Phan Huy Dòng

Phan Huy Dòng
t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ trêng phæ th«ng –

mét gãc nh×n, mét çch ®äc
a. ®äc CA DAO, th¬ tr÷ t×nh, ng©m khóc, truyÖn th¬

1. TiÕng nãi than th©n, yªu th¬ng t×nh nghÜa trong cao dao
2. Nô cêi hµi híc trong ca dao
3. T×nh huèng chiªm nghiÖm vµ cÊu tróc ng«n tõ cña bµi th¬ Håi h¬ng
ngÉu th
4. §iÓm nh×n cña LÝ B¹ch trong bµi th¬ Hoµng H¹c l©u tèng M¹nh H¹o
Nhiªn chi Qu¶ng L¨ng
5. CÊu tróc triÕt lÝ cña bµi th¬ Hoµng H¹c l©u
6. §iÒu "ngé" ra trong [tõ] bµi th¬ Khuª o¸n
7. Tinh thÇn thêi ®¹i ë bµi th¬ ThuËt hoµi cña Ph¹m Ngò L·o
8. NiÒm hoµi h¬ng vµ t thÕ v¨n ho¸ cña NguyÔn Trung Ng¹n ë bµi th¬ Quy
høng
9. Nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña bµi th¬ B¶o kÝnh c¶nh giíi sè 43
(NguyÔn Tr·i)
10. Nçi u t vÒ mét ch÷ "nhµn" (§äc bµi th¬ Nhµn cña NguyÔn BØnh Khiªm)
11. §éc TiÓu Thanh kÝ – nçi ®au tríc çi ®Ñp bÞ vïi dËp vµ niÒm khao kh¸t
tri ©m
12. Cèt çch Hå Xu©n H¬ng qua mét lêi mêi (VÒ bµi th¬ Mêi trÇu)
13. Bµi ca ngÊt ngëng – sù kh¼ng ®Þnh mét gi¸ trÞ ç nh©n
14. Nçi d»n vÆt cña mét trÝ thøc cha häc ®îc "phÐp ngñ" (VÒ bµi th¬ Sa
hµnh ®o¶n ca cña Cao B¸ Qu¸t)
15. Mét mïa thu riªng cña NguyÔn KhuyÕn trong Thu vÞnh
16. Câi thanh khiÕt trong Thu ®iÕu
17. NguyÔn KhuyÕn víi nh÷ng «ng TiÕn sÜ giÊy
18. Tr¸ng chÝ cña Phan Béi Ch©u trong XuÊt d¬ng lu biÖt
19. C©u chuyÖn vÒ con ngêi vµ nghÒ v¨n buæi "giao thêi" trong bµi th¬ HÇu
Trêi
20. Søc tÝch chøa ý nghÜa cña h×nh tîng con hæ trong bµi th¬ Nhí rõng
21. NghÖ thuËt cÊu tø ë bµi th¬ ¤ng ®å
22. Th¬ duyªn – sù "t¸c hîp" cña "c¬ trêi" trong con m¾t Xu©n DiÖu
23. Mét kiÓu ph¸t biÓu luËn ®Ò ®éc ®¸o cña Xu©n DiÖu ë bµi th¬ Véi vµng
24. TiÕng th¬ tª l¹nh trong NguyÖt cÇm
25. "Mµu vÜnh viÔn" cña dßng Trµng giang
26. Sù khuÊy ®éng nçi niÒm vµ kh¸t väng tõ mét nçi nhí (VÒ bµi th¬ §©y
th«n VÜ D¹ cña Hµn MÆc Tö)
27. DÊu Ên cña thêi ®¹i Th¬ míi ë mét bµi th¬ "ch©n quª" (VÒ bµi T¬ng t cña
NguyÔn BÝnh)
28. TÝnh phæ qu¸t cña niÒm h¹nh phóc trong bµi th¬ Tõ Êy cña Tè H÷u
29. Lai T©n : mét "phãng sù" ®îc thùc hiÖn theo çch cña th¬
30. NhËt kÝ trong tï – tõ nhËt kÝ ®Õn th¬
31. ¢m vang mét thêi l·ng m¹n trong bµi th¬ T©y TiÕn cña Quang Dòng
32. C©y cÇu nçi nhí b¾c vÒ mét vïng v¨n ho¸ (VÒ bµi th¬ Bªn kia s«ng §uèng
cña Hoµng CÇm)
33. LÞch sö mét t©m hån khi soi vµo ®Êt níc (VÒ bµi th¬ §Êt níc cña
NguyÔn §×nh Thi)
34. ViÖt B¾c – mét sö ca cã giäng t©m t×nh
35. Sù biÕn ¶o cña çi t«i tr÷ t×nh trong bµi th¬ TiÕng h¸t con tµu
36. Èn dô vµ sù ph¸ vì Èn dô trong bµi th¬ Sãng
37. L« gÝch lËp luËn vµ l« gÝch c¶m xóc trong ®o¹n th¬ §Êt Níc (trÝch
MÆt ®êng kh¸t väng – NguyÔn Khoa §iÒm)
38. Çi nh×n ph¶n tØnh vÒ mét thêi "trong suèt gi÷a hai bê h thùc" (VÒ bµi
th¬ §ß LÌn cña NguyÔn Duy)
39. Bµi th¬ §µn ghi ta cña Lor-ca cña Thanh Th¶o díi gãc nh×n liªn v¨n b¶n
40. T×m sù kh¼ng ®Þnh vµ gi¶i tho¸t trong nçi nhí (VÒ ®o¹n trÝch T×nh
c¶nh lÎ loi cña ngêi chinh phô - Chinh phô ng©m)
2
41. Sù céng hëng gi÷a nh÷ng ý thøc ç nh©n trong Nçi sÇu o¸n cña ngêi cung
n÷ (trÝch Cung o¸n ng©m - NguyÔn Gia ThiÒu)
42. ThÒ nguyÒn trong dù c¶m vÒ çi mong manh cña h¹nh phóc (VÒ ®o¹n
trÝch ThÒ nguyÒn - TruyÖn KiÒu)
43. Trao duyªn vµ hËu trao duyªn (VÒ ®o¹n trÝch Trao duyªn - TruyÖn KiÒu)
44. Tù ý thøc vµ phÈm gi¸ con ngêi (VÒ ®o¹n trÝch Nçi th¬ng m×nh -
TruyÖn KiÒu)
45. Ç biÖt ho¸ ë mµn Thóc Sinh tõ biÖt Thuý KiÒu (trÝch TruyÖn KiÒu)
46. ChÝ khÝ anh hïng qua phÐp thö cña h¹nh phóc løa ®«i (VÒ ®o¹n trÝch
ChÝ khÝ anh hïng - TruyÖn KiÒu)
47. LÏ ghÐt th¬ng cña mét con ngêi v× d©n (VÒ mét ®o¹n trÝch trong
TruyÖn Lôc V©n Tiªn cña NguyÔn §×nh ChiÓu)
b. ®äc truyÖn ng¾n, bót ký, kÞch b¶n v¨n häc
48. TÝnh nghÖ thuËt cña truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ (Th¹ch Lam)
49. Bµn vÒ ý nghÜa thÈm mÜ cña çi gäi lµ "yÕu tè tù nhiªn chñ nghÜa"
trong t¸c phÈm cña Nam Cao
50. Mét tÊn hµi kÞch trong truyÖn ng¾n Tinh thÇn thÓ dôc cña NguyÔn
C«ng Hoan
51. TiÕng déi sö thi cña mét thêi ®¸nh MÜ trong truyÖn ng¾n Rõng xµ nu
52. PhÈm chÊt hiÖn thùc trong truyÖn ng¾n Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh
53. B¾t sÊu rõng U Minh h¹ – c©u chuyÖn vÒ nh÷ng con ngêi "khÈn hoang"
giµu nghÜa khÝ
54. LuËn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ cuéc sèng trong truyÖn
ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa
55. Gãc nh×n míi, tiªu chÝ ®¸nh gi¸ míi vÒ con ngêi trong truyÖn ng¾n Mét
ngêi Hµ Néi
56. Çch quan s¸t vµ ghi chÐp cña Lª H÷u Tr¸c nh©n mét lÇn Vµo phñ Chóa
TrÞnh (VÒ mét ®o¹n trÝch trong Thîng kinh kÝ sù)
57. Tµi t×nh cña NguyÔn Tu©n qua bót kÝ Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ
58. Mét dßng s«ng v¨n ho¸ díi gãc nh×n v¨n ho¸ (VÒ bót kÝ Ai ®· ®Æt tªn cho
dßng s«ng ? cña Hoµng Phñ Ngäc Têng)
3
59. Nçi thao thøc tríc mèi quan hÖ bi kÞch gi÷a nghÖ sÜ vµ nh©n d©n trong
Vò Nh T« (VÒ ®o¹n trÝch VÜnh biÖt Cöu trïng ®µi)
60. Bi kÞch cña kh¸t väng muèn ®îc lµ m×nh trong Hån Tr¬ng Ba, da hµng
thÞt
c. ®äc v¨n b¶n nghÞ luËn
61. CÇu hiÒn chiÕu – sù céng hëng cña nh÷ng kh¸t väng nh©n v¨n
62. VÒ lu©n lÝ x· héi ë níc ta – tiÕng kªu ®¸nh thøc quèc d©n tho¸t khái c¬n
mª
63. Mét híng tiÕp cËn vÊn ®Ò b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc (VÒ bµi Nh×n vÒ
vèn v¨n ho¸ d©n téc cña TrÇn §×nh Hîu)
64. Chiªm nghiÖm cña mét nhµ v¨n ho¸ vÒ Con ®êng trë thµnh kÎ sÜ hiÖn
®¹i
65. TÝnh cÊp thiÕt cña viÖc ®æi míi t duy qua ph©n tÝch cña mét nhµ khoa
häc (VÒ bµi T duy hÖ thèng - nguån søc sèng míi cña ®æi míi t duy)
66. MÊy ý nghÜ vÒ th¬ – mét gîi më vÒ con ®êng çch t©n th¬
67. T×nh c¶m vµ lÝ trÝ trong tiÓu luËn NguyÔn §×nh ChiÓu, ng«i sao s¸ng
trong v¨n nghÖ cña d©n téc
68. Mét phong çch viÕt ch©n dung v¨n häc qua Th¬ng tiÕc nhµ v¨n Nguyªn
Hång
phô lôc
69. §Æc ®iÓm kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn
70. §Æc ®iÓm kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong trµo Th¬ míi
4
®äc CA DAO, th¬ tr÷ t×nh,
ng©m khóc, truyÖn th¬
tiÕng nãi THAN TH¢N, Y£U TH¦¥NG T×NH NGHÜA

trong CA DAO
5
1. Bµi 1
Th©n em nh tÊm lôa ®µo
PhÊt ph¬ gi÷a chî biÕt vµo tay ai.
Bµi ca dao thêng ®îc hiÓu lµ lêi than cña mét ngêi con g¸i ®¬ng th× ®ang lo
l¾ng, b©ng khu©ng, håi hép tríc ngìng cöa t×nh yªu – h«n nh©n. Lo l¾ng lµ ph¶i, bëi ng-
êi phô n÷ xa ®©u cã ®îc toµn quyÒn quyÕt ®Þnh sè phËn cña m×nh. Hä ®· ®îc d¹y vÒ
tam tßng, tø ®øc vµ dêng nh ®· chÊp thuËn viÖc cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®Êy nh
mét chuyÖn hiÓn nhiªn. Hä còng hiÓu sù g¶ b¸n tÊt yÕu sÏ x¶y ra ®èi víi m×nh. BiÕt
vµo tay ai, biÕt thuéc vÒ ai, do ai së h÷u ? - ®ã lµ c©u hái kh«ng dÔ vµ nhiÒu khi
kh«ng thÓ tr¶ lêi. Côm tõ vµo tay ai râ rµng cã thÊm ®îm mét chót cam phËn, ngËm ngïi.
Tuy nhiªn, çi hÊp dÉn, çi ®éc ®¸o cña bµi ca dao g¾n liÒn víi viÖc so s¸nh
th©n em víi tÊm lôa ®µo (nh÷ng bµi kh¸c cïng chñ ®Ò l¹i cã çi hay riªng cña chóng khi
so s¸nh th©n em víi h¹t ma rµo, h¹t ma sa…). NÕu chØ dõng ë dßng th¬ thø nhÊt (dßng
lôc), ngêi tiÕp nhËn sÏ "®äc" ra tõ ®©y mét niÒm tù hµo vµ thËm chÝ lµ niÒm kiªu
h·nh cña c« g¸i ý thøc ®îc rÊt râ gi¸ trÞ cña m×nh. Mét so s¸nh phï hîp, g¾n liÒn víi mét
h×nh ¶nh ®Ñp, mÒm m¹i, ãng ¶, cã thÓ tù nã ®øng ra nh mét biÓu trng xøng ®¸ng ®Ó
t«n vinh ngêi phô n÷ ! Sù than th©n râ rµng cha ®îc thÓ hiÖn ë ®©y.
Ph¶i ®äc tíi dßng th¬ thø hai (dßng b¸t), ta míi thÊy chñ ®Ò bµi ca dao lé diÖn.
Tõ phÊt ph¬ rÊt gîi h×nh vµ gîi c¶m, cã thÓ kh¬i dËy tho¸ng b©ng khu©ng trong lßng ta
vÒ h×nh ¶nh cña mét tÊm lôa ®ang lay ®éng trong giã, l¹i võa ®¸nh thøc ë ta niÒm ®ång
c¶m ®èi víi nçi lo ©u m¬ hå cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Cho ®Õn khi çc côm tõ gi÷a chî vµ
biÕt vµo tay ai xuÊt hiÖn, bµi ca dao míi thùc sù g©y Ên tîng chua xãt vÒ th©n phËn ng-
êi phô n÷ trong x· héi. Th× ra, tÊm lôa ®µo ®îc ®a ra kh«ng chØ ®Ó khoe, ®Ó cho ngêi
®êi thëng l·m, mµ môc ®Ých cuèi cïng lµ ®Ó b¸n (khoe còng nh»m tíi viÖc dÔ b¸n mµ
th«i !). Mµ ®· thµnh mãn hµng ®em ®i b¸n th× mäi sù may rñi ®Òu cã thÓ x¶y ra, tuú
thuéc vµo ngêi mua cïng th¸i ®é cña hä. Ngêi mua lµ ai, c« g¸i cha thÓ biÕt vµ v× vËy c«
khã lßng cã ®îc sù an t©m. Trong hoµn c¶nh nµy, kh«ng muèn mµ lêi than cø bËt ra. Tríc
khi tiÕng than lé ra qua giäng ®iÖu, nã ®· ®îc "b¸o tríc" tõ viÖc t¸c gi¶ d©n gian lùa
chän h×nh ¶nh so s¸nh vµ ®Æt tÊm lôa ®µo vµo mét t¬ng quan cô thÓ : tÊm lôa ®µo -
chî - tay ngêi mua. Râ rµng, bµi ca dao ®· ®îc cÊu tø mét çch chÆt chÏ vµ hoµn h¶o.
6
Bµi ca dao, tuy thÕ, kh«ng tù khu«n m×nh vµo mét s¾c th¸i giäng ®iÖu duy nhÊt
vµ do vËy còng cã thÓ ®a l¹i c¶m nhËn nhiÒu chiÒu. VÊn ®Ò lµ ë chç : t¸c gi¶ d©n gian
chØ dõng ë viÖc gîi ra t×nh huèng mµ kh«ng nãi rèt r¸o vÒ çi kÕt qu¶ (buån th¶m hay
may m¾n) sÏ ®Õn. Nh÷ng ngêi diÔn xíng vµ tiÕp nhËn kh¸c nhau, tuú sù liªn tëng ®Õn
nh÷ng kh¶ n¨ng kh¸c nhau nhÊt x¶y ra ®èi víi m×nh hay ®èi víi nh©n vËt tr÷ t×nh, sÏ cã
nh÷ng ph¶n øng t©m lÝ kh«ng ®ång nhÊt. Mét tho¸ng chèc t©m tr¹ng thÕ lµ ®· ®îc neo
l¹i bëi nghÖ thuËt ng«n tõ, ®Ó råi gieo rÊt nhiÒu v¬ng vÊn vµo lßng ngêi tiÕp nhËn hay
nh÷ng ngêi tiÒm tµng kh¶ n¨ng ®ång t¸c gi¶ víi bµi ca dao ®ã !
2. Bµi 2
Th©n em nh cñ Êu gai
Ruét trong th× tr¾ng vá ngoµi th× ®en.
Ai ¬i, nÕm thö mµ xem !
NÕm ra, míi biÕt r»ng em ngät bïi.
Trong cuéc sèng, ®Ó gióp ®êi hiÓu m×nh h¬n, ngêi ta cã khi ph¶i ®øng ra tù
qu¶ng ço. ThËt lµ mét ®iÒu bÊt ®¾c dÜ, nhÊt lµ ®èi víi mét c« g¸i. Nhng biÕt lµm sao
®îc, ý thøc vÒ phÈm gi¸ vµ sù tù träng cã khi b¾t ngêi ta ph¶i lµm vËy ! Cã thÓ tëng tîng
ra mét hoµn c¶nh diÔn xíng gÇn víi çc d÷ kiÖn ®îc th«ng b¸o trong bµi ca dao nh sau
(tÊt nhiªn, hoµn toµn cã h×nh dung ra nh÷ng hoµn c¶nh diÔn xíng kh¸c) : c« g¸i – nh©n
vËt tr÷ t×nh – t¸c gi¶ ®· kh«ng gÆp nhiÒu may m¾n trong viÖc thu hót sù chó ý cña
"®èi t¸c" trong t×nh yªu, bëi vËy, c« ph¶i cÊt lêi ®Ó tù b¶o vÖ vµ ®Ó… mêi.
Bµi ca dao më ®Çu víi viÖc nh©n vËt tr÷ t×nh thõa nhËn tríc ngêi nghe (trong ®ã
cã ngêi c« muèn g¾n bã) çi thua thiÖt hiÓn nhiªn, cã tÝnh ®Þnh mÖnh cña m×nh :
Th©n em nh cñ Êu gai. ThËt lµ th¼ng th¾n, béc trùc ! T¬ng tù thÕ lµ sù th¼ng th¾n, béc
trùc trong viÖc kh¼ng ®Þnh çi "chÊt" cña m×nh ë c©u tiÕp ®ã : Ruét trong th× tr¾ng,
vá ngoµi th× ®en. Giäng ngËm ngïi võa tho¸ng hiÖn ë dßng th¬ thø nhÊt ®· nhanh chãng
®îc thay thÕ b»ng giäng tù tin vµ thËm chÝ lµ th¸ch thøc. Vá ngoµi ®en - ®ã lµ mét thùc
tÕ vµ t«i ®· ý thøc ®îc hoµn toµn. Nhng ruét trong th× tr¾ng l¹i còng lµ mét sù thËt
kh«ng thÓ chèi c·i. Anh, hay tÊt c¶ mäi ngêi, ®Òu ®· biÕt cñ Êu gai råi ®Êy ! §äc bµi ca
dao ®Õn ®©y, h¼n ta ®· nhËn ra tÝnh chÝnh x¸c cña sù vÝ von – chÝnh x¸c theo môc
tiªu mµ t¸c phÈm nh¾m ®Õn, ®ã lµ thuyÕt phôc ngêi ®êi h·y biÕt nh×n vµo thùc chÊt,
7
®õng ®Ó bÞ çi vÎ ngoµi hµo nho¸ng hay xÊu xÝ ®¸nh lõa. NÕu nh©n vËt tr÷ t×nh vÝ
m×nh víi mét ®èi tîng nµo kh¸c, cha ch¾c søc thuyÕt phôc ®· ®¹t ®îc møc cao nh vËy.
Cñ Êu gai qu¸ gÇn gòi víi ®êi sèng cña ngêi b×nh d©n. Sù kiÓm chøng nÕu cÇn thùc
hiÖn sÏ ch¼ng cã g× lµ khã, thËm chÝ lµ qu¸ dÔ dµng. §ã lµ cha kÓ cã sö dông h×nh
¶nh cñ Êu gai th× t¸c gi¶ míi cã thÓ gieo tiÕp ®îc mét ch÷ nÕm ®Çy ý vÞ, thÊm ®îm
trong ®ã rÊt nhiÒu sù ®îi chê - ®îi chê mét th¸i ®é, mét cö chØ ©n nghÜa, ©n t×nh tõ
phÝa nh÷ng ai kia trong cuéc ®êi.
Çi lÝ ®· ®îc tr×nh bµy. TiÕp sau lµ viÖc çi t×nh ®ßi thæ lé. Ai ¬i, nÕm thö mµ
xem ! ®óng lµ mét tiÕng gäi, mét lêi mêi - cøng cái, t¸o b¹o mµ kh«ng kÐm phÇn tha
thiÕt. HËu thuÉn cho nã lµ niÒm tin vµo b¶n th©n vµ c¶ nçi khao kh¸t ®îc giao c¶m, ®îc
yªu th¬ng, ®îc d©ng hiÕn. C©u cuèi ®îc thèt ra trung hËu, t×nh c¶m vµ thÊm thÝa l¹ th-
êng. Ai nì quay lng, ai nì "lÇm" m·i tríc mét tiÕng nãi nh thÕ ! Tõ chç tån t¹i nh mét ®èi
tîng so s¸nh thuÇn tuý, cñ Êu gai bçng chèc ®îc ®ång nhÊt víi chÝnh nh©n vËt tr÷ t×nh,
khiÕn nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng ngÇn ng¹i dïng tiÕng em lÇn thø hai ë dßng th¬ cuèi, bÊt
chÊp tríc ®ã "c«" ®· dïng tõ nÕm cã vÎ chØ thÝch hîp víi cñ Êu gai thËt sù mµ th«i. Em
®· thµnh mét cñ Êu gai nhá bÐ, gÇn gòi trong tay anh, sao anh kh«ng thÓ cã mét cö chØ
ph¶i ch¨ng, dÞu dµng h¬n ®èi víi nã ?
Mét lêi than, mét tiÕng nãi kh¼ng ®Þnh m×nh, mét bµi häc vÒ çch thÈm ®Þnh
çc gi¸ trÞ, mét nhu cÇu vµ kh¸t väng yªu ®¬ng ®· ®îc thÓ hiÖn sóc tÝch trong bµi ca
dao gåm bèn c©u ng¾n ngñi Êy !
3. Bµi 3
TrÌo lªn c©y khÕ nöa ngµy,
Ai lµm chua xãt lßng nµy, khÕ ¬i !
MÆt tr¨ng s¸nh víi mÆt trêi,
Sao H«m s¸nh víi sao Mai ch»ng ch»ng.
M×nh ¬i ! Cã nhí ta ch¨ng ?
Ta nh sao Vît chê tr¨ng gi÷a trêi.
§©y lµ bµi ca dao ®îc lµm theo "thÓ høng". §õng qu¸ tin cã mét sù viÖc lµ nh©n
vËt tr÷ t×nh trÌo lªn c©y khÕ nöa ngµy. Kh«ng, kh«ng thÓ cã chuyÖn ®ã. Ta ®· gÆp rÊt
nhiÒu bµi ca dao cã mÊy c©u khëi ®Çu chøa ®ùng nh÷ng chi tiÕt kh«ng ®©u vµ phi lÝ
8
nh vËy. Tuy nhiªn, nÕu quen víi ®Æc ®iÓm thi ph¸p nµy, ngêi tiÕp nhËn chØ cßn lu
t©m ®Õn çi lâi cña th«ng b¸o nghÖ thuËt n÷a mµ th«i.
ë bµi ta ®ang t×m hiÓu, çi ®¸ng nãi trong hai dßng th¬ ®Çu lµ mèi t¬ng quan
gi÷a çi chua cña qu¶ khÕ vµ çi chua xãt cña lßng ngêi. H×nh ¶nh c©y khÕ, qu¶ khÕ
xuÊt hiÖn chØ ®Ó lµm vËt chÊt ho¸ mét tr¹ng th¸i t×nh c¶m mµ sù ®Þnh danh nã ph¶i
mîn ®Õn mét tõ vèn còng ®îc dïng ®Ó ®Þnh danh cho çi vÞ ®Æc trng cña qu¶ khÕ.
§iÒu ®¸ng nãi kh¸c lµ trong lßng nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang chÊt chøa t©m sù, vµ t©m sù
®ã cÇn ph¶i ®îc gi¶i to¶, thæ lé. ThÕ lµ bçng nhiªn khÕ trë thµnh mét ®èi tîng chuyÖn
trß v« cïng thÝch hîp, cã thÓ gióp nh©n vËt tr÷ t×nh tù kh¬i s©u m¹ch c¶m xóc cña
m×nh. Çi v« lÝ cña nh÷ng h×nh ¶nh, chi tiÕt më ®Çu ho¸ ra còng kh«ng hoµn toµn lµ
v« lÝ, xÐt trong cÊu tróc tæng thÓ cña bµi ca dao.
Ai lµ ngêi ®ang thèt lªn nh÷ng lêi trong bµi ca dao nµy vËy ? Ngêi ®ã cã thÓ lµ
con trai, còng cã thÓ lµ con g¸i, nhng kh¶ n¨ng lín h¬n lµ con g¸i, bëi th«ng thêng, sù than
thë trong chuyÖn t×nh c¶m hay xuÊt ph¸t tõ n÷ giíi - ®èi tîng vÉn chÞu nhiÒu lÐp vÕ,
thua thiÖt vµ bÞ ®éng trong cuéc ®êi. Qua nh÷ng g× ®· ®îc nãi ra, ®Æc biÖt qua çc tõ
t¹m x¸c ®Þnh lµ then chèt nh s¸nh, nhí, chê vµ qua çc h×nh ¶nh dÔ gîi lªn Ên tîng vÒ sù
xa çch trong kh«ng gian hay sù çch trë nãi chung nh sao H«m, sao Mai, sao Vît, ta cã
thÓ h×nh dung nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang gÆp tr¾c trë trong ®êng t×nh vµ ®ang tha thiÕt
nhí b¹n, tha thiÕt íc mong mét sù sum vÇy. LÝ do cña sù çch trë kh«ng ®îc nãi ra mét
çch trùc tiÕp, râ rµng. Ch¾c ch¾n kh«ng xuÊt ph¸t tõ phÝa chñ quan ngêi ®ang t©m sù,
bëi nh ta cã thÓ thÊy, t×nh c¶m cña ngêi nµy ®èi víi b¹n vÉn cßn vÑn nguyªn, thËm chÝ
cßn ph¸t triÓn nång nµn h¬n qua thêi gian. Cã lÏ cÇn ph¶i chó ý nhiÒu h¬n tíi tõ s¸nh vèn
®îc dïng tíi hai lÇn trong hai dßng th¬ kÒ nhau. S¸nh gîi lªn sù xøng hîp, nh sù võa ®«i
ph¶i løa, hay nãi çch kh¸c lµ sù ®Ñp ®«i. MÆt tr¨ng vµ mÆt trêi, nÕu theo mét gãc
nh×n nµo ®ã, th× xøng víi nhau qu¸ cßn g× ! Ch¼ng thÕ mµ d©n gian vÉn h×nh dung
chóng nh mét cÆp kh«ng hÒ cäc c¹nh lµ ¤ng Tr¨ng vµ Bµ Trêi. Sao H«m vµ sao Mai
n÷a, ®óng lµ chóng s¸nh ch»ng ch»ng víi nhau, nh sù h« øng nhÞp nhµng gi÷a s¸ng vµ
chiÒu, gi÷a ®«ng vµ t©y trong thêi gian vµ trong kh«ng gian. Nh©n vËt tr÷ t×nh ®·
kh«ng vÝ von mét çch têng minh chuyÖn m×nh víi chuyÖn tr¨ng sao, trêi ®Êt, nhng ta
hiÓu trong s©u xa, ngêi ®ã ®· nh×n vÊn ®Ò ®óng nh vËy. Cha biÕt viÖc tù nh×n nhËn
nh thÕ cã chñ quan kh«ng, nhng c¨n cø vµo nh÷ng g× mµ t×nh c¶m ngêi ®ã thæ lé, ta cã
9
thÓ tin vµo mét sù xøng ®«i - mét sù xøng ®«i dùa trªn t×nh c¶m ch©n thËt ®¸ng ®îc
tr©n träng vµ b¶o vÖ. L¹i còng tõ ®©y, ngêi tiÕp nhËn bµi ca dao cã thÓ lê mê ®o¸n
hiÓu ra nguyªn cí v× sao sù xøng ®«i ®ã cø m·i tån t¹i nh mét mong íc, mét çi g× ®ã
kh«ng thËt, kh«ng ®îc hiÖn thùc ho¸ gi÷a câi ®êi, khiÕn nh©n vËt tr÷ t×nh cø kh«ng
ngõng kh¾c kho¶i vµ chua xãt. Cã thÓ v× mÑ cha, v× thµnh kiÕn x· héi, còng cã thÓ v×
mét sù nghi ng¹i hay kh«ng døt kho¸t tõ phÝa b¹n t×nh mµ chuyÖn kÕt ®«i ®· kh«ng
thµnh, dï theo sù m¸ch b¶o bªn trong cña nh©n vËt tr÷ t×nh, quan hÖ t¬ng xøng gi÷a hai
ngêi tëng kh«ng cßn g× ph¶i bµn c·i n÷a. Khi thèt lªn c©u M×nh ¬i ! Cã nhí ta ch¨ng,
nh©n vËt tr÷ t×nh ®· quªn ngêi b¹n t©m sù ®Çu tiªn lµ c©y khÕ ®Ó chØ cßn biÕt ®Õn
ngêi m×nh yªu ®ang ë mét chèn nµo ®ã gi÷a câi ngêi. Mét tiÕng kªu kÕt tô c¶ nçi lo ©u,
niÒm hi väng, sù nh¾c nhë vµ c¶ chót tr¸ch mãc ®Çy th¬ng yªu, th«ng c¶m. Mét tiÕng
kªu thóc ®Èy mèi liªn tëng vÒ h×nh ¶nh sao Vît chê tr¨ng gi÷a trêi lµm s¸ng c¶ kh«ng
gian th¬, lµm s¸ng c¶ mét tÊm t×nh thuû chung son s¾t.
Cã c¶ mét c©u chuyÖn dµi chøa ®ùng trong bµi ca dao ng¾n nµy. T©m sù, nçi
niÒm ®îc thæ lé ë ®©y ®¹t tíi gi¸ trÞ kÕt tinh cao ®é, cã thÓ kh¬i lªn nhiÒu suy nghÜ,
c¶m xóc vÒ phËn ngêi vµ vÒ nh÷ng bi kÞch trong t×nh yªu ®«i løa. §äc bµi ca dao, ta
kh«ng thÓ quªn ®îc h×nh ¶nh sao Vît chê tr¨ng - mét h×nh ¶nh ®· vÜnh cöu ho¸ çi ®Ñp
cña sù kiªn t©m ®îi chê trong hi väng vµ ®au ®ín.
4. Bµi 4
Kh¨n th¬ng nhí ai,
Kh¨n r¬i xuèng ®Êt.
Kh¨n v¾t lªn vai.
Kh¨n chïi níc m¾t.
§Ìn th¬ng nhí ai,
Mµ ®Ìn kh«ng t¾t.
M¾t th¬ng nhí ai,
M¾t ngñ kh«ng yªn.
§ªm qua em nh÷ng lo phiÒn,
10
Lo v× mét nçi kh«ng yªn mét bÒ…
Bµi ca dao thÓ hiÖn nçi nhí ngêi yªu cña mét c« g¸i. Kh«ng chØ nhí mµ cßn cã lo
phiÒn, phÊp pháng. ChÝnh sù lo phiÒn, phÊp pháng Êy ®· lµm cho nçi nhí cã thªm
chiÒu s©u, khiÕn nçi nhí cã thÓ lµm lay tØnh toµn bé nh©n çch con ngêi.
Cao dao cã rÊt nhiÒu bµi nãi vÒ nçi nhí ngêi yªu, vµ mçi bµi l¹i to¸t lªn mét vÎ
®Ñp riªng. Thêng th× nçi nhí Êy hay ®îc thÓ hiÖn hoÆc miªu t¶ mét çch trùc tiÕp, dï
çc t¸c gi¶ d©n gian ®· dïng rÊt nhiÒu vÝ von. ë bµi ca dao nµy, çch tá bµy nçi nhí cã
nhiÒu ®iÓm kh¸c l¹. S¾m vai mét ngêi ®äc ng©y th¬, ta sÏ thÊy h×nh nh nh©n vËt tr÷
t×nh dån toµn bé sù quan t©m cho kh¨n, cho ®Ìn, cho m¾t, tøc lµ cho nh÷ng ®èi tîng mµ
ngêi Êy nhËn râ lµ chóng ®ang nhí mét ai ®ã. Kh¨n th¬ng nhí ai, §Ìn th¬ng nhí ai, M¾t
th¬ng nhí ai - víi chõng Êy c©u hái ®Æt ra cho nh÷ng "ngêi b¹n" (riªng víi kh¨n, c©u hái
®îc nh¾c tíi 3 lÇn), dêng nh nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng cßn mèi bËn t©m nµo kh¸c ngoµi
viÖc vç vÒ, ai ñi kh¨n, ®Ìn, m¾t. Nhng ta chît nhËn ra mét sù v« lÝ : ngoµi kh¨n vµ ®Ìn
lµ nh÷ng vËt v« tri kh«ng thÓ biÕt nhí, ngay c¶ m¾t (ngêi) ®©u cã ph¶i lµ mét sinh thÓ
®éc lËp cã thÓ biÕt t¬ng t ? VËy lµ nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang sèng trong câi ¶o, ®ang trß
chuyÖn víi nh÷ng nh©n vËt ¶o. HiÖn tîng nµy chØ x¶y ra khi con ngêi cã t©m sù qu¸
®Çy vµ bÞ "cÇm tï" bëi t©m sù ®ã. T©m sù trµn ra ngo¹i giíi, phñ trïm çi bãng cña
m×nh lªn tÊt c¶, khiÕn mäi vËt bçng trë nªn cã hån vµ cã thÓ trë thµnh nh÷ng ®èi tîng
chuyÖn trß. Tuy nhiªn, lóc nµy, chuyÖn trß víi kh¨n, víi ®Ìn, víi m¾t th× còng chØ lµ
chuyÖn trß víi chÝnh lßng m×nh mµ th«i. Nãi çch kh¸c, chuyÖn trß víi ai, vÒ çi g×,
trong trêng hîp nµy, còng chØ lµ mét sù tù gi·i bµy.
Cã thÓ h×nh dung : nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang ®¾m m×nh trong nçi nhí nhung sÇu
muén. Mäi cö chØ bçng ho¸ thÉn thê. ChiÕc kh¨n v¾t hê h÷ng trªn vai v« ý r¬i xuèng
®Êt. Nh©n vËt tr÷ t×nh cói nhÆt vµ bçng nhiªn nh×n thÊy kh¨n nh nh×n thÊy chÝnh câi
lßng m×nh. Kh¨n ¬i, t¹i sao mµy l¹i r¬i xuèng ®Êt ? Mµy ®ang nhí th¬ng ai vËy ? Nh÷ng
c©u hái rng rng nçi niÒm ®· ®îc ®Æt ra trong tr¹ng th¸i méng du cña nh©n vËt tr÷ t×nh.
Chóng kh«ng ph¶n ¸nh çi g× kh¸c ngoµi câi lßng ngêi hái. Nãi kh¨n vµ ®Ìn ®îc nh©n ho¸
th× còng ®óng. Nhng cã lÏ ®óng h¬n nÕu nãi chóng lµ h×nh ¶nh cña nh©n vËt tr÷ t×nh
®îc khóc x¹ qua mét tÊm g¬ng soi ®Æc biÖt. Nh÷ng ®éng th¸i cña chóng kh«ng cã ý
nghÜa ®éc lËp mµ chØ lµ sù ph¶n chiÕu nh÷ng cö chØ vµ diÔn biÕn t©m lÝ ®a d¹ng,
phøc t¹p cña t¸c gi¶ bµi ca dao. Ngêi ta thêng nãi ca dao cã vÎ ®Ñp méc m¹c, gi¶n dÞ.
11
Trong trêng hîp nµy, sù gi¶n dÞ, méc m¹c vÉn thÓ hiÖn (®Æc biÖt qua hÖ thèng nh÷ng
h×nh ¶nh gÇn gòi vµ qua lêi nãi "trong suèt", kh«ng trang søc), nhng kh«ng v× thÕ mµ
çi ¶o diÖu biÕn ho¸ l¹i kh«ng ®Ó l¹i dÊu Ên ®Ëm nÐt.
Tuy ®i s©u vµo chèn u uÈn cña câi lßng, bµi ca dao vÉn gi÷ ®îc tÝnh m¹ch l¹c
cña cÊu tróc. Çc h×nh ¶nh kh¨n, ®Ìn, m¾t kh«ng hÒ xuÊt hiÖn mét çch ngÉu nhiªn.
Kh¨n v¾t vai, kh¨n ®Ó chïi níc m¾t, ngän ®Ìn th¾p chong canh dµi, ®«i m¾t ®Ém lÖ
kh«ng chÞu nh¾m ngñ - ®ã ®Òu lµ nh÷ng h×nh ¶nh cã tÝnh ®Æc thï mµ th¬ ca (trong
®ã cã ca dao) thêng mîn ®Ó thÓ hiÖn t©m tr¹ng nhí nhung, thao thøc. Chóng liªn kÕt víi
nhau mét çch chÆt chÏ nh»m biÓu ®¹t mét chñ ®Ò thèng nhÊt. Gi÷a chiÕc kh¨n vµ ®«i
m¾t cã mèi liªn hÖ thÕ nµo, chÝnh bµi ca dao ®· nãi râ. Cßn ngän ®Ìn ? Nã còng cã thÓ
®îc hiÓu lµ mét con m¾t kh¸c thøc thi víi m¾t ngêi gi÷a ®ªm th©u vêi vîi. Ch¼ng ph¶i
ngän ®Ìn vÉn thêng lµm b¹n víi ta mçi khi ta cã ®iÒu lo nghÜ ®ã sao ? Mét ®iÒu ®¸ng
lu ý n÷a lµ tr×nh tù xuÊt hiÖn cña çc h×nh ¶nh. Kh¨n xuÊt hiÖn tríc råi ®Õn ®Ìn vµ sau
cïng lµ m¾t. Cã mét sù dÞch chuyÓn tõ xa ®Õn gÇn cña çc h×nh ¶nh, tõ sù vËt bªn
ngoµi ®Õn chÝnh con ngêi t¸c gi¶. Nçi nhí cµng ®îc thæ lé l¹i cµng nång nµn - nång nµn
®Õn møc lµm rung lªn toµn bé thÕ giíi t©m hån cña nh©n vËt tr÷ t×nh vµ xÐt vÒ hiÖu
qu¶ thÈm mÜ, nã còng lµm biÕn chuyÓn c¶ nhÞp th¬. 6 dßng th¬ ®Çu dµnh ®Ó t©m sù
cïng kh¨n. Chóng mang nhÞp ®iÖu kÓ lÓ ®Òu ®Òu, rØ r¶ vµ cã giäng bïi ngïi. 4 dßng
th¬ sau ®îc san ®«i, dµnh sù "quan t©m" cho c¶ ®Ìn vµ m¾t. NhÞp th¬ gÊp g¸p h¬n
trong mét kiÓu liÖt kª hèi h¶. Nh©n vËt tr÷ t×nh ®· ch¹m ®Õn ®¸y t©m sù vµ niÒm
thao thøc cña m×nh. Tr¹ng th¸i méng du dÇn tan ®Ó tr¶ con ngêi vÒ víi sù kiÓm so¸t cña
lÝ trÝ. Mét giai ®o¹n cña c¶m xóc thÕ lµ ®· ®i qua.
Hai dßng cuèi cña bµi ca dao lµ mét c©u lôc b¸t mªnh mang nçi niÒm. Con
thuyÒn th¬, sau lóc tù ®Ó m×nh r¬i vµo vßng v©y cña nçi nhí chËp chïng, ®· tho¸t ra víi
kh«ng gian trÇm t lÆng lÏ. Tuy nhiªn, kh«ng thÓ b¶o r»ng nh©n vËt tr÷ t×nh - ngêi chÌo
l¸i nã - ®· t×m ®îc sù b×nh yªn. Nh÷ng con sãng u phiÒn kh¸c ®ang lao xao bña ®Õn…
Nh×n chung, viÖc thay ®æi thÓ th¬ ë ®©y rÊt cã ý nghÜa. Mét mÆt nã b¸o hiÖu sù
chuyÓn biÕn tinh tÕ trong dßng c¶m xóc cña nh©n vËt tr÷ t×nh, mÆt kh¸c nã ®¶m b¶o
chøc n¨ng ®iÒu hoµ nhÞp thë cña ngêi diÔn xíng, ngêi ®äc, kh«ng ®Ó tiÕp diÔn sù kÓ
lÓ cã nguy c¬ kÐo bµi ca dao r¬i vµo t×nh tr¹ng dµi dßng, g©y nªn c¶m gi¸c c¨ng th¼ng
kh«ng cÇn thiÕt. Sù béc lé trùc tiÕp t©m tr¹ng díi h×nh thøc mê tèi, rèi r¾m cña chÝnh
12
t©m tr¹ng ®· ®îc thay thÕ b»ng mét nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t vÒ çi tÝnh chÊt cña t©m
tr¹ng. Nh©n vËt tr÷ t×nh hiÓu r»ng m×nh ®· lo phiÒn vµ còng biÕt nguyªn nh©n cña
mèi lo phiÒn Êy. Yªu nhau nhiÒu nhng dÔ g× ®Õn ®îc víi nhau, lÊy ®îc nhau. Bao nhiªu
chuyÖn ph¶i bËn lßng, bao nhiªu thø cã thÓ c¶n trë h¹nh phóc. C« g¸i nãi Lo v× mét nçi
kh«ng yªn mét bÒ - chØ mét bÒ nhng l¹i bÒ bÒ nçi lo, bëi bÒ Êy kh«ng thuéc bÒ (tøc lµ
phÝa) c« g¸i, mµ thuéc vÒ bÒ c« kh«ng thÓ lµm chñ, kh«ng thÓ chi phèi ®îc.
Bµi Kh¨n th¬ng nhí ai… ta võa "®äc" ®¸ng ®îc xem lµ mét trong nh÷ng bµi hay
nhÊt trong kho tµng ca dao d©n téc !
5. Bµi 5
¦íc g× s«ng réng mét gang,
B¾c cÇu d¶i yÕm ®Ó chµng sang ch¬i.
Sèng ë ®êi ai mµ ch¼ng cã nh÷ng íc ao nµy nä, ®Æc biÖt khi yªu, ngêi ta íc cµng
nhiÒu, vµ cã nh÷ng ®iÒu íc xem chõng rÊt phi lÝ. Th× còng b×nh thêng vµ dÔ c¶m
th«ng th«i. M¬ méng mét tÝ trong t×nh yªu chØ lµm cho t×nh yªu cã thªm h¬ng vÞ ngät
ngµo. §õng tíc mÊt cña t×nh yªu chót m¬ méng Êy. Ngêi b×nh d©n ViÖt Nam xa rÊt
hiÓu ®iÒu nµy. Hä ®· s¸ng t¹o vµ lu gi÷ cho ta rÊt nhiÒu bµi ca dao thÓ hiÖn nh÷ng
®iÒu íc ®Ñp ®Ï, lµm cho vèn tinh thÇn cña ta thªm giµu cã vµ sù liªn tëng, tëng tîng cña
ta kh«ng bao giê bÞ thui chét, cho dï cuéc sèng cã khã kh¨n, vÊt v¶ thÕ nµo.
ChØ víi hai dßng lôc b¸t, bµi ca dao ®· thÓ hiÖn ®îc kh¸ nhiÒu nÐt t©m lÝ ®Æc
trng cña kÎ ®ang yªu, ®Æc biÖt lµ nh÷ng c« g¸i. Còng ph¶i th«i khi bµi ca dao chÝnh lµ
lêi cña hä. Ta nhËn ra ë ®©y võa sù khao kh¸t t¸o b¹o võa sù mÒm m¹i dÞu dµng, bªn c¹nh
chót bìn cît, hµi híc lµ sù chu ®¸o, tËn t×nh kh«ng thÓ chª vµo ®©u ®îc.
¦íc g× s«ng réng mét gang – ®ßi hái phi lÝ qu¸ ! Nhng cã thËt lµ nã phi lÝ ? NÕu
thùc tÕ cã s«ng réng mét gang th× cÇn g× ph¶i íc ! Ngêi ta chØ íc vÒ mét ®iÒu kh«ng
thÓ, khã hoÆc cha thÓ x¶y ra. VËy íc nh c« g¸i ®· íc lµ cã lÝ chø ! Gi¶ ®Þnh cã mét ai
®ã ho¹ch hoÑ, b¾t bÎ, h¼n nh©n vËt tr÷ t×nh cã thÓ biÖn b¹ch nh trªn. Nhng th«i, h·y
ngõng viÖc vÆn vÑo ®Ó xem c« g¸i íc nh thÕ v× lÏ g×. §¬n gi¶n th«i, nÕu s«ng réng
mét gang th× c« míi cã c¬ héi mêi ®îc ngêi yªu cña m×nh sang ch¬i, qua chiÕc cÇu c«
võa b¾c b»ng d¶i yÕm. Râ lµ o¸i o¨m, sao l¹i cÇu b»ng d¶i yÕm ? Th× "vËt liÖu" b¾c
13
cÇu s½n cã ®ã th«i, cÇn g× ph¶i t×m kiÕm ®©u xa. V¶ l¹i, mêi chµng sang ch¬i c¬ mµ.
T«i ph¶i lµm sao thÓ hiÖn ®îc thÞnh t×nh cña m×nh chø. Çi d¶i yÕm vèn g¾n bã nh
mét víi con ngêi t«i, h¼n kh«ng cßn cã vËt liÖu b¾c cÇu nµo tr©n quý vµ võa vÆn h¬n
nã n÷a…
Ta võa thö lµm mét cuéc "ph¶n biÖn" nhá ®èi víi ®iÒu íc cña nh©n vËt tr÷ t×nh.
Qua "ph¶n biÖn", h¼n mäi ngêi ®Òu nhËn ra tÝnh chÆt chÏ vÒ cÊu tróc cña bµi ca dao.
Nhng çi hay vÒ mÆt cÊu tróc cha ph¶i lµ tÊt c¶ t¸c phÈm. Ngêi ®äc ngµy nay thÝch bµi
ca dao rÊt cã thÓ cßn v× th¸i ®é cña nh©n vËt tr÷ t×nh. T×nh yªu cña c« réng më vµ c«
d¸m béc lé nã mét çch th¼ng th¾n, b¹o d¹n. C« l¹i cßn qu¸ chu ®¸o n÷a : s«ng ®· réng
mét gang th× cßn cÇn chi ®Õn cÇu, kÓ c¶ cÇu bÐ, vËy mµ c« vÉn quyÕt ®em d¶i yÕm
ra b¾c, cã lÏ ®Ó ngêi yªu c¶m thÊy v÷ng d¹ h¬n, c¶m thÊy… ch¾c ¨n h¬n !
Tríc mét th¸i ®é, mét tÊm ch©n t×nh nh thÕ, chµng trai ®îc yªu, ®îc mêi h¼n sÏ
kh«ng kiªn nhÉn ngåi ®îi çi ngµy ®iÒu íc s«ng réng mét gang thµnh hiÖn thùc. Anh sÏ
quyÕt ®Õn víi c« g¸i, bÊt kÓ viÖc cÇu cha b¾c, thuyÒn cha tíi vµ bÊt chÊp sãng to, giã
c¶ !
6. Bµi 6
Muèi ba n¨m muèi ®ang cßn mÆn
Gõng chÝn th¸ng gõng h·y cßn cay
§«i ta t×nh nÆng nghÜa dµy
Cã xa nhau ®i n÷a còng ba v¹n s¸u ngµn ngµy míi xa.
Bµi ca dao cã mét vÎ ®Ñp ch©n méc, ch¾c thiÖt, thùc sù mang b¶n chÊt cña
gõng cay, muèi mÆn.
Hai dßng th¬ ®Çu tiªn nãi vÒ ®Æc tÝnh cña muèi vµ gõng - nh÷ng ®Æc tÝnh
mµ hÇu nh con ngêi ta ai còng biÕt. Nh vËy, gi¸ trÞ cña chóng kh«ng ph¶i lµ cung cÊp
th«ng tin, v× nh÷ng th«ng tin kia ch¼ng cã g× míi c¶. §iÒu quan träng lµ chóng dän ®êng
cho ta ®i tíi chç c¶m nhËn ®îc quyÕt t©m cña nh©n vËt tr÷ t×nh : sèng cã t×nh, cã
nghÜa, m·i thuû chung víi ngêi yªu - ngêi b¹n ®êi ®· cïng m×nh nÕm tr¶i bao buån vui, s-
íng khæ. Ph¶i tõ hai dßng th¬ sau nh×n ngîc lªn, ta míi thùc sù thÊy hÕt ý nghÜa cña viÖc
t¸i kh¼ng ®Þnh ch©n lÝ gõng cay, muèi mÆn. Mét sù kh¼ng ®Þnh trong tr¹ng th¸i trÇm
t, mang tÝnh chÊt cña "hµnh ®éng" lßng tù dÆn lßng. ViÖc t¹o ra mét cÆp ®èi xøng
14
gåm Muèi ba n¨m muèi ®ang cßn mÆn vµ Gõng chÝn th¸ng gõng h·y cßn cay, vÒ b¶n
chÊt, gièng nh mét h×nh thøc trïng ®iÖp, cã t¸c dông kh¾c ®Ëm ý niÖm vÒ sù bÒn l©u.
Th«ng tin quan träng ë ®©y dån tô vµo hai côm tõ ®ang cßn, h·y cßn, chø kh«ng ph¶i
vµo hai tõ cay vµ mÆn. ChÝnh ý niÖm vÒ sù bÒ l©u Êy míi quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng xøng
hîp cña hai ®èi tîng kh¸c nhau lµ muèi vµ gõng trong lêi nãi cña nh©n vËt tr÷ t×nh. Nã
còng lµ ®iÓm mÊu chèt cã thÓ g¾n kÕt hai nöa cña bµi ca dao l¹i víi nhau thµnh mét
chØnh thÓ. TÊt nhiªn, ngêi ®äc ngµy nay vÉn muèn t×m thÊy mét çi g× kh¸c h¬n n÷a
®· ®¶m b¶o tÝnh l« gÝch cña liªn tëng ®i tõ chuyÖn muèi, gõng sang chuyÖn ®«i ta.
NÕu thÊu hiÓu nh÷ng nÐt ®Æc thï trong sinh ho¹t v¨n ho¸ cña ngêi ViÖt Nam xa, ta sÏ
thÊy nh÷ng ®ßi hái cã lÝ trªn ®îc gi¶i to¶ nhÑ nhµng. Muèi vµ gõng kh«ng chØ tån t¹i
nh mét thø gia vÞ quen thuéc, thËm chÝ tèi cÇn thiÕt trong çc mãn ¨n, mµ cßn tån t¹i nh
mét vÞ thuèc d©n d· cÇn dïng trong nhiÒu trêng hîp ®au èm. Ch¼ng thÕ mµ trong mét
bµi ca dao kh¸c, ngêi xa tõng nãi : Tay n©ng chÐn muèi, ®Üa gõng - Gõng cay muèi
mÆn xin ®õng quªn nhau. Th× ra thÕ ! Nh©n vËt tr÷ t×nh ®· tr¶i qua nh÷ng ngµy ®îc
ch¨m sãc yªu th¬ng bëi tay ngêi b¹n ®êi. Muèi vµ gõng, do vËy, ngoµi h¬ng vÞ vèn cã cña
nã, cßn to¶ ra h¬ng vÞ cña t×nh yªu, t×nh chång vî. ThËt hoµn toµn tù nhiªn khi nãi
chuyÖn muèi, gõng, ta cã thÓ nghÜ ®Õn chuyÖn thuû chung son s¾t vµ ngîc l¹i.
Dßng cuèi cña bµi ca dao nªu mét gi¶ ®Þnh : (Dï) cã xa nhau… NÕu thùc sù hiÓu
®êi, ta h¼n ph¶i biÕt r»ng : trong cuéc sèng, h¹nh phóc løa ®«i vµ nhiÒu thø h¹nh phóc
kh¸c lu«n chÞu nh÷ng t¸c ®éng ngîc chiÒu cã tÝnh chÊt "ph¸ ngang". Tuy ®ang sèng yªn
b×nh, ngêi ta vÉn cã thÓ ph¶i nghÜ tíi thêi gian phÝa tríc víi bao thö th¸ch. Nh©n vËt tr÷
t×nh trong bµi cao dao nµy còng vËy. Anh (hay chÞ) Êy ®· thÊy, ®· thèt lªn (Dï) cã xa
nhau, nhng ngay lËp tøc, chÝnh anh (hay chÞ) l¹i ®· kh¼ng ®Þnh : ba v¹n s¸u ngµn ngµy
míi xa. Ba v¹n s¸u ngµn ngµy lµ mét tr¨m n¨m – con sè íc ®Þnh chØ giíi h¹n mét ®êi ngêi.
Ba v¹n s¸u ngµn ngµy míi xa nghÜa lµ ®Õn chÕt míi xa, còng cã nghÜa lµ ch¼ng bao giê
xa c¶.
Mét sù kh¼ng ®Þnh kh«ng dùa trªn c¶m xóc bång bét mµ ®Æt c¬ së trªn nh÷ng
tr¶i nghiÖm s©u s¾c vÒ cuéc ®êi ! §©y lµ mét trong çc lÝ do chÝnh ®· khiÕn bµi ca
dao ®Ó l¹i ®îc trong lßng ngêi tiÕp nhËn, ngêi ®äc bao thÕ hÖ nh÷ng Ên tîng tèt ®Ñp
vÒ çi gäi lµ t×nh – nghÜa - ViÖt – Nam.
15
Bµi 7.
H«m qua t¸t níc ®Çu ®×nh
Bá quªn çi ¸o trªn cµnh hoa sen
Em ®îc th× cho anh xin
Hay lµ em ®Ó lµm tin trong nhµ ?
¸o anh søt chØ ®êng tµ
Vî anh cha cã, mÑ giµ cha kh©u
¸o anh søt chØ ®· l©u
Mai mîn c« Êy vÒ kh©u cho cïng.
Kh©u råi anh sÏ tr¶ c«ng
Ýt n÷a lÊy chång anh sÏ gióp cho
Gióp cho mét thóng x«i vß
Mét con lîn bÐo, mét vß rîu t¨m
Gióp cho ®«i chiÕu em n»m
§«i ch¨n em ®¾p, ®«i tr»m em ®eo
Gióp cho quan t¸m tiÒn cheo
Quan n¨m tiÒn cíi l¹i ®Ìo buång cau.
§Õn víi bµi ca dao T¸t níc ®Çu ®×nh, ai còng khen chµng trai khÐo t¸n. Nhng cã
mét ®iÒu h¬i tr¸i kho¸y lµ nhiÒu khi cµng ph©n tÝch, ta chØ cµng chøng minh ®îc
®iÒu ngîc l¹i : víi lêi nãi cña m×nh, chµng trai rÊt ®¸ng bÞ b¾t bÎ ë nhiÒu chç.
§· "®¸ng bÞ b¾t bÎ", vËy th× cßn ®©u nh÷ng çi "khÐo" cña anh ta vµ còng lµ çi
hay cña bµi ca dao ?
Thùc ra, çi "khÐo" cña nh©n vËt tr÷ t×nh vµ çi hay cña bµi ca dao chÝnh l¹i n»m
ë n¬i mµ l« gich suy luËn th«ng thêng hay bÞ "dÞ øng".
T×m hiÓu bµi ca dao, nÕu chØ nhÊt mùc xem nã nh mét çi "bÉy t×nh yªu" th× sù
ph©n tÝch dÔ l¹c híng. Gi¶ sö nh chµng trai sau khi ®i hÕt lêi tá t×nh nµy mµ lµm cho
c« g¸i ng thuËn ®îc, th× vÊn ®Ò kh«ng ph¶i ë chç c« Êy ®· "bÞ lõa", hiÓu theo nghÜa
bÞ ®Èy vµo thÕ bÞ ®éng mét çch bÊt ngê vµ ªm thÊm ®Õn møc kh«ng thÓ cìng l¹i ®îc,
mµ ë chç rèt cïng c« ph¶i phôc çi tÕ nhÞ, çi tµi cña chµng trai trong viÖc khÐo v¨n ch-
¬ng ho¸ mét ®iÒu gi¶n dÞ, khÐo lÊp löng ho¸ mét chuyÖn râ rµng, ®ång thêi còng c¶m
16
lu«n çi c«ng phu c©n nh¾c lùa ý chän lêi nä vèn lµ hÖ qu¶ cña çi t×nh ch©n thùc ch a
tõng cã dÞp thæ lé kia.
ë bÒ næi cña nã, bµi ca dao lµ mét "l¸ ®¬n" xin ¸o víi kÕt cÊu rÊt ®óng "phong
çch ®¬n tõ": cã phÇn tr×nh bµy "vô viÖc", "sù cè" (c©u lôc b¸t ®Çu tiªn), cã phÇn "®Ò
®¹t nguyÖn väng" trªn c¬ së "tr×nh bµy hoµn c¶nh khã kh¨n" cña b¶n th©n (3 c©u lôc b¸t
tiÕp theo), vµ sau rèt cã phÇn "høa hÑn", "cam kÕt" sÏ "hËu t¹" (4 c©u lôc b¸t cuèi cïng).
Nhng nÕu bµi ca dao chØ ®uån ®uçn chõng Êy ý tø th× cßn nãi lµm g× ! ë ®©y,
t¸c gi¶ ®· thµnh c«ng mÜ m·n trong viÖc nãi sao ®ã cho ngêi ta võa tin l¹i võa kh«ng tin
çi chuyÖn xin ¸o cã vÎ nh rÊt nghiªm tóc (nghiªm tóc ®Õn møc biÕn bµi ca dao thµnh
mét l¸ ®¬n !). ViÖc tu©n thñ triÖt ®Ó çc nguyªn t¾c "thi ph¸p" cña mét lêi tá t×nh nh
trªn rÊt cã ý nghÜa. Nã gióp bµi ca dao tr¸nh ®îc sù ®¬n ®iÖu, nhµm tÎ mµ ch¾c ch¾n
c¶ hai bªn tham gia cuéc h¸t ®Òu kh«ng muèn. Nã ®a ngêi ta vµo mét t×nh thÕ håi hép
mµ l¹ thay ngay chÝnh "®¬ng sù" còng cÇn. NÕu kh«ng thÕ, çi m¬ méng, l·ng m¹n cña
t×nh yªu sÏ kh«ng cßn n÷a, trong khi con ngêi cho dï cã rÊt Ýt ¶o tëng vÒ thùc tÕ vÉn
kh«ng ngu«i mong íc, kh«ng ngu«i bao trïm sù vËt b»ng mét çi nh×n th¬.
Trªn c¬ së mét sù ®Þnh híng c¶m thô nh võa tr×nh bµy, vÊn ®Ò cã lÏ sÏ rót l¹i ë
viÖc t×m cho ra vµ ph©n tÝch thÊu ®¸o ý nghÜa nh÷ng yÕu tè cè t×nh ®i l¹c hÖ thèng
(hÖ thèng çc chi tiÕt xin ¸o), ph¸ ngang cÊu tróc chÆt chÏ theo kiÓu l¸ ®¬n cña bµi ca
dao.
H«m qua t¸t níc ®Çu ®×nh
Bá quªn çi ¸o trªn cµnh hoa sen
Mét yªu cÇu nghiªm nhÆt cña viÖc tr×nh bµy "sù cè" lµ ph¶i m« t¶ ®îc chi tiÕt,
chÝnh x¸c, kh¸ch quan nh÷ng yÕu tè ®· phøc hîp nªn nã. ë ®©y ®óng lµ kh«ng thÓ
kh«ng tin vµo lêi thuËt kÓ cña chµng trai. Thêi gian x¸c ®Þnh. Kh«ng gian còng x¸c
®Þnh. ThËm chÝ rÊt x¸c ®Þnh c¶ vÞ trÝ v¾t chiÕc ¸o vµ nhÊt lµ gi÷a kh«ng gian, thêi
gian kia víi c«ng viÖc cña chµng trai cã mèi quan hÖ tù nhiªn, th©n thuéc.
Nhng, trong çi bèi c¶nh mµ ta ®· tin lµ kh«ng hÒ ngôy t¹o kia, bçng thÊy "®ong
®a" mét cµnh hoa sen - çi "®ong ®a" rÊt lµ h÷u lý. ChÝnh nã ®· lµm cho sù suy luËn
l« gich ®ang m¬ ngñ trong ta tØnh dËy vµ b¾t ®Çu ho¹t ®éng. å ! Cµnh hoa sen vèn
m¶nh mai, yÓu ®iÖu, cã ai v¾t ¸o lªn nã bao giê (mµ h×nh nh ngay c¶ ch÷ cµnh còng cã
17
vÊn ®Ò n÷a) ! Thö tëng tîng hoµn c¶nh diÔn xíng cña bµi ca dao, ta sÏ thÊy hiÖn lªn çi
long lanh t×nh tø cña nh÷ng con m¾t liÕc vµ çi cêi nô ngô ý "biÕt c¶ råi"...
Ph¸t xong tÝn hiÖu thø nhÊt, chµng trai tØnh kh« diÔn nèt vai kÞch, nãi ngay vµo
chuyÖn çi ¸o, cø y nh thËt :
Em ®îc th× cho anh xin
ThËt ng¾n gän, m¹ch l¹c vµ râ rµng. V©ng, cã g× mµ kh«ng râ rµng ®©u : ®îc th×
cho xin, ®¬n gi¶n thÕ !
C©u trªn th× thÕ, c©u díi ®· cã "triÖu chøng" bÊt thêng :
Hay lµ em ®Ó lµm tin trong nhµ ?
Buån cêi, xin ngêi ta, ngêi ta cha kÞp nãi ®· véi quy kÕt vµ ngê vùc. L¹i thªm mét
"®êng cong giai ®iÖu" (ch÷ dïng cña L. X. V-gèt-xki [L. X. Vygotski]) trªn tuyÕn chÝnh
cña sù kiÖn !
ë c©u lôc b¸t võa ph©n tÝch, tiÕt ®iÖu lêi kÓ cã phÇn gÊp g¸p, hèi h¶. Ta cã Ên t-
îng vÒ ®iÒu ®ã do sù xuÊt hiÖn kh¸ dµy cña çc ®éng tõ ë chÝnh nh÷ng n¬i gieo vÇn
vµ ng¾t nhÞp. Nhng gi÷a c©u nµy vµ çc c©u tiÕp sau l¹i cã mét kho¶ng trèng chïng
l¾ng, nh thÓ ®ã lµ kho¶ng nghØ h¬i cña chµng trai. Thùc tÕ, chµng võa nªu mét gi¶
thiÕt v« lý (lµm tin g× míi ®îc chø !) trªn nÒn mét d÷ kiÖn ch«ng chªnh, cha ®îc kiÓm
nghiÖm (®· ch¾c g× em b¾t ®îc chiÕc ¸o mµ xin !). §©y chÝnh lµ mét tÝn hiÖu th¨m
dß, vµ chµng trai cÇn cã thêi gian ®Ó b¾t nhËn th«ng tin ph¶n håi (kh«ng ph¶i th«ng tin
chung quanh chiÕc ¸o - v× mÊt ¸o biÕt ®©u chØ lµ chuyÖn bÞa - mµ lµ th«ng tin siªu
ng«n ng÷ cÊt lªn tõ chi tiÕt cµnh hoa sen kia !).
Võa lé ra çi "ý l¹" cña m×nh, chµng trai ®· l¹i kho¶ lÊp ngay b»ng nh÷ng lêi kÓ lÓ
rÊt "thiÖt t×nh" ®Ó nèi l¹i tuyÕn chÝnh cña sù kiÖn cã nguy c¬ tõng lóc l¹i ®øt ®o¹n :
¸o anh søt chØ ®êng tµ
Vî anh cha cã, mÑ giµ cha kh©u
¸o anh søt chØ ®· l©u
Mai mîn c« Êy vÒ kh©u cho cïng.
So víi mÊy c©u tríc, trong hai c©u nµy kh«ng thÊy gîn lªn nh÷ng chi tiÕt v« lý vèn
vÉn ®îc ®a ra mét çch cè t×nh. Nhng thay vµo ®ã l¹i cã rÊt nhiÒu chi tiÕt "thõa". Xin ¸o
th× xin, viÖc g× anh l¹i kÓ lÓ hoµn c¶nh gia ®×nh ë ®©y ! õ, cø cho lµ anh ph¶i m« t¶
®Æc ®iÓm chiÕc ¸o, nhng t«i cÇn g× biÕt do ®©u mµ chiÕc ¸o cã ®Æc ®iÓm ®ã ! L¹i
18
n÷a, còng cã thÓ chÊp nhËn viÖc tr×nh bµy gia c¶nh, nhng çch tr×nh bµy ph¶i ra sao kia
chø ! §Êy, ta cã thÓ b¾t bÎ chµng trai ë kh«ng Ýt chi tiÕt. Khèn nçi, ®©y lµ mét ®iÒu
n»m trong "vïng ý thøc" cña chµng. Nhê ®ã, chµng ®· chuyÓn t¶i ®îc tíi c« g¸i mét th«ng
tin quan träng vµo bËc nhÊt : mÑ anh ®· giµ, anh cha vî, sù neo ngêi ®· khiÕn cho nhiÒu
viÖc cán con còng ph¶i ®i nhê, ®i mîn (mµ nh÷ng viÖc ®ã çc c« g¸i l¹i rÊt khÐo thu
xÕp).
ë phÇn ®Çu bµi ca - lêi tá t×nh, hÖ thèng tÝn hiÖu ngôy trang vµ hÖ thèng tÝn
hiÖu thùc gµi chÆt vµo nhau. Cµng vÒ cuèi, nh÷ng tÝn hiÖu ngôy trang cµng cã vÎ tha
thít h¬n, vµ çi nhÊp nh¸y cña nh÷ng tÝn hiÖu thùc xuÊt hiÖn mçi lóc mét dµy. Cã lÏ
®iÒu nµy còng ph¶n ¸nh rÊt ®óng mét logic t×nh c¶m : ngêi ta cµng nãi cµng say vµ c©u
nãi cµng cã vÎ "®¬n nghÜa" h¬n.
Tuy nhiªn, trung thµnh víi vai kÞch mang tÝnh chÊt quy íc cña m×nh (quy íc gi÷a
hai ngêi víi nhau), sau c©u lôc b¸t thø t, khi thÊy sù triÓn khai ý tø cña bµi ca ®· ®i theo
mét híng kh«ng hoµn toµn gièng nh nh÷ng x¸c ®Þnh (gi¶ vê) ban ®Çu, chµng trai ®· cè
g¾ng "c©n b»ng" l¹i b»ng hai tõ c« Êy. Ta cã c¶m tëng r»ng tõ em (tõ chØ c« g¸i tríc
mÆt) ®· toan vät ra khái miÖng chµng trai nhng råi nã ®· ®îc k×m gi÷ l¹i vµ ®îc thay
thÕ mét çch kÞp thêi. ChÝnh hai tõ c« Êy cã vÎ vu v¬ ®· lµm nªn ®iÓm tùa "kh¸ch
quan" cho toµn bé nöa sau cña bµi ca, chóng cøu v·n mét hÖ thèng cã nguy c¬ sôp ®æ do
sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu yÕu tè "lÖch chuÈn" :
Kh©u råi anh sÏ tr¶ c«ng
Ýt n÷a lÊy chång anh sÏ gióp cho
Gióp cho mét thóng x«i vß
Mét con lîn bÐo, mét vß rîu t¨m
Gióp cho ®«i chiÕu em n»m
§«i ch¨n em ®¾p, ®«i tr»m em ®eo
Gióp cho quan t¸m tiÒn cheo
Quan n¨m tiÒn cíi l¹i ®Ìo buång cau.
Thö ngÉm l¹i mét chót, nÕu lÊy chuyÖn "xin ¸o" lµm chuÈn, th× toµn bé nöa sau
cña bµi ca ®· bÞ "thõa", dï t¸c gi¶ ®· cè (hay vê) "cøu". VÐc-t¬ cña hµnh ®éng "hËu t¹"
cã vÎ nh ®· ®æi híng mét çch kh«ng b×nh thêng. T¹i sao ®ang xin ¸o l¹i kh«ng nãi ®Õn
chuyÖn "hËu t¹" cho ngêi tr¶ ¸o, mµ "l¹c ®Ò" nãi sang chuyÖn "hËu t¹" cho ngêi kh©u
19
dïm ¸o - çi con ngêi ¶o võa chît xuÊt hiÖn trong mét dù tÝnh ®Çy vÎ mï mê ? "TÖ" h¬n
n÷a, chµng trai ®· nãi rÊt say sa vÒ chuyÖn "hËu t¹" cho ®èi tîng nµy - nãi nh trót mét
h¬i víi nhiÖt t×nh th¸i qu¸, hÕt gióp cho l¹i ®Õn gióp cho, ch¶ cÇn biÕt ®èi tîng cã mong
chê nhiÒu ®Õn thÕ hay kh«ng. G× th× g×, ®Õn ®iÓm nµy, chµng trai ®· muèn hoµn
nguyªn b¶n tÝnh si t×nh cña m×nh. Tù chµng "dùng" lªn mét c« Êy nµo ®ã nhng chÝnh
chµng l¹i "quªn" mÊt, chØ cßn nghÜ ®Õn em ®ang l¾ng nghe m×nh nãi mµ th«i. Çi
"quªn" cña chµng thËt tinh qu¸i, thËt "th¬" ! Kh«ng, chµng ®· kh«ng "l¹c ®Ò". H¼n c«
g¸i cña chµng còng nghÜ thÕ vµ vui lßng chÊp nhËn, tiÕp nhËn nh÷ng ®êng biÓu diÔn
rÊt nghÖ thuËt trong lêi nãi cña chµng.
nô cêi HµI H¦íC trong CA DAO
1. Bµi 1
a. VÕ ®èi
Cíi nµng, anh toan dÉn voi,
Anh sî quèc cÊm, nªn voi kh«ng bµn.
DÉn tr©u, sî hä m¸u hµn,
DÉn bß, sî hä nhµ nµng co g©n.
MiÔn lµ cã thó bèn ch©n,
DÉn con chuét bÐo, mêi d©n mêi lµng.
Trong ®êi sèng, ngêi ta vèn kh«ng a lo¹i ngêi Mêi voi kh«ng ®îc b¸t níc x¸o, nghÜa
lµ lo¹i ngêi kho¸c l¸c, huªnh hoang, nãi nhiÒu, høa nhiÒu nhng ch¼ng lµm ®îc çi g× cho
ai kh¸c. VÕ ®èi cña bµi ca dao nµy bÒ ngoµi cã vÎ ®ang cho ta tiÕp cËn mét con ngêi,
mét chµng trai thuéc lo¹i ®ã. Thùc ra th× kh«ng ph¶i vËy. Chµng trai qu¶ cã nãi kho¸c,
nhng anh ta tù biÕt m×nh ®ang nãi kho¸c vµ còng ch¼ng che giÊu ngêi nghe sù nãi kho¸c
Êy. Nãi kho¸c cho vui - bÊt cø ai muèn nghe chµng nãi ®Òu ph¶i hiÓu quy íc Êy ®Ó khái
cã ®¸nh gi¸ lÇm lÉn vÒ mét con ngêi.
20
Trong hÖ thèng nh÷ng thñ tôc cíi xin ngµy tríc, th¸ch cíi thêng ®Æt ra cho ngêi
con trai ®i hái vî mét vÊn n¹n. Nhµ nghÌo mµ phÝa gia ®×nh c« g¸i ®ßi hái ®å dÉn cíi
qu¸ cao th× chµng trai chØ cßn çch chµo thua. HoÆc gi¶, anh còng muèn chuÈn bÞ lÔ
vËt thËt hËu hÜnh cho xøng víi nµng, vµ ®Æc biÖt lµ ®Ó thÓ hiÖn tÊm thÞnh t×nh cña
anh, nhng t×nh tr¹ng "kiÕt x¸c" khiÕn anh bÞ bã tay. RÊt cã thÓ chµng trai trong bµi ca
dao nµy ®· gÆp ph¶i mét t×nh huèng dë khãc dë cêi nh vËy. Th«i th× ®µnh mîn tiÕng c-
êi b«ng l¬n ®Ó che giÊu "nçi ®au" vËy (Hoµn toµn cã thÓ gi¶ ®Þnh mét hoµn c¶nh
diÔn xíng kh¸c : tÊt c¶ chØ lµ chuyÖn dùng lªn ®Ó g©y cêi - mét tiÕng cêi v« t, nhÑ
nhâm trong giao tiÕp hµng ngµy cña çc chµng trai, c« g¸i).
Çi hay cña vÕ ®èi trong bµi ca dao dÜ nhiªn g¾n liÒn víi thñ ph¸p cêng ®iÖu,
phãng ®¹i. Nhng ®Ó c¶m nhËn cho thÊu ®¸o ®iÒu nµy, ta kh«ng thÓ kh«ng chó ý tíi
tr×nh tù xuÊt hiÖn tõ to ®Õn nhá cña nh÷ng ®å dÉn cíi mµ chµng trai tõng dù tÝnh ®a
tíi nhµ nµng. To hay nhá kh«ng thuÇn tuý thuéc ph¹m trï khèi lîng mµ chñ yÕu thuéc
ph¹m trï sang, quý, cã gi¸ trÞ. Chµng trai qu¶ ®· suy tÝnh rÊt r¸o riÕt. HÕt ph¬ng ¸n nµy
®Õn ph¬ng ¸n kh¸c ®îc ®a ra nhng khæ thay cuèi cïng ®Òu kh«ng thùc hiÖn ®îc. Ta
kh«ng thÓ tr¸ch chµng vÒ sù thiÕu hiÓu biÕt vµ th¸i ®é quan t©m chu ®¸o. Chµng
kh«ng chØ biÕt lo cho xong viÖc m×nh mµ cßn biÕt lo cho ngêi kh¸c, ®Æc biÖt lµ lo
cho hä nhµ g¸i n÷a (sî hä m¸u hµn kh«ng ¨n ®îc thÞt tr©u, sî hä nhµ nµng co g©n khi
dïng thÞt bß). Th× ra vÊn ®Ò chØ lµ lÝ do kh¸ch quan chø ch¶ ph¶i v× lÝ do bã buéc vÒ
"kinh tÕ". Chµng ®· tõng dù tÝnh ®em voi lµm ®å dÉn cíi c¬ mµ ! Qu¶ lµ mét dù tÝnh
"hoµnh tr¸ng" – "hoµnh tr¸ng" tíi møc huyÒn hoÆc. §¸ng tiÕc lµ nã ®æ vì bëi chµng chît
nhí ra voi chÝnh lµ hµng quèc cÊm. BiÕt lµm sao b©y giê ? Mét s¸ng kiÕn míi n¶y ra.
Voi, tr©u, bß tuy kh¸c nhau nhng ®Òu cã chung mét ®Æc ®iÓm lµ thó bèn ch©n. Ho¸ ra
®å dÉn cíi ph¶i cÇn tíi thó bèn ch©n chø g× ? ViÖc nµy cã thÓ gi¶i quyÕt ®îc ! ThÕ lµ
chµng trai ®i tíi quyÕt ®Þnh (quyÕt ®Þnh chø kh«ng ph¶i nªu dù tÝnh n÷a) : DÉn con
chuét bÐo, mêi d©n, mêi lµng. ThÕ lµ xong nhÐ, chuét ë ®©y còng lµ chuét bÐo chø
ch¶ ph¶i ®ïa. Ai d¸m b¶o ®å dÉn cíi nµy kh«ng xøng ®¸ng víi nµng, víi hä nhµ nµng ?
§Õn víi vÕ ®èi cña bµi ca dao, ta ®îc thëng thøc tµi nãi kho¸c ®· ®¹t tíi møc "th-
îng thõa" cña chµng trai. Nãi kho¸c nhng rÊt cã bµi b¶n. Mäi t×nh tiÕt ®a ra ®Òu hîp lÝ
®Ó thuyÕt phôc mäi ngêi tin r»ng çi quyÕt ®Þnh cuèi cïng lµ… ®¹i hîp lÝ. DÜ nhiªn,
muèn b¾c ®îc chiÕc cÇu tõ voi, tr©u, bß (nh÷ng thø ®å sÝnh lÔ "®¸ng kÓ") tíi chuét
21
(®å sÝnh lÔ ®¸ng gäi lµ b«i b¸c, kh«ng thÓ chÊp nhËn), chµng trai ®· ph¶i sö dông
®Õn mét x¶o thuËt hay mét phÐp nguþ biÖn tµi t×nh : th× chóng gièng nhau c¶, chØ lµ
loµi thó bèn ch©n chø cã g× kh¸c ®©u. Trong khi ngêi nghe cßn cha kÞp cã th× giê ®Ó
ngÉm nghÜ vÒ kh¸i qu¸t xem ra h¬i ®¸ng ngê Êy th× lêi chµng trai ®· tr«i tíi ®iÓm kÕt
thóc. Chµng trai ®· nãi xong vµ ®· "kÝch ho¹t" ®îc trung khu thÇn kinh g©y cêi ë mäi
ngêi !
Riªng ®èi víi chµng trai, tiÕng cêi mµ anh ®a tíi cho chóng ta rÊt cã thÓ tríc ®ã
®· gióp chÝnh anh quªn ®i phÇn nµo mÆc c¶m nghÌo hÌn ®Ó tiÕp tôc sèng, tiÕp tôc m¬
méng vµ… nãi kho¸c.
b. VÕ ®¸p
Chµng dÉn thÕ, em lÊy lµm sang,
Nì nµo em l¹i ph¸ ngang nh lµ…
Ngêi ta th¸ch lîn th¸ch gµ,
Nhµ em th¸ch cíi mét nhµ khoai lang :
Cñ to th× ®Ó mêi lµng,
Cßn nh cñ nhá, hä hµng ¨n ch¬i.
Bao nhiªu cñ mÎ chµng ¬i !
§Ó cho con trÎ ¨n ch¬i gi÷ nhµ ;
Bao nhiªu cñ rÝm, cñ hµ,
§Ó cho con lîn, con gµ nã ¨n…
Ta ®ang chøng kiÕn mét cuéc ®èi ®¸p hÕt søc thó vÞ gi÷a nh÷ng k× phïng ®Þch
thñ. Ch¶ cã ai nhËn lÇm vÒ nhau trong cuéc ch¬i nµy. C« g¸i - ngêi ®a ra vÕ ®¸p –
kh«ng ®Æt môc tiªu "ph¶n ph¸o" chµng trai nh trong trêng hîp cña mét sè bµi ca dao kh¸c
vèn chøa ®ùng ý ch©m chäc vµ khÝch b¸c. C« ®· chÊp nhËn lêi nãi kho¸c cña chµng trai
nh mét phÇn tÊt yÕu cña cuéc ch¬i, ®Ó råi tiÕp tôc thóc ®Èy tinh thÇn hµi híc cña nã
ph¸t triÓn trong lêi ®¸p l¹i. §õng tëng qua hai dßng ®Çu cña vÕ ®¸p, c« g¸i chØ hiÖn lªn
nh mét con ngêi dÞu dµng, ®óng mùc vµ khiªm nhêng. Nh÷ng phÈm chÊt ®ã cã thÓ vèn
cã ë c«, nhng trong t×nh huèng nµy, nã ®ang bÞ lÊn ¸t bëi mét phÈm chÊt kh¸c t¹m gäi lµ
"b¶n lÜnh". BiÕt chµng nãi kho¸c mµ vÉn tr¶ lêi b»ng giäng nhÑ nh kh«ng – ®ã ch¼ng
ph¶i lµ b»ng chøng cho thÊy c« còng lµ kÎ rÊt biÕt ®ïa hay sao ? Nhng çi ®ïa cña c«
22
mang mét vÎ tinh tÕ rÊt riªng vµ còng rÊt phô n÷. §iÒu quan träng kh¸c lµ c« thÊy m×nh
kh«ng thÓ lµm tæn th¬ng chµng trai vÒ chuyÖn chµng nghÌo. Chµng trai ®· ®ïa cho vui,
nhng nh trªn ®· nãi, ®ïa cã thÓ cßn lµ mét çch ®Ëy kÝn nçi buån th©n phËn. C« g¸i
hiÓu ®iÒu ®ã cho nªn trong khi bu«ng lêi ®ïa l¹i, c« vÉn khÐo lÐo gµi vµo mét niÒm
c¶m th«ng cïng mét chót nh¾n nhe ©n t×nh. TÊt nhiªn, trong trêng hîp nµy, sù c¶m th«ng
nÕu ®îc nãi th¼ng ra b»ng giäng nghiªm trang, thËt thµ vÉn cã thÓ g©y nªn chót tù ¸i ë
chµng trai, vµ h¬n n÷a, nã sÏ ph¸ háng quy íc cña cuéc ch¬i. C« g¸i l¹i còng ý thøc ®îc
®iÒu nµy nªn ®· kho¶ lÊp ý t×nh cña m×nh b»ng çch nªu mét sù kiÖn phi lÝ : Ngêi ta
th¸ch lîn, th¸ch gµ – Nhµ em th¸ch cíi mét nhµ khoai lang. Mét t¬ng quan so s¸nh qu¸
chªnh lÖch cã thÓ khiÕn ngêi nghe ph× cêi ! Mét cñ khoai lang hay c¶ mét nhµ khoai
lang th× còng thÕ. Nãi ra cho nhiÒu nhng gi¸ trÞ cña vËt phÈm kh«ng v× thÕ mµ ®îc
nh×n nhËn kh¸c ®i. Theo nhËn thøc b×nh thêng, khoai lang dï lµ mét trong nh÷ng lo¹i l-
¬ng thùc chÝnh cña ngêi b×nh d©n, nhng víi t çch lµ ®å th¸ch cíi, nã qu¸ tÇm thêng, bÐ
män. TiÕng cêi ®· næ ran ran chung quanh lµm t¨ng ý vÞ cña cuéc ®èi ®¸p. Chµng trai
cã thÓ còng cêi, nhng trong lßng, chµng h¼n ph¶i xóc ®éng. Chµng ®· nhËn ra sù c¶m
th«ng tõ phÝa c« g¸i. Tuy thÕ, sù giao c¶m vÉn lµ chuyÖn riªng, kÝn ®¸o cña hai ngêi,
cßn tríc m¾t thiªn h¹, hä vÉn cø ph¶i ®Èy tiÕng cêi ®i ®Õn tËn cïng l« gÝch cña nã.
Toµn bé sù ph©n lo¹i (khoai lang) vµ dù tÝnh (mêi nh÷ng ai, mêi g×) cña c« g¸i ®· chøng
minh "néi dung" th¸ch cíi chØ cÇn tíi khoai lang kh«ng ph¶i lµ chuyÖn "hoang ®êng" nh
ai ®ã cã thÓ nghÜ. Víi khoai lang, ngêi ta vÉn chu tÊt ®îc víi mäi ®èi tîng, tõ lµng xãm
®Õn hä hµng, tõ ngêi lín ®Õn trÎ nhá, tõ con ngêi nãi chung ®Õn nh÷ng gièng gia sóc,
gia cÇm th©n thuéc. Ngêi ta thêng b¶o nãi l¸o cã s¸ch lµ nh thÕ. C« g¸i, còng nh chµng
trai, qu¶ ®· thuéc lßng thø s¸ch d¹y nghÒ nµy !
NÕu chó ý h¬n mét chót, ta sÏ cßn nhËn ra mét ®iÒu h¬i l¹ : lêi ®¸p cña c« g¸i dµi
h¬n lêi "®èi" cña chµng trai, vµ ë nöa sau lêi c« nãi, ý ®ïa cît ®· nh¹t ®i ®Õn møc nã
gÇn nh thµnh lêi bµy gi·i t©m t×nh rÊt mùc trung hËu. Th× ra thÕ, sau nh÷ng sù b«ng
®ïa, kho¸c l¸c cho vui, çi cßn ®äng l¹i lµ t×nh ngêi. Râ rµng, toµn bé bµi ca dao lµ tiÕng
nãi hµi híc cña nh÷ng con ngêi l¹c quan, yªu ®êi, sèng giµu t×nh nghÜa.
2. Bµi 2
Lµm trai cho ®¸ng søc trai,
23
Khom lng chèng gèi, g¸nh hai h¹t võng.
Bµi ca dao chÕ giÔu nh÷ng ®Êng nam nhi søc vãc yÕu ít, bÊy bít, kh«ng thÓ
lµm chç dùa vµ trô cét cho ai ®îc. Dßng th¬ ®Çu tiªn xÐt riªng ra kh«ng cã yÕu tè g©y c-
êi. Nã chøa ®ùng mét ®ßi hái nghiªm tóc ®èi víi kÎ lµm trai, gièng nh c©u më ®Çu cña
mét sè bµi ca dao kh¸c kh«ng hÒ cã giäng bìn cît, nh Lµm trai cho ®¸ng nªn trai - Xuèng
§«ng §«ng tÜnh, lªn §oµi §oµi an hoÆc Lµm trai cho ®¸ng nªn trai – Phó Xu©n ®· tr¶i,
§ång Nai ®· tõng. Nhng çi hay trong çch më ®Çu bµi ca dao nµy l¹i ë chç ®ã. Nã ®¸nh
l¹c híng ngêi nghe vµ do ®ã gióp t¸c gi¶ d©n gian giÊu ®îc ngßi næ g©y cêi cho ®Õn
phót chãt, khi nã t¹o ra mét t©m lÝ chê ®îi nh÷ng sù dÉn gi¶i trang träng. Thö gi¶ ®Þnh
dßng th¬ cã h×nh thøc Lµm trai ch¼ng ®¸ng søc trai th× hai tõ ch¼ng ®¸ng sÏ hoµn toµn
lµm lé ý t¸c gi¶, khiÕn sau cïng, nÕu bµi ca dao cã lµm bËt lªn ®îc tiÕng cêi th× tiÕng c-
êi ®ã ch¾c còng kh«ng gißn gi· l¾m.
VÕ ®Çu cña dßng th¬ thø hai vÉn mang tÝnh chÊt cña dßng thø nhÊt. Cha ai cêi
®îc víi chõng Êy d÷ kiÖn ®· cã. Tõ søc trai cho ®Õn khom lng chèng gèi, ta míi chØ
thÊy hiÖn diÖn mét l« gÝch b×nh thêng. Nã vÉn cø cßn ®¸nh lõa ngêi tiÕp nhËn, vÉn cø
gîi lªn t©m lÝ chê ®îi mét sù kiÖn xøng ®¸ng, khi thÊy ngêi ®µn «ng ®ang triÓn g©n
®Ó chuÈn bÞ chøng tá søc m¹nh cña m×nh. Muèn kiÓm chøng ®iÒu nµy, ta chØ cÇn
thay côm tõ h¹t võng b»ng côm tõ qu¶ ®åi lµ sÏ râ. Lóc ®ã, ta sÏ chØ cã mét bµi ca dao
hoµn toµn "nghiªm nghÞ".
Víi bµi ca dao nµy, tiÕng cêi chØ thùc sù næ ra khi xuÊt hiÖn côm tõ h¹t võng.
Chao «i ! Tëng sÏ thÊy g×, ho¸ ra lµ thÊy mét kÎ nam nhi "dëm", ®Õn viÖc g¸nh hai h¹t
võng mµ còng ph¶i cè, nh thÓ ®ang lµm mét viÖc träng ®¹i vµ qu¸ søc. Cµng bÞ nÐn
chÆt, tiÕng cêi cµng bËt ra s¶ng kho¸i. §Õn lóc nµy, ta míi nhËn thÊy hÕt thñ ph¸p
"giÊu bµi" tuyÖt diÖu cña t¸c gi¶ d©n gian. Ch¾c ngêi s¸ng t¸c hoµn toµn ý thøc ®îc vÊn
®Ò : tiÕng næ chØ bÊt ngê khi tríc ®ã n¨ng lîng ®îc nÐn chÆt, thËt chÆt.
Râ rµng, tríc khi h×nh ¶nh g¸nh hai h¹t võng ®îc trng ra, søc m¹nh g©y cêi cña tÊt
c¶ çc yÕu tè ng«n ng÷ kh¸c chØ tån t¹i ë kh¶ n¨ng tiÒm Èn !
3. Bµi 3
Chång ngêi ®i ngîc vÒ xu«i,
Chång em ngåi bÕp sê ®u«i con mÌo.
24
Nh©n vËt tr÷ t×nh cña bµi ca dao lµ mét ngêi phô n÷, mét ngêi vî. ChÞ ®ang than
thë víi ta vÒ çi v« tÝch sù cña ®øc «ng chång. §Ó lµm râ çi v« tÝch sù ®ã, kh«ng cã g×
hay h¬n viÖc dïng phÐp so s¸nh - ®èi lËp. Chång ngêi th× thÕ Êy, chång em th× thÕ
nµy… Ta kh«ng thÓ kh«ng bËt cêi tríc cö chØ v« nghÜa lÝ cña anh chång ngåi bÕp sê
®u«i con mÌo. Mét chi tiÕt thËt ®¾t, ®· thùc sù tãm b¾t ®îc thÇn th¸i cña ®èi tîng.
B»ng çch ®äc liªn v¨n b¶n, ta cßn c¶m nhËn ®îc tõ bµi ca dao mét c¶m gi¸c ngao ng¸n lín
h¬n, khi ngêi phô n÷ nh×n thÊy chång m×nh ch¼ng kh¸c g× con mÌo – con vËt mµ trong
mét bµi cao dao kh¸c tõng ®îc miªu t¶ : Con mÌo n»m bÕp co ro – Ýt ¨n, Ýt ngñ, Ýt lo, Ýt
lµm…Râ rµng, tiÕng cêi trong bµi ca dao lµ mét tiÕng cêi phª ph¸n. H¼n nhiÒu ®øc «ng
chång ph¶i giËt m×nh khi nghe ®Õn bµi ca dao nµy.
4. Bµi 4
Lç mòi mêi t¸m g¸nh l«ng,
Chång yªu chång b¶o r©u rång trêi cho.
§ªm n»m th× ng¸y o o…
Chång yªu chång b¶o ng¸y cho vui nhµ.
§i chî th× hay ¨n quµ,
Chång yªu chång b¶o vÒ nhµ ®ì c¬m.
Trªn ®Çu nh÷ng r¸c cïng r¬m,
Chång yªu chång b¶o hoa th¬m r¾c ®Çu !
NÕu chØ gi÷ l¹i nh÷ng dßng lôc trong bµi ca dao, vµ tíc bá ®i toµn bé çc dßng
b¸t, ta sÏ cã bøc ch©n dung kh¸ hoµn chØnh vÒ mét ngêi phô n÷ v« duyªn, v« t©m, v« lo
vµ nãi chung lµ nhÕch nh¸c. Lo¹i phô n÷ ®ã, lo¹i ngêi vî ®ã qu¶ khã mª, nÕu kh«ng
muèn nãi lµ kh«ng thÓ chÊp nhËn ®îc. §Ó nhÊn m¹nh thªm th¸i ®é dÞ øng cña m×nh vµ
®Ó ch©n dung ®èi tîng mang ®óng tÝnh chÊt biÕm ho¹, t¸c gi¶ d©n gian ®· dïng thñ
ph¸p phãng ®¹i ë dßng lôc thø nhÊt vµ dßng lôc thø b¶y. TiÕng nãi phª b×nh dï muèn hay
kh«ng còng cø hiÖn diÖn trong bµi ca dao.
Tuy nhiªn, ®ã chØ lµ gi¶ ®Þnh. Bµi ca dao lµ mét cÊu tróc hoµn chØnh. Bªn c¹nh
çc dßng lôc cã chøc n¨ng miªu t¶ ch©n dung cña ngêi vî th× cßn cã çc dßng b¸t thÓ hiÖn
nh÷ng ph¶n øng ®é lîng kh¸c thêng, rÊt kh¸c thêng cña ®øc «ng chång. ¤ng ta h×nh nh
kh«ng biÕt giËn vî. BÊt cø nÕt xÊu nµo cña phu nh©n còng ®îc nh×n nhËn theo chiÒu
25
híng tÝch cùc. Ph¶i ch¨ng toµn bé ph¶n øng cña «ng ta ®ang lµm s¸ng tá mét quy luËt
t©m lÝ : yªu nªn tèt, ®· yªu th× xÊu còng ho¸ ra ®Ñp, vµ thËm chÝ kh¸i niÖm xÊu trë
nªn xa l¹ ? RÊt cã thÓ bµi ca dao còng ®· chøa ®ùng néi dung nµy.
Nhng h×nh nh ta vÉn cha nh×n nhËn bµi ca dao thùc sù nh mét chØnh thÓ. Ph¶i
thÊy r»ng trong bµi cã sù ®an xen cña kh¸ nhiÒu th¸i ®é ®¸nh gi¸, vµ do vËy, çc th¸i ®é
®ã t¬ng t¸c víi nhau, chÕ íc lÉn nhau ®Ó bµi ca dao kh«ng ph¸t triÓn theo chiÒu híng
qu¸ nghiªm trang – nghiªng trang mét çch kh«ng thËt cÇn thiÕt. Còng bëi vËy, Ên tîng
mµ bµi ca dao tríc hÕt cã thÓ ®a ®Õn cho ngêi ®äc lµ mét Ên tîng kh«i hµi. Tríc khi
ph¶i nghÜ ngîi s©u xa, ta ®· ®îc sèng trong kh«ng khÝ cña mét tiÕng cêi s¶ng kho¸i, bËt
ra do t¸c ®éng cña lèi nãi ngoa ng«n vµ cña nh÷ng chi tiÕt phi lÝ vèn miªu t¶ nh÷ng ph¶n
øng kh«ng thÓ x¶y ra trong cuéc sèng b×nh thêng.
T×nh huèng chiªm nghiÖm vµ cÊu tróc ng«n tõ cña

bµi th¬ Håi h¬ng ngÉu th (H¹ Tri Ch¬ng)
PhÇn lín nh÷ng bµi th¬ hay lµ nh÷ng bµi th¬ biÕt t¹o ra t×nh huèng chiªm
nghiÖm cho ®éc gi¶, khiÕn ®éc gi¶ ngÉm ra bao ®iÒu vÒ ch©n lý ®êi sèng vµ th©n
phËn ngêi tõ nh÷ng chuyÖn cã thÓ rÊt vu v¬ hoÆc rÊt ç biÖt. Nhng tríc khi t¹o ®îc
t×nh huèng chiªm nghiÖm trong th¬, nhiÒu lóc chÝnh nhµ th¬ ®· gÆp ®îc t×nh huèng
chiªm nghiÖm trong ®êi, tøc lµ t×nh huèng mµ víi nã, cuéc sèng cho anh c¬ héi ®îc cÊt
m×nh ra khái vßng xo¸y liªn miªn cña nh÷ng biÕn cè, sù kiÖn ®Ó thùc sù ®èi diÖn víi
b¶n th©n, tØnh t¸o so¸t xÐt l¹i nh÷ng ®îc mÊt cña ®êi m×nh mµ ngé ra ý nghÜa ®Ých
thùc cña tån t¹i. Mét c¬ héi nh thÕ thêng b¸o hiÖu sù ra ®êi cña nh÷ng bµi th¬ cã kh¶
n¨ng t¹o nªn bïng næ nhËn thøc n¬i ngêi ®äc.
26
RÊt nhiÒu thi phÈm kiÖt xuÊt cña ®êi §êng ®îc n¶y sinh tõ nh÷ng t×nh huèng
chiªm nghiÖm. Håi h¬ng ngÉu th cña H¹ Tri Ch¬ng (659 - 744) lµ mét trêng hîp kh¸ ®iÓn
h×nh.
H¹ Tri Ch¬ng ngêi tØnh ChiÕt Giang, rêi quª tõ bÐ, lªn sèng vµ lµm quan h¬n nöa
®êi ngêi trong sù träng väng hÕt mùc cña vua quan vµ bÌ b¹n ë kinh ®« Trµng An. M·i tíi
lóc gÇn 86 tuæi, «ng míi vÒ l¹i quª nhµ. Ch¾c ch¼ng cã g× sai khi ta tëng tîng r»ng suèt
c¶ chÆng ®êng håi h¬ng, trong lßng «ng chØ cã sù n¸o nøc, x«n xao pha lÉn chót bïi ngïi
- mét tr¹ng th¸i c¶m xóc mng mng khã t¶ vµ kh«ng cã tÝnh ®ét biÕn. Lóc ®ã, th¬ cha
xuÊt hiÖn. Nhng mäi thø bçng biÕn ®æi sau mét "chÊn ®éng" kh«ng tiªn lîng ®îc : t¹i
cæng lµng, ®ãn «ng lµ mét bÇy trÎ l¹ vµ c©u chµo hái cña chóng xem ra cßn l¹ h¬n : ¤ng
kh¸ch tõ ph¬ng nµo tíi ? Nh÷ng c¶m xóc míi dµo lªn, vµ cïng víi nã, mét ¸nh chíp mang
tÝnh chÊt kh¶i thÞ ®· räi suèt con ngêi thi nh©n n¬i vÞ quan giµ ®ang t×m vÒ cè thæ
nµy. Håi h¬ng ngÉu th ra ®êi, ®a çi chèc l¸t ç biÖt cña riªng mét con ngêi vµo miÒn
th¬, gîi ra v« h¹n suy nghÜ vÒ nh÷ng chuyÖn cã tÝnh chÊt phæ qu¸t.
§i vµo bµi th¬ nµy, nhiÒu ngêi lu ý tríc hÕt tíi vÎ sinh ®éng cña nã trong t çch
mét b¶n tèc ký t©m tr¹ng víi gi¶i phæ phong phó nh÷ng s¾c th¸i c¶m xóc. KiÓu chän
®iÓm nhÊn nh thÕ tá ra rÊt thÝch hîp víi bèi c¶nh Håi h¬ng ngÉu th ®îc ®em ra "b×nh"
tríc ®èi tîng häc sinh THCS. Nhng cã lÏ còng cÇn ph¶i quan t©m nhiÒu h¬n tíi mét ®Æc
®iÓm kh¸c kh«ng kÐm phÇn næi bËt cña bµi th¬. §ã lµ mäi chi tiÕt, t×nh tiÕt trong bµi
®· ®îc cÊu tróc hãa mét çch chÆt chÏ, ®îc tæ chøc l¹i theo l« gich chiªm nghiÖm, khiÕn
tr¬ng lùc hay ®é c¨ng tr÷ t×nh cña thi phÈm theo ®ã mµ t¨ng lªn. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn
mµ khi ®äc bµi th¬, trong ®éc gi¶ dÔ n¶y sinh çc ph¶n øng t©m lý cã vÎ ®èi nghÞch
nhau : mét mÆt muèn thëng thøc bµi th¬ nh thëng thøc mét mµn kÞch ng¾n sinh ®éng,
mÆt kh¸c l¹i muèn "mçi bíc mçi dõng" tríc tõng c©u th¬ ®Ó suy ngÉm vÒ nh÷ng nghÞch
lý cña ®êi sèng ®îc kh¸i qu¸t trong ®ã. NÕu qu¸ nhÊn m¹nh tÝnh chÊt hån hËu, gi¶n ph¸c
cña lêi th¬ - lêi kÓ chuyÖn, ë chõng mùc nµo ®ã, ta sÏ kh«ng nh×n thÊy hÕt sù gia c«ng
nghÖ thuËt vèn tån t¹i hiÓn nhiªn trong bµi. H¬n n÷a, ta còng sÏ khã nhËn ra thùc tÕ : dï
®îc viÕt theo kiÓu phãng bót thµnh th¬, t¸c phÈm vÉn mang ®Çy ®ñ dÊu Ên cña thi
ph¸p th¬ §êng trªn b×nh diÖn tæ chøc ng«n tõ. Víi mét bµi th¬ §êng, tÝnh nhÊt khÝ g¾n
liÒn víi sù lu chuyÓn tù nhiªn cña dßng c¶m xóc - suy t hay diÔn biÕn sèng ®éng cña
c©u chuyÖn ®îc kÓ l¹i kh«ng m©u thuÉn mµ hßa hîp mét çch thó vÞ víi tÝnh cÊu tróc
27
®Ëm mµu triÕt häc cña ng«n tõ th¬, cña tõng ®¬n vÞ cÊu thµnh bµi th¬ (còng lµ tÝnh
chÊt khiÕn th¬ §êng mang ®îc vÎ ®Ñp vÜnh h»ng mµ ngêi ta thêng ca ngîi).
H·y b¾t ®Çu tõ nhan ®Ò cña t¸c phÈm : Håi h¬ng ngÉu th - NgÉu nhiªn viÕt
nh©n buæi míi vÒ quª. Th× ®óng lµ ban ®Çu nhµ th¬ ®©u cã ý ®Þnh lµm th¬ ! Høng
bót ®ét nhiªn ®Õn, theo diÔn biÕn rÊt bÊt ngê cña sù viÖc. Nhng râ rµng khi bµi th¬ ®·
®îc viÕt ra theo mét sù thóc ®Èy nµo ®ã kh«ng cìng ®îc tõ bªn trong, th× chuyÖn thuËt
sù mét çch "v« t" kh«ng thÓ lµ chuyÖn chÝnh. Tõ hai ch÷ ngÉu th, ta cã quyÒn luËn vÒ
vÎ ®Ñp b×nh dÞ, kh«ng kú khu nhäc nh»n cña bµi th¬. Nhng nÕu chØ nãi thÕ th× cha
®ñ. Hµnh ®éng ngÉu th ë mét con ngêi ®· tíi câi, ®· ®¹t ®¹o cÇn ®îc t×m hiÓu thªm tõ
mét gãc ®é kh¸c n÷a. Sù thùc, ®»ng sau nh÷ng côm tõ hay ®îc sö dông lµm thi ®Ò trong
th¬ xa nh m¹n thuËt, m¹n høng, thuËt høng, ngÉu bót, ngÉu c¶m, ngÉu th..., ta lu«n nhËn
ra võa mét h×nh thøc tu dìng nh©n çch, võa mét kiÓu luyÖn nghÒ cña ngêi xa sao cho
tÊt c¶ nh÷ng g× m×nh biÓu lé ®Òu ®¹t tíi ®é thanh tho¸t nh kh«ng, hßa hîp víi c¬ chÕ
vËn hµnh th«ng thuËn cña vò trô. Cµng cã b¶n lÜnh lín (ë ®©y trùc tiÕp h¬n lµ b¶n
lÜnh nghÖ thuËt), ngêi ta cµng cã kh¶ n¨ng chØ th«ng qua nh÷ng sù ngÉu nhiªn mµ v¹ch
®îc ®êng tiÕp cËn çi b¶n chÊt cña cuéc ®êi.
B»ng mét lèi c¶m nhËn hån nhiªn, dÔ thÊy c©u thø nhÊt cã tÝnh chÊt cña mét
c©u kÓ viÖc :
ThiÕu tiÓu li gia, l·o ®¹i håi
(Khi trÎ rêi quª, lóc giµ vÒ l¹i)
Cã thÓ hiÓu ®¬n gi¶n r»ng nhµ th¬ muèn kÓ chuyÖn m×nh ®»ng ®½ng xa quª
tõ thuë nhá, khi vÒ l¹i th× ®· giµ lô khô råi. Xóc ®éng lµm sao çi t©m sù to¸t lªn tõ ®ã :
tho¸ng håi tëng xa x¨m lÉn vµo ¸nh nh×n gÇn gÆn vÒ t×nh tr¹ng giµ l·o ®¸ng phiÒn
muén cña b¶n th©n, chót nuèi tiÕc hßa trén víi mÆc c¶m cã lçi... Nhng do ®îc ng¾t
thµnh hai vÕ ®èi nhau c¶ vÒ lêi, vÒ ý (dï kh«ng c©n nhau vÒ sè ch÷), c©u th¬ bçng cã
thÕ tån t¹i ®éc lËp, kh«ng thuÇn tóy mang chë mét néi dung ph¸t triÓn theo chiÒu tuyÕn
tÝnh vµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i g¾n liÒn víi chuyÖn håi h¬ng cña chÝnh t¸c gi¶ n÷a. Mét
nhËn thøc kh¸i qu¸t vÒ ®êi sèng bËt lªn tõ ®©y : cã sù tr¸i ngîc trong çch øng xö cña mét
con ngêi (nãi chung) khi chóng ta ë tõng ®é tuæi kh¸c nhau. Tuæi trÎ h¨ng h¸i "kiÕm
t×m", h¨ng h¸i lËp c«ng danh, xem chuyÖn ph¶i li h¬ng lµ tÊt yÕu vµ ch¼ng cã g× ph¶i
bËn lßng ; cßn tuæi giµ th× ®au ®¸u nçi niÒm "quay ®Çu vÒ nói", xem chuyÖn håi h-
28
¬ng lµ rÊt mùc hÖ träng. Cã lÏ nhËn thøc nµy chÝnh lµ ®iÓm tùa cña c¶ bµi th¬, khiÕn
cho nã hµm chøa mét ®êng híng ph¸t triÓn riªng, vît ra khái quü ®¹o cña nh÷ng bµi th¬
kÓ viÖc (®Ó tá bµy t×nh c¶m) th«ng thêng, dï c©u chuyÖn ®îc nãi tíi trong ®ã tù nã ®·
rÊt g©y Ên tîng vµ dÔ khiÕn ta c¶m ®éng.
NgÉm nghÜ kü vÒ c©u th¬ thø hai (H¬ng ©m v« c¶i, mÊn mao tåi - Giäng quª
kh«ng ®æi, tãc mai x¬ x¸c), ta cµng cã c¬ së ®Ó tin vµo ®iÒu võa nãi. NÕu chØ xem
bµi th¬ thuÇn tóy nh nh÷ng dßng thuËt sù tr«i ªm theo c¶m xóc th× ta kh«ng thÓ kh«ng
nhËn thÊy mét çi g× h¬i tr¸i l« gich trong tr×nh tù kÓ cña t¸c gi¶. NÕu thuËn lÏ th× sau
khi nãi l·o ®¹i håi, nhµ th¬ tríc hÕt ph¶i ngïi ngÉm vÒ t×nh tr¹ng mÊn mao tåi ®·, vµ lóc
®ã vÕ sau cña c©u th¬ ph¶i ®îc ®¶o lªn tríc : tãc mai ®· b¬ phê, x¬ x¸c, chØ cßn giäng
quª lµ vÉn kh«ng thay ®æi (nghÜa lµ chØ cßn mét chót nµy th«i ! - bao nhiªu nçi niÒm
chÊt chøa trong ®ã !). Nhng ë ®©y th× kh¸c. T×nh c¶m tù nhiªn ®· ®îc tæ chøc l¹i, phôc
tïng thÕ ph¸t triÓn theo chiÒu suy nghiÖm kh¸i qu¸t cña c¶ bµi. L¹i thªm mét c©u th¬
chøa ®ùng h×nh thøc ®èi ngÉu n÷a. Tõ nã, ta ®äc thÊy tríc c¶ sù båi håi rÊt thËt lµ mét
th¸i ®é ®inh ninh quyÕt gi÷ lÊy çi g× lµ cña m×nh gi÷a bao nhiªu biÕn dÞch : giäng quª
vÉn kh«ng kh«ng ®æi dï tãc mai x¬ x¸c. ý nghÜa nµy cña c©u thø hai liªn kÕt víi ý
nghÜa kh¸i qu¸t cña c©u ®Çu chñ yÕu lµ theo l« gich cña sù chiªm nghiÖm, biÓu hiÖn
mét th¸i ®é tù t«n, tù t¹i rÊt §êng thi. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ vÕ tríc cña c©u th¬ (h-
¬ng ©m v« c¶i) ®· kh«ng Ýt lÇn "ph©n ly" khái bµi th¬ ®Ó ®îc ngêi ta nh¾c nhë, vËn
dông trong nhiÒu trêng hîp cô thÓ cña cuéc ®êi mét çch ®¾c ý.
TÊt nhiªn, bµi th¬ kh«ng v× çi suy nghiÖm kh¸i qu¸t ®ã mµ mÊt ®i vÎ dung dÞ.
Çi ý mÊn mao tåi n»m ë vÕ sau cña c©u thø hai dï h¬i g©y cÊn çi cho ngêi nµo ®äc
bµi th¬ chØ theo çi logic thuËt sù th× l¹i cã t¸c dông gióp t¸c gi¶ ®Èy c©u chuyÖn ®i tíi
cïng víi mét t×nh huèng trí trªu rÊt thËt :
Nhi ®ång t¬ng kiÕn, bÊt t¬ng thøc
TiÕu vÊn : Kh¸ch tßng hµ xø lai ?
(TrÎ con gÆp mÆt, kh«ng quen biÕt,
Cêi hái : ¤ng kh¸ch tõ ph¬ng nµo tíi ?)
Cßn cã ®iÒu g× ph¶i b×nh luËn vÒ t×nh huèng nµy ? TÊt c¶ ®· qu¸ râ : ngêi con
cña quª h¬ng ®· trë thµnh kh¸ch l¹ ngay trªn chÝnh quª h¬ng ! C©u hái cña lò trÎ thËt qu¸
hån hËu, tù nhiªn, hîp t×nh, thuËn lý mµ khiÕn ngêi ®îc hái ph¶i s÷ng l¹i, ngì ngµng,
29
bµng hoµng, råi n÷a lµ xãt xa. §· thÊy nhiÒu, hiÓu nhiÒu vÒ cuéc ®êi mµ vÉn kh«ng
hÕt bÊt ngê tríc nã. Çi «ng giµ r©u tãc b¹c ph¬ sau lóc biÕn thµnh trÎ nhá (niÒm vui håi
h¬ng khiÕn cö chØ cña «ng trë nªn lËp cËp, cuèng quýt), bçng hoµn nguyªn lµ mét «ng
giµ ! TØnh ra, tÊt c¶ ®· trît vÒ xa x¨m, hoµn toµn kh«ng thÓ vít l¹i, nÝu l¹i. Chao «i !
Nh÷ng toan tÝnh, vui buån lµm nªn ®êi ta, rÊt thËt cña ®êi ta, nã lµ çi g× vËy, gi÷a
dßng lu©n chuyÓn v« tËn cña thêi gian ? Mét lÇn n÷a, nh÷ng chi tiÕt ghi chÐp sèng
®éng cña bµi th¬ bçng trÜu nÆng suy t vµ nhuèm mµu triÕt lý, ®Æt tríc ta mét viÔn
c¶nh nhËn thøc míi, khiÕn tõ ®ã ta nhËn ra m×nh, biÕt kh¼ng ®Þnh m×nh gi÷a bao
nghÞch lý cña cuéc ®êi.
Nãi nh trªn vÒ mét bµi th¬ tõng ®îc häc gi¶ TrÇn Träng Kim nhËn ®Þnh lµ "C¶
bµi, lêi nãi tù nhiªn, kh«ng cã ®iªu tr¸c", kÓ ra cã phÇn h¬i r¾c rèi. Nhng Ên tîng cña ngêi
®äc vÒ sù "kh«ng ®Ïo gät" trong tæ chøc ng«n tõ cña bµi th¬ cã thÓ chØ lµ mét Ên tîng
rÊt chñ quan, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®óng khíp víi thùc tÕ s¸ng t¹o. "Sù gi¶n dÞ phong
phó" (ch÷ dïng cña Xu©n DiÖu) mµ mét nhµ th¬ lín ®¹t ®îc trong th¬ thêng vÉn nãi víi
ta nhiÒu ®iÒu vÒ c«ng lùc th©m hËu cña hä - çi c«ng lùc kh«ng ph¶i cã ®îc mét çch
ngÉu nhiªn. V¶ l¹i, mét nhµ th¬, dï lín bao nhiªu, khi ®Æt bót s¸ng t¹o còng chÞu mét sù
chi phèi nhÊt ®Þnh çch nh×n, çch viÕt, çch xö lý ng«n tõ ®Æc trng cña thêi ®¹i m×nh.
Håi h¬ng ngÉu th lµ cña H¹ Tri Ch¬ng mµ còng lµ cña th¬ §êng - mét nÒn th¬ huy
hoµng lu«n chiÕm ®îc niÒm ngìng phôc cña c¶ nh©n lo¹i.
Cã thÓ tham kh¶o thªm bµi Håi h¬ng ngÉu th kú nhÞ (vèn kÕt hîp víi bµi ®·
ph©n tÝch trªn thµnh mét chØnh thÓ) ®Ó hiÓu h¬n chiªm nghiÖm cña H¹ Tri Ch¬ng vÒ
nh÷ng ®¾c thÊt, nh÷ng nghÞch lÝ trong ®êi nh©n buæi vÒ th¨m quª lóc tuæi giµ xÕ
bãng :
Li biÖt gia h¬ng tuÕ nguyÖt ®a
CËn lai nh©n sù b¸n tiªu ma
Duy h÷u m«n tiÒn KÝnh Hå1 thñy
Xu©n phong bÊt c¶i cùu thêi ba.
Xin t¹m dÞch :
Tr¶i bao n¨m th¸ng xa quª
ChuyÖn ®êi ®iÓm l¹i nöa bÒ tiªu vong
1
KÝnh Hå : mét ®Çm níc lín t¹i quª nhµ cña H¹ Tri Ch¬ng, nay ®· bÞ båi lÊp thµnh ruéng níc.
30
ChØ cßn tríc cöa hå trong
Giã xu©n kh«ng xãa nh÷ng vßng sãng xa.
3-2006
®iÓm nh×n cña lÝ b¹ch trong bµi th¬

hoµng h¹c l©u tèng m¹nh h¹o nhiªn chi qu¶ng l¨ng
TiÔn ®a M¹nh H¹o Nhiªn xu«i vÒ D¬ng Ch©u, LÝ B¹ch ®· chän ®øng ë mét
®iÓm cao (lÇu Hoµng H¹c) ®Ó con m¾t cã thÓ nÝu gi÷ ®îc l©u h¬n h×nh bãng cè
nh©n ®ang dÇn khuÊt trong çi mªnh mang cña ®Êt trêi. §ã lµ sù lùa chän cña mét tÊm
lßng. §¸ng nãi h¬n, ®©y cßn lµ sù lùa chän cña mét nhµ th¬. VÞ trÝ ®øng lóc nµy cã ý
nghÜa thÈm mÜ s©u s¾c. Nã trë thµnh çi cí nghÖ thuËt, gióp thi nh©n th©u gép ®îc
trong bµi tø tuyÖt bÐ nhá nhiÒu t¬ng quan vµ phong to¶ b»ng tÇm nh×n cña m×nh c¶
s«ng dµi, trêi réng.
31
Thao t¸c lµm th¬ nµy thùc ra ®· quen thuéc víi nhiÒu nhµ th¬ ®êi §êng kh¸c. V-
¬ng Chi Ho¸n trong bµi §¨ng Qu¸n Tíc l©u vµ V¬ng X¬ng Linh trong bµi Tèng Hå §¹i
tõng sö dông nã hÕt søc diÖu nghÖ. Nhng ë ®©y, b¶n s¾c LÝ B¹ch vÉn râ. Sù lùa chän
cao ®iÓm cña nhµ th¬ ®· diÔn ra tù nhiªn nh mét çi g× thuéc vÒ b¶n tÝnh, nã quªn
m×nh lµ sù lùa chän, chø kh«ng h¼n gièng hai trêng hîp võa nªu vèn cßn h»n dÊu vÕt suy
tÝnh lÝ trÝ (Dôc cïng thiªn lÝ môc / Çnh thíng nhÊt t»ng l©u – Muèn nh×n thÊu ngµn
dÆm / H·y bíc lªn thªm mét tÇng lÇu ; Hµ xø dao väng qu©n / Giang biªn minh nguyÖt
l©u – BiÕt ®øng chç nµo ®Ó xa nh×n theo anh / LÇu bªn s«ng, díi ¸nh tr¨ng s¸ng).
ChÝnh v× vËy, d ba cña bµi th¬ cµng dµo d¹t.
Hai c©u ®Çu lµ ®êng b¨ng t¹o ®µ cho sù ®ét khëi cña nh÷ng ý c¶nh xuÊt thÇn :
Cè nh©n t©y tõ Hoµng H¹c l©u
Yªn hoa tam nguyÖt h¸ D¬ng Ch©u
T×nh c¶m rÊt ch©n thµnh. Lêi tù sù tù nhiªn, gi¶n dÞ. Hai ch÷ cè nh©n gãi ghÐm
bao niÒm tr©n träng. Mét ®Þa ®iÓm ph©n li cã rÊt nhiÒu ®iÒu ®¸ng nãi (tríc lÇu
Hoµng H¹c, ai ngêi ch¼ng dËy mèi u hoµi). Mét thêi ®iÓm chia xa thËt ®Æc biÖt khiÕn
lßng ngêi kh«ng khái n«n nao (vÎ phån thÞnh ngµy xu©n cña th¸ng ba nh trªu c¶nh ngé
hiÖn t¹i gi÷a hai ngêi). Vµ D¬ng Ch©u, D¬ng Ch©u, n¬i b¹n ta sÏ ®Õn, n¬i lßng ta, tõ
chç s©u kÝn nhÊt, vÉn muèn híng vÒ... BÒ ngoµi b×nh ®¹m, thùc chÊt hai c©u th¬ chøa
nhiÒu nçi x«n xao. Cã thÓ t×m thÊy ë ®©y bãng d¸ng mét nghÞch lÝ ®· diÔn ra suèt
cuéc ®êi LÝ B¹ch vµ ®îc thÓ hiÖn trong nhiÒu bµi th¬ cña «ng. LÏ ra, hoµi b·o gióp ®êi
vµ niÒm khao kh¸t mét cuéc sèng tù do, phãng kho¸ng cã thÓ hoµ hîp víi nhau. Nhng trªn
thùc tÕ, LÝ B¹ch ®· tõng nÕm tr¶i nçi chua cay : muèn gióp ®êi th× ph¶i lÆn léi trong
¸ng c«ng danh, ph¶i hôp ch×m trong chèn phån hoa ®« héi vèn chøa nhiÒu kh¶ n¨ng
nhiÔm bÈn. Bëi thÕ trong th¬ «ng tõng xuÊt hiÖn niÒm ®au ®¸u :
- Cuång phong xuy ng· t©m
T©y qu¶i Trêng An thô.
(Lßng ta, giã h·y cuèn
Treo trªn c©y Trêng An)
- Trêng An bÊt kiÕn sö nh©n sÇu
(Ch¼ng thÊy Trêng An n·o d¹ ngêi)
32
LÇn nµy, cuéc chia biÖt cµng khuÊy ®éng niÒm thao thøc cña LÝ B¹ch. Cïng víi
c¶m gi¸c thiÕu v¾ng b¹n vµ ®é cao cña lÇu Hoµng H¹c, nã gãp phÇn lµm nªn mét
"®iÓm nh×n" ®Æc biÖt, gióp nhµ thÊy ®îc nh÷ng çi còng rÊt ®Æc biÖt. §èi víi nhµ
th¬ lóc nµy, trong kh«ng gian mªnh m«ng chØ duy nhÊt cã mét sù vËt cã ý nghÜa, lµ c«
phµm, vµ chØ duy nhÊt cã mét sù vËn ®éng cã ý nghÜa, lµ sù chuyÓn dÞch xa dÇn cña
çi c« phµm ®ã trong kho¶ng kh«ng biÕc xanh v« ®¸y.
Víi çch ®èi lËp cùc tiÓu – cùc ®¹i, ®éng – tÜnh, nhµ th¬ ®· dùng lªn ®îc mét
kh«ng gian ba chiÒu vµ ®ãng khung ®îc thêi gian (thêi gian tr«ng theo cña ngêi ®a tiÔn)
vèn lµ çi g× kh«ng thÓ ®ãng khung ®îc. C©u th¬ C« phµm viÔn ¶nh bÝch kh«ng tËn
®· g©y ®îc mét Ên tîng thÞ gi¸c vµ Ên tîng vÒ thêi gian t©m lÝ hÕt søc râ rÖt.
Khi bãng buåm ®· tuyÖt khuÊt n¬i ch©n trêi, nhµ th¬ bµng hoµng trë vÒ víi thùc
t¹i, vµ bçng nh lÇn ®Çu tiªn b¾t gÆp vµ nhËn biÕt dßng Trêng Giang trong mét tÇm vãc
míi, vÜ ®¹i ®Õn thÕ. ChÝnh c¶m gi¸c ®ã ®· lµm cho c©u cuèi cña bµi th¬ trµn ®Çy
khÝ lùc :
Duy kiÕn Trêng Giang thiªn tÕ lu.
Thi c¶nh nèi tiÕp nhau tù nhiªn, kÐo theo sù chuyÓn ho¸ võa tù nhiªn, võa ®ét
ngét cña c¶m xóc ®Ó nã bíc lªn mét tÇm ®é cao h¬n. Çi bµng hoµng ë ®©y kh«ng chØ
lµ c¶m gi¸c vÒ sù chia l×a, thiÕu v¾ng, mµ cßn lµ c¶m gi¸c vÒ mét çi g× thËt to lín
(®Õn møc cho¸ng ngîp) vµ m·nh liÖt ®ang d©ng lªn trong con ngêi nhµ th¬. H×nh ¶nh
Trêng Giang thiªn tÕ lu c« ®äng trong m×nh v« sè Ên tîng. Nã lµ chç ®i ®Õn cao nhÊt
cña bµi th¬. Hai ch÷ duy kiÕn võa ®ãng vai trß g¾n kÕt nã víi toµn bµi, võa lµm nhiÖm
vô ph©n t¸ch vµ ®Èy nã lªn thµnh biÓu tîng vÒ mét tr¹ng th¸i c¶m xóc ®Çy phong phó,
phøc t¹p. Nh×n vµo biÓu tîng nµy, ta thÊy ®îc sù ch©n thµnh trong t×nh c¶m víi b¹n cña
LÝ B¹ch, thÊy ®îc hoµi b·o lín lao vµ tr¸ng chÝ cña «ng. §ång thêi, ta còng nhËn ra çi
nh×n ®Çy nh¹y c¶m vµ t¬ng ®¾c cña «ng ®èi víi nh÷ng vÎ ®Ñp k× vÜ cña t¹o vËt –
nh÷ng vÎ ®Ñp mµ «ng cã thÓ lµm chñ ®îc chóng trong th¬, ®Æc biÖt trong thÓ tuyÖt
có lu«n thö th¸ch nh÷ng b¶n lÜnh nghÖ thuËt cao cêng.
Hoµng H¹c l©u tèng M¹nh Ho¹ Nhiªn chi Qu¶ng L¨ng trë thµnh tuyÖt t¸c v× nã lµ
kÕt qu¶ cña sù lùa chän ®óng ®iÓm nh×n, mµ c¬ së cña ®iÓm nh×n Êy lµ tÊm lßng
cïng mét b¶n lÜnh th¬ siªu viÖt.
33
1-1991
CÊu tróc triÕt lý cña bµi th¬ Hoµng H¹c l©u (Th«i hiÖu)
M¹ch th¬ cña Hoµng H¹c l©u ®îc triÓn khai theo ®óng ®êng ®i cña mäi triÕt
thuyÕt nãi chung - çi ®êng ®i xin t¹m ®îc ®¬n gi¶n hãa nh sau : tho¹t ®Çu lµ sù ghi
nhËn vÒ mét hiÖn thùc ; bíc tiÕp theo : triÕt lý vÒ hiÖn thùc ®ã, rót ra nh÷ng vÊn ®Ò
cã ý nghÜa quy luËt ; cuèi cïng lµ viÖc ®Ò nghÞ víi nh©n quÇn mét th¸i ®é øng xö
thÝch hîp.
TÝch nh©n dÜ thõa Hoµng H¹c khø
Thö ®Þa kh«ng d Hoµng h¹c l©u.
34
Bµi th¬ më ra víi nh÷ng nÐt ghi nhËn vÒ çi tiªu vong. Nh ®èi víi mäi bµi th¬ §-
êng kh¸c, çi g©y Ên tîng m¹nh ë ®©y kh«ng ph¶i lµ nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ, c¶m tÝnh.
§iÒu ®¸ng chó ý lµ t¸c gi¶ ®· ®èi s¸nh hai th× cña thêi gian lÞch sö. ë th× hiÖn t¹i, quang
c¶nh kh«ng ph¶i hoµn toµn hoang phÕ. Cßn ®ã lÇu Hoµng H¹c bªn bê s«ng, vÉn thêng
®ãn du kh¸ch tõ mu«n ph¬ng ®Õn viÕng th¨m. Nhng thËt l¹, çi cßn nµy l¹i nãi lªn rÊt râ
çi ®· mÊt. Th× ra lÇu Hoµng H¹c chØ lµ mét vÕ cña ph¬ng tr×nh ®· ®îc c©n b»ng thuë
tríc, v× thÕ, nöa cßn l¹i ch¬i v¬i nµy cø nh khªu t©m trÝ ngêi ta nghÜ ®Õn mét nöa nµo
®· ch×m khuÊt trong dßng thêi gian ch¶y xiÕt v« ®Þnh.
Hai c©u nµy ®îc T¶n §µ dÞch :
H¹c vµng ai cìi ®i ®©u
Mµ ®©y Hoµng H¹c riªng lÇu cßn tr¬.
Lêi dÞch thËt hay, nhng so víi nguyªn t¸c, s¾c th¸i biÓu c¶m cã kh¸c. ë ®©y, t©m
tr¹ng hôt hÉng vµ b©ng khu©ng cña nhµ th¬ cã vÎ næi râ h¬n qua c©u th¬ cã mµu s¾c
nghi vÊn (ai, ®i ®©u) vµ qua ch÷ tr¬ ®Çy Ên tîng, ®îc ®Æt t¸ch ra ë cuèi c©u nh lµ
mét kiÓu nhÊn m¹nh. Trong khi ®ã, lêi th¬ nguyªn t¸c thÓ hiÖn mét sù tiÕt chÕ nh÷ng
biÓu hiÖn qu¸ m¹nh cña xóc c¶m, tá ra ®iÒm tÜnh ®Ó c¶m nhËn cho thÊu triÖt ý nghÜa
cña hiÖn tr¹ng. §©y chÝnh lµ mét ®Æc ®iÓm thi ph¸p cña th¬ §êng.
TiÕp tôc t« ®Ëm thªm mét møc hiÖn tr¹ng võa ®îc ghi nhËn, hai c©u sau b¾t
®Çu ®i vµo triÕt lý trùc tiÕp qua mét sù ®èi lËp míi :
Hoµng H¹c nhÊt khø bÊt phôc ph¶n
B¹ch v©n thiªn t¶i kh«ng du du.
(H¹c vµng ®i mÊt tõ xa
Ngh×n n¨m m©y tr¾ng b©y giê cßn bay).
§ã lµ sù ®èi lËp gi÷a mét bªn lµ çi tiªu trÇm kh«ng thÓ v·n håi (cña nh÷ng kiÕp
ngêi h÷u h¹n vµ cña nh÷ng triÒu ®¹i trong dÜ v·ng ch¨ng ?) víi mét bªn lµ çi trêng tån
cña thiªn nhiªn, çi m¹nh mÏ vµ v« t×nh cña quy luËt cuéc sèng. Nh÷ng thanh tr¾c dµy
®Æc ë c©u thø ba gîi nghÜ tíi chËp chïng mu«n trë ng¹i ®ang chÆn ®êng vÒ cña qu¸
khø. ¢m ®iÖu c©u th¬ cã mét çi g× nghe tÊm tøc, kh«ng thanh th¶n. Tho¾t ®Õn c©u
thø t, mÊy thanh b»ng liªn tiÕp (phï b×nh thanh) l¹i dÉn t©m t ngêi ®äc theo ¸ng m©y
tr¾ng ngh×n n¨m tr«i nhÑ vµo çi xa x¨m cña miÒn suy tëng. Sù chuyÓn ®iÖu cña bµi
th¬ ë ®©y còng ngô tÝnh triÕt lý. NhËp vµo nã, ngêi ®äc sÏ cã c¶m tëng nh võa tr¶i qua
35
mét tiÕn tr×nh nhËn thøc cã ®ét biÕn. Tõ chç vËt v· víi nh÷ng sù kiÖn thùc tÕ, câi lßng
bçng chèc ®· t×m ®îc sù thanh th¶n trong viÖc nhËn thøc ra quy luËt, trong viÖc x¸c lËp
mét chç ®øng míi ®Ó thÈm ®Þnh çc gi¸ trÞ ë ®êi.
Hai c©u 5, 6 tho¹t nh×n cã vÎ lµ t¶ c¶nh thuÇn tuý :
T×nh xuyªn lÞch lÞch H¸n D¬ng thô
Ph¬ng th¶o thª thª Anh Vò ch©u.
NgÉm cho cïng, ®©y chØ lµ mét bøc phong c¶nh triÕt häc, còng nh c©u thø t
kh«ng chØ cã ý nghÜa ë ph¬ng diÖn gîi t¶. VÊn ®Ò lµ nhµ th¬ ®· kh«ng triÕt lý b»ng
ng«n ng÷ luËn lý kh« khan mµ b»ng ng«n ng÷ thiªn nhiªn, hay nãi çch kh¸c lµ ®· bè trÝ
cho thiªn nhiªn tù ph¸t biÓu triÕt lý cña m×nh. §iÒu nµy lµm t¨ng søc thuyÕt phôc cho
vÊn ®Ò cã gi¸ trÞ nh sù kh¸m ph¸ quy luËt ®· ®îc nãi râ ë çc c©u tríc. Nã còng lµm cho
®iÖu th¬ trë nªn uyÓn chuyÓn vµ gîi c¶m h¬n. Qu¶ ®©y lµ mét çch "luËn" ®éc ®¸o,
nÕu ®óng thuë xa çc nhµ th¬ cã ý ®Þnh dµnh riªng hai c©u 5, 6 ®Ó "luËn".
Khi dÞch hai c©u th¬ nµy, trung thµnh víi phong çch th¬ m×nh vµ phong çch
th¬ cña thêi ®¹i míi, T¶n §µ ®· ®a thªm vµo bøc tranh nh÷ng ®Æc tÝnh ç biÖt :
H¸n D¬ng s«ng t¹nh c©y bµy
B·i xa Anh Vò xanh dµy cá non.
Nh÷ng tõ bµy, xa, dµy, non ®· lµm t¨ng tÝnh chÊt tri gi¸c c¶m quan cña c©u th¬,
trong khi, theo thi ph¸p cña th¬ §êng, nh÷ng t×nh xuyªn, ph¬ng th¶o, lÞch lÞch, thª thª rÊt
Ýt mµu s¾c cô thÓ mµ l¹i nÆng tÝnh chÊt kh¸i qu¸t.
Ba phÇn t bµi th¬ nãi chung quanh chuyÖn ng«i lÇu. §Õn c©u thø b¶y, mét c©u
hái xuÊt hiÖn, kh¸ lµ l¹ :
NhËt mé h¬ng quan hµ xø thÞ ?
(Quª h¬ng khuÊt bãng hoµng h«n)
Sao ë chç nµy l¹i cã b¨n kho¨n Êy ? Râ rµng nhµ th¬ kh«ng ph¶i ®ang l©m vµo
t×nh c¶nh nh cña §ç Phñ khi §ç Phñ viÕt C« chu nhÊt hÖ cè viªn t©m, còng kh«ng ph¶i
®ang cã t©m tr¹ng nh t©m tr¹ng cña Lý B¹ch khi vÞ thi tiªn nµy §¨ng Kim L¨ng Phîng
Hoµng ®µi ®Ó ngãng väng Trêng An vµ than Trêng An bÊt kiÕn sö nh©n sÇu.
Thùc ra, nh ®· nãi ë trªn, hai c©u cuèi nµy chñ yÕu xuÊt hiÖn theo "l« gich lËp
thuyÕt". Cµng nhËn thøc ®îc çi nghiÖt ng· cña quy luËt, çi kho¶nh kh¾c phï du cña
®êi ngêi trªn çi nÒn trêng cöu cña thiªn nhiªn, ngêi ta cµng cã c¶m gi¸c ín l¹nh, c« ®¬n.
36
§©y chÝnh lµ lóc h×nh ¶nh quª h¬ng hiÖn lªn, xo¸y vµo t©m trÝ mét nçi niÒm da diÕt.
TÊt nhiªn, quª h¬ng ë ®©y kh«ng ph¶i chØ giíi h¹n trong ý nghÜa lµ n¬i ch«n rau, c¾t
rèn, n¬i cã gia ®×nh, cã må m¶ tæ tiªn mµ chÝnh lµ mét ®iÓm tùa cña câi lßng, lµ n¬i
tró Èn cuèi cïng cña nh÷ng t©m hån kh«ng t×m ®îc sù b×nh an khi híng ngo¹i vµ lµ ®èi
cùc cña nh÷ng çi v¹n biÕn trong cuéc ®êi. ý nghÜa cña vÊn ®Ò cµng ®îc kh¼ng ®Þnh
m¹nh mÏ qua viÖc t¸c gi¶ nªu lªn mét hoµn c¶nh kh«ng thuËn chiÒu : hoµng h«n ®· xuèng
mµ h×nh bãng quª h¬ng ch¼ng thÊy. Trªn s«ng l¹nh, khãi sãng næi lªn...
Cã thÓ xem hai c©u cuèi cña bµi th¬ lµ lêi ®Ò nghÞ vÒ mét th¸i ®é sèng. Lêi ®Ò
nghÞ së dÜ thÊm thÝa v× nã ®· ®îc nãi ra nh lµ sù béc lé mét xóc c¶m riªng t trong mét
hoµn c¶nh vµ thêi ®iÓm thËt x¸c ®Þnh vµ ç biÖt.
§äc Hoµng H¹c l©u cña Th«i HiÖu, ta dÔ liªn tëng tíi bøc tranh Çi yªn tÜnh vÜnh
h»ng cña häa sÜ Nga I. Lª-vi-tan. Dï ra ®êi çch nhau h¬n mét ngh×n n¨m, hai t¸c phÈm
thuéc hai lo¹i h×nh kh¸c biÖt nµy l¹i cã çch ph¸t biÓu triÕt lý xem ra rÊt gièng nhau.
Trong tranh I. Lª-vi-tan : mét dßng s«ng níc tr«i thao thiÕt vµo câi v« tËn díi m©y trêi
vÇn vô, mét qu¶ gß cao ngîp giã bªn trªn cã th¸nh ®êng nhá bÐ leo lÐt ¸nh löa, ®»ng sau
th¸nh ®êng lµ mét nghÜa ®Þa víi nh÷ng c©y th¸nh gi¸ xiªu vÑo vµ nh÷ng th©n c©y oÆt
m×nh v× giã. Còng nh bµi th¬ cña Th«i HiÖu, bøc tranh, b»ng søc m¹nh u buån cña nã,
®· gióp cho chóng ta biÕt nh×n s©u h¬n vµo b¶n chÊt cuéc ®êi vµ cã thÓ tõ ®ã mµ biÕt
sèng h¬n - sèng nh©n hËu vµ coi träng t×nh ngêi.
T×m hiÓu cÊu tróc triÕt lý cña Hoµng H¹c l©u lµ mét çch nh×n nhËn vÒ nÐt
riªng cña bµi th¬ vèn ®îc s¸ng t¸c theo nh÷ng nguyªn t¾c thi ph¸p cña th¬ §êng. Nã lµ sù
kÕt tinh trong suèt vÎ cao diÖu cña lo¹i th¬ trong ®ã cã nh÷ng bµi nh §»ng V¬ng çc cña
V¬ng Bét, §¨ng Tæng Tr× çc cña SÇm Tham, §¨ng Kim L¨ng Phîng Hoµng ®µi cña Lý
B¹ch, v× vËy nã xøng ®¸ng ®îc ngêi xa ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng bµi luËt thi hay nhÊt
cña ®êi §êng (ý kiÕn cña Nghiªm Vò trong Th¬ng Lang thi tho¹i).
Bµi th¬ nguyªn t¸c thËt tuyÖt diÖu, b¶n dÞch ViÖt v¨n cña T¶n §µ còng thêng ®îc
ca tông lµ mét tuyÖt t¸c dÞch thuËt. Tuy nhiªn, kh«ng v× thÕ mµ khi t×m hiÓu Hoµng
H¹c l©u, ta cã thÓ bá r¬i nguyªn t¸c. Qu¶ thùc, nh ngêi ta thêng nãi, b¶n dÞch rÊt T¶n §µ.
ChÝnh v× rÊt T¶n §µ nªn mét sù ®èi chiÕu thêng xuyªn gi÷a hai bµi l¹i lµ mét c«ng viÖc
cã ý nghÜa, gióp Ých cho viÖc t×m hiÓu ch¼ng nh÷ng nguyªn t¸c cña Th«i HiÖu mµ cßn
c¶ ç tÝnh th¬ cña T¶n §µ cïng sù kh¸c biÖt trong phong çch th¬ cña hai thêi ®¹i. Mét
37
bªn cã tÝnh chÊt biÓu c¶m trùc tiÕp, mét bªn tÝnh chÊt biÓu c¶m chØ cã thÓ ®îc c¶m
nhËn ®Çy ®ñ mét khi ta ®· n¾m ®îc toµn bé triÕt lý cña bµi th¬.
12-1990
®iÒu ®îc "ngé" ra trong [tõ] bµi th¬ khuª o¸n

cña v¬ng x¬ng linh
Ch¼ng biÕt khi V¬ng X¬ng Linh s¸ng t¸c Khuª o¸n, nhan ®Ò bµi th¬ ®îc «ng x¸c
®Þnh tríc hay sau lóc hoµn thµnh 4 c©u cña bµi ? §Æt ra c©u hái nµy, ý ngêi viÕt muèn
t×m hiÓu xem cã thùc nhµ th¬ muèn t¹o ra sù bÊt ngê ë c©u ph¸ ®Ò kh«ng. §óng lµ
38
ch¼ng cã c¨n cø nµo ®Ó kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy, ®iÒu kia vÒ qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cña t¸c
gi¶. Nhng ®èi víi ®éc gi¶, mét khi t¸c phÈm ®· ®îc nhµ th¬ cho phÐp "hµnh thÕ", th×
mäi yÕu tè cña nã ®· kÕt hîp thµnh mét chØnh thÓ duy nhÊt, vµ ch÷ hä ®äc tríc tiªn
(theo çch th«ng thêng) dÔ ®îc xem lµ ch÷ thø nhÊt mµ nhµ th¬ nghÜ tíi. VËy th×, theo
gãc ®é cña ngêi tiÕp nhËn, hoµn toµn cã thÓ nãi r»ng ngay khi míi vµo bµi, t¸c gi¶ ®· cè
t×nh t¹o ra th¾c m¾c n¬i ngêi ®äc. Nhan ®Ò lµ Khuª o¸n, ®· cã o¸n th× theo lý tù nhiªn
tríc ®ã ph¶Ø cã hËn, cã sÇu. VËy mµ ë ®©y :
Khuª trung thiÕu phô bÊt tri sÇu
(Ngêi ®µn bµ trÎ n¬i phßng khuª kh«ng biÕt buån)
C©u th¬ mang theo mét nhËn xÐt qu¶ ®o¸n, kh«ng ph¶i lµ gi¶ ®Þnh mËp mê.
XÐt c©u th¬ theo thÕ t¸ch rêi chØnh thÓ, ta cã thÓ nãi nã ®· ghi nhËn mét thùc tÕ phæ
biÕn, gÇn nh lµ ch©n lÝ. Tuæi trÎ ®i liÒn víi sù v« t, hay nãi çch kh¸c, sù v« t g¾n víi
xu©n th× cña mét con ngêi, nhÊt lµ ngêi ®îc sèng trong sù bao bäc cña nhung, lôa. Nhng
viÖc ®a ra mét th«ng tin mµ h¼n ai còng biÕt kh«ng ph¶i lµ çi ®Ých mµ nhµ th¬
nh¾m tíi. Th«ng tin Êy ®· ®îc cÊu tróc l¹i trong bµi th¬, khiÕn nã mang mét tinh thÇn
míi, kh¬i lªn nçi b¨n kho¨n vµ kÝch thÝch sù chê ®îi ë ®éc gi¶. ChØ míi ®äc ®Õn ®©y,
chóng ta ®· cã thÓ nhËn thÊy ý thøc cÊu tø chi phèi m¹nh mÏ nh thÕ nµo ®Õn hµnh
®éng lµm th¬ cña mét thi nh©n ®êi §êng. Kh«ng ch÷ nµo, kh«ng ý th¬ nµo ®îc viÕt ra
mµ kh«ng n»m trong mét quan hÖ. Çi tµi cña nhµ th¬ lµ b¾t ta ph¶i b¨n kho¨n víi c¶
mét chuyÖn tëng lµ hiÓn nhiªn, tiÕp ®ã, b¾t ta suy ®o¸n vÒ diÔn biÕn ch¾c lµ ®Çy Ðo
le cña sù viÖc.
B¨n kho¨n cña ngêi ®äc vÉn cha ®îc c©u thø hai gi¶i ®¸p :
Xu©n nhËt ngng trang thíng thuý l©u
(Ngµy xu©n trang ®iÓm léng lÉy, bíc lªn lÇu ®Ñp)
ThiÕu phô xem chõng kh¸ nhën nh¬ tríc thêi gian trong khi ngêi ®äc bÞ ph©n
t©m mét çch râ rÖt. Lßng ta kh«ng thÓ trÇm tÜnh nhÞp theo bíc ch©n lªn lÇu cïng ngêi
®µn bµ trÎ Êy. Ta ®· bÞ çi thÕ giíi nghÖ thuËt, çi l« gÝch nghÖ thuËt cña bµi th¬ chi
phèi. Sao ®· hÕt nöa bµi th¬ råi mµ cha thÊy o¸n ®©u ?
Sang ®Õn c©u chuyÓn, nçi th¾c m¾c trong ta vÉn cø cßn tån t¹i, dï l« gÝch cÊu
tø cña bµi th¬ ®· phÇn nµo hÐ lé :
Hèt kiÕn m¹ch ®Çu d¬ng liÔu s¾c
39
(Chît thÊy s¾c (xu©n) cña c©y d¬ng liÔu ®Çu ®êng)
ThÊy s¾c xanh rên rên cña c©y d¬ng liÔu th× sao nhØ ? Hai ch÷ hèt kiÕn th«ng
b¸o sù n¶y sinh c¶m gi¸c bÊt ngê trong lßng thiÕu phô, ®ång thêi lµm kh¬i dËy hµng lo¹t
liªn tëng n¬i ®éc gi¶ : D¬ng liÔu s¾c ph¶i ch¨ng cã liªn quan víi xu©n th× cña ngêi phô
n÷, liªn quan víi nçi hËn biÖt li chia ®Òu cho c¶ ngêi bÎ nhµnh liÔu tÆng, lÉn ngêi mang
nhµnh liÔu Êy cÊt bíc lªn ®êng tíi mét miÒn xa, rÊt xa, gi÷a mïa xu©n ®Ñp ? Liªn tëng
to¶ ra råi tô l¹i ë ®iÓm chãt cña c©u thø ba nh chê ®îi…
§Õn c©u kÕt, tøc lµ ®Õn giíi h¹n cuèi cïng cña sù ®îi chê, mäi th¾c m¾c, mäi dù
®o¸n cña ngêi ®äc ®îc lµm râ, mét çch ®ét ngét :
Hèi giao phu tÕ mÞch phong hÇu.
(Hèi hËn ®· ®Ó chång ®i (tßng qu©n lËp c«ng, lµm quan) kiÕm t-
íc hÇu !).
Th× ra thÕ ! O¸n lµ ë ®ã chø ®©u ! Nhan ®Ò kh«ng th«ng b¸o sai, nhng nã
kh«ng chØ muèn dõng ë th«ng b¸o. Nã lµm khëi ®éng mét t©m thÕ tiÕp nhËn tÝch cùc.
§óng lµ vµo tay cña mét bËc thÇy thi ca, mét thi ®Ò quen thuéc còng cã thÓ g©y nh÷ng
hiÖu øng thÈm mü l¹. Khuª o¸n vèn lµ ®Ò tµi chung, ai còng cã thÓ viÕt, nhng khi ®· trë
thµnh ®Ò tµi cña mét bµi th¬ cô thÓ, nh bµi th¬ nµy cña V¬ng X¬ng Linh, nã bçng ho¸
kh¸c thêng, mang s¾c th¸i ç biÖt rÊt ®Ëm, ®Õn nçi cã thÓ ®a ®Õn cho ngêi ®äc çi
c¶m tëng r»ng ®©y lµ ®Ò tµi cña riªng mét nhµ th¬, mét bµi th¬ duy nhÊt.
Nh÷ng ph©n tÝch ë trªn nh»m lµm râ tÝnh håi cè cña hµnh ®éng ®äc, hµnh
®éng tiÕp nhËn mét v¨n b¶n v¨n häc ë ®éc gi¶. §i däc bµi th¬, nh÷ng th«ng tin thÈm mü
nhËn ®îc theo thêi gian lu«n ®èi tho¹i víi nhau, t¹o nªn trong ta nh÷ng sù x¸o ®éng kh«ng
thÓ dËp t¾t. Th«ng tin tríc ®äng l¹i, chê ®îi t¬ng t¸c cïng th«ng tin ®Õn sau. Th«ng tin
®Õn sau x¸c nhËn hoÆc c¶i chÝnh th«ng tin ®Õn tríc. Qu¸ tr×nh ®ã cø diÔn ra kh«ng
ngõng cho ®Õn khi ta tiÕp nhËn ®îc mét çi g× ®ã tõ bµi th¬ (mét th«ng ®iÖp, mét çch
nh×n, çch c¶m…) vµ ®¸nh gi¸ ®îc vÒ t¸c phÈm mét çch tæng qu¸t.
Trë l¹i víi Khuª o¸n cña V¬ng X¬ng Linh, sau khi ®· nhËn ra çch cÊu tø cña bµi
th¬, ta cã thÓ "thong dong" thëng thøc tõng c©u vµ ngÉm nghÜ vÒ ý nghÜa to¸t lªn tõ t¸c
phÈm. Bèn c©u th¬ tëng qu¸ Ýt nhng ho¸ ra còng ®ñ ®Ó dùng l¹i sinh ®éng c¶ mét tiÕn
tr×nh nhËn thøc cïng gi©y phót vì lÏ ra gi¸ trÞ cña ®êi sèng, cña tuæi xu©n, vì lÏ vÒ sù
tån t¹i mong manh cña h¹nh phóc, vÒ sù phò phµng cña chiÕn tranh, vÒ sù l¹c híng trong
40
çch thÈm ®Þnh ý nghÜa cuéc ®êi… Th× ®Êy, thiÕu phô phßng khuª xuÊt hiÖn ë ®Çu
bµi th¬ nh mét kÎ qu¸ v« t, thËm chÝ lµ n«ng næi khi chñ ®éng ®Ó chång ra trËn lËp
c«ng kiÕm Ên phong hÇu, l¹i ch¼ng biÕt sÇu v× chuyÖn xa çch. Tíc hÇu mµ chång
nµng cã thÓ cã ®îc xem ra ®èi víi nµng lóc ®ã kh«ng ph¶i lµ çi danh h·o. Nµng cã vÎ
rÊt yªn t©m víi sù lùa chän cña m×nh, bëi vËy, ch¼ng quªn "trang phÊn ®iÓm hång" mçi
ngµy, thËm chÝ lµ ngng trang, thÞnh trang (nghÜa lµ trang ®iÓm thËt kü, thËt ®Ñp) råi
lªn lÇu ng¾m c¶nh. Nµng ®ang sèng theo kiÓu bu«ng m×nh theo qu¸n tÝnh cña thêi ®¹i,
theo tr¹ng th¸i tinh thÇn chung cña ngêi ®êi vèn xem ý nghÜa cuéc sèng n»m ë çi c«ng
danh, nhÊt lµ c«ng danh "kiÕm ®îc" do hµnh ®éng cìi trªn lng ngùa chiÕn. Nµng qu¶
thùc cha biÕt sèng cho m×nh, cho çi ç nh©n cña m×nh. Nhng ë cuèi bµi th¬, ta thÊy
t©m tr¹ng cña nµng ®· kh¸c, vµ sù thay ®æi cña t©m tr¹ng b¸o hiÖu sù thay ®æi ë bÒ
s©u, thuéc tÇng nhËn thøc. Nµng hèi hËn, nghÜa lµ nµng ®ang tù tr¸ch m×nh. Tríc khi
híng vÒ nh÷ng ®èi tîng kh¸c, nçi o¸n ®ã ph¶i dµnh cho chÝnh b¶n th©n. Qu¶ ®©y míi lµ
lóc nµng biÕt xem träng ®êi sèng ç nh©n, cña m×nh, kh«ng nh×n nã nh mét gi¸ trÞ
chung chung ai còng ®îc quyÒn së h÷u. Nhng ®©u lµ ®iÓm mÊu chèt dÉn tíi sù thay
®æi ®· ®îc nãi tíi ë trªn ? VÉn biÕt nhËn thøc lµ c¶ mét qu¸ tr×nh, kh«ng cã chuyÖn
®ang thÕ nµy bçng dng chuyÓn qua thÕ nä. Tuy vËy, trong th¬, mäi sù miªu t¶ kh«ng
thÓ dÒnh dµng. Nhµ th¬ ph¶i chän ®óng kho¶nh kh¾c "giät níc trµn li" ®Ó lµm ®iÓm
nhÊn (tøc lµ kho¶nh kh¾c nh÷ng tÝch luü vÒ lîng ®· ®ñ ®Ó dÉn tíi sù chuyÓn ®æi vÒ
chÊt). Sù tinh tÕ cña ngêi viÕt thÓ hiÖn ë ®©y vµ tÝnh chÊt "thÇn bót" cña bµi th¬
còng ®îc c¶m nhËn râ t¹i ®iÓm nµy. ThiÕu phô vÉn lªn lÇu nh mäi lÇn nhng nµng ®©u
biÕt lÇn nµy sÏ ®a tíi mét sù ®¶o lén. Mµu d¬ng liÔu ®Ëp vµo m¾t lµm dµo lªn bao nçi
niÒm, tøc kh¾c ®Èy nµng l©m vµo tr¹ng th¸i hèi hËn mµ dêng nh tríc ®ã nµng cha biÕt
tíi. T¸c ®éng cña mµu d¬ng liÔu vµo t©m sù cña nµng cho thÊy sù phøc t¹p cña mu«n
ngµn mèi t¬ng giao trong cuéc ®êi, ®Æc biÖt lµ mèi t¬ng giao gi÷a con ngêi víi thiªn
nhiªn, v¹n vËt. Khi biÕt nh×n réng ra chung quanh, ta cã c¬ héi kiÓm ®Þnh ®îc thùc chÊt
sù tån t¹i cña m×nh ®Ó biÕt m×nh lµ ai vµ ®ang ë ®©u. Mµu d¬ng liÔu dÜ nhiªn kh«ng
ph¶i chØ lµ mét mµu cô thÓ, nh mµu xanh mít mµ ta cã thÓ h×nh dung. Nã tån t¹i nh mét
biÓu tîng, dâi nh×n ta ®i qua b»ng "¸nh m¾t th©n quen" (ý th¬ cña S¸c-l¬ B«-®¬-le (Ch.
Baudelaire) trong bµi T¬ng øng) vµ kiªn nhÉn chê ®îi ë ta mét ph¶n øng ®Çy tÝnh hiÓu
biÕt vµ vµ cã ý nghÜa tÝch cùc. Khuª phô trong bµi th¬ rèt cïng ®· ®äc ®îc tõ mµu d-
41
¬ng liÔu mét lêi nh¾n göi : ®õng ®Ó phÝ hoµi çi h¹nh phóc thùc mµ m×nh ®· cã ®Ó
híng vÒ nh÷ng ®iÒu kh«ng tëng ; xu©n th× cña mét ®êi ngêi, ®Æc biÖt lµ ngêi con g¸i
thËt ng¾n ngñi ; sù biÖt li vÜnh viÔn cã thÓ x¶y ®Õn bÊt cø lóc nµo ; c¬ héi trë vÒ cña
ngêi h¨m hë xuÊt t¸i (ra cöa ¶i) qu¶ thùc lµ Ýt ái ; chiÕn tranh kh«ng høa hÑn mét ®iÒu
g× tèt ®Ñp… Tõ kho¶nh kh¾c khuª phô "ngé" ra ý nghÜa ®Ých thùc cña cuéc sèng vµ
t×nh tr¹ng bi ®¸t cña b¶n th©n mµ nh×n ngîc vÒ hai c©u ®Çu cña bµi th¬, ta bçng thÊy
cã nhu cÇu kiÓm tra l¹i çch hiÓu cña m×nh vÒ mÊy ch÷ bÊt tri sÇu vµ hµnh ®éng thíng
thuý l©u. Nh ®· nãi, mäi ®iÒu kh«ng thÓ bçng dng x¶y ra. Chóng ®· ®îc b¸o tríc, chØ
cã ®iÒu ta cã nhËn ra kh«ng th«i. BiÕt ®©u çi hµnh ®éng trang ®iÓm thËt ®Ñp råi bíc
lªn lÇu cña ngêi thiÕu phô ®· ®îc thóc ®Èy bëi nçi khao kh¸t ngÊm ngÇm vµ niÒm
kh¾c kho¶i ®îi chê – nçi khao kh¸t ®îc sèng l¹i thêi ®iÓm h¹nh phóc ¸i ©n ®ang nång,
niÒm kh¾c kho¶i v× sù v¾ng tha "tin nh¹n" ®a vÒ tõ miÒn biªn ¶i. Lªn lÇu ®Ó nh×n xa
h¬n, ®Ó nu«i ¶o tëng thÊy ®îc nh÷ng ®iÒu cÇn thÊy. Bao nhiªu ngêi ®· lªn lÇu víi t©m
tr¹ng vµ t©m thÕ ®ã… Sù thùc rÊt cã thÓ lµ thÕ, vµ nhµ th¬ hoµn toµn nhËn biÕt ®îc
®îc ®iÒu nµy, thËm chÝ muèn thÓ hiÖn nã trong çc c©u th¬. Tuy nhiªn, «ng tríc hÕt
®· biÕt tiÕt chÕ m×nh, sau n÷a ®· biÕt "cÇm ch©n" ®éc gi¶ trong nh÷ng b¨n kho¨n,
ngê vùc. Çc c©u th¬ v× thÕ chøa ®ùng nhiÒu b×nh diÖn ý nghÜa, ®¹t tíi mét "®é c¨ng
tr÷ t×nh" hÕt søc ®¸ng kÓ, mÆc dÇu xÐt bÒ ngoµi chóng cã vÎ ®¬n gi¶n, têng minh.
§©y cã lÏ lµ lý do chÝnh ®a ®Õn søc hÊp dÉn cã tÝnh chÊt ma mÞ cña bµi th¬ nµy vµ
cña th¬ §êng nãi chung.
VÒ cÊu tróc ng«n tõ, bµi th¬ Khuª o¸n ®· ®¹t tíi møc thÇn diÖu. Nhng çi hay cña
bµi th¬ kh«ng chØ dõng ë ®ã. Ta ®äc thÊy tõ ®©y niÒm c¶m th«ng s©u xa cña t¸c gi¶
víi sè phËn con ngêi. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ®ang duy tr× vÞ thÕ ®øng ngoµi quan
s¸t víi hai c©u ®Çu, nhµ th¬ bçng nhËp h¼n vµo t©m tr¹ng cña khuª phô, viÕt hai c©u
sau hoµn toµn b»ng giäng cña nµng. Hèt kiÕn råi hèi - ngêi ®äc kh«ng cßn nhËn thÊy ë
®©y sù miªu t¶ kh¸ch quan b×nh th¶n. Nçi o¸n sÇu cña khuª phô dêng nh ®· ®o¹t lÊy
c©y bót trong tay cña t¸c gi¶ ®Ó tù biÓu lé m×nh, víi nh÷ng cung bËc th¨ng trÇm, nh÷ng
s¾c th¸i ®an xen ®a d¹ng vµ v« cïng ch©n thùc !
§¸nh gi¸ "ý nghÜa t tëng" cña bµi th¬ Khuª o¸n, kh«ng thÓ chØ biÕt dùa vµo
nh÷ng ®iÒu ®· ®îc khuª phô "ngé" ra. Ta cã thÓ ®ång c¶m víi khuª phô vµ "ngé" ra ®îc
nh÷ng ®iÒu t¬ng tù nµng. Nhng lµ ®éc gi¶, ta l¹i cã thÓ t¸ch m×nh ra khái nh©n vËt ®Ó
42
mµ ngÉm nghÜ vÒ chÝnh kho¶nh kh¾c t©m nµng ®îc räi s¸ng bëi ¸nh chíp cña nhËn
thøc, ngÉm nghÜ vÒ çi lÝ do t¹i sao con ngêi l¹i hay sa vµo nh÷ng hµnh ®éng mï qu¸ng.
"Ngé" nèi tiÕp "ngé", vµ theo ®ã, çc líp ý nghÜa cña bµi th¬ liªn tôc ®îc ph¸t hiÖn, bëi
sù n¨ng ®éng cña ngêi ®äc. Ch¼ng h¹n khuª phô hèi råi o¸n chÝnh m×nh, cßn ®éc gi¶ cã
thÓ tõ nçi o¸n cña nµng mµ nghÜ tíi tÝnh phi nh©n cña chiÕn tranh vµ biÕt o¸n chiÕn
tranh (chiÕn tranh x©m chiÕm ®Êt ®ai)…
Khuª o¸n cña V¬ng X¬ng Linh thêng ®îc x¸c ®Þnh lµ bµi th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi
khuª t×nh, khuª o¸n (nh chÝnh tªn bµi th¬ cho biÕt). Nhng qua nh÷ng g× ®· ph©n tÝch,
cã thÓ thÊy r»ng ph¹m vi ®Ò tµi cña nã réng h¬n. ChÝ Ýt, ta còng cã thÓ liÖt nã vµo
danh môc nh÷ng bµi th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi ph¶n chiÕn. VËy lµ ®èi víi mét nhµ th¬ lín,
c©u chuyÖn ®Ò tµi chØ cã mét ý nghÜa rÊt t¬ng ®èi. Mét khi bµi th¬ ®· ch¹m ®Õn ®îc
nh÷ng vÊn ®Ò b¶n chÊt nhÊt cña cuéc sèng, cña th©n phËn ngêi th× ph¹m vi ®Ò tµi cña
nã cã thÓ gi·n në tíi v« cïng.
Tríc khi bµi th¬ cña Khuª o¸n cña V¬ng X¬ng Linh ra ®êi, tÝnh chÊt biÓu tîng
cña mµu d¬ng liÔu ®· h×nh thµnh vµ ®îc chÊp nhËn. B»ng chøng lµ nhê chÊt xóc t¸c
cña nã, ngêi phô n÷ phßng khuª trong bµi th¬ ®· thùc sù tho¸t ra khái tr¹ng th¸i mª lÇm.
Nhng ®Õn lît m×nh, bµi th¬ Khuª o¸n ®· cñng cè thªm tÝnh chÊt biÓu tîng ®ã, khiÕn
ngêi ®äc ngµy nay khi "tiÕp xóc" víi mµu d¬ng liÔu trong çc bµi th¬, kh«ng thÓ ng©y
th¬ nh×n nhËn nã chØ nh mét chi tiÕt, mét h×nh ¶nh miªu t¶, t¹o h×nh thuÇn tuý. Nh
vËy, ®êi sèng cña biÓu tîng lu«n lu«n lµ mét qu¸ tr×nh tÝch n¹p ®iÖn n¨ng, tÝch n¹p
nh÷ng kinh nghiÖm sèng vµ kinh nghiÖm nghÖ thuËt qua bao ®êi.
5-2007
tinh thÇn thêi ®¹i ë bµi th¬ thuËt hoµi
43
cña ph¹m ngò l·o
LÞch sö ViÖt Nam ®êi nhµ TrÇn lµ mét giai ®o¹n lÞch sö vinh quang, chãi s¸ng.
Tuy vËy, v¨n th¬ ®êi nhµ TrÇn cßn l¹i ®Õn nay kh«ng ph¶i lµ nhiÒu, nhÊt lµ nh÷ng t¸c
phÈm ®Ò cËp trùc tiÕp sù kiÖn qu©n d©n ta ba lÇn ®¸nh b¹i giÆc Nguyªn M«ng - mét
kÎ thï hïng m¹nh tõng lµ nçi khiÕp sî cña bao quèc gia ¸, ¢u thêi trung ®¹i. §Æt trong bèi
c¶nh Êy, ph¶i nhËn r»ng ThuËt hoµi cña Ph¹m Ngò L·o lµ t¸c phÈm thËt ®¸ng quý, ®·
cho hËu thÕ nh×n thÊy ®îc phÇn nµo hµo khÝ cña mét triÒu ®¹i (hµo khÝ §«ng A) vµ
t thÕ, tÇm vãc kiªu hïng cña mét d©n téc d¸m kh¼ng ®Þnh m×nh tríc mét ®Õ quèc gÇn
nh kh«ng cã ®èi thñ vµ l·nh thæ tr¶i réng nh çnh chim ®¹i bµng che rîp c¶ hai ch©u lôc ¸
¢u. Nhng, nãi thÕ cã ph¶i qu¸ lêi, khi bµi th¬ chØ gåm 4 c©u 7 ch÷, cã mét dung lîng qua
bÐ nhá ? Thùc ra, kh«ng cø ph¶i dung lîng lín víi c©u ch÷ ®iÖp trïng th× mét t¸c phÈm
v¨n häc míi «m chøa ®îc nh÷ng vÊn ®Ò lín lao, hÖ träng cña quèc gia, d©n téc vµ thêi
®¹i. TÝnh chÊt íc lÖ cña nghÖ thuËt cã thÓ cho phÐp nhµ v¨n, nhµ th¬ lµm ®îc nh÷ng
viÖc tëng kh«ng thÓ lµm, víi ®iÒu kiÖn ngêi nghÖ sÜ lµm chñ ®îc chÊt liÖu s¸ng t¹o
vµ biÕt ph¶n ¸nh ®êi sèng ë nh÷ng khÝa c¹nh b¶n chÊt nhÊt, tinh tóy nhÊt. Qua nh÷ng
g× ®· thÓ hiÖn ë bµi th¬ ThuËt hoµi, cã thÓ thÊy Ph¹m Ngò L·o ®· chøng tá ®îc b¶n
lÜnh cña mét nhµ th¬ ®Ých thùc trong viÖc dùng ch©n dung tinh thÇn cña thêi ®¹i.
§äc bµi th¬, tríc hÕt ®éc gi¶ nh×n ra h×nh ¶nh cña nh©n vËt tr÷ t×nh trong t çch
mét chiÕn binh d¹n dµy trËn m¹c. T thÕ lµ t thÕ cña chiÕn binh : hoµnh sãc (cÇm ngang
ngän gi¸o). Sø mÖnh lµ sø mÖnh cña chiÕn binh : trÊn gi÷ giang s¬n, gi÷ yªn bê câi. Bèi
c¶nh ®Ó ngêi chiÕn binh nµy béc lé m×nh, còng lµ ®Ó tr¶ mãn nî c«ng danh (c«ng danh
tr¸i) lµ bèi c¶nh chiÕn trËn víi tam qu©n t× hæ khÝ th«n ngu (ba qu©n dòng m·nh nh hæ
b¸o khÝ thÕ nuèt tr©u). Nh©n vËt ®îc ngêi chiÕn binh trong bµi nh¾c tíi, kh«ng ph¶i ai
kh¸c, chÝnh lµ Vò hÇu Gia Çt Lîng (Khæng Minh) - nhµ qu©n sù lçi l¹c thêi Tam quèc.
Nh vËy, chØ víi mét Ýt c©u th¬, Ph¹m Ngò L·o ®· thùc sù dùng dËy ®îc kh«ng khÝ
®Æc trng cña mét thêi kú lÞch sö mµ khi ®ã, nh©n vËt trung t©m cña ®êi sèng ®Êt níc
lµ anh lÝnh S¸t Th¸t. ChÝnh sù tr¶i nghiÖm cña t¸c gi¶ trong cuéc ®êi trËn m¹c ®· t¹o nªn
lîi thÕ hiÓn nhiªn gióp «ng cã ®îc nh÷ng c©u th¬ nh thÕ. ¤ng viÕt vÒ chÝnh m×nh -
mét con ngêi ®ang ®øng gi÷a vßng xo¸y cña lÞch sö - nªn nh÷ng c©u th¬ tù nã ®· cã mét
søc nÆng riªng vµ tÇm kh¸i qu¸t lín.
44
Nhng bµi th¬ kh«ng dõng l¹i ë viÖc ph¸c dùng nh÷ng ®êng nÐt lín cña bèi c¶nh,
còng nh d¸ng dÊp bÒ ngoµi cña chiÕn binh. §iÒu quan träng h¬n lµ nã cho ta thÊy ®îc
hoµi b·o, hïng t©m tr¸ng khÝ cña nh©n vËt tr÷ t×nh - mét vâ tíng. Con ngêi nµy ®· chØ
huy ®éi qu©n thiÖn chiÕn cña m×nh lËp ®îc nhiÒu chiÕn c«ng suèt mÊy thu tham gia
kh¸ng chiÕn. Víi bµi th¬ cã dung lîng nhá, dï muèn, t¸c gi¶ còng kh«ng thÓ kÓ cô thÓ
nh÷ng thµnh tÝch chiÕn trËn cña m×nh. Huèng chi ®iÒu ®ã kh«ng phï hîp víi bèi c¶nh
cña cuéc chiÕn tranh nh©n d©n (®iÒu cÇn nhÊt ë mçi mét con d©n §¹i ViÖt lóc ®ã lµ
lËp c«ng chø kh«ng ph¶i kÓ c«ng), l¹i n÷a, viÖc kÓ c«ng hoµn toµn kh«ng cÇn thiÕt cho
mét bµi th¬ tá chÝ. ChØ mét h×nh ¶nh hoµnh sãc còng ®ñ nãi lªn nh÷ng ®iÒu cÇn nãi.
NÕu cÇn ph¶i c¾t nghÜa riªng vÒ t thÕ cÇm ngang ngän gi¸o th× cã thÓ nãi ®ã lµ t thÕ
xung trËn víi vò khÝ chÜa th¼ng vÒ phÝa kÎ thï. Nhng ®Ó c¶m nhËn ®óng tinh thÇn
cña bµi th¬, cã lÏ kh«ng nªn hiÓu hoµnh sãc nh mét nÐt miªu t¶ cã tÝnh hiÖn thùc mµ nªn
hiÓu nã nh mét biÓu trng cña tinh thÇn x«ng pha, cña t thÕ lµm chñ chiÕn trêng, cña
phong ®é tån t¹i lÉm liÖt, hiªn ngang gi÷a vßng trêi ®Êt (trong th¬ tr÷ t×nh trung ®¹i,
h×nh ¶nh biÓu trng nµy ®îc dïng kh¸ phæ biÕn ; Chinh phô ng©m cã c©u : Hoµnh chinh
sãc hÒ chØ hæ huyÖt - ChØ ngang ngän gi¸o vµo ngµn hang beo). ViÖc chuyÓn dÞch
hai ch÷ hoµnh sãc thµnh móa gi¸o ®· lµm gi¶m phÇn nµo tÝnh biÓu trng cña h×nh tîng ;
bÒ ngoµi cã vÎ khiÕn h×nh tîng trë nªn thùc h¬n, ®éng h¬n nhng thùc ra lµ tíc mÊt cña nã
sù ®êng bÖ, v÷ng ch·i. Còng cÇn chó ý thªm tíi hiÖu qu¶ nghÖ thuËt mµ có ph¸p ®éc
lËp ë c©u th¬ më ®Çu ®· mang l¹i. Theo çch ®äc mang tÝnh ph©n tÝch cña ®éc gi¶
b©y giê, c©u th¬ cã thÓ ®îc phiªn nghÜa râ rµng thµnh CÇm ngang ngän gi¸o trÊn gi÷
®Êt níc võa ch½n mÊy thu. Kú thùc, trong nguyªn t¸c, quan hÖ gi÷a hai ý tîng ®éc lËp ®-
îc xÕp c¹nh nhau lµ hoµnh sãc vµ giang s¬n thiÕu h¼n tÝnh x¸c ®Þnh, do vËy, ®éc gi¶
cã quyÒn c¶m nhËn ý nghÜa c©u th¬ theo nhiÒu híng kh¸c nhau. Kh«ng hÒ v« lý khi ta
muèn h×nh dung ngän gi¸o mµ chiÕn binh S¸t Th¸t cÇm ch¾c trong tay cã chiÒu dµi ®îc
®o b»ng chiÒu dµi cña nói s«ng, vµ nh vËy con ngêi chiÕn binh ®ã còng ph¶i cã kÝch
thíc cña trêi ®Êt. Trong con ngêi anh, çi ®éng qu¶ thùc ®· ®îc chÕ ngù, ®· ®îc th©u
gép vµo trong çi tÜnh mang tÝnh vÜnh h»ng vµ chøa ®Çy søc m¹nh. Nhng tÜnh kh«ng
®ång nghÜa víi sù ph¼ng lÆng, víi c¶m gi¸c tù tháa m·n. Ngîc l¹i, qua bµi th¬, ta nhËn ra
ë nh©n vËt tr÷ t×nh mét th¸i ®é tù vÊn nghiªm kh¾c vµ ý nguyÖn báng ch¸y muèn lËp
c«ng nhiÒu h¬n n÷a. Ngêi chiÕn binh – vâ tíng nµy vÉn thÊy m×nh cßn m¾c nî c«ng
45
danh, chÝnh v× vËy anh tù thÊy thÑn khi nghe nãi vÒ Khæng Minh Gia Çt Lîng. Cha
lËp ®îc bao nhiªu c«ng tr¹ng th× thÑn lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Nhng ®· t¹o dùng ®îc mét sù
nghiÖp vÎ vang mµ vÉn nãi thÑn th× ph¶i thÊy cao väng cña nh©n vËt tr÷ t×nh lín ®Õn
®é nµo. C©u th¬, v× thÕ, kh«ng hÒ nãi vÒ sù mÆc c¶m mµ nãi vÒ sù thi ®ua. Nã
kh«ng to¸t lªn ý so s¸nh h¬n kÐm mµ gîi cho ®éc gi¶ nhËn ra sù t¬ng ®ång vÒ nh©n çch
gi÷a hai ç nh©n thuéc vÒ nh÷ng thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, còng nh thÊy râ sù tån t¹i
xuyªn suèt thêi trung ®¹i cña mÉu h×nh ngêi qu©n tö lu«n nung nÊu hoµi b·o trÞ quèc
b×nh thiªn h¹.
DÜ nhiªn, do tÇm kh¸i qu¸t cña h×nh tîng, ta kh«ng thÓ nghÜ bµi th¬ chØ béc lé
cao väng cña riªng mét con ngêi, mét tÇng líp ngêi, mµ ph¶i thÊy nã ®· thÓ hiÖn hÕt søc
næi bËt cao väng cña mét d©n téc, mét ®Êt níc, mét triÒu ®¹i trong cuéc ®Êu tranh sèng
m¸i chèng qu©n x©m lîc Nguyªn M«ng - lùc lîng gieo r¾c hoang tµn, chÕt chãc, ®· cho
vã ngùa xÐo n¸t bao nÒn v¨n minh, v¨n hãa huy hoµng. NÕu liªn hÖ víi thùc tÕ lÞch sö
triÒu TrÇn trong buæi ®¶m tr¸ch nhiÖm vô l·nh ®¹o toµn d©n kh¸ng chiÕn chèng kÎ thï
hung d÷ ph¬ng B¾c, ta dÔ dµng nhËn ra trong tiÕng nãi tù vÊn cña nh©n vËt tr÷ t×nh cã
sù ®ång väng tiÕng nãi cña mäi ngêi d©n §¹i ViÖt muèn tù vît m×nh, muèn ®ãng gãp
nhiÒu h¬n n÷a cho sù nghiÖp chung. Lóc ®ã, tõ vua ®Õn thø d©n, tõ tíng lÜnh ®Õn
qu©n sÜ, tõ trÎ ®Õn giµ, tõ trai ®Õn g¸i, tÊt th¶y ®Òu tËn lùc phÊn ®Êu cho sù tån t¹i
v÷ng bÒn cña nói s«ng Tæ quèc (S¬n hµ thiªn cæ ®iÖn kim ©u - TrÇn Nh©n T«ng).
NhiÒu s¸ch ghi chÐp vÒ lÞch sö cßn lu ý hËu thÕ mét chi tiÕt thËt hay : v« sè tíng sÜ
®ua nhau thÝch vµo tay m×nh hai ch÷ S¸t Th¸t ®Ó biÓu lé quyÕt t©m vµ ý chÝ giÕt
giÆc. Trong hµnh ®éng ®ã, ta nhËn ra mét çi g× nh lµ chñ nghÜa anh hïng toµn d©n
bao trïm ®êi sèng tinh thÇn ®Êt níc. ChÝnh nã t¹o thµnh nÒn t¶ng ®¹o ®øc v÷ng ch¾c
®Ó mçi ç nh©n, theo con ®êng riªng cña m×nh, biÕt çch tù kh¼ng ®Þnh vµ cèng hiÕn.
Sau nµy, khi nãi vÒ chñ nghÜa anh hïng çch m¹ng cña ViÖt Nam trong thêi ®¹i
Hå ChÝ Minh, nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn cã viÕt :
Kh«ng ai cã thÓ ngñ yªn trong ®êi chËt
Buæi thñy triÒu vÉy gäi nh÷ng vÇng tr¨ng,
Mçi giÐ lóa ®Òu muèn thªm nhiÒu h¹t,
Gç tr¨m c©y ®Òu muèn hãa nªn trÇm,
Mçi chó bÐ ®Òu n»m m¬ ngùa s¾t,
46
Mçi con s«ng ®Òu muèn hãa B¹ch §»ng…
(Tæ quèc bao giê ®Ñp thÕ nµy ch¨ng?)
SÏ kh«ng ph¶i lµ khiªn cìng nÕu ta mîn nh÷ng c©u th¬ trªn ®Ó gîi l¹i kh«ng khÝ
®Êt níc trong thÕ kû XIII, thêi Ph¹m Ngò L·o tõ mét chµng trai ®an sät lµng Phï ñng trë
thµnh danh tíng cña triÒu ®×nh, rÊt ®îc Quèc c«ng tiÕt chÕ TrÇn Hng §¹o tin cËy vµ
yªu mÕn. Ngîc l¹i, trong thêi ®¹i ngµy nay, mçi lÇn søc sèng cña toµn d©n téc ®îc kh¬i
dËy trong cuéc tranh cêng cïng thiªn h¹, ta l¹i thÊy tiÕng th¬ Ph¹m Ngò L·o vang lªn, hiÖn
®¹i l¹ lïng.
Bµi th¬ ThuËt hoµi qu¶ ®· b¶o tån sèng ®éng tinh thÇn §¹i ViÖt, t©m hån §¹i
ViÖt.
47
niÒm hoµi h¬ng vµ t thÕ v¨n ho¸
cña nguyÔn trung ng¹n ë bµi th¬ quy høng
§i sø tøc lµ thùc hiÖn mét nhiÖm vô quan ph¬ng. Ngêi ta ch¾c ch¾n ph¶i g×n gi÷
l¾m – g×n gi÷ trong ph¸t ng«n, trong hµnh xö, trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh huèng
míi n¶y sinh (“thiªn triÒu” rÊt cã “së trêng” trong viÖc bµy ®Æt ®ñ trß tai qu¸i ®Ó thö
th¸ch, diÔu cît, h¹ nhôc sø bé “man di”)… Träng tr¸ch mµ triÒu ®×nh giao phã, d¸m ®©u
xem nhÑ. Trong hoµn c¶nh Êy mµ vÉn lµm ®îc th¬, vµ th¬ vÉn gi÷ ®îc vÎ hån hËu, t¬i
m¸t th× qu¶ lµ mét chuyÖn ®Æc biÖt. Nhng nãi cho rèt r¸o, chÝnh ®ît c«ng çn dµi ngµy
n¬i ®Êt kh¸ch l¹i lµ mét t¸c nh©n thuËn lîi ®Ó høng th¬ bét ph¸t. Nã còng tån t¹i nh mét
phÐp thö ®Ó ngêi ta ®o ®îc ®é s©u, ®é m¹nh cña t×nh c¶m mµ ngêi ®i sø dµnh cho quª
h¬ng, xø së.
§äc bµi th¬ Quy høng cña NguyÔn Trung Ng¹n, ta hoµn toµn kh«ng thÊy bãng
d¸ng con ngêi chøc n¨ng, con ngêi c«ng vô. Nçi nhí quª cån cµo gióp t¸c gi¶ hoµn nguyªn
con ngêi ®êi thêng rÊt méc m¹c cña m×nh. H·y tëng tîng : mét yÕu nh©n cña ®oµn sø bé
sau bao ngµy ®»ng ®½ng xa quª, ph¶i ®ãng mét vai quan träng tÇm cì quèc gia, thêng
xuyªn ph¶i sèng víi nh÷ng nghi thøc, trong lßng h¼n cã nhiÒu bøc bèi cÇn ®îc gi¶i táa.
Bçng mét sím thu thøc dËy, ng¾m nh×n quang c¶nh chung quanh, lßng chît båi håi. C¶nh
n¬i ®Êt kh¸ch sao khÐo gièng c¶nh quª nhµ vµ gîi nçi nhí n«n nao, kh¾c kho¶i :
L·o tang diÖp l¹c tµm ph¬ng tËn,
T¶o ®¹o hoa h¬ng gi¶i chÝnh ph×.
(D©u giµ l¸ rông t»m võa chÝn,
Lóa sím b«ng th¬m cua bÐo ghª).
KÓ còng khã x¸c ®Þnh phong vËt, thæ s¶n ®îc nªu trong hai c©u th¬ nµy lµ
phong vËt thæ s¶n cña miÒn Giang Nam (Trung Quèc) hay cña quª h¬ng ®Êt ViÖt. Cã lÏ
lµ cña c¶ hai. Cã mét sù chång xÕp nh÷ng h×nh ¶nh ®îc lu gi÷ trong ký øc, ®· theo nçi
nhí mµ thøc dËy lªn trªn nh÷ng h×nh ¶nh võa thu nhËn tríc m¾t, ë xø ngêi. V× lÏ ®ã,
h×nh ¶nh th¬ trë nªn lung linh, thùc ®Êy mµ ¶o ®Êy, gÇn ®Êy mµ xa ®Êy, võa gîi h×nh,
gîi s¾c, gîi h¬ng l¹i võa gîi th¬ng, gîi nhí, gîi thÌm, lµm mäi gi¸c quan ta nh muèn bõng në
48
®Ó thu nhËn, ®Ó hÝt hµ mïi th¬m thoang tho¶ng ®©u ®©y cña hoa lóa sím, ®Ó c¶m
nhËn trong tëng tîng vÞ ngÇy ngËy cña b¸t canh cua ®ång næi v¸ng sao ãng ¸nh, ®Ó nghe
trong lßng c¶m gi¸c Êm ¸p nh thÓ ®îc bíc vµo buång t»m mµ ng¾m tháa thÝch nh÷ng
con t»m ®ang chÝn cã mµu vµng trong nh hæ ph¸ch… Nh÷ng c©u th¬ cã giäng thuËt kÓ
thËt gi¶n dÞ - gi¶n dÞ nh chÝnh t©m hån thi nh©n, nh nh÷ng c¶nh s¾c cña cuéc sèng
thanh b×nh, d©n gi· ®ang ë ®é chÝn mäng (tµm ph¬ng tËn, gi¶i chÝnh ph×..), nh t×nh
yªu rÊt mùc tù nhiªn mµ con ngêi ta dµnh cho ®Êt níc, quª nhµ. Thö nh×n chóng díi gãc
®é x· héi häc vµ v¨n hãa häc, ta sÏ thó vÞ nhËn ra nÕu kh«ng ph¶i lµ dÊu tÝch quª mïa
trong gèc g¸c xuÊt th©n th× cïng lµ thó quª mïa trong Èm thùc cña mét sè vÞ quan triÒu
TrÇn. L¹i n÷a, ta cã thÓ thÊy ®îc th¸i ®é th©n d©n trong chÝnh s¸ch cai trÞ cña mét
triÒu ®¹i cïng c¶nh th¨ng b×nh cùc trÞ cña ®êi sèng ®Êt níc m×nh lóc ®· qua c¬n binh
löa. Dï luËt th¬ kh«ng b¾t buéc, t¸c gi¶ vÉn sö dông phÐp ®èi ë hai c©u ®Çu cña bµi.
ChÝnh h×nh thøc ®èi nµy ®· lµm cho “bøc tranh quª” cã ®îc sù ®Çy ®Æn, phong phó
vµ hµi hßa, ph¶n ¸nh ch©n thùc nçi kh¸t thÌm ®îc hëng thô mét cuéc sèng b×nh thêng mµ
nhÑ nhâm, vui t¬i.
Nhng, ph¶i ch¨ng v× qu¸ nhí quª h¬ng mµ t¸c gi¶ ®· thi vÞ hãa c¶nh quª, thó quª
vµ cã lóc ®Ó m×nh ch×m vµo tr¹ng th¸i nh×n ®©y mµ thÊy nh÷ng ®©u ®©u ? Qu¶ cã
hiÖn tîng ®ã nh chÝnh «ng ®· tù nãi ra trong hai c©u sau cña bµi th¬ :
KiÕn thuyÕt t¹i gia bÇn diÖc h¶o,
Giang Nam tuy l¹c bÊt nh quy.
(Nghe nãi ë nhµ nghÌo vÉn tèt,
DÉu vui ®Êt kh¸ch ch¼ng b»ng vÒ).
Th× ra nhµ th¬ hoµn toµn thÊy râ çi nghÌo cña ®Êt níc m×nh, nhng çi sù
“thÊy” Êy kh«ng hÒ xui «ng cã lùa chän nµo kh¸c ngoµi lùa chän trë vÒ. Hai ch÷ kiÕn
thuyÕt (nghe nãi) ë ®Çu c©u th¬ thø ba nh×n qua cã vÎ lµ l¹. Cã cÇn g× ph¶i nghe ai nãi
bëi m×nh ®· biÕt râ nh thÕ. Còng ch¼ng cã lý çi viÖc m×nh ®îc nghe cè h¬ng t©n sù
trong nh÷ng th¸ng ngµy ®i c«ng vô xa biÒn biÖt - ®iÒu kiÖn giao th¬ng ngµy xa ®©u
®· thuËn lîi ®Ó ph¸i ®oµn ®i sø ®îc “cËp nhËt” th«ng tin mét çch dÔ dµng ! VËy th×,
ph¶i ch¨ng cã thÓ hiÓu kiÕn thuyÕt ë ®©y lµ viÖc nhµ th¬ nghe chÝnh nh÷ng thµnh
viªn trong sø bé nãi chuyÖn víi nhau vÒ nçi nhí quª, vÒ sù thÌm muèn ®îc hëng thó quª,
vÒ viÖc so s¸nh xø ngêi víi xø m×nh… Cha cÇn nãi ®Õn niÒm tin ®inh ninh r»ng t¹i gia
49
bÇn diÖc h¶o, riªng viÖc cø ®em chuyÖn quª nhµ ra nãi víi nhau ®· ®ñ cho thÊy lßng
yªu níc cña nh÷ng ngêi ®i sø s©u s¾c ®Õn ®é nµo. Hä ®· gäi ®Êt níc b»ng mét tõ nhµ
(gia) thËt Êm cóng, thËt th©n th¬ng. TÊt nhiªn, ®©y kh«ng ph¶i lµ mét çch gäi phæ
biÕn. Nã chØ hîp t×nh, hîp lý ®èi víi ngêi ®i sø mµ th«i.
T¸c gi¶ bµi th¬ lµ ngêi thiªn vÞ trong lùa chän t×nh c¶m chø kh«ng thiªn vÞ trong
®¸nh gi¸ kh¸ch quan. Còng lµ lÏ thêng cã thÓ chÊp nhËn ®îc nÕu ta b¾t gÆp ë ®©y
kiÓu nãi kh«ng ®©u ®Ñp b»ng quª h¬ng. Nhng NguyÔn Trung Ng¹n ®· kh«ng nãi thÕ.
Sù tõng tr¶i vµ lÞch l·m gióp «ng nh×n nhËn ®óng thùc chÊt vÊn ®Ò. Giang Nam quª
ngêi vÉn vui, vÉn ®Ñp, vÉn v« cïng hÊp dÉn. Nhng vÊn ®Ò lµ ë chç nh©n vËt tr÷ t×nh
kh«ng v× çi hÊp dÉn ®ã mµ quªn quª nghÌo, mµ nÊn n¸ ®Ó chËm bíc ch©n trë vÒ (bµi
th¬ ®îc cã lÏ ®îc viÕt trªn ®êng t¸c gi¶ quy håi cè quèc vµ ®i qua miÒn Giang Nam). Ta
nh ®äc thÊy trong ©m ®iÖu kh¼ng ®Þnh cña c©u th¬ mét niÒm hèi thóc lªn ®êng gÊp
gÊp, mét sù nãng lßng chê ®îi gi©y phót ®îc gÆp cè h¬ng, mét c¶m gi¸c xèn xang khã
nãi nªn lêi.
Quy høng lµ bµi th¬ chøa chan t×nh yªu níc nhng kh«ng hÒ bîn th¸i ®é kú thÞ
d©n téc. §óng lµ bµi th¬ cña mét t©m hån trung hËu vµ cña mét t thÕ v¨n hãa rÊt ®¸ng
nÓ phôc.
50
nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña bµi th¬
b¶o kÝnh c¶nh giíi sè 43 (nguyÔn tr·i)
Bµi th¬ ra ®êi vµo thêi ®iÓm cô thÓ nµo trong cuéc ®êi NguyÔn Tr·i, ta khã x¸c
®Þnh ®îc mét çch chÝnh x¸c. Nhng c¨n cø vµo néi dung c¶m xóc thÓ hiÖn trong bµi, cã
thÓ suy ®o¸n r»ng nã ®· ®îc viÕt ra trong c¶nh thanh b×nh cña ®Êt níc sau khi cuéc
kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh ®· th¾ng lîi. Ph¶i thÕ th× mét con ngêi g¸nh bao träng
tr¸ch cña quèc gia nh NguyÔn Tr·i míi cã ®îc phót rçi r·i (råi) ®Ó gi·i lßng ra víi thiªn
nhiªn t¹o vËt ®îc chø. Ch¶ biÕt nhµ th¬ cã ®îc rçi r·i nhiÒu thËt kh«ng, nhng tríc thiªn
nhiªn, t©m thÕ cña «ng thËt th nhµn, dï cã thÓ chØ lµ sù th nhµn ®îc t¹o dùng b»ng ý
thøc v¨n hãa.
Råi hãng m¸t thuë ngµy trêng
C©u th¬ nghe nh mét tiÕng thë dµi, trÇm s©u mµ nhÑ nhâm. Çc trÇm b×nh
thanh më vµ ®ãng c©u th¬ (råi, ngµy trêng) ®· t¹o cho ngêi ®äc Ên tîng ®ã. C¶ thÓ chÊt
lÉn t©m hån nhµ th¬ ®Òu ®· ë vµo trong tr¹ng th¸i thÝch hîp nhÊt ®Ó hëng thô vÎ ®Ñp
c¨ng trµn søc sèng mµ mïa hÌ ®ang bµy ra tríc m¾t :
Hße lôc ®ïn ®ïn t¸n rîp gi¬ng
KÓ còng l¹. Th¬ cæ thêng chuéng bíc ®i tõ tèn trong viÖc miªu t¶ c¶nh vËt.
Nh÷ng h×nh ¶nh ®éng nhÊt, g©y Ên tîng m¹nh nhÊt Ýt ®îc ph« ra ngay tõ nh÷ng c©u
®Çu cña bµi th¬. ë ®©y, çi ý muèn ghi chÐp trung thµnh c¶m gi¸c cña m×nh cã vÎ m¹nh
h¬n çi ý muèn “lµm th¬” (nghÜa lµ ý muèn s¾p xÕp çc chi tiÕt, h×nh ¶nh lµm sao cho
phï hîp víi c¶m nhËn duy lý cña ngêi viÕt vÒ ®èi tîng), dÉu gi÷a chóng cã mèi t¬ng quan
hßa hîp, thèng nhÊt. C©u th¬ thËt ®Ëm chÊt t¹o h×nh. Trõ hai ch÷ hße vµ t¸n nªu danh
tÝnh sù vËt, cßn tÊt c¶ çc ch÷ cßn l¹i ®Òu mang tÝnh chÊt miªu t¶ cô thÓ, khiÕn ngêi
®äc cã c¶m tëng ®ang thÊy ®îc tríc m¾t t¸n hße xanh cø v¬n m·i ra nh mét chiÕc « lín,
trïm bãng m¸t rîi lªn con ngêi cã t©m hån thËt trÎ ®ang thëng ngo¹n c¶nh vËt. Tõ tîng
51
h×nh ®ïn ®ïn víi çc phô ©m ® ®ßi hái khi ph¸t ©m ph¶i bËt h¬i m¹nh ®· diÔn t¶ ®îc
kh«ng chØ ®êng nÐt, h×nh khèi bªn ngoµi cña t¸n c©y hße mµ nh cßn biÓu hiÖn ®îc
n¨ng lîng sèng m¹nh mÏ bªn trong cña nã n÷a. Râ rµng, gi÷a nhµ th¬ vµ c¶nh vËt cã mét
sù hßa ®ång gÇn nh lµ m¸u thÞt. NÕu xem c¶ bµi th¬ lµ mét bøc tranh th× cã thÓ nãi víi
c©u thø hai nµy, nhµ th¬ - häa sÜ ®· phãng bót v¹ch ®îc nh÷ng nÐt ®Ëm, kháe t¹o thµnh
mét ®iÓm tùa v÷ng ch·i cho toµn bé bè côc.
Thõa tiÕp çi thÕ bót ®· ®îc biÓu lé ë c©u thø hai, liªn th¬ tiÕp ®ã bæ sung hoµn
chØnh nh÷ng chi tiÕt cã thÓ ®a l¹i Ên tîng râ rÖt vÒ mét ngµy hÌ chan hßa ¸nh s¸ng, mµu
s¾c vµ h¬ng th¬m :
Th¹ch lùu hiªn cßn phun thøc ®á,
Hång liªn tr× ®· tiÔn mïi h¬ng.
Räi çi nh×n duy lý vµo bµi th¬, ta sÏ nhËn ra sù chÆt chÏ trong cÊu tø cña nã. Tõ
®é dµi cña kho¶ng thêi gian ban ngµy (ngµy trêng) ®Õn s¾c lôc th¾m cña c©y hße, tõ
mµu ®á cña hoa th¹ch lùu ®Õn mïi h¬ng táa ng¸t cña hoa sen (hång liªn), tÊt c¶ ®Òu lµ
nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc trng cña mïa hÌ (ë c©u 6 cßn cã mét ©m thanh tiªu biÓu n÷a lµ
tiÕng cÇm ve d¾ng dái). Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ trong nhiÒu tµi liÖu, tªn bµi th¬ ®·
®îc ®Æt l¹i lµ C¶nh ngµy hÌ. Tuy nhiªn, ®äc tíi liªn th¬ võa dÉn, ®iÒu ®éc gi¶ chó ý
h¬n hÕt l¹i vÉn lµ tÝnh c¶m gi¸c cña nh÷ng h×nh ¶nh vµ sù ®¾c ®Þa cña nh÷ng ch÷ lét
t¶ tr¹ng th¸i ®éng cña sù vËt nh phun, tiÔn (tiÔn ®îc s¸ch gi¸o khoa chó thÝch lµ d ra, lµ
ng¸t). C©u thø ba cña bµi th¬ cã thÓ ®îc xem lµ c©u miªu t¶ mµu hoa lùu ®éc ®¸o bËc
nhÊt trong thi ca ViÖt Nam. Sau nµy, ta sÏ cßn ®îc ®äc mét c©u th¬ kh¸c cña NguyÔn
Du còng thuéc lo¹i ®Ö nhÊt tµi t×nh nãi vÒ hoa lùu : Díi tr¨ng quyªn ®· gäi hÌ / §Çu têng
löa lùu lËp lße ®¬m b«ng. Còng vÒ hoa lùu, mçi thi hµo cã mét çch nh×n riªng, ®iÓm
nhÊn riªng, nh»m tíi nh÷ng môc tiªu nghÖ thuËt kh«ng gièng nhau. Hoa lùu cña NguyÔn
Du lËp lße nh tÝn hiÖu b¸o ngµy h¹ ®ang tíi, cßn hoa lùu cña NguyÔn Tr·i phun thøc ®á
nh sù ph« khoe nguån nhiÖt n¨ng dåi dµo hµm chøa trong m×nh, còng lµ trong çi mïa
mµ d¬ng khÝ thÞnh ®¹t, trµn trÒ nhÊt trong mét n¨m.
NÕu liªn th¬ thø hai nghiªng vÒ sù thÊy th× liªn th¬ thø ba nghiªng vÒ sù nghe :
Lao xao chî ç lµng ng phñ,
D¾ng dái cÇm ve lÇu tÞch d¬ng.
52
Çc d÷ kiÖn ®îc ®a tíi tõ nhiÒu kªnh thu nhËn kh¸c nhau cña gi¸c quan ®· lµm
cho sù miªu t¶ trong bµi th¬ trë nªn linh ho¹t vµ biÕn hãa. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ çc
tõ l¸y tîng thanh lao xao, d¾ng dái ®îc ®Æt lªn ®Çu çc c©u th¬. Cã lÏ t¸c gi¶ muèn lµm
næi bËt nh÷ng ghi nhËn sèng ®éng cña kªnh thÝnh gi¸c. Víi ©m thanh lao xao cña chî ç,
mét c¶nh sinh ho¹t cña con ngêi ®· ®îc gîi ra. Nhng kh«ng ph¶i c¶nh n¸o nhiÖt n¬i ®« héi
mµ c¶nh thanh b×nh cña miÒn th«n d·. §óng lµ cã niÒm x«n xao trong vÎ lÆng thÇm
biÓu thÞ nhÞp sèng hµi hßa trêng cöu cña vò trô. Trong c©u D¾ng dái cÇm ve lÇu tÞch
d¬ng, nhµ th¬ ®· khÐo t¹o ra sù t¬ng hîp gi÷a chi tiÕt gîi ©m thanh víi chi tiÕt t¶ ®êng
nÐt - mµu s¾c cña sù vËt nh»m ®a ®éc gi¶ ®¾m m×nh vµo mét giai ®iÖu d×u dÆt,
trÇm tÜnh vµ b×nh æn – çi giai ®iÖu cã thÓ t¹o ra ë ta mét t©m thÕ l¾ng nghe kh¸c,
kh«ng ph¶i híng vÒ nh÷ng ©m thanh rén rùc bªn ngoµi mµ lµ ©m thanh thÇm th× trong
lßng t¹o vËt, trong lßng ngêi th¬ lu«n tr¨n trë nghÜ suy vÒ vËn mÖnh, vËn héi cña ®Êt n-
íc vµ d©n téc. §Õn liªn th¬ nµy, ©m ®iÖu cña bµi th¬ ®· cã sù biÕn chuyÓn tinh vi. Sù
kÝch thÝch trùc tiÕp çc gi¸c quan ®ang tõng bíc nhêng chç cho sù khªu gîi nh÷ng c¶m
nhËn s©u l¾ng. §©y chÝnh lµ lóc tiÕng Ngu cÇm trong tëng tîng cña thi nh©n cÊt lªn :
DÏ cã Ngu cÇm ®µn mét tiÕng,
D©n giµu ®ñ kh¾p ®ßi ph¬ng.
¦íc cã c©y ®µn cña vua Ngu ThuÊn ch¼ng ph¶i çi g× kh¸c h¬n lµ íc muèn ®îc
häa ®iÖu cïng thiªn nhiªn, t¹o vËt, ®îc san sÎ niÒm vui sèng trong c¶nh th¸i b×nh cña
mu«n d©n. Cao h¬n, ®ã cßn lµ niÒm mong mái cuéc sèng an l¹c cña ngêi d©n ë mäi ph-
¬ng trêi ®îc duy tr× vÜnh viÔn. Çi ®· cã thËt ®¸ng vui nhng lßng nhµ th¬ cßn ®ßi
nhiÒu h¬n thÕ n÷a. L¾ng nghe thËt kü, ta nhËn ra trong hai ch÷ dÏ cã h×nh nh cã v¬ng
mét chót u t – çi u t ®· trë thµnh mét nÐt bÊt biÕn trong nh©n çch lín lao cña NguyÔn
Tr·i, ®îc hËu thÕ v« cïng tr©n träng vµ th¬ng quý. §äc ®Õn c©u cuèi cña bµi, ta c¶m
nhËn ®îc s©u s¾c r»ng : céi nguån cña niÒm vui mµ nhµ th¬ ®· biÓu lé, chÝnh lµ c¶nh
quèc th¸i d©n an mµ «ng h»ng m¬ íc ®ang dÇn trë thµnh hiÖn thùc tríc m¾t. NÕu d©n
kh«ng giµu ®ñ th× c¶nh ngµy hÌ dï cã tng bõng, t¬i t¾n ®Õn mÊy, ®èi víi NguyÔn Tr·i,
còng mÊt hÕt ý nghÜa. Bµi th¬, nh vËy, bÒ næi lµ nãi vÒ c¶nh ngµy hÌ mµ bÒ s©u lµ
nãi vÒ t tëng th©n d©n cña mét con ngêi vÜ ®¹i.
§Æt trong bèi c¶nh ph¸t triÓn cña nÒn thi ca tiÕng ViÖt thêi NguyÔn Tr·i, cã thÓ
thÊy C¶nh ngµy hÌ cã nhiÒu ®iÓm çch t©n. §Çu tiªn lµ trªn ph¬ng diÖn thÓ th¬. Hai
53
c©u lôc ng«n ë vµo vÞ trÝ më vµ ®ãng bµi th¬ cïng çch ng¾t nhÞp dao ®éng tõ m«
h×nh 4/3 sang m« h×nh 3/4 (riªng ë c©u 1 lµ 1/5, c©u 8 lµ 3/3) ®· chøng tá r»ng t¸c gi¶
kh«ng bÞ khu«n khæ thÓ lo¹i cã s½n c©u thóc (ë ®©y ta ®ang xem xÐt vÊn ®Ò víi th¬
ch÷ n«m cña NguyÔn Tr·i ; riªng trong th¬ ch÷ H¸n, «ng còng nh nhiÒu nhµ th¬ ViÖt
Nam kh¸c sau nµy tu©n thñ luËt rÊt nghiªm chØnh – dï sao th¬ ch÷ H¸n trong quan niÖm
cña hä còng lµ lo¹i th¬ phï hîp víi con ngêi ®¹o lý, con ngêi quan ph¬ng, mµ ®· thÕ, nã
kh«ng thÓ bÞ c¶i söa mét çch tïy ý). Râ rµng trong bµi th¬ n«m ta ®ang t×m hiÒu, thÓ
luËt thi ®· ®îc ViÖt hãa, bít ®i phÇn nµo tÝnh chÊt “nghiªm nghÞ”, cho phÐp nhµ th¬
thÓ hiÖn ®îc mét çch tù nhiªn nhÊt c¶m gi¸c trùc tiÕp cña m×nh vÒ c¶nh vËt. Ph¶i xem
®iÒu võa nãi còng l¹i lµ mét ®iÓm çch t©n n÷a – çch t©n vÒ lèi quan s¸t sù vËt, vÒ
chÊt th¬ - nÕu ta nhí r»ng lo¹i h×nh th¬ cæ ®iÓn thêng cã lèi c¶m nhËn thiªn nhiªn ®Çy
duy lý vµ tÝnh chÊt cô thÓ, sèng ®éng, ç biÖt cña c¶nh kh«ng ph¶i bao giê còng ®îc u
tiªn miªu t¶. Nh÷ng hße, th¹ch lùu, hång liªn, chî ç lµng ng phñ, cÇm ve, lÇu tÞch d¬ng cã
lÏ ch¼ng ph¶i ®îi ®Õn NguyÔn Tr·i míi ®i vµo th¬. Nhng b»ng vµo viÖc ®Æt bªn c¹nh
chóng nh÷ng tõ (phÇn lín lµ “thuÇn ViÖt”) cã chøc n¨ng miªu t¶ tr¹ng th¸i ®éng cña sù
vËt nh ®ïn ®ïn, rîp, gi¬ng, phun, tiÔn, lao xao, d¾ng dái…, t¸c gi¶ ®· lµm cho nh÷ng
h×nh ¶nh kia trë nªn giµu s¾c th¸i ç biÖt, kh«ng bÞ ®«ng cøng l¹i thµnh nh÷ng íc lÖ
(NhiÒu bµi th¬ vÞnh c¶nh trong Hång §øc quèc ©m thi tËp, cã lÏ do chÞu ¶nh hëng Ýt
nhiÒu cña th¬ NguyÔn Tr·i, còng cã ®îc ®Æc ®iÓm ®¸ng yªu nµy). Ngêi ®äc thó vÞ
nhËn ra trong bµi th¬ cña øc Trai mét c¶nh ngµy hÌ rÊt ®çi ViÖt Nam, gÇn gòi vµ th©n
thuéc. TÊt nhiªn, chóng ta kh«ng thÓ quªn r»ng mét lèi miªu t¶ hiÖn thùc chñ nghÜa (dï lµ
theo kiÓu cña th¬) vÉn cha thÓ xuÊt hiÖn vµo thêi NguyÔn Tr·i. C¶nh ngµy hÌ, tuy thÕ,
vÉn cha mang vÎ ®Ñp tù th©n. Sù sèng ®éng cña nã nh ta c¶m thÊy trong bµi thùc sù ®·
®îc nh×n nh mét biÓu hiÖn cña çi ®¹i ®øc ®ang bao trïm c¶ ®êi sèng ®Êt níc thêi nhµ
Lª dùng nghiÖp, thêi cã nh÷ng dÊu hiÖu chøng tá mét nÒn th¸i b×nh thÞnh trÞ ®· ®îc
b¾t ®Çu. H¼n chóng ta kh«ng ng¹c nhiªn khi thÊy bµi th¬ muèn “chèt” l¹i ë nhËn thøc
vÒ c¶nh d©n giµu ®ñ trong khi phÇn lín chi tiÕt miªu t¶ l¹i híng vÒ thiªn nhiªn ngµy hÌ. ë
®©y, kh«ng cã g× khËp khiÔng trong cÊu tróc cña bµi th¬ c¶. Trong sù nhÊt thèng cña
vò trô, mäi tån t¹i ®Òu mang mét ý nghÜa phæ qu¸t vµ c¶nh vËt kh«ng bao giê tån t¹i víi
t çch lµ c¶nh vËt thuÇn tóy !
54
nçi u t vÒ mét ch÷ nhµn
(®äc bµi th¬ nhµn cña nguyÔn BØnh khiªm)
Nhan ®Ò cña bµi th¬ lµ do ngêi ®êi sau ®Æt. PhÇn lín nh÷ng bµi th¬ cña
NguyÔn BØnh Khiªm trong B¹ch V©n quèc ng÷ thi vèn kh«ng cã tªn, cã thÓ gäi chóng lµ
nh÷ng bµi v« ®Ò - v« ®Ò theo kiÓu riªng mµ ta thêng thÊy trong çc tËp th¬ n«m cña
NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn BØnh Khiªm, kh«ng hoµn toµn gièng víi v« ®Ò trong th¬ cæ
Trung Hoa. V× sao l¹i v« ®Ò ? Ýt nhÊt cã mét lý do lµ rÊt khã ®Æt nhan ®Ò cho chóng,
do néi dung çc bµi trong tËp th¬ kh¸ gièng nhau víi nhiÒu m«tip ®îc dïng lÆp ®i lÆp
l¹i. Qu¶ cã mét m« h×nh cÊu tróc æn ®Þnh xuyªn suèt çc bµi cña tËp B¹ch V©n quèc ng÷
thi, khiÕn ta khã bÒ cêng ®iÖu tÝnh ®éc ®¸o, ®¬n nhÊt cña kiÓu tæ chøc nghÖ thuËt ë
mét ®¬n vÞ bµi cô thÓ, nh bµi Nhµn ®îc nãi ë ®©y. NÕu bµi th¬ nµy ®îc gäi lµ Nhµn
th× nhiÒu bµi th¬ kh¸c cã lÏ sÏ ph¶i ®îc gäi lµ Nhµn II, Nhµn III, Nhµn IV… Dï sao, ®©y
còng lµ mét ®Æc ®iÓm ®¸ng lu ý cña th¬ Tr¹ng Tr×nh. Nã hÐ lé cho ta biÕt t©m thÕ
lµm th¬ cña t¸c gi¶ còng nh sù u tiªn hµng ®Çu cho môc tiªu gi¸o huÊn vµ triÕt lÝ ë th¬
«ng.
Chñ ®Ò bµi th¬, ®ång thêi mét chñ ®Ò lín cña B¹ch v©n quèc ng÷ thi, lµ ®Ò
cao triÕt lÝ nhµn dËt - mét triÕt lÝ nh©n sinh mµ ý nghÜa tÝch cùc hay tiªu cùc cña nã
ph¶i ®îc thÈm ®Þnh, xÐt ®o¸n tïy vµo t çch, nh©n çch cña ngêi nªu lªn nã cïng hoµn
c¶nh sèng cô thÓ mµ ngêi ®ã bÞ hay ®îc ®Æt vµo. Cã thÓ nãi ngay, víi trêng hîp
NguyÔn BØnh Khiªm, sù ®Ò cao triÕt lÝ nhµn dËt chñ yÕu cã ý nghÜa tÝch cùc. Nhµ
55
th¬ sèng trong mét thêi kú mµ chÕ ®é phong kiÕn ®· trë nªn môc ruçng, vua ch¼ng ra
vua, quan ch¼ng ra quan, chiÕn tranh gi÷a çc tËp ®oµn thèng trÞ x¶y ra liªn miªn, d©n
t×nh lÇm than, ®ãi khæ cïng cùc. ¤ng rÊt muèn ra gióp ®êi nhng kh«ng cã ®ñ ®iÒu
kiÖn thi thè tµi n¨ng. Vèn lµ con ngêi nhËp thÕ, díi triÒu nhµ M¹c tõng d©ng sí xin
chÐm 18 tªn léng thÇn, vËy mµ ph¶i chän lùa lèi sèng Èn dËt ë quª nhµ, «ng tù thÊy ®ã
lµ ®iÒu bÊt ®¾c dÜ. Nhng do cã uy väng lín, «ng ®îc tÊt c¶ çc tËp ®oµn thèng trÞ nh
M¹c, TrÞnh, NguyÔn kÝnh nÓ. DÉu sao, t×nh thÕ cña «ng còng kh«ng ph¶i lµ qu¸ bi
®¸t. ý thøc ®îc ®iÒu ®ã vµ biÕt tËn dông lîi thÕ cã ®îc, «ng ®· dïng th¬ ®Ó nªu ®¹o lÝ
lµm ngêi, hy väng cã thÓ gióp ngêi ®êi, tríc hÕt lµ nh÷ng kÎ cai trÞ, biÕt ®iÒu chØnh
hµnh ®éng cña m×nh cho hîp víi ®¹o trung dung, biÕt dõng ë gi÷a (kh«ng ph¶i ngÉu
nhiªn mµ khi ço quan vÒ quª, «ng lËp qu¸n Trung T©n – Trung T©n lµ bÕn gi÷a),
kh«ng bÞ cuèn theo vßng lîi danh « träc ®Ó khái lµm khæ d©n vµ lµm suy vi vËn níc.
Nhng «ng s¸ng t¸c th¬ kh«ng chØ ®Ó r¨n ®êi mµ cßn ®Ó r¨n m×nh, hay nãi ®óng h¬n lµ
tríc hÕt ®Ó r¨n m×nh. Nh÷ng bµi ca ngîi thó nhµn cña «ng, do vËy, kh«ng h¼n ®îc ra
®êi tõ sù thÝch thó víi c¶nh nhµn mµ tríc hÕt tõ t©m nguyÖn muèn gi÷ ®îc t©m hån cao
khiÕt trong c¶nh ®ôc lÇm, gi÷ ®îc th¸i ®é tù chñ gi÷a thêi ®iªn ®¶o, gi÷ ®îc sù an nhiªn
gi÷a mu«n ®ßi hái vËt dôc cña mét kiÕp nh©n sinh… Khi nh÷ng bµi th¬ Êy ®· cã t¸c
dông di dìng tÝnh t×nh cho t¸c gi¶ cña nã th× hiÓn nhiªn nã còng cã t¸c dông gi¸o dôc
chung ®èi víi mäi ngêi. Hãa ra th¬ nãi nhµn mµ lßng vÉn ®îm nÐt buån vµ vÉn canh
çnh mét nçi tiªn u. §iÒu nµy ph¶i qua ®äc c¶ tËp th¬ B¹ch V©n quèc ng÷ thi ta míi thÊy
râ.
NhÊn m¹nh tÝnh gi¸o huÊn, tÝnh triÕt lý cña th¬ NguyÔn BØnh Khiªm kh«ng cã
nghÜa lµ phñ nhËn chÊt th¬ cña nã. §èi víi ngêi ®äc, chÊt th¬ lµ çi ®Çu tiªn mµ hä ®ßi
hái ph¶i cã ë t¸c phÈm. Th× ®©y, chÊt th¬ vÉn hiÖn diÖn víi mét sè nÐt ®Æc thï trªn
nÒn t¶ng c¬ b¶n lµ c¶m xóc ç nh©n, lµ sù trÇm t vÒ çc vÊn ®Ò cña tån t¹i. ChÝnh
chÊt th¬ ®ã ®· lµm cho néi dung gi¸o huÊn ®ì mang tÝnh chÊt kh« cøng vµ dÔ lät tai.
Nã còng gãp phÇn c¶i biÕn mèi quan hÖ gi÷a t¸c gi¶ vµ ®éc gi¶, lµm gi¶m bít tÝnh
truyÒn d¹y – tiÕp thu mµ gia t¨ng tÝnh chia sÎ - ®ång c¶m. Trong trêng hîp t¸c gi¶ lµm
th¬ b»ng ch÷ n«m, viÖc c¶i biÕn mèi quan hÖ nãi trªn cµng cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó
thùc hiÖn. Mét lèi nãi gi¶n dÞ, dung n¹p nhiÒu khÈu ng÷ ch¾c ch¾n sÏ ®a l¹i nh÷ng
hiÖu qu¶ thÈm mü tÝch cùc.
56
Bµi th¬ Nhµn ta ®ang nãi ®· ®îc më ®Çu b»ng mét giäng hån nhiªn rÊt g©y Ên t-
îng :
Mét mai, mét cuèc, mét cÇn c©u,
Th¬ thÈn dÇu ai vui thó nµo.
Ta cã c¶m tëng nh thÊy tríc m¾t h×nh ¶nh nhµ th¬ ®ang chuÈn bÞ mai, cuèc, cÇn
c©u ®i ra ®ång, ra ®×a thËt. KiÓu ng¾t nhÞp 2/2/3 cïng viÖc lÆp liªn tiÕp sè ®Õm mét
ë c©u thø nhÊt g©y Ên tîng rÊt râ vÒ mét t©m tr¹ng rén rµng, vui síng cïng víi sù bËn rén
vµ nghªnh ngã rÊt ®çi "trÎ th¬" - çi trÎ th¬ cña ngêi ®¹t ®¹o. Qu¶ thËt nhµ th¬ vui síng
v× ®îc lµm çi m×nh thÝch, v× thÊy çi thÝch cña m×nh cã mét gi¸ trÞ hiÓn nhiªn mµ
®Ó ®¸nh gi¸ ®îc nã, ngêi ta kh«ng thÓ vËn dông nh÷ng tiªu chÝ phµm tôc cña thiªn h¹.
Tõ mét ®îc nh©n ba lÇn nh muèn dùng lªn mét câi tån t¹i riªng ®Çy sinh thó, thËt ®¸ng
sèng, khiÕn mét khi ®· hßa m×nh vµo ®ã lµ nhµ th¬ d¸m chÊp tÊt c¶, dÇu ai vui thó nµo
(nghÜa lµ mÆc cho ngêi ®êi cã nh÷ng lùa chän kh¸c mµ theo hä, lùa chän ®ã míi ®Ých
®¸ng !). TÝnh chÊt cña lèi sèng mµ chÝnh câi tån t¹i nµy ®ßi hái (bao trïm lªn çc hµnh
®éng mét mai, mét cuèc, mét cÇn c©u) ®· ®îc th©u tãm trong tõ th¬ thÈn víi chót tho¸ng
"khiªu khÝch" vµ hµm ý tù t«n - tù t«n theo mét çch riªng g¾n liÒn víi viÖc cè ý hay gi¶
vê ®¸nh gi¸ thÊp m×nh (trong c¶m nhËn cña nhiÒu ngêi b×nh thêng, rÊt cã thÓ th¬ thÈn
®ång nghÜa víi b«ng l«ng, v« tÝch sù hoÆc xa l×a thùc tÕ).
§Õn liªn th¬ thø hai, ý tù t«n ®îc thÓ hiÖn râ h¬n th«ng qua sù ®èi lËp gi÷a ta vµ
ngêi trªn vÊn ®Ò x¸c ®Þnh ®Ých nh¾m tíi cña cuéc ®êi :
Ta d¹i, ta t×m n¬i v¾ng vÎ,
Ngêi kh«n, ngêi ®Õn chèn lao xao.
Ta hiÓn nhiªn lµ nh©n vËt tr÷ t×nh - nhµ th¬. Cßn ngêi lµ ai ? Ch¾c kh«ng ph¶i
tÊt c¶ thiªn h¹ cßn l¹i, mµ chØ lµ nh÷ng kÎ tÊt bËt ®©m bæ vµo chèn lao xao, t×m ý
nghÜa cuéc ®êi ë vïng lîi danh nhèn nh¸o. Cïng víi sù ®èi lËp ta - ngêi lµ sù ®èi lËp d¹i –
kh«n, ta d¹i mµ ngêi kh«n. BÒ ngoµi, vÊn ®Ò d¹i kh«n cã vÎ ®· ®îc nh×n nhËn thuËn
theo çch nh×n nhËn sù viÖc cña ngêi ®êi, nhng thùc chÊt nã ®· ®îc soi chiÕu tõ mét gãc
®é míi. Nãi çch kh¸c, nhµ th¬ ®· mîn çc tõ d¹i, kh«n cã s½n råi thay ®æi néi hµm cña
chóng, môc ®Ých lµ ®Ó kh¬i dËy sù ®èi tho¹i hay ý thøc ph¶n tØnh ë ngêi ®äc. Ai ®îc
nghe ®Õn çc c©u th¬ nµy ®Òu cã thÓ thÊy çc tiªu chÝ ®¸nh gi¸ quen thuéc cña m×nh
bÞ ®¶o lén. "Chøng kiÕn" cung çch øng xö cña nhµ th¬, ngêi ta h¼n ph¶i nhËn ra r»ng
57
cã nhiÒu ®iÒu trong ®êi cÇn ®îc suy nghÜ l¹i. T¹i sao sau khi ®· thÊy râ çi d¹i cña b¶n
th©n, nhµ th¬ vÉn cø kh¨ng kh¨ng gi÷ l¹i çi d¹i Êy vµ "nhêng" h¼n çi kh«n cho thiªn
h¹ ? ý thùc cña nhµ th¬, tëng cã thÓ diÔn dÞch ra lµ : õ, nÕu cho viÖc t×m n¬i v¾ng vÎ
lµ d¹i th× ta xin cø d¹i, ta kh«ng thÓ nµo hßa ®îc vµo chèn lao xao, n¬i con ngêi cã kh¶
n¨ng bÞ nhiÔm bÈn, kh«ng cßn gi÷ ®îc sù trong s¹ch vµ tù chñ...
§èi lËp víi côm tõ chèn lao xao ®îc hiÓu theo nghÜa nh trªn, côm tõ n¬i v¾ng vÎ
còng mang mét nghÜa kh¸c víi nghÜa th«ng thêng. N¬i v¾ng vÎ lµ m«i trêng sèng thuÇn
khiÕt, ë ®ã con ngêi kh«ng chØ ®îc nhµn nh· mµ quan träng h¬n lµ ®îc sèng víi m×nh,
cã ®iÒu kiÖn ®Ó tu t©m dìng tÝnh, ®Ó t×m ®îc sù hßa hîp víi tù nhiªn, t×m tíi çi tù
nhiªn. N¬i v¾ng vÎ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ mét vïng trêi ®Êt cã s½n do thiªn nhiªn t¹o
ra. NhiÒu khi, nã lµ mét kh«ng gian íc lÖ do tù ta x¸c ®Þnh cho m×nh, b»ng th¸i ®é sèng
cña m×nh. Ai còng cã thÓ sèng nhµn, t×m ®îc thó nhµn. Nhµn hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ
mét xa xØ phÈm chØ dµnh cho nh÷ng kÎ cã ®iÒu kiÖn t×m ®Õn chèn non xanh níc
biÕc. Ngay gi÷a cuéc ®êi phån t¹p, çi nhµn vÉn cã thÓ ®Õn cïng ngêi thùc sù muèn
nhµn vµ biÕt çch sèng nhµn. Hãa ra, ®èi tîng cã thÓ tiÕp nhËn bµi häc rót ra tõ bµi th¬
lµ rÊt réng r·i !
Nh×n chung, viÖc sö dông çc tõ d¹i, kh«n chÝnh lµ mét chiªu thøc "ngîc ®êi" mµ
NguyÔn BØnh Khiªm dùa vµo ®ã ®Ó ®Ò xuÊt b¶ng gi¸ trÞ riªng ®Çy th¸ch thøc víi
b¶ng gi¸ trÞ th«ng thêng cña nh÷ng kÎ kh«ng ý thøc ®îc çi hay, çi "kh«n" cña cuéc sèng
tù do, tù t¹i. Trong B¹ch V©n quèc ng÷ thi, rÊt nhiÒu lÇn nhµ th¬ bµn ®Õn chuyÖn
kh«n, d¹i ë ®êi, vµ thêng lµ nãi b»ng giäng khuyªn r¨n, kh«ng bãng giã :
Tranh kh«n, ¾t cã bÒ lo l¾ng,
ChÞu d¹i, lµm chi nçi thãt th¨ng.
Hay :
Kh«n mµ hiÓm ®éc lµ kh«n d¹i,
D¹i vèn hiÒn lµnh Êy d¹i kh«n.
§èi chiÕu çc c©u th¬ trªn víi hai c©u ®ang ®îc ph©n tÝch, ta dÔ nhËn ra ý vÞ
riªng cña lèi diÔn ®¹t lÊp löng : Nµo ! Nh÷ng ai ®äc t«i, xin h·y tù ngÉm, tù rót ra bµi
häc vÒ chuyÖn d¹i, kh«n. Cßn t«i, t«i sèng nh thÕ ®Êy...
Trong liªn th¬ thø ba, çi thó vÞ cña n¬i v¾ng vÎ mµ nhµ th¬ t×m ®Õn ®îc miªu
t¶ râ :
58
Thu ¨n m¨ng tróc, ®«ng ¨n gi¸,
Xu©n t¾m hå sen, h¹ t¾m ao.
Bèn mïa xu©n, h¹, thu, ®«ng ®îc nh¾c tíi trong hai c©u th¬ gîi lªn ý niÖm vÒ thêi
gian. §óng lµ ®· ®éng ®Õn ch÷ nhµn th× ph¶i nãi chuyÖn sö dông thêi gian, ngoµi viÖc
nãi tíi t©m thÕ sèng vµ kh«ng gian sèng (mµ bèn c©u th¬ ®Çu ®· phÇn nµo thÓ hiÖn).
KÎ nhµn dËt ®· lµm nh÷ng g× trong bèn mïa xu©n, h¹, thu, ®«ng ®ã ? Ph¶i ch¨ng tÊt c¶
chØ cã ¨n vµ t¾m ? DÜ nhiªn lµ kh«ng ph¶i, ch¼ng qua, ®ã chØ lµ nh÷ng vÝ dô ®iÓn
h×nh. Nhng viÖc nhÊn m¹nh chóng cho thÊy nhµ th¬ h¹nh phóc biÕt bao khi ®îc sèng víi
con ngêi tù nhiªn cña m×nh vµ cã ®iÒu kiÖn thÓ hiÖn nã (¨n vµ t¾m ch¼ng ph¶i lµ
nh÷ng nhu cÇu tù nhiªn bËc nhÊt cña con ngêi ?). Khi sèng hµi hßa cïng nhÞp ®iÖu cña
vò trô, cña thiªn nhiªn bèn mïa, tù kh¾c ngêi ta c¶m thÊy tù do tho¶i m¸i. Tëng nh mäi nhu
cÇu ®Òu ®îc ®¸p øng dÔ dµng. Mïa nµo thøc Êy, thøc ¨n s½n cã quanh ta, thanh ®¹m
nhng kh«ng ph¶i lµ kh«ng kho¸i khÈu. TÊt nhiªn, ®· muèn nhµn th× h¼n ph¶i chÞu
nghÌo, bëi ®©y lµ çi nhµn thanh cao, kh«ng ph¶i çi nhµn tôc cña h¹ng ngêi phó quý
biÕng nh¸c sèng trªn ®èng cña cã ®îc do giµnh giËt vµ tíc ®o¹t tõ tay thiªn h¹. Râ lµ nãi
chuyÖn nghÌo cña cuéc sèng tù cÊp tù tóc mµ çc c©u th¬ kh«ng g©y Ên tîng buån bùc
vÒ sù nghÌo khã. Chóng ®· ®îc viÕt ra nhÑ tªnh, nh chÝnh b¶n th©n çi nhÑ tªnh cña
mét cuéc sèng kh«ng cÇn ph¶i g¾ng gîng.
Nhng, nghÜ l¹i mµ xem, mäi lùa chän ®Òu cã nguyªn cí cña nã. ViÖc t×m ®Õn
cuéc sèng nhµn dËt râ rµng cã liªn quan tíi nh÷ng tr¶i nghiÖm ®¾ng cay vÒ thÕ sù. Do
®êi « träc, ta ph¶i t×m çch l¸nh xa nã, t×m çch tù x¸c lËp cho m×nh mét vïng kh«ng gian
riªng (nh trªn ®· nãi). Nhng ®iÒu quan träng n÷a lµ ta cã thÓ vît ra khái sù truy ®uæi cña
nçi ®¾ng cay, sù khèng chÕ cña niÒm bÊt m·n (vèn rÊt chÝnh ®¸ng) vÒ x· héi, vÒ thãi
®êi, khi ®· t×m ®îc cho m×nh "con ®êng ®óng" hay kh«ng ? NÕu kh«ng thÓ, nhµn chØ
cßn lµ c©u chuyÖn nãi su«ng. Trªn thùc tÕ, çi nhµn mµ NguyÔn BØnh Khiªm cã ®îc vµ
miªu t¶ trong bµi th¬ kh«ng mang tÝnh trän vÑn. Liªn hÖ tíi çc chi tiÕt trong tiÓu sö
nhµ th¬ vµ hoµn c¶nh lÞch sö - x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVI, ta thÊy vÊn ®Ò kh«ng
ph¶i khã gi¶i thÝch. Cã vÎ nhµn h¼n lµ kh¸c víi thùc sù nhµn. NÕu t©m nhµn, nhµ th¬
ch¾c ph¶i chän mét kiÓu kÕt kh¸c cho bµi th¬, kh«ng viÖc g× ph¶i "bËn bÞu" víi
chuyÖn phó quÝ tùa chiªm bao n÷a (viÖc quan t©m nh¾c tíi ®iÒu nµy, dï trªn tinh thÇn
kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh, lµ mét dÊu hiÖu chøng tá vÊn ®Ò vÉn cßn ¸m ¶nh nhµ th¬
59
hoÆc vÉn cßn g©y u t kh«ng døt cho mét ngêi ph¶i ®¶m nhiÖm çi vai "«ng thÇy cña
thiªn h¹" !) :
Rîu, ®Õn céi c©y, ta sÏ uèng,
Nh×n xem phó quý tùa chiªm bao.
Liªn th¬ cã sö dông ®iÓn ThuÇn Vu PhÇn uèng rîu say n»m ngñ díi gèc c©y hße,
m¬ thÊy m×nh bay ®Õn §¹i Hße An quèc, ®îc quèc v¬ng ®Êt Êy cho lµm quËn thó Nam
Kha, tØnh dËy thÊy m×nh n»m tr¬ khÊc díi cµnh hße phÝa nam, bªn c¹nh tæ kiÕn chØ
cã mét con kiÕn chóa. Çi ®iÓn Êy gîi nh÷ng ý nghÜ bi quan vÒ cuéc ®êi – cuéc ®êi
ch¼ng kh¸c g× mét giÊc méng ! Tuy nhiªn, v× bµi th¬ híng tíi viÖc kh¼ng ®Þnh triÕt lÝ
nhµn dËt nªn ®iÓn xa ®· ®îc dïng rÊt kÝn, khiÕn ngêi ®äc ngµy nay kh«ng cÇn xem
chó gi¶i còng lÜnh héi ®îc ý th¬. Bëi vËy, t×nh ®iÖu bi quan tuy r»ng cã nhng ®· bÞ mê
®i Ýt nhiÒu, dµnh chç cho giäng diÔu cît sù phó quý mong manh mµ bao ngêi thÌm íc.
Tõ liªn th¬ nµy, ®éc gi¶ cã thÓ tù suy ®o¸n ra çi gi¸ ph¶i tr¶ cho mét hµnh tr×nh nhËn
thøc nh¾m tíi viÖc qu¸n th«ng mäi lÏ tån t¹i. Còng tõ ®©y, ta h×nh dung ra h×nh ¶nh mét
«ng giµ th th¸i ngåi nh¾p chÐn rîu díi bãng c©y r©m m¸t, ngöa mÆt nh×n nh÷ng ®¸m
phï v©n tr«i næi råi gèi ®Çu vµo gèc c©y ngñ mét giÊc thanh th¶n, an lµnh. Mîn çch nãi
cña Th¸nh Th¸n, ta cã thÓ b×nh r»ng : §îc lµm nh thÕ, ®îc sèng nh thÕ, ch¼ng còng
kho¸i !
Cã nhiÒu çch triÕt lÝ vÒ ch÷ nhµn. Çch cña NguyÔn BØnh Khiªm lµ mét trong
sè ®ã. Bµi th¬ Nhµn ®· ®îc viÕt ra víi nçi lßng nhiÒu tr¨n trë, víi çi t©m cha thùc sù
nhµn. NghÞch lý thay, víi toµn bé ®Æc ®iÓm ®ã, nã l¹i cã t¸c dông lín trong viÖc híng
ngêi ta tíi miÒn thanh tÜnh cña t©m hån, còng cã nghÜa lµ båi ®¾p thªm cho con ng êi ý
thøc tu th©n !
60
§éC TIÓU THANH KÝ – nçi ®au tríc çi ®Ñp bÞ vïi dËp vµ niÒm khao kh¸t
tri ©m
Muèn hiÓu ®óng bµi th¬ nµy, riªng viÖc n¾m ®îc xuÊt xø hoµn toµn cha ®ñ.
Kh«ng ®Æt nã ®óng vµo m¹ch t©m sù lín ch¶y qua toµn bé s¸ng t¸c cña thi hµo, c«ng
viÖc ph©n tÝch khã tho¸t khái sù n«ng c¹n, hêi hît. Th¬ NguyÔn Du chøa ®ùng nçi kh¾c
kho¶i nh©n sinh mang tÇm nh©n lo¹i vµ nhu cÇu t×m ®Õn nh÷ng "liªn minh" biÕt nãi
lªn tiÕng nãi xãt th¬ng çc gi¸ trÞ tinh thÇn cao quý cña con ngêi. §éc TiÓu Thanh kÝ
kh«ng n»m ngoµi dßng ch¶y ®ã. Nã kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi niÒm riªng vµ c¶nh ngé ç
biÖt, còng kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ chuyÖn c¶m th«ng, hoµ ®iÖu gi÷a t©m hån hai kÎ
cïng "mét héi mét thuyÒn".
Trong nhiÒu trêng hîp, viÖc trÝch dÉn hai c©u cuèi cña bµi th¬ trong thÕ t¸ch rêi
víi chØnh thÓ t¸c phÈm cã thÓ ®· ®a l¹i mét c¶m nhËn thiÕu chÝnh x¸c vÒ t©m sù cña
NguyÔn Du, vÒ lêi nh¾n väng cña «ng ®èi víi hËu thÕ. Ngay tõ n¨m 1941, nhµ th¬
61
Xu©n DiÖu ®· nh¾c chóng ta cÇn hiÓu ®óng hai c©u th¬ nµy. Khãc Tè Nh lµ khãc cho
Tè Nh hay khãc víi, khãc cïng Tè Nh tríc nh÷ng chuyÖn ®êi ®¸ng khãc ? HoÆc lµ khãc
cho, nhng ch÷ cho ë ®©y ph¶i ®îc quan niÖm thÕ nµo ? Nh÷ng vÊn ®Ò nµy thùc ra
kh«ng hoµn toµn trïng nhau, vµ viÖc lu t©m t×m hiÓu chóng ch¾c sÏ ®a l¹i nh÷ng ®iÒu
thó vÞ.
Bµi th¬ ®· x©u chuçi c¶ qu¸ khø, hiÖn t¹i, t¬ng lai vµo mét "mèi d©y" lµ th¸i ®é
øng xö ®èi víi çi ®Ñp. Qu¸ khø thËt ®au buån. HiÖn t¹i ®Çy tr¨n trë. T¬ng lai ? C©u hái
cßn treo ®ã, ®au ®¸u hy väng… T¸m c©u th¬ kÕt ®äng mét niÒm thao thøc, çi riªng
hoµ víi çi chung, nçi ®au mét ngêi thµnh nçi ®au nh©n lo¹i, khãc ngêi nhng còng lµ tù
klhãc m×nh, thËm chÝ khãc cho c¶ hËu thÕ nÕu mét mai hä ch¼ng hiÓu m×nh.
Hai c©u ®Çu ®iÓm qua mÊy nÐt vÒ "hoµn c¶nh gÆp gì" gi÷a nhµ th¬ vµ nµng
TiÓu Thanh :
T©y Hå hoa uyÓn tÉn thµnh kh
§éc ®iÕu song tiÒn nhÊt chØ th.
(Hå T©y c¶nh ®Ñp ho¸ gß hoang
Thæn thøc bªn song m¶nh giÊy tµn).
Hoµn c¶nh gÆp gì, cã thÓ nãi thÕ ®îc ch¨ng ? Theo mét çch nh×n nµo ®ã, tiÒn
®Ò cña mèi ®ång c¶m gi÷a hai ngêi nh thÕ lµ qu¸ Ýt. CÇn lu ý r»ng T©y Hå hoa uyÓn
tÉn thµnh kh kh«ng ph¶i lµ c©u miªu t¶, kÕt qu¶ cña viÖc ®èi c¶nh sinh t×nh. VÒ c¬
b¶n, ®©y chØ lµ mét çch nãi h×nh tîng ho¸ sù gi¸n çch vÒ thêi gian - thêi gian ®ã ®ñ
dµi, ®ñ "bÓ d©u" ®Ó cho vên hoa bªn T©y Hå chØ cßn trong hoµi niÖm.
Sèng kh«ng cïng thêi (gi¶ ®Þnh TiÓu Thanh lµ nh©n vËt hoµn toµn cã thËt),
®iÒu ®ã qu¶ ®¸ng nãi. Nhng ®¸ng nãi h¬n n÷a lµ chiÕc cÇu nèi gi÷a hai ngêi chØ lµ
mét tËp s¸ch máng m¶nh (tËp s¸ch viÕt vÒ nµng TiÓu Thanh – TiÓu Thanh kÝ) – chót di
vËt vµ lµ mÊy nÐt ch©n dung ®øt ®o¹n cña ngêi xa may cßn sãt l¹i. §èi víi ai, bÊy nhiªu
®iÒu dÔ chõng cha ®ñ. Nhng ®èi víi NguyÔn Du, kÎ "s½n mèi th¬ng t©m", chõng Êy
®· qu¸ nhiÒu ®Ó «ng nhá lÖ c¶m th¬ng. H·y xem çi çch «ng vµo chuyÖn : T©y Hå
hoa uyÓn tÉn thµnh kh. ë ®©y kh«ng cã çi kh¸ch quan l¹nh lïng cña viÖc thuËt kÓ
nh÷ng chuyÖn qu¸ v·ng. §äc lªn thÊy ngay con ngêi nhµ th¬, thÊy ngay mét niÒm ®au
®ín cã h×nh s¾c, qua sù ®èi lËp gi÷a hoa uyÓn vµ kh, qua ch÷ tÉn diÔn t¶ thÊu triÖt çi
phò phµng cña nh¸t c¾t thêi gian, çi v« t©m tuyÖt ®èi cña cuéc ®êi.
62
Víi hai c©u ®Ò kh¬i m¹ch cho c¶ bµi th¬, ta ®· cã thÓ nhËn ra kh¶ n¨ng c¶m
th«ng v« h¹n cña NguyÔn Du ®èi víi nh÷ng nçi ®au trong cuéc ®êi, nhËn ra tr¹ng th¸i
t©m hån «ng lóc chuÈn bÞ tá bµy trùc tiÕp t©m sù riªng t. DÜ nhiªn, bªn c¹nh ®ã, ngêi
®äc còng ®· ®îc cung cÊp nh÷ng th«ng tin võa ®ñ vÒ sè phËn cña mét con ngêi, ®Ó
tiÕp sau, ta cã thÓ ®ång c¶m víi nhµ th¬ trong tiÕng khãc xãt xa cho chÝnh con ngêi
Êy :
Chi phÊn h÷u thÇn liªn tö hËu
V¨n ch¬ng v« mÖnh luþ phÇn d.
(Son phÊn cã thÇn ch«n vÉn hËn
V¨n ch¬ng kh«ng mÖnh ®èt cßn v¬ng).
Sù kÓ viÖc trong hai c©u thùc nµy chØ mang mét ý nghÜa rÊt phô. H×nh nh
chóng kh«ng ®¬n gi¶n lµ giät níc m¾t vì ra tríc mét c¶nh ngé ®¸ng khãc. Nhµ th¬ cßn
muèn vît lªn trªn tiÕng khãc ®Ó tØnh t¸o nhËn thøc ra bÒ s©u cña vÊn ®Ò (cã thÓ v×
thÕ mµ giät níc m¾t nãng báng h¬n vµ cã søc nÆng h¬n ch¨ng ?). §Çu tiªn lµ mét gi¶
®Þnh : Son phÊn cã thÇn ch¾c ph¶i xãt xa v× nh÷ng viÖc sau khi chÕt. Mét gi¶ ®Þnh
®au ®ín xuÊt ph¸t tõ nçi ®au ®ín hé cho tÊn th¶m kÞch cña ngêi xa ! Trí trªu thay, ngêi
®· mÊt kh«ng thÓ cßn c¶m nhËn ®îc ®iÒu g×, bëi vËy, nçi ®au kia trót c¶ cho kÎ hËu
nh©n g¸nh chÞu. Nhng ®au h¬n n÷a, cã çi n»m ngoµi mäi gi¶ ®Þnh, çi kh«ng thÓ tëng
tîng ®îc l¹i ®· x¶y ra trong thùc tÕ : V¨n ch¬ng kh«ng cã sè mÖnh mµ còng bÞ ®èt dë.
§©y kh«ng cßn lµ çi ®au dïm, ®au hé, mµ lµ çi ®au cho chÝnh b¶n th©n m×nh
(NguyÔn Du ch¼ng ph¶i lµ kh¸ch v¨n ch¬ng ®ã sao ?).
§i ®Õn tËn cïng nçi ®au, triÕt lÝ bËt lªn :
Cæ kim hËn sù thiªn nan vÊn
(Nçi hên kim cæ trêi kh«n hái)
§©y lµ mét triÕt lÝ u uÊt vµ chua ch¸t. Nã ph¶n ¸nh võa mét vÊn ®Ò cã tÝnh
phæ qu¸t cña mäi thêi ®¹i, võa çi bÕ t¾c kh«ng t×m thÊy lèi tho¸t cña mét thêi. Nhng
triÕt lÝ kia kh«ng chØ lµ kÕt qu¶ cña viÖc quan s¸t nh÷ng chuyÖn ®êi ë ngoµi m×nh,
mµ cßn lµ, vµ cã lÏ chñ yÕu lµ kÕt qu¶ cña sù chiªm nghiÖm s©u s¾c trªn nÒn sè phËn
chÝnh b¶n th©n nhµ th¬. ChÝnh v× vËy, ®ang nãi chuyÖn ngêi, t¸c gi¶ cã thÓ chuyÓn
qua nãi chuyÖn m×nh mét çch hÕt søc tù nhiªn :
Phong vËn k× oan ng· tù c
63
(Çi ¸n v¨n ch¬ng kh¸ch tù mang).
C©u th¬ nµy t¹o thªm søc nÆng ý nghÜa cho c©u trªn, nh viÖc bæ sung mét luËn
chøng, mét tham sè cã søc thuyÕt phôc rót ra tõ cuéc ®êi riªng. Còng v× thÕ, võa míi
dõng l¹i mét chót víi "çi t«i", ý th¬ ®· vót sang ph¹m trï cña "çi ta" (tøc vÊn ®Ò cña
nh÷ng kÎ tµi t×nh trong x· héi).
L¾ng nghe kÜ, trong hai c©u 5, 6 (hai c©u luËn), giäng o¸n th¸n chØ lµ phÇn bÒ
næi. §»ng sau chóng thÊp tho¸ng mét çi g× nh lµ th¸i ®é ¬ng bíng, cøng cái, thËm chÝ tù
hµo vÒ phong vËn cña m×nh. Çi th¸i ®é ng· tù c lµ mét th¸i ®é ®Çy ý thøc, tù m×nh
buéc m×nh vµo kiÕp long ®ong vµ cã vÎ nh kh«ng hÒ hèi hËn vÒ sù lùa chän ®ã. Chñ
thÓ tr÷ t×nh ®· kh«ng thÊy m×nh cã lçi, vËy th× kÎ cã lçi ph¶i lµ kh¸ch quan, lµ phËn, lµ
trêi hay tÊt c¶ nh÷ng çi g× "khã nãi" bªn c¹nh chóng. XÐt theo gãc ®é nµo ®ã, ta cã thÓ
xem c©u th¬ nh mét lêi buéc téi. Nhng v× ®èi tîng bÞ buéc téi võa râ rµng l¹i võa cã phÇn
cha thËt x¸c ®Þnh nªn c©u th¬ l¹i cã mµu s¾c cña mét "tiÕng kªu ®o¹n trêng", kªu v× nçi
nh÷ng kÎ tµi t×nh sao chÞu l¾m ®¾ng cay, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cao quý sao bÞ vïi
dËp qu¸ phò phµng !
Nhng thêng nh÷ng ngêi biÕt tr©n träng çi ®Ñp lµ nh÷ng ngêi kh«ng bao giê hÕt
hy väng ë t¬ng lai. Bµi th¬ cña NguyÔn Du ®· kÕt thóc b»ng c©u hái híng vÒ hËu thÕ :
BÊt tri tam b¸ch d niªn hËu
Thiªn h¹ hµ nh©n khÊp Tè Nh ?
(Ch¼ng biÕt ba tr¨m n¨m lÎ n÷a
Ngêi ®êi ai khãc Tè Nh ch¨ng ?).
§óng lµ nhµ th¬ cã nãi bÊt tri, ®óng lµ thêi gian tèi thiÓu mµ «ng ®Æt ra ®Ó sù
c¶m th«ng cã thÓ ®îc nhãm lªn lµ qu¸ dµi (tam b¸ch d niªn), ®óng lµ giäng ®iÖu c©u th¬
nhuèm s¾c th¸i thiÕu tin tëng, nhng sèng ë mét thêi nh thêi cña NguyÔn Du, lµm sao «ng
cã thÓ cã çi nh×n kh¸c h¬n ? ChØ riªng viÖc ®Æt ra ®îc c©u hái Êy ®ñ chøng tá dï bi
quan ®Õn ®©u, trong lßng nhµ th¬ vÉn n«n nao mét nçi ®îi chê rÊt xóc ®éng vµo çi
ngµy sau cha biÕt.
Nh vËy, tõ c©u chuyÖn vÒ nµng TiÓu Thanh còng nh c©u chuyÖn t×m ®Õn víi
nµng qua mét tËp s¸ch máng m¶nh, bµi th¬ ®· cho ta thÊy rÊt râ niÒm ®au v« bê cña
NguyÔn Du tríc nçi k× oan cña nh÷ng kh¸ch phong lu, phong nh· trong x· héi, vµ nçi bÊt
b×nh, nçi hËn cña «ng tríc mét vÊn ®Ò mang tÝnh chÊt ®Þnh mÖnh cña x· héi phong
64
kiÕn. Thªm n÷a, qua tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, ®éc gi¶ cßn cã thÓ c¶m nhËn ®îc niÒm
khao kh¸t cña NguyÔn Du vÒ nh÷ng tÊm lßng tri ©m, tri kØ, hay nãi kh¸i qu¸t h¬n lµ vÒ
sù giao c¶m v« biªn gi÷a ngêi víi ngêi trong cuéc sèng. Ch¼ng ph¶i viÖc NguyÔn Du
tõng nhá níc m¾t khãc ngêi ®êi xa kh«ng thÓ hiÖn nhu cÇu ®ã hay sao ? Ch¼ng ph¶i
c©u hái «ng ®Æt ra cho t¬ng lai ë cuèi bµi th¬ l¹i kh«ng nãi g× vÒ íc mong ®îc sèng
gi÷a nh÷ng t©m hån ®ång ®iÖu ? H·y ®äc thªm n÷a nh÷ng t¸c phÈm kh¸c cña thi hµo, ta
sÏ thÊy ®©y qu¶ lµ mét vÊn ®Ò lín mµ «ng nhËn thøc ®îc vµ v× nã, «ng ®· kªu lªn víi
nh©n quÇn tõ çch ®©y gÇn hai tr¨m n¨m. Ch¾c ta cha quªn t©m thÕ "l¾ng tai Chung
Kú" cña Kim Träng tríc ngãn ®µn k× tuyÖt cña Thuý KiÒu, còng kh«ng thÓ quªn c©u
nãi ®Çu tiªn cña Tõ H¶i ®èi víi nµng KiÒu lµ :
… t©m phóc t¬ng cê
Ph¶i ngêi tr¨ng giã vËt vê hay sao ?
Khi tr¸ch KiÒu, Tõ cã nh¾c l¹i :
… t©m phóc t¬ng tri
Sao cha tho¸t khái n÷ nhi thêng t×nh ?
Cßn KiÒu, çi ¬n s©u mµ nµng kh¾c cèt ghi x¬ng ®èi víi Kim Träng lµ :
Th©n tµn g¹n ®ôc kh¬i trong
Lµ nhê qu©n tö kh¸c lßng ngêi ta
MÊy lêi t©m phóc ruét rµ
T¬ng tri dêng Êy míi lµ t¬ng tri.
Vµ cßn bao nhiªu dÉn chøng kh¸c n÷a cã thÓ t×m thÊy tõ çc bµi th¬ ch÷ H¸n cña
NguyÔn Du.
Cã lÏ, kh¸t väng giao c¶m lµ mét kh¸t väng lín, mu«n thuë cña nh©n lo¹i. §îc vang
lªn trªn nÒn mét nçi ®au nh nçi ®au cña NguyÔn Du, trong kh«ng khÝ mét thêi ®¹i nh
thêi ®¹i NguyÔn Du, nã bçng cã mét ©m s¾c ®Æc biÖt. Ngîc l¹i, nã còng lµm cho nçi
®au ®ã thªm s©u, thªm xo¸y vµo lßng ngêi bëi ®©y lµ nçi ®au cña con ngêi cã "con m¾t
tr«ng thÊu c¶ s¸u câi", cã "tÊm lßng nghÜ suèt ngh×n ®êi" (Bµi Tùa TruyÖn KiÒu -
Méng Liªn ®êng chñ nh©n).
Çi riªng trong t©m sù thÓ hiÖn ë hai c©u cuèi bµi §éc TiÓu Thanh kÝ, ®Æt vµo
khÝ quyÓn Êy cña bµi th¬ vµ cña nh÷ng s¸ng t¸c kh¸c cña NguyÔn Du, cã lÏ nªn ®îc
hiÓu lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña mét nhu cÇu x· héi lín. NguyÔn Du ®©u cÇn
65
l¾m sù mñi lßng cña ai ®èi víi nh÷ng th¬ng khã cña ®êi m×nh. Çi «ng cÇn lµ chóng ta
hiÓu ®îc nh÷ng t©m sù cña «ng vÒ cuéc ®êi vµ ®ång t×nh víi «ng trong tiÕng kªu th¬ng
vÒ mét sù bÊt c«ng lín cña x· héi mµ «ng sèng.
11-1990
cèt çch hå xu©n h¬ng qua mét lêi mêi

(vÒ bµi th¬ mêi trÇu)
Mêi trÇu lµ c©u chuyÖn t×nh yªu cña Xu©n H¬ng, c©u chuyÖn con ngêi Xu©n
H¬ng, còng lµ c©u chuyÖn vÒ con ngêi ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kØ XVIII, nöa ®Çu thÕ
kØ XIX - thÕ kØ cã sù thøc tØnh cña ý thøc ç nh©n gi÷a nhiÒu li lo¹n, dËp vïi tµn
nhÉn.
Bµi th¬ lµ çi cí nghÖ thuËt ®Ó nhµ th¬ quÖt ngang mét nÐt Xu©n H¬ng vµo
gi÷a cuéc ®êi ®en b¹c, phµm tôc, ®¸ng giËn vµ ®¸ng th¬ng.
Cèt çch Xu©n H¬ng hiÖn lªn qua bµi th¬ hÕt søc m¹nh, râ. §ã lµ cèt çch mét kÎ
dêng nh lµ kÕt qu¶ cña sù dung hîp nh÷ng mÆt ®èi lËp. LiÒn sau çi vÎ nhón nhêng nh
66
muèn tù m×nh xo¸ mê b¶n ng· cña m×nh : Qu¶ cau nho nhá miÕng trÇu h«i lµ çi giäng
quyÒn uy, trÊn ¸p vµ sÊn sæ : Nµy cña Xu©n H¬ng míi quÖt råi. Vµ thÊp tho¸ng bªn
c¹nh, bªn trªn, bªn trong lêi "b¶o ban" rÊt "d¹y ®êi" : Cã ph¶i duyªn nhau th× th¾m l¹i lµ
©m s¾c cña mét nçi niÒm da diÕt, khiÕn cho ngêi ®äc th¬ kh«ng khái c¶m thÊy nao
lßng, vµ còng l©y mét chót kh¾c kho¶i tõ tr¨m n¨m truyÒn l¹i...
Bµi th¬ ®· lµm dÊy lªn nh÷ng c¶m cóc ®èi nghÞch trong ngêi ®äc, ®Ó ngêi ®äc
mét khi lµm chñ ®îc chóng sÏ hiÓu bµi th¬ s©u h¬n, cã nghÜa lµ sÏ nhËn ra ®Ých thùc
chÊt Xu©n H¬ng võa lå lé, võa Èn tµng trong ®ã. T¹i sao ®äc Mêi trÇu, cã lóc ta muèn
bËt lªn tiÕng cêi kho¸i tr¸ mµ rèt cïng cêi kh«ng næi, nhng ngîc l¹i, khi ta toan chuåi m×nh
theo mét c¶m xóc ngËm ngïi bçng cã çi g× ®ã cøng cái gi÷ ta l¹i, khiÕn ta ph©n v©n ?
Tõ ®©y, ta buéc ph¶i nh×n vÊn ®Ò mét çch kh¸c h¬n : kh«ng thÓ t×m riªng chÊt Xu©n
H¬ng trong mét chi tiÕt nµo, mµ ph¶i t×m nã trong sù thèng nhÊt cña tÊt c¶ çc chi tiÕt,
cña çc d÷ kiÖn cã vÎ ®èi nhau chan ch¸t.
C©u më ®Çu bµi th¬, ®Æt riªng ra kh«ng cã çi g× thËt ®Æc biÖt :
Qu¶ cau nho nhá miÕng trÇu h«i
Nã ph¶ng phÊt phong vÞ ca dao vµ gîi nhí vÎ khiªm nhêng th«n n÷. §©y lµ lêi mêi,
vµ vÎ khiªm nhêng kia t¹o cho nã chót duyªn thÇm. Theo qu¸n tÝnh tiÕp nhËn, ngêi ®äc
®· s½n sµng ®ãn ®îi mét lêi béc b¹ch dÞu dµng, kÝn ®¸o tiÕp sau ®ã...
Nhng bÊt ngê thay lµ c©u thø hai :
Nµy cña Xu©n H¬ng míi quÖt råi
Mét tõ nµy ®øng ®Çu c©u th¬ ®äc lªn nghe nh tiÕng gäi giËt. Mét çch xng danh
l¹ ®êi hiÕm cã trong thêi buæi Êy (xng danh trong th¬ - b»ng tªn riªng, gän ghÏ vµ ng¹o
nghÔ – mµ tªn ai kh«ng nãi, ®»ng nµy l¹i lµ tªn cña mét phô n÷). Mét tõ quÖt ®Çy ý vÞ
khinh khi ®èi víi nh÷ng çi gäi lµ "ý tø", võa râ rµng, võa lÊp löng... TÊt c¶ nh÷ng çi ®ã
gãp phÇn vµo viÖc c¶i biÕn ®iÖu bé cung kÝnh, lÔ phÐp cña c©u trªn, t¹o nªn mét lêi
mêi kh¸c, thËt Xu©n H¬ng : ®Ünh ®¹c, tù tin vµ h×nh nh cã c¶ mét chót khiªu khÝch
n÷a.
§Æt c¶ hai c©u díi mét çi nh×n chØnh thÓ vµ trong mèi liªn hÖ víi toµn bé thi
phÈm Xu©n H¬ng, ta dÔ nhËn ra çi s¾c c¹nh Xu©n H¬ng thêng bËt lªn mét çch ®ét
ngét, bÊt ngê, tõ nh÷ng c¶nh huèng b×nh thêng, nh÷ng sù viÖc quen thuéc ®Õn nhµm tÎ.
C©u thø nhÊt cña bµi th¬ kh«ng ph¶i lµ c©u v« vÞ. Nã lµ çi "xÝt" ®a ®µ cho sù tung
67
tÈy cña toµn bµi, lµ tiÒn ®Ò t¹o nªn vÎ chãi s¸ng cña tø th¬. Tõ quan hÖ ®èi lËp – bæ
sung gi÷a c©u 1 vµ c©u 2, ta nhËn ra mét nÐt tù hµo cña chñ thÓ tr÷ t×nh : V©ng, tuy
chØ lµ miÕng trÇu h«i vµ qu¶ cau nho nhá, nhng mét khi dÊu Ên Xu©n H¬ng ®· ®ãng
vµo th× nã còng ®¸ng ®îc bµy trªn c¬i, ®em ra mêi chµng qu©n tö...
Mét sù ph©n tÝch nh trªn cho ta thÊy chÊt Xu©n H¬ng kh«ng ph¶i lµ çi g× tÜnh
t¹i, nã biÕn hiÖn, vËn ®éng kh«ng ngõng. §äc th¬ bµ, ta cÇn biÕt ng¾m thÇn th¸i cña bµ
lóc bµ ®ang xoay chuyÓn thÕ cê, chø kh«ng ph¶i ng¾m çi nh¹t nhÏo cña bµn cê lóc cha
ai ®éng binh hoÆc vÎ ®¾c th¾ng cña mét bªn ch¬i lóc cuéc cê ®· ®îc thua ng· ngò.
Kh«ng ®Ó ®èi tîng cña lêi mêi kÞp ngÊm c¶m gi¸c l¹ tríc c©u thø hai vèn bao
hµm çi ý c¶nh b¸o vµ thö th¸ch, Xu©n H¬ng ®· båi thªm mét lêi khuyªn r¨n ®Çy tÝnh
çch "®µn chÞ" :
Cã ph¶i duyªn nhau th× th¾m l¹i
§õng xanh nh l¸, b¹c nh v«i !
"§µn chÞ", ®óng vËy. ChÞ ë lèi nãi trèng kh«ng, ngang tµng, ®Çy ý thøc vÒ sù
b×nh ®¼ng gi÷a hai bªn (cã ph¶i duyªn nhau). ChÞ ë viÖc bu«ng ra rÊt gän mét lêi
khuyªn hµm chøa s¾c th¸i mÖnh lÖnh, thÓ hiÖn b¶n lÜnh quyÕt ®o¸n (h tõ th× ®îc dïng
ë ®©y rÊt ®¾t, nã xuÊt hiÖn ®óng chç ng¾t nhÞp, t¹o nªn sù nghØ h¬i gi©y l¸t ®Ó nhµ
th¬ h¹ xuèng mét lêi ph¸n quyÕt cã søc nÆng. Còng nhê nã, tõ th¾m ®îc vËt chÊt ho¸ vµ
dêng nh cµng th¾m h¬n, nghe nhãi mét nçi niÒm, mét kh¸t väng. Phèi hîp víi hiÖu qu¶
nghÖ thuËt ®îc g©y nªn bëi tõ th×, hai thanh tr¾c cuèi c©u (th¾m l¹i) ®· lµm cho c©u
th¬ trë nªn hÕt søc c« ®óc, ®Ëp m¹nh vµo tri gi¸c cña ngêi ®äc. TiÕp tôc nãi vÒ tÝnh
chÊt "®µn chÞ" cña lêi khuyªn. TÝnh chÊt nµy cßn hiÖn h×nh râ nÐt ë çi giäng ®îm vÎ
ch× chiÕt vµ tr¸ch cø mµ ta thêng chØ thÊy ë kÎ cã u thÕ h¬n vÒ nhiÒu mÆt trong
nh÷ng quan hÖ tay ®«i (§õng xanh nh l¸, b¹c nh v«i – tõ b¹c còng xuÊt hiÖn ®óng chç
ngÆt nhÞp, nã kÐo trÜu c¶ c©u th¬ xuèng, ®äc lªn nghe nh cã sù vß x¸t con ch÷ ®Õn
møc ®ín ®au).
C¶ bµi th¬ kh«ng chØ cho ta biÕt vÒ sù gai ng¹nh cña mét tÝnh çch, mµ cßn cho
biÕt vÒ sù tõng tr¶i cña mét con ngêi – tõng tr¶i trong cuéc sèng, tõng tr¶i trong trêng
t×nh. Xu©n H¬ng lµ ngêi kh«ng chÞu sèng nöa chõng. Bµ lu«n muèn ®i ®Õn tËn cïng
sù vËt, sù viÖc vµ bao chiÕm chóng mét çch triÖt ®Ó, kiªn quyÕt. Ch¼ng ph¶i thÕ sao
khi mêi trÇu, nh©n vËt tr÷ t×nh ë bµi th¬ cña bµ kh«ng chØ ®¬n gi¶n ®a miÕng trÇu ra,
68
giíi thiÖu nã mµ cßn muèn th©u tãm hµnh tr×nh vµ vËn sè cña nã b»ng con m¾t s¾c s¶o
thÊu tá lßng d¹ thÕ nh©n vµ t×nh ®êi ®en b¹c ? Do dù c¶m mét kÕt côc ch¼ng lÊy g×
lµm tèt ®Ñp, nh©n vËt tr÷ t×nh ®· ph¶i "gi¬ng v©y" lªn, nµo lµ khiªu khÝch, nµo lµ
"d¹y dç", nµo lµ ch× chiÕt... Than «i, tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã ®©u ph¶i lµ mét sù ng«ng ng¹o
mang tÝnh chÊt khoe khoang. Nã lµ biÓu hiÖn ®Æc biÖt cña nçi chua ch¸t ngÇm ë mét
ngêi phô n÷ sèng cã b¶n lÜnh : hiÓu ®êi, hiÓu m×nh, lu«n ®ßi hái cao ®èi víi ®êi vµ
lu«n cã ý thøc vît m×nh, kh«ng chÞu bu«ng tiÕng thë dµi vµ nhuém x¸m bµi th¬ b»ng
©m ®iÖu ngïi th¬ng bi th¶m.
Bµi th¬ Mêi trÇu hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ lêi khÈn cÇu cña kÎ lÐp vÕ, dÇu
Xu©n H¬ng lµ ngêi Ýt gÆp may m¾n trong t×nh yªu (ta ®o¸n theo nh÷ng d÷ kiÖn trong
bµi). Lµ mêi, nhng lêi mêi nµy kh«ng cho phÐp ai ®èi xö víi miÕng trÇu mét çch h¹ cè,
®Óu gi¶, v« tr¸ch nhiÖm. Nã còng buéc ®èi tîng cña m×nh ph¶i "söa sang" l¹i t çch, nÕu
t çch cã chót nµo "luém thuém", nhem nhÕch. Thùc sù, xÐt theo gãc ®é nµo ®ã, nã lµ
tiªu chuÈn chän b¹n mµ Xu©n H¬ng c«ng khai tuyªn bè víi cuéc ®êi.
Nhµ th¬ líin bao giê còng sèng trän vÑn m×nh dï trong mét bµi th¬ nhá, thËm chÝ
ngay c¶ khi bµi th¬ nhá ®ã chØ nãi vÒ mét s¸t-na thêi gian cña cuéc ®êi d»ng dÆc.
Xu©n H¬ng, nh trªn ®· ph©n tÝch, qu¶ ®· sèng trän vÑn m×nh trong bµi th¬ tø tuyÖt
nµy. Bµi th¬ ®· phøc hîp ®îc bao nhiªu mèi quan hÖ, ®Æc biÖt ®· biÓu hiÖn ®îc h×nh
¶nh con ngêi thêi ®¹i Êy : khao kh¸t kh¼ng ®Þnh m×nh, muèn vît qua tÊt c¶ nh÷ng ng¸ng
trë ®Ó ®i tíi mét h¹nh phóc ç nh©n, trÇn thÕ, cã thùc vµ hÕt søc chÝnh ®¸ng.
Mçi lÇn ®äc Mêi trÇu, ta kh«ng khái thÊy tríc m¾t lång léng h×nh ¶nh mét Xu©n
H¬ng tù ®Æt phÈm gi¸ cña m×nh trªn c¬i vµng d©ng cao gi÷a cuéc ®êi phµm tôc, vµ
con m¾t ®ang híng t×m mét kÎ tri ©m ngoµi thÕ kØ.
9-1990
BµI CA NGÊT NG¦ëNG – sù kh¼ng ®Þnh mét gi¸ trÞ ç nh©n
Lóc cha cã danh phËn g×, trong bµi §i thi tù vÞnh, NguyÔn C«ng Trø tõng thÒ
r»ng : §· mang tiÕng ë trong trêi ®Êt - Ph¶i cã danh g× víi nói s«ng. Cha cã råi sÏ cã, chØ
cÇn quyÕt t©m vµ nhÊt lµ cÇn tµi n¨ng, mµ hai çi ®ã, NguyÔn C«ng Trø thÊy m×nh cã
69
®ñ. §îc hËu thuÉn bëi nh÷ng thµnh c«ng trong sù nghiÖp, cïng víi thêi gian, niÒm tù tin
trong «ng ngµy cµng ®îc cñng cè. ¤ng ®· ngÊt ngëng vµ thÊy m×nh cã quyÒn ngÊt ng-
ëng – ngÊt ngëng trong ®êi vµ c¶ trong th¬, ngÊt ngëng tõ lóc b¹ch diÖn th sinh, lóc ho¹n
h¶i ba ®µo cho tíi tËn lóc ®· ra ngoµi vßng c¬ng táa. §èi víi «ng, ngÊt ngëng lµ mét gi¸
trÞ, mét çch kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ. ThËt tù nhiªn khi «ng cã h¼n mét bµi th¬ nãi vÒ sù
ngÊt ngëng, ®Æt ngÊt ngëng lªn b×nh diÖn ý thøc, nghÜa lµ kÓ vÒ nã, luËn vÒ nã mét
çch trùc diÖn - ta ®ang nãi vÒ bµi th¬ h¸t nãi vµo hµng xuÊt s¾c nhÊt cña NguyÔn
C«ng Trø : Bµi ca ngÊt ngëng !
Cho ®Õn nay, trong ®êi sèng, tõ ngÊt ngëng ®· ®îc dïng, ®îc hiÓu theo çc
nghÜa chÝnh :
1. ThÕ ngåi, thÕ tån t¹i ë vÞ trÝ chªnh vªnh trªn cao, l¾c l dÔ ng·, dÔ ®æ.
2. Mét çch sèng, th¸i ®é sèng, mét kiÓu øng xö cã phÇn kh¸c biÖt, thËm chÝ
th¸ch thøc víi çc chuÈn mùc th«ng thêng vèn ®îc ngêi ®êi chÊp nhËn.
ë bµi th¬ cña NguyÔn C«ng Trø, tõ ngÊt ngëng ®· ®îc dïng chñ yÕu víi nghÜa
thø hai, tøc lµ nghÜa chØ ®Þnh mét ph¹m trï thuéc tinh thÇn. Qua bèn lÇn xuÊt hiÖn ë
nh÷ng c©u then chèt (c©u cuèi cña mçi khæ) vµ ë vÞ trÝ then chèt cña c©u (tõ cuèi cïng
– trõ c©u thø 19, do m« h×nh vÇn cña thÓ lo¹i kh«ng cho phÐp), tõ ngÊt ngëng ®· ®¶m
nhiÖm vai trß chÝnh trong viÖc lµm næi bËt chñ ®Ò cña t¸c phÈm.
Nh©n vËt tr÷ t×nh trong bµi th¬ gÇn nh trïng khÝt víi t¸c gi¶. Hoµn toµn cã thÓ
xem ®©y lµ mét bµi th¬ tù vÞnh bëi suèt c¶ t¸c phÈm, nhµ th¬ nãi trùc tiÕp vÒ m×nh, tõ
sù nghiÖp cã thÓ gäi lµ hiÓn h¸ch ®Õn çch sèng ch¼ng gièng ai vµ th¸i ®é tù t«n, tù t¹i
rÊt mùc (th¬ tù vÞnh yªu cÇu t¸c gi¶ ph¶i cho ngêi ta thÊy ®îc mét çch kh¸i qu¸t ®Æc
®iÓm cña b¶n th©n ngêi viÕt, kh¸c víi çc lo¹i th¬ tr÷ t×nh kh¸c chØ quan t©m béc lé
c¶m xóc, suy nghÜ cña t¸c gi¶ vÒ mét vÊn ®Ò, ®èi tîng nµo ®ã, cßn viÖc "vÏ" m×nh
chØ lµ hÖ qu¶ gi¸n tiÕp cña tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn). Nhng çch tù vÞnh cña NguyÔn
C«ng Trø còng ®éc ®¸o kh¸c ngêi. T¸c gi¶ ®· dïng nhiÒu tõ, côm tõ kh¸c nhau ®Ó gäi
m×nh : «ng, «ng Hi V¨n tµi bé, «ng ngÊt ngëng, tay ngÊt ngëng (còng cã thÓ kÓ thªm
côm tõ phêng Hµn Phó). Míi ®äc qua, ngêi ®äc dÔ tëng cã mét ai ®ã ®ang nãi vÒ
NguyÔn C«ng Trø, bëi nh÷ng «ng, nh÷ng tay ®· ®îc dïng nh çc ®¹i tõ thuéc ng«i thø ba.
ë ®©y nhµ th¬ ®· kh¸ch quan ho¸ b¶n th©n, t¸ch m×nh ra khái m×nh ®Ó xem xÐt mµ
kh«ng sî "çi m×nh" Êy bÞ "nhá" ®i. Ph¶i lµ mét kÎ rÊt tù tin míi lµm næi ®iÒu nµy.
70
Nhµ th¬ ý thøc rÊt râ r»ng m×nh lµ mét gi¸ trÞ hiÓn nhiªn gi÷a ®êi, kh«ng thÓ phñ nhËn.
¤ng ng«ng nghªnh ®Æt m×nh ngang hµng víi nh÷ng nh©n vËt lçi l¹c ngµy xa. KÕt cÊu
c©u ch¼ng... còng (Ch¼ng Tr¸i, Nh¹c còng vµo phêng Hµn, Phó) thÓ hiÖn mét th¸i ®é tù
®¸nh gi¸ cao rÊt døt kho¸t. Ta tëng nh nghe «ng nãi : Çi tay NguyÔn C«ng Trø Êy, còng
®îc ®Êy chø nhØ !
Bµi ca ngÊt ngëng thuéc lo¹i bµi th¬ h¸t nãi d«i khæ gåm 19 c©u. §i vµo khæ ®Çu
tiªn, ta ®· thÊy hiÖn lªn mét con ngêi ngang trêi däc ®Êt :
Vò trô néi m¹c phi phËn sù,
¤ng Hi V¨n tµi bé ®· vµo lång.
Khi Thñ khoa, khi Tham t¸n, khi Tæng ®èc §«ng,
Gåm thao lîc ®· nªn tay ngÊt ngëng.
C©u th¬ ch÷ H¸n më ®Çu to¸t lªn giäng ®iÖu trang träng, r¾n rái, kh¼ng ®Þnh
m¹nh mÏ lÝ tëng nam nhi mµ t¸c gi¶ tù nguyÖn híng theo : trong vßng trêi ®Êt, kh«ng
viÖc g× kh«ng ph¶i lµ viÖc cña m×nh. DÜ nhiªn, ®©y lµ lÝ tëng chung cña nh÷ng ngêi
®îc ®µo luyÖn trong m«i trêng Nho häc vµ NguyÔn C«ng Trø kh«ng cã ph¸t triÓn g×
thªm. Nh¾c l¹i nã, ch¼ng qua nhµ th¬ muèn t¸i hiÖn tr¹ng th¸i trµn trÒ nhiÖt huyÕt cña
m×nh buæi quyÕt ®Þnh bíc vµo lång. ¢m vang trong c©u thø hai lµ mét lêi høa hÑn, mét
th¸ch thøc, víi m×nh vµ víi ®êi, r»ng : H·y chê ®ã mµ xem ! VÒ hai ch÷ vµo lång, cã ng-
êi cho r»ng nã thÊm vÞ chua ch¸t, thÓ hiÖn sù ý thøc vÒ t×nh tr¹ng trãi buéc, tï tóng cña
chèn quan trêng. Nhng theo m¹ch th¬, lång ë ®©y tríc hÕt lµ lång phËn sù. §· nãi ®Õn
phËn sù lµ nãi ®Õn çi luËt cña nã mµ ngêi ta kh«ng ®îc phÐp quªn. §· ch¬i th× ph¶i
chÊp nhËn luËt ch¬i - chÊp nhËn ®Ó vît qua, vµ còng ®Ó thÓ hiÖn ®îc çi tµi, çi giái
cña m×nh. Thªm n÷a, cø cho lång lµ sù trãi buéc, th× ®iÒu nhµ th¬ muèn nãi ë ®©y hµm
chøa niÒm kiªu h·nh : dï vµo lång, ta vÉn cø nªn tay ngÊt ngëng, vÉn kh¼ng ®Þnh ®îc
m×nh nh thêng, ®©u ph¶i h¹ng xoµng xÜnh vµo luån ra cói ! NguyÔn C«ng Trø qu¶ cã
"kiªu" khi tù nhËn m×nh lµ ngêi tµi ba, tµi trÝ (tµi bé) vµ tinh th«ng vâ nghÖ (gåm thao
lîc). Nhng «ng ®· "kiªu" mét çch hoµn toµn cã c¨n cø.
Trong nöa ®Çu khæ thø hai, «ng tiÕp tôc ®iÓm qua nh÷ng mèc ®¸ng nhí trªn
ho¹n lé cña m×nh :
Lóc b×nh T©y cê ®¹i tíng,
Cã khi vÒ Phñ do·n Thõa Thiªn...
71
Thñ khoa, Tham t¸n, Tæng ®èc, ®¹i tíng, Phñ do·n, çi g× «ng lµm ®îc còng thuéc
lo¹i "nhÊt b¶ng" ! §iÖp tõ khi (cïng víi nã lµ tõ lóc) ®· t¹o ®îc nhÞp ®iÖu dån dËp cho
çc c©u th¬, biÕn c¶ ®o¹n th¬ thµnh cuèn phim quay nhanh, ®iÓm l¹i c«ng nghiÖp
phong phó cña con ngêi ®· sèng mét cuéc ®êi thËt ®¸ng sèng. Bªn c¹nh ®ã, nã còng thÓ
hiÖn th¸i ®é hµo høng cña t¸c gi¶ khi "tÝnh sæ" cuéc ®êi, thÊy m×nh cã thÓ "vç tay reo"
khi nî tang bång ®· ®îc thanh to¸n sßng ph¼ng. Hoµn toµn cã thÓ hiÓu ®îc t¹i sao khi rêi
bá kinh thµnh vÒ quª, «ng l¹i ng«ng ®Õn thÕ :
§« m«n gi¶i tæ chi niªn,
§¹c ngùa bß vµng ®eo ngÊt ngëng.
Ch¾c h¼n khi kÓ l¹i nh÷ng viÖc ®· x¶y ra trong çi ngµy ®¸ng nhí Êy, NguyÔn
C«ng Trø vÉn cßn lÊy lµm thó vÞ hÕt søc. ¤ng qu¶ lµ ngêi biÕt thëng thøc chÝnh nh÷ng
viÖc lµm tr¸i kho¸y nhiÒu phÇn khinh b¹c cña m×nh. Khinh b¹c ë ®©y lµ khinh b¹c víi
®êi, víi nh÷ng kÎ kh«ng ®ñ gan døt bá chèn quan trêng. Dï sao ®èi víi «ng, tÊt c¶ còng
chØ lµ mét cuéc ch¬i. ¤ng quý träng nh÷ng g× m×nh ®· lµm ®îc, nhng quý träng kh«ng
cã nghÜa lµ chØ biÕt kh kh «m lÊy chóng. Çi «ng cã ®©u chØ chõng Êy, dï ®èi víi bao
ngêi, "chõng Êy" còng ®· v« cïng ®¸ng kÓ råi. Víi tõ ngÊt ngëng ë c©u cuèi khæ hai, ta
h×nh dung thËt râ d¸ng ngåi ngÊt nghÓu, khËt khìng cña t¸c gi¶ trªn lng con bß çi vµng
®îc "trang søc" b»ng ®¹c ngùa - mét d¸ng ngåi ®Çy vÎ trªu ng¬i, khiªu khÝch, nh muèn
dìn mÆt víi "c¶ vµ" thiªn h¹, tríc hÕt lµ víi hµng ngò ®«ng ®óc nh÷ng quan to, quan bÐ
trong triÒu.
Bá l¹i sau lng mét thêi vïng vÉy hµo hïng, vÒ n¬i cè thæ, nhµ th¬ ®Ó t©m trÝ hót
vµo mµu m©y tr¾ng trªn ®Ønh non cao :
K×a nói nä phau phau m©y tr¾ng,
Tay kiÕm cung mµ nªn d¹ng tõ bi.
Gãt tiªn theo ®ñng ®Ønh mét ®«i d×,
Bôt còng nùc cêi «ng ngÊt ngëng.
Nh÷ng tëng khæ th¬ ®a ngêi ®äc tíi miÒn t©m sù riªng t, trÇm l¾ng vµ nh÷ng
c¶m nhËn h v« vÒ cuéc ®êi. Thùc ra còng cã mét phÇn, bëi mµu m©y tr¾ng vèn tån t¹i
trong v¨n häc nh mét biÓu tîng cña cuéc sèng Èn dËt thanh cao. Ngêi ta nghÜ nhiÒu vÒ
nã khi muèn hoÆc khi ®· trót s¹ch lµu lµu nh÷ng ham muèn trÇn tôc. Nhng trêng hîp
NguyÔn C«ng Trø th× cã kh¸c. §iÒu «ng muèn kÓ vÉn lµ sù biÓu hiÖn cña çi t«i ng«ng
72
ng¹o vèn cã ë “m«i trêng” míi, kh«ng ph¶i trong çi lång phËn sù. KÓ ra còng cã l¾m
chuyÖn thó vÞ. Nhµ th¬ ®· kh«i hµi nãi vÒ kiÓu nhËp vai nöa vêi, kh«ng triÖt ®Ó mét
çch cè ý cña m×nh. Chµ chµ, tay kiÕm cung mµ b©y giê còng nªn d¹ng tõ bi c¬ ®Êy !
Anh ta ®· thùc sù trë thµnh kÎ ¨n chay råi hay sao ? Kh«ng ph¶i ! H·y xem çi çch anh ®i
v·n c¶nh chïa th× biÕt… §Õn níc Êy th× Bôt còng ph¶i chµo thua. Kh«ng kÓ v¨n häc
d©n gian, cã lÏ ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn trong v¨n häc viÕt, ta biÕt tíi mét «ng Bôt b×nh d©n
®Õn vËy. NguyÔn C«ng Trø qu¶ cã ®ñ tµi, ®ñ çi hãm hØnh ®Ó khiÕn Bôt nÕu kh«ng
®ång lo· víi m×nh th× còng ph¶i bá qua cho m×nh b»ng mét çi cêi xoµ.
§èi víi NguyÔn C«ng Trø, th¸o ®îc d©y ®eo Ên tr¶ l¹i nhµ vua (gi¶i tæ) lµ mét
®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó nh÷ng con ngêi kh¸c trong «ng ®îc dÞp cÊt tiÕng nãi. ¤ng râ
rµng rÊt biÕt sèng cho m×nh :
§îc mÊt d¬ng d¬ng ngêi th¸i thîng,
Khen chª ph¬i phíi ngän ®«ng phong.
Khi ca, khi töu, khi c¾c, khi tïng,
Kh«ng PhËt, kh«ng Tiªn, kh«ng víng tôc.
Sèng, víi NguyÔn C«ng Trø lµ biÕt coi träng çi hiÖn thÕ, hiÖn t¹i, biÕt thëng
thøc, nÕm tr¶i nh÷ng thó vui cã trong ®êi nh thó ngo¹n c¶nh thiªn nhiªn, chïa chiÒn, thó
h¸t c« ®Çu, thó uèng rîu vµ ®Æc biÖt lµ ¸i t×nh. §· lµ mét tay tµi tö, lµm sao cã thÓ thê
¬ víi tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã ? Mäi sù ®îc mÊt h·y nªn phãng t©m coi nhÑ, ®õng "bÆm m«i
bÆm miÖng" quan träng ho¸ vÊn ®Ò. Khen chª ph¬i phíi ngän ®«ng phong tríc hÕt lµ
mét sù phít lê, bá qua nh÷ng lêi ®µm tiÕu, nhng sau ®ã lµ c¶m gi¸c l©ng l©ng nhÑ nhâm
cña mét kÎ tù do, biÕt sèng vît lªn nh÷ng tiªu chuÈn ®¹o ®øc lçi thêi, gß bã vµ kh¾c khæ.
NguyÔn C«ng Trø tù nhËn m×nh lµ Kh«ng PhËt, kh«ng Tiªn, kh«ng víng tôc. Khái ph¶i
nãi ®Õn çi tôc lµ çi mµ ngêi cã häc, ngêi ®êng hoµng kh«ng ai muèn, nhng ®îc nh
PhËt, nh Tiªn th× tèt chø, lÏ nµo l¹i kh«ng mµng ? Thùc ra ®iÒu nµy cã liªn quan tíi sù lùa
chän riªng t, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®i ®«i víi th¸i ®é dÞ øng çc gi¸ trÞ kh¸c tån t¹i trong
®êi. NguyÔn C«ng Trø thÊy m×nh kh«ng gièng PhËt, Tiªn th× «ng nãi thÕ (PhËt, Tiªn
g× mµ ®i ch¬i chïa l¹i dÉn c¶ ®oµn con h¸t lªn theo) vµ «ng còng lÊy lµm hµi lßng v×
®iÒu ®ã. PhËt, Tiªn lµ nh÷ng mÉu h×nh cña mét thÕ giíi kh¸c, thÕ giíi siªu nhiªn. Hä
kh«ng biÕt thëng thøc nh÷ng l¹c thó cña cuéc ®êi. Cßn ta, ta lµ ngêi sèng gi÷a cuéc ®êi,
d¹i g× mµ chèi bá nh÷ng niÒm vui ®êi ®em l¹i ! Gièng PhËt, gièng Tiªn mµ ch¼ng gièng
73
m×nh th× pháng cã nghÜa lÝ g× ? Tuy nhiªn, ta còng kh«ng tôc, ta ®· dÊn m×nh vµo
cuéc ch¬i víi mét ý thøc v¨n ho¸, víi b¶n lÜnh cña ngêi tin vµo tµi n¨ng vµ phÈm çch cña
m×nh, øng xö víi ®êi b»ng mét tinh thÇn tù do. Ta kh¸c víi nh÷ng kÎ ®Ó m×nh bÞ khèng
chÕ bëi b¶n n¨ng vËt dôc, kh«ng biÕt "ch¬i" víi phong ®é tµi tö, tµi hoa vµ víi mét thÞ
hiÕu thÈm mÜ tinh vi, sµnh sái.
Cã kh¸ nhiÒu tõ l¸y ngoµi tõ ngÊt ngëng xuÊt hiÖn trong hai khæ th¬ 3, 4 : phau
phau, ®ñng ®Ønh, d¬ng d¬ng, ph¬i phíi. Râ lµ ®o¹n th¬ chó träng vµo viÖc miªu t¶
c¶m gi¸c, tr¹ng th¸i tinh thÇn cña t¸c gi¶ khi ®· tho¸t khái vßng c¬ng to¶, kh¸c víi ®o¹n tríc
nghiªng vÒ kÓ kh¸i qu¸t nh÷ng c«ng tÝch ®¹t ®îc. Tõ k×a còng g¾n liÒn víi sù miªu t¶,
nh muèn bµy ra tríc ®éc gi¶ mét c¶nh tîng thËt thÝch chÝ. Nãi chung, c¶ ®o¹n th¬ thÊm
mét ý vÞ hµi híc rÊt hÊp dÉn, cho thÊy nhµ th¬ kh¸ b»ng lßng víi m×nh, cã tù giÔu cît
m×nh còng lµ giÔu cît trªn tinh thÇn tù tin rÊt mùc. §iÖp tõ khi ®îc dïng kÌm víi nh÷ng
tiÕng tr¾c, tiÕng b»ng lu©n phiªn trong c©u Khi ca, khi töu, khi c¾c, khi tïng ngoµi
nghÜa liÖt kª vèn cã g¾n liÒn víi ý niÖm vÒ thêi gian cßn thªm s¾c th¸i biÓu c¶m râ
nÐt, diÔn t¶ ®îc çi ng¶ nghiªng tho¶i m¸i cña nhµ th¬ trong nh÷ng cuéc ch¬i bÊt tËn.
Th¸i ®é sèng, phong çch sèng cña NguyÔn C«ng Trø lóc ®· ra ngoµi vßng c¬ng
to¶ cã nh÷ng biÓu hiÖn rÊt riªng. Nhng kh«ng thÓ nghÜ r»ng «ng ®· hoµn toµn kh¸c
m×nh tríc ®ã. Thùc chÊt vÉn chØ cã mét NguyÔn C«ng Trø, rÊt nhÊt qu¸n, chØ cã
®iÒu, khi lµm mét hu quan, «ng cã nhiÒu ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó thÓ hiÖn sù phãng tóng
vµ t tëng hµnh l¹c (sèng vui, vui sèng) cña b¶n th©n. ¤ng hoµn toµn kh«ng tù m©u thuÉn
khi gép chung con ngêi hµnh ®¹o vµ con ngêi hµnh l¹c vµo mét, trong lêi tæng kÕt cuéc
®êi ®Çy minh b¹ch vµ ®îm vÎ hµi lßng ë khæ cuèi :
Ch¼ng Tr¸i, Nh¹c còng vµo phêng Hµn, Phó,
NghÜa vua t«i cho vÑn ®¹o s¬ chung,
Trong triÒu ai ngÊt ngëng nh «ng !
Sù phãng tóng dï ®îc thÓ hiÖn ë møc ®é cao vÉn kh«ng dÉn nhµ th¬ tíi th¸i ®é
h v« chñ nghÜa. Tríc sau «ng vÉn lµ mét nhµ nho cã tinh thÇn nhËp thÕ vµ lu«n t©m
niÖm NghÜa vua t«i cho vÑn ®¹o s¬ chung. C©u th¬ võa trÝch kh«ng ph¶i ®· ®îc viÕt
ra ®Ó rµo ®ãn, dÌ chõng, theo nh çch hiÓu cña mét sè ngêi. §èi víi NguyÔn C«ng Trø,
hµnh ®¹o th× cÇn hiÖu qu¶ vµ hµnh l¹c th× cÇn "say sa", tÊt c¶ ®Òu cã ý nghÜa. Hµnh
®¹o vµ hµnh l¹c kh«ng thÓ bÞ ®Æt vµo trong mét t¬ng quan lo¹i trõ.
74
Nh×n chung, Bµi ca ngÊt ngëng ®· kh¼ng ®Þnh lÝ tëng sèng hµi hoµ gi÷a çi
v× ®êi vµ çi v× m×nh. Bao trïm c¶ bµi th¬ lµ ©m ®iÖu kh¼ng ®Þnh. Ta kh«ng thÊy
bîn lªn ë ®©y mét chót ©n hËn hay ®éng th¸i tù vÊn nµo. NguyÔn C«ng Trø ®· thÓ
hiÖn ®îc tµi n¨ng cña b¶n th©n khi thùc hiÖn lÝ tëng trung qu©n ¸i quèc, hµnh ®¹o cøu
®êi. ¤ng ®· gi÷ ®îc b¶n tÝnh hµo m¹i, phãng tóng c¶ khi vµo lång phËn sù vµ dÊn th©n
trong chèn quan trêng. ¤ng, kh¸c víi nhiÒu ngêi, ®· døt bá chøc vÞ víi bao nhiªu çm dç
mét çch nhÑ nhµng, kh«ng víng bËn. ¤ng ®· nhËp vµo çc cuéc ch¬i mét çch tho¶i m¸i,
víi t çch cña mét kÎ ®am mª, d¸m hÕt m×nh. ¤ng cã thÓ nãi mµ kh«ng thÊy ngîng, víi
m×nh vµ víi ®êi : Trong triÒu ai ngÊt ngëng nh «ng.
Víi mét con ngêi, khã nhÊt lµ çi tù tri. NguyÔn C«ng Trø lµ mét kÎ tù tri. Sù tho¶
m·n cña «ng ®îc b¶o ®¶m b»ng c¶ mét cuéc ®êi phong phó, b»ng sù tù tri. Nã kh«ng
g©y "chèi", ngîc l¹i, t¹o ®îc lßng kÝnh träng ë ngêi ®êi, ë ®éc gi¶.
Nãi vÒ sù hÊp dÉn cña ng«n tõ th¬ ë Bµi ca ngÊt ngëng, cã lÏ kh«ng thÓ bá qua
viÖc nhµ th¬ vËn dông lèi nãi ®Ëm tÝnh khÈu ng÷. Khi tù xng th× dïng çc ®¹i tõ nh
«ng, tay. Khi biÓu lé hån th¬ lai l¸ng th× K×a nói nä phau phau m©y tr¾ng. Khi cÇn
ph¶i so s¸nh th× Ch¼ng Tr¸i, Nh¹c còng vµo phêng Hµn, Phó… Råi bao nhiªu tõ ng÷
mang tÝnh chÊt n«m na, th«ng tôc ®· ®îc "®iÒu ®éng" mét çch linh ho¹t. §ã lµ vµo
lång, tay kiÕm cung, mét ®«i d×, nùc cêi, phêng… Qu¶ tÝnh chÊt khÈu ng÷ cña ng«n tõ
®· ®em l¹i cho bµi th¬ mét vÎ ®Ñp sèng ®éng vµ gÇn gòi, phï hîp hoµn toµn víi cèt çch
con ngêi t¸c gi¶, còng phï hîp víi ©m hëng ®èi tho¹i mµ «ng muèn cã (kh«ng ph¶i ®èi
tho¹i trùc tiÕp mµ lµ ®èi tho¹i ngÇm víi nh÷ng çch sèng, kiÓu sèng kh¸c - tÇm th êng vµ
hÌn kÐm). Nhê nã, ta tiÕp nhËn bµi th¬ nh tiÕp nhËn mét lêi nãi, giäng nãi trùc tiÕp. §éc
gi¶ hoµn toµn cã thÓ tëng tîng thÊy ®i kÌm víi çc c©u th¬ lµ ¸nh m¾t giÔu cît, lµ nô cêi
hãm hØnh hµi híc, lµ d¸ng vÎ lóc l¾c nghªnh ngang cña mét kÎ ung dung bíc gi÷a ®êng
®êi.
ThÓ th¬ h¸t nãi lµ "thÓ th¬ cña con ngêi ç nh©n vµ tù do". Sè tiÕng kh«ng cè
®Þnh trong c©u th¬ vµ sè c©u kh«ng h¹n ®Þnh chÆt chÏ trong bµi th¬ (nhÊt lµ víi bµi
th¬ h¸t nãi d«i khæ) ®· cho phÐp t¸c gi¶ ph« diÔn mét çch kho¸i ho¹t nguån c¶m høng
dåi dµo cña m×nh. Kh«ng chØ thÕ, sù chuyÓn ®æi vÇn b»ng, vÇn tr¾c lu©n phiªn trong
çc c©u, çc khæ ; sù biÕn ho¸ ®a d¹ng trong nhÞp ng¾t ; sù cho phÐp pha trén ng«n tõ
nöa n«m nöa H¸n ; sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu tõ l¸y, nhiÒu ®iÖp tõ... ®· ®a l¹i Ên tîng ngêi
75
lµm th¬ kh«ng gÆp ph¶i bÊt cø mét sù gß bã nµo, muèn kÓ, muèn t¶, muèn nghiªm tóc,
muèn giìn ®ïa ®Òu ®îc. §iÒu quan träng lµ anh cã tËn dông ®îc tÝnh phãng kho¸ng vµ
d©n chñ ®ã cña thÓ lo¹i ®Ó diÔn t¶ t©m t×nh, suy nghÜ cña m×nh hay kh«ng. Cã thÓ
nãi, víi thÓ th¬ h¸t nãi, NguyÔn C«ng Trø ®· hoµn toµn ®îc lµ m×nh. ThÓ th¬ h¸t nãi ®·
cho v¨n häc ViÖt Nam mét NguyÔn C«ng Trø nh ta ®· biÕt vµ ngîc l¹i chÝnh NguyÔn
C«ng Trø ®em l¹i ®îc cho thÓ th¬ h¸t nãi mét vÞ trÝ vinh dù trong b¶ng thÓ lo¹i v¨n häc
cña d©n téc.
76
nçi d»n vÆt cña mét trÝ thøc cha häc ®îc "phÐp ngñ"
(VÒ bµi th¬ Sa hµnh ®o¶n ca cña Cao B¸ Qu¸t)
Khi ®Æt tªn cho bµi th¬ lµ Sa hµnh ®o¶n ca chø kh«ng ph¶i Sa hµnh ca theo lèi
th«ng thêng, h¼n Cao B¸ Qu¸t cã dông ý nhÊn m¹nh vµo ch÷ ®o¶n (ng¾n). VÊn ®Ò
kh«ng ph¶i lµ «ng muèn ngêi ®äc lu t©m tíi dung lîng cña bµi th¬ (®iÒu nµy kh«ng cã
mÊy ý nghÜa) mµ cã thÓ lµ muèn xo¸y s©u vµo b¶n chÊt nh÷ng sù t¬ng ph¶n - ®èi lËp
®· ®îc chÝnh «ng "ngé" ra trªn hµnh tr×nh b¨ng qua nh÷ng tru«ng çt dµi v« tËn : ®i -
lïi, ®êng b»ng kh«ng cã - ®êng ghª sî nhiÒu, ngêi tØnh Ýt - kÎ say v« sè… §Æt vµo hÖ
thèng nh÷ng cÆp t¬ng ph¶n võa nªu, "cÆp" bµi ca ng¾n – b·i çt dµi (nÕu cã thÓ ®îc
thiÕt lËp nh thÕ) xem ra chøa ®ùng nhiÒu khiªn cìng. Nhng biÕt ®©u ®©y lµ "cÆp"
hiÖn ra tríc tiªn trong liªn tëng th¬ cña t¸c gi¶, b¸o hiÖu ®iÓm khëi ®Çu cña mét tø th¬
®éc ®¸o. V¶ ch¨ng, nÕu nh×n b·i çt vµ c¶ bµi ca n÷a chØ thuÇn tuý nh nh÷ng biÓu tîng,
ta l¹i thÊy chóng kh¸ hoµ hîp víi nhau. Cã thÓ h×nh dung bµi ca ng¾n nh mét tiÕng nãi u
uÊt hay mét bÇu t©m sù kh«ng thÓ mét lóc mµ gi·i bµy vµ b·i çt dµi nh sù mÞt mê cña
®êng ®êi, ®êng sè phËn hay lµ thö th¸ch ®îc ®Æt ra tríc con ngêi ®ang t×m kiÕm c«ng
danh, t×m kiÕm chÝnh m×nh.
Bµi ca ng¾n th× vÉn lµ bµi ca, thËm chÝ trong trêng hîp nµy, nã l¹i lµ bµi ca
tÝch chøa ®îc nh÷ng suy t cã tÇm vãc, thÓ hiÖn ®îc çi t©m lín, khÝ ph¸ch lín, vµ cã
thÓ c¶ sù bÕ t¾c lín cña mét nh©n çch v« cïng ®¸ng träng.
PhÇn më ®Çu bµi th¬ kh¸ giµu yÕu tè tù sù, cho ta biÕt râ nh÷ng gian nan cô
thÓ cña mét hµnh tr×nh trªn çt :
Trêng sa phôc trêng sa,
NhÊt bé nhÊt håi khíc.
NhËt nhËp hµnh vÞ dÜ,
Kh¸ch tö lÖ giao l¹c.
(B·i çt dµi l¹i b·i çt dµi,
§i mét bíc nh lïi mét bíc.
MÆt trêi ®· lÆn, cha dõng ®îc,
L÷ kh¸ch trªn ®êng níc m¾t r¬i.)
77
Kh«ng cã trong ®o¹n th¬ nh÷ng tÝnh tõ miªu t¶ ®Æc ®iÓm cña tru«ng çt (trêng
sa trong nguyªn t¸c lµ danh tõ), vËy mµ l¹ thay, ®äc nã, ®éc gi¶ l¹i cã thÓ h×nh dung ® îc
çi mªnh m«ng ngîp m¾t, çi hoang v¾ng rîn ngêi cña kh«ng gian mµ nh©n vËt tr÷ t×nh
ph¶i dÊn th©n vµo. §i trªn çt th× cßn thÊy g× kh¸c ngoµi çt, vµ ®ã chÝnh lµ ®iÒu kinh
khñng nhÊt. VËy th× chØ cÇn ®Ó cho tõ trêng sa vang lªn hai lÇn trong c©u thø nhÊt (ë
gi÷a cã chen tõ phôc) lµ ®ñ gîi ra mäi ®iÒu. NhÊt bé nhÊt håi khíc (§i mét bíc nh lïi
mét bíc) - c©u th¬ thø hai thÓ hiÖn rÊt s©u c¶m gi¸c sèt ruét, c¨ng th¼ng vµ mÖt mái
cña ngêi ®i, ®a l¹i cho ta ý niÖm hoµn chØnh vÒ çi gäi lµ trêng sa. Trêng sa kh«ng
thuÇn tuý chØ lµ tru«ng çt dµi, nã lµ mét çi bÉy, ®a con ngêi lón s©u vµo t×nh tr¹ng
mÊt kh¶ n¨ng nhËn thøc vÒ sù tiÕn triÓn ®Ó tõ ®ã quÉy lén mét çch tuyÖt väng. ThËt
dÔ hiÓu v× sao nh÷ng giät níc m¾t ®· l· ch· tu«n r¬i. Ngêi ®i ®i kh«ng ngõng nh ®ang
muèn chèng chäi l¹i mét çi g× ®ã kh«ng râ rÖt. KÎ ®ång hµnh duy nhÊt lµ mÆt trêi th×
®· lÆn. Mét nçi c« ®¬n ngun ngót, khã nãi nªn lêi v©y riÕt lÊy ngêi l÷ kh¸ch.
BiÕt tr¸ch ai ®©y ? Cã ch¨ng chØ cã thÓ tr¸ch m×nh :
Qu©n bÊt häc tiªn gia mü thuþ «ng,
§¨ng s¬n thiÖp thuû o¸n hµ cïng !
(Kh«ng häc ®îc tiªn «ng phÐp ngñ,
TrÌo non, léi suèi, giËn kh«ng v¬i !)
ChØ t¹i anh kh«ng häc ®îc phÐp thuþ du (ngñ ®îc c¶ trong khi ®i) cña thÇn tiªn
vµ kh«ng cã tµi nªn lËn ®Ën. Cø theo ®ã, anh cßn ph¶i thë than cha biÕt lóc nµo míi
hÕt ! Hai c©u th¬ vang lªn nh mét lêi cËt vÊn, mét tiÕng nãi phª ph¸n nghiªm kh¾c ®èi
víi b¶n th©n. T¸c gi¶ kh«ng ®æ lçi cho hoµn c¶nh theo thãi thêng dï «ng qu¸ hiÓu tÝnh
chÊt thï nghÞch cña hoµn c¶nh lóc ®ã. ¤ng ®· lµm cuéc ph©n th©n, tù m×nh nãi víi
m×nh b»ng mét ng÷ ®iÖu kh«ng khoan nhîng. ë chç nµy, b¶n dÞch cha thùc sù lµm næi
bËt ®îc sù chuyÓn ®iÖu tinh tÕ trong nguyªn t¸c, ®· bá r¬i ®¹i tõ qu©n (anh) vèn cã t¸c
dông kh¸ch quan ho¸ nh©n vËt tr÷ t×nh vµ ®Èy nã sang phÝa cña ®èi tîng ®îc nhËn
thøc, khiÕn c©u th¬ chØ cßn l¹i giäng o¸n th¸n ngËm ngïi.
B¾t ®Çu tõ hai c©u th¬ võa trÝch, hµnh tr×nh trªn çt cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®·
®îc soi räi díi mét ¸nh s¸ng míi vµ ý nghÜa biÓu tîng cña trêng sa cïng cuéc sa hµnh còng
dÇn dÇn ®îc ®éc gi¶ ý thøc. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ nhµ th¬ ®· nhËp chuyÖn ®i trªn
çt vµo çi gäi lµ ®¨ng s¬n thiÖp thuû (trÌo non, léi níc), nghÜa lµ vµo ph¹m trï cña
78
nh÷ng cuéc t×m kiÕm mang ý nghÜa tinh thÇn. Tõ ®©y, tÇm vãc t tëng lín cña bµi th¬
®· ®îc ph¸t lé. Mäi lêi than cã trong bµi giê cÇn ®îc hiÓu kh¸c ®i. §ã kh«ng ph¶i lµ lêi
than tríc mét tru«ng çt dµi cô thÓ, cña mét ngêi ®i ®êng thuÇn tuý nh tr¨m v¹n ngêi ®i
®êng kh¸c. Quan träng h¬n, than ë ®©y kh«ng ph¶i lµ than thë yÕu ®uèi. Tuy lµ than
mµ giäng ®iÖu th× cøng cái, biÓu lé mét khÝ chÊt m¹nh mÏ cïng mét kh¸t väng ®¸ng ng-
ìng mé.
Cæ lai danh lîi nh©n,
B«n tÈu lé ®å trung.
Phong tiÒn töu ®iÕm h÷u mÜ töu,
TØnh gi¶ thêng thiÓu tuý gi¶ ®ång.
(Xa nay, phêng danh lîi,
TÊt t¶ trªn ®êng ®êi.
§Çu giã h¬i men th¬m qu¸n rîu,
Ngêi say v« sè, tØnh bao ngêi ?)
§äc ®o¹n th¬ trªn, ta võa thÊy l¹ võa thÊy kh«ng l¹. L¹ lµ v× t¸c gi¶ ®· chuyÓn h-
íng "®Ò tµi", dêng nh kh«ng cßn bËn t©m ®Õn chuyÖn ®i trªn çt n÷a, mÆc dï cuéc
hµnh tr×nh râ rµng cha kÕt thóc. Nhng kh«ng l¹ lµ v× chÝnh hai c©u 5, 6 ®· b¸o tríc
r»ng : nãi chuyÖn ®i trªn çt chØ lµ mét çi cí ®Ó t¸c gi¶ suy t vµ béc lé c¶m xóc vÒ
nh÷ng ®iÒu hÖ träng h¬n ®èi víi «ng khi ®ã. VËy ®©u lµ ®iÒu khiÕn «ng ph¶i bËn
trÝ ®Õn nçi cã thÓ quªn ®i nh÷ng mÖt nhäc rÊt thËt mµ m×nh ®ang tr¶i qua ? Tõ ý th¬
nãi vÒ phêng danh lîi, ngêi ®äc hiÓu ra niÒm tr¨n trë cña t¸c gi¶ ®èi víi chuyÖn c«ng
danh. C«ng danh vèn lµ hai tiÕng ®Çy vang väng trong suy nghÜ cña con ngêi nhµ nho
thuë tríc. §· lµ th©n nam nhi th× ph¶i kh¼ng ®Þnh ®îc vÞ thÕ tån t¹i cña m×nh gi÷a cuéc
®êi, ph¶i phÊn ®Êu cã c«ng danh ®Ó thi thè lÝ tëng "trÞ quèc, b×nh thiªn h¹". Nhng trªn
thùc tÕ, v« sè kÎ chØ nh×n nhËn c«ng danh nh mét miÕng måi ngon cÇn dµnh giËt lÊy
®Ó mu cÇu lîi Ých bÇn tiÖn cña b¶n th©n. Cuéc ®ua chen híng vÒ çi danh, çi lîi v×
thÕ thêng diÔn ra quyÕt liÖt, lµm ngao ng¸n lßng nh÷ng ngêi cßn gi÷ ®îc l¬ng tri, l¬ng
n¨ng, gi÷ ®îc t çch ®øng ®¾n. Nhµ th¬ kh«ng thÓ kh«ng phiÒn muén khi nhËn thÊy
m×nh ®ang tù ®¸nh lÉn b¶n th©n vµo ®¸m ngêi ®¸ng khinh ghÐt kia. Çi c«ng danh ®·
bÞ biÕn tíng trong thêi ®iªn ®¶o, vËy t¹i sao ta cø miÖt mµi ®Õn víi nã, ®Ó råi ph¶i
®µy th©n qua nh÷ng tru«ng çt nh thÕ nµy nh»m híng Kinh ®« ? (CÇn lu ý r»ng Sa
79
hµnh ®o¶n ca ®îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu xÕp vµo lo¹t bµi "lµm trong khi ®i thi Héi").
Cã g× kh¸c nhau gi÷a viÖc ta ®i trªn çt råi sa lÇy trªn çt víi viÖc h¹ng ng êi lîi danh b«n
tÈu trªn con ®êng kiÕm t×m phó quý ?
Nhng chuyÖn c«ng danh vÉn cha ph¶i lµ tÊt c¶ nh÷ng g× khiÕn t¸c gi¶ d»n vÆt.
C©u th¬ TØnh gi¶ thêng thiÓu, tuý gi¶ ®ång (Ngêi say v« sè, tØnh bao ngêi?) cho thÊy
niÒm u t cña «ng vÒ mét vÊn ®Ò cßn cã ý nghÜa cÊp thiÕt h¬n, lín lao h¬n : c¶ x· héi
®ang sèng gi÷a c¬n mª vµ qu¸ hiÕm ngêi nhËn ra sù nguy h¹i cña tr¹ng th¸i tån t¹i nµy. X-
a, nhµ th¬ KhuÊt Nguyªn tõng nãi : "Cuéc ®êi ®ôc c¶, mét m×nh ta trong, ngêi ®êi say
c¶, mét m×nh ta tØnh". ý th¬ Cao B¸ Qu¸t cã lÏ tho¸t thai tõ ®©y, vµ t©m sù cña «ng cã
phÇn nµo gièng t©m sù nhµ thi hµo níc Së thêi ChiÕn quèc. Kh«ng ph¶i Cao B¸ Qu¸t
®ang tù ®Ò cao, mµ ®Ò cao lµm sao ®îc khi «ng hiÓu r»ng chÝnh b¶n th©n m×nh cßn
cha tho¸t khái duyªn nî víi hai tiÕng c«ng danh ®· thµnh rçng tuÕch ! C©u th¬ to¸t ra
niÒm chua xãt vµ mét nçi u uÊt thËt khã t¶ (trong b¶n dÞch, nhËn xÐt cã tÝnh kh¼ng
®Þnh vÒ mét sù t×nh bi ®¸t cña ®êi sèng x· héi ®· bÞ chuyÓn thµnh c©u hái mØa mai,
do vËy, nçi u uÊt vèn cã bít phÇn ®Ëm ®Æc ®i – ®©y lµ ®iÒu h¬i ®¸ng tiÕc).
NghÜ xa råi l¹i nghÜ gÇn. Sù tù vÊn ®îc lÆp l¹i theo chu k×. O¸i o¨m sao, çi trÝ
s¸ng cha ®a ®îc th©n ra khái çt bôi. Bµn ch©n vÉn cßn bÞ nÝu gi÷ ë ®©y, trªn dÆm ®-
êng "khã chÞu" nµy :
Trêng sa, trêng sa, n¹i cõ hµ ?
Th¶n lé mang mang uý lé ®a.
(B·i çt dµi, b·i çt dµi ¬i !
TÝnh sao ®©y ? §êng b»ng mê mÞt,
§êng ghª sî cßn nhiÒu, ®©u Ýt ?)
Tõ trêng sa l¹i vang lªn, còng hai lÇn trong mét c©u th¬. NÕu ë c©u ®Çu tiªn cña
bµi, tõ trêng sa mang tÝnh chÊt gîi t¶ râ rÖt vÒ mét kh«ng gian thùc cã bªn ngoµi, th× ë
®©y, nã chñ yÕu "t¹o h×nh" çi kh«ng gian t©m tr¹ng ®ang "n¸o ®éng" víi nh÷ng c©u
hái déi qua déi l¹i cha t×m ®îc lêi gi¶i ®¸p (sù xuÊt hiÖn kh¸ dµy cña vÇn a trong çc
c©u th¬ ®· gãp phÇn ®¾c lùc vµo viÖc ®em ®Õn cho ®éc gi¶ Ên tîng nµy). Cã bÊt th-
êng vµ phi l« gÝch ch¨ng, trêng sa tõ chç lµ kÎ ®èi nghÞch, tån t¹i nh mét trë lùc ph¶i vît
qua, bçng chèc ho¸ thµnh ngêi b¹n cã thÓ l¾ng nghe t©m sù ? Thùc ra, ®iÒu võa nãi ch¶
cã g× bÊt thêng, bëi nÕu kh«ng cã chuyÕn sa hµnh nµy, nhµ th¬ cha ch¾c ®· cã dÞp tù
80
gi¸p mÆt víi m×nh trong mét tinh thÇn quyÕt liÖt nh thÕ. Gióp m×nh hiÓu thªm m×nh,
hiÓu thªm b¶n chÊt thùc vµ phÇn nµo kÕt côc cña con ®êng t×m kiÕm c«ng danh, hiÓu
thªm vÒ sù phøc t¹p kh«ng cïng cña cuéc ®êi, trêng sa ch¶ ph¶i lµ mét ngêi b¹n hay sao ?
BiÕt tÝnh sao ®©y ? Con ®êng t×m kiÕm c«ng danh cã ph¶i lµ con ®êng ghª sî kh«ng ?
Vµ nh÷ng con ®êng ghª sî kh¸c, chóng cã tªn gäi cô thÓ lµ g× ? §©u lµ con ®êng "b»ng
ph¼ng" (t¹m hiÓu lµ con ®êng ®óng) ®Ó cã thÓ thanh th¶n bíc ch©n vµo ? Bao nhiªu
c©u hái ®ång lo¹t xuÊt hiÖn, ®Èy nhµ th¬ vµo t×nh tr¹ng cïng ®å (gÆp bíc ®êng cïng).
ThÝnh ng· nhÊt xíng cïng ®å ca :
B¾c s¬n chi b¾c s¬n v¹n ®iÖp,
Nam s¬n chi nam ba v¹n cÊp.
Qu©n hå vi hå sa thîng lËp ?
(H·y nghe ta h¸t khóc “®êng cïng”,
PhÝa b¾c nói B¾c, nói mu«n trïng,
PhÝa nam nói Nam, sãng dµo d¹t.
Anh ®øng lµm chi trªn b·i çt ?)
§èi víi nh÷ng ngêi b×nh thêng, bíc ®êng cïng cã thÓ lµm t¾t ngÊm mäi tiÕng nãi.
Nhng ®èi víi çc nhµ th¬, t×nh tr¹ng cïng ®å l¹i cã thÓ lµm bËt lªn nh÷ng lêi ca s©u s¾c
vÒ th©n phËn. Nçi tuyÖt väng (nÕu cã) trong trêng hîp nµy thêng ¸nh lªn nh÷ng vÎ ®Ñp
n·o nïng, vµ rÊt nghÞch lÝ, cã thÓ gieo vµo lßng ®éc gi¶ niÒm hy väng, dï lµ mét thø hy
väng kh¾c kho¶i, hy väng trong ®au ®ín. §äc nh÷ng c©u cuèi cña Sa hµnh ®o¶n ca, ta
chît nhËn ra tÝnh biÖn chøng cña çi thêng ®îc gäi lµ "cïng t¾c biÕn". Ch¼ng ph¶i ngÉu
nhiªn mµ t¸c gi¶ sö dông ë ®©y mét ®iÓn cè lÊy tõ HËu H¸n th nãi vÒ viÖc Ph¸p Ch©n
tá ý kiªn quyÕt kh«ng nhËn lêi ra lµm quan (Ph¸p Ch©n b¶o víi viªn Th¸i thó ®· mêi
m×nh r»ng : "NÕu «ng cø b¾t t«i ra lµm quan th× t«i sÏ ®i ë Èn ë phÝa b¾c nói B¾c
hoÆc ë phÝa nam nói Nam"). H×nh nh tõ s©u trong suy nghÜ cña nh©n vËt tr÷ t×nh,
mét lùa chän ®· xuÊt hiÖn. V× míi manh nha nªn nã buéc ph¶i nÊp díi h×nh thøc mîn lêi
ngêi xa. TÊt nhiªn, nh©n vËt tr÷ t×nh còng ®· ý thøc ®îc nh÷ng thö th¸ch lín kh¸c ®ang
®ãn chê phÝa tríc, mét khi m×nh ®i theo lùa chän míi, bëi kh«ng cã g× yªn b×nh ë phÝa
b¾c nói B¾c còng nh ë phÝa nam nói Nam. Nói mu«n trïng, sãng mu«n ®ît ®· gi¨ng s½n
®Ó ®îi ngêi, nh mét sù trªu gan, mét sù th¸ch thøc lßng kiªn nhÉn. Tõ çch hiÓu nh trªn
vÒ çc c©u 14, 15, ta thÊy c©u th¬ kÕt kh«ng h¼n lµ c©u thÓ hiÖn sù dïng d»ng, ph©n
81
v©n cha quyÕt ®Þnh bÒ nµo cña kÎ ®ang ®i vµ ®ang sa lÇy trªn çt. Sù thùc, nã mang
©m hëng cña mét lêi thóc dôc. Nh©n vËt tr÷ t×nh tù dôc m×nh, tù khuyÕn khÝch m×nh.
Cã thÓ anh cha ®Þnh ®îc râ rµng con ®êng míi cÇn ®i, nhng anh biÕt, tríc hÕt, con ®-
êng "ghª sî" th× ph¶i tõ bá. ViÖc nh©n vËt tr÷ t×nh mét lÇn n÷a tù ®èi tîng ho¸ b¶n th©n
b»ng tõ qu©n (nh ë c©u thø 5 cña bµi th¬) chÝnh cã t¸c dông thÓ hiÖn sù thóc dôc ®ã.
§äc Sa hµnh ®o¶n ca, ta thÊy hiÖn lªn rÊt trung thùc ch©n dung tinh thÇn cña
mét nhµ th¬, mét trÝ thøc lín "kh«ng biÕt ngñ", kh«ng chÞu "häc phÐp ngñ", kh«ng chÞu
hoµ m×nh vµo ®¸m ngêi say v« sè nh¾m m¾t tríc thùc tr¹ng bi ®¸t cña cuéc ®êi (®i hÕt
bµi th¬, ta míi ph¸t hiÖn ra nghÜa nµy n÷a cña c©u Qu©n bÊt häc tiªn gia mÜ thuþ «ng,
ngoµi nghÜa ®· ®îc ph©n tÝch ë phÇn ®Çu bµi viÕt). Do bÊt hoµ víi çi x· héi phµm
tôc tiÒm Èn nhiÒu nguy c¬ suy tho¸i vµ do kh«ng tù tho¶ m·n, con ngêi ®ã lu«n b¨n
kho¨n tra vÊn chÝnh m×nh vÒ ý nghÜa cuéc ®êi, vÒ tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n ®èi víi
x· héi. Sù tra vÊn ®ã ®¹t tíi møc ®é r¸o riÕt, gÇn gièng nh sù truy bøc, kh«ng cho phÐp
nhµ th¬ l¶ng tr¸nh ®i ®©u. T×nh tr¹ng "cïng ®å" mµ «ng l©m vµo kh«ng thuÇn tuý cã
nguyªn nh©n kh¸ch quan mµ cßn cã nguyªn nh©n chñ quan n÷a. ¢m hëng bi kÞch dÜ
nhiªn ®· bao trïm bµi th¬, nhng hiÖu qu¶ mµ nã mang l¹i th× cã ý nghÜa tÝch cùc. §éc
gi¶ cã thÓ qua ®ã cã thªm lßng tin vµo phÈm h¹nh, dòng khÝ cña con ngêi. Dï gÆp bao
th¸ch thøc lín trong ®êi sèng, nã vÉn tån t¹i, vÉn sèng m¹nh mÏ ®Ó kh¼ng ®Þnh vµ b¶o
vÖ nh÷ng lÝ tëng nh©n v¨n cao ®Ñp.
Nh trªn cã nãi, bµi ca ng¾n nhng ý nghÜa th× cã thÓ v« h¹n. Qu©n hå vi hå sa th-
îng lËp ? C©u hái mµ nhµ th¬ Cao B¸ Qu¸t tù ®Æt cho m×nh, tõ thÕ kû XIX, giê ®©y
®ang ®îc ®Æt l¹i tríc l¬ng t©m cña mäi ®éc gi¶. Mét c©u hái vÉn cßn ®Çy tÝnh thêi
sù !
20-5-2007
82
Mét mïa thu riªng cña NguyÔn KhuyÕn
trong Thu vÞnh
§iÒu sÏ ®Ò cËp ë bµi viÕt nµy kh«ng ph¶i lµ vÎ ®Æc s¾c cña bøc tranh thiªn
nhiªn mïa thu ®îc häa bëi ngßi bót thÇn t×nh NguyÔn KhuyÕn. §µnh r»ng ngêi ta cã thÓ
t×m thÊy ë Thu vÞnh nhiÒu chi tiÕt gîi c¶m, "chÝnh x¸c", "®iÓn h×nh" vÒ mét mïa thu
cña "quª h¬ng lµng c¶nh ViÖt Nam", nhng cã lÏ gi¸ trÞ thùc cña nã n»m ®©u ®ã s©u
h¬n, lµ mét çi g× ®ã kh¸c h¬n.
B. Kh¬-ri-xti-an-xen (B. Khristiansen), nhµ nghiªn cøu nghÖ thuËt ngêi Na Uy
trong TriÕt häc nghÖ thuËt ®· x¸c ®Þnh : "môc ®Ých miªu t¶ sù vËt trong nghÖ thuËt
kh«ng ph¶i lµ h×nh tîng c¶m tÝnh vÒ kh¸ch thÓ, mµ lµ Ên tîng phi h×nh tîng vÒ vËt
thÓ". Theo sù chØ dÉn cña luËn ®iÓm nµy, ta h·y thö ®i t×m çi "Ên tîng phi h×nh tîng
vÒ vËt thÓ" cña NguyÔn KhuyÕn, trªn c¬ së ph©n tÝch sù lùa chän, s¾p xÕp vµ ®èi xö
cña nhµ th¬ ®èi víi çc "tµi liÖu hiÖn thùc".
Trong thùc tÕ, sù tån t¹i mang tÝnh ç biÖt cña mét sù vËt ®îc x¸c ®Þnh b»ng v«
sè dÊu hiÖu. Tuy nhiªn, khi t¸i t¹o "khu«n mÆt" cña sù vËt trong nghÖ thuËt, ngêi ta
kh«ng thÓ liÖt kª hÕt çc dÊu hiÖu cña nã. §iÒu ®· thÊy trong thi ph¸p v¨n häc cæ ®iÓn
lµ h×nh nh chØ mét sè dÊu hiÖu mang ý nghÜa ®Æc trng nhÊt (theo sù x¸c nhËn cña ý
thøc v¨n häc mét thêi) míi ®ñ thÈm quyÒn ®i vµo nghÖ thuËt. HÔ cø mçi lÇn nãi vÒ
cïng mét ®èi tîng, çc nghÖ sÜ kh«ng quªn dÉn l¹i nh÷ng dÊu hiÖu kia nh»m g©y cho
ngêi ®äc mét c¶m gi¸c quen (tøc lµ t¹o tiÒn ®Ò cho sù ®ång c¶m) tríc khi dÉn hä ®i s©u
h¬n vµo thÕ giíi huyÒn diÖu cña nghÖ thuËt.
NguyÔn KhuyÕn còng thÕ. Muèn g× th× ë trong Thu vÞnh, «ng còng kh«ng thÓ
kh«ng nãi ®Õn nh÷ng c¶nh s¾c riªng biÖt cña mïa thu theo "trÝ nhí" cña mäi ngêi. Qu¶
83
«ng ®· ®a vµo bµi th¬ nh÷ng chi tiÕt quen thuéc, hay nãi ®óng h¬n lµ nh÷ng chi tiÕt dÔ
kh¬i ®éng m¹ch liªn tëng cña ®éc gi¶ vÒ mét biÓu tîng ®· ®îc chÊp nhËn cña mïa thu
®ång b»ng B¾c Bé : cã trêi xanh cao, cã giã nhÑ, cã níc biÕc, cã tr¨ng s¸ng, cã hoa bê
dËu, cã tiÕng ngçng lng trêi. NÕu chia çc chi tiÕt nµy thµnh tõng nhãm lo¹i, ta cã thÓ
biÓu d¬ng nhµ th¬ ®· tinh tuyÓn vµo ®©y ®ñ c¶ h×nh nÐt, mµu s¾c, thanh ©m, cã
c¶nh thu l¹i cã c¶ t×nh thu n÷a. Song, ®©y cha ph¶i lµ phÇn s¸ng t¹o ®Ých thùc cña
NguyÔn KhuyÕn. Riªng nh÷ng yÕu tè quen cha ®ñ lµm nªn søc hót cña h×nh tîng nghÖ
thuËt.
Thùc ra, khi vËn dông nh÷ng thi liÖu mu«n ®êi ®Ó lµm nªn bµi th¬ cña m×nh,
NguyÔn KhuyÕn ®· bao phñ chóng b»ng mét kh«ng khÝ l¹, kh«ng thÊy cã ë th¬ mïa thu
cña ai tríc còng nh sau ®ã. Xin ®õng nghÜ "kh«ng khÝ" ë ®©y lµ kh«ng khÝ tù cã cña
c¶nh vËt mµ nhµ th¬ cø tù nhiªn ®a vµo. LiÖu cã ph¶i ai còng gièng NguyÔn KhuyÕn
ch¨ng, khi víi trêi thu, ¸m ¶nh «ng nhÊt l¹i lµ çi mµu xanh ng¾t vµ ®é s©u kh«ng cïng
(mÊy tÇng cao) ; víi giã thu, ®ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®éng t¸c ®a lít râ rÖt mµ lµ çi g×
nh nçi niÒm kh«ng gi¶i tá hÕt (h¾t hiu) ; víi níc thu, ®¸ng nhí h¬n l¹i lµ çi mµu h ¶o nh
cã nh kh«ng ; råi tiÕng ngçng kªu mµ ©m thanh kh«ng ®îc ghi nhËn b»ng nh÷ng nÐt
thËt riªng ; råi chïm hoa tríc giËu nãi hoa mµ ch¼ng thÊy hoa ®©u c¶. V©ng, t¹i sao trêi
l¹i ch¼ng lµ trêi cña m©y vÈn tõng kh«ng, t¹i sao giã l¹i ch¼ng lµ nh÷ng luång run rÈy
rung rinh l¸, t¹i sao hoa l¹i ch¼ng lµ hoa cóc vµng lng dËu nh trong th¬ Xu©n DiÖu sau
nµy ? Qu¶ NguyÔn KhuyÕn ®· cã ý chän vµ tËp hîp l¹i tõ çc vÎ thu quen nh÷ng yÕu tè
kh¶ dÜ gîi lªn ®îc vÎ huyÒn hå s¬ng khãi vµ çi kh«ng khÝ m«ng lung bÊt ®Þnh rÊt
thÝch hîp víi nh÷ng hoµi niÖm xa x¨m, vµ nhÊt ®Þnh sù lùa chän - tËp hîp nµy cã gèc
nguån tõ mét t©m tr¹ng còng cã nhiÒu nÐt ®Æc biÖt.
Cha véi nãi ®Õn "t©m tr¹ng ®Æc biÖt" cña NguyÔn KhuyÕn, ta h·y b»ng çi hån
nhiªn cña lèi ®äc "Ên tîng" kiÓm nghiÖm l¹i xem cã ph¶i çi ®¸ng nãi h¬n hÕt trong bµi
th¬ lµ nh÷ng nÐt miªu t¶ sinh ®éng vÒ mïa thu hay kh«ng ?
§äc suèt 8 c©u cña bµi th¬, ta kh«ng c¶m thÊy ë t¸c gi¶ cã mét sù g¾ng c«ng nµo
trong viÖc ghi nhËn vµ t¸i hiÖn c¶nh s¾c. ¤ng h×nh nh kh«ng ph©n tÝch thiªn nhiªn, vµ
do ®Ó ngá cöa t©m hån cho ngo¹i c¶nh trµn vµo, «ng ®· hoµ lÉn vµo nã, nhÊt thÓ ho¸
víi nã bao giê kh«ng biÕt. NÕu kh«ng thÕ, h¼n ba ch÷ mÊy tÇng cao ®· biÕn thµnh
mét sù nghi vÊn, h¼n nhµ th¬ ®· kh«ng nh×n lµn níc kia víi d¸ng vÎ ¬ hê nh vËy, nh×n
84
mµ nh kh«ng nh×n, nh ngåi m¬ mµng, ch¼ng cÇn t×m hiÓu thªm ®Ó ph©n ®Þnh xem
®èi tîng tríc mÆt thùc chÊt lµ çi g×. §iÒu nµy thËt kh¸c víi nhµ th¬ thuéc thÕ hÖ con
ch¸u «ng lµ Xu©n DiÖu. Trong nh÷ng bµi th¬ thu cña m×nh, Xu©n DiÖu hay nªu th¼ng
ra nh÷ng nhËn xÐt: H v« bãng khãi trªn ®Çu h¹nh; M¬ hå trong mét tiÕng chim qua;
KhÝ trêi u uÊt hËn chia ly. Qua nh÷ng nhËn xÐt ®ã, ta thÊy râ ranh giíi tån t¹i cña hai
®èi tîng vµ thiªn nhiªn mïa thu lµ môc tiªu chiÕm lÜnh cña nhµ th¬ (lóc nµy, ph©n tÝch
th¬ Xu©n DiÖu sÏ lµ viÖc ph©n tÝch sù chiÕm lÜnh kia, bao hµm nh÷ng çi gäi lµ môc
®Ých chiÕm lÜnh, kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh, ý nghÜa cña sù chiÕm lÜnh). Trë l¹i víi
NguyÔn KhuyÕn, ta kh«ng thÊy trong Thu vÞnh kho¶ng çch gi÷a nhµ th¬ vµ mïa thu. §·
kh«ng cã kho¶ng çch th× lµm g× cã sù t¶ c¶nh thùc thô theo çch hiÓu th«ng thêng hay
nhiÒu l¾m th× sù t¶ c¶nh còng chØ cã mét ý nghÜa thø yÕu. ý thøc ®îc vÊn ®Ò nh vËy,
tÊt ta sÏ lý gi¶i ®îc çi cã vÎ khã lý gi¶i trong liªn th¬ thø ba :
MÊy chïm tríc dËu hoa n¨m ngo¸i
Mét tiÕng trªn kh«ng ngçng níc nµo
§i theo çi "®µ th¬" ®îc t¹o bëi nh÷ng c©u tríc ®ã, ®Õn ®©y, ngêi ®äc dêng nh
bÞ "vÊp" tríc hoa n¨m ngo¸i vµ ngçng níc nµo - hai kh¸i niÖm h¬n lµ hai h×nh ¶nh. NÕu
xem çc chi tiÕt trong hai c©u th¬ nµy lµ t¶ thùc tuÇn tuý th× kh«ng ®óng. Nhng b»ng
lßng víi ý nghÜ cho r»ng ®ã lµ nh÷ng c¶nh s¾c, nh÷ng tiÕng ®éng ®îc khóc x¹ qua çi
nh×n, çch nghe ®Æc biÖt cña mét t©m tr¹ng th× còng cha ph¶i ®· ®i tËn cïng vÊn ®Ò.
Dï lµ "chôp ¶nh" hay "t¸i t¹o" th× sù vËt ®îc nh¾c tíi ph¶i cã mét h×nh thøc x¸c ®Þnh.
§»ng nµy, chïm... hoa n¨m ngo¸i, tiÕng... ngçng níc nµo cßn qu¸ thiÕu nh÷ng tiÒn ®Ò cã
thÓ gióp cho ngêi ®äc x©y dùng ®îc Ên tîng hoµn chØnh vÒ sù vËt. Kh«ng, ®©y kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng nÐt ph¸c häa th«ng thêng vÒ khung c¶nh thiªn nhiªn mµ lµ nh÷ng nÐt ¸m
gîi vÒ mét tr¹ng th¸i t×nh c¶m. Cã thÓ khi viÕt hai c©u th¬ nµy, nhµ th¬ ®· nhí tíi SÇm
Tham (§×nh thô bÊt tri nh©n khø tËn/ Xu©n lai hoµn ph¸t cùu thêi hoa) vµ V¬ng Bét
(Nh©n t×nh dÜ yÕm Nam Trung khæ/ Hång nh¹n na tßng B¾c ®Þa lai ?). NÕu ®· tõng
biÕt ®Õn çc nhµ th¬ Êy qua çc c©u th¬ Êy, ta sÏ dÔ dµng nhËp ®îc vµo t©m tr¹ng
thÉn thê, b©ng kh©ng, l¬ löng rÊt khã t¶ cña NguyÔn KhuyÕn - çi t©m tr¹ng n¶y sinh
lóc chñ thÓ tù ®¸nh mÊt ý niÖm vÒ thêi gian thùc tÕ, kh«ng cßn biÕt m×nh ®ang
"®øng" ë kho¶ng nµo trong dßng thêi gian chuyÓn lu v« tËn. Hai c©u 5, 6 ®· ®îc viÕt
theo có ph¸p ®éc lËp rÊt ®Æc thï cña th¬ cæ ®iÓn. Kho¶ng trèng tån t¹i gi÷a çc ý tîng
85
®· khiÕn cho tõng ý tîng ph¸t x¹ nh÷ng ý nghÜa riªng phong phó vµ còng khiÕn cho sù
liªn kÕt ý nghÜa gi÷a çc ý tîng trë nªn ®a chiÒu h¬n. Khi ®äc hai c©u th¬ nµy, ta cã thÓ
®i theo m« h×nh ng¾t nhÞp 4/3 quen thuéc, nhng còng hoµn toµn cã thÓ ®i theo m«
h×nh ng¾t nhÞp sau : MÊy chïm... tríc dËu... hoa... n¨m ngo¸i/ Mét tiÕng... trªn kh«ng...
ngçng... níc nµo. Víi çch ®äc nµy, ta mÆc nhiªn thõa nhËn r»ng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i
xem n¨m ngo¸i lµ ®Þnh ng÷ cña hoa vµ níc nµo lµ ®Þnh ng÷ cña ngçng. Còng vËy,
kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nghÜ r»ng t¸c gi¶ ®· sö dông thñ ph¸p ®¶o trang khi ®Æt tríc dËu
sau mÊy chïm vµ trªn kh«ng sau mét tiÕng, cè ý ph¸ vì trËt tù tù nhiªn cña çch diÔn ®¹t
th«ng thêng: mÊy chïm hoa vµ mét tiÕng ngçng... §«i khi, sù gß bã trong çch ®äc vµ
®Æc biÖt lµ sù thiÕu chó ý ®Õn có ph¸p ®éc lËp cïng ng«n ng÷ ý tîng cña t¸c phÈm cã
thÓ khiÕn ngêi nghiªn cøu ®a ra nh÷ng gi¶i thÝch khiªn cìng vÒ ý nghÜa çc c©u th¬.
Ai lµ ngêi träng logic h×nh thøc, ®äc bµi th¬ h¼n sÏ nhËn ra cã mét çi g× ®ã
kh«ng thËt t¬ng øng gi÷a çc c©u th¬ trong mét liªn th¬ (®Æc biÖt lµ hai liªn gi÷a). NÕu
Níc biÕc tr«ng nh tõng khãi phñ xem ra gièng nh viÖc m« t¶ kh¸ch quan th× ®Õn Song
tha ®Ó mÆc bãng tr¨ng vµo, c©u th¬ l¹i thiªn vÒ nãi lªn nh÷ng ®éng th¸i cña chñ thÓ
s¸ng t¹o. Còng thÕ, c©u MÊy chïm tríc dËu hoa n¨m ngo¸i nh ®ang chØ cho ngêi ®äc
thÊy çi g× ë phÝa tríc, ë bªn ngoµi nhµ th¬, th× tho¾t sang Mét tiÕng trªn kh«ng ngçng
níc nµo, ngêi ®äc l¹i bÞ híng theo nh÷ng nçi b¨n kho¨n ®ang diÔn ra trong t©m tëng.
Ph¸t hiÖn ra c¬ chÕ t¹o nªn sù vËn hµnh cña chØnh thÓ bµi th¬ nh ®· nãi ë trªn, ta
bçng thÊy vÊn ®Ò trë nªn dÔ hiÓu h¬n. Th× ra, bµi th¬ ®· ®i theo l« gÝch biÓu hiÖn
t©m tr¹ng h¬n lµ logic t¶ c¶nh dùa trªn thi ®Ò vÞnh mïa thu (cã ngêi hiÓu Thu vÞnh lµ
Lµm th¬ mïa thu), dï r»ng gi÷a biÓu hiÖn t©m tr¹ng vµ t¶ c¶nh cã mèi quan hÖ thèng
nhÊt. Khi cÇn, t¸c gi¶ gi¶n lîc nh÷ng chi tiÕt miªu t¶ xuèng møc tèi thiÓu ®Ó tiÕng nãi
cña néi t©m næi lªn trùc tiÕp h¬n. §©y kh«ng h¼n lµ chuyÖn tu©n thñ luËt th¬ (trong bè
côc mét bµi luËt thi, liªn thø ba thêng ®îc dµnh ®Ó luËn), mµ lµ chuyÖn ngay trong
®Þnh híng s¸ng t¹o ban ®Çu, t¸c gi¶ ®· muèn ®Ó dßng th¬ tù nã "lÆng chuåi" vµo çi
th¨m th¼m cña khung trêi hoµi niÖm.
Tuy nhiªn, kÓ còng thËt khã x¸c ®Þnh h¹t nh©n cña t©m tr¹ng nhµ th¬, nÕu ta
kh«ng nh×n xuèng hai c©u cuèi :
Nh©n høng còng võa toan cÊt bót
NghÜ ra l¹i thÑn víi «ng §µo.
86
Thùc ra, thÑn víi «ng §µo cha ph¶i lµ t©m tr¹ng theo nghÜa hiÖn ®¹i cña tõ nµy.
Nã chØ lµ mét dÊu hiÖu (dï lµ dÊu hiÖu ®¸ng tin cËy) gióp ta hiÓu ra t©m tr¹ng thùc
cña nhµ th¬. §äc Thu vÞnh trong mèi liªn hÖ chØnh thÓ víi toµn bé th¬ NguyÔn
KhuyÕn, h¼n ta sÏ t×m ®îc lý do cña nçi thÑn mµ lÇn nµy t¸c gi¶ ®· nh¾c l¹i. Tuy vËy,
còng kh«ng nªn lo¹i trõ kh¶ n¨ng thÑn chØ lµ mét çch nãi Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt íc
lÖ. Còng nh çc tõ sÇu, hËn, bi, phÉn, tõ tu (hay thÑn) trong th¬ trung ®¹i cã mét hµm
nghÜa rÊt kh¸i qu¸t. Qu¶ thùc NguyÔn KhuyÕn ®ang tù chØ ra bÒ kÐm cái cña m×nh
trong mèi liªn hÖ ®èi s¸nh víi ngêi xa, nhng ®iÒu ®¸ng nãi kh«ng n»m ë sù so s¸nh vÒ
mét ph¬ng diÖn nµo ®ã cô thÓ mµ n»m ë tr¹ng th¸i day døt, bÊt æn thêng trùc lµm nÒn
cho sù so s¸nh ®ã.
§Æt bµi th¬ vµo hoµn c¶nh ra ®êi cña nã, ta sÏ thÊy râ h¬n c¨n nguyªn x· héi vµ
thÈm mü cña t©m tr¹ng nµy ë NguyÔn KhuyÕn. §©y kh«ng hoµn toµn lµ çi høng th¬
mu«n ®êi cña çc vÞ tao nh©n mÆc kh¸ch tríc nh÷ng vÎ ®Ñp thiªn nhiªn. ChÝnh v× thÕ,
l¾ng cho kü, ta sÏ nghe ra mét çi g× nh lµ c¶m gi¸c c« ®¬n to¸t lªn tõ çi trêi thu Êy, tõ
cÇn tróc l¬ ph¬, tõ lµn níc, tõ song tha Êy... Trêi thu th× cø muèn më ra, cao thªm ®Ó
«m trïm lÊy v¹n vËt, mµ sao ngêi ®äc l¹i cø cã Ên tîng nã ®ang bÞ thu hÑp vµo mét câi
riªng, xa v¾ng. Nã ®Ñp nhng l¹c lâng, vµ çi l¹c lâng nµy khiÕn ta xiÕt bao xóc ®éng. §ã
lµ çi "l¹c lâng" cña ký øc qu¸ s©u, cña th¸i ®é muèn b¬i ngîc dßng ®êi t×m vÒ nh÷ng gi¸
trÞ tinh thÇn d©n téc ®· mÊt, cña mét sù tån t¹i "nghÔnh ng·ng" (®¾p tai ngo¶nh mÆt
lµm ng¬) gi÷a mu«n nÐt ngang ngöa, x« bå ®¸ng giËn, ®¸ng khãc trong cuéc ®êi.
Nh vËy, trong Thu vÞnh, NguyÔn KhuyÕn ®· dùng lªn c¶ mét kh«ng khÝ cña
t©m tr¹ng «ng, phæ niÒm thao thøc cña «ng vµo tõng nÐt thu quen ®Ó lµm sèng l¹i nã,
t¸i t¹o nã, cèng hiÕn cho ®éc gi¶ mét mïa thu riªng - mïa thu hoµi niÖm cña con ngêi lu«n
g¾n ®êi m×nh víi nh÷ng ®îc mÊt trong sè phËn d©n téc.
12-1990
87
câi thanh khiÕt trong Thu ®iÕu
cña nguyÔn khuyÕn
NguyÔn KhuyÕn cã nhiÒu bµi th¬ viÕt vÒ mïa thu, c¶ ch÷ H¸n lÉn ch÷ n«m. §îc
truyÒn tông réng r·i nhÊt vµ ®îc t«n xng kiÖt t¸c chÝnh lµ chïm th¬ n«m gåm ba bµi :
Tu ®iÕu, Thu Èm vµ Thu vÞnh. Thµnh c«ng víi mét bµi ë mét ®Ò tµi ®· khã, huèng chi
l¹i nhiÒu bµi. Nhng ®iÒu tëng nh kh«ng thÓ kia cã vÎ ®· ®îc NguyÔn KhuyÕn vît qua
mét çch kh¸ nhÑ nhµng. Râ rµng, thi nh©n cã mét vèn dù tr÷ nh÷ng Ên tîng vµ c¶m gi¸c
vÒ mïa thu hÕt søc phong phó. §»ng sau ®ã lµ tµi th¬ n«m tuyÖt ®Ønh vµ sù g¾n bã
s©u nÆng cña «ng víi ®ång ®Êt quª h¬ng, víi nh÷ng g× lµm nªn hån cèt cña nã (ë chïm
th¬ n«m nµy, nhµ th¬ kh«ng hoµn toµn viÕt theo bót ph¸p íc lÖ vµ kh«ng cËy nhê g×
vµo nh÷ng thi liÖu ®· ®«ng cøng trong nhiÒu s¸ng t¸c xa). Mét ®iÒu quyÕt ®Þnh kh¸c
lµ sù trµn ®Çy cña bÇu t©m sù – t©m sù nãi mÊy còng kh«ng v¬i, lu«n ®îc phãng chiÕu
ra c¶nh vËt, khiÕn nhµ th¬ nh×n vµo ®©u còng thÊy nh÷ng ®iÒu cÇn nãi, nghÜa lµ
nh×n vµo ®©u còng thÊy th¬, còng cã thÓ b¾t ®îc th¬.
Trong ba bµi, Thu vÞnh thÓ hiÖn tham väng bao qu¸t vÒ ®èi tîng râ h¬n c¶, dï nã
kh«ng thiÕu nh÷ng ph¸t hiÖn rÊt cô thÓ, tinh tÕ vÒ c¶nh s¾c. ë hai bµi cßn l¹i, t¸c gi¶ tù
khu«n m×nh vµo nh÷ng ®Ò tµi hÑp h¬n n÷a trong çi ®Ò tµi lín kia. Víi Thu Èm, nhµ
th¬ thÝch thó ng¾m nh×n c¶nh s¾c vµ lµm th¬ tõ t©m thÕ vµ tr¹ng th¸i thÓ chÊt cña kÎ
®îc gi¶ ®Þnh lµ ®ang say. Díi con m¾t cña "®èi tîng" nµy, tÊt c¶ bçng trë nªn lße nhße
mét çch ¶o diÖu. Cßn víi Thu ®iÕu, ®iÒu nhµ th¬ quan t©m thÓ hiÖn l¹i lµ nh÷ng g×
liªn quan chuyÖn c©u ç - c¶ biÓu hiÖn bÒ ngoµi lÉn yÕu tè tinh thÇn hµm chøa cña nã
88
(tøc lµ yÕu tè cã thÓ ®îc h×nh dung nh mét phÐp øng xö cña nhµ nho tríc thêi cuéc). Ho¸
ra mét ®Ò tµi tëng rÊt n«m na, th«ng tôc l¹i còng chan chøa ý th¬ vµ gîi v« h¹n nh÷ng suy
t vÒ cuéc ®êi.
NhiÒu tµi liÖu nghiªn cøu vÒ thi ph¸p th¬ ViÖt Nam vÉn thêng xem Thu ®iÕu
nh mét vÝ dô ®iÓn h×nh cña thÓ th¬ thÊt ng«n b¸t có §êng luËt (thÓ b»ng), xÐt theo
®ßi hái khe kh¾t cña luËt th¬. §èi chiÕu víi m« h×nh chuÈn vÒ thanh ®iÖu, ta thÊy chØ
cã ba tiÕng trong bµi r¬i vµo biÖt lÖ nhÊt tam ngò bÊt luËn lµ l¸ ë c©u 4, l¬ ë c©u 5 vµ
ç ë c©u 8. DÜ nhiªn, ®©y lµ ®iÒu ®îc phÐp. Çc ph¬ng diÖn kh¸c nh niªm, ®èi ®îc
tu©n thñ nghiªm chØnh. Bµi th¬ còng ®¶m b¶o ®îc tÝnh nhÊt khÝ. Tõ nhan ®Ò ®Õn
mäi chi tiÕt miªu t¶ ®Òu trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp lµm râ chuyÖn Thu ®iÕu, dï c©u ç cã
thÓ chØ lµ chuyÖn h×nh thøc. Míi ®äc ®Õn hai c©u thõa ®Ò vµ ph¸ ®Ò, ngêi ®äc ®·
thÊy ngay çi c¶nh ®îc b¸o hiÖu tõ tªn gäi t¸c phÈm : cã ao, cã thu (hîp l¹i thµnh ao thu),
cã níc trong veo, cã chiÕc thuyÒn c©u nhá. Çc c©u tiÕp theo cña bµi ®Òu ®îc tæ chøc
xoay chung quanh "trôc" nµy. Nãi cho cïng, ®©y chØ lµ mét vÊn ®Ò thuéc kÜ thuËt
lµm th¬ mµ bÊt cø ai cã kinh nghiÖm s¸ng t¸c vµ dåi dµo vèn quan s¸t ®Òu dÔ dµng vît
qua, cha nãi g× ®Õn bËc thÇy NguyÔn KhuyÕn. Gi¸ trÞ cña bµi th¬, nh vËy, ph¶i ®îc
thÈm ®Þnh dùa vµo nh÷ng ®iÒu c¬ b¶n h¬n.
Khi mÖnh danh NguyÔn KhuyÕn lµ nhµ th¬ cña quª h¬ng lµng c¶nh ViÖt Nam,
Xu©n DiÖu tríc hÕt nh×n s¸ng t¸c cña thi hµo (trong ®ã cã Thu ®iÕu) nh nh÷ng t liÖu
x¸c thùc, sèng ®éng vÒ mét m«i trêng sèng, hoµn c¶nh sèng. §iÒu nµy dÜ nhiªn lµ cã c¬
së, bëi ®i vµo bµi th¬, tho¹t tiªn ta ®îc ®¾m m×nh vµo mét kh«ng gian thu cã tÝnh ®Æc
trng cña n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé, cô thÓ lµ h¬n n÷a lµ kh«ng gian thu cña vïng
®ång chiªm tròng, quª t¸c gi¶. Sù giµu cã nh÷ng h×nh ¶nh, chi tiÕt gîi t¶ ®Çy tÝnh hiÖn
thùc trong bµi ®· t¹o cho ®éc gi¶ ¶o gi¸c ®ã.
§äc Thu ®iÕu, ta kh«ng thÊy nh÷ng sù t¬ng ph¶n d÷ déi nh trong bµi Thu høng
(C¶m xóc mïa thu) cña §ç Phñ, vèn rÊt phï hîp víi ®èi tîng miªu t¶ lµ mïa thu vïng thîng lu
s«ng Trêng Giang thuéc miÒn «n ®íi, l¹i còng rÊt phï hîp t©m sù trÇm uÊt, bi th¬ng mµ
vÞ thi th¸nh muèn biÓu lé. ë ®©y, tÊt c¶ çc sù vËt ®îc nh¾c tíi ®Òu xøng hîp víi nhau,
nh tu©n theo mét trËt tù, mét quan hÖ nh©n qu¶ "tiÒn ®Þnh" : ao thu nhá nªn thuyÒn
c©u bÐ ; giã nhÑ nªn sãng gîn tÝ ; trêi xanh nªn níc thªm trong ; kh¸ch v¾ng teo nªn ngêi
ngåi c©u còng trÇm ng©m yªn lÆng ; ®Æc biÖt çc m¶ng mµu xanh cña níc, cña tre tróc
89
thËt hoµ hîp víi mµu xanh cña bÇu trêi. Xu©n DiÖu cã viÕt : "Çi thó vÞ cña bµi Thu
®iÕu lµ ë çc ®iÖu xanh, xanh ao, xanh bê, xanh sãng, xanh tre, xanh trêi, xanh bÌo, cã
mét mµu vµng ®©m ngang cña chiÕc l¸ thu r¬i…"2. NhËn xÐt trªn ®îc ®a ra tõ gãc nh×n
cña héi ho¹. §óng lµ gam mµu xanh ®· ®îc NguyÔn KhuyÕn dïng rÊt ®¾t khi t¸i hiÖn
hoµ s¾c chñ ®¹o cña c¶nh thu miÒn nhiÖt ®íi níc ta (ë ®©y cha nãi tíi ý nghÜa cña gam
mµu xanh nh biÓu trng cña mét t©m hån ViÖt thuÇn hËu, a sù nhÑ nhµng, tÜnh m¹c, yªn
b×nh).
Trong vµ tÜnh lµ ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cña c¶nh vËt ®îc miªu t¶ trong bµi.
Ao níc trong tëng cã thÓ nh×n thÊu ®¸y (trong veo). Sãng biªng biÕc ph¶n chiÕu mµu
c©y, mµu trêi. Trêi Ýt m©y nªn cµng næi bËt mµu xanh ng¾t (xanh ë ®©y còng cã
nghÜa lµ trong, ch¼ng thÕ mµ ta hay nãi lµ trêi xanh trong). §ã lµ nh÷ng çi thuéc ph¹m
trï trong. Cßn ®©y lµ tÜnh : mÆt ao lÆng, l¹nh lÏo (çi l¹nh trong trêng hîp nµy ®i sãng
®«i víi çi lÆng nh mét tÊt yÕu) ; sãng h¬i gîn (gîn tÝ) ; giã sÏ (khÏ) ®a l¸ vµng ; kh¸ch
v¾ng teo ; tiÕng ç ®íp bãng nghe m¬ hå nh cã nh kh«ng (çi ®éng cña tiÕng ç ®íp bãng
cµng lµm næi bËt çi tÜnh chung cña c¶nh). ë ®©y, trong song hµnh víi tÜnh : cµng
trong l¹i cµng tÜnh, cµng tÜnh l¹i cµng trong.
Lµ ngêi ViÖt Nam, ®Õn víi Thu ®iÕu, ta dÔ nhËn ra tõ nh÷ng g× ®îc miªu t¶
mét vÎ th©n quen, gÇn gòi rÊt ®Æc biÖt. Ên tîng vÒ sù th©n quen, gÇn gòi nµy thùc ra
®Çy tÝnh chñ quan, bëi kh«ng ph¶i ngêi ®äc nµo còng ®· tõng ®îc thÊy, ®îc sèng trong
c¶nh thu t¬ng tù. RÊt cã thÓ nã ®îc h×nh thµnh tõ sù tiÕp xóc víi vÎ gi¶n dÞ cña lêi th¬,
tõ qu¸ tr×nh t¬ng t¸c gi÷a kÝ øc céng ®ång n»m s©u díi ®¸y t©m linh ®éc gi¶ víi çi ®·
®îc vÏ ra díi nÐt bót giµu tÝnh t¹o h×nh, thÊm ®îm t×nh c¶m tr×u mÕn cña NguyÔn
KhuyÕn.
Nhng ®i vµo mét bµi th¬ tr÷ t×nh, ®iÒu quan träng nhÊt lµ ph¶i nh×n thÊu çi c¬
chÕ t©m hån ®· chi phèi sù t¶, kÓ cña t¸c gi¶. Thùc ra, ngay khi tëng chØ tiÕp xóc víi çi
"thuÇn tuý kh¸ch quan" cña c¶nh chÝnh lµ khi ta ®ang bÞ tr¹ng th¸i néi t©m cña nhµ th¬
to¶ ra v©y bäc vµ dÉn d¾t. Mäi yÕu tè cÊu thµnh bµi th¬ nh tõ ng÷, vÇn, nhÞp, sù ®èi
xøng, hoµ thanh, phèi s¾c… ®Òu ®îc cÊu tróc ho¸ mét çch chÆt chÏ, lµm to¸t lªn mét
kh«ng khÝ tinh thÇn riªng. Ch¼ng h¹n, víi çc tõ l¸y nh l¹nh lÏo, tÎo teo, l¬ löng, ta kh«ng
chØ tëng tîng thÊy d¸ng dÊp hay tr¹ng th¸i kh¸ch quan cña sù vËt mµ cßn hiÓu ®îc nhiÒu
2
Th¬ v¨n NguyÔn KhuyÕn, NXB V¨n häc, 1979, tr. 51
90
®iÒu vÒ t©m sù ngêi viÕt. Tõ l¹nh lÏo kh«ng chØ nãi vÒ khÝ l¹nh to¶ ra tõ mÆt níc cïng
vÎ h¾t hiu cña c¶nh vËt mµ cßn gîi nghÜ ®Õn çi g× nh lµ nçi u uÈn trong lßng nhµ th¬.
Tõ tÎo teo võa miªu t¶ kÝch thíc bÐ tÝ cña chiÕc thuyÒn c©u, l¹i võa gãp phÇn ®a ®Õn
cho ®éc gi¶ ý niÖm : mäi sù vËt (kh«ng riªng g× chiÕc thuyÒn) nh ®ang cè thu m×nh l¹i
®Ó kh«ng lµm ¶nh hëng tíi kh«ng khÝ suy t trÇm mÆc mµ nh©n vËt tr÷ t×nh muèn cã
(trong bµi th¬, t¸c gi¶ ®· tËp hîp çc chi tiÕt miªu t¶ theo trôc däc, gÇn gièng çch çc ho¹
sÜ Trung Hoa xa vÏ mét bøc tranh cã h×nh thøc trô, vµ kh¶ n¨ng gîi h×nh cña vÇn eo ®·
®îc tËn dông mét çch triÖt ®Ó). Cïng víi viÖc vÏ ra h×nh ¶nh ®¸m m©y ®äng l¹i lng
chõng gi÷a tÇng kh«ng, tõ l¬ löng ®· diÔn t¶ tµi t×nh tr¹ng th¸i ph©n th©n hay m¬
mµng cña ngêi ngåi c©u gi÷a ao thu lÆng. Vµ tõ quanh co n÷a, mét mÆt t¹o h×nh ®îc sù
ngo¾t ngoÐo cña ngâ xãm hót s©u vµo mµu xanh rËm rµ cña tre tróc, mÆt kh¸c ®em
®Õn cho ta Ýt nhiÒu liªn tëng vÒ t×nh tr¹ng kh«ng th«ng tho¸t cña nh÷ng ý nghÜ ®ang
lµm t¸c gi¶ ph¶i muén phiÒn.
Nh vËy, song song víi viÖc c¶m thô vÎ ®Ñp t¬i trong nhng cã phÇn qu¹nh quÏ cña
c¶nh vËt, ngêi ®äc ®· thùc sù nhËp ®îc vµo miÒn t©m tr¹ng riªng cña thi nh©n. Bµi th¬
cã thÓ ®· ®îc h×nh thµnh tõ sù céng hëng gi÷a nçi sÇu ñ s½n trong c¶nh vµ niÒm c«
®¬n Èn s©u trong lßng ngêi. Nhng nÕu xÐt bµi th¬ nh kÕt qu¶ cña mét nhu cÇu thæ lé,
ta l¹i thÊy r»ng chÝnh t©m tr¹ng u hoµi lµ yÕu tè thø nhÊt ®· híng nhµ th¬ t×m tíi vµ
biÓu hiÖn chØ nh÷ng çi g× cã thÓ lµm to¸t lªn Ên tîng thanh vµ v¾ng. Dêng nh ph¶i
t×m tíi chóng, nhê chóng, nçi u hoµi kia míi ®îc béc lé mét çch trän vÑn. Nhng v× sao
t¸c gi¶ l¹i cã t©m tr¹ng ®ã ? Ta khã t×m ®îc lêi gi¶i ®¸p nÕu chØ dùa vµo nh÷ng d÷ kiÖn
cã s½n trong bµi. VËy cÇn ph¶i nh×n bµi th¬ nh yÕu tè cÊu tróc cña mét chØnh thÓ lín
h¬n lµ toµn bé s¸ng t¸c cña NguyÔn KhuyÕn, chÝ Ýt còng lµ nh÷ng thi phÈm ®îc «ng
viÕt trong thêi ço quan vÒ ë Èn. NguyÔn KhuyÕn vèn lµ mét vÝ dô tiªu biÓu cho ngêi
nho sÜ thµnh c«ng trªn con ®êng häc vÊn vµ ho¹n lé trong m«i trêng ®µo t¹o cña chÕ ®é
phong kiÕn. Nhng khi «ng ®¹t tíi ®Ønh cao danh väng còng lµ khi ViÖt Nam bíc vµo
mét giai ®o¹n lÞch sö ®Çy bi th¬ng. ChÕ ®é phong kiÕn ®· trë thµnh mét g¸nh nÆng
cña lÞch sö, kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®a d©n téc, ®Êt níc tho¸t khái ho¹ ngo¹i x©m vµ n«
dÞch. HÖ t tëng mµ nhµ th¬ tõng t«n thê ®· trë nªn lçi thêi. Lo¹i h×nh trÝ thøc ®¹i diÖn
cho hÖ t tëng Êy hoµn toµn bã tay tríc nh÷ng ®ßi hái cña thêi cuéc. NguyÔn KhuyÕn ý
thøc ®îc s©u s¾c vÒ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã. ¤ng lu«n c¶m thÊy b¨n kho¨n, bøt røt v×
91
m×nh kh«ng lµm ®îc g× h¬n cho ®Êt níc, kh«ng cã ®ñ dòng khÝ x¶ th©n n¬i mòi tªn
hßn ®¹n nh nhiÒu chÝ sÜ CÇn v¬ng kh¸c. NguyÔn KhuyÕn lu«n thÊy m×nh c« ®éc vµ
sî mäi ngêi kh«ng hiÓu cho m×nh, coi thêng m×nh. §iÒu duy nhÊt «ng cã thÓ lµm lµ tá
th¸i ®é bÊt hîp t¸c víi kÎ thï d©n téc, lui vÒ quª ë Èn nh»m gi÷ g×n tiÕt th¸o, nh©n çch
vµ còng lµ ®Ó quªn ®i nh÷ng d»n vÆt ®ín ®au. Nhng muèn quªn mµ kh«ng quªn ®îc.
H¬n thÕ, t¹i chèn Èn dËt, «ng cø ph¶i h»ng ngµy ®èi diÖn víi mu«n sù phøc t¹p cña cuéc
®êi. Kh«ng ph¶i lµ ®iÒu khã hiÓu khi ta thÊy t©m sù buån vµ day døt lu«n chi phèi s¸ng
t¸c cña NguyÔn KhuyÕn, dï «ng cã viÕt vÒ ®Ò tµi g× ®i n÷a.
§Ó n¾m b¾t ®îc chiÒu s©u ý nghÜa cña mét bµi th¬ nh Thu ®iÕu, viÖc t×m
hiÓu t©m sù NguyÔn KhuyÕn ®· thÓ hiÖn trong toµn bé s¸ng t¸c cña «ng lµ ®iÒu cÇn
thiÕt. Nhng chõng Êy cã lÏ vÉn cha ®ñ. C©u ç hay c©u ç mïa thu cßn tån t¹i trong th¬
ca cæ Trung Quèc vµ ViÖt Nam nh mét ®Ò tµi quen thuéc. Nã cã "tiÕng nãi" riªng vµ cã
nh÷ng quy íc nghÖ thuËt riªng. Kh«ng hiÓu quy íc nµy, ta dÔ cã nh×n nhËn kh«ng tho¶
®¸ng vÒ ®iÒu dêng nh lµ nghÞch lÝ biÓu lé trong bµi : nãi lµ Thu ®iÕu nhng xem ra
nh©n vËt tr÷ t×nh ch¶ mÊy quan t©m ®Õn chuyÖn c©u hay ç. Nhµ th¬ nÕu kh«ng
ch¨m chó dâi nh×n c¶nh s¾c mïa thu th× còng ®Ó hån hót vµo çi mµu xanh th¨m th¼m
cña bÇu trêi, cho ®Õn khi nghe tiÕng ç ®íp ®éng díi ch©n bÌo míi giËt m×nh sùc tØnh.
Nhng võa trë vÒ víi thùc t¹i, nhµ th¬ tho¾t ®· tù ®a m×nh vµo tr¹ng th¸i löng l¬, kh«ng
ph©n ®Þnh ®îc ®©u lµ h, ®©u lµ thùc (tõ ®©u trong c©u th¬ cuèi lµ ®¹i tõ phiÕm chØ
chø kh«ng ph¶i lµ h tõ phñ ®Þnh). Thùc ra, nghÞch lÝ trªn kh«ng cã g× khã hiÓu. §èi víi
çc nhµ th¬ xa, viÖc viÕt vÒ hµnh ®éng c©u ç chØ v× c©u ç vèn ch¼ng thó vÞ g×,
thËm chÝ v« nghÜa (ë ®©y ta ®ang nãi tíi nh÷ng bµi th¬ mµ nh©n vËt tr÷ t×nh trong
®ã lµ ngêi ®i c©u chø kh«ng ph¶i bµn vÒ nh÷ng bµi vÞnh çc ng phñ hay nãi réng ra lµ
vÞnh vÒ nghÒ ng trong tø nghÖ ng, tiÒu, canh, môc). §i c©u cã khi thuÇn tuý chØ lµ
mét çi thó trong lóc th nhµn, cã khi ®ång nghÜa víi viÖc l¸nh ®ôc t×m trong, thÓ hiÖn
th¸i ®é quay lng víi chÝnh sù, l¹i cã khi mang d¸ng dÊp cña mét hµnh ®éng Èn nhÉn ®îi
thêi, chê c¬ héi thi thè lÝ tëng ngêi qu©n tö… Trong TruyÖn Lôc V©n Tiªn, NguyÔn
§×nh ChiÓu cã mÊy c©u th¬ nh¾c ®Õn hµnh ®éng c©u ç cña nh÷ng bËc ®¹i tµi, ®¹i
®øc :
Th¸i C«ng3 xa mét cÇn c©u,
3
Th¸i C«ng : Kh¬ng Thîng (tù Tö Nha), ngêi ®êi hay gäi lµ L· Väng, mét bËc ®¹i hiÒn tµi cuèi ®êi Th¬ng,
thêng ngåi c©u ç trªn s«ng VÞ, sau ra gióp V¨n V¬ng vµ con lµ Vò V¬ng lËp nªn nghiÖp lín nhµ Chu.
92
H«m mai s«ng VÞ mÆc dÇu vui ch¬i.
Nghiªm L¨ng4 ®· mÊy ®ua b¬i,
Cµy m©y c©u nguyÖt5 t¶ t¬i ¸o cÇu6…
Hµnh ®éng c©u ç cña nhµ th¬ NguyÔn KhuyÕn, nÕu cã thËt, còng cÇn ®îc c¾t
nghÜa trªn khÝa c¹nh tinh thÇn nh vËy. Râ rµng, viÖc nãi chuyÖn c©u ç trong bµi th¬
chØ lµ mét çi cí nghÖ thuËt ®Ó «ng thÓ hiÖn c¶m gi¸c thu, kh¶ n¨ng quan s¸t tinh tÕ,
t×nh c¶m g¾n bã th©n thiÕt víi c¶nh thu quª nghÌo vµ béc lé nh÷ng b¨n kho¨n vÒ thÕ sù
cïng íc muèn sèng thanh cao cña m×nh mµ th«i.
Nh×n chung, Thu ®iÕu cã mét vÎ ®Ñp xinh x¾n rÊt phï hîp víi thÈm mÜ truyÒn
thèng cña ngêi ViÖt Nam. C¶nh thanh ®¹m, ®¬n s¬, kh«ng léng lÉy nhng vÉn hÕt søc gîi
c¶m. Nçi buån kh«ng bÞ ®Èy tíi møc ®é u uÊt mµ lan to¶ nhÑ nhµng ra chung quanh,
võa ®ñ ®Ó t¹o ra mét kho¶ng lÆng trong t©m hån, gióp ngêi ®äc võa cã thÓ biÕt l¾ng
nghe m×nh ®Ó hiÓu m×nh, võa kh«ng quªn tá th¸i ®é lu luyÕn víi nh÷ng g× mµ thiªn
nhiªn mïa thu ®· h÷u ý t¹o ra cho nh÷ng con ngêi, nh÷ng tÊm lßng trung hËu. Mét c©u
hái vÈn v¬ ¸m vµo t©m trÝ ngêi ®äc : kh«ng biÕt sù hµi hoµ mµ bµi th¬ ®¹t tíi biÓu thÞ
kh¶ n¨ng cña mïa thu ®Êt ViÖt trong viÖc ho¸ gi¶i nh÷ng d»n vÆt kh«ng lèi tho¸t, hay
biÓu thÞ b¶n lÜnh cña nhµ th¬ NguyÔn KhuyÕn trong viÖc tiÕt chÕ sù biÓu hiÖn
m×nh, kh«ng ®Ó "çi t«i" ph¬i ra qu¸ lé, khi soi m×nh tríc çi trong veo lÆng thinh cña n-
íc, çi xanh ng¾t "kh«ng nãi" cña trêi thu ? Cã lÏ nã biÓu thÞ c¶ hai.
4
Nghiªm L¨ng : Nghiªm Quang (tù Tö L¨ng), mét Èn sÜ ®êi H¸n, ®îc vua Quang Vò mêi ra lµm quan nhiÒu
lÇn nhng tõ chèi, trän ®êi cµy ruéng ë nói Phó Xu©n vµ c©u ç ë bÕn s«ng §ång Giang.
5
Cµy m©y c©u nguyÖt : cµy trong m©y (trong nói), c©u díi tr¨ng, ý nãi cµy ruéng, c©u ç trong c¶nh
thanh cao, tho¸t tôc.
6
T¶ t¬i ¸o cÇu : Nghiªm L¨ng ®i c©u l©u n¨m, ¸o cõu (¸o b»ng da thó) ®· r¸ch n¸t.
93
nguyÔn khuyÕn víi nh÷ng «ng TIÕN SÜ GIÊY
TiÕn sÜ giÊy víi t çch lµ mét côm tõ ®Þnh danh trong vèn tõ ng÷ chung cña
tiÕng ViÖt ch¾c kh«ng ph¶i do NguyÔn KhuyÕn ®Æt ra. Nã cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña mét
s¸ng t¹o tËp thÓ, khëi ®Çu tõ viÖc nh÷ng chó hoa man (ngêi thî lµm hµng m·) ®Æt tªn
cho s¶n phÈm hµng ho¸ cña m×nh lµ h×nh ném çc «ng tiÕn sÜ lµm b»ng giÊy - mét lo¹i
®å ch¬i quen thuéc dµnh cho trÎ em thêng ®îc b¸n vµo dÞp tÕt Trung thu. C¶m høng s¸ng
t¸c bµi th¬ chÝnh mét phÇn ®îc gîi lªn tõ lo¹i ®å ch¬i nµy. Nhng kÓ tõ khi TiÕn sÜ giÊy
cña NguyÔn KhuyÕn ra ®êi, côm tõ tiÕn sÜ giÊy cña d©n gian bçng ®îc cÊp thªm mét
nÐt nghÜa míi. Giê ®©y, mçi khi nãi ®Õn ba tiÕng tiÕn sÜ giÊy, dï muèn hay kh«ng, ta
còng bÞ çch nh×n sù vËt cña cô NghÌ Tam Nguyªn Yªn §æ chi phèi, cho dï ta cã thÓ cha
®äc, cha nhí bµi th¬ ®ã ! Ngay trong trêng hîp nhan ®Ò "®Ých thùc" cña bµi th¬ lµ ¤ng
nghÌ th¸ng T¸m nh cã tµi liÖu chÐp th× vÊn ®Ò vÉn kh«ng kh¸c. Lµm thay ®æi c¶
94
nghÜa cña mét côm tõ cã s½n, biÕn nã thµnh mét thµnh ng÷ ®îc mäi ngêi chÊp nhËn ®Ó
chØ lo¹i trÝ thøc dëm, ph¶i ®©u ®iÒu ®ã kh«ng ®¸ng nãi, ®¸ng suy ngÉm ?
Thùc ra th× çi c«ng c¶i biÕn nghÜa côm tõ cã s½n nãi trªn chØ thuéc vÒ NguyÔn
KhuyÕn mét phÇn. Mét phÇn kh¸c thuéc vÒ… çi nhè nh¨ng cña x· héi thêi nhµ th¬ sèng,
vµ kh«ng chØ thêi Êy ! Vµo cuèi thÕ kØ XIX, x· héi níc ta dÇn trë thµnh x· héi thùc d©n
nöa phong kiÕn víi nhiÒu thay ®æi lín, trong ®ã cã sù thay ®æi vÒ chÕ ®é khoa cö
tuyÓn chän nh©n tµi. Nho häc suy vi, çc rêng mèi x· héi trë nªn rÖu r·, tÖ mua quan b¸n
tíc thµnh phæ biÕn lµm xuÊt hiÖn nhiÒu kÎ chØ cã h danh mµ kh«ng cã thùc häc (®ç ®¹t
nhê l¹y, nªn quan nhê xin, nh mét c©u th¬ cña Tó X¬ng cho biÕt). V¶ ch¨ng, c¶ nh÷ng ng-
êi cã tµi n¨ng thùc sù vµ ®ç ®¹t cao nh NguyÔn KhuyÕn còng kh«ng thÓ ®ãng vai trß
nh tríc trong "quèc gia ®¹i sù" (S¸ch vë Ých g× cho buæi Êy, ¸o xiªm nghÜ l¹i thÑn th©n
giµ - Ngµy xu©n dÆn çc con). §èi diÖn víi sù thùc Êy (trong ®ã cã c¶ viÖc tù vÊn l¬ng
t©m), nh×n mãn ®å ch¬i mµ mÊy ®øa trÎ thêng khoe mét çch h·nh diÖn nµy, nhµ th¬
chît nhËn ra mèi liªn hÖ gi÷a hai sù vËt, sù viÖc vèn kh¸c xa nhau. Mét tø th¬ loÐ lªn,
thóc dôc «ng cÇm bót… Nh vËy, cuéc ®êi ®· bµy s½n "vËt liÖu', viÖc cßn l¹i cña nhµ
th¬ "chØ lµ" lµm sao biÕn çi mèi liªn hÖ ngÉu nhiªn nãi trªn thµnh ra tÊt yÕu, ®Ó ngêi
®äc thùc sù tin ®ã lµ… tÊt yÕu, vµ tin r»ng m×nh ®ang ®îc ®äc mét bµi th¬ ®Ých
thùc.
ViÖc lµm th¬, nãi ra tëng dÔ mµ khã v« cïng. Cã ý, cã liªn tëng, cã tø nhng kh«ng
cã tµi ng«n ng÷ th× bµi th¬ hoµn toµn vÉn cã thÓ r¬i vµo tÇm thêng. Thö tëng tîng, nÕu
vµo tay mét ngêi kh¸c, liªn tëng th¬ nãi trªn cã thÓ chØ t¹o ra ®îc mét t¸c phÈm thËt thµ, ý
râ, th¸i ®é ®¸nh gi¸ râ mµ çi tµi cña mét nhµ nghÖ sÜ th× chØ hiÖn ra rÊt mê nh¹t. Víi
bµi th¬ kiÓu nµy, ta chØ cã nhu cÇu ®äc mét lÇn. Kh«ng cã sù biÕn ¶o cña c©u ch÷, søc
hÊp dÉn cña t¸c phÈm kh«ng cßn.
TiÕn sÜ giÊy cña NguyÔn KhuyÕn th× kh¸c. §äc nã, sù mÉn c¶m ng«n tõ vµ kh¶
n¨ng liªn hÖ, liªn tëng cña ngêi ®äc lu«n ®îc thö th¸ch, dï bµi th¬ rÊt dÔ hiÓu. Lèi th¬
song quan vèn quen thuéc ®· ®îc nhµ th¬ sö dông rÊt cã hiÖu qu¶. §©y lµ lèi th¬ ®ßi hái
çc t¸c gi¶ khi miªu t¶ trùc tiÕp ®èi tîng nµy ph¶i gîi ngêi ®äc liªn tëng tíi mét ®èi tîng
kh¸c cã nhiÒu nÐt t¬ng ®ång víi nã vÒ mÆt h×nh thøc hoÆc tÝnh chÊt. Kh¸c víi h×nh t-
îng Èn dô th«ng thêng thóc ®Èy ngêi ta ®Õn nhanh víi ®iÒu ®îc ¸m chØ, h×nh tîng th¬
95
song quan l¹i thêng g©y nªn chót ph©n v©n cho ngêi ®äc, buéc hä ph¶i "tÝch cùc" nhiÒu
h¬n trong viÖc ph©n ®Þnh ®©u lµ ®iÒu chÝnh, ®èi tîng chÝnh mµ t¸c gi¶ muèn nãi tíi.
Ta h·y ®äc lÇn lît tõng liªn th¬ cña bµi, theo çi çch cña mét ®éc gi¶ hån nhiªn
tham dù trß ch¬i t×m ý nghÜa, kh«ng biÕt "¨n gian" nghÐ m¾t nh×n tríc kÕt qu¶. Liªn
thø nhÊt :
Còng cê còng biÓn còng c©n ®ai,
Còng gäi «ng nghÌ cã kÐm ai.
§iÒu g× ®· ®îc nãi lªn trong hai c©u th¬ ? Liªn hÖ víi nhan ®Ò cã tõ tiÕn sÜ
giÊy cha ®îc lµm biÕn nghÜa (viÖc lµm biÕn nghÜa thùc sù chØ x¶y ra khi bµi th¬ ®·
hoµn thµnh vµ ®îc ®éc gi¶ tiÕp nhËn), tríc hÕt ta h·y t¹m b»ng lßng víi kÕt luËn : hai
c©u giíi thiÖu mét thø ®å ch¬i cña trÎ em m« pháng gièng nh thËt nh÷ng «ng tiÕn sÜ
trong ®êi, cã cê biÓn, cã c©n ®ai ®Çy ®ñ, bëi vËy mµ nã ®îc quyÒn lÊy çi danh «ng
nghÌ ®Ó tù ®Æt cho m×nh. Nhng gi¶i nghÜa nh thÕ xong, ta vÉn cßn thÊy cã g× gên
gîn. G©y nªn c¶m gi¸c ®ã chÝnh lµ çch dïng tõ còng cña t¸c gi¶. Trong Tõ ®iÓn TiÕng
ViÖt7, tõ còng ®îc gi¶i thÝch nh sau : "Tõ biÓu thÞ ý kh¼ng ®Þnh vÒ mét sù gièng nhau
cña hiÖn tîng, tr¹ng th¸i, ho¹t ®éng, tÝnh chÊt". Trë l¹i víi bµi th¬, ta nhËn ra trong hai
c©u võa trÝch, tõ còng vÉn mang nÐt nghÜa c¬ b¶n, æn ®Þnh nh trªn khiÕn ta tho¹t tiªn
cã thÓ nghÜ r»ng t¸c gi¶ khen ®å ch¬i ®îc chÕ t¸c khÐo, rÊt gièng ngêi thËt. Nhng ta
cßn nhËn thÊy thªm r»ng tõ còng ®· ®îc thèt ra víi giäng ®iÖu ®ay ®¶ ®Çy vÎ miÖt thÞ,
do chç nã xuÊt hiÖn liªn tiÕp tíi 4 lÇn trong hai c©u, mµ l¹i ®óng vµo vÞ trÝ ®Çu cña
çc nhÞp th¬. H¬n thÕ, nã l¹i ®i kÌm víi nh÷ng tõ chØ çc vËt hiÕm quý vµ chØ tÇng líp
ngêi cã ®Þa vÞ ®¸ng nÓ trong x· héi, khiÕn s¾c th¸i mØa mai tù nhiªn bËt ra : lµm sao
gièng ®îc «ng nghÌ thËt, bëi cê, biÓn, c©n ®ai ®©u cã s½n nh l¸ trªn c©y vËy ! Râ rµng,
do ®îc ®Æt trong mét v¨n c¶nh míi, tõ còng cã thªm ®îc s¾c th¸i ng÷ nghÜa míi, gióp
nhµ th¬ tãm b¾t ®îc çi gi¶ cña ®èi tîng ngay lóc ®èi tîng gièng thËt h¬n bao giê hÕt.
Nhng ®èi tîng ®©y lµ ®èi tîng nµo ? Ch¾c nhµ th¬ kh«ng hoµi h¬i chÕ giÔu mét thø
®å ch¬i v« tri !
H·y t¹m "g¨m" nçi ph©n v©n ë ®ã ®Ó ®äc tiÕp liªn th¬ thø hai :
M¶nh giÊy lµm nªn th©n gi¸p b¶ng,
NÐt son ®iÓm râ mÆt v¨n kh«i.
7
Hoµng Phª chñ biªn, NXB §µ N½ng - Trung t©m Tõ ®iÓn häc, 2003
96
Hoµn toµn cã c¬ së ®Ó nãi r»ng hai c©u th¬ ®i vµo thuËt kÓ "thµnh phÇn cÊu
t¹o" cã tÝnh vËt chÊt cña «ng - tiÕn - sÜ - ®å - ch¬i : mÊy m¶nh giÊy vôn ®îc khÐo lÐo
c¾t, tØa, båi, d¸n ; mét chót phÈm ®á t« mÆt – thÕ lµ xong ! Nhng (l¹i nhng) vÉn cã mét
çi g× ®ã kh«ng thËt b×nh thêng trong çch nhµ th¬ ghÐp çc tõ biÓu thÞ nh÷ng sù vËt
cã gi¸ trÞ kh¸c h¼n nhau vµo trong mét kÕt cÊu song hµnh - ®èi lËp (m¶nh giÊy – th©n
gi¸p b¶ng, nÐt son – mÆt v¨n kh«i). Th©n gi¸p b¶ng cao träng dêng Êy sao l¹i cã thÓ ®îc
lµm nªn tõ vµi m¶nh giÊy máng manh, tÇm thêng ? MÆt v¨n kh«i quÝ hiÓn, rì rµng thÕ
kia sao l¹i cã thÓ ®îc ®iÓm râ nhê mÊy nÐt son b«i quÖt s¬ sµi ? ý thËt cña t¸c gi¶ lµ g×
®©y khi nhÊn m¹nh vµo çi o¸i o¨m cña "c«ng nghÖ" lµm «ng tiÕn sÜ giÊy ? X©u chuçi
nh÷ng th¾c m¾c ®· h×nh thµnh khi ®äc lÇn lît tõng c©u th¬, ®éc gi¶ cã thÓ ®oan ch¾c
®îc mét ®iÒu : nhµ th¬ ®ang l¸i sù chó ý, c¶m thô cña ta sang mét híng kh¸c, vÒ mét
®iÒu g× kh¸c. H×nh nh t¸c gi¶ muèn ta hiÓu ra r»ng «ng nghÌ giÊy kia chØ lµ çi bãng
cña mét ®èi tîng thËt nµo ®ã cha lé diÖn trùc tiÕp, mµ ®èi tîng ®ã th× còng xoµng th«i,
ch¼ng cã g× ®¸ng träng ! Râ rµng, bèn c©u th¬ ®· t¹o nªn ë ngêi ®äc thÕ c¶m thô níc
®«i vÒ h×nh tîng ®îc miªu t¶, cuèi cïng gióp ta nhËn ra ë ®©y cã sù chËp mét cña hai
h×nh tîng : h×nh tîng gi¶ (h×nh ném) vµ h×nh tîng thËt (ngêi). §· kh«ng dÌ bØu thø ®å
ch¬i v« tri th× cßn dÌ bØu ai vµo ®©y n÷a. ¤ng nghÌ ! §óng lµ nh÷ng «ng nghÌ thËt trong
®êi - thËt mµ gi¶, ch¶ cã mét gi¸ trÞ g× ngoµi chót danh h·o, danh hê !
Víi nh÷ng g× ®· ®¹t ®îc trong nöa ®Çu bµi th¬, sang ®Õn liªn thø ba, t¸c gi¶ cã
vÎ ®· chuyÓn träng t©m miªu t¶, b×nh phÈm tõ ®èi tîng thÊy tríc m¾t sang ®èi tîng
v¾ng mÆt :
TÊm th©n xiªm ¸o sao mµ nhÑ,
Çi gi¸ khoa danh Êy míi hêi.
Ta vÉn cø ph¶i dïng tõ cã vÎ khi ®a ra ®o¸n ®Þnh vÒ ý ®å t¸c gi¶. Víi kh¶ n¨ng
liªn tëng cña m×nh, ngêi ®äc ®· nhËn ra ®îc sù thËt cña nh÷ng g× ®îc nãi tíi trong bµi.
Nhng nhµ th¬ th× vÉn cø cßn ph¶i ®i cho hÕt l«gÝch cña cuéc ch¬i. Kh«ng thÓ b¶o r»ng
«ng ®· "ph¹m luËt", bëi xÐt trªn h×nh thøc, viÖc nãi vÒ mãn ®å ch¬i tiÕn sÜ giÊy vÉn
®îc tiÕp tôc nh thêng : v× lµm b»ng giÊy nªn thµnh phÈm rÊt nhÑ, vµ còng chØ víi mét
Ýt giÊy ®ã mµ cã ®îc mãn ®å cã thÓ gäi tªn lµ «ng tiÕn sÜ cho trÎ con ch¬i – çi danh
tiÕn sÜ kiÕm ®îc qu¶ thËt qu¸ dÔ, qu¸ hêi. ChØ cã ®iÒu, lóc nµy, dêng nh ngêi ®äc
chØ cßn quan t©m ®Õn nghÜa ngÇm cña çc c©u th¬ n÷a mµ th«i. Ta kh«ng khã nhËn
97
ra bªn c¹nh giäng mØa mai, çc c©u th¬ cßn cã giäng chua xãt, thËm chÝ ngËm ngïi. Coi
thêng, ch©m biÕm dï sao còng míi chØ lµ th¸i ®é bÒ næi. Giäng chua xãt, ngËm ngïi cho
ta thÊy ®îc bÒ s©u cña vÊn ®Ò : lµ ngêi träng danh dù, cã ý thøc gi÷ g×n tiÕt th¸o, t¸c
gi¶ ®· buån khæ bao nhiªu khi chøng kiÕn nh÷ng nghÞch c¶nh trong x· héi buæi Nho häc
suy tµn. Tõ hêi vèn ph¸t x¹ nhiÒu nghÜa, trong ®ã cã mét nghÜa g¾n víi hµnh ®éng b¸n
bu«n. Ph¶i ch¨ng t¸c gi¶ ®ang nghÜ tíi t×nh tr¹ng mua quan b¸n tíc ®ang lan trµn trong
giíi quan trêng thuë Êy ?
Liªn th¬ cuèi :
GhÕ trÐo läng xanh ngåi b¶nh choÑ,
NghÜ r»ng ®å thËt ho¸ ®å ch¬i !
Trong liªn th¬, chØ cã c©u trªn lµ cßn cã thÓ ®îc hiÓu theo nghÜa t¸c gi¶ ®ang
vÞnh mét thø ®å ch¬i (Gím, «ng tiÕn sÜ giÊy nµy tr«ng b¶nh choÑ thËt ®Êy !). §©y lµ
sù n¸n nÝu cuèi cïng bªn «ng tiÕn sÜ giÊy tríc khi t¸c gi¶ quyÕt ®Þnh tõ bá nã ®Ó xÐ
toang bøc mµn che giÊu sù thËt vÒ nh÷ng «ng nghÌ b»ng x¬ng, b»ng thÞt. C©u kÕt
NghÜ r»ng ®å thËt ho¸ ®å ch¬i ®· ®Õn mét çch võa bÊt ngê võa tù nhiªn. Nãi lµ bÊt
ngê bëi nh trªn tõng ph©n tÝch, chÝnh bµi th¬ ®· lËp mét giao íc ngÇm víi ®éc gi¶ r»ng
ë ®©y nhµ th¬ ®ang nãi vÒ mét thø ®å ch¬i cña con trÎ vµo dÞp tÕt Trung thu. T¹i sao
bçng dng «ng "quªn" ®iÒu ®ã ®Ó mµ thèt lªn c©u nghÜ lµ ®å thËt, nh mét lêi tr¸ch hay
nh mét sù kh¸m ph¸ ? Nhng nãi lµ tù nhiªn còng hoµn toµn hîp lÏ, bëi trong ý ®å s¸ng t¹o
(®iÒu nµy còng ®· ®îc chØ râ), nhµ th¬ thùc sù chØ nh¾m ®Õn viÖc lét trÇn thùc chÊt
trèng rçng cña nh÷ng «ng nghÌ cã thËt. NÕu kh«ng "v×" nh÷ng «ng nghÌ thËt (thËt mµ
gi¶) th× bµi th¬ ®· ch¼ng ®îc viÕt ra, hoÆc cã viÕt ra mµ kh«ng hµm chøa mét nghÜa
lÝ g× ®¸ng ®Ó bµn hÕt.
Kh«ng thÓ nãi bµi th¬ TiÕn sÜ giÊy cã mét cÊu tróc ®¬n gi¶n. Khi trong cuéc
sèng ®· phæ biÕn chuyÖn thùc gi¶ lÉn lén th× viÖc chØ ra cho ®îc, cho thuyÕt phôc vÒ
t×nh tr¹ng ®ã còng ®ßi hái rÊt nhiÒu c«ng phu. Bµi th¬ mét mÆt "bÉy" ta chó ý vµo
chuyÖn vÞnh vËt, mÆt kh¸c ®em ®Õn cho ta mét çi nh×n thÊu suèt vÒ sù ®êi b»ng
vµo lèi miªu t¶ ch©m biÕm. VÊn ®Ò trung t©m ®· kh«ng ®îc tr×nh bµy theo lèi th¼ng
tuét, chÝnh v× vËy mµ ®éc gi¶ cã thªm c¬ héi ®Ó tù ngÉm nghÜ vµ kh¸m ph¸ ra mäi
®iÒu. §Ó gióp cho ®éc gi¶ c¶m thô ®îc bÒ s©u cña sù vËt, sù viÖc, nhµ th¬ ®· ®a vµo
hµng lo¹t yÕu tè ng«n tõ lµm nhoÌ ®i nghÜa vÞnh vËt còng do chÝnh «ng cè t×nh t¹o ra ë
98
çc chi tiÕt miªu t¶. Tríc tiªn lµ ®iÖp tõ còng ë liªn th¬ thø nhÊt vµ cÊu tróc c©u còng...
cã kÐm ai hµm chøa th¸i ®é dÌ bØu (®îc nguþ trang sau lêi nãi gi¶ vê vÒ hïa hay lµ
thuËn theo ®iÖu bé d¬ng d¬ng tù ®¾c cña ®èi tîng). TiÕp ®ã lµ sù ®èi lËp gi÷a m¶nh
giÊy vµ th©n gi¸p b¶ng, gi÷a nÐt son vµ mÆt v¨n kh«i. L¹i cßn chót "v« lÝ" trong mÊy
lêi phÈm b×nh sao mµ nhÑ, Êy míi hêi n÷a : ®· biÕt h×nh ném «ng tiÕn sÜ ®îc chÕ t¸c
tõ mÊy m¶nh giÊy vôn th× cßn ®ay ®¶ lµm g× vÒ çi nhÑ, çi dÔ lµm (hêi) cña nã ?
ChÝnh sù "v« lÝ" kia ®ßi hái ®îc gi¶i thÝch vµ khi c©u tr¶ lêi ®îc ®a ra lµ khi ngêi ®äc
cã c¬ héi c¶m thô trän vÑn giäng ch©m biÕm nhÑ nhµng nhng s©u cay vµ ®îm nhiÒu
chua xãt cña t¸c gi¶. Cuèi cïng lµ tõ b¶nh choÑ ¸nh lªn tia hµi híc chÕ giÔu vµ c©u nãi
bÒ ngoµi nhÑ tªnh nhng kÕt tô mét th¸i ®é phª ph¸n nghiªm tóc : NghÜ r»ng ®å thËt ho¸
®å ch¬i ! Tõ ®å ch¬i ®Æt trong t¬ng quan víi tõ ®å thËt bçng to¸t lªn mét nghÜa míi :
®å ch¬i chÝnh lµ ®å dëm, ®å bá, ®å g©y ra nh÷ng ngé nhËn vµ sù nhiÔu lo¹n gi¸ trÞ,
cÇn ph¶i vøt ®i. Sù thËt, ph¶i ®äc ®Õn tõ chãt cïng nµy cña bµi th¬, ta míi c¶m nhËn ®-
îc hÕt tµi n¨ng trµo phóng bËc thÇy cña t¸c gi¶. Dïng tõ ®å ch¬i mang hµm nghÜa míi
mÎ nµy lµm ®iÓm tùa, ®éc gi¶ cã thÓ ®äc l¹i bµi th¬ díi mét ¸nh s¸ng kh¸c, kh«ng bÞ
nhiÔu t¹p, ®Ó l¾ng nghe ®îc ©m s¾c chñ ®¹o trong tiÕng nãi th©m trÇm cña «ng nghÌ
®Çy t©m sù NguyÔn KhuyÕn.
TiÕn sÜ giÊy lµ bµi th¬ ch©m biÕm – nãi nh vËy ®óng nhng cha ®ñ. Bªn c¹nh
ch©m biÕm, bµi th¬ cßn to¸t ra ý tù trµo bëi nã viÕt vÒ nh÷ng «ng nghÌ, mµ b¶n th©n
NguyÔn KhuyÕn còng lµ ngêi thuéc sè ®ã, dï trªn thùc tÕ, «ng rÊt kh¸c víi lo¹i "h÷u danh
v« thùc". V¶ ch¨ng, NguyÔn KhuyÕn kh«ng bao giê lµ kÎ hîm m×nh, thËm chÝ cßn lµ
ngêi nghiªm kh¾c víi b¶n th©n h¬n ai hÕt. §· nhiÒu lÇn «ng tù vÞnh, tù trµo vµ lu«n day
døt víi t©m sù ¥n vua chöa chót b¸o ®Òn/ Cói tr«ng hæ ®Êt, ngöa lªn thÑn trêi (Di chóc).
Trong mét Ýt tµi liÖu cã nãi tíi bµi TiÕn sÜ giÊy, ngêi ta tõng nhÊn m¹nh çi ®Ých
nh¾m tíi cña bµi th¬ lµ ch©m biÕm, phª ph¸n tÖ mua quan b¸n tíc. Nhng sù thùc, ý
nghÜa cña bµi th¬ lín h¬n thÕ. Ýt nhÊt, nã thÓ hiÖn mét çi nh×n míi vÒ con ngêi cña
t¸c gi¶. Qu¶ thùc, t¸c gi¶ ®· thÊy mÊt lßng tin vÒ mét h×nh mÉu con ngêi tõng ®îc chÕ
®é phong kiÕn ®Ò cao vµ «ng hÕt søc nh¹y c¶m trong viÖc ph¸t hiÖn ra m©u thuÉn
gi÷a çi danh vµ çi thùc ë lo¹i con ngêi nµy. Thíc ®o cña «ng, kh«ng cã g× kh¸c, chÝnh
lµ kh¶ n¨ng Ých g× cho buæi Êy, tøc lµ kh¶ n¨ng ®¶m tr¸ch ®îc nh÷ng viÖc lín cña quèc
99
gia trong khi vËn níc ®ang nguy khèn. NÕu kh«ng cã ®îc kh¶ n¨ng ®ã, tÊt th¶y nh÷ng
«ng nghÌ thËt còng cã thÓ chØ lµ mét thø ®å ch¬i !
tr¸ng chÝ cña phan Béi ch©u trong xuÊt d¬ng L¦U BIÖT
Sau khi tham gia thµnh lËp Duy T©n héi, ®Çu n¨m 1905, theo chñ tr¬ng cña tæ
chøc, Phan Béi Ch©u nhËn nhiÖm vô xuÊt d¬ng tíi Trung Quèc råi NhËt B¶n, më ®Çu
phong trµo §«ng du, ®Æt c¬ së ®µo t¹o cèt çn cho çch m¹ng trong níc vµ cÇu NhËt
gióp ViÖt Nam ®¸nh Ph¸p. Lóc nµy ®Êt níc ®· mÊt chñ quyÒn ; ngän löa cña phong trµo
CÇn v¬ng ®· t¾t, b¸o hiÖu sù bÕ t¾c cña con ®êng cøu níc theo t tëng phong kiÕn do
çc sÜ phu l·nh ®¹o. Thêi cuéc thay ®æi ®ßi hái phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n
100
téc ph¶i cã ph¬ng híng, néi dung vµ h×nh thøc ho¹t ®éng míi. Phan Béi Ch©u lóc nµy cßn
t¬ng ®èi trÎ (38 tuæi), lµ h×nh ¶nh tiªu biÓu cña mét thÕ hÖ çch m¹ng míi, quyÕt t©m
vît m×nh, vît qua gi¸o lÝ ®· lçi thêi cña ®¹o Khæng ®Ó ®ãn nhËn luång t tëng tiªn phong
trong giai ®o¹n, mong t×m ra híng ®i míi cho sù nghiÖp kh«i phôc giang s¬n. Phong trµo
§«ng du ®îc nhãm lªn cïng víi bao hi väng... XuÊt d¬ng lu biÖt ®îc viÕt ra trong b÷a
c¬m ngµy TÕt mµ Phan Béi Ch©u tæ chøc t¹i nhµ m×nh ®Ó chia tay çc ®ång chÝ tríc
lóc lªn ®êng8. VÒ sau, trªn Binh sù t¹p chÝ (Hµng Ch©u, Trung Quèc) sè 34 (2-1917),
Phan Béi Ch©u cho ®¨ng bµi th¬ nµy díi nhan ®Ò §«ng du kÝ ch ®ång chÝ (Göi çc
®ång chÝ khi §«ng du) víi mét vµi söa ®æi vÒ c©u ch÷ (so víi b¶n ®îc lu hµnh tríc ®ã)9.
Phan Béi Ch©u tuy v¨n tµi lçi l¹c nhng kh«ng bao giê xem v¨n ch¬ng lµ cøu çnh
cña ®êi m×nh. ¤ng chØ muèn dïng nã ®Ó xèc ngêi ®êi (®Æc biÖt lµ tÇng líp thanh niªn)
®øng dËy lµm çch m¹ng, cøu níc, cøu d©n. Víi ®Þnh híng nµy, s¸ng t¸c cña «ng cã ®îc
mét ©m hëng ®Çy kÝch thÝch, khiÕn ngêi ®äc kh«ng thÓ ngåi yªn mét khi ®· ®îc tiÕp
xóc víi nã. Bµi XuÊt d¬ng lu biÖt chÝnh lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh.
Bµi th¬ ®îc më ra kh«ng ph¶i víi nh÷ng t×nh c¶m bÞn rÞn, nhí nhung. HiÖn lªn lå
lé lµ lÝ tëng vµ hoµi b·o cña mét con ngêi ®ang quyÕt xoay chuyÓn cµn kh«n, vò trô :
Sinh vi nam tö yÕu hi k×,
Kh¼ng høa cµn kh«n tù chuyÓn di.
(Lµm trai ph¶i l¹ ë trªn ®êi,
H¸ ®Ó cµn kh«n tù chuyÓn dêi.)
Lu biÖt lµ ®Ó l¹i cho ngêi ®a tiÔn mét çi g× ®ã nh lêi dÆn dß hay bµi th¬ tríc
lóc rong ruæi ®êng xa. ë ®©y, b¶n th©n bµi th¬ lµ lêi dÆn dß, lµ tiÕng nãi khÝch lÖ.
Nhµ th¬ hiÓu r»ng h¬n lóc nµo hÕt, c¶ ngêi ë l¹i lÉn ngêi ra ®i cÇn cã mét niÒm tin,
nÕu cha ph¶i vµo kÕt qu¶ hµnh ®éng th× còng vµo çi ®óng cña hµnh ®éng mµ m×nh
®· lùa chän. Quan niÖm vÒ chÝ lµm trai cña çc nhµ nho xa ®· ®îc nh¾c l¹i trªn tinh
thÇn nµy. Kh«ng thÓ nãi ®iÒu ®îc nhµ th¬ ph¸t biÓu ë hai c©u th¬ lµ hoµn toµn míi
mÎ. Tríc Phan Béi Ch©u, bao nhiªu con ngêi u tó ®· nãi vÒ chÝ lµm trai víi nhiÖt t×nh
ch¸y báng vµ víi mét h×nh thøc ng«n tõ rÊt g©y Ên tîng. Ngay c©u th¬ thø nhÊt cña Phan
Béi Ch©u, cã thÓ nãi, còng tho¸t thai tõ hai c©u ch÷ H¸n më ®Çu bµi ChÝ nam nhi cña
8
Theo Hoµi Thanh trong Phan Béi Ch©u (cuéc ®êi vµ th¬ v¨n), NXB V¨n ho¸, 1978, tr. 28.
9
Theo Th¬, phó, c©u ®èi ch÷ H¸n Phan Béi Ch©u, NXB V¨n häc, 1975, tr. 56.
101
NguyÔn C«ng Trø : Th«ng minh nhÊt nam tö - YÕu vi thiªn h¹ k× (Mét ngêi trai th«ng
minh ¾t ph¶i lµm ®îc nh÷ng viÖc khiÕn thiªn h¹ ph¶i thÊy k× l¹). VËy vÊn ®Ò ë ®©y
kh«ng ph¶i lµ xÐt tÝnh ®éc ®¸o cña t tëng mµ lµ xÐt môc ®Ých cña viÖc ph¸t biÓu t t-
ëng trong mét hoµn c¶nh cô thÓ. Nªu lªn tÝn niÖm cña çc trang nam tö mu«n ®êi, thùc
chÊt Phan Béi Ch©u ®ang muèn nh¾c nhë, cËt vÊn chÝnh b¶n th©n : lÏ nµo ®Ó trêi
®Êt tù xoay vÇn tíi ®©u th× tíi, cßn m×nh lµ kÎ ®øng ngoµi, v« can ? Lµ c©u hái nh ng
còng lµ mét lêi ®¸p. TÝnh hai mÆt nµy cña lêi th¬ ®· ngay tõ ®Çu t¹o ®îc cho thi phÈm
mét kh«ng khÝ dån nÐn vµ thóc dôc rÊt râ rÖt. Tõng ch÷, tõng lêi cø bÖn chÆt lÊy t©m
trÝ ngêi ®äc, khiÕn hä kh«ng thÓ l¶ng tr¸nh vÊn ®Ò ®· ®îc nhµ th¬ ®Æt ra mét çch
t©m huyÕt.
Hai c©u tiÕp theo cña bµi th¬ vÉn ®i theo m¹ch ®ã :
¦ b¸ch niªn trung tu h÷u ng·,
Khëi thiªn t¶i hËu çnh v« thuú.
(Trong kho¶ng tr¨m n¨m cÇn cã tí,
Sau nµy mu«n thuë, h¸ kh«ng ai ?)
C©u tríc kh«ng chØ ®¬n gi¶n x¸c nhËn sù cã mÆt cña nh©n vËt tr÷ t×nh gi÷a
thÕ gian mµ cßn hµm chøa mét t©m niÖm : ta hiÖn diÖn kh«ng ph¶i nh mét sù kiÖn
ngÉu nhiªn, v« Ých, vµ v× vËy, ta ph¶i lµm ®îc mét ®iÒu g× ®ã cã ý nghÜa cho ®êi.
C©u sau cã thÓ diÔn ý : Ngµn n¨m sau lÏ nµo ch¼ng cã kÎ nèi tiÕp c«ng viÖc cña ng êi
tríc ? Nh vËy, hai c©u 3-4 ®· thÓ hiÖn thËt ®Ëm nÐt çi t«i ®Çy tr¸ch nhiÖm cña nhµ
th¬ : thÊy viÖc kh«ng thÓ kh«ng lµm, kh«ng û l¹i cho ai. H¬n thÕ, çi t«i Êy thÊy râ lÞch
sö lµ mét dßng ch¶y liªn tôc, cã sù gãp mÆt, sù tham gia g¸nh v¸c bæn phËn cña nhiÒu
thÕ hÖ. §©y cã thÓ xem lµ mét nÐt míi trong t tëng cña Phan Béi Ch©u so víi kh«ng Ýt
bËc tiÒn bèi vèn nh×n lÞch sö nh mét vßng chu chuyÓn khÐp kÝn, khi ®¹i nghiÖp kh«ng
thµnh dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng thë than tuyÖt väng. T¸c gi¶ hoµn toµn dù c¶m ®îc tÝnh
chÊt khã kh¨n cña sù nghiÖp cøu níc mµ m×nh ®øng ra ®¶m tr¸ch, nhng dù c¶m ®ã
kh«ng lµm «ng nao nóng. ¤ng cã s½n lßng tin kh«ng chØ vµo m×nh mµ cßn vµo bao kÎ
sau m×nh. T tëng cña «ng vµ tÝnh çch cña «ng lµ vËy. Ta hiÓu v× sao sau nµy, lóc
kiÓm ®iÓm cuéc ®êi, dï cay ®¾ng cho b¶n th©n, Phan Béi Ch©u vÉn cã ®îc lêi nãi hÕt
søc v« t, hån hËu : Chóc phêng hËu tö tiÕn mau ! (Tõ gi· b¹n bÌ lÇn cuèi cïng - 1940).
C¶m nhËn ý nghÜa çc c©u th¬ theo híng ®ã, ta dÔ nhËn ra çi “non” cña tõ tí trong b¶n
102
dÞch (nguyªn t¸c lµ ng·). Phan Béi Ch©u kh«ng ph¶i lµ kÎ tù thÞ. ¤ng ph¸t ng«n nh©n
danh nh÷ng kÎ lµm trai, nh÷ng ngêi yªu níc nãi chung trong cuéc ®êi !
Bèn c©u ®Çu bµi th¬ nghiªng vÒ nãi tíi çi lÏ thêng cña ®Êng nam nhi, dï ®äc
chóng, ngêi ®äc vÉn nhËn ra nçi bøc xóc trong t©m tr¹ng t¸c gi¶. Sang hai c©u 5-6, nçi
bøc xóc Êy ®îc biÓu hiÖn trùc tiÕp h¬n, qua viÖc nhµ th¬ nªu lªn hiÖn tr¹ng thª th¶m cña
®êi sèng lóc bÊy giê :
Giang s¬n tö hÜ sinh ®å nhuÕ,
HiÒn th¸nh liªu nhiªn tông diÖc si !
(Non s«ng ®· chÕt, sèng thªm nhôc,
HiÒn th¸nh cßn ®©u, häc còng hoµi !)
§óng lµ nh÷ng c©u th¬ ®au ®ín. §au ®ín cho viÖc mÊt níc. §au ®ín cho sù tån t¹i
tr¬ tr¬ nhôc nh· cña m×nh khi c¬ ®å cña d©n téc ®· bÞ ®¾m ch×m. §au ®ín cho çi häc,
kiÓu häc mµ b¶n th©n tõng mét thêi theo ®uæi, giê ®· thµnh v« Ých, v« vÞ…
Lµ ngêi chÞu ¶nh hëng cña T©n th (tøc s¸ch b¸o tuyªn truyÒn cho t tëng d©n chñ
t s¶n ph¬ng T©y, t tëng c¶i çch x· héi theo m« h×nh ¢u-Mü... ®îc dÞch qua hoÆc ®îc
viÕt b»ng H¸n v¨n, ®a tíi tõ Trung Quèc), Phan Béi Ch©u tuy kh«ng phñ nhËn hoµn toµn
Nho gi¸o nhng kh«ng cßn gi÷ th¸i ®é sïng kÝnh ®èi víi nã. Çi g× tá ra kh«ng cßn cã Ých
cho sù nghiÖp cøu nguy gièng nßi th× «ng døt kho¸t gi· tõ. Cã thÓ xem ®©y lµ hÖ quy
chiÕu mµ «ng ®· dïng ®Ó nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ mäi vÊn ®Ò cña ®êi sèng x· héi vµ mäi
øng xö cña kÎ sÜ lóc Êy.
Tríc ®©y, NguyÔn KhuyÕn tõng than: S¸ch vë Ých g× cho buæi Êy - ¸o xiªm
nghÜ l¹i thÑn th©n giµ (Ngµy xu©n dÆn çc con). C©u th¬ ®Çy chiªm nghiÖm, cã
niÒm tñi thÑn vµ tho¸ng nghi ngê vÒ tÝnh h÷u dông cña çi häc tõ ch¬ng "nhai v¨n nh¸
ch÷" trong bèi c¶nh ®Êt níc ®· lät vµo tay giÆc (mµ nhµ th¬ gäi bãng giã lµ ngµy lo¹n).
Víi Phan Béi Ch©u, th¸i ®é kh«ng dõng ë møc nghi ngê. T×nh thÕ ®Êt níc vµo buæi «ng
lªn ®êng ®· kh¸c nhiÒu, h¬n n÷a, víi ç tÝnh m¹nh mÏ cña mét con ngêi a hµnh ®éng,
trµn ®Çy nhiÖt huyÕt, «ng ®· ®a vµo bµi th¬ cña m×nh nh÷ng tõ, côm tõ ®Çy c¶m
høng phñ ®Þnh, rÊt g©y Ên tîng : tö hÜ (chÕt råi), nhuÕ (thõa), si (ngu). Ph¶i nãi r»ng
víi çch dïng tõ ng÷ m¹nh b¹o nh thÕ, th¬ «ng cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng tíi ®éc gi¶ rÊt s©u
s¾c. §»ng sau sù hÊp dÉn cña çch nãi lµ sù hÊp dÉn cña cèt çch mét con ngêi ! Çc tõ
103
nhôc, hoµi trong b¶n dÞch th¬ sù thùc cha truyÒn l¹i ®Çy ®ñ khÝ lùc dåi dµo cña çc tõ
nhuÕ, si trong nguyªn t¸c.
Ph¶i hµnh ®éng, ph¶i hµnh ®éng - tù m¹ch th¬ to¸t lªn lêi giôc gi·. Hai c©u cuèi
®Õn nh mét c¬n giã m¹nh, bèc nhµ th¬ tho¸t khái nh÷ng tñi thÑn, day døt, ®au buån.
ViÖc l¹ (k×) mµ nh©n vËt tr÷ t×nh nung nÊu thùc hiÖn ®îc khëi ®Çu tõ ®iÓm nµy
ch¨ng :
NguyÖn trôc trêng phong §«ng h¶i khø,
Thiªn trïng b¹ch l·ng nhÊt tÒ phi.
(Muèn vît bÓ §«ng theo çnh giã,
Mu«n trïng sãng b¹c tiÔn ra kh¬i.)
Ngêi cã hiÓu biÕt vÒ phong trµo §«ng du h¼n sÏ nhËn ra tÝnh tù nhiªn, hîp l«
gÝch cña viÖc nhµ th¬ liªn tëng tíi §«ng h¶i cïng h×nh ¶nh thiªn trïng b¹ch l·ng. NhËt B¶n
- niÒm hi väng míi cña çc sÜ phu yªu níc nh Phan Béi Ch©u - ë phÝa ®«ng, gi÷a biÓn
kh¬i, çch níc ta mu«n dÆm h¶i tr×nh. ChÝnh v× vËy, sang NhËt còng ®ång nghÜa víi
chuyÖn vît bÓ. Tuy nhiªn, trong hai c©u th¬, çc h×nh ¶nh chñ yÕu mang ý nghÜa biÓu
tîng. C©u th¬ dÞch kh«ng hoµn toµn b¸m s¸t ý nguyªn t¸c, ®· chuyÓn mét kh¸t väng, mét
dù c¶m, mét liªn tëng bÊt chît thµnh sù têng thuËt-miªu t¶ thùc tÕ, do vËy, cha truyÒn ®¹t
®îc phong ®é hµo hïng, niÒm h¨m hë dÊn th©n cïng trÝ tëng tîng bay bæng cña nhµ th¬.
T©m thÕ cïng t thÕ cña nh©n vËt tr÷ t×nh lóc nµy lµ muèn lao ngay vµo mét trêng ho¹t
®éng míi mÎ, s«i ®éng ; bay lªn lµm quÉy sãng ®¹i d¬ng hay bay lªn cïng nh÷ng ®ît sãng
trµo s«i võa tho¸ng hiÖn trong t©m tëng.
Trong bµi th¬, cã rÊt nhiÒu tõ, côm tõ chØ çc ®¹i lîng kh«ng gian, thêi gian lín
cïng mét sè h×nh ¶nh k× vÜ thÓ hiÖn bèi c¶nh mang tÝnh chÊt vò trô ®· ®îc sö dông :
cµn kh«n, giang s¬n, b¸ch niªn trung, thiªn t¶i hËu, §«ng h¶i, trêng phong, thiªn trïng b¹ch
l·ng... Nhí l¹i çc bµi nh ThuËt hoµi cña Ph¹m Ngò L·o, C¶m hoµi cña §Æng Dung, Chim
trong lång cña NguyÔn H÷u CÇu,... ta thÊy ®©y lµ bèi c¶nh kh¸ ®Æc trng cña th¬ tá
chÝ thêi trung ®¹i. Nh vËy, bèi c¶nh vò trô hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ hiÖn tîng ç biÖt ë
mét vµi bµi th¬ nµo ®ã, bëi con ngêi trong th¬ xa vÒ c¬ b¶n cha ph¶i lµ con ngêi ç
nh©n ç thÓ mµ lµ con ngêi vò trô. Tuy nhiªn, víi trêng hîp bµi XuÊt d¬ng lu biÖt, vÉn
cã thÓ nãi r»ng bèi c¶nh Êy cã t¸c dông t« ®Ëm çc phÈm chÊt rÊt riªng vµ næi bËt cña
nh©n vËt tr÷ t×nh : tù tin, d¸m ®èi tho¹i cïng trêi ®Êt, lÞch sö ; ý thøc râ vÒ çi vinh, çi
104
nhôc cña ®êi ; cã kh¸t väng kh¼ng ®Þnh çi t«i trong hµnh ®éng dÊn th©n v× ®Êt níc,
d©n téc... Nãi tãm l¹i, ph¶i cã bèi c¶nh Êy th× chÝ v¸ trêi lÊp biÓn cña nhµ th¬ míi ® îc
kh¾c t¹c Ên tîng ®Õn nh thÕ.
XuÊt d¬ng lu biÖt lµ bµi th¬ tõ biÖt mµ còng lµ bµi th¬ mêi gäi lªn ®êng. Nã
hoµn toµn t¬ng xøng víi tÇm vãc cña mét con ngêi ®îc c¶ d©n téc ngìng väng vµ tin tëng
vµo thêi ®iÓm lÞch sö khi ®ã.
c©u chuyÖn vÒ con ngêi vµ nghÒ v¨n buæi "giao thêi"

trong bµi th¬ HÇU TRêI cña t¶n ®µ
105
Nãi ®Õn T¶n §µ, tríc hÕt ngêi ta nãi ®Õn sù nghiÖp thi ca cña «ng. Nãi ®Õn thi
ca T¶n §µ, ngêi ta hay nh¾c ®Õn çc bµi ThÒ non níc, Tèng biÖt, Th¨m m¶ cò bªn ®êng,
C¶m thu, tiÔn thu... Bµi th¬ HÇu Trêi tuy ®îc nãi ®Õn Ýt h¬n, vµ cã thÓ cha toµn bÝch,
nhng vÉn lµ mét t¸c phÈm thËt sù xuÊt s¾c. ThËm chÝ nã cã phÇn tiªu biÓu h¬n çc bµi
th¬ trªn nÕu xÐt theo tiªu chÝ : mét t¸c phÈm lu l¹i nhiÒu "chøng tÝch giao thêi" cña th¬
ca ViÖt Nam, l¹i t¹o ®îc sù kÝch thÝch cho líp nhµ th¬ ®Õn sau muèn thùc hiÖn nh÷ng
çch t©n nghÖ thuËt.
Lªn thiªn giíi, xuèng ©m cung, sèng víi tiªn, triÒu kiÕn Ngäc hoµng Thîng ®Õ,
trÇn t×nh tríc Diªm v¬ng… lµ ®Ò tµi thêng thÊy trong nhiÒu s¸ng t¸c d©n gian vµ v¨n
häc viÕt thêi trung ®¹i : Cãc kiÖn Trêi, Tõ Thøc gÆp tiªn, B¾c thang lªn tËn cæng trêi,
ChuyÖn Ph¹m Tö H lªn ch¬i Thiªn tµo, ChuyÖn chøc Ph¸n sù ®Òn T¶n Viªn (hai truyÖn
sau n»m trong TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn D÷),… Cã bao nhiªu chuyÖn li k× cã thÓ
kÓ vÒ nh÷ng chuyÕn du hµnh nh thÕ, vÒ cuéc gÆp nh÷ng "con ngêi" nh thÕ. Vµ hµng
lo¹t vÊn ®Ò cña tån t¹i, cña kiÕp sèng nh©n gian còng theo ®ã mµ ®îc ngêi ta nhËn thøc
mét çch s©u s¾c. Sang ®Çu thÕ kØ XX, nhµ nho tµi tö cuèi mïa lµ T¶n §µ NguyÔn
Kh¾c HiÕu nh vÉn cßn lu luyÕn méng xa, tõng ao íc ®îc chÞ H»ng "nh¾c lªn ch¬i" n¬i
cung Qu¶ng (bµi Muèn lµm th»ng Cuéi), ®Ó råi mét lÇn ®îc "Trêi sai gäi" th× thÝch thó
m·i, nªn hµo høng viÕt ra bµi th¬ HÇu Trêi ®Ó chia sÎ cïng ®éc gi¶. Cã lÏ, khi h¹ bót viÕt
hai ch÷ HÇu Trêi lµm nhan ®Ò, nhµ th¬ ®ang ë trong tr¹ng th¸i hÕt søc hng phÊn. Gi÷a
mét thêi mµ Trêi, PhËt, thÇn tiªn ®· h¬i bÞ mÊt thiªng do sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ
tinh thÇn duy lÝ, xem chõng sù trë l¹i víi ®Ò tµi "hÇu Trêi" dÔ ®Èy nhµ th¬ vµ bµi th¬
vµo t×nh thÕ l¹c lâng. Nh©n vËt tr÷ t×nh ®îc gÆp Trêi nhê c¬ duyªn nµo ? Trêi, theo sù
miªu t¶ cña nhµ th¬, cã ®¸p øng ®îc çch h×nh dung cña tÇng líp ®éc gi¶ míi ë thµnh thÞ
khi ®ã ? Vµ c©u hái hÖ träng h¬n : Víi bµi th¬ nµy, T¶n §µ ®· lµm ®îc ®iÒu g× kh¸c l¹,
cho th¬ ?
Bµi th¬ dµi, cã ®Õn 114 c©u10, cã thÓ ®îc chia thµnh mÊy ®o¹n nhá :
- 20 c©u ®Çu : kÓ lÝ do cïng thêi ®iÓm nh©n vËt tr÷ t×nh ®îc "gäi lªn" hÇu
Trêi.
- Tõ c©u 21 ®Õn c©u 68 : kÓ vÒ cuéc ®äc th¬ ®Çy "®¾c ý" cho Trêi vµ ch tiªn
nghe gi÷a chèn "thiªn m«n ®Õ khuyÕt".
10
TËp Cßn ch¬i (1921) ghi 120 c©u (thªm 4 c©u sau c©u 28 trong SGK, thªm 2 c©u sau c©u 98 trong
SGK).
106
- Tõ c©u 69 ®Õn c©u 98 : kÓ néi dung lêi trÇn t×nh víi Trêi vÒ t×nh c¶nh khèn
khã cña kÎ theo ®uæi nghÒ v¨n vµ thùc hµnh "thiªn l¬ng" ë h¹ giíi.
- §o¹n cßn l¹i : kÓ vÒ phót chia tay ®Çy xóc ®éng gi÷a nh©n vËt tr÷ t×nh víi Trêi
vµ ch tiªn.
Nh vËy, m¹ch th¬ còng chÝnh lµ m¹ch thuËt kÓ mét c©u chuyÖn theo tr×nh tù
thêi gian tríc sau, rÊt dÔ theo dâi. §©y lµ mét trong nhiÒu nÎo lèi mµ T¶n §µ më s½n ®Ó
chÊt v¨n xu«i "x©m l¨ng" vµo ®Þa h¹t th¬. Sù phong phó cña çc chi tiÕt trong bµi xem
ra kh«ng thua g× mét t¸c phÈm tù sù b»ng v¨n xu«i cïng ®Ò tµi (nh Ph¹m Tö H lªn ch¬i
Thiªn tµo ch¼ng h¹n). Theo m¹ch chuyÖn, ©m ®iÖu bµi th¬ còng cã sù chuyÓn biÕn
linh ho¹t : ë hai ®o¹n ®Çu, ©m ®iÖu chÝnh lµ vui, hµo høng, phÊn chÊn ; ë ®o¹n ba,
©m ®iÖu d»n dçi, kªu ca næi lªn (cã xen chót an ñi, vç vÒ khi thuËt l¹i lêi cña Trêi) ; cuèi
cïng, ©m ®iÖu chuyÓn sang ngËm ngïi, xao x¸c.
T×nh huèng chuyÖn b¾t ®Çu tõ tiÕng ng©m th¬ "vang c¶ s«ng Ng©n Hµ"
khiÕn Trêi "mÊt ngñ". Râ rµng, çi duyªn ®îc lªn hÇu Trêi g¾n liÒn víi c©u chuyÖn v¨n
th¬, g¾n liÒn víi nh÷ng phót cao høng cña nhµ th¬. ChuyÖn bÞa mêi m¬i mµ xem chõng
rÊt "thËt", rÊt tù nhiªn ! XÐt theo mét gãc nh×n nµo ®ã, chuyÕn "hÇu Trêi" cña T¶n §µ
®îc xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lÝ do kh¸ lµ "ví vÈn". Xa, ngêi ta ®· lªn trêi hoÆc ®îc Trêi triÖu
lªn v× nh÷ng ®iÒu cã vÎ nghiªm trang, nghiªm träng h¬n nhiÒu : nµo khiÕu kiÖn, nµo
thØnh cÇu, nµo ®Ó tiÕp nhËn bµi häc vÒ çch khu xö thuËn víi "thiªn lÝ"… Nhng biÕt
lµm sao, ®èi víi T¶n §µ, cßn cã chuyÖn g× quan träng h¬n lµ chuyÖn th¬ v¨n. Bëi thÕ,
trong t©m thøc cña «ng, lÝ do ®îc lªn hÇu Trêi nh thÕ ch¼ng hÒ kÐm phÇn nghiªm tóc.
§óng lµ míi ®äc ®Õn phÇn ®Çu cña bµi th¬, chóng ta ®· thÊy t¸c phÈm chøa ®ùng mét
néi dung c¶m høng kh¸c víi th¬ v¨n truyÒn thèng.
Bµi th¬ cã rÊt nhiÒu chi tiÕt cô thÓ ®îc xÕp ®Æt l« gÝch, thÓ hiÖn râ tµi h
cÊu, søc tëng tîng dåi dµo cña t¸c gi¶ : n»m mét m×nh --> buån --> ®un níc uèng -->
ng©m v¨n ; tiªn xuèng --> nªu lÝ do --> ®a lªn trêi ; ®îc ®ãn tiÕp träng väng, ®îc mêi
®äc th¬ --> ch tiªn xóm vµo khen ngîi, t¸n thëng --> Trêi truyÒn hái danh tÝnh --> kÓ lÓ
t×nh c¶nh, bµy gi·i nçi lßng --> Trêi "®¶ th«ng" t tëng --> l¹y t¹ ra vÒ... Dêng nh t¸c gi¶
muèn ngêi ®äc x¸c nhËn ®©y lµ mét c©u chuyÖn thËt (mét tháa thuËn cÇn thiÕt ®Ó
tiÕp tôc "trß ch¬i" mµ c¶ hai bªn cïng tham gia). Cã lÏ, ph¶i ®Õn thêi cña T¶n §µ, çc thi
107
sÜ míi cã ®îc sù cÈn thËn, chu tÊt nh thÕ víi ®éc gi¶ - kÎ sÏ tiªu thô s¶n phÈm vµ gãp
phÇn quyÕt ®Þnh ph¬ng thøc sèng b»ng ngßi bót cña hä.
Nhµ th¬ rÊt khÐo t¶ bèi c¶nh, tõ bèi c¶nh thanh ®¹m cña phßng v¨n n¬i h¹ giíi tíi
bèi c¶nh rùc rì, oai nghiªm cña chèn thiªn ®×nh. Nhê vËy, kh«ng gian cña c©u chuyÖn trë
nªn cã nhiÒu tÇng líp, ph¬ng vÞ, t¬ng khíp víi trêng ho¹t ®éng cña çc nh©n vËt. Çc
®o¹n ®èi tho¹i vµ miªu t¶ nh÷ng ph¶n øng t©m lÝ ®a d¹ng cña tõng lo¹i nh©n vËt ®îc
cµi vµo nhau thËt linh ho¹t, khiÕn ngêi ®äc cã c¶m tëng m×nh ®ang thùc sù tham gia
vµo c©u chuyÖn, cïng nÕm tr¶i nh÷ng phót "síng l¹ lïng", "®¾c ý", cao høng tét bËc cña
nh©n vËt tr÷ t×nh. H·y ®äc l¹i mét ®o¹n th¬ rÊt vui :
V¨n dµi h¬i tèt ran cung m©y !
Trêi nghe, Trêi còng lÊy lµm hay.
T©m nh në d¹, C¬ lÌ lìi
H»ng Nga, Chøc N÷ chau ®«i mµy
Song Thµnh, TiÓu Ngäc l¾ng tai ®øng
§äc xong mçi bµi cïng vç tay.
§em ®Õn cho ®éc gi¶ nh÷ng phót vui v« t nh thÕ cã lÏ kh«ng ph¶i lµ ®iÒu tõng
®îc çc nhµ th¬ trung ®¹i quan t©m. Nh×n chung, viÖc "bÞa ®Æt" nªn c¶ mét c©u
chuyÖn kÐo dµi r×nh rang nh trong bµi th¬ HÇu Trêi mang nhiÒu ý nghÜa çch t©n.
§iÒu quan träng nhÊt lµ nã ®· ®a th¬ tr÷ t×nh tho¸t dÇn nhiÖm vô tá chÝ nghiªm trang,
kh¾c khæ ®Ó tiÖn gi·i bµy c¶m xóc phãng kho¸ng cña con ngêi ç nh©n vµ x©y dùng
mét quan hÖ giao tiÕp míi ®èi víi ®éc gi¶ thµnh thÞ khi ®ã.
Lªn tíi ®îc Thiªn ®×nh xa nay cha tõng lµ chuyÖn dÔ dµng. NÕu lªn chØ ®Ó ®äc
th¬ cho tho¶ thÝch, kÓ síng th× síng thËt ®Êy, nhng qu¶ cã h¬i… phÝ. Nhµ th¬ T¶n §µ
rÊt hiÓu ®iÒu nµy nªn ®· tranh thñ chuyÕn "hÇu Trêi" ®Ó "qu¶ng ço" tµi n¨ng cña b¶n
th©n, ®Ó thæ lé suy nghÜ vÒ nghÒ v¨n trong nh÷ng thËp niªn ®Çu cña thÕ kØ XX vµ
vÒ "sø mÖnh" x· héi mµ «ng tù ®øng ra g¸nh v¸c (thËt ra th× chØ riªng viÖc ®äc th¬
còng ®· mang tÝnh chÊt qu¶ng ço råi).
Cã thËt nhiÒu c©u th¬ mµ ë ®ã t¸c gi¶ "c«ng khai" nãi vÒ çi tµi cña m×nh :
- V¨n dµi h¬i tèt ran cung m©y !
Trêi nghe, trêi còng lÊy lµm hay.
- V¨n ®· giµu thay, l¹i l¾m lèi
108
- Trêi l¹i phª cho: "V¨n thËt tuyÖt !
V¨n trÇn ®îc thÕ ch¾c cã Ýt !
Nhêi v¨n chuèt ®Ñp nh sao b¨ng !
KhÝ v¨n hïng m¹nh nh m©y chuyÓn !
£m nh giã tho¶ng! Tinh nh s¬ng!
§Çm nh ma sa, l¹nh nh tuyÕt !..."
...
Çc nhµ nho tµi tö tríc T¶n §µ tÊt th¶y ®Òu thÞ tµi (cËy tµi, khoe tµi), nhng ch÷
tµi mµ hä nãi tíi nhiÒu khi mang mét néi hµm kh¸ réng, g¾n liÒn víi kh¶ n¨ng "kinh bang
tÕ thÕ". Tríc T¶n §µ, kh«ng cã nhiÒu ngêi d¸m nãi tr¾ng ra çi "hay", çi "tuyÖt" cña v¨n
th¬ m×nh nh vËy, trong th¬, h¬n n÷a, l¹i nãi tríc mÆt Trêi (mét «ng Trêi còng kh¸ b×nh
d©n !). Râ rµng ý thøc ç nh©n ë nhµ th¬ ®· ph¸t triÓn rÊt cao vµ T¶n §µ kh«ng hÒ v«
lèi khi tù khen m×nh (®Ó cho Trêi khen th× còng lµ mét h×nh thøc tù khen - cã ai kiÓm
chøng ®îc lêi cña Trêi nãi ®©u !). Nhµ th¬ ®· thÊy ®îc "dµi", "giµu", "l¾m lèi" lµ
"phÈm h¹nh" ®Æc thï cña v¨n thêi m×nh, bªn c¹nh nh÷ng "phÈm h¹nh" mang tÝnh chÊt
truyÒn thèng nh "nhêi v¨n chuèt ®Ñp", "khÝ v¨n hïng m¹nh", "ªm", "tinh"... T×nh huèng
"hÇu Trêi" qu¶ ®· cho nhµ th¬ mét c¬ héi tuyÖt vêi ®Ó ph« bµy mét çch s¶ng kho¸i tµi
n¨ng thiªn phó. ThËt dÔ th«ng c¶m khi mäi nh©n vËt ®Òu ®ang ë trong t×nh tr¹ng cao
høng, tõ nhµ th¬ ®Õn ch tiªn vµ trªn hÕt lµ... Trêi ! Còng cÇn nãi thªm, nhµ th¬ chØ cao
høng nh thÕ khi gÆp ®îc ngêi hiÓu vµ th«ng c¶m (lµ Trêi) mµ th«i. ë h¹ giíi dÔ ®©u
t×m ®îc ngêi tri ©m nh vËy ! Lêi Trêi khen h¼n lµ sù thÈm ®Þnh cã søc nÆng nhÊt,
kh«ng thÓ b¸c bá, nghi ngê. §óng lµ lèi tù kh¼ng ®Þnh rÊt "ng«ng" cña kÎ vèn ®·
"ng«ng" khi nhËn m×nh lµ "trÝch tiªn" !
Trong bµi th¬, T¶n §µ kh«ng trùc tiÕp ph¸t biÓu quan niÖm cña m×nh vÒ nghÒ
v¨n. Tuy vËy, Èn sau çc c©u ch÷, ta vÉn thÊy cã mét sù h×nh dung kh¸c tríc vÒ ho¹t
®éng tinh thÇn ®Æc biÖt nµy. Trong m¾t T¶n §µ, v¨n ch¬ng thêi ®ã lµ mét nghÒ kiÕm
sèng míi, cã ngêi b¸n, kÎ mua, cã thÞ trêng tiªu thô vµ b¶n th©n thÞ trêng còng hÕt søc
phøc t¹p, kh«ng dÔ chiÒu. §iÒu ®¸ng lu ý kh¸c lµ dêng nh T¶n §µ ®· ý thøc ®îc sù cÇn
thiÕt ph¶i chuyªn t©m víi nghÒ v¨n, ph¶i "trêng vèn" ®Ó theo ®uæi nã dµi dµi (Nhê Trêi
v¨n con cßn b¸n ®îc - Chöa biÕt con in ra mÊy m¬i ; Vèn liÕng cßn mét bông v¨n ®ã).
Sau cïng, ph¶i thÊy T¶n §µ ®· chím nhËn ra r»ng ®a d¹ng vÒ lo¹i, thÓ lµ mét ®ßi hái
109
thiÕt yÕu cña ho¹t ®éng s¸ng t¸c, vµ víi nh÷ng s¸ng t¸c míi, tiªu chÝ ®¸nh gi¸ dÜ nhiªn lµ
ph¶i kh¸c xa...
Trong h¼n mét khæ th¬ (tõ c©u 65 ®Õn c©u 68), t¸c gi¶ ®· "t©u tr×nh" râ rµng
vÒ hä tªn, "xuÊt xø" cña m×nh cho Trêi nghe. ViÖc xng danh cña T¶n §µ ®· diÔn ra kh¸
tù nhiªn, phï hîp hoµn toµn víi m¹ch chuyÖn vµ ®©y kh«ng ph¶i lµ hiÖn tîng cha tõng cã
trong v¨n häc trung ®¹i hay trong çc sinh ho¹t v¨n nghÖ d©n gian (nh h¸t chÌo ch¼ng
h¹n). Ta ®· tõng quen çc kiÓu xng danh cña Hå Xu©n H¬ng (Nµy cña Xu©n H¬ng míi
quÖt råi - Mêi trÇu), cña NguyÔn Du (BÊt tri tam b¸ch d niªn hËu - Thiªn h¹ hµ nh©n
khÊp Tè Nh - §éc TiÓu Thanh kÝ), cña NguyÔn C«ng Trø (¤ng Hi V¨n tµi bé ®· vµo lång
- Bµi ca ngÊt ngëng), giê ®îc biÕt thªm mét kiÓu xng danh mang ®Ëm dÊu Ên T¶n §µ.
Kh¸c ngêi xa, T¶n §µ ®· t¸ch tªn, hä theo mét kiÓu cung khai lÝ lÞch rÊt hiÖn ®¹i, l¹i cßn
nãi râ b¶n qu¸n, quèc tÞch, ch©u lôc, tªn cña hµnh tinh... Cã mét nô cêi hãm hØnh Èn
®»ng sau vÎ thËt thµ, thµnh khÈn tríc ®Êng chÝ t«n, nhng ®iÒu ®¸ng nãi h¬n hÕt vÉn
lµ ý thøc ç nh©n, ý thøc d©n téc cña nhµ th¬. Mét çi tªn - tªn thËt chø kh«ng ph¶i tù hay
hiÖu - mµ ®îc nãi ra trÞnh träng ®Õn vËy h¼n nhµ th¬ ph¶i thÊy cã mét gi¸ trÞ kh«ng
thÓ phñ nhËn g¾n liÒn víi nã. H¬n n÷a, «ng cßn muèn Trêi thÊy ®îc NguyÔn Kh¾c
HiÕu chÝnh lµ con ngêi cña ¸ ch©u, cña xø së cã mét nÒn "v¨n minh tinh thÇn" cao quý,
®¸ng tù hµo (V¨n minh §«ng ¸ trêi thu s¹ch). Cô thÓ thªm mét møc n÷a, «ng kiªu h·nh khai
m×nh lµ ®øa con ®Ých thùc cña "S«ng §µ nói T¶n níc Nam ViÖt". Khi trong thêi hiÖn
®¹i, hai ch÷ "thiªn h¹" ®· trë thµnh mét kh¸i niÖm më (®iÒu nµy T¶n §µ ý thøc ®îc rÊt
râ), ®Æc biÖt lµ khi ®Êt níc ®· mÊt chñ quyÒn, kiÓu nãi nh vËy cña nhµ th¬ râ rµng
chøa ®ùng mét th¸i ®é tù t«n d©n téc, mét "t×nh c¶m non níc" ®¸ng quý. Còng qua c©u
th¬, t¸c gi¶ ®· ngÇm cho biÕt lai lÞch cña bót hiÖu T¶n §µ - mét ®iÒu ®· tõng ®îc «ng
thÓ hiÖn trong nhiÒu bµi th¬ kh¸c.
Nãi s©u vÒ bót ph¸p T¶n §µ, rÊt cÇn chó ý tíi tÝnh chÊt b×nh d©n trong lèi tù sù
còng nh giäng kh«i hµi thÊm ®îm trong çch dïng tõ, trong kiÓu ®Æc t¶ nh÷ng biÓu
hiÖn c¶m xóc cña nh©n vËt, trong lèi pha trén çc "chÊt liÖu th¬ "vèn kh«ng cïng "®¼ng
cÊp" (theo ý thøc v¨n häc cña thêi trung ®¹i)... Lèi kÓ chuyÖn ®Çy tÝnh chÊt b×nh d©n
vµ giäng kh«i hµi trong bµi th¬ hoµn toµn thèng nhÊt víi nhau, hç trî cho nhau. Chóng lé
râ tríc hÕt ë th¸i ®é hµo høng cña ngêi kÓ tríc mét ®èi tîng nghe chuyÖn (gi¶ ®Þnh)
®ång ®¼ng, rÊt mùc th©n t×nh. Ngay trong chuyÖn kÓ, quan hÖ gi÷a nh©n vËt tr÷
110
t×nh vµ ch tiªn xem ra còng suång s·, th©n mËt (ch tiªn gäi nh©n vËt tr÷ t×nh lµ anh). Tõ
dïng ë ®©y n«m na, b×nh dÞ, nh ®îc tiÖn tay lÊy tõ ®êi sèng thêng nhËt, l¹i ®îc ®Æt
trong ng÷ ®iÖu nãi nªn cµng cã ý vÞ : V¨n dµi h¬i tèt ran cung m©y ; V¨n ®· giµu thay,
l¹i l¾m lèi - Trêi nghe Trêi còng bËt buån cêi ; Ch tiªn ao íc tranh nhau dÆn... §Æc biÖt,
díi ngßi bót cña t¸c gi¶, Trêi vµ ch tiªn kh«ng cã mét chót g× ®¹o m¹o. Hä biÓu hiÖn c¶m
xóc theo mét cung çch rÊt ®çi... b×nh d©n : lÌ lìi, chau mµy, l¾ng tai ®øng, vç tay, bËt
buån cêi, tranh nhau dÆn... Cø tëng tîng h×nh ¶nh çc ®Êng siªu nhiªn vèn kh«ng thuéc
câi ngêi mµ cã nh÷ng cö chØ ®iÖu bé ngé nghÜnh nh thÕ, ®éc gi¶ kh«ng thÓ kh«ng
c¶m thÊy buån cêi, kh«ng thÓ kh«ng phôc çch kÓ chuyÖn "x«m trß" cña t¸c gi¶. Gi¶ sö
bÞ tíc ®i lèi kÓ “b×nh d©n” vµ nô cêi hãm hØnh, c¶ bµi th¬ sÏ mÊt ®i mét ý vÞ thÈm
mü ®Æc trng, bëi sù hÊp dÉn cña t¸c phÈm v¨n häc nãi chung kh«ng h¼n n»m ë chuyÖn
mµ ë çch kÓ, giäng kÓ. H¬n thÕ, trong bµi th¬ nµy, lèi kÓ Êy, nô cêi Êy lµm nªn néi
dung tr÷ t×nh chÝnh, gióp ta hiÓu vÒ con ngêi t¸c gi¶ h¬n bÊt cø çi g× kh¸c. Nãi tãm l¹i,
nh÷ng yÕu tè võa nªu lµ mét phÇn tÊt yÕu cña bµi th¬, hoµn toµn xøng hîp víi c©u
chuyÖn "hÇu Trêi" mµ t¸c gi¶ ®· h cÊu. Nh vËy, ®Ó c¶m nhËn ®óng çi "thÇn" cña bµi
th¬, ®iÒu quan träng tríc hÕt cha ph¶i lµ "nhÊm nh¸p" tõ tèn tõng c©u th¬ mét, trãc t×m
"ý nghÜa" trong mçi lêi nãi cña nh©n vËt tr÷ t×nh, mµ lµ viÖc x¸c ®Þnh mét t©m thÕ
s½n sµng tham dù vµo "cuéc ch¬i" do t¸c gi¶ ®Ò nghÞ, chia sÎ tiÕng cêi cña t¸c gi¶ trªn
mét tinh thÇn d©n chñ.
§óng lµ so víi yªu cÇu hµm sóc cña th¬ xa, HÇu Trêi cã vÎ qu¸ dµi. Nhng ®©y lµ
mét ®Æc ®iÓm chø cha h¼n lµ mét nhîc ®iÓm, vµ nh vËy, cÇn ®¸nh gi¸ nã theo tiªu
chÝ riªng. Dµi lµ mét ®ßi hái tù nhiªn ®èi víi bµi th¬ giµu yÕu tè tù sù nh HÇu Trêi. H¬n
thÕ, nguyªn t¾c t«n träng dßng ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña c¶m xóc ç nh©n, ç thÓ cña
th¬ thêi ®¹i (mµ T¶n §µ lµ ngêi cã c«ng ®Çu x¸c lËp) cho phÐp nhµ th¬ tho¸t ra khái
nh÷ng rµng buéc qu¸ kh¾t khe vÒ h×nh thøc ®Ó tho¶i m¸i chøng minh sù hiÖn diÖn cña
çi t«i trong nghÖ thuËt. §iÒu ®¸ng nãi kh¸c lµ quan hÖ giao tiÕp míi, d©n chñ h¬n gi÷a
®éc gi¶ vµ nhµ th¬ (s¶n phÈm cña thêi ®¹i) kh«ng b¾t buéc t¸c gi¶ ph¶i qu¸ tiÕt chÕ
trong c¶m xóc, trong viÖc triÓn khai ý th¬, tø th¬... Ngoµi ra, kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng bµi
th¬ ®îc kÐo dµi nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña b¸o chÝ ph¶i lÊp kho¶ng trèng trong mét
chuyªn môc nµo ®ã, thªm n÷a, nh»m gióp nhµ th¬ tÝnh dßng... lÊy nhuËn bót.
111
Bªn c¹nh ®é dµi kh¸ kh¸c thêng, HÇu Trêi cßn ®¸ng chó ý víi hiÖn tîng chia khæ
(çc khæ cã ®é dµi kh¸c nhau), víi sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng tõ n«m na, th«ng tôc, víi ng÷
®iÖu nãi,...
§äc th¬ T¶n §µ, nghe çc giai tho¹i vÒ «ng, ai còng thÊy «ng qu¶ lµ mét tay
"ng«ng". Tõ "ng«ng" trong nghiªn cøu v¨n häc thêng ®îc dïng ®Ó chØ ®Þnh mét kiÓu
øng xö x· héi vµ nghÖ thuËt kh¸c thãi thêng cña nh÷ng nhµ v¨n, nhµ th¬ cã ý thøc ç
nh©n cao ®é. TÊt nhiªn, ý thøc ç nh©n Êy còng chØ ®îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong
nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh, g¾n liÒn víi tæng thÓ nh÷ng quan niÖm kh¸ míi mÎ
(trong khu«n khæ thêi trung ®¹i) vÒ vò trô, nh©n sinh vµ nghÖ thuËt. T¶n §µ kh«ng ph¶i
lµ mét trêng hîp "ng«ng" ç biÖt trong v¨n häc ViÖt Nam. Tríc «ng, nh÷ng ngêi nh
NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t... ®Òu "ng«ng". Tuy nhiªn, çi "ng«ng" cña T¶n §µ vÉn
cã nh÷ng ®iÓm ®Æc thï do quy ®Þnh cña thêi ®¹i. Trong bµi HÇu Trêi, çi "ng«ng" cña
T¶n §µ cã nh÷ng biÓu hiÖn næi bËt :
- Tù cho m×nh v¨n hay ®Õn møc Trêi còng ph¶i t¸n thëng.
- Kh«ng thÊy cã ai ®¸ng lµ kÎ tri ©m víi m×nh ngoµi Trêi vµ ch tiªn.
- Xem m×nh lµ mét "trÝch tiªn" bÞ "®µy xuèng h¹ giíi v× téi ng«ng".
- NhËn m×nh lµ ngêi nhµ Trêi, ®îc sai xuèng h¹ giíi thùc hiÖn mét sø mÖnh cao
c¶ (thùc hµnh "thiªn l¬ng").
Ngoµi ra, nguyªn viÖc nhµ th¬ bÞa ra chuyÖn "hÇu Trêi", nãi "ngon lµnh" nh thÓ
®ã lµ chuyÖn thËt ®· hµm chøa mét sù khiªu khÝch nhÊt ®Þnh ®èi víi çi nh×n t«n ti,
®¼ng cÊp ®ang thèng trÞ x· héi lóc Êy. §ã lµ cha kÓ viÖc T¶n §µ "d¸m" h×nh dung çc
®Êng siªu nhiªn nh nh÷ng ®èi tîng rÊt ®çi b×nh d©n, thËm chÝ ngang hµng víi m×nh...
Çi "ng«ng" cña T¶n §µ cã nhiÒu ®iÓm gÆp l¹i çi "ng«ng" cña NguyÔn C«ng
Trø (thÓ hiÖn qua Bµi ca ngÊt ngëng) : ý thøc rÊt cao vÒ tµi n¨ng cña b¶n th©n ; d¸m
nãi giäng b«ng l¬n vÒ nh÷ng ®èi tîng nh Trêi, Tiªn, Bôt ; d¸m ph« bµy toµn bé con ngêi
"vît ngoµi khu«n khæ" cña m×nh tríc thiªn h¹, nh muèn "dìn mÆt" thiªn h¹... Nãi vÒ
®iÓm kh¸c gi÷a hai ngêi, cã thÓ thÊy : "ng«ng" ë T¶n §µ lµ çi "ng«ng" cña kÎ tuy kh«ng
ph¶i sèng v« tr¸ch nhiÖm víi x· héi nhng kh«ng cßn xem vÊn ®Ò "nghÜa vua t«i cho vÑn
®¹o s¬ chung" lµ chuyÖn hÖ träng n÷a. H¬n n÷a, çi tµi mµ T¶n §µ muèn khoe vÒ c¬
b¶n lµ çi tµi thuéc ph¹m trï v¨n ch¬ng. Râ rµng ë ®©y nhµ th¬ ®· rò bá ®îc kh¸ nhiÒu
112
g¸nh nÆng tr¸ch nhiÖm (mµ th«ng thêng çc nhµ nho vÉn ®Æt trªn vai m×nh) ®Ó sèng
tung tÈy h¬n víi çi tù do ç nh©n míi mÎ mµ thêi ®¹i ®a tíi.
HÇu Trêi qu¶ lµ bµi th¬ hay, ®éc ®¸o, cã nhiÒu nÐt míi vÒ mÆt thi ph¸p, rÊt tiªu
biÓu cho tÝnh chÊt "giao thêi" trong nghÖ thuËt th¬ T¶n §µ. Qua bµi th¬, cã thÓ nhËn
ra ®îc nhiÒu ®iÒu vÒ xu híng ph¸t triÓn cña th¬ ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m hai m¬i cña
thÕ kØ tríc. Theo quan niÖm v¨n häc vµ çch ph©n chia v¨n lo¹i cña nhµ th¬, HÇu Trêi
thuéc lo¹i v¨n ch¬i, nghÜa lµ th¬ ca - lo¹i v¨n kh«ng trùc tiÕp bµn vÒ çc vÊn ®Ò x· héi
(ph©n biÖt víi v¨n thuyÕt lÝ cã h×nh thøc v¨n xu«i). Trªn thùc tÕ, çc vÊn ®Ò x· héi vÉn
cø hiÖn diÖn trong bµi. ChØ cã ®iÒu, chóng hiÖn diÖn theo mét kiÓu kh¸c, díi mét
h×nh thøc kh¸c, so víi tríc.
113
søc tÝch chøa ý nghÜa cña h×nh tîng con hæ
trong bµi th¬ Nhí rõng cña thÕ l÷
Cho ®Õn nay, çc tµi liÖu lÞch sö v¨n häc ®Òu nhÊt trÝ ghi nhËn ThÕ L÷ lµ ng-
êi b»ng s¸ng t¸c ®· ®a ®Õn th¾ng lîi quyÕt ®Þnh cho Th¬ míi buæi chµo ®êi. Mµ nãi
®Õn ThÕ L÷, ngêi ta tríc hÕt nghÜ ®Õn bµi Nhí rõng. VËy th×, còng cã thÓ nãi r»ng,
chÝnh Nhí rõng lµ t¸c phÈm quan träng nhÊt ®· dÑp ®îc nh÷ng lêi dÌ bØu xuÊt ph¸t tõ
ph¸i "th¬ cò" vÒ çi gäi lµ "dèt n¸t", "ngÈn ng¬", "v¬ vÈn" cña "bän" lµm th¬ míi.
T¹i sao Nhí rõng cã thÓ lµm ®îc ®iÒu ®ã ? DÜ nhiªn lµ v× nã hay, hoµn h¶o vÒ
h×nh thøc vµ ®iÒu ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nhiÒu ngêi thuéc ph¸i “th¬ cò” lµ nã cã
"nghÜa lý". Nhí rõng kh«ng viÕt vÒ ®Ò tµi t×nh yªu. Bµi th¬ trµn ngËp mét kh«ng khÝ
bi tr¸ng, cã thÓ gîi nhiÒu suy nghÜ vÒ thêi thÕ, vÒ hiÖn thùc cuéc sèng lóc bÊy giê.
Kh«ng ph¶i kh«ng cã lý khi mét sè ngêi nghiªn cøu ®· nhÊn m¹nh t©m sù yªu níc ë bµi
th¬ (sù nhÊn m¹nh Êy h¼n chøa ®ùng nhiÒu ý nghÜa vµo thêi ®iÓm Th¬ míi l©m c¬n
“bÜ cùc”). Ra ®êi trong mét bèi c¶nh lÞch sö – x· héi vµ v¨n hãa ®Æc biÖt cña ®Êt níc,
hÖ tõ vùng gåm nh÷ng c¨m hên, uÊt hËn, còi s¾t, nhôc nh»n, tï h·m, sa c¬, t×nh th¬ng
nçi nhí, ngµy xa, ngµn th©u, ngµn xa, giang san, níc non… kh«ng ph¶i, kh«ng thÓ ®îc sö
dông mét çch v« ý. Nã dÔ ®ông ®Õn chç nh¹y c¶m cña t©m hån ViÖt, lµm thøc dËy
nh÷ng ký øc, lµm khuÊy ®éng nh÷ng nçi niÒm… Tõ bµi th¬, ta nghe ®ång väng tiÕng
thë dµi u uÊt cña bao anh hïng thÊt thÕ tõng "gËm mét khèi c¨m hên"…
Tuy nhiªn, qu¸ cêng ®iÖu hay b¸c bá ý nghÜa nµy cña Nhí rõng ®Òu lµ viÖc lµm
kh«ng tháa ®¸ng. NÕu qu¸ cêng ®iÖu, ta buéc ph¶i xem Nhí rõng nh mét hiÖn tîng ®i l¹c
114
hÖ thèng ("hÖ thèng" nh÷ng s¸ng t¸c cña ThÕ L÷ vµ cña ®¹i ®a sè çc nhµ th¬ míi kh¸c),
mµ ®iÒu nµy th× rÊt khã ®îc chÊp nhËn. NÕu b¸c bá, cho r»ng bµi th¬ chØ thÓ hiÖn
kh¸t väng ®ßi gi¶i phãng çi t«i ç nh©n th«i, th× ph¶i lý gi¶i lµm sao vÒ çi giäng thèng
thiÕt, bi phÉn, vÒ t©m sù ngôt löa trong bµi, dÉu vÉn biÕt th¬ l·ng m¹n rÊt a dïng thñ
ph¸p khoa tr¬ng, phãng ®¹i, thÝch tuyÖt ®èi hãa vÊn ®Ò, thÝch dùng lªn nh÷ng t¬ng
quan ®èi lËp ? V¶ ch¨ng, nÕu trõu xuÊt nçi ¸m ¶nh vÒ th©n phËn mét ngêi d©n mÊt níc
vèn tån t¹i thùc trong t©m n·o cña hÇu hÕt ngêi ViÖt Nam, th× vÉn cã thÓ kh¼ng ®Þnh:
nh÷ng quan hÖ x· héi mang tÝnh chÊt t b¶n chñ nghÜa míi ®îc du nhËp vµo ViÖt Nam
(dï lµ qu¸i dÞ do t¬ng t¸c víi çc ®iÒu kiÖn thuéc ®Þa), vÉn cha thÓ béc lé hÕt tÊt c¶
mÆt phi nh©n cña nã nh sau nµy ®Ó khiÕn çi t«i míi chµo ®êi ph¶i thÊt väng n·o nÒ,
ph¶i ch¸n n¶n cïng cùc, ph¶i kªu lªn phÉn uÊt nh con hæ trong bµi th¬ cña ThÕ L÷. Ngay
trong trêng hîp nhµ th¬ ViÖt Nam cã ®îc tr¶i nghiÖm nçi hoµi nghi s©u s¾c ®èi víi x·
héi t s¶n, mét çch gi¸n tiÕp, th«ng qua v¨n häc l·ng m¹n Ph¸p (vèn kh«ng ph¸t triÓn ®ång
pha víi v¨n häc l·ng m¹n ViÖt Nam) th× vÊn ®Ò vÉn kh«ng kh¸c. Nh vËy, sù lùa chän
chØ mét trong hai ý nghÜa nãi trªn v« t×nh ®· lµm mê b¶n s¾c cña bµi th¬, khiÕn ta
kh«ng thÊy hÕt ®ãng gãp ®éc ®¸o cña ThÕ L÷. Nhí rõng, nh mäi bµi th¬ hay kh¸c, vèn
®a tÇng, ®a nghÜa, cã thÓ gîi nhiÒu chiÒu híng c¶m thô kh¸c nhau. Bµi th¬ gièng nh sù
kÕt tinh cña hµng lo¹t mèi quan hÖ phong phó, phøc t¹p tån t¹i trong x· héi ViÖt Nam mét
thuë. Vµ khi ®¹t tíi gi¸ trÞ kÕt tinh Êy, nã dµnh quyÒn tån t¹i nh mét th«ng ®iÖp göi tíi
mu«n ®êi, mêi gäi mét sù "th«ng diÔn" kh«ng h¹n chÕ.
Çi tø cña Nhí rõng kh«ng ph¶i lµ cña riªng ThÕ L÷. Ta ®· thÊy nã hiÓn hiÖn ë
bµi S tö trong chuång cña Gi¨ng E-ca (Jean Aicard), thÊp tho¸ng ë bµi Chim h¶i ©u cña
S¸c-l¬ B«-®¬-le (Charles Baudelaire). Nãi réng ra n÷a, tø “nhí rõng” n»m trong mét çi tø
phæ qu¸t cña th¬ l·ng m¹n: ®èi lËp hiÖn thùc víi íc m¬, ®èi lËp hiÖn t¹i víi qu¸ khø, ®èi
lËp çi tÇm thêng víi çi cao c¶, ®èi lËp çi nh©n t¹o víi çi tù nhiªn; th©n sèng trong
hiÖn thùc, hiÖn t¹i, trong çi tÇm thêng, çi nh©n t¹o th« kÖch mµ hån th× bay tíi câi íc
m¬, híng vÒ qu¸ khø vµng son, khao kh¸t ®îc sèng cao thîng, trong s¹ch gi÷a thiªn nhiªn
kho¸ng d·… Qua çi tø phæ qu¸t ®ã, ta thÊy lé diÖn mét çi t«i bÊt hßa víi x· héi, bÊt m·n
víi chÝnh m×nh (®óng h¬n lµ víi t×nh tr¹ng ph¶i cam chÞu sèng trong c¶nh tï h·m cña
m×nh), bÊt an triÒn miªn víi chÝnh néi t©m qu¸ ø ®Çy, qu¸ phong phó mµ m×nh trãt
mang theo nh mét ®Þnh mÖnh. XÐt tõ gãc ®é nµy, cã thÓ nãi Nhí rõng ®óng lµ mét bµi
115
th¬ l·ng m¹n, ®· cho ta thÊy râ nh÷ng ®Æc ®iÓm thi ph¸p riªng cña lo¹i h×nh th¬ nµy.
TÊt nhiªn, mét tø th¬ cña thêi ®¹i l·ng m¹n vÉn cã thÓ hîp nhÊt vµo nã nh÷ng çi tø ®·
tõng xuÊt hiÖn trong lÞch sö thi ca. Gi÷a Nhí rõng cña ThÕ L÷ vµ Chim trong lång cña
NguyÔn H÷u CÇu kh«ng ph¶i kh«ng cã mèi liªn hÖ nµo ®ã.
ChØ ra tÝnh phæ qu¸t cña tø th¬ ë bµi Nhí rõng kh«ng hÒ lµm gi¶m nÐt ®éc ®¸o
trong çch hiÖn thùc hãa tø th¬ cña ThÕ L÷. NÕu ë bµi S tö trong chuång, Gi¨ng E-ca
lu«n t¹o sù gi¸n çch gi÷a nh©n vËt tr÷ t×nh vµ con s tö, t¶ con thó kh«ng may nµy nh
mét ®èi tîng kh¸ch quan – ®èi tîng ®a l¹i cho anh ta nhiÒu suy ngÉm vÒ sè phËn bi ®¸t
cña kÎ mÊt tù do, th× ë bµi Nhí rõng, ThÕ L÷ (hay ®óng h¬n lµ nh©n vËt tr÷ t×nh) ®·
thùc sù hãa th©n vµo con hæ. §äc bµi th¬, ®Õn lît ®éc gi¶ còng thÊy m×nh bÞ ®ång
nhÊt víi hæ, nhËp c¶m hoµn toµn t©m tr¹ng hæ ®Ó cã thÓ kªu lªn nh÷ng lêi trÇm thèng,
bi thiÕt. H¼n nhiªn, tiÕng kªu ®ßi tù do, ®ßi tho¸t khái kiÕp sèng tÇm thêng, tï h·m cña
kÎ ®ang tr¶i nghiÖm thÊm thÝa nçi ®au bÞ giam cÇm h¼n ph¶i lay ®éng h¬n, ph¶i “bËt
m¸u” h¬n tiÕng kªu hé cña mét kÎ ®ång c¶m ®øng ngoµi. ChÝnh ThÕ L÷ tù ý thøc ®îc
hoµn toµn vÒ ®Æc ®iÒm nµy cña bµi th¬, bëi vËy, víi t duy duy lý tiÕp nhËn ®îc tõ ph-
¬ng T©y, «ng ph¶i cÈn thËn chó thÝch díi nhan ®Ò Nhí rõng mét dßng ch÷ : Lêi con hæ
ë vên B¸ch thó, ý chõng muèn lu ý ®éc gi¶ ®õng v× nhËp hån vµo bµi th¬ mµ cø m·i tëng
m×nh lµ hæ ! NghÞch lý thay, cµng lµm çi viÖc ph©n ®Þnh r¹ch rßi, ThÕ L÷ cµng cho
thÊy møc ®é ®ång nhÊt cao gi÷a ®èi tîng miªu t¶ vµ çi t«i tr÷ t×nh ! NÕu nãi cho chi li,
ngo¹i trõ lêi chó thÝch ®· nªu vèn thuéc vÒ phÇn nhan ®Ò, trong phÇn "ruét" cña bµi th¬
còng cã mét c©u – chØ mét c©u th«i – lµ thÓ hiÖn çi nh×n gi¸n çch. §ã lµ c©u Ta n»m
dµi, tr«ng ngµy th¸ng dÇn qua. Tho¹t ®äc, ta vÉn thÊy ®ã lµ c©u “tù t×nh” cña chÝnh
con hæ, nhng ®äc kü, ta l¹i nhËn ra mét ¸nh nh×n, mét quan s¸t ®Õn tõ phÝa bªn ngoµi.
Cßn çc c©u kh¸c nh Ta bíc ch©n lªn, dâng d¹c, ®êng hoµng - Lîn tÊm th©n nh sãng cuén
nhÞp nhµng vµ Ta say måi ®øng uèng ¸nh tr¨ng tan bÒ ngoµi xem chõng gièng nh nÐt vÏ
cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®øng gi¸n çch, kú thùc l¹i lµ nh÷ng c©u biÓu hiÖn sù tù say
ng¾m m×nh cña chÝnh con hæ ! Nãi tãm l¹i, sù hãa th©n cña nh©n vËt tr÷ t×nh vµo con
hæ lµ kh¸ triÖt ®Ó, vµ ®iÒu ®ã ®· ®em l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ t¸c ®éng lín kh«ng ngê.
§©y hiÓn nhiªn lµ mét nÐt ®Æc s¾c cña bµi th¬. ChÝnh nã ®· ®a vµo bøc häa tæng thÓ
vÒ ch©n dung çi t«i cña Th¬ míi mét nÐt r¾n rái, gióp ngêi ®äc hiÓu r»ng çi t«i nµy
kh«ng ph¶i chØ cã d¸ng dÊp Îo l¶, yÕu ®uèi vµ kh«ng ph¶i bao giê còng chØ biÕt quay
116
lng l¹i çc vÊn ®Ò x· héi. Ph¶i m¹nh mÏ, tù tin, vµ n÷a, ph¶i cã "hån th¬ réng më" (ch÷
cña Hoµi Thanh) ®Õn ®é nµo th× míi cã thÓ ®ång nhÊt m×nh víi chóa s¬n l©m ®îc
chø!
Nh vËy, mµu s¾c tù biÓu hiÖn cña çi t«i tr÷ t×nh ë bµi th¬ lµ rÊt ®Ëm. Nhng
kh«ng v× thÕ mµ chÊt t¹o h×nh cña Nhí rõng l¹i kh«ng næi bËt. Hai ®Æc ®iÓm nµy
kh«ng ph¶n tr¸i mµ t¬ng hîp víi nhau. L¹i vÉn lµ mét nÐt tréi trong thi ph¸p cña lo¹i h×nh
th¬ l·ng m¹n mµ ë ®ã çi t«i tr÷ t×nh a ®èi tîng hãa lßng m×nh ®Ó ®îc tù ng¾m, tù ve
vuèt! Trong bèn ®o¹n cña bµi th¬ Nhí rõng, ®o¹n hai lµ ®o¹n thÓ hiÖn kh¶ n¨ng t¹o h×nh
cña ngßi bót ThÕ L÷ râ rÖt h¬n c¶. C©u ch÷ næi gå lªn, khiÕn h×nh tîng ®Ëp m¹nh vµo
thÞ gi¸c, thÝnh gi¸c. Nh÷ng gµo, nh÷ng hÐt, nh÷ng thÐt võa trïng lÆp võa biÕn hãa,
kÝch m·i lªn mét c¶m gi¸c m·nh liÖt. Còng thÕ, nh÷ng s¬n l©m, bãng c¶, c©y giµ, l¸
gai, cá s¾c, nh÷ng dâng d¹c, ®êng hoµng, nhÞp nhµng, nh÷ng qu¾c, tan, chuyÓn, géi,
lªnh l¸ng... tr«ng gièng nh nh÷ng v¹ch mµu ng¾n, liªn tiÕp, trïng trïng trong tranh Vanh-
x¨ng van Gèt (Vincent van Gogh), ®a ®Õn Ên tîng vÒ tr¹ng th¸i mª man lªn ®ång cña kÎ
®ang bÞ v©y riÕt bëi nh÷ng ký øc hµo hïng vµ cña sù s¸ng t¹o. Tõ ký øc cña con hæ, tÊt
c¶ vÎ ®Ñp man d¹i, phãng kho¸ng cña chèn níc non hïng vÜ hiÖn ra mån mét, ®éng cùa,
biÕn ®æi kh«ng ngõng. RÊt Ýt hoÆc hÇu nh kh«ng cã nh÷ng hßa s¾c x¸m nh¹t, tan
lo·ng, m¬ hå mµ chñ yÕu lµ nh÷ng mµu nguyªn ®Ëm ®µ, t¬i t¾n, kÝch thÝch. Chi tiÕt
ken dµy trong ®o¹n th¬ vµ nãi chung lµ trong c¶ bµi th¬, cho thÊy mét nh·n thøc t¹o h×nh
rÊt kh¸c víi nh·n thøc t¹o h×nh cña th¬ cæ ®iÓn, cña lo¹i h×nh v¨n nh©n häa vèn thÝch
çi v« ng«n, thÝch chõa kho¶ng trèng cho sù l¾ng m×nh chiªm nghiÖm, sù th¶ hån phiªu
diªu theo nh÷ng ý niÖm huyÒn hå. Râ rµng nh÷ng ®iÒu ®ã lµ biÓu hiÖn cña mét çi t«i
muèn chiÕm ®o¹t vµ chÕ ngù, muèn choµng çi bãng cña m×nh lªn tÊt c¶, muèn toµn
quyÒn ¸p ®Æt vµ ph©n phèi c¶m xóc cña m×nh lªn thÕ giíi chung quanh, gom thÕ giíi
vµo ta vµ biÕn ta thµnh tÊt c¶ thÕ giíi. Nhng víi Nhí rõng, ThÕ L÷ kh«ng chØ tiÕp thu
thuÇn thôc kiÓu t¹o h×nh míi trµn ®Çy nhiÖt høng cña lo¹i h×nh th¬ l·ng m¹n mµ cßn rót
tØa ®îc c¶ nh÷ng kinh nghiÖm nghÖ thuËt quý b¸u cña ph¸i Thi s¬n (Le Parnasse) vèn
thÝch nh÷ng ®êng nÐt m« t¶ ®Çy tÝnh ®iªu kh¾c ®èi víi thÕ giíi h÷u h×nh. §äc bµi
th¬, ta c¶m nhËn ®îc rÊt râ çi tr¬ng lùc ®îc t¹o nªn bëi cuéc tranh chÊp gi÷a viÖc bu«ng
th¶ m×nh theo nh÷ng c¶m xóc say sa vµ viÖc tiÕt chÕ chÝnh nh÷ng c¶m xóc ®ã, kh«ng
®Ó chóng lµm tan lo·ng khèi h×nh thùc cã cña çc ®èi tîng ®îc nh¾c ®Õn. XÐt tõ gãc
117
®é nµy, cã thÓ nãi ThÕ L÷ kh«ng ph¶i lµ mét nhµ th¬ l·ng m¹n thuÇn thµnh theo kiÓu
cña An-ph«ng-x¬ ®ê La-m¸c-tin (Alphonse de Lamartine), An-ph¬-rÕt ®ê Muýt-xª
(Alfred de Musset)... DÊu vÕt ¶nh hëng L¬-c«ng-t¬ ®ê Lin-l¬ (Leconte de Lisle) kh«ng
thÓ nãi lµ kh«ng ®Ëm, tõ niÒm thÝch thó quan s¸t nh÷ng tËp tÝnh cña ®éng vËt ®Õn
çch lµm næi bËt d¸ng vÎ uy nghi, bÝ Èn cña thiªn nhiªn trong çc bµi th¬. Nãi cô thÓ, cã
lÏ c©u th¬ Lîn tÊm th©n nh sãng cuén nhÞp nhµng ®· ®îc ThÕ L÷ viÕt ra trong sù ¸m
¶nh cña çc c©u th¬ cña L¬-c«ng-t¬ ®ê Lin-l¬ : §«i khi mét con tr¨n ngñ, nãng qu¸, uèn l-
ng nh sãng cuén, vÈy da lÊp l¸nh díi ¸nh mÆt trêi ; Con voi ®Çu ®µn, ®Çu nh mét khèi
®¸, x¬ng sèng h×nh cung, mçi khi voi bíc, l¹i uèn cong lªn mét çch m·nh liÖt... (bµi §µn
voi); ... b¸o ®en, kÎ chuyªn s¨n bß vµ ngùa - Hung hiÓm muén phiÒn, nã bíc ®Òu ®Æn
quay vÒ - Theo chiÒu dµi nh÷ng th©n c©y giµ da rªu ®· chÕt - Nã ®Õn, cä tÊm lng v¹m
vì o»n lªn... (bµi GiÊc m¬ cña b¸o ®en)...
Tõng cã ý kiÕn cho r»ng ®Ó t« ®Ëm çi phi thêng cña h×nh tîng trung t©m (con
hæ), nhµ th¬ ®· t¹o nªn sù t¬ng ph¶n gay g¾t gi÷a tÇm vãc oai dòng cña hæ víi çi tÇm
thêng kh«ng chØ cña hoµn c¶nh sèng n¬i vên b¸ch thó mµ cßn cña "c¶ bao t¹o vËt, c¶nh
trÝ lín lao trong vò trô". Çc d÷ kiÖn cã trong bµi th¬ cho phÐp ta nh×n nhËn vÊn ®Ò
theo mét çch kh¸c. Cã mét sù ph©n biÖt - ®èi lËp rÊt râ ai còng thÊy gi÷a c¶nh hoa
ch¨m, cá xÐn, lèi ph¼ng, c©y trång víi c¶nh s¬n l©m, bãng c¶, c©y giµ, nghÜa lµ gi÷a
c¶nh/ çi nh©n t¹o víi c¶nh/ çi tù nhiªn. Con hæ chØ ghÐt vµ khinh miÖt hoµn c¶nh sèng
tÇm thêng, gi¶ dèi, tï h·m mµ nã kh«ng may l©m vµo chø kh«ng hÒ chèi bá, coi rÎ m«i tr-
êng tån t¹i ®Ých thùc, nguyªn thñy cña m×nh. NÕu hæ thÊy tÊt c¶ ®Òu nh nhau, ®Òu
kh«ng ra g×, ch¶ hãa ra sù ph©n biÖt - ®èi lËp ë trªn lµ v« nghÜa? Con hæ nhí rõng, gäi
rõng lµ chèn ngµn n¨m cao c¶, ©m u, lµ c¶nh níc non hïng vÜ, oai linh, ghª gím... c¬ mµ !
Bao nhiªu tr×u mÕn tô vÒ trong c©u Ta lÆng ng¾m giang s¬n ta ®æi míi, vµ còng cã
bao nhiªu nçi kh¸t khao ®îc chia sÎ víi rõng dån chøa ë tiÕng gäi cuèi bµi – Hìi c¶nh rõng
ghª gím cña ta ¬i ! Hæ kh«ng cã rõng th× cßn g× lµ hæ ! Rõng lµ cuéc sèng cña hæ, lµ
n¬i nu«i dìng, gi÷ g×n, kh¬i dËy vµ nh©n lªn søc m¹nh huyÒn bÝ cña hæ, cho hæ cã ®îc
çi ý thøc m×nh lµ chóa tÓ c¶ mu«n loµi, cã thÓ ngù trÞ, vïng vÉy ®Ó lµm nªn c¶ mét
thêi oanh liÖt... (Lu ý thªm : rõng trong s¸ng t¸c cña çc nhµ th¬ l·ng m¹n, ®Æc biÖt trong
th¬ ThÕ L÷, lu«n lµ mét biÓu tîng cña søc m¹nh nguyªn ñy, cña çi tù nhiªn mµ con ngêi
®· ®¸nh mÊt. V× vËy, nã thêng ®îc ®Æt ra nh mét tÊm g¬ng gióp ngêi ta thÊy ®îc ch©n
118
diÖn môc cña c¶nh sèng, t×nh tr¹ng sèng bÊt nh ý hiÖn t¹i, vµ tõ ®ã kh¬i dËy nçi nhí
nhung hoÆc niÒm kh¾c kho¶i t×m vÒ). Dï ®îc ®Æt trªn cïng mét "mÆt ph¼ng" cña
trang th¬, c©u Khinh lò ngêi kia ng¹o m¹n ngÈn ng¬ vµ c©u Ta biÕt ta chóa tÓ c¶ mu«n
loµi chÝnh thuéc vÒ hai cÊp ®é tø kh¸c nhau (tø bao qu¸t toµn bµi vµ tø bé phËn cña
®o¹n), híng tíi nh÷ng tiªu ®iÓm nghÖ thuËt kh«ng gièng nhau. C©u th¬ sau vµ mét sè
c©u kh¸c cña ®o¹n hai nh Trong hang tèi, m¾t thÇn khi ®· qu¾c - Lµ khiÕn cho mäi vËt
®Òu im h¬i ; Ta ®îi chÕt m¶nh mÆt trêi gay g¾t - §Ó ta chiÕm lÊy riªng phÇn bÝ mËt
kh«ng to¸t lªn giäng ®iÖu khinh miÖt ®èi víi "c¶ vµ thÕ giíi", mµ to¸t lªn ý thøc kh¼ng
®Þnh uy quyÒn cña mét kÎ hiÓu søc m¹nh cña m×nh vµ ®ang cã ®îc søc m¹nh ®ã, muèn
thi thè søc m¹nh ®ã (theo giÊc méng ngµn tho¸t ra tõ vên B¸ch thó). NhËn ®Þnh "H×nh
¶nh "m¶nh mÆt trêi" gîi ra ®îc çi nh×n tµn b¹o cña con Hæ muèn dÉm n¸t c¶ vò trô"
(Nam Chi) nÕu ®îc chÊp nhËn th× còng chØ nªn xem nã nh mét çch diÔn ®¹t ®Çy Ên t-
îng vÒ sù tù tin vµo b¶n th©n vµ kh¸t väng chiÕm h÷u toµn bé thÕ giíi cña con hæ (còng
lµ cña çi t«i ç nh©n) mµ th«i. Kh«ng thÓ diÔn dÞch nã ra thµnh çi ý nãi vÒ sù ®èi
chäi mang tÝnh chÊt "khïng ®iªn" cña con hæ ®èi víi tÊt c¶. Ngay trong kh¸t väng muèn
chiÕm h÷u thÕ giíi ®· bao hµm th¸i ®é kh¼ng ®Þnh çi "®¸ng kÓ" cña thÕ giíi råi ! Con
hæ cã ý thøc ®îc giíi h¹n søc m¹nh cña m×nh hay kh«ng ? - ChÝnh tiÕng kªu Than «i !
Thêi oanh liÖt nay cßn ®©u? ®· nãi lªn tÊt c¶ ! §ã lµ chç "®¸ng quý", "®¸ng yªu" vµ
®¸ng th¬ng cña hæ. §ã còng lµ chç gi¸ trÞ nh©n b¶n, nh©n lo¹i cña h×nh tîng con hæ ®îc
thÓ hiÖn râ. Tõ kh¸t väng vµ bi kÞch cña con hæ, ta ®äc thÊy kh¸t väng vµ bi kÞch
kh«ng chØ cña çi t«i ç nh©n mét thêi mµ cßn cña chung con ngêi trong mäi thêi. Kh¶
n¨ng tÝch hîp ý nghÜa cña h×nh tîng con hæ trong Nhí rõng qu¶ thùc lµ lín lao. ë trªn cã
nãi r»ng h×nh tîng nµy cã thÓ mêi gäi mét sù “th«ng diÔn” kh«ng h¹n chÕ lµ v× vËy.
119
nghÖ thuËt cÊu tø ë bµi th¬ «ng ®å
Gi÷a rÊt nhiÒu bµi th¬ míi nång say hoÆc ít ¸t t×nh c¶m l·ng m¹n vµ chøa ®Çy
nh÷ng çch t©n ë c©u th¬, nhÞp th¬, çch cÊu t¹o h×nh ¶nh..., bµi th¬ ¤ng ®å cña Vò
§×nh Liªn xem ra cã phÇn xa xa, cò cò. Xa cò ë giäng tiÕc th¬ng ngËm ngïi híng vÒ mét
líp ngêi ®· lui vµo hËu trêng lÞch sö. Xa cò ë thÓ th¬ n¨m ch÷ víi nh÷ng phÈm chÊt tëng
nh cè ®Þnh cña nã trong çch ng¾t nhÞp, trong kh¶ n¨ng tù sù vµ thÓ hiÖn hoµi niÖm.
Xa cò ë lèi tr÷ ph¸t t×nh c¶m rÊt méc, ë th¸i ®é kh«ng thÓ hoÆc kh«ng chÞu t©n kú cho
®óng trào lu thêi ®¹i... Nhng, xa cò lµ mét kh¸i niÖm cã tÝnh lÞch sö, rÊt t¬ng ®èi vµ
kh«ng hµm chøa trong ®ã sù thÈm ®Þnh vÒ gi¸ trÞ. ChÝnh Vò §×nh Liªn ®· cho ta
thÊy: nh÷ng ngêi mu«n n¨m cò tuy v¾ng bãng nhng nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn mµ hä s¸ng
t¹o ®· trë thµnh mét phÇn tÊt yÕu cña cuéc sèng chóng ta; vµ khi nghÜ vÒ chóng lµ khi
ta ®ang ngÉm ngîi, ®ang b¨n kho¨n tra vÊn vÒ sù tån t¹i cña chÝnh m×nh, h«m nay.
120
ChuyÖn ®êi lµ vËy vµ chuyÖn th¬ ca còng kh«ng kh¸c mÊy. Huèng chi, vÎ xa cò mµ ta
thÊy ë ¤ng ®å thùc ra chØ lµ mét kiÓu lùa chän nghÖ thuËt rÊt ®¾c dông. Çi hay cña
bµi th¬ ¤ng ®å kh«ng thÓ, kh«ng chØ lµ çi "hay" cña mét th¸i ®é, cña "nghÜa cö" (ch÷
dïng cña Hoµi Thanh) híng vÒ "çi di tÝch tiÒu tôy ®¸ng th¬ng cña mét thêi tµn" (lêi Vò
§×nh Liªn), mµ cßn lµ, vµ tríc hÕt lµ çi hay cña nghÖ thuËt cÊu tø - ®iÒu rÊt c¬ b¶n
cña hµnh ®éng s¸ng t¹o ng«n tõ.
RÊt nhiÒu ngêi ®äc th¬, khi nhÊn m¹nh vÎ gi¶n dÞ cña ¤ng ®å trong çch thuËt sù
theo tr×nh tù thêi gian, nh thÓ thÊy g× t¶ nÊy, ®· quªn mÊt mét thùc tÕ lµ bµi th¬ thùc sù
b¾t ®Çu tõ mét ®iÓm trèng kh«ng, mét hÌ phè v¾ng. Bao nhiªu ngêi ®· ®i qua ®ã mµ
kh«ng hay cã mét sù v¾ng thiÕu ®ang tån t¹i. H×nh nh chØ cã Vò §×nh Liªn thÊy vµ thÓ
hiÖn ®îc sù v¾ng thiÕu Êy trong th¬, khiÕn cho tõ khi bµi ¤ng ®å ra ®êi, mäi ngêi ®Òu
nh×n ra sù v¾ng thiÕu ®ã, nh mét sù thËt hiÓn nhiªn ®Ëp vµo m¾t. XÐt tõ gãc ®é nµy,
cã thÓ thÊy ¤ng ®å thùc sù rÊt th¬ vµ ®Çy ¾p liªn tëng, tëng tîng. Nh vËy, ngay tõ
®iÓm khëi ®Çu, çi chñ quan trong çch c¶m thô thÕ giíi cña thi nh©n ®· ®îc thÓ hiÖn
mét çch ®Ëm nÐt. Sù kÓ viÖc trong bµi th¬ râ rµng bÞ chi phèi m¹nh mÏ bëi nh÷ng ký
øc v¨n ho¸, nh÷ng suy ngÉm s©u xa vÒ thêi gian, vÒ nghÞch lý cuéc ®êi. Nãi çch kh¸c,
toµn bé c©u chuyÖn ®îc dùng lªn kh«ng ph¶i tõ çi thÊy ®îc b»ng m¾t mµ tõ mét day
døt néi t©m. Theo dâi c©u chuyÖn, thùc chÊt lµ theo dâi hµnh ®éng cÊu tróc hãa, ng«n
tõ hãa çi day døt néi t©m Êy mµ th«i. Th× ra, çi gi¶n dÞ cña bµi th¬ lµ çi gi¶n dÞ ®Çy
tÝnh nghÖ thuËt. BiÕt t¹o ra th¬ tõ sù - kh«ng - cã - g×, biÕt thùc t¹i ho¸ çi ¶o, hiÖn t¹i
ho¸ qu¸ khø, kh«ng gian ho¸ thêi gian... - bÈm tÝnh thi nh©n cña ngêi viÕt ®· ®îc ph¸t
lé ! Sau khi ®äc xu«i bµi th¬, ®éc gi¶ rÊt cÇn ®äc ngîc nã tõ khæ cuèi ®Ó thÊy dông
c«ng cña t¸c gi¶ khi chän tr×nh tù kÓ nh ®· thÊy, nh»m t¹o cho bµi th¬ mét hiÖu qu¶ t¸c
®éng râ rÖt theo kiÓu tiÖm tiÕn.
Men theo chiÒu ph¸t triÓn tuyÕn tÝnh cña v¨n b¶n bµi th¬, cã thÓ nhËn ra sù
ho¸n chuyÓn vÞ trÝ chñ thÓ (hiÓu theo nghÜa t¬ng ®èi) cña çc h×nh tîng. H×nh tîng
«ng ®å tõ b×nh diÖn thø nhÊt, rÊt næi bËt víi nh÷ng chi tiÕt t¹o h×nh x¸c thùc, dÇn lui
vÒ b×nh diÖn sau, mê nhße dÇn vµo mét nÒn tr¾ng bµng hoµng, víi nh÷ng ®êng viÒn
phÊp pháng nh h nh thùc. Ngîc l¹i, h×nh tîng nh©n vËt tr÷ t×nh l¹i hiÖn ra mçi lóc mét
®Ëm víi ¸nh m¾t kiÕm t×m ng¬ ng¸c vµ víi t©m tr¹ng tiÕc nuèi, th¬ng c¶m ngÈn ng¬.
Quan s¸t tæng thÓ nh÷ng híng chuyÓn ®éng hµm chøa trong cÊu tróc h×nh tîng g¾n
121
liÒn víi nh÷ng hoa ®µo, «ng ®å, ngêi thuª viÕt, mùc tµu, giÊy ®á..., ta hiÓu r»ng kh¶
n¨ng tÝch chøa ý nghÜa rÊt phong phó cña bµi th¬ kh«ng ph¶i cã ®îc nhê t¸c gi¶ ngÉu
nhiªn chän ®óng ®èi tîng ®Ó bµy tá niÒm hoµi c¶m. Sù ho¸n chuyÓn vÞ trÝ chñ thÓ cña
çc h×nh tîng cã chøc n¨ng gîi suy ngÉm vÒ hµng lo¹t chuyÓn ®éng ngîc híng vèn ph¶n
chiÕu tÝnh chÊt phøc t¹p cña cuéc ®êi víi rÊt nhiÒu bi kÞch. Bi kÞch cña cuéc tiÕp xóc
§«ng T©y kÐo theo sù suy vong cña mét thÕ giíi tõng vang bãng vµ sù h×nh thµnh cña
mét thÕ giíi kh¸c, v¨n minh h¬n nhng còng chøa ®ùng l¾m çi nhén nh¹o, x« bå. Bi kÞch
cña có va ®Ëp gi÷a thêi gian vò trô vµ thêi gian ®êi ngêi, më ra cho ta thÊy çi h÷u h¹n
cña kiÕp sèng nh©n gian. Bi bi kÞch cña sù xung ®ét gi÷a lý trÝ vµ t×nh c¶m khiÕn con
ngêi kh«ng phót nµo ®îc yªn æn víi chÝnh m×nh, võa thõa nhËn quy luËt vËn hµnh cña
®êi sèng l¹i võa muèn chèi bá nã b»ng çch sèng m·i víi hoµi niÖm. Bi bi kÞch cña hµnh
®éng s¸m hèi muén m»n ®èi víi nh÷ng bËc tiÒn bèi ®¸ng träng vµ ®¸ng th¬ng - khi biÕt
th¬ng ngêi th× ngêi ®· trë thµnh dÜ v·ng...
§Ó t« ®Ëm tÝnh chÊt bi kÞch cña c©u chuyÖn ®îc thuËt kÓ trong bµi th¬, t¸c
gi¶ ®· biÕn «ng ®å tõ mét kh¸i niÖm thµnh mét sè phËn cô thÓ: «ng ®å giµ, ngåi ®Êy,
gi÷a mét kh«ng gian vµ thêi gian x¸c ®Þnh, khiÕn cho nh©n vËt tr÷ t×nh cã thÓ thÊy råi
l¹i thÊy, thËm chÝ "nghe râ" ®îc c¶ lêi ngîi khen mµ nh÷ng ngêi thuª viÕt ngåi xóm
quanh «ng thèt ra (lêi ngîi khen ®îc "ghi l¹i" trong hai c©u th¬ vµ ®îc ®Æt trong ngoÆc
kÐp - mét ®iÒu rÊt ®¸ng ®îc lu ý: "Hoa tay th¶o nh÷ng nÐt - Nh phîng móa rång bay").
Çi cô thÓ, c¶m tÝnh cña nh÷ng chi tiÕt miªu t¶ bao giê còng dÔ gîi c¶m xóc. H¬n thÕ,
trong trêng hîp nµy, nã cho phÐp t¸c gi¶ cã thÓ nãi ®Õn sù khuÊt bãng cña «ng ®å vµo
thêi ®iÓm n¨m nay (hiÖn t¹i gi¶ ®Þnh) mét çch tù nhiªn, nh»m ®Èy tíi cïng c¶m gi¸c ©n
hËn vµ th¬ng xãt (NÕu kh«ng ph¶i ngay tõ ®Çu nhµ th¬ nãi vÒ mét «ng ®å "cô thÓ" th×
nh÷ng ®iÒu ®îc kÓ ë khæ cuèi rÊt cã thÓ g©y th¾c m¾c : kh«ng, vÉn cßn cã nhiÒu «ng
®å ngåi ®ã, vµ vÉn cßn nhiÒu ngêi ®Õn thuª viÕt ®Êy th«i ?). Tuy nhiªn, nÕu bµi th¬
chØ cã thÕ th× thiÕu h¼n søc kh¸i qu¸t. RÊt tinh tÕ, t¸c gi¶ thùc hiÖn tiÕp mét thao t¸c
kh¸c, ngîc l¹i víi thao t¸c ë trªn: phæ qu¸t ho¸ h×nh tîng «ng ®å, biÕn «ng tõ mét ç thÓ trë
thµnh biÓu tîng cña mét sè nhiÒu gåm nh÷ng ngêi mu«n n¨m cò. Tõ «ng ®å giµ cã tÝnh
x¸c ®Þnh ®Õn «ng ®å xa nhuèm mµu phiÕm ®Þnh, c©u chuyÖn vÒ mét sè phËn ®· trë
thµnh c©u chuyÖn cña nhiÒu sè phËn, gîi lªn trong ngêi ®äc biÕt bao xóc c¶m vÒ nh÷ng
biÕn thiªn d©u bÓ cña cuéc ®êi.
122
Sù vËn ®éng cña h×nh tîng th¬ chØ cã thÓ ®îc nhËn biÕt th«ng qua nh÷ng ph-
¬ng tiÖn ng«n tõ kÕt dÖt nªn v¨n b¶n. T×m hiÓu bµi th¬ ¤ng ®å, nhiÒu ngêi chó ý tíi sù
®èi chäi, t¬ng ph¶n gi÷a çc c¶nh. §iÒu ®ã ®óng. Nhng cã lÏ cÇn quan t©m h¬n tíi çch
thøc t¸c gi¶ liªn kÕt çch c¶nh víi nhau, t¹o cho bµi th¬ cã d¸ng dÊp cña mét cuèn phim ® -
îc quay víi tiÕt ®iÖu chËm. Nh÷ng tõ l¹i (ë khæ mét), nhng (ë khæ ba), vÉn (ë khæ bèn)
míi nh×n qua tëng kh«ng cã ®ãng gãp g× ®Æc biÖt cho viÖc biÓu ®¹t ý th¬. Kú thùc,
®ã lµ nh÷ng tõ ®îc dïng rÊt nghÖ thuËt. Qua chóng, ta ®äc thÊy bao nçi lo ©u, phÊp
pháng, bao nhiªu dù c¶m vÒ mét ®iÒu g× ®ã kh«ng hay sÏ x¶y ®Õn víi nh÷ng ngêi mµ ta
võa träng thÞ, võa th¬ng c¶m. ChÝnh chóng ®· lµm cho çc h×nh ¶nh chuyÓn ®éng,
miÕt vµo lßng ta mét niÒm day døt khã t¶, khiÕn ta muèn kªu lªn nhng l¹i bÞ nghÑn lêi:
Ngêi l¹i ngåi ®Êy ? Sao ngêi vÉn ngåi ®Êy ? Trêi ¬i, sao ngêi kh«ng biÕt... Còng thËt
®¸ng chó ý lµ hai c©u hái, mét ë khæ ba (Ngêi thuª viÕt nay ®©u ?) vµ mét ë khæ cuèi
(Hån ë ®©u b©y giê ?). Cã chóng, nh÷ng chi tiÕt t¶ thùc nhße h¼n ®i, chËp chên lay
®éng råi biÕn mÊt, nhêng kho¶ng trèng cho sù lan táa cña c¶m gi¸c ngËm ngïi, c«i cót.
V©ng, ®óng lµ c«i cót. Bµi th¬ ®äng l¹i trong ta kh«ng chØ niÒm th¬ng c¶m, luyÕn
tiÕc ®èi víi «ng ®å, ®èi víi çc bËc phô huynh ®¹i diÖn cho mét thêi xa ®Ñp ®ang dÇn
®i vµo câi nhí, ®èi víi mét nÐt v¨n hãa tinh tóy lÇn lÇn bÞ l·ng quªn... §äng l¹i trong ta
còng kh«ng chØ lµ niÒm ©n hËn vÒ th¸i ®é cha ph¶i cña m×nh tríc nh÷ng ngêi tiÒn bèi
gÆp vËn hÈm hiu. C©u hái cuèi bµi th¬ cÊt lªn, bÒ næi lµ híng vÒ nh÷ng ngêi mu«n
n¨m cò nhng bÒ s©u l¹i híng vÒ chÝnh ngêi hái. §ã lµ c©u hái ®îc ®Æt ra trong nçi c«
®¬n, trong tr¹ng th¸i hoang mang vÒ sù tån t¹i cña m×nh. Hån ngêi vÊt vëng mµ hån ta
còng b¬ v¬. Nh vËy, bµi th¬ ®äng l¹i trong ta cßn lµ c©u hái : Hån ta ¬i, ng¬i ë ®©u ?
Mét c©u hái rÊt míi vµ ®Ých thùc lµ cña th¬ míi !
Sù khuÊy ®éng nçi niÒm vµ kh¸t väng tõ mét nçi nhí

(VÒ bµi th¬ ®©y th«n VÜ d¹ cña Hµn MÆc Tö)
Bµi th¬ ba khæ, mçi khæ cã mét c©u ®îc kÕt thóc b»ng dÊu chÊm hái. Nh÷ng
c©u Êy, sao mµ ma qu¸i ! Chñ thÓ tr÷ t×nh tõng lóc l¹i hiÖn lªn trong chÝnh bøc tranh do
anh ta vÏ nªn vµ tr¶i ra tríc m¾t ngêi ®äc, nh ®Ó b¸o ço sù cã mÆt, nh ®Ó nh¾c r»ng:
123
"bøc tranh chÝnh lµ ta ®ã", råi l¹i biÕn vµo trong c¶nh, khiÕn cho “lò ngêi chøng kiÕn”
lµ ®éc gi¶ chóng ta bÞ ¸m ¶nh m·i kh«ng th«i.
Çi ch×a kho¸ nghÖ thuËt cña bµi th¬ n»m ë ®ã ch¨ng? T«i cø muèn b¸m vµo
chóng cïng çi nhan ®Ò nghe h©n hoan niÒm vui cña sù chép b¾t thi tø ®Ó lµm mét
cuéc du hµnh vµo miÒn xa th¨m th¼m cña câi lßng nhµ th¬.
Theo Qu¸ch TÊn, ngêi b¹n th¬ th©n thiÕt vµ lµ ngêi hiÓu râ cuéc ®êi Hµn MÆc
Tö, th× bµi th¬ nµy ®îc s¸ng t¸c vµo n¨m 1939, ngay sau khi t¸c gi¶ nhËn ®îc tõ xø HuÕ
mét "phiÕn phong c¶nh" víi lêi hái th¨m søc khoÎ cña Hoµng Cóc - mét cè nh©n. RÊt cã
thÓ chÝnh lêi hái th¨m cña ngêi con g¸i HuÕ Êy chø kh«ng ph¶i çi g× kh¸c ®· khiÕn cho
mét tø th¬ xuÊt thÇn vôt s¸ng trong ®Çu thi nh©n, gi÷a lóc thi nh©n ®ang l©m vµo thêi
®iÓm bi ®¸t nhÊt cña cuéc ®êi m×nh. Ta kh«ng biÕt trªn thùc tÕ Hoµng Cóc ®· viÕt g×
ë mÆt sau tÊm ¶nh chôp c¶nh khãm tre, mÆt níc, con thuyÒn díi ¸nh s¸ng khã x¸c ®Þnh
lµ cña buæi hõng ®«ng hay cña mét ®ªm tr¨ng, nhng ta cã thÓ tin r»ng ®èi víi Hµn MÆc
Tö, lêi cña ngêi th«n VÜ chøa ®ùng mét ©m s¾c rÊt ®Æc biÖt cã thÓ lµm tr¸i tim ®au
bít phÇn nhøc nhèi. Nã d×u dÞu xa xa nh giã tho¶ng, võa lµ hái l¹i võa lµ dçi hên vµ
mong ®îi. Tõ ch¬i nhÑ nh kh«ng chÝnh thùc phong kÝn mét nçi niÒm…
Ngãn tay võa ch¹m tíi d©y ®µn, hép ®µn liÒn tiÕp nhËn tiÕng rung. Míi ®ã, lêi
nh¾c nhñ bªn ngoµi ®· hoµ nhËp, ho¸ th©n ngay thµnh nçi niÒm chñ quan, thµnh lêi tù
nh¾c. Ký øc ngêi th¬ sèng dËy. N¨ng lîng th¬ ®îc phãng táa ®ét ngét, khiÕn cho c¶ ®o¹n
th¬ déi ngay vµo thÞ gi¸c ngêi ®äc mét luång s¸ng l¹ - luång ¸nh s¸ng néi t©m :
Sao anh kh«ng vÒ ch¬i th«n VÜ ?
Nh×n n¾ng hµng cau n¾ng míi lªn
Vên ai mít qu¸ xanh nh ngäc
L¸ tróc che ngang mÆt ch÷ ®iÒn.
Çi chíp m¾t ngì ngµng tríc c¶nh vËt sau phót s¬ng tan cña mét ngµy n¾ng ®Ñp!
ThÇn th¸i cña c¶ ®o¹n th¬ cã lÏ chÝnh n»m ë sù ng¹c nhiªn th¬ ng©y thuÇn khiÕt ®Õn
tét bùc nµy. T¸c gi¶ cã t¶ g× nhiÒu l¾m ®©u. Ngo¹i trõ mét ch÷ mít vµ çi so s¸nh xanh
nh ngäc, cßn l¹i lµ n¾ng hµng cau råi n¾ng míi lªn vµ l¸ tróc, mÆt ch÷ ®iÒn kh«ng mÊy
cô thÓ. Êy vËy mµ tÊt c¶ ®Òu næi nÐt. TÊt c¶ lµ nhê ë sù lùa chän vµ läc trong cña ký
øc, nhê çi ¸nh s¸ng néi t©m ta ®· nãi. Chi tiÕt L¸ tróc che ngang mÆt ch÷ ®iÒn s¾c nh
nh¸t kÐo hoµn tÊt trong mét bøc tranh træ giÊy tuyÖt ®Ñp.
124
DÉu sao, trong khæ th¬, nh×n theo gãc ®é "m« t¶ nh thËt", th× çi thùc cã tréi h¬n
çi ¶o. §©y míi lµ nçi nhí chø cha ph¶i lµ nçi niÒm, nh khæ th¬ tiÕp ®ã :
Giã theo lèi giã, m©y ®êng m©y
Dßng níc buån thiu hoa b¾p lay
ThuyÒn ai ®Ëu bÕn s«ng tr¨ng ®ã
Cã chë tr¨ng vÒ kÞp tèi nay ?
Cµng nãi, nçi niÒm cµng ®îc kh¬i gîi vµ ®Çy thªm. C¶nh s¾c thiªn nhiªn vèn thùc
bçng trë nªn biÕn ¶o l¹ thêng. §êng viÒn râ nÐt, døt kho¸t ë L¸ tróc che ngang mÆt ch÷
®iÒn ®Õn ®©y dêng nh mê nhße ®i, ®Ó giã, m©y, dßng níc, thuyÒn, tr¨ng chËp chên
lay ®éng, ®a ngêi ®äc nhËp vµo miÒn v¾ng xa, m¬ mµng, nhng da diÕt, kh¾c kho¶i
trong t©m tëng thi nh©n. ThËt khã mµ nãi ®îc cho rµnh rät Giã theo lèi giã, m©y ®êng
m©y nghÜa lµ thÕ nµo, nhng qu¶ thùc c©u th¬ cã gîi c¶m gi¸c xao x¸c tho¸ng nhÑ nh h¬i
giã lay cê ng« ngoµi b·i v¾ng vÒ mét çi g× ph©n rÏ, chia l×a.
Dßng níc buån thiu vµ hoa b¾p lay, tuy thÕ vÉn cßn lµ çi g× cô thÓ vµ t¬ng ®èi
cã h×nh s¾c. Cßn ®Õn nh ThuyÒn ai ®Ëu bÕn s«ng tr¨ng ®ã - Cã chë tr¨ng vÒ kÞp tèi
nay ? th× qu¶ thùc c©u th¬ ®· ®a trÝ tëng tîng cña ngêi ®äc cËp vµo mét bÕn méng nµo
råi. ë ®ã ta dêng nh kh«ng nghe tiÕng ®éng thùc nµo, dï l¾ng trong ©m hëng cña hai tõ
chë vµ kÞp cßn thÊy h¾t ra nhÌ nhÑ h¬i thë cña chèn phµm trÇn, vµ ta thÊy thuyÒn tr¨ng
lít ®i th¾c thám vµo niÒm lo ©u m¬ hå võa ®îc ®¸nh thøc.
§i xa, ®i s©u vµo câi méng, dÉu sao ngêi ®äc kh«ng khái cã chót b¨n kho¨n : Ta sÏ
gÆp çi g× ®©y ? K×a ! Trong çi miÒn nh¹t nhoµ s¬ng khãi Êy, mét çi lâi t×nh c¶m v«
cïng s©u s¾c th©m trÇm bçng hiÖn lªn ngµy cµng râ nÐt :
M¬ kh¸ch ®êng xa, kh¸ch ®êng xa
¸o em tr¾ng qu¸ nh×n kh«ng ra
ë ®©y s¬ng khãi mê nh©n ¶nh
Ai biÕt t×nh ai cã ®Ëm ®µ ?
M¬ kh¸ch ®êng xa, kh¸ch ®êng xa - thùc chÊt ®©y lµ mét tiÕng gäi dï h×nh thøc
kh«ng ph¶i thÕ. TiÕng gäi ë ®©y kh«ng thèt ®îc ra lêi mµ chØ n»m trong t©m tëng vµ
chÝnh v× chØ n»m trong t©m tëng nªn nã vang vang h¬n, da diÕt h¬n, n·o lßng h¬n. Çi
tiÕng - gäi - kh«ng - ph¶i - tiÕng - gäi nµy hæn hÓn nh lêi cña níc m©y, nghe sao mµ
gÊp g¸p, nã nh muèn b»ng çi ©m s¾c néi t©m riªng biÖt cña m×nh, phãng xa vÒ phÝa
125
tríc ®Ó nÝu gi÷ lÊy mét çi bãng ¸o tr¾ng ®ang mê dÇn, nhßa dÇn, hoµ lÉn vµo mµn s-
¬ng bµng hoµng tríc mÆt.
¸o em ®· tr¾ng çi mµu bÊt ®Þnh, tiÕng gäi vêi xa trªn còng quy vÒ, ®äng thµnh
nçi båi håi kh«n t¶, thµnh mét c©u hái kh«ng h¼n lµ tr¸ch mãc ai, nhng chøa ®ùng nh÷ng
®ßi hái nghiªm trang, chÝnh ®¸ng, tuy r»ng còng rÊt ®é lîng, ®èi víi cuéc ®êi :
ë ®©y s¬ng khãi mê nh©n ¶nh
Ai biÕt t×nh ai cã ®Ëm ®µ ?
Câi th¬ - câi lßng Hµn MÆc Tö thËt gÇn gòi, th©n quen mµ còng thËt l¹ lïng. GÇn
gòi, bëi v× tõ ®ã ta ®· nghe vang lªn nh÷ng tiÕng ®êi th¾m thiÕt, ®· thÊy hiÖn lªn h×nh
¶nh çi miÒn quª th©n thuéc hay ®i vÒ nh mét ¸m ¶nh trªn çc trang th¬ ViÖt. Nhµ th¬
thËt giµu c¶m xóc yªu ®¬ng. Kh«ng thÕ sao «ng b¾t nhËn ®îc tiÕng väng cña ¸i t×nh Èn
sau lêi hái th¨m cã vÎ b×nh thêng, ®Ó trong «ng dµo lªn c¶ mét b¶n ®µn cã ©m ®iÖu bån
chån ®Õn khã t¶ ? Kh«ng thÕ sao «ng dùng ®îc thÇn t×nh ®Õn vËy bøc tranh th«n VÜ
víi khu«n mÆt ch÷ ®iÒn cã l¸ tróc che ngang n»m ë cËn c¶nh, cßn sau ®ã rung rinh mét
lµn n¾ng huyÒn tho¹i mµ may chi chØ nghÖ thuËt ®iÖn ¶nh míi sao b¶n ®îc ?
Tuy nhiªn, câi th¬ - câi lßng Êy l¹i còng cã nh÷ng nÐt thËt siªu viÖt. Bµi th¬ n»m ë
®êng biªn gi÷a ¶o vµ thùc do trêng liªn tëng cña thi nh©n rÊt réng, tëng chõng kh«ng giíi
h¹n. Çi thùc ë ®©y thêng hót nÎo vÒ phÝa v« cïng ®Ó nh÷ng cung bËc buån vui cña ®êi
ngêi trong ®ã cïng lît rung lªn, ch¹m ®Õn nh÷ng triÕt lý s©u th¼m. Nh÷ng çi cô thÓ cña
mét c©u chuyÖn t×nh, cña mét c¶nh s¾c ®· kh«ng giíi h¹n ®îc ®êng bay cña th¬ Hµn
MÆc Tö. Bªn c¹nh niÒm c« ®¬n u uÈn cïng íc mong vÒ mét t×nh yªu thùc tÕ, bµi th¬
cßn chøa ®ùng nçi buån lín h¬n vÒ sù cha hoµn thiÖn cña câi ngêi vµ nhoi nhãi mét kh¸t
väng sèng ®Çy nh©n b¶n. Mµ nh ta ®· biÕt, ®»ng sau nh÷ng kh¸t väng híng tíi v« cïng,
híng tíi sù hoµn thiÖn, bao giê còng cã mét nçi day døt, mét nçi ®au ©m thÇm.
Bµi th¬ §©y th«n VÜ D¹ cµng vÒ cuèi cµng t¨ng chÊt ¶o. Cã c¶m tëng mäi h×nh
s¾c cuéc ®êi ®· bay hÕt s¾c mµu vµ ®ang lao mçi lóc mét nhanh vÒ phÝa h v«, t¬ng
hîp víi tèc ®é liªn tëng th¬ vµ sù cho¸n ngîp cña niÒm tuyÖt väng trong lßng t¸c gi¶. §Õn
khæ cuèi, tÊt c¶ ®Òu trë nªn m¬ hå, bÊt ®Þnh: m¬ chång lªn m¬, xa nèi tiÕp xa khiÕn
ngêi thùc ho¸ ra nh©n ¶nh vµ khãi s¬ng thªm dµy, trïm lªn h×nh bãng nh©n vËt tr÷ t×nh
®ang chíi víi… Tuy nhiªn, nçi niÒm cña Hµn MÆc Tö, nçi buån nh©n thÕ cña Hµn
126
MÆc Tö th× mçi lóc mét lín, mét râ thªm, ¸m ¶nh m·i t©m trÝ cña ngêi ®äc, kh«ng ph¶i
cña mét thêi mµ m·i m·i.
12-1989
mét kiÓu ph¸t biÓu luËn ®Ò ®éc ®¸o cña xu©n diÖu
ë bµi th¬ Véi vµng
I
Xu©n DiÖu cã viÕt nh÷ng truyÖn mµ «ng tù gäi lµ truyÖn ý tëng. Ch¶ cø v¨n
xu«i, trong th¬ «ng còng cã nh÷ng bµi ý tëng, luËn ®Ò. Véi vµng lµ mét trong sè ®ã.
127
Bµi th¬ ®· ®îc cÊu tø trªn "luËn ®Ò" nµy : ph¶i tËn hëng gÊp gÊp nh÷ng l¹c thó
cuéc ®êi, bëi ®êi ngêi h÷u h¹n, tuæi trÎ cã kú mµ thêi gian tr«i nh níc xiÕt. Cã bao nhiªu
®o¹n th¬ lµ cã chõng Êy luËn ®iÓm kh¼ng ®Þnh c¬ së cña hµnh ®éng "véi vµng". Gi÷a
chóng, tëng cã thÓ ®Æt thªm nh÷ng quan hÖ tõ nh bëi lÏ (sau bèn c©u ®Çu), nhng (sau
chÝn c©u tiÕp ®ã), v× vËy (tríc c©u Mau ®i th«i!...). §©y lµ mét gi¶ ®Þnh cã c¬ së, bëi
chÝnh trong bµi th¬, nÕu kh«ng cã nh÷ng quan hÖ tõ võa kÓ th× çc d¹ng c©u vµ líp tõ
rÊt ®Æc trng cña mét v¨n b¶n ®ßi hái ph¶i cã sù lËp luËn l« gÝch ®· xuÊt hiÖn kh¸ dµy
råi (çc c©u: Muèn... cho, Nãi lµm chi...nÕu; çc tõ: nghÜa lµ, nªn, ph¶i ch¨ng, cho...).
Tuy nhiªn, kh«ng nªn tõ ®Æc ®iÓm kh¸ næi bËt nµy mµ ®¸nh ®ång gi¸ trÞ thÈm
mü ç biÖt, ®Ých thùc cña bµi th¬ víi gi¸ trÞ luËn ®Ò ®îc nã chøng minh. LuËn ®Ò ®ã
tuy cã nÐt míi mÎ so víi th¬ ca truyÒn thèng nhng ch¼ng ph¶i lµ mét “ph¸t minh” cña t¸c
gi¶ Th¬ Th¬. Nã vèn lµ con ®Î cña ý thøc vÒ çi t«i ç nh©n trong v¨n häc ph¬ng T©y
thÕ kû XIX vµ còng cã quan hÖ xa gÇn víi nh÷ng niÒm b©ng khu©ng ta tõng b¾t gÆp
trong th¬ ca cæ ®iÓn ph¬ng §«ng cña Lý B¹ch (Cæ nh©n bØnh chóc d¹ du - Ngêi xa cÇm
®uèc ch¬i ®ªm), cña T« Thøc (ChØ khñng d¹ th©m hoa thuþ khø/ Cè thiªu cao chóc
chiÕu hång trang - Canh khuya nh÷ng sî råi hoa ngñ/ Khªu ngän ®Ìn cao ng¾m vÎ hång),
cña NguyÔn Tr·i (TiÕc xu©n cÇm ®uèc m¶ng ch¬i ®ªm)... Nh vËy, nÕu ph©n tÝch bµi
th¬ theo híng tr¶ lêi çc c©u hái ®¹i lo¹i nh : §èi víi nhµ th¬, sù sèng quen thuéc quanh ta
trë nªn hÊp dÉn nh thÕ nµo ? §©u lµ thiªn ®êng tuyÖt diÖu ®èi víi Xu©n DiÖu ? KhÝa
c¹nh tÝch cùc trong quan niÖm sèng cña t¸c gi¶ qua bµi th¬ ? v.v., th× nh÷ng viÖc lµm
®ã còng cha cho phÐp häc sinh hiÓu thªm ®îc bao nhiªu vÒ thÕ giíi nghÖ thuËt riªng cña
t¸c phÈm.
Thùc ra, cã lÏ trong ý thøc s¸ng t¹o, Xu©n DiÖu lu«n nghÜ m×nh ph¸t ng«n theo
søc hót cña b¶n th©n luËn ®Ò. Nhng thùc tÕ lµ : luËn ®Ò trë nªn hÊp dÉn, trë nªn míi mÎ
chÝnh nhê phÇn ç biÖt ho¸ cña Xu©n DiÖu - ç biÖt ho¸ b»ng thø c¶m xóc nång nµn
h×nh nh chØ riªng «ng míi cã.
Tho¹t ®Çu, sù xuÊt hiÖn cña hai "nh©n vËt" chÝnh cña bµi th¬ lµ t«i vµ cuéc
®êi (hay thêi gian) cã vÎ gièng nh sù h×nh tîng ho¸ cña luËn ®Ò. Nhng do lµ mét nhµ th¬
cña c¶m gi¸c, t¸c gi¶ Véi vµng ®· kh«ng b»ng lßng víi sù xuÊt hiÖn nhît nh¹t cña "nh©n
vËt" vµ «ng ®· t×m çch lµm cho nã sèng dËy. Cuéc ®êi (hay thêi gian) kh«ng ph¶i hiÖn
ra nh mét kh¸i niÖm kh« cøng mµ nh mét thùc thÓ sèng ®éng mang nhiÒu tÝnh danh. Nã
128
võa lµ n¾ng, giã, võa lµ tuÇn th¸ng mËt, ®ång néi xanh r×, cµnh t¬ ph¬ phÊt, khóc
t×nh si, ¸nh s¸ng chíp hµng mi, cÆp m«i gÇn, võa lµ xu©n, lîng ®êi, trêi ®Êt, th¸ng n¨m,
s«ng nói, mïa... Víi nã, ta cã thÓ t¾t (T«i muèn t¾t n¾ng ®i), buéc (T«i muèn buéc giã
l¹i), h«n (Th¸ng giªng ngon nh mét cÆp m«i gÇn), c¾n (Hìi xu©n hång ta muèn c¾n vµo
ng¬i), «m (Ta muèn «m), riÕt (Ta muèn riÕt m©y ®a vµ giã lîn), say (Ta muèn say çnh
bím víi t×nh yªu), th©u (Ta muèn th©u trong mét çi h«n nhiÒu)... Còng v× nã, lßng ta
dÊy lªn bao thø t×nh c¶m, võa b©ng khu©ng, tiÕc nuèi (Nªn b©ng khu©ng t«i tiÕc c¶
®Êt trêi), võa hên giËn (Ph¶i ch¨ng hên v× nçi ph¶i bay ®i ?), võa sî h·i (Ph¶i ch¨ng sî
®é phai tµn s¾p söa ?). TÊt c¶ nh÷ng hµnh ®éng vµ t×nh c¶m ®ã ®Òu cã c¬ së, bëi
cuéc ®êi tån t¹i rÊt cô thÓ b»ng mµu, h¬ng, b»ng ©m thanh víi çi ngon, vÞ ngät riªng
cña nã. ViÖc nh©n ho¸, h×nh tîng ho¸ cuéc ®êi ®îc t¸c gi¶ thùc hiÖn ®¹t ®Õn nçi chÝnh
«ng còng ®©m ra tin ch¾c cã sù hiÖn h×nh cô thÓ cña ®èi tîng ngay tríc m¾t m×nh.
Trong c¬n tù kû ¸m thÞ, nhµ th¬ hèi h¶ nÝu gi÷ s¾c mµu, h¬ng vÞ; tham lam v¬ c¶ bµn
tiÖc cña cuéc ®êi vµo vßng tay, cÊt tiÕng van vØ thêi gian h·y dõng l¹i, gi·y dôa trong dù
c¶m tuyÖt väng (Ch¼ng bao giê, «i ! Ch¼ng bao giê n÷a...), råi sùc tØnh vµ quËt lªn
trong cuéc ch¹y thi víi thêi gian (Mau ®i th«i ! Mïa cha ng¶ chiÒu h«m)... §Õn lît m×nh,
chøng kiÕn cuéc ®ä søc, gi»ng giËt gi÷a hai "nh©n vËt", ta bçng bÞ t¸c gi¶ ¸m thÞ, bÞ
nhÞp ®iÖu cña bµi th¬ chi phèi, còng thë gÊp theo lµn roi quÊt cña thÓ th¬ 5 ch÷ víi
çch diÔn t¶ ®anh, gän, còng cho¸ng ngîp víi ®iÖp ng÷ nµy ®©y mêi mäc gi÷a sù
chuyÓn ®iÖu bÊt ngê cña bµi th¬ (tõ c©u 5 ch÷ sang c©u 8 ch÷ khai më c¶m xóc), còng
cã mét c¶m gi¸c ngon rÊt vËt chÊt víi c©u Th¸ng giªng ngon nh mét cÆp m«i gÇn mµ sù
bè trÝ tõ ngon r¬i ®óng vµo chç ng¾t nhÞp ®· t¹o nªn mét hiÖu qu¶ nghÖ thuËt tuyÖt
vêi..., sau hÕt, còng muèn reo vang cïng nhµ th¬ trong lêi ph¸n ®Þnh cuèi cïng tõ mét t
thÕ kh¼ng ®Þnh b¶n ng· ®Çy quyÒn uy cña mét uy quyÒn xøng ®¸ng : Hìi xu©n hång,
ta muèn c¾n vµo ng¬i !... Nh vËy, sù "minh häa" cña Xu©n DiÖu ë bµi Véi vµng ®·
kh«ng dÉn ®Õn çi chÕt cña th¬ ca mµ ngîc l¹i, nã lµm cho tiÕng nãi cña th¬ ca trë nªn
say ®¾m h¬n, v× tiÕng nãi Êy cÊt lªn tõ vò ®µi chiÕn th¾ng cña mét ç tÝnh s¸ng t¹o
®èi víi çi x¸c t tëng. Kh«ng nghi ngê g× n÷a, Xu©n DiÖu ®· biÕn çi luËn ®Ò chung
chung kia thµnh çi luËn ®Ò cña riªng m×nh, thµnh sù chiªm nghiÖm, thµnh ®iÒu t©m
huyÕt cña mét ç thÓ, mét ç nh©n mª say sù sèng. Ngoµi nh÷ng ®iÒu ®· ph©n tÝch ë
trªn, cã thÓ thÊy thªm ngay trong çi khung lËp luËn logic cã vÎ cøng nh¾c cña kÕt cÊu
129
bµi th¬, b¶n s¾c Xu©n DiÖu còng ®îc thÓ hiÖn râ nÐt. §Ó "minh häa" luËn ®Ò, ®iÒu
cÇn thiÕt lµ nªu çc luËn ®iÓm. Nhng ®èi víi Xu©n DiÖu, sù v¾n t¾t cña luËn ®iÓm
dêng nh kh«ng thÓ chøa ®ùng hÕt, hay ®óng h¬n lµ buéc trãi nh÷ng nçi niÒm, nh÷ng
say sa, chÕnh cho¸ng cña «ng. §Ó tho¸t ra khái m©u thuÉn nµy, «ng tËn dông triÖt ®Ó
thñ ph¸p liÖt kª, coi träng chÊt lîng nhng l¹i tham c¶ sè lîng. Ai ®ã cã thÓ t¹m b»ng lßng
víi mét c©u: Cña ong bím nµy ®©y tuÇn th¸ng mËt, nhng Xu©n DiÖu th× kh«ng, «ng
ph¶i nãi n÷a, nãi m·i, nãi cho tháa. Còng mét ý ®ã, ngay ë ®o¹n nµy, «ng ®· kÐo d«i bµi
th¬ ra ®Õn 4 c©u. §Õn khi kh«ng thÓ kh«ng dõng l¹i, «ng vÉn tiÕc, vÉn cßn cè nãi víi
thªm ®îc mét c©u n÷a: Vµ nµy ®©y ¸nh s¸ng chíp hµng mi... ChÝnh c©u th¬ cã liªn tõ vµ
nµy vµ mét c©u kh¸c n÷a: Vµ non níc vµ c©y vµ cá r¹ng ®· ph¶n ¸nh hÕt søc sinh ®éng
ç tÝnh th¬ Xu©n DiÖu : muèn gi·i bµy, muèn kÓ lÓ kh«ng th«i niÒm yªu cuéc sèng. §äc
toµn bé th¬ Xu©n DiÖu, ta sÏ thó vÞ nhËn ra mét ®iÒu : tÇn sè xuÊt hiÖn cña liªn tõ vµ
rÊt cao, kÓ c¶ khi nã kh«ng hiÖn diÖn trùc tiÕp, ta vÉn thÊy bãng d¸ng nã thÊp tho¸ng
kh¾p n¬i, nh mét ¸m ¶nh.
Vµ... vµ... vµ... - ®ã lµ bµn tay Êm nãng cña t¸c gi¶ Th¬ th¬, Göi h¬ng cho giã
ch×a ra vÒ mäi híng trong mét niÒm khao kh¸t giao c¶m v« biªn.
3-1992
II
130
Véi vµng ®îc in trong tËp Th¬ th¬ (1938), lµ thi phÈm ®· thÓ hiÖn cùc kú sèng
®éng vµ tµi hoa nh÷ng c¶m nhËn míi mÎ cña Xu©n DiÖu vÒ cuéc ®êi vµ thiªn nhiªn, vÒ
tuæi trÎ vµ t×nh yªu, vÒ thêi gian, ®ång thêi còng tuyªn bè mét quan niÖm sèng ®Çy
tÝnh tÝch cùc.
Qua bµi th¬, ngêi ®äc cã thÓ nhËn ra nhiÒu ®iÓm ®Æc trng cho nghÖ thuËt th¬
Xu©n DiÖu : giµu c¶m xóc, l¾m lý lÏ, nhÞp ®iÖu s«i næi, bång bét, çch tæ chøc h×nh
¶nh ®éc ®¸o, lèi diÔn t¶ "t©y" mét çch võa cè ý, võa tù nhiªn...
Véi vµng ®îc më ®Çu b»ng mét khæ th¬ ngò ng«n, r¾n rái vµ m¹nh mÏ :
T«i muèn t¾t n¾ng ®i
Cho mµu ®õng nh¹t mÊt ;
T«i muèn buéc giã l¹i
Cho h¬ng ®õng bay ®i.
GÇn nh ®©y lµ khæ th¬ ®· th©u tãm ®îc tinh thÇn cña c¶ bµi. Çi t«i cña nhµ
th¬ (còng lµ çi t«i ç nh©n - çi t«i béc lé ý thøc ç nh©n) kh«ng Ðm m×nh, nÐp m×nh
vµo ®©u hÕt, mµ lõng l÷ng hiÖn diÖn, ®øng ¸n ng÷ ngay cöa ngâ vµo thÕ giíi th¬. Ta
®äc thÊy ë ®©y mét sù tù tin lín cïng víi mét íc muèn dÞ thêng : t¾t n¾ng, buéc giã, c¶n
l¹i sù vËn hµnh theo quy luËt cña vò trô. V× ®©u nhµ th¬ trë nªn "ng«ng cuång" nh vËy ?
Lêi gi¶i thÝch - kh«ng ®îi ngêi ®äc ph¶i ngÈn ng¬ suy ®o¸n - ®· ®îc nãi râ trong chÝnh
çc c©u th¬ Êy. TÊt c¶ bÞ quy ®Þnh bëi nghÞch lý nµy : thiªn nhiªn ban cho ta mét cuéc
®êi thËt ®¸ng sèng nhng mÆt kh¸c l¹i ®a ra nh÷ng giíi h¹n nghiÖt ng·, khiÕn ta ch¼ng
thÓ dÒnh dµng. Thêi gian, thêi gian... - ®ã lµ nçi ¸m ¶nh thêng trùc ®èi víi ta, nã võa ®e
däa cíp mÊt cña ta nh÷ng çi g× ®Ñp ®Ï nhÊt, l¹i võa chuèt nhän trong ta ý thøc sèng, ý
thøc tranh ®o¹t vµ kh¼ng ®Þnh.
Xu©n DiÖu, qua th¬ vµ qua th¸i ®é dÊn th©n cña m×nh, lu«n giôc gi· nh÷ng ai
biÕt sèng H·y nh×n ®êi b»ng ®«i m¾t xanh non. Nhµ th¬ thËt cã lý khi kªu gäi nh vËy.
Víi ®«i m¾t xanh non, nghÜa lµ ®«i m¾t lu«n h¸o høc quan s¸t, lu«n biÕt ng¹c nhiªn tùa
®«i m¾t trÎ th¬, ngêi ta cã thÓ thÊy ®îc rÊt nhiÒu ®iÒu thó vÞ trong thÕ giíi nµy. Tõ
khi çi t«i ç nh©n ®îc gi¶i phãng, çi nh×n cña nã kh«ng cßn bÞ ®ãng khu«n trong ®Þnh
kiÕn n÷a. ChÝnh v× vËy, mçi quan s¸t cña nã lµ mét ph¸t hiÖn kh«ng tÇm thêng vµ lu«n
kh¬i dËy niÒm yªu sèng d¹t dµo.
131
Cuéc ®êi, theo Xu©n DiÖu, lµ mét b÷a tiÖc thÞnh so¹n víi bao cña ngon vËt l¹
®ang kÝch thÝch mäi gi¸c quan cña ta vµ mêi gäi ta thëng thøc, hëng thô :
Cña ong bím nµy ®©y tuÇn th¸ng mËt ;
Nµy ®©y hoa cña ®ång néi xanh r× ;
Nµy ®©y l¸ cña cµnh t¬ ph¬ phÊt ;
Cña yÕn anh nµy ®©y khóc t×nh si,
Vµ nµy ®©y ¸nh s¸ng chíp hµng mi.
Côm tõ nµy ®©y ®îc lÆp l¹i liªn tiÕp trong n¨m c©u th¬ liÒn ®· lµm næi râ võa
sù hµo phãng cña thiªn nhiªn, võa sù phÊn chÊn tét ®é cña nhµ th¬ khi ®èi diÖn víi cuéc
®êi. Cã mét çi g× nh sù cuèng quýt muèn v¬ tÊt c¶ vµo vßng tay m×nh vµ c¶m gi¸c mª
ngêi tríc vÎ trinh tiÕt, t¬ non cña sù sèng. Nhµ th¬ nh muèn nãi, trong cö chØ véi vµng vµ
trong nhÞp ®iÖu ng«n tõ dån dËp, r»ng : tÊt c¶ lµ cña chóng ta, chóng gÇn l¾m, rÊt võa
tÇm tay, cßn chÇn chõ g× n÷a... §iÖp tõ cña x¸c ®Þnh quan hÖ së h÷u vang lªn nh mét lêi
thóc dôc hÕt søc nhiÖt t×nh. Qu¶ thËt lµm sao cã thÓ thê ¬ ®îc tríc tuÇn th¸ng mËt vÉn
cßn ®Çy ¾p, tríc ®ång néi xanh r× cuén trµo søc sèng, tríc cµnh t¬ ø nhùa sinh lùc dåi
dµo, tríc khóc t×nh si mª ®¾m h©n hoan, tríc hµng mi ®Ñp víi ¸nh chíp r¹ng ngêi, chãi
lãi...?
Qua Véi vµng, còng nh qua phÇn lín s¸ng t¸c cña Xu©n DiÖu tríc çch m¹ng, ngêi
®äc lu«n thÊy nhµ th¬ kªu to lªn ®iÒu ngì r»ng võa míi ®îc ph¸t hiÖn : quy luËt bao trïm
vò trô lµ quy luËt t×m ®«i, kh«ng ai cã thÓ ®øng ngoµi. §Ó quyÕn rò nhau, tÊt c¶ ®Òu
h·nh diÖn ph« khoe vÎ ®Ñp thanh t©n cña m×nh. M©y kh«ng cßn lµ m©y, giã kh«ng
cßn lµ giã, cá kh«ng cßn lµ cá, xu©n kh«ng cßn lµ xu©n céc lèc, v« hån, phi ç tÝnh. Díi
®«i m¾t nh×n bì ngì, hån nhiªn, hån hËu, ®¾m say, m©y ph¶i lµ m©y ®a, giã ph¶i lµ
giã lîn, cá ph¶i lµ cá r¹ng, xu©n ph¶i lµ xu©n hång, thêi ph¶i lµ thêi t¬i... Lu«n cho mét
®Þnh ng÷ ®i kÌm víi mét danh tõ nh trªn, cã lÏ t¸c gi¶ muèn lu ý r»ng nh÷ng çi mµ nhµ
th¬ thÊy trong ®êi kh«ng h¼n gièng nh÷ng çi mµ con m¾t giµ nua cña bao ngêi ®·
thÊy, v× vËy, cÇn ph¶i cã mét tªn gäi míi cho chóng. Cha tháa m·n víi çch gäi tªn míi,
nhµ th¬ ®· ®a tiÕp mét so s¸nh ®éc ®¸o lµm vËt chÊt hãa, vËt thÓ hãa c¶ çi rÊt trõu t-
îng, lµ thêi gian : Th¸ng giªng ngon nh mét cÆp m«i gÇn. Trong v¨n häc ViÖt Nam, ®· cã
ai nãi ®îc vÒ sù khªu gîi, mêi mäc, hÊp dÉn cña cuéc ®êi mét çch l¹ lïng vµ ®Çy Ên tîng
®Õn nh thÕ ?
132
Véi vµng kh«ng ph¶i lµ bµi th¬ t×nh thuÇn tóy hiÓu theo nghÜa hÑp cña tõ nµy.
Nhng ®iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n nhµ th¬ t×nh yªu hãa mäi thø, mäi quan hÖ lät vµo trong
nh·n giíi cña m×nh. Nh÷ng ong bím, hoa, cµnh t¬, yÕn anh ë ®©y lµ Èn dô chØ tuæi trÎ
yªu ®¬ng vµ tuÇn th¸ng mËt, khóc t×nh si lµ Èn dô chØ tr¹ng th¸i nång nµn, ®¾m ®uèi
cña t×nh yªu. Cßn nh÷ng riÕt, say, th©u, c¾n, h«n th× ®· qu¸ râ. Chóng chÝnh lµ nh÷ng
sù thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nhÊt cña mét t×nh yªu ë giai ®o¹n cao trµo. Còng thÕ, ph¶i nhê con
m¾t cña mét nhµ th¬ t×nh yªu, çi ngon cña th¸ng giªng míi ®îc h×nh dung nh çi ngon
cña cÆp m«i gÇn - tøc lµ cÆp m«i ®ang hÐ më, kh¸t khao, chê ®îi...
Víi çch diÔn t¶ ®Æc biÖt nh vËy, Xu©n DiÖu muèn nãi cïng ta r»ng tuæi trÎ vµ
t×nh yªu chÝnh lµ mÆt trêi cña sù sèng (V. Huy-g« ®· tõng ph¸t biÓu : "Cuéc sèng lµ
hoa, t×nh yªu lµ mËt trong hoa"). Vµ nµy ®©y ¸nh s¸ng chíp hµng mi – thªm mét c©u th¬
thÓ hiÖn c¶m nhËn trªn mét çch hÕt søc râ nÐt. Víi kÎ si t×nh, si mª sù sèng, hµng mi
cña ngêi ®Ñp mçi lÇn chíp nhÑ lµ mét lÇn nã táa chiÕu ¸nh s¸ng ra c¶ vò trô (trong th¬
Xu©n DiÖu, çi tø nµy ®· ®îc thÓ hiÖn nhiÒu lÇn trong çc c©u, çc bµi kh¸c nhau :
¸nh s¸ng ban tõ mét nÐt tay – D©ng ; T©m trÝ cßn kinh trËn giã ngêi !/ Bèn bÒ kh«ng
khÝ bçng reo t¬i / Mét luång ¸nh s¸ng x« qua mÆt / Th¾m c¶ ®êng ®i, rùc c¶ ®êi –
T×nh qua...). §Æc biÖt, víi c©u th¬ Th¸ng giªng... ®· dÉn, Xu©n DiÖu ®· thùc sù lÊy çi
®Ñp cña con ngêi tuæi trÎ lµm thíc ®o ®Ó ®¸nh gi¸ mäi thø trªn ®êi (ý cña GS. NguyÔn
§¨ng M¹nh).
Ngµy xa, çc thi nh©n ®· kh«ng Ýt lÇn than thë nçi ®êi qu¸ ng¾n, ng¾n nh thêi
gian bãng ngùa tr¾ng vôt qua khe cöa (b¹ch c©u qu¸ khÝch) khiÕn cho m¸i tãc xanh
ch¼ng mÊy chèc ®· b¹c ph¬ (Triªu nh thanh ti, mé nh tuyÕt – S¸ng nh t¬ xanh, chiÒu ®·
tuyÕt – T¬ng tiÕn töu, Lý B¹ch). Tuy nhiªn, vÒ c¬ b¶n, çc thi nh©n xa vÉn nh×n thêi
gian b»ng çi nh×n b×nh tÜnh, bëi thêi gian ®èi víi hä lµ thêi gian tuÇn hoµn, ch¼ng mÊt
®i ®©u. Con ngêi vèn lµ mét bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña trêi ®Êt, thiªn nhiªn nªn
ch¼ng ph¶i sî sau khi chÕt tÊt c¶ tan biÕn vµo h kh«ng. Xu©n DiÖu lµ ngêi lu«n bÞ ¸m
¶nh bëi thßi gian, lu«n lo sî sù chuyÓn ®éng cña th¸ng ngµy, giê kh¾c, bëi thÕ, bao giê
còng cã t©m thÕ n«n nao vµ cö chØ véi vµng, hèi h¶. Lµ mét ®¹i biÓu cña Th¬ míi –
trµo lu th¬ cña sù thøc tØnh ý thøc ç nh©n – thi nh©n thÊy thêi gian cuéc ®êi lóc nµy lµ
thêi gian tuyÕn tÝnh. Nã tr«i ®i vµ mang theo sù hÐo óa, r¬i rông, phai tµn. Con ngêi
kh«ng cßn ®ång nhÊt víi vò trô nªn vò trô cã thÓ tån t¹i vÜnh viÔn, xu©n cã thÓ ®i råi l¹i
133
vÒ nhng thêi gian cuéc ®êi vµ tuæi trÎ ch¼ng hai lÇn th¾m l¹i. Lµm sao cã thÓ ®iÒm
nhiªn, döng dng nh×n c¶nh xu©n tíi, xu©n qua, xu©n giµ, xu©n hÕt nµy ®îc :
Xu©n ®¬ng tíi, nghÜa lµ xu©n ®¬ng qua ;
Xu©n cßn non, nghÜa lµ xu©n sÏ giµ,
Mµ xu©n hÕt, nghÜa lµ t«i còng mÊt.
Lßng t«i réng, nhng lîng trêi cø chËt,
Kh«ng cho dµi thêi trÎ cña nh©n gian,
Nãi lµm chi r»ng xu©n vÉn tuÇn hoµn,
NÕu tuæi trÎ ch¼ng hai lÇn th¾m l¹i !
Trong nh÷ng c©u th¬ võa trÝch, xu©n tríc hÕt lµ mét kh¸i niÖm chØ thêi gian, nã
t¬ng ®ång víi çc kh¸i niÖm kh¸c nh thu, ®«ng. Tuy vËy, ph¶i viÕt lµ xu©n th× nhµ th¬
míi cã thÓ g©y ®îc cho ngêi ®äc c¶m gi¸c tiÕc nuèi thùc sù s©u s¾c. Bëi ngoµi ý nghÜa
chØ thêi gian, xu©n cßn ®îc h×nh dung nh biÓu tîng ®Çy ®ñ nhÊt cña çi gäi lµ søc
sèng, tuæi trÎ, niÒm hy väng. Ai mµ ch¼ng ®éng lßng khi nghe nh¾c : xu©n th× cña ®êi
anh ®ang qua vµ ®êi anh ®· ng¶ vÒ chiÒu... §o¹n th¬ chøa ®Çy nh÷ng quan hÖ tõ cã vÎ
Ýt thÝch hîp víi thi ca nh nghÜa lµ (®îc lÆp l¹i 3 lÇn), nhng, nãi lµm chi, nÕu..., nhng
trong trêng hîp cô thÓ nµy, chóng l¹i cã ý nghÜa ®Ëp m¹nh vµo ý thøc vµ lay tØnh nhËn
thøc : thêi gian rÊt v« t×nh vµ ®êi ngêi ®i qua chØ mét lÇn mµ th«i. Mçi lÇn hai ch÷
nghÜa lµ gieo xuèng lµ mét lÇn nhµ th¬ muèn cÊt tiÕng c¶nh b¸o : kho¶nh kh¾c hiÖn t¹i
cùc kú ng¾n ngñi, nÕu v« ý ta sÏ ®Ó nã tuét mÊt kh«ng cßn dÊu vÕt, xu©n ®ang non
chíp m¾t sÏ hãa giµ, çi ®ang tíi trong gi©y l¸t sÏ hãa thµnh qu¸ khø... Lóc nµy, çch vît
qua t×nh huèng ¸i o¨m ®ã chØ cã thÓ lµ ph¶i véi vµng, ph¶i t¾t n¾ng ®i, ph¶i buéc giã
l¹i, ph¶i kh«ng chê n¾ng h¹ míi hoµi xu©n... §èi víi ngêi cã c¶m gi¸c thêi gian qu¸ bÐn
nh¹y nh Xu©n DiÖu, nh÷ng lêi an ñi kiÓu xu©n vÉn tuÇn hoµn kh«ng thÓ lµm yªn lßng,
dÞu lßng. Thi nh©n ®ang thùc sèng víi tõng kho¶nh kh¾c cña ®êi m×nh, ngöi ®îc mïi
cña th¸ng n¨m, nghe ®îc lêi than van cña giã, cña trêi ®Êt, c¶m nhËn ®îc nçi lo sî cña v¹n
vËt khi ®é tµn phai ®· b¾t ®Çu. ChØ nh÷ng c¶m gi¸c thùc Êy míi ®¸ng tin, chóng gieo
vµo hån, khuÊy ®éng vµo t©m trÝ nçi bån chån mçi lóc mét t¨ng. Ph¶i ch¨ng, ph¶i
ch¨ng... – bao nhiªu linh c¶m ®îm mµu bi kÞch trµn ngËp c¶ câi lßng. Víi c©u Ch¼ng
bao giê, «i ! ch¼ng bao giê n÷a..., ta nh thÊy râ h×nh ¶nh ngêi th¬ ®ang ®øng d¨ng tay
gi÷a kh«ng gian, ngöa mÆt lªn trêi, l¾c ®Çu bÊt lùc vµ tuyÖt väng... TÊt nhiªn, ®©y
134
chØ lµ c¶m gi¸c l×m lÞm ngêi, c¶m gi¸c tuyÖt väng ®Õn trong tho¸ng chèc. Nã sÏ nhanh
chãng ®îc thay thÕ b»ng c¶m gi¸c trµn ®Çy n¨ng lîng, b»ng ý thøc tranh ®o¹t mét khi
hiÓu r»ng mïa cha ng¶ chiÒu h«m, r»ng c¬ héi vÉn cßn. Mau ®i th«i... lµ tiÕng gäi cÊt
lªn tõ tr¹ng th¸i sùc tØnh, bõng tØnh. Nã ®¸nh dÊu sù khëi ph¸t cña mét cao trµo c¶m xóc
míi, t¹o cho bµi th¬ cã ®îc mét nhÞp ®iÖu dån ®Èy vµ biÕn hãa hÕt søc phong phó.
Trong bµi th¬ Véi vµng, kh«ng cã c©u nµo, ch÷ nµo kh«ng chë nÆng ý vÞ tuyªn
ng«n vµ kh«ng thÊm ®Ém chÊt Xu©n DiÖu. Tuy nhiªn, ®Ó nh×n thËt râ quan niÖm
sèng cña nhµ th¬, ta ph¶i t×m ®Õn ®o¹n cuèi cña bµi :
Ta muèn «m
C¶ sù sèng míi b¾t ®Çu m¬n mën ;
Ta muèn riÕt m©y ®a vµ giã lîn,
Ta muèn say çnh bím víi t×nh yªu,
Ta muèn th©u trong mét çi h«n nhiÒu
Vµ non níc, vµ c©y, vµ cá r¹ng.
Cho chÕnh cho¸ng mïi th¬m, cho ®· ®Çy ¸nh s¸ng,
Cho no nª thanh s¾c cña thêi t¬i ;
- Hìi xu©n hång, ta muèn c¾n vµo ng¬i !
Gi÷a mét ®o¹n th¬ dµi toµn nh÷ng c©u t¸m ch÷, c©u Ta muèn «m chØ vÎn vÑn
ba ch÷ vµ ®îc viÕt t¸ch ra ë gi÷a dßng (tríc hÕt g©y Ên tîng thÞ gi¸c rÊt râ) cÊt lªn nh
mét hiÖu lÖnh hµnh ®éng. §¹i tõ t«i ë c©u ®Çu cña bµi th¬ ®Õn ®©y ®· ®îc thay thÕ
b»ng ®¹i tõ ta. Th× vÉn lµ mét çi t«i Êy th«i, nhng ë ®©y, nã ®îc nhÊn m¹nh ë tÝnh ®¹i
diÖn, thÓ hiÖn mét quan hÖ giao tiÕp míi gi÷a nhµ th¬ vµ ®éc gi¶, khi ®éc gi¶ ®· bÞ
nhÞp ®iÖu cña bµi th¬ chi phèi hoµn toµn. Nhµ th¬ - nh©n vËt tr÷ t×nh béc b¹ch kh«ng
ph¶i chØ nçi niÒm ®ang thóc ®éng trong lßng cña mét ngêi, mµ cña nhiÒu ngêi, cña c¶
mét thêi ®¹i. TiÕp sau tiÕng h« dâng d¹c ®ã, m¹ch th¬ l¹i cuén ch¶y µo ¹t, cuèn ng êi ®äc
vµo mét kh«ng khÝ khÈn tr¬ng, gÊp g¸p. Qua sù lÆp l¹i nhiÒu lÇn cña côm tõ ta muèn
vµ sù xuÊt hiÖn dµy ®Æc cña nh÷ng tõ thÓ hiÖn c¶m gi¸c m¹nh, ®éng t¸c m¹nh, ngêi
®äc nhËn ra ®îc mét th«ng ®iÖp rÊt quan träng : ®· sèng lµ ph¶i biÕt kh¼ng ®Þnh çi
t«i cña m×nh mét çch m¹nh mÏ, ph¶i thÓ hiÖn ®îc uy lùc cña m×nh, ph¶i biÕt ch¹y ®ua
víi thêi gian ®Ó chiÕn th¾ng nã. Ngay khi sù sèng míi b¾t ®Çu m¬n mën, ta ®· cÇn
ph¶i chiÕm h÷u nã, «m nã gi÷a lßng m×nh. ThËm chÝ ph¶i cã kh¸t väng lµm ®îc nh÷ng
135
viÖc tëng rå d¹i nh riÕt m©y ®a vµ giã lîn. Tõ «m ®Õn riÕt, th¸i ®é chiÕm h÷u ph¸t
triÓn theo híng mçi lóc mét quyÕt liÖt, triÖt ®Ó h¬n. TÊt nhiªn, «m vµ riÕt cuèi cïng
còng chØ ®Ó ®îc say, ®îc chÕnh cho¸ng, ®îc ®· ®Çy, no nª nh÷ng mïi th¬m, ¸nh s¸ng,
nãi chung lµ nh÷ng thanh s¾c cña cuéc ®êi mµ chÝnh cuéc ®êi ®· d©ng tÆng mét çch
v« t. L¹ sao, ®¸ng tr¸ch sao nh÷ng kÎ kh«ng nhËn ra mãn quµ tÆng nµy vµ h÷ng hê víi nã
!
Trong ®o¹n th¬ cã côm tõ mét çi h«n nhiÒu kh¸ ®Æc biÖt, kh¸ "t©y". T¹i sao ®·
nãi mét l¹i cßn nhiÒu ? Th× ra nhiÒu ë ®©y kh«ng thuÇn tóy chØ sè lîng mµ chñ yÕu lµ
chØ chÊt lîng. Mét çi h«n nhiÒu cã nghÜa lµ mét çi h«n ®¾m ®uèi, mª say, bÊt tuyÖt.
Tõ h«n ë ®©y còng cã mét ý nghÜa rÊt bao qu¸t. Ch¼ng qua ®©y chØ lµ mét çch biÓu
®¹t cô thÓ vÒ t×nh yªu cuéc sèng mµ th«i.
§Õn c©u cuèi cïng cña bµi th¬, ta tëng nh ®ang nghe Xu©n DiÖu cÊt tiÕng reo c-
êi chiÕn th¾ng, cÊt tiÕng h¸t ca ngîi t thÕ lµm chñ cña con ngêi ®èi víi cuéc ®êi. C¾n
vµo xu©n hång qu¶ lµ mét h×nh tîng ®Ñp, hµo hïng, cã thÓ gieo vµo lßng ngêi ®äc mét
niÒm s¶ng kho¸i tinh thÇn v« tËn. Víi nh÷ng h×nh tîng vµ nh÷ng c©u th¬ nh thÕ, bµi
th¬ thùc sù thÊm ®Ém mét tinh thÇn nh©n v¨n cao c¶.
Mét thêi, quan niÖm sèng nªu trªn cña Xu©n DiÖu bÞ bµi b¸c, bÞ xem lµ "tiªu
cùc", nÆng mµu s¾c "ç nh©n", "vÞ kØ", mang tinh thÇn "sèng gÊp" thiÕu lµnh m¹nh.
Sù thùc, kh«ng thÓ ®¸nh ®ång quan niÖm sèng nãi chung víi lÝ tëng chÝnh trÞ. ë ®©u
vµ bao giê, mét th¸i ®é chñ ®éng g¾n bã víi cuéc sèng nh thÕ còng cÇn thiÕt. Nã ch¼ng
m©u thuÉn g× víi lÝ tëng chÝnh trÞ ®óng ®¾n mµ ta lùa chän sau ®ã, thËm chÝ nã cã
thÓ gióp ta thùc hµnh çi lÝ tëng chÝnh trÞ kia mét çch cã hiÖu qu¶ nhÊt.
Tuy ®îc viÕt ra trong niÒm lo ©u vÒ sù tr«i ch¶y cña thêi gian, nhng b»ng phÈm
chÊt nghÖ thuËt tuyÖt vêi cña m×nh, Véi vµng ®· trë thµnh mét t¸c phÈm cã søc sèng vît
thêi gian. Hãa ra, bªn c¹nh th¸i ®é øng xö tríc thêi gian cña mét çi t«i x· héi, Véi vµng cßn
lµ mét øng xö nghÖ thuËt cña çi t«i thi nh©n n÷a. Ph¶i véi vµng ®Ó khi thêi gian kÝp
gäi lªn ®êng viÔn du vµo v« tËn, nhµ th¬ cßn göi l¹i ®îc cho ®êi, cho hËu thÕ nh÷ng gi¸
trÞ thÈm mü ®Ých thùc, lín lao, kh¬i dËy mét t×nh yªu ®»m th¾m ®èi víi chèn Bång -
Lai - h¹ - giíi, vµ ®èi víi th¬.
136
Th¬ duyªn - sù “t¸c hîp” cña “c¬ trêi”
trong con m¾t Xu©n DiÖu
I
T«i kh«ng nghÜ r»ng tõ duyªn ë c©u më ®Çu bµi th¬ ®· ®îc dïng ®¾c ®Þa. Nã
cßn ®Ó lé kü x¶o vµ thu hÑp nghÜa tõ duyªn n¬i ®Çu ®Ò. Thùc ra, trong çi tø bao qu¸t
toµn bµi, duyªn ®ång nghÜa víi sù "t¸c hîp" cña "c¬ trêi" cho ®«i løa - mét sù "t¸c hîp"
nhiÖm mµu th«ng qua kh«ng khÝ xe duyªn bao trïm c¶ vò trô.
Th¬ duyªn ®óng lµ mét bµi th¬ t×nh. T×nh yªu ë ®©y sinh ra gi÷a ®Êt trêi vµ
ph¸t triÓn theo lÏ t¬ng giao cña v¹n vËt. TÊt c¶ ®îc t¹o ho¸ xÕp ®Æt trong mét quan hÖ t-
ëng v« t×nh mµ h÷u ý, tëng hê h÷ng, vu v¬ mµ mèi l¸i, rµng buéc. §óng nöa sè c©u cña
bµi th¬ ®îc dµnh ®Ó nãi vÒ thiªn nhiªn vµ nöa sè c©u cßn l¹i ®îc dïng ®Ó t¶ ngêi vµ
çch miªu t¶ th× lu©n phiªn víi tõng ®èi tîng. Nhng theo çch nh×n kh¸c, thiªn nhiªn vÉn
hiÖn diÖn liªn tôc trong bµi th¬, lµm b¶n nh¹c ®Öm cho nh÷ng bíc ch©n t×m ®Õn t×nh
yªu. Tuy nhiªn, sù hiÖn diÖn ®ã mçi lóc mét kh¸c. Khi nhÑ ªm len lái vµo kho¶ng çch
gi÷a nh÷ng bíc ch©n ®i d¹o ngËp ngõng ®Ó gîi ý, dÉn dô, rñ rª, khi trçi dËy víi nh÷ng
tiÕt tÊu giôc gi·, thóc b¸ch, ®ßi hái. §óng lµ mét çi "nÒn" tuyÖt diÖu, biÕt nãi nh÷ng lêi
cÇn thiÕt, ®óng lóc vµ ®Çy søc nÆng.
Tõ khóc d¹o ®Çu, b¶n nh¹c ®Öm ®· trµo lªn nh÷ng giai ®iÖu h¹nh phóc :
ChiÒu méng hoµ th¬ trªn nh¸nh duyªn
C©y me rÝu rÝt cÆp chim chuyÒn
§æ trêi xanh ngäc qua mu«n l¸
Thu ®Õn – n¬i n¬i ®éng tiÕng huyÒn.
Sao nhiÒu sù vËt vµ l¾m ®éng t¸c thÕ ! TÊt c¶ ®Òu t×m ®Õn nhau vµ t×m ®«i,
rÝu rÝt c¶ lªn. Nh÷ng ®êng biªn giíi çch ng¨n bÞ xo¸ mê. ChiÒu trë thµnh chiÒu méng
137
vµ nh¸nh lµ nh¸nh duyªn. Nhµ th¬ ®· cè t×nh lít qua nh÷ng s¾c mµu vµ d¸ng nÐt cô thÓ
cña chóng cho ©m hëng cuéc hoµ th¬ cµng ng©n nga. C©u thø ba cã ng÷ ph¸p rÊt l¹. Çi
g× ®· §æ trêi xanh ngäc ? Chñ thÓ hµnh ®éng Êy lµ ai ? ThËt khã gi¶i thÝch. ChØ biÕt
r»ng nÕu c©u th¬ ®îc viÕt l¹i cho ®óng khu«n phÐp h¬n, vÝ nh Trêi xanh ®æ ngäc...
th× cã lÏ kh«ng cßn g×. Chót tho¸ng ngîp trong c¶m xóc mÊt ®i vµ vÎ ¨m ¾p, no ®Çy, tù
dng nghiªng ®æ cña thiªn nhiªn còng sÏ kh«ng ®îc c¶m nhËn mét çch s©u s¾c. §õng qu¸
r¹ch rßi ë ®©y. Ngay tiÕng huyÒn ë c©u thø t kh«ng ch¾c lµ mét thø tiÕng g× râ rÖt.
Ch¼ng qua "v¹n vËt nøc xu©n t©m" bçng dng ph¸t tiÕng, thËt m¬ hå mµ nh cã giai
®iÖu d×u dÆt, vµ cã lÏ cµng d×u dÆt h¬n trong vÎ m¬ hå Êy.
Râ lµ thiªn nhiªn ®ang g©y ¸p lùc cho con ngêi theo kiÓu riªng cña nã. ý niÖm vÒ
h¹nh phóc ®îc kh¬i lªn cø kh«ng ngõng to¶ lan nh÷ng vßng sãng n¬i t©m hån, khiÕn ta
nh×n vµo ®©u còng ch¹m ph¶i nçi rung ®éng míi mÎ cña chÝnh m×nh :
Con ®êng nhá nhá, giã xiªu xiªu
L¶ l¶ cµnh hoang, n¾ng trë chiÒu
So víi m¾y c©u th¬ ®Çu, c¶nh vËt ë ®©y ®îc nh×n gÇn vµ ®îm tÝnh "ngêi" h¬n.
Çc tõ l¸y ©m nhá nhá, xiªu xiªu, l¶ l¶ võa m« pháng tµi t×nh çc d¸ng ®iÖu cïng nh÷ng
s¾c th¸i chuyÓn ®éng tinh vi cña sù vËt, võa diÔn t¶ rÊt ®¾t nçi xao xuyÕn cña lßng
ngêi khi l¾ng nghe nh÷ng giao lu bÝ Èn trong trêi ®Êt. Cã mét tho¸ng nh×n hoang v¾ng
phñ trïm lªn c¶nh vËt lóc n¾ng trë chiÒu. L¹, còng trªn con ®êng nhá nhá th©n thuéc Êy,
sao chiÒu nay trong giã xiªu xiªu, lßng ta bçng mÊt vÎ an b»ng, còng chèng chÕnh, xiªu
xiªu ? Vµ cµnh l¶ l¶, sao khÐo gièng con ngêi ®ang trong tr¹ng th¸i ng©y ngÊt, bçng phót
chèc thÊy mÊt hÕt søc lùc v× mét ¶o gi¸c nµo ®ã ? ThËt kh«ng ngê khu«n mÆt t×nh yªu
®· hiÖn lªn gi÷a bén bÒ nh÷ng mèi xóc c¶m kh«ng râ h×nh, râ nÐt Êy :
Buæi Êy lßng ta nghe ý b¹n
LÇn ®Çu rung ®éng nçi th¬ng yªu
Sù thùc tõ ®©y con ngêi ®· b¾t ®îc vµo nhÞp ®iÖu cña thiªn nhiªn vµ céng hëng
víi nã .
Khæ th¬ thø ba më ra mét kho¶ng kh«ng gian b»ng lÆng vµ réng r·i. NhÞp th¬ trë
l¹i ®iÒu hoµ, khoan thai. Nh©n vËt tr÷ t×nh dêng nh muèn ngõng bíc mét vµi gi©y ®Ó
x¸c nhËn l¹i, kiÓm nghiÖm l¹i chÊt lîng míi trong t×nh c¶m cña m×nh. B¶n nh¹c ®Öm
138
thiªn nhiªn còng ch×m l¾ng ®i ®Ó nh÷ng bíc ch©n v« t lù cña anh, cña em trë thµnh ®èi
tîng quan s¸t chÝnh :
Em bíc ®iÒm nhiªn kh«ng víng ch©n
Anh ®i l÷ng ®÷ng ch¼ng theo gÇn
V« t©m - nhng gi÷a bµi th¬ dÞu
Anh víi em nh mét cÆp vÇn.
Kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a, trong bµi th¬ dÞu cña ®Êt trêi, anh víi em nh mét cÆp
vÇn. Tuy nãi lµ ®iÒm nhiªn, ch¼ng theo gÇn nhng sù thËt xóc c¶m cña nh©n vËt tr÷
t×nh ®· mÊt ®i vÎ "®iÒm nhiªn". Anh ta ®· muèn reo lªn, muèn kÕt luËn vµ nãi lêi rµng
buéc. Sù v« t©m lóc nµy chØ cßn lµ çi vá n÷a th«i .
Khæ th¬ thø t quay trë l¹i víi h×nh ¶nh thiªn nhiªn vµ thõa tiÕp rÊt khÐo ý th¬
trªn :
M©y biÕc vÒ ®©u bay gÊp gÊp
Con cß trªn ruéng çnh ph©n v©n
Chim nghe trêi réng giang thªm çnh
Hoa l¹nh chiÒu tha s¬ng xuèng dÇn.
¢m thanh b¶n nh¹c lóc nµy næi lªn cã vÎ thóc dôc vµ khuyÕn dô r¸o riÕt h¬n, nhê
hiÖu qu¶ cña çc tõ l¸y ©m gÊp gÊp, ph©n v©n n»m ë cuèi c©u, cuèi nhÞp vµ mét mËt
®é dµy ®Æc çc ®éng tõ hoÆc tr¹ng tõ, tÝnh tõ ®îc ®éng tõ ho¸ : vÒ, bay, gÊp gÊp,
ph©n v©n, nghe, giang, l¹nh, xuèng. Nã xui ngêi ta t×m ®«i hoÆc thæ lé yªu ®¬ng vµ nãi
lêi “døt ®iÓm” vµo ®óng lóc chiÒu s¾p t¾t, s¬ng xuèng l¹nh ®Ó trêi thµnh qu¸ réng.
Ngay c¶ lµn m©y biÕc vµ con cß trªn ruéng còng ®©u cã nhën nh¬. Chóng ®ang lùa
chän hay m¶i miÕt t×m vÒ mét chèn nµo. Qu¶ cã mèi duyªn t¬ng ngé gi÷a anh vµ em,
khiÕn anh ph¶i ng¬ ngÈn tríc t×nh yªu ®ang n¶y në, ®Ó råi bËt thèt lªn mét tiÕng kªu
®¾m ®uèi : Lßng anh th«i ®· cíi lßng em. Trong tõ cíi cã nghe ran mét niÒm hoan l¹c .
Th¬ duyªn cã mét bè côc chÆt chÏ, s¸ng sña, thÓ hiÖn kh¸ s©u c¶m høng lý gi¶i
cña nhµ th¬. MÆc dï cã lÇn nãi Lµm sao c¾t nghÜa ®îc t×nh yªu (V× sao), nhng trong
dù ¸n lµm "pho tù vÞ" thËt ®Çy ®ñ vÒ nã, Xu©n DiÖu ®· kh«ng chÞu bá trèng môc tõ
nµo, kÓ c¶ môc tõ Duyªn ®Çy hãc bóa. Bao nhiªu lÇn ngêi ta ®· nãi ®Õn sù l¹ lïng cña
"c¬ duyªn" (C¬ duyªn ®©u bçng l¹ sao - KiÒu), nhng cã lÏ chØ ®Õn Xu©n DiÖu, çi
139
nghÞch lý cña ph¹m trï nµy míi ®îc têng gi¶i. Ta c¶m thÊy râ rÖt bµn tay xÕp ®Æt cña
t¹o ho¸, tuy v« h×nh mµ cã søc m¹nh rÊt hiÖn thùc. Díi søc Ðp cña quy luËt t×m ®«i vµ
gi÷a mu«n ngµn sîi t¬ t×nh gi¨ng m¾c, lµm sao ngêi ta cã thÓ kh«ng ®Õn cïng nhau, lµm
sao cã thÓ kh«ng yªu ®îc ? Duyªn lµ thÕ - ë phÇn ch×m cña nã !
Nhng Th¬ duyªn cßn ®îc hîp thµnh tõ mét nguån c¶m høng kh¸c n÷a: c¶m høng
bµy tá t×nh yªu vµ béc lé niÒm ao íc ®îc kÕt duyªn cïng em cña nh©n vËt tr÷ t×nh. ë
®©y cÇn ph¶i cã sù ph©n biÖt gi÷a anh ta vµ nhµ th¬. Nhµ th¬ lu«n tØnh t¸o vµ kh«ng
quªn nhiÖm vô "c¾t nghÜa" cña m×nh, cßn nh©n vËt tr÷ t×nh th× say ®¾m ®Õn ng¬
ngÈn tríc niÒm x«n xao giao c¶m cña v¹n vËt. Anh ta chØ nh×n thÊy hay chØ muèn thÊy
thiªn nhiªn trong vai trß xe kÕt t×nh duyªn cña nã. Kh«ng nh÷ng thÕ, anh cßn muèn tin
ngay ®ã lµ ch©n lý - mét ch©n lý vµng - cÇn ®îc kÓ ra, nãi lªn cho ®èi tîng cña m×nh
cïng chia sÎ, ®Ó cïng ®Èy sù ®iÒm nhiªn lui vÒ th× qu¸ khø. ë ®©y, nhµ th¬ ®· "vÒ
hïa" víi nh©n vËt tr÷ t×nh, cho thiªn nhiªn hiÖn ra ®óng khíp víi niÒm mong mái cña anh
ta, dÉu thõa hiÓu r»ng ch¼ng cã thiªn nhiªn kh¸ch quan nµo c¶. Thùc sù nã chØ lµ toµn
bé t©m giíi kÎ ®ang yªu trong mét biÓu hiÖn tr¸ h×nh mµ th«i.
Sù giao thoa cña hai nguån c¶m høng nãi trªn chÝnh lµ c¬ së nhËn thøc vµ lµ t×nh
c¶m v÷ng ch¾c gióp Xu©n DiÖu ph¸t biÓu mét quan niÖm s©u s¾c vÒ t×nh yªu: t×nh
yªu lµ s¶n phÈm cña t¹o ho¸, "nã chiÕm hån ta" mét çch tù nhiªn, v« h×nh mµ kh«ng cìng
næi. ChÝnh v× vËy, yªu lµ thuËn theo lÏ trêi, v« téi vµ ®Ñp, nh "h¬ng ®ªm say dËy víi
tr¨ng r»m" vËy.
NhiÒu n¨m th¸ng ®· qua ®i, çi duyªn cña bµi Th¬ duyªn vÉn mÆn mµ nh th¸ch
thøc thêi gian. V©ng, lµm sao cò ®îc mét bµi th¬ mµ bao nhiªu ®éc gi¶ ®· yªu, ®· thuéc
vµ ®· dïng lµm "nhÞp cÇu t¬ ch¾p ý duyªn" b¾c vÒ mu«n nÎo t×nh yªu.
4-1994
140
II
Th¬ duyªn lµ t¸c phÈm rÊt tiªu biÓu cho phong çch th¬ Xu©n DiÖu tríc çch m¹ng,
cha ®îc ®a vµo Th¬ th¬ (1938), Göi h¬ng cho giã (1945) nhng ®· ®îc trÝch vµ b×nh
phÈm ®Õn hai lÇn trong Thi nh©n ViÖt Nam (1942) cña Hoµi Thanh vµ Hoµi Ch©n.
Sinh thêi, Xu©n DiÖu rÊt lÊy lµm h·nh diÖn vÒ nã vµ thêng tù b×nh vÒ Th¬ duyªn mét
çch say sa trong nh÷ng buæi ®i nãi chuyÖn th¬ tríc c«ng chóng. Thñ bót cña Xu©n
DiÖu vÒ Th¬ duyªn ®· tõng ®îc in trang träng trong mét vµi cuèn s¸ch thuéc lo¹i mü
thuËt phôc vô cho ngêi ch¬i s¸ch. Th¬ duyªn cïng víi nh÷ng cuèn s¸ch ®ã xøng ®¸ng trë
thµnh mét mãn quµ tÆng giµu ý nghÜa cho nh÷ng ®«i løa yªu nhau, cho nh÷ng ®éc gi¶
yªu th¬ nãi chung.
Cã nhiÒu çch gi¶i m· kh¸c nhau ®èi víi bµi th¬ nµy mµ tríc hÕt lµ ®èi víi nhan ®Ò
cña nã. Ngêi ta thêng b¨n kho¨n : duyªn víi t×nh kh¸c g× nhau trong quan niÖm, çch nh×n
cña Xu©n DiÖu ? §Æt tªn Th¬ duyªn cho bµi th¬, t¸c gi¶ muèn nãi g× ? Ph¶i ch¨ng Th¬
duyªn kh«ng ph¶i lµ bµi th¬ t×nh mµ chØ lµ "th¬ giao c¶m" ? Çi t×nh c¶m ®îc miªu t¶
trong bµi ®· nªn ®îc gäi lµ t×nh yªu cha ? NÕu gäi nã lµ t×nh yªu th× ph¶i gi¶i thÝch thÕ
nµo vÒ çc ®éng th¸i, tr¹ng th¸i ®iÒm nhiªn, l÷ng ®÷ng, v« t©m, tøc lµ nh÷ng ®éng th¸i,
tr¹ng th¸i cã vÎ kh«ng phï hîp víi t×nh yªu, nhÊt lµ kiÓu t×nh yªu ®¾m say, nång nµn, vå
vËp ®Æc thï cña Xu©n DiÖu ?
Thùc ra, kh«ng nªn qu¸ quan träng ho¸ vÊn ®Ò Th¬ duyªn cã ph¶i lµ bµi th¬ t×nh hay
kh«ng, bëi lµm nh thÕ lµ ta ®· thu hÑp nghÜa cña ch÷ t×nh. T×nh yªu cã nhiÒu chÆng,
141
nhiÒu cung bËc, s¾c th¸i, nãi bao qu¸t lµ cã mu«n ngh×n biÓu hiÖn phong phó, kh«ng
thÓ ®em riªng mét kiÓu nµo ra ®Ó lµm chuÈn ®¸nh gi¸. Th¬ duyªn viÕt vÒ mét t×nh yªu
míi chím në, míi ®îc nhãm lªn nhê sù mai mèi, xÕp ®Æt cña thiªn nhiªn, cña cuéc ®êi.
Xu©n DiÖu ®· thËt tinh tÕ vµ c«ng phu trong viÖc minh gi¶i kh¸i niÖm duyªn vèn g¾n
liÒn víi nh÷ng ngÉu kÕt lu«n khiÕn ta ph¶i l¹ lïng. Nhµ th¬ cho thÊy tõ v« t©m ®Õn cíi
(tÊt nhiªn cha ph¶i lµ cíi hái mµ lµ sù g¾n bã s©u s¾c) lµ mét qu¸ tr×nh diÔn biÕn cã
quy luËt, kh«ng thÓ cìng ®îc cña t×nh c¶m diÔn ra theo sù ®¹o diÔn cña T¹o ho¸. §Ó
nhËn ra çi tø l¹ cña bµi Th¬ duyªn vµ nhÊt lµ ®Ó ®¸nh gi¸ ®îc bµi th¬ nh mét chØnh
thÓ nghÖ thuËt, døt kho¸t ph¶i lµm râ bíc chuyÓn cña t×nh c¶m ®«i løa ®îc miªu t¶ tuÇn
tù qua çc khæ, h¬n thÕ, ph¶i lµm râ çi c¬ chÕ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®ã cña t×nh c¶m
vèn ®îc nhµ th¬ thÊu suèt vµ tr×nh bµy mét çch hÕt søc tinh vi. Mét kiÓu ph©n tÝch
chÆt khóc, xÐt çc khæ th¬ trong thÕ c« lËp víi nhau lµ rÊt khã chÊp nhËn, ®èi víi trêng
hîp cña bµi Th¬ duyªn.
Nh×n chung, trong bµi th¬, h×nh ¶nh thiªn nhiªn vµ h×nh ¶nh con ngêi g¾n bã chÆt
chÏ víi nhau. Thiªn nhiªn ®· tÊu lªn mét b¶n nh¹c d×u dÆt lµm nÒn cho nh÷ng bíc ch©n
t×m ®Õn t×nh yªu vµ sù n¶y në cña t×nh yªu kh«ng n»m ngoµi çi ph«ng thiªn nhiªn h÷u
t×nh, h÷u ý Êy.
Khæ th¬ ®Çu : Thu ®Õn - n¬i n¬i ®éng tiÕng huyÒn
Bøc tranh tuyÖt ®Ñp vÒ mét buæi chiÒu thu trong s¸ng, th¬ méng ®· ®îc vÏ ra. TÊt
c¶ mäi vËt ®Òu t×m ®Õn nhau vµ t×m ®«i trong niÒm h¹nh phóc trßn ®Çy, viªn m·n.
ChiÒu nh muèn ®a ngêi ta l¹c vµo câi méng, nh¸nh c©y trë nªn duyªn d¸ng, yªu kiÒu, gîi
c¶m mét çch ®Æc biÖt, c¶ vßm c©y th× xao ®éng v× tiÕng rÝu rÝt cña cÆp chim
chuyÒn cµnh vµ trêi xanh còng ®Çy ¾p mét thø ¸nh s¸ng tëng cã thÓ ph¸t ra tiÕng kªu
n¸o nøc, rµo r¹t ®æ ngäc xuèng trÇn qua mu«n kÏ l¸ biÕc. Kh¾p n¬i ®Òu nh cã tiÕng
®µn d×u dÆt. Thùc chÊt ®ã lµ tiÕng x«n xao huyÒn nhiÖm cña v¹n vËt (do "nøc xu©n
t©m" – ch÷ cña Xu©n DiÖu) mµ víi thÝnh gi¸c, c¶m gi¸c nh¹y bÐn cña m×nh, nhµ th¬
®· "nghe" ®îc ®Ó råi thÓ hiÖn nã trong th¬ nh mét ©m thanh cã thËt.
Thùc ra, khæ th¬ míi chØ lµ khóc d¹o ®Çu cho mét "sù tÝch" cña t×nh yªu. Nhµ th¬
miªu t¶ çi ®Ñp cña ®Êt trêi kh«ng chØ v× nã vèn ®Ñp. §iÒu «ng muèn thÓ hiÖn n»m ë
chç kh¸c mµ ph¶i ®äc ®Õn nh÷ng khæ th¬ sau ta míi nhËn thÊy hÕt. NÕu ph©n tÝch
khæ th¬ trong thÕ biÖt lËp, h¼n ta sÏ kh«ng mÊy b¨n kho¨n khi cã ai ®ã ®Ò nghÞ thay
142
tõ cÆp trong c©u C©y me rÝu rÝt cÆp chim chuyÒn thµnh tõ tiÕng ch¼ng h¹n. Nhng
dông ý cña nhµ th¬ l¹i dån ë tõ ®ã. TiÒm n¨ng ý nghÜa cña nã sÏ ®îc ph¸t lé dÇn. H·y t¹m
quªn cha ph©n tÝch nã ®Ó cïng ®ång c¶m víi nhµ th¬ ë çi ghi nhËn bao qu¸t : Thu ®Õn
- n¬i n¬i ®éng tiÕng huyÒn.
Khæ th¬ thø hai : LÇn ®Çu rung ®éng nçi th¬ng yªu
Kh«ng gian ®îc miªu t¶ cã phÇn thu hÑp l¹i so víi tríc vµ gîi c¶m gi¸c th©n thuéc gÇn
gòi h¬n. Cã lÏ nhµ th¬ thËt sù muèn quan s¸t, muèn kiÓm nghiÖm hiÖn tîng ®éng tiÕng
huyÒn ë tõng ®èi tîng cô thÓ vµ liÕc m¾t nh×n xem gi÷a çi líi t×nh mµ T¹o ho¸ d¨ng
m¾c, ®«i ngêi ®i d¹o (mét trai, mét g¸i) sÏ cã nh÷ng ®éng th¸i g×, biÕn chuyÓn g× trong
t×nh c¶m.
Sau khi trng ra vÎ mÆt h¹nh phóc ngêi s¸ng cña m×nh, thiªn nhiªn thùc sù ®i vµo
"thiÕt kÕ" tõng "c«ng ®o¹n" mét cho t×nh yªu. Kh«ng hiÓu sao giã bçng trë nªn xiªu xiªu
nh ng©y ngÊt say, nh chÕnh cho¸ng ? Trong giã Êy vµ trong çi n¾ng trë chiÒu hoe hoe,
nh¹t nh¹t, cµnh hoang bçng mÒm ®i, l¶ ®i nh thÓ ®ang håi hép chê ®îi mét çi g×… Mét
thiªn nhiªn nh thÕ h¼n ph¶i lµm lan ®Õn con ngêi nçi r¹o rùc ©m thÇm. Qu¶ nh vËy,
lßng ta vµ ý b¹n ®· b¾t ®Çu gÆp nhau. Nh÷ng tÝn hiÖu mong manh s¬ khëi cña niÒm
th¬ng yªu11 b¾t ®Çu ®îc ph¸t ®i vµ ®· ®îc tiÕp nhËn ë c¶ hai phÝa. Hai tõ buæi Êy ë
®©y cã nghÜa lµ chÝnh lóc Êy ®· x¸c ®Þnh kh¸ râ thêi ®iÓm vµ ®iÒu kiÖn n¶y në cña
c¶m xóc míi gi÷a hai kÎ cïng ®i d¹o trªn con ®êng nhá nhá12. Mét çi cã thÕ lµ ®· xuÊt
hiÖn gi÷a çi kh«ng – thËt bÊt ngê mµ còng thËt tÊt yÕu ! Bµi ca h¹nh phóc mµ thiªn
nhiªn cÊt lªn qu¶ thùc ®· lµm biÕn ®æi tr¹ng th¸i t×nh c¶m ban ®Çu cña con ngêi.
Khæ th¬ thø ba : Anh víi em nh mét cÆp vÇn
Cã mét nÐt t©m lý thêng xuÊt hiÖn khi ngêi ta chím nhËn ra trong m×nh nh÷ng
niÒm rung ®éng míi mÎ tríc t×nh yªu : th¾c m¾c tù hái xem ®iÒu võa x¶y ra cã thËt hay
11
Th¬ng yªu lµ tõ chØ mét ph¹m trï t×nh c¶m réng h¬n yªu ®¬ng. Cã lÏ, t¸c gi¶ thÊy trong kho¶nh kh¾c
nµy, h¬i thë t×nh yªu míi chØ lít nhÑ qua hai "nh©n vËt" nªn cha thÓ dïng mét tõ kh¸c nh yªu hay yªu ®¬ng
®îc.
12
Trong çc buæi ®i b×nh th¬ tríc c«ng chóng, Xu©n DiÖu tõng nhiÒu lÇn lu ý : t¸c gi¶ viÕt con ®êng
nhá nhá chø kh«ng ph¶i lµ con ®êng nho nhá. Hai côm tõ Êy chØ ph©n biÖt b»ng mét çi dÊu ghi thanh
®iÖu mµ hµm lîng th«ng tin thÈm mÜ kh¸c nhau nhiÒu. Con ®êng nho nhá chØ nãi ®îc çi nhá, xinh,
®¸ng yªu cña ®èi tîng, cßn con ®êng nhá nhá, ngoµi viÖc thÓ hiÖn ®iÒu nµy, cßn diÔn t¶ ®îc mét çi g×
nh lµ bíc ch©n th¶ bé thong th¶, nhÞp nhµng, lÆng lÏ, trong mét nhÞp ®iÖu thêi gian ®Òu ®Òu, chËm
chËm. ChÝnh ©m vùc thÊp cña hai tiÕng nhá nhá ®i liÒn nhau ®· cã t¸c dông h·m chËm tèc ®é ®äc vµ
g©y ra Ên tîng nãi trªn.
143
kh«ng vµ ®Ó ý xem thùc t×nh gi÷a hai ngêi ®· cã g× cha ? (Nµng KiÒu cña NguyÔn
Du, vÒ nhµ sau buæi ch¬i thanh minh gÆp Kim Träng, ®· "tr¨n trë" : Ngêi ®©u gÆp gì
lµm chi – Tr¨m n¨m biÕt cã duyªn g× hay kh«ng ?). Xu©n DiÖu rÊt hiÓu ®iÒu ®ã vµ
«ng dµnh hai c©u ®Çu cña khæ th¬ nµy ®Ó "tr×nh bµy" nÐt t©m lý Êy. å, gi÷a anh vµ
em vÉn ®ang tån t¹i kho¶ng çch. Em vÉn bíc ®iÒm nhiªn, nghÜa lµ vÉn v« t nh cha cã
chuyÖn g× x¶y ra. Bµn ch©n cha bÞ çi g× nÝu kÐo, cha lÝu rÝu nh khi cã ¸nh m¾t tõ
sau theo dâi, quan s¸t (Ta vÉn cßn nhí bíc ch©n ngîng ngËp cña c« bÐ ®i chïa H¬ng trong
bµi Chïa H¬ng cña NguyÔn Nhîc Ph¸p : Em ®i, chµng theo sau – Em kh«ng d¸m ®i mau
– Ng¹i chµng chª hÊp tÊp – Sè gian nan kh«ng giµu). Anh còng thÕ, d¸ng ®i vÉn l÷ng
®÷ng, nghÜa lµ thong th¶, cã phÇn ®ñng ®Ønh 13, nh cha cã ý x¸p l¹i gÇn (NÕu Anh ®i
lËt ®Ët véi theo gÇn th× l¹i lµ chuyÖn kh¸c råi). Nhng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn chØ lµ çi
bÒ ngoµi. ChÝnh nhµ th¬ ®· h¹ mét ch÷ nhng ®Çy "kÞch tÝnh" ë c©u tiÕp ®ã.
Th× ra sù v« t©m ®· biÕn thµnh çi vá tù bao giê. Tõ ta vµ b¹n, sù xng h« ®· ®æi ra
anh vµ em rÊt ®çi ngät ngµo vµ tù nhiªn. Nhµ th¬, còng nh hai "nh©n vËt" cña m×nh, ý
thøc rÊt râ r»ng trong bµi th¬ dÞu cña ®Êt trêi, anh vµ em lµ mét cÆp vÇn ®i c¹nh nhau
– çi yÕu tè khiÕn cho bµi th¬ cña thiªn nhiªn th¬ h¬n mét bËc n÷a vµ thùc sù cã ®îc
nh÷ng ©m vang. Ho¸ ra gi÷a trÇn gian nµy, mäi thø ®· ®îc s¾p ®Æt, çi g× còng cã
cÆp, cã ®«i. Vµ ®Õn lît nã, çi cÆp míi h×nh thµnh kia ®· tù biÕn m×nh thµnh mét
kh©u then chèt kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña bµi th¬ thiªn nhiªn ®Ñp ®Ï. Tõ cÆp trong khæ
th¬ thø 2 h« øng tiÕp nèi tõ cÆp ë khæ th¬ thø nhÊt. Qu¶ lµ cÆp nµy gäi cÆp kia, h×nh
thµnh nªn mét khÝ quyÓn yªu ®¬ng rÊt ®Æc thï.
Khæ th¬ thø t : Con cß trªn ruéng çnh ph©n v©n
§Õn ®©y, cha thÓ nãi r»ng trêi ®Êt ®· hoµn thµnh nhiÖm vô do nã ®Æt ra. Nã
thÊy m×nh cÇn ph¶i thóc dôc, gîi ý "s¸t sên" h¬n n÷a b»ng ®éng t¸c bay gÊp gÊp cña lµn
m©y biÕc, b»ng sù ph©n v©n lùa chän cña çnh cß, b»ng sù bao phñ cña mµn s¬ng l¹nh.
Cã ph¶i khi thÊy l¹nh, thÊy trêi ®ang dÇn tèi, v¹n vËt sÏ xÝch l¹i gÇn nhau h¬n ch¨ng ?
Ph¶i nãi r»ng khæ 4 cã nh÷ng c©u th¬ cùc kú tinh tÕ ®· diÔn t¶ ®îc nh÷ng çi v« h×nh
khã n¾m b¾t. Nçi niÒm cña m©y, cña chim, cña hoa ®· ®îc thæ lé mét çch hÕt søc tÕ
nhÞ mµ chØ ngêi cïng c¶nh nh anh vµ em míi thùc sù nhËn biÕt ®îc (tÊt nhiªn, ta cha kÓ
13
L÷ng ®÷ng lµ mét tõ do riªng Xu©n DiÖu s¸ng t¹o, cã thÓ héi hîp ®îc c¶ phÇn ©m thanh vµ ý nghÜa
cña çc tõ l÷ng th÷ng vµ ®ñng ®Ønh.
144
®Õn Xu©n DiÖu lµ kÎ nh ®ang muèn phô gióp víi t¹o ho¸ trong c«ng tr×nh "thiÕt kÕ
t×nh yªu" ®Çy nh©n ¸i cña nã). Khi ®· nhËn ra ®îc ®iÒu trªn, tù kh¾c anh vµ em ph¶i
biÕt ®Èy m¹nh "tiÕn tr×nh" ®Õn víi nhau14.
Khæ th¬ cuèi : Lßng anh th«i ®· cíi lßng em
Trong khæ th¬ nµy, Xu©n DiÖu kh«ng tiÕp tôc sù miªu t¶. Nhµ th¬ thÊy ®· ®Õn
lóc cÇn nãi lêi kh¼ng ®Þnh vµ kÕt luËn. Hai tõ ai hay thËt ®¸ng chó ý. Nã diÔn t¶ mét
c¶m gi¸c bÊt ngê. VËy cã çi g× bÊt ngê ®· x¶y ra ? Nhµ th¬ cha nãi nhng ®éc gi¶ ®·
hiÓu råi. Sau tÊt c¶ nh÷ng sù t¸c hîp cã hiÖu qu¶ ë trªn cña trêi ®Êt, cña thiªn nhiªn, ch¾c
ch¾n nçi th¬ng yªu nhÑ tho¶ng ban ®Çu ®· trë thµnh niÒm yªu thùc sù. Çi l« gÝch cña
vÊn ®Ò hiÓn nhiªn lµ vËy, khã cìng ®îc.
§óng, ch¼ng cÇn cã b¨ng nh©n, ch¼ng cÇn cã mét bµ mèi nµo cô thÓ, chØ cÇn ®i
gi÷a chiÒu thu nµy th«i, t×nh yªu ch¾c ch¾n sÏ ®îc nhãm lªn. §Õn lóc nµy, nh©n vËt tr÷
t×nh thÊy ®· cã thÓ nãi th¼ng ra ®îc råi. Lßng anh th«i ®· cíi lßng em – trong tõ cíi nghe
dËy lªn mét niÒm nao nøc khã t¶. DÜ nhiªn, cíi ë ®©y cha ph¶i lµ ®¸m cíi mµ lµ sù ph¶i
lßng, lµ tr¹ng th¸i t×nh c¶m ®· ph¸t triÓn ®Õn ®é chµng trai s½n sµng nãi lêi g¾n bã.
ThiÕt tëng ®èi víi Xu©n DiÖu thÕ lµ ®· m·n nguyÖn l¾m råi. §îc yªu, ®îc sèng trong
c¶m xóc yªu ®¬ng th× cßn g× ®¸ng mong íc h¬n ?
Th¬ duyªn lµ bµi th¬ thuéc vµo hµng ®Æc s¶n cña Xu©n DiÖu. Sù l¹ lïng vèn cã cña
çi gäi lµ duyªn tõng lµm bao ngêi ph¶i ngì ngµng ®Õn ®©y ®· ®îc lý gi¶i mét çch tá t-
êng vµ ®Çy søc thuyÕt phôc. Ai lµ ngêi ®· bíc vµo t×nh yªu vµ cã lÇn nµo ®ã biÕt ng¹c
nhiªn vÒ sù l¹ lïng huyÒn diÖu cña t×nh yªu h¼n ph¶i hÕt søc t©m ®¾c víi bµi th¬ nµy
cña Xu©n DiÖu !
14
Khæ th¬ thø t cã thÓ vµ rÊt cÇn ®îc b×nh díi nhiÒu gãc ®é kh¸c. Trong Thi nh©n ViÖt Nam, Hoµi
Thanh – Hoµi Ch©n ®· viÕt : "Tõ con cß cña V¬ng Bét lÆng lÏ bay víi r¸ng chiÒu ®Õn con cß cña Xu©n
DiÖu kh«ng bay mµ çnh ph©n v©n, cã sù çch biÖt cña h¬n mét ngµn n¨m vµ cña hai thÕ giíi".
145
tiÕng th¬ tª l¹nh trong NguyÖt cÇm cña Xu©n DiÖu
Trong gia tµi thi ca mµ Xu©n DiÖu ®Ó l¹i, NguyÖt cÇm thuéc sè bµi th¬ hay
nhÊt. Kh«ng nh÷ng hay mµ cßn... ma qu¸i nhÊt, hoÆc hay mét çch ma qu¸i, chõng nh
kh«ng thÓ hiÓu næi.
Tríc kh«ng gian l¹nh, tiÕng ®µn l¹nh, b¶n nh¹c l¹nh hiÖn lªn, dËy lªn nhê çch
diÔn t¶ l¹nh ë NguyÖt cÇm, ®éc gi¶ bçng thÊy m×nh bÞ x©m chiÕm bëi mét c¶m gi¸c
buèt l¹nh rÊt ®Æc biÖt. Kh«ng gièng nh÷ng lÇn lµm th¬ kh¸c, khi viÕt NguyÖt cÇm,
Xu©n DiÖu h×nh nh quªn nãi mµ chØ nghe. Bao lêi gi¶ng gi¶i thêng thÊy ch×m ®i
khiÕn ®«i lóc ngêi ®äc tëng chØ cßn nghe n¬i ®©y nh÷ng tiÕng rªn bÊt ngê, kh«ng chñ
®Þnh, kh«ng k×m gi÷ ®îc cña mét c¶m gi¸c qu¸ chõng bÐn nh¹y.
C¶m gi¸c buèt l¹nh ®· ®Õn víi ngêi ®äc kh«ng hÒ ngÉu nhiªn. Toµn bé bµi th¬
®îc cÊu t¹o b»ng nh÷ng "vËt liÖu" cã ®Æc tÝnh l¹nh. Kh«ng kÓ ba lÇn tõ l¹nh ®îc nh¾c
®Õn, nh÷ng h×nh ¶nh g¾n liÒn víi níc nh lÖ, s¬ng, níc xanh, biÓn, chiÕc ®¶o hay çc
vËt thÓ dÔ gîi c¶m gi¸c l¹nh nh thñy tinh, pha lª, b¹c (ngÇn trong tr¨ng ngÇn vµ ng©n
146
trong lÖ ng©n còng cã nghÜa lµ b¹c) ®· xuÊt hiÖn víi mËt ®é cao. C¶ khi nhµ th¬ kh«ng
trùc tiÕp nãi vÒ níc th× ®Þa danh TÇm D¬ng vµ chuyÖn n¬ng tö trong c©u h¸t trÉm
m×nh vÉn lµm sãng s¸nh trong lßng ngêi ®äc mét "nçi niÒm níc", da diÕt, n·o nïng.
VËt liÖu phï hîp ®· cã. VÊn ®Ò cßn l¹i lµ ph¶i tæ chøc vËt liÖu trong mét tæng
thÓ nh thÕ nµo ®Ó "ng«n ng÷" riªng cña chóng kh«ng bÞ ch×m lÊp ®i. Thêng ®©y lµ
yªu cÇu g¾t gao ®èi víi mét kiÕn tróc s giái. Khi x©y dùng ng«i lÇu ng«n ng÷ cña m×nh,
Xu©n DiÖu ®· sö dông kh¸ nhÊt qu¸n thao t¸c bè trÝ xen kÏ nh÷ng c©u, nh÷ng côm tõ
m« t¶ ngo¹i vËt cïng ©m thanh, tÝnh chÊt cña b¶n nh¹c víi nh÷ng c©u, nh÷ng tõ nãi vÒ
c¶m gi¸c trùc tiÕp cña con ngêi khi ®¾m m×nh trong kh«ng gian tù nhiªn, kh«ng gian
nh¹c Êy. Ta nghe "lªn vót song song" mét bªn lµ Tr¨ng nhËp vµo d©y cung nguyÖt l¹nh, lµ
trêi trong, ®ªm thuû tinh, nguyÖt tá ngêi, mçi giät r¬i tµn, lonh lanh tiÕng sái, bèn bÒ
¸nh nh¹c... víi mét bªn lµ tiÕng gäi, tiÕng than, tiÕng rªn vµ nhiÒu cung bËc t×nh c¶m
kh¸c : hìi, «i, trêi ¬i, nhí, th¬ng, ghª, rîn, buån, sÇu, hËn... Víi çch ®an cµi gi÷a miªu t¶
vµ biÓu hiÖn nh thÕ, nhµ th¬ tá ra t«n träng vµ gi÷ g×n tèi ®a ®Æc tÝnh cña vËt liÖu,
lµm cho ®Æc tÝnh Êy cø ®Ëm m·i lªn theo mçi dßng th¬. HiÖu qu¶ cuèi cïng lµ çi l¹nh
cña kh¸ch quan, cña nh¹c, cña th¬ ngÊm s©u vµo lßng ngêi ®äc, t¹o nªn sù nhÊt thÓ ho¸
gi÷a ta víi nh¹c, víi th¬ vµ bao qu¸t h¬n lµ víi c¶ vò trô. Cã ph¶i v× thÕ mµ tr¨ng võa
nhËp vµo d©y cung nguyÖt, th× kh«ng chØ gi©y cung nguyÖt l¹nh ®i, mµ hån ngêi còng
rïng l¹nh, nao nao, vµ c©u th¬ tho¾t trë nªn vêi vîi nh muèn khuÕch t¸n nçi nhí, niÒm th-
¬ng vµo kho¶ng kh«ng cao vêi, v¾ng lÆng : Tr¨ng th¬ng, tr¨ng nhí hìi tr¨ng ngÇn ! Tõ
nhËp kh«ng chØ mang nghÜa soi chiÕu th«ng thêng mµ cßn cã nghÜa lµ hoµ nhËp tËn
bÒ s©u, nãi theo çch nãi cña B«-®¬-le (Baudelaire) lµ hoµ nhËp "trong mét thÓ thèng
nhÊt ©m u vµ s©u xa" (Dans une tÐnÐbreuse et profonde unitÐ - Correspondances).
§©y lµ sù hoµ nhËp cã kh¶ n¨ng t¸i sinh chø kh«ng ph¶i lµ sù hoµ nhËp chÕt. Ph¶i ch¨ng
sù hoµ nhËp nµy lµ çi tø chÝnh ®· chi phèi toµn diÖn çch tæ chøc ng«n ng÷ cña bµi
th¬ ? Nguyªn t¾c ®ång ®¼ng vèn rÊt ®Æc trng cña th¬ tr÷ t×nh (theo Gia-cèp-x¬n -
Jakobson) ®· ®îc Xu©n DiÖu tu©n thñ mét çch triÖt ®Ó. Quan hÖ Èn dô gi÷a çc danh
tõ, h×nh ¶nh ®îc x¸c lËp mét çch ch¾c ch¾n vµ hiÖn diÖn ngay tõ nhan ®Ò cña bµi
th¬. NguyÖt cÇm võa lµ mét tõ ghÐp chØ ®µn nguyÖt (lo¹i ®µn thïng trßn h×nh mÆt
tr¨ng, cã hai d©y), l¹i võa lµ hai tõ ®¬n chØ hai sù vËt tr¨ng (nguyÖt) vµ ®µn (cÇm). Cã
thÓ, nã cßn lµ tõ chØ ©m ®iÖu th¬ng nhí mªnh mang thêng ®îc phæ vµo cung nguyÖt...
147
Khi ®· chÊp nhËn mèi quan hÖ t¬ng ®ång gi÷a hai sù vËt chñ chèt nµy, ngêi ®äc tù
nhiªn thÊy ®»ng sau nh÷ng tõ nãi vÒ tr¨ng lµ h×nh ¶nh cña c©y ®µn vµ ngîc l¹i. Nhng
mèi quan hÖ gi÷a tr¨ng vµ ®µn cßn ®îc triÓn khai réng h¬n, linh ho¹t h¬n n÷a. Khi gi÷a
nguyÖt tá ngêi vµ M©y v¾ng, trêi trong, ®ªm thuû tinh ®· cã t¬ng quan nh©n qu¶ (mçi
hiÖn tîng võa lµ nh©n, võa lµ qu¶) th× tÊt yÕu c©u th¬ võa nh¾c cßn hµm ngô nÐt miªu
t¶ thanh ©m trong v¾t cña tiÕng nguyÖt cÇm ®ang lan to¶ kh¾p kh«ng gian, thËm chÝ
hµm ngô nÐt miªu t¶ ©m ®iÖu n·o nÒ cã kh¶ n¨ng th«i miªn ngêi nghe cña tiÕng ®µn
n÷a. TiÕng ®µn vµ ®iÖu hån cña ngêi ch¬i nh¹c ®· lµ mét, th× còng rÊt hiÓn nhiªn,
tr¨ng kia, trêi kia ch¼ng cßn lµ mét kh¸ch thÓ tån t¹i çch biÖt ®èi víi con ngêi. Tuy m·i
®Õn c©u ®Çu cña khæ thø t (khæ cuèi), t¸c gi¶ nh míi lÇn ®Çu x¸c ®Þnh râ sù ®ång
nhÊt gi÷a bèn bÒ ¸nh nh¹c víi biÓn pha lª b»ng dÊu hai chÊm cã thÓ nhËn biÕt b»ng thÞ
gi¸c, nhng thùc sù ngêi ®äc ®· hiÓu vµ ®· chÊp nhËn sù ®ång nhÊt Êy ngay tõ ®Çu.
Quan hÖ Èn dô th«ng thêng ®îc t¹o nªn nhê sù t¸c ®éng gi÷a çc tõ, çc h×nh ¶nh
kÒ nhau cã ý nghÜa t¬ng ®ång. Nhng xÐt ®Õn cïng, nã cßn bao hµm sù t¬ng t¸c gi÷a
çc yÕu tè t¬ng dÞ, t¬ng ph¶n n÷a. Tr¨ng lµ ®µn mµ còng kh«ng ph¶i lµ ®µn. Tr¨ng xa
x«i mµ ®µn gÇn gòi. Tr¨ng l¬ löng gi÷a trêi mµ ®µn n»m gi÷a vßng tay. NghÞch lý nµy
®· t¹o nªn ®é c¨ng tr÷ t×nh rÊt ®Æc biÖt cña bµi th¬. Mét mÆt, ta nhËn thÊy sù chó ý
cña nhµ th¬ chØ chuyªn nhÊt vµo mét ®iÓm, nhng mÆt kh¸c, ta l¹i thÊy sù miªu t¶ ®· ®-
îc tiÕn hµnh lu©n phiªn víi mét bªn lµ tr¨ng, lµ trêi ®Êt víi mét bªn lµ ®µn, lµ thanh ©m.
NghÜa lµ, ®èi tîng tri gi¸c cña nhµ th¬ thêng xuyªn ®îc chuyÓn dêi tõ sù vËt nµy sang sù
vËt kh¸c. Çc sù vËt cµng cã tÝnh chÊt kh¸c nhau bao nhiªu (nh trêi cao khuÊy ®éng nhu
cÇu vît tho¸t cßn tiÕng ®µn l¹i tr× kÐo, ®a ta vµo vßng xo¸y cña nh÷ng c¶m gi¸c u uÊt,
nÆng nÒ) th× qu¸ tr×nh ®ång ho¸ chóng cµng trë nªn m¹nh mÏ bÊy nhiªu. BiÖn chøng
gi÷a ly t©m vµ híng t©m, nghÞch ©m vµ hoµ ©m chÝnh ®· t¹o nªn nh÷ng xung ®éng
thÈm mü phong phó trong lßng ngêi ®äc. Çch ng¾t nhÞp ®a d¹ng trong bµi th¬ thÓ
hiÖn râ ë khæ thø ba sù thùc ®· vËt chÊt ho¸ phÇn nµo qu¸ tr×nh biÖn chøng trõu tîng Êy
:
Thu l¹nh/ cµng thªm nguyÖt tá ngêi
§µn ghª nh níc/ l¹nh/ trêi ¬i!
Long lanh tiÕng sái/ vang vang hËn
Tr¨ng nhí TÇm D¬ng/ nh¹c nhí ngêi.
148
Nh×n chung, mèi quan hÖ gi÷a çc sù vËt trong bµi võa v÷ng bÒn, võa biÕn ¶o,
®a híng, ®a chiÒu mµ muèn hiÓu chóng mét çch têng tËn, cã lÏ ngêi ta ph¶i dïng phÐp
liÖt kª vµ phÐp tæng hîp kh¸ r¾c rèi. Cßn theo m¹ch c¶m nhËn hån nhiªn, ngêi ®äc chØ
biÕt nh÷ng ®ît sãng thanh ©m cña nh¹c, cña th¬ cø triÒn miªn vç vµo lßng chõng nh
muèn ®ång ho¸ lu«n c¶ m×nh nh nã ®· ®ång ho¸ nhµ th¬. ChiÕc ®¶o hån t«i kh«ng cßn
lµ çch nãi v¨n ch¬ng n÷a mµ ®· trë thµnh sù thËt. Bèn bÒ råi l¹i bèn bÒ, mét tõ ®îc lÆp
l¹i hai lÇn ë vÞ trÝ më ®Çu vµ kÕt thóc cña hai c©u liÒn kÒ nhau ®· v©y riÕt hån t«i
nh sãng v©y quanh chiÕc ®¶o. Râ rµng, rîn kh«ng ph¶i lµ c¶m gi¸c ®îc miªu t¶ mét çch
phãng ®¹i !
ë trªn ®· nãi ®Õn nh÷ng vËt liÖu cã ®Æc tÝnh l¹nh trong bµi th¬. Thùc ra nh÷ng
vËt liÖu Êy cßn cã ®Æc tÝnh trong n÷a. Çi trong Êy lµm cho çi l¹nh cµng thªm l¹nh vµ
ngîc l¹i, çi l¹nh cµng lµm cho çi trong cã c¬ chuyÓn thµnh c¶m gi¸c. ë ®©y, quan hÖ
Èn dô l¹i béc lé ë mét khÝa c¹nh míi. H·y chó ý tõ cµng thªm thÓ hiÖn mèi t¬ng quan gi÷a
trong vµ l¹nh trong c©u Thu l¹nh, cµng thªm nguyÖt tá ngêi còng nh xu thÕ ®éng tõ ho¸
rÊt m¹nh cña nh÷ng tÝnh tõ chØ tr¹ng th¸i tÜnh cña sù vËt nh buån, lÆng, chËm, trong,
l¹nh, tá ngêi, ghª... Bãng s¸ng bçng rung m×nh v× nghe n¬ng tö trong c©u h¸t ®· chÕt
®ªm r»m theo níc xanh, nghÜa lµ v× "néi dung" cña b¶n nh¹c, nhng râ rµng nã cßn rung
m×nh v× sù linh lung cña chÝnh b¶n th©n nã. Hai tõ l¸y ©m linh lung vµ long lanh ®· trë
thµnh nh÷ng tõ rÊt quan träng lµm pha lª ho¸ mäi vËt, kÓ c¶ hån ngêi. Mäi vïng tèi, nÎo
khuÊt cña lßng ta bÞ tÊn c«ng bëi ¸nh s¸ng, bëi dßng nh¹c trong nh pha lª vµ ghª l¹nh nh n-
íc cã kh¶ n¨ng len thÊm vµo mäi ngãc ng¸ch. Phót chèc, con ngêi cã c¶m gi¸c nh toµn bé
ç tÝnh bÞ vì vôn ®Ó hoµ vµo çi toµn thÓ cña vò trô. ë ®Ønh ®iÓm cña tr¹ng th¸i nhÊt
thÓ ho¸ ®ã, tri gi¸c con ngêi trë nªn rÊt thÝnh nh¹y, linh ho¹t. Nh÷ng çi v« h×nh trõu tîng
tho¾t ®îc vËt thÓ ho¸ vµ çc gi¸c quan cïng t¬ng øng, giao hoµ trong niÒm høng khëi v«
tËn. Nçi hËn bçng vang vang nh nghe ®îc. Kªnh thÝnh gi¸c nhËp vµo kªnh thÞ gi¸c vµ
xóc gi¸c ®Ó tiÕng ®µn trë nªn ®«ng qu¸nh, long lanh, cã träng lîng vµ cã kh¶ n¨ng
truyÒn ®Õn ngêi nghe nh¹c, nhµ th¬, ®éc gi¶ mét çi l¹nh thÓ chÊt v« cïng x¸c thùc. Tõ
v« thøc, tiÕng kªu trêi ¬i bÊt gi¸c buét ra...
Gi÷a nhiÒu bµi th¬ rÊt cã gi¸ trÞ cña Xu©n DiÖu tríc 1945, NguyÖt cÇm lµ mét
s¸ng t¹o ®ét xuÊt, ®éc ®¸o. ¶nh hëng thuyÕt t¬ng øng cña B«-®¬-le ®· thÊm vµo bÒ
s©u chø kh«ng cßn dõng l¹i ë viÖc hÊp thô mét sè thñ ph¸p bÒ næi nh ghÐp lo¹i c¶m gi¸c
149
nµy víi lo¹i c¶m gi¸c kh¸c. Nhµ th¬ ®· ghi l¹i mét çch hÕt søc ch©n thùc c¶m gi¸c cña
m×nh trong gi©y phót xuÊt thÇn giao c¶m víi tiÕng ®µn, víi vò trô b»ng mét h×nh thøc
diÔn t¶ ®Æc biÖt phï hîp. Do vËy, néi dung bµi th¬ lµ mét c¶m gi¸c chø kh«ng ph¶i lµ
sù b×nh luËn, nhËn xÐt vÒ nã. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ çc h tõ biÓu thÞ mèi quan hÖ
tiÕp nèi, logic gi÷a çc sù vËt vµ çc tõ mÖnh lÖnh, h« gäi vèn ®Çy rÉy trong çc bµi th¬
kh¸c cña Xu©n DiÖu l¹i xuÊt hiÖn kh¸ tha thít ë NguyÖt cÇm. Thö so s¸nh víi mét bµi cã
néi dung t¬ng tù víi NguyÖt cÇm lµ HuyÒn diÖu (tËp Th¬ Th¬) ta cµng thÊy râ ®iÒu
®ã. Gi÷a çc c©u th¬ vµ ngay trong néi bé tõng c©u, có ph¸p ®éc lËp chiÕm u thÕ so víi
có ph¸p liªn tôc hay nãi çch kh¸c lµ có ph¸p liªn tôc thÓ hiÖn t¬ng ®èi mê nh¹t. §©y lµ
®iÒu dÔ hiÓu khi quan hÖ Èn dô chi phèi toµn bµi th¬ - mét bµi th¬ mµ h×nh thøc cæ
®iÓn cßn in dÊu ®Ëm nÐt víi ®Æc ®iÓm kh¸ næi bËt lµ tõ vµ tõ liªn hÖ víi nhau mét
çch hµm Èn theo nguyªn t¾c ®ång ®¼ng. Bëi vËy, tÝnh chÊt c¶m gi¸c trùc tiÕp trong
bµi th¬ t¨ng lªn mét çch ®¸ng kÓ víi çc h×nh ¶nh ®éc lËp ®îc ®Æt song song , chiÕu
øng víi nhau. Tù c¶m gi¸c Êy cã ®Çy ®ñ ý nghÜa, cã søc ¸m gîi, dÉn dô m¹nh mÏ, lµm
l©y lan ®Õn ngêi ®äc çi l¹nh, çi rîn, çi sÇu tÊt yÕu x¶y ra trong kho¶nh kh¾c hoµ
nhËp cïng vò trô. DÜ nhiªn, l¹nh, rîn, sÇu lóc nµy ®· mang mét "néi dung" kh¸c víi "néi
dung" mµ çc gi¸c quan th«ng thêng vÉn h»ng ®a l¹i. NÕu kh«ng chó ý ®Çy ®ñ tíi ®iÒu
®ã, ngêi ta rÊt dÔ c¾t nghÜa mäi biÓu hiÖn c¶m xóc trong bµi th¬ b»ng nh÷ng lý do
trÇn tôc, gi¶n ®¬n vµ th« thiÓn.
NguyÖt cÇm lµ bµi th¬ mang ®Ëm tÝnh tîng trng cã vÎ ®Ñp cao sang, huyÒn
nhiÖm. H·y ®äc bµi th¬ theo ®óng víi tÝnh chÊt cña nã.
1996
"Mµu vÜnh viÔn" cña dßng Trµng giang trong th¬ Huy CËn
Trong d¹ng ph¸c th¶o ban ®Çu, Trµng giang lµ mét bµi lôc b¸t cã tªn gäi ChiÒu
trªn s«ng. V× sao cã sù ®æi tªn ®ã? C©u hái nµy tëng chõng chØ liªn quan ®Õn mét bµi
th¬, thùc ra l¹i ®éng ®Õn c¶ tËp Löa thiªng, mÆc dï trêng hîp thay ®æi nhan ®Ò nh trªn
cã thÓ lµ h·n h÷u. Cha ®i vµo çc chi tiÕt cña bµi th¬, chØ dõng l¹i víi hai nhan ®Ò ®·
cã thÓ thÊy: tõ ChiÒu trªn s«ng ®Õn Trµng giang, ®ã lµ c¶ mét bíc nh¶y tõ thùc sang ¶o,
150
tõ cô thÓ, x¸c ®Þnh sang phiÕm ®Þnh, tõ truyÒn c¶m trùc tiÕp sang gîi c¶m, gîi ý. Bíc
nh¶y, hay nãi çch kh¸c, sù tho¸t x¸c, ho¸ th©n nµy cña çc tµi liÖu thùc tÕ lµ hiÖn tîng
rÊt ®Æc trng cña Löa thiªng. Nã kh¼ng ®Þnh çi néi giíi phong phó cña Huy CËn cã ®ñ
søc m¹nh chÕ ngù thÕ giíi h÷u h×nh ®Ó kiÕn t¹o mét thÕ giíi cña nh÷ng "v« h×nh bao
la".
Bao trïm Trµng giang vµ c¶ tËp th¬ lµ mét mµu vÜnh viÔn rÊt ®Æc biÖt. Ba ch÷
nµy (lÊy tõ bµi Mai sau) qu¶ khã gióp ta m« h×nh ho¸ ®îc thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ
th¬, nhng l¹i m« t¶ kh¸ s¸t ®óng nh÷ng Ên tîng vµ c¶m gi¸c cña ngêi ®äc vÒ nã. Mµu
vÜnh viÔn – mµu s¾c nh÷ng h×nh ¶nh cuéc ®êi nh tån t¹i phi thêi gian. Mµu vÜnh viÔn
– mµu cña nçi t¬ng t kh«n gi·i tá ®èi víi trêi réng s«ng dµi ®Çy ¸m ¶nh. Mµu vÜnh viÔn,
sau n÷a, lµ mµu cña çi "m¹ch sÇu mÊy ngh×n n¨m vÉn ngÊm ngÇm trong câi ®Êt nµy"
(Hoµi Thanh – Hoµi Ch©n), giê ®îc kh¬i lªn, man m¸c tu«n dßng trong th¬ Huy CËn.
Nhng dï "mï mê" thÕ nµo, mµu vÜnh viÔn kia vÉn lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng thao t¸c lµm th¬
cô thÓ, cã thÓ kh¸ch quan ho¸, h÷u thøc ho¸ ®îc. Nh×n vµo nh÷ng thao t¸c ®ã, ta nhËn
thøc ®îc s©u s¾c h¬n vÒ çi t tëng nghÖ thuËt ®· ®¹t tíi ®é chÝn mµ logic nghiÖt ng·
cña nã ®· khiÕn nhµ th¬ ph¶i phôc tïng trong suèt qu¸ tr×nh s¸ng t¹o.
Tªn gäi khëi thuû cña Trµng giang cuèi cïng ®· ®îc thay thÕ. Nhng dÊu vÕt buæi
chiÒu trªn s«ng vÉn cßn ®ã víi nhiÒu chi tiÕt cô thÓ. Kh«ng ph¶i tÊt c¶, nhng nã lµ viªn
®¸ mãng cña toµ nhµ th¬. Nhê nã, Huy CËn ®· hÐ lé lÞch sö t©m hån m×nh vµ lµm
vang dËy nçi ¸m ¶nh Êu th¬ trong c¶m thøc kh«ng gian cña tuæi trëng thµnh. Sau nµy,
trong tËp H¹t l¹i gieo (1984), nhµ th¬ cã nh¾c vÒ thuë Êy :
Tuæi nhá h¾t hiu gi÷a çnh ®ång
Nöa trµn s¬ng nói, nöa h¬i s«ng.
(Giã l¹nh chiÒu ®«ng)
vµ :
Çt phõng ngoµi b·i, bãng trong vên
Giã ch¹y theo s«ng tù níc nguån
Cã ph¶i ®· vµo trong giÊc trÎ
Lµm ra xao ®éng cña hoµng h«n.
(Bµ ¬i ngµy h¹...)
151
Mµu vÜnh viÔn, nh vËy, ®· loang ra tõ ®èi tîng miªu t¶ cô thÓ. Kh«ng chØ lµm
ngîp lßng ngêi th¬, nã cßn khuÊy ®éng ký øc ngêi ®äc vÒ mét miÒn th«n d· tîng trng
(nh quª ngo¹i hoÆc quª néi) cã bê s«ng bÕn níc- n¬i cÊt giÊu sù thanh th¶n, yªn tÜnh cña
mäi t©m hån vµ lµ vÞnh níc ªm lÆng cña bao con thuyÒn tõng mÖt mái víi sãng to giã
lín cuéc ®êi.
Buæi chiÒu trªn s«ng lµ mét "®èi tîng cã chñ thÓ". Huy CËn ®· cÊu tróc l¹i nã vµ
chØ cho nã hiÖn diÖn víi nh÷ng chi tiÕt cã thÓ g©y nªn Ên tîng tri gi¸c vÒ mét çi g× qu¸
mªnh m«ng mµ ta kh«ng thÓ nµo hiÓu hÕt vµ lµm chñ ®îc (s«ng dµi, trêi s©u chãt vãt,
bê xanh tiÕp b·i vµng, lµng xa...), mét çi g× tr«i næi nh tu©n theo nghiÖp dÜ ngµn ®êi
(cñi mét cµnh kh« l¹c mÊy dßng, bÌo d¹t hµng nèi hµng). ViÖc vËt chÊt ho¸ nh÷ng ¸m ¶nh
v« thøc theo çch trªn ch¼ng qua chØ lµ sù ®¶o ngîc trë l¹i mét quy tr×nh t©m lý mµ t¸c
gi¶ ®· chøng nghiÖm: ®øng tríc trêi ®Êt v« cïng víi mu«n ngµn ®iÒu cha biÕt (çi ®·
biÕt th× h÷u h¹n, çi cha biÕt th× v« h¹n, nh treo mét lêi th¸ch ®è mu«n thuë), ®ã lµ khi
ta bÞ bao chiÕm triÖt ®Ó bëi c¶m gi¸c b¬ v¬, rîn ngîp cña kÎ mÊt chç dùa, ®Ó lu«n
kh¾c kho¶i nçi nhí vÒ tr¹ng th¸i b×nh æn xa xa khi con ngêi cha ý thøc ®îc m×nh, cßn
®ång nhÊt m×nh víi thiªn hiªn vÜ ®¹i.
C¶ bµi th¬ bµng b¹c mét kh«ng khÝ cæ thi. NhiÒu ngêi ®· nãi tíi ®iÒu nµy nhng
thêng kh«ng ®i xa h¬n sù ghi nhËn mét hiÖn tîng, trong khi ®iÒu quan träng lµ ph¶i t×m
ra ®îc lý do trë vÒ cña kh«ng khÝ Êy. Qu¶ lµ nhµ th¬ ®· thÊm vµo m×nh nhiÒu kinh
nghiÖm nghÖ thuËt cña nÒn thi ca cæ ®iÓn: thÓ th¬, çch ng¾t nhÞp, lèi ®iÖp vµ
®èi… ThËm chÝ, nhµ th¬ ®· trùc tiÕp mîn l¹i mét sè ch÷ vµ h×nh ¶nh cña ngêi xa: ®×u
hiu (BÕn Ph× giã thæi ®×u hiu mÊy gß – Chinh phô ng©m), ®ïn (MÆt ®Êt m©y ®ïn
cöa ¶i xa – B¶n dÞch Thu høng cña NguyÔn C«ng Trø), bÌo d¹t vÒ ®©u (h×nh ¶nh cã
trong nhiÒu bµi th¬ cæ – mét Èn dô s©u xa vÒ çi v« ®Þnh ®¸ng th¬ng cña kiÕp ngêi).
§ã lµ cha kÓ tø th¬ cuèi bµi ®îc gîi ý tõ Hoµng H¹c l©u cña Th«i HiÖu, vµ h×nh ¶nh con
thuyÒn xu«i m¸i, thuyÒn vÒ níc l¹i dêng nh in dÊu Ên Bµ huyÖn Thanh Quan :
G¸c m¸i, ng «ng vÒ viÔn phè
Gâ sõng, môc tö l¹i c« th«n.
(ChiÒu h«m nhí nhµ)
Nh÷ng yÕu tè kiÕn t¹o cña th¬ cæ xuÊt hiÖn kh¸ tËp trung cã t¸c dông lµm nhoÌ
mê ®êng viÒn râ nÐt cña con s«ng thùc tÕ, biÕn nã thµnh Trµng giang cña câi lßng
152
®ang ch¶y hót vÒ nh÷ng hoµi niÖm. MÆt kh¸c, chóng g©y ¶o gi¸c thêi gian ®ang dõng
l¹i – chøng tÝch nghÖ thuËt cña íc muèn t×m vÒ nguån ®· nãi trªn kia.
Trµng giang kh¸ tiªu biÓu cho Löa thiªng vÒ mét cÊu tróc ng«n ng÷ ®Æc thï: mÆc
dï h×nh ¶nh thiªn nhiªn cã mÆt mäi n¬i nhng nh÷ng tõ ng÷ cã mµu s¾c b×nh luËn hoÆc
Èn dô lu«n ®øng tÊn bªn c¹nh hÖ thèng tõ ng÷ cã chøc n¨ng ®Þnh danh, m« t¶ sù vËt.
HiÕm thÊy trong th¬ Huy CËn nh÷ng c©u t¶ c¶nh thuÇn tuý (chÝ Ýt lµ g©y cho ngêi
®äc çi ¶o gi¸c nh vËy) hoÆc nh÷ng c©u ngËp trµn c¶m gi¸c trùc tiÕp, kiÓu Xu©n DiÖu
:
Nh÷ng luång run rÈy rung rinh l¸
§«i nh¸nh kh« gÇy x¬ng máng manh.
(§©y mïa thu tíi)
Giã theo tr¨ng tõ biÓn thæi qua non
Buån theo giã lan xa tõng th¸ng rîn.
(Lêi kü n÷)
Phæ biÕn ë «ng lµ nh÷ng c©u :
Da chiÒu míi tá sao h«m
Mµu thanh thiªn ®· vµo «m gi÷a hån.
(Tr«ng lªn)
Vi vu giã hót nÎo vµng
Mét trêi thu réng, mÊy hµng m©y nao.
(§Ñp xa)
Mét vÎ ®Ñp cã tÝnh chÊt gîi ý, tîng trng chø kh«ng ®¸nh m¹nh vµo tri gi¸c c¶m
quan cña ngêi ®äc, dï mét çch íc lÖ !
Më ®Çu bµi th¬, bªn c¹nh sãng gîn rÊt cô thÓ lµ hai ch÷ trµng giang trang träng,
cæ kÝnh, ®Çy tÝnh kh¸i qu¸t vµ mÊy tiÕng buån ®iÖp ®iÖp nªu lªn tÝnh chÊt cña sù
vËt (còng cã ý nghÜa kh¸i qu¸t). TiÕp ®ã, con thuyÒn xu«i m¸i lµ cô thÓ, nhng sang níc
song song th× yÕu tè t¶ thùc ®· muèn lÆn ch×m trong mét so s¸nh cã chiÒu trõu tîng.
C©u thø ba: m¾t ta cã thÓ thÊy thuyÒn vÒ, níc l¹i, nhng sÇu tr¨m ng¶ lµ g× th× chØ t
duy míi h×nh dung ®îc. §Æc biÖt, cñi mét cµnh kh« tõ chç ®ang ç thÓ ho¸ cao ®é, sang
l¹c mÊy dßng bçng trë nªn phiÕm ®Þnh, ®Ó theo liªn tëng cña ngêi ®äc mµ miªn man tr«i
næi.
153
Khæ cuèi cña bµi th¬ cã c©u :
Chim nghiªng çnh nhá : bãng chiÒu sa.
C©u th¬ kh«ng thuÇn tuý t¶ thùc. DÊu hai chÊm ë gi÷a t« ®Ëm quan hÖ ®Æc
biÖt gi÷a hai sù vËt ®îc nh¾c tíi. Chim nghiªng çnh nhá ®Ó trót bãng chiÒu xuèng d¶i
trµng giang vµ xuèng lßng kÎ nhí nhµ, hay chÝnh bãng chiÒu mau sa nÆng l¾m (Xu©n
rông – Xu©n DiÖu) ®· lµm chim nghiªng çnh, lÖch çnh? Hai çch hiÓu ®Òu cã thÓ
®óng, bëi c©u th¬ ®· mÊt tÝnh x¸c ®Þnh. Nã ®· nhuèm mµu tîng trng qua sù ®èi lËp
®Çy triÕt lý gi÷a bãng chim c«i cót, nhá nhoi víi kh«ng gian mªnh m«ng, gi÷a çnh chim
nhÑ máng víi mµn chiÒu x¸m nÆng ®ang sa xuèng.
Mµu vÜnh viÔn cña Trµng giang lµ mét tÊt yÕu nghÖ thuËt, xÐt trªn c¶ hai mÆt:
ph¬ng thøc lÉn môc ®Ých s¸ng t¹o. Ph¬ng thøc víi nh÷ng thao t¸c lµm th¬ cô thÓ ®· ®îc
®Ò cËp ë trªn. Cßn môc ®Ých (thùc ra, tõ nµy cÇn ®îc hiÓu theo nghÜa quy íc, bëi hµnh
®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®Ých thùc nµo còng chÞu mét phÇn sù chi phèi cña çi v«
thøc) ? ChÝnh mµu vÜnh viÔn nµy ®· gióp t¸c gi¶ thùc hiÖn ®îc giÊc m¬ göi väng xu«i
vÒ qu¸ khø nçi nhí kh«ng gian cña m×nh – çi kh«ng gian (hay lµ trêi xa) ®Çy ¾p tiÕng
huyÒn vµ ë ®ã, çc bøc duyªn thiªn ®îc häa b»ng nh÷ng nÐt thÇn léng lÉy, ®Ñp ®Ï. Gi÷a
khi hiÖn t¹i kh«ng cÇu gîi chót niÒm th©n mËt th× nã lµ chiÕc cÇu vît thêi gian ®a nhµ
th¬ vÒ víi çi thêi sung síng: mµu thanh thiªn ®· vµo «m gi÷a hån gi÷a tª mª câi biÕc.
§ång thêi víi chøc n¨ng kiÕn t¹o giÊc m¬, mµu vÜnh viÔn Êy ®· cùc t¶ nçi c« ®¬n vµ
t×nh thÕ bi kÞch cña çi t«i ç nh©n ®ang chíi víi gi÷a dßng thêi gian, sau khi ch©n ®·
dêi con thuyÒn cña çi t«i phi ç thÓ thêi trung ®¹i, mµ m¾t cha nh×n ra bÕn bê míi ë chç
nµo. Quay l¹i ch¨ng ? Than «i, con thuyÒn xa ®· bÞ sãng thêi gian ®Èy d¹t xa vÒ tËn cuèi
trêi… Çi thang thuèc mµ nhµ th¬ tù "bèc" cho c¨n bÖnh cña m×nh xem ra kh«ng c«ng
hiÖu l¾m. Nhng nÕu nh nã kh«ng thµnh c«ng trong viÖc ch÷a lµnh mét nçi ®au trong
®êi thùc, th× trong nghÑ thuËt, nã l¹i g©y ®îc mét hiÖu qu¶ thÈm mü ®¸ng kÓ. §äc
Trµng giang, mgêi ta kh«ng thÓ kh«ng b©ng khu©ng. So víi trêi réng, s«ng dµi trong
thùc tÕ, søc ¸m thÞ cña dßng s«ng nghÖ thuËt kia, cña dßng Trµng giang kia, cã lÏ ch¼ng
kÐm g×…
1990
154
dÊu Ên cña thêi ®¹i th¬ míi ë mét bµi th¬ "ch©n quª"
(vÒ bµi t¬ng t cña NguyÔn BÝnh)
T¬ng t lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ ®îc ®¸nh gi¸ cao nhÊt cña NguyÔn BÝnh tríc
Çch m¹ng. Nã còng thêng ®îc xÕp vµo lo¹i nh÷ng t¸c phÈm hµng ®Çu cña phong trµo
Th¬ míi 1932 – 1945.
T¬ng t cã mét néi dung b×nh dÞ, dÔ c¶m. C¶m xóc ®îc ph« bµy trong ®ã lµ nçi
nhí nhung cña mét kÎ ®a t×nh vµ si t×nh ®èi víi ngêi ®· g©y ra cho anh ta c¨n bÖnh t¬ng
t v« ph¬ng cøu ch÷a.
T¬ng t ®îc viÕt b»ng thÓ th¬ lôc b¸t. Nhµ th¬ ®· vËn dông nhuÇn nhuyÔn çc
chÊt liÖu cña th¬ ca d©n gian ®Ó ®a ®Õn cho t¸c phÈm mét phong vÞ truyÒn thèng
®Ëm ®µ. Tuy nhiªn, trong bµi th¬, chÊt d©n gian vÉn kh«ng lÊn ¸t ®îc nh÷ng t×nh
®iÖu l·ng m¹n vèn lµ s¶n phÈm ®Æc thï cña thêi ®¹i Th¬ míi.
Nhan ®Ò bµi th¬ chØ vÎn vÑn hai ch÷ T¬ng t. T¬ng t nghÜa ®en lµ nhí nhau.
Nhng trong thùc tÕ, hai ch÷ nµy thêng ®îc dïng ®Ó chØ tr¹ng th¸i nhí nhung bÊt æn cña
kÎ m¾c ph¶i líi t×nh, thÕ th«i. ë bµi th¬ cña NguyÔn BÝnh, kÎ t¬ng t lµ mét anh con trai
nhµ quª. Nhµ th¬ ®· nhËp th©n vµo anh ®Ó diÔn t¶ s©u s¾c nçi bån chån mong nhí
khiÕn anh ph¶i khæ së. Tuy nhiªn, ý vÞ cña bµi th¬ lµ ë chç : trong khi vµo vai mét kÎ rÊt
kh¸c m×nh, nhµ th¬ ®· ®«i lóc ®Ó lé çch c¶m thô cña mét kÎ chØ "nhµ quª" ë h×nh thøc
bÒ ngoµi. Chung quy, "giäng quª mïa" cña NguyÔn BÝnh kh«ng hÒ lµm phai nh¹t b¶n
chÊt rÊt th¬ míi cña th¬ «ng.
§o¹n më ®Çu bµi th¬ nh muèn ®a ra mét nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t vÒ c¨n bÖnh t¬ng
t:
Th«n §oµi ngåi nhí th«n §«ng
Mét ngêi chÝn nhí mêi mong mét ngêi
N¾ng ma lµ bÖnh cña giêi
T¬ng t lµ bÖnh cña t«i yªu nµng.
Nãi t¬ng t lµ nãi ®Õn nhí, kh«ng ph¶i nhí Ýt mµ lµ nhí nhiÒu, rÊt nhiÒu. Nã ®i
tíi møc chÝn nhí mêi mong khã bÒ lµm l¾ng dÞu, khu©y kho¶. V× sao mµ t¬ng t ? TÊt
c¶ chØ bëi mét ch÷ yªu : T¬ng t lµ bÖnh cña t«i yªu nµng. Kh«ng yªu th× kh«ng m¾c
155
bÖnh nµy vµ ngîc l¹i. Cã thÓ nãi chØ b»ng vµi ba nÐt gîi, NguyÔn BÝnh ®· ®ông ®Õn
thùc chÊt cña çi tr¹ng th¸i c¶m xóc ®îc gäi lµ t¬ng t - mét tr¹ng th¸i c¶m xóc ®· khiÕn
bao ngêi ph¶i tèn c«ng t×m hiÓu vµ gi¶i thÝch ngay tõ thêi thîng cæ.
Çi hay cña ®o¹n th¬ kh«ng chØ dõng ë ý tø mµ cßn ë çch nãi. Nãi anh nhí em
kh«ng thÓ gîi ra ®îc c¶nh s¾c th«n lµng nh nãi Th«n §oµi ngåi nhí th«n §«ng. T¸c gi¶ ®·
khÐo chän mÊy ch÷ th«n §oµi, th«n §«ng ®a vµo lêi chµng trai ®Ò ngêi ®äc cã Ên tîng
râ rÖt r»ng chµng trai lµ mét kÎ quª mïa chÊt ph¸c, ®ang sèng ë mét th«n §oµi nµo ®ã
®»ng sau luü tre xanh. DÜ nhiªn trªn thùc tÕ kh«ng ph¶i lµ th«n nµy nhí th«n kia mµ
chÝnh lµ con ngêi nhí. §Ó cho chµng tai dïng lèi tá bµy c¶m xóc nh thÕ, t¸c gi¶ mét mÆt
®· lµm næi bËt ®îc ®Æc tÝnh kÝn ®¸o, ý nhÞ trong t×nh yªu cña ngêi b×nh d©n, mÆt
kh¸c ®· gîi mèi liªn tëng vÒ sù truyÒn lan cña nçi nhí tõ ngêi sang c¶nh vËt. Tõ chç hai
ngêi nhí nhau, th«n §oµi, th«n §«ng còng ®©m ra ph¶i lßng nhau kh«ng cìng ®îc !
Sau dßng th¬ ®Çu cã lèi nãi vßng vÌo, xa x«i, ®Õn dßng thø hai, h×nh ¶nh kÎ t¬ng
t hiÖn râ h¬n mét chót, dï anh ta cßn muèn Èn m×nh sau hai ch÷ mét ngêi ®Çy mµu s¾c
phiÕm chØ. Tuy nhiªn, mÆt giÊu mµ t×nh kh«ng giÊu, vµ çi t×nh Êy cø cån lªn trong
mêi mong chÝn nhí, kh¾c kho¶i, bÊt an, võa ®Èy hai ngêi ra hai câi çch biÖt l¹i võa kÐo
hä l¹i gÇn nhau trong tëng tîng, m¬ mßng. Ph¶i nãi r»ng ë dßng th¬ thø hai nµy, nghÖ
thuËt th¬ cña NguyÔn BÝnh ®· ®¹t tíi møc vi diÖu. ViÖc xÕp ®Æt vÞ trÝ hai ch÷ mét
ngêi trong c©u th¬ hÕt søc ®¾c ®Þa, khiÕn ®éc gi¶ nh h×nh dung thÊy tríc m¾t h×nh
¶nh cña hai ngêi bªn tr«ng ®Çu nä, bªn chê cuèi kia v« cïng gîi c¶m. Cã lÏ çi tµi t×nh cña
T¶n §µ tríc ®ã trong viÖc bè trÝ chç ®øng cho hai ch÷ non, níc ë bµi th¬ ThÒ non níc
còng chØ ®¹t ®Õn møc Êy lµ cïng !
NÕu hai dßng ®Çu cña bµi th¬ cã vÎ méc m¹c vµ gièng ca dao bao nhiªu th× hai
dßng tiÕp ®ã l¹i "th¬ míi" vµ "t©n thêi" bÊy nhiªu. §äc chóng, ta khã nghÜ r»ng ®©y
thuÇn tuý lµ lêi cña chµng trai th«n §oµi. Sù thùc trong ®ã ®· cã len vµo thø giäng ®Ëm
chÊt thÞ thµnh cña con ngêi thêi ¢u ho¸ víi ®Æc ®iÓm lµ d¸m gäi ®Ých danh sù vËt,
d¸m chêng çi t«i cña m×nh ra ngay ë b×nh diÖn thø nhÊt. Qu¶ thËt hiÕm gÆp trong ca
dao mét lêi gi·i bµy t¸o b¹o vµ trÇn trôi ®Õn dêng Êy, dï trong ®êi thùc, ngêi b×nh d©n
xa kh«ng ph¶i kh«ng biÕt yªu m·nh liÖt (nÕu cã, nã còng ph¶i mîn giäng b«ng ®ïa ®Ó
dÔ ®Èy tíi ®iÒu nghiªm tóc muèn nãi). §iÒu ®¸ng chó ý kh¸c lµ t¸c gi¶ ®· khÐo quy
®ång bÖnh cña giêi víi bÖnh cña t«i yªu nµng, gióp ta nhËn thøc ®îc s©u s¾c r»ng ®a
156
t×nh lµ thuéc tÝnh tiÒn ®Þnh cña con ngêi ç nh©n trong thêi ®¹i mµ t¸c gi¶ sèng. ThËt
gi¶n dÞ biÕt bao çi viÖc t«i yªu, t«i nhí. Nã cã kh¸c g× çi viÖc trêi lµm giã, lµm m a
mu«n thuë !
Trong nh÷ng c©u thuéc ®o¹n gi÷a cña bµi th¬, giäng ®iÖu "thuÇn quª" ®· trë l¹i.
Cã thÓ nãi t¸c gi¶ ®· ho¸ th©n mét çch triÖt ®Ó vµo nh©n vËt chµng trai th«n §oµi ®Ó
dùng l¹i cùc kú sinh ®éng "néi dung" cña nçi t¬ng t cïng nh÷ng uÈn khóc l¹ lïng cña nã :
cã tr¸ch mãc b¾t lý b¾t lÏ ; cã dçi hên, ngê vùc ; cã cån cµo ®îi tr«ng c¬ héi gÆp gì...
Tho¹t ®Çu, chµng trai th«n §oµi nªu lªn mét hiÖn tîng mµ anh ta cho lµ v« lÝ
nh»m lµm chç dùa cho lêi tr¸ch mãc ®èi víi ngêi m×nh yªu :
Hai th«n chung l¹i mét lµng
Cí sao bªn Êy ch¼ng sang bªn nµy ?
Tõ cí sao thÓ hiÖn giäng ®iÖu c¨n vÆn – c¨n vÆn sao em ch¼ng sang trong khi
hai th«n ®· chung l¹i bªn nhau trong mét lµng ? Tho¹t nghe, ta thÊy lêi tr¸ch cña chµng trai
thËt cã lý, nhng ngÉm l¹i th× thÊy nã ®Çy tÝnh chÊt nguþ biÖn : chuyÖn cña hai th«n
vèn thuéc lÜnh vùc hµnh chÝnh, lµm sao ®ång nhÊt nã víi chuyÖn t×nh yªu vèn thuéc
lÜnh vùc cña tr¸i tim ®îc ? Gi÷a chóng ch¼ng cã mèi liªn hÖ tÊt yÕu nµo, nÕu cø dùa
vµo ®ã mµ tr¸ch th× tr¸nh sao cho khái hå ®å ? Tuy nhiªn, nh÷ng ®iÒu võa nãi ®Òu chØ
tu©n theo çi lÝ cña ngêi ngoµi cuéc, cßn ®èi víi ngêi trong cuéc nh chµng trai nä, anh
®©u cã suy nghÜ khóc chiÕt, rµnh m¹ch vµ l« gÝch ®Õn thÕ. Lóc nµy, tr¸i tim anh cø
xui anh t×m cí mµ ®æ téi cho b¹n t×nh, cí g× còng ®îc, nÕu cã çi g× ®ã tr¸i kho¸y th×
tr¸i tim sÏ lªn tiÕng biÖn hé, bµo ch÷a giïm !
Trong hai dßng tiÕp theo, ta ®äc thÊy rÊt râ nçi sèt ruét cña chµng trai khi ngåi
®Õm tõng ngµy tr«i qua kh«ng cã g× høa hÑn :
Ngµy qua ngµy l¹i qua ngµy
L¸ xanh nhuém ®· thµnh c©y l¸ vµng
HÕt qua råi l¹i qua, tÊt c¶ vÉn kh«ng cã g× kh¸c ngoµi çi ngµy v« vÞ Êy. Nã
cµng v« vÞ bao nhiªu l¹i cµng lµm cho chµng trai khæ së bÊy nhiªu. Thêi gian lóc nµy sao
mµ ®¸ng ghÐt, nã cø lÇm l× tr«i, nhuém vµng c¶ l¸ xanh, b¾t con m¾t ph¶i chøng kiÕn
®Ó lßng chµng trai thªm kh¾c kho¶i, bån chån. Tõ nhuém ®îc t¸c gi¶ dïng ë ®©y rÊt ®¹t.
Nã võa x¸c nhËn dÊu Ên râ rÖt cña thêi gian in trªn c©y l¸ võa kh¾c ho¹ ®îc thËt tµi t×nh
t©m tr¹ng nÆng nÒ cña kÎ t¬ng t khi kh«ng cã çch g× tr¸nh ®îc sù nh¾c nhë thêng xuyªn
157
cña thêi gian. NÕu t¸c gi¶ viÕt L¸ xanh giê ®· thµnh c©y l¸ vµng hoÆc L¸ xanh ®·
nhuém thµnh c©y l¸ vµng h¼n t©m tr¹ng nÆng nÒ cña chµng trai sÏ kh«ng ®îc t« ®Ëm
®Õn møc nh vËy.
Sau sù sèt ruét lµ nçi ngê vùc, lo l¾ng, b¨n kho¨n. NÕu ë ®o¹n trªn, c©u hái chØ
n»m gän trong hai dßng lôc b¸t th× ë ®o¹n tiÕp, c©u hái ®· dµi ra, chiÕm trän c¶ bèn
dßng :
B¶o r»ng çch trë ®ß giang
Kh«ng sang lµ ch¼ng ®êng sang ®· ®µnh
Nhng ®©y çch mét ®Çu ®×nh
Cã xa x«i mÊy mµ t×nh xa x«i ?
Ph¶i nãi r»ng sù tra vÊn b¹n t×nh ë ®©y cã tÝnh chÊt trùc diÖn vµ bøc b¸ch h¬n ë
®o¹n th¬ tríc. KÕt cÊu c©u B¶o r»ng... ®· ®µnh, nhng... nghe ®Çy lÝ lÏ vµ mÊy ch÷
çch mét ®Çu ®×nh nghe ®Çy s¾c th¸i kh¼ng ®inh. TÊt c¶ çc yÕu tè ng«n ng÷ nµy
cïng lóc ph¶n ¸nh nçi ngê vùc ®ang lªn tíi ®Ønh ®iÓm cña chµng trai – nçi ngê vùc ®·
khiÕn anh biÕn çi tëng tîng thµnh çi thùc ®Ó råi h¹ lêi qui kÕt cã thÓ rÊt véi vµng cho
ngêi m×nh yªu, r»ng : t×nh cña nµng ®· xa x«i (nghÜa lµ ®· nh¹t phai). Nhng trí trªu lµm
sao, nh÷ng lêi ta gäi lµ tra vÊn Êy kh«ng göi tíi ®îc ®èi tîng mµ chØ tån t¹i trong t©m t-
ëng, chÝnh v× vËy, chóng cµng lµm cho chµng trai kh«ng gì næi m×nh ra khái nh÷ng
d©y nhî cña nçi t¬ng t. Tëng r»ng ®îc tr¸ch mãc cho h¶ d¹, ai ngê l¹i tù m×nh chuèc khæ
cho m×nh. LÝ lÏ cña tr¸i tim qu¶ thùc ®· lµm phiÒn cho ®êi sèng t×nh c¶m cña con ngêi
biÕt mÊy ! Gi¸ nh chµng trai tØnh t¸o h¬n ®Ó thÊy r»ng vÊn ®Ò kh«ng n»m ë chç c« g¸i
®· yªu vµ ®· tha thít lßng mµ n»m chÝnh ë chç c« g¸i ch¾c g× d· biÕt vÒ t×nh c¶m cña
chµng, ch¾c g× ®· yªu chµng th× nçi ngê vùc cña chµng sÏ ®îc gi¶i to¶ ngay. Nhng ®·
hiÓu ®îc nh thÕ th× e chõng lßng yªu vµ nçi t¬ng t còng hÕt. HÕt khæ còng cã nghÜa lµ
hÕt yªu, vµ ®· hÕt yªu th× kh«ng cßn chuyÖn g× ®Ó nãi n÷a. Lóc nµy, ngay c¶ bµi th¬
còng kh«ng cßn cí mµ tån t¹i ! Trªn thùc tÕ, chµng trai ®· t¬ng t, vµ ®· t¬ng t th× mäi sù
cø theo ®ã mµ r¾c rèi thªm m·i...
Tõ chç tr¸ch mãc ®èi tîng, chµng trai th«n §oµi ®i ®Õn chç th¬ng m×nh, thÊy
m×nh cã chót g× nh lµ bÊt h¹nh :
T¬ng t thøc mÊy ®ªm råi
BiÕt cho ai, hái ai ngêi biÕt cho ?
158
Cµng tù nh×n vµo n«ng nçi cña m×nh, thÊy m×nh khæ qua bao ®ªm tr»n träc,
chµng trai cµng thÊy cÇn biÕt bao mét sù quan t©m, thÊu hiÓu tõ phÝa kia. Ba ch÷ biÕt
cho ai ®îc l¸y l¹i víi mét chót thay ®æi trËt tù nghe võa b©ng qu¬, võa da diÕt. TÊt c¶ cø
m«ng lung, mËp mê ch¼ng biÕt khi nµo míi chÊm døt. Tõ ®©y, chµng trai ch×m vµo
mét nçi ®îi chê phÊp pháng :
Bao giê bÕn míi gÆp ®ß
Hoa khuª çc, bím giang hå gÆp nhau ?
Trong hai dßng th¬ trªn cã hai h×nh tîng cÆp ®«i lµ bÕn - ®ß vµ hoa khuª çc –
bím giang hå. Tríc, ®ã lµ h×nh tîng cÆp ®«i quen thuéc cña th¬ ca d©n gian vµ sau, ®ã
®ã lµ h×nh tîng cÆp ®«i mang ®Çy ý vÞ th¬ míi hoÆc in ®Ëm chÊt thÞ thµnh. Sù pha
trén thiÕu thuÇn nhÊt trong giäng ®iÖu ë ®©y chøng tá khi lµm bµi th¬ T¬ng t,
NguyÔn BÝnh võa muèn ®ãng vai ngêi cña mét thêi ®· qua l¹i võa muèn ®Ó lé "ch©n
diÖn môc" cña kÎ ®ang sèng trong thêi ®¹i míi. ChÝnh ®iÒu nµy ®· t¹o nªn çi duyªn
riªng cña bµi th¬, khiÕn nã kh«ng bÞ lÉn vµo mu«n ngh×n c©u ca huª t×nh truyÒn thèng
®ång thêi còng ph©n biÖt rÊt râ víi th¬ ®¬ng thêi b»ng mét phong vÞ l¹. Ngêi ®äc c¶m
nhËn phÝa sau ch÷ bao giê ®Çy m¬ hå, kh¾c kho¶i lµ mét niÒm tin – çi niÒm tin vÉn
tiÒm tµng trong lßng nh÷ng ngêi sèng b×nh dÞ ®»ng sau luü tre xanh : dï hiÖn t¹i cã thÓ
ph©n li nhng døt kho¸t ®ß sÏ gÆp bÕn, bím sÏ gÆp hoa, kh«ng thÓ kh¸c ®îc. Còng tõ
®iÒu nµy, chóng ta thÊy çi tinh thÇn, lèi sèng cña con ngêi ViÖt Nam ®îc thÓ hiÖn qu¶
lµ ®Ëm ®µ trong th¬ NguyÔn BÝnh.
Bèn dßng th¬ cuèi cña bµi ®îc viÕt t¸ch ra thµnh mét khæ :
Nhµ em cã mét giµn giÇu
Nhµ anh cã mét hµng cau liªn phßng
Th«n §oµi th× nhí th«n §«ng
Cau th«n §oµi nhí giÇu kh«ng th«n nµo ?
Sau nh÷ng c¶m xóc cån cµo bËt lªn thµnh hµng lo¹t lêi tr¸ch mãc, nh©n vËt tr÷
t×nh nh ngåi lÆng ®i trong niÒm m¬ tëng, trong hi väng. Giäng th¬ lóc nµy trë nªn xa
v¾ng, b©ng khu©ng. C©u hái gîn lªn kh«ng cßn mang vÎ c¨n vÆn, dçi hên. TÊt c¶ nh÷ng
®iÒu nµy tiÕp tôc ph¶n ¸nh mét tr¹ng th¸i, mét cung bËc kh¸c n÷a cña bÖnh t¬ng t vèn
®· ®îc miªu t¶ rÊt sinh ®éng ë çc c©u th¬ tríc.
159
Suèt c¶ ®o¹n th¬ trªn, chØ trõ lóc nãi t«i yªu nµng (®Ó nh»m c«ng khai víi thiªn
h¹), hÇu nh chµng trai chØ nh¾c tíi ngêi ®· g©y bÖnh t¬ng t cho m×nh b»ng nh÷ng tõ
bãng giã, mang ®Çy m»u s¾c phiÕm chØ : mét ngêi, bªn Êy, ai. §Õn ®©y, anh thÊy ®·
®Õn lóc cÇn gäi th¼ng ra b»ng mét ch÷ em (nhµ em) mang tÝnh x¸c ®Þnh râ rªt. §óng lµ
chµng trai kh«ng thÓ nãi kh¸c khi íc muèn chung ®«i, sum häp mét nhµ thóc b¸ch anh
ph¶i c«ng khai, ph¶i "x· héi ho¸" c©u chuyÖn t×nh c¶m cña m×nh vµo ®iÓm chãt.
H×nh ¶nh giÇu cau xuÊt hiÖn cã t¸c dông t« ®Ëm mong muèn ®îc kÕt duyªn.
Trong bµi ca dao T¸t níc ®Çu ®×nh, chç ®i ®Õn cao nhÊt còng lµ ®iÒu ®ã. Ng÷ liÖu
cña v¨n häc d©n gian ®· ®îc vËn dông hÕt søc tho¶ ®¸ng, chÝnh nã ®· lµm t¨ng thªm
giäng quª ®»m th¾m cho t¸c phÈm còng nh ®· ph¶n ¸nh ®óng quy luËt ph¸t triÓn t×nh
yªu ë ngêi b×nh d©n.
§Ó t¹o nªn çi lÝ v÷ng ch¾c cho niÒm mong íc ®îc thµnh ®«i, thµnh løa, t¸c gi¶
®· tæ chøc ®o¹n th¬ thµnh çc vÕ song song, liªn kÕt víi nahu chÆt chÏ. NÕu ë trªn lµ
Nhµ em cã mét giµn giÇu th× ë díi lµ Nhµ anh cã mét hµng cau liªn phßng. C©u th¬ lôc
b¸t nµy nh muèn nãi : tiÒn ®Ò cña sù giao kÕt ®· ngÇm chøa s½n trong thùc tÕ kh¸ch
quan. NÕu cau hay trÇu chØ tr¬ träi mét m×nh th× chóng sÏ mÊt hÕt ý nghÜa vµ gi¸ trÞ.
Døt kho¸t chóng ph¶i t×m ®Õn víi nhau. Ngoµi tiÒn ®Ò kh¸ch quan ®· nªu, tiÒn ®Ò chñ
quan còng ®· cã. Sù mong nhí cña chµng trai ®îc gi·i bµy trong suèt bµi th¬ ch¼ng ph¶i
lµ mét chøng cí x¸c thùc cña ®iÒu nµy hay sao ? TÊt c¶ hÇu nh ®ax s½n sµng, chØ chê
mét ®iÒu kiÖn n÷a th«i, mµ ®iÒu kiÖn ®ã th× n»m c¶ ë em. Bµi th¬ kÕt thóc b»ng mét
c©u hái l¬ löng : Cau th«n §oµi nhí giÇu kh«ng th«n nµo ? Tuy lêi ®¸p cha xuÊt hiÖn
nhng ta vÉn h×nh dung thÊy tríc mét kÕt côc trµn ®Çy hi väng : cau th«n §oµi kh«ng
nhí, kh«ng lµm b¹n víi giÇu kh«ng th«n §«ng th× cßn nhí, cßn lµm b¹n víi çi g×, víi ai ®-
îc n÷a ! §äc c©u th¬ kÕt, ®éc gi¶ tinh ý sÏ nhËn ra mét çi "lçi" trong l« gÝch "lËp luËn"
cña chµng trai (hay lµ nhµ th¬) : nÕu vÕ trªn ®· lµ Th«n §oµi th× nhí th«n §«ng th× lÏ ra
vÕ díi ph¶i lµ GiÇu kh«ng th«ng §«ng nhí cau th«n nµo chø ! Nhng th«i kÖ, nÕu l« gÝch
thÕ th× viÖc gieo vÇn vµ gi÷ nhÞp lµm sao mµ ®¶m b¶o ®îc. V¶ ch¨ng, mäi thø ®Òu h
cÊu c¶. Th«n §«ng, th«n §oµi ®Òu lµ s¶n phÈm cña trÝ tëng tîng, ra ®êi tõ nçi t¬ng t cña
chµng trai, chóng kh«ng hÒ ®«ng cøng l¹i thµnh nh÷ng miÒn x¸c ®Þnh, vµ do vËy,
chóng cã thÓ ho¸n chuyÓn vÞ trÝ cho nhau. L¹i n÷a, nÕu ®©y lµ lêi chµng trai thËt th×
còng nªn th«ng c¶m. §ang t¬ng t, cã bao giê ngêi ta s¸ng suèt ®îc hoµn toµn ®©u ! –
160
Kh«ng biÕt tù bao giê, kiÓu nguþ biÖn cña t×nh yªu bçng "¸m" vµo ta, khiÕn cho hµnh
®éng ph©n tÝch kh«ng cßn gi÷ ®îc tÝnh kh¸ch quan khoa häc n÷a. Çi gäi lµ "sù chiÕm
lÜnh t©m hån ngêi ®äc" cña th¬ lµ ë ®ã ch¨ng ?
T¬ng t lµ mét bµi th¬ thÓ hiÖn rÊt râ nh÷ng ®Æc ®iÓm phong çch th¬ NguyÔn
BÝnh. §ã lµ chÊt "quª mïa" ®Ëm ®µ víi giäng kÓ lÓ, víi nh÷ng chÊt liÖu v¨n ho¸, v¨n
häc d©n gian ®îc vËn dông rÊt nhuÇn nhuyÔn. Bªn c¹nh ®ã, nh÷ng t×nh ý l·ng m¹n s¶n
phÈm cña thêi ®¹i Th¬ míi còng ®Ó l¹i dÊu vÕt kh«ng ph¶i lµ khã thÊy. Dï sao, T¬ng t
vÉn lµ mét bµi th¬ míi ®Ých thùc, dï ®äc nã lªn, ®éc gi¶ dÔ tëng b¾t gÆp tiÕng nãi tõ
mét thuë rÊt xa nµo ®ã väng vÒ.
tÝnh phæ qu¸t cña niÓm h¹nh phóc
trong bµi th¬ tõ Êy cña tè h÷u
Kh«ng ph¶i ngÉu nghiªn mµ tªn bµi th¬ Tõ Êy l¹i ®îc chän lµm tªn chung cho tËp
th¬ ®Çu tay cña Tè H÷u, kÓ tõ lÇn in thø hai cña nã vµo n¨m 1959 15. Còng kh«ng ph¶i
ngÉu nhiªn mµ khæ ®Çu bµi Tõ Êy l¹i ®îc lÊy lµm ®Ò tõ cho chÝnh tËp th¬ nµy, còng
tõ çi mèc thêi gian ®ã. Tõ Êy cha h¼n lµ bµi hay nhÊt, nhng ch¾c ch¾n thuéc lo¹i tiªu
biÓu nhÊt cña tËp s¸ch. ChØ qua bµi th¬, ®éc gi¶ ®· cã thÓ cã ®îc mét c¶m nhËn chÝnh
x¸c vÒ m¹ch c¶m høng lín cïng nh÷ng ®Æc trng thi ph¸p th¬ Tè H÷u ë giai ®o¹n s¸ng t¸c
thø nhÊt. Nhng tríc tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu võa nªu, ph¶i nhËn r»ng hai tiÕng tõ Êy, vèn mang
ý nghÜa chØ b¸o vÒ mét thêi ®iÓm, tá ra hÕt søc phï hîp víi tËp s¸ch muèn ®¸nh dÊu sù
ra ®êi cña mét nguån th¬ míi díi t¸c ®éng cña lÝ tëng céng s¶n chñ nghÜa. VÒ sau,
nhiÒu ý th¬ cña Tè H÷u còng nh ý tëng nghiªn cøu th¬ Tè H÷u cña mét sè nhµ phª b×nh
®îc n¶y sinh chÝnh tõ sù kh¬i gîi cña nhan ®Ò nµy.
Kh«ng khã x¸c ®Þnh néi dung c¶m xóc cña bµi th¬. §ã lµ c¶m xóc h¹nh phóc cña
kÎ t×m ra ch©n lÝ, t×m ®îc con ®êng ®i ®óng (theo nhËn thøc cña anh ta) cho c¶ cuéc
®êi m×nh. TÊt c¶ ®Òu ®îc bµy tá c«ng khai, trùc tiÕp, bång bét, vµ chÝnh sù c«ng khai,
trùc tiÕp, bång bét nµy ®· lµm nªn nÐt ®éc ®¸o cïng søc hÊp dÉn cña bµi th¬. NÕu thõa
nhËn ®Þnh ®Ò "th¬ lµ tiÕng nãi tù nhiªn cña con tim" vµ thùc sù cho r»ng gi¸ trÞ cña th¬
®îc quy ®Þnh bëi ®iÒu Êy, th× ta cã thÓ kh«ng ng¹i ngÇn kh¼ng ®Þnh Tõ Êy lµ mét
bµi th¬ hay, bÊt chÊp sù ®ång thuËn hay kh«ng ®ång thuËn víi t¸c gi¶ vÒ mÆt t tëng.
15
Khi míi ra ®êi vµo n¨m 1946, tËp th¬ ®Çu tay cña Tè H÷u cã tªn lµ Th¬.
161
Sù thùc th× trong bµi th¬ Tõ Êy còng nh trong tÊt c¶ çc bµi kh¸c ®îc Tè H÷u s¸ng
t¸c vµo kho¶ng thêi gian tõ 1937 ®Õn 1946, t çch ph¸t ng«n cña t¸c gi¶ cha ph¶i lµ t çch
nh©n danh céng ®ång (mang tÝnh mÆc nhËn). §éc gi¶ ngµy nay chÊp nhËn Tõ Êy nh lµ
tiÕng nãi cña mét ý thøc. ý thøc ®ã kh«ng tån t¹i trong t çch thèng so¸i mµ trong t çch
b×nh ®¼ng víi bao ý thøc kh¸c. Vµ ®iÒu ®¸ng quan t©m nhÊt lóc nµy lµ chÊt ngêi, chÊt
thi sÜ ®îc biÓu lé trong bµi th¬.
Cã thÓ nãi "tõ kho¸" cña bµi th¬ lµ hai tiÕng tõ Êy. §éc gi¶ kh«ng ph¶i mÊt c«ng
t×m kiÕm nã bëi nã hiÖn diÖn ngay ë vÞ trÝ thø nhÊt cña t¸c phÈm (trong nhan ®Ò vµ
tõ ®iÓm xuÊt ph¸t cña dßng ®Çu tiªn). Nhê "tõ kho¸" nµy, viÖc më çnh cöa bíc vµo thÕ
giíi nghÖ thuËt cña thi phÈm trë nªn kh¸ dÔ dµng.
Tõ Êy trong t«i bõng n¾ng h¹
MÆt trêi ch©n lÝ chãi qua tim
Hån t«i lµ mét vên hoa l¸
RÊt ®Ëm h¬ng vµ rén tiÕng chim...
Cßn cã çi g× ch©n thµnh h¬n, thËt h¬n nh÷ng lêi thæ lé nãi trªn ? §èi víi chµng
thanh niªn l©u nay b¨n kho¨n ®i kiÕm lÏ yªu ®êi (Nhí ®ång), lÝ tëng çch m¹ng gièng nh
mÆt trêi gi÷a h¹ – chãi chang, m¹nh mÏ, trµn trÒ sinh lùc. Tríc vÇng mÆt trêi Êy, c¶ t©m
hån bõng lªn ¸nh s¸ng. Xin gi· biÖt tõ nay nh÷ng "vÈn v¬", "quanh quÈn" kiÕm t×m. Mäi
thø bçng trë nªn tá têng, hiÓn nhiªn, kh«ng thÓ kh¸c. Nhng ë ®©y kh«ng chØ cã c¶m gi¸c
h©n hoan v× ®îc gi¶i phãng vÒ nhËn thøc, mµ cßn cã c¶m gi¸c cho¸ng ngîp tríc mét h¹nh
phóc qu¸ lín. Cã mét çi g× ®ã xuyªn suèt qua tim khiÕn nh©n vËt tr÷ t×nh l¶o ®¶o. Anh
nh muèn kÐo dµi thªm phót say lÞm cña çc gi¸c quan vµ thùc sù cã nhu cÇu tËn hëng
chÝnh nh÷ng chuyÓn ho¸ ®ang diÔn ra trong con ngêi m×nh, tõ t©m hån ®Õn tõng tÕ
bµo c¬ thÓ. NÕu chØ ®äc khæ th¬ mét çch véi vµng, ta còng ®· cã thÓ nhËn xÐt r»ng,
trong ®ã, t¸c gi¶ ®· dïng Èn dô rÊt hay vµ cã nh÷ng so s¸nh thËt ®Ých ®¸ng. Nhng
ngÉm s©u h¬n, ta sÏ thÊy so s¸nh cã tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh Hån t«i lµ mét vên hoa l¸
kh«ng h¼n lµ s¶n phÈm cña mét thao t¸c "lµm th¬" ®¬n thuÇn. Sù thùc, nh©n vËt tr÷
t×nh ®· thÊy m×nh lµ mét vên hoa l¸, ®· ®ång nhÊt m×nh víi vên hoa l¸ ®Ó ®ãn chê t¸c
®éng, kÝch thÝch cña mét mÆt trêi cã thùc (DÜ nhiªn, tríc ®ã, nhê mÆt trêi kia mµ hån
anh, nh trong mét phÐp mµu, ho¸ thµnh vên hoa l¸). Çc c©u th¬ tëng chØ thuÇn phÈm
tÝnh l·ng m¹n ho¸ ra còng ®Ëm chÊt tîng trng víi viÖc chóng biÓu lé ®îc "thÓ thèng
162
nhÊt ©m u vµ s©u xa" (B«-®¬-le) gi÷a con ngêi vµ v¹n vËt. Trong kho¶nh kh¾c nhÊt
thÓ ho¸ víi thÕ giíi, nh©n vËt tr÷ t×nh nhËn thÊy cã mïi h¬ng to¶ ng¸t vµ tiÕng chim rén
vang tõ chÝnh t©m hån m×nh. NÕu tõ chãi diÔn t¶ mét t¸c ®éng cã tÝnh chÊt khoan
xo¸y ®Õn tõ phÝa ngoµi, tõ bõng thÓ hiÖn sù bËt s¸ng tøc th× cña lÝ trÝ, th× çc tõ
®Ëm, rén l¹i biÓu ®¹t rÊt ®¾t nh÷ng "ph¶n øng" chËm r·i, ngÊt ng©y ë tËn bÒ s©u cña
t×nh c¶m – phÇn tinh thÇn béc lé râ nhÊt chÊt ngêi cña chóng ta.
Khæ th¬ thø hai ®i vµo têng gi¶i "néi dung" cña çi mµ t¸c gi¶ ®· nãi mét çch
h×nh tîng lµ bõng n¾ng h¹ :
T«i buéc lßng t«i víi mäi ngêi
§Ó t×nh trang tr¶i víi tr¨m n¬i
§Ó hån t«i víi bao hån khæ
GÇn gòi nhau thªm m¹nh khèi ®êi.
Ch©n lÝ cña chñ nghÜa céng s¶n ®· cho nh©n vËt tr÷ t×nh thÊy ®îc ý nghÜa
cña mét cuéc ®êi biÕt sèng v× mu«n ngêi, tríc hÕt lµ nh÷ng ngêi lao khæ. Nã tøc kh¾c
t¹o ra n¬i anh mét t thÕ dÊn th©n tù nguyÖn, ®Çy ý thøc, víi sù thÊu tá môc ®Ých hµnh
®éng cña m×nh : buéc... ®Ó... m¹nh khèi ®êi. C¶ khæ th¬ thùc chÊt chØ lµ mét c©u ng÷
ph¸p, cã kÕt cÊu chÆt chÏ, duy lÝ, thÓ hiÖn rÊt ®¹t mét vÊn ®Ò còng mang tÝnh duy
lÝ, thuéc vÒ nhËn thøc t tëng. Ngêi thanh niªn ®îc lÝ tëng räi s¸ng ®· hiÓu ra r»ng : viÖc
anh buéc lßng víi mäi ngêi chÝnh lµ viÖc anh tù t¹o cho m×nh c¬ héi trang tr¶i t×nh c¶m
víi tr¨m n¬i. §ã lµ ®îc chø kh«ng ph¶i mÊt, buéc nhng lµ ®Ó më réng sù giao c¶m, giao
hoµ. Mét mÆt, anh sÏ gãp phÇn vµo viÖc t¹o nªn søc m¹nh chung, mÆt kh¸c, søc m¹nh
cña anh sÏ ®îc nh©n lªn trong søc m¹nh cña khèi ®êi to lín Ta tëng nh nghe vang lªn tõ
khæ th¬ mét lêi tuyªn thÖ nghiªm trang, th¼ng th¾n vµ nhiÖt huyÕt tríc mÆt trêi ch©n
lÝ !
Khæ cuèi tiÕp tôc triÓn khai ý th¬ nãi cô thÓ vÒ t¸c ®éng cña lÝ tëng mµ nh©n
vËt tr÷ t×nh võa may m¾n gÆp gì :
T«i ®· lµ con cña v¹n nhµ
Lµ em cña v¹n kiÕp ph«i pha
Lµ anh cña v¹n ®Çu em nhá
Kh«ng ¸o c¬m, cï bÊt cï b¬...
163
NÕu ë khæ th¬ trªn, ®iÒu ®îc nãi ra dêng nh míi chØ mang tÝnh chÊt cña mét
t©m niÖm, th× ë ®©y, nã l¹i mang tÝnh chÊt cña mét sù kiÓm ®iÓm vÒ hµnh ®éng
thùc tÕ. RÊt ®¸ng chó ý lµ tõ ®· trong c©u T«i ®· lµ con cña v¹n nhµ. Khã mµ thay thÕ
®· b»ng çc tõ kh¸c nh muèn hay sÏ ®îc. Víi tõ ®·, çi h¨m hë hµnh ®éng cña ngêi thanh
niªn yªu níc vµ say mª çch m¹ng ®îc béc lé râ nÐt h¬n c¶. §· t×m thÊy ®êng ®i th× cßn
chê ®îi g× n÷a, ph¶i hµnh ®éng, hµnh ®éng ngay th«i. NÕu chó ý ®Õn çi mèc thêi gian
ghi díi bµi th¬ (7-1938), ®ång thêi liªn hÖ ®Õn thêi ®iÓm nhµ th¬ Tè H÷u ®îc kÕt n¹p
vµo §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng (1937), ngêi ®äc dÔ nhËn ra r»ng çc c©u th¬ ®· ph¶n
¸nh trung thµnh thùc tÕ ho¹t ®éng çch m¹ng cña t¸c gi¶. Nhng nÕu gi¶ ®Þnh bµi th¬ ®îc
s¸ng t¸c ngay sau phót ®îc mÆt trêi ch©n lÝ chiÕu chãi loµ c¶ t©m hån (chÝnh tÝnh "tù
trÞ" t¬ng ®èi cña thÕ giíi nghÖ thuËt cho phÐp gi¶ ®Þnh thÕ), ta vÉn thÊy tõ ®· ®îc
dïng thËt ®¾t, ph¶n ¸nh rÊt ®óng diÔn biÕn tinh thÇn cña ngêi ®îc gi¸c ngé (tõ gi¸c ngé
hiÓu theo ý nghÜa triÕt häc cña nã). Sù gi¸c ngé, mét khi x¶y ra, thêng lËp tøc ®a con
ngêi vµo tr¹ng th¸i giao hoµ rÊt ®Æc biÖt víi thÕ giíi, mµ víi nã, mäi biªn giíi thêi gian
vµ kh«ng gian bÞ xo¸ bá. §©y còng chÝnh lµ çi c¬ chÕ tinh thÇn bªn trong thóc dôc nhµ
th¬ "®Èy" çc sè tõ trong bµi ®i trõ tr¨m ®Õn v¹n mét çch tù nhiªn nh kh«ng thÓ kh¸c.
H¬n thÕ, ë ®©y, v¹n l¹i "chång" lªn v¹n (con cña v¹n nhµ, em cña v¹n kiÕp ph«i pha, anh
cña v¹n ®Çu em nhá). §ã qu¶ lµ mét lùa chän nghÖ thuËt h÷u lÝ nh»m biÓu ®¹t ý niÖm
nhiÒu, nhiÒu l¾m, nhiÒu kh«n xiÕt kÓ... §èi víi nh÷ng ngêi ®i lµm çch m¹ng theo lÝ t-
ëng céng s¶n thuë Êy, çi ý niÖm nµy hÕt søc quan träng. Ngêi ta së dÜ kh«ng sî çi g×,
kh«ng chïn bíc tríc bÊt cø thö th¸ch nµo lµ nhê niÒm tin ®inh ninh : m×nh lµ thµnh viªn
cña mét "nh©n lo¹i" ®«ng ®¶o, v« ®Þch !
Kh«ng râ vµo thêi ®iÓm lµm bµi th¬ nµy, sau khi ®· viÕt xong khæ thø ba, nhµ
th¬ cã ý ®Þnh viÕt thªm khæ thø t n÷a hay kh«ng ? KÓ ra, nÕu bµi th¬ cã thªm mét khæ
n÷a th× kÕt cÊu cña nã sÏ v÷ng ch¾c h¬n vµ rÊt cã thÓ, t¸c gi¶ sÏ t¹o ®îc ®iÓm nhÊn vÒ
t tëng. Tuy nhiªn, ®ã chØ lµ mét ph©n v©n vµ mét gi¶ ®Þnh kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã
hay b¾t buéc ph¶i ®îc nªu ra. Chän cho bµi th¬ h×nh thøc tån t¹i nh nã cã b©y giê, h¼n
t¸c gi¶ cã çi lÝ cña m×nh. ChÝ Ýt, h×nh thøc Êy ®· t¹o ®îc c¶m gi¸c r»ng cÊu tróc bµi
th¬ ®ang vËn ®éng, vµ cÊu tróc ®ã sÏ ®îc hoµn chØnh trong sù tiÕp nhËn cña mu«n ng-
êi ®äc.
164
Nh nãi ë trªn, bµi th¬ Tõ Êy ®· thÓ hiÖn ®îc nh÷ng nÐt ®Æc trng cña thi ph¸p
th¬ Tè H÷u trong giai ®o¹n s¸ng t¸c ®Çu tiªn, tõ kh«ng khÝ tinh thÇn, c¶m høng, giäng
®iÖu ®Õn çc h×nh ¶nh, h×nh tîng, lèi xng h«, vèn tõ vùng,... §äc bµi th¬, ta thÊy ngay
mét nhiÖt t×nh báng ch¸y híng vÒ lÝ tëng, mét khao kh¸t hµnh ®éng, d©ng hiÕn ®Õn
®é quªn m×nh, mét nhu cÇu tù biÓu hiÖn nång nµn rÊt mùc. Ta còng thÊy vÎ t¬i trÎ, rùc
rì, thÊm nhuÇn ý thøc chÝnh trÞ cña çc h×nh ¶nh n¾ng h¹, mÆt trêi, vên hoa l¸, ®Æc
biÖt lµ thÊy sù hiÖn diÖn ®Çy tù tin, tù hµo cña h×nh tîng mét tËp thÓ çch m¹ng v÷ng
m¹nh. Thªm n÷a, ta cßn nhËn ra chÊt th¬ riªng cña líp tõ vùng chÝnh trÞ - x· héi t ëng kh«
cøng nhng ®· ®îc sö dông mét çch tù nhiªn, tho¶i m¸i ; nhËn ra sù c¶i t¹o triÖt ®Ó néi
dung cña lo¹t tõ xng h« gåm nh÷ng con, anh, em chõng ®· qu¸ quen thuéc ; nhËn ra ý thøc
râ rÖt cña nhµ th¬ trong viÖc x©y dùng mèi quan hÖ giao tiÕp "®ång chÝ, ®ång t×nh"
víi ®éc gi¶...
C©u chuyÖn lùa chän lÝ tëng céng s¶n chñ nghÜa ®îc ®Ò cËp trong bµi th¬ Tõ
Êy lµ c©u chuyÖn cña mét ngêi, mét thÕ hÖ, mét thêi k× lÞch sö. Tuy nhiªn, çi niÒm
h¹nh phóc thÓ hiÖn lóc b¾t gÆp ¸nh s¸ng ch©n lÝ cña ®êi m×nh bao trïm bµi th¬ th× l¹i
mang tÝnh phæ qu¸t. ChÝnh v× vËy, ®äc Tõ Êy trong bèi c¶nh thêi ®¹i ngµy nay, ta vÉn
lu«n cã ®îc niÒm rung ®éng trong s¸ng, ch©n thµnh.
LAI T¢N – mét "phãng sù" ®îc thùc hiÖn theo çch cña th¬
NhËt kÝ trong tï tríc hÕt lµ mét tËp nhËt kÝ. ë ®ã, t¸c gi¶ Hå ChÝ Minh ®· ghi l¹i
nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe hµng ngµy trong nhµ tï vµ trªn çc dÆm ® êng lao khæ.
VÒ mÆt kh¸ch quan, nhiÒu bµi th¬ trong tËp cã ý nghÜa nh mét sù phanh phui thùc chÊt
chÕ ®é cai trÞ mµ Tëng Giíi Th¹ch ¸p ®Æt lªn ®Êt níc Trung Quèc lóc bÊy giê. Lai T©n
- bµi th¬ "phãng sù" cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao - cã thÓ ®îc xem lµ mét vÝ dô tiªu biÓu.
Lai T©n lµ mét huyÖn cña tØnh Qu¶ng T©y. So víi çc huyÖn kh¸c, çc vïng kh¸c ë
Trung Quèc, ch¾c nã ch¼ng cã g× ®Æc biÖt h¬n vÒ chÕ ®é chÝnh trÞ. VÉn mét hÖ
thèng cai trÞ-qu¶n lÝ rÖu r·, phi lÝ nh thÕ mµ th«i ! Bëi thÕ, nãi ®Õn Lai T©n thùc
chÊt lµ nãi ®Õn mét x· héi Trung Quèc thu nhá.
Hå ChÝ Minh vèn lµ nhµ b¸o d¹n dµy kinh nghiÖm. Ngêi tõng viÕt nh÷ng phãng sù
ngån ngén t liÖu x¸c thùc ®îc tËp hîp trong cuèn B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p. NhËt kÝ
trong tï ®îc viÕt b»ng th¬ nhng çch ghi chÐp hiÖn thùc s¾c s¶o rÊt gÇn víi kiÓu ghi
165
chÐp cña b¸o chÝ. Ph¶i ch¨ng chÝnh sù lÞch l·m trong nghÒ b¸o ®· gióp t¸c gi¶ lÈy ra
®îc nh÷ng chi tiÕt s¾c s¶o, ®iÓn h×nh, tù nã nãi lªn tÊt c¶ nh thÕ nµy :
Giam phßng ban trëng thiªn thiªn ®æ,
C¶nh trëng tham th«n gi¶i ph¹m tiÒn.
(Ban trëng nhµ lao chuyªn ®¸nh b¹c,
Gi¶i ngêi c¶nh trëng kiÕm ¨n quanh.)
Thùc ra, nh÷ng chi tiÕt trªn nÕu ng¾t ra khái chØnh thÓ bµi th¬ sÏ míi chØ cã gi¸ trÞ
t liÖu thuÇn tuý. Sù thËt ®· ®îc nãi tr¾ng ra ®óng víi b¶n chÊt cña nã, gióp ngêi ®äc
nhËn ra sù thèi n¸t cña bé m¸y cai trÞ. Nh÷ng kÎ cã tr¸ch nhiÖm cai qu¶n, gi¸o dôc ph¹m
nh©n ho¸ ra t çch còng rÊt thÊp kÐm, cã khi tÖ h¹i h¬n nhiÒu so víi nh÷ng ngêi bÞ hä
qu¶n chÕ, giam gi÷ (nh nh÷ng ngêi ph¶i vµo tï v× trém c¾p, cê b¹c,…). Hä ®îc mÖnh
danh lµ ngêi n¾m gi÷ çn c©n c«ng lÝ thÕ mµ l¹i lµm ®¶o lén c¶ c«ng lÝ. Hä ®· tr¾ng
trîn biÕn ®iÒu kh«ng ®îc phÐp lµm (theo ®ßi hái tèi thiÓu cña liªm sØ) thµnh chøc n¨ng
c«ng viÖc cña m×nh. HiÖn tîng nµy tõng ®îc t¸c gi¶ NhËt kÝ trong tï chÕ giÔu trong mét
sè bµi th¬ kh¸c nh bµi CÊm hót thuèc :
Hót thuèc n¬i nµy cÊm g¾t gao
Thuèc anh nã tíc, bá vµo bao.
Nã th× kÐo tÈu tha hå hót,
Anh hót, cßng ®©y, tay ghÐ vµo.
Sang ®Õn c©u ba (c©u chuyÓn) cña bµi th¬, ngêi ®äc nh ®îc tiÕp xóc víi mét c¶nh
kh¸c, "nghiªm chØnh" h¬n :
HuyÖn trëng thiªu ®¨ng biÖn c«ng sù…
(Chong ®Ìn huyÖn trëng lµm c«ng viÖc…)
Cã thÕ chø ! DÉu sao huyÖn trëng - ngêi ®øng ®Çu mét huyÖn - còng cßn gi÷ ®îc
t çch, cßn biÕt lo toan ®Õn viÖc c«ng ! Nhng sù thùc, ®äc c©u th¬ nµy, ®éc gi¶ kh«ng
khái ngê ngî. Sao l¹i cã mét chi tiÕt "®i l¹c hÖ thèng" nh thÕ nµy ? Mét çi "lçi" vÒ cÊu
tróc th¬, do viÖc ghi chÐp lén xén, thiÕu chñ ý g©y nªn ch¨ng ? NÕu kh«ng thÕ th× h¼n
ph¶i cã mét vÊn ®Ò g× ®Æc biÖt mµ t¸c gi¶ chØ nãi ra mét çch lÊp löng. HuyÖn trëng
lµm c«ng viÖc-viÖc c«ng, nhng ®ã lµ c«ng viÖc-viÖc c«ng g× ? Ph¶i ch¨ng nh÷ng
chuyÖn tÖ h¹i ë chèn nhµ lao ch¼ng liªn quan g× ®Õn c«ng viÖc cña anh ta ? Lo cho
d©n mµ nçi oan tr¸i cña ngêi d©n sao ch¼ng ®îc tÝnh ®Õn ? Lo thÕ mµ còng gäi lµ lo
166
hay sao ? Lo c«ng viÖc hay lµm cho c«ng viÖc bÝ bÐt thªm ? MÊy ch÷ biÖn c«ng sù
xuÊt hiÖn sau mét cuéc ®iÓm diÖn vµ kª xÐt mäi viÖc cã vÎ rÊt kh¸ch quan, v« t bçng
trë nªn biÕn ¶o khã lêng. Khen ? Chª ? Khen gi¶ chª thËt hay kh«ng khen kh«ng chª ? T¸c
phÈm tõ chç chØ mang tÝnh t liÖu ®· b¾t ®Çu bíc vµo ph¹m trï th¬, hµm chøa nh÷ng
bÊt ngê, thó vÞ, gîi nhiÒu suy ®o¸n vµ liªn tëng. Mét sè ngêi hiÓu t×nh h×nh x· héi Trung
Quèc thêi Êy ®· qu¶ ®o¸n : "Chong ®Ìn… lµm c«ng viÖc", ®ã ch¼ng ph¶i çi g× kh¸c
ngoµi chuyÖn chong ®Ìn… hót thuèc phiÖn ! Sù thËt cã thÓ lµ nh thÕ, nhng nÕu t¸c gi¶
kh«ng cã ý nãi vÒ viÖc huyÖn trëng th¨ng ®êng ®Ó... hót thuèc phiÖn (®iÒu nµy b©y
giê ®· trë nªn khã kiÓm chøng) th× c©u th¬ vÉn cø hay nh thêng. Mäi kh¶ n¨ng ®Òu cã
thÓ, nhng ®iÒu thó vÞ lµ t¸c gi¶ chØ "tr×nh bµy" thÕ th«i. Nh÷ng g× ë ®»ng sau, ngêi
®äc ph¶i tù nghiÖm, tù hiÓu lÊy. Ýt nhÊt, cho ®Õn ®iÓm chãt cña c©u thø ba, víi mÊy
ch÷ biÖn c«ng sù mang tÝnh chÊt b¶n lÒ vµ ®Çy tÝnh dù b¸o nµy (dù b¸o thÕ ®i tíi cña
bµi th¬), ta ®· nhËn ra sù nhÊt qu¸n trong çch lùa chän vµ tæ chøc hÖ thèng chi tiÕt cña
t¸c gi¶. Çc quan chøc cña chÝnh quyÒn, tõ trªn xuèng díi, hãa ra cïng mét giuéc c¶ th«i !
PhÇn m×nh, t¸c gi¶ chØ h¹ mét c©u kÕt döng dng, l¹nh lïng :
Lai T©n y cùu th¸i b×nh thiªn !
(Trêi ®Êt Lai T©n vÉn th¸i b×nh !)
§óng thÕ ! ë ®©y ch¼ng x¶y ra ®iÒu g× ®Æc biÖt. Lai T©n vÉn "th¸i b×nh" nh tù
bao giê. Mét kiÓu nãi nhÑ nhµng "chÕt ngêi", thùc chÊt lµ mét ®ßn ®¶ kÝch rÊt hiÓm,
rÊt ¸c vµo chÕ ®é chÝnh trÞ cña Tëng Giíi Th¹ch ! Trong x· héi Trung Quèc thêi ®ã,
nh÷ng çi phi lÝ ®· biÕn thµnh h÷u lÝ, thµnh lÏ tù nhiªn, thµnh "chuyÖn thêng ngµy ë
huyÖn". MÆc dÇu ban trëng, c¶nh trëng, huyÖn trëng cã thÕ nµy thÕ kia th× Lai T©n
vÉn cø "th¸i b×nh" nh thêng. Cã ai sèng trong thêi ®ã, t¹i ®ã, l¹i "nhiÔu sù" ®Æt ra c©u
hái t¹i sao ®©u. §õng mong ®îi g× ë chÕ ®é x· héi Êy v× b¶n chÊt cña nã vèn vËy !
Gi÷a lóc t×nh h×nh Trung Quèc (vµ c¶ thÕ giíi n÷a) ®ang "nh löa ch¸y" do sù hoµnh
hµnh cña bän ph¸t xÝt, mµ lò quan to quan bÐ cña chÕ ®é vÉn cø lµm ng¬ coi nh kh«ng
cã, coi nh ch¼ng biÕt, th× ®· hÕt chuyÖn mµ nãi víi chóng råi ! C©u kÕt cña bµi th¬
qu¶ hÕt søc thÇn t×nh. Hai ch÷ th¸i b×nh ®¸ng ®îc xem lµ nh·n tù ®· lµm rung chuyÓn
c¶ bµi, khiÕn ngêi ®äc buéc ph¶i nghiÖm l¹i nh÷ng chi tiÕt ®îc kÓ tríc ®ã díi mét ¸nh
s¸ng míi, ®Ó råi tù m×nh kh¸m ph¸ ra çi ch©n lÝ cña ®êi sèng, ch©n lÝ cña nghÖ thuËt.
167
Hoµn toµn cã thÓ kh¼ng ®Þnh : Lai T©n tuy giµu tÝnh chÊt ghi chÐp, phãng sù nhng
vÉn lµ mét bµi th¬ ®Ých thùc vµ ®Æc s¾c.
Hå ChÝ Minh lµ mét phong çch v¨n ch¬ng ®a d¹ng. Sù ®a d¹ng Êy thÓ hiÖn ngay
trong tËp NhËt kÝ trong tï. Bªn c¹nh nh÷ng bµi th¬ rÊt mùc tr÷ t×nh, ta cßn thÊy nh÷ng
bµi th¬ mang ý vÞ trµo léng th©m thuý. Bµi Lai T©n võa ph©n tÝch lµ mét trong nh÷ng
bµi th¬ thuéc lo¹i ®ã.
NHËT KÝ TRONG Tï - Tõ NHËT KÝ §ÕN TH¥
1. §èi víi NhËt kÝ trong tï, t çch mét tËp nhËt ký ngang b»ng víi t çch cña mét
tËp th¬. Gäi nã lµ nhËt kÝ - th¬ hay th¬ - nhËt kÝ ®Òu ®îc, tïy theo yªu cÇu nghiªn cøu
muèn nhÊn m¹nh vµo tÝnh chÊt nµo tríc hÕt. NhÊn m¹nh vµo tÝnh chÊt nhËt ký, ta sÏ
t×m thÊy ë NhËt kÝ trong tï nh÷ng t liÖu ch©n thùc vÒ mét chÆng ®êng ho¹t ®éng çch
m¹ng cña Hå ChÝ Minh vµ vÒ mét m¶ng ®êi sèng Ýt ngêi biÕt tíi, nãi tíi. NhÊn m¹nh
vµo tÝnh chÊt th¬, ta sÏ t×m thÊy ë NhËt kÝ trong tï nh÷ng vÎ ®Ñp thi ca phong phó nh
168
chÊt cæ ®iÓn, chÊt hiÖn ®¹i, chÊt tr÷ t×nh, chÊt trµo léng, chÊt triÕt lý v.v. DÜ nhiªn,
khi nhÊn m¹nh vµo mét tÝnh chÊt nµo ®ã, kh«ng ai quªn mèi liªn hÖ phèi thuéc cña nã
víi tÝnh chÊt cßn l¹i. Nhng dï ®Þnh híng nghiªn cøu cã kh¸c nhau, quan niÖm vÒ ®èi t-
îng cña nhiÒu c«ng tr×nh t×m hiÓu, kh¸m ph¸ NhËt kÝ trong tï l¹i kh¸ thèng nhÊt : t¸c
phÈm ®îc nh×n nh mét hiÖn tîng tÜnh hay nãi kh¸c h¬n lµ nh kÕt qu¶ cuèi cïng cña mét
kh¶ n¨ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o. Bµi viÕt nµy muèn quan s¸t NhËt kÝ trong tï theo mét çch
kh¸c - nh×n nã nh mét qu¸ tr×nh vËn ®éng tõ nhËt ký ®Õn th¬, tõ çi cha ph¶i lµ nghÖ
thuËt ®Õn nghÖ thuËt. Theo gãc nh×n nµy, b¶n lÜnh nghÖ sÜ cña Hå ChÝ Minh lµ
®iÒu ph¶i ®îc chó ý lµm râ.
2. Bµi Khai quyÓn cña NhËt kÝ trong tï cho thÊy: ngay tõ khi b¾t ®Çu viÕt tËp
nhËt kÝ, Hå ChÝ Minh ®· muèn h×nh thøc cña nã ph¶i lµ th¬. §iÒu kiÖn ®Ó lµm th¬,
theo Ngêi lµ ®· cã. Ýt nhÊt ®ã lµ thêi gian - mét thêi gian dµi nhµn rçi võa khã chÞu võa
cã kh¶ n¨ng gîi ý cho t¸c gi¶ mét h×nh thøc tiªu khiÓn kh«ng ph¶i lµ kh«ng thó vÞ. Nhng
cã lÏ b¶n chÊt con ngêi Hå ChÝ Minh kh«ng thÝch hîp víi lèi lµm th¬ su«ng, nghÜa lµ lèi
lµm th¬ chØ v× th¬. T¸c gi¶ muèn th¬ m×nh ph¶i cã mét gi¸ trÞ thiÕt thùc nhÊt ®Þnh, dï
lµ ®èi víi riªng b¶n th©n mét con ngêi. Tõ ®©y, th¬ ph¶i kiªm lu«n chøc n¨ng cña nhËt
kÝ, ph¶i chøa ®ùng nh÷ng th«ng tin cÇn lu gi÷ vÒ mét ®o¹n ®êi. Sù lùa chän võa nãi râ
rµng lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái vµ h¬n thÕ, tá ra cÇn thiÕt ngay ®èi víi th¬. NÕu thiÕu
c¶m xóc cô thÓ dÊy lªn tõ nh÷ng c¶nh ngé, sù viÖc cô thÓ th× dï cã muèn lµm th¬ ®Õn
mÊy, th¬ vÉn khã mµ hiÖn h×nh ®îc. §Æc biÖt, tÝnh chÊt riªng t cña nhËt kÝ tá ra rÊt
phï hîp víi tÝnh chÊt híng néi cña th¬ (th¬ tr÷ t×nh). Nhng nãi cho cïng, sù g¾n kÕt gi÷a
th¬ vµ nhËt kÝ dï diÔn ra mét çch tù nguyÖn vÉn kh«ng v× thÕ mµ hoµn toµn su«n sÎ.
NhËt kÝ ®ßi hái sù cô thÓ, tØ mØ, ç biÖt trong khi th¬ lu«n muèn trë thµnh tiÕng nãi
cña mu«n ®êi vµ lµ mét sù kÕt tinh. NhËt kÝ yªu cÇu tÝnh chÊt ®Òu ®Æn cña ghi
chÐp trong khi th¬ l¾m lóc chØ chÞu lµm b¹n víi ngÉu høng bÊt chît. Nãi kh¸i qu¸t, nhËt
kÝ lµ "v¨n xu«i" trong khi th¬ lµ... th¬. Mét khi ®· tù nguyÖn lµm nhËt kÝ, th¬ muèn trë
l¹i lµm th¬ thËt khã béi phÇn. HiÖn tîng mét sè bµi trong tËp NhËt kÝ trong tï dï mang
h×nh thøc cña th¬ mµ cha v¬n tíi ®îc câi th¬ ®· cµng x¸c nhËn çi khã võa nãi. VÒ ®iÒu
nµy, Hå ChÝ Minh cã lÏ ®· ý thøc ®îc rÊt s©u s¾c. ChÝnh v× thÕ, trong khi dÇn dµ
hoµn thµnh tËp NhËt kÝ trong tï, Ngêi ®· thùc hiÖn nhiÒu thao t¸c biÕn nhËt ký thµnh
th¬ rÊt cã hiÖu qu¶.
169
3. Tríc hÕt lµ viÖc lùa chän thÓ th¬. ChiÕm phÇn lín trong NhËt kÝ trong tï lµ
th¬ §êng luËt, bao gåm c¶ luËt thi (sè Ýt) lÉn tuyÖt có (sè nhiÒu). §©y lµ çc thÓ th¬ cã
nh÷ng ®ßi hái g¾t gao vÒ bè côc vµ niªm, luËt, ®èi. Chóng lµ thµnh qu¶ cña nh÷ng t×m
tßi bÒn bØ trong suèt bao nhiªu thÕ kû cña nÒn v¨n häc Trung Hoa nh»m ®¹t tíi mét chÊt
th¬ riªng ®Æc trng cho thêi trung ®¹i. H×nh thøc cña chóng kh«ng ph¶i lµ çi g× chØ cã
tÝnh chÊt bÒ ngoµi mµ thùc sù mang tÝnh quan niÖm s©u s¾c, thÓ hiÖn râ mét çch
m« h×nh thÕ giíi cña con ngêi. Khi sö dông chóng, dï muèn hay kh«ng, Hå ChÝ Minh
còng ph¶i chÞu mét sù chÕ íc, rµng buéc nhÊt ®Þnh, vµ sù chÕ íc, rµng buéc nµy, xÐt
theo gãc ®é tiÕp cËn cña bµi viÕt, lµ rÊt cã lîi. ChÝ Ýt, nã cã t¸c dông x©y dùng nªn mét
c¬ chÕ cho phÐp g¹n läc ra khái t¸c phÈm nh÷ng çi g× cha thùc sù lµ th¬ (th¬ theo tiªu
chuÈn tèi thiÓu cña thÓ lo¹i, xÐt tõ quan niÖm phæ biÕn cña riªng mét thêi nµo ®ã),
®ång thêi t¹o thµnh mét chíng ng¹i cÇn thiÕt mêi gäi çc nhµ th¬ vît lªn trong cuéc ch¹y v-
ît rµo v« tËn híng tíi çi ®Ých ®æi míi t duy nghÖ thuËt. Trong NhËt kÝ trong tï võa cã
nh÷ng bµi mang "t«ng" th¬ §êng l¹i võa cã nh÷ng bµi mµ "giäng" cña nã thÓ hiÖn mét sù
phñ ®Þnh th¬ §êng trªn b×nh diÖn thi ph¸p, hoÆc cã nh÷ng bµi gåm ®ñ trong ®ã c¶ yÕu
tè thuéc m· th¬ §êng lÉn yÕu tè ph¶n m· th¬ §êng. Thµnh tùu hai mÆt nµy ®· ®îc nhiÒu
nhµ nghiªn cøu kh¼ng ®Þnh vµ xem nh mét phÈm chÊt nghÖ thuËt ®Æc s¾c cña t¸c
phÈm. Thö ®Æt c©u hái: nÕu nh Hå ChÝ Minh chñ yÕu viÕt nhËt kÝ b»ng çc thÓ th¬
cæ phong hoÆc çc thÓ th¬ míi cña Trung Quèc th× møc ®é thµnh c«ng vÒ mÆt v¨n häc
cña t¸c phÈm cã ®¹t ®îc møc nh vËy kh«ng vµ nh÷ng phÈm chÊt nghÖ thuËt võa nãi cã
thùc sù ®Ëm ®µ nh tËp th¬ ®· cã hay kh«ng ? Chóng t«i kh«ng nghÜ r»ng Hå ChÝ
Minh kh«ng viÕt hay ë çc thÓ th¬ kh¸c nhng vÊn ®Ò quan träng lµ ®iÒu kiÖn thùc tÕ,
thãi quen vµ së trêng, mµ së trêng cña Ngêi h×nh nh lµ th¬ tuyÖt có. Mét sè bµi th¬ ph¸
luËt cña Ngêi thùc chÊt vÉn thuéc ph¹m trï th¬ §êng luËt víi nh÷ng vi ph¹m cã thÓ lµ cè
t×nh do b¶n tÝnh phãng kho¸ng cña Ngêi t¹o nªn. Nãi tãm l¹i, toµn bé nh÷ng ®iÒu nªu trªn
cho phÐp ta ®i ®Õn kÕt luËn ®Çu tiªn r»ng viÖc Hå ChÝ Minh lùa chän luËt thi vµ
tuyÖt có lµmg çc thÓ th¬ chÝnh trong khi thùc hiÖn tËp nhËt kÝ lµ mét sù lùa chän
giµu ý nghÜa, ®· t¹o nªn ®îc nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n gióp çc bµi nhËt ký th¬ trë thµnh
t¸c phÈm v¨n häc thùc sù.
4. Mét khi ®· chän ghi nhËt kÝ chñ yÕu b»ng th¬ §êng luËt, dÜ nhiªn Hå ChÝ
Minh ph¶i chó ý huy ®éng toµn bé vèn kinh nghiÖm thëng thøc vµ s¸ng t¸c ®· cã cña b¶n
170
th©n liªn quan tíi çc thÓ th¬ nµy vµo viÖc viÕt nh÷ng t¸c phÈm cô thÓ. ThÕ lµ qu¸
tr×nh nh÷ng trang nhËt kÝ bÞ ®ång hãa bëi th¬ ®· b¾t ®Çu theo nhiÒu con ®êng võa
kh¸c biÖt, võa thèng nhÊt víi nhau.
§· lµ nhËt kÝ mµ l¹i lµ nhËt kÝ trong tï th× tÊt yÕu ®Ò tµi cña nã ph¶i mang
tÝnh chÊt cô thÓ vµ ç biÖt, Ýt trïng lÆp víi nh÷ng ®Ò tµi mµ ®éc gi¶ tõng quen biÕt.
Cha véi nãi tíi viÖc Hå ChÝ Minh më réng biªn giíi cña th¬ khi ®a th¬ tiÕp cËn nh÷ng
c©u chuyÖn vÆt v·nh, nhÕch nh¸c vèn bÞ çc thi nh©n xa "thµnh kiÕn". Theo ®Þnh h-
íng cña bµi viÕt, ®iÒu ®¸ng nãi tríc hÕt l¹i n»m ë chç kh¸c. Ta nhËn thÊy trong NhËt kÝ
trong tï, Hå ChÝ Minh ®· nhiÒu lÇn lµm ®îc mét viÖc khã tëng tîng vµ khã lµm lµ ®a
çc ®Ò tµi "tÇm thêng", "ç biÖt" s¸p nhËp vµo çc ®Ò tµi "cao quý", "mu«n thuë" mét
çch hÕt søc tù nhiªn. Nµo ai ngê chuyÖn nh×n tr¨ng qua khe cöa nhµ lao l¹i ®îc ®ång
nhÊt vµo ®Ò tµi väng nguyÖt cæ ®iÓn (bµi Väng nguyÖt). L¹i ai ngê tõ chuyÖn ngêi b¹n
tï thæi s¸o, t¸c gi¶ xui ngêi ®äc nhí tíi tø th¬ Çnh thíng nhÊt t»ng l©u (bµi N¹n h÷u xuy
®Þch). Còng vËy, ta khã nghÜ r»ng quang c¶nh ®îc nh×n qua con m¾t cña ngêi bÞ trãi
ch©n lñng l¼ng trªn giµn thuyÒn l¹i khÐo gÆp gì quang c¶nh ®îc nh×n b»ng con m¾t
cña chµng Lý B¹ch cuång phãng ®ang cìi thuyÒn vÌo qua thiªn s¬n v¹n thñy (bµi B¸n lé
®¸p thuyÒn phã Ung). §¸ng ng¹c nhiªn n÷a lµ h×nh ¶nh kÎ bÞ trãi gi¶i ®i trong buæi
chiÒu tµ l¹i Ýt nhiÒu gîi liªn tëng tíi d¸ng dÊp ngêi l÷ thø trong th¬ Tr¬ng KÕ hoÆc th¬
Bµ huyÖn Thanh Quan (bµi Hoµng h«n)... Trong nh÷ng bµi th¬ võa kÓ vµ trong nhiÒu
bµi kh¸c n÷a nh Mé, D¹ l·nh, øc h÷u, Thanh minh, Tøc c¶nh, viÖc kh¬i ®éng ký øc vÒ cæ
thi (tríc hÕt lµ §êng thi) n¬i ngêi ®äc lu«n ®îc t¸c gi¶ tiÕn hµnh song song víi viÖc thuËt
sù ®iÒm ®¹m. Nãi ®óng h¬n, t¸c gi¶ ®· cè ý ghi chÐp vÒ ®êi sång hµng ngµy trong tï
b»ng nhiÒu ph¬ng tiÖn ®Æc trng cña th¬ cæ ®iÓn. Víi çch lµm nµy, Ngêi ®· khèng
chÕ ®îc sù bµnh tríng cña chÊt v¨n xu«i trong t¸c phÈm vµ mÆt kh¸c ®· lµm t¨ng thªm
tÝnh gîi c¶m vµ kh¶ n¨ng tÝch chøa ý nghÜa cña çc chi tiÕt, h×nh ¶nh. Cã thÓ nãi, ë
®©y, "chÊt cæ ®iÓn" ®· trë thµnh mét ®iÒu kiÖn cÇn gióp cho nh÷ng trang nhËt ký
hµng ngµy chøa chan thi vÞ hoÆc trë thµnh th¬ theo ®óng nghÜa cña nã, cã kh¶ n¨ng
më ra tríc ngêi ®äc mét trêng liªn tëng réng r·i.
5. ThÕ giíi tï ngôc lµ mét thÕ giíi khÐp kÝn. Sù ghi chÐp cô thÓ vÒ thÕ giíi nµy
tho¹t ®Çu cã thÓ ®em ®Õn cho tËp nhËt kÝ th¬ mét s¾c th¸i míi l¹ hoÆc mét gi¸ trÞ
hiÖn thùc ®¸ng kÓ mµ cã thêi ngêi ta chó ý ®Ò cao h¬n hÕt. Tuy nhiªn, ph¶i thÊy tríc
171
mét viÔn c¶nh r»ng nÕu nhµ th¬ kh«ng biÕt xö lý vËt liÖu th× çi nh¹t nhÏo, quÈn
quanh, tï ®äng cña hiÖn thùc cã thÓ sÏ kÐo çc bµi th¬ ch×m vµo t×nh tr¹ng ®¬n ®iÖu,
nhµm ch¸n (xÐt vÒ ph¬ng diÖn nghÖ thuËt) vµ sau cïng t¸c phÈm chØ cßn tån t¹i nh mét
t liÖu lÞch sö mµ th«i. §Ó tho¸t khái nguy c¬ nµy, t¸c gi¶ NhËt kÝ trong tï ®· t×m mäi
çch ®a thiªn nhiªn trµn vµo çc t¸c phÈm cña m×nh. ViÖc ®a thiªn nhiªn thùc (chø kh«ng
ph¶i thiªn nhiªn íc lÖ) vµo nh÷ng trang nhËt kÝ lµ mét viÖc lµm cã thÓ, cÇn vµ ®· ®îc
quan s¸t tõ nhiÒu gãc ®é : c¬ së thùc tÕ, cèt çch con ngêi, nhu cÇu t©m lý, thãi quen...
Riªng ë ®©y, chóng t«i muèn nh×n nã nh mét hµnh ®éng thuéc ph¹m trï tæ chøc nghÖ
thuËt nh»m gi¶i táa nh÷ng øc chÕ cña ngêi ®äc, nh»m kh¬i dËy nh÷ng c¶m xóc ®èi
nghÞch n¬i hä ®Ó hä cã thÓ nhËn thøc ®îc s©u h¬n vÒ çc tr¹ng th¸i nh©n thÕ. Nhu
cÇu ®îc sèng hßa ®ång víi thiªn nhiªn tõ l©u ®· ®îc th¬ ca thÓ hiÖn nh mét nhu cÇu v¨n
hãa lín cña con ngêi. Nçi kh¸t khao híng ra bªn ngoµi, híng vÒ thiªn nhiªn ®· n©ng tÇm
v¨n hãa cña nh÷ng trang nhËt ký, khiÕn cho mçi c©u ®îc viÕt ra trong t¸c phÈm nµy
®éng ch¹m tíi mét çi g× ®Êy thuéc vÒ b¶n chÊt cña cuéc sèng, khiÕn cho ngêi ®äc bÞ
lay ®éng mét çch thÊm thÝa. Nhê cã yÕu tè thiªn nhiªn, chÊt hiÖn thùc cña t¸c phÈm
cµng trë nªn ®Ëm ®µ - mét hiÖn thùc kh«ng ph¶i s¶n phÈm cña sù ghi chÐp hêi hît
nh÷ng biÓu hiÖn bªn ngoµi mµ lµ s¶n phÈm cña çi nh×n mang tÝnh triÕt häc vÒ cuéc
sèng. §Æt trong thÕ ®èi s¸nh víi nh÷ng quy luËt vËn ®éng phæ qu¸t cña vò trô, sù tån t¹i
cña hiÖn thùc tï téi xem ra míi v« nghÜa, phi lý lµm sao! Quan s¸t NhËt kÝ trong tï tõ
®iÓm nµy, ta dÔ nhËn ra mét ®iÒu c¬ b¶n: Hå ChÝ Minh ®· thùc sù bao trïm hiÖn thùc
®îc m« t¶ trong t¸c phÈm b»ng mét çi nh×n th¬ - nghÜa lµ çi nh×n cña nghÖ thuËt
ch©n chÝnh lu«n t×m tßi, ph¸t hiÖn ®Ó mµi s¾c thªm c¶m quan ®êi sèng cña ®éc gi¶. ë
®©y, xin cã mét ghi chó: kh«ng thÓ ®¸nh ®ång çi thi vÞ cña nhiÒu bµi th¬ nãi tíi thiªn
nhiªn trong tËp nhËt ký víi çi thi vÞ vèn cã cña c¶nh thiªn nhiªn trong t çch lµ ®èi tîng
quan s¸t, m« t¶. §µnh r»ng ®èi tîng m« t¶ ®Ñp dÔ gîi c¶m xóc thÈm mü h¬n ®èi tîng m«
t¶ xÊu vµ c¶nh Ph¬ng ®«ng mµu tr¾ng chuyÓn sang hång, c¶nh §Êt trêi mét tho¸ng thu
mµn ít dÔ lµm ®éc gi¶ rung ®éng h¬n c¶nh chia níc, g·i ghÎ, b¾t rËn... Nhng trong nghÖ
thuËt, nh mäi ngêi ®Òu biÕt, quan träng h¬n hÕt lµ çi nh×n ®Ñp cña ngêi nghÖ sÜ, lµ
çch nhµo nÆn hiÖn thùc "theo quy luËt cña çi ®Ñp". Tríc sù viÖc Hå ChÝ Minh ®a
vµo t¸c phÈm nµo ®ã mét chi tiÕt m« t¶ thiªn nhiªn vµ lµm ngêi ®äc xóc ®éng, ta hiÓu
vÊn ®Ò cÇn ®îc xÐt mét çch toµn diÖn chø kh«ng thÓ dõng l¹i ë viÖc quy chÊt th¬
172
vµo cho chi tiÕt c« lËp Êy. H×nh ¶nh b¾c ®Èu ®· n»m ngang cã thÓ ®· chøa s½n thi vÞ
nhng gi¸ trÞ cña nã lín h¬n thÕ. Nhê nã, çi tr¨n trë trong ®ªm l¹nh vèn kh«ng cã g× ®¸ng
nãi bçng cã thÓ gîi dËy nh÷ng rung ®éng th¬ mét çch bÊt ngê. T¬ng tù, çi hay cña chi
tiÕt chim oanh hãt mõng buæi s¸ng (bµi D¹ tóc Long TuyÒn) chñ yÕu thÓ hiÖn ë chç:
nhê nã, chÊt v¨n xu«i cña nhËt ký vèn g¾n liÒn víi mãn "gµ n¨m vÞ", víi sù tËp kÝch cña
rÐt mít, muçi, rÖp... ®îc c¶i biÕn thµnh mét çi g× mang tÝnh nghÖ thuËt h¬n, cã vai trß
quan träng trong viÖc lµm ngêi lªn çi tø mµ nhµ th¬ Lu Träng L ®· nhËn xÐt lµ "nh mét
çnh chim lo¸ng b¹c bay s¸ng c¶ ®Êt trêi"16.
6. Ngêi ta vÉn thêng nãi th¬ lµ v¬ng quèc cña çi chñ quan. Theo lý tù nhiªn, ®Ó
cã mét t¸c phÈm th¬ thËt sù, çc thi nh©n ph¶i cã ý thøc lµm cho çi chñ quan næi lªn ë
b×nh diÖn thø nhÊt. NhËt kÝ kh«ng ph¶i lµ mét thÓ v¨n ®ßi ®µo th¶i yÕu tè chñ quan
mµ ngîc l¹i. Tuy nhiªn, çi chñ quan cña nhËt kÝ vÉn bÞ rµng buéc qu¸ nhiÒu vµo çc sù
kiÖn kh¸ch quan (çc sù kiÖn cã ý nghÜa víi ç nh©n ngêi viÕt) vµ ®«i khi gi÷ vÞ thÕ
bÞ ®éng tríc nã. ë NhËt kÝ trong tï, kh«ng ph¶i kh«ng cã lóc sù chÐp viÖc lÊn ¸t tiÕng
nãi gi·i bµy, thæ lé t©m t×nh. Nh÷ng lóc ®ã, çc dßng ch÷ ®îc viÕt ra tuy vÉn cã ý
nghÜa xÐt theo mét khÝa c¹nh nµo ®ã nhng mÇu s¾c v¨n häc l¹i kh¸ mê nh¹t vµ nhËt ký
vÉn cßn nguyªn lµ nhËt ký. Thùc tÕ chøng tá kh«ng ph¶i cø ®Þnh viÕt nhËt kÝ b»ng th¬
th× tù kh¾c th¬ sÏ ®Õn. VÊn ®Ò lµ ph¶i cã çch thøc, vµ mét çch thøc c¬ b¶n mµ Hå
ChÝ Minh ®· vËn dông lµ: dïng trµo léng ®Ó tæ chøc l¹i thÕ giíi hiÖn thùc theo nguyªn
t¾c th¬. §äc NhËt kÝ trong tï, ®éc gi¶ h¼n lµ cã Ên tîng rÊt ®Ëm vÒ tiÕng cêi cña Hå
ChÝ Minh - mét tiÕng cêi tho¸t ra dÔ dµng, tù nhiªn nh çi g× thuéc vÒ b¶n tÝnh. Kh«ng
nh ë trêng hîp nhiÒu nhµ th¬ kh¸c, tiÕng cêi trµo léng cña Ngêi kh«ng m©u thuÉn víi
tiÕng nãi tr÷ t×nh, thËm chÝ nã lµ mét ph¬ng thøc tr÷ t×nh ®Æc biÖt, gióp nhµ th¬ béc
lé trän vÑn h¬n cèt çch cña m×nh trong mét hoµn c¶nh còng ®Æc biÖt... Trong 14 th¸ng
bÞ giam cÇm, Hå ChÝ Minh ®· ë qua rÊt nhiÒu nhµ lao cña nhiÒu huyÖn thuéc tÝnh
Qu¶ng T©y. BiÕt bao nhiªu c¶nh ngîc ®êi ®¸ng cêi, ®¸ng mØa, ®¸ng giËn, ®¸ng tè ço
Ngêi ®· chøng kiÕn vµ nÕm tr¶i. Nhng Ngêi ®· kh«ng ®Ó cho nh÷ng sù bÊt nh ý dµnh
quyÒn chi phèi c¶m høng s¸ng t¹o cña m×nh. Mçi sù kiÖn, sù viÖc nhÕch nh¸c mang
tÝnh chÊt "v¹n biÕn" trong sinh ho¹t nhµ tï ®îc Ngêi nh¾c tíi nh mét çi cí ®Ò kh¼ng
®Þnh b¶n lÝnh thi nh©n "bÊt biÕn" víi nô cêi trµo léng thÊu suèt b¶n chÊt vÊn ®Ò cña
16
Lu Träng L, §äc th¬ B¸c – T¹p chÝ V¨n häc 5/1967.
173
m×nh. §óng lµ NhËt kÝ trong tï ®· kÓ cho ta biÕt nhiÒu chuyÖn Ýt thÊy ë m«i trêng
kh¸c, kh«ng gian kh¸c mµ sù phi lÝ cña chóng tù lµm bËt lªn tiÕng cêi, nh chuyÖn tranh
nhau tra ch©n vµo cïm, chuyÖn g·i ghÎ tËp thÓ, chuyÖn tÝnh to¸n ph©n v©n gi÷a viÖc
dµnh níc ®Ó röa mÆt víi viÖc dµnh níc ®Ó pha trµ, chuyÖn ph¶i nép tiÒng ®Ìn khi vµo
nhµ lao, chuyÖn ph¶i tù lo ®un nÊu, chuyÖn ®îc ®¸nh b¹c c«ng khai n¬i ngôc thÊt,
chuyÖn lÝnh ngôc ®¸nh c¾p gËy cña tï nh©n, v.v. §Õn çc nhµ lao kh¸c nhau, nh÷ng
chuyÖn nùc cêi cø ®îc bæ sung, nèi dµi thªm m·i. XÐt tõ gãc ®é nµo ®ã, ch¹y theo
nh÷ng chuyÖn cô thÓ nh trªn ®Ó ®¶ kÝch, chÕ giÔu vµ ®Ó trót giËn dçi, bùc däc còng
lµ mét viÖc lµm cã ý nghÜa. Nhng lóc ®ã, xu híng ph©n li t¸n lo¹n dÔ lµm chñ tËp nhËt
kÝ - th¬ nµy, cho dï v× thÕ nã cã thÓ sÏ ®îc mét sè ngêi biÓu d¬ng lµ cã phÈm chÊt
hiÖn thùc vµ tÝnh chiÕn ®Êu. Trªn thùc tÕ, cã lÏ Hå ChÝ Minh ®· kh«ng bÞ bÊt ngê
l¾m tríc çc nghÞch c¶nh ph« diÔn tríc m¾t hµng ngµy, dï cã lóc Ngêi thèt lªn: NghÜ
viÖc trªn ®êi kú l¹ thËt (ThÕ gian çnh h÷u li k× sù - Cíc ¸p). Lêi gÇn nh c¶m th¸n ®ã
chøa ®ùng mét nghiÖm sinh s©u s¾c vÒ sù cha hoµn thiÖn cña câi nh©n gian chø kh«ng
dõng l¹i ë viÖc miªu t¶ mét tho¸ng ngì ngµng rÊt cô thÓ tríc mét sù o¸i o¨m, bÊt thêng
còng rÊt cô thÓ. B×nh M· thÕ nµo §ång ChÝnh vËy (§ång ChÝnh chÝnh ®ång B×nh M·
ngôc - §ång ChÝnh). Hå ChÝ Minh ®· nh×n ra b¶n chÊt thêng t¹i cña mét chÕ ®é xuyªn
qua nh÷ng "biÕn thÓ" nhµ tï kh¸c nhau cña nã. Çi cêi cña Ngêi kh«ng cè ý mµ vÉn cÊt
lªn. Nã võa thÓ hiÖn ®îc thÕ ®øng cao h¬n thùc t¹i dë dang, tÇm thêng v©y quanh l¹i
võa thÓ hiÖn ®îc sù tù ý thøc s©u s¾c cña Hå ChÝ Minh vÒ vÊn ®Ò: chÝnh Ngêi còng
®ang chÞu trÇm lu©n cïng chóng sinh trong bÓ khæ cña cuéc ®êi cò. Víi çi cêi nµy, néi
dung miªu t¶ cña tõng ®¬n vÞ t¸c phÈm hãa ra kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn thùc kh¸ch quan
nµo víi çi tÝnh chÊt mµ ®«i khi ta ngì lµ tuyÖt ®èi cña nã mµ lµ thÕ giíi chñ quan, lµ
çi nh×n nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ vÒ cuéc ®êi. Thö ®èi s¸nh Ph©n thñy víi Lai T©n, tøc lµ
®èi s¸nh hai bµi ®Ò cËp nh÷ng chuyÖn kh¸c nhau, mét cã tÝnh chÊt "vi m«" vµ mét cã
tÝnh chÊt "vÜ m«", ta nhËn ra chóng cã chung mét ph¸t hiÖn: çi phi lý khã chÞu ®ang
biÕn thµnh çi tù nhiªn, nã cø diÔu qua diÔu l¹i döng dng, tr¬ lú khiÕn ta cuèi cïng chØ
cßn biÕt... cêi. DÜ nhiªn, çi cêi lóc nµy lµ çi cêi th©m trÇm biÓu hiÖn mét sù tr¨n trë
kh«ng th«i trong nhËn thøc vÒ tån t¹i. Theo çi cêi nµy, th¬ ®· ®Õn víi NhËt ki trong tï.
7. Trªn lµ sù ®iÓm qua mét sè thao t¸c c¬ b¶n ®· ®îc t¸c gi¶ NhËt kÝ trong tï thùc
hiÖn nh»m ®a nh÷ng dßng ghi chÐp vÒ sinh ho¹t thêng ngµy trong tï ®i vµo quü ®¹o
174
cña th¬. Nh÷ng thao t¸c nµy cã thÓ ®· ®îc thùc hiÖn ®Çy ý thøc hoÆc kh«ng hoµn toµn
tù gi¸c, nhng dï thÕ nµo, kÕt qu¶ thu ®îc vÉn thËt ngo¹n môc. Víi NhËt kÝ trong tï, nhËt
ký ®· thµnh th¬, vµ víi phÈm chÊt th¬ cña m×nh, t¸c phÈm nµy ®· chøng tá sù gãp mÆt
rÊt cã ý nghÜa cña thÓ tµi th¬ - nhËt ký trong b¶ng ph©n lo¹i v¨n häc, mµ b¶n th©n thÓ
tµi nµy còng cã ®Æc trng thi ph¸p riªng (hoÆc chÊt th¬ riªng) cÇn ®îc t×m hiÓu kü.
§ãng gãp cña NhËt kÝ trong tï, hãa ra l¹i thÓ hiÖn ë nhiÒu tÇng bËc, nhiÒu mÆt h¬n ta
cã thÓ tëng.
5-2000
175
©m vang mét thêi l·ng m¹n
trong bµi th¬ t©y tiÕn cña quang dòng
Mçi hån th¬ kh¸c nhau a t×m ®Õn mét ®Ò tµi, mét ®èi tîng riªng cã thÓ gióp nã
béc lé hÕt t¹ng chÊt cña m×nh. Lµ mét hån th¬ l·ng m¹n, trÎ trung, kho¸ng ®¹t, h¼n
Quang Dòng ®· cã ®îc c¶m gi¸c thùc sù hµo høng khi viÕt T©y TiÕn - mét bµi th¬ nãi
vÒ vïng ®Êt phÝa t©y tæ quèc hïng vÜ vµ tuyÖt vêi th¬ méng, cïng mét ®oµn binh cã
l¾m nÐt kh¸c thêng tõ thµnh phÇn tham gia ®Õn nhiÖm vô ®îc giao vµ nh÷ng nÕm tr¶i
suèt däc hµnh tr×nh. Thªm n÷a, Quang Dòng viÕt T©y TiÕn chÝnh lµ viÕt vÒ mét ®o¹n
®êi m×nh. Nh÷ng chiÕn sÜ ®îc nh¾c tíi trong bµi hoµn toµn t¬ng ®ång víi «ng vÒ lÝ t-
ëng, vÒ ý chÝ, nghÞ lùc vµ c¶ vÒ ®êi sèng t×nh c¶m, ®Æc biÖt lµ b¶n tÝnh méng m¬, a
quan s¸t vµ chiªm ngìng nh÷ng vÎ ®Ñp ®a d¹ng cña xø l¹. T¸c gi¶ cña bµi th¬ dÜ nhiªn lµ
Quang Dòng, nhng v× nh÷ng ®iÒu võa nãi ë trªn, cã thÓ xem t¸c gi¶ cña nã cßn lµ ®Êt n-
íc, lÞch sö - mét giai ®o¹n lÞch sö gian khã hµo hïng kh«ng thÓ nµo quªn. Ngay tinh thÇn
l·ng m¹n vµ bi tr¸ng cña nã còng lµ ®Æc ®iÓm bao trïm nh÷ng n¨m th¸ng çch m¹ng Êy.
Bµi th¬ më ®Çu víi mét tiÕng gäi dån chøa t©m tr¹ng tho¹t ®äc lªn cã vÎ l¹ lïng :
S«ng M· xa råi T©y TiÕn ¬i !
Nhí vÒ rõng nói nhí ch¬i v¬i
Hai c©u th¬ x¸c ®Þnh râ hai kho¶ng kh«ng gian kh¸c nhau : kh«ng gian thùc t¹i vµ
kh«ng gian håi tëng. Tuy nhiªn, chØ cã ®éc gi¶ míi nhËn ra rµnh râ ®iÒu ®ã, cßn ®èi víi
nhµ th¬, khi «ng nãi xa råi lµ khi nh÷ng h×nh ¶nh cña mét qu¸ khø cha xa ®ang Ëp tíi,
nhÊc bæng «ng khái m¶nh ®Êt thùc t¹i ®Ó l¬ löng, ch¬i v¬i trong câi nhí. Th× ch¼ng
ph¶i ngay tõ c©u ®Çu, «ng ®· v« t×nh quªn r»ng T©y TiÕn còng xa råi chø ®©u chØ
s«ng M· !
VËy lµ, ch¼ng cÇn ®Õn sù d¾t dÉn dÒnh dµng nh»m chuyÓn vïng kh«ng gian
cho ngêi ®äc, mét thêi T©y TiÕn ®· hiÖn lªn tøc kh¾c tríc m¾t ta. Trong kÝ øc nhµ th¬,
çc Ên tîng h·y cßn nãng hæi, t¬i nguyªn vµ çi nÆng nhäc, vÊt v¶ ngµy nµo dêng nh cßn
176
cha tan h¼n. Tªn çc ®Þa danh nh Sµi Khao, Mêng L¸t ®îc nh¾c tíi ngay tõ c©u 3 vµ 4
®· nãi lªn mét ®iÒu : tÊt c¶ h·y cßn ®©y, rµnh rµnh trong t©m trÝ :
Sµi Khao s¬ng lÊp ®oµn qu©n mái
Mêng L¸t hoa vÒ trong ®ªm h¬i
Sù hiÖn t¹i ho¸ qu¸ khø díi t¸c ®éng cña mét kÝ øc s©u, m¹nh ®· vÏ nªn mét bøc
tranh roi rãi Ên tîng vÒ çi thiªn nhiªn rÊt kh¾c nghiÖt nhng còng trµn ®Çy vÎ th¬ méng.
Thiªn nhiªn Êy thêng vÉn trªu gan, thö th¸ch çc chiÕn sÜ, ®«i khi muèn vïi lÊp nh÷ng
sinh m¹ng bÐ nhá trong çc thung lòng s¬ng mï, nhng kh«ng ph¶i kh«ng cã lóc hÐ lé
nh÷ng nÐt ®Ñp bÊt ngê khiÕn t©m hån l·ng m¹n cña çc chµng trai cã gèc g¸c Hµ Néi ®-
îc mét phen bay bæng. NÕu s¬ng lÊp l¹nh lïng, nÆng nÒ, ®e do¹ bao nhiªu th× hoa vÒ l¹i
nhÑ nhâm, t¬i t¾n, Êm ¸p bÊy nhiªu. Hoa vÒ trong ®ªm h¬i - c©u th¬ nhiÒu thanh b»ng
diÔn t¶ mét tr¹ng th¸i l©ng l©ng, dÜ nhiªn lµ çi l©ng l©ng võa ®Õn sau mét chÆng ®-
êng mÖt mái.
T©y TiÕn - Êy lµ nói. Nh÷ng c©u t¶ nói trong bµi th¬ v« cïng ®Æc s¾c. Nã ®îc
nh×n b»ng con m¾t cña kÎ vît nói nªn çi dèc ph¶i ®îc nãi tíi tríc tiªn vµ chiÒu cao cña
dèc ®îc "®o" b»ng h¬i thë dËp dån nÆng nhäc cña hä. §©y lµ mét "thíc ®o" míi mµ nÕu
cha tr¶i qua nh÷ng ngµy T©y TiÕn, h¼n nhµ th¬ khã lßng cã ®îc :
Dèc lªn khóc khuûu dèc th¨m th¼m
Heo hót cån m©y, sóng ngöi trêi
Ngµn thíc lªn cao, ngµn thíc xuèng
Nhµ ai Pha Lu«ng ma xa kh¬i
T¬ng ph¶n víi c©u th¬ gËp gÒnh nh÷ng thanh tr¾c ®Ó diÔn t¶ hÕt cung bËc cña
sù vÊt v¶ suèt chÆng hµnh binh (Dèc lªn khóc khuûu dèc th¨m th¼m) vµ mét c©u th¬
g©y cho ®éc gi¶ c¶m gi¸c ®ang ®îc "ch¬i" mét trß bËp bªnh chãng mÆt (Ngµn thíc lªn
cao, ngµn thíc xuèng) lµ c©u th¬ gåm toµn thanh b»ng thÓ hiÖn tuyÖt vêi niÒm c¶m xóc
da diÕt cña çc chiÕn sÜ khi hä tõ ®iÓm dõng ch©n n¬i lng chõng nói, phãng tÇm m¾t
nh×n xa vÒ phÝa nh÷ng ng«i nhµ sµn ch×m lÊp trong mµn h¬i ma, h¬i níc mÞt mê. ¢m
®iÖu c©u th¬ chît trÇm vµ chïng xuèng :
Anh b¹n d·i dÇu kh«ng bíc n÷a
Gôc lªn sóng mò bá quªn ®êi !
177
Dêng nh ®©y lµ mét c¶nh phim ®îc cè ý quay chËm gióp ta thÊm thÝa h¬n b¶n
chÊt cña sù viÖc. Sù xuÊt hiÖn çch qu·ng ®Òu ®Æn cña ba thanh ng· trong liÒn hai
c©u (d·i, n÷a, mò) t¹o ra nÐt g·y cña ©m ®iÖu c©u th¬ vµ gîi nªn Ên tîng trªn. MÆc dï
nhµ th¬ ®· tr¸nh dïng çc tõ nh chÕt hay hi sinh vµ thay vµo ®ã nh÷ng kh«ng bíc n÷a, bá
quªn ®êi, nhng ®Êy vÉn lµ nh÷ng tõ thÊm níc m¾t, vµ niÒm th¬ng c¶m, xa xãt cßn
®äng trong tõ d·i dÇu, ®Æc biÖt déi lªn tõ ch÷ gôc diÔn t¶ mét sù thËt trôi trÇn, kh¾c
nghiÖt.
Nhng thö th¸ch cßn nhiÒu vµ çc chiÕn sÜ vÉn tiÕp tôc ®i tíi. §iÖu th¬ l¹i
chuyÓn - linh ho¹t vµ r¾n rái. Thiªn nhiªn ®· béc lé hÕt chÊt hoang s¬, oai nghiªm, hïng
vÜ cña m×nh tríc mét ®èi tîng tá ra rÊt xøng tÇm. NiÒm xóc ®éng cña nhµ th¬ trµo lªn,
tëng chõng kh«ng nÐn næi, vµ nh÷ng kØ niÖm Êm ¸p n¬i mçi chÆng nghØ ch©n hiÖn
vÒ lµm giäng th¬ chît båi håi kh«n t¶ :
ChiÒu chiÒu oai linh th¸c gÇm thÐt
§ªm ®ªm Mêng HÞch cäp trªu ngêi
Nhí «i T©y TiÕn c¬m lªn khãi
Mai Ch©u mïa em th¬m nÕp x«i.
H¼n trong t©m trÝ nhµ th¬, ®Õn lóc ngåi nhí l¹i, khãi c¬m th¬m vÉn cßn nång
nµn. Çc ®¬n vÞ thanh ®iÖu cã ©m vùc cao chiÕm chç hoµn toµn trong c©u Nhí «i T©y
TiÕn c¬m lªn khãi võa cã t¸c dông t¹o h×nh lµn khãi bèc lªn, to¶ quanh nh÷ng m¸i ®Çu
dÇu d·i, võa gióp ta "nghe ®îc" c¶ tiÕng xuýt xoa c¶m ®éng cña nh÷ng ngêi lÝnh tríc
t×nh qu©n d©n th¾m thiÕt. Ng÷ ph¸p cña c©u Mai Ch©u mïa em th¬m nÕp x«i thËt
®Æc biÖt. Nh÷ng Mai Ch©u, nh÷ng em, nh÷ng mïa, nh÷ng nÕp x«i hoµ lÉn vµo nhau
trong mét niÒm nhí b©ng khu©ng, xa x«i, ngät ngµo kh«ng nãi hÕt ®îc.
KÕt thóc ®o¹n mét, ®ît sãng cån cña kÝ øc bÞ ®¸nh thøc ®ét ngét h×nh nh ®ang
tan dÇn. §ît sãng míi cha kÞp h×nh thµnh nªn lóc nµy kÝ øc ®îc kÐo d·n ra, nhÑ nhµng
lan to¶ ®Ó çc h×nh ¶nh t¬i t¾n h¬n, "nÐt" h¬n hiÖn lªn. Võa qua mét chÆp 14 c©u ¨n
theo vÇn ¬i cã ©m s¾c kh¸ cao mµ ©m lîng nhá gîi c¶m gi¸c lªn, lªn m·i, ®Õn ®©y, víi
lo¹t vÇn míi cã ©m s¾c trung hoµ vµ ©m lîng võa, ®éc gi¶ cã ®îc dÞp "nghØ ng¬i" ®Ó
cã thÓ nghiªng ng¶ theo ®iÖu móa trong ®ªm liªn hoan v¨n nghÖ vµ th¶ hån ®ong ®a
theo çnh hoa tr«i trªn dßng níc lò :
Doanh tr¹i bõng lªn héi ®uèc hoa
178
K×a em xiªm ¸o tù bao giê
KhÌn lªn man ®iÖu nµng e Êp
Nh¹c vÒ Viªn Ch¨n x©y hån th¬
Ngêi ®i Ch©u Méc chiÒu s¬ng Êy
Cã thÊy hån lau nÎo bÕn bê
Cã nhí d¸ng ngêi trªn ®éc méc
Tr«i dßng níc lò hoa ®ong ®a.
NÕu nh phÇn ®Çu bµi th¬ chñ yÕu nãi vÒ çi kh¾c nghiÖt, d÷ déi cña hoµn
c¶nh th× ®o¹n th¬ nµy l¹i nhÊn m¹nh ®Õn chÊt th¬ ®Ëm ®µ cña vïng rõng nói phÝa t©y
Tæ quèc. §Æc biÖt, ®o¹n th¬ ®· thùc sù ph¬i më t©m hån nh÷ng ngêi lÝnh T©y TiÕn
hµo hoa. Trong gian khã, hä vÉn lu«n t¬i vui, vÉn thÝch thó tæ chøc nh÷ng héi ®uèc hoa
tng bõng trong doanh tr¹i. Hä thËt trÎ trung vµ còng rÊt t×nh víi tiÕng reo vui síng, ng¹c
nhiªn tríc mét "d¸ng hång" s¬n cíc. Hä hiÓu h¬n ai hÕt gi¸ trÞ cña nh÷ng gi©y - phót -
®êi ngêi ®îc chøng kiÕn mét man ®iÖu k× ¶o trong tiÕng khÌn d×u dÆt chë hån phiªu
diªu ®Õn tËn thñ ®« níc Lµo. Hä (tríc hÕt lµ Quang Dòng - thi sÜ) m¬ méng biÕt bao
khi kh«ng bá qua ®êng nÐt cña mét b«ng lau ®¬n s¬, ph¬ phÊt nh ®îm hån cña ngµn xa,
kh«ng bá qua d¸ng uyÓn chuyÓn hoÆc c« ®¬n cña mét ngêi chÌo thuyÒn ®éc méc,
kh«ng bá qua nh÷ng çnh hoa nh muèn lµm duyªn trªn g¬ng níc chßng chµnh. Cã thÓ nãi
t©m hån nh÷ng ngêi lÝnh T©y TiÕn ®îc x©y ®¾p b»ng nh¹c, b»ng th¬, b»ng hoa. ChØ
riªng theo dâi hÖ tõ vùng ®îc dïng trong ®o¹n th¬ ®· cã thÓ rót ra nhËn xÐt Êy. C¶m
thøc ng«n ng÷ cña nhµ th¬ ë ®©y thËt v« cïng tinh tÕ. C©u th¬ nµo còng ®Çy søc gîi vµ
bµng b¹c mét s¾c th¸i nhí nhung dÞu dµng pha lÉn niÒm thao thøc.
Sang ®o¹n ba, mét ®ît sãng kÝ øc míi, vît qua qu·ng çch "th gi·n" võa råi, chît x«
tíi, bña lªn tõng lìi sãng cã vÎ d÷ d»n, quyÕt liÖt :
T©y TiÕn ®oµn binh kh«ng mäc tãc
Qu©n xanh mµu l¸ d÷ oai hïm
Ch©n dung ngêi lÝnh T©y TiÕn ®Õn lóc nµy míi trùc tiÕp hiÖn lªn qua nh÷ng
nÐt ch¹m kh¾c r¹ch rßi, g©n guèc. §· thµnh nh mét thãi quen, mçi khi nãi ®Õn çc "trang
nam nhi" thêi chiÕn, th¬ ca xa vÉn thêng cã giäng cêng ®iÖu. §äc hai c©u th¬ trªn, ta t-
ëng b¾t gÆp çch nãi khÈu khÝ quen thuéc. Mét ®oµn qu©n thËt l¹ lïng vµ còng thËt
®éc ®¸o. Nhng sù thùc c©u th¬ ®· nãi tíi nÐt ®Æc biÖt cña ®oµn qu©n nµy b»ng giäng
179
miªu t¶ kh¸ch quan. §oµn binh kh«ng mäc tãc víi qu©n xanh mµu l¸ kh«ng gièng kiÓu vÝ
von "v¨n ch¬ng" thêng thÊy. Chóng lµ sù thËt ®îc nãi ra mét çch th¼ng b¨ng b»ng ng«n
ng÷ "lÝnh" nªn ho¸ bÊt ngê, vµ v× bÊt ngê nªn vÎ trôi trÇn cña sù miªu t¶ còng ®îc c¶m
thô kh¸c ®i. C©u th¬ kh«ng gîi ý nghÜ bi ®¸t mÆc dï ai còng hiÓu sù kh«ng mäc tãc vµ
lµn da xanh mµu l¸ ë ®©y chÝnh lµ hËu qu¶ cña bÖnh sèt rÐt. Thªm vµo mÊy ch÷ d÷
oai hïm, giäng ®iÖu th¬ thªm cøng cái nãi ®îc çi can trêng, m¹nh mÏ cña nh÷ng ngêi
lÝnh. §Õn c©u tiÕp ®ã, chót khÈu khÝ trong çch nãi cã tho¸ng qua víi m¾t trõng nhng
lËp tøc ®îc "mÒm" ho¸ trong ch÷ méng ®Ó råi gîi c¶m ®Õn nao lßng :
§ªm m¬ Hµ Néi d¸ng KiÒu th¬m
NÕu ë trªn t¸c gi¶ thay m¾t trõng b»ng b©ng khu©ng ch¼ng h¹n th× c©u võa
trÝch sÏ gi¶m h¼n nÐt mÒm m¹i vµ chi tiÕt ®îc nªu lªn mÊt ®i tÝnh chÊt tinh läc, quý
hiÕm cña nã. Ph¶i ch¨ng ta võa b¾t gÆp mét tho¸ng uû mÞ rÊt ®êi, rÊt ngêi vµ còng rÊt
thÞ thµnh cña çc chiÕn sÜ ? D¸ng KiÒu th¬m Êy chÝnh lµ vÇng s¸ng lung linh trong kÝ
øc, "tè ço" nÐt ®a t×nh vµ ®êi sèng t×nh c¶m d¹t dµo cña ngêi lÝnh, vèn thêng bÞ che
phñ mét çch kh«ng tù gi¸c hoÆc cè ý v× nhiÒu lÏ. ChØ biÕt r»ng h×nh ¶nh kia ch¾c
ch¾n t¹o nªn sù c©n b»ng trong t©m lÝ nh÷ng lÝnh chiÕn xa nhµ vµ cã thÓ tiÕp thªm
sinh lùc cho hä vît qua l¾m nçi gian lao phÝa tríc. Quang Dòng ®· rÊt hiÓu t©m hån
®ång ®éi, hiÓu thÊu çi lín lao cña nh÷ng hi sinh mµ bÌ b¹n m×nh ®· tr¶i qua. Do vËy,
c©u th¬ thùc sù ngÇm chøa niÒm tr¨n trë mµ nÕu v« ý, ta dÔ cho r»ng nã chØ lµm
nhiÖm vô miªu t¶, têng thuËt gi¶n ®¬n :
R¶i r¸c biªn c¬ng må viÔn xø
ChiÕn trêng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh
¸o bµo thay chiÕu anh vÒ ®Êt
S«ng M· gÇm lªn khóc ®éc hµnh.
Bèn c©u th¬ kh«ng thÓ hiÖn t©m tr¹ng bïi ngïi thêng t×nh mµ thÓ hiÖn niÒm
c¶m kh¸i cña t¸c gi¶ vÒ çi chÕt. Xãt xa nhiÒu nhng kh«ng bi lôy. R¾n rái mµ th«ng c¶m
s©u xa. Nãi giäng kh« khan mµ lßng th¬ng tiÕc thËt v« bê. NgÉm nghÜ vÒ çi chÕt cña
®ång ®éi, ngêi ta cã thÓ lín cao thªm rÊt nhiÒu còng nh thªm trÇm tÜnh vµ kiªn quyÕt.
TiÕng gÇm cña S«ng M· ®æ xu«i ®· ®îc tiÕp ©m trong lßng ngêi cßn sèng. Nã nh lo¹t
®¹i b¸c vÜnh biÖt rÒn vang mang s¾c th¸i thiªng liªng cña mét lêi thÒ. §Æt çi chÕt cña
nh÷ng ngêi chiÕn sÜ trong mét bèi c¶nh kh«ng gian réng lín, gi÷a mét thiªn nhiªn hïng
180
vÜ, nçi ®au mÊt m¸t cµng thªm mªnh mang, cµng ®îc n©ng lªn tÇm bi tr¸ng, ®ång thêi,
sù ch¼ng tiÕc ®êi xanh thªm ý nghÜa lín lao.
Tríc ®©y, mçi khi nh¾c ®Õn nh÷ng c©u th¬ nµy cña Quang Dòng, ngêi ta thêng
chØ t×m thÊy ë ®ã nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, nµo lµ méng rít, buån rít, nµo lµ yªng hïng
tiÓu t s¶n. Qua thêi gian, bµi th¬ ®· ®îc hiÓu ®óng h¬n. Çi khÈu khÝ cña nhµ th¬, cña
nh÷ng anh bé ®éi T©y TiÕn thùc ra v« cïng ®¸ng träng. Nã lµ biÓu hiÖn quyÕt t©m cña
nh÷ng "con yªu cña gièng nßi" s½n sµng ®æ m¸u hi sinh v× nh÷ng lÏ sèng lín lao. Hä
kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n, lµ nh÷ng con tèt ®en v« danh v« nghÜa trªn bµn cê trËn m¹c mµ
lµ nh÷ng chñ thÓ ®Çy ý thøc cña lÞch sö, biÕt sèng ®Ñp trong tõng gi©y phót, biÕt m¬
íc, biÕt hi väng vµ khi cÇn, s½n sµng hiÕn d©ng qu·ng ®êi ®Ñp nhÊt cho Tæ quèc
kh«ng mét lêi mÆc c¶. Nh÷ng c©u th¬ Quang Dòng thùc sù ngang tÇm vãc víi çc chiÕn
sÜ ®· bá m×nh v× nghÜa lín. Çc anh ®· vÒ ®Êt vµ dßng s«ng M· thay mÆt c¶ nói rõng
Tæ quèc gÇm lªn tiÕng chµo vÜnh quyÕt trÇm hïng.
PhÇn "vÜ thanh" cña bµi "hµnh" T©y TiÕn gåm bèn c©u muèn tiÕp tôc cuéc
hµnh tr×nh cña kÝ øc vît lªn theo dÊu cña ®oµn qu©n lõng tiÕng :
T©y TiÕn ngêi ®i kh«ng hÑn íc
§êng lªn th¨m th¼m mét chia ph«i
Ai lªn T©y TiÕn mïa xu©n Êy
Hån vÒ SÇm Nøa ch¼ng vÒ xu«i.
Hai c©u trªn nh¾c l¹i lêi hÑn íc cña ®oµn qu©n T©y TiÕn thuë lªn ®êng : ChÝ
lín cha vÒ bµn tay kh«ng. Hai c©u sau võa lµ lêi tù nh¾c nhë võa lµ sù duyÖt l¹i cña kÝ
øc ®Ó ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh : kh«ng thÓ quªn nh÷ng chÆng ®êng ®· qua, ngêi dï cã ®i
n¬i ®©u vÉn göi vÒ SÇm Nøa. Bëi v× chÆng ®êng ®· qua lµ ®ång ®éi, lµ kØ niÖm, lµ
sù hiÕn d©ng, lµ cuéc ®êi riªng cã dÞp ph¸t s¸ng trong cuéc ®êi chung cña d©n téc, cña
çch m¹ng.
Bµi th¬ T©y TiÕn trµn ®Çy nçi nhí hay ®óng h¬n chÝnh lµ nçi nhí. XÐt vÒ
mÆt kh¸ch quan, nã cßn lµ lêi nguyÖn cña mét thÕ hÖ thanh niªn s½n sµng hiÕn d©ng
c¶ tuæi xanh cña m×nh cho ®Êt níc th©n yªu. Bµi th¬ ®· ®Ó l¹i mét dÊu Ên kh«ng thÓ
phai mê trong lÞch sö th¬ ca çch m¹ng ViÖt Nam.
1996
181
c©y cÇu nçi nhí b¾c vÒ mét vïng v¨n ho¸
(VÒ bµi th¬ Bªn kia s«ng ®uèng cña hoµng cÇm)
Bªn kia s«ng §uèng lµ mét bµi th¬ kh¸ tiªu biÓu cho phong çch th¬ Hoµng CÇm
thêi kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p (vµ mét phÇn sau nµy n÷a). Hoµng CÇm vèn hay nãi vÒ
miÒn quª Kinh B¾c cæ kÝnh, th× ë ®©y, trong Bªn kia s«ng §uèng, miÒn quª Êy hiÖn
lªn ®Çy mµu s¾c. Dßng ch¶y cña th¬ Hoµng CÇm tríc hÕt lµ dßng ch¶y l·ng m¹n. §iÒu
®ã còng ®îc chøng minh cô thÓ qua bµi th¬ nµy - mét bµi th¬ cña sù gi·i bµy miªn man,
cña t©m tr¹ng ø ®Çy ®ßi hái ph¶i ®îc béc lé hÕt. Th¬ Hoµng CÇm thêng thÊp tho¸ng
nÐt tîng trng, thËm chÝ siªu thùc víi sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng c©u th¬ ®ét xuÊt, thÇn
t×nh, khã gi¶i thÝch, ë sù khëi ®Çu linh diÖu cña nhiÒu bµi th¬, ë sù chËp chên trong
nh÷ng c¬n mª kh«ng døt. Bªn kia s«ng §uèng chÝnh lµ mét trêng hîp tiªu biÓu x¸c nhËn
®iÒu nµy. Bµi th¬ ®îc më ®Çu víi ba c©u "do thÇn linh giäng n÷ cao" ®äc cho ghi
(theo håi øc cña Hoµng CÇm). Nã kh«ng hiÕm nh÷ng c©u th¬ hay vµo lo¹i "kh¶ gi¶i bÊt
kh¶ gi¶i chi gian" vµ c¶ bµi th¬ nhiÒu khi bång bÒnh n¬i biªn giíi gi÷a ¶o vµ thùc. Nãi
®Õn th¬ Hoµng CÇm, cã thÓ nãi ®Õn chÊt d©n gian biÓu hiÖn kh¸ ®Ëm qua ®èi tîng
miªu t¶ vµ ng«n ng÷ (thêng lµ mét thø ng«n ng÷ gi¶n dÞ mµ rÊt mùc ®a t×nh). Bªn kia
s«ng §uèng qu¶ thùc giµu cã s¾c th¸i d©n gian Êy. §äc lªn, nhiÒu khi ta ngì b¾t gÆp hån
xa ®Êt níc.
Tríc khi ®i s©u vµo bµi th¬, thiÕt tëng nªn dõng l¹i víi nhan ®Ò. Nhau ®Ò nµy
cã vÎ kh«ng thÓ hiÖn dông c«ng nµo cña nhµ th¬ nhng rÊt giµu søc gîi. Nã hÐ lé ®«i ba
182
nÐt vÒ t©m thÕ s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ vµ v¹ch râ hai kho¶ng kh«ng gian : bªn nµy vµ bªn
kia s«ng §uèng. Gi÷a hai kho¶ng kh«ng gian Êy, mét c©y cÇu hoµi väng, ngãng tr«ng,
thao thøc, tr¨n trë ®îc b¾c qua. Kh«ng chØ qua kh«ng gian, nã cßn muèn b¾c qua thêi
gian n÷a. Nhng ý muèn b¾c qua thêi gian ë ®©y còng chØ biÓu hiÖn mét c¶m nhËn cô
thÓ vÒ kho¶ng çch kh«ng gian vµ cã t¸c dông lµm cho sù c¶m nhËn Êy cã thªm chiÒu
s©u. Bªn kia s«ng §uèng cha ph¶i lµ tø, cha nãi nhiÒu vÒ tø cña bµi th¬. Bèn tõ Êy míi
chØ cã ý nghÜa gîi më mµ cha giíi h¹n. Nã lµ ®iÓm kh¬i m¹ch cña dßng th¬, cßn dßng
th¬ ch¶y ®Õn ®©u, ®iÒu Êy phã th¸c cho kÝ øc, cho cêng ®é, thËm chÝ cho sù "hçn
mang" cña c¶m xóc vèn chØ chÞu sù ®iÒu chØnh cã giíi h¹n cña ý thøc, khi c©u ch÷ ®·
hiÖn rµnh m¹ch trªn trang giÊy.
Theo chÝnh lêi kÓ cña Hoµng CÇm, bµi th¬ ®îc viÕt ra vµo lóc nöa ®ªm mét
ngµy th¸ng 4 n¨m 1948 cã rÐt nµng B©n gi¸ng xuèng. Lóc Êy, nhµ th¬ võa ®îc nghe b¸o
ço têng tËn tin quª nhµ (bê nam s«ng §uèng – vïng ®Þch chiÕm) sau nh÷ng ngµy dµi
sèng trong nçi lo ©u bån chån ë vïng tù do ph¸i bê b¾c s«ng §uèng. Bao xóc ®éng cån lªn
m·nh liÖt, khiÕn lßng t¸c gi¶ "ngæn ngang nh b·i cá rèi lót ngêi". Nhng "T©m trÝ t«i dÇn
tÜnh l¹i trong çi im ¾ng ®Õn nghe râ c¶ tiÕng mét con muçi vo ve ®©u ®ã. §ét nhiªn, tõ
th«n xãm nµo xa, vang väng ngay bªn tai t«i mét giäng h¸t, nh than thë, nh ru em, mét
giäng phô n÷ trong trÎo, nghe râ mån mét, nhng l¹i nh nghe tõ lóc t«i cßn th¬ d¹i :
Em ¬i buån lµm chi
Anh ®a em vÒ s«ng §uèng
Ngµy xa çt tr¾ng ph¼ng l×"17
Bµi th¬ ®· ®îc b¾t ®Çu nh thÕ víi "ba dßng vang väng nh tõ trêi xa xanh rãt
xuèng Êy". Qu¶ thùc, ®ã lµ nh÷ng c©u th¬ rÊt gîi, võa tho¸ng chót ai o¸n, l¹i võa tho¸ng
chót Ên ñi, vç vÒ. Kh«ng chØ lµ anh an ñi em, mµ cßn an ñi c¶ chÝnh m×nh ®ang lóc r-
ng rng muèn khãc. H×nh ¶nh Ngµy xa çt tr¾ng ph¼ng l× chît hiÖn ra lµm nhÑ lßng ng-
êi. RÊt ®Æc biÖt ë phÇn ®Çu cña bµi th¬ lµ ch÷ em. §©y kh«ng hÒ lµ mét em cô thÓ
nµo. Nã cã lÏ ®¬n thuÇn lµ dÊu hiÖu chØ mét tr¹ng th¸i dµo d¹t yªu th¬ng. Em lµ nh©n
vËt kh«ng thÓ thiÕu cña mäi béc lé tr÷ t×nh nªn tuy xuÊt hiÖn kh¾p n¬i mµ vÉn phiÕm
®Þnh. Dï vËy, tuú ngêi ®äc, ai muèn g¸n cho em mét h×nh hµi ch©n thùc th× còng
ch¼ng sao. ChØ biÕt r»ng, víi em, c¶m xóc th¬ ®· thËt sù ®îc kh¬i nguån :
17
Hoµng CÇm, T«i viÕt Bªn kia s«ng §uèng, B¸o V¨n nghÖ sè 27 - 1992
183
S«ng §uèng tr«i ®i
Mét dßng lÊp l¸nh
N»m nghiªng nghiªng trong kh¸ng chiÕn trêng k×.
S«ng §uèng lµ mét con s«ng rÊt mùc "tr÷ t×nh" trong trÝ tëng vµ trong lêi kÓ cña
nhµ th¬. ¤ng nh muèn lµm hiÖn h×nh çc s¾c th¸i riªng cña nã vµ nÐt nghiªng nghiªng
chÝnh lµ s¾c th¸i næi bËt nhÊt. ThËt khã nãi hÕt nh÷ng Ên tîng mµ tõ nghiªng nghiªng
gîi lªn trong mét ®o¹n th¬ rÊt giµu chÊt ®iÖn ¶nh, thÓ hiÖn tõ gãc quay toµn c¶nh ®Õn
nh÷ng nÐt ®Æc t¶ vµ thñ ph¸p xoay nghiªng èng kÝnh theo mét gãc ®é hÑp. H×nh nh ta
b¾t gÆp ë ®©y mét vÎ ®Ñp t×nh tø theo çch c¶m nhËn rÊt ph¬ng §«ng. Sù thËt kh«ng
ph¶i con s«ng n»m nghiªng nghiªng mµ chØ cã con ngêi a nh×n thÊy sù vËt tõ mét gãc
nh×n nghiªng mµ th«i.
KÕt thóc ®o¹n th¬ thø nhÊt, nçi xãt xa ®îc vËt chÊt ho¸ th«ng qua mét vÝ von cã
søc ®Ëp m¹nh vµo c¶m gi¸c :
Xanh xanh b·i mÝa bê d©u
Ng« khoai biªng biÕc
§øng bªn nµy s«ng sao nhí tiÕc
Sao xãt xa nh rông bµn tay.
H×nh ¶nh quª h¬ng cµng ®Ñp cµng khiÕn lßng ngêi tr¨n trë kh«ng yªn. ý th¬ nµy
sÏ ®îc l¸y ®i l¸y l¹i nhiÒu lÇn trong bµi th¬ theo mét çch triÓn khai quen thuéc : sau
nh÷ng c©u gîi nhí con ngêi vµ c¶nh vËt quª h¬ng thuë thanh b×nh lµ nh÷ng c©u mang
t©m tr¹ng tiÕc th¬ng vµ c¨m giËn tríc mét thùc t¹i ®au lßng. Søc håi tëng cña nhµ th¬ rÊt
m¹nh, nhng thêng thêng, qu¸ khø (c¶ xa lÉn gÇn) chØ hiÖn lªn qua nh÷ng nÐt vÏ ®øt
®o¹n. Nçi ®au qu¸ lín cña th× hiÖn t¹i gäi håi tëng vµ thØnh tho¶ng l¹i ®Öm tiÕng nÊc
cho håi tëng, khiÕn cho c¶ ®o¹n th¬ thø hai (vµ nãi chung c¶ bµi th¬) lu«n ®a ngêi ®äc
vµo sèng trong mét tr¹ng th¸i chËp chên gi÷a mª vµ tØnh, ¶o vµ thùc, dµi dÆc, khã ph©n
®Þnh. Xãt xa mµ nhí vµ cµng nhí l¹i cµng xãt xa, ®ã chÝnh lµ "mèi t¬ vß" c¶m xóc cña
nhµ th¬ ®· ®Ó l¹i dÊu vÕt rÊt râ trong bè côc cña thi phÈm.
Xin h·y dõng l¹i víi 14 c©u tiÕp theo ®o¹n th¬ thø nhÊt. Sau c©u Bªn kia s«ng
§uèng, côm tõ quª h¬ng ta vang lªn ®Çy tù hµo, biÓu hiÖn sù g¾n bã m¸u thÞt víi quª h-
¬ng. ChØ víi ba c©u, b»ng nh÷ng chi tiÕt thËt ®¾t, nhµ th¬ ®· cho ®éc gi¶ c¶m nhËn
®îc kh¸ s©u sù trï phó, ®Ñp t¬i cña mét miÒn ®Êt n»m ven s«ng §uèng :
184
Quª h¬ng ta lóa nÕp th¬m nång
Tranh §«ng Hå gµ lîn nÐt t¬i trong
Mµu d©n téc s¸ng bõng trªn giÊy ®iÖp
Nhµ th¬ kh«ng hÒ liÖt kª mét çch kh« khan nh÷ng s¶n vËt ®Æc thï cña xø së mµ
kÓ b»ng mét giäng ®Çm Êm vµ xóc ®éng. Hµng lo¹t tÝnh tõ chØ phÈm chÊt ®îc tung
ra, lµm dËy s¾c h¬ng cña nh÷ng sù vËt ®îc nh¾c ®Õn : th¬m nång, t¬i trong, s¸ng
bõng. §Æc biÖt, hai ch÷ s¸ng bõng ®· thùc sù lµm s¸ng c¶ c©u th¬, còng nh nã ®· lµm
s¸ng c¶ kÝ øc cña nhµ th¬ vµ thæi sinh khÝ vµo çc sù vËt khiÕn chóng nh hiÓn hiÖn tr-
íc m¾t ta. Nã còng lµm cho tõ mµu d©n téc tríc ®ã bít vÎ kh« cøng, mÆc dï ®Êy lµ tõ
hµm chøa nhiÒu ý nghÜa, võa chØ lo¹i chÊt liÖu riªng rÊt d©n d· dïng ®Ó vÏ tranh §«ng
Hå, võa chØ tÝnh chÊt d©n téc hay hån d©n téc ®Ëm ®µ trong ®ã.
Nhng kÝ øc võa bõng s¸ng lªn ®· vôt t¾t. Nh÷ng h×nh ¶nh thùc t¹i lµm tèi sÇm c¶
®o¹n th¬, gieo mét c¶m gi¸c uÊt øc, tiÕc hËn. Thay vµo çc h×nh ¶nh s¸ng t¬i ë trªn lµ
nh÷ng h×nh ¶nh khñng khiÕp, t¬ng ph¶n d÷ déi víi chóng : löa ngïn ngôt, chã ngé tung
hoµnh, ®¸m cíi chuét tan t¸c, mÑ con ®µn lîn chia l×a... §Ó cùc t¶ sù tµn b¹o cña kÎ thï vµ
vÎ ®iªu tµn cña quª h¬ng, t¸c gi¶ ®· ®a vµo ®o¹n th¬ rÊt nhiÒu tõ g©y c¶m gi¸c m¹nh :
khñng khiÕp, ngïn ngôt, hung tµn, kiÖt cïng, chia l×a, tan t¸c, ch¸y, phun... Sù xen kÏ çc
c©u dµi ng¾n còng cã t¸c dông diÔn t¶ sù nghÑn uÊt, giËn d÷ :
Quª h¬ng ta tõ ngµy khñng khiÕp
GiÆc kÐo lªn ngïn ngôt löa hung tµn
Ruéng ta kh«
Nhµ ta ch¸y
Chã ngé mét ®µn
Lìi dµi lª s¾c m¸u...
H×nh ¶nh chã ngé mét ®µn chØ qu©n giÆc lµ mét Èn dô rÊt hay, rÊt d©n gian,
võa lét t¶ ®îc sù hung d÷, cuång b¹o cña chóng võa nãi ®îc sù khinh bØ, c¨m giËn cña
nh©n d©n, cña nhµ th¬ ®èi víi chóng.
ë cuèi ®o¹n th¬ nµy, nh÷ng h×nh ¶nh thêng thÊy trong tranh d©n gian §«ng Hå
®îc nh¾c l¹i víi mét ý nghÜa kh¸c. Sù sum vÇy, Êm ¸p, s¸ng t¬i, n¸o nhiÖt kh«ng cßn,
thay vµo ®Êy lµ sù tiªu t¸n, tan t¸c, lu l¹c, mÊt m¸t. ý th¬ cµng s©u thªm nhê sù pha trén
185
nhËp nhoµ gi÷a ¶o vµ thùc trong çch diÔn ®¹t. Cã c¶m tëng t¸c gi¶ tõ chç ®ang mª ngêi
trong mét kh«ng khÝ ®Ém huyÒn tho¹i cña quª h¬ng chît tØnh ra, ng¬ ng¸c :
MÑ con ®µn lîn ©m d¬ng
Chia l×a tr¨m ng¶
§¸m cíi chuét ®ang tng bõng rén r·
B©y giê tan t¸c vÒ ®©u.
XÐt vÒ mÆt kh¸ch quan, mÊy c©u th¬ trªn ®· nãi thËt thÊm thÝa vÒ sù ph«i pha
cña nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn, sù mai mét cña nh÷ng nghÒ nghiÖp truyÒn thèng vèn lµ nçi
tù hµo cña xø së Kinh B¾c tõ bao ®êi nay. V× sù hung tµn cña lò cíp níc mµ íc m¬ vÒ
cuéc sèng thanh b×nh cña nh©n d©n tõng ®îc göi g¾m vµo nghÖ thuËt bÞ tan vì. Côm
tõ B©y giê tan t¸c vÒ ®©u mang mét d vÞ khã t¶. §ã lµ chót tho¸ng hoang mang céng víi
nçi båi håi, ngËm ngïi ®ång thêi lµ niÒm hoµi väng kh«ng ngu«i vÒ nh÷ng ngµy ªm
®Ñp.
VÒ ®©u, vÒ ®©u,vÒ ®©u - hai tõ Êy (víi mét biÕn th¸i nhá lµ ®i ®©u, ë ®©u)
®· cÊt lªn nh mét ®iÖp khóc ®au lßng trong suèt c¶ ®o¹n th¬ dµi. Sau mçi lÇn nÊc
nghÑn, nh÷ng h×nh ¶nh vèn ®îc kÝ øc lu gi÷ dån dËp x« tíi vµ tu«n ch¶y kh«ng ngõng,
®«i khi ®a l¹i nh÷ng gi©y phót ngÊt ng©y sung síng – çi ng©y ngÊt sung síng chØ cã ë
nh÷ng ngêi ®· göi trän t×nh yªu cho m¶nh ®Êt quª h¬ng, vµ t×nh yªu Êy nh sîi d©y ®µn,
cø ch¹m khÏ lµ rung lªn, ng©n lªn. §©y chÝnh lµ lÝ do khiÕn cho trong mét bµi th¬ chñ
yÕu thÓ hiÖn niÒm ®au xãt mµ nh÷ng h×nh ¶nh s¸ng t¬i, trong trÎo vÉn cã chç ®øng,
vÉn ng©n nga mét niÒm h·nh diÖn hay niÒm vui ngät ngµo. Ta b¾t gÆp trong ®o¹n th¬
"chÐp téi" nµy khi th× mét giäng liÖt kª phÊn chÊn vÒ çc lÔ héi l¾m s¾c mµu (Nh÷ng
héi hÌ ®×nh ®¸m/ Trªn nói Thiªn Thai / Trong chïa Bót Th¸p / Gi÷a huyÖn Lang Tµi) , khi
th× mét giäng miªu t¶ ®¾m say vÒ nh÷ng c« g¸i vïng quan hä ®Ñp xinh, t×nh tø. ThÓ
hiÖn râ nhÊt cèt çch ®a t×nh cña thi sÜ lµ nh÷ng c©u th¬ nµy :
Ai vÒ bªn kia s«ng §uèng
Cã nhí tõng khu«n mÆt bóp sen
Nh÷ng c« hµng xÐn r¨ng ®en
Cêi nh mïa thu to¶ n¾ng
186
¤i ! "NÐt cêi ®en nh¸nh" kia ®· lµm dÞu m¸t c¶ mét vïng kh«ng gian, mét vïng
t©m tëng. Nã ®· bao bäc nhµ th¬ trong mét kh«ng khÝ m¬ mµng kh«ng dÔ g× vïng tho¸t
®îc.
Gi÷a v« vµn h×nh ¶nh quª h¬ng trong c¶nh ®iªu tµn, h×nh ¶nh bµ mÑ hiÖn lªn
xiÕt bao téi nghiÖp. Tõng bíc ch©n thÊp thÓnh cña mÑ trªn con ®êng hun hót gi÷a hai
hµng tre tèi sÉm rò rîi trong c¬n ma l¹nh ®· déi vµo tr¸i tim nhµ th¬ nh÷ng tiÕng nhøc
nhèi. Bao nhiªu nçi lo ©u cïng nh÷ng linh c¶m vÒ sù ch¼ng lµnh khiÕn t¸c gi¶ h×nh dung
ra c¶nh díi ®Êt lµ bµ mÑ tong t¶ qu¶y g¸nh hµng rong, cßn bªn trªn Cã con cß tr¾ng bay
vïn vôt, Lít ngang dßng s«ng §uèng. Ch¾c ch¾n con cß Êy võa th¶ng thèt, hèt ho¶ng bay
ra tõ câi lßng ©m u vµ ®Çy x¸o ®éng cña t¸c gi¶. Bªn c¹nh mÑ giµ lµ h×nh ¶nh nh÷ng
®øa con th¬. Chóng ng¬ ng¸c lµm sao tríc nh÷ng tai ¬ng cña chiÕn tranh. Çi ng¬ ng¸c
Êy khiÕn chóng ta ®au ®ín, th¬ng c¶m, nhng cao h¬n n÷a, nã xui ta c¨m thï - mét mèi
c¨m thï dµi l©u vµ ®ßi hái nh÷ng hµnh ®éng quyÕt liÖt.
Sau mét ®o¹n dµi triÒn miªn trong nhí tiÕc vµ ®au ®ín, bµi th¬ chuyÓn c¶nh,
chuyÓn ®iÖu ®Ó ®a ®Õn mét kh«ng khÝ míi trong ®ã väng râ tiÕng ch©n rËm rÞch
cña nh÷ng ngêi con trë vÒ gi¶i phãng quª h¬ng. Nh÷ng chi tiÕt ®îc nªu lªn trong ®o¹n th¬
nµy võa ph¶n ¸nh ch©n thùc çc ho¹t ®éng cña qu©n ta trong vïng ®Þch hËu, võa chøa
®ùng yÕu tè viÔn tëng, m¬ íc. Ta cã c¶m gi¸c lóc nµy t¸c gi¶ ®· vÒ bªn kia s«ng §uèng
thùc sù, kh«ng ph¶i b»ng hoµi niÖm, vµ ®ang tham gia chiÕn dÞch. Kho¶ng çch gi÷a
thêi ®iÓm diÔn ra sù viÖc vµ thêi ®iÓm kÓ l¹i sù viÖc ®îc rót ng¾n tèi ®a, tëng kh«ng
cßn tån t¹i. §éc gi¶ th«i gi÷ t çch ngêi nghe chuyÖn ®Ó trùc tiÕp can dù vµo c©u
chuyÖn vµ tù m×nh chøng kiÕn diÔn biÕn cña nã. ChÝnh ®o¹n "®èi tho¹i" sinh ®éng
më ®Çu ®o¹n th¬ nµy ®· t¹o nªn ¶o gi¸c ®ã :
§ªm bu«ng xuèng dßng s«ng §uèng
- Con lµ ai ? - Con ë ®©u vÒ ?
HÐ mét çnh liÕp
- Con vµo ®©y bèn m¶nh têng che.
§©y lµ mét ®iÓm hÕt søc ®éc ®¸o cña bµi th¬. Nã nh cuèn toµn bé chóng ta vµo
mét kh«ng khÝ hµnh ®éng thùc sù : Bé ®éi bªn s«ng ®· trë vÒ, Con ®Õn giê xuÊt kÝch,
Tr¹i giÆc b¾t ®Çu run trong s¬ng. Nh÷ng tr¹ng tõ chØ thêi gian xuÊt hiÖn liªn tôc ë
®©y nh th«i thóc, giôc gi· ta cã nh÷ng hµnh ®éng tøc th×, trùc tiÕp. XÐt theo hiÖu qu¶
187
®éng viªn tinh thÇn kh¸ng chiÕn, ph¶i thõa nhËn r»ng dï chØ nh×n riªng ë gãc ®é nµy
còng ®· cã thÓ nãi : Bªn kia s«ng §uèng lµ mét bµi th¬ hÕt søc thµnh c«ng.
TiÕp tôc h¬i th¬ ®Çy phÊn chÊn ë ®o¹n võa nªu, mÊy c©u gÇn cuèi bµi cÊt lªn
b»ng mét giäng nãi sang s¶ng vµ b»ng mét nhÞp ®iÖu dån dËp say mª. Bao nçi niÒm
chÊt chøa ®Õn ®©y dêng nh ®· ®îc gi¶i táa. Bµi th¬ ®· tù t×m ®Õn mét kÕt thóc thanh
th¶n chan hoµ ¸nh s¸ng :
Bao giê vÒ bªn kia s«ng §uèng
Ta l¹i t×m em
Em mÆc yÕm th¾m
Em th¾t lôa hång
Em ®i trÈy héi non s«ng
Cêi mª ¸nh s¸ng mu«n lßng xu©n xanh.
ThËt lµ mét vò héi cña mµu s¾c. H×nh ¶nh em ë ®Çu bµi th¬ xuÊt hiÖn trë l¹i.
Khi buån còng nh khi vui, th¬ Hoµng CÇm kh«ng bao giê v¾ng thiÕu mét em nh thÕ.
Thªm mét "®iÓm nhÊn" rÊt Hoµng CÇm ®Ó bµi th¬ b¸m rÔ s©u h¬n vµo trÝ nhí cña
ngêi ®äc !
1996
188
lÞch sö mét t©m hån khi soi vµo §Êt níc
(vÒ bµi th¬ ®Êt níc cña nguyÔn ®×nh thi)
ë mét thêi k× v¨n häc mµ ®Ò tµi cßn lµ mét trong nh÷ng mèi quan t©m hµng
®Çu cña nhµ v¨n th× ®Êt níc lµ ®Ò tµi ®îc nhiÒu ngêi chó ý thÓ hiÖn. Tuy nhiªn ®©y
lµ ®Ò tµi thuéc lo¹i hãc bóa. NÕu c¶m xóc kh«ng ®ñ s©u, ®ñ m¹nh vµ kh¶ n¨ng kh¸i
qu¸t h¹n chÕ, ch¾c ch¾n t¸c phÈm sÏ r¬i vµo c«ng thøc, s¬ lîc vµ bÞ lèi ®¹i ng«n chi
phèi. Nhng nh÷ng ç tÝnh th¬ m¹nh mÏ bao giê còng t×m ®îc mét çch thÓ hiÖn riªng,
lµm cho ®Êt níc mçi lóc l¹i hiÖn ra víi mét vÎ mÆt míi, lÊp l¸nh, ®a d¹ng vµ hµm chøa
mét néi dung cô thÓ lÞch sö. Víi bµi th¬ §Êt níc, NguyÔn §×nh Thi ®· thÓ hiÖn ®îc rÊt
râ nÐt tµi n¨ng vµ b¶n lÜnh nghÖ thuËt cña m×nh.
§Êt níc cña NguyÔn §×nh Thi lµ mét bµi th¬ hay. Nã kh«ng thiÕu tÝnh kh¸i qu¸t
nhng vÉn ®Çy ¾p Ên tîng, c¶m gi¸c vÒ nh÷ng c¶nh, nh÷ng ngêi cô thÓ (®Æc biÖt lµ
nh÷ng c¶nh, nh÷ng ngêi trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p). Bµi th¬ v× thÕ kh«ng sa vµo t
biÖn, mÆt kh¸c cã ®îc kh«ng khÝ ch©n thùc cña ®êi sèng ®ñ søc ®ång hãa nh÷ng ý th¬
dÔ d·i ®«i khi ®îc ®a vµo chØ ®Ó cho "®ñ", cho "toµn diÖn" vµ "bÒ thÕ".
§óng nh cã ngêi nhËn xÐt, çi tø cña bµi th¬ kh«ng ®îc thÓ hiÖn thËt râ. Míi ®äc
qua phÇn ®Çu, ta khã h×nh dung ®îc dßng ch¶y c¶m xóc hay h×nh tîng then chèt cña bµi
th¬. Ph¶i ch¨ng viÖc l¾p ghÐp mét ®o¹n cña bµi S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa (1948)
víi mét ®o¹n cña bµi §ªm mÝt tinh (1949) råi kÐo dµi thªm ®Ó t¹o ra §Êt níc (1955) ®·
quy ®Þnh ®Æc ®iÓm riªng ®ã cña bµi th¬ ? Trªn ý nghÜa kh¸ch quan, qu¸ tr×nh h×nh
189
thµnh ®éc ®¸o cña bµi th¬ ph¶n ¸nh kh¸ râ mét chÆng ®êng tõ nhËn diÖn ®Ó ®i ®Õn
thÊu hiÓu vÒ ®Êt níc cña nhµ thi sÜ. TÊt c¶ kh«ng diÔn ra trong mét sím mét chiÒu mµ
®ßi hái ph¶i cã sù tr¶i nghiÖm, nghiÒn ngÉm, ®ßi hái tù nhµ th¬ ph¶i lín vît lªn trong
cuéc hoµ m×nh vµo ®êi sèng chiÕn ®Êu cña toµn d©n téc. §èi víi viÖc béc lé lÞch sö
t©m hån cña nhµ th¬, çi vÎ láng lÎo ë kÕt cÊu bÒ mÆt cña bµi th¬ l¹i trë nªn mét s¸ng t¹o
lÝ thó. V× vËy trong ý ®å s¸ng t¹o, cha h¼n nhµ th¬ ®· muèn che giÊu hoµn toµn nh÷ng
mèi "hµn ghÐp".
PhÇn ®Çu bµi th¬ - phÇn vÉn ®îc ®¸nh gi¸ lµ hay h¬n c¶ - chøa ®ùng rÊt nhiÒu
Ên tîng cô thÓ vÒ mét mïa thu ®Êt níc. Tho¹t tiªn, ®ã lµ mét c¶m gi¸c th th¸i muèn nhÑ
nhµng bay lªn theo hai c©u th¬ cã ®Õn 12/14 ©m tiÕt mang thanh ®iÖu cã ©m vùc cao :
S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa
Giã thæi mïa thu h¬ng cèm míi
Mét sù t¬ng ®ång gîi nhí. Mét liªn tëng lµm næi bËt nÐt ®Ñp trêng cöu cña mïa
thu xø së víi h¬i may ph¶ng phÊt vµ h¬ng cèm d×u dÞu to¶ bay. Mïa thu nay còng nh mïa
thu xa, thiªn nhiªn vÉn ®Ñp ®Õn nao lßng. Cã kh¸c ch¨ng lµ lßng ngêi vµ hoµn c¶nh x·
héi. Nçi nhí cña t¸c gi¶ ®· thùc sù lµm mét ®èi chiÕu tù nhiªn ®Ó h×nh ¶nh cña ngµy qua
®îc dÞp trë vÒ v« cïng sèng ®éng :
S¸ng chím l¹nh trong lßng Hµ Néi
Nh÷ng phè dµi xao x¸c h¬i may
Ngêi ra ®i ®Çu kh«ng ngo¶nh l¹i
Sau lng thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy
Cßn cã thÓ nãi g× thªm vÒ nh÷ng c©u th¬ Êy ? Mét tiÕt trêi dÔ khiÕn lßng ta
xao xuyÕn. Mét chót tho¸ng heo may se se khªu gîi biÕt mÊy nçi niÒm. Thu tíi - kh«ng
gian chît yªn ¾ng ®Ó tiÕng nãi cña néi t©m cÊt lêi. Çc d·y phè nh dµi thªm vµ ®îc vÎ
trÇm u ®Æc biÖt, t¹o nªn mét bèi c¶nh xao x¸c rÊt thÝch hîp cho h×nh ¶nh ngêi ra ®i
xuÊt hiÖn. Ngêi ra ®i ë ®©y lµ ai, t¸c gi¶ kh«ng nãi cô thÓ. ChØ biÕt r»ng ngêi Êy ®·
rêi Hµ Néi yªu dÊu víi rÊt nhiÒu quyÕt t©m, t¬ng tù çc tr¸ng sÜ xa ®· lªn ®êng lµ ®i
mét m¹ch ch¼ng ngo¸i ®Çu trë l¹i. Ph¶i ch¨ng ®ã còng chÝnh lµ mÉu ngêi Mét gi· gia
®×nh mét döng dng tõng ®îc Th©m T©m nh¾c tíi ? Vµ ch¾c ch¾n gièng nh©n vËt cña
Tèng biÖt hµnh, ngêi Êy tuy bªn ngoµi cã vÎ l¹nh lïng nhng bªn trong th× d¹t dµo t×nh
c¶m, §Çu kh«ng ngo¶nh l¹i nhng lßng th× ®Ó l¹i, ®ang tr¨n trë, thao thøc víi thÒm n¾mg
190
l¸ r¬i ®Çy ë phÝa sau lng. C¶ ®o¹n th¬ rÊt giµu chÊt ®iÖn ¶nh, trong ®ã c©u cuèi ®Æc
t¶ cËn c¶nh ®Ó tù c¶nh ®ã kÓ víi ngêi ®äc bao ®iÒu. C©u th¬ ng¾t nhÞp 2/2/3 nh
muèn diÔn t¶ vÎ r¬i r¬i ngËp ngõng cña l¸ vµng kh« cïng niÒm lu luyÕn ñ kÝn trong
lßng kÎ quyÕt chia tay Hµ Néi ®Ó lªn ®êng. BÒ ngoµi, hä kh«ng Bíc ®i mét bíc gi©y
gi©y l¹i dõng, nhng trong th©m t©m, tõng chiÕc l¸ r¬i ®Òu gieo vµo lßng hä mét nçi
b©ng khu©ng d×u dÆt.
Tõ gÇn ®Õn xa råi tõ xa l¹i vÒ gÇn, nh÷ng c©u th¬ tiÕp ®ã kh¬i s©u thªm c¶m
xóc vÒ mïa thu, ®a ®éc gi¶ quay l¹i thêi ®iÓm hiÖn t¹i ®Ó ®îc thanh th¶n trong niÒm
vui giao hoµ gi÷a lßng ngêi vµ c¶nh vËt :
Mïa thu nay kh¸c råi
T«i ®øng vui nghe gi÷a nói ®åi
Giã thæi rõng tre phÊp phíi
Trêi thu thay ¸o míi
Trong biÕc nãi cêi thiÕt tha.
Mïa thu nay kh¸c råi lµ sù so s¸nh bËt thµnh tiÕng reo - mét tiÕng reo ghi nhËn sù
kh¸c biÖt gi÷a hai thêi ®¹i vµ kh¼ng ®Þnh niÒm vui míi ®ang tíi. C©u th¬ 5 ch÷ xuÊt
hiÖn ®ét ngét sau nh÷ng c©u 7 ch÷ cã néi dung m¹ch l¹c vµ ©m ®iÖu th©t døt kho¸t. Nã
chøa ®ùng c¶ t×nh c¶m vµ nhËn thøc, ®ång thêi lÝ gi¶i s©u s¾c vÞ trÝ ®øng vµ t©m
thÕ l¾ng nghe cña nhµ th¬ gi÷a mét bèi c¶nh thiªn nhiªn v« cïng kho¸ng ®¹t : T«i ®øng
vui nghe gi÷a nói ®åi. Hai ch÷ vui nghe kh«ng chØ diÔn t¶ mét tr¹ng th¸i t×nh c¶m nhÊt
thêi mµ cßn nãi râ çch nghe hay lµ mét çch nhËn thøc míi. V× mïa thu nay kh¸c nªn míi
vui nghe vµ chÝnh v× vui nghe mµ cµng nhËn ra bao çi kh¸c. Çi kh¸c Êy ®Õn tõ çch
thæi cña giã vµ çch häa ®iÖu cña rõng tre. Nã phÊp phíi nh vÉy chµo, mêi gäi vµ ®Çy
tin tëng, kh«ng gièng nh çi xao x¸c chøa niÒm kh¾c kho¶i m¬ hå xa kia. Trïm lªn c¶ ng-
êi, c¶ rõng tre, c¶ nói ®åi lµ trêi thu míi mÎ tinh kh«i ®ang hay võa thay ¸o míi. Gi÷a
nh÷ng c©u 6 ch÷, 7 ch÷ dµi ng¾n kh«ng ®Òu, c©u th¬ 5 ch÷ Trêi thu thay ¸o míi r¬i
xuèng thËt ngät ngµo Êm ¸p, råi ®iÖu th¬ chuyÓn - ngËp ngõng vµ xóc ®éng kh«n xiÕt
víi c©u Trong biÕc nãi cêi thiÕt tha. Trong c©u th¬ võa trÝch cã nh÷ng chç "bÊt kh¶
gi¶i", gîi nhiÒu çch hiÓu kh¸c nhau. Trong niªm vui d©ng ®Çy, mçi ch÷ ®Òu nh táa
chiÕu ¸nh h©n hoan vµ çc thanh tr¾c ®Òu déi vµo lßng ngêi mét nçi n¸o nøc ®Æc biÖt.
191
C¶nh thu vui ®Ñp ch¾p çnh cho t©m hån con ngßi bay bæng vµ trong ta (c¶
nh©n vËt tr÷ t×nh lÉn ®éc gi¶) chît dÊy lªn mét kh¸t väng hoµ nhËp bao la. BÌ cao cña
bµi th¬ bçng t¸ch ra, vót lªn trong v¾t, hån nhiªn vµ hµo høng v« cïng :
Trêi xanh ®©y lµ cña chóng ta
Nói rõng ®©y lµ cña chóng ta
C©u th¬ cao giäng mµ kh«ng lªn g©n. Hai c©u ®iÖp l¹i cïng mét ý th¬ mang c¶m
høng kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ – kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn cña chóng ta ®èi víi vïng trêi
vïng ®Êt ta ®ang chiªm ngìng víi tÇm «m chøa réng r·i :
Nh÷ng çnh ®ång th¬m m¸t
Nh÷ng ng¶ ®êng b¸t ng¸t
Nh÷ng dßng s«ng ®á nÆng phï sa.
NhÞp ®iÖu liÖt kª dån dËp cña ®o¹n th¬ tiÕp tôc nhÊn m¹nh ý thøc së h÷u cña
çi ta céng ®ång ®èi víi non níc m×nh, mÆt kh¸c, gîi c¶m gi¸c çi ta Êy ®ang lµm viÖc
giíi thiÖu vÎ ®Ñp cña Tæ quèc víi c¶m xóc tù hµo vµ sung síng. NÕu hai thanh tr¾c m¸t,
ng¸t kÕt thóc hai c©u trªn gièng nh sù nhÊn m¹nh khi giíi thiÖu khiÕn cho h×nh ¶nh ®Êt
níc ®îc kh¾c ®Ëm trong t©m kh¶m ngêi ®äc, ngêi chøng kiÕn, th× hai thanh tr¾c liÒn
nhau (®á nÆng) ë phÇn gi÷a c©u tiÕp ®ã l¹i lµm cho ©m ®iÖu cña ®o¹n th¬ trÇm dÇn
xuèng ®Ó tr«i xa m¬ mµng cïng hai thanh b»ng n¬i ch÷ phï sa. Dån dËp reo h¸t råi trÇm
l¾ng b©ng khu©ng, ®ã lµ sù chuyÓn ®éng theo chu k× cña ®iÖu th¬, t¹o nªn sù c¨ng –
chïng lu©n phiªn rÊt ®Æc biÖt vµ rÊt giµu tÝnh nghÖ thuËt.
ë cuèi ®o¹n th¬ nµy, tõ c©u th¬ 3 ch÷ c« ®äng vµ trang nghiªm Níc chóng ta, ®éc
gi¶ ®îc d¾t dÉn vµo m¹ch suy t vÒ truyÒn thèng anh hïng cña ®Êt níc :
Níc chóng ta
Níc nh÷ng ngêi cha bao giê khuÊt
§ªm ®ªm r× rÇm trong tiÕng ®Êt
Nh÷ng buæi ngµy xa väng nãi vÒ.
Cã thÓ xem hai c©u ®Çu cña ®o¹n trÝch lµ mét ®Þnh nghÜa – çi ®Þnh nghÜa
kh¸ c¬ b¶n thÓ hiÖn nhËn thøc s©u s¾c cña nhµ th¬ vÒ ®Êt níc : ViÖt Nam – Êy lµ mét
m¶nh ®Êt bÊt khuÊt. Trong bèi c¶nh cña cuéc chiÕn tranh, ®óng lµ ta cã ®iÒu kiÖn
nh×n râ h¬n bao giê hÕt phÈm chÊt Êy cña d©n téc m×nh, ®Êt níc m×nh. Sau ®Þnh
nghÜa lµ chøng minh. Nhng ®iÓm ®éc ®¸o lµ nhµ th¬ kh«ng chøng minh b»ng lÝ lÏ,
192
b»ng çc sù kiÖn mµ b»ng mét c¶m nhËn. Hai ch÷ r× rÇm lµm c©u th¬ trë nªn giµu Ên
tîng khiÕn cho kh¸i niÖm "tiÕng nãi «ng cha" vÉn thêng quen nãi bít vÎ trõu tîng, m¬ hå
®Ó trë nªn sèng ®éng cô thÓ. Qu¶ thùc ®©y lµ kiÓu chøng minh rÊt th¬ vµ c¶ rÊt
NguyÔn §×nh Thi n÷a ! Tríc khi nãi víi nh÷ng ai ai, nã ®· lµ sù chøng minh cho m×nh,
®Ó m×nh hiÓu thªm vÒ ®Êt níc. Tõ nh÷ng mèi xóc ®éng tuy phong phó nhng kh«ng râ
rÖt ban ®Çu tríc mét s¸ng thu Hµ Néi ®Õn thø t×nh c¶m ®îc tæ chøc l¹i vµ cã ®Þnh híng
nh võa ph©n tÝch trªn, h¼n ®ã lµ c¶ mét chÆng ®êng dµi nhËn thøc !
Khi ®· ch¹m tíi cèt lâi cña vÊn ®Ò, ý th¬ ngµy cµng s¸ng vµ m¹ch th¬ ngµy cµng
lé râ. NÕu ®o¹n th¬ tríc diÔn t¶ sinh ®éng qu¸ tr×nh ®i tõ c¶m gi¸c ®Õn ý niÖm th×
®o¹n th¬ sau gièng nh sù thÓ nghiÖm l¹i cña nhËn thøc b»ng thùc tiÔn. Kh«ng ph¶i ngÉu
nhiªn mµ tõ c©u ¤i nh÷ng çnh ®ång quª... trë ®i, çch biÓu ®¹t th¬ ®· ®æi kh¸c : nh÷ng
h×nh ¶nh thùc tÕ giµu biÓu trng song hµnh vµ ®«i khi hoµ lÉn víi nh÷ng kh¸i qu¸t
chÝnh luËn trùc tiÕp. Sù ph©n khæ 4 c©u ®Òu ®Æn mét mÆt lµm çc ý th¬ h¬i th¬ bÞ
t·i ra, mÆt kh¸c l¹i cã vÎ cÇn thiÕt cho sù dÉn gi¶i, lËp luËn vèn ®ßi hái sù s¸ng sña, l«
gich. Hay nhÊt trong phÇn hai cña bµi th¬ cã lÏ lµ khæ nµy :
¤i nh÷ng çnh ®ång quª ch¶y m¸u
D©y thÐp gai ®©m n¸t trêi chiÒu
Nh÷ng ®ªm dµi hµnh qu©n nung nÊu
Bçng bån chån nhí m¾t ngêi yªu.
§Êy lµ nh÷ng c©u th¬ tõng tr¶i, kÕt qu¶ cña vèn sèng phong phó. NÕu cha tõng
biÕt ®Õn nh÷ng ®ªm dµi hµnh qu©n, cha tõng chøng kiÕn nh÷ng c¶nh xãm lµng tan
hoang v× sù tµn ph¸ cña qu©n thï, cha tõng thÊy nh÷ng gai nhän tua tña cña d©y thÐp gai
c¶n víng tÇm m¾t h»n râ lªn nÒn hoµng h«n bÇm ®á mét mµu m¸u, th× kh«ng thÓ viÕt
®îc nh÷ng c©u th¬ nh thÕ. Nh÷ng tõ ch¶y m¸u, ®©m n¸t ®©u chØ ®¬n gi¶n lµ thñ ph¸p
t¹o h×nh, g©y Ên tîng cña th¬. Nã tríc lµ nçi quÆn lßng, lµ sù ®au ®ín vß xÐ t©m can.
Còng nh tõ bån chån rÊt gîi ë c©u sau ®ã. Nã chÝnh lµ cuéc ®êi. Cuéc ®êi ®· lµm cho
lßng yªu th¬ng ë ta thªm lín, thªm s©u, gióp ta b¾t ®îc vµo m¹ch sèng lín cña d©n téc ®Ó
tõ ®ã mäi buån vui, xóc c¶m thùc sù mang ý nghÜa ®¹i diÖn. NÕu xem bµi th¬ (trong
®Æc ®iÓm ghÐp nèi ®· nãi trªn cña nã) lµ mét sù ph¶n ¸nh ch©n thùc qu¸ tr×nh chuyÓn
biÕn phong çch th¬ còng nh nhËn thøc chÝnh trÞ – x· héi cña NguyÔn §×nh Thi, th×
khæ th¬ nµy gièng nh çi b¶n lÒ gióp ta hiÓu thÊu çc giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh. Tõ ®©y
193
b¾t ®Çu mét sù hoµ nhËp cña th¬ NguyÔn §×nh Thi vµo çi phong çch th¬ mang ý
nghÜa thêi ®¹i : c¶m xóc ç nh©n, riªng t (hiÓu theo nghÜa hÑp) b¾t ®Çu mê dÇn ®Ó
tiÕng nãi c«ng d©n sang s¶ng cÊt lêi. Thêi gian më ra (tõ thÒm n¾ng l¸ r¬i ®Çy ë Hµ
Néi quen thuéc tíi quª h¬ng, ®Êt níc, trêi ®Êt míi kh«ng cßn cña riªng mét con ngêi) vµ
lÞch sö còng mang chiÒu kÝch míi (tõ lÞch sö mét t©m hån ®Çy nhí, ®Çy xao x¸c, thËm
chÝ c¶ vui, c¶ phÊp phíi ®Õn lÞch sö mét ®Êt níc vËn ®éng tõ ®au th¬ng, c¨m hên ®Õn
®øng dËy, vì bê). TÊt c¶ nh÷ng sù "më ra" nãi trªn ®· lµm cho çc ý th¬ mang tÝnh kh¸i
qu¸t cao h¬n phï hîp víi tÇm vãc cña ®Ò tµi vµ çc h×nh ¶nh còng thùc sù mang nh÷ng
nÐt hoµnh tr¸ng kh¸c tríc víi nh÷ng biÓu hiÖn t×nh c¶m võa trÇm tÜnh võa phÊn khÝch.
Lóc nµy, h×nh ¶nh ngêi ra ®i xuÊt hiÖn ®Çu bµi th¬ ®· bÞ thu hót vµo trong h×nh tîng
lín : c¶ d©n téc lµ mét khèi thèng nhÊt, "tr¸n ®Ém må h«i vµ hi väng", r¾n rái, m¹nh mÏ
bíc tíi t¬ng lai.
Ngµy n¾ng ®èt theo ®ªm ma déi
Mçi bíc ®êng mçi bíc hi sinh
Tr¸n ch¸y rùc nghÜ trêi ®Êt míi
Lßng ta b¸t ng¸t ¸nh b×nh minh.
Çi "®îc" nhÊt cña m¶ng th¬ sau nµy chÝnh lµ h¬i th¬. TiÕng nãi cña mét ç
nh©n mang ©m vang tiÕng nãi cña mét d©n téc §· ®øng lªn thµnh nh÷ng anh hïng cho
nªn nhiÒu ®iÒu to t¸t ®· ®îc nãi ra mµ kh«ng g©y c¶m gi¸c khã chÞu. Sù nh©n danh mét
çi g× to lín h¬n cña nhµ th¬ ®· ®îc tiÕp nhËn tù nhiªn, bëi thùc sù «ng ®· ®ång c¶m víi
m¹ch sèng lín cña d©n téc qua kh¸t väng ch©n thµnh muèn n¾m b¾t vµ thÊu hiÓu nã.
Khæ cuèi cïng cña bµi th¬ lµ mét çi "kÕt" xøng ®¸ng víi b¶n tr¸ng ca vÒ ®Êt n-
íc :
Sóng næ rung trêi giËn d÷
Ngêi lªn nh níc vì bê
Níc ViÖt Nam tõ m¸u löa
Rò bïn ®øng dËy s¸ng loµ.
Sau nh÷ng khæ th¬ 7 ch÷ mang ©m hëng cña mét giäng kÓ trÇm vang chøa chÊt
tõng tr¶i víi çch ng¾t nhÞp phæ biÕn 3/4 dÔ t¹o c¶m gi¸c bÒ thÕ, lµ khæ th¬ 6 ch÷ d-
êng nh muèn c« ®äng l¹i, nÐn l¹i. Nhng nÐn l¹i mµ vÉn cø to¶ ra. C¶m xóc võa muèn tiÕt
chÕ võa muèn bu«ng th¶ tù nhiªn theo nh÷ng tõ cã kh¶ n¨ng ®Ëp m¹nh vµo c¶m gi¸c, gîi
194
nghÜ ®Õn sù chuyÓn rung, sù to¶ s¸ng, sù ®i lªn. §o¹n th¬ kh«ng chØ cã sù thuyÕt phôc
cña ý tø (v× thùc ra chóng ®· ®îc nãi tíi r¶i r¸c trong bµi giê tæng hîp l¹i) mµ cßn cã søc
thuyÕt phôc cña mét h×nh ¶nh thùc tÕ ®îc biÓu trng ho¸ cha ®Ó mÊt hÕt nh÷ng dÊu
vÕt cô thÓ c¶m tÝnh (rung trêi, ngêi lªn nh níc vì bê, rò bïn, ®øng dËy, s¸ng loµ). Ph¶i
nãi r»ng th¬ NguyÔn §×nh Thi thêng rÊt hay trong nh÷ng trêng hîp t¬ng tù, khi nh÷ng chi
tiÕt cña ®êi sèng ®îc ®a vµo qua sù chän läc cña mét hån th¬ võa m¹nh mÏ vÒ c¶m gi¸c,
võa m¹nh ë kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t trÝ tuÖ.
Nh×n chung, trong bµi th¬ nµy, nÐt mÆt quª h¬ng ®· ngêi lªn víi nh÷ng vÎ ®a
d¹ng th«ng qua sù c¶m nhËn, kh¸m ph¸ cña mét t©m hån thi sÜ rÊt giµu néi t©m còng nh
rÊt giµu ý thøc c«ng d©n. Nhng vÒ c¬ b¶n, sù ph¸t hiÖn cña NguyÔn §×nh Thi chñ yÕu
híng vµo truyÒn thèng anh hïng, bÊt khuÊt cña ®Êt níc - mét phÈm chÊt mµ cµng tr¶i
qua cµng gian khã, qua thö th¸ch chiÕn tranh, nã cµng r¹ng ngêi, to¶ s¸ng. §©y lµ mét gãc
nh×n võa cña riªng nhµ th¬ l¹i võa cña lÞch sö trong mét thêi k× nhÊt ®Þnh.
1996
ViÖt B¾c– mét sö ca cã giäng t©m t×nh
ViÖt B¾c ®îc in trong tËp th¬ cïng tªn xuÊt b¶n n¨m 1954. §©y lµ mét ®Ønh cao
nghÖ thuËt cña Tè H÷u thêi kú kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p ®ång thêi còng lµ mét
t¸c phÈm lín cña nÒn th¬ çch m¹ng ViÖt Nam.
Bµi th¬ ®îc viÕt vµo th¸ng 10 n¨m 1954, gièng nh lêi h¸t gi· tõ c¨n cø ®Þa çch
m¹ng sau 15 n¨m g¾n bã. Bµi th¬ còng mang tÝnh chÊt cña mét b¶n tæng kÕt lÞch sö
(dÜ nhiªn lµ theo kiÓu cña nghÖ thuËt) nh»m khÐp l¹i mét thêi kú çch m¹ng vµ híng vÒ
mét chÆng ®êng míi cña lÞch sö d©n téc.
C¶ bµi th¬ ®îc bao bäc trong mét nçi nhí nång nµn, tha thiÕt. ChØ trong ®o¹n
trÝch cña s¸ch gi¸o khoa, ta ®· thÊy cã ®Õn 35 lÇn tõ nhí ®îc nh¾c tíi. §iÒu nµy chøng
195
tá néi dung c¶m xóc chÝnh cña bµi th¬ lµ nçi nhí - mét nçi nhí híng tíi nhiÒu ®èi tîng cô
thÓ, kh¸c biÖt mµ thèng nhÊt víi nhau. Nãi cô thÓ h¬n, nçi nhí trong bµi híng vÒ ba ®èi
tîng chÝnh : nhí ViÖt B¾c - quª h¬ng çch m¹ng ; nhí mét thêi kh¸ng chiÕn gian khæ mµ
hµo hïng ; nhí c«ng ¬n B¸c vµ §¶ng ®· ®a d©n téc ®i tíi bÕn bê th¾ng lîi. TÊt nhiªn, tõ
nhí trong bµi th¬ kh«ng chØ mang hµm nghÜa håi tëng vÒ mét çi g× ®· qua. Trong nhí
cßn hµm chøa sù ®¸nh gi¸, ghi c«ng, sù nh¾c nhë nh÷ng ngêi ViÖt Nam yªu níc h·y ®õng
quªn bao n¨m th¸ng ®Ñp ®Ï ®· t¾m m×nh trong cuéc sèng çch m¹ng. V× vËy, nãi nhí
còng lµ ®Ó híng ý thøc x· héi nh×n vÒ çi t¬ng lai vèn ®· ®îc x©y ®¾p nÒn mãng v÷ng
ch¾c tõ qu¸ khø. Do ®Ò cËp nh÷ng vÊn ®Ò lín, nh÷ng t×nh c¶m lín, nh÷ng lÏ sèng lín
cña c¶ céng ®ång, bµi th¬ ViÖt B¾c mang tÝnh chÊt sö thi rÊt râ.
Bµi th¬ cã nghÖ thuËt ®Ëm ®µ tÝnh d©n téc víi mÊy biÓu hiÖn næi bËt :
ThÓ th¬ lôc b¸t truyÒn thèng ®îc sö dông rÊt thµnh c«ng. Giäng ®iÖu th¬ cã
®o¹n méc m¹c, gi¶n dÞ nh ca dao, cã ®o¹n ®iªu luyÖn, trau chuèt nh TruyÖn KiÒu (®Æc
biÖt lµ ®o¹n t¶ c¶nh bèn mïa ViÖt B¾c). §iÒu ®¸ng chó ý kh¸c lµ t¸c gi¶ ®· ®a vµo thÓ
lôc b¸t vèn cã ®Æc trng mÒm m¹i çi h¬i thë anh hïng ca, khiÕn kh¶ n¨ng biÓu ®¹t cña
thÓ th¬ nµy t¨ng lªn ®¸ng kÓ (®o¹n miªu t¶ ®ªm ViÖt B¾c trong mïa chiÕn dÞch lµ mét
vÝ dô tiªu biÓu).
Bµi th¬ vËn dông rÊt s¸ng t¹o lèi kÕt cÊu ®èi ®¸p quen thuéc cña çc bµi ca tr÷
t×nh d©n gian. Lêi hái vµ lêi ®¸p cø lu©n phiªn mét çch ®Òu ®Æn cho ®Õn hÕt bµi,
thÓ hiÖn s©u s¾c t©m t×nh cña c¶ ngêi ®i (nh÷ng çn bé kh¸ng chiÕn) lÉn kÎ ë (ViÖt
B¾c). Nhê h×nh thøc ®èi ®¸p, giäng ®iÖu bµi th¬ cã ®îc sù chuyÓn ®æi linh ho¹t vµ
nhµ th¬ cã c¬ héi kÓ ®îc nhiÒu vÒ çc kû niÖm kh¸ng chiÕn b»ng nh÷ng lêi lÏ trµn ®Çy
t×nh c¶m g¾n bã, yªu th¬ng.
Bµi th¬ dïng rÊt ®¾t çc ®¹i tõ xng h« m×nh, ta vèn xuÊt hiÖn nhiÒu trong ca dao
t×nh yªu. Nhê khÐo lîi dông kh¶ n¨ng thay thÕ vµ ho¸n ®æi vÞ trÝ cho nhau cña hai ®¹i tõ
nµy, t¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh ®îc mét ®iÒu rÊt cã ý nghÜa : m×nh vµ ta, kÎ ë vµ ngêi ®i,
ViÖt B¾c vµ ngêi çn bé kh¸ng chiÕn tuy hai nhng lµ mét. Víi hai ®¹i tõ m×nh vµ ta, bµi
th¬ ViÖt B¾c cã d¸ng dÊp cña mét khóc ca t×nh yªu dï t¸c phÈm chuyªn chë néi dung
chÝnh trÞ vµ çch m¹ng.
ViÖt B¾c chøa ®ùng rÊt nhiÒu thi liÖu cña th¬ truyÒn thèng, ®Æc biÖt lµ th¬
d©n gian. Nh÷ng h×nh ¶nh nh chiÕc ¸o, vÇng tr¨ng, m¸i ®×nh, c©y ®a,... nh÷ng çch
196
dïng tõ, dïng Èn dô, tØ dô, ho¸n dô ®Æc biÖt ViÖt Nam ®· thùc sù ®a tíi cho bµi th¬
mét vÎ th©n quen, gÇn gòi, rÊt dÔ tiÕp nhËn ®èi víi ®¹i chóng.
*
* *
Nh ®· nãi, bµi th¬ ViÖt B¾c ®îc tæ chøc dùa trªn chuçi lêi ®èi ®¸p cña hai nh©n
vËt h cÊu, mét bªn ®¹i diÖn cho ViÖt B¾c vµ mét bªn ®¹i diÖn cho nh÷ng ngêi kh¸ng
chiÕn18. Tuy çc ®¹i tõ m×nh, ta ®· ®îc dïng mét çch ®¾c ®Þa trong bµi th¬, nhng ®éc
gi¶ kh«ng thÊy cã nhu cÇu ph©n ®Þnh xem kÎ ë vµ ngêi ®i, ai lµ nam, ai lµ n÷, mµ
ph©n ®Þnh còng kh«ng ®îc v× rÊt khiªn cìng. ChÝnh néi dung çc lêi ®èi ®¸p ®· t¹o nªn
quy íc ngÇm ®ã. Ph¶i nãi r»ng ®©y lµ ®iÓm hÕt søc ®éc ®¸o trong nghÖ thuËt th¬ Tè
H÷u, trªn ph¬ng diÖn tiÕp nhËn nh÷ng kinh nghiÖm nghÖ thuËt phong phó cña nÒn th¬
d©n gian.
Bíc vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña bµi th¬, ta gÆp ngay nh÷ng c©u hái dån dËp,
thiÕt tha mµ ViÖt B¾c nªu lªn cho ngêi ra ®i. Nh÷ng c©u hái ®ã mét mÆt t¹o nªn ¸p lùc
t×nh c¶m, mÆt kh¸c t¹o cí cho ngêi ra ®i biÓu hiÖn bao nçi nhí ®ang trµo d©ng trong
lßng m×nh. NÕu trong lêi cña kÎ ë xuÊt hiÖn liªn tôc hai tõ cã nhí biÓu thÞ sù b¨n kho¨n,
nh¾c nhë, th× trong lêi ngêi ®i, theo mét quan hÖ h« øng nhÞp nhµng, çc côm tõ nhí
tõng, nhí sao ®· cã mÆt ®Ó døt kho¸t kh¼ng ®Þnh t×nh c¶m s©u nÆng cña nh÷ng ngêi
kh¸ng chiÕn ®èi víi quª h¬ng çch m¹ng.
Nhí g× nh nhí ngêi yªu
Tr¨ng lªn ®Çu nói, n¾ng chiÒu lng n¬ng
Nhí tõng b¶n khãi cïng s¬ng
Sím khuya bÕp löa ngêi th¬ng ®i vÒ
Nhí tõng rõng nøa bê tre
Ngßi Thia, s«ng §¸y, suèi Lª v¬i ®Çy.
Dßng ®Çu tiªn cña ®o¹n th¬ võa trÝch cã mét so s¸nh ®¸ng chó ý. Kh«ng ph¶i
nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang biÓu lé nçi nhí ngêi yªu mµ biÓu lé nçi nhí ®èi víi ViÖt B¾c.
Nh ta ®· biÕt, th¬ Tè H÷u hÇu nh kh«ng nãi vÒ t×nh yªu trai g¸i, nhng ®iÒu ®ã kh«ng
18
Thùc ra, viªc chia bµi th¬ thµnh çc phÇn ®èi - ®¸p chØ cã tÝnh chÊt íc lÖ, c¨n cø vµo nh÷ng g× xuÊt
hiÖn trªn bÒ mÆt v¨n b¶n. Ta hoµn toµn cã thÓ nãi tíi mét sù ph©n th©n cña nh©n vËt tr÷ t×nh trong bµi
th¬. ë ®ã, anh ta võa vµo vai kÎ ë, võa vµo vai ngêi ®i. Ngêi ®i vµ kÎ ë, suy cho cïng, còng chØ lµ mét mµ
th«i. Nh÷ng c©u hái, do vËy, thùc chÊt chØ lµ nh÷ng c©u tù hái, tù nh¾c trong tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, ©n
nghÜa.
197
cã nghÜa lµ c¶m xóc trong th¬ «ng kh«ng ®¹t tíi ®é ng©y ngÊt, mÆn nång. ChiÕm trän
sù chó ý cña «ng lµ nh÷ng vÊn ®Ò lín, nh÷ng t×nh c¶m lín híng vÒ ®Êt níc, nh©n d©n.
Khi thÓ hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò, nh÷ng t×nh c¶m Êy, «ng ®· nãi b»ng ng«n ng÷ cña mét
t×nh nh©n say ®¾m nhÊt. Qu¶ thùc, ®»ng sau c©u th¬, ta vÉn nhËn ra ®îc nçi nhí
nhung dÞu ngät nh nçi nhí nhung cña nh÷ng ngêi yªu nhau. Nçi nhí nhung Êy cø löng l¬,
¸m ¶nh hoµi t©m trÝ cña ngêi ®i, khiÕn ngêi ®i kh«ng nÐn ®îc, ph¶i thèt lªn mét c©u
nöa nh c¶m th¸n, nöa nh nghi vÊn chøa ®ùng mét vÎ gîi c¶m rÊt ®Æc biÖt.
Trong 5 dßng th¬ tiÕp ®ã, nh÷ng c¶nh s¾c th©n thuéc cña quª h¬ng ViÖt B¾c
®· ®îc t¸i hiÖn b»ng bót ph¸p chÊm ph¸. Qu¶ thùc, nhµ th¬ ®· kh«ng t¶ çi g× thËt chi
tiÕt mµ chØ lµm viÖc nh¾c gîi. §èi víi ®éc gi¶, nhÊt lµ nh÷ng ngêi trong cuéc, chõng Êy
còng ®ñ khiÕn hä båi håi. H×nh ¶nh tr¨ng lªn ®Çu nói cã thÓ ®¸nh ®éng ký øc vÒ mét
buæi gÆp gì, hÑn hß ; n¾ng chiÒu lng n¬ng th× gîi nhí vÒ nh÷ng kho¶nh kh¾c cuèi
ngµy ®ong ®Çy niÒm xao x¸c ; bÕp löa l¹i lµm sèng dËy trong t©m trÝ ngêi ®äc c¶nh
quÇn tô Êm cóng ; khãi cïng s¬ng kh¬i lªn nçi c¶m th¬ng ®èi víi nh÷ng b¶n lµng ch×m
khuÊt sau m©y mï... Côm tõ nhí tõng ®îc lÆp l¹i hai lÇn nh muèn kh¼ng ®Þnh r»ng ngêi
®i kh«ng quªn bÊt cø mét sù vËt nµo, mét ®Þa ®iÓm nµo. Tõ ngßi Thia, s«ng §¸y, suèi
Lª ®Õn nh÷ng bê tre, rõng nøa, tÊt c¶ ®Òu cã chç ®øng trong t×nh c¶m cña ngêi tõng cã
mét thêi sèng g¾n bã víi n¬i nµy. Suèi Lª cã thÓ khi ®Çy, khi v¬i, nhng nçi nhí vÒ suèi
Lª, còng nh nçi nhí vÒ ViÖt B¾c nãi chung cã lÏ lóc nµo còng cø trµn bê...
MÆc dï chia xa, ngêi ra ®i kh«ng thÓ nµo quªn mét thêi gian khæ ®îc sèng gi÷a
lßng d©n ViÖt B¾c :
Ta ®i ta nhí nh÷ng ngµy
M×nh ®©y ta ®ã, ®¾ng cay ngät bïi...
Th¬ng nhau chia cñ s¾n lïi
B¸t c¬m sÎ nöa, ch¨n sui ®¾p cïng.
T×nh ngêi s¸ng lªn gi÷a hoµn c¶nh ngÆt nghÌo, cam go bao giê còng ®Ó l¹i nh÷ng
Ên tîng ®Ëm ®µ. ViÖt B¾c ®· chia sÎ víi nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn tõ b¸t c¬m, cñ s¾n rÊt
cô thÓ cña ®êi sèng vËt chÊt ®Õn nh÷ng ngät bïi, ®¾ng cay kh«n t¶ xiÕt cña ®êi sèng
tinh thÇn. Chóng ta lu«n bªn nhau, lóc nµo còng m×nh ®©y, ta ®ã quÊn quýt. Çc chi
tiÕt ®îc nªu trong ®o¹n th¬ võa cã ý nghÜa t¶ thùc võa cã ý nghÜa tîng trng. TÊt c¶
chóng ®Òu híng ngêi ®äc tíi chç nhËn thøc ®îc çi gi¸ trÞ to lín cña tinh thÇn "chung lng
198
®Êu cËt", "®ång cam céng khæ" mµ ViÖt B¾c cïng nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn tõng nªu
cao. Chi tiÕt ®¾p chung ch¨n rÊt gîi kh«ng khÝ, vèn ®· ®îc nãi tíi kh«ng Ýt lÇn trong
th¬ kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, giê l¹i xuÊt hiÖn ë ®©y víi nh÷ng th«ng tin nghÖ thuËt
mang tÝnh kh¸i qu¸t. Ch¨n sui dÜ nhiªn cha thÓ chèng l¹i ®îc çi rÐt thÊu x¬ng n¬i nói
rõng, nhng trªn thùc tÕ, nã ®· sëi Êm ®îc hån ngêi, ®· g¾n kÕt ®îc t×nh ngêi, còng nh cñ
s¾n dï cha ®ñ no lßng nhng vÉn cã thÓ lµm dÞu ®i nh÷ng c¬n ®ãi rÊt thËt b»ng mïi h-
¬ng tinh thÇn ngät bïi cña nã.
Nh¾c tíi nh÷ng khã kh¨n mµ m×nh ®· tr¶i, ngêi ra ®i cµng th¬ng sù vÊt v¶ cña
®ång bµo ViÖt B¾c. Cã çi g× thËt ¸m ¶nh, thËt day døt trong h×nh ¶nh tÊm lng trÇn
cña ngêi mÑ vïng cao :
Nhí ngêi mÑ n¾ng ch¸y lng
§Þu con lªn rÉy bÎ tõng b¾p ng«...
Th¬ ca l·ng m¹n tríc çch m¹ng thêng thÝch nãi tíi nh÷ng tÊm lng ong, lng eo thon
th¶, gîi t×nh cña thiÕu n÷ (Bång bÒnh mun ch¶y ãng lng thon – Vò Hoµng Ch¬ng). Cßn ë
®©y lµ tÊm lng s¹m ®en, ch¸y n¾ng cña mét ngêi lao ®éng. ChØ víi chi tiÕt Êy th«i –
mét chi tiÕt hÕt søc hiÖn thùc – t¸c gi¶ ®· gîi lªn ®îc rÊt chÝnh x¸c c¶nh sèng cay cùc
ph¶i vËt lén thêng xuyªn víi miÕng c¬m, manh ¸o cña nh÷ng ngêi d©n miÒn nói ViÖt
B¾c.
VÉn tiÕp tôc nãi vÒ mét thêi gian khæ nhng çc c©u th¬ sau l¹i nghiªng vÒ nhÊn m¹nh
tinh thÇn l¹c quan cña nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn :
Nhí sao líp häc i tê
§ång khuya ®uèc s¸ng nh÷ng giê liªn hoan
Nhí sao ngµy th¸ng c¬ quan
Gian nan ®êi vÉn ca vang nói ®Ìo
Çc c©u th¬ ®· ®a ra ®îc nh÷ng chi tiÕt kh¸ ®iÓn h×nh vÒ ®êi sèng chiÕn khu :
cã c¬ quan, cã líp häc, cã tiÕng ®äc bµi, cã tiÕng h¸t "khai héi", cã ¸nh ®uèc bËp bïng
ch¸y gi÷a ®ång khuya... Tinh thÇn "trêng kú kh¸ng chiÕn nhÊt ®Þnh th¾ng lîi" qu¶ ®·
thÊm s©u vµo nhËn thøc mçi ngêi, chi phèi çch tæ chøc cuéc sèng còng nh tr¹ng th¸i tinh
thÇn phÊn chÊn cña hä. Nhng ®iÒu ®¸ng nãi h¬n lµ ta ®äc thÊy ®»ng sau çc c©u th¬
mét t©m tr¹ng n«n nao khã t¶. Hai tõ nhí sao ®îc dïng lÆp ®i lÆp l¹i trong ®o¹n th¬ cho
thÊy ngêi ®i ®ang thùc sù sèng trong nçi nhí chø kh«ng ph¶i chØ lµm çi viÖc kÓ
199
chuyÖn kh¸ch quan ®¬n thuÇn. Ta cã c¶m tëng ngêi ®i ®ang muèn kªu lªn nh÷ng nçi
niÒm dån chøa trong lßng.
ThÕ råi, ®ît sãng thø nhÊt cña c¶m xóc dÇn l¾ng xuèng, theo ©m ba cña nh÷ng
thø tiÕng cã tÝnh ®Æc trng cña nói rõng ViÖt B¾c :
Nhí sao tiÕng mâ rõng chiÒu
Chµy ®ªm nÖn cèi ®Òu ®Òu suèi xa...
Ai ®· tõng sèng ë miÒn nói h¼n ®Òu thõa nhËn r»ng tiÕng mâ tr©u lóc chiÒu
vÒ vµ tiÕng chµy gi· g¹o thËm th×nh bªn suèi trong ®ªm khuya v¾ng lµ nh÷ng tiÕng
®éng cã mét çi g× ®ã thËt khã t¶, khã quªn. Chóng võa th©n thuéc l¹i võa hoang d¹i, võa
gÇn gòi bªn tai l¹i võa nh väng vÒ tõ mét câi nµo xa l¬, xa l¾c. C©u cuèi cïng cã ©m hëng
thËt hay víi sù lu©n phiªn ®Òu ®Æn cña nh÷ng thanh bæng, thanh trÇm. §äc nã lªn, ta t-
ëng nghe ®îc bªn tai mét d¹ khóc tha thiÕt.
*
* *
§· ®Õn víi bµi th¬, ®éc gi¶ khã mµ quªn ®îc ®o¹n gîi lªn phong vÞ bèn mïa rÊt
riªng cña ViÖt B¾c. Bót ph¸p t¶ c¶nh, t¶ t×nh ë ®©y ®· ®¹t tíi møc tinh luyÖn, biÓu thÞ
®é viªn m·n cña mét phong çch nghÖ thuËt lu«n híng tíi sù hµi hoµ gi÷a t×nh c¶m çch
m¹ng vµ nhËn thøc çch m¹ng.
Ta vÒ, m×nh cã nhí ta
Ta vÒ, ta nhí nh÷ng hoa cïng ngêi.
Dßng ®Çu tiªn lµ mét c©u hái híng vÒ ngêi ë l¹i. TÊt nhiªn, c©u hái nµy kh«ng
cÇn ph¶i tr¶ lêi. §ã lµ mét c©u hái tu tõ cã chøc n¨ng ®a ®Èy hoÆc g¾n kÕt nh÷ng lêi
®èi tho¹i vµo trong mét mèi thèng nhÊt. ¶nh hëng cña th¬ ca d©n gian ®îc thÓ hiÖn ë
®©y rÊt râ. Th¬ ca d©n gian thêng cã lèi thÓ hiÖn t×nh tø vµ duyªn d¸ng nh vËy. Cã thÓ
nghÜ thªm r»ng : chÝnh c©u hái nµy ®· lµm næi bËt tÝnh chÊt hai chiÒu cña nçi nhí
cïng sù thiÕt tha cña t×nh c¶m mµ ngêi ®i ®· dµnh cho ViÖt B¾c, nh»m ®¸p l¹i ©n t×nh
s©u nÆng mµ quª h¬ng çch m¹ng ®· dµnh cho m×nh.
Tõ hoa ®îc dïng trong dßng th¬ thø hai thËt c« ®äng mµ gîi c¶m. §Çu tiªn, cã lÏ nã
muèn chØ nh÷ng loµi hoa quen thuéc thêng gÆp ë nói rõng ViÖt B¾c. Trong nçi nhí
nhung tr×u mÕn cña ngêi ®i, ViÖt B¾c nh ®· trë thµnh mét xø hoa. Cã thÓ nãi c¶m xóc
cña ngêi ®i ®· ®îc l¾ng läc trong suèt, ®Ó cßn l¹i trong kÝ øc lµ nh÷ng çi g× ®Ñp ®Ï
200
nhÊt, lung linh, t¬i t¾n nhÊt. Nhng tõ hoa còng cÇn ®îc hiÓu theo nghÜa réng. Hoa
chÝnh lµ thiªn nhiªn lµm say ®¾m lßng ngêi cña ViÖt B¾c, kh«ng thÓ t¸ch nã ra khái
h×nh ¶nh con ngêi. Nhí hoa còng chÝnh lµ nhí ngêi vµ ngîc l¹i.
Trong t¸m dßng th¬ tiÕp theo, Tè H÷u ®· t¹o nªn ®îc mét bé tranh tø b×nh ®éc
®¸o vÒ ViÖt B¾c theo chñ ®Ò Xu©n - H¹ - Thu - §«ng. Mçi bøc tranh th¬ cã gi¸ trÞ ®éc
lËp cña nã nhng ®iÒu nµy kh«ng ph¸ vì sù hµi hoµ chung cña c¶ bé tranh. Tr¸i l¹i, vÎ
®Ñp cña mçi bøc chØ béc lé hÕt trong mèi quan hÖ chØnh thÓ víi nh÷ng bøc cßn l¹i. Khi
lÇn lît vÏ çc bøc tranh nµy, Tè H÷u ®· nhÊt qu¸n sö dông bót ph¸p cø c©u trªn t¶ c¶nh
th× c©u díi t¶ ngêi. Dông ý cña t¸c gi¶ lµ kh¼ng ®Þnh sù thèng nhÊt gi÷a c¶nh vµ ngêi
®· nãi ë trªn. Nh×n chung, bé tø b×nh th¬ ë ®©y ®Ëm ®µ mµu s¾c cæ ®iÓn víi tÝnh
chÊt c©n xøng hoµn mü cña nã.
Nh lµ mét sù ngÉu nhiªn, bøc tranh thø nhÊt vÏ ra c¶nh t¹m quy íc lµ c¶nh mïa
®«ng19 :
Rõng xanh hoa chuèi ®á t¬i
§Ìo cao n¾ng ¸nh dao gµi th¾t lng.
Tuy nãi vÒ rõng xanh – mét ®èi tîng tõng ®îc nh¾c tíi trong thµnh ng÷ rõng xanh
nói ®á – mµ c©u th¬ - nÐt vÏ kh«ng hÒ gîi c¶m gi¸c buån v¾ng, hiu h¾t. Ta thÊy hiÖn
lªn ë ®©y h×nh ¶nh nh÷ng b«ng hoa chuèi ®á t¬i gièng nh nh÷ng ®èm löa ®ang bËp
bïng ch¸y gi÷a nÒn xanh trÇm tÞch cña rõng giµ. Nhµ th¬ ®· khÐo t¹o nªn sù t¬ng ph¶n
gi÷a mµu ®á vµ mµu xanh ®Ó lµm t¨ng cêng lùc thÞ gi¸c cña mµu ®á, tøc lµ mµu cã
thÓ gîi lªn c¶m gi¸c Êm ¸p, hng phÊn. TiÕp sau, nhµ th¬ t¹o h×nh mét d¸ng ngêi ®i trªn
®Ìo cao. Trong tØ lÖ chung cña bøc tranh, çi chÊm t¶ ngêi Êy thËt bÐ nhá, tuy vËy, ta
kh«ng hÒ cã Ên tîng h×nh ¶nh con ngêi bÞ lÊn ¸t. TÊt c¶ lµ nhê ë con dao ®îc t¸c gi¶
"gµi" mét çch tù nhiªn, ®Çy "nghÖ thuËt" ngang th¾t lng ngêi. Çi ¸nh n¾ng ®îc ph¶n
chiÕu trªn lìi dao trÇn ®· biÕn con ngêi trë thµnh mét ®iÓm s¸ng di ®éng thu hót çi
19
Kh«ng cã c¨n cø ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng ngay tõ ®Çu t¸c gi¶ ®· muèn t¹o nªn "bé tranh" vÒ c¶nh vµ ngêi
ViÖt B¾c trong bèn mïa. RÊt cã thÓ lóc ®Æt bót viÕt Rõng xanh hoa chuèi..., t¸c gi¶ cha nghÜ r»ng ®©y
lµ nÐt ®Æc thï cña mïa ®«ng. Nhng råi çc c©u th¬ cø nèi tiÕp tu«n ch¶y, tù liªn kÕt víi nhau thµnh mét
cÊu tróc chÆt chÏ. Díi ¸p lùc cña hÖ thèng, tù nhiªn mçi c©u lôc b¸t (gåm hai dßng) trong ®o¹n th¬ nµy
®¶m nhiÖm mét chøc n¨ng rÊt cô thÓ, râ rµng. C¨n cø vµo v¨n b¶n, ®éc gi¶ vÉn cã quyÒn nãi vÒ sù "h÷u
ý" cña t¸c gi¶ khi dùng "c¶nh mïa ®«ng", mµ l¹i lµ dùng tríc. Theo l« gÝch, sau ®«ng sÏ lµ xu©n råi ®Õn
h¹, thu. §Ó "bøc mïa thu" khÐp l¹i ®o¹n th¬ lµ rÊt khÐo. ChÝnh nã võa gióp t¸c gi¶ "tÝch hîp" ® îc nhiÒu
mïa thu trong mét mïa thu, võa cho phÐp «ng quy håi c¶m xóc vÒ thêi ®iÓm hiÖn t¹i mét çch tù nhiªn,
nhuÇn nhÞ.
201
nh×n cña chóng ta. Ph¶i ch¨ng ®iÒu t¸c gi¶ muèn nãi ë ®©y lµ thiªn nhiªn kh«ng che lÊp
mµ thùc sù ®ang t«n lªn vÎ ®Ñp cña con ngêi ?
Trong bøc tranh thø hai - Xu©n - gam mµu chñ ®¹o lµ gam mµu tr¾ng :
Ngµy xu©n m¬ në tr¾ng rõng
Nhí ngêi ®an nãn chuèt tõng sîi giang.
§ã lµ mét mµu tr¾ng trong trÎo rÊt phï hîp víi viÖc diÔn t¶ vÎ ®Ñp tinh kh«i, trinh
b¹ch, huyÒn hoÆc ®Õn khã tin cña rõng hoa m¬ lóc xu©n vÒ. ¢m ®iÖu m¹nh cña côm
tõ tr¾ng rõng cuèi dßng lôc ®· thÓ hiÖn ®îc c¶m gi¸c cho¸ng ngîp v× h¹nh phóc cña nhµ
th¬ khi t©m trÝ bÞ mµu tr¾ng hoa m¬ cïng vÎ xu©n d©ng ngËp ®Êt trêi n¬i nói rõng
ViÖt B¾c th«i miªn, phong to¶. Trªn çi nÒn phong c¶nh ®Ñp ®Ï Êy, h×nh ¶nh con ngêi
còng kh«ng kÐm phÇn quyÕn rò víi ®éng t¸c chuèt tõng sîi giang thËt khoan thai, thËt
uyÓn chuyÓn. Qu¶ thùc, gi÷a ngêi vµ c¶nh cã sù hoµ hîp tuyÖt ®èi. Ta hiÓu con ngêi ®-
îc nãi tíi ë ®©y chÝnh lµ chñ nh©n cña mïa xu©n, lµ kÎ ®ang t« ®iÓm cho s¾c xu©n
vèn cã cña ®Êt trêi thªm th¬ méng, l·ng m¹n.
Híng çi nh×n vµo bøc tranh thø ba - H¹ - ta thÊy lªnh l¸ng mét s¾c vµng rùc rì :
Ve kªu rõng ph¸ch ®æ vµng
Nhí c« em g¸i h¸i m¨ng mét m×nh.
C©u lôc x«n xao "tiÕng nãi" cña c¶ mµu s¾c lÉn ©m thanh. Trong tiÕng ve kªu
(hoÆc cã thÓ nghÜ lµ nghe tiÕng ve kªu), ngµn l¸ ph¸ch hèi h¶ thay mµu 20. ¢m thanh
®anh s¾c cña tiÕng ve nh lµm cho mµu vµng cña rõng ph¸ch rung thµnh tiÕng. Ngîc l¹i,
mµu vµng cña rõng ph¸ch nh ®· thÞ gi¸c ho¸ tiÕng ve, khiÕn nã chãi chang tríc m¾t
nh×n. Tõ kªu, tõ ®æ ®· thÓ hiÖn thËt ®¾t çi kh«ng khÝ rén rùc rÊt ®Æc trng cña mïa
h¹. Cã thÓ hiÓu ®æ vµng lµ ®ång lo¹t ng¶ vµng. Còng cã thÓ hiÓu rõng ph¸ch ®æ vµng
lµ µo µo trót l¸ vµng theo mét nhÞp ®iÖu døt kho¸t vµ m¹nh mÏ. Sau nh÷ng nÐt t¶ ®Çy
kÝch thÝch ®èi víi gi¸c quan ë dßng lôc, sang dßng b¸t, mét h×nh ¶nh ®»m dÞu h¬n ®îc
vÏ ra nh ®Ó lµm c©n b»ng l¹i tr¹ng th¸i c¶m xóc cña ®éc gi¶. Çi vÎ lÎ loi cña c« g¸i h¸i
m¨ng mét m×nh ®· kh¬i dËy trong ta nh÷ng rung ®éng ngät ngµo, s©u l¾ng. Bøc tranh
mïa hÌ thËt hoµnh tr¸ng mµ còng thËt ®Ëm tÝnh tr÷ t×nh. Nã dung hîp ®îc võa nh÷ng
20
Cã s¸ch chó ph¸ch lµ mét loµi c©y th©n gç ë rõng ViÖt B¾c, në hoa vµng vµo ®Çu mïa hÌ. Cßn t¸c gi¶
Tè H÷u th× chó ph¸ch lµ "lo¹i c©y gç cao, cuèi hÌ ®Çu thu th× l¸ vµng rùc lªn" (Xem Nhí l¹i mét thêi, NXB
Héi Nhµ v¨n, 2000, tr. 302). Hai çch chó thÝch trªn kh«ng h¼n lo¹i trõ nhau, nhng cã lÏ, Ên tîng mµ c©u
th¬ cña Tè H÷u gîi lªn lµ Ên tîng vÒ mµu vµng cña l¸ ph¸ch.
202
quÖt bót m¹nh mÏ ®Çy høng khëi võa nh÷ng nÐt vÏ m¶nh mai, tinh tÕ, cã thÓ gîi ra c¶
mét trêng liªn tëng mªnh m«ng.
Trong c©u lôc b¸t cuèi cïng cña ®o¹n th¬, t¸c gi¶ t¸i hiÖn mét c¶nh thu mang ®Æc
tÝnh "ý niÖm" nhiÒu h¬n lµ ®Æc tÝnh cô thÓ, ç biÖt :
Rõng thu tr¨ng räi hoµ b×nh
Nhí ai tiÕng h¸t ©n t×nh thuû chung.
Còng nh nhiÒu nhµ th¬ kh¸c, khi nãi vÒ mïa thu, t¸c gi¶ kh«ng quªn nh¾c tíi ¸nh
tr¨ng. ¸nh tr¨ng xanh m¸t ®· to¶ lªn c¶nh vËt mét kh«ng khÝ thanh b×nh, yªn ¶. Tõ hoµ
b×nh tuy cã h¬i chung chung, h¬i "cøng", nhng kh«ng ph¶i kh«ng cã ý nghÜa. Nã võa nãi
®îc çi dÞu dµng cña ¸nh tr¨ng gi÷a rõng khuya, võa ph¶n ¸nh ®îc íc väng hoµ b×nh cña
nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn, l¹i võa gîi cho ngêi ®äc nghÜ tíi bèi c¶nh kh¸ yªn tÜnh cña An
toµn khu. Trªn çi nÒn thiªn nhiªn rÊt mùc nªn th¬ Êy, tiÕng h¸t ©n t×nh thuû chung cÊt
lªn nghe thËt Êm lßng. Cã cÇn g× ph¶i ph©n ®Þnh xem tiÕng h¸t nµy lµ cña ai. Trong
©m ®iÖu cña nã ta nghe rung lªn nçi niÒm cña c¶ ngêi ®i lÉn kÎ ë. Tõ ngµy qua väng
vÒ, tiÕng h¸t ®ã ®· khÐo nãi ®îc nh÷ng t©m t×nh ®ang d¹t dµo trong th× hiÖn t¹i...
*
* *
ViÖt B¾c ®îc viÕt ra sau khi cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ®· hoµn toµn th¾ng
lîi. Cã lÏ trong ý ®å s¸ng t¹o, Tè H÷u muèn nã ph¶i trë thµnh "b¶n tæng kÕt lÞch sö" mét
thêi kú (®iÒu nµy ®· ®îc ®Ò cËp ë trªn). ThËt tù nhiªn khi ta b¾t gÆp ë ®©y nh÷ng
®o¹n miªu t¶ hÕt søc sèng ®éng vÒ çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña cuéc kh¸ng chiÕn l©u
dµi, gian khæ, anh dòng.
§o¹n n»m gÇn cuèi phÇn mét cña bµi th¬, tõ dßng Nh÷ng ®êng ViÖt B¾c cña ta...
®Õn Vui lªn ViÖt B¾c, ®Ìo De, nói Hång tËp trung t¸i hiÖn kh«ng khÝ hµo hïng cña
cuéc kh¸ng chiÕn lóc "søc ta ®· m¹nh, ngêi ta ®· ®«ng". Giäng ®iÖu d×u dÆt, thiÕt tha
ë nh÷ng ®o¹n th¬ tríc ®Õn ®©y ®· ®æi thµnh giäng ®iÖu r¾n rái, g©n guèc, ®Çy hng
phÊn. Tµi n¨ng t¹o dùng nh÷ng bèi c¶nh lín cña Tè H÷u còng ®îc béc lé mét çch hÕt søc
râ nÐt t¹i ®iÓm nµy.
Trong t¸m dßng ®Çu, nhµ th¬ vÏ l¹i v« cïng linh ho¹t h×nh ¶nh nh÷ng ®ªm ViÖt
B¾c trong mïa chiÕn dÞch :
Nh÷ng ®êng ViÖt B¾c cña ta
203
§ªm ®ªm rÇm rËp nh lµ ®Êt rung
Qu©n ®i ®iÖp ®iÖp trïng trïng
¸nh sao ®Çu sóng b¹n cïng mò nan.
D©n c«ng ®á duèc tõng ®oµn
Bíc ch©n n¸t ®¸, mu«n tµn löa bay.
Nh×n ®ªm th¨m th¼m s¬ng dµy
§Ìn pha bËt s¸ng nh ngµy mai lªn.
T¹i sao l¹i ®ªm ? CÇn nhí l¹i hoµn c¶nh cuéc kh¸ng chiÕn khi ®ã : ban ngµy m¸y
bay ®Þch hoµnh hµnh ®¸nh ph¸ nhng ban ®ªm th× chóng ®µnh bÊt lùc, nhêng l¹i u thÕ
cho chóng ta. Mµn ®ªm bao la ®· trë thµnh b¹n ®ång minh tin cËy cña nh÷ng ngêi kh¸ng
chiÕn. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ th¬ chèng Ph¸p 1946-1954 nãi nhiÒu vÒ ®ªm : Nh÷ng
®ªm dµi hµnh qu©n nung nÊu (NguyÔn §×nh Thi), §ªm bu«ng xuèng dßng s«ng §uèng
(Hoµng CÇm)... Trong c¶nh sèng b×nh thêng, ®ªm lµ lóc v¹n vËt say ch×m trong giÊc
ngñ, lµ thêi ®iÓm nghØ ng¬i yªn tÜnh. Nhng trong thêi chiÕn tranh, ®ªm thêng lµ ®iÓm
khëi ®Çu cña nh÷ng ho¹t ®éng chuÈn bÞ cho ngµy mai th¾ng lîi.
Hai tõ cña ta n»m cuèi dßng ®Çu rÊt cã ý nghÜa. Chóng thÓ hiÖn râ ý thøc lµm
chñ cña ngêi kh¸ng chiÕn ®èi víi ®Êt níc m×nh còng nh niÒm tù hµo vÒ sù bÊt kh¶ x©m
ph¹m cña vïng c¨n cø ®Þa. §©y còng lµ mét ý thøc vµ niÒm tù hµo tõng ®îc thÓ hiÖn
kh¸ s©u trong th¬ ca kh¸ng chiÕn nãi chung.
Nh ®Ó minh häa thªm cho hai tõ cña ta, nhµ th¬ kÓ l¹i khÝ thÕ bõng bõng trªn
nh÷ng con ®êng híng vÒ çc n¬i sÏ diÔn ra çc trËn ®¸nh lín. ë ®ã ta thÊy nh÷ng dßng
ngêi v« tËn, cã bé ®éi, cã d©n c«ng, cã sóng ®¹n, cã g¸nh gång, cã ®uèc s¸ng, cã ¸nh ®Ìn
pha... Çc tõ tîng thanh vµ tîng h×nh nh rÇm rËp, ®iÖp ®iÖp, trïng trïng ®îc ®a vµo rÊt
®¾t, diÔn t¶ hÕt søc chÝnh x¸c kh«ng khÝ tù tin, hå hëi bao trïm c¶ dßng ngêi vµ søc
m¹nh cuén trµo nh th¸c lò cña qu©n ta. Sù so s¸nh tiÕng ch©n ®i rÇm rËp nh tiÕng ®Êt
rung cã t¸c dông t« ®Ëm qui m« vµ tÇm vãc lín lao cña nh÷ng sù kiÖn ®ang diÔn ra. Ta
tëng nh n¬i ®©y ®ang x¶y ra mét c¬n ®Þa chÊn m¹nh. CÇn nãi thªm r»ng nhê so s¸nh
nµy, t¸c gi¶ cßn diÔn t¶ ®îc rÊt hay vÒ sù thèng nhÊt, céng hëng gi÷a con ngêi vµ thiªn
nhiªn, trêi ®Êt trong mét thêi ®iÓm lÞch sö v« cïng oanh liÖt.
Bªn c¹nh nh÷ng nÐt vÏ tr¶i ra theo chiÒu réng, trong bøc tranh th¬ nµy còng cã
nh÷ng nÐt vÏ ph¸t triÓn theo chiÒu cao. ¸nh sao ®Çu sóng b¹n cïng mò nan lµ mét "nÐt
204
vÏ" nh thÕ. ¸nh sao tríc hÕt lµ mét h×nh ¶nh t¶ thùc gîi bèi c¶nh ®ªm ViÖt B¾c ra trËn,
nhng nã cßn lµ h×nh ¶nh thÊm ®Ém tÝnh tîng trng. Ta cã thÓ hiÓu ¸nh sao nh ¸nh s¸ng
cña niÒm tin, ¸nh s¸ng cña lý tëng soi ®êng, dÉn lèi cho ta hµnh ®éng. Ba sù vËt ¸nh sao,
mòi sóng, mò nan hîp thµnh mét h×nh tîng ®Ñp, khoÎ kho¾n, v÷ng ch·i vÒ mÆt t¹o
h×nh, ®· cho thÊy tÝnh chÊt cao c¶ cña cuéc kh¸ng chiÕn còng nh tinh thÇn l·ng m¹n cha
bao giê thiÕu trong ®êi sèng chóng ta. Khi viÕt c©u th¬ nµy, h¼n Tè H÷u ®· nhí tíi c©u
th¬ §Çu sóng tr¨ng treo mµ ChÝnh H÷u viÕt tríc ®ã vµo n¨m 1948 trong bµi §ång chÝ.
Tuy m« t¶ c¶nh ban ®ªm nhng bøc tranh th¬ cña Tè H÷u vÉn ®Çy ¾p çc chi tiÕt
nãi vÒ ¸nh s¸ng. Bªn c¹nh ¸nh s¸ng cña sao trêi lµ ¸nh s¸ng cña löa ®uèc, cña ®Ìn pha, cña
mu«n tµn löa bay. Hai c©u th¬ D©n c«ng ®á ®uèc tõng ®oµn - Bíc ch©n n¸t ®¸, mu«n
tµn löa bay vÏ ra mét c¶nh tîng rùc rì vµ hõng hùc khÝ thÕ b»ng nh÷ng nÐt bót g©n
guèc, m¹nh mÏ. Löa díi ®Êt vµ sao trªn trêi nh hoµ cïng giäng ca trong mét dµn ®¹i hîp x-
íng hïng tr¸ng. Çch nãi thËm xng bíc ch©n n¸t ®¸ ®· diÔn t¶ rÊt cã Ên tîng søc m¹nh ®¹p
b»ng mäi gian khã cña nh÷ng ®oµn ngêi ®i chiÕn dÞch. Víi bíc ch©n Êy cña hä, nói rõng
nh bõng thøc. Mµn s¬ng dµy th¨m th¼m tëng vïi s©u ViÖt B¾c trong sù lÆng lÏ, u tÞch
bçng bÞ xÐ r¸ch bëi ¸nh ®Ìn pha s¸ng qu¾c. Nh×n ¸nh ®Ìn pha, nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn
tëng nh thÊy chiÕn th¾ng ®· gÇn kÒ tríc mÆt21. Sù so s¸nh trong c©u §Ìn pha bËt s¸ng
nh ngµy mai lªn tho¹t nh×n cã vÎ cêng ®iÖu. XÐt ®Õn cïng, ph¶i so s¸nh nh thÕ nhµ th¬
míi nãi hÕt ®îc niÒm phÊn chÊn trµn ngËp lßng ngêi tríc sù lín m¹nh vît bËc cña qu©n ta
lóc cuéc kh¸ng chiÕn bíc vµo giai ®o¹n cuèi cïng.
Bèn dßng cuèi cña ®o¹n th¬ nãi tíi nh÷ng tin th¾ng trËn dån dËp ®æ vÒ ViÖt
B¾c tõ kh¾p çc chiÕn trêng trong c¶ níc :
Tin vui chiÕn th¾ng tr¨m miÒn
Hoµ B×nh, T©y B¾c, §iÖn Biªn vui vÒ
Vui tõ §ång Th¸p, An Khª
Vui lªn ViÖt B¾c, ®Ìo De, nói Hång.
Nh÷ng côm tõ vui vÒ, vui tõ, vui lªn võa t¹o ®îc kh«ng khÝ phÊn chÊn, rén rµng,
tÝu tÝt l¹i võa diÔn t¶ ®îc ý : ViÖt B¾c chÝnh lµ ®Çu n·o cña cuéc kh¸ng chiÕn vµ
niÒm vui kh¾p n¬i dån tô vÒ ®ã ®Ó råi tõ ®ã l¹i to¶ ®i tr¨m ng¶.
21
Vµo giai ®o¹n nµy, sù hç trî cña níc b¹n cho cuéc kh¸ng chiÕn cña ta ®· ®îc t¨ng cêng. Sù xuÊt hiÖn cña
nh÷ng ®oµn xe vËn t¶i lµm nªn mét nÐt míi cho çc "bøc tranh" chiÕn dÞch.
205
RÊt ®¸ng chó ý trong ®o¹n th¬ nµy lµ sù xuÊt hiÖn cña hµng lo¹t ®Þa danh. NÒn
th¬ kh¸ng chiÕn cña chóng ta cã kh«ng Ýt bµi cho thÊy tµi n¨ng cña çc t¸c gi¶ khi ® a
®Þa danh vµo th¬, ch¼ng h¹n bµi T©y TiÕn cña Quang Dòng, bµi Bªn kia s«ng §uèng
cña Hoµng CÇm. Çch ®a ®Þa danh vµo th¬ cña Tè H÷u cã phÇn kh¸c víi mét sè nhµ
th¬ kh¸c. NÕu Quang Dòng chó ý tíi nh÷ng tªn ®Êt cã thÓ gîi Ên tîng vÒ mét çi g× hung
hiÓm, hoang s¬, k× bÝ vµ Hoµng CÇm chó ý tíi nh÷ng tªn ®Êt cã thÓ gîi lªn nh÷ng s¾c
mµu truyÒn thèng th× Tè H÷u l¹i quan t©m tíi nh÷ng ®Þa danh lõng lÉy chiÕn c«ng mµ
tªn gäi cña chóng lu«n lµm nøc lßng ngêi. Cã thÓ nãi Ýt khi nh÷ng tõ chØ tªn ®Çy tÝnh
chÊt hµnh chÝnh l¹i chan chøa chÊt th¬ vµ vang väng nh thÕ.
Nh×n chung, ®o¹n th¬ võa t×m hiÓu trªn ®Ëm ®µ tÝnh chÊt sö ca vµ thÓ hiÖn
rÊt râ kh¶ n¨ng t¹o dùng nh÷ng bøc tranh hoµnh tr¸ng vÒ çch m¹ng cña Tè H÷u. §äc nã,
ta tëng nh ®îc sèng l¹i thùc sù víi kh«ng khÝ cña mét thêi ®· qua - çi thêi cña nh÷ng sù
tÝch lín vµ niÒm tin lín.
1999
sù biÕn ¶o cña çi t«i tr÷ t×nh

trong bµi th¬ TiÕng h¸t con tµu
206
TiÕng h¸t con tµu lµ mét bµi th¬ tr÷ t×nh giµu chÊt triÕt lÝ. Gäi nã lµ bµi th¬
tr÷ t×nh – triÕt lÝ hay triÕt lÝ – tr÷ t×nh ®Òu ®îc, tuú sù nhÊn m¹nh tríc hÕt cña ngêi
®äc vµo phÈm chÊt nµo trong ®ã. Thùc ra, triÕt lÝ kh«ng ph¶i lµ mét viÖc xa l¹ ®èi víi
th¬ vµ ®èi víi çc nhµ th¬ nãi chung. TÝnh triÕt lÝ cã thÓ ®îc béc lé mét çch hån nhiªn,
nh thÓ n»m ngoµi chñ ®Þnh t¸c gi¶. TÝnh triÕt lÝ còng cã thÓ g¾n liÒn víi sù ý thøc
s©u s¾c, víi nç lùc kh¸i qu¸t, nç lùc... triÕt lÝ b»ng sù th«ng minh cña trÝ tuÖ. TriÕt lÝ
trong th¬ ChÕ Lan Viªn thêng n»m ë d¹ng thø hai. Nã lµ kÕt qu¶ cña mét kh¶ n¨ng n¾m
b¾t vÊn ®Ò ë phÇn cèt lâi, tõ mét chi tiÕt dêng nh lµ ngÉu nhiªn mµ cã thÓ gióp ®éc gi¶
thÊu nhËp ®îc b¶n chÊt cña tån t¹i. T¸c gi¶ trong çc trêng hîp ®ã kh«ng cè gi¶ vê ng©y
th¬ mµ thêng béc lé sù tù tin, ®«i khi lµ tù tin th¸i qu¸ - tù tin vµo phÈm chÊt cña nhµ t t-
ëng tiÒm t¹i trong m×nh, tù tin vµo tµi n¨ng nghÖ thuËt cña b¶n th©n dï nãi chuyÖn cao
xa ®Õn mÊy ®éc gi¶ còng cã thÓ "nghe ®îc". Còng cã ngêi nhËn thÊy th¬ ChÕ Lan Viªn
chØ lµ th¬ triÕt luËn – nhiÒu "luËn" nhng kh«ng ph¶i "luËn" nµo còng cã "lÝ" c¶, nhÊt
lµ khi "luËn" chØ dùa trªn nÒn t¶ng cña çc häc thuyÕt chÝnh trÞ chø kh«ng ph¶i dùa trªn
mét c¨n b¶n triÕt häc.
BiÓu tîng con tµu trong bµi th¬ chøa ®ùng mét tiÒm n¨ng ý nghÜa phong phó.
Ch¾c ch¾n nã mang dÊu Ên cña biÓu tîng con tµu qu¸ næi tiÕng trong kiÖt t¸c Con tµu
say (Le bateau ivre) cña A. Ranh-b« (A. Rimbaud). Tuy nhiªn, khi ho¸ th©n vµo bµi th¬
cña ChÕ Lan Viªn, "néi dung" cña biÓu tîng con tµu ®· ®îc ®æi míi. ChÊt men say ®Çy
mêi gäi, kÝch thÝch thÊm ®îm trong biÓu tîng con tµu xa vÉn cßn ®ã, nhng thay cho
viÖc thÓ hiÖn kh¸t väng kh¼ng ®Þnh çi t«i trong sù ®èi lËp víi thùc t¹i tÇm thêng, víi
kh«ng gian tï h·m v©y quanh, con tµu trong th¬ ChÕ Lan Viªn l¹i ®Ò cao sù hoµ nhËp
cña çi t«i ç nh©n vµo çi ta céng ®ång, kh¼ng ®Þnh çi tèt ®Ñp giµu phÈm chÊt thÈm
mÜ cña mét thùc t¹i ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn çch m¹ng. TiÕng h¸t con tµu ë
®©y lµ tiÕng h¸t mêi gäi lªn ®êng, tiÕng h¸t bån chån, r¹o rùc niÒm tin cña con tµu th¬
trªn hµnh tr×nh tõ "ch©n trêi mét ngêi" ®Õn "ch©n trêi tÊt c¶", nãi theo çch nãi cña P. £-
luy-a (P. Eluard).
Ng«n tõ cña bµi TiÕng h¸t con tµu cã sù kÕt hîp nhuÇn nhÞ gi÷a l·ng m¹n vµ tîng
trng. Nã kÕt dÖt nªn nh÷ng h×nh ¶nh, biÓu tîng còng võa rÊt l·ng m¹n l¹i võa ®Ëm tÝnh
tîng trng (biÓu tîng con tµu nãi trªn lµ mét vÝ dô). Cã nh÷ng h×nh ¶nh nh ®îc lÊy trùc
tiÕp tõ cuéc sèng, cßn nguyªn chÊt c¶m tÝnh : b¶n s¬ng gi¨ng, ®Ìo m©y phñ, löa hång
207
soi tãc b¹c, V¾t x«i nu«i qu©n em giÊu gi÷a rõng, chim rõng l«ng trë biÕc,… Cã h×nh
¶nh Èn dô rót tõ Kinh Th¸nh nh nai vÒ suèi cò hoÆc cã nguån gèc tõ ca dao hay lêi ¨n
tiÕng nãi hµng ngµy nh vµng ta ®au trong löa, hßn m¸u c¾t,… §Æc biÖt phong phó lµ
nh÷ng h×nh ¶nh, biÓu tîng míi mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t cao dï cã h×nh thøc bªn ngoµi
rÊt cô thÓ : tµu ®ãi nh÷ng vµnh tr¨ng, tr¸i ®Çu xu©n, ®«i çnh véi, MÆt hång em trong
suèi lín mïa xu©n,… Çc lo¹i h×nh ¶nh nµy thêng ®îc nèi kÕt víi nhau thµnh tõng chuçi,
h×nh ¶nh nµy gäi h×nh ¶nh kia, tÇng tÇng, líp líp, khiÕn cho ngêi ®äc ®«i lóc ngì m×nh
l¹c vµo mét "rõng biÓu tîng". Tuy nhiªn, khi ®· ®i qua "rõng biÓu tîng" Êy, suy nghÜ vµ
c¶m xóc cña ngêi ®äc sÏ trë nªn s©u s¾c vµ phong phó h¬n rÊt nhiÒu.
Nh×n bÒ ngoµi, TiÕng h¸t con tµu cã d¸ng dÊp cña mét bµi th¬ thêi sù. Nhng gi¸
trÞ ®Ých thùc cña nã kh«ng thÓ bÞ khu«n vµo møc ®é "cËp nhËt" mét vÊn ®Ò thêi sù
cña ®Êt níc, cña thùc tiÔn s¸ng t¹o thi ca lóc ®ã. §Ó tr¸nh nh÷ng ngé nhËn, t¸c gi¶ viÕt
thªm mÊy c©u ®Ò tõ, xem nh mét lêi "chó" cÇn thiÕt gióp ®éc gi¶ thÊu hiÓu çc vÊn
®Ò thuéc vÒ triÕt lÝ nh©n sinh, triÕt lÝ s¸ng t¹o ®îc göi g¾m trong ®ã. Tríc hÕt, bèn
c©u ®Ò tõ gióp ta hiÓu râ hoµn c¶nh s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ vµ ®iÓm khëi ®Çu cña c¶m
xóc th¬. Nhµ th¬ viÕt bµi nµy khi trªn miÒn B¾c níc ta ®ang cã mét cuéc vËn ®éng lín
kªu gäi nh©n d©n miÒn xu«i lªn x©y dùng vïng kinh tÕ míi ë T©y B¾c hoÆc ë çc vïng
s©u, vïng xa kh¸c. Bao nhiªu nhµ th¬, nhµ v¨n ®· h¨m hë ®i thùc tÕ ®Ó viÕt vÒ cuéc
vËn ®éng ®ã vµ ®Æc biÖt lµ ®Ó båi ®¾p vèn sèng cho m×nh. Vµo thêi ®iÓm nµy,
ChÕ Lan Viªn kh«ng may bÞ bÖnh nªn ®µnh bá lì mét c¬ héi lªn ®êng. Nhµ th¬ c¶m
thÊy trong lßng cã biÕt bao day døt. ¤ng quay l¹i cËt vÊn lßng m×nh vµ tù an ñi : T©y
B¾c ? Cã riªng g× T©y B¾c – Khi lßng ta ®· ho¸ nh÷ng con tµu – Khi Tæ quèc bèn bÒ
lªn tiÕng h¸t – T©m hån ta lµ T©y B¾c, chø cßn ®©u. Tõ chç viÕt ra ®Ó tù ®éng viªn
m×nh, ®Ó xoa dÞu nçi b¨n kho¨n cña m×nh, t¸c gi¶ ®· ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu rÊt c¬ b¶n
vµ cã ý nghÜa. Th× ra, vÊn ®Ò quan träng lµ tÊm lßng vµ t©m hån ngêi s¸ng t¹o. Bµn
ch©n ta cã thÓ cha ®Õn T©y B¾c nhng tÊm lßng ta th× ®· göi trän vÒ n¬i ®ã. Mµ ®©u
chØ cã T©y B¾c, ®èi víi mäi vïng ®Êt níc, ta ®Òu muèn ®Õn vµ ®· ®Õn b»ng sù tin
yªu, g¾n bã cña m×nh. Khi Tæ quèc bèn bÒ lªn tiÕng h¸t, nghÜa lµ bèn bÒ s«i næi kh«ng
khÝ dùng x©y, kiÕn t¹o th× lµm sao lßng ta cã thÓ döng dng ? T©m hån ta ®· g¾n bã
m¸u thÞt víi ®Êt níc, víi nh©n d©n, cho nªn soi vµo nã, ta thÊy sèng ®éng h×nh ¶nh cña
T©y B¾c vµ h×nh ¶nh bao miÒn quª xa x«i mµ th©n thuéc kh¸c. Râ rµng, kh«ng nhÊt
208
thiÕt cø ph¶i lªn T©y B¾c th× ta míi hiÓu nã, míi thÓ hiÖn ®îc t×nh c¶m cña m×nh ®èi
víi nã !
Gi÷a mét thêi kú v¨n häc mµ ngêi ta cßn coi chuyÖn ®i thùc tÕ "®Õn nh÷ng n¬i
tiªn tiÕn, ®Õn víi nh÷ng con ngêi tiªn tiÕn" lµ mét chuyÖn cã ý nghÜa rÊt quyÕt ®Þnh
®èi víi s¸ng t¸c th× nh÷ng suy nghÜ trªn cña ChÕ Lan Viªn thùc sù mang ý nghÜa "ph¶n
tØnh". Chóng gióp ta hiÓu vµ ®¸nh gi¸ ®óng h¬n vai trß cña chñ thÓ trong s¸ng t¹o nghÖ
thuËt. MÆc dï nhµ th¬ nãi ®iÒu ®ã trong sù day døt, nãi ë thÕ "cùc ch¼ng ®·" nhng «ng
vÉn tá ra hÕt søc cã lÝ.
Tuy nhiªn, mÆc dï hiÓu s©u s¾c r»ng t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ kÕt
qu¶ tøc thêi cña mét chuyÕn ®i nµo ®ã mµ lµ kÕt tinh tr¶i nghiÖm mét ®êi, nhµ th¬
vÉn bån chån muèn ra ®i, muèn vïng vÉy tho¸t khái çi t«i nhá hÑp cña ç nh©n ®Ó hoµ
nhËp vµo cuéc sèng lín cña nh©n d©n, ®Êt níc. Lóc nµy, lêi kªu gäi ra ®i mang mét ý
nghÜa míi, lín réng h¬n, c¬ b¶n h¬n chø kh«ng bÞ ®ãng khung vµo mét sù kiÖn chÝnh
trÞ x· héi nhÊt thêi.
*
* *
Ta h·y ®i vµo bµi th¬ theo çch cña mét ®éc gi¶ hån nhiªn, v« t nhÊt. Gi¶ ®Þnh
®ã lµ mét qu¸ tr×nh tri gi¸c vµ nhËn thóc nghÖ thuËt cã tÝnh chÊt tuÇn tù, kh«ng biÕn
®éng, ®i ®«i víi viÖc bãc dÇn çc líp nghÜa cña t¸c phÈm cho ®Õn khi ch¹m tíi lâi cña
nã. Ýt nhÊt, ®iÒu ®ã gióp ta thu nhËn ®îc nh÷ng d÷ kiÖn cña c¶m nhËn trùc gi¸c vµ
tr¸nh ®îc mét sè suy diÔn m¸y mãc.
TiÕng h¸t con tµu tÝu tÝt nh÷ng ®i vµ ®Õn, nh÷ng vÒ vµ gÆp, nh÷ng ®îi chê
vµ hèi thóc. Trªn "hai mÆt ph¼ng" cña trang th¬, t¸c gi¶ ®· dùng lªn c¶ mét "sù sèng ba
chiÒu". Ngêi ®äc cã ¶o gi¸c vÒ mét cuéc lªn ®êng thËt. Kh«ng tin sao ®îc khi lêi mêi
mäc xo¸y th¼ng vµo anh (Anh ®i ch¨ng ?). Kh«ng tin sao ®îc khi ®iÓm ®i vµ ®iÓm
®Õn ®· ®îc x¸c ®Þnh. ë ®©y lµ trêi Hµ Néi víi nh÷ng cöa « vµ trªn kia lµ T©y B¾c víi
giã ngµn ®ang ró gäi, víi c©y xu©n ®ang d¹t dµo chÝn tr¸i. Gi÷ vai trß nèi kÕt hai
®iÓm ®ã lµ mét con tµu nµy hÕt søc x¸c ®Þnh (Con tµu nµy lªn T©y B¾c anh ®i ch¨ng
?). Con tµu nh cã tinh thÇn, ®ang bån chån ®îi lÖnh khëi hµnh (tµu ®ãi nh÷ng vµnh
tr¨ng) vµ khi ®· b¨ng b¨ng trªn ®êng, nã cho ta thÊy m¸i ngãi ®á tr¨m ga cïng nh÷ng c¶nh
tîng ®¸ng nhí, buéc ®éc gi¶ - du kh¸ch ph¶i më réng toµn bé gi¸c quan ®Ó ghi nhËn
209
nh÷ng ©m thanh, nh÷ng mµu s¾c ®ang miªn man lít qua : m¾t ta nhí mÆt ngêi, tai ta
nhí tiÕng... Bµi th¬ qu¶ cã mét søc hót khã cìng.
Nhng sù thùc cha cã ®êng tµu vµ con tµu lªn T©y B¾c. Nhí ra ®iÒu nµy, ta vôt
hiÓu tÊt c¶ çi rén rÞp ®a ®ãn trªn kia chØ lµ c©u chuyÖn tëng tîng. T¸c gi¶ ®· b¾t ngêi
®äc rung ®éng víi nh÷ng "c¶m xóc gi¶ tëng" do çch tæ chøc nhÞp ®iÖu, h×nh ¶nh rÊt
riªng cña bµi th¬ ®a l¹i. B»ng çch Êy, «ng ®a ngêi ®äc vµo vïng trêi cña th¬, ®¸nh tan
çi nh×n m¸y mãc qu¸ chó träng vµo tÝnh x¸c thùc "sèng sÝt" cña h×nh ¶nh th¬, gióp ta
nhËn ch©n ®îc gi¸ trÞ thÈm mÜ cña thi phÈm. VÒ phÝa ngêi s¸ng t¹o, ®©y lµ mét b»ng
chøng cho thÊy nhµ th¬ kh«ng g©y c¶m xóc theo kiÓu dùa dÉm vµ n« lÖ vµo çc sù
kiÖn thùc tÕ, vµ c¶m xóc th¬ tríc hÕt ®îc tæ chøc bëi ng«n ng÷ chø kh«ng ph¶i bëi tÝnh
gîi c¶m cña çc "tµi liÖu hiÖn thùc".
Tõ chç nh×n nhËn con tµu vµ T©y B¾c lµ h×nh ¶nh cô thÓ, c¶m tÝnh, ngêi ®äc
dÇn dÇn hiÓu ra ý nghÜa biÓu tîng cña chóng. Thùc ra, viÖc "phiªn dÞch" mét biÓu tîng
thµnh nh÷ng ¸m chØ cô thÓ lµ viÖc lµm kh«ng mÊy thó vÞ. ChØ e gÆp nh÷ng biÓu tîng
®¬n nghÜa, lóc ®ã viÖc "gi¶i m·" biÕn thµnh mét trß ch¬i tµn ¸c, lµm cho bµi th¬ tr¬ ra
nh mét çi x¸c kh«ng hån. Nhng ChÕ Lan Viªn lµ ngêi thÝch h×nh tîng ho¸ nh÷ng ý niÖm
trõu tîng, nh÷ng mÖnh ®Ò chÝnh trÞ - x· héi, vµ «ng lµm ®iÒu ®ã rÊt tµi. Ch¼ng ph¶i
«ng ®· v« t×nh khuyÕn khÝch ®éc gi¶ ch¬i trß ch¬i "gi¶i m·" (vµ l¾m khi lµ "gi¶i
thiªng") Êy ®èi víi th¬ (trong ®ã cã th¬ «ng) ?
HiÖn tîng mÊt thiªng ®· kh«ng x¶y ra ®èi víi hai biÓu tîng c¬ b¶n cña TiÕng h¸t
con tµu. Dï ®· cè liÖt kª theo kiÓu "g¹ch ®Çu dßng" nh÷ng hµm nghÜa cña chóng, ta
vÉn thÊy chóng cßn Èn chøa mét çi g× rÊt khã n¾m b¾t. Tríc hÕt v× chóng ®· dÉn lèi
ngêi ®äc vÒ víi nh÷ng vÊn ®Ò cña t×nh c¶m lµ kØ niÖm vµ kh¸t väng, mµ nãi ®Õn kØ
niÖm vµ kh¸t väng, ch¼ng kh¸c g× ®Õn ch©n trêi l¹i gÆp mét ch©n trêi kh¸c. Thªm n÷a,
tªn gäi T©y B¾c cña mét trong hai biÓu tîng l¹i trïng khÝt víi tªn gäi cña mét ®Þa danh
réng lín, cã thùc, çch ®ã cha l©u tõng lµm nao nøc mu«n triÖu tÊm lßng, vµ tªn con tµu
cña biÓu tîng cßn l¹i còng gîi nh¾c ®Õn nh÷ng con tµu kh¸c ®· cã hoÆc s¾p cã mét mai
trong niÒm tin tëng trong s¸ng thiªng liªng cña mäi ngêi (Ngµy mai rén r· s¬n khª, Ngîc
xu«i tµu ch¹y bèn bÒ líi gi¨ng – Tè H÷u, ViÖt B¾c). Nh×n tõ gãc ®é nµy, cã thÓ gäi con
tµu vµ T©y B¾c lµ nh÷ng b¸n biÓu tîng. Chóng võa mang néi dung íc lÖ, ®ßi hái ®éc
210
gi¶ ph¶i cã kh¶ n¨ng trõu xuÊt cao ®Ó nhËn thøc vÊn ®Ò, l¹i võa cã ®Æc ®iÓm cña mét
thø h×nh tîng nghÖ thuËt th«ng thêng, ®ñ søc lµm tháa m·n tri gi¸c c¶m quan cña ta.
Trong v¨n häc, lêi ®Ò tõ cña t¸c gi¶ cã gi¸ trÞ nh mét tÝn hiÖu chØ dÉn, mét lêi
m¸ch b¶o kÝn ®¸o con ®êng kh¸m ph¸ t¸c phÈm. HoÆc x¸c lËp ®iÓm nh×n cho ngêi
®äc, hoÆc chóng l«i hä vµo "khÝ hËu" cña t¸c phÈm, ®Ó khi quen víi "khÝ hËu" ®ã,
ngêi ®äc nh×n ra cÊu tróc nghÖ thuËt cña nã. Tuy nhiªn kh«ng dÔ mét lóc nhËn thøc ®îc
hÕt ý nghÜa cña lêi ®Ò tõ. §éc gi¶ cã kinh nghiÖm sÏ mçi lÇn ®äc t¸c phÈm l¹i mçi liÕc
m¾t vª chóng ®Ó ®Þnh híng çch ®äc. B»ng çch ®ã, hä võa hiÓu t¸c phÈm l¹i võa nhËn
ra ý vÞ cña lêi ®Ò tõ vèn cã h×nh thøc cña mét c©u ®è. §Ò tõ TiÕng h¸t con tµu lµ mét
khæ th¬ bçn c©u, g¾n nèi mét çch nhuÇn nhÞ víi phÇn "ruét" cña bµi th¬. Tho¹t ®Çu,
do bÞ nhÞp ®iÖu cña thi phÈm chi phèi, ngêi ®äc cha thÓ kÞp dõng l¹i víi nã. Nhng khi ý
nghÜa biÓu tîng cña hai h×nh ¶nh con tµu vµ T©y B¾c ®· phÇn nµo ®îc lµm râ, ta
muèn quay l¹i víi nã ®Ó lµm mét phÐp thö. Lóc nµy, ®Ò tõ lµ mét lêi x¸c nhËn khóc
chiÕt nh÷ng ®iÒu ®éc gi¶ suy ®o¸n. Qu¶ ®óng, T©y B¾c trong bµi th¬ ®©u ph¶i chØ
lµ T©y B¾c. Nã cßn lµ biÓu tîng cña mäi miÒn xa, cña nh÷ng n¬i nµo cßn cÊt gi÷ kØ
niÖm kh¸ng chiÕn, n¬i "T×nh em ®ang mong, t×nh mÑ ®ang chê". Vµ con tµu, ®ã
chÝnh lµ lßng ta "Khi Tæ quèc bèn bÒ lªn tiÕng h¸t" bçng nao nøc mét nçi lªn ®êng - lªn
®êng ®Õn víi Nh©n d©n, §Êt níc, ®Õn víi th¬, ®Õn víi t©m hån ®Ých thùc cña ta l©u
nay m×nh ®Ó l¹c (T©m hån anh chê gÆp anh trªn kia).
Nhng chÝnh lóc phÐp thö ®îc thùc hiÖn mét çch tèt ®Ñp ®Ó ®éc gi¶ tëng cã
thÓ yªn t©m víi bÊy nhiªu "ý nghÜa" ®Ò tõ cña bµi th¬ bçng nhÊp nh¸y mét tÝn hiÖu l¹.
TÝn hiÖu nµy cho ta thÊy tÇng nghÜa triÕt lÝ cña bµi th¬, thø triÕt lÝ kh«ng lé ra trªn
bÒ mÆt mµ Èn ch×m phÝa díi çc sù vËt, sùu viÖc, lµm nªn h¹t nh©n cÊu tróc cña t¸c
phÈm. Theo l« gich suy luËn th«ng thêng, ngêi ®äc dÔ cã Ên tîng r»ng mét trong hai c©u
2 vµ 4 ph¶i lµ mét c©u nãi "nhÞu". ë c©u hai, t¸c gi¶ võa ®Æt mét dÊu b»ng gi÷a lßng ta
vµ con tµu, sang c©u 4 «ng bçng "quªn" ngay ®iÒu ®ã ®Ó "®Þnh nghÜa" : lßng ta (t©m
hån ta) lµ T©y B¾c. C¨n cø vµo côm tõ chø cßn ®©u ? cã mµu s¾c chÊt vÊn nh»m
kh¼ng ®Þnh tÝnh chÝnh x¸c cña "®Þnh nghÜa", khã cã thÓ tin r»ng nhµ th¬ ®· v« ý.
Sù thùc, nhê "hÖ ph¬ng tr×nh" :
Con tµu = t©m hån ta = t©y b¾c
211
«ng ®· ®ång nhÊt vµ thèng nhÊt ba "sù vËt", ba biÓu tîng l¹i. Tõng biÓu tîng riªng rÏ vèn
®· kÝch thÝch chó ý, giê ®îc thèng nhÊt l¹i cµng trë nªn l«i cuèn ®éc gi¶. §äc nhiÒu lÇn
ta vÉn kh«ng th«i ng¹c nhiªn : sao chØ cã mét t©m hån ta mµ bµi th¬ vÉn rén rµng c¶ mét
thÕ giíi víi bao chuyÖn ®êi vµ bao nhiªu cung bËc t×nh c¶m cña con ngêi (nhí, th¬ng,
yªu, kÝnh...) ®Ó ®Õn nçi ngêi ®äc ngì cã mét chuyÕn tµu ®ang kÐo cßi lªn T©y B¾c
thËt ? C©u hái nµy hoµn toµn cã thÓ ®îc tr¶ lêi r»ng : nguyªn do n»m ë sù thèng nhÊt
võa chØ ra ë trªn ! Khi Ph¸ c« ®¬n, ta hoµ hîp víi ngêi, khi mét ç nh©n, mét ngêi yªu níc
b»ng toµn bé trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m cña m×nh biÕt çch hoµ nhËp víi céng ®ång, víi Tæ
quèc, §Êt níc, th× tù mçi ngêi cã thÓ trë thµnh mét thÕ giíi kh«ng tÇm thêng chót nµo.
Lóc ®ã, t©m hån anh sÏ gièng nh mét cét ¨ng ten thu vµ ph¸t tÝn hiÖu ®i mu«n ph¬ng, cã
thÓ chØ ®øng mét n¬i mµ vÉn giao c¶m ®îc víi mu«n tÊm lßng bÌ b¹n. Kh«ng ph¶i mét
lÇn ChÕ Lan Viªn nãi ®Õn sù thay ®æi k× diÖu vÒ chÊt nµy, sau mét qu¸ tr×nh dµi
tÝch luü vÒ lîng :
- Con ngäc trai ®ªm hÌ ®¸y bÓ
Uèng thñy triÒu bçng s¸ng h¹t ch©u.
- ChiÕc thuyÒn gç uèng nhiÒu giã níc
Nghe ®Êt trêi thë bèn chung quanh.
(Chim lîn tr¨m vßng)
Tuy nhiªn, ë TiÕng h¸t con tµu, nhµ th¬ ®· kh«ng trùc tiÕp nªu lªn nh÷ng "ch©m
ng«n" nh vËy. §éc gi¶ sÏ ®äc vµ sÏ thÊy chuyÖn "ta v× ai" kh«ng hÒ lµ chuyÖn h« khÈu
hiÖu su«ng. Nã ®· thÊm vµo m¸u thÞt nhµ th¬, ®Ó «ng cã thÓ viÕt ®îc TiÕng h¸t con
tµu cã vÎ ®Ñp hµi hßa gi÷a t×nh c¶m vµ trÝ tuÖ - mét b»ng chøng giµu søc thuyÕt phôc
vÒ viÖc nhµ th¬ cã lóc ®· hoµn toµn lµm chñ ®îc m×nh trong s¸ng t¸c vµ thêi ®¹i ®·
thùc sù thæi giã vµo t¸c phÈm cña «ng.
TiÕng h¸t con tµu cã çi gèc tr÷ t×nh rÊt s©u. Nã tiªu biÓu cho nhiÒu bµi th¬ cña
tËp ¸nh s¸ng vµ phï sa (1960) ë sù hßa quyÖn ®Ñp ®Ï gi÷a çi rén rµng bÒ mÆt víi çi
suy tëng bÒ s©u, gi÷a thùc vµ ¶o, gi÷a nhËn thøc c¶m tÝnh vµ triÕt lÝ. H¹t nh©n cña
vÊn ®Ò lµ çi ph¬ng tr×nh ®· nªu, vèn ®îc thiÕt lËp tõ tríc, trong th¸i ®é sèng vµ s¸ng
t¹o cña t¸c gi¶.
1993
212
Èn dô vµ sù ph¸ vì Èn dô trong bµi th¬ Sãng
Sãng lµ mét bµi th¬ rÊt tiªu biÓu cho hån th¬ Xu©n Quúnh – nhµ th¬ n÷ viÕt
nhiÒu vµ rÊt hay vÒ t×nh yªu. Nã ®îc rót ra tõ tËp Hoa däc chiÕn hµo (1968).
Trong th¬ ca, kh«ng ph¶i chØ cã Xu©n Quúnh míi mîn h×nh tîng sãng ®Ó nãi
chuyÖn t×nh yªu. Êy thÕ nhng Sãng cña Xu©n Quúnh l¹i lµ mét bµi th¬ ®éc ®¸o. Mét
®iÒu kh¸ quyÕt ®Þnh lµ : víi bµi th¬ nµy, Xu©n Quúnh ®· kh«ng lµm çi viÖc gi¶ng
gi¶i vÒ t×nh yªu nãi chung hay h×nh tîng ho¸ kh¸i niÖm t×nh yªu nh nhiÒu ngêi vÉn lµm
mµ lµ gi·i bµy vÒ t×nh yªu vµ kh¸t väng cña chÝnh m×nh – mét sù gi·i bµy hÕt søc
ch©n thùc.
Bµi th¬ kh«ng hÒ cã ý kh¸i qu¸t hé cho ai vÒ t×nh yªu, kh«ng nãi ®iÒu g× vît qua
nhËn thøc vµ tr¶i nghiÖm cña chÝnh m×nh. Khi Xu©n Quúnh viÕt :
Nçi kh¸t väng t×nh yªu
Båi håi trong ngùc trÎ
§©y lµ hai c©u th¬ cã thÓ ®óng víi bao ngêi nhng nã kh«ng ph¶i lµ lêi cña mét
nhµ nghiªn cøu t©m lÝ t×nh yªu ®øng ngoµi nh×n vµo. Nã ®îc viÕt ra tríc hÕt nh mét lêi
tù thó nhËn – sù thó nhËn ch©n thµnh vµ dÔ th¬ng ®Õn ®é khiÕn ta ph¶i ngì ngµng.
Råi khi Xu©n Quúnh nãi vÒ n¬i b¾t ®Çu cña t×nh yªu, t©m thÕ cña chÞ thËt kh¸c víi
Xu©n DiÖu khi «ng lµm ra vÎ ngÈn ng¬ mét çch tinh qu¸i vµ nªu c©u hái : Lµm sao c¾t
nghÜa ®îc t×nh yªu ? ChÞ kÓ, chÞ thö gi¶i ®¸p råi chÞ l¾c ®Çu :
Tríc mu«n trïng sãng bÓ
213
Em nghÜ vÒ anh, em
Em nghÜ vÒ biÓn lín
Tõ n¬i nµo sãng lªn
Sãng b¾t ®Çu tõ giã
Giã b¾t ®Çu tõ ®©u
Em còng kh«ng biÕt n÷a
Khi nµo ta yªu nhau
§Êy lµ çi l¾c ®Çu biÓu thÞ mét t©m lÝ rÊt phô n÷. Nã kh«ng ham ph©n tÝch
r¹ch rßi, dÉu trong lßng cã bao nçi bøc xóc ®ßi t×m ra tËn bÓ ®Ó hiÓu, ®Ó nghÜ. Nã lµ
bøc xóc cña t×nh c¶m h¬n lµ bøc xóc cña trÝ tuÖ. Nã ®îc ®Èy tíi råi tho¸i lui vµ tan
trong nçi ngät ngµo ®îc che chë, vç vÒ. Ph¶i ch¨ng ë trong ®êi, "ph¸i yÕu" kh«ng ham g×
h¬n mét m¸i Êm yªn vui, mét gia ®×nh h¹nh phóc ? ChÝ Ýt th× ®èi víi Xu©n Quúnh
®óng lµ nh vËy. Bëi thÕ, khi cha ®¹t tíi ®iÒu khao kh¸t th× câi lßng lu«n tr¨n trë vµ cuén
sãng kh«ng ngõng :
Con sãng díi lßng s©u
Con sãng trªn mÆt níc
¤i con sãng nhí bê
Ngµy ®ªm kh«ng ngñ ®îc
Xu©n Quúnh kh«ng ng¹i nãi th¼ng ra nçi ®au ®¸u cña m×nh. Trong t©m thøc
con ngêi Êy, chØ cã anh lµ ®¸ng kÓ. Xin ®õng b¾t bÎ "lËp trêng" ë ®©y – kh«ng ph¶i
chç ! Ngêi phô n÷ kia ®· kiªn ®Þnh biÕt bao trªn lËp trêng cña m×nh vµ do vËy ®¸ng
träng biÕt bao ë íc nguyÖn thuû chung ch¸y báng dêng Êy :
DÉu xu«i vÒ ph¬ng B¾c
DÉu ngîc vÒ ph¬ng Nam
N¬i nµo em còng nghÜ
Híng vÒ anh – mét ph¬ng
Trong khæ th¬ trªn h×nh nh cã tho¸ng qua mét chót th¸ch thøc. B×nh thêng ch¶ ai
nãi xu«i vÒ ph¬ng B¾c, ngîc vÒ ph¬ng Nam mµ lµ nãi ngîc l¹i. §èi víi nhµ th¬ n÷ nµy, dï
cã x¸o trén mét tÝ th× ®iÒu ®ã còng ch¼ng cã g× quan träng. Quan träng nhÊt chØ lµ
ph¬ng anh, dï ë ®©u em còng híng vÒ. NÕu nãi ®Õn sù quyÕt liÖt cña t×nh yªu Xu©n
Quúnh th× khæ th¬ nµy lµ dÉn chøng tiªu biÓu nhÊt.
214
Tuy nhiªn, dï th¸ch thøc thÕ nµo, ch¼ng bao giê Xu©n Quúnh muèn kho¸c cho
m×nh çi d¸ng vÎ c« ®¬n kiªu h·nh cña kÎ ®ang truy cÇu mét h¹nh phóc t×nh yªu "®Ých
thùc", "lín lao" (®iÒu ta thÊy kh¸ phæ biÕn trong th¬ cña nhiÒu nhµ th¬ n÷ hiÖn nay).
ChÞ ®· nh×n nhËn kh¸t väng cña m×nh gièng nh mét biÓu hiÖn "thêng t×nh" cña t©m
hån phô n÷. Nh÷ng c©u th¬ sau ®©y mét mÆt biÓu ®¹t ý : dï lóc nµo, dï ë ®©u vµ trë
ng¹i thÕ nµo em còng híng vÒ anh (t¬ng tù ý th¬ trong çc khæ trªn), nhng mÆt kh¸c l¹i
ngÇm nãi r»ng, em còng ch¼ng cã g× kh¸c biÖt víi tr¨m ngµn con sãng gièng em ë ngoµi
kia ®¹i d¬ng cuéc ®êi :
ë ngoµi kia ®¹i d¬ng
Tr¨m ngµn con sãng ®ã
Con nµo ch¼ng tíi bê
Dï mu«n vêi çch trë
M·nh liÖt nhng vÉn gi÷ ®îc trän vÑn n÷ tÝnh, vÉn ch©n thµnh ®Õn cùc ®iÓm -
®ã lµ mét phÈm chÊt lín cña t×nh yªu Xu©n Quúnh ®îc biÓu lé qua th¬. Tõ ®iÓm nµy,
ta cã dÞp hiÓu s©u thªm khæ ®Çu cña bµi th¬ :
D÷ déi vµ dÞu ªm
ån µo vµ lÆng lÏ
S«ng kh«ng hiÓu næi m×nh
Sãng t×m ra tËn bÓ
Trong con ngêi ®ang khao kh¸t yªu ®¬ng cña nhµ th¬ cã nh÷ng nÐt ®èi cùc. ChÞ
kh«ng giÊu che ®iÒu Êy. Nhng chÞ ®· kh«ng nãi : LÆng lÏ vµ ån µo, DÞu ªm vµ d÷ déi,
bëi chÝnh nÐt dÞu ªm vµ lÆng lÏ míi lµ b¶n chÊt, lµ ®iÓm vÒ cña mäi xao ®éng t©m t.
T×nh yªu cã lóc ån µo nhng nã mong lÆng lÏ, mét sù lÆng lÏ cã chiÒu s©u. Nã tõng khi
d÷ déi, nhng lµ ®Ó t×m tíi dÞu ªm, t×m tíi sù yªn tÜnh. C©u th¬ nãi vÒ sù tr¸i ngîc, phøc
t¹p nhng ®äc lªn nghe thËt ®»m th¾m. ë ®©y kh«ng gîi ý c¶nh b¸o vÒ mét cuéc næi lo¹n,
mÆc dÇu ®· x¶y ra "c¬ sù" Sãng t×m ra tËn bÓ khi S«ng kh«ng hiÓu næi m×nh. §iÒu
t©m sù Êy khiÕn cho ta th¬ng h¬n mét tÊm lßng, chø kh«ng g©y cho ta c¶m gi¸c "sî" tríc
mét tÝnh çch. Trong c©u th¬ ph¶ng phÊt nÐt cam chÞu vÒ mét sù thiÖt thßi, tuy thÕ nã
còng cho thÊy kh¸t väng t×nh yªu kh«ng hÒ ngu«i t¾t. Víi hai c©u 3, 4 cña khæ nµy, cã lÏ
kh«ng nªn ®Æt chóng n»m trong t¬ng quan "nÕu... th×..." mµ nªn hiÓu chóng theo t¬ng
quan "v×... nªn...". Ph¶i ch¨ng ®iÒu ®ã hîp h¬n víi t¹ng chÊt t×nh yªu cña Xu©n Quúnh ?
215
Nh trªn ®· nãi, bµi th¬ mîn h×nh tîng sãng ®Ó nãi chuyÖn t×nh yªu. Nhng sãng
kh«ng ph¶i lµ mét Èn dô hoµn chØnh. Èn dô Êy ®· ®îc gi¶i thÝch ngay tõ nöa sau cña
khæ th¬ thø hai, kh«ng ®îi ngêi ®äc ph¶i suy ®o¸n, ph¶i t×m çch “gi¶i m·”, dÉu r»ng
cuéc "gi¶i m·" vÉn cÇn ®îc tiÕp tôc ë mét cÊp ®é cao h¬n. §iÒu cÇn thiÕt ®èi víi Xu©n
Quúnh kh«ng ph¶i lµ sù "lµm v¨n", sù che dÊu khÐo lÐo mµ lµ sù bµy tá nång nµn, cïng
kiÖt nçi yªu th¬ng vµ kh¸t väng cña m×nh. Khi cÇn, chÞ ®øng ra thuyÕt minh trùc tiÕp.
Ch¼ng h¹n, sau khæ th¬ miªu t¶ nh÷ng con sãng díi lßng s©u, trªn mÆt níc, ngµy ®ªm
kh«ng ngñ ®îc v× nhí bê, chÞ "båi" thªm hai c©u rÊt ®ét ngét, cho ®øng riªng thµnh mét
khæ, ph¬i lé çi t«i cña m×nh :
Lßng em nhí ®Õn anh
C¶ trong m¬ cßn thøc
¤i ! §Õn C¶ trong m¬ cßn thøc th× Èn dô nµo råi còng "bay ¸o" hay trë nªn qu¸
"khiªm tèn" kh«ng chë hÕt nçi niÒm !
Khi ho¸ th©n vµo sãng, khi ®øng h¼n ra xng em, mét mµ hai, hai mµ mét, çi T«i
Xu©n Quúnh lóc nµo còng tr¨n trë kh«ng yªn. Võa béc lé gi¸n tiÕp l¹i võa gi·i bµy trùc
tiÕp, khi Èn, khi hiÖn, ®Êy míi chÝnh lµ “nhÞp sãng” ngÇm cña bµi th¬, quy ®Þnh
nh÷ng xao ®éng bÒ mÆt, biÓu hiÖn qua c©u ch÷ vµ ©m ®iÖu, nhÞp ®iÖu t¬ng ®èi dÏ
thÊy. Èn dô sãng tuy cã lóc bÞ ph¸ vì, nhng ®Êy chØ lµ ph¸ vì bÒ ngoµi. §iÒu ®ã t¹o
®iÒu kiÖn cho ta hiÓu s©u h¬n tÇng "Èn dô" cña c¶ bµi th¬, hiÓu s©u h¬n nh÷ng lo ©u
kh¾c kho¶i, nh÷ng hi väng, kh¸t väng, nh÷ng g¾ng søc kiÕm t×m vµ hµnh ®éng tÊt yÕu
ph¶i cã ë mét t×nh yªu ch©n chÝnh, mét t×nh yªu nh t×nh yªu cña Xu©n Quúnh khi ®èi
diÖn víi cuéc ®êi réng lín, víi thêi gian tr«i ch¶y kh«ng ngõng :
Cuéc ®êi tuy dµi thÕ
N¨m th¸ng vÉn ®i qua
Nh biÓn kia dÉu réng
M©y vÉn bay vÒ xa
Lµm sao ®îc tan ra
Thµnh tr¨m con sãng nhá
Gi÷a biÓn lín t×nh yªu

§Ó ngµn n¨m cßn vç
216
Trªn ®êi kh«ng cã g× vÜnh viÔn ngoµi t×nh yªu. Ch©n lý Êy kh«ng ph¶i ®Õn
Xu©n Quúnh míi ®îc nãi ra, nhng ®èi víi chÞ, nã kh«ng cßn lµ lêi nãi kh¸ch quan bªn
ngoµi mµ ®· ®îc thÓ nghiÖm. Sãng cña Xu©n Quúnh ch¾c sÏ cßn dµo d¹t m·i trong lßng
nh÷ng ngêi biÕt sèng v× t×nh yªu, biÕt sèng cho mét t×nh yªu lín.
1996
llo gÝch lËp luËn vµ l« gÝch c¶m xóc trong ®o¹n th¬
§Êt níc (trÝch mÆt ®êng kh¸t väng - NguyÔn khoa ®iÒm)
§Êt Níc lµ ch¬ng V cña trêng ca MÆt ®êng kh¸t väng ®îc NguyÔn Khoa §iÒm
s¸ng t¸c vµo cuèi n¨m 1971. Cã thÓ nãi ®©y lµ ch¬ng hay nhÊt, thÓ hiÖn s©u s¾c mét
trong nh÷ng t tëng c¬ b¶n nhÊt cña b¶n trêng ca. Nã c« ®äng kÕt qu¶ nhËn thøc cña thÕ
hÖ trÎ ViÖt Nam vÒ ®Êt níc - mét nhËn thøc cã thÓ lµm thµnh ®iÓm tùa ®Ó hä x¸c
®Þnh vai trß, vÞ trÝ cña m×nh trong cuéc ®Êu tranh chung vÜ ®¹i cña d©n téc.
§Êt Níc thèng nhÊt víi toµn b¶n trêng ca ë tÝnh chÊt chÝnh luËn – tr÷ t×nh cña
nã. Ch¼ng râ khi s¸ng t¸c, nhµ th¬ cã lËp ®Ò c¬ng cô thÓ cho tõng ch¬ng kh«ng, chØ
biÕt r»ng §Êt Níc ®îc chia thµnh nhiÒu ®o¹n nhá, mçi ®o¹n tr¶ lêi cho mét c©u hái nhÊt
®Þnh liªn kÕt víi nhau thµnh hÖ thèng kh¸ chÆt chÏ. Tho¹t tiªn lµ c©u hái "§Êt níc cã tù
bao giê ?". øng víi nã lµ ®o¹n th¬ gåm nhiÒu tr¹ng tõ, tr¹ng ng÷ chØ thêi gian x¸c ®Þnh
thêi ®iÓm "b¾t ®Çu" vµ "lín lªn" cña ®Êt níc. §Ó tr¶ lêi c©u hái tiÕp theo "§Êt níc lµ
g× ?", trong ®o¹n th¬ sau ®ã, kiÓu c©u ®Þnh nghÜa "§Êt lµ", "Níc lµ", "§Êt níc lµ"
xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn. "Ai lµm nªn ®Êt níc ?" cã lÏ lµ c©u hái quan träng nhÊt cña
trÝch ®o¹n nµy. Gi¶i ®¸p nã ë ®o¹n th¬ sau cïng, hµng lo¹t ®éng tõ "gãp cho", "gãp nªn”,
"lµm ra" ®· ®îc sö dông. ChØ míi ®iÓm qua hÖ tõ vùng vµ kiÓu c©u thêng ®îc dïng
trong ®o¹n trÝch, ta ®· cã thÓ thÊy §Êt Níc kh¸ giµu lËp luËn vµ lÝ lÏ nh»m chøng
minh, kh¼ng ®Þnh ®iÒu mµ t¸c gi¶ cïng thÕ hÖ m×nh nhËn thøc ®îc. §©y lµ ®Æc
217
®iÓm vÒ kÕt cÊu bÒ mÆt cña ®o¹n th¬, thÓ hiÖn mét híng t×m tßi ®Çy tÝnh trÝ tuÖ
cña thi sÜ, hßa chung vµo nh÷ng t×m tßi rÊt ®îc khuyÕn khÝch lóc ®ã.
Tuy nhiªn, çi hay cña §Êt Níc cha h¼n ®· ë lÝ mµ ë sù hoµ quyÖn chÆt chÏ gi÷a
lÝ vµ t×nh, gi÷a trÝ tuÖ vµ c¶m xóc, ë chiÒu s©u cña nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ ®Êt níc.
MÆc dï nhµ th¬ ®· vËn dông rÊt nhiÒu tri thøc v¨n ho¸ thu nhËn ®îc ë nhµ trêng, s¸ch
vë ®Ó tr¶ lêi çc "c©u hái" nhng bµi th¬ kh«ng hÒ gièng mét ®¸p ¸n kh« khan. T¸c gi¶
®· xóc ®éng biÕt bao vµ tin tëng biÕt bao ë nh÷ng ®iÒu m×nh nãi ra. ë ®©y, nh÷ng tri
thøc s¸ch vë ®· ®îc chÝnh nhµ th¬ kiÓm nghiÖm trong thùc tÕ, th«ng qua sù nhËp cuéc
hÕt m×nh cña anh vµo cuéc sèng cña nh©n d©n, v× vËy chóng ®îc ®ång ho¸ tíi møc tèi
®a, h»n in dÊu vÕt ç thÓ rÊt ®Ëm nÐt. Trªn mét møc ®é nhÊt ®Þnh, nÕu nhËp ®îc
vµo kh«ng khÝ s¸ng t¸c th¬ ca nh÷ng n¨m ®¸nh MÜ, ta cã thÓ h×nh dung ®îc néi dung
chÝnh luËn cña nh÷ng ®iÒu nhµ th¬ sÏ ph¸t biÓu. Nhng §Êt Níc l¹i còng cã phÈm chÊt
tr÷ t×nh rÊt s©u nªn ta khã ®o¸n ®Þnh tríc ®îc nh÷ng mèi liªn tëng phong phó, bÊt ngê
trong t duy nghÖ thuËt cña t¸c gi¶.
§Êt Níc ®îc më ®Çu víi mét giäng ®iÖu hÕt søc t×nh c¶m :
Khi ta lín lªn §Êt Níc ®· cã råi
§Êt Níc cã trong nh÷ng çi "ngµy xöa ngµy xa..."
mÑ thêng hay kÓ
§Êt Níc b¾t ®Çu víi miÕng trÇu b©y giê bµ ¨n
§Êt Níc lín lªn khi d©n m×nh biÕt trång tre mµ ®¸nh giÆc
Víi nh÷ng c©u võa trÝch, cã thÓ thÊy nhµ th¬ ®· nh×n ®Êt níc theo mét quan hÖ
ruét rµ, th©n thuéc. Nh¾c ®Õn ®Êt níc, ta ®ång thêi ph¶i nh¾c ®Õn cha, mÑ, bµ, d©n
m×nh, nh¾c ®Õn lêi kÓ chuyÖn cæ tÝch, miÕng trÇu, bê tre, nh¾c ®Õn gõng cay, muèi
mÆn, çi cét, çi kÌo, h¹t g¹o v.v... TÊt c¶ nh÷ng çi ®ã nãi lªn r»ng t×nh c¶m ©n nghÜa
thuû chung lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña nh÷ng suy t vÒ ®Êt níc. ThËt tù nhiªn, hai m¹ch
chÝnh luËn vµ tr÷ t×nh ®· hoµ vµo nhau lµm mét, t¹o nªn sù biÕn ¶o cña th¬ khiÕn cho
dßng t duy dùa trªn l«gic h×nh thøc gÆp kh«ng Ýt ®iÓm "gay cÊn". Sù gi¸n ®o¹n bÒ
ngoµi gi÷a bèn c©u th¬ ®Çu (®· trÝch trªn) víi bèn c©u tiÕp ®ã lµ mét trong nh÷ng
®iÓm "gay cÊn" nh thÕ. Dï sao, rèt cuéc, th¬ ®· chän ®îc ®óng con ®êng ph¶i ®i cña
nã, ph¸ vì khung "®¸p ¸n" cøng nh¾c thêng thÊy ë nhiÒu bµi th¬ chÝnh luËn.
218
Sang ®o¹n sau, yªu cÇu ®Þnh nghÜa vÒ ®Êt níc còng kh«ng hÒ h¹n chÕ nhiÒu
híng liªn tëng ®µy phãng tóng. ChÝnh v× thÕ, ®Þnh nghÜa ®îc ®µo s©u thªm, th©u n¹p
®îc nhiÒu ý tëng rÊt bÊt ngê vµ rÊt th¬. Çi bÊt ngê ®Çu tiªn cã ®îc nhê sù gi¶i thÝch
nguyªn nghÜa hai tõ tè t¹o nªn tõ "®Êt níc" :
§Êt lµ n¬i anh ®Õn trêng
Níc lµ n¬i em t¾m
V× hai tõ "®Êt" vµ "níc" qu¸ quen thuéc nªn ®©m ra khã gi¶ng nghÜa. Nhng
"cïng t¾c biÕn", nhµ th¬ ®· vît lªn mét çch tµi t×nh, nãi nh ch¬i mµ l¹i ®¹t ®îc ý nghÜa
s©u s¾c : "®Êt" vµ "níc" lµ mét çi g× ®ã v« cïng gÇn gòi, g¾n bã víi cuéc sèng thêng
ngµy cña "anh" vµ "em" :
§Êt Níc lµ n¬i ta hß hÑn
§Êt Níc lµ n¬i em ®¸nh r¬i chiÕc kh¨n trong nçi nhí thÇm
Cha dõng ë ®ã, kh¸i niÖm ®Êt níc tiÕp tôc ®îc lµm râ theo thíc ®o cña Thêi gian
®»ng ®½ng, Kh«ng gian mªnh m«ng, nghÜa lµ thíc ®o lÞch sö vµ ®Þa lÝ. Nh÷ng h×nh
tîng quen thuéc cña thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt, ca dao nh Chim, Rång, L¹c Long Qu©n, ¢u
C¬, bäc trøng... cïng tô vÒ mét lóc trong trêng liªn tëng cña nhµ th¬, lµm bËt lªn nh÷ng ý
th¬ cã tÇm kh¸i qu¸t cao :
Trong anh vµ em h«m nay
§Òu cã mét phÇn §Êt Níc
Khi hai ®øa cÇm tay
§Êt Níc trong chóng ta hµi hoµ nång th¾m
Khi chóng ta cÇm tay mäi ngêi
§Êt Níc vÑn trßn, to lín
§Êt níc lµ sù thèng nhÊt gi÷a çi riªng vµ çi chung, gi÷a mçi ç nh©n víi toµn thÓ
céng ®ång, gi÷a çi nhá bÐ vµ çi to lín, gi÷a çi gÇn vµ çi xa, gi÷a çi cô thÓ, vËt chÊt
víi çi trõu tîng, tinh thÇn. Nh vËy, ®Êt níc ë trong ta chø kh«ng ph¶i ngoµi ta, nã lµ m¸u
x¬ng cña m×nh, ®ßi hái ph¶i biÕt g¾n bã vµ san sÎ, ph¶i biÕt ho¸ th©n ®Ó ®Êt níc tån
t¹i mu«n ®êi vµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Hai c©u :
Mai sau nµy con ta lín lªn
Con sÏ mang §Êt Níc ®i xa
219
nÕu ®Ó riªng ra sÏ ®em l¹i c¶m gi¸c l¹ lÉm, nhng nÕu ®Æt l¹i vµo m¹ch th¬ sÏ trë nªn rÊt
mùc tù nhiªn - tù nhiªn mét çch thó vÞ. Nã ®· ®¹t tíi sù gi¶n dÞ ®Çy søc ¸m ¶nh, xo¸y
vµo lßng ngêi m¹nh h¬n nh÷ng lêi kªu gäi ph¶i "g¾n bã", ph¶i "yªu th¬ng", ph¶i "cã tr¸ch
nhiÖm".
Träng t©m cña bµi §Êt Níc cã lÏ n»m ë phÇn gi¶i ®¸p cña nhµ th¬ cho c©u hái :
"Ai ®· lµm nªn ®Êt níc ?". Nh÷ng ph¸t hiÖn míi mÎ vÒ ®Êt níc mµ thÕ hÖ trÎ lóc ®ã ®¹t
tíi ®îc thÓ hiÖn rÊt râ nÐt trong ®o¹n nµy. Räi çi nh×n kh¸m ph¸ lªn b¶n ®å ®Êt n íc,
nhµ th¬ thÊy nh÷ng ®iÒu rÊt quen mµ l¹ :
Nh÷ng ngêi vî nhí chång cßn gãp cho §Êt Níc nh÷ng nói Väng Phu
CÆp vî chång yªu nhau gãp nªn hßn Trèng M¸i
Gãt ngùa cña Th¸nh Giãng ®i qua cßn tr¨m ao ®Çm ®Ó l¹i
ChÝn m¬i chÝn con voi gãp m×nh dùng ®Êt Tæ Hïng V¬ng
Nh÷ng con rång n»m im gãp dßng s«ng xanh th¼m
Ngêi häc trß nghÌo gãp cho §Êt Níc m×nh nói Bót non Nghiªn
Con cãc, con gµ quª h¬ng cïng gãp cho H¹ Long thµnh th¾ng c¶nh
Nh÷ng ngêi d©n nµo ®· gãp tªn ¤ng §èc, ¤ng Trang, Bµ §en, bµ
§iÓm
§äc bµi th¬ ®Õn ®©y, h¼n ®éc gi¶ khã ng¨n ®îc c¶m gi¸c ng¹c nhiªn, thÝch thó.
Ai dÌ nh÷ng ®Þa danh, th¾ng c¶nh qu¸ ®çi th©n quen l¹i cã kh¶ n¨ng nãi lªn ®îc nhiÒu
®iÒu s©u xa nh vËy. Theo "con m¾t th¬" cña t¸c gi¶, ta sÏ biÕt nh×n non níc, s«ng nói
m×nh mét çch kh¸c h¬n, ®Ó hoµn toµn ®ång c¶m víi nhµ th¬ ë ®iÓm "chèt l¹i' sau ®ã :
Vµ ë ®©u trªn kh¾p ruéng ®ång gß b·i
Ch¼ng mang mét d¸ng h×nh, mét ao íc, mét lèi sèng «ng cha
¤i §Êt Níc sau bèn ngh×n n¨m ®i ®©u ta còng thÊy
Nh÷ng cuéc ®êi ®· ho¸ nói s«ng ta...
Trªn ph¬ng diÖn ®Þa lÝ, ®Êt níc lµ sù hîp thµnh cña nh÷ng cuéc ®êi nh ta võa
thÊy. Trªn ph¬ng diÖn lÞch sö, sù gãp phÇn cña nh÷ng con ngêi b×nh dÞ, v« danh trong
viÖc Lµm nªn §Êt Níc mu«n ®êi cµng hiÓn nhiªn. T¸c gi¶ ®· kh«ng ®iÓm l¹i tªn çc anh
hïng vang danh trong sö s¸ch mµ nhÊn m¹nh sù cèng hiÕn cña nh÷ng con ngêi Kh«ng ai
nhí mÆt ®Æt tªn. Hä ®· sèng vµ chÕt. Gi¶n dÞ vµ b×nh t©m nhng ch¾c chÝnh hä còng
220
kh«ng ngê b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc nhê hä mµ kh«ng bÞ mai mét, h¬n n÷a, ngµy
cµng to¶ s¸ng r¹ng rì :
Hä gi÷ vµ truyÒn cho ta h¹t lóa ta trång
Hä truyÒn löa qua mçi nhµ, tõ hßn than qua con cói
Hä truyÒn giäng ®iÖu m×nh cho con tËp nãi
Hä g¸nh theo tªn x·, tªn lµng trong mçi chuyÕn di d©n...
Nh×n ®Êt níc tõ gãc ®é v¨n ho¸ - ®ã lµ mét ®ãng gãp cña NguyÔn Khoa §iÒm.
§©y chÝnh lµ c¬ së ®Ó nhµ th¬ ph¸t biÓu c¶m nhËn s©u s¾c nhÊt cña m×nh vÒ ®Êt n-
íc trong mét c©u th¬ c« ®äng, ghim l¹i c¶ bµi th¬ vµo m¹ch th¬ chung viÕt vÒ ®Êt níc :
... §Êt Níc nµy lµ §Êt Níc Nh©n d©n
Nh×n chung, toµn bé ch¬ng V cña trêng ca MÆt ®êng kh¸t väng ®îc triÓn khai tõ
t tëng §Êt Níc cña Nh©n d©n nµy. Ta ®· hiÓu v× sao kh«ng gian nghÖ thuËt cña c¶ ch-
¬ng l¹i ®Ëm ®µ mét mµu s¾c truyÒn thèng vµ v× sao nh÷ng chÊt liÖu lÊy tõ huyÒn
tho¹i, tõ ca dao, tôc ng÷ ®· ®îc huy ®éng mét çch tho¶i m¸i vµ tù do ®Õn vËy. Nãi ®Õn
nh©n d©n ®ång thêi lµ nãi ®ªn nh÷ng tr¶i nghiÖm thùc cña nhµ th¬ khi sèng gi÷a lßng
quÇn chóng trong cuéc ®Êu tranh v× lÝ tëng ®éc lËp, tù do. V× vËy, nh÷ng ®iÒu nhµ
th¬ nãi ra lu«n lu«n ®îc t¾m trong m¹ch c¶m xóc d¹t dµo, kh«ng r¬i vµo ®¹i ng«n,
thuyÕt gi¸o, kh«ng r¬i vµo kh« khan, trõu tîng. Dï ph¶i thùc hiÖn yªu cÇu chøng minh,
lËp luËn, tõng c©u th¬, tõng ý th¬ vÉn tho¸t ®îc ra khái çi khu«n cña mét luËn cø, luËn
®iÓm ®Ó chuyÓn t¶i nh÷ng th«ng tin thÊm ®Ém tÝnh th¬ vµ g©y men cho c¶m xóc
ngêi ®äc. NhiÒu c©u th¬ tëng ®îc viÕt ra chØ ®Ó tr¶ lêi cho "c©u hái" nµy l¹i cã thÓ
hµm chøa lêi gi¶i ®¸p cho mét "c©u hái" kh¸c, t¹o nªn sù trïng ®iÖp d vang gi÷a çc ®o¹n
cña bµi th¬. Râ rµng, t tëng §Êt Níc cña Nh©n d©n ®· thùc sù vang lªn b»ng tiÕng nãi
cña nghÖ thuËt, cña th¬, vµ ®ã chÝnh lµ thµnh c«ng rÊt c¬ b¶n cña ch¬ng §Êt Níc nµy.
Tuy nhiªn, nãi nh vËy kh«ng cã nghÜa §Êt Níc ®· lµ mét "bµi th¬" toµn bÝch.
PhÇn sau cña nã (tõ c©u §Êt Níc cña Nh©n d©n, §Êt Níc cña ca dao thÇn tho¹i trë ®i) dï
kh«ng thiÕu c©u hay vµ kh«ng ph¶i lµ kh«ng quy tô vµo ®iÓm chÝnh cña bµi th¬, vÉn
lµ mét ®o¹n mang tÝnh chÊt nãi "vít" thªm cho ®ñ. ChÝnh nã ®· lµm cho giai ®o¹n cao
trµo cña c¶m xóc mµ bµi th¬ ®¹t ®Õn víi c©u "®iÓm" §Êt Níc nµy lµ §Êt Níc Nh©n
d©n h¬i bÞ yÕu ®i, vµ d ba cña thi phÈm kh«ng ®¹t ®Õn møc nã cã thÓ cã ®îc.
221
1996
Çi nh×n ph¶n tØnh vÒ mét thêi "trong suèt

gi÷a hai bê h thùc" (vÒ bµi th¬ §ß lÌn cña nguyÔn duy)
Trong tËp th¬ ¸nh tr¨ng (1984) ®îc gi¶i thëng cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m
1985, NguyÔn Duy cã mét chïm bµi rÊt hay vÒ quª h¬ng Thanh Ho¸ cña m×nh : Tuæi
th¬, CÇu Bè, §ß LÌn,... DÜ nhiªn, nãi "quª h¬ng Thanh Ho¸" lµ nãi c¨n cø thuÇn tuý vµo
®Ò tµi. Nã kh«ng ph¶n ¸nh ®óng hoµn toµn c¶m høng s¸ng t¹o cña nhµ th¬. Sù thùc, tÊt
c¶ çc bµi trong chïm th¬ nµy vµ nãi réng ra lµ trong c¶ tËp ¸nh tr¨ng ®Òu mang c¶m
høng chiªm nghiÖm, tù vÊn (hay tù thó) – mét m¹ch c¶m høng lín cña th¬ ViÖt Nam sau
1975, thÓ hiÖn sù ý thøc s©u s¾c cña çc nhµ th¬ vÒ viÖc "tr¶ mãn nî tinh thÇn" cho
nh©n d©n, ®Êt níc, d©n téc, cïng víi nã lµ ý thøc rêi bá dÇn lèi "t duy sö thi" vÒ çc vÊn
®Ò hiÖn thùc.
NÕu ë bµi Tuæi th¬, tuæi th¬ ®îc nh¾c ®Õn víi niÒm hoµi nhí rng rng vµ víi
tinh thÇn kh¼ng ®Þnh con dÊu ®Êt ®ai cßn t¬i rãi trong t©m hån, khiÕn nhµ th¬ trän
kiÕp ngêi sèng trong chËp chên nguån céi, th× ë bµi §ß LÌn, çi tuæi th¬ Êy l¹i ®îc soi
222
xÐt díi mét gãc nh×n kh¸c – gãc nh×n cña kÎ muèn vît qua nh÷ng Êu trÜ nhËn thøc mét
thêi ®Ó kh¼ng ®Þnh t×nh yªu con ngêi, cuéc sèng trªn mét nÒn t¶ng t tëng s©u s¾c h¬n,
chÝn ch¾n h¬n.
Bµi th¬ cã thÓ ®îc chia thµnh ba ®o¹n nhá : ®o¹n 1 gåm hai khæ ®Çu, lµm sèng
l¹i mét thêi th¬ Êu v« t, v« u ; ®o¹n 2 gåm hai khæ tiÕp, triÓn khai sù tù nhËn thøc vÒ
nh÷ng ¶o tëng cña tuæi nhá ; ®o¹n 3 gåm hai khæ cuèi, thÓ hiÖn có sèc cña t×nh c¶m vµ
lÝ trÝ tríc mét hiÖn thùc kh«ng ph¶i bao giê còng th¬ méng nh çch nh×n cña trÎ th¬ hay
nãi réng h¬n lµ çch nh×n cña nh÷ng con ngêi "kh«ng chÞu lín". Nèi liÒn çc ®o¹n lµ
nh÷ng c©u cã "nhÞp m¹nh" lµm thay ®æi giäng ®iÖu trÇn thuËt – tù vÊn theo híng mçi
lóc mét xo¸y s©u vµo çi b¶n chÊt ®Ých thùc cña cuéc ®êi ®· ®îc nhµ th¬ dÇn "ngé"
ra : T«i ®©u biÕt bµ t«i c¬ cùc thÕ, Bom MÜ déi nhµ bµ t«i bay mÊt.
Bµi th¬ ®· ®îc më ®Çu b»ng nh÷ng lêi thuËt kÓ b×nh ®¹m, tù nhiªn nh lêi nãi th-
êng, vÒ mét tuæi nhá ®¸ng nhí trªn m¶nh ®Êt quª nhµ :
Thuë nhá t«i ra cèng Na c©u ç
nÝu v¸y bµ ®i chî B×nh L©m
b¾t chim sÎ ë vµnh tai tîng PhËt
vµ ®«i khi ¨n trém nh·n chïa TrÇn
Thuë nhá t«i lªn ch¬i ®Òn C©y ThÞ

ch©n ®Êt ®i ®ªm xem lÔ ®Òn Sßng
mïi huÖ tr¾ng quyÖn khãi trÇm th¬m l¾m
®iÖu h¸t v¨n l¶o ®¶o bãng c« ®ång
ë ®©y, tù sù ®· lÊn ¸t tr÷ t×nh. ChØ cã hai tõ th¬m l¾m nh muèn ph¸t biÓu c¶m
xóc trùc tiÕp vµ mét tõ kh¸c lµ l¶o ®¶o hµm chøa mét c¶m nhËn chñ quan, cßn l¹i ®Òu
lµ sù trÇn thuËt kh¸ch quan gÇn nh "trong suèt" : "t«i" c©u ç ë cèng Na, "t«i" ®i chî
B×nh L©m cïng bµ, "t«i" ¨n trém nh·n chïa TrÇn, "t«i" lªn ch¬i ®Òn C©y ThÞ, "t«i" xem
lÔ ®Òn Sßng... §óng lµ mét tuæi nhá nh bao tuæi nhá kh¸c : nhiÒu ch¬i, nhiÒu xem,
nhiÒu phiªu lu vµ thËm chÝ c¶ nhiÒu... b¸ng bæ. Tuy nhiªn, çi tuæi th¬ Êy còng dÔ bÞ
mª hoÆc. Nã ®· ®Õn chèn linh thiªng víi bµn ch©n ®Êt qu¸ ®çi "hån nhiªn", ®Ó råi ®îc
(hay bÞ ?) mïi huÖ tr¾ng quyÖn khãi trÇm cïng bãng c« ®ång l¶o ®¶o trong ®iÖu h¸t
v¨n dÉn vµo mét câi ¶o nhiÒu khi kh«ng t×m thÊy lèi ra.
223
NÕu trong thêi tuæi nhá, ngêi ta cã thÓ say sù kiÖn mµ quªn con ngêi th× khi "nöa
®êi nh×n l¹i", ngêi ta l¹i lu«n thÊy sù hiÖn diÖn cña con ngêi trong çc sù kiÖn :
T«i ®©u biÕt bµ t«i c¬ cùc thÕ
bµ mß cua xóc tÐp ë ®ång Quan
bµ ®i g¸nh chÌ xanh Ba Tr¹i
Quan Ch¸o, §ång Giao thËp th÷ng nh÷ng ®ªm hµn
T«i trong suèt gi÷a hai bê h – thùc

gi÷a bµ t«i vµ tiªn, PhËt, th¸nh, thÇn
çi n¨m ®ãi cñ dong riÒng luéc sîng
cø nghe th¬m mïi huÖ tr¾ng, h¬ng trÇm
ë ®o¹n 1 cña bµi th¬, h×nh ¶nh ngêi bµ chØ ®îc nh¾c tho¸ng qua víi môc ®Ých
lµm râ çi e ng¹i ban ®Çu cña ®øa trÎ khi vµo kh¸m ph¸ "thÕ giíi cæ tÝch" cña m×nh.
Cßn trong ®o¹n th¬ võa dÉn, ngêi bµ ®· trë thµnh h×nh tîng trung t©m ®Ó "t«i" gîi vÒ
bao kÝ øc tuæi th¬ mµ cã lóc "t«i" tëng kh«ng cßn nhí. Cã mét cuéc xung ®ét gi÷a kÝ øc
ªm ®Òm vµ kÝ øc vÒ nh÷ng chuyÖn cay cùc diÔn ra trong lßng nh©n vËt tr÷ t×nh ®Ó
çi nh×n ph¸n xÐt b¶n th©n cña anh ta ®îc béc lé râ h¬n. Nh©n vËt tr÷ t×nh nãi t«i ®©u
biÕt nhng thùc ra lµ anh biÕt, chØ cã ®iÒu biÕt mµ kh«ng ®Ó ý, nguyªn nh©n còng lµ
v× kh«ng hiÓu. Nh÷ng chuyÖn ®¸ng nghÜ, do vËy, cã nguy c¬ tr«i qua trong sù v« t×nh.
ThËt ®¸ng tr¸ch. Khi ®· trong suèt gi÷a hai bê h – thùc, ®· v« t©m ®¸nh lÉn tÊt c¶ th×
ngêi ta dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng mÜ ho¸ nh÷ng g× m×nh thÊy, ®Õn nçi cñ dong riÒng luéc
sîng còng cø nghe th¬m mïi huÖ tr¾ng, h¬ng trÇm !
Tõ ®o¹n th¬ thø hai nh×n ngîc l¹i ®o¹n ®Çu, ngêi ®äc nhËn thÊy thªm nh÷ng
th«ng tin thÈm mÜ míi : ho¸ ra lêi kÓ trong ®ã kh«ng hoµn toµn "trong suèt" hay tù
nhiªn, v« ®Þnh híng nh ta cã thÓ tëng. Nã vÉn tu©n phôc cÊu tróc chung cña toµn bµi,
cung cÊp ®ñ "d÷ liÖu" cho mét cuéc ®èi s¸nh cÇn thiÕt sÏ ®îc tiÕn hµnh ë sau. Sù tù
vÊn ®· cã nhng tån t¹i ë d¹ng "tiÒm n¨ng". Kh«ng cã çi gäi lµ "tiÒm n¨ng" nµy, trong
®o¹n 2, nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng thÓ c¶m th¸n T«i ®©u biÕt, vµ theo ®ã, sù trçi lªn cña
tiÕng nãi tr÷ t×nh g¾n liÒn víi mét lo¹t yÕu tè ng«n tõ giµu tÝnh biÓu c¶m nh bµ t«i c¬
cùc thÕ, bµ mß cua xóc tÐp, thËp th÷ng, ®ªm hµn, trong suèt gi÷a hai bê h – thùc, cñ
dong riÒng luéc sîng, cø nghe th¬m,... sÏ kh«ng ®îc lÜnh héi nh mét sù chuyÓn ®æi
224
giäng ®iÖu tinh tÕ, sau nh÷ng k×m nÐn cã chñ ý nh»m ®¹t tíi çi tØnh t¸o rÊt cÇn cho
cuéc tù vÊn.
Sù lÉn lén h – thùc v« t×nh ë mét con ngêi, theo thêi gian, rÊt dÔ biÕn tíng thµnh
sù cè ý, nÕu nã ®îc cñng cè theo mong muèn cña nh÷ng ý thøc bªn ngoµi, kÕt hîp víi th¸i
®é nhu nhîc kh«ng d¸m lµ m×nh, ngay c¶ khi con ngêi ®ã ®· hiÓu ra sù thËt. Nhng cuéc
sèng lu«n cã sù ®iÒu chØnh hîp lÝ, dï sù "®iÒu chØnh" Êy hiÖn diÖn qua nh÷ng tµn
ph¸ phò phµng. Ph¶i ch¨ng ®©y chÝnh lµ mét nghÞch lÝ cña mäi sù ph¸t triÓn ?
Bom MÜ déi, nhµ bµ t«i bay mÊt
®Òn Sßng bay, bay tuèt c¶ chïa chiÒn
th¸nh víi PhËt rñ nhau ®i ®©u hÕt
bµ t«i ®i b¸n trøng ë ga LÌn
Bom MÜ th× tríc hÕt lµ... bom MÜ, xÐt theo gãc ®é ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña c©u
th¬. Nhng bom MÜ ë ®©y cßn hiÖn diÖn nh mét có ®¸nh (mang tÝnh trõu tîng) cña sù
thËt vµo nhËn thøc nh©n vËt tr÷ t×nh. Có ®¸nh Êy ®· thæi bay nh÷ng ¶o tëng vÒ cuéc
®êi, kÐo "t«i" ra khái tr¹ng th¸i m¬ mµng gi÷a h vµ thùc ®Ó nh×n ra c©u chuyÖn thËt
vÒ nh÷ng th©n phËn. C©u th¬ bµ t«i ®i b¸n trøng ë ga LÌn ®¬n gi¶n mµ ®au. "T«i"
®au cho cuéc ®êi bµ vµ cho c¶ chÝnh sù ngé nhËn cña b¶n th©n m×nh n÷a. H¼n r»ng
khi cßn ®i häc phæ th«ng, nhiÒu ®éc gi¶ chóng ta ®· ®îc tiÕp xóc "rÒn rÒn" víi çc
"h×nh tîng ngät ngµo" vÒ nh÷ng ngêi bµ hiÒn tõ, nh©n hËu nh çc bµ tiªn trong truyÖn
cæ tÝch. TÊt nhiªn, còng ®· tõng cã h×nh tîng ngêi bµ biÕt mÊy n¾ng ma (th¬ B»ng
ViÖt, bµi BÕp löa), nhng cã lÏ, trong th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, cho ®Õn thêi ®iÓm bµi
th¬ §ß LÌn cña NguyÔn Duy ra ®êi, cha cã ngêi bµ nµo l¹i ®îc miªu t¶ b»ng bót ph¸p t¶
thùc kh« l¹nh cè t×nh, duy lÝ nh vËy (dï ®©y lµ sù kh« l¹nh xÐt theo h×nh thøc bªn
ngoµi). Ai ®· tõng ®i trªn çc chuyÕn tµu thêi chiÕn, thêi bao cÊp, h¼n kh«ng thÓ quªn
h×nh ¶nh nh÷ng ngêi b¸n hµng rong (trong ®ã cã rÊt nhiÒu ngêi giµ c¶ vµ trÎ nhá) ch¹y
t¬i t¶, sÊp ngöa trªn nh÷ng ®êng ray læn nhæn ®¸ ®Ó nµi nØ hµnh kh¸ch mua mÊy ®å
¨n t¹m hay mÊy thøc quµ nghÌo nµn ®Õn th¶m h¹i. Cuéc mu sinh ®óng lµ qu¸ ®çi nhäc
nh»n. §êi sèng ®óng lµ v« cïng nghiÖt ng·. §èi víi "t«i" lóc nµy, h¼n "thÕ giíi cæ tÝch"
®· bay tuèt ®Ó h×nh ¶nh ngêi bµ b¸n trøng ë ga LÌn mét m×nh trô l¹i, chiÕm trän t©m
trÝ, nh mét sù thËt nhøc nhèi, mét sù thËt kh«ng cã çch g× t« vÏ ®îc !
225
Dêng nh cã mét kho¶ng lÆng sau c©u th¬ võa dÉn, ®Ó tiÕp ®ã, giäng th¬ chît
båi håi, ngËm ngïi kh«n t¶ :
T«i ®i lÝnh, l©u kh«ng vÒ bªn ngo¹i
dßng s«ng xa vÉn bªn lë, bªn båi
khi t«i biÕt th¬ng bµ th× ®· muén
bµ chØ cßn lµ mét nÊm cá th«i.
Trong khæ th¬ thø t, sù "tån t¹i" cña hai bê h – thùc dï sao còng chØ thùc thùc, h h.
Cßn dßng s«ng xa vÉn bªn lë, bªn båi lµ dßng s«ng thùc cña cuéc ®êi v« tËn, víi nh÷ng lë,
båi rÊt thËt, rÊt cô thÓ cña nã. Còng thËt nh kh«ng thÓ thËt h¬n lµ sù ra ®i cña bµ vµo
thÕ giíi kh¸c, lµ nÊm cá n¬i bµ yªn nghØ – mét lo¹i sù thËt l¹nh lïng mµ ngêi ta ®· nãi
®Õn tõ xa : Tr¨m n¨m cßn cã g× ®©u – Ch¼ng qua mét nÊm cæ kh©u 22 xanh r× (Cung
o¸n ng©m khóc – NguyÔn Gia ThiÒu). Ngoµi tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu võa nªu, cßn mét sù
thËt kh¸c n÷a mµ nhµ th¬ muèn nªu lªn, nh mét bµi häc lín cho m×nh vµ kh«ng chØ cho
m×nh : khi t«i biÕt th¬ng bµ th× ®· muén. §óng thÕ, ®· muén ! Bµ ®· mÊt, c¬ héi chuéc
lçi cña "t«i" kh«ng cßn, thËt ®au xãt ! Mét lêi s¸m hèi muén mµng lóc nµy pháng cã bao
nhiªu ý nghÜa ? Nhng, ®äc ®Õn ®©y, ®éc gi¶ cã thÓ ph©n v©n : sù tù ph¸n xÐt nh trªn
cña nh©n vËt tr÷ t×nh cã nÆng nÒ qu¸ ch¨ng, bëi xÐt cho cïng, "t«i" ®©u lµm ®iÒu g×
kh«ng ph¶i víi bµ ? Tù gi¶i ®¸p cho m×nh c©u hái ®ã, ta bçng hiÓu ra suy t th©m trÇm
cña t¸c gi¶ : vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ sai lÇm lín hay sai lÇm nhá, v« t×nh hay cè ý mµ lµ
vÊn ®Ò çi nh×n, vÊn ®Ò nhËn ra thiÕu sãt, sai lÇm trong çi nh×n ®· tõng tån t¹i.
Kh«ng cã ý thøc suy nghÜ vÒ sai lÇm ®· m¾c, dï trªn cÊp ®é, b×nh diÖn nµo, con ngêi
ta kh«ng thÓ nµo lín lªn, kh«ng thÓ nµo trëng thµnh ®îc ! §©y kh«ng chØ lµ chuyÖn cña
riªng mét ç nh©n mµ lµ chuyÖn cña c¶ ý thøc x· héi ! §èi víi mét con ngêi cô thÓ, nh ®èi
víi ngêi bµ trong bµi th¬, sai lÇm cña "t«i" lµ kh«ng ch÷a ®îc. Nhng mét khi sai lÇm ®·
®îc ý thøc, ®· ®îc "x· héi ho¸" b»ng th¬ th× nã cã t¸c dông tÝch cùc trong viÖc híng bao
ngêi tíi mét çch øng xö ®óng ®¾n tríc mäi vÊn ®Ò cña cuéc sèng, ®Ó tõ ®ã ta sÏ kh«ng
cßn thê ¬ víi sè phËn con ngêi, kh«ng cßn t×m çch biÖn minh cho sù thê ¬ kia b»ng çc
lÝ do ®ñ lo¹i (trong ®ã cã çc lÝ do "chÝnh ®¸ng", "®Ñp ®Ï").
NguyÔn Duy vèn lµ nhµ th¬ th¹o nghÒ, ®· kh«ng Ýt lÇn giìn ch¬i, "lµm xiÕc"
víi ng«n tõ mét çch tµi t×nh. Nhng khi viÕt bµi th¬ nµy, «ng ®· tíc bá mét çch cã ý thøc
22
Cæ kh©u chø kh«ng ph¶i cá kh©u. Cæ kh©u lµ çi gß cò, ®©y chØ çi m¶ cò mµ cá ®· mäc xanh r×.
226
nh÷ng thñ thuËt ch÷ nghÜa bÒ ngoµi. §©y hiÓn nhiªn lµ mét sù lùa chän ®óng ®¾n vµ
kh«ng ph¶i kh«ng giµu tÝnh nghÖ thuËt. Khi qu¶ bom cña sù thËt ®· ®¸nh sËp mäi ¶o t-
ëng, viÖc d¸n giÊy trang kim cho th¬ ch¼ng ph¶i lµ c©u chuyÖn bÊt nhÉn, lµ trß phï
phiÕm hay sao ? Th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i ®ang rÊt cÇn ®îc båi ®¾p bëi tÝnh duy lÝ, c¶
trong néi dung lÉn h×nh thøc thÓ hiÖn. ChÝnh NguyÔn Duy ®· sím nhËn ra ®iÒu nµy
vµ ®· "thùc hµnh" nã theo çch cña m×nh, ®Æc biÖt lµ tõ nh÷ng bµi th¬ cña tËp ¸nh
tr¨ng trë ®i. Çi hay cña §ß LÌn lµ çi hay thuéc ph¹m trï hiÖn ®¹i, mµ ®Ó x©y dùng nã,
nhµ th¬ kh«ng d¹i dét vøt hÕt nh÷ng ph¬ng thøc truyÒn c¶m cña th¬ truyÒn thèng. TÊt
nhiªn, gi÷ l¹i çi g× còng ph¶i dùa trªn mét sù c©n nh¾c ®Çy tÝnh duy lÝ. Xem ra, kiÓu
lµm th¬ "hån nhiªn" trong bèi c¶nh thêi ®¹i ngµy nay ®ang ngµy cµng lé râ nh÷ng bÊt
cËp !
bµi th¬ ®µn ghi ta cña lor-ca cña thanh th¶o

díi gãc nh×n liªn v¨n b¶n
ViÕt vÒ çc nghÖ sÜ lµ mét ®Ò tµi quen thuéc cña th¬ ca xa nay. Bªn c¹nh viÖc
dùng ch©n dung s¾c nÐt vÒ çc ®èi tîng ®îc nh¾c ®Õn trong niÒm ®ång c¶m, ngìng
mé, nh÷ng bµi th¬ híng vÒ ®Ò tµi nµy thêng béc lé nh÷ng suy t s©u s¾c cña t¸c gi¶ vÒ
nghÖ thuËt, vÒ ngêi nghÖ sÜ vµ vÒ çc vÊn ®Ò kh¸c cña nh©n sinh. Cã nh÷ng thêi
®iÓm, lo¹i th¬ nµy në ré vµ ®¹t ®îc thµnh tùu ®¸ng kÓ. §ã lµ khi çc nhµ th¬ muèn t×m
kiÕm mét híng ®i míi cho th¬. Hä ®· nh×n ra nh÷ng bµi häc lín tõ cuéc ®êi nhiÒu khi
®Çy tr¾c trë vµ sù nghiÖp thêng ®îc t¹o dùng b»ng tinh thÇn dÊn th©n qu¶ c¶m cña çc
227
bËc tiÒn bèi, cña nh÷ng ®ång nghiÖp. ViÕt vÒ nh÷ng nh©n çch ®Æc biÖt nµy thùc
chÊt còng lµ viÕt vÒ m×nh, vÒ nh÷ng tr¨n trë, thao thøc cña m×nh trªn hµnh tr×nh s¸ng
t¹o. ThËt tù nhiªn khi ®éc gi¶ nhËn ra tõ ®©y nh÷ng tuyªn ng«n, nh÷ng ®iÒu t©m niÖm,
nh÷ng quan ®iÓm s¸ng t¸c,…
Thanh Th¶o cã nhiÒu bµi th¬ hay viÕt vÒ nh÷ng nh©n çch nghÖ sÜ cao quý nh
Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn §×nh ChiÓu, L. A-ra-g«ng (L. Aragon), B. Pa-xtÐc-n¾c (B.
Pasternak), G. Lor-ca (G. Lorca),… Nh÷ng bµi th¬ Êy mét mÆt thÓ hiÖn vèn ®äc réng
vµ sù am têng cña t¸c gi¶ ®èi víi th¬ ca §«ng T©y, kim cæ, mÆt kh¸c thÓ hiÖn mét nç
lùc tu dìng rÊt cao vÒ nghÒ, muèn häc theo, híng vÒ nh÷ng ®Ønh nói thi ca sõng s÷ng
trong v¨n häc d©n téc vµ thÕ giíi. TÊt nhiªn, sù t¬ng ®ång hay gÆp gì gi÷a nhµ th¬ vµ
nh÷ng con ngêi ®îc «ng nãi ®Õn trong çch nh×n nhËn vÒ mäi vÊn ®Ò cña cuéc sèng,
cña nghÖ thuËt lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n t¹o nªn thµnh c«ng cho nhiÒu bµi th¬ «ng viÕt trªn
®Ò tµi nµy.
*
* *
Theo lÝ thuyÕt v¨n häc liªn v¨n b¶n, bÊt cø v¨n b¶n nµo còng lµ mét liªn v¨n b¶n,
kh«ng phô thuéc vµo viÖc t¸c gi¶ cña v¨n b¶n cã ý thøc ®îc ®iÒu ®ã hay kh«ng. §äc §µn
ghi ta cña Lor-ca, cã thÓ thÊy, mçi tõ, mçi chi tiÕt, h×nh ¶nh vµ c¶ h×nh tîng trung t©m
trong ®ã ®Òu lµ ®Çu mèi cña mét quan hÖ giao tiÕp nghÖ thuËt réng lín, mµ nÕu
thiÕu tri thøc vÒ çc v¨n b¶n (hiÓu theo nghÜa réng) cã tríc ®ã th× ®éc gi¶ kh«ng thÓ
c¶m nhËn ®îc, hiÓu ®îc ý nghÜa cña chóng. Lor-ca lµ nhµ th¬ nh thÕ nµo ? §µn ghi ta
cña «ng cã çi g× ®Æc biÖt ? VÇng tr¨ng, yªn ngùa, bíc ch©n lang thang, tiÕng h¸t nghªu
ngao, b·i b¾n, tÊm ¸o choµng bª bÕt ®á, giät níc m¾t vÇng tr¨ng trong ®¸y giÕng, l¸ bïa
c« g¸i di gan,... lµ nh÷ng çi g× ®©y ? §ã cã thÓ lµ nh÷ng c©u hái thÇm vang lªn trong
t©m trÝ ®éc gi¶ b×nh thêng khi tiÕp nhËn bµi th¬. NÕu kh«ng chÞu bá cuéc trªn hµnh
tr×nh gi¶i m· v¨n b¶n nµy vµ quyÕt t×m tíi nh÷ng v¨n b¶n kh¸c ®· lµm nÒn cho nã (theo
sù chØ dÉn cña çc c©u th¬ trong bµi), ®éc gi¶ sÏ thùc sù ®îc ®Òn bï. Tríc m¾t chóng ta
lóc ®ã sÏ lµ mét thÕ giíi thi ca chãi loµ cña thiªn tµi Lor-ca, lµ bøc tranh bi tr¸ng vÒ th©n
phËn ngêi nghÖ sÜ trong mét thêi ®¹i biÕn ®éng nh b·o t¸p, lµ vÎ ®Ñp lung linh cña
nghÖ thuËt vît lªn trªn mäi sù ®e do¹ cña çc thÕ lùc b¹o tµn, hung hiÓm. Tõ nh÷ng ®iÒu
võa thÊy, nh×n ngîc l¹i v¨n b¶n th¬ ®· t¹o c¬ héi më réng ch©n trêi hiÓu biÕt cho m×nh –
228
bµi §µn ghi ta cña Lor-ca cña Thanh Th¶o – ta sÏ nhËn ra tõ ®©y mét sù céng hëng cña
nh÷ng kh¸t väng s¸ng t¹o, mét kh¶ n¨ng nhËp c¶m s©u s¾c vµo thÕ giíi nghÖ thuËt th¬
Lor-ca, mét suy nghiÖm th©m trÇm vÒ nçi ®au vµ niÒm h¹nh phóc cña nh÷ng cuéc ®êi
®· d©ng hiÕn trän vÑn cho çi ®Ñp.
Trong nöa ®Çu bµi th¬, mét kh«ng gian T©y Ban Nha ®Æc thï, nhÊt lµ kh«ng
gian miÒn quª An-®a-lu-xi-a (AndalucÝa) yªu dÊu cña Lor-ca ®· ®îc gîi lªn. Gi÷a kh«ng
gian ®ã, næi bËt h×nh tîng ngêi nghÖ sÜ l·ng du cã t©m hån phãng kho¸ng, tha thiÕt yªu
ngêi, yªu ®êi, nhng nghÞch lÝ thay, l¹i kh«ng ngõng ®i theo mét tiÕng gäi huyÒn bÝ nµo
®ã híng vÒ miÒn ®¬n ®éc :
nh÷ng tiÕng ®µn bät níc
T©y Ban Nha ¸o choµng ®á g¾t
li-la li-la li-la
®i lang thang vÒ miÒn ®¬n ®éc
víi vÇng tr¨ng chÕnh cho¸ng
trªn yªn ngùa mái mßn
...
tiÕng ghi ta n©u
bÇu trêi c« g¸i Êy
tiÕng ghi ta l¸ xanh biÕt mÊy
tiÕng ghi ta trßn bät níc vì tan
T¹i sao t¸c gi¶ l¹i cã thÓ gîi lªn ®îc nh÷ng ®iÒu Êy ? – Tríc hÕt lµ nhê "®µn ghi
ta cña Lor-ca". TÊt nhiªn, ë ®©y ta kh«ng nãi tíi mét c©y ®µn cô thÓ, dï vÉn biÕt Lor-ca
lµ nghÖ sÜ tr×nh tÊu rÊt xuÊt s¾c ghi ta vµ d¬ng cÇm. §µn ghi ta ë ®©y chÝnh lµ th¬
Lor-ca, lµ b¶n mÖnh cña Lor-ca. §äc th¬ Lor-ca, ta thêng b¾t gÆp h×nh tîng mét chµng
kÞ sÜ ®i m¶i miÕt, v« ®Þnh díi vÇng tr¨ng khi ®á, khi ®en, khi r¹ng ngêi, khi u tèi, khi
nång nµn, khi buèt l¹nh,... Ta còng thêng ®îc ngËp m×nh trong phong vÞ, h¬ng s¾c riªng
kh«ng thÓ nµo quªn ®îc cña miÒn quª Gra-na-®a (Granada) thuéc xø An-®a-lu-xi-a, n¬i
ngµy xa tõng ®îc xem lµ "mét trong nh÷ng v¬ng quèc ®Ñp nhÊt cña ch©u Phi" do ngêi ¶
rËp dùng nªn. ë ®ã cã nh÷ng chµng hiÖp sÜ ®Êu bß tãt kho¸c trªn m×nh tÊm ¸o choµng
®á, cã nh÷ng c« g¸i di gan níc da n©u gîi t×nh trµn trÒ søc sèng, cã nh÷ng vên cam,
nh÷ng rÆng « liu xanh mét mµu xanh huyÒn hoÆc. §Æc biÖt, ë ®ã lu«n vang väng
229
tiÕng ®µn ghi ta – ©m thanh nøc në, thë than lµm vì toang cèc rîu b×nh minh, tùa tiÕng
h¸t cña mét con tim bÞ tö th¬ng bëi n¨m ®Çu kiÕm s¾c, kh«ng g× cã thÓ b¾t nã im
tiÕng (ý th¬ trong bµi §µn ghi ta)... Thanh Th¶o qu¶ ®· nhËp thÇn vµo thÕ giíi th¬ Lor-
ca ®Ó lÈy ra vµ ®a vµo bµi th¬ cña m×nh nh÷ng biÓu tîng ¸m ¶nh bån chån vèn cña
chÝnh thi hµo T©y Ban Nha. Nhng vÊn ®Ò kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ sù "trÝch dÉn". TÊt
c¶ nh÷ng biÓu tîng kia ®· ®îc tæ chøc l¹i xung quanh biÓu tîng trung t©m lµ c©y ®µn,
mµ xÐt theo "nguån gèc", vèn còng lµ mét biÓu tîng ®Æc biÖt trong th¬ Lor-ca – ngêi
mª d©n ca, "chµng h¸t rong thêi trung cæ", "con s¬n ca xø An-®a-lu-xi-a". C©y ®µn tõ
chç mang hµm nghÜa nãi vÒ mét ®Þnh híng s¸ng t¹o g¾n th¬ víi dßng nh¹c d©n gian,
réng ra, nãi vÒ mét t×nh yªu v« bê vµ kh¾c kho¶i ®èi víi quª h¬ng, ®Õn Thanh Th¶o, nã
®· nhËp mét víi h×nh tîng Lor-ca, hay nãi çch kh¸c, nã ®· trë thµnh h×nh tîng "song
trïng" víi h×nh tîng Lor-ca. C©y ®µn cÊt lªn tiÕng lßng cña Lor-ca tríc cuéc sèng, tríc
thêi ®¹i. Nã lµ tinh thÇn th¬ Lor-ca, lµ linh hån, vµ cao h¬n c¶ lµ sè phËn cña nhµ th¬
vÜ ®¹i nµy. Bëi thÕ, trªn nh÷ng v¨n b¶n th¬ tríc ®©y cña Lor-ca lµ mét v¨n b¶n míi cña
nhµ th¬ ViÖt Nam muèn lµm sèng dËy h×nh tîng ngêi con cña mét ®Êt níc, mét d©n téc
yªu nghÖ thuËt, a chuéng cuéc sèng tù do, phãng kho¸ng. H¬n thÕ n÷a, t¸c gi¶ muèn hîp
nhÊt vµo ®©y mét "v¨n b¶n" kh¸c cña ®êi sèng chÝnh trÞ T©y Ban Nha mïa thu 1936 –
çi "v¨n b¶n" ®· kÓ víi chóng ta vÒ sù b¹o ngîc cña bän ph¸t xÝt khi chóng b¾t ®Çu ra
tay tµn ph¸ nÒn v¨n minh nh©n lo¹i vµ nhÉn t©m c¾t ®øt cuéc ®êi ®ang ë ®é thanh
xu©n cña nhµ th¬ ®îc c¶ ch©u ¢u yªu quý :
T©y Ban Nha
h¸t nghªu ngao
bçng kinh hoµng
¸o choµng bª bÕt ®á
Lorca bÞ ®iÖu vÒ b·i b¾n
chµng ®i nh ngêi méng du
...
tiÕng ghi ta rßng rßng
m¸u ch¶y
ë trªn, bµi th¬ cña Thanh Th¶o ®· ®îc (hay bÞ) trÝch theo lèi c¾t tØa, phôc vô
cho viÖc lµm têng minh çc ý th¬ cã trong ®ã. Trªn thùc tÕ, §µn ghi ta cña Lor-ca cã mét
230
cÊu tróc ®Çy ngÉu høng, víi sù t¬ng t¸c, x« nhau, ®an cµi nhau cña çc v¨n b¶n (®· nãi).
ChÝnh nhê vËy, tiÕng h¸t yªu ®êi cña Lor-ca ®îc Thanh Th¶o gîi l¹i, cµng trë nªn tha
thiÕt h¬n gi÷a tan n¸t dËp vïi vµ nh÷ng ¸m ¶nh tëng phi lÝ lu«n dµy vß nhµ th¬ T©y Ban
Nha bçng trë thµnh sù tiªn tri s¸ng suèt. S¸ng t¹o nghÖ thuËt cña Thanh Th¶o ®îc béc lé râ
trªn çc giao ®iÓm nµy. Nh÷ng h×nh ¶nh, biÓu tîng vèn cã trong th¬ Lor-ca ®îc lµm míi
®Ó chuyªn chë nh÷ng c¶m nhËn vÒ chÝnh th¬ Lor-ca vµ vÒ th©n phËn çc nhµ th¬
trong thêi hoµnh hµnh cña b¹o lùc. C©u th¬ nh÷ng tiÕng ®µn bät níc ë ®Çu bµi nÕu ®îc
nèi kÕt víi çc c©u th¬ kh¸c lµ tiÕng ghi ta trßn bät níc vì tan vµ tiÕng ghi ta rßng rßng
– m¸u ch¶y, sÏ béc lé mét tiÒm n¨ng ý nghÜa lín h¬n nhiÒu so víi ý nghÜa dÔ nhËn thÊy
g¾n liÒn víi viÖc diÔn t¶ ©m thanh tu«n trµo, s«i ®éng cña tiÕng ®µn. TiÕng ®µn
gièng nh tiÕng kªu cøu cña con ngêi, cña çi ®Ñp trong thêi kh¾c bÞ ®Èy tíi chç tuyÖt
diÖt. Kh«ng cã g× khã hiÓu khi díi ngßi bót Thanh Th¶o, tiÕng ®µn còng cã mµu (n©u,
xanh), cã h×nh thï (trßn), cã sinh mÖnh (rßng rßng m¸u ch¶y), bëi tiÕng ®µn ë ®©y
chÝnh lµ sù c¶m nhËn cña nhµ th¬ nay vÒ tiÕng ®µn xa. Theo ®ã, tiÕng ®µn kh«ng
cßn lµ tiÕng ®µn cô thÓ n÷a, nã lµ sù sèng mu«n mµu hiÖn h×nh trong th¬ Lor-ca vµ lµ
sinh quyÓn v¨n ho¸, sinh quyÓn chÝnh trÞ – x· héi bao quanh cuéc ®êi, sù nghiÖp Lor-
ca. Råi mµu ®á g¾t cña tÊm ¸o choµng, kh«ng nghi ngê g×, lµ s¸ng t¹o cña Thanh Th¶o.
Nã kh«ng ®¬n thuÇn lµ mµu cña mét trang phôc. Nã cã kh¶ n¨ng ¸m gîi mét ®iÒu kinh
rîn sÏ ®îc nãi râ ra trong khæ th¬ sau : ¸o choµng bª bÕt ®á – tøc lµ tÊm ¸o choµng ®Ém
m¸u cña Lor-ca, cña bao con ngêi vèn chØ biÕt h¸t nghªu ngao niÒm yªu cuéc ®êi víi tr¸i
tim hån nhiªn, ng©y th¬, trong tr¾ng, khi bÞ ®iÖu vÒ b·i b¾n mét çch tµn nhÉn, phò
phµng, phi lÝ (c©u th¬ chµng ®i nh ngêi méng du cã phÇn thÓ hiÖn sù phi lÝ kh«ng thÓ
nµo nhËn thøc næi nµy). Cïng mét çch nh×n nh thÕ, ®éc gi¶ sÏ thÊy nh÷ng thi liÖu cña
th¬ Lor-ca (mµ truy nguyªn, mét phÇn kh«ng nhá vèn lµ thi liÖu cña nh÷ng bµi d©n ca
An-®a-lu-xi-a) nh h×nh ¶nh ngêi kÞ sÜ ®i lang thang, yªn ngùa, vÇng tr¨ng ®· thùc sù
®îc t¸i sinh lÇn n÷a trong mét h×nh hµi míi vµ g©y ®îc nh÷ng Ên tîng míi. Çc tõ miÒn
®¬n ®éc, chÕnh cho¸ng, mái mßn g¾n víi chóng ®· t¹o ra mét trêng nghÜa chØ sù mÖt
mái, bÊt lùc, bån chån, th¾c thám kh«ng yªn cña con ngêi khi ®èi diÖn thùc sù víi çi b¶n
chÊt phong phó v« tËn cña cuéc sèng. Víi kiÓu t¹o ®iÓm nhÊn ng«n tõ cña Thanh Th¶o,
ta hiÓu r»ng c¶m gi¸c ®ã kh«ng chØ cã ë Lor-ca. Nã lµ mét hiÖn tîng cã tÝnh phæ qu¸t,
kh«ng cña riªng ai, kh«ng cña riªng thêi nµo, tÊt nhiªn, chØ ®îc biÓu hiÖn ®Ëm nÐt vµ
231
thùc sù trë thµnh "vÊn ®Ò" trong th¬ cña nh÷ng nhµ th¬ lu«n th¾c m¾c vÒ ý nghÜa cña
tån t¹i. Gåm mét chuçi ©m thanh m¬ hå khã gi¶i thÝch, dßng th¬ li-la li-la li-la xuÊt hiÖn
hai lÇn trong thi phÈm mét mÆt cã t¸c dông lµm nhoÌ ®êng viÒn ý nghÜa cña tõng h×nh
¶nh, biÓu tîng ®· ®îc nÐm ra chõng nh lén xén, mÆt kh¸c, ®¶m nhiÖm mét phÇn chøc
n¨ng liªn kÕt chóng l¹i thµnh mét chØnh thÓ, nh»m biÓu hiÖn tèt nhÊt çi nh×n nghÖ
thuËt cña t¸c gi¶ vµ gi¶i phãng bµi th¬ khái sù trãi buéc cña viÖc thuËt, kÓ nh÷ng
chuyÖn ®· x¶y ra trong thùc tÕ. Qu¶ vËy, dï kh«ng cã sù kiÖn nµo cña cuéc ®êi Lor-ca
®îc kÓ l¹i mét çch rµnh m¹ch, chi tiÕt, nhng ®éc gi¶ hiÓu th¬ kh«ng v× thÕ mµ cho
r»ng thiÕu. Çi ngêi ta thÊy ®¸ng quan t©m lóc nµy n»m ë chç kh¸c. §ã lµ sù tù béc lé
cña chñ thÓ s¸ng t¹o khi r¸o riÕt suy nghÜ vÒ sè phËn ®Çy bÊt tr¾c cña nghÖ thuËt vµ
kh¶ n¨ng lµm tan hoµ nh÷ng suy nghÜ Êy trong mét thø nh¹c th¬ t¸c ®éng vµo ngêi tiÕp
nhËn b»ng h×nh thøc ¸m gîi tîng trng h¬n lµ h×nh thøc gi·i bµy, kÓ lÓ kiÓu l·ng m¹n.
TÊt nhiªn, chóng ta cã quyÒn c¾t nghÜa t¹i sao l¹i li la chø kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c.
Hoa li la (tö ®inh h¬ng) víi mµu tÝm mª hoÆc, nao lßng, tõng lµ ®èi tîng thÓ hiÖn quen
thuéc cña nhiÒu thi phÈm vµ ho¹ phÈm kiÖt xuÊt trong v¨n häc, nghÖ thuËt ph¬ng T©y
ch¨ng ? Hay ®ã lµ ©m thanh lêi ®Öm (phÇn nhiÒu mang tÝnh s¸ng t¹o ®ét xuÊt) cña
phÇn diÔn tÊu mét ca khóc, hoÆc n÷a lµ ©m thanh m« pháng tiÕng ng©n mª ®¾m cña
çc nèt ®µn ghi ta díi tay ngêi nghÖ sÜ ?... TÊt c¶ nh÷ng liªn hÖ Êy ®Òu cã çi lÝ cña
chóng !
ë nöa sau cña bµi th¬, t¸c gi¶ suy tëng vÒ søc sèng k× diÖu cña th¬ Lor-ca nãi
riªng vµ vÒ sù trêng tån cña nghÖ thuËt ch©n chÝnh nãi chung, vèn ®îc s¸ng t¹o b»ng
chÝnh tr¸i tim nÆng trÜu t×nh yªu cuéc sèng cña çc nghÖ sÜ :
kh«ng ai ch«n cÊt tiÕng ®µn
tiÕng ®µn nh cá mäc hoang
giät níc m¾t vÇng tr¨ng
long lanh ®¸y giÕng
®êng chØ tay ®· ®øt

dßng s«ng réng v« cïng
Lorca b¬i sang ngang
trªn chiÕc ghi ta mµu b¹c
232
chµng nÐm l¸ bïa c« g¸i di gan
vµo xo¸y níc
chµng nÐm tr¸i tim m×nh
vµo lÆng yªn bÊt chît
li-la li-la li-la...

C©u th¬ kh«ng ai ch«n cÊt tiÕng ®µn cã lÏ ®· ®îc bËt ra trong t©m thøc s¸ng t¹o
cña Thanh Th¶o khi «ng nghÜ tíi lêi thØnh cÇu cña Lor-ca trong bµi Ghi nhí – lêi thØnh
cÇu ®· ®îc dïng lµm ®Ò tõ cho bµi th¬ §µn ghi ta cña Lor-ca. Kh«ng, ë ®©y kh«ng cã
thao t¸c ®èi lËp s¾c lÎm cña lÝ trÝ mµ nhiÒu thi sÜ a dïng trong çc bµi th¬ "ch©n
dung" hay "ai ®iÖu", nh»m lµm næi bËt nh÷ng tø th¬ "míi" mang tÝnh chÊt "¨n theo".
ChØ cã sù ®au ®ín tríc çi chÕt th¶m khèc cña mét thi tµi m·nh liÖt, mµ x¸c bÞ qu¨ng
xuèng mét giÕng s©u (hay vùc ?) gÇn Gra-na-®a. DÜ nhiªn, ý nguyÖn cña Lor-ca – mét
ý nguyÖn thÓ hiÖn chÊt nghÖ sÜ bÈm sinh hoµn h¶o cña nhµ th¬, nãi lªn sù g¾n bã v«
cïng s©u nÆng cña «ng ®èi víi nguån m¹ch d©n ca xø së – ®· kh«ng ®îc thùc hiÖn. Nh-
ng nghÜ vÒ ®iÒu ®ã, nh÷ng liªn tëng dån tíi vµ ta bçng vì ra mét ch©n lÝ : kh«ng ai
ch«n cÊt tiÕng ®µn vµ dï muèn ch«n còng kh«ng ®îc ! §©y lµ tiÕng ®µn, mét gi¸ trÞ
tinh thÇn, chø kh«ng ph¶i lµ mét c©y ®µn vËt thÓ. TiÕng ®µn Êy trêng cöu cïng tù
nhiªn vµ h¬n thÕ, b¶n th©n nã chÝnh lµ tù nhiªn. Nã vÉn kh«ng ngõng v¬n lªn, lan to¶,
ngay khi ngêi nghÖ sÜ s¸ng t¹o ra nã ®· chÕt. Dï thËt sù thÊm thÝa ch©n lÝ nãi trªn, t¸c
gi¶ vÉn kh«ng ng¨n næi lßng m×nh khi viÕt ra nh÷ng c©u th¬ ®au xãt hÕt mùc, thÊm ®-
îm mét c¶m gi¸c xa v¾ng, b¬ v¬, c«i cót, nh c¶m gi¸c cña ta khi thÊy cá mäc hoang ®ang
ngao h¸t bµi ca v¾ng ngêi gi÷a mang mang thiªn ®Þa. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ trong
Ýt nhÊt hai ph¬ng ¸n ng«n tõ cã thÓ dïng, Thanh Th¶o ®· lùa chän çch diÔn ®¹t kh«ng
ai ch«n cÊt chø kh«ng ph¶i lµ kh«ng ai ch«n ®îc ! §Õn lît ®éc gi¶, giät níc m¾t vÇng
tr¨ng cø m·i lµm ta thao thøc, dï nã long lanh trong im lÆng, vµ h×nh nh cµng im lÆng
trong th¨m th¼m ®¸y giÕng, nã l¹i cµng long lanh h¬n bao giê hÕt23.
23
T¹i ®¸y giÕng nµy cña th¬ Thanh Th¶o, h¼n cã sù hiÖn vÒ cña c¶ hån th¬ Hµn MÆc Tö n÷a. Trong bµi
Tr¨ng tù tö , nhµ th¬ cña §au th¬ng ®· viÕt : MiÖng giÕng më ra - Nuèt ùc bao la - Nuèt v× sao råi - Lo¹n
råi ! Lo¹n råi, «i giÕng lo¹n – Ta ho¶ng hån, ho¶ng vÝa, ta ho¶ng thiªn - Nh¶y ïm xuèng giÕng vít x¸c tr¨ng
lªn.
233
Tõ c©u ®êng chØ tay ®· ®øt ®Õn cuèi bµi, nhÞp ®iÖu, tiÕt tÊu cña thi phÈm
kh«ng cßn gÊp g¸p vµ dån bøc n÷a. Nã chËm r·i vµ l¾ng s©u. §iÒu nµy tu©n theo ®óng
l« gÝch t¸i hiÖn vµ suy ngÉm (t¹m quy vÒ ph¹m trï "néi dung") mµ t¸c gi¶ chän lùa. Nhng
quan träng h¬n, nã tu©n theo l« gÝch tån t¹i cña chÝnh cuéc ®êi : tiÕp liÒn çi chÕt lµ
sù sinh thµnh, sau béc ph¸t, s«i trµo lµ tÜnh lÆng, trÇm t, nèi theo sù mï loµ, khñng
ho¶ng (cña x· héi loµi ngêi) lµ sù kh«n ngoan, chÝn ch¾n,... Trong mu«n ngh×n ®iÒu
mµ con ngêi ph¶i nghÜ l¹i khi ®· "kh«n dÇn lªn", sù hiÖn diÖn cña nghÖ thuËt trong ®êi
sèng lµ mét trong nh÷ng ®iÒu khiÕn ta tr¨n trë nhiÒu nhÊt. ViÖc quy téi, kÕt téi cho mét
®èi tîng cô thÓ nµo ®ã ®· ®èi xö th« b¹o víi nghÖ thuËt kh«ng cßn lµ chuyÖn thiÕt yÕu
n÷a. H·y l¾ng lßng ®Ó chiªm ngìng mét sù siªu tho¸t, mét sù ho¸ th©n. Trªn dßng s«ng
cña cuéc ®êi, cña thêi gian vÜnh cöu mµ trong kho¶nh kh¾c bõng tØnh tho¸t khái mª
lÇm, ta tëng thÊy nã hiÖn h×nh cô thÓ vµ d¨ng chiÕu ngang trêi, cã bãng chµng nghÖ sÜ
Lor-ca ®ang b¬i sang ngang trªn chiÕc ghi ta mµu b¹c. Chµng ®ang vÉy chµo nh©n lo¹i
®Ó ®i vµo câi bÊt tö. ChiÕc ghi ta, còng lµ con thuyÒn th¬ chë chµng, cã ¸nh b¹c biªng
biÕc, h ¶o mét mµu huyÒn tho¹i...
Trªn thùc tÕ, çi chÕt cña Lor-ca lµ çi chÕt tøc tëi do bän ph¸t xÝt Phr¨ng-c« g©y
nªn. Nhng nh×n suèt chiÒu dµi lÞch sö, ta thÊy Lor-ca kh«ng ph¶i lµ trêng hîp nghÖ sÜ
®Çu tiªn hay cuèi cïng chÞu kÕt côc bi th¬ng bëi çc thÕ lùc thï ®Þch víi çi ®Ñp. VËy
ph¶i ch¨ng cã thÓ xem nh÷ng khæ n¹n liªn tôc lµ mét phÇn tÊt yÕu trong ®Þnh mÖnh cña
hä ? H¼n Thanh Th¶o ®· nghÜ vËy khi viÕt tiÕp nh÷ng c©u th¬ thËt gän nghÏ, "nhÑ
nhâm" vµ "mªnh mang" (ta h·y chó ý tíi ®iÓm r¬i cuèi dßng th¬ cña çc tõ, côm tõ nh ®·
®øt, v« cïng, sang ngang). Dï ai tiÕc th¬ng mÆc lßng, ®èi víi ngêi nghÖ sÜ nh Lor-ca,
khi ®êng chØ tay ®· ®øt (®êng chØ tay nh dÊu Ên cña sè mÖnh ®ãng lªn c¬ thÓ con ng-
êi), chµng ®· døt kho¸t ®îc gi¶i tho¸t. Cßn nuèi lµm chi l¸ bïa hé mÖnh ®îc xem lµ vËt
tµng tr÷ nh÷ng søc m¹nh thÇn diÖu mµ c« g¸i di gan trao cho. Chµng, døt kho¸t vµ m¹nh
mÏ, nÐm nã "ch×m lØm" (ch÷ cña Hµn MÆc Tö) vµo xo¸y níc h v«, nh nÐm tr¸i tim
m×nh vµo lÆng yªn bÊt chît – çi lÆng yªn cña sù "®èn ngé", çi lÆng yªn s©u th¼m,
anh minh, mµ ë ®ã, lêi nãi ®· tan ®i trong chÝnh nã. Chµng ®· ®o¹t lÊy thÕ chñ ®éng
tríc çi chÕt cña m×nh. Chµng ®· th¾ng kh«ng chØ lò ¸c nh©n mµ cßn th¾ng c¶ chÝnh
®Þnh mÖnh vµ h v« n÷a. Tõ ®iÓm nµy nh×n l¹i, ta bçng thÊy c©u th¬ chµng ®i nh ngêi
méng du ë phÇn trªn cã thªm tÇng nghÜa míi. BÞ l«i ®Õn chç hµnh h×nh, Lor-ca vÉn
234
sèng nh ngêi trong câi kh¸c. Chµng ®ang bËn t©m ®uæi theo nh÷ng ý nghÜ xa vêi.
Chµng ®©u thÌm chó ý tíi m¸u löa quanh m×nh lóc ®ã. Chµng ®· kh«ng chÊp nhËn sù
tån t¹i cña b¹o lùc. Chµng chÕt, nhng kÎ bÊt lùc l¹i chÝnh lµ lò giÕt ngêi ! ë ®©y, cã mét
çi g× gîi ta nhí tíi sù tuÉn n¹n cña Chóa Giª-su trªn nói G«n-g«-ta (Golgotha). L¹i thªm
mét "v¨n b¶n" n÷a Èn hiÖn tá mê díi v¨n b¶n th¬ cña Thanh Th¶o24 !...
Trong ®o¹n th¬ cuèi bµi võa ph©n tÝch, ngêi ®äc cµng nh×n thÊy râ h¬n sù v÷ng
vµng cña t¸c gi¶ trong viÖc phèi trÝ çc h×nh ¶nh, biÓu tîng lÊy tõ nhiÒu "v¨n b¶n" kh¸c
nhau vµo mét tæng thÓ hµi hoµ. Tëng kh«ng cã g× chung gi÷a ®êng chØ tay, l¸ bïa, xo¸y
níc vµ c¶ lÆng yªn n÷a. VËy mµ, nhê ®îc "t¾m" trong mét "dung m«i" c¶m xóc cã cêng
®é m¹nh cïng sù suy t cã chiÒu s©u triÕt häc, tÊt c¶ chóng trë nªn ¨n ý víi nhau l¹ lïng ®Ó
cïng cÊt tiÕng kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña nh÷ng cuéc ®êi d©ng hiÕn hoµn toµn cho
nghÖ thuËt, còng lµ cho mét nhu cÇu tinh thÇn vÜnh cöu cña loµi ngêi. Lµ s¶n phÈm
tinh tuý cña nh÷ng cuéc ®êi nh thÕ, th¬ ca lµm sao cã thÓ chÕt ? Nã tån t¹i nh lµ h¬i thë
xao xuyÕn cña ®Êt trêi. Nã gieo niÒm tin vµ hi väng. Nã kh¬i dËy kh¸t khao h íng vÒ çi
®Ñp. Nã thanh läc t©m hån ®Ó ta cã ®îc t©m thÕ sèng an nhiªn gi÷a cuéc ®êi kh«ng
th«i x¸o ®éng, vÜnh viÔn x¸o ®éng. Muèn m« t¶ nã ? ChØ cã thÓ, nh Thanh Th¶o, sau
mét tho¸ng mÆc tëng, bËt thèt lªn : li-la li-la li-la...
§Ó lßng m×nh ng©n theo chuçi ©m thanh Êy, ta hiÓu r»ng trong cuéc t¬ng tranh
kh«ng ngõng vµ hÕt søc thó vÞ gi÷a nh÷ng çch diÔn t¶ "®Æc h÷u" cña v¨n häc vµ çch
diÔn t¶ mang tÝnh chÊt ¸m gîi huyÒn hå cña ©m nh¹c, cuèi cïng, ë bµi th¬ cña Thanh
Th¶o, çch diÔn t¶ cña ©m nh¹c ®· chiÕm u thÕ. §iÒu nµy hiÓn nhiªn lµ mét sù lùa chän
cã ý thøc. §Ó nãi vÒ nçi c« ®¬n, çi chÕt, sù lÆng yªn, "lêi" vÉn thêng g©y víng vÝu,
g©y nhiÔu. ChØ cã nh¹c víi kh¶ n¨ng tho¸t khái dÊu Ên vËt chÊt cña sù vËt khi ph¶n ¸nh
nã, trong trêng hîp nµy, lµ ph¬ng tiÖn thÝch hîp. TÊt nhiªn, Thanh Th¶o kh«ng ph¶i
®ang lµm nh¹c mµ lµ lµm th¬. Nãi nh¹c ë ®©y kh«ng cã g× kh¸c lµ nãi tíi çch th¬ vËn
dông ph¬ng thøc cña nh¹c – çi ph¬ng thøc ¸m thÞ, khíc tõ m« t¶ trùc quan – ®Ó thÊu
nhËp bÒ s©u, "bÒ xa" cña sù vËt. Tõ l©u, çc nhµ th¬ tîng trng chñ nghÜa ®· híng tíi
®iÒu nµy. Dï kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i quy §µn ghi ta cña Lor-ca vµo lo¹i h×nh th¬ nµo, ta
24
Tëng còng lµ ®iÒu thó vÞ nÕu biÕt thªm r»ng : trong bøc tranh Çi chÕt cña Lor-ca s¸ng t¸c n¨m 1979,
®îc lu gi÷ ë ViÖn b¶o tµng tranh T¬-rª-ti-a-k«p, Mat-xc¬-va (Tretiakov, Moskva), ho¹ sÜ ngêi Nga A. Min-
ni-kèp (Minnikov) ®· x©y dùng h×nh tîng Lor-ca gièng nh mét c©y thËp gi¸ víi hai tay gi¨ng ngang, mÆt
ngöa lªn trêi vµ lång ngùc vì toang, næi bËt lªn gi÷a nÒn tranh nhuém mét s¾c xanh x¸m tang th ¬ng, bi ®¸t ;
phÝa tríc Lor-ca cã mét bôi gai.
235
vÉn thÊy nã ®Ëm nÐt tîng trng. Ch¼ng cã g× l¹ khi víi bµi th¬ nµy, Thanh Th¶o muèn
thÓ hiÖn mèi ®ång c¶m s©u s¾c ®èi víi Lor-ca –. c©y ®µn th¬ l¹ lïng trong nÒn thi ca
nh©n lo¹i ë nöa ®Çu cña thÕ kØ XX ®Çy bi kÞch
t×m sù kh¼ng ®Þnh vµ gi¶i tho¸t trong nçi nhí

(vÒ ®o¹n trÝch T×NH C¶NH LÎ LOI CñA NG¦êI CHINH PHô
- CHINH PHô NG¢M)
Chång ®i chinh chiÕn n¬i xa, cho¸n ®Çy t©m sù cña ngêi chinh phô lµ nçi nhí.
Nçi nhí cña nµng ®· ®îc t¸c gi¶ vµ dÞch gi¶ thÓ hiÖn thËt sèng ®éng. Trong ®o¹n trÝch,
tríc hÕt, nçi nhí ®îc miªu t¶ th«ng qua nh÷ng cö chØ, hµnh ®éng thÉn thê vµ g¾ng gîng
cña nh©n vËt : d¹o hiªn v¾ng, cuèn rÌm, bu«ng rÌm, gîng ®èt h¬ng, gîng soi g¬ng, gîng
«m ®µn g¶y... §©y lµ nh÷ng cö chØ, hµnh ®éng dêng nh v« môc ®Ých, v« hån. Chóng
diÔn ra thuËn theo sù chi phèi cña nh÷ng x¸o trén trong t©m hån h¬n lµ cã ®Þnh híng râ
rÖt. Ngêi chinh phô lµm mµ kh«ng mÊy ®Ó ý ®Õn viÖc m×nh lµm, hoÆc chØ lµm
thuËn theo qu¸n tÝnh. Nãi chung, toµn bé sù miªu t¶ nh÷ng ®éng t¸c cña chinh phô
kh«ng cã môc tiªu nµo kh¸c ngoµi viÖc tá râ c¶m gi¸c ngao ng¸n ®ang trµn ngËp câi lßng
nµng. Chinh phô biÕt cã cuèn rÌm lªn th× còng ch¼ng nghe tiÕng chim thíc m¸ch tin, cã
®èt h¬ng th× còng chØ ®Ó mïi h¬ng ®a m×nh dÊn s©u h¬n vµo méng mÞ, cã soi g¬ng
th× còng biÕt tríc sÏ kh«ng thÊy g× kh¸c ngoµi dßng lÖ ch¶y dµn, cã ®¸nh ®µn th× còng
chØ ®Ó tiÕng ®µn khÝa s©u h¬n vµo nçi ®au chia çch... ThËt lµ mét t×nh c¶nh bi
th¶m mµ tù nµng kh«ng thÓ vît tho¸t ra ®îc.
Cã ph¬ng çch nµo kh¸c gióp lßng vîi bít c« ®¬n ? Chinh phô ®· t×m quanh mét
®èi tîng cã thÓ chuyÖn trß vµ san sÎ niÒm t©m sù. Ngän ®Ìn ch¨ng ? Chinh phô tù hái
vµ tù tr¶ lêi : §Ìn cã biÕt dêng b»ng ch¼ng biÕt. T¹i sao l¹i cã biÕt ? §ã lµ v× ngän ®Ìn
®· thøc víi nµng trong nh÷ng ®ªm th©u vêi vîi. Nã ®· chøng kiÕn c¶nh nµng vËt v·, tr»n
träc, bån chån. Nhng kh«ng biÕt lµ bëi ngän ®Ìn ch¼ng qua chØ lµ mét vËt v« tri, ®©u
cã thÓ thèt ra nh÷ng lêi an ñi, vç vÒ mµ nµng ®ang mong ®îi. NghÜ nh thÕ, nµng thÊy
chua xãt cho c¶ m×nh lÉn cho ngän ®Ìn ®ang kÕt hoa trªn ®Çu ngän bÊc : Hoa ®Ìn kia
víi bãng ngêi kh¸ th¬ng ! Th¬ng cho ®Ìn mµ thùc chÊt lµ th¬ng cho m×nh. M×nh cã kh¸c
g× ngän ®Ìn kia, còng «m mét bÇu t©m sù kh«ng cã çch nµo gi¶i táa. Ngän ®Ìn vµ ngêi
236
chinh phô - ®ã lµ hai ®èi tîng võa kh¸c biÖt võa ®ång nhÊt. Víi h×nh ¶nh ngän ®Ìn, nçi
c« ®¬n cña chinh phô ®· ®îc t¸c gi¶ biÓu ®¹t theo kiÓu nh©n ®«i. Ngoµi ngän ®Ìn,
chinh phô ®· toan cËy ®Õn c©y ®µn ®Ó trót x¶ nçi sÇu chÊt chøa. ViÖc ®¸nh ®µn lóc
nµy cã ý nghÜa nhiÒu h¬n viÖc thùc hiÖn mét nÕp sinh ho¹t v¨n hãa cña ngêi phô n÷
khuª çc. Nhng o¸i o¨m thay, c©y ®µn nh còng ng¹i ngïng, kh«ng thÓ nÈy lªn nh÷ng ©m
thanh nµng muèn nghe – tøc lµ nh÷ng ©m thanh cã thÓ hãa gi¶i niÒm sÇu muén (thùc ra
th× giai ®iÖu tiÕng ®µn ra sao th¶y ®Òu do nµng c¶ th«i). L¹i thªm mét ®èi tîng n÷a ®-
îc ®ång nhÊt víi chinh phô ®Ó lµm t¨ng c¶m gi¸c lÎ loi cña nµng. Cã b¹n nhng ®ã toµn lµ
nh÷ng ngêi b¹n im lÆng – im lÆng trong sù bÊt lùc – ®iÒu ®ã ch¼ng ph¶i ®¸ng sî h¬n,
g©y nhiÒu ¸m ¶nh h¬n t×nh tr¹ng chØ cã mçi mét m×nh hay sao ?
§· ngËm ngïi v× nçi Lßng thiÕp riªng bi thiÕt mµ th«i nhng chinh phô vÉn kh«ng
ngõng day trë. Mèi sÇu vèn ®· d»ng dÆc tùa miÒn biÓn xa, theo kh¾c giê ®»ng ®½ng
nh niªn, cµng cã c¬ nh©n lªn trïng trïng khiÕn nµng ho¶ng sî. Nµng l¹i ph¶i thö t×m mét
lèi tho¸t kh¸c, dï ®· dù c¶m tríc sù bÕ t¾c cña nã. Göi lßng ®Õn non Yªn theo ngän giã
®«ng cã ®îc kh«ng ? Thùc tÕ ®· chøng tá ®ã lµ ®iÒu kh«ng thÓ :
Lßng nµy göi giã ®«ng cã tiÖn ?
Ngh×n vµng xin göi ®Õn non Yªn.
Non Yªn dï ch¼ng tíi miÒn,
Nhí chµng th¨m th¼m ®êng lªn b»ng trêi.
§· göi ®i, nçi nhí l¹i déi vÒ, dµy vß h¬n, ®au ®¸u h¬n. Non Yªn th× xa, trêi th×
th¨m th¼m v« t×nh, nçi bÊt lùc cña chinh phô cµng lóc cµng lé râ. Ph¶i nãi r»ng víi çch
miªu t¶ cuéc t×m kiÕm lèi tho¸t trong v« väng cña ngêi chinh phô, t¸c gi¶ khóc ng©m ®·
cho ta thÊy ®îc sù m·nh liÖt cña ®êi sèng néi t©m con ngêi vµo thêi ý thøc ç nh©n ®·
phÇn nµo ®îc ®¸nh thøc.
Bªn c¹nh çc "thao t¸c lùa chän" ®· kÓ, t¸c gi¶, hay nãi cho ®óng lµ dÞch gi¶, cßn
huy ®éng mét vèn tõ phong phó (chñ yÕu lµ tõ l¸y) ®Ó miªu t¶ trùc tiÕp nçi lßng chinh
phô. §ã lµ çc tõ : bi thiÕt, buån rÇu, mª m¶i, ®au ®¸u, thiÕt tha... Sù xuÊt hiÖn cña
chóng ®· lµm cho t©m tr¹ng nh©n vËt cã ®îc s¾c th¸i cô thÓ, ç biÖt, kh«ng cßn mang
tÝnh chÊt qu¸ kh¸i qu¸t vµ phÇn nµo trõu tîng nh trong nh÷ng trêng hîp t¬ng tù, ngêi ta
dïng çc tõ nh sÇu, bi, hËn, o¸n ®Ó thÓ hiÖn néi t©m (chñ yÕu lµ víi th¬ ch÷ H¸n). Râ
rµng, tiÕng ViÖt ®· cho dÞch gi¶ cã thªm ®iÒu kiÖn ®Ó tho¸t ra dÇn nh÷ng trãi buéc cã
237
tÝnh chÊt quy ph¹m khi muèn ph« diÔn t©m t×nh cña con ngêi ®· b¾t ®Çu biÕt quý
träng çi thÕ giíi riªng t cña ç nh©n. Ta ®äc thÊy trong ®o¹n th¬ mét gi¶i phæ phong phó
nh÷ng s¾c th¸i t©m tr¹ng cña chinh phô : cã thê ¬, v« c¶m, cã kh¾c kho¶i, bån chån, cã
qu»n qu¹i, ®au ®ín… Trong th¬ tr÷ t×nh ViÖt Nam, tríc Chinh phô ng©m (b¶n diÔn ©m
cña §oµn ThÞ §iÓm), ®iÒu nµy cha ph¶i, cha thÓ lµ mét hiÖn tîng phæ biÕn.
T¶ c¶nh ngô t×nh kh«ng ph¶i lµ mét thñ ph¸p nghÖ thuËt míi mÎ trong th¬ trung
®¹i. Tuy nhiªn, trong ®o¹n th¬ còng nh trong toµn bé khóc ng©m, thñ ph¸p nµy ®· ®îc sö
dông hÕt søc cã hiÖu qu¶. Ngo¹i c¶nh ®îc miªu t¶ trong th¬, nãi ®Õn cïng, bao giê còng
chØ lµ t©m c¶nh. Nhng xÐt vµo çc trêng hîp cô thÓ, ta thÊy chóng cã nh÷ng s¾c th¸i
kh¸c nhau. Cã khi ngo¹i c¶nh tån t¹i nh mét yÕu tè ph¸c ho¹ kh«ng gian sèng cña chinh
phô, cã tÝnh kh¸ch quan nhÊt ®Þnh, ®¶m nhiÖm chøc n¨ng kh¬i gîi nçi niÒm :
Gµ eo ãc g¸y s¬ng n¨m trèng,
HoÌ phÊt ph¬ rñ bãng bèn bªn.
Cßn chñ yÕu, nã tån t¹i nh mét tÊm g¬ng ®Ó ngêi chinh phô qua ®ã nh×n thÊu
tËn ®¸y nh÷ng g× ®ang diÔn ra trong lßng m×nh :
C¶nh buån ngêi thiÕt tha lßng
Cµnh c©y s¬ng ®îm tiÕng trïng ma phun,
S¬ng nh bóa, bæ mßn gèc liÔu,
TuyÕt dêng ca, xÎ hÐo cµnh ng«.
Giät s¬ng phñ bôi chim gï,
S©u têng kªu v¼ng, chu«ng chïa nÖn kh¬i.
Vµi tiÕng dÕ nguyÖt soi tríc èc,
Mét hµng tiªu giã thèc ngoµi hiªn.
Nh÷ng s¬ng, ma, tuyÕt, giã trong ®o¹n th¬ cã thÓ ®îc hiÓu lµ çc h×nh ¶nh thÓ
hiÖn sù céng hëng gi÷a néi t©m vµ ngo¹i c¶nh. Tù th©n c¶nh vµ lßng ngêi vèn ®· buån,
giê soi vµo nhau, çi buån nh©n lªn gÊp béi cho mçi phÝa, khiÕn tõng "®èi tîng" bçng
biÕn ho¸ dÞ thêng. S¬ng, tuyÕt, giã trë nªn khèc liÖt h¬n, cã thÓ bæ mßn gèc liÔu, xÎ
hÐo cµnh ng«, thèc t¬i t¶ hµng tiªu trång tríc s©n nhµ, giôc tiÕng trïng dËy lªn n·o nÒ
®Õn møc kh«ng chÞu næi. Vµ lßng ngêi còng vËy, vèn ®· thiÕt tha giê cµng qu»n qu¹i,
®ín ®au, ch¬i v¬i, hôt hÉng, kh«ng cßn chç n¬ng n¸u b×nh an díi bãng nguyÖt l¹nh lÏo.
238
§Æc biÖt h¬n n÷a, c¶nh vËt ®· ®îc miªu t¶ nh»m béc lé nh÷ng Èn øc cña ngêi
chinh phô - tøc lµ nh÷ng nhu cÇu thÇm kÝn mµ ®«i khi chÝnh chinh phô còng kh«ng tù
ý thøc ®îc mét çch râ rÖt (nh víi çc cung bËc ®au buån, sÇu nhí kh¸c) :
L¸ mµn lay ngän giã xuyªn,
Bãng hoa theo bãng nguyÖt lªn tríc rÌm.
Hoa d·i nguyÖt, nguyÖt in mét tÊm,
NguyÖt lång hoa, hoa th¾m tõng b«ng.
NguyÖt hoa, hoa nguyÖt trïng trïng,
Tríc hoa, díi nguyÖt trong lßng xiÕt ®©u !
Nhí vèn lµ mét ph¹m trï phæ qu¸t trong ®êi sèng t×nh c¶m cña con ngêi. Nã cã
nh÷ng biÓu hiÖn rÊt chung trong mäi trêng hîp, nhng l¹i còng cã nh÷ng s¾c th¸i riªng
biÖt ë çc c¶nh huèng kh¸c nhau. Trong mét sè ®o¹n cña Chinh phô ng©m mµ cô thÓ lµ
®o¹n th¬ nµy, lßng ngêi chinh phô râ rµng ®ang bÞ thóc ®éng bëi sù håi nhí kh¾c kho¶i
vÒ nh÷ng phót gi©y ©n ¸i mÆn nång thuë nµng cha ph¶i chÞu c¶nh li biÖt. L¸ mµn lay
cïng hoa nguyÖt vèn lµ nh÷ng h×nh ¶nh cã tÝnh ®Æc thï thêng ®îc dïng ®Ó diÔn t¶
nh÷ng kh¸t khao gÇn gôi, quÊn quýt trong t×nh chång vî. §äc ®o¹n th¬, ta khã mµ kh«ng
nhí tíi hai c©u cña Lý B¹ch ë bµi Xu©n tø :
Xu©n phong bÊt t¬ng thøc,
Hµ sù nhËp la vi ?
(Giã xu©n ch¼ng biÕt nhau cïng,
Cí chi lïa m·i vµo trong mµn lµ ?)
L¹i còng khã mµ kh«ng liªn tëng tíi hai c©u kh¸c trong Cung o¸n ng©m cña
NguyÔn Gia ThiÒu :
Çi ®ªm h«m Êy ®ªm g×,
Bãng tr¨ng lång bãng ®å mi chËp chïng.
§ã ®Òu lµ nh÷ng c©u th¬ cïng gîi lªn mét c¶nh huèng, mét t©m tr¹ng vµ cÇn ®îc
hiÓu nh mét quy íc nghÖ thuËt chø kh«ng ph¶i nh sù miªu t¶ ch©n x¸c ®Æc ®iÓm cña
ngo¹i c¶nh. Lay, xuyªn, theo, lªn, d·i, in, lång, th¾m… - tÊt th¶y çc tõ nµy ®· diÔn t¶ rÊt
hay nçi cån cµo, r¹o rùc trong lßng ngêi chinh phô. Nµng ®ang nhí vµ ®ang thùc sù run
rÈy båi håi bëi chÝnh nçi nhí cña m×nh - mét nçi nhí lµm lay thøc toµn bé con ngêi, tõ
phÇn lÝ trÝ ®Õn çi phÇn b¶n n¨ng thêng bÞ giÊu che, kho¶ lÊp. Nhng nhí chØ ®Ó mµ
239
®au, bëi tÊt th¶y nh÷ng c¶nh ngì bµy ra rµnh rµnh tríc m¾t kia thùc tÕ chØ lµ ¶o gi¸c, ¶o
¶nh, ®îc ®a tíi trong c¬n kÞch ph¸t cña kØ niÖm qu¸ ®çi riªng t. NhÞp ®iÖu dån dËp cña
®o¹n th¬ (®îc t¹o nªn tõ nhiÒu yÕu tè, trong ®ã cã sù chiÕm u thÕ cña nh÷ng thanh
®iÖu mang ©m vùc cao vµ sù xen ngang cña thanh ng· (ë tõ d·i) vèn cã ©m ®iÖu gÊp
góc, kh«ng b»ng ph¼ng) ®· g©y ®îc mét Ên tîng rÊt ®Ëm vÒ sù kh¾c kho¶i, qu»n qu¹i
trong lßng (bao hµm c¶ phÇn v« thøc) cña nh©n vËt. Ph¶i nãi r»ng t¸c gi¶ vµ dÞch gi¶
trong khi miªu t¶ néi t©m con ngêi ®· thùc sù nhËp th©n vµo nh©n vËt, d¸m nãi tuét ra
c¶ nh÷ng ®iÒu mµ v¨n häc trung ®¹i vèn ng¹i nãi. ë ®©y ta l¹i thÊy mét sù céng hëng n÷a
gi÷a ý thøc ç nh©n cña nh©n vËt víi ý thøc ç nh©n cña chÝnh t¸c gi¶ vµ dÞch gi¶. Çi
nµo lµ çi cã tÝnh thø nhÊt ? – ®©y qu¶ lµ ®iÒu khã nãi, nÕu ta kh«ng x¸c lËp ® îc mét
®iÓm nh×n cô thÓ. Cßn ®èi víi qu¶ng ®¹i ®éc gi¶, ®iÒu cã ý nghÜa nhÊt lµ ®o¹n th¬,
còng nh c¶ khóc ng©m ®· nãi lªn ®îc mét nhu cÇu rÊt míi cña con ngêi vµo thêi ®iÓm
Êy. §ã lµ nhu cÇu h¹nh phóc, nhu cÇu kh¼ng ®Þnh quyÒn sèng cña m×nh gi÷a lóc
quyÒn sèng ®ã bÞ giµy xÐo, bÞ ®e do¹ tíc ®o¹t mét çch phò phµng, gay g¾t.
240
sù céng hëng gi÷a nh÷ng ý thøc ç nh©n trong
nçi sÇu o¸n cña ngêi cung n÷
(TrÝch Cung o¸n ng©m - nguyÔn gia thiÒu)
Nçi sÇu o¸n cña ngêi cung n÷ lµ ®o¹n th¬ ®îc trÝch tõ Cung o¸n ng©m cña
NguyÔn Gia ThiÒu, ®· thÓ hiÖn kh¸ ®Çy ®ñ nh÷ng ®Æc s¾c cña t¸c phÈm nµy trªn çc
ph¬ng diÖn ®Ò tµi, chñ ®Ò, c¶m høng, nghÖ thuËt kiÕn tróc ng«n tõ,...
Th¸c lêi ngêi cung n÷ bÞ thÊt sñng, NguyÔn Gia ThiÒu ®· nãi ®îc ®ñ cung bËc
t©m tr¹ng cña nµng, tõ buån ch¸n, ngÈn ng¬, kh¾c kho¶i ®Õn tr¸ch mãc, o¸n th¸n, bÊt
b×nh. Kh«ng cã sù ®ång c¶m lín víi tÇng líp cung n÷ (trªn c¬ së hiÓu tËn ngän ngµnh
t×nh c¶nh mµ hä l©m vµo), t¸c gi¶ kh«ng thÓ bµy ra ®îc trªn trang viÕt mét ®êi sèng néi
t©m phong phó, phøc t¹p, Ðo le ®Õn nh vËy. Tuy nhiªn, trong khi nãi hé nçi lßng cung
n÷, t¸c gi¶ còng ®· ®Ó chen vµo ®ã nh÷ng suy t vÒ sù mong manh cña h¹nh phóc, vÒ çi
h ¶o cña kiÕp ngêi cïng nçi bøt røt tríc bao ®iÒu phi lÝ ®ang diÔn ra trong ®êi sèng (tÊt
c¶ nh÷ng ®iÒu nµy cã khi ®îc triÓn khai theo mét m¹ch riªng, kh«ng h¼n phô thuéc vµo
hay bÞ ®ång nhÊt víi m¹ch t©m sù cña nh©n vËt). ThËt dÔ hiÓu khi ta nhËn thÊy cã mét
"khÈu khÝ ®µn «ng" Èn hiÖn ë nh÷ng c©u cuèi cña ®o¹n trÝch, dï xÐt trªn bÒ mÆt v¨n
b¶n, tÊt c¶ mäi lêi trong t¸c phÈm ®Òu lµ cña cung n÷. §©y ®¸ng ®îc xem lµ mét sù phèi
xen giäng ®iÖu ®éc ®¸o, t¹o nªn tÝnh ®a chiÒu kÝch cña h×nh tîng nghÖ thuËt trung
t©m trong t¸c phÈm.
Cung o¸n tuy kh«ng ph¶i lµ mét ®Ò tµi míi trong v¨n häc trung ®¹i çc níc §«ng ¸
(Trung Quèc, NhËt B¶n, ViÖt Nam,...), nhng díi ngßi bót cña nh÷ng nhµ th¬ kh¸c nhau,
241
nã l¹i ®îc thÓ hiÖn theo nh÷ng çch riªng. Nhê chän lùa h×nh thøc ng©m khóc – mét lo¹i
th¬ tr÷ t×nh trêng thiªn viÕt b»ng thÓ song thÊt lôc b¸t – NguyÔn Gia ThiÒu cã thÓ
"tÝch hîp" ®îc ngµn t©m tr¹ng ç biÖt cña nh÷ng th©n phËn cung n÷ ç biÖt vµo mét
t©m tr¹ng mang tÝnh phæ qu¸t cña mét nh©n vËt cung n÷ cã tÝnh chÊt lo¹i h×nh. Ta chØ
cã thÓ gäi cung n÷ trong khóc ng©m nµy b»ng võa ®óng hai tiÕng cung n÷, chø kh«ng
ph¶i lµ cung n÷ A, cung n÷ B g× c¶.
Cã mét kh«ng gian cung ®×nh, cung cÊm ®îc dùng lªn trong t¸c phÈm víi ®Çy
®ñ nh÷ng ®êng nÐt kh¸i qu¸t nhÊt cña nã, th«ng qua çc tõ ng÷ vµ h×nh ¶nh. §©y lµ n¬i
ë : cung quÕ, v¸ch quÕ, lÇu ®·i nguyÖt, g¸c thõa l¬ng, phßng tiªu, th©m khuª, lÇu TÇn,
nghiªm l©u, cöa ch©u, rÌm ngµ,... §©y lµ vËt dông : g¬ng loan, gèi loan, ch¨n cï,... Cßn
®©y lµ dÊu tÝch sinh ho¹t cña vua chóa : ngÊn phîng liÔn, dÊu d¬ng xa. Trong mét v¨n
c¶nh kh¸c, líp ng«n tõ dïng ®Ó miªu t¶ kh«ng gian kia nhiÒu khi chØ mang tÝnh íc lÖ
thuÇn tuý, cßn ë ®©y, tÝnh "hiÖn thùc" cïng chøc n¨ng kh¾c ho¹ cô thÓ vÒ ®èi tîng,
trong vÎ "nguyªn s¬" cña nã, dêng nh ®îc phôc håi díi ngßi bót NguyÔn Gia ThiÒu. §éc
gi¶ ngµy nay dÔ cã c¶m nhËn : ®Ó lµm sèng dËy kh«ng gian cung ®×nh, cung cÊm nãi
trªn, kh«ng cã ph¬ng tiÖn biÓu ®¹t nµo tèt h¬n thø ng«n tõ mµ ta thêng gäi lµ "íc lÖ" nµy
! Nh×n réng ra, cã thÓ thÊy : sù k× khu víi ng«n tõ mµ t¸c gi¶ thÓ hiÖn trong Cung o¸n
ng©m lµ mét sù lùa chän nghÖ thuËt cã tÝnh tÊt yÕu. Tríc mét ®èi tîng "ch¹m træ", viÖc
ph« diÔn tµi "®iªu kh¾c" ng«n tõ cña nhµ th¬ lµ v« cïng cã lÝ !
Song song víi viÖc dùng bèi c¶nh, nhµ th¬ lµm hiÖn lªn tríc ta ch©n dung cña ng-
êi cung n÷ ®ang bÞ vua nh¹t t×nh, ruång rÉy. Nãi ch©n dung nµng thùc chÊt lµ nãi
"ch©n dung" mét t©m tr¹ng. Mäi hµnh ®éng, cö chØ, d¸ng vÎ bªn ngoµi cña nµng, nÕu
®îc kh¾c ho¹, th× chØ lµ ®Ó lµm næi bËt çi ®ang diÔn ra trong suy nghÜ, c¶m xóc cña
nµng mµ th«i. MÆt buån, ñ dét, ©m thÇm, ®øng ngåi, thøc ngñ, biÕng (ng¾m tranh),
l¾ng (tiÕng chu«ng rÒn), than, bíc ngÈn ng¬, §ªm n¨m canh lÇn n¬ng v¸ch quÕ,... lµ
phÇn ngo¹i hiÖn cña mét t©m tr¹ng tr«ng ngãng, b©ng khu©ng, mong, tñi, sÇu, rÇu,
buån, ng¸n, kh¾c kho¶i,... TÊt nhiªn, t©m tr¹ng cña cung n÷ kh«ng chØ ®îc biÓu hiÖn
qua mÊy nÐt vÏ ®éng th¸i bªn ngoµi hay qua mÊy tõ kh¸i qu¸t vÒ tr¹ng th¸i tinh thÇn nh
trªn. Nã cßn ®îc biÓu hiÖn qua viÖc t¸c gi¶ chó ý lµm râ néi dung sèng ®éng cña dßng
suy nghÜ, c¶m xóc ®ang diÔn ra trong lßng cung n÷. Nµng o¸n tr¸ch sù phô b¹c cña
"®Êng cöu trïng" :
242
Kho¶nh lµm chi bÊy chóa xu©n !
Ch¬i hoa cho r÷a nhuþ dÇn l¹i th«i.
Nµng than thë cho sù o¸i o¨m cña th©n phËn :
Hoa nµy bím nì thê ¬,
§Ó gÇy b«ng th¾m, ®Ó x¬ nhuþ vµng !
Nµng ®ay nghiÕn sù nghiÖt ng·, phi lÝ cña sè mÖnh :
GiÕt nhau ch¼ng çi lu cÇu,
GiÕt nhau b»ng çi u sÇu, ®éc cha25 !
Tay nguyÖt l·o ch¼ng xe th× chí !
Xe thÕ nµy cã dë dang kh«ng ?
§Æc biÖt h¬n, nµng uÊt øc muèn ra tay tù gi¶i tho¸t :
§ang tay muèn døt t¬ hång,
Bùc m×nh muèn ®¹p tiªu phßng mµ ra !
T¹i sao cung n÷ l¹i cã t©m tr¹ng nh thÕ ? C©u tr¶ lêi dÔ dµng lµ : V× nµng bÞ bá
r¬i ! DÜ nhiªn, tr¶ lêi nh thÕ kh«ng sai, nhng c©u tr¶ lêi Êy hÇu nh cha gióp ta hiÓu g×
vÒ c¶m høng nh©n ®¹o cña t¸c phÈm. CÇn ph¶i thÊy ®»ng sau nh÷ng lêi o¸n th¸n mµ
cung n÷ thèt ra lµ mét sù ý thøc s©u s¾c vÒ quyÒn ®îc hëng h¹nh phóc cña con ngêi (ç
nh©n), lµ mét nhu cÇu h¹nh phóc dån ø, ch¸y báng ®ßi hái ®îc ®¸p øng. Cung n÷ kh«ng
chÞu næi t×nh tr¹ng chiÕc bãng trong chèn th©m khuª v¾ng ng¾t nh tê, gi÷a thêi gian
®ªm n¨m canh dµi ®»ng ®½ng (chØ trong ®o¹n trÝch gåm 36 dßng, cã tíi ba lÇn côm tõ
®ªm n¨m canh ®îc nh¾c ®Õn). Nµng nh×n c¶nh Gèi loan tuyÕt ®ãng, ch¨n cï gi¸ ®«ng,
Phßng tiªu l¹nh ng¾t nh ®ång mµ sî h·i (tÊt nhiªn, tuyÕt, gi¸ ë ®©y lµ tuyÕt, gi¸ trong
c¶m gi¸c, vµ còng v× mang s½n c¶m gi¸c l¹nh lïng nªn nµng rÊt nh¹y c¶m víi d¹ vò, thu
phong, víi giã, s¬ng, víi vÎ thu ®· nh¹t). ThÊy c¶nh chßm rªu lç chç n¬i ngÊn phîng liÔn,
c¶nh ®¸m cá quanh co n¬i dÊu d¬ng xa, c¶m gi¸c r¹o rùc tëng ®· ngñ yªn chît dËy lªn
trong lßng cung n÷. Râ rµng, nµng ®Ých thùc lµ mét con ngêi chø kh«ng ph¶i lµ çi x¸c -
íp. Huèng n÷a, nµng tù biÕt m×nh cã gi¸ trÞ, lµ b«ng th¾m, lµ nhuþ vµng tõng cã lóc ®îc
n©ng niu mét çch xøng ®¸ng. Con ngêi nµng ®ang sèng, dßng t©m t cña nµng ®ang
kh«ng ngõng lu chuyÓn, vËn ®éng, cí sao ch¼ng ai nhËn ra ®iÒu Êy ? TÊt nhiªn, ta
kh«ng nãi tíi t¸c gi¶, bëi chÝnh «ng chø kh«ng ph¶i ai kh¸c ®ang cÊt tiÕng hé nµng,
25
ý c¶ c©u lôc b¸t : kh«ng giÕt b»ng çi "lu cÇu" xem chõng rÊt ªm thÊm mµ l¹i giÕt b»ng çch ®µy ®o¹
ngêi ta trong ®au khæ, sÇu n·o, nh thÕ qu¶ thùc lµ ®éc ¸c !
243
®ang phô ho¹ víi nµng trong lêi tr¸ch mãc, phª ph¸n. ThËm chÝ, nh ®· nãi, giäng «ng cã
khi trçi lªn, "®i tríc" c¶ giäng cung n÷. Ch¼ng thÕ mµ ta thÊy cã sù xuÊt hiÖn tíi hai lÇn
cña tõ giÕt mang tÝnh chÊt trùc tiÕp, d÷ d»n, kh«ng óp më (trong lêi ®¸nh gi¸ çi tåi tÖ
cña hoµn c¶nh) ; cã sù bËt thèt lêi rña "®éc cha !" (trong dßng th¬ t¸m tiÕng chøa ®ùng
lèi ng¾t nhÞp kh¸ bÊt thêng) ; cã kiÓu chÊt vÊn trùc diÖn víi nguyÖt l·o ; cã lèi nãi biÓu
thÞ th¸i ®é muèn "®éng thñ" ®Çy nam tÝnh víi nh÷ng døt vµ ®¹p... Râ rµng, tríc khi nãi
tíi ý thøc ç nh©n ë ngêi cung n÷, ta ph¶i nãi tíi sù tån t¹i cña chÝnh phÈm chÊt nµy ë ng-
êi ®· viÕt ra Cung o¸n ng©m.
Thùc ra, ý thøc ç nh©n cña t¸c gi¶ kh«ng chØ biÓu lé qua viÖc «ng thÊy vµ bµy
tá sù ®ång t×nh víi ý thøc ç nh©n, víi kh¸t khao h¹nh phóc cña tÇng líp cung n÷ (riªng
®iÒu ®ã ®· ®a ®Õn gi¸ trÞ nh©n ®¹o s©u s¾c cho t¸c phÈm). PhÈm chÊt nµy cßn ®îc
thÓ hiÖn qua viÖc «ng nç lùc ®Ó l¹i dÊu Ên cña m×nh trong kiÕn tróc ng«n tõ cña khóc
ng©m. Cã thÓ nãi, ®äc c©u nµo trong ®o¹n trÝch (vµ réng ra lµ trong c¶ t¸c phÈm), ta
còng nhËn ra bµn tay "®Ïo gät" cña mét nghÖ sÜ bËc thÇy, rÊt kÜ tÝnh trong viÖc gieo
lêi, chän tiÕng. Trong 9 c©u lôc b¸t cña ®o¹n trÝch, ®· cã ®Õn 6 c©u cã sö dông tiÓu
®èi ë dßng b¸t. T¬ng tù thÕ, trong 9 cÆp c©u b¶y tiÕng, ®· cã ®Õn 6 cÆp c©u cã dïng
phÐp ®èi gi÷a hai dßng. §©y chÝnh lµ çch lµm t¨ng hµm lîng th«ng tin thÈm mÜ cho
mçi c©u th¬, dßng th¬. Bªn c¹nh ®ã, viÖc sö dông nhiÒu ®iÓn cè nh hån bím, d¬ng xa,
çi lu cÇu, nguyÖt l·o còng híng vÒ cïng mét môc ®Ých. Sù xuÊt hiÖn ®Ëm ®Æc cña líp
tõ H¸n – ViÖt trong t¸c phÈm (thÓ hiÖn qua ®o¹n trÝch) ®a l¹i cho ®éc gi¶ Ên tîng :
trong toµ cung ®iÖn mµ "kiÕn tróc s" NguyÔn Gia ThiÒu dùng lªn, kh«ng cã "chi tiÕt"
nµo mµ kh«ng ®îc ch¹m træ, kh«ng cã kho¶ng nµo, dï n»m ë chç khuÊt, mµ kh«ng ®îc
®Æt mét bøc phï ®iªu hoÆc mét bøc ho¹ c«ng phu. Víi mét nhµ th¬ kh¸c, hai dßng 7
tiÕng sau ®©y ®· cã thÓ ®îc viÕt "nhÑ nhâm" h¬n, b»ng viÖc chän nh÷ng tõ kh¸c thay
cho çc tõ d¹ vò, thu phong : LÇu ®·i nguyÖt ®øng ngåi d¹ vò – G¸c thõa l¬ng thøc ngñ
thu phong. Nhng khi t¸c gi¶ ®· viÕt thÕ, ta hiÓu r»ng «ng kh«ng muèn t¹o ra nh÷ng c©u
th¬ truyÒn c¶m dÔ dµng, tù nhiªn mµ muèn t¹o ra mét s¶n phÈm ®ßi hái ngêi tiÕp nhËn
ph¶i hiÓu nh÷ng quy íc cña nã tríc khi toan thëng thøc, ®Ó sau lóc vît qua nh÷ng g× t¸c
gi¶ ®ßi hái, ta sÏ ®îc ®Òn bï mét çch xøng ®¸ng. Nhng cã lÏ l¹ nhÊt trong ®o¹n th¬ lµ
çch t¸c gi¶ sö dông ®iÓn lu cÇu (GiÕt nhau ch¼ng çi lu cÇu). Míi ®äc qua, ®éc gi¶ dÔ
cã c¶m nghÜ r»ng nhµ th¬ ®· ph« bµy sù uyªn b¸c cña m×nh mét çch "qu¸ qu¾t". Ph¶i v-
244
ît qua bao líp cöa gi¸n tiÕp do ®iÓn cè vµ phÐp ho¸n dô dùng lªn, ta míi ®i ®Õn ®îc çi
ý nãi vÒ thø g¬m giÕt ngêi ngät nh kh«ng (g¬m luyÖn ë ®¶o Lu CÇu thuéc NhËt B¶n
b»ng thø thÐp ®Æc biÖt). Nhng dông t©m cña t¸c gi¶ trªn thùc tÕ ®· t¹o ®îc hiÖu qu¶
thÈm mÜ ®éc ®¸o. §Æt tõ çi tríc tõ lu cÇu, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn mét kiÓu øng xö rÊt
"ng«ng" víi ch÷ nghÜa. Ph¶i ®Õn thêi hiÖn nay, ta míi gÆp phæ biÕn (hiÓu theo nghÜa
t¬ng ®èi, trong ph¹m vi s¸ng t¹o nghÖ thuËt) lèi h«n phèi ng«n tõ nh thÕ : bê tiÒn sö, nçi
niÒm cæ tÝch,... (V¨n NguyÔn Tu©n trong Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ). Më réng çi nh×n ra tr-
êng tõ vùng xung quanh hai tiÕng lu cÇu, ta nhËn thÊy chÝnh hai tiÕng ®ã cïng mét lo¹t
tõ H¸n – ViÖt trang nh· ®· gióp cho çc tiÕng vµ çc çch nãi n«m na nh giÕt, døt, ®¹p,
®éc cha, ch¼ng xe th× chí béc lé hÕt sù chãi, g¾t cña chóng. Ph¶i ch¨ng, ë ®©y cã thÓ
nãi tíi sù hiÖn diÖn cña mét thø mÜ häc nghÞch dÞ, ph¶n ¸nh mét thÕ giíi cã sù t¬ng
ph¶n gay g¾t gi÷a çi vµng ngäc léng lÉy vµ çi phi lÝ, phi nh©n ?
§äc Nçi sÇu o¸n cña ngêi cung n÷, ta võa thÊy ®îc cuéc ®êi bÊt h¹nh cña nh÷ng
cung n÷ xa, võa nhËn ra ch©n dung cña chÝnh t¸c gi¶ NguyÔn Gia ThiÒu. §ã lµ ngêi
nghÖ sÜ cã tÊm lßng nh©n ®¹o cao c¶, lu«n c¶m th«ng, chia sÎ víi nçi ®au vµ kh¸t khao
h¹nh phóc trÇn thÕ cña con ngêi, ®ång thêi cã ý thøc s©u s¾c vÒ tÝnh ®Æc thï cña lao
®éng ng«n tõ. Çi ®Ñp trong t¸c phÈm cña «ng, xÐt riªng vÒ mÆt nghÖ thuËt, lµ çi
®Ñp v¬ng gi¶ cña sù trau chuèt cÇu k× – trau chuèt víi niÒm tin ®inh ninh r»ng b¶n
th©n sù dông c«ng còng lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cèt yÕu cña çi ®Ñp, lµ çi lµm
nªn phÈm h¹nh cña líp ngêi ®îc gäi lµ nhµ th¬. Muèn hiÓu vµ c¶m nhËn hÕt gi¸ trÞ t¸c
phÈm Cung o¸n ng©m, cã lÏ ®éc gi¶ ph¶i cã ®îc mét sù ®ång c¶m s©u s¾c víi quan
niÖm nghÖ thuËt Êy.
245
ThÒ nguyÒn trong dù c¶m vÒ çi mong manh cña h¹nh phóc
(vÒ ®o¹n trÝch thÒ nguyÒn - truyÖn kiÒu)
Çc tµi liÖu v¨n häc sö tõ l©u ®· kh¼ng ®Þnh TruyÖn KiÒu lµ mét bµi ca vÒ
kh¸t väng t×nh yªu tù do díi chÕ ®é phong kiÕn. §ã lµ mét luËn ®iÓm ®óng, ®óng ®Õn
nçi ngêi ta ®· kh«ng ngõng nh¾c l¹i nã trong ®ñ mäi dÞp, vµ ë chõng mùc nµo ®ã, viÖc
lµm nµy ®· g©y c¶m gi¸c tho¶ m·n cho nhiÒu ngêi ®äc, khiÕn hä ®©m lêi, kh«ng muèn
lÇn dë l¹i tõng trang TruyÖn KiÒu ®Ó ®îc sèng víi nh÷ng c¶nh gÆp gì, hÑn hß, ®Ýnh -
íc, thÒ nguyÒn ®îc miªu t¶ hÕt søc tinh tÕ, tµi t×nh, bay bæng trong t¸c phÈm. ThËt lµ
mét sù phÝ hoµi, mét ®iÒu ®¸ng tiÕc.
Giê ®©y, h·y t¹m quªn nh÷ng tri thøc tiªn nghiÖm ®Ó ®îc véi vµng, khÊp khëi
cïng bíc ch©n nµng KiÒu sang nhµ Kim Träng :
Cöa ngoµi véi rñ rÌm the,
X¨m x¨m b¨ng lèi vên khuya mét m×nh.
NhÆt tha g¬ng giäi ®Çu cµnh,
Ngän ®Ìn tr«ng lät tríng huúnh h¾t hiu.
§©y lµ lÇn thø t Kim KiÒu gÆp gì. Ngän löa cña t×nh yªu ®ang ®èt trong tim hai
ngêi vµ to¶ Êm kh«ng gian v©y bäc ®«i løa, khiÕn cho hä nh×n vµo ®©u còng thÊy sùc
nøc h¬ng xu©n. Kú l¹ sao lµ d¸ng x¨m x¨m cña mét ngêi con g¸i khuª çc ®ang t×m ®Õn
246
n¬i hß hÑn. Qu¶ chØ cã t×nh yªu míi gióp nµng cã ®îc sù chñ ®éng, tù tin vµ t¸o b¹o nh
thÕ. Tríc bíc ®i x¨m x¨m ®ã cña nµng, nh÷ng phÐp t¾c gi¸o lý rµng buéc ngêi phô n÷
vµo tam tßng tø ®øc ®µnh l¾c ®Çu bÊt lùc vµ... th«ng c¶m. ¸nh tr¨ng lÊp lo¸ng ®Çu
cµnh nh dÉn lèi cho nµng vµ n¬i cã ¸nh ®Ìn d×u dÞu lät ngoµi tríng huúnh kia lµ ®Ých
nµng t×m ®Õn. C¶nh vËt nh ®ang ë vµo thÕ chuyÓn ®éng, cã lÏ v× bÞ cuèn theo sù
chuyÓn ®éng cña ngêi con g¸i ®ang yªu. Çc tõ chØ tr¹ng th¸i nhÆt tha vµ h¾t hiu ®i
cïng víi çc ®éng tõ giäi vµ lät ®a l¹i cho ngêi ®äc Ên tîng ®ã vÒ c¶nh vËt. TÊt c¶ chóng
®· hoµ hîp thËt nhÞp nhµng víi cö chØ véi rñ rÌm the vµ x¨m x¨m b¨ng lèi ®· ®îc miªu t¶
ë trªn cña nµng KiÒu.
Nµng ®ang ®Õn ®iÓm hÑn, cßn chµng th× sao ?
Sinh võa tùa ¸n thiu thiu,
Dë chiÒu nh tØnh, dë chiÒu nh mª.
TiÕng sen sÏ ®éng giÊc hoÌ,
Bãng tr¨ng ®· xÕ hoa lª l¹i gÇn.
B©ng khu©ng ®Ønh Gi¸p non thÇn,
Cßn ngê giÊc méng ®ªm xu©n m¬ mµng.
ThËt l¹ lïng cho phót thiÕp ngñ, dï lµ thiu thiu cña chµng Kim bªn ¸n th. KiÒu míi
gi· chµng xong, chØ lµ vÒ nhµ mét chót ®Ó “nghe ngãng t×nh h×nh” råi l¹i sang. Theo lÏ
thêng, ch¶ ngêi con trai nµo cã thÓ chîp m¾t ®îc tÝ ti trong t×nh huèng ®ã. Ho¹ ch¨ng
chØ cã chµng Kim. Thùc ra, Kim Träng ®· chîp m¾t theo ý nhµ th¬ chø cha h¼n theo ý
m×nh. VÊn ®Ò lµ ë chç nhµ th¬ muèn t¹o nªn kh«ng khÝ m¬ mµng huyÒn nhiÖm cho
c¶nh t×nh tù, ý r»ng KiÒu nh bíc ra tõ giÊc m¬ vµ çi g× liªn quan ®Õn KiÒu còng cã
mét s¾c th¸i thËt ®Æc biÖt. N©ng niu tr©n träng t×nh yªu ®Õn nh NguyÔn Du ph¶i nãi
lµ tuyÖt ®Ønh. Nh÷ng tõ thanh nh· nhÊt cã thÓ cã, nh÷ng h×nh ¶nh íc lÖ ®Ñp ®Ï nhÊt
cã thÓ dïng ®Òu ®· ®îc ®a vµo ®o¹n th¬ : thiu thiu, b©ng khu©ng, m¬ mµng, mª,
méng, tiÕng sen, giÊc hoÌ, hoa lª, ®Ønh Gi¸p non thÇn... Mäi tiÕng ®éng, mäi chuyÓn
®éng ®Òu sÏ sµng, ªm ¸i, d×u dÆt, khiÕn cho nh©n vËt tØnh råi vÉn cßn tëng m×nh
®ang sèng trong méng. Nh vËy, chµng Kim ®©u cã v« t©m. Chµng ®ang thùc sù th¶
hån m×nh bay bæng trong m«i trêng tuyÖt ®èi thanh khiÕt cña t×nh yªu vµ chê ®ãn phót
gi©y nµng ®Õn nh chê ®ãn mét giÊc m¬ ®Ñp.
Nµng KiÒu ®· ®Õn vµ nãi ngay, nh thÓ thanh minh :
247
Nµng r»ng : “Kho¶ng v¾ng ®ªm trêng,
V× hoa nªn ph¶i træ ®êng t×m hoa.
B©y giê râ mÆt ®«i ta,
BiÕt ®©u råi n÷a ch¼ng lµ chiªm bao ?”.
Thanh minh lµ cÇn thiÕt ®Ó cho ngêi ta thÊy r»ng m×nh vÉn cßn biÕt ®Õn ý tø,
mét khi x· héi vÉn cßn nhiÒu ®Þnh kiÕn víi viÖc “cäc ®i t×m tr©u”. Nhng lý do thø
nhÊt ®îc nªu lªn lµ V× hoa nªn ph¶i træ ®êng t×m hoa th× xem ra kh«ng gièng sù thanh
minh chót nµo. Nã ®Ých thùc lµ mét lêi thæ lé th¼ng th¾n niÒm khao kh¸t vµ sù can
®¶m nhËn l·nh tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n (kÕt cÊu c©u v×... nªn ph¶i to¸t ra mét giäng
rÊt lý trÝ vµ døt kho¸t). KiÒu ®· xö sù chñ ®éng nh mét ngêi con trai, vµ cã lÏ do thÊy
thÕ, NguyÔn Du ®· kh«ng b¨n kho¨n khi dïng tõ hoa vèn lµ Èn dô chØ ngêi con g¸i ®Æt
vµo miÖng nµng, ®Ó nµng chØ ngêi ngêi yªu hay lµ t×nh yªu cña m×nh. Lý do thø hai
mµ KiÒu ®a ra nghe cã vÎ “trõu tîng” h¬n mµ ph¶i ngêi rÊt nh¹y c¶m vµ s©u s¾c míi
hiÓu hÕt ®îc. KiÒu linh c¶m thÊy cã mét çi g× ®ã qu¸ ®çi mong manh trong t×nh yªu
cña m×nh. ThËt ®¸ng sî khi buéc ph¶i nghÜ r»ng nh÷ng ®iÒu cã thËt b©y giê råi n÷a sÏ
thµnh h ¶o. Cã lÏ chÝnh niÒm lo sî tríc çi ®Þnh mÖnh vµ sù v« thêng cña cuéc ®êi míi
lµ ®éng lùc c¬ b¶n thóc ®Èy KiÒu vît qua kho¶ng v¾ng ®ªm trêng ®Ó ®Õn víi chµng
Kim. Tõ dù c¶m phÊp pháng BiÕt ®©u råi n÷a ch¼ng lµ chiªm bao nh×n ngîc lªn mÊy
tiÕng ®Çu tiªn trong lêi cña nµng KiÒu, ta bçng thÊy côm tõ kho¶ng v¾ng ®ªm trêng t-
ëng lµ s¸o ng÷, tëng mang tÝnh chÊt cêng ®iÖu thuÇn tuý ho¸ ra ngun ngót mét c¶m gi¸c
rîn ngîp. Hai lý do nhng thùc chÊt chØ cã mét mµ th«i. §Õn víi t×nh yªu, ®èi víi KiÒu,
còng lµ mét hµnh ®éng vît qua sè phËn. Ta ®· hiÓu v× sao mét c« g¸i vèn sèng trong
c¶nh ªm ®Òm tríng rñ mµn che l¹i cã lóc hµnh xö t¸o b¹o dêng Êy, vµ trong çi cö chØ
x¨m x¨m bíc cña nµng võa cã niÒm khÊp khëi l¹i võa cã sù quyÕt t©m cìng l¹i mét çi g×
®ã kh«ng thËt râ rÖt mµ nµng linh c¶m thÊy.
Çi véi cña nµng KiÒu h×nh nh ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn chµng Kim. Nghi lÔ thÒ
nguyÒn tøc kh¾c ®îc thùc hiÖn :
Véi vµng lµm lÔ ríc vµo,
§µi sen nèi s¸p, lß ®µo thªm h¬ng.
Tiªn thÒ cïng th¶o mét ch¬ng,
Tãc m©y mét mãn, dao vµng chia ®«i.
248
Võng tr¨ng v»ng vÆc gi÷a trêi,
§inh ninh hai mÆt mét lêi song song.
Cã thÓ cã ngêi cha thËt tho¶ m·n víi viÖc NguyÔn Du miªu t¶ kh¸ s¬ lîc c¶nh thÖ
íc cña cÆp t×nh nh©n Kim - KiÒu. Sù thùc, tríc vµ sau ®o¹n nµy, nhµ th¬ ®· vµ sÏ ®Ó
cho hä bµy tá t×nh c¶m víi nhau thËt mÆn mµ, ®»m th¾m. Nhng giê ®©y, khi nhËn
thÊy çc nh©n vËt cña m×nh ®ang thùc sù bÞ ®Þnh mÖnh ¸m ¶nh, «ng gÇn nh còng
l©m vµo tr¹ng th¸i lo ©u vµ muèn hai ngêi ph¶i nhanh chãng nãi víi nhau lêi ®ång t©m
g¾n bã. Nghi lÔ th× trang träng vµ chu tÊt mµ sao ta cø thÊy to¸t ra mét c¶m gi¸c c« ®¬n
téi nghiÖp. Sù bËn rén cña hµnh ®éng bªn ngoµi h×nh nh kh«ng trÊn ¸p næi niÒm run
rÈy dÊy lªn tõ ®¸y t©m linh. Trêi ®Êt mªnh m«ng qu¸, vÇng tr¨ng lµm chøng nh gÇn l¹i
nh xa. Hai ngêi ph¶i tù t×m çch che chë cho nhau, n¬ng tùa vµo nhau b»ng vµo nh÷ng lêi
tãc t¬ c¨n vÆn. Cã mét çi g× thËt tha thiÕt vµ qu»n qu¹i trong hµnh ®éng ®ã vµ tÊt c¶
®· ®îc biÓu lé ë hai c©u th¬ duy lý ®Õn tµn nhÉn :
Tãc t¬ c¨n vÆn tÊc lßng,
Tr¨m n¨m t¹c mét ch÷ ®ång ®Õn x¬ng.
Kh«ng, ®õng nhÇm NguyÔn Du tµn nhÉn. ¤ng kh«ng muèn ®¸nh lõa ®éc gi¶.
Víi tÊm lßng “nghÜ suèt ngh×n ®êi” vµ ®«i m¾t “nh×n thÊu s¸u câi”, «ng muèn ta ph¶i
hiÓu chiÒu s©u th©n phËn cña t×nh yªu gi÷a mét cuéc sèng ®Çy bÊt tr¾c. ¤ng cïng hai
nh©n vËt yªu quý cña m×nh dêng nh chung niÒm quyÕt t©m gi÷ lÊy t×nh yªu. §èi víi
®éc gi¶, viÖc nhµ th¬ h×nh tîng ho¸ ®îc niÒm linh c¶m vÒ sù b¸m ®uæi cña ®Þnh
mÖnh sÏ gióp hä biÕt nh×n cuéc sèng, nh×n t×nh yªu b»ng mét con m¾t kh¸c. Çi ®Ñp
n·o nïng cña t×nh yªu lu«n khuÊy ®éng niÒm ®am mª nhng còng thêng gîi lªn niÒm e sî
vµ ý thøc b¶o vÖ. Ch¶ ph¶i ngÉu nhiªn mµ trong TruyÖn KiÒu, nh÷ng c¶nh t×nh tù cña
cÆp t×nh nh©n Kim – KiÒu l¹i ®îc ngßi bót cña thi hµo miªu t¶ ch¨m chót ®Õn nh vËy.
Kh«ng nghi ngê g× n÷a, ®äc ®o¹n th¬, ta häc ®îc mét th¸i ®é øng xö ®óng ®¾n
víi kh¸t väng h¹nh phóc cña con ngêi.
249
trao duyªn vµ hËu trao duyªn
(vÒ ®o¹n trÝch trao duyªn - truyÖn kiÒu)
Lµ mét trong nh÷ng ®o¹n th¬ bi thiÕt nhÊt trong TruyÖn KiÒu, Trao duyªn trë
thµnh vÝ dô minh häa rÊt ®iÓn h×nh cho luËn ®iÓm nãi vÒ lßng th¬ng ngêi v« h¹n
còng nh nghÖ thuËt miªu t¶ t©m lý ®Æc biÖt xuÊt s¾c cña NguyÔn Du. XÐt theo m¹ch
tù sù trong t¸c phÈm, ®o¹n th¬ thÓ hiÖn lêi ®¸p cña Thóy KiÒu ®èi víi nh÷ng c©u th¨m
hái ©n cÇn tõ c« em Thóy V©n vµ sau ®ã lµ lêi ®Ò nghÞ cña nµng mong V©n thay
m×nh ch¾p mèi t¬ duyªn cïng Kim Träng. Nhng xÐt ®é dµi vµ tÝnh liªn tôc cña nh÷ng
lêi Thóy KiÒu nãi (t¸c gi¶ kh«ng hÒ ®Ó chªm vµo lêi nµo cña V©n), ta l¹i cã c¶m tëng
nh ®©y lµ ®o¹n ®éc tho¹i néi t©m cña ngêi con g¸i ®ang tr¶i qua mét c¬n chÊn ®éng d÷
déi vÒ t©m lý, khi ph¶i ®au ®ín tù l×a bá mèi t×nh ®Çu nång th¾m ®Ó lµm trßn ch÷
hiÕu cïng bËc sinh thµnh, l¹i ph¶i s¾p söa dÊn th©n vµo câi mÞt mï cña sè phËn. Ch¼ng
cã g× khã hiÓu khi ta nhËn ra r»ng, ®äc ®o¹n th¬, çi ®äng l¹i sau cïng kh«ng ph¶i lµ
mét c©u chuyÖn, mét sù viÖc mµ lµ nçi ®au khæ cña kiÕp ngêi hay lµ bi kÞch cña con
ngêi ç nh©n qu¸ giµu néi t©m vµ trµn ®Çy ý thøc. Tríc phÇn ®îc trÝch trong s¸ch gi¸o
khoa, lêi nµng KiÒu cßn ®îc miªu t¶ trong bèn dßng th¬ n÷a:
R»ng: “Lßng ®¬ng thæn thøc ®Çy,
T¬ duyªn cßn víng mèi nµy cha xong.
250
Ngá m«i ra còng thÑn thïng,
§Ó lßng th× phô tÊm lßng víi ai”.
Kh«ng ®îi ®Õn khi Thóy KiÒu ®· trÇn t×nh ®Çy ®ñ khóc nh«i sù t×nh ta míi
nhËn biÕt ®îc bi kÞch cña nµng. Riªng viÖc nµng cø c¶m thÊy cÊn çi gi÷a viÖc nãi ra
hay kh«ng nãi ra nh÷ng ®iÒu ®¬ng thæn thøc ®Çy ®· ®ñ cho ta c¶m nhËn ®îc nh÷ng
d»n vÆt ghª gím ®ang diÔn ra tËn ®¸y s©u câi lßng nµng. Hãa ra ®èi víi mét ç nh©n,
çi gi¸ trÞ ®Ých thùc cña nã ®îc x¸c lËp bëi sù tån t¹i cña thÕ giíi néi t©m, vµ nh÷ng hÖ
lôy mµ nã ph¶i g¸nh chÞu còng khëi ®i tõ ®ã.
Mµn trao duyªn thùc sù ®îc b¾t ®Çu khi trong lêi Thóy KiÒu xuÊt hiÖn mét
giäng bÊt thêng, thËt nghiªm trang vµ thËm chÝ lµ “nghiªm träng” :
“CËy em, em cã chÞu lêi,
Ngåi lªn cho chÞ l¹y råi sÏ tha”.
Bao nhiªu ngêi khi b×nh ®Õn ®o¹n th¬ nµy trong TruyÖn KiÒu ®· lu ý mét çch
®óng ®¾n ®Õn çc tõ cËy, chÞu, l¹y, tha. T¹i sao l¹i cËy, chÞu chø kh«ng ph¶i lµ tõ nµo
kh¸c nh nhê, nhËn ch¼ng h¹n ? Ch¼ng nh÷ng çc thanh tr¾c cã ©m vùc thÊp ë nh÷ng
tiÕng Êy gîi ®îc vÎ tÊm tøc cña t©m tr¹ng mµ ngay s¾c th¸i ng÷ nghÜa cña chóng còng
lµm næi bËt sù vËt v· trong néi t©m cña Thóy KiÒu. Còng cã nghÜa nh nhê nhng cËy
cßn thªm mét s¾c th¸i riªng : ñy th¸c trong niÒm tin tëng tuyÖt ®èi cho ai ®ã vÒ mét
viÖc rÊt mùc hÖ träng. T¬ng tù thÕ, chÞu lêi tuy vÒ c¬ b¶n còng gièng nh nhËn lêi nhng
vÉn cã ®iÓm kh¸c : nhËn trong thÕ bÞ nµi Ðp, bÞ thua thiÖt, nhËn lêi gióp tríc khi thËt
sù biÕt m×nh ®îc nhê gióp chuyÖn g× (ngêi nhê cËy rÊt hiÓu ®iÒu nµy nhng bÊt ®¾c
dÜ ph¶i lµm thÕ v× kh«ng cßn cã sù lùa chän nµo kh¸c). Qu¶ lµ Thóy KiÒu kh«ng chØ
nãi khã mµ cßn lµm khã cho em qua cö chØ tr¸i víi nghi lÔ gia phong : ríc em ngåi lªn ®Ó
b¸i l¹y sau ®ã míi d¸m tha nguyÖn väng tha thiÕt cña m×nh (tha tøc lµ tr×nh bµy víi th¸i
®é khiªm cung). ChØ míi qua lêi nãi vµ cö chØ ban ®Çu nµy cña Thóy KiÒu, ta ®· cã
thÓ thÊy nµng lµ mét con ngêi th«ng minh, chu toµn mäi nhÏ vµ cã t×nh s©u nghÜa
nÆng ®èi víi nh÷ng ai ®· tõng hay s¾p söa gia ©n cho m×nh. Còng kh«ng thÓ kh«ng nãi
tíi sù tinh tÕ rÊt mùc cña NguyÔn Du khi chän ®îc nh÷ng tõ ®¾c ®Þa ®Ó miªu t¶ néi
t©m vµ tÝnh çch cña nh©n vËt (®iÒu nµy nhiÒu ngêi ph©n tÝch thêng hay quªn nãi tíi
do bÞ hót vµo t©m sù cña nµng KiÒu – søc hót m¹nh ®Õn møc hä cø ngì m×nh ®ang
251
t×m hiÓu mét nµng KiÒu nµo b»ng thÞt b»ng x¬ng tríc mÆt chø kh«ng ph¶i lµ nµng
KiÒu cña NguyÔn Du, ®îc x©y dùng b»ng ng«n tõ, trong t¸c phÈm).
Trong cuèn tiÓu thuyÕt Kim V©n KiÒu truyÖn cña Thanh T©m tµi nh©n, sau khi
®· ®Ó cho Thóy KiÒu nãi nh÷ng lêi t¬ng tù nh trªn, t¸c gi¶ ®· dµnh mÊy dßng ®Ó miªu
t¶ çc ph¶n øng cña Thóy V©n. ë ®©y, NguyÔn Du kh«ng lµm thÕ. ¤ng muèn lêi Thóy
KiÒu ph¶i ®îc tiÕp tôc ®Ó g©y Ên tîng r»ng nµng ®ang g©y søc Ðp t×nh c¶m thËt sù
cho em. V¶ ch¨ng, ®iÒu «ng quan t©m lµ ®é c¨ng cña t©m tr¹ng chø kh«ng ph¶i lµ çc
chi tiÕt tù sù lÆt vÆt mµ ®éc gi¶ cã thÓ tù ®o¸n ®Þnh hay "thªm vµo" ®îc khi ®äc. Vµ
®©y vÉn lµ lêi Thóy KiÒu trong mét m¹ch th«ng suèt kh«ng hÒ gi¸n ®o¹n :
“Gi÷a ®êng ®øt g¸nh t¬ng t,
Keo loan ch¾p mèi t¬ thõa mÆc em.
KÓ tõ khi gÆp chµng Kim,
Khi ngµy qu¹t íc, khi ®ªm chÐn thÒ.
Sù ®©u sãng giã bÊt k×,
HiÕu t×nh kh«n lÏ hai bÒ vÑn hai.
Ngµy xu©n em h·y cßn dµi,
Xãt t×nh m¸u mñ, thay lêi níc non
ChÞ dï thÞt n¸t x¬ng mßn,
NgËm cêi chÝn suèi h·y cßn th¬m l©y”.
ThËt lµ rµnh rÏ, nh÷ng ®iÒu nµng KiÒu kÓ vµ ®Ò nghÞ ! ë nµng lóc nµy, lÝ trÝ
®ang ®iÒu tiÕt t×nh c¶m vµ b¾t t×nh c¶m ph¶i phôc tïng. Kh«ng thÓ kh¸c ®îc khi nµng
®ang cè thuyÕt phôc em nhËn mét viÖc mµ em hoµn toµn kh«ng thÓ tiªn liÖu. Huèng
n÷a, tríc ®ã, gÇn nh suèt ®ªm nµng ®· thæn thøc. T©m tr¹ng nh nh÷ng ®ît sãng khi th¨ng
khi trÇm. B©y giê chÝnh lµ lóc nµng cÇn ph¶i tØnh t¸o ®Ó gì mét mèi t¬ cuèi cïng ®Çy
phøc t¹p. §o¹n th¬ ®· ®îc NguyÔn Du viÕt ra mét çch khóc chiÕt, mçi dßng chøa mét
th«ng tin sù viÖc vµ chóng gèi lªn nhau mét çch logic, liªn tôc. Cã mét sù t¬ng khíp k× l¹
gi÷a nhÞp ®iÖu cña lêi th¬ vµ nhÞp ®iÖu cña t×nh c¶m, t©m tr¹ng. Nhµ th¬ nh kh«ng
kÓ vÒ t©m tr¹ng mµ lµ béc lé t©m tr¹ng. ¤ng ®· nhËp th©n h¼n vµo nh©n vËt ®Ó nãi
ra nh÷ng lêi ®óng cña nh©n vËt, khiÕn cho t©m tr¹ng nh©n vËt næi lªn ë b×nh diÖn thø
nhÊt, kh«ng bÞ d¸t máng ®Ó hßa lÉn vµo lêi trÇn thuËt chung cña toµn t¸c phÈm. ë trªn
ta ®· thÊy Thóy KiÒu ®a em vµo t×nh thÕ cña m×nh nh thÕ nµo. §Õn ®©y, ta vÉn thÊy
252
nµng tiÕp tôc lµm viÖc ®ã, sau mçi lêi kÓ lÓ sù t×nh. HÕt Keo loan ch¾p mèi t¬ thõa
mÆc em l¹i ®Õn Xãt tÝnh m¸u mñ thay lêi níc non. §óng lµ Mét gi©y mét buéc ai d»ng
cho ra ! NÕu ë c©u tríc, ta thÊy Thóy KiÒu nh muèn lÊy t çch ngêi chÞ ®Ó Ðp, ®Ó phã
th¸c chuyÖn ch¾p mèi t¬ thõa cho em (ë ®©y, kh«ng nªn hiÓu tõ thõa theo nghÜa thõa
ra ; mèi t¬ thõa thùc sù chØ cã nghÜa lµ mèi t¬ bÞ ®øt), th× ë c©u sau, lêi nµng thËt
thÊu t×nh ®¹t lÝ. NÕu Thóy V©n nhËn lêi th× kh«ng chØ v× nµng lµ phËn em nªn buéc
ph¶i nhËn mµ v× nµng thÊy theo "ph©n tÝch" cña chÞ, nµng ®ang lµm mét viÖc
nghÜa, mét viÖc lín lµm th¬m danh cho gia ®×nh, cho nh÷ng ngêi th©n. §iÖp tõ khi...
khi trong lêi kÓ cña Thóy KiÒu cho thÊy mét mÆt gi÷a nµng víi chµng Kim ®· cã bao
nhiªu kû niÖm, mÆt kh¸c, nh÷ng kû niÖm Êy cßn roi rãi, t¬i nguyªn trong lßng nµng, khi
nµng håi nhí l¹i. Víi chóng, ai ®µnh vµ ai cã gan phñi ®i nh mét çi g× phï phiÕm, tho¸ng
qua ? ThÕ nhng tai ¬ng ®· Ëp ®Õn, ngêi ta kh«ng thÓ lo vÑn vÏ ®«i ®êng cho c¶ ch÷
hiÕu lÉn ch÷ t×nh. Ch÷ hiÕu víi ®ßi hái cña nã trong t×nh huèng cô thÓ nµy, KiÒu ®·
®øng ra ®¶m tr¸ch. Nhng ai lµ ngêi cã thÓ gióp nµng gi¶i quyÕt thanh tháa nî t×nh víi
chµng Kim ? Kh«ng cã ai kh¸c ngoµi Thóy V©n, bëi nµng V©n cha bÞ çi g× rµng buéc
(c©u Ngµy xu©n em h·y cßn dµi ph¶i ch¨ng cã mét nghÜa nh thÕ, ngoµi nghÜa hµm Èn
thÓ hiÖn mÆc c¶m cña Thóy KiÒu – KiÒu xem nh sè kiÕp m×nh ®· hÕt vµ nh×n vÒ
V©n nh nh×n vÒ mét thÕ hÖ kh¸c, dÉu trªn thùc tÕ, tuæi hai ngêi chØ chªnh nhau rÊt Ýt
mµ th«i !). H¬n thÕ, gi÷a Thóy KiÒu vµ Thóy V©n l¹i cã t×nh m¸u mñ, lêi níc non cùc
träng may chi chØ cã V©n míi g¸nh næi. Mét khi V©n ®· nhËn lêi trao duyªn th× KiÒu
cã thÓ ngËm cêi chÝn suèi, dï thÞt n¸t x¬ng mßn...
VÉn kh«ng cho Thóy V©n nãi thªm mét lêi nµo, NguyÔn Du tiÕp tôc ®Ó Thóy
KiÒu "chñ ®éng". Chao «i ! Tríc nh÷ng lÝ, t×nh mµ nµng ®a ra, c« em V©n cßn cã thÓ
lµm g× h¬n lµ im lÆng thuËn t×nh trong niÒm th¬ng xãt v« bê bÕn. Cßn KiÒu, ®· ®Õn
lóc nµng ph¶i trao l¹i nh÷ng kØ vËt t×nh yªu cho em m×nh gi÷ :
“ChiÕc vµnh víi bøc tê m©y,
Duyªn nµy th× gi÷, vËt nµy cña chung”.
Sù rµnh rÏ cña lêi trao duyªn tuy vÉn cßn nhng ®iÒu cÊn çi trong t×nh c¶m ®·
xuÊt hiÖn. LÝ trÝ ®· kh«ng cßn hoµn toµn ®iÒu tiÕt ®îc t×nh c¶m n÷a. Mét giai ®o¹n
míi cña t©m tr¹ng ®îc b¾t ®Çu víi hai tõ cña chung cã tÝnh chÊt nh mét çi b¶n lÒ.
Nh÷ng kho¶ng tèi, vïng mê cña ng«n tõ còng tõ ®©y mµ xuÊt hiÖn dµy h¬n. Tríc hÕt,
253
thËt khã gi¶i thÝch hai tõ cña chung. §· bao nhiªu ngêi b¨n kho¨n ®Æt c©u hái Cña
chung lµ cña ai ? mµ xem chõng lêi gi¶i ®¸p tháa ®¸ng vÉn cßn xa vêi. Cã thÓ diÔn n«m
ý c©u th¬ vµ còng lµ nãi râ ra ý cña nµng KiÒu nh thÕ nµy ch¨ng : ®· gi÷ lÊy duyªn nµy
kh«ng ®µnh ®Ó nã ph«i pha, ®øt ®o¹n th× còng cÇn ph¶i gi÷ lÊy vËt nµy nh lµ chøng
tÝch cña lêi nguyÖn íc chung gi÷a Thóy KiÒu vµ Kim Träng - nã lµ cña chung hai ngêi
(Ch¼ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ sau ®ã nµng cø nh¾c ®i nh¾c l¹i víi Thóy V©n vÒ tÝnh
thiªng liªng cña nh÷ng tÝn vËt, kØ vËt. §èi víi ai th× chóng kh«ng cã bao nhiªu ý nghÜa
nhng ®èi víi nµng th× ®ã lµ tÊt c¶. MÊt ngêi cßn chót cña tin, ¾t lßng em ch¼ng quªn v×
em ®· xãt ngêi mÖnh b¹c ! H×nh nh khi nãi nh÷ng c©u ®ã, KiÒu vÉn muèn nÝu kÐo
mét çi g×, vÉn ©m thÇm hi väng hån m×nh cßn cã c¬ héi trë vÒ víi d¬ng thÕ, nhê
nh÷ng tÝn vËt, kØ vËt kia). TÊt nhiªn, ngêi ®äc lu«n muèn hiÓu mét çch têng minh vÒ
nghÜa tõ, nghÜa c©u trong v¨n b¶n, nhng nÕu qu¶ thùc nh÷ng tõ nµy, c©u nµy lµ cña
Thóy KiÒu (trªn thùc tÕ, NguyÔn Du ®· nç lùc lµm cho ®iÒu ®ã trë thµnh tÊt yÕu) th×
lµm sao ta cã thÓ ®ßi hái nã ph¶i têng minh hoµn toµn ®îc ! NiÒm luyÕn nhí, nuèi tiÕc
mèi t×nh ®Çu, nçi ®au ®ín tríc sù tan vì cña giÊc m¬ h¹nh phóc ®· chi phèi m¹nh mÏ
tÝnh m¹ch l¹c cña lêi KiÒu nãi, lµm cho nã ®«i khi trë nªn khã hiÓu. §èi víi ngêi ®äc,
®©y chÝnh lµ çc b»ng chøng ng«n tõ sèng ®éng nhÊt chØ lèi cho ta t×m vÒ nh÷ng
nghÞch lÝ cña t©m tr¹ng kÎ ®ang ®au khæ.
§iÒu cÇn nãi vµ còng lµ khã nãi nhÊt ®· ®îc tá bµy. Sù g¾ng gîng cña lÝ trÝ ®·
®¹t tíi giíi h¹n cuèi cïng. Sau ®ã, lÝ trÝ bu«ng xu«i cho t×nh c¶m bi thiÕt “®iÒu hµnh”
lêi lÏ. Nh÷ng c©u nãi "gë" liªn tôc ®îc thèt ra tõ miÖng nµng KiÒu :
"Dï em nªn vî nªn chång,
Xãt ngêi mÖnh b¹c, ¾t lßng ch¼ng quªn !
MÊt ngêi cßn chót cña tin,
PhÝm ®µn víi m¶nh h¬ng nguyÒn ngµy xa.
Mai sau dï cã bao giê,
§èt lß h¬ng Êy, so t¬ phÝm nµy.
Tr«ng ra ngän cá l¸ c©y,
ThÊy hiu hiu giã th× hay chÞ vÒ.
Hån cßn mang nÆng lêi thÒ,
N¸t th©n bå liÔu, ®Òn ngh× tróc mai.
254
D¹ ®µi çch mÆt, khuÊt lêi,
Ríi xin giät níc cho ngêi th¸c oan".
Sao l¹i thÕ, ®ang sèng h¼n hoi mµ cø hÕt mÖnh b¹c l¹i ®Õn mÊt ngêi, hÕt hån
vÒ l¹i ®Õn ngêi th¸c oan ? §ã lµ cha kÓ çi chuyÖn t×nh míi t¬i rãi, nång nµn h«m qua l¹i
bÞ ®Èy vµo thêi gian ngµy xa xa l¨ng l¾c. Th× ra tÊt c¶ bÞ qui ®Þnh bëi c¶m gi¸c m×nh
®· tr¾ng tay, cßn sèng mµ nh ®· chÕt. Lóc tríc KiÒu cha kÞp nghÜ ®Õn b¶n th©n, b©y
giê lµ lóc nµng thÊy th¬ng m×nh v« h¹n. Tríc, KiÒu mong em v× xãt t×nh m¸u mñ mµ
gióp m×nh, còng lµ gióp gia ®×nh gi÷ ®îc thanh danh v× kh«ng cã ngêi béi íc. H¬n thÕ,
gióp KiÒu còng lµ v× Kim Träng, bëi KiÒu ch¼ng muèn ngêi yªu bÞ hôt hÉng, thiÖt
thßi. Sau, KiÒu nh muèn khÈn cÇu em ®o¸i th¬ng ®Õn m×nh nh mét c« hån khi th× vÊt
vëng chèn d¹ ®µi, lóc l¹i b¬ v¬ miÒn d¬ng thÕ. KiÒu ch¼ng cßn g× n÷a hÕt, ch¼ng cßn
lÝ do ®Ó tån t¹i, lÊy cí g× ®Ó mµ Ðp buéc ai ? NhiÒu l¾m, nµng còng chØ mong mét
chót mñi lßng ë ngêi ®ang sèng. Nµng ph¶i lu ý tríc ®Ó em nµng khái quªn : Tr«ng ra
ngän cá l¸ c©y,/ ThÊy hiu hiu giã th× hay chÞ vÒ. ThËt téi nghiÖp cho nµng v× chÝnh
nµng còng tù biÕt m×nh téi nghiÖp. Hån cßn mang nÆng íc xa nhng nÎo vÒ ®· tuyÖt.
¢m d¬ng çch trë, mÆt ch¼ng thÓ ch¹m mÆt cßn lêi th× bÞ nuèt chöng bëi h v«, c©m
lÆng hoµn toµn. Nçi ®ín ®au nh thÕ ph¶i nãi lµ ®· ®¹t tíi møc tét cïng. NÕu ë ®o¹n th¬
trªn giäng KiÒu "lÝ lÏ" bao nhiªu th× ë ®o¹n th¬ ®ang ph©n tÝch, giäng KiÒu l¹i ngËm
ngïi, cam phËn bÊy nhiªu. BÒ ngoµi, KiÒu nh vÉn nãi víi em mµ bÒ s©u lµ KiÒu ®ang
tù nãi víi m×nh. KiÒu ®ang thùc sù sèng trong ¶o gi¸c. Giäng nµng bçng ngôt ng¹t h¼n
®i ®Ó nh÷ng lêi nãi sau ®©y déi ngîc trë l¹i víi chÝnh nµng vµ cã mét ©m hëng xa
v¾ng l¹ lïng : Mai sau dï cã bao giê,/ §èt lß h¬ng Êy, so t¬ phÝm nµy. §©y lµ c©u lôc b¸t
duy nhÊt trong ®o¹n th¬ mµ kÕt thóc dßng 6 vµ dßng 8 ®Òu lµ trÇm b×nh thanh. ChÝnh
do sù khèng chÕ cña hai thanh ®ã mµ theo nguyªn t¾c hµi hßa trÇm bæng, hÖ thèng çc
thanh b»ng (trÇm b×nh hoÆc phï b×nh) trong c©u th¬, nhÊt lµ ë dßng 6 ph¶i ®îc tæ chøc
l¹i. Tõ ®ã, sù ng¾t nhÞp th«ng thêng 2/2/2 hoÆc 2/4 trong dßng 6 ®îc lîc bá, khiÕn ta cã
thÓ ®äc dßng th¬ nµy liÒn mét m¹ch. C¶m nhËn cña ngêi ®äc vÒ sù tho¸t x¸c cña mét
tÊm linh hån b¾t ®Çu phiªu diªu vµo miÒn v« ®Þnh theo sù níi réng nhÑ nhµng nh lµn
khãi cña kh«ng gian vµ thêi gian v× lÏ ®ã mµ trë nªn cã c¨n cø. Kh«ng chØ thÕ, dßng th¬
nh cßn chøa ®ùng mét ¸nh nh×n hoang ho¶i, mét nçi c«i cót, b¬ v¬ v« cïng khã t¶. Cã lÏ,
khi viÕt c©u th¬ nµy, m¾t thi nh©n còng ®· ph¶i ít lÖ.
255
Nãi chuyÖn mai sau, do m¶i ®Ó hån ®i theo tëng tîng mµ nµng KiÒu cha kÞp
®Ó níc m¾t ch¶y dµn. Khi quay l¹i víi thùc tÕ ®æ vì ngæn ngang, ®au ®ín qu¸, KiÒu ®·
tu tu lªn khãc. Níc m¾t vì ßa ra, tu«n xèi x¶ :
“B©y giê tr©m g·y, g¬ng tan,
KÓ lµm sao xiÕt mu«n vµn ¸i ©n !
Tr¨m ngh×n göi l¹y t×nh qu©n,
T¬ duyªn ng¾n ngñi cã ngÇn Êy th«i !
PhËn sao phËn b¹c nh v«i !
§· ®µnh níc ch¶y hoa tr«i lì lµng.
¤i Kim lang ! Hìi kim lang !
Th«i th«i thiÕp ®· phô chµng tõ ®©y !”
§óng lµ kh«ng cßn g× cã thÓ vít l¹i ®îc n÷a ! Tr©m ®· g·y, g¬ng ®· tan, T¬
duyªn ng¾n ngñi cã ngÇn Êy th«i vµ tÊt c¶ ®· lµ níc ch¶y hoa tr«i lì lµng. Nh÷ng thµnh
ng÷ chØ sù tan vì cña t×nh duyªn ®· ®îc vËn dông v« cïng thÝch hîp, cã t¸c dông xo¸y
s©u vµo nçi ®au cña nµng KiÒu – mét nçi ®au lín tÝch chøa mu«n vµn nçi ®au ®· tõng
cã trong ®êi. Çc th¸n tõ «i, hìi, th«i th«i kh«ng ngít ®îc thèt ra cho thÊy t×nh c¶m cña
KiÒu ®· l©m li tíi cùc ®é. Phô ©m ®Çu ng ®îc lÆp l¹i liªn tiÕp trong c©u T¬ duyªn
ng¾n ngñi cã ngÇn Êy th«i kÕt dÝnh çc tiÕng l¹i, buéc ta ph¶i ®äc mét h¬i c¶ dßng th¬,
®· diÔn t¶ thËt thÇn t×nh tr¹ng th¸i KiÒu kh«ng cßn muèn nghe g×, kh«ng cßn muèn
thÊy g× ngoµi nçi tuyÖt väng cña b¶n th©n m×nh. Cßn giäng ®iÖu ch× chiÕt, ®ay
nghiÕn sè phËn cña nµng th× ®îc biÓu ®¹t rÊt næi bËt ë c©u PhËn sao phËn b¹c nh v«i
víi sù trïng ®iÖp cña tõ phËn vµ sù xuÊt hiÖn cña mét so s¸nh l¹nh ng¾t nh nh¸t chÐm v«
t×nh.
Trong mét bµi b×nh ®o¹n th¬ nµy ®¨ng trªn t¹p chÝ S©n khÊu sè 2-1976, Hoµi
Thanh ®· so s¸nh çch NguyÔn Du ®Ó cho nµng KiÒu ®ang nãi víi Thóy V©n bçng
quay sang nãi mét m×nh råi chuyÓn h¼n sang nãi víi ngêi yªu v¾ng mÆt, víi çch nhµ
viÕt kÞch Ph¸p Ra-xin (Racine) ®Ó cho ¡ng-®ê-r«-m¸c (Andromaque) ®ang nãi víi Pia-
ruýt (Pyrrhus), kÎ thï cña chång m×nh, bçng quªn h¼n Pia-ruýt, chuyÓn sang nãi víi HÐc-
to (Hector), ngêi chång ®· khuÊt. Tõ ®ã, nhµ phª b×nh nhËn xÐt vÒ sù "nhËp vai" cña
hai c©y bót lín vµo nh©n vËt, cho r»ng hä ®· "n¾m ch¾c nh÷ng diÔn biÕn cã qui luËt
cña lßng ngêi". Qu¶ ®ã lµ nh÷ng nhËn xÐt chÝnh x¸c vµ tinh tÕ. Tuy nhiªn, còng cã thÓ
256
cho r»ng trong trêng hîp nµy, KiÒu kh«ng nãi (v× lÝ trÝ tØnh t¸o ®· bÊt lùc, kh«ng cßn
®ñ søc ®a lêi lÏ nh©n vËt vµo khung ®èi tho¹i th«ng thêng) mµ KiÒu ®ang rªn lªn trong
tr¹ng th¸i t©m thÇn bÊn lo¹n. Kh«ng hÒ cã mét c©u miªu t¶ cö chØ nµng KiÒu nhng ®éc
gi¶ cã thÓ thÊy ®îc rÊt râ d¸ng ®æ sôp xuèng cña nµng th«ng qua nhÞp ®iÖu ®o¹n th¬.
Nµng nh ®ang l¹y lia lÞa ngêi v¾ng mÆt (Tr¨m ngh×n göi l¹y t×nh qu©n), l¾c ®Çu
quÇy quËy (T¬ duyªn ng¾n ngñi cã ngÇn Êy th«i) vµ bµn tay ®Ëp liªn tiÕp xuèng mÆt
sµn theo nhÞp ®iÖu ®uèi dÇn (PhËn sao phËn b¹c nh v«i,/ §· ®µnh níc ch¶y hoa tr«i lì
lµng). §Õn khi nµng nøc lªn ¤i Kim lang ! Hìi Kim lang !/ Th«i th«i thiÕp ®· phô chµng
tõ ®©y ! lµ khi ta biÕt søc chÞu ®ùng cña tinh thÇn nµng ®· ®¹t tíi ®iÓm chãt hay nãi
çch kh¸c lµ ®ît sãng c¶m xóc ®· d©ng lªn tíi ®Ønh cao nhÊt. Sau ®ã, chØ cßn lµ sù sôp
®æ cña c¶ tr¹ng th¸i tinh thÇn lÉn thÓ chÊt, lµ ngÊt xØu, ®óng nh NguyÔn Du ®· viÕt ë
mÊy c©u liÒn ®ã : C¹n lêi, hån ngÊt m¸u say,/ Mét h¬i lÆng ng¾t, ®«i tay gi¸ ®ång.
Chøng kiÕn nçi ®au ®ín v« bê cña nµng KiÒu tríc sù tan vì cña mèi t×nh ®Çu,
ngêi ®äc hiÓu r»ng nhu cÇu ®îc sèng h¹nh phóc trong t×nh yªu cña con ngêi tha thiÕt vµ
ch¸y báng ®Õn ®é nµo. Ph¶n nh©n ®¹o nhÊt chÝnh lµ viÖc tíc ®o¹t cña con ngêi çi nhu
cÇu, çi quyÒn chÝnh ®¸ng Êy. Theo lêi T¶n §µ khi chó thÝch vµ b×nh luËn TruyÖn
KiÒu (trong V¬ng Thóy KiÒu chó gi¶i t©n truyÖn, T©n D©n xuÊt b¶n, 1941) th×
"Trong c¶ quyÓn KiÒu, v¨n t¶ t×nh kh«ng mÊy ®o¹n dµi h¬n nh ®©y. §o¹n nµy thËt
l©m li, mµ nh thÕ míi hÕt t×nh sù". Râ rµng NguyÔn Du ®· cã mét sù lùa chän ®óng
®¾n. Ph¶i ch¨ng «ng muèn t¹o ra mét ®iÓm nhÊn ®Ó ngêi ®äc c¶m nhËn ®îc s©u s¾c
tÊn bi kÞch cña t×nh yªu mµ «ng muèn thÓ hiÖn trong toµn t¸c phÈm ? Thªm n÷a, víi
®o¹n th¬ nµy, «ng muèn tù t¹o cho m×nh c¬ héi ®i s©u kh¸m ph¸ çi chiÒu s©u bÝ Èn
cña néi t©m con ngêi – ®iÒu kh«ng ph¶i ai sèng trong thêi ®ã còng thÊy ®îc, c¶m nhËn
®îc søc hót cña nã nh søc hót cña mét nh©n tè míi mÎ biÓu thÞ chÊt lîng míi cña ý thøc
vÒ çi t«i ç nh©n. Thóy KiÒu díi ngßi bót cña NguyÔn Du kh«ng chØ lµ con ngêi
nghÜa vô, con ngêi chøc n¨ng, dï nµng bao giê còng tá ra nhí nghÜa vô vµ chu tÊt, cÈn
thËn trong viÖc thùc hiÖn nã, bÊt kÓ gÆp hoµn c¶nh thÕ nµo. Nµng g©y Ên tîng ®Ëm
nhÊt cho ta ë t çch lµ mét con ngêi ç nh©n mµ suy nghÜ, kh¸t khao lu«n muèn tho¸t
khái sù gß bã, khu«n phÐp. Bi kÞch cña nµng chÝnh lµ ë chç ®ã. Trao duyªn xong ®©u
®· ph¶i lµ xong mäi chuyÖn. PhÇn hËu trao duyªn míi chÝnh lµ phÇn ®Ó l¹i d ©m. D
©m cña cña sù céng hëng kh¸t väng gi÷a nh©n vËt, t¸c gi¶ vµ c¶ thêi ®¹i n÷a.
257
tù ý thøc vµ phÈm gi¸ con ngêi
(vÒ ®o¹n trÝch nçi th¬ng m×nh - truyÖn kiÒu)
Víi TruyÖn KiÒu, NguyÔn Du ®· lµ ngêi thø nhÊt trong v¨n häc ViÖt Nam lµm
nªn mét chuyÖn l¹ lïng : b¾t ®éc gi¶ nhiÒu thÕ hÖ ph¶i mª, ph¶i bªnh, ph¶i b¶o vÖ mét
ngêi con g¸i giang hå, tõng thanh l©u hai lît, tõng thèt lªn lêi ®o¹n tuyÖt víi ch÷ trinh
ngh×n vµng ®¸nh gi¸ Chót lßng trinh b¹ch tõ sau xin chõa ! Cã thÓ xem ®©y lµ mét
nghÞch lý, mét nghÞch lý chØ cã nghÖ thuËt míi thùc hiÖn næi ®Ó khiÕn ®éc gi¶ tõ ®ã
nhËn ra ch©n lý cuéc ®êi.
258
T¹i sao NguyÔn Du ®· lµm ®îc ®iÒu Êy ? ChØ xÐt vÊn ®Ò tõ khÝa c¹nh con
ngêi nghÖ sÜ cña NguyÔn Du, cã thÓ nãi, bÝ quyÕt lín nhÊt gióp «ng thµnh c«ng chÝnh
lµ sù nhÊn m¹nh vµo ®êi sèng t©m lý cña nh©n vËt. NÕu thiÕu t©m lý, KiÒu ®· kh«ng
ph¶i lµ KiÒu vµ c¬ chõng h×nh tîng nh©n vËt nµy sÏ kh«ng chiÕm ®îc trän vÑn c¶m
t×nh, lßng th¬ng xãt cña ta ®Õn vËy.
Tríc phÇn ®îc trÝch häc trong s¸ch gi¸o khoa, NguyÔn Du ®· dµnh mét ®o¹n dµi
®Ó thuËt kÓ bµi häc "vì lßng" mµ mô Tó Bµ d¹y cho Thuý KiÒu vÒ çi "c«ng phu" cña
"nghÒ ch¬i" ë chèn lÇu xanh. §i kÌm víi sù thuËt kÓ ®ã, nhµ th¬ còng ®· cho ta biÕt
c¶m gi¸c ngËm ngïi, xãt xa cña nµng KiÒu khi ph¶i häc lÊy nh÷ng nghÒ nghiÖp hay !
Cha vµo nghÒ mµ ®· thÕ - ngêi ®äc nh¹y c¶m nhËn thÊy ë ®©y lêi b¸o tríc vÒ mét
®o¹n ®êi ghª gím, v« cïng tñi nhôc cña nh©n vËt chÝnh. §ång thêi, ta còng hiÓu ra mét
®iÒu gÇn nh ®· trë thµnh quy luËt : hÔ lóc nµo thÊy KiÒu s¾p ph¶i sa vµo cuéc sèng «
träc lµ NguyÔn Du l¹i híng sù quan t©m cña ngêi ®äc vµo ph¶n øng t©m lý cña nµng –
çi ph¶n øng nhiÒu khi mang tÝnh chÊt cña mét cuéc kh¸ng tù tuyÖt väng. ThÕ lµ kh«ng
biÕt tù khi nµo, ta ®· cïng víi nhµ th¬ cã chung niÒm th¾c thám lo ©u khi theo dâi ®êng
®êi cña c« g¸i hä V¬ng ®a tµi, ®a t×nh, ®a u, ®a ho¹n !
Çi cuéc sèng ë chèn lÇu xanh mµ nµng KiÒu ph¶i can dù vµo thËt ®¸ng ghª sî :
BiÕt bao bím l¶ ong l¬i,
Cuéc say ®Çy th¸ng, trËn cêi suèt ®ªm.
DËp d×u l¸ giã cµnh chim,
Sím ®a Tèng Ngäc tèi t×m Trêng Khanh.
Gi÷a çc ®iÓn tÝch vµ h×nh ¶nh íc lÖ, t¸c gi¶ nªm chen vµo rÊt nhiÒu yÕu tè
ng«n tõ chØ ho¹t ®éng vµ møc ®é cña ho¹t ®éng nh l¶ l¬i, say, cêi, sím ®a... tèi t×m,
biÕt bao, ®Çy, suèt, dËp d×u,... Víi kiÓu xö lý nghÖ thuËt ®ã, ®iÓn tÝch vµ h×nh ¶nh -
íc lÖ kh«ng bÞ ®«ng cøng l¹i thµnh nh÷ng kh¸i niÖm kh« khan mµ vÉn mang d¸ng vÎ cô
thÓ, sinh ®éng vµ vÉn gîi ®îc nhiÒu c¶m gi¸c, tríc hÕt lµ c¶m gi¸c nhµm ch¸n, gím
ghÐt. ViÖc t¸ch xÐ côm tõ cã kÕt cÊu kh¸ chÆt chÏ lµ ong bím l¶ l¬i ®Ó s¾p xÕp l¹i
theo mét trËt tù míi – trËt tù cña kÕt cÊu song hµnh - thµnh bím l¶ ong l¬i cïng viÖc sö
dông h×nh thøc tiÓu ®èi trong c©u th¬ Cuéc say ®Çy th¸ng, trËn cêi suèt ®ªm ®· lµm
næi râ çc trß suång s· cña v« sè kÎ truþ l¹c (chø kh«ng ph¶i chØ mét kÎ truþ l¹c, mét loµi
ong bím chung chung) vµ sù t¸i diÔn miªn man, bÊt tËn cña nh÷ng cuéc truy hoan. Ta t-
259
ëng nh thÊy tríc m¾t nh÷ng d¸ng ®iÖu nghiªng ng¶ quay cuång, nh÷ng cö chØ chÌo kÐo
dai d¼ng kh«ng thÓ gì tho¸t, nghe déi bªn tai nh÷ng trËn cêi s»ng sÆc diªn d¹i, nh÷ng lêi
®a ®Èy nh¬n nhít, dÉn dô con ngêi l¹c vµo vïng ®am mª t¨m tèi. ChÝnh c¶m quan hiÖn
thùc ®· gióp nhµ th¬ vît tho¸t khái sù khèng chÕ tiªu cùc cña çch diÔn t¶ mang nhiÒu
tÝnh quy ph¹m ®Ó nãi ®îc çi b¶n chÊt trÇn trôi cña sù viÖc, nhng ngîc l¹i, mü c¶m v÷ng
vµng l¹i cho phÐp «ng chñ ®éng lîi dông nh÷ng mÆt kh¶ thñ cña çch diÔn t¶ kia, lµm
cho ng«n tõ th¬ vÉn ®¹t ®îc sù trang nh· cÇn thiÕt, híng ngêi ®äc tíi th¸i ®é dÞ øng víi
nh÷ng c¶nh th¸c lo¹n.
Tõ ®iÓm Êy, nhµ th¬ ®a ta tíi miÒn t©m sù cña nµng KiÒu :
Khi tØnh rîu, lóc tµn canh,
GiËt m×nh, m×nh l¹i th¬ng m×nh xãt xa.
Khi sao phong gÊm rñ lµ,
Giê sao tan t¸c nh hoa gi÷a ®êng.
MÆt sao dµy giã d¹n s¬ng,
Th©n sao bím ch¸n ong chêng bÊy th©n !
MÆc ngêi ma Së, m©y TÇn,
Nh÷ng m×nh nµo cã biÕt xu©n lµ g×.
Nh÷ng c¶nh nghiªng ng¶ ®· lïi xa, nh÷ng trËn cêi ¾ng l¹i. ChØ cßn tr¬ khÊc ë
®©y mét con ngêi v« cïng c« ®éc ®ang tù th¬ng th©n. Ba tõ m×nh xuÊt hiÖn trong diÖn
tÝch hÑp cña c©u th¬ ®· nh©n lªn trïng trïng sù c« ®éc ®ã vµ thÓ hiÖn rÊt chÝnh x¸c
çi kh«ng khÝ lÆng ng¾t ®ang v©y bäc lÊy nµng KiÒu. ThËt ®¸ng xãt xa çi kiÕp sèng
mét con ngêi ph¶i ®em th©n ra cho thiªn h¹ giµy vß vµ chØ cã gi¸ trÞ víi thiªn h¹ thuÇn
tuý ë khÝa c¹nh mua vui. T©m sù cña nµng nh thÕ nµo th× ch¼ng ai thÌm biÕt ®Õn.
Nhng nhµ th¬ ®· kh«ng bá r¬i ngêi con g¸i bÊt h¹nh. ¤ng rng rng cïng KiÒu vµo chÝnh
nh÷ng thêi ®iÓm nµng cßn l¹i mét bãng khi tØnh rîu, lóc tµn canh, tøc lµ thêi ®iÓm
nµng ®îc trë vÒ víi m×nh, sèng ®óng m×nh nhÊt. O¸i o¨m thay, nh÷ng thêi ®iÓm ®ã
kh«ng thÓ ®a l¹i cho con ngêi sù tÜnh t©m, nãi g× tíi niÒm vui. Çi chóng ®a ®Õn chØ
lµ sù giËt m×nh – mét c¶m gi¸c khiÕp h·i kh«ng hiÓu t¹i sao b¶n th©n l¹i ra n«ng nçi Êy.
Men rîu ®· nh¹t kh«ng ®ñ d×u nµng ch×m vµo sù quªn, ®ªm hÇu tµn nhng trêi l¹i cha
s¸ng, kh«ng cho nµng mîn viÖc tiÕp kh¸ch ®Ó ®¸nh ®uæi nçi nhí. KiÒu kh«ng thÓ trèn
m×nh, kh«ng thÓ tho¸t khái sù giµy vß cña ý thøc vÒ nh©n phÈm. Sù håi nhí vÒ mét thêi
260
phong gÊm rñ lµ, vÒ nÕp sèng cña mét tiÓu th khuª çc ®· lµm KiÒu v« cïng ®au ®ín.
Sù ®èi lËp d÷ déi gi÷a hai c¶nh ®êi dêng nh vît qu¸ tÇm lý gi¶i cña nµng, khiÕn nµng
chØ cßn biÕt sèng víi nh÷ng th¾c m¾c tuyÖt väng (khi sao... giê sao). Nhng bªn c¹nh nçi
th¾c m¾c, KiÒu cßn thÊy kinh sî cho chÝnh b¶n th©n vµ muèn nguyÒn rña b¶n th©n
(mÆt sao, th©n sao). Râ rµng cã mét sù chuyÓn biÕn vµ bæ sung s¾c th¸i ng÷ nghÜa rÊt
tinh tÕ ë tõ sao khi nã ®îc ghÐp víi nh÷ng tõ kh¸c nhau vµ ®îc ®Æt ë nh÷ng c©u kh¸c
nhau, trong lóc nghÜa o¸n th¸n, tr¸ch hËn, xa xãt vÉn ®îc b¶o lu trän vÑn. ë mÊy c©u th¬
nµy, NguyÔn Du tiÕp tôc sö dông thñ ph¸p x¸o trén trËt tù çc tiÕng trong nh÷ng côm tõ
dµy giã d¹n s¬ng vµ bím ch¸n ong chêng. NÕu t¸c gi¶ vÉn h¹ bót viÕt theo çch nãi th«ng
thêng lµ dµy d¹n giã s¬ng vµ ong bím ch¸n chêng th× cã lÏ tÝnh c¶m gi¸c cña çc c©u th¬
cïng Ên tîng vÒ mét sù tån t¹i tr¬ trÏn sÏ bÞ tíc ®i gÇn hÕt. Nh vËy, phÐp l¹ ho¸ ng«n tõ
®· ®îc nhµ th¬ dïng hÕt søc ®¾c ®Þa, gióp ngêi ®äc lu«n biÕt dõng l¹i th¾c m¾c víi
tõng yÕu tè nhá nhÊt cña v¨n b¶n, tõ ®ã mµ nhËp c¶m trän vÑn vµo c¶m gi¸c bÞ dµy vß
®au khæ cña nh©n vËt. Mîn lêi cña NguyÔn Minh Ch©u trong mét bµi viÕt vÒ Nam
Cao, ta cã thÓ nãi Thuý KiÒu ®· tù ®Æt m×nh lªn çi kÑp ch¶ vµ chÝnh tay nµng chø
kh«ng ph¶i tay ai kh¸c lËt ®i lËt l¹i m×nh trªn lß löa cña sù d»n vÆt vµ tù vÊn. Sù ch¸n
m×nh, tñi hæ cho m×nh nh thÕ lµ ®· ®¹t tíi ®Ønh ®iÓm.
NÕu trong bèn dßng ®Çu cña ®o¹n trÝch, t¸c gi¶ miªu t¶ kh¸i qu¸t c¶nh sinh ho¹t
®Æc trng ë lÇu xanh, th× trong nh÷ng dßng díi ®©y, «ng ®i vµo t¸i hiÖn cô thÓ øng xö
cña nµng KiÒu gi÷a chèn « träc ®ã :
MÆc ngêi ma Së, m©y TÇn,
Nh÷ng m×nh nµo cã biÕt xu©n lµ g×.
§ßi phen giã tùa hoa kÒ,
Nöa rÌm tuyÕt ngËm, bèn bÒ tr¨ng th©u.
C¶nh nµo c¶nh ch¼ng ®eo sÇu,
Ngêi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê ?
Râ lµ KiÒu tån t¹i nh mét çi x¸c vËt vê, mét vËt thÓ m¸y mãc. Hoµn toµn kh«ng
cã sù nhËp cuéc cña yÕu tè tinh thÇn, bëi vËy nh÷ng tùa, nh÷ng kÒ ë nµng chØ cã tÝnh
chÊt tù ®éng ho¸ (automatic), tuú thuéc vµo sù ®Èy ®a, l¬i l¶ cña ®¸m kh¸ch lµng ch¬i.
MÆc cho giã ma dËp d×u trªn th©n x¸c, nµng ch¼ng biÕt xu©n lµ g×, nhÊt lµ khi ®· cã
mét sù ®¸nh tr¸o kh¸i niÖm ®èi víi tõ xu©n. Xu©n lµ sù vui t¬i, h¹nh phóc, nhng mét
261
cuéc sèng nh thÕ mµ ®îc gäi lµ vui, lµ h¹nh phóc hay sao ? Nh÷ng c¶nh phong, hoa,
tuyÕt, nguyÖt vèn ®Ñp nhng giê ®©y ®èi víi KiÒu ch¼ng cã ý nghÜa g×, v¶ ch¨ng, giã
trong giã tùa vµ hoa trong hoa kÒ l¹i kh«ng thuÇn tuý hµm nghÜa chØ çi ®Ñp cña ngo¹i
giíi mµ cßn mang nghÜa chØ nh÷ng h¹ng ngêi lai v·ng t×m vui, t×m kho¸i l¹c chèn lÇu
xanh (tùa, kÒ cïng trêng nghÜa víi nh÷ng l¶, l¬i, say, cêi, ®a, t×m, ma, m©y ë trªn).
Nµng KiÒu chØ thÊy cã mét kh«ng khÝ h v« lång léng l¹nh lïng thæi quanh m×nh. Râ
rµng khi t©m hån b¨ng gi¸ th× c¶nh còng ®eo sÇu, ¶m ®¹m, kh«ng thÓ kh¸c ®îc. Tõ
c¶nh huèng cña mét con ngêi cô thÓ, NguyÔn Du ®· ®a ta tíi mét ch©n lý phæ qu¸t. Khi
®· hiÓu ®îc ch©n lý phæ qu¸t ®ã, sèng l¹i víi t©m sù cña nµng KiÒu, ta thÊy th¬ng
nµng v« h¹n. Kh«ng chØ th¬ng mµ cßn träng nµng. §· bÞ r¬i vµo vòng bïn nh¬ nhíp mµ
vÉn g¾ng kh«ng ®Ó cho bïn ®ång ho¸. §iÓm tùa cña nµng chÝnh lµ sù tù ý thøc. Sù tù ý
thøc ®· v¹ch râ ranh giíi gi÷a nµng víi m«i trêng phµm tôc, ®Ó nµng vÉn tiÕp tôc lµ mét
con ngêi mang nhiÒu nÐt lý tëng mµ NguyÔn Du còng nh nh÷ng ®éc gi¶ trung thµnh víi
nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng mong muèn.
ç biÖt ho¸ ë mµn thóc sinh tõ biÖt thuý kiÒu
Bøc tranh thiªn nhiªn ®îc t¹o dùng b»ng çc h×nh ¶nh íc lÖ thêng xuyªn cã mÆt ë
nh÷ng mµn ph©n li, gi· biÖt trong TruyÖn KiÒu. Nã lµm nªn ®Æc ®iÓm h×nh thøc næi
262
bËt cña nh÷ng ®o¹n th¬ nµy. Trong khu«n khæ cña thi ph¸p v¨n häc cæ ®iÓn, "nhµ ph©n
tÝch t©m lÝ" NguyÔn Du ph¶i chÊp nhËn nã nh mét tÊt yÕu nghÖ thuËt, ®Ó råi tiÕp
sau ph¶i vît qua mét t×nh thÕ khã kh¨n míi mang tÝnh chÊt hÖ qu¶ cña ®iÒu trªn. §ã lµ
ph¶i kh¾c phôc tÝnh íc lÖ cña "vËt liÖu" diÔn t¶ ®Ó ç thÓ ho¸ mét çch sinh ®éng
nh÷ng c¶nh t×nh hiÖn thùc, th«ng qua mét sè "thao t¸c lùa chän".
ë mµn Thóc Sinh tõ biÖt Thuý KiÒu, xuÊt ph¸t tõ tiÒn ®Ò hiÖn thùc cña mèi quan
hÖ gi÷a hai nh©n vËt vµ tõ th¸i ®é ®¸nh gi¸ cã s½n ®èi víi quan hÖ ®ã, nhµ th¬ ®· ra
søc khèng chÕ çi kh¸ch quan v« c¶m cña nh÷ng h×nh ¶nh íc lÖ, kÐo nã vµo trong tÇm
nh×n vµ tÇm chi phèi cña m×nh. Tríc hÕt, «ng tËn dông thñ ph¸p ®èi ngÉu nh»m cÊu
tróc ho¸ triÖt ®Ó nh÷ng ngêi lªn ngùa, kÎ chia bµo, ngêi vÒ chiÕc bãng, kÎ ®i mét m×nh,
gèi chiÕc, dÆm trêng,... vµo mét quan hÖ thèng nhÊt. Nhê vËy, nh÷ng h×nh ¶nh nµy
ho¹t ®éng cã tÝnh ®Þnh híng cao h¬n, vµ sù ®èi ngÉu gi÷a chóng lµm næi bËt hai th«ng
tin "ç biÖt". Thø nhÊt, ®ã lµ çi nång nµn cña mét t×nh yªu ch©n thËt, mµ ë ®ã, cÆp
t×nh nh©n bao giê còng quÊn quýt bªn nhau, muèn sãng ®«i nhau, cã chµng th× ph¶i cã
thiÕp. Thø hai, ®ã lµ sù chia li thùc tÕ ®ang diÔn ra gi÷a hai ngêi : hä ®ang mét mµ ho¸
hai, ®ang "chung bãng song the" bèng vÇn tr¨ng còng xÎ lµm ®«i m¶nh. Çc ý nghÜa cña
hai th«ng tin ®ã xo¾n xuýt vµo nhau, t« ®Ëm vµ bæ sung cho nhau : çi nång nµn kia
lµm næi bËt sù lÎ loi nµy, vµ çi lÎ loi nµy l¹i cµng nh¾c nhí t×nh c¶m th¾m ®îm kia.
Song ë ®©y kh«ng chØ cã ®¬n thuÇn nh÷ng thao t¸c cña lÝ trÝ. Tõ tÇng s©u cña nã, sù
®èi ngÉu Êy ®a l¹i c¶m gi¸c : mét mÆt NguyÔn Du muèn m« t¶ cho s¸t ®óng çi hiÖn
thùc "n·o d¹ ngêi" b»ng con m¾t kh¸ch quan (kh¸ch quan míi quan s¸t hÕt ®îc sù vËt) nh-
ng mÆt kh¸c, thØnh tho¶ng nh cÇm lßng kh«ng ®Ëu, nhµ th¬ hÕt dµnh mét c©u cho ng-
êi ®i l¹i dµnh mét c©u cho kÎ ë, nh muèn bï ®¾p th¬ng yªu cho c¶ ®«i bªn. ¤ng ®· c¶i
biÕn thñ ph¸p ®èi ngÉu cã thÓ rÊt h×nh thøc kia thµnh mét nhu cÇu cña lßng m×nh trong
viÖc tr×nh bµy sù vËt, sù viÖc cô thÓ. Cã thÓ thÊy, ë ®©y, çi tµi ®· bÞ chi phèi bëi çi
t×nh trong c¬ chÕ s¸ng t¹o cña t¸c gi¶.
Khi ®· n»m trong quan hÖ míi, çc h×nh ¶nh íc lÖ ®îc bæ sung thªm nh÷ng nÐt
nghÜa tríc ®ã cha cã. §Æt riªng ra, khã cã thÓ h×nh dung ®îc mµu quan san lµ mµu g×.
§ã kh«ng ph¶i lµ h×nh ¶nh mµ lµ kh¸i niÖm. Nhng trong bøc tranh li biÖt nµy, nhê tµi
nghÖ "phèi s¾c" cña nhµ th¬, mµu quan san trë nªn x¸c ®Þnh vµ gîi c¶m. Gi¶ sö nhµ th¬
t¶ mµu s¾c cña rõng phong cô thÓ h¬n, ®óng nh thùc tÕ (mµu ®á th¾m bao phñ c¶ mét
263
vïng nói non trïng ®iÖp) th× çi "®îc" tiÓu tiÕt nµy dÔ lµm h¹i hoµ s¾c ªm dÞu cña toµn
bé bøc tranh, nhÊt lµ khi ngay sau ®ã cã c©u nãi vÒ nh÷ng ngµn d©u xanh phong to¶ c¶
ch©n trêi. §äc mÊy ch÷ mµu quan san víi ©m vang cña nh÷ng kiÕn thøc thùc tÕ (vÒ
rõng phong), víi sù hiÓu biÕt vÒ ch÷ thu vèn thêng gîi dËy c¶ mét trêi c¶m xóc trong
t©m lÝ tiÕp nhËn nghÖ thuËt hµng ngh×n n¨m cña "ngêi ph¬ng §«ng", ta sÏ thÊy mµu
quan san ®ã thËt kh¸i qu¸t vµ giµu t©m tr¹ng. Mµu quan san – mµu thu, mµu cña rõng
phong, mµu cña khÝ nói h¬i s¬ng vïng quan ¶i, mµu cña lßng ngêi, mµu cña nçi niÒm
biÖt li mu«n thuë. Nã chÝnh lµ sù nhoÌ nÐt xo¸ mê ®êng biªn gi÷a ¶o vµ thùc, gîi lªn rÊt
nhiÒu liªn tëng n¬i ngêi ®äc.
§Ó khuÊt phôc vµ lµm "mÒm" vÎ kh« cøng cña nh÷ng h×nh ¶nh íc lÖ, NguyÔn
Du còng rÊt chó ý ®iÖp ©m, phèi ©m vµ ®iÒu tiÕt b»ng tr¾c cho b¶n nh¹c – th¬ nµy.
C¬ së cña nã còng lµ çi l« gÝch cña hiÖn thùc. Trong mµn biÖt li nµy, kh¸c víi bao lÇn,
KiÒu lµ ngêi ë thÕ chñ ®éng. Nhê nh÷ng lêi ph©n tÝch cã t×nh cã lÝ cña nµng, Thóc
Sinh ®· nhËn thøc ®îc sù cÇn thiÕt cña c¶nh lªn ngùa, chia bµo. NghÜa lµ rèt cïng c¶ hai
bªn ®Òu chñ ®éng ! Nh÷ng khóc m¾c cña lÝ trÝ dêng nh ®· ®îc gi¶i quyÕt. ChØ cßn l¹i
çi lan to¶ cña niÒm nhí nhung, rÊt xèn xang mµ kh«ng cã g× cÊn çi, tÊt c¶ th duçi ªm ¶
trong mét ®iÖu nh¹c trong s¸ng l¹ lïng. ë ®©y, sè lîng ¸p ®¶o cña çc thanh b»ng ®· diÔn
t¶ tuyÖt vêi "®iÖu t×nh" cña çc nh©n vËt vµ t¹o nªn mét "vïng" nh¹c dÞu dµng, ªm ¸i.
Nh÷ng vÇn an (quan san, chinh an, ngµn) vµ anh (xanh, canh,...) còng gãp phÇn vµo ®ã.
Chóng chøng tá ë t×nh thÕ tëng chõng kh« kiÖt søc sèng, ng«n tõ íc lÖ vÉn cã thÓ hç trî
®¾c lùc cho nghÖ sÜ trong viÖc t¹o nªn nh¹c tÝnh cña t¸c phÈm, t¹o nªn ®iÖu nh¹c néi
t©m riªng cña nh©n vËt.
Trong ®o¹n th¬, tríc khi ®i ®Õn hai c©u hÕt søc tµi t×nh : VÇng tr¨ng ai xÎ lµm
®«i / Nöa in gèi chiÕc, nöa soi dÆm trêng, NguyÔn Du ®· cã ®Õn mÊy lÇn thay ®æi
giäng ®iÖu trÇn thuËt. §ang gi÷ ®îc sù kh¸ch quan nhÊt ®Þnh cña mét ng«i thø ba v«
h×nh kh«ng can dù vµo c©u chuyÖn (nh ë ba c©u ®Çu), nhµ th¬ bçng m« t¶ sù viÖc
b»ng t©m tr¹ng rÊt cô thÓ cña nh©n vËt (tõ c©u thø t trë ®i – Tr«ng ngêi ®· khuÊt mÊy
ngµn d©u xanh – lêi vÉn cã vÎ thuÇn tuý cña ngêi trÇn thuËt, nhng giäng ®iÖu bïi ngïi,
xa x¨m, nhí nhung, tho¸ng chót tù th¬ng m×nh l¹i lµ cña ngêi trong truyÖn. Sù xuÊt hiÖn
liªn tiÕp cña çc ©m ®Çu vang, mòi (ng, m) cïng hai thanh huyÒn ë ®©y gîi c¶m gi¸c
ngôt ng¹t, nghÑn ngµo). §Õn VÇng tr¨ng ai xÎ lµm ®«i, cã thÓ nãi nhµ th¬ ®· nhËp
264
th©n h¼n vµo nh©n vËt ®Ó bu«ng mét lêi than pha chót o¸n tr¸ch. Thanh tr¾c cña tõ xÎ
trong mét c©u toµn thanh b»ng nghe thËt ®ét ngét, nh chøa ®ùng sù day døt vÒ mét çi
g× ®ã tr¸i tù nhiªn. Nhng tho¾t mét çi, t¸c gi¶ l¹i "®æi ng«i". C©u th¬ cuèi trë l¹i víi
giäng têng thuËt kh¸ch quan – kh¸ch quan ®Ó n©ng ®ì t×nh c¶m cña nh©n vËt. Bëi thÕ,
dÉu nãi vÒ chia biÖt, lêi th¬ l¹i Êm cóng l¹ thêng, thÊp tho¸ng bªn trong cã niÒm u ¸i,
c¶m th«ng ®Çy xóc ®éng. Sù "thiÕu nhÊt qu¸n" cña NguyÔn Du khi ®ãng vai ngêi trÇn
thuËt ®· t¹o ®îc mét hiÖu qu¶ nghÖ thuËt tÝch cùc. Nhê nã, giäng kÓ cña t¸c phÈm
kh«ng bao giê r¬i vµo sù ®¬n ®iÖu, nhµm nh¹t. Nhng xÐt theo gãc ®é nµo ®ã, ®©y
kh«ng chØ lµ chuyÖn v¨n tµi. Trong TruyÖn KiÒu, vÇng tr¨ng ®· xuÊt hiÖn trong rÊt
nhiÒu c¶nh huèng, nhng cã lÏ cha khi nµo l¹i cã mét vÇng tr¨ng gÇn gòi víi con ngêi ®Õn
nh vËy – vÇng tr¨ng an ñi, vç vÒ bªn gèi chiÕc, vÇng tr¨ng trung h©u, th©n t×nh theo s¸t
hµnh nh©n c« lÎ trªn dÆm ®êng xa. Cø ngì r»ng, víi nµng KiÒu th× kh«ng nãi, nhng víi
Thóc Sinh, nhµ th¬ kh«ng dµnh cho anh ta nhiÒu u ¸i ®Õn nh vËy. Nhng thùc tÕ ®· ngîc
h¼n. NgÉm nghÜ kÜ, ta thÊy qu¶ thùc NguyÔn Du ®óng, ®óng vµ lín lao. Bëi v×, dÉu
sao Thóc Sinh còng ®· ®Õn víi KiÒu b»ng t×nh thùc, b»ng tÊt c¶ niÒm say ®¾m cña
m×nh, vµ KiÒu, trong quan hÖ víi Thóc Sinh, qu¶ lµ cã lóc ®· ®îc nÕm chót Ýt vÞ ngät
ngµo cña t×nh yªu gi÷a cuéc ®êi cay nghiÖt. Râ rµng, çi t×nh cña t¸c gi¶, ë mét møc ®é
®¸ng kÓ, ®· c¶i biÕn çi "m« h×nh" t×nh c¶m biÖt li trõu tîng thµnh ra mét kho¶nh kh¾c
rung ®éng rÊt ®êi, rÊt thùc.
§Ó ç biÖt ho¸ ®îc mµn Thóc Sinh tõ biÖt Thuý KiÒu, nh trªn ®· ph©n tÝch,
NguyÔn Du ®· ph¶i vËn dông rÊt nhiÒu "thao t¸c lùa chän". Nhng dï nãi ®Õn thao t¸c
nµo th× còng kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy ë ®ã cã sù chi phèi cña l« gÝch hiÖn thùc vµ
sù lªn tiÕng cña tÊm lßng t¸c gi¶. TÊt c¶ chóng ®· hoµ quyÖn víi nhau, t¹o nªn mét c¬
chÕ ho¸n c¶i çc ph¬ng tiÖn nghÖ thuËt ®Çy n¨ng ®éng.
265
chÝ khÝ anh hïng qua phÐp thö cña h¹nh phóc løa ®«i
(vÒ ®o¹n trÝch chÝ khÝ anh hïng - truyÖn kiÒu)
Trong bµi viÕt Mét ph¬ng diÖn cña thiªn tµi NguyÔn Du : "Tõ H¶i" ®¨ng trªn
b¸o Thanh NghÞ sè 36, th¸ng 5/1943, nhµ phª b×nh Hoµi Thanh cã viÕt : "Thùc suèt c¶
quyÓn §o¹n trêng t©n thanh tøc lµ TruyÖn KiÒu kh«ng cã chç nµo ngßi bót NguyÔn Du
h©n hoan b»ng nh÷ng khi Tõ H¶i nãi hay nãi ®Õn Tõ H¶i (...). BiÕt ®©u Tõ H¶i ch¼ng
lµ çi méng tëng lín nhÊt trong ®êi NguyÔn Du". NhËn xÐt vµ pháng ®o¸n (cã mµu s¾c
kh¼ng ®Þnh) nãi trªn cña nhµ phª b×nh thËt ®¸ng ®îc chia sÎ, mét khi ta ®· ®äc kÜ
TruyÖn KiÒu vµ h¬n thÕ n÷a, ®äc ®Õn nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc Trung Hoa xa cã nãi
®Õn nh©n vËt Tõ H¶i, nhÊt lµ Kim V©n KiÒu truyÖn cña Thanh T©m Tµi Nh©n - cuèn
s¸ch mµ NguyÔn Du ®· dùa vµo ®ã ®Ó dùng nªn kiÖt t¸c cña m×nh.
Tõ H¶i trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du lµ mét anh hïng toµn vÑn. Tõ anh
hïng vµ cïng víi nã lµ nh÷ng tõ cã cïng trêng nghÜa lu«n xuÊt hiÖn khi nhµ th¬ nãi ®Õn
chµng dï th«ng qua lêi trÇn thuËt hay lêi nh©n vËt kh¸c. ThËm chÝ, nhµ th¬ ®· ®Ó cho
nh©n vËt nhiÒu lÇn tù xng m×nh lµ anh hïng - mét con ngêi tù tin ®Õn thÕ lµ cïng ! DÜ
nhiªn, muèn chøng minh nh©n vËt cña m×nh lµ anh hïng, riªng viÖc dïng tõ nh trªn cha
®ñ. NguyÔn Du rÊt hiÓu ®iÒu ®ã, v× vËy ®· dông t©m t¹o dùng mét kh«ng gian riªng –
kh«ng gian më, kh«ng gian bao la - ®Ó Tõ H¶i xuÊt hiÖn. Bªn c¹nh ®ã, nhµ th¬ còng
kh«ng quªn vËn dông çch thøc miªu t¶ ngo¹i h×nh vµ hµnh ®éng cã tÝnh íc lÖ, khoa tr-
¬ng ®Ó t« ®Ëm cèt çch h¬n ngêi, h¬n ®êi cña Tõ H¶i26. Nãi tãm lại, để thÊy ®îc chÝ
khÝ anh hïng ë con ngêi nµy, ta cã thÓ gië bÊt cø trang nµo trong TruyÖn KiÒu cã nh¾c
®Õn hai ch÷ Tõ H¶i, hay nh¾c ®Õn hµnh tÝch, sù nghiÖp vµ c¶ kÕt côc sè phËn cña
chµng. Tuy nhiªn, dï ®iÒu trªn lµ cã thËt, nhiÒu ngêi vÉn muèn chó ý tríc hÕt ®Õn t×nh
huèng Tõ H¶i t¹m biÖt Thuý KiÒu ®Ó lªn ®êng theo ®uæi nghiÖp lín. Ai b¶o khÝ ph¸ch
anh hïng cña mét kÎ nam nhi chØ ®îc thÓ hiÖn râ nÐt khi anh ta ®øng gi÷a vßng tªn ®¹n
bêi bêi ? NguyÔn Du kh«ng hoµn toµn nghÜ thÕ. ¤ng dông t©m miªu t¶ s©u çch øng xö
cña Tõ H¶i víi mü nh©n, víi h¹nh phóc ®îc sèng cïng mü nh©n, qua ®ã mµ lµm bËt næi
26
§o¹n viÕt nµy tiÕp thu nhiÒu ý tëng cña Hoµi Thanh (trong bµi ®· dÉn) vµ cña §ç §øc HiÓu (trong bµi
Tõ H¶i hay íc m¬ biÓn c¶, §æi míi phª b×nh v¨n häc, NXB KHXH, NXB Mòi Cµ Mau, 1994).
266
cèt çch h¬n ®êi cã ë chµng. NghÜ cho cïng, ®©y lµ mét lùa chän nghÖ thuËt tuyÖt ®èi
phï hîp. Bao giê mü nh©n ch¶ lµ mét cöa ¶i khã vît ®èi víi nh÷ng kÎ nam nhi, nh÷ng bËc
anh hïng ?
Tríc ®o¹n kÓ buæi Tõ H¶i lªn ®êng, NguyÔn Du chØ nãi hÕt søc v¾n t¾t vÒ
cuéc sèng h¹nh phóc cña cÆp Trai anh hïng, g¸i thuyÒn quyªn. ¤ng kh«ng rÒ rµ miªu t¶,
dï rÒ rµ mét chót trong trêng hîp nµy còng cã thÓ chÊp nhËn ®îc, bëi t©m lý ®éc gi¶
vÉn muèn dµnh thªm u ¸i cho Thuý KiÒu - mét con ngêi ®· nÕm tr¶i v« sè bÊt h¹nh trong
cuéc ®êi. Kh«ng, nhµ th¬ qu¸ hiÓu Tõ H¶i. Mét khi nghiÖp lín cha thµnh, chµng kh«ng
®µnh t©m vui hëng h¹nh phóc víi mü nh©n, dï ngêi ®ã lµ hång nhan tri kû. Vµ chµng ®·
ra ®i gi÷a lóc khã ra ®i nhÊt, gi÷a lóc ¸i t×nh ®ang to¶ h¬ng ng©y ngÊt :
Nöa n¨m h¬ng löa ®¬ng nång,
Trîng phu tho¾t ®· ®éng lßng bèn ph¬ng.
Tr«ng vêi trêi bÓ mªnh mang,
Thanh g¬m yªn ngùa lªn ®êng th¼ng rong.
Tõ tho¾t cïng víi chi tiÕt lªn ®êng th¼ng rong ®· vÏ lªn rÊt linh ho¹t tÝnh çch
cña mét con ngêi hµnh ®éng, lµm viÖc g× còng nhanh chãng, døt kho¸t. Ai còng biÕt Tõ
H¶i rÊt yªu, rÊt träng KiÒu, nhng çi chÝ tung hoµnh gi÷a bèn ph¬ng vÉn lín h¬n, gióp
chµng vît qua tr¹ng th¸i bÞn rÞn, nhïng nh»ng mét çch nhÑ nhµng. Tõ H¶i lµ con ngêi
biÕt sèng cho t×nh yªu nhng còng lµ con ngêi cña mªnh mang trêi bÓ. §©y chÝnh lµ chç
ph©n biÖt chµng víi nh÷ng nh©n vËt ®µn «ng kh¸c tõng yªu nµng KiÒu nh Kim Träng
vµ Thóc Sinh. V¶ ch¨ng, chµng ra ®i còng lµ ®Ó g©y dùng mét cuéc sèng míi, cho
chµng vµ cho chÝnh nµng KiÒu n÷a. Chµng kh«ng ®øng khoanh tay chê ®îi sù u ¸i cña
sè phËn, cña cuéc ®êi hay ngåi phÊp pháng ©u lo v× nh÷ng ®iÒu bÊt h¹nh khã dù liÖu sÏ
tíi. Chµng biÕt chñ ®éng dµnh lÊy çi mµ chµng thÊy m×nh cïng ngêi tri kû ®¸ng ®îc h-
ëng. §o¹n ®èi tho¹i sau ®· lµm râ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã :
Nµng r»ng : "PhËn g¸i ch÷ tßng,
Chµng ®i, thiÕp còng mét lßng xin ®i".
Tõ r»ng : "T©m phóc t¬ng tri,
Sao cha tho¸t khái n÷ nhi thêng t×nh ?
Bao giê mêi v¹n tinh binh,
TiÕng chiªng dËy ®Êt, bãng tinh rîp ®êng.
267
Lµm cho râ mÆt phi thêng,
BÊy giê ta sÏ ríc nµng nghi gia.
B»ng nay bèn bÓ kh«ng nhµ,
Theo cµng thªm bËn, biÕt lµ ®i ®©u ?
§µnh lßng chê ®ã Ýt l©u,
ChÇy ch¨ng lµ mét n¨m sau, véi g× !".
Qu¶ cã mét çi g× ®ã nh lµ sù v« lý trong tr×nh tù kÓ cña t¸c gi¶ : t¹i sao l¹i nãi
chuyÖn Tõ H¶i lªn ®êng th¼ng rong tríc chuyÖn hai ngêi ®èi tho¹i víi nhau ? §©y lµ mét
çi "lçi" trong nghÖ thuËt trÇn thuËt hay lµ sù cè ý ? Theo T¶n §µ, NguyÔn Du ®· "véi
lêi". KÓ ra nhËn xÐt nh thÕ còng ch¼ng sai. Nhng nÕu hiÓu r»ng trong nghÖ thuËt viÕt
tiÓu thuyÕt, tr×nh tù kÓ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i øng khíp víi tr×nh tù cña c©u chuyÖn ®-
îc kÓ, nã lµ mét çi g× mang tÝnh íc lÖ, th× ta l¹i thÊy NguyÔn Du cã çi lý cña m×nh.
¤ng kh«ng ®Ó çi tiÓu tiÕt lµm h¹i tinh thÇn chung cña mét ®o¹n th¬ cã môc tiªu lµm râ
sù døt kho¸t trong hµnh ®éng cña ngêi anh hïng Tõ H¶i. V¶ ch¨ng, cã thÓ biÖn minh r»ng
: Tõ H¶i tuy cha thùc sù cÊt bíc ra ®i nhng chÝ cña chµng th× ®· ruæi rong cïng thanh g-
¬m, yªn ngùa. Nãi th¼ng mét lÌo nh thÕ, c©u th¬ dÔ g©y Ên tîng vÒ mét con ngêi cã
hµnh tung nh ngän giã, võa míi thÊy ®©y mµ phót chèc th©n ®· ë ngoµi mu«n dÆm.
Mét sè ngêi nghÜ r»ng ®o¹n ®èi tho¹i nµy lµ do NguyÔn Du s¸ng t¹o ra, kh«ng cã
trong Kim V©n KiÒu truyÖn. Sù thùc kh«ng hoµn toµn nh vËy. Trong tiÓu thuyÕt cña
Thanh T©m tµi nh©n vÉn cã, nhng nã ®îc ®Æt trong bèi c¶nh Tõ H¶i chuéc KiÒu ra,
kh«ng ®a KiÒu vÒ quª nhµ mµ l¹i dùng mét toµ nhµ ®Ó cïng ¨n ë víi Thuý KiÒu. Khi
KiÒu th¾c m¾c chµng míi nãi râ sù t×nh : "Chø nh nay, ta chØ tr¬ träi mét m×nh, th× ®a
nµng nµo biÕt vÒ ®©u ?". NguyÔn Du cã çch xö lý nghÖ thuËt kh¸c, tu©n theo cÊu
tróc tù sù riªng cña chÝnh TruyÖn KiÒu vµ còng hîp víi tÝnh çch çc nh©n vËt cña «ng
h¬n. ¤ng kh«ng ®Ó cho KiÒu th¾c m¾c vÒ nh÷ng ®iÒu vô vÆt, còng kh«ng ®Ó cho
Tõ H¶i nãi nh÷ng lêi cha ph¶i lóc. ¤ng thÝch quan s¸t nh©n vËt trong nh÷ng cuéc chia tay
vµ muèn nh÷ng cuéc chia tay ®ã ph¶i nãi ®îc mét ®iÒu g× lín h¬n chÝnh b¶n th©n sù
viÖc ®îc kÓ.
H·y xem Tõ H¶i ®· "®¶ th«ng t tëng" cho nµng KiÒu nh thÕ nµo khi nµng mét
lßng xin ®i. Tho¹t tiªn, chµng tr¸ch nµng Sao cha tho¸t khái n÷ nhi thêng t×nh ? Tr¸ch nh-
ng thùc chÊt lµ ®Ò cao, bëi trong suy nghÜ cña chµng, KiÒu lµ ngêi t©m phóc t¬ng tri
268
vµ chµng muèn nµng lu«n nh vËy. §· nãi ®Õn chuyÖn t¬ng tri, bao nhiªu t©m sù, hoµi
b·o phót chèc ®îc biÓu lé. Th× ra chµng cã t©m nguyÖn Lµm cho râ mÆt phi thêng,
muèn sù tån t¹i cña m×nh gi÷a cuéc ®êi ph¶i ®Æc biÖt cã ý nghÜa. Chµng kh«ng chÊp
nhËn sù v« danh. Khi cha ®¹t ®îc ®iÒu Êy th× chµng cha thÓ an hëng h¹nh phóc. Kh¸i
niÖm h¹nh phóc cña chµng cã mét néi hµm riªng. H¹nh phóc lµ h¹nh phóc cña kÎ lµm nªn
nghiÖp lín, vµ ®iÒu rÊt ®¸ng chó ý n÷a lµ h¹nh phóc cña viÖc biÕt ®em nghiÖp lín ®Ó
tÆng cho ngêi m×nh yªu. Chµng tù thÊy trong thêi ®iÓm hiÖn t¹i, nghi lÔ ®ãn ríc KiÒu
cha thËt xøng víi phÈm chÊt cña nµng, Ýt nhÊt ®ã lµ mét viÖc ®ßi hái chµng ph¶i ra
tay. Ph©n tÝch ®Õn ®©y, ta bçng ph©n v©n kh«ng biÕt nªn gäi Tõ H¶i lµ g× cho ®óng.
Mét anh hïng cã cèt çch phong lu hay mét kÎ phong lu trµn ®Çy khÝ chÊt anh hïng ? Cã
lÏ, nãi thÕ nµo còng ph¶i, tuú theo gãc ®é nh×n nhËn, bëi Tõ H¶i lµ mét nh©n çch ®·
tÝch hîp ®îc tÊt c¶ nh÷ng phÈm chÊt ®ã. NÕu nhÊn m¹nh vµo cèt çch phong lu, ta
kh«ng thÓ quªn lu ý lêi dÆn dß ©n cÇn cïng sù thu xÕp chu ®¸o mµ chµng ®· thÓ hiÖn
víi nµng KiÒu. NÕu nhÊn m¹nh vµo khÝ ®é anh hïng, ta l¹i ph¶i hÕt søc t¸n thëng lêi nãi
®Çy quyÕt ®o¸n, tù tin ChÇy ch¨ng lµ mét n¨m sau, véi g× ! §ang lóc bèn bÓ kh«ng nhµ
mµ ®· thÊy tríc mét viÔn c¶nh nµo mêi v¹n tinh binh, nµo tiÕng chiªng dËy ®Êt, nµo
bãng tinh rîp ®êng, th× ®ã qu¶ lµ con ngêi biÕt lµm chñ cuéc ®êi m×nh vµ biÕt s¾p
xÕp l¹i thÕ giíi theo mét trËt tù mµ b¶n th©n mong muèn. Thùc tÕ cho thÊy Tõ H¶i ®·
lµm ®îc ®iÒu chµng høa. Kh«ng nghi ngê g×, ®©y chÝnh lµ nh©n vËt chñ ®éng nhÊt
trong thÕ giíi nh©n vËt cña TruyÖn KiÒu. Gi÷a mét cuéc sèng ®Çy nh÷ng x¸o trén bÊt
tr¾c mµ ë ®ã con ngêi lu«n l©m vµo thÕ bÞ ®éng, thÕ bÞ dån ®uæi, Tõ H¶i qu¶ lµ mét
giÊc m¬ ®Ñp, cña NguyÔn Du vµ cña biÕt bao ngêi cã hïng t©m tr¸ng chÝ.
Trong çc ®o¹n th¬ kÓ vÒ cuéc chia tay gi÷a Thuý KiÒu víi Kim Träng vµ Thuý
KiÒu víi Thóc Sinh, NguyÔn Du lu«n ®Ó nµng KiÒu nãi lêi sau hÕt. §iÒu ®ã thËt
thuËn t×nh vµ hîp lÏ. Nhng trong ®o¹n th¬ nµy, Tõ H¶i l¹i lµ ngêi chÊm døt cuéc ®èi
tho¹i. Th× KiÒu cßn biÕt nãi g× h¬n ! Nµng hiÓu Tõ H¶i vµ tin chµng, mét çch tuyÖt
®èi, Ýt nhÊt lµ trong thêi ®iÓm nµy. ThÕ råi Tõ H¶i ra ®i. Nh ®îc giã bèc. Hay chÝnh
chµng lµ mét trËn giã lín ®ïng ®ïng thæi qua ®êi KiÒu ?
QuyÕt lêi døt ¸o ra ®i,
Giã m©y b»ng ®· ®Õn kú dÆm kh¬i.
269
Chim b»ng ®· bay ®i nhng tiÕng vÉy çnh cña nã vÉn cßn ®Ó l¹i d ©m, ®Ó l¹i
niÒm tin tëng vµ hy väng, trong lßng Thuý KiÒu vµ trong lßng bao ®éc gi¶ m¬ íc mét
cuéc sèng tù do, kho¸ng ®¹t !
LÏ GHÐT TH¦¥NG cña mét con ngêi v× d©n

(VÒ mét ®o¹n trÝch trong TruyÖn Lôc V©n Tiªn
cña NguyÔn §×nh ChiÓu)
ThËt dÔ t×m thÊy trong th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu nh÷ng vÝ dô ®Ó chøng
minh «ng lµ mét nhµ th¬ ®¹o lÝ (bªn c¹nh nhµ th¬ yªu níc). Nhng vÝ dô vµo lo¹i tiªu
biÓu nhÊt vµ thêng ®îc ngêi ta nhí tríc hÕt lµ ®o¹n th¬ bµn vÒ lÏ ghÐt th¬ng trong
TruyÖn Lôc V©n Tiªn. §· bao nhiªu ®éc gi¶ t×m thÊy ë ®©y mét bµi häc lµm ngêi thÊm
thÝa, mét tiªu chuÈn khen chª, ®¸nh gi¸ ®¸ng tin cËy ®èi víi çc h¹ng ngêi trong x· héi vµ
®èi víi mäi hµnh vi chÝnh tµ, thiÖn ¸c ë ®êi. §Æc biÖt, qua ®o¹n th¬, ®éc gi¶ cã thÓ
thÊy râ t tëng v× d©n, v× ®êi cña mét con ngêi ®· ®îc nh×n nhËn nh lµ biÓu tîng cña l-
¬ng t©m ®Êt níc trong giai ®o¹n lÞch sö nöa cuèi thÕ kØ XIX.
§i vµo ®o¹n th¬, ®iÒu c¬ b¶n ph¶i t×m hiÓu lµ lÏ ghÐt th¬ng ®îc tr×nh bµy qua
lêi «ng Qu¸n, bao hµm trong ®ã t¬ng quan biÖn chøng gi÷a th¬ng vµ ghÐt ; ®èi tîng cô
thÓ cïng gèc rÔ cña th¸i ®é th¬ng ghÐt ; kh¶ n¨ng t¸c ®éng cña lÏ ghÐt th¬ng ®èi víi
viÖc gi¸o dôc con ngêi vµ chÊn hng t×nh tr¹ng suy ®åi cña ®¹o lÝ trong x· héi… Nhng
tríc hÕt ta kh«ng thÓ bá qua viÖc t×m hiÓu hµnh tr¹ng «ng Qu¸n. ¤ng lµ ai mµ ®¹o lÝ do
«ng nªu lªn ®îc ®éc gi¶ mét thêi mÆc nhØªn xem lµ ch©n lÝ, vµ ®Õn h«m nay, vÉn cßn
cã ý nghÜa, søc sèng nhÊt ®Þnh ?
¤ng Qu¸n chØ lµ nh©n vËt phô, xuÊt hiÖn tho¸ng qua trong TruyÖn Lôc V©n
Tiªn. Nhng Ên tîng mµ «ng ®Ó l¹i lµ kh¸ s©u ®Ëm. Míi s¬ kiÕn, Lôc V©n Tiªn vµ V¬ng
Tö Trùc ®· thÊy «ng lµ ngêi rÊt ®¸ng nÓ träng, cã thÓ chØ gi¸o cho hä vÒ kinh nghiÖm
sèng ë ®êi. Víi V¬ng Tö Trùc, «ng chÝnh lµ phËt vµng trong chïa r¸ch, lµ kÎ cã tµi kinh
lu©n Èn ngô ë n¬i hÌn män, tÇm thêng. Theo l« gÝch nghÖ thuËt riªng cña lo¹i truyÖn
n«m xa vèn ph©n chia nh©n vËt ra hai phe chÝnh tµ râ rÖt, mét ngêi ®îc çc nh©n vËt
270
anh hïng, nghÜa hiÖp nh Tiªn, Trùc khen kh«ng tiÕc lêi h¼n ph¶i thËt sù ®¸ng ca ngîi,
vµ lêi «ng ta do vËy tÊt yÕu ph¶i cã gi¸ trÞ nh ch©m ng«n. Khi ®· x¸c ®Þnh s½n vÞ thÕ,
t çch nh vËy cho «ng Qu¸n trong cÊu tróc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, nhµ th¬ NguyÔn
§×nh ChiÓu cã thÓ tho¶i m¸i nhê «ng ph¸t biÓu hé nh÷ng suy nghÜ cña m×nh xung
quanh vÊn ®Ò ®¹o lÝ. Trong trêng hîp nµy vµ riªng ë khÝa c¹nh nµy, hoµn toµn cã thÓ
xem «ng Qu¸n chÝnh lµ hiÖn th©n cña nhµ th¬. Lêi «ng Qu¸n nãi thèng nhÊt víi lêi t¸c
gi¶, thÓ hiÖn trung thµnh t tëng cña t¸c gi¶. Nhng t¸c gi¶ hiÖn diÖn qua ®o¹n th¬ kh«ng
ph¶i víi t çch mét ç nh©n mµ víi t çch ngêi nh©n danh ®¹o lÝ truyÒn thèng. ThËt lµ
®iÒu tù nhiªn khi rÊt nhiÒu vÝ dô ®· ®îc rót ra tõ kinh sö, tøc lµ tõ nh÷ng t¸c phÈm cã ý
nghÜa thiªng liªng trong thêi Nho häc thÞnh hµnh. §©y l¹i lµ mét lÝ do n÷a khiÕn lêi cña
«ng Qu¸n cã thªm nhiÒu träng lîng, cã thÓ ®îc ®éc gi¶ tiÕp nhËn kh«ng mét chót nghi
ngê.
B¾t ®Çu lêi bµn vÒ lÏ ghÐt th¬ng cña m×nh, «ng Qu¸n nãi ra mét ®iÒu kh«ng
ph¶i lµ dÔ hiÓu, khiÕn Lôc V©n Tiªn thÊy cÇn hái l¹i cho râ. §ã lµ V× chng hay ghÐt
còng lµ hay th¬ng. Hay ghÐt, hay th¬ng lµ g× ? T¹i sao l¹i còng lµ ? Cã thÓ hiÓu r»ng
çc côm tõ hay ghÐt, hay th¬ng tù «ng Qu¸n dïng ®· ph¶n ¸nh rÊt chÝnh x¸c ®é nh¹y cña
ph¶n øng ghÐt th¬ng ë «ng (tõ hay trong v¨n c¶nh nµy mang nghÜa chÝnh lµ lu«n x¶y
ra). §èi diÖn víi cuéc ®êi vµ nh÷ng con ngêi cô thÓ, t×nh c¶m ghÐt th¬ng cña «ng thêng
®îc biÓu lé tøc th×, nång nµn vµ rµnh m¹ch. §iÒu nµy cho thÊy «ng bÒ ngoµi th× l¸nh
®êi nhng bÒ trong th× lu«n thao thøc víi thÕ sù, h»ng bËn t©m, bËn trÝ vÒ nh÷ng ®iÒu
®ang x¶y ra trong câi nh©n gian. Nhng víi côm tõ còng lµ ®Æt gi÷a hay ghÐt vµ hay th-
¬ng, ta hiÓu ®iÒu c¬ b¶n mµ «ng Qu¸n muèn nãi lµ mèi quan hÖ gi÷a hai ph¹m trï t×nh
c¶m nµy. Trong nhËn thøc phæ biÕn cña ngêi xa, con ngêi chØ cã thÓ vµ chØ nªn cã mét
sù lùa chän duy nhÊt, theo mét hÖ gi¸ trÞ duy nhÊt. Bëi vËy míi cã “chuyÖn” còng lµ –
ghÐt bá, ph¶n ®èi kÎ nµy, chuyÖn nµy còng lµ biÓu hiÖn cña viÖc th¬ng yªu, ñng hé kÎ
kia, chuyÖn kia mµ th«i, tÊt c¶ cïng quy vÒ mét ®iÓm. DÜ nhiªn, th¬ng lµ gèc rÔ cña
mäi thø t×nh c¶m kh¸c. Nã bao trïm lªn tÊt c¶. Trong çc yÕu tè lµm nªn t×nh c¶m th¬ng,
ngoµi th¬ng ra th× cßn cã ghÐt. HiÓu vÊn ®Ò nh vËy, ta thÊy dï côm tõ còng lµ cã vÎ
®· ®Æt dÊu b»ng (=) gi÷a hai ph¹m trï th¬ng vµ ghÐt, nhng kh«ng thÓ ho¸n vÞ hai vÕ
cña “ph¬ng tr×nh” theo l« gÝch to¸n häc ®îc ! Nãi çch kh¸c, nÕu xem V× chng hay ghÐt
còng lµ hay th¬ng lµ mét ®Þnh lÝ, th× ®Þnh lÝ ®¶o cña nã sÏ mang mét néi dung sai
271
lÇm hoÆc phiÕn diÖn. Sau côm tõ còng lµ h×nh nh cã mét tõ v× (còng lµ v×) ®îc nhµ
th¬ cho Èn ®i.
§îc V©n Tiªn hái, «ng Qu¸n tríc hÕt nãi vÒ sù ghÐt cña m×nh :
Qu¸n r»ng : "GhÐt viÖc tÇm phµo,
GhÐt cay, ghÐt ®¾ng, ghÐt vµo tËn t©m.
GhÐt ®êi KiÖt, Trô mª d©m,
§Ó d©n ®Õn nçi sa hÇm sÈy hang.
GhÐt ®êi U, LÖ ®a ®oan,
KhiÕn d©n luèng chÞu lÇm than mu«n phÇn.
GhÐt ®êi Ngò b¸ ph©n v©n,
Chuéng bÒ dèi tr¸ lµm d©n nhäc nh»n.
GhÐt ®êi thóc quý ph©n b¨ng,
Sím ®Çu tèi ®¸nh l»ng nh»ng rèi d©n".
Mäi ®èi tîng, sù viÖc bÞ «ng Qu¸n ghÐt mang mét tÝnh chÊt chung ®îc chÝnh
«ng th©u tãm trong hai tõ tÇm phµo, hµm chøa ý v« nghÜa lÝ. §èi víi nh÷ng thø, nh÷ng
chuyÖn tÇm phµo ®ã, sù ghÐt ®îc ®Èy lªn ®Õn møc tuyÖt ®èi. Cã c¶m tëng khi kÓ víi
V©n Tiªn, Tö Trùc vÒ chóng, löa giËn vÉn cßn bõng bõng trong «ng Qu¸n. Giäng nãi, lêi
th¬ to¸t lªn mét s¾c th¸i ®ay ®¶, ch× chiÕt rÊt ®Æc biÖt : GhÐt cay, ghÐt ®¾ng, ghÐt
vµo tËn t©m. ThËt lµ lêi nãi biÓu thÞ mét ç tÝnh m¹nh, cã vÎ cùc ®oan, vµ h¬n thÕ,
biÓu thÞ mét lËp trêng døt kho¸t, kiªn ®Þnh. §iÒu ®¸ng chó ý lµ tÊt c¶ nh÷ng kÎ ®¸ng
ghÐt ®îc «ng nªu lªn lµm "dÉn chøng" ®Òu thuéc tÇng líp cai trÞ, tÇng líp "h«n qu©n,
b¹o chóa" vèn cã nh÷ng hµnh ®éng mª d©m, ®a ®oan, dèi tr¸…bÞ sö s¸ch vµ ngêi ®êi
nguyÒn rña. T¸c h¹i cña nh÷ng hµnh ®éng ®ã thËt ghª gím : ®Ó d©n…sa hÇm sÈy hang,
khiÕn d©n…chÞu lÇm than mu«n phÇn, lµm d©n nhäc nh»n, lµm rèi d©n… Bao nhiªu
lÇn tõ d©n ®îc nh¾c ®Õn trong ®o¹n th¬ ! §iÒu nµy thÓ hiÖn râ t tëng v× d©n cña «ng
Qu¸n vµ ®»ng sau ®ã lµ cña NguyÔn §×nh ChiÓu. Nhµ th¬ cïng víi nh©n vËt cña m×nh
®· lÊy quyÒn lîi cña d©n lµm c¨n cø ®¸nh gi¸, thÈm xÐt viÖc lµm cña giai cÊp thèng
trÞ. Vµ nh vËy, mèi t¬ng quan gi÷a ghÐt vµ th¬ng ®îc nªu kh¸i qu¸t ë ®o¹n ®Çu lêi «ng
Qu¸n ®Õn ®©y ®· ®îc chøng minh. Ta kh«ng chØ ®äc thÊy tõ ®o¹n th¬ th¸i ®é ghÐt
cay, ghÐt ®¾ng, ghÐt vµo tËn t©m mµ cßn c¶ niÒm xãt xa th¬ng c¶m n÷a.
¤ng Qu¸n nãi tiÕp vÒ nh÷ng ®èi tîng khiÕn m×nh th¬ng :
272
"Th¬ng lµ th¬ng ®øc th¸nh nh©n,
Khi n¬i Tèng, VÖ lóc TrÇn, lóc Khu«ng.
Th¬ng thÇy Nhan Tö dë dang,
Ba m¬i mèt tuèi, t¸ch ®µng c«ng danh.
Th¬ng «ng Gia Çt tµi lµnh,
GÆp c¬n H¸n m¹t ®· ®µnh phui pha.
Th¬ng thÇy §æng Tö cao xa,
ChÝ thêi cã chÝ, ng«i mµ kh«ng ng«i.
Th¬ng ngêi Nguyªn Lîng ngïi ngïi,
Lì bÒ gióp níc l¹i lui vÒ cµy.
Th¬ng «ng Hµn Dò ch¼ng may,
Sím d©ng lêi biÓu, tèi ®µy ®i xa.
Th¬ng thÇy Liªm, L¹c ®· ra,
BÞ lêi xua ®uæi vÒ nhµ gi¸o d©n".
§éc gi¶ h¼n kh«ng thÊy ng¹c nhiªn khi nh÷ng ngêi «ng Qu¸n "th¬ng" vµ nªu tªn
®Òu lµ nh÷ng danh nh©n mµ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp ®· ®îc ghi râ trong sö s¸ch. Ch¼ng
ph¶i «ng ®ang x¸c nhËn víi V©n Tiªn, Tö Trùc r»ng m×nh lµ ngêi ®· tõng ®äc th«ng
kinh sö ®ã sao ? (Trong truyÖn, tríc lêi cña «ng Qu¸n lµ lêi cña Trùc : …"lêi nãi h÷u
duyªn, ThÕ tr«ng kinh sö cã tuyÒn cïng ch¨ng ?"). Nhng ®iÒu ®¸ng l¹ lµ chuyÖn kinh sö
th«ng qua lêi thuËt kÓ nång nµn cña «ng bçng trë nªn v« cïng sèng ®éng. Víi lßng th¬ng
cña kÎ hËu bèi (tõ th¬ng võa mang nghÜa c¶m th«ng, th¬ng xãt, th¬ng yªu, võa mang
nghÜa kÝnh träng, t«n thê), nh÷ng çi tªn tëng kh« cøng ngµy xa ®· ho¸ thµnh nh÷ng
h×nh ¶nh, nh÷ng con ngêi thËt cô thÓ, gÇn gòi, tëng nh ®ang sèng ®©u ®ã quanh ta. Ta
®äc thÊy ®»ng sau mçi lêi th¬ mét mèi ®ång c¶m s©u s¾c ®èi víi nh÷ng con ngêi hÕt
lßng v× d©n v× níc nhng kh«ng ®îc to¹i chÝ. NÕu ®Æt ®o¹n th¬ nµy vµo bèi c¶nh thêi
cuéc khi NguyÔn §×nh ChiÓu viÕt TruyÖn Lôc V©n Tiªn, ta cßn nhËn ra mèi u t cña nhµ
th¬ vÒ viÖc nhiÒu ngêi thøc thêi, cã chÝ canh t©n ®Êt níc ®· kh«ng ®îc triÒu ®×nh
träng dông. X· héi ViÖt Nam ®ang ë trong t×nh tr¹ng bª bèi vµ bao nhiªu ngêi tµi giái cã
thÓ gióp ®êi ®· ph¶i chÞu sè phËn bi kÞch. Mu«n d©n còng v× thÕ mµ ph¶i sèng trong
c¶nh ®au khæ triÒn miªn. Tuy trong ®o¹n th¬ võa trÝch, tõ d©n chØ ®îc nh¾c tíi mét
273
lÇn nhng ta hiÓu h×nh ¶nh ngêi d©n cha bao giê th«i ¸m ¶nh t©m trÝ «ng Qu¸n - nhµ th¬
NguyÔn §×nh ChiÓu.
¤ng Qu¸n kÕt thóc lêi bµn vÒ lÏ ghÐt th¬ng cña m×nh b»ng mét c©u :
"Xem qua kinh sö mÊy lÇn,
Nöa phÇn l¹i ghÐt, nöa phÇn l¹i th¬ng".
VÉn lµ çi ý träng t©m ®· nªu lªn tõ ®Çu b©y giê ®îc l¸y l¹i mµ th«i. Tuy nhiªn,
nÕu c©u V× chng hay ghÐt còng lµ hay th¬ng nÆng tÝnh chÊt sù lÝ th× c©u Nöa phÇn
l¹i ghÐt, nöa phÇn l¹i th¬ng nÆng phÇn t×nh c¶m, c¶m xóc. Tõ l¹i diÔn t¶ rÊt hay tr¹ng
th¸i kh«ng cÇm lßng ®îc cña mét con ngêi ®· "trãt" cã t©m. To¸t lªn tõ ®©y lµ mét nçi
ngËm ngïi – çi ngËm ngïi cña kÎ cã häc vµ tr¶i sù ®êi. Chót xa v¾ng cña t©m sù riªng
hoµ lÉn vµo lêi ®µm luËn vÒ lÏ ghÐt th¬ng khiÕn cho c©u chuyÖn cña «ng Qu¸n cµng
cã thªm søc ¸m ¶nh. ¤ng ®ang trÇm giäng vµ çi giäng trÇm Êy cñng cè thªm trong ta Ên
tîng : ta ®ang nghe kh«ng ph¶i mét bµi gi¸o huÊn ®óng ®¾n nhng kh« khan mµ ®ang
nghe nh÷ng lêi t©m huyÕt kh«ng nãi ra kh«ng ®îc hoÆc "cùc lßng nªn ph¶i nãi ra". Th×
®óng lµ theo chuyÖn kÓ, cã ph¶i «ng Qu¸n - mét kÎ t©m s¸ng, trÝ s¸ng, cã “tµi lµnh” cña
bËc chÝnh nh©n qu©n tö vÒ Èn th©n ë chèn d©n d· - bçng dng mµ më miÖng bµn thÕ
sù ®©u ? Râ rµng, nh÷ng t©m sù vèn ch«n s©u ®¸y lßng, khi ®îc nãi ra, lu«n mang theo
mét ©m s¾c ®Æc biÖt, gîi lªn rÊt nhiÒu suy nghÜ.
ë trªn ®· nãi, quan ®iÓm th¬ng ghÐt cña nh©n vËt «ng Qu¸n còng chÝnh lµ quan
®iÓm th¬ng ghÐt cña t¸c gi¶ NguyÔn §×nh ChiÓu. Nã thuéc hÖ thèng t tëng ®¹o lÝ cña
Nho gia vµ kh«ng hoµn toµn míi mÎ. Tuy nhiªn, viÖc nhµ th¬ nªu l¹i nã trong bèi c¶nh x·
héi rèi ren thêi «ng s¸ng t¸c TruyÖn Lôc V©n Tiªn, t¹i vïng ®Êt míi Nam Bé, vÉn mang
mét ý nghÜa hÕt søc tÝch cùc. ChuyÖn th¬ng ghÐt cña mu«n ®êi, cuèi cïng, ®· ®îc nhµ
th¬ cÊp cho mét néi dung lÞch sö cô thÓ cïng víi ®iÓm nhÊn ë th¸i ®é v× d©n.
§o¹n th¬ LÏ ghÐt th¬ng cã mét vÎ ®Ñp méc m¹c rÊt ®Æc trng cña TruyÖn Lôc
V©n Tiªn vµ thËm chÝ lµ cña toµn bé th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu. VÎ ®Ñp méc m¹c Êy
to¸t lªn tõ tÝnh çch b×nh d©n cña nh©n vËt ; tõ lêi tho¹i béc trùc, thËt thµ ; tõ lèi dïng
®¹i tõ thÓ hiÖn lßng ngìng mé ch©n thµnh thuÇn ph¸c ®èi víi nh÷ng bËc tµi ®øc (®øc
th¸nh nh©n, thÇy Nhan Tö, «ng Gia Çt, thÇy §æng Tö, ngêi Nguyªn Lîng, «ng Hµn Dò,
thÇy Liªm, L¹c) ; thËm chÝ tõ nh÷ng ch÷ dïng cã vÎ cha ®îc tinh tÕ l¾m xÐt theo v¨n
c¶nh nh ph©n v©n, l»ng nh»ng, ngïi ngïi… VÎ ®Ñp méc m¹c cña h×nh thøc, trong trêng
274
hîp s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh ChiÓu, l¹i tá ra hÕt søc hoµ hîp víi t tëng v× d©n mµ nhµ
th¬ muèn ph¸t biÓu. ThËt lµ ®iÒu tÊt yÕu khi ®o¹n th¬ nµy còng nh toµn bé TruyÖn
Lôc V©n Tiªn chiÕm ®îc c¶m t×nh s©u s¾c cña nhiÒu thÕ hÖ ®éc gi¶ ViÖt Nam.
®äc truyÖn ng¾n, bót ký,

kÞch b¶n v¨n häc
275
tÝnh nghÖ thuËt cña truyÖn ng¾n hai ®øa trÎ
Mçi lÇn ®äc Th¹ch Lam, trong trÝ t«i l¹i hiÖn lªn h×nh ¶nh çnh cæng gç cña khu
vên ªm ¶ ®îc miªu t¶ trong truyÖn Díi bãng hoµng lan. PhÝa ngoµi çnh cæng lµ mét thÕ
giíi ån µo, phån t¹p, n¾ng n«i, nhng bªn trong lµ bÇu kh«ng khÝ m¸t rîi tho¶ng mïi h¬ng,
thËt thÝch hîp cho t©m tr¹ng suy t vµ sù c¶m nhËn, l¾ng nghe nh÷ng ®iÒu tÕ nhÞ cña
sù sèng. V¨n Th¹ch Lam còng nh khu vên bªn trong çnh cæng Êy, Ýt sù kiÖn, hµnh ®éng
nhng ®Çy ¾p nh÷ng b©ng khu©ng. Nã cho ta c¬ héi hiÓu thÊu nghÜa lÝ s©u xa cña
cuéc ®êi gi¶n dÞ, qua sù chiªm nghiÖm lÆng lÏ.
Hai ®øa trÎ lµ truyÖn ng¾n rÊt Th¹ch Lam. ChÊt liÖu cña nã vÉn lµ cuéc sèng tï
®äng, mái mßn n¬i nh÷ng phè huyÖn nghÌo nµn, x¬ x¸c. Nhng tõ thø chÊt liÖu rÊt "v¨n
xu«i " ®ã, nhµ v¨n ®· ®a l¹i cho chóng ta nh÷ng trang viÕt hÕt søc thi vÞ, kh«ng cã g×
chung víi sù thi vÞ ho¸ cuéc sèng mét çch tÇm thêng. Thi vÞ (hay chÊt th¬) cña t¸c phÈm
g¾n liÒn víi sù dông c«ng cña nhµ v¨n muèn khªu gîi trÝ tëng tîng n¬i ngêi ®äc vµ ®¸nh
®éng kh¶ n¨ng c¶m nhËn cña çc gi¸c quan, b»ng vµo lèi hµnh v¨n hoÆc çch tæ chøc lêi
v¨n kh¸ riªng biÖt. §©y chÝnh lµ chiÒu s©u cña mét nghÞch lÝ tëng chõng khã gi¶i
thÝch : viÕt vÒ çc sù vËt, sù viÖc tÇm thêng, ®¬n ®iÖu mµ v¨n vÉn l«i cuèn ®Õn
thÕ ! §iÒu nµy ®· ph¸ vì mét ngé nhËn vÒ tÝnh quyÕt ®Þnh cña chÊt liÖu, vËt liÖu.
Thùc ra, nghÖ thuËt chÝnh lµ mét sù chÕ ngù chÊt liÖu, vËt liÖu, th«ng qua nh÷ng ph-
¬ng thøc, ph¬ng tiÖn diÔn t¶ ®Æc thï.
276
C©u v¨n cña Th¹ch Lam t¶ rÊt s¸t sù vËt, sù viÖc. Nhng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa
ë ®©y chØ cã sù khíp ®óng ®Õn nghÑt thë. TiÕt ®iÖu bu«ng chïng cña c©u më ®Çu
thiªn truyÖn chøng tá ®iÒu ®ã : "TiÕng trèng thu kh«ng trªn çi chßi cña huyÖn nhá ;
tõng tiÕng mét vang xa ®Ó gäi buæi chiÒu". Çi lâi ng÷ ph¸p cña c©u chØ ®îc nhËn ra ë
vÕ sau nhng sù c¶m nhËn cña ngêi ®äc ®· thùc sù khëi hµnh tõ tríc cïng côm danh tõ ®îc
®¶o lªn trªn. Trong c©u nµy, ®¸ng chó ý cßn cã tõ gäi. Nã x¸c lËp mét t¬ng quan míi (dï
v« h×nh) gi÷a çc sù vËt mµ tõ b¸o hiÖu ch¼ng h¹n kh«ng nãi lªn ®îc. DÜ nhiªn, c©u v¨n
võa nªu kh«ng chØ Th¹ch Lam míi viÕt næi. Nhng ®iÒu quan träng lµ nã xuÊt hiÖn cã
quy luËt chø kh«ng ngÉu nhiªn, nh»m nhÊn m¹nh mét ®iÒu g× kh¸c h¬n nh÷ng sù kiÖn
næi trªn bÒ mÆt. Xin chó ý thªm hai c©u v¨n kh¸c ®øng kÒ nhau : "ChiÒu, chiÒu råi.
Mét chiÒu ªm ¶ nh ru, v¨ng v¼ng tiÕng Õch nh¸i kªu ran ngoµi ®ång ruéng theo giã nhÑ
®a vµo". Trong c©u ®Çu dêng nh thõa mét tõ chiÒu, xÐt theo gãc ®é th«ng tin b×nh th-
êng. Nhng thùc ra ë ®©y cßn cã th«ng tin vÒ t©m tr¹ng mµ riªng hai tõ chiÒu råi cha
truyÒn t¶i ®îc (do thiÕu v¾ng nhÞp ®iÖu). MÆt kh¸c, nÕu kh«ng cã tõ chiÒu "thõa ra"
Êy, sù bu«ng l¬i ªm ®Òm cña c©u sau sÏ Ýt cã hiÖu qu¶. TÝnh chÊt thõa tiÕp, h« øng
cña m¹ch v¨n còng thiÕu trän vÑn. Râ rµng, ®éc gi¶ ®ang bÞ dÉn d¾t bëi v¨n chø kh«ng
ph¶i v× çi g× kh¸c.
Suèt truyÖn ng¾n, nhµ v¨n nhiÒu lÇn nhÊn m¹nh sù "ng©y th¬" cña hai nh©n
vËt chÞ em qua çc nhËn xÐt nh : "Liªn kh«ng hiÓu sao...", "Liªn tëng lµ...", "T©m hån
Liªn... cã nh÷ng c¶m gi¸c m¬ hå kh«ng hiÓu", "Vò trô th¨m th¶m bao la ®èi víi t©m hån
hai ®øa trÎ nh ®Çy bÝ mËt vµ xa l¹...", "Liªn thÊy m×nh sèng gi÷a bao nhiªu sù xa x«i
kh«ng biÕt...". RÊt cã thÓ nh©n vËt cña truyÖn "kh«ng biÕt", "kh«ng hiÓu" thËt, nhng
®iÒu ®¸ng nãi lµ t¸c gi¶ ®· mîn chÝnh t©m tr¹ng cña nh©n vËt ®Ó ¸m thÞ ngêi ®äc.
Çc phñ ®Þnh tõ kh«ng ®· bÉy ta sa vµo mét kh«ng khÝ bÊt ®Þnh, mung lung. §éc gi¶
cø ngì m×nh ®ang cïng nhµ v¨n theo dâi nh©n vËt, nhng sù thùc hä ®· bÞ l©y nhiÔm
chÝnh c¶m gi¸c cña nh©n vËt vµ kh«ng th«i thao thøc. Cµng cè g¾ng hiÓu nh÷ng ®iÒu
nh©n vËt "kh«ng hiÓu" ®Ó ph©n biÖt víi nã, anh ta cµng r¬i s©u vµo çi kh«ng khÝ
cña truyÖn ®Õn nçi mÊt c¶ ®êng ra, trong khi t¸c gi¶ vÉn kh«ng ngõng t¶, kÓ ®Ó trãi
anh ta chÆt h¬n vµo c©u chuyÖn mµ «ng "bÞa" ra.
TruyÖn tuy rÊt Ýt hµnh ®éng nhng vÉn thÊp tho¸ng nh÷ng lêi ®èi tho¹i. Chóng
®îc ph©n bè rÊt ®Òu trong t¸c phÈm vµ xuÊt hiÖn gi÷a nh÷ng ®o¹n m« t¶ c¶nh vËt –
277
mét khung c¶nh lÆng lÏ, ªm ®Òm, cã phÇn hiu h¾t, buån b·. ChÝnh kh«ng khÝ Êy quy
®Þnh s¾c ®iÖu cña lêi ®èi tho¹i, trong khi b¶n th©n lêi ®èi tho¹i còng mang tÝnh chÊt
l¬ löng, kh«ng g©y nªn sù ®ét biÕn nµo cña m¹ch truyÖn. Nh÷ng c©u hái nªu ra cã thÓ
tr¶ lêi còng ®îc mµ kh«ng còng ®îc. Nã kh«ng nh»m môc ®Ých t×m biÕt mµ chØ chê
®îi mét sù phô ho¹, x¸c nhËn – x¸c nhËn ®iÒu ngêi nãi nghÜ vµ thËm chÝ c¶ sù hiÖn tån
mê nh¹t cña hä n÷a :
- Em th¾p ®Ìn lªn chÞ Liªn nhÐ ?
- Çi châng nµy s¾p g·y råi chÞ nhØ ?
- Sao h«m nay chÞ dän hµng muén thÕ ?
- Cã ph¶i buæi tra em b¸n cho bµ Lùc hai b¸nh xµ phßng kh«ng ?
- A, c« bÐ lµm g× thÕ ?
- Giê muén thÕ nµy mµ hä cha ra nhØ ?
- Tµu h«m nay kh«ng ®«ng, chÞ nhØ ?
Tríc nh÷ng c©u hái Êy, ngêi ®èi tho¹i thêng lµ "m·i råi míi chÐp miÖng tr¶ lêi",
"ngÉm nghÜ råi ®¸p", hoÆc cã ®¸p còng "®¸p vÈn v¬", thËm chÝ "kh«ng ®¸p", "kh«ng
cÇn ngo¶nh mÆt ra". Mét sè ngêi khi muèn chøng minh luËn ®iÓm nãi r»ng c¶nh ®êi ®-
îc m« t¶ trong truyÖn thËt nghÌo nµn, buån tÎ, ®· viÖn ®Õn çc chi tiÕt nh ®¸m trÎ con
nhÆt nh¹nh nh÷ng thø r¬i v·i trªn nÒn chî, chÞ TÝ dän hµng ®Õn khuya mµ kh«ng b¸n
®îc bao nhiªu, hai chÞ em Liªn xem phë b¸c Siªu nh mét thø quµ xa xØ, mét ngêi mua
hµng ®Õn nöa b¸n xµ phßng còng ph¶i mua chÞu.... Thùc ra, cÇn chó ý h¬n ®Õn nh÷ng
mÈu ®èi tho¹i rêi r¹c ®· nãi ë trªn. Dông c«ng cña Th¹ch Lam còng nh hån v¨n cña truyÖn
chÝnh to¸t lªn tõ ®Êy. Nã ®a tíi cho ngêi ®äc kh«ng ph¶i chuyÖn nµy, chuyÖn nä mµ lµ
mét Ên tîng buån n¶n, xãt th¬ng, thËm chÝ bùc béi tríc çc c©u hái tñn mñn, b©ng qu¬
kh«ng cÇn thiÕt ph¶i tr¶ lêi vµ nh÷ng lêi ®¸p qu¸ chõng nh¹t nhÏo, ph¼ng lÆng. Nh÷ng
Ên tîng ®ã khã g©y dùng h¬n nhiÒu so víi çc nhËn xÐt, kÕt luËn "®ãng bao" s½n thêng
thÊy ë nhiÒu truyÖn thõa giäng gi¸o huÊn mµ thiÕu tÝnh nghÖ thuËt.
Trong truyÖn còng vµi lÇn næi lªn tiÕng reo chøa ®ùng niÒm h©n hoan mong
®îi :
- K×a, hµng phë cña b¸c Siªu ®· ®Õn kia råi.
- §Ìn ghi ®· ra kia råi.
278
Nhng nh÷ng tiÕng reo ®ã ®· nhanh chãng ph« ra tÝnh chÊt téi nghiÖp cña chóng.
NiÒm vui míi nhãm lªn ®· bÞ triÖt tiªu bëi lêi kÓ nhÈn nha, v« t×nh mµ thËt "¸c
nghiÖt" : "An vµ Liªn ngöi thÊy mïi phë th¬m, nhng ë çi huyÖn nhá nµy, quµ b¸c Siªu
b¸n lµ mét thø quµ xa xØ, nhiÒu tiÒn, hai chÞ em kh«ng bao giê mua ®îc" vµ "ChuyÕn
tµu ®ªm nµy kh«ng ®«ng nh mäi khi, tha v¾ng ngêi vµ h×nh nh kÐm s¸ng h¬n". §óng lµ
mong ®îi chØ ®Ó mµ mong ®îi, reo lªn chØ ®Ó råi buån tiÕc vµ thÊt väng thªm. C¶m
gi¸c thÊt väng cña nh©n vËt ch¾c ch¾n lµ s©u s¾c. Nhng ®©u chØ nh©n vËt, ®éc gi¶
còng thÊt väng kh«ng kÐm. BÞ trãi chÆt bëi nhÞp ®iÖu lª thª cña c©u chuyÖn, hä ®·
chê ®îi bao nhiªu ë nh÷ng tiÕng reo kia. Thùc ra, niÒm thÊt väng nµy chÝnh lµ hiÖu qu¶
nghÖ thuËt cña truyÖn. Sau sù hÉng hôt nµy, ®éc gi¶ sÏ vì ra nh÷ng ý nghÜa cña ®êi
sèng mµ truyÖn muèn híng tíi. NghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ nãi th¼ng mµ nãi vßng, cßn
®éc gi¶ th× cã ®îc mét c¶m gi¸c thËt y nh ngêi trong truyÖn. Cïng víi nh©n vËt, hä tù
nghiÖm sinh çc gi¸ trÞ cña ®êi.
H×nh ¶nh thiªn nhiªn trong truyÖn ®· g©y cho ngêi ®äc nh÷ng Ên tîng s©u ®Ëm.
Sù ªm ¶, ®îm buån mµ ta nhËn thÊy mét phÇn lµ cña thiªn nhiªn víi t çch chÊt liÖu, vËt
liÖu, mét phÇn lµ cña v¨n. Nh÷ng bøc tranh nho nhá ®îc gµi xen kÏ víi nh÷ng mÈu ®èi
tho¹i rêi r¹c, kh«ng hoµn chØnh. Chóng lÊp ®Çy nh÷ng kho¶ng trèng cña lêi nãi vµ cÇm
gi÷ nhÞp ®iÖu cña thiªn truyÖn. Gi¶ sö t¸c gi¶ viÕt kh¸c ®i, dån h¼n nh÷ng ®o¹n miªu t¶
thiªn nhiªn vÒ mét phÝa, vµ phÝa kia lµ h×nh ¶nh sinh ho¹t cña con ngêi, h¼n giäng
®iÖu ®iÒu hoµ cña truyÖn sÏ biÕn mÊt vµ chñ ®Ò truyÖn sÏ kh¸c ®i. ë ®©y, thiªn
nhiªn kh«ng thu hót toµn bé thÇn trÝ con ngêi ®Ó hä mª man trong ®ã. Nã gÇn gòi, vç
vÒ, kh¬i gîi nh÷ng c¶m xóc dÞu dµng vµ b©ng khu©ng. Nã trçi lªn ®¸nh l¹c híng t©m
tr¹ng buån ch¸n cña nh©n vËt (vµ cña ®éc gi¶) th«ng qua mïi ©m Èm cña ®Êt bôi, vÎ
lung lay cña bãng ®Ìn, bãng ngêi, ¸nh nhÊp nh¸y cña ngµn sao vµ ®om ®ãm, tiÕng ®éng
m¬ hå, khe khÏ cña lo¹t hoa bµng rông xuèng vai... Tuy nhiªn, viÖc ®¸nh l¹c híng kia chØ
diÔn ra tõng lóc mét, vµ nh©n vËt cña truyÖn l¹i trë vÒ víi thùc t¹i sinh ho¹t tóng thiÕu,
lam lò, ®Ó tiÕp ®ã r¬i vµo tr¹ng th¸i chËp chßn nöa m¬, nöa thøc, kh¾c kho¶i chê mong,
hi väng (dÉu ch¼ng biÕt hi väng ë çi g×). TruyÖn së dÜ kh«ng r¬i vµo nhµm tÎ dï ®èi t-
îng hµm chøa sù tÎ nhµm, chÝnh mét phÇn nhê lèi t¶, kÓ xen kÏ, ch¾p nèi ®ã.
Hai ®øa trÎ lµ truyÖn ng¾n giµu tÝnh nghÖ thuËt. T¸c gi¶ ®· rÊt ung dung, tho¶i
m¸i khi xö lÝ chÊt liÖu hiÖn thùc. TÊt c¶ chÊt liÖu ®· ®îc tæ chøc l¹i nh»m kh¬i dËy ë
279
ngêi ®äc nh÷ng c¶m xóc nghÖ thuËt thuÇn khiÕt. Nhµ v¨n ®a hä vµo thÕ giíi cña «ng,
th«i miªn hä, sau ®ã ®Ó hä tù ngÉm nghiÖm vµ rót ra nh÷ng bµi häc cÇn thiÕt. ë trªn cã
nh¾c tíi "khu vên Th¹ch Lam". Thùc ra "khu vên" Êy kh«ng chØ cã nghÜa lµ ®Ò tµi. §ã
lµ "khu vên" cña nghÖ thuËt – mét nghÖ thuËt biÕt vît tho¸t khái sù trãi buéc cña ®Ò tµi
®Ó lµm vang dËy tiÕng nãi riªng cña t©m hån nhµ v¨n.
1994
bµn vÒ ý nghÜa thÈm mÜ cña çi gäi lµ

"yÕu tè tù nhiªn chñ nghÜa" trong t¸c phÈm cña nam cao
1. GÇn ®©y27, cã vµi ngêi nghiªn cøu ®· ®Æt vÊn ®Ò xem xÐt l¹i nh÷ng nhËn
®Þnh l©u nay vÒ çi gäi lµ "yÕu tè tù nhiªn chñ nghÜa" trong t¸c phÈm cña Nam Cao. §ã
lµ viÖc lµm cÇn thiÕt ®Ó tiÕp cËn ngµy cµng s©u s¾c h¬n s¸ng t¸c cña nhµ v¨n lín nµy
trªn b×nh diÖn thÈm mÜ. Qu¶ thùc kh«ng thÓ kÕt luËn r»ng Nam Cao ®· r¬i vµo tù
nhiªn chñ nghÜa, ®· bÞ h¹n chÕ vÒ t tëng khi cêng ®iÖu nh÷ng nÐt xÊu vÒ ngo¹i h×nh
cña nhiÒu nh©n vËt vµ khi ®a vµo truyÖn Nöa ®ªm nh÷ng yÕu tè ma qu¸i, ®Þnh mÖnh.
Tuy nhiªn, çc t¸c gi¶ cña hai bµi viÕt trªn T¹p chÝ V¨n häc sè 3 n¨m 1991 vµ Nh©n d©n
27
Bµi viÕt nµy ra ®êi n¨m 1991. Kh¸i niÖm gÇn ®©y chØ ®Þnh kho¶ng thêi gian gÇn víi çi mèc ®ã, khi
giíi nghiªn cøu ®ang cè g¾ng tho¸t khái çch ®¸nh gi¸ mang mµu s¾c "x· héi häc dung tôc" ®èi víi nhiÒu
vÊn ®Ò, nhiÒu hiÖn tîng v¨n häc.
280
chñ nhËt sè 41 n¨m 1991 ®· cha thuyÕt phôc ®îc ngêi ®äc v× lÝ lÏ bµo ch÷a cña hä cßn
mang mµu s¾c chñ quan rÊt khã kiÓm chøng. Ai d¸m b¶o çi "chñ ®Ých nghÖ thuËt"
mµ ngêi nghiªn cøu t×m ®îc vµ nªu lªn trong bµi viÕt lµ cña chÝnh Nam Cao chø kh«ng
ph¶i s¶n phÈm t tëng cña ngêi nghiªn cøu ? ë ®©y, chóng t«i sÏ kh«ng kiÕn gi¶i vÊn ®Ò
theo híng ®ã.
T¸c phÈm v¨n häc kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn tîng tÜnh. Theo t©m lÝ häc nghÖ
thuËt, nã lµ “mét tæng hoµ çc kÝ hiÖu thÈm mÜ nh»m thøc tØnh çc c¶m xóc thÈm mÜ
ë con ngêi". §Ó ®i ®Õn thùc chÊt vÊn ®Ò, cÇn tríc hÕt lu t©m ph©n tÝch çc chi tiÕt
cña t¸c phÈm trong t çch "kÜ thuËt x· héi cña t×nh c¶m" cña chóng, xem chóng lµm dÊy
lªn ë ngêi ®äc nh÷ng c¶m xóc g×, hoÆc ®a hä vµo tr¹ng th¸i t×nh c¶m nµo (®Ó trªn nÒn
tr¹ng th¸i c¶m xóc vµ t×nh c¶m ®ã, hä nh×n cuéc ®êi mét çch kh¸c tríc). §©y lµ çch
lµm kh¶ dÜ gióp ta ch¹m ®Õn ®îc ý nghÜa ®Ých thùc cña t¸c phÈm – çi ý nghÜa nhiÒu
khi bÞ nhËn nhÇm lµ n»m trong mét vµi mÖnh ®Ò thuÇn lÝ cã thÓ dÔ dµng lÈy ra ®Ó
tuú ®ã mµ phª ph¸n hay ca ngîi. TÊt nhiªn, ®Ó nªu ®îc ý nghÜa thÈm mÜ thùc sù cña
nh÷ng chi tiÕt thêng bÞ xem lµ tù nhiªn chñ nghÜa, ta cßn cÇn ph¶i t«n träng nh÷ng d÷
kiÖn cña c¶m nhËn trùc gi¸c, bëi nhiÒu khi chóng lµ sù s¸ng suèt hiÕm hoi bÞ vïi lÊp díi
kh«ng Ýt nh÷ng sù ph©n tÝch sai l¹c, v« bæ.
2. Nh©n vËt cã ngo¹i h×nh thËm xÊu, xÊu mét çch qu¸i dÞ - ®ã lµ mét hiÖn t îng
phæ biÕn trong s¸ng t¸c cña Nam Cao. TÇn sè xuÊt hiÖn rÊt cao cña nh÷ng ch©n dung
kiÓu nµy khiÕn ta ph¶i nghÜ r»ng Nam Cao ®· lµm c«ng viÖc m« t¶ ®ã mét çch hoµn
toµn cã ý thøc. NÕu cho nh thÕ lµ tù nhiªn chñ nghÜa, th× ta buéc ph¶i kÕt luËn r»ng
Nam Cao thêng xuyªn r¬i vµo tù nhiªn chñ nghÜa, r¬i vµo sù "nhôc m¹ con ngêi". Nhng
®ã chØ lµ mét gi¶ ®Þnh. Cã ngêi nµo nghiªn cøu «ng mµ kh«ng kh¼ng ®Þnh s¸ng t¸c
cña «ng mang tÝnh nh©n ®¹o s©u s¾c, mµ kh¼ng ®Þnh nh thÕ lµ cã c¬ së vµ ®óng
®¾n. Nh vËy, tù nhiªn chñ nghÜa ë ®©y chØ lµ mét c©u chuyÖn tëng tîng. Nã lµ kÕt
qu¶ cña mét thãi quen ph©n tÝch h¬n lµ kÕt qu¶ cña sù tiÕp nhËn nghÖ thuËt thùc thô.
S¸ng t¸c cña Nam Cao chøng tá nhµ v¨n qu¶ thùc ®· cã mét quan niÖm nghÖ
thuËt riªng cña m×nh vÒ thÕ giíi, con ngêi. Quan niÖm nghÖ thuËt lµ ph¹m trï vÒ çc
chØnh thÓ nghÖ thuËt. Nã cã tÝnh v÷ng bÒn vµ bao trïm toµn bé s¸ng t¸c cña nhµ v¨n
lín. ChÝ PhÌo vµ Nöa ®ªm ®îc viÕt ra cïng mét n¨m (1941), l¹i nãi vÒ cïng mét kiÓu, lo¹i
nh©n vËt. Râ rµng lµ v« lÝ viÖc chóng ta võa biÓu d¬ng sù ph©n tÝch x· héi s©u s¾c
281
cña nhµ v¨n ë ChÝ PhÌo, ®· véi quay ra phª ph¸n «ng cã çi nh×n lÖch l¹c khi nªu çc
nguyªn nh©n lµm biÕn chuyÓn tÝnh çch cña §øc – con Tr¬ng Rù. ë ®©y, sù hêi hît
kh«ng ph¶i thuéc vÒ phÝa t¸c gi¶, mµ thuéc phÝa ngêi nghiªn cøu, thuéc phÝa ngêi ®äc
cha ®äc ®óng, cha ph©n tÝch ra ý nghÜa thÈm mÜ cña nhiÒu yÕu tè hîp thµnh t¸c
phÈm. V¶ l¹i, ®µnh r»ng trong ChÝ PhÌo, Nam Cao ®· chØ ra mét çch hÕt søc thuyÕt
phôc "m«i trêng thùc t¹i phi nh©n b¶n" ®· lµm tha ho¸ con ngêi ghª gím nh thÕ nµo, nhng
gi¸ trÞ cña t¸c phÈm kh«ng ph¶i chØ bÞ quy ®Þnh bëi chõng Êy, vµ nçi c¨m giËn ®¬n
gi¶n ®èi víi x· héi thùc d©n nöa phong kiÕn cha ph¶i lµ chç ®i ®Õn cao nhÊt cña kiÖt
t¸c nµy. Nh vËy, ta sÏ kh«ng lÊy lµm l¹ khi thÊy ë Nöa ®ªm, çi u ®iÓm tõng thÊy rÊt râ
trong ChÝ PhÌo l¹i kh«ng ®îc béc lé thËt ®Ëm nÐt. §¸ng lÏ ph¶i tõ ®ã ph¸t hiÖn ra çi
®éc ®¸o cña t¸c phÈm, ta l¹i kÕt luËn nã cã nhiÒu r¬i rít cña chñ nghÜa tù nhiªn.
3. Çc nh©n vËt cña Nam Cao thêng xuÊt hiÖn tríc ®éc gi¶ trong mét t×nh thÕ
hoµn toµn bÊt lîi : hä cã qu¸ nhiÒu çi xÊu mµ sù th« kÖch vÒ diÖn m¹o, thÓ h×nh chØ
lµ mét biÓu hiÖn. NhiÒu ngêi tr¸ch cø nhµ v¨n sao kh«ng dïng ngßi bót ho¸ c«ng thùc sù
cña m×nh ®Ó ch÷a l¹i phÇn nµo çi vông tay cña ®Êng ho¸ c«ng tëng tîng. Thùc ra, ®©y
chÝnh lµ mét tiÒn ®Ò quan träng, mét ph¬ng çch riªng gióp nhµ v¨n t¹o ®îc n¬i ngêi
®äc "nh÷ng c¶m xóc ®èi nghÞch" trong qu¸ tr×nh hä sèng cïng t¸c phÈm, còng cã nghÜa
lµ thùc hiÖn ®îc ®iÒu cèt tö cña sù t¸c ®éng nghÖ thuËt. Kh«ng cã ®ñ b»ng chøng ®Ó
kh¼ng ®Þnh r»ng Nam Cao ®· ý thøc ®îc vÊn ®Ò nµy trªn ph¬ng diÖn lÝ luËn, nhng
thùc tÕ s¸ng t¸c cña «ng cho thÊy «ng ®· biÕt ®Õn hiÖu qu¶ cña kiÓu t¸c ®éng nµy vµ
lu«n híng tíi nã qua viÖc triÓn khai thêng xuyªn cuéc "chiÕn ®Êu" gi÷a h×nh thøc vµ tµi
liÖu - ®iÒu mµ L. S. V-gèt-ski trong c«ng tr×nh næi tiÕng T©m lÝ häc nghÖ thuËt ®·
x¸c ®Þnh lµ mét quy luËt phæ biÕn, bao trïm mäi s¸ng t¸c v¨n häc (trong bµi viÕt nµy,
chóng t«i dïng l¹i thuËt ng÷ h×nh thøc vµ tµi liÖu cña L. S. V-gèt-ski, cña çc nhµ H×nh
thøc chñ nghÜa Nga vµ hiÓu chóng theo sù giíi thuyÕt cña hä). Liªn quan tíi vÊn ®Ò
®ang bµn, trong Sèng mßn cã mét ®o¹n v¨n ®¸ng chó ý : "Giäng y nöa ®øng ®¾n, nöa
®ïa. Nãi xong, y cêi ¨ng ¾c. TiÕng cêi th¸i qu¸ Êy, nghe cßn ®au ®ín h¬n tiÕng khãc.
TiÕng cêi im, mÆt y gi·n ra ngay, trë nªn buån rêi rîi. Y giÊu nã vµo çnh tay Thø, mét
tay y l¹i «m lÊy vai bªn kia cña Thø... §«i b¹n lÆng im, mçi ngêi theo ®uæi nh÷ng ý nghÜ
riªng. Thø tëng nh níc m¾t San thÊm sang tay ¸o m×nh". §©y lµ sù ghi nhËn rÊt tinh têng
mét nghÞch lÝ cña sù bµy tá t×nh c¶m trong ®êi. BiÕt ®©u chÝnh ®iÒu chiªm nghiÖm
282
nµy ®· trë thµnh mét nguyªn t¾c béc lé cña nhµ v¨n trong t¸c phÈm. Dï sao Nam Cao
còng ®· ®¹t ®îc ®iÒu cÇn ®¹t tíi. Mét mÆt «ng ®· nÐm ra toµn nh÷ng tµi liÖu "cøng
cæ", mÆt kh¸c, «ng t×m hÕt çch khèng chÕ vµ "dËp t¾t" nã b»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn
h×nh thøc ®Æc biÖt, vµ nãi bao qu¸t h¬n lµ b»ng toµn bé h×nh thøc. HiÖu qu¶ cña çch
lµm nµy ra sao, xin ph©n tÝch mét vÝ dô ®Ó nhËn biÕt : truyÖn Lang RËn.
Lang RËn kÓ chuyÖn mét thÇy lang kh«ng nh÷ng ngo¹i h×nh "d¬ d¸ng" mµ cßn
cùc k× bÈn thØu, luém thuém. §· thÕ l¹i "h¸m g¸i", l¹i c¶ gan yªu con ë cña chñ nhµ vµ ¨n
n»m víi chÞ ta ë trong bÕp. Mµ chÞ ta cã ph¶i tèt ®Ñp g× : "ï n×", v« t©m vµ xÊu thËm
tÖ. ThËt lµ thø tµi liÖu tèt cho bøc biÕm ho¹ s¾c s¶o nh»m biÓu hiÖn çi ghª tëm cña t¸c
gi¶ ®èi víi h¹ng ngêi "khèn n¹n" (tõ "khèn n¹n" hiÓu theo nghÜa phæ biÕn tríc 1945)
trong x· héi ! Phô thªm, t¸c gi¶ kh¸ch quan mét çch kh«ng thÓ nghi ngê. Tho¹t tiªn, lang
RËn ®îc giíi thiÖu qua d luËn. §Õn khi t¸c gi¶ ®Ó cho anh ta xuÊt hiÖn th× kh«ng ai
kh«ng cho r»ng mäi sù dÌ bØu vÒ anh ta lµ cã lÝ. T¸c gi¶ l¹i kh«ng kÓ vÒ nh÷ng tËt xÊu
cña anh lang cïng mét lóc. §äc tíi nöa truyÖn, ta míi biÕt thªm vÒ tËt h¸m g¸i vµ t×nh
"bÎo lÎo” cña y, vµ tËn cuèi truyÖn, t¸c gi¶ míi nªu mét chi tiÕt nãi ®Õn sù “b¹c miÖng"
tµn nhÉn cña nh©n vËt. Qu¶ thùc nh©n vËt kh«ng "®Ñp dÇn lªn" trong m¾t ®éc gi¶ vµ
c¬ chõng nã kh«ng gîi lªn ®îc mét chót th¬ng c¶m nµo n¬i hä.
Nhng thËt ®¸ng ng¹c nhiªn, çi truyÖn ng¾n ®Çy nÐt biÕm ho¹ nµy l¹i kh«ng hÒ
®a tíi cho ngêi ®äc c¶m gi¸c h¶ hª khi ®îc nhôc m¹ mét çch thËt síng miÖng çi kÎ "xøng
®¸ng" ®îc "hëng" mét sù nhôc m¹ tµn tÖ. Cã mét çi g× ®ã kh«ng râ cø khèng chÕ tiÕng
cêi chùc buét khái miÖng ta khi ta chøng kiÕn trß ch¬i ¸c cña t¹o ho¸. Th× ra, trong khi
vÉn m« t¶ kiÖt cïng çi "xï x×" cña tµi liÖu, Nam Cao ®· lÆng lÏ dÉn ngêi ®äc ®i theo
mét con ®êng míi ch¼ng ai ngê. TruyÖn h×nh thøc lµ ®îc triÓn khai bëi giäng kÓ cña
mét ng«i thø ba v« h×nh, nhng mçi khi nãi vÒ lang RËn vµ mô Lîi, giäng kÓ l¹i nh cña bµ
vî vµ em g¸i «ng cùu §Èu. HoÆc khi kh«ng h¼n lµ lêi cña hai bµ Êy, th× l¹i nh lêi mét kÎ
a dua víi hai bµ. §©y lµ tÝn hiÖu cho thÊy nh÷ng nÐt biÕm ho¹ ®a ra chøa ®ùng nh÷ng
yÕu tè kh«ng kh¸ch quan. TiÕp theo, tõng bíc mét, t¸c gi¶ gîi s©u vµo nçi nghi ngê cña
ngêi ®äc ®èi víi çi nh×n thiÕu thiÖn c¶m vÒ lang RËn, mô Lîi, b»ng çch trë l¹i ng«i thø
ba v« h×nh kÓ cho ®éc gi¶ biÕt nh÷ng thãi tËt cña hai bµ (dï kÓ b»ng giäng cã vÎ nh
th«ng c¶m vµ kh«ng ¸c ý). DÇn dÇn ch©n dung hai bµ hiÖn râ, ®îc ®Æt bªn c¹nh ch©n
dung hai ngêi khèn khæ kia, chia sÎ víi nã sù chó ý cña ®éc gi¶ vµ ®ång thêi lµm dÊy lªn
283
ë hä çi mong muèn ®îc kiÓm chøng nh÷ng Ên tîng ®· thu ®îc tríc ®©y vÒ lang RËn,
mô Lîi, qua mét sù ®èi chøng.
Tuy nhiªn, truyÖn kh«ng cho ngêi ®äc thÊy ngay vÊn ®Ò vµo cïng mét lóc. C©u
chuyÖn vÉn cø ph¶i tr«i ch¶y tiÕp tôc cho ®Õn khi kÕt thóc cho dï ph¶i tr¶i qua mét vµi
"®Ëp ch¾n t©m lÝ" nho nhá. Nh ®· nãi, t¸c gi¶ vÉn tuÇn tù "tiÕt lé" thªm vµi nÐt xÊu
cña lang RËn, vµ ®ång thêi víi viÖc ®ã, hoµn chØnh bøc ch©n dung hai kÎ "nång néng
ch¬i kh«ng", "no l¾m döng nhiÒu". B»ng çch nµy, t¸c gi¶ ®· kÐo dµi ra mét çch bÊt
thêng nhng ®Çy dông ý nh÷ng "xóc c¶m khèn khæ" cña ngêi ®äc - nh÷ng xóc c¶m bÞ
c¨ng ra gi÷a hai xu híng ®èi lËp – cho ®Õn khi ta gÆp kÕt côc nghiªm träng nµy cña
c©u chuyÖn : lang RËn tù tö. §Õn ®©y, "n¨ng lîng thÇn kinh" cña ®éc gi¶ ®îc "th¸o
tho¸t", nhng theo mét híng kh¸c víi híng ta h×nh dung ban ®Çu chØ c¨n cø thuÇn vµo tµi
liÖu. Mét çi g× nh nçi ®au ®ín, xãt th¬ng dµo lªn, thay thÕ hoµn toµn cho niÒm thÝch
thó ®îc nhôc m¹ con ngêi nhiÒu khi l¨m le béc lé.
Trong truyÖn, sù "dËp t¾t” cña h×nh thøc ®èi víi tµi liÖu trë nªn triÖt dÓ cßn nhê
vµo sù hç trî cña thñ ph¸p "l¹ ho¸". Mét mÆt nhµ v¨n lu«n t×m çch g©y cho ngêi ®äc
c¶m tëng : ng÷ nh lang RËn vµ mô Lîi th× kh«ng biÕt yªu ®¬ng, v× ®ã lµ mét thø trang
søc xa xØ chØ dµnh cho chÝ tÝt lµ ngêi b×nh thêng chø kh«ng bao giê dµnh cho nh÷ng
kÎ nöa ngêi nöa ngîm. HiÖu qu¶ cña giäng v¨n vèn tho¸ng vÎ bìn cît, hµi híc l¹i ®îc t«
®Ëm thªm bëi t×nh tiÕt vÒ sù ng¹c nhiªn, tß mß cao ®é cña hai nh©n vËt bµ chñ. MÆt
kh¸c, trong khi m« t¶ t×nh yªu cña hä, t¸c gi¶ l¹i ®a ra thuÇn chi tiÕt rÊt ®çi thÕ-nh©n-
thêng-t×nh, kh«ng cã g× nghÞch thêng, tr¸i kho¸y. Ngêi ®äc rÊt cã thÓ toan nhÕch
miÖng cêi, bçng nghiªm mÆt, bëi hä nh võa ®îc c¶m xóc, tr¶i nghiÖm l¹i nh÷ng cung bËc
t×nh c¶m m×nh tõng tr¶i qua. Cuèi cïng, c©u chuyÖn trë nªn nghiªm tóc vµ kh«ng cã g×
®¸ng cêi c¶.
Mét khi ®îc htùc hiÖn thµnh c«ng, viÖc t¹o ra nh÷ng "c¶m xóc ®èi nghÞch' ë ®éc
gi¶ sÏ ®em ®Õn nh÷ng n¨ng suÊt nhËn thøc míi mÎ kh«ng ngê cho t¸c phÈm. Suy cho
cïng, ®iÒu nµy kh«ng khã hiÓu : chõng nµo cã sù vËt v· trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, th×
®iÒu nhËn thøc ®îc kh«ng ph¶i lµ çi g× tÇm phµo, dÔ quªn, mµ hoµn toµn ngîc l¹i.
Thªm vµo ®ã, ®iÒu nhËn thøc ®îc lóc bÊy giê kh«ng bÞ giíi h¹n vµo c©u chuyÖn cô thÓ
mµ t¸c gi¶ kÓ n÷a. Nã chuyÓn ho¸ vµo d¹ng tinh chÊt, t¹o thÕ n¨ng cho mäi suy nghÜ,
lËp luËn vµ kh¼ng ®Þnh. Ch¼ng h¹n, víi truyÖn Lang RËn võa ph©n tÝch, çi ®äng l¹i
284
ë ngêi ®äc kh«ng chØ lµ triÕt lÝ an ñi : "çi nÕt ®¸nh chÕt çi ®Ñp" (thùc ra th× lang
RËn cã ®îc çi "nÕt" g× ®©u !), mµ lµ mét çch nh×n ®êi ®Çy tinh thÇn biÖn chøng vµ
nh©n ¸i. Cã ®îc çch nh×n ®êi nµy nghÜa lµ ngêi ta ®· cã ®îc mét chiÕc ch×a kho¸ më
cöa t©m hån con ngêi, mét chiÕc ch×a kho¸ nhËn thøc mang nh·n hiÖu "Nam Cao".
Trong Mét truyÖn só v¬ nia, Nam Cao cã m« t¶ kho¶nh kh¾c t©m tr¹ng nh thÕ
nµy cña mét nh©n vËt : "§ã lµ mét c¶m gi¸c hçn ®én, nã söa ®êng cho mét cuéc ®æi
thay. RÊt nhiÒu méng m¬ tan. Mét chót thÑn thïng. Mét chót lßng th¬ng. Nhng t×nh yªu
th× nhÊt ®Þnh kh«ng cßn n÷a...”. Çi kho¶nh kh¾c t©m tr¹ng kiÓu ®ã, chÝnh Nam Cao
trong nhiÒu truyÖn ®· ®a ®Õn ®îc cho ta. Mét mí bßng bong. Mét sù giao nèi, xen kÏ,
xung ®ét gi÷a nhiÒu thø c¶m xóc phøc t¹p. Cã c¶m xóc ®îc dÊy lªn tõ thø tµi liÖu "bíng
bØnh". Cã c¶m xóc ®èi träng dÊy lªn tõ h×nh thøc (tøc lµ tõ kÕt cÊu, tõ giäng kÓ... cña
t¸c gi¶) vµ v× vËy mang nhiÒu tÝnh chÊt gi¶ tëng. Hoµn toµn ®óng nh Nam Cao nãi, çi
kho¶nh kh¾c nµy ®· "söa ®êng cho mét cuéc ®æi thay", cho phót ®èn ngé k× diÖu mµ ë
®ã, gi¸ trÞ cña t¸c phÈm ®îc nh×n nhËn díi mét ¸nh s¸ng hoµn toµn míi mÎ, do qu¸ tr×nh
catharsis (thanh läc) cña ph¶n øng thÈm mÜ ®îc hoµn tÊt.
Ta ®· dõng l¹i ë sù "chiÕn th¾ng" cña h×nh thøc ®èi víi tµi liÖu trong mét t¸c
phÈm riªng lÎ - cÊp ®é ®Çu tiªn cña tÝnh chØnh thÓ trong s¸ng t¸c cña mét nhµ v¨n. ë
cÊp ®é thø hai, tÝnh ®Õn toµn bé s¸ng t¸c cña t¸c gi¶, sù "chiÕn th¾ng" c¶u h×nh thøc
cµng cã vÎ døt kho¸t vµ triÖt ®Ó h¬n, do khi ®äc t¸c phÈm nµy, ®éc gi¶ ®· cã mét kinh
nghiÖm c¶m thô nhÊt ®Þnh tÝch luü ®îc tõ tríc qua sù tiÕp xóc víi çc t¸c phÈm kh¸c
cña cïng t¸c gi¶. Díi søc Ðp t©m lÝ nµy, thø c¶m xóc ®îc dÊy lªn tõ tµi liÖu bÞ thªm mét
tÇng khèng chÕ, tuy nhiªn, sù "chËp m¹ch" cña nh÷ng c¶m xóc ®èi nghÞch chØ diÔn ra ë
nh÷ng ®iÓm nót cña cèt truyÖn, ë n¬i mµ t¸c gi¶ muèn ®a ngêi ®äc tíi.
TruyÖn Lang RËn võa ph©n tÝch chØ lµ mét vÝ dô vÒ çch tæ chøc h×nh thøc
t¸c phÈm sao ®ã ®Ó nã cã thÓ g©y nªn nh÷ng c¶m xóc ®èi nghÞch cho ngêi ®äc. Cßn
nhiÒu çch kh¸c n÷a thÓ hiÖn ë ChÝ PhÌo, §«i mãng giß, Nöa ®ªm,... Ch¼ng h¹n, ë ChÝ
PhÌo, song song víi viÖc trªu ng¬i ngêi ®äc b»ng "nhan s¾c" "ma chª quû hên" cña ThÞ
Në, t¸c gi¶ rÊt dông c«ng t¹o nªn mét çi nÒn th¨m th¼m h v« cho bøc ch©n dung : c¶
lµng Vò §¹i kh«ng cã tiÕng gµ kªu, chã sña, nh mét hoang m¹c, vµ bao trïm hÕt th¶y lµ
mét thø ¸nh tr¨ng "nhÔ nh¹i", ít l¹nh ®Õn kinh ngêi. Trong çi h v« ®ã, ta mÊt vËt chuÈn
®Ó cã thÓ ®Þnh gi¸, b×nh luËn vÒ bé mÆt ThÞ Në, vµ thËm chÝ còng mÊt dÇn çi
285
høng thó lµm viÖc ®ã. Hay ë Nöa ®ªm, mét mÆt Nam Cao nãi ra nh÷ng lêi nöa nhËn
xÐt, nöa lÝ gi¶i cã vÎ nh sai lÇm vÒ tÝnh çch Tr¬ng Rù, mÆt kh¸c «ng lu«n cã ý thøc
xo¸ bá nã mét çch triÖt ®Ó b»ng nh÷ng d÷ kiÖn tr¸i ngîc, b»ng nhiÒu ®o¹n tr÷ t×nh -
triÕt lÝ "l¹c ®Ò" ghÐp vµo m¹ch tù sù cña c©u chuyÖn vèn trµn ®Çy tÝnh c¨ng th¼ng.
Nh×n chung, mçi truyÖn cña Nam Cao lµ mét s¸ng t¹o vÒ h×nh thøc vµ tÊt c¶ ®Òu nh»m
môc ®Ých kh¾c phôc kiÓu t¸c ®éng b»ng nh÷ng c¶m xóc "sèng vµ m¹nh mét çch ®¬n
thuÇn" (çch nãi cña L. X. V-gèt-xki), nghÜa lµ kiÓu t¸c ®éng kh«ng s©u vµ Ýt tÝnh
nghÖ thuËt.
4. Cã ngêi muèn so s¸nh - ®ång nhÊt viÖc Nam Cao cè t×nh m« t¶ nh©n vËt thËt
xÊu xÝ víi viÖc t¸c gi¶ d©n gian trïm lèt cãc, lèt sä dõa lªn çc nh©n vËt tµi ba, ®¹o ®øc
vµ viÖc V. Huy-g« (V. Hugo) vÏ nªn bé mÆt cùc k× qu¸i dÞ cña Ca-zi-m«-®« (Nhµ thê
§øc bµ Pa-ri), th»ng Cêi (Th»ng Cêi). Thùc ra, ®©y lµ sù so s¸nh - ®ång nhÊt thiÕu c¬
së, do ngêi ta cha chó ý ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a thi ph¸p cña truyÖn d©n gian, thi ph¸p cña
chñ nghÜa l·ng m¹n vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt Nam Cao.
L¹i cã ngêi muèn c¨n cø vµo çi gäi lµ c¶m gi¸c ®Ó nãi r»ng Nam Cao ®· th¸i qu¸
chç nµy, chç nä. §iÒu cÇn lu ý víi nh÷ng kÕt luËn tõ híng nµy lµ viÖc x©y dùng mét tiªu
chÝ kh¸ch quan ®Ó x¸c ®Þnh biªn ®é, ranh giíi gi÷a çi g©y mÜ c¶m vµ çi ph¶n c¶m.
NÕu kh«ng, mäi ®iÒu rót ra ®Òu kh«ng thuyÕt phôc. Trong khi ®ã, nÕu lµm mét phÐp
thö, thö bá ®i nh÷ng ®o¹n m« t¶ bÞ quy lµ tù nhiªn chñ nghÜa, ta sÏ thÊy t¸c phÈm cña
Nam Cao bít ®i rÊt nhiÒu day døt, bít ®i nh÷ng kh¾c kho¶i, d»n vÆt vèn lµ yÕu tè
chÝnh lµm nªn mét kh«ng khÝ Nam Cao bµng b¹c kh¾p nh÷ng trang viÕt cña «ng khiÕn
®éc gi¶ bao thÕ hÖ mª m¶i ®¾m m×nh vµo.
10-1991
mét tÊn hµi kÞch trong truyÖn ng¾n

TINH THÇN THÓ DôC cña NGUYÔN C¤NG HOAN
286
TruyÖn ng¾n Tinh thÇn thÓ dôc ®¨ng trªn tuÇn b¸o TiÓu thuyÕt thø b¶y sè 251
ra ngµy 25-3-1939. Trong kho¶ng thêi gian truyÖn ng¾n ra ®êi, bän thùc d©n cai trÞ
®ang ra søc cæ ®éng cho phong trµo thÓ dôc, thÓ thao, phong trµo "vui vÎ, trÎ trung" mµ
chóng khëi xíng nh»m ®¸nh l¹c híng thanh niªn, l«i kÐo hä vµo con ®êng vui ch¬i, quªn
®i nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng cña x· héi, quªn ®i nhiÖm vô ®Êu tranh cøu níc.
TruyÖn ng¾n ®· ®i s©u phanh phui thùc chÊt cña phong trµo nµy, chØ ra tÝnh
chÊt bÞp bîm vµ nguy h¹i cña nã. Díi con m¾t nhµ v¨n, nh÷ng trß thÓ dôc thÓ thao
ch¼ng lµm ai vui vÎ, ngîc l¹i, nã chØ khiÕn ngêi d©n, ®Æc biÖt lµ ngêi d©n quª thªm
khèn khæ. §èi víi hä, nã thùc sù lµ mét tai ho¹ hay lµ mét çi n¹n ®¸ng ghÐt.
Trong truyÖn ng¾n, t¸c gi¶ ®· dïng tiÕng cêi ®Ó ®¶ kÝch, v× vËy, tÊt c¶ mäi
®iÒu ®îc viÕt ra, mäi chi tiÕt ®îc kÓ tíi ®Òu mang tÝnh chÊt g©y cêi, nghÜa lµ ®Òu
®Ëm ®µ ý vÞ trµo phóng.
ChiÕm trän vÑn phÇn më ®Çu cña t¸c phÈm lµ néi dung mét tê tr¸t (c«ng v¨n nªu
mÖnh lÖnh) cña tri huyÖn Lª Th¨ng ®îc sao l¹i hÇu nh kh«ng sãt mét ch÷ (tÊt nhiªn, tê
tr¸t nµy thùc chÊt chØ lµ mét s¶n phÈm h cÊu cña nhµ v¨n mµ th«i). Ngêi kÓ chuyÖn
kh«ng chªm vµo bÊt cø mét lêi b×nh nµo bëi tù th©n lêi tr¸t ®· chøa ®ùng nh÷ng m©u
thuÉn trµo phóng, dï ngêi viÕt tr¸t kh«ng cè ý g©y cêi mµ ngîc l¹i, tá ra hÕt søc nghiªm
trang. Çi ®¸ng cêi ë ®©y to¸t ra tõ b¶n chÊt sù viÖc. Xem thi ®Êu thÓ thao vèn lµ
chuyÖn tù nguyÖn, chuyÖn gi¶i trÝ, th gi·n, vËy mµ ë ®©y, nã ®· thµnh chuyÖn b¾t
buéc. MÖnh lÖnh hµnh chÝnh ®a ra b¾t buéc ngêi d©n ph¶i tu©n theo, nÕu kh«ng sÏ bÞ
"c÷u" (quë ph¹t). Tê tr¸t cµng nªu çc yªu cÇu chi tiÕt bao nhiªu th× ngêi ®äc l¹i cµng
thÊy sù hµi híc, lè bÞch ph¬i bµy râ bÊy nhiªu. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy cho thÊy phong
trµo thÓ dôc, thÓ thao mµ bän thùc d©n ®Ò xíng lµ mét phong trµo mÞ d©n, hoµn toµn
phôc vô cho nh÷ng mu ®å mê ¸m, phi thÓ thao nªn kh«ng ®îc ñng hé. ChÝnh v× vËy
quan trªn míi ph¶i ra nh÷ng tê tr¸t l¹ ®êi nh ®· ph©n tÝch.
Ba ®o¹n tiÕp theo cña truyÖn lµ ba mµn ®èi tho¹i ng¾n gi÷a lÝ trëng lµng Ngò
Väng víi ba ngêi d©n lµng bÞ "b¾t cãc" ph¶i ®i xem bãng ®¸. Tai ho¹ ®· ®îc b¸o tríc víi
sù xuÊt hiÖn cña tê tr¸t ®Õn b©y giê ®· trë thµnh hiÖn thùc. TÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ gäi
®i ®Òu t×m çch trèn tr¸nh víi nh÷ng lÝ do kh¸c nhau. Tuy nhiªn, tÝnh chÊt tai ho¹ cña
viÖc ®i xem bãng ®¸ th× gièng nhau ®èi víi mäi ngêi. ChÝnh v× thÕ, ngêi th× nh¨n nhã
l¹y van, ngêi th× nãi khã vµ thë dµi, ngêi th× thÏ thät xin xá vµ ®ót lãt. §ã lµ nãi vÒ ngêi
287
d©n. Riªng lÝ trëng th× ®i tíi nhµ nµo còng g¾t gáng, qu¸t th¸o, ®e do¹. §iÒu nµy cµng
chøng tá çi khã cña nhiÖm vô mµ quan trªn ®· giao cgho «ng ta, còng lµ çi v« lÝ cïng
cùc cña chñ tr¬ng "vui vÎ, trÎ trung" mµ bän thùc d©n ®· ®Ò xíng.
Çi hµi híc cña sù viÖc cha ph¶i ®· kÕt thóc ë nh÷ng mµn giao hÑn ngµy nä ngµy
kia ph¶i ®i xem bãng ®¸. Nã cßn béc lé râ h¬n n÷a ë c¶nh lïng sôc b¾t bí ®îc m« t¶ ë hai
®o¹n cuèi cña t¸c phÈm. NhiÒu ngêi bÞ b¾t ®i quyÕt t©m trèn ë nhµ cho k× ®îc mµ anh
Cß lµ mét vÝ dô, nhng lÝ trëng còng quyÕt t©m trãc n· cho ®ñ sè ngêi quy ®Þnh. ThËt
lµ sù ®ông ®Çu cña "hai khèi quyÕt t©m cao" ! Nh÷ng lêi qu¸t th¸o lóc nµy ®· ®¹t tíi
®Ønh ®iÓm cña sù gay g¾t víi nh÷ng tõ nh "l«i cæ", "®¸nh sÆc tiÕt", "mÑ bè chóng
nã', 'ngu nh lîn"… Cã ai ngê ®îc nh÷ng lêi th« lç, côc c»n Êy l¹i ®îc v¨ng ra v× chuyÖn
thÓ thao ! ë ®©y, kh«ng cÇn nãi ngêi ta còng biÕt nh÷ng cuéc vui mang tÝnh chÊt thÓ
thao ®îc qu¶ng ço rÇm ré kia chØ lµ mét trß hÒ kh«ng h¬n, kh«ng kÐm. H¬n thÕ, nã lµ
trß hÒ mµ ngêi d©n l¹i kh«ng thÓ cêi ®îc (tiÕng cêi chØ bËt ra ë ®éc gi¶ mµ th«i !).
RÊt ®¸ng chó ý trong truyÖn lµ nh÷ng lêi nãi mµ ë ®ã v« t×nh lÝ trëng lµng Ngò
Väng ®· ch¹m tíi b¶n chÊt cña chñ tr¬ng mµ bän thùc d©n ®Ò xíng : "Ai còng lÊy cí èm
yÕu mµ kh«ng ®i, th× ngêi ta ®¸ bãng cho chã xem µ ?", "MÑ bè chóng nã, cho ®i xem
bãng ®¸ chø ai giÕt chÕt mµ ph¶i trèn nh trèn giÆc !". ë ®©y, t¸c gi¶ ®· rÊt tµi t×nh
trong viÖc tæ chøc c©u chuyÖn sao cho nh÷ng lêi nãi trªn næi lªn, in s©u vµo t©m trÝ
®éc gi¶. Nh÷ng lêi kia vèn lµ cña lÝ trëng nhng khi ®îc ®a vµo truyÖn, nã ®· trë thµnh
lêi ®¸nh gi¸ cña nhµ v¨n ®èi víi sù viÖc ®îc miªu t¶. §ã lµ nh÷ng lêi mang tÝnh chÊt hai
giäng rÊt ®Æc trng cña tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i (tiÓu thuyÕt hiÓu theo nghÜa réng).
Ngoµi viÖc ®¶ kÝch vµo bän thùc d©n, NguyÔn C«ng Hoan kh«ng quªn cho bän
h¬ng lÝ thõa hµnh nh÷ng ®ßn ¸c hiÓm. Sù hung b¹o mÊt nh©n tÝnh cña chóng rÊt ®îc
nhµ v¨n chó ý kh¾c ho¹. Qua ©m s¾c giäng nãi vµ qua néi dung lêi cña chóng, ta thÊy
chóng hiÖn ra nh hung thÇn ®èi víi ngêi d©n. Bªn c¹nh ®ã, chóng còng lµ lò ngêi tham
lam, kh«ng ®Ó tuét mÊt c¬ héi ¨n hèi lé. T¸c gi¶ ®· tØnh kh« ®a chi tiÕt sau ®©y vµo
truyÖn, khiÕn ®éc gi¶ kh«ng thÓ kh«ng në nô cêi mØa mai : "¤ng lÝ nh¨n mÆt, nhÆt ba
hµo, bá tói : - Lµm viÖc mµ cø gÆp ph¶i nh÷ng ngêi nh con bµ, th× t«i ®Õn chÕt mÊt."
Qu¶ lµ khæ th©n cho «ng lÝ thËt, viÖc nhÆt ba hµo bá tói nã míi nÆng nhäc lµm sao !
TruyÖn ng¾n Tinh thÇn thÓ dôc cã mét kÕt cÊu kh¸ ®éc ®¸o : nã kh«ng cã cèt
truyÖn râ rÖt, liÒn m¹ch mµ gåm 5 m¶ng dêng nh ®éc lËp víi nhau. Tuy nhiªn, 5 m¶ng
288
®ã ®Òu ®îc tæ chøc xoay quanh mét çi trôc lµ chuyÖn b¾t ngêi ®i xem bãng ®¸. Cã
thÓ nãi mçi m¶ng lµ mét "xen" kÞch nhá víi nh÷ng t×nh huèng kh¸c nhau n»m trong tÊn
hµi kÞch chung. T¸c gi¶ hÇu nh kh«ng cã mét lêi b×nh luËn vÒ sù kiÖn. TÊt c¶ dêng nh
tù nã diÔn ra vµ dêng nh tù nã ®· cung cÊp ®Çy ®ñ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho ®éc
gi¶, gióp hä tù rót ra kÕt luËn vÒ sù viÖc.
2000
tiÕng déi sö thi mét thêi ®¸nh mÜ

trong truyÖn ng¾n Rõng xµ nu cña NguyÔn trung thµnh
289
§Ó dÉn ra mét t¸c phÈm tiªu biÓu cã thÓ minh ho¹ cho sù tån t¹i cña "nÒn v¨n häc
sö thi" trong v¨n häc ViÖt Nam 1945 – 1975, tëng kh«ng cã t¸c phÈm nµo tiªu biÓu h¬n
Rõng xµ nu cña NguyÔn Trung Thµnh. Qu¶ ®©y lµ mét truyÖn ng¾n mang ®Ëm tÝnh
sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n (thùc ra, víi çc t¸c phÈm thuéc lo¹i nµy, chØ nãi ®Õn tÝnh
sö thi lµ ®ñ, bëi c¶m høng l·ng m¹n ®· trë thµnh mét phÇn tÊt yÕu cña nã).
TÝnh sö thi cña Rõng xµ nu ®îc biÓu lé tríc hÕt ë nh÷ng sù kiÖn cã tÝnh chÊt
toµn d©n ®îc nh¾c tíi. Nh÷ng chuyÖn x¶y ra víi lµng X« man hoµn toµn kh«ng cã ý
nghÜa ç biÖt. Chóng lµ chuyÖn chung cña c¶ T©y Nguyªn, c¶ miÒn Nam, c¶ níc trong
nh÷ng ngµy chiÕn ®Êu chèng ®Õ quèc MÜ. TÝnh thÕ bÞ o Ðp cña lµng X« Man tríc
ngµy ®ång khëi lµ bøc tranh sinh ®éng vÒ cuéc sèng ®au th¬ng cña ®ång bµo miÒn
Nam trong nh÷ng ngµy MÜ – DiÖm thi hµnh luËt 10-59, khñng bè d÷ déi nh÷ng ngêi yªu
níc, nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn cò. Khi lµng X« Man ®øng dËy th× g¬ng mÆt cña lµng lóc
nµy l¹i chÝnh lµ g¬ng mÆt cña c¶ níc trong nh÷ng ngµy quyÕt t©m ®¸nh MÜ vµ th¾ng
MÜ – mét g¬ng mÆt r¹ng rì, tù tin, ®iÒm tÜnh ®ãn nhËn nh÷ng thö th¸ch míi.
BiÓu hiÖn thø hai cña tÝnh sö thi trong Rõng xµ nu lµ truyÖn ng¾n ®· x©y
dùng thµnh c«ng h×nh tîng mét tËp thÓ anh hïng. Nh÷ng anh hïng ®îc kÓ tíi trong ®ã
®Òu cã tÝnh ®¹i diÖn cao, mang trong m×nh h×nh ¶nh cña c¶ mét d©n téc. TËp thÓ anh
hïng trong Rõng xµ nu lµ tËp thÓ ®a d¹ng vÒ løa tuæi vµ giíi tÝnh. Mçi g¬ng mÆt anh
hïng ®Òu cã nh÷ng nÐt riªng, thÓ hiÖn mét sè phËn riªng trong cuéc ®êi chung. TÊt c¶
hä ®Òu gièng nhau ë nh÷ng phÈm chÊt c¬ b¶n : gan d¹, trung thùc, mét lßng mét d¹ ®i
theo çch m¹ng. ChiÕn c«ng cña mçi ngêi tuy ®a d¹ng mµ thèng nhÊt. Cuèn sö vÎ vang
cña lµng X« Man, cña T©y Nguyªn kh«ng ph¶i do riªng mét ngêi mµ do tÊt c¶ mäi ngêi
viÕt ra. B¶n trêng ca cña nói rõng kh«ng chØ trçi lªn mét giäng mµ lµ sù tæng hoµ cña
nhiÒu giäng. Anh QuyÕt, cô MÕt, anh Tnó, chÞ Mai, c« DÝt, bÐ Heng lµ nh÷ng nh©n
vËt tiªu biÓu, nhng bªn c¹nh hä, ®»ng sau hä cßn cã bao ngêi kh¸c n÷a còng kh«ng chÞu
sèng mê nh¹t, v« danh. TÊt c¶ hä ®Òu thi ®ua lËp c«ng, ®Òu muèn gãp phÇn m×nh vµo
sù nghiÖp vÜ ®¹i cña d©n téc. DÜ nhiªn, h×nh tîng v¨n häc nµo còng lµ sù thèng nhÊt
gi÷a çi ç biÖt vµ çi phæ qu¸t, nhng ë Rõng xµ nu, c¶m høng híng vÒ çi chung ®· mang
tÝnh chÊt chi phèi.
BiÓu hiÖn thø ba cña tÝnh sö thi ë truyÖn ng¾n Rõng xµ nu lµ nã ®· miªu t¶
çc sù kiÖn, çc nh©n vËt anh hïng tõ mét çi nh×n chiªm ngìng, kh©m phôc. Çc chi tiÕt
290
®êi thêng Ýt ®îc nh¾c tíi. Nhµ v¨n chØ t©m ®¾c víi nh÷ng chi tiÕt nµo cã kh¶ n¨ng
lµm ph¸t lé ®îc phÈm chÊt anh hïng cña nh©n vËt. T¶ cô MÕt, nhµ v¨n chó ý tíi giäng
nãi "å å déi vang trong lång ngùc" cña cô. Tëng nh trong tiÕng cô nãi cã ©m vang cña
tiÕng cång, tiÕng chiªng, tiÕng cña nói rõng, cña lÞch sö. Vµ qu¶ thËt, cô lµ h×nh ¶nh t-
îng trng cña truyÒn thèng v÷ng bÒn. Mçi lêi cô thèt ra kÕt tinh tr¶i nghiÖm cña c¶ mét
d©n téc. Nã c« ®óc, s©u s¾c, vang väng nh nh÷ng ch©n lÝ. Ch¶ thÕ mµ c¶ lµng X«
Man nghe nh uèng tõng lêi cô nãi vµ c¶ rõng xµ nu còng "µo µo rung ®éng" nh mét sù
hoµ ®iÖu, mét sù t¹o nÒn. Ngay cuéc ®êi cña Tnó, mét cuéc ®êi tr¶i ra trong chÝnh thêi
hiÖn t¹i còng ®· ®îc lÞch sö ho¸ vµ nhuèm mµu huyÒn tho¹i. §ªm ®ªm bªn bÕp löa nhµ -
ng, cô MÕt ®· kÓ chuyÖn anh cho lò lµng, cho thÕ hÖ con ch¸u nghe. Anh ®· trë thµnh
niÒm tù hµo cña lµng, lµ mét biÓu tîng sèng ®éng cña ngêi anh hïng ®îc tÊt c¶ ngìng
väng, häc tËp.
TÝnh sö thi cña Rõng xµ nu cßn thÓ hiÖn ë giäng v¨n tha thiÕt, trang träng mµ
t¸c gi¶ ®· sö dông khi kÓ vÒ sù tÝch cña lµng X« Man. Giäng v¨n Êy còng thÊm ®îm
trong viÖc miªu t¶ thiªn nhiªn, khiÕn cho h×nh ¶nh rõng xµ nu bçng thæi tíi trong lßng ng-
êi ®äc mét c¶m gi¸c say sa. Ta bÞ cuèn theo c©u chuyÖn kh«ng g× cìng næi, tëng m×nh
®ang ®îc t¾m trªn mét dßng s«ng mªnh mang, trµn trÒ sinh lùc, hoÆc tëng m×nh ®ang
bÞ th«i miªn bëi mét b¶n nh¹c giao hëng hïng tr¸ng.
Rõng xµ nu ®îc viÕt ra vµo gi÷a n¨m 1965, trong nh÷ng ngµy b¾t ®Çu cuéc
chiÕn tranh côc bé cña MÜ ë miÒn Nam níc ta. "§ã lµ nh÷ng ngµy s«i sôc, nghiªm trang,
nghiªm träng, lo l¾ng, quyÕt liÖt, hµo høng, hµo hïng : d©n téc ta bíc vµo cuéc ch¹m tr¸n
mÊt cßn trùc tiÕp víi ®Õ quèc MÜ"28. Tuy kÓ vÒ nh÷ng sù kiÖn x¶y ra tríc ®ã mÊy n¨m
nhng truyÖn ng¾n nµy ®· tiÕp ®îc h¬i thë hµo hïng cña thêi hiÖn ®¹i vµ hiÖn thùc ®îc
m« t¶ mang ®Ëm ý nghÜa phæ qu¸t. ChuyÖn lµng X« Man trë thµnh chuyÖn cña c¶ "§Êt
níc ®øng lªn" trong cuéc ®èi ®Çu lÞch sö.
H×nh tîng lín bao trïm toµn t¸c phÈm lµ h×nh tîng nh÷ng c©y xµ nu, rõng xµ nu.
ChÝnh nã ®· ®em l¹i cho t¸c phÈm søc kh¸i qu¸t lín còng nh sù sinh ®éng, ch©n thùc nh
cuéc ®êi. Vµ tríc hÕt, nã kh¬i lªn nguån c¶m høng d¹t dµo ë ngêi viÕt, trë thµnh ®iÓm
tùa, ®iÓm gîi tø ®Ó nhµ v¨n suy ngÉm vÒ m¹ch sèng cña ®Êt níc vµ søc sèng cña nh©n
28
Nguyªn Ngäc, VÒ mét truyÖn ng¾n – Rõng xµ nu, T¸c phÈm v¨n häc, tËp II (1945 – 1975), NXB Khoa
häc X· héi, Hµ Néi, 1990.
291
d©n. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ cã mét c©u v¨n ®îc lÆp l¹i gÇn y nguyªn ®Õn hai lÇn ë
phÇn ®Çu vµ phÇn kÕt thóc t¸c phÈm : "§øng trªn ®åi xµ nu Êy tr«ng ra xa, ®Õn hÕt
tÇm m¾t còng kh«ng thÊy g× kh¸c ngoµi nh÷ng ®åi xµ nu nèi tiÕp tíi ch©n trêi". §Êy lµ
mét ®iÖp khóc trÇm hïng lµm nÒn cho toµn bé c©u chuyÖn. T¸c gi¶ cha bao giê ®Ó
gi¸n ®o¹n m¹ch kÓ vÒ rõng xµ nu. C©y xµ nu khi th× t¸ch ra, khi th× hoµ nhËp víi con
ngêi. T¶ c©y xµ nu, t¸c gi¶ a dïng thñ ph¸p nh©n ho¸, cßn khi nãi vÒ con ngêi, «ng l¹i th-
êng xuyªn liªn hÖ, so s¸nh víi c©y xµ nu. "Xµ nu", "xµ nu" - t¸c phÈm trïng trïng ®iÖp
®iÖp nh÷ng "xµ nu" vµ ®ã chÝnh lµ ®iÓm kh¸ c¬ b¶n qui ®Þnh chÊt th¬ hµo hïng cña
nã (th¬, nh cã ngêi nhËn xÐt, lµ mét kÕt cÊu trïng ®iÖp ®Çy ©m vang).
H·y trë l¹i víi ®o¹n ®Çu cña truyÖn ng¾n. Nhµ v¨n ®· ®em hÕt bót lùc cña
m×nh ra ®Ó t¶ mét khu rõng xµ nu. §Êy kh«ng ph¶i lµ khu rõng xµ nu chung chung, mµ
lµ khu rõng s¸t c¹nh lµng X« Man, kÒ bªn con níc lín (nguån sèng cña con ngêi) vµ lät
trong tÇm ®¹i b¸c cña ®ån giÆc. Ngay tõ ®Çu, ta ®· thÊy rõng xµ nu ph¶i ®èi diÖn víi
nh÷ng thö th¸ch ¸c liÖt, d÷ déi. Th¬ng tÝch lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái : "C¶ rõng xµ nu
hµng v¹n c©y kh«ng cã c©y nµo bÞ th¬ng. Cã nh÷ng c©y bÞ chÆt ®øt ngang nöa th©n
m×nh, ®æ µo µo nh mét trËn b·o". Nhng søc sèng m·nh liÖt cña rõng xµ nu míi lµ ®iÒu
t¸c gi¶ muèn nhÊn m¹nh : "Trong rõng Ýt cã lo¹i c©y sinh s«i n¶y në khoÎ nh vËy. C¹nh
mét c©y xµ nu míi ng· gôc, ®· cã bèn n¨m c©y con mäc lªn, ngän xanh rên, h×nh nhän
mòi tªn lao th¼ng lªn bÇu trêi". Chóng khoÎ v× chóng tha thiÕt víi mÆt trêi : "Nã phãng
lªn rÊt nhanh ®Ó tiÕp lÊy ¸nh n¾ng, thø ¸nh n¾ng trong rõng räi tõ trªn cao xuèng tõng
luång lín th¼ng t¾p, lãng l¸nh v« sè h¹t bôi vµng tõ nhùa c©y bay ra, th¬m mì mµng".
ThËt lµ mét ®o¹n miªu t¶ sèng ®éng, giµu chÊt t¹o h×nh nhng kh«ng chØ cã ý nghÜa t¶
thùc. Rõng xµ nu, ®Êy chÝnh lµ mét Èn dô vÒ con ngêi : con ngêi ®au khæ, con ngêi
bÊt khuÊt, con ngêi khao kh¸t tù do, con ngêi cña truyÒn thèng anh hïng líp tríc líp sau
liªn tôc ®øng lªn b¶o vÖ phÈm gi¸ cña m×nh… Thªm n÷a, rõng xµ nu ë ®©y cßn lµ mét
h×nh ¶nh tîng trng, mét biÓu tîng cho con ngêi T©y Nguyªn, cho c¶ mét d©n téc hiÖp
sÜ : "Rõng xµ nu ìn tÊm ngùc lín cña m×nh ra, che chë cho lµng". Trong hµnh ®éng ìn
tÊm ngùc lín chøa ®ùng bao nhiªu lµ kiªu h·nh, nã biÓu thÞ mét phÈm chÊt phãng
kho¸ng, hµo hiÖp vµ mét hµnh ®éng tù nguyÖn do x¸c ®Þnh ®óng vÞ trÝ ®øng ®Çu
b·o t¸p cña m×nh. §Ó diÔn t¶ mét néi dung phong phó nh vËy qua h×nh tîng c©y xµ nu,
t¸c gi¶ ®· sö dông mét giäng v¨n thiÕt tha pha chót cêng ®iÖu. NhiÒu lóc nh kh«ng nÐn
292
næi nh÷ng xóc ®éng ®ang trµn ngËp v× yªu th¬ng, v× kh©m phôc vµ c¶ v× kÝnh träng
n÷a, nhµ v¨n ®· thèt nh÷ng lêi nhËn xÐt trùc tiÕp, ®Ó lé çi “t«i” cña m×nh : "Trong
rõng cã Ýt lo¹i c©y sinh s«i n¶y në khoÎ nh vËy”, “Còng Ýt cã lo¹i c©y ham ¸nh s¸ng
mÆt trêi ®Õn thÕ". Hµng lo¹t ®éng tõ, tr¹ng tõ g©y c¶m gi¸c m¹nh ®îc huy ®éng cho
môc ®Ých miªu t¶: µo µo, øa, trµn trÒ, ngµo ng¹t, long lanh, gay g¾t, bÇm, ng· gôc, lao
th¼ng, phãng, vît, ìn v.v… §Æc biÖt, t¸c gi¶ ®· sö dông rÊt ®¾t çi nh×n cña ®iÖn ¶nh
®Ó cho sù vËt hiÖn lªn ®éng vµ nÐt h¬n. èng kÝnh cña «ng khi th× lïi ra xa ®Ó ghi lÊy
toµn c¶nh rõng xµ nu, khi l¹i rµ s¸t, soi kÜ d¸ng v¬n lªn kiªu dòng cña nh÷ng v©y xµ nu
con. Cã lóc t¸c gi¶ quay chÕch èng kÝnh, ®Ó, tríc m¾t ta, mµn ¶nh nh chao ®¶o : mét
c¶nh tîng tuyÖt vêi nªn th¬, tr¸ng lÖ hiÖn ra : "¸nh n¾ng trong rõng räi tõ trªn cao xuèng
tõng luång lín th¼ng t¾p…"
M¹ch c¶m xóc ®· ®îc kh¬i lªn. Híng ®i cña ngßi bót ®· ®îc h×nh dung. §iÓm
“neo” nh÷ng Ên tîng vµ quan s¸t phong phó vÒ hiÖn thùc ®· ®îc x¸c ®Þnh víi mét çi
lµng cô thÓ. Tõ ®©y, toµn bé c©u chuyÖn cø thÕ mµ tu«n ch¶y vµ hiÖn râ tríc m¾t ng-
êi viÕt, ngêi ®äc mån mét tõng chi tiÕt, tõng h×nh ¶nh.
ChuyÖn lµng X« Man ®îc b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm hiÖn t¹i : "Ba n¨m ®i lùc lîng
b÷a nay Tnó míi cã dÞp ghÐ vÒ th¨m lµng. Th»ng bÐ Heng gÆp ë con níc lín dÉn anh
vÒ". §Êy lµ nh÷ng lêi kÓ c« ®óc hÐ lé mét lÞch sö vµ b¸o hiÖu mét ®æi thay. Qu¶ thùc,
lµng X« Man ®· ®æi thay nhiÒu l¾m so víi ngµy Tnó ra ®i. Kh¾p nói rõng ®©u còng
cã c¹m bÉy s½n sµng "chê ®ãn" qu©n thï. Mét líp ngêi míi ®· trëng thµnh ®øng ra g¸nh
v¸c c«ng viÖc kh¸ng chiÕn. Sinh ho¹t trong lµng t¬i vui vµ cã qui cñ. TÊt c¶ to¸t lªn mét
vÎ hå hëi, tù tin, khiÕn cho Tnó kh«ng khái cã chót ngì ngµng. Ph¶i nãi r»ng sù lùa chän
thêi ®iÓm b¾t ®Çu c©u chuyÖn nh thÕ lµ hÕt søc thÝch hîp. TÊt c¶ ph¶i tõ h«m nay
vµ cho h«m nay, còng y nh môc ®Ých kÓ chuyÖn t¹i nhµ ng cña cô MÕt. §ã lµ sù chuÈn
bÞ tinh thÇn ®Ó bíc vµo mét thö th¸ch to lín míi. Nh÷ng lêi nh¾c nhë trÇm vang nh
tiÕng chiªng, cång, cña cô MÕt : "Ngêi Str¸ ai cã çi tai, ai cã çi bông th¬ng nói, th¬ng n-
íc, h·y l¾ng mµ nghe, mµ nhí"… còng chÝnh lµ lêi nh¾n göi cña t¸c phÈm ®Õn ®éc gi¶,
tríc hÕt lµ ®éc gi¶ cña thêi k× lÞch sö Êy.
Ra ®êi trong mét thêi ®iÓm hµo hïng cña lÞch sö, l¹i kÓ vÒ nh÷ng sù viÖc cã
tÇm vãc thêi ®¹i, giäng ®iÖu trÇn thuËt cã mµu s¾c anh hïng ca ®· ®îc sö dông rÊt
®¾c ®Þa. Lêi kÓ cña t¸c gi¶ ®· hoµ lÉn víi lêi kÓ cô MÕt vµ dßng håi tëng cña Tnó mét
293
çch hÕt søc tù nhiªn. Çi bi tr¸ng cña mét giai ®o¹n çch m¹ng cïng khÝ thÕ chiÕn ®Êu
bõng bõng cña bu«n lµng T©y Nguyªn ngµy næi dËy ®· ®îc t¸i hiÖn víi ®óng "chÊt" cña
nã. Trªn d¶i ®Êt cao nguyªn hïng vÜ nµy tõng cã nh÷ng ngµy ngêi d©n sèng nghÑt thë d-
íi ¸ch ¸p bøc, khñng bè b¹o tµn cña MÜ - DiÖm. Kh¾p n¬i ®Òu cã dÊu vÕt téi ¸c cña
chóng. Thiªn nhiªn bÞ tµn ph¸. Nh©n d©n bÞ chÐm giÕt. Chóng “®i trong rõng nh con
beo” víi nh÷ng "lìi lª dÝnh m¸u". Qu¶ lµ chóng ®ang lµm chñ c¶ nói rõng, nhng lµ çch
lµm chñ cña beo sãi. Khi kÓ chuyÖn Tnó håi nhá ®i liªn l¹c bÞ giÆc b¾t, cã ®Õn ba lÇn
t¸c gi¶ nãi ®Õn nh÷ng vÕt dao trªn lng em. §ã lµ mét chi tiÕt nghÖ thuËt tiªu biÓu tè ço
téi ¸c man rî cña kÎ thï. Ngay tÊm lng nhá bÐ, non trÎ "réng cha b»ng bÒ ngang çi xµ lÐt
mÑ ®Ó l¹i" dêng nh sinh ra ®Ó cha mÑ vuèt ve còng ph¶i høng chÞu nh÷ng sù vïi dËp
tµn b¹o, phò phµng nhÊt. ë mét ®o¹n kh¸c, khi nãi ®Õn t×nh thÕ bÞ o Ðp d÷ déi cña d©n
lµng X« Man tríc ngµy khëi nghÜa, t¸c gi¶ ®· cã dông ý m« t¶ mét lo¹t ©m thanh kinh
khñng, ®ã lµ tiÕng cêi s»ng sÆc, giÇn giËt cña th»ng Dôc ¸c «n, tiÕng roi vun vót, tiÕng
gËy s¾t nÖn hõ hù xuèng th©n ngêi…
Nhng sù viÖc ®· diÔn ra theo ®óng quy luËt cã ¸p bøc cã ®Êu tranh, vµ mét
ch©n lÝ çch m¹ng dÇn dÇn ®îc lµm s¸ng tá : "chóng nã ®· cÇm sóng, m×nh ph¶i cÇm
gi¸o". Rõng xµ nu kh«ng chØ lµ chuyÖn lµng X« Man trong ®au th¬ng mµ chñ yÕu lµ
chuyÖn lµng X« Man ®øng dËy. T¸c gi¶ ®· rÊt thµnh c«ng khi x©y dùng ch©n dung
mét tËp thÓ anh hïng. Hä gåm nh÷ng cô MÕt, anh Tnó, chÞ Mai, c« DÝt, bÐ Heng…,
mçi ngêi mçi vÎ nhng ®Òu gièng nhau ë sù gan gãc, ë lßng trung thµnh víi çch m¹ng. Sù
gan gãc, trung thµnh Êy kh«ng biÓu hiÖn ån µo. Nã Ýt lêi mµ dån nÐn biÕt bao d÷ déi.
Tnó bÞ b¾t, cô MÕt chØ nãi : "Tnó ®õng lµm xÊu hæ lµng X« Man". Tnó tr¶ lêi b»ng
mét çi nh×n. GiÆc cëi trãi cho Tnó ®Ó em chØ chç ngêi céng s¶n, Tnó ®Ó bµn tay lªn
bông m×nh, nãi : "ë ®©y nµy". Råi ®«i m¾t cña Mai, çi nh×n cña DÝt… Râ rµng ®ã lµ
çi im lÆng cña nh÷ng ngêi ®· chÞu nhiÒu ®au khæ, çi im lÆng ®Çy søc m¹nh, ®Çy
®e do¹ víi qu©n thï, nã b¸o tríc sù bïng næ ghª gím cña lßng c¨m giËn. Trong t¸c phÈm
cßn cã mét ®o¹n rÊt ®¸ng chó ý kh¸c nãi vÒ sù dòng c¶m cña DÝt tríc qu©n ¸c thó. Cã
thÓ nãi trong khoanh kh¾c, DÝt ®· lín lªn rÊt nhiÒu. Tho¹t ®Çu, DÝt khãc thÐt lªn khi
bÞ chóng b¾n do¹. Nhng ®Õn viªn ®¹n thø mêi, DÝt ®· chïi níc m¾t, b×nh th¶n nh×n
bon giÆc. §©y lµ mét chi tiÕt giµu tÝnh tîng trng. Kh«ng thÓ nãi vÒ sù thay ®æi ®ã cña
DÝt nh nãi vÒ mét sù trÊn tÜnh b×nh thêng. Trong t×nh thÕ khã kh¨n, con ngêi ph¶i tù
294
lín vît lªn, mau chãng, nÕu kh«ng sÏ bÞ ®Ì bÑp. DÒnh dµng lµ chÕt. §iÒu ®ã ®óng víi
c¶ lµng X« Man, c¶ T©y Nguyªn vµ c¶ víi çch m¹ng miÒn Nam ngµy Êy.
Trong nhiÒu nguyªn nh©n t¹o nªn søc quËt khëi cña lµng X« Man mµ t¸c gi¶ ®·
cã ý thøc nªu lªn, nguyªn nh©n thuéc vÒ truyÒn thèng lÞch sö ®· ®îc biÓu hiÖn qua mét
h×nh tîng sinh ®éng : cô MÕt. §óng nh t¸c gi¶ viÕt trong mét bµi håi øc : "¤ng lµ céi
nguån. Lµ T©y Nguyªn cña thêi §Êt níc ®øng lªn cßn trêng tån ®Õn h«m nay. ¤ng nh
lÞch sö bao trïm, nhng kh«ng che lÊp sù ®i tíi nèi tiÕp vµ m·nh liÖt, ngµy cµng m·nh
liÖt h¬n, sµnh sái vµ tù gi¸c h¬n cña çc thÕ hÖ sau" 29. §Ó t¶ cô MÕt, t¸c gi¶ thêng mîn
nh÷ng ®Æc tÝnh cña c©y xµ nu lµm ®èi tîng so s¸nh : ngùc cô "c¨ng nh mét c©y xµ nu
lín", cßn bµn tay "nÆng nh s¾t" cña cô th× "sÇn sïi nh vá c©y xµ nu". TiÕng nãi cña cô
còng thËt ®Æc biÖt : "nÆng trÞch", "å å", "déi vang trong lång ngùc", tëng nh tiÕng ©m
väng cña nói rõng. §óng lµ kh«ng thÓ h×nh dung næi cuéc sèng chiÕn ®Êu cña ®ång
bµo çc d©n téc T©y Nguyªn lµ l¹i thiÕu mét h×nh ¶nh nh cô MÕt. Riªng ®èi víi ph¬ng
diÖn h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, h×nh ¶nh ®ã t¹o nªn mµu s¾c T©y Nguyªn
®Ëm ®µ trªn tõng trang viÕt vµ t¹o nªn nh÷ng ®iÓm nhÊn gãp phÇn béc lé s©u s¾c chñ
®Ò, nh÷ng ®iÓm nhÊn g¾n liÒn víi çc c©u nãi mang ý nghÜa tæng kÕt, gi¸o dôc vµ
kªu gäi cña cô : "Nghe râ cha, çc con râ cha. Nhí lÊy, ghi lÊy. Sau nµy tau chÕt råi, bay
cßn sèng ph¶i nãi l¹i cho con ch¸u : chóng nã ®· cÇm sóng, m×nh ph¶i cÇm gi¸o !...". Cã
thÓ nãi thªm : nÕu thiÕu h×nh ¶nh cô MÕt, t¸c phÈm sÏ thiÕu ®i mét c¬ së quan träng
®Ó sö dông çi giäng trÇm hïng vang väng rÊt sö thi nh nã ®· cã.
NhiÒu ®ªm bªn bÕp löa trong nhµ ng, cô MÕt ®· kÓ cho con ch¸u nghe chuyÖn
vÒ anh Tnó. §ã lµ c©u chuyÖn cña thêi hiÖn t¹i nhng ®· ®îc lÞch sö ho¸ bëi nã qu¸ tiªu
biÓu cho hµnh tr×nh sè phËn cña çc d©n téc T©y Nguyªn thêi ®¸nh MÜ. Cuéc ®êi cña
Tnó ®· ph¶i tr¶i qua biÕt bao thö th¸ch khèc liÖt ngay tõ thë cßn th¬. ChÝnh nh÷ng thö
th¸ch Êy ®· hun ®óc nªn mét con ngêi mang nhiÒu phÈm chÊt tèt ®Ñp : gan d¹, trung
thùc, mét lßng mét d¹ g¾n bã víi çch m¹ng. Khi lín lªn, h¹nh phóc riªng võa míi nhãm ®·
bÞ giµy ®¹p phò phµng : c¶ vî lÉn con anh ®· bÞ ®¸nh chÕt ngay tríc m¾t anh mµ anh
kh«ng lµm g× ®îc. B¶n th©n anh bÞ giÆc b¾t vµ bÞ chóng ®èt côt mêi ®Çu ngãn tay.
Tõ nçi ®au th¬ng vµ c¨m thï ®ã, anh tham gia lùc lîng qu©n gi¶i phãng gãp phÇn b¶o vÖ
quª h¬ng, trë thµnh niÒm tù hµo cña bu«n lµng, thµnh tÊm g¬ng cho cô MÕt dïng ®Ó
29
Nguyªn Ngäc, s®d.
295
gi¸o dôc thÕ hÖ sau. Kh¾c ho¹ nh©n vËt Tnó, t¸c gi¶ rÊt chó ý miªu t¶ hai bµn tay cña
anh - hai bµn tay biÕt kÓ víi chóng ta vÒ sè phËn mét con ngêi. Nh×n chung, víi nh©n
vËt Tnó còng nh víi hÇu hÕt çc nh©n vËt kh¸c, t¸c gi¶ thêng nh¾c ®i nh¾c l¹i mét ®Æc
®iÓm næi bËt nµo ®ã cña hä. Ph¶i ch¨ng ë ®©y cã dÊu vÕt cña çch giíi thiÖu nh©n vËt
trong sö thi ? Dï sao ®©y còng lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm h×nh thøc kh¸ næi bËt
cña truyÖn ng¾n nµy.
Rõng xµ nu lµ tr¶i nghiÖm mét ®êi v¨n, mét ®êi chiÕn sÜ ®îc nhèt chÆt trong
mét khu«n khæ hÑp. NiÒm xóc ®éng thiªng liªng vÒ h×nh ¶nh k× vÜ cña Tæ quèc gi÷a
nh÷ng ngµy thö th¸ch ®· th«i thóc NguyÔn Trung Thµnh viÕt nªn thiªn truyÖn nµy. §ã lµ
mét t¸c phÈm rÊt c« ®äng nhng còng hÕt søc bay bæng, gîi nªn nh÷ng c¶m xóc võa trÇm
l¾ng võa say mª. Mét t¸c phÈm xuÊt s¾c xøng tÇm víi thêi ®¹i ®¸nh MÜ oanh liÖt, hµo
hïng.
1996
296
phÈm chÊt hiÖn thùc trong truyÖn ng¾n
Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh cña nguyÔn thi
Lµ mét truyÖn ng¾n tiªu biÓu cña nÒn v¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam 1945 –
1975, Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh hiÓn nhiªn mang ®Ëm tÝnh sö thi vµ giµu c¶m
høng l·ng m¹n (xem thªm phÇn viÕt vÒ tÝnh sö thi ë bµi Rõng xµ nu). Tuy vËy, nãi ®Õn
t¸c phÈm nµy, ngêi ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn tÝnh hiÖn thùc s©u s¾c cña nã.
NguyÔn Thi qu¶ lµ mét nhµ v¨n hiÖn thùc chñ nghÜa ®Ých thùc. Trong khi chÞu sù chi
phèi cña bèi c¶nh s¸ng t¹o chung, «ng vÉn kiªn tr× theo ®uæi nh÷ng nguyªn t¾c s¸ng t¹o
cña m×nh, cè g¾ng t¸i hiÖn cho ®îc diÖn m¹o ch©n thùc cña hiÖn thùc th«ng qua nh÷ng
tÝnh çch ®iÓn h×nh, hoµn c¶nh ®iÓn h×nh. §Ó x©y dùng çc tÝnh çch ®iÓn h×nh,
hoµn c¶nh ®iÓn h×nh ®ã, «ng rÊt chó ý tíi mèi quan hÖ gi÷a tÝnh ç thÓ, ç biÖt vµ
tÝnh kh¸i qu¸t cña h×nh tîng. Sù chÝnh x¸c vµ sèng ®éng cña çc chi tiÕt lu«n ®îc ®Ò
cao. Chi tiÕt nµo còng g©y Ên tîng, nh ®îc lÊy "trùc tiÕp" tõ ®êi sèng, nãng hæi, giµu
søc biÓu hiÖn, giµu tÝnh thÈm mü. ChÝnh c«ng viÖc chuÈn bÞ t liÖu chu ®¸o, cÈn
thËn, viÖc ghi chÐp miÖt mµi nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe vµo sæ tay ®· hç trî ®¾c
lùc cho NguyÔn Thi ë ph¬ng diÖn nµy. §äc tõng trang viÕt cña «ng, ta c¶m nhËn ®îc
mét tr÷ lîng dåi dµo nh÷ng kinh nghiÖm sèng thÊp tho¸ng ë phÝa sau. TruyÖn ng¾n mµ
nhiÒu khi cã søc chøa cña mét tiÓu thuyÕt lín. Tham väng kh¸i qu¸t cña nhµ v¨n lu«n ®îc
thÓ hiÖn th«ng qua çch «ng sö dông nhiÒu thñ ph¸p nghÖ thuËt kh¸c nhau, nhng tham
väng ®ã kh«ng hÒ khiÕn «ng quªn ®a ra nh÷ng ®êng nÐt ch¹m kh¾c r¹ch rßi vÒ nh©n
vËt, bèi c¶nh. Sù høng thó quan s¸t, miªu t¶ ng«n ng÷, t©m lÝ nh©n vËt, sù vËn dông
®Çy ý thøc ng«n ng÷ Nam Bé trong trÇn thuËt cã mèi liªn hÖ l« gÝch víi ®éng c¬ s¸ng
t¹o nµy. Ngoµi ra, viÖc häc tËp kinh nghiÖm cña çc nhµ tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i ph¬ng
T©y trªn vÊn ®Ò t¸i hiÖn dßng ý thøc cña nh©n vËt còng ®îc chó ý ®óng møc, t¹o nªn
297
nh÷ng trang viÕt xuÊt thÇn, hiÕm quý (®o¹n miªu t¶ dßng håi tëng, suy nghÜ cña nh©n
vËt ViÖt khi bÞ th¬ng n»m l¹i trªn trËn ®Þa lµ mét vÝ dô cô thÓ, ®iÓn h×nh).
Tuy lµ mét truyÖn ng¾n hoµn chØnh, cã cÊu tróc chÆt chÏ, nhng rÊt cã thÓ, víi
chÝnh NguyÔn Thi, Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh vÉn cßn mang nhiÒu tÝnh t liÖu.
Ph¶i ch¨ng, trong kh¸t väng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, ®©y míi chØ lµ bíc chuÈn bÞ cho mét
c«ng tr×nh ®å sé h¬n, xøng tÇm víi cuéc kh¸ng chiÕn vÜ ®¹i cña d©n téc mµ «ng mong
muèn ®îc hoµn thµnh. C¶m nhËn ®îc ®iÒu ®ã, ®éc gi¶ ngµy nay kh«ng thÓ kh«ng thÊy
tiÕc nuèi khi nghÜ vÒ sù ra ®i qu¸ sím cña NguyÔn Thi – mét hiÖn tîng "bïng næ vÒ tµi
n¨ng" (®¸nh gi¸ cña Nguyªn Ngäc) trong thÕ hÖ çc nhµ v¨n trëng thµnh sau çch m¹ng
th¸ng T¸m.
NguyÔn Thi lµ mét nhµ v¨n - chiÕn sÜ mµ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c ®·
®Ó l¹i nhiÒu bµi häc lín cho c¶ mét thÕ hÖ nhµ v¨n thêi chèng MÜ. ¤ng ®· hi sinh ë
mÆt trËn Sµi Gßn trong chiÕn dÞch MËu Th©n 1968. Trong di s¶n v¨n häc viÕt vÒ
chiÕn tranh cña «ng, cã t¸c phÈm ®· hoµn chØnh, cã t¸c phÈm míi ë d¹ng ph¸c th¶o nh ng
tÊt th¶y ®Òu ngån ngén chÊt sèng vµ giµu tÝnh thÈm mÜ chøng tá t¸c gi¶ cña nã lµ mét
tµi n¨ng v¨n häc lín.
Tõng sèng ë Nam Bé tríc Çch m¹ng vµ sau nµy l¹i tham gia chiÕn ®Êu trªn chiÕn
trêng Êy, NguyÔn Thi rÊt hiÓu con ngêi vµ c¶nh vËt n¬i nµy. Cã thÓ nãi «ng lµ nhµ v¨n
cña ngêi n«ng d©n ®ång b»ng s«ng Cöu Long trong cuéc chiÕn tranh chèng MÜ ¸c liÖt.
¤ng ®· trót tÊm huyÕt x©y dùng hä thµnh nh÷ng nh©n vËt v¨n häc ®¸ng nhí ®Çy ç
tÝnh, cã lßng yªu níc vµ lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c, sèng béc trùc, hån nhiªn, giµu t×nh
nghÜa.
Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh lµ mét trong nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c nhÊt
cña NguyÔn Thi rót tõ tËp TruyÖn vµ kÝ xuÊt b¶n n¨m 1978. TruyÖn kÓ vÒ nh÷ng ®øa
con trong mét gia ®×nh n«ng d©n mét lßng mét d¹ ®i theo çch m¹ng vµ cã nh÷ng mèi thï
riªng ®èi víi qu©n giÆc. ChiÕn vµ ViÖt - hai chÞ em ®ång thêi lµ hai nh©n vËt chÝnh
cña t¸c phÈm kh«ng cßn cha mÑ. Cha bÞ ®Þch giÕt håi chÝn n¨m (kh¸ng chiÕn chèng
Ph¸p) cßn mÑ th× chÕt v× tróng ®¹n ®¹i b¸c MÜ. Hä lín lªn trong sù d×u d¾t, ®ïm bäc
cña «ng N¨m (ngêi chó ruét) vµ sau nµy lµ cña ®oµn thÓ, ®ång ®éi (mét gia ®×nh míi
th©n thiÕt cña hä). Tuy nãi chuyÖn mét gia ®×nh nhng t¸c phÈm cña NguyÔn Thi cã kh¶
n¨ng «m trïm hiÖn thùc réng lín. Sè phËn cña mÊy chÞ em ë ®©y còng nh c¶nh ngé gia
298
®×nh hä kh«ng ph¶i chØ cã ý nghÜa ç biÖt. Cã biÕt bao ngêi, bao gia ®×nh còng ph¶i
g¸nh chÞu nh÷ng mÊt m¸t vµ ®· vît lªn nh thÕ trong cuéc chiÕn tranh khèc liÖt nµy.
H×nh tîng cuèn sæ gia ®×nh ®îc nh¾c tíi mÊy lÇn trong truyÖn cã ý nghÜa nghÖ thuËt
rÊt quan träng. Nã hÐ lé cho ta thÊy ý ®å nghÖ thuËt cña nhµ v¨n muèn qua c©u chuyÖn
mét gia ®×nh mµ ®Ò cËp nh÷ng vÊn ®Ò kh¸i qu¸t h¬n. Lêi cña chó N¨m trong truyÖn
®· nãi lªn ®iÒu ®ã : "Chó thêng vÝ chuyÖn gia ®×nh ta nã còng dµi nh s«ng, ®Ó råi
chó sÏ chia cho mçi ngêi mét khóc mµ ghi vµo ®ã. Chó kÓ chuyÖn con s«ng nµo ë níc ta
còng ®Ñp, còng l¾m níc b¹c, nhiÒu phï sa, vên ruéng m¸t mÎ còng sinh ra tõ ®ã, lßng tèt
cña con ngêi còng sinh ra tõ ®ã. Tr¨m s«ng ®æ vÒ mét biÓn, con s«ng cña gia ®×nh ta
còng ch¶y vÒ biÓn, mµ biÓn th× réng l¾m, chÞ em ViÖt lín lªn råi sÏ biÕt, réng b»ng c¶
níc ta vµ ra ngoµi c¶ níc ta". Th«ng thêng, sù kh¸i qu¸t nghÖ thuËt cña NguyÔn Thi lµ nh
vËy. Nã lu«n tù nhiªn nh ®êi sèng do b¾t m¹ch thùc sù ®îc vµo cuéc sèng.
Trªn mét ý nghÜa kh¸c, h×nh tîng cuèn sæ ngÇm chøa chøc n¨ng lÝ gi¶i chiÒu
s©u hµnh ®éng hiÖn t¹i cña çc nh©n vËt. Cuèn sæ ghi chÐp ®ñ nh÷ng sù viÖc ®¸ng nhí
x¶y ra víi gia ®×nh lín cña chÞ em ChiÕn - ViÖt, tõ chuyÖn ngêi nµo bÞ giÆc giÕt vµo
ngµy nµo ®Õn chuyÖn ai bÞ chóng nhôc m¹ ra sao. §Æc biÖt, cuèn sæ kÓ kh¸ tØ mØ
tõng chiÕn c«ng ®¸nh giÆc cña çc thµnh viªn gia ®×nh, trong ®ã cã chiÕn c«ng cña
ChiÕn vµ ViÖt theo du kÝch b¾n tµu MÜ trªn s«ng §Þnh Thuû. Cuèn sæ - Êy lµ lÞch sö
mét gia ®×nh, nã cho thÊy truyÒn thèng vµ sù tiÕp nèi. Nã lµ mét h×nh thøc gi¸o dôc
lßng tù hµo vÒ truyÒn thèng mµ chó N¨m rÊt cã ý thøc x©y dùng cho thÕ hÖ con ch¸u.
Chó nãi : "Chõng nµo b©y träng träng (lín lín) tao giao cuèn sæ cho chÞ em b©y". C©u
nãi Êy còng rÊt mùc tù nhiªn mµ chøa ®Çy ý nghÜa. ChÝnh thÕ hÖ míi sÏ lµ ngêi viÕt
tiÕp nh÷ng trang míi, vÎ vang cho truyÒn thèng. Kh«ng thÓ nãi mäi chiÕn c«ng mµ
ChiÕn vµ ViÖt lËp ®îc l¹i kh«ng liªn quan tíi cuèn sæ gia ®×nh nµy. KÓ l¹i sù viÖc nhng
kh«ng bao giê quªn kh¸m ph¸ chiÒu s©u cña nã chÝnh lµ thuéc tÝnh b¶n chÊt cña ngßi
bót NguyÔn Thi.
NguyÔn Thi rÊt cã biÖt tµi dùng ngêi, dùng c¶nh. Vèn sèng cña «ng phong phó
khiÕn cho çc chi tiÕt mµ «ng lÈy ra bao giê còng nh giÉy trªn trang s¸ch, rÊt sinh ®éng.
NhiÒu nh©n vËt chØ xuÊt hiÖn tho¸ng qua trong truyÖn nhng ®· kÞp ®Ó l¹i mét Ên tîng
khã quªn, c¶ vÒ hµnh ®éng lÉn ng«n ng÷. Chó N¨m cña ChiÕn, ViÖt thËt dÔ nhí víi
"giäng hß ®· ®ôc vµ tøc nh gµ g¸y" ("Chó hay kÓ sù tÝch cña gia ®×nh vµ cuèi c©u
299
chuyÖn, thÕ nµo chó còng hß lªn mÊy c©u"). Giäng hß cña ngêi ®µn «ng trung niªn nµy
tuy kh«ng hay nhng chøa ®ùng mét çi g× ®ã thËt tha thiÕt khiÕn cho chÞ em ChiÕn,
ViÖt tuy thÊy buån cêi nhng vÉn rÊt c¶m ®éng. Theo nh lêi kÓ trong t¸c phÈm, «ng Ýt
nãi, nhng nh÷ng c©u nãi cña «ng ®îc hai chÞ em nh©n vËt chÝnh kh¾c ghi trong t©m
kh¶m. Nã t¬ng tù nh nh÷ng ch©m ng«n kÕt tinh cña c¶ mét ®êi tõng tr¶i s«ng níc, l¨n lén
víi ruéng vên vµ thuû chung mét d¹ víi çch m¹ng. Bªn c¹nh nh©n vËt chó N¨m, h×nh ¶nh
ngêi m¸ cña chÞ em ChiÕn, ViÖt còng hiÖn lªn víi nh÷ng nÐt ch¹m kh¾c r¹ch rßi. §ã lµ
ngêi ®µn bµ xèc v¸c, gan d¹, giái thu xÕp c¶ viÖc chung lÉn viÖc riªng. NguyÔn Thi ®·
chän ®îc nhiÒu chi tiÕt thËt tµi t×nh ®Ó x©y dùng ch©n dung con ngêi Êy. Nµo lµ
chuyÖn bµ ®i ®Êu tranh vÒ bÞ cµ n«ng giÆc b¾n ®uæi theo, mét tr¸i r¬i bÞch tríc
mÆt, kh«ng næ, "bµ ®Ðn dßm dßm råi bá lu«n vµo ræ, c¾p vÒ" ; nµo chuyÖn bµ bÕ
con, d¾t con ®i ®ßi ®Çu chång tõ Êp trong tíi Êp ngoµi, vît qua s«ng vÒ tíi quËn ; nµo
chuyÖn bµ tÇn t¶o sím h«m lµm lông nu«i con, miÖng nãi, tay lµm, cha døt c©u dÆn
con mµ ch©n ®· "®Èy xuång ra tu«t gi÷a s«ng"… §Æc biÖt, chi tiÕt bµ ®èi mÆt víi
qu©n thï hai bµn tay to b¶n "phñ lªn ®Çu ®µn con ®ang nÐp díi ch©n" hoÆc "dïa ®µn
con l¹i ®µng sau tr¸nh ®¹n" ®· cho ta h×nh dung ®Æc biÖt râ nÐt h×nh ¶nh mét ngêi mÑ
n¬i Thµnh ®ång Tæ quèc nh÷ng n¨m ®¸nh MÜ.
Hai nh©n vËt ®îc kh¾c ho¹ ®Ëm nÐt trong t¸c phÈm lµ ChiÕn vµ ViÖt. ChiÕn
lµ chÞ. Theo lêi chó N¨m, c« “kh«ng kh¸c mÑ mét chót nµo”. Ngay c¶ ViÖt còng nhËn
thÊy thÕ. C« cã ®øc tÝnh kiªn tr×, chÞu khã, chØ néi mét viÖc bá ¨n ®Ó ngåi ®¸nh vÇn
cuèn sæ gia ®×nh suèt tõ tra cho tíi lóc trêi ch¹ng v¹ng ®· ®ñ chøng tá ®iÒu ®ã. C« còng
thõa hëng ë mÑ ®øc tÝnh gan gãc. Trong ngµy tßng qu©n, c« nãi víi em : "Tao ®· tha víi
chó N¨m råi. §· lµm th©n con g¸i ra ®i th× tao chØ cã mét c©u : NÕu giÆc cßn th× tao
mÊt, vËy µ !". ë c«, kh¶ n¨ng vun vÐn, thu xÕp gia ®×nh còng thÓ hiÖn rÊt râ. Tríc khi
cïng em ®i bé ®éi, mäi chuyÖn nhµ ®· ®îc c« xÕp ®Æt ®©u vµo ®ã, tØ mØ, chu ®¸o,
"nãi nghe thiÖt gän" khiÕn cho chó N¨m còng ph¶i cã chót s÷ng sê, "nh×n hai ch¸u thiÖt
l©u" råi nãi : "Kh«n ! ViÖc nhµ nã thu ®îc gän th× viÖc níc nã më ®îc réng, gän bÒ gia
thÕ, ®Æng bÒ níc non. Con nÝt chóng b©y k× ®¸nh giÆc nµy kh«n h¬n chó håi tríc".
C©u nãi cña chó N¨m thÓ hiÖn sù yªn t©m cña thÕ hÖ tríc ®èi víi líp ngêi sau. Râ rµng,
hä ®· trëng thµnh, cã thÓ g¸nh v¸c ®îc nh÷ng viÖc lín cña ®Êt níc.
300
Kh¸c víi chÞ ChiÕn ®· cã d¸ng dÊp cña mét ngêi lín thùc thô dï ®«i lóc cßn tranh
giµnh víi em, ViÖt cßn gi÷ nguyªn tÝnh chÊt cña mét cËu bÐ. "CËu T" nµy trong gia
®×nh cã ®iÖu cêi "lán lÎn" rÊt dÔ th¬ng. CËu ta thêng ngµy vÉn hay tranh phÇn h¬n víi
chÞ, tõ chuyÖn b¾t Õch ®Õn chuyÖn ®ßi ®i bé ®éi tríc chÞ. CËu cßn v« t©m v« tÝnh,
phã mÆc chuyÖn nhµ cho chÞ "T«i nãi chÞ tÝnh sao cø tÝnh mµ". Trong khi chÞ bµn
nh÷ng viÖc ph¶i lµm ngµy mai, ViÖt vÉn ®ïa nghÞch "chôp mét con ®om ®ãm óp trong
lßng tay" vµ thó vÞ quan s¸t ®iÖu bé, cö chØ, çch nãi n¨ng "in hÖt m¸" cña chÞ. Vµo bé
®éi råi, cËu ta "giÊu chÞ nh giÊu cña riªng vËy" v× sî mÊt chÞ tríc nh÷ng lêi g¹ gÉm ®ïa
tÕu cña anh em. Trong hµnh trang ngêi lÝnh cña m×nh, ngoµi çi vâng, bé qu©n phôc,
ViÖt cßn mang theo çi n¸ thun (sóng cao su) – mét vËt bÊt li th©n tõng g¾n bã tõ ngµy
cËu "®Ó ®Çu trÇn, m×nh mÈy tÌm lem s×nh ®Êt tõ chç mãc m¬ng lªn, léi t¾t trong vên,
®i t×m chim". Tuy cßn rÊt trÎ con nh thÕ, ViÖt ®· chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m kh«ng thua
kÐm ai. ViÖt ®· dïng thñ ph¸p tiªu diÖt ®îc mét chiÕc xe bäc thÐp cña ®Þch. BÞ th¬ng,
ViÖt quyÕt bß ®i t×m ®ång ®éi. Nghe tiÕng xe, ph¸o cña giÆc, ViÖt n»m chê víi t©m
niÖm : "Tao sÏ chê mµy ! Trªn trêi cã mµy, díi ®Êt cã mµy, c¶ khu rõng nµy chØ cßn cã
m×nh tao. Mµy cã b¾n tao th× tao còng b¾n ®îc mµy. Nghe sóng næ, çc anh tao sÏ ch¹y
tíi ®©m mµy ! Mµy chØ giái giÕt gia ®×nh tao, cßn ®èi víi tao th× mµy lµ th»ng ch¹y".
Cã bao nhiªu lµ quyÕt t©m, bao nhiªu lµ niÒm tr×u mÕn víi ®ång ®éi, bao nhiªu lµ sù
coi thêng, khinh bØ kÎ thï thÓ hiÖn qua lêi ®éc tho¹i Êy. Qu¶ thùc, ViÖt ®· lµ mét ngêi
lÝnh ch÷ng ch¹c trong khi cßn mang ®Çy ®ñ nÐt th¬ ng©y, trong s¸ng, ®¸ng yªu cña mét
cËu bÐ võa ®Õn tuæi thµnh niªn.
Nh×n chung, trong khi x©y dùng nhËn vËt, NguyÔn Thi rÊt quan t©m ®Õn viÖc
ç thÓ ho¸. Nh©n vËt nao còng cã nh÷ng nÐt riªng, ®éc ®¸o hiÖn lªn mån mét tríc m¾t
®éc gi¶. Chó N¨m nãi kh¸c m¸ ViÖt vµ ViÖt nãi kh¸c chÞ ChiÕn. Lêi nãi cña ai thÓ hiÖn
râ tÝnh çch ngêi ®ã. Nhng mÆt kh¸c, nhµ v¨n còng cã ý thøc nhÊn m¹nh ®iÓm gièng
nhau gi÷a hä. Ch¼ng thÕ mµ «ng nhiÒu lÇn qua lêi chó N¨m, qua lêi ViÖt so s¸nh ChiÕn
víi ngêi m¸ cña c«, vµ ®Ó ngêi m¸ Êy nãi vÒ ViÖt : "§ã, l¹i gièng çi th»ng cha nã råi !".
Nãi lªn ®iÓm gièng nhau ë ®©y tøc lµ nãi ®Õn nÐt bÒn v÷ng trong truyÒn thèng mét
gia ®×nh giµu tinh thÇn çch m¹ng, cã lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c, sèng rÊt mùc t×nh
nghÜa thuû chung. §©y chÝnh lµ ®iÓm nót sÏ gióp ta lÝ gi¶i ®îc søc m¹nh tinh thÇn
nµo ®· gióp çc nh©n vËt vît qua ®îc nh÷ng thö th¸ch lín lao, gay g¾t ®Õn nh vËy. Më
301
réng ra, ®Êy còng lµ ®iÓm nót khiÕn cho mäi chi tiÕt, sù viÖc ®îc m« t¶ trong t¸c phÈm
quy tô l¹i, thèng nhÊt ë tinh thÇn chung lµ kh¼ng ®Þnh nh÷ng phÈm chÊt ®Ñp ®Ï cña
ngêi d©n Nam Bé trong chiÕn tranh chèng MÜ cøu níc. NhiÒu c©u nãi thèt ra tõ miÖng
chó N¨m hay tõ miÖng m¸ ViÖt, v× vËy, cã tÇm kh¸i qu¸t triÕt lÝ, mang ©m vang triÕt
lÝ cña c¶ mét d©n téc bÊt khuÊt, dï nã ®îc biÓu hiÖn ra trong mét h×nh thøc rÊt mùc
gi¶n dÞ - gi¶n dÞ ®Õn bÊt ngê (ch¼ng h¹n c©u cña m¸ Viªt : "ngêi chÕt cã çi vui cña ng-
êi chÕt, nÕu kh«ng, ngêi ta sanh con ra lµm g× ?"). ë ®©y, cã thÓ nhËn ra mét ®Æc
®iÓm trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Thi : tÝnh triÕt lÝ rÊt cao nhng ®Êy lµ triÕt lÝ cña
chÝnh cuéc ®êi – mét cuéc ®êi ®îc t¸i hiÖn sinh ®éng qua nh÷ng biÓu hiÖn mang tÝnh
b¶n chÊt. Ta cã thÓ chøng minh thªm cho ®iÒu võa nãi b»ng vµo chi tiÕt "cùc ®¾t" sau
®©y mµ nhµ v¨n ®· ®a vµo cuèi t¸c phÈm : chi tiÕt hai chÞ em ChiÕn, ViÖt khiªng bµn
thê m¸ sang göi nhµ chó N¨m : "ChÞ ChiÕn ®øng ra gi÷a s©n, kÐo çi kh¨n trªn cæ
xuèng, còng x¾n tay ¸o ®Ó lé hai b¾p tay trßn vo s¹m ®á mµu ch¸y n¾ng, råi dang c¶
th©n ngêi to vµ ch¾c nÞch cña m×nh nhÊc bæng mét ®Çu bµn thê m¸ lªn. ViÖt ghÐ vµo
mét ®Çu. Nµo, ®a m¸ sang ë t¹m bªn nhµ chó, chóng con ®i ®¸nh giÆc tr¶ thï cho ba m¸,
®Õn chõng níc nhµ ®éc lËp con l¹i ®a m¸ vÒ. ViÖt khiªng tríc. ChÞ ChiÕn khiªng bÞch
bÞch phÝa sau. Nghe tiÕng ch©n chÞ, ViÖt thÊy th¬ng chÞ l¹. LÇn ®Çu tiªn ViÖt míi
thÊy lßng m×nh râ nh thÕ. Cßn mèi thï th»ng MÜ th× cã thÓ rê thÊy ®îc, v× nã ®ang ®Ì
nÆng ë trªn vai. Hai chÞ em khiªng m¸ b¨ng t¾t qua d·y ®Êt cµy tríc cöa, men theo ch©n
vên tho¶ng mïi hoa cam, con ®êng håi tríc m¸ vÉn ®i ®Ó léi hÕt ®ång nµy sang bng
kh¸c". Khã mµ kh«ng dÉn hÕt ra ®o¹n v¨n ®Çy xóc ®éng nµy. Nã ®· nãi lªn hÕt søc c«
®äng vÒ cuéc chiÕn ®Êu cña chóng ta : cã yªu th¬ng, cã c¨m thï, cã çi mÊt m¸t nhng cã
çi vÜnh h»ng, cã sù quyÕt liÖt nhng còng cã sù thanh th¶n, cã yÕu tè hµnh ®éng nhng
còng cã yÕu tè t©m linh... Vµ mïi hoa cam, nã chØ tho¶ng qua mét lÇn mµ th¬m m·i.
Trong v¨n NguyÔn Thi, mïi h¬ng "tr÷ t×nh" nµy thêng chØ ®îc dïng rÊt dÌ sÎn, nhng
chÝnh v× vËy mµ nã v« cïng quý, ®Ó l¹i trong lßng ngêi ®äc nh÷ng c¶m nghÜ s©u xa.
Mét thµnh c«ng n÷a rÊt c¬ b¶n cña NguyÔn Thi trong Nh÷ng ®øa con trong gia
®×nh lµ nghÖ thuËt ph©n tÝch t©m lÝ nh©n vËt. Ta ®· thÊy phÇn nµo ®iÒu ®ã qua
viÖc ph©n tÝch çi tµi cña «ng khi lùa chän çc chi tiÕt ®Æc s¾c lµm næi bËt ç tÝnh
nh©n vËt ë trªn. CÇn ®Æc biÖt lu ý r»ng truyÖn ng¾n nµy ®îc tæ chøc dùa trªn dßng håi
øc cña nh©n vËt ViÖt khi bÞ th¬ng trªn trËn ®Þa. Miªu t¶ t©m lÝ cña ngêi tØnh t¸o ®·
302
khã mµ ë ®Ëy l¹i lµ t©m lÝ cña con ngêi lu«n n»m trong tr¹ng th¸i gi÷a mª vµ tØnh, hiÓn
nhiªn nhiÖm vô nghÖ thuËt ®Æt ra cµng khã béi phÇn. Nhng nhµ v¨n ®· thÓ hiÖn mét
çch xuÊt s¾c tr¹ng th¸i "chËp chên c¬n tØnh c¬n mª" ®ã cña nh©n vËt. Bèn lÇn ViÖt
"tØnh dËy" trªn trËn ®Þa, mçi lÇn ViÖt nhí g×, nghÜ g× ®Òu ®îc nhµ v¨n miªu t¶ rÊt cô
thÓ, tinh tÕ vµ chÝnh x¸c. Th«ng thêng, m¹ch håi tëng cña nh©n vËt trong bíc khëi ®Çu
phô thuéc rÊt nhiÒu vµo yÕu tè dÉn dô cña ngo¹i c¶nh. T¸c gi¶ hiÓu ®iÒu ®ã rÊt râ.
T©m lÝ con ngêi tuy phøc t¹p nhng vÉn diÔn biÕn mét çch cã l«gic. LÇn thø hai ViÖt
tØnh dËy, nghe tiÕng Õch nh¸i kªu dËy lªn, ViÖt tù nhiªn nhí vÒ nh÷ng ®ªm ®i soi Õch,
nhí "Khi ®æ Õch vµo thïng, chó N¨m thÕ nµo còng sang". ThÕ lµ h×nh ¶nh chó N¨m
hiÖn lªn víi nh÷ng c©u hß vµ cuèn sæ gia ®×nh cïng ý nghÜa cña nã. LÇn thø ba ViÖt
tØnh dËy, tiÕng cu rõng nh¾c ViÖt nhí tíi chiÕc n¸ thun, råi chiÕc n¸ thun nh¾c tíi hµnh
trang trong chiÕc ba l« ngµy nhËp ngò, ngµy nhËp ngò lµ ngµy m¸ ViÖt võa mÊt, thÕ lµ
nçi nhí "chuyÓn vïng" sang h×nh ¶nh cña ngêi m¸ th©n yªu. ViÖt tØnh dËy lÇn thø t
trong tiÕng sóng th«i thóc. Sù th«i thóc Êy khiÕn ViÖt liªn hÖ tíi ý nghÜ th«i thóc ngµy
®i bé ®éi, liªn hÖ chuyÖn chÞ em giµnh nhau nhËp ngò tríc, sau ®ã lµ chuyÖn mang
bµn thê m¸ ®i göi bªn nhµ chó... Nh×n chung nhµ v¨n n¾m rÊt ch¾c quy luËt diÔn biÕn
t©m lÝ con ngêi. ¤ng ®· khÐo lÐo t¹o cho t¸c phÈm mét h×nh thøc kÕt cÊu ®éc ®¸o t-
¬ng ®ång víi "kÕt cÊu" cña nh÷ng giÊc m¬ chËp chên, tõ ®ã cø më réng dÇn ®èi tîng
®îc miªu t¶ vµ ®i mçi lóc mét s©u vµo ®êi sèng t©m hån cña nh©n vËt.
Trong khi lµm s¸ng tá t©m lÝ nh©n vËt, nhµ v¨n ®· sö dông mét ng«n ng÷ trÇn
thuËt ®Æc biÖt phï hîp. §Êy lµ ng«n ng÷ cña chÝnh nh©n vËt nãi vÒ m×nh vµ kÓ vÒ
ngêi kh¸c, mÆc dï bÒ ngoµi cã vÎ lµ ng«n ng÷ kh¸ch quan cña ngêi trÇn thuËt. §iÒu ®ã
thÓ hiÖn ngay ë çch xng h« rÊt ®çi th©n th¬ng, g¾n bã : "ViÖt" (chø kh«ng ph¶i lµ
"anh' hay "chó bÐ"), "chÞ ChiÕn" (chø kh«ng ph¶i lµ "c«", "chÞ"), "chó N¨m" (chø
kh«ng ph¶i lµ "«ng N¨m"), "m¸" (chø kh«ng ph¶i lµ "m¸ ViÖt")... §iÒu ®ã còng thÓ hiÖn
ë mµu s¾c ®Þa ph¬ng cña lêi trÇn thuËt (cha kÓ ®Õn lêi nãi thùc thô cña nh©n vËt):
"Chó Ýt nãi, nhng ®· nhËu vµo ba hét lµ chó nãi tíi", "ThÝm N¨m võa khãc võa kÓ th«i
lµ kÓ", "Hai bªn gi¸p mÆt, ba cêi hÒ hÒ, nhng m¸ ch¼ng thÌm dßm, hai m¾t hø mét çi
"cãc", råi ®i th¼ng"... ThËt khã kÓ hÕt ®îc nh÷ng vÝ dô sinh ®éng nh thÕ. NhiÒu ngêi
tõng biÓu d¬ng NguyÔn Thi rÊt th¹o ng«n ng÷ Nam Bé. CÇn ph¶i thÊy r»ng çch sö
303
dông ng«n ng÷ cña «ng ë ®©y tríc hÕt cã t¸c dông lµm næi bËt t©m lÝ nh÷ng con ngêi
sèng ë vïng ®Êt Êy, sau n÷a míi gäi dËy kh«ng khÝ cña mét vïng, cña mét thêi...
Nh÷ng ®øa con trong gia ®×nh thÓ hiÖn kh¸ râ tµi n¨ng cña NguyÔn Thi trªn
nhiÒu mÆt : kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t cao, kh¶ n¨ng dùng c¶nh, dùng ngêi vµ m« t¶ t©m lÝ s©u
s¾c, kh¶ n¨ng vËn dông ng«n ng÷ Nam Bé ®Çy linh ho¹t, biÕn ho¸ vµ c¶ chÊt triÕt lÝ
rÊt riªng, to¸t lªn tõ chÝnh hiÖn thùc chø kh«ng ph¶i tõ nh÷ng lêi tr÷ t×nh ngo¹i ®Ò cña
t¸c gi¶. TÊt nhiªn, nh÷ng ph¬ng diÖn tµi n¨ng Êy kh«ng biÓu lé riªng rÏ. Chóng hoµ lÉn
vµo nhau hÕt søc tù nhiªn ®a ®Õn søc thuyÕt phôc lín cho t¸c phÈm, lµm cho ®éc gi¶
khi ®äc t¸c phÈm kh«ng cßn thÊy ®ã lµ v¨n mµ chØ thÊy ®ã lµ cuéc ®êi.
1996
B¾t sÊu rõng U Minh h¹ – c©u chuyÖn vÒ

nh÷ng con ngêi "khÈn hoang" giµu nghÜa khÝ
Trong khèi lîng ®å sé nh÷ng tríc t¸c mµ S¬n Nam ®Ó l¹i cho ®êi thuéc nhiÒu
m«n lo¹i nh biªn kh¶o, truyÖn dµi, truyÖn võa, truyÖn ng¾n, bót kÝ, håi kÝ,... tËp
truyÖn ng¾n H¬ng rõng Cµ Mau do Phï Sa Ên hµnh lÇn ®Çu vµo n¨m 1962 cã vÞ trÝ
kh¸ ®Æc biÖt. ChÝnh nhê tËp s¸ch t¬ng ®èi máng gåm 18 truyÖn ng¾n nµy mµ danh
tiÕng S¬n Nam b¾t ®Çu ®îc thõa nhËn réng r·i, dï tríc ®ã, «ng ®· tõng ®o¹t gi¶i V¨n
nghÖ Cöu Long n¨m 1951 víi truyÖn ng¾n Bªn rõng Cï Lao Dung vµ gi¶i nh× cña b¸o
TiÕng sóng kh¸ng ®Þch víi kÝ sù T©y ®Çu ®á. H¬ng rõng Cµ Mau ®· kÕt tinh ®îc
nh÷ng hiÓu biÕt v« cïng phong phó cña S¬n Nam vÒ lÞch sö, con ngêi, ®Êt ®ai Nam Bé
(nh÷ng hiÓu biÕt sÏ lµm c¬ së cho çc c«ng tr×nh biªn kh¶o hÕt søc cã gi¸ trÞ sau nµy vÒ
304
miÒn ®Êt cùc nam cña Tæ quèc). Nã còng biÓu hiÖn tËp trung phong çch kÓ chuyÖn,
phong çch ng«n ng÷ "rÆt rßng" chÊt Nam Bé cña S¬n Nam, dÜ nhiªn kh«ng ph¶i lµ
chÊt Nam Bé chung chung mµ lµ chÊt Nam Bé ®· ®îc nhµo nhuyÔn bëi mét v¨n tµi
xøng ®¸ng lµ ngêi kÕ tôc con ®êng cña nh÷ng bËc tiÒn bèi nh Hå BiÓu Ch¸nh, Phi V©n,
vµ tríc ®ã n÷a nh NguyÔn §×nh ChiÓu, Tr¬ng VÜnh KÝ, Huúnh TÞnh Cña,... TÊt nhiªn,
kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy ë H¬ng rõng Cµ Mau mét kiÓu béc lé t×nh c¶m kÝn ®¸o
nhng vÉn nång nµn ®èi víi kh¸ng chiÕn - ®iÒu sÏ khiÕn cho t¸c phÈm ®îc ghi nhËn nh
mét dÊu son cña dßng v¨n häc yªu níc trong çc ®« thÞ miÒn Nam díi chÝnh thÓ ViÖt
Nam céng hoµ.
H¬ng rõng Cµ Mau thùc chÊt lµ mét tËp truyÖn d· sö kiÓu hiÖn ®¹i. Çc c©u
chuyÖn ®îc kÓ tíi ë ®©y, theo nh t¸c gi¶ chó ë ®Çu cuèn s¸ch, x¶y ra vµo kho¶ng 1939 –
1940. Toµn bé çc c©u chuyÖn, dï ®a d¹ng ®Õn mÊy, còng ®Òu quy vÒ lµm næi bËt
tinh thÇn hai ch÷ "khÈn hoang" vèn th©u tãm thËt c« ®äng lÞch sö mét miÒn ®Êt.
Trong quan niÖm cña S¬n Nam, "lÞch sö cña Nam Bé lµ lÞch sö cña c«ng cuéc khÈn
hoang trêng k× vµ tù lùc"30. V¶ ch¨ng, cã mét ®iÒu nµy còng cÇn lu ý : çc truyÖn trong
H¬ng rõng Cµ Mau vÒ c¬ b¶n ®îc viÕt vµo kho¶ng çc n¨m 1958 – 1959, tøc lµ thêi
®iÓm nh÷ng ngêi kh¸ng chiÕn cò bÞ chÝnh quyÒn Ng« §×nh DiÖm truy lïng, khñng bè
g¾t gao ; bëi thÕ, nh÷ng chuyÖn "khÈn hoang" ë ®©y cßn mang ý nghÜa tîng trng, cã
kh¶ n¨ng gîi nhí vÒ mét thêi chèng Ph¸p ®¸ng tù hµo, cÇn ®îc nãi tíi víi niÒm biÕt ¬n,
tr©n träng.
§äc H¬ng rõng Cµ Mau, ®éc gi¶ cã thªm ®îc rÊt nhiÒu kiÕn thøc cô thÓ vÒ ®Êt
vµ ngêi Nam Bé. Tõng truyÖn, tõng truyÖn mét ®a ta vµo nh÷ng cuéc phiªu lu thó vÞ.
Víi B¾t sÊu rõng U Minh H¹, ta ®îc theo t¸c gi¶ ®i lªn tËn ao sÊu ë ngän r¹ch Çi Tµu
®Ó chøng kiÕn c¶nh b¾t sÊu b»ng tay kh«ng v« tiÒn kho¸ng hËu cña «ng N¨m Hªn. Thö
hái ë ®©u cã mét k× c«ng l¹i ®îc thùc hiÖn tùa mét trß ch¬i nh thÕ ? Ta h·y nghe chÝnh
mét nh©n vËt tham gia b¾t sÊu («ng T Ho¹ch) kÓ l¹i : "Tíi ao sÊu, «ng N¨m Hªn ®i vßng
quanh dßm ®Þa thÕ råi ngåi xuèng uèng mét chung rîu. KÕ ®ã æng víi t«i lÊy xuæng
®µo mét ®êng nhá, ngµy mét c¹n, tõ bê ao lªn rõng chõng mêi thíc. Xong xu«i, æng biÓu
t«i bøt cho æng mét n¾m d©y cãc kÌn. PhÇn æng th× lo ®èn mét ®èng c©y mèp t¬i,
chÆt ra khóc chõng ba tÊc. Löa ch©m v« sËy ®Õ, cãc kÌn xung quanh, b¾t ch¸y xuèng
30
Xem : Phan Hoµng, Mét ngän nói sõng s÷ng cña v¨n häc ph¬ng Nam, http://vietimes.vietnamnet.vn/vn
305
®¸m sËy ®Õ trong ao. ChËp sau, bÞ khãi bay cay m¾t, ngép thë, phÇn th× níc s«i nãng,
sÊu bß lªn rõng theo con ®êng ®µo s½n håi n·y. Tøc thêi, «ng N¨m Hªn ch¹y l¹i. SÊu h¸
miÖng hung h¨ng ®ßi t¸p æng. æng ®ót v« miÖng sÊu mét khóc mèp. SÊu t¸p l¹i, dÝnh
chÆt hai hµm r¨ng : nh m×nh ngËm mét côc m¹ch nha qu¸ lín, muèn h¸ miÖng cho réng
®Ó nh¶ ra còng kh«ng ®îc. SÊu bÞ khóc mèp kho¸ miÖng, cßn çi ®u«i ®Ëp qua ®Ëp
l¹i. ¤ng N¨m x¸ch c©y m¸c nh¾m ngay sau lng sÊu mµ x¾n nhÌ nhÑ ®Ó c¾t g©n ®u«i.
§u«i sÊu bÞ liÖt. ThÕ lµ m×nh yªn trÝ, lÊy d©y cãc kÌn trãi thóc kÐ hai ch©n sau cña nã
l¹i, chõa hai ch©n tríc ®Ó nã b¬i tiÕp víi m×nh". §óng lµ mét ®o¹n v¨n chøa ®ùng ®Çy
®ñ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt vÒ viÖc b¾t sÊu mµ ngêi ta cã thÓ vËn dông, h¬n c¶ mét
cÈm nang tri thøc ! Nhng truyÖn ng¾n kh«ng chØ cho biÕt chõng Êy ®iÒu. §äc nã, ta cã
dÞp hiÓu râ cuéc sèng v« cïng gian tru©n cña nh÷ng ngêi tiªn phong ®Æt bµn ch©n
xuèng vïng ch©u thæ míi. Bao phen hä ph¶i ®èi mÆt víi hiÓm ho¹ bÞ "hïm tha, sÊu b¾t"
gi÷a chèn U Minh "®á ngßm" níc phï sa vµ xanh biÕc rõng trµm. NhiÒu ngêi ®· bá
m¹ng, cho nªn «ng N¨m Hªn míi ph¶i h¸t cóng c« hån, vµ nghe tiÕng h¸t cña «ng, kh«ng
Ýt ngêi sôt sïi khãc v× nhí çc th©n nh©n xÊu sè. Cha hÕt, truyÖn ng¾n cßn cho ta biÕt
®îc nhiÒu ®Þa danh mµ mçi khi nghe xíng lªn l¹i thÊy "cùc lßng", v× chóng gîi dËy
nh÷ng kØ niÖm bi th¬ng : §Çu SÊu, Lng SÊu, Bµu SÊu, Cµ B¬ He,... §ã lµ cha kÓ
nh÷ng th«ng tin vÒ tËp tÝnh cña loµi sÊu mµ t¸c gi¶ cung cÊp cho ngêi ®äc ngay tõ lóc
vµo truyÖn (phÇn s¸ch gi¸o khoa lîc bá)... Qu¶ thùc, nÕu kh«ng ph¶i lµ mét ngêi suèt c¶
®êi "léi bé" ngang däc ®Êt U Minh, thuéc nã nh thuéc lßng bµn tay m×nh, t¸c gi¶ kh«ng
thÓ viÕt ®îc nh÷ng trang v¨n ®Çy ¾p tri thøc vÒ sinh th¸i häc, thæ nhìng häc, phong tôc
häc... nh thÕ.
DÉu sao, víi nh÷ng ®iÒu võa kª dÉn, ta còng míi chØ thÊy gi¸ trÞ cña B¾t sÊu
rõng U Minh H¹ ë khÝa c¹nh cha ph¶i lµ v¨n häc cña nã. Mét t¸c phÈm v¨n häc ®Ých thùc
kh«ng thÓ bá qua viÖc thÓ hiÖn ®êi sèng tinh thÇn cña con ngêi, th«ng qua çc chi tiÕt
sèng ®éng. Riªng ë mÆt nµy, truyÖn ng¾n cña S¬n Nam còng kh«ng thiÕu vÎ ®éc ®¸o.
L¾ng nghe bµi h¸t "¶o n·o, rïng rîn" cña «ng N¨m Hªn, ta ®äc thÊy mét t×nh c¶m thiÕt
tha ®èi víi cuéc sèng mong manh, ®Çy bÊt tr¾c cña con ngêi, mét sù g¾n bã ®Çy
nghÞch lÝ ®èi víi m«i trêng sinh tån võa th©n thiÕt, võa thï nghÞch. Ta cã c¶m gi¸c thËt
Êm lßng tríc nh÷ng cö chØ, lêi nãi méc m¹c, ch©n chÊt cña nh÷ng ngêi d©n quª ®îc kÓ
trong truyÖn. Tinh thÇn sèng träng ®¹o nghÜa ®îc biÓu hiÖn tËp trung ë th¸i ®é hµm ¬n
306
®èi víi ngêi ®· gióp d©n trong vïng trõ ®îc hiÓm ho¹ ç sÊu : "Thùc lµ bùc th¸nh cña xø
nµy råi ! Mu kÕ nh vËy thùc qu¸ cao cêng (...) Xãm m×nh nhÊt ®Þnh ®Òn ¬n æng mét
sè tiÒn, nu«i æng cho tíi giµ, ë xãm nµy. Bµ con tÝnh sao ?". Nã còng biÓu hiÖn qua
viÖc «ng N¨m Hªn sau khi b¾t sÊu cßn ë l¹i cóng "®Êt ®ai v¬ng tr¹ch". §©y kh«ng h¼n
lµ viÖc lµm mª tÝn, mµ nÕu nãi mª tÝn th× còng lµ thø mª tÝn xuÊt ph¸t tõ mét çch
sèng biÕt nghÜ tríc nghÜ sau : mäi thµnh c«ng cña ta ®Òu cã phÇn trî gióp cña thÇn
nh©n, «ng bµ, tiªn tæ. §Æc biÖt, trong t¸c phÈm, t¸c gi¶ cßn cho thÊy ý thøc nguån céi
s©u s¾c cña c d©n miÒn ®Êt U Minh. Khi gi¶i thÝch vÒ çi tªn Cµ B¬ He, «ng N¨m Hªn
®· nãi : "R¹ch Cµ B¬ He, ®ã lµ chç sÊu léi nhiÒu, ngêi Miªn sî sÊu kh«ng d¸m ®i qua
nªn ®Æt tªn nh vËy, còng nh ph¸ Tam Giang, tru«ng Nhµ Hå cña m×nh ngoµi HuÕ".
Thùc ra, trong lêi nãi nµy cña nh©n vËt cã thÊm ®îm t×nh non níc cña chÝnh t¸c gi¶. Hai
tõ cña m×nh ®îc thèt ra nghe nh v« t×nh, kh«ng cã t ý g× mµ thùc ra l¹i chÊt chøa bao nçi
niÒm. Dï ®i tíi tËn cïng trêi cuèi ®Êt, ta vÉn lµ con d©n níc ViÖt. Ch¾c h¼n nh÷ng ngêi
d©n ë vïng r¹ch Çi Tµu kia cha mét lÇn ®i qua ph¸ Tam Giang, tru«ng Nhµ Hå, nhng hä
®· dµnh thËt nhiÒu t×nh c¶m nhí th¬ng båi håi cho nh÷ng miÒn ®Êt ®ã cña m×nh, cña
Tæ quèc ViÖt Nam. Theo nh nh÷ng g× ®· ®îc S¬n Nam kÓ l¹i, cã thÓ nãi nhí B¾c ®· trë
thµnh mét h»ng sè trong t©m thøc cña nh÷ng ngêi ®i më ®Êt. Qu¶ ®óng nh ®iÒu ®· ®-
îc thÓ hiÖn rÊt c¶m ®éng trong mét bµi th¬ næi tiÕng cña Huúnh V¨n NghÖ : Tõ ®é
mang g¬m ®i më câi – Trêi Nam th¬ng nhí ®Êt Th¨ng Long. Th¬ng nhí vµ th¬ng nhí, rÊt
cã thÓ ®ã lµ mét ®éng lùc lín ®Ó ngêi ta sèng ngoan cêng trong hoµn c¶nh míi, m«i tr-
êng míi do lÞch sö h÷u ý t¹o ra !
Nãi vÒ B¾t sÊu rõng U Minh H¹ còng nh vÒ tÊt c¶ çc truyÖn ng¾n trong H¬ng
rõng Cµ Mau, kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi nghÖ thuËt kÓ chuyÖn ®Æc s¾c cña t¸c gi¶.
Ng«n ng÷ dïng ®Ó kÓ lµ mét thø ng«n ng÷ rÊt Nam Bé – Nam Bé kh«ng chØ ë sù xuÊt
hiÖn cña nhiÒu ph¬ng ng÷ mµ chñ yÕu lµ ë sù ph¶n ¸nh kh¸ râ tÝnh çch con ngêi miÒn
®Êt nµy (tÝnh çch çc nh©n vËt vµ tÝnh çch cña chÝnh t¸c gi¶) : nãi n¨ng béc trùc, a
sù gi¶n dÞ th« méc, kh«ng thÝch kiÓu ®a ®Èy rêm rµ, "khÐo", "s¸o". ChÝnh bëi vËy,
gi÷a ng«n ng÷ nh©n vËt vµ ng«n ng÷ cña ngêi kÓ chuyÖn cã nh÷ng ®iÓm rÊt gÇn nhau,
tëng khã bÒ ph©n biÖt ®îc. Trong ®o¹n v¨n kh¸ dµi ®· ®îc trÝch ë trªn, ngêi ®äc thÊy
lêi nh©n vËt T Ho¹ch kh«ng kh¸c bao nhiªu lêi ngêi kÓ chuyÖn : c©u v¨n ng¾n, chñ yÕu
nh¾m vµo têng thuËt sù viÖc h¬n lµ biÓu c¶m "dÇm dÒ". Ngay c¶ trong trêng hîp ®éc
307
gi¶ tëng nhµ v¨n cã quyÒn cho m×nh ®îc "tr÷ t×nh" mét chót, th× kiÓu tr÷ t×nh qu¸ quen
trong v¨n ch¬ng vÉn kh«ng thÊy xuÊt hiÖn. §óng h¬n, nã vÉn cã mÆt nhng l¹i Èn sau
mét s¾c giäng tng töng (cña mét kiÓu nãi mµ ngêi Nam Bé gäi lµ "cµ töng") : "Nhng cã
tiÕng khãc sôt sïi ®©u ®©y. §ã lµ vµi cô giµ, bµ l·o ch¹nh nhí ®Õn tæ tiªn, ®Õn b¹n bÌ
cña m×nh, biÕt ®©u trªn bíc ®êng sanh nhai gi÷a chèn níc ®á rõng xanh, cã th©n nh©n
cña hä ®· bá th©n v× ®µn sÊu nµy. Bã nhang ®ang ch¸y kia cã gi¶i oan ®îc çi chÕt
cña hä kh«ng chí ?31". Khi ghi nhËn ®Æc ®iÓm nµy cña ng«n ng÷ truyÖn ng¾n S¬n
Nam, cã thÓ cã ®éc gi¶ ph©n v©n : ch¼ng râ nhµ v¨n cã xem träng viÖc ç thÓ ho¸ lêi
nãi nh©n vËt hay kh«ng ? Ph¶i ch¨ng nhµ v¨n cha ý thøc thËt ®Çy ®ñ vÒ çi "vai" ®Æc
thï cña ngêi kÓ chuyÖn ? Sù thùc, ®©y lµ chuyÖn phong çch chø kh«ng ph¶i lµ
chuyÖn "non tay" hay giµ dÆn trong nghÖ thuËt trÇn thuËt. S¬n Nam kÓ chuyÖn theo
lèi d©n gian. §äc t¸c phÈm cña «ng, nhiÒu khi ta cã c¶m tëng kh«ng ph¶i c©u chuyÖn
®ang ®îc mét ai kÓ l¹i, mµ lµ tù c©u chuyÖn ®ang kÓ vÒ nã. Lóc nµy, nhµ v¨n d êng
nh chØ ®ãng vai trß lµ ngêi ghi l¹i mµ th«i. Tù nhiªn, sèng ®éng nh chÝnh nh÷ng c©u
chuyÖn ®êi bÊt tËn quanh ta – cã lÏ ®ã lµ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ mµ nhµ v¨n mong muèn
cã ®îc ë çc trang viÕt cña m×nh.
Nhng, nh chÝnh S¬n Nam ®· cã lÇn ph¸t biÓu, "kh«ng ph¶i cø ghi ©m l¹i cuéc
nãi chuyÖn cña ngêi Nam Bé lµ thµnh v¨n ch¬ng ®îc ®©u"32. Do kiÓu kÓ chuyÖn qu¸ tù
nhiªn cña m×nh, S¬n Nam ®· g©y cho ngêi ®äc c¶m tëng r»ng nhµ v¨n thÊy çi g× kÓ
çi nÊy. §©y lµ mét ngé nhËn, nhng lµ ngé nhËn cã thÓ c¶m th«ng, bëi nã kh«ng hÒ c¶n
trë ta ®¾m m×nh vµo kh«ng khÝ truyÖn cña «ng. Cßn nÕu ®Æt truyÖn ng¾n B¾t sÊu
rõng U Minh H¹ díi çi nh×n ph©n tÝch, ®éc gi¶ h¼n ph¶i thÊy nhµ v¨n triÓn khai c©u
chuyÖn mét çch hÕt søc nghÖ thuËt, g©y nhiÒu håi hép ®îi chê. Më ®Çu truyÖn lµ
mét sù l¹ : «ng N¨m Hªn "b¬i chiÕc xuång ba l¸ nhá ®Õn ®Þa phËn lµng Kh¸nh L©m,
ngän r¹ch Çi Tµu. Trong xuång, cã ván vÑn mét län nhang trÇn vµ mét hò r îu. Tõ sím tíi
chiÒu, «ng b¬i xuång tíi lui theo r¹ch mµ h¸t...". Hµnh ®éng cña «ng, tiÕng h¸t, néi dung
bµi h¸t cña «ng, nh÷ng thø ®å mµ «ng mang theo gîi rÊt nhiÒu tß mß, dÜ nhiªn tríc hÕt
lµ cho ngêi d©n trong vïng, sau n÷a lµ cho... ®éc gi¶. Nhng råi cã nh÷ng çi l¹ kh¸c chång
lªn çi l¹ ban ®Çu Êy. Nh÷ng tëng «ng lµ thî c©u sÊu, tÐ ra kh«ng ph¶i, bëi theo «ng nãi,
31
Dßng in nghiªng do ngêi viÕt nhÊn m¹nh.
32
Xem : Huúnh C«ng TÝn, Nhµ v¨n S¬n Nam – nhµ Nam Bé häc, http://www.vannghesongcuulong.org
308
«ng b¾t sÊu b»ng... hai tay kh«ng. Nh÷ng mÈu ®èi tho¹i sinh ®éng gi÷a «ng víi ngêi
lµng lµm t¨ng lªn ë ta c¶m gi¸c n«n nao muèn kh¸m ph¸. Nhng (l¹i nhng), c©u chuyÖn vÉn
bÞ "h·m chËm" theo çi t th¸i ung dung cña nh©n vËt : "S¸ng mai sím, ®i còng kh«ng
muén. T«i cÇn mét ngêi dÉn ®êng ®Õn ao ç sÊu ®ã. Cã vËy th«i ! Chõng mét giê ®ång
hå sau lµ xong chuyÖn !" ChuyÖn ®éng trêi mµ nãi "ngon trín", thËt li k×, ch¼ng biÕt
thùc h thÕ nµo ! VÉn cha hÕt, s¸ng sím h«m ®i b¾t sÊu, «ng N¨m Hªn c¶n kh«ng cho ai
theo m×nh ngoµi ngêi dÉn ®êng. VËy lµ kh«ng chØ ngêi lµng mµ c¶ ®éc gi¶ còng ®µnh
ph¶i "ë l¹i" ®Ó ngong ngãng nh×n vÒ phÝa ao sÊu trong rõng U Minh H¹, thÊp thám
tr«ng ngän khãi bèc lªn, lôn xuèng mà suy ®o¸n nµy nä. Cuèi cïng, ®iÒu mäi ngêi mong
®îi còng ®· tíi : «ng T Ho¹ch l¸i xuång b¬i vÒ, dÉn theo mét bÇy sÊu, "con nµy buéc nèi
®u«i con kia, ®en ngßm nh khóc c©y kh« dµi". Qu¶ lµ mét chuyÖn qu¸i l¹, ®· "thùc môc
së thÞ"33 råi vÉn thÊy qu¸i l¹ : "Ngêi th× h¸ miÖng söng sèt råi toan ch¹y vµo nhµ trèn.
Ngêi kh¸c khÊn v¸i l©m r©m, e nay mai xãm nµy bÞ sù trõng ph¹t cña quû thÇn". §Õn lóc
nµy, mäi th¾c m¾c míi thùc sù ®îc têng gi¶i, qua lêi tr×nh bµy "®¹i kh¸i" cña T Ho¹ch.
Nhng t¹i sao l¹i "®¹i kh¸i" ? Thùc ra, trong viÖc "cëi nót kÞch" cho truyÖn ng¾n, kh«ng
"®¹i kh¸i" ë chç nµy th× l¹i kh«ng g©y ®îc hiÖu qu¶ mong muèn. Thªm n÷a, h¼n t¸c gi¶
®· nghÜ r»ng : rèt côc, ë ®Êt nµy, chuyÖn l¹ nh chuyÖn b¾t sÊu b»ng tay kh«ng còng
kh«ng ph¶i lµ qu¸... l¹. H·y chê ®ã mµ xem, cã bao nhiªu chuyÖn cÇn ®îc kÓ cßn ë phÝa
tríc ! ChØ riªng trong c©u chuyÖn cô thÓ nµy th«i, ®· hÕt ®©u nh÷ng t×nh tiÕt ®¸ng
®îc quan t©m. Nh©n vËt chÝnh cña vô b¾t sÊu vÉn cßn cha vÒ c¬ mµ ! Mét lÇn n÷a,
sù chó ý cña d©n lµng vµ cña ngêi ®äc l¹i híng vÒ «ng N¨m Hªn víi tiÕng h¸t nghe nh
"khãc lãc, nµi nØ", nghe nh "phÉn né, bi ai" cña «ng. §óng, chuyÖn b¾t sÊu tuy cã li k×
nhng ®iÒu ®¸ng suy ngÉm l¹i lµ cung çch sèng, cung çch øng xö cña con ngêi. Bçng
chèc, h×nh tîng «ng N¨m Hªn lín trïm lªn, to¶ rîp ý nghÜ cña ®éc gi¶. ¤ng N¨m Hªn, «ng
h¸ ch¼ng ph¶i lµ biÓu tîng cña con ngêi Nam Bé nghÜa khÝ, can trêng trong hµnh tr×nh
më ®Êt cuèi trêi níc ViÖt hay sao ?
luËn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ cuéc sèng trong truyÖn ng¾n ChiÕc
thuyÒn ngoµI xa cña NguyÔn Minh ch©u
33
ThÊy tËn m¾t.
309
Cã thÓ xÕp ChiÕc thuyÒn ngoµi xa vµo lo¹i truyÖn mang tÝnh chÊt luËn ®Ò,
tøc lµ lo¹i truyÖn mµ ë ®ã t¸c gi¶ kh«ng giÊu diÕm ý ®Þnh cña m×nh muèn "luËn" ®Õn
møc rèt r¸o vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã cña ®êi sèng, cña nghÖ thuËt. Thùc ra, ®· lµ mét
s¸ng t¸c v¨n häc cã gi¸ trÞ, kh«ng t¸c phÈm nµo l¹i kh«ng chøa ®ùng mét çi nh×n, mét t t-
ëng cña nhµ v¨n vÒ hiÖn thùc. Nhng trong t¸c phÈm luËn ®Ò, çi nh×n, t tëng nµy lé ra ë
b×nh diÖn thø nhÊt, vµ mäi chi tiÕt, t×nh tiÕt, mäi h×nh ¶nh ®Òu ®îc ®a vµo mét quan
hÖ mang tÝnh "s¾p ®Æt" râ rÖt. DÜ nhiªn, ®èi víi nh÷ng nhµ v¨n tµi n¨ng (nh Nam Cao
víi truyÖn §«i m¾t, nh NguyÔn Minh Ch©u víi çc truyÖn ng¾n Bøc tranh, BÕn quª,
DÊu vÕt nghÒ nghiÖp, ChiÕc thuyÒn ngoµi xa,...), viÖc t« ®Ëm luËn ®Ò kh«ng ®ång
nghÜa víi viÖc biÕn mäi sù kiÖn, nh©n vËt ®îc kÓ tíi thµnh mét çi "loa" ph¸t ng«n t t-
ëng thuÇn tuý. TÝnh thÈm mÜ, sèng ®éng cña çc ®èi tîng vÉn lu«n ®îc coi träng.
Nh÷ng ®iÓm dÞ thêng, phi lÝ (theo çch nh×n nhËn th«ng thêng), nÕu cã xuÊt hiÖn,
®Òu cÇn ®îc nh×n nhËn díi mét ¸nh s¸ng kh¸c. Chóng tån t¹i nh çc biÓu hiÖn ®Æc thï
thuéc ph¹m trï "lo¹i" cña truyÖn luËn ®Ò. HiÓu nh thÕ, ®éc gi¶ cã thÓ sÏ th«i b¾t bÎ
viÖc nhµ v¨n ®a vµo t¸c phÈm mét sè chi tiÕt kh«ng "thùc" (nh chi tiÕt ngêi ®µn «ng
lµng chµi ®¸nh vî, trót giËn d÷ theo ®óng... tho¶ thuËn). Qu¶ t×nh, lóc míi xuÊt hiÖn,
nhiÒu truyÖn ng¾n cña NguyÔn Minh Ch©u trong hai tËp Ngêi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu
tèc hµnh (1983), BÕn quª (1985) ®· tõng bÞ "phª" trªn vÊn ®Ò nµy. CÇn nãi thªm lµ lo¹i
truyÖn luËn ®Ò thêng xuÊt hiÖn vµo nh÷ng thêi ®iÓm mµ çc nhµ v¨n cã nhu cÇu tuyªn
ng«n vÒ quan niÖm s¸ng t¸c – thêi ®iÓm cã nh÷ng bíc ngoÆt trong sù ph¸t triÓn cña v¨n
häc nãi chung.
ChiÕc thuyÒn ngoµi xa lÊy c¶m høng tõ çc vÊn ®Ò thÕ sù. Cã thÓ gäi c¶m høng
cña nã lµ c¶m høng thÕ sù, kh¸c víi c¶m høng sö thi – l·ng m¹n tõng chi phèi s¸ng t¸c
NguyÔn Minh Ch©u giai ®o¹n tríc 1975. §Æc ®iÓm cña t¸c phÈm mang c¶m høng thÕ
sù lµ híng vÒ sinh ho¹t hµng ngµy cña con ngêi, kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ thÈm mÜ cña çi
®êi thêng, ®i s©u kh¸m ph¸ hµnh tr×nh cña con ngêi gi÷a mét thùc t¹i ngæn ngang nh»m
t×m kiÕm h¹nh phóc vµ kh¼ng ®Þnh nh©n çch. Lo¹i t¸c phÈm nµy biÓu thÞ sù ®æi míi
trong quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ tÝnh ch©n thùc cña v¨n häc, nh»m ®a v¨n häc tho¸t
khái t×nh tr¹ng "minh ho¹" hay "t« vÏ", ®Ò cËp nh÷ng chuyÖn xa l¹ víi mèi bËn t©m
chÝnh cña bao con ngêi ®ang ph¶i lao vµo cuéc mu sinh nhäc nh»n, trong mét hoµn c¶nh
®Êt níc ®ang ®èi diÖn víi v« vµn khã kh¨n cña thêi hËu chiÕn. SÏ rÊt thó vÞ nÕu ta ®äc
310
ChiÕc thuyÒn ngoµi xa trong sù so s¸nh thêng xuyªn víi nh÷ng truyÖn kh¸c cña NguyÔn
Minh Ch©u hay cña mét sè nhµ v¨n kh¸c ®îc s¸ng t¸c trong kh«ng khÝ sö thi cña nh÷ng
ngµy ®¸nh MÜ tríc ®©y.
Do ý thøc ®îc rÊt s©u s¾c vÒ sù bÊt cËp cña lo¹i s¸ng t¸c v¨n häc a ban ph¸t ch©n
lÝ vµ "d¾t tay ®éc gi¶", trong truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, NguyÔn Minh
Ch©u muèn theo ®uæi mét lèi viÕt giµu tÝnh ®èi tho¹i d©n chñ víi ngêi ®äc. Ta kh«ng
b¾t gÆp ë ®©y nh÷ng kÕt luËn dÔ dµng, ®¬n gi¶n. Cuéc sèng bµy ra nhiÒu nghÞch lÝ,
lu«n b¾t ta ph¶i suy nghÜ l¹i vÒ v« sè vÊn ®Ò, trªn c¬ së biÕt kh¾c phôc, lo¹i bá nh÷ng
®Þnh kiÕn, thµnh kiÕn, nh÷ng thãi quen nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ rÊt kh« cøng ®èi víi con
ngêi vµ sù vËt, sù viÖc. Tríc nh÷ng t¸c phÈm nh truyÖn ng¾n nµy, tÝnh tÝch cùc cña
®éc gi¶ lu«n ®îc thö th¸ch.
Tªn truyÖn ng¾n lµ ChiÕc thuyÒn ngoµi xa. Çi tªn Êy dÔ gîi liªn tëng ®Õn mét
çi tªn ®èi øng : ChiÕc thuyÒn vµo gÇn (hay ®Õn gÇn). Cã lÏ ®©y lµ ph¶n øng t©m lÝ
ë ®éc gi¶ mµ nhµ v¨n muèn "thÊy", bëi nhê nã, çi "tø" cña truyÖn ng¾n sÏ ®îc ngêi ta
nhËn thøc mét çch s©u s¾c. ë ngoµi xa, chiÕc thuyÒn gièng nh biÓu tîng cña çi toµn
mÜ, khiÕn khi chiªm ngìng nã, trong ta dÊy lªn nh÷ng xóc c¶m trong trÎo, nhÑ nhâm,
l©ng l©ng. Cßn vµo gÇn, chiÕc thuyÒn l¹i ®a ®Õn biÕt bao bèi rèi, lµm ta ph¶i kh«ng
ngõng tr¨n trë, d»n vÆt. T¬ng quan gi÷a çi xa vµ çi gÇn ë ®©y ho¸ ra còng lµ t¬ng
quan gi÷a çi bÒ ngoµi vµ çi bÒ trong hoÆc bÒ s©u. Nh×n tõ xa, ta chØ thÊy ® îc çi
bÒ ngoµi th¬ méng (hay ngì lµ th¬ méng) cña sù vËt, cßn nh×n gÇn, ta míi cã c¬ héi ph¸t
hiÖn çi bÒ trong phøc t¹p kh«ng cïng, thËm chÝ gai gãc cña nã. VËy, nªn nh×n sù vËt tõ
xa ®Ó khái "mua phiÒn, chuèc n·o", hay g¾ng tiÕp cËn sù vËt ë tÇm gÇn ®Ó l ¬ng t©m
®îc thanh th¶n ? §Òu híng tíi sù thanh th¶n c¶, nhng "thanh th¶n" theo kiÓu thø nhÊt gÇn
nh ®ång nghÜa víi th¸i ®é sèng hoÆc v« t©m, hoÆc cè t×nh "lµm l¬" tríc mäi sù, cßn
thanh th¶n theo kiÓu thø hai th× l¹i mang ý nghÜa ®¹o ®øc cao c¶, g¾n víi th¸i ®é can dù
cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi ®êi vµ s½n sµng chÊp nhËn nh÷ng nhäc nh»n, khæ n·o. TÊt nhiªn,
®èi víi t¸c gi¶ truyÖn ng¾n, sù lùa chän híng vÒ phÝa nµo ®· râ rµng, døt kho¸t. Theo
«ng, nghÖ thuËt ph¶i cÊt lªn tiÕng nãi vÒ sù thËt cuéc ®êi vµ ngêi nghÖ sÜ ph¶i biÕt
tËp trung nh·n lùc, nh×n xuyªn qua nh÷ng çi bÒ ngoµi "ãng ¸nh" ®«i khi mang tÝnh
chÊt lõa mÞ ®Ó nhËn ch©n b¶n chÊt sù vËt. Nhng t¸c gi¶ cßn thÊy thªm r»ng : thùc ra,
311
viÖc nh×n sù vËt ë tÇm gÇn kh«ng hÒ lµm triÖt tiªu c¶m xóc vÒ çi ®Ñp, ngîc l¹i, nã
cµng lµm cho c¶m xóc vÒ çi ®Ñp cã thªm chiÒu s©u (dÜ nhiªn, çi ®Ñp lóc nµy ®· ®îc
®Þnh nghÜa l¹i trªn mét nÒn t¶ng nhËn thøc míi vÒ cuéc sèng vµ nghÖ thuËt). ThÊm
nhuÇn tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn, ngêi nghÖ sÜ sÏ cã ®îc kh¶ n¨ng hµnh xö tù do trong qu¸
tr×nh s¸ng t¸c. Phïng – ngêi phãng viªn nhiÕp ¶nh trong truyÖn – ®· kh«ng d¹i dét tù tíc
®o¹t cña m×nh çi quyÒn chôp ¶nh "chiÕc thuyÒn ngoµi xa". Nhng khi chÝnh anh ®·
thÊy ®îc çi bÒ s©u cña sù vËt, bøc phong c¶nh "thuÇn tuý" do anh s¸ng t¸c vÉn cã thÓ
gióp ngêi ta nhËn ra bao nhiªu c©u chuyÖn ®êi. Th× ra, ®èi tîng miªu t¶ cô thÓ lµ quan
träng, nhng mét ®iÒu kh¸c cßn quan träng h¬n nhiÒu lÇn chÝnh lµ th¸i ®é, çch nh×n
®óng ®¾n ®èi víi con ngêi vµ thùc t¹i. NÕu "®äc ra" nh÷ng suy t th©m trÇm nµy cña
nhµ v¨n, ®éc gi¶ hoµn toµn cã thÓ gi¶i thÝch ®îc tÝnh h÷u lÝ cña çi c¶m gi¸c "l¹ lïng"
mµ nh©n vËt Phïng gÆp ph¶i (®îc kÓ tíi ë cuèi truyÖn) : "Qu¸i l¹, tuy lµ ¶nh ®en tr¾ng
nhng mçi lÇn ng¾m kÜ, t«i vÉn thÊy hiÖn lªn çi mÇu hång hång cña ¸nh s¬ng mai lóc
bÊy giê t«i nh×n thÊy ë b·i xe t¨ng háng, vµ nÕu nh×n l©u h¬n, bao giê t«i còng thÊy ng-
êi ®µn bµ Êy ®ang bíc ra khái tÊm ¶nh, ®ã lµ mét ngêi ®µn bµ vïng biÓn cao lín víi
nh÷ng ®êng nÐt th« kÖch, tÊm lng ¸o b¹c phÕch cã miÕng v¸, nöa th©n díi ít sòng,
khu«n mÆt rç ®· nhît tr¾ng v× kÐo líi suèt ®ªm. Mô bíc nh÷ng bíc chËm r·i, bµn ch©n
dËm trªn mÆt ®Êt ch¾c ch¾n, hoµ lÉn trong ®¸m ®«ng...".
Tõ ®iÓm nh×n ngµy h«m nay, cã thÓ kh¼ng ®Þnh : luËn ®Ò ®Æt ra trong
ChiÕc thuyÒn ngoµi xa thËt sù cã ý nghÜa, kh«ng chØ ®èi víi NguyÔn Minh Ch©u mµ
cßn ®èi víi c¶ nÒn v¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam thêi k× tõ sau 1975 ®Õn nh÷ng n¨m §æi
míi. ChÝnh nã cho thÊy tinh thÇn tr¸ch nhiÖm rÊt cao ®èi víi v¨n ch¬ng vµ trªn hÕt lµ
®èi víi cuéc ®êi cña t¸c gi¶. §ång thêi, nã còng biÓu lé nç lùc lín, kh¸t väng lín cña «ng
muèn ®æi míi v¨n häc, ®a s¸ng t¸c tho¸t khái thãi quen mÜ ho¸, lÝ tëng ho¸ hiÖn thùc
(mµ çc tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n ®îc viÕt ra trong thêi chèng MÜ cña chÝnh «ng ®·
gãp phÇn t¹o nªn) ®Ó tiÕp cËn ®îc "chÊt v¨n xu«i" cña ®êi sèng, ®Ó ®i s©u kh¸m ph¸
sè phËn con ngêi – vÊn ®Ò cèt tö quy ®Þnh chiÒu s©u nh©n b¶n cña mét nÒn v¨n häc.
Mét luËn ®Ò hay nÕu kh«ng ®îc biÓu hiÖn b»ng h×nh tîng nghÖ thuËt sinh
®éng th× ch¾c ch¾n kh«ng g©y ®îc nh÷ng ¸m ¶nh l©u dµi vµ s©u s¾c. Lµ ngêi viÕt,
NguyÔn Minh Ch©u ý thøc rÊt râ vÒ ®iÒu nµy. Bëi vËy mµ «ng cã ChiÕc thuyÒn
ngoµi xa tõng g©y ®îc d luËn s«i næi, ®a chiÒu ngµy nã míi ra ®êi. Kh«ng Ýt ngêi ®äc
312
vµo thêi ®iÓm ®ã cã c¶m gi¸c khã kh¨n khi ®Õn víi t¸c phÈm. Do ®· quen víi mét
NguyÔn Minh Ch©u (nãi réng ra lµ quen víi mét lo¹i h×nh s¸ng t¸c) thÝch híng ngßi bót
vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña lÝ tëng, lu«n thÓ hiÖn niÒm tin l·ng m¹n vÒ con ngêi vµ cuéc
®êi, l¹i thêng "bao bäc nh©n vËt trong mét bÇu kh«ng khÝ v« trïng" (Ni-ku-lin), ngêi ta
bÞ "vÊp" liªn tôc tríc nh÷ng t×nh huèng nghÞch lÝ mµ nhµ v¨n miªu t¶ trong ChiÕc
thuyÒn ngoµi xa. Cã mét çi g× ®ã kh«ng th«ng tho¸t trong çi nh×n cña nhµ v¨n vÒ cuéc
®êi ch¨ng ? Cã ph¶i sù rèi trÝ ®· xuÊt hiÖn ë c©y bót chiÕn sÜ thêng vÉn v÷ng vµng
trong nhËn thøc t tëng ? L¹i n÷a, liÖu cã thÓ nãi tíi sù "non tay" cña t¸c gi¶ khi xö lÝ çc
chÊt liÖu hiÖn thùc nh»m lµm s¸ng tá çi luËn ®Ò ®· ®îc x¸c ®Þnh tríc ? TÊt c¶ nh÷ng
ph©n v©n ®ã cña mét bé phËn ngêi ®äc kh«ng ph¶i kh«ng cã lÝ. Trong v¨n häc çch
m¹ng, tõ tríc ®Õn khi Êy, thËt hiÕm cã mét t¸c phÈm trng ra çi hiÖn thùc bén bÒ nh vËy
mµ kh«ng kÌm theo nh÷ng kÕt luËn ®ñ râ rµng ®Ó híng ®¹o cho ®éc gi¶. Nhng ®·
quyÕt chän con ®êng ®æi míi nghÖ thuËt, nhµ v¨n kh«ng thÓ n¶n bíc. Trong khi cã thÓ
cha tù tin l¾m vµo lÝ trÝ (vµ mét phÇn vµo tÝnh hoµn thiÖn cña t¸c phÈm), NguyÔn
Minh Ch©u l¹i tá ra rÊt yªn t©m víi mÉn c¶m nghÖ sÜ cña m×nh. §èi víi «ng, hµnh tr×nh
viÕt còng lµ hµnh tr×nh nhËn thøc, hµnh tr×nh truy cÇu sù thËt. Tríc khi çc "t×nh huèng
nhËn thøc" trong truyÖn lµm lay chuyÓn nh÷ng thãi quen suy xÐt vÊn ®Ò cña ®éc gi¶,
chÝnh chóng ®· lµm nhµ v¨n "ngé" ra bao ®iÒu hÖ träng vÒ cuéc sèng, vÒ sø mÖnh cña
v¨n ch¬ng.
Cã thÓ xem nh©n vËt Phïng lµ sù ho¸ th©n cña t¸c gi¶. Cho anh ®ãng vai ngêi kÓ
chuyÖn trong t¸c phÈm, nhµ v¨n muèn cã ®iÒu kiÖn béc lé gÇn nh trùc tiÕp nh÷ng suy
nghÜ cña m×nh tríc mét hiÖn thùc ®îc nh×n ë tÇm gÇn. TÊt nhiªn, gi¸c ngé ch©n lÝ lµ
c¶ mét qu¸ tr×nh. T¸c gi¶ h¼n cã chñ ý khi t« ®Ëm niÒm xóc ®éng cña Phïng lóc anh
phãng viªn nµy t×nh cê b¾t gÆp "mét c¶nh "®¾t" trêi cho" trªn ®êng "s¨n ¶nh" – c¶nh
chiÕc thuyÒn b¬i trªn mÆt biÓn trong s¬ng mï cña buæi b×nh minh. Phïng lµ mét nghÖ
sÜ nh¹y c¶m – ®iÒu nµy ®· hiÓn nhiªn. Nhng "th«ng tin" chÝnh mµ t¸c gi¶ muèn ®a tíi
cho ngêi ®äc kh«ng n»m ë ®ã. Çi «ng muèn b¸o hiÖu lµ : t¹ng chÊt nghÖ sÜ theo kiÓu
cña Phïng cã c¬ ®a ngêi ta ®Õn th¸i ®é dÔ b»ng lßng víi nh÷ng vÎ ®Ñp bÒ ngoµi cña sù
vËt, trong khi ë ®êi, mäi chuyÖn phøc t¹p h¬n thÕ nhiÒu. Qu¶ vËy, khi chiÕc thuyÒn
"®©m th¼ng" vµo chç Phïng ®øng ®Ó khëi ®Çu cho viÖc "tr×nh diÔn" mét lo¹t
chuyÖn dÞ thêng, Phïng tho¹t ®Çu chØ biÕt "®øng h¸ måm ra mµ nh×n" trong tr¹ng th¸i
313
kinh ng¹c tét ®é. Râ lµ Phïng hoµn toµn cha cã ý thøc chuÈn bÞ cho m×nh mét t©m thÕ
s½n sµng ®èi diÖn víi mu«n nghÞch lÝ cña cuéc ®êi. TiÕp theo có sèc ®Çu tiªn khi v«
t×nh chøng kiÕn c¶nh ngêi ®µn «ng thuyÒn chµi ®a vî h¾n ta lªn bê ®Ó ®¸nh trót giËn,
Phïng cßn ph¶i tr¶i qua nhiÒu ®ît "kinh ng¹c" n÷a : cËu bÐ Ph¸c vèn th©n víi anh bçng
xa l¸nh vµ dêng nh thï ghÐt anh ; ngêi ®µn bµ ®îc anh "cøu" xem ra kh«ng mÊy biÕt ¬n
©n nh©n bÊt ®¾c dÜ, thËm chÝ cßn muèn anh kh«ng can dù vµo chuyÖn cña chÞ ta ; kÎ
bÞ hµnh h¹ døt kho¸t kh«ng muèn bá ngêi chång ®· nÖn m×nh nh c¬m b÷a... Sau khi tËn
m¾t chøng kiÕn nh÷ng sù thËt xãt xa cña cuéc ®êi, còng lµ nh÷ng ®iÒu "kh«ng thÓ nµo
hiÓu ®îc" (dï ®· cè t×m mäi çch gi¶i thÝch, theo ®Þnh kiÕn vµ giíi h¹n hiÓu biÕt cña
m×nh), Phïng dêng nh ®· ®æi kh¸c. Chi tiÕt t¶ anh "kho¸c chiÕc m¸y ¶nh ®i lang thang
cho ®Õn tËn khuya" gi¸n tiÕp nãi lªn ®iÒu ®ã. Anh kh«ng cßn høng thó "triÕt lÝ" vµ
thËm chÝ mÊt kh¶ n¨ng "triÕt lÝ" mét çch dÔ dµng vÒ mèi quan hÖ gi÷a çi ®Ñp vµ
®¹o ®øc nh khi ®øng ng¾m h×nh ¶nh chiÕc thuyÒn ngoµi xa. Anh ®Ó ngá t©m hån cho
bao c¶nh s¾c cña mét hiÖn thùc Ýt thi vÞ ïa tíi, cho¸n ®Çy, x«n xao cÊt lêi b»ng tiÕng
nãi riªng cña chóng : "m©y ®en xÕp ngæn ngang trªn b·i biÓn ®en ngßm", "sãng b¹c
®Çu ngoµi cöa l¹ch næi cån lªn, cao nh nh÷ng ngän nói tuyÕt tr¾ng", "nh÷ng tµn löa ®á
rùc bay quÈn lªn", "con thuyÒn ®ang chèng chäi víi sãng giã gi÷a ph¸",... §èi víi anh lóc
nµy, h¼n nh÷ng kÕt luËn s½n cã vÒ cuéc ®êi bçng trë nªn qu¸ nghÌo nµn vµ hêi hît.
Chóng tan ®i, nhêng chç cho nh÷ng c¶m gi¸c míi tô l¹i vµ lín dÇn lªn.
Trong truyÖn ng¾n, kh«ng chØ cã Phïng – nh©n vËt kÓ chuyÖn – míi tr¶i qua
qu¸ tr×nh tõ ng¹c nhiªn tíi vì lÏ vµ "bõng ngé". ¤ng b¹n §Èu cña anh còng gÆp t×nh huèng
nhËn thøc t¬ng tù. Lµ ch¸nh ¸n Toµ ¸n huyÖn, §Èu muèn xÕp ®Æt mäi viÖc ®óng víi
ph¸p luËt vµ còng thuËn theo lÏ ph¶i th«ng thêng. ThÕ nhng, anh lu«n bÞ bÊt ngê vµ
nh÷ng gi¶i ph¸p "®óng ®¾n" mang tÝnh lÝ thuyÕt do anh ®Ò xuÊt ®· bÞ thùc tÕ ®êi
sèng b¸c bá. Ngêi ®µn bµ ®au khæ nä ®· tõ chèi viÖc li h«n theo lêi khuyªn cña anh. Anh
tõng kh«ng hiÓu "thÕ nµo lµ nçi vÊt v¶ cña ngêi ®µn bµ trªn mét chiÕc thuyÒn kh«ng cã
®µn «ng", kh«ng hiÓu çi lÝ cña sù cam chÞu ë nh÷ng con ngêi sèng trong vßng v©y cña
®ãi nghÌo vµ l¹c hËu, còng kh«ng hiÓu sù ®an cµi rèi r¾m gi÷a t×nh th¬ng vµ hµnh
®éng tµn nhÉn, gi÷a niÒm vui vµ nçi buån trong mét gia ®×nh... ViÖc nghe chuyÖn cña
ngêi ®µn bµ thuyÒn chµi ®· kh¬i lªn trong anh cuéc ®èi tho¹i gay g¾t gi÷a thãi quen suy
nghÜ mét chiÒu vµ th¸i ®é chÊp nhËn tÝnh phøc t¹p mu«n thuë cña cuéc sèng. Cuèi
314
cïng, "mét çi g× míi võa vì ra trong ®Çu vÞ Bao C«ng cña çi phè huyÖn vïng biÓn". Råi
§Èu cã ®a ra ®îc gi¶i ph¸p míi nµo kh«ng ®Ó gi¶i quyÕt "sù vô" cña gia ®×nh thuyÒn
chµi Êy ? §iÒu nµy t¸c gi¶ kh«ng nãi tíi. Mµ biÕt nãi lµm sao b©y giê ! Cuéc sèng dÔ g×
chÊp nhËn sù s¾p ®Æt duy ý chÝ cña chóng ta. H·y ®Ó çc ph¬ng ¸n gi¶i quyÕt vÊn
®Ò tù chóng h×nh thµnh trong ®Çu mçi ®éc gi¶...
Nh×n bÒ ngoµi, ®iÒu mµ hai nh©n vËt Phïng vµ §Èu vì lÏ trong hµnh tr×nh
nhËn thøc kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Ch¼ng cã g× khã hiÓu mét khi ta ®· biÕt c«ng
viÖc vµ nghÒ nghiÖp cña hai ngêi vèn kh¸c nhau. Nhng xÐt ë bÒ s©u, çc ch©n lÝ ®îc
gi¸c ngé rÊt thèng nhÊt. ChuyÖn cña §Èu vèn ®îc kÓ qua lêi cña Phïng, vËy nªn, nhËn
thøc cña §Èu ®· ®îc "tÝch hîp" vµo nhËn thøc cña Phïng – mét nghÖ sÜ. NÕu cÇn kh¸i
qu¸t, ta cã thÓ nãi : vÊn ®Ò nhËn thøc trung t©m ®îc ®Æt ra trong ChiÕc thuyÒn ngoµi
xa chÝnh lµ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ cuéc sèng. VÊn ®Ò tuy kh«ng míi nhng l¹i
b¾t ta ph¶i kh«ng ngõng suy nghÜ. Mçi nghÖ sÜ, mçi thêi k× v¨n häc nghÖ thuËt sÏ cã
mét lêi gi¶i cña riªng m×nh.
315
gãc nh×n míi, tiªu chÝ ®¸nh gi¸ míi vÒ con ngêi trong truyÖn ng¾n mét ngêi hµ néi
cña NguyÔn kh¶i
Mét ngêi Hµ Néi lµ truyÖn ng¾n giµu tÝnh triÕt luËn, ®îc s¸ng t¸c trong bèi c¶nh
®æi míi v¨n häc sau 1986. TriÕt luËn vèn lµ mét nÐt tréi trong phong çch v¨n xu«i
NguyÔn Kh¶i thuéc giai ®o¹n s¸ng t¸c tõ cuèi nh÷ng n¨m b¶y m¬i (cña thÕ kØ XX) trë
®i, g¾n liÒn víi viÖc soi xÐt ®èi tîng díi çc gãc ®é v¨n ho¸, lÞch sö vµ triÕt häc. Tríc
®ã, s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i ®Çy ¾p c¶m høng chÝnh luËn, chuyªn ®Ò cËp çc vÊn
®Ò thêi sù, chÝnh trÞ cña ®Êt níc vµ thêng lÊy tiªu chÝ chÝnh trÞ, ®¹o ®øc çch m¹ng
®Ó bµn luËn, ®¸nh gi¸ sù kiÖn, con ngêi. Râ rµng, sù chuyÓn ®æi tõ c¶m høng chÝnh
luËn sang c¶m høng triÕt luËn ®¸nh dÊu mét bíc ph¸t triÓn ®¸ng ghi nhËn trong t duy
nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. Høng thó quan s¸t, thÓ hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò thÕ sù, ®Æc biÖt
lµ vÊn ®Ò kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh ç nh©n cña con ngêi gi÷a mét hoµn c¶nh sèng mµ çi
"t«i" cha ®îc nh×n nhËn c«ng b»ng, tho¶ ®¸ng, tÊt c¶ ®Òu liªn quan tíi viÖc chuyÓn ®æi
c¶m høng nãi trªn. Çc s¸ng t¸c lóc nµy vÉn kh«ng thiÕu tÝnh thêi sù, nhng gi¸ trÞ cña
chóng ®· vît ra khái çi khung thêi sù nhÊt thêi ®Ó g©y ¸m ¶nh l©u dµi. ViÖc nhµ v¨n cã
ý thøc t« ®Ëm kinh nghiÖm, thÓ nghiÖm cña ç nh©n m×nh trong viÖc tr×nh bµy mäi
vÊn ®Ò ®· lµm cho nh÷ng trang viÕt cña «ng thÊm ®îm tinh thÇn ®èi tho¹i d©n chñ,
tho¸t li dÇn kiÓu ¸p ®Æt ch©n lÝ mét chiÒu tríc ®©y.
Víi mét s¸ng t¸c mang tÝnh triÕt luËn, viÖc xÕp ®Æt çc nh©n vËt ®îc miªu t¶
trong ®ã vµo çc ph¹m trï tèt - xÊu, chÝnh diÖn - ph¶n diÖn quen thuéc mét thêi ®· trë
nªn bÊt cËp. Sù ®¸nh gi¸ vÒ nh©n vËt cã thÓ rÊt ®a chiÒu. Lêi khen hay lêi chª cña t¸c
316
gi¶ (thÓ hiÖn qua nh©n vËt kÓ chuyÖn xng "t«i") lóc nµy còng chØ cã gi¸ trÞ tham kh¶o
thuÇn tuý, kh«ng hÒ mang tÝnh chÊt "ch©n lÝ", kh«ng ph¶i lµ kÕt luËn tèi hËu. Trong
Mét ngêi Hµ Néi ", "t«i" nh×n nhËn bµ HiÒn lµ "mét h¹t bôi vµng", ®ã lµ quyÒn cña
"t«i". Ngêi kh¸c cã thÓ cã çch nh×n nhËn kh¸c, tÊt nhiªn, kh«ng thÓ kh«ng tham kh¶o
çch nh×n cã tÝnh chÊt gîi ý mµ "t«i" ®a ra. NÕu kh«ng hiÓu nguyªn t¾c ®¸nh gi¸ nµy,
l¹i lÊy çch x©y dùng nh©n vËt trong truyÖn cña NguyÔn Kh¶i ë giai ®o¹n s¸ng t¸c tríc
lµm hÖ quy chiÕu, ®éc gi¶ rÊt dÔ cã nh÷ng ph¸n quyÕt v« lÝ vÒ t¸c gi¶ trªn çc vÊn ®Ò
quan ®iÓm, lËp trêng chÝnh trÞ, hoÆc ngîc l¹i, ra søc t¸n d¬ng nh©n vËt bµ HiÒn, g¸n
cho bµ nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp (theo mong muèn cña chÝnh ®éc gi¶) mµ b¶n th©n
nh©n vËt "t«i" kh«ng nãi tíi trong c©u chuyÖn cña m×nh.
*
* *
NÕu c¨n cø vµo nh÷ng g× ®· ®îc thÓ hiÖn trong truyÖn ng¾n, ®éc gi¶ cã thÓ
®Æt l¹i tªn t¸c phÈm Mét ngêi Hµ Néi thµnh NghÜ vÒ mét ngêi Hµ Néi. DÜ nhiªn, ®©y
lµ ®Æt cho m×nh, nh»m môc ®Ých lÜnh héi ®óng tinh thÇn t¸c phÈm, c¶m nhËn ®óng
ý nghÜa cña "thµnh phÇn" suy nghÜ trong kÕt cÊu truyÖn ng¾n nµy. Qu¶ lµ chuyÖn
kÓ kh«ng cã g× thËt ®Æc biÖt, nhng suy nghÜ, ®¸nh gi¸ cña nh©n vËt "t«i" th× l¹i chøa
®ùng nhiÒu ®iÒu thó vÞ. §Æc trng truyÖn ng¾n NguyÔn Kh¶i vèn lµ thÕ : tØ träng
nh÷ng lêi ph©n tÝch, b×nh luËn bao giê còng lín, nhiÒu khi lÊn ¸t c¶ sù miªu t¶, trÇn
thuËt kh¸ch quan vÒ ®èi tîng.
ViÕt Mét ngêi Hµ Néi, ®iÒu c¬ b¶n mµ nhµ v¨n híng ®Õn cha h¼n lµ ca ngîi mét
con ngêi, cho dï ngêi ®ã ®¸ng ca ngîi bao nhiªu ®i ch¨ng n÷a. C¶m høng chÝnh cña «ng
lµ kh¸m ph¸ b¶n s¾c v¨n ho¸ Hµ Néi – çi quyÕt ®Þnh vËn mÖnh vµ vÞ thÕ cña Hµ Néi
trong lÞch sö, còng lµ çi lµm nÒn t¶ng cho bíc ph¸t triÓn míi cña nã trong t¬ng lai.
Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ khi ng¾m h×nh ¶nh bµ HiÒn "lau ®¸nh çi b¸t bµy thuû tiªn",
«ng ®· cã mét ghi chó tëng nh lµ b©ng qu¬ : "nÕu lµ mét thiÕu n÷ th× ph¶i h¬n" 34, råi
c¶m th¸n : “thÊy TÕt qu¸, Hµ Néi qu¸, muèn ë thªm Ýt ngµy ¨n l¹i mét çi TÕt Hµ Néi".
Còng hoµn toµn hîp l« gÝch viÖc nhµ v¨n ®· kÕt l¹i truyÖn ng¾n nh thÕ nµy : "Mét ng-
êi nh c« ph¶i chÕt ®i thËt tiÕc, l¹i mét h¹t bôi vµng cña Hµ Néi r¬i xuèng ch×m s©u vµo
34
Ph¶i ch¨ng. qua "ghi chó" ®ã, t¸c gi¶ muèn nãi r»ng : nh÷ng g× thuéc vÒ nÐt thanh lÞch Th¨ng Long th×
kh«ng thÓ ®Ó cho mai mét. Nh÷ng ngêi trÎ tuæi ph¶i biÕt gi÷ g×n çi gäi lµ b¶n s¾c cña Hµ Néi, tiÕp nèi
nh÷ng viÖc mµ thÕ hÖ ®i tríc ®· lµm trªn vÊn ®Ò nµy.
317
líp ®Êt cæ. Nh÷ng h¹t bôi vµng lÊp l¸nh ®©u ®ã ë mçi gãc phè Hµ Néi h·y mîn giã mµ
bay lªn cho ®Êt kinh k× chãi s¸ng nh÷ng ¸nh vµng !". L« gÝch th× l« gÝch nhng vÉn l¹.
Ai ®· tõng quen víi giäng v¨n tinh s¾c, tØnh t¸o, thËm chÝ lµ "läc lâi" cña NguyÔn Kh¶i,
h¼n ph¶i ngì ngµng tríc çi giäng "bèc" lªn kh¸ ®ét ngét mµ nhµ v¨n biÓu lé ë ®©y. Mét
chót giìn ®ïa víi chÝnh v¨n m×nh hay niÒm xóc ®éng tËn ®¸y t©m can cø bËt ra kh«ng
nÐn ®îc ? Tr¶ lêi quyÕt h¼n theo bÒ nµo còng khã, nhng ®iÒu cã thÓ kh¼ng ®Þnh
ch¾c ch¾n lµ : NguyÔn Kh¶i thËt sù yªu quý Hµ Néi, cã nh÷ng suy nghÜ th©m trÇm vÒ
"®Êt kinh k×" vµ tha thiÕt ®îc thÊy mét Hµ Néi hiÖn ®¹i, ®Ñp, sang, xøng víi bÒ dµy
v¨n ho¸ truyÒn thèng cña nã.
H×nh tîng bµ HiÒn ®îc x©y dùng lªn nh ®Ó chøng minh cã mét tinh thÇn Hµ
Néi, mét linh hån Hµ Néi thùc sù ®· vµ ®ang tån t¹i, ®Ó l¹i dÊu Ên ®Ëm nÐt trong
nh÷ng ngêi con cña nã. Bµ HiÒn kh«ng ph¶i lµ mét "tÊm g¬ng" kiÓu mÉu hiÓu theo
nghÜa th«ng thêng ®Ó çc tæ chøc x· héi nªu lªn cho mäi ngêi häc tËp, theo çch ngêi ta
vÉn thêng lµm nh»m môc ®Ých tuyªn truyÒn, vËn ®éng. Bµ chØ lµ ngêi d©n b×nh th-
êng, dï xuÊt th©n lµ con nhµ "t s¶n", dï ®· cã mét thêi "vang bãng". T¸c gi¶ vµ ngêi kÓ
chuyÖn hiÓu vËy nªn chän çch giíi thiÖu, chuyÖn trß vÒ bµ thËt dung dÞ. Bµ lµ mét
ngêi bµ con xa, ngêi d× hä cña "t«i", thÕ th«i ! Mäi viÖc bµ lµm ®Òu tù nhiªn, nh cuéc
sèng hµng ngµy, ch¼ng g©y chÊn ®éng g× tíi xung quanh c¶. Êy vËy, ai d¸m b¶o chÊt
Hµ Néi ë bµ kh«ng ®Ëm ®Æc ? V¶ l¹i, muèn kh¸m ph¸ bÒ s©u v¨n ho¸ cña mét vïng
®Êt, tuyÖt ®èi kh«ng ®îc bá qua nh÷ng ®iÒu tëng lµ nhá nhÆt. NhiÒu khi chÝnh chóng
l¹i cung cÊp cø liÖu thuyÕt minh vÒ vÊn ®Ò cã søc nÆng h¬n h¼n nh÷ng chuyÖn to t¸t.
Dâi theo m¹ch kÓ cña nh©n vËt "t«i", ngêi ®äc thÊy qu¶ kh«ng cã g× ®¸ng gäi lµ "sù
kiÖn" viÖc bµ HiÒn lÊy chång, qu¶n lÝ gia ®×nh, sinh con, d¹y con, cho con ®i bé ®éi,
tiÕp kh¸ch, bµi trÝ n¬i ë, duy tr× nÕp sinh ho¹t riªng,... Mét c©u b×nh phÈm cña "t«i",
r»ng, viÖc bµ lÊy ai kh«ng lÊy, l¹i lÊy mét «ng gi¸o cÊp tiÓu häc hiÒn lµnh ch¨m chØ
lµm chång ®· "khiÕn c¶ Hµ Néi ph¶i kinh ng¹c", thùc chÊt chØ lµ mét çch nãi phãng
®¹i. NÕu qu¶ ngêi ta cã kinh ng¹c, th× ®ã lµ sù kinh ng¹c tríc mét chuyÖn kh«ng ngê l¹i
x¶y ra b×nh thêng qu¸ nh thÕ. Tuy vËy, nÕu b×nh t©m suy xÐt, ta l¹i thÊy trong tÊt c¶
nh÷ng çi b×nh thêng kia l¹i chøa ®ùng mét triÕt lÝ sèng ®¸ng nÓ, võa thÓ hiÖn b¶n
lÜnh ç nh©n mét con ngêi, võa béc lé lèi sèng ®Æc trng cña ®Êt kinh k×. Bµ HiÒn biÕt
râ m×nh lµ ai (c©u tuyªn bè "th¼ng thõng" cña bµ ®èi víi nh©n vËt "t«i" ®· chøng thùc
318
®iÒu ®ã : "Mét ®êi tao cha tõng bÞ ai çm dç, kÓ c¶ chÕ ®é"), vµ còng t¬ng tù thÕ, bµ
hiÓu s©u xa m×nh lµ ngêi Hµ Néi. Sau n¨m 1954, gia ®×nh bµ ch¼ng di c vµo Nam v×
"kh«ng thÓ rêi xa Hµ Néi". §©y kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ mét biÓu hiÖn cña t×nh yªu ®èi
víi n¬i ®· sinh ra vµ nu«i dìng m×nh, mµ cßn lµ mét biÓu hiÖn cña niÒm tin vµo thÕ tån
t¹i bÒn v÷ng cña m¶nh ®Êt ®· tr¶i qua nhiÒu th¨ng trÇm cña lÞch sö, cã v¨n ho¸ riªng ®·
thÊm vµo m¸u thÞt c d©n n¬i nµy. Bµ HiÒn cã thÓ kh«ng nghÜ mét çch rµnh rät nh
vËy, nhng t¸c gi¶ vµ nh©n vËt "t«i" – mét sù ho¸ th©n cña «ng – th× ý thøc vÒ ®iÒu nµy
qu¸ s©u s¾c. Nh©n vËt "t«i" còng khã lßng quªn lêi bµ HiÒn r¨n lò con cña anh : "Chóng
mµy lµ ngêi Hµ Néi th× çch ®i ®øng, nãi n¨ng ph¶i cã chuÈn, kh«ng ®îc sèng tuú tiÖn,
bu«ng tuång". Ho¸ ra vËy, lµm ngêi Hµ Néi võa lµ mét vinh dù, võa lµ mét tr¸ch nhiÖm.
Bµ HiÒn h¼n lµ lu«n ®au ®¸u vÒ vÊn ®Ò nµy, ch¼ng thÕ mµ dï ®· ngoµi b¶y m¬i, bµ
vÉn ®Ó lé t©m sù ®ã cña m×nh khi hái ngêi ch¸u ("t«i") võa míi tõ thµnh phè Hå ChÝ
Minh ra th¨m : "Anh ra Hµ Néi lÇn nµy thÊy phè x¸ thÕ nµo, d©n t×nh thÕ nµo ?" Ngì
®ã chØ lµ mét c©u hái x· giao th«ng thêng mµ thùc chÊt l¹i göi g¾m bao nçi niÒm, bao
phÊp pháng vµ hi väng vÒ t¬ng lai cña Hµ Néi.
Nh÷ng ®iÒu võa nãi trªn chøng minh sù g¾n bã lµm mét, rÊt m¸u thÞt, gi÷a bµ
HiÒn vµ Hµ Néi. Nhng cèt lâi øng xö cña ngêi Hµ Néi ®îc thÓ hiÖn qua bµ HiÒn lµ çi
g× ? Khi kÓ vÒ bµ, nh©n vËt "t«i" rÊt hay nãi ®Õn ch÷ tÝnh : "tÝnh thÕ lµ ®óng",
"Mäi sù mäi viÖc ®Òu ®îc çc bµ tÝnh tríc c¶. Vµ lu«n tÝnh ®óng...", "®· tÝnh lµ
lµm", "C« t«i tÝnh to¸n viÖc nhµ viÖc níc ®¹i kh¸i lµ nh thÕ", "c« muèn më réng sù tÝnh
to¸n...". DÜ nhiªn, ®· "tÝnh ®óng" th× ngêi ®ã lµ ngêi kh«n ("c« kh«n h¬n çc bµ b¹n
cña c«"), ngêi "cã ®Çu ãc rÊt thùc tÕ", biÕt thÝch øng. Víi ngêi "kh«n", mäi ®iÒu khã
mÊy xem ra còng cã thÓ thu xÕp ®îc mét çch kh¸ nhÑ nhµng : lµ "t s¶n" mµ khi ë víi
chÝnh quyÒn míi, gia ®×nh bµ HiÒn kh«ng bÞ hÒ hÊn g×, bµ l¹i cã kh¶ n¨ng nu«i c¶ gia
®×nh ®ñ ¨n mµ kh«ng ph¶i dÝnh d¸ng g× tíi hai ch÷ "bãc lét"... Bµ HiÒn cã thÓ "c êi rÊt
t¬i" – mét kiÓu cêi qu¸ ®çi tù tin – khi «ng ch¸u thãc m¸ch : "T¹i sao c« kh«ng ph¶i häc
tËp c¶i t¹o, c« giÊu còng tµi nhØ ?" Nãi ra toµn nh÷ng chuyÖn nh thÕ vÒ bµ HiÒn, ph¶i
ch¨ng t¸c gi¶ muèn kÕt luËn r»ng çi "b¶n s¾c" cña ngêi Hµ Néi lµ tÝnh vµ kh«n ? Sù
thùc hoµn toµn kh«ng ph¶i thÕ. §»ng sau mçi c©u chuyÖn kÓ vÒ bµ HiÒn, t¸c gi¶ lu«n
lu«n cho ta thÊy sù tån t¹i cña mét b¶n lÜnh sèng v÷ng vµng, mét kh¶ n¨ng tù ý thøc rÊt
cao, mét lßng tù träng ®¸ng kh©m phôc. Tù träng ë ®©y g¾n liÒn víi viÖc kh«ng ®Ó
319
m×nh r¬i vµo t×nh tr¹ng nhôc nh·, sèng gi÷ ®îc cèt çch vµ ®Æc biÖt lµ cã tr¸ch nhiÖm
víi céng ®ång (mét tinh thÇn tr¸ch nhiÖm kh«ng cÇn tuyªn bè ån µo, bèc ®ång, hêi hît).
Nh÷ng lêi thæ lé cña bµ HiÒn xung quanh viÖc b»ng lßng cho hai ®øa con ®i bé ®éi thÓ
hiÖn ®Æc biÖt râ ®iÒu nµy : "Tao ®au ®ín mµ b»ng lßng, v× tao kh«ng muèn nã sèng
b¸m vµo sù hi sinh cña b¹n bÌ. Nã d¸m ®i còng lµ biÕt tù träng", "Tao kh«ng khuyÕn
khÝch, còng kh«ng ng¨n c¶n, ng¨n c¶n tøc lµ b¶o nã t×m ®êng sèng ®Ó çc b¹n nã ph¶i
chÕt, còng lµ mét çch giÕt chÕt nã", "Tao còng muèn ®îc sèng b×nh ®¼ng víi çc bµ
mÑ kh¸c, hoÆc sèng c¶, hoÆc chÕt c¶, vui lÎ cã hay hím g×"... Kh«ng ph¶i kh«ng cã
nh÷ng ngé nhËn vÒ tÝnh çch ngêi Hµ Néi. Trong truyÖn, t¸c gi¶ ®· khÐo t¹o ra mét
t×nh huèng ®Ó lµm râ vÊn ®Ò nµy. Trong khi nh©n vËt "t«i", gi÷a mét b÷a tiÖc, ®·
"nãi h¬i nhiÒu" nh÷ng ý chª tr¸ch Hµ Néi trong sù so s¸nh nã víi nh÷ng vïng miÒn kh¸c,
th× nh©n vËt Dòng, con bµ HiÒn, míi tõ chiÕn trêng miÒn Nam trë vÒ, ®· kÓ cho mäi
ngêi nghe vÒ ph¶n øng t©m lÝ cña mét ngêi mÑ Hµ Néi cã con hi sinh : "Bµ nÝu chÆt
lÊy mét çnh tay cña ch¸u, ngêi bµ run bÇn bËt nhng kh«ng khãc, vµ bµ nãi run rÈy :
"NÝn ®i con, nÝn ®i Dòng ! C« ®· biÕt c¶. C« biÕt tõ mÊy th¸ng nay råi". §óng lµ mét
sù ®èi träng. C©u chuyÖn cña Dòng tù nã nãi lªn bao ®iÒu !
Ta ®· ph©n tÝch kh¶ n¨ng tÝnh cña bµ HiÒn, mét ngêi Hµ Néi. TÝnh kh«ng ph¶i
bao giê còng g¾n víi thãi thùc dông. NhiÒu khi, nã lµ ®ßi hái b¾t buéc cña mét çch tån
t¹i gi÷a thêi cuéc cã nhiÒu thay ®æi, x¸o trén khã lêng. Bµ HiÒn qu¸ nh¹y c¶m vÒ vÊn
®Ò nµy. Bµ cã chÝnh kiÕn, chñ kiÕn riªng vÒ nhiÒu chuyÖn "vÜ m«" cña nhµ níc, chÕ
®é. Khi ®øa ch¸u nãi : "Níc ®îc ®éc lËp vui qu¸ c« nhØ ?", bµ ®· tr¶ lêi : "Vui h¬i
nhiÒu, nãi còng h¬i nhiÒu, ph¶i nghÜ ®Õn lµm ¨n chø ?". Theo bµ "ChÝnh phñ can
thiÖp vµo nhiÒu viÖc cña d©n qu¸, nµo ph¶i tËp thÓ dôc mçi s¸ng, ph¶i sinh ho¹t v¨n
nghÖ mçi tèi, vî chång ph¶i sèng ra sao, trai g¸i ph¶i yªu nhau nh thÕ nµo, thËm chÝ c¶
tiÒn c«ng s¸ cho kÎ ¨n ngêi ë...". Bµ còng nhËn ra cã çi g× ®ã kh«ng phï hîp trong çch
nghÜ "kh«ng thÝch ç nh©n lµm giµu" : "Chó tuy cha giµ nhng ®µnh ®Ó ngåi ch¬i, çc
em sÏ ®i lµm çn bé, tao sÏ ph¶i nu«i mét lò ¨n b¸m, dï hä cã ®ñ tµi ®Ó kh«ng ph¶i sèng
¨n b¸m". §Æc biÖt, bµ cã mét quan ®iÓm hÕt søc kh¸c thêng : "X· héi lóc nµo còng ph¶i
cã mét giai tÇng thîng lu cña nã ®Ó lµm chuÈn cho mäi gi¸ trÞ...". Cha hÕt, bµ cßn ph¸t
biÓu vÒ çi huyÒn vi cña sù sèng mµ cµng ngµy ta cµng ph¶i thõa nhËn : "Thiªn ®Þa
tuÇn hoµn, çi vµo ra cña t¹o vËt kh«ng thÓ lêng tríc ®îc". Nh vËy, trong çi tÝnh cña bµ
320
HiÒn cã chøa ®ùng mét tÇm nh×n xa ®¸ng ®Ó cho nh©n vËt "t«i" ph¶i thèt lªn kh©m
phôc : "Bµ vÉn giái qu¸, bµ khiªm tèn vµ réng lîng qu¸. Mét ngêi nh c« ph¶i chÕt ®i thËt
tiÕc...". ChÝnh tÇm nh×n xa cã ë bµ HiÒn, réng ra lµ cã ë nÒn v¨n ho¸ cña ®Êt kinh k×
®· t¹o nªn çi mµ trªn kia ta ®· gäi lµ thÕ tån t¹i uyÓn chuyÓn vµ ngoan cêng cña Hµ
Néi, vît lªn trªn mäi ba ®éng cña ®êi sèng chÝnh trÞ. Chi tiÕt bµ HiÒn kÓ cho nh©n vËt
"t«i" nghe vÒ sù håi sinh sau c¬n b·o cña c©y si cæ thô ë ®Òn Ngäc S¬n mang ngô ý
triÕt lÝ s©u s¾c. Çc nh©n vËt trong truyÖn dêng nh chØ "luËn" vÒ sù kiÖn nµy xoay
quanh sù tiÕp nèi cña nhiÒu thÕ hÖ ngêi Hµ Néi. K× thùc, ý nghÜa cña nã trong cÊu tróc
chØnh thÓ cña t¸c phÈm cßn lín h¬n thÕ. Còng cÇn lu ý : nhiÒu quan ®iÓm ®îc nãi ra tõ
miÖng bµ HiÒn còng lµ çi mµ nh©n vËt "t«i" vµ t¸c gi¶ tá ra t©m ®¾c. Lêi trÇn thuËt
kh¸ch quan vÒ ®èi tîng ®· quyÖn chÆt víi lêi ph©n tÝch mang theo çch ®¸nh gi¸ riªng
cña ngêi viÕt. §©y qu¶ lµ mét nÐt ®Æc s¾c cña v¨n NguyÔn Kh¶i – mét nhµ v¨n vÉn ®-
îc nhiÒu ngêi viÕt kh¸c cïng thÕ hÖ b¸i phôc vÒ "n¨ng khiÕu" cã thÓ gµi lång ®îc vµo
s¸ng t¸c cña m×nh nh÷ng t tëng riªng ®Çy t¸o b¹o, kh«ng dÔ ph¸t ng«n, vÒ ®êi sèng.
Nãi vÒ "d©n" Hµ Néi, ngêi ë nhiÒu vïng miÒn kh¸c vÉn thêng thõa nhËn thanh
lÞch lµ ®Æc ®iÓm næi bËt. VËy, ë mét ngêi kh«n ngoan, giái tÝnh to¸n nh bµ HiÒn,
nÐt thanh lÞch Êy cã tån t¹i kh«ng vµ nÕu cã th× nã ®îc biÓu hiÖn nh thÕ nµo ? Thùc
ra, kh«ng hÒ cã sù ®èi chäi nµo gi÷a çc phÈm chÊt Êy trong con ngêi bµ HiÒn c¶. §õng
lÇm vÒ kiÓu xng h« bç b· cña bµ ®èi víi con ch¸u (vèn nã biÓu hiÖn râ t çch cña con
ngêi quyÕt ®o¸n, ý thøc m×nh lµ "néi tíng" trong gia ®×nh), mµ h·y nh×n vµo thùc chÊt
cña vÊn ®Ò, biÓu hiÖn qua th¸i ®é chu tÊt trong nÕt ¨n, nÕt mÆc, trong cö chØ lau
®¸nh çi b¸t ®ùng hoa thuû tiªn, trong viÖc duy tr× mét çch "bíng bØnh" çi nÒn nÕp
sinh ho¹t xa l«ng mét thêi vÉn thêng bÞ ®Þnh kiÕn lµ "t s¶n". Kh«ng, trong ngµy thêng,
mét ngêi nh bµ HiÒn ®· hoµ nhËp rÊt tèt vµo cuéc sèng chung, còng "¸o b«ng ng¾n,
quÇn th©m, ®i dÐp hoÆc ®i guèc, vu«ng kh¨n len t¬i típ buéc quanh cæ hay bÞt ®Çu".
Nhng bµ, còng nh çc b¹n cña m×nh, kh«ng v× vËy mµ kh«ng ®îc quyÒn sèng cho m×nh.
Hä, lóc cÇn, ®· biÕt rò bá "®ång phôc" ®Ó ho¸ th©n thµnh nh÷ng con ngêi kh¸c, ®¸ng
®Ó cho nh÷ng kÎ yªu çi ®Ñp ng¾m nh×n : "bµ chñ xuÊt hiÖn tríc nh diÔn viªn trªn s©n
khÊu, råi mét lo¹t b¶y t¸m bµ tãc ®· b¹c hoÆc nöa xanh nöa b¹c, ¸o nhung, ¸o d¹, ®eo ngäc
®eo d©y ®i l¹i uyÓn chuyÓn". TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã còng lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña b¶n
321
lÜnh sèng – mét vÊn ®Ò hÕt søc nghiªm tóc cÇn ®îc nh×n nhËn thÊu ®¸o trong hoµn
c¶nh sèng cña ®Êt níc, cña thêi ®¹i b©y giê.
Nh×n chung, bµ HiÒn ®óng lµ mét ngêi Hµ Néi, dï bµ kh«ng thuéc "tÝp" ®iÓn
h×nh quen thuéc mµ v¨n häc çch m¹ng mét thêi a x©y dùng trong c¶m høng ngîi ca. DÜ
nhiªn, bµ còng ®· dµnh ®îc sù ngîi ca, quý träng rÊt mùc cña nh©n vËt "t«i", cña t¸c gi¶,
nhng ®©y lµ sù ngîi ca, quý träng xuÊt ph¸t tõ mét tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kh¸c víi tríc. Çi lâi
cña tiªu chÝ ®ã chÝnh lµ sù kh¼ng ®Þnh b¶n lÜnh ç nh©n cña con ngêi trong ®êi sèng
– ®iÒu sÏ khiÕn cho con ngêi trong khi biÕt thÝch øng víi thêi ®¹i th× vÉn ®ãng gãp ®-
îc nhiÒu cho viÖc c¶i biÕn, c¶i t¹o m«i trêng tån t¹i cña m×nh theo híng tÝch cùc.
ViÕt vÒ mét mÉu ngêi nh bµ HiÒn, v¨n NguyÔn Kh¶i trë nªn kho¸i ho¹t h¬n bao
giê hÕt. Hoµn toµn cã thÓ nãi bµ HiÒn chÝnh lµ nh©n vËt lÝ tëng (kh«ng nhÊt thiÕt
ph¶i lµ nh©n vËt anh hïng, nh©n vËt phi thêng) cña s¸ng t¸c NguyÔn Kh¶i giai ®o¹n tõ
kho¶ng 1978 trë ®i (theo sù tù ph©n chia cña chÝnh nhµ v¨n). Qua bµ còng nh qua çc
nh©n vËt kh¸c thuéc lo¹i nµy, nhµ v¨n ®· thùc sù cã ®ãng gãp cho viÖc d©n chñ ho¸ ho¹t
®éng s¸ng t¸c v¨n häc níc nhµ. Çc thíc ®o vÒ con ngêi, cuéc sèng trë nªn ®a d¹ng h¬n,
vµ chÝnh ®iÒu ®ã ®· kÝch thÝch tinh thÇn ®èi tho¹i ë ®éc gi¶. Th× ®ã, nh©n vËt
"t«i" trong t¸c phÈm ®©u cã ®îc x©y dùng nh mét con ngêi n¾m gi÷ ch©n lÝ, cã quyÒn
®a ra lêi ph¸n quyÕt sau cïng vÒ mäi sù. Anh ta ®· tõng hiÖn lªn nh mét kÎ kh«n ranh,
øng xö thiÕu ®µng hoµng víi ngêi c« "t s¶n" (kh«ng ghi tªn bµ HiÒn trong lÝ lÞch çn
bé), mét kÎ tù thÞ v« lèi khi ®a ra nh÷ng lêi nhËn xÐt hÊp tÊp vÒ Hµ Néi trong mét b÷a
tiÖc. Anh ta còng cã thÓ sai, còng ph¶i chÞu lêi ph¶n biÖn tõ chÝnh thùc tÕ cuéc sèng.
BiÕt nghÜ vÒ sù "nÝn lÆng" (kh«ng ®ång nghÜa víi sù chÊp thuËn) cña ngêi kh¸c th×
còng ®ång nghÜa víi viÖc tù m×nh biÕt s½n sµng nÝn lÆng khi nh÷ng "ý thøc" kh¸c
cÊt lêi. Sù hÊp dÉn cña v¨n cña NguyÔn Kh¶i ë giai ®o¹n s¸ng t¸c thø hai chÝnh ®îc ®a
tíi tõ ®Æc ®iÓm giµu tÝnh ®èi tho¹i d©n chñ nµy.
Dï kh«ng cã ý ¸p ®Æt cho ai vÒ çch ®¸nh gi¸ mét con ngêi, cô thÓ ë ®©y lµ bµ
HiÒn, NguyÔn Kh¶i, th«ng qua nh©n vËt "t«i", vÉn cã kh¶ n¨ng t¹o ®îc sù nhÊt trÝ cña
ngêi ®äc khi «ng ®a ra nhËn xÐt : bµ HiÒn chÝnh lµ mét ngêi Hµ Néi, tuy chØ lµ h¹t
bôi nhng ®ã l¹i lµ h¹t bôi vµng cña ®Êt kinh k× !
322
çch quan s¸t vµ ghi chÐp cña Lª H÷u tr¸c nh©n mét lÇn
VµO PHñ CHóA TRÞNH (vÒ mét ®o¹n trÝch Trong Thîng kinh kÝ sù)
Víi truyÒn thèng híng vµo t©m chÝ, víi sù chi phèi cña dßng chñ lu lu«n ®Ò cao
tinh thÇn yªu níc vµ nh÷ng vâ c«ng oanh liÖt cña çc triÒu ®¹i, v¨n häc trung ®¹i ViÖt
Nam (phÇn lín lµ th¬ tr÷ t×nh) kh«ng cho chóng ta biÕt ®îc nhiÒu vÒ ®êi sèng thÕ tôc
cña con ngêi. §iÒu nµy t¬ng ®èi kh¸c víi v¨n häc Trung Quèc. Bëi vËy, khi muèn t¸i hiÖn
bøc tranh x· héi thêi xa mét çch chi tiÕt b»ng nghÖ thuËt ®iÖn ¶nh ch¼ng h¹n, nh÷ng
ngêi lµm nghÖ thuËt ë ta ngµy nay ch¾c ch¾n gÆp nhiÒu khã kh¨n h¬n çc ®ång
nghiÖp níc l¸ng giÒng.
HiÓu nh÷ng ®iÒu trªn, chóng ta míi thÊy sù cã mÆt cña mét t¸c phÈm nh Thîng
kinh kÝ sù cña Lª H÷u Tr¸c lµ hÕt søc cã ý nghÜa vµ ®¸ng quý. §äc t¸c phÈm, ta ®îc
gÆp mét con ngêi mang cèt çch Èn sÜ ®Ých thùc, cã kiÕn v¨n phong phó, cã tÊm lßng
trung hËu ®èi víi quª h¬ng, ngêi th©n, bÌ b¹n. §iÒu ®ã h¼n nhiªn lµ quan träng. Nhng
®äc t¸c phÈm, ta cßn hiÓu ®îc nhiÒu chuyÖn vÒ x· héi (®îc më ra tõ mét sù kiÖn trung
t©m), kh«ng ph¶i ë møc ®é nh÷ng c¶m nhËn m¬ hå. Râ rµng t¸c gi¶ ®· kh«ng trïm çi
bãng cña m×nh lªn tÊt c¶. ¤ng biÕt dµnh cho sù vËt, sù viÖc, sù kiÖn mét kh«ng gian tån
t¹i riªng vµ thêng vÉn ®Ó cho chóng tù cÊt lêi. §ã l¹i còng lµ mét ®iÒu ®¸ng nãi. §Æc tr-
323
ng lo¹i h×nh cña thÓ kÝ sù v¨n häc, còng lµ nÐt ®éc ®¸o cña Thîng kinh kÝ sù n»m ë ®ã
ch¨ng ? Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh : ®Õn Thîng
kinh kÝ sù, thÓ kÝ v¨n häc ë ViÖt Nam míi thËt sù ra ®êi.
Theo çch nh×n chung cña ngêi ®êi, mét lÇn ®îc diÖn kiÕn “mÆt rång” hoÆc ®-
îc mêi vµo chèn lÇu son g¸c tÝa lµ mét diÔm phóc lín ®èi víi bÊt cø ai, nhÊt lµ ®èi víi kÎ
thêng d©n. §îc gÆp “con ngêi Êy”, ®îc vµo chèn Êy, khi ra vÒ, cã bao nhiªu lµ chuyÖn
cã thÓ kÓ. H¼n lµ toµn chuyÖn l¹ vµ hÊp dÉn, dï cha nãi “hÊp dÉn” theo tÝnh chÊt
nµo. Nhng trêng hîp Lª H÷u Tr¸c th× cã kh¸c. §ang sèng yªn lµnh nh mét Èn sÜ ë quª nhµ,
kh«ng dng (mµ còng ch¶ ph¶i lµ kh«ng dng, bëi «ng lµ mét danh y) «ng tiÕp ®îc chØ
triÖu lªn kinh ®Ó ch÷a bÖnh cho chóa TrÞnh S©m vµ thÕ tö TrÞnh Çn. Kh«ng muèn ®i
nhng kh«ng thÓ chèi tõ, «ng ®µnh ph¶i lªn ®êng. Buån bùc dÜ nhiªn lµ cã, nhng ®èi víi
mét ngêi a quan s¸t nh Lª H÷u Tr¸c, mét chuyÕn ®i nh thÕ nµy kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã
Ých. ¤ng ®· kh«ng v× sù buån bùc mµ bá qua viÖc ghi chÐp têng tËn, tØ mØ nh÷ng
®iÒu m¾t thÊy tai nghe, tríc hÕt nh lµ mét çch lu l¹i t liÖu cho riªng m×nh, sau n÷a cã
thÓ gióp ®êi cã thªm ®îc mét kinh nghiÖm sèng nµo ®Êy. §iÒu ®éc ®¸o lµ ngay c¶ sù
buån bùc khi ®îc ghi chÐp l¹i còng chøa chan ý nghÜa, nã thæi hån vµo mäi chi tiÕt t¶ vµ
kÓ, khiÕn ®éc gi¶ võa ®îc “thÊy”, võa ®îc ngÉm ngîi qua tõng trang v¨n cña Thîng kinh
kÝ sù.
§o¹n trÝch Vµo phñ chóa TrÞnh còng nh toµn t¸c phÈm th«ng suèt mét m¹ch kÓ
chuyÖn tõ ng«i thø nhÊt. ChuyÖn g× x¶y ra tríc th× kÓ tríc, bëi vËy ®éc gi¶ cã ®îc ý
niÖm thËt râ vÒ mét hµnh tr×nh. Ta hoµn toµn cã thÓ dïng tõ hµnh tr×nh nµy ®Ó nãi
vÒ kh«ng ph¶i c¶ cuéc ®i cña t¸c gi¶ tõ quª nhµ ra tíi kinh ®« (qua mu«n dÆm xa) mµ
chØ vÒ viÖc «ng vµo phñ chóa tõ mét n¬i nghØ ngay trong thµnh. Qua mét ®o¹n ®êng
ng¾n mµ còng gäi lµ hµnh tr×nh ? §óng vËy, vµo phñ chóa ®©u cã dÔ. Ngay çi tin ®a
®îc tíi kÎ chóa triÖu còng ph¶i dÝch d¾c truyÒn qua kh«ng Ýt miÖng, kh«ng Ýt ngêi :
quan truyÒn mÖnh, quan Ch¸nh ®êng, tªn ®Çy tí nhµ quan Ch¸nh ®êng… Ai còng véi
v·, riªng tªn ®Çy tí nãi trªn th× ph¶i “ch¹y”, “thë hæn hÓn” råi “gâ cöa rÊt gÊp”. TiÕp
th¸nh chØ råi, ®©u ®îc nhÈn nha bíc vµo chèn th©m nghiªm. VËy lµ bËc danh y ph¶i
khÈn tr¬ng bíc lªn çng ®Ó “çng ch¹y nh ngùa lång” khiÕn ngêi ngåi trong “bÞ xãc mét
mÎ, khæ kh«ng nãi hÕt”. Theo bíc ch©n ngêi truyÒn mÖnh vµo phñ, t¸c gi¶ ph¶i ®i qua
v« sè lÇn cöa, qua “nh÷ng d·y hµnh lµng quanh co nèi nhau liªn tiÕp”, qua nh÷ng hå,
324
nh÷ng vên, nh÷ng c©y, nh÷ng hoa, nh÷ng ®¸, nh÷ng ®iÕm, nh÷ng lÇu, nh÷ng g¸c víi c¬
man lµ ®å nghi trîng cïng cét gç s¬n son thÕp vµng… Trªn hµnh tr×nh Êy, t¸c gi¶ ph¶i
gÆp, ph¶i nghe lêi khuyªn, lêi dÆn cña rÊt nhiÒu ngêi ë nhiÒu thø bËc, c¬ng vÞ kh¸c
nhau tríc khi ®îc gÆp thÕ tö. Vèn lµ con quan, ®· tõng vµo ra cÊm thµnh, vËy mµ t¸c
gi¶ vÉn thÊy cho¸ng ngîp tríc nh÷ng g× m×nh “thùc môc së thÞ” lóc nµy. Cuéc sèng cña
chóa TrÞnh thËt xa hoa. Cã biÕt bao con ngêi (tõ quan lín ®Õn quan bÐ, tõ thÞ vÖ ®Õn
tiÓu hoµng m«n, tõ ngêi cã danh ®Õn kÎ v« danh) ph¶i tÊt t¶, bËn rén, lo l¾ng phôc dÞch
cho mét con ngêi quyÒn uy nghiªng trêi lÖch ®Êt. Hai tiÕng th¸nh chØ liªn tôc ®îc nãi ra
víi vÎ nghiªm trang, nghiªm träng cho thÊy çi oai cña kÎ ngù trong tríng phñ ®ang loang
ra chÕ ngù kh«ng gian sèng cña mäi thÇn d©n - nh÷ng ngêi cã tr¸ch nhiÖm ph¶i chê, ph¶i
chÇu chùc ®îi mÖnh. Sù rËm r¹p cña çc chi tiÕt t¶, kÓ trong ®o¹n trÝch mét mÆt gióp
ta thÊy ®îc kh¶ n¨ng quan s¸t vµ ghi nhí ®¸ng kh©m phôc cña t¸c gi¶, mÆt kh¸c ®a ®Õn
cho ta sù “sèt ruét thÝch thó” khi theo dâi mét c©u chuyÖn, mét hµnh tr×nh kh«ng Ýt li
k×. Bµi th¬ thÊt ng«n b¸t có luËt §êng do t¸c gi¶ tøc c¶nh lµm ra, xÐt riªng th× kh«ng cã
g× ®Æc s¾c, nhng khi ®îc ghÐp vµo m¹ch tù sù cña t¸c phÈm ho¸ ra l¹i cã ý vÞ. Hai c©u
Quª mïa, cung cÊm cha quen, Kh¸c g× ng phñ ®µo nguyªn thuë nµo ! nÕu ®îc ®em ®Æt
c¹nh c©u kÓ ®· ®îc dÉn ë trªn “çng ch¹y nh ngùa lång…”, bçng ¸nh lªn mét vÎ hµi híc
®Æc biÖt (dï cha h¼n t¸c gi¶ ®· cã ý ®Þnh “hµi híc” chç nµy).
ChÇu chùc m·i, thi lÔ m·i víi hÕt ngêi nµy ngêi kia råi còng ®Õn lóc t¸c gi¶ -
danh y Lª H÷u Tr¸c - ®îc vµo hÇu m¹ch Th¸nh thîng vµ ®îc tiÕp xóc víi th¸nh thÓ. TÊt
nhiªn, mäi viÖc còng ph¶i diÔn ra theo ®óng “quy tr×nh”. §o¹n v¨n sau ®©y ®· ghi l¹i sù
viÖc v« cïng sèng ®éng : “¡n xong, thÊy mét viªn quan hÇu cËn ch¹y l¹i mêi quan Ch¸nh
®êng vµo vµ b¶o t«i ®i theo. §ét nhiªn, thÊy «ng ta më mét chç trong mµn gÊm råi bíc
vµo. ë trong tèi om, kh«ng thÊy cã cöa ngâ g× c¶. §i qua ®é n¨m, s¸u lÇn tríng gÊm nh
vËy, ®Õn mét çi phßng réng, ë gi÷a phßng cã mét çi sËp thÕp vµng. Mét ngêi ngåi trªn
sËp ®é n¨m, s¸u tuæi, mÆc ¸o lôa ®á. Cã mÊy ngêi ®øng hÇu hai bªn. Gi÷a phßng lµ mét
c©y nÕn to c¾m trªn mét çi gi¸ b»ng ®ång. Bªn sËp ®Æt mét çi ghÕ rång s¬n son thÕp
vµng, trªn ghÕ bµy nÖm gÊm. Mét çi mµn lµ che ngang s©n. ë trong cã mÊy ngêi cung
nh©n ®ang ®øng xóm xÝt. §Ìn s¸p chiÕu s¸ng, lµm næi bËt mµu mÆt phÊn vµ mµu ¸o
®á. Xung quanh lÊp l¸nh, h¬ng hoa ngµo ng¹t. Xem chõng Th¸nh thîng thêng thêng vÉn
ngåi trªn ghÕ rång nµy, nay ngêi rót lui vµo mµn ®Ó t«i xem m¹ch §«ng cung cho thËt
325
kÜ”. Th× ra “cöu trïng” lµ chèn nµy ®©y ! Ph¶i ch¨ng çi “tèi om” cña nã lµ ®iÒu kiÖn
cÇn ®Ó vua chóa t¹o ®îc uy linh ? V¹ch çi “tèi om” kia ra, ta thÊy mét ®øa trÎ “da mÆt
kh«, rèn låi to, g©n thêi xanh, tay ch©n gÇy gß”. ThËt lµ mét chuyÖn bi hµi. Trªn thùc
tÕ, t¸c gi¶ - ngêi thÇy thuèc - ch¾c kh«ng cã ý ®Þnh miªu t¶ ngêi bÖnh cña m×nh víi
giäng diÔu cît, nhÊt lµ khi ngêi ®ã míi chØ lµ mét ®øa trÎ. Cã lÏ, «ng chØ thÊy h¬i buån
cêi víi c©u nãi buét miÖng kh¸ hån nhiªn vµ còng rÊt trÎ con cña thÕ tö, khi «ng ph¶i lµm
lÔ l¹y bèn l¹y (theo sù chØ dÉn cña quan Ch¸nh ®êng), r»ng : “¤ng nµy l¹y khÐo !”. Tuy
nhiªn, sù hµi híc vÉn cø to¸t ra mét çch kh¸ch quan, qua lèi kÓ “thuËt nhi bÊt t¸c”, rÊt
trung thµnh víi sù thùc (®o¹n v¨n trªn cho thÊy bót ph¸p miªu t¶ cña t¸c gi¶ “hiÖn thùc”
kh«ng kÐm g× bót ph¸p cña mét nhµ v¨n hiÖn thùc phª ph¸n ¢u T©y sau nµy). Th× ra, sù
hµi híc vèn ®· ngÇm chøa s½n trong sù viÖc, t¸c gi¶ ch¶ cÇn thªm “m¾m muèi” còng cø
t¹o nªn ®îc mét bøc hÝ häa ®Æc s¾c. §äc ®o¹n v¨n, ta thÊy thËt buån cêi cho thÕ tö (cßn
bÐ tÝ mµ ®· cã lò phi tÇn chÇu chùc), cho quan Ch¸nh ®êng ®Çy nghiªm nghÞ vµ phÐp
t¾c, cho c¶ «ng giµ danh y ph¶i “nÝn thë”, “khóm nóm”, ph¶i vµo l¹y ra l¹y theo mét
cung çch ch¼ng kh¸c con rèi bao nhiªu…
PhÇn kÓ chuyÖn t¸c gi¶ kª ®¬n thuèc cho thÕ tö còng chøa ®ùng nhiÒu chi tiÕt
rÊt ý vÞ : quan Ch¸nh ®êng muèn gîi ý cho «ng vÒ ph¬ng thuèc cÇn kª ; çc thÇy lang
ngåi c¹nh tß mß muèn xem ®¬n thuèc ; quan Ch¸nh ®êng kh«ng cho, ®ót ®¬n vµo tói ¸o,
cêi nãi : “Ph¬ng thuèc vµ lËp luËn cña cô kh¸c chóng ta nhiÒu”… Tuy t¸c gi¶ ®· kh«ng
hÒ tá th¸i ®é dÌ bØu hay chª bai “®ång nghiÖp”, nhng thËt l¹, c¶ ®o¹n v¨n vÉn ®em
®Õn mét Ên tîng kh¸ kh«i hµi : trong khi tá ra quan t©m ®Õn viÖc kª ®¬n thuèc cho
Th¸nh thîng, çc l¬ng y cña s¸u cung, hai viÖn h×nh nh vÉn kh«ng giÊu næi mét Èn øc
nµo ®ã…
Thîng kinh kÝ sù ®îc viÕt çch nay ®· h¬n hai tr¨m n¨m, vËy mµ b©y giê ®äc l¹i,
chóng ta vÉn thÊy nã kh¸ hiÖn ®¹i. Nh÷ng con ngêi, nh÷ng sù viÖc cña mét thêi rÊt xa
vÉn hiÖn lªn sèng ®éng qua nhiÒu chi tiÕt gän s¾c nh nh÷ng nÐt kÝ ho¹ kho¸i ho¹t, ®Çy
thÇn th¸i, phong phó nhng rµnh m¹ch, kÕt qu¶ cña mét sù quan s¸t ë tÇm nh×n gÇn. §äc
t¸c phÈm, cô thÓ ë ®©y lµ ®o¹n trÝch Vµo phñ chóa TrÞnh, ta cã thÓ h×nh dung râ mån
mét nh÷ng d¸ng ®i ®øng, nh÷ng çch bµi trÝ, s¾p xÕp sù vËt trong kh«ng gian, nh÷ng
cung bËc kh¸c nhau cña çc giäng nãi… Ta còng “thÊy” ®îc sù phøc t¹p trong kÕt cÊu
cña bé m¸y quan liªu, sù nhiªu khª, r¾c rèi cña hÖ thèng çc nghi lÔ ë chèn quyÒn m«n,
326
sau n÷a lµ cuéc sèng xa hoa vµ uy quyÒn to lín cña chóa TrÞnh (mµ ë trªn ®· ph©n tÝch)
… T¸c gi¶ kh«ng chªm xen lêi b×nh luËn khi thÊy kh«ng cÇn. ChÝnh v× vËy, t¸c phÈm
g©y Ên tîng rÊt næi bËt vÒ sù trung thµnh, trung thùc cña nh÷ng g× ®îc ghi chÐp. Nhng
cho dï t¸c gi¶ kh«ng bËn t©m kh¾c ho¹ h×nh tîng cña chÝnh m×nh, con ngêi «ng kh«ng
v× thÕ mµ kh«ng hiÖn ra ®Ëm nÐt. ChØ qua mét ®o¹n trÝch ng¾n, ta vÉn cã thÓ nhËn
thÊy «ng lµ ngêi kh¸ hãm hØnh, cã khiÕu quan s¸t, cã tµi thuËt kÓ cña mét nhµ v¨n
®Ých thùc. Riªng ë t çch mét ngêi thÊy thuèc, «ng tá ra rÊt tËn tuþ víi c«ng viÖc, cã çi
t©m trong s¸ng cña mét kÎ sinh ra ®Ó trÞ bÖnh cøu ngêi. Khi n¾m râ bÖnh tr¹ng cña thÕ
tö, «ng biÕt kh«ng thÓ dïng thø thuèc c«ng ph¹t mµ çc l¬ng y kh¸c vÉn kª. Theo «ng,
®Ó khái lµm hao mßn nguyªn khÝ cña ngêi bÖnh, tríc hÕt ph¶i dïng thuèc thËt bæ nh»m
gi÷ “çi c¨n b¶n tiªn thiªn” tríc ®·. Nhng «ng l¹i sî sù thµnh c«ng trong viÖc ch÷a trÞ theo
híng ®ã sÏ rµng buéc «ng vµo danh lîi, khiÕn «ng kh«ng thÓ “vÒ nói” theo t©m nguyÖn
mét ®êi. Cã lóc «ng suy tÝnh : “Chi b»ng ta dïng thø ph¬ng thuèc hoµ ho·n, nÕu kh«ng
tróng th× còng kh«ng sai bao nhiªu”. TÊt nhiªn, cuèi cïng «ng ®· kh«ng lµm thÕ. ¤ng
nghÜ : “Cha «ng m×nh ®êi ®êi chÞu ¬n cña níc, ta ph¶i dèc hÕt c¶ lßng thµnh, ®Ó nèi
tiÕp çi lßng trung cña cha «ng m×nh míi ®îc”. Cã lÏ, trong t¸c phÈm, ®©y lµ trêng hîp
hiÕm hoi mµ lêi ®îc chÐp ra, dï hÕt søc ch©n thµnh, l¹i kh«ng hoµn toµn ph¶n ¸nh ®óng
nçi b¨n kho¨n thËt cã trong lßng t¸c gi¶. Víi çch ®äc hiÖn nay, ta hiÓu lêi ®îc «ng viÕt
ra ®ã míi chØ nãi lªn ®îc phÇn thãi quen, phÇn qu¸n tÝnh trong çch nghÜ, çch ph¸t
ng«n cña mét thêi mµ th«i. Sù thùc, ®ã ph¶i lµ nçi b¨n kho¨n xuÊt ph¸t tõ ®¹o ®øc nghÒ
nghiÖp, tõ lßng vÞ tha cña mét nh©n çch cao c¶.
Vµo phñ chóa TrÞnh còng nh c¶ t¸c phÈm Thîng kinh kÝ sù qu¶ ®· cung cÊp ®îc
nh÷ng vËt liÖu rÊt ®¾t cho viÖc x©y dùng mét bé phim hiÖn ®¹i lÊy ®Ò tµi vÒ cuéc
sèng thÕ tôc xa ë ViÖt Nam, vµo thÕ kØ thø XVIII !
327
tµi t×nh cña nguyÔn tu©n qua bót kÝ Ngêi l¸i ®ß s«ng §µ
Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ lµ mét trong nh÷ng thiªn tuú bót thÓ hiÖn ®îc kh¸ trän vÑn
phong cach nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña NguyÔn Tu©n. Tuú bót lµ mét thÓ thuéc lo¹i h×nh
kÝ, nã kh«ng hÒ tõ chèi viÖc ghi chÐp vÒ nh÷ng con ngêi vµ sù kiÖn cô thÓ, cã thùc,
nhng nã dµnh sù u tiªn hµng ®Çu cho vÊn ®Ò béc lé c¶m xóc, suy t, nhËn thøc, ®¸nh gi¸
cña nhµ v¨n vÒ con ngêi vµ cuéc sèng hiÖn t¹i. CÊu tróc cña mét t¸c phÈm tuú bót nãi
chung kh«ng bÞ rµng buéc, c©u thóc bëi mét cèt truyÖn cô thÓ, nhng tÝnh chØnh thÓ
cña nã vÉn ®îc ®¶m b¶o bëi sù hiÖn diÖn cña mét c¶m høng chñ ®¹o, mét chñ ®Ò t tëng
nhÊt ®Þnh. Ng«n ng÷ cña tuú bót giµu h×nh ¶nh, giµu chÊt th¬, chøa ®ùng rÊt nhiÒu
liªn tëng bÊt ngê, thó vÞ.
NguyÔn Tu©n nh lµ mét nhµ v¨n ®îc sinh ra cho thÓ tuú bót. Víi tuú bót, «ng nh
ç gÆp níc, tho¶ søc vÉy vïng, tho¶i m¸i béc lé çi t«i nghÖ sÜ ®Çy b¶n lÜnh vµ giµu ç
tÝnh cña m×nh. Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam mét thêi, còng chÝnh
tuú bót ®· gióp NguyÔn Tu©n cã ®iÒu kiÖn "s¨n sãc" h¬n ®Õn phÈm chÊt nghÖ thuËt
328
thùc sù cña çc trang viÕt, gióp chóng vît tho¸t ®îc phÇn nµo sù n« lÖ vµo hiÖn thùc
ph¶n ¸nh, sù cè c«ng ®uæi theo hiÖn thùc trong mÆc c¶m "trang viÕt nhît nh¹t h¬n trang
®êi". Ngîc l¹i, chÝnh NguyÔn Tu©n víi çc t¸c phÈm ®éc ®¸o, giµu tÝnh thÈm mü cña
m×nh ®· gãp phÇn lµm danh gi¸ cho thÓ tuú bót, gãp phÇn kh¼ng ®Þnh nh÷ng phÈm
chÊt riªng, nh÷ng u thÕ riªng cña thÓ tuú bót trong "gia ®×nh" çc thÓ lo¹i v¨n häc.
Trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Tu©n, cã kh«ng Ýt lÇn ngêi ta thÊy ®å vËt (hiÓu
theo nghÜa réng) ®îc t«n lªn thµnh mét "nh©n vËt" trung t©m, thu hót mäi sù chó ý cña
nhµ v¨n. Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ còng lµ mét trêng hîp nh vËy. ë ®©y, bªn c¹nh nh©n vËt
®Ých thùc lµ ngêi l¸i ®ß, ta cßn thÊy cã "nh©n vËt" S«ng §µ n÷a. S«ng §µ ®· thùc sù ®-
îc nhµ v¨n xem nh mét con ngêi, cã tÝnh çch riªng mµ hai nÐt næi bËt nhÊt lµ "hung
b¹o" vµ "tr÷ t×nh". Hoµn toµn kh«ng ngÉu nhiªn viÖc t¸c gi¶ viÕt hoa c¶ "ch÷" S«ng -
mét danh tõ chung. S«ng §µ - ®ã lµ tªn cña mét nh©n vËt ®Ých thùc trong çi nh×n hån
nhiªn, trÎ trung cña t¸c gi¶.
Trong Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ, NguyÔn Tu©n ®· sö dông mét lèi v¨n tuú bót phãng
tóng, miªn man, bÊt tËn víi nhiÒu so s¸nh ®éc ®¸o, t¸o b¹o, ®Çy chñ quan nhng hÕt søc
cã lÝ. HÇu nh ë c©u nµo, dßng nµo ta còng b¾t gÆp lèi ®Æt c©u, dïng ch÷ hÕt søc
riªng biÖt cña NguyÔn Tu©n. Cã nh÷ng lóc «ng nh muèn ch¬i ng«ng, ®· dïng löa ®Ó t¶
níc :"MÆt s«ng trong tÝch t¾c s¸ng loµ lªn nh mét cöa bÓ ®om ®ãm rõng ïa xuèng mµ
ch©m löa vµo ®Çu sãng". L¹i cã lóc «ng phèi hîp nhiÒu c¶m gi¸c trong mét c©u v¨n ®Ó
®a l¹i cho ®éc gi¶ nh÷ng Ên tîng l¹ lÉm, thó vÞ : "Chao «i, tr«ng con s«ng, vui nh thÊy
n¾ng gißn tan sau k× ma dÇm, vui nh nèi l¹i chiªm bao ®øt qu·ng. §i rõng dµi ngµy råi l¹i
b¾t ra S«ng §µ, ®óng thÕ, nã ®»m ®»m ©m Êm nh gÆp l¹i cè nh©n, mÆc dï ngêi cè
nh©n Êy m×nh biÕt l¾m bÖnh l¾m chøng, chèc dÞu dµng ®Êy, råi chèc l¹i b¼n tÝnh
vµ g¾t gáng th¸c lò ngay ®Êy". Mét so s¸nh kh¸c : "§µn ç dÇm xanh quÉy vät lªn mÆt
s«ng bông tr¾ng nh b¹c r¬i thoi". B×nh thêng, ngêi ta chØ nãi "bông tr¾ng nh b¹c", nhng
NguyÔn Tu©n th× kh«ng chÞu dõng l¹i ë ®ã. ¤ng ®· thªm vµo hai ch÷ "r¬i thoi" kh¸ "phi
lÝ" theo l« gÝch ng÷ ph¸p th«ng thêng. Cã thÓ nãi c©u v¨n ®· ®îc viÕt theo bót ph¸p cña
héi ho¹ lËp thÓ mµ môc ®Ých cña nã lµ muèn ta cïng mét lóc thÊy ®îc sù vËt ë nhiÒu
phÝa, nhiÒu chiÒu. Tríc mét chi tiÕt miªu t¶ rÊt c« ®äng nh thÕ, ta kh«ng chØ thÊy mµ
cßn nghe - thÊy çi lÊp l¸nh ¸nh b¹c cña bông ç vµ nghe tiÕng ç quÉy níc rén rµng vang
ng©n. Cßn trong çc so s¸nh sau : "Bê s«ng hoang d¹i nh mét bê tiÒn sö. Bê s«ng hån
329
nhiªn nh mét nçi niÒm cæ tÝch ngµy xa", nhµ v¨n ®· ®i ngîc thãi quen, ®em gi¶i thÝch
mét ®Æc tÝnh vèn ®· kh¸ trõu tîng b»ng nh÷ng kh¸i niÖm trõu tîng h¬n n÷a, ®a ngêi
®äc vît qua nh÷ng c¶m gi¸c trùc tiÕp ®Ó tiÕp cËn mét thÕ giíi ®Ëm tÝnh siªu thùc b»ng
nh÷ng liªn tëng trïng trïng, b¸t ng¸t. NguyÔn Tu©n còng dïng nhiÒu tõ rÊt míi, rÊt s¸ng
t¹o, kh«ng thÊy cã trong tõ ®iÓn, ®¶m nhiÖm chøc n¨ng räi vµo sù vËt mét luång s¸ng l¹
khiÕn ®éc gi¶ ph¶i chó ý. Ch¼ng h¹n ®ã lµ çc tõ vµ çc côm tõ : ¸ng tãc tr÷ t×nh, th¬
ngé, ®Çu nhung, ¸ng cá s¬ng, tiÕng cßi s¬ng, bê tiÒn sö, nói MÌo ®èt n¬ng xu©n,...
§äc v¨n NguyÔn Tu©n, ta thêng xuyªn cã c¶m gi¸c ngîp. §ã lµ sù ngîp m×nh tríc
çi ®Ñp cã mét kh«ng hai : cha gÆp th× xiÕt bao ao íc, cµng nghe nãi l¹i cµng bån chån,
vµ khi gÆp chØ cßn biÕt th¸n phôc, chØ e sî cã gi©y phót nµo nghÔng ng·ng kh«ng thu
nhËn hÕt, ®· ®Ó tr«i qua nh÷ng kho¶ng kh¾c hiÕm hoi cña cuéc ®êi. L¹ thÕ, v¨n
NguyÔn Tu©n vÉn cßn ®ã, rµnh rµnh trªn trang giÊy, khi cÇn ta cã thÓ ®äc ®i ®äc l¹i,
nhiÒu lÇn ; Êy vËy mµ nçi e sî kia lóc nµo còng cø gîn lªn. Mét mÆt, ta thêng bÞ cuèn
nhanh vµo m¹ch kÓ chuyÖn, còng lµ m¹ch tr÷ t×nh hµo høng, mÆt kh¸c, ta kh«ng cìng
®îc ý muèn ngo¸i nh×n l¹i nh×n l¹i nh÷ng dßng võa lít qua, nh tiÕc rÎ m×nh ®· kh«ng ®ñ
thêi giê vµ ®ñ søc c¶m, hiÓu bao nhiªu s¸ng t¹o vÒ ng«n tõ mµ nhµ v¨n ®· nÐm ra h¶ hª,
kh«ng chót dÌ sÎn. G©y ®îc cho ngêi ®äc c¶m gi¸c Êy, b¶n th©n nhµ v¨n ph¶i lµ mét pho
tiÓu thuyÕt kÓ kh«ng bao giê c¹n vµ mäi sù xuÊt hiÖn cña «ng (tríc hÕt víi ng«n tõ) bao
giê còng ph¶i ®¹t tíi chç tËn cïng ®éc ®¸o.
Mét sù ®éc ®¸o ®i t×m çi ®éc ®¸o. §ã lµ NguyÔn Tu©n víi tËp bót kÝ S«ng §µ
mµ cô thÓ ë ®©y lµ víi Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ (n»m trong tËp Êy). ¤ng ®· ®Õn víi s«ng
§µ nh ®Õn víi ngêi b¹n t¬ng ®¾c. Sù d÷ déi, m·nh liÖt vµ th¬ méng tuyÖt vêi cña nã thu
hót «ng hÕt søc m¹nh mÏ. Ngßi bót cña «ng nh në hoa. ¤ng ®· ®îc tháa chÝ tung hoµnh
trong m«i trêng cña chÝnh m×nh. Lóc nµy, mÆc dï «ng ®ang thùc sù kÓ chuyÖn cho
®éc gi¶, ta vÉn cã c¶m gi¸c «ng chØ biÕt cã s«ng §µ, chØ chó t©m vµo mçi viÖc ®em
hÕt tµi hoa cña m×nh ra lµm cho s«ng §µ dËy sãng, dËy ®¸. Vµ s«ng §µ còng vËy, d êng
nh chØ mét mùc quÊn vµo tõng c©u v¨n cña «ng mµ vïng vÉy, reo cêi. Ngêi ta thêng nãi
v¨n häc lµ lo¹i h×nh nghÖ thuËt thêi gian, nghÜa lµ h×nh tîng cña nã më dÇn ra trong thêi
gian vµ mang ®Ëm tÝnh gi¸n tiÕp. ThÕ nhng ®äc ®o¹n v¨n díi ®©y, ®éc gi¶ cã c¶m t-
ëng nhµ v¨n ®· kh¾c phôc ®îc çi h¹n chÕ ®Þnh mÖnh cña nghÖ thuËt ng«n tõ. NhÞp
330
®é thêi gian cña lêi v¨n têng thuËt hoµn toµn øng khíp víi nhÞp ®é tri gi¸c c¶ thêi gian
lÉn kh«ng gian cña ngêi ®äc : "Cßn xa l¾m míi ®Õn çi th¸c díi. nhng ®· thÊy tiÕng níc
rÐo gÇn m·i l¹i, rÐo to m·i lªn. TiÕng níc th¸c nghe nh lµ o¸n tr¸ch g×, råi l¹i nh lµ van
xin, råi l¹i nh lµ khiªu khÝch, giäng g»n mµ chÕ nh¹o. ThÕ råi nã rèng lªn nh tiÕng mét
ngµn con tr©u méng ®ang lång lén gi÷a rõng vÇu rõng tre nøa næ löa, ®ang ph¸ tu«ng
rõng löa, rõng löa cïng gÇm thÐt víi ®µn tr©u da ch¸y bïng bïng. Tíi çi th¸c råi". Díi gãc
®é cña mét nhµ nghiªn cøu, ngêi ta cã thÓ ph©n tÝch çi c¶m thøc ng«n ng÷ cùc k× bÐn
nh¹y cña NguyÔn Tu©n khi dïng liªn tiÕp nh÷ng tõ chØ thêi gian nh ®· thÊy, råi l¹i, thÕ
råi... cïng nh÷ng so s¸nh tuyÖt ®èi chÝnh x¸c ®Ó truyÒn tíi t©m tr¹ng chê ®îi phÊn
khÝch, c¨ng th¼ng vµ c¶m gi¸c m¹nh mÏ tríc mét kh«ng gian ®ét ngét më ßa ra rÊt mùc
hïng tr¸ng. Víi ®éc gi¶, khi cha ®äc hÕt ®o¹n v¨n, khi cha "thÊy" hÕt nh÷ng g× sÏ tuÇn
tù hiÖn lªn víi tõng con ch÷, hä ®· ®îc nhµ v¨n t¹o tríc cho mét c¶m gi¸c toµn khèi hÕt
søc ®óng. §iÒu cèt lâi cña tÝnh t¹o h×nh trong v¨n NguyÔn Tu©n cã lÏ chÝnh lµ chç ®ã.
NguyÔn Tu©n bao giê còng sèng hÕt m×nh víi nh÷ng g× ®îc «ng m« t¶. Sù vËt
cã ®îc hiÖn lªn víi ®Çy ®ñ ®Æc tÝnh, "khÝ chÊt" cña nã th× v¨n míi lªn hÕt chÊt
"NguyÔn", vµ ngîc l¹i, v¨n cµng lªn hÕt chÊt "NguyÔn" th× sù vËt cµng næi h×nh, næi
nÐt, cùa quËy, x«n xao. ë ®©y dêng nh cã mét t¸c ®éng t¬ng hç, mét nguån kÝch thÝch
®Õn tõ hai phÝa khiÕn çc trang viÕt cña nhµ v¨n lu«n cã ®îc kh«ng khÝ "®èi tho¹i"
®Æc biÖt g©y men c¶m xóc cho ngêi ®äc, duy tr× ë hä mét niÒm høng thó kh«ng døt.
§äc ®o¹n v¨n kh¸ dµi m« t¶ c¶nh s«ng §µ bµy th¹ch trËn ®Ó ®ßi ¨n chÕt çi thuyÒn nhng
råi ph¶i thua sù chÌo chèng tµi ba dòng c¶m cña ngêi l¸i ®ß, ta ®©u chØ thÊy s«ng §µ
quÉy sãng mµ cßn thÊy v¨n NguyÔn Tu©n "quÉy sãng", s¶ng kho¸i v« cïng. BiÕt bao lµ
th¸ch thøc trong c¶nh nµy - th¸ch thøc c¶ víi ngêi l¸i ®ß, c¶ víi nhµ v¨n : "Th¹ch trËn dµn
bµy võa xong th× çi thuyÒn vôt tíi. Phèi hîp víi ®¸, níc th¸c reo hß lµm thanh viÖn cho
®¸, nh÷ng hßn ®¸ bÖ vÖ oai phong lÉm liÖt. Mét hßn Êy tr«ng nghiªng th× y nh lµ ®ang
hÊt hµm hái çc thuyÒn ph¶i xng tªn tuæi tríc khi giao chiÕn. Mét hßn kh¸c lïi l¹i mét chót
vµ th¸ch thøc çi thuyÒn cã giái th× cø tiÕn gÇn vµo". Sù thùc, NguyÔn Tu©n ®· vît qua
th¸ch thøc kia khi «ng nhËn diÖn, ®iÓm mÆt tróng ®èi tîng, ®· nhËn thÊy nÐt xng xng,
ng«ng ng¹o, tù phô, û thÕ rÊt "mÊt d¹y" cña th»ng ®¸ tíng. Cßn trong ®o¹n v¨n sau, khi
«ng l¸i ®ß dòng m·nh, quyÕt liÖt cìi lªn th¸c còng lµ khi v¨n NguyÔn Tu©n ®Ì lªn con
sãng ¬ng bíng cña sù vËt mµ cÊt tiÕng cêi chiÕn th¾ng : "Dßng th¸c hïm beo ®ang hång
331
héc tÕ m¹nh trªn s«ng ®¸. N¾m chÆt lÊy ®îc çi bêm sãng ®óng luång råi, «ng ®ß gh×
c¬ng l¸i, b¸m ch¾c lÊy luång níc ®óng mµ phãng nhanh vµo cöa sinh, mµ l¸i miÕt mét
®êng chÐo vÒ phÝa cöa ®¸ Êy. Bèn n¨m bän thñy qu©n cöa ¶i níc bªn bê tr¸i liÒn x« ra
®Þnh nÝu thuyÒn l«i vµo tËp ®oµn cöa tö. ¤ng ®ß vÉn nhí mÆt bän nµy, ®øa th× «ng
tr¸nh mµ r¶o b¬i chÌo lªn, ®øa th× «ng ®Ì sÊn lªn mµ chÆt ®«i ra, ®Ó më ®êng tiÕn.
Nh÷ng luång tö ®· bá hÕt l¹i sau thuyÒn". Trong nh÷n côm tõ nh l¸i miÕt mét ®êng
chÐo, ®Ì sÊn lªn mµ chÆt ®«i ra... thùc sù ngÇm chøa niÒm kho¸i c¶m cña nhµ v¨n khi
gieo ®îc ch÷ ®¾c ®Þa, ®ãng ®inh thÇn th¸i cña sù vËt vµ b¶n chÊt cña sù viÖc trªn
trang giÊy. NguyÔn Tu©n ®óng lµ ngêi cã çi nh×n kh¸c thêng vÒ ng«n ng÷. §èi víi «ng,
nã kh«ng chØ lµ ph¬ng tiÖn biÓu lé, diÔn t¶ ý nghÜa, chØ thÞ sù vËt mµ cßn lµ môc
®Ých. ¤ng ®· ®æ biÕt bao må h«i, t©m n·o ®Ó cho mçi tõ cã ®îc mét gi¸ trÞ riªng (gÇn
nh tù nã). Lóc nµy, nh÷ng tõ ®ã chÝnh lµ "NguyÔn" - mét nhµ th¬ ®Ých thùc.
NguyÔn Tu©n kh«ng chØ t©m ®¾c víi ®Æc tÝnh "g©y sù" cña s«ng §µ mµ cßn
hÕt søc mÆn mµ víi phÈm chÊt tr÷ t×nh cña nã. TÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng cùc kh¸c nhau cña
çi ®Ñp, ®ßi ngßi bót NguyÔn Tu©n ph« khoe hÕt vÎ ®a d¹ng cña m×nh. NÕu ë ®o¹n
trªn, khi m« t¶ cuéc giao tranh hµo hïng gi÷a ngêi vµ th¸c, «ng ®· ®iÒu ®éng rÊt nhiÒu
vµ tho¶i m¸i nh÷ng tri thøc vÒ qu©n sù vµ vâ thuËt, th× ë ®o¹n sau, khi nãi vÒ çi th¬
méng cña s«ng §µ, bao lÞch l·m vÒ v¨n ch¬ng, héi häa, ®iÖn ¶nh ®· tù chóng tô vÒ ngßi
bót cña «ng, khiÕn cho c©u v¨n tõ chç mang tiÕt tÊu g¾t, m¹nh, dån bøc ®· ®îc kÐo ra,
th duçi rÊt mùc ªm ¶. NguyÔn Tu©n võa tá ra rÊt cã së trêng khi t¹o nªn nh÷ng bøc s¬n
dÇu cã tÝnh hoµnh tr¸ng, g©n guèc, trong ®ã çc m¶ng mµu, nh¸t mµu tíi tÊp va ®Ëp
nhau nh muèn lµm n¸o ®éng c¶ tÊm toan ®Ó t¹o c¶m gi¸c h©n hoan tét ®Ønh, võa tá ra
cùc tµi hoa khi ®a nhÑ nÐt thÇn thñy mÆc trªn tÊm lôa cã ®é thÊm loang mê ¶o mµ
truyÒn tíi mét niÒm xóc ®éng thÇm kÝn, riªng t rÊt ®çi ngät ngµo. ThËt khã mµ ph©n
®Þnh ®îc nÐt tr÷ t×nh kia lµ do tù s«ng §µ cã hay nhê ngßi bót NguyÔn Tu©n míi ng©n
lªn nh mét c©u th¬ : " Con S«ng §µ tu«n dµi tu«n dµi nh mét ¸ng tãc tr÷ t×nh, ®Çu tãc
ch©n tãc Èn hiÖn trong m©y trêi T©y B¾c bung në hoa ban hoa g¹o th¸ng hai vµ cuån
cuén mï khãi nói MÌo ®èt n¬ng xu©n". Trong bµi kÝ vÒ s«ng §µ nµy, tõ khi "c©u th¬"
trªn ®îc viÕt ra, c¶ mét m¹ch th¬ hoµi cùu ®îc kh¬i lªn vµ b¾t ®Çu tu«n ch¶y. ChØ trong
mét ®o¹n v¨n kh«ng dµi, hai lÇn NguyÔn Tu©n thèt lªn hai tiÕng Chao «i dµo d¹t nçi
niÒm. S«ng §µ tõng cã lÇn ®îc nhµ v¨n nh×n nhËn nh mét cè nh©n, xa l©u th× nhí vµ
332
khi ®ét ngét gÆp l¹i th× cuèng quýt mõng vui, sung síng. ChÝnh t©m tr¹ng Êy ®· t¹o nªn
mét c©u cã cÊu tróc ®Æc biÖt chØ gåm toµn nh÷ng côm tõ ®Þnh danh, t¹o nªn nh÷ng
liªn tëng bÊt ngê nhng v« cïng cã lÝ : "Bê S«ng §µ, b·i S«ng §µ, chuån chuån b¬m bím
trªn S«ng §µ. Chao «i, tr«ng con s«ng, vui nh thÊy n¾ng gißn tan sau k× ma dÇm, vui nh
nèi l¹i chiªm bao ®øt qu·ng. §i rõng dµi ngµy råi l¹i b¾t ra S«ng §µ, ®óng thÕ, nã ®»m
®»m ©m Êm nh gÆp l¹i cè nh©n". ThËt khã dÉn hÕt c¶ ®o¹n v¨n mµ ë ®ã khi NguyÔn
Tu©n ch×m trong chÊt th¬ cña c¶nh, cña hoµi niÖm, cña kÝ øc l·ng ®·ng s¬ng khãi th×
còng lµ khi ®éc gi¶ lÆng ngêi tr«i trong ©m hëng cña nh÷ng c©u v¨n ®Ñp ®Ï, trong
s¸ng, gîi c¶m l¹ lïng. Nh÷ng c©u v¨n Êy, ®äc mét lÇn còng kh«ng thÓ nµo quªn, bëi
chóng chuyªn chë qu¸ nhiÒu c¶m gi¸c, Ên tîng c¶ vÒ kh«ng gian lÉn thêi gian. "Bê s«ng
hoang d¹i nh mét bê tiÒn sö. Bê s«ng hån nhiªn nh mét nçi niÒm cæ tÝch ngµy xa. Chao
«i, thÊy thÌm ®îc giËt m×nh v× mét tiÕng cßi xóp - lª cña mét chuyÕn xe löa ®Çu tiªn ®-
êng s¾t Phó Thä - Yªn B¸i - Lai Ch©u. Con h¬u th¬ ngé ngÈng ®Çu nhung khái ¸ng cá s-
¬ng, ch¨m ch¨m nh×n t«i lõ lõ tr«i trªn mét mòi ®ß. H¬u vÓnh tai, nh×n t«i kh«ng chíp
m¾t mµ nh hái m×nh b»ng çi tiÕng nãi riªng cña con vËt lµnh : "Hìi «ng kh¸ch S«ng §µ,
cã ph¶i «ng còng võa nghe thÊy mét tiÕng cßi s¬ng ?". Qu¶ thËt ®¸ng ng¹c nhiªn : cã bao
nhiªu liªn tëng ®éc ®¸o, bao nhiªu s¸ng t¹o tõ ng÷ dån chøa trong mét diÖn tÝch hÑp mµ
c©u v¨n kh«ng v× thÕ trë nªn khóc khuûu, khã ®äc, tr¸i l¹i, lu«n dÉn ta vµo "thÕ giíi cña
du d¬ng" ®Ó ta chØ cßn biÕt xóc ®éng, båi håi. Kh¶ n¨ng lµm chñ ng«n ng÷ cña nhµ v¨n
thËt phi thêng, muèn vÉy giã tu«n ma hay muèn long lanh ®¸y níc in trêi còng ch¼ng khã
g×.
§äc Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ, ta cã Ên tîng râ rÖt vÒ sù tù do cña mét tµi n¨ng, cña mét
®Êng Hãa c«ng thùc sù trong nghÖ thuËt ng«n tõ. Ngßi bót cña NguyÔn Tu©n ®· tíi lui
rÊt mùc tho¶i m¸i, tù tin bëi «ng cã ®îc sù b¶o ®¶m cña mét kho tri thøc uyªn b¸c, kho Ên
tîng ¨m ¾p vÒ sù vËt - kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ®äc, nghiÒn ngÉm vµ quan s¸t kh«ng
mái mÖt - ®Æc biÖt cña mét vèn ng«n tõ hÕt søc giµu cã tëng phung phÝ thÕ nµo còng
ch¼ng hÒ v¬i. Khi g©n guèc, khi mÒm m¹i, khi nghiªm nghÞ nh mét nhµ b¸c häc, khi
hån nhiªn tùa mét ®øa trÎ th¬, nh÷ng trang viÕt, nh÷ng c©u v¨n cña NguyÔn Tu©n mang
h¬i thë Êm nãng cña cuéc ®êi phøc t¹p, phong phó, ®a d¹ng. Sù ý thøc s©u s¾c vÒ tµi
n¨ng cña m×nh kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn tiªu cùc, tr¸i l¹i, nã t¹o nªn sù gi¶i phãng n¨ng
lîng rÊt cÇn thiÕt ®Ó nhµ v¨n cã thÓ s¸ng t¹o nªn nh÷ng t¸c phÈm k× vÜ.
333
Nhng tµi n¨ng míi chØ lµ mét mÆt cña vÊn ®Ò. Qua bµi kÝ nµy, ta thÊy râ ë
NguyÔn Tu©n mét tÊm lßng nÆng nghÜa víi cuéc ®êi, víi non s«ng, ®Êt níc, víi tÊt c¶
nh÷ng g× mµ «ng thÊy lµ ®Ñp. Ch¼ng thÕ mµ «ng ®· rÊt c«ng phu khi lËt tõng trang
cæ sö, tõng trang ®Þa chÝ ®Ó t×m hiÓu lÝ lÞch s«ng §µ, ®· kh«ng ng¹i sù sèt ruét cña
®éc gi¶ khi liÖt kª ra tªn cña n¨m m¬i trªn b¶y m¬i ba con th¸c lín nhá tõ biªn giíi ViÖt -
Trung vÒ tíi Chî Bê. Râ rµng «ng kh«ng muèn mét gãc nhá nµo cña tæ quèc bÞ bá quªn.
¤ng cßn muèn ta h·y lu ý tíi "çi ©m thanh chµo mêi ®ß ®a vµ còng rÊt nhiÒu h×nh tîng
trong çch nãi, çch h« tªn non s«ng ®Êt níc cña nh©n d©n lao ®éng ViÖt Nam gäi nh÷ng
çi th¸c çi ga níc trªn S«ng §µ tõ V¹n Yªn vÒ xu«i". Çi gèc cña sù uyªn b¸c NguyÔn
Tu©n, kh«ng nghi ngê g× n÷a, ®ã chÝnh lµ çi t×nh, çi tinh thÇn tr¸ch nhiÖmcña mét
c«ng d©n yªu níc. Ta hiÓu sù bÊt b×nh cña «ng tríc viÖc ngêi Ph¸p gäi s«ng §µ lµ s«ng
§en (riviÌre Noire) : "Cha hÒ bao giê t«i thÊy dßng S«ng §µ lµ ®en nh thùc d©n Ph¸p ®·
®Ì ngöa con s«ng ta ra ®æ mùc T©y vµo mµ gäi b»ng mét çi tªn T©y l¸o lÕu, råi cø thÕ
mµ phiÕt vµo b¶n ®å lai ch÷". Th¸i ®é cña «ng thÓ hiÖn râ trong çch nãi ®èi lËp ta víi
T©y vµ ë giäng ®iÖu ch× chiÕt d»n d÷ khi dïng nh÷ng tõ nh cø thÕ mµ phiÕt vµ b¶n ®å
lai ch÷. ¤ng nhÊt quyÕt ph¶i chøng minh ®îc con s«ng §µ cña ta nã kh¸c, vµ çch chøng
minh th× thËt c«ng phu - c«ng phu ë bíc "thùc ®Þa" vµ c¶ ë çch chän tõ, chän ch÷ : "...
t«i ®· xuyªn qua ®¸m m©y mïa thu mµ nh×n xuèng dßng S«ng §µ. Mïa xu©n dßng xanh
ngäc bÝch, chø níc S«ng §µ kh«ng xanh mµu xanh canh hÕn cña S«ng G©m, S«ng L«.
Mïa thu níc S«ng §µ lõ lõ chÝn ®á nh da mÆt mét ngêi bÇm ®i v× rîu b÷a, lõ lõ çi mµu
®á giËn d÷ ë mét ngêi bÊt m·n bùc béi g× mçi ®é thu vÒ".
Ta cßn ®äc thÊy ë çc trang v¨n cña NguyÔn Tu©n mét sù hµm ¬n s©u xa ®èi víi
cæ nh©n, ®èi víi nh÷ng nhµ th¬, nhµ v¨n trong qu¸ khø ®· truyÒn l¹i cho «ng lßng yªu çi
®Ñp, kh¶ n¨ng thëng thøc çi ®Ñp, qua nh÷ng ¸ng th¬ tuyÖt t¸c. Ch¼ng ph¶i ngÉu nhiªn
mµ «ng nh¾c tíi LÝ B¹ch víi c©u Yªn hoa tam nguyÖt h¹ D¬ng Ch©u khi «ng gÆp l¹i
s«ng §µ sau bao ngµy nhí nhung nh nhí mét cè nh©n. Vµ khi ngåi thuyÒn tr«i trªn s«ng lµ
khi «ng sèng mét çch cã ý thøc trong c©u th¬ l·ng m¹n cña T¶n §µ : "ThuyÒn t«i tr«i trªn
"d¶i S«ng §µ bät níc lªnh bªnh - bao nhiªu c¶nh bÊy nhiªu t×nh" cña "mét ngêi t×nh nh©n
kh«ng quen biÕt".
NguyÔn Tu©n viÕt : "Nãi chuyÖn víi ngêi l¸i ®ß, nh cµng lai l¸ng thªm çi lßng
nh muèn ®Ò th¬ vµo s«ng níc". §óng, lµ mét trong nh÷ng t¸c nh©n quan träng bËc nhÊt
334
g©y men cho c¶m høng vÒ s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n, h×nh ¶nh «ng l¸i l¸i ®ß lµm sao
kh«ng kh¬i dËy niÒm biÕt ¬n ë mét ngêi chÝ t×nh nh NguyÔn ? Cã ®iÒu, v× lµ mét
nhµ v¨n, sù biÕt ¬n Êy tríc hÕt ®îc «ng göi vµo trang s¸ch. Qua v¨n cña NguyÔn Tu©n,
ngêi l¸i ®ß s«ng §µ ®· hiÖn lªn víi vÎ ®Ñp lÉm liÖt cña mét ngêi anh hïng trªn s«ng níc.
Con ngêi, bÊt kÓ ®Þa vÞ vµ nghÒ nghiÖp, nÕu hÕt lßng vµ thµnh th¹o víi c«ng viÖc
cña m×nh, nÕu sèng trän vÑn víi b¶n tÝnh tù nhiªn phong phó cña m×nh bao giê còng
®¸ng träng. NguyÔn Tu©n thÝch t×m ®Õn nh÷ng con ngêi Êy ®Ó chiªm ngìng, ®Ó x¸c
nhËn l¹i tÝn niÖm cña «ng vÒ çi vinh quang cña lao ®éng (ch¼ng ph¶i «ng còng lµ mét
ngêi hÕt m×nh trong lao ®éng viÕt v¨n ®ã sao ?). Çi dòng m·nh, tØnh t¸o, trÇm tÜnh,
kh«n ngoan cña ngêi l¸i ®ß khi vît th¸c gi÷a trïng vi th¹ch trËn, gi÷a trËn níc vang trêi
thanh la n·o b¹t dÜ nhiªn kÝch thÝch NguyÔn Tu©n rÊt m¹nh, nhng vÎ thanh th¶n coi mäi
viÖc nh kh«ng cña hä cµng cã søc thu hót ngßi bót cña «ng : "§ªm Êy nhµ ®ß ®èt löa
trong hang ®¸, níng èng c¬m lam vµ toµn bµn t¸n vÒ ç anh vò, ç dÇm xanh, vÒ nh÷ng
çi hÇm ç hang ç mïa kh« næ nh÷ng tiÕng to nh m×n béc ph¸ råi ç tóa ra ®Çy trµn
ruéng. Còng ch¶ thÊy ai bµn thªm mét lêi nµo vÒ cuéc chiÕn th¾ng võa qua n¬i cöa ¶i n-
íc ®ñ tíng d÷ qu©n tîn võa råi. Cuéc sèng cña hä lµ ngµy nµo còng chiÕn ®Êu víi S«ng
§µ d÷ déi, ngµy nµo còng dµnh lÊy çi sèng tõ tay nh÷ng çi th¸c, nªn nã còng kh«ng cã
çi g× lµ håi hép ®¸ng nhí... Hä nghÜ thÕ, lóc ngõng chÌo". NÕu ai d· tõng quen víi c©u
v¨n tung hoµnh cña NguyÔn, h¼n sÏ dÔ dµng nhËn thÊy ë ®©y mét giäng kÓ cè g¾ng
k×m nÐn, cè g¾ng Ýt lêi. Ta hiÓu «ng ®· xóc ®éng biÕt chõng nµo tríc nh÷ng con ngêi
ch©n chÝnh. Hä ®· biÕt quªn ®i çi lín lao cña m×nh th× nghÖ thuËt còng cÇn biÕt t×m
®Õn sù lÆng im - çi lÆng im giµu ý nghÜa. §©y cã ph¶i lµ mét nÐt míi trong s¸ng t¸c
cña NguyÔn Tu©n sau çch m¹ng ? Con ngêi nghÖ sÜ thÝch ch¬i "ng«ng" Êy nhiÒu khi
®· t×m thÊy h¹nh phóc trong sù giao hßa, giao c¶m víi chung quanh, víi cuéc ®êi.
ë trªn ®· cã nãi qua ®Õn tÝnh "®èi tho¹i" trong v¨n NguyÔn Tu©n. NÕu xÐt tõ
gãc ®é çi t×nh cña NguyÔn, ph¶i thÊy r»ng «ng ®· lu«n lu«n ®èi xö víi çc sù vËt mét
çch b×nh ®¼ng. Sù vËt ®· rÊt lµ nã trong con m¾t NguyÔn Tu©n. Nã ®· kh«ng bÞ
bµo gät hÕt çc gãc c¹nh ®Ó nhhµ v¨n dÔ bÒ chiÕm lÜnh. Ta thêng thÊy «ng ®a hÕt vÝ
von nµy ®Õn vÝ von kh¸c ra ®Ó sù vËt hiÖn lªn ®óng chÊt cña m×nh. DÜ nhiªn lµ «ng
qu¸ tµi n¨ng vµ hiÓu biÕt réng, nhng ®iÒu quan träng lµ «ng ®· kh«ng phô lßng t¹o hãa
khi nã sinh ra mu«n vµn sù vËt ®éc ®¸o ®Õn nh vËy. §©y chÝnh lµ chç hiÖn ®¹i cña
335
v¨n «ng - lo¹i v¨n lu«n biÕt xem sù vËt nh mét kh¸ch thÓ cÇn t×m hiÓu thÊu ®¸o tríc khi
®ång hãa nã ë mét møc cao h¬n. Cø xem ®o¹n v¨n t¶ nh÷ng hót níc s«ng §µ, ta sÏ hiÓu
s©u s¾c thªm ®iÒu ®ã. Cã çi g× ë hót níc mµ «ng mÊt c«ng nhiÒu thÕ ? ¤ng thÊy, «ng
nghe, «ng c¶m, «ng tëng tîng råi tung ra trïng trïng ®iÖp ®iÖp nh÷ng so s¸nh l¹ lïng, g©y
Ên tîng, khiÕn cho ®éc gi¶ ®äc v¨n «ng bçng dng thÊy chãng mÆt nh ®ang r¬i lät thám
vµo gi÷a hót níc mµ quay tÝt. NÕu hót níc s«ng §µ biÕt nãi, h¼n nã sÏ çm ¬n «ng v×
«ng ®· lµm cho nã ®¸ng nhí ®Õn dêng Êy. Vµ s«ng §µ n÷a, ngêi ta thÊy nã rÊt NguyÔn
Tu©n, nhng ®óng h¬n, cã lÏ ph¶i nãi : nhê NguyÔn Tu©n, nã vÉn ®îc lµ s«ng §µ nh
chÝnh nã.
§äc NguyÔn Tu©n, ®äc Ngêi l¸i ®ß S«ng §µ, ta võa thÊy çi tµi l¹i võa thÊy çi
t×nh cña NguyÔn. C¶ hai ®Òu lín lao, ®Òu ®Ñp khiÕn ta lu«n båi håi, h©n hoan, s¶ng
kho¸i nh ®îc géi röa, thanh läc ®Õn tËn ®¸y t©m hån.
1996
mét dßng s«ng v¨n ho¸ díi gãc nh×n v¨n ho¸
(vÒ bót kÝ ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng ?
cña hoµng phñ ngäc têng)
ViÕt vÒ bÊt cø dßng s«ng nµo trªn tr¸i ®Êt, ngêi ta còng cÇn cã, cÇn thÓ hiÖn ®-
îc mét t×nh yªu tha thiÕt, l¾ng s©u vµ mét sù am têng kh«ng hÒ s¸ch vë vÒ nh÷ng vÊn
®Ò ®Þa lÝ, lÞch sö vµ v¨n ho¸ g¾n liÒn víi chóng. Bëi çc dßng s«ng lu«n lµ çi n«i cña
nh÷ng vïng, nh÷ng nÒn v¨n ho¸ ®a d¹ng, l¾m s¾c mµu vµ lµ ®èi tîng mµ çc c d©n sèng
trong vßng tay cña chóng ph¶i v« h¹n biÕt ¬n. ViÕt vÒ con s«ng H¬ng còng cÇn vµ l¹i
336
cµng cÇn nh vËy. §©y lµ mét th¸ch thøc nhng lµ th¸ch thøc ®· ®îc chuyÓn ho¸ thµnh
niÒm giôc gi· ®Çy tù nhiªn, ®Çy xao xuyÕn trong t©m hån nh÷ng ai yªu s«ng H¬ng, yªu
HuÕ. May thay, chóng ta ®· cã ®îc nh÷ng nhµ th¬, nhµ v¨n tµi n¨ng vît qua ®îc çc th¸ch
thøc nãi trªn ®Ó tÆng cho s«ng H¬ng nh÷ng t¸c phÈm bÊt hñ 35. Trong nh÷ng nhµ th¬,
nhµ v¨n ®ã cã Hoµng Phñ Ngäc Têng, ngêi ®· viÕt nªn mét thiªn tuyÖt bót cã nhan ®Ò
lµ Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng ?
Vang lªn tõ nhan ®Ò, tríc hÕt, c©u hái Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng ? cã d¸ng
dÊp cña mét tho¸ng ngÈn ng¬ rÊt thi sÜ (vµ theo chÝnh t¸c gi¶ cho biÕt th× ®ã lµ c©u
hái cña mét thi sÜ ®Ých thùc). Tõ tho¸ng ngÈn ng¬ nµy, bao nhiªu Ên tîng vÒ çi ®Ñp
cña s«ng H¬ng sÏ ïa vÒ trong t©m trÝ, kh¬i lªn m¹ch viÕt d¹t dµo c¶m xóc vÒ "nhan
s¾c" thiªn phó cña dßng níc ªm ®Òm ch¶y qua HuÕ cè ®«. Vang lªn nh÷ng lÇn kh¸c
trong t¸c phÈm36, c©u hái biÕn thµnh mét nçi suy t th©m trÇm, ®¸nh ®éng bao vèn liÕng
v¨n ho¸ tÝch tô trong ngêi viÕt vµ còng ®ßi nã ph¶i ®îc hiÖn diÖn trªn trang giÊy. VËy
®ã, ta ®ang nãi ®Õn nh÷ng m¹ch c¶m høng lín ®· dÉn d¾t nhµ v¨n Hoµng Phñ Ngäc T-
êng ®Õn vµ ®i víi s«ng H¬ng, ®Ó råi tiÕp n÷a, lµm mét cuéc viÔn du vµo lßng mu«n
®éc gi¶, ®ãng vai ngêi truyÒn c¶m høng cho hä béc lé t×nh yªu xø së hÕt søc thiÕt tha
cña m×nh.
Th«ng thêng, ngêi ta hay sö dông phÐp nh©n ho¸ khi miªu t¶ thiªn nhiªn. KÓ còng
lµ ®iÒu dÔ hiÓu, bëi trong v¨n häc, çc sù vËt kh«ng bao giê xuÊt hiÖn nh nh÷ng "kh¸ch
thÓ tù nã" mµ nh nh÷ng ®èi tîng thÓ hiÖn nç lùc cña con ngêi nh»m chñ quan ho¸ toµn
bé thÕ giíi kh¸ch quan. Hoµng Phñ Ngäc Têng còng ®· nh©n ho¸ s«ng H¬ng. Nhng nh©n
ho¸ ë ®©y kh«ng chØ lµ nh©n ho¸ trong tõng ®o¹n miªu t¶ rêi r¹c víi môc ®Ých lµm cho
c©u v¨n, h×nh ¶nh trë nªn sinh ®éng. ¤ng ®· thùc sù x©y dùng s«ng H¬ng thµnh mét
nh©n vËt, mét con ngêi, ®Ó ®îc chuyÖn trß, ®èi tho¹i cïng nã. §iÒu nµy hoµn toµn hîp
lÏ, bëi ch¼ng ph¶i ta vÉn quen nghÜ r»ng çc dßng s«ng võa lµ kÎ ®ång s¸ng t¹o, võa lµ
chøng nh©n lÞch sö, v¨n ho¸ cña mét vïng ®Êt hay sao ? Díi ngßi bót tµi hoa vµ çi nh×n
®Çy mª ®¾m, tr©n träng cña t¸c gi¶, s«ng H¬ng còng cã mét cuéc ®êi phong phó tr¶i
qua nhiÒu giai ®o¹n, khi gian tru©n, khi ªm ®Òm. Gi÷a lßng Trêng S¬n, nã chÝnh lµ
35
Còng cÇn biÕt thªm r»ng s«ng H¬ng cßn lµ ®èi tîng thÓ hiÖn ®Çy rung ®éng cña nhiÒu ho¹ sÜ vµ nh¹c
sÜ xuÊt s¾c.
36
C©u hái Ai ®· ®¹t tªn cho dßng s«ng ? ®îc nh¾c tíi tÊt th¶y ba lÇn trong t¸c phÈm (kh«ng kÓ nhan ®Ò).
Hai lÇn nh¾c sau n»m trong çc ®o¹n bÞ lîc bá khi t¸c phÈm ®îc ®a vµo s¸ch gi¸o khoa. §©y chØ nªu t
liÖu nh»m môc ®Ých tham kh¶o.
337
"mét c« g¸i Di-gan phãng kho¸ng vµ man d¹i", cã "b¶n lÜnh gan d¹, mét t©m hån tù do vµ
trong s¸ng". Cßn khi ®· ra khái rõng, "s«ng H¬ng nhanh chãng mang mét s¾c ®Ñp dÞu
dµng vµ trÝ tuÖ, trë thµnh ngêi mÑ phï sa cña mét vïng v¨n ho¸ xø së". S«ng H¬ng cã
"phÇn t©m hån s©u th¼m", cã vÎ mÆt lóc trÇm mÆc, lóc vui t¬i, cã th¸i ®é ®Çy ©n
t×nh víi HuÕ khi dµnh cho cè ®« "®iÖu slow t×nh c¶m" v« cïng giµu ý nghÜa... T¸c gi¶
®· thùc sù trë thµnh mét tri kØ cña s«ng H¬ng, hiÓu ngän ngµnh khÝ chÊt cña nã, vµ
h¬n thÕ, cßn chu ®¸o ®Ò xuÊt víi chóng ta mét çch nh×n toµn diÖn vÒ ngêi b¹n cña
m×nh : "NÕu chØ m¶i mª nh×n ng¾m khu«n mÆt kinh thµnh cña nã, t«i nghÜ r»ng ngêi
ta sÏ kh«ng hiÓu mét çch ®Çy ®ñ b¶n chÊt cña s«ng H¬ng...". ¤ng dâi theo tõng khóc
quanh, nÐt lîn, bíc ngoÆt rÊt cô thÓ cña s«ng H¬ng ®Ó nãi víi ®éc gi¶ vÒ nh÷ng "ý tø"
mµ s«ng H¬ng muèn biÓu lé tríc con ngêi vµ miÒn ®Êt Ch©u Ho¸ xa : "Nhng ngay tõ
®Çu võa ra khái vïng nói, s«ng H¬ng ®· chuyÓn dßng mét çch liªn tôc, vßng gi÷a khóc
quanh ®ét ngét, uèn m×nh theo nh÷ng ®êng cong thËt mÒm, nh mét cuéc t×m kiÕm cã ý
thøc ®Ó ®i tíi n¬i gÆp thµnh phè t¬ng lai cña nã. Tõ ng· ba TuÇn, s«ng H¬ng theo híng
nam b¾c qua ®iÖn Hßn ChÐn ; vÊp Ngäc Tr¶n, nã chuyÓn híng sang t©y b¾c, vßng qua
thÒm ®Êt b·i NguyÖt BiÒu, L¬ng Qu¸n råi ®ét ngét vÏ mét h×nh cung thËt trßn vÒ
phÝa ®«ng b¾c, «m lÊy ch©n ®åi Thiªn Mô, xu«i dÇn vÒ HuÕ". Theo t¸c gi¶, s«ng H-
¬ng ®· thËt "t©m lÝ" khi "tr«i ®i chËm, thùc chËm" qua kinh thµnh HuÕ, nh ®Ó yªn ñi
ngêi ta ®õng qu¸ sÇu muén vÒ sù biÕn ®æi v« thêng cña cuéc ®êi, vÒ sù vÌo qua chãng
mÆt cña thêi gian. Dßng níc s«ng H¬ng ®· lÆng lê mét çch cè t×nh ®Ó mu«n ngh×n
¸nh hoa ®¨ng trong ®ªm héi r»m th¸ng B¶y tõ ®iÖn Hßn ChÐn tr«i vÒ qua HuÕ "bçng
ngËp ngõng nh muèn ®i muèn ë". B»ng "çch tr«i" rÊt riªng ®ã cña m×nh, s«ng H¬ng nh
muèn nh¾c ngêi ta r»ng cuéc ®êi nµy cã rÊt nhiÒu çi ®¸ng v¬ng vÊn37. Råi n÷a, nÕu
kh«ng nhê sù ph¸t hiÖn ®Çy tÝnh chÊt ®ång ®iÖu cña t¸c gi¶ ®èi víi s«ng H¬ng, mÊy ai
biÕt r»ng viÖc s«ng H¬ng ®ét ngét ®æi dßng ngay khi võa ®Þnh chia tay HuÕ lµ thuËn
theo mét lÝ do rÊt t×nh c¶m, rÊt "ngêi' : ch¼ng qua, nã muèn gÆp l¹i HuÕ "®Ó nãi mét
lêi thÒ tríc khi vÒ biÓn c¶". ë ®©y, cã ®Õn ba th¸i ®é chÝ t×nh cïng "hîp lu" víi nhau :
çi chÝ t×nh cña s«ng H¬ng ®èi víi HuÕ, çi chÝ t×nh cña con ngêi HuÕ trong t×nh yªu
(nh lµ mét phÈm chÊt ®îc thÊm nhiÔm tõ s«ng H¬ng) vµ çi chÝ t×nh cña chÝnh t¸c gi¶
37
ë ®©y, tëng còng nªn nh¾c ®Õn mÊy c©u th¬ rÊt hay cña Thu Bån viÕt n¨m 1983 cã cïng c¶m nhËn vÒ
nÐt ®Ñp nµy cña s«ng H¬ng : nhÞp cÇu cong mµ con ®êng th¼ng / mét ®êi anh t×m m·i HuÕ n¬i ®©u /
con s«ng dïng d»ng con s«ng kh«ng ch¶y / s«ng ch¶y vµo lßng nªn HuÕ rÊt s©u (T¹m biÖt).
338
dµnh cho s«ng H¬ng, dµnh cho c¶ m¶nh ®Êt xa gäi lµ Ch©u Ho¸ ! Suy cho cïng, nÕu
kh«ng cã çi chÝ t×nh cña t¸c gi¶ th× çi chÝ t×nh cña s«ng H¬ng kh«ng thÓ trë thµnh
mét "kh¸ch thÓ tinh thÇn" hiÖn diÖn trong ®êi sèng chóng ta vµ g©y Ên tîng s©u ®Ëm
®Õn vËy !
S«ng H¬ng, trong t çch cña mét con ngêi nh¹y c¶m, ch¾c h¼n ®· rÊt yªn t©m khi
chän trang viÕt cña Hoµng Phñ Ngäc Têng ®Ó ho¸ th©n. Cã lÏ chÝnh nhµ v¨n còng nhËn
thÊy, còng hiÓu niÒm tin cËy ®ã, nªn tõng c©u v¨n cña «ng bay bæng, diÔm ¶o l¹ th êng.
NhiÒu lóc, ®éc gi¶ cã c¶m tëng ng«n tõ trong bµi bót kÝ kh«ng ph¶i lµ cña t¸c gi¶ dïng
®Ó mØªu t¶ s«ng H¬ng mµ chÝnh lµ ng«n tõ cña s«ng H¬ng ®ang h¸t lªn bµi ca cña
m×nh. Ng«n tõ Êy tr«i ch¶y hÕt søc tù nhiªn, nÕu cã "luyÕn l¸y" th× còng "luyÕn l¸y"
mét çch tù nhiªn, bëi chÊt hµo hoa, ®a t×nh vèn ®· lµ çi g× thuéc vÒ c¨n cèt cña ngêi
viÕt råi. H·y thö ®äc l¹i mét vµi ®o¹n : "Tríc khi vÒ ®Õn vïng ch©u thæ ªm ®Òm, nã ®·
lµ mét b¶n trêng ca cña rõng giµ, rÇm ré gi÷a bãng c©y ®¹i ngµn, m·nh liÖt qua nh÷ng
ghÒnh th¸c, cuén xo¸y nh c¬n lèc vµo nh÷ng ®¸y vùc bÝ Èn, vµ còng cã lóc nã trë nªn
dÞu dµng vµ say ®¾m gi÷a nh÷ng dÆm dµi chãi läi mµu ®á cña hoa ®ç quyªn rõng",
"§ã lµ vÎ ®Ñp trÇm mÆc nhÊt cña s«ng H¬ng, nh triÕt lÝ, nh cæ thi, kÐo dµi m·i ®Õn
lóc mÆt níc ph¼ng lÆng cña nã gÆp tiÕng chu«ng chïa Thiªn Mô ng©n nga tËn bê bªn
kia, gi÷a nh÷ng xãm lµng trung du b¸t ng¸t tiÕng gµ", "Tõ ®©y, nh ®· t×m ®óng ®êng
vÒ, s«ng H¬ng vui t¬i h¼n lªn gi÷a nh÷ng biÒn b·i xanh biÕc cña vïng ngo¹i « Kim
Long, kÐo mét nÐt th¼ng thùc yªn t©m theo híng t©y nam – ®«ng b¾c, phÝa ®ã, n¬i
cuèi ®êng, nã ®· thÊy chiÕc cÇu tr¾ng cña thµnh phè in ngÇn trªn nÒn trêi, nhá nh¾n
nh nh÷ng vµnh tr¨ng non",... Theo mét çi nh×n mang tÝnh ph©n tÝch, cã thÓ thÊy trong
çc ®o¹n v¨n trªn, t¸c gi¶ ®· vËn dông kh¸ nhiÒu thñ thuËt ng«n tõ, tõ viÖc phèi hîp hµi
hoµ thanh ®iÖu cña çc tiÕng tíi viÖc lùa chän nh÷ng ®Þnh ng÷ ®¾t nhÊt cho çc ®èi t-
îng ®îc miªu t¶, tõ viÖc sö dông çc Èn dô, so s¸nh ®Ých ®¸ng tíi viÖc "kh¶m" mét çch
khÐo lÐo ý tø cña çc v¨n b¶n xa vµo v¨n m¹ch míi. Tuy vËy, ®äc chóng lªn, ta kh«ng cã
c¶m gi¸c cém, víng, bëi t¸c gi¶ ®· hoµn toµn lµm chñ nh÷ng thñ thuËt ng«n tõ kia, b¾t
chóng v©ng phôc tuyÖt ®èi sù ®iÒu hµnh cña m×nh. Nãi réng ra, thiªn bót kÝ ®a ®Õn
rÊt nhiÒu th«ng tin mµ ®äc lªn vÉn thÊy thanh tho¸t lµ nhê thÕ.
NhÊt qu¸n víi çch nh×n sö thi vèn cã, Hoµng Phñ Ngäc Têng kh«ng quªn t« ®Ëm
niÒm "quang vinh" mµ s«ng H¬ng ®· cã ®îc trong lÞch sö dµi l©u cña d©n téc. Cã lÏ
339
®Ó khái mang tiÕng lµ "thiªn vÞ", «ng ®· dÉn ra çc "lêi chøng" võa tõ sö s¸ch võa tõ
nh÷ng con ngêi ®· thùc sù can dù vµo cuéc kh¸ng chiÕn võa qua cña d©n téc. Nhng ®ång
thêi, nhµ v¨n còng thÊm thÝa r»ng mäi thø trªn ®êi ®Òu cã thÓ bÞ quªn ®i, chØ v¨n ho¸
lµ cßn l¹i m·i. Cã chiÕn c«ng nµo lín h¬n chiÕn c«ng cña v¨n ho¸ ? Vµ mäi chiÕn c«ng
kh¸c, nÕu cßn muèn ®îc nh¾c tíi th× ®Òu ph¶i mang ý nghÜa v¨n ho¸. ¤ng viÕt : "S«ng
H¬ng lµ vËy, dßng s«ng cña thêi gian ng©n vang, cña sö thi viÕt gi÷a mµu cá l¸ xanh
biÕc. Khi nghe lêi gäi, nã biÕt çch tù hiÕn ®êi m×nh lµm mét chiÕn c«ng, ®Ó råi nã trë
vÒ víi cuéc sèng b×nh thêng, lµm mét ngêi con g¸i dÞu dµng cña ®Êt níc". Kh«ng, nhµ
v¨n kh«ng ®¬n thuÇn "tÝnh ®Õm" hay kÓ l¹i nh÷ng phÈm chÊt ®a d¹ng cña s«ng H¬ng.
Lång trong lêi ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t mang tÝnh chÊt ghi c«ng ®ã, «ng muèn ®Æc biÖt nhÊn
m¹nh ®Õn vÎ ®Ñp v¨n ho¸ s©u xa, trÇm tÜnh cña s«ng H¬ng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn ë
rÊt nhiÒu ®o¹n trong bµi bót kÝ nµy, «ng ®· thêng xuyªn nghÜ tíi TruyÖn KiÒu, nh©n
vËt KiÒu khi nãi vÒ s«ng H¬ng. §èi víi ngêi ViÖt Nam, TruyÖn KiÒu lµ tËp ®¹i thµnh
cña nÒn v¨n häc, v¨n ho¸ d©n téc. §îc so s¸nh, ®îc liªn hÖ víi TruyÖn KiÒu chÝnh lµ mét
niÒm vinh dù. Nhng mét ®iÒu thó vÞ ®¸ng nãi lµ lµ trong TruyÖn KiÒu lu«n cã vang
bãng cña s«ng H¬ng, cña v¨n ho¸ s«ng H¬ng. T¸c gi¶ ®· chøng minh ®iÒu nµy mét çch
tinh tÕ vµ thuyÕt phôc, b»ng mÉn c¶m nghÖ sÜ, b»ng nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ
cuéc ®êi NguyÔn Du. ¤ng ®· cã mét so s¸nh rÊt l¹, rÊt ®éc ®¸o nhng còng v« cïng
chÝnh x¸c : "H×nh nh trong kho¶nh kh¾c chïng l¹i cña s«ng níc Êy, s«ng H¬ng ®· trë
thµnh mét ngêi tµi n÷ ®¸nh ®µn lóc ®ªm khuya". Sù thùc, c©u v¨n kh«ng ®¬n thuÇn
chØ cã so s¸nh. Nã chøa ®ùng (hay lµ thÓ hiÖn) mét çi nh×n ®ång nhÊt ho¸, n©ng s«ng
H¬ng lªn thµnh ®Ých thùc mét linh hån. T¸c gi¶ còng kÓ l¹i cho ta mét ph¸t hiÖn bÊt ngê
chØ cã ®îc ë nh÷ng con ngêi sèng v× nghÖ thuËt, sèng trong nghÖ thuËt : "T«i ®· chøng
kiÕn mét ngêi nghÖ nh©n giµ, ch¬i ®µn hÕt nöa thÕ kØ, mét buæi tèi ngåi nghe con g¸i
®äc KiÒu : "Trong nh tiÕng h¹c bay qua - §ôc nh tiÕng suèi míi sa nöa vêi"... §Õn c©u
Êy, ngêi nghÖ nh©n chît nhæm dËy vç ®ïi, chØ vµo trang s¸ch NguyÔn Du mµ thèt lªn :
'§ã chÝnh lµ Tø ®¹i c¶nh !". B»ng lÞch l·m v¨n ch¬ng, nghÖ thuËt cña m×nh, sau khi ®i
mét vßng ®Ó nªu lªn ch©n lÝ "dßng s«ng Êy kh«ng bao giê tù lÆp l¹i m×nh trong c¶m
høng cña çc nghÖ sÜ", r»ng s«ng H¬ng ®· hiÖn h×nh víi ®ñ cung bËc trong th¬ cña
T¶n §µ vµ Cao B¸ Qu¸t, Bµ HuyÖn Thanh Quan vµ Tè H÷u, t¸c gi¶ l¹i kh¼ng ®Þnh trong
niÒm ng¹c nhiªn cña sù kh¸m ph¸ : "s«ng H¬ng qu¶ thùc lµ KiÒu, rÊt KiÒu".
340
ViÕt vÒ mét dßng s«ng v¨n ho¸, qu¶ rÊt cÇn mét t thÕ v¨n ho¸. Hoµng Phñ Ngäc
Têng ®· thÓ hiÖn ®îc ®iÒu nµy trong bót kÝ Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng ? RÊt nhiÒu
tr¶i nghiÖm cña mét ®êi viÕt lu«n g¾n bã víi con ngêi, d©n téc vµ ®Êt níc ®· ®îc ®a
vµo ®©y. Yªu s«ng H¬ng nhng t×nh yªu Êy kh«ng ng¨n c¶n ta yªu nh÷ng dßng s«ng kh¸c
cã trªn tr¸i ®Êt. Vµ ngîc l¹i, niÒm thÝch thó ®îc quan s¸t d¸ng nÐt ®éc ®¸o cña nh÷ng
dßng s«ng thuéc çc vïng miÒn tõng qua l¹i lµm t¬i míi trong ta nçi rung ®éng båi håi rÊt
®Æc biÖt tríc dßng s«ng quª h¬ng ®· nu«i lín cuéc ®êi m×nh. Ai ®· ®Æt tªn cho dßng
s«ng ? – C©u hái Êy kh«ng chØ ph¶n ¸nh mét kho¶nh kh¾c xao xuyÕn cña t©m t. Cao
h¬n, nã hÐ lé cho ta thÊy mét t©m thÕ sèng lu«n cã tr¸ch nhiÖm víi cuéc ®êi, lu«n biÕt
ng¹c nhiªn vÒ çi bÝ Èn, phong phó v« tËn cña t¹o vËt.
nçi thao thøc tríc mèi quan hÖ bi kÞch gi÷a nghÖ sÜ vµ

nh©n d©n trong vò nh t« (vÒ ®o¹n trÝch vÜnh biÖt cöu trïng ®µi)
NguyÔn Huy Tëng viÕt vë bi kÞch Vò Nh T« vµo n¨m 1941, lóc cha ®Çy 30 tuæi.
S¸ng t¹o ®îc mét t¸c phÈm hoµn chØnh, chÝn ch¾n ®Õn nh thÕ, vµo ®é tuæi Êy, qu¶ lµ
mét k× c«ng ®¸ng ng¹c nhiªn. Lµ mét nhµ v¨n, nhµ trÝ thøc giµu lßng yªu níc, NguyÔn
Huy Tëng rÊt quan t©m t×m trong qu¸ khø d©n téc c©u tr¶ lêi cho çc vÊn ®Ò hÖ träng
341
cña ®êi sèng ®Êt níc, cña nghÖ thuËt vµo thêi ®iÓm ®ã38. NhiÒu tiÓu thuyÕt vµ kÞch
b¶n v¨n häc cña «ng ®îc x©y dùng dùa vµo çc sù kiÖn lÞch sö cã thËt, ®îc ghi chÐp
trong nh÷ng bé sö næi tiÕng nh §¹i ViÖt sö kÝ vµ ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc. Tuy rÊt
t«n träng tÝnh ch©n thùc (hiÓu theo nghÜa t¬ng ®èi) cña sö liÖu, th«ng qua viÖc lµm
sèng dËy nÐt ®Æc thï lÞch sö cña nh÷ng sù kiÖn, hoµn c¶nh, nh©n vËt ®îc nh¾c tíi,
NguyÔn Huy Tëng vÉn kh«ng tù buéc m×nh vµo t çch mét ngêi "kh¶o cæ". B¶n lÜnh
nghÖ sÜ cña «ng vÉn ®îc béc lé trän vÑn khi «ng ph¸t hiÖn ra tõ çc c©u chuyÖn cña
qu¸ khø nh÷ng th«ng ®iÖp dµnh cho h«m nay, vµ thËm chÝ lµ cho c¶ mu«n ®êi. Cô
thÓ, tõ mÊy dßng sö Ýt ái nh¾c tªn Vò Nh T« lµ ngêi chñ tr× c«ng viÖc x©y Cöu Trïng
§µi ®êi Lª T¬ng Dùc (nhµ HËu Lª), «ng nh×n thÊy nh÷ng bµi häc lín cña s¸ng t¹o nghÖ
thuËt vµ nh÷ng tÊn bi kÞch mang ý nghÜa nh©n lo¹i phæ qu¸t. §äc Vò Nh T«, do vËy,
vÊn ®Ò chÝnh kh«ng ph¶i lµ béc lé niÒm c¶m th«ng víi mét nh©n çch cô thÓ trong mét
thêi k× lÞch sö cô thÓ, mµ lµ chia sÎ, suy ngÉm cïng nhµ v¨n tríc nh÷ng c©u hái mang
tÝnh chÊt vÜnh cöu vÒ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ sÜ vµ nh©n d©n, gi÷a çi ®Ñp vµ çi
thiÖn – çc mèi quan hÖ kh«ng thÓ ®îc nh×n nhËn, lÝ gi¶i mét çch hêi hît, dÔ d·i. Víi
nhËn thøc nh thÕ, ta cã thÓ xem viÖc nhµ v¨n ®· söa ®i söa l¹i t¸c phÈm nµy rÊt nhiÒu
lÇn lµ viÖc lµm mang mét ý nghÜa ®Æc biÖt. Vµ n÷a, lêi ®Ò tùa cho t¸c phÈm cña
chÝnh nhµ v¨n kh«ng nªn ®îc nh×n nhËn thuÇn tuý nh mét thñ thuËt kh¬i gîi c¶m høng
"®ång s¸ng t¹o" ë ®éc gi¶ : "Than «i ! Nh T« ph¶i hay nh÷ng kÎ giÕt Nh T« ph¶i ? Ta
ch¼ng biÕt. CÇm bót ch¼ng qua cïng mét bÖnh víi §an ThiÒm". Trong lêi ®Ò tùa ®îc
trÝch ë trªn, ta nhËn ra nh÷ng b¨n kho¨n thËt sù cña t¸c gi¶ - mét nh©n çch nghÖ sÜ
®Ých thùc, kh«ng bao giê ®Ó cho chÝnh m×nh ®îc yªn v× nh÷ng c©u hái nghiªm tóc vÒ
cuéc sèng, vÒ d©n téc, nh©n d©n, vÒ thiªn chøc vµ sè phËn cña ngêi s¸ng t¹o ra çi ®Ñp.
Cèt truyÖn kÞch cña Vò Nh T« cã thÓ tãm t¾t nh sau : Vua Lª T¬ng Dùc lµ mét
h«n qu©n, thÝch ¨n ch¬i trªn nçi ®au khæ cïng cùc cña mu«n d©n. Y muèn x©y dùng
mét toµ l©u ®µi tr¸ng lÖ cã tªn lµ Cöu Trïng §µi ®Ó hëng l¹c cïng çc cung n÷. Ngêi cã
thÓ ®¶m nhiÖm ®îc viÖc x©y dùng c«ng tr×nh tuyÖt diÔm nµy kh«ng cã ai kh¸c ngoµi
Vò Nh T« - mét nhµ kiÕn tróc thiªn tµi. Tho¹t ®Çu Vò Nh T« kiªn quyÕt kh«ng lµm theo
ý muèn cña h«n qu©n dï cã ph¶i chÞu chÕt. Tuy nhiªn, sau khi ®îc cung n÷ §an ThiÒm
thuyÕt phôc r»ng cã thÓ lîi dông Lª T¬ng Dùc ®Ó thi thè tµi n¨ng, x©y dùng mét c«ng
38
Çc vÊn ®Ò n¶y sinh vµo thêi ®iÓm ®ã nhng kh«ng chØ lµ cña thêi ®iÓm ®ã.
342
tr×nh "bÒn nh tr¨ng sao", "tranh tinh x¶o víi ho¸ c«ng", lµm vinh dù cho c¶ d©n téc, Vò
Nh T« ®· chÊp nhËn x©y Cöu Trïng §µi. C«ng tr×nh t©m huyÕt cña Vò Nh T« lµm hao
tæn nh©n lùc, vËt lùc rÊt lín. V× nã, nh©n d©n bÞ bßn rót tËn x¬ng tuû. DÜ nhiªn ®iÒu
nµy kh«ng lµm tªn vua b¹o ngîc m¶y may bËn lßng. Nhng o¸i o¨m lµ t¸c gi¶ c«ng tr×nh
còng v× say víi ý tëng nghÖ thuËt cña m×nh mµ bá ngoµi tai nh÷ng lêi ta th¸n, quyÕt
x©y xong Cöu Trïng §µi b»ng mäi gi¸. ChÝnh v× vËy, gi÷a «ng víi nh÷ng ngêi thî n¶y
sinh m©u thuÉn gay g¾t. Tríc sù bÊt b×nh cña nh©n d©n ®èi víi v¬ng triÒu, QuËn c«ng
TrÞnh Duy S¶n sau nhiÒu lÇn can ng¨n vua kh«ng ®îc, ®· cÇm ®Çu mét nhãm ph¶n lo¹n
giÕt Lª T¬ng Dùc, giÕt lu«n Vò Nh T«, §an ThiÒm vµ thiªu trôi Cöu Trïng §µi.
NhËn ra cho ®îc xung ®ét kÞch c¬ b¶n (xung ®ét bi kÞch ®óng nghÜa) cña Vò
Nh T« kh«ng ph¶i viÖc dÔ dµng. Xung ®ét gi÷a tµi n¨ng vµ ®iÒu kiÖn ®Ó thi thè tµi
n¨ng ch¨ng ? Xung ®ét gi÷a quyÒn lîi d©n téc vµ quyÒn lîi nh©n d©n ch¨ng ? Hay ®ã
lµ xung ®ét gi÷a nghÖ sÜ vµ nh©n d©n ? Trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu s©u s¾c vÒ
Vò Nh T«, Ph¹m VÜnh C ®· chøng minh r»ng chÝnh xung ®ét nãi sau míi thùc sù lµ
xung ®ét bi kÞch cña t¸c phÈm, cßn hai xung ®ét nªu tríc, hoÆc nãi vÒ nguyªn nh©n s©u
xa cña bi kÞch mµ nh÷ng ngêi nghÖ sÜ nh Vò Nh T« gÆp ph¶i, hoÆc chØ lµ "xung ®ét"
®îc ph¸t hiÖn theo lèi suy diÔn t biÖn, kh«ng ¨n khíp víi thùc tÕ t¸c phÈm 39. §o¹n trÝch
trong s¸ch gi¸o khoa (toµn bé håi thø n¨m (Mét cung cÊm) cña vë bi kÞch) ®· thÓ hiÖn râ
®iÒu nµy. Ta ®äc thÊy ë ®©y quan hÖ ®èi kh¸ng gi÷a Vò Nh T« vµ nh÷ng ngêi d©n
®ãi khæ bÞ b¾t ph¶i ®i x©y dùng Cöu Trïng §µi. Ngêi nghÖ sÜ chØ biÕt ®Õn ®å ¸n
c«ng tr×nh nghÖ thuËt lÝ tëng cña m×nh, bng tai bÞt m¾t tríc hËu qu¶ v« cïng tai h¹i mµ
nã g©y ra cho d©n chóng, tÊt yÕu ph¶i høng chÞu nh÷ng lêi nguyÒn rña. CÇn lu ý r»ng,
dï trong toµn bé håi kÞch, ta chØ thÊy sù ph¸ ph¸ch Cöu Trïng §µi, sù tho¸ m¹ Vò Nh T«
xuÊt ph¸t tõ bän lÝnh khëi lo¹n do TrÞnh Duy S¶n cÇm ®Çu, nhng thùc chÊt, sù ®èi
®Çu ë ®©y kh«ng ph¶i lµ gi÷a Vò Nh T« vµ TrÞnh Duy S¶n. Theo Ph¹m VÜnh C,
TrÞnh Duy S¶n vµ "bÌ lò" chØ lµ c«ng cô cña sù "b¸o thï lÞch sö", r»ng "Kh«ng cã chóng
th× sÏ cã nh÷ng ngêi kh¸c ph¸ Cöu Trïng §µi vµ giÕt Vò Nh T«. Sù b¹i vong cña nh©n vËt
nµy lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái".40
39
Xem : Ph¹m VÜnh C, S¸ng t¹o & Giao lu, NXB Gi¸o dôc, 2007, tr. 34-51.
40
S¸ch ®· dÉn, tr.36.
343
TÊt nhiªn, xung ®ét bi kÞch nãi trªn chØ cã ®éc gi¶ (vµ kh¸n gi¶) lµ nhËn ra. Cßn
nh©n vËt Vò Nh T« th× kh«ng ý thøc ®îc nã. §©y sÏ lµ ®iÓm mÊu chèt gióp t¸c gi¶ thÓ
hiÖn ®îc sù c¨ng th¼ng cña hµnh ®éng kÞch. Trong håi thø n¨m, Vò Nh T« chØ biÕt
®Æt ra nh÷ng c©u hái ng¬ ng¸c tríc t×nh h×nh cÊp b¸ch nh löa ch¸y : Cã viÖc g×... ? L¹
cha, nguy lµm sao ? Sao bµ nãi l¹ ? Lµm sao t«i cÇn ph¶i trèn ? T«i lµm g× nªn téi ?
Ph¸ Cöu Trïng §µi ? Kh«ng ®êi nµo ! Thî theo qu©n ph¶n nghÞch ? Ta cã thï o¸n g× víi
çc ngêi ?.... Bªn c¹nh ®ã, Vò Nh T« ®· tá th¸i ®é tù tin mét çch phi lÝ khi cho r»ng "Hä
t×m t«i, nhng cã lÝ g× hä giÕt t«i" vµ hi väng "NguyÔn Ho»ng Dô sÏ biÕt cho ta, ta
kh«ng cã téi vµ chñ tíng çc ngêi sÏ cëi trãi cho ta ®Ó ta x©y nèt Cöu Trïng §µi, dùng mét
k× c«ng mu«n thuë". Râ rµng, cho ®Õn phót cuèi cïng cña ®êi m×nh, Vò Nh T« vÉn
kh«ng nhËn ra ®îc m×nh thùc sù lµ mét kÎ cã téi. ¤ng ®· lµm "®óng" thiªn chøc cña
m×nh lµ s¸ng t¹o ra çi ®Ñp nhng «ng còng ®· qu¸ sai lÇm khi tuyÖt ®èi ho¸ çi ®Ñp,
chØ biÕt ®Õn çi ®Ñp, lµm nh thÓ cã mét çi ®Ñp thuÇn tuý, siªu viÖt, tån t¹i bªn ngoµi
çc mèi quan hÖ x· héi. Trong mét x· héi hay nãi ®óng h¬n lµ trong nh÷ng x· héi cßn tån
t¹i bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp, viÖc theo ®uæi thùc hiÖn lÝ tëng vÒ çi ®Ñp
b»ng mäi gi¸ rÊt cã thÓ sÏ dÉn ngêi nghÖ sÜ ®i tíi chç bá r¬i çi thiÖn, chµ ®¹p lªn çi
thiÖn. Kiªn quyÕt chän çi ®Ñp vµ ®éc t«n nã, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh thÕ, lµ mét sù
lùa chän nguy hiÓm, kh¸c nµo ®Èy çi ®Ñp tíi bê vùc cña sù huû ho¹i. Thùc tÕ cho thÊy,
cuèi cïng, Cöu Trïng §µi ®· bÞ ®èt thµnh tro bôi, vÜnh viÔn biÕn thµnh h v«, do sù ra
tay cña lùc lîng quÇn chóng, còng cùc ®oan kh«ng kÐm g× Vò Nh T« vµ chØ chÊp nhËn
mét sù tån t¹i cña nh÷ng lîi Ých thùc tÕ ë ®êi. Vò Nh T« cha hÒ tØnh ngé khi thèt lªn
nh÷ng lêi tét cïng cay ®¾ng tríc lóc ra ph¸p trêng : "§èt thùc råi ! §èt thùc råi ! ¤i ®¶ng
¸c ! ¤i mu«n phÇn c¨m giËn ! Trêi ¬i ! Phó cho ta çi tµi lµm g× ? ¤i méng lín ! ¤i §an
ThiÒm ! ¤i Cöu Trïng §µi !" vµ "Th«i thÕ lµ hÕt ! DÉn ta ®Õn ph¸p trêng !". Vò Nh T«
chØ ®au cho "méng lín" cña m×nh kh«ng trë thµnh hiÖn thùc chø kh«ng ph¶i ®au v× tù
nhËn thÊy sai lÇm. ¤ng thùc sù lµ mét nh©n vËt bi kÞch ®iÓn h×nh víi nh÷ng kh¸t väng
lín la«, nh÷ng lÇm l¹c vµ víi sù "cøng ®Çu cho ®Õn chÕt" tríc hoµn c¶nh, tríc sè phËn.
Tuy nhËn ra tÝnh tÊt yÕu vµ hîp lÝ cña bi kÞch mµ Vò Nh T« l©m vµo, chóng ta kh«ng
khái ®au xãt : Ch¶ lÏ ë trªn ®êi, con ngêi chØ cÇn cã çi thiÕt thùc vµ h÷u Ých th«i sao ?
Ch¶ lÏ çi tµi vµ nh÷ng dù ¸n nghÖ thuËt lín lao chØ lµ mét mãn ®å xa xØ ? NÕu thÕ,
ph¶i ch¨ng kh¸t väng híng vÒ çi ®Ñp lµ mét lçi lÇm cã tÝnh ®Þnh mÖnh cña con ngêi ?
344
ThËt tù nhiªn, khi ®au xãt ®Æt ra nh÷ng c©u hái ®ã lµ khi ta ®· thùc sù ®ång c¶m víi
niÒm tr¨n trë kh«ng th«i cña t¸c gi¶ thÓ hiÖn qua t¸c phÈm. ViÖc lu gi÷ thêng xuyªn
tr¹ng th¸i dïng d»ng kh«ng thÓ kh¼ng quyÕt ai ®óng trong trêng hîp nµy (Vò Nh T« hay
nh÷ng ngêi giÕt Vò Nh T« ?) ho¸ ra l¹i lµ viÖc rÊt cÇn thiÕt, cho mçi nghÖ sÜ, mçi con
ngêi vµ cho c¶ t©m lÝ x· héi nãi chung. Nã sÏ ®a ta tíi mét çi nh×n ®óng ®¾n vÒ
quyÒn vµ kh¶ n¨ng chung sèng cña mäi gi¸ trÞ tån t¹i trªn ®êi. ë trªn cã nãi Vò Nh T« ®·
lµm "®óng" thiªn chøc cña m×nh lµ s¸ng t¹o çi ®Ñp. LuËn ®iÓm nµy cÇn ®îc ®µo s©u
thªm. Khi kh¼ng ®Þnh nh©n vËt nµy lµ mét nghÖ sÜ, ta ®· v« t×nh chÊp nhËn quy íc :
chØ nh×n mét con ngêi ë çi ph¬ng diÖn then chèt ph©n biÖt nã víi nh÷ng con ngêi kh¸c.
Thùc ra, trong mét con ngêi cã rÊt nhiÒu con ngêi, vµ nh vËy, khi bµn vÒ çi gäi lµ "thiªn
chøc" cña anh ta, vÊn ®Ò cÇn ®îc xem xÐt mét çch toµn diÖn. Ch¼ng lÏ Vò Nh T« chØ
cã thiªn chøc s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ siªu viÖt mµ kh«ng cã thiªn chøc b¶o vÖ çc gi¸ trÞ
®êi sèng kh¸c thuéc mét ®¼ng cÊp thÊp h¬n (thÊp h¬n nhng vÉn ®ñ t çch tån t¹i vµ cã
quyÒn ®ßi mét sù ®èi xö b×nh ®¼ng, tr©n träng) ? V¶ ch¨ng, s¸ng t¹o çi ®Ñp mµ ®Èy
çi ®Ñp vµo thÕ tån t¹i chªnh vªnh dÔ bÞ sôp ®æ, dÔ bÞ xo¸ bá, th× ®· ph¶i lµ lµm
®óng thiªn chøc cha ? Tõ tÊt c¶ nh÷ng ph©n tÝch trªn, cã thÓ thÊy, trong con ngêi Vò
Nh T«, ngay c¶ ë nh÷ng ®iÓm tëng lµ "®óng" vÉn cø gên gîn mét çi g×... kh«ng ph¶i.
Ta kh«ng thÓ kh«ng kÝnh träng, kh©m phôc niÒm ®am mª çi ®Ñp thuÇn tuý cña Vò
Nh T«. ¤ng ®· ®èt ch¸y m×nh, ®· hi sinh m×nh cho nã. Nhng ta còng khã mµ ng¨n ®îc
c¶m gi¸c rên rîn tríc th¸i ®é vµ hµnh xö ®éc ®o¸n cña «ng ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c !
Hµnh tr×nh ®êi «ng lµ hµnh tr×nh triÖt tiªu ®a nguyªn ®Ó ®i ®Õn nhÊt nguyªn, hµnh
tr×nh tõ con ngêi tíi... c«ng cô – c«ng cô cña chÝnh niÒm ®am mª cña m×nh. Qu¶ lµ mét
kÕt luËn tµn nhÉn, nhng cã nhiÒu t×nh tiÕt trong t¸c phÈm chøng minh ®iÒu ®ã. Ban
®Çu, «ng chÊp nhËn phô tr¸ch c«ng tr×nh x©y dùng Cöu Trïng §µi víi çc ®iÒu kiÖn :
"thø nhÊt, ®µi ph¶i x©y theo ®óng kiÓu b¶n ®å nµy, kh«ng thay ®æi mét li nµo. Thø
hai : Hoµng thîng vµ triÒu ®×nh ph¶i träng ®·i c«ng ngang sÜ. S¸ch Trung Dung cã d¹y
"Lai b¸ch c«ng gi·". Hoµng thîng ch¾c cßn nhí ®Êy. Níc phó d©n cêng lµ nhê ë ®ã41..."
(líp IX, håi thø nhÊt). Nhng råi Vò Nh T« ®· kh«ng chïn tay trong viÖc trÞ téi nh÷ng ngêi
thî bá trèn. Khi vî lµ ThÞ Nhiªn lªn th¨m, «ng kh«ng ®Ó t©m g× tíi nh÷ng chuyÖn ®ãi
41
Çi ®¸ng lu ý lµ trong hai ®iÒu kiÖn ®Æt ra, ®iÒu kiÖn v× "d©n", v× thî thuyÒn ®îc xÕp vµo hµng
hai.
345
khæ cña nh©n d©n do bµ kÓ, chØ m¬ méng ®Õn Cöu Trïng §µi, nh bÞ nã hót mÊt hån,
khiÕn çc lêi tho¹i gi÷a hai ngêi trë nªn chÖch cho¹c. ë líp IX cña håi thø n¨m, chÝnh Vò
Nh T« ®· nãi : "§êi ta kh«ng quý b»ng Cöu Trïng §µi". NÕu liªn hÖ c©u nµy víi mét c©u
«ng tõng nãi tríc mÆt Lª T¬ng Dùc, r»ng : "Huèng chi x©y Cöu Trïng §µi, v× Hoµng th-
îng th× Ýt, mµ v× tiÖn nh©n th× nhiÒu", ta dÔ nhËn ra cã mét sù "thay bËc ®æi ng«i".
Vò Nh T« tõ chç lµ ngêi chñ cña c«ng tr×nh, dÇn dÇn trë thµnh ngêi bÞ chÝnh c«ng
tr×nh sai khiÕn. Cöu Trïng §µi bçng ho¸ thµnh mét "nh©n vËt" ma qu¸i, kÐo tÊt c¶ mäi
ngêi vµo vßng bi kÞch. NÕu kh«ng bÞ ph¸, "nh©n vËt" nµy kh«ng biÕt cßn t¸c qu¸i ®Õn
®é nµo ! ë ®©y, NguyÔn Huy Tëng ®· thùc hiÖn mét cuéc mæ xÎ kh«ng hÒ n¬ng nhÑ
®èi víi nh÷ng nguy c¬ mµ sù t«n sïng çi ®Ñp thuÇn tuý ®a ®Õn cho ®êi sèng cña nh©n
quÇn. Tuy cã ®au xãt, kh¾c kho¶i (v× chÝnh «ng lµ nghÖ sÜ, lµ ngêi kh¸t khao s¸ng t¹o
nh÷ng t¸c phÈm lín, kh¸c g× Vò Nh T«) nhng tinh thÇn chung vÉn lµ kh«ng khoan nhîng.
Ngîc l¹i, «ng còng ®· miªu t¶ b»ng c¶m quan hiÖn thùc s©u s¾c søc m¹nh tµn ph¸, huû
diÖt çi ®Ñp cña lùc lîng quÇn chóng nh©n danh çi thiÖn, nh©n danh quyÒn tån t¹i cña
nh÷ng gi¸ trÞ ®êi sèng b×nh thêng. Trong tiÕng ró cña Vò Nh T« tríc c¶nh Cöu Trïng §µi
bÞ biÕn thµnh mét ®èng tro tµn h¼n cã chøa ®ùng niÒm th¶ng thèt cña chÝnh t¸c gi¶ !
Khi nãi ®Õn vë kÞch, ngoµi viÖc chó ý tíi Vò Nh T« lµ nh©n vËt chÝnh, ta
kh«ng thÓ quªn nh©n vËt §an ThiÒm. §an ThiÒm lµ mét "ngêi ®ång bÖnh" víi Vò Nh
T«, chÞu çi v¹ cña nhan s¾c t¬ng tù nh Vò Nh T« m¾c çi luþ cña tµi n¨ng. Bµ yªu quý
hÕt mùc çi tµi cña Vò Nh T«. Trong t¸c phÈm, kh«ng biÕt bao nhiªu lÇn bµ nh¾c ®Õn
çi tµi cña «ng hoÆc víi niÒm ngìng phôc s©u xa, hoÆc víi niÒm ®au xãt v« bê bÕn. Çi
"bÖnh §an ThiÒm" mµ nhµ v¨n nãi tíi trong lêi ®Ò tùa t¸c phÈm chÝnh lµ ë ®ã. §Æc
biÖt, bµ chia sÎ víi Vò Nh T« kh¸t väng s¸ng t¹o mét c«ng tr×nh hoµnh tr¸ng, léng lÉy lµm
vÎ vang cho ®Êt níc, khiÕn d©n téc ta cã thÓ tho¸t khái mÆc c¶m tù ti trong sù ®èi s¸nh
víi çc d©n téc kh¸c. ChÝnh bµ ®· xÑt tia löa lµm bïng ch¸y niÒm say mª s¸ng t¹o vèn
phôc s½n trong con ngêi Vò Nh T«. Bµ lµ tri kØ cña Vò Nh T«. Nhµ kiÕn tróc thiªn tµi
nµy dêng nh chØ cÇn ®îi bµ nãi ra mét lêi chia sÎ, thÊu hiÓu lµ s½n sµng lao vµo thùc
hiÖn çi c«ng tr×nh cã thÓ "tranh tinh x¶o víi ho¸ c«ng". VÒ mét mÆt nµo ®ã, cã thÓ nãi
bµ lµ mét nöa con ngêi Vò Nh T«. Nh÷ng lÝ lÏ mµ mÊy lÇn bµ ®em ra ®Ó thuyÕt phôc
Vò Nh T« thùc chÊt còng lµ nh÷ng lÝ lÏ mµ «ng muèn dïng ®Ó biÖn minh cho viÖc x©y
dùng c«ng tr×nh vÜ ®¹i g©y nhiÒu tai ¬ng cña m×nh. Nçi ®au cña bµ tríc c¶nh Cöu
346
Trïng §µi bÞ ®èt ph¸ còng s©u s¾c kh«ng kÐm nçi ®au cña chÝnh Vò Nh T«, thËm chÝ
cßn cã phÇn "th¶m n·o" h¬n, bëi trong ®ã cã thªm phÇn hoµ trén cña nçi tuyÖt väng vÒ
viÖc çi ®Ñp siªu ®¼ng bÞ huû ho¹i cïng víi niÒm tiÕc xãt çi "tµi trêi" bÞ tru diÖt. TÊt
nhiªn, bµ kh¸c Vò Nh T« ë chç lu«n lu«n nhËn ra t×nh thÕ ®Ó chän çch øng xö thÝch
hîp, trong khi ngêi nghÖ sÜ kia hoµn toµn kh«ng sèng víi thùc tÕ. Bµ hiÓu râ : "Khi d©n
næi lªn, hä n«ng næi v« cïng. Hä kh«ng ph©n biÖt ph¶i tr¸i", "D©n chóng n«ng næi, dÔ
sinh tµn ¸c. Hä kh«ng hiÓu c«ng viÖc cña «ng". Nhng dï cã thÊu suèt t×nh thÕ bao nhiªu,
cuèi cïng, bµ còng kh«ng thÓ gióp ®îc Vò Nh T« tr¸nh khái çi chÕt, vµ dÜ nhiªn, còng
kh«ng thÓ cøu ®îc m×nh (thùc ra, víi §an ThiÒm, viÖc cøu m×nh kh«ng cã bao nhiªu ý
nghÜa, bëi bµ ®· tù nguyÖn hi sinh tÊt c¶ v× sù th¨ng hoa cña çi tµi, çi ®Ñp ; khi çi
tµi, çi ®Ñp bÞ huû diÖt, bµ ®ãn nhËn çi chÕt mét çch döng dng). VÊn ®Ò kh«ng ph¶i
ë chç bµ ý thøc ®îc hay kh«ng ý thøc ®îc vÒ çi gi¸ m¸u x¬ng qu¸ ®¾t ph¶i tr¶ cho ®å ¸n
x©y dùng çi ®Ñp siªu tuyÖt, "v« Ých", mµ lµ ë chç : trong hµnh ®éng thùc tÕ, bµ ®·
chän ®øng vÒ phÝa nµo. Còng nh víi Vò Nh T«, kÕt côc mµ §an ThiÒm ph¶i g¸nh chÞu
lµ cã tÝnh tÊt yÕu.
NguyÔn Huy Tëng ®· thÓ hiÖn mét tinh thÇn d©n téc rÊt cao khi viÕt Vò Nh T«.
Qua nghiªn cøu sö níc nhµ cïng víi sù kiÓm nghiÖm thùc tÕ, trong «ng dÊy lªn võa niÒm
tù hµo, tin tëng, võa nçi day døt, b¨n kho¨n. Tù hµo lµ bëi, nh «ng nãi trong lêi ®Ò tùa,
tr¶i qua bao "vËt lén", d©n téc ta vÉn trô v÷ng vµ "Søc sèng trµn tõ ¶i B¾c ®Õn ®ång
Nam". Nhng day døt lµ v×, so víi çc d©n téc kh¸c, râ rµng ta thiÕu nh÷ng "®µi cao
méng lín". T¹i sao l¹i cã çc thùc tÕ ®ã ? T¸c gi¶ gÇn nh ®· t×m thÊy c©u tr¶ lêi khi ®Æt
chóng c¹nh nhau ®Ó nhËn râ quan hÖ rµng buéc vµ chi phèi. Trong cuéc ®Êu tranh ®Ó
sinh tån tríc bao thiªn tai, ®Þch ho¹, viÖc theo ®uæi x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh k× vÜ
dÔ lµm hao tæn nh÷ng n¨ng lîng quý gi¸ vµ cã c¬ ®Æt d©n téc vµo t×nh thÕ bÞ diÖt
vong. Nhng khi ®· "tån t¹i" ®îc, ®· "trô" l¹i ®îc, sù b»ng lßng víi nh÷ng çi thiÕt thùc,
b×nh thêng xem ra kh«ng ph¶i lµ mét t©m thÕ sèng ®¸ng x©y dùng vµ mong chê. Tõ gãc
®é cña mét nghÖ sÜ lu«n kh¸t khao s¸ng t¹o nh÷ng çi ®Ñp lÝ tëng, nhµ v¨n kh«ng thÓ
kh«ng tr¨n trë vÒ ®iÒu nµy. §ã thùc ra còng lµ tr¨n trë cña ngêi yªu níc, muèn ®Êt níc ®-
îc t« ®Ñp h¬n bëi nh÷ng tµi n¨ng s¸ng chãi. Nh vËy, khi viÕt vë bi kÞch Vò Nh T«, çi
thóc Ðp néi t©m tríc hÕt chÝnh lµ tinh thÇn d©n téc. Tinh thÇn d©n téc nµy thèng nhÊt
víi nhu cÇu lÝ gi¶i thùc tÕ lÞch sö. Vµ khi lÝ gi¶i thùc tÕ lÞch sö, nhµ v¨n l¹i ph¸t hiÖn
347
ra m©u thuÉn lín gi÷a nghÖ sÜ vµ nh©n d©n (®iÒu ®· ®îc ®Ò cËp ë trªn). MÊu chèt
cña m©u thuÉn n»m ë chç : khi s¸ng t¹o, nghÖ sÜ thêng cùc ®oan, hay "quªn" çc mèi t-
¬ng quan phøc t¹p gi÷a nghÖ thuËt vµ çc gi¸ trÞ ®êi sèng kh¸c vèn ®îc nh©n d©n chÊp
nhËn. Nh÷ng lÝ do cao c¶ tõng ®îc ®a ra ®Ó biÖn minh cho hµnh ®éng thùc hiÖn b»ng
bÊt cø gi¸ nµo çc c«ng tr×nh "tÇm vãc" (nh lÝ do mµ §an ThiÒm nªu lªn ®Ó thóc dôc
Vò Nh T« x©y dùng Cöu Trïng §µi) nhiÒu khi bÞ biÕn thµnh çi vá. NÕu kh«ng sím
"ngé" ra ®iÒu nµy, nghÖ sÜ v« t×nh trë thµnh kÎ ®èi lËp víi nh©n d©n vµ ph¶i chÞu
mét kÕt côc nh kÕt côc cña Vò Nh T« trong vë kÞch. Nhng ai lµ nghÖ sÜ mµ kh«ng
m¾c ph¶i çi bÖnh tuyÖt ®èi ho¸ çi ®Ñp ? V¶ ch¨ng, çi bÖnh ®ã còng lµ çi bÖnh
chung cña con ngêi. Ch¼ng qua, ë nghÖ sÜ, nã biÓu hiÖn tËp trung h¬n, ®Ëm ®Æc h¬n
mµ th«i. VËy ph¶i ®iÒu hoµ çc mèi quan hÖ thÕ nµo ? §©y qu¶ lµ chuyÖn xa nay tõng
lµm "nãng ®Çu" bao trÝ thøc lín vµ cha cã lêi gi¶i. Çc nh©n vËt Vò Nh T«, §an ThiÒm
ra ®êi mang theo nh÷ng t©m t trÜu nÆng cña nhµ v¨n NguyÔn Huy Tëng. Trong t©m sù
cña Vò Nh T«, §an ThiÒm cã mét phÇn t©m sù cña nhµ v¨n, nhng dÜ nhiªn, ®iÒu khiÕn
nhµ v¨n thao thøc réng h¬n, trïm lªn c¶ thao thøc cña çc nh©n vËt.
Çi hay cña mét t¸c phÈm kh«ng hÒ phô thuéc vµo viÖc nã cã ®em tíi lêi gi¶i ®¸p
døt kho¸t vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã cña cuéc sèng, cña nghÖ thuËt hay kh«ng. §iÒu quan
träng lµ t¸c phÈm gieo ®îc vµo c«ng chóng nh÷ng suy nghÜ vµ thãi quen suy nghÜ vÒ
çc vÊn ®Ò thuéc lo¹i nh thÕ. BiÕt suy nghÜ, h¼n r»ng chóng ta sÏ tr¸nh ®îc rÊt nhiÒu
lÇm l¹c. TÊt nhiªn, kh«ng thÓ cã mét ai suy nghÜ cho tÊt c¶. Tù mçi ngêi, mçi thÕ hÖ,
mçi d©n téc, mçi thêi ®¹i ph¶i gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra cho chÝnh b¶n th©n
m×nh, thÕ hÖ m×nh, d©n téc m×nh, thêi ®¹i m×nh.
§îc viÕt ra tõ nçi "Êm øc" r»ng d©n téc ta thiÕu nh÷ng "®µi cao méng lín", thËt
nghÞch lÝ mµ còng thËt tÊt yÕu, Vò Nh T« ®· trë thµnh mét tîng ®µi nghÖ thuËt ®¸ng
tù hµo cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam ®ang trong tiÕn tr×nh hoµ nhËp vµo dßng ch¶y chung
cña v¨n häc nh©n lo¹i !
348
bi kÞch cña kh¸t väng muèn ®îc lµ m×nh trong
Hån Tr¬ng Ba da hµng thÞt
Hån Tr¬ng Ba, da hµng thÞt lµ kÞch b¶n ®îc xÕp vµo lo¹i hoµn thiÖn nhÊt, xuÊt
s¾c nhÊt trong sè kho¶ng n¨m m¬i kÞch b¶n mµ Lu Quang Vò ®· s¸ng t¸c vµo nh÷ng
n¨m t¸m m¬i cña thÕ kØ XX. Cã thÓ xem t¸c phÈm nµy lµ mét sù kÕt tinh ®Çy ®ñ
nh÷ng u ®iÓm næi bËt cña kÞch Lu Quang Vò, tõ nhiÖt høng ®èi tho¹i vÒ nh÷ng vÊn
®Ò nãng báng cña ®êi sèng ®Êt níc thêi k× tiÒn §æi míi vµ §æi míi, sù ®Êu tranh kh«ng
khoan nhîng chèng l¹i nh÷ng çi xÊu, çi tiªu cùc cßn ®Çy rÉy trong x· héi ®Õn viÖc x©y
dùng mét çi nh×n thÊu ®¸o vÒ sè phËn con ngêi, phÈm gi¸ con ngêi, vÒ tÝnh ®a diÖn
cña hiÖn thùc cïng viÖc gia t¨ng chiÒu s©u triÕt lÝ cho çc t¸c phÈm... DÜ nhiªn, t¸c
phÈm còng ®· thÓ hiÖn râ sù thµnh thôc trong nghÖ thuËt viÕt kÞch cña t¸c gi¶ sau
nhiÒu thÓ nghiÖm, t×m tßi kh«ng mÖt mái.
Cèt truyÖn kÞch trong Hån Tr¬ng Ba, da hµng thÞt ®îc x©y dùng da trªn mét
tÝch truyÖn d©n gian ViÖt Nam hÊp dÉn (tÝch truyÖn nµy còng ®· tõng ®îc chuyÓn
dùng thµnh mét kÞch tuång hµi cã tªn lµ Tr¬ng §å nhôc). Tuy nhiªn, phÇn s¸ng t¹o cña Lu
Quang Vò lµ hÕt søc c¬ b¶n. NÕu trong truyÖn d©n gian, t×nh huèng hån ngêi nä nhËp
vµo x¸c ngêi kia cã thÓ chØ ®em l¹i c¶m gi¸c kh«i hµi vµ tiÕng cêi nhÑ nhâm (khi ta
"chøng kiÕn" c¶nh ngêi ®êi thêng loay hoay trong viÖc x¸c ®Þnh ®©u lµ c¨n cø mÊu
chèt ®Ó nhËn ch©n mét con ngêi), th× trong kÞch cña Lu Quang Vò, t×nh huèng Êy l¹i
thÊm ®îm tÝnh bi kÞch, ®a ®Õn cho ®éc gi¶ vµ kh¸n gi¶ (khi kÞch b¶n ®· ®îc dùng
trªn s©n khÊu) nh÷ng suy nghÜ th©m trÇm vÒ b¶n chÊt phøc t¹p cña tån t¹i, vÒ sù day
trë kh«ng th«i cña con ngêi xung quanh vÊn ®Ò sèng thÕ nµo ®Ó ®îc lµ m×nh, lu«n lµ
m×nh. Hoµn toµn cã thÓ xem Hån Tr¬ng Ba, da hµng thÞt lµ mét vë bi kÞch, xÐt theo
tÝnh çch, sè phËn nh©n vËt trung t©m, xung ®ét kÞch c¬ b¶n vµ çch gi¶i quyÕt xung
®ét Êy. Râ rµng, díi bµn tay cña kÞch t¸c gia, c©u chuyÖn xa ®· ®îc lµm míi, ®îc khai
triÓn theo nh÷ng híng ®i ®éc ®¸o kh«ng ngê.
349
§o¹n trÝch trong s¸ch gi¸o khoa lµ mét phÇn thuéc c¶nh VII cïng toµn bé §o¹n kÕt
cña t¸c phÈm. Qua nã, ta thÊy xung ®ét trung t©m cña vë kÞch ®· ph¸t triÓn tíi ®Ønh
®iÓm. Cuéc ®Êu tranh gi÷a kh¸t väng ®îc sèng ®óng m×nh víi hoµn c¶nh trí trªu, bã
buéc, khiÕn con ngêi trë nªn kh¸c l¹ víi b¶n th©n hay nãi çch kh¸c lµ bÞ tha ho¸, ®· béc lé
tÊt c¶ tÝnh chÊt quyÕt liÖt, gay g¾t cña nã. Tõ khi nhËp vµo X¸c hµng thÞt, Hån Tr¬ng
Ba ®· ph¶i g¸nh chÞu nhiÒu ®au khæ – mét ®iÒu hoµn toµn n»m ngoµi dù liÖu cña mäi
nh©n vËt cã liªn quan, tõ Nam Tµo, B¾c §Èu, §Õ ThÝch ®Õn vî Tr¬ng Ba (khi çc nh©n
vËt nµy bµn çch söa ch÷a nh÷ng sai lÇm do thãi v« tr¸ch nhiÖm cña hai kÎ gi÷ sæ sinh,
sæ tö trªn Thiªn ®×nh g©y nªn42). Nçi ®au khæ cña Hån Tr¬ng Ba tõng ®îc thÓ hiÖn
sèng ®éng qua çc c¶nh tríc cña vë kÞch ®Õn ®©y ®îc t« ®Ëm h¬n vµ mang tÝnh kh¸i
qu¸t h¬n. Qua nh÷ng lêi Hån Tr¬ng Ba ®éc tho¹i hay ®èi tho¹i víi nh÷ng ngêi th©n, ta
thÊy nh©n vËt nµy ®· sa ch©n vµo mét m¹ng líi quan hÖ bïng nhïng dêng nh kh«ng thÓ
gì tho¸t. Hån Tr¬ng Ba ®· kh«ng ®îc nh÷ng ngêi trong gia ®×nh th«ng c¶m hÕt : vî th×
mÖt mái tr¸ch mãc, ®ßi bá ®i ; ch¸u néi th× tá th¸i ®é thï ghÐt ra mÆt ; c« con d©u th×
líng víng víi mét lo¹t c©u hái khã tr¶ lêi (Con cµng th¬ng thÇy, nhng thÇy ¬i, lµm sao
gi÷ ®îc thÇy ë l¹i, hiÒn hËu, vui vÎ, tèt lµnh nh thÇy cña chóng con xa kia ? Lµm thÕ
nµo, thÇy ¬i ?). Râ rµng, nh©n vËt ®· r¬i vµo çi khæ cña viÖc kh«ng ®îc chia sÎ vµ
thÊu hiÓu – çi khæ cña kÎ sèng c« ®¬n gi÷a nh©n quÇn. §¸ng nãi h¬n, Hån Tr¬ng Ba tù
thÊy m×nh lµ nguyªn nh©n g©y nªn nh÷ng r¾c rèi, x¸o trén vµ bÊt an trong gia ®×nh,
trong khi chØ muèn ®a ®Õn cho mäi ngêi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp (ThÇy ®· lµm u khæ. Cã
lÏ çi ngµy u ch«n x¸c thÇy xuèng ®Êt, tëng thÇy ®· chÕt h¼n, u còng khæ b»ng b©y giê).
Nçi khæ nµy lín h¬n nçi khæ trªn kia do nh©n vËt "trãt" mang trong m×nh b¶n tÝnh vÞ
tha vµ biÕt tù ý thøc. §Æc biÖt nhÊt, Hån Tr¬ng Ba thÊy m×nh bÞ tha ho¸, nhiÒu khi
ph¶i tho¶ hiÖp víi nh÷ng ®ßi hái cña vËt dôc, phµm ¨n, tôc uèng, kh«ng cßn gi÷ ®îc b¶n
tÝnh cao khiÕt ngµy tríc vµ con ngêi lu«n tån t¹i trong t×nh thÕ m©u thuÉn "bªn trong
mét ®»ng, bªn ngoµi mét nÎo". §©y lµ nçi khæ kh«ng lµm chñ ®îc b¶n th©n. Nh×n
chung, nçi ®au khæ cña Hån Tr¬ng Ba lµ nçi ®au khæ thuéc ph¬ng diÖn tinh thÇn. Nã
mang tÝnh phæ qu¸t, kh«ng chØ cña riªng mét con ngêi ç biÖt (lµ Hån Tr¬ng Ba) mµ
cßn lµ cña chung con ngêi, mét khi con ngêi ph¶i ph©n th©n vµ sèng trong hoµn c¶nh
kh«ng phï hîp víi lÝ tëng vµ mong íc.
42
§©y lµ chi tiÕt mang ®Çy tÝnh ¸m chØ, tõng ®îc ngêi ®äc, ngêi xem çch nay kho¶ng hai m¬i n¨m
thÝch thó ®ång t×nh.
350
§Ó thÓ hiÖn mét çch Ên tîng nhÊt nçi ®au khæ kh«n cïng cña Hån Tr¬ng Ba, t¸c
gi¶ ®· bè trÝ mét mµn ®èi tho¹i thùc sù giµu tÝnh trÝ tuÖ, triÕt lÝ gi÷a hån vµ x¸c. Néi
dung nh÷ng lêi ®èi tho¹i nãi lªn cuéc ®Êu tranh dai d¼ng gi÷a hai mÆt tån t¹i trong mét
con ngêi, thÓ hiÖn kh¸t väng híng thiÖn cña con ngêi vµ tÇm quan träng cña viÖc tù ý
thøc, tù chiÕn th¾ng b¶n th©n. LÝ lÏ cña ®«i bªn ®èi tho¹i (Hån Tr¬ng Ba vµ X¸c hµng
thÞt) ®Òu cã nh÷ng ®iÓm ®óng ®¾n khã bÒ b¸c bá, khiÕn viÖc th¾ng b¹i kh«ng thÓ
®îc gi¶i quyÕt mét çch chãng v¸nh, ®¬n gi¶n, mét chiÒu. X©y dùng cuéc ®èi tho¹i nµy,
t¸c gi¶ tá ra cã mét çi nh×n rÊt biÖn chøng vÒ vÊn ®Ò ®· ®Æt ra : mét mÆt hÕt søc
ñng hé kh¸t väng sèng thanh cao cña con ngêi, mÆt kh¸c v¹ch râ khÝa c¹nh "siªu h×nh"
cña th¸i ®é coi thêng vËt chÊt, ph¬ng tiÖn vËt chÊt hay nh÷ng l¹c thó trÇn tôc (X¸c hµng
thÞt ®· kh«ng sai khi buån rÇu tr¸ch mãc : "Sao «ng cã vÎ khinh thêng t«i thÕ nhØ ? T«i
còng ®¸ng ®îc quý träng chø ! (...) Nhê t«i mµ «ng cã thÓ lµm lông, cuèc xíi. ¤ng nh×n
ng¾m trêi ®Êt, c©y cèi, nh÷ng ngêi th©n... Nhê cã ®«i m¾t cña t«i, «ng c¶m nhËn thÕ
giíi nµy qua nh÷ng gi¸c quan cña t«i... Khi muèn hµnh h¹ t©m hån con ngêi, ngêi ta xóc
ph¹m thÓ x¸c... Nh÷ng vÞ l¾m ch÷ nhiÒu s¸ch nh çc «ng lµ hay vin vµo cí t©m hån lµ
quý, khuyªn con ngêi ta sèng v× phÇn hån, ®Ó råi bá bª cho th©n x¸c hä m·i khæ së,
nhÕch nh¸c"...). Bªn c¹nh ®ã, t¸c gi¶ còng béc lé mét c¶m quan hiÖn thùc s©u s¾c khi
nhËn thÊy cã nhiÒu trë lùc ®ang lµm n¶n lßng nh÷ng kÎ cè vît lªn hoµn c¶nh. Mµn ®èi
tho¹i võa to¸t lªn giäng ®iÖu nghiªm trang võa thÊm ®îm ý vÞ mØa mai, hµi híc. Nh÷ng
c©u thÓ hiÖn sù nóng thÕ hay ®uèi lÝ cña Hån Tr¬ng Ba lu«n Èn chøa mét nô cêi (vµ
chÝnh nh÷ng nô cêi nh thÕ nµy ®· lµm cho Hån Tr¬ng Ba, da hµng thÞt mang thªm
tÝnh chÊt cña mét vë bi hµi kÞch). Ph¶i cã mét b¶n lÜnh nghÖ thuËt rÊt cao míi viÕt næi
nh÷ng lêi tho¹i "®a thanh" nh vËy. PhÇn kÕt cña mµn ®èi tho¹i còng chøa ®ùng nh÷ng
yÕu tè bÊt ngê rÊt nghÖ thuËt. Míi nghe phÇn ®Çu cña cuéc ®èi tho¹i, h¼n ngêi ®äc
khã mµ h×nh dung ®îc sau ®ã, "Hån Tr¬ng Ba bÇn thÇn nhËp l¹i vµo X¸c hµng thÞt",
chÞu tho¶ hiÖp víi nh÷ng lÝ lÏ võa khã chÞu võa chøa ®ùng mét phÇn ch©n lÝ cña X¸c
hµng thÞt : "Th«i, ®õng c·i cä nhau n÷a ! Ch¼ng cßn çch nµo kh¸c ®©u ! Ph¶i sèng hoµ
thuËn víi nhau th«i ! Çi hån vÝa ¬ng bíng cña t«i ¬i, h·y vÒ víi t«i nµy !". ThËt xãt xa
khi ë ®êi, nhiÒu khi con ngêi ta ph¶i "ngËm miÖng" tríc nh÷ng lêi nãi ®¾c th¾ng cè
lµm ra vÎ «n tån, dÞu dµng kiÓu ®ã !
351
Tuy nhiªn, sau nh÷ng d»n vÆt, ®au khæ, cuèi cïng Hån Tr¬ng Ba còng ®· t×m ra
lèi tho¸t cho nghÞch c¶nh cña m×nh. T¸c gi¶ ®· miªu t¶ sù ph¸t triÓn cña hµnh ®éng kÞch
rÊt hîp lÝ. ChÝnh søc Ðp cña nh÷ng c¨ng th¼ng néi t©m vµ nh÷ng t¸c ®éng liªn tôc cña
çc "sù kiÖn" bªn ngoµi (sù buån khæ, bùc béi, day døt cña vî Tr¬ng Ba, çi G¸i, chÞ con
d©u ; sù h háng, biÕn chÊt cña anh con trai ; çi chÕt cña cu TÞ...) ®· khiÕn Hån Tr¬ng
Ba quyÕt gÆp §Õ ThÝch ®Ó nãi lêi "tèi hËu". Hån Tr¬ng Ba kh¨ng kh¨ng "®ßi chÕt",
kh«ng chÞu nhËp vµo th©n x¸c cña ai n÷a, trªn c¬ së hiÓu râ : vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ
sèng b»ng mäi gi¸, mµ lµ "sèng nh thÕ nµo", trong ®ã cã th¸i ®é tù träng, tù kh¼ng ®Þnh
m×nh vµ biÕt hy sinh v× ngêi kh¸c. Ph¶i nãi r»ng, bªn c¹nh mµn ®èi tho¹i ®· nh¾c trªn
gi÷a hån vµ x¸c, mµn ®èi tho¹i gi÷a Hån Tr¬ng Ba vµ §Õ ThÝch còng rÊt ®Æc s¾c. TÊt
th¶y nh÷ng lÝ lÏ vµ ph¬ng ¸n gi¶i quyÕt çc r¾c rèi mµ §Õ ThÝch nªu lªn ®Òu bÞ b¸c bá
mét çch kiªn quyÕt. ThÕ ¸p ®¶o cña Hån Tr¬ng Ba ®îc t¸c gi¶ chó ý t« ®Ëm. Nh©n vËt
nµy râ rµng ®· tù chiÕn th¾ng ®îc m×nh, vµ do ®ã, cã thÓ chñ ®éng phª ph¸n hay
khuyªn b¶o chÝnh §Õ ThÝch ! Qu¶ lµ mét chuyÖn kh¸c thêng, phi thêng khi ta chøng
kiÕn c¶nh mét «ng tiªn ph¶i chÞu ®uèi lÝ, ph¶i thèt lªn mét c©u mang tÝnh chÊt vì lÏ,
"gi¸c ngé" nh "Con ngêi díi h¹ giíi çc «ng thËt k× l¹". Ho¸ ra, çc lùc lîng siªu nhiªn, thÇn
th¸nh tuy cã thÓ quyÕt ®Þnh ®îc viÖc sèng chÕt cña con ngêi nhng kh«ng thÓ can thiÖp
®îc vµo sù tù do tinh thÇn cña nã. ë ®iÓm nµy, kÞch cña Lu Quang Vò ®· thÓ hiÖn ®îc
mét niÒm tin v« cïng s©u s¾c vÒ kh¶ n¨ng v¬n lªn cña con ngêi bÊt chÊp nh÷ng ®iÒu
kiÖn thùc tÕ nghiÖt ng·. QuyÕt ®Þnh "ra ®i" cña Hån Tr¬ng Ba cho thÊy nh©n vËt cã
t©m hån cao thîng, biÕt ®Êu tranh víi m×nh v× niÒm tin vµo gi¸ trÞ ®Ých thùc cña cuéc
sèng vµ v× t tëng vÞ tha. Çi chÕt cña mét nh©n vËt bi kÞch nh Hån Tr¬ng Ba, v× thÕ,
®óng lµ mét kÕt thóc l¹c quan ! ThËt khã mµ ng¨n næi xóc ®éng khi ta thÊy ë §o¹n kÕt
cña t¸c phÈm, t¸c gi¶ ®Ó Tr¬ng Ba chËp chên xuÊt hiÖn gi÷a mµu xanh c©y vên víi lêi
nãi thiÕt tha : "T«i ®©y bµ ¹. T«i vÉn ë ngay bªn bµ ®©y, ngay trªn bËc cöa nhµ ta, trong
¸nh löa bµ nÊu c¬m, cÇu ao bµ vo g¹o, trong çi c¬i bµ ®ùng trÇu, con dao bµ rÉy cá...
Kh«ng ph¶i mîn th©n ai c¶, t«i vÉn ë ®©y, trong vên c©y nhµ ta, trong nh÷ng ®iÒu tèt
lµnh cña cuéc ®êi, trong mçi tr¸i c©y çi G¸i n©ng niu...".
Hån Tr¬ng Ba, da hµng thÞt ®îc s¸ng t¸c trong kh«ng khÝ tinh thÇn kh¸ ®Æc
biÖt cña x· héi ViÖt Nam ®Çu nh÷ng n¨m t¸m m¬i cña thÕ kØ XX. §øng tríc çc vÊn n¹n
cña mét ®êi sèng nhiÒu khã kh¨n, vë kÞch mang t¶i nhiÒu th«ng ®iÖp giµu ý nghÜa.
352
ChØ qua ®o¹n trÝch, ta ®· cã thÓ ®äc thÊy nh÷ng kiÕn nghÞ th¼ng th¾n cña t¸c gi¶ vÒ
mét sè vÊn ®Ò x· héi then chèt nh :
- CÇn t¹o cho con ngêi cã ®îc cuéc sèng hµi hoµ hai mÆt tinh thÇn vµ vËt chÊt.
§©y lµ ®ßi hái chÝnh ®¸ng cña con ngêi mµ x· héi nµo còng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®¸p
øng.
- Kh«ng thÓ duy ý chÝ trong qu¶n lÝ x· héi, kh«ng ®îc k× thÞ nh÷ng ®ßi hái vËt
chÊt cña con ngêi, lÊy cí ®ã lµ nh÷ng ham muèn tÇm thêng, bëi : "Mçi b÷a t«i ®ßi ¨n
t¸m, chÝn b¸t c¬m, t«i thÌm ¨n thÞt, hái cã téi lçi g× nµo ? Lçi lµ ë chç kh«ng cã ®ñ t¸m,
chÝn b¸t c¬m cho t«i ¨n chø ?". C©u nãi trªn ®· v¹ch ra tÝnh chÊt nguþ biÖn trong nh÷ng
lêi lÏ vÉn thêng ®îc tung ra nh»m xuª xoa tr¸ch nhiÖm cña nh÷ng ngêi cã tr¸ch nhiÖm tríc
t×nh tr¹ng ngêi d©n nghÌo ®ãi.
- CÇn t«n träng quyÒn tù do cña con ngêi ç nh©n, gióp mçi ngêi ®îc lµ m×nh,
sèng ®óng m×nh : "Sèng nhê vµo ®å ®¹c, cña c¶i ngêi kh¸c ®· lµ chuyÖn kh«ng nªn,
®»ng nµy ®Õn çi th©n t«i còng ph¶i sèng nhê anh hµng thÞt. ¤ng chØ nghÜ ®¬n gi¶n
lµ cho t«i sèng, nhng sèng nh thÕ nµo th× «ng ch¼ng cÇn biÕt !". Lêi tr¸ch cø võa nªu
cña Hån Tr¬ng Ba ®èi víi §Õ ThÝch ®· thÓ hiÖn ®îc mét nhu cÇu bøc xóc cña c¶ x· héi
ta vÒ vÊn ®Ò b¶o ®¶m quyÒn tån t¹i hîp ph¸p cña con ngêi ç nh©n.
- CÇn biÕt rót kinh nghiÖm vÒ nh÷ng sai lÇm cña qu¸ khø ®Ó x©y dùng mét t-
¬ng lai tèt ®Ñp h¬n : "Cã nh÷ng çi sai kh«ng thÓ söa ®îc. Ch¾p v¸ gîng Ðp chØ cµng
lµm sai thªm. ChØ cã çch lµ ®õng bao giê sai n÷a hoÆc ph¶i bï l¹i b»ng mét viÖc ®óng
kh¸c". §©y qu¶ lµ ®Ò nghÞ hîp lÝ cho mét x· héi ®ang cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p c¶i çch
m¹nh b¹o.
TÊt nhiªn, çc kiÕn nghÞ nãi trªn cha ph¶i lµ toµn bé nh÷ng çi g× lµm nªn gi¸ trÞ
®Ých thùc cña t¸c phÈm. Nhng vµo thêi ®iÓm vë kÞch ra ®êi vµ ®îc c«ng diÔn, chÝnh
chóng l¹i g©y ®îc sù chó ý vµ t¸n thëng nång nhiÖt cña ®éc gi¶ vµ kh¸n gi¶. Cßn ®èi víi
chóng ta hiÖn nay, tuy nh÷ng kiÕn nghÞ ®ã cha mÊt tÝnh thêi sù, nhng cã lÏ ý nghÜa
triÕt lÝ nh©n sinh cña vë kÞch g¾n liÒn víi viÖc lµm s¸ng tá cuéc tranh chÊp mu«n thuë
gi÷a phÇn th¸nh thiÖn vµ phÇn phµm tôc trong con ngêi, l¹i lµ çi g©y hÊp dÉn vµ gîi
nhiÒu suy nghÜ h¬n hÕt.
353
®äc v¨n b¶n nghÞ luËn
354
CÇu hiÒn chiÕu - sù céng hëng cña nh÷ng kh¸t väng nh©n v¨n
Ra chiÕu cÇu hiÒn lµ mét viÖc lµm quen thuéc cña çc bËc ®Õ v¬ng lóc míi lªn
ng«i vµ lóc ®ang ra tay xÕp ®Æt l¹i chÝnh sù. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi ta thÊy
v¨n häc trung ®¹i cßn ®Ó l¹i nhiÒu “tê” chiÕu cÇu hiÒn, ®îc viÕt bëi nh÷ng t¸c gi¶ kh¸c
nhau, thõa lÖnh nh÷ng «ng vua kh¸c nhau. Sè lîng tuy nhiÒu nhng kh«ng ph¶i chiÕu cÇu
hiÒn nµo còng ®îc hËu thÕ thëng thøc nh mét ¸ng v¨n cã gi¸ trÞ, ®îc çc nhµ sö häc quan
t©m t×m hiÓu kü cµng ®Ó cã thÓ nhËn ra ®îc thùc chÊt cña mét triÒu ®¹i vµ tÇm nh×n
cña mét ®Êng qu©n v¬ng. §iÒu nµy cã liªn quan ®Õn v¨n tµi cña ngêi viÕt cïng t×nh
huèng lÞch sö buæi chiÕu cÇu hiÒn ®îc ban bè (víi lo¹i h×nh t¸c phÈm nh chiÕu cÇu
hiÒn, viÖc t×m hiÓu kü cµng nh÷ng yÕu tè ngoµi v¨n b¶n cã ý nghÜa rÊt quan träng).
CÇu hiÒn chiÕu do Ng« Thêi NhËm viÕt thay mÆt vua Quang Trung lµ mét “tê”
chiÕu næi tiÕng. Næi tiÕng bëi nã g¾n víi tªn tuæi cña mét ngêi cã c«ng nghiÖp rì rµng,
hiÓn h¸ch bËc nhÊt trong lÞch sö níc nhµ, nhng cha ®îc mét sè tÇng líp nhÊt ®Þnh trong
x· héi (nhÊt lµ giíi sÜ phu B¾c Hµ) tuyÖt ®èi ngìng phôc, do «ng xuÊt th©n kh«ng ph¶i
tõ thµnh phÇn quý téc, l¹i khëi nghiÖp tõ mét miÒn ®Êt míi vµ do vµi nguyªn nh©n kh¸c
n÷a. Næi tiÕng bëi nã ra ®êi vµo ®iÓm cuèi cña mét thêi lo¹n l¹c triÒn miªn (kÐo dµi
trong suèt gÇn hai tr¨m n¨m), khi nh©n t©m li t¸n cïng cùc, tõ kÎ sÜ ®Õn thø d©n, kh«ng
mÊy ngêi tin vµ d¸m tin vµo mét çi g× ch¾c ch¾n. §Æc biÖt, næi tiÕng bëi nã ®îc viÕt
ra bëi mét trÝ thøc hµng ®Çu cña ®Êt níc thêi ®ã lµ Ng« Th× NhËm - ngêi ®· biÕt vît
lªn mäi dÞ nghÞ, h¨ng h¸i ®øng ra phôc vô t©n triÒu…
Khi ®¶m tr¸ch viÖc viÕt CÇu hiÒn chiÕu cho vua míi, Ng« Th× NhËm cã ®îc
nh÷ng thuËn lîi lín : quan hÖ gi÷a «ng vµ Quang Trung lµ rÊt tèt ®Ñp. Quang Trung
hiÓu «ng, träng dông «ng vµ «ng kh«ng chØ phôc mµ cßn biÕt ¬n s©u xa ngêi anh hïng
355
nµy. Nhng «ng kh«ng ph¶i chØ gÆp toµn thuËn lîi. TiÕng g× «ng còng lµ bÒ t«i cò cña
chóa TrÞnh, giê nãi vÒ ®øc s¸ng cña NguyÔn HuÖ, kh«ng dÔ g× thuyÕt phôc ®îc nh÷ng
ngêi cè chÊp. Thªm n÷a, «ng hiÓu nh÷ng khã kh¨n riªng cña vÞ vua “¸o v¶i cê ®µo” nµy
(mµ trªn kia ®· ®Ò cËp). ¤ng kh«ng cã ®îc sù tho¶i m¸i hoµn toµn nh NguyÔn Tr·i ngµy
xa khi còng th¶o CÇu hiÒn chiÕu (thay mÆt Lª Lîi, lóc cuéc b×nh Ng« ®· thµnh c«ng
trän vÑn). Ban CÇu hiÒn chiÕu, Lª Lîi hoµn toµn cã lÝ do ®Ó kh«ng ph¶i tá th¸i ®é qu¸
khiªm nhêng. NguyÔn Tr·i hiÓu ®iÒu ®ã nªn ®· thÓ hiÖn lêi cña Lª Lîi nh mét mÖnh
lÖnh nghiªm kh¾c : “VËy h¹ lÖnh cho çc v¨n vâ ®¹i thÇn, c«ng hÇu, ®¹i phu, tõ tam
phÈm trë lªn, mçi ngêi ®Òu cö mét ngêi, hoÆc ë triÒu ®×nh, hoÆc ë th«n d·…”43.
NguyÔn Tr·i còng biÕt râ uy lùc cña mét bËc ®Õ v¬ng võa hoµn thµnh ®¹i nghiÖp, rÊt
quyÕt ®o¸n trong viÖc thëng ph¹t, nªn ®· viÕt : “NÕu cö ®îc ngêi trung tµi th× th¨ng
chøc hai bùc, nÕu cö ®îc ngêi tµi ®øc ®Òu h¬n ngêi tét bùc, tÊt ®îc träng thëng”44…
Nh÷ng ®iÒu võa ®îc tr×nh bµy cho thÊy : dï chiÕu lµ mét thÓ lo¹i v¨n b¶n hµnh chÝnh
cña nhµ níc, nã cã nh÷ng ®Þnh lÖ riªng, nhng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ viÕt nã chØ lµ viÖc
m« pháng theo c«ng thøc. TÝnh çch, t tëng, tÇm nh×n cña çc vÞ vua lµ kh¸c nhau. T×nh
h×nh ®Êt níc trong mçi thêi l¹i cã nh÷ng nÐt ®Æc thï. Bëi vËy, møc ®é nh¹y c¶m vÒ
chÝnh trÞ, kh¶ n¨ng luËn thuyÕt, tµi v¨n ch¬ng… cña ngêi lÜnh mÖnh th¶o chiÕu lu«n
cã ®Êt ®Ó thÓ hiÖn. §äc CÇu hiÒn chiÕu do Ng« Th× NhËm viÕt thay mÆt Quang
Trung, ®éc gi¶ ngµy nay cã thÓ hiÓu ®îc rÊt nhiÒu ®iÒu vÒ hai nh©n vËt xuÊt chóng
nµy cña ®Êt níc - riªng tõng ngêi vµ c¶ mèi quan hÖ vua t«i ®Çy ®ång c¶m, ®Çy t©m
®¾c gi÷a hä n÷a.
CÇu hiÒn chiÕu ta ®ang nãi cã ba phÇn lín, liªn kÕt víi nhau theo mét l«gÝch
chÆt chÏ.
PhÇn ®Çu cña v¨n b¶n tËp trung luËn vÒ ngêi hiÒn vµ chøc n¨ng cña hä. Ngêi
hiÒn ®îc t¸c gi¶ vÝ “nh ng«i sao s¸ng trªn trêi cao” vµ chøc n¨ng cña hä ®îc x¸c ®Þnh lµ
“lµm sø gi¶ cho thiªn tö”. Mèi liªn hÖ gi÷a hai vÊn ®Ò nµy lµ g× ? T¹i sao kh«ng vÝ ngêi
hiÒn víi ®èi tîng nµo kh¸c ? TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy ®Òu ®· ®îc t¸c gi¶ ý thøc. Ngêi
hiÒn nh sao s¸ng - riªng so s¸nh nµy ®· to¸t lªn ý t«n vinh vµ tr©n träng rÊt mùc. Nhng
trong m¹ch lËp luËn cña m×nh, t¸c gi¶ nãi ®Õn nhiÒu ng«i sao lµ ®Ó dÉn chóng ta tíi
43
NguyÔn Tr·i toµn tËp, NXB Khoa häc x· héi, HN, 1976, tr. 194.
44
Tµi liÖu ®· dÉn.
356
mét ng«i sao chÝnh : sao B¾c ThÇn (tøc lµ B¾c §Èu). B¾c ThÇn tríc hÕt lµ sao - mét
ng«i sao cã vÞ trÝ ®Æc biÖt trªn bÇu trêi, kh«ng ai kh«ng biÕt. Quan träng h¬n, B¾c
ThÇn cßn lµ h×nh ¶nh tîng trng cho hoµng ®Õ, theo çch h×nh dung cña ®øc Khæng Tö.
Th× ra mÊu chèt cña mèi liªn hÖ lµ ë chç nµy. Mäi sao trªn trêi ®Òu chÇu vÒ sao B¾c
ThÇn n»m ë vÞ trÝ trôc quay cña tr¸i ®Êt (nãi theo kiÕn thøc thiªn v¨n cña ngêi ngµy
nay), vËy sao - hiÒn - tµi tõ çc miÒn kh«ng chÇu vÒ sao - B¾c - ThÇn - thiªn - tö th×
cßn chÇu vÒ ®©u n÷a ! §ã thùc lµ mét lÏ tÊt yÕu. §¹o ngêi, luËt ngêi ph¶i t¬ng hîp, ph¶i
thuËn theo ®¹o trêi, luËt trêi, kh«ng thÓ kh¸c ®îc. Tõ mét so s¸nh tëng chõng ngÉu høng
vµ nÆng vÒ t×nh c¶m, t¸c gi¶ dÉn ngêi ®äc tíi mét kÕt luËn nghiªm tóc vµ hÕt søc l«
gÝch. Nh vËy, ngay tõ mÊy c©u ®Çu, çi hay trong çch lËp luËn cña ¸ng v¨n ®· ®îc
thÓ hiÖn. HiÖu qu¶ cña çch lËp luËn ®ã lµ võa thuyÕt phôc ®îc ngêi ta vÒ lÝ, võa
thuyÕt phôc ®îc ngêi ta vÒ mÆt t©m linh. TÊt nhiªn, cßn cã thÓ nãi thªm : viÖc t¸c gi¶
vËn dông mét ý trong s¸ch LuËn ng÷ lµ rÊt giµu ý nghÜa. §a lêi Khæng Tö ra tõ ®Çu, t¸c
gi¶ ®· t¹o nªn ®îc tÝnh chÝnh danh cho CÇu hiÒn chiÕu. §èi víi nhµ nho xa, lêi ®øc
Khæng chÝnh lµ ch©n lÝ, nµo ai d¸m kh«ng nghe theo. Vµ ph¶i ®©u vua míi lµ kÎ vâ
biÒn Ýt häc, kh«ng biÕt lÔ nghÜa !
Sau khi ®· ®Æt ®îc “viªn ®¸ t¶ng” cho toµn bé hÖ thèng lËp luËn cña ¸ng v¨n,
còng ngay trong phÇn ®Çu, t¸c gi¶ viÕt : “NÕu nh che mÊt ¸nh s¸ng, giÊu ®i vÎ ®Ñp, cã
tµi mµ kh«ng ®îc ®êi dïng, th× ®ã kh«ng ph¶i lµ ý trêi sinh ra ngêi hiÒn vËy”. ý th× ®ßi
hái mµ giäng l¹i thÊm ®Ém nh©n t×nh vµ chøa chan khÝch lÖ. VÉn lµ mét th¸i ®é ch©n
thµnh yªu quý hiÒn tµi, xem hiÒn tµi nh cña b¸u trêi sinh. NÕu hiÒn tµi kh«ng ®îc biÕt
®Õn, kh«ng cho ngêi ta biÕt ®Õn th× thËt phÝ hoµi. Vµ còng lµ cã téi víi ®Êng t¹o ho¸
®· cã c«ng sinh ra m×nh, vun ®¾p cho m×nh n÷a ! Cha kÓ viÖc hiÒn tµi mµ kh«ng ®îc
sö dông th× ®©u cßn lµ hiÒn tµi. HiÒn tµi kh«ng ph¶i lµ çi danh su«ng. Gi¸ trÞ cña nã
ph¶i ®îc x¸c ®Þnh trong quan hÖ vµ qua hµnh ®éng.
Träng ®iÓm cña phÇn thø hai trong CÇu hiÒn chiÕu lµ lµm râ t©m nguyÖn cña
Quang Trung mong cã bËc hiÒn tµi gióp m×nh trÞ níc. §Çu tiªn t¸c gi¶ nãi tíi sù trèn tr¸nh
viÖc ®êi cña çc kÎ sÜ gi÷a thêi rèi ren, lo¹n l¹c míi ®i qua : “Tríc ®©y thêi thÕ suy vi,
Trung ch©u gÆp nhiÒu biÕn cè, kÎ sÜ ph¶i ë Èn trong ngßi khe, trèn tr¸nh viÖc ®êi,
nh÷ng bËc tinh anh trong triÒu ®êng ph¶i kiªng dÌ kh«ng d¸m lªn tiÕng. Còng cã kÎ gâ mâ
canh cöa, còng cã kÎ ra biÓn vµo s«ng, chÕt ®uèi trªn c¹n mµ kh«ng biÕt, dêng nh muèn
357
lÈn tr¸nh suèt ®êi”. §©y lµ ®o¹n v¨n chøa ®ùng nhiÒu tÇng ý kh¸c nhau. Trªn bÒ næi
th× ®ã lµ sù th«ng c¶m. Nhng ë bÒ s©u th× ®ã lµ sù tr¸ch cø, dï kh«ng gay g¾t. Ph¶i lµ
ngêi tõng tr¶i nghiÖm t×nh thÕ cay ®¾ng b¾t buéc ph¶i ngËm lêi nh hµng trîng m·45, l¹i
bao qu¸t ®îc ®¹i cuéc míi viÕt næi nh÷ng c©u nh thÕ. Sù kh¸i qu¸t ë ®©y ®¹t tíi møc ®é
rÊt cao. Nh÷ng kiÓu trèn tr¸nh viÖc ®êi rÊt ®a d¹ng, nh÷ng mµu vÎ kh¸c nhau cña bi
kÞch kÎ sÜ ®Òu ®îc ®iÓm tíi (®iÒu nµy ph¶i ®äc qua nguyªn t¸c hay b¶n dÞch s¸t ý míi
c¶m nhËn ®îc hÕt ®îc). Còng cÇn ph¶i thÊy r»ng lêi lÏ tr×nh bµy vÊn ®Ò trong ®o¹n
v¨n kh¸ tÕ nhÞ, v× nã ®ông tíi mét chuyÖn nh¹y c¶m : khi NguyÔn HuÖ ®em qu©n ra
B¾c diÖt TrÞnh, nho sÜ B¾c Hµ phÇn lín tá th¸i ®é bÊt hîp t¸c. ChuyÖn tríc kh«ng thÓ
kh«ng nh¾c l¹i, nhng quan träng lµ nh¾c víi giäng ®iÖu nµo. Quang Trung, theo nh÷ng
g× biÓu lé trong ®o¹n v¨n, lµ mét con ngêi ®¹i lîng. ¤ng chØ nãi vÒ çc sù kiÖn x¶y ra
çch ®ã cha l©u b»ng mÊy tõ biÕn cè, thêi thÕ kh¸ chung chung (theo b¶n dÞch). Th×
còng coi nh mét sù xÝ xo¸, dï kh«ng h¼n lµ xÝ xo¸. §iÓn xa ®îc dïng rÊt nhiÒu (da bß
bÒn, hµng trîng m·, ra bÓ vµo s«ng…) cã t¸c dông lµm mê bít tÝnh “khã chÞu” cña çc sù
viÖc ®· x¶y ra, khiÕn ngêi ®äc CÇu hiÒn chiÕu thuë Êy cã thÓ bít phÇn mÆc c¶m víi
t©n v¬ng. Ph¶i nãi r»ng ë ®©y, víi t çch lµ ngêi lÜnh mÖnh so¹n chiÕu, Ng« Th×
NhËm ®· thùc hiÖn ®îc mét sù “hoµ gi¶i” khÐo lÐo, trªn c¬ së hiÓu lßng «ng vua tri kØ.
Vµ còng tõ ®ã, t¸c gi¶ míi kh¬i ®îc m¹ch v¨n ch¶y tíi nh÷ng lêi béc lé thiÕt tha nµy :
“Nay trÉm ®ang ghÐ chiÕu l¾ng nghe, ngµy ®ªm mong mái, nhng nh÷ng ngêi häc réng
tµi cao cha thÊy cã ai t×m ®Õn. Hay trÉm Ýt ®øc kh«ng ®¸ng ®Ó phß t¸ ch¨ng ? Hay
®ang thêi ®æ n¸t cha thÓ ra phông sù v¬ng hÇu ch¨ng ?” Hai c©u hái ®îc ®Æt ra liªn
tiÕp võa thÓ hiÖn ®îc sù thµnh t©m, khiªm nhêng, võa thÓ hiÖn ®îc sù ®ßi hái vµ thËm
chÝ c¶ chót th¸ch thøc n÷a cña nhµ vua. §óng lµ nh÷ng c©u hái kh«ng thÓ l¶ng tr¸nh tr¶
lêi !
§o¹n v¨n tiÕp theo cña phÇn hai bµn s©u vµo t×nh thÕ lÞch sö tríc m¾t vµ sù cÊp
thiÕt cña viÖc cÇu hiÒn. Lêi v¨n tõ mÒm máng, tÕ nhÞ chuyÓn sang béc trùc, th¼ng
th¾n. To¸t lªn tõ ®©y lµ nçi lo l¾ng thËt sù cña t©n v¬ng ®èi víi vËn níc khi nh×n thÊy
phÝa tríc bén bÒ nh÷ng c«ng viÖc cÇn xö lÝ, s¾p ®Æt : “KØ c¬ng n¬i triÒu chÝnh cßn
nhiÒu khiÕm khuyÕt, c«ng viÖc ngoµi biªn ®¬ng ph¶i lo toan. D©n cßn nhäc mÖt cha
l¹i søc, mµ ®øc ho¸ cña trÉm cha kÞp nhuÇn thÊm kh¾p n¬i. TrÉm n¬m níp lo l¾ng,
45
Trîng m· : ngùa ®øng chÇu, buéc ph¶i gi÷ yªn lÆng, nÕu hÝ sÏ bÞ ®uæi ra.
358
ngµy mét ngµy hai v¹n viÖc n¶y sinh…” ë ®©u, víi ai, viÖc ra chiÕu cÇu hiÒn cã khi
chØ lµ mét thñ ®o¹n nh»m thu phôc nh©n t©m, cßn ë ®©y th× hoµn toµn kh«ng ph¶i
thÕ. Ta c¶m nhËn ®îc nhÞp tim ®Ëp m¹nh, h¬i thë nång nµn cña mét con ngêi cô thÓ
®ang hµnh ®éng, kiªn quyÕt hµnh ®éng v× mét hoµi b·o lín, ®ang hÕt søc cÇn mét lùc
lîng gióp rËp, phß t¸, thÓ hiÖn qua nhÞp ®iÖu çc c©u v¨n : “Mét çi cét kh«ng thÓ ®ì
næi mét c¨n nhµ lín, mu lîc mét ngêi kh«ng thÓ dùng nghiÖp trÞ b×nh. (…) trªn d¶i ®Êt
v¨n hiÕn réng lín nh thÕ nµy, h¸ trong ®ã l¹i kh«ng cã lÊy mét ngêi tµi danh nµo ra phß
gióp cho chÝnh quyÒn buæi ban ®Çu cña trÉm hay sao ?” Sù cao giäng trong c©u hái
võa trÝch cßn ph¶n ¸nh çi g× kh¸c ngoµi nçi sèt ruét rÊt thËt, niÒm tin tëng nhiÖt thµnh
vµo “tr÷ lîng” hiÒn tµi cña ®Êt níc ? §óng lµ giäng cña mét con ngêi ®Çy ç tÝnh, kh«ng
chÞu lïi bíc tríc çc trë ng¹i trªn con ®êng g©y dùng nghiÖp lín cña m×nh. Ch¾c ch¾n khi
viÕt nh÷ng c©u nµy, t¸c gi¶ CÇu hiÒn chiÕu ®ang ë trong tr¹ng th¸i th¨ng hoa. Ng« Th×
NhËm nãi dïm íc nguyÖn cña qu©n v¬ng hay nãi chÝnh nçi lßng m×nh ? Qu¶ thËt rÊt
khã ph©n biÖt. Cã thÓ nãi ë ®©y cã mét sù céng hëng kh¸t väng gi÷a hai con ngêi, vµ
gi÷a hai con ngêi Êy víi c¶ d©n téc.
PhÇn thø ba, còng lµ phÇn cuèi cña “tê” chiÕu nãi râ chÝnh s¸ch cÇu hiÒn cña
Quang Trung NguyÔn HuÖ. Néi dung cña chÝnh s¸ch ®ã cã mÊy ®iÓm næi bËt : cho
phÐp mäi ngêi cã tµi n¨ng thuéc mäi tÇng líp trong x· héi ®îc d©ng sí t©u bµy kÕ s¸ch ;
cho phÐp çc quan v¨n vâ tiÕn cö ngêi cã nghÒ hay, nghiÖp giái ; cho phÐp ngêi tµi tù
tiÕn cö ; s½n sµng cÊt nh¾c ngêi xøng ®¸ng, kh«ng kÓ thø bËc ; “tuú tµi lôc dông”
nh÷ng kÎ ®îc tiÕn cö ; kh«ng trÞ téi ngêi cã lêi s¬ suÊt… §óng lµ mét chÝnh s¸ch réng
më, cã nhiÒu “®iÒu kho¶n” chi tiÕt vµ giµu tÝnh “kh¶ thi” (nãi theo çch cña b©y giê).
Râ rµng, tríc khi ra CÇu hiÒn chiÕu, mäi viÖc ®· ®îc ®Êng qu©n v¬ng trï liÖu kh¸ kÜ.
¤ng ®· tù chøng tá ®îc tÇm nh×n xa réng còng nh kh¶ n¨ng tæ chøc, xÕp ®Æt chÝnh sù
cña m×nh. ¤ng còng ®· biÕt gi¶i to¶ nh÷ng b¨n kho¨n cã thÓ cã (trong ®ã cã b¨n kho¨n
tÕ nhÞ vÒ danh dù) cho mäi thÇn d©n, khiÕn hä c¶m thÊy an t©m khi tham gia bµn
viÖc níc… Tõ nh÷ng lêi ®· ®îc nãi ra, ta thÊy to¸t lªn mét giäng khoan hoµ, ®iÒm tÜnh
rÊt dÔ lät tai, giµu tÝnh thuyÕt phôc.
Ra ®êi víi t çch lµ mét v¨n b¶n hµnh chÝnh cña nhµ níc, CÇu hiÒn chiÕu vÉn
mang ®Ëm dÊu Ên ç nh©n cña Ng« Th× NhËm - ngêi th¶o ra nã. DÊu Ên nµy kh«ng
chØ thÓ hiÖn ë lèi t duy s¸ng râ, lèi lËp luËn khóc chiÕt, chÆt chÏ mµ cßn ë sù nång nµn
359
cña c¶m xóc ®îc chng cÊt tõ niÒm tin vµo chÝnh s¸ch ®óng ®¾n cña t©n v¬ng, t©n
triÒu vµ niÒm biÕt ¬n ®èi víi “tÊm lßng” ®· kh«ng nh×n nhËn m×nh chØ nh mét bÒ
t«i, mét c«ng cô mµ nh mét tri kØ. Cã thÓ nãi CÇu hiÒn chiÕu ®· héi tô ®îc ®Çy ®ñ
nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó trë thµnh mét ¸ng v¨n chÝnh luËn mÉu mùc cña mu«n ®êi.
VÒ LU¢N LÝ X· HéI ë N¦íC TA -

tiÕng kªu ®¸nh thøc quèc d©n tho¸t khái c¬n mª
Cho ®Õn nay, cµng ngµy ngêi ta cµng nhËn ra tÇm vãc t tëng lín lao cña Phan
Ch©u Trinh – ngêi ®Çu tiªn cã t tëng d©n chñ ë ViÖt Nam. Phan Ch©u Trinh kh«ng chñ
tr¬ng con ®êng b¹o lùc ®Ó dµnh ®éc lËp cho ®Êt níc. Sím c¶m nhËn ®îc xu thÕ toµn
cÇu ho¸ ®ang diÔn ra trªn thÕ giíi, «ng kiªn tr× thùc hiÖn c«ng cuéc "khai d©n trÝ",
"chÊn d©n khÝ", "hËu d©n sinh", coi ®ã nh ®ét ph¸ khÈu ®Ó gi¶i quyÕt mäi vÊn ®Ò
nan gi¶i cña x· héi ViÖt Nam thuë Êy. Tríc t¸c cña «ng rÊt nhiÒu, tÊt c¶ ®Òu híng tíi chç
®¸nh thøc quèc d©n tho¸t khái c¬n mª, kh¬i dËy ý thøc vÒ d©n quyÒn, d©n chñ, chØ ra
chç thua kÐm cèt tö cña d©n m×nh, níc m×nh trong cuéc tranh cêng cïng thiªn h¹…
Sau 15 n¨m sèng lu vong trªn ®Êt Ph¸p, vÉn kiªn tr× ®êng lèi çch m¹ng nãi trªn,
Phan Ch©u Trinh xin vÒ níc vµ hèi h¶ ho¹t ®éng ®Ó "thøc tØnh d©n khÝ ba k× ®ång
t©m hiÖp lùc ®¹p ®æ cêng quyÒn ¸p chÕ". ¤ng ®· kÞp cã nh÷ng buæi diÔn thuyÕt quan
träng t¹i Sµi Gßn tríc lóc mÊt, mµ mét trong sè ®ã lµ buæi diÔn thuyÕt vÒ §¹o ®øc vµ
lu©n lÝ §«ng T©y vµo ®ªm 19-11-1925 t¹i nhµ Héi Thanh niªn.
360
Bµi diÔn thuyÕt §¹o ®øc vµ lu©n lÝ §«ng T©y kh¸ dµi, cã néi dung phong phó,
®Ò cao t¸c dông cña ®¹o ®øc, lu©n lÝ, kh¼ng ®Þnh ph¶i t×m nguyªn nh©n mÊt níc
trong viÖc ®Ó mÊt ®¹o ®øc, lu©n lÝ truyÒn thèng.
Phan Ch©u Trinh ph©n biÖt ®¹o ®øc víi lu©n lÝ, cho ®¹o ®øc lµ çi bÊt biÕn
cßn lu©n lÝ lµ çi cã thÓ thay ®æi theo thêi, bëi vËy, muèn ®a ViÖt Nam tho¸t khái
th¶m tr¹ng hÌn yÕu, mÊt ®éc lËp, døt kho¸t ph¶i c¶i tæ lu©n lÝ ®æ n¸t bÊy nay, x©y
dùng lu©n lÝ míi trªn nÒn t¶ng truyÒn thèng vinh quang (còng lµ ®¹o ®øc ch©n chÝnh)
tõng cã. §Ó thuyÕt phôc ngêi nghe r»ng viÖc du nhËp lu©n lÝ míi cña ph¬ng T©y hoµn
toµn kh«ng ph¶i lµ viÖc lµm khiªn cìng, Phan Ch©u Trinh chØ ra : nÒn d©n chñ t s¶n
cïng sù tiÕn bé, giµu m¹nh cña çc níc ch©u ¢u hiÖn thêi lµ thµnh qu¶ cña viÖc x©y
dùng nÒn ®¹o ®øc, lu©n lÝ cã phÇn t¬ng tù víi ®¹o ®øc, lu©n lÝ Khæng-M¹nh ë Trung
Quèc vµ ViÖt Nam vµo çc thêi thÞnh trÞ. Tõ ®iÓm nµy, «ng chñ tr¬ng : "§¹o Khæng-
M¹nh ®· mÊt råi, nay ta muèn níc ta cã mét nÒn ®¹o ®øc lu©n lÝ v÷ng vµng, th× cã g×
hay b»ng ta hÕt søc ®em çi chñ nghÜa d©n chñ ¢u ch©u vÒ. Chñ nghÜa d©n chñ
chÝnh lµ mét vÞ thuèc rÊt thÇn hiÖu ®Ó ch÷a bÖnh chuyªn chÕ cña níc ta vËy. §em v¨n
minh ¢u ch©u vÒ tøc lµ ®em ®¹o Khæng-M¹nh vÒ". NÕu kh«ng tÝnh ®Õn sù gi¶n ®¬n
trong viÖc quy ®ång çc nÒn v¨n ho¸, çc triÕt thuyÕt kh¸c nhau, cã thÓ nãi, Phan Ch©u
Trinh, víi sù nh¹y c¶m riªng cña mét ngêi cã kinh nghiÖm diÔn thuyÕt, ®· biÕt çch lµm
"an lßng" nh÷ng ai thêng sèng trong niÒm tù phô vÒ nÒn ¨n minh tinh thÇn cña ch©u ¸,
trong ®ã cã ViÖt Nam.
Theo Phan Ch©u Trinh, lu©n lÝ ph¬ng T©y ®· ph¸t triÓn qua ba giai ®o¹n, tõ
gia ®×nh, lªn quèc gia, ®Õn x· héi. Trong thêi Trung cæ, lu©n lÝ míi chØ lµ lu©n lÝ gia
®×nh, gia ®×nh nµo biÕt gia ®×nh nÊy ; khi çc quèc gia h×nh thµnh (kho¶ng thÕ kØ
XVI) th× cã lu©n lÝ quèc gia, quèc gia nµo lo cñng cè, ph¸t triÓn quèc gia nÊy ; chØ sau
ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, çi t tëng vÒ lu©n lÝ x· héi míi thùc sù ®îc ®Ò xíng vµ
x©y dùng. Lu©n lÝ x· héi tøc lµ lu©n lÝ cña chñ nghÜa x· héi 46, coi träng sù b×nh
46
Quan niÖm cña Phan Ch©u Trinh vÒ chñ nghÜa x· héi kh«ng hoµn toµn gièng víi quan niÖm cña chñ
nghÜa M¸c. Phan Ch©u Trinh cho r»ng lÞch sö x· héi loµi ngêi ®i lªn theo con ®êng gia ®×nh – quèc gia –
x· héi (vµ øng víi nã lµ sù ph¸t triÓn tuÇn tù cña lu©n lÝ gia ®×nh, lu©n lÝ quèc gia vµ lu©n lÝ x· héi),
kh¸c víi chñ nghÜa M¸c kh¼ng ®Þnh lÞch sö cña tÊt c¶ çc x· héi chØ lµ lÞch sö ®Êu tranh giai cÊp. Thªm
n÷a, Phan Ch©u Trinh lu«n nhÊn m¹nh sù cÇn thiÕt ph¶i thiÕt lËp chÕ ®é d©n chñ trong tõng quèc gia,
båi dìng ý thøc "nghÜa vô mçi ngêi trong níc", tríc khi nãi ®Õn chuyÖn x©y dùng chñ nghÜa x· héi víi
nÒn t¶ng cña nã lµ lu©n lÝ x· héi, lµ sù ph¸t triÓn cña ý thøc nghÜa vô "loµi ngêi ¨n ë víi loµi ngêi".
361
®¼ng cña con ngêi, kh«ng chØ quan t©m ®Õn tõng gia ®×nh, quèc gia mµ cßn ®Õn c¶
thÕ giíi. Còng theo Phan Ch©u Trinh, trong x· héi ViÖt Nam thêi ®ã, c¶ lu©n lÝ gia
®×nh lÉn lu©n lÝ quèc gia (mµ phÇn cèt lâi lµ ý thøc nghÜa vô ®èi víi quèc gia) ®Òu
®· tiªu vong. §©y chÝnh lµ nguyªn nh©n gèc cña t×nh tr¹ng mÊt níc. Riªng vÒ lu©n lÝ
x· héi lµ thø lu©n lÝ ®ang ®îc cæ vò ë çc níc ph¬ng T©y th× ngêi d©n ta cha cã ý
niÖm g× (cÇn lu ý : t¸c gi¶ ®· dïng kh¸i niÖm theo có ph¸p cña tiÕng H¸n ; ë ®©y, x· héi
lu©n lÝ hay quèc gia lu©n lÝ chÝnh lµ lu©n lÝ x· héi, lu©n lÝ quèc gia theo çch nãi
quen thuéc hiÖn nay).
Nh×n chung, trong bµi diÔn thuyÕt nµy, khi ph©n tÝch t×nh h×nh ®Êt níc, Phan
Ch©u Trinh lu«n muèn ngêi nghe cã ®îc mét çi nh×n bao qu¸t vÒ thÕ giíi. HiÓu ngêi lµ
®Ó hiÓu m×nh. N¾m ®îc ®¹i côc lµ ®Ó x¸c ®Þnh ®îc mét híng ®i thùc tÕ nhÊt. Con
®êng ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam ph¶i hoµn toµn thuËn dßng víi con ®êng ph¸t triÓn
chung cña x· héi loµi ngêi…
Cã thÓ th©u tãm ®¹i ý cña ®o¹n trÝch VÒ lu©n lÝ x· héi ë níc ta (thuéc phÇn thø
III cña bµi diÔn thuyÕt) nh sau : ngêi níc ta cßn hoµn toµn xa l¹ víi kh¸i niÖm lu©n lÝ x·
héi vµ ®iÒu kiÖn ®Ó x©y dùng lu©n lÝ x· héi ë ViÖt Nam còng cha cã, bëi d©n kh«ng
biÕt ®oµn thÓ, kh«ng träng c«ng Ých, mµ t×nh tr¹ng nµy l¹i cã nguyªn nh©n tõ sù manh
t©m ph¸ ho¹i ®oµn thÓ cña ®¸m quan trêng. Tr×nh bµy nh÷ng ®iÒu trªn, Phan Ch©u
Trinh híng ngêi nghe tíi nhËn thøc : cÇn ph¶i truyÒn b¸ chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam ®Ó
g©y dùng ®oµn thÓ, nh»m híng tíi môc ®Ých dµnh tù do, ®éc lËp.
Kh¸i niÖm then chèt cña ®o¹n trÝch kh«ng cã g× kh¸c h¬n lµ lu©n lÝ x· héi. C¨n
cø vµo nh÷ng g× ®· ®îc tr×nh bµy, ta hiÓu néi dung cña nã bao hµm mÊy ®iÓm lín :
- Tríc hÕt, ®ã lµ ý thøc t¬ng trî lÉn nhau gi÷a çc ç nh©n trong x· héi.
- TiÕp ®ã, lu©n lÝ x· héi lµ "çi nghÜa vô mçi ngêi trong níc", tøc lµ ý thøc
c«ng d©n mµ mçi ngêi ph¶i cã.
- Cao h¬n, lu©n lÝ x· héi lµ "çi nghÜa vô loµi ngêi ¨n ë víi loµi ngêi", tøc lµ tinh
thÇn hîp t¸c cña con ngêi vît lªn çc ranh giíi d©n téc vµ l·nh thæ.
Nãi gi¶n dÞ h¬n vµ còng thiÕt thùc h¬n, theo Phan Ch©u Trinh, lu©n lÝ x· héi
g¾n liÒn víi ý thøc s½n sµng lµm viÖc chung, s½n sµng gióp ®ì nhau vµ t«n träng
quyÒn lîi cña ngêi kh¸c.
362
Vèn næi tiÕng vÒ tµi hïng biÖn, Phan Ch©u Trinh rÊt biÕt çch chinh phôc ngêi
nghe, ®Çu tiªn lµ b»ng lèi xng h« thÝch hîp. V× híng vÒ ®ång bµo th©n yªu - nh÷ng ng-
êi biÕt ®au nçi ®au mÊt níc, ®ang muèn chia sÎ víi «ng nh÷ng tr¨n trë trong viÖc x¸c
®Þnh con ®êng ®i tíi cho c¶ x· héi - «ng ®· dïng nh÷ng côm tõ nh : "anh em", "d©n ViÖt
Nam", "ngêi níc m×nh", "ngêi m×nh",... ThËt Êm lßng khi ®îc nghe nh÷ng tõ ®ã tõ
miÖng diÔn gi¶.
Vµo ®Ò, t¸c gi¶ kh«ng ngÇn ng¹i dïng çch nãi phñ ®Þnh ®Ó ®¸nh tan nh÷ng ngé
nhËn cã thÓ cã ë ngêi nghe vÒ sù hiÓu biÕt cña chÝnh hä trªn vÊn ®Ò lu©n lÝ x· héi :
"X· héi lu©n lÝ thËt trong níc ta tuyÖt nhiªn kh«ng ai biÕt ®Õn, so víi quèc gia lu©n lÝ
th× ngêi m×nh cßn dèt n¸t h¬n nhiÒu". TiÕp sau, dêng nh lêng tÝnh ®îc kh¶ n¨ng hiÓu
®¬n gi¶n, thËm chÝ xuyªn t¹c vÊn ®Ò cña kh«ng Ýt ngêi, t¸c gi¶ m¹nh mÏ båi thªm mét
c©u ®Ó g¹t ph¾t khái néi dung bµi nãi nh÷ng chuyÖn v« bæ : "Mét tiÕng bÌ b¹n kh«ng
thÓ thay cho x· héi lu©n lÝ ®îc, cho nªn kh«ng cÇn c¾t nghÜa lµm g×." (çc ch÷ in
nghiªng lµ nhÊn m¹nh cña riªng ngêi viÕt bµi nµy). C©u v¨n trªn cho thÊy râ sù sèng
®éng trong t duy vµ sù nh¹y c¶m trong quan hÖ giao tiÕp cña t¸c gi¶. ¤ng kh«ng chän
çch nãi nÆng tÝnh lÝ thuyÕt g¾n liÒn víi yªu cÇu minh gi¶i kh¸i niÖm. V× quan t©m
tíi tr×nh ®é cña ngêi dù nghe diÔn thuyÕt nªn «ng tr×nh bµy vÊn ®Ò b»ng hµng lo¹t
ph¶n chøng. Uy lùc cña lêi nãi t¸c gi¶ còng ®îc kh¼ng ®Þnh tõ ®ã. Th«ng qua viÖc c«ng
kÝch, phñ nhËn çch hiÓu sai vµ viÖc nªu lªn çi thiÕu cña d©n ta, níc ta trªn ph¬ng diÖn
lu©n lÝ x· héi, t¸c gi¶ dÇn dÇn gióp ngêi nghe lÜnh héi ®îc b¶n chÊt cña vÊn ®Ò.
Muèn thuyÕt phôc ngêi nghe, chØ nãi lÝ kh«ng th«i th× cha ®ñ. Mäi luËn ®iÓm
®îc nªu lªn ph¶i cã dÉn chøng kÌm theo. Cã thÓ dÔ dµng t×m thÊy trong bµi nhiÒu vÝ
dô nãi vÒ viÖc níc ta tuyÖt nhiªn kh«ng cã lu©n lÝ x· héi. Cô thÓ lµ :
- D©n ta "ph¶i ai tai nÊy, ai chÕt mÆc ai", sî sÖt, ï l×, tr¬ tr¸o.
- D©n "kh«ng biÕt ®oµn thÓ, kh«ng träng c«ng Ých".
- Ngêi nµy ®èi víi kÎ kia ®Òu "ngã theo søc m¹nh" ; thÊy quyÒn thÕ th× ch¹y
theo, quþ lôy, dùa dÉm.
- Vua quan mÆc søc bãp nÆn d©n chóng, chØ biÕt v¬ vÐt, coi viÖc d©n ngu
gièng nh mét ®iÒu kiÖn tèt ®Ó cñng cè quyÒn lùc vµ lßng tham cña m×nh.
§èi víi çc hiÖn tîng trªn, t¸c gi¶ ®· tá th¸i ®é phª ph¸n rÊt nghiªm kh¾c, cµng ®au
lßng l¹i cµng thÊy cÇn ph¶i chØ ra sù hÌn kÐm cña d©n m×nh, níc m×nh. TÊt nhiªn, t¸c
363
gi¶ ph©n biÖt râ sù kh¸c nhau cña çc ®èi tîng mµ «ng phª ph¸n. Theo «ng, nguyªn nh©n
s©u xa cña t×nh tr¹ng "d©n kh«ng biÕt ®oµn thÓ, kh«ng träng c«ng Ých" n»m ë sù ph¶n
®éng, thèi n¸t cña lò quan trêng. Tõ ®©y, t¸c gi¶ híng mòi dïi ®¶ kÝch vµo bän chóng
(®èi tîng mµ «ng khi th× gäi lµ "bän häc trß", khi th× gäi lµ "kÎ mang ®ai ®éi mò", "kÎ ¸o
réng kh¨n ®en", khi th× gäi lµ "bän quan l¹i", "bän thîng lu",...). ChØ míi quan s¸t çch t¸c
gi¶ gäi tªn chø cha nãi tíi viÖc «ng tè ço çi téi cña chóng, ta ®· nhËn ra sù c¨m ghÐt cao
®é cña Phan Ch©u Trinh ®èi víi tÇng líp quan l¹i Nam triÒu. Trong m¾t t¸c gi¶, chÕ ®é
vua quan chuyªn chÕ v« cïng tåi tÖ, cÇn ph¶i phñ ®Þnh mét çch triÖt ®Ó. Cã thËt
nhiÒu h×nh ¶nh, vÝ von thÓ hiÖn th¸i ®é phñ ®Þnh ®ã : "cã kÎ mang ®ai ®éi mò, ngÊt
ngëng ngåi trªn, cã kÎ ¸o réng kh¨n ®en lóc nhóc l¹y díi..." ; "Nh÷ng bän quan l¹i ®· nãi ë
trªn nµy chØ cßn mét tiÕng chØ ®óng h¬n lµ lò ¨n cíp cã giÊy phÐp vËy".
Trong ®o¹n trÝch, Phan Ch©u Trinh lu«n sö dông thao t¸c so s¸nh, ®èi chiÕu “bªn
ch©u ¢u” víi “bªn m×nh” ®Ó kh¬i dËy ë ngêi nghe c¶m gi¸c tñi hæ, nhôc nh·. ¤ng ®·
chØ ra sù kh¸c biÖt, nãi chÝnh x¸c h¬n lµ sù thua kÐm cña ta so víi ngêi trªn hµng lo¹t
vÊn ®Ò nh sù c«ng b»ng, sù hiÓu biÕt, ®Æc biÖt lµ ý thøc nghÜa vô gi÷a ngêi víi ngêi.
TÊt nhiªn, chØ cÇn tËp trung nãi vÒ ý thøc nghÜa vô gi÷a ngêi víi ngêi còng ®· ®ñ gîi
lªn çc vÊn ®Ò cßn l¹i.
Sù xuÊt hiÖn cña rÊt nhiÒu c©u c¶m th¸n cho thÊy t¸c gi¶ kh«ng chØ ph¸t biÓu
chÝnh kiÕn b»ng lÝ trÝ tØnh t¸o mµ cßn b»ng tr¸i tim trµn trÒ c¶m xóc, chan chøa niÒm
xãt xa cïng nçi ®au vÒ t×nh tr¹ng ®×nh trÖ thª th¶m cña x· héi ViÖt Nam : "D©n kh«n
mµ chi ! D©n ngu mµ chi ! D©n lîi mµ chi ! D©n h¹i mµ chi ! D©n cµng n« lÖ, ng«i vua
cµng l©u dµi, bän quan l¹i cµng phó quý !..." Qua tr¹ng th¸i c¶m xóc Êy, ta thÊy râ phÈm
çch trung thùc, cøng cái, quyÕt liÖt cña mét nhµ çch m¹ng toµn t©m toµn ý ®Êu tranh
v× d©n chñ, v× tiÕn bé x· héi. Sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a yÕu tè biÓu c¶m víi yÕu tè
nghÞ luËn vèn lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt cña v¨n diÔn thuyÕt. Nh÷ng c©u c¶m th¸n,
c©u hái tu tõ, çc côm tõ "ngêi níc ta", "«ng cha m×nh", mét sè trêng hîp më réng thµnh
phÇn c©u ®Ó nhÊn m¹nh (nh ë c©u" Lu©n lÝ cña bän thîng lu - t«i kh«ng gäi bän Êy lµ
thîng lu, t«i chØ mîn hai ch÷ thîng lu nãi cho anh em dÔ hiÓu mµ th«i - ë níc ta lµ thÕ
®Êy !") ®Çy ¾p mµu s¾c c¶m xóc ®· lµm cho lÝ lÏ cña bµi diÔn thuyÕt t¨ng thªm søc
thuyÕt phôc. Ta lu«n thÊy ë ®©y mèi giao hoµ, giao c¶m gi÷a ngêi nãi vµ ngêi nghe. §ã
364
chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng lµm nªn kh¶ n¨ng lay chuyÓn nhËn thøc
vµ t×nh c¶m ë ngêi nghe cña bµi diÔn thuyÕt.
ë phÇn cuèi ®o¹n trÝch, t¸c gi¶ nãi râ sù ph¸t triÓn tuÇn tù, theo chiÒu thuËn cña
ba viÖc lín : truyÒn b¸ chñ nghÜa x· héi, g©y dùng ®oµn thÓ vµ dµnh tù do ®éc lËp. T¸c
gi¶ lu«n biÕt híng vÒ çi ®Ých cuèi cïng (dµnh tù do, ®éc lËp) nhng còng hÕt søc tØnh
t¸o trong viÖc lùa chän bíc ®i. Tõ chç nhËn thÊy mét sù thùc nhøc nhèi lµ d©n trÝ níc ta
qu¸ thÊp vµ ý thøc ®oµn thÓ cña ngêi d©n rÊt kÐm (®iÒu nµy g©y trë ng¹i cho mu ®å
cøu níc), «ng kªu gäi g©y dùng ®oµn thÓ, dÜ nhiªn, ®i kÌm víi nã lµ viÖc ®¸nh ®æ chÕ
®é vua quan thèi n¸t. Nhng, "muèn cã ®oµn thÓ th× cã chi hay h¬n lµ truyÒn b¸ x· héi
chñ nghÜa trong d©n ViÖt Nam nµy". TruyÒn b¸ x· héi chñ nghÜa (tøc chñ nghÜa x· héi
nãi theo có ph¸p tiÕng H¸n) ®ång nghÜa víi viÖc kh¬i dËy ý thøc träng c«ng Ých, ®oµn
thÓ, lßng c¨m thï ®èi víi chuyªn chÕ… LËp luËn nh thÕ ph¶i nãi lµ rÊt chÆt chÏ, cã søc
thuyÕt phôc cao.
Nh×n chung, VÒ lu©n lÝ x· héi ë níc ta thÓ hiÖn kh¸ râ nh÷ng ®iÒu cèt lâi lµm
nªn søc hÊp dÉn cña v¨n diÔn thuyÕt Phan Ch©u Trinh : lËp luËn s¸ng sña, khóc chiÕt ;
t×nh c¶m trµn ®Çy, thêng ®îc biÓu lé qua nh÷ng lêi c¶m th¸n thèng thiÕt ; lËp trêng
®Ëp n¸t chÕ ®é qu©n chñ lu«n ®îc tuyªn bè c«ng khai, døt kho¸t ; kÕ ho¹ch hµnh ®éng
®îc v¹ch ra cô thÓ, râ rµng...
Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong VÒ lu©n lÝ x· héi ë níc ta kh«ng chØ cã ý nghÜa
®èi víi thêi cña Phan Ch©u Trinh mµ cßn cã ý nghÜa ®èi víi c¶ thêi cña chóng ta h«m
nay. Chóng nh¾c ta nhí tíi tÇm quan träng cña viÖc g©y dùng ®oµn thÓ nh»m t¹o nªn ý
thøc tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång cña mäi con ngêi sèng trong x· héi. Chóng c¶nh b¸o nguy
c¬ tiªu vong çc quan hÖ x· héi tèt ®Ñp do lò ngêi Ých kØ, vô lîi, "ham quyÒn tíc, ham
b¶ vinh hoa" ®em ®Õn. Chóng kh¬i dËy niÒm ©u lo vÒ sù chËm tiÕn cña mét x· héi
mµ ë ®ã tinh thÇn d©n chñ cßn cha ®îc ý thøc nh mét nh©n tè thóc ®Èy sù ph¸t triÓn.
Phan Ch©u Trinh qua ®êi çch nay ®· h¬n 70 n¨m nhng t tëng cña «ng vÉn cßn song
hµnh víi chóng ta trong cuéc héi nhËp cïng thÕ giíi !
365
mét híng tiÕp cËn vÊn ®Ò b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc
(vÒ bµi nh×n vÒ vèn v¨n hãa d©n téc cña TrÇn §×nh Hîu)
Nh×n vÒ vèn v¨n hãa d©n téc lµ mét trÝch ®o¹n cña tiÓu luËn VÒ vÊn ®Ò t×m
®Æc s¾c v¨n hãa d©n téc ®îc TrÇn §×nh Hîu viÕt tõ n¨m 1986. Víi tiÓu luËn nµy, môc
®Ých chÝnh mµ t¸c gi¶ ®Æt ra kh«ng ph¶i lµ x¸c ®Þnh râ rµng tõng ®iÓm mét vÒ çi
gäi lµ b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, mµ gîi më con ®êng nghiªn cøu vÒ nã trong t çch mét
vÊn ®Ò thêi sù cña chiÕn lîc ph¸t triÓn ®Êt níc thêi kú ®æi míi. Nh vËy, ë ®©y, "nh×n
vÒ" còng chÝnh lµ "híng tíi", vµ hµnh ®éng "nh×n vÒ" truyÒn thèng, "nh×n vÒ" qu¸
khø trë thµnh mét yÕu tè then chèt cña hµnh ®éng "híng tíi" hiÖn ®¹i, "híng tíi" t¬ng lai.
366
Trong tiÓu luËn, bªn c¹nh kh¸i niÖm vèn v¨n ho¸ d©n téc, t¸c gi¶ còng dïng mét sè
kh¸i niÖm kh¸c nh : ®Æc s¾c v¨n hãa d©n téc, thiªn híng v¨n hãa d©n téc, tinh thÇn
chung cña v¨n hãa d©n téc. Çch diÔn ®¹t cña t¸c gi¶ kh«ng cè ®Þnh, cøng nh¾c. Cã khi
t¸c gi¶ chØ viÕt ®¬n gi¶n : b¶n s¾c d©n téc, hoÆc nãi h¬i kh¸c : b¶n s¾c d©n téc cña
v¨n hãa. Nh×n chung, theo tinh thÇn to¸t lªn tõ toµn bé tiÓu luËn, cã thÓ hiÓu vèn v¨n ho¸
d©n téc hay b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc lµ çi gióp khu biÖt v¨n hãa cña d©n téc nµy víi v¨n
hãa cña d©n téc kh¸c. B¶n s¾c v¨n hãa d©n téc lµ hiÖn tîng kÕt tinh, lµ thµnh qu¶ tæng
hîp cña mét qu¸ tr×nh s¸ng t¹o, tiÕp xóc v¨n hãa, nhµo trén çi vèn cã, riªng cã cña d©n téc
víi nh÷ng çi tiÕp thu tõ bªn ngoµi. B¶n s¾c v¨n hãa võa cã mÆt æn ®Þnh võa cã mÆt
biÕn ®æi. æn ®Þnh kh«ng ®èi lËp mµ t¹o tiÒn ®Ò cho biÕn ®æi vµ biÕn ®æi còng ®Ó
®i ®Õn mét d¹ng æn ®Þnh míi, cao h¬n, phong phó h¬n. Kh¸i niÖm vèn v¨n hãa d©n téc
mµ t¸c gi¶ dïng võa cã mÆt réng h¬n, võa cã mÆt hÑp h¬n kh¸i niÖm b¶n s¾c v¨n hãa
d©n téc. Nãi réng lµ v× : b¶n s¾c v¨n hãa lµm nªn çi vèn v¨n hãa. Cßn nãi hÑp lµ bëi :
vèn v¨n hãa dêng nh chØ nãi ®îc mÆt æn ®Þnh, cè h÷u mµ cha nãi ®îc mÆt biÕn ®æi
cña b¶n s¾c v¨n hãa. Víi çc kh¸i niÖm thiªn híng v¨n hãa, tinh thÇn chung cña v¨n hãa,
cã lÏ t¸c gi¶ muèn nãi chiÒu ®éng, chiÒu ph¸t triÓn cña b¶n s¾c v¨n hãa.
Ngoµi ®o¹n më ®Çu mang tÝnh chÊt ®Æt vÊn ®Ò, c¶ tiÓu luËn (phÇn ®îc
trÝch häc) tËp trung nªu lªn vµ nhËn xÐt vÒ mét sè ®iÓm mµ theo t¸c gi¶ lµ cã "liªn quan
gÇn gòi" víi çi gäi lµ ®Æc s¾c v¨n hãa d©n téc. Çch triÓn khai lËp luËn cña t¸c gi¶ kh¸
®Æc biÖt. B¾t ®Çu, «ng ®· kh«ng nãi vÒ çi cã, mµ nãi vÒ çi kh«ng cña vèn v¨n ho¸
d©n téc. Cã thÓ dÔ dµng ®Õm ®îc trong bµi cã ®Õn trªn vµi chôc lÇn tõ kh«ng ®îc lÆp
l¹i – tõ kh«ng víi hµm nghÜa chØ ra nh÷ng çi mµ d©n téc ta kh«ng cã (so víi çc d©n téc
kh¸c trªn thÕ giíi). Bªn c¹nh tõ kh«ng, çc côm tõ vµ tõ nh cha bao giê, Ýt còng chë theo
mét néi dung t¬ng tù. Khã nãi r»ng t¸c gi¶ cè t×nh “®éc ®¸o”, cè t×nh g©y Ên tîng ë
®iÓm nµy. Çi g©y Ên tîng, nÕu cã, to¸t lªn tõ çch nh×n trùc diÖn vÒ vÊn ®Ò h¬n lµ
çch tung høng ng«n tõ. Vµo thêi ®iÓm tiÓu luËn cña TrÇn §×nh Hîu ra ®êi, ngêi ta vèn
®· quen nghe nh÷ng lêi ca tông vÒ d©n téc m×nh (Cµng nh×n ta, l¹i cµng say – Tè H÷u),
bëi vËy, khi gi¸p mÆt víi mét çch ®Æt vÊn ®Ò kh¸c, mét c¶m høng nghiªn cøu kh¸c,
nhiÒu ngêi dÔ cã c¶m tëng r»ng t¸c gi¶ ®· "nãi ngîc" hay ®· cùc ®oan trong çc nhËn
®Þnh. K× thùc, nÕu n¾m ®îc m¹ch nghiªn cøu lÞch sö t tëng cña TrÇn §×nh Hîu, ®ång
thêi chÊp nhËn nÐt ®Æc thï cña lèi v¨n "ph¸t biÓu ý kiÕn", Ýt cã trÝch dÉn còng nh Ýt
367
®a dÉn chøng (ë cÊp ®é cô thÓ, chi tiÕt), l¹i chñ yÕu híng vµo giíi chuyªn m«n vèn am
hiÓu s©u s¾c çc vÊn ®Ò h÷u quan, ta sÏ dÔ dµng chia sÎ, t¸n ®ång víi t¸c gi¶ vÒ hÇu
hÕt nh÷ng luËn ®iÓm then chèt mµ «ng nªu lªn.
Khi kh¼ng ®Þnh : "Gi÷a çc d©n téc, chóng ta kh«ng thÓ tù hµo lµ nÒn v¨n hãa
cña ta ®å sé, cã nh÷ng cèng hiÕn lín lao cho nh©n lo¹i, hay cã nh÷ng ®Æc s¾c næi bËt",
t¸c gi¶ ®· dùa vµo kh¸ nhiÒu c¨n cø : ë ViÖt Nam, kho tµng thÇn tho¹i kh«ng phong phó
(xÐt theo nh÷ng g× cßn ®îc b¶o tån ®Õn b©y giê) ; t«n gi¸o, triÕt häc ®Òu kh«ng ph¸t
triÓn ; kh«ng cã mét ngµnh khoa häc, kÜ thuËt nµo ph¸t triÓn ®Õn thµnh cã truyÒn
thèng ; ©m nh¹c, héi häa, kiÕn tróc ®Òu kh«ng ph¸t triÓn ®Õn tuyÖt kÜ ; th¬ ca rÊt ®îc
yªu thÝch nhng çc nhµ th¬ kh«ng ai nghÜ sù nghiÖp cña m×nh lµ ë th¬ ca ;... DÜ nhiªn,
®©y míi chØ lµ nh÷ng "c¨n cø lín", mµ b¶n th©n chóng cã thÓ vµ cÇn ph¶i ®îc chøng
minh b»ng hµng lo¹t d÷ kiÖn cô thÓ. Do ®Þnh híng riªng cña bµi viÕt, t¸c gi¶ ®µnh lít
qua vÊn ®Ò nµy. §iÒu quan träng h¬n ®èi víi «ng lµ nãi râ tiÒn ®Ò mµ dùa trªn ®ã çc
"c¨n cø lín" ®· ®îc nªu lªn : "ë mét sè d©n téc hoÆc lµ mét t«n gi¸o, hoÆc lµ mét trêng
ph¸i triÕt häc, mét ngµnh khoa häc, mét nÒn ©m nh¹c, héi häa,... ph¸t triÓn rÊt cao, ¶nh
hëng phæ biÕn vµ l©u dµi ®Õn toµn bé v¨n hãa, thµnh ®Æc s¾c v¨n hãa cña d©n téc
®ã, thµnh thiªn híng v¨n hãa cña d©n téc ®ã". Theo l« gÝch vÊn ®Ò, ë cuèi ®o¹n 2, t¸c
gi¶ cßn c¾t nghÜa lÝ do cña çc "kiÓu lùa chän v¨n hãa" võa ®îc chÝnh «ng tr×nh bµy
®Ó ta thÊy râ tÝnh qui luËt cña nã : "Thùc tÕ ®ã cho ta biÕt khuynh híng, høng thó, sù a
thÝch, nhng h¬n thÕ, cßn cho ta biÕt sù h¹n chÕ cña tr×nh ®é s¶n xuÊt, cña ®êi sèng x·
héi. §ã lµ v¨n ho¸ cña c d©n n«ng nghiÖp ®Þnh c, kh«ng cã nhu cÇu lu chuyÓn, trao
®æi, kh«ng cã sù kÝch thÝch cña ®« thÞ". B»ng çch lËt ®i lËt l¹i vÊn ®Ò nh thÕ, t¸c
gi¶ ®· thùc sù lµm t¨ng søc thuyÕt phôc cho luËn ®iÓm cña m×nh.
DÔ dµng nhËn thÊy r»ng, víi tiÓu luËn nµy, t¸c gi¶ ®· tho¸t khái th¸i ®é hoÆc ca
ngîi, hoÆc chª bai ®¬n gi¶n thêng thÊy khi tiÕp cËn vÊn ®Ò. Tinh thÇn chung cña bµi
viÕt lµ tiÕn hµnh mét sù ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ khoa häc ®èi víi nh÷ng ®Æc ®iÓm næi
bËt cña v¨n hãa ViÖt Nam. Thùc ra, khen hay chª vèn lµ mét ph¶n øng t×nh c¶m b×nh th-
êng, hoµn toµn cã ®ñ lÝ do ®Ó cã mÆt trong mét bµi nghiªn cøu. Nhng ®iÒu quan träng
lµ nÕu ngêi viÕt kh«ng vît lªn ®îc vßng trãi buéc cña sù khen - chª chñ quan th× mäi kiÕn
nghÞ, ®Ò xuÊt sau ®ã sÏ Ýt tÝnh thuyÕt phôc. TrÇn §×nh Hîu h¼n ý thøc s©u s¾c vÒ
®iÒu ®ã nªn ®· sö dông mét giäng v¨n ®iÒm tÜnh, kh¸ch quan ®Ó tr×nh bµy çc luËn
368
®iÓm. Ngêi ®äc chØ cã thÓ nhËn ra ®îc nguån c¶m høng thËt sù cña t¸c gi¶ nÕu hiÓu
çi ®Ých xa mµ «ng híng ®Õn : gãp phÇn x©y dùng mét chiÕn lîc ph¸t triÓn míi cho
®Êt níc, ®a ®Êt níc tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo nµn, l¹c hËu, kÐm ph¸t triÓn hiÖn thêi.
Sau khi ®· nªu mét lo¹t ®iÓm "kh«ng ®Æc s¾c" cña v¨n hãa ViÖt Nam, t¸c gi¶ l¹i
kh¼ng ®Þnh : "ngêi ViÖt Nam cã nÒn v¨n hãa cña m×nh". NÕu viÖc lµm tríc kh«ng
®ång nghÜa víi çi gäi lµ "chª" th× viÖc lµm sau kh«ng ph¶i lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña çi
gäi lµ "khen". Kh«ng cã g× m©u thuÉn ë ®©y c¶, bëi, thø nhÊt, theo t¸c gi¶ quan niÖm,
viÖc ®i t×m çi riªng cña v¨n hãa ViÖt Nam kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i g¾n liÒn víi viÖc cè
chøng minh d©n téc ViÖt Nam kh«ng thua kÐm çc d©n téc kh¸c ë nh÷ng ®iÓm mµ thÕ
giíi ®· thõa nhËn lµ rÊt næi bËt ë hä (vÝ dô nh sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng thÇn tho¹i, t«n
gi¸o, triÕt häc, çc ngµnh nghÖ thuËt, kiÕn tróc,....). Nç lùc chøng minh nh thÕ lµ mét nç
lùc v« väng. T¸c gi¶ chØ ra nh÷ng ®iÓm "kh«ng ®Æc s¾c" cña v¨n hãa ViÖt Nam lµ trªn
tinh thÇn Êy. ViÖc lµm cña t¸c gi¶ râ rµng hµm chøa mét gîi ý vÒ ph¬ng ph¸p luËn
nghiªn cøu vÊn ®Ò b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc : ®i t×m ®Æc s¾c v¨n hãa ViÖt Nam ph¶i
cã çi nh×n s¸t víi thùc tÕ ViÖt Nam, kh«ng thÓ vËn dông nh÷ng m« h×nh cè ®Þnh ;
®iÒu quan träng kh¸c lµ ph¶i t×m ra céi nguån cña hiÖn tîng kh«ng cã nh÷ng ®iÓm
®Æc s¾c næi bËt nh cña çc d©n téc kh¸c ®Ó thÊy ®îc çi "®Æc s¾c" cña v¨n hãa ViÖt
Nam. VÊn ®Ò "cã" hay "kh«ng" nhiÒu khi cha quan träng b»ng vÊn ®Ò "t¹i sao cã ?",
"t¹i sao kh«ng ?". Thø hai, t¸c gi¶ quan niÖm v¨n hãa lµ sù tæng hßa cña nhiÒu yÕu tè,
trong ®ã lèi sèng, quan niÖm sèng lµ yÕu tè then chèt ; mµ lèi sèng, quan niÖm sèng Êy
còng l¹i lµ mét hÖ thèng, kÕt qu¶ sù tæng hßa cña mu«n vµn yÕu tè kh¸c nhá h¬n. Khi
quan s¸t thÊy ngêi ViÖt Nam cã lèi sèng, quan niÖm sèng riªng, biÓu hiÖn qua viÖc ta ®·
tù t¹o ra ®îc cho m×nh mét çi "mµng läc" nh»m g¹t bá hoÆc tiÕp thu, lùa chän nh÷ng çi
g× kh«ng cÇn thiÕt hoÆc cÇn thiÕt cho m×nh, t¸c gi¶ hoµn toµn cã c¬ së ®Ó kh¼ng
®Þnh : ngêi ViÖt Nam cã nÒn v¨n hãa riªng. Hãa ra, "kh«ng ®Æc s¾c" ë mét vµi ®iÓm
thêng hay ®îc ngêi ta nh¾c tíi kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cã g× ! Ph¶i nãi r»ng, t¸c gi¶ ®·
cã mét quan niÖm toµn diÖn vÒ v¨n hãa, vµ h¬n thÕ, biÕt triÓn khai c«ng viÖc nghiªn
cøu cña m×nh dùa vµo viÖc kh¶o s¸t thùc tÕ kh¸ch quan chø kh«ng ph¶i vµo çc "tri thøc
tiªn nghiÖm", çc ®Þnh ®Ò.
Trong ®o¹n 3, t¸c gi¶ cã nªu kh¸i qu¸t mét ®Æc ®iÓm cña v¨n hãa ViÖt Nam :"Çi
®Ñp võa ý lµ xinh, lµ khÐo. Ta kh«ng h¸o høc çi tr¸ng lÖ, huy hoµng, kh«ng say mª çi
369
huyÒn ¶o, k× vÜ. Mµu s¾c chuéng çi dÞu dµng, thanh nh·, ghÐt sÆc sì. Quy m«
chuéng sù võa khÐo, võa xinh, ph¶i kho¶ng. Giao tiÕp, øng xö chuéng hîp t×nh, hîp lÝ,
¸o quÇn, trang søc, mãn ¨n ®Òu kh«ng chuéng sù cÇu k×. TÊt c¶ ®Òu híng vµo çi ®Ñp
dÞu dµng, thanh lÞch, duyªn d¸ng vµ cã quy m« võa ph¶i". Vµo thêi ®iÓm tiÓu luËn ra
®êi, kh¸i qu¸t nªu trªn cã thÓ ®· g©y ®îc nh÷ng ng¹c nhiªn thó vÞ, bëi nã gièng nh kÕt
qu¶ cña mét çi nh×n ®Õn tõ phÝa bªn ngoµi hoÆc cña mét nç lùc ph¶n tØnh, cè g¾ng
t¸ch m×nh ra khái m×nh nh»m tù ®¸nh gi¸. Thùc tÕ cho thÊy : thËt khã nhËn diÖn ®îc
nÐt ®Æc s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh mét khi ta ®ang hÝt thë trong bÇu khÝ quyÓn
cña nã, qu¸ quen víi nã. Giê ®©y, kh¸i qu¸t trong tiÓu luËn cña TrÇn §×nh Hîu gÇn nh ®·
trë thµnh mét nhËn thøc phæ biÕn, thêng ®îc nh¾c l¹i víi mét Ýt biÕn th¸i trong nhiÒu
tµi liÖu kh¸c nhau. §iÒu nµy thùc ra kh¸ dÔ hiÓu v× cã v« sè dÉn chøng trong ®êi sèng
vµ trong v¨n häc chøng tá sù x¸c ®¸ng cña nã, vÝ dô : ViÖt Nam kh«ng cã nh÷ng c«ng
tr×nh kiÕn tróc ®å sé nh Kim tù th¸p, V¹n lÝ trêng thµnh, ¡ng - ko V¸t... Chïa Mét cét
(chïa Diªn Hùu) - mét biÓu tîng cña v¨n hãa ViÖt Nam - cã quy m« rÊt bÐ ; chiÕc ¸o dµi
rÊt ®îc phô n÷ ViÖt Nam a chuéng cã vÎ ®Ñp nÒn n·, dÞu dµng, thít tha ; nhiÒu c©u tôc
ng÷, ca dao khi nãi vÒ kinh nghiÖm sèng, øng xö rÊt ®Ò cao sù hîp lÝ, hîp t×nh : KhÐo
¨n th× no, khÐo co th× Êm ; ë sao cho võa lßng ngêi/ ë réng ngêi cêi, ë hÑp ngêi chª ; Lêi
nãi ch¼ng mÊt tiÒn mua/ Lùa lêi mµ nãi cho võa lßng nhau...
KÕt luËn quan träng nhÊt cña t¸c gi¶ vÒ tinh thÇn chung cña v¨n hãa ViÖt Nam
n»m ë c©u in nghiªng trong phÇn cuèi ®o¹n trÝch : Tinh thÇn chung cña v¨n hãa ViÖt
Nam lµ thiÕt thùc, linh ho¹t, dung hßa. Toµn bé nh÷ng tõ nh tinh nhanh, kh«n khÐo, dung
hîp, sµng läc, tinh luyÖn, tiÕp nhËn,... ®îc dïng trong ®o¹n v¨n còng cã t¸c dông "phô
ho¹" cho kÕt luËn ®ã. T¸c gi¶ cßn chØ râ : trªn lÜnh vùc v¨n hãa, b¶n lÜnh cña d©n téc
ViÖt Nam thÓ hiÖn tËp trung ë sù "®ång hãa", "dung hîp" chø kh«ng ph¶i ë sù "t¹o t¸c".
VÒ çc kh¸i niÖm võa dÉn, dùa vµo v¨n c¶nh chóng ®îc sö dông, cã thÓ x¸c ®Þnh :
- "T¹o t¸c" lµ kh¸i niÖm cã tÝnh chÊt quy íc, chØ nh÷ng s¸ng t¹o lín cña mét d©n
téc - nh÷ng s¸ng t¹o mµ çc d©n téc kh¸c kh«ng cã hoÆc cã mµ kh«ng ®¹t tÇm vãc k×
vÜ, g©y ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn chung quanh, t¹o thµnh nh÷ng mÉu mùc ®¸ng häc tËp
®Õn nh thÕ.
- Kh¸i niÖm "®ång hãa" võa chØ vÞ thÕ tån t¹i nghiªng vÒ phÝa tiÕp nhËn
nh÷ng ¶nh hëng tõ bªn ngoµi, nh÷ng ¶nh hëng lan ®Õn tõ çc nÒn v¨n minh, v¨n hãa lín,
370
võa chØ kh¶ n¨ng tiÕp thu chñ ®éng cña chñ thÓ tiÕp nhËn – çi kh¶ n¨ng cho phÐp mét
d©n téc biÕn nh÷ng çi ngo¹i lai thµnh çi cña m×nh, trªn c¬ së g¹n läc vµ thu gi÷.
- Kh¸i niÖm "dung hîp" võa cã nh÷ng mÆt gÇn gòi víi kh¸i niÖm "®ång hãa" võa
cã ®iÓm kh¸c. Víi kh¸i niÖm nµy, h¼n t¸c gi¶ muèn nhÊn m¹nh ®Õn kh¶ n¨ng "chung
sèng hßa b×nh" cña nhiÒu yÕu tè tiÕp thu tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau, cã thÓ hµi hßa ®îc
víi nhau trong mét hÖ thèng, mét tæng thÓ míi.
Nh×n chung, theo TrÇn §×nh Hîu, v¨n hãa ViÖt Nam xa l¹ víi sù cùc ®oan, kh«ng
chÊp nhËn sù cùc ®oan, vµ riªng viÖc kh«ng chÊp nhËn ®iÒu ®ã ®· biÓu hiÖn mét b¶n
lÜnh ®¸ng träng. Nh vËy, khi kh¸i qu¸t b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam qua çc tõ nh "®ång
hãa", "dung hîp", t¸c gi¶ TrÇn §×nh Hîu kh«ng hÒ r¬i vµo th¸i ®é tù ti hay miÖt thÞ d©n
téc.
Còng cÇn nãi thªm : trªn con ®êng x¸c ®Þnh çi gäi lµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc,
TrÇn §×nh Hîu ®· cã nh÷ng ®iÓm gÆp gì víi nhiÒu nhµ nghiªn cøu t tëng, v¨n hãa, v¨n
häc kh¸c. Nhµ §¹o häc Cao Xu©n Huy tõng h×nh dung triÕt lÝ ViÖt Nam lµ triÕt lÝ Níc
hay Nhu ®¹o. Cßn nhµ sö häc TrÇn Quèc Vîng th× viÕt: "T«i gäi çi b¶n lÜnh - b¶n s¾c
biÕt nhu, biÕt c¬ng, biÕt c«ng, biÕt thñ, biÕt "tr«ng trêi tr«ng ®Êt tr«ng m©y..." råi tïy
thêi mµ lµm ¨n theo chuÈn mùc "nhÊt th× nh× thôc"... Êy, lµ kh¶ n¨ng øng biÕn cña ngêi
ViÖt Nam, cña lèi sèng ViÖt Nam, cña v¨n hãa ViÖt Nam !"47 v.v...
Trong bèi c¶nh thêi ®¹i ngµy nay, viÖc t×m hiÓu b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc trë
thµnh mét nhu cÇu tù nhiªn. Cha bao giê d©n téc ta cã c¬ héi thuËn lîi nh thÕ ®Ó x¸c
®Þnh "ch©n diÖn môc" cña m×nh qua hµnh ®éng so s¸nh ®èi chiÕu víi "khu«n mÆt"
cña çc d©n téc kh¸c. Gi÷a hai vÊn ®Ò hiÓu m×nh vµ hiÓu ngêi cã mèi quan hÖ t¬ng hç.
T×m hiÓu b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc rÊt cã ý nghÜa ®èi víi viÖc x©y dùng mét chiÕn lîc
ph¸t triÓn míi cho ®Êt níc, trªn tinh thÇn lµm sao ph¸t huy ®îc tèi ®a mÆt m¹nh vèn cã,
kh¾c phôc ®îc nh÷ng nhîc ®iÓm dÇn thµnh cè h÷u ®Ó tù tin ®i lªn. T×m hiÓu b¶n s¾c
v¨n hãa d©n téc dÜ nhiªn còng g¾n liÒn víi viÖc qu¶ng b¸ çi hay, çi ®Ñp cña d©n téc
®Ó "gãp mÆt" cïng n¨m ch©u, thóc ®Èy mét sù giao lu lµnh m¹nh, cã lîi chung cho viÖc
x©y dùng mét thÕ giíi hßa b×nh, æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn. §Õn víi tiÓu luËn VÊn ®Ò t×m
®Æc s¾c v¨n ho¸ d©n téc, cô thÓ lµ ®Õn víi ®o¹n trÝch Nh×n vÒ vèn v¨n ho¸ d©n téc,
47
T¹p chÝ Tæ quèc, 8-1987.
371
chóng ta c¶m nhËn ®îc nh÷ng ®iÒu gîi më quý b¸u ®ã tõ mét nhµ nghiªn cøu t©m huyÕt
víi tiÒn ®å ph¸t triÓn cña d©n téc.
chiªm nghiÖm cña nhµ v¨n ho¸ nguyÔn kh¾c viÖn

vÒ Con ®êng trë thµnh kÎ sÜ hiÖn ®¹i
372
Trong sè nh÷ng g¬ng mÆt trÝ thøc tiªu biÓu cña ViÖt Nam thÕ kØ XX, NguyÔn
Kh¾c ViÖn lµ mét nh©n çch kh¸ ®Æc biÖt. ¤ng ®îc d luËn réng r·i ®¸nh gi¸ lµ mét nhµ
v¨n ho¸, cã nh÷ng ®ãng gãp lín trong viÖc lµm cho thÕ giíi, tríc hÕt lµ thÕ giíi ph¬ng
T©y hiÓu thªm, hiÓu ®óng vÒ ®Êt níc, con ngêi vµ çch m¹ng ViÖt Nam thêi k× nh©n
d©n ta tiÕn hµnh hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng MÜ, còng lµ thêi diÔn ra
“chiÕn tranh l¹nh” gi÷a hai phe x· héi chñ nghÜa vµ t b¶n chñ nghÜa. Trong cuéc ®êi
m×nh, «ng ®· gÆp nh÷ng thuËn lîi (thuéc ph¹m trï c¬ duyªn) kh«ng ph¶i ai còng cã ®îc.
Nhng còng kh«ng ph¶i víi «ng, mäi ®iÒu ®Òu diÔn ra su«n sÎ, may m¾n. M¾c bÖnh lao
tõ n¨m 1942, chØ sèng víi h¬n nöa l¸ phæi trong mÊy chôc n¨m, l¹i ph¶i chÞu kh¸ nhiÒu
sù nghi kÞ, hiÓu nhÇm ®Õn tõ nhiÒu phÝa, trong ®ã cã c¶ phÝa "ngêi m×nh", NguyÔn
Kh¾c ViÖn vÉn vît lªn, trô v÷ng, trë thµnh con ngêi gi¶n dÞ, l·o thùc, bÒn bØ cèng hiÕn,
lµm viÖc, v× thÕ hÖ trÎ vµ v× mét x· héi ViÖt Nam d©n chñ, v¨n minh. Cã lÏ, «ng lµ ng-
êi cã ®ñ thÈm quyÒn ®Ó luËn bµn vÒ sù tu dìng, sù hoµn thiÖn m×nh trong bèi c¶nh
phøc t¹p, ®Çy biÕn ®éng cña x· héi vµ thêi ®¹i mµ chóng ta ®ang sèng.
Con ®êng trë thµnh kÎ sÜ hiÖn ®¹i lµ mét trÝch ®o¹n cña bµi Noi theo ®¹o nhµ,
in trong cuèn Bµn vÒ ®¹o Nho, NXB ThÕ giíi, n¨m 199348. §©y kh«ng ph¶i lµ mét håi kÝ
v¨n häc mµ lµ mét ¸ng v¨n nghÞ luËn cã kÌm theo nh÷ng mÈu håi øc. Nã ®îc viÕt víi môc
®Ých chÝnh luËn kh¸ râ rµng. Ngoµi viÖc (®óng h¬n lµ th«ng qua viÖc) kÓ vÒ qu¸
tr×nh tu dìng cña b¶n th©n, t¸c gi¶ muèn gîi ý cho thÕ hÖ sau vÒ con ®êng phÊn ®Êu
®Ó trë thµnh mét kÎ sÜ hiÖn ®¹i, cã nhiÒu ®ãng gãp cho céng ®ång, d©n téc. NguyÔn
Kh¾c ViÖn lµ thÕ. ¤ng kh«ng cã nhu cÇu tù ng¾m nghÝa m×nh. ý chÝ hµnh ®¹o lu«n
th«i thóc «ng, chi phèi viÖc lµm cña «ng trong mäi n¬i, mäi lóc.
§äc ®o¹n trÝch, ®éc gi¶ cã thÓ thÊy kh¸ râ con ®êng tu dìng cña chÝnh t¸c gi¶
NguyÔn Kh¾c ViÖn. XuÊt th©n trong mét gia ®×nh Nho gi¸o, tríc hÕt «ng tiÕp nhËn
vµ thÊm nhuÇn mét çch tù nhiªn tinh thÇn duy lÝ cïng phÐp xö thÕ cña ®¹o Nho, nhÊt
lµ phÐp øng xö víi thÇn quyÒn, thÕ quyÒn, víi céng ®ång x· héi, gia ®×nh vµ ®Æc
48
Bµn vÒ ®¹o Nho cã bèn phÇn, ®îc ®¸nh thø tù b»ng ch÷ sè La M·, trong ®ã phÇn I (¤ng quan vµ kÎ sÜ)
lµ b¶n dÞch bµi viÕt nguyªn v¨n tiÕng Ph¸p vèn cã tiªu ®Ò Confucianisme et Marxisme au Vietnam (Khæng
gi¸o vµ chñ nghÜa M¸c ë ViÖt Nam), ®¨ng trªn t¹p chÝ La PensÐe (T tëng) sè 10 – 1962. PhÇn II (Noi theo
®¹o nhµ) hoµn thµnh th¸ng 6 – 1993, lµ bµi viÕt b»ng tiÕng ViÖt chø kh«ng ph¶i b»ng tiÕng Ph¸p nh cã
ngêi tëng nhÇm.
373
biÖt lµ víi b¶n th©n. Lín lªn, ®îc ®µo t¹o thµnh mét trÝ thøc T©y häc, sèng ë Ph¸p tíi 26
n¨m rßng, dÜ nhiªn «ng ®· tÝch cùc thu hót dìng chÊt tõ khoa häc vµ çc hÖ t tëng triÕt
häc - chÝnh trÞ ph¬ng T©y. NhiÒu yÕu tè nÒn t¶ng mµ Nho gi¸o t¹o nªn trong cÊu tróc
nh©n çch con ngêi «ng ®îc båi ®¾p dµy thªm nhê nh÷ng sù "gÆp gì" t tëng gi÷a §«ng
vµ T©y, gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. ¤ng kh¼ng ®Þnh : "Çi gèc duy lÝ cña ®¹o Nho
kh«ng ®èi lËp víi khoa häc, víi häc thuyÕt M¸c". ChÝnh bëi thÕ, «ng ®· sèng mét ®êi :
"Kh«ng nh×n lªn trêi, kh«ng nghÜ ®Õn nh÷ng g× x¶y ra khi chÕt, kh«ng thÊy cÇn thiÕt
biÕt cã thÇn linh hay kh«ng cã, kh«ng t×m tuyÖt ®èi, kh«ng mong trë vÒ víi Chóa, tho¸t
khái vßng lu©n håi, chØ mong lµm con ngêi cho ra ngêi". Cã thÓ nãi thÕ nµo vÒ lo¹i
h×nh nh©n çch ®îc m« t¶ trong ®o¹n v¨n trªn ? §ã lµ con ngêi Nho gi¸o kh«ng a bµn
chuyÖn ma quû qu¸i dÞ ch¨ng49 ? Lµ con ngêi ç nh©n chØ tin vµo m×nh ch¨ng ? Lµ con
ngêi khoa häc kh«ng nh×n ®êi vµ hµnh xö theo kiÓu c¶m tÝnh mµ theo sù chØ ®¹o cña
trÝ tuÖ s¸ng suèt ch¨ng ? Lµ con ngêi céng s¶n v« thÇn, kh«ng tin cã cuéc sèng siªu nhiªn
ch¨ng ?... Trong trêng hîp nµy, mçi "ph¬ng ¸n" tr¶ lêi ®Òu cã çi lÝ riªng cña nã !
Trªn hµnh tr×nh kh¼ng ®Þnh nh©n çch, NguyÔn Kh¾c ViÖn ®· tù thu n¹p
nhiÒu yÕu tè míi mµ gi¸o dôc gia ®×nh thuë nhá cha thÓ ®a l¹i. §ã lµ tinh thÇn t«n träng
tù do ç nh©n, tinh thÇn ph©n tÝch, c¶i t¹o x· héi nh»m x¸c ®Þnh con ®êng ®i lªn cho
lÞch sö, th¸i ®é coi träng dìng sinh... Tuy nhiªn, ®iÒu ®¸ng nãi nhÊt kh«ng ph¶i lµ
chuyÖn "båi thªm", "céng vµo" mµ lµ chuyÖn "tæng hîp" trªn c¬ së mét nguyªn t¾c sèng
®· ®îc x¸c lËp. Nh÷ng côm tõ nh "t«i thÝch", "t«i thÝch thó" cho thÊy sù chñ ®éng rÊt
cao cña «ng trong viÖc lùa chän nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt phôc vô cho sù tu thiÖn b¶n
th©n.
Nguyªn t¾c sèng cña NguyÔn Kh¾c ViÖn ®îc h×nh thµnh trong c¶ mét qu¸
tr×nh. Kh«ng khÝ gia ®×nh, "phong çch vµ th©n phËn" cña «ng bè lµ nh÷ng ®iÒu
kiÖn thuËn lîi ®Çu tiªn gióp nã n¶y mÇm. TiÕp ®ã, viÖc so s¸nh, ®èi chiÕu çc "g ¬ng
sèng", çc "çch xö thÕ cña bao chÕ ®é" diÔn ra trong suèt cuéc ®êi phong phó cña t¸c
gi¶ ®· t¹o nªn ®é chÝn cho nã. §¹o lÝ - ®ã lµ tõ th©u tãm toµn bé nguyªn t¾c sèng mµ
NguyÔn Kh¾c ViÖn cuèi cïng ®· ®óc rót ®îc cho m×nh vµ cho nhiÒu ngêi kh¸c n÷a.
Theo t¸c gi¶, con ngêi sèng cã ®¹o lÝ th× sÏ kh«ng "®øt ch©n" víi truyÒn thèng, víi gèc
49
Trong LuËn ng÷, Khæng Tö cã nãi : "VÞ n¨ng sù nh©n, an n¨ng sù quû", nghÜa lµ ch a thê ®îc ngêi, thê
thÕ nµo ®îc quû thÇn. Ngµi còng døt kho¸t : "Tè Èn hµnh qu¸i, ng« bÊt vi chi", nghÜa lµ nh÷ng viÖc bÝ
Èn qu¸i dÞ, ta kh«ng lµm.
374
g¸c cha «ng, víi ®Êt níc, d©n téc, mµ ®· thÕ, sÏ kh«ng bÞ r¬i vµo t×nh c¶nh c« ®¬n th-
êng thÊy ë "con ngêi ph¬ng T©y". TÊt nhiªn, viÖc trung thµnh víi ®¹o lÝ kh«ng ng¨n c¶n
ngêi ta thÓ hiÖn sù mÒm dÎo, linh ho¹t trong lùa chän chÝnh trÞ. T¸c gi¶ cho r»ng, chÝnh
kiÕn (hiÓu lµ quan ®iÓm chÝnh trÞ, th¸i ®é chÝnh trÞ) lµ çi cã thÓ thay ®æi tïy hoµn
c¶nh x· héi, bëi chÝnh trÞ lµ çi chØ cã tÝnh nhÊt thêi, g¾n víi tõng giai ®o¹n lÞch sö cô
thÓ. Khi lµm chÝnh trÞ, ngêi ta ph¶i biÕt "tïy c¬ øng biÕn" lµm sao ®¹t ®îc môc ®Ých
cuèi cïng. ViÖc ho¹ch ®Þnh ®êng lèi cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc kh«ng ph¶i chØ lµm
mét lÇn lµ xong. Nã lu«n ph¶i ®îc nhËn thøc l¹i, bæ sung thªm, ®iÒu chØnh, söa ®æi,
trªn c¬ së th©u n¹p thªm nhiÒu d÷ kiÖn míi n¶y sinh trong cuéc sèng. Kh«ng thÓ tr¸ch ai
®ã cã lóc thay ®æi chÝnh kiÕn, nÕu çi gèc ®¹o lÝ vÉn ®îc anh ta gi÷ v÷ng. §¹o lÝ lµ
yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn nh©n çch, lµm cho con ngêi sèng ra con ngêi, biÕt "khÐp m×nh
vµo lÔ nghÜa", "thÊu hiÓu b¶n th©n, tri thiªn mÖnh", "kh«ng v× giµu sang mµ sa ®äa,
kh«ng v× nghÌo khã mµ xa rêi, kh«ng khuÊt phôc tríc uy quyÒn", "g¾n bã víi ngêi kh¸c".
Nãi çch kh¸c, chÝnh ®¹o lÝ gióp con ngêi biÕt xö thÕ, tu th©n (xö thÕ, tu th©n lµ hai
trong ba híng tu dìng mµ t¸c gi¶ muèn nªu lªn nh mét kinh nghiÖm sèng ; híng cßn l¹i lµ d-
ìng sinh).
Do cã nguyªn t¾c sèng râ rµng, NguyÔn Kh¾c ViÖn gi÷ ®îc th¸i ®é ®éc lËp víi
thÕ quyÒn (t¸c gi¶ thÝch çch øng xö truyÒn thèng cña nhµ nho ®èi víi vua chóa) vµ
kh«ng ng¹i béc lé chñ kiÕn vÒ çc vÊn ®Ò gai gãc. ¤ng ®· ®a ra mét so s¸nh rÊt gän vµ
rÊt s¸ng : "Ph©n tÝch x· héi, ®Ó hiÓu râ lÞch sö, x¸c ®Þnh ®êng lèi th× chñ nghÜa M¸c
h¬n h¼n, nhng M¸c trong ®¹o lÝ kh«ng ®îc cô thÓ vµ næi bËt nh trong Nho gi¸o". ë mét
chç kh¸c, «ng cã mÊy lu ý bá trong ngoÆc ®¬n thËt ®¸ng suy nghÜ : "Nh©n v¨n lµ t×m
hiÓu con ngêi vÒ c¶ ba mÆt sinh häc – x· héi – t©m lÝ ®Ó cè luyÖn m×nh theo ba h-
íng : dìng sinh (thÇy Khæng bá qua mÆt nµy), xö thÕ, tu th©n (M¸c xem nhÑ mÆt
nµy)". Trong mét thêi, kh«ng ph¶i ai còng d¸m nãi ra nh÷ng ®iÒu nh NguyÔn Kh¾c
ViÖn ®· nãi, dï nãi cã së cø. Còng vËy, cÇn ph¶i nh×n nhËn lµ t¸c gi¶ ®· can ®¶m vµ
th¼ng th¾n khi nªu nh÷ng u ®iÓm cña Nho gi¸o - mét häc thuyÕt cã lóc bÞ giíi häc thuËt
chÝnh thèng ®¸nh gi¸ hÕt søc tiªu cùc. ¦u ®iÓm cña Nho gi¸o, theo «ng lµ : ®Æt vÊn ®Ò
"xö thÕ" mét çch râ rµng vµ ®Çy ®ñ h¬n nhiÒu häc thuyÕt kh¸c ; rÊt quan t©m ®Õn
vÊn ®Ò "tu th©n" vµ lu«n ®Ò cao tr¸ch nhiÖm cña con ngêi ®èi víi x· héi ; trong hÖ
thèng øng xö cña Nho gi¸o, tinh thÇn "cã møc ®é" (kh«ng cùc ®oan, th¸i qu¸) lu«n hiÖn
375
diÖn. Nh÷ng u ®iÓm nãi trªn cña Nho gi¸o ®· ®îc tr×nh bµy xoay quanh vÊn ®Ò ®¹o lÝ
vµ môc ®Ých lµ ®Ó lµm s¸ng tá kh¸i niÖm ®¹o lÝ50. Nh×n chung, t¸c gi¶ ®· cã mét çi
nh×n duy lÝ, thÊu suèt vÒ vÊn ®Ò, cã tinh thÇn tù chñ cao ®é, hiÓu rÊt râ viÖc m×nh
cÇn lµm, ®ang lµm. ¤ng kh«ng hÒ nÐ tr¸nh ®èi tho¹i víi nh÷ng ngêi "chª tr¸ch m×nh",
th¼ng th¾n thõa nhËn m×nh "cã thay ®æi chÝnh kiÕn", kh«ng ng¹i ngÇn tuyªn bè quan
®iÓm "cã thÓ liªn minh chÝnh trÞ víi quØ" vµ "liªn minh chØ nhÊt thêi". Qua çch lÝ
gi¶i vÊn ®Ò cña «ng, ta thÊy ë «ng næi bËt cèt çch cña mét kÎ sÜ thÊm nhuÇn ®¹o lÝ
Nho gia, tiÕp thu ®îc tinh thÇn duy lÝ cña ph¬ng T©y vµ cã nh÷ng nÐt dêng nh lµ
"gµn" (theo mét gãc nh×n nµo ®ã) cña «ng ®å xø NghÖ.
Nh ®· nãi ë trªn, khi viÕt Noi theo ®¹o nhµ, t¸c gi¶ kh«ng hÒ thÓ hiÖn nhu cÇu tù
ng¾m. §iÒu «ng quan t©m h¬n hÕt lµ th¶o luËn vÒ viÖc x©y dùng mét mÉu h×nh
nh©n çch cho thêi ®¹i, cña thêi ®¹i, phï hîp víi thêi ®¹i (dÜ nhiªn lµ nh©n çch con ngêi
ViÖt Nam, trªn nÒn t¶ng v¨n ho¸ ViÖt Nam). §ã lµ lÝ do v× sao trong bµi, sau tõng mÈu
håi øc ng¾n ngñi lµ nh÷ng ®o¹n dµi "ph©n tÝch", trong ®ã, t¸c gi¶ lËt qua lËt l¹i vÊn
®Ò ®Ó mäi ngêi cïng suy ngÉm. Kh«ng cã g× l¹ khi ®äc bµi viÕt, ®éc gi¶ dÔ cã c¶m t-
ëng m×nh ®ang ®îc tham gia trao ®æi cïng t¸c gi¶ vÒ mét vÊn ®Ò cã liªn quan mËt thiÕt
®Õn cuéc sèng cña tÊt c¶ chóng ta.
V¨n phong cña t¸c gi¶ ®îc thÓ hiÖn trong bµi viÕt rÊt trong s¸ng, gi¶n dÞ vµ cøng
cái. §óng lµ v¨n phong cña mét c©y bót b¸o chÝ l·o luyÖn. Cã kh¸ nhiÒu c©u kh«ng cã
chñ ng÷ : "Kh«ng nh×n lªn trêi, kh«ng nghÜ ®Õn nh÷ng g× x¶y ra khi chÕt, kh«ng thÊy
cÇn thiÕt biÕt cã thÇn linh hay kh«ng cã, kh«ng t×m tuyÖt ®èi, kh«ng mong trë vÒ víi
Chóa, tho¸t khái vßng lu©n håi, chØ mong lµm con ngêi cho ra con ngêi" ; "Ph¶i th«ng
qua phong çch vµ th©n phËn cña mét «ng bè míi hiÓu thÊu s¸ch cña Khæng - M¹nh" ;
"Khi häc vÒ çc nhµ v¨n Ph¸p, nh Ra-xin, Huy-g« chØ chó ý ®Õn t¸c phÈm vµ lêi v¨n" ;
"Nhng khi häc vÒ Chu V¨n An, NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, Cao B¸ Qu¸t,
NguyÔn C«ng Trø, Ng« Th× NhËm, Phan §×nh Phïng, Phan Béi Ch©u,... chñ yÕu lµ nhí
®Õn nh÷ng con ngêi, nh÷ng th©n phËn, nh÷ng con ngêi mµ x· héi xa gäi lµ nho sÜ..."
v.v. Chän çch diÔn ®¹t nh vËy, ph¶i ch¨ng t¸c gi¶ muèn tr¸nh viÖc ph« bµy çi t«i, tr¸nh
50
§iÒu võa nãi kh«ng m©u thuÉn g× víi ®iÒu t¸c gi¶ ®· viÕt : "ThÕ nµo lµ nh©n ? C¶ ®¹o Nho xoay
quanh mét ch÷". Nh©n vµ ®¹o lÝ dÜ nhiªn kh«ng ph¶i lµ mét. Nh©n lµ kh¸i niÖm triÕt häc cña Khæng Tö,
cßn ®¹o lÝ lµ tinh thÇn cña triÕt häc Khæng Tö mµ t¸c gi¶ chiªm nghiÖm thÊy vµ rót ra ®îc ®Ó thùc hµnh
"ch÷" nh©n (ë ®©y, chóng ta ®ang t×m hiÓu bµi v¨n vµ t tëng cña NguyÔn Kh¾c ViÖn trªn mét vÊn ®Ò
cã liªn quan ®Õn Nho gi¸o chø kh«ng ph¶i lµ t×m hiÓu vÒ Nho gi¸o).
376
viÖc t« vÏ cho b¶n th©n ? KÓ chuyÖn riªng cña m×nh kh«ng cã ý g× kh¸c ngoµi viÖc
thÊy cÇn thiÕt ph¶i nªu mét vÝ dô vÒ con ®êng phÊn ®Êu. Tíc bá ®¹i tõ "t«i", trong tr-
êng hîp nµy, t¸c gi¶ muèn híng th¼ng ®Õn ®èi tîng, ph¸ bá kho¶ng çch gi÷a ngêi viÕt víi
ngêi tiÕp nhËn ®Ó ®éc gi¶ cã thÓ nhËp ngay vµo phÇn cèt lâi cña vÊn ®Ò.
Tõ nh÷ng g× ®îc tr×nh bµy trong bµi viÕt cña NguyÔn Kh¾c ViÖn, cã thÓ nãi
viÖc phÊn ®Êu trë thµnh kÎ sÜ hiÖn ®¹i cã ý nghÜa rÊt quan träng ®èi víi tÇng líp trÝ
thøc trong bèi c¶nh ViÖt Nam ®ang më réng quan hÖ giao lu vµ tÝch cùc héi nhËp víi
thÕ giíi hiÖn nay51. Thø nhÊt, nã gióp hä ®øng v÷ng ®îc tríc nhiÒu çm dç, ®Æc biÖt lµ
çm dç vËt chÊt, gi÷ ®îc çi gèc ®¹o lÝ, kh«ng "®øt hÕt gèc rÔ" víi truyÒn thèng. Thø
hai, nã gióp hä kh«i phôc ®îc vÞ trÝ ®¸ng träng cña m×nh trong x· héi víi t çch lµ mét
tÇng líp tinh hoa, cã nhiÒu cèng hiÕn xøng ®¸ng cho c«ng cuéc x©y dùng mét x· héi
c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. Trªn thùc tÕ, trÝ thøc (thêi hiÖn ®¹i) vµ kÎ sÜ hiÖn ®¹i
kh«ng ph¶i lµ mét. §©y lµ hai ph¹m trï cã sù kh¸c biÖt vÒ chÊt ; tõ trÝ thøc (thêi hiÖn
®¹i) ®Õn kÎ sÜ hiÖn ®¹i cã mét qu·ng dµi cÇn vît qua b»ng sù tu dìng b¶n th©n kh«ng
ngõng, kÕt hîp víi sù mµi s¾c ý thøc cèng hiÕn cho ®Êt níc, cho d©n téc, theo tinh thÇn
cña nh÷ng nho sÜ ch©n chÝnh xa. XÐt trong bèi c¶nh réng, viÖc ngêi trÝ thøc phÊn
®Êu trë thµnh kÎ sÜ hiÖn ®¹i hoµn toµn thuËn víi con ®êng ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt
Nam hiÖn nay : ph¸t huy søc m¹nh truyÒn thèng, th©u th¸i nh÷ng kinh nghiÖm quý cña
thÕ giíi ®Ó t¹o nªn mét cuéc bøt ph¸ tèt ®Ñp híng vÒ phÝa t¬ng lai.
51
CÇn chó ý c©u cuèi cïng cña bµi viÕt. ë ®ã, t¸c gi¶ tá râ sù ph©n biÖt hai kh¸i niÖm nho sÜ ngµy nay
vµ kÎ sÜ hiÖn ®¹i. Nh vËy, bµi viÕt tríc hÕt gîi ý con ®êng phÊn ®Êu cho tÇng líp trÝ thøc chø kh«ng
ph¶i cho bÊt cø ai muèn trë thµnh trÝ thøc. §ã lµ hai vÊn ®Ò kh¸c nhau.
377
tÝnh cÊp thiÕt cña viÖc ®æi míi t duy
qua ph©n tÝch cña mét nhµ khoa häc
(vÒ bµi t duy hÖ thèng - nguån søc sèng míi cña ®æi míi t duy)
Tõ khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam khëi xíng phong trµo §æi míi (1986) ®Õn nay,
trong ®êi sèng x· héi còng nh trong çc sinh ho¹t häc thuËt, ngêi ta rÊt hay nãi ®Õn côm
tõ ®æi míi t duy. ThÕ nµo lµ ®æi míi t duy ? T¹i sao ph¶i ®æi míi t duy ? T duy cò cÇn
®æi míi lµ t duy g× ? Vµ t duy míi mµ ta ph¶i híng ®Õn cã tªn gäi ra sao, cã nh÷ng u
®iÓm lín nµo ? §ã lµ nh÷ng c©u hái hÖ träng cÇn ph¶i ®îc gi¶i ®¸p nh»m lµm râ b¶n
chÊt, sù thiÕt yÕu cïng nh÷ng ®ßi hái cña çi gäi lµ ®æi míi t duy ®ã. Víi sù nh¹y c¶m
cao cña mét nhµ khoa häc vµ nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ - x· héi, Phan §×nh DiÖu ®· viÕt
bµi T duy hÖ thèng – nguån søc sèng míi cña ®æi míi t duy dêng nh ®Ó lµm s¸ng tá çc
vÊn ®Ò nµy. Bµi viÕt thùc chÊt lµ b¶n rót gän (do chÝnh t¸c gi¶ thùc hiÖn) cña tiÓu
luËn T duy hÖ thèng vµ ®æi míi t duy, in trong cuèn Mét gãc nh×n cña trÝ thøc 52.
Nh×n tæng thÓ, ®©y lµ bµi viÕt cã tÇm bao qu¸t réng, sóc tÝch, giµu th«ng tin,
giµu tÝnh gîi më vµ trµn ®Çy c¶m høng x©y dùng, vun ®¾p cho mét t¬ng lai s¸ng sña t
duy, cña khoa häc vµ x· héi. Nh nhan ®Ò cho thÊy, bµi viÕt cã chñ ®Ò kh¼ng ®Þnh u
thÕ cña t duy hÖ thèng trong viÖc t¹o ra ®éng lùc míi cho c«ng cuéc ®æi míi t duy hiÖn
nay.
PhÇn ®Çu cña bµi viÕt mang tÝnh chÊt ®Æt vÊn ®Ò, gi¸n tiÕp nªu lªn tÝnh bøc
thiÕt cña ®æi míi t duy vµ híng lùa chän nh»m vµo t duy hÖ thèng. Kh«ng thÓ kh«ng
®æi míi t duy mét khi thêi ®¹i giôc gi·, mµ sù giôc gi· ®ã cña thêi ®¹i l¹i xuÊt ph¸t tõ
nh÷ng bíc tiÕn khæng lå cña loµi ngêi trong çc thÕ kØ qua, ®Æc biÖt lµ thÕ kØ XX,
trªn mäi lÜnh vùc, tõ khoa häc tíi kinh tÕ, x· héi. DÜ nhiªn, kh«ng ph¶i ai kh¸c ngoµi
chÝnh con ngêi ®· t¹o nªn nh÷ng thµnh tùu to lín mµ ta ®· thÊy. Nhng ®Õn lît chóng,
nh÷ng thµnh tùu kia l¹i ®Æt con ngêi tríc nhiÒu th¸ch thøc míi, ®ßi hái con ngêi ph¶i t×m
ra ph¬ng çch duy tr× thÕ chñ ®éng trong viÖc thóc ®Èy cuéc sèng kh«ng ngõng ®i lªn.
T duy, tríc hÕt lµ t duy ! T duy ®óng sÏ híng dÉn hµnh ®éng ®óng. §iÒu kiÖn sèng míi,
nh÷ng kiÕn thøc míi vÒ vò trô, thiªn nhiªn vµ con ngêi yªu cÇu ta ph¶i cã mét t duy míi.
52
NhiÒu t¸c gi¶, tËp II, NXB TrÎ, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2002.
378
Tõ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn, t duy hÖ thèng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, nh mét sù ®¸p øng
cã tÝnh tÊt yÕu. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã võa lµ s¶n phÈm hay lµ kÕt qu¶ cña
mét tr×nh ®é nhËn thøc, tr×nh ®« sèng, l¹i võa lµ ®ßi hái phÝa tríc cña tr×nh ®é sèng,
tr×nh ®é nhËn thøc Êy. Nh vËy, theo nhËn thøc cña t¸c gi¶, viÖc ®æi míi t duy vµ viÖc
x©y dùng t duy hÖ thèng lµ hai mÆt cña mét vÊn ®Ò bøc thiÕt hiÖn nay.
Trong phÇn thø hai cña bµi viÕt, t¸c gi¶ tËp trung lµm râ "néi dung" cña t duy hÖ
thèng, th«ng qua viÖc minh ®Þnh mÊy kh¸i niÖm then chèt : çi toµn thÓ, thµnh phÇn
riªng lÎ (hay ®¬n vÞ cÊu thµnh), t¬ng t¸c h÷u c¬, thuéc tÝnh hîp tréi. Theo t¸c gi¶, ®Æc
®iÓm næi bËt nhÊt cña t duy hÖ thèng lµ "nh×n nhËn vò trô nh mét toµn thÓ thèng nhÊt
kh«ng thÓ t¸ch rêi, trong ®ã tÊt c¶ çc ®¬n vÞ cÊu thµnh vµ çc hiÖn t îng c¬ b¶n sinh ra
tõ chóng ®Òu t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, chóng kh«ng thÓ ®îc hiÓu nh nh÷ng ®¬n vÞ
®éc lËp mµ lµ nh÷ng phÇn liªn thuéc h÷u c¬ víi nhau cña çi toµn thÓ". §Ó cho ngêi ®äc
lÜnh héi ®óng vÒ kh¸i niÖm toµn thÓ, t¸c gi¶ ®· ®èi lËp nã víi kh¸i niÖm tæng gép.
Tæng gép chØ lµ kÕt qu¶ cña con sè céng ®¬n gi¶n, nhá h¬n toµn thÓ, hiÓu theo nghÜa
lµ kh«ng cã nh÷ng thuéc tÝnh hîp tréi nh toµn thÓ. T¸c gi¶ viÕt : "Cho nªn ngêi ta nãi :
hai çi mét riªng lÎ ®øng c¹nh nhau cha ph¶i lµ çi hai53, çi toµn thÓ bao giê còng lín h¬n
tæng gép cña çc thµnh phÇn". Theo tinh thÇn cña lêi gi¶i thÝch ®ã, cã thÓ hiÓu sù tån
t¹i cña tæng gép mang tÝnh chÊt cô thÓ, hoÆc cô thÓ t¬ng ®èi, cßn sù tån t¹i cña toµn
thÓ th× lu«n trõu tîng. ChÝnh v× toµn thÓ cã h×nh thøc "tån t¹i" nh thÕ nªn muèn n¾m
b¾t nã, ta ph¶i "sö dông" t duy hÖ thèng.
§Ó gióp ®éc gi¶ thÊy râ sù cÇn thiÕt ph¶i cã cña kiÓu t duy hÖ thèng trong viÖc
n¾m b¾t nh÷ng phÈm chÊt hîp tréi cña toµn thÓ, t¸c gi¶ ®a ra hai vÝ dô : 1. "®éc lËp,
thèng nhÊt,... lµ nh÷ng thuéc tÝnh hîp tréi cña mét ®Êt níc trong toµn thÓ, chø kh«ng
thÓ lµ cña mét bé phËn nµo trong ®Êt níc ®ã" ; 2. "d©n chñ, b×nh ®¼ng,... lµ thuéc
tÝnh cña mét x· héi, chø kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cña tõng con ngêi riªng lÎ trong x· héi
®ã". TiÕp ý t¸c gi¶, ta cã thÓ nªu nh÷ng vÝ dô kh¸c, gÇn gòi h¬n víi "m«i trêng" v¨n ch-
¬ng, ch¼ng h¹n : muèn t×m hiÓu giäng ®iÖu cña mét bµi th¬ tr÷ t×nh, ta kh«ng thÓ chØ
dùa riªng vµo mét yÕu tè cÊu thµnh nµo ®ã, mµ ph¶i thÊy giäng ®iÖu lµ çi to¸t ra tõ
toµn thÓ t¸c phÈm ; nghiªn cøu çi nh×n nghÖ thuËt cña mét nhµ v¨n, viÖc cÇn lµm lµ
53
Dùa vµo m¹ch t duy, lËp luËn trong bµi, kh«ng nªn hiÓu mét vµ hai theo çch th«ng thêng, ë ®©y, chóng
lµ nh÷ng kh¸i niÖm chØ chÊt chø kh«ng ph¶i chØ lîng cña ®èi tîng.
379
ph¶i chØ ra ®îc tÝnh hÖ thèng cña çc thao t¸c xö lÝ ng«n tõ mµ nhµ v¨n ®· sö dông
cïng nh÷ng ®éng c¬ ngÇm Èn chi phèi nã v.v.
Nh»m ph©n tÝch s©u h¬n lÝ do cÇn ®a t duy hÖ thèng lªn vÞ trÝ chñ ®¹o trong
khoa häc vµ trong ®êi sèng hiÖn nay, ë phÇn thø ba cña bµi viÕt, t¸c gi¶ ®· chØ ra mét
çch thuyÕt phôc nh÷ng giíi h¹n cña t duy c¬ giíi. T¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t lªn nh÷ng nÐt tiªu
biÓu sau cña t duy c¬ giíi : quan niÖm tù nhiªn nh mét bé m¸y mµ ta cã thÓ nhËn thøc ®-
îc b»ng ph¬ng ph¸p khoa häc, b»ng phÐp suy luËn diÔn dÞch ; xÐt ®o¸n sù vËt, ®èi tîng
trong çc quan hÖ nh©n qu¶ tÊt ®Þnh 54 ; thêng qui çc quan hÖ trong thùc tÕ vÒ çc d¹ng
®¬n gi¶n, cã thÓ biÓu diÔn ®îc b»ng çc ph¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh víi mét sè Ýt ®¹i l-
îng ; g¾n liÒn víi quan ®iÓm ph©n tÝch, xem r»ng ®Ó hiÓu toµn thÓ th× ph¶i hiÓu chi
tiÕt tõng thµnh phÇn ;... VÒ vËn mÖnh lÞch sö cña t duy c¬ giíi, t¸c gi¶ tãm lîc :
- B¾t nguån tõ nÒn v¨n minh Hi L¹p cæ ®¹i vµ ®îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ tõ thÕ kØ
XVII.
- Tõng chiÕm vÞ trÝ gÇn nh tuyÖt ®èi trong nhiÒu thÕ kØ tríc khi cã t duy hÖ
thèng.
- Çc ph¬ng ph¸p mµ t duy c¬ giíi sö dông ®· gióp khoa häc vµ c«ng nghÖ ®¹t ®-
îc nhiÒu thµnh tùu to lín.
- Sang thÕ kØ XX, khoa häc g¾n liÒn víi t duy c¬ giíi tá ra bÊt lùc trong viÖc
chiÕm lÜnh, lÝ gi¶i nhiÒu ®èi tîng phøc t¹p trong thùc tÕ nh cÊu tróc vËt chÊt ë díi møc
nguyªn tö, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña vò trô, sù tråi sôt thÊt thêng cña çc thÞ trêng
tµi chÝnh... hoÆc trong viÖc tr¶ lêi çc c©u hái nh vò trô tõ ®©u ra, sù sèng tõ ®©u
®Õn, con ngêi víi trÝ tuÖ, t©m linh xuÊt ph¸t tõ ®©u...
- T duy c¬ giíi dêng nh ®· ®Õn giai ®o¹n "ço chung" tõ vµi ba thËp niªn gÇn
®©y.
T¸c gi¶ ®· cã mét çi nh×n hÕt søc biÖn chøng vÒ çi gäi lµ sù "ço chung" cña t
duy c¬ giíi. Theo «ng, nãi t duy c¬ giíi "ço chung" kh«ng cã nghÜa lµ cho r»ng nã ®·
chÕt hay ®· bÞ ®µo th¶i, vøt bá. "Ço chung" ë ®©y lµ mÊt vÞ thÕ ®éc t«n, vÞ thÕ
thèng trÞ toµn diÖn, ®Ó trë vÒ víi khu vùc thÝch hîp cña m×nh trong l·nh ®Þa khoa häc
réng lín. T¸c gi¶ cã chñ kiÕn rÊt râ rµng : "t duy míi lµ cÇn thiÕt, vµ ®ßi hái tõ bá lµ tõ
bá çi ®Þa vÞ ®éc t«n duy nhÊt cña t duy c¬ giíi chø kh«ng ph¶i g¹t bá hoµn toµn kh¶
54
Quan hÖ nh©n qu¶ tÊt ®Þnh : lo¹i quan hÖ ®îc t duy c¬ giíi kh¼ng ®inh, dùa trªn quan niÖm cho r»ng
mäi sù kiÖn trong vò trô ®Òu lµ hÖ qu¶ tõ mét (nh÷ng) nguyªn nh©n nµo ®ã theo nh÷ng luËt nhÊt ®Þnh.
380
n¨ng sö dông çch t duy ®ã trong ph¹m vi mµ nã cßn ®îc chøng tá lµ thÝch hîp vµ cÇn
thiÕt". Trong tiÓu luËn T duy hÖ thèng vµ ®æi míi t duy ®· nªu trªn (cã thÓ xem nã lµ
b¶n gèc, b¶n ®Çy ®ñ cña bµi viÕt nµy), chÝnh t¸c gi¶ ®· tr×nh bµy cô thÓ nh sau : "T
duy hÖ thèng sÏ cµng s¾c bÐn thªm, s©u s¾c thªm, nÕu khoa häc hÖ thèng ®îc ph¸t
triÓn m¹nh mÏ, cung cÊp thªm nhiÒu c¨n cø x¸c ®¸ng. Mµ khoa häc hÖ thèng, th× dï cã
®îc ph¸t triÓn trong çch nh×n hÖ thèng, cã sö dông nhiÒu lo¹i m« h×nh kh¸c nhau kh«ng
nhÊt thiÕt lµ to¸n häc, cã vËn dông kÕt hîp çc tÝnh to¸n ®Þnh lîng víi çc lËp luËn
®Þnh tÝnh,... còng vÉn ph¶i dïng çc m« h×nh qui gi¶n 55, çc ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ
çc lËp luËn l«gÝc nhÞ nguyªn56, dùa vµo çc “qui luËt” tÊt ®Þnh, ngay c¶ khi nghiªn cøu
çi bÊt ®Þnh còng thùc chÊt lµ nghiªn cøu çc qui luËt tÊt ®Þnh vÒ çc hiÖn tîng bÊt
®Þnh ®ã. ChØ cã ®iÒu lµ khi vËn dông çc kh¸i niÖm, m« h×nh vµ ph¬ng ph¸p ®ã, ta
ph¶i lu«n nhí r»ng ®ã chØ lµ nh÷ng s¶n phÈm gi¶n lîc cña nhËn thøc, nh÷ng çi xÊp xØ,
gÇn ®óng cña thùc tÕ, cã thÓ lµ thÝch hîp cho viÖc nhËn thøc mét sè ®èi t îng vµ qu¸
tr×nh t¬ng ®èi ®¬n gi¶n nµo ®ã, ë mét sè thµnh phÇn vµ vÒ mét sè mÆt nhÊt ®Þnh,
chø khã cã thÓ gióp ta nhËn thøc ®îc thùc tÕ trong çi toµn thÓ phøc t¹p cña nã".
§iÒu thó vÞ lµ nh÷ng ph©n tÝch cña t¸c gi¶ ë phÇn 3 bµi viÕt ®· gióp ngêi ®äc
hiÓu râ h¬n vÒ hiÖn tîng çc côm tõ nh "m¸y mãc", "hiÓu m¸y mãc", "t duy m¸y mãc"...
®îc dïng phæ biÕn trong ®êi sèng, khi ngêi ta tá ý kh«ng tho¶ m·n víi mét hµnh ®éng
hoÆc mét lËp luËn nµo ®ã chÞu sù chi phèi cña lèi t duy cøng nh¾c. Râ rµng, b»ng c¶m
tÝnh, nhiÒu ngêi ®· nhËn ra nh÷ng h¹n chÕ cña kiÓu t duy c¬ giíi, dï hä cã thÓ kh«ng
nãi ®îc mét çch têng minh t duy c¬ giíi lµ g×.
T duy khoa häc, t duy hÖ thèng rÊt cÇn ®Õn sù tëng tîng vµ m¬ méng, bëi nh t¸c
gi¶ ®· nãi ë phÇn 4 cña bµi viÕt, ®èi tîng chÝnh cña khoa häc hÖ thèng lµ çc hÖ thèng
phøc t¹p trong thiªn nhiªn vµ cuéc sèng, mµ muèn hiÓu çc hÖ thèng ®ã, chØ dùa vµo çc
sù kiÖn thùc chøng57, çc thao t¸c ph©n tÝch lÝ trÝ th× cha ®ñ. RÊt cÇn ph¶i huy ®éng
thªm nh÷ng tri thøc mµ ta thu nhËn ®îc b»ng trùc c¶m, kinh nghiÖm. Cã khi, b»ng trùc
c¶m, b»ng sù m¬ méng vµ tëng tîng, ta cã thÓ thÊu nhËp ®îc b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t-
55
M« h×nh quy gi¶n : t duy c¬ giíi cho r»ng ta cã thÓ hiÓu ®îc çc ®èi tîng phøc t¹p b»ng çch quy chóng
vÒ nh÷ng m« h×nh ®¬n gi¶n ®Ó ph©n tÝch.
56
LËp luËn l« gich nhÞ nguyªn : kiÓu lËp luËn s¶n phÈm cña t duy c¬ giíi, kh¼ng ®Þnh mäi ph¸n ®o¸n
®Òu chØ hoÆc ®óng hoÆc sai chø kh«ng r¬i vµo mét trêng hîp thø ba nµo kh¸c.
57
Sù kiÖn thùc chøng : sù kiÖn cã thÓ nhËn biÕt ®îc b»ng trùc quan vµ sù tån t¹i thùc cña nã cã thÓ ®îc
x¸c nhËn th«ng qua nhiÒu h×nh thøc kiÓm tra kh¸c nhau.
381
îng, trong khi sù ph©n tÝch lÝ trÝ ph¶i dõng bíc ë cöa ngoµi. Nh vËy, t duy hÖ thèng
kh«ng lo¹i trõ trùc c¶m, tëng tîng vµ m¬ méng, thËm chÝ cßn th©u n¹p chóng, biÕn
chóng thµnh nh÷ng yÕu tè cÊu tróc v« cïng quan träng cña m×nh.
Gi÷a tri thøc vµ tëng tîng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ, chóng bæ sung cho nhau,
n©ng cao n¨ng lùc cña nhau. T¸c gi¶ viÕt : "cµng nhiÒu tri thøc th× cµng cã thªm trÝ tëng
tîng, vµ ngîc l¹i, cµng giµu tëng tîng th¬ méng th× sÏ nÈy sinh nhiÒu ý tëng bÊt ngê cho
s¸ng t¹o khoa häc". Cã thÓ dÉn ra thËt nhiÒu vÝ dô ®Ó minh ho¹ cho luËn ®iÓm nµy :
§Þnh luËt ¸c-si-met ®îc kh¸m ph¸ cïng víi gi©y phót lãe s¸ng cña liªn tëng khi nhµ b¸c häc
¸c-si-met (ArchimÌde) ®ang n»m trong bån t¾m, thÊy níc n©ng m×nh lªn ; còng b»ng liªn
tëng, I. Niu-t¬n (I. Newton) ph¸t hiÖn ra ®Þnh luËt v¹n vËt hÊp dÉn khi bÊt chît bÞ mét
qu¶ t¸o trªn c©y rông xuèng tróng ®Çu ; S. Mooc-x¬ (S. Morse), cha ®Î cña m¸y ®iÖn
b¸o vµ bé m· Mooc-x¬ t×m ra ph¬ng ph¸p göi tÝn hiÖu ®êng dµi tõ nh÷ng liªn tëng xuÊt
thÇn lóc chøng kiÕn c¶nh ®æi ngùa ë mét tr¹m bu ®iÖn ;... VÒ vÊn ®Ò ®ang bµn, nhµ
b¸c häc A. Anh-xtanh (A. Enstein) còng ®· tõng viÕt : "C¶m xóc ®Ñp nhÊt vµ s©u xa
nhÊt cña con ngêi lµ c¶m xóc tríc sù huyÒn bÝ. ChÝnh c¶m xóc nµy ®· khiÕn cho khoa
häc ch©n chÝnh n¶y në. Nh÷ng ai kh«ng cßn cã nh÷ng c¶m xóc ®ã, kh«ng cßn biÕt ng¹c
nhiªn mµ chØ biÕt ngÈn ngêi ra v× sî h·i th× sèng còng nh chÕt. C¶m thÊy ®iÒu huyÒn
bÝ mµ con ngêi cha thÓ gi¶i thÝch næi lµ v× kh¶ n¨ng Ýt ái ®¸ng buån cña chóng ta míi
chØ lµm lé ®îc mét phÇn nhá bÐ vµ thÊp kÐm cña çi qui luËt cao siªu vµ léng lÉy cña
tù nhiªn...".
Chóng ta ®ang bíc vµo c«ng cuéc ®æi míi t duy nh»m ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái cña
cuéc sèng hiÖn ®¹i, cña thêi ®¹i, cña sù ph¸t triÓn ®Êt níc. T duy hÖ thèng víi sù h×nh
dung vò trô lµ mét toµn thÓ thèng nhÊt kh«ng thÓ t¸ch rêi, lµ hÖ h×nh t duy sÏ gióp
chóng ta cã ®îc mét thÕ nh×n, çch nh×n míi vÒ thÕ giíi vµ theo ®ã lµ mét ph¬ng çch
hµnh ®éng míi mµ chóng ta ®ang cÇn ph¶i cã. §ã lµ lÝ do chÝnh ®Ó ta kh¼ng ®Þnh t
duy hÖ thèng lµ chÊt men, lµ nguån lùc thóc ®Èy c«ng cuéc ®æi míi t duy ®¹t ®îc kÕt
qu¶ mong muèn. T duy hÖ thèng rÊt cÇn cho viÖc t×m hiÓu, kh¸m ph¸ v¨n häc, bëi v¨n
häc còng lµ mét hiÖn tîng s¸ng t¹o chøa ®Çy sù bÝ Èn, phong phó nh chÝnh cuéc ®êi.
NÕu kh«ng cã t duy hÖ thèng, ta sÏ khã mµ lÝ gi¶i ®îc çi hay, çi ®Ñp cña çc hiÖn tîng
v¨n häc (nÒn v¨n häc, trµo lu v¨n häc, t¸c gi¶ v¨n häc, t¸c phÈm v¨n häc...) mét çch thÊu
®¸o vµ rÊt dÔ dõng l¹i ë nh÷ng ph¸t hiÖn rêi r¹c, lÎ tÎ, kh«ng cã thËt nhiÒu ý nghÜa.
382
MÊy ý nghÜ vÒ th¬ – mét gîi më
vÒ con ®êng çch t©n th¬
§· lµ mét thi sÜ, kh«ng mÊy ai kh«ng cã nh÷ng suy nghÜ riªng vÒ th¬, ®îc ph¸t
biÓu díi d¹ng nµy hay d¹ng kh¸c. Nh×n trªn ®¹i thÓ, ®ã ®Òu lµ nh÷ng suy nghÜ ®¸ng
tr©n träng. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i suy nghÜ nµo, ph¸t biÓu nµo còng g©y ®îc sù chó ý
réng r·i, nÕu nã kh«ng ®¹t tíi mét kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t cÇn thiÕt vµ kh«ng thÓ hiÖn ®îc
mét ®Þnh híng s¸ng t¹o râ rµng, cã tÝnh çch t©n. §iÒu ®¸ng nãi lµ khi tham gia ph¸t
biÓu vÒ th¬, nhiÒu ngêi rÊt thÝch nªu ®Þnh nghÜa, vµ côm tõ "th¬ lµ"... thêng ®îc
nh¾c ®i nh¾c l¹i. H¼n hä thËt lßng tin r»ng ®Þnh nghÜa vÒ th¬ do m×nh ®a ra lµ cã
gi¸ trÞ cña ch©n lÝ phæ qu¸t. Sù thùc, mäi ®Þnh nghÜa vÒ th¬ chØ "®óng" mét çch t-
¬ng ®èi. Tríc hÕt, h·y t¹m cho r»ng chóng chØ ®óng víi trêng hîp cña ngêi ®· ph¸t biÓu
quan niÖm, ®Þnh nghÜa ®ã mµ th«i.
NguyÔn §×nh Thi h¼n ý thøc rÊt râ ®iÒu nµy. Bµi viÕt cña «ng kh«ng híng tíi
mét ®Þnh nghÜa khÐp kÝn, mµ gîi më nh÷ng suy nghÜ míi vÒ th¬, gîi më ch©n trêi
s¸ng t¹o réng lín ë phÝa tríc cho nh÷ng nhµ th¬ ViÖt Nam vµo thêi ®iÓm nh÷ng n¨m cuèi
cña thËp niªn 40 thuéc thÕ kØ XX, tøc lµ thêi ®iÓm cã nh÷ng chuyÓn biÕn çch m¹ng
lín lao trong ®êi sèng x· héi, vµ con ®êng hiÖn ®¹i ho¸ nÒn th¬ ViÖt ®· tiÕn ®îc mét b-
íc dµi. §©y lµ mét trong nh÷ng bµi ph¸t biÓu quan niÖm vÒ th¬ thùc sù cã gi¸ trÞ vµ gÇn
®©y rÊt hay ®îc nh¾c nhë, mçi khi ngêi ta ®Ò cËp tíi con ®êng th¬ còng nh kh¶ n¨ng
çch t©n th¬ cña ngêi nghÖ sÜ ®a tµi NguyÔn §×nh Thi.
Trong phÇn ®Çu bµi viÕt, t¸c gi¶ ®èi tho¹i víi mét sè çch nh×n nhËn vÒ th¬ ®·
tõng chi phèi hµnh ®éng s¸ng t¹o vµ c¶m thô th¬ cña mét bé phËn kh¸ lín thi sÜ vµ ®éc
gi¶. Cã ba çch nh×n nhËn ®· ®îc nªu lªn : ®· th¬ th× ph¶i cã "lêi ®Ñp" ; ®Ò tµi cña th¬
ph¶i lµ "®Ò tµi ®Ñp” ; "th¬ kh¸c víi çc thÓ v¨n kh¸c ë chç th¬ in s©u vµo trÝ nhí".
Theo t¸c gi¶, c¶ ba çch nh×n nhËn nªu trªn ®Òu cã phÇn phiÕn diÖn, bëi cã nhiÒu vÝ dô
383
trong thùc tiÔn thi ca chøng minh ®iÒu ngîc l¹i. Çch ®èi tho¹i cña t¸c gi¶ hÕt søc nhÑ
nhµng, nhng ®iÒu cã thÓ ®îc rót ra tõ ®©y th× rÊt cã søc nÆng : nh÷ng ch÷ tÇm thêng
cña lêi nãi hµng ngµy hoµn toµn cã thÓ ®îc ®a vµo th¬ vµ cã thÓ vÉn ®Çy chÊt th¬ ;
"Nhµ th¬ ngµy nay kh«ng ®i t×m çi mu«n ®êi viÓn v«ng bªn ngoµi cuéc sèng thùc cña
con ngêi" vµ nh÷ng ®Ò tµi phong hoa tuyÕt nguyÖt, nhí mong sÇu luþ ®· kh«ng cßn lµ
nh÷ng ®Ò tµi thiÕt yÕu n÷a. Nh÷ng ®iÒu võa "rót ra" ®ã ph¶n ¸nh mét quan niÖm míi
vÒ th¬ cña NguyÔn §×nh Thi - çi quan niÖm nÕu trë thµnh nhËn thøc phæ biÕn th× cã
thÓ sÏ ®a nÒn th¬ ViÖt Nam ®i tíi nh÷ng bíc chuyÓn lín.
Sang phÇn tiÕp theo, ®Ó lµm s¸ng tá gi¶ ®Þnh : "®Çu mèi cña th¬ cã lÏ ta ®i
t×m bªn trong t©m hån con ngêi ch¨ng ?", t¸c gi¶ ®· miªu t¶ (th«ng qua nh÷ng h×nh ¶nh
so s¸nh rÊt ý vÞ) tr¹ng th¸i t©m hån con ngêi khi cã “rung ®éng th¬” vµ vai trß cña bµi
th¬ trong viÖc thÓ hiÖn còng nh lµm lan truyÒn sù rung ®éng Êy. Theo t¸c gi¶, bµi th¬
h×nh thµnh trong t©m trÝ nhµ th¬ hay ng©n lªn trong nçi nhí cña ®éc gi¶ mét khi ë hä
xuÊt hiÖn "tr¹ng th¸i t©m lÝ ®ang rung chuyÓn kh¸c thêng", "do mét sù va ch¹m nµo víi
thÕ giíi bªn ngoµi, víi thiªn nhiªn, víi nh÷ng ngêi kh¸c". ChÝnh sù "va ch¹m" Êy gióp t©m
hån biÕt "tù soi vµo nã". Vµ khi lµm th¬, nhµ th¬ kh«ng ph¶i sèng víi kÝ thøc thuÇn tuý
mµ sèng víi sù t¬ng t¸c gi÷a kÝ øc vµ ®iÒu ®ang tr¶i nghiÖm ngay lóc ®ã. Qu¸ khø vµ
hiÖn t¹i quyÖn hoµ vµo nhau trªn nÒn tù ý thøc cña nhµ th¬ lµm n¶y sinh c¶m xóc th¬. ý
nghÜ nµy cña t¸c gi¶ còng cã ®iÓm gÇn gòi víi ý nghÜ cña nhµ th¬ l·ng m¹n Anh W.
Wordsworth (1770 – 1850) : "T«i ®· nãi r»ng th¬ lµ sù tu«n trµo bét ph¸t nh÷ng t×nh c¶m
m·nh liÖt: nã b¾t nguån tõ trong c¶m xóc ®îc nhí l¹i trong sù b×nh t©m; c¶m xóc ®îc
chiªm nghiÖm cho tíi lóc, do mét thø ph¶n øng ®Æc biÖt, sù b×nh t©m dÇn dÇn bÞ biÕn
mÊt, vµ mét c¶m xóc kh¸c th©n thuéc víi çi tríc ®ã lµ ®èi tîng cña sù chiªm nghiÖm lÇn
lÇn n¶y sinh vµ nã thùc sù tån t¹i trong t©m tëng"58.
T¸c gi¶ quan niÖm bµi th¬ cã mét kh¶ n¨ng k× diÖu lµ b¶o lu sèng ®éng tr¹ng th¸i
t©m hån cña nhµ th¬ khi anh ta lµm th¬, th«ng qua nh÷ng "ch÷", nh÷ng "lêi". ChÝnh
nh÷ng "ch÷", nh÷ng “lêi" ®ã l¹i lµ ®Çu mèi ®a ®Õn sù giao c¶m gi÷a nhµ th¬ vµ b¹n
®äc. §· cã "rung ®éng th¬", nghÜa lµ mét lo¹i h×nh rung ®éng kh¸c thêng nh ®· nãi trªn,
®éc gi¶ dÔ dµng céng hëng víi nh÷ng tÇn sè rung ®éng cña nhµ th¬ khi "nh×n nh÷ng
ch÷, khi nghe nh÷ng lêi", bëi kÐo theo lêi, ch÷ Êy lµ "nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng ý nghÜ,
58
S. Barnet, M. Berman, W. Burto, NhËp m«n v¨n häc, Hoµng Ngäc HiÕn dÞch, Trêng viÕt v¨n NguyÔn
Du xuÊt b¶n, HN, 1992, tr. 36.
384
nh÷ng mong muèn, nh÷ng t×nh c¶m", nh thÓ mét "vïng s¸ng xung quanh ngän löa". H×nh
¶nh so s¸nh mµ t¸c gi¶ ®a ra ë ®©y v« cïng tinh tÕ. Nã còng lung linh nh chÝnh b¶n chÊt
th¬ vµ ®· diÔn t¶ ®îc mét çch sèng ®éng çi gäi lµ sù g¾n bã h÷u c¬ gi÷a néi dung vµ
h×nh thøc ë lo¹i h×nh s¸ng t¸c nµy.
Tríc ®o¹n bµn trùc tiÕp vÒ h×nh ¶nh trong th¬, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh "th¬ ph¶i cã
t tëng, cã ý thøc", nhng "th¬ kh«ng nãi b»ng ý niÖm thuÇn tuý", bëi nÕu thÕ, th¬ ®· bÞ
®¸nh ®ång víi ®¹o ®øc (lu©n lÝ), triÕt häc... Con ®êng cña th¬ híng tíi viÖc "lay ®éng
nh÷ng chiÒu s©u cña t©m hån, ®em c¶m xóc mµ ®i th¼ng vµo sù suy nghÜ", do vËy,
nã cÇn ph¶i cã h×nh ¶nh. Tuy nhiªn, h×nh ¶nh ë ®©y kh«ng thÓ lµ h×nh ¶nh mang tÝnh
chÊt minh ho¹ thuÇn tuý cho t tëng hay lµ sù "phiªn dÞch" ý t×nh mét çch gi¶n ®¬n. Nã
còng kh«ng ph¶i lµ mét çi g× "cÇu k×", r¾c rèi. §Ó diÔn t¶ quan niÖm vÒ h×nh ¶nh, t¸c
gi¶ l¹i ®a ra ngay mét h×nh ¶nh so s¸nh rÊt ý vÞ : "H×nh ¶nh cña th¬ tr¸i l¹i, ph¶i lµ h×nh
¶nh thùc nÈy lªn trong t©m hån khi ta sèng trong mét c¶nh huèng hoÆc tr¹ng th¸i nµo
®Êy. §ông ch¹m víi hµnh ®éng h»ng ngµy, t©m hån nÈy lªn bao nhiªu h×nh ¶nh nh
nh÷ng tia löa toÐ lªn khi bóa ®Ëp vµo s¾t trªn ®e. Ngêi lµm th¬ lîm nh÷ng tia löa Êy,
kÕt nªn mét bã s¸ng, nã lµ h×nh ¶nh th¬". Ph¶i nãi r»ng víi h×nh ¶nh trong ®o¹n v¨n võa
dÉn, NguyÔn §×nh Thi kh«ng chØ cho ta n¾m b¾t ®îc mét th«ng tin mang tÝnh khoa
häc vÒ th¬ mµ cßn lµm ta rung c¶m ®Ó tiÕp theo nhËn ra mét çi g× ®ã cña th¬ kh«ng
dÔ nãi b»ng ng«n tõ luËn lÝ. ChÝnh çc h×nh ¶nh "tia löa", "bã s¸ng" mµ t¸c gi¶ dïng
trong trêng hîp nµy còng thÊm ®Ém chÊt th¬, mÆc dï râ rµng chóng kh«ng ph¶i lµ h×nh
¶nh th¬. Nh»m lµm s¸ng tá h¬n n÷a quan niÖm cña m×nh vÒ h×nh ¶nh th¬, t¸c gi¶ cßn lu
ý nhµ thi sÜ vÒ mét sè ®iÓm thuéc "quy tr×nh s¸ng t¹o" : ®õng véi "ch¨ng líi b¾t lÊy ý
nghÜ hay t×nh c¶m”, ®õng "cè g¾ng nÆn nät”. VÊn ®Ò lµ ë chç : h×nh ¶nh th¬ lµ
"h×nh ¶nh sèng", nã ®Õn theo kiÓu "b¾t chît”, nã cã kh¶ n¨ng "truyÒn c¶m", nã mang
tÝnh "tù nhiªn", "t¬i nguyªn", "míi mÎ", ®ét ngét", "l¹ lïng", tho¸t ra khái "thãi quen", “sù
rËp khu«n". HiÓu tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã råi th× viÖc nhµ th¬ cÇn lµm lµ : "®i gi÷a cuéc
®êi, më réng c¶ t©m hån m×nh" ®Ó "mçi con m¾t nh×n gÆp trªn dêng, mçi c¶nh ngé,
mçi con ngêi cho ®Õn mçi tiÕng nghe thÊy, mçi giät n¾ng, mçi chiÕc l¸ tù nhiªn mµ vµo
trong lßng", "®éng s©u ®Õn t tëng vµ t×nh c¶m". Khi Êy, "h×nh ¶nh tù nhiªn hiÖn lªn tr-
íc nhÊt", quen mµ l¹, gÇn gòi mµ hµm chøa bao ®iÒu s©u xa !
385
Bµn vÒ "ch÷", "tiÕng" trong th¬, t¸c gi¶ còng cã nh÷ng t tëng míi mÎ vµ ®éc ®¸o.
Ngêi ta vÉn thêng nãi "ch÷ nµo nghÜa nÊy", ®iÒu ®ã ®óng theo mét sè gãc nh×n nhÊt
®Þnh. Nhng trong th¬, theo t¸c gi¶, "ch÷", "tiÕng" kh«ng chØ cã gi¸ trÞ "ý niÖm". NÕu
chØ cã thÕ, "Mçi ch÷ vµ tiÕng míi nh mét ngän nÕn tr¾ng c¾t b»ng giÊy d¸n trªn nÒn
®en. Mçi ngän nÕn vÉn tr¾ng nh nÒn ®en vÉn ®en. Mçi ch÷ lµ mét nghÜa nhng
bµi th¬ vÉn cha cã hån”. T¸c gi¶ viÕt tiÕp : "Ngêi lµm th¬ chän ch÷ vµ tiÕng kh«ng
nh÷ng v× ý nghÜa cña nã, çi nghÜa thÕ nµo lµ thÕ Êy, ®ãng l¹i trong mét khung s¾t.
§iÒu k× diÖu cña th¬ lµ mçi tiÕng, mçi ch÷, ngoµi çi nghÜa cña nã, ngoµi c«ng dông
gäi tªn sù vËt, bçng tù ph¸ tung më réng ra, gäi ®Õn xung quanh nã nh÷ng c¶m xóc,
nh÷ng h×nh ¶nh kh«ng ngê, to¶ ra xung quanh nã mét vïng ¸nh s¸ng ®éng ®Ëy. Søc m¹nh
nhÊt cña c©u th¬ lµ ë søc gîi Êy”. ë ®©y, çc h×nh ¶nh ®îc ®a ra vÝ von cã mét kh¶
n¨ng biÓu ®¹t ý tëng hÕt søc ®¾c lùc. Víi trêng hîp NguyÔn §×nh Thi, t duy lÝ luËn vµ
t duy th¬ kh«ng n»m trong t¬ng quan lo¹i trõ mµ ngîc l¹i. NhiÒu tiÓu luËn cña «ng ®äc
rÊt hÊp dÉn chÝnh nhê ®Æc ®iÓm nµy, còng thÕ, nhiÒu bµi th¬ cña «ng võa m¹nh
phÇn c¶m gi¸c (do hÖ thèng h×nh ¶nh t¹o nªn), võa giµu phÈm chÊt trÝ tuÖ. G©y Ên tîng
m¹nh nhÊt trong ®o¹n v¨n, còng cã thÓ nãi lµ trong c¶ bµi, chÝnh lµ h×nh ¶nh sau ®©y :
"Mçi ch÷ nh mét ngän nÕn ®ang ch¸y, nh÷ng ngän nÕn Êy xÕp bªn nhau thµnh mét vïng
s¸ng chung. ¸nh s¸ng kh«ng nh÷ng ë ®Çu ngän nÕn, nã ë tÊt c¶ xung quanh nh÷ng ngän
nÕn. ý th¬ kh«ng nh÷ng trong nh÷ng ch÷, nã v©y bäc xung quanh". ThËt khã cã thÓ
chän ®îc mét çch nãi nµo hay h¬n vÒ "ch÷", vÒ mèi quan hÖ t¬ng t¸c gi÷a çc “ch÷”
trong bµi th¬. Lµ mét ngêi ®îc ®µo luyÖn trong m«i trêng T©y häc, rÊt cã thÓ, khi ph¸t
biÓu ®iÒu nµy, t¸c gi¶ ®· cã sù kÕ thõa nh÷ng quan niÖm vÒ th¬ tõng ® îc nªu lªn bëi
nhiÒu nhµ th¬ vµ nhµ nghiªn cøu v¨n häc ph¬ng T©y trong mÊy thËp niªn ®Çu cña thÕ
kØ XX. Ýt ra, nã còng lµ mét kh¸i qu¸t lÝ luËn phï hîp víi nh÷ng t×m tßi míi trong th¬
cña çc nhµ th¬ ViÖt N¹m hËu k× th¬ míi nh BÝch Khª hay mét sè nhµ th¬ thuéc nhãm
Xu©n Thu Nh· tËp. Theo nh÷ng nhµ th¬ nµy, tõ, ng÷ (“ch÷", "tiÕng") tõ chç lµ mét dÊu
hiÖu (signe) biÓu nghÜa, hoµn toµn mang tÝnh chÊt quy chiÕu (cã chøc n¨ng chØ mét
®èi tîng rÊt x¸c ®Þnh nµo ®ã), ®· ®o¹t lÊy vÞ trÝ chñ ®éng, cã gi¸ trÞ tù th©n, kh«ng
hoµn toµn chÞu sù sai khiÕn "®éc ®o¸n" cña nhµ th¬, lµ tõ, ng÷ - sù vËt (mots – choses).
Nãi ®Õn th¬, kh«ng ai kh«ng chó ý tíi "yÕu tè" nhÞp ®iÖu. NguyÔn §×nh Thi
còng thÕ. V¶ l¹i, theo l« gÝch cña vÊn ®Ò, «ng ®ang muèn tr×nh bµy çch hiÓu cña
386
m×nh vÒ nhÞp ®iÖu ®Ó c¾t nghÜa "çi k× diÖu cña tiÕng nãi trong th¬" ®îc nªu ë
phÇn viÕt trªn. Víi «ng, "nhÞp ®iÖu cña th¬ kh«ng nh÷ng lµ nhÞp ®iÖu b»ng b»ng, tr¾c
tr¾c, lªn bæng xuèng trÇm nh tiÕng ®µn ªm tai" mµ chñ yÕu lµ "nhÞp ®iÖu bªn trong,
mét thø nhÞp ®iÖu cña h×nh ¶nh, t×nh ý, nãi chung lµ cña t©m hån”. ¤ng kh¼ng ®Þnh :
nhÞp ®iÖu trong th¬ "lµ nhÞp ®iÖu h×nh thµnh cña nh÷ng c¶m xóc, h×nh ¶nh, liªn tiÕp
hoµ hîp, mµ nh÷ng tiÕng vµ ch÷ gäi ra nh nh÷ng ng©n vang dµi, ngay nh÷ng kho¶ng
lung linh gi÷a ch÷, nh÷ng kho¶ng im lÆng còng lµ n¬i tró ngô kÝn ®¸o cña sù xóc
®éng". Trªn thùc tÕ, ®iÒu võa ®îc t¸c gi¶ ph¸t biÓu vèn ®· ®îc «ng vËn dông vµo
chÝnh hµnh ®éng s¸ng t¸c th¬ cña m×nh. ViÖc «ng theo ®uæi t¹o ra mét thø th¬ kh«ng
vÇn trong nh÷ng n¨m cuèi cña thËp niªn bèn m¬i vµ nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp niªn n¨m
m¬i (thÕ kØ XX) lµ mét viÖc lµm ®Çy ý thøc, ®îc th«i thóc bëi ý chÝ çch t©n m¹nh mÏ
(§äc l¹i nh÷ng bµi nh S¸ng m¸t trong nh s¸ng n¨m xa (1948), §ªm mÝt tinh (1949), ta cã thÓ
kiÓm nghiÖm ®iÒu nµy). Nh vËy, ë NguyÔn §×nh Thi, viÖc nªu quan niÖm th¬ còng lµ
viÖc b¸o tríc mét chÆng ®êng ph¸t triÓn míi cña nÒn th¬ ViÖt, mµ trong sù ph¸t triÓn
®ã, «ng cã gãp phÇn tÝch cùc. TÊt nhiªn, khi ®· nhËn thÊy gi¸ trÞ cña "nh÷ng kho¶ng
lung linh gi÷a ch÷", "nh÷ng kho¶ng im lÆng", t¸c gi¶ hoµn toµn cã c¬ së ®Ó viÕt r»ng :
"§êng ®i cña th¬ lµ con ®êng ®a th¼ng vµo t×nh c¶m, kh«ng quanh co, qua nh÷ng
chÆng, nh÷ng trung gian, nh÷ng cét c©y sè. V¨n xu«i l«i cuèn ngêi nh dßng níc, ®a ta ®i
lÇn lît, tõ ®iÓm nµy qua ®iÓm kh¸c. Th¬, tr¸i l¹i, chØ chän mét Ýt ®iÓm chÝnh, bÊm
vµo nh÷ng ®iÓm Êy th× toµn thÓ ®éng lªn theo”, vµ : "Th¬ lµ tæng hîp, kÕt tinh. V¨n
xu«i ®îc phÐp kh«ng mêi phÇn hoµn h¶o, nhng th¬ th× lu«n lu«n ®ßi hái sù toµn bÝch".
Kh«ng ph¶i «ng ®· cùc ®oan khi kÕt luËn nh trªn. Ch¼ng qua nh÷ng tõ "hoµn h¶o",
"toµn bÝch" ®· ®îc hiÓu theo mét nghÜa riªng, do v¨n c¶nh bµi viÕt x¸c ®Þnh.
PhÇn cuèi cña bµi viÕt ®îc dµnh ®Ó bµn riªng vÒ vÊn ®Ò th¬ tù do, th¬ kh«ng
vÇn – mét vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù vµo thêi ®iÓm ®ã. T¸c gi¶ tá ý ngê vùc lËp luËn cho
r»ng th¬ ViÖt kh«ng thÓ thiÕu vÇn. Trong khi thõa nhËn "nh÷ng luËt lÖ cña th¬, tõ ©m
®iÖu, ®Õn vÇn, ®Òu lµ nh÷ng vâ khÝ rÊt m¹nh trong tay ngêi lµm th¬", t¸c gi¶ vÉn
nghÜ kh«ng ph¶i cø hÔ thiÕu chóng th× ngêi lµm th¬ kh«ng thÓ cã th¬, hay nãi çch
kh¸c lµ kh«ng thÓ "th¾ng" trong "trËn ®¸nh" cña nghÖ thuËt. ¤ng nãi râ : "kh«ng cã vÊn
®Ò th¬ tù do, th¬ kh«ng vÇn vµ th¬ cã vÇn. ChØ cã th¬ thùc vµ th¬ gi¶, th¬ hay vµ th¬
kh«ng hay, th¬ vµ kh«ng th¬". ë ®©y cÇn ph¶i hiÓu ®óng ý t¸c gi¶, r»ng mét nÒn th¬
387
kh«ng thÓ chØ cã mét sù lùa chän duy nhÊt ®èi víi mét h×nh thøc th¬ nµo ®ã. Th¬ tù do,
cã vÇn hay kh«ng vÇn ®Òu cã chç ®øng cña m×nh. ¤ng l¸y l¹i ý nµy trong c©u : "T«i
cho r»ng chóng ta kh«ng nªn lo th¬ ®i vµo h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c. Mµ tríc
hÕt nªn lo sao th¬ ph¶i nãi lªn ®îc nh÷ng t×nh c¶m, t tëng míi cña thêi ®¹t. Dïng bÊt cø
h×nh thøc nµo, miÔn lµ th¬ diÔn t¶ ®îc ®óng t©m hån con ngêi míi ngµy nay". §©y
hiÓn nhiªn lµ mét t tëng ®óng, nhng ph¶i ch¨ng nã cã thÓ dÉn tíi mét sù dung hoµ Ýt cã
t¸c dông kÝch thÝch sù s¸ng t¹o ra çi míi, ®Æc biÖt lµ çi míi thuéc ph¹m trï h×nh thøc
th¬ ? Sù thùc kh«ng ph¶i thÕ. Ch¼ng qua t¸c gi¶ muèn tr¸nh lèi nh×n nhËn vÊn ®Ò cùc
®oan, ®éc ®o¸n, cßn nÕu theo chñ kiÕn cña riªng m×nh, «ng muèn th¬ cña thêi ®¹i míi
nµy ph¶i tho¸t khái nh÷ng "h×nh thøc ®Òu ®Æn, cè ®Þnh” ®Ó tiÕn dÕn mét h×nh thøc
kh¸c, nhÞp ®iÖu kh¸c, ph¶n ¸nh ®îc nhÞp sèng trÎ trung, s«i næi, µo ¹t cña cuéc ®êi çch
m¹ng. Víi tÇm bao qu¸t réng r·i nhiÒu d÷ kiÖn cña ®êi sèng vµ nghÖ thuËt, t¸c gi¶ kh«ng
quªn lêng tÝnh vµ gi¶i ®¸p tríc nh÷ng c©u hái, nh÷ng b¨n kho¨n, th¾c m¾c cã thÓ ®îc
®Æt ra cho con ®êng ®i tíi cña th¬, xuÊt ph¸t tõ nhiÒu ®èi tîng kh¸c nhau. Kh«ng, h×nh
thøc míi kh«ng bao giê lµ sù phÕ bá gi¶n ®¬n nh÷ng h×nh thøc cò, ngîc l¹i, trong nã,
nh÷ng h×nh cò ®· ®îc t¸i t¹o, ®îc n©ng lªn mét tr×nh ®é cao h¬n so víi tríc. Mét vÊn ®Ò
kh¸c kh¸c lµ kh«ng nªn qu¸ lo th¬ sÏ trë nªn "bu«ng th¶, bõa b·i", bëi nh÷ng ®iÒu ®ã "cha
bao giê ®i ®«i ®îc víi nghÖ thuËt". Khi lêng tÝnh vµ gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái nµy, tÝnh
chÝnh luËn cña bµi viÕt ®îc béc lé rÊt ®Ëm nÐt. Dêng nh mét quan ®iÓm v¨n nghÖ
®Çy tÝnh cëi më ®· ®îc x©y dùng cïng víi nh÷ng dßng viÕt sau : "KØ luËt cña nh÷ng
tæ chøc çch m¹ng cha bao giê dùa trªn sù trõng ph¹t, ®e do¹ mµ tån t¹i ®îc, kØ luËt Êy
ph¶i tù gi¸c míi bÒn v÷ng. NghÖ thuËt cã kØ luËt s¾t cña nã, nhng ®ã kh«ng thÓ lµ
nh÷ng trãi buéc, lÒ lèi ®Þnh s½n bªn ngoµi. Nã ph¶i lµ sù tù kiÓm so¸t, tù chñ tõ bªn
trong sù s¸ng t¸c mµ ra. Bá nh÷ng luËt lÖ m¸y mãc bªn ngoµi, nh÷ng luËt lÖ b¶n th©n
cña nghÖ thuËt, nh÷ng luËt lÖ tõ bªn trong mµ ra, chØ cµng quan träng h¬n. §¹p ®æ bøc
têng giam tríc mÆt råi, giíi h¹n chØ cßn do søc ®i xa cña m×nh". Ta nhËn thÊy ë ®©y
võa lµ mét lêi nh¾c nhë ®èi víi nh÷ng ngêi chÞu tr¸ch nhiÖm l·nh ®¹o v¨n nghÖ, võa lµ
mét lêi tù nh¾c cña giíi v¨n nghÖ vÒ sø mÖnh, chøc n¨ng cña m×nh.
M©y ý nghÜ vÒ th¬ lµ bµi viÕt rÊt tiªu biÓu cho phong çch tiÓu luËn v¨n häc
NguyÔn §×nh Thi. §äc nã, ta c¶m thÊy tiÕc v× nhiÒu ý nghÜ ®éc ®¸o trong ®ã mét thêi
cha ®îc ®¸nh gi¸ ®óng møc, cha ®îc nh×n nhËn nh mét sù gîi ý quý b¸u ®èi víi vÊn ®Ò
388
®Þnh híng ph¸t triÓn cho c¶ nÒn th¬, nÒn v¨n häc. Tuy nhiªn, nh÷ng gi¸ trÞ thËt th× cø
cßn m·i, huèng chi, kh«ng Ýt ®iÒu ®îc nãi h«m qua ®Õn h«m nay vÉn cßn nguyªn tÝnh
thêi sù.
t×nh c¶m vµ lÝ trÝ trong tiÓu luËn

NguyÔn ®×nh chiÓu, ng«i sao s¸ng trong v¨n nghÖ cña d©n téc
N¨m 1963, trªn miÒn B¾c níc ta, lÔ kØ niÖm 75 n¨m ngµy mÊt cña NguyÔn
§×nh ChiÓu ®· ®îc tæ chøc hÕt søc träng thÓ. §©y ®¸ng ®îc xem lµ mét çi mèc giµu ý
nghÜa cña tiÕn tr×nh nghiªn cøu vÒ nhµ th¬ yªu níc lín nµy cña d©n téc. Trong sè nh÷ng
bµi viÕt ra ®êi nh©n dÞp ®ã, tiÓu luËn NguyÔn §×nh ChiÓu, ng«i sao s¸ng trong v¨n
nghÖ cña d©n téc cña Ph¹m V¨n §ång cã mét vÞ trÝ kh¸ ®Æc biÖt, do çch ®Æt vÊn ®Ò
vµ kh¶ n¨ng gîi më híng nghiªn cøu míi cña nã. ChÝnh lêi më vµ lêi kÕt cña ¸ng v¨n ®·
cho thÊy râ ®iÒu nµy. Lêi më : "Ng«i sao NguyÔn §×nh ChiÓu, mét nhµ th¬ lín cña níc
ta, ®¸ng lÏ ph¶i s¸ng tá h¬n n÷a trong bÇu trêi v¨n nghÖ cña d©n téc, nhÊt lµ trong lóc
nµy". Vµ lêi kÕt : "§êi sèng vµ sù nghiÖp cña NguyÔn §×nh ChiÓu lµ mét tÊm g¬ng
s¸ng, nªu cao ®Þa vÞ vµ t¸c dông cña v¨n häc, nghÖ thuËt, nªu cao sø m¹ng cña ngêi
chiÕn sÜ trªn mÆt trËn v¨n ho¸ vµ t tëng". Qua nh÷ng c©u võa trÝch, cã thÓ hiÓu r»ng
tríc ®ã, sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn §×nh ChiÓu cßn cha ®îc ®¸nh gi¸ mét çch toµn
diÖn, vµ th¬ v¨n yªu níc cña «ng cßn cha ®îc chó ý nghiªn cøu cho ®óng víi tÇm mµ nã
cã. Thªm n÷a, trong lóc c«ng cuéc ®Êu tranh thèng nhÊt níc nhµ ®ang ®ßi hái viÖc kh¬i
dËy lßng yªu níc vµ ý chÝ chiÕn ®Êu trong toµn d©n, ®ång thêi yªu cÇu x©y dùng mét
nÒn v¨n nghÖ míi phôc vô sù nghiÖp çch m¹ng cña d©n téc ®ang ®îc ®Æt ra trªn mét
389
tÇm ®é míi, viÖc khai th¸c néi dung yªu níc trong th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu cµng cã mét
ý nghÜa hÕt søc quan träng.
ViÕt vÒ mét vÊn ®Ò nghiªm trang nh nãi ë trªn, ngêi ta cã thÓ chän mét kiÓu
tr×nh bµy duy lÝ, Ýt mµu s¾c biÓu c¶m. Nhng ë ®©y, ngay tõ ®Çu, t¸c gi¶ ®· biÓu lé
c¶m xóc nång nµn cña m×nh khi nªu nh÷ng ®ßi hái cÇn thiÕt ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ gi¸
trÞ th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu. Çch nãi "ng«i sao NguyÔn §×nh ChiÓu", çch vÝ von
"Trªn trêi cã nh÷ng v× sao cã ¸nh s¸ng kh¸c thêng, nhng con m¾t cña chóng ta ph¶i ch¨m
chó nh×n th× míi thÊy, vµ cµng nh×n th× cµng thÊy s¸ng. V¨n th¬ cña NguyÔn §×nh
ChiÓu còng vËy" mét mÆt dÔ g©y Ên tîng v× sù t¬i m¸t cña giäng v¨n vµ v× liªn tëng
hîp lÝ, mÆt kh¸c, ph¶n ¸nh ®îc kh¸ trung thùc sù tr©n träng, yªu quý hÕt mùc cña t¸c gi¶
®èi víi ®èi tîng ®îc «ng nãi ®Õn. Ph¶i nãi r»ng mét kiÓu nhËp ®Ò nh vËy cã thÓ t¹o ®-
îc nh÷ng hiÖu qu¶ t¸c ®éng rÊt tèt ®Ñp. Tríc khi ®ång t×nh víi ngêi viÕt vÒ nh÷ng lËp
luËn, ngêi ta ®· chia sÎ víi «ng vÒ mét th¸i ®é – th¸i ®é ®èi víi nhµ th¬ cña d©n téc vµ
th¸i ®é ®èi víi ngêi tiÕp nhËn ¸ng v¨n cña chÝnh m×nh.
Néi dung quan träng nhÊt cña bµi viÕt lµ lµm s¸ng tá gi¸ trÞ to lín cña bé phËn
th¬ v¨n yªu níc trong sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn §×nh ChiÓu. Nh÷ng lêi ®¸nh gi¸ cao
nhÊt, nh÷ng lêi ngîi ca nång nhiÖt nhÊt ®· ®îc nªu lªn : "th¬ v¨n yªu níc cña NguyÔn
§×nh ChiÓu, khóc ca hïng tr¸ng cña phong trµo yªu níc chèng bän x©m lîc Ph¸p lóc chóng
®Õn bê câi níc ta", "t¸c phÈm lµ nh÷ng trang bÊt hñ", "Bµi V¨n tÕ nghÜa sÝ CÇn Giuéc
lµ khóc ca nh÷ng ngêi anh hïng thÊt thÕ, nhng vÉn hiªn ngang", "trong th¬ v¨n yªu níc
cña NguyÔn §×nh ChiÓu cßn cã nh÷ng ®o¸ hoa, nh÷ng hßn ngäc rÊt ®Ñp",... Tuy nhiªn,
nÕu bµi viÕt chØ cã nh÷ng lêi ngîi ca chung chung th× rÊt khã thuyÕt phôc ngêi ®äc. Do
hoµn toµn ý thøc ®îc ®iÒu nµy, t¸c gi¶ rÊt chó ý nªu vµ ph©n tÝch çc dÉn chøng cô
thÓ. T¸c gi¶ ®· võa lµm râ mèi quan hÖ thèng nhÊt gi÷a nh©n çch con ngêi nhµ th¬ vµ
th¬ v¨n cña «ng, l¹i võa chó ý ®Æt bé phËn th¬ v¨n yªu níc cña NguyÔn §×nh ChiÓu vµo
®óng bèi c¶nh nã ra ®êi ®Ó ®a ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. Nh÷ng ®o¹n nªu tiÓu sö
nhµ th¬ vµ t¸i hiÖn kh«ng khÝ lÞch sö mét thêi ®îc viÕt rÊt sóc tÝch vµ giµu c¶m høng.
Th¸i ®é yªu ghÐt rµnh m¹ch râ rµng lu«n ®îc biÓu lé, khiÕn lÞch sö sèng dËy, cã h×nh,
cã khèi, phËp phång h¬i thë. Râ rµng t¸c gi¶ ®· thiÕt lËp ®îc sù "kÕt nèi" gi÷a xa vµ
nay, gióp ngêi ®äc c¶m nhËn ®îc s©u s¾c r»ng çi m¹ch sèng cña d©n téc ®ang ch¶y
xuyªn qua thêi gian ®Ó trao tíi cho chóng ta ngµy nay nh÷ng th«ng ®iÖp giµu ý nghÜa.
390
T¸c gi¶ ®Æc biÖt chó ý tíi mèi quan hÖ gi÷a nhµ th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu víi
nh©n d©n, d©n téc. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ çc tõ "nh©n d©n", "d©n téc", "®Êt níc"
®îc nh¾c tíi víi tÇn sè cao nh vËy trong bµi. Theo tinh thÇn cña bµi viÕt, ta hiÓu r»ng
nhê sèng g¾n bã víi nh©n d©n, d©n téc, nhê biÕt nãi lªn nh÷ng ý nguyÖn thiÕt tha cña
nh©n d©n, d©n téc mµ NguyÔn §×nh ChiÓu ®îc nh×n nhËn nh mét tÊm g¬ng ®¹o
nghÜa s¸ng ngêi vµ th¬ v¨n «ng cã ®îc søc sèng m·nh liÖt ®Õn thÕ. T¸c gi¶ còng kh«ng
quªn nh¾c tíi quan niÖm v¨n ch¬ng tiÕn bé, ®óng ®¾n cña NguyÔn §×nh ChiÓu ®Ó
lµm næi bËt çi luËn ®iÓm vÒ sù chñ ®éng cña nhµ th¬ khi «ng híng ngßi bót cña m×nh
vµo viÖc "chë ®¹o", "®©m mÊy th»ng gian". XÐt s©u vµo môc ®Ých chÝnh luËn cña
bµi viÕt, cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÓm nhÊn mµ t¸c gi¶ t¹o ra nh trªn lµ hoµn toµn hîp lÝ. C-
¬ng vÞ, tr¸ch nhiÖm x· héi cña t¸c gi¶ còng theo ®ã mµ ®îc thÓ hiÖn mét çch minh
b¹ch, c«ng khai.
Víi t çch lµ mét ngêi ®äc nh¹y c¶m vµ am hiÓu v¨n ch¬ng, t¸c gi¶ bµi viÕt ®· cã
®îc sù c¾t nghÜa ®Ých ®¸ng vÒ mét ®Æc ®iÓm lín cña v¨n th¬ yªu níc NguyÔn §×nh
ChiÓu. §ã lµ : chiÕm bé phËn lín trong s¸ng t¸c cña «ng lµ "nh÷ng bµi v¨n tÕ, ca ngîi
nh÷ng ngêi anh hïng suèt ®êi tËn trung víi níc, vµ than khãc nh÷ng ngêi liÖt sÜ ®· trän
nghÜa víi d©n". Trong mét thêi "khæ nhôc nhng vÜ ®¹i", "oanh liÖt vµ ®au th¬ng",
nh÷ng tiÕng "than khãc" còng lµ nh÷ng khóc ca – "khóc ca nh÷ng ngêi anh hïng thÊt thÕ,
nhng vÉn hiªn ngang". §Æt bµi viÕt vµo bèi c¶nh mét thêi giíi nghiªn cøu vÉn cßn h¬i
nghi ng¹i ®èi víi ©m ®iÖu bi th¬ng trong s¸ng t¸c cña nhiÒu nhµ th¬ qu¸ khø, sù ®¸nh
gi¸ cã tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh nh trªn cña Ph¹m V¨n §ång lµ rÊt cã ý nghÜa, cã thÓ gîi ý
®îc nhiÒu ®iÒu vÒ ph¬ng ph¸p luËn ®¸nh gi¸ v¨n häc.
PhÇn sau cña bµi viÕt ®îc dµnh ®Ó nãi vÒ Lôc V©n Tiªn, "mét t¸c phÈm lín nhÊt
cña NguyÔn §×nh ChiÓu, rÊt phæ biÕn trong d©n gian, nhÊt lµ ë miÒn Nam". MÆc dï
Lôc V©n Tiªn ®· ®îc yªu thÝch xøng víi gi¸ trÞ cña nã, vµ vÊn ®Ò ®¸ng quan t©m h¬n
lóc nµy lµ ®¸nh gi¸ ®óng tÇm vãc cña bé phËn v¨n th¬ yªu níc trong s¸ng t¸c cña NguyÔn
§×nh ChiÓu, nhng h¼n t¸c gi¶ thÊy viÖc nãi thªm vÒ Lôc V©n Tiªn ë ®©y vÉn lµ cÇn
thiÕt. VÊn ®Ò lµ ph¶i thÊy ®îc thùc chÊt søc hÊp dÉn cña truyÖn th¬ nµy. Theo t¸c gi¶,
nÕu chØ nh×n Lôc V©n Tiªn nh mét "b¶n trêng ca ca ngîi chÝnh nghÜa, nh÷ng ®¹o ®øc
®¸ng quý träng ë ®êi, ca ngîi nh÷ng ngêi trung nghÜa" th× ®óng nhng cha ®ñ, bëi nã dÔ
®¸nh ®ång gi¸ trÞ cña t¸c phÈm víi gi¸ trÞ cña lu©n lÝ mµ t¸c phÈm ®Ò cao trªn bÒ næi.
391
NÕu nh×n qua, ta cã c¶m tëng r»ng nhiÒu nh©n vËt cña Lôc V©n Tiªn hµnh xö kh«ng
kh¸c g× nh÷ng nh©n çch mÉu mùc cña ®¹o ®øc phong kiÕn, nhng sù thùc, hä lµ "nh÷ng
con ngêi cã ruét gan, x¬ng thÞt" vµ thùc chÊt ®¹o lÝ sèng cña hä lµ ®¹o lÝ sèng cña
nh©n d©n. T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh : "V× nh÷ng lÏ ®ã hä gÇn gòi chóng ta vµ c©u chuyÖn
cña hä lµm chóng ta c¶m xóc vµ thÝch thó". Cho ®Õn nay, cã lÏ luËn ®iÓm nµy cña
Ph¹m V¨n §ång vÉn lµ mét luËn ®iÓm ®éc ®¸o, cßn nguyªn gi¸ trÞ kh¸m kh¸.
Bªn c¹nh viÖc thùc sù hiÓu vµ ®ång c¶m víi NguyÔn §×nh ChiÓu, t¸c gi¶ còng tá
ra n¾m v÷ng lÞch sö tiÕp nhËn t¸c phÈm Lôc V©n Tiªn. Tuy kh«ng ph©n tÝch kÜ çi
hay cña lêi v¨n ë truyÖn th¬ nµy nhng t¸c gi¶ tá râ quan ®iÓm kh¼ng ®Þnh cña m×nh
®èi víi nã. Nh÷ng c©u th¬ ®îc t¸c gi¶ dÉn ra qu¶ lµ nh÷ng c©u ®Çy vang väng, chan
chøa chÊt th¬, ®Ých thùc lµ s¶n phÈm cña mét tµi n¨ng nghÖ thuËt lín. Ph¶i ch¨ng, tõ
nh÷ng ®iÒu ®îc tr×nh bµy cuèi bµi viÕt, ta cã thÓ nghÜ tíi mét tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kh«ng
cøng nh¾c vÒ çi gäi lµ phÈm tÝnh v¨n ch¬ng cña mét s¸ng t¸c th¬ ca ? V¨n hay hay
kh«ng hay, sù ®¸nh gi¸ ®ã nhiÒu khi con tuú thuéc vµo çch ®äc, çch hiÓu vÒ ®Æc tr-
ng thi ph¸p cña mét s¸ng t¸c.
NguyÔn §×nh ChiÓu, ng«i sao s¸ng trong v¨n nghÖ cña d©n téc qu¶ lµ mét bµi
nghÞ luËn v¨n häc cã gi¸ trÞ. Ngoµi viÖc chøa ®ùng nh÷ng kh¸m ph¸ ®¸ng tr©n träng
®èi víi th¬ v¨n NguyÔn §×nh ChiÓu, nã cßn mang tÝnh chÊt cña mét lêi kªu gäi híng tíi
tÇng líp v¨n nghÖ sÜ, mong hä hÕt lßng ®em ngßi bót cña m×nh phôc vô nh©n d©n,
phôc vô çch m¹ng. §Æc biÖt, nã còng ®Æt nÒn t¶ng cho viÖc x¸c lËp mét quan ®iÓm
®¸nh gi¸ ®óng ®¾n ®èi víi çc hiÖn tîng v¨n häc cña qu¸ khø. Bµi viÕt thùc sù ®· kÕt
tinh ®îc nh÷ng u ®iÓm thêng thÊy cña v¨n nghÞ luËn Ph¹m V¨n §ång : chøa chan nhiÖt
huyÕt ®èi víi çc vÊn ®Ò lín cña ®Êt níc ; lÝ trÝ vµ t×nh c¶m quyÖn chÆt vµo nhau
trong mçi dßng v¨n ; t¹o ®îc sù c©n b»ng gi÷a nh÷ng ®Ò xuÊt thiÕt thùc vµ nh÷ng gîi
më vÒ mét con ®êng ®i tíi çc ®Ých xa...
392
mét phong çch viÕt ch©n dung v¨n häc
qua th¬ng tiÕc nhµ v¨n nguyªn hång
NguyÔn §¨ng M¹nh lµ mét chuyªn gia cã uy tÝn trong lÜnh vùc nghiªn cøu lÞch sö
v¨n häc ViÖt Nam thÕ kØ XX. Bªn c¹nh viÖc t×m hiÓu çc vÊn ®Ò chung cña v¨n häc
thÕ kØ nµy, «ng dµnh nhiÒu t©m lùc ®Ó nghiªn cøu cô thÓ vÒ nh÷ng t¸c gia cã t tëng
vµ phong çch nghÖ thuËt ®éc ®¸o, cã ®ãng gãp lín vµo sù ph¸t triÓn cña nÒn v¨n ho¸,
v¨n häc d©n téc. Sau khi ®· kh¶o s¸t c«ng phu t tëng vµ phong çch nghÖ thuËt çc nhµ
v¨n, «ng l¹i a ch¾t läc nh÷ng kh¸m ph¸ cña m×nh ®a vµo mét lo¹t bµi ch©n dung v¨n häc
gän, s¾c, th©m thuý. V¨n phong ë lo¹t bµi nµy t¬i t¾n, tù nhiªn, ho¹t b¸t. Çc dßng viÕt
®Òu giµu néi lùc, kÕt qu¶ cña mét sù hiÓu biÕt s©u réng vÒ v¨n vµ vÒ ®êi cña tõng
®èi tîng ®îc ®Ò cËp. Trong sè çc "ch©n dung" thÓ hiÖn râ phong çch "v¨n ch¬ng"
(hay nghiªn cøu – phª b×nh) cña NguyÔn §¨ng M¹nh, Th¬ng tiÕc nhµ v¨n Nguyªn Hång lµ
393
mét bµi viÕt næi bËt. Nã ®îc in lÇn ®Çu tiªn trªn b¸o Nh©n d©n, sè ra ngµy 16 - 5 -
1982, ngay sau khi nhµ v¨n lín Nguyªn Hång võa qua ®êi.
Tríc hÕt, ®©y lµ bµi viÕt chøa chan t×nh c¶m, béc lé nçi tiÕc th¬ng s©u s¾c ®èi víi
mét nhµ v¨n tha thiÕt yªu ®êi vµ cã tr¸i tim v« cïng dÔ xóc ®éng tríc nh÷ng nçi ®au khæ
cña con ngêi. Nãi vÒ Nguyªn Hång, l¹i trong mét thêi ®iÓm nh thÕ, tëng kh«ng cã giäng
v¨n nµo thÝch hîp h¬n. Ta cã c¶m nghÜ ngay c¶ khi ®· nÐn lßng ®Ó ®¸nh gi¸ kh¸ch
quan vÒ mét ®êi v¨n, t¸c gi¶ vÉn cø ®Ó lé trong m¹ch viÕt nh÷ng tiÕng thæn thøc :
"Lµm sao cã thÓ h×nh dung ®îc mét Nguyªn Hång kh«ng cßn ho¹t ®éng s«i næi, h¨m hë
®îc n÷a, mét Nguyªn Hång tr¸i tim ph¶i ngõng ®Ëp, ®µnh nh¾m m¾t xu«i tay gi÷a cuéc
®êi mu«n vµn yªu quý nµy cña «ng", "Nguyªn Hång ®· sèng h¬n s¸u m¬i n¨m, ®· viÕt
h¬n bèn m¬i n¨m, ai biÕt ®îc «ng ®· ®æ ra bao nhiªu níc m¾t cho ®êi vµ cho nghÖ
thuËt ? B©y giê n»m díi ba thíc ®Êt, nguån níc m¾t Êy, liÖu cã bao giê kh« c¹n ®îc
ch¨ng ?".
Nhng vèn lµ (vµ vÉn lu«n lµ) mét nhµ nghiªn cøu, ngay c¶ trong nh÷ng bµi viÕt thiªn
vÒ "v¨n ch¬ng" kiÓu nµy, NguyÔn §¨ng M¹nh vÉn kh«ng thÓ ®Ó cho t×nh c¶m, c¶m
nhËn chñ quan ®ãng vai trß chi phèi. Ngêi ®äc ®îi ë «ng nh÷ng nhËn ®Þnh cã tÇm kh¸i
qu¸t cña mét chuyªn gia. Trªn thùc tÕ, víi bµi viÕt nµy, «ng ®· lµm tèt ®iÒu Êy. Tuy
nhiªn, trung thµnh víi phong çch nghiªn cøu – phª b×nh cña m×nh, «ng ®· triÓn khai ý t -
ëng vµ hÖ thèng lËp luËn b¾t ®Çu tõ nh÷ng Ên tîng trùc gi¸c vÒ ®èi tîng, sau ®ã ph©n
tÝch, kiÓm chøng chóng b»ng çc cø liÖu v¨n ch¬ng vµ cø liÖu ®êi sèng mµ «ng ®· "thu
thËp" ®îc, th«ng qua ®äc, sèng, trß chuyÖn, l¾ng nghe, ghi chÐp... Th× ®Êy, ch¼ng
ph¶i bµi viÕt nµy ®îc "b¾t ®Çu" b»ng mÊy tõ lÊp l¸nh, cùa quËy, phËp phång, thèng
thiÕt vèn thÓ hiÖn c« ®äng nh÷ng c¶m nhËn trùc gi¸c cña t¸c gi¶ vÒ v¨n Nguyªn Hång
hay sao ? Kh«ng tin vµo trùc gi¸c, lµm sao ngêi nghiªn cøu cã thÓ nh×n ra mét sù liªn hÖ
b¶n chÊt gi÷a s¸ng t¸c ®Çu tay cßn cha chÝn vÒ mÆt nghÖ thuËt cña Nguyªn Hång
(truyÖn Linh hån, 1936) víi toµn bé nh÷ng g× mµ nhµ v¨n viÕt sau nµy ?
Nhng, nh ®· nãi, viÖc ph¸t biÓu mét c¶m nhËn trùc gi¸c tù nã cha ®ñ lµm nªn t¸c
phÈm phª b×nh (viÕt ch©n dung v¨n häc theo kiÓu cña NguyÔn §¨ng M¹nh còng chÝnh
lµ viÕt phª b×nh). T¸c gi¶ ý thøc ®îc ®iÒu nµy rÊt râ. ¤ng nªu lªn nhËn ®Þnh kh¸i qu¸t
vµ sau ®ã chøng minh (b»ng nh÷ng dÉn chøng thËt ®¾t), r»ng, çi chung nhÊt cho mäi
chñ ®Ò t¸c phÈm cña Nguyªn Hång lµ lßng nh©n ®¹o, "mét chñ nghÜa nh©n ®¹o bao giê
394
còng thèng thiÕt, m·nh liÖt". DÜ nhiªn, chñ nghÜa nh©n ®¹o thèng thiÕt kh«ng ph¶i lµ
mét kh¸i niÖm lÝ luËn mµ lµ "kh¸i niÖm" ®¸nh gi¸ tæng hîp vÒ mét hiÖn tîng v¨n häc cô
thÓ, sèng ®éng. §iÒu NguyÔn §¨ng M¹nh quan t©m kh«ng ph¶i lµ g¹t çc ®èi tîng nghiªn
cøu cña m×nh vµo nh÷ng ph¹m trï khu«n s¸o, cè ®Þnh, cøng nh¾c, mµ lµ t×m mäi çch
vÏ ra ®îc khu«n mÆt tinh thÇn riªng cña nã. Nãi çch kh¸c, «ng muèn n¾m ®îc çi thÇn
cña ®èi tîng råi diÔn ®¹t nã b»ng mét h×nh thøc ng«n tõ ®Ých ®¸ng, gän ghÏ, kh¸i qu¸t
mµ vÉn b¶o lu ®îc vÎ sèng ®éng cña c¶m nhËn ban ®Çu. Çch lµm nµy ta ®· thÊy ë
Hoµi Thanh trong t¸c phÈm Thi nh©n ViÖt Nam.
§iÒu dÔ nhËn thÊy trong bµi viÕt nµy lµ, ë ®Çu çc ®o¹n cña nã, t¸c gi¶ hay dÉn lêi,
dÉn ý cña mét ngêi kh¸c : "Ngêi ta thêng nãi nhµ v¨n, nhµ th¬ cÇn cã ba yÕu tè chñ
quan : tµi, trÝ vµ t©m" ; "Tríc Çch m¹ng th¸ng T¸m , cã nhµ phª b×nh nhËn xÐt Nguyªn
Hång cã çi tËt cø ®æ dån dËp lªn ®Çu nh©n vËt cña m×nh ®ñ thø tai ho¹ trªn ®êi" ;
"NguyÔn Tu©n cã lÇn nãi, «ng së trêng vÒ t¶ giã, cßn t¶ n¾ng th× nhÊt Nguyªn Hång" ;
"Xu©n DiÖu cã lÇn nãi, Nguyªn Hång cã n¨ng khiÕu cña mét nhµ v¨n lín". Sù lÆp ®i
lÆp l¹i cña çch viÕt nãi trªn rÊt cã thÓ ph¶n ¸nh mét çi g× ®ã thuéc phong çch viÕt
ch©n dung v¨n häc cña t¸c gi¶, mÆt kh¸c, nã cho thÊy «ng ®· n¾m ®îc th«ng tin vÒ ®èi
tîng tõ nhiÒu nguån, trong ®ã cã nh÷ng nguån gi¸n tiÕp. Nhng ®iÒu c¬ b¶n mµ ta muèn
nãi vÒ "thãi quen" nµy n»m ë chç kh¸c : nhµ nghiªn cøu xem ra kh«ng bao giê tho¶ m·n
víi nh÷ng nhËn xÐt c¶m tÝnh, ngay c¶ trong trêng hîp «ng thÊy chóng "cã lÝ". ¤ng muèn
xo¸y s©u, më réng chóng b»ng nh÷ng ph©n tÝch khoa häc vµ b»ng kÜ n¨ng ®¸nh gi¸ dùa
trªn quan ®iÓm hÖ thèng. Vµ thÕ lµ rÊt tù nhiªn, qu¸ tr×nh nhËn ch©n ®èi tîng nghiªn
cøu – phª b×nh cña «ng lu«n cã ®îc sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¶m vµ hiÓu, gi÷a nhËn thøc
c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lÝ tÝnh. H·y xem çch «ng t¸n thµnh vµ "ph¶n biÖn" nhËn xÐt
®· dÉn vÒ çi tËt cña Nguyªn Hång trong viÖc x©y dùng nh©n vËt : "§äc Nguyªn Hång ,
thÊy c¨ng qu¸, nÆng nÒ qu¸. §óng lµ nh thÕ. Nhng t×nh c¶m nh©n ®¹o thèng thiÕt cña
Nguyªn Hång ®ßi hái «ng ph¶i viÕt nh vËy. NÕu kh«ng thÕ, nãi lµm sao cho h¶, cho ®·
nh÷ng t×nh c¶m thèng thiÕt cña «ng ®èi víi th©n phËn ngêi d©n cïng ngµy tríc ? Vµ cã
nh thÕ, «ng míi tá hÕt ®îc niÒm tin m·nh liÖt cña m×nh ®èi víi "thiÖn c¨n" bÒn v÷ng
cña nh©n d©n lao ®éng". Cßn ®©y lµ ®o¹n «ng biÓu thÞ sù ®ång t×nh theo çch cña
mét nhµ nghiªn cøu ®èi víi nhËn xÐt cña NguyÔn Tu©n vÒ së trêng t¶ n¾ng ë Nguyªn
Hång : "DÜ nhiªn, thiªn nhiªn vïng ®Êt c¶ng ®· ¶nh hëng tíi thÕ giíi thÈm mÜ cña nhµ
395
v¨n. Nhng ngêi cÇm bót ph¶i cã mét t©m hån nh thÕ nµo ®Êy th× çi ¸nh n¾ng kia míi
®i vµo t¸c phÈm rùc rì nh thÕ ®îc. Nguyªn Hång nh cã çi b¶n n¨ng tù nhiªn cña cá c©y
lu«n híng vÒ ¸nh s¸ng. Mét t©m hån ®Çy ¸nh s¸ng, ®Çy ¸nh n¾ng (...) Çi g× ®· t¹o nªn ë
Nguyªn Hång mét chñ nghÜa l¹c quan v÷ng khoÎ ®Õn nh thÕ ? §ã lµ lÝ tëng çch m¹ng
mµ nhµ v¨n ®· tiÕp thu ®îc ngay tõ thêi k× MÆt trËn D©n chñ §«ng D¬ng, nhÊt lµ tõ
kho¶ng n¨m 1938 – 1939 trë ®i. §ã lµ b¶n tÝnh yªu ®êi, yªu sèng cña nh©n d©n lao ®éng
®· thÊm vµo m¸u thÞt, t©m hån «ng. §ã lµ søc m¹nh tinh thÇn cña mét con ngêi bao giê
còng sèng hÕt m×nh víi cuéc sèng, víi mäi ngêi, víi mäi viÖc xung quanh. Th¸i ®é thê ¬,
l¹nh nh¹t, hoµi nghi lµ mét çi g× hÕt søc xa l¹ víi Nguyªn Hång". Qua ®o¹n trÝch h¬i dµi
trªn ®©y, ta thÊy kh¸ râ m¹ch t duy th«ng suèt vÒ ®èi tîng cña NguyÔn §¨ng M¹nh. M¹ch
t duy Êy ch¶y qua çc nhËn ®Þnh ®· cã, cuèn theo m×nh nh÷ng ®iÓm kh¶ thñ, tÝch hîp
®îc nhiÒu gãc nh×n ®Ó cuèi cïng lµm s¸ng tá ®îc cÊu tróc thÕ giíi nghÖ thuËt ®éc ®¸o
cña nhµ v¨n. TÊt nhiªn, t¸c gi¶ kh«ng hÒ b¸c bá kh¶ n¨ng gîi ý, thËm chÝ gîi høng cña
nh÷ng lêi nãi mµ «ng nghe ®îc, liªn quan ®Õn ®èi tîng «ng muèn chiÕm lÜnh. KiÓu
"trÝch dÉn" kh«ng cÇn qu¸ chÆt chÏ trong trêng hîp nµy ®· t¹o cho bµi viÕt cña «ng mét
d¸ng dÊp tù nhiªn, sinh ®éng, nh lµ s¶n phÈm cña mét cuéc chuyÖn trß d©n chñ xoay
quanh c©u chuyÖn v¨n ch¬ng.
Khi ®¸nh gi¸ vÒ ®èi tîng (cô thÓ ë ®©y lµ ®êi vµ v¨n Nguyªn Hång), NguyÔn §¨ng
M¹nh ®· dïng kh¸ ®¾t thñ ph¸p so s¸nh vµ gi¶ ®Þnh. ¤ng so s¸nh Nguyªn Hång víi Goãc-
ki ®Ó nhËn ra sù t¬ng ®ång gi÷a hai con ngêi thêng ®îc mÖnh danh nhµ v¨n cña nh÷ng
kÎ "díi ®¸y". Tuy «ng kh«ng nãi th¼ng môc ®Ých so s¸nh, nhng c¨n cø vµo nh÷ng g× ®·
viÕt trong bµi, ngêi ®äc nhËn ra ®iÒu t¸c gi¶ muèn ph¸t biÓu : Nguyªn Hång qu¶ thùc cã
®îc nh÷ng phÈm chÊt ®¸ng kÝnh träng, ®¸ng tù hµo cña mét nhµ v¨n lín, mµ phÈm chÊt
quan träng nhÊt, theo «ng, lµ biÕt "ca ngîi lao ®éng, ph¸t hiÖn ë lao ®éng mét ®èi tîng
thÈm mÜ thùc sù". T¸c gi¶ kh«ng hÒ bèc ®ång trong viÖc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ v¨n häc
cña Nguyªn Hång (dï trong nh÷ng thêi ®iÓm nh thêi ®iÓm bµi viÕt ra ®êi, ngêi ta cã thÓ
cho phÐp m×nh cã ®«i chót "dÔ d·i"), tuy vËy, víi con m¾t cña mét ngêi am hiÓu çi
ph«ng c¶nh chung cña v¨n häc ViÖt Nam, «ng ®· ®¸nh gi¸ rÊt cao ®ãng gãp cña nhµ v¨n.
Cã mét liªn tëng vµ mét gi¶ ®Þnh thó vÞ : "T«i nghÜ r»ng, v¨n häc sö mét d©n téc, nÕu
vÝ nh mét phßng triÓn l·m héi ho¹ treo kÝn nh÷ng bøc tranh (...) th× mét nhµ v¨n cã vÞ
trÝ thËt sù trong lÞch sö v¨n häc ph¶i lµ t¸c gi¶ cña nh÷ng bøc tranh mµ, nÕu v× mét lÝ
396
do g× ®Êy, ph¶i th¸o cÊt ®i, th× phßng triÓn l·m cø ®µnh bá trèng mét m¶ng têng lín,
kh«ng lÊy g× ®iÒn vµo, thay vµo cho t¬ng xøng ®îc. Ta cø tëng tîng xem, nÕu kh«ng cã
nh÷ng bøc tranh cña Nguyªn Hång th× t×nh tr¹ng sÏ thÕ nµo ?...". C©u hái thùc chÊt ®·
hµm chøa c©u tr¶ lêi, vµ ®ã lµ mét c©u tr¶ lêi ®Çy hãm hØnh, ý nhÞ !
Khi dùng ch©n dung v¨n häc, cã ngêi chØ dùa vµo nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®êi cña ®èi
tîng, l¹i cã ngêi "thao t¸c" trªn nh÷ng kiÕn thøc mµ m×nh cã vÒ s¸ng t¸c cña nhµ v¨n.
NguyÔn §¨ng M¹nh cã vÎ muèn phèi hîp c¶ hai çch lµm. §o¹n cuèi cña bµi viÕt thÓ hiÖn
râ ®iÒu nµy. T¸c gi¶ ®· viÕt vÒ çi "tËt" hay khãc cña Nguyªn Hång víi t çch lµ ngêi
chøng kiÕn vµ chia sÎ : "T«i ®· ®îc thÊy Nguyªn Hång khãc khi nãi ®Õn çi chÕt cña
G¸i §en trong C¬n b·o ®· ®Õn. Ngêi con g¸i tèt bông, th¼ng th¾n Êy, v× nhÑ d¹, c¶ tin
mµ bÞ lÉm lì ®Õn nçi uÊt lªn mµ chÕt trong mét c¬n trë d¹ ®au ®ín. KÓ ®Õn ®Êy,
Nguyªn Hång nghÑn ngµo kh«ng nãi ®îc n÷a, níc m¾t rßng rßng. ¤ng khãc nh nh ngêi
mÑ ®øng tríc çi chÕt cña ®øa con m×nh røt ruét ®Î ra, nhÊt lµ ph¶i chÕt oan, chÕt
uæng, chÕt khèn chÕt khæ nh G¸i §en". Ph¶i nãi r»ng viÖc ®iÓm xuyÕt vµo bµi nh÷ng
mÈu chuyÖn nho nhá nh thÕ lµ rÊt cã ý nghÜa. ChÝnh chóng mét mÆt cã t¸c dông lµm
t¨ng thªm tÝnh thuyÕt phôc cña nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ nhµ v¨n, mÆt kh¸c, t¹o cho bµi viÕt
mét vÎ hÊp dÉn giµu tÝnh c¶m xóc vèn lµ ®Æc ®iÓm cña v¨n s¸ng t¸c.
Mçi nhµ nghiªn cøu – phª b×nh thêng cã mét sè ®èi tîng t©m ®¾c riªng cña m×nh.
Khi viÕt vÒ chóng, bçng nhiªn ngßi bót trë nªn kho¸i ho¹t, xu«i ch¶y dÔ dµng vµ anh ta
còng dÔ cã ®îc nh÷ng nhËn ®Þnh mang tÝnh chÊt "®iÓm huyÖt" vÒ ®èi tîng khiÕn
®éc gi¶ thÝch thó. Víi NguyÔn §¨ng M¹nh, Nguyªn Hång chÝnh lµ mét trong sè nh÷ng
®èi tîng nh thÕ. Trong Th¬ng tiÕc nhµ v¨n Nguyªn Hång, «ng ®· cã nh÷ng c©u v¨n thËt
®¸ng nhí, gióp chóng ta kh«ng chØ hiÓu mµ cßn ®ång c¶m s©u s¾c víi nhµ v¨n cña
"nh÷ng ngêi khèn khæ". §©y lµ nh÷ng c©u nãi vÒ mét lo¹i h×nh nh©n vËt ®Æc biÖt cña
Nguyªn Hång : "Tõ vùc th¼m tèi t¨m ngµy tríc, tõ ®èng bïn r¸c ngËp ngôa trong x· héi cò,
nh÷ng T¸m BÝnh, nh÷ng mÑ La cña tiÓu thuyÕt Nguyªn Hång vÉn gi÷ ch¾c b¶n chÊt
hån hËu, trong s¸ng cña m×nh mµ v¬n lªn, nh nh÷ng mÇm c©y c¨ng nhùa, xuyªn thñng líp
®Êt bïn dµy ®Æc ®Ó nh« lªn ®ãn lÊy ¸nh s¸ng mÆt trêi". Cßn ®©y lµ nh÷ng c©u kh¸i
qu¸t vÒ chÊt th¬ trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n : "Ngßi bót Êy ®· chÕ t¹o lÊy cho m×nh mét
chÊt th¬ ®éc ®¸o, kh«ng ph¶i tõ m©y, giã, tr¨ng, hoa, mµ luyÖn b»ng than bôi nh÷ng
nhµ m¸y, nh÷ng bÕn tµu, b»ng sái ®¸ nh÷ng ®åi kh« cá ch¸y, hoµ víi chÊt må h«i mÆn
397
ch¸t vµ nãng báng cña nh÷ng ngêi lao ®éng". §©y n÷a, nh÷ng c©u thÓ hiÖn niÒm c¶m
xóc d¹t dµo tríc thø ¸nh n¾ng ®· ®îc Nguyªn Hång miªu t¶ trong çc trang viÕt cña
m×nh : "Mét thø n¾ng vïng cöa biÓn, phÊp phíi, lång léng. Mét thø n¾ng cã søc sèng, cã
linh hån, còng ho¹t ®éng s«i næi nh con ngêi, thËm chÝ cã lóc nh reo lªn, hÐt lªn hoµ víi
nhÞp sèng tng bõng n¸o nhiÖt cña thµnh phè H¶i Phßng rùc rì mµu phîng vÜ". Nh×n
chung, nh÷ng c©u v¨n nãi trªn ®· chøng tá mét ®iÒu : v¨n phª b×nh còng lµ mét thø v¨n
giµu tÝnh thÈm mÜ, nã rÊt cÇn ®îc viÕt ra b»ng tÊt c¶ sù rung ®éng cña t©m hån, chø
kh«ng chØ b»ng sù r¹ch rßi, khóc chiÕt cña trÝ tuÖ.
Trong khi híng tíi viÖc béc lé niÒm tiÕc th¬ng s©u s¾c ®èi víi nhµ v¨n Nguyªn
Hång, ®ång thêi nªu lªn nh÷ng nÐt næi bËt trong t tëng nghÖ thuËt, phong çch nghÖ
thuËt cña nhµ v¨n, NguyÔn §¨ng M¹nh, víi bµi viÕt ®ang ®îc nãi tíi, ®· tù béc lé mét
phong çch phª b×nh, phong çch dùng ch©n dung v¨n häc thËt sù cã nÐt ®éc ®¸o.
398
phô lôc
®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn
Th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn lµ s¶n phÈm v¨n häc tinh tóy cña thêi trung ®¹i - thêi thèng
trÞ cña ý thøc vÒ tÝnh bÊt biÕn cña vò trô, vÒ sù thèng hîp cña thÕ giíi, sù ®ång nhÊt
gi÷a ba yÕu tè cña tam tµi lµ Thiªn, §Þa, Nh©n ; thêi mµ ngêi ta nh×n nhËn mäi sù thay
®æi trong x· héi chØ lµ mét vßng lu©n chuyÓn tuÇn hoµn khÐp kÝn ; thêi tån t¹i cña
nh÷ng "khu«n vµng thíc ngäc" ¸p ®Æt lªn mäi øng xö, ho¹t ®éng cña con ngêi, kÓ c¶ ho¹t
®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Nh mét hÖ qu¶ tÊt yÕu cña thÕ giíi quan nãi trªn, mét trong
399
nh÷ng tø th¬ lín cña th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn nãi chung vµ th¬ §êng nãi riªng lµ tø th¬ vÒ
"tÝnh ®ång nhÊt cña nh÷ng hiÖn tîng mµ gi¸c quan cho lµ ®èi lËp nhau". Tø th¬ nµy ®·
®îc Phan Ngäc ph¸t hiÖn vµ ph©n tÝch rÊt kü lìng trong Çi hay cña th¬ §êng59. Chóng
t«i xin kh«ng nh¾c l¹i nh÷ng kÕt luËn s©u s¾c cã thÓ rót ra tõ tiÓu luËn ®ã mµ chØ ®i
vµo m« t¶ mét sè d¹ng cÊu tø (çch thÓ hiÖn tø th¬) quen thuéc ë mét sè chñ ®Ò còng rÊt
quen thuéc cña th¬ xa. Së dÜ vÉn thêng cã hiÖn tîng ®ång nhÊt tø th¬ víi chñ ®Ò lµ do
chç mèi quan hÖ gi÷a chóng trong th¬ cæ ®iÓn hÕt søc kh¨ng khÝt : mçi chñ ®Ò lµm
n¶y sinh mét tø th¬ "riªng", vµ tø th¬ "riªng" Êy sÏ ®îc ç biÖt ho¸ thªm n÷a trong tõng
s¸ng t¸c cô thÓ cña nh÷ng nhµ th¬ cô thÓ. Nhng do yªu cÇu kh¸i qu¸t, chóng t«i sÏ chØ
nãi tíi çi "riªng" cña tø ë cÊp ®é ®Çu mµ th«i.
Ngêi ta vÉn thêng nãi th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn lµ th¬ nãi chÝ, tá chÝ. Dï viÕt vÒ ®Ò
tµi g×, çc thi nh©n còng kh«ng quªn nãi lªn çi chÝ cña m×nh. Nhng theo mét çi nh×n
ph©n lo¹i tØ mØ, vÉn cã thÓ nãi tíi mét lo¹i th¬ tá chÝ riªng trong ®¹i d¬ng th¬ Êy, mµ
®Æc ®iÓm næi bËt cña nã lµ trong ®ã, çc nhµ th¬ trùc tiÕp tá bµy hoµi b·o, chÝ khÝ, ý
nguyÖn cña m×nh. Lo¹i th¬ nµy hay g¾n liÒn víi nh÷ng nhan ®Ò nh ng«n hoµi, thuËt
hoµi, ng«n chÝ... Çi tø phæ biÕn cña lo¹i th¬ nµy ®îc triÓn khai dùa trªn sù ®èi lËp nhng
®ång nhÊt gi÷a nh©n vËt tr÷ t×nh víi çc ®¹i lîng lín cña vò trô nh trêi, ®Êt, s«ng, nói,
nhËt, nguyÖt, xa, sau... Trong t¬ng quan Êy, kÝch thíc con ngêi nh ®îc phãng to lªn vµ kh¶
n¨ng giao c¶m cña con ngêi ®èi víi thiªn ®Þa chung quanh gÇn nh lµ v« giíi h¹n. DÜ nhiªn,
con ngêi ë ®©y ph¶i lµ con ngêi siªu ç thÓ míi cã ®îc nh÷ng n¨ng lùc dÞ thêng nh thÕ. Tr-
êng hîp TrÇn Tö Ngang trong bµi §¨ng U Ch©u ®µi ca víi lêi than thë : TiÒn bÊt kiÕn cæ
nh©n - HËu bÊt kiÕn lai gi¶ vÉn kh«ng hÒ phñ ®Þnh kÕt luËn võa råi. Nhµ th¬ nãi thÕ
ch¼ng qua lµ ®Ó lµm râ h¬n nçi buån cña m×nh tríc thiªn ®Þa chi du du, chø nÕu kh«ng
cã nhËn thøc s©u s¾c vÒ sù kh¶ kiÕn cã tÝnh chÊt tiªn thiªn th× lµm g× cã chuyÖn ®Æt
ra vÊn ®Ò bÊt kiÕn ë ®©y !
Víi tø th¬ ta ®ang bµn, nhµ th¬ cã thÓ b¾t ®Çu b»ng nh÷ng c©u nãi vÒ ®Êt trêi,
vò trô, nãi vÒ bèi c¶nh chung råi sau ®ã míi trùc tiÕp vÏ lªn h×nh ¶nh cña m×nh (xem çc
bµi §éc to¹ KÝnh §×nh s¬n cña Lý B¹ch, ThuËt hoµi cña Ph¹m Ngò L·o, C¶m hoµi cña
§Æng Dung...). Còng cã khi, nh NguyÔn Tr·i, nhµ th¬ kh¼ng ®Þnh ngay çi chÝ cña
59
Phan Ngäc, Çch gi¶i thÝch v¨n häc b»ng ng«n ng÷ häc, NXB TrÎ, TP HCM, 1995.
400
m×nh lóc vµo bµi th¬ råi míi vÏ tiÕp çi nÒn ®»ng sau lµ mét bèi c¶nh v« cïng kho¸ng
®¹t :
Khã kh¨n th× mÆc, cã mµng bao

Cµng khã bao nhiªu chÝ míi hµo
§¹i ®Þa dµy, Nam nh¹c kháe
Cöu tiªu v¾ng, B¾c thÇn cao...
(ThuËt høng, bµi 21)
Ta còng gÆp trêng hîp nhµ th¬ tr×nh bµy cïng mét lóc võa h×nh ¶nh b¶n th©n
võa h×nh ¶nh vò trô trong mét c©u th¬ ®îc s¸ng t¹o b»ng nh÷ng liªn tëng xuÊt thÇn hÕt
søc thó vÞ. Bµi Dôc Bµn th¹ch kÝnh sau ®©y cña Cao B¸ Qu¸t lµ mét vÝ dô :
Triªu ®¨ng Hoµnh s¬n lËp

Mé h¸ Bµn kÝnh dôc
HuÒ thñ lìng phiÕn th¹ch
Giang s¬n bÊt dinh cóc.
B¶n dÞch th¬ cña Ho¸ D©n :
S¸ng lªn Hoµnh s¬n tr«ng,
ChiÒu xuèng Bµn th¹ch t¾m.
NhÆt hßn ®¸ mçi n¬i,
Nói s«ng kh«ng ®Çy n¾m.
Do nh÷ng h¹n chÕ tÊt yÕu cña nghÖ thuËt ng«n tõ - mét thø nghÖ thuËt thêi gian
- çc nhµ th¬ thêng kh«ng tr¸nh khái çch tr×nh bµy ®èi tîng theo thø líp tríc sau, nhng dï
sao, nh×n bao qu¸t c¶ bµi, ta c¶m nhËn ®îc rÊt râ r»ng h×nh ¶nh thiªn nhiªn, vò trô ®· ®îc
dùng lªn nh mét çi khung, mét çi nÒn ®Ó «m vµo gi÷a h×nh ¶nh con ngêi víi çc phÈm
chÊt "tù t«n", "tù träng", "tù tóc", "tù l¹c", "tù t¹i" cña nã. Mét ®iÒu ®¸ng nãi kh¸c lµ
trong çc bµi th¬ tá chÝ, nh÷ng quan hÖ x· héi x¸c thùc cña thêi ®¹i ®· ®îc thiªn nhiªn
ho¸, vò trô ho¸ b»ng viÖc nhµ th¬ quy nh÷ng sù kiÖn cô thÓ vµo çc ph¹m trï phæ qu¸t
nh thêi, thÕ, vËn, mÖnh, v.v., quy nh÷ng s¾c th¸i t×nh c¶m phong phó vµo nh÷ng kh¸i
niÖm chung nhÊt nh sÇu, hËn, bi, phÉn, tu, v.v., quy nh÷ng ph¶n øng cã thÓ rÊt ®a d¹ng
cña nh÷ng nh©n vËt tr÷ t×nh vµo çc hµnh ®éng mang tÝnh c«ng thøc rÊt dÔ nhËn ra
401
nh nhá lÖ, cói ®Çu xuèng ®Êt, ngöa mÆt lªn trêi, mµi kiÕm, x¾n tay, v.v. Ta h·y ®äc
toµn bé bµi th¬ C¶m hoµi cña §Æng Dung ®Ó kiÓm nghiÖm ®iÒu võa nãi :
ThÕ sù du du n¹i l·o hµ
V« cïng thiªn ®Þa nhËp hµm ca
Thêi lai ®å ®iÕu thµnh c«ng dÞ
VËn khø anh hïng Èm hËn ®a
TrÝ chñ h÷u hoµi phï ®Þa trôc
TÈy binh v« lé v·n thiªn hµ
Quèc thï vÞ b¸o ®Çu tiªn b¹ch
Kû ®é long tuyÒn ®¸i nguyÖt ma.
B¶n dÞch th¬ cña V©n Tr×nh :
ViÖc lín cha xong tuæi ®· giµ,
§Êt trêi thu gän tiÖc ng©m nga.
GÆp thêi bÇn tiÖn thµnh c«ng dÔ,
Lì bíc anh hïng d¹ xãt xa.
Gióp chóa nh÷ng mong xoay trôc ®Êt,
Röa ®ßng kh«ng lèi kÐo Ng©n hµ.
B¹c ®Çu thï níc cßn cha tr¶,
MÊy ®é mµi g¬m bãng nguyÖt tµ.
CËn kÒ víi lo¹i th¬ tá chÝ díi h×nh thøc trùc tiÕp nh võa míi tr×nh bµy lµ lo¹i th¬
vÞnh vËt nãi chÝ. Lo¹i nµy còng cã mét h×nh thøc kÕt cÊu kh¸ riªng, kh¸ næi bËt. Tríc
hÕt, cÇn nãi tíi danh môc nh÷ng "vËt" ®îc chän lùa. XuÊt hiÖn nhiÒu nhÊt trong danh
môc nµy lµ nh÷ng loµi th¶o méc nh tïng, cóc, tróc, mai, lan, sen..., nh÷ng loµi cÇm thó
nh chim ng, chim s¸o, chã, mÌo, ngùa... Còng cã khi, Ýt h¬n, ngêi ta cßn nh¾c tíi nh÷ng sù
vËt do bµn tay con ngêi chÕ t¸c nh çi qu¹t, çi chæi... VÒ c¬ b¶n, cã thÓ nãi h×nh tîng
trung t©m cña nh÷ng bµi th¬ lo¹i nµy lµ h×nh tîng cña çc "vËt" ®îc miªu t¶. Ngêi ta chØ
tËp trung lµm næi bËt lªn çc phÈm chÊt ®Æc trng mang tÝnh chÊt chñng lo¹i cña chóng
mµ bá qua sù tån t¹i cña chóng trong nh÷ng h×nh thøc ç biÖt. Khãm tróc chØ lµ khãm
tróc nãi chung chø kh«ng ph¶i lµ khãm tróc nµy mäc bªn cöa sæ. C©y mai còng chØ lµ
mét c©y mai trõu tîng chø kh«ng ph¶i c©y mai nµy ®îc trång tríc s©n nhµ. Mçi nÐt miªu
t¶ vÒ chóng bao giê còng ®i kÌm mét ý híng kh¸i qu¸t vµ nh÷ng phÈm chÊt cña chóng
402
lu«n lu«n ®îc quy ®ång vµo nh÷ng ®øc tÝnh cao ®Ñp cña ngêi qu©n tö hay nh÷ng
®Æc tÝnh ®¸ng khinh bØ cña kÎ tiÓu nh©n (tuú theo ®èi tîng vÞnh thuéc lo¹i "®Ñp" hay
"xÊu"). §iÒu nµy còng cã nghÜa lµ dï cã vÎ cha bao giê nhµ th¬ bá r¬i ®èi tîng miªu t¶
nhng sù thùc th× ®èi tîng ®ã ®· bÞ hy sinh cho mét çi chÝ trõu tîng. Hay nãi çch kh¸c,
nhµ th¬ tuy cã nh×n vµo ®èi tîng m×nh vÞnh nhng anh ta ch¼ng thÊy çi g× thùc sù lµ
cña riªng nã mµ chØ thÊy mét çi b¶n chÊt chung bao hµm trong ®ã mµ th«i. Tri thøc tiªn
nghiÖm ®· hoµn toµn ph¸ tan sù thô c¶m mang tÝnh trùc gi¸c vµ thùc sù nhiÒu lóc ®·
®Èy çc bµi th¬ vÞnh vËt tá chÝ r¬i vµo t×nh tr¹ng thuyÕt lý kh« khan. NguyÔn BØnh
Khiªm cã bµi th¬ Kª no·n nh sau :
Viªn bÊt viªn hÒ, ph¬ng bÊt ph¬ng,

Khíc t¬ng thiªn ®Þa tËn bao tµng.
Ngo¹i trang th¸i tè song t»ng b¹ch,
Néi tr÷ ®an biªm nhÊt ®iÓm hoµng.
Th¸i cùc vÞ ph©n do hçn ®én,
Lìng nghi t¬ng hîp thuû kh«i tr¬ng.
Ph« thµnh vò dùc xung tiªu h¸n,
Ho¸ t¸c Kim kª phô th¸i d¬ng.
B¶n dÞch th¬ cña Ng« LËp Chi :
Còng ch¼ng trßn mµ còng ch¼ng vu«ng,
KhÐo ®em trêi ®Êt ®ãng vµo khu«n.
Ngoµi lång th¸i tè hai lÇn tr¾ng,
Trong chøa ®an biªm mét ®iÓm vµng.
Th¸i cùc cha chia cßn hçn ®én,
Lìng nghi hîp l¹i míi khai tr¬ng.
Mäc ra l«ng çnh cßn bay bæng,
BiÕn ho¸ Gµ vµng gióp th¸i d¬ng.
Theo con m¾t cña chóng ta b©y giê, vÞnh mét qu¶ trøng gµ mµ dïng tíi nh÷ng
ch÷ to t¸t nh thiªn ®Þa, th¸i cùc, lìng nghi, tiªu h¸n, Kim kª, th¸i d¬ng th× qu¶ lµ qu¸ "quan
träng ho¸ vÊn ®Ò". Nhng ®èi víi nh÷ng nhµ th¬ xa, sù liªn hÖ Êy, dïng ch÷ Êy x¶y ra
hÕt søc tù nhiªn bëi kh«ng ë ®©u nhµ th¬ kh«ng thÊy h×nh ¶nh cña ®¹o. VÞnh vËt lóc
403
nµy chØ ®îc x¸c ®Þnh hoµn toµn nh mét çi cí ®Ó ngêi ta ph¸t biÓu quan niÖm triÕt lý -
nh©n sinh cña m×nh.
GÆp trêng hîp chÝ kh«ng ®ång nghÜa víi khÈu khÝ chung cña ngêi qu©n tö, cña
kÎ sÜ mµ ®ång nghÜa víi mét t©m tr¹ng ç biÖt th× nh÷ng bµi th¬ vÞnh vËt ®ì kh« khan
h¬n nhiÒu. Lóc nµy, tÝnh tîng trng cña h×nh tîng mê ®i ®Ó tÝnh Èn dô næi lªn, vµ mçi
nÐt t¶ vÒ sù vËt ®Òu hµm chøa trong ®ã mét nçi niÒm. Bµi th¬ Tïng cña NguyÔn Tr·i
chÝnh thuéc lo¹i nµy. Nh×n bÒ ngoµi, nã còng gièng nhiÒu bµi th¬ vÞnh vÒ c©y tïng
kh¸c trong th¬ cæ ®iÓn. Nhng thùc ra, tïng ë ®©y lµ tïng cña NguyÔn Tr·i, chë nÆng
t©m t cña mét kÎ cã lßng u ¸i "®ªm ngµy cuån cuén níc triÒu ®«ng". Trªn nÒn m« h×nh
kÕt cÊu kh¸ æn ®Þnh cña lo¹i th¬ vÞnh vËt tá chÝ (nh chØ chó ý tíi ®Æc tÝnh chñng lo¹i
cña "vËt" vµ thêng quy çc ®Æc tÝnh ®ã vµo çc ph¹m trï ®¹o ®øc quen thuéc, phæ
biÕn...), nhµ th¬ thªm vµo vµi ®iÓm nhÊn kh¸c l¹ víi c©u hái L©m tuyÒn ai rÆng giµ
lµm kh¸ch ?, c©u trÇn thuËt TuyÕt s¬ng thÊy ®· ®Æng nhiÒu ngµy, c©u kh¼ng ®Þnh
Dµnh cßn ®Ó trî d©n nµy..., thÕ lµ c¶ bµi th¬ tho¾t bçng sinh ®éng lªn, ®îm ®Çy c¶m
xóc. VÝ dô nµy cho thÊy tÝnh hai mÆt cña nh÷ng m« h×nh kÕt cÊu æn ®Þnh. ë phÝa
nµy, nã lµ sù gß bã, cìng Ðp mét thùc tÕ sinh ®éng vµo c«ng thøc, vµ ë phÝa kia, nã lµ
sù thóc dôc ngêi ta vît tho¸t c«ng thøc b»ng nh÷ng c¶i biÕn m¹nh b¹o vµ tù nã biÕn m×nh
thµnh vËt ®èi chøng gióp ®éc gi¶ nhËn ra ®îc nÐt míi cña bµi th¬ ®ang ®îc ®Æt tríc
m×nh. Çi hay cña nh÷ng bµi th¬ vÞnh vËt cña Hå Xu©n H¬ng nh B¸nh tr«i níc, Qu¶
mÝt, èc nhåi, Çi qu¹t... chÝnh lµ çi hay ®îc t¹o nªn bëi xung lùc gi÷a lÖ thuéc vµ ly khai
®èi víi m« h×nh kÕt cÊu æn ®Þnh ®ã.
Hoµi cæ lµ mét chñ ®Ò lín cña th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn. DÉu r»ng tëng väng dÜ
v·ng lµ mét c¶m xóc phæ biÕn cña con ngêi ë mäi thêi nhng ph¶i nhËn r»ng chØ trong
thêi trung ®¹i, víi quan niÖm bi quan vÒ lÞch sö cho r»ng mçi sù biÕn ®æi ®Òu dÉn tíi
suy ®åi, th× hoµi cæ míi thùc sù næi lªn nh mét m¹ch c¶m høng lín, mang tÝnh ®Æc trng
râ nÐt. RÊt nhiÒu bµi thuéc chñ ®Ò hoµi cæ cã çi tø ®îc x©y dùng dùa trªn sù ®èi lËp
mÊt - cßn, h÷u h¹n - v« h¹n, nhÊt thêi - nhÊt biÕn... ë nh÷ng bµi nµy, çc nhµ th¬ cã thÓ
b¾t ®Çu b»ng nh÷ng chi tiÕt m« t¶ vÒ mét thêi t¬i ®Ñp, vÒ sù hng thÞnh cña mét triÒu
®¹i råi sau míi vÏ c¶nh hoang phÕ, tµn phai cña thêi hiÖn t¹i. Çc bµi §»ng V¬ng çc cña
V¬ng Bét, DÞch thuû tèng biÖt cña L¹c T©n V¬ng, ViÖt trung l·m cæ cña Lý B¹ch v.v.
chÝnh ®îc cÊu tø theo d¹ng ®ã. Còng nhiÒu khi, m¹ch th¬ ®îc triÓn khai theo chiÒu ng-
404
îc l¹i : b¾t ®Çu b»ng mét c¶nh tang th¬ng råi sau míi gîi nh¾c vÒ buæi vµng son trong
dÜ v·ng, nhng th«ng thêng, cuèi cïng çc nhµ th¬ ®Òu quay vÒ víi c¶nh thÊy tríc m¾t.
Çc bµi Hoµng H¹c l©u cña Th«i HiÖu, Th¨ng Long hoµi cæ, Chïa TrÊn B¾c cña Bµ
huyÖn Thanh Quan v.v. lµ nh÷ng vÝ dô minh ho¹ cho d¹ng cÊu tø thø hai nµy. Dï h×nh
thøc bè côc cã kh¸c nhau chót Ýt nhng çi tø nhÊn m¹nh vµo sù ®èi lËp th× kh«ng ®æi.
Qua nh÷ng bµi th¬ lo¹i nµy, rÊt dÔ thÊy ý niÖm vÒ çi cßn, çi bÊt biÕn, çi v« h¹n lu«n
g¾n liÒn víi çc h×nh tîng thiªn nhiªn : tr¨ng, sao, m©y, s«ng dµi..., cßn ý niÖm vÒ çi
mÊt, çi nhÊt thêi, çi h÷u h¹n th× lu«n g¾n liÒn víi çc h×nh ¶nh vÒ con ngêi víi ngùa
xe, ®Òn ®µi, ¸o quÇn, ch©u ngäc... Sù ®èi lËp ë ®©y hiÓn nhiªn mang ®Ëm tÝnh triÕt
lý vµ hÇu hÕt ®Òu ®a tíi mét c¶m nhËn chung vÒ çi phï du, biÕn ¶o cña cuéc ®êi. Næi
lªn trªn nÒn sù ®èi lËp ®ã bao giê ta còng thÊy h×nh ¶nh mét çi t«i tr÷ t×nh ®ang quan
s¸t, t×m tßi, chiªm nghiÖm, tù ®Æt ra c©u hái vµ tù tr¶ lêi, vµ qua çc c©u hái, c©u tr¶
lêi ®ã, ta kh«ng ®äc thÊy nh÷ng lêi than thë n·o nÒ, nh÷ng nçi ®au quÆn th¾t mµ chØ
thÊy mét nçi b©ng khu©ng vÒ tån t¹i. Xin ®iÓm qua vµi vÝ dô :
Çc trung ®Õ tö kim hµ t¹i ?

H¹m ngo¹i trêng giang kh«ng tù lu.
B¶n dÞch th¬ cña T¬ng Nh :
§»ng V¬ng thuë tríc giê ®©u t¸ ?
S«ng lín ngoµi hiªn luèng ch¶y hoµi.
(§»ng V¬ng çc - V¬ng Bét)
NhËt mé h¬ng quan hµ xø thÞ?
Yªn ba giang thîng sö nh©n sÇu.
B¶n dÞch th¬ cña T¶n §µ :
Quª h¬ng khuÊt bãng hoµng h«n,
Trªn s«ng khãi sãng cho buån lßng ai.
(Hoµng H¹c l©u - Th«i HiÖu)
Ngêi xa c¶nh cò nµo ®©u t¸ ?
KhÐo ngÈn ng¬ thay lò träc ®Çu.
(Chïa TrÊn B¾c - Bµ huyÖn Thanh Quan)
Còng thuéc vµo chñ ®Ò hoµi cæ, nhng ë nh÷ng bµi sau trong th¬ tr÷ t×nh cæ
®iÓn ViÖt Nam, viÖc gîi nh¾c l¹i chuyÖn xa kh«ng ®a l¹i niÒm ®au cho nh©n vËt tr÷
405
t×nh : B¹ch §»ng giang cña TrÇn Minh T«ng, Qu¸ Hµm Tö quan cña TrÇn L©u, B¹ch
§»ng h¶i khÈu cña NguyÔn Tr·i v.v. C¶m høng lÞch sö ë nh÷ng bµi nµy tréi h¬n c¶m
høng triÕt lý vµ çi t«i tr÷ t×nh mang tÝnh chÊt vò trô ®îc thay thÕ b»ng çi t«i tr÷ t×nh
nh©n danh cho c¶ mét d©n téc. H×nh ¶nh thiªn nhiªn ®îc miªu t¶ kh«ng ®a tíi ý niÖm vÒ
sù bÊt biÕn, v« h¹n nãi chung cña cò trô mµ cô thÓ h¬n, ®a tíi ý niÖm vÒ sù v÷ng bÒn
mu«n thuë cña non s«ng ®Êt níc, ®a tíi nh÷ng c¶m xóc s¶ng kho¸i, tù hµo :
Giang thuû ®×nh hµm tµn nhËt ¶nh,
Th¸c nghi chiÕn huyÕt vÞ t»ng can.
B¶n dÞch th¬ khuyÕt danh :
§á rùc r¸ng chiÒu in ®¸y níc,
Ngì r»ng m¸u giÆc h·y cßn ®©y.
(B¹ch §»ng giang - TrÇn Minh T«ng)
Toa §« thô thñ tri hµ xø ?
Thuû lôc s¬n thanh nhËp väng xa.
Toa §« nép m¹ng n¬i ®©u t¸ ?
Níc biÕc non xanh mÊy dÆm trêng.
(Qu¸ Hµm Tö quan - TrÇn L©u)
V·ng sù håi ®Çu, ta, dÜ hÜ,
L©m lu phñ c¶nh ý nan th¨ng.
B¶n dÞch th¬ cña NguyÔn §×nh Hæ :
ViÖc tríc quay ®Çu, «i ®· v¾ng,
Tíi dßng ng¾m c¶nh d¹ b©ng khu©ng.
(B¹ch §»ng h¶i khÈu - NguyÔn Tr·i)
Trong lo¹i th¬ hoµi cæ, cã mét lo¹t bµi mµ çi tø cña nã dêng nh ®· ®îc nªu lªn
b»ng mét thµnh ng÷ : c¶nh ®ã, ngêi ®©u ? §ã lµ nh÷ng bµi nh S¬n phßng xu©n sù cña
SÇm Tham, §Ò §« thµnh nam trang cña Th«i Hé, Giang l©u th hoµi cña TriÖu Hç, Lu,
NguyÔn t¸i ®¸o Thiªn Thai bÊt phôc kiÕn ch tiªn tö... cña Tµo §êng v.v. ë ®©y còng xuÊt
hiÖn sù ®èi lËp gi÷a xa víi nay, gi÷a çi cßn víi çi mÊt nhng çi xa cha xa h¼n, cha
khuÊt biÖt vµo çi tuyÖt mï cña thêi gian mµ nh vÉn cßn lu l¹i mét chót h¬ng khiÕn ngêi
t×m dÊu h«m nay ph¶i båi håi, rng rng, vµ muèn b»ng çi nh×n xuyªn vît thêi gian vÜnh
406
cöu ho¸ mét phót gi©y h¹nh phóc vèn ®· thµnh kû niÖm. Çi g©y Ên tîng m¹nh nhÊt ë
nh÷ng bµi th¬ nµy thêng lµ h×nh ¶nh cña mét sù vËt nµo ®ã nh tån t¹i nhën nh¬ ngoµi
vßng kiÒm to¶ cña thêi gian. Sù cã mÆt cña chóng ®a ®Õn hai th«ng ®iÖp tr¸i ngîc: çi
xa ®· mÊt vµ çi xa vÉn cßn. "§äc" thÊy hai th«ng ®iÖp ®ã, thèt nhiªn trong lßng ngêi
còng dÊy lªn nh÷ng "c¶m xóc ®èi nghÞch": nöa buån b· u hoµi, nöa tin tëng, hy väng, vµ
sau hÕt, khi ®· vît qua ®îc tr¹ng th¸i lìng ph©n ®ã cña t×nh c¶m, ta sÏ cã ®îc mét çi
nh×n s©u h¬n vÒ thêi gian, vÒ cuéc ®êi. H·y ®äc mÊy c©u rÊt gÇn nhau vÒ ý tø sau
®©y :
§×nh thô bÊt tri nh©n khø tËn,
Xu©n lai hoµn ph¸t cùu thêi hoa.
B¶n dÞch th¬ cña Ng« TÊt Tè :
C©y s©n ch¼ng biÕt ngêi ®i hÕt,
Xu©n tíi, hoa xa vÉn në ®Òu.
(S¬n phßng xu©n sù - SÇm Tham)
Nh©n diÖn bÊt tri hµ xø khø ?
§µo hoa y cùu tiÕu ®«ng phong.
B¶n dÞch th¬ cña Bïi Kh¸nh §¶n :
MÆt ai nay biÕt t×m ®©u thÊy,
ChØ thÊy hoa cêi tríc giã ®«ng.
(§Ò §« thµnh nam trang - Th«i Hé)
§ång lai ngo¹n nguyÖt nh©n hµ t¹i ?
Phong c¶nh y hi tù tÝch niªn.
Ngêi xa cïng ng¾m tr¨ng ®©u t¸ ?
Ph¶ng phÊt ®ªm nµy tùa c¶nh xa.
(Giang l©u th hoµi - TriÖu Hç)
§µo hoa lu thuû y nhiªn t¹i
BÊt kiÕn ®¬ng thêi khuyÕn töu nh©n
Hoa ®µo níc ch¶y y nh cò,
ChÐn rîu khuyªn mêi v¾ng chñ nh©n.
407
(Lu, NguyÔn t¸i ®¸o Thiªn Thai... - Tµo §êng)
Trong th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn, thiªn nhiªn lu«n chiÕm mét "®Þa vÞ danh dù" (ch÷
dïng cña §Æng Thai Mai). ë ®©u ta còng thÊy h×nh ¶nh thiªn nhiªn, dï nhµ th¬ xa cã viÕt
vÒ ®Ò tµi, chñ ®Ò g× ®i ch¨ng n÷a: tá chÝ, vÞnh vËt, hoµi cæ v.v. §iÒu nµy thùc ra
kh«ng cã g× l¹ khi quan niÖm vÒ sù nhÊt thÓ cña thÕ giíi bao trïm ®êi sèng tinh thÇn
cña ngêi xa, khi nh÷ng mÖnh ®Ò nh "thiªn nh©n t¬ng d÷", "thiªn nh©n t¬ng ®ång" lu«n
lu«n ®îc ngêi ta nh¾c ®Õn. §· thùc sù tån t¹i mét lo¹i th¬ mµ ë ®ã h×nh ¶nh thiªn nhiªn
trë thµnh ®èi tîng nhËn thøc vµ miªu t¶ chÝnh cña nhµ th¬, lµ lo¹i th¬ øng khíp tríc hÕt
víi lêi biÓu d¬ng "thi trung h÷u ho¹". Sau ®©y, xin nãi qua vÒ nghÖ thuËt cÊu tø ë
nh÷ng bµi th¬ lo¹i nµy.
§iÒu cÇn nãi tríc tiªn lµ trong th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn, thiªn nhiªn kh«ng ®îc nh×n
nhËn nh mét kh¸ch thÓ cã ®êi sèng riªng, tån t¹i biÖt lËp vµ ph©n çch víi con ngêi. Thiªn
nhiªn víi con ngêi lµ mét thÓ thèng nhÊt h÷u c¬. Nh×n vµo thiªn nhiªn, con ngêi thÊy
h×nh bãng m×nh trong ®ã, râ mån mét. NhiÒu khi ta kh«ng thÓ t¸ch b¹ch ®îc ®©u lµ
t×nh c¶m con ngêi g¸n cho thiªn nhiªn vµ ®©u lµ "t×nh c¶m" thiªn nhiªn "tù cã". Hai c©u
th¬ trong bµi Xu©n väng cña §ç Phñ nãi lªn rÊt râ ®iÒu nµy : C¶m thêi hoa tiÔn lÖ /
HËn biÖt ®iÓu kinh t©m. Cã thÓ lÊy mét vÝ dô kh¸c trong th¬ Bµ huyÖn Thanh Quan :
Nhí níc ®au lßng con quèc quèc,
Th¬ng nhµ mái miÖng çi gia gia.
(Qua ®Ìo Ngang)
Theo çch biÓu ®¹t cña bµi th¬, ta kh«ng thÓ qu¶ ®o¸n r»ng "nhí níc" vµ "th¬ng
nhµ" chØ lµ t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh chø kh«ng ph¶i lµ "t©m tr¹ng" cña "con
quèc quèc", "çi gia gia". Ph¶i nãi r»ng c¶ hai (con ngêi vµ thiªn nhiªn) ®· céng c¶m víi
nhau, hoµ chung mét tiÕng nãi, khã bÒ ph©n chia r¹ch rßi. Gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn
lµ mét çnh cöa ®Ó ngá ®Ó c¶ hai cã thÓ ra vµo víi nhau, trong nhau mét çch dÔ dµng.
Kh«ng ®îi khi ®äc ®Õn c©u Song tha ®Ó mÆc bãng tr¨ng vµo (Thu vÞnh) ta míi nhËn
ra th¸i ®é "cëi më" cña NguyÔn KhuyÕn tríc thiªn nhiªn. Sù thùc th× tríc ®ã, «ng ®· hoµ
lÉn vµo ®ã, ®· trë nªn h h thùc thùc cïng víi nã : Níc biÕc tr«ng nh tõng khãi phñ...
Trong ph¹m vi nh÷ng bµi th¬ nÆng vÒ t¶ c¶nh thiªn nhiªn, ta thÊy næi bËt lªn çi
tø thiªn nhiªn h÷u t×nh. Tø th¬ nµy kh«ng ph¶i chØ tån t¹i díi d¹ng mét ý niÖm mµ rÊt
nhiÒu khi lé râ trong çc c©u th¬, khiÕn ta tëng cã thÓ "sê" thÊy ®îc :
408
Th©m l©m nh©n bÊt trÝ,
Minh nguyÖt lai t¬ng chiÕu.
Rõng th¼m ch¼ng ai hay,
Räi nhau cã tr¨ng tá.
(Tróc Lý qu¸n - V¬ng Duy)
Xu©n phong bÊt t¬ng thøc,
Hµ sù nhËp la vi ?
Giè xu©n, ai biÕt cho cïng,
Cí sao len lái vµo trong mµn lµ ?
(Xu©n tø - Lý B¹ch)
Mé tßng bÝch s¬n h¸,
S¬n nguyÖt tuú nh©n quy.
B¶n dÞch th¬ cña NguyÔn KhuyÕn :
ChiÒu h«m bíc xuèng ch©n ®Ìo,
Bãng tr¨ng trªn nói còng theo ngêi vÒ.
(H¸ Chung Nam s¬n... - Lý B¹ch)
T×nh th mét bøc phong cßn kÝn
Giã n¬i ®©u ? Gîng më xem.
(Ba tiªu - NguyÔn Tr·i)
Cã thÓ nh×n nhËn r»ng çc nhµ th¬ xa ®· sö dông biÖn ph¸p nh©n ho¸ khi viÕt
nh÷ng c©u th¬ trªn. Nhng nh©n ho¸ ë ®©y mang nÆng tÝnh chÊt cña mét kiÓu t duy,
mét quan niÖm vÒ sù nhÊt thÓ gi÷a con ngêi vµ thÕ giíi h¬n lµ tÝnh chÊt cña mét biÖn
ph¸p tu tõ thuÇn tuý nh»m t¹o nªn sù sinh ®éng trong diÔn ®¹t. Nã cã sù kh¸c biÖt rÊt lín
víi lèi nh©n ho¸ trong th¬ tr÷ t×nh hiÖn ®¹i, kiÓu : TØ tª gäi giã lªn ®êng / Nghe tr¨ng
©u yÕm dç h¬ng trªn cµnh (§îi chê - Lu Kú Linh) ; Em hìi ! v« tri hoa biÕt tñi ; / §Çm
®×a ch©u lÖ h¹t s¬ng mai (Hoa tñi - §ç Huy NhiÖm) v.v. Trong th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn,
sù h÷u t×nh cña thiªn nhiªn ®îc mÆc nhiªn thõa nhËn nh mét çi g× cã thËt, ch¼ng thÓ
nghi ngê, v× vËy ta kh«ng thÊy nh÷ng dÊu hiÖu ng«n tõ chøng tá cã çi nh×n ph©n biÖt
chñ - kh¸ch ë ®©y. Cßn ë th¬ hiÖn ®¹i, nh÷ng dÊu hiÖu ng«n tõ nh thÕ lu«n lu«n xuÊt
409
hiÖn. Víi tõ "nghe" trong c©u th¬ cña Lu Kú Linh vµ víi hai tiÕng "Em hìi" trong c©u
th¬ cña §ç Huy NhiÖm, ta hiÓu r»ng çi h÷u t×nh cña thiªn nhiªn ®· ®îc nãi ra kia ch¼ng
qua chØ lµ kÕt qu¶ cña mét sù suy ®o¸n vµ g¸n ghÐp cã ý thøc cña çc nhµ th¬ mµ th«i.
1998
®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh
thuéc phong trµo Th¬ míi
Phong trµo Th¬ míi ®· thùc sù ®em ®Õn mét lo¹i h×nh th¬ míi, ®¸p øng ®îc nhu cÇu
410
ph¸t triÓn néi t¹i cña nÒn th¬ d©n téc. Mét lo¹i h×nh th¬ míi ra ®êi còng cã nghÜa lµ mét
lo¹i h×nh kÕt cÊu míi h×nh thµnh. Lo¹i h×nh kÕt cÊu lµ d¹ng thøc, m« h×nh kÕt cÊu riªng
cña mét lo¹i h×nh th¬. M« h×nh nµy võa cã tÝnh chÊt æn ®Þnh, võa cã tÝnh chÊt biÕn
®æi. Nã kh«ng ph¶i lµ mét çi g× hoµn toµn khÐp kÝn vµ tÜnh t¹i. §iÒu nµy ph¶n ¸nh quy
luËt ph¸t triÓn võa kÕ thõa võa tiÕp nèi cña çc lo¹i h×nh th¬ trong lÞch sö. Nhng nãi ®Õn
lo¹i h×nh kÕt cÊu, l¹i cÇn ph¶i nãi ®Õn nguyªn t¾c kÕt cÊu nh mét yÕu tè cÊu tróc c¬ së
cña nã vèn cã tÇm chi phèi rÊt réng ®èi víi th¬ cña c¶ mét thêi ®¹i. Nguyªn t¾c kÕt cÊu
(®óng h¬n lµ hÖ thèng nguyªn t¾c kÕt cÊu) nµy cã khi tån t¹i díi d¹ng quy íc ngÇm (nh
®èi víi th¬ tr÷ t×nh d©n gian) nhng còng cã khi hiÖn diÖn trong nh÷ng chØ dÉn, ®ßi hái
®îc quy thµnh ®iÓn ph¹m (nh ®èi víi th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn). Dï tån t¹i díi d¹ng nµo th×
nguyªn t¾c kÕt cÊu còng g©y mét ¸p lùc lín lªn s¸ng t¹o cña mçi nhµ th¬, híng anh ta tíi mét
chÊt th¬ chung ®îc mäi ngêi trong céng ®ång hay ®îc thêi ®¹i chÊp nhËn.
Th¬ míi tríc kÕt lµ mét cuéc "næi lo¹n", mét sù "ph¸ ph¸ch" ®Ó ®o¹n tuyÖt víi nh÷ng
khu«n phÐp gß bã cña "th¬ cò". Nhng sù 'næi lo¹n" vµ "ph¸ ph¸ch" ®ã lµ mét hiÖn tîng cã
quy luËt, vµ còng theo quy luËt, nã sÏ ®a tíi cho th¬ nh÷ng nguyªn t¾c kÕt cÊu míi phï hîp
h¬n, réng r·i h¬n.
DÜ nhiªn, ph¶i qua mét qu¸ tr×nh thÓ nghiÖm, t×m tßi, çi gäi lµ nguyªn t¾c kÕt cÊu
®ã míi ®Þnh h×nh râ nÐt. Hoµi Thanh – nhµ phª b×nh theo dâi s¸t tõng bíc ph¸t triÓn cña
phong trµo Th¬ míi – ®· chøng thùc ®iÒu nµy trªn çc trang viÕt cña m×nh tõ 1934 ®Õn
1941(60). Sau ®©y lµ mét sè ®iÓm cã thÓ xem lµ nguyªn t¾c kÕt cÊu mµ çc nhµ Th¬ míi
®· mÆc nhiªn thõa nhËn vµ tu©n thñ trong khi s¸ng t¸c.
1. T«n träng dßng ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña c¶m xóc ç nh©n, ç thÓ
Nãi tíi viÖc lµm th¬, xa còng nh nay, ngêi ta vÉn nhÊt trÝ ®Ò cao çi ch©n, çi gèc
t×nh c¶m, c¶m xóc. Tuy nhiªn, thùc tÕ cho thÊy nh÷ng lêi ph¸t biÓu ®«i khi vÉn na n¸ nh
nhau mµ sù thùc hµnh l¹i kh¸c nhau xa. Th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn lµ thø th¬ híng tíi çi trËt tù,
çi æn ®Þnh, hµi hoµ. H¬n n÷a, nã thêng ®Ò cao yªu cÇu tá chÝ, truyÒn b¸ ®¹o ®øc. Trªn
c¬ së mét quan niÖm nh thÕ vÒ çi ®Ñp vµ vÒ chøc n¨ng gi¸o ho¸ cña th¬ ca, hiÓn nhiªn
th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn kh«ng xem viÖc ph¶i t«n träng dßng ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña
60
() Xem: Hoµi Thanh, B×nh luËn v¨n ch¬ng, NXB Gi¸o dôc, 1998, tr. 10 ; Hoµi Thanh – Hoµi Ch©n, Thi
nh©n ViÖt Nam, NXB V¨n häc, 1988, tr. 49 – 51.
411
c¶m xóc nh mét nguyªn t¾c tæ chøc bµi th¬, thËm chÝ ngêi ta cã thÓ ®¸nh gi¸ mét sù
"phãng kho¸ng" theo kiÓu nµy lµ thiÕu nghiªm tóc, ®øng ®¾n. NhËn xÐt nµy còng ®óng
c¶ víi s¸ng t¸c cña çc nhµ nho tµi tö trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, ngay khi hä ph«
khoe çi "ng«ng", çi "ngÊt ngëng" cña m×nh mét çch ®êng hoµng kh«ng cÇn giÊu giÕm,
che ®Ëy. Mét bµi th¬ ca trï nh Bµi ca ngÊt ngëng cña NguyÔn C«ng Trø thùc chÊt míi chØ
nghiªng vÒ thuËt kÓ hay miªu t¶ çi "ng«ng" cña nh©n vËt tr÷ t×nh – nhµ th¬, chø cha thùc
sù béc lé dßng c¶m xóc tù nhiªn cña kÎ mang cèt çch ng«ng ng¹o. Cã lÏ chÝnh tõ nh÷ng
hiÖn tîng t¬ng tù nh thÕ mµ §Æng Thai Mai trong Gi¶ng v¨n Chinh phô ng©m nhËn xÐt
th¬ cæ ®iÓn cha ph¶i lµ th¬ tr÷ t×nh mµ lµ th¬ tù t×nh, tøc lµ lo¹i th¬ chØ chó träng vµo
viÖc kÓ ra çi t×nh, çi hoµn c¶nh ®· lµm n¶y sinh ra çi t×nh ®ã cña nhµ th¬. Trong buæi
®Çu cña Th¬ míi, h¼n çc nhµ th¬ ®· rÊt t¸n ®ång víi nhËn ®Þnh ®©y cña Ph¹m Quúnh
khi «ng bµn tíi "t©m lÝ lèi th¬" thÊt ng«n luËt : "Ngêi ta thêng nãi th¬ lµ tiÕng kªu tù nhiªn
cña con t©m. Ngêi TÇu ®Þnh luËt nghiªm cho nghÒ lµm th¬ thùc lµ muèn ch÷a l¹i, söa l¹i
tiÕng kªu Êy lµm cho nã hay h¬n, tróng vÇn, tróng ®iÖu h¬n, nhng còng nh©n ®ã mµ lµm
mÊt çi giäng thiªn nhiªn ®i vËy"(61). Vµ h¼n çc thi nh©n míi còng hëng øng lêi kªu gäi cña
Phan Kh«i khi nhµ häc gi¶ nµy kªu gäi "®em ý thËt cã trong t©m kh¶m m×nh t¶ ra b»ng
nh÷ng c©u cã vÇn mµ kh«ng bã buéc bëi niªm luËt g× hÕt"(2).
Nh÷ng ®iÒu võa tr×nh bµy ®· cho thÊy râ viÖc t«n träng dßng ch¶y tù nhiªn, sèng
®éng cña c¶m xóc qu¶ lµ mét hiÖn tîng míi trong th¬, liªn quan tíi sù trçi dËy cña ý thøc ç
nh©n, cña kh¸t väng ®îc "thµnh thùc", ®îc nãi râ "nh÷ng ®iÒu kÝn nhiÖm u uÊt", ®îc
c«ng khai xem çi t«i ç nh©n nh mét çch nh×n ®êi hîp ph¸p. Nhng ®iÒu cÇn ®îc lµm râ
lµ v× ®©u ta cã thÓ xem nã nh mét nguyªn t¾c kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong trµo
Th¬ míi ?
HiÓn nhiªn, viÖc t«n träng dßng ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña c¶m xóc ®· ®ãng vai trß
lín trong viÖc gi¶i phãng néi dung th¬ khái nhiÒu mèi buéc rµng vµ còng do vËy mµ nã
lµm cho h×nh thøc th¬, kÕt cÊu bµi th¬ thay ®æi. §iÒu dÔ thÊy nhÊt lµ nã ®· lµm cho
khu«n khæ tõng bµi th¬ co gi·n linh ho¹t, nhµ th¬ cã thÓ kÐo dµi, thu ng¾n bµi th¬ mÆc
ý, tuú theo yªu cÇu thÓ hiÖn nh÷ng néi dung c¶m xóc cô thÓ. Lóc nµy, sè tiÕng trong
dßng, sè dßng trong khæ (nÕu cã chia khæ) çch gieo vÇn, ng¾t nhÞp biÕn ho¸ kh¸c nhau ë
tõng bµi th¬. Nh÷ng ®æi thay nµy l©u dÇn trë nªn tù nhiªn, quen thuéc nhng ë vµo thêi
61
() (2) DÉn theo Hoµi Thanh – Hoµi Ch©n, Thi nh©n ViÖt Nam, NXB V¨n häc, 1988, tr. 21, tr. 23.
412
®iÓm mµ gi÷a hai ph¸i th¬ cò vµ Th¬ míi ®ang cã sù "giao tranh" quyÕt liÖt, ngêi ta thÊy
nã rÊt míi, ®Õn nçi cã ngêi nhËn lÇm r»ng th¬ tù do lµ toµn bé çi mµ Th¬ míi híng ®Õn,
khiÕn Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n ph¶i biÖn chÝnh nh©n ®i vµo ®Þnh nghÜa Th¬ míi khi
viÕt cuèn Thi nh©n ViÖt Nam. VÒ vÊn ®Ò nµy cã thÓ t×m thÊy mét vÝ dô minh ho¹ næi
bËt ë th¬ ThÕ L÷ (chñ tíng ®Çu tiªn cña phong trµo Th¬ míi) : "Lµm th¬, ThÕ L÷ ®· lu«n
lu«n theo mét quy t¾c, mét quy t¾c mµ buæi ®Çu çc nhµ Th¬ míi ®Òu cho lµ chÝ lÝ, lµ
t×m cho mçi c¶m høng, mçi ®Ò tµi mét çi ®iÖu riªng, çi ®iÖu ë ®©y phÇn chÝnh cèt ë
sè ch÷ c©u th¬ ®· ®µnh mµ cßn ë çch ng¾t trong c©u, ë vÇn th¬, giäng ®äc, ©m ch÷,
tÊt c¶ sao cho diÔn ®¹t ®îc ®óng, ®îc hay çi ý ®Æc biÖt cña ®Ò tµi" (62). NhËn xÐt nµy
cña Ph¹m ThÕ Ngò vÒ thùc chÊt cã thÓ xem nh sù x¸c nhËn viÖc t«n träng dßng ch¶y tù
nhiªn, sèng ®éng cña c¶m xóc lµ mét nguyªn t¾c kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong trµo
Th¬ míi.
HiÖu lùc cña nguyªn t¾c kÕt cÊu nãi trªn ®Æc biÖt ®îc nhËn râ trong viÖc s¸ng t¹o tø
th¬ cña çc nhµ Th¬ míi. Cã c¶m tëng çc nhµ Th¬ míi ®· t×m kiÕm tø th¬ mét çch dÔ
dµng, kh«ng ph¶i k× khu khã nhäc, miÔn trong lßng cã s½n rung ®éng. S¸ng t¸c cña Lu
Träng L lµ mét vÝ dô tiªu biÓu. ChØ theo dâi nhan ®Ò cña çc bµi th¬ trong tËp TiÕng
thu lµ ®ñ thÊy dêng nh thi nh©n kh«ng khã tÝnh ®ßi hái ph¶i t×m ra ®îc k× tø míi h¹ bót.
Nh÷ng nhan ®Ò nh H«m qua, Bao la sÇu, Ma... ma m·i, Cßn chi n÷a, Xin ríc c« em..., §·
khuya råi, Khi yªu, L¹i uèng, B©ng khu©ng, Tr¨ng lªn, L¹i nhí,... nh×n bÒ ngoµi xem ra cã
vÎ cÈu th¶ nhng k× thùc chóng ®· ph¶n ¸nh râ ý híng quan t©m n¾m b¾t nh÷ng kho¶ng
kh¾c t©m tr¹ng vµ nÆng vÒ coi träng çch diÔn t¶ riªng h¬n lµ chó ý t×m kiÕm mét ý
nghÜa g× thËt ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ æn ®Þnh, v÷ng bÒn trong sù vËt, sù viÖc. H·y ®äc bµi
Bao la sÇu, mét bµi th¬ kh«ng cã "ý nghÜa" g× kh¸c ngoµi viÖc ghi l¹i mét niÒm rung
®éng m¬ hå võa chît dÊy lªn :
Nhí em trong ¸nh tr¨ng mê,
Sãng c©y giã gîn giêi bao la sÇu,
Chim chi gäi m·i bªn cÇu :
Ph¶i chßm sao rông tríc lÇu hë em ?
L¾ng nghe tr¨ng gi·i bªn thÒm,
62
() Ph¹m ThÕ Ngò, ViÖt Nam v¨n häc sö gi¶n íc t©n biªn, tËp III, v¨n häc hiÖn ®¹i 1862 - 1945, NXB
§ång Th¸p, §ång Th¸p, 1998, tr. 578.
413
L¾ng nghe tr¨ng gi·i bªn thÒm... ¸i ©n.
Trong bµi th¬ còng cã nh÷ng th¾c m¾c, nh÷ng c©u hái, nh÷ng sù l¾ng nghe cã
vÎ rÊt ch¨m chó nh muèn t×m hiÓu mét ®iÒu g× (côm tõ l¾ng nghe ®îc lÆp l¹i hai lÇn),
k× thùc, ®ã chØ lµ mét lèi nãi mang tÝnh chÊt lµm duyªn, vµ ®Õn lît m×nh, toµn bé sù
lµm duyªn ®ã ®· ®em l¹i ý vÞ cho c¶ bµi th¬ vµ quy ®Þnh s¾c th¸i riªng biÖt cña mét
lo¹i tø th¬ h×nh thµnh trªn c¬ së thi nh©n diÔn ra thµnh thùc nh÷ng mèi c¶m xóc ®ang
dµo d¹t trong lßng m×nh. Víi lo¹i tø th¬ nµy, c¶ bµi th¬ ®îc tæ chøc dùa vµo diÔn biÕn
cã thËt cña c¶m xóc víi nh÷ng cung bËc, biÕn th¸i tinh tÕ cña nã. RÊt nhiÒu trêng hîp
lo¹i tø th¬ nµy ®· ph¸ vì m« h×nh cÊu tróc chÆt chÏ cña nh÷ng thÓ th¬ çch luËt truyÒn
thèng nh tuyÖt có, luËt thi, mét khi thi nh©n ®· chän nh÷ng thÓ th¬ ®ã ®Ó hiÖn thùc
ho¸ tø th¬ cña m×nh. Trong sè 28 bµi tuyÖt có vµ luËt thi ®îc Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n
chän ®a vµo Thi nh©n ViÖt Nam, cã lÏ chØ cã mÊy bµi cña Qu¸ch TÊn vµ mét vµi bµi
kh¸c nh C¶nh ®ã, ngêi ®©u cña Th¸i Can, Cµnh hoa thu muén cña Lu k× Linh lµ cßn gi÷
®îc Ýt nhiÒu ®Æc trng thi ph¸p cña th¬ §êng luËt cæ ®iÓn, cßn th× chóng chØ gièng
th¬ xa ë sè c©u, sè tiÕng trong c©u chø çch cÊu tø xem ra rÊt kh¸c, do chç çc nhµ th¬
nghiªng vÒ diÔn t¶ theo thêi gian tr×nh tù thËt cña c¶m xóc, cña sù quan s¸t, chø Ýt chó ý
tæ chøc bµi th¬ theo kiÓu nhÊn m¹nh sù thèng nhÊt cña nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng nh×n bÒ
ngoµi cã vÎ m©u thuÉn nh th¬ §êng ch¼ng h¹n.
DÜ nhiªn, trong sè çc nhµ Th¬ míi, kh«ng ph¶i ai còng dÔ tÝnh nh Lu Träng L
khi t×m tø cho bµi th¬ cña m×nh, nhng hiÖn tîng cè søc n¾m b¾t vµ t¸i hiÖn trung thµnh
nh÷ng dßng t©m tr¹ng cïng víi nhËn thøc r»ng chØ riªng viÖc Êy ®· cã ®Çy ®ñ ý nghÜa,
lµ mét hiÖn tîng phæ biÕn trong s¸ng t¸c cña hÇu hÕt nhµ th¬. Do sù xuÊt hiÖn cña lo¹i
tø ®Æc biÖt nµy, cã thÓ xem Th¬ míi nh mét dµn ®ång ca cña mu«n ngµn t©m tr¹ng ç
biÖt, cô thÓ. §óng lµ theo mét gãc nh×n nµo ®ã, ®Ò tµi mµ çc nhµ Th¬ míi khai th¸c
kh¸ ®¬n ®iÖu, phÇn nhiÒu chØ xoay quanh nh÷ng nçi sÇu, méng riªng t, nhng ®i vµo
t×m hiÓu cô thÓ, ta ph¶i thõa nhËn r»ng çch thÓ hiÖn nh÷ng nçi sÇu méng Êy hÕt søc
®a d¹ng ë tõng nhµ th¬ kh¸c nhau. Cha bao giê trong th¬ tr÷ t×nh ViÖt Nam, nh÷ng kinh
nghiÖm ®Æc biÖt vµ cô thÓ cña tõng ç nh©n ®îc chó ý khai th¸c nh vËy. §èi víi çc
nhµ Th¬ míi, ®©y lµ mét niÒm høng thó lín lao lµm ®éng lùc cho s¸ng t¹o, thay thÕ cho
niÒm høng thó tríc kia cña çc nhµ th¬ cæ ®iÓn chØ chuyªn híng tíi nh÷ng ch©n lÝ phæ
biÕn vµ trõu tîng. Lóc nµy, h¼n kh«ng chØ m×nh Xu©n DiÖu míi quan niÖm r»ng c¶
414
nh÷ng nçi sÇu v« cí kiÓu "t«i buån kh«ng hiÓu v× sao t«i buån" còng chøa chan thi vÞ
vµ hoµn toµn cã thÓ ®îc ph« bµy trong mét s¸ng t¸c th¬ ®Ých thùc ! NÕu nh tríc ®©y,
"v« cí" ®· rÊt cã thÓ lµ v« nghÜa, kh«ng ®îc kÓ ®Õn.
Mét khi ®· chi phèi m¹nh mÏ viÖc s¸ng t¹o tø th¬, nguyªn t¾c kÕt cÊu t«n träng
dßng ch¶y tù nhiªn sèng ®éng cña c¶m xóc ç nh©n, ç thÓ còng ®em tíi nhiÒu çch më
®Çu vµ kÕt thóc bµi th¬ rÊt phãng tóng mµ th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn cha biÕt ®Õn, vµ theo
®ã nã còng ®em tíi mét quan niÖm míi vÒ sù hµi hoµ. Ngêi ta thêng nãi tíi vÎ ®Ñp hµi
hoµ cña mét t¸c phÈm th¬ ®Ých thùc, xem ®ã nh lµ mét phÈm chÊt gi¸ trÞ cã tÝnh vÜnh
h»ng. Nhng thùc tÕ th× çi hµi hoµ trong th¬ cæ ®iÓn rÊt kh¸c víi çi hµi hoµ trong Th¬
míi. Trong th¬ cæ ®iÓn, gi÷a con ngêi víi vò trô, gi÷a lÝ trÝ vµ c¶m xóc, gi÷a néi dung
c¶m xóc vµ h×nh thøc biÓu hiÖn cã mèi quan hÖ t¬ng øng, thèng nhÊt. Nh÷ng sù khñng
ho¶ng, ph©n li cã thÓ ®îc ®Ò cËp nhng thêng th× sau cïng b»ng toµn bé nhËn thøc vµ
b»ng toµn bé kÜ x¶o lµm th¬, çc nhµ th¬ cæ ®iÓn ®· nç lùc kh¾c phôc ®îc nh÷ng sù
khñng ho¶ng, ph©n li ®ã. ChØ mét vµi bµi th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn ®îc nh¾c tíi t×nh cê
nh §éc TiÓu Thanh kÝ cña NguyÔn Du, Qua §Ìo Ngang cña Bµ huyÖn Thanh Quan, Thu
vÞnh cña NguyÔn KhuyÕn còng cã thÓ gióp chóng ta thÊy râ ®iÒu trªn. ë Th¬ míi, çi vÎ
®Ñp hµi hoµ cã céi nguån trong quan niÖm triÕt häc vÒ sù thèng nhÊt cña thÕ giíi b©y
giê dêng nh chØ cßn rót l¹i ë sù ¨n khíp nhÞp nhµng gi÷a néi dung c¶m xóc víi nh÷ng ph-
¬ng tiÖn nghÖ thuËt dïng ®Ó diÔn t¶ nã, gi÷a th¬ víi ho¹ vµ nh¹c. Cßn trong kÕt cÊu
h×nh tîng, ta lu«n chøng kiÕn thÕ tån t¹i chªnh vªnh cña çi t«i ç nh©n vµ sù cè t×nh
khoÐt s©u vµo tr¹ng th¸i thÊt väng, ®au buån trÇm trÖ. §îc ®¾m m×nh trong nçi ®au
cña m×nh h¼n còng lµ mét çi thó cña çc nhµ th¬ thêi Th¬ míi. Ch¼ng thÕ mµ Hµn
MÆc Tö tõng viÕt Kh«ng rªn xiÕt lµ th¬ v« nghÜa lÝ. §»ng sau nghÞch lÝ nµy lµ toµn
bé ý thøc cña çc nhµ th¬ vÒ søc m¹nh çi t«i ç nh©n – ho¸ ra çi t«i cña hä còng cã bao
nhiªu chuyÖn ®Ó nãi, nã kh«ng "nhá bÐ" vµ v« nghÜa nh ngêi ta cã thÓ tëng.
Theo mét l«gÝc tù nhiªn, viÖc t«n träng dßng ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña c¶m
xóc ®ßi hái çc nhµ Th¬ míi ph¶i t×m ®Õn mét thø ng«n ng÷ th¬ hiÖn ®¹i. NÕu c©u th¬
cæ ®iÓn vÒ c¨n b¶n lµ c©u th¬ ®iÖu ng©m th× c©u th¬ cña Th¬ míi vÒ c¨n b¶n lµ
c©u th¬ ®iÖu nãi. §Æc ®iÓm næi bËt cña c©u th¬ ®iÖu nãi nãi riªng vµ th¬ ®iÖu nãi
nãi chung ®· ®îc TrÇn §×nh Sö ph©n tÝch trong çc bµi viÕt vÒ Th¬ míi vµ th¬ Tè
H÷u. Xin lîc thuËt l¹i :
415
– Víi çc ®¹i tõ nh©n xng ng«i thø nhÊt, c©u th¬ ®iÖu nãi cã thÓ cho phÐp nhµ
th¬ biÓu hiÖn râ rµng, døt kho¸t lËp trêng t tëng, t×nh c¶m cña ç nh©n tr÷ t×nh. C©u
th¬ trë thµnh lêi nãi ç thÓ, nã cã ng÷ khÝ tõ, c©u hái, c©u c¶m th¸n, híng tíi mét ai ®ã,
hoÆc híng tíi chÝnh ngêi ®äc, theo kiÓu tù béc b¹ch, t©m sù víi b¹n bÌ.
– C©u th¬ ®iÖu nãi gi¶i phãng giäng ®iÖu ç thÓ, lµm cho nã hiÖn ra trªn bÒ
mÆt, ®ång thêi c¶i t¹o l¹i chÊt nh¹c cña th¬ – kh«ng ph¶i nh¹c trÇm bæng rÐo r¾t do phèi
hîp b»ng tr¾c t¹o nªn mµ do tiÕng lßng, do h¬i thë, nhÞp t×nh c¶m t¹o nªn. Nh¹c trong th¬
®iÖu nãi lµ tiÕng ngêi, ng÷ ®iÖu ngêi, giäng ®iÖu ngêi.
– Thµnh phÇn cña lêi th¬ tr÷ t×nh ®iÖu nãi rÊt ®a d¹ng. Cã çc h tõ, çc çch lËp
luËn, çc khÈu hiÖu, cã tiÕng h«, lêi chµo, lêi chªm, c©u hái, ®èi ®¸p, cã çch v¾t dßng,
nhiÒu khi c¶ khæ th¬ chØ lµ mét c©u.
– Th¬ ®iÖu nãi ®øng tríc nhiÒu viÔn c¶nh ph¸t triÓn kh¸c nhau. Nã më cöa cho
nh÷ng tiÕng lßng gÇn gòi, mang çi hæn hÓn, dµo d¹t cña ®êi vµo th¬. Nã më cöa cho
tiÕng nãi hµng ngµy, chÊt v¨n xu«i ®ñ çc cung bËc, lÜnh vùc cã thÓ vµo th¬. Nã më
th«ng cöa sang truyÒn thèng d©n gian, v× th¬ ca d©n gian c¨n b¶n lµ th¬ ®iÖu nãi. Nã
më ra cho çc h×nh thøc t duy míi mÎ, cho phÐp sö dông çc Èn dô, liªn tëng ®Çy nghÞch
lÝ bÊt ngê. Vµ dÜ nhiªn, nã cho phÐp ç tÝnh nhµ th¬ béc lé s¾c nÐt h¬n bao giê hÕt,
ngay trong h×nh thøc th¬(63).
Cã thÓ thÊy râ mèi quan hÖ nh©n qu¶ vµ t¬ng hç gi÷a c¬ chÕ s¸ng t¹o t«n träng
dßng ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña c¶m xóc víi c©u th¬ ®iÖu nãi. Nãi ®Õn c©u th¬
®iÖu nãi, dÜ nhiªn ta kh«ng chØ nãi tíi khu«n khæ cña c©u, sè tiÕng trong c©u, mµ
nghÜ tíi toµn bé quan niÖm hËu thuÉn cho nã, nghÜ tíi mét ph¬ng diÖn c¬ b¶n trong
h×nh thøc th¬, ph©n biÖt th¬ tr÷ t×nh cña Th¬ míi víi th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn.
2. §Æt ë b×nh diÖn thø nhÊt c¶m xóc trùc tiÕp cña nh©n vËt tr÷ t×nh
Thùc ra nguyªn t¾c kÕt cÊu nµy kh«ng tån t¹i biÖt lËp víi nguyªn t¾c kÕt cÊu thø
nhÊt ®· nªu v× nãi chung çc nguyªn t¾c kÕt cÊu lu«n bao hµm lÉn nhau. Tuy vËy, vÉn
cã thÓ nhÊn m¹nh nã nh mét nguyªn t¾c kÕt cÊu c¬ b¶n cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong
trµo Th¬ míi khi híng çi nh×n vµo mèi t¬ng quan gi÷a çc bé phËn h×nh tîng cÊu thµnh
h×nh tîng thèng nhÊt cña bµi th¬ : t×nh, c¶nh, sù. Trong th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn, t©m tr¹ng
63
() Xem: TrÇn §×nh Sö, Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, NXB T¸c phÈm míi, 1987 ; TrÇn §×nh Sö, Nh÷ng thÕ giíi
nghÖ thuËt th¬, NXB Gi¸o dôc, 1995.
416
nhµ th¬, c¶m xóc cña nhµ th¬ thêng kh«ng ®îc ph« bµy trùc tiÕp mµ thêng n¸u m×nh sau
nh÷ng c¶nh, nh÷ng sù. §iÒu nµy kh«ng cã g× m©u thuÉn víi quan niÖm lÊy t×nh lµm
gèc (B¹ch C DÞ : Thi gi¶, c¨n t×nh, miªu ng«n, hoa thanh, thùc nghÜa), cã ®iÒu, c¬ chÕ
biÓu hiÖn çi t×nh ®ã lµ "c¶m ë m¾t, hiÓu ë lßng, biÓu hiÖn ë tîng", "lÊy vËt ®Ó t¶
lßng" v.v. Khi gi÷a con ngêi víi thiªn nhiªn, vò trô ®· cã mét mèi quan hÖ thèng nhÊt th×
nhµ th¬ h¼n thÊy kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ph« ra lêi nãi mang c¶m xóc hoÆc nhËn ®Þnh
trùc tiÕp cña m×nh.
Trong th¬ cËn thÓ ®êi §êng, nÕu giäng ®iÖu chñ quan cã lé ra th× thêng lµ lé ra
ë liªn th¬ cuèi. T¸c gi¶ cuèn Søc quyÕn rò cña th¬ §êng tõng kh¸i qu¸t : "Nh×n tõ mét ý
nghÜa nµo ®ã, nh÷ng ®iÒu nªu ra díi ®©y ®Òu lµ nguyªn t¾c cÊu tróc cña th¬ cËn
thÓ : hai liªn gi÷a cña th¬ luËt, xÐt vÒ mÆt ng«n ng÷ lµ ý t îng, vÒ mÆt tiÕt tÊu lµ
kh«ng liªn tôc, cßn liªn cuèi th× dïng ng«n ng÷ suy luËn vµ tiÕt tÊu liªn tôc. C©u cuèi
hoÆc liªn cuèi cña th¬ cËn thÓ thêng thêng kh«ng ph¶i lµ giäng ®iÖu trÇn thuËt gi¶n
®¬n mµ lµ giäng ®iÖu nghi vÊn, gi¶ thiÕt, c¶m th¸n hay cÇu khiÕn. Chøc n¨ng cña
nh÷ng giäng ®iÖu nµy lµ biÓu ®¹t tiÕng lßng cña nhµ th¬ vµ khiÕn cho lêi th¬ tuy hÕt
mµ ý kh«ng cïng"(64). Nh vËy, ta cã thÓ nãi trong th¬ cËn thÓ ®êi §êng vµ phÇn nµo
trong th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn, do có ph¸p ®éc lËp chiÕm u thÕ mµ trung t©m s¸ng t¹o cña
nhµ th¬ ®Æt ë ý tîng – nh÷ng ý tîng ®éc lËp ®îc biÓu ®¹t bëi nh÷ng danh tõ, côm danh
tõ xÕp ®Æt song song bªn nhau trong çc c©u th¬, liªn th¬, nhê quan hÖ c¬ chÊt (tøc lµ
quan hÖ ®îc h×nh thµnh do ¶nh hëng qua l¹i côc bé gi÷a çc tõ ng÷) mµ thµnh nh÷ng ý t-
îng phøc t¹p h¬n. HiÓn nhiªn, có ph¸p suy luËn kh«ng hÒ v¾ng mÆt trong th¬ tr÷ t×nh
cæ ®iÓn, nhng ®iÒu quan träng lµ nã xuÊt hiÖn víi mét tØ lÖ thÊp, khiÕn kh¶ n¨ng
biÓu hiÖn trùc tiÕp c¶m xóc cña nh©n vËt tr÷ t×nh bÞ yÕu ®i.
Do Th¬ míi chñ yÕu lµ th¬ l·ng m¹n víi ®Æc trng vÒ néi dung lµ ®Ò cao ç
tÝnh, ®Ò cao sù c¶m thô ç nh©n ®èi víi thÕ giíi h÷u h×nh v©y quanh mµ nhu cÇu ®Æt
ë b×nh diÖn thø nhÊt c¶m xóc trùc tiÕp cña nh©n vËt tr÷ t×nh trë thµnh thiÕt yÕu. LiÒu
lîng cña nh÷ng lêi béc lé trùc tiÕp hÕt søc ®Ëm trong hÇu kh¾p çc bµi th¬ vµ giäng
®iÖu chñ quan gi÷ vai trß ¸p ®¶o. Kh«ng kÓ th¬ cña nh÷ng nhµ th¬ l·ng m¹nh kh¸ thuÇn
tuý nh ThÕ L÷, Xu©n DiÖu hay thø th¬ Ýt nhiÒu cã yÕu tè siªu thùc nh cña Hµn MÆc
64
() NguyÔn Kh¾c Phi, TrÇn §×nh Sö biªn so¹n, dÞch thuËt, VÒ thi ph¸p th¬ §êng, NXB §µ N½ng, 1997,
tr. 251.
417
Tö mµ ë ®ã toµn bé tr¹ng th¸i t©m hån vµ t©m thÇn cña nhµ th¬ ® îc t¸i t¹o hÕt søc sinh
®éng vµ tù nhiªn, ngay trong nhiÒu bµi th¬ ph¶ng phÊt ®iÖu ng©m mang vÎ ®Ñp kh¸
cæ ®iÓn cña Huy CËn nh §Ñp xa, Trµng giang, Thu rõng v.v. ta còng nhËn thÊy râ ®iÒu
nµy. Çi tø cña bµi th¬ §Ñp xa ®îc nãi ra ngay ë ®Çu ®Ò : nhµ th¬ dùng l¹i mét vÎ ®Ñp
xa, mét vÎ ®Ñp ®· thuéc vÒ dÜ v·ng. Víi mét çi tø nh thÕ, hiÓn nhiªn nhµ th¬ ph¶i cã ý
thøc lµm sèng l¹i nh÷ng thi liÖu cò víi "ngùa non cao", víi "dÆm xa" cïng h×nh bãng ngêi
"l÷ thø"... Vµ còng tÊt yÕu viÖc nhµ th¬ tù nguyÖn lÈn m×nh ®i ®»ng sau c¶nh, ®Ó
c¶nh tù kÓ víi ngêi ®äc vÒ nçi "tÞch liªu", vÒ nçi "xa v¾ng tù mu«n ®êi" cña nã. Nh×n
chung, bµi th¬ næi bËt ë vÎ ®Ñp "thi trung h÷u ho¹", vÎ ®Ñp tho¸t ra tõ sù tÜnh t¹i, ngng
®äng. Nhng nÕu xÐt kÜ h¬n, ta dÔ nhËn thÊy xóc c¶m cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®· lé
diÖn ngay ë tõ thø nhÊt. "NgËp ngõng" lµ tõ võa kh¾c ho¹ nÐt kh«ng b»ng ph¼ng cña
con ®êng viÒn mÐp nói hoÆc vÎ uèn lîn chËp chïng cña b¶n th©n ngän nói, l¹i võa diÔn
t¶ nh÷ng khuÊt khóc trong lßng ngêi. ë nh÷ng c©u tiÕp theo, nh÷ng tõ "hót", "nao" còng
song song gîi lªn võa ®Æc tÝnh cña sù vËt kh¸ch quan võa niÒm rung ®éng chñ quan cña
nh©n vËt tr÷ t×nh. Cµng vÒ cuèi, nçi niÒm chñ quan cµng ph¸t lé m¹nh mÏ qua mét lo¹t
tr¹ng tõ dêng nh chØ dïng ®Ó x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña t©m tr¹ng : "hÐo hon", "tÞch
liªu", "buån"... Râ rµng, çi gäi lµ "®Ñp xa" trong bµi ®· kh«ng ph¶i ®îc nh×n tõ con
m¾t cña mét çi t«i siªu ç thÓ thêi trung ®¹i mµ chñ yÕu ®îc chiªm ng¾m tõ con m¾t
cña çi t«i ç nh©n thêi Th¬ míi. Víi çi t«i ç nh©n nµy, viÖc che dÊu nh÷ng c¶m xóc
trùc tiÕp trë thµnh mét çi g× ®ã nh lµ tr¸i tù nhiªn vµ vÎ ®Ñp cña h×nh tîng th¬ ph¶i
lu«n lu«n ph¶i g¾n liÒn víi sù vËn ®éng, mµ cô thÓ lµ g¾n liÒn víi nh÷ng Ên tîng trùc
tiÕp vÒ sù vËt trªn nÒn mét tr¹ng th¸i c¶m xóc rÊt ç biÖt, rÊt x¸c ®Þnh nµo ®ã.
Khi ®Ò cËp tíi nguyªn t¾c kÕt cÊu thø hai nµy trong th¬ tr÷ t×nh thuéc phong
trµo Th¬ míi, ta ph¶i ®èi diÖn víi mét lo¹t d÷ kiÖn "cøng ®Çu" lÊy tõ nh÷ng bµi "t¶
ch©n" trong th¬ cña çc t¸c gi¶ nh Nam Tr©n, §oµn V¨n Cõ, Anh Th¬... Çc t¸c gi¶ nµy
®Òu cã chung mét ®iÓm lµ khi lµm th¬ thêng ®Æt träng t©m vµo viÖc m« t¶ kh¸ch thÓ
bªn ngoµi. Víi ®Æc ®iÓm s¸ng t¹o nµy, ph¶i ch¨ng nguyªn t¾c kÕt cÊu ®Æt ë b×nh diÖn
thø nhÊt c¶m xóc trùc tiÕp cña nh©n vËt tr÷ t×nh kh«ng ph¸t huy hiÖu lùc ? Sù thùc th×
søc m¹nh cña nguyªn t¾c kÕt cÊu nµy vÉn tån t¹i, nhng víÝ mét h×nh thøc h¬i kh¸c. Hoµi
Thanh, Hoµi Ch©n, khi nãi vÒ Nam Tr©n, ®· nhËn ®Þnh : "VÒ ©m ®iÖu, th¬ Nam
Tr©n thùc dåi dµo. Thi nh©n kh«ng theo ®iÖu nµo nhÊt ®Þnh. Tríc mçi c¶nh, mçi t×nh,
418
ngêi l¹i cè t¹o ra mét ®iÖu th¬ cho thÝch hîp" (65). Nãi ®Õn ®iÖu th¬, h¼n nhiªn ta ph¶i
nãi tíi sù phô thuéc cña nã vµo ®iÖu t©m hån, vµo tr¹ng th¸i c¶m xóc. Khi nhµ th¬ ra søc
t×m cho mçi bµi mçi ®iÖu Êy lµ khi anh ta tá ra t«n träng tríc hÕt ®Õn niÒm rung ®éng
thËt cña m×nh tríc c¶nh. Th¬ Anh Th¬ kh«ng thËt phong phó vÒ ©m ®iÖu (mét biÓu
hiÖn : tÊt c¶ çc bµi trong tËp Bøc tranh quª ®Òu ®îc viÕt b»ng thÓ 8 ch÷ víi mét giäng
liÖt kª kh¸ ®¬n gi¶n), nhng nÕu b¶o r»ng th¬ Anh Th¬ chØ ®¬n ®iÖu mét vÕ t¶ c¶nh
mµ thiÕu vÕ t¶ t×nh th× sù thùc ngêi ta míi chØ "b¾t lçi" nhµ th¬ ë nh÷ng bµi kh«ng
thËt xuÊt s¾c l¾m. Trong nh÷ng bµi tiªu biÓu cña nhµ th¬ (nh nh÷ng bµi ®îc Hoµi
Thanh, Hoµi Ch©n tuyÓn vµo Thi nh©n ViÖt Nam) ta nhËn thÊy çi t×nh cña thi nh©n
còng kh¸ ®Ëm ®µ, thÊm ®îm vµo trong tõng nÐt miªu t¶. V¶ ch¨ng, khi ®i vµo c¶nh, thi
nh©n ®· thÓ hiÖn mét høng thó, mét niÒm say mª quan s¸t dêng nh kh«ng bao giê v¬i.
Lèi t¶ c¶nh rÊt riªng cña Anh Th¬ chung quy vÉn lµ biÓu hiÖn ®Ých thùc cña mét ý thøc
s¸ng t¹o xem träng sù biÓu hiÖn cña nh÷ng c¶m xóc trùc tiÕp. Ta h·y thö ®äc nh÷ng c©u
trµn ®Çy c¶m gi¸c nh :
M©y ®i v¾ng, trêi xanh buån réng r·i ...
S«ng im dßng ®äng n¾ng ®øng kh«ng tr«i
(BÕn ®ß tra hÌ)
Hoa míp rông tõng ®o¸ vµng r¶i r¸c ;
Lò chuån chuån nhí n¾ng ngÈn ng¬ bay.
(Sang thu)
Trong mÊy dßng th¬ võa dÉn, sù can thiÖp cña çi chñ quan vµo kh¸ch thÓ miªu
t¶ thËt râ nÐt. So víi nh÷ng ý tîng ®éc lËp trong th¬ cæ, nh÷ng h×nh ¶nh ®îc vÏ ra ë ®©y
mang mét ®Æc tÝnh kh¸c. VÎ thõa th·i cña ng«n ng÷ miªu t¶ (chÝnh lµ yÕu tè "ng«n" –
lêi nãi) ®· g©y Ên tîng rÖt vÒ sù c¶m nhËn sèng ®éng cña nhµ th¬ ®èi víi c¶nh vËt. Gi¶
sö hai c©u th¬ ®Çu v¾ng nh÷ng tõ nh "®i", "buån", "®øng kh«ng tr«i", chóng sÏ kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng c©u th¬ cña Th¬ míi n÷a. Hay ë hai c©u sau, nÕu kh«ng cã çc côm tõ, çc
tõ nh "tõng ®o¸ vµng r¶i r¸c", "nhí n¾ng", "ngÈn ng¬", ch¾c h¼n nçi "x«n xao" ®Æc thï
cña Th¬ míi sÏ biÕn mÊt. Còng víi mét çch nh×n t¬ng tù, ta sÏ thÊy th¬ §oµn V¨n Cõ,
65
() Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n, Thi nh©n ViÖt Nam, NXB V¨n häc, 1988, tr. 180.
419
nh th¬ cña Anh Th¬, trªn nÐt lín, vÉn lu«n tu©n thñ nguyªn t¾c kÕt cÊu ®ang ®îc ®Ò
cËp.
Xem viÖc ®Æt ë b×nh diÖn thø nhÊt c¶m xóc trùc tiÕp cña nh©n vËt tr÷ t×nh lµ
mét trong nh÷ng nguyªn t¾c kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong trµo Th¬ míi, ë ph¬ng
diÖn nµo ®ã, gÇn nh ®ång nghÜa víi viÖc nh×n nhËn Th¬ míi vÒ c¨n b¶n lµ th¬ l·ng
m¹n. §iÒu nµy h¼n còng cã c¬ së thùc tÕ, v× khi nh×n vµo nh÷ng hiÖn t îng th¬ thØnh
tho¶ng ®îc coi lµ ®· ®i vµo "quü ®¹o th¬ tîng trng cña ¢u, MÜ" nh Hµn MÆc Tö, ChÕ
Lan Viªn, BÝch Khª, Xu©n Thu Nh· tËp, ta vÉn thÊy søc m¹nh hiÖn thùc cña nguyªn t¾c
kÕt cÊu ®ang bµn (trõ s¸ng t¸c cña nhãm Xu©n Thu Nh· tËp). Th¬ tîng trng kh«ng vô
vµo sù miªu t¶ thÕ giíi h÷u h×nh còng nh chñ tr¬ng g¹t bá nh÷ng lêi gi¶i thÝch, nh÷ng sù
biÓu lé trùc tiÕp ý nghÜ vµ t×nh c¶m. S. Ma-l¸c-mª (S. MallarmÐ) tõng nãi : "T«i nghÜ
lµ chØ nªn cã ¸m chØ, gîi ý. Gäi h¼n tªn mét sù vËt lµ hñy bá ba phÇn t søc c¶m thô bµi
th¬, c¶m thô chÝnh lµ nçi sung síng ®îc suy ®o¸n dÇn dÇn"(66). ChiÕu ®Þnh híng s¸ng
t¹o nµy (hay thñ ph¸p s¸ng t¹o ®Æc thï) nµy cña th¬ tîng trng vµo Th¬ míi, ta cã thÓ nhËn
ra trong Th¬ míi kh¸ hiÕm nh÷ng bµi "tîng trng" thuÇn tuý. NÕu ph¶i kÓ tíi th× ph¶i
ch¨ng ®ã lµ §å mi hoa, Nµng bíc tíi cña BÝch Khª, Tra ®¬n gi¶n cña ChÕ Lan Viªn,
Buån xa, Hån ngµn mïa cña NguyÔn Xu©n Sanh, Mµu thêi gian cña §oµn Phó Tø,… ?
Tuy nhiªn, vÊn ®Ò cÇn nãi lµ nh÷ng bµi th¬ "tîng trng" lo¹i nµy chiÕm tØ lÖ kh«ng cao
trong Th¬ míi vµ ngay trong th¬ cña BÝch Khª – ngêi muèn kiÕm t×m mét thø th¬ tîng
trng ®Ých thùc – ngêi ta vÉn thÊy râ dÊu vÕt cña mét çi t«i l·ng m¹n ham gi·i bµy, hay
nãi ra nh÷ng c¶m nhËn trùc tiÕp cña m×nh. §iÒu nµy ®· ®îc nhµ nghiªn cøu TrÇn §×nh
Sö vµ nhµ th¬ Hoµng Hng ph©n tÝch kÜ(67).
3. NhÊn m¹nh sù tån t¹i ®éc lËp cña kh¸ch thÓ miªu t¶
Nh çc nguyªn t¾c kÕt cÊu kh¸c ®· nªu ë trªn, nguyªn t¾c nhÊn m¹nh sù tån t¹i
®éc lËp cña kh¸ch thÓ miªu t¶ ph¶n ¸nh râ ®iÒu mµ çc nhµ nghiªn cøu ®· nhÊt trÝ nhËn
®Þnh lµ Th¬ míi lµ th¬ cña çi t«i ç nh©n, ç thÓ. Trong th¬ siªu ç thÓ thêi trung ®¹i,
gi÷a ngo¹i giíi vµ néi giíi cã sù thèng nhÊt tiªn thiªn nªn viÖc ph©n biÖt chñ thÓ vµ kh¸ch
66
() ChuyÓn dÉn theo TrÇn Mai Ch©u (tuyÓn dÞch), Th¬ Ph¸p thÕ kØ XIX, NXB TrÎ, TP Hå ChÝ Minh,
1996, tr. 401.
67
() Xem : TrÇn §×nh Sö, Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995, tr. 82 – 87 ; Huy
CËn, Hµ Minh §øc (chñ biªn), Nh×n l¹i mét cuéc çch m¹ng trong thi ca, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1993, tr.
57.
420
thÓ kh«ng ®îc ®Æt ra. Çc nhµ th¬ thêng thÝch ph¸t biÓu vÒ nh÷ng ch©n lÝ vÜnh cöu,
vÒ çi ®¹o, çi ®øc lín bao trïm vò trô. Nãi çch kh¸c, qua th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn, çi ®¹o,
çi ®øc Êy ®· t×m ®îc lèi thÓ hiÖn m×nh trong nh÷ng h×nh s¾c, t©m tr¹ng cô thÓ vµ
lu«n lu«n quy ®Þnh tÝnh t¬ng ®èi cña nh÷ng h×nh s¾c, t©m tr¹ng Êy. Bëi vËy, nhiÒu
khi nhµ th¬ cæ ®iÓn kh«ng hÒ e ng¹i h×nh thøc ®èi xøng qu¸ ng¨n n¾p trong th¬ luËt cã
thÓ lµm h¹i sù m« t¶ x¸c thùc mét ®èi tîng kh¸ch quan nµo ®ã. §èi víi hä, çi quan träng
cha ph¶i lµ h×nh th¸i ç biÖt cña sù vËt mµ lµ sù c¶m nhËn duy lÝ vÒ sù vËt. §iÒu nµy
®óng c¶ víi nh÷ng bµi th¬ dêng nh ®îc viÕt ra chØ ®Ó vÞnh mét c¶nh, mét ngêi, mét sù
vËt cã thËt trong ®êi. Hoµng H¹c l©u cña Th«i HiÖu, §¨ng Kim L¨ng Phîng Hoµng ®µi
cña LÝ B¹ch, V©n §ån cña NguyÔn Tr·i, Qua §Ìo Ngang, Th¨ng Long hoµi cæ cña Bµ
huyÖn Thanh Quan v.v. lµ nh÷ng vÝ dô.
ë Th¬ míi, ®ång thêi víi viÖc kh¼ng ®Þnh m×nh vµ tuyªn bè quyÒn sèng cña m×nh,
çi t«i ®· tiÕn hµnh mét lo¹t ph©n biÖt vµ ®èi lËp víi mäi çi chung quanh kh«ng ph¶i lµ nã.
Nh ngêi ta vÉn nãi, ý thøc vÒ m×nh ®· dÉn tíi ý niÖm vÒ kÎ kh¸c. Tõ ®©y sù thèng nhÊt tiªn
thiªn gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ ®· bÞ ph¸ vì. Kho¶ng çch gi÷a chóng râ dÇn vµ dÜ nhiªn ý
thøc vÒ sù tån t¹i ®éc lËp cña kh¸ch thÓ miªu t¶ trë nªn thêng trùc trong t duy s¸ng t¹o cña nhµ
th¬, khiÕn cho nã ®ãng vai trß nh mét nguyªn t¾c kÕt cÊu, nguyªn t¾c x©y dùng h×nh tîng
th¬.
Tríc hÕt h·y kiÓm nghiÖm vÊn ®Ò nµy víi nh÷ng bµi th¬ mang néi dung tr×nh
bµy mét dßng c¶m xóc nµo ®ã. Tõ Th¬ míi trë vÒ tríc, cã lÏ cha bao giê ngêi ta l¹i biÓu
hiÖn t©m tr¹ng vµ miªu t¶ c¶m xóc cña m×nh mét çch tØ mØ vµ ®«i khi thiÕu hµm sóc
nh thÕ – nh trong mét sè bµi th¬ cña ThÕ L÷, Xu©n DiÖu. C¶m xóc, t©m tr¹ng vèn lµ
mét çi g× mang ®Ëm tÝnh chñ quan, nhng víi çc nhµ Th¬ míi, tù th©n çi chñ quan ®ã
cã mét gi¸ trÞ hiÓn nhiªn cÇn ®îc t«n träng, cÇn ®îc "t¹o h×nh", miªu t¶ nh mét kh¸ch thÓ
tån t¹i ®éc lËp, nh»m tho¶ m·n nhu cÇu tù ng¾m, tù quan s¸t m×nh cña çi t«i ç nh©n.
Trong bµi TiÕng s¸o Thiªn Thai, ThÕ L÷ ®· viÕt :
TiÕng ®a hiu h¾t bªn lßng,
Buån ¬i ! xa v¾ng, mªnh m«ng lµ buån ...
Khi nhµ th¬ cÊt tiÕng gäi "Buån ¬i !" vµ x¸c ®Þnh tÝnh chÊt cña nã b»ng hai tõ
"xa v¾ng", "mªnh m«ng", ta hiÓu r»ng çi buån ®· ®îc ®èi tîng ho¸. Nhµ th¬ kh«ng chØ
421
®¬n thuÇn sèng trong tr¹ng th¸i buån ®Ó råi phñ vÎ h¾t hiu lªn c¶nh vËt theo nguyªn t¾c
chñ quan ho¸ ®èi tîng mµ biÕt vît ra, ®èi lËp víi nçi buån cña chÝnh m×nh ®Ó miªu t¶
nã nh mét hiÖn tîng kh¸ch quan. Nh÷ng c©u th¬ nµy qu¶ thùc ®· ®îc viÕt ra nhê tinh
thÇn duy lÝ vµ sù tù ý thøc cao ®é cña çi t«i ç nh©n. Nã kh¸c vÒ b¶n chÊt víi hiÖn tîng
®ång nhÊt m×nh víi ngo¹i giíi ®Ó råi nãi vÒ m×nh nh nãi vÒ mét hiÖn tîng kh¸ch quan
(vµ ngîc l¹i) trong th¬ cæ ®iÓn :
Níc biÕc, non xanh, thuyÒn gèi b·i
§ªm thanh, nguyÖt b¹ch, kh¸ch lªn lÇu.
(NguyÔn Tr·i, B¶o kÝnh c¶nh giíi, bµi 26)
"Kh¸ch" ë ®©y kh«ng ph¶i ai kh¸c mµ chÝnh lµ nhµ th¬ – nh©n vËt tr÷ t×nh.
ThËt lµ mét kiÓu xo¸ nhoµ ranh giíi gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ rÊt hån nhiªn !
Mét vÝ dô kh¸c lÊy tõ th¬ Huy CËn – bµi §i gi÷a ®êng th¬m. Khi nãi tíi bµi nµy,
cã nhµ nghiªn cøu ®· chó ý hiÖn tîng "chñ thÓ tr÷ t×nh r¬i vµo tr¹ng th¸i m¬ méng cao"
vµ anh ta muèn b»ng m¬ méng ®¹t tíi sù hîp nhÊt víi kh«ng gian vÜnh h»ng cña nghØ
ng¬i yªn tÜnh(68). ë ®©y cÇn lu ý r»ng ngay ë t×nh tr¹ng tëng lµ "nhße m×nh", r¬i vµo
ranh giíi gi÷a thùc vµ h, nh©n vËt tr÷ t×nh vÉn chØ nh¾m mét m¾t, cßn mét m¾t cø më
to ®Ó tù quan s¸t m×nh víi sù tØnh t¸o ®Õn kinh ng¹c. NÕu kh«ng ph¶i, lµm sao anh ta
thÊu tá lßng m×nh, thÊu tá nh÷ng g¾ng gái néi t©m cña m×nh ®Õn vËy : Lßng gi¾t s½n
Ýt h¬ng hoa tëng tîng vµ TrÝ b©ng qu¬ nghÜ tho¸ng nhng buån nhiÒu. Trong bµi th¬
nh÷ng tõ, nh÷ng côm tõ mang tÝnh chÊt ®Þnh lîng ®èi víi sù vËt (kÓ c¶ ®Þnh lîng c¶m
xóc) xuÊt hiÖn kh¸ dµy : "Ýt", "tho¸ng", "nhiÒu", "cã chót g×"... thªm vµo ®ã lµ giäng
kÓ chËm r·i cïng Ýt nhiÒu lêi mang tÝnh chÊt chó thÝch hoÆc gi¶i thÝch : Lªn bÒ cao
hay ®i xuèng bÒ s©u ? / Kh«ng biÕt n÷a. – Cã chót g× lµm ngîp ; Buæi tra nµy xa kia ta
®· ®i... Còng cÇn kÓ tíi dÊu ngoÆc kÐp ®ãng khung c©u Ch©n hÕt ®êng th× lßng
còng hÕt yªu chøng tá t¸c gi¶ ®ang tù quan s¸t nçi buån cña m×nh. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu
võa nãi ®· ®a ta tíi kÕt luËn : ngay khi nhµ th¬ gi·i bµy mét t©m tr¹ng, nguyªn t¾c kÕt
cÊu "kh¸ch thÓ ho¸" vÉn ®îc ¸p dông. ChÝnh ®iÒu nµy ®· lµm cho t©m tr¹ng trë nªn cô
thÓ, sèng ®éng h¬n rÊt nhiÒu. Cã thÓ nãi ngîc l¹i : cø khi nµo nhËn ra vÎ ç biÖt cña
68
() §ç Lai Thuý, Con m¾t th¬, NXB Lao ®éng, 1992, tr. 84.
422
t©m tr¹ng lµ khi ®ã, muèn hay kh«ng muèn, ta còng khã mµ kh«ng thõa nhËn r»ng
nguyªn t¾c kÕt cÊu "kh¸ch thÓ ho¸" ®· thùc sù chi phèi viÖc tæ chøc h×nh tîng th¬.
Trong th¬ Hµn MÆc Tö, nguyªn t¾c kÕt cÊu nhÊn m¹nh sù tån t¹i ®éc lËp cña
kh¸ch thÓ miªu t¶ ®a tíi mét kÕt qu¶ ®Æc biÖt : toµn bé nh÷ng çi vèn v« h×nh trõu tîng
®· ®îc vËt thÓ ho¸ ®Ó trë nªn cã h×nh khèi, cã søc nÆng. ThÕ giíi méng, thÕ giíi cña ¶o
gi¸c vµ t©m linh trong th¬ «ng v× thÕ kh«ng mï mê nh¹t nhoµ mµ h×nh nh còng cã tæ
chøc, cã trËt tù riªng víi sù va ch¹m, t¬ng t¸c gi÷a nhiÒu vËt thÓ, vµ chÝnh nhê nh÷ng sù
va ch¹m, t¬ng t¸c ®ã mµ kÞch tÝnh cña t©m tr¹ng méng m¬ ®Æc thï n¬i «ng râ nÐt h¬n
bao giê hÕt. Thö nªu t×nh cê Ýt c©u th¬ mµ ë ®ã «ng vËt thÓ ho¸ nh÷ng g× m¬ hå khã
n¾m b¾t nhÊt :
TiÕng ca v¾t vÎo lng chõng nói...
(Mïa xu©n chÝn)
Bao giê mÆt nhËt tan thµnh m¸u
Vµ khèi lßng t«i cøng tî si ?
(Nh÷ng giät lÖ)
B¾t ! B¾t ! Th¬ bay trong giã lo¹n,
§Ó xem t×nh tø nÆng bao c©n.
(íc ao)
Nhng trong th¬ Hµn MÆc Tö, ®iÒu ®¸ng nãi h¬n c¶ lµ hiÖn tîng nhµ th¬ biÕn
hån m×nh thµnh mét nh©n vËt, võa ®ång nhÊt l¹i võa kh¸c biÖt víi chÝnh con ngêi cña
«ng. V× thÕ th¬ «ng lu«n lu«n lµ mét cuéc tù vÊn da diÕt víi l¬ng t©m lµ mét chuçi liªn
tôc nh÷ng g¾ng gái t×m vÒ víi con ngêi toµn nguyªn (des hommes entiers) – con ngêi
kh«ng chØ cã phÇn ý thøc, phÇn ho¹t ®éng bªn ngoµi mµ cßn cã c¶ phÇn ®ang ngñ
ch×m trong tiÒm thøc, v« thøc. Nh÷ng bµi th¬ Hån lµ ai, BiÓn hån ta, Rím m¸u, Trót linh
hån, Hån l×a khái x¸c,... ®Òu ®îc tæ chøc dùa trªn sù "®èi tho¹i", sù øng xö cña nhµ th¬
víi chÝnh hån m×nh, còng cã nghÜa lµ dùa trªn sù kh¸ch thÓ ho¸ nã.
Nãi çc nhµ Th¬ míi lu«n cã ý thøc kh¸ch thÓ ho¸ chÝnh t©m tr¹ng vµ c¶m xóc
chñ quan cña m×nh, ®iÒu nµy ë mét møc ®é nµo ®ã cã thÓ g©y ngì ngµng. Nhng h¼n
ngêi ta sÏ thÊy sù tån t¹i cña nguyªn t¾c kÕt cÊu "kh¸ch thÓ ho¸" lµ hiÓn nhiªn h¬n nhiÒu
ë lo¹i th¬ cã néi dung miªu t¶ c¶nh vËt thiªn nhiªn. Kh¶o s¸t nh÷ng bµi th¬ nãi vÒ thiªn
423
nhiªn trong Th¬ míi, ta nhËn thÊy thiªn nhiªn ë ®©y ngoµi viÖc xuÊt hiÖn víi ®ñ mäi t
çch tõng cã trong th¬ cæ (tÝn hiÖu b¸o mïa, sù ghi dÊu thêi gian, Èn dô triÕt lÝ...) cßn
xuÊt hiÖn víi mét t çch míi mµ th¬ xa cha thùc sù biÕt ®Õn : t çch mét kh¸ch thÓ, mét
®èi tîng cã ®Çy ®ñ gi¸ trÞ, ph©n çch víi chñ thÓ vµ thö th¸ch kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh cña
chñ thÓ. Xu©n DiÖu viÕt :
Kh«ng gian nh cã d©y t¬
Bíc ®i sÏ ®øt, ®ông hê sÏ tiªu
(ChiÒu)
NÕu kh«ng nhËn thÊy thiªn nhiªn lµ çi g× ®éc lËp víi m×nh vµ cã cuéc sèng
riªng cña nã, lµm sao nhµ th¬ ph¶i khÏ khµng, dÌ dÆt nh thÕ ! Cßn Huy CËn, trong Buån
®ªm ma ®· nghe thÊy cïng lóc hai thø "tiÕng" :
Tai n¬ng níc giät m¸i nhµ
Nghe trêi nÆng nÆng nghe ta buån buån
Th«ng thêng, chØ mçi chi tiÕt "nghe trêi nÆng nÆng" ®· ®ñ dùng mét t©m
tr¹ng, theo kiÓu ngo¹i c¶nh ®îc chuyÓn ho¸ thµnh t©m c¶nh, dùa trªn nguyªn t¾c "Ngêi
buån c¶nh cã vui ®©u bao giê". Nhng víi gi¸c quan cña mét nhµ th¬ kiÓu míi, Huy CËn
®· ph©n biÖt ®îc ©m s¾c riªng cña tõng thø "tiÕng". Chóng kh«ng ®ång nhÊt mµ "ho¹
®iÖu" víi nhau.
Trong Th¬ míi, rÊt phæ biÕn nh÷ng bµi th¬ giµu yÕu tè truyÖn hay nãi çch kh¸c
lµ chøa ®ùng bªn trong c¶ mét c©u chuyÖn (dï vÉn lµ th¬ tr÷ t×nh ®Ých thùc). Trªn nÐt
lín cã thÓ nãi sù në ré cña nh÷ng bµi th¬ lo¹i nµy ph¶n ¸nh sù chi phèi s©u s¾c cña
nguyªn t¾c kÕt cÊu "kh¸ch thÓ ho¸" ®èi víi s¸ng t¸c cña çc nhµ Th¬ míi. Th¬ NguyÔn
BÝnh lµ thø th¬ ®Çy chuyÖn : chuyÖn mét c« em ®Ó phai nh¹t mµu quª khi ®i tØnh
vÒ, chuyÖn mét anh l¸i ®ß thÊt t×nh d¹m b¸n chiÕc thuyÒn ®· ®îc buéc vµo sè phËn,
chuyÖn mét ngêi chÞ "lì bíc sang ngang" trong níc m¾t, chuyÖn mét ngêi con g¸i ng©y
th¬ tõ chç nao nøc tíi n¬i hß hÑn ®Õn chç "lÇm lôi trªn ®êng vÒ" cïng bao thÊt väng v.v.
Th¬ NguyÔn Nhîc Ph¸p còng thÕ : toµn bé tËp Ngµy xa lµ nh÷ng c©u chuyÖn ngå ngé,
vui vui hoÆc t×nh tø cña qu¸ v·ng ®îc kÓ b»ng th¬. Bªn c¹nh hai t¸c gi¶ trªn, cßn cÇn ph¶i
kÓ tíi ThÕ L÷, Ph¹m Huy Th«ng, J. Lei-ba, Vò Hoµng Ch¬ng, Th©m T©m, TrÇn HuyÒn
Tr©n, T. T. Kh., NguyÔn Xu©n Huy v.v. lµ nh÷ng t¸c gi¶ ®· viÕt nhiÒu bµi th¬ cã
424
chuyÖn. Qu¶ lµ çc nhµ th¬ ®· cã høng thó râ rÖt ®èi víi viÖc quan s¸t chÝnh néi t©m
m×nh khi nã ®îc kho¸c thö bé ¸o kh¸ch quan, còng nh rÊt a nhËp vai vµo nh÷ng ®èi tîng
kh¸c m×nh ®Ó hiÓu nã vµ còng lµ ®Ó hiÓu ngay b¶n th©n m×nh. §Ó viÕt nh÷ng bµi th¬
cã chuyÖn nµy, hä ®· häc tËp nhiÒu kinh nghiÖm cña th¬ tr÷ t×nh d©n gian (nh víi
NguyÔn BÝnh) cña th¬ cæ ®iÓn (nh víi Phan V¨n DËt), tÊt nhiªn ®· nhµo nÆn nã trªn mét
tinh thÇn míi. ë ®©y còng cÇn ph¶i kÓ tíi sù tiÕp thu nh÷ng kinh nghiÖm nghÖ thuËt cña
lèi th¬ ba-l¸t ch©u ¢u n÷a.
Nãi vÒ nguyªn t¾c kÕt cÊu thø ba cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong trµo Th¬ míi,
thiÕt tëng cÇn ph¶i ®Ò cËp lo¹i th¬ tr÷ t×nh mang h×nh thøc kÞch g¾n víi tªn cña mét
vµi t¸c gi¶ nh Ph¹m Huy Th«ng, Hµn MÆc Tö. §©y lµ mét h×nh thøc míi cña th¬ tr÷
t×nh, hoµn toµn lµ s¶n phÈm cña Th¬ míi. Xin lu ý : cÇn ph©n biÖt lo¹i th¬ tr÷ t×nh
mang h×nh thøc kÞch víi lo¹i kÞch th¬ (hay lµ lo¹i kÞch cã h×nh thøc th¬ – còng lµ mét
®ãng gãp míi cña Th¬ míi cho nÒn thi ca d©n téc). Nh÷ng t¸c phÈm nh TrÇn Can, LÝ
Chiªu Hoµng, Ph¹m Th¸i, NguyÔn Hoµng cña Phan Kh¾c Khoan, Yªu Li, Lª Lai ®æi ¸o
cña Lu Quang ThuËn, KiÒu Loan cña Hoµng CÇm... thùc sù lµ nh÷ng vë kÞch b»ng th¬.
Cßn nh÷ng t¸c phÈm nh Anh Nga, HuyÒn Tr©n c«ng chóa cña Ph¹m Huy Th«ng, Duyªn
k× ngé, QuÇn tiªn héi cña Hµn MÆc Tö chØ lµ nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh dµi cã h×nh thøc
kÞch. Sù kh¸c biÖt gi÷a chóng kh¸ dÔ thÊy : trong nh÷ng t¸c phÈm thuéc lo¹i thø nhÊt,
çc ®Æc trng c¬ b¶n cña lo¹i h×nh kÞch g¾n liÒn víi çc kh¸i niÖm xung ®ét kÞch, hµnh
®éng kÞch, cèt truyÖn kÞch, nh©n vËt kÞch, ng«n ng÷ kÞch vÉn cßn h»n râ ; cßn trong
nh÷ng t¸c phÈm thuéc lo¹i sau, çc vai kÞch chØ tuyÒn nãi cïng mét giäng vµ ë ®©y dêng
nh v¾ng h¼n xung ®ét kÞch, hµnh ®éng kÞch. ThiÕt tëng cã thÓ nhËp lêi çc nh©n vËt
l¹i mét, vµ lóc ®ã ta sÏ cã mét bµi th¬ tr÷ t×nh kh¸ thuÇn nhÊt thÓ hiÖn mét t©m tr¹ng
m¬ mµng, nuèi tiÕc, u hoµi nµo ®ã. Khi chän ®a Anh Nga vµo tuyÓn tËp cña m×nh, çc
t¸c gi¶ Thi nh©n ViÖt Nam ®· th¾c m¾c : "Kh«ng hiÓu sao Huy Th«ng l¹i viÕt thµnh
mét b¶n kÞch, cã nhiÒu c©u – mµ l¹i lµ nh÷ng c©u hay – cÇn ph¶i lµ lêi nãi cña t¸c gi¶
kh«ng thÓ lµ lêi çc nh©n vËt" (69). XÐt vÒ mÆt kh¸ch quan, th¾c m¾c nµy ®· ngÇm x¸c
nhËn Anh Nga ®óng lµ mét bµi th¬ tr÷ t×nh, cã ®iÒu ®©y lµ bµi th¬ tr÷ t×nh mang
tÝnh chÊt kÞch. Tuy nhiªn ®· cã th¾c m¾c th× cÇn cã lêi gi¶i ®¸p. Ph¶i ch¨ng cã thÓ kÓ
tíi çc lÝ do thÇn tuý “kÜ thuËt” nh t¸c gi¶ muèn tr¸nh sù ®¬n ®iÖu cña "®éng t¸c" tr÷
69
() Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n, Thi nh©n ViÖt Nam, NXB V¨n häc, 1988, tr. 94.
425
t×nh, muèn ®a vµo mét t¸c phÈm th¬ dµi nhiÒu chç ngõng nghØ h¬n ®Ó ®éc gi¶ cã thÓ
dÔ dµng theo dâi m¹ch l¹c cña c¶m xóc vµ ®Ó tæ chøc nhÞp ®iÖu cña t¸c phÈm thªm ®a
d¹ng, cuèn hót ? Çc lÝ do nµy h¼n tån t¹i thùc, nhng cã lÏ, "tÝnh quan niÖm" cña h×nh
thøc "th¬" trªn chñ yÕu ph¶i ®îc gi¶i thÝch b»ng nhu cÇu tù nhËn thøc cña çi t«i ç
nh©n. Çi t«i ®ã muèn ®îc thÊy thÕ tån t¹i ®éc lËp cña m×nh gi÷a cuéc ®êi, gi÷a thiªn
nhiªn vò trô. Khi nhµ th¬ tù biÕn m×nh thµnh nh©n vËt th× anh ta ®îc gi¶i tho¸t khái t
çch cña mét kÎ ph¸t ng«n cho nh÷ng ch©n lÝ vÜnh cöu. Lóc nµy anh ta chØ cã tr¸ch
nhiÖm nãi lªn tiÕng nãi thËt vµ nh÷ng rung ®éng trùc tiÕp, tøc thêi cña m×nh tríc mét
kh¸ch thÓ nµo ®ã mµ th«i.
Trong Th¬ míi, sè lîng nh÷ng bµi th¬ tr÷ t×nh mang h×nh thøc kÞch nh Anh Nga,
HuyÒn Tr©n C«ng chóa, Duyªn k× ngé, QuÇn tiªn héi... kh«ng nhiÒu. Tuy vËy, cã lÏ vÉn
kh«ng nªn xem chóng nh nh÷ng s¸ng t¸c ngÉu nhiªn, ®ét xuÊt. GÇn víi chóng lµ nh÷ng
bµi mµ ë ®ã nhµ th¬ dêng nh ®· "kÞch ho¸ tiÕng nãi tr÷ t×nh" nh»m gióp ®éc gi¶ c¶m
nhËn ®îc s©u s¾c h¬n vÒ ®é c¨ng còng nh s¾c th¸i ç biÖt cña c¶m xóc. Nh÷ng bµi th¬
nh Gi©y phót ch¹nh lßng cña ThÕ L÷, Mßn mái cña Thanh TÞnh, Lêi kÜ n÷, Xa çch,
HÑn hß, §¬n s¬ cña Xu©n DiÖu, H·y nhËp hån em cña Hµn MÆc Tö, Nh÷ng çnh th¬
vµng cña TrÇn HuyÒn Tr©n, Tèng biÖt hµnh cña Th©m T©m,… cã thÓ xem lµ nh÷ng
bµi th¬ thuéc lo¹i nµy. ë ®ã, tiÕng nãi cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®îc ®Æt vµo trong mét
kh«ng khÝ ®èi tho¹i (hiÓu theo nghÜa réng), võa ph©n çch, võa thèng nhÊt víi nh÷ng
tiÕng nãi kh¸c (cã khi chØ lµ biÓu hiÖn tr¸ h×nh cña tiÕng nãi chñ thÓ, cã t¸c dông gióp
chñ thÓ ®µo s©u h¬n vµo nh÷ng khuÊt khóc cña lßng m×nh).
Qua hai c©u hái ®îc nªu lªn ë khæ ®Çu bµi th¬ Tèng biÖt hµnh (Th©m T©m), ta
hiÓu ra r»ng nh©n vËt tr÷ t×nh ®ang cè kh¸ch thÓ ho¸ lßng m×nh ®Ó nhËn thøc vÒ nã
mét çch thÊu triÖt, vµ chÝnh v× vËy mµ ®· kh¼ng ®Þnh ®îc m×nh nh mét chñ thÓ phi
cæ ®iÓn, kh«ng bÞ nhÊt thÓ ho¸ víi ngo¹i c¶nh. Kh«ng cÇn ®a b¹n qua s«ng (nh "®éng
t¸c" tr÷ t×nh quen thuéc cña nhiÒu nhµ th¬ xa) mµ c¶m xóc vÉn d¹t dµo. Vµ nçi buån cña
anh ®· trµn ngËp trong lßng, kh«ng ph¶i vay thªm bãng chiÒu tõng nhuém vµng bao cuéc
chia li thêi tríc. Trong nh÷ng dßng th¬ tiÕp theo, nh©n vËt tr÷ t×nh ®· dùng lªn sinh
®éng h×nh ¶nh ngêi b¹n (li kh¸ch) nh mét chñ thÓ ®éc lËp kh¸c, cã kh¶ n¨ng tham gia
vµo cuéc "®èi tho¹i" víi anh. Dï biÕt r»ng gi÷a kÎ ®îc gäi lµ "li kh¸ch" kia víi kÎ xng "ta"
nµy vÒ thùc chÊt cã sù t¬ng ®ång, ta vÉn ph¶i nhËn r»ng sù ®èi lËp ë ®©y lµ cÇn
426
thiÕt. Nhê ®èi lËp, nh©n vËt tr÷ t×nh cã c¬ héi nh×n thÊu suèt b¶n thÓ m×nh trong sù
phøc t¹p, ®a diÖn cña nã.
ë trªn lµ mét sè ®Æc trng thi ph¸p (cô thÓ lµ mét sè nguyªn t¾c kÕt cÊu c¬ b¶n)
cña th¬ tr÷ t×nh thuéc phong trµo Th¬ míi. Chóng ®îc rót ra kh«ng ph¶i c¨n cø vµo
nh÷ng lêi tuyªn bè hoÆc vµo nh÷ng ®Þnh lÖ nµo ®ã ®îc tÊt c¶ mäi ngêi xem lµ "khu«n
vµng thíc ngäc", mµ dùa vµo sù kh¶o s¸t thùc tÕ s¸ng t¸c cña ®a sè çc nhµ Th¬ míi.
Chóng thùc sù tån t¹i s©u trong ý thøc s¸ng t¹o cña çc nhµ th¬ vµ chi phèi m¹nh mÏ çc
thao t¸c lµm th¬, thao t¸c kÕt cÊu cña hä. §Ó nh×n nhËn vÒ chóng mét çch s¸ng râ, cÇn
vµ cã thÓ nãi riªng rÏ vÒ tõng nguyªn t¾c mét. k× thùc çc nguyªn t¾c nµy g¾n kÕt víi
nhau thµnh mét thÓ thèng nhÊt vµ trong tõng hµnh ®éng s¸ng t¹o cô thÓ cña nhµ th¬,
chóng ®· ®ång thêi ph¸t huy hiÖu lùc. Nguyªn t¾c kÕt cÊu nhÊn m¹nh sù tån t¹i ®éc lËp
cña kh¸ch thÓ miªu t¶ kh«ng m©u thuÉn g× víi hai nguyªn t¾c cßn l¹i lµ t«n träng dßng
ch¶y tù nhiªn, sèng ®éng cña c¶m xóc vµ ®Æt ë b×nh diÖn thø nhÊt c¶m xóc trùc tiÕp
cña nh©n vËt tr÷ t×nh. ChÝnh nhê ý thøc ph©n biÖt ranh giíi gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ
trong miªu t¶ vµ biÓu hiÖn mµ çc nhµ th¬ ®· gióp cho ®éc gi¶ thÊy ®îc râ rÖt h¬n çi
t«i ç nh©n vµ søc m¹nh néi c¶m ho¸ thÕ giíi cña nã. Mét vÝ dô : cµng g¾ng søc vÏ ra
nÐt ®Ñp tù th©n cña kh¸ch thÓ thiªn nhiªn, t çch tån t¹i ®éc lËp cña chñ thÓ cïng thÕ
giíi c¶m tÝnh cña nã cµng ®îc béc lé mét çch m¹nh mÏ h¬n bao giê hÕt.
1998
427
428

Phan Huy Dòng

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Phan Huy Dòng

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Phan Huy Dòng

t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ trêng phæ th«ng –

a. ®äc CA DAO, th¬ tr÷ t×nh, ng©m khóc, truyÖn th¬

tiÕng nãi THAN TH¢N, Y£U TH¦¥NG T×NH NGHÜA

nô cêi HµI H¦íC trong CA DAO

T×nh huèng chiªm nghiÖm vµ cÊu tróc ng«n tõ cña

®iÓm nh×n cña lÝ b¹ch trong bµi th¬

®iÒu ®îc "ngé" ra trong [tõ] bµi th¬ khuª o¸n

tinh thÇn thêi ®¹i ë bµi th¬ thuËt hoµi

cèt c¸ch hå xu©n h¬ng qua mét lêi mêi

BµI CA NGÊT NG¦ëNG – sù kh¼ng ®Þnh mét gi¸ trÞ c¸ nh©n

c©u chuyÖn vÒ con ngêi vµ nghÒ v¨n buæi "giao thêi"

Sù khuÊy ®éng nçi niÒm vµ kh¸t väng tõ mét nçi nhí

NHËT KÝ TRONG Tï - Tõ NHËT KÝ §ÕN TH¥

ViÖt B¾c– mét sö ca cã giäng t©m t×nh

sù biÕn ¶o cña c¸i t«i tr÷ t×nh

Gi÷a biÓn lín t×nh yªu

C¸i nh×n ph¶n tØnh vÒ mét thêi "trong suèt

Thuë nhá t«i lªn ch¬i ®Òn C©y ThÞ

T«i trong suèt gi÷a hai bê h – thùc

bµi th¬ ®µn ghi ta cña lor-ca cña thanh th¶o

®êng chØ tay ®· ®øt

li-la li-la li-la...

t×m sù kh¼ng ®Þnh vµ gi¶i tho¸t trong nçi nhí

c¸ biÖt ho¸ ë mµn thóc sinh tõ biÖt thuý kiÒu

LÏ GHÐT TH¦¥NG cña mét con ngêi v× d©n

®äc truyÖn ng¾n, bót ký,

bµn vÒ ý nghÜa thÈm mÜ cña c¸i gäi lµ

mét tÊn hµi kÞch trong truyÖn ng¾n

tiÕng déi sö thi mét thêi ®¸nh mÜ

B¾t sÊu rõng U Minh h¹ – c©u chuyÖn vÒ

nçi thao thøc tríc mèi quan hÖ bi kÞch gi÷a nghÖ sÜ vµ

VÒ LU¢N LÝ X· HéI ë N¦íC TA -

chiªm nghiÖm cña nhµ v¨n ho¸ nguyÔn kh¾c viÖn

t×nh c¶m vµ lÝ trÝ trong tiÓu luËn

®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn

Khã kh¨n th× mÆc, cã mµng bao

Triªu ®¨ng Hoµnh s¬n lËp

Viªn bÊt viªn hÒ, ph¬ng bÊt ph¬ng,

C¸c trung ®Õ tö kim hµ t¹i ?

®Æc ®iÓm kÕt cÊu cña th¬ tr÷ t×nh

thuéc phong trµo Th¬ míi

You might also like