ca ad | aT ie [eae ssthala ng All-Natons Publishing Co. ne y Zale owe, 24 Pitsturh St, lang Cabao I : Quezon iy 1102. Philips aes Tel Now 91-7977, 912-2488, Tee 911-7977 jue Keealakan,tahat ng ito ay tai ees Mobi: 0917-8989947 Ema: alnaonspubihing@yaboo.com | |) Peetiamahalsa kenya. Ano man ang neato KO para sa ‘ria nepb bing ‘tons nagkakaloob sa kanya at ninanas ang oie | nakanyangkatubusan ang bukeng-liwaywvay ‘Kerapetang-ari, 2007 ng. }i| Jose Rizal All Nations Publi Coy Ine | "Si Rizal ay hindi lamang ang Kanyang sailing bayan nats 288 Pinkatanyag na t20 ng alka ng lahing Malape ha °0 M08 pinakadakilang taong Unang Pegilinbes, 2007 {Kalawang Pagllimbag, 2008 atone Patitinibag, 2009 Ferdinand Blumentrtt ‘Walang bahagingaklt rato ang masaring | gettin sincnen of cere enyy © ee ‘nang walang nakasulat na paint ang | palimbegan maliban sa ise pesiping ‘sagaitn sa pagrerebyy ng aba, , Inilimbag para sa All-Nations Publishing Co, In MG Reprographics Ine ISBN 971-012.014-7Paunang Salita Ang aking aasirang ama, si Dr. Gregorio F. Zaide, ang sumulat ng unang batayang aklatrungkol kay Rizal, na ginamit ‘a pogtuturo ng Rizal sa kolehiyo, at ang orihinal na bersiyon ng aklat na ito ay naging Klasikong sanggunian sa asignaturang it. Ito ay noong 1961, ang unang dantaong anibersaryo ng sapanganakan ni Rizal, sapenahong lahat tayo ay may magandang ppananaw para sa kinabukssan ng ating bans. ‘Ang unang alot paspaaralan 1a Jose Rizal ay dumating noong panshong masidhi ang damdaming nasyonalismo, pagkaraang ang Pilipinas ay naging keuna-unahang bansa sa ‘Timog-silangang Asya na makalaya sa koloayalismo, at may snalakas na ekonomiyang bindi nahubuli sa Japan, may mataas nna antas sa kerunungan sa pagbasalt pagsulat, at sa Timog- silangang Asya, di-mapantayang sistemang pang-edukasyon. Tinitingala ng ibang nasyong’Asyano ang Pilipinas bilang eanilang huwaran, at si Jose Rizal ay itinoturing na "Apostoles| ‘ngNasyonalismosa Asya. Kahit ang mga Indones ay nagbibigay pg kurso sa bubay, gawa, at sulatin ni Rizal ‘Kaya, ilang henetasyon ng estudyante, lalo na yaong. rakapagkolehiyo, ang akakuha mula sa mga aklat at Kuso tungkol kay Rizal ng inspirasyon at mga ideyang tutulong sa -anla sa paghnbog se sari stay sa naging buhay ng pambansang. bayani al Kanyang mga gawe at isinulat Dito ay matatagpuan ‘ang mainam na paraan pega maigpawan ang mga Timitasyon ng ‘mga suliraning pang-ekonomiya at politikal at makamit ang. pinakamainam para sa sari at sa bansa. ‘Sa kaune-tinahang pagkakataon, inilaabas namin ang salin sa Filipino ng pinakahuling edisyon ng aming Klasikong aklat ‘ungkol kay Rizal. Ngzyon, ang saling ito ay bilang paggunita sa Unang Sentenaryo ng pagkamartir ni Rizal, sandaang taon na mula Disyembre 30, 1896. vill Inaasahan-narhing ang espesyal na sling pansentenaryo rng allt i Rizal ay mapabalagahan ng mas mares, Tighe es sees Saesalin lees aang eee 1g fanlaman tungiol sa buhay, gave, at sulin ng ating pambansang bayani, Muli, hinahangad namin na mapalaganap fg rg Bbay np pete bayer tpg tage ideya blang isang paren para gisingin ang. damdaming mnalabeyagng ing abaya ‘Aon s lag dayoang tgapagmasi,askahahangag, Bini ng me Pilipino ag sng pamtansang bey naa Benyong mit rebotsyonivong hee 0 mua a tan Sa lp sinanghal ng men Plus ang Kaniang pao modelo mula su ising tagapaginguyod ng pesbabego se Pamamasitan ne mapavapang paren, kauloan ml se Cdukasyon trekonsliasyon sa pumaagian ng malayang palit ng mg eye. Si Dt. Rid ay in rng Kis yanong ampeon ng mga timslain ng niga inagp, pinagkatan ng Ketargans sling bas, apalaban pase ube ng kanang katmbayan. Mabuhay i Ril spas sian ag Sings ata tsp bn at inpasjon sa mgs tansang Ayano s Kang paghenge 5 anyang lupain at kababayan, eee Dr Sonia M. Zaide Hulyo 4, 1996 ixPAUNANG SALITA Prologo: SiRizal se Kanvang Panahon, ‘Pagsilang ng Pambansang Bayani 10 un 2 Kabataan sa Calamba Pg aaral a Celamnbaat Bian ‘Mga Gantimpalang Natamo se Ateneo de Marila (1872-1877) Pg:aaralng Medisina se Unibersided ng Santo Tomas (1877-1882) ‘Sa Maaraw na Espanya (1882-1885) Paris Patungong Berlin (1885-1887) Nailathala ang Noli Me‘Tangere 1887) f Pagllakay ni Rizal sa Europa Kasama i Viola (1887) ‘Unang Pages i Rizal sa Pilipinas (1887-1888) Sa Hong Kong at Macao (1888) Romantikong Pagbisiasa Japan (1888) u as 3 5s 6 127 a7 151 1563 4 1s 16 ” 18 » 20 Ba 2 24 as APENDISE A Pagbiita ni Rizal sa008 Unidos (1888) .. Si Rizal sa London (1888-1889) .. Pangalawang Paglalkbay ni Rizal ssaParisat ang Eksposisyong Unbersalng 1889 ‘Sa Brussels, Belhika (1890) ‘Mga Kasavvian sa Madrid (1890-1891) Bakasyon sa Biarntz at Pakikipag-bigan ‘kay Nelly Boustead (1891) [El Filibusteriamo Nelathala sa Ghent (1891) Siruhano sa Mata sa Hong Kong (1891-1892) ‘Ang Pangalavang Peg-uwi at ang LaLigaFilipina Ang Paskakapatapon saDapitan (1892-1896) uling Pangingibang-Bayan (1896) "uling Paghabalik sa Bayan at Paglits PagkamartirsaBagumbiyen APENDISE Snoang Pu kay Rizal ‘lang Pambansa Bayan Nain at Base? 1NiEsteban A. de Ocampo 167 1B 186 203 24 232 248 261 298 309 324 334 APENDISE B. APENDISE C APENDISE D APENDISE E APENDISE F MGA TALA. ‘Mga Alaala ng Isang Mag-caral sa Maynila Ni PJacinto| ‘Sa mga Kabataang Dataga sa Malolos (London, Pebrexo 22, 1889) Tungkol sa Katemaran rng mga Pilipino ‘Ang Pilipinas sa Loob ng Sandasng Tao Huling Paalarn PILING BIBLIOGRAPIYA INDESE, 353 397 408, 495 49s 498Prologo Si Rizal " sa Kanyang Panahon Nang lalong mapahalagahan at maunawaan ang buhay ni Dr ‘ose, kaimang lamang pngiansynang tana dhigig at Piipinas noon pana ia, Angi 1s dana Siyanghinabibanganniya ey defongtigalg nasanliingmgs paobabago sakasaysayan, Sa Asya, Europa, at Amerika, dumaluyong ang mga pangyayaring malaki ang naging epelto sa buhay at kapalaran ng, sanakatauhan, hon ni Rizal ‘Ang Daigdig noong P: ong Pebreo 19, 1861, apat na buwan ago isnlang si Rizal so Cabbage Ca leer 11855188, 9 pala ang uniting ptusoing many Rs, 28> isu uc toklanasyong ngpapalays 51 22,500,000 alipn, Nang ishing Rlzalnoong Huy 1,161, agama ang yas (4861-1868 se sade Unidos se ngustpnsa pagalaalpinng toga Negro, Dahilsaaaitingsaabaan, na sumilab noong 12,1861, mapians Pagulong Lined tuned ag kanang ‘apabantog ne Proklamasyon ng Emansipasyon ng mga airing Ne“ 70 noong Setyembre22, 1863 Noong Hun 1,186, nbinvalon bags kpanganatan sR Bent Juarez, atuiubong nda ape, ay mia pangulo ng Mexio! san ton pagkaroan ng Kanjng elk a {ong Abi 1862), rmperador Napoleon I ng Pangalrwang Tnperyong Pranses, sa pagnnasang mapase-kany ang Latin ‘Amerike, ay nogpadala ng mye uopang Pranses para salakayis salon ang Mexico, Dahil noo'y may giyera sil sa Estados Unidos, boi making ng tulong i Pangulong Juarez sa kanyang kaibigang sPanglongLincoln, Gayunman, magitingniyangpinastanggol ang ‘ga Indian at Mehikano sa mga mananakop ne Pranses. Parg mapatalag ang kanyang pananakop sa Mexico, inihiklok ni Napo- teon IT s Punong Duke Maximilian ng Austra bilangtau-taubang emperador ng Mexico noong Hunyo 12, 1864. Sa wakas, nang ‘magtapos ang giver sii sa Ameri, si Juarez, sa ulong ng Fstados Unidos, a tnalo ang maa puwersa ni Maximitian sa Labanan ng ‘Queretaro (Mayo 15, 1867) at pinabitay si Emperador Maximilian ‘oon Hunyo 19,1867 (ka-6 nakaarawan i Rizal) Kays naglahong Parang bula ang ambisyon ni Emperedor Napoleon Ui na saleupin ang Latin Amerika, ‘Sapanahon m Rizal, dalawang bansang Buropeo (ang alyaat ‘Aleranya) ay nagtagumpay na mapag-isa ang kanilang mga bansa ‘Ang mga [talyano, sa parmumuno ni Conde Cavour at ni Garba at Kanyang hukbo ng "Red Shicts” ang nagtaboy sa men hokbong Austriyano at Pranses mala sa Italya.Ipinroklama nila ang Kaharian nglTtalyasailaim ni haring Victor Emmanuel, at pinili ang Roma na Kabiserang siyudad, “Ang mea Prusyano, sa parnimuno ni Otto von, Bismarck, ang "Bakal na Kanselaryo,” ay tinalo ang Pransiya sa Pigmeans Franco-Prusyano. Tinatag nila ang Impetyong Aleman eons Enero 18,1871, atsi Haring Wilhelm ng Prussia ang nang Ralsetng Imperyong Aleman, Sakanyang pagkatalo sa Digmaans Franco-Prusyano, sabuwag ang Pangslawang Imperyong Pranses ni Rabetador Napoleon Ul. Sa tabi nito itinatag ang katlong Republikong Pranses at si Adolph Thiers ang unang pangulo nite So panation i Rizal ay nakita ang pamumulaklak ng inpenylsmong Kanluranin. Nanguna ang Inlersa mga puwersas imperyalst se buong daigdg. Dahil stlakas ng kanyang hokbong pandagat at sandatahar, nagawa niyangsekpin ang maraming bansa Atnakpagtatagng mga imperso sabuong mundo. Kayanga noong, Pagrereyna ni Victoria (1837-1901), buong, pagmamalaking iPinahayag ng mga Ingles na ang "Rritanya ang siyang naghahal st.mga daluyong.”” Dahil sa pagkapanalo st Unang DignanFu Apyan (1840-1842) Iaban sa Imperyong ‘sina sa iain ng inastivany Manchu, puta sa Inglateraangislang Hong Kony. Se Halawang Digmaan ng Apyan (1856-1860), nanatong mul Ingle at npiitan ang cinasiyang Manchu npaghaloob dito ang Tangway ng Kowloon. Noong 1859, pagkaraang masupil ang Rebelyong lniyano at mabuvrag ang Imperyong Mow inatupad hiya anu pangangasiva sa sub-kostnente ng India (ngayosybinabuo, ‘ng Indi, Pakistan at Bangladesh), Dahil mapanahinan ang Talong Digiaang Anglo-Bisses (1824-26, 1852, at 1885), nsakop niya an Burma. Ang ba pang bansa sa Asya managing kolonya nya ay Ceylon (Si Lanka), Maldives, Aden, Malaya, Singapore t Ehipto, ‘ng Ausimlyaat New Zealand sa Timou Pacificay nang matory. rene Inglaera Summunod ang ibang. imperyalista sa ginawa ng Britanya. Sinakop ng muaito any malihinang bansasa Timogesilangang Asya Noong 1858-1863, ang Pransiya, sa tulong nga hukbone Pllipino $a lain ng mea opisyal na Espanyol’ ay sinakop ang Vietnam, isinanip ang Cambodi (1863) t aos (1893), at pinag-isang mea Sansang ito seisang pederasyon na mga kolonya slam ngnealang French Indochina, Ang mga Olandes,pagkaraag maisboy mga Portage at Espanyolsa East Indies noongika-17dantaon, ay shakop, ang malayak at mayamang kapuluan st tnawauitoag Netherlands Fast Ines (Indonesia) Dahil hind napalawak ang sakop ito pakanfuran patungong ‘Europa; nagpasya ang Russia na balingan ang slangan, ang Asya, Sinakop sito ang Siberia at kinalaunanaysinakop dinang Kamchatka, Kuril, at Alaska (ne pinagbl niya sa Estados Unidos noong 1867 sa alagans;$7,200,000}, Mula 1865 hanggeng 1884, snakop niya 'ngsmgs lain Musim ng Bokkara, Khia, et Kokand sa Gitnang Asya. Patungong Tsina, suimama ang Russia sa Ingiater, Pransiya, at Alemanyasapasbuwag sa Imperyong Tsin a pamamagitanhg Pagsakop sa Manchuria bing "saklaw ng impfuwensya,* kaya apagaweanito ang Trans-Siberian Railway, namay habang 5,800 ‘ilya, na inaguriang "ang pinakamalabang daang-balcal” sa buong ‘undo nasiyang nag-gnay sa Viadvostok at Moscow, angyay Réskskabokod (1639-1833) ag (Muisuhito) ay nagpatupad ag modernisasyo Natt aang A so Eat et Nandan mromge NES. StPechihany nasal ME olny ae ang mea képutuan sa sitnang Pasi ae ang "Carolina, sunod kay Haring "Naga tial angus_ dokumentong pertinenteng isinumite ng dalawang partido, ay nag- lay ng anyang desisyon noong Oktubre 22, 1885 na kumakatig sa Fspanya--kinkilala nto ang soberanyang Espanya samga ist ng ‘Cacia Palau, Gayman, pinapavagan ato ang Alemanya ng Malayan konsesyon: (1) karapatan ga kalakalan sa mga pinag- ‘swwayang kapuluan, at (2) karapatang magtatag ng coaling station Yap para st hukbong-dagat na Aleman. Tinanggap ng Espanya at ‘Alemnya ang desisyon ng Papa kung kayatt hindi natuloy seg Digmaang Hispano-Aleman.Ineresanteng malamaa na no0ns mga rtkal ma panabon ng di-pagkakaunawaan ng Espana at Alemany, si Rizal ay nas Barelonaat bint an kabigang siMaximo Viola. ‘an pion lig Sil snag Rt gholaia sa Carolina aa mlathala sa La Publicidad, *pabayagang pasa DoaMigudMoravia Habaag ang mga puwversang imperyalsta ay umaani ng mga prutas ng karilang pananakop, ang kapangyarihan sa mundo ay hhumilagpos nese Espanya na dating "ginang ng mundo." Nawavala na ang kanyang Siglo de Oro, panahon ng kanyang kaluwalhatian bilang imperyo. Nawala nasa kanya ang mayayamang kolonya sa Latin Amerika Paraguay (1811), Argentina (1816), Cile(1817), Colombia at kwador (1819), mga bansa saGitnang Amerika (Costa Rica, Honduras, Gustemal, Fl Salvador, st Nicaragua) noong 1821, ‘Venemaela (1822), Pera (1824), 1 Bolivia at Uinignay (1825), Ang ‘mga dating kolonyang ito ng Espanya ay nagalsalbansatiranya at ‘inalaunay nakarsit ang karilangkaswilan, Mepupunanghind:natto 1g kanyang leksyon ang Espanya dail pinagpatuloy pain nto ang ‘malupit na pananakop sa uatitira tong kolonya, kasama na ito ang (Cuba, Puerto Rico, at Pilipinas ‘Ang Pilipinas noong Panahon ni Rizal ‘Noon panahon si Rizal, ang perunupi ng Espanyasa Plipnas ay laganapa laganap, Naghiiap ne engrngaPipino Naging mga bikin si kaalang-kazaranzan, Tan st kasamaan ng Espanya ‘yang sumisinod, (1) d-matatag na administrasyongKolanal, ‘@)mga ivalingopsyl, (3) kawalan ng represenasyon ng Ppins xiv er Tf oe ee ee s2 Cortes, 4 pagkaiaitng mga karaputang penta sega Pilipino, (hava gpslakapanty- panty satan ecg Pagpapatupad ng sistemas hissa, (7) diskrminasyon ng maa Juhi (8) paghabaring mia prayle, (9) saplitang paggawa, (10) pas.” facing mgm prayleng mga ayenda at (11) ang mga Gude Cv, Di-matatag na Administrasyong Kolonyal. Ang kawalan 1g kaatagan sa pulang Espanyl mil noon paghahar hi Haring Femando VII (1808-1833) ang naging nda ng simula ng kaguichang Poltkal sa Espanya. ‘Nagkaroon ng madaas na pagbabago 0 atahleins Espanyol dail sa mga magi na tnglan sa pastan ‘hgmgapuversang mapanupil at beralismio tang pagsab ng mea Digmaang Catist, Mula 1834 hanggang 1862, nagpatibay ng apat ‘a konstitasyon ang Espanya, naghala ng 28 palamento, at naglukiok hind kukulanging 29 minstrong may pero. na sudan pang fra pti, ebolsyon ti pang pahebagon og kawalan ng katatagang political saEspanya ay nagkasoon ‘ngmalaking epekto sa mga kalakaran sa Pilipinas dail nal ito i madalasnapaghabago sa mga patakaran sa pamamahal ag mga ‘kolonya at sa madalas na pexpapalit ng mga opisyal’ Halimbawa, ula 1835 hanggang 1897, ung Pilipinas ay pinamunuan ng $0 gobemador-henera, nabewatisay nanungkulan lamang ng hum ‘eumolang a istnctaon at talongbuwan’ Minsan—mula Disyenbre 1853 henggang Nobyembre 1854—ay nagkaroon ng apat na 'sobemador-heneralsafoob lamang ng wala pang isang taon, Para mailarawan ang nakagugulong politika noon at mga e tt sng acts angmaals sent: Nong 850 ny ‘Cepanyol na hurists, na inatasang oidor (mahistrado) ng Royal Andencia ng Mayas, ang umalis ng Madrid kasama ang Kanyang Pama, Ang mahabang rutang bumabagias sa Tangos ng Good Hope ns dinaanan nila kay inabot siya ng anim na buwang paglalakbay ageing yas lpia ling gut iva nang natukasan nvang ‘ns fang lung pumalt sa kanyang katungkulan, Noon king ‘aglalakbay siya, ang ministrong nag-atas sa kanya ay nawala ia ea nv‘Katungkalan at a pumalit na ministro ang siyang nagpangalan ng bagong harsta, At mails ang paglalakbay ng bagong hursta dati ang kinuha niyang ruta ay dumsan sa Suez at nakavating sa Mayrila ‘nang mas maaga, AAng madalas na pagpapalt sa mga opisyalay nakahadlang st Kaunlarang pang-ekonomsya at poltikalng Pilipinas, Hindi panga nakapagsisimula ang iseng gobernador-heneral sa kanyang ‘dministrasyon ay napapalitanna kaagad siya, At natural lamang na ‘ano man kahusay ang sang punong chekutib, wal tong maazae Paras kenyang panonungkulan, Mea Tiwaling Opisyal ng Kolonya, Liban sien, kararihan sama opisyal ng kolonya (gobernador-henera, hiwes, chekutibong panlalawigan atbp )naipinadalang Espanya se Pilipinas noone ka 19a dantaon ay malayungcmalayo sa mahutusay at dedikadong ‘opisyal toong ika-16,ka-17, at ika-18 siglo, Kung di man tiwah, ag mga opsylay mallu, makasari, st tlagang walang karapatng ‘oanungkulan. Maivanagna sila ang aging smbolo ng dekademeng ‘Espanya ngika-19a dantson-hinding Espanya ng Siglo de Orona ‘gla kina Miguel Cervantes, Lope de Vega, Calderon dela Barca, El Greco (Domenico Theotocopui), Velasquez, St Thereside Avia, sia pang kaluwalhatan ng nasyong Hispanico SiHleneral Rafael de Laquiendo (1871-1875), hambog at walang Ppusong gobermador-heneral, ay Xinamuhian ng mga Pilipino dahil sa ppaubitay nto sa mga inosenteng paring sina Mariano Gomez, Jose Borys at Jacinto Zamora, ang mga "martirng 1872" Ang pumalit sa kanya si Almirante Jose Malcamypo (1874-187), ay mabusayse pakikipaelaban sa mga Moro ngunit walang alam sapamamahala, Si Heneral Femando Primo de Rivera na dalawang beses na naging sgobernador-heneral (1880-1883 at 1897-1898), ay nagpayaman mang sa pamamagitan ng pagtangeap ng perang panuhol sa kanya ‘ng mga pasunlang pinapayagan niya ang operasyon sa Mayra. Si Heneral Valeriano Weyler (1888-1891), malupit at tiwaling ‘gobernudor-henera, ay dumatng a Mayrila ise tap na tae tural sa Espanya na isang ilyonaryo, Tuthanggop sy ng ul a jamante pai. kanyang asawa mula samga mayamang Tsino {atimatakasss bats: Trawag syangtrano ng mga Pligine dain Kanyang brutal napang-vusig sa mga magsasakaing Calunba, als Cane asker: Rizal. Thawway sya "Mangangaiy® ne man, Culano dab se kanyang walang-awangpatakarangrelonceosa ‘artis panurorgcln nya sa Cuba ong 1856. na maging sok Teontayannsibusibong Cuban, Si ene Camilo de Potvin CER ??. malsay na rita nguc walang pusong gobemed, Si Ainanunubian ding mga Plipio dai sa pagpapabtay kay De ae mig Pp gpapabitay kay D (its ba pang oisyal a Espanyol ykasnsana in ne mga tuna gobemadorheneral. Pagkarsan ng paakatlo sa Mexicn, ratcnal Chile, Arg ab pangkolonya ss LauaAineake, framing walangtrabahong Expanyofang nagpuna sa lignes a cet: an chektibo ng mga lalawizen, ma opal ng ‘idaahan at empleyadong gobyemo Stay mga katagpak abisto hemes opisyalna silat prasle Karanihsnsalaniacy Tebonat Wns ama urgghinawaannguait lt dey iebee at mapa ai sakantang ptg bale matatancor, panei si tm paraang esl oS pamamagice oe Paapapslasal sa mga herederang ayayamang paalyang Piping Noon ptmang 1810, para naniTomas de Comyn, manumet roan atvol atonal ny pamabsitan ang mapsitna katcotanang matenotantengbarberoat muchacho ang nuhikiok a gobemades ‘glalavigan, tran bastos na magdarapa at, sundalo ang snagawang Imahistradong distro at komandante ng mga garison (aeleon,bisigyan ng Espanya ang kta ng represenaayce ce Cortes (parlamento ng Espanya). Kaya sa lausg uoahang AigUataon,nakatikim ang Pilipinas ng reresentasyonsa Cone delops 0 banegang 1813. Ipnaita ra asayeayan a any cinang pag Pilipinas, si Ventura dels Reyes ay nngingagtin Pasbslangkas ng unang konwtusyong demokraikongEepanye PO ee aisusa 184-90 Kumada ito. Ang Konstisasyong ito-ay may bisa sa Pps Ist pany awa ni Deleunido Delos Reyes ay ang abolisyon ray kalkalanggaloon Ang sing pavkakataon eagkarooa ag representasyisn ang MMipinas.s8 Cortes (1810-1813) ay raging mskabulutan Saipagdulot ito ng kabushan parasa hapakanas para saklonye. nia parawany represereasyon (1820-1823) at pangatlong preseniasyon| 1834-1837) ayd maging geanong abu, Angmga ivierado pr malt ayhindshasia suas saparamnetaryo tulad nt lose esentasyon ng mga Kolonsa Prlypiay Cartes ay hinawassnoong 1837. Kays alagavan a Plipias hindi rmabunyag na ma ns phys ancl kinasayanighutes ny mga opisyal ae, 0), arazny Pilgune ay Mating ng nakipaglaban eara spieseataswon ig Ppinassa Cores, Ksasaama | opes lain a snnaink sa Madd naong Okiubre 12, S53 5 tha 1 ambersangn me paukahatukles Ce perk Minin ajo ane yepreseaasyon sebisltuya napa 9 2 estas. aalaman ny inane bayan at anya jalan” Naya tahalilion iin pinagsavalang mons Longe Jaen at kaye hang lal. pang mas masa Rice ay nabigyan mx sepresentasyon 58 ko sa sang Sonsiusyan au, 1875, Hangweng sa mesiakas ‘ng panaruhop ng Espansa moons, 1898, hind na nalbalik pa ans, representusson raPtipinss Cores ‘ain ua ula ums hat kebabs Ang ulna Huon id nakopatarkang ins nina Jose Rial, MA. del Pi, ‘cig Lopez Jans, abe pais mekakayang lipo ang Kilsang Hugin, na siyong naghawer. nda tno sa Rebolusyons Pilping ce 1896. Pagkakait ng ign Karapatang Pantno sa mea Pilipino, ‘Molanang ipagtibay ang Konsttusyonng IS12atiu pang konsius- i Cee OMe ete ee yon noaxe mga sumanod na taon inane. ng mee Espanol an ‘Kalayaad ng pananalits, kalaynan ng pamamahayeg, kalayean ne asosesfon, at ibs pang karapatang pantao ¢liban sa karapatan sa selitivon), Masigasignabinantayan ang mg kerapatang itn kaya ‘Walatg monaslayang nangahes.nabuwaginans mga to. ‘Naunit Ketaka-takang eng mga awtosided na Espanyol na awpepahalage su kanilans mea karapatang, pantao o kalayaane Konsttusyonal sa Espanya ang sivang eagkkaitag moaitose mae: Pilipino se Asya, Ang wanitong ugal ay pimana i Snaldo deias, Espanyol a ekonomist at diplemtico, noone 1843. “Baki ave sahuhulog sa ganitong anomalys, gaya ng pagsasan ng ating Katingan paras kalayaaa para sting sacl, at ating kagustohang ipltang ning mesharassaibang a0? Baki sainipnsekakt sa iba ‘angmga bonepsvonginansis man para saating nang bayag? |" Walang Pagkakapantay-pantay sa Pagpapatupad Batas. .Ang mga misyonerong Espanyol, 9a nagpakilata a Ksisiyaninmo sa Pilipinas aoong ike-16-nadantann ange naacysona lahat to, enum eng kaniang kayat ahi, aya nak ne Dis, ‘dahil hat ay magkeakaitid, laa ay pantay-pantay sata ng ‘iyos. Dahilmarangalnakonsepto,karamian samigs Blpiso (aban sa mga neninitaban 3 kabundukang Luzon, Misivas, ne Mindanae at Sul) ay nagpabinvg a mea Keisivano, og mga avtosiadna Espanyol ay mga Ktisiano nuns hind nia isinsabubiy ang aan Kristo inl sa kpatan lat ia sailing papbabssbs ng Diyos. Totoong-(ato oslo ra xoors ‘ung dekads cg pananakopngpa Espanyol, Lalo sang sang !napangep nga ly -kxnimangngPlnno, Masa at rato mila 58 mge toi mga hapatid ua Kristvanong dapat ‘ating, kd mga alin monary dapat alain Sadoniang bavigingimpecyaista, ang mga kayumatiging Pipino at ping Esranyolay penta pantaysematangDivos aunt hin sada batasat alo na ids roroongbufay Totnong.ang Leyes de Indias (Mega Bacas ng Indies) ay xi‘pinagtibay ng ristiyanong monarkaya ng. spanya para pangalagaan, ager Mah nataguyod ang Lepakananng moa eaeea forttolonya ne Espanya, Gayunman angmabubtig es Fi tos Konsetongkavanggawaat hasta, ay bihirang arnt mea opal mgakclonya ile nasa Kaya Hapa eat 2 8p, nebuso, at pinging aang mea tgntvolna mananskop, Hind namin sa mekatiogs ne katerungan ana bits ea iapatpad mes Espanol as peg lamang sa aa putin Espanya ‘sts Kodigo Penal ng Espanya, na ipnatupad sa Pilipinas, ay aga ng as mabigat na kaporusahau ses ‘katutubong. abo © meso atmagsang paras naman sa mga ating Espanyot prs ty Pagkapanay-pantay na ito sa btas ay ikinagalt ag mga ‘vino IsinulatniPeopesor Ferdinand Blumen ay Dr Rizal tna aban no PobIBVon 5a Kodigo Peal na sagpepetay ng, Kodahl et Pasa ga Indo o meso ay tlagene Mieke eet na suang ipnaegaak nang tnd put ang Mdina tinal, Ito ay napekalakng kavalan ng #ngan a cinararapat na maibetas Pagpapatupad ng Sistema sa Hi F ies t Pilipinas noong panahon ni Rizal ay paeattiall Kayangn maasing men hakumanite ng "avatang. hace’, hat ng mg Pilipino angisase-alang lane Ang mga INES skal iba pang opiyal ng karte ay velane Karapatan sa Xanilangtingkulin dau ighorante sa batns sets ay bibl may krtnganairmabaeal. Kewana Slang ame cail ala slangorpansainga hakuman ving S808 talparuusios sa mga estisin sa fg syonYaman, Dresthivon panipungo, atklayn tay mgakailangang slik sa Plgpapanalo ne kaso sahukaman, Kabit mabigat ang ebidensiya aban sa kanya, ang isang Espanyol ‘ay nakasisigaro ng panalo dabil siva ay pti at mayaman feveteytoe Pipiv, any gtsjonsahukuanay isang ‘Kalamiid. Ang gagastosin kahit sa isang simpleng kaso ay madalas labs ps8 halaga ng pag-aating pinggiatalunan, kaya se maiming Pagkakstao ay famumulubi ang tigantepagkatapos ag makabang Paguusigng hokuman, Ang mga kasong riminal ay tumatagal nang ‘maramingtaon, at sa panahong ito ay masaring makatakas ang Aelingkuwenteo mawala na ang mga dokumento ‘Ang prosesong hudikatura ay napakabagat at walang kasste sistema kaya madaling maipapkait ang hastisya. Gaya ng kasabiha, ang hustisyangnapaksbagal ay "hustisyang pinagkait "Lo ga ang tsnalaysay ni.Jobn Foreman, sksing Ingles noone mga hling tan sola ng Espanya sa Pilipinas: 12 Mahieepramit ang hasty il mahi pang ‘maipanao agiseng kaso, Katt ma dapat ay matsustos aang iy, isang depen ng sentensya ay muoserng ‘avin pas mabotsanmuliang kaso, Kap ing hase ae litt binigan ng stensiva sean ap Keio Sib, ‘may parma pa.pre gain tog Kedigo Kemal sang agkakam ay matitklasa silting mga Bate ng | Indies, SiotePartidas,o Batas Romano, 8 Novica ©) Recopacian,o Amigans Fors na At, gs haut 1 1g Fan, Ordenanzas dl Buen Gobitno, at bu pa, ag i ‘magicing dshlan para maboksinemul ang kaso, “sang Masiong hala ng tvalngadmiistrasyon ng | Pinsty ay ankason Stan dela Cz oong 1886-1896, eons Pesietinor ios datragtadincrntn ee re Tatuogs daingan ng Cavite. Nang suminod tures meee tng isang nagnganglang han dea Cue so suspetsang so ong Dumalay sa mga lk Kaht wala parang mbenenonng | muxyosm palit kinlngssn sa Canennglibndaincectes | Nang dunsinganginga Anenkan sa Cvlepaharanng Labene saLook ng Mayila (Mayo , 1898) natagnuan sina en deta | Coizsanakpicatnghitnay pasingpasins | | SiDe Rizal at kenyang pamilya ay bigtima rn ng kawalang, Katarungan ng mea Espanyol Ang una ay ningyari mooi 1871 at ng pangalaway noong, 1891, sii Teodora (nani Rizal) ayinarest a ipinakulong dahil diumano saisang sala a isons bagay sigman a walang kakuywe-kuwen', Si Rizal mismo ey iinatapon ‘noone. Hulvo 1892.sa Dayitan kahit nang sivas, Ang Kanvang ‘apatdna.sPaciano et miga bayzway pinstapon sabe bang bags ng kaputuan nang hid dumaaa ngmaayos a paghitis. Kaulad ng ‘mea paring sina Mariano Gornez, Jose Burgds,atJacinto Zamora, Rizal ay binitay—mapiting na iktima ng tiweling administrasyon ng mga Espanyol sa husssya Diskriminasyon.ng mea Lahi, Ipinakiela ng Espanya ang Krisiyanismo saPiipinas, kasama sto ane Konsepto ag pagkapeniay- panty nglahat 1 matang Diyos, Ang mga aytorided na Espa, ‘aga sbi at eklesiyatko, ay naging masigasig se psgpapalaganap ng Ppanarampalatayang Kristvanisio ngunc hind naman sia sumusunod Sain ar nite, Angruring nila sa ma Pilpiaong napasamipalataya sa Kristivanismo ay dima kapafd kund emababsbang uring tao na Gi kavapat-dapat sa mga karapatan at pribilehiyong tinalamasa ng mga pola Espanyol Se uaaling ito a di Kestiyano, meraming Espanyol at mga ‘mesiso ang imavvag na "Tio" (Indiyan) se ige Kayunangel at PangongPifpino, “Hangs! naman ang eanding-tewag ng man Pilipino ‘i mapapatlang manlalat. Nong panahion ni Rizal, ang mapuputi, ‘mafatangosat ling Espanyol ay pases na para simagandang buhay ‘Kaya angisang Espanyo|o mestiso,kaht pa bobo at di mabuti ang, ‘acl, ay oakaitiyak ng mayandarg kataysing penipnnanatparpolika Agnes patna sa mgalaiay soap sana — ‘8 parahalaanopising, boku, sandtaan, suing palipunan, atlalitsamga instusjong pang-esukasyonathanay ng sian ‘sang magandang halimbavasi Padse Jose Burgos (1837-1872) sanangis st maling konsepio aang mento ng tap ay nakaslly ‘ulay ng kanyang bala, angos nalong, lay ngbubol, at hugs lo threo rin niya eng d-pagbibigny ng oportunidad saga Pilpin parasnaapo-ral nang makapalingkedsa Dyosat se bayan, “Baki,” aniy, “kalangang magskap ang isang bate sarang ng ‘te oseolohiyajayong, Wala nasi maganghng naar snc lteoremesin 8p ara ae orf Dg pamahalaang sibil/ Ang mga wtoridad, mula sa Season nests rec nat ml ae ee ie Pawat bayan sa kapuluen liban sa mg, cera 4 Bisa 84 Mindanao at Suly gt ‘mga pagano sa kabune fl tee Sorartess sinha ante eiaottn y Bll SPOR ert aa re aes tl gegen nes eran nets ithonesa ag gee lanl Nest seangnti as be ean a weal ee SOenleoene atamcd ee cal ataiga Spisyal ng lalawigan Atay vadadakip, e ata ia a ere Pioomanue atte dapat ipatapon ga. 'milayong lugar o bitayin natu ee ne Diyos at Espanya / ei pee Bee Pit i nia Rizal da nbinong repormista ang fraocrc Ri terta a panatisismo, kalabung, Nea hllibavg, a tlgsnang meno‘8g mga repormang liberal at kaurlaran sa Pilipinas. Tulad ng Romanongdiyosna si Tenus, na alocraclaay may <éalewang mukha, Ang di-mayandang mula nto ayinileresvan at Rizal arkanyang maa kapanabay sa paramagitaang paghihiganis ‘lang prayleng may masasamnang budhi na umusig sa kanila, Pare ‘naman sa katotohanang panglasaysayan, ang kabilang muha ng Jfatilocraciaay mabetirinaaman, Sa kanyang opinyon, sinabini De Jose P Laurel na malaki samang kewalan ng utang na loob sa ating mga Pilipino naisssio lamang ang mga pang-aabuso ng mig pray, atipikitang mga mata sa mya mabubuting mplawensiya nye sa ating ‘mga buhay, 1? Neunit hatangeng passlamatan angimgs prayleng Espanyol alsa, nagpakilala ng Kristiyanismo at Siblisasyong Europeo saPilipinas. Malakirin ang utang sa kasilangmgaPilipino, Kundi sakailang serbisyo, ang taambayars, Pilipino ay hindi magiaing nalatanging bansang Kaistivano st Asya, natatanging bansa sa Asya nna may ipinagmamalaking pamanang Oriental, Latino, Hispano, st Anienkano, Gayunmnan,nakalulangkotna panuyayarina hindi lakat ngage prayleng Espanyol na nagpunca sa Pilipinas ay mabubuting tao at Aarapat-dapat na ministrong Dijos. Kabilangsa masasamang prayle hia ang mg aw ay tlnvas si tewag ng Diyos et sa maringal na tradisyon ag pundonor na Iberian ay sina Padre Miguel Lucio ‘Bustamante, Padre Jose Rodriguez, Padre Antonia Piernayija, at ba pang tong prayle n nlaravranni Rizal sa kann mga nobela bilang sina Padce Damaso st Padro Salvi Ginawa naman sian, Kakanwvang karikature ni Jaena sa kanyang Fray Borod. Ang masasamang praye na ito ay dnungissn ang marangal ne ngalan ng Espanya, dinunikan ang reputasyon ng daan-daang mabubuting prayle(kabilang na sina Pade Andres de Urdanete, Padre Matin, Raul, Pade Juande Plaseneia, Obispo Domingo de Salazar, Padre Francisco Blancas de San Jose, at Padre Miguel de Benavides), at piaaigting ng pagal mga Pino samgs Espanyol na ordeng relihivoso ‘Paggawa na ipinat eu na impels avid ee url sp Pagpapaayos ny mea kalsada at tulay; pas gawa Pang gavaing pampubliko, ee gat ino ang agsacaing htmangang ga ketaruhong ln aded a tina gga lang eeeneng ares Nowe pee 2th ginvapu te a probiayon ay hind napa Kava ang mga saplt enn lita pinagacawa sa mya pagpapataye fasvtpaves gman gavsiog pamponing eet peeattn Pci Asgmstanas males awa 38 Détlanagitan og pagbabayad ag fallen Pmabeyad st aoulwlan par alaivas capo A si ee pt Fete Pinte, ayn. as, y malatangae ne ng ets (0 cui sul agama Tsang totoong insidente ng paghihia ‘apthong pause ay alaysy Rizal. 1¢S "S* Pw sa‘Sa bayan ag Los Bos, tng opi ang cay iganga mangesesncnepnalipat do la sa bans maa ‘nian nglalaviesn Ban mongsugavena pili ngimes iewtrida ay inayat A Walang ovarios (liane ei) raat angharanivang arang odin elyang peas oapatnapealss fueres Dagdag pat, Se mgs mapapiawangena at porlihang bast 2 idiaranspara mabayaah anghalaza ng Kontron igus Ang anki ay isang Pransiskan, Ang. apt) ay vapayo, ang alaye ny kaptanteneral ay alytayo, nase any ankle bya ang nasa dail sa anlonkonstosyon. Balt may ras fang tasty Dowis azn pinagatababe fang walane i Ratt ols pinnae! na ne ung Nn man ka makakapaiag ang arlang Pail? Nighaayadia sla agbuispuramazpaniin? ‘ng Sans bang abo ay sngaming wpe sa mya hirano in pasa matzo mga panggilan ng Tinney? Ano? Ananda une Espa banda ‘loan ug mga? ‘Mga Asyendang Pag-aaring mga Prayle, Noonapanahon i Rizal, ang-mge prayle mula saiba' jbangreliivosong orden as ‘msayamang maylupa dahil pageaer nila ang pinakomagagandang asyencia Gupang.aurtural) sa Pilpinas, Angmya tagtenayona aniniraaa sa mga asyendang ito at nazsasaka na nito nang isos Jpeneryon, ay nagins mga lusamang mageneska, Natucl lamang ‘a trol sila sa pagawala ng lupang pag-2ari pang kanlang mga nino bago dumatiogang niga Espanyol. Salegal na batayen, ang ‘mgs prayle ang Iiklalanng leuel na may-aringmga naturang lus dahil may pinanghatawakan Slang tialo ng pag-aari na nakamit nil mula st Koronang Espanya. Kaya naman naging lugar itong ga pag-talsang arya dahilinturingng mex Pipinong kesamang magsaseke ang prayleng masiupa na sivang, nagnakaw sa lupa.ng karilang mgaminuno, Isa sa mge madugong pagrealsang araryo ay ‘aganap noong 1745-1746, ‘Noon pa mang 1768, naisip na ni Gobernador Anda ang penganib nt marin idulotn mga asvendang pageaaving mgaprayle sarelasyongPilpino-Espanyol. Kaya mabigpttniyang inrekomenda ee ae a pamahalaang Madrié ang pagbebenta na mga lypangpeayle. Sa Kasamaanpalad, ang kanyaug inatahnng rekomentasyon ay (Stevan ia Ang phat he gs iin sane ple, ‘pe haging midupa ay Talo lamang inwstng hanazane 34 pasta a pananakep ne Espanya Soke ane Sif xan ac aga oy Vt bat agi yaa s.Fitadong Dominkong Calanbaay sma pagan este enoits Baca hs pl oe aman pautataalvod ng mea repotmang etary lao limana ‘aati prolen Di tamara, shettsrag un utupa sla hpeenng patra ‘agama sa Calamba i eee * soi Ray ‘Rizal, any i i rn mga py is van ugal dacrirahntige nav apeceneng batahon ng Espanyol Sakanjang bnoy fh eave he Judolencla de tos Filppinas,” sinulat niya: ! le j Pina pena Ptangtnn ‘Sasa mea dabitan kung baki¢ maraming bayen ang hindi teeny aterm nah Shania ol prance fea tame te ace St pr a aoa ntpan arena iy ean ee greater ny Fait eS eo dey techie nieces date tensa ieasteeeto eens ie agra asennad iy hale sags ‘i Sea xxvii: : ‘vu yognsnseu vd 1p Bu ‘Jesou wu Aeuesesded Suvpus Su ound 3uoe) Buoqnvsou ‘or Hu Kou es ume Suede Ba sige Buy, weypresduedey we popuorwe Su pepytqssuodsos ye wots ‘ure we ofdisuud Suepuesiesecs ye uepre-Seurd kourBu0wy Su reypunes Bu onggied Su vey Seonewed ws sey RuoKsesm pejunededied Su eh 1yexsionanay , onyeu yedey esr es ais Fe _unvedesedey Su wpequiedied , es Rummy Aosnipeus Ae sopAtD SeIpsene) -eBuu Sue rund BeAunengy “avasumy 1 ON ws sey yu uM BeeneTed 2g ‘SoA seipreng vaui es mnmeyred Ruesuey Sue EAMES Su Beareuned vs unNerey wu ezry Avy SEU) feaMIET ee sensi SeIpIeng, v8u1 Bu squoduay Sues] Su ydnPueUsed wesw Bu ewNyIg SarFeU Aew Fuekuey Bue ye ekig equmyeg-eRe eB ws sop SeIpIEN) eSu/ Su osngue-Suud vSus ws isyes SuiBeu Av oust yezry 1S uesequines Su awopeseuciy vu phuedsy es Sofi spipsen va Zu pens Ip “euy[cisip Supe 4p AtyesusSed Sue epuedeu ip Suoyared ce uuypyeyee auogMMT>, ge joduedsq wu ppAsido Sw Buy weyreqeqey Suememey Su ‘esuyesiesisued 1e ‘see-Sed dued vayre Syourw ‘megeyey Sueur su sscryounuiied ‘aquosour vt vs ojespurewisied Ru eked ‘osnqee-surd ‘eSui us pus vpeppjea Ae eunepoUNY ‘uEsTweye] RAW eS OpIpuTEA vs SU demefinjded vs odinsifed es ofsiquo Sungoquan Su Sequre-Sedeyeu. 295 SO|SID SoIpseN wSW Bue Suooroy uewUdeE jpreng Suopeuyidipeyedeu qe eye ws Py ‘us uesn vey 1v ueededey Suv ypyeuedeur ze _ueeSejeauedeu ered gggr'yc osmpySuoou ue ausery SuoscUN we “zs81 ‘71 ovssgaq SOON LE SusMy SUeypfipa wu (OArINGuISuOS)) SopAiQ supseno Sue Sv joduedsy vFur Su ydnqeurewsed Bu cjoquis Suemnamuryeud Huy “sag suiprensy vd SryAPENDISE A INO ANG PUMILI KAY RIZAL BILANG PAMBANSANG BAYANI NATIN AT BAKIT? Ni Esteban A, de Ocampo Si Dr Jose Rizal Mercado Y Alonso o simpleng Jose Ri 2y hindi mapag-clinlanganang pinskadakilang bayani at rg ating, bansa. Ang kanyang kapangenakan at kamatayan ‘navingal na ginugunit ng lahat ng wig ating mamemayan s bbaong kapulusn maging ng mge Pilipino at ng kenilang, ‘ibigan se ibang bansa. Ang kanyang pangalan ay bukambibi ‘ngmiga Pilipino sa bawattahanan samantalang ang kanyang my laraan ay nakapalamoti sa mga selyo at salaping papel na ppinakamaraming srkalasyon, Wala nang Piipinong bayani ang ‘makahihigit kay Rizal sa dami ng mga monumentong itinayo s ‘enyang karangalan; sa dami ng mga bayan, baryo at lansang? ‘sinmod sa kanye ang pangelan; sa dami ng mga institusy ‘pang-edukasyon, samahan at mga katawagang pangkalakal n ‘pinangalan sa kanya; sa dami ng mga ao, Pilipino man o 1a pinangalanang “Rizal” o “Rizalina” dabil sa paghanga Kenilang mga magulang ss Dakilang Malayo at sa dann ng my bata, tas at proklamasyon ng Pangul, mga bulitin, memoranda sinkalue ng mga kawanising ito wt pablo Sinong Pili ‘manunulat at palaisip na ang men iinaro at mgn dakilang ideya ay 334 ‘udilos na sinasambit at inuulit-ulit ng mga manunvlat at ‘ynanalumpati sa halos lahat ng pagdisivang? Wale, maliban bay Rizal. At bakit ganito? Sapagkat, tulad ng sinat ‘jnenalambubay nasi Rafael Palms, “Ang mga doktrina ni Rizal 4 hindi para sa isang panahon lamang kundi para sa Iabat ng fpunulion. Ang mga ito ay balido ngayon tulad noon. Hindi inutig sabihin na dahil sa natamo na ang mga pulitikal na filihin ni Rizal, dahil se pagbabago-ng mga institusyon, ang uotohanan ng kenyang mga payo o ang kehelagahan ng keuyang ‘uy dokiina ay nalipasan na ng panahon, Hindi pa! Gayunman, sa kasamaang paiad, may lang Pilipino pa in iy) uninivala na ang ating si Rizal ay "ong gawa-gawang" ysning pambansa,na ang gumavie ne bagay na ito ay ang mga Aierthavo, faling-alo ns ang Gobemnados Sibi ne si Willige Hoard Taft. to diuonsno a ginava se ganitong paraan: “Ai ngiyen an Glaoo, kllangong magiarcon yo ng ismng pambassang bayas.” Ho dyn, a lang Bistinans Gober Takia Ped Legs at Lila, gs ipnonghap pine Commission ns pinangualulsa ni Ta, a et mga smanod na mga dsj "bee mera nevis mg racine Lopes daeas, Heseal Among na, iio Jaca, at Abe Boifacio-O) Ang nals, 1 pingghutar ng digi na ising atin pas, fy Rial At rangyar ang assay,” Intangkaing sagotin ng artiutong ito ang dalawang sunysn: (1) Sino ang puri kay Rizal bilang pangunabing slansangbayani ng Pilipinas? at (2) Bait si Rizal angatng inns bayani? Bago ko sagan angmga katanngang it, Hi Muna natin ang kabulugan ng salitang bayant. Ayon sa InernatonalBrglisk Dictionary i Webster, angbayani ey i lnnyag O pangunahing tao na nagkeroon ng kahanga- pape sa sang natatanging papklosopangyayer’. Ang ng kaovganay “isan tong may pambihirangkatapangan x35