You are on page 1of 478
TRUGNG BAI HOC BACH KHOA HA NOI NAM XAY DUNG VA PHAT TRIEN 1956 - 2006 PHUNG VAN DUAN NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT taae | TRUGNG DAI HOC BACH KHOA HA NO} 50 NAM XAY DUNG VA PHAT TRIEN PHUNG VAN DUAN | BACH KHOA 1956 - 2006 AN TOAN BUC XA BAO VE MOI TRUONG ee NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT HA NOE LOI NOI DAU Cing voi su phat trién cia khoa hoc vA kf thual, cdc ngudén bie xa ion hod due sir dung ngay cing nhiéu trong hing loat Tinh vue nhu: céng nghiép, nong nghiép, sinh hoc, xay dung, thim dé vi khai thiic thi nguyén, y té, khao 6, bao tén di vat, canh gidi, bao mat, tao vat ligu méi, xir ly nang cao chat Jugng san pham, bao vé méi trudng .v.v. Viéc sir dung cac nguén bue xa ién hos ngay cing tré nén phé bién hon vi thuong xuyén hon. Anh huimg ciia bite xa i6n ho déi véi co thé sOng va doi voi moi trudng. cé ¥ nghia tich cyc hay ti¢u cue. 6 muc khong ding ké hay ddng ké, déu phu thuge vio nhiéu yéu 6, ma nhiing yeu 16 chi quan — trong d6 ¢6 nhan thie va thai do cia chung ta — luén ludn cé nghia rit quan trong. Co thé con ngudi khong da nhay dé cdm nhan tic thoi duge hét tac dong ela cdc loai brie xa in hod. Song, nhiing hiéu biét vé fiéu lugng hoc brite xa cd thé bé sung cho chiing ta thém mét “gide quan” mdi dé xde dinh chting. Vi vay cde phuong phdp xdc dinh liéu lugng bie xa va bdo vé an todn bite xa phai dude Ap dung & bat ky noi ndo cé sir dung nguén bie xa idn hod, BOL KY ngudi nao lam vie véi cic nguén bic xa ién hod, déu phai nam ving nhiing kién thite co ban vé an toan bie xa va nhimg nguyén tic lam viée véi ching dé bio vé minh, bao vé nhimg ngudi xung quanh va bao vé moi truéng. Sy vi pham ese nguyén tc fam viée véi nguén bic xa ién hod cé thé din ti nhing h4u qua nghiém trong hoae nhiing bénh tat déi khi v6 phuong cifu chia. Viée thuc hién nghiém ngat cdc nguyén tae vé bao vé an toan bite xa cho phép chting ta lam viée lau dai va an toan voi mgi ngudn bite xa ion hod khde nhau. 6 Viet Nam, bite xa i6n hod da bit du duye sit dung ti nhiing nam 4 Lei ndi dat 1923-1924 dé chia bénh u budu. Ngay nay bic xa ién hod dang duoc sir dung rong rdi khong nhimg trong y © ma cA trong nhiéu Tinh vye kinh 1, doi s6ng va méi trugng, Chi tinh riéng trong linh vue cong nghiép, 6 nuéc fa hién nay da co hang nghin nguén bitc xa ién hod dang ngiy dém hoat dong phuc vu sin xuat. Boi vay, viéc wing cudng higu biét vé an to’n bite xa bao vé moi tru’mg dé Ap dung vao thuc té dang ngiy cing tr nén cflp bach hon. Trong khi dé tai ligu tiéng Viet vé nig van dé thudc hai tinh vue lén nhumg lién quan véi nhau rat chit ché 1a ade dink lid lugng bitc xq va bdo vé an todn bite xa hily con rat hiém hoi ké ca trong linh vyc dio tao, cling nhu trong ting dung thuc te Cuda sach "An todn bitc xa bdo vé mdi rudag” ra mat ban doe trong hoan canh nay, nham dép tng nhu c4u thye t& cap thiét & nude ta, Séch duge bién soan dua trén co sO cdc bai gidng cia tac gid trong nhiéu nim vé xdc dink liéu lwong bite xa va bdo vé an todn bite xa danh cho sinh vién chuyén nganh Kg thuat Hat nhan va Vat ly Moi trudng tai Trudng Dai hoc Bach Khoa Ha Noi. Phan thyc hanh bao gém nhiéu bai tap va thf nghiém vé xdc dinh liéu Iuong va bao vé an toan bie xa sé duge trinh bay trong mot t8i liéu riéng. Tac gid hy vong ring cu6n sch "An todn bic xa bdo vé mai rung” 8 gip ban doc cé mét cach nhin nhan day di hon d6i véi viée sit dung cac loai nguén bite xa ién hod. Céch nhin dé la: kAdng so hdi, nhung cing khéng chit quan va khong duoc khinh thuéng khi tiép xtc véi nguén bite xa ién hod; cing gidng nlur ching ta “diing kta, nung khong so lita va khong dita voi tita!”, Tas gid cling hy vong rang cudn sdch sé trang bi cho ban doc nhing diéu céin bigt dé tif bdo vé minh, bao vé moi ngudi xung quanh va bio vé méi trudng, gép phiin ddy manh tng dung ning lugng nguyén tr vao muc dich hoa binh & nude ta. Cuén “An toda bic xa bdo vé modi trong” 1a mot tai liéu cdn thiét cho sinh vién dai hgc, cao hoc va nghién citu sinh thug cdc chuyén nganh vé Vat ly Hat nhan, Ky thuat Hat nhan va Vat ly Méi trudng. Tai liéu nay con cé thé phuc va dic lye cho nhimg ban doc Kim c6ng tac nghién etfu, tng dung hofic quan ly 6 co sO san xudt, co sd nghién city khoa hoc kf thuat, hoc co so y t¢ — nhiing noi cé lién quan tdi cdc loai nguén bite xa in hod (nhu: nguén déng vi phéng An tadn bite xe bv indi treeing 5 xa. may phdt tia X, mdy gia 6c hofie to phan img hat nhan}, Cudn sich déng thoi con 66 thé 1a cm nang b6 ich cho nhing ngudi lam céng tic quan ly vé mi trudng va vé an toan bite xa. Néu ban doc mdi Jam quen véi finh vue an toan bite xa bao vé moi truttng, thi mdi ban bat dau doc tit Phu lye 8 dé séch nay phuc vu ban duge higu qua nhat. Néu ban doc tim thay (rong sch nay mét déi diéu bé ich cho minh, thi tac gid cho ring cudn sich nhé nay di hodn thinh nhiém vu cila né vi di dap ting due mot phdn quan tam cda ban doc trong né luc tang cudng an toan bic xa, bdo vé moi trudng 6 nude ta. Uu tien hing dau cia te gid Khi thé hign noi dung cata cuén sach nay 1a: c6 ging lam cho né dé higu, dé nhé, dé sit dung. dé ban dec dé tén thoi gian nbat, dac biét 1A déi véi nhiing ban doc dang hang ngay bin ron trong cong viée quan ly hodc cong viée chuyén m6n. Ciing béi vay, tat cd nhimg chi sé céin thiét trong cfc cOng thite déu duge ghi day di bing tiéng Viét, th nguyén cia cde dai luong trong cdc cong thtte tng dung 6 chuong 6 déu duge ghi rd. Nhin dip xuat ban sach “An todn bite xa bdo vé méi truéng”, tc gid xin i¢ Gido Su Alécxandr Mikhailovich Liusko (Truéng Dai hoc Téng hop Quéc gia Belarus, Minsk) 1a ngudi da khai tam cho téc gid vé link vue an toan bitc xa bao vé mdi trudng, dong thdi tic gid xin bay t6 long biét on diac biét sau sic Gido su Lé Bang Suong (Truéng Dai hoc Bach khoa Ha Noi, cu Chi nhigm BO mon Vat ly va Ky thuat Hat aban lién tuc 27 nam tir 1969 bay t6 Jong biét on sau dén 1995) 1a ngudi luén c6 va tac gid chi tim vao Tinh vuc nay. Tac gid dac biét cam on Gido Su Tran Due Thiép va Gido Su Nguyén Vin Dé 1a hai ngudi ban déng nghiép du nim di danh thdi gian doc k¥ ban thao cu6n sdch ndy va cé nhing ¥ kién tam dac. D6i v6i tic gid, sich “An todn bic xa bdo vé méi trutdng” 1a mén qua ming me tron mot tram tudi — nguti da sudt doi cham chuit, dong vién tac gid khong ngimg hoc tap vuon lén trong finh vye chuyén mon. 6 Lam ndi din Tie gid cam on ban doc da danh mét phin théi gian quy’ béu cua minh dé tim higu cudn séch “An todn bite xa bde vé moi triténg” va mong duoc cling tham gia gidi quyét nhiing vin dé chuyén mon cu thé thude linh vue nay dang gay kho khdn trong cong viéc thuc té cla ban doc. Do diéu kién hiéu biét cé han, tai ligu tham khao thiéu thon, 6 nude ta lai chua 6 tir dién tiéng Viet trong cdc finh vuc k¥ thuat hat nbn va an toan bie xa, chic chan ring (i liu ny cdn mae phdi khong ft khiém khuyét, Vi vay tae gia rat mong nhin duge nhiéu gép ¥ xay dumg cia ban doc. Moi gop ¥ x4y dung cia ban doe sé duoe tée gid dén nhan v6i long biét on chan thanh, Phing Van Duan BG mon K§ thudt Hat nhdan va Vae ty Méi trudng Vién Vat by K§ thudt Truong Dai hoe Bach Khoa Ha Ndi E-mail: pyduan@mail.hut eduxn An todn bite xe bde ve moi iredng Myc LUC Loi néi dau Muc luc Chuong 1. Cac khai niém va dai lugng co ban trong bao vé an toan bitc xa 1,1. Bién déi nang lueng cua bite xa trong moi trudng 1,2. SO tht tu nguyén t6 hiéu dung cha mdi tudng 1.3. Cudng d6 bic xa 1.4, Liéu lugng bite xa vi don vj do 1.5. Tuong quan giita suat ligu bic xa, cudng do bic xa va hé sé truyén nang luong 1.6. Quy luat lam yéu suat liéu bite xa Chuong 2. Brie xa ton hed va co thé song 2.0. Bite xa idn hod v6i van dé moi trudng 2.1, Bio xq ién hod wong moi trudng 2.2. Duong trao déi chat phéng xa tir mi trudng vio co thé song 2.3. Anh hudémg sinh hoc etta bite xa ion hod 2.4. Mot sé tiéu chudn co ban vé an todn bite xa Chuong 3. Xd4c dinh liéu lugng bite xa Iugng tir 3.1. Phuong php ién hod 3.2, Phuong phdp nha tuong anh 4.3, Cac phuong phdp phat quang 3.4. Phuong phdp ban dfn 3.5. Phuong phip hod hoc 3.6. Phuong phap nhiet 3.7. XAc dinh liéu lugng bitc xa lugng tit nang lung cao Trang 10 it 23 26 4 44 48 49 50 68 70 B 89 91 124 138 172 180 188 196 Chuong 4. X4c dinh liéu Ivgng bite xa notron 4.1. Mat sé dic diém trong xAc dinh liéu luong va bio vé an to&n bite xa netron 4.2. Bo sudt liéu notrén nhanh bang buéng ion hod 4.3. Do suat liéu notron nhanh bang ng dém ty lé 4.4. Do liéu notron nhanh bing phuong phap kich hoat 4.5. Do liu notron bing phuong php dém vet 4.6. Phuong phdp nhi tong dink 4.7. Phuong phap nhap ahiy 4.8. Str dung higu tmg lam cham dé do liéu notrén 4.9, Phuong php hod hoc 4.10. Do liéu netron bang dung cu do tiéu gamma c4 nhan 4.11. Danh gia liéu notrén do su c6 hoac tai nan hat nhan Chuong S. Xac dinh tiéu Igng bite xa cdc hat e6 dién tich 5.1. Suat liéu gay boi chim éléctron 5.2. Liéu gay béi nguén diém phong xa beta 5.3. Xe dinh fiéu beta bing thute nghiem 54, Liéu gay bai déng vi phong xa xam nhap vio co thé Chuong 6. Tinh todn va thiét ké trong bdo vé an todn bite xa 6.1. Bao vé an toan bite xa lurgng tir 6.2. Bio vé an toan bite xa notrén 6.3. Ving bao vé an toan bite xa 6.4, Mot s6 quy dinh khi Lim viéc véi nguén phong xa ho 6.5. Nhiing diéu cin chi y khi lam viée vai nguén bic xa manh 6.6. Yéu céu chung d6i véi moi co sb bite xa. Thay 18j két Juan Tai lieu tham khao Phu luc 1, Mot s6 dai lung va don vi ding trong an toan bitc xa Phu luc 2. Cac loai nguén bite xa ion hod Phu luc 3. Cac bang tinh siin bé day lam yéu bite xa gamma trong mot sé vat liéu bao vé thudng ding 207 209 227 242 251 269 280 289 290 292 294 296 309 310 313 316 325 335 337 380 417 420 “423 425 426 428 432 435 441 An todn bite xa beta vé moi mong Phu luc 4, Goi ¥ tom tat cac chuong PL- 4.1. Gai ¥ tém tat chuong 1 PL - 4.2. Goi ¥ tm tat chuong 2 PL - 4.3. Goi ¥ tom tat chuong 3 PL - 4.4. Goi ¥ tom tat chong 4 PL - 4.5. Goi ¥ tém tat chuong 5 PL - 4.6, Ggi ¥ tém tat chuong 6 Phy luc 5, Thanh phan hod hoc ciia mot sé chat va hgp chit Phy luc 6. Dau higu canh bao nguy hiém vé bic xa ion hoa Phy luc 7. Vé quan hé giita cdc dai long ding trong bdo vé an toan bic xa Phu luc 8. Goi ¥ cho ban doc mdi lam quen y6i finh vic an todn bifc xa bao vé moi trudng 454 454 455 456 459 461 462 466 A67 469 474 CHUONG 1 CAC KHAI NIEM VA DAI LUGNG CO BAN TRONG BAO VE AN TOAN BUC XA Chuong 1 giéi thigu céc khiai niém va dai luong co bin duge sit dung trong Tinh vuc an toan bite xa bao vé moi trudng. Nam ving noi dung chuong nay sé tao diéu kién thuan Igi cho viéc tim hiéu cdc chuong tiép theo. N6i dung cila chuong | duoc trinh bay theo dan ¥ sau day: . Bién ddi nang luong cita bite xa trong moi trudng (tr. 11) 1.1.1. Hé sé truyén nang bugng cha bite xa luong tir trong méi truémg (11) 1.1.2. ¥ nghia vat ly cla hé s6 truyén nang hiong (16) 1.1.3. Trang thai cdin bang dién ti (17) S6 thit ny nguyen t higu dung cia moi trudng (19) 1.2.1, Dinh nghia (9) 1.2.2. Y nghia vat ty (19) 1.2.3. Xdc dinh s6 thi ty nguyén t6 higu dung cia hop chat 20) . Cuong do bite xa 23) 1.3.1. Dinh nghia cudmg do brie xa (23) 1.3.2. Quy luat gidm cutmng do biic xa (23) . Liéu lugng bic xa vadon vido (26) 14.1. Liéu h&p thu bite xa (26) 1.4.2. Khéi niém KERMA = (27) 1.4.3, Ligu chiéu bic xa luong tir (28) t.4.4. Hiéu suat sinh hoc tuong déi cla bic xa GH) fe Kind’ nig va dai feng eo bein 1.4.5, Trong s6 cua bite xa ién hod (32) 1.4.6, Liéu tuong duong (35) 1.4.7. Liéu higu ding (36) 1.4.8. Liéu higu dung tap hé 37) 1.4.9, Cac khai niém vé liéu bi nhiém (38) 1.4.10. Trong sé cita cdc co quan hoac (6 chife trong co thé (39) 1.4.11. Doi chiéu cdc don vi do cha liéu va suat liéu bite xa (41) 4.5. Tuong quan gida suat liéu, cudng do bite xa va hé sO uyén nang lugng (41) 1.6. Quy tuat lam yéu suat liéu bite xq (44) 1.1. BIEN DOI NANG LUQNG CUA BUC XA TRONG MOI TRUGNG 1.1.1. Hé s6 truyén nang lugng cua bie xa lugng ti trong mdi truéng Khi bue xa hong tir tuong tac véi m6i trudng, c6 thé xay ra ba hiéu tng la hap thu quang ign, tin xa Compton, va, tao cap éléctron—poziuron. Tuy nhién, trong cac ving nang Iygng ma ching ta quan tam, thudng chi cé hai trong s6 ba higu ung nay c6 thé xay ra déng thoi; do 1d: — Hiéu umg hap thu quang dién va tin xa Compton: thudng c6 thé xdy ra déng thoi trong ving nang lugng thap; — Hiéu tng tin xa Compton va tao cap éléctron—pézitron: thutng cé thé xdy ra déng thdi trong ving nang fuong tuong d6i cao; — Trong ving nang long chuyén tiép gitia hai ving vita néu wén: thudng chi xiy ra hiéu img tin xa Compton. 12 An todn bile xa bio ve mot truong Trong qué trink hap thu quang dién: mot phin nang lugng cha lugng tir duoc bién déi thanh dong nang cia éléctron quang-dié » phén con fai duge bién 46i thanh nang Iwong cila bic xa Iugng tit thit cap (tite 18 cha bic xa Roentgen dac trmg). Do d6, hé so'hdp thu quang dién t duge thé hién & dang téng cla hai thinh phan nhu sau: THU tt, (1-1) trong dé t, — hé sé dic trung cho sy bién déi nang lugng cia lugng ty ban dda thanh déng nang cia cde éléctron; t, - hé sé dac tung cho str bién déi nang Juong cua fuong tir ban du thanh nang lung cilia bic xa Luong tir thit cap. Trong phan Jén cdc trudng hop quan trong cia Tinh vyc do liéu luong bite xa lugng ti, c6 thé coi ring toan bd nang lugng E, cilia luong tir ban dau trong qué trinh hap thy quang dién duge bien d6i thinh dong nang cia cdc éléctron, nghia la cé thé coi ring: TET, (1,1-2) Trong qué trink tan xa Compton: mot phin nang lugng cilia lugng tir ban dau duge bign déi thanh dong nang ctia cfc electron lai, phn con lai — duoc bién déi thinh nang lung cia luong tir tin xa, Do do, hé so’ tén xu Comptén o duoc thé hién & dang téng cia hai thanh phan nhu sau: 5=5, +6, (11-3) trong dé o, — hé sé dic trmg cho sy bién déi nding Iugng cla Iugng 1 'ban diu thanh dong néing cha cdc éléctron lui: , — hé sé dac trumg cho su bién déi nang lugng cua luong ti ban dau thinh nang tugng cila luong tir thit cap. Trong qué trinh tao cdp éléctrén-pézitrén: toan b6 nang luong Ey cla luong tt’ ban dau bi hap thy dé tao nén hai hat éléctron va pOzitron véi tng dong nang E,, bing: E,, = E, -2m,c? = E, -1,022 MeV. Chuong nig va dat tuomg ca bin 13 Hat pozitron vita duge sinh ra lai chuyén dong trong m6i trudng va tuong tée voi mdi trudng dé, nén dong nang cha no bi gidm dan cho tdi khi cé gid tri bang nang Iuong cua chuyén dong nhiét; tiép d6, né sé tham gia vio hiéu tmg huy pozitron bing cdch tai hop véi mot éléctron ty do, Jam sinh ra hai Luong tir chuyén dong nguoe chiéu nhau va co nang lvgng nhu nbau bing m,c* = 0,511 MeV. Do vity. h¢ sé’ tgo cap & duge thé hign d dang téng cia hai thinh phan nhu sau: wae te, (1-4) trong d6 a, — hé s6 dac trung cho su bién déi nang lugng clia Sugng tir ban déu thanh dong nang cila cac éléctron va pézitron; x, ~ hé s6 dic trumg cho sy bién d6i ning lugng cua luong tit ban dau thanh nang lugng cla cac Luong tir thet cap. Nhu vay, trong céc qua trinh tuong téc vita néu trén mot phan nang hrong cla luong ti ban dau duge truyén cho méi trudng & dang d6ng nang cia éléctron va pézitron, con mot phén nang lugng cla lugng tir nay duge bién ddi thanh nang lugng cia lugng tir thit cffp. Do dé chim bic xa lugng tit sé bi lam yéu di khi né xuyén vao lép vat chat. Sy Jam yéu chim bic xa lugng tit dugc dac trimg bang hé sé’ lam yéu uw c6 gid tri bing téng cla hé sO hp thu quang dién, hé s6 tan xa Compton va hé sé tao cap: patto+e= wth, (1-5) trong dé Mee GEO te C1.1-6) H=tT +o, +e, (1-7) GO day, pp duge goi 1a hé sé’ ldmn yéle dai (ttc 12 hé slam yéu tinh theo mot don vi duémg di cla lugng tr trong lép vat chat), hé sO p,, dac trung cho sy bién d6i nang Iuong cia bic xa lugng tir ban ddu thanh nang lugng cla bite xa luong tir tht cp; hé 36’ 44, ddc trung cho su bién déi nang lugng cia bie x@ wong te ban ddu thanh déng nang cia cdc éléctron va pézitrén trong qud trink rong ide ctia bite xa lueng ut véi mdi trudng. Dong nang nay chinh 1a nang luong ma An todin hile xa béo vg moi iruing luong tir ban dau truyén cho moi trudng. Do vay, hé 36 py, duoc goi IA he sé fruyén nding liong cua bite xa. (Doi khi n6é cdn duoc goi 1a hé sO bién déi dién tt hoac hé s6 hap thu thuc) Ben canh khai niém hé s6 lam yéu dai, ngudi ta cdn sir dung mot so khai niém khde nhu: hé sé lam yéu khdi, he sé lam yéu tinh theo mot nguyen ti, he s6 lam yéu tinh theo mot dién ti. Ciing wrong tu nhu vay, bén canh khdi niém hé 86 truyén nang lugng cia bic xa, ngudi 1a con sit dung mot sé khéi niém khac nhu: hé so truyén nang Iugng khéi, he sO truyén nang trong tinh theo mot nguyén ti hoae hé sé truyén ning luong tinh theo mot dién ti, Dé thong nhat sit dung vé sau, dudi day sé kin lot gidi thieu ngin gon vé cdc he s6 nay. Hé 86 lim yéiu khoi (ky higu 12 [1,) — d6 1 he s6 Lam yeu bite xa tinh theo mot don vi khéi Iuong ciia vat chat moi trudng: né Lien he véi hé sd iam yeu dai va mat dé p cha méi trudng theo biéu thitc sau day: -H# 1.1-8) 4, = ‘ p Hé sé tam yéu tinh theo mot nguyén ut (\,) hode tinh theo mét dién nt (u.) cla vat chat moi irudng: N,, N, He Hp = Ae up = eZ p (11-9) trong dé N,,. =(6,02252 + 0,00028).10° mol”! ~ sé Avogadrd; Z — nguyen ti sé higu dung cla vat chat moi trudng: A — nguyén tit gam cia vat chat moi truong. H6 86 truyén ning Itong khéi (ky higu 1a yy.,) lién hé voi hé s6 truyén nang lugng va mat d6 méi trudng theo biéu thtic: He - w= Hh (1.1-10} p Hé sO truyén nding luong tinh theo mot nguyén ut (\1,,) hodc tink theo mét dign nt (y,.) cha vat chat moi trong: Chiang 1. Cade bhai niém va dai trong co ban 15 Now N, - Hy = My,P = HyyP = 44 ZH, .P d.1-1) Cfc biéu thie (1.1-6, -10 va -11) cho thay ring: khi moi tuemg lim yéu buie xa chi gém nhimg nguyén tr cla cing mot nguyén 16 i ndo dé, thi cé biéu thiic sau day cho hé sé truyén nang lugng khoi: Hani = Tama # Simi + bmi = ZlNas Ai) Che, + Stes + hei) = Nay = wy bene," +9, (E,) + ZME,Y] C.1-12) trong dé b — hé s6 khéng phy thudc vao sé thit ty nguyén t6 Z va nang luong E, cla Iuong tit, cde sé mii n, van, c6 gid tri nhu sau: con khi E, >>m,c?; khi E,<< mc. Néu moi trrdng duac tao thanh tir nhiéu loai nguyén 16 Z, khdc nhau vi ham lugng tong déi bing p, tuong img, thi sé cé biéu thie sau day cho hé s6 truyén nang lugng khoi cba bie xa trong méi trudng nay: Hy = 2 HaniPi O11 trong do: rp @) CON [yn, .— hé s6 truyén ning luong khéi cia bic xa trong méi trudng chi gém c6 mot nguyén t6 i, Nd duge xAc dinh theo céng thtte (1.1-12). Trén day ching ta da xay dumg khdi niém vé hé s6 truyén nang lugng dua trén co sé cdc hé sé dac trumg cho su bién ddi ning lugng cla lugng tir trong cdc qué tinh tuong tic hap thy quang dién, tén xa Compton va tao cap. Cling cé thé xéy dung khdi niém nay theo mét cdch khac nhw sau. 16 An adn bite xu hig vé mdi inung Gid su, céc lugng th hoa céc hat ban dau t6i xuyén thing géc vao lép vat chat, va, nang lyong téng cong cba ching cd gid tri bing E. Khi xuyén qua idp vat chat co bé day 1a dl, ching gidi phong cdc hat c6 dién tich, va, dong nang téng cong cila tat cA cdc hat c6 dién tich nay c6 gid ang dE,. Do dé, téng dong nang cia wt ca cdc hat c6 dién tich duge gidi phong khi cdc phan tr bie xa toi xuyén qua duge mét Idp vat chit cé bé day Ii 1 don vi sé c6 gid tri bang dE,/dl. Vi vay ty 36 gitta gid tri dE/dl va nang luong téng cong E ciia tit c& cdc phan tit bie xa téi xuyén qua Iép vat chat méi trudng chinh la hé s6 truyén nang lugng cia bite xa trong moi trudng dé: = dE, MOE al Ap dung cde biéu thie lign hg (1.1-10 va -11), trong d6 1, duge tinh theo (1.1-14), ta thu duge cdc gid tri tong img ella hé s6 truayén nang Ivong khéi Hin» hE sO truyén nding luong tinh theo mot nguyén tir (u,.) hoe tinh theo mot dién tir (4,,) ca vat chat m6i trudng. Tuy nhién, theo céch 1am nay, thi budéc khé khan tiép theo 1a phai x4c dinh duge mdi lién hé gitta hai dai lugng E va dE/di vGi cic dai lugng khée dac tung cho mdi trudng va cho cdc gud trinh tuong téc 6 lién quan. C14) 1.1.2. ¥ nghia vat ly cia hé sé truyén nang lugng Gia sit cé mOt moi trudng vat chat dang bi chiéu xa. Xét thé tich V ella vat chat trong moi truémg dé (xem hinh H1.1-1). Mét phan nang lugng biic xa duge bién ddi thanh dong nang (c6 gid tri bing E,) clia cdc hat c6 dién tich duge sinh ra & ngay bén trong thé tich V. Mot phan dong nang (cé gid tri bang E,,,,) cita cdc hat c6 dién tich duge ti tir bén ngoai vio bén trong thé tich V. Déng thoi, mot phan dong niing (c6 gid tri bing E, ,,) ca cdc hat 6 dién tfch lai duoc tai ti bén trong thé tich V ra khdi thé tich nay. Do dé, nang lugng bite xa bi hap thy béi kh6i vat chit trong thé tich V sé c6 gid tri AE bing: AB = E, + Fevio~ Berg (1.1-15) nig va dai lung co ban E.,,+> eras Hi Vv mor truimg Hinh H11-1. So dé minh hoa cdn bang nang licong trong thé tich V cua mdi truéng vat chdt dang bi chiéu xa hitong nt. Nhu vay, nang lugng E, ma bic xa truyén truc tiép cho khdi vat chat trong thé tich V co thé chi la m6t phdn cla nang Iuong bite xa bi hap thu boi khéi vat chat dé. Song, chi c6 phan nang long B, nay méi dugc dac mumg béi hé s6 truyén nang Iuong p,. Néu hai méi truéng thod man hai diéu kién sau day: a). C6 hé s6 truyén nang luong khéi bding nhate (jyy,7= Lino) b). Bi chiéit xa trong nhing diéu kién hoan toan nh nhau, thi nang lutong bite xa duge bién déi thank dong nang cia cde hat cé dién tich trong mét don vi khdi Itong ctia hai mdi truéng dé sé cd gid tri nh nhau Ey Ena Tuy nhién, diéu nay khong cé nghia 1a nang luong bic xa bi hap thy cing nh&t thiét phai bang nhau. Nang lugng bite’ xa bi hap thy trong hai moi trutmg nay sé chi cé gid tri bang nhau trong trudng hop dam bao cé trang thdi can bing dién wit. 1.4.3, Trang thai can bang dién td Trang thai can bing dién tir Ja trang thai tuong téc cla bitc xa voi moi trvdng ma nang luong bite xa bi hp thu trong mot thé tich ndo dé cla moi trudng bing téng dong nang cila tit cd cdc hat cé dién tich duoc sinh ra do tuong tac cha bic xa voi khéi vat chat & ngay trong thé tich dé: AE =E, (1.1-16) NGi céch khdc, trong trang thdi can bang dién ti thi cé tuong quan sau: Beso Bars (1.1-17) te I téng dong nang cia cdc hat 6 dién tich di vio mot thé tich bing téng dong nang cla cdc hat c6 dién tfch di ra khdi thé tich dé. Toi trudmg déng nhat i Hinh H1.1-2, Moi trudng déng nhat g6m thé tich nhé V, va top vat chdt bao quanh voi bé day khong nhé hon qudng chay R ctia éléctrén nhanh nhdt diac gidi phdng do tong tée cia bite xa v6i moi trubng. Muén dim bao cé trang théi can bang dién ts tai mot thé dich nhd Vv, trong mOt mdi trudng bat ky déng nhat vé hop phin nguyén tir va mat d6, thi c4n phai thea man hai diéu kién sau day: 1) Thé tich V, duge bao boc béi mot lp var chat c6 bé day khong nhd hon bé dai quang chay cuc dai R cila cdc éléctron nhanh nhat duge gidi phéng trong moi trudng dé (xem hinh H1.1-2); 2} Cutng do va phé nang luong cia bite xa khong thay déi va nhu nhau tai moi diém bat ky trong khong gian V,,, cia m6i trudng. (Khong gian V,,, bao trim thé tich V, cing to’n b6 l6p vat chat cd bé day bang R bao quanh nd). Chuang 1. Cae that nigne v dari itegng ca Prin 19 Gia sir, x [8 kich thudée dai cla Khoi vat chat c6 trong thé tich V,. Trong, thuc i@, néu r<1/p, va/hodc bitc xa t6i 1A mOt chim rong (nhv trén hinh H1.3-1.B), thi bifc xa bi lam yéu theo quy luat nhu sau: I, i Bie Mid = Tye Hine (3-4) Chucmg 1. Cac khdi nigm va dat tugmg co ban 25 véi B ~ hé sO tich luy cutmg do bite xa, c6 gid tri >1 vA phy thude mot céch phitc tap vao nhiéu yéu t6 (nhu 4, E, bin chat cia moi truéng, diéu kién hinh hoc .v.v.); Hine ~ gid tri higu dung cla hé s6 lam yéu cutmg d6 bite xa lame yéiu hidu dung cutong dé bitc xa khéng don nang la hé s6 tam yéu mét bite xa don nang nao dé ma cudng dé cha nd bi gidm di cing mot sé én nhu cha bifc xa khong don nang trong moi diéu kién lam yéu nhu nhau. Xét wudng hop nguén bée xa A nguén diém don nang, ding hudng va duoc dat trong moi trudng JA khong khi. Gid sit Ing VA Tages 1a gid tri cudmg do bite xa tai diém cach ngu6n mot khodng tuong img bang R va R+x trong khong khi. Vi cutng dO bic xa gay bdi nguén diém tai (lan cn) mt diém M nao dé trong khong khi ty Jé nghich véi binh phuong khoang cach tir diém M téi nguén, nén gitta cdc dai rong Ing Va Tones 06 tong quan sau day: 2 rt. <1 {* (13-5) ORtx OR R+x Hé s6 R2/(R+x)° xuat hién trong tuong quan trén vi trong trutmg hop nay chim btic xa a khong song song. Néu 6 khoang céch R, dumg mot Iép tuong chan véi bé day d<1/j, thi cudmng d6 bite xa tai diém R+x sé duge xc dinh theo cong thie sau: R+x O,R+x 1 = BI, eH? = BI ° val Fes 2 ) ed (36) Trong biéu thitc nay. hé sé tich lug cuémg do bite xa cé gid ui B21. Khi 16p tuéng chiin c6 kich thude nhé va duge coi fa mong, thi gid tri B= I. Trong rat nhiéu trutmg hgp thuc té, truéng bifc xa khOng thé coi [A dinh hung duge. Trong tritong hop tong qudt, cuéng do bic xa duoc dink nghia nhut sau: Cudng dé bite xg tai lan cn mot diém O ta nang luong bite xa lot vao thé tich clia khéi cdu cé tam dat tai O va c6 tiét dién bang 1 cnt trong mét don vi thoi gian. 26 a hdo v¢ mai trdmg 1.4. LIEU LUONG BUC XA VA BON VI DO 1.4.1. Liéu hap thu birc xa Liéu hap thy bic xq la nding leany bite xa dite hap the trong mét don vi Khoi lugng ca chit bi chiéu xa. Theo dinh nghia vé ti€u hap thu bric xa, vain dé cfin quan tam khang phat TA nguén bic xa gay nén ligu nay nm & bén ngodi hay bén trong cua khoi chat bi chiéu xa, va, ngudi ta cing khong quan tim téi ban chat cua bite xa [A cde hat 6 dién tich hay 14 notrén hoac lume tit, Van dé duy nhat cdin quan tam khi xéc dinh liéu hap thy 1: ¢6 bao nhieu nang long bute xq da, dang hodc sé duge hap thy trong mét don vi khéi lugng ctia khdi chat bi chiéu xa. Liéu hap thu (D) 6 lan can cia mot diém nao dé trong khéi vat chat bi chieu xa duge xite dinh theo biéu thite sau day: D= tim SE (aby An—0 Am trong dé SE — nang luong bic xa duoc hip thu trong thé tich 6 14n cin diém dang duoc xét t6i ma 6 dé c6 chita kh6i Luong vat chat bing Am. Trong hé do ludng tiéu chuan (SI) hién nay, tiéu hap thy bac xa c6 don vi do 14 joule trén kilégam, ky hiéu 1a J/kg. J joule ten kilogam (1 Jikg) la tiéu hip tue inte xq ma khdi tugng T ke ctia chat bi chide xa hap thu dutoe nang tang bang 1 J cia bite xa ién hod loai bat ky. Don vi 1 dike duce goi la I gray (ky hiéu ta Gy); nee vay 1Gy = 1 dike. Bén canh don vi do chinh théng 1A gray, ngay nay don vi do ngoai hé 14 rad vin con duge sir dung rat rong rai trong linh vue do liéu hap thy bite xa J Rad la liéu hap thy bite xg ma khéi tuong I gam ciia chat bi chiéu xa hdp thu diac nang ltong bang 100 erg ciia bite xa ibn hod loai hat ky.

You might also like