Godi{te 3, Januar/Decembar 1998.

IZDAVA^ SADR@AJ/CONTENTS
Me|unarodna konferencija
CIGRÉ,Pariz
Izudin Kapetanoviæ
Bosanskohercegova~ki Vlado Mad`areviæ
komitet CIGRÉ Jasmin Smajiæ
Titova 48/IV, NUMERIÈKO RJEŠAVANJE
Tel.: 00 387 71 441-886, Nikola Rusanov HELMHOLTZOVE JEDNAÈINE
PLANIRANJE ELEKTROENERGETSKOG NA SISTEMU GENERATORSKIH
Fax: 00 387 71 441-887 SISTEMA BOSNE I HERCEGOVINE EKRANIZIRANIH SABIRNICA
E_mail: cigre@utic.net.ba U NOVIM USLOVIMA
APPLICATION OF NUMERICAL
Glavni urednik POWER SYSTEM PLANNING SOLUTION OF HELMHOTZ EQUATION
OF BOSNIA AND HERZEGOVINA TO THE SYSTEM OF SHIELD
Rusmir Mahmut}ehaji} 4 UNDER NEW CONDITIONS GENERATOR BUSBAR 50
Uredni{tvo Almir Imamovi} Ognjen Markovi}
Salih ^ar{imamovi} PREDVI\ANJA U SVJETSKOJ POTRO[NJI Kemo Sokolija
Rasim Ga~anovi} ELEKTRI^NE ENERGIJE SA OSVRTOM Amra Omeragi}
A}if Hadrovi} NA BOSNU I HERCEGOVINU
OSNOVNE KARAKTERISTIKE
Mevludin Had`imehmedagi} FORECASTING IN THE WORLD’S KOMPOZITNIH IZOLATORA
ELECTRICITY CONSUMPTION WITH I DOSADA[NJA ISKUSTVA
Mensur Hajro 9 REGARD TO BOSNIA HERZEGOVINA U EKSPLOATACIJI KOMPOZITNIH
Bajro Isakovi} IZOLATORA U PRENOSNOJ MRE@I
Mirsad Kapetanovi} Kemo Sokolija
JP ELEKTROPRIVREDA BOSNE
KOMPOZITNI IZOLATORI
Malik Kulender ZA NADZEMNE VODOVE
I HERCEGOVINE
Mensur La~evi} ZA[TO DA - ZA[TO NE BASIC CHARACTERISTICS
Rusmir Mahmut}ehaji} OF COMPOSITE INSULATORS
COMPOSITE INSULATORS
AND PREVIOUS EXPERIENCES
[emsudin Ma{i} FOR OVERHEAD LINES
IN USE OF COMPOSITE INSULATORS
Zijo Pa{i} 13 SOME OF THE YES - SOME OF THE NO
IN THE TRANSMISSION NETWORK
Nikola Rusanov René Joulie OF ELECTROPRIVREDA OF
Kemo Sokolija Laurent Pargamin BOSNIA AND HERZEGOVINA 58
Milivoje Tomi} Claude De Tourreil Rasim Ga~anovi}
Mustafa Vatrenjak SEDIVEROVI KOMPOZITNI IZOLATORI: Rusmir Mahmut}ehaji}
DIZAJN, POGONSKA ISKUSTVA PRIMJENA REKURZIVNE KONVOLUCIJE
Ninoslav Vidovi} I NOVI PROIZVODI U RA^UNANJU PRIJELAZNIH
Sekretar uredni{tva SEDIVER COMPOSITE INSULATORS ELEKTROMAGNETNIH POJAVA
Jasmina Jaki} DESIGN, SERVICE EXPERIENCE NA NADZEMNIM VODOVIMA
19 AND NEW PRODUCTS I PODZEMNIM KABELIMA
Lektor APPLICATION OF THE RECURSIVE
Thomas Johansson
Fadila Gu{o CONVOLUTION IN CALCULATION
Christopher Heaven
OF TRANSIENT ELECTROMEGNETIC
Lektor engleskog jezika OBJAŠNJENJA PERFORMANSI
PHENOMENA FOR OVERHEAD LINES
Colleen B. London ALTERNATIVNIH VRSTA IZOLATORA
AND UNDERGROUND CABLES 66
ZA PRIJENOSNE SISTEME
Tehni~ki urednik EXPLANATIONS TO THE PERFORMANCE Edina Dedovi}
i ra~unarska obrada OF ALTERNATIVE TYPES APROKSIMACIJA KRIVE TRAJANJA
27 OF TRANSMISSION INSULATOR OPTERE]ENJA POLINOMOM
Narcis Pozderac
PETOG STEPENA
Tira` 500 primjeraka Anke Schütz
AN APPROXIMATION OF THE LOAD
Peter Besold DURATION CURVE BY THE FIFTH
@iro-ra~un (KM): POUZDANOST I EKONOMSKE ORDER POLYNOMIAL FUNCTION 70
PREDNOSTI IZOLATORA
10100-678-41341 OD SILIKONSKE GUME Alija Muharemovi}
RELIABILITY AND ECONOMIC D`email Vlahovljak
@iro-ra~un (DEM): Irfan Turkovi}
ADVANTAGES OF SILICONE
10100-678-2041341 33 RUBBER INSULATORS Branko Djoki}
ASPEKTI RJE[AVANJA SISTEMA
^asopis Bosanskohercegova~ka Salih Sadovic
KATODNE ZA[TITE BU[OTINA NAFTE
elektrotehnika upisan je u evidenciju javnih PRIMJENA ODVODNIKA PRENAPONA
U USLOVIMA PUSTINJE
glasila u Federalnom Ministarstvu obrazo- U DIZAJNIRANJU KOMPAKTIRANIH
DALEKOVODA CATHODIC PROTECTION SYSTEM
vanja, nauke, kulture i sporta Bosne i
ASPECTS FOR OIL BORING-HOLES
Hercegovine pod rednim brojem 599. USE OF LINE SURGE ARRESTERS
IN DESERT CONDITIONS 75
Mi{ljenjem Federalnog Ministarstva 39 IN COMPACT LINE DESIGN
obrazovanja, nauke, kulture i sporta Kemo Sokolija
Bosne i Hercegovine br. 08-75-4/97 Kemo Sokolija
POVODOM ODR@ANOG ZNANSTVENOG
od 24. 02. 1997. ~asopis Mirsad Kapetanovi} SKUPA ”INTERNATIONAL COLLOQIUM
Bosanskohercegova~ka elektrotehnika O NEKIM BITNIM PITANJIMA VEZANIM ON MODERN INSULATOR
oslobo|en je pla}anja poreza ZA DIZAJN KOMPOZITNIH IZOLATORA TECHNOLOGIES - COMPOSITE
na promet proizvoda i usluga. ABOUT SOME IMPORTANT ITEMS OF INSULATORS:
ISSN 1515-5483 45 COMPOSITE INSULATORS DESIGN WHY YES - WHY NO” 80
4 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
PLANIRANJE ELEKTROENERGETSKOG SISTEMA
BOSNE I HERCEGOVINE U NOVIM USLOVIMA
POWER SYSTEM PLANNING OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
UNDER NEW CONDITIONS
Nikola Rusanov
JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine, Direkcija za nau~noistra`iva~ki rad
Sa`etak
Poslije zavr{etka ratnih djejstava elektroenergetski sis-
tem (EES) Bosne i Hercegovine nalazi se u specifi~noj
situaciji. Do rata konzistentno razvijana proizvodnja i
prenos sa potro{njom elektri~ne energije, u poslijerat-
nim novonastalim teritorijalnim i organizacionim uslo-
vima, uklju~uju}i i drasti~no smanjenje potreba konzu-
ma i starenje objekata, privatizaciju i otvoreni pristup
tr`i{tu elektri~ne energije, elektroenergetski sistem u
narednom periodu na}i }e se u novim uslovima. Cilj
referata je da savremene pristupe u planiranju elektro-
energetskih sistema, posebno prenosne mre`e, pro-
jektuje na aktuelne uslove u kojima }e se nalaziti elek-
troenergetski sistem Bosne i Hercegovine.
Abstract
After the war, the power system of Bosnia and Herze-
govina is in a special specific situation. Before the war,
uniform development production and transmission
were developed in accordance with consump-tion.,
Aafter the war, the power system is faced with in new
territorial and organiza-tional conditions, including a
drastic reduction in demand and grow old antiquation
of the power station, forthcoming privatization and
open access to the electricity market, power system in
future time will be working in new conditions. This
paper presents new approaches for power system
planning, especially of the trans-mission network,
which can be used in the applicable for new condi-
tions of the, which will be energy system of Bosnia and
Herzegovina.
1. UVOD
Cilj planiranja izgradnje elektroenergetskog sistema je
da se ustanovi dinami~ki i prostorni plan pro{irenja
postoje}ih i izgradnje novih objekata, minimiziraju}i
trenutnu vrijednost investicionih i pogonskih tro{kova
uz uva`avanje brojnih uslova, od kojih su najva`niji za-
dovoljenje potro{nje sa `eljenom sigurno{}u i kvalite-
tom, uva`avanje tehni~kih uslova i ograni~enja, te res-
pektovanje uslova okoline. Najva`niji ulazni podatak
za adekvatno planiranje elektroenergetskog sistema
je, uva`avaju}i navedene uslove, dinami~ki i prostorni
plan (prognoza) razvoja potro{nje na definisanom
konzumnom podru~ju, kao i definisanje opredjeljenja
o energetskom, a time i elektroenergetskom statusu
proizvodno-konzumnog podru~ja. Izgradnja elektroe-
nergetskih objekata proizvodnje, prenosa i distribucije
mora biti me|usobno uskla|ena i odgovarati potreba-
ma datog proizvodno-konzumnog podru~ja.
Od su{tinske va`nosti je i organizacija planiranja. U
SFRJ planiranje izgradnje elektroenergetskog sistema
uglavnom se zasnivalo na balansiranju potro{nje i pro-
izvodnje po republikama (regulacionim bazenima), a
kao rezultat istra`iva~kih i studijskih radova u elektrop-
rivrednim i nau~no-istra`iva~kim institucijama. Planira-
nje prenosne mre`e, tako|e je bilo decentralizovano i
uglavnom podlo`no finansijskim ograni~enjima svake
republike na ~ijoj se teritoriji izgra|uje odgovaraju}i
dio mre`e. Razvojem elektroenergetskog sistema i po-
ve}anjem naponskog nivoa prenosne mre`e, objekti
110 kV, pa i 220 kV dobili su lokalni (republi~ki) zna~aj,
dok su 400 kV objekti bili uklju~eni u superponiranu
mre`u. Odluke na republi~kom nivou bile su koordini-
rane u JUGEL-u.
Studijske analize i pogonska iskustva su potvr|ivala
dobru koncipiranost interkonektivnih (me|urepubli~-
kih) vodova 400 kV koja je logi~no odgovarala konfigu-
raciji dr`ave, povezuju}i velike proizvodne i potro{a~ke
centre, omogu}avaju}i tranzite i razmjenu energije,
~ak i u slu~aju velikih poreme}aja i ostvaruju}i vezu sa
susjednim sistemima (dr`avama) i interkonekcijom
UCPTE.
2. FILOZOFIJA PLANIRANJA
Dobra investiciona politika mora se zasnivati na opti-
malnom kori{tenju postoje}ih i realnim potrebama za
izgradnjom novih objekata, a glavni razlozi su potreb-
na finansijska sredstava, koja moraju udovoljavati sve
ve}im zahtjevima.
Planiranje razvoja elektroprivredne djelatnosti defini{e
se kao skup organizovanih i me|usobno koordiniranih
aktivnosti vezanih za proizvodnju, prenos i distribuciju
elektri~ne energije.
Na prilo`enom dijagramu prikazano je da su u elektro-
energetskom sistemu odluke o investicijama me|u-
sobno zavisne i da su objekti za prenos elektri~ne
energije centralno podru~je kojim se uskla|uje racio-
nalno kori{tenje izvora i sigurnost snabdijevanja kon-
zumnih podru~ja [1]. Dijagram prikazuje razli~ite kora-
ke planiranja i njihovu me|uzavisnost kao op{tu meto-

dologiju planiranja elektroenergetskog sistema. Svaka
potfunkcija analize pretpostavlja raspolaganje odgo-
varaju}im modelom i pripadaju}om bazom podataka,
~ime se omogu}ava kori{tenje savremenih program-
skih paketa.
Filozofija planiranja izgradnje elektroenergetskih obje-
kata bazira se na procjeni rada elektroenergetskog
sistema, u perspektivi, obi~no za narednih 5 - 10 godi-
na, sa vizijama do 30 godina. To zna~i da je potrebno,
u okviru energetske politike (strategije) dr`ave ili poje-
dine regije, definisati potrebe u snazi i energiji koje tre-
ba da budu ra{~lanjene na {to je manje mogu}e seg-
mente, kako prostorno (op{tine i ve}e industrijske pot-
ro{a~e), tako i strukturno po pojedinim kategorijama
potro{a~a (doma}instva, uslu`ne djelatnosti, infras-
truktura i sl.). Da bi se moglo pristupiti planiranju iz-
gradnje pojedinih elektroenergetskih objekata planovi
potreba u elektri~noj energiji moraju sadr`avati dina-
mi~ku (vremensku) komponentu.
Treba napomenuti da izgradnja proizvodnih objekata
traje 3 - 5 godina, a da je prosje~na izgradnja prenos-
nih objekata, dalekovoda i trafostnica, oko 1 - 2 godi-
ne, s tim da bi trebalo planirati tako da objekti budu
zavr{eni godinu dana prije nego {to budu potrebni.
U JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine, u Institutu
za elektroprivredu, prije rata se primjenjivao determi-
nisti~ki pristup planiranju mre`a na bazi sagledavanja
globalne potro{nje i tehnoekonomskog rangiranja pro-
izvodnih objekata - kandidata. Nakon toga, pristupalo
se definisanju objekata prenosne mre`e uz prethodno
odre|ivanje potreba u snazi za pojedina podru~ja, pr-
venstveno uva`avaju}i kriterije sigurnosti (n-1), a mno-
go rje|e i (n-2) [2].
3. AKTUELNOST NA[IH USLOVA
Posljedice ratnih djejstava na prostoru Bosne i Herce-
govine zna~ajno su se odrazile na funkcionisanje EES-
a. One su vi{estruke i sa aspekta funkcionisanja mogu
se podijeliti na vi{e kategorija:
• Nemogu}nost funkcionisanja uzrokovanih razara-
njima pojedinih proizvodnih, prenosnih i distributiv-
nih kapaciteta. U toku je intenzivna rehabilitacija
o{te}enih objekata, mada realno ne treba o~ekiva-
ti zavr{etak sanacije svih 400 kV objekata do 2000-
te godine.
• Nemogu}nost adekvatne njege i odr`avanja, te ra-
da u neprojektovanim uslovima, {to se prvenstve-
no odnosi na termo blokove. Tako|e je veoma va`-
na ~injenica da }e pojedini blokovi u TE Kakanj i TE
Tuzla 2010. god. biti stari 40 - 55 godina i da }e bi-
ti potrebna zna~ajna finansijska sredstva da se
zadr`e u pogonskom stanju, bez zna~ajnijeg pove-
}anja njihove efikasnosti i produ`enja `ivotne dobi.
Alternativa je sukcesivno ga{enje ovih objekata i
ulaganje sredstava u izgradnju novih, tehnolo{ki
savremeno koncipiranih blokova ve}ih jedini~nih
snaga koji bi se koristili u narednih 50 godina.
• Pad ukupne potro{nje, posebno industrijske, {to
ima za posljedicu smanjenje potreba u proizvodnji
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 5
elektri~ne energije. Pretpostavlja se da }e, u odno-
su na 1990. godinu, oporavak konzuma u kategori-
ji doma}instva biti relativno brz i da }e do}i do po-
ve}anja potro{nje u sektoru usluga. Najve}a ne-
poznanica je tempo oporavka industrijske potro{-
nje, koja za sada ne pokazuje ve}i intenzitet, a do
1990. godine iznosila je oko 50% ukupne potro{-
nje. Kako trenutno nema strate{kih opredjeljenja o
energetskom razvoju dr`ave u cjelini, niti pojedinih
regija, ne mo`e se suditi o elektroenergetskim pot-
rebama, mada su realne pretpostavke da }e ukup-
na potro{nja elektri~ne energije iz 1990. godine bi-
ti dostignuta oko 2010. godine.
• Nova politi~ka podjela prostora Bosne i Hercegovi-
ne na dva entiteta - Federaciju Bosne i Hercegovi-
ne i Republiku Srpsku, te u okviru Federacije na
dva konzumno-proizvodna podru~ja - Elektropriv-
redu Bosne i Hercegovine i Elektroprivredu Mostar,
a u okviru Republike Srpske sa jednim preduze-
}em - Elektroprivreda Republike Srpske, ima}e
zna~ajan uticaj na odluke sa aspekta planiranja iz-
gradnje proizvodnih objekata, lokalne prenosne
mre`e, prenosne mre`e izme|u pojedinih preduze-
}a i entiteta, kao i interkonektivnih veza sa susjed-
nim sistemima.
4. MOGU]I SCENARIJI
Svi scenariji kao osnovni uslov postavljaju zadovolje-
nje potreba konzuma. U 1991. godini dostignuta je
proizvodnja od 13785 GWh, {to je bilo dovoljno za za-
dovoljenje konzuma sa maksimalno dostignutom sna-
gom od oko 1950 MW. Ovu snagu i energiju zadovo-
ljavali su energetski kapaciteti ukupne instalisane sna-
ge 3768 MW, od ~ega HE 1821 MW i TE 1947 MW.
Prenosna mre`a iznosila je 838 km 400 kV vodova i
1424 km 220 kV vodova sa 14 transformatorskih stani-
ca 400/220/110 kV ukupne instalisane snage 6300
MVA [3].
Planovi izgradnje novih izvora u Bosni i Hercegovini
do 2010. god. bili su u to vrijeme veoma ambiciozni,
predvi|aju}i nove elektrane, posebno TE jedini~nih
snaga 300-500 MW.
Aktuelni scenariji razvoja potro{nje zasnivaju se na
procjenama da }e se potrebe konzuma iz 1991. god.
dosti}i tek oko 2010. godine. To, na prvi pogled, zna~i
da }e i proizvodni objekti i prenosna mre`a, nakon ne-
ophodnih rehabilitacionih radova, i koji su zadovolja-
vali potrebe konzuma u 1991. godini, biti dovoljni do
2010. godine. Uslov za ovakvu konstataciju je obez-
bje|enje paralelnog rada prenosne mre`e naponskog
nivoa 400 i 220 kV na cijelom podru~ju Bosne i Herce-
govine, (koja sada nije u paralelnom radu), {to }e se
obezbjediti najavljenim formiranjem ”Korporacije” i ne-
restriktivnim prenosom i razmjenom elektri~ne energi-
je na tr`i{nom ili naturalnom principu izme|u proiz-
vodno-konzumnih podru~ja i entiteta.
Me|utim, analiza stanja proizvodnih objekata, prven-
stveno termoagregata, otvara mogu}nost razli~itih
scenarija. U Tabeli I prikazane su osnovne karakteris-
tike termoblokova u nadle`nosti JP Elektroprivreda
6 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
Bosne i Hercegovine priklju~enih na napon 110 kV. 5. PLANIRANJE U ZAVISNOSTI
Prosje~na raspolo`ivost navedenih elektrana je 74%, a OD OKRU@ENJA
njihova efikasnost je oko 27%.
Prema [5] defini{u se tri mogu}a okru`enja (ambijen-
ti) u kojima moraju biti donesene odluke o planiranju
Snaga Godina GWh prenosne mre`e, uglavnom u zavisnosti od organiza-
Objekat
(MW) izgradnje (1990) cije ukupne elektroprivredne djelatnosti, vlasni{tva
nad objektima i upravljanja sistemom. Mada su sli~ni
TE Kakanj G-1 32 1956 171
principi i do sada primjenljivani u planiranju mre`a, [5]
TE Kakanj G-2 32 1956 179 sugeri{e sljede}e definicije:
5.1. Integralno planiranje
TE Kakanj G-3 32 1960 137
Okru`enje za integralno planiranje je vertikalna hijerar-
TE Kakanj G-4 32 1960 156 hijska struktura u~esnika. Planiranje mre`e, u ovom in-
tegralnom pristupu, sadr`ava tehni~ke i ekonomske
TE Kakanj G-5 110 1969 465
procjene razli~itih scenarija za proizvodne i prenosne
TE Kakanj G-6 110 1977 584 objekte. Tehni~ke procjene treba da obezbijedi kriterij
(n-1) ili (n-2), pri ~emu se mogu koristiti deterministi~-
TE Tuzla G-1 32 1963 138 ke ili probabilisti~ke metode. Ekonomska ocjena se
zasniva na izboru investicionog rje{enja koje ima naj-
TE Tuzla G-2 32 1964 118 manju o~ekivanu totalnu vrijednost i najmanji rizik,
mada su ova dva zahtjeva ~esto u suprotnosti.
TE Tuzla G-3 110 1966 490
Plan proizvodno-prenosnog {irenja sistema dobija se
Ukupno 522 2438 kao rje{enje sljede}eg optimizacionog problema:

Tabela I
z=Min[I(x)+O(x)+I(y)+D(x,y)+L(x,y)]

Sa aspekta planiranja, mogu}a su dva hipoteti~na

gdje su:
scenarija koja mogu bitno uticati na koncepciju pre-
nosne mre`e: -z - ukupni tro{kovi proizvodnje i prenosa
-x - vektor odluka investiranja u proizvodne objek-
I scenario - rekonstrukcija postoje}ih blokova. Ovaj
te (tip, veli~ina, vrijeme izgradnje, priklju~ak na
scenario predvi|a rekonstrukciju svih navedenih blo-
mre`u)
kova, sa prioritetnim zadatkom smanjenja polutanata
-y - vektor odluka investiranja u prenos
na nivo predvi|en [4]. O~ekivani efekti su pove}anje
-I(x) - investicije u proizvodnju u skladu sa odlukom x
prosje~ne efikasnosti na nivo od 32%, ali bez zna~a-
-O(x) - tro{kovi proizvodnje u skladu sa odlukom x
jnog produ`enja `ivotne dobi objekata. Procjena tro{-
-I(y) - investicije u prenos u skladu sa odlukom y
kova se kre}e oko 630 DEM/kW instalisane snage.
-D(x,y) - pogonski tro{kovi prenosne mre`e i gubici
II scenario - sukcesivno ga{enje agregata po iste- -L(x,y) - cijena neisporu~ene energije
ku `ivotne dobi i izgradnja novog savremenog ob-
Podrazumijeva se da se sve investicije u proizvodnju i
jekta. Ovaj scenario pretpostavlja da se prakti~no ne
prenos nadokna|uju kroz du`i vremenski interval.
ula`u sredstva u postoje}e objekte, a da se umjesto
njih izgradi jedan savremeni termoenergetski blok 5.2. Centralizovano planiranje
snage 400 - 500 MW, priklju~en na 400 kV mre`u.
U ovom okru`enju nisu hijerarhijski vezane funkcije
Savremeni termoenergetski blokovi imaju efikasnost
proizvodnje i prenosa. Funkcija prenosa je centralizo-
od 38-40% i raspolo`ivost od 82%, sa potrebnim ula-
vana i obezbje|uje otvoreni pristup prenosnoj mre`i
ganjima na nivou 2000-2500 DEM/kW, uz `ivotni vijek
postoje}ih i budu}ih proizvodnih kapaciteta bez bilo
40-50 godina.
kakve diskriminacije. Ovako organizovana funkcija
Ova dva scenarija imaju bitan uticaj na planiranje obje- prenosa snosi investicione i pogonske tro{kove, uk-
kata prenosne mre`e. Dok za prvi scenarij prakti~no ni- lju~uju}i gubitke i stimulativna je za optimalno planira-
je potrebno ulaganje u nove objekte prenosne mre`e, nje i rad prenosnog sistema.
drugi scenarij bitno mijenja koncepciju napajanja konzu-
Plan {irenja prenosne mre`e u ovom slu~aju se dobi-
ma. Zbog ga{enja proizvodnje na 110 kV, bi}e potrebno
ja kao rje{enje sljede}eg optimizacionog problema:
obezbijediti, dodatne transformacije sa mre`e 220 i 400
kV, kao i eventualne nove dionice 400 kV mre`e.
z=Min[I(y)+D(x,y)+L(x,y)]
S obzirom na predvi|anja da prenosnom mre`om na-
ponskog nivoa 400 i 220 kV upravlja ”Korporacija” iz
”Koordinacionog” centra, dok }e 110 kV mre`a dobiti gdje su:
prakti~no regionalni (distributivni) karakter, mogu}i su -z - ukupni tro{kovi prenosa
i razli~iti pristupi planiranju prenosne mre`e zavisno -x - vektor odluka investiranja u proizvodne ob-
od okru`enja u kojemu }e se ono vr{iti. jekte (tip, veli~ina, vrijeme izgradnje, priklju~ak

na mre`u) i ne mora biti poznat, ali mora biti
prihva}en od strane prenosa
-y - vektor odluka investiranja u prenos
-I(y) - investicije u prenos u skladu sa odlukom y
-D(x,y) - pogonski tro{kovi prenosne mre`e i gubici
-L(x,y) - cijena neisporu~ene energije
U ovom okru`enju mogu se koristiti deterministi~ki,
kao i probabilisti~ki kriteriji planiranja zbog velikog
broja nesigurnosti i mogu}ih opcija. Nesigurnosti }e
egzistirati kao veliki broj varijabli sistema, kao {to je
budu}i konzum (lokacija i snaga), lokacija i snaga no-
vih izvora, razmjena, tranziti, itd., ~ime je ote`ano pla-
niranje prenosne mre`e.
5.3. Decentralizovano planiranje
Kod decentralizovanog okru`enja ulaganje u prenos-
ne objekte ostvaruje vi{e u~esnika i ne mora biti bazi-
rano na minimizaciji ukupnih investicija. Svaki u~esnik
}e donositi svoje odluke bazirane na procjeni povrata
investicija, odnosno, cijena prenosa je ulazni parame-
tar procesa planiranja.
Ovakav na~in planiranja primjenjuje sa za interkonek-
cije izme|u razli~itih sistema gdje planiranje nije cen-
tralizovani proces, ali je rezultat me|usobnih dogovo-
ra. U tom slu~aju, problem planiranja prenosnih obje-
kata je formulisan ne kao minimizacija tro{kova, nego
kao maksimizacija prihoda [5]:
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 7
prognozi potro{nje, rehabilitaciji starih i izgradnji novih
proizvodnih kapaciteta. Ova strate{ka opredjeljenja,
kao i opredjeljenja sa aspekta interkonekcija sa sus-
jednim sistemima u cilju izvoza (uvoza) i tranzita ener-
gije, su presudni elementi planiranja koji }e smanjiti
nesigurnosti i rizike kod dono{enja odluka o pro{ire-
nju prenosne mre`e.
7. LITERATURA
[1] System Europe S.A., Smjernice za studiju: Plani-
ranje prenosa - 1977. god.
[2] Rusanov, Bjelobrk, Musa, Primorac: Planiranje VN
mre`e EES Bosne i Hercegovine do 2010 god. Insti-
tut za elektroprivredu BiH, 1990.
[3] JP Elektroprivreda BiH, Godi{nji izvje{taj 1997.
[4] Direktiva savjeta Evropske zajednice o ograni-
~enju emisije nekih polutanata u zrak iz postrojenja
sa velikim sagorjevanjem (88/609/EEC OJ L 336) od
24 novembra 1988. godine.
[5] CIGRÉ - SC 38 Power System Analysis, TF 38-05-
08: Techniques for Power System Planning Under
Uncertainties Final report, novembar 1998.

Max[T(x) - I(y)]

gdje je T(x) prihod od prenosa pridru`en proizvodnom

scenariju x.
U ovom okru`enju, kao i u prethodnom, primjenjuju se
deterministi~ki, kao i probabilisti~ki pristupi planiranju
mre`e.

6. REZIME Nikola Rusanov ro|en je 1946. godine u Karlovcu, Hr-

vatska. Diplomirao je 1971. godine na Elektrotehni~-
Pristup planiranju prenosnog sistema u neposrednoj
kom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Na istom fakulte-
je zavisnosti od okru`enja u kome se nalazi cjelokupna
tu magistrirao je 1983. godine iz oblasti regulacije na-
elektroprivredna djelatnost. U svakom slu~aju, elek-
pona. Od po~etka svoga rada bavi se prou~avanjem
troprivredna djelatnost }e morati da bude sposobna za
naponsko-reaktivnih prilika u sistemu, problematikom
smoodr`ivo funkcionisanje i razvoj, bez obzira na orga-
regulacije napona i planiranjem razvoja VN mre`e, te
nizaciju i hijerarhijsku strukturu pojedinih u~esnika. Pla-
funkcionalnim ispitivanjima sistemske automatike.
niranje, na osnovu koga se donose investicione odlu-
U~estvovao je i rukovodio izradom niza studija iz ove
ke, je mo`da najva`nija komponenta, jer su objekti ve-
oblasti i objavio vi{e od trideset stru~nih i nau~nih ra-
oma skupi, a eksploataciona dob se cijeni na oko 50
dova. Obavljao je poslove rukovodioca Laboratorije za
godina. Uvo|enje otvorenog tr`i{ta elektri~ne energije
analizu elektroenergetskih sistema (”mikromre`a”) u
i privatizacija u ovoj djelatnosti }e jo{ vi{e potencirati
Institutu za elektroprivredu. Za sekretara STK 38 Ju-
odgovornost planera, a organizacija elektroprivredne
goslovenskog komiteta CIGRÉ izabran 1989. godine,
djelatnosti }e diktirati pristupe planiranju mre`e.
a osnivanjem Bosanskohercegova~kog komiteta CIGRÉ
Sa aspekta prenosne mre`e Bosne i Hercegovine, izabran za predsjednika STK 39 - Analiza elektroener-
potrebno je {to skorije se strate{ki odrediti prema getskih sistema.
8 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

PREDVI\ANJA U SVJETSKOJ POTRO[NJI ELEKTRI^NE
ENERGIJE SA OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU
FORECASTING IN THE WORLD’S ELECTRICITY
CONSUMPTION WITH REGARD TO BOSNIA HERZEGOVINA
Almir Imamovi}
JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine, Direkcija za nau~noistra`iva~ki rad
Sa`etak
Zadovoljenje energetskih potreba name}e se kao os-
novni preduslov razvoja savremenog svijeta. Energija,
kao ”krv civilizacije”, postaje danas bitna odrednica
geostrate{kih odnosa, pa se predvi|anju i planiranju
njene potro{nje pridaje sve ve}i zna~aj. Elektri~na
energija, zbog svojih aplikativnih prednosti u odnosu
na ostale energente, uzima sve ve}e u~e{}e u finalnoj
potro{nji. Cilj ovog referata je da prika`e najnovija
predvi|anja potro{nje elektri~ne energije u svijetu sa
osvrtom na prognoze koje su aktuelne za potro{nju
elektri~ne energije u Bosni i Hercegovini.
Abstract
The supply to meet the demand for energy is a
fundamental requirement for development in the mod-
ern world. Energy as ”the blood of civilisation”
becomes today an essential determination of
geostrategic relations. Thus forecasts and planning for
electricity consumption gains in importance every day.
Because of its advantages relative to other energy
sources, electricity is becoming ever stronger in the
consumer market. In this paper the latest electricity
consumption forecasts in the world are presented,
including actual forecasts of electricity consumption in
Bosnia and Herzegovina.
1. UVOD
Pribli`avanjem planete dvadeset prvom stolje}u o~e-
kuje se izra`enije pove}anje potro{nje elektri~ne ener-
gije u odnosu na ostale oblike energije. Ako se pos-
matra posljednjih dvadeset godina, potro{nja ukupne
energije je rasla po prosje~noj godi{njoj stopi od 2%,
dok je potro{nja elektri~ne energije bilje`ila prosje~an
porast od 3,4%.
U razvijenim zemljama koje su dostigle potpunu elek-
trifikaciju, pove}anje potro{nje je diktirano ekonom-
skim rastom, stalnim pove}anjem u~e{}a kompjuter-
ske i telekomunikacijske tehnologije, te elektroni~ke
industrije kao propulzivnih sektora u kojima se masov-
no aplicira elektri~na energija.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 9
Ovaj rast potro{nje je usporen porastom energetske
efikasnosti koja dolazi kao posljedica tehnolo{kog
progresa, ali i zakonske regulative u ovim zemljama.
Zemlje u razvoju posjeduju mnoge pogodnosti za ek-
spanziju potro{nje. Korist od uvo|enja elektrifikacije u
ruralnim podru~jima je nesumnjiva. Rasprostranjena
upotreba aparata za hla|enje i komunikacije je dovo-
ljan razlog da obezbje|enje elektri~ne energije {irokim
masama bude visoko na listi prioriteta ve}ine lidera ze-
malja u razvoju. Procjenjuje se da od ukupne svjetske
populacije, koja broji preko 5,5 mlrd., oko 2 mlrd. ljudi
nema elektri~nu energiju u svojim domovima. Najve}i
dio te populacije `ivi u ruralnim podru~jima tre}eg svi-
jeta i ta podru~ja o~ekuju da budu zahva}ena ”elektri-
fikacijom 21. vijeka”. Kada se govori o zemljama u raz-
voju, ilustrativan je primjer Kine koja je u pro{losti ula-
gala i danas ula`e izvanredne napore u elektrifikaciji,
pa i pored toga, oko 200 miliona ljudi u toj zemlji jo{
uvijek nema elektri~nu energiju u doma}instvima.
2. PREGLED PO REGIJAMA
Projekcije potro{nje elektri~ne energije kre}u se oko
iznosa 20000 mlrd. kWh za cijeli svijet 2015. godine,
dok je potro{nja u 1995. godini imala nivo od 11400
mlrd. kWh. O~ekuje se da industrijski svijet uzme
u~e{}e sa 3700 mlrd. kWh u ukupnom pove}anju pot-
ro{nje u svijetu od 8600 mlrd. kWh do 2015. godine.
Zemlje u razvoju bi imale pove}anje potro{nje 4300
mlrd. kWh, te bi sa nivoa od 3000 milijardi kWh iz
1995. njihova potro{nja porasla na 7300 mlrd. kWh u
2015., a ostatak od 500 mlrd. kWh bi i{ao na pove}a-
nje potro{nje u Isto~noj Evropi i dr`avama biv{eg Sov-
jetskog Saveza (EE/FSU).
Procjenjuje se da }e se porast potro{nje elektri~ne
energije u svijetu odvijati po stopi od 2,6% godi{nje do
2015. godine, {to predstavlja 3/4 od prosje~ne stope
po kojoj je rasla potro{nja elektri~ne energije u pos-
ljednjih dvadeset godina. Ne{to br`i rast od 2,8% go-
di{nje se o~ekuje u periodu do 2000. godine skladno
sa br`im ekonomskim rastom u evropskim ~lanicama
OECD i zemljama jugoisto~ne Azije, kao i zbog poja-
~ane elektrifikacije u zemljama u razvoju. Sporiji razvoj
10 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
od 2,5% godi{nje predvi|a se za ostatak prognozira- 2% za ekonomski rast i porast potro{nje elektri~ne
nog perioda (2000-2015. godina). energije, dok se za ostatak svijeta ove stope projektu-
ju na 4,3% i 3,5%.
kWh po stanovniku Do 2015. godine o~ekuje se da ne-OECD regije u~es-
tvuju u polovini svjetske potro{nje elektri~ne energije.
REGIJA/ZEMLJA 1980. 1993. 2015. Isto tako ne-OCDE Azija bi trebalo da zauzme mjesto
biv{eg Sovjetskog Saveza i Isto~ne Evrope, kao najve-
OECD Sjeverna Amerika }eg svjetskog potro{a~a elektri~ne energije poslije
OECD. Ovo je rezultat kraha ekonomija biv{eg Sovjet-
SAD 9200 11100 12600 skog Saveza i Isto~ne Evrope, koji se desio krajem
osamdesetih i po~etkom devedesetih godina i aktuel-
Kanada 12600 15400 19200
nog procesa politi~ke i ekonomske tranzicije u tim
Meksiko 900 1200 2500 zemljama. Iako SAD ostaju najve}i potro{a~ elektri~ne
energije na svijetu, EIA im u svojim predvi|anjima da-
OECD Pacifik je najmanju stopu porasta potro{nje me|u zemljama
OECD od 1,4% godi{nje do 2015. godine. U skladu sa
Japan 4400 6300 10300 trendom sporog rasta je sada{nje zasi}enje tr`i{ta
elektri~ne energije, koje se javlja kao posljedica stal-
OECD Evropa 4000 5000 7800
nog pobolj{anja opreme sa aspekta energetske efi-
EE/FSU 4000 4000 5100 kasnosti, kao i prisustva zna~ajnog investiranja u
programe racionalne potro{nje energije.
Ne-OECD Azija 300 500 1200

Bliski Istok 900 1300 1600

Afrika 400 400 500
Centralna i Ju`na Amerika 900 1300 1700
Tabela I
Potro{nja elektri~ne energije po stanovniku po regijama
Zemlje koje nisu ~lanice OECD obuhvataju 80% svjet-
ske populacije, ali u potro{nji elektri~ne energije njihov
udio je manji od 40%. Ako se posmatra potro{nja po
stanovniku, onda je razlika izme|u zemalja OECD i os-
talih jo{ ve}a. Prosje~na potro{nja per capita je u
1993. godini (Tabela I) bila najve}a u Norve{koj 23000
kWh, Kanadi 15400 kWh i [vedskoj 14500 kWh. Pos-
matrano po regijama, Afrika ima najmanju potro{nju
400 kWh/st u 1993. god. U stvari je to mnogo manje,
ako se zna da samo jedna dr`ava (Ju`na Afrika) u~es-
tvuje u polovini ukupne afri~ke potro{nje elektri~ne
energije. Azija bez Japana i Bliskog Istoka ima udvos-
tru~enu potro{nju per capita u odnosu na 1980. godi-
nu i o~ekuje rast po godi{njoj stopi od 4%, pa uprkos
tome zauzima pretposljednje mjesto, ispred Afrike, sa
500 kWh/st 1993. god. Treba ista}i da ovaj dio svijeta
ima najve}i prira{taj stanovni{tva na Zemlji. Od ukup-
nog godi{njeg pove}anja svjetske populacije koje iz-
nosi oko 75 miliona., blizu polovine (36 mil.) otpada na
pet zemalja iz ove regije: Indiju, Kinu, Indoneziju, Pa-
kistan i Banglade{.
Globalni trend potro{nje ukupne energije i elektri~ne
energije se zna~ajno razlikuje u razvijenim i nerazvije-
nim zemljama (Tabela II). U zemljama OECD se o~eku-
je bla`i porast potro{nje elektri~ne energije i ekonom-
skog razvoja, dok bi u ostalim zemljama stope poras-
ta bile gotovo duplo ve}e, s tim da bi stope potro{nje
elektri~ne energije bile za petinu ni`e od stope eko-
nomskog rasta. U zemljama OECD [1] do 2015. godi-
ne predvi|aju se prosje~ne godi{nje stope od 2,5% i
3. PREDVI\ANJA ZA BOSNU I HERCEGOVINU
Potro{nja elektri~ne energije u Bosni i Hercegovini do-
`ivjela je veliki pad u odnosu na nivo dostignut prije ra-
ta. Od biv{ih jugoslovenskih republika, Bosna i Herce-
govina je po ukupnoj potro{nji elektri~ne energije bila
1990. godine na tre}em mjestu, iza Srbije i Hrvatske,
sa potro{njom od 11535 GWh ili 2400 kWh po stanov-
niku. Treba ista}i da je po~etkom devedesetih potro{-
nja po~ela da opada zbog poznatih razloga vezanih za
propast dotada{njeg privredno-politi~kog sistema u
zemljama Isto~ne Evrope i biv{eg Sovjetskog Saveza.
Pad potro{nje je zahvatio sve ove zemlje bez izuzetka,
a u Bosni i Hercegovini je naro~ito izra`en kao poslje-
dica prisustva rata.
Kako je prikazano u Tabeli III, 1993. godine potro{nja
je dostigla minimum od 3585 GWh, da bi se za nared-
nih pet godina udvostru~ila, i u 1998. godini bi mogla
iznositi oko 7300 GWh (procjena na osnovu ostvarenja
za 6 mjeseci).
Istorijski gledano, nivo potro{nje iz 1998. godine u
Bosni i Hercegovini je ostvaren krajem sedamdesetih
godina, me|utim, treba imati u vidu da je potro{nja u
tom periodu bila izrazito ekstenzivnog karakatera sa
znatnim udjelom velikih industrijskih potro{a~a. Se-
dam najve}ih tzv. direktnih potro{a~a (”Aluminij” Mos-
tar, ”Elektrobosna” Jajce, ”@eljezara” Zenica, ”@eljeza-
ra” Ilija{, ”Polihem” Tuzla, @BIH i ”Azot” Gora`de) tro-
{ili su ukupno oko 3000 GWh godi{nje.
U me|uvremenu se promijenio privredni ambijent, ta-
ko da u strukturi dru{tvenog proizvoda preovla|uju
usluge i donacije iz inostranstva, a udio industrije je
pao ispod 20%. Ovakva struktura bruto dru{tvenog
proizvoda (BDP) proizvodi dvije dugoro~ne posljedice
u odnosu na potro{nju elektri~ne energije: potro{nja
je mnogo manja od predratne, a u strukturi potro{nje
su se desile zna~ajne promjene, tako da doma}instva
u~estvuju sa preko 50% u neto potro{nji.
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 11
TWh=109kWh
refer. ni`i vi{i refer. ni`i vi{i refer. ni`i vi{i
REGIJA/ZEMLJA 1990 1992
2000 2000 2000 2005 2005 2005 2010 2010 2010

OECD 6292 6533 7581 7203 7977 8266 7657 8921 8863 8018 9781
SAD 2713 2757 3107 3042 3174 3286 3177 3400 3476 3303 3655
Kanada 431 432 528 484 573 559 494 631 604 516 701
Meksiko 111 118 140 128 152 164 144 186 185 158 216
Japan 744 792 946 846 1053 1186 1024 1364 1309 1100 1545
OECD Evropa 2113 2249 2641 2496 2793 2832 2598 3080 3027 2707 3373
UK 273 298 350 321 381 375 334 421 401 348 460
Francuska 327 360 423 399 447 453 415 494 484 432 540
Njema~ka 487 520 611 575 648 655 597 717 700 622 784
Italija 225 234 274 258 291 294 268 322 314 280 352
Nizozemska 73 77 90 85 95 97 89 105 103 92 115
Ostala OECD Evropa 729 761 893 861 927 958 900 1018 1024 936 1117
Australija i Novi Zeland 180 185 220 208 232 240 221 260 262 235 291

EE/FSU 1907 1815 1915 1833 2000 2020 1890 2157 2102 1914 2302
Biv{i Sovjetski Savez 1488 1437 1493 1439 1550 1573 1485 1666 1630 1499 1769
Isto~na Evropa 418 378 421 394 450 447 405 491 472 416 534

Ne-OECD Azija 1268 1492 2100 1880 2338 2511 2133 2935 2918 2370 3555
Kina 562 682 1130 1008 1262 1347 1143 1578 1593 1287 1952
Ostala ne-OECD Azija 706 810 971 872 1076 1163 990 1357 1324 1083 1602

Bliski Istok 196 186 237 218 257 269 237 303 293 249 342

Afrika 285 292 335 313 357 358 323 395 378 330 430

Centralna i Ju`na Amerika 444 479 625 579 674 689 611 773 742 634 861

Svijet 10391 10797 12792 12026 13603 14112 12850 15484 15296 13516 17271

Neto potro{nja=proizvodnja+uvoz-izvoz-gubici prenosa i distribucije.

*OECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, osnovana je 14.12. 1960. g. i ima 25 zemalja ~lanica:
Austrija, Belgija, Danska, Finska, Francuska, Njema~ka, Gr~ka, Island, Irska, Italija, Luksemburg, Nizozemska,
Norve{ka, Portugal, [panija, [vedska, [vajcarska, Turska, UK, SAD, Kanada, Meksiko, Japan, Australija i Novi Zeland
**EE/FSU uobi~ajeni naziv za zemlje Isto~ne Evrope i zemlje nastale raspadom SSSR-a i SFRJ.
Ove zemlje se nalaze u procesu politi~ke i ekonomske tranzicije, ukupno 27 dr`ava: Albanija, Bugarska, ^e{ka, Ma|ar-
ska, Poljska, Rumunija, Slova~ka+15 dr`ava nastalih raspadom SSSR-a+5 dr`ava nastalih raspadom SFRJ.
Izvori: 1990 i 1992 podaci iz Energy Information Administration (EIA), International Energy Annual 1992, DOE/EIA-0219(92)
(Washington, DC, January 1994)
Projekcije: EIA, Annual Energy Outlook 1995, DOE/EIA-0383(95) (Washington DC, January 1995)

Tabela II Neto potro{nja elektri~ne energije u svijetu (TWh)

Godina Potro{nja Porast (%)

U studijama prognoze potro{nje koje su radili inostra- 1990. 11535

ni obra|iva~i, kao i doma}i autori, ne postoje jedin-
1991. 11174 -3,1
stveni pogledi na budu}u potro{nju elektri~ne energi-
je u BiH. Na jednoj strani, [2] postoji izrazito ”optimis- 1992. 5784 -48,2
ti~ki” scenario po kojem }e predratni nivo potro{nje bi-
ti dostignut 2000. godine, {to se ve} sada mo`e oci- 1993. 3585 -38,0
jeniti kao nerealan cilj. Za razliku od ovog, drugi sce-
nario [3] daje izrazito ”pesimisti~nu” projekciju po ko- 1994. 4327 20,7
joj }e 2010. godine biti dostignuto 90% predratne pot- 1995. 4516 4,4
ro{nje.
Na osnovu elaborata [4, 5] koji su ra|eni u okviru JP 1996. 5838 29,3
Elektroprivreda Bosne i Hercegovine, i kontinuiranog 1997. 6832 17,0
sistematskog pra}enja potro{nje elektri~ne energije
od samog autora, mogu se postaviti neke konstataci- 1998.* 7400 8,3
je koje opisuju sada{nju potro{nju elektri~ne energije.
* procjena
Nivo potro{nje u Bosni i Hercegovini u 1997. godini Tabela III
bio je ravan onom iz 1979. godine, pa se, s obzirom na Potro{nja elektri~ne energije u Bosni i Hercegovini
12 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
dostignuti nivo u ostala dva segmenta elektroprivred- tri~ne energije u proizvodima novih tehnologija koje
ne djelatnosti, mo`e postaviti slobodnija konstatacija do`ivljavaju dinami~an razvoj (elektronika, informati-
da je potro{nja na nivou sedamdesetih, proizvodnja ka, komunikacije).
na nivou osamdesetih, a prenos elektri~ne energije,
Potro{nja elektri~ne energije zavisi od nekoliko fakto-
po raspolo`ivim vodovima, na nivou devedesetih godi-
ra, od kojih su najva`niji: privredna razvijenost izra`e-
na ovog vijeka.
na preko dru{tvenog proizvoda, rast populacije i kli-
Distributivna potro{nja u Bosni i Hercegovini je dostig- matski uslovi.
la blizu 80% predratne, dok je potro{nja direktnih pot-
Budu}i razvoj potro{nje elektri~ne energije u Bosni i
ro{a~a oko 10% predratne. Ovdje le`i uzrok sada{njeg
Hercegovini mogao bi se odvijati po stopi koja je goto-
skromnog nivoa potro{nje, pa se name}e zaklju~ak da
vo duplo ve}a od one koja se predvi|a za svijet u cje-
samo podizanje i ulazak u proizvodnju velikih kupaca
lini. Ako se zna da Bosna i Hercegovina spada me|u
mo`e dovesti do zna~ajnijeg porasta potro{nje u pred-
nekih 50 zemalja u svijetu koje su dostigle punu elek-
stoje}em periodu
trifikaciju, onda bi ovakav razvoj potro{nje dobio na
Posmatrano po kategorijama VN, kupci su u najve}em zna~aju, tim prije {to su sada{nje stope porasta potro{-
zaostatku u odnosu na period prije rata. Doma}instva nje u pomenutim zemljama na vrlo niskom nivou.
su u 1998. godini dostigla oko 1500 GWh (konzumo
U okviru Bosne i Hercegovine i Federacije Bosne i
podru~je Elektroprivrede Bosne i Hercegovine), {to
Hercegovine jo{ uvijek ne postoje strate{ka opredje-
predstavlja 88% potro{nje doma}instava iz 1990. go-
ljenja razvoja elektroenergetskog sektora, ~iji bi prvi
dine na istom podru~ju. Interesantno je da je potro{-
korak moralo biti odre|enje prema prognozi potro{nje
nja elektri~ne energije po doma}instvu u 1998. godini
elektri~ne energije u dugoro~nom periodu
od 2850 kWh ve}a nego 1990. godine (2819
kWh/dom), a razlog vjerovatno le`i u niskoj cijeni elek-
tri~ne energije za doma}instva, koja je tri puta ni`a od 5. LITERATURA
zapadnoevropskog prosjeka. Kategorija ostale potro{-
[1] www.eia.doe.gov/oiaf/ieo97/elec.html
nje ima poslije rata najve}u dinamiku, i ostvarenje u
1998. godini je ve}e od predratnog zahvaljuju}i kupci- [2] Verbundplan; Long term rehabilitation studies,
ma koji pripadaju ovoj kategoriji (institucije i objekti 1997
tzv. ”male privrede”). [3] SGI; Electric Power Demand Scenarios in Bos-
Uporedni pokazatelji sada{njeg nivoa potro{nje i in- nia Herzegovina to 2010, 1998
stalisanih proizvodnih kapaciteta ukazuju na mogu}- [4] A. Imamovi}: Analiza potro{nje elektri~ne energi-
nost da se Bosna i Hercegovina mo`e na}i me|u ma- je u konzumu Elektroprivrede BIH u 1997. godini,
lim brojem zemalja koje }e posjedovati vi{kove elek- Direkcija za NIR, 1998
tri~ne energije u narednom periodu (5-10 godina). Pri
ovome treba imati u vidu starost odnosno raspolo`i- [5] T. Kova~ina, A. Imamovi}: Karakteristike potro{-
vost i pouzdanost termokapaciteta i potrebu njihove nje elektri~ne energije u Bosni i Hercegovini u
revitalizacije, odnosno zamjene, kao i stanje u rudnici- 1997. godini, Direkcija za NIR, 1998
ma uglja koje se odra`ava na nivo proizvodnje uglja [6] Tehni~ka dokumentacija JP Elektroprivreda
potreban za termoelektrane. Mo`e se izraziti upozore- Bosne i Hercegovine, razna godi{ta.
nje da bi te{ko stanje u rudnicima uglja moglo doves-
ti u pitanje i zadovoljenje doma}ih potreba u elektri~-
noj energiji.
Iz svega izlo`enog jasno je da }e stope razvoja potro{-
nje elektri~ne energije biti mnogo manje od onih koje
su zabilje`ene neposredno nakon rata. Privredni raz-
voj }e biti glavni faktor koji }e diktirati budu}u potro{-
nju, a on }e zavisiti od nivoa finansijskih sredstava ko-
ja }e biti injektirana u privredu BiH, kao i procesa pri-
vatizacije koji predstoji. Gledaju}i iz sada{nje perspek-
tive, kao realna opcija za budu}nost ~ini se dostizanje
potro{nje iz 1990. godine u periodu izme|u 2007. i
2010. godine, {to implicira porast po prosje~noj godi{-
njoj stopi od 4,5-5%.
Almir Imamovi} je roðen 13. 12. 1961. godine u Bano-
viæima, gdje je završio Osnovnu školu i Gimnaziju. Di-
4. REZIME plomirao na Elektrotehnièkom fakultetu u Tuzli 1988.
Izvjesno je da }e se porast potro{nje elektri~ne ener- godine. Do 1990. godine radio je u Rudniku mrkog
gije u svijetu u narednim decenijama odvijati ja~im uglja Banoviæi, a od 1990. godine do danas zaposlen
tempom od porasta potro{nje ukupne energije, a {to je u JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine-Direkciji
je rezultat pogodnosti apliciranja elektri~ne energije u za NIR. Radio je na mnogobrojnim studijskim projekti-
odnosu na druge oblike, kao i masovne primjene elek- ma iz oblasti analize i planiranja EES-a.
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 13

KOMPOZITNI IZOLATORI ZA NADZEMNE VODOVE

ZA[TO DA - ZA[TO NE
COMPOSITE INSULATORS FOR OVERHEAD LINES
SOME OF THE YES - SOME OF THE NO
Kemo Sokolija
Faculty of Electrical Engineering
University of Sarajevo

Razmatrano na International Colloquium on Insulator Technologies, Sarajevo, september 1998.

14 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

Y
E
S

N Y
O E
S
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 15

Y Y
E E
S S

Y N
E O
S
16 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

N N
O O

N Y
O E
S
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 17

Y Y
E E
S S
IF THE ANSWER WERE "YES" IF THE ANSWER WERE "YES"
I would like to propose to discuss the following issues:
I would like to propose to discuss the following issues:
 Material of fibre reinforced rod
 Design items
y Epoxy resins or polyester resins
y Alternating sheds - Yes or No
y E glass or elecctrograde corrosion resistant

Y Y
y Underibs - Yes or No
(ECR) glass
y Minimum sheath thickness (3 mm)
y The distance between the lower end fitting and  Material of end fittings
the lowest shed (40 - 50 mm) y fittings forged steel
y Avoiding molding lines running parallel to the y cast iron
electric field y other materials
y The design of the joint between housing and
end fittings; sealing problems

E
Material of hosing
y EPDM looses completely the hidrophobicity,
even under usual service conditions, but
successfully survived at the usual service
conditions?
y Influence of the filler content on hydrophobici-
E
S S
ty of
SiR – minimum content of siloxane in SIR
formulation in order to keep hydrophobi
city during the life time
18 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
Kemo Sokolija ro|en je 1948. godine u Sarajevu. Diplo-
mirao je 1972. na Elektrotehni~kom fakultetu Univer-
ziteta u Sarajevu, magistrirao 1977. i doktorirao 1988.
na Elektrotehni~kom fakultetu Sveu~ili{ta u Zagrebu.
za izradu uspje{ne i zna~ajne doktorske disertacije
dobio je 1998. godine visoko priznanje Elektroteh-
ni~kog fakulteta u Zagrebu: Srebrena plakata ”Josip
Lon~ar”.
Od diplomiranja sve do danas radi na Univerzitetu u
Sarajevu - na Elektrotehni~kom fakultetu i Saobra}aj-
nom fakultetu. U vi{e navrata boravio je na Politecnico
di Torino u svojstvu gostuju}eg profesora, kao i na
University of Manchester Institute of Science and
Technology (UMIST), gdje je imao svojstvo gostuju}eg
istra`iva~a, i gdje je uradio eksperimentalni dio svoje
doktorske disertacije.
U`a podru~ja njegovog stru~nog i znanstvenog rada
su elektri~na visokonaponska izolacija i CAD u oblasti
visokonaponske tehnologije. Iz ovih oblasti objavio je
vi{e od pedeset stru~nih i znanstvenih radova u nas i
u svijetu. ^lan je IEEE i Me|unardone konferencije
CIGRÉ.

SEDIVEROVI KOMPOZITNI IZOLATORI:
DIZAJN, POGONSKA ISKUSTVA I NOVI PROIZVODI
SEDIVER COMPOSITE INSULATORS
DESIGN, SERVICE EXPERIENCE AND NEW PRODUCTS
René Joulie , Laurent Pargamin , Claude De Tourreil
SEDIVER, France
Sa`etak
Kompozitni izolatori po~eli su se koristiti u ranim se-
damdesetim godinama, posebice u Sjevernoj Americi,
gdje su postojali ozbiljni problemi s vandalizmom. Prije-
laz na kompozitne izolatore nije bio potpun iz razloga
što su neki problemi, kao što je to bio problem krhkog
prijeloma, utjecali na pouzdanost nekih vrsta ovih izola-
tora. Neki korisnici, posebice u Europi, imali su utisak
da se kompozitni izolatori, kad su u pitanju njihove
dugoroène performanse, moraju još dokazivati.
SEDIVER je bio jedan od prvih proizvoðaèa izolatora
koji je razvio kompozitne izolatore i do danas je stekao
pogonsko iskustvo koje traje dulje od dvadeset godi-
na, posebice u sluèajevima kad su ovi izolatori bili
izlo`eni ekstremnim pogonskim uvjetima [2, 3]. Nakon
rane razvojne faze slijedilo je optimiranje dizajna izola-
tora i pobolj{anje procesa njihove proizvodnje. Isto-
dobno, sveobuhvatno testiranje ovih novih izolatora
imalo je za rezultat potpuno razumijevanje njihovih du-
gotrajnih elektrièkih i mehanièkih karakteristika. Istra`i-
vaèki rad u ovoj oblasti omoguæio je razvoj i drugih
proizvoda koji koriste sliène tehnologije. To su:
• odvodnici prenapona za distributivne sisteme;
• odvodnici prenapona za prijenosne sisteme;
• šuplji izolatori za elektriène aparate.
1. INTRODUCTION
Utilities started to use composite insulators in the ear-
ly 1970's, especially in North America where the prob-
lem of vandalism was severe [1]. The switch to com-
posite insulators has not been complete because a
few problems such as the brittle fracture phenomenon
have affected some types of insulators. Some utilities,
particularly in Europe, also had the impression that the
long term performance of composite insulators was
still to be proven.
SEDIVER was one of the first insulator manufacturers
to develop composite insulators and has now
acquired more than 20 years of service experience
with insulators that have been exposed to often
extreme conditions [2, 3].
Razmatrano na International Colloquium on Insulator Technologies, Sarajevo, september 1998.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 19
The early development has subsequently led to the
optimization of the design of the insulator and to
improvements in the manufacturing technology.
Simultaneously, comprehensive testing of these new
insulators has resulted in a thorough understanding of
their long term electrical and mechanical characteris-
tics. The research work has also lead to the develop-
ment of products that use similar technologies. They
are :
• surge arresters for distribution lines;
• surge arresters for transmission lines;
• hollow core insulators for electrical apparatus.
2. COMPOSITE INSULATOR DESIGN
A composite insulator consists of three main and dis-
tinct parts. They are :
• the resin impregnated fiber glass (FRP) core which
provides the mechanical strength of the insulator;
• the two metal end fittings that connect the insulator
to the tower and to the conductor;
• the elastomeric weathershed that protects the core
and provides the necessary electrical characteris-
tics.
2.1 The elastomeric weathershed
2.1.1 Function of the weathershed
Independently of the shape of the weathershed, its
surface has to sustain, during its many years of ser-
vice, the aggression of the outdoor environment com-
bined with service electrical stresses. It has to be resis-
tant to many aging factors, such as :
• solar UV radiation;
• electrical surface discharges caused by surface
leakage currents.
To prevent the degradation of the mechanical charac-
teristics of the insulator, one must also ensure that,
during the whole life of the insulator, no moisture will
have access to the FRP core.
20 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
2.1.2 Designs of the weathershed
Every composite insulator manufacturer has devel-
oped his own design. However most of these designs
can be associated with one of the two main designs
described in Figure 1A and Figure 1B.
These two basic designs require very different manu-
facturing processes. Each process consists of the fol-
lowing steps. →
The lists show that design A requires many more oper-
ations that design B. Design A also contains a large
number of interfaces: core-sheath, sheath-sheds, end
fitting-core-sheath-sealer. Design B is far simpler and
also leads to a much reduced number of interfaces.
Service experience has shown that interfaces are crit-
ical parameters of composite insulators and if not cor-
rectly controlled may lead to potential problems. A
single interface defect may lead with time to a failure.
The electrical field along a composite insulator is high-
est near the HV end fittings. The surface current den-
sity on the weathershed is proportional to the local
Fig 1 A : Design A Fig. 1B : Design B
electric field and also depends on the local surface
area, being higher on surfaces of smaller diameter
cylinders (shank part of the composite insulator). High
current densities create dry band arcing. This also Design A Design B
occurs on silicone surfaces which are no longer
hydrophobic (Fig 3A). In design A, the roots of these application of a cutting of the core to
arcs are attached to the metal end fittings and primer to the core, the required length,
degrade the local seal of the triple junction of the insu- extrusion of the HTV
lator. In design B, if dry band arcing occurs on the sil- fastening of the metal
silicone sheath on
icone weathershed, for example on the shank end fittings,
the core,
between two adjacent sheds that are no longer
cutting of the HTV
hydrophobic, the roots of the arcs cannot be attached application of the
covered core to the
to points without fixed potential. This therefore primer to the core,
required length,
decreases the damage that could occur on the weath-
ershed surface. molding of the injection molding of
individual sheds, the weathershed.
Service experience has also shown that in the course
of its life in service, the surface of the weathershed is Application of a
likely to be subjected during short periods of time to primer to the HTV
electrical discharges. A judicious design of the weath- sheath and sliding of
ershed shape, especially in the vicinity of the end fit- the individual sheds
tings, can reduce the number of such periods or on the sheath,
reduce their duration. To optimize the design of the
weathersheds, SEDIVER has studied the electrical Bonding operation
field distribution along the weathershed surface near Removal of part of
the end fittings. The electrical field distribution has the sheath to
been calculated for two insulators with identical length prepare the ends for
and arcing and leakage distances. As is the case for the end fittings,
all line insulators, most of the voltage is found across
a short distance near the HV end fitting. Here, the Fastening of the
weathershed surface has to cope with a high voltage metal end fittings,
stress. The design of the weathershed in that area is Application of a
therefore of critical importance. silicone compound
In design A, the sheath bridges a significant distance seal to the triple
between the metal fitting and the first shed. In design junction metal-core-
B the first shed is bonded directly over the lip of the sheath.
end fitting. Figure 2A and figure 2B show the calculat-
ed electrical fields for both designs.
A high electrical field has a detrimental effect on the
insulator materials when its component parallel to the

Fig. 2A : Equipotential lines near the HV end
fitting of a design A insulator
Fig. 2B : Equipotential lines near the HV end
fitting of a design B insulator
Fig. 3A : Loss of hydrophobicity in the high field region of a
design A insulator
weathershed surface or an interface reaches a value
sufficient to produce electrical discharges. Surface
discharges will destroy the hydrophobicity of the sili-
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 21
Fig. 3B : Erosion on the shank near the HV end fitting of a
design A insulator
Fig. 4 : Light decoloration of the first shed near the end
fitting of a design B insulator
cone surface and later may erode the material. The
bulk of the material may be aged prematurely. The
lower field in design B will result in a lower aging rate
of the material. In design A the electrical field, in the
sheath, on its surface and near the triple junction
sheath air and metal is about 30 % higher than in
design B for the same applied voltage. In addition,
under humid conditions, a severely polluted insulator
surface will be subjected to leakage currents. The cur-
rent density will be much higher in design A than in
design B. This is likely to create dry arcing and surface
discoloration along the sheath of design A. The sili-
cone compound used to seal the gap between the
sheath and the metallic part of the end fitting does not
contain mineral filler and consequently has a low resis-
tance to erosion. This may lead to a defective seal.
These problems have been observed with insulators
installed in high pollution regions or in long duration
field test stations [4]. Figure 3 and figure 4 illustrate the
behavior of both designs.
22 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
2.1.3 Weathershed materials
There are two main families of materials used to man-
ufacture the weathershed of composite insulators,
they are :
• silicone rubber;
• EPDM or EPR.
The formulation of these materials can include a sig-
nificant amount of specific mineral fillers which permits
the weathershed to have a high resistance to electrical
tracking and erosion.
There are several types of compounds in the silicone
family :
• HTV silicones processed under high pressure and
vulcanized at high temperature;
• RTV silicones processed at low pressure and vul-
canized at room temperature;
• LSR silicones, in two part formulations, processed
under medium pressure using a pump and vulcan-
ized at medium temperature.
It is difficult to incorporate a sufficient amount of min-
eral fillers into RTV or LSR formulations. This lack of
filler makes them vulnerable to electrical tracking and
erosion.
2.1.4 Hydrophobicity
The crucial aspect of hydrophobicity is that it sup-
presses leakage currents on the surface of silicone
weathersheds.
The hydrophobicity phenomenon is dynamic in nature.
The loss and the recovery of the hydrophobicity of the
surface of the weathershed of composite insulators
have been described in many publications [5, 6].
The temporary loss of hydrophobicity can be caused by:
• a fast deposition of a pollution layer (industrial,
marine...);
• corona discharges on the insulator surface associ-
ated with excessive electrical field, poor shed
design, lack of proper field grading devices (very
high voltage lines).
It is important to realize that the loss and recovery phe-
nomena are time-dependent processes. Laboratory
tests have shown that many days are needed to regain
the original hydrophobicity (i.e. a negligible leakage cur-
rent level) of a surface after it has been heavily polluted.
During the hydrophilic state, the flashover perfor-
mance of the insulator will depend mainly on the leak-
age length of the insulator, like other conventional
(glass or porcelain) insulators. In this hydrophilic state,
dry band activity may be important. The good resis-
tance to erosion of the weathershed formulation is
crucial to ensure a good performance of the insulator.
2.1.5 Erosion resistance
Silicone formulations that do not contain a sufficient
amount of an efficient mineral filler have a low erosion
resistance when the surface is subjected to surface
electrical discharges. On the other hand, silicone for-
mulations that contain an adequate amount of mineral
filler (usually HTVs) have a high erosion resistance.
This ensures the good long term stability of the weath-
ershed.
2.2 The insulator core
It is the resin impregnated fiber glass core that pro-
vides the mechanical strength of the insulators. How-
ever, since in service the core is also submitted to an
electrical stress generated by the service voltage, it
must also have good electrical characteristics.
Only high performance FRP cores can meet this
demanding double duty associated with high mechan-
ical and electrical stresses in service. The characteris-
tics of FRP cores depend on the glass fiber (usually E
glass), the impregnation resin (usually epoxy) and the
manufacturing technology that will strongly influence
the quality of the glass-fiber to resin-bond.
The FRP core can fail mechanically when the stress
exceeds the local level that it can support. One unusu-
al mode of failure, which may occur even at a very low
mechanical stress, is called brittle failure mode.
Ingress of moisture to the core weathershed interface
has been associated with the brittle fracture mode and
has caused several line drops. The presence of mois-
ture and electrical discharges on the resin may lead to
the formation of acid. This acid attack of the core
decreases its cross-section and finally provokes its
mechanical failure. Design A has been associated
with many such failures. One of the manufacturers
using design A has been forced to use a special type
of fiber (ECR glass) to try to avoid such type of failures.
A brittle fracture has very distinct characteristics, they
are shown in figure 5.
The ECR glass fiber performs better in the presence of
acid and mechanical stress which are the two factors
that, when applied simultaneously to a FRP core, lead
to brittle fractures. However, good resin impregnation
of the ECR fibers is more difficult. This leads to a low-
er electrical performance.
Manufacturers using ECR glass fibers have proposed
a special 96 h test to be introduced into standards [8].
However, test results show large dispersions. Under
one combination of acid concentration and tension
load, E glass rods broke after about 12 h and ECR
glass rods broke after about 1500 h [9]. Under a differ-
ent combination of acid concentration and tension
load, E glass rods broke after about 5 h and ECR glass
rods broke after 17 h [10]. This shows that, in service,
acid related brittle fractures caused by ingress of mois-
ture will likely be delayed but not prevented. Unless the
weathershed is bonded to the core and to the metal fit-
ting (design B) it is very difficult to ensure that the seal
in design A will not allow moisture to reach the core
during the whole service life of the insulator.
Very recent work seems to indicate that acid could be
self generated by certain manufacturing process of the

Fig. 5 : Visual aspect of various typical brittle fractures [7]
core. This would indicate that an external source of
acid (acid rain) or electrical discharges are not a
requirement for the brittle fracture to occur.
The requirements to have a composite insulator
design that will ensure high reliability over the entire
service life are :
• the lowest possible number of interfaces;
• a perfect sealing to prevent moisture ingress;
• the lowest number of different dielectric materials
to ensure uniform electrical performance;
• a weathershed formulation (silicone or EPDM) with
mineral fillers that can provide good long term elec-
trical and mechanical characteristics and provide
good resistance to surface discharges.
3. DISTRIBUTION ZnO SURGE ARRESTERS
WITH COMPOSITE HOUSING
The advantages of the composite insulator technology
are so numerous that it has been used for the manu-
facture of ZnO surge arresters.
3.1 Surge arrester design
The technology developed for line composite insula-
tors may be extended to the manufacture of compos-
ite housing surge arresters. A typical surge arrester
with composite housing is made of :
• a stack of zinc oxide (ZnO) blocks;
• a filament-wound tube;
• 2 metal end fittings;
• an elastomeric envelope.
Such arresters are shown in Figure 6.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 23
Fig 6 : Typical ZnO surge arresters for distribution network
A well designed and manufactured elastomeric hous-
ing will prevent moisture from reaching the stack of
ZnO blocks. It is bonded to both the filament wound
tube and the metal fittings.
3.2 Dimensioning of the surge arrester
Composite housing ZnO arresters often replace older
devices such as arcing horns or silicone carbide
arresters. The dimensioning of the modern ZnO
arresters is therefore based on one of two methods.
3.2.1 Distribution networks with
silicone carbide arresters
Silicone carbide arresters are designed with internal
gaps, which when stressed by an arc or when affect-
ed by aging tend to become short circuited. This leads
to the destruction of the arrester and a fault on the line.
The dimensioning of the ZnO arrester depends on the
type of distribution network to be protected :
• network with grounded neutral or low impedance
neutral;
• network with isolated neutral.
Usually, for grounded neutral or low impedance neu-
tral networks, the rated voltage level of a surge
arrester is:
• Urated = 0,8 phase to phase voltage of the net-
work
for isolated neutral networks it is :
• Urated = 1.0 phase to phase voltage of the net-
work.
24 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
These levels ensure that the arrester will meet the tem-
porary overvoltages generated by single phase faults.
3.2.2 Distribution networks with arcing horns
In this case, a special ZnO arrester configuration will
improve the voltage quality at low additional cost
(material and installation cost). The ZnO arrester is
mounted in series with the arcing horns [11]. Such an
arrangement is shown in Figure 7.
addition, a judicious adjustment of the series gap pre-
vents current flow during switching surges with ampli-
tudes well below the flashover level of the insulator
chain.
5. COMPOSITE HOLLOW INSULATORS
Porcelain insulators are being replaced in increasing
numbers by composite hollow insulators. These com-
posite insulators are used in :
• circuit breakers [17];
• cable terminations [18, 19];
• surge arresters housings;
• wall and transformer bushings;
• posts for disconnect switches and bus-bars;
• line post insulators.
Such composite hollow insulators are shown in Figure 8.

5.1 Design of composite hollow

insulators
The technology used for line insulators can also be
extended to the manufacture of hollow insulators.
These insulators are made of three distinct parts :
• the mechanical support (tube) made of glass fibers
(E type) and impregnated with epoxy resin. The
tube is manufactured using the filament winding
Fig 7 : Distribution surge arrester with arcing horns technique. The winding angle and the thickness of
the tube may be adjusted to meet the mechanical
characteristics required by each specific applica-
Several utilities have chosen this to be a very eco- tion. The tube may be cylindrical, conical or a com-
nomical solution. ENEL, the Italian utility, has equipped bination of the two;
90 % of their distribution network with it and installed
conventional ZnO arresters with composite housing in
the remaining 10 %. Inspection of the distribution net-
work over a large region in Italy has shown that the first
solution is technically sound and efficient and its cost
is only about half the cost of using the conventional
ZnO arrester with composite housing [12].

4. TRANSMISSION LINE COMPOSITE

SURGE ARRESTERS
Utilities wishing to improve the quality of their service
to customers are now considering the installation of
ZnO arresters with or without gaps on their transmis-
sion lines. The function of these arresters is to elimi-
nate the propagation of overvoltages generated by
lightning strikes along the transmission line. Modern
equipment, especially computers, is very sensitive to
overvoltages.
SEDIVER has developed a software package to adapt
the surge arrester characteristics and location to the
network configuration and to the topology of the trans-
mission line right of way (1 or 3 arresters on every tow-
er, 1 or 3 arresters on some towers only, etc....) [13, 14,
15, 16].
Arresters with a series gap are preferred by many util-
ities. Their use eliminates complete line outages in
case of a direct lightning hit to the arrester tower. In Fig 8 : Various composite hollow insulators

• the metallic end fittings bonded with or without
compression to the tube. This technology ensures
a leak-proof and mechanically strong, insulator.
When required, the end fittings are made of non-
magnetic metal;
• the weathershed, made of HTV silicone, is placed
on the tube by a patented extrusion process. A
special bonding technique ensures a chemical
bond between the weathershed and the FRP tube
and also to the metal flanges. The HTV formulation
contains a mineral filler to optimize the resistance
of the weathershed to the extreme service condi-
tions to which the hollow core insulator may be
exposed.
Two software packages are used to adjust the design
of each hollow insulator to their specific application :
• ANSYS is used to optimize the mechanical proper-
ties of the tube;
• ELECTRO (2 or 3 D) is used to establish the elec-
trical characteristics of the insulator.
5.2 Advantages of the composite hollow
insulator over the porcelain insulator
Composite hollow insulators are preferred over their
porcelain counterpart for several reasons. Some of
these reasons are listed below :
• safety: in the case of an internal fault in the equip-
ment and the ensuing thermal shock, the porcelain
housing usually explodes while the composite hous-
ing may only tear open with no consequences for
the safety of personal or the adjacent equipment;
• impact resistance: a gunshot will usually cause the
explosion of the porcelain but may only rupture the
wall of the composite insulators. In the case of equip-
ment with internal pressure, the decrease in pressure
will be slow enough for the protection relays to oper-
ate and switch off the equipment safely;
• light weight and good elastic properties: the per-
formance of composite insulators under high
dynamic mechanical stresses and earthquakes is
excellent;
• excellent electrical performance provided by the
HTV silicone weathershed: this eliminates periodic
washing when the insulators is used in highly pol-
luted conditions.
6. CONCLUSION
All composite insulators used in HV applications, dis-
tribution and transmission lines, substations and
equipment must meet the following requirements to
ensure long service life:
• perfect bonding between the weathershed and the
FRP core or tube and the metal fittings to provide
complete water tightness. Sealants are unlikely to
provide long term sealing;
• a FRP core or tube made of epoxy resin and glass
fibers. The proper selection of these components
ensures high mechanical and electrical character-
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 25
istics. Although ECR fibers have a better resistance
to acid attack, they are more difficult to impregnate;
this usually leads to inferior electrical performance;
• a weathershed material, EPDM or silicone, that
contains a sufficient amount of a proper mineral
filler to ensure adequate resistance to the erosion
caused by surface electrical discharges that may
occur under severe service conditions;
• a proper design to ensure that the electrical field
both on the surface and inside the dielectric mate-
rials is low enough. Near the end fittings, this can
only be achieved by locating the first shed over the
lip of the end fitting;
• a leakage length sufficient to avoid flashover under
extreme service conditions when the weathershed
surface has become hydrophilic.
Composite insulators that meet the above require-
ments have performed well in service over long peri-
ods of time. Many insulators have been in service 20
years or more at voltages up to 735 kV.
This indicates that using the proper technology and
materials, composite insulators can readily be used by
electrical utilities with the following advantages :
• high strength to weight ratio;
• high performance under pollution;
• high resistance to vandalism;
• low visual impact;
• ease of handling.
7. REFERENCES
[1] SWG 22-03-01 - Worldwide service experience
with HV composite insulators - Electra 1990 n°130
pp.68-77
[2] A. Cimador.; D. De Decker; R. Parraud - Service
performance of composite insulators in a heavily
polluted site - CIGRÉ Colloqium New Orleans 1989
Paper 33-89(5.10IWD)
[3] R. Houlgate; D. Swift; A. Cimador; F. Pourbaix; G.
Marrone; P. Nicolini - Field experience and laborato-
ry research on composite insulators for overhead
lines - CIGRÉ 1986 Paper 15-12
[4] T. Sorqvist - Polymeric outdoor insulators - a long
term study - Chalmers University of Technology 1997
[5] D. De Decker; S. Wright - Recovery and hydropho-
bicity transfer in silicone - SEE Non Ceramic Outdoor
Insulation Paris 1993
[6] R. Gorur; E. Cherney; R. Hackham; T. Orbeck - The
electrical performance of polymeric insulating
materials under accelerated aging in a fog chamber
- IEEE Winter Meeting 1987 Paper 147-2
[7] SC 22 WG 03 Guide for the identification of brit-
tle fracture of composite insulator FRP rod - Electra
n°143 1992 pp.60-66
[8] M. Kuhl; A. Schütz - Design criteria of composite
insulators for use in HV outdoor applications -
CIGRÉ SC22 Jornada Tecnica sobre aislante com-
puesto en lineas electricas Madid 1997
26 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
[9] A. Akhtar; J. Nadeau; J. Wong; D. Romilly; C. Tag-
gart - Brittle fracture of non ceramic insulators -
Canadian Electrical Association 1986 Research Report
186T350
[10] K. Papailiou - Load-time test to determine the
brittle fracture behaviour of FRP-rods - CIGRÉ WG
22-03 IWD 76
[11] R. Joulie; F. Dauvin. F. Keuller - Improvement of
service quality brought by a ZnO follow current
interrupter device - IEEE Belo Horizonte Brazil 1990
[12] L. Bisiach - G. Guizzo - Improvement of service
quality by the use of composite ZnO surge
arresters on horn gaps - ISH 1993
[13] S. Sadovic; R. Joulie; S. Tartier - Transmission
lines lightning performance improvement by the
installation of line surge arrester - ISH 1995
[14] S. Sadovic; R. Joulie; S. Tartier; E. Brocard - Use
of line surge arresters for the improvement of the
lightning performance of 63 kV and 90 kV shielded
and unshielded transmission line - IEEE Summer
Meeting 1996 Paper 425-9 PWRD
[15] E. Brocard; S. Tartier - Simulation and optimiza-
tion of the lightning protection of overhead lines -
CIGRE International Workshop on line surge arresters
Brazil 1996
[16] S. Sadovic; R. Joulie; S. Tartier; E. Brocard - Line
surge arresters and unbalanced insulation in the
reduction of double circuit outages on a 225 kV
transmission line - ISH 1997
[17] W. B. Freeman; T. Orbeck; E. Moal - Development
of conical silicone rubber bushings to replace
porcelain on SF6 circuit breakers - IEEE T&D Con-
ference 1994
[18] R. Joulie; E. Moal; C. De Tourreil; P. Argaut; M. H.
Luton - Evaluation of the electrical performance of
a hollow core composite insulator used in a 245 kV
cable termination - IEEE Power Tech Conference
Stockholm 1995 Paper SPT IS12-3
[19] P. Argaut; M. H. Luton; R. Joulie; R. Parraud - Non
ceramic terminations for extra high voltage poly-
meric cables - SEE Applications of non ceramic insu-
lation Paris 1994

OBJAŠNJENJA PERFORMANSI ALTERNATIVNIH VRSTA
IZOLATORA ZA PRIJENOSNE SISTEME
EXPLANATIONS TO THE PERFORMANCE
OF ALTERNATIVE TYPES OF TRANSMISSION INSULATOR
Thomas Johansson, Christopher Heaven
Ceram Handels GmbH
Dieter Paus
Reinisch-Westfälische Isolatoren-Werke GmbH
Sa`etak
Izolatori predstavljaju jedan od bitnih dijelova VN elek-
trièkih sistema. Pribli`ne godišnje investicije za kupov-
inu izolatora iznose milijardu i šestotinahiljada amer-
ièkih dolara, od èega se polovica odnosi na izolatore
za prijenosne sisteme.
Dok je ovaj trošak samo mali dio ukupne cijene pri-
jenosne linije, loše performanse izolatora jasno košta-
ju mnogo više kad je u pitanju sveukupni sistem. Zbog
toga je prijeko potrebno izabrati pravi tip izolatora.
Danas su nam na raspolaganju informacije o pogon-
skim iskustvima s razlièitim vrstama izolatora. U pos-
ljednjim godinama objavljene su usporedne procjene
(uglavnom bazirane na podacima što ih je objavila
CIGRE [1, 2]) ponašanja izolatora za prijenosne linije.
Zakljuèci ovih procjena su veoma jasni i pokazuju da
su performanse dugih štapnih porculanskih izolatora
superiornije od onih što ih imaju kompozitni štapni izo-
latori, koji su bolji od staklenih kapastih izolatora, a ovi
opet bolji od kapastih porculanskih izolatora. Ovaj
oèigledno, tehnièki, ekonomski i u pogledu pouzda-
nosti bolji izolator praktièki eliminira potrebe za odr`a-
vanjem i pregledima, kao i za postojanjem skladišta
rezervnih dijelova.
Bez obzira na sve ove prednosti, kolièina prodatih du-
gih štapnih izolatora ne odgovara oèitim pogodnosti-
ma što ih oni donose.
U ovom radu razmotriæemo tehnièke razloge što stoje
iza razlika u tehnièkom i ekonomskom ponašanju.
Introduction
Insulators are an essential part of High Voltage Electri-
cal systems. An approximate annual investment in
these insulators is $1.6G, with half of this amount
spent on transmission insulators. While this cost is a
small fraction of the total spent on the transmission
line, bad performance of the insulators clearly costs a
much higher amount to the total system. It is therefore
imperative that the right type of insulator is chosen.
Razmatrano na International Colloquium on Insulator Technologies, Sarajevo, september 1998.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 27
Background
Today information regarding practical operative expe-
rience of different types of Insulators is available. Dur-
ing recent years comparative evaluations of transmis-
sion line Insulators have been published [1, 2], mainly
based on data initially published by CIGRE [3].
The conclusion from these published evaluations,
based on a substantial volume of practical experience,
is very clear and shows that the performance of Porce-
lain Long Rods is superior to Composite Long Rods
which is better than Glass Cap & Pins which in turn is
better than Porcelain Cap & Pins. This obvious techni-
cal, higher reliability, and economical Insulator practi-
cally eliminates maintenance and inspection as well as
the need for Insulator spare part stocks. With all of
these advantages, sales volumes of Porcelain Long
Rods do not match their obvious benefits.
In this paper will we discuss the technical reasons
behind the differences in technical & economical
behaviour.
There are principally two designs of Transmission
Insulators, Cap & Pin and Long Rod, and three differ-
ent types of materials, Porcelain, Glass and Polymer,
used today. Because of mechanical reasons polymers
can not be used for Cap & Pin and Glass for Long
Rods. This leaves us with principally four different
types of Transmission Insulators used today i.e.:
• Porcelain Long Rods;
• Composite Long Rods (Polymer-Polymer-Glass
fibre composite);
• Glass Cap & Pins;
• Porcelain Cap & Pins, see Fig 1.
The Cap & Pin is a sandwich construction built up by
thin Metal, Cement and Porcelain or Glass layers. The
total amount of layers in a 500 kV string is 100-150,
and thereby is it a complicated system with large and
numerous interface surfaces.
The Long Rod concept is an insulating part between
two metallic end caps. The Porcelain Long Rod con-
sists of one monolithic porcelain piece between the
28 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

TRANSMISSION INSULATORS
MATERIAL LR C&P

PORCELAIN
METAL

CEMENT

GLASS

POLYMER

4/16/99 (TJ) ©

FIG. 1. Anatomy of transmission insulators

metallic end fitting device. Composite Long Rods has DISCUSSION

a more complex construction, an outer polymeric
material covers an inner glass fibre reinforced rod,
thereby a large volume of interface surfaces are inher-
ent to this concept.
The practical experience from the use of these differ-
ent types of Transmission Insulators, are published [1-
3], and can be summarised by:
The differences in reliability is so substantial that the
technical reasons must be very obvious, and they are.
To Good" Insulator
The thin porcelain layers are the only insulating part in
a Cap & Pin. A frequent problem in such a construc-
tion is puncture, an electrical arc punctures the porce-
lain disc. The "to good" properties of the porcelain
means that the disk does not necessarily brake to
show that a puncture has occurred. The arc can cause
an immediate internal explosion or if continuing it can
melt the metal pin and thereby causing a line drop-

IF You Should Have A Porcelain

Long Rod Failure
v Your Glass Cap & Pin Colleague Will Already
Have Experienced ~4 conductor droppings and
~220 maintenance demanding disc failures
v Your Composite Long Rod Colleague Will
Already Have Experienced 375 Failures
v Your Porcelain Cap & Pin Colleague Will Already
Have Experienced 15.770 Failures, conductor
droppings and maintenance demanding disc
failures
4/16/99 (TJ) ©
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 29

PORCELAIN CAP & PIN

”To Good” Insulator

Ionic Conducting Cement

High Amount of Metal

Short Insulator Distance

High weight

Low Quality CD

High Maintenance Costs

Routine Tests at <50% of

Design Strength!!
4/16/99 (TJ) ©

FIG: 2

ping, that is the most dangerous event both for the
electrical supply and for people close to the line. The
common method for avoiding this type of problem is
the frequent, expensive and time consuming puncture
tests of the Cap & Pins. Because of the high failure fre-
quency customers require a large and expensive, Cap
& Pin spare part stock.
Ionic Conducting Cement
Because of the "sandwich design" of a Cap & Pin
string an electrical capacitance is inherent in the con-
struction. This results in alternating currents in the
metal parts of the string, which builds up >75% of the
total string length. When the current passes the inter-
face between electronic conducting metal and the ion
conducting cement an electrolytic process will take
place. Such electrolytic processes are normally called
corrosion. The corrosion can be slowed down by
applying zinc but it is always a question of time before
such a construction breaks down.
One other problem from the electrical activity with the
cement in combination with the environment is a famil-
iar problem known as "cement growth" resulting in
expansion of the cement holding the caps & pins,
resulting in line drops.
High weight
Cap & Pin strings are the heaviest alternative.
Low Quality CD
The quality of a Creepage Distance(CD) can be exact-
ly calculated by new computer programs [4]. It is clear
that the big amount of "high diameter" CD and the cor-
responding low amount of "low diameter" CD results in
low performance quality of the CD on a Cap & Pin
string. This in turn increases the electrical failure fre-
quency of the string.
High Maintenance Costs
Because of all the problems indicated above
Routine Tests at <50% of Design Strength!!
Unbelievable that such low routine test loads are
accepted.
In Fig. 3 is the Glass Cap & Pin and the problems are
identical as those with the Porcelain Cap & Pin except
that the failure frequencies of a glass disk is lower
compared with Porcelain disks. The Glass Cap & Pin
is also a:

High Amount of Metal "Bad" Insulator, because it brakes then it is electrical-

ly punctured, thereby broken Glass Cap & Pins can be
Weight and corrosion problems. identified by visual inspection. This "bad" property
thereby actually saves some maintenance and inspec-
Short Insulator Distance tion costs.

The limited total of insulating distance formed by the

thin porcelain disks is one of the basic problems with Ageing
Cap & Pin concept, which also causes the above men- The composite Long Rod is built with three different
tioned punc-ture problems parts:
30 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

GLASS CAP & PIN Self exploding

Ionic Conducting
Cement

High Amount of Metal

Short Insulator Distance

High weight

Low Quality CD

High Maintenance Costs

Routine Tests at <50% of

Design Strength!!
4/16/99 (TJ) ©

FIG: 3

COMPOSITE LONG ROD

Some of the LR Advantages But:
Contamination glued to surface

Ageing

Very Vulnerable Rod, with Big

Internal Interface Surface,
Protected by a Thin, Soft &
Permeable ”Skin”
High Vandalism Sensitivity

Microbe & Animal Attractive

Routine Tests at <50% of Design
Strength!!
4/16/99 (TJ) ©

FIG: 4

• The end fittings. They are not normally sensitive to
corrosion because of the "high" diameter, compared
with the pin in a Cap & Pin construction but the fix-
ing of the fittings to composite Long Rod is still a
very much discussed problem in publications [5].
• The polymeric material that is used as a surface
coating. This layer normally consist of Silicones, a
porous solid part that stores liquid silicone oil in the
pore system. Because of the bad mechanical prop-
erties of silicone material is it only used for creating
specific surface properties.
• The central fibre reinforced polymeric rod. This part
is normally built up by epoxy that is reinforced with
glass fibres. The function of this part is for mechan-
ical load.
The laws of our universe tells us that all systems,
that are not at equilibrium, are moving towards a
more thermodynamically stable condition. What is
the end state of the parts of a Composite Insulator?:
• End fittings: => Fe2O3 + other metal oxides. This
destruction is normally much slower than the
destruction of the other parts
• Silicone Polymers: => SiO2 +CO2 + H2O. The
degradation of silicones is a clearly measurable
process and is influencing the properties within a
limited time. The degradation is promoted by envi-
ronmental factors such as H2O, HNO3, H2SO4, UV-
radiation, Electrical field [6], plasma(corona). For
over coming the problem with deteriorated surface
properties the solid part of the silicone polymer is
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 31
loaded with silicone oil in the pore system, but this thickness of the silicone coating, have also experi-
is only delaying the final surface collapse. The enced much higher frequencies of brittle fracture. Is
amount of silicone oil stored in the thin surface lay- this the right way to solve this problem? NO!
er is small and continuously consumed. The prod-
As can be seen above that the moisture, and also the
ucts formed when the oil is destroyed on the sur-
HNO3, blocking effect of silicone is lower than for any
face, mainly SiO2 and organic scrap, is also block-
other of the "normal" Polymeric materials used today.
ing further diffusion of fresh silicone oil. The result-
ing consequences is that a composite Insulator ini- It is still one of the big problems with the composite
tially has very attractive surface properties but they insulator concept and there is not, up to now, any safe
are deteriorating with time. The survival time of the solution presented.
surface properties is closely connected with the
environment. Published recommendations regard- High Vandalism Sensitivity
ing composite Insulators are: "-Very heavy pollu- Because of the weak mechanical properties of the sil-
tion: The use of non-ceramic Insulators seems icone coating in combination with the high sensitivity
questionable" [7]. of the central rod, the composite concept is very vul-
• Central glass fibre reinforced epoxy rod: =>CO2, nerable to vandalism. This is confirmed by practical
H2O, SiO2, Na+, K+, Ca2+, This is the most critical tests [9].
part in the composite Insulator concept because it is
handling all the mechanical stress on the Insulator.
• A glass fibre has extremely high strength directly Microbe & Animal Attractive
after it is produced but the mechanical properties Fungus and bacteria's living on composite insulator and
deteriorates quickly, within minutes, when exposed eating silicon oil has been reported [10]. Also, it is
to "normal" environment. The isolation of the glass known that birds like to use the silicone as a chewing-
fibres from the surrounding environment is only gum.
slowing down degradation to some extent because
the epoxy has some inherent H2O, produced by the
polymerisation process, that easily diffuse to the Routine Tests at <<50% of Design Strength!!
glass surface. Unbelievable that such low routine test loads are
• Epoxy is a material that is very sensitive to "normal" accepted.
environment. The degradation caused by moisture
and especially HNO3 develops quickly, especially The conclusion regarding composite insulators is that
in high electrical fields. the technology must develop much further before it
Also, ion movement at the interface surfaces can meet the demands of advanced applications,
between the glass and epoxy, parallel to the elec- especially regarding ageing and mechanical reliability.
trical field, is causing deterioration, especially in DC
applications. No Cement
Instead of cement a ductile Lead-Antimony alloy is
Very Vulnerable Rod, with Big Internal used which does not show any change, even after 20
Interface Surface, Protected by a Thin, years in operation. The avoidance of any ageing
Soft & Permeable "Skin"
One of the big problems with
the composite insulators are the Moister Blocking Effect of One mm Thick
brittle fractures that occur with
an unpredictable, but with time Layer of Silicone is equal to:
increasing, frequence [5, 8].
One reason for this problem is v 100 mm of air
believed to be the Nitric Acid
that is created by the electrical v 0.053 mm of Crude Rubber
field from the Ni-trogen, Oxygen
and moisture that is present in v 0.002 mm of LD Polyethylene
and around the Insulator 8.
Because of this brittle fracture v 276 nm of HD Polyethylene
problem, much work been
invested in technologies for v 6.8 nm of Polyclortrifuorethylene
protecting the epoxy rod. The
most common solution up to v 0.01 nm of Porcelain
now is to protect it with surface
silicone coating. Experience v 0.00001 nm of Aluminium
collected, indicates that pro-
– From Polymer Handbook
ducers who have tried to
4/16/99 (TJ) ©
reduce costs by decreasing the
32 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
cement increases the mechanical reliability dramati- other types than Transmission & Distribution Insulators
cally. when composite and porcelain concepts are com-
pared.
Small Amount of Metal Today is Porcelain Long Rods the most reliable and
Much lower weight than Cap & Pin. cost effective alternative as a Transmission Insulator in
comparison with Porcelain or Glass Cap & Pins or
Long Insulator Distance composite Long Rods. The simple reason for the
Porcelain Long Rods superior properties during long
No theoretical or practical risk for puncture. time, >50y, compared with alternative Transmission &
Distribution Insulators is a combination of a) initial con-
No Ion Conductor firmation of demanded properties by routine tests and
Most of the corrosion problems eliminated b) no significant ageing.

Not Ageing
None of the parts in the Porcelain Long Rod Concept,
Corrosion protected caps - Lead-Antimony alloy - or
Porcelain, is ageing with a serious speed. Especially
the Alumina Porcelain is close to equilibrium with its
surrounding and thereby is ageing impossible!
High Quality CD
The lack of metal, especially at the low diameter loca-
tions, makes the quality of the CD high and thereby is
the electrical performance improved.
Low Maintenance Costs
Close to zero!
Routine Test at 80 to 100% of Design Strength, includ-
ing dynamic load!!
This is the way it should be then a product with high
reliability demands are produced.
Conclusions
The big difference in performance experience among
different types of Transmission Insulators can be
explained by well known technical factors such as
cement promoted corrosion, dielectric strength or
instability of and penetrability through polymeric mate-
rials. It is also clear that the same type of technical fac-
tors, that has been discussed above, is also valid for
References
[1] Tikhodeev. ETEP Vol. 6, No. 6, Nov/Dec 1996. p.
419-425
[2] Johansson et al. Insulator News & Market Report
Vol. 5, No. 2 Mar/Apr 1997. p. 44-47
[3] CIGRÉ Session 1994, Panel 3-04, Study com. 22
Electra 78 pages 13-34
Electra 130 pages 69-77
Electra 147 pages 10-19
Electra 153 pages 23-31
[4] Johansson et al. Proceedings from: International
Symposium on Modern Insulator Technologies.
Coral Gables, Florida, USA. November 16-19, 1997,p.
191-194.
[5] Kumosa et al. Composite Science and Technolo-
gy 57 (1997) p. 739-751
[6] Blackmore et al. IEEE Transactions on Dielectrics
and Electrical Insulation Vol 4 No 2, April 1997, p.
210-217
[7] Petrusch et al. ETEP vol. 6, No. 6, Nov/Dec 1996,
p. 433-440
[8] Interview with M. Kumosa, Insulator News & Mar-
ket Report, Jul/Aug 1997 p. 46-51
[9] Burnham et al, IEEE Transactions on Power
Delivery, Vol 12, No 4, Oct 1997, p. 1651-1656
[10] Hetherington. Proceedings from: International
Symposium on Modern Insulator Tech-nologies.
Coral Gables, Florida, USA. November 16-19, 1997,p.
243-266.

PORCELAIN LONG ROD

No Cement

Small Amount of Metal

Long Insulator Distance

No Ion Conductor

Not Ageing

High Quality CD

Low Maintenance Costs

Routine Test at 80 to 100% of

Design Strength!!
4/16/99 (TJ) ©

POUZDANOST I EKONOMSKE PREDNOSTI
IZOLATORA OD SILIKONSKE GUME
RELIABILITY AND ECONOMIC ADVANTAGES
OF SILICONE RUBBER INSULATORS
Anke Schütz, Peter Besold
CeramTec AG, Germany
Sa`etak
Kompozitni izolatori su u eksploataciji više od trideset
godina. Tokom ovog vremena razvijeni su i ispitani
razlièiti materijali, dizajni i procesi proizvodnje. Za pos-
tizanje oèekivanih performansi i duge `ivotne dobi
kompozitnih izolatora prijeko je potrebno, meðutim,
definirati neke kriterije dizajna.
U ovom radu opisano je stanje glede dizajna i materi-
jala u modernoj tehnologiji kompozitnih izolatora. Dat
je takoðer i pregled svjetskih pogonskih iskustava.
Ovaj rad bavi se takoðer i ekonomskim prednostima
kompozitnih izolatora.
Summary
Composite insulators have been in service for more
than 30 years now. In the course of time various mate-
rials, designs and manufacturing methods have been
developed and tested. However, some design criteria
turned out to be indispensable to achieve the expect-
ed performance and longevity of composite insulators.
In this paper the state-of-the-art of modern composite
insulator technology regarding design and materials is
described. An overview of world-wide service experi-
ence is given. The paper also deals with the econom-
ic advan-tages of composite insulators.
1. HISTORY OF COMPOSITE INSULATORS
Composite insulators (CI) made from a wooden rod
covered with a porcelain housing were manufactured
already more than 70 years ago. The development of
modern composite insulators consisting of a fibre rein-
forced polymer (FRP) rod or tube covered with a poly-
meric housing started in the mid-fifties. Since then a
lot of materials for the rod as well as the housing have
been analyzed and tested. Today, it is widely agreed
that a modern and reliable composite insulator design
comprises a glass fibre reinforced epoxy rod and a sil-
icone rubber housing.
The history of RODURFLEX® insulators dates back to
1965 when the development started. Already in 1967
the first insulators were installed. From the beginning
on RODURFLEX® insulators fulfilled important design
criteria which are still applicable.
Razmatrano na International Colloquium on Insulator Technologies, Sarajevo, september 1998.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 33
• glass fibre reinforced rod with epoxy resin matrix;
• silicone rubber housing;
• end fittings with corona rim to protect the housing;
• chemical bonding between FRP rod and housing;
• no molding lines parallel to electrical field.
An insulator's service performance depends not only
on its quality but also on the service stress applied. In
order to find out all design or material drawbacks,
there are many insulators required having been
installed for quite a long time under different service
conditions. In frequent analyses of insulators aged in
service some additional important design require-
ments were found:
• matrix of FRP rod must be hydrolysis resistant;
• FRP rod glass fibres have to be chemically resis-
tant in order to avoid brittle fracture;
• minimum sheath thickness must be 3 mm;
• mechanical strength is improved by using com-
pression end fittings made from forged steel.
Two years of extensive laboratory testing and 18 years
of field experience resulted in the materials, the design
and the manufacturing process having been applied
for RODURFLEX® insulators since 1985. This design,
as shown in Fig. 1, has not been changed since then.
2. MATERIALS
2.1 Core material
The mechanical task in composite insulators is fulfilled
by a fibre reinforced rod or, in case of hollow insula-
tors, by a tube. For high voltage applications mainly
glass fibre re-inforced epoxy resins are used. Epoxy
resins offer better electrical properties than polyester
resins, which are applied in some cases in order to
reduce costs. Glass fibres are made from E-glass,
which is a glass with very low alkali content developed
for electrical applications.
In spite of the fact that the rod or tube is covered by
the polymeric housing, moisture may enter the FRP. In
order to improve the moisture resistance of fibre rein-
forced resins a hydrolysis resistant resin is used. Such
resin sys-tems are not sensitive to water ingress.
Water may pene-trate the housing by diffusion, the
housing might have been damaged during installation
34 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
an improved E-glass able to withstand acid attacks as
described before. FRP rods manufactured from ECR
glass fibres are not subject to brittle fracture. FRP rods
can be easily tested in the test arrangement shown in
Fig. 2. Nitric acid of a concentration of 1nHNO3 is
poured into the acid container, which surrounds the
naked FRP rod, while a tensile load of 67 % of the
insulator's specified mechanical load is applied. The
test is passed after 96 h unless the FRP rod breaks
within that period. This test method is still under inves-
tigation at CIGRE and IEC [3].

Fig. 1: State-of-the-art composite insulator design

or by gun shot or water may enter the area between Fig. 2: Test arrangement for corrosion test
housing, end fitting and FRP rod. This area is very sen- on FRP rods
sitive to moisture ingress since it is highly mechani-
cally stressed. Thus, it is very important to seal this
area very carefully. When choosing the sealing 2.2 Housing material
method it must be taken into account that there are
In the world-wide development of composite insulators
three materials with different thermal extension coeffi-
a lot of housing materials were tested, such as epoxy
cients connected to each other in this area. Therefore,
resin, PTFE, PUR, ethylene propylene rubber (EPR)
this inter-face is stressed not only by mechanical load
and sili-cone rubber (SIR). However, it turned out quite
but also by temperature changes. Thus, the sealing
soon that for mechanical reasons the housing must be
material must be able to adjust itself to any alteration
rubber-like. Today, for high voltage applications only
in this area. A meta-stable silicone acting like a sticky
SIR is used, since it has proven its outstanding suit-
fluid with very high viscosity has been proven suc-
ability for outdoor applications for more than 30 years
cessful in service since 1982 (see Fig. 1).
even under severe environmental conditions.
Another problem caused by moisture attack to the FRP
The advantages of silicone rubber are: flexibility even at
rod is brittle fracture. Brittle fracture is a mechanical fail-
low temperature, high mechanical strength, resistance
ure of the FRP rod, which leads to catastrophic break-
to weathering, e. g. to ozone, UV radiation and heat.
age under very low loads of the rod and may even
Due to the property of hydrophobicity, silicone rubber is
cause line drops. It already occurred in the sixties.
superior to any other polymeric material. SIR is the only
Some brittle fractures that occurred recently show that
housing material able to transfer its water-repellent
this problem still exists [1]. The basic mechanism of
property to a pollution layer on the surface. Therefore,
brittle fracture is stress corrosion caused by acid
leakage currents are suppressed and the risk of
attacks to glass fibres, which are simultaneously
flashover is reduced. Moreover, composite insulators
stressed by tensile load. Acids may already be in the
with silicone rubber housing do not require cleaning.
atmosphere or may be generated when moisture, for
example rain, is exposed to electrical discharges [1, 2]. However, the term silicone elastomere or silicone rub-
Such acidic moisture can penetrate into the glass fibre ber comprises a large family of synthetic rubbers
core and attack the fibres. The weakened glass fibres which may have different properties depending on
cannot longer stand the mechanical load and break chemical composi-tion, vulcanization process, filler
even under low loads. This process expands through- material, filler content and additives.
out the FRP rod until the remaining sound fibres are no
longer able to bear the load and the rod breaks. This Influence of filler
failure mode is a very rare event, however, it affected
The mechanical strength of unfilled silicone rubbers is
composite insulators of nearly all manufacturers.
very poor because forces between molecular chains
In order to avoid brittle fracture, chemical resistant E- are very low. On the other hand, the low intermolecu-
glass fibres (ECR) must be used (see Fig. 1). ECR is lar forces are the reason for high elasticity of SIR inde-

pendent of temperature. To increase tensile strength
and tear resis-tance rubbers are usually filled with sili-
cic acid. In order to improve tracking and erosion
resistance, inorganic fillers are added in significant
quantities. The filler con-tent may amount to a total of
70 to 80 % by weight.
Alumina trihydrate (ATH) is the most common inor-
ganic filler. There are a lot of investigations using salt
fog tests showing that an increase in the filler content
improves tracking and erosion (T&E) resistance (Fig.
3). It was also found that there seems to exist a certain
saturation level. Above this level no further improve-
ment can be achieved. A further increase in the filler
content may even lead to a reverse effect on the T&E
resistance. This saturation or optimum level may
depend on the silicone rubber formu-lation, since it is
also possible to improve tracking and erosion resis-
tance by means of additives. Fig. 3 shows that the
quality of alumina trihydrate is of importance, too.
Lower costs are another advantage of high filler con-
tents. Siloxane itself is very expensive while fillers,
Fig. 3: Influence of filler content on Tracking and Erosion
resistance [5]
especially inorganic fillers, are relatively keen priced.
Therefore, from the economic point of view it seems
reasonable to add as much filler as possible to the sil-
icone rubber formu-lation. To reduce costs some man-
ufacturers even use quartz powder instead of ATH,
although ATH shows much better electric properties.
Obviously, such a large amount of filler influences not
only the mechanical and electrical performance but
also other properties such as density, Shore A hard-
ness, viscosity and hydrophobicity. It is well known
that the hydro-phobicity transfer of silicone rubbers is
caused by diffusion of low molecular weight (LMW) sil-
icone components. The filler influences hydrophobici-
ty transfer in two ways. On the one hand, the filler
replaces siloxane, thus the amount of LMW silicone is
reduced. On the other hand the filler particles act as
barrier to the LMW components, therefore the diffu-
sion process is slowed down. The first item may be of
minor importance, since it was found in investigations
that a very small amount of LMW components is suffi-
cient to turn a pollution layer water-repellent [4]. How-
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 35
ever, the amount of LMW silicones influences the
speed of hydrophobicity transfer. In addition, it has not
yet been found out for sure, whether these LMW com-
ponents are used up or whether new LMW silicones
are generated in the bulk. In both cases a larger
amount of siloxane in the formulation grants longer life
of the hydrophobicity transfer. In conclusion it can be
stated that increasing the filler content results in wors-
ening the hydrophobicity transfer.
Concerning the amount of filler there are two opposing
statements:
• in order to improve tracking and erosion resistance
the filler content has to be increased;
• in order to improve hydrophobicity performance
the amount of filler has to be reduced.
It is often stated that the latter is more important to ser-
vice performance of composite insulators. This is due
to the fact that on hydrophobic insulator surfaces leak-
age currents are suppressed and tracking and erosion
will not occur.
Optimizing the formulation in such a way that both
requirements are fulfilled is part of both the insulator
manufacturer's and the silicone manufacturer's know-
how. However, quite often the amount of filler is
increased only for the purpose of reducing costs.
RODURFLEX® insulators with HTV housing have
been in service for more than 18 years now. Most of
the RO-DURFLEX® insulators of the first generation
with RTV housing are still in service, too, some of them
for about 30 years. Frequent analyses of these old
insulators showed that the hydrophobicity transfer is
still working [6].
3. SERVICE EXPERIENCE AND RELIABILITY
The Israel Electric Corp. Ltd. conducted a service sur-
vey in Dec. 1993 [7]. They gathered information from
16 utilities from South Africa, Canada, Australia,
Namibia, Spain, Switzerland and USA, together repre-
senting about 60 000 composite insulators- mainly
with silicone rubber housing. The main results were:
keypoints for the use of composite insulators are
reduced maintenance expenses and improved van-
dalism performance. Silicone rubber insulators are
preferred. Some larger utilities even changed their
purchasing specifications to accept silicone rubber
insulators only. Most silicone insulators work without
cleaning - even in heavily polluted environment - and
still outperform EPDM and ceramic insulators. Few
mechanical failures were reported, all of them were
traced back to brittle fracture on units with standard E-
glass fibres.
Since 1978 M/s. ESKOM (South Africa) have installed
silicone insulators in their transmission lines up to 400
kV, very often as replacement for conventional insula-
tors which experienced vandalism or flashover due to
pollution [8]. It is reported that due to the good pollu-
tion performance of silicone composite insulators in
coastal areas, the costly helicopter-borne washing of
insulators can be avoided. In addition, line perfor-
36 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
mances have improved and the number of line faults
has decreased. There-fore, M/s. ESKOM consider sili-
cone rubber insulators as a feasible alternative to
ceramic insulator types. They have not experienced
failures with silicone insulators except for some brittle
fracture failures of insulators comprising standard E-
glass. In case of insulators including ECR glass fibres
(as shown in Fig. 1) no brittle fracture has occurred.
Due to their superior performance in areas of high pol-
lution or vandalism they will continue to be used. M/s.
ESKOM regards brittle fracture as an aspect of great
concern which needs closer investigation.
RED Electrica de España (REE) reported that the num-
ber of faults related to contamination has drastically
decreased after changing from glass disc insulators to
silicone rubber composite insulators [9].
Florida Power and Light (FPL) also reported on their
good experience with silicone rubber insulators. Con-
tamination performance of silicone insulators is better
than that of any other insulation even in case of
reduced or no washing at all [10]. FPL installed differ-
ent composite insulators in their lines. Flashover sta-
tistics for 1991 and 1996 (Fig. 4) show that insulators
with silicone housing (SIR) outperform insulators with
EPDM housing (EPR1 and EPR2) and ceramic insula-
tors by far. Therefore, due to the experiences made in
1991 FPL removed the insulators type EPR1 from their
lines and replaced them by silicone insulators. Since
there was still quite a number of outages with EPR
insulators in 1996, FPL decided to use only silicone
insulators in areas of high pollution.
Apart from the much better pollution performance FPL
mentioned further advantages. Due to the light weight
of composite insulators they saved 73% installation
costs in a 500 kV project. In addition, safety of line
work was increased, less workers were hurt during
installation, since the handling of CI is much easier. It
is also pointed out that due to line compaction optimal
use of right-of-way, better EMF performance, less visu-
al impact and low cost transmission lines can be
achieved.
4. TESTING PROCEDURES
Fig. 4: Number of registered Flashover (FPL [10])
Pollution tests are performed on HV outdoor insulators
in order to predict service performance of insulators
under pollution on specific sites. All known standard-
ized or proposed pollution test procedures relate to
flashover or withstand voltages. It may be distin-
guished between procedures dealing with variation of
pollution levels at a constant voltage such as maxi-
mum service voltage, and procedures dealing with a
constant pollution level with variation of the applied
voltage.
Several procedures were proposed in the past and
results were published. However, there is hardly any-
thing known about representativity and reproducibility
of such proposed test procedures, in any case doubts
may arise about the representativity [11]. For example,
it is known that repeated flashovers can change sur-
face properties of composite insulators. In this case
the insulator's performance is changed in a way that
would not happen in service. The surface of silicone
insulators, for example, will regain its properties if
there is a period of recovery. In case of silicone insu-
lators the interaction between pollution particles and
insulator surface, which may result in changes of the
characteristics of the pollution layer under service con-
ditions, is not simulated by artificial pollution tests
without resting time. Therefore, results from laboratory
pollution tests cannot be similar to results gathered in
long-term outdoor tests or to service experience.
Long-term outdoor tests under service conditions can
give a better impression of the insulator performance.
Such tests are performed by research institutes such
as STRI (Sweden), Chalmers University of Technology
(Gothenburg, Sweden) or utilities such as ESKOM
(SouthAfrica).
So far, there has no laboratory test been known the
results of which may help to predict service perfor-
mance or life expectancy of composite insulators on a
specific site. Therefore, reliability of an insulator can
be proven only by long-term tests or service experi-
ence.
5. ECONOMIC ADVANTAGES
Economic justification is mainly given by reduced
main-tenance costs since silicone insulators do not
require washing. In addition, the costs associated with
line fail-ures or replacement of broken insulators may
be reduced. In case of composite insulators with sili-
cone housing leak-age currents and thus line losses
are decreased. By using composite insulators it is
possible to cut down the con-struction costs of a line
due to their short section length and light weight.
Depending on electrical and mechanical characteris-
tics, composite insulators may even be lower in price
than conventional ones.
To judge the economic performance of insulators both
acquisition costs and life cycle costs must be consid-
ered. Life cycle costs include expenses for acquisition,
storage, transportation, installation and maintenance,
such as washing, etc..

The Israel Electric Corp. Ltd. did such a calculation for
their 22 kV lines [12]. They calculated life cycle costs
for ceramic insulators and for composite insulators
with sili-cone housing. EPDM insulators were not
included as there was no reduction of maintenance
costs expected since such insulators require washing.
The calculation was done for a life period of 30 years.
It was assumed that acquisi-tion costs of silicone insu-
lators were about 70% higher than those of ceramic
ones. Based upon their service experience they esti-
mated one washing cycle per year in case of ceramic
insulators. The result was that even in case the sili-
cone insulators might also need washing every five
years, the life cycle cost savings were about 41%
compared to ceramic insulators. If no washing of sili-
cone insulators was required the savings would have
been about 50%. It was further stated that in case of
high voltage lines silicone insulators are even more
advantageous compared to ceramic ones because of
the lower maintenance costs and shorter and lighter
strings. Additional savings are expected due to the
vandalism resistance of composite insulators, their
lower radio and TV interference and the possibility of
building compact lines.
Other examples for cutting down costs and improving
line performance by applying silicone insulators are
given by M/s. Powerlink Queensland [13]. They
installed composite insulators in their lines up to 275
kV. Maintenance con-siderations were the primary rea-
son for selecting silicone rubber insulators, especially
in case of lines where access was very difficult. Anoth-
er important fact was the possibility of building more
compact lines than in case of ceramic insulators. This
is not only a visual but even a cost effective advan-
tage. For example: a compact narrow based tower
with horizontal V-insulated composite cross-arms for a
275 kV DC line had a profile similar to an adjacent 110
kV structure. The overall tower weight of the compact
tower was 27 per cent less than that of the con-ven-
tional tower. The costs for the right of way were
reduced. A shorter crossarm could be used. Silicone
composite insulators were installed in a line that
passed near a cement factory. They provided mainte-
nance free pollution performance.
Furthermore, M/s Powerlink conducted a cost com-
parison for two lines where they experienced pollution
problems. In these lines they tested different coatings
as well as composite insulators of different brands with
EPDM and silicone housing. After 3 years of service,
the performance of all EPDM insulators was consid-
ered to be poor. Some of the silicone insulators suf-
fered degradation, however, two types of silicone insu-
lators maintained excellent per-formance with regard
to hydrophobicity and leakage current. It was
assumed that these silicone insulators would perform
more years of satisfactory service. A com-parison of
life cycle costs (LCC) for ceramic discs (incl. washing),
silicone coated ceramic discs and silicone rubber
insulators was carried out (Fig. 5). The annual life
cycle costs for a coated ceramic disc are about 60 - 67
% , the LCC for a silicone insulator are only 30 - 34%
refer-ring to the LCC for a ceramic disc string.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 37
Fig. 5: Comparison of annual Life Cycle Costs
Concerning line losses, Florida Light and Power per-
formed leakage current measurements on polymer
and ceramic insulators of a 500 kV line. It was found
that in case of high humidity the power loss of poly-
meric insulators was much lower than that of the
ceramic ones. The calculated value of the power loss
savings was about 10% of the 500 kV polymeric insu-
lator´s purchase price [10].
6. CONCLUSION
• State-of-the-art composite insulator design com-
prises a FRP rod made from chemical resistant
glass fibres (ECR) and epoxy resin and a silicone
rubber housing chemically bonded to the FRP rod
• Composite insulators with silicone rubber housing
have proven their outstanding performance in ser-
vice for more than 30 years. Pollution flashovers
are reduced. Still, one concern in case of insulators
made from standard E-glass fibres is the mechani-
cal failure mode of brittle fracture whereas in case
of FRP rods with ECR-glass fibres brittle fracture
cannot occur.
• Not all silicone rubbers perform alike. There are
various material formulations with different proper-
ties. It is the manufacturer's know-how to develop
the best silicone composition. Performance can be
proven only by long-term service.
• World-wide service experience with silicone rubber
insulators is excellent. Especiall, under heavy pol-
lution conditions silicone insulators outperform any
other type of insulator by far.
• So far there have no laboratory tests been known
to judge performance in service or life expectancy.
Suitability of composite insulator design and mate-
rials can be proven by long-term service experi-
ence only.
• Composite insulators offer economic advantages
such as low cost compact lines, low transportation
and installation costs and drastically reduced main-
tenance costs.
• Due to their superior performance under any ser-
vice conditions and their technical and economic
advantages composite insulators with silicone rub-
ber housing will represent the absolute future insu-
lation material.
38 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
8. LITERATURE
[1] Kumosa, M.; Research of Brittle Fracture in Com-
posite Insulators, Interview given to Insulator News &
Market Report, July/August 1997
[2] Dietz, H. et al.; Latest Developments and experi-
ence with composite longrod insulators, Cigré 1986
Session, Paper 15-09
[3] CIGRE WG 22-03, Guide for the identification of
brittle fracture of composite insulator FRP rod,
ELECTRA No. 143, August 1992, pages 61 - 65
[4] Kunde, K.; Hennings, R.; et.al.; New experiences
with composite insulators; to be published Cigré
meeting 1998, Paris
[5] Presented by R.S. Gorur on Composite Insulator
Symp., Miami , Nov. 1997
[6] Kuhl, M.; Report on properties of SIR composite
insulators after long-term exposure in service, IEEE
Stockholm Power Tech Conf, Paper SPT IS 12-4, June
1995
[7] Munteanu, R.; Silicone insulator use on the rise
worldwide; Transmission and Distribution, May 1996
[8] C.N. Ravera, P.J. Olivier, et. al.; Silicone rubber
insulators on ESKOM's AC transmission lines; AC
and DC Power Transm., Conf. Publ. No. 423, IEE 1996
[9] Muñoz, J.M.; Spanish Utility moves to composite
insulators to reduce contamination related faults
on 400 kV lines; Interview in Insulator News & Market
Report, Nov./Dez. 1997
[10] Burnham, J.; Using transmission polymer insu-
lators to reduce costs and increase reliability; Inter-
national Symp. on Modern Insulator Techno-logies,
Florida, Nov. 1997
[11] Gorur, R.S.; Bernstein, et.al; Evaluation of poly-
meric materials for HV outdoor insulation, Cigre
Meeting, Paper 15-107, Paris 1994
[12] Munteanu, R.; Silicone rubber insulators reduce
life cycle costs; Transmission and Distribution, No. 1
1994
[13] Pokarier, B.; Experience and Applications with
Non-ceramic Insulators at Powerlink Queensland,
Insulator News & Market Report, July/August 1996

PRIMJENA ODVODNIKA PRENAPONA
U DIZAJNIRANJU KOMPAKTIRANIH DALEKOVODA
USE OF LINE SURGE ARRESTERS
IN COMPACT LINE DESIGN
Salih Sadovic
Sadovic Consultant
France
Sa`etak
Prikazana je primjena odvodnika prenapona u dizajni-
ranju kompaktiranih prijenosnih linija. Dizajn kompak-
tirane linije ostvaren je primjenom kompozitnih pot-
pornih izolatora. Opisan je softverski paket korišæen za
dizajniranje optimalne sheme instaliranja odvodnika.
Analizirane su performanse kompaktiranih 123 kV lini-
ja sa i bez zemljovodnog u`eta.
Abstract
The application of line surge arresters on high voltage
compact design transmission lines is presented. Com-
pact line designs are realized using composite line
post insulators. Software tool used for the design of an
optimum arrester installation scheme is described.
The lightning performance of 123 kV unshielded and
shielded compact lines, with and without line surge
arresters is analyzed.
1. INTRODUCTION
The use of line surge arresters for the quality of service
improvement has increased over the last decade. Line
surge arresters are mainly used for transmission line
lightning performance improvement [1], [2], [3], [4], [5],
[6] and for the reduction of double circuit outages on
double circuit lines.[7] Many line surge arresters are in
service today and substantial service experience has
been accumulated.
Thanks to the recent development of composite line
post insulators, compact line designs becomes a very
realistic alternative to the standard line designs. Effi-
cient use of right-of-ways with minimal environmental
impact has become one of the primary objectives
when planing new line designs. When designing com-
pact lines a very careful analysis of its electrical and
mechanical parameters is necessary because of the
reduction of design margins.
In addition to the application of line post composite
insulators to the compact lines, application of these
insulators will become extremely important in the
Razmatrano na International Colloquium on Insulator Technologies, Sarajevo, september 1998.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 39
existing lines voltage upgrading. Transmission and
distribution line voltage upgrading requires also
detailed insulation coordination studies.
In this paper we analyze application of line surge
arresters in compact line design. Both shielded and
unshielded compact lines having different arresters
installation configurations are analyzed.
2. SOFTWARE FOR LINE LIGHTNING
PERFORMANCE COMPUTATION
Line lightning performance is computed using sigma
slp software package [8]. This is PC Windows based
software, which has been specially developed to
enable quick and easy determination of transmission
line lightning performance. This package, which uses a
Monte Carlo statistical method, enables simulations
with three dimensional Electro-geometric modeling, a
multiphase traveling wave method, arresters with or
without external gaps, leader propagation flashover
model, soil ionization tower footing model, corona
effects, etc.
sigma slp main characteristics are:
• Shielded and unshielded single or multi circuit lines
can be simulated. Standard configuration and
compact lines can be analyzed. In the case of mul-
ti circuit lines, each three-phase system can have
different voltage level.
• For multi circuit lines, multi circuit outages directly
obtained. Unbalanced (differential) insulation can
be simulated. [9], [10]
• Phase to tower and phase to phase flashovers
using a leader propagation or equal area flashover
model can be simulated. Each tower in the simula-
tion section of the line can have different flashover
data. Line insulation flashover voltage randomly
selected in the Monte Carlo simulations.
• Surge arrester data taken directly from the arrester
database.
• Statistical representation of surge arresters cur-
rents and energies.
40 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
• Soil ionization tower footing resistance model auto-
matically implemented. Counterpoise or constant
resistance tower footing model can be also imple-
mented.
• Transients on the conductors separately computed
from that on the towers. Corresponding intercon-
nections done in each time step using Thevenin
equivalents. This enables extremely fast electro-
magnetic transients simulations.
• Transients on the tower top, guy wires with a sepa-
rate grounding, under built ground wires and neu-
tral conductors can be represented.
• Each span of the line divided into a short segments
in order to accept strokes between towers and to
take into account corona influence.
• In the Monte Carlo simulations, initial power fre-
quency voltages randomly represented.
• Very powerful graphic processor enables visualiza-
tion of travelling waves along phase conductors
and ground wires.
• During statistical simulations, line insulation
flashovers and stroke positions visually indicated.
• Nearby objects in the electrogeometric simulations
taken into account.
The new version of sigma slp software (Windows NT
or 95) has a switching surge simulator, used for the
determination of risk of failure of line insulation, when
closing, re-closing or fault switching surge studies are
performed. Thanks to the line model, which enables
line subdivisions into many short segments, it is pos-
sible to model each span of the line. This enables rep-
resentation of each tower with a different arrester and
insulation configuration.
The software has a very powerful graphical post-
processor, which is used for the graphical presenta-
tion of study results. Figure 1, in which a distribution of
traveling waves along phase conductors and ground
wire is presented, is obtained using this graphical
postprocessor.
Figure 1 - Overvoltage distribution along line conductors;
Stroke hits tower top - flashover on the middle and down
conductor
3. UNSHIELDED COMPACT LINES
The lightning performance of 123 kV single and dou-
ble circuit compact line design without ground wire is
compared with that of the "standard" design shielded
line. The line insulation critical flashover voltage for all
lines is 590 kV, line span is 175 m and ground flash
density of 2,8 strokes/km2/y is used in all simulations.
Tower surge impedance for the standard line configu-
rations is 180 Ω, while compact line design towers
have this value equal to 205 Ω. Standard configuration
single circuit line is identical to that one described
before (conductor data in Table A.1), while double cir-
cuit standard configuration line has conductor data
given in Table A.2.
The compact line has composite insulators. The line
surge arresters installed on the compact line have
MCOV equal to 84 kV. The low current tower footing
resistance varies from 10 Ω to 80 Ω, while a non-linear
tower footing soil ionization model is implemented.
The ratio between soil resistivity and tower low current
footing resistance is equal to 30.
Single circuit compact line has phase conductors
arranged in a delta configuration, while line surge
arresters are installed on the upper (center) conductor
at each tower (Figure 2). In this case, the upper phase
conductor plays the role of the ground wire. The
height of the bottom conductor for both line designs is
the same.
The line shadow width (WE), number of strokes col-
lected by the line (NL) and median current of strokes
to line (IM) are given in Table 1. The lightning perfor-
mance is determined for several values of tower foot-
ing resistance, while a thousand electromagnetic sim-
ulations are performed for each case. The results of
simulations are given in Figure 3.
According to the presented results, we see that the
compact line with surge arresters installed on the top
conductor has a much better lightning performance
Figure 2 - "Standard" and Compact single circuit
line designs
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 41

Table 1
Results of the electrogeometric simulations
Standard Compact
WE (m) 147,4 96,3
N L (str/100 km/y) 41,3 26,9
IM (kA) 31,9 30,3

Figure 4 - Voltage shape between conductor No 3

and tower for standard line design
[Stroke 50 kA hits tower top]

Figure 3 - Comparison of lightning performance for single

circuit compact and standard line design

than the shielded line of standard design. The reasons

for this are as follows:
• The compact line is lower, which means that this
line collects less lightning strokes than the stan-
dard line design.
• The compact line has a conductor arrangement
which enables excellent coupling between the
upper conductor and other phase conductors.
Coupling between conductor is further improved
by the corona effect. Figure 5 - Voltage shape between conductor No 3
• Flashovers on one (center) conductor are com- and tower for compact line design
pletely eliminated due to the line surge arrester [Stroke 50 kA hits upper conductor]
installation.
• The difference between the upper conductor volt-
age and the tower top voltage is equal to the is higher than 300 kV (overvoltage peak for compact
arrester discharge voltage (400 kV or more for high line is almost 50 % of that for the standard line design).
values of currents for the considered arrester). This Double circuit standard and compact line configura-
further improves voltage conditions on the bottom tions are given in Figure 6. Standard line has one
conductors. ground wire, while for the unshielded compact line
In Figure 4 and Figure 5 overvoltage shapes between surge arresters are installed on the upper conductors.
conductor No 3 and tower are presented. These In this example, double circuit flashover rate is com-
shapes correspond to the lightning stroke of 50 kA hit- pared. Results of the simulations are given in Figure 7.
ting tower top (standard) and top phase conductor According to the presented results we can see that
(compact). According to these shapes we see that compact line, having line surge arresters installed on
there exists difference in the overvoltage peaks which the upper conductor has substantially lower double
42 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
Figure 6 - Standard and Compact double circuit
line designs
Figure 7 - Comparison of double circuit flashover rates for
standard and compact double circuit lines
circuit flashover rate than the standard configuration
double circuit line.
4. SHIELDED COMPACT LINES
Lightning performance of single and double 123 kV
shielded compact lines without and with line surge
arresters are compared. Both lines have composite
line post insulators, which are installed on the steel
poles (Figure 8). Single circuit line has one shield wire,
while for the double circuit line two ground wires are
used. Line insulation critical flashover voltage is 590
kV, ground flash density is 2,8 strokes/km2/y, line span
175 m and tower surge impedance of 200 Ω is used in
Figure 8 - Shielded single and double circuit compact lines
Figure 9 - Single circuit shielded compact line: Lightning
performance for line without and with line surge arresters
all simulations. The ratio between soil resistivity and
tower low current footing resistance is equal to 30.
Polymer housed line surge arresters, which are with-
out series external gaps have MCOV equal to 84 kV.
For single circuit line arresters are installed on the bot-
tom conductor, each tower, while for the double circuit
line the configuration with three arresters, each tower
(two bottom and one upper conductor) is used.
Results of the simulations for the single circuit com-
pact line are presented in Figure 9. Installation of line
surge arrester at the bottom conductor only, substan-
tially improves line lightning performance. This con-
ductor has a poor coupling factor with a ground wire.
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 43

Figure 10 - Double circuit shielded compact line Figure 11- Double circuit shielded compact line
Total line lightning performance for line without and with line Double circuit flashover rate for line without
surge arresters and with line surge arresters

Line surge arresters installed eliminate completely pact lines can be substantially improved by the use
back flashovers on this conductor. If line lightning per- of these devices.
formances of this line without line arresters are com- 4. Line surge arresters without external series gaps
pared with that of standard design line without can help in the control of phase to ground and
arresters (Figure 3), we see that compact line has a phase to phase switching overvoltages, which is
better performance. This comes from the fact that extremely important for compact line designs.
compact line has lower towers and that coupling 5. Software packages sigma spx and sigma slp
between conductors is better for the compact line. enable very easy, fast, accurate and user friendly
insulation coordination in HV substation and deter-
Comparison of lightning performance for double cir-
mination of transmission line lightning perfor-
cuit shielded compact line is given in Figures 10 and
mance. Thanks to the object oriented program-
11. Figure 10 gives line total flashover rate, while in
ming, Windows environment, computer graphic
Figure 11 double circuit flashovers are compared. We
and database management these software tools
see that this installation configuration of line surge
give us the possibility to perform a very complex
arresters also substantially improves total and double
insulation co-ordination studies in very short times.
circuit flashover rate. Arresters on the bottom conduc-
tors, eliminating back flashovers on these conductors
with a poor coupling improve total flashover rate, while 6. ANNEX
additional arrester on the upper conductor of one cir-
cuit improves double circuit flashover rate. Conductor position on the towers for 123 kV single
shielded line are given in Table A.1. Table A.2 gives
conductor data for double circuit shielded line.
5. CONCLUSIONS
1. Thanks to the recent development of composite
line post insulators, compact line designs become
a very realistic alternative to the standard line
designs. Line voltage upgrading of the existing Table A.1
lines will also benefit from the composite line post Conductor position for 123 kV single circuit
insulators. shielded line
2. Application of polymer housed line surge arresters
has increased over the last decade. These devices Cond. x (m) y (m) r (mm)
are mainly used for the improvement of line light- 1 2,6 21 11
ning performance and for the reduction of double
circuit outages. 2 -3,1 18,5 11
3. The use of line surge arresters in compact line
design insulation coordination becomes a very 3 3,6 16 11
important task. Line lightning performance of com-
4 0 25,7 4,5
44 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
ment of Metal-oxide Line Surge Arrester and it's
Table A.2 Efficiency, CIGRÉ Session 1994, paper 33-201
Conductor position for 123 kV double circuit
[4] T. E. McDermott, T. A. Short, J. G. Anderson, Light-
shielded line
ning Protection of Distribution Lines, IEEE Transac-
Cond. x (m) y (m) r (mm) tions on Power Delivery, vol. 9, no. 1, January 1994,
pp. 138 - 152
1 -2,6 21 11
[5] S. Sadovic, R. Joulie, S. Tartier, Transmission
2 -3,1 18,5 11 Lines Lightning Performance Improvement by the
Installation of Line Surge Arresters, Ninth Interna-
3 -3,6 16 11 tional Symposium on High Voltage Engineering, Graz
Austria 1995, paper 6731
4 2,6 21 11
[6] S. Sadovic, R. Joulie, S. Tartier, E. Brocard Use of
5 3,1 18,5 11 Line Surge Arresters for the Improvement of the
Lightning Performance of 63 kV and 90 kV Shield-
6 3,6 16 11 ed and Unshielded Transmission Lines, IEEE Trans-
7 0 25,7 4,5 actions on Power Delivery, vol. 12, no. 3, July 1997,
pp. 1232 - 1240
[7] M. Kawai, H. Azuma, Design and Performance of
Unbalanced Insulation in Double Circuit Transmis-
sion Lines, IEEE Transactions on Power Apparatus and
Systems, vol. 84, no. 9, September 1965, pp. 839 - 846
7. REFERENCES
[8] M. A. Sargent, M. Darveniza, The Calculation of
[1] R. E. Koch, J. A. Timoshenko, J. G. Anderson, C. H. Double Circuit Outage Rate of Transmission Lines,
Shih, Design of Zinc Oxide Transmission Line IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems,
Arresters for Application on 138 kV Towers, IEEE vol. 86, no. 6, June 1967, pp. 665 - 678
Transactions on Power Apparatus and Systems, vol.
[9] E. Brocard, S. Tartier, Simulation and Optimization
104, no. 10, October 1985, pp. 2675 - 2680
of the Lightning Protection of Overhead Lines,
[2] C. H. Shih, R. M. Hayes, D. K. Nichols, R. E. Koch, CIGRÉ International Workshop on Line Surge Arresters
J. A. Timoshenko, J. G. Anderson, Application of and Lightning, Rio de Janeiro, Brazil, April 24 - 26 1996
Special Arresters on 138 kV Lines of Appalachian
[10] S. Sadovic, R. Joulie, S. Tartier, E. Brocard Line
Power Company, IEEE Transactions on Power Appa-
Surge Arresters and Unbalanced Insulation in the
ratus and Systems, vol. 104, no. 10, October 1985, pp.
Reduction of Double Circuit Outages on a 225 kV
2857 - 2863
Transmission Line, X International Symposium on
[3] T. Kawamura, M. Nagano, M. Ichihara, K. Ishikawa, High Voltage Engineering, August 25-29, 1997, Mon-
S. Mizoguchi, T. Imakoma, T. Shimomura, Develop- tréal, Kanada
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 45

O NEKIM BITNIM PITANJIMA VEZANIM

ZA DIZAJN KOMPOZITNIH IZOLATORA
ABOUT SOME IMPORTANT ITEMS
OF COMPOSITE INSULATORS DESIGN
Kemo Sokolija Mirsad Kapetanovi}
Faculty of Electrical Engineering
University of Sarajevo Energoinvet d.d, Sarajevo
Bosnia and Herzegovina Bosnia and Herzegovina

Sa`etak sive work of many utilities, manufacturers, industry

associations and universities leading to the second
Moderni kompozitni izolatori znaèajno se meðusobno
and third generation of composite insulators, it is evi-
razlikuju glede procesa proizvodnje, koji je u uskoj
dent that composite insulators has achieved enviable
svezi s njihovim dizajnom. Kompozitni izolatori su u
high level of improvement of their design and request-
pogonu izlo`eni zagaðenju, puzajuæim strujama, koro-
ed material performance, offering significant advan-
na pra`njenjima i djelovanju atmosferskih utjecaja.
tages over glass and porcelain insulators, particularly
Ovo za rezultat mo`e imati uèinke starenja koji dovode
for heavily polluted conditions.
do promjena u površinskim svojstvima polimernog ku-
æišta. Osim znaèaja što ga ima svojstvo oporavka hid- However, also the modern composite insulators have
rofobiènosti silikonske gume i difuzija polimera niske a number of weaknesses which influence on discrep-
molekularne te`ine na površinu izolatora, opæi dizajn ancy among manufacturers and users regarding the
izolatora i posebni detalji dizajna igraju znaèajnu ul- need for polymer housing material formulation, prod-
ogu u pogledu pouzdanosti proizvoda i iskljuèenju uct design and manufacturing processing optimisa-
nastanka mehanièkih i elektrièkih kvarova u pogonu. U tion. These three items are interdependent and manu-
radu je ukazano na neke od utjecaja razlièitih detalja facturers have to solve the higher order optimisation
dizajna na sliku elektrièkih naprezanja u blizini visoko- equation. In order to illustrate this fact our extension of
naponske elektrode kompozitnih izolatora. "Kärner Matrix" (according to Prof. Kärner, Chairman
IEC TC 36) will be used - Fig. 1.
Abstract
Contemporary composite insulators differ in manufac-
turing process largely related to their design. Com- Insulator
posite insulators in service are exposed to pollution,
creepage currents, corona discharges and weather- bad good
ing. This can result in aging effects which change the
surface properties of polymer housing. Apart from the bad bad
importance of the recovery of hydrophobicity of the sil-
bad good normal impossible
icone housing material and the diffusion of low molec-
ular weight polymers to the surface, the general good bad
design and the particular design items play a signifi-
cant role in reliability of products and exclusion of any good good possible KNOW HOW
mechanical and electrical failures during service. Cer-
tain effects of different design items on the field condi- Design Material
tions near the high voltage flange of composite insula-
tors are revealed. Fig.1 Interdependence matrix in composite
insulators production

1. INTRODUCTION Obviously, a good composite insulator could be

The growing trend of refinement of manufacturing
processes and consecutive use of composite insula-
tors is nowadays ubiquitous. After the problems with
the first generation of composite insulators and inten-
Rad }e biti objavljen na konferenciji ISH 99, London, United Kingdom
obtained in case of a perfect combination of design
and the selected material. To transfer the could to can,
the third condition has to be also fulfilled - manufac-
turer's know-how.
46 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
This paper deals only with the some aspects of between the flange and lowest shed. This distance
design, which also influence on housing material has significant influence on the electric field conditions
behavior, as well as on all interfaces presented in a and therefore on effective performance and life of
given design of composite insulator. From the other composite insulator.
side, the manufacturing process of composite insula-
tor is also mostly connected to the composite insula-
tor design and reversibly. 2. RESULTS AND DISCUSSION
Generally speaking composite insulator are designed
2. 1 General considerations
to provide the required creepage distance for ade- Figures 2a, 2b and 2c show different designs of the
quate pollution levels. On a given insulation length critical zone near the high voltage flange of composite
(arcing distance), the required creepage distance can insulators currently in use and corresponding electri-
be obtained by arranging the corresponding number cal field distributions obtained using the software
of sheds. Insulator profile is nowadays normally developed on the base of the Bosnian algebra
designed according to IEC Publ. 815 [1], applicable to approach [7,8].
outdoor ceramic and glass insulators (conventional
insulators). For conventional insulators service experi-
ence showed that recommendations of IEC 815 grant
a quite good service performance of the insulators
under polluted conditions. The idea to resort IEC 815
to composite insulators is based on the fact that com-
posite insulators "in the worst case" (means complete
loss of hydrophobicity) behave like conventional glass
or ceramic insulators, and in this case composite insu-
lators could be treated as conventional insulators and
should be designed according to IEC 815. This
approach is in a complete agreement with Summary
of SC 15 Discussion meeting from the last CIGRE ses-
sion 1998: ".. insulators must be designed to operate a)
for the occasions when the material becomes
hydrophilic". There are also many situations where a
creepage bonus ( reduction in creepage distance) of
more than 20 percent was applied [2, 3].

Taking into account the fact that, because of bad field

conditions near the high voltage flange, an insulator
can experience severe deterioration even in case of
longer creepage distance than recommended by IEC
815, one can easily conclude that some other design
items, out of creepage distance, are critical for effec-
tive performance and life of composite insulators.

One of the most important details of composite insula-

tor design is the design of the triple junction: housing, b)
air and metal. The field intensity near this junction
must be controlled in such a way that partial arcs
anchoring at one site of the metal flange is prevented.
Three different design of this joint used for three prin-
cipal designs of composite insulator currently in use
will be discussed here from that point of view.

Another deceive item which make deference between

principal designs is the moulding line and its position.
Long term service experience [4] and laboratory test
[5] illustrated that the moulding lines arranged parallel
to the main directions of the electrical fields could
cause, besides from chalking, also erosion in the c)
mould line and cracks developing along mould line
Fig.2 Calculated field distributions for different designs
which may at the end lead to mechanical failure result-
currently in use. Note: tangential components of the
ing in line drop [6]. fields are turned 900 because of better visualization
The third item discussed here is the distance between
the lower flange and lowest shed presented in case of A high electrical field strength may have a damaging
designs where there is not the direct transition influence on polymer housing material when its tan-

gential component reaches a value sufficient to bring
about surface discharges. This discharges will spoil
the hidrophbicity of the polymer surface and after
wards may erode the material leading to its premature
ageing. Therefore, the lower electrical field strength on
the surface and near the triple junction will produce a
lower ageing rate of material.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 47
tant item distinguishing different designs of composite
insulators. The design according to Fig. 2a results in
moulding lines on all sheds but only at outer periphery
of the sheds.

2. 2 Design of the triple junction

Preventing of housing organic material decomposition
under the influence of partial discharges burning over
surface of an insulator out of the end flanges is
achieved by proper choice of material - instability of
arcs caused by vapour generation from the polymeric no sheds
material or protection from partial arc attacks using
long term hydrophobic material. However, instability of
partial arcs starting from the surface of metal flanges
should be provided by design.
From Fig. 2a and 2b one can conclude that in case of
such two designs, the movement of the foot-point of
partial arcs, started at the triple junction point, to the
point of the highest electric field strength means insta-
bility of the partial arcs and protection of interface
between isolating material and metal flanges from
decomposition. In case of the design from Fig. 2c,
the foot-point of the arc starting from triple junction
coincide the place of the highest field strength and the 40 mm
triple junction is not protected - isolating material
could start burning and eroding.
There are also another opinion regarding this issue.
Coming from the hypothesis that in case of the design
from Fig. 2c dry band arcing occurs on the shank
between two adjacent sheds, but not starting from the
triple junction, the authors concluded in favour of this
design [9]. It has to be said that we can not arbitrarily
predict the starting point of partial discharges. They 10 mm
could start from triple junction point also in case of the
design from Fig. 2c. 1.4
(p.u.)

1.2
2.3 Position of the lowest shed
1
A concentration of electrical field and divergence at
0.8
Etanmax

the ends of on insulator is very well known phenome-

na. However, the lowest shed could modify the electric 0.6
field and press out the equipotential lines, making it 0.4
free from corona activity, but increasing the tangential
component on the part of the trunk under the lowest 0.2
distance (mm)
shed. In order to satisfy requested creepage distance 0
many designs are created in such a way that the
15
25
35
45
55
65
75
85
95
105
115
5

closeness of the lowest shed enables the discharges

activities to reach the button of the shed.
Fig. 3 illustrates the influence of the distance between
the lowest shed and metal flange on the electrical field
conditions near the high voltage flange. The referent
value is maximal tangential component of electrical field
in case of the same composite insulator with no sheds.
2.4 Moulding line and its position
The moulding line and its position resulting from the
particular manufacturing process present one impor-
Fig.3 Tangential component of field versus distance
between the lowest shed and metal flange
The designs according to Fig. 2b and 2c result in
moulding lines on all sheds as well as on the insulator
shank, arranged parallel to the main direction of the
electrical field. In case of the design according to Fig.
2a the excess material protruded between the two
parts of the mould could be easily removed. Apart
from that here we have moulding lines arranged per-
48 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
pendicular to the main direction of the electrical field
and placed in the regions of lower electrical field inten-
sity, meaning negligible distortion of electrical field dis-
tribution.
Fig.4 Moulding lines
In case of designs with moulding lines running paral-
lel to the main direction of the field (Fig. 4) a scruti-
nized technique in order to remove the excess mater-
ial is required (applied only rarely [10]). Besides in this
case the existence of moulding lines can significantly
distort electrical field distribution causing increase of
its tangential component (19,8% in the example on
Fig. 5) and observed problems of erosion and crack-
ing in the mould line [4, 11].
a) Etanmax=1 b) Etanmax=1.198
Fig.5 Simplified model showing distortion of electrical field
caused by moulding lines; a) without moulding lines b) with
moulding lines. Note: tangential components of the fields
are turned 900 because of better visualization
3. CONCLUSIONS
The approach which has the starting point that com-
posite insulators "in the worst case" (complete loss of
hydrophobicity) behave like conventional insulators
and that in this case composite insulators could be
treated as conventional insulators and should be
designed according to IEC 815, could be good only if
we take into account the design items which signifi-
cantly influence on the behaviour of composite insula-
tor in service:
• A efficient control of the field conditions near the
high voltage flange could be achieved by the prop-
er design of that critical item bringing about a low-
er ageing rate of weathershed material.
• Design of end flanges and position of triple junction
ought to provide for the instability of the partial arcs
burning from triple junction point. Designs with the
direct transition between the flange and the lowest
shed is not always expected to provide for
required instability.
• Moulding lines running parallel to the main field
direction could cause the electrical field distortion
(as well as enhanced pollution concentration) and
therefore are to be avoid "naturally" (by design
itself) or by removing the excess material protrud-
ed between the two parts of the mould towards the
outside.
• In order to avoid the discharge activities near high
voltage end flange the position of the lowest shed
in relation to the high voltage flange has to be opti-
mised, but not submitted to the unique target: to
achieve required creepage distance without any
compromise.
4. REFERENCES
[1] IEC 6815 Guide for Selection of Insulators in
Respect of Polluted Conditions, 1986.
[2] A. Shütz: Discussion Contribution to the Meeting
of SC 33 during CIGRÉ 1996, Insulator News & Market
Report, Nov./Dec. 1996.
[3] J. Kindersberger: Discussion Contribution to the
Meeting of SC 33 during CIGRÉ 1996, Insulator News
& Market Report, Nov./Dec. 1996.
[4] H. Auxel, F.Ehrhard,K.F.Wustenberg: Erosion und
Alterung von Freiluftisolatoren aus cycloaliphatis-
chen Epoxid - und Polyurethan - Giebharzen, Elek-
trizitätswirtschaft 91 (1992) 8
[5] R. S. Gorur,E. A.Cherney,R. Hackam: Performance
of Polymer Materials in Salt Fog, IEEE/PES SM 1986
Mexico City 96 SM 424-6
[6] M. Kuhl, A. Schütz: Design Criteria of Composite
Insulators for Use in HV Outdoor Applications,
CIGRÉ SC 22, Jordana Técnica Sobre Aislante Com-
puesto en Li´neas Electricas, Madrid, 1997.
[7] M. Kapetanoviæ: Algebra Fraktalnog Vektora kao
Prilog Rje{avanju Elektri~nih Polja, Dissertation,
Electrotechnical Faculty of University Sarajevo, 1997.
[8] M. Kapetanoviæ, K.Sokolija: A New Algebra as a
Tool for Electric Field Calculation, ISH 97, Montreal,
Canada, 1997.
[9] R. Joullie, L. Pargamin, C. de Tourreil: Sediver Com-
posite Insulators Design, Service Experience and
New Products, International Colloquium on Insulator
Technologies, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina, 1997.

[10] Hungarian Manufacturer of Composite Insula-
tors Looks for Expanded International Presence,
Insulator News & Market Report Nov./Dec. 1998.
[11] I. Gutman, R. Hartings: Standard and Reduced
Salinity 1000 h Salt Fog Tests on Silicone Rubber
Apparatus Insulators, ISH 97, Montreal, Canada, 1997.
Mirsad Kapetanoviæ je roðen 1953. godine u Visokom.
Elektrotehnièki fakultet Univerziteta u Sarajevu, Odsjek
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 49
elektrièni aparati, završio je 1976. godine. Magistrirao je
1993. godine i doktorirao 1997. godine na istom fakultetu.
Stalno je zaposlen kao direktor razvoja i direktor IRO
prekidaèi visokog napona u ENERGOINVEST, dd, ELOP
- IRCE, Sarajevo. Radio je kao nosioc dvadesetak istra-
`ivaèlo - razvojnih projekata iz oblasti sklopne tehnike vi-
sokog napona, te bio saradnik na više od 25 projekata.
Od 1993, godine radio je kao viši asistent na katedri za
elektriène aparate na Elektrotehnièkom fakultetu Uni-
vezriteta u Sarajevu. te 1995. godine je izabran za do-
centa na predmetu Elektrièni aparati.
Od 1990,. godine je èlan radne grupe WG 13.01 (Practi-
cal Application of Arc Phisics in Circuit Breakers) u
okviru SC 13 Meðunarodne CIGRE, a od 1996. godine
je i redovan èlan SC 13 (Switching Equipment) Meðu-
narodne CIGRE. Od 1998. godine je predsjednik
Tehnièkog komiteta 20, Zavoda za mjeriteljstvo, stan-
dardizaciju i patetnte Bosne i Hercegovine. Predsjednik
je Studijskog komiteta 13 (Sklopni aparati) Bosansko-
hercegovaèkog komiteta CIGRE.
50 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

NUMERIÈKO RJEŠAVANJE HELMHOLTZOVE JEDNAÈINE

NA SISTEMU GENERATORSKIH EKRANIZIRANIH SABIRNICA
APPLICATION OF NUMERICAL SOLUTION
OF HELMHOLTZ EQUATION TO THE SYSTEM
OF SHIELD GENERATOR BUSBAR
Izudin Kapetanoviæ
Vlado Mad`areviæ
Jasmin Smajiæ
Fakultet elektrotehnike i mašinstva Univerziteta u Tuzli

Sa`etak cima su izuzetno velike i kod savremenih generato-

Osnovni problem koji se postavlja pred projektante
ekraniziranih provodnika jeste numerièki proraèun
elektromagnetskog polja u ovom sistemu provodnika i
ekrana, i na osnovu toga, proraèun gustine struje i
gubitaka. U okviru ovog rada se obraðuju metodi
rješavanja elektromagnetskog polja u ovakvim sis-
temima, sa cijem da se kao rezultat da brz, efikasan, a
u isto vrijeme, dovoljno taèan raèunarski program za
proraèun elektromagnetskih parametara ekraniziranih
vodova.
Abstract
ra red veli~ine ovih struja se kre}e i do nekoliko de-
setina kA;
• posljedica ovako velike struje je pojava magnetnog
polja velike ja~ine u okolini provodnika;
• pojave efekta blizine i skin efekta stvaraju izuzetno
velike dodatne gubitke prenosa;
• elektromagnetne sile izmedju provodnika u havarij-
skim re`imima dosti`u takve iznose da ne postoje
materijali za potporne izolatore koji bi mogli izdr`a-
ti takva mehani~ka naprezanja du`i period eksplo-
atacije.

Numerical calculation of electromagnetic field in the
system of conductor shields, as a base for currant den-
sity and power loss calculation, was the main problem
the designer of these system to be confronted.
With the aim to develop a fast, efficient and, at the
same time sufficiently accurate software pacage for
electromagnetic parametars of shielded conductors
calculation, this paper discuss the methods of numer-
ical field in such systems.
1. UVOD
Dana{nja tendencija u proizvodnji generatora, koja ide
u pravcu proizvodnje ma{ina izuzetno velikih snaga po
jedinici zapremine, diktira da se i u drugim oblastima
elektrotehnike, koje se bave proizvodnjom prate}ih
postrojenja i uredjaja, pronalaze nova rje{enja i novi
postupci projektovanja. Element postrojenja elektrane
koji se ovdje analizira jeste sistem provodnika koji os-
tvaruje vezu izmedju generatora i blok transformatora.
Prilikom projektovanja i izrade generatorskih sabirnica
javlja se niz problema koji uslovljavaju primjenu ne{to
druga~ijih postupaka i rje{enja u odnosu na klasi~ne
provodnike. Konstrukcija generatorskih sabirnica je
ote`ana iz sljede}ih razloga:
• zbog konstruktivno ograni~enog naponskog nivoa
samog generatora, struje koje teku ovim provodni-
Zbog svega nabrojanog, pokazala se potreba za teh-
nolo{kim rje{enjima koja }e eliminisati ili bar ubla`iti
ove pojave. Logi~an put za smanjenje efekta blizine i
elektrodinami~kih sila bio bi pove}anje udaljenosti iz-
me|u provodnika. Me|utim, zbog izuzetno velike ja~i-
ne polja, udaljenosti koje elimini{u medjusobni uticaj
provodnika su neprihvatljivo velike uslijed ograni~e-
nosti dimenzija samog postrojenja.
Ideja za rje{enje ovog problema sastoji se u upotrebi
elektromagnetnih zaklona, tzv. elektromagnetnih ekra-
na, koji uz dodatne gubitke elimini{u ili umanjuju me-
|usobni uticaj provodnika. Uvo|enjem ekrana i njiho-
vim pravilnim dimenzionisanjem, uticaji efekta blizine i
elektromagnetnih sila se mogu gotovo potpuno elimini-
sati, ili svesti na dopu{tenu mjeru uz prihvatljiv iznos
dodatnih gubitaka u ekranima.
Na sljede}im slikama su principijelno prikazani neki od
ekraniziranih provodnika (koji se susre}u u praksi) i pu-
tevi zatvaranja induciranih vrtlo`nih struja .
Slika 1. Provodnik sa neprekidnim kratkospojenim ekranima
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 51
Za svaki od provodnika i ekrana mo`e se postaviti slje-
de}i rubni problem:
Odrediti elektromagnetno polje u oblasti:

G = {( r ,ϕ ) a 1 ≤ r ≤ a 2 , 0 ≤ ϕ ≤ 2 π }
(1)
Slika 2. Provodnik sa sekcioniranim ekranima
u kojoj to polje zadovoljava jedna~inu:

r r
∆ H − jωµσ ⋅ H = 0 (2)

i rubne uslove:

r r
Slika 3. Ekranizirani provodnik sa strujno ograni~avaju}im H 1 = H ( r = R u ,ϕ )
reaktorima (3)

2. PRORA^UN ELEKTROMAGNETSKOG
POLJA SISTEMA EKRANIZIRANIH
PROVODNIKA
Sistem u kojem je potrebno izra~unati elektromagnet-
sko polje prikazan je na slici 4.
A B
r r
H 2 = H ( r = R v ,ϕ )
(4)
gdje su: Ru i Rv unutra{nji i vanjski polupre~nik provod-
nika.
Na osnovu rje{enja Dirichletovog problema,tj. na os-
novu polja koje sada poznajemo, u mogu}nosti smo
C
da odredimo i gustinu struje u svakoj ta~ki na osnovu
Maxwellove jedna~ine za rotor magnetskog polja:

r r 1 ∂ r
J = rot H = ( Hϕ ⋅ r ) ⋅ 1z
r ∂r (5)
D D

Slika 4. Sistem trofaznih ekraniziranih provodnika

Elektromagnetsko polje u nekom domenu mo`e se
odrediti koriste}i diferencijalne jedna~ine koje to polje
mora da zadovoljava u svakom, pa i u ovom slu~aju.
Tu se u prvom redu misli na Laplaceovu i Poissonovu
jedna~inu (u slu~aju stati~kih polja), odnosno talasnu
D’Alambertovu jedna~inu (u slu~aju kod vremenski
promjenjivih polja), koja se u slu~aju prostoperiodi~nih
harmonijskih promjena polja u vremenu modifikuje u
takozvanu Helmholtzovu jedna~inu. [1, 2] Odredjiva-
nje polja se svodi na rje{avanje jedne od ovih jedna~i-
na po zadanim grani~nim uslovima.
Uo~imo jedan provodnik ili ekran datog sistema, kao
{to je to prikazano na slici 5.
3. DIRICHLETOV PROBLEM I NJEGOVO
NUMERI^KO RJE[AVANJE
Elektromagnetsko polje po presjeku provodnika zado-
voljava Helmholtzovu jedna~inu, koja je u stvari modi-
fikovana D’Almbertova jedna~ina za prostoperiodi~ne
harmonijske izvore polja. Na osnovu ovoga zaklju~uje-
mo da elektromagnetno polje u unutra{njosti ekrana i
provodnika mo`emo odrediti rje{avanjem Helmholtzo-
ve jedna~ine po zadatim grani~nim uslovima, koji se
defini{u kao vrijednosti polja na vanjskoj i unutra{njoj
povr{ini provodnika i ekrana. Kao {to vidimo, ovo je
klasi~ni Dirichletov problem, koji u na{em slu~aju, s
obzirom na geometrijsku konfiguraciju, ima sljede}i
oblik: Na}i nepoznatu funkciju dvije promjenjive:

Z=Z(r,ϕ)
a2
a1 koja zadovoljava jedna~inu:

1 ∂ ⎛ ∂Z ⎞ 1 ∂ ⎛ ∂Z ⎞
⎜r ⎟+ ⎜ ⎟ − jk 2 Z = 0
r ∂r ⎝ ∂r ⎠ r 2 ∂ϕ ⎜⎝ ∂ϕ ⎟⎠ (6)

Slika 5. Oblast definisanja rubnog problema gdje je: k2=ωµσ

52 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
u oblasti G definisanoj kao: Z r =a 1 = Ψ 2 ( ϕ ) = U 2 + jV 2
(14)

G = {( r ,ϕ ) a 1 ≤ r ≤ a 2 , 0 ≤ ϕ ≤ 2 π }
i uslov periodi~nosti:

s grani~nim uslovima prve vrste: Z(r,ϕ,t)=Z(r,ϕ,t+T) (15)

Z r =a 2 = U 1 + jV 1 , Z r =a 1 = U 2 + jV 2 gdje su U, V sa indeksima 1 i 2 zadane funkcije ugla

(7) po obodu provodnika i ekrana na vanjskoj i unutra{-
njoj povr{ini. Pri ovome izlaz na stacionarni re`im raz-
Ovako postavljeni Dirichletov problem mo`e se rije{iti matramo sa proizvoljnog po~etnog polja.
analiti~ki samo za mali broj problema sa visokim stup-
Po promjenjivoj ”r” biramo ravnomjernu podjelu:
njem simetrije, a za ostale konkretne prakti~ne probleme
primjenjujemo pribli`no numeri~ko rje{avanje. [3, 4]
rm=m⋅∆m, m=1, 2, ..., N1 (16)
Jedan od najefikasnijih metoda za rje{avanje parcijal-
nih jedna~ina ovog tipa po zadanim grani~nim uslovi- sa korakom:
ma je takozvani LOKALNO JEDNOARGUMENTNI ME-
TOD. [5, 6] Ovaj metod }emo detaljno prezentovati u
obliku koji je najbli`i na{oj problematici. a 2 − a1
∆=
N1 (17)
3.1. Lokalno jednoargumentni metod rje{avanja
Jedna~inu (6) napi{imo u operatorskom obliku: Po perimetru odnosno uglu periferije ekrana i provod-
nika defini{emo ravnomjernu podjelu:
£Z=0; £Z=£1Z+£2Z (8)
ϕλ=λ ⋅ l, λ=1, 2, ..., N2 (18)
gdje su £1 i £2 jednoargumentni operatori.
sa korakom:
Na osnovu jedna~ine (6) zaklju~ujemo kojeg su oblika
ovi operatori:
2π
l=
N2 (19)
1 ∂ ⎛ ∂Z ⎞
£1 Z = ⎜⎜ ⎟⎟
r 2 ∂ϕ ⎝ ∂ϕ ⎠ (9) Podjelom (16) i (18) oblast prora~una (G) se dijeli na
veliki broj podoblasti, kako je to prikazano na slici 6.
1 ∂ ⎛ ∂Z ⎞ 2
£2 Z = ⎜r ⎟ − jk Z
r 2 ∂r ⎝ ∂r ⎠ (10)

Zbog osnovne ideje na kojoj je zasnovan metod rje{a- a1 a2

vanja, kao i zbog matemati~ke logike iz koje je metod
izveden, umjesto polazne jedna~ine u operatorskom
obliku rje{avamo jedna~inu:

∂Z
= £ Z , Z = Z ( r , ϕ ,t )
∂t (11)
Slika 6. Diskretizacija oblasti prora~una
u cilindru :
Uvodi se takodje i podjela po vremenu ”t” na segmen-
Q = G ⋅ Θ; Θ = { t 0 ≤ t ≤ T } tu: 0≤t≤T, koji se dijeli na odredjeni broj jednakih dije-
lova:
pri ~emu je zadovoljen po~etni uslov:
T
Z(r,ϕ,0)=Z0(r,ϕ) (12) t n = nτ ; τ = , n = 1,...,N 3
N3 (20)
grani~ni uslovi:
Svaki od intervala ovako definisane podjele se, zbog
lokalne jednoargumentacije dodatno dijeli na odred-
Z r =a 2 = Ψ 1 ( ϕ ) = U 1 + jV 1
(13) jen broj podintervala podjelom:
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 53

⎛a ⎞ ⎛ a ⎞ Na ovaj na~in, razvijena {ema odgovaraju}e jedna~ine

t a = t n + τ⎜ ⎟ = ⎜ n + ⎟ τ (11) postaje skup jednoargumentnih {ema:
n+ ⎝P⎠ ⎝ P⎠
P (21)
1
n+
pri ~emu je: n
y mλ 2 − y m λ n +1
= Λ 1y m λ
a=1, 2, ..., p; n=0, 1, ..., N3-1 τ n +1 (26)

Problem definisan jedna~inama (11) do (15) uz pomo} 1

n+
metoda lokalne jednoargumentacije svodi se na rje{a- n +1
ym λ
− y mλ 2
n +1
vanje kompleksnog sistema linearnih jedna~ina sa ve- = Λ2ym λ
likim brojem kompleksnih nepoznatih, pri ~emu broj τ n +1 (27)
nepoznatih defini{e gustina same prethodno definisa-
ne podjele prostorno vremenskog kontinuuma defini- Za formuliranje razvijenih problema, pored aproksima-
sanog skupom Q . U daljem izlaganju }emo dati kom- cije diferencijalne jedna~ine, neophodno je napisati u
pletan postupak ovog metoda. razvijenom obliku grani~ne i po~etne uslove. Grani~ne
Metod lokalne jednoargumentacije se zasniva na tome uslove prvog reda na razvijenoj {emi predstavljamo
da se u sklopu jednog podintervala vremena jedna od ta~nim vrijednostima koje dobivamo prostim uvr{tava-
prostornih koordinata posmatra kao promjenjiva a os- njem diskretnih vrijednosti argumenata.
tale kao konstante, pa razmatramo promjenu zavisno Sada }emo definisati razvijeni numeri~ki problem, koji
promjenjivih veli~ina na datom intervalu samo u fun- je odgovaraju}i onom definisanom kao (11-15). Na}i
kciji te posmatrane promjenjive koordinate. U sljede- funkciju ”y” koja je definisana na skupu odsje~aka:
}em podintervalu neku drugu koordinatu progla{ava-
mo promjenjivom, a sve ostale smatramo konstan-
tnim, i tako dalje, dok ne obuhvatimo sve prostorne Q = ω∆ ⋅ ωτ
(28)
koordinate. Imaju}i ovo u vidu, zaklju~ujemo da je na-
jekonomi~nije i najlogi~nije da broj podintervala jed-
nog vremenskog intervala odgovara broju prostornih ω ∆ = { ( r m , ϕ λ ) ∈ G } , ω τ = { t n ∈ [ 0 ≤ t ≤ T ]} (29)
koordinata problema. Mogu}i su i drugi slu~ajevi, ali
nam to sada nije od interesa. i koja unutar tog skupa zadovoljava razvijene jedna~i-
Dakle, u na{em slu~aju broj prostornih koordinata je 2, ne:
pa }e i broj podintervala vremena biti isti . Imaju}i ovo
u vidu, dolazimo do toga da se po~etni problem izra- 1
n+
`en jedna~inom (12), u svakom od vremenskih inter- n
y mλ 2 − y m λ n +1
vala razbija na dva problema: = Λ 1y m λ
τ n +1 (30)
1 ∂Z
= £ 1 Z , pri : t n < t ≤ t 1
2 ∂t n+ n+
1
2 (22) n +1
ym λ
− y mλ 2
n +1
= Λ2ym λ
τ n +1
1 ∂Z (31)
= £ 2 Z , pri : t 1 < t ≤ t n +1
2 ∂t n+
2 (23) pri ~emu je:

Po{to ove jedna~ine rje{avamo numeri~ki, to moramo n={0, 1, 2, ..., N3} (32)
sve DIFERENCIJALNE operatore aproksimirati DIFE-
RENCNIM {to dajemo u sljede}em prikazu: dalje zadovoljava rubne uslove:

( y mλ +a − y mλ ) − ( y mλ − y mλ −1 )
L 1Z : Λ 1Z = r = a 1 ⇒ y 0 λ = U 1 + jV 1 (33)
r m2 l 2 (24)

r = a 2 ⇒ y N 2 λ = U 2 + jV 2
1 (34)
L 2 Z :Λ 2 Z = ⋅
rm ∆ m
uslov periodi~nosti po perimetru:
⎡ y m +1λ − y mλ y mλ − y m −1λ ⎤
⋅ ⎢r 1 ⋅ −r 1 ⋅ ⎥−
⎢ m+ ∆m m− ∆m ⎥ 1 1
⎣ 2 2 ⎦ n+ n+
− jq 1 y mλ y mo = 2 y mN2
(25) 1 (35)
54 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
i po~etni uslov: s +1 s +1 s
⎛ n+ 1 ⎞ ⎛ n+ 1 ⎞ ⎛ n+ 1 ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ y mλ
2
⎟ = α λ ⎜ y mλ2−1 ⎟ + β λ ⎜ y mλ2+1 ⎟ +γλ
0
= Z 0 ( r m ,ϕ λ ,0 ) ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
ym λ (36) ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
(42)
gdje su svi operatori ve} prethodno definisani.
gdje je ”s” broj iteracije. Koeficijenti u jedna~ini (39)
Na osnovu gore definisanog numeri~kog problema vi- prora~unavaju se na svih ”s” iteracija jedan put i pre-
dimo da }e za rje{avanje na{eg problema biti potreb- ra~unavaju se na sljede}em nivou po vremenu. Uslovi
no rije{iti kompleksni sistem linernih jedna~ina sa veli- okon~anja iteracija imaju oblik:
kim brojem kompleksnih nepoznatih, za {to nam stoji
na raspolaganju nekoliko standardnih metoda nume-
ri~ke analize. Mo`emo, dakle, primijeniti neki od itera- y λs +max
1
− y λmax
max
≤ ε , ε = 10 −4
tivnih metoda, kao {to je na primjer Gaus-Seidel. (43)

Medjutim, kao {to se lako da zaklju~iti, na{ sistem jed- 2. Formula za rje{enje drugog problema:
na~ina }e biti tridijagonalan pa je ekonomi~nije primi-
jeniti neki od metoda namijenjenih za ovakve sisteme. 1
n+
U ovakvim prilikama obi~no pribjegavamo izvo|enju n +1
ym λ
− y mλ2 1
takozvanih rekurentnih formula pomo}u kojih vr{imo = ⋅
prora~un. τ n +1 rm ∆ m
Na osnovu prethodno definisanog numeri~kog proble- ⎡ y m +1λ − y mλ y mλ − y m −1λ ⎤
ma vidimo da se polazni problem dijeli na dva medju- ⋅ ⎢r 1 ⋅ −r 1 ⋅ ⎥−
⎢ m + ∆ m − ∆m ⎥
sobno neovisna problema koji se i rje{avaju odvojeno ⎣ 2 m 2 ⎦
jedan od drugog. − jq 1 y mλ (44)
1. Formula za rje{enje prvog problema izgleda ovako:
sa ve} prije navedenim grani~nim uslovima.

n+
1 Jedna~inu (44) svodimo na oblik pogodan za METOD
n
y mλ − y m
2
λ ( y mλ +1 − y mλ ) − ( y mλ − y mλ −1 ) REKURENTNIH FORMULA. To smo u mogu}nosti jer je
= matrica sistema tridijagonalna. Taj oblik izgleda ovako:
τ n +1 r m2 l 2 (37)
n +1
y m λ = α m +1 y m +1λ
+ β m +1
pri promjenjivoj t: (45)

pri ~emu koeficijente odre|ujemo na osnovu formula:

t =t 1
n+
2 (38)
n +1
Bm
α m +1 =
n +1 n +1
sa grani~nim uslovima, uslovima periodi~nosti i po~et- Cm − Am αm (46)
nim uslovom koji su dati jedna~inama (33-36).
Datu jedna~inu transformi{emo na oblik: n +1
Am β m + F mn +1
β m +1 =
n +1 n +1
1 1 1 Cm − Am αm (47)
n+ n+ n+
y mλ = 2 α λ y mλ −1
2 + β λ y mλ +1
2 +γλ
(39)
gdje su:

gdje se koeficijenti odre|uju po formulama:

τ n +1 r 1 τ n +1 r 1
m− m+
n +1 2 n +1 2
τ n +1 τ n +1 Am = ; Bm =
αλ = ; βλ = ; r m Λ 2m r m Λ 2m (48)
r m2 l 2 r m2 l 2 + 2 τ n +1 (40)
τ n +1 r 1 τ n +1 r 1
m− m+
r m2 l 2 n
n +1
Cm =
2
+
2
+ jk 2 τ n +1 + 1
γλ = ⋅ym
r m2 l 2 + 2 τ n +1
λ r m Λ 2m r m Λ 2m (49)
(41)

Za rje{enje jedna~ine (39) sa zadatim grani~nim uslo- 1

vima primjenjujemo Seidelov iterativni metod, prema n+
F mn +1 = − y mλ2
kojem je: (50)

Imaju}i sve ovo u vidu, mo`emo zaklju~iti da se rje{a-
vanje drugog problema sastoji iz dvije etape:
1. po grani~nim uslovima i formulama za koeficijente
postupno odrediti sve nepoznate koeficijente (pri
~emu prora~un ide s lijeva na desno, odnosno od
manje vrijednosti indeksa ka ve}oj);
2. na osnovu dobivenih vrijednosti koeficijenata nalazi-
mo vrijednosti funkcije (prora~un s desna na lijevo).
3.2. Algoritam programa za rje{avanje
Dirichletovog problema
y λs +max
1
− y λmax
max
≤ ε , ε = 10 −4
Slika 7. Algoritam numeri~kog prora~una
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 55
4. ANALIZA DOBIVENIH REZULTATA
U prethodnom odjeljku je opisan postupak numeri~-
kog rje{avanja parcijalne jedna~ine vremenski prom-
jenljivog magnetskog polja. Me|utim, do sada nismo
pomenuli na~ine za odre|ivnje rubnih uslova za mag-
netsko polje. Prilikom ovih prora~una rubne uslove
smo odre|ivali numeri~ki primjenom teorema ogleda-
nja na strujni provodnik i provodni cilindar u njegovoj
blizini. Sam postupak i detalji prora~una rubnih uslova
bi}e dati u okviru posebnog rada, a ovdje }e biti samo
grafi~ki prezentirani rezultati tog prora~una, na slici 8.
Kru`ni prsten svakog provodnika i ekrana podijeljen je
na 360 sektora, od ~ega se polupre~nik dijeli na 10 di-
jelova, a perimetar na 36 dijelova. Takav stupanj dis-
kretizacije omogu}ava zadovoljavaju}u ta~nost, pri
~emu prora~un ne traje previ{e dugo ukoliko se upot-
rijebe noviji ra~unari koji imaju ve}u brzinu obavljanja
potrebnih matemati~kih operacija. Izlazni podaci su
velika koli~ina brojnih vrijednosti modula i faznog sta-
va vektora magnetskog polja u svakoj }eliji podjele
presjeka (2160 elemenata na sva tri provodnika i ekra-
na). Radi preglednosti ovi podaci su predo~eni grafi~-
ki slikama 9. i 10.
90
1e+004
120 60
8000
6000
150
1 30
4000
2
2000
3
180 0
210 330
240 300
270
1 - faza A
2 - faza B
3 - faza C
Slika 8. Polarni dijagram grani~nih uslova za intenzitet mag-
netskog polja na vanjskom rubu svakog od ekrana
Da bi provjerili ta~nost dobivenih podataka, izvr{en je
prora~un za jedan konkretan provodnik, za kojeg u li-
teraturi [1] imamo fabri~ke podatke dobivene mjere-
njem. Pore|enjem sa ovim podacima dobiveno je slje-
de}e:
1. Prora~un grani~nih uslova sa srednjim odstupa-
njem od 3,7%.
2. Prora~un elektromagnetnog polja sa srednjim od-
stupanjem od 3%.
3. Pora~un gustine struje i gubitaka sa srednjim od-
stupanjem od 8,5%.
56 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
909000 1. prora~un gubitaka u svakom od provodnika i ekrana;
2. analiza temperaturnih polja u ovom sistemu;
120 60
3. prora~un mehani~kih sila u normalnim i havarijskim
6000 re`imima;
4. analiza mehani~kih naprezanja;
150 30 5. analiza spregnutih polja (elektromagnetsko, ter-
3000 mi~ko, mehani~ko), itd.
1
Naprijed navedeno je potvrda opravdanosti uvo|enja i
2 razvijanja ovakvih numeri~kih postupaka za prakti~ne
3
180 0 probleme pri analizi postoje}ih i konstrukciji novih ele-
menata postrojenja. Primjenom ovih i sli~nih numeri~-
kih postupaka smanjuje se potreba za velikim brojem
laboratorijskih ispitivanja prilikom razvoja novih, kao i
provjeri starih elemenata postrojenja.
210 330

6. LITERATURA
240 300 [1] Z. Haznadar, @. [tih, Elektromagnetizam 1 i 2,
[kolska knjiga Zzgreb, 1997.
270
1 - vanjski obim [2] B. Popovi}, Elektromagnetika, Gra|evinska knjiga
2 - srednja linija Beograd, 1990.
3 - unutarnji obim
[3] P. Hammond, J. K. Sykulski, Engineering Electro-
Slika 9. Polarni dijagram intenziteta magnetskog polja po
obimu vanjskog provodnika magnetism, Physical Processes and Computation,
Oxford Science Publications, Oxford, 1995.

909000 [4] D. A. Lowther, P. P. Silvester, Computer-Aided

Design in Magnetics, Springer-Verlag, New York, 1986.
120 60
[5] K. M. ^aljan, Metode prora~una elektromagnet-
6000 skih parametara strujnih provodnika, Moskva 1990.
150 30 [6] IEEE Transactions on Magnetics, A Publication of
3000 the Magnetics Society, Year 1997.
1

180 0
3 2

210 330

240 300
270 Izudin Kapetanovi} ro|en je 1. septembra 1953. godi-
1 - vanjski obim ne u Tuzli. Diplomirao je 1976. godine, a magistrirao
2 - srednja linija 1985. godine na Elektrotehni~kom fakultetu Univerzi-
3 - unutarnji obim
teta u Sarajevu. U toku 1985/86 godine obavio je do-
Slika 10. Polarni dijagram intenziteta magnetskog polja po datni postdiplomski studij na Technische Hochschule
obimu srednjeg provodnika
Ilmenau (Njema~ka). U ovom periodu aktivno se bavi
nau~nim radom u oblasti numeri~kog prora~una elek-
Ovakva ta~nost je dovoljna za ve}inu in`enjerskih pro- tromagnetnih i temperaturnih 3-d polja, metodom ko-
ra~una u praksi. Potrebno je napomenuti da prezento- na~nih elemenata. U ovoj oblasti je i doktorirao 1988.
vani algoritam dozvoljava i ve}e ta~nosti, ali sa ve}im godine. Na Fakultetu elektrotehnike i ma{instva Uni-
stepenom diskretizacije oblasti prora~una, {to pove- verziteta u Tuzli pro{ao je sva znanja od asistenta do
}ava vrijeme trajanja prora~una. redovnog profesora. Do sada je objavio preko 60
nau~nih i stru~nih radova. Objavio je i nekoliko knjiga
iz oblasti elektrotehnike.
5. ZAKLJU^AK
U periodu od 1986. do 1988. godine obavljao je du-
Prora~un magnetskog polja u unutra{njosti svakog od `nost prodekana, a od 1988. do 1998. godine du`nost
provodnika i ekrana predstavlja osnovu za sljede}e dekana Fakulteta elektrotehnike i ma{instva Univerzi-
prora~une i analize: teta u Tuzli.

Danas je u zvanju redovnog profesora na Fakulteta
elektrotehnike i ma{instva Univerziteta u Tuzli i Fakulte-
ta za saobra}aj i komunikacije Univerziteta u Sarajevu.
Vlado Mad`arevi} ro|en je u Tuzli 09. 09. 1953. godi-
ne. Osnovno i srednje obrazovanje zavr{io je u Tuzli.
Godine 1972. upisao je Elektrotehni~ki fakultet u Sara-
jevu kao redovni student - smjer elektroenergetski.
Diplomirao je 13. 07. 1976. godine. Nakon izbora u
zvanje asistenta-pripravnika 20. 06. 1977. godine pre-
{ao je na Elektrotehni~ki fakultet u Tuzli. U zvanje asis-
tenta izabran je 23. 03. 1979. godine.
Magistarski rad uspje{no je odbranio 26. 11. 1987. go-
dine na Elektrotehni~kom fakultetu u Sarajevu. Godine
1989. obavio je specijalizaciju na Fakultetu elektroteh-
nike u Brnu, ^SSR, na Katedri za elektri~ne ma{ine, iz
oblasti reluktantnih sinhronih ma{ina. Do sada je obja-
vio preko 20 nau~nih i stru~nih radova.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 57
Doktorsku disertaciju odbranio je 1998. godine na Fa-
kultetu elektrotehnike i ma{instva u Tuzli.
Danas je u zvanju docenta na Fakultetu elektrotehnike
i ma{instva u Tuzli.
Jasmin Smaji} ro|en je 23. 08. 1971. godine u Tuzli,
gdje je zavr{io osnovnu i srednju elektrotehni~ku
{kolu. Na Fakultetu elektrotehnike i ma{instva u Tuzli
diplomirao je 04. 05. 1996. godine. Odmah po
zavr{etku studija izabran je za saradnika u zvanju asis-
tenta na Fakultetu elektrotehnike i ma{instva u Tuzli.
Poslijediplomski magistarski studij zavr{io je na Fakul-
tetu elektrotehnike i ra~unarstva Sveu~ili{ta u Zagrebu
sa usmjerenjem na podru~ja Teorije elektromagnet-
skih polja i CAD. Magistarski rad pod nazivom ”Anal-
iza magnetskih rasipanja malih energetskih transfor-
matora” odbranio je 01. 12. 1998. godine. Danas radi
na Fakultetu elektrotehnike i ma{instva Univerziteta u
Tuzli u zvanju vi{eg asistenta.
58 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
OSNOVNE KARAKTERISTIKE KOMPOZITNIH IZOLATORA
I DOSADA[NJA ISKUSTVA U EKSPLOATACIJI KOMPOZITNIH
IZOLATORA U PRENOSNOJ MRE@I
JP ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE
BASIC CHARACTERISTICS OF COMPOSITE INSULATORS
AND PREVIOUS EXPERIENCES IN USE OF COMPOSITE
INSULATORS IN THE TRANSMISSION NETWORK OF
ELECTROPRIVREDA OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
Ognjen Markovi}
Amra Omeragi}
JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine
Elektroprenos - Sarajevo
Sa`etak
U radu su predo~ene prednosti {tapnih kompozitnih
izolatora u odnosu na druge vrste izolatora koji se ko-
riste u prenosu elektri~ne energije. Tako|er su date
osnovne postavke kojima su se rukovodili stru~njaci
JP Elektroprivrede Bosne i Hercegovine (u daljem tek-
stu EP BiH) kod zamjene kapastih (porculanskih i
staklenih) izolatora kompozitnim izolatorima. S obzi-
rom da je tehnologija kompozitnih izolatora u EP BiH
uvedena (kroz sanacije dalekovoda i redovno odr`a-
vanje) u vremenu koje nije dozvoljavalo provo|enje
dubljih i sveobuhvatnih analiza, bilo je prijeko potreb-
no probleme vezane za primjenu kompozitnih izolato-
ra aktualizirati i podi}i na nivo koje oni, s obzirom na
njihov zna~aj po pouzdanost napajanja elektri~nom
energijom, zaslu`uju. Zbog toga je EP BiH u saradnji s
Elektrotehni~kim fakultetom u Sarajevu realizirala pro-
jekat koji je rezultirao Tehni~kom specifikacijom za
kompozitne izolatore koji se koriste na VN prenosnim
linijama EP BiH. U ovom radu bi}e kori{}eni neki od
rezultata {to ih je dao ovaj projekat.
Prelaskom na kompozitne izolatore na~injen je veliki is-
korak naprijed, po{to su u pitanju {tapni izolatori sa
neprobojivom izolacijom, koji, osim ove, donose i niz
drugih prednosti u odnosu na konvencionalne izolatore.
Abstract
This report are presents the advantages of long rod
composite insulators relative to other insulator types,
used in transmission of electric energy. Also, given are
the basic postulates used by experts of the Public
Enterprise EP B&H for replacement of cap (porcelain
and glass) insulators with composite insulators. In
view of the fact that the technology of composite insu-
lators was introduced at EP B&H at a time which did
not permit deep and comprehensive analysis, it was
necessary to bring up the problems associated with
Kemo Sokolija
Elektrotehni~ki fakultet Univerziteta
u Sarajevo
the use of composite insulators to the level which they
merit due to their characteristics of reliability for sup-
plying electrical energy. Because of that, EP B&H has,
in co-operation with the Electro- technical Faculty, car-
ried out this project, resulting in technical specifica-
tions for the use of composite insulators on EP B&H
high - voltage transmission lines. In this report some of
the results of this project will be used.
Conversion to the use of composite insulators is an
important stride, because long rod insulators with
impenetrable insulation, give numerous other advan-
tages over conventional insulators.
1 . UVOD
Trend usavr{avanja proizvodnje i kori{}enja kompozit-
nih izolatora je u stalnom porastu. Poslije po~etnih
gre{aka i slabosti koje su pokazale prve generacije
kompozitnih izolatora, danas je evidentno da su mo-
derni kompozitni izolatori dostigli zavidan nivo usavr-
{enosti dizajna i prili~no visok nivo usavr{enosti kori{-
}enih materijala. Ipak je kod kompozitnih izolatora pri-
sutan odre|en broj slabosti, koje uti~u na razmimoila-
`enje u mi{ljenju koji je to najbolji proizvodni postupak
i kombinacija materijala ({tap, tijelo, armatura), {to }e
ovaj tip izolatora u~initi u svakom pogledu superiorni-
jim u odnosu na konvencionalne izolatore.
Najdominantniji problem i kod proizvo|a~a i kod koris-
nika kompozitnih izolatora je starenje polimera. Jo{
uvijek ne postoji precizna definicija ovog procesa po{-
to mehanizam starenja nije u potpunosti razja{njen.
Bez obzira na ove nepoznanice, kompozitni izolatori
su, zbog u eksploataciji evidentnih superiornih elek-
tri~nih i mehani~kih karakteristika, kao i ekonomskih
prednosti, kod mnogih korisnika {irom svijeta, ve}
odavno, na prvom mjestu na ljestvici izbora izolatora
za prenosne i distributivne vodove.

2. DIZAJN DUGOG [TAPNOG IZOLATORA
Dizajn dugog {tapnog izolatora razvijen je pod zahtje-
vima za uvo|enje i kori{}enje ultra visokih napona u
prenosne sisteme, ali i zbog nekih drugih zatjeva koji
se ti~u eksploatacije i pouzdanosti prenosnih puteva.
Iako su svi izolatori dizajnirani tako da bi se zadovoljio
uslov da presko~ni napon le`i ispod probojnog napo-
na u normalnim eksploatacionim uslovima, kod kon-
vencionalnih izolatora proboji izolacije su ipak mogu-
}i. Uslovi pod kojima mo`e do}i do proboja konvenci-
onalnog izolatora su: koincidencija visokog elektri~-
nog polja i velikog mehani~kog naprezanja izme|u
krajeva izolatora; termi~ki proboj usljed visoke tempe-
rature okoline i proboj izazvan impulsnim naponom.
Iako ovi slu~ajevi mogu veoma rijetko dovesti do teh-
ni~kih problema u slu~aju moderne proizvodne tehno-
logije i striktne kontrole kvaliteta, kod kapastih izolato-
ra se nikada ne mogu isklju~iti u potpunosti. Me|utim,
slu~ajevi proboja kod dugih {tapnih izolatora u potpu-
nosti su isklju~eni.
Op{te pravilo za duge {tapne izolatore je da je kod
njih najkra}e probojno rastojanje ve}e od polovine
najkra}eg presko~nog rastojanja. [1] Zato su ovi izola-
tori klasificirani kao neprobojivi. S obzirom na mogu}-
nost izrade relativno dugih jedinica {tapnih izolatora,
broj zahtijevanih metalnih dijelova je manji nego u slu-
~aju ekvivalentnog lanca konvencionalnih izolatora,
{to rezultira zna~ajnim u{tedama u te`ini (slika 1).
Specifi~nost dizajna dugog {tapnog izolatora je u to-
me {to se naprezanje na istezanje sa armatura izolato-
ra, prenosi u tijelo izolatora, i to tako da je kompletna
slobodna du`ina izolatora podvrgnuta naprezanju na
istezanje. ^vrsto}a izolacionog tijela zavisi od pre~ni-
ka jezgra, a materijali odre|uju granicu naprezanja.
Oblik i kori{}enje odgovaraju}ih materijala osigurava
veliku pouzdanost rada dugih {tapnih izolatora.
a b
Slika 1. VN izolatori za dalekovode
a - {tapni porculanski izolator
b - {tapni kompozitni izolator
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 59
Razlika izme|u konvencionalnog i dugog {tapnog izo-
latora ogleda se i u iznosu puzaju}e struje, {to je di-
rektna posljedica dizajna izolatora. Lanac kapastih izo-
latora se najve}im svojim dijelom sastoji iz metalnih di-
jelova, tako da se neophodna klizna staza gotovo isk-
lju~ivo posti`e u radijalnom smjeru. Zbog malih radijal-
nih dimenzija tu~ka, u njegovoj blizini se ima ve}a gus-
tina struje nego na rebrima izolatora. Koncentrirano
zagrijavanje dovodi do formiranja suhe zone, te do
nastanka parcijalnih lukova upravo u tom regionu.
Klizna staza dugog {tapnog izolatora raspore|ena je
kako u radijalnom smjeru du` rebara tako i u aksijal-
nom smjeru du` jezgra. Zahvaljuju}i povoljnom omje-
ru izme|u {irine rebara i radijusa jezgre izolatora, gus-
tina puzaju}e struje varira unutar relativno uskog dija-
pazona. Na ovaj na~in posti`e se optimalno iskori{te-
nje izolacione povr{ine.
Usporedna istra`ivanja radio smetnji pokazuju da ka-
pasti izolatori izazivaju radio smetnje vi{eg nivoa od
onih {to se imaju kod dugih {tapnih izolatora. Osim to-
ga kapasti izolatori pokazuju lo{ije pona{anje u uslovi-
ma zaga|ene atmosfere zbog ~injenice da su na njiho-
voj donjoj povr{ini prisutna rebra. Ovo je razlog da ka-
pasti izolatori zahtijevaju 20% du`u kliznu stazu od du-
gih {tapnih izolatora, kod jednakih uslova eksploatacije.
3. OSNOVNA RAZLIKA IZME\U
KOMPOZITNIH IZOLATORA
I PORCULANSKIH [TAPNIH IZOLATORA
Iako su publikovani zaklju~ci da su performanse {tap-
nog porculanskog izolatora superiornije u odnosu na
performanse {tapnih kompozitnih izolatora, a uglav-
nom bazirani na podacima CIGRÉ ~ija je statistika uk-
lju~ivala prvu generaciju kompozitnih izolatora sa svim
njihovim ”dje~ijim bolestima”, pod znakom pitanja, ko-
risnicima izolatora se preporu~uje da kod odabira vrs-
te izolatora prave ekonomsku usporedbu izme|u
{tapnih porculanskih i {tapnih kompozitnih izolatora,
uzimaju}i u obzir ~injenicu da ne smiju upore|ivati
{tapne porculanske izolatore dobrog kvaliteta sa kom-
pozitnim izolatorima koji su verificirani kao lo{i izolato-
ri. Dobar izolator mo`e se dobiti u slu~aju savr{ene
kombinacije dizajna dugog {tapa i materijala. Ali ova
”savr{ena” kombinacija proizvodnom procesu je jo{
uvijek nepoznata (”know - how”).
Bitna karakteristika koja odlikuje {tapne kompozitne
izolatore i stavlja ih ispred konvencionalnih kapastih
izolatora i {tapnih porculanskih izolatora je hidrofobi~-
nost povr{ine (ku}i{ta) izolatora. Hidrofobi~nost je
osobina stvaranja kaplji~astog sloja na povr{ini kom-
pozitnog izolatora u odnosu na ostale vrste izolatora
kod kojih je to vodeni film koji prekriva cjelokupnu
povr{inu. Kod hidrofobi~ne povr{ine vrijednost puza-
ju}e struje po povr{ini je mala, ne postoji mogu}nost
stvaranja suhih zona, a usljed toga ni pojave lukova iz-
nad suhih zona.
Ova odlika kompozitnih izolatora posebno je izra`ena
kod izolatora sa sadr`ajem silikona u materijalu ku}i{-
ta. Po{to ovaj materijal odlikuje postojanje molekula
niske molekularne te`ine koje imaju mogu}nost difun-
60 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
diranja iz unutra{njosti na povr{inu izolatora, to se iz-
gubljena hidrofobi~nost mo`e obnoviti. Kompozitni
izolatori sa ku}i{tem od silikonske gume pokazali su
dobre eksploatacione karakteristike u uslovima zaga-
|ene okoline, jer mogu, u odre|enim uslovima, obno-
viti svoju hidrofobi~nost i uspostaviti visoku izolacionu
~vrsto}u i nakon {to su bili prekriveni slojem zaga|e-
nja ili do`ivjeli eroziju.
Niskomolekularne supstance mogu prodrijeti u sloj za-
ga|enja koji prekriva povr{inu izolatora. Usljed toga,
sloj natalo`enog zaga|enja postaje, tako|e, hidrofobi-
~an, {to bitno zavisi od vremenskog trajanja suhog pe-
rioda i debljine povr{inskog zaga|enja, kao i od vrste
zaga|enja.
Osnovni nedostatak materijala koji se koriste kod kom-
pozitnih izolatora je starenje. Starenjem polimera povr-
{ina postaje hidrofilna (pove}ava se klasa hidrofobi~-
nosti), {to direktno uti~e na izolaciono pona{anje (po-
ve}anje povr{inske vodljivosti) prikazano na slici 2. [2]
vodljivost magle
Slika 2. Uticaj starenja na izolaciono pona{anje
polimerne povr{ine
(nx - koeficijent nagiba karakteristike zaga|enja)
Smanjenje presko~nog napona ispod karakteristike
koja odgovara uniformnom sloju mogu}e je zbog vo-
lumne erozije i trackinga.
Kod obnovljene hidrofobi~nosti, kao {to je re~eno, i sloj
zaga|enja nakon izvjesnog perioda bez prisustva vla-
ge postaje hidrofobi~an. Presko~ni napon bi tada po-
novno dostigao vrijednost presko~nog napona za kap-
lji~asti sloj, bez preduzetih mjera ~i{}enja izolatora.
Po{to se silikon, zbog svojih karakteristika i cijene, ne
mo`e sam koristiti kao materijal ku}i{ta, dodaju se od-
re|ene koli~ine aditiva, uglavnom neorganskih. [3] Ko-
li~ina aditiva u materijalu ku}i{ta ima uticaja na brzinu
obnavljanja hidrofobi~nosti. [to je ve}a koli~ina aditi-
va to se sporije obnavlja hidrofobi~nost, jer aditivi u
materijalu sprje~avaju migraciju molekula niske mole-
kularne te`ine iz unutra{njosti na povr{inu, pa je i spo-
rije obnavljanje hidrofobi~nosti. S druge strane, pove-
}anje koli~ine aditiva ima uticaja na otpornost materi-
jala na tracking i eroziju. Da bi se oba zahtjeva (brzina
obnavljanja hidrofobi~nosti i otpornost na tracking i
eroziju) zadovoljila, potrebno je ispuniti uslov optimal-
ne formulacije materijala ku}i{ta.
4. OP[TE PREDNOSTI DIZAJNA
I MATERIJALA KOMPOZITNIH IZOLATORA
Kod odabira odre|ene vrste aparata ili dijela opreme
obi~no se porede dobre osobine vi{e vrsta aparata s
jedne strane i lo{e osobine istih s druge strane. Tako i
kod opredjeljivanja za kompozitne izolatore, {tapne
porculanske izolatore ili konvencionalne izolatore upo-
re|uju se i ”vagaju” njihove dobre i lo{e strane.
Kod kompozitnih izolatora nedvojbena je ~injenica da
je njihova lo{a osobina starenje materijala ku}i{ta, za
koje jo{ uvijek nije poznat proces u potpunosti. Uz ovo
se ve`e i ~injenica da onda nije mogu}e sa sigurno{-
}u utvrditi `ivotni vijek izolatora, kao i prepoznati kraj
`ivotne dobi izolatora. Me|utim, pored ove slabe stra-
ne, mnogobrojne dobre osobine kompozitnih izolato-
ra stavljaju ih u prvi plan i korisnicima ih karakteri{u
kao ekonomi~ne i pouzdane jedinice.
Neke od osnovnih prednosti kompozitnih izolatora su:
1. Manja te`ina, odnosno pove}ani odnos ~vrsto-
}a/masa. Smanjenje te`ine postignuto je odsustvom
metalnih armatura, koje su bile prisutne kod konvenci-
onalnih kapastih izolatora. Ovo smanjenje je postignu-
to i druga~ijim dizajnom kompozitnog izolatora u od-
nosu na konvencionalni. U nastavku je prikazan prim-
jer sni`enja mase kompozitnih izolatora u odnosu na
konvencionalne.
Dimenzionirati izolaciju dalekovoda prema sljede}im
zahtjevima:
• sistemski napon: 420 kV;
• maksimalno radno optere}enje: 54 kN;
• mehani~ki faktor sigurnosti: 3,5;
• min. prelomno optere}enje izolatora: 190 kN;
• specifi~na klizna staza: 25 mm/kV;
• izdr`ljivi atmosferski prenapon: 1425 kV;
• izdr`ljivi sklopni prenapon: 1050 kV.
Za lanac konvencionalnih kapastih izolatora (20 kom.
kapastih anti-fog izolatora F 210/170) ima se:
• min. prelomno optere}enje: 210 kN;
• klizna staza (20x530): 10600 mm;
• du`ina lanca (20x170): 3400 mm;
• izdr`ljivi atmosferski prenapon: 1900 kV;
• neto te`ina izolatorskog lanca: 190 kg.
Za kompozitni izolator od silikonske gume (1 kom.)
ima se:
• specifi~no mehani~ko optere}enje (SML IEC
1109): 225 kN;
• klizna staza (20% bonusa): 8400 mm;
• du`ina izolatora: 3000 mm;

• izdr`ljivi atmosferski prenapon: 1550 kV;
• neto te`ina izolatora: 16 kg.
U Tabeli I prikazani su podaci koji govore o tome {ta u
pogledu sni`enja mase donosi tehnologija izrade
kompozitnog izolatora.
Masa (kg)
Napon Konvencionalni Kompozitni
(kV)
Br. I V
I lanac
diskova lanac lanac
230 12 205 410 16 32
345 18 306 612 27 54
500 25 427 854 50 100
Tabela I
Usporedba masa porculanskih i kompozitnih izolatora
2. Otpornost na vandalizam se ogleda u otpornosti
izolatora na pu{~anu vatru. Dok je kod konvencional-
nih izolatora pogodak zna~io sasipanje izolacije, kod
kompozitnih izolatora se to ne de{ava. Jedino mo`e
do}i do o{te}enja materijala ku}i{ta ili {tapa, ali izola-
tor i dalje ostaje u funkciji (dodu{e sa mogu}im o{te-
}enjem {tapa i njegovoj direktnoj izlo`enosti uticajima
okoline). Samim dizajnom kompozitnih izolatora sma-
njena je silueta izolatora, a time i mogu}nost za pogo-
dak pu{~anom vatrom.
3. Veoma va`na osobina kompozitnih izolatora je hid-
rofobi~nost povr{ine i mogu}nost njenog obnavljanja,
{to je prezentirano u prethodnoj ta~ki.
4. Jednostavno rukovanje, transport i monta`a direk-
tne su posljedice manje te`ine izolatora, kao i manje
potrebno vrijeme za monta`u na stubove.
5. Smanjenje te`ine kompozitnih izolatora otvara mo-
gu}nost kori{}enja druga~ijih konstrukcija dalekovod-
nih stubova koji su manji i jeftiniji u odnosu na dosada{-
nje, kao i kori{}enje novih - kompaktnih linija koje se ve-
oma lako uklapaju u okoli{ i zahtijevaju u`e koridore.
6. Jedna od veoma va`nih osobina kompozitnih izola-
tora, pogotovo sa ekonomskog aspekta, je da oni ne
zahtijevaju ~i{}enje, a ako je ~i{}enje i potrebno, on-
da je to mnogo rje|e nego {to je to slu~aj kod konven-
cionalnih (staklenih i porculanskih) izolatora. Samim
tim su ni`i tro{kovi odr`avanja dalekovodnih linija.
7. Ostale bitne osobine kompozitnih izolatora su estetski
aspekt, zadovoljavanje zahtjeva za uklapanje u okoli{.
Kao {to se iz izlo`enog mo`e vidjeti mnogo je razloga
”ZA” kori{}enje kompozitnih izolatora.
5. PRESJEK TRENUTNOG STANJA
U PRENOSNOJ MRE@I EP BiH
SA ASPEKTA IZOLACIJE DALEKOVODA
U posljednje dvije godine u EP BiH (u dijelu prenosne
mre`e) izvode se aktivnosti na zamjeni kapastih izola-
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 61
tora kompozitnim izolatorima, i to u sklopu redovnog i
preventivnog odr`avanja, kao i u aktivnostima na sa-
naciji prenosnih linija.
Od kapastih izolatora, u prenosnoj mre`i su prisutni
stakleni i porculanski izolatori tipa ”cap & pin”. Radi se
o izolatorima sa krajnjim spojnim elementima bati} -
zdjelica. Promjer bati}a je 16 mm za 110 kV i 220 kV
izolatore, a 20 mm za 400 kV izolatore. Specifi~no me-
hani~ko optere}enje (SML) izolatora na 110 kV i 220
kV vodovima je 120 kN. Kod kompozitnih izolatora
zadr`ani su isti zahtjevi. Specifi~no mehani~ko optere-
}enje koje se koristi u 400 kV mre`i EP BiH iznosi 160
kN. Kapasti izolatori su prisutni u prenosnoj mre`i od
prvih po~etaka njenog podizanja. Na dalekovodima
110 kV i 220 kV nalazi se ugra|eno oko 450.000 ko-
mada kapastih izolatora tipova U120BS, K3 i KT120.
Na 400 kV dalekovodima ugra|eno je oko 150.000 ko-
mada kapastih izolatora tipova U160BS i U160PS.
Tokom ratnih djejstava na prostoru Bosne i Hercegovi-
ne, kapasti izolatori su se pokazali veoma ranjivim na
ru{ila~ke nalete, {to je dovodilo do stradanja izolacije
i pada linije.
Poslijeratni period je okarakterisan intenzivnom sana-
cijom cjelokupne prenosne mre`e. Kako se radilo o
velikim uni{tavanjima i o{te}enjima, tako ovu obimnu
sanaciju nije bilo mogu}e ostvariti bez inostrane po-
mo}i. U sklopu sanacije prenosnih linija bilo je potreb-
no izvr{iti i sanaciju izolacije. U tom trenutku EP BiH se
na{la na prekretnici, da li nastaviti sa dosada{njom
praksom kori{}enja kapastih izolatora ili se opredjeliti
za duge {tapne izolatore. Jo{ prije rata EP BiH je iz
svjetske literature imala pozitivna saznanja o kori{}e-
nju {tapnih kompozitnih izolatora za prenosne linije, ali
su oni tada bili mnogo skuplji. Taj trend uvo|enja kom-
pozitnih izolatora bio je najvi{e izra`en kod elektropriv-
rednih kompanija na podru~ju USA i Kanade, gdje je
do{lo do masovne zamjene kapastih izolatora s kom-
pozitnim izolatorima. EP BiH se rasteretila predrasuda
(koje se i danas mogu sresti u literaturi i kod nekih
kompanija) kroz naprijed spomenuta opredjeljenja i
kroz iskustvo susjedne, na EP BiH naslonjene, mre`e
BH @eljeznica u ~ijoj se 25 kV monofaznoj mre`i, a po-
sebno u tunelima gdje je prisutna velika koncentracija
vlage, ve} 30 godina koriste kompozitni izolatori s ku-
}i{tem od teflona. BH @eljeznice posjeduju pozitivno
iskustvo u eksploataciji ovakvih kompozitnih izolatora.
Kompozitni izolatori su osjetno pojeftinili u odnosu na
izolatore koji su se proizvodili krajem 80-tih godina, {to
je posljedica {irenja njihove proizvodnje kako na pod-
ru~ju USA i Kanade tako i u Evropi. Opredjeljenje EP
BiH kroz donacije i sanaciju je bilo da se prekine sa
dosada{njom praksom upotrebe kapastih izolatora i
da se po~nu koristiti izolatori sa neprobojnom izolaci-
jom. Tom prilikom izbor su bili kompozitni izolatori.
Stru~njaci EP BiH su definisali osnovne parametre ko-
ji karakteri{u uslove monta`e i eksploatacije kompozit-
nih izolatora u prenosnoj mre`i. Osnovni zahtjevi koji
su postavljeni bili su da kompozitni izolatori budu pot-
puno kompatibilni u mre`i dotada{njim lancima ka-
pastih izolatora, odnosno da kod zamjene starih izola-
tora novim izolatorima nisu potrebna nikakva prilago-
62 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
|enja, a da se zadovolje tra`eni izolacioni nivoi. Defi- proizvo|a~i i materijali ku}i{ta koje je koristio pojedini
nisani su zahtjevi za kompozitne izolatore kroz tehni~- proizvo|a~.
ke karakteristike, odnosno elektro-mehani~ke karakte-
ristike, geometriju izolatora i uslove eksploatacije. Kod
Proizvo|a~ 220 kV 110 kV Ukupno
definisanja tehni~kih karakteristika pridr`avalo se va-
`e}ih IEC propisa. Sediver 81 1.662 1.743
Bitno je napomenuti da su stru~njaci EP BiH definisali
tehni~ke zahtjeve, ali tom prilikom nisu mogli uticati na Ohio Brass 9 988 997
izbor isporu~ioca (proizvo|a~a) kompozitnih izolatora, Reliable – 249 249
{to je ~inio donator. Javilo se {arenilo ugra|enih kom-
pozitnih izolatora u prenosnoj mre`i EP BiH, ali }e ono Tabela II
dobro do}i u budu}nosti za sticanje iskustava u ek- Pregled ugra|enih kompozitnih izolatora
sploataciji ovih izolatora.
Po{to su 110 kV i 220 kV mre`e gra|ene prve, tako su
Proizvo|a~ Materijal ku}i{ta
i izolatori, koji su tada ugra|eni na ove vodove, sada
ve} stari. Radi se o izolatorima ~ija je `ivotna dob oko Sediver EPDM Armoulite
30 godina. Tu se ve} javlja starost materijala, starost i
naru{enost glazure, korozija ~eli~nih armatura izola- Ohio Brass Silicone Alloy ESP
torskog lanca. Tako|e je uo~eno da se radi starosti
izolatora javljaju mnogi problemi. Tokom eksploatacije Reliable Silicone Rubber
su uo~ena kriti~na mjesta gdje su kapasti izolatori ve- Tabela III
oma ~esto stradali od preskoka ili proboja. Materijali ku}i{ta kod kompozitnih izolatora
pojedinih proizvo|a~a
Jo{ je u predratnom periodu bila planirana zamjena
stare izolacije novom izolacijom. Rat je tu zamjenu od-
godio za neko vrijeme, a zbog ratnih djejstava veliki Evidentno je da je trenutno najvi{e ugra|enih izolato-
dio mre`e je uni{ten i o{te}en. ra proizvo|a~a Sediver sa ku}i{tem od EPDM-a. Ovaj
tip izolatora prvi je nabavljen i prvi se po~eo ugra|iva-
S obzirom na ovo stanje i trenutnu materijalnu situaciju ti, tako da ne postoji poseban razlog za{to su izolato-
u EP BiH, ne mo`e se pristupiti planiranoj sistematskoj ri sa ku}i{tem od EPDM najvi{e zastupljeni u prenos-
zamjeni izolacije. Odlu~eno je da se na svim dalekovo- noj mre`i.
dima 110 kV, koji se saniraju, ugra|uju kompozitni izo-
latori, a da se na dalekovodima 110 kV i 220 kV u ek- S obzirom na koli~inu ugra|enih kompozitnih izolato-
sploataciji ne ide na zamjenu kompletne izolacije, ve} ra u prenosnu mre`u, EP BiH se nalazi na po~etku
su izdvojene manje koli~ine kompozitnih izolatora koji uvo|enja i kori{}enja istih. U Tabeli IV dat je okvirni
se ugra|uju prilikom intervencija i na mjestima gdje je pregled budu}ih potreba za ugradnjom (zamjenom)
uo~ena u~estalost kvarova usljed preskoka i proboja. novih izolatora.

Na 400 kV mre`i ugra|eni su stakleni izolatorski ~lan-

ci koji su relativno noviji, jer je 400 kV mre`a izgra|e- Naponski nivo
110 220
na kasnije od 110 kV i 220 kV mre`e. Trenutno se ne (kV)
planira njihova zamjena kompozitnim izolatorima, ma- Broj kapastih
da se i tu radi u ratu o{te}enoj mre`i. Sanacija se izvo- 250.000 200.000
izolatora (kom)
di zamjenom o{te}enih pojedinih ~lanaka ili izolator-
skih lanaca novim, tako|e staklenim izolatorima. U Koli~ina
narednom periodu, ovo opredjeljenje }e biti predmet porculanskih 40 50
dalje analize i razmatranja. izolatora (%)
Po~etak kori{}enja kompozitnih izolatora u prenosnoj Koli~ina
mre`i EP BiH datira od sredine 1996. godine, kada se porculan. 100.000 100.000
ugra|uju prvi izolatori u sklopu sanacije dalekovoda izolatora (kom)
110 kV Biha} 1 - Bosanska Krupa. Za tu sanaciju su ko-
ri{}eni kompozitni izolatori proizvo|a~a Sediver, sa ku- Ekvivalentni br.
12.500 7.500 Total
}i{tem od EPDM-a i fiber-glasnim {tapom. Nakon toga komp. izolatora
se pri{lo sanaciji drugih dalekovoda na naponskim ni-
voima 220 kV i 110 kV. Nastavak sanacije je okarakteri- Sredstva za 5
1.500.000 1.650.000 3.150.000
san ugradnjom kompozitnih izolatora razli~itih proizvo- god. (DEM)
|a~a, kao {to su Sediver, Ohio Brass, Reliable, gdje je
Sredstva za 1
kriterij za odabir proizvo|a~a diktirao donator. 300.000 330.000 630.000
god. (DEM)
U Tabeli II dat je pregled ugra|enih kompozitnih izola-
tora pojedinih proizvo|a~a po naponskim nivoima, s Tabela IV
napomenom da se ugra|ene koli~ine pove}avaju iz Okvirni pregled budu}ih potreba za ugradnjom i zamjenom
dana u dan. U Tabeli III dati su (samo informativno) novih izolatora u visokonaponskoj mre`i Bosne i Hercegovine

U dosada{njoj eksploataciji kompozitnih izolatora nije
bilo nikakvih ispada na vodovima koji su bili uzrokova-
ni o{te}enjem ili lomom kompozitnih izolatora.
Vizuelnom inspekcijom pojedinih izolatora, koja je
obavljena dvogledom, utvr|eno je da tokom dvogo-
di{nje eksploatacije nije do{lo do nekih bitnih promje-
na na povr{ini kompozitnih izolatora osim talo`enja
manjih koli~ina zaga|enja (pra{ina, ...) u zavisnosti od
regije u kojoj su ugra|eni. Nisu zapa`ene nikakve
promjene na povr{ini izolatora koje bi mogle indicirati
na degradaciju materijala ku}i{ta.
Da bi se predo~ili uslovi eksploatacije izolatora u pre-
nosnom sistemu EP BiH, kratko }e se navesti neka bit-
na obilje`ja istih.
Ve}i dio elektroenergetskog sistema Bosne i Hercego-
vine uglavnom radi u uslovima nezaga|ene ili srednje
zaga|ene atmosfere, {to odgovara I i II klasi zaga|e-
nja po IEC 815. Samo djelimi~no prenosne linije pro-
laze kroz zaga|ene industrijeske zone kao {to su Ka-
kanj, Tuzla, Lukavac, Zenica, gdje se mo`e govoriti o
tre}oj i eventualno ~etvrtoj klasi zaga|enja (TE Kakanj
i TE Tuzla). Prenosna mre`a EP BiH ne nalazi se u bli-
zini mora, pa samim tim kompozitni izolatori nisu izlo-
`eni uticaju slanih vjetrova sa mora.
Bitno je ista}i da se u planinskim predjelima, na prevo-
jima, javljaju veoma ~esto atmosferska pra`njenja.
Ova ~esta pra`njenja su bila uzrokom proboja kapas-
tih izolatora i ~estih ispada linija.
Specifi~na klizna staza koja se koristi za porculanske i
staklene izolatore je 16 mm/kV, s tim da se za vi{e za-
ga|ena podru~ja ta specifi~na klizna staza pove}ava
dodavanjem dodatnih ~lanaka za odre|eni naponski
nivo. Naprimjer, za 110 kV naponski nivo kod normalnih
uslova koristi se 7 ~lanaka u izolatorskom lancu, a u us-
lovima kada se zahtijeva elektri~no poja~ana izolacija 8
~lanaka u lancu. Kod kompozitnih izolatora se koristi 20
mm/kV za specifi~nu kliznu stazu bez obzira u koji dio
prenosne mre`e se oni ugra|uju, s tim da }e se tokom
eksploatacije pratiti njihovo pona{anje u uslovima zaga-
|ene atmosfere. Stru~njaci EP BiH su uvidjeli da pove-
}anje klizne staze sa 16 mm/kV na 20 mm/kV ne pove-
}ava jedini~nu cijenu izolatora, tako da se za istu cijenu
dobio izolator sa ve}om kliznom stazom.
6. BUDU]I NA^INI MONITORINGA
KOMPOZITNIH IZOLATORA
U EKSPLOATACIJI, KAO I U^E[]E
EP BiH U SWEDISH TRANSMISSION
RESEARCH INSTITUTE PROGRAMU
PRA]ENJA IZOLATORA
Uvo|enjem kompozitnih izolatora u prenosnu mre`u
nametnuo se problem njihovog pra}enja tokom ek-
sploatacije. Kako su ovi izolatori podlo`ni promjenama
na povr{ini i u strukturi, koje mogu dovesti do naru{a-
vanja mehani~kih i elektri~nih osobina izolatora, to je
veoma bitno pra}enje njihovog pona{anja da bi se na
vrijeme uo~ile sve promjene koje mogu dovesti do
degradacije ku}i{ta i uzrokovati ozbiljnija o{te}enja u
strukturi izolatora.
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 63
Trenutno, u EP BiH ne postoji mogu}nost formiranja
ispitne laboratorije za pra}enje pona{anja izolatora u
simuliranim uslovima, pa se pri{lo konceptu pra}enja
izolatora u `ivoj eksploataciji. Po{to su ovo prvi iskora-
ci u tu problematiku, prvo }e se pristupiti vizuelnoj in-
spekciji, a kasnije }e se, prema zahtjevima koji se bu-
du nametali tokom eksploatacije, dijagnostika vodova
u pogonu pro{irivati i na druge tehnike.
Bitno je naglasiti da se od ove godine EP BiH uklju~ila
u STRI-ov (Swedish Transmission Research Institute)
CIS Program (Composite Insulator Status Program).
Radi se o projektu koji je uspostavio STRI , [4] a u cilju
skupljanja podataka, njihove analize i razmjene infor-
macija izme|u korisnika, o pona{anju kompozitnih izo-
latora u eksploataciji. Na ovaj na~in bi se do{lo do saz-
nanja o pona{anju razli~itih tipova izolatora u razli~itim
eksploatacionim i uslovima okoline, {to bi korisnicima
omogu}ilo pravilan izbor kompozitnih izolatora.
CIS Program se provodi kroz dva segmenta, a to su vi-
zuelna inspekcija i utvr|ivanje klase hidrofobi~nosti.
Vizuelna inspekcija se provodi u cilju utvr|ivanja de-
terioracije i o{te}enja na izolatoru koji mogu uticati na
elektri~ne i mehani~ke karakteristike izolatora. Kod
ove inspekcije se preporu~uje da se ustanovi sa koje
strane su deterioracija i o{te}enja primje}eni. To mo`e
pomo}i da se ustanovi da li je o{te}enje izazvano UV
zra~enjem, uticajem vjetra ili nekim izvorom zaga|e-
nja. Naj~e{}e promjene na kompozitnom izolatoru ko-
je se mogu otkriti vizuelnom inspekcijom su: kredasti
prah, korona opekline i usjeci, korozija armatura, prs-
kotine, naprsline, erozija, zaprljanje, izlaganje {tapa
uticaju atmosferilija, punktura i tracking. Tako|er je
kod ove metode bitno da osoba koja obavlja inspekci-
ju ima iskustva u dizajnu, materijalima i pona{anju sva-
kog tipa kompozitnih izolatora i treba biti upoznata sa
mogu}im na~inom o{te}enja svakog tipa.
Ispitivanje hidrofobi~nosti se provodi u cilju utvr|ivanja
promjena materijala ku}i{ta nakon odre|enog vreme-
na eksploatacije u odnosu na zaga|enje i vla`nost
povr{ine (stvaranje kaplji~astog sloja). Hidrofobi~nost
materijala podijeljena je u klase od HC 1 do HC 7. Is-
pitivanje klase hidrofobi~nosti se provodi prskanjem (u
trajanju od 20-30 sekundi) obi~nom vodom donje i
gornje povr{ine rebara i {tapa izolatora i utvr|ivanjem
klase u vremenskom periodu unutar 10 sekundi nakon
zavr{etka prskanja. Kod ispitivanja klase hidrofobi~-
nosti treba se uzeti u obzir kontaktni ugao zaostajanja
kapi Θr izme|u vodene kapi i povr{ine izolatora (slika
3). Kod klase HC 1 imaju se samo diskretne kapi na
povr{ini izolatora, a Θr≈800 za najve}i broj kapi, dok se
kod HC 7 ima kontinuirani vodeni film preko cijele pov-
r{ine izolatora. Sve ostale klase hidrofobi~nosti bi tre-
bale da le`e izme|u HC 1 i HC 7.
Zrak
θr
Voda
θa
Materijal θ a - ugao prednja~enja kapi
ku}i{ta θ r - ugao zaostajanja kapi
Slika 3. Definisanje kontaktnih uglova
64 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
Radi sticanja vlastitih iskustava i uklju~enja u CIS
Program, u EP BiH je planirano formiranje tri ispitna
poligona u razli~itim eksploatacionim uslovima (slabo
zaga|ena okolina, srednje i veoma zaga|ena okoli-
na). Ispitni poligoni su formirani u okviru dalekovodnih
linija 110 kV tako {to su na odre|eni stub ugra|eni
kompozitni izolatori razli~itih proizvo|a~a (Tabela III).
Izolatori su ugra|eni po sistemu ”jedan tip izolatora
(jedan proizvo|a~) - jedna faza”. U narednom periodu
bi}e organizovani izlasci na teren, gdje }e se vizuel-
nom inspekcijom poku{ati otkriti eventualne promjene
na izolatorima tokom eksploatacije. Nakon jednogo-
di{nje eksploatacije bi}e izvr{eni svi pregledi i testira-
nja u skladu sa STRI-ovim ispitnim protokolom. Rezul-
tati testiranja }e kroz ispitne protokole biti upu}eni u
STRI na njihovu dalju analizu. Upore|ivanjem rezulta-
ta pra}enja pona{anja izolatora uz ve} poznate uslove
okoline, mo}i }e se dobiti informacija kako se pona{a-
ju pojedini tipovi izolatora, kao i koji bi izolatori najbo-
lje odgovarali datim uslovima eksploatacije.
Tako|er se na ove poligone planira monta`a prenos-
nih monitora zaga|enja izolatora CPI (Current Pulse
Integrator) [5], za svaki poligon po jedan ure|aj, koji
omogu}uju:
• procjenu elektri~nih performansi izolatora u uslovi-
ma zaga|enja;
• ustanovljavanje potreba za ~i{}enjem i odr`ava-
njem izolatora da bi se preduprijedili preskoci us-
ljed zaprljanja i redukovali tro{kovi odr`avanja;
• pore|enje pona{anja izolatora razli~itih dizajna i
materijala u zaga|enim uslovima, kao i prou~ava-
nje starenja kompozitnih izolatora;
• ustanovljavanje zaga|enih zona u lokalnim pod-
ru~jima odgovornim za termi~ka naprezanja i spe-
cificiranje klase zaga|enosti za ZnO odvodnike
prenapona prema IEC testu u vje{ta~ki izazvanom
zaga|enju;
• ustanovljavanje termi~kog naprezanja na ZnO od-
vodnicima prenapona izazvanog zaga|enjem u ek-
sploataciji, kao i kod laboratorijskih testova.
Amplituda impulsa puzaju}e struje isto kao i trajanje
impulsa puzaju}e struje je dobar indikator stanja izola-
tora. Poznato je da je amplituda struje veoma presud-
na za preskok, dok je trajanje impulsa presudno za
naprezanje povr{ine kompozitnih izolatora. Kod poja-
ve puzaju}e struje na vla`noj zaprljanoj povr{ini izola-
tora javljaju se suhe zone. One uslovljavaju pojavu
parcijalnih lukova koji se na kraju ”vezuju” u seriju i
javlja se preskok kompletnog izolatora.
Instrument mjeri i bilje`i integral impulsa puzaju}e
struje na izolatorima i odvodnicima prenapona, i mo`e
raditi sa veoma dobrom rezolucijom. Sa integriranjem
impulsa se startuje kada vr{na vrijednost impulsa pri-
je|e zadanu vrijednost.
Instrument ima dva dijela: glavni dio koji sadr`i elek-
troniku integratora i kolo za procesiranje i prezentaciju
podataka, i mjerni dio koji sadr`i mjerni otpornik sa
za{titnim dijelom. Sakupljeni i procesirani podaci mo-
gu biti prikazani na displeju. U periodu od septembra
1994. do februara 1996. godine (kada su poduzete ak-
tivnosti na ispitivanju razli~itih ure|aja za ispitivanje za-
ga|enja), CPI ure|aj se pokazao veoma dobro i u sag-
lasnosti sa izvje{tajem EPRI-ja pokazao superiornu
pouzdanost. Ure|ajem je mogu}e upravljati i lokalno i
daljinski (preko PC-a), {to olak{ava pregled i analizu
podataka. U slu~aju kori{}enja ovog ure|aja na ispit-
nim poligonima dobi}e se informacije o pona{anju
izolatora u tri razli~ita podru~ja (stepena zaga|enosti),
{to bi trebalo omogu}iti lak{u usporedbu podataka.
Pra}enje pona{anja kompozitnih izolatora u pogonu
nastavi}e se i u budu}nosti kroz STRI-ov CIS Program,
ali i kroz vlastite programe koji }e imati za cilj stvaranje
osnovnih podloga za komparaciju rezultata kroz du`i
vremenski period eksploatacije u realnim eksploataci-
onim uslovima.
EP BiH ne `eli da se zadr`i samo na svjetskim iskus-
tvima kori{}enja kompozitnih izolatora i da iz tih iskus-
tava donosi zaklju~ke koji bi se mogli koristiti i u vlas-
titoj prenosnoj mre`i, ve} `eli da oformi vlastitu ”bazu
podataka” koja }e omogu}iti pra}enje svjetskih dos-
tignu}a na ovom polju, ali i vlastito u~e{}e u tome i
dostizanje odre|enog maksimuma u eksploataciji vo-
dova u odnosu na ovaj problem. To je i zapo~eto rea-
lizacijom projekta dodijeljenog Elektrotehni~kom
Fakultetu u Sarajevu uz aktivno u~e{}e kadrova iz EP
BiH i uklju~ivanjem u STRI-ov projekat pra}enja pona-
{anja izolatora.
7. ZAKLJU^AK (PITANJA ZA DISKUSIJU)
Kori{}enjem kompozitnih izolatora u prenosnoj mre`i
mogu se posti}i mnoga pobolj{anja i u{tede u odno-
su na kapaste izolatore. Ove prednosti su obra|ene u
prethodnim ta~kama.
Me|utim, radi mogu}nosti starenja izolatora u eksploa-
taciji, koje jo{ uvijek nije precizno definisano, i radi
promjena koje mogu dovesti do degradacije ku}i{ta
izolatora, odnosno promjena u samoj strukturi, razvije-
ne su ispitne tehnike koje se mogu primijeniti za izolato-
re van pogona, kao i tehnike za ispitivanje kompozitnih
izolatora u toku eksploatacije. [6, 7] Ispitnim tehnikama
koje se koriste za izolatore van pogona mogu se ispita-
ti kompozitni izolatori prije njihove monta`e na liniju.
Pra}enje pona{anja izolatora u pogonu je kompleksan
problem. Na to navodi ~injenica da jo{ uvijek u svijetu
ne postoji ispitna tehnika koja }e sa sigurno{}u utvrdi-
ti stanje izolatora. Za pra}enje kompozitnih izolatora u
eksploataciji trenutno se koriste vizuelna inspekcija, I-
R termografija, oprema za no}no slikanje, akusti~na
detekcija, mjerenje raspodjele elektri~nog polja. Mno-
gi svjetski stru~njaci, a i firme, predla`u kori{}enje naj-
manje dvije, pa ~ak i tri ispitne metode u kombinaciji.
Mnogi korisnici su ve} koristili neke ispitne tehnike i
njihove kombinacije i dobili zadovoljavaju}e rezultate,
ali stoji ~injenica da je pona{anje kompozitnih izolato-
ra u tim sistemima usko vezano sa klimatskim i eksplo-
atacionim uslovima koji tu vladaju.
Da bi se rije{ili ili sveli na minimum eventualni proble-
mi koji mogu nastati tokom eksploatacije kompozitnih
izolatora, a uz zadovoljenje ekonomskog aspekta, pot-
rebno je jo{ jednom naglasiti neka zna~ajna, jo{ uvijek
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 65
otvorena pitanja kad je rije~ o pouzdanosti linija na ko- [4] STRI Guide 3, 96/1, Composite Insulator Status
jima su ugra|eni kompozitni izolatori: Program.
1) Koje su postoje}e tehnike monitoringa najpouzda- [5] Catalogue of Insulator Contamination Monitor,
nije, i koje kombinacije ovih tehnika daju najbolje re- TransiNor As
zultate? S tim u vezi bitno je razjasniti koje tehnike
[6] C. de Tourreil: ”Some ”In Service Diagnostic Test
pojedina~no daju najbolje rezultate s obzirom da li
Techniques” for Composite Insulators, what they
se vr{e sa zemlje, iz helikoptera ili sa stuba (za one
presently can and cannot do”, International Sympo-
tehnike koje je mogu}e izvesti sa svih ovih lokacija).
sium on Modern Insulator Technologies, Coral Gables,
2) Kada se mo`e koristiti smanjena klizna staza od Florida, 1997.
20%, a da se ne naru{i sigurnost rada dalekovod-
[7] Review of ”In Service Diagnostic Testing” of
ne linije, odnosno sistema u cjelini, i kako se ovo
Composite Insulators, CIGRÉ WG 22.03, Electra No.
smanjenje klizne staze odra`ava kroz ekonomski
169, December 1996.
aspekt? [8]
[8] A. Schütz, CeramTec - Germany, Insulator News &
3) Koji su to tipovi izolatora, tipovi materijala i eksplo-
Market Report No. 6, November/ December 1996.
atacioni uslovi gdje se mo`e koristiti redukcija kliz-
ne staze, i kako odre|eni proizvo|a~ mo`e za svoj
izolator garantovati da u potpunosti mo`e odgovo-
riti svim eksploatacionim zahtjevima sa smanjenom
kliznom stazom?
4) Koji su to standardi i testovi koje mora zadovoljiti
odre|eni tip izolatora sa smanjenom kliznom sta-
zom da bi korisnik bio siguran da njegovim kori{}e-
njem ne}e imati nikakve negativne posljedice to-
kom eksploatacije, i ne}e zna~ajno pove}ati tro{-
kove odr`avanja?
5) Na~in odr`avanja izolatora, odnosno njihovo pra-
nje?
Kod kapastih izolatora to je bilo neophodno poslije Ognjen Markovi} je ro|en 1952. u Sarajevu (Bosna i
odre|enog vremena eksploatacije u uslovima za- Hercegovina). Zavr{io je Elektrotehni~ki fakultet Uni-
ga|ene okoline. Kod kori{tenja kompozitnih izola- verziteta u Sarajevu 1975., a magistrirao 1984. Od
tora tvrdi se da pranje izolatora nije potrebno. 1976. do 1980. radio je u Elektroprivredi Bosne i Her-
Smatra se da se preko zaprljanja, koje se natalo`i cegovine, a od 1981. do 1993. u Energoinvestovom
na izolatoru, od molekula niske molekularne mase Istra`iva~ko-razvojnom centru za energetiku (IRCE).
stvara sloj koji posjeduje hidrofobi~nost. Od 1993. asistent je na Elektrotehni~kom fakultetu
Ovo su samo neka od pitanja koja su veoma bitna za Univerziteta u Sarajevu. Njegov istra`iva~ki rad uklju-
korisnika u eksploataciji kompozitnih izolatora. ~uje ispitivanje VN opreme, elektromagnetne uticaje i
kompatibilnost.
Neosporan je zna~aj i uloga kompozitnih izolatora u
modernim trendovima eksploatacije elektroenergetskih
sistema. Vjerovatno }e u skorijoj budu}nosti do}i vrije-
me kada }e opredjeljenje ve}ine firmi i sistema u svije-
tu biti kori{}enje kompozitnih izolatora zbog mnogih
prednosti {to ih njihovo uvo|enje donosi. Neosporno
je, me|utim, opredjeljenje EP BiH za uvo|enjem novih
materijala i tehnologija u vlastitu prenosnu mre`u.

8. LITERATURA:
[1] K. Sokolija: ”O nekim bitnim pitanjima vezanim
za dizajn kompozitnih visokonaponskih izolatora”,
Bosanskohercegova~ka elektrotehnika br. 2, Sarajevo,
decembar 1997. Omeragi} Amra je ro|ena 1970. godine u Rudom.
Diplomirala je 1996. godine na Elektrotehni~kom fa-
[2] K. Sokolija sa saradnicima: ”Kompozitni izolatori
kultetu Univerziteta u Sarajevu – smjer Elektroenerge-
u prijenosnoj i distributivnoj mre`i EP BiH”, Studija,
tika. Zaposlena je od novembra 1996. godine u JP
ETF Sarajevo, novembar 1998.
Elektroprivreda Bosne i Hercegovine, ”Elektroprenos”
[3] A. Schütz, P. Besold: ”Reliability and economic – Sarajevo. U~estvovala je, kao saradnik, na izradi
advantages of silicone rubber insulators”, Internati- studije ”Kompozitni izolatori u prijenosnoj i distributiv-
onal Colloquium on Insulator Technologies, Sarajevo, noj mre`i JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine”.
September, 1998. Podru~je njenog stru~nog rada su kompozitni izolatori.
66 bosanskohercegova~ka elektrotehnika

PRIMJENA REKURZIVNE KONVOLUCIJE U RA^UNANJU

PRIJELAZNIH ELEKTROMAGNETNIH POJAVA NA NADZEMNIM
VODOVIMA I PODZEMNIM KABELIMA
APPLICATION OF THE RECURSIVE CONVOLUTION IN
CALCULATION OF TRANSIENT ELECTROMEGNETIC
PHENOMENA FOR OVERHEAD LINES
AND UNDERGROUND CABLES
Rasim Ga~anovi} Rusmir Mahmut}ehaji}
Elektrotehni~ki fakultet Univerziteta u Sarajevu Bosanskohercegova~ki Komitet CIGRÉ

Sa`etak nost simuliranja prijelaznih pojava u vremenskoj dome-

U ovom radu prikazuje se osnova primjene rekurzivne
konvolucije u ra~unanju prijelaznih pojava na nadzem-
nim vodovima i podzemnim kabelima sa uzimanjem u
obzir frekventne ovisnosti. Tako|er, daje se matemat-
ska interpretacija ovog problema. Rad analizira po-
godnost i efekte primjene rekurzivne konvolucije u
analizi prijelaznih elektromagnetnih pojava na prije-
nosnim sistemima.
ni jeste u lak{em modeliranju nelinearnih elemenata
kao {to su odvodnici prenapona i zasi}eni reaktori.
Ovo kratko razmatranje navodi na zaklju~ak da je
probleme prijelaznih pojava na nadzemnim vodovima
i podzemnim kabelima po`eljno rje{avati neposredno
u vremenskoj domeni, a parametre za njihovo modeli-
ranje priskrbiti rje{avaju}i sistem diferencijalnih jedna-
d`bi u frekvencijskoj domeni.

Abstract
2. RJE[ENJE JEDNAD@BI VODA
This paper presents the base recursive convolution
use in calculating of the transition occurrence on over- Bez ula`enja u problematiku rje{avanja ovdje }e se
head transmission lines and underground cables, tak- napisati jednad`be voda i njihovo rje{enje izra`eno u
ing into account the frequency dependency. The frekvencijskoj domeni preko modalnih veli~ina po~et-
mathematical interpretation is shown as well. The fol- nog kraja k i prijemnog kraja m, [1] i [2]:
lowing article gives the analyses of suitability and
effects of the recursive convolution application, used
in the analysis of the electromagnetic transition occur-
rence on transmission systems.

1. UVOD
Rje{avanje diferencijalnih jednad`bi koje opisuju pro-
izvoljni prijenosni sistem relativno je jednostavno u
frekvencijskoj domeni, dok je za vremensku domenu
neophodno uzeti stanovita pojednostavljenja da bi se Slika 1. Vod kao ~etveropol
uop}e do{lo do rje{enja. Ali sa aspekta simuliranja
elektromagnetskih prijelaznih pojava nedvojbeno je
dVx ( ω )
vremenska domena u prednosti nad frekvencijskom. = Z ( ω )I ( ω )
dx (1)
Naime, modeliranje sklopnih operacija kao {to je zat-
varanje prekida~a u odre|enom trenutku, ili prekida-
nje kruga kada struja prolazi kroz nulu, ili zatvaranje dIx ( ω )
= Y ( ω )V ( ω )
kada napon dosti`e neku vrijednost i sl., u vremenskoj dx (2)
domeni jednostavno je i vjerodostojno, jer su sve prom-
jenljive veli~ine predstavljene kao funkcije vremena, dok Y ' ( ω )V m ' ( ω ) + I m ' ( ω ) = F m ' ( ω ) = A ' ( ω ) F k ' ( ω )
modeliranje tih operacija u frekvencijskoj domeni ima
niz pote{ko}a usljed ~injenice da se vrijeme kao veli~i- (3)
na ne pojavljuje eksplicitno u toj domeni. Druga pred-
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 67
Y ' ( ω )V k ' ( ω ) − I k ' ( ω ) = B k ' ( ω ) = A ' ( ω ) B m ' ( ω ) kcije frekvencije; kombinacija tih dvaju funkcija
x(t)=f(t)*y(t) naziva se konvolucijom koja je definirana
(4) preko konvolucionih integrala.

Transformiraju}i jednad`be (3) i (4) iz frekvencijske u +∞

modalnu vremensku domenu, dobije se rje{enje siste- x(t ) = f (t )* y (t ) = ∫ f ( u ) y ( t − u ) du =
ma jednad`bi (1) i (2) u obliku: −∞
+∞
= ∫ f ( t − u ) y ( u ) du
−∞ (9)

Treba napomenuti da je f*y funkcija u vremenskoj do-

meni, i da va`i f*y=y*f. To slijedi da je funkcija f*y je-
dan ~lan transformacionog para

f ( t ) * y ( t ) ⇔ F ( t )Y ( t ) (10)

{to ujedno definira Teorem konvolucije. Drugim rije~i-

ma, Fourier-ova transformacija konvolucije upravo je
proizvod pojedina~nih Fourier-ovih transformacija.
Slika 2. Fizikalna predstava putnih funkcija fk i fm
U ra~unanju prijelaznih pojava na prijenosnim sistemi-
ma, funkcijama iz jednad`be (9) mogu se pridru`iti
pojmovi kako slijedi: x(t)-izlazna funkcija ukupnog od-
ziva prijenosnog sistema; y(t-u)-ulazna funkcija; f(u)-
odziv sistema na jedini~ni impuls.

3.1. Rekurzivna konvolucija

Pretpostavljaju}i da je jednu od podintegralnih funkci-
ja u jednad`bi (9) mogu}e predstaviti kao eksponenci-
jalnu ili sumu eksponencijalnih funkcija, mo`e se pisa-
Slika 3. Ekvivalentni strujni krug ti sljede}e, [3]:

∞
Y c '( t ) *V m '( t ) + i m '( t ) = f m ( t ) = a '( t ) * f k '( t ) x ( t ) = ∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du
(5) τ (11)

Y c ' ( t ) * V k '( t ) − i k ' ( t ) = b k ( t ) = a ' ( t ) * b m ' ( t ) odnosno

(6)
∞
x ( t − ∆t ) = ∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − ∆t − u ) du
Y '( t ) = q T ( t ) * v ( t ) (7) τ (12)

i ' ( t ) = q −1 ( t ) * i ( t ) Jednad`ba (11) mo`e biti napisana u razdvojenom ob-

(8) liku:

q(t) - transformaciona matrica u vremenskoj domeni (u τ + ∆t

frekventnoj domeni [Q (ω )] je nesingularna matri- x(t ) = ∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du +
ca koja dijagonalizira matri~ni umno`ak [Y ][Z ]) τ
∞
Simbolom ”*” ozna~ava se matrica-vektor konvolucija. + ∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du
τ + ∆t (13)
Mo`e se uo~iti da u jednad`bama (5)-(8) postoji mno-
go konvolucija koje je potrebno izra~unati, {to u slu~a-
ju ra~unanja ta~ku po ta~ku zahtijeva veliki utro{ak ra- Sada }e se razmotriti drugi ~lan na desnoj strani jed-
~unarskog vremena i memorije. nad`be (13). Uz uvo|enje pogodne smjene:

3. KONVOLUCIJA u = v + ∆t (14)
Neka su f(t) i y(t) vremenske funkcije, a F(ω)i Y(ω) nji-
hove odgovaraju}e Fourier-ove transformacije - fun- ima se
68 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
∞ y(t1-v)=c+mv (20)
∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du =
τ + ∆t gdje je
∞
= ∫ exp { − a ( v + ∆t − τ ) } y ( t − ∆t − v ) dv =
y ( t 1 + ∆t ) − y ( t 1 )
τ m=
∞ ∆t (21)
= exp { − a∆t } ∫ exp { − a ( v − τ ) } y ( t − ∆t − v ) dv
τ (15) c = y (t1) (22)

Uspore|uju}i jednad`be (15) i (12), uz napomenu da Zamjenom izraza y(t1-v) u jednad`bu (19) integral mo-
su u i v pomo}ne promjenjive integracije, dobija se : `e biti izra~unat na sljede}i na~in:

∆t ∆t
∞
∫ exp { − av } y ( t 1 − v ) dv = ∫ exp { − av } y ( c + mv ) dv
∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du = exp { − a∆t }x(t - ∆t) (16) 0 0
τ + ∆t
∆t ∆t
= ∫ c exp { − av }dv + ∫ mv exp { − av } dv
Uvr{tavaju}i ovaj rezultat u jednad`bu (13) dobija se 0 0
`eljena rakurzivna formula: c ∆t
= − exp { − av } 0∆t − m / a 2 ( av + 1) exp { − av }
a 0
x ( t ) = exp { − a∆t }x ( t − ∆t ) +
= ( 1 − exp { − a∆t }) + m/a 2 [1 − exp { − a∆t }(1 + a∆t) ]
c
τ + ∆t a
+ ∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du (23)
τ (17)
Uvr{tavaju}i jednad`be (21) i (22) u (23) dobija se:
Gornja jednad`ba predstavlja osnovu za numeri~ko
ra~unanje konvolucije u vremenskoj domeni, jer ra~u- ∆t
nanje narednog koraka funkcije x(t) oslanja se na ve}
poznatu vrijednost, izra~unatu u prethodnom koraku,
∫ exp { − av } y ( t 1 − v ) dv =
0
x(t-∆t).
= 1/a - 1/a 2 ∆t ( 1 − exp { − a∆t })y( t 1 − ∆t ) +
⎡ 1 1 ⎤
3.2. Izra~unavanje integrala u jednom + ⎢− + ( 1 − exp { − a∆t }) y ( t 1 − ∆t ) ⎥
⎣ a a 2 ∆t ⎦
vremenskom intervalu ∆t (24)

Uvode}i smjenu u integral (17)

Zamjenjuju}i gornju vrijednost integrala u jednad`bu
(17) i vra}aju}i zamjenu t1 na (t-τ) dobija se sljede}i iz-
u = v + τ, t = t1+ τ (18) raz:

dobija se,
x(t)=gx (t-∆t)+ dy (t-τ)+qy(t-τ-∆t) (25)

τ + ∆t g = exp {-a ∆t} (26)

∫ exp { − a ( u − τ ) } y ( t − u ) du =
τ 1− g
∆τ h=
= ∫ exp {- av } y ( t 1 − v ) dv a ∆t (27)
0 (19)
1
d= ( 1− h )
Funkcija y poznata je samo u diskretnim ta~kama vre- a (28)
mena v=0, ∆t, 2∆t, ..., a za prora~un integrala neop-
hodno je odrediti i srednje vrijednosti u tim intervalima. 1
Srednje vrijednosti mogle bi biti dobijene pribli`no uz q= (h − g )
a (29)
kori{tenje linearne interpolacije izme|u y(t1) i y(t1-∆t),
to jest

y ( t 1 − ∆t ) − ( t 1 ) 4. EFIKASNOST I APLIKATIVNOST
y (t1 −v ) ≅ y (t1 )+ v , za v ∈ [0 , ∆t ] REKURZIVNE KONVOLUCIJE
∆t
Za ra~unanje frekventnog odziva prijenosnih linija u
vremenskoj domeni neophodno je sprovesti ra~una-
odnosno nje konvolucije u vremenskoj domeni. To zahtijeva
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 69
mnogo kompjuterskog vremena. Za ilustraciju, oko skih vodova, Disertacija, Elektrotehni~ki fakultet sve-
70% ukupnog ra~unarskog vremena valne analize ka- u~ili{ta u Zagrebu, 1991
bela tro{i se za ra~unanje konvolucije, [2]; prema to-
[3] W. H. Press, B. P. Flannery, S. A. Teukolsky, W. T.
me, imperativ je reducirati potro{nju vremena za ra~u-
Vetterling, NUMERICAL RECIPES - The Art of Scien-
nanje konvolucije.
tific Computing, Cambridge University Press, 1983
Analizom i usporedbom utro{ka ra~unarskog vremena
za ra~unanje prijelazne pojave na prijenosnoj liniji za
isti primjer izra~unat razli~itim metodama simuliranja
(razlika se odnosi na na~in ra~unanja konvolucije), evi-
dentna je prednost kori{tenja rekurzivne konvolucije,
Tabela I.

Kompjutersko vrijeme
Metod
(sekundi)

Fazna konvolucija 24

Modalna konvolucija 12

Rekurzivna konvolucija 6 Rusmir Mahmut}ehaji} ro|en je 1948. u Stocu (Bosna i

Tabela I
Potrebno kompjutersko vrijeme za komparativni primjer
Rekurzivna tehnika primjenjiva je za numeri~ko ra~u-
nanje svih konvolucionih integrala pri simuliranju elek-
tromagnetnih prijelaznih pojava na nadzemnim vodo-
vima i podzemnim kabelima, a posebno u metodama
koje se osnivaju na tehnikama putnih valova.
Ovakav na~in ra~unanja konvolucije omogu}uje formi-
ranje pogodnih zamjenskih shema u predstavljanju pri-
jenosnih linija u modelima za analizu prijelaznih pojava.
Hercegovina). Diplomirao je 1973. na Elektrotehni~kom
fakultetu Univerziteta u Sarajevu, magistrirao 1975. na
Elektrotehni~kom fakultetu Sveu~ili{ta u Zagrebu, gdje
je i doktorirao 1980. Specijalizirao je 1982. u Me|una-
rodnom centru za teorijsku fiziku u Trstu (Italija).
Bio je saradnik i direktor Instituta za za{titu na radu i Ins-
tituta za ergonomiju Univerziteta u Sarajevu, te profesor
Univerziteta u Leuvenu (Belgija) i profesor i dekan Elek-
trotehni~kog fakulteta Sveu~ili{ta u Osijeku. Objavio je
vi{e od sto stru~nih i znanstvenih radova iz podru~ja
matemati~kog modeliranja i digitalnog simuliranja elek-
tromagnetnih prijelaznih pojava u elektroenergetskom
sistemu i analize elektroenergetskog sistema.

5. ZAKLJU^AK
Rekurzivna konvolucija pogodna je za numeri~ko ra-
~unanje, a temelji se na pretpostavci da se jedna od
podintegralnih funkcija mo`e aproksimirati eksponen-
cijalnim funkcijama. Konvolucija x(t) dobija se rakurziv-
no kori{tenjem konvolucije iz prethodnog koraka, tj.
x(t-∆t).
Proces ra~unanja konvolucije veoma je kratak, {to re-
zultira zna~ajnim u{tedama kompjuterskog vremena u
analizi elektromagnetnih prijelaznih pojava na nad- Rasim Ga~anovi} ro|en je 16. januara 1950. u Saraje-
zemnim vodovima i podzemnim kabelima. vu (Bosna i Hercegovina). Stupanj diplomiranog in`e-
Kori{tenjem rekurzivne formule za konvoluciju izbjega- njera i magistra elektrotehni~kih znanosti postigao je
vaju se neta~nosti (zarubljivanja) koje su inherentne sa 1974. i 1980. na Elektrotehni~kom fakultetu Univerzite-
numeri~kom integracijom. Ova ~injenica je bitna po- ta u Sarajevu. Stupanj doktora elektrotehni~kih zna-
sebno za ta~nost ra~unanja dugotrajnih prijelaznih nosti postigao je 1991. na Zagreba~kom Sveu~ili{tu u
procesa. Zagrebu (Hrvatska). Od 1974. do 1986. zaposlen je u
Institutu za saobra}aj IPS-a Sarajevo, kada prelazi u
IRCE (Istra`iva~ko razvojni centar za elektroenergeti-
6. LITERATURA ku) Energoinvest Sarajevo. Od {kolske 1990./91. radi
na Elektrotehni~kom fakultetu Sveu~ili{ta u Osijeku, a
[1] A. Ametani, An.Approximate Method for Calcu-
od {kolske 1993./94. na Elektrotehni~kom fakultetu
lating Transmission Line Transiets, El. En. Japan,
Univerziteta u Sarajevu. Polje njegovog zanimanja je
Vol. 96, No.6, 1976
modeliranje elemenata elektroenergetskih sistema,
[2] R. Ga~anovi}, Prilog modeliranju utjecaja frek- elektromagnetna kompatibilnost elektroenergetskog
vencijske ovisnosti parametara voda na rasprosti- sistema. Do sada ima objavljenih vi{e od dvadeset
ranje elektromagnetnog vala uzdu` elektroenerget- stru~nih i nau~nih radova iz oblasti elektrotehnike.
70 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
APROKSIMACIJA KRIVE TRAJANJA OPTERE]ENJA
POLINOMOM PETOG STEPENA
AN APPROXIMATION OF THE LOAD DURATION CURVE
BY THE FIFTH ORDER POLYNOMIAL FUNCTION
Edina Dedovi}
JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine, Direkcija za nau~noistra`iva~ki rad
Sa`etak
U ~lanku je obra|en na~in aproksimacije krive trajanja
optere}enja (KTO) polinomom petog stepena. Razvi-
jeni softver, koji je ura|en u Excel-u 5 programskim je-
zikom Visual Basic for Application (VBA), daje mogu}-
nost izrade sedmi~nih, mjese~nih, sezonskih i godi{-
njih KTO, odnosno predvi|anja karakteristika potro{-
nje u budu}nosti, te odre|ivanja vremena trajanja po-
jedinih optere}enja. Veli~ine dobijene programom mo-
gu biti kori{tene za dalje prora~une kod planiranja raz-
voja elektroenergetskog sistema (EES).
Abstract
In this paper, there is presented an approximation of
the load duration curves by the fifth order polynomial
function. The developed software is done in Visual
Basic for Application (VBA)- Excel 5, and it gives the
possibilities of making weekly, monthly, seasonal, and
annual load duration curves, and predictions of future
consumption characteristics, as well as calculation of
the duration time for some load. Some values calcu-
lated by this programme can be used for further eval-
uation in power system planning.
1. UVOD
Za eksploataciju EES-a va`an je dnevni dijagram op-
tere}enja. Za analizu prilika u budu}nosti i planiranje
izgradnje EES-a promjene optere}enja se prikazuju
krivom trajanja optere}enja. Kriva trajanja optere}enja
zadr`ava osnovne karakteristike dijagrama optere}e-
nja (potro{nja energije, minimalno i maksimalno opte-
re}enje), a u njoj se pojavljuju i sva optere}enja kao u
dnevnom dijagramu optere}enja.[1]
Kriva trajanja optere}enja, dakle, predstavlja optere}e-
nja poredana po opadaju}im vrijednostima, ali se na
krivoj trajanja optere}enja gubi hronolo{ki redoslijed
pojave optere}enja.
Normalizovana kriva trajanja optere}enja je kriva traja-
nja optere}enja u relativnim vrijednostima (Slika 1).
U literaturi se mogu na}i razni na~ini aproksimacije kri-
ve trajanja optere}enja (preko tri pravca, polinomom
petog stepena, itd.). U JP Elektropriveda BiH je do sa-
da kori{ten fortranski program, instaliran na VAX-u, te
program u VBA [2]. Oba ova programa tretiraju krivu
trajanja optere}enja preko tri pravca.
U odnosu na metodologiju aproksimacije krive trajanja
optere}enja sa tri pravca, aproksimacija krive trajanja
optere}enja polinomom petog stepena predstavlja
KTO jednom analiti~kom funkcijom, {to daje nove mo-
gu}nosti za opisivanje njenih karakteristika, te izra~u-
navanje trajanja pojedinih optere}enja. Tako|e, sada
je mogu}e iz normalizovane KTO dobiti Fourierove ko-
eficijente, koji opisuju invertovanu normalizovanu krivu
trajanja optere}enja. Invertovana normalizovana kriva
trajanja optere}enja mo`e biti razmatrana u formi da
na apscisnoj osi ima vrijednosti pojedinih optere}enja
(MW), dok su na ordinatnoj osi vjerovatno}e postiza-
nja tih optere}enja. U ovoj formi mo`e se koristiti za
prora~une o~ekivane proizvodnje pojedinih jedinica,
o~ekivanog gubitka optere}enja i energije (LOLE, LO-
EE), i drugih veli~ina va`nih kod planiranja razvoja
proizvodnih objekata i EES-a u cjelini [3].
2. PROGRAM ZA APROKSIMACIJU KRIVE
TRAJANJA OPTERE]ENJA POLINOMOM
PETOG STEPENA
Program je ura|en u Windows okru`enju, u program-
skom jeziku VBA, unutar programske aplikacije Micro-
soft Excel 5.
Programski fajl se sastoji iz tri stranice: stranica ulaz-
nih podataka, stranica sa programskim kodom i stra-
nica sa rezultatima.
2.1 Ulazni podaci
Prije pokretanja programskog koda potrebno je unije-
ti ulazne podatke koji se nalaze na radnoj stranici
”UnosGod”. To je Excel-ova radna stranica u kojoj je
data tabela za unos srednjih satnih optere}enja za da-
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 71

Slika 1. (a) Hronolo{ka satna optere}enja; (b) Kriva trajanja optere}enja (KTO);
(c) Normalizovana KTO; (d) Tipi~na ”invertovana” KTO

ti period, s tim da svaki red predstavlja jedan dan, a q ⋅ ( q − 1)

kolone predstavljaju sate u jednom danu. y = y 0 + q ⋅ ∆y 0 + ⋅ ∆2 y 0 +
2!
Drugi ulazni podatak je potrebno unijeti nakon pokre- q ⋅ ( q − 1)... ⋅ ( q − n + 1) n
tanja makroa za prora~un, i to je dijalo{ki okvir za unos + ⋅∆ y0
n! (2)
broja dana (N) u posmatranom periodu (sedmica,
mjesec, godina).
gdje je:
Tako|e, u drugom dijelu programa, tj. ako se izabere
opcija za prora~un trajanja nekog optere}enja, pojavi- q=(x-x0)/h, korak tablice,
}e se dijalo{ki okvir za unos tog optere}enja, kao tre-
}i ulazni podatak. h=∆xi (∆xi=xi+1-xi)=const (i=0,..n-1)

2.2 Programski kod (U na{em slu~aju potrebno je poznavati najmanje 6 ta-

~aka polinoma, tj. x- osu treba podijeliti na 5 jednakih
2.2.1 Matemati~ki model prora~una dijelova, pa je h=1/5=0.2)

Tra`eni polinom petog stepena, opisuje normalizova-

nu krivu trajanja optere}enja i ima oblik: ∆y0=y1-y0, ∆2y0 = ∆y1-∆y0, ...

Radi pojednostvaljenja prora~una uvodimo koeficijen-

f ( x ) = a ⋅ x 5 + b ⋅ x 4 + c ⋅ x 3 + d ⋅ x 2 + e ⋅ x + f (1) te k1,..,k5:

Ovaj polinom mora obuhvatiti ta~ku vr{nog optere}e- k1=(y1-y0)/1!

nja, tj. f(0)=Pmax=1 (r.j.), kao i ta~ku minimalnog opte- k2=(y2-2y1+y0)/2!
re}enja: f(1)=Pmin(r.j.). Iz prvog uslova slijedi da je ko- k3=(y3-3y2+y1-y0)/3!
eficijent polinoma f=1. k4=(y4-4y3+7y2-2y1+2y0)/4!
k5=(y5-5y4+6y3-4y2+y1-y0)/5! (3)
Za izra~unavanje koeficijenata polinoma a,b,c,d,e ko-
ristimo Njutnovu formulu interpolacije [4]:
Iz (2) se nakon sre|ivanja dobiju formule za koeficijen-
te polinoma:
72 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
a=3125⋅k5
b=625⋅(k4-10k5)
c=125⋅(k3-6k4+35k5)
d=25⋅(k2-3k3+11k4-50k5)
e=5⋅(k1-k2+2k3-6k4+24k5 (4)
a od ranije je f=1.
Vrijednosti y0, ...., y5 se dobiju iz srednjesatnih opte-
re}enja u relativnim vrijednostima.
Po~etne vrijednosti y0(0), ...., y5(0) dobijemo redanjem
optere}enja u svakom danu, a zatim za 24 sata formi-
ramo 24 vrijednosti, kao srednju vrijednost od N vrijed-
nosti. Od ovih 24 vrijednosti odabiramo 6 vrijednosti
daljim postupkom usrednjavanja.
Po~etno maksimalno optere}enje f(0), je maksimalno
srednjesatno optere}enje, a minimalno optere}enje
f(1) je najmanje srednjesatno optere}enje.
Nakon formiranja po~etnih vrijednosti y0(0), ...., y5(0) ra-
~unaju se po~etni koeficijenti polinoma a(0), b(0), c(0),
d(0), e(0) prema formulama (3) i (4), i po~etna energija
W(0) po formuli:
W(0)=N⋅24⋅Pmax⋅fo(0) (5)
gdje je
N -broj dana u posmatranom periodu
fo- faktor optere}enja dobiven prora~unom integrala
funkcije (1) u granicama 0 do 1 tj. :
a(0) b(0) c (0) d (0) e(0)
f 0( 0 ) = + + + +
6 5 4 3 2 (6)
Energija W dobivena formulom (5) se poredi sa stvar-
nom energijom WS, koja se dobije zbrajanjem svih
srednjih satnih optere}enja za N dana kao
N ⋅24
Ws = ∑ Pi , tj. ra~una se apsolutna pogre{ka:
i =1
∆W(0)=WS-W(0).
Uvodi se petlja kojom se ponavlja prora~un koeficije-
nata a(k),b(k), c(k), d(k), e(k), (k=0 do M) promjenom vri-
jednosti y1(k)...., y5(k) za δ (δ se mijenja ovisno od prib-
li`enja rezultata, u programu je uzeto 8 vrijednosti za δ
da bi se postigla {to ve}a brzina prora~una; δ>0 uko-
liko je ∆W>0, i δ<0, ukoliko je ∆W<0. [to se ti~e y0(k),
koje predstavlja maksimalno optere}enje, to optere}e-
nje se mijenja za δ/10 tako da je razlika izme|u kra-
jnjeg i po~etnog maksimalnog optere}enja manja od
1. Postupak se ponavlja sve dok ne bude zadovoljen
uslov I∆WI<0.1, ~ime se, npr. kod godi{njih KTO dobi-
je relativna pogre{ka reda ±10–7 %.
Konstantnu i varijabilnu energiju ra~unamo po pozna-
tim formulama:
Wconst=Pmin⋅N⋅24
Wvar=W-Wconst (7)
Drugi dio programa ra~una vrijeme trajanja optere}e-
nja, tako {to se nakon unosa optere}enja y, formira
funkcija:
f ( x ) = a ⋅ x 5 + b ⋅ x 4 + c ⋅ x 3 + d ⋅ x 2 + e ⋅ x + 1− y
(8)
Nulu ove funkcije pronalazimo Njutnovom metodom
tangente [4] tj. uzimamo:
x0=0
xn=xn–1–α⋅f(xn–1) (n=1, 2,..)
gdje je
α=1/f ’(0), tj. u na{em slu~aju α=1/e.
Rje{enje dobijemo kada je Ixn-xn-1I<ξ
(u na{em slu~aju uzeto je (=0.0001) kao:
x n + x n −1
x=
2 (9)
2.2.2 Blok dijagram programa
Program se startuje nakon unosa podataka, pokreta-
njem makroa ”GodKTO.KTO”, a njegov blok dijagram
je dat na Slici 2.
2.3 Rezultati
Izlazni rezultati su smje{teni na Excel-ovoj radnoj stra-
nici ”Rezultati”. To su: 6 ta~aka polinoma (vrijeme i
snaga u relativnim jedinicama), koeficijenti polinoma
a, b, c, d, e, f, energija dobijena prora~unom W, fak-
tor optere}enja fo, stvarna energija WS, apsolutna
pogre{ka ∆W, maksimalno optere}enje Pmax, minimal-
no optere}enje Pmin, te konstantna i varijabilna energi-
ja Wconst i Wvar. Tako|e, kao izlazni rezultat se pojavlju-
je i graf, koji predstavlja normalizovanu krivu trajanja
optere}enja u relativnim vrijednostima.
Izgled izlaznih rezultata, za mjese~nu KTO (januar
1997- konzum JP EP BiH), dat je u Tabeli I i II, dok je
njen grafik dat na slici 3.
[to se ti~e drugog dijela programa, on se pokre}e ako
izaberemo opciju ”OK” dijalo{kog okvira, koji se po-
javljuje nakon crtanja grafika. Nakon unosa optere}e-
nja, na ekranu se kao rezultat pojavljuje dijalo{ki okvir
u kome je ispisano trajanje tog optere}enja (sati, mi-
nuta, sekundi). Postupak se ponavlja sve dok ne iza-
beremo negativnu opciju.
U na{em primjeru, koji posmatra januar 1997. (744 sa-
ta), ako unesemo npr. optere}enje 300 MW, na ekranu
se pojavljuje vrijeme trajanja tog optere}enja (565 sa-
ti, 4 minuta i 38 sekundi).
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 73

a b c d e f

0.92 0.92 -4.28 2.88 -0.99 1.00

fo Ws (MWh) W (MWh) ∆W (MWh)

0.732 285618.3438 285618.26 0.08

Pmax Wvar
Wconst, (MWh)
(MW) (MWh) (MW)

524.6 112266 173352 233

Tabela II
Koeficijenti polinoma i neki parametri KTO (januar 1997.)

KTO (r.j.)

0.9

0.8

0.7

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0
0 0.20 0.40 0.60 0. 80 1.00

Slika 3. Izgled grafika normalizovane

KTO za januar 1997 (konzum JP Elektroprivreda BiH)

3. ZAKLJU^CI
Pogram za aproksimaciju KTO polinomom petog ste-
pena, koji je razvijen u Direkciji za nau~noistra`iva~ki
rad, je primjenjiv u praksi za izradu sedmi~nih, mjese~-
nih, sezonskih i godi{njih KTO, te odre|ivanja karakte-
ristika potro{nje u budu}nosti. Prednosti ove metode
u odnosu na predstavljanje KTO sa tri pravca su opisi-
vanje KTO jednozna~nom funkcijom, {to je metodolo-
gija koja se u svijetu naj~e{}e koristi. Tako|e, program
pru`a novu mogu}nost za prora~un vremena trajanja
Slika 2. Blok dijagram programa pojedinih optere}enja i grafi~kog prikaza normalizova-
ne krive trajanja optere}enja.
Po{to je ura|en u Windows okru`enju veoma je jed-
nostavan za primjenu, uz trajanje rada programa od 2-
vr(r.j.) 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 3 minuta (du`ina vremenskog perioda koji se razmatra
nema zna~ajnijeg uticaja na du`inu rada programa).
P(r.j.) 1 0.89 0.82 0.71 0.54 0.44
Rezultati programa (koeficijenti polinoma) mogu se di-
rektno koristiti i kao ulazni podaci za LOADSY modul
Tabela I programskog paketa WASP, [3], odnosno za dalje pro-
Ta~ke normalizovane KTO za januar 1997.godine ra~une kod planiranja razvoja EES-a.
74 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
4. LITERATURA
[1] T.Kova~ina, A.Imamovi}: Karakteristike potro{nje
el.energije u BiH u 1996.godini, JP EP BiH, Direkcija
za NIR, Sarajevo 1997

[2] A.Imamovi}: Izrada aplikacije u Excelu za odre|i-

vanje aproksimacije krive trajanja optere}enja, III
Savjetovanje BHK CIGRE, Cazin, 1997.g.

[3] Wien Automatic System Planning Package
(WASP), A Computer Code for Power Generating
System Expansion Planing, Version 3.0, User(s Ma-
nual, IAEA, Vienna, 1996.g.
[4] B. P. Demidovi~ i suradnici: Zadaci i rije{eni prim-
jeri iz vi{e matematike sa primjenom na tehni~ke
nauke, Tehni~ka knjiga Zagreb, 1978.g.
Edina Dedovi} ro|ena je 1970.g. u Fo~i. Diplomirala je
na Elektrotehni~kom faukultetu u Sarajevu u januaru
1996.g.
Trenutno je zaposlena u Direkciji za nau~no istra`iva~-
ki rad, JP Elektroprivreda BiH, a prije toga je radila u
Federalnom ministarstvu energije, rudarstva i industri-
je. Ima objavljenih vi{e stru~nih radova iz oblasti ana-
lize EES-a.

ASPEKTI RJE[AVANJA SISTEMA KATODNE ZA[TITE
BU[OTINA NAFTE U USLOVIMA PUSTINJE
CATHODIC PROTECTION SYSTEM ASPECTS FOR OIL
BORING-HHOLES IN DESERT CONDITIONS
Alija Muharemovi}
Irfan Turkovi}
Elektrotehni~ki fakultet Univerziteta
u Sarajevu
Sa`etak
Svrha ovog referata je definisanje posebnosti elektro-
hemijske antikorozione za{tite ~eli~nih bu{otina sirove
nafte u uslovima pustinje, te osnovnih tehni~ko-tehno-
lo{kih uslova primjene katodne za{tite, koncepcije, kri-
terija i postupaka kod izbora optimalnih rje{enja i in-
staliranja katodne za{tite u specifi~nim uslovima pusti-
nje Sahare.
Tako|e su dati osnovni elementi projektnog rje{enja
sistema katodne za{tite naftnih bu{otina polja Sarir u
pustinji Sahara u Libiji. Specifi~nosti projektnih rje{e-
nja u pustinjskom ambijentu odnose se na slo`en ka-
rakteristi~an prora~un anodnih le`i{ta (duboka anod-
na le`i{ta - Deep groundbed) sa vi{e varijabilnih ulaz-
nih veli~ina, te na adaptiranje pojedinih rje{enja sva-
kog posebnog anodnog le`i{ta realno tehni~ki izvod-
ljivim mogu}nostima instaliranja.
Sigurnost funkcionisanja anodnog le`i{ta, imaju}i u vi-
du sve aspekte za{tite, mora biti na tehni~ki najvi{em
nivou, {to uslovljava pa`ljiv pristup projektovanju sva-
kog ele-menta ove instalacije. Stoga se posebna pa`-
nja posvetila definiranju mjernih metoda i opreme za
mjerenje:
• specifi~nog optora tla na dubinama do 100 m;
• snimanju dijagrama Eoff = f (log I) za karakteristi~-
ne izvore;
• odre|ivanje nivoa podzemne vode;
• hemijska analiza uzoraka podzemne vode.
Abstract
This paper purpose is to define electrochemical anti-
corrosive protection particularity for steel crud oil bo-
ring-holes in desert conditions. It also define base
technical conditions for Cathodic Protection (CP) such
as conception, criteria for optimum solutions choice
and for CP elements installation in particular Sahara
desert conditions.
Design solution main elements of cathodic protection
system in SARIR desert G.S.P.L.A.Y. are given as
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 75
D`email Vlahovljak
Branko Djoki}
Energoinvest d.d. In`enjering za elektroenergetiku
Sarajevo
example for these particular situations. This particula-
rity concerns in detail particular calculation of anode
deep ground bed (DGB). Major problem is very com-
plicate variation of entering data and adaptation of re-
ceived values to each particular DGB.
Concerning all cathodic protection aspects, functional
security of deep ground bed has to be technically cor-
rect, such as each element and whole system. For this
reason particular attention was taken on measuring in-
struments for next measuring methods:
• Soil resistivity up to 100 m deep;
• Diagram Eoff = f (log I), for characteristic wells;
• Static water level;
• Water chemical analysis.
1. UVOD
Naftne bu{otine su od ~eli~nih neizolovanih cijevi
promjenjive du`ine. Bu{otine se postavljaju do dubine
2000 - 2500 m u ovisnosti od podzemnog nivoa naf-
tnog jezera.
S obzirom na vrijednosti montiranih instalacija (cijevi,
pumpe, bu{enje itd.), vijek trajanja eksploatacije bu{o-
tine, itd., veoma je va`no za{tititi bu{otine od korozije.
Bu{otina je locirana u slojevima sa razli~itim specifi~-
nim otporom {to uzrokuje stvaranje lokalnih anodnih
mjesta kao potencijalnih mjesta korozije.
Katodna za{tita kao elektrohemijska antikoroziona
za{tita je, za konkretnu metalnu podzemnu instalaciju,
jedini mogu}i primjenjiv na~in za{tite.
Standardi koji definiraju ovu problematiku su:
• Recommended Practices of the National Associati-
on of Corrosion Engineers (USA) NACE: RP 01-86;
• Standards of the British Standards Institute (BSI):
Cathodic protection (GB) BS 7361 Part 1 1991.
Prezentirani rad predstavlja nastavak kako istra`ivanja
tako i aplikacija autora u oblasti katodne za{tite u spe-
cifi~nim uslovima pustinje.
76 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
2. MJERENJA
Osim uobi~ajenih elektrohemijskih mjerenja za ovu
djelatnost, radi definisanja za{titnih parametara u prip-
remi projekta, obavljena su i neka neophodna karakte-
risti~na mjerenja za ovu priliku [1]:
• snimanje dijagrama Eoff = f (log I) za karakteristi~-
ne izvore;
• mjerenje specifi~nog optora tla na dubini 80-100 m;
• odre|ivanje nivoa podzemne vode;
• hemijska analiza uzoraka podzemne vode.
Po{to je testiranje efikasnosti predvidjene elektrohe-
mij-ske za{tite za ovako duboke metalne objekte ne-
mogu}e izvesti uobi~ajenim metodama (zbog nemo-
gu}nosti mjerenja postignutog za{titnog potencijala
na razli~itim dubinama), koristila se metoda mjerenja
vrijednosti polarizacije neposredno poslije isklju~iva-
nja istosmjerne za{titne struje, Eoff za razli~ite vrijed-
nosti za{titne struje, sve dok se ne dobije zadovoljava-
ju}a za{tita prema kriterijima. Vrijednosti za{titne stru-
je se nanose na logaritamsku skalu. Potrebna za{titna
struja se dobije na prelomu funkcije Eoff = f (log I).
Specifi~ni otpor elektrolita, na ovim dubinama, mogao
se mjeriti klasi~nom U-I metodom sa jakim izvorom ili
sa mjerenjem potencijala (odnosno padova napona)
na definisanim ta~kama (u funkciji rastojanja krajnjih
sondi). Kao krajnje sonde kori{tene su bu{otine za vo-
du (malog prelaznog otpora), a kao mjerne sonde ko-
ri{tene su referentne Cu/CuSO4 elektrode. Tako je iz-
bjegnut problem sa velikim prelaznim otporom.
Nivo podzemne vode, sa uzimanjem uzoraka radi he-
mijske analize, vr{en je na postoje}im vodenim bu{o-
tinama. S obzirom da se radi o istom podzemnom je-
zeru, ovaj nivo oscilira 1 - 2 m.
3. OGRANI^ENJA KOD PROJEKTA
Sljede}i podaci su imali dominantan uticaj na projek-
tno rje{enje [1]:
• dozvoljena udaljenost anodnog le`i{ta od objekta
za{tite i od susjednih objekata;
• nivo podzemne vode;
• mogu}nosti grupisanja izvora;
• polo`aj dina (trenutni i u budu}nosti);
• optimalna distribucija kablovske instalacije;
• vijek trajanja objekta.
4. SPECIFI^NOSTI PRIMJENE
Za razliku od uobi~ajene primjene katodne za{tite
podzemnih plitko ukopanih objekata, u konkretnom
slu~aju trebalo je rje{iti optimalnu raspodjelu za{titne
struje, kako u povr{inskom sloju tako i na dubini pre-
ko 2000 m. Specifi~ni otpor sloja pijeska iznad nivoa
podzemne vode (povr{inski sloj do dubine cca 30-50
m) prelazi vrijednost 5000 Ωm (uobi~ajenim metoda-
ma nije ga mogu}e izmjeriti), dok je izmjerena (na te-
renu i laboratorijski) vrijednost specifi~nog otpora slo-
ja podzemne vode 5 - 10 Ωm.
Zbog velikog prelaznog otpora mjerna sonda/pijesak
specifi~ni otpor se mjerio za ovu priliku, prilago|enom
metodom mjerenja potencijala na naponskom lijevku
sa referentnim Cu/CuSO4 elektrodama.
Grupisanje proizvodnih izvora (Production Wells) uslov-
ljeno je njihovim me|usobnim rastojanjem, trenutnim i
budu}im polo`ajem dina, itd., po sistemu - jedna stani-
ca katodne za{tite - 3 ili 4 izvora. Me|usobno rastojanje
izvora kre}e se od 1000 m do 3000 m. Zbog toga, a
imaju}i u vidu dozvoljeni pad napona u drena`nom
kablu, izabrani su kablovi presjeka 95 / 120 / 150 mm2.
Anodno le`i{te je jedino mogu}e instalirati na dubini
podzemne vode. Zbog toga projektno rje{enje podra-
zumijeva definisanje instaliranja anodnih lanaca na ve-
}im dubinama od 50 m sa posebnom mehani~kom
za{titom sa vanjske strane (dubinska anodna le`i{ta -
Deep Groundbeds).
Stanice katodne za{tite, osim toga {to moraju biti pri-
lago|ene pustinjskim uslovima, moraju imati zasebna
~etiri istosmjerna izlaza sa sopstvenim regulacijama
za{titne struje.
S obzirom da je potrebna neuporedivo manja za{titna
struja za spojne naftovode (izolovane), nego za neizo-
lovane bu{otine, regulacionim otporima treba obezbi-
jediti kriterije za{tite raznorodnih objekata. Specifi~na
gustina za{titne struje bu{otina je 5 mA/m2, a naftovo-
da 0,1 mA/m2 [2]
Na kraju, nije potrebno napominjati da se mora voditi
ra~una da se radi o eksploziono ugro`enim prostorima.
5. PRORA^UN
Prora~un je ra|en na bazi iskustveno definisanih vri-
jednosti specifi~ne potrebe za{titne struje i to:
• za naftne bu{otine 3 - 5 mA/m2
• za izolovane naftovode 0,1 mA/m2
Prelazni otpor jednog lanca anodnog le`i{ta je ra~unat
po formuli [3]:
ρ 2l 4t + 3l ,
R= ln
2 πl d 4t + l
gdje je:
ρ - specifi~ni otpor elektrolita u koji se pola`u anode
l - aktivna du`ina anodnog lanca
d - aktivni pre~nik anode
t - dubina instaliranja anodnog le`i{ta
Prora~unom za{titne struje, prelaznog otpora anod-
nog le`i{ta i pada napona u kablovima do{lo se do op-
timalnog i dovoljnog rje{enja ja~ine stanica katodne
za{tite 4 x (50 V, 10 A).
6. TEHNI^KO RJE[ENJE
Novi sistem katodne za{tite bu{otina naftnog polja Sa-
rir u pustinji Sahara podrazumjeva ekonomsko - teh-
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 77
ni~ki izvodljivo grupisanje 102 bu{otine sirove nafte, [2] A.Muharemovi}: Doprinos analizi uticaja polari-
ali tako da jedna stanica katodne za{tite mo`e maksi- zacionih efekata u optimizaciji i dimenzioniranju
malno {tititi ~etiri bu{otine. Odre|ene su 31 grupa sa sistema katodne za{tite, Sarajevo 1989.
ta~nim definisanjem lokacija stanica katodne za{tite i
[3] Baeckmann W.G. , Schwenk W.: Handbook of cat-
pripadaju}ih anodnih le`i{ta [1].
hodic protection, Esen 1983.
Sistem katodne za{tite jedne grupe bu{otina sa~inja-
[4] BS 7361 Part 1:1991: Cathodic protection - Code of
vaju:
practice for land and marine applications BSI 1991.
• stanica katodne za{tite (CTR);
[5] E.Hot, A. Muharemovi}: Katodna za{tita u funkci-
• anodno le`i{te (Deep Groundbed - DGB);
ji za{tite od korozije, Sarajevo 1983.
• kablovska instalacija (veze CTR - DGB, CTR - WELL);
• izolacione prirubnice sa iskri{tima (Spark Gap);
Sve projektovane stanice katodne za{tite imaju po ~e-
tiri zasebna izlaza karakteristika 50 V, 10A. Svaki izlaz
ima svoju sopstvenu regulaciju vrijednosti za{titne stru-
je. Regulacija se realizira preko promjenjivih otpornika.
Kod lociranja stanica katodne za{tite vodilo se ra~una o
• u~injenom grupisanju proizvodnih bu{otina (Pro-
duction Wells);
• trenutnom i budu}em polo`aju dina;
• racionalizaciji polaganja kablovske instalacije;
• spre~avanju ne`eljene interferencije na sekundar-
ne objekte; Alija Muharemovi} ro|en je 1951. god. u Vi{egradu.
• nivou podzemnih voda. Diplomirao je 1974. god. na Elektrotehni~kom fakulte-
tu Univerziteta u Sarajevu. Magistrirao je 1981. god. i
Anodna le`i{ta (Deep Groundbeds) dimenzionisana doktorirao 1989. god. na Elektrotehni~kom fakultetu
su prema rezultatima prora~una. Povezana su sa pozi- Univerziteta u Sarajevu. Od 1974. god. do 1978. god.
tivnim izlazom stanice katodne za{tite. Zbog optimal- radi u @TP Sarajevo, a od 1978. god. do 1989. god. ra-
ne raspodjele za{titne struje, le`i{te je odmaknuto naj- di u Unioninvest Sarajevo. Biran u nau~no-nastavno
manje za 150 m od objekta za{tite. Sastoji se od dva zvanje docenta Univerziteta u Tuzli 1990. god., docen-
ili vi{e anodnih lanaca, paralelno vezanih, uronjenih je- ta Univerziteta u Sarajevu 1994. god. , vanredni profe-
dan ispod drugog u podzemnu vodu. Anodni lanci sor Univerziteta u Sarajevu 1998. god. Obavljao fun-
za{ti}eni su ~itavom svojom du`inom perforiranim kciju pomo}nika ministra za energetiku u Vladi RBiH u
plasti~nim cijevima. Zbog elektrohemijskog ekvivalen- periodu 1990-1996 god. Objavio vi{e stru~nih i nau~-
ta legure, te vrijednosti mogu}eg specifi~nog otpu{ta- nih radova u zemlji i inostranstvu.
nja za{titne struje, odabrani su lanci sa po ~etiri anode
od magnetita na me|usobnom rastojanju od 1 m.
[ema sistema katodne za{tite jedne grupe, te na~in
polaganja anodnih le`i{ta dati su na sljede}im slikama.

7. ZAKLJU^AK
Iz prezentiranog referata vide se sve specifi~nosti pro-
jektovanja katodne za{tite objekata koji se instaliraju
na dubinama do 2000 m, i to u uslovima pustinje.
Svi projektovani elementi moraju biti dovoljno sigurni
(projektovani sa odre|enim faktorom sigurnosti). S
D`email Vlahovljak ro|en je 1951. god u Pljevljima.
obzirom na va`nost objekta koji se {titi, vijek trajanja
Elektrotehni~ki fakultet zavr{io je u Sarajevu 1974.
sistema katodne za{tite treba da odgovara projektova-
god., gdje je i magistrirao 1980. god. Po zavr{enom fa-
nom vijeku eksploatacije bu{otina.
kultetu zaposlio se u IRCE - Laboratorij za niski napon,
Specifi~nosti projektnog rje{enja sistema katodne za{- gdje je radio do 1977. god. kada prelazi u Energopet-
tite o~ituju se kako u mjernim metodama te prora~u- rol - Tehni~ki plinovi. Od 1982. god. vra}a se u IRCE
nima, tako i tehni~ki mogu}em izvodljivom rje{enju na poslove rukovodioca Laboratorije niskog napona, a
prilago|enom i odr`avanju sistema. zatim laboratorijskog kompleksa instituta. Od 1986. do
1991. god. bio je zamjenik direktora instituta, a od
1991. god direktor IRCE-a. Autor je i koautor ve}eg
8. LITERATURA broja nau~nih i stru~nih radova.
[1] Energoinvest Sarajevo: Replacement of deep gro-
und beds in Sarir field Site, Survey Report, Saraje-
vo 1998.
78 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
Irfan Turkovi} ro|en je 1962. god. u Konjicu. Diplomi-
rao na Elektrotehni~kom fakultetu Univerziteta u Sara-
jevu 1986. god., kada se zaposlio u Energoinvest -
Energoin`enjering Sarajevo, gdje je radio do kraja
1987.god. Iste godine prelazi na Elektrotehni~ki fakul-
tet Univerziteta u Sarajevu gdje je izabran u zvanje
asistenta na predmetu Elektri~na mjerenja. Postdip-
lomski studij upisao na Elektrotehni~kom fakultetu u
Sarajevu 1989.god i polo`io sve ispite. Izrada magis-
tarskog rada je u toku. Trenutno radi u zvanju asisten-
ta na Elektrotehni~kom fakultetu i na Ma{inskom fakul-
tetu u Sarajevu.
Slika 1. Tipski dijagrama stanice katodne za{tite
Branko Djoki} ro|en je u Sarajevu 1948. god. Diplomi-
rao je 1972. god. na Elektrotehni~kom fakultetu
Univerziteta u Sarajevu. Poslije zavr{enog fakulteta za-
poslio se u Energoinvestu - In`enjering za elektro- op-
remu, gdje je radio do 1975. god. kada prelazi u Pet-
rolinvest Sarajevo. 1986. god. prelazi u Unioninvest
Sarajevo, gdje radi do 1987. god. Od 1988. god. dola-
zi u Energoinvest - In`enjering za elektroenergetiku
gdje radi i danas na radnom mjestu rukovodilac pro-
jektnog odjela. Autor je i koautor vi{e radova iz oblas-
ti elektroenergetike.
 Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 79

Slika 2. Tipski nacrt le`i{ta

80 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
POVODOM ODR@ANOG ZNANSTVENOG SKUPA
”INTERNATIONAL COLLOQIUM ON MODERN INSULATOR
TECHNOLOGIES - COMPOSITE INSULATORS:
WHY YES - WHY NO”
Kompozicija razli~itosti - Budu}nost elektri~ne visokonaponske izolacije
Kemo Sokolija
Elektrotehni~ki fakultet Univerziteta u Sarajevu
Moderni kompozitni materijali proizvode se iz jednos-
tavnih smje{a dvaju ili vi{e materijala s ciljem da se os-
tvare svojstva {to ih ne posjeduje niti jedan od pojedi-
na~nih ~inilaca te smje{e. [ta je tu moderno - mo`e-
mo se zapitati - kad se zna da jo{ Ind`il spominje kom-
binaciju slame i blata kao na~in za dobijanje opeke. Tri
klju~na historijska koraka {to su dovela do modernih
kompozita bila su komercijalna raspolo`ivost fiber-
glasnih vlakana 1935., razvoj jakih aramidnih i karbon-
skih vlakana, u kasnim {ezdesetim i ranim sedamde-
setim, i obznanjivanje analiti~kih metoda za strukture
na~injene na bazi ovih vlakana.
Moderni strukturalni kompoziti, ~esto nazivani napred-
nim kompozitima, dobijaju se sjedinjavanjem dviju ili
vi{e komponenata, od kojih jednu predstavljaju ~vrsta,
duga vlakna; druga je komponenta, kod polimernih
kompozita, smolasto vezivo ili matrica koja ta vlakna
dr`i nepokretnim. Vlakna su ~vrsta i tvrda u odnosu na
matricu i u op}em slu~aju imaju razli~ita svojstva u dva
razli~ita pravca. ^vrsto}a i krutost vlakana su nekoliko
puta ve}a od vrijednosti {to ih imaju materijali od kojih
se izra|uje matrica. Kad se vlakna i matrica sjedine i
formiraju kompozit oni oboje zadr`avaju svoje osobe-
nosti i oboje izravno utje~u na kona~na svojstva kom-
pozita.
Kod kompozitnih izolatora se gornja kompozicija pro-
{iruje. Ne}emo ba{ imati simfoniju ali }e u ”orkestar
u}i jo{ jedan instrument” - polimerno ku}i{te {to }e u
jedinstvu s jezgrom ura|enom od smolom vezanih vla-
kana omogu}iti da se dobije sklad koji je kadar ”odsvi-
rati sve {to se od njega tra`i”.
U visokonaponskoj izolaciji aparata, {to rade na otvo-
renom prostoru, u stolje}e {to ga ispra}amo, u{lo se
je s tad ve} prisutnim porculanom. U stolje}e koje do-
lazi ulazimo s porculanom {to zalazi i svoje mjesto ve}
uveliko ustupa kompoziciji jezgre ({tap ili cijev) od
smolom oja~anih vlakana i ku}i{ta od elastomera {to
ne da vodi da na njegovoj povr{ini stvori vodljivi film u
uvjetima kad ju prekrije sloj zaga|enja. Tako smo da-
nas stigli blizu onog cilja {to su ga jo{ imali in`enjeri
koji su konstruirali prvi visokonaponski dalekovod: ot-
resti se uhode koji se zove prijeskok prouzro~en zaga-
|enjem. (Na 250 km dugom 30 kV-nom dalekovodu iz-
me|u Lauffena i Frankfurta 1891. koristili su se poseb-
no dizajnirani izolatori kako bi se eliminirala pojava pri-
jeskoka usljed djelovanja zaga|enja i vla`enja iz okol-
nog prostora).
Mnogi in`enjeri, {irom svijeta, {to su svoju karijeru za-
po~eli u dobu kad su prvi polimerni izolatori za primje-
nu na otvorenom izgledali kao igra~ke, ne mire se lah-
ko s ~injenicom da zajedno s njima u mirovinu odlazi i
porculanski (stakleni) izolator, koji se, mada po prirodi
krhak, ~inio vje~nim, nepoderivim i nezamjenjivim.
Da bi ga za{titili od uhode, {to po njemu ska~u}i i isk-
lju~uju}i dalekovode ~esto dovodi i do raspada siste-
ma, smi{ljali su stotinu i jedan {tos: krojili mu suknjice
i podsuknjice, navla~ili na njega krila ili presvlake od
”du{manskog” polimera, presvla~ili ga poluvodi~kom
glazurom, prali i umivali. D`aba! Odzvonjava i dob-
rom, starom porculanskom izolatoru, a naravno i bra-
tu mu staklenastom: odlaze zajedno u muzeje gdje }e
se, htjeli ne htjeli, morati podnositi. Ko~eperni mladi}
{to je ve} odavno zamahnu sjekirom, spreman udariti
po poga~i stavljenoj na glavu ostarjelog poglavice, ni-
je jo{ toliko sazrio da to uradi danas. Ve} sutra ga ni-
ko ne}e zaustaviti. Da li je to ba{ tako? Premda, ovis-
no o tvrdnjama i pretpostavkama na kojima po~ivaju,
mogu biti la`ne ili u najmanju ruku zaslu`ivati ozbiljno
debatiranje, legende predstavljaju sveprisutan izvor le-
gitimiteta u svim vremenima i na svim prostorima. Na
njih ~esto postoji politi~ki, policijski ili kulturni embar-
go, tako da se rijetko poduzimaju akcije njihovog ru{e-
nja. I tako legende `ive. Legenda se mo`e sru{iti jedi-
no ako joj se suprotstavi antilegenda: Polimer je sru{io
legendu o porculanu, ali mu prijeti opasnost da i sam
postane legenda: Za{to? ^injenica je da se interakci-
jom izme|u dobre formulacije polimera (miniminirani
njegovi limiti) i dobrog dizajna proizvoda (projektant je
u proizvod ”ugradio” prisutne limite), uz uvjet da sam
proces proizvodnje ne dovodi od degradacije materi-
jala, mogu realizirati proizvodi koji svojim performan-
sama nadma{uju proizvode bazirane na porculanu, ne
zna}i da to automatski vrijedi za sve proizvode bazira-
ne na polimernom ku}i{tu. Ta se ~injenica, me|utim,
~esto previ|a, tako da se operiranjem samo s generi~-

kim imenom - polimer - uvode mogu}nosti za op}e
{pekulacije. Nekad ono, naime, slu`i za afirmaciju pro-
izvoda koji to, s obzirom na njihove performanse, ne
zavre|uju. S druge strane, za one {to su jo{ uvijek
skeptici glede primjene proizvoda baziranih na poli-
mernoj izolaciji dobro do|e ovo generaliziranje: dovo-
ljni su im podaci o lo{em pona{anju nekog od lo{ih
proizvoda pa da ”doka`u” kako je opravdana njihova
uzdr`anost. Tako, tek stvorena legenda o polimeru
kao pravom izboru za vanjsku izolaciju elektri~nih apa-
rata prijeti da sru{i samu sebe.
Da bi se to izbjeglo potrebno je pobje}i od bilo kakvo
mitiziranja. Kako? Formulacije polimera, dizajni proiz-
voda i procesi proizvodnje {to ih danas koriste proiz-
vo|a~i u ovoj oblasti jesu posve razli~iti. Kemijska ana-
liza bilo koja dva materijala razli~itih proizvo|a~a koji
nose isto generi~ko ime (silikon npr.) pokaza}e zna~a-
jne razlike u njihovom sastavu, a ~esto su daleko od
toga da se u eksploataciji pona{aju jednako. Dizajn
samog proizvoda i proizvodni proces odnosno uvjeti
{to u njemu vladaju, mogu biti i jestu razli~iti.
Zaklju~ak je jednostavan: proizvodi se razlikuju, tako
da je svaka generalizacija besmislena. Ista je situacija
kad se radi o jo{ jednoj legendi u samoj legendi. Lite-
ratura iz ove oblasti je danas puna pri~e o tome kako
je silikonska guma bolja od etilenpropilen gume, te da
je silikon najbolji polimerni materijal za izradu ku}i{ta.
Koliko ovakve tvrdnje imaju smisla najbolje }e kazati
~injenica da sadr`aj silikona kao baznog materijala u
komercijalnim proizvodima razli~itih proizvo|a~a vari-
ra od 8% do 40%. Koji je to onda materijal najbolji? Ili
{ta to onda zna~i silikon?
Performanse jesu ono {to se tra`i, a performanse jesu
rezultat interakcije izme|u formulacije materijala, dizaj-
na i procesa proizvodnje, pri ~emu se niti jedna od ovih
komponenata ne smije promatrati izdvojena od druge
dvije - u pitanju je optimizacija jednad`be vi{eg reda.
Gdje smo mi u svemu tome? Za one koji ne znaju, a i
za one koji su zaboravili: Energoinvest - IRCE je prije
ravno deset godina bio razvio prototipe kompozitnih
izolatora s ku}i{tem od silikonske gume. Proizvodnju
je zaustavila agresija.
JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine je jo{ u ratu
odva`no donijela odluku: uvoditi kompozitne izolatore.
Prije godinu dana prisupili su, u suradnji s Elektroteh-
ni~kim fakultetom Univerziteta u Sarajevu, izradi Studi-
je ~iji je rezultat nedavno usvojeni prijedlog Tehni~ke
specifikacije za kompozitne izolatore. Energoinvest,
ELOP - IRCE svoju tre}u generaciju SF6 prekida~a op-
rema, umjesto porculanskim, polimernim ku}i{tem.
U takvom ambijentu, vis-a-vis ove nove visoke i veoma
elegantne tehnologije 16. i 17. Septembra 1998. god.
u Sarajevu, Bosanskohercegova~ki komitet CIGRÉ,
zajedno s Elektrotehni~kim fakultetom Univerziteta u
Sarajevu i JP Elektroprivreda Bosne i Hercegovine or-
ganizirao je znanstveni skup pod naslovom ” Internati-
onal Colloquium on Modern Insulator Technologies:
Composite Insulators - Why YES - Why NO”.
Vi{e od 80 doma}ih i stranih stru~njaka sudjelovalo je
u raspravama povodom devet referata koje su skupu
Godi{te 3, Januar/Decembar 1998. 81
prezentirani. Zaklju~ke ovog skupa, koji }e uskoro biti
saop}eni u ~asopisu pari{ke CIGRÉ - ELECTRA i ~a-
sopisu INSULATOR NEWS & MARKET REPORT koji
izlazi u Kanadi, iznosimo ovdje u cjelosti.
ZAKLJU^CI
Premda su svi izolatori dizajnirani tako da, pod nor-
malnim radnim uvjetima, prijesko~ni napon bude ni`i
od probojnog napona, kod kapastih izolatora mogu}i
su proboji zbog:
• Koincidencije visokih elektri~nih polja i visokih me-
hani~kih naprezanja u predjelu izme|u kape i tu~ka;
• Pojave vrlo strmih impulsnih napona.
Iako su, zahvaljuju}i modernoj tehnologiji proizvodnje
i striktnoj kontroli kvalitete, ovi slu~ajevi rijetki, oni se
ne mogu potpuno isklju~iti za sve izolatore ove vrste.
Potpuno su isklju~eni, me|utim, proboji u slu~aju
primjene dizajna dugih {tapnih izolatora i to zahvalju-
ju}i ~injenici da su prijesko~ni i probojni put pribli`no
jednaki, na taj na~in, zbog ve}e dielektri~ne ~vrsto}e
~vrstog dielektrika u odnosu na okolni zrak prenaponi
mogu rezultirati samo prijeskokom. Kao posljedica di-
zajna dugog {tapnog izolatora (samo nekoliko arma-
tura u izolatorskom lancu), ovo rje{enje omogu}uje da
se dobiju:
• Bolje performanse u pogledu radio smetnju nego u
slu~aju probojivog dizajna lanca kapastih izolatora;
• Bolje pona{anje u uvjetima zaga|enja kod iste du-
ljine klizne staze nego u slu~aju lanca kapastih izo-
latora;
• Sni`ena masa.
Sve gore spomenute prednosti dizajna dugog {tap-
nog izolatora prisutne su bez obzira na to koji je izola-
cioni materijal u pitanju, tj. i kod primjene porculana
kao materijala za izradu dugih {tapnih izolatora.
Premda se mogu sresti diskutabilni zaklju~ci pojedinih
autora (uglavnom bazirani na svojedobno publicira-
nim izvje{tajima CIGRE - statistike koje uklju~uju rani-
je, prve generacije kompozitnih izolatora, kad su ”dje-
~ije bolesti” bile uzrokom za veliki procenat njihovih
kvarova), prema kojima su porculanski dugi {tapni izo-
latori superiorniji u odnosu na kompozitne izolatore,
korisnicima se preporu~uje provo|enje komparativnih
ekonomskih analiza izme|u ova dva rje{enja. Pri tome
se ne smiju uspore|ivati porculanski izolatori dobre
kvalitete s kompozitnim izolatorima lo{e kvalitete.
Dobar izolator mo`e se dobiti u slu~aju perfektne kom-
binacije dizajna dugog {tapnog izolatora i materijala.
Pri tome se ne smije zaboraviti proces proizvodnje
(KNOW - HOW).
Kori{}enje kompozitnih izolatora u elektroenergetskom
sistemu (EES) mo`e pru`iti niz prednosti, kao {to su:
• bolje elektri~ke performanse u uvjetima u kojima je
materijal ku}i{ta u stanju obnoviti izgubljenu hidro-
fobi~nost;
• dobra svojstva u pogledu elasti~nosti (nisu osjetlji-
vi na savijanje);
82 bosanskohercegova~ka elektrotehnika
• zna~ajno manja masa;
• lak{a monta`a i transport;
• ni`i sveukupni tro{kovi nego u slu~aju lanaca ka-
pastih izolatora, posebice kod vi{ih napona;
• ve}a otpornost na udar.
Zahvaljuju}i gore spomenutim prednostima, kompo-
zitni izolatori mogu pru`iti u~inkovit odgovor na potre-
be {to ih name}e razvoj modernih prijenosnih i distri-
butivnih mre`a u pogledu:
• pove}ane pouzdanosti;
• pove}ane u~inkovitosti i ekonomi~nosti;
• boljeg uklapanja u ambijent;
• kompaktiranja dalekovoda / Podizanja naponskog
nivoa postoje}ih dalekovoda.
Osnovni nedostatak kompozitnih izolatora sastoji se u
mogu}nosti deterioracije njihovih elektri~kih i meha-
ni~kih performansi u procesu njihovog starenja. Posto-
ji nekoliko problema vezanih za razvoj pouzdanih
kompozitnih izolatora, podobnih za njihove u~inkovite,
sigurne i {iroke primjene u modernim elektroenerget-
skim sistemima:
• razumijevanje mehanizama starenja;
• razvoj odgovaraju}ih kvalifikacionih testova, uklju-
~uju}i procedure starenja koje predstavljaju repre-
zentaciju njihove degradacije u pogonu, uz uvjet
da su istodobno tehni~ki i ekonomski opravdane;
• ustvr|ivanje korelacije izme|u prirode i stupnja o{-
te}enja i sni`enja elektri~ke ~vrsto}e u uvjetima
normalnog radnog napona i prenapona;
• razvoj odgovaraju}eg testa krhkog prijeloma fiber-
glasnog {tapa u slu~aju dizajna dugog {tapnog
izolatora.
Razvoj kompozitnih izolatora danas je uglavnom oslo-
njen na postoje}e pogonsko iskustvo, s obzirom da
jo{ uvijek nismo kadri adekvatno simulirati:
• pona{anje kompozitnih izolatora u uvjetima zaga-
|enja;
• proces oporavka izgubljene hidrofobi~nosti materi-
jala ku}i{ta.
Osnovni problem zbog kojeg ne postoji jedinstven
pristup izboru le`i u ~injenici da pojedini proizvo|a~i
jo{ uvijek mijenjaju dizajn, sastave materijala, na~in
pri~vr{}ivanja metalnih armatura i proces proizvodnje.
Za postizanje u~inkovitih performansi i duge `ivotne
dobi kompozitnih izolatora kriti~ni su uvjeti elektri~kih
naprezanja u blizini visokonaponske elektrode. Za
sveobuhvatno razumijevanje ovih uvjeta nije dovoljno
samo poznavanje slike polja u blizini ove elektrode
kod razli~itih vrsta dizajna, nego i pitanje nestabilnosti
parcijalnog luka {to se na ovom dijelu mo`e pojaviti.
Potrebno je, tako|er, izu~avati pona{anje razli~itih di-
zajna u istim pogonskim uvjetima.
Superiorne performanse u odnosu na konvencionalne
kapaste izolatore mogu se posti}i primjenom silikon-
skih guma, ali isto tako i primjenom EPDM-a (etilen
propilen dien monomer) guma, odnosno guma na ba-
zi smje{e silikon / EPDM, premda su njihova svojstva
u pogledu hidrofobi~nosti i njezinog oporavka nakon
izlaganja zaga|enju i posljedi~nim povr{inskim pra`-
njenjima razli~ita. Zbog velikih varijacija u performan-
sama izolatora na~injenim od ”istog” materijala ne
smije se generalizirati; optimalne koli~ine pravih puni-
la i aditiva predstavljaju klju~ni ~inilac kad su u pitanju
performanse kompozitnih izolatora.
Preporu~uje se izbor takve duljine klizne staze kompo-
zitnih izolatora koja je dovoljna za prevenciju prijesko-
ka u ekstremnim pogonskim uvjetima, kad povr{ina ku-
}i{ta postane hidrofili~na (brzo talo`enje sloja zaga|e-
nja ili kontinuirana korona pra`njenja u blizini ku}i{ta).
Korisnicima se preporu~uje da, kroz primjenu, nastoje
{to vi{e nau~iti o modernim tehnologijama izolatora, o
razli~itim proizvodima i proizvo|a~ima koji su kadri is-
puniti njihove specifi~ne zahtjeve.