ΓΙΩΡΓΟΣ Τ.

ΤΣΕΡΕΒΕΛΑΚΗΣ

GIORGOS T. TSEREVELAKES

«Επτά ανέκδοτα βυζαντινά επιγράμματα

από τον κώδικα Marcianus Graecus 524»,
Βυζαντινός Δόμος 17-18 (2009-2010), 265-292.
2
3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ποίηση στο Βυζάντιο, όπως και η ρητορική, επέδωσαν ως γραμματεια-

κά είδη, καθώς ήταν πρόσφορα για δημιουργική μίμηση της αρχαιότητας
και επίσης για επίδειξη λογιότητος1. Η ρητορική κάλυπτε πολλούς τομείς
που αφορούσαν την καθημερινή πρακτική της Εκκλησίας και τις ανάγκες
για βαθύτερη γνώση. Για παράδειγμα, μέσω αυτής εξυπηρετούνταν οι
ανάγκες του κηρύγματος, της δογματικής, της ομιλητικής και της ερμη-
νευτικής. Όμως διακρίνομε ότι παρεισέφρησε και σε άλλα πεδία όπως
στην επιστολογραφία, στην οποία έδωσε πολλά και ποικίλα στοιχεία δο-
μής και ύφους.
Βέβαια, πολλές είναι οι φορές που η ρητορική κυριάρχησε και στην ποί-
ηση. Τα ποιήματα αρκετές φορές παρουσιάζουν ρητορικό χαρακτήρα και
εμφορούνται από διάθεση λογιότητας. Τόσο εκτεταμένη κυριαρχία της
ρητορικής εξηγείται από την ευρεία διάδοσή της στο βυζαντινό σχολείο,
στην οποία ασκούντο οι σπουδαστές. Ήταν το κυρίαρχο μάθημα το οποίο
αποσκοπούσε στην καλλιέργεια της έκφρασης και στην ευρύτητα της πα-
ρεχομένης παιδείας.
Η ρητορική αποσκοπούσε στη μίμηση της αρχαιότητας και εν γένει των
κλασικών προτύπων, τα οποία ήταν χρησιμότατα για τη σύνταξη ρητορι-
κών γυμνασμάτων και άλλων συνθέσεων. Η ποίηση ουδόλως δεν μειονέ-
κτησε έναντι της ρητορικής. Αντιθέτως, εξελίχθηκε ως φαινόμενο καθο-
λικό στο Βυζάντιο με το οποίο ασχολήθηκε μια σειρά στιχοπλόκων, αυτο-
κρατόρων, ιδιωτών, μοναχών και πατριαρχών. Σε σύγκριση όμως με τη
θρησκευτική ποίηση που παρήχθη, η θύραθεν ποίηση δεν αναπτύχθηκε
ικανοποιητικά, παρά μόνο στην μορφή επιγραμμάτων και άλλων ποιημά-
των τα οποία διελάμβαναν ποικίλα θέματα, όπως ερωτικά, ιστορικά, λο-
γοτεχνικά, μυθολογικά, γεωγραφικά, ψυχικής διάθεσης κ.ά.
Στις επόμενες σελίδες θα εκδοθούν, θα σχολιαστούν και θα μεταφρα-
στούν τα εξής επιγράμματα από τον κώδικα Marcianus gr. 524 (οι αριθμη-
τικές ενδείξεις ακολουθούν την αρίθμηση του Σπ. Λάμπρου στην μελέτη
του στον Νέο Ελληνομνήμονα) :

1. Εἰς τὰς εἰκόνας τῶν ἁγίων Ἀναργύρων καὶ τῆς μητρὸς αὐτῶν Θεο-
δότης (ποίημα 46 κατά Λάμπρο, f. 19r ).
2. Εἰς ἀποκαθήλωσιν (ποίημα 48 κατά Λάμπρο, f. 19v).
3. Εἰς τὸν τάφον τοῦ Χριστοῦ (ποίημα 49 κατά Λάμπρο, f. 19v).
4. Ἐπὶ ἀναγνώσει τοῦ Ἔμελλεν ἄρα (ποίημα 53 κατά Λάμπρο , f. 20r).
5. Εἰς εἰκόνα τῆς υπεραγίας Θεοτόκου ἔχουσαν κυκλόθεν οὐρανὸν
καὶ ἀγγέλους παρεστῶτας (ποίημα 55 κατά Λάμπρο, f. 20v).
6. Εἰς εἰκόνα τοῦ Χαιρετισμοῦ (ποίημα 105 κατά Λάμπρο, f. 45v).

1 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Β’ 481-483.// Κομίνης, Ἱερὸν ἐπίγραμμα, 2.

4

7. Εἰς τὴν Υπαπαντὴν (ποίημα 106 κατά Λάμπρο, f. 45v).

5

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Ο κώδικας Marcianus gr. 524 και η χρονολόγησή του

Ο κώδικας Marcianus graecus 5242, που σήμερα φυλάσσεται στην Μαρκια-

νή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό χειρόγραφο
λόγω του λογοτεχνικού υλικού που περιέχει. Ένα σημείο όμως που κάπως
διχάζει τους μελετητές είναι η χρονολόγησή του. Η παλαιότερη έρευνα –
Leo Sternbach, K. Horna και A.M. Zanetti- υπέδειξε τον 14ο αιώνα πιστεύο-
ντας ότι τότε γράφτηκε. Όμως ο Σπυρίδων Λάμπρος υποστήριξε ότι γρά-
φτηκε στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα3. Μεταγενέστεροι ερευνητές υπο-
δεικνύουν παρόμοιες χρονολογήσεις βασισμένοι σε πιο απτά τεκμήρια. Ο
E. Mioni στον κατάλογό του για τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας,
που συντάχθηκε το 1985, διατυπώνει την άποψη ότι ο κώδικας πρέπει να
χρονολογηθεί γύρω στα 1300 βάσει του είδους της γραφής, όπως πιστεύει
και ο H. Hunger4. Ο τελευταίος στηρίζει τη γνώμη του στο είδος της γρα-
φής του κώδικα, η οποία ονομάστηκε από τον ίδιο Fettaugenstil (= ανισο-
στρόγγυλη). Ο W. Hörandner5 πιστεύει ότι ο κώδικας αντιγράφτηκε στα
τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα. Οι Odorico-Messis6 διαπιστώ-
νουν ότι η ανθολογία αυτή συνετέθη στην εποχή των Κομνηνών, με τε-
λευταίο ποίημα αυτό του Κωνσταντίνου Στιλβή για μια πυρκαγιά στην
Κωνσταντινούπολη το 1197, και διατυπώνουν την άποψη ότι ο κώδικας
αντιγράφτηκε το 1300. Τα ποιήματα που περιέχονται στον συγκεκριμένο
κώδικα άρχισαν να συντίθεται στις αρχές του 11ου αιώνα με τελευταίο
ποίημα αυτό του Στιλβή το οποίο γράφτηκε το 1197 και έτσι έχουμε ένα
χρήσιμο χρονικό προσδιορισμό για την οριοθέτηση των ποιημάτων αυτών
στο ιστορικό πλαίσιο. Βέβαια, τα ποιήματα αυτά αντιγράφτηκαν τον 13ο
αιώνα σε ανισοστρόγγυλη γραφή της παλαιολόγειας περιόδου, γεγονός
που δείχνει το ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη λογοτεχνία.

2
A.M. Zanetti, Graeca D. Marci bibliotheca codicum manuscriptorum , Βενετία 1740, 282-283 //
rec. E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum codices Graeci manuscripti,. II: Thesaurus an-
tiquus, Codices 300- 625, Roma 1985, 399 ff.// Σπ. Λάμπρος ,« Ὁ Μαρκιανός κῶδιξ 524» , Νέος
Ἑλληνομνήμων 8 (1911) 3-59, 123-192.
3 Σπ. Λάμπρος, Μαρκιανός κῶδιξ, σ. 3.

4 H. Hunger, Der byzantinische Katz-Mäuse-Krieg, Graz 1968, 13.

5 W. Hörandner, «Epigrams on Icons and sacred objects, The collection of Cod. Marc. Gr 524

once again », στο:La poesia tardoantica e medievale, I. Convegno Internazionale, [Quaderni no 1,

117], Torino 2001.// του ίδιου, «A Cycle of Epigrams on the Lord’s Feasts in Cod. Marc. Gr.
524», DOP 48 (1994), 117.
6 P. Odorico- Ch. Messis, «L’ anthologie Comnene du Cod. Marc. gr. 524: Problèmes d’ édi-

tion et problèmes d’ évaluation», στο : L’ epistolographie et la poesie epigrammatique, XXe Con-

gres international des Etudes byzantines, College de France- Sorbonne, Paris, 19-25 Aout, 191.
6

Ο κώδικας είναι χαρτώος από βομβύκινο χαρτί, δηλαδή ανατολικής

προελεύσεως7, στοιχείο που αποδεικνύει την ανατολική προέλευσή του.
Οι διαστάσεις του είναι 250Χ160 mm και αποτελείται από 292 φφ. Επίσης,
η γραμμένη επιφάνεια καταλαμβάνει 185Χ130 mm. Η γραφή του είναι η
ανισοστρόγγυλη (=Fettaugenstil), χαρακτηριστικό των χειρογράφων της
ύστερης βυζαντινής εποχής από τον 13ο αιώνα και εξής (ca. 1283-1328), ό-
ταν πια υποχωρεί το αυστηρό ύφος της μικρογράμματης γραφής8. Επίσης,
το χειρόγραφο είναι εξαιρετικά δυσανάγνωστο, όχι μόνο λόγω της πυκνό-
τητας της γραφής, αλλά και σε ποικίλα σημεία, εξαιτίας της αμυδρότητας
του μελανιού και λόγω της υγρασίας.
Το χειρόγραφο είναι γραμμένο από διαφορετικά χέρια και συνίσταται
από εννέα διαφορετικά μέρη. Το τελευταίο συμπέρασμα εξάγεται από την
ασταθή αρίθμηση των τετραδίων που συναπαρτίζουν τον κώδικα, η οποία
δεν ακολουθεί ομαλή διαδοχή.

2. Το περιεχόμενο του κώδικα

2.1 Ο κώδικας Marcianus gr. 524 περιέχει αξιόλογα κείμενα τα οποία συνι-
στούν μία από τις καλύτερες ποιητικές συλλογές της κομνήνειας εποχής.
Τα ποιήματα αποδίδουν το κλίμα μιας ένδοξης περιόδου, αυτής των Κο-
μνηνών αυτοκρατόρων, όπως επίσης και αναδεικνύουν τη κοινωνική κα-
τάσταση και συγκεκριμένα πολιτιστικά ενδιαφέροντα. Είναι ένα άριστο
δείγμα της λογοτεχνικής παραγωγής των Βυζαντινών. Όμως δεν μπορού-
με να παραβλέψουμε τις συχνές αναφορές στην πολιτική και κοινωνική
ιστορία της εν λόγω περιόδου και τα διαφωτιστικά στοιχεία που προσφέ-
ρει αναφορικά με την αρχαιολογία και γενικά τη τέχνη, αφού πολλά από
τα ποιήματα περιγράφουν έργα τέχνης.

2.2 Το περιεχόμενο αναλυτικά: το πρώτο μέρος (φφ. 1-39v) περιέχει 119

ποικίλου περιεχομένου ποιήματα, τα Αλιευτικά του Οππιανού και ένα
corpus σχολίων του Τζέτζη στην Ἀλεξάνδρα του Λυκόφρονος. Η πλειονό-
τητα των 119 ποιημάτων είναι επιγράμματα που συνόδευαν λατρευτικές
εικόνες, εγκόλπια ή εγχείρια. Κάποια από αυτά αναφέρονται στον αυτο-
κράτορα Μανουήλ Α’ Κομνηνό και σε μέλη της οικογενείας του. Επίσης,
ακολουθούν πιο εκτεταμένες ποιητικές συνθέσεις, όπως ένα ποίημα
γραμμένο από τον Ανδρόνικο Πρωτέκδικο, η περίφημη Κατομυομαχία του
Θεοδώρου Προδρόμου, ένα ανώνυμο ποίημα και αυτό του Κωνσταντίνου

7 Δηλαδή, χαρτί φτιαγμένο με βάση ίνες λιναριού και κάνναβης. Αυτό είναι το λεγόμενο
αραβικό χαρτί που εισήγαγαν οι Άραβες στις διοικητικές τους υπηρεσίες γύρω στο 800.
Βλ.H. Hunger, Ο κόσμος του βυζαντινού βιβλίου, [μτφρ. Γ. Βασίλαρος], Αθήνα 1995, 28.
8 H. Hunger, Ο κόσμος του βυζαντινού βιβλίου, 135.
7

Στιλβή για τη μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στην Κωνσταντινούπολη το

1197.
Το δεύτερο μέρος (φφ. 40-46v) περιέχει έργα σε πεζό λόγο του Μιχαήλ
Ψελλού (De decem praedicamentis και De interpretatione). Ιδίως τα φφ. 45-46v
εμπεριέχουν 11 ανώνυμα επιγράμματα που αφορούν, στην πλειονότητά
τους, έργα τέχνης.
Στο τρίτο μέρος, (φφ. 47-88), υπάρχουν οι Ἐπιμερισμοί στους Ψαλμούς
του Γεωργίου Χοιροβοσκού, τα τετράστιχα στους μύθους του Βαβρίου από
τον Ιγνάτιο, δέκα ποιήματα του Θεοφυλάκτου Αχρίδος, ένα ποίημα ανώ-
νυμο και μια συλλογή αποφθεγμάτων.
Στο τέταρτο μέρος, (φφ. 89-96), περιέχονται 25 ποιήματα του Θεοδώρου
Βαλσαμώνος καθώς και 269 στίχοι του Ὁδοιπορικοῦ του Κωνσταντίνου
Μανασσή, οι οποίοι παραδίδονται ανώνυμοι. Ακολουθούν επιγράμματα
του Νικολάου Καλλικλή, του Θεοδώρου Προδρόμου και κάποια του Χρι-
στοφόρου Μυτιληναίου. Μέχρι και το φ. 120v απαντάται μια εκτεταμένη
συλλογή ανωνύμων επιγραμμάτων ποικίλου περιεχομένου.
Στο πέμπτο μέρος, (φφ. 121-152v), βρίσκονται 9 ομιλίες του Αρέθα και 8
επιστολές, τα οποία έργα φέρονται στο χειρόγραφο ανώνυμα.
Έπειτα, στο έκτο μέρος, (φφ. 153-182v), συναντώνται ποικίλα έργα του
Ψελλού, καθώς και πολλά επιγράμματα ανώνυμα. Επίσης, βρίσκονται και
επιγράμματα του Θεοδώρου Προδρόμου, Μιχαήλ Ψελλού και Χριστοφό-
ρου Μυτιληναίου.
Στο έβδομο μέρος, (φφ. 183-189v), περιέχονται σχόλια σε έργα του Αρι-
στοτέλη και ένα ανώνυμο επίγραμμα στον άγιο Στέφανο.
Στο όγδοο μέρος, (φφ. 190- 192r), είναι γραμμένο το πρώτο μέρος των
Γεωπονικῶν του Cassianus Bassus. Επίσης, στα φφ. 192v-193v, βρίσκονται
13 ποιήματα ανώνυμα, 4 αποδιδόμενα στον Κλήμεντα μοναχό και 1 στον
Νικόλαο Μεσοποταμίτη.
Τέλος, στο ένατο μέρος, από το φ. 194 μέχρι και το τέλος στο φ. 292v
εντοπίζονται: η συνέχεια των Γεωπονικῶν του Cassianus Bassus και ένα
ανώνυμο κείμενο για τις δέκα Κατηγορίες του Αριστοτέλη.

3. Προορισμός και χρηστικότητα του επιγράμματος

στη βυζαντινή εποχή

Η θύραθεν αλλά και η ιερά ποίηση των Βυζαντινών έχει να επιδείξει άρι-
στα δείγματα κειμένων για τη κατανόηση του καθημερινού βίου και της
Τέχνης ειδικότερα9. Είναι αυτονόητο ότι η σχέση κειμένου και τέχνης είναι
άμεση. Για να εμβαθύνουμε στον βυζαντινό πολιτισμό, θα πρέπει πρώτα
να αντλήσουμε πληροφορίες από όλα τα είδη της γραμματειακής παρα-

9 W. Hörandner, «Customs and Beliefs», 235.

8

γωγής που παρήχθησαν κατά καιρούς. Δεν είναι δυνατόν να εξάγονται

συμπεράσματα για την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική ή οτιδήποτε άλλο,
αν δεν διερευνηθούν και δεν αξιολογηθούν οι πληροφορίες και τα επιμέ-
ρους στοιχεία που εξάγονται από όλα τα είδη των κειμένων.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, για τις ποικίλες χρήσεις του, το
βυζαντινό επίγραμμα που αναπτύχθηκε κυρίως από τον 10 αιώνα και ε-
ξής, και ιδίως αυτό που αναφερόταν σε πρόσωπα και πράγματα, σε ιερά
σκεύη, σε επιτύμβιες στήλες κ.ά. Κυρίως, το επίγραμμα αυτού του είδους
έχει θρησκευτικό και, βεβαίως, ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο10. Περιέχει
συχνές αναφορές στο θείον και εμφορείται από ανάλογα συναισθήματα.
Διατυπώνει παρακλήσεις, προσευχές, σκέψεις, φόβους και ανησυχίες είτε
του ίδιου του ποιητή είτε του χορηγού, ο οποίος κατέβαλε τα έξοδα π.χ.
για την κατασκευή μιας εικόνας ή ενός μνημείου.
Είναι βέβαιο ότι η επιγραμματοποιία στο Βυζάντιο γνώρισε μεγάλη ε-
πιτυχία. Τούτο οφείλεται αφενός μεν στην πλούσια κλασική παράδοση,
αφετέρου δε στην τεράστια χρησιμότητα του επιγράμματος ιδίως στην
περιοχή της τέχνης. Σημασία είχε ο σύντομος, άμεσος και εύληπτος τρό-
πος με τον οποίο το επίγραμμα πληροφορούσε τον αναγνώστη του, αλλά
και διατράνωνε τη δόξα του χορηγού. Η πρωταρχική χρήση του επιγράμ-
ματος, όπως είναι γνωστό από την αρχαϊκή και κλασική εποχή, ήταν αυτή
της επιτυμβίου επιγραφής. Εν συνεχεία, η χρήση του επιγράμματος πε-
ριέλαβε και άλλα θεματικά αντικείμενα τα οποία είναι χρησιμότατα για
την περαιτέρω κατανόηση του βίου των Βυζαντινών11. Το επίγραμμα με
ιερό θεματικό αντικείμενο ενωρίς διαιρέθηκε σε πολλές κατηγορίες, λόγω
της πολλαπλής του χρήσεως σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμικού βίου.
Η κοσμική ποίηση, η μη αναφερόμενη στη λειτουργική πρακτική, και
εκπροσωπούμενη από τον 10ο αιώνα και εξής με το επίγραμμα, πληροί τα
παρακάτω χαρακτηριστικά: α) δεν περιέχει εξεζητημένες πληροφορίες
αλλά τις απολύτως αναγκαίες, β) τις περισσότερες φορές η ουσιώδης
πληροφορία δίδεται στον τίτλο του ποιήματος. Είναι δηλαδή ποιήματα τα
οποία αναφέρονται σε ορισμένες περιστάσεις ή αποκλειστικά σε κάποιο
αντικείμενο12. Για τα ποιήματα που είναι αποκλειστικώς προορισμένα για
χρήση, χρησιμοποιείται συνήθως ο όρος Gebrauchstexte (χρηστικά κείμενα).
Πολλά από τα ποιήματα αυτού του είδους προορίζονταν για επιγραφι-
κή χρήση σε εκκλησίες. Για παράδειγμα, πολλά δίστιχα για τους αγίους
του βυζαντινού εορτολογίου13, που συνετέθησαν από τον Χριστόφορο Μυ-
τιληναίο στον 11ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν ως επιγραφές σε τοιχογραφί-
ες εκκλησιών των Παλαιολογείων χρόνων.

10 Α.Δ. Κομίνης, Βυζαντινόν ἱερόν ἐπίγραμμα, 25.

11 H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τόμ. Β’, 588.
12 W. Hörandner, «Customs and Beliefs», 236.

13 J. Darrouzes,« Les calendriers byzantins en vers», REB 16 (1958), 61-73.

9

Πολλά επιγράμματα αναφέρονται σε πράξεις ή γεγονότα της ζωής

των τιμωμένων προσώπων. Συνήθως περιγράφεται η μορφή των τιμωμέ-
νων αγίων, στα κυριότερα χαρακτηριστικά της ζωής τους, στον ανυπέρ-
βλητο ηρωισμό τους, στην άσκηση και στην ιερή τους διδασκαλία. Τα επι-
γράμματα αυτά εισήλθαν στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας και απο-
τέλεσαν ενιαία και αδιάσπαστη παράδοση.
Ιδιαίτερη χρήση είχαν και τα επιγράμματα στις εορτές ( Εἰς τὴν Ὑπα-
παντὴν, Εἰς τὴν Γέννησιν κ.ά). Αυτά αναφέρονται στις δεσποτικές και θεο-
μητορικές εορτές. Προορίζονται όμως και στο να μνημονεύουν ιστορικά
συμβάντα τα οποία συνδέθηκαν με τις ενέργειες του Θεού και θεωρήθη-
καν αποτέλεσμα της θεϊκής επέμβασης14.
Η ανάγνωση και ο σχολιασμός των κειμένων της Παλαιάς και της
Καινής Διαθήκης οδήγησε τους Βυζαντινούς στο να συνθέσουν επιγράμ-
ματα, ώστε να συνδέσουν τα εξιστορούμενα γεγονότα που σχετίζονται
μεταξύ τους και, με τη σύγκριση διαφόρων επεισοδίων κοινής θεματικής,
να καταδείξουν σύντομα και εύστοχα την υπεροχή της ψυχωφελούς διδα-
σκαλίας του Χριστού, αλλά και να εξάρουν διάφορα πρόσωπα των θείων
Γραφών και γεγονότα αξιοσημείωτα. Τέτοια επιγράμματα συνέθεσαν
πολλοί, όπως ο Γρηγόριος Θεολόγος, ολόκληρες συλλογές ο Θεόδωρος
Πρόδρομος κ.ά15.
Μεγάλη σπουδαιότητα είχαν τα επιγράμματα τα οποία συνετέθησαν
με σκοπό να εξυμνήσουν εκκλησιαστικούς άνδρες, αξιωματούχους ή και
να κάνουν αναφορά σε οφφίκια της Εκκλησίας. Κορυφαίος εκπρόσωπος
εδώ είναι ο Θεόδωρος Στουδίτης τον 9ο αιώνα.
Παραλλήλως, υπάρχει μία κατηγορία επιγραμμάτων που συνδέεται
άμεσα με τη βυζαντινή τέχνη, καθώς αναφέρεται σε ιερά πρόσωπα ιστο-
ρημένα σε εικόνες. Επίσης, υπάρχουν επιγράμματα τα οποία αναφέρο-
νται άμεσα σε εικόνες, τοιχογραφίες και μικρογραφίες. Με το συγκεκρι-
μένο είδος ασχολήθηκαν πολλοί από τους γνωστούς βυζαντινούς επι-
γραμματοποιούς (Γεώργιος Πισίδης, Ιωάννης Γεωμέτρης, Άννα Κομνηνή,
Θεόδωρος Πρόδρομος, Νικόλαος Καλλικλής κ.ά.).
Ιδιαίτερη ομάδα αποτελούν τα επιγράμματα που χαράχθηκαν ή γρά-
φτηκαν σε ιερά σκεύη ναών από δωρητές, ανακαινιστές ή από ευσεβείς
κληρικούς, τα οποία προτρέπουν προς την χριστιανική αρετή. Εντοπίζο-
νται σε δισκοπότηρα, αρτοφόρια, χρυσά καλύμματα ευαγγελίων, λειψα-
νοθήκες, σε εγχείρια , ποιμαντορικές ράβδους αρχιερέων κ.ά16.

14 Α.Δ. Κομίνης, Βυζαντινόν ἱερόν ἐπίγραμμα, 29.

15 Τετράστιχα ἰαμβεῖα καὶ ἡρῷα εἰς τὰ κεφαλαιωδῶς ῥηθέντα ἐν τε τῇ Παλαιᾷ καὶ τῇ
Καινῇ Διαθήκῃ, G.Papagiannis, Theodoros Prodromos-Jambische und hexametrische Tetrasticha
auf die Haupterzaehlungen des Alten und Neuen Testaments, vols.1-2 [Meletemata: Beiträge zur Byz-
antinistik und neugriechischen Philologie 7.2 Wiesbaden: Beerenverlag, 1997], tit. 1,1,2. (PG
133,1101- 1220).
16 W. Hörandner, «Customs and Beliefs», 244.
10

Μια άλλη χρήση επιγραμμάτων περιλαμβάνει έμμετρες ευχές, προ-

σευχές, επικλήσεις, προτροπές, δοξολογίες που υπηρετούν ποικίλους
σκοπούς. Πολλά συνετέθησαν από γραφείς των κωδίκων οι οποίοι ξεκι-
νώντας το έργο τους επικαλούνταν τη θεία βοήθεια, για να ευοδωθεί αι-
σίως το έργο τους. Παραλλήλως, υπάρχουν και επιγράμματα που αναφέ-
ρονται σε ιερά βιβλία και στα έργα που περιέχονται σε αυτά. Ο τίτλος συ-
νήθως είναι «Εἰς τὴν παροῦσαν βίβλον» ή «ὡς ἀπὸ τῆς βίβλου». Μεγάλη
ομάδα επιγραμμάτων είναι και αυτή που αναφέρεται σε εκκλησιαστικούς
λόγους και σε άλλα έργα. Μια συγγενική ομάδα με την προηγούμενη εί-
ναι και οι έμμετροι πρόλογοι που διαβάζονταν σε ακροατήριο σε ιερούς
ναούς, μονές, σχολεία και σε τελετές στο παλάτι. Τα επιγράμματα τε-
λειώνουν με αποστροφή στον ιερέα ως εξής: « σὺ δ’ ἐπευλόγει, θύτα» ή
«ἐπευλόγει νῦν ἀκολουθίαν, θύτα».
Ιδιαίτερη κατηγορία συνιστούν τα επιγράμματα που χαράσσονταν σε
μολυβδόβουλλα και διάφορες σφραγίδες. Οι κάτοχοι αυτών των σφραγί-
δων επικαλούνταν την προστασία του Χριστού, της Θεοτόκου ή αγίων των
οποίων τις εικονικές παραστάσεις έφερε η σφραγίδα στη μία της όψη17.
Γενικά, τέτοιες συνθέσεις αποδίδουν με έμφαση τη βυζαντινή λαϊκή
ευσέβεια. Η κοσμική ποίηση των Βυζαντινών είναι μια πολύτιμη πηγή
λαογραφικών στοιχείων για τα ήθη και έθιμα της εποχής εκείνης. Το επί-
γραμμα είναι πολύτιμο για τη συλλογή πληροφοριών για τις μορφές της
βυζαντινής τέχνης, καθώς και για τον εμπλουτισμό των γνώσεών μας για
τις διάφορες πτυχές του καθημερινού βυζαντινού βίου.

4. Η μετρική των εκδιδομένων επιγραμμάτων

Τα ποιήματα που εκδίδονται παρακάτω, και τα οποία είναι ειλημμένα

από τον κώδικα Marcianus gr. 524, αποτελούνται εν συνόλω από 95 στί-
χους. Το μέτρο τους είναι ο βυζαντινός δωδεκασύλλαβος και όλοι έχουν
παροξύτονη κατάληξη. Από αυτούς τους στίχους, 60 έχουν εσωτερική το-
μή-παύση στην 5η συλλαβή (= Β5) και 35 στην 7η συλλαβή (=Β7). Στατιστι-
κά, αυτή η διαπίστωση ανάγεται στο 63,16% για τη Β5 και στο 36,84% για
τη Β7.
Αναφορικά με τη θέση του μετρικού τόνου πριν από την τομή, τα πο-
σοστά μπορούν να αναλυθούν ως εξής στο σύνολο των 95 στίχων:

1. Β5 με τόνο στην τρίτη συλλαβή= 9 στίχοι (= 9,47%).

2. Β5 με τόνο στην τέταρτη συλλαβή = 19 στίχοι (= 20%).
3. Β5 με τόνο στην πέμπτη συλλαβή = 33 στίχοι (= 34,74%).

17Σῴζοις με, πάτερ, σὸν λάτριν Κωνσταντῖνον . A. Kazhdan , Oxford Dictionary of Byzantium,
τόμ. 1, 711.
11

4. Β7 με τόνο στην πέμπτη συλλαβή = 30 στίχοι (= 31,58%).

5. Β7 με τόνο στην έκτη συλλαβή = 4 στίχοι (= 4,21%).

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι διατηρούνται οι συμβάσεις του βυ-

ζαντινού δωδεκασυλλάβου και ότι προτιμάται ο μετρικός τόνος να συμπί-
πτει με τον γραμματικό. Κυρίως, υπερτερεί η εσωτερική τομή Β5 και αυτό
για να επιτευχθεί ευρυθμία κατά την προφορά και μια εντύπωση γοργό-
τητας18 η οποία επιτυγχάνεται αποτελεσματικότερα με την B5, καθώς αυ-
τή η τομή δημιουργεί σύντομες ρυθμικές ενότητες, χρωματίζοντας ρυθμι-
κά την ανάγνωση, ένα στοιχείο που εισήλθε από τους κανόνες της ρητο-
ρικής. Από την άλλη πλευρά, η B7 απαντάται συνολικά σε 34 στίχους από
τους 95 όλων των ποιημάτων, κυρίως σε τμήματα που είναι αφηγηματικά
και κάπως πιο εκτεταμένα.
Με την έκδοση κάθε ποιήματος θα παρατίθενται τα ιδιαίτερα μετρικά
δεδομένα που το αφορούν.

18M. Lauxtermann, «The velocity of pure iambs, Byzantine observations on the metre and
rhythm of the dodecasyllable», JÖB 48 (1998),27.
12

Β. ΕΚΔΟΣΗ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

13

SIGLA

I. CODEX

M = Marcianus gr. 524, saec. XIII/XIV (a. ca. 1300)

II. VIRI DOCTI

La = Σπ. Λάμπρος, «Ὁ Μαρκιανὸς κῶδιξ 524», Νέος Ἑλληνομνήμων 8

(1911) 3-59 και 123-192
14

f. 19r 46. Εἰς τὰς εἰκόνας τῶν ἁγίων Ἀναργύρων

καὶ τῆς μητρὸς αὐτῶν Θεοδότης

Ἔχει μὲν ὑμᾶς τῆς Ἐδὲμ χλόης τόπος

λαχόντας εἰς ἓν τὴν καλὴν κατοικίαν
καὶ τὴν τεκοῦσαν, ὡς τὸ τοῦ Δαυίδ φάναι,
ἐπὶ τέκνοις χαίρουσαν εἶναι μητέρα·
5 ὧν τὴν ἀδελφότητα καὶ συμψυχίαν
οὐ σαρκικὸς συνῆψε καὶ μόνος τόκος,
πλέον δ’ ὁ τοῦ πνεύματος ἄρρηκτος πόθος
καὶ φίλτρον ἀξύμβλητον ἀναργυρίας.
Γερασίμου δὲ πίστις ὑμῶν οἰκέτου
10 πιστοῦ μοναχοῦ, τῆς μονῆς ἡγουμένου,
ἣν χάρις ὑμῶν ἐν Βοδανοῖς λαμπρύνει,
ἀμφοῖν ἀνιστόρησε σεπτὰς εἰκόνας
καὶ μητρός, ὡς ἂν συμπαρῇ κἀν τοῖς τύποις.
αἰτεῖ δ’ ἀμοιβὴν τῶν διπλῶν παθῶν λύσιν,
15 ἃ πνεῦμα δαμάζουσι καὶ τὸ σαρκίον.
ἣν καὶ παράσχοις· οὐ γάρ ἀργύρου δέῃ,
ἀρκεῖ δὲ πίστις σοί, δυὰς Ἀναργύρων.
τῶν πρακτέων δὲ τῇ τελευταίᾳ κρίσει
γένοισθε κοινῶς πρὸς Θεὸν μου προστάται,
20 Κοσμᾶς Δαμιανός τε σὺν Θεοδότῃ.

____________________________

1 cf. Ps. 22, 27; Greg.Nyss. De perfect.christ.ad Olympium mon. 191, 14 Jaeger; Contra Eun.
3,8, 9; In Cant. cantic. 6,61, 9; Greg. Naz. Or. 21, 16 Barbel; Or. 1,7 (PG 35,400C11); Or. 6,9 (PG
35, 733A14-15); Or. 18,2 (PG 35, 988A13); Liturg. PG 36, 720B9; Athan. In Illud: Prof. in pag.
7,6,3 Nordberg; Basil. Caes. Liturg. PG 31, 1641D4; Orig. Comment. in evang. Joann. 13, 33,
211, 4 ; Fragmenta in Ps. 22; ; Joann. Chrysost. In Eutr. PG 52, 395, 12; In Matt. PG 57, 300, 24;
In epist. ad Philip. PG 62, 227; De cir. PG 59,570; Precat. 64, 1068, 15; Did. Caec. Comment. in
Zacch. 1, 123, 8; De trinit. 39,708, 32; Jo. Phil. De opif. mundi 150, 13; Anth. Gr. App. II 772, 14
Cougny 4 Ps. 112,9 5 Greg. Naz. Epist. 6, 3-4 Gallay; Carm. I 2, 34,160 (PG 37, 957A) 8
Soph. Trach. 694; Eust. Thess. Comment. ad Hom. Od. 1, 42, 11 Stallbaum 12 Jo. Hieros. De
s. imag. contra Const. Cabal. 95, 321, 33 20 Jo. Malal. Chronogr. 304, 14 Thurn ; Rom.
Melod. Cant. dub. 73, 9, 5 Trypanis
15

1.2 Μετάφραση

Στις εικόνες των αγίων Αναργύρων και της μητέρας τους, Θεοδότης

Ζείτε εσείς στον χλοερό τόπο της Εδέμ,

επειδή λάβατε μαζί την ίδια ενάρετη κατοικία
και αυτή που σας γέννησε, για να το πούμε όπως ο Δαυίδ,
έχει την ίδια κατοικία ως μητέρα που χαίρεται για τα παιδιά της.
Την ομοψυχία και την αδελφική σας σχέση
δεν τη δημιούργησε μόνο η γέννηση από μία σάρκα,
αλλά περισσότερο τη δημιούργησε ο άρρηκτος πόθος του αγίου Πνεύματος
και η ασύγκριτη αγάπη σας για την ανιδιοτέλεια.
Η πίστη του Γερασίμου του δούλου σας,
πιστού μοναχού που είναι ηγούμενος της μονής,
την οποία η χάρη σας λαμπρύνει στα Βοδανά,
σεπτές εικόνες ζωγράφισε και για τους δυο
αλλά και για τη μητέρα σας ώστε να είναι κοντά σας και στη ζωγραφιά,
και ζητεί ως απαλλαγή από τα διπλά πάθη,
αυτά που ταλαιπωρούν το πνεύμα και τη σάρκα·
αυτή μακάρι να του τη χαρίσεις, γιατί βέβαια δεν χρειάζεσαι χρήματα,
σου αρκεί η πίστη, ω δυάδα των Αναργύρων.
Των πράξεών μου στην ύστατη Κρίση
είθε να γίνετε από κοινού προστάτες μου ενώπιον του Θεού,
Κοσμά, Δαμιανέ μαζί με τη Θεοδότη.

1.3 Δομή του ποιήματος

1. στ. 1-4: αναφορά στη θέση που κατέχουν οι άγιοι Ανάργυροι στον
Παράδεισο αλλά και στη μητέρα τους που χαίρεται για την αρετή των
παιδιών της.
2. στ. 5-8: έμφαση στην αδελφική αγάπη των αγίων Αναργύρων και
στην αφιλοχρηματία τους.
3. στ. 9-13: εμφάνιση του Γερασίμου, ηγουμένου της μονής στα Βοδα-
νά, ο οποίος και υπήρξε ο χορηγός για την φιλοτέχνηση της εικόνας που
παριστάνει τους αγίους Αναργύρους μαζί με τη μητέρα τους.
4. στ. 14-17: αίτηση για απαλλαγή από τα πάθη ως ανταμοιβή για την
προσφορά της εικόνας. Η πίστη στους αγίους Αναργύρους δεν χρειάζεται
προσφορές πολύτιμων μετάλλων.
16

5. στ. 18-20: ύστατη επίκληση του ποιητή στους εικονιζόμενους αγίους

Αναργύρους και τη Θεοδότη για να μεσολαβήσουν για τη σωτηρία του στη
μέλλουσα κρίση.

1.4 Σχόλια

Το συγκεκριμένο ποίημα, όπως δηλώνει και ο τίτλος, αναφέρεται σε κά-

ποιες εἰκόνες των αγίων Αναργύρων και της μητέρας τους Θεοδότης. Μέ-
σα στο ποίημα δηλώνεται το όνομα του ηγουμένου της μονής των αγίων
Αναργύρων ο οποίος υπήρξε και ο χορηγός για τη δημιουργία της παρά-
στασης αυτής προκειμένου να αποδείξει στο θείον την ευσέβειά του. Πρό-
κειται για τις ζωγραφισμένες μορφές εδώ των αγίων, αλλά στο ποίημα
χρησιμοποιείται η λέξη εἰκόνες.
Στο εορτολόγιο « ἅγιοι Ἀνάργυροι» ονομάζεται μια πλειάδα αγίων,
όπως ο Κοσμάς και Δαμιανός, Κύρος και Ιωάννης, Παντελεήμων και Ερ-
μόλαος, Σαμψών και Διομήδης. Επίσης, παραδίδονται και άλλα ονόματα
με το προσωνύμιο Ανάργυροι: Λεόντιος, Άνθιμος και Ευπρέπιος. Όλοι οι
παραπάνω ήταν ιατροί στο επάγγελμα το οποίο εξασκούσαν χωρίς χρη-
ματική αμοιβή (εξ ου και το προσωνύμιο ἀνάργυροι, «αυτοί που δεν λαμ-
βάνουν άργυρο, δηλαδή χρήματα»). Ο Κοσμάς και ο Δαμιανός ήταν οι γιοι
της Θεοδότης, μιας γυναίκας πιστής και ευσεβούς από την Ασία. Ο Κο-
σμάς και ο Δαμιανός ετάφησαν σε μία περιοχή που είχε το όνομα Φερε-
μάν (Σωφρ. Ευστρατιάδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Αθή-
να1960 (ανατ 1995), σ. 258). Η μνήμη τους τιμάται την 1η Νοεμβρίου με α-
κολουθία της οποίας ο αρχικός κανόνας συντέθηκε από τον Ιωάννη Δα-
μασκηνό, και ο μεταγενέστερος από τον Ιωσήφ Υμνογράφο (βλ. ΘΗΕ, τ. 2,
λ. ἅγιοι Ἀνάργυροι).

1 Ἐδὲμ χλόης: από τους πρωτοχριστιανικούς κιόλας χρόνους η Εδέμ,

δηλαδή ο παράδεισος, συνδέθηκε με τη τρυφή, με την ευτυχία (Κλήμης
Αλεξανδρεύς, Στρωμ. 2,11,5). Επίσης, Εδέμ, σύμφωνα με τον Ιωάννη Χρυ-
σόστομο, σημαίνει την παρθένα γη, την ανέγγιχτη η οποία είναι και η κα-
ταλληλότερη για την εγκατοίκηση αγίων όντων. Η φράση Ἐδὲμ χλόης τό-
πος υπάρχει και στην Παλατινή Ανθολογία σε πολλά επιτάφια επιγράμ-
ματα, ως συμβολική για τον παράδεισο. Στη Σούδα στο λήμμα Ἐδὲμ βρί-
σκομε την απλή ερμηνεία ὁ ἐν γῇ παράδεισος. Στην Παλαιά Διαθήκη, σε
πολλούς ψαλμούς στο βιβλίο των Ψαλμών εντοπίζεται η συχνή αναφορά
στον τόπο της χλόης, ως τον τόπο αναπαύσεως των δικαίων και εναρέτων
ανθρώπων. Εδώ, έχει τις ίδιες συνδηλώσεις, ως ο τόπος εκείνος που θα δε-
χθεί τους εναρέτους αγίους Αναργύρους και βεβαίως τη μητέρα τους, Θε-
οδότη (Σωφρ. Ευστρατιάδης, Ἁγιολόγιον, λ. Θεοδότη ὁσία, σ. 177).
17

8 καὶ φίλτρον ἀξύμβλητον ἀναργυρίας: προσδίδεται έμφαση στην ασύ-

γκριτη αγάπη των αγίων, Κοσμά και Δαμιανού, προς την αφιλοχρηματία.
Η λέξη ἀξύμβλητον (LSJ, s.v. ἀσύμβαμα) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδια-
φέρον λόγω του ότι προέρχεται από κλασικό περιβάλλον . Η λέξη αυτή
είναι το ἀσύμβλητον, καθώς αλλάζει η πρόθεση –συν- στην επί το λογιώ-
τερον πρόθεση –ξυν-. Ο Ησύχιος μαρτυρεί ότι το ἀξύμβλητον είναι το ὃ
μηδενὶ ἀπαντᾶν δυνατόν, ἢ ἀσυνάντητον ( Lexicon, alpha 5643, 1). Ο Ευστά-
θιος Θεσσαλονίκης λέει ότι ἀξύμβλητος είναι ο ασύγκριτος, ο απαράβλη-
τος( Eust. Thessal. Philol. et Scr. Eccl. Commentarii ad Homeri Odysseam 1, 42,
11). Επίσης, η λέξη ἀξύμβλητον χρησιμοποιείται από τον Σοφοκλή με τη
σημασία «αυτός που δεν μπορεί κανείς να τον εντοπίσει», (Τραχίνιαι,
694// Λήμνιαι, frag. 387).

9-10 σ’ αυτούς τους στίχους αναφέρεται το όνομα Γεράσιμος, ο ηγού-

μενος της μονής Βοδανών ή Βοδενών ή Βοδινών, ο οποίος αποτελεί και τον
χορηγό για τη τοιχογραφία ή την εικόνα που εικονίζει τους αγίους Αναρ-
γύρους και τη μητέρα τους.

11 Βοδανοῖς: αναφορά σε τοπωνύμιο στη κεντρική Μακεδονία, στην λε-

γόμενη Έδεσσα σήμερα. Η ονομασία στους μεσαιωνικούς χρόνους ποίκι-
λε, όπως Βοδανὰ, Βοδενὰ, Βοδινὰ, και είχε προέλευση σλαβική.

12-13 παρουσιάζεται μία δυσκολία στην κατανόηση του περιεχομένου

σχετικά με το αν πρόκειται για μία εικόνα ή περισσότερες. Το στοιχείο για
τη κατανόηση του περιεχομένου του ποιήματος είναι η ερμηνεία της λέ-
ξης εἰκόνας.
Ο τίτλος αναφέρει ότι το ποίημα αφιερώνεται στις εικόνες των αγίων
Αναργύρων και της μητέρας τους. Στους στίχους 12-13 διαβάζομε ότι οι
εικόνες τους φιλοτεχνήθηκαν μαζί με της μητέρας τους για να παρευρί-
σκεται ἐν τύποις. Εδώ όμως η λέξη εἰκὼν σημαίνει απλά τη μορφή και κα-
θόλου κάποια εικόνα, δηλαδή το λατρευτικό αντικείμενο. Συμπερασματι-
κά, πρόκειται για μια εικόνα, τύποις, που περιέχει τρεις μορφές αγίων,
αφού αναφέρεται ρητά ότι φιλοτεχνήθηκε και η εικόνα της μητέρας για
να παρευρίσκεται ἐν τοῖς τύποις.

16-17 από τους στίχους αυτούς αντλούμε την πληροφορία ότι η εικό-
να, που φιλοτεχνήθηκε με τις μορφές των αγίων Αναργύρων και της μη-
τέρας τους, κοσμήθηκε με άργυρο, ένα υλικό που μόνο ένας εύπορος άν-
θρωπος μπορούσε να χορηγήσει, όπως ο ηγούμενος που εμφανίζεται στο
επίγραμμα αυτό. Σαφής είναι και η ακλόνητη πίστη του χορηγού, αλλά
και του ποιητή που εν πολλοίς ταυτίζονται εδώ ( μάλλον ότι ο χορηγός
ανέθεσε σε κάποιον ποιητή να γράψει τους στίχους για λογαριασμό του),
στους αγίους Αναργύρους αφού στο τέλος του ποιήματος προστίθεται μία
18

επίκληση προς αυτούς και τη μητέρα τους, για να του συμπαρασταθούν

στην Δευτέρα Παρουσία (βλ. ποίημα 56.20).

1.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:
1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (Β5):12 στίχοι (= 60%)
Μετά την έβδομη συλλαβή (Β7):8 στίχοι (= 40%)

3. Κατανομή των μετρικών τόνων στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 10 στίχοι (= 50%)
παροξύτονη κατάληξη (5 4): 2 στίχοι (= 10%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 6 στίχοι (= 30%)
παροξύτονη κατάληξη (7 6): 2 στίχοι (= 10%)
 19

f. 19v 48. Εἰς ἀποκαθήλωσιν

Ἥλους ἀποσπῶν τοῦ νεκροῦ τούτου βλέπε

μὴ συνταράξῃς, Νικόδημε, τοὺς τύπους·
ζήσει γὰρ αὖθις· ἂν δ’ ἀπιστῇ τις τότε,
5 τούτοις ἀποχρήσαιτο πρὸς μαρτυρίαν.
σμύρνης δ’ ὅλαις σύνθαψον αὐτὸν σινδόσιν,
ὡς τῷ τάφῳ σήμαντρα καὶ ταύτας λίπῃ.

_________

1 Ioann. 3,1,1; Greg. Naz. Or. 909, 33; Or. 656, 45 Moreschini-Gallay
20

2.2 Μετάφραση

Στην αποκαθήλωση

Βγάζοντας τα καρφιά απ’ Αυτόν τον νεκρό, κοίτα

μην πειράξεις, Νικόδημε, τα σημάδια·
γιατί πάλι θα είναι ζωντανός· αν όμως τότε κάποιος απιστήσει,
ας τα χρησιμοποιήσει αυτά ως απόδειξη.
Θάψε Τον μαζί με όλα τα νεκρικά σάβανα που είναι αρωματισμένα,
για να τα αφήσει και αυτά στον τάφο ως αποδείξεις.

2.3 Δομή ποιήματος

1. στ. 1-4: αναφορά στην αποκαθήλωση του Χριστού και τη συμμετοχή

του Νικοδήμου, μαζί με τον Ιωσήφ από την Αριμαθαία (πρβλ. Κατὰ Ἰωάν-
νην, 1923). Ο Νικόδημος έφερε αρωματικά έλαια για να αλείψουν το σώμα
του Χριστού σύμφωνα με τα έθιμα των Εβραίων (πρβλ. Κατὰ Ἰωάννην,
1923). Επίσης, ο ποιητής δηλώνει την πίστη του στην Ανάσταση του Κυρίου
και ότι κάθε άπιστος μπορεί να πιστέψει βλέποντας τα σημάδια από τα
καρφιά στο σώμα του Χριστού, όπως είναι γνωστό από το βιβλικό επεισό-
διο με τον Θωμά και τον Χριστό. Ο υπαινιγμός είναι ευθύς και άμεσος στο
συγκεκριμένο περιστατικό.
2. στ. 5-6: παραίνεση του ποιητή προς τον Νικόδημο να θάψει τον Χρι-
στό χρησιμοποιώντας αρωματικά έλαια και μύρα, καθώς και τα νεκρικά
σεντόνια, για να μείνουν στον τάφο Του ως τεκμήρια μετά την Ανάσταση.

2.4 Σχόλια

Το ποίημα αναφέρεται στο επεισόδιο από την Καινή Διαθήκη, την αποκα-
θήλωση του Χριστού από τον Σταυρό και την προετοιμασία Του για ταφή
σύμφωνα με τα ιουδαϊκά έθιμα (Α.Δ. Κομίνης, Βυζαντινὸν ἱερὸν ἐπίγραμ-
μα, 31). Πιθανώς δεν απευθύνεται σε κάποιο λατρευτικό αντικείμενο, α-
φού δεν γίνεται καμία μνεία σε υλικό, αλλά αναφέρεται απλά στο προα-
ναφερθέν βιβλικό επεισόδιο ή, πιο πιθανό, σε κάποια παράσταση της α-
ποκαθήλωσης.

2 Νικόδημε: Ο ποιητής αποστρέφεται προς τον Νικόδημο, ένα πρόσωπο

από τη Καινή Διαθήκη, ο οποίος μαζί με τον Ιωσήφ εξ Αριμαθαίας βοήθη-
σαν στην προετοιμασία της ταφής του Κυρίου. Ο Νικόδημος καλείται από
τον ποιητή να πιστέψει στην Ανάσταση που θα επισυμβεί.
21

3 ζήσει γὰρ αὖθις: κατηγορηματική δήλωση της ακράδαντης πίστης

στην Ανάσταση του Κυρίου από τον ίδιο τον ποιητή, ώστε να καταδείξει
την ευσέβειά του.

2.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:

1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (Β5): 3 στίχοι (= 50%)
Μετά την έβδομη συλλαβή(Β7): 3 στίχοι (= 50%)

3. Κατανομή του μετρικού τόνου στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 1 στίχος (= 16,67%)
παροξύτονη κατάληξη (5 4): 2 στίχοι (= 33,30%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 3 στίχοι (= 50%)
 22

f. 19v 49. Εἰς τὸν τάφον τοῦ Χριστοῦ

Χριστοῦ σιγᾷς ἔγερσιν, ὦ κουστωδία,

ἀλλ’ οἱ λίθοι κράζουσιν αὐτῆς τὸ ξένον.
ὁ μὲν κυλισθεὶς ἀγγέλου παρουσίᾳ,
ὁ δ’ ἐντὸς ἐντάφια καὶ μόνον φέρων.

_________________________

1 Matth. 27,65; 27,66; 28,11,1 3 Matth. 28,2; Greg. Naz. Christ. pat. 2045, Tuilier
23

3.2 Μετάφραση

Στον τάφο του Χριστού

Αποσιωπάς την ανάσταση του Χριστού, φρουρά.

Όμως οι πέτρες φανερώνουν το παράδοξό της,
επειδή η μία μετακινήθηκε με την παρουσία του αγγέλου,
ενώ η άλλη κρύβει μέσα της μόνο εντάφια σεντόνια.

3.3 Δομή ποιήματος

1. στ. 1-4: αναφορά στην ανάσταση του Χριστού και στην φρουρά (κου-
στωδία, custodia) που παρέσχε ο Πιλάτος για να φυλάσσει την είσοδο
του τάφου (βλ. Ματθ. 27, 65-66).

3.4 Σχόλια

Το ποίημα αναφέρεται στο γεγονός της έγερσης του Χριστού από τον τά-
φο και στην προηγούμενη, αλλά μάταιη φρούρησή του από τους Ρωμαί-
ους στρατιώτες που έδωσε ο Πόντιος Πιλάτος γι’ αυτόν τον σκοπό.

1-2 έντονη η αντίθεση μεταξύ της προσπάθειας της στρατιωτικής φρου-

ράς να ασφαλίσει τον τάφο του Χριστού και της εν τέλει έγερσής Του με
τη βοήθεια του αγγέλου που κύλισε τον ογκόλιθο που έφρασσε την είσοδο
στον τάφο. Αυτό συνδέεται με τα συμφραζόμενα του ποιήματος 2 (Εἰς τὴν
ἀποκαθήλωσιν), καθώς ο Νικόδημος και ο Ιωσήφ εξ Αριμαθείας ήταν αυ-
τοί που προετοίμασαν τον νεκρό Χριστό για την ταφή και τον έφεραν στον
συγκεκριμένο λαξευτό τάφο που αναφέρει η Καινή Διαθήκη. Η σύνδεση
αυτή των δύο επεισοδίων της Καινής Διαθήκης γίνεται έντονη μέσα στο
ποίημα, αλλά με τόνο αντιθετικό και μάλλον ότι οι εικόνες αυτές βρίσκο-
νται δίπλα σε διαδοχική τάξη. Μάλλον ότι πρόκειται για εικόνες που ήταν
ενταγμένες σε σειρά εικόνων που αναπαριστούσαν τη ζωή του Κυρίου.
Στους δύο πρώτους στίχους ολοκληρώνεται το ένα επεισόδιο του εντα-
φιασμού του Χριστού και της φύλαξης του τάφου του από τους Ρωμαίους
στρατιώτες. Στους επόμενους στίχους έχει ήδη γίνει η ανάσταση, και έτσι
καθίσταται δυνατόν αυτό που θέλει να επιτύχει ο ζωγράφος: να καταδεί-
ξει τη ματαιότητα της τοποθέτησης φρουράς και την αναπόφευκτη ανά-
σταση του Κυρίου.
24

3.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:

1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (Β5): 1 στίχος (= 25%)
Μετά την έβδομη συλλαβή (Β7): 3 στίχοι (= 75%)

3. Κατανομή των μετρικών τόνων στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 1 στίχος (= 25%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 3 στίχοι (= 75%)
 25

f. 20r 53. Ἐπὶ ἀναγνώσει τοῦ ‘ Ἔμελλεν ἄρα’

Ἄσκει σιωπὴν καὶ πάλιν, Πυθαγόρα,

καὶ μηδὲν εἴπῃς τῆς δυάδος εἰς ψόγον·
ἄλλαττε τὴν κλῆσιν δε τῆς ἀποφράδος
καὶ τῶν καλῶν σύνταττε τῇ συστοιχίᾳ·
5 δυὰς γὰρ ὧδε τῶν σοφῶν θεηγόρων
ψευδηγοροῦντας ἐξελέγχει σοὺς λόγους.
τί καλὸν οὐκ ἂν ἐν γὰρ αὐτῇ κατίδῃς;
ἀσαρκίαν ἔνυλον, ἀπαχὲς πάχος,
οὐράνιον νοῦν, γλυκερόγλωσσον στόμα,
10 θεωρίαν ἔμπρακτον, ἔλλογον βίον,
κοινὸν φιλοσόφημα τὴν ἀκτησίαν;
ἂν δ’ εἰς συνηγόρημα σοῦ λόγου φέρῃς
τῶν καρδιῶν σύντηξιν αὐτῶν εἰς μίαν,
ὡς ἂν δοκεῖν κραθέντας ἀρρήκτῳ πόθῳ
15 κἀντεῦθεν αὐτοῖς πᾶν καλὸν περιγράφῃς,
οὐκ ἀντιπίπτω· τὴν σιγὴν λύων, λέγε·
ναὶ καὶ γὰρ ἐν σώμασιν αἰσθητοῖς δύο
τεράστιος σύνδεσμος ἦν, ψυχὴ μία
καὶ καινὸν οὐδὲν· οἱ γὰρ εἷς οὗτοι δύο,
20 εἰς ἓν συνάπτειν εὐσεβῶς καὶ Τριάδα,
ὤφθησαν ἡμᾶς ἐκδιδάσκοντες πάλαι
τομαῖς προσώπων συνενοῦντας τὴν φύσιν·
ἀλλ’ ὤ, τί τοῦτο; φυσικὸς νικᾷ νόμος,
τέμνει δὲ τὴν ἄτμητον ἰσοψυχίαν
25 καὶ Βασίλειον ῥηγνύει Γρηγορίου.
τηρεῖ δὲ καὶ θανόντι ταὐτὸν τὸν πόθον
ὁ Γρηγόριος καὶ στένων ἐκ καρδίας,
χοὰς λογικὰς θυσιάζει τῷ τάφῳ,
οὐ θρῆνον, ἀλλ’ ὕμνησιν αὐτοῦ συγγράφων
30 (ὃν γοῦν ἐπαινεῖ γλῶσσα γρηγορωτάτη
στίλβουσα πυρσῷ ῥητορικῶν ἀνθράκων),
ἰσάγγελος νοῦς ἐν λόγοις ὑπὲρ λόγους,
τολμητίας τις ὡς ἀνυμνήσων φράσει
ἐγκωμίων σύνθημα τῷ Βασιλείῳ,
35 τῶν γοῦν ἐπ’ αὐτῷ παγκάλων συγγραμμάτων

ἡμιτόμου στόματος ἐκπεφρασμένων

26

ἐπευλόγει νῦν ἀκολουθίαν, θύτα.

___________________

tit. Greg. Naz. Or. fun. in laudem Basilii Magni ( ed. F. Boulenger). 4 Arist.Met. 1004b, 27 Bekker;
Const.Stil. Carm.de inced. 32 Diethart-Hörandner; Mich.Ch. Or. 1,21,355,25 Lampros; Ephr. Hist.
Chron. 3711 Lampsides; Greg. Pal. Hom. 49,3,3 Chrestou 8 Eust.Thess. Comm. ad Hom. Il.
2,35,10 Wirth 12 Cass.Dio Hist. Rom. 98,18 Boissevain 24 Ioann. Chr. De mans.ser. PG 63,552,42;
PG 63 549-556 32 Greg.Nyss. In Cant.cant. 6,30,7 Langerbeck; Theod.Stud. Serm.Cat.Mag. 1,3,7
Cozza-Luzi

_______________________

4 συστοιχείᾳ M : συστοιχίᾳ correxi

4.2 Μετάφραση

Στην ανάγνωση του « Ἔμελλεν ἄρα»

Σιώπησε και πάλι , Πυθαγόρα,

και μην κατηγορήσεις καθόλου τη δυάδα·
άλλαξε το όνομα της «αποφράδος»
και να την τάξεις με τις αρετές αυτών των δύο.
Αυτή εδώ η δυάδα των σοφών και θεοπνεύστων ανδρών
αποδεικνύει ότι είναι ψεύτικες οι διδασκαλίες σου.
Τι καλό δεν θα έβλεπες σε αυτήν,
την χειροπιαστή ασαρκία, το ασώματο πάχος,
τον ουράνιο νου, το γλυκοστάλαχτο στόμα,
την θεωρία στην πράξη, την ενάρετη ζωή
και ως κοινή φιλοσοφία την ακτημοσύνη;
Αν όμως προσφέρεις ως υπεράσπιση στα λόγια σου
τη συγχώνευση των καρδιών τους σε μία,
ώστε να φαίνεται ότι συνεμίγησαν με αδιάσπαστο πόθο
και αμέσως αν περιγράφεις κάθε αρετή τους,
δεν θα σε εμποδίσω· λύσε τη σιωπή και μίλα.
Ναι, καθότι δύο είναι σε υλικά σώματα
θαυμαστός σύνδεσμος ήταν, μία ψυχή
και δεν είναι παράξενο· αυτοί οι δύο όντας ένα,
μας δίδαξαν από παλιά να συνδέουμε με ευσέβεια την Τριάδα σε ένα
(ενώνοντας τη φύση της με τις διαιρέσεις των προσώπων·)
μα τί συνέβη; Φυσικός υπερισχύει νόμος
και χωρίζει την αδιαίρετη ομοψυχία
και τον Βασίλειο απομακρύνει από τον Γρηγόριο.
27

Γι’ αυτόν που πέθανε, την ίδια αγάπη διατηρεί

ο Γρηγόριος, και βαθιά λυπημένος,
θυσιάζει στον τάφο σπονδές λόγων,
γράφοντας όχι θρήνο. Αλλά εγκώμιο για τον Βασίλειο
(τον οποίον βέβαια επαινεί η γλώσσα του Γρηγορίου
που απαστράπτει από τη λάμψη της ρητορικής του φλόγας),
ο ισάγγελος νους με λόγια που έχουν ανυπέρβλητη αξία.
Με μεγάλη τόλμη πλέκει το εγκώμιο του Βασιλείου
και εγκωμιάζει όλα τα υπέροχα συγγράμματά του που γράφτηκαν από αυ-
τόν.
Τώρα, ευλόγησε την ακολουθία, ιερέα.

4.3 Δομή ποιήματος

1. στ. 1-6: εντολή παύσης της επίθεσης των ειδωλολατρών κατά των
δύο μεγάλων ιεραρχών, Βασιλείου και Γρηγορίου, οι οποίοι συμβολίζουν
τη χριστιανική παιδεία και σοφία. Οι ειδωλολάτρες εδώ προσωποποιού-
νται στο όνομα του Πυθαγόρα του οποίου οι αποκρυφιστικές διδασκαλίες
ήσαν εντελώς αντίθετες στο χριστιανικό ήθος. Επίσης, απευθύνεται μία
προτροπή στον Πυθαγόρα να αποκηρύξει τις διδασκαλίες του και να τα-
χθεί με την δυάδα των σοφών ιεραρχών.
2. στ. 7-11: αναφορά στις αρετές των δύο ιεραρχών.
3. στ. 12-22: έμφαση στον άρρηκτο σύνδεσμο φιλίας των δύο ανδρών
και στην ευσέβειά τους προς τον Θεό.
4. στ. 23-37: αναφορά στον θάνατο του Βασιλείου και στον επικήδειο
που εξεφώνησε προς τιμήν του ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (Πρβλ. Μεταλ-
ληνός, Ἐπιτάφιος εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον, Εἰσαγωγὴ, Κείμενον, Μετά-
φρασις, Σχόλια, Ἀθῆναι 1968. // Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία, τα πρό-
σωπα και τα κείμενα, τ. Α’, Ηράκλειο 1995,285) και κατακλείδα με προ-
σφώνηση στον ιερέα (θύτα).

4.4 Σχόλια

Το ποίημα αυτό είναι ένας έμμετρος πρόλογος που διαβαζόταν σε ακροα-

τήριο στις εκκλησίες, στις μονές ή και σε εορτές στο παλάτι (Α.Δ.Κομίνης,
Βυζαντινὸν ἱερὸν ἐπίγραμμα, 42), πριν από την ανάγνωση ενός ιερού κει-
μένου.

Tit Ἐπὶ ἀναγνώσει τοῦ’ Ἔμελλεν ἄρα’: η φράση αυτή είναι το incipit
του επιταφίου λόγου του Γρηγορίου του Θεολόγου στον Βασίλειο Καισα-
ρείας. Τον επιτάφιο αυτόν εξεφώνησε ο Γρηγόριος στην Καισάρεια το 382,
28

τρία χρόνια μετά τον θάνατο του Μεγάλου Βασιλείου. Ο λόγος αυτός εί-
ναι άκρως εγκωμιαστικός για τον επιστήθιο φίλο του και θεωρείται ως α-
ριστούργημα της ρητορικής δεινότητος του Γρηγορίου ( Βλ. Δετοράκης,
Βυζαντινή Φιλολογία, τ. Α’, Ηράκλειο 1995, 285).

1 αναφορά στο όνομα του φιλοσόφου Πυθαγόρα, ως αντιπροσωπευτι-

κού της ειδωλολατρικής σκέψης. Εδώ με μια αποστροφή του ποιητή απα-
γορεύεται η επίθεση στην δυάδα Βασιλείου και Γρηγορίου. Ο Πυθαγόρας
και οι μαθητές του ασκούνταν στην σιωπή εν είδει ασκήσεως ώστε να δο-
κιμαστούν οι αντοχές τους.

2 μηδὲν εἴπῃς : η απαγόρευση στην γλώσσα της ύστερης βυζαντινής

περιόδου, ιδίως στη γραφομένη ελληνική, εκφραζόταν κυρίως με το συ-
ντακτικό σχήμα μηδὲν+υποτακτική αορίστου προς δήλωση έντονης αρνη-
τικής στάσης ( J. Horrocks, Ελληνικά, 387). Εν προκειμένω είναι μια έντονη
απαγόρευση προς όλες τις κατευθύνσεις (αιρετικούς ή ειδωλολάτρες),
ώστε τίποτε κακό να μην ειπωθεί, γιατί κανείς δεν μπορεί ούτε να εντοπί-
σει κάποιο κακό στον Βασίλειο και Γρηγόριο ούτε και να μιμηθεί τις αρε-
τές τους στο ελάχιστο.

8 ἀσαρκίαν ἔνυλον, ἀπαχὲς πάχος: Εδώ, μεταξύ των δύο ημιστιχίων έ-

χουμε σε εφαρμογή το ρητορικό σχήμα της αντίθεσης μέσα σε κάθε ημι-
στίχιο (ἀσαρκία-ἔνυλος// ἀπαχὲς- πάχος).

9 γλυκερόγλωσσον στόμα: ευθεία αναφορά στην ρητορική δεινότητα

των δύο ιεραρχών . Η λέξη γλυκερόγλωσσον σημαίνει αυτόν που μιλεί με
θελκτική γλώσσα (πρβλ. LBG s.v. γλυκερόγλωσσος). Στα λοιπά λεξικά εί-
ναι αθησαύριστη (Lampe, LSJ).

18 άμεση κατάδειξη της βαθιάς φιλίας και των κοινών πνευματικών

αναζητήσεων μεταξύ των δύο μεγάλων Πατέρων του Χριστιανισμού.

25 καὶ Βασίλειον ῥηγνύει Γρηγορίου: ο θάνατος του Μεγάλου Βασιλείου,

ο οποίος συνέβη το 379, υπήρξε η αιτία για την εκφώνηση του επιτάφιου
λόγου του Γρηγορίου στον Μέγα Βασίλειο τρία χρόνια μετά, το οποίο α-
ναφέρεται παρακάτω «χοὰς λογικὰς θυσιάζει τῷ τάφῳ», στ. 28.

30-31 εμφατική διακήρυξη της ανυπέρβλητης ρητορικής ικανότητας

του Γρηγορίου του οποίου η γλώσσα είναι αστραφτερή σαν τη φωτιά της
ανθρακιάς.
29

37 τυπική ρητορική αποστροφή προς τον ιερέα (θύτης), η οποία και

αποτελεί το κλείσιμο της ανάγνωσης αυτού του προλόγου και την έναρξη
της εορταστικής ακολουθίας.
30

4.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:

1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (Β5): 22 στίχοι (= 59,46%)
Μετά την έβδομη συλλαβή (Β7): 15 στίχοι (= 40,54%)

3. Κατανομή των μετρικών τόνων στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 10 στίχοι (= 27,03%)
παροξύτονη κατάληξη (5 4): 7 στίχοι (= 18,92%)
προπαροξύτονη κατάληξη (5 3): 5 στίχοι (= 13,51%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 13 στίχοι (= 35,13%)
παροξύτονη κατάληξη (7 6): 2 στίχοι (= 5,40%)
 31

f. 20v 55. Εἰς εἰκόνα τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου ἔχουσαν κυκλόθεν οὐρανὸν καὶ
ἀγγέλους παρεστῶτας

Ἔμψυχον εἰδὼς τοῦ Θεοῦ Λόγου θρόνον

ὁ ζωγράφος σε καὶ γράφειν τολμᾷ, κόρη·
αἴγλῃ περιστέλλει δε φωτὸς κυκλόθεν
καὶ τοῦτον ὥσπερ ἐνθρονίζει σοι μέσον
5 τυπῶν ἐπ’ ὤμων ἀγγέλων πεφρικότων
καὶ τοὺς Χερουβὶμ ἱστορῶν νενευκότας·
ὁρῶσι καὶ γὰρ οὐκ ἀσωμάτῳ πάχει
ὅν ἀΰλως πρὶν οὐδαμῶς εἶχον βλέπειν
καὶ τῶν ἑαυτῶν ταγμάτων ἐν ἐκστάσει
10 σέ, Παρθένε, κρίνουσι τιμιωτέραν.

__________________

10 Mich.Ps. Or.hag.2,117 Fischer; Th.Stud. Ep. 490,54 Fatouros; Man. II Pal.imp. Or.in dorm. Deip.
545, 43 Jugie
32

5.2 Μετάφραση

Στην εικόνα της υπεραγίας Θεοτόκου η οποία έχει γύρω της τον ουρανό και
αγγέλους να την περιστοιχίζουν

Γνωρίζοντας καλά ότι είσαι έμψυχος θρόνος του Λόγου του Θεού,
ο ζωγράφος τολμά να σε ζωγραφίσει , παρθένε.
Σε περιβάλλει με την λάμψη του φωτός γύρω-γύρω
και τον Χριστό τοποθετεί σαν σε θρόνο στη μέση,
ζωγραφίζοντάς σε πάνω στους ώμους αγγέλων εκστατικών
και εικονίζοντας τα Χερουβίμ να προσκυνούν με τα τάγματά τους.
Γιατί βλέπουν, με άυλη μορφή,
Αυτόν που πριν καθόλου δεν μπορούσαν να αντικρύσουν.
κι εσένα, Παρθένε, θεωρούν ανώτερη από τα εκστατικά τάγματά τους.

5.3 Δομή ποιήματος

1. στ. 1-6: αναφορά σε ζωγράφο που ζωγράφισε την Παναγία να έχει

στην αγκαλιά Της τον Χριστό και γύρω τους να υπάρχουν άγγελοι και
Χερουβίμ που προσκυνούν και τους κρατούν στους ώμους τους.
2. στ. 7-10: αναφορά στην έκσταση που νιώθουν τα αγγελικά όντα που
τώρα βλέπουν μπροστά τους Αυτόν που πριν δεν μπορούσαν να αντι-
κρύσουν. Τέλος, προβάλλεται η Παρθένος ως υπέρτερη και αγιώτερη
όλων των αγγελικών όντων.

5.4 Σχόλια

Το ποίημα είναι ένα επίγραμμα αφιερωμένο σε μία εικόνα που έχει ως κε-
ντρική μορφή τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα (να έχει αγκαλιά τον Χριστό) και
γύρω Της αγγέλους και Χερουβίμ που προσκυνούν Την ίδια και τον Υιό Της
και τους φέρουν στους ώμους τους.

2 Ρητή αναφορά στον καλλιτέχνη που ζωγράφισε τη συγκεκριμένη εικόνα.

Η ύπαρξη της εικόνας πρώτα απ’ όλα προϋποθέτει και την ύπαρξη χορηγού
ο οποίος έδωσε τα χρήματα για να ζωγραφισθεί η εικόνα. Η Θεοτόκος απο-
καλείται Κόρη για να δηλωθεί ζωηρότερα η παρθενική Της ιδιότητα.

5 τυπῶν ἐπ’ ὤμων ἀγγέλων πεφρικότων: τα δύο κώλα του στίχου εμφανίζουν
μια ρυθμική αντιστοιχία η οποία επιτυγχάνεται με την επιλογή ομοίας κα-
ταλήξεως και του ίδιου τόνου (παροξυτονία).
33

10 τιμιωτέραν: η αξία περισσότερης τιμής ( Πρβλ. τροπάριο «Τὴν τιμιωτέραν

τῶν Χερουβῖμ»).

5.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:

1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (Β5): 8 στίχοι (= 80%)
Μετά την έβδομη συλλαβή (Β7): 2 στίχοι (= 20%)

3. Κατανομή των μετρικών τόνων στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 3 στίχοι (= 30%)
παροξύτονη κατάληξη (5 4): 3 στίχοι (= 30%)
προπαροξύτονη κατάληξη (5 3): 2 στίχοι (= 20%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 2 στίχοι (= 20%)
 34

f. 45v 105. Εἰς είκόνα τοῦ xαιρετισμοῦ

Πλάνη γυναικός, ἡδονῆς γεῦσις, ὄφις

φύουσι λύπας, τὴν Ἐδὲμ φράττουσί μοι·
νοῦς ἀπλανής, ἄγνοια σαρκικοῦ πάθους,
κόρη πάναγνος τῆς χαρᾶς ἄρχουσί μοι·
5 ὁ μὲν τὸ «χαῖρε, τὸν Θεὸν τέξῃ » λέγει,
ἡ δ’ ἀλλ’ ἐρωτᾷ «πῶς κυήσω παρθένος;»,
ὡς Πνεύματος δ’ ἤκουσεν ἁγίου χάριν,
«γένοιτο» φησίν καὶ Θεὸν συλλαμβάνει.

___________________

5,6,7-8 Luc. 1,28

35

6.2 Μετάφραση

Στην εικόνα του Χαιρετισμού

Το φίδι, η απάτη της γυναίκας και η γεύση της ηδονής

στενοχώριες δημιουργούν και με εμποδίζουν από τον Παράδεισο·
η σταθερή σκέψη, η άγνοια του σαρκικού πάθους,
και η πάναγνη κόρη, είναι η αρχή της χαράς για μένα.
Ο άγγελος λέει το «Χαίρε, θα γεννήσεις τον Θεό»,
όμως η Παρθένος ερωτά: « Πώς θα εγκυμονήσω αφού είμαι παρθένος;»
Μόλις όμως άκουσε ότι με τη χάρη του αγίου Πνεύματος,
«ας γίνει το θέλημα» είπε και συλλαμβάνει τον Θεό.

6.3 Δομή ποιήματος

1. στ. 1-4: οι ηδονές και τα πάθη είναι το κώλυμα για τον παράδεισο , αλλά τα
γνωρίσματα της αρετής δείχνουν στον άνθρωπο τον δρόμο της χαράς και του
παραδείσου.
2. στ. 5-8: παρουσίαση της σκηνής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

6.4 Σχόλια

Ένα ποίημα που είναι αφιερωμένο σε μια εικόνα που παριστάνει το επεισό-
διο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Καινή Διαθήκη.

1 άμεση αναφορά στο προπατορικό αμάρτημα, δηλαδή την αναζήτηση της

ηδονής. Συγκεκριμένα η λέξη ὄφις παραπέμπει απ’ ευθείας στην πρωτόπλα-
στη Εύα. Η παλαιά αντίληψη της ιουδαϊκής ραββινικής γραμματείας για την
ονομασία της Εύας περιστρεφόταν γύρω από την ιδέα ότι δεν διέφερε από
τον όφι της Παλαιάς Διαθήκης που έβαλε σε πειρασμό τους Πρωτοπλάστους.
Στη χριστιανική γραμματεία ο Κλήμης Αλεξανδρεύς και ο Ευσέβιος Καισα-
ρείας αναφέρονται στην παραλλαγή της ερμηνείας «ὄφις ἡ θήλεια» με τη
φράση: τὸ ὄνομα τὸ Εὕα δασυνόμενον ἑρμηνεύεται ὄφις ἡ θήλεια ( Στ. Ε. Καλα-
ντζάκης, Ετυμολογία και θεολογική ερμηνεία βιβλικών ονομάτων, [Ανάλεκτα
Βλατάδων 44], Θεσσαλονίκη 1983, 117).
Σε συνδυασμό, τα ζεύγη στίχων 1-2 και 3-4 περιέχουν έντονες αντιθέσεις
όπως πλάνη-ἀπλανής, Ἐδὲμ φράττουσί-ἄρχουσι χαρᾶς και γενικά το στοιχείο
της χαράς και της λύπης που αντιτίθενται στο ποίημα. Η γυναίκα χαρακτη-
ρίζεται από τον ποιητή ως πλάνη καθώς συνδέεται με το φίδι που παρέσυρε
τους πρωτοπλάστους στο προπατορικό αμάρτημα. Σ’ αυτό αντιτίθεται το
36

άκαμπτο ηθικό φρόνημα του ποιητή που δεν υποχωρεί γιατί θέλει να κερδί-
σει τον Παράδεισο. Αναγνωρίζει ότι όλα αυτά του προκαλούν λύπες αλλά
έχοντας ως όπλα του τη χριστιανική αρετή και την Παναγία την ίδια γνωρί-
ζει τη χαρά και την ευφροσύνη (βλ. τίτλο Εἰς εἰκόνα τοῦ Χαιρετισμοῦ).
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί το ομοιοτέλευτο που σχηματίζεται στους στί-
χους 2 και 4: φράττουσί μοι-ἄρχουσί μοι.

2 προσπάθεια αναπαράστασης του διαλόγου που διαμείφθηκε μεταξύ αγ-

γέλου και Θεοτόκου, ένα στοιχείο έντονης δραματικότητος. Επίσης αναφαί-
νεται έντονα το στοιχείο της χαράς που ενέχει ο χαιρετισμός, αφού προμηνύ-
ει το πιο χαρμόσυνο μήνυμα λύτρωσης του ανθρώπου: τη γέννηση του Κυρί-
ου. Η Ἐδέμ είναι η χαρά και αυτή τη χαρά θα προσφέρει το θείο βρέφος στους
ανθρώπους.

6.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:

1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (B5) : 6 στίχοι (= 75%)
Μετά την έβδομη συλλαβή (Β7): 2 στίχοι (=25%)

3. Κατανομή των μετρικών τόνων στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 3 στίχοι (= 37,50%)
παροξύτονη κατάληξη (5 4): 2 στίχοι (= 25%)
προπαροξύτονη κατάληξη (5 3): 1 στίχος (= 12,50%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 2 στίχοι (= 25%)
 37

f. 45v 106. Εἰς τὴν ὑπαπαντὴν

Ὁ μὲν Δανιὴλ τοῦ Θεοῦ δόξαν βλέπων

ὁρᾷ παλαιὸν ἡμερῶν ἐπὶ θρόνου ·
ὁ Συμεὼν δὲ τὸν Θεὸν βρέφος βλέπει
καὶ μακρότητος ἡμερῶν πεπλησμένος,
5 Θεοῦ τὸ σωτήριον ἰδὼν τὸ ξένον,
τὰ γὰρ παλαιὰ νῦν μετῆλθεν εἰς νέα·
νόμου δὲ τοῦ πρὶν εἰκονίζει τὸν τύπον
(ζωὴ γὰρ αὐτοῦ καὶ σκιὰ λήγει νόμου,
Θεοῦ φανέντος σαρκικῶς ἐκ Παρθένου),
10 ἡ δ’ Ἄννα χάριν ὑπογράφει τὴν νέαν.

_______________________

1-2 Dan. 7,9 3 Luc. 2,25 10 Greg. Naz. . Or. PG 36, 1176
38

7.2 Μετάφραση

Στην υπαπαντή

Ο Δανιήλ βλέποντας τη δόξα του Θεού,

αντικρύζει στον θρόνο Του τον Θεό των παλαιών καιρών.
Ο Συμεών όμως τον Θεό βλέπει ως βρέφος
και πλήρης ημερών
αντιλήφθηκε το παράδοξο της σωτηρίας του Θεού,
καθώς τώρα η παλαιά εποχή μεταλλάχθηκε σε νέα.
Αντιπροσωπεύει λοιπόν το παλαιό γράμμα του νόμου
(γιατί η ζωή του και η σκιά του νόμου τελειώνουν,
επειδή φάνηκε ένσαρκος Θεός από την Παρθένο.),
ενώ η Άννα επισφραγίζει τη νέα χάρη.

7.3 Δομή ποιήματος

1. στ. 1-9: αναφορά στον μείζονα προφήτη της Παλαιάς Διαθήκης, Δανιήλ,
ο οποίος εγνώρισε τον Θεό του παλαιού νόμου, του μωσαϊκού, την προτύ-
πωση της νέας διδασκαλίας του Χριστού. Σ’ αυτό αντιπαρατίθεται ο Συ-
μεών, ο οποίος στην Υπαπαντή του Ιησού αντιλήφθηκε την έλευση του
ένσαρκου Λόγου στον κόσμο και τη γέννηση εν ταυτώ μιας καινούριας δι-
δασκαλίας που συμπλήρωσε τον ήδη υπάρχοντα μωσαϊκό νόμο.
2. στ. 10: αναφορά στην Άννα, τη θυγατέρα Φανουήλ από τη φυλή Ασήρ,
η οποία σε ηλικία 84 ετών έμενε στο ιερό και βρέθηκε μπροστά στην Υ-
παπαντή. Μετά από αυτό κατέστη μάρτυρας και προφήτις της επερχόμε-
νης λύτρωσης.

7.4 Σχόλια

Το ποίημα είναι αφιερωμένο στην υπαπαντή του Χριστού, δηλαδή σε ένα γε-
γονός ιδιαιτέρας σημασίας στη Καινή Διαθήκη, αφού έτσι με την έλευση του
θείου βρέφους ο παλαιός κόσμος ανανεώθηκε και απέκτησε νέα πνοή.
Μέσα στο ποίημα ο νεαρός Δανιήλ είδε σε όραμα τον παλαιὸν ἡμερῶν, δη-
λαδή τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ ο Συμεών, αν και ήταν προχωρη-
μένης ηλικίας, είδε την έλευση του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού στους
ανθρώπους και την ανανέωση έτσι της υπόσχεσης για λύτρωση από την α-
μαρτία. Η αντίθεση λοιπόν που σχηματίζεται εδώ είναι έντονη μεταξύ του
«παλαιού» κόσμου και του νέου κόσμου στον οποίο έρχεται ο Χριστός για να
τον απαλλάξει από τις αμαρτίες του. Επίσης, ο νεαρός Δανιήλ είναι αυτός
39

που αντικρίζει τον Θεό στη δόξα του αλλά ο γέρος Συμεών δέχεται τον έν-
σαρκο Λόγο στον ναό που εμφανίζεται με τη ταπεινή μορφή ανθρώπου και
όχι στην πλήρη του δόξα, όπως ο Θεός στην Παλαιά Διαθήκη.

7-8 ὁ τύπος καὶ σκιὰ είναι ο παλαιός νόμος, ο μωσαϊκός της Παλαιάς Διαθή-
κης ο οποίος ανανεώθηκε και συμπληρώθηκε με την έλευση του νόμου του
Κυρίου. Ο μωσαϊκός νόμος ήταν η προτύπωση της διδασκαλίας του
Χριστού, η οποία έδειξε στον άνθρωπο τον δρόμο προς τη λύτρωση.

10 Ἄννα: πρόκειται για γυναίκα με προφητικές ιδιότητες, προχωρημένης πια

ηλικίας, όταν βρέθηκε μπροστά στην Υπαπαντή του Κυρίου και ύστερα με-
τέδωσε το γεγονός σε όλους στην Ιερουσαλήμ.

7.5 Μετρική ανάλυση

Τα στατιστικά δεδομένα του ποιήματος είναι τα εξής:

1. Όλοι οι στίχοι είναι παροξύτονοι ή έχουν παροξύτονη κατάληξη.

2. Τομές-παύσεις
Μετά την πέμπτη συλλαβή (Β5): 9 στίχοι (= 90%)
Μετά την έβδομη συλλαβή (Β7): 1 στίχος (= 10%)

3. Κατανομή των μετρικών τόνων στο πρώτο ημιστίχιο:

1. Μετά την πέμπτη συλλαβή
οξύτονη κατάληξη (5 5): 5 στίχοι (= 50%)
παροξύτονη κατάληξη (5 4): 3 στίχοι (= 30%)
προπαροξύτονη κατάληξη (5 3): 1 στίχος (= 10%)
2. Μετά την έβδομη συλλαβή
προπαροξύτονη κατάληξη (7 5): 1 στίχος (= 10%)
40

Γ. INDEX NOMINUM

Ἀνάργυροι, pecunia carentes: 46.17

Ἄννα, prophetis ex Novo Testamento: 106.10

Βασίλειος, Basilius Caesariensis: 53.25, 53.34

Βοδανὰ: 46.11

Γεράσιμος: 46.9
Γρηγόριος, Gregorius Nazianzenus: 53.25, 53.27

Δαμιανὸς, unus ex Anargyris: 46.20

Δανιὴλ, propheta ex Septuaginta : 106.1
Δαυίδ: 46.3

Ἐδὲμ, Paradisus : 46.1, 105.2

Θεοδότη, mater sanctorum Anargyrorum: 46.20

Κοσμᾶς, unus ex Anargyris: 46.20

Νικόδημος, pius vir ex Novo Testamento: 48.2

Πνεῦμα, spiritus sanctus : 46.7, 105.7

Πυθαγόρας, philosophus Graecus: 53.1

Συμεὼν, pius vir ex Novo Testamento: 106.3

Τριὰς, sancta Trinitas: 53.20

Χερουβὶμ: 55.6

Χριστὸς: 49.1
41

Δ. INDEX VERBORUM NOTABILIUM

ἀδελφότης, fraternitas : 46.5

αἴγλη, fulgor : 55.3
ἀκτησία, inopia : 53.11
ἀναργυρία, argento carens: 46.8
ἀνιστορέω, pingo: 46.12
ἀντιπίπτω, prohibeo: 53.16
ἀξύμβλητος, incomparabilis: 46.8
άπαχὴς, non crassus: 53.8
ἀπλανὴς, inerrans: 105.3
ἀποφρὰς, nefasta: 53.3

γλυκερόγλωσσον, dulciculum os: 53.9

ἔκστασις, ecstasis: 55.9

ἔλλογος, doctus: 53.10
ἔμψυχος, animatus: 55.1

ζωγράφος, pictor: 55.2

ἧλος, clavus: 48.1

θεηγόρος, divina loquens: 53.5

θύτης, immolator: 53.37

ἰσάγγελος, angels aequalis: 53.32

ἰσοψυχία, anima aequalis: 53.24

κουστωδία, custodia: 49.1

ξένος, mirandus: 106.5

πάναγνος, castissima: 105.4

σαρκίον, caro: 46.15

σμύρνη, myrrha: 48.5

συμψυχία, unanimitas: 46.5
συνηγόρημα, patrocinium: 53.12
συστοιχία, ordo: 53.4
42

φρίττω, horreo: 55.5

ψευδηγορέω, falsa loquor: 53.6

43

Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

BForsch = Byzantinische Forschungen, Άμστερνταμ 1966 κ.ε.

Darrouzès, Calendriers byzantins = J. Darrouzès, «Les calendriers byzantins
en vers», REB 16 (1958) 61-73.
DOP = Dumbarton Oaks Papers, Washington D.C.
Hörandner, A Cycle of Epigrams = W. Hörandner, «A Cycle of Epigrams on
the Lord’s Feasts in Cod. Marc. Gr. 524», DOP 48 (1994) 117-133.
Hörandner, Customs and Beliefs = W. Hörandner, «Customs and Beliefs as
Reflected in Occasional Poetry. Some Considerations», BForsch 12 (1987)
233-247.
Hörandner, Epigrams on Icons = W. Hörandner, «Epigrams on Icons and sa-
cred objects, The collection of Cod. Marc. Gr 524 once again», στο: La
poesia tardoantica e medievale, I. Convegno Internazionale, [Quaderni no 1,
117], Torino 2001, 117-124.
Horrocks, Ελληνικά = Τζέφρυ Χόρροκς, Ελληνικά, Ιστορία της γλώσσας και
των ομιλητών της, Αθήνα 2006.
Hunger, Kätz-Mäuse-Krieg = H. Hunger, Der byzantinische Katz-Mäuse-Krieg,
Graz 1968.
Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία = H.Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, η λόγια
κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, Αθήνα 1994, τόμ. Α’-Γ’.
Hunger, Ο κόσμος του βυζαντινού βιβλίου = H.Hunger, Ο κόσμος του βυζα-
ντινού βιβλίου (μτφρ.Γ.Βασίλαρος), Αθήνα 1995.
JÖB = Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien 1969 κ.ε.
Kazhdan, ODB = Alexander Kazhdan, Oxford Dictionary of Byzantium , Oxford-
New York 1991, τόμ. 1-3.
Lampe = G.W.H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961-1968.
Lauxtermann, The velocity of pure iambs = M. Lauxtermann, The velocity of
pure iambs, «Byzantine observations on the metre and rhythm of the
dodecasyllable», JÖB 48 (1998) 9-33.
LBG = E.Trapp et alii, Lexikon zur byzantinischen Gräzität, Wien 1994 κ.ε.
LSJ = H.G.Lidell-R.Scott-H.Stuart Jones-R.McKenzie, A Greek-English Lexicon, Ox-
ford 91940, 1996.
Mioni = E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum codices Graeci manuscripti,
τόμ. II: Thesaurus antiquus, Codices 300- 625, Roma 1985.
Nestle-Aland, Novum Testamentum Graecae = Nestle-Aland, Novum Testa-
mentum Graecae, Stuttgart 272006.
Odorico-Messis, L’ anthologie Comnène = P. Odorico-Ch. Messis, «L’ anthol-
ogie Comnene du Cod. Marc. gr. 524: Problemes d’ édition et problemes
d’ evaluation», στο: L’ epistolographie et la poesie epigrammatique, XXe Con-
gres international des Etudes byzantines, College de France- Sorbonne, Par-
is, 19-25 Aout, 191.
44

Papagianis, Theodoros Prodromos = G.Papagiannis, Theodoros Prodromos-

Jambische und hexametrische Tetrasticha auf die Haupterzaehlungen des Alten
und Neuen Testaments, vols.1-2 [Meletemata: Beiträge zur Byzantinistik und
neugriechischen Philologie 7.2], Wiesbaden: Beerenverlag, 1997.
PG = J.P.Migne, Patrologiae graecae cursus completus, Paris.
REB = Revue des Études Byzantines, Paris 1943 κ.ε.
Zanetti = A.M. Zanetti, Graeca D. Marci bibliotheca codicum manuscriptorum,
Βενετία 1740.
Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία = Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία.
Τα πρόσωπα και τα κείμενα, τ. Α’, Ηράκλειο 1995.
Ευστρατιάδης = Σωφρ. Ευστρατιάδης, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας,
Ἀθῆναι 1960, (ανατ. 1995).
ΘΗΕ = Θρησκευτική καὶ Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, Ἀθῆναι 1962-1968.
Καλαντζάκης, Ετυμολογία και θεολογική ερμηνεία = Στ. Α. Καλαντζάκης, Ε-
τυμολογία και θεολογική ερμηνεία βιβλικών ονομάτων, [Ανάλεκτα Βλατά-
δων 44], Θεσσαλονίκη 1983.
Κομίνης, Ἱερὸν ἐπίγραμμα = Α.Δ. Κομίνης, Τὸ βυζαντινὸν ἱερὸν ἐπίγραμμα
καὶ οἱ ἐπιγραμματοποιοὶ, [Ἀθηνᾶ, Σύγγραμμα περιοδικὸν τῆς ἐν Ἀθή-
ναις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας, Σειρὰ διατριβῶν καὶ μελετημάτων 3],
Ἀθῆναι 1966.
Λάμπρος = Σπ. Λάμπρος, «Ὁ Μαρκιανός κῶδιξ 524», Νέος Ἑλληνομνήμων 8
(1911) 3-59, 123-192.
Μεταλληνός, Επιτάφιος = Γ.Δ. Μεταλληνού, Ἐπιτάφιος εἰς τὸν Μέγαν Βα-
σίλειον , Εἰσαγωγὴ, Κείμενον, Μετάφρασις, Σχόλια, Ἀθῆναι 1968.
ΝΕ = Νέος Ἑλληνομνήμων, τόμ. 1-21, Αθήνα 1904-1927.
45

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ................................................................................................................2

A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Ο κώδικας Marcianus gr. 524 και η χρονολόγησή του..............................4

2. Το περιεχόμενο του κώδικα...........................................................................5
3. Προορισμός και χρηστικότητα του επιγράμματος του βυζαντινή
εποχή......................................................................................................................6
4. Η μετρική των εκδιδομένων επιγραμμάτων...........................................9

Β. ΕΚΔΟΣΗ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

SIGLA 12

• Ποίημα 1........................................................................................................13
• Ποίημα 2........................................................................................................19
• Ποίημα 3........................................................................................................24
• Ποίημα 4........................................................................................................29
• Ποίημα 5........................................................................................................36
• Ποίημα 6........................................................................................................41
• Ποίημα 7........................................................................................................45

Γ. INDEX NOMINUM............................................................................................50

Δ. INDEX VERBORUM NOTABILIUM.............................................................51

Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.................................................................................................53