Vốn xã hội từ một số cách tiếp cận...

VỐN XÃ HỘI TỪ MỘT SỐ CÁCH

TIẾP CẬN NGHIÊN CỨU TRÊN THẾ GIỚI

NGUYỄN THỊ ÁNH TUYẾT*

BÙI THỊ PHƯƠNG**

Tóm tắt: Sau sự suy yếu của hai dòng lý thuyết chủ đạo trong kinh tế học là
dòng kinh tế học tân cổ điển và dòng lý thuyết về thể chế trong việc giải thích
hiện tượng tăng trưởng kinh tế và tìm kiếm những động lực mới cho phát
triển(1), một số nhà kinh tế học, xã hội học và chính trị học đã quan tâm nhiều
hơn đến vai trò của “văn hóa” trong tiến trình phát triển kinh tế và ngược lại.
Theo cách nhìn này, ý niệm về vốn xã hội chiếm giữ một vị trí nổi bật. Từ
“vốn” khiến người ta liên tưởng đến kinh tế, và chữ “xã hội” hàm ý những giá
trị về mặt văn hóa rất khó định lượng.
Từ khóa: Vốn xã hội, phát triển xã hội.

Mở đầu lâu nay về vốn xã hội ở Việt Nam trong

Lyda Judson Hanifan là người lần
đầu tiên dùng khái niệm “vốn xã hội” để
chỉ tình thân hữu, sự cảm thông lẫn nhau
trong đời sống xã hội nông thôn vào
năm 1916. Tuy nhiên, vốn xã hội chỉ
thực sự thu hút giới nghiên cứu khi được
các học giả như Bourdieu, Coleman,
Fukuyama hay De Soto tham gia thảo
luận. Trong một hội thảo do Quỹ Tiền tệ
Quốc tế (IMF) tổ chức 1999, Francis
Fukuyama đã khẳng định “xây dựng vốn
xã hội là nhiệm vụ của cải cách kinh tế
ở các nước kế hoạch tập trung cũ thế hệ
thứ hai (second generation economic
reforms)”. Bài viết này phân tích những
nội dung chính của hai cách tiếp cận
nghiên cứu về vốn xã hội (lý thuyết và
thực nghiệm) diễn ra chủ yếu ở Mỹ và
phương Tây trong mấy thập niên trở lại
đây, nhằm góp phần vào cuộc thảo luận
thời gian qua.(*)
1. Cách tiếp cận nghiên cứu lý thuyết
1.1. Vốn xã hội từ góc độ tiếp cận lối
sống nông thôn và thành thị
Trong tác phẩm “Trung tâm cộng
đồng học tập nông thôn” (The rural
school community center), Lyda Judson
Hanifan (1879 - 1932) bàn đến vấn đề
(*)
Thạc sỹ, Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam.
(**)
Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn,
Đại học Quốc gia Hà Nội.
(1)
Theo những thuyết gia của dòng kinh tế học
tân cổ điển, số lượng vốn vật chất và trình độ
công nghệ chiếm vị trí hàng đầu; dòng thứ hai
gồm các lý thuyết về thể chế, trong đó lịch sử,
xã hội, và văn hóa là trung tâm. Dòng kinh tế
học tân cổ điển đã không còn sức thuyết phục
trong việc lý giải các mô hình tăng trưởng vào
các thập niên 60, 70 của thế kỷ XX trong khi
dòng kinh tế học thể chế tuy có làm sáng tỏ một
số vấn đề căn bản, đã tỏ ra yếu ớt trong nhiệm
vụ đưa ra các hướng dẫn về mặt chính sách, cả
ở cấp độ vĩ mô lẫn vi mô.

63
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(77) - 2014
quan hệ xã hội trong các trường học ở
vùng nông thôn Bắc Mỹ. Ông cho rằng,
“vốn xã hội ở đây không phải là tài sản
đất đai, tài sản cá nhân hay tiền mặt mà
là những giá trị hiện thực trong đời sống
có tác động lên hầu hết cuộc sống hằng
ngày của con người như sự thiện ý, tình
đoàn kết, sự đồng cảm, trao đổi xã hội
trong một nhóm người hoặc gia đình -
những đơn vị xã hội chính của cộng
đồng nông thôn”(2). Theo ông, các cá
nhân sẽ không có ích nếu chỉ quan tâm
đến bản thân mình, do vậy họ cần phải
quan tâm đến lợi ích của người xung
quanh Một cá nhân có tích lũy cho mình
vốn xã hội khi gia nhập các tương tác
với hàng xóm, bạn bè. Loại vốn này
ngay lập tức có thể đáp ứng nhu cầu xã
hội của chính họ. Đóng góp chính của
Hanifan về vốn xã hội là đã phân biệt nó
với các loại vốn kinh tế.
Từ một chiều cạnh khác, Jane Jacobs
(1916 - 2006) đã áp dụng ý niệm về vốn
xã hội vào nghiên cứu trong môi trường
sống đặc thù của xã hội thành thị.(3)
Jacobs cho rằng, thành phố như là một
môi trường sống tự nhiên của con người
và các cá nhân tập trung với nhau ở một
mức độ nhất định nào đó đủ để tiến hành
các hoạt động phát triển thương mại,
văn hóa, cộng đồng. Học giả này nhấn
mạnh sự cần thiết của sự bảo vệ xã hội
hay cơ chế hỗ trợ xã hội mà bà gọi là
“vốn xã hội” của thành phố. Bà cho
rằng, vốn xã hội “là một hệ thống phức
tạp các mối quan hệ con người được xây
dựng theo thời gian, có chức năng hỗ trợ
64
lẫn nhau trong thời gian cần thiết, đảm
bảo sự an toàn của các đường phố, và
nuôi dưỡng một ý thức trách nhiệm
công dân”(4). Đồng thời, Jacobs cũng
nhấn mạnh tới hai nhóm nhân tố chủ
yếu có khả năng củng cố, duy trì vốn xã
hội ở bất cứ đâu, đó là các yếu tố thuộc
về môi trường sinh thái xã hội của cư
dân thành thị. Theo bà, môi trường sống
đa dạng ở cấp độ khu phố là lực hút
chính để các cá nhân ở lại trong khu vực
của họ ngay cả khi nhu cầu nhà ở, công
ăn việc làm và lối sống thay đổi. Sự bố
trí hợp lí cơ sở vật chất để các cá nhân
có thể tiếp cận một cách dễ dàng, thoải
mái cho những mối quan hệ hằng ngày,
bao gồm cả vỉa hè, không gian công
(2)
Hanifan (1916), The rural school community
center, Annals of the American Academy of
Political and Social Science
(3)
Jane Jacobs (1916 - 2006), nhà biên tập
người Mỹ nổi tiếng, sau một thời gian làm việc
với tư cách là một nhà biên tập cho các tạp chí,
dần trở nên hoài nghi về những kế hoạch xây
dựng thành phố theo lối truyền thống, Bà thấy
rằng các dự án tái xây dựng thành phố dường
như không an toàn và không tiết kiệm chi phí
khi các dự án này được xây dựng và đưa vào
hoạt động. Chính vì vậy, Jacobs đã có một bài
phát biểu về quan điểm của mình tại đại học
Harvard năm 1956, bài phát biểu này được đăng
trên tạp chí Fortune với tiêu đề “Downtown is
for people”- sự khởi đầu của cuốn sách nổi tiếng
của Jacobs The dead and life of great American
cities”. Cuốn sách được xuất bản vào năm 1961
và đã tạo ra những thay đổi trong các cuộc tranh
luận về đổi mới đô thị và tương lai của các
thành phố. Cũng trong tác phẩm này, Jacobs đã
nhắc đến thuật ngữ “vốn xã hội” sau một khoảng
thời gian dài khái niệm này bị quên lãng.
(4)
Jane Jacobs (1961)“The dead and life of
great American cities”.

cộng và các cửa hàng lân cận.
1.2. Vốn xã hội từ góc độ tiếp cận
mạng lưới xã hội
Năm 1995, nhà chính trị học người
Mỹ Robert Putnam xuất bản một bài
nghiên cứu ngắn gọn song có nhiều phát
hiện mới và quan trọng về sự giảm sút
rõ rệt mức độ tham gia vào các sinh hoạt
tập thể của người Mỹ. Trong tác phẩm
“Chơi bowling một mình: sự sụp đổ và
sự trỗi dậy của cộng đồng người Mỹ”
(Bowling Alone. The collapse and revival
of American community)(5) Putnam đưa
ra những dữ kiện thống kê và cho rằng,
dân Mỹ ngày càng thích các hoạt động
riêng lẻ thay vì cùng nhóm; ít tham gia
vào các hoạt động công dân; ít tham gia
vào các hoạt động tôn giáo; ít đóng góp
cho các tổ chức từ thiện và dành ít thì
giờ giao thiệp xã hội. Ông cũng đưa ra
nhiều lý giải liên quan đến “sự xuống
dốc của cộng đồng tính này”. Ông sử
dụng cụm từ “vốn xã hội” gắn với
những mạng lưới xã hội và những quan
hệ có đi có lại trong xã hội, những quy
tắc cho phép cá nhân, tập thể giải quyết
những vấn đề chung của cộng đồng.
Theo Putnam thì những phương tiện
truyền thông hiện đại và công nghệ đã
khiến con người trong xã hội hiện đại
không còn “đầu tư” vào “vốn xã hội”
thông qua các sinh hoạt cộng đồng,
những sinh hoạt luôn cần thiết cho sự tin
tưởng và tương trợ nhau trong xã hội.
Từ đó ông bày tỏ quan ngại về sự suy
giảm “vốn xã hội” sẽ làm lung lay các
thể chế dân chủ, khiến cho học đường
Vốn xã hội từ một số cách tiếp cận...
kém hữu hiệu và thiếu đi nguồn sống
cho các hoạt động cộng đồng.
Putnam cũng gắn những ý niệm về
vốn xã hội của mình với vấn đề “đạo
đức công dân”, theo đó, đạo đức công
dân sẽ trở nên mạnh mẽ nhất khi được
gắn vào một mạng lưới của các mối
quan hệ liên chủ thể. Giới nghiên cứu
cho rằng cách tiếp cận về vốn xã hội của
Putnam cũng chịu ảnh hưởng nhóm lý
thuyết về vai trò.(4)
1.3. Vốn xã hội từ góc độ tiếp cận
nguồn lực
Nhà xã hội học và triết học người
Pháp P Bourdieu được xem là đại diện
tiêu biểu nhất trong quan niệm coi vốn
xã hội là một dạng nguồn lực. Bourdieu
(1986) phân biệt ba loại vốn: kinh tế,
văn hóa và xã hội. Ý tưởng cơ bản của
Bourdieu liên quan tới cái mà ông gọi là
“habitus”, có thể được hiểu như một sự
hòa quyện giữa các nguồn lực và chính
nó là yếu tố quyết định khả năng thành
đạt của từng cá nhân.
(5)
Robert Putnam sinh 1941 tại Rochester,
New York là giáo sư hàng đầu trong ngành
chính trị học và xã hội học. Tư tưởng của ông
có ảnh hưởng mạnh tới chính sách của nhiều
đảng cầm quyền trên thế giới, lẫn hoạt động
của các tổ chức phi chính phủ. Tư tưởng của
ông khởi nguồn từ bài luận năm 1995, được
phát triển lên thành sách năm 2000, lấy cơ sở
là khái niệm vốn xã hội (social capital) để
phân tích xã hội Mỹ thông qua các hoạt động
công dân (civic engagement) và khuyến khích
phát triển chủ nghĩa cộng đồng (communitarianism).
Ý tưởng trung tâm của vốn xã hội trong quan
điểm của Putnam đó là mạng lưới và sự kết
hợp của các quy tắc trong các mối quan hệ qua
lại có giá trị”.
65
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(77) - 2014
Vốn xã hội theo lập luận của Bourdieu
là toàn bộ nguồn lực (thực tế hoặc tiềm
ẩn) xuất phát từ mạng lưới quen biết
trực tiếp hay gián tiếp. Trong đa số
trường hợp mạng lưới này đã có từ lâu
và đã được thể chế hóa phần nào.
Những cá nhân, gia đình hay tập thể nào
có càng nhiều các quan hệ móc nối thì
nắm giữ càng nhiều ưu thế. Ông viết:
“Vốn xã hội là một thuộc tính của mỗi
cá nhân trong bối cảnh xã hội. Bất cứ ai
cũng có thể thu thập một sốn vốn xã hội
nếu người đó nỗ lực và chú tâm làm việc
ấy, và hơn nữa bất cứ ai cũng có thể
dùng vốn xã hội để đem lại những lợi ích
kinh tế thông thường. Song khả năng
thực hiện điều ấy tùy thuộc vào những
trách nhiệm xã hội (Social Obligation),
móc nối (connection) và mạng lưới xã
hội của người ấy”(6).
Bourdieu còn nổi tiếng với việc kịch
liệt chỉ trích thuyết “vốn con người”.
Theo ông, khi phân tích mối liên hệ
giữa trình độ học vấn và mức độ đầu tư
học hành, những người theo thuyết vốn
con người (dẫn đầu là Gary Becker
(1964)) đã không thấy rằng chính khả
năng hoặc tài cán là sản phẩm của một
sự đầu tư thời giờ và vốn xã hội. Lấy
chênh lệch về thành công học vấn làm
ví dụ, Bourdieu cho rằng theo lối giải
thích thông thường người này thành
công hơn người kia chỉ vì thông minh
hơn, siêng năng đèn sách hơn, nói cách
khác là do tài năng bẩm sinh và vốn
con người. Bourdieu khẳng định, khi
đánh giá sự thành công như thế các nhà
66
kinh tế đã phạm một sai lầm là chỉ
dùng đồng tiền làm thước đo lợi ích và
phí tổn(7). Dưới cách nhìn của Bourdieu,
những nhà kinh tế học như Becker đã
không thấy rằng mỗi người có cơ may
thu nhập khác nhau, trong những thị
trường khác nhau, tùy thuộc vào mức
độ và thành phần của tất cả những gì
họ sở hữu, trong đó liên hệ xã hội là
phần chính và không thể giải thích sự
chênh lệch trong mức độ đầu tư “vốn
con người” nếu không xét đến những
yếu tố này.
1.4. Vốn xã hội từ góc độ tiếp cận
vốn con người
Năm 1988, nhà xã hội học người Mỹ
James Coleman có bài viết thu hút nhiều
sự chú ý về vốn xã hội(8). Ngay tựa bài
đã cho thấy sự đối nghịch với Bourdieu
(thời điểm đó Coleman chưa biết về
Bourdieu). Coleman chấp nhận vốn con
người là quan trọng và coi vốn xã hội
luôn luôn có ích vì nó đóng góp vào sự
hình thành của vốn con người.
Coleman phân biệt ba loại vốn: vốn
vật thể là kết quả của những biến đổi vật
thể tạo thành công cụ sản xuất, vốn con
người là kết quả những biến đổi trong
con người cấu thành tài nghệ và khả
(6)
Bourdieu, P. (1986). ‘The Forms of Capital’.
Handbook of Theory and Research for the
Sociology of Capital. J. G. Richardson. New
York, Greenwood Press: 241-58.
(7)
Gồm học phí và phí cơ hội của thời gian
đèn sách.
(8)
James S. Coleman (1988), “Social capital in
the creation of human capital”, The American
Journal of sociology, Vol. 94.

năng thao tác, và vốn xã hội(9). Theo
ông, "vốn xã hội" có ba đặc tính: Thứ
nhất, nó tùy thuộc vào mức độ tin cậy
nhau của con người trong xã hội, nói
cách khác, nó tùy thuộc vào nghĩa vụ
mà mỗi người tự ý thức, và kỳ vọng của
người này ở người khác. Thứ hai, nó có
giá trị gói ghém các liên hệ xã hội, các
liên hệ này mang đặc tính của kênh
truyền thông. Chẳng hạn, qua tiếp xúc
với hàng xóm, bạn bè, mỗi người có thể
thu thập nhiều thông tin hữu ích cho
cuộc sống, thay thế phần nào những
thông tin trong sách báo, truyền thanh,
truyền hình. Thứ ba, vốn xã hội càng lớn
khi xã hội càng có nhiều quy tắc, nhất là
những quy tắc có kèm trừng phạt.
Ðặc biệt, Coleman phân biệt vốn xã
hội trong gia đình và vốn xã hội trong
cộng đồng. Trong mỗi gia đình, con cái
có thể lĩnh hội vốn tài chính, vốn con
người, và vốn xã hội trong gia đình. Vốn
tài chính là do của cải và thu nhập gia
đình. Vốn con người là phản ảnh trình
độ văn hoá của cha mẹ, cho con cái một
không khí tri thức kích thích óc tò mò,
ham hiểu biết. Vốn xã hội (trong gia
đình) thì khác, nó tùy thuộc vào mức
quan tâm, thời giờ mà cha mẹ dành cho
con cái trong những sinh hoạt trí tuệ.
Một gia đình dù giàu có (vốn tài chính
sung túc), cha mẹ có học vấn cao (vốn
con người nhiều), nhưng nếu thờ ơ với
con cái (vì quá bận mưu sinh chẳng hạn)
thì sẽ nghèo vốn xã hội trong gia đình.
Nói tóm lại, vốn xã hội trong gia đình
tùy thuộc vào sự có mặt của phụ huynh,
và sự quan tâm của họ đến con cái.
Vốn xã hội từ một số cách tiếp cận...
Bằng những phân tích về giáo dục,
Coleman cho thấy vốn xã hội trong cộng
đồng cũng ảnh hưởng quan trọng với sự
phát triển của cá nhân. Vốn này ẩn chứa
trong liên lạc xã hội giữa các phụ huynh,
giữa phụ huynh và các thể chế cộng
đồng. Ví dụ, nếu cha mẹ học sinh không
biết nhau, hoặc nếu gia đình các em
thường thay đổi chỗ ở, thì họ sẽ khó giúp
nhau theo dõi sự học hành, sinh hoạt của
con em, và vốn xã hội vì thế sẽ yếu đi.(9)
Coleman còn so sánh vốn xã hội và
hai loại vốn kia (vật thể và con người).
Ông cho rằng, cả ba giống nhau ở chỗ
(a) đều cần thiết cho sản xuất, (b)
không phải luôn luôn dễ thuyên chuyển
từ hoạt động này sang hoạt động khác,
mà có thể chỉ chuyên biệt ở một hoạt
động nhất định, (c) mỗi loại có thể hữu
ích cho hoạt động này, có hại cho hoạt
động khác. Song, vốn xã hội cũng có
nhiều dị biệt so với hai loại vốn kia.
Một là, nó hình thành qua những thay
đổi trong liên hệ giữa người và người.
Hai là, vốn vật thể thì có thể hoàn toàn
hữu hình bởi nó nằm trong những hình
thức vật thể trước mắt; vốn con người
thì khó thấy hơn, vì nó ẩn chứa trong
kỹ năng và tri thức của cá nhân; vốn xã
hội thì khó thấy nhất, bởi nó tiềm tàng
trong liên hệ giữa con người.
Ngoài các cách tiếp cận vừa nêu có
thể tìm thấy một số cách tiếp cận khác
về vốn xã hội, được tóm tắt như sau:
Wayne E.Baker (1990), “Maker Networks and
(9)
Corporate Behavior”, The American Journal of
Sociology, Vol.96, No.3.
67
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(77) - 2014

Bảng 1. Một số định nghĩa tiêu biểu về vốn xã hội của các tác giả khác
Tác giả Định nghĩa vốn xã hội
Wayne E.Baker “Một nguồn tài nguyên mà các cá nhân nằm trong các cấu trúc xã hội
cụ thể và sau đó sử dụng nó để theo đuổi lợi ích của mình, nó được
tạo ra bởi những thay đổi trong mối quan hệ giữa các cá nhân”(10).
Pierre Bourdieu và “Tổng hợp các nguồn lực (thực tế hoặc ảo) tích lũy trong một cá nhân
Loic Wacquant hoặc nhóm nhờ vào việc sở hữu một mạng lưới bền vững các mối
quan hệ quen biết và công nhận lẫn nhau”(11).
Boxman, De “Số lượng người có khả năng sẽ cung cấp sự hỗ trợ và các nguồn lực
Graai. Flap để giúp đỡ một cá nhân”(12).
Ronald S. Burt “Bạn bè, đồng nghiệp, và các mối quan hệ rộng hơn qua đó một cá
nhân có cơ hội sử dụng vốn con người và vốn tài chính của mình”(13).
John Brehm và “Mạng lưới của các mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân, tạo điều
Wendy Rahn kiện thuận lợi cho sự giải quyết các vấn đề hành động tập thể”(14).
Clive Y.Thomas “Những phương tiện tự nguyện và quá trình phát triển trong xã hội
dân sự mà thúc đẩy toàn bộ cộng đồng phát triển”(15).
Glenn C. Loury “Các mối quan hệ xã hội nảy sinh một cách tự nhiên giữa các cá nhân mà
thúc đẩy hoặc hỗ trợ họ đạt được những kĩ năng hoặc những thứ có giá trị
trong cuộc sống…nó được coi như một thứ tài sản quan trọng (giống
quyền thừa kế tài sản) trong việc duy trì bất bình đẳng trong xã hội”(16).
Janine Nahapite “Tổng các nguồn tài nguyên thực tế và tiềm năng mà cá nhân nhận
được từ mạng lưới các mối quan hệ mà cá nhân hoặc xã hội sở hữu.
Do đó vốn xã hội bao gồm cả mạng lưới và tài sản mà có thể được
huy động thông qua mạng”(17).
Francis Vốn xã hội là những quy tắc, chuẩn mực không chính thức mà thúc
Fukuyama đẩy sự hợp tác giữa hai hoặc nhiều cá nhân với nhau”(18).
Michael “Thông tin, sự tin tưởng, quy tắc quan hệ có đi có lại gắn liền với
Woolcock mạng xã hội của một cá nhân”(19).
financial markets and social capital”, The
(10)
Wayne E.Baker (1990), “Maker Networks confrerence of the Regional programme of
and Corporate Behavior”, The American Journal monetary studies.
of Sociology, Vol.96, No.3. (16)
Glenn C. Loury (2000), “Social Exclusion
(11)
Bourdieu and Wacquant (1992), “The practice and Ethnic Groups: The Challenge to Economics”,
of Reflexive Sociology”, The University of The internaltional Bank For Reconstruction and
Chicago Press. Development.
(12)
Ed A.W.Boxman, Paul M.De Graai and (17)
Janine Nahapite, Sumantra Ghoshal, “Social
Hendrik D. Flap (1991), “The impact of social capital, intellectual capital, and the organizational
and human capital on the income attainment of advantege”, Academy of Management, the
Dutch managers”, Social Networks 13, pp. 51-57. academy of management review, Apr 1009, 23, 2.
(13)
http://personal.stevens.edu/~ysakamot/BIA658/ ABI/INFORM global.
man/week4/burt.pdf, “The Social Structure of (18)
Francis Fukuyama (2000),“Social Capital
Competition”, Ronald S. Burt, 1992. and Civil Society”, IMF working paper, IMF
(14)
John Brehn, Wendy Rahn (1997), “Indidual - institute, p. 3.
Level Evidence for the Causes and Consequences (19)
Michael Woolcock (1998), “Social Capital
of Social Capital”, American Journal of Political and economic development: Towward a theorical
Science, Vol.41, No.3, pp. 999-1023. synthesis and policy framework”, Kluwer
(15)
Clive Y. Thomas (1995), “Capital markets, Acadamic Publishers, Printed in the Netherlands.

68

Mặc dù có những cách tiếp cận khác
nhau và dựa trên các kết quả nghiên cứu
trong nhiều lĩnh vực về vốn xã hội, song
các tác giả đều gặp nhau ở những điểm
sau đây:(1) vốn xã hội gắn liền với
mạng lưới xã hội, quan hệ xã hội; (2)
vốn xã hội là nguồn lực cần thiết cho
các loại hoạt động nhất là lao động sản
xuất; (3) vốn xã hội được tạo ra thông
qua việc đầu tư vào thiết lập, duy trì,
củng cố, phát triển các quan hệ xã hội,
hoặc mạng lưới xã hội, và các cá nhân
có thể sử dụng vốn xã hội để tìm kiếm
hoặc tăng cường những lợi ích nhất
định; (4) bao gồm sự tin cậy và quan hệ
qua lại/sự có đi-có lại.
2. Cách tiếp cận nghiên cứu thực
nghiệm
2.1. Vốn xã hội của người lao động
Vốn xã hội của người lao động
thường được định nghĩa bởi những kỹ
năng, trình độ chuyên môn và vốn cá
nhân của từng người, trong đó, đặc điểm
hành vi được coi là yếu tố quyết định
trong việc có được nghề nghiệp hoặc
thăng tiến tại nơi làm việc hay không.
Đặc điểm về hành vi được định nghĩa là
vốn xã hội của người lao động cả bên
trong và bên ngoài nơi làm việc, các
khái niệm về vốn xã hội của người lao
động có thể được hiểu như sự mô tả về
sự tương tác này giữa người lao động và
cộng đồng(20).
Các tác giả mô tả vốn xã hội của
Vốn xã hội từ một số cách tiếp cận...
người lao động là “mạng lưới cùng định
mức chia sẻ, giá trị và hiểu biết nhằm
tạo điều kiện hợp tác giữa các nhóm”(21).
Ba hình thức của vốn xã hội đã được các
nghiên cứu thực nghiệm đề xuất ở đây là
vốn gắn bó (bonding capital), vốn bắc
cầu (bridging capital) và vốn kết nối
(linking capital). Vốn kết nối bao gồm
sự tương tác giữa các thành viên gia
đình và bạn bè thân thiết. Vốn bắc cầu
(bridging capital) chỉ các mối quan hệ
lỏng lẻo với các mối quan hệ bạn bè
bình thường, đồng nghiệp hay đối tác.
Trong khi đó vốn gắn bó thì mạnh hơn,
nhưng ít đa dạng so với vốn kết nối
trong các mối quan hệ quan trọng.(20)
Bảng 2 cho thấy vốn xã hội của người
lao động có thể hỗ trợ cho những người
đang thất nghiệp hoặc không có nghề
nghiệp trong việc tìm kiếm một công
việc, hoặc nếu đã có việc làm sẽ hỗ trợ
trong việc thay đổi công việc hoặc thăng
tiến. Khi tìm kiếm một việc làm, vốn xã
hội có thể là một tài sản tích cực trong
việc cung cấp kiến thức về các cơ hội
cho người lao động. Đối với nhà tuyển
dụng, khi các nhân viên hiện tại giới
(20)
Keith Brook, “Labour Market participation:
The influence of social capital”, Labour Market
Division, Office of National Statistics.
(21)
Cote và Healy (2001), “The well-being of
Nations: The role of human and social capital”,
Center for Education Research and Innovation,
Organisant for economic co-operation and
development.
69
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(77) - 2014

thiệu bạn bè hoặc người quen, thì điều các nhà tuyển dụng và tạo ra cơ hội cho
này sẽ giúp xây dựng lòng tin đối với người lao động.
Bảng 2. Bộ tiêu chuẩn và tiêu chí đo lường vốn xã hội
Tiêu chuẩn Tiêu chí

Sự tham gia xã hội  Sự tham gia các hoạt động văn hóa, giải trí, và các nhóm
xã hội chủ yếu.
 Sự tình nguyện, tần số và cường độ của sự tham gia.
 Sự tham gia các hoạt động tôn giáo.
Sự tham gia với vị trí là  Mức độ ảnh hưởng trong cộng đồng.
một công dân  Mức độ tham gia vào các vấn đề chính trị tại địa phương.
 Mối quan hệ với các quan chức.
 Sự tham gia với các nhóm trong địa phương.
 Sự tham gia trong hoạt động bỏ phiếu, bầu cử.
Mạng xã hội và hỗ trợ  Tần suất nhìn thấy / nói chuyện với người thân / bạn bè /
xã hội hàng xóm.
 Mức độ tham gia các kết nối ảo và tần suất tiếp xúc với các
kết nối ảo.
 Số lượng bạn bè thân / người thân sống gần đó.
 Mức độ trao đổi và giúp đỡ đối với những người xung
quanh.
 Mức độ kiểm soát nhận thức và sự hài lòng với cuộc sống.
Sự trao đổi và sự tin  Mức độ tin tưởng những người khác.
tưởng  Mức độ tin tưởng vào những người không thích bạn.
 Sự tự tin tham gia trong các hoạt động của các nhóm, tổ
chức ở các cấp độ khác nhau.
 Mức độ ủng hộ và được ủng hộ.
 Nhận thức về những giá trị chung.
Quan điểm về nơi bản  Quan điểm về môi trường xung quanh.
thân sinh sống  Quan điểm về các trang thiết bị trong khu vực.
 Quan điểm về các loài động vật sống trong khu vực.
 Quan điểm về tội phạm.

Nguồn: Keith Brook, “Labour Market participation: The influence of social

capital”, Labour Market Division, Office of National Statistics.

70

2.2. Một cách tiếp cận nghiên cứu
ứng dụng vốn xã hội trong tìm việc làm
Theo nghiên cứu của Keith Brook,
trong các tổ chức phi chính phủ, tỷ lệ
nhân viên có được việc làm bởi quen
biết cao hơn so với những người không
sở hữu loại vốn này. Điều đó cho thấy,
vai trò quan trọng trong việc tích lũy
vốn xã hội từ các mạng lưới giao tiếp để
hỗ trợ trong việc tìm kiếm cơ hội việc
làm. Một phát hiện quan trọng là, hiệu
ứng của vốn xã hội không đồng đều
giữa các nhóm khác nhau và vốn xã hội
có thể phản ánh mức độ rõ ràng về sự
bất bình đẳng hoặc sự khác biệt giữa
người có kinh tế và người kém kinh tế.
Một tác giả khác cho rằng, việc phát
triển vốn con người được coi là động lực
quan trọng để thúc đẩy tăng trưởng kinh
tế và gắn kết xã hội trong cộng đồng(22).
Caspi đã nghiên cứu thanh niên thất
nghiệp ở Mỹ liên quan đến vốn con
người và xã hội và kết luận rằng, đặc
điểm cá nhân và gia đình là nơi bắt đầu
hình thành kết quả về thị trường lao
động trong tương lai của từng đứa trẻ.
Trẻ em tham gia vào hành vi chống đối
xã hội có vốn cá nhân thấp và có nguy
cơ thất nghiệp cao. Nghiên cứu cũng chỉ
ra rằng, trẻ em có vốn xã hội thấp,
thường là trong một gia đình mẹ độc
thân hoặc những gia đình hay xung đột
cũng làm tăng nguy cơ thất nghiệp.
Vốn xã hội từ một số cách tiếp cận...
Nghiên cứu khác bởi Smith và Aguilera
tập trung vào ảnh hưởng của vốn xã hội
tới các nhóm thiệt thòi về mặt dân tộc và
giới tính, theo nghiên cứu đó các sáng
kiến tìm cách đưa thông tin thị trường
lao động cho các nhóm thiệt thòi có thể
sẽ có hiệu quả trong việc giảm sự bất
bình đẳng xã hội, đặc biệt là khi kết
hợp với các biện pháp khác để phát
triển vốn con người và cá nhân(23).
Quan hệ lao động có hiệu quả tại nơi
làm việc có thể hỗ trợ sự hình thành của
vốn xã hội cho người lao động bằng
cách phát triển liên kết giữa các đồng
nghiệp hoặc quan hệ giữa quản lý và
nhân viên. Vốn xã hội có thể vẫn tồn tại
ngay cả khi mối quan hệ lao động là
giữa người nghèo với người nghèo hoặc
người giàu với người nghèo.
Kết luận
Sự hấp dẫn của khái niệm “vốn xã
hội” nằm ở chỗ nó cho thấy tầm quan
trọng của sự tin cẩn lẫn nhau, lòng
quảng đại của con người, và sự cần thiết
của những quyết định tập thể để giải
quyết các vấn đề xã hội. Ý tưởng này
cũng đối lập lại lập luận cho rằng, chế
độ tư hữu minh bạch cộng với một hệ
(22)
Keith Brook, “Labour Market participation:
The influence of social capital”, Labour Market
Division, Office of National Statistics.
(23)
George Davey Smith (2000), “Social capital
and the third way in public heath”, Critical
Public Health, Vol.10, No.2.
71
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(77) - 2014
thống thị trường hoàn hảo, với sự tối đa
hóa lợi ích cá nhân làm động cơ quyết
định, sẽ đem lại phúc lợi cho mọi người
mà không cần những “đức tính công
dân”. Mặt khác, nhiều học giả cũng thấy
rằng “cộng đồng tính” các hội đoàn tự
nguyện, các liên kết dân sự có thể là giá
đỡ quan trọng cho các nhóm xã hội khi
họ đối mặt với những cú sốc về kinh tế,
xã hội hay môi trường hiện nay. Điểm
gặp nhau chung nhất của các cách tiếp
cận nghiên cứu về vốn xã hội chính là
sự đề cao các giá trị nhân văn và sức
mạnh tiềm ẩn của chúng.
Đối với một nước đang phát triển như
Việt Nam, sở hữu nền văn hóa có chiều
dày lịch sử, một xã hội được tổ chức,
vận hành bởi sự đan xen phức tạp của
nhiều lôgic xã hội chưa được khám phá
thì ý niệm về “vốn xã hội” gợi lên nhiều
đề tài đáng suy ngẫm. Một là, liệu Việt
Nam có thể sử dụng tốt hơn vốn xã hội
trong công cuộc phát triển hiện nay,
thậm chí có thể dùng nó để bổ sung
hoặc thay thế cho các nguồn vốn khác.
Hai là, nhấn mạnh đến vai trò của vốn
xã hội cũng chính là một hàm ý về “các
giá trị của Châu Á”, về di sản của các
nền văn hóa cổ truyền đang trỗi dậy
mạnh mẽ. Từ cách nhìn này, những liên
hệ giữa vốn xã hội và phát triển xã hội
hàm ý nhiều sự lựa chọn cho phát triển
của Việt Nam.
72
Tài liệu tham khảo:
1. Lê Ngọc Hùng (2008), “Vốn xã hội, vốn
con người và mạng lưới xã hội qua một số
nghiên cứu ở Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu
con người, số 37.
2. Wayne E.Baker (1990), “Maker Networks
and Corporate Behavior”, The American Journal
of Sociology, Vol.96, No.3.
3. Bourdieu and Wacquant (1992), “The
practice of Reflexive Sociology”, The University
of Chicago Press.
4. Ed A.W. Boxman, Paul M. De Graai and
Hendrik D. Flap (1991), “The impact of social
and human capital on the income attainment of
Dutch managers”, Social Networks 13.
5. John Brehn, Wendy Rahn (1997), “Indidual -
Level Evidence for the Causes and Consequences
of Social Capital”, American Journal of Political
Science, Vol.41, No.3.
6. Clive Y. Thomas (1995), “Capital markets,
financial markets and social capital”, the
confrerence of the Regional programme of
monetary studies.
7. Cote và Healy (2001), “The well-being of
Nations : The role of human and social capital”,
Center for Education Research and Innovation,
Organisant for economic co-operation and
development.
8. George Davey Smith (2000), “Social
capital and the third way in public heath”,
Critical Public Health, Vol.10, No.2.
Vốn xã hội từ một số cách tiếp cận...

73