1 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1 วารสารสุขศึกษา

สุขภาวะของผูสูงอายุ: แนวคิดและปจจัยที่เกี่ยวของ

อัจศรา ประเสริฐสิน1, ทัชชา สุริโย2, ปพน ณัฐเมธาวิน2

1
อาจารย สํานักทดสอบทางการศึกษาและจิตวิทยา มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ
2
อาจารย บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ

บทคัดยอ
สุขภาวะ หมายถึง ภาวะที่บุคคลสามารถแสดงออกไดเหมาะสมตามบทบาททางสังคม สามารถ
ทํางานไดตามบทบาทอยางเต็มประสิทธิภาพ สามารถปรับตัวกับสถานการณและสิ่งแวดลอมได เปนภาวะที่
แตละบุคคลรับรูตอสภาวการณที่เปนอยู รูสึกมีความสุข ไมวาความสุขนั้นจะเกิดจากความสุขภายนอกหรือ
ความสุขภายใน มีคุณภาพชีวิต มองโลกในแงดี มีความพึงพอใจตอการดําเนินชีวิต มีความสมบูรณทั้งทางกาย
จิ ต ใจ อารมณ ป ญ ญา สั ง คมและสิ่ ง แวดล อ ม โดยมี แ นวคิ ด ที่ เ กี่ ย วข อ งกั บ สุ ข ภาวะของผู สู ง อายุ ดั ง นี้
1) สุขภาวะตามแนวคิดของอดัมส 2) สุขภาวะตามแนวคิดของไมเยอร 3) สุขภาวะแบบองครวมแนวพุทธ
พระพรหมคุณาภรณ 4) สุขภาวะตามมุมมองแบบเฮโนดิกสและยูไดโมนิกส และ 5) สุขภาวะของผูสูงอายุ
ตามแนวคิดของไรฟ การที่ผูสูงอายุจะมีสุขภาวะที่ดีหรือไมนั้น ขึ้นอยูกับหลายปจจัยดังนี้ ปจจัยภายใน ไดแก
การทํางานของรางกาย ความสามารถทางกาย ความสามารถทางจิต การมีสุขภาพกายและสุขภาพจิตที่ดี
การเห็นคุณคาในตนเอง การมองโลกในแงดี ความหมายในชีวิต ความเปนอิสระ คุณภาพชีวิต ความเหงา
ความโดดเดี่ยว ความหดหูตึงเครียด และปจจัยภายนอก ไดแก การเกษียณอายุโดยสมัครใจ การทํากิจกรรม
ทางกาย ความปลอดภัย ลักษณะการดําเนินชีวิต การนับถือศาสนา (ในประเทศกําลังพัฒนา) การสนับสนุน
ทางสังคม เครือขายในสังคม กิจกรรมทางสังคม รายได การสมรส การศึกษา ถิ่นที่อยูอาศัย ความสะดวกใน
การเดินทาง หากบุคคลเกิดความพอใจ รับรู และปรับตัวตอสถานการณที่เปนอยู ปจจัยเหลานี้แสดงใหเห็น
วาบุคคลนั้นๆมีแนวโนมที่จะมีสุขภาวะที่ดี ดังนั้น การศึกษาแนวคิด และปจจัยที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของ
ผูสูงอายุ ซึ่งเปนแนวทางใหบุคคลที่เกี่ ยวของ นําไปประยุกตใช ในการจัดกิจ กรรมที่เหมาะสม เพื่อดูแ ล
ผูสูงอายุโดยเฉพาะ และผลักดันนโยบาย เพื่อสงเสริมสุขภาวะของผูสูงอายุใหมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น

คําสําคัญ: สุขภาวะ/ ผูสูงอายุ

Corresponding author: อัจศรา ประเสริฐสิน, อีเมล: ubib_p@hotmail.com, โทร: 0815546241

Journal of Health Education January – June 2018 Vol. 41 No. 1 2

Well-Being of Elderly People: The Various Concepts and Factors Involved

Ujsara Prasertsin1, Tatcha Suriyo2, Papon Nutmatawin2

1
Lecturer, Educational and Psychological Test Bureau Srinakharinwirot University
2
Lecturer, Graduate school Srinakharinwirot University

Abstract
Well-Being refers to individual can be expressed by suitable social role. Able to
work effectively. Able to adapt to the situation and environment. A condition in which
individuals recognize on the situation it is to feel happy. Whether happiness is caused by
external or inner happiness. Individual have quality of life, optimistic, life satisfaction,
wealth of physical and mental, good of emotion and environment. The concepts
associated with the well-being of the elderly as follows. 1) The perceived wellness model
by Adams 2) Wheel of wellness model by Myers 3) Buddhist holistic health 4) Hedonic &
eudaimonic perspectives and 5) Six-factor model of psychological well-being by Ryff. The
elderly will be in good health or not depends on several factors, as follows: internal
factors include the physical function, physical capability, mental capability having a, good
physical and mental health, self-esteem, optimistic, meaning of life, autonomy, quality of
life, loneliness, depression and external factors include the voluntariness of retirement,
physical activity, security, lifestyle, religion (in developing countries), social support, social
network, social activities, income, marriage, education, local residential and transportation
convenience. If a person takes pleasure to recognize and adapt to the situation, this shows
that people are more likely to have well-being. So the study about the concepts and
factors related to the well-being of the elderly people. It is a way for the person
concerned can apply to the appropriate activities to care for the elderly. And push policy
to promote the well-being of the elderly with better quality of life.

Keywords: Well-being/ Elderly people

Corresponding author: Ujsara Prasertsin, Email: ubib_p@hotmail.com, Tel: 0815546241

3 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
บทนํา
ปจจุ บันหลายประเทศทั่วโลกมี ประชากร
ผู สู งอายุ เพิ่ มมากขึ้ นอย างรวดเร็ วจนเข าสู สั งคม
ผูสูงอายุ (Aging Society) ซึ่งมีผลกระทบตอสภาพ
สังคม สภาวะเศรษฐกิจและการจางงาน ตลอดจนการ
จัดสรรทรัพยากรทางสุขภาพและสังคมของประเทศ
อยางตอเนื่องในระยะยาว1 ดังเชนประเทศสิงคโปรเปน
สังคมผูสูงอายุ มีสัดสวนผูสูงอายุใกลเคียงกับไทย แม
สิงคโปรจะเตรียมแผนการรับมือกับปญหานี้มากอน
แตก็ยังคงเผชิญกับปญหาการมีบุตรนอยและผูสูงอายุ
อาศัยอยูตามลําพังมากขึ้น สวนประเทศเกาหลีใตได
เข าสู สั งคมผู สู งอายุ โดยสมบู รณ แล ว และผู สู งอายุ
จํานวนมากยังมีฐานะยากจน แตยังไมมีแผนการรองรับ
ที่ เป นรู ปธรรม สํ าหรั บสถานการณ ด านโครงสร าง
ประชากรของประเทศไทยประสบกับการเปลี่ยนแปลง
อย างรวดเร็ ว จํ านวนผู สูงอายุ เพิ่ มเร็ วขึ้ น เนื่องจาก
วิ ท ยาการทางการแพทย ส มั ย ใหม การพั ฒ นา
สาธารณสุขที่ดีขึ้น การขยายตัวทางเศรษฐกิจ รายได
ตอบุคคลที่เพิ่มขึ้น การพัฒนาในดานสังคม การศึกษา
ลวนแตเปนสาเหตุใหประชากรในประเทศมีแนวโนม
อายุยืนมากยิ่งขึ้น2 สงผลใหเกิดการเปลี่ยนแปลงดาน
โครงสรางของประชากร ภาวะเจริญพันธุ ที่ลดต่ํ าลง
และประชากรมี ชี วิ ตยื นยาวขึ้ นทํ าให ประเทศไทย
กลายเป นสั งคมผู สูงอายุ โดยจะเป นสั งคมผู สูงอายุ
อยางสมบูรณในป พ.ศ. 2568 โดยมีสัดสวนประชากร
วั ยสู งอายุ เพิ่ มเป นร อยละ 14.83 สอดคล องกั บ
การศึกษาของ พนิดา ไยวะพุย และคณะ2 แสดงผลการ
คาดการณว าในป พ.ศ. 2593 จะมีผู สูงอายุ ที่มี อายุ
มากกว า 65 ป มากถึ ง 15 ล านคน คิ ดเป นสั ดส วน
ร อยละ 21.72 จากการที่ สั งคมไทยกลายเป นสั งคม
ผู สู งอายุ ซึ่ งเป นกลุ มที่ มี ภาวะเสี่ ยงทางสุ ขภาพสู ง
วารสารสุขศึกษา
นอกจากการเสื่อมของสภาพรางกายแลว การสูญเสีย
บทบาททางสังคม ยังสงผลโดยตรงตอสภาพจิตใจของ
ผูสู งอายุ 4 ทํ าให สังคมต องหั นมาใหความสํ าคั ญกั บ
มาตรการที่จะมีใหกับประชากรผูสูงอายุ จําเปนตองมี
การพั ฒนาตั้ งแต วั นนี้ ไม ว าจะเป นในด านสุ ขภาพ
อนามั ย ความเป นอยู หรื อเรื่ องของสุ ขภาวะของ
ผูสูงอายุ
สุขภาวะ ถูกใชเรียกในแบบตางกัน ไมวาจะ
เปนความอยูดีมีสุข ความผาสุก Well-being หรือ
Wellness ซึ่งหมายถึง การมีสุขภาพที่ดี ทั้งนี้ องคการ
อนามัยโลก และพ.ร.บ.สุขภาพแหงชาติ5 ไดนิยามไววา
สุขภาพ หมายถึง สุขภาวะที่สมบูรณทั้งทางกาย จิตใจ
สังคม และปญญา ไมใชเพียงปราศจากโรคหรือความ
พิการเทานั้น หรือสุขภาวะที่สมบูรณทุกทางเชื่อมโยง
กัน สะท อนถึ งความเป นองค รวมอย างแท จริ งของ
สุขภาพที่เกื้อหนุนและเชื่อมโยงกันทั้ง 4 มิติ5 จากการ
ทบทวนวรรณกรรม พบว า นั ก วิ ช าการได ใ ห
ความหมายของสุขภาวะ ไวหลากหลาย ดังนี้
Wu6 กลาววา สุขภาวะ คือ ความรูสึกผาสุก
สามารถทํ างานตามบทบาทได อย างเต็ มศั กยภาพ
สามารถยืดหยุนหรือปรับตัวทามกลางสถานการณ
ตางๆที่รายรอบได
ประเวศ วะสี6 กลาววาสุขภาวะ คือ ภาวะที่
เป นสุ ข มี ความสมบู รณ ทางกาย จิ ตใจ อารมณ
ปญญา สังคมและสิ่งแวดลอม เชน รางกายแข็งแรง มี
สติ มีสังคมที่สันติ มีปญญารอบรูเทาทัน เปนตน
ทวีชัย เชสูงเนิน และปยธิดา คูหิรัญญรัตน7
กลาววา สุขภาวะ คือ การพิจารณาถึงวัตถุและจิตใจ
เป นสํ าคั ญ การที่ บุ คคลมี ความคิ ดเชิ งบวก ในด าน
สุ ขภาพ สั งคม เศรษฐกิ จ และสิ่ งแวดล อม อย างไม
สามารถแยกออกจากกันได
Journal of Health Education
บัวพันธ พรหมพักพิง8 กลาววา สุขภาวะ
คือ ภาวะที่เกิดจากความพึงพอใจตอการดําเนินชีวิต
และภาวะที่เกิดจากเงื่อนไขทางเศรษฐกิจและสังคม
ที่ดี เชน การมีที่อยูอาศัยที่เหมาะสม เปนตน
รักชนก ชูพิชัย9 กลาววา สุขภาวะ คือ การ
รับรูตอสภาวการณที่เปนอยูของแตละบุคคล มีความ
พึ งพอใจและความสุ ขที่ เกิ ดขึ้ นภายในจิ ตใจ การ
แสดงออกดวยความยินดี การบรรลุถึงอุดมคติแหงตน
และเกิดเปนลักษณะประจําตัวของบุคคลนั้น
สํานักคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและ
สังคมแหงชาติ10 กลาววา สุขภาวะ หมายถึง การมี
สุขภาพที่ดีทั้งทางรางกายและจิตใจ มีครอบครัวที่
อบอุนมั่นคงอยูในสภาพแวดลอมที่ดี มีความรูและ
หนาที่การงานที่เหมาะสม มีรายไดเพียงพอตอการ
ดํารงชีวิต ภาครัฐมีระบบบริหารจัดการที่ดี
จากการศึกษาความหมายของสุขภาวะ ซึ่งมี
การศึกษากันมาอยางยาวนานทั้งในตางประเทศและ
ประเทศไทย ผูวิจัยสรุปไดวา สุขภาวะ หมายถึง ภาวะ
ที่บุคคลสามารถแสดงออกไดเหมาะสมตามบทบาท
ทางสังคม สามารถทํางานได ตามบทบาทอย างเต็ ม
ประสิ ทธิ ภาพ สามารถปรั บตั วกั บสถานการณและ
สิ่ งแวดล อมได เป นภาวะที่ แต ละบุ คคลรั บรู ต อ
สภาวการณที่เปนอยู รูสึกมีความสุข ไมวาความสุข
นั้นจะเกิดจากความสุขภายนอกหรือความสุขภายใน มี
คุณภาพชีวิต มองโลกในแงดี มีความพึงพอใจตอการ
ดําเนินชีวิต มีความสมบูรณทั้งทางกาย จิตใจ อารมณ
ปญญา สังคมและสิ่งแวดลอม
สุขภาวะที่ ดี จะสงผลตอตัวผูสู งอายุเอง
และมีผลต อการอยูร วมกับบุคคลอื่น ทั้งนี้ การได
ศึกษาแนวคิด และปจจัยที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของ
ผูสูงอายุ เปนความรูขั้นพื้นฐานในการทําความเขาใจ
January – June 2018 Vol. 41 No. 1 4
เกี่ยวกับผูสูงอายุ เพื่อประโยชนในการสรางนโยบาย
หรือแนวทางรับมือสังคมผูสูงอายุที่จะเกิดขึ้นไดใน
อนาคต และมีความสําคัญอยางยิ่งในการยกระดับ
คุณภาพชี วิ ตของผูสู งอายุ ซึ่ งจํ าเป นต องวางแผน
ตั้งแตเนิ่นๆ อีกทั้งเปนแนวทางใหบุคคลที่เกี่ยวของ
และหนวยงานตางๆ เชน บุคลากรสาธารณสุข และ
บุคลากรในภาคสวนอื่นๆที่ตองดูแลผูสูงอายุ นําไป
ประยุกตใชในการจัดกิจกรรม เพื่อสงเสริมสุขภาวะ
ของผูสูงอายุใหถูกทาง และอาจนําไปแกไขในสวนที่
บกพรอง รวมทั้งปองกันป ญหาที่อาจเกิ ดขึ้นไดใน
อนาคต ทําใหสังคมมีผูสูงอายุที่มีคุณภาพ เปนพลัง
สํ า คั ญ ในการขั บ เคลื่ อ นสั ง คม ในฐานะผู ที่ มี
ประสบการณมากอน
แนวคิดที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของผูสูงอายุ
มี แนวคิ ดที่ เกี่ ยวข องกั บสุ ขภาวะต างๆ
มากมาย โดยแนวคิ ดที่ ได รั บการยอมรั บแพร หลาย
ไดแก สุขภาวะตามแนวคิดของอดัมส สุขภาวะตาม
แนวคิดของไมเยอร สุขภาวะแบบองครวมแนวพุทธพระ
พรหมคุณาภรณ สุขภาวะตามมุมมองแบบเฮโนดิกส
และยูไดโมนิกส และแนวคิดของไรฟที่กลาวถึงสุขภาวะ
ของผูสูงอายุโดยเฉพาะ ดังรายละเอียด ตอไปนี้
สุขภาวะตามแนวคิดของอดัมส11
อดัมสไดอธิบายถึงโมเดลสุขภาวะวาดานบน
ของกรวยเป นภาวะที่ มี สุ ขภาพดี หรื อมี สุ ขภาวะ
ดานลางของกรวยเปนภาวะความเจ็บปวย เมื่อสุขภาวะ
ในดานในดานหนึ่งมีการพัฒนาจะสงผลใหสุขภาวะใน
ด านอื่ นๆพั ฒนาด วย สุ ขภาวะด านต างๆ 6 ด าน
เชื่อมโยงกัน (ภาพประกอบ 1) มีรายละเอียดดังนี้
1. สุ ข ภาวะด า นร า งกาย (Physical)
หมายถึ งการรั บรู ของบุ คคล ว าตนเองมี สุ ขภาพที่
5 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
แข็งแรง มีความคาดหวังที่ดีตอสุขภาพกาย และมี
พฤติกรรมสงเสริมสุขภาพ เชน การออกกําลังกาย
การรับประทานอาหารอยางเหมาะสม ไมเจ็บปวย
ทางกาย เปนตน
2. สุขภาวะดานจิตวิญญาณ (Spiritual)
หมายถึง การรับรูในแงบวกของความหมายและความ
ตองการของชีวิต การมีชีวิตอยูอยางมีคุณคา มีความ
เชื่ อ มี สิ่ งยึ ดเหนี่ยวจิ ตใจ การนั บถื อศาสนา มี การ
ดําเนินชีวิตอยางมั่นคง
3. สุ ข ภาวะด า นป ญญาและการรู คิ ด
(Intellectual) หมายถึง มีก ระบวนการทาง
ปญญาที่เหมาะสม เชน ความคิดที่เปนเหตุผล มี
ความคิดริเริ่มสรางสรรค มีการเรียนรูสิ่งใหมๆ
4. สุ ข ภ า ว ะ ด า น สั ง ค ม (Social)
หมายถึง การรับรูถึงการสนับสนุนจากเพื่อนหรือ
ครอบครั ว ในยามจํ า เป น การตระหนั ก ถึ ง
ความสัมพันธระหวางตนเองกับผูอื่น รับรูวาตน
เปนสวนหนึ่งของสังคม เปนผูใหการสนับสนุนที่มี
คุณคา การชวยเหลือและเขาใจซึ่งกันและกัน
5. สุ ขภาวะด านอารมณ (Emotional)
หมายถึง การมีอารมณที่ มั่นคง มีความนับถือและ
เคารพตนเอง สามารถตระหนักและเขาใจอารมณ
ความรู สึ กของตนเองและผู อื่ น และมี การจั ดการ
อารมณไดอยางเหมาะสม
6. สุขภาวะดานจิตใจ (Psychological)
หมายถึ ง การรับรู ทั่วไปเกี่ยวกั บประสบการณ เชิ ง
บวกในสถานการณ ต างๆของชี วิ ต เชื่ อใน
ความสามารถของตนเอง มองโลกในแง ดี และมี
ความหวัง
วารสารสุขศึกษา
สุขภาวะตามแนวคิดของไมเยอร11
ไมเยอร แ ละคณะ อธิ บ ายว า โมเดล
กงล อ แห ง ความสุ ข เป น กงล อ แห ง สุ ข ภาวะที่
บูรณาการสุขภาวะ 5 ดานหลักอยางสมดุล เนน
การสงเสริมคุณภาพชีวิตและการปองกันปญหา
ดานจิตใจในทุกชวงวัย หากดานใดดานหนึ่งเกิด
การเปลี่ ย นแปลงไม ว า จะเพิ่ ม ขึ้ น หรื อ ลดลง
จะสงผลตอดานอื่นเชนเดียวกัน (ภาพประกอบ 2)
โดยมีรายละเอียดแตละดาน ดังนี้
1. ด า นจิ ต วิ ญ ญาณ (Spirituality)
หมายถึง การตระหนักรูถึงการดํารงอยู มีความคิด
เชิ ง บวก มองโลกในแง ดี ตระหนั ก รู ถึ ง การ
เชื่ อ มโยงของตนกั บ สิ่ ง ต า งๆรอบตั ว เป น
คุณลักษณะสําคัญและเปนแหลงที่มาของสุขภาวะ
ในทุกดาน
2. ด านการมี ทิ ศทางของตนเองและมี
เปาหมายของชีวิต (Self–Direction) หมายถึง
ลั กษณะส วนบุ คคลที่ เกี่ ยวกั บการกํ าหนด
กฎระเบียบ การดําเนินชีวิตแตละวันสอดคลองกับ
เปาหมายระยะยาว การมีความตั้งใจและเจตนาใน
การทํ า ภารกิ จหลั ก ของชี วิ ต ประกอบด ว ย
คุณลั กษณะยอย 12 คุณลั กษณะ ได แก การรั บรู
คุณคาแหงตน (Sense worth) การรับรูถึงการ
ควบคุม (Sense of control) ความเชื่อบนพื้นฐาน
ของความเปนจริง (Realistic beliefs) การตระหนัก
รู ใ นอารมณ แ ละการเผชิ ญ ป ญ หา (Emotional
awareness and coping) การแกไขปญหาและ
การสรางสรรค (Problem solving and creativity)
การมีอารมณขัน (Sense of humor) การมีภาวะ
Journal of Health Education
โภชนาการที่ ดี (Nutrition) การออกกํ า ลั ง กาย
(Exercise) การดูแลตนเอง (Self–care) การจัดการ
กับความเครียด (Stress management) การมี
เอกลักษณทางเพศ (Gender identify) และการมี
เอกลักษณทางวัฒนธรรม (Cultural identify)
3. การทํ า งานและการใช เ วลาว า ง
(Work and Leisure) หมายถึง การมีความพึง
พอใจในหนาที่การงาน มีรายไดที่เหมาะสม การ
รับรูถึงสิ่งแวดลอมและความสามารถของตนเอง
ในการทํางาน มีความสัมพันธที่ดีกับเพื่อนรวมงาน
ความพึง พอใจในการทํ างานเป นปจจัย หนึ่งของ
การมีอายุที่ยืนยาวตลอดจนการรับรูคุณภาพชีวิต
การใชเวลาวางกับกิจกรรมสนุกสนานเพลิดเพลิน
ที่สงผลเชิงบวกตอการนับถือตนเอง
4. ดานมิตรภาพ (Friendship) หมายถึง
การติดตอสื่อสารกับบุคคลในสังคมนอกเหนือจาก
บุคคลในครอบครัว มีความสัมพันธที่ดีมีคุณภาพ
กับบุคคลอื่ นๆ และการไดรั บการสนั บสนุนทาง
สังคม
5. ดานความรัก (Love) หมายถึง เปน
ความสัมพันธที่เกิดขึ้นในระยะยาวบนความสนิท
สนมความผูก พัน และได รับความรักจากบุ คคล
รอบขาง
สุ ข ภาวะแ บบองค ร วมแนวพุ ท ธ
พระพรหมคุณาภรณ
ป.อ. ปยุตโต อธิบายวา สุขภาวะ เปนความ
สมดุ ลของชี วิ ตแบบเป นองค รวม เนื่ องมาจากการ
พัฒนาตนตามหลักภาวนา 411,13 มีรายละเอียดดังนี้
1. กายภาวนา (Physical development)
หมายถึง การพัฒนารางกายใหอยูดีมีสุขอยางเกื้อกูล
กันกับธรรมชาติ เห็นคุณคา ดูแลรักษา มีความสุขเมื่อ
January – June 2018 Vol. 41 No. 1 6
อยูกับธรรมชาติ บริโภคปจจัยสี่ตลอดจนเทคโนโลยี
เครื่องใชใหมีคุณคาสูงสุด กินใชดวยความฉลาดพอดีๆ
มีสติไมลุมหลง และปฏิบัติตอสิ่งทั้งหลายอยางมีสติ
มิใหเกิดโทษ โดยเฉพาะใหรูจัก ดู ฟงอยางมีสติ และให
ไดปญญา ดูแลเอาใจใสสุขภาพรางกายใหแข็งแรง
2. ศีลภาวนา (Moral development;
Social development) หมายถึง พัฒนาดาน
พฤติกรรมกายวาจาใหเหมาะสมในสังคม มีพฤติกรรม
ที่ดีในการอยูรวมกับผูอื่น การมีความสัมพันธที่เกื้อกูล
กั บสิ่ งแวดล อมทางสั งคม รู จั กช วยเหลื อกั น ไม
เบียดเบี ยน หรื อกอใหเกิดความเดื อดรอนเสียหาย
ใหแกผูอื่น มีความสุจริตในการประกอบอาชีพ เคารพ
กฎเกณฑ จรรยาบรรณ และกฎหมาย
3. จิ ตภาวนา (Emotional develop-
ment, Psychological development) หมายถึง
การพัฒนาดานจิตใจใหเจริญงอกงามขึ้นดวยคุณธรรม
มีสุขภาพจิตที่ดี มีน้ําใจเมตตากรุณา เอื้อเฟอเผื่อแผ
มีความศรัทธา และความเชื่อดวยปญญา มีความเคารพ
ออนโยน ซื่อสัตย กตัญู มีจิตใจที่เขมแข็งมั่นคง ขยัน
เพียรพยายาม อดทน รับผิดชอบ มีสติ มีความราเริง
เบิกบาน สดชื่น อิ่มใจ ผองใส และสงบสุข
4. ปญญาภาวนา (Cognitive develop-
ment, Mental development, Intellectual
development) หมายถึง การพัฒนาใหรูจักคิด
โดยการฝกอบรม เสริมสรางความรูความคิดความ
เข า ใจ ให รู จั ก คิ ด พิ จ ารณา วิ นิ จ ฉั ย ไตร ต รอง
แกปญหา ดําเนินการตางๆดวยปญญา มองเห็นสิ่ง
ตางๆ ตามความจริง ปราศจากอคติ รูวิชาชีพการ
งานที่เปนหนาที่ของตนเอง มีความรูที่ตองใชในการ
ดํ าเนิ นชี วิ ต มี ป ญญารู เท าทั นโลกและชี วิ ตตาม
สภาวะ ทําใหจิตใจเปนอิสระ
7 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
สุขภาวะตามมุมมองแบบเฮโนดิกสและ
ยูไดโมนิกส
มาร ติ น เซลิ กแมน นํ าเสนอให ศาสตร
จิตวิทยาเชิงบวกเลิกใชคําวาความสุข โดยมีสาเหตุจาก
คํ าว า ความสุ ข ถู กใช มากเกิ นไปจนทํ าให สู ญเสี ย
ความหมาย เกิดความคลาดเคลื่อน และมีชองวาง โดย
เปลี่ ยนมาศึ กษาเรื่ องสุ ขภาวะโดยแบ งออกเป น
2 มุมมองคือ มุมมองแบบเฮโนดิกสและมุมมองแบบ
ยูไดโมนิกส14 มีรายละเอียดดังนี้
1. สุขภาวะในรูปแบบของเฮโดนิ กส
(Hedonic) หรือ สุขภาวะเชิงอัตวิสัย (Subjective
Well-Being: SWB) เปนสุขภาวะที่ใหความสําคัญ
กั บอารมณ ความรู สึ กของบุ คคลที่ เน นความรู สึ ก
ทางบวก การมี ความสุ ขมากที่ สุ ด ได รั บความพึ ง
พอใจมากที่สุด และลดการมีความรูสึกทางลบอยาง
ความรูสึกเจ็บปวดใหนอยที่สุด ความรูสึกยินดีและ
ความรูสึกพึงพอใจเปนสิ่งที่นําไปสูความสุข เปน
การประเมิ น ความรู สึ ก และความคิ ดของบุ ค คล
โดยรวมเกี่ยวกับความพึงพอใจในชีวิต อารมณเชิง
บวกและอารมณ เ ชิ ง ลบ 14 ในขณะที่ Diener
กลาววา สุขภาวะเชิงอัตวิสัย คือการคิด ตัดสินใจ
แล ะ ค ว า มรู สึ ก ต อเ หตุ ก า ร ณ ที่ เ กิ ด ขึ้ น บ น
ประสบการณเชิงบวกในการดําเนินชีวิตของบุคคล
ประกอบด ว ย ความสุ ข ความพึ ง พอใจในชี วิ ต
ความรูสึกเชิงบวก เชนเดียวกับ Seligman และ
Csikzentmihalyi กลาววา สุขภาวะเชิงอัตวิสัย
คือ การประเมินผลเชิงบวกของบุคคล เกี่ยวกับ
อารมณทางบวก ความผูกพัน ความพึงพอใจ และ
การใหความหมาย ในการดําเนินชีวิต15
วารสารสุขศึกษา
2. สุ ขภาวะในรู ปแบบของยู ไดโมนิ กส
(Eudaimonic) หรือสุขภาวะทางจิต (Psychological
Well-Being: PWB) เปนสุขภาวะที่ใหความสําคัญกับ
การเจริญงอกงามเติบโตทางจิตวิญญาณ ความสุขที่
แทจริง คือการทําสิ่งที่มีคุณคา การใชชีวิตใหเกิดผล
ในทางที่ ดี งาม บุ คคลมี ความงอกงามในตนเอง มี
คุ ณ ลั กษณะทางจิ ต ด า นบวกในการดํ าเนิ น ชี วิ ต
ตระหนักรูตนเอง การทําหนาที่อยางเต็มศักยภาพ
และการพัฒนาศักยภาพสูงสุดของบุคคล14 ในขณะที่
Campbell กลาววา สุขภาวะทางจิต คือ การรับรูตอ
เหตุ การณ ที่ เกิ ดขึ้ นเปรี ยบเที ยบกั บเหตุ การณ ที่
ตองการหรือปรารถนาใหเปน ความขัดแยงระหวาง
การรับรูเหตุการณที่เปนจริงและเหตุการณที่บุคคล
ตองการจะสงผลตอความพึงพอใจ หากบุคคลเกิ ด
ความพึงพอใจแสดงวามีสุขภาวะทางจิตที่ดี โดยมี
องคประกอบที่สําคัญคือ ความพึงพอใจในการทํางาน
การมีสัมพันธภาพกับบุคลอื่นๆ เชิงบวก มีความรัก
ความอบอุนในชีวิตคู16
สุขภาวะของผูสูงอายุตามแนวคิดของไรฟ
ไรฟ กลาววา สุขภาวะทางจิต คือการ
รับรูของบุคคลเกี่ยวกับการดําเนินชีวิตของตนเอง
ในเชิงบวก17 สุขภาวะในผูสูงอายุจากการศึกษาของ
ไรฟ (Ryff)18 พบวาประกอบดวยมิติทั้ง 6 ดาน คือ
1. การยอมรับตนเอง (Self-acceptance)
หมายถึง มีทัศนคติเชิงบวกตอตนเอง เขาใจและ
ยอมรับในคุณลักษณะของตนเอง การมีสุขภาพจิต
ที่ดี มีความพึงพอใจ มีความพรอมทางวุฒิภาวะ
2. การมี สั ม พั น ธภาพที่ ดี กั บ ผู อื่ น
(Positive relation with other) หมายถึง ผูมี
สุ ข ภาพจิ ต ดี จ ะมี ค วามสั ม พั น ธ ที่ อ บอุ น รู สึ ก
Journal of Health Education
ไววางใจและเห็นใจผูอื่น มีความหวงใยความรูสึก
ผูอื่น เปนผูรับและผูให มีความรักตอผูอื่น
3. ความเปนตัวของตัวเอง (Autonomy)
หมายถึง ความมีอิสระ สามารถตัดสินใจสิ่งตางๆ
ไดดวยตนเอง
4. ค วา ม ส า ม าร ถ ใน ก ารจั ดก า ร
สิ่งแวดลอม (Environmental mastery) หมายถึง
ความสามารถของบุคคลในการเลือก สราง หรือจัดการ
สภาพแวดลอมใหสอดคลองเหมาะสมกับตนเอง
5. จุดมุงหมายในชีวิต (Purpose in life)
หมายถึ ง การมี ค วามเข า ใจในเป า หมายและ
ทิศทางในการดําเนินชีวิตของตนเอง มีความตั้งใจ
นําไปสูชีวิตที่มีความหมาย
6. ความเจริ ญ ทั้ ง ด า นร า งกายและ
จิตใจของบุคคล (Personal growth) หมายถึง
การพัฒ นาอย างต อเนื่ อ งทางร า งกายและจิ ต ใจ
บุคคลมีการพัฒนาศักยภาพตนเองอยางเต็มที่
นอกจากนี้ จิราพร เกศพิญชวัฒนา และ
18
คณะ ไดศึกษาความผาสุกทางใจของผูสูงอายุ ได
ใหนิยาม ความผาสุกทางใจ หมายถึง การรับรูของ
บุคคลเกี่ยวกับสภาพสังคม วัฒนธรรม เศรษฐกิจ
ซึ่ ง ส ง ผลต อ ความรู สึ ก และการรั บ รู ใ นมิ ติ ต า งๆ
ประกอบดวย 5 มิติ ดังนี้
1. ความสามัคคีปรองดอง (Harmony)
คือ การที่บุคคลในครอบครัว สังคม มีความรักใคร
สามัคคีกลมเกลียว ประสบความสําเร็จในชีวิต ทําให
ผูสูงอายุเกิดความสุขทางจิตใจ
2. ก า ร พึ่ ง พ า อ า ศั ย กั น แ ล ะ กั น
(Interdependence) คือ ความสุขใจที่เกิดจาก
ผูสูงอายุสามารถทําประโยชนหรือชวยเหลือบุคคล
อื่นๆในครอบครัว ดูแลซึ่งกันและกัน
January – June 2018 Vol. 41 No. 1 8
3. ความสงบสุ ข และการยอมรั บ
(Calmness & acceptance) คือ การปลอยวาง
การทําใจยอมรับและหาความสงบในจิตใจ
4. การเคารพนับถือ (Respect) คือ
การรับรูเกี่ยวกับความรูสึกในการใหเกียรติ การ
เคารพของผูสูงอายุ บุคคลในครอบครัวรับฟงและ
ปฏิบัติตามคําแนะนําของผูสูงอายุ
5. ความเบิกบาน (Enjoyment) คือ
ความรู สึ ก ความสนุ ก สนานสดชื่ น ในการทํ า
กิจกรรมหรือสิ่งแวดลอมรอบตัว ผูสูงอายุไมรูสึก
เหงาหรือโดดเดี่ยว
จากการทบทวนวรรณกรรมแนวคิ ด
ตางๆ ที่เกี่ยวของกับสุขภาวะ มีการแบงสุขภาวะ
ออกเปนมิติที่แตกตางกัน มิติสําคัญที่แนวคิดตางๆ
ได ก ล า วถึ ง ส ว นมาก แบ ง เป น หมวดหมู ห ลั ก ๆ
ไดแก ดานรางกาย ดานจิตใจ ดานสังคม ดานจิต
วิญญาณ และดานปญญา โดยใชคําจํากัดความที่
แตกตางกัน เปนการใหคําอธิบายที่กวาง ซึ่งอาจ
หมายความรวมถึ งสุ ขภาวะในชว งวัย อื่น ๆ ดว ย
ไมไดมีความเฉพาะเจาะจงเกี่ยวกับกลุมผูสูงอายุ
สวนแนวคิดของไรฟ ตางจากแนวคิดอื่นๆ เปน
แนวคิ ด ที่ อธิ บ ายถึ ง สุ ข ภาวะของผู สู งอายุ อ ย า ง
เฉพาะเจาะจง และแนวคิดของไรฟถูกนํามาใชเปน
ฐานคิดในการวิจัยเกี่ยวกับสุขภาวะของผูสูงอายุที่
หลากหลาย ดังเชน กิ่งแกว ทรัพยพระวงศ19 ศึกษา
เรื่องสุขภาวะทางจิตของผูสูงอายุไทย โดยวัดสุข
ภาวะทางจิตแบงออกเปน 6 มิติ คือ การยอมรับ
ตนเอง การมีสัมพันธภาพที่ดีตอผูอื่น ความเปนตัว
ของตัวเอง ความสามารถในการควบคุม จัดการ
สิ่งแวดลอม จุดมุงหมายในชีวิต และการเจริญทั้ง
ทางรางกายและจิตใจของบุคคล และการศึกษา
9 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
ปจจัยทํานายความผาสุกทางใจของผูสูงอายุที่เปน
โรคเบาหวาน ที่มารับบริการโรงพยาบาลสงเสริม
สุ ข ภาพ ของกั ญ ญา นพเกตุ 20 ซึ่ ง กล า วถึ ง
องคประกอบ 6 ดานของความผาสุกทางใจใน
ผูสูงอายุที่สงผลใหผูสูงอายุมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น
เชนกัน สําหรับการศึกษาเรื่องสุขภาวะ มีแนวโนม
ที่จะเนนการศึกษาในเรื่องของสภาพจิตใจ ไมวา
จะเป น การศึ ก ษาเพื่ อ ให เ ข า ใจสาเหตุ ก ารมี สุ ข
ภาวะ หรือปจจัยที่เปนอุปสรรคตอการมีสุขภาวะ
ซึ่งปจจัยที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของผูสูงอายุ ไดมี
การศึกษาไวจํานวนมาก
ปจจัยที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของผูสูงอายุ
ปจจัยที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของผูสูงอายุ
พบวา การเกษียณอายุเปนปจจัยที่มีนักวิจัยหลายคน
สนใจศึกษา Bonsang และ Tobias Klein21 ศึกษา
อิทธิพลของการเกษียณอายุตอความพึงพอใจในชีวิต
โดยใชการวัดสุขภาวะเชิงอัตวิสัย (Subjective Well-
being) ในแบบสอบถามความพึงพอใจ The German
Socio-Economic Panel (GSOEP) เปนเครื่องมือที่ใช
ในการวิจัย โดยตัวอยางการวิจัยเปนกลุมผูสูงอายุเพศ
ชายชาวเยอรมนี อายุ 50-70 ป จํานวน 4,541 คน
ผลการวิจัยพบวา การเกษียณอายุโดยสมัครใจสงผล
ต อสุ ขภาวะเชิ งอั ตวิ สั ย ดั งนี้ การเกษี ยณอายุ โดย
สมัครใจมีอิ ทธิพลเชิงบวกต อความพึงพอใจในชีวิ ต
ความพึงพอใจในเวลาวาง ความพึงพอใจในสุขภาพ
และการเกษียณอายุโดยสมัครใจมีอิทธิพลเชิงลบตอ
ความพึงพอใจกั บรายได ในครัวเรือน ในขณะที่ การ
เกษียณอายุแบบอัตโนมัติทําใหความพอใจในรายได
ลดต่ําลงเพราะสวนใหญแลวผูสูงอายุชอบที่จะทํางาน
เพื่อมีรายไดไวใชมากกวา และความพึงพอใจในเวลา
วางลดนอยลง และไมมีผลตอความพึงพอใจในสุขภาพ
วารสารสุขศึกษา
สอดคลองกับ Keith Bender22 ศึกษาปจจัยตางๆที่มี
ผลต อสุ ขภาวะผู สู งอายุ ในวั ยเกษี ยณ โดยศึ กษา
บทบาทของเงินบํานาญ สุขภาพ และความสมัครใจใน
การเกษียณอายุ ตัวอยางการวิจัยเปนชาวอังกฤษ อายุ
51 ป ขึ้ นไป จํ านวน 2,000 คน ผลการวิ จั ยพบว า
ผู ชายมี ความพึ งพอใจในการเกษี ยณอายุ น อยกว า
ผูหญิง และผูที่เกษียณอายุที่มีอายุมากจะมีความพึง
พอใจในการเกษียณอายุมากกวาผูที่อายุต่ํากวา 62 ป
รวมไปถึงการเพิ่มขึ้นของปจจัยด านเศรษฐกิจ เช น
รายไดทําใหระดับสุขภาวะสูงขึ้น ผูที่ไดรับเงินบํานาญ
จะมี สุ ข ภาวะสู ง กว า คนที่ ไ ม ไ ด รั บ เงิ น บํ า นาญ
นอกจากนี้ ยังพบวาผูที่สมัครใจเกษียณอายุจะมีสุข
ภาวะมากกว าผู ที่ เกษี ยณอายุ อั ตโนมั ติ โดยที่ ไม ได
สมัครใจ การเกษียณอายุโดยไมสมัครใจมีผลกระทบ
เชิงลบอยางมากตอสุขภาวะเพราะกลุมคนเหลานี้ไมมี
การวางแผนเตรียมตัวลวงหนา เชน การเตรียมพรอม
ทางการเงิน และทางจิตใจ ทําใหความพึงพอใจลดลง
หรือการมีสุขภาพที่ไมดีจะสงผลใหระดับสุขภาวะลด
ต่ํ าลงด วย สามารถสรุ ปได ว าตั วแปรที่ ส งผลต อ
สุขภาวะของผูสูงอายุคือ ความสมัครใจในการเขาสูวัย
เกษี ย ณ ลั ก ษณะของเงิ น บํ า นาญและสุ ข ภาพ
เช น เดี ย วกั บ Latif23 ศึ ก ษาผลกระทบของการ
เกษียณอายุที่มี ตอสุ ขภาวะทางจิ ต (Psychological
Well–Being) โดยใชวิธีการวัดรายได ความปลอดภัย
ในชีวิต และพฤติกรรมการเกษียณอายุ ผลการวิจัย
พบว า การเกษี ยณอายุ ส งผลกระทบเชิ งบวกต อ
สุขภาวะทางจิต การเกษียณอายุชวยเพิ่มสุขภาวะทาง
จิตทั้ งเพศชายและเพศหญิง การเกษี ยณอายุส งผล
กระทบเชิงบวกตอสุขภาวะของแตละบุคคลอยางมี
นัยสําคัญในกลุมผูมีอายุ 55 ปขึ้นไป ในทางตรงกัน
ขามการเกษียณอายุไมมีผลกระทบตอสุขภาวะทางจิต
Journal of Health Education
ในกลุมอายุ 45-54 ป ขอมูลดังกลาวขางตนสามารถ
ยืนยันแนวคิดที่วาการเกษียณอายุเปนการสงเสริมสุข
ภาวะอยางแทจริง
นอกจากการเกษี ยณอายุ ยั งมี ป จจั ยอี ก
มากมายที่เกี่ยวของกับสุขภาวะของผูสูงอายุ ดังเรื่อง
ของสุขภาพและการมีอายุที่ยืนยาว Garatachea และ
คณะ24 ที่ศึ กษาความสัมพันธระหวางสุ ขภาวะใน
ผูสูงอายุกับกิจกรรมทางกาย (Physical activity) และ
การทํางานของรางกาย (Physical function) ตัวอยาง
ในการวิจัยเปนผูสูงอายุชาวสเปนจํานวน 151 คน เปน
เพศหญิงจํานวน 89 คน และเพศชายจํานวน 62 คน
อายุ 60-98 ป เครื่ องมื อที่ ใช วั ดสุ ขภาวะทางจิ ต
(Psychological Well –Being) ของการวิจัยนี้เปน
แบบสอบถาม Escala de Bienestar Psicologico
(EBP) ของสเปน ผลการวิจัยพบวาการทํางานของ
รางกายและกิจกรรมทางกายมีความสัมพันธกับสุข
ภาวะ สุขภาพมีความสัมพันธกับคุณภาพชีวิตซึ่งไดแก
ทางดานกายภาพ การรูคิด รวมทั้งสุขภาวะในชีวิตดวย
โดยบทบาทของกิจกรรมทางกายกอใหเกิดการพึ่งพา
ตนเอง ลดการพึ่งพาผูอื่น ซึ่งมีผลตอการทํางานของ
รางกายและสุ ขภาพจิต ป องกันการเกิดความหดหู
โดดเดี่ยว กดดัน และเพิ่มความเห็นคุณคาในตนเอง
ของผู สู งอายุ เช นเดี ยวกั บ Nilsson และคณะ25
ไดศึกษาความสัมพันธระหวางสุขภาวะทั่วไปทางจิต
(Psychological General Well-Being: PGWB) กับ
การมีอายุยืนของผูสูงอายุชาวสวีเดน ตัวอยางในการ
วิจัย จํานวน 417 คน เปนเพศชาย จํานวน 204 คน
และเพศหญิ ง จํ านวน 213 คน มี อายุ เฉลี่ ย 75 ป
เครื่องมือที่ใชในการวิจัยคือ PGWB questionnaire
ผลการวิจัยพบวา สุขภาวะทั่วไปทางจิตมีนัยสําคัญใน
ผูสูงอายุเพศชายมากกวาผูสูงอายุเพศหญิง เนื่องจาก
January – June 2018 Vol. 41 No. 1 10
ผูสู งอายุ เพศหญิ ง มี ความหดหู ตึ งเครี ยดมากกว า
ผู สู ง อายุ เ พศชาย และสุ ข ภาวะทั่ ว ไปทางจิ ต มี
ความสัมพันธอยางมีนัยสําคัญกับการมีอายุยืนของ
ผูสูงอายุเพศชาย แตไมพบความสัมพันธในผูสูงอายุ
เพศหญิ ง และพบว า สุ ข ภาวะทั่ ว ไปทางจิ ต มี
ความสัมพันธกับอัตราการเสียชีวิตของผูสูงอายุ ทั้งนี้
ความสัมพันธไมไดเกิดขึ้นเพราะประสบการณชีวิต
อยางเดียว แตรวมถึง บุคลิกภาพ ลักษณะ ที่สงผลตอ
ความคิด ความรูสึก และพฤติกรรมของผูสูงอายุดวย
ในขณะที่ Koistinen และคณะ26 ศึ กษาประวั ติการ
ประเมินสุขภาวะดวยตนเอง และกิจกรรมเพื่อสุขภาพ
ในผูสูงอายุ ตัวอยางการวิจัยคือผูสูงอายุชาวฟนแลนด
อายุ 80 ป ที่ อาศั ยอยู กั บบ านในชุ มชนที่ ยากจน
จํานวน 360 คน เปนเพศหญิงจํานวน 238 คน และ
เพศชายจํานวน 122 คน การวิจัยนี้ใชการประเมินสุข
ภาวะผู สู ง อายุ แ บบใหม เรี ย กว า “OLDWELL-
ACTIVE” ซึ่งเปนการประเมินสุขภาวะที่นาเชื่อถือกับ
การประเมินตัวแปรของสุขภาวะ ผลการวิจัยพบวา
ประวัติสุขภาวะแบบใหมมีความสอดคลองภายในที่ดี
เหมาะสมแกการประเมินดวยตนเอง โดยแบบสอบถาม
แบงเปน 9 หัวขอ ไดแก ความเปนอิสระ ความสามารถ
ทางกาย ความสามารถทางจิต การทํางานของเครือขาย
ทางสังคม ความโดดเดี่ ยว ความปลอดภัย สุขภาพ
โดยรวม ลักษณะการดําเนินชีวิต และคุณภาพชีวิต ซึ่ง
การประเมินสุขภาวะตนเองของผูสูงอายุสามารถใชใน
การชวยประเมินตนเองได และเปนกลยุทธพื้นฐานใน
การดูแลผูสูงอายุ นอกจากนี้ Luo และคณะ 27 ศึกษา
เรื่ องความเหงา สุ ขภาพ และอั ตราการเสี ยชี วิ ตใน
ผูสู งอายุ โดยศึ กษากลุ มตั วอย างซึ่งเป นผูสู งอายุ ใน
สหรัฐอเมริกาจํานวน 2,101 คน อายุ 50 ปขึ้นไป
เครื่องมือที่ใชในการวิจัยคือ The Revised UCLA
11 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
Loneliness Scale เปนมาตรวัดความเหงา ผลการวิจัย
พบวาความเหงาทําใหอาการหดหูมีระดับที่สูงขึ้น ทํา
ใหเกิดอาการไมสบายเสียสุขภาพ และทําใหอัตราการ
เสียชีวิตเพิ่มสูงขึ้น นอกจากนี้ความเหงายังสงผลตอ
ความรูสึกและการมีสุขภาพรางกายที่สมบูรณ ทําให
ระดั บสุ ขภาวะในผู สู งอายุ ลดต่ํ าลง แสดงให เห็ นว า
ความเหงาเปนปจจัยเสี่ยงตอความเจ็บปวยและเพิ่ม
โอกาสในการเสียชีวิต
เมื่อพิจารณาปจจัยที่เกี่ยวของกับสุขภาวะ
ของผูสูงอายุ นอกจากปจจัยดานรางกายแลวปจจัย
ด านจิ ตใจย อมมี ความเกี่ ยวข องกั บสุ ขภาวะของ
ผูสูงอายุ ไมวาจะเปนการรับรูในดานบวกหรือลบ Ju
และคณะ 28 ศึ ก ษาการเป น ตั ว แปรส ง ผ า นของ
ความหมายในชีวิตบนความสัมพันธระหวางการมอง
โลกในแงดีกับสุขภาวะในผูสูงอายุ ตัวอยางในการวิจัย
เป น เพศหญิงชาวเกาหลี ใต อายุ 61-91 ป จํ านวน
252 คน เครื่องมือที่ใชวัดสุขภาวะเชิงอัตวิสัย ของการ
วิจัยนี้ คือ The Happiness Scale ซึ่งเปนการวัดใน 3
หัวขอ ไดแก ความพึงพอใจในชีวิต ความรูสึกทางบวก
และความรูสึกทางลบ ผลการวิจัยพบวาการมองโลกใน
แงดีมีความสัมพันธเชิงบวกตอความหมายในชีวิตและ
สุขภาวะของผูสูงอายุ ความสัมพันธระหวางการมอง
โลกในแงดีตอสุขภาวะเปนการสงผานแบบบางสวน
(partial mediation) โดยมีความหมายในชีวิตเปนตัว
แปรสงผาน ผูสูงอายุที่มีความหมายในชีวิต จะชวย
เพิ่มหนทางนําไปสูการมีสุขภาวะเชิงอัตวิสัยที่ดีในชวง
บั้นปลายของชีวิต แมวาแหลงความมั่นคงภายใน เชน
การมองโลกในแงดีและแงราย จะสงผลตอสุขภาวะ
เชิงอัตวิสัยของเขา ซึ่งผูสูงอายุที่มีทัศนคติการมองโลก
ในแงดีเกี่ยวกับอนาคตของตนเองจะเปนผูคนพบและ
วารสารสุขศึกษา
ไดรับความหมายในชีวิตที่ดี หมายความวามีสุขภาวะ
เชิงอัตวิสัยที่ดี
ในขณะที่ Philip Brown และ Tierney29
ศึกษาอิทธิพลของศาสนาตอสุขภาวะเชิงอัตวิสัย ของ
ผูสูงอายุ 22 จังหวัดในประเทศจีน ตัวอยางการวิจัย
เป นผู สู งอายุ จํ านวน 9,619 คน แบ งเป นเพศหญิ ง
จํ านวน 5,436 คน และเพศชายจํ านวน 4,183 คน
อายุระหวาง 80-105 ป เครื่องมือที่ใชในการวิจัยคือ
The Chinese Longitudinal Healthy Longevity
Survey ผลการวิ จั ย พบว า การนั บ ถื อ ศาสนามี
ความสัมพันธเชิงบวกกับการมีความสุขของผูสูงอายุใน
ประเทศกํ า ลั ง พั ฒ นา และการนั บ ถื อ ศาสนามี
ความสั มพั นธ เชิ งลบกั บสุ ขภาวะเชิ งอั ตวิ สั ยของ
ผูสูงอายุที่อยูในประเทศที่ร่ํารวยที่มีการจัดการดาน
ประชากร เชน ดานสุขภาพ ความพิการ การจัดที่อยู
อาศัย ความมั่งคั่งและรายได ลักษณะการดําเนินชีวิต
เครื อข า ยทางสั ง คม และทํ าเลที่ ตั้ ง นอกจากนี้
ผลการวิจัยพบวาศาสนาสงผลเชิงลบตอสุขภาวะเชิง
อัตวิสัยในเพศชายมากกวาเพศหญิงอีกดวย รวมไปถึง
Saito และคณะ30 ศึกษาผลการใชโปรแกรมปองกัน
ความโดดเดี่ยวทางสังคมบนความเหงา ความหดหู และ
สุขภาวะเชิงอัตวิสัยของผูสูงอายุ ตัวอยางในการวิจัย
เป นผู สู งอายุ ที่ อพยพเข ามาในญี่ ปุ นจํ านวน 63 คน
อายุ 65 ปขึ้นไป แบงเปนกลุมควบคุมจํานวน 42 คน
และกลุ มทดลอง 21 คน ใช โปรแกรมเป นเวลานาน
6 เดือน โดยจุดประสงคของโปรแกรมคือ เพื่อสงเสริม
ความรู ของชุมชนและเครือข ายความสัมพันธกับคน
อื่นๆเพื่อปองกันความโดดเดี่ยวทางสังคม เครื่องมือที่
ใชวัดสุขภาวะเชิงอัตวิสัยของการวิจัยนี้คือ The Life
Satisfaction Index A (LSI-A) ผลการวิจัยพบวา
โปรแกรมมี ความสั มพั นธ เชิ งบวกกั บสุ ขภาวะเชิ ง
Journal of Health Education
อัตวิสัย การสนับสนุนทางสังคม และความเปนสวน
หนึ่งของชุมชน มี ความสัมพั นธเชิ งลบกั บความรูสึ ก
เหงาโดดเดี่ยว และไมมีความสัมพันธกับความหดหูใน
ผู สู งอายุ และยั งพบว า ป จจั ยด านความเหงา การ
สนับสนุนทางสังคม เครือขายในสังคม และกิจกรรม
ทางสั งคม มีผลตอสุขภาวะเชิงอั ตวิสั ยของผูสู งอายุ
โดยปจจัยดานความเหงามีผลตอสุขภาวะเชิงอัตวิสัย
ของผูสูงอายุมากกวาดานอื่นๆ ดังนั้นจึงสรุปวา การ
ปองกันความโดดเดี่ยวทางสังคมของผูสูงอายุ จะมีผล
เมื่ อใช แหล งชุ มชนที่ มี อยู ให เป นประโยชน ทํ าตาม
ความต อ งการเฉพาะของแต ล ะบุ ค คล และหา
กลุมเปาหมายที่สามารถรวมแบงปนประสบการณที่
เหมือนกันได
สําหรับในประเทศไทย พบการศึกษาปจจัย
ที่ เกี่ ยวข องกั บสุ ขภาวะของผู สู งอายุ ของกิ่ งแก ว
ทรัพยพระวงศ 19 โดยศึกษาเรื่อง สุขภาวะทางจิตของ
ผูสูงอายุไทย มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาระดับสุขภาวะ
ทางจิตของผูสูงอายุไทยตอปจจัยทางสังคมไมวาจะ
เปนดานเพศ สถานภาพสมรส ระดับการศึกษา รายได
และถิ่นที่อยูอาศัย ตัวอยางในการวิจัยเปนผูสูงอายุ
จํานวน 403 คน แบงเปนเพศชาย 181 คน และเพศ
หญิ ง 222 คน เครื่ อ งมื อ ที่ ใ ช ใ นการวิ จั ย คื อ
แบบสอบถามปจจัยทางสังคม แบบวัดสุขภาวะทางจิต
เปนมาตรวัดประมาณคา 7 ระดับ การวัดสุขภาวะทาง
จิตแบงออกเปน 6 มิติ คือ การมีจุดมุงหมายในชีวิต,
ความสามารถในการจั ดการกั บสถานการณ ต างๆ,
การมี สัมพันธภาพที่ดี กับผูอื่ น, การยอมรั บตนเอง,
การมีความงอกงามในตน และความเปนตัวของตัวเอง
ผลการวิ จั ยพบว า ผู สู งอายุ ไทยมี สุ ขภาวะทางจิ ต
โดยรวมในระดับปานกลาง เพศชายมีสุขภาวะทางจิต
โดยรวมสูงกวาเพศหญิงเนื่องจากวัฒนธรรมไทย เพศ
January – June 2018 Vol. 41 No. 1 12
หญิ ง มี ห น า ที่ ดู แ ลบ า นและครอบครั ว มากกว า
ผูสูงอายุที่สมรสมีสุขภาวะทางจิตสูงกวากลุมที่เปน
หมายเนื่องจากการมีคูสมรสชวยในการเปนที่ปรึกษา
และปรั บทุ กข ซึ่ งกั นและกั น ผู สู งอายุ ที่ มี ระดั บ
การศึกษาสูงและปานกลางมีสุขภาวะทางจิตสูงกวา
กลุมไมไดรับการศึกษาเนื่องจากผูมีการศึกษาสูงกวา
สามารถปรับตัวไดดีกวา ผูสูงอายุที่มีรายไดสูงมีสุข
ภาวะทางจิ ตสู งกว ากลุ มรายได น อยเนื่ องจากกลุ ม
รายไดนอยเผชิญปญหาดานคาใชจายในการดําเนิน
ชีวิต และผูสูงอายุที่มีถิ่นที่อยูแตกตางกันมีสุขภาวะ
ทางจิตดานการยอมรับตนเองแตกตางกัน เชนเดียวกับ
ทวีชัย เชสูงเนิน และ ปยธิดา คูหิรัญญรัตน 7 ศึกษา
ความอยูดีมีสุขและปจจัยที่เกี่ยวของของผูสูงอายุที่
เปนสมาชิกสมาคมขาราชการบําเหน็จบํานาญจังหวัด
ขอนแกน ตัวอยางการวิจัยเปนผูสูงอายุ ที่มีอายุตั้งแต
60 ปขึ้นไป จํานวน 648 ราย เครื่องมือที่ใชในการวิจัย
คือ แบบสอบถามประเมินตนเอง แบงเปน 3 สวน คือ
แบบสอบถามคุณลักษณะทางประชากร แบบประเมิน
ปจจัยที่เกี่ยวของกับความอยูดีมีสุขแบงเปนปจจัย
ภายนอกเชน ภาวะทางเศรษฐกิจ สภาพแวดลอมทาง
สั งคม การเข าร วมกิ จกรรมทางสั งคม และป จจั ย
ภายในเชน การตระหนักรูถึงบทบาท การรูสึกมีคุณคา
การยอมรับการเปลี่ยนแปลง และแบบสอบถามแบบ
สุดทาย แบบวัดความอยู ดีมีสุข ผลการวิ จัยพบว า
สัดสวนของระดับความอยูดีมีสุขของผูสูงอายุโดยรวม
อยู ที่ระดับความอยู ดี มีสุ ขมากร อยละ 79.80 ส วน
ป จจั ยที่ เกี่ ยวข องกั บความอยู ดี มี สุ ข ได แก ภาวะ
ซึมเศรา และรถยนตสวนบุคคล ดังนั้นแนวทางในการ
พัฒนาความอยูดีมีสุขของผูสูงอายุควรหาแนวทางใน
การปองกันภาวะซึมเศราที่อาจเกิดขึ้นและพัฒนาการ
อํานวยความสะดวกในการเดินทางของผูสูงอายุ
13 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
จากการทบทวนวรรณกรรม พบวา ปจจัยที่
เกี่ยวของกับสุขภาวะของผูสูงอายุ สามารถแบงเปน
ปจจั ยภายใน และปจจัยภายนอก ซึ่งปจจั ยภายใน
ไดแก การทํางานของรางกาย ความสามารถทางกาย
ความสามารถทางจิต การมีสุขภาพกายและสุขภาพจิต
ที่ ดี การเห็ นคุ ณค าในตนเอง การมองโลกในแง ดี
ความหมายในชี วิ ต ความเป นอิ สระ คุ ณภาพชี วิ ต
ความเหงา ความโดดเดี่ยว ความหดหูตึงเครียด และ
ปจจัยภายนอก ไดแก การเกษียณอายุโดยสมัครใจ
การทํากิจกรรมทางกาย ความปลอดภัย ลักษณะการ
ดําเนินชีวิต การนับถือศาสนา การสนับสนุนทางสังคม
เครือขายในสังคม และกิจกรรมทางสังคม รายได การ
สมรส การศึกษา ถิ่นที่อยูอาศัย ความสะดวกในการ
เดินทาง หากบุคคลเกิดความพอใจ รับรู และปรับตัว
ตอสถานการณที่เปนอยู สิ่งเหลานี้ลวนเปนปจจัยที่
ทําใหเกิดสุขภาวะทั้งสิ้น
สรุป
แนวคิดเกี่ยวกับสุขภาวะ ผูสูงอายุจะมีสุข
ภาวะที่ดีเมื่อพวกเขารับรูประสบการณในการดําเนิน
ชีวิตเกี่ยวกับสุขภาพรางกายแข็งแรง ชีวิตมีความหมาย
และคุณคา มีกิจกรรมทางปญญาที่เหมาะสม เปนสวน
หนึ่งของสังคม มีความสัมพันธที่ดี เขาใจอารมณตนเอง
เคารพตนเอง มีความเชื่อในความสามารถของตนเอง
มองโลกในแงดี มีความหวัง มีความพึงพอใจในดาน
ตางๆ มีเปาหมาย มีอิสระ มีสุขภาพจิตที่ดี ตระหนักรู
เกี่ยวกับตนเอง พัฒนาศักยภาพของตน และสามารถ
จั ดการสิ่ งแวดล อมรอบตั วได อย างเหมาะสม โดย
แนวคิดของไรฟ เปนแนวคิดที่อธิบายถึงสุขภาวะของ
ผู สู งอายุ ได เฉพาะเจาะจงที่ สุ ด เป นแนวคิ ดที่ มี การ
นําเอาไปเปนฐานคิดในการวิจัยที่หลากหลาย
วารสารสุขศึกษา
ดังนั้นการที่ผูสูงอายุจะมีสุขภาวะที่ดีหรือไม
นั้น ขึ้นอยูกับหลายปจจัยดังนี้ ปจจัยภายในไดแก การ
ทํางานของรางกาย ความสามารถทางกาย ความสามารถ
ทางจิต การมีสุขภาพกายและสุขภาพจิตที่ดี การเห็น
คุณคาในตนเอง การมองโลกในแงดี ความหมายในชีวิต
ความเปนอิสระ คุณภาพชีวิต ความเหงา ความโดดเดี่ยว
ความหดหู ตึ งเครี ยด และป จจัยภายนอก ได แก การ
เกษียณอายุโดยสมัครใจ การทํากิจกรรมทางกาย ความ
ปลอดภัย ลักษณะการดําเนินชีวิต การนับถือศาสนา
การสนับสนุนทางสังคม เครือขายในสังคม และกิจกรรม
ทางสังคม รายได การสมรส การศึกษา ถิ่นที่อยูอาศัย
ความสะดวกในการเดินทาง หากบุคคลเกิดความพอใจ
รับรู และปรับตัวตอสถานการณที่เปนอยู ปจจัยเหลานี้
แสดงใหเห็นวาบุคคลนั้นๆ มีแนวโนมที่จะมีสุขภาวะที่ดี
ทั้งนี้ การไดศึกษาแนวคิด และปจจัยที่เกี่ยวของกับสุข
ภาวะของผูสู งอายุ เป นแนวทางให บุคคลที่ เกี่ ยวของ
เชน ผูดูแลผูสูงอายุ บุคลากรสาธารณสุข และบุคลากร
ในภาคสวนอื่นๆที่ตองดูแลผูสูงอายุ นําไปประยุกตใชใน
การจั ดกิ จกรรมที่ เหมาะสมทั้ งด านร างกาย จิ ตใจ
อารมณ และสังคม รวมทั้ง จัดตั้งสถานบริการเพื่อดูแล
ผูสูงอายุโดยเฉพาะ และผลักดันนโยบาย เพื่อสงเสริมสุข
ภาวะของผูสูงอายุใหมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น
เอกสารอางอิง
1. พรทิ พ ย สุ ข อดิ ศั ย ,จั น ทร ช ลี มาพุ ท ธ,รุ ง ฟ า
กิติญาณุสัน ต. วิถีชีวิต และแนวทางการมีสุขภาวะ
ของผูสูงอายุในภาคตะวันออก.วารสารการศึกษา
และการพัฒนาสังคม 2557;10:92.
2. พนิดา ไยวะพุย, อักษราณัฐ ภักดีสมัย, ประภัสสร วงษศรี.
การส งเสริ มสุ ขภาพผู สู งอายุ [อิ นเตอร เน็ ต]. 2554
[เขาถึงเมื่อ 7 สิงหาคม 2560]; เขาถึงไดจาก: (http://
www.smnc.ac.th/group/research/images/storie
s/nurse /promotion.pdf)
Journal of Health Education
3. ชูชัย สมิทธิไกร. การฝกอบรมบุคลากรในองคการ.
พิ ม พ ค รั้ ง ที่ 9. กรุ ง เทพฯ: สํ า นั ก พิ มพ แ ห ง
จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย; 2558.
4. ณรงค สหเมธาพัฒน. คูมือความสุข 5 มิติสําหรับ
ผูสูง อายุ. กรมสุข ภาพจิ ต กระทรวงสาธารณสุข .
นนทบุรี : โรงพิม พชุม นุม สหกรณการเกษตรแหง
ประเทศไทย จํากัด. 2555.
5. นิรนาม. ความหมายของสุขภาวะ [อินเตอรเน็ต].
2554 [สืบคนเมื่อ 9 มกราคม 2557]; เขาถึงได
จาก: (http:// preaw03.blogspot.com/
6. ฉัตรกมล สิงหนอย. เอกสารประกอบการสอนจิตวิทยา
การกีฬา เรื่องการสรางสุขภาพและการมีสุขภาวะที่ดี
[อินเตอรเน็ต]. [สืบคนเมื่อ 10 สิงหาคม 2560]; เขาถึงได
จาก: (https://www.scribd.com/doc/323522 27/ 3 วิสัย กับพฤติกรรมการเปนสมาชิกที่ดีขององคการ.
การสรางสุขภาพและการมีสุขภาวะทีด่ ี).
7. ทวีชัย เชสูงเนิน, ปยธิดา คูหิรัญญรัตน. ความอยูดี
มีสุขและปจจัยที่เกี่ยวของของผูสูงอายุที่เปนสมาชิก
สมาคมข า ราชการบํ า เหน็จ บํา นาญและผูสู ง อายุ
จั ง หวั ด ขอนแก น . วารสารการประชุ ม วิ ช าการ
คณะแพทยศาสตร มหาวิทยาลัย ขอนแกน 2554;
26: 190-194.
8. บัวพันธ พรหมพักพิง. ความอยูดีมีสุข:แนวคิดและ
ประเด็ น การศึ ก ษาวิ จั ย . วารสารมนุ ษ ยศาสตร
สังคมศาสตร (มข) 2549; 23: 1-31.
9. รักชนก ชูพิชัย. ความผาสุกของผูสูงอายุที่เปนสมาชิก
ชมรมผู สู ง อายุ โ รงพยาบาลพระนั่ ง เกล า จั ง หวั ด
นนทบุ รี . [วิ ท ยานิ พนธ วิ ท ยาศาสตร ม หาบั ณฑิ ต ].
กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร; 2550.
10. สํา นั ก คณะกรรมการพั ฒนาเศรษฐกิ จ และสั ง คม
แหงชาติ. ยุทธศาสตรแผน 10. กรุงเทพฯ; 2548.
11. บุญ โรม สุว รรณพาหุ, อรั ญ ญา ตุ ย คํ า ภีร , วรรณี
แกมเกตุ. สุขภาวะของวัยรุน: กรอบมโนทัศนและ
เครื่องมือประเมิน ทางจิต วิท ยา. Journal of
Behavioral Science 2556; 19(2): 127-138.
January – June 2018 Vol. 41 No. 1 14
12. Hattie JA, Myers JE, Sweeney TJ. A factor
structure of wellness: theory, assessment,
analysis and practice. Journal of Counseling
and Development 2004; 82: 354–364.
13. พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตโต). สุขภาวะองครวม
แนวพุทธ [อินเตอรเน็ต]. 2549. [เขาถึงเมื่อ 10
สิงหาคม 2560]; เขาถึงไดจาก: (thaicamdb.info/
Downloads/PDF/สุขภาวะองครวมแนวพุทธ.pdf).
14. อรพิ น ทร ชู ช ม. โครงสร า งของความสุ ข และสุ ข
ภาวะในจิ ต วิ ท ยาเชิ ง บวก. วารสารจิ ต วิ ท ยา
มหาวิทยาลัยเกษมบัณฑิต 2559; 6(2): 1-7.
15. พิทักษ ไทยแกว. ความสัมพันธระหวางคุณลักษณะ
เดนของบุคคล ทุนทางจิตวิทยาและสุขภาวะเชิงอัต
[วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหาบัณฑิต]. กรุงเทพฯ:
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร; 2557.
16. ศรัณยา ชาญวั ฒนวิริยะกุล. ความสัมพันธระหวาง
บุ คลิ ก ภาพห าองค ป ระกอบ การมองโลกในแง ดี
ความรูสึกเห็นคุณคาในตนเอง ความเชื่ออํานาจควบคุม
กับสุ ขภาวะทางจิ ต. [วิทยานิพนธศิ ลปศาสตรมหา
บัณฑิต]. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร; 2557.
17. กฤษวรรณ หนองมา. ความสัมพันธระหวางสุขภาวะ
ทางจิ ต คุ ณ ภาพชี วิ ต ในการทํ า งานและการรั บ รู
ความสําเร็จในอาชีพ. [วิทยานิพนธศิลปศาสตรมหา
บัณฑิต]. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร; 2554.
18. ภมรพรรณ ยุระยาตร. แนวคิดความผาสุกในผูสูงอายุ
[อินเตอรเน็ต]. 2555. [สืบคนเมื่อ 9 มกราคม 2557];
เขาถึงไดจาก: (https://www.l3nr.org/posts/479900)
19. กิ่งแกว ทรัพยพระวงศ. สุขภาวะทางจิตของผูสูงอายุ
ไทย [อินเตอรเน็ต]. 2553. [สืบคนเมื่อ 18 สิงหาคม
2560]; เขาถึงไดจาก: (https://www.tci-thaijo.org/
index.php/buacademicreview/article/view/81
056/64504)
15 มกราคม – มิถุนายน 2561 ปที่ 41 เลมที่ 1
20. กัญญา นพเกตุ.ปจจัยทํานายความผาสุกทางใจของ
ผู สู ง อายุ ที่ เ ป น โรคเบาหวานที่ ม ารั บ บริ ก าร
โรงพยาบาลสงเสริมสุขภาพ. Journal of Nursing
and Health care 2560; 35(4): 122-131.
21. Bonsang E, and Tobias Klein J. Retirement
and subjective well-being. Journal of
Economic Behavior & Organization 2012;
83(3): 311–329.
22. Keith BA. An analysis of well-being in
retirement: The role of pensions, health,
and ‘voluntariness’ of retirement. The
Journal of Socio-Economics 2012; 41(4):
424–433.
23. Latif E. The impact of retirement on
psychological well-being in Canada. The
Journal of Socio-Economics 2011; 40(4):
373–380.
24. Garatachea N, Molinero O, Martınez GR,
Jimenez JR, Gonzalez GJ, and Marquez S.
Feelings of well being in elderly people:
Relationship to physical activity and
physical function. Archives of Gerontology
and Geriatrics 2009; 48(3): 306–312.
25. Nilsson G, Ohrvik J, Lonnberg I, and
Hedberg P. Low Psychological General
Well-Being (PGWB) is associated with
deteriorated 10-year survival in men but
not in women among the elderly. Archives
of Gerontology and Geriatrics 2011; 52(2):
167–171.
วารสารสุขศึกษา
26. Koistinen POI, Elo S, Ahlroth M, Kokko J,
Suistio S, Kujala V, Naarala M, and
Rissanen T. OLDWELLACTIVE - A self-rated
wellness profile for the assessment of
wellbeing and wellness activity in older
people. European Geriatric Medicine 2013;
4(2): 82–85.
27. Luo Y, Hawkley LC, Waite LJ, and Cacioppo JT.
Loneliness, health, and mortality in old age: A
national longitudinal study. Social Science &
Medicine 2012; 74(6): 907-914.
28. Ju H, Shin JW, Kim CW, Hyun MH, and Park
JW. Mediational effect of meaning in life
on the relationship between optimism and
well-being in community elderly. Archives
of Gerontology and Geriatrics 2013; 56(2):
309–313.
29. Philip BH, and Tierney B. Religion and
subjective well-being among the elderly in
China. The Journal of Socio-Economics
2009; 38(2): 310–319.
30. Saito T, Kai I, and Takizawa A. Effects of a
program to prevent social isolation on
loneliness, depression, and subjective well-
being of older adults: A randomized trial
among older migrants in Japan. Archives of
Gerontology and Geriatrics 2012; 55(3):
539–547.