“BIYIKLI KURGANLAR”
Bıyıklı Kurganların
Sırrı Çözüldü
Yazan: Nyssanbay Bekbassar *
Çeviren: Hatice Kerimova**
Orta Asya ve Kazakistan’da çok sayıda-
ki arkeolojik eserlerin arasında, kendine
has yapısıyla “Bıyıklı ve Menhir” olarak
adlandırılan kurganlar bulunmaktadır. Ya-
rım asırdır devam eden arkeolojik araştır-
malar bu yapıların anlam, amaç ve önemi-
ni tam olarak açığa çıkaramamıştır.
Bu yapıların Stonehenge1’lere benzer
bir şekilde eski gözlemevi olabileceği dü-
şüncesi birkaç yıl öncesine kadar arkeo-
loglar tarafından kabul görmemiştir. An-
cak son üç yılda Gökbilimcilerin ortaya
koyduğu kanıt ve argümanlar sayesinde
bu fikir giderek değişmeye başlamıştır. Bu-
nunla birlikte “Bıyıklı Kurganlar”ın astro-
nomik anlamı, bilhassa takvim olarak kul-
lanılması ve ayrıca ay tutulmasını önceden
haber vermeleri hakkındaki hipotez detaylı
bir inceleme gerektirmiştir.
Makalenin yazarı uzun yıllar boyunca
astronomik metodlarla sıralı bir biçimde
25 kurganı inceledi. Onun düşüncesine
göre bu yapılar yalnızca tapınak olarak
kullanılmadı.
“Bıyıklı Kurganlar” Ne Anlam
İfade Etmektedir?
Bu at nalı biçimindeki mezarüstü yapılar, erken de-
mir çağına (M.Ö. VII. yüzyıl – M.S. III-IV. yüzyıl) ait-
tir. Genişliği 1-2 metre olan iki Orak şekilli taş yığını,
çapı 5-30 metre olan yarım daire oluşturacak şekilde
birbirinden hafif aralı olarak doğu-batı yönünde uzan-
maktadır. Kural olarak taşların yüksekliği ve çıkıntıları
çok belirgin değil, yüzeyden sadece birkaç desimetre
yükselmektedir. Nadiren 1-3 metre boyunda taşlara,
0.5 metrelik çıkıntılara rastlanmaktadır. Taş yığınları
ise 20-200 metre uzunluğa sahiptir. “Bıyıklar’ın” son
kısımları stella ismi verilen dikili taşlarla işaretlen-
miştir. “Bıyıklı Kurganlar”ın ekseni, bazen Saduakas
anıtında olduğu gibi sıralı taş diziniyle belirlenirken,
çoğu zaman da kurganın doğu kısmında iki uç arasında
bulunan dikili taş yığınıyla belirlenmektedir.
Kurgan kompleksinin yapısı ana merkezde ve ke-
narlarda bulunan taşların sayısı ve pozisyonuna göre
değişiklik göstermektedir. Taşların sayısı bazen 7’yi
bulmakta ancak çoğunlukla bir büyük veya bir büyük
bir küçük olmak üzere iki taştan oluşmaktadır.
Benzersiz mimari ve arkeolojik özelliklere sahip bu
yapılar bizi birçok soruyla karşı karşıya getirmektedir.
Bu yapılar kim tarafından, ne zaman ve hangi amaçla
yapılmıştır? Güçlerinin üzerinde bir iş yaparak, uzun
mesafeler arasında muazzam büyüklükteki taşları taşı-
mak ve onları belli başlı plan doğrultusunda döşeyerek
inşa etmek için uçsuz bucaksız steplerin sakinlerine
birkaç hafta ya da ay gerekmez miydi?
TARİH ARALIK 2014 49
 “BIYIKLI KURGANLAR”

Saduakas Kurganı

Şunu belirtelim ki taşlar karışık ve uyumsuz bir

şekilde dağıtılmamış, belirli bir düzende dizilmişti.
Merkezdeki taş yığınları bazen dairesel bazen de spiral
şeklinde dizilmişti. Bazı taşlar dağınık halde bazıları
birbirinden ayrı taş kümeleri halinde bazıları da dikili
taşlar arasında koridor oluşturacak şekilde dizilmiştir.

Yorumlama Sorunu
Arkeologlar araştırmalarında sık sık çözülmemiş
problemlerle karşı karşıya gelmektedirler. Eski insan-
lar, dünyanın pek çok bölgesinde günlük ihtiyaçlarını
karşılaması amacıyla inşasında muazzam fizik gücü
gerektiren taş ya da topraktan yapılar inşa etmişlerdir.
Arkeologlar bunun gibi eski yapıları (taş çağından de-
mir çağına kadar), tören ve tapınak amaçlı yapılar ka-
tegorisinde değerlendirmektedirler.
Günümüzde “Bıyıklı Kurganlar”ın kuruluş za-
manına ait olan kazı çalışmaları sayesinde, sorulara
daha inandırıcı ve sağlam cevaplar alınmıştır. Ancak
kendine özgü mimari yapılar olan “Bıyıklı” kurgan-
ların anlamı, amacı ve hedefleri nelerdi? Arkeologlar
geleneksel çalışmalar çerçevesinde ayrıntılı bir cevap
alma konusunda henüz başarılı olamadılar. Konunun
tamamını ele almadan önce birkaç örnekle bu yapılarla
ilgili farklı yaklaşımları ele alalım.
Genel olarak kabul gören arkeolojik yaklaşıma göre
“Bıyıklı Kurganlar”, defin amaçlı yapılardır ve Merkez-
de bulunan büyük merkezi taştan kenarlara doğru, doğu
yönünde orak şeklinde uzanan iki bıyıktan oluşmakta-
dır. “Bıyıklar” töreni yöneten aksakalların dizildiği
sıraları göstermektedir. Bu yorumun kabulünü zorlaş-
tıran iki çelişkili detaydan birincisi son on yılın arke-
olojik kazılarında kurganların büyük bölümünde insan
kalıntılarına rastlanmamasıdır. Merkezde ve kenarda
bulunan taş yığınlarının altında atlara ait kemikler ve
toprak kap kacaklar bulunmuştur. İkinci çelişkili detay
ise taş yığınlarının sayısı ve pozisyon açısından arz et-
tiği farklılıklardır. “Bıyıklı Kurganlar”ın defin amaçlı
olanları; doğu-batı yönünü işaret eden iki taş yığını ha-
lindeki yapılardır. Bunların sayısı %10-15 civarındadır.

50 TARİH ARALIK 2014

 “BIYIKLI KURGANLAR”

“Bıyıklı” kurganların topraklarında, belirgin bir şe-

kilde tören ateşleri ve kurban etme izlerine rastlanmak-
tadır. Bu yapıların kendine özgü mimarisi, 2500 yıl
önce bu bozkırlarda yaşayan insanların töreleri, dinleri
ve hayat görüşleri hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir.
Kurganların at nalı biçimindeki formu, atların gömül-
mesi ve aynı zamanda doğu yönlü sıraları, Güneş Tan-
rısına kurban edildiği izlenimini uyandırmaktadır. Atın
zoomorfik yapısı, Türkistan’da yaşayanların mitolojik
ve dini sistemiyle örtüşen kozmografik öğeler barındır-
maktadır. Bu bilgi kurban edilen atın vücudunun farklı
kısımlarının zoomorfik semboller olarak kullanıldığı
vedik literatürde yansımalarını bulmaktadır.
“Sabah kızıllığı – Kurban edilen atın başı, Güneş
– Göz, Rüzgar – Soluk alıp verme, Ağız – Vaishvanara
ateşi, Yıl - Kurban edilen atın gövdesi, Gökyüzü – Bel-
kemiği, Havaboşluğu – Mide, Toprak – Toynak, Dün-
ya ülkeleri – Böğür, Dünya ülkeleri arası – Kaburga,
Mevsimler – Kollar ve Bacaklar, Ay – Eklemler, Günler
ve Geceler – Ayaklar, Yıldızlar – Kemikler, Bulutlar –
Beden, Kum – Midedeki Besinler, Nehirler – Damarlar,
Dağlar - Karaciğer ve Akciğer, Bitki örtüsü ve Ağaçlar
Atasu 3
– Saçlar, Güneşin doğuşu – Ön kısım, Güneşin Batışı-
Arka kısım.”
Atların insanlarla birlikte defnedilmesi atlı-göçe-
be halkların defin merasimlerinin önemli karakteristik
çizgilerini oluşturmaktadır. Herodot İskitlerin bu inan-
cını şöyle ifade etmektedir; “Tanrılardan sadece gü-
neş tanrısına taparlar, atlarını da bu güneş tanrısına
kurban ederler. Bu kurban edilişin şöyle anlamı bulun-
maktaydı: “Tanrıların en hızlısına hayvanların en hız-
lısı kurban edilir.” Massaget çariçesi Tomris’in oğlunu
esir alan İran çarı Kire’nin mektubunun bazı bölümle-
rinde de direkt Güneş Tanrısına taptıklarına dair güçlü
işaretler bulunmaktadır. O mektubunda; “Oğlumu bana
geri ver ve ülkemizden bir an önce defol git. Eğer bunu
yapmazsan Massagetlerin sahibi (hakanı) Güneşe and
içerim ki senin bütün susuzluğunu kanla gideririm.”
Herodot aynı zamanda İskitlerin yedi Tanrı’dan oluşan
inanç sisteminden de bahsetse de bu Tanrıların isim-

TARİH ARALIK 2014 51

 “BIYIKLI KURGANLAR”
Dikilitaş Kurganı (Kazakistan’ın batısında)
lerini Yunan inanışına göre değiştirmektedir. Bütün
bunlardan yola çıkarak “Bıyıklı Kurganlar”ı inşa eden
Tasmola kültürünün de taşıyıcıları olan bu insanların
Heredot tarafından tasvir edilen halkların komşusu ve
çağdaşı olduğunu, aynı etno-kültürel habitata ve mi-
fik düşünce sistemine sahip olduklarını söyleyebiliriz.
Bu sistemi, İskit - Saka sistemi olarak adlandırmak da
mümkündür.
Göçebe halkların kadim inancında dünyanın mer-
kezinin var oluşu anlayışı kutsal bir mana ifade etmek-
tedir. Bu inanca göre dünyanın merkezinden Gökyü-
züne ve Tanrıya uzanan kısa bir yol bulunmaktadır.
Dünyanın merkezi aynı zamanda dünyanın yaratılışı-
nın, başlangıcının ve törenlerin yapıldığı, bayramla-
rın gerçekleştirildiği bir yerdir. Bu anlamıyla “Bıyıklı
Kurganları” güneşe tapma ve ritualların gerçekleştiril-
diği yer olarak da görebiliriz. Ancak tek başına da bu
anlamı ifade etmemektedir.
Bize göre Bıyıklı Kurganlar
güneşi ve ayı simgeliyorlar.
Bıyıklara benzetilen bu iki uzun tepenin güneş kur-
ganına birleşme vaziyetini dikkatle incelediğimizde,
zihinlerde şöyle bir tasavvur oluşmaktadır. Sağda–
güneyde ve solda-kuzeyde oluşan bu bıyıklar, batıda
birkaç gecelik yol aldıktan sonra ayın doğuşunu ve do-
ğuda da ayın batışını simgelemektedir. Bize göre “Bı-
yıklı Kurganlar” güneşi ve ayı simgeliyorlar. Kurganın
esasını oluşturan dairevî disk, güneşin değişmeyen
çizgisini, iki yarım ay şeklindeki bıyık-tepeler ise ay
ve onun doğuş ve batışını ifade etmektedir. Bu algı ve
tasavvurla kurganların konfigürasyonu gökyüzündeki
güneş ve ayın gerçek durumuyla örtüşmektedir. Bura-
52 TARİH ARALIK 2014
da aynı zamanda Kazak Türkleri’nin aşağıdaki hayır
duasını da hatırlatmakta yarar vardır; “Üzerine, sağın-
dan ay, solundan yıldızlar doğsun.”
Üstelik bütün kurgan bıyıkları açık uçlarıyla güne-
şin doğuş istikametine yönelmiş, bunlardan bazıları da
güneye, güneşin doruk noktasına istikametlenmiştir.
Eski Türklerin taş abideleri de doğuya istikamet-
lenmiştir. Doğu sadece güneşin doğduğu yer değil,
aynı zamanda eski Türklerin yüce Tanrısı Ülgen’in de
bulunduğuna inandıkları yerdir. Kötülüğü ve karanlığı
simgeleyen Erlik Han’ın yeraltı krallığı da batıda bu-
lunmaktadır. Güneş ve insanların hayatı da batıda son
bulmaktadır.
“Bıyıklı Kurganlar” güneşin doğuş
istikametine sanki ellerini açmış insana
benzemektedir.
“Bıyıklı Kurganlar” yukarıdan bakıldığında san-
ki güneşin doğuş istikametine ellerini açmış insana
da benzemektedir. Yatay düzlem olarak baktığımızda
kurgan, elleri açık ibadet eder vaziyetteki insan başına
benzemekte, bıyıklar da onun açılmış ellerini simgele-
mektedir. Burada doğal olarak Mitre’den bazı parçaları
hatırlıyoruz.
Biz Mitra okuyoruz.
Ellerini kaldırarak ondan
Ülkenin hakimi istiyor
Onu yardıma çağırıyor
Ona kaldırarak ellerini
Milletin atası istiyor
Onu yardıma çağırıyor..
 “BIYIKLI KURGANLAR”
“Bıyıklı Kurganlar”da yapılan kazılar esasındaki
tüm arkeolojik araştırmalar, tarih öncesi abideler ve
aynı zamanda Türkistan Coğrafyasının göçebe halk-
larının kültürleri üzerinde yapılan çalışmalar meta-
fizik bir inancın, Gök kültüne dayalı farklı bir mifik
anlayışın varlığını ortaya koymaktadır. Bütün kült ve
merasimler de bu veya diğer şekilde gök cisimleriyle
ilişkilendirilmiş, onlara Tanrısal özellikler atfedilmiş,
astronomik anlam ve bilgi yüklenmiştir. İnanılan dinde
astronomik rakam ve tarihler, güneş ve ayın hareke-
tiyle ilişkilendirilmiştir. Örneğin kış gündönümü İsa
peygamberin doğumu, ilkbahar ekinoksu ise evrenin
yaratıldığı gün olarak kutlanmaktadır.
Nitekim ritual merasimlerin yapılması için mekan
seçimiyle birlikte kesin tarih tesbitleri de önemli bir
gereksinimdi. Eski megalit yapılar ve kurganlar aynı
zamanda güneş ve ayın hareketi ve mevsimlerin değiş-
mesiyle değişen tarihin, takvimin, ritual ve merasimle-
rin tarihinin tesbit edilmesi açısından da önem arz eden
mekanlardı. Gökbilimcilerin kafasındaki düşünce çok
parlak ve hatta o dönemin şartlarında hayranlık duyu-
lacak birşeydi. Bütün bu eski yapıtlar ve kurganların,
en azından bunların bir kısmının aynı zamanda gök
cisimlerini, güneşi ve ayı izlemek amacıyla oluşturul-
duğunu gözden kaçırmamak lazımdır. Gökyüzündeki
güneş ve ayın hareket yasalarını anlamak için sema-
da gerçekleşen bütün değişiklikleri ilkel metodlarla da
olsa mağara duvarlarına, taşlara, hayvan derilerine ya-
zarak kayıt tutuyorlardı. Böylece bilgileri, aynı zaman-
da megalit yapıların mimari özelliklerine de eklemiş
oldular. Çeşitli kültürlerin tarih öncesi dönemde ritual
ve merasimleri simgeleyen abidelerin yapılışı onların
güneşin, ayın, yıldızların doğuşu, yükselişi ve batışıyla
ilgili astronomik tasavvurlarını, bu abidelerin mimari-
sinde de kullandıklarını görüyoruz. İngiltere’deki Sto-
nehenge, Yucatan Yarımadası’ndaki Uxmal ve Özbe-
kistan’daki Koy-Kırılgankale buna örnektir.
Arkeoastronomik Araştırmaların
Sonuçları
1989 senesinde araştırmacı Nyssanbay Bekbassar’ın
özel çabalarıyla başlatılan “Bıyıklı Kurgan” araştırma-
ları olumlu sonuçlar vermiştir. Her bir abidenin araş-
tırılması güneşin doğuşu ve batışıyla ilgili, günlerin
uzun ve kısalığı, eşitliği ve takvimle alakalı sistemli
bir yapının varlığını ortaya çıkarmıştır. Bu yöntem gü-
neşin hareketini izleyerek yılı, hisselere ayırmak sure-
tiyle iki, dört ve sekiz parçaya bölme imkanı sunmuş-
tur. Bu durumda, “Bıyıklı Kurganlar”ı aynı zamanda
kültler bakımından önem arzeden astronomik tarihleri
de içeren bir güneş takvimi olarak da değerlendirebili-
riz. Bununla birlikte, ayın hareketi, doğuş ve batışının
uç noktası da tesbit edilmiştir. Ayın hareketinin ince-
lenmesi sonucunda hareket yasasının öğrenilmesi ve
böylece ayın tutulmasının da tesbit edilmesi olasılığı
vardır. Ay tutulmasıyla ilgili tahminlerin yapılması gü-
neşin hareket yasasının öğrenilmesi ve uygun istika-
metlerde işaretlerin kaydedilmesiyle mümkün olmuş-
tur.
Ufuk Takviminin Kullanılması
“Bıyıklı Kurganlar”ın herbiri astronomik özellikler
taşımaktadır. Kurganlar güneş ve ayı izleme mekanı ve
jalon olarak da fonksiyonlar üstlenebilirdi. Bu unsurlar
sekiz aylı güneş takviminin başlangıcının oluşturulma-
sı ve ayın sıradışı durumunun tesbit edilmesi işinde de
çeşitli versiyonlarda kullanılabilirdi. Kazakistan’daki
Atasu kurganı örneğiyle, aşağıdaki tabloda bu tak-
vimle ayların başlangıcını ve uygun günlere göre gü-
neşin hareketinin ufka göre tesbitini veriyoruz;
Takvim Günleri ve Uygun Yönler Tablosu
Yön
Tarih Atasu-1 Atasu-2
Doğuş Batış Doğuş Batış
21.03 8-4 4-8
07.05 1-3 1-2
22.06 8-3 5-6 5-2
07.08 1-3 1-2
22.09 8-4 4-7
07.11 3-1 3-4
22.12 7-5 3-8 1-5
05.02 3-1 3-4
Prensip olarak Güneş yılının başlangıç noktası, bu
tablodaki herhangi bir tarih olabilir. Bu takvime göre
yıl başlangıcı için en uygun tarih, en eski tarihlerden
Zerdüştlüğe kadar Orta Asya’da bayram olarak kutla-
nan geceyle gündüzün eşitlendiği gün Nevruz günü-
dür. “Bıyıklı Kurganlar”ın yardımıyla belirlenmiş olan
herhangi bir tarih de çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşan
yerel halkın herhangi bir bayramıyla da örtüşebilir.
Zerdüşt kendi ardıllarına Ahura Mazda’ya adanan yedi
büyük bayramın her sene zorunlu kutlanması yüküm-
lülüğünü getirmişti. Bunlardan altısı Ameşa-Spenta,
yedinci ise onun yaratılışı ile ilgiliydi. Bu bayramlar-
dan “güz ortası”, “yaz ortası”, “buğday toplama bayra-
mı”, “hayvanların yaz ortasında otlaklardan eve dönüş
bayramı”, “kış ortası”, “yılın son günü kutlanan Fra-
vaşi şerefine hediye bayramı” ve sonuncu olarak her
sene kutlanan Nevruz bayramı. “Bıyıklı Kurganlar”ın
astronomik ve takvim belirlemek amacıyla kullanıl-
masına örnek olarak bütün yıl boyu güneşin doğuş
ve batışını izleyen Atasu-1’i örnek verebiliriz. Esas
kurganlardan Kurgan-8’de yapılan müşahedelerde sağ
bıyık- kanat sonunun geceyle gündüzün eşitlendiği
(22.03 ve 23.09) ve yaz zamanının başladığı (22.06)
günlerinde güneşin doğuş noktasına konuşlandığını
tesbit ettik. Aynı zamanda Kurgan-8’e bakıldığında her
TARİH ARALIK 2014 53
 “BIYIKLI KURGANLAR”
Saduakas Kurganı
gün yaz ve sonbahar gün eşitliğinden güneşin yükseli-
şini izlemek mümkündür. Bu tarihler arasındaki zaman
dilimi güneşin doğuş noktası, ufukta değişik hareket
ederek kuzey kanadının başlangıcından sonuna ve ge-
riye aynı usulle devam etmektedir. Geceyle gündüzün
eşitlendiği tarihler arasındaki orta tarih olan gündönü-
mü bıyıkların başlangıcına ulaşmaktadır. Yarım yıldaki
geceyle gündüzün eşitlendiği günle gündönümü ara-
sındaki orta tarihin belirlenmesi için Kurgan-1’e ge-
çit yapılması gereği ortaya çıkıyor ve orada güneşin o
bıyığın başlangıcında doğuşunu beklemek gerekiyor.
İkinci yarımyıl boyunca da gözlemci, hızlı bir biçimde
bıyıkların başlangıcından sonuna hareket ederek Gü-
neşin Kurgan-8’in üzerine girişini kayıt altına alıyor.
Geceyle gündüzün eşitlendiği günle kış gündönümü
(7.11 ve 5.02) arasındaki orta tarih güneşin kurgan -1
üzerine yükselişiyle bıyıkların başlangıcından izlene-
rek belirleniyor.
Takvim günlerini belirlemek için Atasu 3’de her
iki kanadın kullanıldığı bir yöntem izlenmiştir. Sağ
kanadın başlangıç noktası ve merkezde (ana) bulunan
kurgandan bakıldığında güneşin yıl boyunca doğduğu
ve ayın ay boyunca en yüksekte bulunduğu yer sol ka-
natta belirlenen alanda bulunmaktadır. Gündönümün-
de güneşin doğuşu başlangıç noktasında, ayın doğuşu
ise bitiş noktasından olmaktadır.
54 TARİH ARALIK 2014
Güneşin 05.02’den 07.11’e izlediği yol sol kanadın
sonundan sağ kanada kadar uzanan ufuk çizgisini takip
eder ve yaz gündönümünde başlangıç noktasına gelir.
Güneş yaz gündönümünde, kanadın başlangıç noktası
üzerinde doğar ve seyreder, kış gün dönümünde ise sol
kanadın bitiş noktası üzerinde doğar ve sağ kanadın
başlangıç noktası üzerinde seyreder.
Stonehenge’lere baktığımızda, güneşin ve ayın bu-
lunduğu 18 pozisyondan 15’i, 22 referans noktasından
yola çıkılarak bulunan toplamda 462 farklı yönden
gözlemlenmektedir.
“Bıyıklı Kurganlar”a baktığımızda ise aynı durum
daha iyi bir yöntemle, sadece 5-8 referans noktası ele
alınarak 20-56 muhtemel yönden gözlemlenmektedir.
Üzerinde çalışma yapılan “Bıyıklı Kurganlar”ın yapı-
sal birleşenlerinin yarısından fazlası astronomik öne-
me sahiptir.
Sadece Kazakistan’da 300’e yakın “Bıyıklı Kur-
gan” bulunmaktadır. Merak edilen ise, tüm bu kurgan-
ların astronomik özelliğinin olup olmadığıdır. “Bıyıklı
Kurganlar”ın astronomik anlamlarının belirlenmesi bu
çalışmanın ana fikrini oluşturmaktadır.
Buradaki en önemli husus ise bu yapıtların resto-
rasyonunun büyük bozkırda yaşayan eski halkların
manevi kültürlerine zarar vermeden, uygun ve doğru
bir şekilde yapılmasıdır. Bir cümleyle özetlersek çalış-
manın amacı bu tarihi yapıların astronomik anlamının
olup olmaması ile ilgilidir.
Dipnotlar
* 1985-99 yılları arasında Kazakistan’da Astrofizik Enstitüsünde
2001-2003 yılları arasında da, Arkeoloji Enstitüsü’nde görev yapmış-
tır. Araştırmalarına devam etmektedir.
** İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Genel Türk Tarihi
Anabilim dalı doktora öğrencisi. esenbikem@hotmail.com
1- Stonehenge adı İngilizce’de “asılı taşlar” anlamına gelmektedir.
İngiltere’nin Wittshire iline bağlı Salisbury kentinin 13 km kuzeyinde
yer alan bu yapılar neolitik taş devri ile bronz çağı arasında bir dönem-
de inşa edilmiş en az 5 kademeden oluşan anıtlardır. Yapılar atronomi,
astroloji, geometri, meteoroloji ve paganizm ile ilişkilendirilmektedir.
***