ ِ َ
ٌ ‫“ت ْنك‬in ”‫“ َن ْك ٌس‬den eblag
olmasıdır. Her iki kırâ™ate göre de ma¡nâ-yı nazm-ı kerîm “Her kim ki onun ¡ömrünü
uzatırız, bünye ve kuvâsını redd veyâ taklîb ederiz” ya¡nî kuvvetini za¡fa ve şebâbını
hereme kalb ederiz. Bu sûretle erzel-i ¡ömre tenezzül edip sabî gibi olur demektir. Bâbın
evvelinde ”‫اك ُسو‬ ِ ‫ “ َن‬ve nûn ma¡a’l-kâf’ta ”‫ “نُ ِكسوا‬kelimelerine de mürâca¡at buyurula.
ُ

1690 “Biz herhangi bir âyetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturur (ya da ertelersek)” el-Ba-
kara, 2/106.
1691 “Ve onu muhakkak denize savuracağız.” Tâ Hâ, 20/97.
1692 “(Ey Muhammed!) Sana dağların (kıyamet günündeki) hâlini soruyorlar. De ki: “Rabbim onları toz
edip savuracak.”” Tâ Hâ, 20/105.
1693 “Dağlar ufalanıp savrulduğu zaman” el-Murselât, 77/10.
1694 “Kime uzun ömür verirsek, onu yaratılış itibariyle tersine çeviririz (gücünü azaltırız). Hâlâ düşün-
meyecekler mi?” Yâsîn, 36/68.
BÂBU’N-NÛN ‫َوَّنا‬
‫ل‬ 383

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ن‬،‫” ُن‬

ِّ ‫•نُ َن‬
]nunekkishu[ ‫كس ُه‬
ْ
َ ‫﴿و َم ْن نُ َع ِّم ْر ُه نُ َن ِّك ْس ُه ِفي ا ْل َخ ْل ِق اَ َف َل َي ْع ِق ُل‬
‫ أَ ْي َنر ُّد ُه‬1695﴾‫ون‬
ُ
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar edile.

]nunşizuhâ[ ‫•نُ ْن ِش ُز َها‬

‫اض ِع َها‬
ِ ‫ أَي َنر َفعها ِإ َلى مو‬1696﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وا ْنظُر ِإ َلى ا ْل ِع َظ ِام َكي َف نُ ْن ِشزها‬
ََ َُ ْ ْ َ ُ ْ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “Nasıl kaldırırız mahallerine ya¡nî dağılmış kemikleri” demek [410] olur. Mekân-ı
mürtefi¡ demek olan ”‫“ َن ْش ٌــز‬den “if¡âl”dir. Bu kelime ”‫ِيهــا‬ َ ‫ “نُ ْحي‬ile tefsîr edilmiştir. Sâli-
fü’z-zikr ”‫وز ُه َّن‬ ‫ش‬
َ ُُ ‫ن‬ “ kelimesine mürâca¡at oluna.

َ ‫•نُ َن ِ ّج‬
]nuneccîke[ ‫يك‬
‫يك َع َلى َن ْج َو ٍة َو ِهي ا ْل ُمر َت ِف ُع‬ َ ‫ون ِل َم ْن َخ ْل َف َك ٰا َي ًة﴾ أَ ْي نُ ْل ِق‬
1697
َ ‫يك ب َِب َد ِن َك ِل َت ُك‬
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َفا ْل َي ْو َم نُ َن ِ ّج‬
ْ َ
‫ِم َن ْالَ ْر ِض‬
Ya¡nî “Seni bedeninle yüksek bir mahalle ilkâ ederiz” demek olur. Sath-ı arzdan yük-
sek mahal ya¡nî topuk ve tepecik demek olan ”‫“ َن ْج َــو ٌة‬den “tef¡îl”dir. Ve ”‫“ َن َجــا ٌة‬tan olarak
”‫ــد َك‬ ُ ‫ “نُ َب ِ ّع‬ve ”‫ــك‬ َ ‫¡ “نُ َخ ِّل ُص‬ibâretiyle de tefsîr olunmuştur ki kavmi gibi ka¡r-ı bahrde nâbûd
olmaktan teb¡îd ve tahlîstir. Her iki sûrette de ”‫“ب َد ٌن‬ َ cesed-i bî-rûh ma¡nâsınadır. Binâ™en
¡aleyh mef¡ûlden hâl olarak ”‫وح‬ ِ ‫الــر‬ ِ ‫“عارِ ًيــا َع‬
ُّ ‫ــن‬ َ ya¡nî ”‫“م ّي ًِتــا‬ َ ¡ibâretiyle ve ”‫يك‬ َ ‫ــان ِف‬ َ ‫“ك ِام ًــا َل نُ ْق َص‬ َ
ِ ِ
ya¡nî ”‫¡ “في َج َسد َك‬ibâretiyle ve ”‫“عر َيا ًنا م ْن َغيرِ لباس‬ ٍ ِ ِ ¡ibâretiyle de tefsîr edilmiştir. Ve ”‫“ب َد ٌن‬,
َ ْ ُْ َ
dir¡ ma¡nâsına olarak ”‫ــك‬ َ ْ ‫ع‬ِ ‫ر‬ ِ
‫ِد‬ ‫ب‬ “ ile de tefsîr edilmiş. ”‫ “ َن ْج َــو ٌة‬lafzı sâlifü’z-zikr ”‫“الن ْج َــوى‬ َّ
kelimesinde beyân olundu, oraya mürâca¡at edile.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ن‬

َ
]en-nevâ[ ‫النوى‬
َّ •
َ
‫ َج ْم ُع َن َو ٍاة‬1698﴾‫الن َوى‬ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ ِإ َّن‬
َّ ‫الل َفال ُق ا ْل َح ِّب َو‬
َ َ ُ ْ
”‫ “ َن َــوا ٌة‬mutlakan çekirdek demektir. Ba¡zı ehl-i lügat hurma çekirdeğine tahsîs etmiştir.
”‫ــب‬ٌّ ‫“ح‬ َ nebâttan hâsıl olan dânedir. Vâhidi ”‫“ح َّبــ ٌة‬dir.
َ Arpa, buğday ve emsâline denir.
Ve tohum demek de olur. ”‫ “ َف ِالق‬Bâbu’l-Fâ’da beyân olunduğu üzere ”‫ــاق‬ ّ ‫“ش‬
َ ya¡nî yarıcı
[411] demektir. ”‫“خالــق‬ ِ َ ma¡nâsına da gelir, nitekim İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan
1695 “Kime uzun ömür verirsek, onu yaratılış itibariyle tersine çeviririz (gücünü azaltırız). Hâlâ düşün-
meyecekler mi?” Yâsîn, 36/68.
1696 “(Eşeğin) kemikler(in)e de bak, nasıl onları bir araya getiriyor.” el-Bakara, 2/259.
1697 “Biz de bugün bedenini, arkandan geleceklere ibret olman için, kurtaracağız.” Yûnus, 10/92.
1698 “Şüphesiz Allah, taneyi ve çekirdeği yarıp filizlendirendir.” el-En¡âm, 6/95.
384 ‫ِصا ل‬
‫وَّنا‬ َ BÂBU’N-NÛN

”‫الن َوى‬ ِ َ ¡ibâretiyle de tefsîri menkûldür.

َّ ‫“خال ُق ا ْل َح ِّب َو‬
ِ ‫•النو‬
]en-navâ§î[ ‫اصي‬
َّ َ
‫اصي ٍة‬
ِ ‫ جمع ن‬1699﴾‫اصي و ْالَ ْق َد ِام‬
ِ ‫ون ب ِِسيميهم َفي ْؤ َخ ُذ بِالنو‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿يُ ْع َر ُف ا ْل ُم ْجرِ ُم‬
َ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ ُْ ٰ
ِ ‫ “ن‬mukaddem-i re™stir ki biz alın deriz ve alında olan saç ki perçem de deriz.
”‫اصي ٌة‬
َ َ

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫و‬،‫” ُن‬

]nûru[ ‫•نُور‬
ُ
‫ أَ ْي ُم َن ِّو ُر ُه َما ِم ْن ظُ ْل َم ِة ا ْل َع َد ِم‬1700﴾‫ات َو ْالَ ْر ِض‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿اَ َّلل نُور السماو‬
َ َ َّ ُ ُ َ ْ
Ya¡nî bi’t-tenvîr semâvât ve arzın zulmet-i ¡ademden muhrici ve muzhiri demek olur.
Ve lâm-ı ta¡rîfle ”‫ــور‬ ُ ‫“الن‬ُّ esmâ-i hüsnâ-yı ilâhiyyedendir. Bu ism-i şerîfin tefsîrinde ak-
vâl-i kesîre vardır. Eğerçi cümlesi bir asla ya¡nî ”‫اهــر ب َِن ْف ِس ِــه َوا ْل ُم ْظهِ ــر ِل َغشــيِره‬ ِ ‫ “النــور هــو الظ‬kâ¡i-
ُ ُ َّ َ ُ ُ ُّ َ
desine râci¡ ise de ¡ibârât ve üslûb-ı beyân ve ifâdâtında turuk ve mesâlik-i ¡adîde hâsıl
olmuş ve ¡ulemâ-i şerî¡atle meşâyıh-ı sûfiyye beyninde velev lafzî olsa da bir fark peydâ
olmuştur ki mufassalât-ı âsârda görülür. Ve ”‫ــور‬ ٌ ُ‫ “ن‬kelimesi ¢ur™ân-ı kerîm’de mevâzi¡-i
kesîrede ma¡ânî-i muhtelife ile vâki¡ olmuştur. Ez-cümle:
ِ ‫ أَي َشرعه وبر‬1701﴾‫اههِ م‬
‫اه َين ُه‬ ِ ‫الل ِبأَفو‬ ِ ‫ •﴿يرِ يدون أَن يط ِفئوا نور‬
ََ َ ُ َ ْ ْ ْ َ ْ َّ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ ُ ُ
‫ِين‬ ‫ أَ ْي‬1702﴾‫ِين‬ ِ ِ َّ ‫ •و﴿ َقد جاء ُكم ِمن‬
ٌ ‫محمد ص ّلى اهلل عليه وس ّلم َو ُق ْرآ ٌن ُمب‬ ٌ ٌ ‫اب ُمب‬ ٌ ‫ور َوك َت‬ ٌ ُ‫الل ن‬ َ ْ َ َ ْ َ
ِ ‫ أَي بِعد ِل ربِها ِفي َفص ِل ا ْل َق َض‬1703﴾‫ •و﴿وأَ ْشر َق ِت ْالَر ُض بِنورِ ربِها‬
‫اء‬ ْ ََّ َْ ْ ََّ ُ ْ َ َ َ
‫ور﴾ أَ ْي َبيا ٌن ِل َْل ْح َك ِام‬1704
ٌ ُ‫يها ُه ًدى َون‬
ِ
َ ‫الت ْو ٰري َة ف‬
َّ ‫ • َو﴿إ َِّنا َا ْن َز ْل َنا‬
َ
َ ‫ أَ ِي ا ْل ُق ْر‬1705﴾‫ون‬
‫آن‬ َ ‫ور ا َّل ِذي أُ ْنزِ َل َم َع ُه أُو ٰل ِئ َك ُه ُم ا ْل ُم ْف ِل ُح‬َ ‫الن‬ُّ ‫﴿و َّات َب ُعوا‬ َ ‫ • َو‬
‫ان اَ ِو ا ْلهِ َد َاي ِة‬
ِ ‫الض َل ِل ِإ َلى ْ ِاليم‬
َ َّ ‫ِم َن ا ْل ُك ْفرِ َو‬
1706
﴾‫النورِ ب ِِـا ْذ ِن َر ّبِهِ م‬
ُّ ‫ات ِإ َلى‬ ِ ‫﴿لت ْخرِ ج الناس ِمن الظُّ ُلم‬
َ َ َ َّ َ ُ •
ِ
ْ
]412[
¡ibârâtıyla müfesserdir. Ve 1707﴾‫ورا‬ ِ ِ ‫ ﴿هــو ا َّل‬ve emsâli âyâtta lügat
ً ُ‫الش ْــم َس ض َي ًاء َوا ْل َق َم َــر ن‬
َّ ‫ــذي َج َع َل‬ َ ُ
ma¡nâsına ya¡nî ”‫“ض ْو ٌء‬
َ ve ”‫اء‬ ‫ي‬ ِ
‫“ض‬ ya¡nî rûşenî ve aydınlık ma¡nâsınadır. Vallâhu a¡lemu.
ٌ َ

1699 “Suçlular simalarından tanınır da, perçemlerinden ve ayaklarından yakalanırlar.” er-Rahmân, 55/41.
1700 “Allah göklerin ve yerin nurudur.” en-Nûr, 24/35.
1701 “Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmek istiyorlar.” et-Tevbe, 9/32.
1702 “İşte size Allah’tan bir nur ve apaçık bir kitap (Kur’an) gelmiştir.” el-Mâide, 5/15.
1703 “Yeryüzü Rabbinin nuruyla aydınlanır.” ez-Zumer, 39/69.
1704 “Şüphesiz Tevrat’ı biz indirdik. İçinde bir hidayet, bir nur vardır.” el-Mâide, 5/44.
1705 “Ve ona indirilen nura (Kur’an’a) uyanlar var ya, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.” el-A¡râf, 7/157.
1706 “Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarman için.” İbrâhîm, 14/1.
1707 “O, güneşi bir ışık (kaynağı), ayı da (geceleyin) bir aydınlık (kaynağı) kılandır.” Yûnus, 10/5.
BÂBU’N-NÛN ‫لًْيَن‬ 385

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”ن‬

َ
]en-nehâra[ ‫الن َهار‬
َّ •
َ
﴾‫ار‬
َ ‫الن َه‬ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿يُ َق ِّل ُب‬
َّ ‫اللُ ال َّل ْي َل َو‬
1708

”‫ــار‬
ٌ ‫“ َن َه‬, ”‫ــل‬
ٌ ‫“ َل ْي‬in mukâbilidir. Bu ma¡lûm Türkçe gündüz denir. Ancak şer¡de ibtidâ ve
tulû¡-ı fecrden gurûb-ı şemse kadar olan vakttir, lâkin ¡örf-i nâsta şemsin tulû¡undan
gurûbuna kadar olan vakte denir.

]neherin[ ٍ‫ • َن َهر‬
ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ ِإ َّن ا ْلمت ِقين ِفي جن‬
ٍ‫ أَ ْي أَ ْن َهار‬1709﴾ ٍ‫ات َو َن َهر‬ َّ َ َ َّ ُ َ ُ ْ
”‫ “ َن َهر‬ism-i cins olmakla fevâsıla ri¡âyeten cem¡ mevzi¡ine vaz¡ olundu. Ve zammeteynle
ٌ
ٌ ‫ “أَ َس‬ve ”‫ــد‬
” ٍ‫ “نُ ُهر‬de kırâ™attir ki ”‫ــد‬ ٌ ‫ “أُ ُس‬gibi ”‫“ َن َه ٌر‬in cem¡idir. ”‫¡ “ َن َه ٌر‬âmmenin sükûn-ı hâ ile
“nehr” dediğidir; Fârisîde cûy, Türkîde ırmak denir. Ve ”‫اء‬ ٍ ‫ “سع ٍة و ِضي‬ile de tefsîr edilmiş
َ َ َ َ
ki ”‫ــار‬ ِ
ٌ ‫ “ َن َه‬da bundandır. Bu sûrette ma¡nâ ”‫“ل َل ْي َــل ع ْن َد ُه ْــم‬ َ demektir ki “Zulmet görmezler”
demek olur.

MAZMÛMETU’N-NÛN: “‫ه‬،‫” ُن‬

]en-nuhâ[ ‫الن َهى‬
ُّ •
ِ ‫ أَ ِي ا ْلع ُق‬1710﴾‫النهى‬
‫ول‬ ِ ِ ٍ ِ ِ
ُ َ ُّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن في َذل َك َل َيات ل ُولي‬
”‫ــل‬
ٌ ‫“ع ْق‬َ demek olan ”‫“نُ ْه َيــ ٌة‬in cem¡idir. Ve ”‫ “نُ ْه َيــ ٌة‬aslen men¡ ve zecr ma¡nâsına olan
”‫“ َن ْهــي‬dendir. Sâhibini kabâyih ve fuhûş ve rezâilden men¡ ettiği i¡tibâriyle ¡akla ”‫“نُ ْهيــ ٌة‬
ٌ َ
denildi.

FASLU’N-NÛN MA¡A’L-Y™İ[‘L-]MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ن‬

َ
]neylen[ ‫• َني ًل‬
ْ
‫ أَ ْي َق ْت ًل أَ ْو أَ ْسرا أَ ْو َن ْهبا‬1711﴾‫ون ِم ْن َع ُد ٍّو َني ًل‬
َ ُ‫﴿و َل َي َنال‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً ً ْ
Ya¡nî “A¡dâullâh olan küffârdan katl veyâhûd esîr etmeğe veyâhûd [413] gârete eriş-
mez.” 1712﴾‫ــل َص ِال ٌح‬ ِ ‫ ﴿إ َِّل ُك ِتــب َلهــم ب‬Bu kelime bulmak ve ulaşmak ve yetişmek ve istedi-
ٌ ‫ِــه َع َم‬ ْ ُ َ

1708 “Allah, geceyi ve gündüzü döndürüp duruyor.” en-Nûr, 24/44.

1709 “Şüphesiz Allah’a karşı gelmekten sakınanlar cennetlerde, ırmak başlarındadırlar.” el-Kamer, 54/54.
1710 “Şüphesiz bunda akıl sahipleri için (Allah’ın varlığını ve birliğini gösteren) deliller vardır.” Tâ Hâ,
20/54; 128.
1711 “Düşmana karşı herhangi bir başarı kazanmaları gibi hiçbir olay (yoktur ki).” et-Tevbe, 9/120.
1712 “Karşılığında kendilerine iyi bir amel (in sevabı) yazılmış olmasın.” et-Tevbe, 9/120.
ğine ermek mevâzi¡inde kullanılır. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ــال َني ًــا‬‫ “نــال ِمــن عــد ِو ِه ين‬denir ki “Düş-
َ ‫”تع‬ ْ ُ ََ ّ ُ َ ْ َ َ
manından istediğine erdi” demektir. Düşmandan husûlü istenilen yâ onu katle veyâ esîr
etmeğe veyâhûd zaferle emvâlini gâretle igtinâma zaferyâb olmaktır, binâ™en ¡aleyh ‫“ َق ْت ًل‬
”‫¡ أَ ْو أَ ْسرا أَ ْو َن ْهبا‬ibâretiyle tefsîr olunmuştur.
ً ً
 BÂBU’L-VÂV

‫و‬
FASLU’L-VÂV MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”و‬
َ
ِ ‫•و‬
]vâsi¡u[ ‫اسع‬
ُ َ
‫الص َغ ِائر َوا ْل َكب ِائر ِل َم ْن َي َش ُاء‬ ‫ يغ ِفر‬1713﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن َر َّب َك َو ِاس ُع ا ْل َم ْغ ِفر ِة‬
َ َ َ َّ ُ ْ َ َ
Aslen genişlik ma¡nâsına olan ”‫“و ْس َع ٌة‬ten ُ ism-i fâ¡ildir. ”‫“و ْس َع ٌة‬
ُ mekânda ve hâlde ve fi¡l-
de olur, binâ™en ¡aleyh gınâ ve kudret ve tâkat ve ihâta ma¡nâlarında da isti¡mâl olunur.
ِ ِ َ ِ
Mekânda si¡at 1714﴾‫ــع ٌة‬ َ ‫ ﴿ ِإ َّن أ ْرضــي َواس‬kavl-i kerîminde olduğu gibi. Vi¡â™ ve inâ™da ‫ــع‬ َ ‫“وس‬ َ
”‫ــاع‬ ِ “Yer genişledi demek”
َ ‫ ا ْل ُخ ْــر ُج ا ْل َم َت‬kavlinde olduğu gibi. Ve lâzım olarak ”‫ــع ا ْل َم َح ُّــل‬ َ ‫“وس‬ َ
olur ki ”‫ــع‬ ِ
َ ‫ “ا َّت َس‬ma¡nâsınadır. Hâlde si¡at, kudret, kuvvet, tâkat, gınâ, mâl ma¡nâlarına
haml olunur: ‫ون‬ ِ ‫ أَي َل َق‬1715﴾‫ون‬
َ ‫ــاد ُر‬ َ ‫ــع‬ ِ ٍ َ
ْ ُ ‫اهــا ِبأ ْيــد َوإ َِّنــا َل ُموس‬
َ ‫ــم َاء َب َن ْي َن‬
َ ‫الس‬َّ ‫﴿و‬
َ Ve evsâf ve sıfâtta kemâle ve
ihâtaya delâlet eder: ﴾‫ ﴿ ِإ َّن َر َّب َك َو ِاس ُع ا ْل َم ْغفرة‬ve 1717﴾‫ ﴿ ِإ َّن َاللَّ َو ِاس ٌع َع ِليم‬gibi. Ve ‫﴿و ِس َع ُك َّل َشي ٍء‬
1716 ِ ِ
َ
َ ٌ ْ
1718
﴾‫ ِع ْل ًما‬ve ‫ط ُه‬ َ ‫ أَ ْي أَ َحا‬1719﴾‫ات َو َْال ْر َض‬ ِ ‫ ﴿و ِســع ُكر ِســيه الســماو‬ve ‫ال‬ ٍ ‫ أَي ُذو م‬1720﴾‫﴿لي ْن ِف ْق ُذو ســع ٍة ِمن ِســع ِت ِه‬ ِ
َ َ َّ ُ ُّ ْ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ
‫ َي ْع ِني َغ ِني ِم ْن َم ِال ِه َو ِغ َن ُاه‬Bu kelime misâl-i vâvî olmakla ‫ــين َو َك ْســرِ َها‬ ِ ‫الس‬ ِ
ّ ‫] ِب َف ْت ِح‬414[ ‫ــع ًة‬
َ ‫ــع َس‬ ُ ‫ــع َي َس‬
َ ‫“وس‬
ِ
َ
ٌّ
ِ ِ ِ ‫ ووســع ًة ب َِض‬denir. Ve ”‫ “وســع ٌة‬ism de olur. “İf¡âl”den ‫وســع َفهــو‬ ِ ‫“أَوســع ي‬
”‫ــيع‬ ٌ ‫ــع َو َوس‬ ٌ ‫ــم ا ْل َــو ِاو َف ُه َــو َواس‬ّ َ ْ ُ َ َ ْ ُ َ ُ ُ ُ َ َ ْ
”‫وس ٌع‬ ِ ‫ م‬ganî ve kâdir ve zû-tâka ma¡nâlarınadır. Ve “tef¡îl”den müte¡addî olur: ‫“وسعه يو ِسعه‬
ُ ُ ُ ّ َ ُ ُ َ َّ َ
”‫اك ُم َو َّس ٌع‬ َ ‫يعا َف ُه َو ُم َو ِ ّس ٌع َو َذ‬
ً ْ ‫س‬ ِ ‫“ َتو‬Genişletti” demek olur.

1713 “Şüphesiz Rabbin, bağışlaması çok geniş olandır.” en-Necm, 53/32.

1714 “Şüphesiz ki benim arzım (yeryüzü) geniştir.” el-¡Ankebût, 29/56.
1715 “Göğü kudretimizle biz kurduk ve şüphesiz bizim (her şeye) gücümüz yeter.” ez-Zâriyât, 51/47.
1716 “Şüphesiz Rabbin, bağışlaması çok geniş olandır.” en-Necm, 53/32.
1717 “Şüphesiz Allah, lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.” el-Bakara, 2/115.
1718 “O ilmiyle her şeyi kuşatmıştır.” Tâ Hâ, 20/98.
1719 “Onun kürsüsü bütün gökleri ve yeri kaplayıp kuşatmıştır. (O, göklere, yere, bütün evrene hükmet-
mektedir.)” el-Bakara, 2/255.
1720 “Eli geniş olan, elinin genişliğine göre nafaka versin.” et-Talâk, 65/7.
388 ‫ُعِساَوْلا‬ BÂBU’L-VÂV

ِ ‫•ا ْلو‬
]el-vâsi¡u[ ‫اسع‬
ُ َ
Esmâ-i hüsnâdandır, kâffe-i mevcûdatı rahmeten ve ¡ilmen muhît ve kudret ve kuvvet
ve gınâ ve cûd ve ¡atâ sâhibi demektir.

]vâridehum[ ‫•وارِ َد ُهم‬

ْ َ
‫أَ ِي ا َّل ِذي‬ ﴾‫ار ٌة َفأَ ْر َس ُلوا َوارِ َد ُهم َفأَ ْد َلى َد ْل َو ُه َق َال َيا ُب ْشرى ٰه َذا ُغ َل ٌم‬ ِِ ِ
َ ‫﴿و َج َاء ْت َس َّي‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1721
ٰ ْ
ِ ‫يت َقدمهم ِفي ا ْلم‬
‫اء‬ َ ْ ُ ُ َّ َ َ
Ya¡nî “kârbân için su çekmek üzere ileri giden kimse” demek olur. ”‫ود‬ ٌ ‫“و ُر‬dandır.
ُ ‫“و َر َد‬
َ
”‫ود‬
ٌ ‫اك َم ْــو ُر‬ ِ‫ار‬
َ ‫ودا َف ُه َــو َو ٌد َو َذ‬
ً ‫ َيــرِ ُد ُو ُر‬denir, hâzır olmak ve gelmek ma¡nâsına isti¡mâl olunursa da
aslen insân veyâ sâir hayvânın suyu kasd etmesidir. Binâ™en ¡aleyh ”‫“وارِ ٌد‬, ِ ِ ‫“ َق‬
َ ”‫ــد ا ْل َمــاء‬
ُ ‫اص‬
ve ”‫ود‬ٌ ‫“م ْــو ُر‬
َ mâ-i maksûddur. Vâv’ın kesriyle ”‫“و ْر ٌد‬ ِ lafzı ”‫“ص ْــد ٌر‬ın zıddıdır. ”‫ “ص ْــد ٌر‬sudan
َ َ
dönmektir. Bunlar ¡atşân ve reyyân ma¡nâlarına tesmiye bi’l-masdar olarak müsta¡mel-
dir. Âti’l-beyân ”‫“و ْر ًدا‬ ِ kelimesine nazar oluna.
ٍ ‫•و‬
]vâlin[ ‫ال‬
َ
‫ أَ ْي ِم ْن َو ِل ٍي‬1722﴾‫ال‬
ٍ ‫ون ِه ِمن و‬
َ ْ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وما َلهم ِمن د‬
ُ ْ ُْ َ َ َ ْ
ّ
Ya¡nî karîb ve hısım ve dost ve mu¡în demek olur. Kurb demek olan ”‫“و ْلــي‬den veyâ
ٌ َ
”‫“و َل ٌء‬dandır.
َ
ِ ‫•و‬
]vâ§iben[ ‫اصبا‬
ً َ
‫ أَ ْي َد ِائم‬1724﴾‫ب‬ ِ
ٌ ‫اب َواص‬ ٌ ‫﴿و َل ُه ْم َع َذ‬
ِ َ 1723 ِ ُ ‫الد‬
َ ‫ين َواص ًبا﴾ أ ْي َدائ ًما َو‬ ِّ ‫﴿و َل ُه‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٌ
Fethateynle ”‫وبــا‬ ً ‫الشــي ُء ُو ُص‬ َّ ‫ــب‬ َ ‫“و َص‬,
َ ”‫“د َام‬ َ demektir. [415] ”‫ــب‬ َ ‫“و َج‬
َ ma¡nâsına da gelir. Ve
”‫يــن‬ ِ tâ¡at ma¡nâsına ْ olarak ”‫اصبــا‬
‫“د‬ ِ ‫“و‬, ”‫اجبــا‬ ِ ‫“و‬ ”‫“ع ِلــم‬ bâbından ‫ــب‬ ِ
ٌ ً َ ً َ
demek de olur. Ve
َ َ َ ‫“وص‬
َ
”‫ الر ُج ُل‬denir, ”‫يض َو َو ِج ٌع‬ ٌ ِ‫ أَ ْي َمر‬،‫ب‬ ِ
‫“مرِ َض َو َو ِج َع َف ُه َو َوص‬ demek olur.
َّ ٌ َ
ِ ‫•ا ْلو‬
]el-vâ…i¡atu[ ‫اقع ُة‬
َ َ
‫ أَ ِي ا ْل ِقي َام ُة‬1725﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإ َذا َو َق َع ِت ا ْل َو ِاق َع ُة‬
َ
Âti’l-beyân ”‫“و َق َع ْت‬
َ kelimesine nazar buyurula.

1721 “Bir kervan gelmiş sucularını suya göndermişlerdi. Sucu kovasını kuyuya salınca “Müjde! Müjde,
İşte bir oğlan!” dedi.” Yûsuf, 12/19.
1722 “Onlar için Allah’tan başka hiçbir yardımcı da yoktur.” er-Ra¡d, 13/11.
1723 “İtaat de daima O’na olmalıdır.” en-Nahl, 16/52.
1724 “Onlar için sürekli bir azap da vardır.” es-Sâffât, 37/9.
1725 “Kesin gerçekleşecek (olan Kıyamet) koptuğu zaman” el-Vâkı¡a, 56/1.
BÂBU’L-VÂV ‫لَاَبَو‬ 389

ِ ‫•و‬
]vâhiyetun[ ‫اهي ٌة‬
َ َ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿فهِ ي يوم ِئ ٍذ و‬
‫ أَ ْي ُم ْن َخرِ َق ٌة‬1726﴾‫اهي ٌة‬
َ َ َ َْ َ َ َ ْ
Ya¡nî yarılıp yırtılıcı, bir şey™-i za¡îf veyâ münharif ve münşakk olduğu veyâ sukût ettiği
vaktte. ”‫“و َع َد‬ ٍ َ
َ bâbından ”‫الش ْي ُء َيهِ ي َو ْه ًيا َف ُه َو َواه‬ َّ ‫“و َهى‬ َ denir. Ve hemze ile ta¡addî eder: ‫“أ ْو َه ْي ُت ُه‬
”‫ِيه ًاء‬
َ ‫ إ‬denir.
ِ ‫•و‬
]vâcifetun[ ‫اج َف ٌة‬
َ
ِ ‫وب يو َم ِئ ٍذ َو‬
‫ أَ ْي َخ ِاف َق ٌة‬1727﴾‫اج َف ٌة‬ ْ َ ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ُق ُل‬
Ya¡nî şiddetle çarpıcı, muztarib demek olur. Iztırâb ma¡nâsına olan ”‫“و ْج ٌــف‬ َ lafzından-
dır. Ve şiddetle sarsıp deprendirmesi i¡tibâriyle sür¡at-i seyre de ”‫يــف‬ ِ
ٌ ‫“وج‬َ denildi. ‫“و َج َــف‬ َ
”‫الشــي ُء َي ِج ُف بِا ْل َك ْســرِ َو ِجي ًفا‬
َّ denir, ” ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ط‬
َ ‫ض‬
ْ ِ
‫“ا‬ demektir. Hemze ile ta¡addî eder: ”‫ “أَ ْو َج ْف ُت ُه‬denir.
ْ َ َ
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْو َج ْف ُتم‬kelimesine de mürâca¡at oluna.
ْ
]vâbilun[ ‫•واب ٌِل‬
َ
ٌ ‫اب َفأَ َص َاب ُه َواب ٌِل َف َت َر َك ُه َص ْلداً﴾ أَ ْي َم َط ٌر َش ِد‬
‫يد َو َك ِثير‬ ِ ٍ
ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َم َث ُل ُه َك َم َث ِل َص ْف َوان َع َل ْيه تُ َر‬
1728
ٌ
“Kuvvetli veyâ çok yağmur” demektir. Ancak bu âyette şiddet ve ‫ون اَ ْم َوا َل ُهم‬
ُ َ ‫ين يُ ْن ِف ُق‬ ِ
َ ‫﴿و َم َث ُل ا َّلذ‬
َ
1729
ٌ ‫ــل َج َّن ٍــة بِر ْب َو ٍة أَ َص َاب َها َواب‬
﴾‫ِــل َف ٰا َت ْت اُ ُك َل َهــا ِض ْع َفي ِن‬ ِ ‫ــن َا ْن ُف ِســهِ م َك َم َث‬ ‫م‬ ِ َّ ‫ــات‬
ِ ‫الل و َت ْثبِيتــ ًا‬ ِ ‫ اب ِت َغــاء مر َض‬ve ‫﴿ َفــإ ِْن َلم ي ِصبها‬
ْ َ ْ ْ َ َْ َ ْ َْ ُ ْ
1730
﴾‫ــل‬
ٌّ ‫ِــل َف َط‬
ٌ ‫ َواب‬âyetlerinde kesretle tefsîri evlâdır. ”‫ــل‬ ٌّ ‫ط‬
َ “ hafîf yağmur ve nedâ ya¡nî çiğ ve
Fârisîde şebnem denilen rutûbettir. Fasl-ı âtîde ”‫“و َب َال‬ َ kelimesine nazar oluna. [416]

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”و‬

َ
]vebâle[ ‫ال‬
َ ‫•و َب‬ َ
‫الش ِر‬ ‫ أَ ْي َع ِاقب َة أَ ْمرِ ِه ِفي‬1731﴾‫وق َو َب َال أَ ْمرِ ِه‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ‫﴿ل َي ُذ‬
ّ َّ َ َ ُ ْ
”‫“و َب َال‬
َ vehâmet ve sû™-i ¡âkıbet ma¡nâsınadır. Aslen ”‫“و ْب ٌل‬dendir َ ki yağmur şiddetle yağ-
mak ve matar-ı sakîl ve vahîm ma¡nâlarınadır. ”‫“و َع َد‬ ِ
َ bâbından ”‫الس َم ُاء َتب ُِل َو ْب ًل‬ َّ ‫“و َب َلت‬َ denir,
ِ demek olur. Ve ”‫ِيــل‬
”‫“ا ْش َــت َّد َم َطر َهــا َو َث ُق َــل َو َو ِخــم‬ ٌ َ ‫ب‬ ‫“و‬ veznen ve ma¡nen ” ‫يم‬ ِ
‫خ‬ ‫“و‬ gibidir. Ve sû™-i
َ ُ ٌ َ
¡âkıbete de ”‫ــال‬ ٌ ‫“و َب‬ ِ ِ
َ denir. ”‫ــال َع َلــى َصاحبِــه‬
ٌ ‫ــل َو َب‬ِ ‫ــوء ا ْل َع َم‬
ُ ‫“س‬ ُ kavli bundandır ki “¡Âkıbeti, sonu

1726 “Artık o gün o da çökmeye yüz tutmuştur.” el-Hâkka, 69/16.

1727 “O gün birtakım kalpler (tedirginlik içinde) şiddetle çarpacaktır.” en-Nâzi¡ât, 79/8.
1728 “Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan ve maruz kaldığı şiddetli yağmurun kendisini
çıplak bıraktığı bir kayanın durumu gibidir.” el-Bakara, 2/264.
1729 “Allah’ın rızasını kazanmak arzusuyla ve kalben mutmain olarak mallarını Allah yolunda harcayan-
ların durumu, yüksekçe bir yerdeki güzel bir bahçenin durumu gibidir ki, bol yağmur alınca iki kat
ürün verir.” el-Bakara, 2/265.
1730 “Bol yağmur almasa bile ona çiseleme yeter.” el-Bakara, 2/265
1731 “(Bu) yaptığı işin kötü sonucunu tatması içindir.” el-Mâide, 5/95.
390 ‫لًيِبَو‬ BÂBU’L-VÂV

vahîmdir, kötüdür” demek olur.

]vebîlen[ ‫ِيل‬
ً ‫•وب‬ َ
ُ‫يدا م ْت ِخما َل يس َتمرأ‬ ِ َ 1732 َ َ َ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َفعصى ِفر َعو ُن الرس‬
َ ْ ُْ ً ُ ً ‫ول َفأ َخ ْذ َن ُاه أ ْخ ًذا َوب ًِيل﴾ أ ْي َشد‬ ُ َّ ْ ْ ٰ َ َ ْ
Ya¡nî “Mûris-i sıklet ve tahammül olunamayacak ve katlanılamayacak derecede ahz-ı
şedîd ile” demek olur. Ânifü’l-beyân ”‫بال‬ َ ‫“و‬den
َ “fa¡îl”dir.

FASLU’L-VÂV MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-FEVKİYYE: “‫ت‬،‫”و‬

َ
]el-vetîne[ ‫ين‬ ِ
َ ‫•ا ْلوت‬ َ
َ ‫ أَ ْي ِن َي‬1733﴾‫ين‬
‫اط ا ْل َق ْل ِب‬ ِ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم َل َق َط ْع َنا م ْن ُه ا ْل َوت‬
”‫يــن‬ ِ kalbe müta¡allik bir damardır ki inkıtâ¡ıyla hayât munkatı¡ olur, lisân-ı ¡âmmede
ٌ ‫“وت‬ َ
buna cân damarı denir. Ve ”‫يــن‬ ِ ‫ــوع ا ْل َو ِت‬
ُ ‫“م ْق ُط‬ َ olana ”‫“م ْو ُتــو ٌن‬
َ ta¡bîr edilir. Ve “müfâ¡alet”ten
”‫“م َو َات َن ٌة‬ ِ
ُ şiddet-i kurb ifâde eder: ”‫“و َات َن ُه ُم َو َات َن ًة‬,
َ ”‫ين‬
ٌ ‫“وت‬
َ gibi, ona karîb demek olur.
]el-vetri[ ِ‫ •ا ْل َو ْتر‬
‫ أَ ِي ا ْل َفر ِد‬1734﴾ ِ‫الش ْف ِع َوا ْل َو ْتر‬
َّ ‫﴿و‬ ِِ ِ
ْ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî tek ki çiftin zıddıdır. Bunun tahkîk ve tefsîr ve te™vîli Bâbu’ş-Şîn’de ” ِ‫الش ْف ِع َوا ْلوِ ْتر‬ َّ ‫“و‬
َ
kelimesinde beyân edildi, mürâca¡at oluna.

ِ [417]
MEKSÛRETU’L-VÂV: “‫ت‬،‫”و‬
]el-vitri[ ِ‫ •ا ْلوِ ْتر‬
‫ئ ب َِها َا ِي ا ْل َفر ِد أَ ْي ًضا‬
َ ِ‫الش ْف ِع َوا ْلوِ ْترِ ﴾ ب َِك ْسرِ ا ْل َو ِاو َك َما ُقر‬
َّ ‫﴿و‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1735
ْ
Ya¡nî fethle ”‫“و ْتــر‬ gibi, kesrle de tek demektir, çünkü lafz-ı mezkûr vâv’ın feth ve kes-
ٌ َ
riyle lügattır. Ve iki vechle de kırâ™at edildi. Ve lafz-ı mezbûr ¡adâvet ve kîn ve naks
ve zulm ma¡nâlarına da müsta¡meldir. ”‫“ع ِلــم‬ bâbından ”‫“و ِتــر َي ِتــر َو ْتــرا َو ِو ْتــرا‬ denir. Kavluhu
َ َ ً ً ُ َ َ
ta¡âlâ: ‫ــن َي ْظ ِل َم ُكم‬ ‫ل‬
َ ‫و‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ص‬ ِ
‫ق‬ ‫ن‬
ْ َ ْ ُ َ ُْ ْ َ ْ ‫ي‬ ‫ن‬ ‫ل‬
َ ‫و‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾ ‫ــم‬‫ك‬ ‫ل‬
َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ع‬َ ‫أ‬ ‫ــم‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ت‬ِ ‫ي‬ ‫ــن‬ ‫ل‬
َ ‫﴿و‬ ile de tefsîr olunmuştur. Ve fi’l-ha-
ْ ُ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ
1736
ْ
dîsi: ‫ “ َف َكأَ َّن َمــا َو َتــر أَ ْه َل ُــه” أَ ْي َضي َع‬Vallâhu a¡lemu. Bâbu’ş-Şîn’de ”‫“الش ْــف ِع‬
1737
َّ kelimesine ircâ¡-ı
َّ َ
nazar buyurula.

1732 “Ama Firavun o peygambere isyan etti, biz de onu ağır ve çetin bir şekilde yakalayıverdik.” el-Müz-
zemmil, 73/16.
1733 “Sonra da onun şah damarını mutlaka keserdik.” el-Hâkka, 69/46.
1734 “Çifte ve teke andolsun” el-Fecr, 89/3.
1735 “Çifte ve teke andolsun” el-Fecr, 89/3.
1736 “Sizin amellerinizi asla eksiltmeyecektir.” Muhammed, 47/35.
1737 Buhârî, Menâkıb, 25, no:3602; Müslim, Mesâcid, 201.
BÂBU’L-VÂV ‫اًهيِجو‬
َ 391

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”و‬

َ
]veche’n-nehâri[ ِ‫الن َهار‬
َّ ‫ • َو ْج َه‬
‫اك ُفروا‬ ِ ‫ط ِائ َف ٌة ِم ْن اَ ْه ِل ا ْل ِك َت‬
‫اب ٰا ِمنُوا بِا َّل ِذي انزِ ل على ال ِذين امنوا وجه النهارِ و‬ َ ‫﴿و َقا َل ْت‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ُ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ٰ َ َّ َ َ َ ْ ُ
َّ ‫ون﴾ أَ ْي أَ َّو َل‬
ِ‫الن َهار‬ 1738
َ ‫ٰا ِخ َر ُه َل َع َّل ُه ْم َي ْر ِج ُع‬
Ya¡nî “günün evvelinde” demektir, nitekim ﴾‫آخــر ُه‬ ِ ‫اك ُفــروا‬ ‫ ﴿و‬cümlesi bunu mü™eyyiddir.
َ ُ ْ َ
”‫ــه‬
ٌ ‫“و ْج‬ َ aslen yüz ve Fârisîde rûydur. Cem¡i ”‫ــوه‬ ٌ ‫“و ُج‬ ُ gelir. Bundan sonra lafz-ı mezkûrda
vücûh-ı kesîre vardır. Bunların cümlesi şu iki i¡tibârdan neş™et etmiştir: Biri ”‫ــه‬ ٌ ‫“و ْج‬in
َ
insânda mülâkî olan kimseye evvelâ karşı gelmesi, dîgeri zâhir-i bedende yüzün eşref-i
a¡zâ bulunmasıdır. Binâ™en ¡alâ-zâlik her şey™in müstakbel ve mebde™ine ”‫“و ْج ٌه‬ َ denir, bu
âyette olduğu gibi. Ve ”‫“و ْج ٌه‬ ِ
َ ile zât da murâd olur: ﴾‫﴿و َي ْب َقى َو ْج ُه َر ّب َِك‬ َ ve ﴾َّ‫﴿و ْج ُه الل‬ َ gibi
1739 1740

âyât ve kelimâtta Cenâb-ı Hakk’a izâfet edilenlerde hep zât ma¡nâsınadır. Ve bir kav-
min haseben veyâ neseben ve hükmen nüfûzen eşref ve a¡lâsına da ”‫“و ْج ٌه‬ َ denir, nitekim
ِ
”‫وه ا ْل َق ْوم‬
ُ ‫“و ُج‬
ُ a¡yân ve eşrâf ve ekâbiridir. Ve cihet ma¡nâsına da gelir. Ve “müfâ¡alet”ten
”‫اج َه ٌة‬
َ ‫“م َو‬
ُ [418] karşı gelmek ve yüzleşmek bir şey™den tarafa dönmek ma¡nâsına kullanı-
lır, ”‫اج ْه ُت ُه‬
َ ‫“و‬
َ gibi. Ve kesr-i vâv’la ”‫“و ْج َه ٌة‬ ِ kıble ve teveccüh edilecek mahal ma¡nâsınadır.

]vecede[ ‫ج َد‬
َ ‫•و‬ َ
‫ود ب َِم ْع َنى ا ْل ِع ْل ِم أَ ْي َع ِل َم َك‬
ِ ‫ ِمن ا ْلوج‬1741﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ووج َد َك َض ًّال َفه َدى‬
ُ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “¡İlm-i muhît-i ezelîsi ile bildi.” Âti’l-beyân ”‫“و ْج ِد ُكم‬ ُ kelimesine bak.
ْ
ً ‫•و ِج‬
]vecîhen[ ‫يها‬
َ
‫يع ِة ِع ْن َد ِاهلل‬ ِ ‫ِالش َفاع ِة وا ْلم ْنزِ َل ِة‬
َ ‫الرف‬
ِ ِ ِ
َ َ َ َّ ‫الد ْن َيا َوفي ْالخ َرة ب‬ ُّ ‫الد ْن َيا َو ْال ِخ َر ِة﴾ أَ ْي َذا َج ٍاه ِفي‬
1742
ُّ ‫يها ِفي‬ ً ‫﴿و ِج‬
َ •
َّ
Ya¡nî “Dünyâda nübüvvet ve âhirette şefâ¡atle ¡indallâh ¡âlî mertebe ve menzilet-i refî¡a
sâhibi” demek olur.
‫يع ٍة‬ ِ ٍ ٍ ِ
َ 1743 ً ‫الل و ِج‬ ِ َ ‫ •كذا ﴿و َك‬
َ ‫يها﴾ أ ْي َذا َجاه َو َم ْنزِ َلة َرف‬ َ َّ ‫ان ع ْن َد‬ َ
”‫ــاه‬
ٌ ‫“ج‬ َ lafzı ”‫ــه‬ ٌ ‫“و ْج‬den
َ maklûbdur, binâ™en ¡aleyh ikisi de kadr ve menzilet ma¡nâsınadır.
”‫يــه‬
ٌ َ ‫ج‬ِ ‫“و‬, ” ‫ــه‬ ‫ج‬
ٌ ْ َ ‫“و‬ten “fa¡îl”dir, bi-ma¡nâ “mef¡ûl” olarak mükerrem ve sâhib-i kadr-i ¡âlî vü
menzilet-i refî¡a ma¡nâsına kullanılır.

1738 “Kitap ehlinden bir grup, “Mü’minlere indirilene günün başlangıcında inanın, sonunda da inkâr
edin, belki onlar (size bakarak) dönerler” dedi.” Âl-i ¡İmrân, 3/72.
1739 “Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zâtı bâki kalacaktır.” er-Rahmân, 55/27.
1740 “Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü işte oradadır.” el-Bakara, 2/115.
1741 “Seni yolunu kaybetmiş olarak bulup da yola iletmedi mi?” ed-Duhâ, 93/7.
1742 “Dünyada da, ahirette de itibarlı” Âl-i ¡İmrân, 3/45.
1743 “Mûsâ Allah katında itibarlı bir kimse idi.” el-Ahzâb, 33/69.
392 َ‫ْتَلِج‬
‫و‬ BÂBU’L-VÂV

ْ ‫•و ِج َل‬
]vecilet[ ‫ت‬
َ
‫ اَ ْي َخا َف ْت‬1744﴾‫وب ُهم‬‫ •﴿و ِجلت قل‬
ْ ُ ُُ ْ َ َ
Ya¡nî “Korktu.” ”‫“خ ْــو ٌف‬ َ ma¡nâsına olan ”‫ــل‬ ٌ ‫“و َج‬den mâzî müfred mü™ennestir. “‫ــب‬ َِ
َ َ ‫”تع‬
bâbından ”‫“و ِج َل ِم ْن ُه َو َج ًل َف ُه َو َو ِج ٌل‬ َ denir. Kesr-i cîm’le ”‫ “ َفهِ َي َو ِج َل ٌة‬Kâle ta¡âlâ ‫ون َما‬ َ ‫ين يُ ْؤ ُت‬ ِ
َ ‫﴿وا َّلذ‬َ
ِ
‫ــون﴾ أَ ْي َخائ َف ٌة‬
1745 ِ ‫وب ُهــم َو ِج َلــ ٌة اَ َّن ُهم ِإ َلى َر ّبِهِ م َر‬
َ ‫اج ُع‬ ‫ل‬ُ ‫ق‬
ُ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ــو‬‫َت‬
َ ‫آ‬ Râπıb rahimehullâhu Mufredât’ta ” ‫ل‬ٌ ‫ج‬ ‫“و‬
ْ ْ ْ ُ َ ْ َ َ
istiş¡âr-ı havf ma¡nâsınadır. Bu sûrette ”‫“خ ْو ٌف‬den َ ehasstır.

َ ‫•و ِج ُل‬
]vecilûne[ ‫ون‬
َ
ٍ ‫ون جمع و ِج ٍل ﴿ َقالُوا َل َتوج ْل ِا َّنا نُب ِ ّشر َك ب ُِغ َل ٍم َع ِل‬
‫ أَ ْي َل‬1747﴾‫يم‬ ِ َ 1746 َ ‫ •﴿ َق َال إ َِّنا ِم ْن ُكم و ِج ُل‬
ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ‫ون﴾ أ ْي َخائ ُف‬ َ ْ
‫َت َخ ْف‬
Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

]vecebet[ ‫ت‬
ْ ‫•و َجب‬
َ َ
‫ أَ ْي َس َق َط ْت َع َلى ُجنُوب َِها‬1748﴾‫وب َها َف ُك ُلوا ِم ْن َها‬ ِ
ُ ُ‫ •﴿ َفا َذا َو َج َب ْت ُجن‬
Ya¡nî yanları üzerine düştükleri vaktte demektir. Bu kelime meselâ bir duvar yıkılır gibi
sedâ çıkararak sukût etmek ma¡nâsına olan feth-i vâv ve sükûn-ı cîm’le ”‫“و ْجبــ ٌة‬tendir.
َ َ
Ve düşüp ölüvermek ma¡nâsına da gelir: ”‫“و َج َب الر ُج ُل‬, َ ”‫ا‬ ‫ِت‬
‫ي‬ ‫م‬
ًّ َ ‫ط‬
َ ‫ق‬
َ ‫“س‬
َ demektir. Ve gaybûbet
َّ
ma¡nâsına da gelir: ”‫الش ْــم ُس‬
َّ ِ
‫ــت‬‫ب‬ ‫ج‬ ‫“و‬, ” ‫ــت‬
ْ َ َ‫اب‬ ‫غ‬ “ demek [419] olur. Bu ma¡ânîde bu lafzın eb-
ََ َ
vâb-ı tasrîf ve masâdırı hakkında akvâl-i ¡ulemâ-i lisân ve e™imme-i lügat çok olmakla
mufassalâta mürâca¡at tavsiye olunur.

MAZMÛMETU’L-VÂV: “‫ج‬،‫”و‬
ُ
]vucdikum[ ‫•و ْج ِد ُكم‬
ْ ُ
‫أَ ْي ِم ْن َس َع ِت ُكم َو ُو ْس ِع ُكم َو َم ْق ِد َر ِت ُكم ِفي‬ 1749
﴾‫ث َس َك ْن ُتم ِم ْن ُو ْج ِد ُكم‬
ُ ‫وه َّن ِم ْن َح ْي‬ ِ
ُ ُ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْسكن‬
ْ ْ ْ ْ ْ
‫ا ْل ِج َد ِة‬
Ya¡nî gınâ ve kudret ve tâkatınızdan haddinize göre demek olur. Zammla ”‫ــد‬ٌ ‫“و ْج‬
ُ kudret
ve temekkün ve se¡a ve gınâ ma¡nâlarına isti¡mâl olunur. Kelime-i mezbûre ”‫ود‬
ٌ ‫“و ُج‬dandır
ُ
ki vücûh-ı ¡adîde ile müsta¡meldir. Evvelâ ”‫ــود‬‫ج‬ ‫“و‬
ٌ ُ ُ havâss-ı hamseden biriyle idrâk et-

1744 “Kalpleri ürperir.” el-Enfâl, 8/2; el-Hacc, 22/35.

1745 “Rabblerine dönecekleri için verdiklerini kalpleri ürpererek verenler” el-Mü™minûn, 23/60.
1746 “O da, “Gerçekten biz sizden korkuyoruz” demişti.” el-Hicr, 15/52.
1747 “Onlar, “Korkma, biz sana bilgin bir oğul müjdeliyoruz” dediler.” el-Hicr, 15/53.
1748 “Yanları üzerlerine düşüp canları çıkınca onlardan siz de yiyin” el-Hacc, 22/36.
1749 “Onları (iddetleri süresince) gücünüz nispetinde, oturduğunuz yerin bir bölümünde oturtun.” et-
Talâk, 65/6.
BÂBU’L-VÂV ‫ّدَو‬ 393

mek ve bulmaktır: ”‫يما‬ ً ِ‫ت َز ْي ًدا َكر‬

ُ ‫“و َج ْد‬
َ ve ”‫ط ْع َم ُه ُم ًّرا‬
َ ‫ت‬ ُ ‫“و َج ْد‬
َ ve ”‫يدا‬ ً ‫ت َص ْو َت ُه َش ِــد‬ ُ ‫“و َج ْد‬ َ ve ‫ت‬ ُ ‫“و َج ْد‬
َ
ِ
”‫ ُخ ُشو َن َت ُه‬ve ”‫ت َرائ َح َت ُه‬ ِ َ
ُ ‫“و َج ْد‬
َ gibi. Sâniyâ kuvvet-i şeheviyye ile idraktir: ” ‫ي‬
َّ ّ‫الر‬
ِ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ع‬
ََ‫ب‬ ‫الش‬
َّ ‫ت‬ُ ‫د‬ْ ‫ج‬ ‫“و‬
َ َ
gibi. Sâlisâ kuvve-i gazabiyye ile idraktir: ”‫ط‬ َ ‫ــخ‬َ ‫الس‬ َِ
َّ ‫ت ا ْل ُح ْــز َن أو‬
ُ ‫“و َج ْــد‬
َ gibi. Râbi¡â ¡akl veyâ
vâsıta-i ¡akl ile idrâktir. Bu ma¡rifet-i hâlık ve ma¡rifet-i nübüvvet ve bunlara müte¡allik
umûr-ı ma¡neviyye ve ¡akliyye ve rûhâniyyedir.
İstidrâk: Cenâb-ı Hak cellet ¡azametuhu evsâf-ı mezkûreden münezzeh ve müte¡âlî ol-
makla Zât-ı ecell ü a¡lâsına isnâd ve nisbet edilen idrâk ve vicdân ma¡nâsına olan ”‫ود‬ ٌ ‫“و ُج‬ ُ
1750 ٍ ِ ِ ِ
ancak ¡ilm-i mücerred ile tefsîr edilir. Meselâ ﴾‫ــن َع ْهــد‬ ْ ‫﴿و َمــا َو َج ْد َنــا لَ ْك َثرِ ه ْــم م‬
َ ve ‫﴿وإ ِْن َو َج ْد َنا‬
َ
ِ ِ ِ
﴾‫ين‬ َ ‫ أَ ْك َث َر ُه ْــم َل َفاســق‬ve ﴾‫ــآوى‬ َ ‫يمــا َف‬ ِ َ
ً ‫ ﴿أ َل ْــم َيج ْــد َك َيت‬cümlesinde ¡ilm-i mücerred ile tefsîr edil-
1751 1752

miştir. Bir de ”‫ــود‬ ٌ ‫“و ُج‬ ُ kevn ve husûl ve ma¡nâ-yı masdarî vü vasfîden mücerred olarak
var ma¡nâsına vücûd-ı vâcibü’l-vücûddur. [420] İntehâ. Ve idrâk-i zafer ve temekkün
ma¡nâlarına da gelir ki yetişmek deriz, ke-mâ kâle ta¡âlâ ‫﴿ َف ِــا َذا ا ْن َســ َل َخ ْالَ ْش ُــهر ا ْل ُحــر ُم َفا ْق ُت ُلــوا‬
ُ ُ
‫ظ َفر ُتم بِهِ م‬َ ‫وهــم َو‬
ُ ‫ث أَ ْد َر ْك ُت ُم‬ُ ‫ أَ ْي َحي‬1753﴾‫وهم‬ ُ ‫ــث َو َج ْد ُت ُم‬
ُ ‫ين َحي‬َ ‫ ا ْل ُم ْشــرِ ِك‬Ya¡nî “Bulduğunuz ve yetiştiğiniz
ْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ
ve ele geçirdiğiniz yerde” demektir. Vallâhu a¡lemu.

ِ
MEKSÛRETU’L-VÂV: “‫ج‬،‫”و‬
]vichetun[ ‫• ِو ْج َه ٌة‬
‫ أَ ْي ِقب َل ٌة‬1754﴾‫يها‬ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
ْ َ ّ‫﴿ول ُك ّ ٍل ِو ْج َه ٌة ُه َو ُم َول‬
َ َ ُ ْ
Ya¡nî “teveccüh edecek cihet ve taraf” demek olur. ”‫ــه‬
ٌ ‫“و ْج‬dendir.
َ Bu faslın evvelinde
vâki¡ ” ِ‫الن َهار‬
َّ ‫“و ْج َه‬
َ kelimesine mürâca¡at edile.

FASLU’L-VÂV MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”و‬

َ
]vedde[ ‫•و َّد‬
َ
‫يم ِان ُكم ُك َّفاراً َح َسداً ِم ْن ِع ْن ِد اَ ْن ُف ِسهِ م ِم ْن َب ْع ِد َما َتبي َن َل ُهم‬ ‫اب َل ْو َير ُّدو َن ُكم ِم ْن َب ْع ِد ِا‬ِ ‫﴿و َّد َك ِثير ِم ْن أَ ْه ِل ا ْل ِك َت‬
َ •
ُ َّ َ ْ ْ َ ْ ُ ٌ
‫ا ْل َح ُّق﴾ أَ ْي َت َم َّنى َوأَ َح َّب‬
1755

Cemî¡-i mevâzi¡de böyle tefsîr edilir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ــح‬ ِ ‫“و َّد يــو ُّد و ًّدا وو ًّدا بِالض‬
َ ‫”تع‬ ِ ‫ــم َو َو َد َاد ًة بِا ْل َف ْت‬
ّ َّ ُ َ َ َ َ َ
muhabbet ma¡nâsınadır. Ve feth-i mîm’le ”ٌ‫“م َــو َّدة‬ َ bundan ismdir. Kâle ta¡âlâ ‫﴿و َج َع َــل َبي َن ُكــم‬
َ
ْ ْ

1750 “Biz onların çoğunda, sözünde durma diye bir şey bulmadık.” el-A¡râf, 7/102.
1751 “Ama gerçekten onların çoklarını yoldan çıkmış kimseler bulduk.” el-A¡râf, 7/102.
1752 “Seni yetim bulup da barındırmadı mı?” ed-Duhâ, 93/6.
1753 “Haram aylar çıkınca bu Allah’a ortak koşanları artık bulduğunuz yerde öldürün” et-Tevbe, 9/5.
1754 “Herkesin yöneldiği bir yön vardır.” el-Bakara, 2/148.
1755 “Kitap ehlinden birçoğu, hak kendilerine belirdikten sonra dahi, içlerindeki kıskançlıktan ötürü sizi,
imanınızdan sonra küfre döndürmek isterler.” el-Bakara, 2/109.
394 ‫ُدوُدَوْل‬
‫ا‬ BÂBU’L-VÂV

1756
﴾‫ َم َو َّد ًة َو َر ْح َم ًة‬Temennî ma¡nâsına da kullanılır. Bu sûrette kelime-i mezbûreyi kelâmda
”‫ “ َل ْو‬ta¡kîb eder, âyet-i ûlâda olduğu gibi. Bu ekser-i ahvâlidir. Ba¡zen ma¡nâ-yı muhab-
betle temennîyi câmi¡ de olur.

ُ ‫•ا ْلو ُد‬

]el-vedûdu[ ‫ود‬
َ
ِ ‫ أَي م ِحب أَو ِلي‬1757﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وهو ا ْل َغ ُفور ا ْلودود‬
‫اء ِه‬
َ ْ ُّ ُ ْ ُ ُ َ ُ َُ َ َ ْ
Ya¡nî îmân ve takvâ ile muttasıf kullarını seven demek olur. Ânifü’l-beyân ”‫“م َــو َّد ٌة‬ten َ
“fe¡ûl”dür. Ma¡a’l-mübâlaga bi-ma¡nen olup bi-ma¡nâ “mef¡ûl” olarak da isti¡mâl edilir.
Esmâ-i hüsnâdan olduğu hâlde de bu ma¡nâ câizdir, 1758﴾‫ ﴿يُ ِح ُّب ُهــم َويُ ِح ُّبو َن ُــه‬kavl-i kerîmi
ْ
bunu mü™eyyiddir.

]el-ved…a[ ‫•ا ْلو ْد َق‬

َ
‫ أَ ِي ا ْل َم َطر‬1759﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َترى ا ْل َو ْد َق َي ْخر ُج ِم ْن ِخ َل ِل ِه‬
َ ُ َ
Ya¡nî “Yağmuru görürsün bulutun aralığından çıkar” demektir. Ve ”‫“و ْد ٌق‬ َ [421] yağmu-
ra ıtlâk olunduğu gibi yağmur arasında meşhûd olan toz gibi ince serpintiye ve çisintiye
de denir. Ve ”‫“دنُ ٌّــو‬ ُ ya¡nî yakınlık ve tetâbu¡ ma¡nâlarına da gelir. ”‫“و َع َــد‬ َ bâbından ‫“و َد َق‬ َ
ِ
”‫ َيد ُق َو ْد ًقا‬sûretinde tasrîf edilir.

]vedden[ ‫•و ًّدا‬

َ
﴾ً‫وق َو َن ْسرا‬ َ ‫﴿و َقالُوا َل َت َذ ُر َّن ٰا ِل َه َت ُك ْم َو َل َت َذ ُر َّن َوداًّ َو َل ُس َواعاً َو َل َي ُغ‬
َ ‫وث َو َي ُع‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1760

Kavm-i Nû√’un asnâm-ı hamsesinden birinin ismidir ki mecmû¡u ”‫“و ٌّد‬, َ ”‫اع‬ ٌ ‫“س َــو‬,
ُ ”‫وث‬
ٌ ‫“ي ُغ‬,
َ
”‫وق‬
ٌ ‫“ي ُع‬,
َ ” ‫ر‬ ‫س‬ ‫ن‬
َ “dir.
ٌ ْ
]vedde¡ake[ ‫ك‬
َ ‫•و َّد َع‬ َ
‫ أَ ْي َما َتر َك َك َر ُّب َك َو َما أَ ْب َغ َض َك‬1761﴾‫﴿ما َو َّد َع َك َر ُّب َك َو َما َق َلى‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “Rabbin seni bırakmadı ve sana bugz etmedi” demektir. Terk ma¡nâsına olan
”‫“و َد َع‬den “tef¡îl”dir. ”‫ “أَ ْس َــت ْو ِد ُع َك اهللُ َغيــر ُم َــو َّد ٍع‬kavli de bundandır ki ”‫وك‬ ٍ ‫ “ َغيــر متــر‬demektir.
َ َ ْ ُ َْ َ ْ
Bu sebeble ayrılmağa ”‫اع‬ ٌ َ َ‫د‬ ‫“و‬ tesmiye edildi ki vedâ¡da firâk ve mütâreke vardır. Râπıb
rahimehullâhu Mufredât’ta ”‫ت َك َذا أ َد ُع ُه َو ْد ًعا‬ َ ُ ‫“و َد ْع‬ ِ
َ kavli ”‫“ت َر ْك ُت ُه َواد ًعا‬
َ gibidir [dedi]. Ve ba¡zı
¡ulemâ™ bunun mâzî ve ism-i fâ¡ili isti¡mâl olunmaz, ancak ”‫“ي َــد ُع‬ َ ve ”‫“د ْع‬
َ denir, ya¡nî
muzâri¡iyle emr-i hâzırı kullanılır dedi. Hâlbuki tahfîfle ”‫“ما َو َد َع َك َر ُّب َك‬ َ dahi kırâ™at olun-
1756 “Ve aranızda bir sevgi ve merhamet var etmesi de” er-Rûm, 30/21.
1757 “O, çok bağışlayandır, çok sevendir.” el-Burûc, 85/14.
1758 “Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.” el-Mâide, 5/54.
1759 “Nihayet yağmurun, onların arasından yağdığını görürsün.” en-Nûr, 24/43; er-Rûm, 30/48.
1760 “Şöyle dediler: “Sakın ilâhlarınızı bırakmayın. Hele hele Vedd’i, Süvâ’ı, Yeğus’u, Ye’ûk’u ve
Nesr’i hiç bırakmayın.”” Nûh, 71/23.
1761 “Rabbin seni terk etmedi, sana darılmadı da.” ed-Duhâ, 93/3.
BÂBU’L-VÂV ‫ْمُهَءاَرَو‬ 395

du demiş. Mi§bâ√u’l-Munîr’de güzel beyân ve îzâh edilmiştir.

MAZMÛMETU’L-VÂV: “‫د‬،‫”و‬
ُ
]vudden[ ‫•و ًّدا‬
ُ
ِ ‫ أَ ْي َم َحب ًة ِفي ُق ُل‬1762﴾‫ات َسي ْج َع ُل َل ُهم الر ْح ٰم ُن ُو ًّدا‬
‫وب‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ِ ‫﴿ا َّن ا َّل ِذين ٰامنُوا وع ِم ُلوا الص ِالح‬
َّ َّ ُ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ
‫ا ْل ِعب ِاد‬
َ
Ya¡nî “Onlar için halkın kalblerine Allâh muhabbet ilkâ™ eder” demek olur. Ebû ¡Amr
rahimehullâhu İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâdan rivâyetle dedi ki [422] müşârün
ileyh hazretleri bu âyetten su™âl olundu. Buyurdu ki ¡Alî b. Ebî ‰âlib kerremallâhu ve-
chehu’l-kerîm hakkında nüzûl etti, zîrâ hakîkî ve sâdık müslimlerden hîçbir müslim
yoktur, illâ onun kalbinde ¡Alî radıyallâhu ¡anha bir muhabbet vardır. İntehâ. Sicistânî
bundan münfehim oluyor ki bunun hilâfı nifâk ya¡nî ¡adem-i muhabbet ¡alâmet-i nifâk
ve hazret-i müşârün ileyhe bugz ise küfrdür. Ke-mâ ruviye ¡ani’n-Nebiyyi sallallâhu
¡aleyhi ve sellem: ”‫ِيما ٌن َو ُب ْغ ُض ُه ُك ْفر‬ ِ
ٌ َ ‫“ح ُّب َعل ٍّي إ‬ُ ¡asamanallâhu minhu. Ve İbn Cerîr e†-‰aberî
rahimehullâhu Câmi¡u’l-Beyân’da bunu İbn ¡Abbâs hazretlerinden ¡Abdurra√mân b.
1763

¡Avf radıyallâhu ¡anhu hazretleri hakkında rivâyet etmiş. Bunun ikisi de sahîh olabilir,
çünkü âyetin evveli 1764﴾‫ــات‬ ِ ‫ ﴿إ َِّن ا َّل ِذيــن آمنُــوا وع ِم ُلــوا الص ِالح‬olup fi¡llerin sîga-i cem¡ olması
َ َّ َ َ َ َ
ve zamîrin de zamîr-i cem¡ bulunması cihetiyle “‫ــن‬ ِ ‫ــد الر ْح َم‬‫“منهــم ع ِلــي و ِمنهــم عب‬ ِ denilmeğe
َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ٌّ َ ْ ُ ْ
müsâ¡iddir. Vallâhu a¡lemu. ”‫“و ٌّد‬ ُ kelimesinin tahkîki evvel-i faslda ”‫“و َّد‬ َ kelimesinde
beyân edildi, ircâ¡-ı nazar buyurula.

FASLU’L-VÂV VE MA¡A’R-R™ “‫ر‬،‫”و‬

ُ
ُ ‫•ورِ ِق‬
]veri…ikum[ ‫كم‬
ْ َ
‫ أَ ْي ِف َّض ِت ُكم‬1765﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ْاب َعثُوا أَ َح َد ُكم ب َِورِ ِق ُكم َه ِذ ِه‬
ْ ْ ْ
Feth-i vâv ve râ-i meksûre ile ”‫“ورِ ٌق‬
َ dirhem-i madrûbe ya¡nî gümüş paradır. Gayr-ı
madrûb ya¡nî meskûk olmayana zammla ”‫ “نُ ْقر ٌة‬denir.
َ
َ ‫•ور‬
]verâ™ehum[ ‫اء ُهم‬
ْ َ َ
‫ أَ ْي أَ َم َام ُهم‬1766﴾‫ان َو َر َاء ُهم َم ِل ٌك‬
َ ‫﴿و َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ْ
Ya¡nî “önlerinde ki gidecekleri mahalde” demektir. ”‫“و َراء‬, َ ”‫“خ ْلــف‬ َ Ya¡nî art ma¡nâsına

1762 “İnanıp salih ameller işleyenler için Rahmân, (gönüllere) bir sevgi koyacaktır.” Meryem, 19/96.
1763 Taberî, Câmi¡u’l-beyân, 18/261.
1764 “İnanıp salih ameller işleyenler için” Meryem, 19/96.
1765 “Şimdi siz birinizi şu gümüş para ile kente gönderin” el-Kehf, 18/19.
1766 “Çünkü onların ilerisinde, her gemiyi zorla ele geçiren bir kral vardı.” el-Kehf, 18/79.
396 ‫ًةَدْرَو‬ BÂBU’L-VÂV

olduğu gibi ”‫ “ ُق َّــد ٌام‬ya¡nî ön ma¡nâsına gelmekle azdâddan olur. Ve 1767﴾‫ون ب َِمــا َو َر َاء ُه‬
َ ‫﴿و َي ْك ُف ُــر‬
َ
ِ
kavl-i kerîminde ”‫ ب َِمــا س َــو ُاه‬ile tefsîr edilmiş, [423] çünkü kelime-i mezbûre kelâm-ı
¡Arabda mahalline göre ”‫ “ َغير‬ve ”‫“س َوى‬ ِ ma¡nâlarına haml olunur. Vallâhu a¡lemu.
ْ
]verdeten[ ‫•ور َد ًة‬
َْ
‫ أَ ْي ُم ْح َمر ًة َك َل ْو ِن ا ْل َو ْر ِد‬1768﴾‫ان‬
َّ ِّ ‫الس َم ُاء َف َكا َن ْت َو ْر َد ًة َك‬
ِ ‫الد َه‬ ِ
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا ا ْن َش َّقت‬
Ya¡nî “Gülgûn oldu kırmızı sahtiyân gibi” demektir. ”‫“د َها ٌن‬ ِ kırmızı sahtiyandır, Magrib
sahtiyânı derler. ”ٌ‫“و ْر َدة‬ َ gül demek olan ”‫“و ْر ٌد‬in َ vâhidesidir. Burada gülün rengi ya¡nî
kırmızılığı maksûddur, nitekim ”‫ “ َفر ٌس َو ْر ٌد‬denir ki al attır. Ve atın levni murâd edilir de
َ
denildi. Bâbu’d-Dâl’da ”‫“الد َهان‬ ِّ kelimesine mürâca¡at edile.

ِ
MEKSÛRETU’L-VÂV: “‫ر‬،‫”و‬
]virden[ ‫• ِور ًدا‬
ْ
ً ‫ أَ ْي ُع َط‬1769﴾‫ين ِإ َلى َج َه َّن َم ِو ْر ًدا‬
‫اشا‬ ِ
َ ‫وق ا ْل ُم ْجرِ م‬
ُ ‫﴿و َن ُس‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî teşne, Türkçe susak oldukları hâlde demektir. Bâb-ı sânîden ”‫“و َر َد َيــرِ ُد‬den َ mas-
dardır. Bu Sicistânî’nin kavlidir. Sâir ¡ulemâ-i lügat bunu ”‫ودا‬ ‫ر‬‫و‬ ‫د‬ ِ‫ــر‬
ً ُ ُ ُ َ ََ َ ‫ي‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫“و‬ sûretinde tasrîf
edip kesr-i vâv ve sükûn-ı râ™ ile ”‫“و ْر ٌد‬ ِ ismdir demişler. Teşne insân ve hayvânın suya
vürûdudur. Bu bâbın evvelinde vâki¡ ”‫“وارِ َد ُهم‬ َ kelimesine mürâca¡at buyurula.
ْ
]el-virdu[ ‫•ا ْلوِ ر ُد‬
ْ
ِ ِ ِِ ِ
ُ ‫وه أَ ْو ب ِْئ َس ا ْل َم ْد َخ ُل ا َّلذي َد َخ ُل‬
‫وه‬ ُ ‫ود﴾ أَ ِي ا ْل ُو ُر‬
ُ ‫ود ا َّلذي َو َر ُد‬ ُ ‫﴿وب ِْئ َس ا ْلوِ ْر ُد ا ْل َم ْو ُر‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1770

Bu âyette ”‫“و ْر ٌد‬ ِ bi-ma¡nâ ”‫ود‬ ٌ ‫“و ُر‬dur

ُ ki fir¡avnın kavmini cehenneme sevkinden ¡ibârettir.
”‫ود‬ ‫ر‬ ‫ــو‬ ‫“م‬ sâlifü’l-beyân ” ‫ــم‬ ‫ه‬ ‫د‬ ِ‫ار‬ ‫“و‬ kelimesinde mezkûr olduğu üzere mâ-i maksûd demek
ٌ ُ ْ َ ْ ُ َ َ
ise de burada fir¡avn ve kavminin mahall-i vürûdu olan nâr ya¡nî cehennem maksûddur,
[424] binâ™en ¡aleyh bu ”‫ود‬ ٌ ‫“و ُر‬,
ُ ”‫ “ب ِْئ َــس‬ile zemm edildi. Bu ta¡bîr ¡alâ-tarîki’t-teşbîhtir.
Vallâhu a¡lemu.

1767 “Ondan sonra geleni (Kur’an’ı) inkâr ederler.” el-Bakara, 2/91.

1768 “Gök yarılıp da, yanıp kızaran yağ gibi kırmızı gül hâline geldiği zaman (hâliniz ne olur?)” er-Rah-
mân, 55/37.
1769 “Suçluları da suya koşan susuz develer gibi cehenneme sevkedeceğimiz günü düşün!” Meryem,
19/86.
1770 “Ne kötü varış yeridir orası!” Hûd, 11/98.
BÂBU’L-VÂV ‫َةَليِسَوْلا‬ 397

FASLU’L-VÂV MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”و‬

َ
]vezîran[ ‫•وزِ يرا‬
ً َ
‫ أَ ْي ُم ِع ًينا‬1771﴾‫اج َع ْل ِلي َوزِ يرا ِم ْن أَ ْه ِلي‬
ْ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ً
Ya¡nî “yardımcı.” Bu kelime himl ve sikal ma¡nâsına olan ”‫“و ْز ٌر‬den ِ “fa¡îl”dir. Ve lafz-ı
mezkûr silâh ma¡nâsına da isti¡mâl olunur. Bu ma¡nâ silâh sâhibine yük olması i¡tibâ-
riyledir. Ve her hâlde ”‫“وزِ يــر‬, ِ
”‫“و ْز ٌر‬den müştaktır. Evvelki ma¡nâya göre sâhib-i vizâret
ٌ َ
sultândan sikal ve ahkâm ve umûr ve tedâbîr-i lâzime-i saltanatı tahammül etmesi i¡ti-
bâriyle ”‫“وزِ يــر‬ tesmiye edilmiş silâh ma¡nâsına olduğuna göre tedâbîr-i umûr-ı harbiyye
ٌ َ
muktezâsı tahammül-i sikal-i silâh etmesi i¡tibâriyle ”‫“وزِ يــر‬ denilmiş olur. Bâbu’l-Hem-
ٌ َ
َ
ze’de ”‫ “أ ْو َز َار ُهم‬ve Tâ™da ”‫“تزِ ُر‬
َ kelimelerine mürâca¡at oluna.
ْ
]vezera[ ‫•و َزر‬
َ َ
َ‫ أَي َل م ْل َجأ‬1772﴾‫﴿ك َّل َل و َزر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ْ َ َ
Ya¡nî “Sığınacak mahal yoktur” demek olur. Mâ-kabline havâle edildiği üzere ”‫“أَ ْو َز َار ُهم‬
ْ
ve ”‫“تزِ ُر‬
َ kelimelerine mürâca¡at edile.

ِ
MEKSÛRETU’L-VÂV: “‫ز‬،‫”و‬
]vizran[ ‫• ِو ْزرا‬
ً
‫يما‬ ِ ِ َ 1773 ِ ِ ِ ِ
ً ‫﴿م ْن اَ ْع َر َض َع ْن ُه َفإ َِّن ُه َي ْحم ُل َي ْو َم ا ْلق َي َامة و ْز ًرا﴾ أ ْي ا ْث ًما َعظ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “büyük günâh” demektir. Faslın evvelinden beri beyân edildiği vechle ”‫“و ْز ٌر‬ ِ lafzı
hıml ve sikal ma¡nâsına olmakla her bir bâr-ı sakîle ma¡nâsına ve bu münâsebetle ism
ve zenbe de ıtlâk olunur: 1774﴾‫ظ ْهــر َك‬ ‫ــذي أَنقــض‬ ِ ‫ــك ِو ْزر َك ا َّل‬َ ‫﴿و َو َض ْع َنــا َع ْن‬ ِ
َ َ َ َْ َ َ kavl-i kerîminde ‫ــك‬ َ ُ‫“ع ْبئ‬
ِ ِ ِ ِ
ِ ‫¡ ا َّلــذي أَثقــل عليــك من تبليغ‬ibâretiyle tefsîr [425] edilmiş. Faslın evveline ircâ¡-ı nazar
”‫الر َســا َلة‬
ّ ِ َْ ْ َ َْ َ َ َ ْ
buyurula.

FASLU’L-VÂV MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”و‬

َ
]el-vesîlete[ ‫•ا ْلو ِسي َل َة‬
َ
‫ أَ ِي ا ْل ُقر َب َة‬1775﴾‫ون ِإ َلى َر ّبِهِ م ا ْل َو ِسي َل َة‬
َ ‫﴿ي ْب َت ُغ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ُ
1771 “Bana ailemden birini yardımcı yap!” Tâ Hâ, 20/29.
1772 “Hayır, hiçbir sığınacak yer yoktur.” el-Kıyâmet, 75/11.
1773 “Kim ondan yüz çevirirse şüphesiz ki o, kıyamet gününde ağır bir günah yükü yüklenecektir.” Tâ
Hâ, 20/100.
1774 “Belini büken yükünü üzerinden kaldırmadık mı?” el-İnşirâh, 94/2-3.
1775 “Rablerine vesile ararlar.” el-İsrâ™, 17/57.
398 ‫َسَوْسَو‬ BÂBU’L-VÂV

ِ ِ ‫ــل الص ِال‬ ِ

Ya¡nî yakınlık. ”‫“و َع َــد‬َ bâbından ”‫ــح َيس ُــل‬ َّ ِ ‫“و َس َــل ِإ َلــى اهلل بِا ْل َع َم‬
َ denir, “Ma¡a’r-ragbet ta-
karrüb etti, eder” demek olur. Ve ”‫“وســي َل ٌة‬ ِ ِ
َ bundan ”‫ “ َفعي َلــ ٌة‬vezninde kendisiyle bir şey™e
takarrüb ve tevassul edilen şey™dir. Ve ”‫“و ِسي َل ٌة‬ َ ile ”‫“وصي َل ٌة‬
ِ
َ bir ise de ”‫“وسي َل ٌة‬
ِ ma¡nâ-yı rag-
َ
beti mutazammın olmakla ”‫“وصي َل ٌة‬ten ِ ehasstır. Cem¡i ”‫ل‬ ُ ِ
‫ائ‬ ‫س‬ ‫“و‬ gelir. “Tef¡îl” ve “tefa¡¡ul”
َ َ َ
bâblarından ”‫ت‬ ‫ل‬‫س‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ل‬‫س‬ ‫“و‬
ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ َّ َ birdir.

]vesvese[ ‫•وسوس‬
َ َ ْ َ
‫ أَ ْي َا ْل َقى ِفي َن ْف ِس ِه َشرا‬1776﴾‫الشي َطا ُن‬ ‫ •﴿فوسوس ِإلي ِه‬
ًّ ْ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ
Ya¡nî “Gönlüne kötü şey bıraktı” demek olur. Fethle ”‫اس‬ ٌ ‫“و ْس َــو‬tandır
َ ki şerr ve hayırsız
şey™lerden kalbe hutûr eden havâtırın ismidir. ”‫“د ْحر َج‬ bâbından ‫“و ْس َــو َس ِإ َلي ِه يُ َو ْســوِ ُس َو ْس َو َســ ًة‬
َ َ ْ َ
”‫ َو ِو ْس َو ًاســا‬denir ki gönüle şerr ve hayrsız etmektir. Ve ”‫اك ُم َو ْس َــو ٌس ِا َلي ِه‬ َ ‫ “ َف ُه َو ُم َو ْســوِ ٌس َو َذ‬denir.
ْ
Bir de ”‫اس‬ ‫و‬‫س‬ ‫“و‬
ٌ َ ْ َ kezâ fethle galebe-i sevdâ™ ile dimâga ¡ârız olan bir maraza denir ki zihn
muhtelit olup marîz dâimâ müdhiş ve mûhiş şeyler düşünür ve hîçbir kimseden emîn
olmaz ve hîçbir şey™e i¡timâd etmez ve kâffe-i umûrunda mütereddid olur. Ne¡ûzu billâhi
minhu ve min kulli sû™.

]vese†an[ ‫طا‬
ً ‫•وس‬ َ َ
‫ارا‬ ِ ً ‫ أَي ع ُد‬1777﴾‫اكم أُم ًة وس ًطا‬ ِ ِِ ِ
ً ‫ول خ َي‬ َ ْ َ َ َّ ْ ُ ‫﴿و َك َذل َك َج َع ْل َن‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “¡âdiller ve hayrlılar” demek olur. ”‫ــط‬ ٌ ‫“و َس‬
َ aslen orta ya¡nî yekdîgere müsâvî iki
tarafı olan şey™dir, Fârisîde miyân denir. Bu kelime [426] medh ve zemmde kullanı-
lır, mu¡tedil demek murâd edilir. Meselâ mezmûm kimseler içinde ehven-i şerr olana
”‫ــط‬
ٌ ‫“و َس‬ َ denir. Ve ifrâtla tefrît arasında olan her bir ¡amele de ”‫ــط‬ ٌ ‫“و َس‬
َ denir. Ma¡kûl ve
mu¡tedildir. Ve istâfla taktîr ve tebzîr ile imsâk beyninde olan ¡atâ ve infâka da ”‫ــط‬ ٌ ‫“و َس‬ َ
denir ki memdûh olan cûddur. Ve ”‫ “أَ ْف َع ُــل‬vezninde ”‫ــط‬ ‫س‬
ُ َ ْ ‫و‬ َ ‫أ‬ “ ¡âdil ve hak ve insâfı kâsıd
kimseye ve hulukan ve haseben ve neseben kavmin eşref ve ekremine denir, nitekim
1778
﴾‫ون‬ َ ‫ِح‬ ُ ‫ـــك ْم َل ْــو َل تُ َس ّــب‬ َ ‫ ﴿ َق‬kavl-i kerîminde ”‫“خ ْي ُر ُه ْــم َوأَ ْع َق ُل ُه ْــم َوأَ ْن َض ُل ُه ْم ِفــي الر ْأ ِي‬
ُ ‫ــال أَ ْو َســطُ ُه ْم اَ َل ْــم اَ ُق ْــل َل‬ َ
َّ
¡ibâretiyle tefsîr olundu. Ve sükûn-ı sîn’le ”‫“و ْســط‬, َ ” ‫ن‬ ‫ي‬
َ َْ‫“ب‬ ya¡nî ara demektir. ‫ــط‬
َ ‫س‬ ‫و‬ ‫ــت‬
ْ َ ُ ََْ ‫س‬ ‫ل‬ ‫“ج‬
”‫ا ْل َق ْــو ِم‬, ”‫“بي َن ُهــم‬ Ya¡nî “Kavmin aralarında oturdum” ve “orta” demek de olur. ‫ت‬ُ ْ ‫ــت َو َق َع‬
‫د‬ ُ ‫“ ُق ْم‬
ْ َْ
ِ ِ
”‫ط ا ْل َم ْسجد‬ َ ‫ َو ْس‬gibi. Ve ” ‫الن َه‬ ِ‫ار‬ َّ ‫ط‬ َ ‫“و ْس‬ َ da böyledir.
]vese…a[ ‫•وس َق‬
َ َ
‫ أَ ْي َو َما َج َم َع‬1779﴾‫﴿وال َّلي ِل َو َما َو َس َق‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َ
Ya¡nî “Gece hakkı ve onun cem¡ ettiği şey™ hakkı” için demektir. Eşyâ-i müteferrikayı

1776 “Nihayet şeytan ona vesvese verdi.” Tâ Hâ, 20/120.

1777 “Böylece sizi orta bir ümmet yaptık.” el-Bakara, 2/143.
1778 “Onların en akl-ı selim sahibi olanı, “Ben size ‘Rabbinizi tespih etseydiniz ya!’ dememiş miydim?”
dedi.” el-Kalem, 68/28.
1779 “Geceye ve içinde topladıklarına” el-İnşikâk, 84/17.
BÂBU’L-VÂV ‫َنْلَّصَو‬ 399

cem¡ ya¡nî bir yere toplamak ma¡nâsına olan ”‫“و ْس ٌــق‬dendir. َ Leyl her şey™i me™vâsına
cem¡ ve zamm ettiği ve onda müteferrikler müctemi¡ olduğu zâhirdir. ”‫“و َع َــد‬ َ bâbından
”‫“و َس َــق َي ِس ُــق َو ْســ ًقا‬ ”‫م‬ ‫ض‬ ‫و‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫“ج‬ ” ‫ء‬ ِ
َ denir,
َّ َ َ َ َ َ
demektir. Ve “istif¡âl” bâbından ُ ْ َّ َ َ ‫ “ا ْس َت ْو‬denir,
‫ي‬ ‫الش‬ ‫ــق‬‫س‬
“Müctemi¡ ve kâmil oldu” demek olur. Ve bu âyette ”‫“و َس َــق‬ َ kelimesi ”‫“ع َــا‬
َ ile de tefsîr
olunmuş. Bunun vechi leyl ¡ulüvv ve isti¡lâ ve istîlâ™ ettiğinde ondan hîçbir şey™ müm-
teni¡ olamadığıdır. Bu sûrette ma¡nâ-yı nazm-ı kerîm ”‫“وال َّلي ِل َو َما َع َل ُه َو َت َخ َّل َل ُه‬ demek olur.
ْ َ
ِ ‫•ا ْلوسو‬
]el-vesvâsi[ ‫اس‬
َ ْ َ
ِ‫الص ُدور‬ ِ ِ ِ َّ ‫اس﴾ أَ ِي‬ ِ ‫﴿من َش ِر ا ْلوسو ِاس ا ْل َخن‬
ِ
ُّ ‫الش ْي َطان ا َّلذي يُ َو ْسوِ ُس في‬ َ ْ َ ّ ْ •
1780
َّ
Ya¡nî “Kalblere [427] şerr ve havâtır-ı müfside ve muzırra ilkâ™ eden şeytân” demek
ِ ‫ “اَ ْل َخن‬Bâbu’l-»âi’l-Mu¡ceme’de beyân olundu, mürâca¡at oluna. ”‫“وسواس‬ın tah-
olur. ”‫اس‬ َّ َ ْ َ
kîki ânifü’l-beyân ”‫“و ْس َو َس‬
َ kelimesinde mürûr etti, ircâ¡-ı nazar edile.

MAZMÛMETU’L-VÂV: “‫س‬،‫”و‬
ُ
]vus¡ahâ[ ‫•وسع َها‬
َ ْ ُ
َّ ‫﴿ل يُ َك ِّل ُف‬
َ ‫ أَ ْي‬1781﴾‫اللُ َن ْف ًسا إ َِّل ُو ْس َع َها‬
‫طا َق َت َها‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
”‫“و َما َت َس ُع ُه ُق ْد َر ُت َها‬ ِ
َ da denir ki “gücü yettiği kadar” ta¡bîr ederiz. Evvel-i bâbda vâki¡ ”‫“واسع‬
َ
kelimesine mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-VÂV MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE: “‫ص‬،‫”و‬

َ
ِ ‫•ا ْلو ِص‬
]el-va§îdi[ ‫يد‬
َ
ِ ‫اء يع ِني ِفن‬
‫اء ا ْل َك ْه ِف‬ ِ َ 1782 ِ ِ ِ ‫ط ِذر‬ ِ
َ ْ َ ‫اع ْيه بِا ْل َوصيد﴾ أ ِي ا ْل َف َن‬ َ َ ٌ ‫﴿و َك ْل ُب ُه ْم َباس‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
“Kehfin sâhasında” demek olur. Ve ”‫اب‬ ِ ‫“ع َت َب ِة ا ْل َب‬
َ ya¡nî kehfin kapısı eşiğinde demektir de
denildi. Bâbu’l-Mîm’de ”‫“م ْؤ َص َد ٌة‬ ُ kelimesine mürâca¡at oluna.

]va§§alnâ[ ‫•وص ْل َنا‬

َّ َ
‫ أَ ِي أَ ْتب ْع َنا َب ْع َض ِه َب ْع ًضا‬1783﴾‫ون‬
َ ‫﴿و َل َق ْد َو َّص ْل َنا َل ُه ُم ا ْل َق ْو َل َل َع َّل ُه ْم َي َت َذ َّك ُر‬
َ •
َ
Ya¡nî “¢ur™ân-ı kerîm’in inzâlinde âyât-ı ¢ur™âniyyenin ba¡zını ba¡zına itbâ¡ ettik, tâ ki
onların ¡indinde muttasıl oldu.” ”‫ــل‬ ٌ ‫“و ْص‬danَ “tef¡îl”dir. Ve ”‫يــل‬ ٌ ‫“ت ْو ِص‬ َ teksîr ve tekrîr vasl

1780 “İnsanların kalplerine vesvese veren sinsi vesvesecinin kötülüğünden” en-Nâs, 114/4.
1781 “Allah bir kimseyi ancak gücünün yettiği şeyle yükümlü kılar” el-Bakara, 2/286.
1782 “Köpekleri de mağaranın girişinde iki kolunu uzatmış (yatmakta idi.)” el-Kehf, 18/18.
1783 “Andolsun, düşünüp öğüt alsınlar diye o sözü (Kur’an âyetlerini) onlara peşpeşe ulaştırdık.” el-Ka-
sas, 28/51.
400 َ‫ٍةَليِص و‬ BÂBU’L-VÂV

ifâde eder. Burada sözü birbirine ulamaktır ve muttasıl ve fâsılasız söylemektir. Murâd
“¢ur™ân-ı kerîm’i va¡d ve va¡îd ve emr ve nehyi ve kasas ve ¡iber ve mevâ¡iz ve rekâyık
ve hikem olarak yekdîgere mütevâsıl ve mütetâbi¡ inzâl ettik” demektir.

]va§îletin[ ‫•و ِصي َل ٍة‬

َ
﴾‫اللُ ِم ْن َب ِحير ٍة َو َل َس ِائب ٍة َو َل َو ِصي َل ٍة َو َل َح ٍام‬
1784
َّ ‫﴿ما َج َع َل‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ َ
Bu dört kelimenin medlûlü olan eşyânın beyânı Bâbu’l-Bâ’da [428] ”‫“ب ِحير ٍة‬ kelimesinde
َ َ
mufassalen mürûr etmiştir, oraya mürâca¡at oluna.

FASLU’L-VÂV MA¡A’‰-‰Â™: “‫ط‬،‫”و‬

َ
]va†aran[ ‫طرا‬
َ ‫•و‬
ً َ
‫اج ًة‬ 1785
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما َق َضى َز ْي ٌد ِم ْن َها َو‬
َ ‫ط ًرا﴾ أَ ْي أَ َر ًبا َو َح‬
”‫طــر‬ ‫ “و‬maksûd ve mühimm olan hâcettir, Türkçe gerek denir. Bu lafzdan fi¡l binâ olun-
ٌ َ َ
maz. Ma¡nâ-yı âyet-i kerîmede “Vaktâ ki Zeyd ondan hâcetini kazâ etti” denir. Vallâhu
a¡lemu.

]vat™en[ ‫ط ًئا‬
ْ ‫•و‬ َ
1786
﴾ً‫اش َئ َة ال َّلي ِل ِهي أَ َش ُّد َو ْط ًئا َو َا ْق َو ُم ِقيال‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ ِإ َّن َن‬
َ ُ ْ
َ ْ
Bu kelime mufassalen Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ َش ُّــد َو ْط ًئــا‬kelimesinde vücûhuyla beyân edil-
miştir, mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”و‬

َ
]vefden[ ‫•و ْف ًدا‬
َ
‫ أَ ْي ُر ْكبا ًنا َع َلى ْ ِالب ِِل‬1787﴾‫ين ِإ َلى الر ْح َم ِن َو ْف ًدا‬ ِ
َ َّ َ ‫﴿ي ْو َم َن ْح ُش ُر ا ْل ُم َّتق‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Bunun vâhidesi ”‫ــد‬ ٌ ‫“و ِاف‬dir. Ve ”‫ــات‬ ٍ ‫ “جماع‬ile de tefsîr edildi. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡an-
َ َ َ َ
humâdan ”‫“ر ْكبا ًنــا‬ tefsîri mervîdir. Ve Emîrü’l-mü™minîn ¡Alî b. Ebî ‰âlib kerremallâhu
َ ُ
ِ ‫الذ َه ِب َو َن َج ِائ َب ســر‬ ِ ٍ ِ ِ ِ َ ‫“مــا يح َشــر‬
vechehu hazretleri ‫وج َها‬
ُ ُ َّ ‫ــن‬ ْ ‫ون َواهلل َع َلــى أَ ْر ُجلهِ ْــم َو َلك‬
َ ‫ــن َع َلــى نُــوق رِ َحالُ َهــا م‬ ُ ْ ُ َ
”‫ار ْت‬ ‫ط‬
َ ‫ا‬ ‫ِه‬
‫ب‬ ‫وا‬‫م‬ ‫ه‬ ‫ِن‬
ْ ‫إ‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ار‬ ‫س‬ ‫ا‬‫ِه‬‫ب‬ ‫وا‬ ‫م‬‫ه‬ ‫ِن‬
ْ ‫إ‬ ‫يت‬ ِ
‫اق‬ ‫و‬ ‫ب‬ buyurdu. Murâd yevm-i kıyâmet ve ¡âlem-i âhiret-
َ َ ُّ َ َ ْ َ َ َ ُّ َ ُ ََ
1784 “Allah ne “Bahîre” ne “Sâibe”, ne “Vasîle” ne de “Hâm” diye bir şey meşru kılmamıştır.” el-Mâide,
5/103.
1785 “Zeyd eşinden yana isteğini yerine getirince (eşini boşayınca)” el-Ahzâb, 33/37.
1786 “Şüphesiz gece ibadetinin etkisi daha fazla, (bu ibadetteki) sözler (Kur’an ve dua okuyuşlar) ise
daha düzgün ve açıktır.” el-Müzzemmil, 73/6.
1787 “Allah’a karşı gelmekten sakınanları Rahmân’ın huzurunda bir elçiler heyeti gibi toplayacağımız
günü düşün!” Meryem, 19/85.
BÂBU’L-VÂV ‫اًقاَفِو‬ 401

te etkıyâ-i ¡ibâdına Cenâb-ı Hakk’ın ikrâm ve in¡âmının ne derecede ¡âlî ve vâsi¡ olduğu-
nu beyândır. Kemmiyyet ve keyfiyyetinde tefekkür hamâkattir, zîrâ bu o ¡âlemin ahvâl
ve neş™esine göredir, orada görülünce biliriz, burada mümkün değildir. ”‫“و َع َــد‬ َ bâbından
”‫ــود‬ َ ِ ِ ِ
ٌ ‫ــاد َو ُو ُف‬
ٌ ‫ــد َوا ْل َق ْو ُم َو ْف ٌد َوأ ْو َف‬
ٌ ‫ــاد ًة َف ُه َــو َواف‬
َ ‫ــد َو ْف ًــدا َو َو َف‬
ُ ‫“و َف َــد َيف‬
َ denir. Görülüyor ki ”‫ــد‬
ٌ ‫“و ْف‬
َ lafzı ”‫“واف ٌد‬in
َ
cem¡i [429] olduğu gibi masdar da oluyor. Kelime-i mezbûre mülûk ve ekâbire ¡arz-ı
hâcât ve tâleb-i havâyic ve isti¡tâf için gelen cemâ¡at-i rükbân ma¡nâsınadır. Ve ”‫ــد‬ ٌ ‫“و ْف‬
َ
lafzı maksad-ı mezkûr üzere gelenlere ¡alem hükmündedir.

]veffâ[ ‫•و َّفى‬

َ
‫ أَ ْي َت َّمم َما أُ ِمر ب ِِه‬1788﴾‫اهيم ا َّل ِذي َو َّفى‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َام َلم ي َنب ْأ بِما ِفي صح ِف موسى وإِبر‬
َ َ َ َْ َ ٰ ُ ُ ُ َ َّ ُ ْ ْ َ ْ
Ya¡nî “Emr olunduğu şey™i itmâm ve ikmâl etti.” Murâd vazîfe-i ¡ubûdiyyet ve emr-i
nübüvvet ve teblîg-i ahkâm-ı risâleti yerine getirdi, ödedi demektir. Bu kelime ödemek
ma¡nâsına olan ”‫اء‬ ٌ ‫“و َف‬dan
َ “tef¡îl”dir.

MAZMÛMETU’L-VÂV: “‫ف‬،‫”و‬
ُ
ْ ‫•و ِّفي‬
]vuffiyet[ ‫ت‬
َ ُ

‫ أَ ْي أُ ْع ِطي ْت َوأُ ِ ّد َي ْت َج َز َاء َما َك َسب ْت‬1789﴾‫﴿و ُو ِّفي ْت ُك ُّل َن ْف ٍس َما َك َسب ْت‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
َ َ َ َ َ
Ya¡nî “Her bir nefsin hayr ve şerrden kazandığının cezâsı verilir, edâ edilir.” Ya¡nî
bilâ-noksân ve lâ-ziyâde hakkıyla ödenir demek olur. Bu da ânifü’l-beyân ”‫ــاء‬ ٌ ‫“و َف‬dan
َ
ِ ِ
“tef¡îl”dir. ”‫“و َّفــى يُ َو ّفــي َت ْوفيــ ًة‬ denir. ” ‫ــت‬
ْ ‫ي‬ ‫ف‬
ّ ِ ‫“و‬ bundan mâzî-i müfred mü™ennes mebnî
َ َ َ ُ
¡ale’l-mef¡ûldür.

ِ
MEKSÛRETU’L-VÂV: “‫ف‬،‫”و‬
]vifâ…an[ ‫• ِو َفا ًقا‬
‫وء َع َم ِلهِ م‬ ِ ‫ أَي مو ِاف ًقا ِلس‬1790﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿جزاء ِو َفا ًقا‬
ْ ُ َُ ْ ً ََ َ ُ ْ
Türkçemizde “uygun” denir. Şey™eyn beyninde muvâfakat ve mutâbakat ya¡nî uygunluk
ma¡nâsına olan ”‫“و ْف ٌق‬den
َ “müfâ¡alet” bâbından masdar bi-ma¡nâ “fâ¡il” olarak ”‫“ج َز ٌاء‬ َ yâ
vasf mevzi¡inde vâki¡ olmuştur. Bâb-ı mezkûrdan ”‫“وا َف َــق يُ َو ِاف ُــق ُم َوا َف َقــ ًة َو ِو َفا ًقــا َف ُه َو ُم َو ِاف ٌق‬
َ denir.
Ve kelime-i mezbûre tesâdüf ve râst gelmek ma¡nâsına kullanılır: ”‫“وا َف ْق ُت ُــه‬, َ ”‫اد ْف ُت ُــه‬َ ‫“ص‬َ de-
mektir. Ve [430] “tefâ¡ul”den ”‫“ت َوا َف َــق َي َت َوا َف ُــق َت َوا ُف ًقــا‬
َ ittifâk ve tezâhür ma¡nâlarına isti¡mâl
edilir.

1788 “Yoksa Mûsâ’nın ve Allah’ın emirlerini bütünüyle yerine getiren İbrahim’in sahifelerindeki şu ha-
kikatler kendisine haber verilmedi mi?” en-Necm, 53/37.
1789 “Herkese kazandığı tamamen ödendiği vakit” Âl-i ¡İmrân, 3/25.
1790 “Ancak, uygun bir ceza olarak” en-Nebe™, 78/26.
402 ‫ٌرْقَو‬ BÂBU’L-VÂV

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-¢ÂF: “‫ق‬،‫”و‬

َ
]va…run[ ‫•و ْقر‬
ٌ َ
‫ أَ ْي َص َمم‬1791﴾‫ون ِفي آ َذ ِانهِ م َو ْقر‬
َ ُ‫ين َل يُ ْؤ ِمن‬ ِ
َ ‫﴿وا َّلذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ٌ ٌ ْ
Ya¡nî “sağırlık.”
‫ َص َمم‬1792﴾‫﴿و ِفي آ َذ ِان َنا َو ْقر‬
َ ‫ • َو َك َذا‬
ٌ ٌ
”‫“و ْقــر‬ lafzı fethle kulak ağırlığı, sağırlık ve kesrle ”‫“و ْقــر‬ ِ hıml, yük, sikal ma¡nâsına ise
ٌ َ ٌ
de ekser katır ve eşek yüküne denir. ”‫ “ َفهِ ــم‬bâbından ”‫“و ِقــر ْت أُ ُذنُ ُــه‬, ”‫ــت‬ ْ ‫“ص َّم‬
َ demektir. Ve
َ َ َ
َ bâbından müte¡addî olarak ”‫“و َق َــر اهللُ أُ ُذ َن ُــه‬,
”‫“و َع َــد‬ َ ”‫ “اَ َص َّم ُــه‬Ya¡nî “Sağır etti” yâhûd “etsin”
demektir. Ve fethateynle ”‫ار‬ ٌ ‫“و َق‬
َ hilm ve sekînet ya¡nî ağırbaşlılıktır. Ve ”‫ور‬ ٌ ‫“ر ُج ٌل َو ُق‬
َ halîm
ve zû-sekîne ya¡nî ağırbaşlı kimse demek. Bunda ma¡nâ-yı mübâlaga mündemicdir.
Ma¡ânî-i mezkûre cümleten ”‫“و ْقــر‬in sikal ma¡nâsından me™hûzdur. Ve “tef¡îl”den ”‫“ت ْو ِقيــر‬
ٌ َ ٌ َ
ağırlamak ve ta¡zîm etmek ma¡nâsınadır.
ِ ‫•و َقع‬
]va…a¡ati[ ‫ت‬
َ َ
‫ أَ ْي ِإ َذا َق َام ِت ا ْل ِقي َام ُة‬1793﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ ِإ َذا َو َق َع ِت ا ْل َو ِاق َع ُة‬
َ
Ya¡nî kıyâmet kâim olduğu vaktte demektir. Ve ”‫ــت ا ْل ِقي َامــ ُة‬ ِ ‫ “ ِإ َذا ح َد َث‬de denildi ve ‫ــت‬
َ ْ ‫“ ِإ َذا َن َز َل‬
َ
”‫ َصي َح ُة ا ْل ِقي َام ِة‬ile de tefsîr edildi. Tahakkuk-ı vukû¡undan için kıyâmete ”‫“و ِاق َع ٌة‬ َ tesmiye bu-
َ ْ
yurulmuştur. ”‫“و َق َع‬ َ mâddesi ebvâb-ı muhtelifeden ma¡ânî-i ¡adîdede kullanılır, ez-cümle
sadme-i harb ve kıtâl ve sukût ve nüzûl ve gaybet ve şetm ve sebb ve cimâ¡ ma¡nâlarında
müsta¡meldir. Ve ”‫“و ِاق َع ٌة‬, َ ”‫ “آزِ َف ٌة‬gibi kıyâmetin bir ismidir de denildi.
ُ ‫•و ُق‬
]ve…ûdu[ ‫ود‬
َ
ِ ِ
‫ار‬ َّ ‫النارِ ﴾ أَ ْي َما ُتو َق ُد بِه‬
ُ ‫الن‬ َّ ‫ود‬ ُ ‫﴿وأُو َلئ َك ُه ْم َو ُق‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1794

Ya¡nî hatab ve sâire gibi kendisiyle âteş yakılacak şey™ demek olur. [431] ”‫“و َع َــد‬ َ bâbın-
dan lâzım olarak ”‫ودا‬ ِ
ً ‫ِالض ّم َو ُق‬
َّ ‫ار َو ْق ًدا َوب‬ َ ‫الن‬
َّ ‫ت‬ ُ ‫“و َق ْد‬َ denir, âteş yanmak ve tutuşmak ma¡nâsına-
dır. Feth-i vâv’la ”‫ود‬ ‫ق‬
ٌ ُ َ ‫“و‬ âteş yakmak için hâzırlanan odun ve emsâli yanacak şey™lerdir.
Ve lehîb ya¡nî alev ma¡nâsına da gelir: ‫يــب‬ ِ ِ‫ أَ ِي ال َّله‬1795﴾‫ــود‬ ِ ‫ات ا ْلو ُق‬ ِ ‫ود النــارِ َذ‬
ِ ‫ــد‬
ُ ‫ــاب ْال ُْخ‬ َ ِ
َ َّ ُ ‫﴿ ُقت َــل أ ْص َح‬
Hemze ile ta¡addî eder: ”‫ــادا‬ ً ‫ــار إِي َق‬
َ ‫الن‬َّ ‫ت‬ ُ ‫“ “أَ ْو َق ْــد‬Âteş yaktım” demektir. Ve “istif¡âl”den de
ِ
ٌ ‫ “إِي َق‬ma¡nâsına gelir: ‫ارا﴾ أَ ْي أَ ْو َق َد‬
”‫اد‬ ً ‫﴿م َث ُل ُه ْم َك َم َث ِل ا َّلذي ْاس َت ْو َق َد َن‬
َ Ve tehyîc ve teheyyüc ma¡nâ-
1796

1791 “İnanmayanların kulaklarında bir ağırlık vardır” Fussilet, 41/44.

1792 “Kulaklarımızda bir ağırlık vardır (dediler).” Fussilet, 41/5.
1793 “Kesin gerçekleşecek (olan Kıyamet) koptuğu zaman” el-Vâkı¡a, 56/1.
1794 “Onlar ateşin yakıtıdırlar.” Âl-i ¡İmrân, 3/10.
1795 “(Mü’minleri yakmak için) hendek kazıp (içinde) alevli ateş yakanlar lanetlenmiştir.” el-Burûc,
85/4-5.
1796 “Onların durumu, (geceleyin) ateş yakan kimsenin durumuna benzer.” el-Bakara, 2/17.
BÂBU’L-VÂV َ‫يِك‬
‫لٌ و‬ 403

larıyla harb vaktine ve îkâ¡-ı şerr ve fesâd ma¡nâlarına da isti¡âreten kullanılır.

َ ‫•و َق‬
]ve…abe[ ‫ب‬
َ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِمن َش ِر َغ‬
‫ أَ ْي َد َخ َل‬1797﴾‫اس ٍق ِإ َذا َو َق َب‬
ّ ْ َ َ ُ ْ
ِ
Ya¡nî “Girdi ve hulûl etti”, “ettiği vaktte” demektir. ”‫ “ َغاس ٍــق‬gece ve zulmet ve hâl-i
husûfta cirm-i kamere de denir. Bâbu’l-∏ayn’da ”‫اس ٍــق‬ ِ ‫ “ َغ‬kelimesine nazar oluna. ”‫“وع َــد‬
َ َ
bâbından ”‫“و َق َب َو َقبا‬,
َ ”‫ل‬َ ‫خ‬ ‫“د‬
َ َ ve ”‫ل‬َّ ‫“ح‬
َ demektir. Ve gaybûbet ma¡nâsına da gelir.
ً

MAZMÛMETU’L-VÂV: “‫ق‬،‫”و‬
ُ
ْ ‫•و ِّق َت‬
]vu……itet[ ‫ت‬
ُ
‫ بِا ْل َو ِاو َب َد َل ا ْل َه ْم َز ِة‬1798﴾‫الر ُس ُل ُو ِّق َت ْت‬ ِ َ ‫ • َع َلى ِقرائَ ِة َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُّ ‫﴿وإ َذا‬ َ
ٍ ِ
Her iki kırâ™ate göre de ”‫“جم َع ْت ل َو ْقت‬ ِ
ُ demektir ki yevm-i kıyâmettir. Rüsül-i kirâm ¡aley-
himü’s-selâm o gün ve vaktte ümmetleri üzerine şehâdet için cem¡ olunurlar ve vakt-i
mezkûrda hâzır olurlar. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ ِّق َت ْت‬kelimesine mürâca¡at buyurula.

]vu…ifû[ ‫•و ِق ُفوا‬

ُ
‫ِالت ْش ِد ِيد أَ ْو ُحب ُِسوا‬ ِ
َّ ‫النارِ ﴾ أَ ْي ُعرِ ُضوا أَ ْو ُو ّق ُفوا ب‬
1799 ِ
َّ ‫﴿و َل ْو َت َرى ِإ ْذ ُوق ُفوا َع َلى‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Cehenneme arz olundukları vakt” yâhûd “tevkîf olundukları” [432] yâhûd “habs
edildikleri vakt” demek olur. ”‫“و ْق ٌــف‬dandır. َ Lafz-ı mezkûr sîga-i mechûl ile tevkîf
ma¡nâsına isti¡mâl edilmiştir. ¡Arz ve habs ma¡nâları bundan ahz olundu, zîrâ her ikisi
de tevkîfe mütevakkaftır. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-KÂF: “‫ك‬،‫”و‬

َ
ٌ ‫•و ِك‬
]vekîlun[ ‫يل‬
َ
‫اف‬ ٍ ‫ال َك‬
ُ ‫يل َويُ َق‬ ٌ ‫ أَ ْي َك ِف‬1800﴾‫يل‬ ٌ ‫اللُ َع َلى ُك ّ ِل َش ْي ٍء َو ِك‬
َّ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫“و َع َــد‬ ِ ‫ “و َك َل ْالَمــر ِإ َلي ِــه ي‬denir, “İşi ona tefvîz etti, ısmarladı.” ‫“ َفهــو‬
َ bâbından ”‫ــول‬
ً ‫ــك ُل َو ْك ًل َو ُو ُك‬ َ ْ َ ْ َ َ ُ
ٌ ‫ َو ِك‬denir. Bi-ma¡nâ “mef¡ûl” olarak ”‫ــول ِإ َل ْي ِــه‬
”‫يــل‬ ٌ ‫“م ْو ُك‬
َ ma¡nâsına bir kimse bir emri bir kim-
seye tefvîz eder, ısmarlarsa o bâbda onunla iktifâ™ ettiğinden o kimse de emr-i mezkûru
tekeffül etmekle mevkûlun ileyhe ”‫يــل‬ ٌ ‫“ك ِف‬
َ de denir, binâ™en ¡aleyh ”‫يــل‬ ٌ ‫“و ِك‬,
َ ”‫يــل‬ ٌ ‫“ك ِف‬ َ ile tef-

1797 “Karanlığı çöktüğü zaman gecenin kötülüğünden” el-Felak, 113/3.

1798 “Peygamberler için (ümmetlerine şahitlik etmek üzere) vakit belirlendiği zaman (kıyamet gerçekle-
şir).” el-Murselât, 77/11.
1799 “Ateşin karşısında durduruldukları vakit (hâllerini) bir görsen!” el-En¡âm, 6/27.
1800 “Allah ise her şeye vekildir.” Hûd, 11/12.
404 ‫ُهَزَكَو‬ BÂBU’L-VÂV

ٍ ‫“ك‬
sîr edilmiştir. ”‫اف‬ َ ile tefsîri mevkûlun ileyh Cenâb-ı Hak olmakla ¡ilm ve kudret ve
rahmetiyle kâffe-i ¡avâlimi muhît olduğu cihetle her şey™e her hâlde ve her husûsta kâfî
olması i¡tibâriyledir ki Allâh yeter başka şey™e ihtiyâc yoktur demek olur.

]vekezehû[ ‫•و َك َزه‬

ُ َ
‫ِج ْم ِع َك ِّف ِه‬ 1801 ِ
ُ ‫وسى َف َق َضى َع َل ْيه﴾ أَ ْي َض َر َب َص ْد َر ُه ب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َو َك َز ُه ُم‬
Ya¡nî “Yumruğuyla göğsüne vurdu da madrûb ölüverdi” demektir. ”‫“و ْك ٌز‬ َ yumrukla vur-
maktır. ”‫“و َع َد‬َ bâbından ”‫“و َك َز ُه َو ْك ًزا‬ َ mutlakan yumrukla vurmak ma¡nâsınadır. Sadra vur-
mak veyâ çeneye muşta vurmaktır da denildi. Ve ”‫“و ْك ٌز‬, َ ta¡n ve def¡ ma¡nâlarına da gelir.
Lâm’la ”‫ “ َل ْك ٌز‬ve ”‫ “ َل ْم ٌز‬de böyledir.

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”و‬

َ
]velâyetihim[ ‫•و َلي ِتهِ م‬
ْ َ َ
‫اث‬ ِ ‫] ِمن ا ْل ِمير‬433[ ‫ أَي َقراب ِتهِ م يع ِني‬1802﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ما َل ُكم ِمن و َلي ِتهِ م ِمن َشي ٍء‬
َ َ َْ ْ َ َ ْ ْ ْ ْ َ َ ْ ْ َ َ ْ
Ya¡nî “Mîrâstan sizin için onların karâbetinden bir şey™ yoktur.” Murâd karâbet sebe-
biyle onların mîrâsından size ve sizin mîrâsınızdan onlara bir şey™ yoktur demek olur.
Vâv’ın kesriyle ”‫“و َل َي ِتهِ ــم‬ ِ de kırâ™attir, bu takdîrce ”‫ــن نُصر ِتهِ ــم َو َتو ِلّى أُ ُمورِ ِهم‬ ِ َ ِ
ْ ْ َ ْ َ ْ ْ ‫ “م‬denir. ‫“ول َي أ ْم َر‬ َ
”‫ ا ْل َم ْم َل َك ِــة ِو َل َيــ ًة‬kavlinden masdardır. Ve ”‫“د َل َلــ ًة‬ ِ
َ ve ”‫ “د َل َلــ ًة‬gibi ve ”‫“و َل َي ًة‬َ ve ”‫“و َل َي ًة‬ِ lügattır.
Ma¡nâca fark yoktur da denildi. Ve fethle ”‫“و َل َيــ ٌة‬ َ rübûbiyyet ma¡nâsına da gelir, nite-
kim 1803﴾‫ل ا ْل َح ِّــق‬ ِ َّ ِ ‫ــك ا ْلو َليــ ُة‬ ِ
‫ال‬‫ن‬ ‫﴿ه‬
َ َ َ َُ kavl-i kerîminde vâki¡ olmuştur ki murâd rubûbiyyettir. Ve
ِ”‫ “اَ ْلم ْل ُك والتصر ُف ِ َّل‬demek olur. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.
ُّ َ َّ َ ُ
]velîceten[ ‫يج ًة‬ ِ
َ ‫•ول‬ َ
‫ أَ ْي ِب َطا َن ًة َو ُد َخ َل َء‬1804﴾‫يج ًة‬ ِ ِِ ِِ ِ َّ ‫ون‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َلم ي َّت ِخ ُذوا ِمن ُد‬
َ ‫ين َول‬ َ ‫الل َو َل َر ُسوله َو َل ا ْل ُم ْؤمن‬ ْ َ ْ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “dost, sırdaş” demek olur. İkinci bâbdan ”‫وجــا‬ ِ
ً ُ‫ــج ُول‬
ُ ‫ــج َيل‬
َ ‫“و َل‬
َ denir, “‫”د َخ َــل‬ َ demektir.
َ ‫“أَ ْو َل َج ُــه إ‬, ”‫ “أَ ْد َخ َل ُــه‬demektir, ke-mâ kâle ta¡âlâ: ‫ار‬ ِ ِ ِ
“İf¡âl”den ”‫ِيل ًجــا‬ َّ ‫الن َهارِ َوتُول ُج‬
َ ‫الن َه‬ َّ ‫﴿تُول ُج ال َّل ْي َل في‬
ِ ‫ ِفــي ال َّل ْي‬Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــج‬
﴾‫ــل‬ ِ ُ kelimesine nazar oluna. Ve ”‫“و ِليجــ ًة‬, ”‫ “ َف ِعي َلــ ٌة‬vezninde
ُ ‫“تول‬
1805
َ َ
dahîl ve bitânet ma¡nâsına isti¡mâl olunur, zîrâ bir kimse kendilerinden olmadığı hâlde
bir kavmin içinde kavmin efrâdından bir kimse gibi bulunursa ona ”‫يجــ ٌة‬ ِ denir. Bun-
َ ‫“ول‬ َ

1801 “Mûsâ da ona bir yumruk indirip onu öldürdü.” el-Kasas, 28/15.
1802 “Onların velayetleri size ait değildir.” el-Enfâl, 8/72.
1803 “İşte bu durumda velayet (himaye ve koruyuculuk) yalnızca hak olan Allah’a mahsustur.” el-Kehf,
18/44.
1804 “Allah’tan, Resûlünden ve mü’minlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeksizin” et-Tevbe,
9/16.
1805 “Geceyi gündüze sokarsın, gündüzü geceye sokarsın.” Âl-i ¡İmrân, 3/27.
BÂBU’L-VÂV ‫اًن َهو‬
ْ 405

dan bir kimsenin sâhib-i sırrı olan hâss dostuna dahi ”‫يج ًة‬ ِ denildi.
َ ‫“ول‬
َ

MAZMÛMETU’L-VÂV: “‫ل‬،‫”و‬
ُ
ُ ‫•و ِل ْد‬
]vulidtu[ ‫ت‬
ُ
‫ين ِو َل َد ِتي‬ ِ
َ ‫ث َحياًّ﴾ أَ ْي ح‬
1806
ُ ‫وت َو َي ْو َم اُ ْب َع‬ ُ ‫الس َل ُم َع َل َّي َي ْو َم ُو ِل ْد‬
ُ ‫ت َو َي ْو َم اَ ُم‬ َّ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “doğduğum günde vaktte” demektir. Bâb-ı sânîden ”‫“و َل َد َي ِل ُد ِو ْل ًدا َو ِو َل َد ًة‬ َ denir, doğur-
maktır. Görülüyor ki müte¡addîdir. Lâzım olarak doğmak [434] ma¡nâsına sîga-i mechûl
ile müsta¡meldir: ”‫ت ُو ِل ْد َنا‬ ُ ‫“و ِل َد ُو ِل ْد‬
ُ gibi, doğdu ve doğdum ve doğduk demektir. Ve kezâ ﴿
ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ ‫ َو َس َل ٌم َع َل ْي ِه َي‬kavl-i kerîminde de ”‫ين ِو َل َد ِت ِه‬
﴾‫ث َح ًّيا‬ ‫ع‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫وت‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫م‬‫و‬ ‫ي‬‫و‬ ‫د‬ ِ
‫ل‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫و‬ ِ
َ ‫ “ح‬denir.
1807

ِ
MEKSÛRETU’L-VÂV: “‫ل‬،‫”و‬
]vildânun[ ‫• ِو ْل َدا ٌن‬
‫ أَ ْي ِغ ْل َما ٌن‬1808﴾‫ون‬
َ ‫وف َع َل ْيهِ ْم ِو ْل َدا ٌن ُم َخ َّل ُد‬
ُ ُ‫﴿يط‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “hademe-i cennet” ki mü™minîne hidmet için halk ve tahsîs edilmiştir. ”‫ون‬ َ ‫ــد‬
ُ ‫“م َخ َّل‬,
ُ
ِ
”‫“و ْل َــدا ٌن‬ın ِ
ِ ve ”‫ “غ ْلمــا ٌن‬gibi tagayyür etmezler ya¡nî bir mertebede
vasfıdır. Murâd ”‫“و ْل َــدا ٌن‬ َ
ibkâ olunur ki pîr ve ihtiyâr olmazlar demektir. ”‫“و ْل َــدا ٌن‬ ِ sabî ve genç köle ve hâdim
ma¡nâsına olan ”‫يد‬ ِ
ٌ ‫“ول‬
َ lafzının cem¡idir.

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”و‬

َ
]vehnen[ ‫•و ْه ًنا‬
َ
‫الت ْق ِدير َتهِ ُن َو ْه ًنا َع َلى َو ْهنٍ َوا ْل َم ْع َنى َت ْض َع ُف‬‫ أَي ضعفا على ضع ٍف و‬1809﴾ ٍ‫﴿ح َم َل ْت ُه أُ ُّم ُه َو ْه ًنا َع َلى َو ْهن‬
َ •
ُ َّ َ ْ َ َ َ ً ْ َ ْ
ٍ
‫َض ْع ًفا َع َلى َض ْعف‬
Bu cümle hâl mevzi¡indedir. Murâd “İnsânın vâlidesi, anası, insânı kat kat za¡f üzerîne
za¡îf olarak hâmil oldu” demektir. Hamlin îrâs ettiğimiz za¡f ve cenîn büyüdükçe tezâ-
yüd eden sikal ve cenînin tegaddîsi için sarf ettiği dem ve talk ve îlâd zahmetlerinden
mütehassıl müte¡addid za¡flar ma¡lûmdur. ”‫ــن‬ ٌ ‫“و ْه‬
َ halkta ve hulkta ya¡nî cismde ve hûy
ve sâir ma¡nevîyyâtta olan za¡flarda kullanılır, nitekim ‫ــن ا ْل َع ْظــم ِم ِنّــي َو ْاش َــت َع َل‬ ِ
َ ‫ــال َر ِّب ِإنّــي َو َه‬
َ ‫﴿ َق‬
ُ

1806 “Doğduğum gün, öleceğim gün ve diriltileceğim gün bana selâm (esenlik verilmiştir).” Meryem,
19/33.
1807 “Doğduğu gün, öleceği gün ve diriltileceği gün ona selam olsun!” Meryem, 19/15.
1808 “Ebediyen genç kalan uşaklar, onların etrafında dolaştırılırlar.” el-Vâkı¡a, 56/17; el-İnsân, 76/19.
1809 “Annesi onu her gün biraz daha güçsüz düşerek karnında taşımıştır.” Lokmân, 31/14.
406 ‫ّهو‬
َ ‫ًجا‬
َ BÂBU’L-VÂV

1810
﴾‫ الر ْأ ُس َشيباً َو َلم اَ ُك ْن ب ُِد َع ِائ َك َر ِّب َش ِق ًّيا‬ve 1811﴾‫ ﴿ َف َما َو َهنُوا ِل َما أَ َص َاب ُهم‬ve 1812﴾‫اء ا ْل َق ْو ِم‬ ِ ‫﴿و َل َتهِ نوا ِفي اب ِت َغ‬
ْ ْ َّ ْ ْ ُ َ
ve 1813﴾‫﴿و َل َتهِ نُــوا َو َل َت ْح َزنُــوا‬ ve 1814
﴾ ‫يــن‬ ِ‫ر‬ ِ ‫وهــن َكي ِــد ا ْل َك‬
‫اف‬ ِ ‫ ﴿ َذ ِل ُكــم وأَ َّن َالل م‬âyât-ı kerîmesinde vâki¡
َ َ ْ ُ ُ َّ َ ْ
olmuştur. ”‫“و َع َــد‬ َ bâbından ”‫ــن‬ ُ ِ‫الر ُج ُــل َيه‬ ‫ــن‬
َ ‫“و َه‬َ ve ”‫“و َه َن ُــه َغير ُه َو ْه ًنــا‬
َ denir. Lâzım ve müte¡addî
َّ ُْ
olur. Ecved olan hemze ile ta¡addî etmesidir: ”‫ “أَ ْو َه َن ُه ْالَ ْمر‬denir. Ve “tef¡îl”den [435] ‫“و َّه َن ُه‬ َ
ُ
”‫ َت ْو ِه ًينــا‬de denir. Ve masdar-ı sülâsîde fethateynle ”‫ــن‬ ٌ َ‫ه‬َ ‫“و‬ dahi lügattır. Vâv ile de kırâ™at
olundu. Vallâhu a¡lemu.

]vehhâcen[ ‫اجا‬
ً ‫•و َّه‬ َ
‫ادا ُم ِض ًيئا‬
ً ‫اجا﴾ أَ ْي َو َّف‬
1815
ً ‫اجا َو َّه‬
ِ
ً ‫﴿و َج َع ْل َنا س َر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Şemsi yalınlanıcı ve ziyâ™ verici kıldık” demek olur. Âteşten ziyâ ve harâret
husûlü ma¡nâsına olan ”‫“و ْه ٌج‬dendir.
َ Bâb-ı sâlisten tashîh ile ”‫“و َه َج َي ْو َه ُج‬ َ ve kezâ “‫”ض َر َب‬ َ
bâbından ”‫ــج‬ ِ ‫ “وهــج يو‬ve ”‫ “وع َــد‬bâbından ”‫ “وهج يهِ ــج وهجا َفهو وهاج‬denir. Ve “tefa¡¡ul”den
‫ه‬
ُ َْ َ َ َ َ َ ٌ َّ َ َ ُ ً ْ َ ُ َ َ َ َ
ْ َ ‫“ت‬
”‫للُ ٌؤ‬ َ parıldamak ma¡nâsına gelir. ” ‫ر‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ج‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ “توه‬denir, ”َ‫“ت َل َْل‬َ demektir. Vallâhu a¡lemu.
ُ َ ْ َ َ َّ َ َ

FASLU’L-VÂV MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”و‬

َ
]veylun[ ‫•وي ٌل‬
َْ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿فويل ِلل ِذين يكتبون ال ِكتاب ِباي ِديهِ م ثم يقولون هذا ِمن ِعن ِد‬
‫الل ِلي ْش َتروا ب ِِه َث َمناً َق ِليالً َف َو ْي ٌل‬
ُ َ َّ ْ ْ َ ٰ َ ُ ُ َ َّ ُ ْ ْ َ َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َ َّ ٌ ْ َ َ َ ُ ْ
1816
﴾‫ون‬ ‫ب‬ ‫س‬ِ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫م‬ ِ
‫م‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ل‬
َ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫م‬ ِ‫يه‬ ِ
َ ُ ْ َ َّ ْ ُ ٌ ْ َ َ ْ ْ ْ َ َ َ َّ ‫َل ُه ْم ِم‬
‫د‬ ‫ي‬ ‫ا‬
َ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ك‬ ‫ا‬ ‫م‬
”‫ــل‬
ٌ ‫“و ْي‬
َ kelimesi hakkında akvâl-i kesîre vardır. Asl olan ”‫ــل‬ ٌ ‫“و ْي‬
َ lafzı helâk ve fesâd ve te-
raddî ¡indinde söylenir bir kelimedir. A§ma¡î’den nakl edilen ”‫ــل‬ ٌ ‫“و ْي‬
َ kubh demektir; ba¡-
zen tahassür üzerine kullanılır, lisânımızda vay bana, vay onun hâline denir. Ve sîn’le
”‫“و ْي َــس‬
َ lafzı istisgâr ve √â™ ile ”‫ــح‬
َ ‫“و ْي‬
َ terahhüm için kullanıldığı gibi ”‫ــل‬ ٌ ‫“و ْي‬
َ de takbîh ve
kurb-ı helâk ve sû™u beyân için ve gâh tahassür mevki¡inde isti¡mâl edilir. Ve ”‫ــل‬ ٌ ‫“و ْي‬
َ
cehennemde bir vâdî ismidir diyenler kelime-i mezbûre lügatte bu ma¡nâya mevzû¡dur
demek murâd etmediler, belki murâdları Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân bir kimse hakkında ”‫“و ْي ٌل‬ َ
buyurursa o kimse cehennemde karâra müstahak olup bu hükm sâbit oldu demektir.

1810 “O şöyle demişti: “Rabbim! Şüphesiz kemiklerim gevşedi. Saçım sakalım ağardı. Sana yaptığım
dualarda (cevapsız bırakılarak) hiç mahrum olmadım.”” Meryem, 19/4.
1811 “Bunlar Allah yolunda başlarına gelenlerden yılmadılar.” Âl-i ¡İmrân, 3/146.
1812 “Düşman topluluğunu izlemekte gevşeklik göstermeyin.” en-Nisâ™, 4/104.
1813 “Gevşemeyin, hüzünlenmeyin.” Âl-i ¡İmrân, 3/139.
1814 “İşte durum bu: (Allah mü’minleri güzel bir şekilde dener), bir de Allah kâfirlerin tuzağını zayıf
düşürendir.” el-Enfâl, 8/18.
1815 “Alev alev yanan aydınlatıcı ve ısıtıcı bir kandil yarattık.” en-Nebe™, 78/13.
1816 “Vay o kimselere ki, elleriyle Kitab’ı yazarlar, sonra da onu az bir karşılığa değişmek için, “Bu, Al-
lah’ın katındandır” derler. Vay ellerinin yazdıklarından ötürü onların hâline! Vay kazandıklarından
dolayı onların hâline!” el-Bakara, 2/79.
BÂBU’L-VÂV ‫ّنَأَكْيَو‬ 407

Binâ™en ¡aleyh Cenâb-ı Hak’tan ”‫ــل‬ ٌ ‫“و ْي‬

َ kelimesi bi¡tibâri mâ-ye™ûlu ileyh ”‫ــم‬ ‫“و ٍاد ِفــي جهن‬
َ َّ َ َ َ
¡ibâretiyle tefsîr edilir ki bu ma¡nâ lafzın ma¡nâ-yı lugavîsi değildir. [436]

]veyke™enne[ ‫كأَ َّن‬

َ ‫•وي‬ َْ
﴾‫الر ْز َق ِل َم ْن َي َش ُاء ِم ْن ِعب ِاد ِه‬
ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿واصبح ال ِذين تمنوا مكانه ب ِْالم ِس يقولون ويكأَن الل يبسط‬
ّ ُ ُ ْ َ َ َّ َّ َ ْ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ْ َّ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ
1817
َ
‫ أَ ْي أَ َلم َتر‬1818﴾‫ون‬
َ ْ َ ‫و﴿و ْي َكأَ َّن ُه َل يُ ْف ِل ُح ا ْل َك ِاف ُر‬
َ
Ya¡nî “Görmedin mi?” demektir. Ve ”‫“و ْي َل َك‬ َ olup lâm’ı hazf olunmuştur da denildi. ¡An-
tara’nın ”‫“و ْي َك َع ْن َتر‬ َ kavlinde olduğu gibi ki ”‫“و ْي َل َك‬ َ demek murâd eder. Ma¡nâ ”‫“و ْي ٌل َل َك‬dir. َ
َ
َ
Bu sûrette ”‫ “أ َّن‬medhûlüyle berâber bir fi¡l-i muzmerle mansûbdur. Takdîr-i kelâm ‫“ا ْع َلم‬ ِ
ْ
”‫اهلل‬ َ
َ ‫أ َّن‬tır. Ve bir kavlde ”‫“و ْي‬ َ lafzı ”‫“كأ َّن‬den
ََ ayrı olup ta¡accüb ifâde eder, ‫ــت‬ ُ ‫ــم َف َع ْل‬ ‫“وي ِل‬
َ ْ َ
”‫ َك َذا‬denildiği gibi ki “¡Acîb şey™, ne için böyle yaptım!” demek olur. Bu sûrette ”‫“و ْي َكأَ َّن‬, َ
ِّ ‫ــك َوأُ َق‬
”‫ــد ُر ُه‬ َ ‫ــن َذ ِل‬
ُّ ُ‫ “أَظ‬demek olur, nitekim ”‫اك‬ َ denir, ”‫ــك َوأُ َق ِّد ُر ُه‬
َ ‫“كأَ َّن ا ْل َف َــر َج َق ْــد أَ َت‬ َ ‫ “أَظُ ُّن َذ ِل‬demektir.
Mufredât’ta Râπıb rahimehullâhu ”‫“و ْي‬ َ lafzı bir kelimedir ki tahassür ve teneddüm ve
ta¡accüb için söylenir demiş ve bu âyeti îrâd etmiş ki bundan merhûmun kavl-i ahîri
iltizâm ettiği anlaşılır. Vallâhu a¡lemu bi’s-savâb.

1817 “Daha dün onun yerinde olmayı arzu edenler, “Vay! Demek ki Allah, kullarından dilediği kimselere
rızkı bol verir ve (dilediğine) kısarmış” demeye başladılar.” el-Kasas, 28/82.
1818 “Demek ki kâfirler iflah olmayacak (demeye başladılar)” el-Kasas, 28/82.
 BÂBU’L-H™

‫ه‬
FASLU’L-H™ MA¡A’L-ELİF: “‫ا‬،‫”ه‬
َ
]hâdû[ ‫ادوا‬
ُ ‫• َه‬
‫ َو ِفي أَ ْم َث ِال َها ب َِم ْع َنى َت َه َّو ُدوا‬1819﴾‫اض ِع ِه‬
ِ ‫ون ا ْل َك ِلم عن مو‬
ََ ْ َ َ َ ‫ادوا يُ َح ِّر ُف‬
ُ ‫ين َه‬
ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿م َن ا َّلذ‬
Ya¡nî “Yahûdî oldular.”
‫ أَ ْي ُتب َنا ِإ َلي َك‬1820﴾‫ • َو ِفي َق ْو ِل ِه ُسب َحا َن ُه ﴿إ َِّنا ُه ْد َنا ِإ َلي َك‬
ْ ْ ْ ْ
Bu kelime tevbe ve hakka rücû¡ ve ¡amel işlemek ma¡nâsına olan ”‫“ه ْــو ٌد‬dendir. َ “‫ــال‬
َ ‫” َق‬
ِ ِ ِ ِ ِ
bâbından ”‫ود‬ ٌ ‫ــود َه ْــو ًدا َف ُه َــو َهائ ٌد َو َق ْو ٌم ُه‬ ُ ‫ــاد َي ُه‬
َ ‫“ه‬َ denir ki ”‫الصال َحات‬ َّ ‫اب َو َر َج َع ِإ َلى ا ْل َح ّق َو َعم َل‬ َ ‫“ت‬
َ demek
olur. ”‫“ه ْو ٌد‬ lafzı ” ‫د‬ ٌِ ‫“ه‬in cem¡idir. Ve ”‫ “يهود‬ve ”‫ “هود‬tâife-i ma¡lûmeye ¡alem olmuştur,
‫ائ‬
َ َ ٌ َُ ٌ ُ
ِ ‫ون ا ْل‬ ٍ ِ ٍ
nitekim 1821﴾‫اب‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ل‬
ُ ‫ت‬
َ َ َ َْ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ء‬ ‫ي‬ ‫ش‬ ‫ى‬ ‫ل‬
َ ‫ع‬ ‫ود‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫س‬ َ ْ ٰ َ ‫الن‬
‫ي‬ ‫ل‬
َ ‫ى‬ ‫ار‬ ‫ص‬ َّ ‫الن َص ٰارى َع َلى َش ْيء َو َقا َل ِت‬ َّ ‫ود َل ْي َس ِت‬ ِ
ُ ‫﴿و َقا َلت ا ْل َي ُه‬
َ
1822 ِ ِ
[ve] ﴾‫ارى ت ْل َك اَ َمان ُّي ُهــم‬ ‫ص‬ ‫ن‬
َ ‫و‬ َ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫ــود‬‫ه‬ ‫ان‬
َ ‫ك‬
َ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ِل‬ َّ ‫إ‬ ‫ة‬
َ ‫ــ‬ ‫ن‬ ‫ج‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ــل‬
َ ‫خ‬ُ ‫د‬ْ ‫ي‬ ‫ــن‬ ‫ل‬
َ ‫ــوا‬ ُ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ق‬
َ ‫﴿و‬ âyetlerinde vâki¡ olmuştur.
ْ َ َ ْ ً ُ ْ َ َّ َ َ ْ َ
[437] Ve nisbetinde ”‫ــود ٌّي‬ ِ ‫ “يه‬denir. “Tef¡îl”den ”‫ “هــود الرج ُــل اب َنــه‬denir, “Oğlunu Yahûdî
َُ ُ ْ ُ َّ َ َّ َ
etti” ve “Tefa¡¡ul”den ”‫“ت َه َّــو َد الر ُج ُــل‬ َ “Yahûdî oldu.” Ve ”‫ــود‬ ٌ ‫“ه‬ ُ lafzı ¡Âd kavmine meb¡ûs
َّ
ٍ
olan bir nebî-i zî-şânın da ismidir: Kâle ta¡âlâ: ﴾‫ــودا‬ ً ‫اه ْــم ُه‬ ُ ‫﴿و ِإ َلــى َعــاد أَ َخ‬
َ Bu ism-i şerîf
1823

¡Arabî olmakla munsarıftır.

1819 “Yahudilerden öyleleri var ki, (kelimeleri yerlerinden kaydırıp) tahrif ederek onları anlamlarından
uzaklaştırırlar.” en-Nisâ™, 4/46.
1820 “Çünkü biz sana varan doğru yola yöneldik.” el-A¡râf, 7/156.
1821 “Yahudiler, “Hıristiyanlar bir temel üzerinde değiller” dediler. Hıristiyanlar da, “Yahudiler bir temel
üzerinde değiller” dediler. Oysa hepsi Kitab’ı okuyorlar.” el-Bakara, 2/113; el-Mâide, 5/18, 64;
et-Tevbe, 9/30.
1822 “Bir de; “Yahudi ve Hıristiyanlardan başkası Cennet’e girmeyecek” dediler. Bu, onların kuruntula-
rı!” el-Bakara, 2/111.
1823 “Âd kavmine de kardeşleri Hûd’u peygamber olarak gönderdik.” el-A¡râf, 7/65; Hûd, 11/50.
410 ‫اوُرَجاَه‬ BÂBU’L-H™

]hâcerû[ ‫اجروا‬
َ ‫• َه‬
ُ
ِ َّ ‫ون رحمت‬ ِ َّ ‫ِيل‬
ِ ‫اه ُدوا ِفي َسب‬ ِ
‫ أَ ْي‬1824﴾‫الل‬ َ َ ْ َ َ ‫الل أُو ٰل ِئ َك َي ْر ُج‬ َ ‫اج ُروا َو َج‬
َ ‫ين َه‬
ِ
َ ‫ين ٰا َمنُوا َوا َّلذ‬
ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا َّن ا َّلذ‬
ِ ‫ول‬
‫اهلل‬ ِ ‫َتر ُكوا ب َِل َد ُهم وا ْل َتح ُقوا بِرس‬
ُ َ َ َ ْ َ
Ya¡nî vatanlarını terk ile Resûlullâh’a itihâk eden mü™minlerdir ki sahâbe-i kirâm-
dan muhâcirûn tesmiye olunan cemâ¡at-i muhteremedir. Bu kelime fethle ”‫“ه ْجــر‬den
ٌ َ
“müfâ¡alet”tir. ”‫اجر‬ ِ ‫اجر ًة َف ُهو ُم َه‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ر‬ ِ
‫اج‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫ر‬ ‫اج‬ ‫“ه‬ denir. Ve fethle ” ‫ر‬ ‫ج‬ ‫“ه‬ ve kesrle ” ‫ن‬
ٌ ‫ا‬‫ر‬ ‫ج‬ ِ gayr-
‫“ه‬
ٌ َ َ َ َ ُ ُ َُ َ َ َ ٌ ْ َ َ ْ
dan müfârakat ve mübâ¡adet ma¡nâsınadır ki bedenen ve lisânen ve kalben de olur. “‫” َق َت َل‬
[bâbından] ”‫“ه َجــر َي ْه ُجــر َه ْجــرا َو ِه ْجرا ًنا‬ ِ ismdir. Bâbu’l-Mîm’de ”‫“مهجورا‬
denir, kesrle ”‫“ه ْجر ٌة‬
َ ً ُ َ َ َ ً ُ َْ
kelimesinde mufassalen beyân olundu. Ve Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ ْه ُجر ِني‬ve Bâbu’t-Tâ’da
ْ
”‫ون‬
َ ‫“ت ْه ُج ُر‬
َ kelimelerine de ¡atf-ı nazar buyurula.
]hârin[ ٍ‫ • َهار‬
ٍ‫ان َخير َا ْم َم ْن َا َّس َس ُب ْنيا َن ُه َع َلى َش َفا ُجر ٍف َهار‬ ِ
ٍ ‫الل ورِ ْضو‬ ِ
ُ َ ٌْ َ َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َا َف َم ْن َا َّس َس ُب ْن َيا َن ُه َع َلى َت ْق ٰوى م َن‬
‫ أَ ْي َس ِاق ٍط‬1825﴾‫ار ب ِِه ِفي َنارِ َج َه َّنم‬ َ ‫َفا ْن َه‬
َ
Murâd müteheyyi™-i sukûttur. Fethle ”‫“ه ْــو ٌر‬dendir. َ “‫ــال‬
َ ‫ ” َق‬bâbından ‫ورا‬ ً ‫ــور َه ْــو ًرا َو ُه ُــؤ‬
ُ ‫ــار َي ُه‬
َ ‫“ه‬ َ
” ٍ‫ َف ُه َــو َهــار‬denir ki ”‫“هائــر‬denِ maklûbdur, müşrif-i sukût olan yerdir ki yarılmış da henüz
ٌ َ
düşmemiş demek olur. ”‫ــار‬ َ ‫ “ ِإ ْن َه‬bundan “infi¡âl”dir, “Düştü” demek olur, “yıkıldı” da de-
nir. Ve “tefa¡¡ul”[den] ”‫“ت َه ُّــو ٌر‬ َ de böyledir. Ancak ”‫“ت َه ُّــو ٌر‬ َ mübâlâtsızlıkla bilâ-tefekkür
bir şey™e düşmek ve sürçmek ma¡nâsına da kullanılır: ”‫ “ ُف َــا ٌن ُم َت َه ِّــو ٌر‬denir, mübâlâtsız ve
saygısız ve ¡âkıbet-endîş değil demektir. [438]

ُ ‫• َه‬
]hâ™umu[ ‫اؤم‬
ُ
‫ أَ ْي ُخ ُذوا ا ْقر ُؤوا‬1826﴾‫اؤ ُم ا ْقر ُءوا ِك َتابِي ْه‬ ‫وتي ِك َت َاب ُه بِي ِم ِين ِه فيقول ه‬ِ ُ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفاَما من ا‬
َ َ َ ُ َ ُ ُ ََ َ َ ْ َ َّ َ ُ ْ
Ya¡nî “Alınız okuyunuz benim kitâbımı, sahîfe-i a¡mâlimi” demektir. Ve ”‫“ت َعا َل ْــوا‬ َ Ya¡nî
“Geliniz okuyunuz” ¡ibâretiyle de tefsîr olundu. ”‫“هــاء‬ َ lafzı esmâ-i ef¡âlden ” ‫ــذ‬ ‫“خ‬
ْ ُ veyâ
”‫ــال‬
َ ‫“ت َع‬َ ma¡nâsına bir ism-i fi¡ldir ki esmâ-i mezkûreden “ver” demek olan ”‫ــات‬ ِ ‫“ه‬nin
َ
mukâbilidir. Bunda bir takım lügatler ve kavller vardır, cümlesinin ecvedi; hemzenin
fethiyle ”‫ــاء‬ ِ
َ ‫“ه‬
َ müfred müzekkere, kesriyle ”‫“هــاء‬ َ müfred mü™ennese, ”‫“مــا‬-i َ lâhıka ile
”‫اؤ َمــا‬
ُ ‫“ه‬
َ bunların tesniyelerine, mîm-i mazmûme ile ”‫ــاؤ ُم‬ ُ ‫“ه‬ ُ cem¡-i müzekkere ve bilâ-
mîm nûn-ı müşeddede ile ”‫ــاؤ َّن‬ ُ َ ‫“ه‬ cem¡-i mü™ennese hitâbda kullanılır. Ve ‫اؤ َمــا‬ ُ ‫ َه‬،‫ــاؤ ُم‬
ُ ‫“ه‬ َ

1824 “İman edenler, hicret edenler, Allah yolunda cihad edenler; şüphesiz bunlar Allah’ın rahmetini
umarlar.” el-Bakara, 2/218.
1825 “Binâsını takva (Allah’a karşı gelmekten sakınmak) ve onun rızasını kazanmak temeli üzerine ku-
ran kimse mi daha hayırlıdır, yoksa binasını çökmeye yüz tutmuş bir yarın kenarına kurup, onunla
birlikte kendisi de cehennem ateşine yuvarlanan kimse mi?” et-Tevbe, 9/109.
1826 “İşte o vakit, kitabı kendisine sağından verilen kimse der ki: “Gelin, kitabımı okuyun!”” el-Hâkka,
69/19.
BÂBU’L-H™ ‫ًءاَبَه‬ 411

”‫اؤ ُمــوا‬
ُ ‫ َه‬ilâ-âhirihi sûretinde de tasrîf olunur. Ve bilâ-hemze kâf-ı hitâb ilhâkıyla ‫ــاك‬
َ ‫“ه‬َ
”‫اك ُموا‬ُ ‫اك َما َه‬
ُ ‫ َه‬ilâ-âhirihi sûretinde tasrîf olunarak da kullanılır. Vallâhu a¡lemu.
ِ ‫•ه‬
]hâmideten[ ‫ام َد ًة‬
َ
‫ أَ ْي َمي َِت ًة َياب َِس ًة‬1827﴾‫﴿و َترى ْالَ ْر َض َه ِام َد ًة‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ّ َ َ
Bu kelime intifâ™, sönmek ma¡nâsına mevzû¡ ”‫ــود‬ ٌ ‫“ه ُم‬dandır.
ُ Ve eskiyip çürümek ve ku-
rumak ve sükûn ma¡nâlarına da gelir. Binâ™en¡aleyh mevt ma¡nâsına haml ile ”‫“مي َِت ٌة‬ keli-
َّ
mesiyle tefsîr edildi. “‫”د َخ َــل‬ ِ ِ ِ ِ
َ bâbından ”ٌ‫ودا َفهِ َــي َهام َدة‬ ً ‫ــار َت ْه ُم ُد ُه ُم‬
ُ ‫الن‬
َّ ‫“ه َم َــدت‬
َ , ”‫طف َئ ْت‬ َ “ ve ‫“ه َم َدت‬
َ
”‫ ْالَ ْر ُض‬, ”‫ــت‬ ‫ات‬ ‫م‬ ‫و‬
ْ َ َ ْ َ َ ‫ــت‬ ‫ِس‬
‫ب‬ ‫“ي‬ ve ”‫ب‬ ‫ــو‬‫الث‬
َّ ‫ــد‬
َ ‫م‬ ‫“ه‬ , ” ‫ــي‬ ِ
‫ل‬ ‫“ب‬ ve ” ‫يــح‬ ‫الر‬
ِ ‫ت‬ِ ‫ــد‬
َ ‫م‬ ‫“ه‬ , ” ‫ت‬ْ ‫ن‬
َ ‫ــك‬
َ ‫“س‬ demek olur. Ve
ُ ْ َ َ َ َ ُ ّ َ َ َ
”‫ات َه ِام َد ٌة‬
ٌ ‫ “ َن َب‬, ”‫“ياب َِس ٌة‬
َ demektir.
ِ ‫• َه‬
]hâviyetun[ ‫اوي ٌة‬
َ
‫ار ا ْل ُم ْحرِ َق ُة‬ َّ ‫﴿وأَ َّما َم ْن َخ َّف ْت َم َوازِ ينُ ُه َفأُ ُّم ُه َه ِاو َي ٌة﴾ أَ ِي‬
ُ ‫الن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1828

”‫“ه ِاو َيــ ٌة‬

َ esmâ-i cehennemdendir. Âti’l-beyân ”‫“ه َــوى‬ َ kelimesine nazar oluna. [439] ”‫أُ ّم‬
lafzı bu âyette me™vâ ve mesken ma¡nâsına isti¡âre edildi, zîrâ ”‫ “أُ ّم‬ki aslen anadır veled
için me™vâ ve mesken ve müstakarr ve mefza¡dır. Ve denildi ki bir kimse bir emr-i şedîd
ve belâ ve mihnete düşse ¡Arab ”‫“ه َو ْت أُ ُّم ُه‬ َ derler ki ”‫“ه َل َك ْت‬
َ demek olur, gûyâ mevt-i ve-
ledle hüzn ve musîbetten helâk olan vâlidenin oğluna teşbîh ederler. Biz bundan anası
ağladı ve anası ağlıyor ta¡bîr ederiz ki bir büyük belâ ve mihnete düştüğünden kinâyet-
tir. Bu sûrette mevâzîni hafîf olan kimsenin nârda mu¡azzeb olmasından kinâyet olur.
ِ ‫ “أُ ُّم ا ْل ِك َت‬kelimelerine de mürâca¡at buyurula.
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ ُّم ا ْل ُقرى‬ve ”‫اب‬
َ

FASLU’L-H™ MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: ‫ب‬،‫”ه‬

َ

ً ‫• َهب‬
]hebâ™en[ ‫اء‬
َ
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫ورا﴾ أَ ْي َباط ًل َل َث َو‬
‫اب َل ُه َو َل َن ْف َع‬ ً ُ‫﴿و َقد ْم َنا ِإ َلى َما َعم ُلوا م ْن َع َم ٍل َف َج َع ْل َن ُاه َه َب ًاء َم ْنث‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1829

‫ِف ِيه‬
”‫اء‬
ٌ ‫“ه َب‬
َ gubârın erakkı ve en incesidir ki havâda durur kalır, zerre denir ve büyûtta pence-
re ve şukûktan giren ziyâ-i şems içinde görülüp gölgede görülmez ve el ile tutulmaz. Ve
lafz-ı mezkûr toprağın en ziyâde incelip havâya kalkan tozuna da ıtlâk olunur, nitekim
﴾‫ــاء ُم ْنبثًّــا‬ ِ ‫ ﴿وبس‬kavl-i kerîminde bu ma¡nâyadır, binâ™en¡aleyh ‫“ ُغبارا‬
‫ــت ال ِجبــال بســا فكانــت هب‬
َ ً َ َ ْ َ َ َ ًّ َ ُ َ ْ
1830
َّ ُ َ ً َ

1827 “Yeryüzünü de ölü, kupkuru görürsün.” el-Hacc, 22/5.

1828 “Ama kimin de tartıları hafif gelirse, işte onun anası (varacağı yer) Hâviye’dir.” el-Kâri¡a, 101/8-9.
1829 “Onların yaptıkları bütün amellerine yöneldik ve onları dağılmış zerreciklere çevirdik.” el-Furkân,
25/23.
1830 “Dağlar parça parça dağılıp saçılmış toz olduğunda” el-Vâkı¡a, 56/6.
412 ‫اًر َجه‬
ْ BÂBU’L-H™

”‫ ُم ْن َت ِشرا ُم َت َف ِر ًقا‬ile tefsîr edilmiştir, çünkü âyetin sibakı 1831﴾‫ال َب ًّسا‬

ُ ‫﴿ ِإ َذا ُر َّج ِت ْالَ ْر ُض َر ًّجا َو ُب َّس ِت ا ْل ِج َب‬
ّ ً
vâki¡ olmuştur ki “Arz sarsılıp da dağlar parça parça edildiği vaktte dağlar toz olup da-
ğılır” demektir. Ve ”‫ــاء‬ ٌ ‫“ه َب‬
َ ¡inde’l-¡ârifîn mine’l-meşâyıhi’s-sûfiyye suver-i muhtelifeyi
kâbil olan ¡âlemin mâddesi [440] olan heyûlâ™dır. Âsâr-ı ¡aliyyelerine mürâca¡atla anla-
şılabilir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-H™ MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”ه‬

َ
]hecran[ ‫جرا‬
ْ ‫• َه‬
ً
‫اع ِت َز ًال َح َس ًنا‬ ِ
ْ ‫ون َو ْاه ُج ْر ُه ْم َه ْج ًرا َجم ًيل﴾ أَ ِي‬
ْ ‫اع َتزِ ْل ُه ْم‬ َ ُ‫اصب ِْر َع َلى َما َي ُقول‬
ْ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1832

Ya¡nî “Onlardan hüsn-i sûretle ayrıl” demek olur. Ve ‫ــن ُم َحا َف َظ ِة‬ َ ‫“ج ِان ْب ُه ْم ِب َق ْلب‬
ِ ‫ِك َو َخ ِال ْف ُه ْم َم َع ُح ْس‬ َ
ِ ‫¡ ال َّظ‬ibâretiyle de tefsîr olunmuştur ki i¡tizâl-i hasenin şerhi ve keyfiyyetinin ta¡rîfi
” ِ‫اهــر‬
ve ta¡yîni olur. ”‫“ه ْجــر‬ lafzının tahkîki Bâbu’l-Mîm’de ”‫ــورا‬ ً ‫“م ْه ُج‬
َ kelimesinde mezkûrdur,
ٌ َ
mürâca¡at oluna.

FASLU’L-H™ MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ه‬

َ
]el-hedyi[ ‫•ا ْل َه ْد ِي‬
﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفإ ِْن أُ ْح ِصرتُم َف َما ْاس َتي َسر ِم َن ا ْل َه ْد ِي‬
ٌ‫َو ُه َو َشاة‬
1833
َ ْ ْ ْ
”‫“ه ْــد ٌي‬ َ koyun ve sığır ve deve cinsinden Beytü’l-harâm’a hediyye edilen şey™e muhtass
ismdir, biz ona kurbân deriz. Sicistânî rahimehullâhu hâ’nın zammıyla ”‫“ه ْــد ٌي‬ ُ lafzını
da ¡ilâve etmiş. Ve bunların vâhideleri fethle ”‫“ه ْد َيــ ٌة‬ َ ve zammla ”‫“ه ْد َيــ ٌة‬dir ُ demiş. Ve bu
kavlini Ebû Mu√ammed’in kavliyle te™yîd etmiş ise de sâir lügatlerde böyle bir kayda
tesâdüf edilememiştir. Râπıb rahimehullâhu ”‫ “ َا ْل َه ْــد ُي‬Beytü’l-harâm’a ihdâ edilen şey™e
muhtasstır. A«feş bunun vâhidesi dâl’ın kesri ve yâ-i müşeddede ile ”‫“ه ِد َّيــ ٌة‬dir َ dedi
demiş. Mi§bâ√’ta ”‫“ه ْــد ٌي‬ teskîl ve tahfîf olunur. Vâhidesi taskîl ve tahfîfle ”‫ة‬ ‫ــ‬ ‫ي‬ ِ
‫د‬
ٌ َّ َ ve‫“ه‬
َ
”‫“ه ْد َي ٌة‬dir
َ denilmiş. Vallâhu a¡lemu.

]hedden[ ‫• َه ًّدا‬
ُ ‫ات َي َت َف َّط ْر َن ِم ْن ُه َو َت ْن َش ُّق ْالَ ْر ُض َو َت ِخ ُّر ا ْل ِج َب‬
ً ‫ أَ ْي ُس ُقو‬1834﴾‫ال َه ًّدا‬
‫طا‬ ُ ‫الس ٰم َو‬
َّ ‫اد‬
ُ ‫﴿ت َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
”‫“ت ِخ ُّر‬
َ kelimesi sukût ma¡nâsına olan ”‫ور‬ ٌ ‫“خ ُر‬dan
ُ müzâri¡ müfred mü™ennestir. İkinci bâb-

1831 “Yeryüzü şiddetle sarsıldığı, dağlar parça parça dağıldığında” el-Vâkı¡a, 56/4-5.
1832 “Onların söylediklerine sabret ve onlardan güzellikle ayrıl.” el-Müzzemmil, 73/10.
1833 “Eğer (düşman, hastalık ve benzer sebeplerle) engellenmiş olursanız artık size kolay gelen kurbanı
gönderin.” el-Bakara, 2/196.
1834 “Rahman’a çocuk isnat etmelerinden dolayı neredeyse gökler parçalanacak, yer yarılacak, dağlar
yıkılıp çökecektir!” Meryem, 19/90.
BÂBU’L-H™ ‫َدُهْدُهْلا‬ 413

dan ”‫ورا‬ ِ ِ ِ ِ ‫“خــر س‬

ً ‫ــاج ًدا َّل َيخ ُّــر ُخ ُــر‬ َ َّ َ denir. ”‫“ه ًّــدا‬
َ binâ™ ve duvar ve emsâlinin [441] sedâ çıkara-
rak ya¡nî gürleyerek yıkılmasına denir ve ağır bir şey™in sukûtuna da ıtlâk edilir. “‫”ر َّد‬ َ
bâbından ”‫“ه َّد َي ُه ُّد َه ًّدا‬ denir. Ve müte¡addî olarak ” ‫د‬ ‫ه‬
َّ َ ‫ن‬
ْ ‫ا‬ ‫ف‬
َ ٍ
‫ة‬ ‫د‬ ِ
‫ِش‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ه‬ ،‫ا‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫اء‬
َّ ُ َ َ َ ًّ َ َ َ َّ َ ‫ِن‬
‫ب‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫د‬ ‫“ه‬ denir, murâd
َ
“Gürül gürül yıkıldı” demektir. Ve fethle ”ٌ‫“ه َّــدة‬ َ mezkûr savt ve sedâdır. Ve bu âyette
”‫“ه ًّــدا‬,
َ ”‫ود ًة‬َ ‫ــد‬
ُ ‫“م ْه‬ َ ma¡nâsına hâldir de denildi. Ve ”‫“ت ُه ُّــد َه ًّــدا‬ َ sebkinde masdar da olur. Ve
”‫“ه ًّدا‬,
َ ”‫“ك ْس ًرا َو َق ْط ًعا َو َه ْد ًما‬
َ ¡ibâretleriyle de tefsîr edilmiştir. Ve ¡ukûbet ve va¡îd ile bir kim-
se sarsmak ve ihâfe etmek ve sarsılmak ve korkmak ma¡nâlarına isti¡mâl edilen ”‫يــد‬ ٌ ‫“ت ْه ِد‬َ
ve ”‫“ت َه ُّد ٌد‬
َ de bundandır.

MAZMÛMETU’L-H™: “‫د‬،‫”ه‬
ُ
]el-hudâ[ ‫•ا ْل ُه َدى‬
ِ ‫ أَ ِي اس َتب َدلُوا ا ْل ُك ْفر ب ْ ِِاليم‬1835﴾‫الض َل َل َة بِا ْله َدى‬ ِ ِ ِِ ِ
‫ان‬ َ َ ْ ْ ُ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿أُو ٰلئ َك ا َّلذ‬
َّ ‫ين ْاش َت َر ُوا‬
Bu âyette ”‫“ه َدى‬
ُ küfr mukâbili olan îmân ma¡nâsınadır. Lafz-ı mezkûr ¢ur™ân-ı kerîm’de
delâlet ve rüşd ve bugye ve maksûda îsâl ma¡nâlarıyla mahalline göre tefsîr edilmiş-
tir. Bu kelimeye dâir ba¡zı fevâid de Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْه ِد َنــا‬kelimesinde mezkûrdur,
mürâca¡at edile.

]hudnâ[ ‫• ُه ْد َنا‬
‫ أَ ْي تُب َنا َو َر َج ْع َنا ِإ َلي َك‬1836﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿إ َِّنا ُه ْد َنا ِإ َلي َك‬
ْ ْ ْ
Bu kelime ”‫ود‬ ِ
ٌ ‫“ه‬
ُ lafzından ecvef-i vâvîdir. ”‫“ه َدى‬ ُ ve ”‫“ه َد َاي ًة‬ten değildir. Faslın evvelinde
vâki¡ ”‫ادوا‬
ُ َ‫“ه‬ kelimesine mürâca¡at oluna.

]hudû[ ‫• ُه ُدوا‬
‫ أَ ِي ْار ُش ُدوا ِإ َلى َق ْو ِل َل ِا َل َه ِإل َّ ُاهلل‬1837﴾‫ِب ِم َن ا ْل َق ْو ِل‬
ِ ‫﴿و ُه ُدوا ِإ َلى ال َّط ّي‬
َ •
Ya¡nî ”ُ‫“ل ِإ َل َه إ َِّل اهلل‬
َ kelime-i tayyibe-i münciyesini söylemeğe zikr etmeğe irşâd ve delâlet
eylediler demek olur. ”‫“ه َد ُاه َي ْه ِد ِيه ِه َد َاي ًة‬den
َ mâzî mechûl cem¡-i müzekkerdir. Burada irşâd
ve delâlet ma¡nâsınadır. ”‫ “اَ ْل ُه َدى‬kelimesine bak. [442]

]el-hudhude[ ‫•ا ْل ُه ْد ُه َد‬

‫وف‬َ ‫ أَ ِي ال َّط ْي َر ا ْل َم ْع ُر‬1838﴾‫ِين‬ ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و َت َف َّق َد ال َّطير َف َق َال ما ِلي َل أَرى ا ْله ْده َد َام َك‬
َ ‫ان م َن ا ْل َغائب‬ ْ ُ ُ َ َ َ َْ َ َ ُ ْ
”‫ــد‬
ٌ ‫“ه ْد ُه‬
ُ Türkçe ibik ve ibibik ve çavuşkuşu denilen ma¡rûf kuştur ki tahte’l-arz su olup

1835 “İşte onlar, hidayete karşılık sapıklığı satın almış kimselerdir.” el-Bakara, 2/16, 175.
1836 “Çünkü biz sana varan doğru yola yöneldik.” el-A¡râf, 7/156.
1837 “Onlar hem sözün hoş olanına ulaştırılmışlar.” el-Hacc, 22/24.
1838 “Süleyman kuşlara göz atıp yokladı ve şöyle dedi: “Hüdhüd’ü niçin göremiyorum? Yoksa kayıplara
mı karıştı?”” en-Neml, 27/20.
414 ‫اًبَره‬
َ BÂBU’L-H™

olmadığını hiss etmek tab¡an onun hassiyyetindendir. Bu başka bir ma¡nâ ile te™vîl olu-
namaz, zîrâ 1839﴾‫﴿و َت َف َّق َد ال َّطير‬
َ cümlesi ”‫“ه ْد ُه ٌد‬ün
ُ bi-¡aynihi kuş olduğunu musarrihtir.
َْ

FASLU’L-H™ MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ه‬

َ
]heraben[ ‫• َهر ًبا‬
َ
ِ ِ َّ ‫ظ َننا َا ْن َلن نُع ِجز‬
َ ‫الل في ْالَ ْرض َو َل ْن نُ ْع ِج َز ُه َه َر ًبا﴾ أَ ْي َهارِ ب‬
‫ِين‬ َّ َ ‫﴿وأَ َّنا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
1840
َ َ ْ ْ
Ya¡nî “firâr edici” demektir. ”‫ط َلبــا‬ ‫ “طلــب يطلــب‬gibi ”‫ب‬
ً َ ُ ُْ َ َ ََ ٌ ِ‫“ه َــر َب َي ْه ُــر ُب َه َر ًبــا َف ُه َــو َهــار‬
َ denir firâr
ya¡nî kaçmak demektir. Bu âyette masdar bi-ma¡nâ “fâ¡il” olarak hâl vâki¡ olmuştur.

FASLU’L-H™ MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”ه‬

َ
]el-hezli[ ‫•ا ْل َه ْز ِل‬
ِ ‫أَ ِي ال َّل ِع ِب وا ْلب‬
‫اط ِل‬ ﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ُه َل َق ْو ٌل َف ْص ٌل َو َما ُه َو بِا ْل َه ْز ِل‬
1841
َ َ
Ya¡nî gülünç ve beyhûde demektir. ”‫“ه ْز ٌل‬ ِ
َ lafzı ”‫“ج ٌّد‬in zıddıdır ki hîçbir hâsılı ve fâidesi
olmayan sözdür. Ve mizâh ve lâg ve latîfe ma¡nâsına kullanılır. “‫”ضــر َب‬ bâbından ‫“ه َــز َل‬
َ َ َ
ِ ِ ِ
”‫ َي ْهــزِ ُل َه ْــز ًل َف ُه َــو َهــازِ ٌل َوفــي ا ْل ُمبا َل َغة م ْن ُه َه َّــز ٌال‬denir. Ve zamm-ı hâ™ ile ”‫“ه َــز ٌال‬ lafzı za¡f ve arıklık
َ ُ
ve lâgarlık ma¡nâsına ismdir. Bu ma¡nâda müte¡addî olarak yine bâb-ı mezkûrdan ‫ت‬ ُ ‫“ه َز ْل‬َ
”‫الد َّابــ َة َه ْــز ًل َفهِ ــي َم ْه ُزو َلــ ٌة‬
َّ denir, “Hayvânı bakamayıp za¡îflettim” demek olur. Ve bunun lâ-
َ
zımında sîga-i mechûl ile ”‫الد َّاب ُة‬ َّ ‫“هزِ َل ِت‬ ُ denir, “Hayvân za¡îfledi, arıkladı” demek olur.

ُ ‫• َه َزم‬
]hezemûhum[ ‫وهم‬
ْ ُ
‫وهم‬ ‫] وغلب‬443[ ‫وهم‬ ‫ أَي كسروهم وحطم‬1842﴾‫الل‬ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفهزموهم ِب ِإ ْذ ِن‬
ْ ُ ََُ َ ُْ َُ َ َ ُْ ُ ََ ْ ُْ ََُ َ ُ ْ
Ya¡nî “Onları kırdılar ve çiğnediler ve maglûb ettiler” demektir. Kesr ma¡nâsına olan
”‫“ه ْــز ٌم‬dendir. “‫”ضــر َب‬ bâbından ”‫وم‬ َ َ ‫ــت ا ْل َجي‬
َ َ َ ٌ ‫ــش أ ْهزِ ُم ُــه َه ْز ًما َفا ْن َه َــز َم َف ُه َو َم ْه ُــز‬ ْ ُ ‫“ه َز ْم‬
َ denir, ke-mâ kâle
ta¡âlâ ‫وب‬ َ ِ ‫وم م َن ْالَ ْح َز‬ ِ ِ
ٌ ‫وم َم ْغ ُل‬ ٌ ‫اب﴾ أ ْي َم ْك ُس‬
ٌ ُ‫ور َم ْحط‬ ٌ ‫﴿ج ْن ٌد َما ُه َنال َك َم ْه ُز‬ ُ [ve] ”‫يم ٌة‬ َ ِ‫“هز‬
َ bundan ismdir.
1843

MAZMÛMETU’L-H™: “‫ز‬،‫”ه‬
ُ
]huzzî[ ‫• ُه ِّزي‬
‫الن ْخ َل ِة‬ ِ ِ 1844 ِ َ ‫ •﴿وه ِزي ِإ َلي ِك ب ِِج ْذ ِع الن ْخ َل ِة ُتس ِاق ْط ع َلي ِك ر‬
َّ ‫طب ًا َجنياًّ﴾ أَ ْي َح ِّركي َع َل ْيك ِج ْذ َع‬ ُ ْ َ َ َّ ُّ َ
ْ
1839 “Süleyman kuşlara göz atıp yokladı.” en-Neml, 27/20.
1840 “Muhakkak ki biz Allah’ı yeryüzünde aciz bırakamayacağımızı, kaçarak da onu aciz bırakamayaca-
ğımızı anladık.” el-Cinn, 72/12.
1841 “Şüphesiz o Kur’an, hak ile bâtılı ayırd eden bir sözdür. O, boş bir söz değildir.” et-Târık, 86/13-14.
1842 “Derken, Allah’ın izniyle onları bozguna uğrattılar.” el-Bakara, 2/251.
1843 “Onlar, çeşitli gruplardan oluşmuş ve şuracıkta bozguna uğrayacak derme çatma bir ordudur.” Sâd,
38/11.
1844 “Hurma ağacını kendine doğru silkele ki sana taze hurma dökülsün.” Meryem, 19/25.
BÂBU’L-H™ ‫اًميِشه‬
َ 415

Bâ™ te™kîd için zâidedir. Ya¡nî “Hurma ağacının dalını kendinden yana silk” demek olur.
Ve ”‫¡ “أَ ِم ِيلي ِإ َلي ِك‬ibâretiyle de tefsîr edilmiştir. Bu kelimenin aslı tahrîk-i şedîd ya¡nî silk-
ْ
mek, sarsmak ma¡nâsına olan fethle ”‫“ه ٌّــز‬ َ lafzıdır. “‫”ر َّد‬ َ bâbından ”‫اه َت َّز‬ ْ ‫الر ُج ُــل َه ًّــزا َف‬ ‫ “هــزه‬de-
َّ ُ َّ َ
ِ ِ
nir, ”‫ِالش َّــدة َف َت َحــر َك‬
ّ ‫“ح َّر َك ُــه ب‬ ِ
َّ َ demek olur. “İfti¡âl”den ”‫ “إ ِْهت َــز ٌاز‬taharrük, silkinmek sarsılmak,
deprenmek ma¡nâsınadır. Ve neşât ve irtiyâh ya¡nî sürûr ve şâdî ve handânî ma¡nasına
da kullanılır. 1845﴾‫ ﴿ َف ِإ َذا أَ ْن َز ْل َنا َع َلي َها ا ْل َم َاء ْاه َت َّز ْت‬kavl-i kerîminde ”‫ات‬ ِ ‫“تحر َك ْت بِالنب‬ tefsîri bundan-
ْ َ َّ َّ َ َ
dır ki arzın kurumuş iken yağmur nüzûlüyle hayât-ı tâze bulup nebâtla handân olarak
taharrükünden ¡ibârettir. 1846﴾‫ــب‬ ِ
ْ ‫آهــا َت ْه َت ُّــز َكاَ َّن َهــا َجــا ٌّن َولّٰــى ُم ْدبِــراً َو َل ْــم يُ َع ّق‬
َ ‫ ﴿ َف َل َّمــا َر‬kavl-i kerîminde
”‫“ت َت َحر ُك‬ ile tefsîr edilir.
َّ َ
]huzuven[ ‫• ُه ُزوا‬
ً
”‫“ه ُز ًؤا‬ ِ
ُ ‫ئ بِا ْل َه ْم َزة‬
َ ِ‫َو ُقر‬
1847
﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َقالُوا أَ َت َّت ِخ ُذ َنا ُه ُز ًوا‬
Bu kelime ¢ur™ân-ı kerîm’de çok tekerrür etmiştir, suhriyye ve istihzâ™ ma¡nâsınadır.
”‫ “أَ ْت َج َع ُل َنــا َم ْه ُــز ًّوا ب َِنــا‬Ya¡nî “Bizi mashara mı ediyorsun? yâhûd bizi [444] istihzâ™ mı ediyor-
sun?” Bizim ta¡bîrimizce “Bizimle eğleniyor musun?” denir. ”‫ــب‬ ِ bâbından ‫ِــه‬ ِ ‫ئب‬
َ ‫“رغ‬
َ َ ِ‫“هــز‬
َ
ً”‫ ي ْه َزأُ َه َزأ‬denir ”‫ “س ِخر ِم ْن ُه‬demektir. Zamm ve sükûnla ”‫“ه ْز ٌء‬ ُ ve zammeteynle ” ‫ؤ‬
ٌ ‫ز‬
ُ ‫“ه‬
ُ bundan
َ َ َ
ismdir.

FASLU’L-H™ MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”ه‬

َ
]heşîmen[ ‫• َه ِشيما‬
ً
‫ أَ ْي َياب ًِسا ُم َت َف ِر َق َة َْال ْج َز ِاء‬1848﴾‫اح‬ ِ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿فأَصبح ه ِشيما تذروه‬
ُ ‫الر َي‬
ّ ّ ُ ُ َْ ً َ َ َ ْ َ
Ya¡nî “Kuruyup ufalanmış eczâsı dağılmış” demek olur ki rüzgârlar onu havâya savurur.
ِ ‫ ﴿ َف َكانُــوا َكه ِش‬kavl-i kerîminde de böyle. ﴾ ِ‫ ﴿ا ْلم ْح َت ِظــر‬fâ¡il bünyesiyle hazîr
Ve 1849﴾ ِ‫ــيم ا ْل ُم ْح َت ِظــر‬ َ ُ
ya¡nî koyunları için ağıl yapan ve ağıl sâhibi demektir. ”‫“ه ِشــيم‬ lafzı ”‫“ه ْشــم‬den “fa¡îl”
ٌ َ ٌ َ
bi-ma¡nâ “mef¡ûl”dür, nebâttan kuruyup ufalanmış şey™e denir. Aslen bir yumuşak şey™i
kesr ya¡nî ufalamak rîze rîze etmektir. Bundan ekmeği ufak ufak doğrayıp tirit ittihâz
etmekte kullanıldı. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫اك َه ِشــيم‬ َ ‫ــم َو َذ‬ ‫اش‬ِ ‫ “هشــم يه ِشــم هشــما فهو ه‬denir, nitekim
َ َ ٌ ٌ َ َ َُ ً ْ َ ُ َْ َ َ َ
cedd-i a¡lâ-yı Seyyidü’l-beşer sallallâhu ¡aleyhi ve âlihi ve sellem ¡Amr b. ¡Abdumenâf,
Mekke’de kaht eyyâmında kavmine tirit yapıp it¡âm ettiği cihetle ”‫اشم‬ ِ ‫ “ه‬tesmiye edildi.
ٌ َ
Kâle’ş-şâ¡ir:
”‫اف‬ ُ ‫ون ِع َج‬ َ ‫ال َم َّك َة ُم ْس ِن ُت‬ ُ ‫يد ِل َق ْو ِم ِه || َورِ َج‬
َ ِ‫الثر‬
َّ ‫“ع ْم ُر ا ْل ُع َل َه َش َم‬
َ •

1845 “Biz onun üzerine yağmur indirdiğimiz zaman kıpırdar.” el-Hacc, 22/5; Fussilet, 41/39.
1846 “Onu yılanmış gibi hareket eder görünce, dönüp ardına bakmadan kaçtı.” en-Neml, 27/10.
1847 “Onlar da, “Sen bizimle eğleniyor musun?” demişlerdi.” el-Bakara, 2/67.
1848 “Fakat bütün bu canlılık sonunda rüzgarın savurduğu kuru bir çer çöpe döner.” el-Kehf, 18/45.
1849 “Onlar, ağıldaki hayvanların çiğneyip ufaladıkları kuru çöpler gibi oldular.” el-Kamer, 54/31.
416 ‫اًم َضه‬
ْ BÂBU’L-H™

Müşârün ileyh agniyâdan ve ¢ureyş’in eşrefi kerîmü’l-huluk ve gâyet de sehî ci-

vân-merd bir zât idi.

FASLU’L-H™ MA¡A’∞-∞ÂDİ’L-MU¡CEME: “‫ض‬،‫”ه‬

َ
]ha∂men[ ‫• َه ْضما‬
ً
ُ ‫ات َو ُه َو ُم ْؤ ِم ٌن َف َل َي َخ‬
‫ أَ ْي َن ْق ًصا‬1850﴾‫اف ظُ ْل ًما َو َل َه ْض ًما‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ومن يعم ْل ِمن الص ِالح‬
َ َّ َ َ َْ ْ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Hakkı naks olunarak hasenâtının yâhûd sevâb-ı hasenâtının tenkîs edilmesinden
[445] korkmaz” demek olur. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫“ه َض َم ُه َح َّق ُه َي ْه ِضم َه ْض ًما‬ َ denir, bir kimsenin
َ َ ُ
hakkını tenkîs ma¡nâsınadır. Ve “ifti¡âl” bâbından ”‫ “إ ِْه َت َض َم ُــه‬da böyledir. Ve ”‫“ه ْضــم‬ bir
ٌ َ
şey™i mevzi¡inden etmek ve bir şey™i kesr etmek ve birbirine geçirmek ve bir şey™ birbiri-
ne girmek ma¡nâlarına kullanılır. 1851﴾‫ط ْل ُع َها َه ِضيم‬ َ ‫﴿و َن ْخ ٍل‬
َ kavl-i kerîminde goncaları yâhûd
ٌ
çiçekleri yâhûd meyveleri kesret ve vefretinden birbirine giren hurmâ ağacının vasfıdır.
Ve ta¡âm sinmek ma¡nâsına kullanılan ”‫“ه ْضــم‬ kesr ma¡nâsından yâhûd makarrı olan
ٌ َ
mi¡deden em¡âya def¡ olunduğu için bir şey™i mevzi¡inden def¡ ma¡nâsından me™hûzdur.

FASLU’L-H™ MA¡A’L-LÂM: “‫ل‬،‫”ه‬

َ
]helumme[ ‫• َه ُلم‬
َّ
‫وهم‬ ‫ أَي أَح ِضروهم وق ِرب‬1852﴾‫الل َحر َم ٰه َذا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿قل هلم شهداءكم ال ِذين يشهدون ان‬
ْ ُ َُّ َ ْ ُ ُ ْ ْ َّ َ َّ َّ َ َ ُ َ ْ َ َ َّ ُ ُ َ َ َ ُ َّ ُ َ ْ ُ
Ya¡nî “Getiriniz ve takrîb ediniz şâhidlerinizi.”
‫ أَ ْي َت َعا َل ْوا ِا َلي َنا َو ْار ِج ُعوا‬1853﴾‫ين ِل ِْخ َو ِانهِ م َه ُلم ِإ َلي َنا‬ ِِ ِ ‫الل ا ْلمع ِو ِق‬ ِِ ِ
ْ ْ َّ ْ َ ‫ين م ْن ُك ْم َوا ْل َقائل‬
َ ّ َ ُ ُ َّ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َق ْد َي ْع َل ُم‬
‫ِا َلي َنا‬
ْ
Ya¡nî “Bize geliniz ve bize rücû¡ ediniz” demektir. ”‫“ه ُلم‬ kelime[si] ism-i fi¡l-i emr olup
َّ َ
bir şey™e da¡vet için mevzû¡dur. Ehl-i ◊icâz ¡indinde vâhidi ve tesniye ve cem¡i müsâvî-
dir ve te™nîsi câiz değildir, ¢ur™ân-ı kerîm’de de öyle vârid olmuştur. Benî Temîm bunu
tasrîfle ”‫“ه ُلــم َه ُل َّمــا َه ُل ُّمــوا َه ُل ِّمي َه ُل َّما َه ْل ُم ْم َن‬ derler. Lafz-ı mezbûrun aslına dâir akvâl-i kesîre
َّ َ
ve muhtelife vardır, mufassalâta mürâca¡at oluna.

1850 “Kim de inanmış olarak salih ameller işlerse o, ne zulme uğramaktan korkar, ne yoksun bırakılmak-
tan.” Tâ Hâ, 20/112.
1851 “Meyveleri olgunlaşmış hurmalıklarda” eş-Şu¡arâ™, 26/148.
1852 “De ki: “Haydi, Allah sunu haram kildi” diye tanıklık yapacak şahitlerinizi getirin.” el-En¡âm, 6/150.
1853 “Şüphesiz Allah içinizden, savaştan alıkoyanları ve kardeşlerine, “Bize gelin” diyenleri biliyor.”
el-Ahzâb, 33/18.
BÂBU’L-H™ ‫ِتاَزَمَه‬ 417

]helû¡an[ ‫وعا‬
ً ‫• َه ُل‬
‫ورا َل َي ْصبِر‬ َ 1854 ً ‫ان ُخ ِل َق َه ُل‬ َ ‫ال ْن َس‬ ِ ْ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ِإ َّن‬
ُ ً ‫وعا﴾ أ ْي َض ُج‬
Ya¡nî “dar yürekli, sabırsız” demektir. Ve ”‫يحا َب ِخ ًيل ُم ْم ِس ًكا‬ ِ
ً ‫يصا َو َشح‬ ً ِ‫“حر‬ َ de denildi ki hırslı,
vergisiz, tama¡kâr demek olur. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ [446] hazretleri ”‫ــوع‬ ٌ ‫“ه ُل‬
َ
tefsîri onun mâ-ba¡didir buyurmuşlar, ya¡nî ﴾‫وعا‬ 1855
‫ن‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫خ‬َ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫س‬
ً ُ َ ُ ْ ُ َّ َ َ ً ُ َ ُّ‫م‬ ‫ا‬‫ذ‬ َ ِ
‫إ‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫وع‬ ‫ز‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫الش‬
َّ ‫ه‬ ‫س‬
ُ َّ َ‫م‬ ‫ا‬ ‫ذ‬
َ ِ
‫إ‬ ﴿ âyet-
leridir ki “Ona bir şerr erişse dokunsa mübâlaga ile feryâd edici ve bir hayr ve ni¡met
isabet etse mübâlaga ile buhl edici” demek olur. Bu kelime aslen efhaş-ı ceze¡ ma¡nâsına
olan ”‫“ه َل ٌع‬den “fe¡ûl”dür. “‫طرِ َب‬
َ ” bâbından ”‫وع‬ ِ ِ denir ki ‫“جزِ ع جزعا‬
َ ٌ ‫“هل َع َي ْه َل ُع َه َل ًعا َف ُه َو َهل ٌع َو َه ُل‬ َ ً ََ َ َ
ِ ‫يدا َف‬
”‫اح ًشا‬ ً ‫ َش ِد‬demektir, biz buna yaygaracı deriz. Vallâhu a¡lemu.
]heleke[ ‫ك‬
َ ‫• َه َل‬
‫ت َف َل َها ِن ْص ُف‬ ِ ِ ِ ُ ‫الل ي ْف ِت‬ ِِ ِ
ٌ ‫يك ْم في ا ْل َك َل َلة ا ِن ْام ُر ٌؤا َه َل َك َل ْي َس َل ُه َو َل ٌد َو َل ُه اُ ْخ‬ ُ ُ َّ ‫﴿ي ْس َت ْف ُتو َن َك ُق ِل‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ات‬ َ ‫َما َت َر َك﴾ أَ ْي َم‬
1856

Ya¡nî “Öldü, vefât etti” demektir. Bu kelimenin tahkîki Bâbu’t-Tâ’da ”‫“الت ْه ُل َك ِــة‬ َّ kelime-
sinde mufassalen beyân edildi, mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-H™ MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ه‬

َ
]hemsen[ ‫• َهمسا‬
ً ْ
‫ أَ ْي َص ْو ًتا َخ ِف ًّيا‬1857﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل َت ْس َم ُع إ َِّل َه ْم ًسا‬
Bununla murâd halkın mahşere sevkinde işitilen ayak sesleridir denildi. ”‫ــس‬ ٌ ‫“ه ْم‬
َ lafzı
ِ َ َ ‫ــت ا ْل‬ ِ ِ
savt-ı hafîdir. “‫”ضــر َب‬
َ َ
bâbından ”‫ــس َه ْم ًســا‬ ُ ‫ــك َل َم أ ْهم‬ َ denir, ”‫ أُ ْخفيه‬،‫ “أَ ْخ َف ْي ُت ُــه‬demektir.
ُ ‫“ه َم ْس‬
Ve ”‫ــوس‬
ٌ ‫ــوس َو َك َل ٌم َم ْه ُم‬
ٌ ‫“ح ْــر ٌف َم ْه ُم‬,
ِ َ ‫ “ َغ ْي ُر َم ْج ُه َو َغ ْي ُــر‬demektir. Ve ”‫“ه ْم ُس ْالَ ْق َد ِام‬
َ ” ٍ‫ظاهر‬ ٍ‫ور‬ َ meşy es-
nâsında hâsıl olan ayak seslerinin en hafîsi ve hafîfidir ki hışıltı denir.
ِ ‫•همز‬
]hemezâti[ ‫ات‬
َ َ َ
‫ين َو َغ َم َز ِاتهِ م‬ ِ ‫الشي‬
ِ ‫اط‬ ِ ‫ أَي َن َخس‬1858﴾‫ين‬
‫ات‬ ِ ‫الشي‬
ِ ‫اط‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ُق ْل ر ِب أَعو ُذ ب َِك ِمن همز‬
‫ات‬
ْ َ َّ َ ْ َ َّ ََ َ ْ ُ ّ َ َ َ ْ

1854 “Şüphesiz insan çok hırslı ve sabırsız olarak yaratılmıştır.” el-Me¡âric, 70/19.
1855 “Kendisine kötülük dokunduğu zaman sızlanır. Ona bir hayır dokunduğunda da eli sıkıdır.” el-Me¡â-
ric, 70/20-21.
1856 “Senden fetva istiyorlar. De ki: “Allah size “kelâle” (babasız ve çocuksuz kimse)nin mirası hakkında
hükmünü açıklıyor: Çocuğu olmayan bir kişi ölür de kız kardeşi bulunursa bıraktığı malın yarısı
onundur.”” en-Nisâ™, 4/176.
1857 “Artık sadece fısıltı işitebilirsin.” Tâ Hâ, 20/108.
1858 “De ki: “Ey Rabbim! Şeytanların vesveselerinden sana sığınırım.”” el-Mü™minûn, 23/97.
418 ‫زا َّمَه‬ BÂBU’L-H™

Ya¡nî şeyâtînin insâna olan darabâtı ve lemmâtı ve ¡asrı ki murâd igvâ™ ve vesâvisiyle
kulûbu darb ve tazyîk etmesi olur. ”‫ “ َن َز َع ِاتهِ ــم‬ile de tefsîr edildi ki ilkâ-i vesâvisle [447]
ْ
ifsâdâtı demek olur. ”‫“ه ْم ٌــز‬ َ aslen sıkmak, tazyîk etmektir. “‫”ض َــر َب‬
َ bâbından ‫الش ْــي َء‬
َّ ‫ت‬ ُ ‫“ه َم ْــز‬
َ
ِ َ
”‫ أ ْهم ُــز ُه َه ْم ًــزا‬denir, ”‫“ع َصرتُ ُــه‬ demektir. Ve igtiyâb ma¡nâsına gelir. Bu ma¡nâda ”‫ــاز‬ٌ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ــل‬
ٌ ‫ج‬ ‫“ر‬
ْ َ َّ َ ُ َ
denir, “gıybeti i¡tiyâd eden kimse” demektir. Zammla ”‫“ه َم َــز ٌة‬ ُ dahi böyledir. ”‫ــاز‬ ٌ ‫“ه َّم‬ın
َ
cem¡i değildir.

]hemmâzin[ ٍ‫ • َهماز‬
َّ
ِ ‫اب سا ٍع بِالن ِميم ِة بين الن‬ َ 1859 ٍ ِ ٍ
‫اس‬ َّ َ ْ َ َ َّ َ ٍ ‫﴿ه َّمازٍ َم َّشاء ب َِنميم﴾ أ ْي َغ َّي‬
َ •
Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar edile.

]hemmû[ ‫• َه ُّموا‬
‫اج ُه ِم ْن َم َّك َة‬ ِ 1860 ِ
َ ‫الر ُسول﴾ أَ ْي أَ َر ُادوا َو َق َص ُدوا ا ْخ َر‬ ‫﴿و َه ُّموا ِبإِخراج‬
َّ ِ َ ْ َ •
Ya¡nî “Resûlullâh ¡aleyhi’s-selâmı Mekke’den çıkarmağı murâd ettiler, kasd ettiler” de-
mektir. ”‫ــم‬
ٌّ ‫“ه‬
َ aslen insânı eriten hüzn ma¡nâsınadır. Cem¡i ”‫ــوم‬ ٌ ‫“ه ُم‬dur. ُ “İf¡âl” bâbından
izâbe ve şiddet ve kalak ve ıztırâba düşürmek ma¡nâsınadır. ”‫ “أَ َه َّم ُه ْالَ ْمر‬denir. Ve bunun
ُ
sîga-i fâ¡ili olan ”‫“مهِ ٌّم‬
ُ lafzı emr-i şedîde ism olmuştur. Ve ”‫“ه ٌّم‬ َ irâde ve kasd ma¡nâsına
da müsta¡meldir. “‫”ر َّد‬ َ bâbından ”‫ت ْالَ ْم َر أُ ُه ُّم ُه َه ًّما‬
ُ ‫“ه َم ْم‬
َ denir, ”‫ “ َا َر ْد ُت ُه‬demektir.
]hemmet[ ‫ت‬
ْ ‫• َهم‬
َّ
‫ أَ َر َاد ْت َو َق َص َد ْت َو َك َذا أَ َر َاد َو َق َص َد‬1861﴾‫ان َر ّب ِِه‬ َ ‫﴿و َل َق ْد َه َّم ْت ب ِِه َو َه َّم ب َِها َل ْو َل َا ْن َر ٰا ُب ْر َه‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ أَ ْي َح َم َل ْت ُهم أَ ْن ُف ُس ُهم َع َلى ا ْل َه ِم َوا ْل ُح ْز ِن‬1862﴾‫ط ِائ َف ٌة َق ْد أَ َه َّم ْت ُهم أَ ْن ُف ُس ُهم‬ َ ‫﴿و‬ ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
ّ ْ ْ ْ ْ
Murâd “Onların nefsleri onları hüzn ve gamma ve kalak ve ıztırâba düşürdü” demek
olur. Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar oluna.

MAZMÛMETU’L-H™: “‫م‬،‫”ه‬
ُ
]humezetin[ ‫• ُهم َز ٍة‬
َ
ٍ ‫ أَ ْي َعي‬1863﴾‫﴿و ْي ٌل ِل ُك ّ ِل ُه َم َز ٍة لُ َم َز ٍة‬
‫اب‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ
Bâbu’l-Lâm’da ”‫ “لُ َم َز ٍة‬ve bu faslda ânifü’l-beyân ”‫ات‬ ِ ‫ “همز‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ََ َ

1859 “Daima kusur arayıp kınayan, durmadan söz taşıyan” el-Kalem, 68/11.
1860 “Peygamberi yurdundan çıkarmaya kalkıştılar.” et-Tevbe, 9/13.
1861 “Andolsun kadın ona (göz koyup) istek duymuştu. Eğer Rabbinin delilini görmemiş olsaydı Yûsuf
da ona istek duyacaktı.” Yûsuf, 12/24.
1862 “Bir kısmınız da kendi canlarının kaygısına düşmüştü.” Âl-i ¡İmrân, 3/154.
1863 “İnsanları arkadan çekiştiren, kaş göz işaretiyle alay eden her kişinin vay hâline!” el-Hümeze, 104/1.
BÂBU’L-H™ ‫ىَوَهْا‬
‫ل‬ 419

FASLU’L-H™ MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ه‬

َ [448]
ً ‫• َه ِن‬
]henî™en[ ‫يئا‬
‫طيِبا َس ِائ ًغا‬ ‫ أَي‬1864﴾‫وه َه ِن ًيئا َمرِ ًيئا‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ُك ُل‬
ًَّ ْ
Ya¡nî pâk ve helâl ve hoş-güvâr, sehlü’l-inhizâm demektir. Ve ”‫يــذا‬ ً ‫ “ َل ِذ‬dahi denildi.
”‫ــيء‬ ِ kelimesi her bir kendine meşakkat lâhık olmayan ve ¡âkıbetinde vehâmet bu-
ٌ ‫“هن‬َ
lunmayan şey™de kullanılır. Aslen ta¡âmda tebe¡an şarâbda da isti¡mâl edilir. Ve lezîz
ve hoş-güvâr ve sehlü’l-hazm ve serî¡ü’l-inhidâr ve nâfi¡ ma¡nâları irâde edilir. ”‫طــر َف‬ “
ُ َ
bâbından ”‫يء‬ ِ ‫ “هنُ َؤ ال َّطعام َفهو ه‬denir. ”‫ “مرِ ًيئا‬Bâbu’l-Mîm’de mezkûrdur.
‫ن‬
ٌ َ َُ ُ َ َ َ

MAZMÛMETU’L-H™: “‫ن‬،‫”ه‬
ُ
َ ‫• ُه َن ِال‬
]hunâlike[ ‫ك‬
ِ َّ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿هن ِال َك ا ْلو َلي ُة‬
‫ أَ ْي َي ْو َم ا ْل ِقي َام ِة‬1865﴾‫ل ا ْل َح ِّق‬
َ َ َ َُ َ ْ
Ya¡nî “kıyâmet gününde” demektir. Aslen mekâna mahsûs ism-i işâret olup zamânda
da isti¡mâl edildi, nitekim bu âyette vâki¡ olmuştur. Ve burada ma¡nâ-yı aslîsi üzere
ِ ile de tefsîr edilebilir. Ve’l-evvelu evlâ. Ve ”‫ “ه َنــا‬ve hâ-i tenbîh idhâliyle
” ِ‫“فــي ا ْل َم ْح َشــر‬ ُ
”‫“ه ُه َنا‬
َ karîbe ve kâf-ı hitâbla ” ‫اك‬
َ ‫ن‬ ‫“ه‬
َُ mütevassıta ve kâf’tan evvel lâm ziyâdesiyle ”‫“ه َن ِال َك‬ ُ
ba¡îde kullanılır. Bu kelime Mu«târu’l-Enbâ™ nâm eser-i fakîrîde mufassalen ve mugnî
sûrette tahkîk ve beyân edilmiştir.

FASLU’L-H™ MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ه‬

َ
]el-hevâ[ ‫•ا ْل َهوى‬
َ
‫يل ِإ َلي ِه‬ ‫ أَي عما ت ِحبه وت ِم‬1866﴾‫الن ْف َس َع ِن ا ْل َه َوى‬
َّ ‫﴿و َن َهى‬
ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ْ ُ َ َ ُ ُّ ُ َّ َ ْ
Maksûren ”‫“ه َــوى‬
َ nefsin sevdiği ve meyl ve ârzû ve iştihâ™ ettiği şey™dir. Ve bu meyl ve
ârzû ve iştihâya ve sıfat-ı gâlibesi i¡tibâriyle nefs-i emmâre-i bi’s-sû™a dahi ”‫“ه َوى‬ َ denir.
َ
Bunun cem¡i ”‫“أ ْه َــو ٌاء‬dır. Ve memdûden ”‫“ه َــو ٌاء‬ َ cevv ya¡nî mâ-beyne’s-semâ™ ve’l-arzdır.
Lafz-ı mezkûr lisânımızda ¡aynen müsta¡meldir ki havâya uçtu, [449] havâya çıktı deriz.
Ve her hâlî ve boş şey™e de ”‫“ه َــو ٌاء‬ َ denir. Bunun cem¡i ”‫“أَ ْهوِ َيــ ٌة‬dir. Ve ”‫وط‬ ٌ ‫“ســ ُق‬ ُ yukarıdan
aşağıya düşmek ma¡nâsına da gelir. “‫”ر َمــى‬ ِ
َ bâbından ‫ــع‬ َ ‫ــم َم‬ ‫ــح َو ُهوِ ًّيــا بِالض‬
ّ َّ ِ ‫“ه َــوى َي ْهــوِ ي َهوِ ًّيــا بِا ْل َف ْت‬
َ

1864 “Onu da afiyetle yiyin.” en-Nisâ™, 4/4.

1865 “İşte bu durumda velayet (himaye ve koruyuculuk) yalnızca hak olan Allah’a mahsustur.” el-Kehf,
18/44.
1866 “Nefsini arzularından alıkoyarsa” en-Nâzi¡ât, 79/40.
420 ‫ٌءاَوَه‬ BÂBU’L-H™

”‫ات‬ ِ ‫ َت ْش ِد ِيد ا ْلي‬denir, ”‫وط‬

ِ ‫اء ِفيهِ ما وهويا ًنا بِا ْل َفتح‬ ٌ ‫“س ُق‬ ِ ِ
ُ ma¡nâsınadır: ﴾‫﴿و َم ْن َي ْحل ْل َع َل ْيه َغ َضبِي َف َق ْد َه َوى‬
1867
َ َ َََ َ َ َ َ
َ ‫النــارِ َو َه َل‬
‫ــك‬ ِ ِ َ ‫ أَي ســ َق‬Ve esmâ-i cehennemden ”‫ “ه ِاويــ ٌة‬de bundandır. Bu ma¡nâda
َّ ‫ط َي ْعنــي فــي‬ َ ْ َ َ
“if¡âl”den müte¡addî olur. ‫اء‬ ِ ‫يــل م ْق ُلوبــا بعــد الر ْفــ ِع ِإ َلى الســم‬
ُ ِ‫ر‬ ‫ب‬ ِ ‫ أَ ْي أَســ َق َط َها‬1868﴾‫﴿وا ْلم ْؤ َت ِف َكــ َة أَ ْهــوى‬
‫ج‬
َ َّ َّ َ ْ َ ً َ ْ ْ َ ُ َ Ve
”‫“ه َــوى‬ َ َ ِ
َ , ”‫ــب‬ َّ ‫ “أ َح‬ve ”‫ــال‬َ ‫“م‬ َ ma¡nâlarına da gelir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أ ْه َــوى‬ve ”‫ “ا ْس َــت ْه َو ْت ُه‬ve
Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْه َوى‬ َ ve ”‫“ت ْهوِ ي‬ َ kelimelerine de mürâca¡at oluna.
]hevâ™un[ ‫اء‬
ٌ ‫• َهو‬
َ
‫ أَ ْي َخ ِالي ٌة‬1869﴾‫﴿وأَ ْف ِئ َد ُت ُهم َه َو ٌاء‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ْ
Ya¡nî “Yürekleri boştur” demek olur. Murâd ¡akldan ve ¡ilm ve ¡irfândan ve îmân ve
şecâ¡atten hâliye demek olur. Mâ-kabline ircâ¡-ı nazar buyurula.

]hevnen[ ‫• َهو ًنا‬

ْ
‫ أَ ْي َم ْشيا ُر َو ْي ًدا‬1870﴾‫ون َع َلى ْالَ ْر ِض َه ْو ًنا‬
َ ‫ين َي ْم ُش‬ ِ
َ ‫الر ْح ٰم ِن ا َّلذ‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿و ِعباد‬
ً َّ ُ َ َ
Ya¡nî “Sekînet ve vakâr ile yürürler” demektir. Bu kelimeye dâir kelam Bâbu’l-Mîm’de
”‫ين‬
ٌ ِ‫“مه‬
َ kelimesinde mezkûrdur, mürâca¡at buyurula.

MAZMÛMETU’L-H™: “‫و‬،‫”ه‬
ُ
]hûden[ ‫ودا‬
ً ‫• ُه‬
1871
﴾‫ان ُهود ًا َا ْو َن َص ٰارى ِت ْل َك َا َم ِان ُّي ُهم‬
َ ‫﴿و َقالُوا َل ْن َي ْد ُخ َل ا ْل َج َّن َة ِا َّل َم ْن َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
﴾‫ارى َت ْه َت ُدوا‬ َ ً ‫ •و﴿و َقالُوا ُكونُوا ُه‬
َ ‫ودا أ ْو َن َص‬
1872
َ
ِ ِ ِ ِ
ً ‫اط َكانُوا ُهوداً اَ ْو َن َص ٰارى﴾ أَ ْي َي ُه‬
‫ودا‬ َ ‫وب َو ْالَ ْس َب‬
َ ‫ون إ َِّن إ ِْب َرهيم َوا ْس ٰمع َيل َوا ْس ٰح َق َو َي ْع ُق‬
َ ُ‫ •و﴿اَ ْم َت ُقول‬
1873

Bu üç âyette murâd “Yahûdî”dir ki evvelinden yâ-i ziyâde ve âhirinden yâ-i nisbet iskât
edilerek ”‫ود‬ ِ
ٌ ‫“ه‬ُ kalmıştır. Bunun aslı ≠âl-ı mu¡ceme ile ”‫“ي ُهوذ‬dur. َ Ba¡de’t-ta¡rîb mu¡ceme
mühmeleye tebdîl ve âhire yâ-i nisbet ilhâkıyla ”‫ــود ٌّي‬ ِ ‫ “يه‬denildi, çünkü ”‫“يهــو َذا بِــن يع ُقــوب‬
َُ َ َْ ُ َُ
¡aleyhi[450]’s-selâma nisbet olunurlar. Bunların gayrı mevâzi¡de ”‫ــود‬ ٌ ‫“ه‬ُ lafzı kavm-i

1867 “Gazabım da kimin üzerine inerse o muhakkak helak olmuş demektir.” Tâ Hâ, 20/81.
1868 “O, “Mu’tefike”yi de kaldırıp yere çarpmış.” en-Necm, 53/53.
1869 “Kalpleri de bomboştur.” İbrâhîm, 14/43.
1870 “Rahmân’ın kulları, yeryüzünde vakar ve tevazu ile yürüyen kimselerdir.” el-Furkân, 25/63.
1871 “Bir de; “Yahudi ve Hıristiyanlardan başkası Cennet’e girmeyecek” dediler. Bu, onların kuruntula-
rı!” el-Bakara, 2/111.
1872 “(Yahudiler) “Yahudi olun” ve (Hıristiyanlar da) “Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız” dediler.”
el-Bakara, 2/135.
1873 “Yoksa siz, “İbrahim de, İsmail de, İshak da, Yakub ile Yakuboğulları da yahudi, ya da hıristiyan
idiler” mi diyorsunuz?” el-Bakara, 2/140.
BÂBU’L-H™ ‫ٌنِيَه‬
ّ 421

ٍ
¡Âd’a meb¡ûs olan bir nebî-i zî-şânın ismidir: 1874﴾‫ودا‬ ُ ‫﴿و ِإ َلى َعاد أَ َخ‬
ً ‫اه ْم ُه‬ َ ve ‫﴿و َل َّما َج َاء اَ ْم ُر َنا َن َّج ْي َنا‬
َ
1875 ٍ ِ
﴾‫اب َغليظ‬ ِ
ٍ ‫اهم م ْن َع َذ‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ج‬ ‫ن‬
َ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ِ
‫م‬ ٍ
‫ــة‬‫م‬ ‫ح‬ ‫ِر‬
‫ب‬ ‫ــه‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ــوا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ا‬
ٰ ‫يــن‬‫ذ‬ِ ‫ل‬
َّ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬
ً ‫ــود‬‫ه‬ ve ‫ي‬ ِ
‫ك‬ ِ‫ار‬ ‫ِت‬‫ب‬ ‫ن‬ ‫ح‬‫ن‬َ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ٍ ‫﴿ َقالُوا يا هود مــا ِج ْئتنا بِبيِن‬
‫ة‬
َ
ْ ُ ْ َّ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ ُ
َ ُ َ
﴾‫يــن‬ ِِ َ ‫ــن َق ْو ِل‬ ِ ِ
َ ‫ــك ب ُِم ْؤمن‬
َ ‫ــن َل‬
ُ ‫ــك َو َمــا َن ْح‬ ْ ‫ ٰال َهت َنــا َع‬ve emsâlinde olduğu gibi. Bu bâbın evvelinde vâki¡
1876

”‫ادوا‬
ُ ‫“ه‬
َ kelimesine de mürâca¡at oluna.
ٍ ‫•ه‬
]hûnin[ ‫ون‬
ُ
1877
َ ‫اب أَ َل َس َاء َما َي ْح ُك ُم‬
﴾‫ون‬ ِ ‫التر‬ ‫ون اَ ْم َي ُد ُّس ُه ِفي‬
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَيم ِس ُكه ع َلى ه‬
َ ُّ ُ َ ُ ُْ َ ْ
ِ ‫ان وا ْلهو‬
‫ان‬ ٍ َ ِ
َ َ َ ‫اب ا ْل ُهون﴾ أ ْي َه َو‬ َ ‫و﴿ع َذ‬ َ •
1878

Bu kelimeye dâir kelâm Bâbu’l-Mîm’de ”‫“مهِ يــن‬

َ kelimesinde mufassalen mürûr etti,
mürâca¡at oluna.

FASLU’L-H™ MA¡A’L-Y™İ[‘L-]MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE: “‫ي‬،‫”ه‬

َ
]heyte[ ‫ت‬
َ ‫• َهي‬
ْ
‫ أَ ْي َه ُلم‬1879﴾‫اب َو َقا َل ْت َهي َت َل َك‬ ِ
َّ ْ َ ‫﴿و َغ َّل َقت ْالَ ْب َو‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Seni da¡vet ettiğim şey™e gel” demek olur. ”‫“ه ُلــم‬ gibi esmâ-i ef¡âldendir. Ancak
َّ َ
”‫“هي َت‬, fevr ve sür¡ati müş¡irdir. Lâm tahsîs içindir, gûyâ “Sana söylüyorum, çabuk gel!”
َْ
demek olur. Fetha hareke-i binâ™dır. Bu kelime tâ’nın zammıyla fi¡l-i mâzî mütekellim-i
vahde şeklinde ”‫ــك‬ َ ‫ــت َل‬
ُ ‫“ه ْي‬
َ sûretinde de kırâ™at olunmuştur. Bu sûrette ma¡nâ ‫ــذا‬ َ ‫“إ َِر َاد ِتــي ب َِه‬
”‫ َل َك‬Ya¡nî “şunu murâd etmekliğim sana hâsstır” demek olur. Ve hâ’nın kesri ve hemze
ile ”‫ت َل َك‬ ِ ُ ‫“ت َه َّي ْأ‬
ُ ‫ “ه ْئ‬ve kezâ fethle ”‫ت َل َك‬ُ ‫“ه ْئ‬
َ sûretlerinde dahi kırâ™at vardır. Bu sûretlerde ‫ت‬ َ
”‫ َل َك‬Ya¡nî “Senin için hazırlandım” demek olur.

ٌ ‫• َهي‬
]heyyinun[ ‫ِن‬
ّ
‫ أَ ْي َس ْه ٌل َي ِسير‬1880﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َق َال َر ُّب َك ُه َو َع َلي َهي ٌِن‬
ٌ ّ َّ
ِ
Yâ¡nî “Âsândır, kolaydır” demek olur. ‫ أَ ْي َس ْه ًل َيسيرا‬1881﴾‫﴿و َت ْح َسبو َن ُه َهي ًِنا‬ ِ
ً ّ ُ َ ‫ َو َك َذا في‬Bu da ”‫“ه ْون‬ َ
lafzındandır. Bâbu’l-Mîm’de ”‫“مهِ ين‬
َ kelimesine mürâca¡at edile.

1874 “Âd kavmine de kardeşleri Hûd’u peygamber olarak gönderdik.” el-A¡râf, 7/65; Hûd, 11/50.
1875 “Helâk emrimiz gelince, Hûd’u ve beraberindeki iman etmiş olanları, tarafımızdan bir rahmetle
kurtardık. Onları ağır bir azaptan kurtardık.” Hûd, 11/58.
1876 “Dediler ki: “Ey Hûd! Sen bize açık bir mucize getirmedin. Biz de senin sözünle ilahlarımızı bıraka-
cak değiliz. Biz sana iman edecek de değiliz.”” Hûd, 11/53.
1877 “Şimdi onu, aşağılanmış olarak yanında tutacak mı, yoksa toprağa mı gömecek? Bak, ne kötü hü-
küm veriyorlar!” en-Nahl, 16/59.
1878 “Aşağılayıcı azap” el-En¡âm, 6/93; el-Ahkâf, 46/20. Ayrıca bkz. Fussilet, 41/17.
1879 “Ve kapıları kilitleyerek “Haydi gelsene!” dedi.” Yûsuf, 12/23.
1880 “(Ancak) Rabbin diyor ki: “Bu bana göre kolaydır.”” Meryem, 19/9, 21.
1881 “Bunu önemsiz bir iş sanıyordunuz.” en-Nûr, 24/15.
 ِ [451]
MEKSÛRETU’L-H™: “‫ي‬،‫”ه‬
ِ ِ‫•اَ ْله‬
]el-hîmi[ ‫يم‬
ِ ‫ أَ ِي ْ ِالب ِِل ا ْلع َط‬1882﴾‫يم‬ ِ ِ‫ون ُشرب ا ْله‬
‫اش‬ ُ َ ْ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َشارِ ُب‬
Ya¡nî “susamış develerin içişi gibi” demektir. Kesrle ”‫“هيــم‬ ِ ve zammla ”‫ “هيــام‬deveye
ٌ ٌ َُ
¡ârız olur bir maraz, bir derddir ki içer içer kanmaz olur. Bunun na¡tında ‫“ب ِعيــر أَ ْهيــم َو َنا َقــ ٌة‬
ُ َ ٌ َ
”‫ــاء‬
ُ ‫ َه ْي َم‬denir. Ve mutlakan susamış deveye de denir. Ve denildi ki maraz-ı mezkûra mü-
btelâ olan insânda da kullanılır. Etıbbâ-i mütekaddimenin ”‫اء‬ ِ
ٌ ‫ “إ ِْست ْســ َق‬ıtlâk ettikleri maraz
olacaktır. Mübtelâ olana ”‫“م ْس َت ْس ِــقي‬
ُ derler. Bu ma¡nâda ”‫ــم‬ ‫ “رجــل هيمــان وه ِائ‬denir. Ve ¡aşk
ٌ َ َ ُ َ َْ ٌ ُ َ
ma¡nâsına ve mübtelâ-yı derd-i ¡aşka ve bir kimse ¡alâ-vechihi başını alıp gitmek ma¡nâ-
larına dahi isti¡âreten kullanılır. Bâbu’l-Yâ’da ”‫ون‬ َ ‫يم‬
ُ ِ‫“يه‬
َ kelimesine nazar buyurula.

1882 “Kanmak bilmez susamış develerin suya saldırışı gibi içeceksiniz.” el-Vâkı¡a, 56/55.
 BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

‫ي‬
FASLU’L-Y™ MA¡A’L-HEMZE: “‫ء‬،‫”ي‬
َ
]ye™ûduhû[ ‫•ي ُؤ ُده‬
ُ َ
‫ أَ ْي يُ ْث ِق ُل ُه‬1883﴾‫﴿و َل َي ُؤ ُد ُه ِح ْفظُ ُه َما‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Semâvât ve arzın hıfzı ona ya¡nî Cenâb-ı Kâdir ü Kayyûm’a sıklet vermez, ağır
gelmez” demek olur. Sıklet, ağırlık vermek ma¡nâsına olan ”‫“أَ ْو ٌد‬dendir. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından
”‫ِــد‬
ٌ ‫ــادا َف ُه َــو آي‬ ِ ِ ِ
ً ‫ود اَ ْو ًدا َوإ َِي‬
ُ ‫“آد َي ُــؤ‬
َ denir. ”‫ِــد‬
ٌ ‫آد َك َف ُه َــو لــي آي‬ َ ‫“مــا‬ َ kavli ”‫ــل‬ ٌ ‫“مــا اَ ْث َق َل َك َف ُه َو لي ُم ْثق‬
َ Ya¡nî “Sana
sıklet veren şey™ benim için de sıklet vericidir” demektir.

َ ‫•ي ْأ َلم‬
]ye™lemûne[ ‫ون‬
ُ َ
‫ون أَ ْن ُتم‬ ‫ أَي ي ِجدون أَلم ال ِجراح كما ت ِجد‬1884﴾‫ون‬ َ ‫ون َك َما َت ْأ َل ُم‬
َ ‫ون َفإ َِّن ُه ْم َي ْأ َل ُم‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ‫﴿ا ْن َت ُكونُوا َت ْأ َل ُم‬
ْ َ ُ َ ََ ِ َ ْ ََ َ ُ َ ْ َ ُ ْ
Ya¡nî “Yara acısını onlar da hiss ederler, siz hiss ettiğiniz gibi” demek olur. Veca¡-ı
şedîd ya¡nî ağrı acı demek olan ”‫[ “أَ َلــم‬452] lafzındandır. “‫طــرِ َب‬ َ ” bâbından ”‫ــم أَ َل ًمــا‬ ‫“أَ ِلــم ي ْأل‬
ٌ ُ َ َ َ
denir. Ve “tefa¡¡ul”den ”‫“تأَ َّلــم‬ , ”‫ــع‬ ِ ‫ “آ َلــم ي‬, ”‫ “أَوجع إِيجاعا‬demek-
َ َ َ ‫“ت َو َّج‬
َ ve “if¡âl”den ”‫ِيل ًما‬ َ ‫ول ُم إ‬ ُ َ ً َ َ َ ْ
tir. Ve “fa¡îl” vezninde ”‫ “أَ ِليم‬, ”‫“م ْؤ ِلم‬ ُ ve ”‫“م َو ِ ّج ٌع‬ ُ demektir.
ٌ ٌ
]ye™ûsun[ ‫•ي ُؤوس‬
ٌ َ
ِ ُ‫يد ا ْلي ْأ ِس وا ْل ُقن‬
‫وط‬ ‫ أَي ش ِد‬1885﴾‫ور‬ ِ ِ ‫ان ِمنا رحم ًة ثُم َنزع َن‬ ِ ِ
َ َ ُ َ ْ ٌ ‫وس َك ُف‬
ٌ ‫اها م ْن ًه ا َّن ُه َل َي ُؤ‬
َ ْ َ َّ َ ْ َ َّ َ ‫﴿و َلئ ْن َا َذ ْق َنا ْال ْن َس‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “pek ümmîdsiz, kat™iyyen ümmîdi kesmiş kimse” demektir. ”‫ “ َفهِ ــم‬bâbından ‫“ي ِئ َــس‬
َ
َ

1883 “Gökleri ve yeri koruyup gözetmek ona güç gelmez.” el-Bakara, 2/255.
1884 “Eğer siz acı duyuyorsanız, kuşkusuz onlar da sizin acı duyduğunuz gibi acı duyuyorlar.” en-Nisâ™,
4/104.
1885 “Eğer insana tarafımızdan bir rahmet (nimet) tattırır da, sonra bunu ondan çekip alırsak, şüphesiz o
ümitsiz ve nankör oluverir.” Hûd, 11/9.
424 َ‫لَِتْأ ي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

”‫وس‬ ْ َ
ٌ ‫ َي ْيأ ُس َيأ ًسا َف ُه َو َي ُؤ‬denir, ”‫طا‬ ً ‫ط ُقنُو‬َ ‫ “ َق ِن‬gibidir. “Fe¡ûl” vezninde ”‫وس‬ ٌ ‫“ي ُؤ‬ َ ve ”‫وط‬ ٌ ُ‫ “ َقن‬mübâlaga
sîgasıdır. ﴾‫وط‬ ٌ ُ‫وس َقن‬ ِ ِ ِ ِ
ٌ ‫الش ُّــر َف َي ُؤ‬
َّ ‫﴿ل َي ْس َــئ ُم ْال ْن َســا ُن م ْن ُد َعاء ا ْل َخ ْيرِ َوا ْن َم َّس ُــه‬َ âyetinde ”‫وط‬ ٌ ُ‫ “ َقن‬kelimesi
1886

ma¡nâ-yı mübâlagayı tekrîr ile de te™kîd içindir. Ve Ne«a¡ lügatinde ”‫“يــ ْأ ٌس‬ َ lafzı ¡ilm
ِ ِ ِ
ma¡nâsına da müsta¡meldir, nitekim ﴾‫يعا‬ ً ‫اس َجم‬ َ ‫الن‬
َّ ‫اللُ َل َه َــدى‬
َّ ‫ــاء‬ ُ ‫آمنُــوا اَ ْن َل ْو َي َش‬ َ ‫﴿أَ َف َل ْــم َي ْاي َئــس ا َّلذ‬
َ ‫يــن‬
1887

kavl-i kerîmi ”‫¡ “أَ َف َلم َي ْع َلم‬ibâretiyle tefsîr edilmiştir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْس َتيأَ ُســوا‬kelime-
ْ ْ ْ
sine de mürâca¡at oluna.

]ye™teli[ ‫•ي ْأ َت ِل‬

َ
ِ ‫ين ِفي َسب‬
‫ِيل‬ ِ ‫ين َوا ْلم َه‬ ِ ِ ِ ِ ُ ْ َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى‬
َ ِ‫اجر‬ ُ َ ‫الس َعة اَ ْن يُ ْؤ ُتوا اُولي ا ْل ُق ْر ٰبى َوا ْل َم َساك‬
َّ ‫﴿و َل َيأ َت ِل أولُو ا ْل َف ْض ِل م ْن ُك ْم َو‬ َ ْ
ِ َّ
‫ أَ ْي َل َي ْح ِل ْف‬1888﴾‫الل‬
Ya¡nî “Yemîn etmesin” demektir. Feth-i hemze ve kesr-i lâm ve feth-i yâ-i müşeddede
ile ”‫“أَ ِلي ٌة‬den “ifti¡âl”dir ki half ya¡nî yemîn demektir. Ve taksîr ma¡nâsına da gelir. Cem¡i
َّ
”‫“أَ َل َيــا‬dır. Ve ”‫“و َل َي َتــأَ َّل‬
َ sûretinde de kırâ™at olunmuştur, bu sûrette dahi sâlifü’z-zikr
ِ
”‫“أَلي ٌة‬den “tefa¡¡ul”dür, ”‫“ل َي َت َح َّل ْف‬ َ demek olur. ”‫“و َل َي ْأ َت َّل‬
َّ َ dahi kırâ™attir, bu takdîrde taksîr
َ
ma¡nâsına olan ”‫“أ ْل ٌــو‬den “ifti¡âl”dir. ”‫ت‬ ُ ‫“مــا آ َل ْو‬
َ denir, ”‫ت‬ ُ ‫“ما َق َّص ْر‬َ demek olur, binâ™en ¡alâ-
hâzâ ma¡nâ ”‫“ل َي ْق َت ِصر‬ َ demektir. Bu âyet-i kerîme emîrü’l-mü™minîn Ebû Bekr e§-~ıddî…
ْ
radıyallâhu ta¡âlâ anhu hakkında nâzil olmuştur. ”‫ــل‬ ِ ‫ولــي ا ْل َف ْض‬ِ ُ‫“أ‬den murâd müşârün™ileyh
hazretleridir, kıssası tefâsîrde görülür. [453]

ُ ‫•ي ْألُو َن‬

]ye™lûnekum[ ‫كم‬
ْ َ
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يا َايها ا َّل ِذين ٰامنُوا َل َتت ِخ ُذوا ِبطانة ِمن د‬
‫ أَ ْي َل َي ْق ُصرو َن ُكم‬1889﴾‫ون ُكم َل َي ْألُو َن ُكم َخب ًال‬
ْ ُ َ ْ ْ ُ ْ ًَ َ َّ َ َ َ ُّ َ َ ْ
‫ِفي َج ْل ِب ا ْل َف َس ِاد‬
Ya¡nî “Size fesâd ve zahmet ve meşakkat celbinde kusûr etmez” demek olur. Mâ-kab-
line ircâ¡-ı nazar oluna.

َ ‫•ي ْأ َت ِمر‬
]ye™temirûne[ ‫ون‬
ُ َ
‫ون ِفي َق ْت ِل َك‬ َ ‫وسى ِا َّن ا ْل َم َلَ َي ْأ َت ِم ُر‬
َ ‫ون ب َِك ِل َي ْق ُت ُل‬
َ ‫ أَ ْي َي َت َآم ُر‬1890﴾ ‫وك‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال َيا ُم‬
Ya¡nî “Senin katlin husûsunda müşâvere ediyorlar” demek olur. Hükm ve buyruk de-

1886 “İnsan, hayır (mal, mülk, genişlik) istemekten usanmaz. Fakat başına bir kötülük gelince umutsuz-
luğa düşer, yıkılır.” Fussilet, 41/49.
1887 “İman edenler anlamadılar mı ki, Allah dileseydi bütün insanları doğru yola eriştirirdi.” er-Ra¡d,
13/31.
1888 “İçinizden varlık ve servet sahibi kimseler yakınlarına, düşkünlere ve Allah yolunda hicret edenlere
(kendi mallarından bir şey) vermeyeceklerine yemin etmesinler.” en-Nûr, 24/22.
1889 “Ey iman edenler! Sizden olmayanlardan hiçbir sırdaş edinmeyin. Onlar size fenalık etmekten asla
geri kalmazlar.” Âl-i ¡İmrân, 3/118.
1890 ““Ey Mûsâ! İleri gelenler seni öldürmek için aralarında senin durumunu görüşüyorlar.” dedi.”
el-Kasas, 28/20.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َنوُلْؤُي‬ 425

ٌ ٌ ‫“ ِإ ْف ِت َع‬dir, teşâvür ma¡nâsına kullanılır. Ve “müfâ¡âlet”ten ”ٌ‫“م َؤ َام َرة‬

mek olan ”‫“أَ ْمر‬den ”‫ال‬ ُ de
müşâvere ma¡nâsınadır. Ve ”‫ار‬ ‫م‬ ِ ‫ ِإ ْئ‬emre imtisâl ve emri kabûl ma¡nâsına da gelir. Ve bir
‫ت‬
ٌ َ
şey™i hemm ve kasd ma¡nâsına isti¡mâl edilir. “İstif¡âl”den ”‫ار‬ ِ
ٌ ‫ “إ ِْست ْئ َم‬da bunlar gibidir. Bu
lafz hakkında daha ziyâde tahkîkât Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ ْئ َت ِمــروا‬kelimesinde mürûr etti,
ُ
mürâca¡at oluna.

]ye™be[ ‫•ي ْأب‬

َ َ
‫ أَ ْي َل َي ْم َت ِن َع‬1891﴾‫اللُ َف ْلي ْك ُت ْب‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ول ي ْأب ك ِاتب ان يكتب كما علمه‬
َ َّ ُ َ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ْ َ ٌ َ َ َ َ َ
‫ أَ ْي َو َي ْم َت ِن ُع ُاهلل‬1892﴾‫ور ُه‬ ِ َ َّ ‫﴿و َي ْأ َبى‬
َ ُ‫اللُ إ َِّل أ ْن يُت َّم ن‬
ِِ
َ ‫ •وكذا في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

İmtinâ¡ ma¡nâsına olan ”‫اء‬ ٌ ‫“إ َِب‬dandır. Bâb-ı sâlisten ”‫آب َوأَب ٌِّي َوأَ َب َيا ٌن‬ ٍ ‫ “أَ َبى َي ْأ َبى إ َِب ًاء َف ُه َو‬denir. Bu
kelime mehmûzü’l-fâ™ olarak üçüncü bâbdan tasrîf edilen kelimât-ı şâzzeden biridir. Ve
“tefa¡¡ul”den ”‫“تأَ َّبى َتأَ ُّبيا‬
َ da ”‫ “إ ِْم َت َن َع‬demektir.
ً

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ء‬،‫”ي‬
ُ
َ ُ‫•ي ْؤ ِمن‬
]yu™minûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ أَ ْي يُ َص ِّد ُق‬1893﴾‫ون بِا ْل َغ ْي ِب‬
‫ون ب ِِه‬ َ ُ‫ين يُ ْؤ ِمن‬ ِ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّلذ‬
Ya¡nî “İnsâna nisbetle gayb olan ahbâr-ı ilâhiyyeden enbiyâ™ ¡aleyhimü’s-selâm vâsıta-
sıyla teblîg buyurulan umûr u ahvâl-i uhreviyyeyi tasdîk ederler” demektir. Bu kelime
me™nûs olmakla berâber bu tefsîr bu âyette ”‫ون‬ َ ُ‫ “يُ ْؤ ِمن‬kelimesinin ”‫“ك ْف ٌر‬ün ُ zıddı olan [454]
”‫ِيمــا ٌن‬
َ ‫إ‬ “dan olmayıp ba¡de’l-îmân mü™minin kalbinde takarrür ve tahakkuk eden tasdîk
ma¡nâsına mahmûl olduğunu beyân için kayd edilmiştir.

َ ُ‫•ي ْؤل‬
]yu™lûne[ ‫ون‬
ُ
‫ون َع َلى َو ْط ِء ِن َس ِائهِ م أَ ْي‬
﴾ ٍ‫ون ِم ْن ِن َس ِائهِ م َتر ُّب ُص اَ ْر َب َع ِة اَ ْش ُهر‬
َ ‫أَ ْي َي ْح ِل ُف‬ 1894
َ ُ‫ين يُ ْؤل‬ ِ ِ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ل َّلذ‬
ِ
ْ َ ْ
ِ
ُ ‫َع َلى أَ ْن َل يُ َجام ُع‬
‫وه َّن‬
Ya¡nî “Yemîn ederler kadınlarının vat™ı üzerine.” Murâd bir kimsenin haremiyle cimâ¡
etmeyeceğine yemîn etmesidir. Câhiliyyette beyne’l-¡Arab bir ¡âdet vardı, bir kimse
zevcesinden ikrâh eder ve dîger kimse ile izdivâcını istemez ise o kadınla ebeden cimâ¡
etmemek üzere yemîn eder ve onu ızrâr için tatlîkle de salıvermez. Bu sûretle ikisinden
biri ölünceye kadar kadın ona mu¡allaka olarak kalırdı. Hak ta¡âlâ bu hükm ve ¡âdeti

1891 “Yazıcı, Allah’ın kendisine öğrettiği şekilde yazmaktan kaçınmasın, (her şeyi olduğu gibi dosdoğru)
yazsın.” el-Bakara, 2/282.
1892 “Allah, nurunu tamamlamaktan başka bir şeye razı olmaz.” et-Tevbe, 9/32.
1893 “Onlar gaybe inanırlar.” el-Bakara, 2/3.
1894 “Eşlerine yaklaşmamağa yemin edenler için dört ay bekleme süresi vardır.” el-Bakara, 2/226.
426 ‫َنوُكَفْؤُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

ibtâl buyurdu. 1895﴾‫وها َكا ْل ُم َع َّل َق ِــة‬ ِ ‫ ﴿ َف َــا َت ِمي ُلــوا ُك َّل ا ْل َم ْي‬âyetindeki ”‫“م َع َّل َق ٌة‬
َ ‫ــل َف َت َذ ُر‬ ُ da budur ki ne dul
ne de zâtü’z-zevc demek olur. Bu kelime de ânifü’l-beyân ”‫“أليــ ٌة‬den ve “if¡âl” bâbından ِ َ
َّ
muzâri¡ cem¡-i müzekker-i gâibdir. Bu faslın evvelinde vâki¡ ”‫ــل‬ ِ ‫“ي ْأ َت‬َ kelimesine mürâ-
ca¡at edile.

َ ‫•ي ْؤ َف ُك‬
]yu™fekûne[ ‫ون‬
ُ
”‫ون‬ ِ ‫ • ِفي ُك ّ ِل مح ّ ٍل ِمن ا ْل ُقر‬
َ ‫آن ب َِم ْع َنى “يُ ْص َر ُف‬ ْ َ َ َ
Ya¡nî “Hayrdan sarf ve def¡ ve tahvîl olunurlar” ma¡nâsınadır. Ve ”‫ون‬ َ ‫ “يُ َح ُّــد‬ile de tefsîr
edilir. Bu ta¡bîr ”‫ود‬ ‫د‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ج‬ ‫“ر‬
ٌ ُ ْ َ ٌ ُ َ kavlinden me™hûzdur ki ”‫وم‬ ‫ر‬ ‫ح‬
ٌ ُ ْ َ ‫“م‬ demektir. ”‫ “ ِإ ْف ٌك‬lafzından-
dır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ِإ ْف ًكا‬ve ”‫“ال ْف ِك‬
ِ ْ kelimelerine mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-B™ݒL-MUVAHHADE: “‫ب‬،‫”ي‬

َ
]yeb«as[ ‫خس‬
َ ‫•يب‬ ْ َْ
‫ أَ ْي يُ ْن ِق ْص‬1896﴾‫﴿و َل َيب َخ ْس ِم ْن ُه َشي ًئا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ َ
Ya¡nî “Eksiltmez” demektir. Bu kelimenin tahkîki Bâbu’l-Bâi’l-Muvahhade’de ”‫“ب ْخ ٍــس‬ َ
kelimesinde [455] mufassalen mezkûrdur, mahall-i mezkûra mürâca¡at buyurula.

]yebesen[ ‫•يبسا‬
ً ََ
‫اف َد َر ًكا‬ ُ ‫طرِ ي ًقا ِفي ا ْل َب ْحرِ َي َب ًسا َل َت َخ‬ ْ ‫وسى اَ ْن اَ ْسرِ ب ِِع َب ِادي َف‬
َ ‫اضرِ ْب َل ُه ْم‬ َ
َ ‫﴿و َل َق ْد أ ْو َح ْي َنا ِإ َلى ُم‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫َو َل َت ْخ ٰشى﴾ أَ ْي َياب ًِسا‬
1897

Ya¡nî “kuru” demektir. Bâb-ı râbi¡ ve sâdisten ”‫ِــس‬ ٌ ‫ِــس يُ ْب ًســا َف ُه َــو َياب‬ ُ ‫ِــس َي ْيب‬
َ ‫ــس َو َيب‬
ُ ‫ِــس َي ْي َب‬
َ ‫“يب‬
َ denir,
kurutmak ve kuru olmak ma¡nâlarınadır. ”‫ــس‬ ٌ ‫ “ َف ْل‬vezninde ”‫ــس‬ ٌ ‫“ي ْب‬
َ , ”‫ِــس‬ ٌ ‫“ياب‬tir.
َ Fethateynle
”‫ــس‬ ‫ب‬‫“ي‬
ٌ ََ yaş olup sonradan kuruyan mekân ve mahaldir. Ve “fa¡îl” vezninde ” ‫ِيــس‬
ٌ ‫“يب‬َ kuru
nebâttır.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ب‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•يب َخس‬
]yub«asûne[ ‫ون‬
ُ ُْ
‫ون َشي ًئا‬ ‫ أَي ل ينقص‬1898﴾‫ون‬
َ ‫يها َل يُ ْب َخ ُس‬ ِ ِِ ِ
ْ َ ُ َ ُْ َ ْ َ ‫﴿و ُه ْم ف‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

1895 “Öyle ise (birine) büsbütün gönül verip ötekini (kocası hem var, hem yok) askıda kalmış kadın gibi
bırakmayın.” en-Nisâ™, 4/129.
1896 “Borçtan hiçbir şeyi eksik etmesin (hepsini tam yazdırsın).” el-Bakara, 2/282.
1897 “Firavun’un imana yanaşmaması üzerine) Mûsâ’ya, “Kullarımı (İsrailoğullarını) geceleyin (Mı-
sır’dan) yürütüp çıkar. Yakalanmaktan korkmaksızın, endişe etmeksizin onlara denizde kuru bir yol
aç” diye vahyettik.” Tâ Hâ, 20/77.
1898 “Orada onlar bir eksikliğe uğratılmazlar.” Hûd, 11/15.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫لنوُ َّ َلسَتَي‬ 427

Bu faslın evveline ircâ¡-ı nazar oluna.

FASLU’L-YA™ MA¡A’T-T™ݒL-MUSENNÂTİ’L-FEVKIYYE: “‫ت‬،‫”ي‬

َ
]yetesenneh[ ‫•ي َتس َّن ْه‬
َ َ
‫ أَ ْي َلم َي َت َغير‬1899﴾‫ط َع ِام َك َو َشراب َِك َلم َي َت َس َّن ْه‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفا ْنظُ ْر ِإ َلى‬
ْ َّ ْ ْ َ
Ya¡nî “bozulmamış, değişmemiş” demek olur. Bu kelime de âhirdeki hâ’nın telaffuzda
sâkine olarak isbâtı ve nûn-ı müşeddedenin fethasıyla iktifâ™en iskâtı da câizdir. İsbâtı,
aslı ”‫ت‬
ُ ‫“ســا َن ْه‬
َ kavlinden olmakla hurûf-ı asliyyeden olduğu içindir. İskâtı aslı ”‫ت‬ ُ ‫“ســا َن ْي‬
َ
olup hâ™ beyân-ı hareke için zâide olması i¡tibâriyledir. Buna dâir tahkîkât Bâbu’l-
Mîm’de ”‫ون‬ ٍ ُ‫ “مسن‬kelimesinde mezkûrdur.
َْ
]yetîhûne[ ‫ون‬
َ ‫يه‬ ِ
ُ ‫•يت‬ َ
ِ َ ‫ون ي ِضل‬ َ 1900 ِ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َق َال َفإ َِّنها محرم ٌة ع َليهِ م أَرب ِعين س َن ًة ي ِتيه‬
‫يها‬
َ ‫ُّون ف‬ َ َ ‫ار‬ ُ ‫ون في ْالَ ْرض﴾ أ ْي يُ َح‬ ُ َ َ َ َ ْ ْ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Arzda hayrân ve sergerdân olurlar” demektir. Ve ”‫يــن‬ ِّ ‫ون ِفــي ْالَر ِض متحيِرِ يــن َضا‬
‫ل‬ َ ‫ــير‬ ‫“ي ِس‬
َ َ َّ َُ ْ ُ َ
¡ibâretiyle de tefsîr edilmiştir. ”‫از ٌة‬ َ ‫“م َف‬ ِ
َ ya¡nî çöl demek olan ”‫يه‬ ٌ ‫ “ت‬lafzındandır. Bâb-ı sânî-
den ”‫ــه‬ ِ ِ
ٌ ‫] َت ْي ًهــا َو َت َي َها ًنــا َف ُه َــو َتائ‬456[ ‫يــه‬
ُ ‫ــاه َيت‬
َ ‫“ت‬َ denir, ”‫ــب ُم َت َح ّي ًِــرا‬ َ ‫ “ َذ َه‬demektir. Ve bâb-ı mezkûrdan
ِ ‫“تــاه َتيهــا َفهــو أَ ْتيــه الن‬ ِ
tekebbür ma¡nâsına kullanılır: ”‫ــاس‬ َّ ُ َ َ ُ ً ْ َ َ denir, ”‫النــاس َت َك ُّب ًــرا‬ َّ ‫“ت َك َّب َــر َت َك ُّب ًــرا َف ُه َــو أَ َش ُّــد‬
َ
demektir. Ve bâb-ı evvelden ”‫ــوه َت ْو ًهــا‬ ‫ت‬‫ي‬ ‫ــاه‬
ُ َُ َ َ ‫“ت‬ dahi lügattır. Ve “tef¡îl”den ” ‫ــه‬ ‫س‬ ‫ف‬ ْ ‫ن‬
َ ‫ه‬ ‫ــو‬
ُ ُ َ َّ َ ْ َ َّ َ ‫ت‬ ‫و‬ َ ‫أ‬ ‫ــه‬ ‫ي‬‫“ت‬,
”‫“جر َها‬ demektir. Ve Benî İsrâ™îl’in kırk yıl tâih oldukları ma¡rûf çöle de ¡alem olmuştur
َّ َ
ki sahrâ-yı tîh denir.

َ ‫•ي َت َخا َف ُت‬

]yete«âfetûne[ ‫ون‬
َ
‫ون ا ْل َك َل ِم‬
َ ‫ار‬ 1901 ِ ِ
ُّ ‫ون َب ْي َن ُه ْم ا ْن َل ِب ْث ُت ْم ا َّل َع ْش ًرا﴾ أَ ْي َي َت َس‬
َ ‫﴿ي َت َخا َف ُت‬
َ •
Ya¡nî “Aralarında sözü giz tutarlar” yâhûd “gizli söyleşirler” demek olur. İhfâ-i mantık
ma¡nâsına olan ”‫ــت‬
ٌ ‫“خ ْف‬den
َ “tefâ¡ul”dür. Tahkîkî Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــت ب َِهــا‬ ْ ‫ “تُ َخ ِاف‬kelimesinde
mürûr etti, mürâca¡at oluna.

َ ‫•ي َتس َّل ُل‬

]yetesellelûne[ ‫ون‬
َ َ
ِ ‫اح ًدا و‬
‫اح ًدا‬ ِ ‫ون ِمن ا ْلجماع ِة و‬ َ 1902 ِ ِ َ ‫الل ا َّل ِذين يتس َّل ُل‬
َ َ َ َ َ َ َ ‫ون م ْن ُك ْم ل َوا ًذا﴾ أ ْي َي ْخ ُر ُج‬ َ ََ َ ُ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق ْد َي ْع َل ُم‬
Ya¡nî “Birer birer cemâ¡atten çıkarlar.” Ve ‫ين بِب ْع ِضهِ م‬ ِ‫ون ِم َن ا ْل َم ْس ِج ِد ِفي الخطب ِة خفية مست ِتر‬ َ ‫“ي ْخ ُر ُج‬
ْ َ َ َ ْ ُ ً َ ْ ُ َْ ُ ْ َ

1899 “Böyle iken yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamış.” el-Bakara, 2/259.
1900 “Allah şöyle dedi: “O hâlde orası onlara kırk yıl haram kılınmıştır. Bu süre içinde yeryüzünde şaşkın
şaşkın dönüp dolaşacaklar.”” el-Mâide, 5/26.
1901 “Aralarında birbirlerine “(Dünya’da) sadece on (gün) kaldınız” diye gizli gizli konuşacaklar.” Tâ
Hâ, 20/103.
1902 “İçinizden biribirini siper ederek sıvışıp gidenleri Allah gerçekten bilir.” en-Nûr, 24/63.
428 ‫مُكاَّفوَتَي‬
َ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

”‫ أَ ْو ب َِشي ٍء‬de denildi ki “Hutbe esnâsında birbirlerini yâhûd bir şey™ siper alarak mescidden
ْ
gizlice çıkarlar” demek olur. Yine me™âl birdir. Bu kelime bir şey™i bir şey™den çekip çı-
karmak ma¡nâsına olan ”‫“س ٌّل‬ ِ
َ lafzından “tefa¡¡ul”dür. Sülâsîsi “‫”ر َّد‬ َ bâbından ‫“س َّل ا ْل ُم َجاه ُد‬
َ
”‫ َســي َف ُه َي ُس ُّــل َس ًّــا‬denir, “Kılıcını çekti” ya¡nî kınından demek olur. Lâzım olarak “tefa¡¡ul”-
ْ
den ”‫“ت َســ َّل َل َي َت َســ َّل ُل َت َســل ًُّل‬
َ denir. ”‫ون‬
َ ‫“ي َت َس َّل ُل‬
َ bundan muzâri¡ cem¡ müzekker-i gâibdir, ‫ون‬ َ ‫”ي ْخ ُر ُج‬ َ
ِ ِ
”‫ َقل ًيل َقل ًيل‬demektir. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“س َل َل ٌة‬ kelimesinde ” ‫ل‬
ٌّ ‫“س‬ lazfına dâir fevâid vardır.
ُ َ
ُ ‫•ي َتو َّف‬
]yeteveffâkum[ ‫اكم‬
ْ َ َ
‫اح ُكم‬ ‫ أَي يقبِض أَرو‬1903﴾‫ون‬
ْ َ َ ْ ُ َْ ْ َ ‫ِك ْم تُ ْر َج ُع‬ ُ ‫يك ْم َم َل ُك ا ْل َم ْو ِت ا َّل ِذي ُو ِّك َل ب‬
ُ ‫ِك ْم ثُ َّم ِإ َلى َر ّب‬ ُ ‫ •﴿ ُق ْل َي َت َو ّٰف‬
Ya¡nî “Melekü’l-mevt sizin rûhlarınızı [457] kabz eder” diye tefsîr olunur. Bu tefsîr
”‫“ت َو ِّفــي ا ْل َع َــد ِد َو ْاس ِــتي َف ُاء ا ْل َع َــد ِد‬
َ kavlinden me™hûzdur ki bir şey™i tamâmen almaktır. ‫ــن‬ ِ ‫“تو َّفي‬
ْ ‫ــت م‬
ُ ْ ََ
”‫ ُف َل ٍن َم ِالي ِع ْن َد ُه‬denir ki “Filân kimseden benim onda olan şey™imi tamâmen aldım” demek
olur. Gûyâ onda onun nezdinde benim bir şey™im alacağım kalmadı demek irâde edilir.
Vallâhu a¡lemu. Bâbu’l-Vâv’da ”‫“و ِّفي ْت‬ kelimesine de nazar buyurula.
َ ُ
َ ‫•ي َت َدبر‬
]yetedebberûne[ ‫ون‬
ُ َّ َ
َ ‫ أَ ْي َي َت َف َّك ُر‬1904﴾‫آن‬
‫ون‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َف َل َي َت َد َّب ُر‬
َ ‫ون ا ْل ُق ْر‬
Zahr ya¡nî arka ve ard ve son ma¡nâlarına müsta¡mel ”‫“د ُبر‬ lafzından “tefa¡¡ul”dür. ‫ت‬
ُ ‫“ت َد َّب ْر‬
َ
ٌ ُ
”‫ ْالَ ْمــر‬denir, “İşin sonuna ve ¡akıbetine nazar ettim.” Ya¡nî tefekkür ettim demektir. Ve
َ
“tef¡îl”den ”‫“ت ْدبِيــر‬ bir kelâmın sonunu ve önünü kıyâstır ki muhâlefet ve tenâkuz bulu-
ٌ َ
nup bulunmadığı bilinsin ve temyîz edilsin. Sonra her bir temyîze ”‫“ت ْدبِيــر‬ denildi, lâkin
ٌ َ
Mu«târu’§-~i√â√’ta ”‫“ت ْدبِير‬ işin sonuna ve ¡âkıbeti neye varacağına nazar etmek ve ”‫“ت َد ُّبر‬
ٌ َ ٌ َ
tefekkür ma¡nâsına olduğu kaydedilmiştir.

]yetirakum[ ‫•ي ِتر ُكم‬

ْ َ َ
‫ أَ ْي يُ ْن ِق َص ُكم َو َي ْظ ِل َم ُكم‬1905﴾‫اللُ َم َع ُكم َو َل ْن َي ِتر ُكم أَ ْع َما َل ُكم‬
ّٰ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َو‬
ْ ْ ْ ْ َ ْ
Ya¡nî “Sizin a¡mâlinizin sevâbından bir şey™ eksiltmez” veyâ “size zulm etmez” de-
mek olur. Bu kelime ”‫“و ْتر‬ lafzındandır. Bâbu’ş-Şîn’de ”‫“الش ْف ِع‬ َّ Bâbu’l-Vâv’da ” ِ‫ “ا ْل َو ْتر‬ve
ٌ َ
” ِ‫ “ا ْلوِ ْتر‬kelimelerine mürâca¡at oluna.

]yetemâssâ[ ‫•ي َتماسا‬

َّ َ َ
‫ أَ ْي يُ َج ِام َعا‬1906﴾‫اسا‬ َ ِ
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿م ْن َق ْب ِل أ ْن َي َت َم‬

1903 “De ki: “Sizin için görevlendirilen ölüm meleği canınızı alacak, sonra Rabbinize döndürüleceksi-
niz.”” es-Secde, 32/11.
1904 “Hâlâ Kur’an’ı düşünüp anlamaya çalışmıyorlar mı?” en-Nisâ™, 4/82; Muhammed, 47/24.
1905 “Allah sizinle beraberdir. Sizin amellerinizi asla eksiltmeyecektir.” Muhammed, 47/35.
1906 “Eşleriyle birbirlerine dokunmadan önce” el-Mücâdele, 58/3.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َنوُنْثَي‬ 429

Ya¡nî “müzâhir olan zevcle müzâherün ¡anhâ olan zevce mücâma¡at etmezden mukad-
dem” demektir. Bu kelime Bâbu’l-Mîm’de ”‫ــس‬ ِ
ّ ‫ “ َا ْل َم‬kelimesinde mufassalen beyân edil-
di, mürâca¡at oluna.

]yetema††â[ ‫طى‬
َّ ‫•ي َتم‬ َ َ
‫ أَ ْي َي َتب ْخ َتر‬1907﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُم َذ َه َب ِإ َلى أَ ْه ِل ِه َي َت َم َّطى‬
ُ َ َّ
“Tebahtur ederek” [458] ya¡nî hırâmân ederek, salınarak demektir ki kibr ve fahr ve
gurûrdan hâsıl olan hâlet-i mekrûhe vü mezmûmedir. Bu kelime mîm ve †â’nın fethi ve
kasrla ”‫“م َطــى‬dan “tefa¡¡ul”dür ki ”‫“تب ْخ ُتــر‬ demektir. Bu sûretle olan meşye zamm-ı mîm
َ ٌ ََ
ve feth-i †â™eyn ile memdûden ”‫ــاء‬ ِ
ُ ‫“م َط ْي َط‬
ُ denir, nitekim ”‫ــاء‬ َ ‫ــاء َي ْمشــي ا ْل ُم َط ْي َط‬
َ ‫“ج‬ َ kavli bundan-
dır. Sicistânî rahimehullâhu ”‫“ي َت َم َّطــى‬nın َ aslı ” ‫ــط‬‫ط‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫“ي‬
ُ َّ َ َ َ olup †â-i ahîre yâ’ya kalb olundu,
”‫“ي َت َظ َّن ُن‬den
َ ”‫“ي َت َظ َّنى‬
َ denildiği gibi demiş ise de evvelki esahhtır. Vallâhu a¡lemu.
]yeterabbe§ne[ ‫•ي َتربص َن‬
ْ َّ َ َ
ٍ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وا ْلم َط َّل َقات يتربصن ِبأَ ْن ُف ِسهِ ن َث َل َث َة ُقر‬
‫ َي ْن َت ِظر َن‬،‫ أَ ْي َي َت َم َّك ْث َن‬1908﴾‫وء‬
ْ ُ َّ َ ْ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ ْ
“Dursunlar, beklesinler” demek olur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تر ُّب ٌص‬ kelimesine mürâca¡at edile.
ََ

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ت‬،‫”ي‬
ُ
]yutebbirû[ ‫•ي َتبِروا‬
ُّ ُ
‫ات ب َِم ْع َنى يُ َد ِّمروا َت ْد ِميرا‬
ِ ‫ و ِفي َغيرِ ها ِمن ْالي‬1909﴾‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِليتبِروا ما ع َلوا َتتبِيرا‬
ً ُ َ َ َ ْ َ ً ْ ْ َ َ ُ َُّ َ َ ْ
Ve ”‫”ت َخ ِر ُبــوا َت ْخرِ يبــا‬ ِ ِ
ve ”‫ “يُ ْهل ُكــوا ا ْه َل ًكا‬ibâretiyle müfesserdir. Bâbu’t-Tâ’[da] ”‫“تبر َنا‬ kelime-
ً ّ َ ْ َّ َ
sine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-Y™ MA¡A’¿-¿Â™İ’L-MUSELLESE: “‫ث‬،‫”ي‬

َ
]ye&nûne[ ‫ون‬
َ ُ‫•ي ْثن‬ َ
ِ َ ‫ أَي ي ْطو‬1910﴾‫ون ص ُدورهم ِليست ْخ ُفوا ِم ْنه‬
‫يها‬
َ ‫ون َما ف‬ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ ُ‫ •﴿أَ َل إ َِّن ُه ْم َي ْثن‬
Ya¡nî “Sadrlarında olanı tayy ederler, dürerler” demek olur. Murâd kalblerinde meknûz
olan kîn ve bugz ve ¡adâveti setr ederler, gizlerler demektir. Bâbu’&-¿âi’l-Müsellese’de
”‫ “ َث ِاني ِع ْط ِف ِه‬kelimesine mürâca¡at oluna. Ve bu kelime nûn’ların fethi ve vâv’ın sükûnuy-
َ
1907 “Sonra da kasıla kasıla ailesine gitmişti.” el-Kıyâmet, 75/33.
1908 “Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç ay hâli (hayız veya temizlik müddeti) beklerler.” el-Baka-
ra, 2/228.
1909 “Ellerine geçirdikleri her şeyi yerle bir etsinler diye (üzerinize yine düşmanlarınızı gönderdik.)”
el-İsrâ™, 17/7.
1910 “İyi bilin ki onlar, O’ndan gizlenmek için, kalplerindeki düşmanlığı gizliyorlar.” Hûd, 11/5.
430 َ‫َبِرْث ي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

la ”‫“ي ْث َن ْو َنــى‬
َ ve †â™ ile ”‫“ت ْث َن ْو َنــى‬
َ sûretinde de kırâ™ât olunmuştur, bu takdîrde [459] kelime-i
ِ
mezbûre feth-i müsellese ve nûn-ı müşeddede ile ”‫ــن‬ ٌّ ‫ “ َث‬lafzından ”‫ــال‬
ٌ ‫يع‬ َ ‫ “ ِإ ْفع‬olur. ”‫ــن‬
ٌّ ‫ “ َث‬ke-
le™-i za¡îf ya¡nî hayrsız ottur. Bununla münâfıkînin za¡f-ı kalbleri murâd edilmiş olur.
Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bihi.

]ye&ribe[ ‫•ي ْثرِ ب‬

َ َ
‫ أَ ْي َيا أَ ْه َل ا ْل َم ِد َين ِة‬1911﴾‫ام َل ُكم َف ْار ِج ُعوا‬‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿و ِاذ قالت ط ِائفة ِمنهم يا أَهل يثرِ ب ل مق‬
ْ َ َ ُ َ َ َْ َ ْ َ ْ ُ ْ ٌ َ َ ْ َ َ ْ َ
”‫“ي ْثرِ َب‬
َ kıt¡a-i ◊icâz’da bir arzın ismidir ki Medîne-i Resûl-i ekrem onun bir nâhiyesinde
vâki¡ olmuştur. Bu cihetle Medîne-i münevvere’ye Ye&rib denirdi. Bâbu’t-Tâ’da ”‫يب‬ َ ِ‫“ت ْثر‬
َ
kelimesine mürâca¡at buyurula.

ُ ‫•ي ْث َق ُف‬
]ye&…afûkum[ ‫وكم‬
ْ َ
‫ِكم‬ ‫ أَ ْي إ ِْن َي ْظ َفروا ب‬1912﴾‫وكم َي ُكونُوا َل ُكم أَ ْع َد ًاء‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إِن يثقف‬
ُْ ُ ْ ْ ُ ُ َ َْ ْ
Ya¡nî “Size zafer-yâb olurlarsa düşmanlarınız olurlar” demek olur. Bunun bahs ve tah-
kîki Bâbu’&-¿âi’l-Müsellese’de ”‫وهم‬ ‫ “ث ِقفتم‬kelimesinde görülür.
ُْ ُُْ َ

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ث‬،‫”ي‬
ُ
]yu&bitûke[ ‫وك‬
َ ‫•ي ْثب ُِت‬ ُ
َ ‫وك﴾ أَ ْي ِل َي ْح َب ُس‬
”‫وك‬ َ ‫وك َا ْو يُ ْخرِ ُج‬ َ ‫ين َك َف ُروا ِل ُي ْثب ُِت‬
َ ‫وك َا ْو َي ْق ُت ُل‬ ِ
َ ‫﴿و ِإ ْذ َي ْم ُك ُر ب َِك ا َّلذ‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
1913

Ya¡nî “tescînen yâhûd tevsîkan seni habs etmek için” demektir. Murâd hareket ve fa¡â-
liyyetten men¡dir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْثب ًِيتا‬ َ kelimesinde tafsîl edilmiştir, oraya nazar oluna.
ِ ‫•ي ْث‬
]yu&«ine[ ‫خ َن‬
ُ
‫ أَ ْي َي ْغ ِل َب ِفي َْال ْر ِض َويُب ِال َغ‬1914﴾‫ون َل ُـه اَ ْسرى َح َّتى يُ ْث ِخ َن ِفي ْالَ ْر ِض‬
َ ‫ان ِل َنب ٍِّي اَ ْن َي ُك‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ‫﴿ما َك‬
َ ٰ
‫ين‬ ِ ِ ِ
َ ‫بِق َتال ا ْل ُم ْشرِ ك‬
Ya¡nî “yeryüzünde gâlib oluncaya dek” demektir ki küffâr üzerine kâhir ve gâlib olun-
caya kadar demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫وهم‬ ‫ “أَثخنتم‬kelimesine mürâca¡at edile.
ْ ُ ُ َُْ ْ

1911 “Hani onlardan bir grup, “Ey Yesrib (Medine) halkı! Sizin burada durmak imkânınız yok. Haydi geri
dönün” demişti.” el-Ahzâb, 33/13.
1912 “Şâyet onlar sizi ele geçirirlerse, size düşman olurlar.” el-Mümtehine, 60/2.
1913 “Hani kâfirler seni tutuklamak veya öldürmek, ya da (Mekke’den) çıkarmak için tuzak kuruyorlar-
dı.” el-Enfâl, 8/30.
1914 “Yeryüzünde düşmanı tamamıyla sindirip hakim duruma gelmedikçe hiçbir peygambere esir almak
yakışmaz.” el-Enfâl, 8/67.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َنوُحَمْجَي‬ 431

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-CÎM: “‫ج‬،‫”ي‬

َ [460]
]yectebî[ ‫ج َتبِي‬
ْ ‫•ي‬ َ
‫ار َو َي ْص َط ِفي‬ َ 1915 ِ
ُ ‫﴿اللُ َي ْج َتبِي ِإ َل ْيه َم ْن َي َش ُاء﴾ أ ْي َي ْخ َت‬ َّ •
Ya¡nî “Kendi için ihtiyâr eder, seçer” demektir. Râπib rahimehullâhu Mufredât’ta Al-
lâh-ı ¡azîmü’ş-şânın bir kulunu ictibâ™ etmesi onu bir feyz-i ilâhîye tahsîsidir ki onunla
¡abde bilâ-sa¡y envâ™-ı ni¡am hâsıl olur demiş. Ve bunun enbiyâ™ ve mertebede enbiyâ-
ya mukârib bulunan sıddîkîn ve şühedâya ihtisâsını söylemiş ise de feyz ü ¡atâ-i Hak
”‫ــاء‬ ِ َ ‫﴿و َك َذ ِل‬
ُ ‫ــن َي َش‬ ْ ‫“ل َم‬dür, nitekim bu âyetten münfehim olur. ﴾‫ــك‬ َ ‫ِيــك َر ُّب‬
َ ‫ــك َي ْج َتب‬ َ ve ‫ــاه َر ُّب ُــه‬ ُ ‫اج َت َب‬
ْ ‫﴿ َف‬
1916

﴾‫يــن‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫الصالح‬ َّ ‫ــن‬
َ ‫ َف َج َع َل ُــه م‬âyetlerinde de ”‫ــاء‬
ٌ ‫ “إ ِْجت َب‬, ihtiyâr ve ”‫ــاء‬ ٌ ‫ “إ ِْصط َف‬ma¡nâsınadır. Bu keli-
1917

menin aslı ”‫“جبــى‬ maddesidir, cem¡ etmek, toplamaktır: ”‫ِيــه ِجب َايــ ًة‬ ِ ‫ــال أَ ِو ا ْل َخــراج أَجب‬ َ ‫ــت ا ْل َم‬
ََ َ ْ َ َ ُ ‫“ج َب ْي‬
َ ,
”‫“ج َم ْع ُت ُه‬ ” ‫اب‬
ٍ ‫“ج‬dır, ”‫ِي‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫“ج‬ ” ‫ة‬ ‫او‬ ‫ب‬ ِ
‫ج‬ ‫وه‬ ‫ب‬ ‫ج‬ َ ‫أ‬ ‫ال‬ ‫م‬
َ demektir, fâ¡ili َ elsine-i nâsta َ denilir. Ve ً َ َ ُ ُْ َ َ ْ ُ ْ ‫“ج َب‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ َ
de lügattır. ”‫“جابِي ٌة‬ içinde su cem¡ edilen havuzdur. Cem¡i ”‫ِي‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫“ج‬ ve ” ‫اب‬ ٍ ‫و‬ ‫“ج‬ gelir. ٍ ‫﴿و ِج َف‬
‫ان‬
َ َ َ َ َ َ َ
1918
﴾‫اب‬ ِ ‫ َكا ْل َج َــو‬kavl-i kerîminde olduğu gibi lafz-ı mezkûr “ifti¡âl”den ”‫ــاء‬ ‫ف‬
َ ِ ‫ “إِص‬ve ihtiyâr
‫ط‬
ٌ ْ
ma¡nâsına isti¡mâl edilmiştir.

ُ ‫•ي ْجرِ م َّن‬

]yecrimennekum[ ‫كم‬
ْ َ َ
ٍ ‫ع ِن اب ِن عب‬
‫اس‬ ﴾‫وكم َع ِن ا ْل َم ْس ِج ِد ا ْل َحر ِام َا ْن َت ْع َت ُدوا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ول يجرِ منكم شنآن قو ٍم ان صد‬
ْ ُ ُّ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ ُ َّ َ ْ َ َ َ
1919
َّ َ ْ َ َ
‫ال َل َي ْك ِسب َّن ُكم َو َل َي ْد ُع َو َّن ُكم‬
ُ ‫“ل َي ْح ِم َل َّن ُك ْم َويُ َق‬
َ ‫َر ِضي اهللُ َع ْن ُه َما‬
ْ ْ َ َ
Bu kelime ”‫“جر ٌم‬ lafzındandır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ي‬ ِ ‫ “إِجر‬kelimesinde beyan edilmiştir,
‫ام‬
َْ َ ْ
mürâca¡at oluna.

َ ‫•ي ْجم ُح‬

]yecma√ûne[ ‫ون‬
َ َ
ٍ ‫ون م ْلج ًئا اَو م َغار‬
َ ‫ات اَ ْو ُم َّد َخ ًل َل َو َّل ْوا ِإ َل ْي ِه َو ُه ْم َي ْج َم ُح‬
َ ‫ أَ ْي يُ ْسرِ ُع‬1920﴾‫ون‬
‫ون‬ َ َ ْ َ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل ْو َي ِج ُد‬
Ya¡nî “Sür¡atle giderler” demek olur. Bu kelime ”‫“ج ْم ٌح‬den َ muzâri¡ cem¡-i müzekkerdir.
“‫ــع‬
َ ‫”خ َض‬
َ bâbından ”‫وح بِا ْل َف ْت ِح‬
ٌ ‫وحــا َف ُه َو َف َر ٌس َج ُم‬
ً ‫ــح ا ْل َف َــر ُس َي ْج َم ُح ُج ُم‬
َ ‫“ج َم‬
َ denir. At başı sert olmakla
gem almayıp [461] râkibine karşı serkeşlik ile galebe etmek, zabt edilememek ma¡nâ-
sınadır. Münâfıkların harbde firâr ederken gösterdikleri sür¡at ve tehâlük buna teşbîh
buyurulmuş. Vallâhu a¡lemu.

1915 “Allah ona dilediğini seçer.” eş-Şûrâ, 42/13.

1916 “İşte Rabbin seni böylece seçecek.” Yûsuf, 12/6.
1917 “(Fakat böyle olmadı.) Rabbi onu (peygamber olarak) seçti ve salih kimselerden kıldı.” el-Kalem,
68/50.
1918 “Havuz gibi çanaklar” Sebe™, 34/13.
1919 “Sizi Mescid-i Haram’dan alıkoydular diye bir takımlarına beslediğiniz kin, sakın ha sizi, haddi
aşmaya sürüklemesin.” el-Mâide, 5/2.
1920 “Eğer sığınacak bir yer veya (gizlenecek) mağaralar yahut girilecek bir delik bulsalardı, hemen ko-
şarak oraya kaçarlardı.” et-Tevbe, 9/57.
432 ‫َنوُرَأْجَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

َ ‫•ي ْجأَر‬
]yec™erûne[ ‫ون‬
ُ َ
ِ ‫ِالدع‬ ِ ‫﴿ح َّتى ِإ َذا اَ َخ ْذ َنا ُم ْتر ِفيهِ م بِا ْل َع َذ‬
َ ‫اب ِإ َذا ُه ْم َي ْجأَ ُر‬ ِِ ِ
‫اء‬ َ ُّ ‫ون أَ ْص َو َات ُه ْم ب‬
َ ‫ أَ ْي َي ْر َف ُع‬1921﴾‫ون‬ ْ َ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Bu kelime Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ َ ‫“ت ْجــأَ ُر‬
َ kelimesinde mufassalen beyân edildi, mahall-i
mezkûra mürâca¡at oluna.

]yeczî[ ‫جزِ ي‬
ْ ‫•ي‬ َ
‫ أَ ْي َل يُ ْغ ِني َو َل َي ْق ِضي‬1922﴾‫اخ َش ْوا َي ْو ًما َل َي ْجزِ ي َو ِال ٌد َع ْن َو َل ِد ِه‬
ْ ‫﴿و‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ve zammla ”‫ “يُ ْج َــزى‬ve “if¡âl”den olarak hemze ile ”‫ئ‬
ُ ِ‫ “يُ ْجــز‬sûretlerinde de kırâ™at olun-
muştur. Bu kelime için Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْجزِ ي‬ َ ve Cîm’de ”‫ “اَ ْل ِج ْز َي َة‬kelimelerine mürâca¡at
edile.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ج‬،‫”ي‬
ُ
]yucellîhâ[ ‫يها‬ ِ
َ ‫•ي َج ّل‬ ُ
‫ أَ ْي َل يُ ْظهِ ر َها ِفي َو ْق ِت َها ِإل َّ ُاهلل‬1923﴾‫يها ِل َو ْق ِت َها إ َِّل ُه َو‬ ِ ِ ِ
ُ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل إ َِّن َما ع ْل ُم َها ع ْن َد َر ّبِي َل يُ َج ّل‬
Bâbu’l-Cîm’de ”‫ “ا ْل َج َل َء‬ve ”‫“ج َّل َها‬
َ kelimelerine mürâca¡at buyurula.
]yucbâ[ ‫جبى‬
ْ ‫•ي‬
َ ُ
‫ أَ ْي يُ ْج َم ُع‬1924﴾‫ات ُك ّ ِل َشي ٍء رِ ْز ًقا ِم ْن َل ُد َّنا‬
ُ ‫ •﴿اَ َو َل ْم نُ َم ِّك ْن َل ُه ْم َح َر ًما ٰا ِم ًنا يُ ْج َبى ِا َل ْي ِه َث َم َر‬
ْ
Ya¡nî “Toplanır ve biriktirilir” demektir. Ânifü’l-beyân ”‫“ي ْج َتبِــي‬ َ kelimesine ircâ¡-ı nazar
buyurula.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-◊™ݒL-MUHMELE: “‫ح‬،‫”ي‬

َ ‫•ي ِح‬
]ya√îfe[ ‫يف‬
َ
‫ أَ ْي َي ْظ ِلم‬1925﴾‫اللُ َع َليهِ م َو َر ُسولُ ُه‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَم يخافون أَن ي ِحيف‬
ُ ْ ْ َّ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ
Ya¡nî “Hükmde meyl ile zulm ve cevr eder olmasından mı korkuyorlar?” demek olur.

1921 “Nihayet refah ve bolluk içinde olanlarını azapla kıskıvrak yakaladığımız zaman, bakmışsın ki fer-
yat edip duruyorlar.” el-Mü™minûn, 23/64.
1922 “Hiçbir çocuğun da babasına hiçbir yarar sağlayamayacağı günden korkun!” Lokman, 31/33.
1923 “De ki: “Onun bilgisi ancak Rabbimin katındadır. Onu vaktinde ancak O (Allah) ortaya çıkaracak-
tır.” el-A¡râf, 7/187.
1924 “Biz onları tarafımızdan bir rızık olarak, her türlü meyve ve mahsullerin kendisinde toplandığı,
saygın ve güvenlikli bir yere yerleştirmedik mi?” el-Kasas, 28/57.
1925 “Yoksa Allah ve Resûlünün kendilerine karşı zulüm ve haksızlık edeceğinden mi korkuyorlar?” en-
Nûr, 24/50.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ِدِد اَحُي‬ 433

”‫“حي ٌف‬dendir. “‫اع‬ ِ ِ َ ‫ “ح‬denir, ”‫ظ َلم‬

َْ َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫اف َيح ُيف َح ْي ًفا َف ُه َو َحائ ٌف‬ َ ‫ “جار و‬demektir. [462]
َ َ َ َ َ
ُ ‫•ي ِح‬
]ya√î…u[ ‫يق‬
َ
ُ ‫ أَ ْي َو َل َي ِح‬1926﴾‫ِئ إ َِّل ِبأَ ْه ِل ِه‬
‫يط‬ ُ ‫الس ّي‬
ِ
َّ ‫﴿و َل َيح ُيق ا ْل َم ْك ُر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “İhâta etmez, bürümez” demek olur. Ve ”‫“ي ْنــزِ ُل‬ َ ile de tefsîr olunur, çünkü lafz-ı
mezbûr “‫ــاع‬ ‫”ب‬ ” ٌِ ‫يــق حي ًقــا َفهــو ح‬
‫ــق‬ ‫ائ‬ ‫ح‬ِ ‫ي‬ ‫ــاق‬‫“ح‬ ” َ ‫ “أَ َح‬ve ”‫ “ َن َــز َل‬ma¡nâlarına isti¡mâl
‫ــاط‬
َْ ُ َ َ َ
َ َ bâbından َ َ ُ ,
edilir.
ٍ ‫•يحم‬
]ya√mûmin[ ‫وم‬ ْ ُ َ
‫الس َو ِاد‬ ِ ِ ٍ َ 1927 ٍ ٍ ٍ ِ ِ ٍ ِ ٍ ِ
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿في َس ُموم َو َحميم َوظ ّ ٍل م ْن َي ْح ُموم َل َبارِ د َو َل َكرِ يم﴾ أ ْي ُد َخان َشديد‬
“Koyu kara dumandan hâsıl olan gölge” demek olur. Ve her siyâh şey™e dahi ”‫ــوم‬ ٌ ‫“ي ْح ُم‬
َ
denir. Aslen arzdan feverân eden sıcak su demek olun ”‫“ح َّمــ ٌة‬den
َ ”‫ــول‬
ٌ ‫ع‬ ‫ف‬ْ
ُ َ ‫“ي‬dür. Miyâh-ı
mezkûre menâbi¡inden ekser-i kesîf buhâr ve kara dumanlar çıktığı için duhân-ı şedî-
dü’s-sevâda da ”‫ــوم‬ ٍ ِ
ٌ ‫“ي ْح ُم‬
َ tesmiye edilmiştir. Bâbu’l-◊â’da ”‫“حميــم‬ َ kelimesine de mürâ-
ca¡at buyurula.

]ya√ûra[ ‫حور‬
ُ ‫•ي‬ َ َ
‫ أَ ْي َل ْن َير ِج َع‬1928﴾‫ور‬ َ َ ‫ • َقولُ ُه َتعا َلى ﴿إ َِّن ُه‬
َ ‫ظ َّن أ ْن َل ْن َي ُح‬ َ ْ
ْ
Ya¡nî “Elbette geri dönmez zann etti” demektir. Murâd ba¡de’l-mevt ba¡sı kat¡iyyen
inkâr ettiğini beyândır. ”‫“ح ْو ٌر‬dendir َ ki yâ bi’z-zât yâhûd bi’l-fikr tereddüddür. Ve rücû¡
ma¡nâsına da kullanılır. Bu âyette rücû¡ ve rücû¡la da ba¡s ba¡de’l-mevt irâde buyurul-
ِ ‫“ال َّله‬
muştur. “‫ــال‬ َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫ــور َح ْــو ًرا‬ ُ ‫ــار َي ُح‬
َ ‫“ح‬ َ Ve noksân ma¡nâsına da müsta¡melir. ‫ــم ِإنّــي‬ َّ ُ
ِ‫النّعمــة‬
ِ ‫الزياد ِة أَي ِفــي ا ْل َخيرِ و‬ ِ ِ
ُّ ‫ــن ا ْل َح ْــورِ َب ْع َــد ا ْل َك ْــورِ ” أَ ْي م َن‬ ِ َ ‫ أَ ُعــو ُذ ب‬Ve ma¡ânî-i sâirede
ْ َ َ ِّ ‫الن ْق َصان َب ْع َــد‬ َ ‫ِــك م‬
1929
َ ْ َ ْ
isti¡mâl olunduğu mufassalâtta görülür.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ح‬،‫”ي‬
ُ
]yu√âdidi[ ‫اد ِد‬
ِ ‫•يح‬
َ ُ
‫ أَ ْي يُ َحارِ ُب َويُ َع ِادي‬1930﴾‫يها‬ ِ ِ ِِ
َ ‫ار َج َه َّن َم َخال ًدا ف‬
َ ‫الل َو َر ُسو َل ُه َف َا َّن َل ُه َن‬
َ َّ ‫ •﴿ َا َل ْم َي ْع َل ُموا َا َّن ُه َم ْن يُ َحادد‬
Ya¡nî “Allâh ve Resûlüyle [463] cenk ve ¡adâvet eder.” Bâbu’l-◊â’da ”‫الل‬ َ َّ ‫اد‬َّ ‫“ح‬ َ ve ‫ود‬
َ ‫“ح ُد‬
ُ

1926 “Oysa kötü tuzak, ancak sahibini kuşatır.” Fâtır, 35/43.

1927 “Onlar, iliklere işleyen bir ateş ve bir kaynar su içindedirler. Ne serin ve ne de yararlı olan zifiri bir
gölge içinde!..” el-Vâkı¡a, 56/42-44.
1928 “Çünkü o hiçbir zaman Rabbine dönmeyeceğini sanırdı.” el-İnşikâk, 84/14.
1929 Nesâî, İstiâze, 40; İbn Battâl, Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, 3/279; el-Kârî, Umdetu’l-Kârî, 8/90.
1930 “Allah’a ve Resûlüne karşı gelen kimseye, içinde ebedî kalacağı cehennem ateşinin olduğunu bilme-
diler mi? İşte bu, büyük bir rezilliktir.” et-Tevbe, 9/63.
434 ‫ُهُرِواَحُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

ِ َّ kelimelerine mürâca¡at edile.

”‫الل‬
ِ ‫•ي َح‬
]yu√âviruhû[ ‫اوره‬
ُُ ُ
‫اطب ُه‬ ِ ‫ان َله َثمر َف َق َال ِلص‬
ِ ‫ أَي يخ‬1931﴾‫احب ِِه وهو يح ِاوره أَ َنا اَ ْك َثر ِم ْن َك م ًال واَع ُّز َن َفرا‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وك‬
ُ َ ُ ْ ً َ َ َ ُ ُُ َ ُ َُ َ َ ٌ َ ُ َ َ َ
Bu kelime tereddüd ve rücû¡ ma¡nâlarında müsta¡mel ”‫“ح ْــو ٌر‬den َ “müfâ¡âlet”tir. İki veyâ
daha ziyâde kimsenin yekdîgeriyle muhâtabalarına denir. Ve lafz-ı mezkûrdan “tefâ¡ul”
de böyledir: ”‫ــاو َر الر ُج َــا ِن‬ َ ‫“ت َح‬
َ denir, ”‫ط َبــا َو َت َكا َل َمــا‬
َ ‫“ت َخا‬
َ demek olur. Kâle ta¡âlâ: ‫ــم ُع‬ َ ‫اللُ َي ْس‬
َّ ‫﴿و‬
َ
َّ
َ
‫او َر ُك َما﴾ أ ْي ُم َح َاو َر َت ُك َما‬
1932
‫ح‬ ‫ت‬
َ Bu faslda ” ‫ور‬ ‫ح‬ ‫“ي‬ kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.
ُ َ َ ُ َ
َ ‫•ي ْحبر‬
]yu√berûne[ ‫ون‬
َُ ُ
َ ‫ون أَ ْو يُ َس ُّر‬
‫ون‬ َ ‫ات َف ُه ْم ِفي َر ْو َض ٍة يُ ْح َب ُر‬
َ ‫ أَ ْي َي ُس ُّر‬1933﴾‫ون‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفاَما ا َّل ِذين ٰامنُوا وع ِم ُلوا الص ِالح‬
َ َّ َ َ َ َ َّ َ ُ ْ
Ya¡nî “Mesrûr olurlar” yâhûd “mesrûr edilirler” demek olur. Ve ”‫ــون‬ َ ‫“ي ْف َر ُح‬
َ ¡ibâretiyle de
müfesserdir. Bu kelime eser-i müstahsen ma¡nâsına olan ”‫“حبــر‬dendir. ِ Mesrûr kimsenin
ٌ ْ
âsâr-ı sürûru vechinde nümâyân olması i¡tibâriyle ”‫ور‬ ٌ ‫“س ُــر‬aُ ”‫“ح ْب ٌــر‬ َ ve ”‫ــور‬ ٌ ‫“ح ُب‬ ُ denilmiştir.
”‫ “ َن َصــر‬ve “‫”د َخ َــل‬ َ bâblarından müte¡addî olarak ”‫ورا‬ ً ‫“ح َب َــر ُه َي ْح ُب ُــر ُه َح ْب ًرا َو ُح ُب‬ َ denir. Ve ”ٌ‫“ح ْب َرة‬َ de
َ
denir, ”‫“سر ُه َي ُس ُّر ُه‬ gibidir.
َّ َ
ُ ‫•ي ْح ِف‬
]yu√fikum[ ‫كم‬
ْ ُ
‫ أَ ْي َفي ِل ُّح َع َلي ُكم‬1934﴾‫وها َفي ْح ِف ُكم َتب َخ ُلوا َويُ ْخرِ ْج أَ ْض َغا َن ُكم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إِن يسأَلكم‬
ْ ْ ُ ْ ْ ْ ُ َ ُُ ْ َْ ْ
Ya¡nî “Sizin üzerinize ilhâh eder” demektir. ”‫ “أَ ْح َفــى بِا ْل َم ْســأَ َل ِة‬ve ”‫ــح ب َِهــا‬ َّ ‫ “أَ َل‬ve ”‫“أَ ْل َح َــف ب َِهــا‬
denir, hep bir ma¡nâyadır. Ve kesr-i fâ™ ile ”‫ــاو ًة َف ُه َــو َحفــي‬ ِ ِ
ٌّ َ ‫“حف َــي َح َف‬
َ denir bir kimse ikrâm ve
eltâf ve ¡inâyetinde mübâlaga etmek ma¡nâsınadır. Ve su™âlde istiksâ™ ve son derecede
ilhâh eden kimseye de ”‫“ح ِفي‬ denir. Bâbu’l-◊â’da ”‫“ح ِفي َع ْن َها‬ kelimesine mürâca¡at edile.
ٌّ َ ٌّ َ
[464]

]yu√âddûne[ ‫ون‬ ُّ ‫•ي َح‬

َ ‫اد‬ ُ
‫ون‬ َ ‫ أَ ْي يُ َحارِ ُب‬1935﴾‫ين ِم ْن َق ْب ِلهِ ْم‬
ُ ‫ون أَ ْو يُ َع‬
َ ‫اد‬ ِ َ ‫الل ورسو َله ُكبِتوا َكما ُكب‬
َ ‫ِت ا َّلذ‬ َ ُ ُ ُ َ َ َ َّ ‫ون‬ َ ‫اد‬
ُّ ‫ين يُ َح‬ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ َِّن ا َّلذ‬
َ ‫ون أَ ْو يُ َم ِان ُع‬
‫ون‬ َ ‫أَ ْو يُ َخ ِال ُف‬
Bunların her biriyle tefsîr edilmiştir. Bu kelime ”‫“ح ٌّد‬
َ lafzından “müfâ¡âlet” olmakla aslı

1931 “Derken onun büyük bir serveti oldu. Arkadaşıyla konuşurken ona dedi ki: “Benim malım seninkin-
den daha çok. Adamlardan yana da senden daha üstünüm.”” el-Kehf, 18/34.
1932 “Allah, sizin sürdürdüğünüz konuşmayı (zaten) işitmekteydi.” el-Mücâdele, 58/1.
1933 “İman edip salih ameller işleyenlere gelince, işte onlar cennet bahçelerinde sevindirilirler.” er-Rûm,
30/15.
1934 “Eğer onları sizden isteyip de sizi zorlasaydı, cimrilik ederdiniz, O da kinlerinizi ortaya çıkarırdı.”
Muhammed, 47/37.
1935 “Allah’a ve Resülüne düşmanlık edenler, kendilerinden öncekilerin alçaltıldığı gibi alçaltılacaklar-
dır.” el-Mücâdele, 58/5, 20.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َنوُعِداَخُي‬ 435

”‫ون‬ ِ ‫ “يح‬olup ahad-ı dâleyn uhrâda idgâm edilerek ”‫ون‬

َ ‫ــاد ُد‬ َ ‫ــاد‬
ُّ ‫ “يُ َح‬olmuştur. Bâbu’l-◊â’da
َ ُ
”‫الل‬ ِ
َ َّ ‫اد‬
َّ ‫“ح‬َ ve ”‫الل‬
َّ ‫ود‬
َ ‫“ح ُد‬
ُ kelimelerine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-»Â™İ’L-MU¡CEME: “‫خ‬،‫”ي‬

َ
َ ‫•ي ْخرص‬
]ya«ru&ûne[ ‫ون‬
ُ ُ َ
َ ‫ أَ ْي َي ْح ِد ُس‬1936﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿إ ِْن ُه ْم إ َِّل َي ْخ ُر ُص‬
Ya¡nî “Tahmîn ederler” demektir ki min-gayri tahkîk zannla hükmdür, gâh isâbet gâh
hatâ eder. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــون‬
َ ‫“ت ْخ ُر ُص‬
َ kelimesinde mufassalen beyân olunmuştur, oraya
mürâca¡at buyurula.
ِ ‫•ي ْخ ِص َف‬
]ya«§ifâni[ ‫ان‬
َ
ِ ‫ ي ْل ِص َق‬،‫ان‬
‫ان‬ ِ َ
ُ ‫أ ْي يُ ْلزِ َق‬
1937
﴾‫ان َع َليهِ َما ِم ْن َو َر ِق ا ْل َج َّن ِة‬
ِ ‫ط ِف َقا ي ْخ ِص َف‬
َ َ ‫تعالى﴿و‬َ ‫ •قوله‬
ْ
Ya¡nî “Yamarlar, yapıştırırlar” demektir. ”‫ــل‬ ِ ‫الن ْع‬
َّ ‫“خ ْص ُــف‬dendir.
َ “‫”ضــر َب‬ bâbından ‫“خ َص َــف‬
َ َ َ
”‫ــاف‬ ِ
ٌ ‫الر ُج ُــل َن ْع َل ُــه َي ْخص ُف َهــا َخ ْص ًفــا َف ُه َــو َخ َّص‬ denir, na¡lı yamamak ve üzerine bir kat daha zamm
َّ
etmek ma¡nâsınadır.

َ ‫•ي ِخ ِصم‬
]ya«i§§imûne[ ‫ون‬
ُ ّ َ
‫ون‬ َ ‫اح َد ًة َت ْأ ُخ ُذ ُه ْم َو ُه ْم َي ِخ ِّص ُم‬
َ ‫ أَ ْي َي ْخ َت ِص ُم‬1938﴾‫ون‬ ِ ‫ون إ َِّل صيح ًة و‬
َ َ ْ َ َ ‫﴿ما َي ْنظُ ُر‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
¡Adâvet ma¡nâsına olan ”‫ومــ ٌة‬ َ ‫“خ ُص‬ten
ُ “ifti¡âl” olmakla aslı ”‫ــون‬ َ ‫“ي ْخ َت ِص ُم‬
َ iken tâ™ §âd’a kalb
ve §âd-ı asliyyede idgâm edilerek ”‫ون‬ ِ
َ ‫“يخ ّص ُم‬ ِ ‫ “خ ِص‬kelimesine
َ olmuştur. Bâbu’l-»â’da ”‫يم‬ ٌ َ
mürâca¡at edile.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫خ‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•ي َخ ِاد ُع‬
]yu«âdi¡ûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ أَ ْي َي ْخ َد ُع‬1939﴾‫الل َو ُه َو َخ ِاد ُع ُه ْم‬
‫ون‬ َ ‫ين يُ َخ ِاد ُع‬ ِِ
َ َّ ‫ون‬ َ ‫ •﴿إ َِّن ا ْل ُم َنافق‬
Ya¡nî “Kalblerinde [465] muzmer olan şey™in hilâfını izhâr ile gûyâ Allâh’ı aldatmak
isterler” demek olur. Ve 1940﴾‫آمنُــوا‬ ِ َ ‫ ﴿يُ َخ ِاد ُع‬kavl-i kerîminde de böyledir. ‫﴿و ُه َــو‬
َ ‫يــن‬
َ ‫الل َوا َّلذ‬
َ َّ ‫ــون‬ َ

1936 “Onlar sadece yalan uyduruyorlar.” el-En¡âm, 6/116; Yûnus, 10/66; ez-Zuhruf, 43/20.
1937 “Derhâl üzerlerini cennet yapraklarıyla örtmeye başladılar.” el-A¡râf, 7/22; Tâ Hâ, 20/121.
1938 “Onlar ancak, çekişip dururlarken kendilerini yakalayacak korkunç bir ses bekliyorlar.” Yâsîn,
36/49.
1939 “Münafıklar, Allah’ı aldatmaya çalışırlar. Allah da onların bu çabalarını başlarına geçirir.” en-Nisâ™,
4/142.
1940 “Bunlar Allah’ı ve mü’minleri aldatmaya çalışırlar.” el-Bakara, 2/9.
436 ‫َنوُرِسْخُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

‫ أَ ْي يُ َجازِ يهِ ــم َع َلــى ِخ َد ِاعهِ ــم‬1941﴾‫ َخ ِاد ُع ُهــم‬Ya¡nî “Allâhu ta¡âlâ hazretleri de onlara hud¡aları üze-
ْ ْ ْ
rine lâyık ve muvâfık olan cezâ ile mücâzât eder” demek olur. İşbu ”‫ــون‬ َ ‫ “يُ َخ ِاد ُع‬kelimesi-
nin ”‫ــون‬ َ ‫“ي ْخ َد ُع‬
َ ile tefsîri ﴾‫ــه ْم‬ ُ ‫ــون إ َِّل أَ ْن ُف َس‬
َ ‫﴿و َمــا َي ْخ َد ُع‬
َ kavl-i kerîmiyle te™eyyüd eder. Kesrle
1942

”‫اع‬ ِ
ٌ ‫ “خ َــد‬fethle ”‫“خ ْد َعــ ٌة‬ َ ve zammla ”‫“خ ْد َعــ ٌة‬ ُ lügatde bir kimseyi hilâf-ı muzmer bir şey™
ibrâzıyla sade[di]nde olduğu bir emr veyâ maksaddan inzâl etmektir, ya¡nî aldatıp onu
bir müşkil veyâ mühlik mevki¡a düşürmektir. Bu ise Cenâb-ı Hakk’a karşı muhâldir,
çünkü Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân 1943﴾ ِ‫ــدور‬ ُ ‫الص‬ ِ َ ‫ ﴿ع ِليــم ب‬ile muttasıftır. Binâ™en ¡aleyh küffâr
ُّ ‫ِــذات‬ ٌ َ
bu câhilâne fi¡lleriyle ﴾‫ــهم‬ ُْ ‫ون إ َِّل أَ ْن ُف َس‬ َ ‫﴿و َما َي ْخ َد ُع‬
َ medlûlünce aldatamazlar ancak kendile-
1944

rini aldatırlar. Ve ”‫“خ ْد َعــ ٌة‬nın ُ Cenâb-ı Hakk’a isnâdı da gayr-ı câizdir, çünkü ‫اهــر‬ ِ ‫﴿وهــو ا ْل َق‬
ُ َ ُ َ
﴾‫ َف ْــو َق ِعبــاده‬kuvvet ve kudret-i kâhire-i cebbâr hud¡a etmekten müstagnîdir. Fe-li-zâlik
1945 ِ ِ
َ
te™vîl edilir, ”‫“م ْكر‬ ve ”‫ “إ ِْس ِت ْه َز ٌاء‬gibi. Bâbu’l-Mîm’de ”‫“م ْكر ال َّلي ِل‬ ve Bâbu’l-Hâ’da ”‫“ه ُز ًوا‬ ُ ve
ٌ َ ْ ُ َ
bu bâbda ”‫ئ‬ ُ ِ‫“ي ْس َــت ْهز‬
َ kelimeleri mutâla¡a oluna. Ve kelâm-ı ¡Arabda ”‫“خ ْد َعــ ٌة‬ ُ fesâd ma¡nâ-
sına da isti¡mâl olunduğu için Cenâb-ı Hakk’a isnâdında ”‫الد ْنيــا‬ ‫ــي‬ ِ
‫ف‬ ‫ــم‬ ‫ه‬ ‫م‬‫ع‬ ‫“أَفســد اهلل عليهِ ــم ِن‬
َ ُّ ْ ُ َ َ ْ َْ َ ُ َ َ ْ
ta¡bîriyle tevcîh edilir. “‫ــع‬ ِ ِ َ
َ ‫ ” َق َط‬bâbından ”‫“خ َــد َع َي ْخ َــد ُع َخ ْد ًعا َف ُه َو َخاد ٌع‬
َ denir. Ve fethle ”‫يع ٌة‬ َ ‫“خد‬
bundan ismdir.

َ ‫•ي ْخ ِسر‬
]yu«sirûne[ ‫ون‬
ُ ُ
َ ‫ أَ ْي يُ ْن ِق ُص‬1946﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫وه ْم يُ ْخ ِس ُر‬
ُ ُ‫وه ْم أَ ْو َو َزن‬
ُ ُ‫﴿و ِإ َذا َكال‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Noksân ederler, eksiltirler” demektir. ”‫“خ ْســر‬ lafzından [466] “if¡âl”dir. ‫“أَ ْخ َســر‬
ٌ ُ َ
”‫ون‬‫ر‬ ِ
‫س‬ ‫خ‬ ‫ي‬ ِ
‫ان‬ ‫ر‬ ِ
‫س‬ ‫خ‬
َ ُ ْ ُ َ ْ ُ ُ ْ ُ‫ي‬ ‫ر‬ ِ
‫س‬ ‫خ‬ ‫ي‬ denir. Bâbu’l-»â’da ”‫ون‬ ‫ر‬ ِ
‫س‬ ‫خ‬
َ ُ ْ ُ ‫“ي‬ kelimesine mürâca¡at edile.

FASLU’L-Y™ MA¡A’D-DÂLİ’L-MUHMELE: “‫د‬،‫”ي‬

َ
]yedra™u[ ُ ‫•ي ْدرأ‬
َ َ
ِ ‫ِالل ِانه ل ِمن الك ِاذبِين والخ ِامسة ان غضب‬
‫الل َع َلي َها ِا ْن‬ ِ ‫ات ب‬
ٍ ‫ •﴿وي ْدر ُؤا ع ْنها ا ْلع َذاب اَ ْن َت ْشه َد اَربع َشهاد‬
ْ َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َّ َّ َ َ ََْ َ َ َ َ َ َ ََ
َ
‫ين﴾ أ ْي َي ْد َف ُع‬ ِِ ِ َ ‫َك‬
َ ‫الصادق‬ َّ ‫ان م َن‬
1947

Ya¡nî “Men¡ ve redd eder” demektir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ َِّد َار ْأتُم‬ve ”‫ “إ ِْد َر ُؤوا‬kelimelerine
ْ
mürâca¡at oluna.

1941 “Allah da onların bu çabalarını başlarına geçirir.” en-Nisâ™, 4/142.

1942 “Oysa sadece kendilerini aldatırlar.” el-Bakara, 2/9.
1943 “Şüphesiz Allah, göğüslerin özünü (kalplerde olanı) bilir.” On iki yerde; örneğin Âl-i ¡İmrân, 3/119.
1944 “Oysa sadece kendilerini aldatırlar.” el-Bakara, 2/9.
1945 “O, kullarının üstünde mutlak hakimiyet sahibidir.” el-En¡âm, 6/18; 61.
1946 “Fakat, kendileri onlara bir şey ölçüp, yahut tartıp verdikleri zaman eksik ölçüp tartarlar.” Mutaf-
fifîn, 83/3.
1947 “Kocasının yalancılardan olduğuna dair Allah’ı dört defa şahit getirmesi (Allah adına yemin etme-
si), beşinci defada da eğer kocası doğru söyleyenlerden ise Allah’ın gazabının kendi üzerine olma-
sını dilemesi, kadından cezayı kaldırır.” en-Nûr, 24/8-9.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ٍدَي‬ 437

َ ‫•ي ْدر ُء‬

]yedra™ûne[ ‫ون‬
َ َ
َ ‫ أَ ْي َي ْد َف ُع‬1948﴾‫الس ّي َِئ َة‬
‫ون‬ ِ
َّ ‫ون بِا ْل َح َس َنة‬
َ ‫﴿و َي ْد َر ُؤ‬
َ •
Mâ-kabline nazar oluna.

]yedussuhû[ ‫•ي ُد ُّس ُه‬

َ
‫ أَ ْي َي ِئ ُد ُه‬1949﴾‫اب‬
ِ ‫التر‬ ‫ون أَ ْم َي ُد ُّس ُه ِفي‬
ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَيم ِس ُكه ع َلى ه‬
َ ُّ ُ َ ُ ُْ َ ْ
Ya¡nî “Diri diri defn eder” demektir. “‫”ر َّد‬ َ bâbından ‫اب َي ُد ُّس ُــه َد ًّســا َف ُه َــو َد ٌّاس‬
ِ ‫التــر‬ ‫الشــي َء ِفــي‬ ‫“د َّس‬
َ ُّ ْ َّ َ
”‫ــوس‬
ٌ ُ ‫س‬ ‫د‬
ْ ‫م‬
َ ‫اك‬
َ ‫ذ‬
َ ‫و‬
َ ‫ــاس‬‫س‬
ٌ َّ ‫د‬
َ ‫و‬
َ denir, defn etmektir. Ve ihfâ™ ve setr ma¡nâsına da gelir. Aslen bir
şey™i cebr ile bir şey™e idhâldir. Bâbu’d-Dâl’da ”‫اها‬ َ ‫“د َّس‬
َ kelimesinde de zikri mürûr etti.
]yedmaπuhû[ ‫•ي ْدم ُغ ُه‬
َ َ
‫ أَ ْي َي ْك ِسر ُه‬1950﴾‫اط ِل َفي ْد َم ُغ ُه‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ب ْل َن ْق ِذ ُف بِا ْلح ِّق ع َلى ا ْلب‬
َ َ َ َ ُ ْ
ُ َ َ
Ya¡nî “Bâtılı kırar.” Murâd mahv ve muzmahill eder demektir. ”‫“د ْم ٌغ‬dendir. َ Bu lafz as-
len darb ile ”‫وب‬ ِ
ٌ ‫“م ْض ُر‬un
َ başını yarıp ”‫“ش َّج ٌة‬ َ tâ dimâga vâsıl olmaktır. Görülüyor ki ”‫“د َما ٌغ‬
lafzından binâ™ olunmuştur. “‫ــع‬ َ ‫ ” َق َط‬bâbından ”‫“د َم َغ ُــه َي ْد َم ُغ ُــه َد ْم ًغــا‬
َ denir, ‫ــج ُة‬ َّ ‫ــج ُه َح َّتى َب َل َغ ِت‬
َّ ‫الش‬ َّ ‫“ش‬
َ
”‫الد َمــا َغ‬ّ ِ demektir. Bu darbe ¡indinde helâk muhakkak olduğuna binâ™en ba¡zı müfessirîn
”‫ “ َفي ْه ِل ُك ُه‬ve ba¡zı ”‫ “ َفي ْم َح ُق ُه‬ve ba¡zı ”‫ “ َفي ْد ِح ُض ُه‬ile tefsîr etmişlerdir, çünkü hakk ile îmân ve
ُ َ ُ
bâtıl ile küfr murâd edilmekle ma¡ânî-i mezkûrenin cümlesi muvâfıktır. Vallâhu a¡lemu
bi-murâdihi bihi. [467]

]yedu¡¡u[ ‫•ي ُد ُّع‬

َ
‫ أَ ْي َي ْد َف ُع ُه َع ْن َح ِّق ِه‬1951﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َذ ِل َك ا َّل ِذي َي ُد ُّع ا ْلي ِتيم‬
َ َ
Ya¡nî “Yetîmi def¡ ve men¡-i ¡anîf ü şedîd ile hakkından def¡ ve men¡ eder” demektir.
Bu kelime def¡-i ¡anîf ü şedîd ma¡nâsına olan dâl-ı meftûha ve ¡ayn-ı müşeddede ile
ِ ِِ
”‫“د ٌّع‬dendir.
َ “‫”ر َّد‬
َ bâbından ”‫ــد ُّع َد ًّعــا‬
ُ ‫“د َّع َي‬
َ denir. ‫ــار ا َّلتي ُك ْن ُت ْم ب َِها‬ ُ ‫الن‬َّ ‫ــون ِإ َلــى َنــارِ َج َه َّن َم َد ًّعا ٰهذه‬َ ‫﴿ي ْــو َم يُ َد ُّع‬
َ
1952
﴾‫ــون‬ ِ
َ ‫ تُ َك ّذ ُب‬kavl-i kerîminde de ”‫الشــديد‬ ِ ِ ِ ِ
َّ ‫ِالد ْفــ ِع ا ْل َعنيــف‬
َّ ‫يهــا ب‬ ِ
‫ف‬ ‫ــون‬
َ ‫ع‬ ‫ف‬
َ ‫د‬ْ ‫“ي‬ ile müfesserdir. Bâbu’d-
َ ُ َ
Dâl[‘da] ”‫“د ًّعا‬ َ kelimesine de bak.
]yedin[ ‫•ي ٍد‬
َ
1953
﴾‫﴿ح َّتى يُ ْع ُطوا ا ْل ِج ْز َي َة َع ْن َي ٍد‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬

1948 “Kötülüğü iyilikle ortadan kaldırırlar.” er-Ra¡d, 13/22; el-Kasas, 28/54.

1949 “Şimdi onu, aşağılanmış olarak yanında tutacak mı, yoksa toprağa mı gömecek?” en-Nahl, 16/59.
1950 “Hayır, biz hakkı batılın üzerine atarız da beynini parçalar.” el-Enbiyâ™, 21/18.
1951 “İşte o, yetimi itip kakan kimsedir.” el-Mâ¡ûn, 107/2-3.
1952 “Cehennem ateşine itilip atılacakları gün onlara, “İşte bu yalanlamakta olduğunuz ateştir” denilir.”
et-Tûr, 52/13-14.
1953 “Kendi elleriyle cizyeyi verinceye kadar” et-Tevbe, 9/29.
438 ‫نوُّعَدُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

”‫ــد‬ٌ ‫“ي‬
َ lafzı aslen ¡uzv-ı ma¡rûfun ismidir ki biz el deriz. Ancak ba¡zı i¡tibârâtla ma¡ânî-i
sâirede kullanılır. Ez-cümle ni¡met ve ¡atâ ve ihsân ve kudret ve kahr ve galebe ve mülk
ve saltanat ve tasarruf ma¡nâlarıyla zıddı olarak mahalline göre zillet ve tezellül ve
inkıyâd ve istislâm ma¡nâlarına da isti¡mâl olunur. Binâ™en ¡aleyh bu âyetin tefsîrinde
akvâl çoğalmıştır. Ez-cümle ”‫“ع ْن َي ٍد‬ ٍ
َ , ”‫“ع ْن َق ْهرٍ َو ُذ ّل‬
ٍ ِ ٍ ِ
َ ve ”‫“ع ْن َم ْقد َرة م ْن ُك ْم َع َل ْيهِ ْم َو ُس ْل َطان‬
َ ve ‫“ع ْن‬
َ
ِ ٍ ٍ
ِ ‫¡ ِإ ْنعــام َع َليهِ ــم ِب َقب‬ibârâtıyla tefsîr edilmiştir. Ve ”‫ “يــد‬ma¡nâ-yı mevzû¡î olarak da
”‫ــول ا ْل ِج ْز َيــة‬
ُ ْ ْ َ َ
tefsîr edilmiştir. Bu sûrette kendi ellerinden alınmak üzere bi’z-zât getirip teslîm etmek
bi’l-vâsıta değil bir kimse ile göndererek değil demek olur. Daha başka akvâl de var ise
de mufassalâtta görülür.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫د‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•ي َد ُّع‬
]yuda¡¡ûne[ ‫ون‬
ُ
‫ون بِا ْل ُع ْن ِف‬
َ ‫ أَ ْي َي ْد َف ُع‬1954﴾‫ون ِإ َلى َنارِ َج َه َّن َم َد ًّعا‬
َ ‫﴿ي ْو َم يُ َد ُّع‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ânifü’l-beyân ”‫“ي ُد ُّع‬
َ kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna. [468]

FASLU’L-Y™ MA¡A’±-±ÂLİ’L-MU¡CEME: “‫ذ‬،‫”ي‬

َ
]ye≠ra™ukum[ ‫•ي ْذر ُؤ ُكم‬
ْ َ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
ْ ً ‫اجا َوم َن ْالَ ْن َعام أَ ْز َو‬
‫اجا َي ْذ َر ُؤ ُكم‬ ً ‫الس ٰم َوات َو ْالَ ْرض َج َع َل َل ُك ْم م ْن اَ ْن ُفس ُك ْم اَ ْز َو‬ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفاط ُر‬
‫ أَ ْي َي ْخ ُل ُق ُكم ِف ِيه َو ِق َيل يُ َك ِثّر ُكم ِف ِيه‬1955﴾‫ِف ِيه‬
ْ ُ ْ
Ya¡nî “Sizi yaratır” yâhûd “çoğaltır” ”‫“ َذ ْر ٌء‬dendir. Bu kelime Bâbu’≠-±âli’l-Mu¡ceme’de
”‫ “ َذ َرأَ ُكم‬kelimesinde beyân edilmiştir, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.
ْ

FASLU’L-Y™ MA¡A’R-R™: “‫ر‬،‫”ي‬

َ
]yarkumehû[ ‫•ير ُكم ُه‬
َ َْ
‫يعا َفي ْج َع َل ُه ِفي‬‫ِيث َب ْع َض ُه َع َلى َب ْع ٍض فيركمه ج ِم‬
َ ‫ِيث ِم َن ال َّط ِّي ِب َو َي ْج َع َل ا ْل َخب‬ َّ ‫﴿ل َي ِم َيز‬
َ ‫اللُ ا ْل َخب‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ً َ ُ َ ُ ََْ َ ُ ْ
‫ِيث َع َلى َب ْع ٍض‬ ِ ‫ أَي َفيجمعه ويجع َل بع َض ا ْل َخب‬1956﴾‫جه َّنم‬
ْ ْ
َْ َ ََ َُ َ َ ْ َ َ َ
Murâd “Cümle habîsleri ce¡mle birbirine zamm edip müterâkimen cehenneme ilkâ eder”
demek olur. ”‫“ر ْكــم‬dendir. Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر َك ًامــا‬ ُ ve Bâbu’l-Mîm’de ”‫وم‬ ٌ ‫“م ْر ُك‬
َ kelimelerine
ٌ َ
mürâca¡at edile.

1954 “Cehennem ateşine itilip atılacakları gün” et-Tûr, 52/13.

1955 “O, gökleri ve yeri yaratandır. Size kendinizden eşler, hayvanlardan da (kendilerine) eşler yaratmış-
tır. Bu sûretle sizi üretiyor.” eş-Şûrâ, 42/11.
1956 “Allah, pis olanı temizden ayırmak, pis olanların hepsini birbiri üstüne koyup yığarak cehenneme
koymak için böyle yapar.” el-Enfâl, 8/37.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫اَمُهَقِهْرُي‬ 439

]yarhe…u[ ‫•ير َه ُق‬

َْ
‫ أَ ْي َو َل َت ْغ َشى‬1957﴾‫وه ُهم َق َتر َو َل ِذ َّل ٌة‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ول يرهق وج‬
ٌ ْ َ ُ ُ ُ َ َْ َ َ
Ya¡nî “Bürümez” demektir. ”‫“ر ْه ٌــق‬dendir. Bâbu’t-Tâ’[da] ”‫“تر َه ُق ُهــم‬ ve Bâbu’r-Râ’da
َ ْ َْ
”‫“ر َه ًقا‬
َ kelimelerine mürâca¡at edile.

َ ‫•ير ُك ُض‬
]yarku∂ûne[ ‫ون‬
َْ
‫ون َك َع ْد ِو ا ْل َفر ِس‬ َ ‫ أَ ْي َي ْه َر ُب‬1958﴾‫ون‬
َ ‫ون َو َي ْع ُد‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َل َّما أَ َح ُّسوا َب ْأ َس َنا ِإ َذا ُه ْم ِم ْن َها َي ْر ُك ُض‬
َ
”‫ــض‬
ٌ ‫“ر ْك‬
َ iki ayağı tahrîkdir ”‫ــت ا ْل َف َــر َس‬ ُ ‫“ر َك ْض‬
َ denir, “Tesrî¡ ve adv için atı iki ayağımla tep-
tim” ya¡nî mahmuzladım demektir. Bu âyette sür¡atle kaçmak ma¡nâsı irâde buyuruluyor.
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ ْر ُك ْض‬ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تر ُك ُضوا‬ kelimelerine mürâca¡at buyurula.
َْ
]yarbuve ve yarbû[ ‫•ير ُبو وير ُبوا‬
َْ َ َْ
1959 ِ
‫يد‬ َ ِ‫الل﴾ أَ ْي ِل َيز‬
ُ ِ‫يد َف َل َيز‬ َّ ‫اس َف َل َي ْر ُبوا ِع ْن َد‬
ِ ‫ال الن‬ ِ ِ ِ
َّ ِ ‫﴿و َما َآت ْي ُت ْم م ْن رِ ًبا ل َي ْر ُب َوا في أَ ْم َو‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Ziyâde olmak ve artmak için, imdi ziyâde olmaz ve artmaz” demektir. Bâbu’r-
Râ’da ”‫“الر َبا‬
ِ kelimesine bak. [469]
ّ

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ر‬،‫”ي‬
ُ
ُ ‫•ير ُد‬
]yurdûhum[ ‫وهم‬
ْ ُْ
‫وهم َو ِلي ْلب ُِسوا َع َليهِ م‬ ‫﴿و َك َذ ِل َك َز َّي َن ِل َك ِثيرٍ ِم َن ا ْل ُم ْشرِ ِكين قتل أَول ِد ِهم شركاؤهم ِليرد‬َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ َ ْ ُ ُ ُْ ْ ُ ُ َ َ ُ ْ َ ْ َ َْ َ
‫وهم‬ ِ ِ
‫ أَي ليهلك‬1960﴾‫ِد َين ُهم‬
ْ ُ ُ ُْ ْ ْ
Ya¡nî “Onları ihlâk için.” Helâk ma¡nâsına olan ”‫“ر َدى‬dan َ “if¡âl”dir: ‫“اَ ْر َدى يُــر ِدي يُر ِد َيــان‬
ِ
ْ ْ
”‫ون‬َ ‫ يُ ْــر ُد‬denir. Cezm sebebiyle nûn sukût etmiştir. Bunun tahkîki Bâbu’l-Hemze’de
”‫اكم‬ ‫ “أَرد‬kelimesinde mürûr etti, mürâca¡at oluna.
ُْ َ ْ
]yurhi…ahumâ[ ‫•ير ِه َق ُهما‬
َ ُْ
‫ أَ ْي يُ َق ِر َب ُه َما ِإ َلى‬1961﴾‫ان اَ َب َو ُاه ُم ْؤ ِم َني ِن َف َخ ِش َينا أَ ْن يُر ِه َق ُه َما طُ ْغيا ًنا َو ُك ْفرا‬
َ ‫﴿واَ َّما ا ْل ُغ َل ُم َف َك‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ
ّ ً َ ْ ْ
‫اه َما َو َي ْس َت ْو ِلي َع َليهِ َما طُ ْغيا ًنا َو ُك ْفرا‬ُ ‫ال َي ْغ َش‬
ِ ‫الط ُّْغي‬
ُ ‫ان َوا ْل ُك ْفرِ َويُ َق‬
ً َ ْ َ َ

1957 “Onların yüzlerine ne bir kara bulaşır, ne de bir zillet.” Yûnus, 10/26.
1958 “Onlar azabımızı hissedince hemen oradan süratle kaçıyorlardı.” el-Enbiyâ™, 21/12.
1959 “İnsanların malları içinde artsın diye faizle her ne verirseniz, Allah katında artmaz.” er-Rûm, 30/39.
1960 “Yine bunun gibi, Allah’a ortak koşanların çoğuna, koştukları ortaklar, çocuklarını öldürmelerini
güzel gösterdi ki; onları helake sürüklesinler ve dinlerini karıştırıp onları yanıltsınlar.” el-En¡âm,
6/137.
1961 “Çocuğa gelince, anası babası mü’min insanlardı. Onları azgınlığa ve küfre sürüklemesinden kork-
tuk.” el-Kehf, 18/80.
440 ‫نوُّفِزَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

Görülüyor ki burada ”‫“ر ْه ٌــق‬den

َ ”‫ــاق‬
ٌ ‫ “إ ِْر َه‬takrîb ve gaşy ma¡nâlarına haml edilmiştir. Bu
lafza dâir tahkîkat Bâbu’t-Tâ’da ”‫“تر َه ُق ُهــم‬ kelimesinde mezkûrdur, mahall-i mezkûra
ْ َْ
mürâca¡at edile. Bâbu’r-Râ’da ”‫“ر َه ًقا‬
َ kelimesine de nazar oluna.

FASLU’L-Y™ MA¡A’Z-ZÂY: “‫ز‬،‫”ي‬

َ
َ ‫•يزِ ُّف‬
]yeziffûne[ ‫ون‬
َ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َفأَ ْق َب ُلوا ِإ َل ْي ِه َيزِ ُّف‬
َ ‫ أَ ْي َي ْس َر ُع‬1962﴾‫ون‬
‫ون‬
Ya¡nî “koşarak” demektir. ”‫“ز َف ٌــف‬ َ mâddesindendir. “‫”ر َّد‬ َ bâbından ”‫“ز َّف َي ُــز ُّف َز ًّفــا‬
َ denir
ِ
”‫الن َع َامــة‬
ُّ ‫يــف‬ ِ
َ ‫الر ُج ُــل َي ُــز ُّف َزف‬ ‫“ “جــاء‬Recül, devekuşunun gelişi gibi geldi” demektir. ”‫يف‬ ٌ ‫“ز ِف‬
َ de-
َّ َ َ
vekuşunun seyrde sür¡at-i mu¡tedilesidir ki koşmanın evveli ve seyr-i ¡âdînin âhiridir,
ya¡nî ikisi beyninde olan bir seyr-i serî¡-i mu¡tedildir. Ve yâ™ın zammı zây’ın fethi ile
”‫ون‬ َ ‫ “يُ َز ُّف‬sûretinde de kırâ™at edilmiştir ki ”‫الز ِف َيف‬ َّ ‫ون‬
َ ‫ “يُ َص ّي ُِر‬demek olur. Bu sûrette “if¡âl”den
”‫“أَ َز َّف يُــزِ ُّف‬den sîga-i muzâri¡-i mechûl olur. Ve feth-i yâ™ ve kesr-i zây ve tahfîf-i fâ™ ile
”‫ــون‬
َ ‫“يزِ ُف‬ َ
َ sûretinde [470] dahi kırâ™at edilmiş. Bu takdîrde ”‫ “أ ْس َــر َع‬ma¡nâsına misâl-i vâvî
olarak ”‫“و َع َد‬ َ bâbından ”‫“و َز َف َيزِ ُف‬den َ ”‫ون‬
َ ‫ “يُ ْسرِ ُع‬demek olur ki ”‫اع‬ ٌ ‫“إ ِْس َر‬-ı mutlâktır. Vallâ-
hu a¡lemu bihi.

]yezîπu[ ‫يغ‬
ُ ِ‫•يز‬ َ
ُ ‫ أَ ْي َي ِم‬1963﴾‫وب َفرِ ٍيق ِم ْن ُه ْم‬
‫يل‬ ِ ِ
ُ ‫يغ ُق ُل‬
ُ ِ‫اد َيز‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿م ْن َب ْعد َما َك‬
Ya¡nî “Meyl eder.” Türkçe ağar denir, kayar demek de olur. ”‫ــغ‬ ٌ ‫“ز ْي‬
َ meyldir. “‫ــاع‬
َ ‫”ب‬ َ bâbın-
dan ”‫ــغ‬ ِ
ٌ ‫يــغ َز ْي ًغــا َف ُه َــو َزائ‬
ُ ِ‫“زا َغ َيز‬ َ denir, ”‫ــال‬ َ ‫“م‬ َ demektir. “İf¡âl”den ”‫ “إ َِزا َغــ ٌة‬, imâledir, ağdırmak
ve kaydırmaktır: ‫ــال ُاهلل‬ َ َ ‫م‬َ ‫أ‬ ‫ــوا‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ــا‬‫م‬
ُ َ َّ َ َ ْ‫ل‬ ‫ف‬ ‫ي‬ َ ‫أ‬ ﴾‫وب ُهــم‬‫ ﴿ َف َل َّمــا َزا ُغــوا أَزاغ الل قل‬Bâbu’t-Tâ’da ”‫يــغ‬ ُ ِ‫“تز‬
ْ َ ُ ُ ُ َّ َ َ ُ ve
1964

Bâbu’z-Zây’da ”‫“زا َغ‬ َ kelimelerine de mürâca¡at buyurula.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ز‬،‫”ي‬
ُ
]yuzekkîhim[ ‫•ي َز ِّكيهِ م‬
ْ ُ
‫ أَ ْي يُ َط ِ ّهر ُهم‬1965﴾‫اب َوا ْل ِح ْك َم َة َويُ َز ِّكيهِ م‬ ِ ِ
َ ‫﴿ويُ َع ّل ُم ُه ُم ا ْلك َت‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ ُ ْ
Ya¡nî “Pâk eder.” Ya¡nî şirk ve küfr ve cehl ve evsâf ve ahlâk-ı zemîme ve redî™eden
demektir. Bu kelime için Bâbu’z-Zây’da ”‫اكي ًة‬ ِ ‫ “ز‬kelimesine mürâca¡att oluna.
َ َ

1962 “Kavmi (telaş içinde) koşarak ona doğru geldi.” es-Saffât, 37/94.
1963 “Andolsun Allah; Peygamber ile içlerinden bir kısmının kalpleri egrilmege yüz tuttuktan sonra”
et-Tevbe, 9/117.
1964 “Onlar yoldan sapınca, Allah da kalplerini (doğru yoldan) saptırdı.” es-Saff, 61/5.
1965 “Kitabı ve hikmeti öğretsin ve onları her kötülükten arındırsın.” el-Bakara, 2/129.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َنوُيْحَتْسَي‬ 441

]yuzcî[ ‫•ي ْز ِجي‬

ُ
ُ ‫ أَ ْي َي ُس‬1966﴾‫الل يُ ْز ِجي َس َح ًابا‬
‫وق بِرِ ْف ٍق‬ َ َ
َ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أ َل ْم َت َر أ َّن‬
Ya¡nî mülâyemetle sehâbı sürer demek olur. Bu kelime Bâbu’l-Mîm’de ”‫“م ْز َج ٍاة‬ ُ kelime-
sinde mufassalen beyân olunmuştur, oraya mürâca¡at edile.

َ ‫•ي ْز ِل ُقو َن‬

]yuzli…ûneke[ ‫ك‬
ُ
‫ أَ ْي يُزِ ي ُلو َن َك َع ْن َم َك ِان َك‬1967﴾‫ين َك َفروا َلي ْز ِل ُقو َن َك ِبأَ ْب َصارِ ِهم‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿وإِن يكاد ال ِذ‬
ْ ُ ُ َ َّ ُ َ َ ْ َ
Ya¡nî “Gözleriyle seni yerinden giderecekler.” Ve ”‫ــك‬ َ ‫“ي ْغ َتالُو َن‬ َ ¡ibaretiyle de tefsîr edil-
miştir ki “Seni gözleriyle helâk edecekler” demek olur. Kaymak ve yerinden zâil ol-
mak ma¡nâsına olan ”‫“ز َل ٌــق‬tan
َ “if¡âl”dir: ”‫ــون‬َ ‫ــان يُ ْز ِل ُق‬
ِ ‫ “أَ ْز َل َــق ي ْز ِل ُــق ي ْز ِل َق‬denir, ma¡nâ-yı mezkûr-
ُ ُ
dan [471] müte¡addî olur. Ve sülâsîden mebnî ¡ale’l-fâ¡il sîgasıyla ”‫ “ َلي ْز ِل ُقو َن َك‬dahi kırâ™at
َ
edilmiştir, bu sûrette ”‫“ز ِل َق َر ْأ َس ُــه‬
َ kavlindendir ki ”‫“ح َل َق َش ْــع َر َر ْأ ِس ِــه‬ َ Ya¡nî “Başının tüylerini
trâş etti” demek olmakla istîsâl ma¡nâsına olur. Ma¡nâ: “Seni gözleriyle nazarlarıyla
bi’l-külliyye imhâ edecekler” demek olur. Biz lisânımızda bu ma¡nâyı “kökünü kazıya-
caklar” ta¡bîriyle ifâde ederiz. Bu istîsâl ma¡nâsı “if¡âl”den olarak ”‫ــك‬ َ ‫ “ َل ُي ْز ِل ُقو َن‬kırâ™atine
göre de sahihtir, zîrâ ”‫“ز ِل َق َر ْأ َس ُه‬ َ ve ”‫سه‬ُ ‫ “أَ ْز َل َق َر ْأ‬birdir ki ”‫“ح َل َق ُه‬ َ demektir. Vallâhu a¡lemu.
Bâbu’z-Zây’da ”‫“ز َل ًقا‬
َ kelimesine de mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-Y™ MA¡A’S-SÎNİ’L-MUHMELE: “‫س‬،‫”ي‬

َ
ُ ‫•يسومو َن‬
]yesûmûnekum[ ‫كم‬
ْ ُ َُ
‫ أَ ْي يُولُو َن ُكم‬1968﴾‫اب‬
ِ ‫وء ا ْل َع َذ‬َ ‫ومو َن ُك ْم ُس‬
ُ ‫﴿ي ُس‬
َ •
ْ
Ya¡nî “Size en kötü ¡azâbı verirlerdi” demek olur. Ve ”‫يدو َن ُــه ِم ْن ُكــم َو َي ْط ُلبو َن ُــه‬ ُ ِ‫ “يُر‬Ya¡nî size
ُ ْ
sû™-i ¡azâbı murâd ederler ve onu isterlerdi demektir de denildi. ”‫“س ْــو ٌم‬ َ lafzındandır ki
aslen bir şey™i kasd ve talebde zehâbdır ki eski lisânımızda isteyi gitmek denirdi. Ve
”‫ــومو َن ُكم‬ ِ ِ
ْ ُ ‫“ي ُس‬
َ , ”‫“ي ْب ُغو َن ُك ْــم‬
َ ve ”‫ “يُ َك ّل ُفو َن ُك ْــم‬ve ”‫¡ “يُذي ُقو َن ُك ْــم‬ibâretiyle de tefsîr edilmiştir. “‫ــال‬ َ ‫” َق‬
ِ ِ ِ
bâbından ”‫ــوم َس ْــو ًما َف ُه َو َســائم َوفي ْالُ ْن َثى َسائ َم ٌة‬
ٌ ُ ‫ــام َي ُس‬
َ ‫“س‬ َ denir. Ve ”‫ت َك َذا‬ ُ ‫“س ْــم‬ُ denir, ‫“إ ِْب َت َغ ْي ُت ُه َو َق َص ْدتُ ُه‬
”‫ط َلب ُت ُه‬ ‫و‬
ْ َ َ
demek olur.

َ ‫•يس َت ْحي‬
]yesta√yûne[ ‫ون‬
ُ َْ
‫ون ِن َس َاء ُكم‬
َ ‫ أَ ْي َي ْس َت ْب ُق‬1969﴾‫ون ِن َس َاء ُك ْم‬ َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿يُ َق ِّت ُل‬
َ ‫ون أَ ْب َن َاء ُك ْم َو َي ْس َت ْح ُي‬
ْ

1966 “Görmez misin ki Allah, bulutları sevk eder.” en-Nûr, 24/43.

1967 “Şüphesiz inkâr edenler Zikr’i (Kur’an’ı) duydukları zaman neredeyse seni gözleriyle devirecekler.”
el-Kalem, 68/51.
1968 “Hani, sizi azabın en kötüsüne uğratan” el-Bakara, 2/49; el-A¡râf, 7/141; İbrâhîm, 14/6.
1969 “Oğullarınızı öldürüyor, kadınlarınızı sağ bırakıyorlardı.” el-A¡râf, 7/141.
442 ‫َنوُحِتفَتْسَي‬
ْ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

Ya¡nî “Oğullarınızı katl ederler, kadınlarınızı sağ bırakırlar” demek olup ”ٌ‫“حيــاة‬tan “is-
ََ
tif¡âl”dir. ”‫ــاء‬
ٌ ‫“ح َي‬dan
َ değildir. Bu iki lafz [472] “istif¡âl” bâbında şeklen ve lafzen ittihâd
ederler, binâ™en ¡aleyh siyâk ve sibâka nazaran ma¡nâları ta¡yîn edilir. Bâbu’l-Mîm’de
”‫اي‬َ ‫“م ْح َي‬
َ kelimesine de nazar buyurula.
َ ‫•يس َت ْف ِت ُح‬
]yestefti√ûne[ ‫ون‬
َْ
َ ‫ أَ ْي َي ْس َت ْن ِص ُر‬1970﴾‫ين َك َف ُروا‬
‫ون‬ ِ َ ‫﴿و َكانُوا ِم ْن َق ْب ُل َي ْس َت ْف ِت ُح‬
َ ‫ون َع َلى ا َّلذ‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Evvelce kâfirler üzerine nusret taleb ederlerdi.” Ya¡nî nebî-i âhirü’z-zamân ve
ona inzâl olunacak ¢ur™ân hürmetine bize nusret eyle diye du¡â ederlerdi demek olur.
Feth nusret-i Hakk’a mütevakkıf olmakla burada ”‫اح‬ ِ ِ
ٌ ‫ “إ ِْســت ْف َت‬kelimesi ”‫ار‬
ٌ ‫ “إ ِْســت ْن َص‬ile tefsîr
olunmuştur.

َ ‫•يس َتب ِشر‬

]yestebşirûne[ ‫ون‬
ُ ْ َْ

َ ‫ أَ ْي َي ْف َر ُح‬1971﴾‫ين‬
‫ون‬ ِِ ِ ِ َّ ‫ون ب ِِنعم ٍة ِمن‬ ِ
َ ‫يع اَ ْج َر ا ْل ُم ْؤمن‬
ُ ‫الل َل يُض‬
َ َّ ‫الل َو َف ْض ٍل َواَ َّن‬ َ َ ْ َ ‫﴿ي ْس َت ْبش ُر‬
َ •
Bâbu’l-Bâ’da ”‫“ب َشر‬ kelimesine mürâca¡at buyurula.
ٌ َ
]yestenbi†ûnehû[ ‫طو َن ُه‬
ُ ‫•يس َت ْن ِب‬ َْ
‫ أَ ْي َي ْس َت ْخرِ ُجو َن ُه‬1972﴾‫ين َي ْس َت ْن ِبطُو َن ُه ِم ْن ُهم‬ ِ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل َعل َم ُه ا َّلذ‬
ْ
Ya¡nî “Haber-i sahîhi yâhûd tedbîr-i lâzımı istihrâc ederler” demek olur. ”‫ــوط‬ ٌ ‫“نُ ُب‬tandır.
“‫”د َخ َــل‬
َ ve “‫ــس‬‫ل‬‫”ج‬
َ ََ bâblarından ”‫ا‬ ‫ط‬ ‫و‬‫ب‬ ‫ن‬ ‫ِط‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫ط‬ ‫ب‬‫ن‬
ً ُُ ُ َْ َ ُ َُْ ُ َ ْ َ ََ‫ي‬ ‫ــاء‬‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ــط‬‫ب‬ ‫ن‬ “ denir, ” ‫ع‬ ‫ب‬
َ ََ‫ن‬ “ demektir ki suyun arz-
dan yüze çıkmasıdır, binâ™en ¡aleyh ”‫اط‬ ِ
ٌ ‫ “إ ِْست ْن َب‬istihrâc demek olur. Ve istinbât-ı mesâil de
bundandır ki edille-i şer¡iyyeden hükm çıkarmak olur.
ِ ‫•يست ْن‬
]yestenkife[ ‫ك َف‬ َ َْ
ِ َّ ِ ‫ون عبدا‬
َ ‫ل َو َل ا ْل َم َل ِئ َك ُة ا ْل ُم َق َّر ُب‬
‫ أَ ْي َل ْن َي ْأ َن َف‬1973﴾‫ون‬ ِ ِ
ً ْ َ َ ‫يح أَ ْن َي ُك‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َل ْن َي ْس َت ْنك َف ا ْل َمس‬
Ya¡nî “Elbette Mesîh ¡âr ve istikbâr ile Allâh’a kul olmaktan imtinâ¡ etmez” demek
olur. ”‫ “ َن َك َــف‬lafzındandır ki ¡âr ve gayret ve istikbâr sebebiyle bir şey™den ¡udûl ve im-
tinâ¡ ma¡nâsınadır. “‫ــب‬ ِ َ ve “‫ ” َقت َــل‬bâblarından ”‫ “ َن ِك َــف ي ْن َك ُف َن َك ًفا و َن َك َف ي ْن ُك ُف َن ْك ًفا‬denir. “İs-
َ ‫”تع‬ َ َ َ َ
tif¡âl”den ”‫اف‬ ٌ ‫ “إ ِْس ِــت ْن َك‬istikbâren ve enefeten imtinâ¡dır: ‫يــن ْاس َــت ْن َك ُفوا َو ْاس َــت ْك َب ُروا َف ُي َع ِ ّذ ُب ُه ْــم‬ ِ
َ ‫﴿وأَ َّمــا ا َّلذ‬
َ
1974
﴾‫يمــا‬ ِ ‫ ع َذابــا َا‬kavl-i [473] kerîminde de ”‫ “إِمت َنعــوا‬ile tefsîr edilmiştir. ”‫ “إِم ِت َنــاع‬mutlaktır,
‫ل‬
ً ً َ ُ َ ْ ٌ ْ

1970 “Oysa daha önce (bu kitabı getirecek peygamber ile) inkârcılara (Arap müşriklerine) karşı yardım
istiyorlardı.” el-Bakara, 2/89.
1971 “(Şehitler) Allah’ın nimetine, keremine ve Allah’ın, mü’minlerin ecrini zayi etmeyeceğine sevinir-
ler.” Âl-i ¡İmrân, 3/171; et-Tevbe, 9/124; el-Hicr, 15/67; er-Rûm, 30/48; ez-Zumer, 39/45.
1972 “Onu değerlendirip sonuç (hüküm) çıkarabilecek nitelikte olanları onu anlayıp bilirlerdi.” en-Nisâ™,
4/83.
1973 “Mesih de, Allah’a yakın melekler de, Allah’a kul olmaktan asla çekinmezler.” en-Nisâ™, 4/172.
1974 “Allah’a kulluk etmekten çekinenlere ve büyüklük taslayanlara gelince; (Allah) onları elem dolu bir
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ْمُكَتَحْسَي‬ 443

ٌ ‫¡ “إ ِْس ِت ْن َك‬âr ve istikbâr ile mukayyeddir.

”‫اف‬

َ ‫•يسب ُِت‬
]yesbitûne[ ‫ون‬
َْ
‫ون َل َت ْأ ِتيهِ م َك ٰذ ِل َك‬
َ ‫الس ْب ِت ِا ْذ َت ْأ ِتيهِ ْم ِح َيتانُ ُه ْم َي ْو َم َس ْب ِتهِ ْم ُش َّر ًعا َو َي ْو َم َل َي ْسب ُِت‬ ِ َ ‫﴿ا ْذ يع ُد‬
َّ ‫ون في‬ َْ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ُ ْ
ْ
‫السب َت‬ ‫ون‬
َ ‫ل‬
ُ ‫ع‬ ‫ف‬ْ ‫ي‬ ‫ل‬ َ ‫ي‬َْ ‫ أ‬1975﴾‫ون‬
َ ‫ق‬
ُ ‫س‬ ‫ف‬
ْ ‫ي‬ ‫وا‬ُ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ك‬
َ َ ‫وه ْم‬
‫ا‬ ‫ِم‬
‫ب‬ ُ ‫َن ْب ُل‬
ْ َّ َ َ ُ َ
Bundan murâd yevm-i sebtin gayrı günlerde demektir. Cum¡a ertesi günün ismi olan
”‫ت‬ٌ ‫“س ْــب‬
َ lafzındandır. Bâbu’s-Sîn’de ”‫ت‬ ُ ‫“الس ْــب‬
َّ kelimesine mürâca¡at oluna. Ve zamm-ı yâ™
ile ”‫ون‬ ‫ِت‬
‫ب‬
َ ُ ُْ‫س‬‫“ي‬ sûretinde de kırâ™at olunmuştur, bu takdîrde ”‫ت‬ ٌ ‫“س ْب‬ten
َ “if¡âl” olur. Ve duhûl
ma¡nâsı ifâde eder: ”‫ون‬ َ ‫ “يُ ْسب ُِت‬, ”‫ت‬
َ ‫الس ْب‬ َ َ
َّ ‫ون‬
َ ‫“ي ْد ُخ ُل‬
َ demek olur, ”‫ “أ ْص َب َح‬ve ”‫ “أ ْم َسى‬gibi. Vallâhu
a¡lemu.

]yestenbi™ûneke[ ‫ك‬
َ ‫•يس َت ْنب ُِؤو َن‬ َْ
‫ أَ ْي َي ْس َت ْخبِرو َن َك‬1976﴾‫ين‬
َ ِ‫﴿و َي ْس َت ْنبِؤو َن َك أَ َح ٌّق ُه َو ُق ْل إِي َو َر ّبِي إ َِّن ُه َل َح ٌّق َو َما أَ ْن ُت ْم ب ُِم ْع ِجز‬
َ •
ُ
Ya¡nî “Senden haber isterler” demektir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “ َنبأ‬kelimesine mürâca¡at edile.
َ
َ ‫•يس َت ِحب‬
]yeste√ibbûne[ ‫ون‬
ُّ َْ
ِ ‫ •﴿ال ِذين يست ِحبون الحيوة الدنيا على ال ِخر ِة ويصدون عن سبِيل‬
‫الل َو َيب ُغو َن َها ِع َو ًجا أُو ٰل ِئ َك ِفي َض َل ٍل‬
ْ َّ ِ َ ْ َ َ ُّ ُ َ َ َ ٰ ْ َ َ َ ْ ُّ َ ٰ َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ َّ َ
‫ون‬
َ ‫ار‬ َ 1977 ٍ ِ
ُ ‫َبعيد﴾ أ ْي َي ْخ َت‬
Ve ”‫ون‬ َ ‫ “يُ ْؤ ِث ُــر‬ve ”‫ــون‬
َ ‫¡ “يُ َر ِ ّج ُح‬ibârâtıyla tefsîr olunmuştur. Sevgi demek olan ”‫ــب‬ ٌّ ‫“ح‬den
ُ “is-
tif¡âl” olup ihtiyâr ve îsâr ve tercîh ma¡nâlarına kullanılır.

ُ ‫•يس َح َت‬
]yes√atekum[ ‫كم‬
ْ َْ
‫ أَ ْي يُ ْه ِل َك ُكم‬1978﴾‫اب َم ِن ا ْف َترى‬ ِ َّ ‫ •﴿ َق َال َلهم موسى وي َل ُكم َل َت ْفتروا ع َلى‬
ٍ ‫الل َك ِذ ًبا َفي ْس َح َت ُكم ب َِع َذ‬
ْ ٰ َ ‫اب َو َق ْد َخ‬ ْ َ َ َُ ْ َْ ٰ ُ ُْ
Bu kelime zamm-ı yâ™ ile “if¡âl”den ﴾‫ــح َت ُكم‬ ِ ‫ ﴿يس‬kırâ™ati şâyi¡ olmakla yâ-i mazmûmede
ْ ُْ
yazıldı.

azaba uğratacaktır.” en-Nisâ™, 4/173.

1975 “Hani onlar Cumartesi (yasağı) konusunda haddi aşıyorlardı. Zira tatil yaptıkları Cumartesi günü
balıklar onlara akın akın geliyor, tatil yapmadıkları (diğer) günlerde ise gelmiyorlardı. İşte onları
yoldan çıkmaları sebebiyle böyle imtihan ediyorduk.” el-A¡râf, 7/163.
1976 ““O (azap) gerçek midir?” diye senden haber soruyorlar. De ki: “Evet, Rabbime andolsun ki o elbet-
te gerçektir. Siz (bu konuda Allah’ı) âciz kılacak değilsiniz.”” Yûnus, 10/53.
1977 “Dünya hayatını ahirete tercih edenler, (insanları) Allah yolundan çevirip onu eğri ve çelişkili gös-
termek isteyenler var ya, işte onlar derin bir sapıklık içindedirler.” İbrâhîm, 14/3.
1978 “Mûsâ onlara şöyle dedi: “Yazıklar olsun size! Allaha karşı yalan uydurmayın, yoksa sizi azap ile
yok eder. Allah’a karşı yalan uyduran mutlaka hüsrana uğramıştır.”” Tâ Hâ, 20/61.
444 ‫َنوُرِسحَتْسَي‬
ْ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

َ ‫•يس َت ْح ِسر‬
]yesta√sirûne[ ‫ون‬
ُ َْ
1979
﴾‫ون‬ َ ‫اد ِت ِه َو َل َي ْس َت ْح ِس ُر‬ ِ
َ ‫ون َع ْن ع َب‬َ ‫ات َو ْالَ ْر ِض َو َم ْن ِع ْن َد ُه َل َي ْس َت ْكب ُِر‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و َله من ِفي السمو‬
َ ٰ َّ ْ َ ُ َ َ ْ
َ ‫أَ ْي َل َي ْع ُي‬
‫ون‬
Ya¡nî “Yorulmazlar” demektir. ”‫“ح ْســر‬dendir. Lafz-ı mezkûr keşf-i melbes ve ¡ayâ™ ve
ٌ َ
za¡f ve kelâl ma¡nâlarında kullanılır. “‫”ضــر َب‬ ”‫اســر َو َح ِســير‬
ِ ‫“حســر يح ِســر حســرا فهــو ح‬
ٌ َ َ َُ ً ْ َ ُ ْ َ َ َ َ
bâbından
َ َ ٌ
denir. Ve müte¡addî ve lâzım olarak isti¡mâl edilir: ”‫اعيه‬ ِ ِ
‫ “حســر كمه عن ذر‬, ”‫“ك َشــ َف ُه‬ َ ve ‫“ح َس َــر‬
ْ َ َ ْ َ ُ َّ ُ َ َ َ َ
ِ َ
”‫ ا ْلبعيــر‬, ”‫ “أ ْعيــا‬ve ”‫“ح َســر َب َصــر ُه‬ , ” ‫ل‬َّ ‫ك‬
َ ‫و‬ ‫ــف‬ َ ‫ع‬ ‫“ض‬َ demek olur. “İstif¡âl”den [474] ” ‫ــر‬‫س‬ ‫ح‬ ‫ت‬ ‫ِس‬
‫إ‬ “ de
ُ َ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ْ َْ
”‫ “أَ ْعيا‬demektir. Ve ”‫“ح ْســر‬ َ telehhüf ve te™essüf ma¡nâsına dahi kullanılır. ”‫“ح ْســر ٌة‬ ismdir.
َ ٌ َ َ
Bâbu’l-◊â’da ”‫“ح ْسر ًة‬ kelimesinde zikri geçti.
َ َ
َ ‫•يس ُط‬
]yes†ûne[ ‫ون‬
َْ
ِ ‫ون بِا ْلم ْكر‬
‫وه‬ ‫ أَي يتناول‬1980﴾‫ون َع َليهِ م َآي ِات َنا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿يكادون يسطون بِال ِذين يتل‬
ُ َ َ ُ َ َََ ْ ْ ْ َ ُ ْ َ َ َّ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ
Ya¡nî “Çirkin ve kötülükle onlara değeceklerdi” demek olur. Ve ”‫ــون‬ َ ‫“ي ْب ِط ُش‬
َ ve ”‫ــون‬ َ ‫“ي َق ُع‬
َ
ve ”‫ــون‬
َ ُ َ ‫ب‬ ِ
‫ث‬ ‫“ي‬ ¡ibârâtıyla da tefsîr edillmiştir. Cümlesi ” ‫و‬ ‫ط‬
ٌْ َ‫ــ‬ ‫“س‬in batş-ı şedîd ma¡nâsından
me™hûzdur. ”‫“ع َدا‬ َ bâbından ”‫“ســ َطا َي ْســطُو َســ ْط ًوا َو َســ ْط َو ًة‬ َ denir. Ve bâ™ ve ¡alâ ile ta¡addî eder.
ِ ِ َ
Ve ”‫ “ َق ْــد َســ َطا بِــه َو َع َليــه‬, ”‫ “ َق َهــر ُه َوأ َذ َّل ُــه‬demektir ki batş-ı şedîd ve ahz-ı ¡anîfle bir kimseye
ْ َ
hücûmdur.

]yesta&ri«uhû[ ‫خ ُه‬
ُ ِ‫•يس َتصر‬ ْ َْ
‫يث ب ِِه‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف ِإ َذا ا َّل ِذي ْاس َت ْن َص َر ُه ب ِْالَ ْم ِس َي ْس َت ْصرِ ُخ ُه﴾ أَ ْي َي ْس َت ِغ‬
1981

Ya¡nî “İmdâd ve hasmı üzerine ¡avn ve nusret taleb eder” demek olur. Bu kelimeye
dâir kelâm Bâbu’§-~âd’da ”‫يــخ‬ َ ِ‫“صر‬ َ kelimesinde mürûr etti, mahall-i mezkûra mürâca¡at
oluna.

َ ‫•يسأَم‬
]yes™emûne[ ‫ون‬
ُ َْ
َ ‫ أَ ْي َل َي َمل‬1982﴾‫ون‬
‫ُّون‬ َ ‫الن َهارِ َو ُه ْم َل َي ْس َئ ُم‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف ِا ِن است ْكبروا َفا َّل ِذ‬
َّ ‫ون َل ُه بِا َّل ْي ِل َو‬
َ ‫ِح‬ُ ‫ين ع ْن َد َر ّب َِك يُ َس ّب‬
َ َُ َ ْ َ ُ ْ
َ
Ya¡nî “Usanmazlar.” Ve ‫ال ْن َســا ُن م ْن ُد َعاء ا ْل َخيرِ ﴾ أ ْي َل َي َم ُّل َو َل َي َز ُال‬
1983 ِ ِ ِ ْ ‫﴿ل َي ْس َــئم‬َ Ya¡nî “Usanmaz
ْ ُ
ve ayrılmaz” demektir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْسأَ ُموا‬ َ kelimesine mürâca¡at edile.

1979 “Göklerde ve yerde kim varsa hep onundur. O’nun katındakiler ne ona ibadetten çekinir (ve büyük-
lenir) ne de yorgunluk (ve bıkkınlık) duyarlar.” el-Enbiyâ™, 21/19.
1980 “Neredeyse, kendilerine âyetlerimizi okuyanlara hışımla saldıracaklar.” el-Hacc, 22/72.
1981 “Bir de ne görsün, dün kendisinden yardım isteyen yine feryat ederek ondan yardım istiyordu.”
el-Kasas, 28/18.
1982 “Eğer onlar büyüklük taslarlarsa, bilsinler ki Rabbinin yanında bulunanlar (melekler), gece gündüz
hiç usanmadan onu tespih ederler.” Fussilet, 41/38.
1983 “İnsan, hayır (mal, mülk, genişlik) istemekten usanmaz.” Fussilet, 41/49.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ِرْسَي‬ 445

]yesîrin[ ٍ‫ • َي ِسير‬
‫ أَ ْي َع ِسير‬1984﴾ ٍ‫ين َغير َي ِسير‬ ِ‫النا ُقورِ َف ٰذ ِل َك َي ْو َم ِئ ٍذ َي ْو ٌم َع ِسير َع َلى ا ْل َك ِافر‬ ِ ِ ِ ِِ ِ
َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َفا َذا نُق َر في‬
ٌ ُْ َ ٌ
Ya¡nî güç, düşvâr demektir. Çünkü bu kelime ”‫“ع ْســر‬un zıddı olan ”‫“يُ ْســر‬den olup ‫“ َغيــر‬
ٌ ُ ٌ ُ ْ
” ٍ‫ َي ِسير‬demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْس َتي َسر‬kelimesine mürâca¡at buyurula. [475]
َ ْ
]yestefizzûneke ve yestefizzehum[ ‫ك و يس َت ِف َّز ُهم‬
َ ‫•يس َت ِف ُّزو َن‬
ْ َْ َْ
﴾‫وك ِم ْن َها‬
َ ‫ادوا َل َي ْس َت ِف ُّزو َن َك ِم َن ْالَ ْر ِض ِل ُي ْخرِ ُج‬
1985
ُ ‫﴿وإ ِْن َك‬ َ •
﴾‫يعا‬ ِ ِ ِ ِ
ً ‫ •﴿ َفاَ َر َاد اَ ْن َي ْس َتف َّز ُه ْم م َن ْالَ ْرض َفاَ ْغ َر ْق َن ُاه َو َم ْن َم َع ُه َجم‬
1986

Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْس َت ْفزِ ْز‬kelimesine mürâca¡at oluna.

]yestehzi™u[ ‫ئ‬
ُ ِ‫•يس َت ْهز‬ َْ
‫ أَ ْي يُ َجازِ يهِ م َج َز َاء ْاس ِت ْه َز ِائهِ م‬1987﴾‫ون‬
َ ‫ئ بِهِ ْم َو َي ُم ُّد ُه ْم ِفي طُ ْغ َي ِانهِ ْم َي ْع َم ُه‬ َّ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى‬
ُ ِ‫﴿اللُ َي ْس َت ْهز‬
ْ ْ
Ya¡nî “Allâh-ı ¡azîmü’ş-şân onları istihzâ™larının cezâ-yı muvâfıkıyla cezalandırır” de-
mek olur. Bu sûretle tefsîr “hud¡a ve mekr ve istihzâ™” gibi Cenâb-ı Hakk’a isnâdı gayr-ı
câiz ve müstehîl olan ef¡âl edeben ma¡allâh ve tenzîhen li-şânihi onlara lâyık ve muvâfık
olan cezâ ile mücâzât ma¡nâsına haml olunmak usûl-i tefsîr-i ¢ur™ân muktezâsından
olduğuna binâ™endir. Bu kelime ”‫“ه ُــز ٌؤ‬den ُ “istif¡âl”dir. ”‫“ه ُــز ٌؤ‬ün ُ tahkîki Bâbu’l-Hâ’da
”‫“ه ُز ًؤا‬
ُ kelimesinde mürûr etti, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna.
]yesri[ ِ‫ • َي ْسر‬
ُ ‫ أَ ْي َي ْم ِضي َويُ َق‬1988﴾ ِ‫﴿وال َّل ْي ِل ِإ َذا َي ْسر‬
‫ال َي ْذ َه ُب‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ
Ya¡nî “geçtiği veyâ gittiği vaktte” demektir. ”‫“ســرى َي ْســرِ ي ُســرى‬ denir, gece gitmek ya¡nî
ً َ َ
ِ ِ
geceleyin yola gitmek ma¡nâsınadır. Ve ”‫ “يُ ْســرى فيه‬demektir dahi denilmiş. ” ِ‫“ي ْســر‬
َ َ aslen
”‫“ي ْســرِ ي‬
َ olup fevâsıla ri¡âyeten yâ™ iskât edilip kesre ile iktifâ™ edilmiştir. Bu lafza dâir
kelâm Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْسرى‬kelimesinde mürûr etti, mürâca¡at oluna.
َ

1984 “Sûr’a üfürüldüğü zaman var ya; işte o gün çetin bir gündür. Kâfirler için hiç kolay değildir.”
el-Müddessir, 74/8-10.
1985 “Seni o yerden (Mekke’den) sürüp çıkarmak için neredeyse seni sıkıştıracaklardı.” el-İsrâ, 17/76.
1986 “Bunun üzerine Firavun (işkence etmek ve öldürmek suretiyle) o yerden onların kökünü kazımak
istedi. Biz de onu ve beraberindekileri hep birden suda boğduk.” el-İsrâ™, 17/103.
1987 “Gerçekte Allah onlarla alay eder (alaylarından dolayı onları cezalandırır); azgınlıkları içinde boca-
layıp dururlarken onlara mühlet verir.” el-Bakara, 2/15.
1988 “Geçip giden geceye andolsun (ki, müşrikler azaba uğrayacaklardır).” el-Fecr, 89/4.
446 ‫ُهُغيِسُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫س‬،‫”ي‬
ُ
ُ ‫•ي ِس‬
]yusîπuhû[ ‫يغ ُه‬
ُ
ُ ‫اد يُ ِس‬
‫ أَ ْي يُ ِج ُيز ُه‬1989﴾‫يغ ُه‬ ُ ‫﴿و َل َي َك‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Geçirir.” Murâd lokmayı boğazdan geçirmektir, nitekim ”‫“يب َت ِل ُع ُه‬ ile de tefsîr edil-
َْ
miştir. “‫ ” َق َال‬bâbından ”‫اك َم ُســو ٌغ‬ ِ
َ ‫“ســا َغ َي ُســو ُغ َس ْــو ًغا َف ُه َو َســائ ٌغ َو َذ‬
َ denir, ta¡âmın [476] ve şarâbın
boğazdan kolayca geçmesidir. ”‫ــيغ ُه‬ ُ ُ ‫س‬ِ ‫“ي‬ bundan “if¡âl”dir: ”‫ــيغ ُه إ َِســا َغ ًة‬ُ ‫ “ َا َســا َغ ُه يُ ِس‬denir, ‫“ج َع ْل ُت ُه‬
َ
ِ
”‫ َســائ ًغا‬demektir. Ve “tef¡îl”den ”‫“س َّــو ْغ ُت ُه‬ da böyledir. Bu lafz ibâha ma¡nâsına da kullanı-
َ
lır, meselâ ”‫الشــي ِء‬
َّ ‫ “ســاَ َغ ِف ْع َل‬, ”‫اح ُه‬
َ َ ‫ب‬ َ ‫أ‬ “ ve kezâ ”‫“س َّــو ْغ ُت ُه‬ َ , ”‫احا‬ ً ‫“ج َع ْل ُت ُه ُم َب‬
َ demektir. Ve cevâz ve
ْ
tecvîz ma¡nâlarına da gelir: ”‫“ف ِيه َم َسا ٌغ‬ ِ denir.

َ ‫•يس َتع َتب‬

]yusta¡tebûne[ ‫ون‬
ُ ْ ُْ
‫ أَ ْي َل يُ ْط َل ُب ِم ْن ُهم ا ْل ُع ْتبى‬1990﴾‫ون‬
َ ‫﴿و َل ُه ْم يُ ْس َت ْع َت ُب‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ُ
”‫“ع ْتبى‬ izâle-i şekvâdır. Aslen gazab sebebiyle bir kimseyi levm etmek ve dürüşt ve sert
َ ُ
hitâb etmek ma¡nâsına olan ”‫ــاب‬ ِ ِ ِ ِ ِ
ٌ ‫“ع َت‬dandır. “‫”ض َــر َب‬ َ bâbından ‫ب‬ ٌ ‫ــب ع َت ًابــا َف ُه َو َعات‬
ُ ‫ــب َع َل ْيــه َي ْعت‬
َ ‫“ع َت‬َ
”‫ــاب‬
ٌ ‫ت‬
َّ ‫ع‬
َ ‫و‬
َ denir, “Gazabla levm etti ve dürüşt söyledi” demek olur. Ve “if¡âl”den ” ‫ــاب‬
ٌ ‫ت‬
َ ‫ِع‬
ْ ‫“إ‬
izâle-i şekvâdır ki hemze-i “if¡âl” selb ifâde eder. İşte ”‫“ع ْتبى‬ bundan ismdir.
َ ُ
ُ ‫•يس ِح َت‬
]yus√itekum[ ‫كم‬
ْ ُْ
ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ َق َال َلهم موسى وي َل ُكم َل َت ْفتروا ع َلى‬
ٍ ‫الل َك ِذ ًبا َفي ْس ِح َت ُكم ب َِع َذ‬
‫ أَ ْي يُ ْه ِل َك ُكم‬1991﴾‫اب‬
ْ ْ ُ َ َُ ْ َْ ٰ ُ ُْ َ ْ
Ve yâ™ ve √â™nın fethalarıyla ”‫ــح َت ُكم‬ ‫ “يس‬de kırâ™attır. Birinci “if¡âl”den ikinci sülâsîden
ْ َ َْ
olup ma¡nâca fark yoktur. Bâbu’s-Sîn’de ”‫“الس ْح ِت‬ ُّ kelimesine mürâca¡at oluna.
َ ‫•يس َحب‬
]yus√abûne[ ‫ون‬
ُ ُْ
َ ‫ أَ ْي يُ َج ُّر‬1992﴾‫ون‬
‫ون ب َِها‬ َ ‫النارِ يُ ْس َج ُر‬ ِ ِ ‫ون ِفي ا ْل َح ِم‬ َ ‫الس َل ِس ُل يُ ْس َح ُب‬ ِ ِ ِِ
َّ ‫يم ثُ َّم في‬ َّ ‫ •﴿اذ ْالَ ْغ َل ُل في اَ ْع َناقهِ ْم َو‬
Ya¡nî “Cerr olunurlar, çekilirler hamîme” ya¡nî kaynar suya demek olur. ”‫“ج ٌّر‬ َ ma¡nâsına
olan ”‫ب‬ ‫ــح‬ ‫“س‬dendir. ‫ع‬ ‫ف‬‫ن‬ ”‫ا‬ ‫ب‬ ‫ــح‬ ‫س‬ ‫ض‬ ِ ‫ر‬ َ ‫ال‬ ‫ى‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫ت‬‫ب‬ ‫ــح‬ ‫“س‬ ” ‫ه‬ ‫ت‬‫ر‬ ‫ر‬ ‫“ج‬
ٌ ْ َ “ َ ََ ” bâbından
ًْ َ ْ ْ ََ َُُْ َ denir, َُُْ َ Ya¡nî “Çektim
sürükledim” demek olur. Mutâvi¡i ”‫ــح َب‬ َ ‫“ ِإ ْن َس‬dir: ”‫ــح َب‬ َ ‫ــح ْب ُت ُه َفا ْن َس‬
َ ‫“س‬َ denir. Bulut demek olan
”‫اب‬
ٌ ‫“س َح‬ َ da bundandır, havâda insihâbına binâ™en tesmiye edilmiştir. [477]

1989 “Fakat boğazından geçiremeyecektir.” İbrâhîm, 14/17.

1990 “Ne de Allah’ın rızasını kazandıracak amelleri işleme istekleri kabul edilecek.” en-Nahl, 16/84; er-
Rûm, 30/57; el-Câsiye, 45/35.
1991 “Mûsâ onlara şöyle dedi: “Yazıklar olsun size! Allaha karşı yalan uydurmayın, yoksa sizi azap ile
yok eder.”” Tâ Hâ, 20/61.
1992 “O zaman onlar, boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu hâlde kaynar suda sürüklenecekler,
sonra da ateşte yakılacaklardır.” el-Mü™min, 40/71-72.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ْمُكُرِعْشُي‬ 447

َ ‫•يس َجر‬
]yuscerûne[ ‫ون‬
ُ ُْ
‫يها‬ ِ َ ‫ أَي يو َق ُد‬1993﴾‫ون‬
َ ‫النارِ يُ ْس َج ُر‬ ِ
َ ‫ون ف‬ ُ ْ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم في‬
Ya¡nî “Nâr-ı cehhemde yakılırlar” demektir. “‫ ” َق َت َــل‬bâbından ”‫ــجرا‬ ‫ “ســجرت التنــور س‬denir,
ً ْ َ َ ُّ َّ ُ ْ َ َ
”‫ “أَ ْو َق ْد ُت ُه‬demektir ki “Tandırı yaktım, kızdırdım” demek olur.

FASLU’L-Y™ MA¡A’Ş-ŞÎNİ’L-MU¡CEME: “‫ش‬،‫”ي‬

َ
]yeşrî[ ‫•ي ْشرِ ي‬
َ
‫ِيع‬ َ 1994 ِ َّ ‫ات‬ ِ ‫اس من ي ْشرِ ي َن ْفسه اب ِت َغاء مر َض‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِمن الن‬
ُ ‫الل﴾ أ ْي َيب‬ َْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Satar” demektir. Burada şirâ-i nefsten murâd cihâd fî sebîlillâhtır ki ¡abd nef-
sini ya¡nî hayâtını na¡îm-i bâkî mukâbilesinde satmış olur. Bu bey¡de müşterî Cenâb-ı
Hak’tır, nitekim 1995﴾‫ــهم َوأَ ْم َوا َل ُهم ِبأَ َّن َل ُهم ا ْل َج َّن َة‬‫الل ْاش َــترى ِمن المؤ ِم ِنين أَنفس‬َ َّ ‫ ﴿إ َِّن‬buyurdu. Bu ‫“ش َــرى‬
ُ ْ ُْ َُْ َ ُْْ َ َ َ
”‫ َي ْشــرِ ي‬mâddesinin tahkîki Bâbu’ş-Şîn’de ”‫“شــر ْوا‬
َ َ
kelimesi bahsinde mufassalen beyân
edildi, mürâca¡at edile.

َ ‫•ي ْشعر‬
]yeş¡urûne[ ‫ون‬
ُُ َ
1996
﴾‫ون‬ َ ‫﴿ي ْش ُع ُر‬
َ •
َ ُ‫آن ب َِم ْع َنى َي ْف ِطن‬
‫ون‬ ِ ‫ • ِفي ج ِمي ِع ا ْل ُقر‬
ْ َ
Ya¡nî “Zekâ™ ve idrâk-i kavî ile bilirler” demektir. ”‫“ف ْط َن ٌة‬ ِ ma¡nâsına olan şîn’in kesriyle
ِ ِ ِ
”‫“ش ْعر‬dendir. Bâb-ı evvelden ”‫“ش َعر َي ْش ُعر ش ْعرا َف ُه َو َشاعر‬
َ َ
denir, bir şey™i bi’t-tefattun kuvve-i
ٌ ٌ ً ُ
ِ
zekâ™ ve idrâk ile bilmek ma¡nâsınadır. ”‫“ع ْلم‬den ahasstır, çünkü ”‫“ع ْلم‬ ِ mutlakan bilmek-
ٌ ٌ
tir. Bi-eyyi tarîkin kâne ya¡nî ta¡lîm ve ta¡allüm ve tevâtür-i haber ve rü™yet ve emsâli
vesâyıt ve vesâyil ile hâsıl olan bilgidir. Ve “if¡âl”den ”‫ار‬ ٌ ‫ “إ ِْش َع‬bildirmektir.

MAZMÛMETU’L-Y™ “‫ش‬،‫”ي‬
ُ
]yuş¡irukum[ ‫•ي ْش ِعر ُكم‬
ْ ُ ُ
‫يكم‬ ِ‫ أَي وما يدر‬1997﴾‫ون‬ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ ُق ْل إ َِّنما ْاليات ِعند‬
َ ُ‫الل َو َما يُ ْش ِع ُر ُك ْم أَ َّن َها ِا َذا َج َاء ْت َل يُ ْؤ ِمن‬
ُْ ُْ َ َ ْ َْ ُ َ َ َ ُ ْ

1993 “Sonra da ateşte yakılacaklardır.” el-Mü™min, 40/72.

1994 “İnsanlardan öylesi de vardır ki, Allah’ın rızasını kazanmak için kendini feda eder.” el-Bakara,
2/207.
1995 “Şüphesiz Allah, mü’minlerden canlarını ve mallarını, kendilerine vereceği cennet karşılığında satın
almıştır.” et-Tevbe, 9/111.
1996 “Farkında değillerdir.” el-Bakara, 2/9 ﴾‫ون‬
َ ‫﴿و َما َي ْش ُع ُر‬
َ şeklinde yirmi bir yerde geçmektedir.
1997 “De ki: “Mucizeler ancak Allah katındadır. O mucizeler geldiği vakit de inanmayacaklarını siz ne
bileceksiniz?”” el-En¡âm, 6/109.
448 ‫َّعّصَي‬
َ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

Ya¡nî “Size ne şey™ bildirir?” demektir.

‫ِكم أَ َح ًدا‬‫] ول يدرِ ين ب‬478[ ‫ أَ ْي‬1998﴾‫ِكم أَ َح ًدا‬‫ •وكذا ﴿وليتلطف ول يش ِعرن ب‬
ْ ُ َّ َ ْ ُ َ َ ْ ُ َّ َ ْ ُ َ َ ْ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ
Ya¡nî “Sizi bir kimseye bildirmesin” ya¡nî sezdirmesin demektir. Mâ-kablinde vâki¡
”‫ون‬
َ ‫“ي ْش ُع ُر‬
َ kelimesine icrâ¡-ı nazar buyurula.

FASLU’L-Y™ MA¡A’~-~ÂDİ’L-MUHMELE: “‫ص‬،‫”ي‬

َ
]ya§§a¡¡adu[ ‫•يصع ُد‬
َّ َّ َ
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ومن يرِ د َا ْن ي ِض َّله يجع ْل صدره َض ِي ًقا حرجا َكأَ َّنما يصعد ِفي السم‬
‫ أَ ْي َكأَ َّن َما ُك ِّل َف‬1999﴾‫اء‬ َ َّ ُ َّ َّ َ َ ً ََ ّ َُ ْ َ َ ْ َ ُ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ُ ْ
ِ ‫أَ ْن يتصعد ِفي السم‬
‫اء‬ َ َّ َ َّ َ َ َ
Ya¡nî “Gûyâ ki semâya çıkmakla mükellef kılındı” demek olur. Yukarı çıkmak ma¡nâ-
sına olan ”‫ــود‬
ٌ ‫“ص ُع‬dan
ُ “tefa¡¡ul”dür. Aslı ”‫ــد‬ ُ ‫“ي َت َص َّع‬
َ olup tâ-i zâide §âd’a kalb olunup §âd-
ı asliyyede idgâm ile ”‫ــد‬
ُ ‫“ي َّص َّع‬
َ şekline girmiştir. Bu ”‫“ص َع َــد‬ َ mâddesi ma¡ânî-i kesîrede
kullanılmıştır. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ون‬ ‫ــد‬‫ع‬
َ ُ ُِْ ‫ص‬‫“ت‬ ve ~âd’da ”‫ا‬‫يــد‬ ِ
ً َ ve ”‫“ص َع ًــدا‬
‫ع‬ ‫“ص‬ َ kelimelerine dahi
mürâca¡at oluna.

َ ‫•يص َّد ُع‬

]ya§§adde¡ûne[ ‫ون‬
َّ َ
‫ أَ ْي‬2000﴾‫ون‬ ِ َّ ‫ين ا ْل َقي ِِم ِمن َقب ِل اَ ْن ي ْأ ِتي يوم َل مرد َله ِمن‬
َ ‫الل َي ْو َم ِئ ٍذ َي َّص َّد ُع‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿فا ِقم وجهك ِل‬
‫لد‬
َ ُ َّ َ َ ٌ ْ َ َ َ ْ ْ ّ ِ ّ َ َ ْ َ ْ ََ َ ْ
ِ‫الس ِعير‬
َّ ‫ي‬‫ف‬ِ ‫ون َفرِ ي ًقا ِفي ا ْلجن ِة و َفرِ ي ًقا‬
َ َّ َ َ ‫ير‬ ِ ‫ون َفي‬
‫ص‬ َ ‫َي َت َفر ُق‬
ُ َ َّ
Ya¡nî “Yevm-i kıyâmette teferruk ederler, ayrılırlar; bir fırka cennete ve bir fırka ce-
henneme giderler “demek olur. Bâbu’§-~âd’da ”‫“الص ْــد ِع‬ َّ kelimesine mürâca¡at edile.
Ve ”‫ــون‬ َ ‫“ي َّص َّد ُع‬un
َ aslı ”‫ــون‬ َ ‫“ي َت َص َّد ُع‬
َ olup mâ-kablinde mezkûr ”‫ــد‬ ُ ‫“ي َّص َّع‬
َ gibi kalb ve idgâm
olunmuştur.

َ ‫•يص ُّد‬
]ya§uddûne[ ‫ون‬
ُ َ
‫ون َع ْن ُه‬ ِ َّ ‫ِيل‬
َ ‫ أَ ْي َي ُض ُّج‬2001﴾‫الل‬ ِ ‫ون َع ْن َسب‬
َ ‫﴿ي ُص ُّد‬
َ •
Ya¡nî “Nâsı dîn-i haktan men¡ ve sarf etmek için bağırıp çağırırlar” demek olur. Ve
”‫ــون‬
َ ‫ “يُ ْع َر ُض‬ve ”‫ــون‬
َ ‫¡ “يُ ْم َن ُع‬ibâreleriyle tefsîr edilmiştir. Bâbu’§-~âd’da ”‫“ص ُّــدوا‬ َ kelimesine
mürâca¡at edile.

1998 “Ayrıca, çok nazik davransın (da dikkat çekmesin) ve sizi hiçbir kimseye sakın sezdirmesin.” el-
Kehf, 18/19.
1999 “Kimi de saptırmak isterse, onun da göğsünü göğe çıkıyormuşçasına daraltır, sıkar.” el-En¡âm,
6/125.
2000 “Allah tarafından, geri çevrilmesi olmayan bir gün gelmeden önce yüzünü dosdoğru dine çevir. O
gün insanlar bölük bölük ayrılacaklardır.” er-Rûm, 30/43.
2001 “Onlar Allah yolundan alıkoyanlardır.” el-A¡râf, 7/45; Hûd, 11/19.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫نوُعَّدَصُي‬ 449

َ ‫•يصع ُق‬
]ya§¡a…ûne[ ‫ون‬
َ ْ َ
َ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َف َذ ْر ُه ْم َح َّتى يُ َل ُقوا َي ْو َم ُه ُم ا َّل ِذي ِف ِيه يُ ْص َع ُق‬
َ ُ‫ أَ ْي َي ُموت‬2002﴾‫ون‬
‫ون‬
Ya¡nî “Ölürler” demektir. Bâbu’§-~âd’da ”‫اع َق ُة‬ ِ ‫ “الص‬kelimesine bak. [479]
َّ
َ ‫•يص ِد ُف‬
]ya§difûne[ ‫ون‬
ْ َ
َ ‫ أَ ْي يُ ْعرِ ُض‬2003﴾‫اب‬
‫ون‬ ِ ‫وء ا ْل َع َذ‬ ِ َ ‫ين َي ْص ِد ُف‬ ِ
َ ‫ون َع ْن َآيات َنا ُس‬ َ ‫﴿س َن ْجزِ ي ا َّلذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “İ¡râz ederler, yüz çevirirler” demektir. Bâbu’§-~âd’da ”‫“ص َــد َف‬
َ kelimesine mürâ-
ca¡at oluna.

]ya§rimunnehâ[ ‫•يصرِ م َّن َها‬

ُ ْ َ
‫ أَ ْي َلي ْق َط ُع َّن‬2004﴾‫ين‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
َ َ ‫اب ا ْل َج َّنة ا ْذ َا ْق َس ُموا َل َي ْصرِ ُم َّن َها ُم ْصبِح‬
َ ‫اه ْم َك َما َب َل ْو َنا َا ْص َح‬
ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ا َّنا َب َل ْو َن‬
‫َث َمر َت َها‬
َ
Ya¡nî “Meyvesini, mahsûlünü keseler” demek olur. Bâbu’§-~âd’da ”‫يــم‬ ِ ِ‫ “الصر‬kelimesine
َّ
nazar buyurula.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ص‬،‫”ي‬
ُ
]yu§heru[ ‫•يص َهر‬
ُ ُْ
‫اب‬ ِ
َ 2005 ُ ‫ونهِ م وا ْل ُج ُل‬ ِ ِ ِِ ِ
ُ ‫ود﴾ أ ْي يُ َذ‬ َ ْ ُ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿يُ ْص َه ُر بِه َما في ُبط‬
Ya¡nî “Eritilir” demektir. Feth-i §âd’la ”‫“ص ْهر‬dendir ki şuhûm ya¡nî iç yağlarını eritmek
ٌ َ
ma¡nâsınadır. Eritilmiş şahme zammla ”‫ــار ٌة‬ ‫ه‬
َ َ ُ ‫“ص‬ denir. “‫ــع‬
َ ‫ ” َق َط‬bâbından ‫ــح َم َي ْص َه ُــر‬ ْ ‫الش‬
َّ ‫“ص َه َــر‬
َ
”‫ َص ْهرا َفا ْن َص َهر َف ُه َو َصهِ ير‬denir, ”‫اب‬ ‫ذ‬
َ ‫ف‬
َ ‫ه‬ ‫اب‬‫ذ‬َ َ ‫أ‬ “ demektir. Bâbu’§-~âd’da kesrle ”‫ا‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ِ
‫“ص‬ kelimesine
ٌ َ ً َ َُ ًْ
de mürâca¡at oluna.

َ ‫•يص َّد ُع‬

]yu§adde¡ûne[ ‫ون‬
َ ُ
‫أَ ْي َل ُت ْص َد ُع‬ 2006
﴾‫ون‬ َ ‫اب َو َا َبارِ َيق َك ْأ ٍس ِم ْن َم ِعينٍ َل يُ َص َّد ُع‬
َ ‫ون َع ْن َها َو َل يُ ْنزِ ُف‬ ٍ ‫﴿و ِب َا ْك َو‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫وس ُهم ِم ْن ُشرب َِها‬ ‫رؤ‬
ْ ْ ُ ُُ

2002 “Artık sen çarpılacakları günlerine kadar onları kendi hâllerine bırak.” et-Tûr, 52/45.
2003 “İnsanları âyetlerimizden alıkoymaya kalkışanları, yapmakta oldukları engellemeden dolayı azabın
en kötüsü ile cezalandıracağız.” el-En¡âm, 6/157.
2004 “Şüphesiz biz, vaktiyle “bahçe sahipleri”ne belâ verdiğimiz gibi, onlara (Mekkeli inkârcılara) da
belâ verdik. Hani o bahçe sahipleri, sabah erkenden (fakirler gelmeden) bahçenin ürünlerini devşir-
meye yemin etmişlerdi.” el-Kalem, 68/17.
2005 “Onunla, karınlarının içindekiler ve derileri eritilir.” el-Hacc, 22/20.
2006 “İçmekle başlarının dönmeyeceği ve sarhoş olmayacakları, cennet pınarından doldurulmuş sürahile-
ri, ibrikleri ve kadehleri” el-Vâkı¡a, 56/18-19.
450 ‫َنْبِرْضَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

Ya¡nî “Hamr-ı dünyâ gibi humârıyla başlarını ağrıtmadığı için şâriblerinin başları ağ-
rımaz” demek olur. ”‫“ع ْن َهــا‬ َ ke™sten kinâyettir. Bu kelime baş ağrısı demek olan zammla
”‫اع‬ ِ ِ
ٌ ‫“ص َــد‬dan
ُ “tef¡îl”dir. ”‫يعــا‬ ً ‫“ص َّــد َع يُ َص ّد ُع َت ْصد‬den
َ muzâri¡-i mechûl ”‫ “يُ َص َّد ُع‬gelir. Ve teşdîd-i
§âd’la ”‫ــون‬َ ‫“ي َّص َّد ُع‬
َ dahi kırâ™at olunmuştur. O sûrette ”‫“ص ْــد ٌع‬den َ olup ”‫ــون‬ َ ‫“ي َت َف َّر ُق‬
َ demektir.
Ânifü’l-beyân ”‫ون‬ ‫ع‬ ‫د‬ ‫ص‬ ‫“ي‬
َ ُ َّ َّ َ kelimesine ircâ¡-ı nazar oluna.

FASLU’L-Y™ MA¡A’∞-∞ADİ’L-MU¡CEME: “‫ص‬،‫”ي‬

َ [480]
]ya∂ribne[ ‫•ي ْضرِ ْب َن‬
َ
‫ أَ ْي َو ْلي َض ْع َن‬2007﴾‫ِخ ُمرِ ِه َّن َع َلى ُجيوبِهِ َّن‬ُ ‫﴿و ْل َي ْضرِ ْب َن ب‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َ ُ
Ya¡nî “Koysunlar” demektir. Ve ”‫ين‬ ِ ِ
َ ‫“و ْل ُي ْلق‬
َ ve ”‫ين‬ َ ‫“و ْل ُي ْرح‬
َ ¡ibâretleriyle de tefsîr olunmuş ki
bıraksınlar ve sarkıtsınlar demek olur. Bâbu’l-»â’da ”‫ــن‬ ِ ُ kelimesi mütâla¡a buyu-
َّ ‫“خ ُمرِ ه‬
rula. “‫”ضــر َب‬ burada vaz¡ ma¡nâsına alınmış. Bu ma¡nâ ”‫ــت َي ِــدي َع َلــى ا ْل َح ِائ ِط‬ ُ ‫“ض َر ْب‬
َ kavlinden
َ َ
me™hûzdur ki ”‫ــت‬ ‫ع‬ ‫ض‬ ‫“و‬
ُ ْ َ َ demektir ki “Bâga yâhûd bostâna vaz¡-ı yed ettim” demek olur.
Ve ma¡ânî-i sâirede kullanılır. Bâbu’∂-∞âd’da “‫”ضر َب‬ kelimesine mürâca¡at oluna.
َ َ
َ ‫•ي َّضر ُع‬
]ya∂∂arra¡ûne[ ‫ون‬
َّ َ
‫ أَ ْي‬2008﴾‫ون‬ َ ‫الض َّر ِاء َل َع َّل ُه ْم َي َّض َّر ُع‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وما أَرس ْلنا ِفي َقري ٍة ِمن َنب ٍِي إ َِّل أَ َخ ْذ َنا أَه َلها بِا ْلب ْأس‬
َّ ‫اء َو‬ َ َ َ ْ ّ ْ َْ َ َ ْ َ َ َ ْ
‫ون‬
َ ‫َي َت َذ َّل ُل‬
Bunun aslı ”‫ــون‬ َ ‫“ي َت َض َّر ُع‬ َ olup tâ-i “tefa¡¡ul” ∂âd’a ibdâl ile ∂âd-ı asliyyede idgâm olunup
”‫ــون‬
َ ‫“ي َّض َّر ُع‬
َ şekline girmiştir. Huzû¡ ve huşû¡ ve tezellül ma¡nâsına olan ”‫اعــ ٌة‬ َ ‫“ض َر‬den
َ “te-
fa¡¡ul”dür. Sülâsîde bâb-ı sâlisten ”‫اعــ ًة‬ ‫ر‬ ‫ض‬ ‫ع‬ ‫ــر‬
َ َ َ ُ َ َْ َ َ َ ‫ض‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫ــر‬‫“ض‬ denir, ” ‫ل‬
َّ ‫ذ‬
َ ‫و‬ ‫ــع‬ ‫ض‬
َ َ َ َ ‫“خ‬ demektir. ‫ع‬
َ َّ ‫“ت َض‬
‫ــر‬ َ
”‫ َت َض ُّر ًعا‬huzû¡ ve tezellül ve ibtihâl ma¡nâlarına kullanılır.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ض‬،‫”ي‬
ُ
]yu∂âhi™ûne[ ‫ون‬ ِ ‫•ي َض‬
َ ُ‫اهئ‬ ُ
‫ون‬ ِ ‫ون وي َش‬
َ ‫اك ُل‬ ِ َ ‫ أَ ْي يُ َشاب ُِه‬2009﴾‫ين َك َف ُروا ِم ْن َق ْب ُل‬ ِ ِ ‫ •﴿ي َض‬
ُ َ َ ‫ون َويُ َماث ُل‬ َ ‫ون َق ْو َل ا َّلذ‬
َ ‫اه ُؤ‬ ُ
“Müfâ¡âlet”ten hemze ile ”‫اهــأَ ًة‬ َ ‫اهــأَ ُه ُم َض‬
َ ‫“ض‬
َ , ”‫ــاب َه ُه‬
َ ‫“ش‬ َ , ”‫ــاك َل ُه‬
َ ‫“ش‬ َ , ”‫“ما َث َل ُــه‬
َ ma¡nâlarınadır. Ve
hemzenin iskâtıyla ”‫اها ًة‬ َ ‫اه ُاه ُم َض‬
َ ‫“ض‬
َ da denir, nitekim bu âyet her iki vechle de kırâ™at edil-
ْ
miştir. ”‫اهأتُ ُه‬
َ ‫“ض‬
َ ve ”‫اه ْي ُت ُه‬
َ ‫“ض‬َ birdir, ”‫ت ِم ْث َل ِف ْع ِل ِه‬
ُ ‫ “ َف َع ْل‬demek olur.

2007 “Başörtülerini ta yakalarının üzerine kadar salsınlar.” en-Nûr, 24/31.

2008 “Biz hiçbir memlekete bir peygamber göndermedik ki (karşı çıkmaktan vazgeçip) yalvarıp yakarsın-
lar diye ora halkını yoksulluk ve sıkıntıya uğratmış olmayalım.” el-A¡râf, 7/94.
2009 “Onların bu sözleri daha önce inkâr etmiş kimselerin söylediklerine benziyor.” et-Tevbe, 9/30.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫نوُقَّوَطُي‬ 451

FASLU’L-Y™ MA¡A’‰-‰Â™: “‫ط‬،‫”ي‬

َ [481]
ْ ‫•ي‬
]ya†hurne[ ‫ط ُهر َن‬
ْ َ
َّ ‫وه َّن َح َّتى َي ْط ُه ْر َن﴾ أَ ْي َي ْن َق ِط ُع َع ْن ُه َّن‬
‫الد ُم‬ ُ ‫﴿و َل َت ْق َر ُب‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
2010

Ya¡nî “Onlardan hayz kanı munkatı¡ oluncaya kadar” demek olur. Murâd hayz zamânın-
da kadınlara takarrüb etmeyiniz ezâdır demek olur. Ve †â™ ve hâ™nın teşdîd ve fethiyle
”‫“ي َّط َّهــر َن‬ kırâ™atine göre ”‫ــاء‬ِ ‫ “حتــى ي ْغت ِســ ْلن بِا ْلم‬demek olur ki gusl-ı şer¡île gusl edince dek
ْ َ َ َ َ َ َّ َ
demektir. Bu iki kırâ™ate göre hükm-i şer¡î kütüb-i fıkhiyyede görülür. ”‫“ي َّط َّهــر َن‬ kelimesi
ْ َ
”‫“طُ ْهــر‬dan “tefa¡¡ul” olup ”‫“ي َت َط َّهــر َن‬ ”‫ــر‬‫ه‬ ‫ط‬ “
ٌ ُْ
َ iken tâ™ †â™da idgâm edilmiştir. lafzına dâir tah-
ٌ ْ
kîkât Bâbu’†-‰â’da ”‫ورا‬ ً ‫ط ُه‬
َ “ kelimesinde mezkûrdur, oraya mürâca¡at oluna.
]ya†mi&hunne[ ‫ط ِم ْث ُه َّن‬
ْ ‫•ي‬ َ
‫ َلم َي ْم َس ْس ُه َّن‬2011﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َلم َي ْط ِم ْث ُه َّن ِإ ْن ٌس َقب َل ُهم َو َل َجا ٌّن‬
ْ ْ ْ ْ
Ya¡nî “Onlara ehl-i cennetten mukaddem gerek insân gerek cânn dokunmadı.” Murâd
cimâ¡ etmedi demektir. ”‫ــث‬ ٌ ‫ط ْم‬
َ “dendir ki aslen izâle-i bikrdir. Hayz ma¡nâsına da kul-
lanılır. Bâb-ı evvel ve sânîden ”‫ــث الر ُج ُــل ْامرأَ َت ُــه‬ ِ demektir. Ve ”‫ــت ا ْلمــرأَ ُة‬
‫ “طم‬, ”‫“ا ْف َت َّض َهــا‬ ِ ‫طم َث‬
َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ “,
”‫اض ْت‬
َ ‫“ح‬
َ demek olur.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ط‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•ي َطو ُق‬
]yu†avve…ûne[ ‫ون‬
َّ ُ
‫ط ْو ًقا ِفي أَ ْع َن ِاقهِ م‬
ْ َ ‫ أَ ْي َس ُي ْج َع ُل َما َب ِخ ُلوا ب ِِه‬2012﴾‫ون َما َب ِخ ُلوا ب ِِه َي ْو َم ا ْل ِق ٰي َم ِة‬ َ ‫﴿س ُي َط َّو ُق‬ ِِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ِ

Ya¡nî “Buhl ve imsâk ve men¡ ettikleri mâl kıyâmet günü boyunlarına halka kılınır” de-
mek olur. Boyunda olan halka ma¡nâsına mevzû¡ ”‫ط ْــو ٌق‬ َ “dan “tef¡îl”dir. ‫ط َّــو َق يُ َط ِّــو ُق َت ْطوِ ي ًقــا‬ َ “
”‫اك ُم َط َّو ٌق‬ َ ‫ َف ُه َــو ُم َط ِّــو ٌق َو َذ‬denir, ”‫ون‬ َ ‫ “يُ َط ِّو ُق‬mebnî ¡ale’l-mef¡ûldür. Murâd i¡tâ-i zekâttan imtinâ¡
edenleri tehdîd ve ¡azâb-ı âhiretle inzârdır. [482] Bu âyetin tefsîri şu hadîs-i nebevîde-
dir: Bu«ârî ¡an Ebî Hureyre radıyallâhu ¡anhu kâle kâle Resûlullâh sallallâhu ¡aleyhi ve
sellem: ‫ان َع َلى َعي َني ِه‬ ِ ‫ان” أَي نُ ْق َط َت‬ ِ ‫اع” أَي حي ٌة “أَ ْقر ُع َله َزبِيب َت‬ ‫“من آتاه اهلل مال فلم يؤ ِد زكاته م ِثل له يوم ال ِقيام ِة شج‬
ْ ْ ْ َ ُ َ َّ َ ْ ٌ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ّ ُ ُ َ َ َ ّ َ ُ ْ َ َ ً َ ُ ُ َ ْ َ
‫ون‬
َ ‫ين َي ْب َخ ُل‬ ِ
َ ‫﴿و َل َي ْح َس َب َّن ا َّلذ‬ َ
2013
َّ ُ ‫“يُ َط ِّو ُق ُه َي ْو َم ا ْل ِق َي َام ِة ثُ َّم َي ْأ ُخ ُذ ب ِِل ْهزِ َم َت ْي ِه” أَ ْي ِش ْد َق ْي ِه “ثُ َّم َي ُق‬
‫ول أَ َنا َمالُ َك أَ َنا َك ْن ُز َك” ثُم َت َل‬
ِ
﴾‫ــن َف ْضلــه ُه َــو َخيــرا َل ُهــم‬ ِ ِ ِ
ْ ‫اللُ م‬
َّ ‫ــم‬ ‫ “لهزِ مــة” بِمــا آتاه‬lâm ve zây’ın kesriyle çene kemiğidir, çiftine
ُ ُ َ َ ٌ َ ْ
2014
ْ ً ْ
ِ ِ
”‫ “ل ْهزِ َم َتان‬denir.

2010 “Ay hâlinde kadınlardan uzak durun.” el-Bakara, 2/222.

2011 “Onlara eşlerinden önce ne bir insan, ne bir cin dokunmuştur.” er-Rahmân, 55/56, 74.
2012 “Cimrilik ettikleri şey kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır.” Âl-i ¡İmrân, 3/180.
2013 Buhârî, Zekât, 3 no:1403; Tefsîru’l-Kur™ân, 71, no:4565.
2014 “Allah’ın kendilerine lütfundan verdiği nimetlerde cimrilik edenler, bunun, kendileri için hayırlı
olduğunu sanmasınlar.” Âl-i ¡İmrân, 3/180.
452 ‫ُهَنوُقيِطُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

]yu†î…ûnehû[ ‫•ي ِطي ُقو َن ُه‬

ُ
‫الص ْو َم‬ َ ‫ أَ ْي يُ ِطي ُق‬2015﴾ ٍ‫ام ِم ْس ِكين‬
َّ ‫ون‬ َ ‫ين يُ ِطي ُقو َن ُه ِف ْد َي ٌة‬
ُ ‫ط َع‬
ِ
َ ‫﴿و َع َلى ا َّلذ‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ve ”‫“ل‬ َ takdîriyle ”‫“ل يُ ِطي ُقو َن ُــه‬ َ ¡ibâretiyle de tefsîr edilmiştir. Bu kelimede akvâl vardır.
Aslı ânifü’l-beyân ”‫ط ْــو ٌق‬ َ “ lafzıdır ki “boyunda halka” demektir. Birer takrîble ma¡ânî-i
¡adîdede isti¡mâl olunmuş. Ez-cümle kudret ve tâkat ve teklîf ve tekellüf ma¡nâlarına
kullanılmıştır. “Tef¡îl”den ”‫الشــي َء‬ ‫طو ْقتــه‬
َ “ , ”‫ط ْو َق ُــه‬
َ ‫“ج َع ْل ُت ُــه‬
ْ َّ ُ ُ َّ َ demek olup bundan teklîf ma¡nâ-
sına haml ile ”‫“ك َّل ْف ُت ُه ب ِِه‬ َ ‫الشــي َء ِإ‬
”‫طا َق ًة‬ ‫طقت‬ َ َ‫ “أ‬, ”‫ت َع َل ْي ِه‬ ُ ‫“ َق َّد ْر‬
ْ َّ ُ ْ
َ demek murâd edilir. Ve “if¡âl”den
ِ ِ
ve ”‫“أَ َنا ُمط ٌيق‬, ”‫ “ َقاد ٌر‬demek olur. ”‫طا َق ٌة‬ َ “ bundan ismdir, binâ™en ¡alâ-hâzâ ”‫ “يُطي ُقو َن ُه‬, ‫ون‬ ِ َ ‫“ي ْق ِد ُر‬َ
”‫ــام‬‫ي‬ ِ demek olur. Ve ”‫طا َقــ ٌة‬
‫الص‬ َ “ bir şey™den ¡acz-i kat¡î ile ¡âciz ve âyis olmakla berâber
َ َ ّ
bezl-i cehd ve ihtiyâr-ı meşakkatle yapabilmek ma¡nâsınadır dahi denilmiş. Tefsîr-i
Fa«r-i Râzî ve sâir mufassalâta mürâca¡at lâzımdır. Ve zamm-ı yâ™ ve feth-i †â™ ve vâv-ı
müşeddede-i meftûha ile ”‫ “يُ َط َّو ُقو َن ُه‬sûretinde de kırâ™at edilmiş, bu sûrette ma¡nâ ”‫“يُ َك َّل ُفو َن ُه‬
demek olur. Bu âyet-i kerîmenin tefsîr ve ahkâmı hakkındaki [483] akvâl ve ihtilâfâta
ıttılâ¡ için mufassalâta mürâca¡at lâzımdır, belki elzemdir ve ondan istignâ yoktur. Val-
lâhu a¡lemu.

FASLU’L-Y™ MA¡A’ª-ªÂ™İ’L-MENKÛTA: “‫ظ‬،‫”ي‬

َ
َ ‫•يظُ ُّن‬
]ye∂unnûne[ ‫ون‬
َ
‫ون‬ ِ ‫ أَي ي‬2016﴾‫ون‬
َ ُ‫وقن‬ ِ ‫ون َا َّن ُهم ُم َل ُقوا َر ّبِهِ م َو َا َّن ُهم ِا َلي ِه َر‬
َ ‫اج ُع‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ال ِذين يظن‬
ُ ْ ْ ْ ْ ْ َ ُّ ُ َ َ َّ َ
Ya¡nî “Yakînen bilirler ki onlar rabblerine mülâkî olacaklardır.” ”‫ــن‬ ٌّ ‫ظ‬
َ “ lafzı şekk ve
yakîn ve tevehhüm ve ¡ilm ma¡nâlarına gelmekle azdâddandır. Bu âyette yakîn ma¡nâsı-
nadır. Bâbu’@-ªâi’l-Menkûta’da ”‫ “الظَّ ِّن‬kelimesine mürâca¡at oluna.

ْ ‫•ي‬
]ya∂herûhû[ ‫ظ َهروه‬
ُ ُ َ
ِِ ِ
ُ ‫اعوا َل ُه َن ْق ًبا﴾ أَ ْي أَ ْن َي ْع ُل‬
‫وه‬ ُ ‫اعوا أَ ْن َي ْظ َه ُر‬
ُ ‫وه َو َما ْاس َت َط‬ ُ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َف َما ْاس َط‬
2017

Ya¡nî “sedd-i Ye™cûc’un üzerine çıkmağa” demektir. ”‫ــور‬ ٌ ‫“ظُ ُه‬dandır. Bâbu’@-ªâi’l-
Men…ûta’da ”‫ين‬ ِ‫ر‬ ِ ‫ظ‬
‫اه‬ َ “ kelimesine mürâca¡at buyurula.
َ

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ظ‬،‫”ي‬
ُ
ِ ‫•ي َظ‬
]yu∂âhirû[ ‫اهروا‬
ُ ُ
‫اهروا َع َلي ُكم اَ َح ًدا َفاَ ِت ُّموا‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
ِ ‫﴿ا َّل ا َّل ِذين عاه ْدتُم ِمن ا ْلم ْشرِ ِكين ثم لم ينقصوكم شيئا ولم يظ‬
ْ ْ ُ َ ُ ْ َ َ ً ْ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ ْ َ َّ ُ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ

2015 “Oruca gücü yetmeyenler ise bir yoksul doyumu fidye verir.” el-Bakara, 2/184.
2016 “Onlar, Rablerine kavuşacaklarını ve gerçekten ona döneceklerini çok iyi bilirler.” el-Bakara, 2/46.
2017 “Artık onu ne aşabildiler, ne de delebildiler.” el-Kehf, 18/97.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ْمِصَتْعَي‬ 453

ِ‫ اَ ْي َو َلم يُ ِعينُوا أَ ْو يُ َع ِاونُوا َع َلي ُكم أَ َح ًدا ِم َن ا ْل ُك َّفار‬2018﴾‫ِا َليهِ م َع ْه َد ُهم ِإ َلى ُم َّد ِتهِ م‬
ْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ
Ya¡nî “Sizin üzerinize küffârdan hîç bir kimseye i¡âne veyâ mu¡âvenet etmediler.”
Murâd düşmanlarınıza yardım etmediler demek olur. Bâbu’@-ªâ’da ”‫ين‬ ِ َ “ kelimesine
َ ِ‫ظاهر‬
mürâca¡at oluna.

]yu∂âhirûne[ ‫ون‬ ِ ‫•ي َظ‬

َ ‫اهر‬ ُ ُ
ِ ‫ أَي يح ِرمو َنهن َتحرِ يم ظُهورِ ْ ُالمه‬2019﴾‫ون ِمن ِنس ِائهِ م‬
‫ات‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿وال ِذين يظ‬
‫اهر‬
َ َّ ُ َ ْ َّ ُ ُ ّ َ ُ ْ ْ َ ْ َ ُ َ ُ َ َّ َ َ ْ
Ya¡nî “Zevcelerini vâlidelerin zahrlarının hürmeti gibi hürmetle kendilerine harâm
ederler” demektir.
Îzâh: ¡Âdât-ı seyyi™e-i câhiliyyeden idi ki bir kimse zevcesine gazab ederse sen bana
vâlidemin zahrı gibisin der idi. Ve bu sözle zevcesi kendine mâ-dâme’l-hayât harâm
olurdu ve bunun hîç bir gûne keffâreti de yoktu. Ba¡de’l-İslâm müslimînden [484] bir
kimse zevcine hiddetle böyle söyledi ve sonra nedâmet etti. Zevcesi de Resûl-i ekrem
efendimize bundan şikâyet etti. Bunun üzerine sûre-i Mücâdele nâzile olup keffâret-i
ma¡lûme emr olundu.
Tenbîh: Bu keffâret emriyle câhiliyyetin bir hükm-i bâtılı olan şu hürmet takrîr edilmiş
değil, belki bir mü™minin bir ¡âdet-i mel¡ûne-i câhiliyyeye irticâ¡ı üzerine nekâl ve ¡ukû-
bet ve tekerrür-i vukû¡unu men¡ için fermân buyuruldu, nitekim ‫ــن‬ ِ ِ َ ‫اهــر‬ِ ‫﴿اَ َّل ِذيــن ي َظ‬
ْ ‫ون م ْن ُك ْــم م‬ ُ ُ َ
2020
﴾‫ ِن َس ِائهِ م َما ُه َّن أُ َّم َه ِاتهِ م إ ِْن أُ َّم َهاتُ ُهم إ َِّل الّٰئِ َو َل ْد َن ُهم‬buyuruldu. İntehâ. Bu kelime ”‫“ب ْط ٌن‬ َ mukâbili
ْ ْ ْ ْ
olan ”‫ظ ْهر‬ َ “dan “müfâ¡âlet”tir, ”‫ور‬ ٌ ‫“ظُ ُه‬dan değildir. Eğerçi ”‫ظ ْهر‬ َ “ da ”‫ور‬ٌ ‫ “ظُ ُه‬ise de Bâbu’@-
ٌ ٌ
ªâ’da ”‫ظ ْهر َك‬ “ kelimesiyle ”‫ين‬ ِ َ “ ve ahavâtına mürâca¡at oluna.
َ َ َ ِ‫ظاهر‬

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-¡AYNİ’L-MUHMELE: “‫ع‬،‫”ي‬

َ
]ya¡ta§im[ ‫•يع َت ِصم‬
ْ َْ
‫ أَ ْي َي ْم َت ِن ْع ب ِِاهلل‬2021﴾‫يم‬
ٍ ‫اط مس َت ِق‬ٍ ِ ِ ِ َّ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ومن يعت ِصم ب‬
ْ ُ ‫ِالل َف َق ْد ُهد َي ِإ َلى ص َر‬ ْ ََْ ْ َ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Kim ki Allâh’a temessükle hilâf-ı rızâsından imtinâ¡ ede, tahkîk-i tarîk-i necâta
hidâyet olundu” demek olur. Bu kelime ”‫“ع ْص َمــ ٌة‬ ِ lafzından “ifti¡âl”dir. Bâbu’l-¡Ayn’da
ِ ‫ “ع‬kelimesinde tahkîk ve beyân olundu, mürâca¡at oluna.
”‫اصم‬
َ َ

2018 “Ancak Allah’a ortak koşanlardan, kendileriyle antlaşma yapmış olduğunuz, sonra da antlaşmaların-
da size karşı hiçbir eksiklik yapmamış ve sizin aleyhinize hiç kimseye yardım etmemiş olanlar, bu
hükmün dışındadır. Onların antlaşmalarını, süreleri bitinceye kadar tamamlayın.” et-Tevbe, 9/4.
2019 “Kadınlarından zıhar yaparak ayrılmış olanlar” el-Mücâdele, 58/3.
2020 “İçinizden kadınlarına zıhar yapanlar bilsinler ki, o kadınlar onların anaları değildir. Onların anaları
ancak, kendilerini doğuran kadınlardır.” el-Mücâdele, 58/2.
2021 “Kim Allah’a sımsıkı bağlanırsa, kesinlikle o, doğru yola iletilmiştir.” Âl-i ¡İmrân, 3/101.
454 ‫َكُمِصْعَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

َ ‫•يع ِصم‬
]ya¡§imuke[ ‫ك‬
ُ َْ
‫ أَ ْي َي ْم َن ُع َك ِم ْن ُهم‬2022﴾‫اس‬
ِ ‫الل يع ِصم َك ِمن الن‬
َّ َ ُ ْ َ ُ َّ ‫﴿و‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “Allâh nâsın sana ta¡arruzundan seni men¡ eder” demektir. Murâd bir sû™-i kasd
ile senin üzerine ta¡arruza kâdir olamazlar demek olur. Hıfz ve vikâye ma¡nâsına mah-
mûldür. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫اصم‬ ِ ‫وه عصما فهو ع‬ ِ ‫ “عصمه اهلل يع ِصمه ِمن المكر‬, ”‫ “ح ِف َظه وو َقاه‬demektir.
َ َ ٌ َ ََُ ً ْ َ ُْ َْ َ ُ ُ َْ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ َ
Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫اصم‬ ِ ‫ “ع‬ve ”‫“عص ِم‬ ِ kelimelerine de mürâca¡at oluna. [485]
َ َ َ
َ ‫•يعرِ ُش‬
]ya¡rişûne[ ‫ون‬
َْ
َ ‫ان َي ْص َن ُع ِف ْر َع ْو ُن َو َق ْو ُم ُه َو َما َكانُوا َي ْعرِ ُش‬
َ ُ‫ أَ ْي َي ْبن‬2023﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫﴿و َد َّم ْر َنا َما َك‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “sarâylar ve kasrlar ve kılâ¡ gibi binâ™ ettikleri mebânî-i ¡âliyeyi” demek olur.
َ ‫الش َجرِ َو ِم َّما َي ْعرِ ُش‬ َّ ‫وتا َو ِم َن‬ ِ ‫النح ِل أَ ِن َّات ِخ ِذي ِمن ا ْل ِجب‬ ِِ ِ
﴾‫ون‬ ً ‫ال ُب ُي‬ ْ َّ ‫﴿وأَ ْو َحى َر ُّب َك ِإ َلى‬
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬
2024
َ َ
‫ون َل ُكم‬ ‫أَي يبن‬
ْ َ ُ َْ ْ
Ya¡nî “nâsın sizin için binâ ettikleri şey™lerden” ki murâd arı kovanlarıdır. ”‫“عــر ٌش‬ laf-
ْ َ
zındandır. Serîr-i mülûk ve taht-ı saltanat ma¡nâsına olduğu gibi sakf-ı beyt ve çardak
ma¡nâsına da müsta¡meldir. Binâ™ ma¡nâsına bâb-ı evvel ve sânîden ‫“عــر َش َي ْعــر ُش َي ْعــرِ ُش‬
ُ َ َ
”‫ َعر ًشــا‬denir ”‫ــاء‬ ً ‫“ب َنــى َيب ِنــي ب َِن‬
َ demektir. Asma çardakı ve ağaç ve kamıştan yapılan sâyebâ-
ْ ْ
na dahi ”‫يــش‬ ٌ ِ‫“عر‬ َ denir. Ve ahşâbdan hâne binâsına da isti¡mâl olundu. Bâbu’l-¡Ayn’da
”‫ “ا ْل َعر ِش‬ve ”‫وش َها‬ ِ ‫ “عر‬kelimelerine de mürâca¡at oluna.
ْ ُُ
َ ‫•يع ُك ُف‬
]ya¡kufûne[ ‫ون‬
َْ
‫ون‬
َ ‫يم‬ ِ َ 2025 ٍ َ َ ‫ •﴿ َفأَ َت ْوا َع َلى َق ْو ٍم َي ْع ُك ُف‬
ُ ‫ون َع َلى أ ْص َنام َل ُه ْم﴾ أ ْي يُق‬
Ya¡nî “¡Alâ-sebîli’t-ta¡zîm ve’l-¡ubûdiyye kıyâm ve devâm ve mülâzemet ederler” de-
mek olur. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ين‬ ِِ
َ ‫ “ا ْل َعاكف‬kelimesine mürâca¡at edile.
َ ‫•يع ُد‬
]ya¡dûne[ ‫ون‬
َْ
َ ‫ أَ ْي َي َت َع ُّد‬2026﴾‫ون َل َت ْأ ِتيهِ ْم‬
‫ون‬ َ ‫الس ْب ِت ِا ْذ َت ْأ ِتيهِ ْم ِح َيتانُ ُه ْم َي ْو َم َس ْب ِتهِ ْم ُش َّر ًعا َو َي ْو َم َل َي ْسب ُِت‬ َّ ‫ون في‬
ِ َ ‫ •﴿ ِا ْذ يع ُد‬
َْ
‫ون َما أُ ِمروا ب ِِه ِف ِيه‬
َ ُ ‫َويُ َج ِاو‬
‫ز‬
ُ
Ya¡nî “Yevm-i sebtte me™mûr oldukları emr-i ta¡abbüdîyi ve vazîfe-i ¡ubûdiyyeti tecâ-

2022 “Allah seni insanlardan korur.” el-Mâide, 5/67.

2023 “Firavun ve kavminin yaptıklarını ve (özenle kurup) yükselttiklerini yerle bir ettik.” el-A¡râf, 7/137.
2024 “Rabbin bal arısına şöyle ilham etti: “Dağlardan, ağaçlardan ve insanların yaptıkları çardaklardan
(kovanlardan) kendine evler edin.”” en-Nahl, 16/68.
2025 “Derken, kendilerine ait putlara tapan bir kavme rastladılar.” el-A¡râf, 7/138.
2026 “Hani onlar Cumartesi (yasağı) konusunda haddi aşıyorlardı. Zira tatil yaptıkları Cumartesi günü
balıklar onlara akın akın geliyor, tatil yapmadıkları (diğer) günlerde ise gelmiyorlardı.” el-A¡râf,
7/163.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE َ‫ُبُزْع ي‬ 455

vüz ederler” demek olur. Bâbu’l-¡Ayn’da ”‫ان‬

َ ‫“ع ْــد َو‬
ُ kelimesinde mufassalen beyân olun-
muştur, mürâca¡at oluna.

َ ‫•يع ِصر‬
]ya¡§irûne[ ‫ون‬
ُ َْ
ِ َ ‫اس َو ِف ِيه َي ْع ِص ُر‬ ُ ‫ام ِف ِيه يُ َغ‬ ِ ِ ِ ِْ
‫ون‬ َّ ‫ون﴾ أَ ِي ا ْلع َن َب َخ ْم ًرا َو‬
َ ‫الز ْي ُت‬ ُ ‫الن‬
َّ ‫اث‬ ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم َيأتي م ْن َب ْعد ٰذل َك َع‬
2027

‫الس ْم ِسم ُد ْه ًنا‬ِ

ّ ‫َز ْي ًتا َو‬
َ
”‫“ع ْصر‬ sıkmak ma¡nâsınadır. Binâ™en ¡aleyh ”‫اث‬ ُ ‫ “يُ َغ‬karînesiyle üzüm ve zeytûn ve susam
ٌ َ
ve emsâli eşyânın ta¡sîriyle tefsîri zihne tebâdür eder ki mahsûlün kesret ve bolluğundan
¡ibârettir. [486] Ve zamm-ı yâ™ ve feth-i §âd’la mebnî ¡ale’l-mef¡ûl olarak ”‫ون‬ ِ ‫“و ِف‬
َ ‫يــه يُ ْع َص ُــر‬ َ
sûretinde dahi kırâ™at olunmuştur, bu takdîrde ”‫ “يُ ْن َج ْو َن‬demektir, ya¡nî “Kaht ve cedb ve
galâdan kurtulurlar” demek olur. Bu kırâ™ate göre kelime-i mezbûre ”‫“ع ْصر‬ lafzından ol-
ٌ َ
mayıp ”ٌ‫“م ْن َجاة‬ َ ya¡nî necât ma¡nâsına olan ”ٌ‫ “نُ ْص َرة‬vezninde ”ٌ‫“ع ْص َرة‬tendir, ”‫“ع َصر ُه‬ , ”‫“أَ ْن َج ُاه‬
ُ َ َ
demektir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْع ِصــر‬ve ”‫ــار‬ ‫ص‬
ٌ َ ْ ‫ِع‬ ‫إ‬ “ ve Bâbu’l-¡Ayn’da ” ِ‫ــر‬‫ص‬ ‫ع‬
ْ َْ‫ل‬ ‫“ا‬ ve Bâbu’l-
ُ
Mîm’de ”‫ات‬ ِ ‫ “اَ ْلمع ِصر‬kelimelerine de mürâca¡at edile.
َ ُْ
َ ‫•يعر ُج‬
]ya¡rucûne[ ‫ون‬
َُْ
﴾‫ون‬
َ ‫ور‬ ِ ِ ‫ •﴿و َلو َفتحنا ع َليهِ م بابا ِمن السم‬
ِ َ ‫اء َف َظلُّوا ِف ِيه يعرج‬
ُ ‫ار َنا َب ْل َن ْح ُن َق ْو ٌم َم ْس ُح‬
ُ ‫ون ا َّن َما ُس ّك َر ْت اَ ْب َص‬
2028
ُ َُْ َ َّ َ ً َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َ
َ ‫أَ ْي َي ْص َع ُد‬
‫ون‬
Ya¡nî “Yukarı çıkarlar” demektir. Bunun tahkîki Bâbu’l-Mîm’de ”‫ “اَ ْل َم َعــارِ ِج‬kelimesinde
beyân olunmuştur, oraya mürâca¡at buyurula.

]ya¡be™u[ ‫•يعب ُؤا‬

ََْ
‫ِكم‬ ‫ أَ ْي َما يُب ِالي ب‬2029﴾‫اؤ ُكم َف َق ْد َك َّذ ْب ُتم َف َس ْو َف َي ُكو ُن ِل َز ًاما‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿قل ما يعبؤا بِكم ربِي لول دع‬
ُْ َ ْ ْ ُ َ ُ َ َْ ّ َ ُْ ُ ََْ َ ُْ
Ya¡nî “Sizi kayırmaz, mübâlât etmez” demektir. Aslen bir şey™i tehyi™e etmek, hâzırla-
‫يب أَ ِو المت‬ ِ َ
mak ma¡nâsına olan ”‫“ع َب ٌء‬dendir. َ “‫ ” َق َط َع‬bâbından ”‫اع َي ْعب ُؤ َعب ًئا‬
ْ َ َ ََْ َ ‫“ع َبأ ال ّط‬
َ denir, “Teh-
yi™e etti, hâzırladı” demektir. Bundan ”‫ــاء‬ ِ ِ
ٌ ‫ “إ ِْعت َب‬ve ”‫ــام‬ ٌ ‫ “إ ِْهت َم‬ma¡nâsı mülâhazasıyla ”‫ت‬ ٌ ‫“م َب َال‬
ُ
murâd eyledi, binâ™en ¡aleyh ”‫ َل َي ْعبأ‬،‫“ما َي ْعبأ‬ ُ ُ , ”‫ي‬ ِ
‫ال‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ل‬َ ،‫ي‬ ِ
‫ال‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫ا‬ ‫“م‬ ile tefsîr olunur.
َ َ َ َُ َُ َ
]ya¡zubu[ ‫•يع ُزب‬
ُ َْ
ِ ‫ال َذر ٍة ِفي ْالَر ِض و َل ِفي السم‬
‫اء َو َل أَ ْص َغر ِم ْن َذ ِل َك َو َل أَ ْكبر‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وما يع ُزب َعن رب َِك ِمن ِم ْث َق‬
ََ َ َ َّ َ ْ َّ ْ َّ ْ ُ َْ َ َ َ ُ ْ

2027 “Sonra bunun ardından insanların yağmura kavuşacağı bir yıl gelecek. O zaman (bol rızka kavuşup)
şıra ve yağ sıkacaklar.” Yûsuf, 12/49.
2028 “Onlara gökten bir kapı açsak da oradan yukarı çıkmaya koyulsalar yine “Gözlerimiz döndürüldü,
biz herhâlde büyülenmiş bir toplumuz” derlerdi.” el-Hicr, 15/14-15.
2029 “(Ey Muhammed!) De ki: “Duanız olmasa Rabbim size ne diye değer versin! Siz yalanladınız. Öyle
ise azap yakanızı bırakmayacak.”” el-Furkân, 25/77.
456 َ
‫ُش عْ ي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

‫ أَ ْي َو َما َيب ُع ُد‬2030﴾ ٍ‫اب ُمبِين‬ ٍ ‫إ َِّل ِفي ِك َت‬

ْ
ٍ ‫ات َو َل ِفي ْالَ ْر ِض َو َل أَ ْص َغر ِم ْن َذ ِل َك َو َل أَ ْكبر إ َِّل ِفي ِك َت‬
‫اب‬ ِ ‫ال َذر ٍة ِفي السمو‬ ِ
َُ ُ َ ٰ َّ َّ ُ ‫﴿ل َي ْع ُز ُب َع ْن ُه م ْث َق‬ َ ‫ • َو َك َذا‬
‫ُمبِينٍ ﴾ أَ ْي َل َيب ُع ُد‬
2031
ْ
Ya¡nî “Ba¡îd olmaz, uzak olamaz, uzaklaşamaz” demek olur. Ve ”‫“ي ْع ُــز ُب‬ ِ ile de
َ , ”‫يــب‬ ُ ‫“يغ‬ َ
tefsîr edilmiştir. Bunun vechi lafz-ı mezkûr “‫ ” َق َع َــد‬bâbından ”‫ب‬ ِ
ٌ ‫وبــا َف ُه َــو َعــاذ‬ً ‫“ع َــز َب َي ْع ُــز ُب ُع ُذ‬,
َ
ٌ ‫“ب ُع َــد َف ُه َــو َب ِع‬
”‫يــد‬ َ ve “ ‫ــل‬
َ ‫ت‬َ ‫ق‬
َ ” ve ” ‫ب‬ ‫ــر‬
َ َ ‫“ض‬
َ bâblarından [487] ” ‫ب‬ ِ‫ــاز‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ
ٌ َ َُ ً َ ُ َْ َ َ ‫ــا‬ ‫ب‬ ‫ز‬
ْ ‫ع‬ ‫ب‬ ِ‫ــز‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ــز‬
َ ‫“ع‬ , ‫و‬ َ ُ َ ‫“ َغ‬
‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫اب‬
”‫ َو َخ ِفــي َف ُه َــو َخ ِفــي‬،‫ــب‬ ِ ‫ َغ‬ma¡nlârında isti¡mâl edilmesidir. Ve lafz-ı mezkûr “‫ ” َقت َــل‬bâbından
‫ائ‬
ٌّ َ ٌ َ
”‫ب‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ة‬
ً ‫ــ‬‫وب‬ ‫ز‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ة‬
ً ‫ــ‬
ٌ َ َ َ ُ َ ُ ُ َ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ‫ب‬‫ز‬ ‫ع‬ ‫ــل‬
ُ ‫ج‬ ‫الر‬ ‫ب‬ ‫ــز‬ ‫“ع‬ , ”‫ل‬ٌ ‫ه‬ ‫ا‬
َ ‫ه‬ ‫ل‬
َ ‫ن‬
ْ ُ ْ َ ْ‫ك‬ُ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ل‬
َ “ ya¡nî ehli yok, mücerred ve bekâr kimse
demek olur.

]ya¡şu[ ‫•يع ُش‬

َْ
‫ أَ ْي َي ْظ ِلم َب َصر ُه َع ْن ُه‬2032﴾‫ين‬
ٌ ِ‫الر ْح ٰم ِن نُ َق ّي ِْض َل ُه َش ْي َطا ًنا َف ُه َو َل ُه َقر‬ ِ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ومن يعش عن ِذكر‬
ُ ْ َّ ْ ْ َ ُ ْ َ ْ َ َ
Ya¡nî “Gözünde gışâve var gibi, Rahmân’ın zikrinden gözü kararan kimse” demektir.
“‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫ “ع ِشــي الرج ُــل يع َشــى‬denir, ”‫“ضع َــف بصــره‬
َ ‫”تع‬ ْ َ ُ َّ َ َ ُُ َ َ ُ َ ve ”‫“ع َدا‬ َ bâbından ”‫“ع َشــا َع ْن ُه َي ْع ُشــو‬
َ
denir, ”‫ “أَ ْعر َض َع ْن ُه‬demek olur. Ve ”‫النارِ أَ ْع ُشــو َفأَ َنا َعاش‬ ٍ ‫ى‬‫ل‬َ ِ
‫إ‬ ‫ت‬ ‫ــو‬‫ش‬َ ‫“ع‬ denir, “Âteşi basar-ı za¡îf
َ َّ ُ ْ َ
ile istidlâl ettim” demektir. Ancak bu âyet-i kerîmede de evfak olan i¡râz ma¡nâsıdır. Ve
feth-i şîn ile ”‫ــش‬ َ ‫“ي ْع‬
َ kırâ™atine göre ”‫ــم‬ ‫ “يع‬ile tefsîr edilir. Ve cümlesi i¡râzdan kinâyettir.
َ َْ
Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi.

َ ‫•يعم ُه‬
]ya¡mehûne[ ‫ون‬
َ َْ
ً َ ‫ أَ ْي َي َت َر َّد ُد‬2033﴾‫ون‬
‫ون َت َح ُّيرا‬ َ ‫ئ بِهِ ْم َو َي ُم ُّد ُه ْم ِفي طُ ْغ َي ِانهِ ْم َي ْع َم ُه‬
ُ ِ‫﴿اللُ َي ْس َت ْهز‬
َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Şaşkın ve ne edeceklerini bilmez oldukları hâlde onları tugyânlarında imhâl eder”
demek olur. Bir emrde tahayyürden mütehassıl tereddüd ma¡nâsına olan ”‫ــه‬ ٌ ‫“ع َم‬dendir.
َ
“‫طــرِ َب‬
َ ” bâbından ”‫ــه‬ ِ
‫ام‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ه‬ ِ
‫م‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ــه‬‫م‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ــه‬‫م‬ِ ‫“ع‬ denir. Fâ¡il sîgalarında mîm’lerin kesriyle-
ٌ َ َ ٌ َ َُ ً َ َ ُ َ َْ َ َ
dir. Bunların cem¡inde ¡ayn’ın zammı ve mîm-i müşeddede-i meftûhe ile ”‫“ع َّم ٌه‬ ُ denir.

2030 “Ne yerde, ne de gökte, zerre ağırlığınca, (hatta) bu zerreden daha küçük veya daha büyük olsun,
hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) olmaz. hepsi muhakkak apaçık bir kitapta (Levh-i Mahfuz’da
yazılı) dır.” Yûnus, 10/61.
2031 “Ne göklerde ve ne de yerde zerre ağırlığında bir şey bile ondan gizli kalmaz. Bundan daha küçük
ve daha büyük ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” Sebe™, 34/3.
2032 “Kim, Rahmân’ın Zikri’ni görmezlikten gelirse biz onun başına bir şeytan sararız. Artık o, onun
ayrılmaz dostudur.” ez-Zuhruf, 43/36.
2033 “Gerçekte Allah onlarla alay eder (alaylarından dolayı onları cezalandırır); azgınlıkları içinde boca-
layıp dururlarken onlara mühlet verir.” el-Bakara, 2/15.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ْيِلغَي‬ 457

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-∏AYNİ’L-MU¡CEME: “‫غ‬،‫”ي‬

َ
]yaπulle[ ‫•ي ُغ َّل‬
َ
‫ أَ ْي َي ُخو ُن‬2034﴾‫ان ِل َنب ٍِي أَ ْن َي ُغ َّل‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿وما ك‬
ّ َ َ ََ
Ya¡nî “Hıyânet etmek.” Murâd “Bir nebî için gulûl, hıyânet lâyık olmaz, nebî hakkın-
da bunu zann etmeyiniz” demek [488] olur. Ve mebnî ¡ale’l-mef¡ûl olarak ”‫ “يُ َغ َّــل‬dahi
ِ ‫ “أَ ْن ي ْنســب ِإ َلــى ا ْل ُغ ُل‬ya¡nî “Nebîyi gulûle, hıyânete nisbet
kırâ™attir, bu takdîrce ma¡nâ ”‫ــول‬ َ َ ُ
etmek lâyık olmadı” ya¡nî olmaz demek olur. Her hâlde Nebî-yi Ekrem efendimizin
gulûl ve hıyânetten berâ™et ve nezâhet ve ¡uluvv-i şân-ı risâlet-penâhîlerini i¡lâmdır,
salavâtullâhi ve selâmuhu ¡aleyhi ve âlihi. Bu kelimeye dâir tahkîkât Bâbu’l-∏ayn’da
”‫ “ َغ َّل‬kelimesinde beyân olundu, mürâca¡at oluna.

]yaπnev[ ‫•ي ْغ َنوا‬

ْ َ
ِّ ‫يموا ِفي ِت ْل َك‬
ِ‫الد َيار‬ ِ َ 2035 َ ‫ين َك َّذ ُبوا ُشعيبا َكأَ ْن َلم ي ْغ َنوا ِف‬
ُ ‫يها﴾ أ ْي َل ْم يُق‬ ْ َ ْ ًَْ
ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿اَ َّلذ‬
Ya¡nî “Gûyâ o diyârda ikâmet etmediler, sâkin olmadılar” demek olur. ”‫“ ُغ ْنيــ ٌّة‬dendir ki
َ
bir kimse bir şey™le dîgerine ihtiyâcdan vâreste olmaktır. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ‫ِــه ع ْنــه‬ ِ ِ
َ ‫”تع‬ ُ َ ‫ــت ب‬ ُ ‫“ َغن ْي‬
ِ
”‫“ ُغ ْني ًة‬Bununla ondan müstagnî oldum.” ve ”‫ان اَ ْو بِا ْلب َلد أَ ْو ب ِْالَ ْرض‬ ِ ِ ِ
ِ ‫ “ َغني بِا ْلم َك‬, ‫“أَ َقام بِه أَو بِها َزما ًنا‬
َ َ َ َ َ َ ْ َ
”‫طوِ ًيل‬ َ demektir, gûyâ onlardan birinde sâkin olmakla dîger mekân yâhûd belde veyâhûd
arzdan yerden müstagnî olmuş olur. Ve bu kelime ”‫يها‬ ِ ِ ِ ُ ‫“ َلم ي ِع‬
َ ‫ “ َل ْم َي ْنزِ لُوا ف‬ve ”‫ين‬ َ ‫يها ُم ْس َت ْغن‬ َ ‫يشوا ف‬ َ ْ
¡ibâretleriyle de tefsîr edilmiştir.

ْ ‫•ي ْغ َت‬
]yaπteb[ ‫ب‬
َ
‫ أَ ْي َل َي ْذ ُكر ب َِشي ٍء َي ْكر ُه ُه ِإ َذا َس ِم َع ُه‬2036﴾‫﴿و َل َي ْغ َت ْب َب ْع ُض ُكم َب ْع ًضا‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ْ ْ ْ
Murâd bir kimseyi gıyâbında duyduğu vakt hoşuna gitmeyecek bir şey™le yâd etmektir
ki kesr-i πayn’la ”‫“غيب ٌة‬ ِ denir.
َ
Tenbîh: Bu bir şahsın kendinde mevcûd olan bir ¡ayb ve noksânı gıyâbında söylemektir
ki duyduğu vakt magmûm ve mahzûn olur; kizb olmadığı hâlde memnû¡ ve harâmdır.
Gayr-ı mevcûd ve gayr-ı vâki¡in zikri kizb ve iftirâ™ ve bühtândır. Bu evvelkinden eşna¡
ve ekbahtır. Bâbu’l-∏ayn’da ”‫ “ َغي َاب ُه‬ve ”‫ “ا ْل َغي ِب‬kelimelerine mürâca¡at oluna. [489]
َ ْ
]yaπlî[ ‫•ي ْغ ِلي‬
َ
ِ ‫ون َك َغ ْل ِي ا ْل َح ِم‬
‫ أَ ْي َي ْط َف ُح‬2037﴾‫يم‬ ِ ُ‫﴿كا ْلمه ِل ي ْغ ِلي ِفي ا ْلبط‬
ُ َ ُْ َ •
Ya¡nî “Taşar.” Murâd şiddetle kaynar demektir, ”‫“ َغ ْلــي‬dendir. Tafsîli Bâbu’t-Tâ’da
ٌ
2034 “Hiçbir peygamberin emanete hıyanet etmesi düşünülemez.” Âl-i ¡İmrân, 3/161.
2035 “Şuayb’ı yalanlayanlar sanki orada hiç yaşamamışlardı.” el-A¡râf, 7/92; Hûd, 11/68, 95.
2036 “Birbirinizin gıybetini yapmayın.” el-Hucurât, 49/12.
2037 “O, maden eriyiği gibidir. Kaynar suyun kaynaması gibi karınlarda kaynar.” ed-Duhân, 44/45-46.
458 ‫ْىَشغَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

”‫“ت ْغ ُلو‬
َ kelimesinde mürûr etti, mürâca¡at oluna.
]yaπşâ[ ‫•ي ْغ َشى‬
َ
‫الن َهارِ ِب َظ َل ِم ِه‬ ِ َّ ‫ أَي َضوء‬2038﴾‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿وال َّلي ِل ِإ َذا ي ْغ َشى‬
َّ ‫الش ْمس أَ ِو‬ َ ْ ْ َ ُ ْ
َ ْ َ
Ya¡nî “Güneşin dav™ını yâhûd nehârın aydınlığını karanlığıyla bürüdüğü vaktte” demek.
”‫ “ال َّلي ِل‬ile kasemdir. ”‫“ َغ ْشي‬dendir ki örtmek, bürümek ma¡nâsına ise de ma¡ânî-i sâirede
ْ ٌ
de isti¡mâl olunmuştur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــيها‬ ِ ‫ “ َغ‬kelimelerine
َ ‫“ت َغ َّش‬
َ ve Bâbu’l-∏ayn’da ”‫اش َــي ٌة‬
mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫غ‬،‫”ي‬
ُ
ُ ‫•ي َغ‬
]yuπâ&u[ ‫اث‬
ُ
َ ‫اس َو ِف ِيه َي ْع ِص ُر‬
َ ‫ أَ ْي يُ ْم َط ُر‬2039﴾‫ون‬
‫ون‬ ُ ‫ام ِف ِيه يُ َغ‬ ِ ِ ِ ِْ
ُ ‫الن‬
َّ ‫اث‬ ٌ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثُ َّم َيأتي م ْن َب ْعد ٰذل َك َع‬
Ya¡nî “Yağmur yağdırılır.” ”‫ــث‬ ٌ ‫“ َغ ْي‬den muzâri¡ mebnî ¡ale’l-mef¡ûldür. Bâbu’l-∏ayn’da
”‫ث‬
َ ‫ “ا ْل َغ ْي‬kelimesine mürâca¡at oluna.
ِ ُ‫•ي َغاث‬
]yuπâ&û[ ‫وا‬
ُ
‫ َك َما َسب َق َقب َل ُه‬2040﴾‫اب‬ ٍ ِ ِ •
ْ َ ُ ‫الش َر‬
َّ ‫وه ب ِْئ َس‬
َ ‫﴿وا ْن َي ْس َتغيثُوا يُ َغاثُوا ب َِماء َكا ْل ُم ْه ِل َي ْشوِ ي ا ْل ُو ُج‬
َ
Bâbu’l-Mîm’de ”‫ “ا ْل ُم ْه ِل‬kelimesine de nazar oluna.
ِ ‫•ي َغ‬
]yuπâdiru[ ‫ادر‬
ُ ُ
‫ أَ ْي َل َي ْتر ُك‬2041﴾‫اها‬
َ ‫ِير ًة إ َِّل أَ ْح َص‬ ِ ‫ال هذا ال ِكت‬
‫اب ل يغ ِادر ص ِغيرة ول كب‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ويقولون يا ويلتنا م‬
ُ َ َ َ َ ً َ َ ُ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َََْ َ َ َ ُ َُ َ َ ُ ْ
‫َو َل َي ْخ ُل ُف‬
Ya¡nî “Bırakmaz ve geri komaz” demektir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “نُ َغ ِاد ُر‬kelimesine mürâca¡at
oluna.

2038 “(Ortalığı) bürüdüğü zaman geceye andolsun.” el-Leyl, 92/1.

2039 “Sonra bunun ardından insanların yağmura kavuşacağı bir yıl gelecek. O zaman (bol rızka kavuşup)
şıra ve yağ sıkacaklar.” Yûsuf, 12/49.
2040 “(Susuzluktan) feryat edip yardım dilediklerinde, maden eriyiği gibi, yüzleri yakıp kavuran bir su ile
kendilerine yardım edilir.” el-Kehf, 18/29.
2041 ““Eyvah bize! Bu nasıl bir kitaptır ki küçük, büyük hiçbir şey bırakmadan hepsini sayıp dökmüş!”
derler.” el-Kehf, 18/49.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ْفِرَتْقَي‬ 459

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-F™: “‫ف‬،‫”ي‬

ُ
َ ‫•ي ْف َق ُه‬
]yef…ahûne[ ‫ون‬
َ
َ ‫ أَ ْي َي ْف َه ُم‬2042﴾‫ون َح ِدي ًثا‬
‫ون َق ْو ًل‬ َ ‫ون َي ْف َق ُه‬
َ ‫اد‬ ِ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َفم‬
ُ ‫ال َه ُؤ َلء ا ْل َق ْوم َل َي َك‬ َ َ ُ ْ
ِ
”‫“ف ْق ٌه‬dandır. Lafz-ı mezkûr fehm etmek, anlamak ma¡nâsınadır. ¡İlm ma¡nâsına da gelir.
İbn Fâris ”‫ــه‬ ِ ٍ ٍ ِ
ٌ ‫“و ُك ُّل ع ْلــم ب َِش ْــيء َف ُه َــو ف ْق‬َ demiş. Ve lisân-ı ¡ulemâ-i şer¡de [490] ¡ilm-i ahkâm-ı
şerî¡ate tahsîs edilmiştir. Ve el-yevm ¡umûm lisânında da “fıkh” ve “ilm-i fıkh” ¡ilm-i
mezkûra ¡alem olduğu gibi ehline de “fakîh” denir. “‫ــب‬ ِ َ bâbından ”‫“ َف ِقــه ي ْف َقــه ِف ْقها َفهو َف ِقيه‬
َ ‫”تع‬ ٌ َُ ً ُ َ َ
denir, ”‫ َع ِلــم‬demektir. Ve ”‫ــه‬ ٌ ‫ق‬
ْ ِ bir kimseye seciyye olduğu vaktte “‫ظــر َف‬
‫“ف‬ َ ” bâbından ‫“ َف ُق َــه‬
َ ُ
”‫يــه‬ ِ ٍ ِ ٍ ِ
ٌ ‫اهــ ًة َف ُه َــو َفق‬
َ ‫الر ُج ُــل َف َق‬
َّ
denir, ”‫اســة‬ َ ‫ار َذا ع ْلم َوك َي‬
َ ‫“ص‬
َ demek olur. Ve …âf’ın zammı ve fethiyle de
”‫ــه‬ ِ َ
ٌ ‫ــه ـ َف ُق‬
ٌ ‫ــل َفق‬ٌ ‫“ر ُج‬َ demek câizdir. Ve yalnız zammla ”‫ “إ ِْم َــرأةٌ ُف ْق َهــ ٌة‬denir. Ve hemze ile ta¡addî
eder: ”‫ “أَ ْف َق ْه ُت ُــه‬, ”‫ “ َف َّه ْم ُت ُــه‬demek olur. Ve “tefa¡¡ul”den ”‫“ت َعلُّــم‬ ma¡nâsına kullanılır: ‫“ز ْي ٌد َي َت َف َّق ُه‬ َ
ٌ َ
ِ
”‫ ا ْلع ْلم‬, ”‫“ي َت َع َّلم‬ demektir.
َ ُ َ
َ ‫•ي ْفر‬
]yefru†a[ ‫ط‬
ُ َ
َ ‫ط َع َل ْي َنا أَ ْو أَ ْن َي ْط َغى﴾ أَ ْي يُ َع ِ ّج َل ُع ُق‬
‫وب َت َنا‬ 2043
ُ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ َق َال َر َّب َنا إ َِّن َنا َن َخ‬
َ ‫اف أَ ْن َي ْف ُر‬
Ya¡nî “Bizim üzerimize ¡ukûbet etmekte ta¡cîl etmesinden korkarız” demek olur. Murâd
bizi söyletmez, huccetlerimizi beyâna müsâ¡ade etmez, derhâl ¡ukûbet eder demektir.
Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ َفر ْط َنا‬kelimesine mürâca¡at oluna.
َّ
]yefcura[ ‫جر‬
ُ ‫•ي ْف‬َ َ
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫الت ْو َب َة‬ َ ُ‫ال ْن َسا ُن ل َي ْف ُج َر أَ َم َام ُه﴾ أَ ْي ل ُي ْكث َر الذُّ ن‬
َّ ‫وب َويُ َؤ ّخ َر‬ ِ ْ ‫يد‬
ُ ِ‫﴿ب ْل يُر‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
2044

Ya¡nî “Günâh ve şürûru artırıp tevbeyi te™hîr etmeği murâd eder” demek olur. Murâd
insân dâimâ tûl-ı hayâtı diler ki o müdddette muktezâ-yı hevâyı o her türlü şürûr ve
zünûb ve fücûru işlesin” demektir. Bâbu’l-Fâ’da ”‫ “ َف َّجر َنا‬kelimesine mürâca¡at buyurula.
ْ

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-¢ÂF: “‫ق‬،‫”ي‬

َ
]ya…terif[ ‫•ي ْق َترِ ْف‬
َ
‫ أَ ْي َي ْك َت ِس ْب‬2045﴾‫يها ُح ْس ًنا‬ ِ
َ ‫﴿و َم ْن َي ْق َترِ ْف َح َس َن ًة َنزِ ْد َل ُه ف‬
ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Kazanır” demektir. ”‫ “ َقر ٌف‬lafzından “ifti¡âl”dir, iktisâb ma¡nâsına kullanılır. Mu-
َ

2042 “Bu topluma ne oluyor ki, neredeyse hiçbir sözü anlamıyorlar!” en-Nisâ™, 4/78.
2043 “Mûsâ ve Hârûn şöyle dediler: “Ey Rabbimiz! Şüphesiz biz, onun bize karşı aşırı davranmasından
yahut azmasından korkuyoruz.”” Tâ Hâ, 20/45.
2044 “Fakat insan önünü (geleceğini, kıyameti) yalanlamak ister.” el-Kıyâmet, 75/5.
2045 “Kim güzel bir iş yaparsa, onun iyiliğini artırırız.” eş-Şûrâ, 42/23.
460 ‫ُطَنْقَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

fassalen tahkîki Bâbu’l-Hemze’de [491] ”‫وهــا‬

َ ‫“ا ْق َت َر ْف ُت ُم‬kelimesinde mezkûrdur, mahall-i
mezkûra mürâca¡at oluna.

ُ ‫•ي ْق َن‬
]ya…ne†u[ ‫ط‬
َ
‫ أَ ْي َم ْن َييأَ ُس‬2046﴾‫ُّون‬
ْ َ ‫الضال‬ َّ ‫ط ِم ْن َر ْح َم ِة َر ّب ِِه إ َِّل‬
ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َق َال َو َم ْن َي ْق َن‬
Ya¡nî kim ümmîd keser demek olur; ”‫ــوط‬ ٌ ُ‫“ ُقن‬tandır. “‫”ج َل َــس‬ َ ve “‫”د َخ َــل‬ َ ve “‫طــرِ َب‬ َ ” ve ”‫“س ِــل َم‬
َ
bâblarından ”‫وط‬
ٌ ُ‫ط َو َقن‬ ِ
ٌ ‫ط َو َقن‬ ِ
ٌ ‫طا َف ُه َو َقان‬
ً ‫طا َو َق َن ًطا َو َق َنا‬
ً ‫ط ُقنُو‬ ِ
َ ‫ط َقن‬ َ ‫ “ َق َن‬denir, ye™s ve nevmîdî ma¡nâsınadır.
]ya…nut[ ‫ت‬
ْ ُ‫•ي ْقن‬ َ
‫ أَ ْي يُ ِط ْع‬2047﴾‫ول ِه َو َت ْع َم ْل َص ِال ًحا نُ ْؤ ِت َها اَ ْجر َها َمر َتي ِن‬
ِ ‫ل ورس‬ ِِ ِ
ْ َّ َ ُ َ َ َّ ‫﴿و َم ْن َي ْقنُ ْت م ْن ُك َّن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Allâh ve Resûlüne itâ¡at eder” demektir. ”‫ــوت‬ ٌ ُ‫“ ُقن‬tandır ki ma¡a’l-huzû¡ tâ¡ate
mülâzemettir. Du¡â ve namâzda tûl-ı kıyâm ve sükût ma¡nâlarına da gelir. Bâbu’l-¢âf’ta
َ ‫ “ َق ِان ُت‬kelimesinde mufassalen beyân olunmuştur, mürâca¡at buyurula.
”‫ون‬

ٍ ‫•ي ْق ِط‬
]ya…†înin[ ‫ين‬
َ
‫ أَ ْي ِم ْن َقر ٍع‬2048﴾ ٍ‫﴿وأَ ْنب ْت َنا َع َلي ِه َش َجر ًة ِم ْن َي ْق ِطين‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ َ ْ َ َ
Kabak nebâtından demektir. Nebâtâttan yerde biten ve sâkı olmayıp yeryüzüne yayılan,
döşenen kabak, kavun, karpuz ve emsâline ”‫يــن‬ ِ ِ
ٌ ‫“ي ْقط‬
َ denir. Lâkin ¡örf-i nâsta ”‫يــن‬
ٌ ‫“ي ْقط‬in
َ
mutlakan kabak ma¡nâsına isti¡mâli şâyi¡dir. Vallâhu a¡lemu.

]ya…∂û[ ‫ضوا‬
ُ ‫•ي ْق‬ َ
‫ أَ ْي ِلي ْق َط ُعوا أَ ْو ِليزِ ي ُلوا‬2049﴾‫ور ُهم َو ْلي َّط َّو ُفوا بِا ْلبي ِت ا ْل َع ِت ِيق‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ثم ليقضوا تفثهم وليوفوا نذ‬
ُ َ َْ َ ْ َ ُ ُ ُ ُ ْ َ ْ ُ َ َ َ ُ ْ َ ْ َّ ُ
‫اخ ُهم َوأَ ْد َرا َن ُهم‬ ‫أَوس‬
ْ ْ َ َ ْ
Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت َف َث ُهم‬ kelimesi şerhinde beyân edilmiştir, mürâca¡at oluna.
ْ َ

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ق‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•ي ِقيم‬
]yu…îmûne’§-§alâte[ ‫ون الص َل َة‬
َّ ُ ُ
ِ ‫ أَي ي ْأ ُتو َنها بِح ُق‬2050﴾‫ون الص َل َة‬
‫وق َها‬ ِ
ُ َ َ ْ َّ َ ‫يم‬ُ ‫ •﴿يُق‬
Ya¡nî “Hakkıyla edâ ederler” demek olur. Murâd Allâh-ı ¡azîmü’ş-şânın farz ettiği îmâ-

2046 “Dedi ki: “Rabbinin rahmetinden, sapıklardan başka kim ümit keser?”” el-Hicr, 15/56.
2047 “İçinizden kim Allah’a ve Resülüne itaat eder ve salih bir amel işlerse, ona mükâfatını iki kat veri-
riz.” el-Ahzâb, 33/31.
2048 “Üzerine geniş yapraklı bir ağaç bitirdik.” es-Sâffât, 37/146.
2049 “Sonra kirlerini gidersinler, adaklarını yerine getirsinler ve Beyt-i Atik’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler.”
el-Hacc, 22/29.
2050 “Namazı kılarlar.” el-Mâide, 5/55; el-Enfâl, 8/3; en-Neml, 27/3; Lokmân, 31/4.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ْمُكُؤَلْكَي‬ 461

nen ve ihtisâben evkât [492] ve tahâret ve huzûr ve huşû¡ ve sâir şerâyit ve âdâbını
muhâfaza ederek edâ etmektir. Bundan yalnız resm ve sûret-i harekâtın işlenmesi ikâ-
me ve edâ-i salât husûsunda kâfî olmadığı münfehim oluyor. Bâbu’l-Hemze’de ‫“أَ َق ُامــوا‬
”‫الص َل َة‬
َّ kelimesine mürâca¡at edile.
]yu…allibu keffeyhi[ ‫•ي َق ِّلب َك َّفي ِه‬
ْ ُ ُ
‫ول َيا َلي َت ِني َلم اُ ْشرِ ْك‬ ِ ‫يط ِب َثمرِ ِه َفاَصبح ي َق ِّلب َك َّفي ِه ع َلى ما أَ ْن َف َق ِفيها و ِهي َخ ِاوي ٌة ع َلى عر‬
ُ ‫وش َها َو َي ُق‬ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ
ِ
َ َ ‫﴿واُح‬ َ •
ْ ْ ُُ َ َ َ
ِ‫ أَي يص ِّف ُق َك َّفيه‬2051﴾‫بِربِي اَح ًدا‬
ْ َ ُ ْ َ َّ
Ya¡nî el ayalarını birbirine vurur demek olur ki bir husûsta nedâmet ve te™essüf ve hüs-
râna uğrayan kimseden bilâ-ihtiyâr vâki¡ olan bir harekettir. ”‫ــن‬ ِ ‫يــب ا ْل َك َّف ْي‬ ِ َ bu âyette bi-
ُ ‫“ت ْقل‬
ma¡nâ ”‫“ت ْصف ٌيق‬tir ِ َ ki ellerini birbirine vurup şaklatmaktır.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-KÂF: “‫ك‬،‫”ي‬

َ
ْ ‫•ي‬
]yekbitehum[ ‫كب َِت ُهم‬
ْ َ
‫ أَ ْي يُ َغ ِي َظ ُهم َويُ ْحزِ َن ُهم‬2052﴾‫ِين‬ ِ ِ ِ ِ َ ‫﴿لي ْق َطع‬ِ
ْ ْ ّ َ ‫ين َك َف ُروا اَ ْو َي ْكب َِت ُه ْم َف َي ْن َقل ُبوا َخائب‬
َ ‫ط َر ًفا م َن ا َّلذ‬ َ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “gayzlandırmak, öfkelendirmek ve gussalandırmak için” demek olur. Ve kelime-i
mezbûre ”‫وههِ م‬ ِ ‫¡ “يصرِ عهم ِلوج‬ibâretiyle de tefsîr edilmiştir ki “onları yüzleri üstüne düşür-
ْ ُ ُ َُْ ُْ
mek için” demek olur. Bâbu’l-Kâf’ta ”‫“كب ُِتوا‬ ُ kelimesine mürâca¡at oluna.
َ ‫•ي ْك ِن ُز‬
]yeknizûne[ ‫ون‬
َ
َ ‫ون َو َي َّد ِخ ُر‬
‫ون‬ َ ‫﴿ي ْك ِن ُز‬
َ ‫ أَ ْي َي ْج َم ُع‬2053﴾‫ون ال َّذ َه َب َوا ْل ِف َّض َة‬ َ •
Ya¡nî “Altını ve gümüşü toplarlar ve biriktirirler” demek olur. Bu kelime Bâbu’l-Kâf’ta
”‫“ك ْن ٌز‬
َ kelimesinde tahkîk ve mufassalen beyân edilmişdir, mürâca¡at oluna.

ْ ‫•ي‬
]yekle™ukum[ ‫ك َل ُؤ ُكم‬
ْ َ
‫ أَ ْي َي ْح َفظُ ُكم ِفيهِ َما‬2054﴾‫الن َهارِ ِم َن الر ْح َم ِن‬ َّ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ ُق ْل َم ْن َي ْك َل ُؤ ُك ْم بِال َّل ْي ِل َو‬
ْ َّ
Ya¡nî “Kim sizi gece ve gündüzde hıfz eder, mehâlikten saklar?” demek olur. “‫ــع‬ َ ‫” َق َط‬
ِ
bâbından ” ِ‫“ك َل َُه اهللُ َي ْك َل ُــؤ ُه ك َل َء ًة بِا ْل َك ْســر‬ ِ
َ denir, ”‫“حف َظ ُــه َي ْح َفظُ ُــه‬
َ demektir. Ve feth-i kâf ve medd

2051 “Derken bütün serveti helak edildi. (Yıkılmış) çardakları üzerine çökmüş hâldeki bağına yaptığı
harcamalar karşısında ellerini oğuşturuyor ve şöyle diyordu: “Keşke Rabbime hiçbir kimseyi ortak
koşmasaydım...”” el-Kehf, 18/42.
2052 “Bir de Allah bunu, inkâr edenlerden bir kısmını helak etsin veya perişan etsin de umutsuz olarak
dönüp gitsinler diye yaptı.” Âl-i ¡İmrân, 3/127.
2053 “Altın ve gümüşü biriktirip gizleyerek” et-Tevbe, 9/34.
2054 “Ey Muhammed! De ki: “(Size azab edecek olsa) gece ve gündüz Rahmân’ın azabından sizi kim
koruyacak?”” el-Enbiyâ™, 21/42.
462 َ‫ُهَنوُ لُفْك ي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

ile ”‫“ك َل ٌء‬

َ gerek kuru [493] gerek yaş tâze ota denir ki hayvâna yedirilir. Vallâhu a¡lemu.
]yekfulûnehû[ ‫ك ُف ُلو َن ُه‬
ْ ‫•ي‬ َ
‫ أَ ْي َي ُض ُّمو َن ُه ِإ َليهِ م‬2055﴾‫ون‬ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف َقا َل ْت ه ْل اَدل ُُّكم ع َلى اَه ِل بي ٍت ي ْك ُف ُلو َنه َل ُكم وهم َله َن‬
َ ‫اص ُح‬
ْ ْ ُ ُْ َ ْ ُ َ َْ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ْ
Ya¡nî “Onu irdâ¡ husûsunda kendilerine zamm ederler.” Murâd kendi nefsleri kendi
evlâdları gibi bi’l-iltizâm irdâ¡ ve terbiyesine ihtimâm ederler demek olur. Bâbu’l-Hem-
ِ ِ
ze’de ”‫يها‬ َ ‫ “أَ ْكف ْلن‬kelimesinde mufassalen beyân olunmuştur. Bâbu’l-Kâf’ta ”‫“ك َّف َل َها‬ َ kelime-
sine dahi nazar oluna.

MAZMÛMETU’L-Y™; “‫ك‬،‫”ي‬
ُ
]yukevviru[ ‫ك ِور‬
َ ‫•ي‬ ُ ّ ُ
‫ أَ ْي يُ ْد ِخ ُل َه َذا َع َلى َه َذا‬2056﴾‫ار َع َلى ال َّلي ِل‬ َّ ‫الن َهارِ َويُ َك ِّو ُر‬
َ ‫الن َه‬ َّ ‫ •﴿يُ َك ِّو ُر ال َّل ْي َل َع َلى‬
ْ
Ya¡nî “Geceyi gündüze idhâl eder ve gündüzü geceye” demektir. Asl ”‫“ت ْكوِ يــر‬ َ keff
ٌ
ve cem¡ etmektir. ”‫“ك َّــو َر ا ْل ِع َم َامــ َة‬
َ kavli de bundandır. Bâbu’l-Kâf’ta ”‫“ك ِّــو َر ْت‬ ُ kelimesine
mürâ¡at oluna.

ْ ‫•ي‬
]yukşefu[ ‫ك َش ُف‬
ُ
‫ أَ ِي ْاش َت َّد َْال ْمر أَ ِو ا ْل َحر ُب‬2057﴾‫اق‬ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿يوم ي ْك َش ُف َعن س‬
ْ ُ َ ْ ُ َ َْ َ ْ
Ya¡nî “İş güçleştiği veyâhûd harb şiddetlendiği gün veyâ vakt” demek olur. Aslen ‫“ك َش َف‬ َ
ِ ‫ــن الس‬
”‫ــاق‬ ‫ع‬ ‫ــن‬ ‫ع‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ــ‬‫ش‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ــ‬‫ج‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ــب‬‫س‬ِ ‫ح‬ ‫ــه‬‫ت‬َ ‫أ‬ ‫ر‬ ‫ــا‬‫م‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫ح‬ ‫ــر‬ ‫الص‬ ‫ــي‬ ِ
‫ل‬ ُ ْ ََ َ ِ
‫خ‬ ‫اد‬ ‫ــا‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫يــل‬ ‫﴿ق‬
َّ ِ َ paçaları sığamaktır, nitekim ْ َ ْ َ َ َ َ ً َّ ُ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َّ َ َ َ ْ َّ
2058
﴾‫ َســا َقي َها‬bu ma¡nâyadır. Sonra bir emrin veyâ harbin güçleşmesi ve şiddetlenmesinde
ْ
isti¡mâl edildi. Bâbu’l-Kâf’ta ”‫“ك َش َف ْت‬ َ kelimesine de mürâca¡at edile.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-LÂM “‫ل‬،‫”ي‬

َ
َ ‫•ي ْلو‬
]yelvûne[ ‫ون‬
ُ َ
َ ‫أَ ْي يُ َق ِّل ُب‬
‫ون‬ 2059
ِ ‫اب َو َما ُه َو ِم َن ا ْل ِك َت‬
﴾‫اب‬ ِ ‫وه ِم َن ا ْل ِك َت‬
ُ ‫اب ل َت ْح َس ُب‬ َ َُْ َ ‫﴿و ِا َّن ِم ْن ُه ْم َل َفرِ ي ًقا َي ْل ُو‬
ِ ِ ‫ون أَ ْل ِس َنتهم بِا ْل ِكت‬
َ •
ِ ِ
ِ ‫ون أَ ْلس َن َت ُهم بِا ْلك َت‬
‫اب‬ َ ‫َويُ َح ِّر ُف‬
ْ

2055 “Kız kardeşi, “Size onun bakımını, sizin adınıza üslenecek ve ona içtenlik ve şefkatle davranacak bir
aile göstereyim mi?” dedi.” el-Kasas, 28/12.
2056 “Geceyi gündüzün üzerine örtüyor, gündüzü de gecenin üzerine örtüyor.” ez-Zumer, 39/5.
2057 “Baldırların açılacağı (işlerin zorlaşacağı) gün” el-Kalem, 68/42.
2058 “Ona “köşke gir” denildi. Köşkü görünce onu(zeminini) derin bir su sandı ve eteklerini topladı.”
en-Neml, 27/44.
2059 “Onlardan (Kitap ehlinden) bir grup var ki, Kitab’dan olmadığı hâlde Kitab’dan sanasınız diye (oku-
dukları) Kitap’tanmış gibi dillerini eğip bükerler.” Âl-i ¡İmrân, 3/78.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫كْمُ تِْلَي‬ 463

Ya¡nî “Dillerini taklîb ve tahrîf ederler, bükerler, eğdirirler” demek olur. Bâbu’[494]
t-Tâ’da ”‫“ت ْل ُووا‬
َ ve Bâbu’l-Lâm’da ”‫ “ َل ًّيا‬kelimelerine mürâca¡at oluna.

ْ ‫•ي ْل َه‬
]yelhe&[ ‫ث‬
َ
‫ أَ ْي َي ْد َل ُع ِل َسا َن ُه‬2060﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َم َث ُل ُه َك َم َث ِل ا ْل َك ْل ِب إ ِْن َت ْح ِم ْل َع َلي ِه َي ْل َه ْث أَ ْو َت ْتر ْك ُه َي ْل َه ْث‬
ُ ْ
Ya¡nî “Dilini ağzından dışarı sarkıtır” demektir. ”‫ث‬ ٌ ‫“ َل َه‬den muzâri¡-i meczûmdur. “‫طرِ َب‬ َ ”
bâbından ”‫ــث َل َه ًثا‬ ُ ‫ــث َي ْل َه‬َ ِ‫ “ َله‬denir, susuzluktan dilini dışarı sarkıtmak ve susuzluk ma¡nâla-
rına kullanılır. Fethateynle ”‫ “ َل َه َثا ٌن‬susuzluk ve sükûn-ı hâ™ ile ”‫ “ َل ْه َثا ُن‬, ”‫“ع ْط َشــا ُن‬ َ susuz ve
susamış demektir. Mü™ennesi ”‫“ َل ْه َثــى‬dır. Ve ba¡zı ehl-i lügat ¡indinde fethateynle ”‫ــث‬ ٌ ‫“ َل َه‬
ِ
َ ِ‫ “ َله‬, ”‫الت َع ِب أَ ِو ا ْل َع َطش‬ ِ ِ
susuzluğa ve yorgunluğa da denir. ”‫ث ا ْل َك ْل ُب‬ َّ ‫ “أَ ْد َل َع ل َسا َن ُه م َن‬demektir. Ve
”‫ِالض ِم َوا ْل َف ْت ِح لُ َه ًثا‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ث‬‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ج‬ ‫الر‬ ‫ث‬ ِ‫ه‬ ‫ل‬ “ ‫ب‬ ‫ع‬ ِ ‫”ت‬ ” ‫ِي‬ ‫ي‬ ‫“ع‬
ّ َّ َ ً ْ َ ُ ُ َّ َ َ
denir, “ َ َ ve demek olur.
َ َ
]yelmizuke[ ‫•ي ْل ِم ُز َك‬
َ
‫ أَ ْي َي ِعيب َك‬2061﴾‫ات‬
ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿و ِم ْنهم من ي ْل ِمز َك ِفي الص َد َق‬
َّ ُ َ ْ َ ُْ َ َ ُ ْ
ُ
Ya¡nî “Seni ta¡yîb eder” demektir. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْلم ُــزوا‬ ِ َ ve Bâbu’l-Lâm’da ”‫ “لُ َم َــز ٍة‬keli-
melerine mürâca¡at oluna.

ْ ‫•ي ْل َت ِق‬
]yelte…i†hu[ ‫ط ُه‬
َ
‫ أَ ْي‬2062﴾‫ين‬ ِِ ِ ِ ‫ •﴿ َق َال َق ِائ ٌل ِم ْنهم َل َت ْقت ُلوا يوس َف واَ ْل ُقوه ِفي َغياب ِت ا ْلج ِب ي ْلت ِق ْطه بع ُض السي‬
َ ‫ارة ا ْن ُك ْن ُت ْم َفاعل‬
َ َّ َّ َْ ُ َ َ ّ ُ َ َ ُ َ ُ ُ ُ ُْ
‫ط َل ٍب َل ُه َو َل َق ْص ٍد‬
َ ِ‫َي ْأ ُخ ُذ ُه َع َلى َغ ْير‬
Ya¡nî “Onu bir gûne taleb ve kasd üzerine olmayarak tesâdüf ile alsın” demek olur, çün-
kü ”‫ــاط‬ ٌ ‫ “ ِإ ْل ِت َق‬tesâdüfen bulup almak ve mutlak tesâdüf ma¡nâsına da gelir. ”‫طــا‬ ً ‫ “ َل ِق ُيت ُــه ا ْل ِت َقا‬ve
”‫طا‬ ً ‫ت ا ْل ِت َقا‬
ُ ‫“و َر ْد‬
َ ”‫اد ًفا‬ ُ ‫“ت َص‬َ demektir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ ْل َت َق َط ُه‬kelimesine mürâca¡at oluna.
]yelicu[ ‫ج‬ ِ
ُ ‫•يل‬ َ
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫يها﴾ أَ ْي َي ْد ُخ ُل ف‬
‫يها‬ َ ‫الس َماء َو َما َي ْع ُر ُج ف‬
َّ ‫﴿ي ْع َل ُم َما َيل ُج في ْالَ ْرض َو َما َي ْخ ُر ُج م ْن َها َو َما َي ْنزِ ُل م َن‬
َ •
2063

Ya¡nî “Yere girer” demektir. Bâbu’l-Vâv’da ”‫يجة‬ ِ kelimesine mürâca¡at oluna.

َ ‫“ول‬ َ
ُ ‫•ي ِل ْت‬
]yelitkum[ ‫كم‬
ْ َ
”‫“ل َي ْأ ِل ْت ُكم‬
َ ِ‫ئ بِا ْل َه ْمز‬
َ ِ‫َو ُقر‬ ﴾‫الل َو َر ُسو َل ُه َل َي ِل ْت ُكم ِم ْن أَ ْع َم ِال ُكم َشي ًئا‬ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ َّ ‫يعوا‬
ُ ‫﴿وا ْن ُتط‬
2064
ْ ْ ْ ْ َ َ ُ ْ
2060 “Onun durumu köpeğin durumu gibidir: Üzerine varsan da dilini sarkıtıp solur; kendi hâline bırak-
san da dilini sarkıtıp solur.” el-A¡râf, 7/176.
2061 “İçlerinden sadakalar konusunda sana dil uzatanlar da var.” et-Tevbe, 9/58.
2062 “Onlardan bir sözcü, “Yûsuf’u öldürmeyin, onu bir kuyunun dibine bırakın ki geçen kervanlardan
biri onu bulup alsın. Eğer yapacaksanız böyle yapın” dedi.” Yûsuf, 12/10.
2063 “Allah, yere gireni, yerden çıkanı; gökten ineni ve oraya yükseleni bilir.” Sebe™, 34/2.
2064 “Eğer Allah’a ve Peygamberine itaat ederseniz, yaptıklarınızdan hiçbir şeyi eksiltmez.” el-Hucurât,
49/14.
464 ‫ُهاَقْلَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

¡Alâ- [495] kile’t-takdîreyn ”‫“ل يُ ْن ِق ْص ُكــم َشــي ًئا‬ َ demektir. “‫”ض َــر َب‬
َ bâbından ‫ــات‬ ِ ‫ــت و ِب ِإ ْثب‬ ‫“أَ ِلــت ي ِل‬
ْ ْ َ َ ُ َ َ
ِ َ ِْ ِ
ُ ‫ ا ْل َه ْم َــز ِة َي ْأل‬denir, ”‫ــص‬
”‫ــت أَ َل ًتــا‬ َ
َ ‫ “ َن َق‬demektir. Ve müte¡addî de olur: ”‫ “أ َل َت ُــه َيل ْت ُــه َو َيأل ْت ُــه أ َل ًتــا‬, ‫“ َن َّق َص ُــه‬
”‫يصا‬ ِ
ً ‫ َت ْنق‬demek olur, nitekim bu âyette de müte¡addî olarak vâki¡ olmuştur.
]yel…âhu[ ‫•ي ْل َقاه‬
ُ َ
‫أَ ْي‬ ﴾‫ورا‬ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ َ ‫ان اَ ْلزم َناه‬ ٍ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ُك َّل ِا ْنس‬
ً ‫طائ َر ُه في ُعنُقه َونُ ْخرِ ُج َل ُه َي ْو َم ا ْلق َي َامة ك َت ًابا َي ْل َق ُاه َم ْن ُش‬
2065
ُ َْ َ َ َ ْ
‫يُ َقا ِب ُل ُه َويُ َص ِاد ُف ُه َم ْك ُشو ًفا َغير َم ْطوِ ٍ ّي‬
َْ
Ya¡nî “Ona karşı gelir ve râst gelir açık olarak; dürülü değil” demek olur. Mukâbele ve
müsâdefe ve vusûl ve kavuşmak ma¡nâlarında müsta¡mel ”‫ــاء‬ ِ
ٌ ‫“ل َق‬dandır. Bâb-ı râbi¡den
”‫ــاء َف ُه َــو َل ٍق‬ ِ ِ
ً ‫ “ َلق َــي َي ْل َقــى ل َق‬denir. Ve bu âyette ”‫ــاه‬ ُ ‫“ي ْل َق‬
َ , ”‫ــاه‬
ُ ‫ “يُ ْع َط‬ile tefsîr olunmuştur ki “Ona
verilir” demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْل َقى‬kelimesine de nazar oluna.

ُ ‫•ي ْلبِس‬
]yelbisekum[ ‫كم‬
ْ َ َ
‫ث َع َلي ُكم َع َذ ًابا ِم ْن َف ْو ِق ُكم اَ ْو ِم ْن َت ْح ِت اَ ْر ُج ِل ُكم اَ ْو َي ْلب َِس ُكم‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿قل هو الق ِادر على ان يبع‬
ْ ْ ْ ْ ْ َ َ َْ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ
‫ين َع َلى أَ ْه َو ٍاء َش َّتى‬ ِِ ِ ِ ٍ ِ
َ ‫ش َي ًعا َويُذ َيق َب ْع َض ُك ْم َب ْأ َس َب ْعض﴾ أَ ْي َي ْخل َط ُك ْم ف َر ًقا ُم ْخ َتلف‬
2066 ِ

”‫ــس‬ٌ ‫“ َل ْب‬dendir. “‫”ض َــر َب‬ َ bâbından ”‫ــط‬ ٌ ‫“خ ْل‬ َ ma¡nâsına kullanılır. Bu lafzın ma¡ânî-i sâiresiy-
le ba¡zı fevâid Bâbu’t-Tâ’da ”‫ــون‬ َ ‫“ت ْلب ُِس‬ َ ve Bâbu’l-Lâm’da ”‫ “ َل َب ًســا‬ve ”‫ “ َل ْب ٍــس‬ve ”‫ــوس‬ ٍ ‫ “ َلب‬ve
ُ
”‫اس‬ ِ
ٌ ‫ “ل َب‬kelimelerinde beyân olunmuştur, mürâca¡at buyurula.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ل‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•ي ْل ِح ُد‬
]yul√idûne[ ‫ون‬
ُ
‫ون ِفي أَ ْس َم ِائ ِه َع ِن ا ْل َح ِّق‬ َ 2067 ِ ِ َ ِ َ ‫ين ي ْل ِح ُد‬ ِ
ُ ‫ون في أ ْس َمائه﴾ أ ْي َي ُج‬
َ ‫ور‬ ُ َ ‫وه ب َِها َو َذ ُروا ا َّلذ‬
ُ ‫ •﴿ َف ْاد ُع‬
Ya¡nî “Allâh’ın esmâ-i kerîmesinde haktan meyl ve haddi tecâvüz ederler” demektir.
Sicistânî rahimehullâh ta¡yîn ve tahsîsle bu ilhâd ve cevri müşriklerin ”‫“لت‬ َ lafzını ”‫“ َاهلل‬
ism-i celîlinden ”‫“ع َّــزى‬
ُ lafzını da ”‫ “ا ْل َعزِ يــز‬ism-i şerîfinden müştakk ¡add etmeleridir de-
miş. Ve bu kelime-i kerîme feth-i yâ™ ile mebnî ¡ale’l-fâ¡il olarak ”‫ون‬ َ ‫ــد‬
ُ ‫“ي ْل َح‬
َ sûretinde de
kırâ™at olunmuş, [496] bu takdîrde ma¡nâ ”‫ــون‬ ‫ل‬ ‫ي‬
َ ُ َ ِ
‫م‬ ‫“ي‬ demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ٍ ‫ِإ ْلح‬
”‫ــاد‬ َ
kelimesine mürâca¡at buyurula.

2065 “Her insanın amelini boynuna yükledik. Kıyamet günü kendisine, açılmış olarak karşılaşacağı bir
kitap çıkaracağız.” el-İsrâ™, 17/13.
2066 “De ki: “O size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap göndermeğe, ya
da sizi grup grup birbirinize düşürmeğe ve kiminizin şiddetini kiminize tattırmaya gücü yetendir.””
el-En¡âm, 6/65.
2067 “O’na o güzel isimleriyle dua edin ve O’nun isimleri hakkında gerçeği çarpıtanları bırakın.” el-
A¡râf, 7/180.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ِّمَيْلا‬ 465

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-MÎM: “‫م‬،‫”ي‬

َ
]yem√a…u[ ‫ح ُق‬
َ ‫•يم‬ َْ
‫ أَ ْي يُ ْذ ِه ُب َويُب ِط ُل َويُ ْم ِحي‬2068﴾‫ات‬ِ ‫الربا ويربِي الص َد َق‬ ِ ‫ •﴿يمحق الل‬
ْ َّ ْ ُ َ َ ّ ُ َّ ُ َ ْ َ
Ya¡nî “Giderir ve ibtâl eder ve mahv eder” demektir ki dünyâda berekât ve fevâid ve
menâfi¡ini imhâ ile âhiz ve âkilini onunla intifâ¡dan mahrûm eder demek olur. ”‫“رِ َبــا‬
ma¡lûm. “‫ــع‬َ ‫ ” َق َط‬bâbından ”‫“م َح َــق َي ْم َح ُــق َم ْح ًقــا‬
َ denir, ”‫ــب‬ َ ‫ “أَ ْذ َه‬ve ”‫ “أَ ْب َط َــل‬ve ”‫“م َحــى‬
َ demektir.
Ve “tefa¡¡ul”den ”‫“ت َم َّح َــق‬
َ ve “ifti¡âl”den ”‫ “إ ِْم َت َح َــق‬, ”‫“ب َط َــل‬ ِِ
َ demektir: ”ُ‫“م َح َق ُه اهلل‬ َ , ”‫“ َذ َه َب ب َِب َر َكته‬
Ya¡nî “Allâh onun bereketini gidersin!” ma¡nâsına du¡â-i ¡aleyhtir. Zamm-ı mîm’le
”‫اق‬
ٌ ‫“م َح‬
ُ da bundandır, her ayın âhirinden üç geceye denir ki kamerin ziyâsı kalmamakla
karanlık olur.

]yemîze[ ‫يز‬ ِ
َ ‫• يم‬ َ
‫أَ ْي‬ ِ ‫ِيث ِم َن ال َّط ّي‬
﴾‫ِب‬ َ ‫ين َع َلى َما أَ ْن ُت ْم َع َل ْي ِه َح َّتى َي ِم َيز ا ْل َخب‬ ِِ ِ َّ ‫ان‬ ِِ ِ
َ ‫اللُ ل َي َذ َر ا ْل ُم ْؤمن‬ َ ‫﴿ما َك‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
2069

‫يُ َخ ِّل ُص أَ ْو يُ َف ِّص ُل ا ْل ُم َن ِاف َق ِم َن ا ْل ُم ْؤ ِم ِن‬

‫يعا َفي ْج َع َل ُه‬ ‫ِيث َب ْع َض ُه َع َلى َب ْع ٍض فيركمه ج ِم‬
َ ‫ِب َو َي ْج َع َل ا ْل َخب‬ ِ ‫ِيث ِم َن ال َّط ّي‬ َّ ‫﴿ل َي ِم َيز‬
َ ‫اللُ ا ْل َخب‬ ِ ‫ •و ِفي َقو ِل ِه سبحا َنه‬
َ ً َ ُ َ ُ ََْ ُ َ ُْ ْ َ
‫ أَ ْي ِلي َخ ِّل َص َويُ َف ِّص َل ا ْل َك ِافر ِم َن ا ْل ُم ْؤ ِم ِن‬2070﴾‫ِفي َج َه َّنم‬
َ ُ َ
Bu kelime sûrette birbirine müşâbih şey™lerin beynlerini ayırmak ma¡nâsına olan fethle
”‫“مي ٌــز‬ lafzındandır. “‫ــاع‬ ِ َ ‫ “م‬denir; müte¡addîdir. Ve kelime-i mez-
َْ َ ‫”ب‬
َ bâbından ”‫يــز ُه َم ْي ًــزا‬ ُ ‫ــاز ُه َيم‬ َ
bûre “tef¡îl”den teşdîdle ”‫“ح َّتــى يُ َمي َِــز‬ ve kezâ ”‫“لي َمي َِــز‬ ِ sûretlerinde de kırâ™at olunmuştur,
ّ َ ّ ُ
ma¡nâca bir fark yoktur, ancak bu evvelkinden eblagdır. Bu lafzın lâzım ve mutâvi¡inde
“infi¡âl”, “tefa¡¡ul”, “ifti¡âl” bâblarından ”‫ــاز‬ َ ‫الش ْــي ُء َو َت َم َّي َــر َو ْام َت‬ َ ‫ “ ِإ ْن َم‬denir, ayrılmaktır. Ve
َّ ‫ــاز‬
”‫“مي ْز ُت ُه َف َت َمي َز‬ denir, “Ayırdım da ayrıldı” demek olur. Vallâhu a¡lemu. [497]
َّ َّ َ
]el-yemmi[ ‫•ا ْلي ِم‬
َّ
ِِ ِ ِ
َ َ ‫اه ْم في ا ْل َي ِّم ِب َا َّن ُه ْم َك َّذ ُبوا ِب ٰا َيات َنا َو َكانُوا َع ْن َها َغافل‬
ِ‫ أَ ِي ا ْلب ْحر‬2071﴾‫ين‬ ُ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َا ْغ َر ْق َن‬
Mutlakan bahrdir. Ancak 2072﴾‫يــه ِفي ا ْلي ِم‬ ِ ‫وت َفا ْق ِذ ِف‬ ِ ‫ــذ ِف ِيه ِفي التاب‬
ُ َّ
ِ ‫ــك مــا يوحــى أَ ِن ا ْق‬ ِ
َ ُ َ َ ‫ ﴿ ِإ ْذ أَ ْو َح ْي َنــا ِإ َلــى أُ ّم‬ve
َّ

2068 “Allah, faiz malını mahveder, sadakaları ise artırır (bereketlendirir).” el-Bakara, 2/276.
2069 “Allah, pisi temizden ayırıncaya kadar mü’minleri içinde bulunduğunuz şu durumda bırakacak de-
ğildir.” Âl-i ¡İmrân, 3/179.
2070 “Allah, pis olanı temizden ayırmak, pis olanların hepsini birbiri üstüne koyup yığarak cehenneme
koymak için böyle yapar.” el-Enfâl, 3/37.
2071 “Âyetlerimizi yalanlamaları ve onları umursamamaları sebebiyle kendilerini denizde boğduk.” el-
A¡râf, 7/136.
2072 “Hani annene ilham edilmesi gereken şeyleri ilham etmiştik: Onu (bebek Mûsâ’yı) sandığın içine
koy ve denize (Nil’e) bırak.” Tâ Hâ, 20/38-39.
466 ‫مُهَنوُّدُمَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

ِ ‫ ﴿ َف ْلي ْل ِق ِــه ا ْليــم بِالس‬ve 2074﴾‫ــم‬

﴾‫ــاح ِل‬ ِ ‫ ﴿ َفأَ ْل ِق ِيه ِفي الي‬âyetlerinde murâd nehr-i Nîl olup sâir mahal-
ّ َْ
2073
َّ ُّ َ ُ
lerde ma¡nâ-yı mevzû¡u üzere denizdir.

]yemuddûnehum[ ‫•يم ُّدو َن ُهم‬

ْ َُ
َ ‫﴿وإ ِْخ َوانُ ُه ْم َي ُم ُّدو َن ُه ْم ِفي ا ْل َغ ِّي ثُ َّم َل يُ ْق ِص ُر‬
َ ُ‫ أَ ْي يُ َزيِّن‬2075﴾‫ون‬
‫ون َل ُهم ا ْل َغي‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
َّ ُ
Ya¡nî “Onların ihvânı olan şeyâtîn-i ins ü cinn dalâl ve helâk yolunu onlara tezyîn eder-
ler” demektir. Ve ”‫“ي ُج ُّرو َن ُهــم‬ ِ
ْ َ ve ”‫اد‬ ٌ ‫“إ ِْم َــد‬dan ”‫ “يُم ُّدو َن ُه ْــم‬ve ”‫¡ “يُ َو ْسوِ ُســو َن ُه ْم‬ibâretiyle de tefsîr
edilmiştir, nitekim ”‫ــد‬ ٌّ ‫“م‬
َ lafzı uzatmak ve cerr etmek ve meded etmek ma¡nâlarında is-
ti¡mâl olunur. Ma¡ânî-i sâiresiyle ba¡zı tahkîkât Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْم َد ْد َنــا‬ve Bâbu’l-
Mîm’de ”‫“م َّد‬
َ ve ahâvâtında görülür.

ُ ‫• يم‬
]yemûcu[ ‫وج‬
َُ
‫ول أَ ْو َي ْز َد ِحم‬
ُ ‫ط أَ ْو َي ُج‬ ﴾‫وج ِفي َب ْع ٍض‬
ُ ‫أَ ْي َي ْض َطرِ ُب أَ ْو َي ْخ َت ِل‬ ٍِ
ُ ‫﴿و َت َر ْك َنا َب ْع َض ُه ْم َي ْو َمئذ َي ُم‬
2076
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ
ٍ
‫َو َي ْد ُخ ُل َب ْع ُض ُهم ِفي َب ْعض‬
ْ
Zamîr ”‫“ي ْأ ُجــوج‬ َ ve ”‫ج‬ ‫جــو‬
ُ َ ‫أ‬ْ ‫“م‬a yâhûd âhir-i vaktte zuhûr edecek şirâr-ı nâsa râci¡dir. Bu
kelime dalga demek olan ”‫“م ْــو ٌج‬dendir. َ “‫ــال‬
َ ‫ ” َق‬bâbından ”‫وج َم ْو ًجا‬ ُ ‫ــاج ا ْل َب ْح ُــر َي ُم‬
َ ‫“م‬ َ denir, “Dal-
galandı” demektir. Bununla her bir ıztırâb ve ihtilât ve tezâhümden de kinâyet edilir:
”‫ــوج َم ْو ًجــا‬
ُ ‫ــاس َي ُم‬
ُ ‫الن‬
َّ ‫ــاج‬
َ ‫“م‬ َ “Karıştı, birbirine girdi” demek olur ki kargaşalık denir. Vallâhu
a¡lemu bi-murâdihi.

َ ‫•يم َه ُد‬
]yemhedûne[ ‫ون‬
َْ
‫ون َم َنازِ َل ُهم ِفي ا ْل َج َّن ِة‬ َ ‫﴿و َم ْن َع ِم َل َص ِال ًحا َف ِلَ ْن ُف ِسهِ ْم َي ْم َه ُد‬
َ ُ‫ أَ ْي يُ َو ِطّئ‬2077﴾‫ون‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ
Ya¡nî “Döşerler ve düzetirler, hazırlarlar” demek olur. Bâbu’l-Mîm’de ”‫ “ا ْل َم ْه ِــد‬kelime-
sine mürâca¡at oluna.

ِ ‫•ا ْلي ِم‬

]el-yemîni[ ‫ين‬
َ

ِ ‫يل َلَ َخ ْذ َنا ِم ْن ُه بِا ْل َي ِم‬
‫ أَ ْي بِا ْل ُق َّو ِة َوا ْل ُق ْد َر ِة أَ ْو بِا ْل َح ِّق‬2078﴾‫ين‬ ِ ‫﴿و َل ْو َت َق َّو َل َع َل ْي َنا َب ْع َض ْالَ َق ِاو‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ِح َّج ٍة‬
ُ ‫] أَ ْو ب‬498[
Ya¡nî “kudret ve kuvvetimizle” veyâ “hüccetimizle” demektir ve “Onu yemîninden
ya¡nî elinden tutup tasarruftan men¡ eder idik” demek de olur. ”‫ين‬ ِ lafzı aslen câriha-i
ٌ ‫“يم‬
َ
2073 “Deniz onu kıyıya atsın.” Tâ Hâ, 20/39.
2074 “Onu denize (Nil’e) bırak.” el-Kasas, 28/7.
2075 “Şeytanlara kardeş olanlara gelince, şeytanlar onları azgınlığın içine çekerler, sonra da bundan hiç
geri durmazlar.” el-A¡râf, 7/202.
2076 “O gün biz onları bırakırız, dalga dalga birbirlerine karışırlar.” el-Kehf, 18/99.
2077 “Kimler de salih amel işlerse, ancak kendileri için (cennette yer) hazırlarlar.” er-Rûm, 30/44.
2078 “Eğer (Peygamber) bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı mutlaka onu kudretimizle yaka-
lardık.” el-Hâkka, 69/45.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َصِّحَمُي‬ 467

ma¡lûmenin ismidir, biz sağ el deriz. Câriha-i mezbûre ekser mu¡tenâ umûrda kullanıl-
dığı ve sol ele nisbetle akvâ bulunduğu ve şiddetle ve kuvvetle yapılacak şey™lerde sol
ele tercîh kılındığı için ”ٌ‫ “ ُق َّــوة‬ve ”ٌ‫ “ ُق ْــد َرة‬ma¡nâsına isti¡mâl olundu, nitekim sad[e]dinde
olduğumuz âyetle 2079﴾‫ــات بِي ِم ِين ِــه‬ ‫ ﴿والســماوات مطوِ ي‬kavl-i kerîminde ma¡nâ-yı mezkûra haml
َ ٌ َّ ْ َ ُ َ َ َّ َ
olunmuştur. Ve lafz-ı mezkûr taraf ve cânib ve nâhiye ma¡nâlarına gelir. Ve hâssaten
sağ taraf ma¡nâsına ki ”‫ال‬ ٌ ‫ــم‬ ِ 2080 ٍ ِ ِ ‫ــان ع‬ ِ
َ ‫“ش‬in mukabilidir, eşherdir, nitekim ﴾‫ــمال‬ َ ‫ــن َيميــنٍ َوش‬ ْ َ ‫﴿ج َّن َت‬ َ
kavl-i kerîminde “sağdan soldan iki bâgçe” demektir. Ve sağ el ma¡nâsına ‫﴿و َما ِت ْل َك بِي ِم ِين َك‬ َ
َ
﴾‫وســى‬ ِ ِ ٍ ‫ــن َقب ِل ِــه ِم ْن ِك َت‬ ِ َ ‫﴿وأَ ْل ِــق َما ِفي َي ِم ِين‬
َ ‫ َيــا ُم‬ve ﴾‫ــاب َو َل َت ُخط ُُّــه ب َِيمين َك‬ ْ ‫ــت َت ْت ُلــو م‬
َ ‫﴿و َمــا ُك ْن‬
َ ve ‫ــك َت ْل َق ْف َما‬
2081 2082
ْ َ
﴾‫ َص َن ُعــوا‬ve emsâli âyât-ı kerîmede vâki¡ olmuştur. Mukâbili bunun da ”‫ال‬ ٌ ‫ــم‬ ِ
َ ‫“ش‬dir ki
2083

sol eldir. Ve yümn ve bereket ma¡nâsına ve bu münâsebetle sa¡âdet ma¡nâsına da gelir,

nitekim ¡örf-i nâsta sağ el ve ayakla da teyemmün ve sollarıyla teşe™™üm edilir: ‫اب‬ َ
ُ ‫﴿وأ ْص َح‬ َ
ِ‫ أي أَصحــاب الســعادة‬2084﴾‫يــن‬ ِ
ِ ‫ــاب ا ْل َيم‬ ‫ح‬ ‫ص‬ َ ‫أ‬ ‫ــا‬ ‫م‬ ‫يــن‬
ِ ‫م‬ِ ‫ي‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ Bunlara ashâb-ı yemîn denilmesi vücûhledir.
َ َ َّ ُ َ ْ ُ َ ْ َ َ
Ez-cümle kıyâmette kitâb-ı a¡mâlleri sağ taraftan ve sağ ellerine verilmesi ve mükerrem
olanların mevki¡i sağ tarafta olması ve hasenâtlarıyla kendi nefslerine yümn ve bere-
ket olmaları ve sâire vücûh-ı mezkûredendir. Zıdd-ı şimâldir ki şü™m ve şakâvettir. Ve
2085 ِ
﴾‫الش َمال‬ ّ ِ ‫اب‬ َ ِ ّ ِ ‫ ﴿وأَص َحاب‬bunu mü™eyyiddir. Ve evvelkilere 2086﴾‫﴿اَص َحاب ا ْلميم َن ِة‬
ُ ‫الش َمال َما أ ْص َح‬ ُ ْ َ ََْ ُ ْ
ve ikincilere 2087﴾‫ــاب ا ْل َم ْش َــئ َم ِة‬ُ َ ْ ‫ح‬ ‫ص‬ ‫ا‬
َ ﴿ de buyurulması ma¡nâ-yı [499] mezkûru takviye eder.
Bâbu’l-Mîm’de ”‫ “ا ْل َمي َم َن ِة‬kelimesinde buna dâir diger fevâid vardır. mürâca¡at buyurula.
ْ

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫م‬،‫”ي‬
ُ
]yuma√√î§a[ ‫حص‬ِ
ّ ‫•يم‬ َ َُ
‫ أَ ْي ِلي َخ ِّل َص ِم ْن ُذنُوبِهِ م َويُ َن ِّقهِ م‬2088﴾‫ين‬ ِ ِ َّ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿و ِليم ِحص‬
ْ ْ ُ َ ِ‫آمنُوا َو َي ْم َح َق ا ْل َكافر‬
َ ‫ين‬
َ ‫اللُ ا َّلذ‬ َ ّ َُ َ َ ْ
Ya¡nî “Günâhlarından tahlîs ve tathîr etmek için” demektir.
‫ال‬
ُ ‫يها َويُ َق‬ ِ
َ ‫يل َما ف‬ َ ِ‫ أَ ْي ِل ُيز‬2089﴾‫ِك ْم‬ ُ ‫اللُ َما ِفي ُص ُدورِ ُك ْم َو ِل ُي َم ِ ّح َص َما ِفي ُق ُلوب‬َّ ‫﴿و ِل َي ْب َت ِل َي‬ ِِ ِ
َ ‫ • َوفي َق ْوله َت َعا َلى‬

2079 “Gökler de O’nun kudretiyle dürülmüştür.” ez-Zumer, 39/67.

2080 “Biri sağda biri solda iki bahçe bulunuyordu.” Sebe™, 34/15.
2081 “Şu sağ elindeki nedir ey Mûsâ?” Tâ Hâ, 20/17.
2082 “Sen şu Kur’an’dan önce hiçbir kitap okumuyor ve onu sağ elinle yazmıyordun.” el-¡Ankebût,
29/48.
2083 “Sağ elindekini (değneğini) at ki, onların yaptıklarını yutsun.” Tâ Hâ, 20/69.
2084 “Ahiret mutluluğuna erenler, ne mutlu kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/27.
2085 “Kötülüğe batanlar ise ne mutsuz kimselerdir!” el-Vâkı¡a, 56/41.
2086 “Ahiret mutluluğuna erenler” el-Vâkı¡a, 56/8.
2087 “Kötülüğe batanlar” el-Vâkı¡a, 56/9.
2088 “Bir de Allah, iman edenleri arındırmak ve küfre sapanları mahvetmek için böyle yapar.” Âl-i ¡İm-
rân, 3/141.
2089 “Allah bunu göğüslerinizdekini denemek, kalplerinizdekini arındırmak için yaptı.” Âl-i ¡İmrân,
3/154.
468 ‫ىَنمُي‬
ْ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

‫يها‬ ِ ِ
َ ‫ل ُي َم ّي َِز َما ف‬
Ya¡nî “kalblerinizde olan izâle etmek, gidermek” yâhûd “temyîz etmek, ayırt etmek” de-
mektir. Tahlîs ve tasfiye ma¡nâsına olan ”‫“م ْح ٌص‬dan
َ “tef¡îl”dir. Tahkîki Bâbu’l-Mîm’de
”‫يصا‬ ِ ‫ “م‬kelimesinde mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at oluna.
‫ح‬
ً َ
]yumnâ[ ‫•يم َنى‬
ُْ
‫ أَ ْي يُ َق َّد ُر َويُ ْخ َل ُق‬2090﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ َلم َي ُك نُ ْط َف ًة ِم ْن َم ِن ٍي يُ ْم َنى‬
ّ ْ
Ya¡nî “rahm-i mer™eye irâka olunan menîden takdîr ve halk olunan” demektir. Ve kîle:
ِ ‫ــب ِفــي الر ْح‬
”‫ــم‬ ُّ ‫ “يُ َص‬Ya¡nî “rahme dökülen meniden” demek olur. Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ْم َنى‬
ُ keli-
َّ
mesine mürâca¡at oluna.

FASLU’L-Y™ MA¡A’N-NÛN: “‫ن‬،‫”ي‬

َ
]yen™i…u[ ‫•ي ْن ِع ُق‬
َ
ِ ِ ِ ِ ِ
‫ت‬ ُ ‫ين َك َف ُروا َك َم َث ِل ا َّلذي َي ْنع ُق ب َِما َل َي ْس َم ُع إ َِّل ُد َع ًاء َون َد ًاء﴾ أَ ْي َيص‬
ُ ‫يح َويُ َص ِّو‬ َ ‫﴿و َم َث ُل ا َّلذ‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
2091

‫بِا ْل َغ َن ِم‬
Ya¡nî “Koyun sürüsüne haykırır ve seslenir” demek olur. ”‫“ َن َع ٌــق‬dendir. Bâb-ı sânîden
”‫ــن‬ ِ ‫ــم ي ْن ِع ُــق َن ِعي ًقــا ونُعا ًقا بِالض‬
ِ ‫ــم َو َن َع َقا ًنا بِا ْل َف ْت َح َت ْي‬ ِ ِ ‫ “ َنع َــق‬, ”‫ “صاح بِها و َزجرهــا‬demektir. Zammla
ّ َّ َ َ َ ‫الراعــي بِا ْل َغ َن‬َّ َ َ ََ َ َ َ َ
”‫ــاق‬
ٌ ‫ “نُ َع‬bundan ismdir de denildi. Ve ”‫يــق‬ ٌ ِ
‫ع‬ ‫ن‬
َ “ çobanın koyuna haykırdığı mezkûr sadâya
da denir. Ve ”‫ “ َن َع ٌــق‬karga sadâsıdır. Bunda ¡ayn yerinde [500] πayn-ı mu¡ceme ile de
lügattır, belki bu esahhtır. Kezâ bâb-ı sânîden ”‫اب َن ِغي ًقــا‬ ُ ‫ “ َن َغ َــق ا ْل ُغ َــر‬, ”‫ــاح‬
َ ‫“ص‬ َ Ya¡nî “Gak gak
diye bağırdı” demek olur.

]yen™evne[ ‫•ي ْن َئو َن‬

ْ َ
‫ون َع ْن ُه‬ َ ‫﴿و ُه ْم َي ْن َه ْو َن َع ْن ُه َو َي ْن َئ ْو َن َع ْن ُه﴾ أَ ْي َي َت َب‬
َ ‫اع ُد‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
2092

Ya¡nî “Ondan uzaklaşırlar” demektir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “ َنأَى‬kelimesine mürâca¡at oluna.

]yen¡ihî[ ‫•ي ْن ِع ِه‬

َ
‫ أَ ْي ُم ْدرِ ِك ِه‬2093﴾‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ا ْنظُروا ِإ َلى َث َمرِ ِه ِإ َذا أَ ْث َمر َو َي ْن ِع ِه‬
َ ُ
“Yetişip kemâline erene ya¡nî meyvenin kemâle erişmesine bakınız” demek olur. Fethle

2090 “O dökülen meniden ibaret az bir su değil miydi?” el-Kıyâmet, 75/37.

2091 “İnkâr edenleri imana çağıran (peygamber) ile inkâr edenlerin durumu, bağırıp çağırmadan başka bir
şey duymayan hayvanlara seslenen (çoban) ile hayvanların durumu gibidir.” el-Bakara, 2/171.
2092 “Onlar başkalarını ondan (Kur’an’dan) alıkoyarlar, hem de kendileri ondan uzak kalırlar.” el-En¡âm,
6/26.
2093 “Bunların meyvesine, bir meyve verdiği zaman, bir de olgunlaştığı zaman bakın.” el-En¡âm, 6/99.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE َ
‫ّضَقْن ي‬ 469

”‫ــع‬ ِ
ٌ ‫“ي ْن‬َ ve zammla ”‫ــع‬ ٌ ‫ “يُ ْن‬meyve yetişip kemâline ermektir. Bâb-ı sânîden ‫“ي َن َعــت الثَّ َم َــر ُة َي ْن ًعــا‬ َ
”‫ِالض ِم يُ ْن ًعا‬
َّ ‫ بِا ْل َف ْت ِح َوب‬denir: ”‫ “أَ ْد َر َك ْت َو َن ِض َج ْت َو َب َل َغ ْت‬Ya¡nî “Yetişti, pişti” demektir. Ve “if¡âl”de
ّ
”‫اعا‬ َّ ‫ “أَ ْي َن َع ِت‬de böyledir. Ve ”‫ون َع ٌة‬ ِ ‫ “ َثمرةٌ ي ِانع ٌة وم‬, ”‫ “م ْدرِ َك ٌة‬Ya¡nî yetişkin ve pişkin ve ol-
ً ‫الث َم َر ُة إ َِين‬ ُ َ َ َ ََ ُ
gun demektir. Ve zamm-ı yâ™ ile ”‫“ويُ ْن ِع ِه‬ َ sûretinde de kırâ™at edilmiş, bu sûrette ”‫“ي ِان َع ٌة‬nın
َ
cem¡idir ki “Olgunlarına ve yetişkinlerine bakınız” demek olur.

َ ُ‫•ي ْن ُكث‬
]yenku&ûne[ ‫ون‬
َ
َ ‫ أَ ْي َي ْن ُق ُض‬2094﴾‫ون‬
‫ون ا ْل َع ْه َد‬ َ ُ‫وه ِإ َذا ُه ْم َي ْن ُكث‬ ِ ِ ِ ‫ • َقولُه َتعا َلى ﴿ َف َلما َك َش ْف َنا ع ْنهم‬
ُ ‫الر ْج َز ا َلى اَ َج ٍل ُه ْم َبال ُغ‬
ّ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ
Ya¡nî “¡Ahdi bozarlar” demektir. Bu kelimenin tahkîki Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “ َن َكثُــوا‬kelime-
sinde mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

]yenzeπanneke[ ‫ك‬
َ ‫•ي ْن َز َغ َّن‬ َ
ِ َّ ‫ان َنز ٌغ َفاست ِع ْذ ب‬
‫ أَ ْي َي ْس َت ِخ َّف َّن َك ِم ْن ُه ِخ َّف ٌة‬2095﴾‫ِالل‬ َّ ‫﴿وإ َِّما َي ْن َز َغ َّن َك ِم َن‬
َ ْ ْ ِ ‫الش ْي َط‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Sana şeytândan bir gûne istihfâfla istihfâf vâki¡ olursa” demektir ki murâd ves-
ِ َّ ‫ ﴿ َفاســت ِع ْذ ب‬cümle-i kerîmesidir. Ve ”‫ “ َنزع‬sarf ve tahrîk ve sâir
vesedir. Cevâb-ı şart 2096﴾‫ِالل‬ َ ْ ٌ ْ
ma¡ânîye gelir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ “ َن َز َغ‬kelimesine mürâca¡at buyurula. [501]

]yenbû¡an[ ‫وعا‬
ً ‫•ي ْنب‬
ُ َ
‫ أَ ْي َعي ًنا‬2097﴾‫وعا‬ ِ ِ ِ
ْ ً ‫﴿و َقالُوا َل ْن نُ ْؤم َن َل َك َح َّتى َت ْف ُج َر َل َنا م َن ْالَ ْرض َي ْن ُب‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî çeşme ki kaynak denir, yerden su çıktığı gözdür. “‫ ” َق َع َد‬bâbından ‫وعا َو َنب ًعا‬ ‫“نبع الماء نب‬
ْ ً ُُ ُ َ ْ َ ََ
”‫¡ أَ ْي ًضا‬ayndan su çıkmak, Türkçemizde kaynamak ta¡bîr edilir. Ve böyle su çıktığı ¡ayna
göze ”‫ــول‬ ٌ ‫“ي ْف ُع‬
َ vezninde ”‫ــوع‬ ٌ ‫“ي ْن ُب‬
َ tesmiye edilir. Cem¡i ”‫ِيــع‬ ُ ‫“ي َناب‬dir.
َ ”‫ــع‬
ٌ ‫“م ْن َب‬
َ da denir ki lafz-ı
mezkûrdan ism-i mekândır. Bunun cem¡i ”‫ِــع‬ ُ ‫“م َناب‬dir.
َ Bu kelime lâzım olup hemze ile
ta¡addî eder: ”‫اعا‬ َ
ً ‫ “أ ْن َب َع ا ْل َم َاء ِإ ْن َب‬denir, arzdan su çıkarmak ve icrâ™ etmektir.
]yen…a∂∂a[ ‫ض‬َّ ‫•ي ْن َق‬ َ
‫ط َو َي ْن َه ِد َم‬
َ ‫ أَ ْي َي ْس ُق‬2098﴾‫يد أَ ْن َي ْن َق َّض‬
ُ ِ‫يها ِج َد ًارا يُر‬ ِ
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َو َج َدا ف‬
Ya¡nî “düşmek ve yıkılmağa müheyyâ” demek olur. ”‫ “ َق ٌّض‬lafzından “infi¡âl”dir: ‫“ َق َض ْض ُت ُه‬
ً ‫ َفا ْن َق َّض ِإ ْن ِق َض‬denir. ”‫“و َق َع‬
”‫اضا َف ُه َو ُم ْن َق ٌّض‬ ِ
َ ve ”‫ط‬ َ ‫“س َق‬
َ ve ”‫ “ا ْن َه َد َم‬demek olur. Sülâsîsi “‫ ” َق َت َل‬bâbın-
dan ”‫ “ َق َّض ُه َي ُق ُّض ُه َق ًّضا‬sûretinde tasrîf edilir, yıkmak ma¡nâsınadır. ”‫اض‬ ٌ ‫ “ ِإ ْن ِق َض‬evvelce göste-
rildiği vechle bunun mutâvi¡i olur. Bir de ” ِ‫اض ا ْل ِج َدار‬ ُ ‫ “ ِإ ْن ِق َض‬duvar yarılıp kağşayarak müş-

2094 “Fakat erişecekleri bir süreye kadar biz azabı üzerlerinden kaldırınca hemen yeminlerini bozarlar.”
el-A¡râf, 7/135; ez-Zuhruf, 43/50.
2095 “Eğer şeytandan bir kışkırtma seni dürterse, hemen Allah’a sığın” el-A¡râf, 7/200.
2096 “Hemen Allah’a sığın.” el-A¡râf, 7/200.
2097 “Dediler ki: “Yerden bize bir pınar fışkırtmadıkça sana asla inanmayacağız.”” el-İsrâ™, 17/90.
2098 “Derken orada yıkılmaya yüz tutmuş bir duvar gördüler.” el-Kehf, 18/77.
470 ‫اَهُفِسْنَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

ٌ ‫ “ ِإ ْنهِ َي‬ve ”‫“ت َه ُّو ٌر‬

rif-i inhidâm olmak ma¡nâsına gelir. Yıkılıp düşmesine ”‫ار‬ َ denir denilmiş.
Vallâhu a¡lemu.

]yensifuhâ[ ‫•ي ْن ِس ُف َها‬

َ
‫ أَ ْي َي ْق َل ُع َها ِم ْن أَ ْص ِل َها َق ْل ًعا‬2099﴾‫ال َف ُق ْل َي ْن ِس ُف َها َر ّبِي َن ْس ًفا‬
ِ ‫ •﴿ويس َئ ُلو َن َك َع ِن ا ْل ِجب‬
َْ َ
َ
Ya¡nî “Kökünden koparıp sökmekle koparıp söker” demektir. Ya¡nî yevm-i kıyâmette
َ ِ‫¡ “يُ ْذر‬ibâretiyle de tefsîr edilir ki gubâr ya¡nî cibâli toz edip havâya
dağları. Ve ”‫يها َويُ َطيِر َها‬
ُّ
uçurur demek olur. Bâbu’n-Nûn’da da ”‫“ت ْن ِســ َف َّن ُه‬ َ kelimesinde tahkîki zikr ve beyân edil-
miştir, mahall-i mezkûra mürâca¡at oluna. [502]

َ ‫•ي ْن ِس ُل‬
]yensilûne[ ‫ون‬
َ
َ ‫وج َو ُه ْم ِم ْن ُك ّ ِل َح َد ٍب َي ْن ِس ُل‬ ِ ِ
َ ‫ أَ ْي يُ ْسرِ ُع‬2100﴾‫ون‬
‫ون‬ ُ ‫وج َو َم ْأ ُج‬
ُ ‫﴿ح َّتى ا َذا ُفت َح ْت َي ْأ ُج‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ‫ أَ ْي يُ ْسرِ ُع‬2101﴾‫ون‬
‫ون‬ ِ ‫ـخ ِفي الصورِ َف ِا َذا هم ِمن ْالَج َد‬
َ ‫اث ِإ َلى َر ّبِهِ ْم َي ْن ِس ُل‬ َ ‫﴿ونُ ِف‬
ْ َ ُْ ُّ َ ‫ •وكذا َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
“¡Adv-i şedîd” sür¡atle seğirtmek ve ¡acele etmek ma¡nâsına olan fethateynle
”‫“ َن َس َل ٌن‬dandır. Sicistânî rahimehullâh seyr ve meşyde isrâ¡la berâber adımların birbirine
tekârübüdür, ”‫ــب ِإ َذا أَ ْســر َع‬
َ
ِ ‫ــي ال ِ ّذ ْئ‬ َ demiş. Bâb-ı sânîden ”‫“ َن َس َــل ِفــي ا ْل َع ْــد ِو َي ْن ِس ُــل َن َس ًــا َو َن َس َــا ًنا‬
ِ ‫“ك َم ْش‬
denir, ”‫ “أَ ْســر َع‬demektir. Masdarlarda sîn’lerin fethiyledir. Aslen ”‫ــل‬ ٌ ‫ “ َن َس‬bir şey™den in-
َ
kıtâ¡dır, ayrılmaktır. Bundan ahz ile ”‫ “ َن َصــر‬ve “‫”ضــر َب‬ ve “ ‫ــل‬ ‫خ‬
َ َ َ ‫”د‬ bâblarından ma¡ânî-i
َ َ َ
sâirede isti¡mâl olundu. Ve sükûn-ı sîn ile ”‫ “ َن ْس ٌل‬veleddir: ﴾‫الن ْس َل‬ ِ
َّ ‫ث َو‬َ ‫﴿ويُ ْهل َك ا ْل َح ْر‬
َ kavl-i
2102

kerîminde olduğu gibi. Bâbu’n-Nûn’da ”‫“الن ْس َل‬ َّ kelimesine nazar oluna. Ve “tefâ¡ul”den
”‫اس ٌل‬ ‫ن‬
ُ ََ ‫“ت‬ , ” ‫د‬ ‫ل‬ ‫ا‬
ٌُ ََ ‫و‬ ‫“ت‬dür. Vallâhu a¡lemu.

]yenâbî¡a[ ‫•ي َنابِيع‬

َ َ
﴾ ‫ِيع ِفي ْالَ ْر ِض‬ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫الس َماء َم ًاء َف َس َل َك ُه َي َناب‬
َّ ‫الل َا ْن َز َل م َن‬
َ َّ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿ َا َل ْم َت َر َا َّن‬
2103

Ânifü’l-beyân ”‫وع‬
ٌ ‫“ي ْن ُب‬un
َ cem¡idir. Fe’rci¡i’l-basara ileyhi.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ن‬،‫”ي‬
ُ

2099 “(Ey Muhammed!) Sana dağların (kıyamet günündeki) hâlini soruyorlar. De ki: “Rabbim onları toz
edip savuracak.”” Tâ Hâ, 20/105.
2100 “Nihayet Ye’cüc ve Me’cüc’ün önü açıldığı zaman her tepeden akın ederler.” el-Enbiyâ™, 21/96.
2101 “Sûra üfürülür. Bir de bakarsın kabirlerden çıkmış Rablerine doğru akın akın gitmektedirler.” Yâsîn,
36/51.
2102 “Ekin ve nesli yok etmeğe çalışır.” el-Bakara, 2/205.
2103 “Görmedin mi, Allah gökten su indirdi de onu yeryüzündeki kaynaklara ulaştırdı.” ez-Zumer, 39/21.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫َنوُفَزْنُي‬ 471

َ ‫•ي ْن ِغ ُض‬
]yunπi∂ûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ أَ ْي يُ َح ِّر ُك‬2104﴾ ‫ون َم ٰتى ُه َو‬
‫ون‬ َ ُ‫وس ُه ْم َو َي ُقول‬ ِ َ ‫ •﴿ َفسي ْن ِغ ُض‬
َ ‫ون ا َل ْي َك ُر ُؤ‬ ُ َ
Ya¡nî “Sana başlarını sallarlar” demektir, ya¡nî istihzâ™ ederler demek olur. “‫”ضــر َب‬
َ َ
bâbından ”‫الشــي ُء َي ْن ِغ ُض َن ْغ ًضا‬ ‫ض‬ ‫غ‬ ‫ن‬ “ ”‫ا‬ ‫اض‬ ‫غ‬ ‫ن‬ ِ
‫إ‬ ‫ض‬‫غ‬ِ ‫ن‬‫ي‬ ‫ء‬ ‫ــي‬‫الش‬ ‫ض‬ ‫غ‬ ‫ن‬
َ َ َْ ‫ا‬ “
ْ َّ َ ََ ً َ ْ ُ ْ ُ َ ْ َّ
ve “if¡âl”den denir. Lâzım ola-
rak taharrük ve müte¡addî olarak tahrîk ma¡nâlarına kullanılırlar. Bu âyette müte¡addîdir.
ِ ‫•ي ْن ِق ُذ‬
]yun…i≠ûne[ ‫ون‬
ُ
﴾‫ون‬
2105 ِ ‫ون ِه ٰا ِله ًة ِا ْن يرِ ْد ِن الرحمن ب ُِض ٍر َل ُت ْغ ِن ع ِنّي َش َفاع ُتهم َشي ًئا و َل ي ْن ِق ُذ‬
ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿ءاَ َّت ِخ ُذ ِمن د‬
ُ ْ
ُ َ ْ ُْ َ َ ّ ُ ٰ ْ َّ ُ َ َ َ ْ
‫وني‬ ِ ‫وني وي َنج‬ ِ ‫أَي ي َخ ِّلص‬
ُّ ُ َ ُ ُ ْ
Ya¡nî “Beni tahlîs edemezler, kurtaramazlar” demektir. [503] Aslı ”‫ “يُ ْن ِق ُذوني‬olup hâlet-i ِ
vakf i¡tibâriyle fevâsıl-ı âyâta ri¡âyeten yâ™ iskât ve kesre ile iktifâ™ olunmuştur. Bu âyet-
te ”‫“ َن ْق ٌذ‬den “if¡âl” bâbından muzâri¡ cem¡-i müzekker gâib ve mebnî ¡ale’l-fâ¡ildir.

َ ‫•ي ْن َق ُذ‬
]yun…a≠ûne[ ‫ون‬
ُ
‫ون‬
َ ‫ون َو َل َي ْن ُج‬
َ ‫ اَ ْي َل َي َت َخ َّل ُص‬2106﴾‫ون‬ َ ِ‫﴿و ِا ْن َن َش ْأ نُ ْغرِ ْق ُه ْم َف َل َصر‬
َ ‫يخ َل ُه ْم َو َل ُه ْم يُ ْن َق ُذ‬ ِِ ِ
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Halâs olmazlar, kurtulmazlar” demek olur. Bu âyette mebnî ¡ale’l-mef¡ûldür. Bu
kelime ve mütekaddemi halâs ve necât ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْق ٌذ‬dendirler. Bâbu’l-Hemze’de
”‫ “أَ ْن َق َذ ُكم‬kelimesine mürâca¡at buyurula.
ْ
َ ‫•ي ْن َز ُف‬
]yunzefûne[ ‫ون‬
ُ
َ ‫ أَ ْي يُ ْس َك ُر‬2107﴾‫ون‬
‫ون‬ َ ‫يها َغ ْو ٌل َو َل ُه ْم َع ْن َها يُ ْن َز ُف‬ ِ َ ‫ • َقولُه َتعا َلى‬
َ ‫﴿ل ف‬ َ ُ ْ
Ya¡nî “Sarhoş edilmezler.” Murâd sarhoş olmazlar demektir. Bu kelime zevâl-i ¡akl
ma¡nâsına olan ”‫“ َن ْــز ٌف‬dendir. Ve ”‫ “ َن ْــز ٌف‬aslen kuyunun suyunu çekip boşaltmak ya¡nî
”‫ “ َن ْــز ٌح‬ma¡nâsına mevzû¡dur. Sekr ve zevâl ve ¡akl ma¡nâsına isti¡mâli şârib-i hamrın
içe içe şarâbını tüketmesi ve o sûretle sarhoş olup zevâl ve zehâb-ı ¡aklı mülâhazasına
mebnîdir. “‫”ضر َب‬ bâbından ”‫اء‬ ِ ‫ أَي منزوح ا ْلم‬2108”‫وف‬ ٌ ‫ َن َز َح ُه “ َف ُه َو َم ْن ُز‬،”‫ “ َن َز َف ا ْلب ِْئ َر َي ْنزِ ُف َن ْز ًفا‬ve ‫“و َن َز َف‬
َ َ َ ُ َُْ ْ َ
‫ب َع ْق ُل ُه‬ ِ
‫اه‬ ‫ذ‬
َ ‫و‬ ‫ن‬
ُ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ك‬
ْ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ر‬ ‫ك‬
َ ‫س‬ ‫ي‬َ ‫أ‬ ” ‫ف‬ٌ ِ‫ز‬ ‫ن‬
َ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ف‬
َ ‫ا‬ ‫ف‬
ً ‫ز‬ ‫ن‬
َ ‫ل‬
ُ ‫ج‬ ‫الر‬ Vallâhu ¡alemu.
ٌ َ َ َ َُ َ َ ْ َُ ْ ُ َّ

2104 “Bunun üzerine başlarını sana (alaylı bir tarzda) sallayacaklar ve “Ne zamanmış o?” diyecekler.”
el-İsrâ™, 17/51.
2105 “Onu bırakıp da başka ilahlar mı edineyim? Eğer Rahmân bana bir zarar vermek istese, onların
şefaati bana hiçbir fayda sağlamaz ve beni kurtaramazlar.” Yâsîn, 36/23.
2106 “Biz istesek onları suda boğarız da kendileri için ne imdat çağrısı yapan olur, ne de kurtarılırlar.”
Yâsîn, 36/43.
2107 “Onda baş döndürme özelliği yoktur. Onlar, onu içmekle sarhoş da olmazlar.” es-Sâffât, 37/47.
2108 Yazmada ‫ َم ْن ُز ٌح‬şeklinde yazılmıştır. Ancak doğrusu ‫وف‬
ٌ ‫ َم ْن ُز‬olmalıdır.
472 ‫ُؤَّشنُي‬
َ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

]yuneşşe™u[ ‫•ي َن َّش ُؤا‬

ُ
‫ أَ ْي يُر َّبى ِفي ا ْل ُح ِل ِي‬2109﴾ ٍ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿اَ َو َم ْن يُ َن َّش ُؤا ِفي ا ْل ِح ْلي ِة َو ُه َو ِفي ا ْل ِخ َص ِام َغير ُمبِين‬
ّ َ ُْ َ
Ya¡nî “zînet ve na¡îm içinde terbiye edilmiş, yetiştirilmiş” demektir ki benât-ı mütena¡¡i-
medir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫“الن ْشأَ َة‬ َّ kelimesine mürâca¡at oluna.
]yunbe≠enne[ ‫•ي ْنب َذ َّن‬
َُ
‫ أَ ْي َلي ْطر َح َّن‬2110﴾‫﴿ك َّل َلي ْنب َذ َّن ِفي ا ْل ُح َط َم ِة‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
َ ُ َ ُ َ
Ya¡nî [504] “Nâra atılırlar, bırakılırlar” demektir. Atmak ve tarh etmek ve bırakmak
ma¡nâsına olan ”‫“ َنبــ ٌذ‬dendir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫ــذ ُه‬ َ ‫ “ َن َب‬kelimesinde mufassalen beyân olun-
ْ
muştur, mürâca¡at buyurula.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-VÂV: “‫و‬،‫”ي‬

َ
]yeveddu[ ‫•يو ُّد‬
ََ
‫ين أَ ْشر ُكوا َي َو ُّد أَ َح ُد ُهم َل ْو يُ َع َّمر أَ ْل َف‬ ِ ِ ٍ ِ ِِ ِ
ُ ْ َ َّ ‫﴿و َل َت ِج َد َّن ُه ْم اَ ْح َر َص‬
َ ‫الناس َع َلى َح ٰيوة َوم َن ا َّلذ‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
‫ أَ ْي َي َت َم َّنى‬2111﴾‫َس َن ٍة‬
“İster, diler, özler” demek olur. Bâbu’l-Vâv’da ”‫“و َّد‬ َ ve ”‫ود‬ ُ ‫ “ا ْل َــو ُد‬kelimelerine mürâca¡at
buyurula.

]yevmi’@-@ulleti[ ‫•يو ِم الظُّ َّل ِة‬

َْ
﴾‫اب َي ْو ِم الظُّ َّل ِة‬ َ ‫ •﴿ َف َك َّذب‬
ُ ‫وه َفأ َخ َذ ُه ْم َع َذ‬
2112
ُ ُ
Bâbu’@-ªâ’’da ”‫ “الظُّ َّل ِة‬kelimesinde beyân edildi, oraya ircâ¡-ı nazar buyurula.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫و‬،‫”ي‬
ُ
]yûze¡ûne[ ‫ون‬ َ ‫•ي‬
َ ‫وز ُع‬ ُ
‫ون‬ َ ‫ أَ ْي يُ َك ُّف‬2113﴾‫ون‬
َ ‫ون َويُ ْح َس ُب‬ َ ‫وز ُع‬ ِ ْ ‫ود ُه ِم َن ا ْل ِج ِّن َو‬
َ ُ‫ال ْن ِس َوال َّط ْيرِ َف ُه ْم ي‬ َ ‫﴿و ُح ِش َر ِل ُس َل ْي َم‬
ُ ُ‫ان ُجن‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
‫الت َف ُّر ِق‬ ِ ِ ِ ْ ‫ع ِن‬
َّ ‫ال ْنص َراف َو‬ َ

2109 “Süs içerisinde (narin bir biçimde) yetiştirilen ve tartışmada (delilini erkekler gibi) açıklayamayanı
mı Allah’a isnad ediyorlar?” ez-Zuhruf, 43/18.
2110 “Hayır! Andolsun ki o, Hutâme’ye atılacaktır.” el-Humeze, 104/4.
2111 “Andolsun, sen onların, yaşamaya, bütün insanlardan; hatta Allah’a ortak koşanlardan bile daha
düşkün olduklarını görürsün. Onların her biri bin yıl yaşamak ister.” el-Bakara, 2/96.
2112 “Onlar Şuayb’ı yalanladılar. Derken gölge gününün azabı onları yakaladı.” eş-Şu¡arâ™, 26/189.
2113 “Süleyman’ın, cinlerden, insanlardan ve kuşlardan meydana gelen orduları onun önünde toplandı.
Hep birlikte düzenli olarak sevk ediliyorlardı.” en-Neml, 27/17.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫يِراَوُ ي‬ 473

Ya¡nî “Dağılıp gitmekten men¡ ve habs olunurlar.” ”‫“و ْز ٌع‬dendir. َ ”‫ــع‬

َ ‫“و َض‬
َ bâbından ‫“و َز َع ُــه‬ َ
”‫ َي َز ُع ُــه َو ْز ًعــا‬denir, ”‫“م َن َع ُــه َو َحب َس ُــه‬َ demektir. Ve fâ¡il bünyesiyle ” ‫ع‬
ٌ ِ‫از‬‫“و‬
َ saffın önünde durup
َ
efrâdı ileri geri alarak ıslâh ve tesviye eden kimseye ıtlâk edilir. Ve ”‫ــن َوازِ ٍع‬ ِ ِ ِ
ْ ‫“ل ُب َّــد ل َّلنــاس م‬ َ
ٍ ِ
kavli ”‫ــن ُســ ْل َطان َي ُك ُّف ُهــم‬
ْ ْ ‫ “م‬demektir. Ve hâcib ve perdedâra dahi ”‫“وازِ ٌع‬ َ denir. Ve tefrîk ve
taksîm ma¡nâsına olan ”‫يع‬ ٌ َْ ِ‫ز‬ ‫و‬ ‫“ت‬ de bundan “tef¡îl”dir. Ve “if¡âl”den ” ‫اع‬
ٌ ‫ِيز‬
َ ‫ “إ‬ilhâm ma¡nâsı-
nadır. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْوزِ ْعني‬kelimesine nazar oluna.ِ

]yûbi…hunne[ ‫•يوب ِْق ُه َّن‬

ُ
‫ أَ ْي يُ ْه ِل ُك ُه َّن‬2114﴾ ٍ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أَ ْو يُوب ِْق ُه َّن ب َِما َك َسبوا َو َي ْع ُف َع ْن َك ِثير‬
ُ
Ya¡nî “Helâk [505] eder” demektir. Helâk ma¡nâsına olan ”‫وق‬ ٌ ‫“و ُب‬dandır.
ُ Bâbu’l-Mîm’de
”‫“م ْو ِب ًقا‬
َ kelimesine mürâca¡at oluna.
]yû¡ûne[ ‫ون‬ ُ ‫•ي‬
َ ‫وع‬ ُ
ِ ‫الت ْك ِذ‬ ِ ِ ِ َ ‫ أَي يجمع‬2115﴾‫ون‬
‫يب‬ َّ ‫ون في ُص ُدورِ ه ْم م َن‬ ُ َ ْ َ ْ ُ ُ‫اللُ أَ ْع َل ُم ب َِما ي‬
َ ‫وع‬ َّ ‫﴿و‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Tekzîbden gönüllerinde biriktirdikleri şey™i Allâh bilir” demek olur. Bu kelime
içine bir şey™ konulan kap ve zarf ma¡nâsına mevzû¡ ”‫ــاء‬ ِ lafzından “if¡âl”dir ki bir
ٌ ‫“و َع‬
şey™i ”‫ــاء‬ ِ içine idhâl ma¡nâsına kullanılır. Bu âyette küffârın küfr ve inkâr ve tekzîb
ٌ ‫“و َع‬
ve makâsıd-ı fâsidelerini kalblerinde biriktirip setr ve ihfâ etmelerinden kinâyettir.
Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أَ ْو َعى‬ve Bâbu’t-Tâ’da ”‫“ت ِعي َها‬ kelimelerine de mürâca¡at edile.
َ َ
]yûfi∂ûne[ ‫ون‬ ِ ‫•ي‬
َ ‫وف ُض‬ ُ
َ ‫ أَ ْي َي ْس َر ُع‬2116﴾‫ون‬
‫ون‬ ِ ‫﴿كأَ َّنهم ِإ َلى نُص ٍب ي‬
َ ‫وف ُض‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ُ ُ ُْ َ
Ya¡nî “Tîz ve çâbük ve ta¡cîl ile giderler” demektir. ”‫ــض‬ ٌ ‫“و ْف‬
َ lafzındandır ki sülâsîden
”‫ــض‬َ ‫“و َف‬ َ ‫ “أَ ْو َف‬ve “istif¡âl”den ”‫ “إ ِْس َــت ْو َف َض‬cümleten ”‫ “اَ ْس َــر َع‬demektir. “İn-
َ ve “if¡âl”den ”‫ــض‬
fi¡âl”den bu ma¡naya gelir. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “ ِإ ْن َف ُّضوا‬kelimesine mürâca¡at buyurula.

]yûvârî[ ‫•يوارِ ي‬
َُ
‫ أَ ْي َكي َف َي ْس ُتر‬2117﴾‫ث ِفي ْالَ ْر ِض ِليرِ َي ُه َكي َف يُ َوارِ ي َس ْواَ َة اَ ِخ ِيه‬
ُ ‫اللُ ُغ َر ًابا َي ْب َح‬
َّ ‫ث‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ َف َب َع‬
ُ ْ ْ ُ
Ya¡nî “Nasıl örtecek kardeşinin cesedini?” demek olur. Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “أُ َوارِ ي‬keli-
mesine mürâca¡at edile.

2114 “Yahut (içlerindekilerin) yaptıklarından dolayı onları helak eder, birçoğunu da affeder.” eş-Şûrâ,
42/34.
2115 “Hâlbuki Allah, içlerinde ne sakladıklarını çok iyi bilir.” el-İnşikâk, 84/23.
2116 “Dikili putlara akın akın gidercesine” el-Me¡âric, 70/43.
2117 “Nihayet Allah, ona kardeşinin ölmüş cesedini nasıl örtüp gizleyeceğini göstermek için yeri eşele-
yen bir karga gönderdi.” el-Mâide, 5/31.
474 ‫اوُؤِطاَوُي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

ِ ‫•يو‬
]yuvâ†i™û[ ‫اط ُؤوا‬
َُ
ِ ‫﴿ا َّنما الن ِسيء زِ يادةٌ ِفي ا ْل ُك ْفرِ ي َض ُّل ب ِِه ا َّل ِذين َك َفروا ي ِحلُّو َنه عاما ويح ِرمو َنه عاما ِليو‬
‫اط ُؤوا‬ ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى‬
َُ ً َ ُ ُ ّ َ ُ َ ً َ ُ ُ ُ َ ُ َ َ ُ َّ َ َ ْ
‫ أَ ْي ِلي َو ِاف ُقوا‬2118﴾ُ‫الل‬ َّ ‫اللُ َفي ِحلُّوا َما َحر َم‬
َّ ‫ِع َّد َة َما َحر َم‬
ُ َّ ُ َّ
Ya¡nî “Muvâfakat edeler, uyalar” demek olur. Basmak ma¡nâsına olan ”‫“و ْط ٌء‬den َ
ِ َ ‫طــأَ ًة َو ِو‬ ِ ِ ِ
“müfâ¡âlet”tir. ”‫ــئ‬ ٌ ‫] َف ُه َــو ُم َواط‬506[ ‫ــاء‬
ً ‫ط‬ َ ‫ــئ ُم َوا‬ ُ ‫طــأَ يُ َواط‬
َ ‫“وا‬ َ , ”‫“وا َف َــق يُ َواف ُــق ُم َوا َف َق ًة َو ِو َفا ًقا َف ُه َــو ُم َواف ٌق‬
َ
gibidir. Aslen ”‫“و ْط ٌء‬ basmaktır. ”‫ة‬
ٌ َ‫طــأ‬
َ ‫ا‬‫و‬ ‫“م‬ gûyâ sâhibinin bastığı yere basmak demek ol-
َ َُ
makla muvâfakat ma¡nâsına isti¡mâl olunmuştur.
Îzâh: Ehl-i câhiliyyet eşhür-i hurumdan ki zü’l-hicce, muharrem, safer ve recebü’l-ferd
dört aydır, bunlardan ba¡zını helâl kılıp muhârebe ve mukatele ederler. Ve bu helâl
kıldıklarının yerine helâl aylardan o mikdâr ay harâm ittihâz ederler ve zu¡mlerince
Cenâb-ı Hakk’ın tahrîm buyurduğu eşhür-i hurumun ¡adedine muvâfakat etmiş olur-
lardı. Ve bu sûretle Allâh’ın harâm ettiği helâl ve helâl kıldığını harâm ettikleri için
küfrlerini taz¡îf ettikleri için 2119﴾ ِ‫ــاد ٌة ِفــي ا ْل ُك ْفــر‬
َ ‫ــيء زِ َي‬
ِ ‫ ﴿إ َِّنمــا‬buyuruldu. ”‫ “ َن ِســيء‬lafzı bunun
ُ ‫النس‬َّ َ ٌ
ismidir. Bâbu’n-Nûn’da ”‫يء‬ ‫س‬ِ ‫ “الن‬kelimesine de mürâca¡at buyurula.
ُ َّ
İstitrâd: Senenin uzun ve sıcak günlerine tesâdüf etmekle Allâh’ın emri yılda bir ay
oruçtur diye bi’t-te™vîl savm-ı ramazânı senenin kısa ve serin günlerine te™hîr de bunun
hemân ¡aynıdır. Binâ™en ¡aleyh mücevviz ve mürtekibi tekfîr olunur. Ve savm-ı ramazâ-
nı âmir ve farziyyetini müş¡ir âyetlerin hîçbir vechle te™vîle tahammülü yoktur, bu cihet-
le de mü™evveli techîl de edilir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-H™: “‫ه‬،‫”ي‬

َ
ُ ‫•ي ْهب‬
]yehbi†u[ ‫ِط‬
َ
ِ َّ ‫ِط ِمن َخ ْشي ِة‬
‫ أي َي ْن َح ِد ُر ِم ْن َم َك ِان ِه‬2120﴾‫الل‬ ِ ِِ ِ
َ ْ ُ ‫﴿و ِإ َّن م ْن َها َل َما َي ْهب‬
َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى‬
Ya¡nî “yerinden aşağı iner”, ”‫ــوط‬ ٌ ‫“ه ُب‬dandır.
ُ Lazf-ı mezkûr mutlakan yukarıdan aşağıya
inmek ma¡nâsına olmakla semâdan nüzûl ma¡nâsını da mütehammil olduğundan def¡-i
iltibâs için ”‫ــن َم َك ِان ِــه‬ ِ ِ
ْ ‫“ي ْن َحــد ُر م‬ َ [507] ¡ibâretiyle tefsîr olunmuştur. Bu lafz “‫”ج َل َــس‬ َ bâbından
tasrîf edilir. ”‫ِط‬ ٌ ‫طا َف ُه َو َهاب‬ ً ‫ِط ُه ُبو‬ ُ ‫ط َي ْهب‬ َ ‫“ه َب‬
َ denir. Mutlak a¡lâdan esfele nüzûl ma¡nâsınadır.
]yehiddî[ ‫ال ا ْلم ْهم َل ِة‬ ِ
َّ ‫ا ْل َهاء و َت ْش ِد ِيد‬
ِ ‫الد‬
َ ُ َ ِ‫ • َيهِ ِّدي ب َِك ْسر‬
‫ أَ ْي َل َي ْه َت ِدي‬2121﴾‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿أَ َف َم ْن َي ْه ِدي ِإ َلى ا ْل َح ِّق أَ َح ُّق أَ ْن يُ َّتب َع أَ َّم ْن َل َيهِ ِّدي‬
َ
2118 “Haram ayları ertelemek, ancak inkârda daha da ileri gitmektir ki bununla inkâr edenler saptırılır.
Allah’ın haram kıldığı ayların sayısına uygun getirip böylece Allah’ın haram kıldığını helal kılmak
için Haram ayı bir yıl helâl, bir yıl haram sayıyorlar.” et-Tevbe, 9/37.
2119 “Haram ayları ertelemek, ancak inkârda daha da ileri gitmektir.” et-Tevbe, 9/37.
2120 “Taş da vardır ki, Allah korkusuyla (yerinden kopup) düşer.” el-Bakara, 2/74.
2121 “Öyle ise, hakka ileten mi uyulmaya daha layıktır, yoksa iletilmedikçe doğru yolu bulamayan kimse
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE َ‫ُجيِه‬
‫ي‬ 475

ِ
Bu kelime ”‫“ه َد َايــ ٌة‬den “ifti¡âl”dir. ”‫ “إ ِْه َت َــدى َي ْه َت ِــدي إ ِْه ِت َــد ًاء‬denir. Bu âyette ”‫“ي ْه َت ِــدي‬den
َ tâ™
dâl’da idgâm ve hâ™ dâl’a tebe¡an yâhûd iltikâ-i sâkineyn mahzûruna binâ™en meksûr
kılınmakla ”‫ــدي‬ ِّ ِ‫“يه‬َ olmuştur. Ve hâ™ın fethiyle ”‫ــدي‬ ِّ ‫“ي َه‬ َ sûretinde dahi kırâ™at edilmiştir.
Bu sûrette tâ-i müdgamın fethası mâ-kablindeki hâ-i sâkine nakl olunmuş olup ma¡nâca
bir fark yoktur.

]yehdi[ ‫•ي ْه ِد‬

َ
‫ أَ ْي أَ َف َلم َي َتبي ْن َل ُهم‬2122﴾‫اك ِنهِ م‬
ِ ‫ون ِفي مس‬
َ ‫ون َي ْم ُش‬ِ ‫ • ِفي َقو ِل ِه َتعا َلى ﴿أَ َف َلم يه ِد َلهم َكم أَ ْه َل ْك َنا َقب َلهم ِمن ا ْل ُقر‬
ْ َّ َ ْ ْ َ َ ُ َ ُْ ْ ْ ْ ُ َْ ْ َ ْ
Ya¡nî “Onlara zâhir ve âşikâr olmadı mı?” demektir. Ve sûre-i Secde’de ”‫ “أَ َلــم َي ْه ِــد َل ُهــم‬ve
ْ ْ
sûre-i A¡râf’ta da 2123﴾‫اهم ِب ُذنُوبِهِ م‬ ُ ‫ــاء أَ َصب َن‬
ُ ‫ــون ْالَ ْر َض ِم ْن َب ْع ِد أَ ْه ِل َها أَ ْن َل ْو َن َش‬
َ ُ ‫يــن َيرِ ث‬
َ ‫ ﴿أَ َو َلــم َي ْه ِــد ِل َّل ِذ‬âyetle-
ْ ْ ْ ْ
rinde de böyle tefsîr olunur. Ve yine sûre-i A¡râf’ta 2124﴾‫اللُ َف ُه َــو ا ْل ُم ْه َت ِدى‬ َّ ‫ــن َي ْه ِــد‬ ْ ‫﴿و َم‬ َ ve emsâli
âyât-ı kerîmede ”‫“ه َد َايــ ٌة‬ ِ ma¡nâ-yı hakîkîsi olan irşâd ve delâlet ve ba¡zen necât ma¡nâ-
larınadır. Bunun tahkîki Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْه ِد َنــا‬kelimesinde mezkûrdur, mürâca¡at
buyurula.

َ ‫•يهِ يم‬
]yehîmûne[ ‫ون‬
ُ َ
‫ون َع َلى َغيرِ َق ْص ٍد‬
َ ‫ أَ ْي َي ْذ َه ُب‬2125﴾‫ون‬
َ ‫يم‬ ٍ ِ َ َ
ُ ِ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿أ َل ْم َت َر أ َّن ُه ْم في ُك ّ ِل َواد َيه‬
ْ
Ya¡nî “Bilâ-kasd ve irâde nasıl râst gelirse giderler” demek olur ki şu¡arânın ekseri
husûsan dînde mübâlâtsızlarıyla dînsizleri gerek medh gerek zemmde mahal ve müsta-
hak gözetmeyerek memdûhu zemm ve mezmûmu medhte [508] lâübâliyâne uzun uzun
söylemelerinden kinâyettir. ”‫“هيــم‬ lafzındandır. “‫ــاع‬ ِ
ٌ َْ َ ‫”ب‬ َ bâbından ”‫يــم َه ْي ًما َف ُه َو َهائ ٌم‬ ُ َ َ َ
ِ‫ “هــام يه‬de-
nir. Ve ¡ışk ve hevâ ve sâireden mütehassıl hayret sebebiyle alıp başını ¡alâ-gayri kasd
velâ ta¡yîn-i cihet keyfe mâ-ittefak gitmek ma¡nâsına da kullanılır. Ve ¡ataş ya¡nî teşne-
gî, susuzluk ma¡nâsına da gelir. Bâbu’l-Hâ’da ”‫يم‬ ِ ِ‫ “ا ْله‬kelimesine de mürâca¡at buyurula.

ُ ِ‫•يه‬
]yehîcu[ ‫يج‬
َ
‫ أَ ْي ثُم َييب ُس‬2126﴾‫يج َف َتر ُاه ُم ْص َفرا‬ ِ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿ثم يه‬
َ ْ َّ ًّ َ ُ َ َّ ُ
Ya¡nî “Solar ve kurur da sararmış görürsün” demektir. Ebû ¡Amr rahimehullâhu ”‫ــاج‬ َ ‫“ه‬
َ
lafzı azdâddandır dedi, çünkü nebât nümüvv ettiği vaktte ”‫اج‬ ‫“ه‬
َ َ ve kuruduğu vaktte yine
”‫اج‬ ‫“ه‬ denir. “‫اع‬ ‫”ب‬ bâbından ”‫ا‬ ‫ن‬
ً ‫ا‬‫ج‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ن‬
ِ ‫ي‬ ‫ت‬ ‫ح‬ ‫ت‬ ‫ف‬
َ ‫ل‬
ْ ‫ِا‬
‫ب‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫اج‬ ‫ي‬‫ه‬ِ ِ‫ “هاج يهِ يج هيجا وبِا ْل َكسر‬denir. Ve “tefa¡¡ul”-
َ َ َ َ َ َ َ َْ َ ْ َ ً َ ْ َ ً َْ ُ َ َ َ

mi?” Yûnus, 10/35.

2122 “Yurtlarında dolaşıp durdukları, kendilerinden önceki nice nesilleri helak etmiş olmamız, onları
doğru yola iletmedi mi?” Tâ Hâ, 20/128.
2123 “Önceki sahiplerinden sonra yeryüzüne varis olanlara şu gerçek apaçık belli olmadı mı ki, biz dile-
seydik onları da (öncekiler gibi) günahları yüzünden cezalandırırdık.” el-A¡râf, 7/100.
2124 “Allah kimi doğru yola iletirse işte o, doğru yolu bulandır.” el-A¡râf, 7/178.
2125 “Görmez misin ki onlar, her vadide şaşkın şaşkın dolaşırlar” eş-Şu¡arâ™, 26/225.
2126 “Sonra da Allah onları kurumuş çer çöp hâline getirir.” ez-Zumer, 39/21; el-Hadîd, 57/20.
476 ‫َنوُعَجْهَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

den ”‫ــج َت َه ُّي ًجــا‬َ ‫“ت َه َّي‬

َ de ”‫ــاج‬
َ ‫“ه‬ َ demektir. Ve ”‫ــاج‬
َ ‫“ه‬ َ müte¡addî de olur: ”‫يج ُــه‬
ُ ِ‫اج ُــه َغ ْي ُــر ُه َيه‬
َ ‫“ه‬
َ denir
ki ”‫ِيجــا‬
ً ‫“ه َّي َج ُــه َت ْهي‬َ demektir. Ve “müfâ¡âlet”ten ”‫“ه َاي َج ُــه‬
َ de böyledir. Ve meddle ”‫ــاء‬ ُ ‫“ه ْي َج‬
َ ve
kasrla ”‫“هي َجا‬ harb ma¡nâsına ismdir.
َْ
َ ‫•ي ْه َجع‬
]yehce¡ûne[ ‫ون‬
ُ َ
‫ون‬ َ ‫﴿كانُوا َق ِل ًيل ِم َن ال َّل ْي ِل َما َي ْه َج ُع‬
َ ‫ أَ ْي َي َن ُام‬2127﴾‫ون‬ َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Uyurlar” demektir. ”‫“ما‬ َ zâide olup ancak te™kîd ifâde eder; gece uykusu ma¡nâsı-
na olan ”‫وع‬
ٌ ‫“ه ُج‬dandır.
ُ “‫”خ َض َع‬
َ bâbından ”‫اج ٌع‬ ِ ‫وعا َف ُهو َه‬
ً ‫“ه َج َع َي ْه َج ُع ُه ُج‬
َ denir ve gece uykusu
َ
murâd edilir. Ve gece uykusunun gayrıya ”‫ــوع‬ ‫ج‬
ٌ ُ ُ ‫“ه‬ denilmez. Ve fethle ”‫“ه ْج َعــ ٌة‬
َ nevme-i
ٍ
hafifedir: ”‫“ج َاء ِني َب ْع َد َه ْج َعة‬ ٍ ِ ٍ
َ , ”‫“ب ْع َد َن ْو َمة َخفي َفة‬
َ demektir.
َ ‫•ي ْه ِل‬
]yehlike[ ‫ك‬
َ
‫ول ِلي ْه ِل َك َم ْن َه َل َك َع ْن َبي َِن ٍة َو َي ْحيى َم ْن َحي َع ْن‬ ‫ • ِفي َق ْو ِل ِه َت َعا َلى ﴿ول ِكن ِليق ِضي الل امرا كان مفع‬
َّ َ ّ َ ً ُ ْ َ َ َ ً ْ َ ُ َّ َ ْ َ ْ ٰ َ
ٍ ِ ِ ٍ 2128 ٍ
‫آها‬َ ‫يش َب ْع َد َب ّي َِنة َر‬
ُ ‫يش َم ْن َيع‬
َ ‫آها َو َيع‬
َ ‫وت َب ْع َد َب ّي َِنة َر‬
ُ ‫وت َم ْن َي ُم‬ َ ‫[ أَ ْي ِل َي ُم‬509] ﴾‫َب ّي َِنة‬
Ya¡nî “Ölen kimse gördüğü beyyineyi gördükten sonra ölsün ve yaşayan kimse de gör-
düğü beyyineyi gördükten sonra yaşasın” demek olur. Ve ”‫“ه َــا ٌك‬ َ küfr için ”ٌ‫“ح َيــاة‬ َ îmân
ve islâm için isti¡âre olunarak ma¡nâ-yı âyet ‫آم َن‬ ِ ‫ــت ع َلي ِــه وي ْؤ‬ ٍ ِ
َ ْ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َّ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ ‫“ل َي ْك ُف َــر َم‬
‫ــن‬ ‫م‬ ‫ــن‬ ‫م‬ ‫ام‬ ‫ق‬ ‫ــة‬‫ج‬ ‫ح‬ ‫ــد‬‫ع‬ ‫ب‬ ‫ــر‬‫ف‬ ‫ك‬ ‫ــن‬
”‫ــك‬ ِ
َ ‫ َك َذل‬demek olur. Bu ma¡nâ bi-i¡tibâri’l-gâyedir, çünkü küfrün ¡âkıbeti hulûd fi’n-nâr
olmakla helâktır. Îmân ise müntic-i hulûd fi’n-na¡îm olmakla hayât-ı tayyibe-i ebediy-
yedir. Görülüyor ki ”‫“ه َل ٌك‬ َ bu âyette mevt ile ve ¡inde’l-ba¡z ”‫“ك ْف ٌر‬ ُ ile tefsîr olunmuştur.
Vallâhu a¡lemu.

]el-yehûd[ ‫•ا ْلي ُهود‬

َ
ِ ‫ • ِفي ج ِمي ِع ا ْل ُقر‬
‫آن أُ َّم ٌة َم ْعرو َف ٌة ب َِه َذا ْال ِْس ِم‬
ُ ْ َ
Ya¡nî Yehûdî dediğimiz kavmdir. Bu lafzın tahkîki Bâbu’l-Hâ’da ”‫ــادوا‬ ُ ‫“ه‬َ kelimesinde
mufassalen mezkûrdur, mürâca¡at oluna.

MAZMÛMETU’L-Y™: “‫ه‬،‫”ي‬
ُ
َ ‫•ي ْهر ُع‬
]yuhra¡ûne[ ‫ون‬
َ ُ
َ ُّ‫ أَ ْي َي ْس َت ِحث‬2129﴾‫ون ِإ َل ْي ِه‬
‫ون‬ َ ‫﴿و َج َاء ُه َق ْو ُم ُه يُ ْه َر ُع‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Tergîb ve imâle ederek” demektir. İbn ¡Abbâs radıyallâhu ¡anhumâ ve ¢atâ-
de ”‫ون ِإ َلي ِــه‬ ‫ “ يســرِ عون يســرع‬buyurdular. Ve Mucâhid rahimehullâh ”‫ــون ِا َلي ِــه‬ ‫ “يهر ِول‬dedi, ya¡nî
ْ َ ُ َ ُْ َ ُ َْ ْ َ ُ َُْ
2127 “Geceleri pek az uyurlardı.” ez-Zâriyât, 51/17.
2128 “Fakat Allah, olacak bir işi (mü’minlerin zaferini) gerçekleştirmek için böyle yaptı ki, ölen açık bir
delille ölsün, yaşayan da açık bir delille yaşasın.” el-Enfâl, 8/42.
2129 “Kavmi, (konuklarıyla çirkin ilişkide bulunmak üzere) ona doğru koşa koşa geldiler.” Hûd, 11/78.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ُمَزْهُي‬ 477

“koşarak” demek olur. Ve ”‫ “ ِإ َلي ِــه‬ilâ-dârihi demektir de denildi. ”‫“هــرِ َع‬

ُ ve ”‫ “أُ ْهــرِ َع‬her
ْ
ikisi de mebnî ¡ale’l-mef¡ûl olarak isrâ¡ üzere ta¡cîl ifâde eder. Ve ¡unf ve tahvîfle sevk
etmek ma¡nâsına da denildi. Ve bu ma¡nâ-yı aslîsi olup istihsâs ma¡nâsına da kullanılır.
Bu ma¡nâya göre hass ve tergîb ve imâle kavmin kendi aralarında birbirini tergîblerine
mahmûldür, ya¡nî yekdîgeri tergîb ve teşvîk ederek demek olur. Bu ”‫ــون‬ َ ‫ “يُ ْه َر ُع‬kelimesi
ânifen işâret olunduğu [510] üzere lafzen mebnî ¡alâ-mef¡ûl ise de mebnî ¡ale’l-fâ¡il
ِ ِ ُ
ma¡nâsına isti¡mâl edilmiştir, çünkü fi¡l-i mezbûr ¡Arabın isti¡mâlinde ”‫ــع‬ َ ‫ “أُول‬ve ”‫“زه َــي‬
ve ”‫ “اُ ْر ِع َــد‬fi¡lleri gibidir ki lafzen mebnî ¡ale’l-mef¡ûl oldukları hâlde mebnî ¡ale’l-fâ¡il
ma¡nâsı ifâde eder.

ُ ‫•ي َهي ِْئ َل‬

]yuheyyi™ lekum[ ‫كم‬
ْ ّ ُ
‫ أَ ْي يُ َس ِ ّه ْل َل ُكم‬2130﴾‫﴿ي ْن ُشر َل ُكم َر ُّب ُكم ِم ْن َر ْح َم ِت ِه َويُ َهي ِْئ َل ُكم ِم ْن أَ ْمرِ ُكم ِمر َف ًقا‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
ْ ْ ْ ْ ّ ْ ْ ْ َ
Ya¡nî “Sizin için teshîl etsin” demek olur. Bu kelime hâlet-i zâhire ma¡nâsına olan
”‫“هي َئ ٌة‬tendir.
َْ
“‫ ” َق َال‬ve ”‫“ك َال‬ َ bâblarından ”‫يء َه ْي َئ ًة َح َس َــن ًة‬ ُ ِ‫وء َو َيه‬ َ denir, ”‫ار ِإ َل ْي َها‬
ُ ‫“ه َاء َي ُه‬ َ ‫“ص‬ َ demek-
tir. “Tefa¡¡ul”den ”‫“ت َه ُّي ٌــؤ‬ َ bir şey™e hâzırlanmak ve bir şey™i hâzırlamak ma¡nâlarına olup
bu âyette teshîl ma¡nâsına isti¡mâl olunmuştur.

]yuhini[ ‫•يهِ ِن‬

ُ
‫اد ِة‬
َ ‫ِالس َع‬ َ ِ ‫ِالش َق‬ ِ َ 2131 ٍ ِ
َّ ‫اوة َف َل يُ ْكرِ ُم ُه أ َح ٌد ب‬
َ َّ ‫اللُ َف َما َل ُه م ْن ُم ْكرِ م﴾ أ ْي َم ْن يُذ َّل ُه ُاهلل ب‬
َّ ‫﴿و َم ْن يُهِ ِن‬
َ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى‬
Ya¡nî “Allâh’ın şakâvetle zelîl ettiği bir kimse için sa¡âdetle ikrâm edecek hîçbir kimse
yoktur” demek olur. Bu kelime za¡f ve nâtüvânî ma¡nâsına ”‫ــن‬ ٌ ‫“و ْه‬den
َ “if¡âl”dir. Bâbu’t-
Tâ’da ”‫“تهِ نُوا‬
َ ve Bâbu’l-Vâv’da ”‫ا‬‫ن‬ ‫ه‬ ‫“و‬
ًْ َ kelimelerine mürâca¡at edile.

]yuhzemu[ ‫•ي ْه َزم‬

ُ ُ
ٍ‫ أَ ْي يُ ْك َسر َجم ُع ُك َّفارِ َم َّك َة َكما َت َح َّق َق َي ْو َم َب ْدر‬2132﴾‫الد ُبر‬ ‫ • َق ْولُ ُه َت َعا َلى ﴿سيهزم الجمع ويولُّون‬
َ ْ ُ َ ُّ َ َ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ َ
Ya¡nî “Küffâr-ı Mekke’nin cem¡iyyetleri kırılır.” Murâd cebhe-i harbleri yarılır ve her
biri arkalarını döndürürler demek olur. Hazret-i Emîrü’l-mü™minîn ¡Ömer radıyallâhu
¡anhu buyurdu ki; bu âyet nüzûl etti, ben anlamadım vaktâ ki yevm-i Bedr’de Resûl-i
ekrem sallallâhu ¡aleyhi ve sellem efendimizi gördüm, dir¡lerini lâbis oluyor ve ‫﴿ســي ْه َز ُم‬
ُ َ
2133
﴾‫الد ُبــر‬
ُّ ‫ُّــون‬
َ ‫ــع َويُ َول‬ُ ْ َ ‫م‬‫ج‬ ‫ل‬
ْ ‫ا‬ diyorlardı. [511] İşte o vaktte anladım, buyurdular. ” ‫م‬ ‫ــز‬
ٌ ْ َ ‫“ه‬dendir.
َ
“‫”ضــر َب‬َ bâbından ”‫ــش َه ْز ًمــا‬ َ ‫ــت ا ْل َجي‬
ُ ‫“ه َز ْم‬
َ , ”‫“ك َســر ُت ُه‬
َ demektir, ya¡nî “Orduyu kırdım.” Murâd
َ ْ ْ

2130 “Rabbiniz size rahmetini yaysın ve içinde bulunduğunuz durumda yararlanacağınız şeyler hazırla-
sın.” el-Kehf, 18/16.
2131 “Allah kimi alçaltırsa ona saygınlık kazandıracak hiçbir kimse yoktur.” el-Hacc, 22/18.
2132 “O topluluk yakında (Bedir’de) bozguna uğrayacak ve arkalarını dönüp kaçacaklardır.” el-Kamer,
54/45.
2133 “O topluluk yakında (Bedir’de) bozguna uğrayacak ve arkalarını dönüp kaçacaklardır.” el-Kamer,
54/45.
478 ‫ِسَأْيَي‬ BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE

yardım, dağıttım demektir. “İnfi¡âl”den ”‫ “ ِإ ْنهِ َــز ٌام‬bunun mutâvi¡i olur: ”‫ــت ا ْل َجي َش َفا ْن َه َز َم‬ ُ ‫“ه َز ْم‬َ
ْ
denir. ”‫يم ٌة‬ َ َ ِ‫ز‬ ‫“ه‬ bundan ismdir. Ve ”‫م‬ ‫ز‬ْ
ٌ َ ‫“ه‬ katl ve galebe ma¡nâlarına da gelir, nitekim ‫د‬
ٌ ‫ن‬
ْ ‫﴿ج‬
ُ
2134
ِ ‫وم ِم َن ْالَ ْح َز‬
﴾‫اب‬ ِ
ٌ ‫ َما ُه َنال َك َم ْه ُز‬kavl-i celîli ”‫ور‬
ٌ ‫ َم ْك ُس‬،‫وب‬
ٌ ‫ َم ْغ ُل‬،‫ول‬
ٌ ‫“م ْق ُت‬
َ ¡ibâretiyle tefsîr edilmiştir.
Ve büyük yerli kayada olan nukreye deliğe ve çukura da ”‫“ه ْز َم ٌة‬ َ denir. Vallâhu a¡lemu.

FASLU’L-Y™ MA¡A’L-Y™ݒL-MUSENNÂTEYNİ’T-TAHTİYYETEYN
Ve huve âhirü’l-fusûl min âhiri bâbin min ebvâbi’l-kitâb

]yey™esi[ ‫•ييأَ ِس‬

َْ
ِ ِ ِ ِِ ِ
‫ أَ ْي أَ َف َلم َي ْع َلم َو َي َتبي ِن‬2135﴾‫يعا‬
َّ َ ْ ْ ً ‫اس َجم‬
َ ‫الن‬ َّ ‫آمنُوا أَ ْن َل ْو َي َش ُاء‬
َّ ‫اللُ َل َه َدى‬ َ ‫ •في َق ْوله َت َعا َلى ﴿أَ َف َل ْم َي ْيأَس ا َّلذ‬
َ ‫ين‬
‫آمنُوا‬ ِ
َ ‫ين‬ َ ‫ا َّلذ‬
Ya¡nî “Mü™minler bilmediler mi ve onlara tebeyyün etmedi mi?” demek olur. Bu ekser
müfessirînin kavlidir. Ve ”‫“ي ْأ ٌس‬in َ ¡ilm ma¡nâsına isti¡mâli Ne«a¡ lügatidir dediler. Hevâ-
zin lügatidir de denildi. Ve bu lafzda ihtilâf-ı ehl-i lügat vardır. Leys ve Ebû ¡Ubeyd ‫“أَ َلم‬
ْ
”‫ َييــأَ ْس‬, ”‫ “أَ َلــم َي ْع َلــم‬demektir dediler ve eş¡âr-ı ¡Arabla istişhâd ettiler. Ve ¢u†rub ”‫“ي ِئ َــس‬, َ
ْ ْ ْ
”‫“ع ِلم‬ ma¡nâsına lügat-ı ¡Arabdır dedi. Ve buna kâil olanlar, bunun vechi bir şeyde hâsıl
َ َ
olan ¡ilm-i yakînî dîgerinden me™yûs etmesidir dediler. Ve lafz-ı mezkûrun ¡ilm ma¡nâ-
sına lügat olduğuna kâil olmayanlar kelâm-ı ¡Arabda hîçbir mevzi¡de ”‫“ي ْأ ٌس‬, َ ¡ilm ma¡nâ-
sına vârid olmamıştır, ”‫“يــأ ٌس‬in ْ ¡ilm ile tefsîri bir şey™den ”‫“يــأ ٌس‬ ْ
َ َ onun intifâ-i vücûduna
¡ilm-i yakîni muktezî olması i¡tibâriyledir demişler [512] Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi
bihi.
Ve 2136﴾‫ون‬ ِ َّ ‫ ﴿إ َِّنــه َل ييــأَس ِمــن رو ِح‬kavl-i kerîminde ”‫ “ييــأَس‬ma¡nâ-yı mevzû¡u
َ ‫الل إ َِّل ا ْل َق ْــو ُم ا ْل َك ِاف ُــر‬ َْ ْ ُ َْ ُ ُ َْ
üzere müfesserdir. Bu lafz için Bâbu’l-Hemze’de ”‫ “إ ِْس َتيأَ ُسوا‬ve bu bâbın evâilinde ”‫وس‬ ٌ ‫“ي ُؤ‬
َ
ْ
kelimelerine mürâca¡at buyurula. Vallâhu a¡lemu bi-murâdihi bi-kelâmihi’l-kerîmi.

2134 “Onlar, çeşitli gruplardan oluşmuş ve şuracıkta bozguna uğrayacak derme çatma bir ordudur.” Sâd,
38/11.
2135 “İman edenler anlamadılar mı ki, Allah dileseydi bütün insanları doğru yola eriştirirdi.” er-Ra¡d,
13/31.
2136 “Çünkü kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümidini kesmez.” Yûsuf, 12/87.
BÂBU’L-Y™ݒL-MUSENNÂTİ’T-TAHTİYYE ‫ِسَأْيَي‬ 479

İntehâ tebyîzu’l-kitâb bi-tevfîkihi ta¡âlâ ve hidâyetihi ve ¡avnihi.

el-Hamdu lillâhi ¡ale’t-tevfîki ve estagfirullâhe ¡ale’t-taksîri tebyîzan
bi-kalemi musevvidihi’l-fakîri’l-herimi’z-za¡îfi ◊asîrî-zâde Me√med
Elîf b. eş-Şey« A√med Mu«târ Şey«i Tekyeti ceddihi eş-Şeyh el-◊âcc
Mu§†afâ el-¡İzzî es-Sa¡dî eş-şehîretu bi-Tekyeti ◊a§îrî-zâde fî Südlüce
ticâhe beldeti Ebî Eyyûb el-En§ârî radıyallâhu ta¡âlâ ¡anhu ve arzâhu;
fi’l-yevmi’s-sânî ¡aşera min şehri rebî¡i’l-evvel fi’s-seneti’l-hâdiyeti
ve’l-erba¡în ve selâsi-mi™etin ve elfin mine’l-hicreti’n-nebeviyyeti
¡alâ-sâhibihâ es-salâtu ve’s-selâmu ve’t-tahiyyetu ve’l-ikrâmu ilâ-yev-
mi’l-kıyâmi ve ¡alâ-âlihi ve ehli beytihi ve zurriyyâtihi ve ¡itratihi ve
sahâbetihi’l-etkıyâi’l-umenâi’l-kirâmi ve’l-berarati’l-asfiyâi’l-¡izâmi.