m

.a
l ib
.e
w
ww

«ՍտՀէոււտկաճ գրող»
0րաատ|ոււ1էչությու6
Եթեաէ— 1M4.
 ԳՄԳ Տ4Հ7
Ն 641

հ մւ՚ ա գիր' ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՖԵԼԵՐՅԱՆ

. am
ib
el
w.

Շ 641 Շիրազ. Հ . Երկերի Ժողովածու։ 5 հատորով. — ծ/ւ.»

Սովետ. գրող.
ww

Հ. 5. Բանաստեղծություններ, Սիամանթո և Խջեզարե,

Սիրանամե (պոեմներ). 1984. (խ մ բ .ճ Հ Ֆելեքյան)
352 էջ։
Սովետահայ մեծ բանաստեղծի երկերի ժողովածուի երրորդ հա •*
տորում զետեղված են սիրային քնա րերգությունը, ինչպես նաև
էՍիամ ան թո և Խջեզա րե», «Սիրանա մե» և ((Լեյ լի և Մ ե ջնունը֊ս իրո
աստ ղերը» պոեմները։
4702080200 ԳՄԴ 84^7
Շ --------------- . 84 «Տ»
705 (01) 84

(§) աՍովե տական գրող * հրատարակչություն, խ մբա գրելու, վերջաբանի

և ձևավորելու հա մա ր, 1084
ww
w.
el
ib
.am
ww
w.
el
ib
.a
m
 փ ր ա

Հ 9 1 1 ) [ & ր [ 5 ր զ > [ Թ զ ւ ւ ա հ [ տ

Դեպի ձեզ կգամ, սիրո սոխակներ,

Ձ.եր նախրանքի նետ չափվելու կգամ,
Դեպի ձեզ կզամ, անհաս բարձունքներ'
Ես ձեզ հավիտյան կապվելու կզամ:
 փ

Նիածանների լարերը վրան'

Ինձ քնար տվեց երկինքը մի Ար,
Որ երգեմ գովքը իմ մայր բնության
Ու մեկ էլ երկրիս կյանքը լուսավորւ
Ոայց ես երգեցի աչքերդ միայն,
Մեկ էլ' ուշքերիդ երկինքները խոր,
Ոայց ես երգեցի հոնքերդ միայն,
Մեկ էլ հոնքերիդ կամարները վեհ,
Ոայց ես երգեցի մարմինդ միայն,
Մեկ էլ քո մարմնի մարմարներն հրե,
Ւայց ես երգեցի ոտքերդ միայն, ՚
Մեկ էլ ոտքերիդ հետքերն' իմ սրտին,
Ա խ, ես երգեցի քո սերը միայն,
Սերդ, որ կամուրջ քանդեց իմ
ճամփին...
/ / 1 պարտք մնացինք բոլոր ճամփեքին

Դու' ինձ, ես' ներող մեր հայրենիքինէ

Միշտ շշնջում եմ գարուն սիրածիս,

Թե' սիրտս վազ է իմ երկրի վրա,
թո սերն անձրև է, ծաղկում է հոգիս,
Հնարս' ոսկի ողկույզը նրա, —
6
Կուզեմ երդերս լցվեն, անուշնան,
Խաղողների պես շողան կենդանի,
Որ ամեն անցորդ' երր քաղե անձայն'
Իմ ջահել երկրի համն ու հոտն առնի։

*4»

երբ լուսափթիթ դարանն է գալիս,

Երբ հողն արևին իր կուրծքն է բացում,
Երբ բողբոջում են վարդեր ու նարգիզ,
Երբ խնձորենիւք ծաղկում են, ցնծում,
Երբ խենթ ջրերն են ընկնում իրար գիրկէ
Երբ խենթանում են ծաղիկ ու մեղու,
Երբ համբուրվում են երկիր ու երկինք, —
Ես էլ նրանց հետ, չդիտեմ ինչու,
Ուզում եմ մեկին ծաղիկներ նետել,
Ու խիստ եմ զգում բույրը կանացի,
Ասես ողջ գարունն իմ մեջ է զարթնել,
Ու խինդով, որ դեռ նման է լացի,
Ուզում եմ գգվել անցորդ աղջկան,
Հայացքը խմել պատահած կնոջ, —
Չքնաղ է թվում աչքիս ամեն բան,
Ու կուզեմ կրծքիս սեղմել կյանքը ողջ, —
— 0", սիրտ իմ, այս է խորհուրդը գարնան,
Այս է աշխարհը միշտ պահում բողբոջ,*.

*4*

Այսքան չքնաղ աղջիկներից

Մի՞թե մեկը էմ բախտը չէք
Ա՜խ, գեթ մեկի մութ աչքերից
Ինձ չպիտի՞ արև ծագել

Այսքան քնքուշ ծաղիկներից

Որի՞ն իջնի հույսիս մեղուն,
7
 Որի՞ն, որ ինձ պաշտե նորից,
Երբ որ թաղված լինեմ հողում։

Ո՞վ է արդյոք ինձ թաղելու,

Ո՞վ է ա19 ե գալու շՒՐմ1,ս>
Տարին մի օր' ո՞վ է լալու
Մորս կարոտ գերեղմանիս,..

Թողեք, թողեք երգեմ,

Ծաղիկները երգեմ,
Երկրում կյանքն է ծաղկել,
Թողեք սերը երգեմ,
Թե իմ սիրածն է լար
Թողեք ձերը երգեմ, —
Զեր լացով էլ լցված
Իմ աչքերը երգեմ...

Դարեր են եղել անմարդ ու վայրի,

Երբ բնակիչը մռայլ քարայրի
Վագրեր է բռնել կացինով քարե,
քաղցից ուզել է մորն էլ հոշոտի,
Եվ, սակայն, կարմիր վարդեր է տարել
Սիրած էակին իր վայրագ սրտի։

Ո՞ւր է առաջին այն վարդը վայրի,

Որ վայրին թփից պոկեց, հոտոտեց, —
քնքշացավ մի պահ բիրաը քարայրի
Ու թեկուզ մի պահ' մարդու կարոտեց...
8
 Սուրբ աշխատա՞նքն էր, թե՞ այն վարդը նուրբ,
Որ մարդ դարձրեց վայրենուն անսուրբ, —
Մի՞թէ այս վարդն էլ, որ ինձ ես բերել,
Այն վայրի վարդի թփից չի սերել...

ՄԻԱՑՆ ՍԵՐԸ

էն դէիյից են կանայք իմ երազներն հուզել,

Կնոջ շունչն է պահում տիեզերքը կանաչ,
Անգամ Նարեկացին կնոջն է երագել'
Սիրո մոմ վառելով աստ վա ծամ որ առաջ։

Կինն, առաջին անգամ կինն է աշխարհ էկել.

Աշխարհ բերել կյանքը բազմախորհուրդ ու խոր,
Դրանից եմ կնոջ քնար֊ո տքերն ընկել,
Որպես Նարեկացին' ոտքերն աս տված ամոր։

Կնոջ մի բուռ սրտից տիեզերքն է հյուսվել.

Կնոջ սիրտն է արմատն այս աշխարհի կանաչ,
Անգամ Նարեկացին կնոջն է երագել
Աչքերի մոմն հալել աստ վա ծա մ որ առաջ։

Սայց թե տեսած լքւներ կյանքում նա գեթ մի կին

Կին չէր թվ ա երբեք աստվածամայրն աչքին*»»
Նորից պիտի վանքում ճդնավորվեր մենակ,
է!րպես լուսնա կանթեղն' անանց մի ամպի տակ։

Մանուշակները ծնվում են անբիծ

Բանաստեղծների սուրբ արցունքներից։

Ծնվում է ցողը կույս ծաղիկների

Անբիծ արցունքով բանաստեղծների։
9
9ա ն ա ստ եղծների վառ արցուն քներով
Վարդերն են ծ ն վ ո ւմ , վառվում են սիրովէ

Հ ա յ ց արցունքներից նրանց սիրածի

Ոչինչ չի ծա ղկում, փշերից թ ա ց ի .. .

«*»

Երբ մանուկ էի, միտք էի անում,

Թի գիշերն արևն ոՌւր է չքանում,
Հ ա յ ց երբ մ ե ծ ա ց ա ,
Ես նոր իմացա,
Օր գիշերները արեգակն անշեջ
Սրտերի մեջ է սիրահարների,
Ս*չքեր ի մեջ է, գգվանքների մեջ,
Համբույրների մեջ ու վերջը' բարի
Կոպերի տակ է օրորոցների էէփ

Ես ձյունավայրի լեռներից կգամ,

Ես պաղ աղբյուրն եմ անհաս լեռնեցի,
Ինձ երազում են վարդերն անթառամ'
Գչրվող շոլրթերով քո ծարավների։

Ես ձյունավայրի լեռ ներիր կգամ ֆ

Ես ջինզ սյղբյուրն եմ ճերմակ ամպերի լ
Մանո ւշակներդ են պահում իմ ճամփան'
Անուշ ալքերով քո հեռուների։

Ես քո երազի լեռներից կգամ,

Ես լույս աղբյուրն եմ բյուրեղ աստղերիֆ
Ես իմ համ բույրս ժայռին էլ կտամ'
Միայն թե ժայռն' էլ քեզ ծաղկունք բերի«,•
10
Իմ հոգու երազն աղջիկ է անբիծ'
կուսական, ինչպես ցուլն ամս՛ի ծորում,
Աչքի հետք չունի դեմքին ոչ մեկից,
Անհաս է, ինչպես ցողն ամպի ծոցումւ

Չգիտեմ ինչու, ուզում եմ, որ նա

Չշիկնի երբեք համբույրիս բոցում,
Իմ գրկի մեջ էլ միշտ մանուկ մնա'
կուսական, ինչպես ցողն ամպի ծոցումւ

Թե իմ սիրտը ծաղիկ լիներ'

կքաղեի ես քեզ համար,
Թե մարգարիտ լիներ ծովում,
կհանեի ես քեզ համար,
Թե քեզ համար աստղիկ լիներ'
կբերեի աստղիկն էլ վար,
Այնինչ դու ինձ, ա՜խ, նազելիս,
Մի պաղ ջուր էլ ինձ չես տալիս***

V
Png եմ ուղում, բոցիս ընկեր,
նեղ օրն ընկած կոծիս ընկեր,
Իմ հացի հետ լացս էլ կիսող,
Ոչ թե միայն ծոցիս ընկեր****

*4 »

Կրծքիղ խաչ ունես,

Սուրբ է քո հոգին,
Եկ' Հիսոլսից հեղ
Խաչվեմ քո կրծքինւ
11
 Բեկուղ նրա պես
Հարություն չառնեմ,
Մի այն թե թողնես
՝Բո կրձքին մեռնեմ...

ՀՐԱՄԱՆ ԲՈԼՈՐ ՍԻՐԱՀԱՐՆԵՐԻՆ

Այն հրեղեն սիրո վսեմ այն վայրկյանին,

երբ գերվում է սիրտը զույգ աչերից,
Սանձ միք դնի սիրուց էրված ձեր սրտերին,
Խորհուրդ մի՜ք հարցնի ձեր խոհերից։

Եմ աստուն է սիրտը այդ պահերին բոլոր,

Նա դարեր է տեսնում վայրկյանի մեջ.
Այդժամ նա բնության կամքն է արևազոր,
Եվ անշեղ է սուրում նրա սլաքն անշեջ։

Սիրտն ուղեղից սուրբ է սիրո վսեմ ժամին,

Թողեք սիրտն իմանա' թե ում սիրի•
Եվ երբ սիրտը սիրեց' կանչե թող ուղեղին'
Որ վայելքին սիրո հավերժ տիրի...

Սիրո կյանքն է գարնան մշտականաչ ուղիէ

Սերն է ծաղկե թևերն ազատության*
Մաքուր սիրեքճ նման մի հայրենի հողի, —
Որ ձեր սերունդները բուրեն շունչը գարնան։

Այն հրեղեն սիրո վսեմ այն վայրկյանին,

Երբ գերվում է սիրտը աչքի արևներից, —
Սանձ միք գնի սրտի պայծառ հուզմունքներին
Եվ մէք հայցի խորհուրդ սին խոհերից.,»

12
Ողջ կյանքում սիրո մասին եմ խորհել,
Անվերջ թվում է իմ սերն է կորել,
Անվերջ փնտրում եմ, փնտրում եմ անդուլ
Անվերջ մնում է բախտս կույր ու խուլ,
Անվերջ տենչում եմ գրկել գեթ մեկին,
Սուրբ սիրով գրկել և սուրբ ամենքին,
Անվերջ ձգտում եմ նույն հրաշքն անել
Հազար ու հազար ծաղկունք սերմանել...

*
Ես ձեզ բերում եմ լեռների շունչը,
Սրբությունները լեռնահովերի,
Ես ձեզ բերում եմ հոգուս տրտունջը,
Անզուսպ մռունչը վշտիս ծովերի,
Ձեզ շշնջում եմ' սիրեցե'ք անհագ,
Ինչպես լեռների հովիվն հովվուհուն,
Ա՜խ, ոչ թե ինչպես մեղուն խեղկատակ,
Որ ծաղկե ծաղիկ է միշտ թռչկոտում, —
‘Ւրկե֊գ իրկ մ ի'ք տա սերը, որ մնաք
Լեռներիս նման բարձր ու իմաստուն,
Լեռներիս նման վսեմ ու վճիտ,
Լեռներիս նման, ա՜խ, գոլ էլ, իմ սի րտւ

ՍԵՐՆ ԱՇԽԱՐՀԱԿԱԼ
Չկա աշխարհում մի շունչ կենդանի,
Որ գերին չլինի սիրո զնդանի։

Մրջյունից սիրո մրմունջն եմ լսել,

Ծառեր եմ տեսել իրար փարվելիս,
Իսկ գոլ ասում ես' սեր չկա, իմ սեր,
Այնինչ օձն անգամ սիրուց է լալիս...
13
ԻնչպեԴԱ թե չկ ա; երբ ս/րրում եմ քեղ,
Երբ որ քեզ տեւ:ա, ավա՜ղ, այն օրից
էլ չես հեռանում սրտես' արյան պես,
Իսկ ղու ասում ես' սեր չկա նորից...

Ինչպե՞ս թե չկ ա' քանի կյանքը կա,

Ու չէ՞ որ սերն է հենց կյանքը կյանքի,
Սերն է մանոլկի օրոցքը ոսկյա,
Սերն է հառաչքը մեռնող ծերուկի։

Մասիսի ձյունն էլ սիրո կայծ ունի,

Սիրուց է կանգնում քար քարի վրա,
Քամին էլ սեր է ու սեր կծնի
Սիրո սերմնացան համ բույրը նրա։

Ու սարերն իրար սիրուց են նայում,

Սեր են մռնչում գետերն ափերին,
Սիրուց է մեղուն ծաղկին փայփայում,
Սիրուց է դողում կայծակն ամպերին։

Հովերը, տեսա, սիրուց խելագար'

թ՛ևանցուկ արած' սլանում էին,
Երկրին կարոտած երկնային մի քար
Սիրուց վար նետվեց, որ գգվի երկրին։

Ու միայն քո մեջ, կարծես, սեր չկա,

Ոայց քո շիկնանքը քո սերն է գաղտնի,
է)վ ((չկա» խոսքդ քո սերն է, որ կա,
ճգնավոր կույսն էլ սիրուց կճգնի**.

Ւր սերն է լալիս և աստղը աստղին,

Ասուպ դառնալով մեկմեկու համար,
Սիրուց է մեռնում հատիկը հողինճ
‘Եորից սիք*ո*֊3 է *էաԺ ս աշխարհ։
14
Օղն ինքը սեր է, ինչպես մահն է սեր,
Եվ անգամ սառն ու մ ահ աղեմ լուսնին
Մոտեցող ամպը սեր է, ո՜վ կույսեր,
Որոտն կ ողր է մեր սիրո մասին։

Սերն է միշտ պահում քար քարի վրա,

Եվ ամեն սերունդ սիրո մի հառաչ,
Եվ Ժամանակն է բերանը նրա,
Սիրո հսկան է ^աշխարհը կանաչ։

Ւսկ ղու ասում ես' չկա, սեր չկա,

Ինչպե՞ս թե չկ ա, երբ թողած աստծուն'
Պաշտում եմ քեղ պես մի կույս աղջկա,
երր սերն Լ միակ տաովածս ըածում։

Հասի ր, լոկ դու ես տաճարս երկնի,

Աստված իմանա' գիտե՞ս ինչ կանի,
Որ թողած իրեն' իրար ենք պաշտում, —
Այն էլ կարոտով այսքան ան կշտում։

.*

Ա՜խ, սերն այնպես է սրտե֊ սիրտ մսւնում,

ինչպես կույր ղասն է իր մորը գտնում։

քիու էլ կգտնես բախտդ հեռավոր'

Ինչպես կույր գառն է իր մորը գտնում։

Սի՜րտ իմ, կգտնես սերդ բախտավոր'

Ինչպես կոպը գառն է իր մորը գտնում։

15
 ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

Վեր նայեցի սսյրերին, Արագածին իմ գարնան,

Սիրտս լցվեց արցունքով.
Մանկոլթյանս օրերը դառների պես վեր ելան
Իմ հուշերի սարերովւ

Ա խ, այն մանուկ սարերին դառներ էի ես պահում,

Ընկերս' մի հովվուհի,
Աղ անճ մեկզմեկ սար դալիս, նրա մազերն էր շոյում,
Ասում' « Աստված քեզ պահի **,»։

Սրինգս էի թոթովում, մատաղ գլուխս լռին

Դրած ծնկին աղջկա,
Ու դեռ սիրտս չգիտեր, թե այն վճիտ հովվուհին
Մի աղջի՞կ էր, թե՞ տղա...

Ընում էինք լուսնի տակ, դլուխ ֊դ լխ ի' ժեռ քարին,

1

Դառների մեջ մենք էլ դառ,

Բայց մի գիշեր եկավ սար' թողած բոլոր դառներին'
Նրան տարավ աղան շար.,,

Վեր նայեցի սարերին ՛, էլ չգտա ես նրան,

Դայլը տարավ իմ դառին,,.
Մանկությանս օրերն էլ դառներիս պես լաք եղան
Իմ հուշերի սարերին։

Երբ իմ սիրո լեզուն բացվի'

Կբացվի դուռն իմ խենթությանւ

Երբ բալիկիս լեզուն բացվի'

Կբացվի դուռն իմ մանկության։

16
 Երբ քնարիս լեզուն բացվի'
Կբացվի դուռն արդարության։

Երբ սոխակիս լեզուն բացվի'

Կբացվի վարդն ամեն մի տան։

Երբ մայրիկիս լեզուն բացվի'

Կբացվի դուռն աստվածության։

Երբ իղձերիս լեզուն բացվի'

Կբացվի դուռն արքայության ։

Երբ Մասի սիս լեզուն բացվի'

Կբացվի դուռն անմահության։

Ամենայն էակ ծնվում է սիրուց,

Կա ու կլինի սերը հավիտյան,
Աստվածայինը սերն է հինավուրց,
Միայն թե մարդուց չքվի սատանան։
Աստված ինքն է սեր, նորեն կհառնի,
Չըկա մի էակ, որ անսեր մեռնի։
Անագորույն է մարդն առանց սիրո,
Մոր ստինքում էլ աստված ինքն է սեր,
Արարիչն ինքն էլ մայր է սիրազոհ,
Վեր itp հասնելու տիեզերքն անմեռ,
Անսեր չէ անդամ ինքը սատանան,
Ակունքը խղճի սերն է հավիտյան։
Ադամ֊Ե վայից մինչև սիրածս,
Չարի ընդդեմ է սերը' պաշտածս։
Առնացի սիրտն էլ բույն է սիրազորք,
Ան դավաճան է լոկ սերն իմ անոդ,
Կա աստված' խիղճը, օ"հ, թե չլիներ'
Ահեղ կլիներ խոյանքը չարիt
Նա տիեզերքն էլ ողջ կկործաներ,
2 Լ. Շիրադ, հատ. III 17
 Այրելով իր մոր ստինքն էլ բարի...
Ակունքս սերն է, հ սերն է աստված,
Այս ողջ տիեզերքն իր ձնածն է վեհ,
Տա աստված, որ ձեր խիղճը եղծըված'
Անտուն չմխա վ աղն էլ երբևէ*
Ո'ե աստված սիրո օվկիան չլիներ
Չէր ստեղծելու թեկուզ մի բողբոջ,
Չէր ստեղծելու տիեզերքն անմեռ,
Չէր մայրանալու մարդկությունն այս ողջ։

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԻ ՍԵՐԸ

Եվ շշնջար նա իր սիրած աղջկան,

Թե ամեն բան փոփոխվում է ամեն ժամ.
— Ա խ, չի կարող, իմ սե՜ր, գդվել ցնծագին'
Երկրորդ անգամ նույն ալիքը նույն ափին։
Այն համ բույրը, որ ինձ տվիր, օ ', դարձյալ
Դու չես կարող, ու չես կարող այն ինձ տալ• *,
Չէ", ամեն բան փոփոխվում է աշխարհում'
Վայրկյանի մեջ ակնթարթի հոլովմամբ,
Այս, որ երկրորդ անգամ ես ինձ համբուրում՝
Այլ համբույր է, այլ երազի խնդությամբ։
Ո՞նց ասեմ, որ համբույրիս պես հասկանաս,
Տիեզերքը մի հոսանք է՝ ինքն իր մեջ,
Այս վայրկյանիս, իմ սե'ր, և' կաս, և' չկաս,
Ե'վ ապրում ես, և* մեռնում ես, և անվերջ
Փոփոխվում է տիեզերքն այս մշտական,
Մարդն էլ անվերջ փոփոխվում է նրա մեջ,—
թայց, անփոփոխ' լոկ իմ սերն է, հավիտյան,**

Այս ինչպերս ես դու ինձ սիրում'

Կամ ու չկամ քո աչքերում, —
Մի աչքիդ մեջ ինձ սիրում ես, մի ՛աչքիդ մեջ ատում,
Ինձ մի աչքով համբուրում ես, մ ե կ ո ք ինձ թրատումւ
Սի աչքիդ մեջ գայլ ես կարծես' գառնուկ սիրտս լափող,
{ք՛ուսիդ մեջ դու եղնիկ ես' վերքս մոր պես կապող։
Սեկով սեր ես ինձ խոստանում, կանչում ինձ քո գահից,
{քեկով այնպես ես խստանում, որ վախում եմ մահից։
Մի աչքովդ ինձ կանչում ես, մի աչքովդ վանում,
Մեկով ինձնից դու փախչում ես, մեկովս ինձ տուն տանում։
քո հոնքերից մեկը թուր է' սրտիս վերք է բացում,
Մեկը, ասես, հույսի քույր է, վրաս աչք չի գոցում։
Մի աչքիդ մեջ ինձ դրախտ ես' կանչով աստվածային,
Մի աչքիդ մեջ ինձ դժոխք ես' քույր ես սատանայինէ
Զույգ աչքով եմ քեզ կախարդվել^ հազար ու մի սրտով*
Մինչ քո սիրտը չի խարխլվել, ինձ ժպտում ես վրդովՀ
Մի աչքիդ մեջ ծովն ես Վանա' իմ համբույրից խլված,
Մեկդ ծովն է իմ Սևանա' հույսով իմ խարխլված։
Մի աչքովդ' վիշտս լալիս, մեկով վիշտ ես ծնում,
Ինձ մի աչքով կյանք ես տալիս, մեկով ինձ մեռցընում,
Ինձ թողնում ես առանց սափոր, անլացչ համր, խաղաղ,
Թարթիչներդ թաղման թափոր ք աչքերդ/ ինձ դագաղ։
Ինձ թաղում ես, մինչ ես տանս երազում եմ անմեղ
Կուրծքդ լիներ գերեզմանս, որ թաղվեի այնտեղ,**.

Սիրուց անուշ բան չկա♦

Վկա' քնքուշն աղջկա,
Վկա' շշուկն իր խոսքի է
Վկա' համբույրն իր ոսկի,
Վկա' աչերն աչագեղ,
Վհ ա' շուրթերն իր անմեղ,
Վկա' կուրծքը իր նոնած,
Որ կաքավն է իմ բռնած։
Վկա' մեջքը բարալիկ,
Վկ ա' քելքը մարալիկ,
Վկա' գգվանքն հոգեթով,
Վկա' արցունքն իր գութով,
2՛ 19
 Վկա' նռնհրն իր երկոււ
Վկա' իր դավն ահարկու,
Վկա' դրժումն աղջկա'
Սիրուց դառը բան չկա...

ԱՂԱՎՆԻՆԵՐ

Ես հիշում եմ, թե ինչպես կապույտի մեջ վաղորդյան

Ձեզ բաց էի միշտ թողնում, աղավնիներ մանկության,
ճախրում էիք և ուրիշ աղավնիներ միշտ դերում,
Գերում էիք հիացքով ու ճախրանքով ինձ բերում։
Հիմա որտե՞ղ եք, արդյոք, ո՞վ է, արդյոք, ձեզ գերել,
Երբ մանկության կտուրից ցած Հ հասակս ինձ բերել։
Աղավնիներ իմ սիրո, աղավնիներ իմ դարնան,
Հայտնվեցեք վերստին, սակայն իջեք այս անդամ
Այն կտուրին ինձ անհայտ, որտեղ իմ բախտն է ծաղկում, —
Ա՜խ, չդիտեմ, թե արդյոք որ՞ն է իմ աստղն աստղերում'
Աղջիկների մեջ այսքան' ո՜րն է իմ բախտը ոսկի,
Ո՞րն է նման' սրբությա՜մբ' դեռ չքաղված մի հասկի։
Հայտնվեցեք իմ սիրո աղավնիներ' այս անգամ
Իջեք նրա կտուրին, որ հարս բերեմ ես նրան, —
նրա՜ն, որին ցերեկն իսկ' որպես երազ եմ տեսնում,
Նրա՜ն, ով սյուն կդառնա տանիքի տակ իմ բախտի'
Մանկության պես իմ անմեղ, ծերության պես իմաստուն«««
Ով կփոխե դժոխքս թեկուզ մի բուռ դրախտի'
նա է իմ սուրբ աղավնին, ես արծիվն եմ իր բախտխ

Թե կուզեք իմ սերն իմ սրտով լինի'

Ձեզ մնան բոլոր ծաղկունքն անուշակ,
Ինձ թողեք միայն մի հեղմա նուշա կ, —
նա իմ սիրածի աչիկներն ունի

Ինձ թողեք մի բուռ տիեզերքն իմ հեզ,

նրանից հետո' տիեզերքն էլ ձեզ$
20
 ԻՍԿՈԻՀՈԻՆ

Այն ոգի՞ն ես, որ իջնում է երկնքից'

Ոոլյր է բերում մեղ հավատի ու սիրոէ
Լուր է բերում մեղ ետմահու մեր կյանքից,
Որպես համբույրն աստծո։

Հապա ինչո՞ւ գեթ ոտքերդ ամպոտ շեն,

Թե՞ այս երկրի Իսկուհին ես աստանդող,
Ում աչքերը մեզ կկանչեն, որ խաշեն'
Համ բույրով էլ տուն քանդող։

ՉԷ' , աչքերդ զույգ դրախտներ արժենանք

Մի հայացքդ արժե յոթը քնքշոլհի,
Որտե՞ղ էիր, երբ կտրում էր իմ ճամփան
Ամեն մի խենթ հայուհի։

Զայնդ երդն է, շունչդ գինին գողթանի,

Երազում էլ ո՞ւմ հետ էիր համբուրվում,
Թե աստված չէ' նրան մահս թող տանի,
Թե աստված է' մեղքդ ինչո՞ւ չես քավումւ

Ինչ էլ լինես' քեզնով աստղեր կհարբեն,

Մի թուր հոնքդ արժե յոթը թրքուհի, —
Ուսկի՞ց եկար' թող օրհնվի էն ճամփեն,
Թող ինձ համար աստված այստեղ քեզ պահի ւ

Թե՞ երկնքիս հրեշսւակն ես լուսիրան,

Նուշ աչքերդ չունի ոչ մի պարսկոլհի,
Զույգ թրերդ սիրտս խրված կմնան'
Թե ինձ լքես' էլ ինչո՞վ ես հայուհի։

Հայաստանը իմ երգում է, իմ հոգում•

էլ ոչ մի տեղ Հայաստանդ չես գտնի,—
Նա' կգտնի, որպես աստղը երկնքում,
Ով երգիս մեջ կմտնի...

21
 ՍԻՐՈ ՍՈՆԵՏԸ

Շատ մի ձգտք. թա րեքը,

Հեգնից վեր է Նարեկը...

(Չկամի խոսքերից)

Ե՞ս եմ արքան հավքերի, թե՞ հավքերն են բանաստեղծ,

Իմ ծաղկունքն են բանաստեղծ' ես թագավորն եմ ծաղկանց
Թե աստղերն են բանաստեղծ' ե՜ս եմ արքան աստեղաց,
Բանաստեղծ է թե ծովը՝ ես թագավո՜րն եմ.*, ծովաց։

Ես չեմ հասնի նարեկին, ինչպես Հիսուսն' աստծուն,

Բսյյը յոթերորդ խաչվածն եմ հայոց Պառնաս Մասիսիս,
Ես ուղում եմ ծովանա հայոց մի բուռ այս ածուն,
Որ դուք իրար կաթոտեքճ հեռոլներում երազիս։

Չլինեի թե իրավ թ աղա դրածն աստծո'

Չէիք դեռ կույր նախանձով գահընկեցի ինձ այսքան,
Ո'վ անցողիկ խոյանքներ, ո՜վ խաբվածներ բրա ծո։

Երգիս մեջ են սուրբ հորս դրախտն՛երը կուսականք

Կամուրջ կապող Երասխ է Մասիս խոյանքն իմ հույսի,
Հայրս հողի մարգարե, ես՝ բանալին Մասիսի։

թո աչքերը իմ աչքերի
Անուշ քունը փախցրին,
Գերող սիրտս մնաց գերի
թո անմեղիկ աչքերին։

Ի՜նչ անմեղիկ, ա՜՜խ սիրունս,

Երբ չես դաոնում ինձ հենակ,
Երբ չես նորում քանդված տունս,
Երբ թողնում ես ինձ մենակ։
22
 Երբ կոտրում հս կոտրած սիրտս'
էլ քո ի՞նչն է անմեղիկ,
Աստվածուհուց գեղեցիկս,
էլ քո ի՞նչն է գեղեցիկ...

Ա՜խ, թե ինչո՞ւ եմ այսպես անհանգիստ'

Միայն քո հանգիստ աչքերը գիտեն,
Թե ի՞նչ է ուզում սիրտս անհանգիստ'
Միայն քո հանգիստ աչքերը գիտեն,
Ա՜խ, թե ինչո՞ւ է վիշտս այսքան խիցտ'
Միայն քո հանգիստ աչքերը գի տ ենք

Իգա, ինչո՞ւ է ակունդ... Իգա'

Թե ղու քույրն էիր իմ հայոց բարդույ
Բույրն էիր հայոց ծաղկի մարգարտյա,
Թե երազն էիր ինձ նման մարդու։

Դու շուշանն էիր, էլ ի՞նչ ատրուշան,

Բույրն էիր իմ սուրբ գինարբուկ ծավկի,
Այս ինչո՞ւ դարձար սԱ թրաշուշան,
ինչո՞ւ չդարձար Նվարղն իմ կյանքի։

«է»

Վաղուց մայր է մտել արփին,

Դառել ոսկի երազ,
Սպասում եմ քեզ գետափին'
Ո՞ւր ես, իմ ջրահարս։

ճերմակ փրփուրն' իմ աչքերին

Ուսդ է թվում ճերմակ,
23
 է*այց լոկ մի պահ, ու վերստին
Գետն ու ես ենք մենակ։

Ա՜խ, կուզեի առաջվա սլես

Հավատաչի, որ կաս,
Ա՜խ, հայտնվիր, սիրում եմ քեզ,
Ցնորք հավերժահարս։

*
Կռվի դաշտի մեջ ընկա վիրավոր,
Մի ռուս աղջիկ խոնարհվեց վրաս,
Եվ ապաքինվեց, ասես, վերքս խոր,
Երբ բացեց կապույտ աչքերը վրաս,
Թվաց, թե բացվեց հեռվում' հեռավոր
Եմ Հայաստանի երկինքը վրաս։
1944

Ես կուզեի աղջիկ մի հեզ,

Որ ինձ համար հառաչեր,
Մոտս մնար Սևանի պես,
Զանգուի պես չփախչեր։

Աչքերիս պես հավատարիմ'

ճար ու ճամփա ինձ ցույց տար,
Շուրթերիս պես' ինձ մտերիմ,
Ուր գնայի հետս գար։

Ես կուզեի եղնիկ մի կույս,

Որ չլիներ որսըված,
Որ ետ բերեր հավատս լույս,
Գտներ բախտս կորսըված#

Մոտս մնար' սրտիս պես խոր,

Երազում էլ ինձ կանչեր,
24
 Ինքն էլ ինձ պես' պիշեր ու զօր
Հայոց ցավով հառաչեր։

Մոտս մնար աչքերիս պես,

Արցունքիս պես չկորչեր,
Աղրյուր լիներ իւոնարհ ու հեղ
Լոկ իմ տան մեջ խոխոջեր։

Այդիս լիներ' տունս ղրկած,

Զմե ռ ֊ գարուն բողրոջեր, —
Կյանքս հաղար ցավից փրկած'
Ինձ շիրմից էլ դուրս կանչեր,**

Հհ*

Թե մեր սարերը դու էլ ես տենչում'

Ինչո՞ւ ես դու էլ ինձանից փախչում,
Ինչո՞ւ չես դալիս, իմ անհաս լուսնյակ,
Ինչո՞ւ չես ղրկում գլուխս ճերմակ,
Չէ՞ որ Մասիսի վշտից ճերմակել
Ես էլ քո գերի Մասիսն եմ դարձել,,*
* . . ............................................. • *
Ինչո՞ւ չես գալիս իմ գիրկը, ի'մ սեր,
Թավ չէ՞ ճերմակեք դուք էլ, ի՜մ հույսեր։

ՄԻ ՀԱ Ց ԱՂՋԿԱ

Թեղ քո հայագեղ հոնքերի համար'

Մեր յոթնակամար վանքերը նվեր։

Այգ քո ծարաված աչքերի համար'

Սևանա, Վանա ծովերս նվեր։

Թո այդ հայավևհ ճակատի համալւ'

երոխտ Արարատ լեոներս նվեր։
25
•Ոո այդ յոթը թուխ իտալերի համար'
Հայոց այն յոթը բերդերս նվեր է

Այղ քո բա բալիկ նազանքի համար'

Կարսա բարդիները ու սիրտս նվեր/

Ա խ է դեռ այդ խաբվող բերանիդ, ի մ սեր,

Ամենասուրբս' մայրենիս նվեր, —

Որ քավես մեղքդ և հայ մերանով

Հայերեն խոսեսճ քո հայ բերանով։

»!«

Փոքրիկ, ծովաչվի մի աղջիկ տեսա,

Ասես ճաճանչն էր վաղվա արևի,
Երբ նրան կարմիր մի խնձոր տվիճ
Հազիվ թոթովեց իմ անունը նա։

Եկ շոյեմ' քանի փոքր ես, իմ ծավի,

ՉԷ՞ որ չես թողնի, երբ որ մեծանպս,
Չէ՞ որ չես թողնի, երբ արծըվանաս,
Կհանես այնժամ աչքն էլ իմ արծվի

Չգիաեի վարդն ինչու է ուշ բացվումճ

ճամփա տալով մանուշակին, մեխակին, —
Վարդի սիրուց շատ էր սոխակն արտասվում,
Ու վարդն ահա ուզեց փորձել սոխակին։

Ծաղիկներին մ ե կ ֊մ ե կ աշխարհ ուղարկեց,

Տեսնեմ, ասաց, իմ սիրածը ձեզ կերգի՞,,,
Եվ ձնծաղիկն ամենից շուտ հայտնվեց,
Ոայց չտեսավ ստվերն անգամ սոխակի։
28
Վարդը ժպտար,,, ւքանուշակին ուղարկեր,
Ւնքը մնաց կոկոնի մեջ թաքնված,
Մանուշակն էլ (՛արվեց, վշտից թառամեց,
11ւ վարդասեր սոիւակ)ւ Լլի (ուո մնաց։

Վարդը րոլոր ծաղիկներին ուղարկեց,

Ու երբ վշաից սոխակ)լ էլի լուռ մնաց'
Խնդությունից վարդի սրտիկը զարկեց,
Սրտի զարկից բացվեց վարդը ու ժպտաց,,.

Ահա ինչու են միշտ վարդերն ուշ բացվում, —

Դո'ւ էլ, ի'մ սեր, երկվորյակ բույրն ես վարդի>
Այժմ դիտեմ, թե ինչու ես ուշանում, —
Որ բորբորես կարոտն ու սեոն իմ որտի։

Ինչ լավ, խոշոր աչրեր ունես,

Սև թուխ ծովեր՝ ի՜նչ լավ,
Ինչ լավ՝ երկար մաղեր ունես,
Սիրո հովեր՝ ի՜նչ լավ։

Ինչ լավ՝ կամար հոնքեր ունես,

Սիրո կամուրջ ի՛՜նչ չավ,
Ինչ լավ՝ մարմար ուսեր ունես,
Անհաս անուրջ՝ ի՜նչ լավ։

Ինչ լավ' այտափոսիկ ունես'

Երբ ժպտում ես' ի՜նչ լավ,
Ա՜խ, ամենից լավը դուն ես,
Արդլոք ո*ւմն ես, ի'մ լավ,*»

Ինչ լավ, բարի շուրթեր ունես'

Խոսող վարդեր' ի՜նչ լավ,
Բայց հայ լեզուդ ինլո՞Հ չունես'
Որ քեզ պաշտեմ, ի'մ լա վ,,,
27
 ©

Ի՞նչ իմանաս' ի՞նչ է սերը,

Կրոյր թռչուն է մեր դաշտ երում,
Ի՞նչ մեղք ունեն մեր դաշտերը,
11ր բույն չունեմ քո աչքերում։

Ի՞նչ մեղք անեն մեր ծովերը,

//ր միշտ լաց կա իմ աչքերում,
Ինչ պե՞ս տեսնի իմ կույր սերը,
Թե դու ինչո՞ւ ինձ չես սիրում։

Կամ թեՀ ինչո՞ւ ես չեմ սիրում

Գերիս դառած այն աղջկան,
Որի խորունկ, ծով աչքերում
4?ո աչքերի դետերն էլ կան։

Ես նրան եմ տանջում անմեղ,

Դու ինձ' անմեղ ու մեղավոր,
Կույր է սերը ու խելահեղ,
Կույր ես դու էլ, իմ հեռավոր։

Թանի այդպես է սերն, իմ սեր,

Մեր վշաի մեջ միշտ կմնանք
Բոլորս անմեղ մեղավորներ'
Սիրո վշտով հավերժակյանք։

V
Կարոտներս լամ ու թեթևանամ'
Ինչպես ամպերը անձրևից հետո։

Համբույրի կարոտ վարդերս բանամ'

Ինչպես մայիսը անձրևից հետո։

թացված վարդերով հեռու դիրկդ դամ'

Ինչպես արևը անձրևից հետո$
28
 $

Որտե՞ղ ես այծ մ, հեռավոր իմ վիթ»

Արդյոք զգո՞ւմ ես, որ ի նչ֊ո ր մի սիրտ
Այրվում քեղ համար, մո[սրանում տխուր,
Նորից կ ծնվում կարասից վճիտ, —
Նորից այրվելով սպասում գալուդ,
Նորից է կանչում և' ձեզ, ի'մ հույսեր,
Ե' ւէ ձեզ, երազնե՜ր, ետ բերեք անսուտ
Իմ ջահելության ցնորքն անստվեր*,*

Հնչեց մեղեդին զան դերի լռած, —

Հավատս դու ես, ես ո ւմ աղոթեմ։
Իմ սե՜ր, մի՜ մնա ինձնից խռոված,
Ե՜կ, բանամ կուրծքդ՛ վանքս լուսեղեն։

Ե՜կ, բանամ վանքս* ոչ մի ուխտավոր

Այնպես հավատով չի աղոթելու, ՜
Ինչպես որ ես եմ կրծքիդ լուսավոր,
Մարմար խորանում իմ սերը լալու***

Վառեմ աչքերս մոմերի նման

Հո սրբության դեմ, թող այնքա ն վառվեն,
11ր այրվե՜ն, հալվե՜ն, ու ես կուրանա՜ մ ,
Եվ կույր աչքերս կրծքե՜դ լույս խնդրեն***

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻ ՍԵՐԸ

Հորդ են գետերն այս դարնան, խենթ են դետերն այս դարնաք

Ու դետերի պես դարնան՝ իմ քնարը խենթ է դեռ,
Ու չարերը երդ են դեռ՝ այս դետերի պես դարնան,
Սրտիս հեղեղն է ելնում ու ծածկում է ձոր ու լեռ։
Այս լեռներն են երկնային ակունքները իմ երդի,
20
Եվ ալքերդ, որ վրաս երկնքի պես կրացվեն, —
Երդ եմ, ինչքան ինձ այրես, երդ է կրակն իմ վերքի,
Հողեղեն եմ առանց երդ, ես երդով եմ հրեղեն։
Ու քեզ համար' իմ սիրույն հորդ են դետերն այս գարնան,
Ու դե տերի պես դարնան' իմ քնարը խենթ է միշտ,
Հազար դանձեր եմ բերում քեզ դետերի պես դարնան,
Հազար ու մի գիշերվա երազներս մ արդարի տ, —
Դեպի քո սիրտն է հավերժ ծիածանված իմ ճամփան'
Հազար ու մի գանձերով պիտի փարվեմ ոտքերիդ**»
Հազար րլ մի գիշերներ շշնջալով ականջիդ
կ՚ր ի կ ական լոլսաբացն իմ սիրատանջ երդերի, —
* * * * * * * * * * * *
Ա խ, բաց դուռդ, որ գոցվեն դռներն իմ հուշ֊վ երքերի։

«*>
V

էլ չես դալիս մեր խրճիթից

Երակ տանելու,
է լ չես վառվում իմ կարոտից,
Ինձ ես այրում դու։

Նոր շենքում եք,,, բա յց իմ սրտին

Դանակ զարկեսՀ արյուն չի դա,
Երբ նայում եմ ձեր պալատին'
Հյուղն եմ հիշում ձեր երեկվա։

Ինչ լավն էիր դու խրճիթում,

Պալատի պես գոռոզ չէիր,
Իմ ծարավն էր այնժամ կոտրում,
Երբ դու աղբյուր միշտ կոպայիր։

Էլ կուժն ուսիդ աղբյուր չես գա,

Աղբյուրն ինքն է գիրկդ գալիս,
Այնինչ գոռոզ ձեր շենքի տակ
Աղբյուրի տեղ սիրտս է լալիս։
30
 Էլ չես պալիս մեր խրճիթից
Կրակ տանելու,
Կրակն, ավա՜ղ, ինձ ես թողելՆ
Հրդեհ եմ լալու...

Այնքան գրքեր եմ կարդացել, իմ սեր,

հայց հոգուդ գիրքը մութ մնաց դարձյալ,
Աստ ղերի լեզուն հասկացա ես էլ,
Ոսւյց հոգուդ գիրքը շեմ կարող կարդալ։

Ա՜խ, ի՞նչ մ ութ ով է գրված քո ոգին,

հր գեթ թո թովել չեմ կարող, մինչ դու
Այնպես ես կարգում մատյա՛նն իմ .ոգո՛ւ,
Կարծես թե դու ես գրել, իմ անգին..*

Տեսնում եմ և մութ էջերի վրա

Թողած մութ հետքերն այն մութ աչքերի,
Որոնց բացել եմ, ինչպես քեզ ահաՀ
Եմ հոգու գիրքը' միշտ սիրո գերի*.*

Ա՜խ, ինչպե՞ս կարդամ մութ գիրքը հոգուդ,

Ես' այսքան լուսե, ու դու' այդքան մութ**լ
Մի՞թե նոր կյանքն էլ չի կարող կարդալ
Կնոջ ոգու գիրքն' համր ու բազմածալ.,*

Գարունն արճով մպտաց ամ՛ենքի%,

Եարվեցին բոլոր դռները դարնան, —
Իմ դուռն էլ խուժեց գարունը կրկին,
հայց սիրտս այսպես ողջունհց նրան; —
— Գարո'ւն, արևդ տա՜ր աշխարհներին,
Ւնձ մի մանուշա'կ թող մնա միա յն.,*
31
 Ա՜խ, եթե ես լամ և իմ արցունքից
Թեկուզ մի ծաղկի ծարավն հագենա,
Ես այնպես կուլամ իմ սրտի խորքից>
Որ ոչ մի ծաղիկ ծարավ չմնա։

Ես ծո վ կհանեմ իմ աղբյուր սրտից,

Միայն թե սերդ ծարավ չմնա։

»*#
V
Որքան հայացքդ մշուշվի մտքես'
Սերդ շվաքես որքան հեռանա,
Իմացիր, Սուսան, նորից իմ կյանքն ես,
Ու սիրտս երբեք քեզ չի մոռանա։ —

Չէ՞ որ կարոտդ սոսափում է դեռ

Մի ուռենու պեսճ կռացած սրտիս,
Նրա շշուկը իմ սերն է անմեռ,
Ա՜խ, թե սիրեիր' բար կտար ուռիս

1933

Թե ինձ սիրես' մեծ բանաստեղծ կդառնամ,

Եվ կմնան իմ երգերը անթառամ,
Թե չսիրես' ես կդառնամ մեծ պոետ,
Եվ դու կապրես իմ անթառամ երգի հետ։
Կուզես սիրիր, կուզես ատիր, կուզես' ո չ,—
Կուզես փուշ տուր, կուզես' վարդի մի բողբոջ,
Մեկ է, իմ սե'ր, ես սիրում եմ ու սիրով
Լցվում է միշտ մարդկային սիրտն աստ ղերով, —
Թեկուզ սերս խնդում լինի, թեկուզ վիշտ,
Երթ սերը կա' բանաստեղծ է մարդը միշտ««•

1934
 փ

— Ի՞նչն է չքնաղ հյուսվածքն հոգուդ, ի՞նչն է անվերջ քեզ

գերումՀ
Որ երազով կուզենայիր մնար միշտ քո երդերում, —
Աչքե՞րն արդյոք, ո՜վ բանաստեղծ, դեռ քեզ անհաս աղջկա.
Թե՞ դեռ չեղած մով թռչունը, որ երազի պես չկա,
Աստվածային անքննելին, որով մարդ են դեռ մնում,
Թե՞ յոթ երկնի Ծիր Կաթինը, որ խոհերդ են երդ ծնում,
Գարնանային ամպրոպն ահեղ որոտմունքով իր գերող,
Թե՞ ծիածանն արևաբեր' երկնահրաշքն հույս բերող,
Թե՞ մեղեդու փոխված' սիրույդ գիշերները լուսնկա,
Համբույրները, գգվանքները, թե արցունքներն աղջկա,
Թե՞ կեսօրը ոսկի արտում, թե՞ մայրական մեղեդին, —
Ի՞նչն է անհաս գեղեցկությամբ գերում քո երգն ու հոդին։
— Ո'չ ամպրոպը, ո'չ ծիածան, ո'չ սեր, ո'չ կին, ո'չ երկինք,
Երագնե՜րս, երագնե՜րս, երազնե՜րս են գեղեցիկ, —
Ինչն անհաս Էճ նա է թվում ամենագեղն ամենից,
Արծիվն ասաց' թևերս առեք, երազնե՜րս տվեք ինձ...

... էլ ղու ի՞նչ կանես այժմ գիշերը»

Երբ. կարճացրիր դու քո փեշերը,
Ա՜խ, վեր քաշեցիր այնքան, որ ահա
Աշխարհը դարձրիր ցոփ ծովափ մի մերկ***
էլ ո՞վ սիրո աչք ձգե քեզ վրա,
էլ ինչպե՞ս չրլա սիրտս սիրավերքէ—•
« / սօր ի՜նչ — վաղվա վիշտն է ինձ այրում'
Վախում եմ վաղը ծնես քարայրում*,*

3 Լ Շիրսսլ, ճասէ. III 38

 Մի քույր էի ես կորցրրել,
Մինչև օրս լուր չկար,
Թայց հովն ահա լուր է բերել,
Թե' լալիս է քեզ համար։

Կին է դառել օտար մեկին,

Հաչոց լեզուն մոռացել,»»
— Ա՜խ, ասացեք իմ քույրիկին'
Հհ ուր է կարոտս լացել։

Հույս անեի, թե կգտնեմ,

Այժմ իրավ կորցրի,—
Ասեք նրան' էլ քույր չուն եմ ,
Քույրս եղնիկն է սարի։

ս*

Ամեն աղբյուրից խմել չի լինի,

Մի դաոնա, ո'վ կույս, աղբյուրն ամենի,.*

Ծաղիկ հասակդ դրկե֊դ իրկ չտաս,

Թե չտաս՝ աստղե ծաղիկ կմնաս,
Մաքուր կմնաս, կդառնաս աստղիկ,
Թե չէ՝ ոտքի տակ կընկնես, իմ ծաղիկ։

(Հնկած վարդն՝ օր ու արև չի տեսնի, —

Թեզ պիտի միա յն սիրածդ րաղե,
Թ՛փիդ կաց' էմիՆշն Հարռսէնիյէն համեի,
IIր ձեր սրբությամբ կյանքը ծիծ աղե...

84
Դու միայն մեկի րախան ես' ողջ կյանքում,
Երկու ծադիկղ' ցմահ մի բարձի, —
Թե կույս չլինես քո հարսանիքում,
Ծիծաղդ վաղ֊ո ւշ կփոխվի լացի,,.

Ով կույս է մանում քողն հարսանեկան'

Նա սուրբ է մնում մինչև գերեզման,
Ով աոաղաստ է մանում' զառած կին'
Նա աստծուն էլ կդավե կրկին,*.

Ով սուրբ չէ մարմնովք հոգով էլ սուրբ չէ,

Երանի՜, պապև'ր, ձեր սուրբ հավատին,
Հնից թող այս մեկն հավիտյան հնչև՝
Զեր համբույրն աստղ էր հարսի ճակատին***

Ա՜խ, կույս հարս գալն է սյունը սրբության,

Սրբության սյունը սերն է կուսության,
Այն մարդը, որ էլ կույս չի հարցընում'
Իր պատվո գանձը ինքն է կորցրնում։

Ինքն է իր ձեռքով իր բեղը պոկում'

Ով համ բուրում է համբույրն ամենքի,
Ով կույս չի գալիս' փշրում է կյանքում
Սուրբ ընտանիքը' սյունն Հայրենիքի*.*

Ամեն աղբյուրից խմել չի լինի,

Մի' լինի, ո վ կին, աղբյուրն ամենի, —
Ծարավները' բյուր, ղու մի ցայտաղբյուր,
էլ ինչպև^ս մնար աշխարհը մաքուր։

Աար է ով օտար թփից վարգ բերե,

Պիղծ է' ով լքե իր ազդի ծաղկին,
Նա սյիտի օտար փշերն համրուրե,
Նա փ ուշ֊ տատասկ է մայր Հայրենիքին։
35
 փ

Այդ ի՞նչ ցող է ձեր աչերին,

Հարցրի դաշտի ծաղիկներին,
Ու ծաղիկներն հեկեկացին'
— Բո սիրածն է քեղ մոռացել,
Վշտից արցունքդ է քարացել,
Պոե'տ, քո տեղ մե՜նք ենք լացել...

V
Սի'րտ իմ, խրատ իր ա (ս իյ են թ աղջկա ն,
Բավ է օջախս անկրակ թողնի,
Բավ է ինձ այրե կրակի նման,
Բավ է մենությամբ իմ աչքն էլ հանի։

Գեղեցիկ է կույս ձյունը լեռնեցի,

Բայց ավելի է նա գեղեցկանում,
Երբ մայր է դառնում վազող ջրերի,՝
Երբ ջրաղաց է գալիս դարձնումէ

Մարգարիտն ի՞նչ է ծովի հատակում,

Աշխարհիս համար 1ւ կա, 1ւ չկա,
Փուշ անգամ չարժե մենության գրկում
Գեղեցկությունը վարդ ու աղջկա։

Մայրն է իմաստը կյանք ու գեղեցկի,

Որ խինդ է ծնում երկունքի ցավով,
Բյուր է ծնում մահն իր մի հատիկի'
Նոր գեղեցկությամբ ծածկում հող ու ծովէ

Նա է գեղեցիկն՝ անհուն գեղեցիկ'

Ով աշխարհ մտնում' ծնում է բարիք.
Շատ կուզեր բարձր թարգին կռանալ
Խաղողի գաճաճ մի մատը դառնալ, — ’
Միայն թե բա"ր տար, բալի՜կ տար, բարի՜ք,
Պերճ կույսից' անգեղ մայրն է գեղեցիկ։
80
Երբ սովից մանուկ իմ սիրտն էր ցավում
Մի ծով կարոտից' մի կաթիլ հացի,
Ինձ բանտի մռայլ պարիսպ էր թվում
Նարերի բարձր շղթան դիմացի։

Եվ հիմա, երբ որ ինձ կինն է դավում,

Պոկում է երդիս թևերն առնացի'
Երկինքն ինձ բանտի տանիք է թվում,
Լուսինն' ինձ խաբող դեմքը կանացի...

Կույս ծծերիդ կույս կժերով,

Գիրկս գայիրճ կեսգիշերով.*«

Ծով մարմնիդ մեջ սուզվեի,

Երազից էլ անուշ֊ա նուշ,
Ձյուն ծծերիդ մեջ կիզվեի'
Անուշ֊ա նուշ, անուշ֊ անուշ։

Աստղերի պես հեռանայինք

Իր ար ղրկած' անուշ֊ա նուշ,
Արար աշխարհ մոռանայինք'
Անուշ֊ա նուշ, անուշ֊ա նուշ։

Վերանա յինք այս ցած կյանքից,

Մենանայինքճ անուշ֊ա նուշ,
Ցած նայեինք կույս Լուսնյակից,
Ծիծաղեինք անուշ֊ա նուշ։

Ես' քեզ մեղու, դու' ինձ ծաղիկ,

քեզ ղրկեի' անուշ֊ա նուշ,
Կաղեինք մահն անանցողիկ'
Անուշ֊ա նուշ, անուշ֊ա նուշ։
37
 Հազար տարի կյանք մնայինք,
Սեր մն այինք' անուշ֊ անուշ,
Հավերժ ֊հ ա վերժ համբուրվեինք'
Անուշ֊ անուշ, ան ո ւշ ֊ ան ուշ։

Վճիտ էր սերս' արծվի աչքի պես,

Շունչս' վաղորդյան ցող էր ջինջ օդում,
//լ արծվի պես թռչում էի քեղ,
№ո կարոտով էր սիրտս տրոփում։

Սայց անգութ' ինչպես վագրը խաժաչյա,

Խոլոր խոյացար իմ սիրո խո սքին.
Սակայն իմացար, թե գահից իջա՞,
Եվ սիրտս սիրուց բեկվե՞ց տխրագին։

0 ՜, ո՜չ, վանդակից արծիվը թռած%

Երկնքում ահա ճախրում է կրկին,
Արևի ոսկին թևերին առած'
Անպարտ է նայում իմ սիրո վերքին։

Ես մենակ եմ այս գիշեր,

Քեզ եմ անվերջ երազում,
Ինձ թվում է այս գիշեր
Դու*,, մի գաղտնի պարտեզում,**

Ու կրակածներն իմ սրտին
Վերք են գա օն ում ու վառվում,
Արգյոք, իրա ՞վ, իմ անգին,
Ինձ գավում ես ղու հեսվում։
*8
 Ա՜խ, հովն հանկարծ լուր բերեր,
Թե քնած ես դու մենակ,
Որ բարձս գեթ այս գիշեր
Թար չթվար գլխիս տակ,*»

Դու ի՞նձ ես սիրում, թե՞ իմ երգերը,

Գաղտնի գերիդ է, մանուկ, սիրտս խեղճ,
Հենց որ գոցում եմ ես իմ աչքերըՀ
Աչքերդ են բացվում իմ աչքերի մեջ,—
Ավա՜ղ, իրա՞վ է, որ կույր է սերը։
Դու գարուն,
Ես ձյուն,
Դու սկիզբ,
Ես վերջ, —
Մանուկ, էլ ո՞ւր եմ քեղ տենչում անվերջ։
.......................................................... ........ • *
Թե՞ կորած գարունս եմ գսւել քո մեջ։

չ*»

Շ ա ղ ֊ կղա՜,
Կաղ֊կ ղա՜,
Շ ա ղ ֊ կղա՜,
Կաղ֊կ ղա՜ —
Կաքավը սև քարին
Կխաղա, կշողա։

Շա ղ֊կ ղա ՜,
Կաղ֊կ ղա՜ ։
Շ ա ղ ֊ կղա ,
Կաղ֊կ ղա՜ —
Կհիշե սիրածին,
II։ սիրտը կգոգսո
ՅԱ
 Շ ա ղ ֊ կղա՜ք
Կաղ֊ կղա՜,
Շ ա ղ ֊ կղա՜,
Կաղ֊ կղա՜ —
Հայացքը սև քարին
Որսկանը կսողա.,.
1941

ԱՆՏԵՍԱՆԵԼԻՆ

(ՍիրարւսՐ շշուկներ)

Խորհրդավոր մի աղջիկ է ինձ թվում. —

Հետս, օր մեջ, հեռախոսով կխոսի,
Ամեն խոսքից իր տեսքին եմ ծարավում,
Վարդէն ի՞ է, թև՞ սոսի։

Չլինի՞ թե ձեռ է առնում թաքնված

Հեռախոսի մութի մեջ, —
Թե՞ հոր ձեռքում մի թռչնակ է
վան դա կված,
Արծիվ կոլղե լորս խեղճ։

Ինչ էլ լինի' կուղեմ տեսնել, ջոշափել,

Թեկուզ խաբվեմ վերստին,
Ա՜խ, հայտնվի'ր, բավ է մթնում
խարխափել
Ե'կ, նեցոլկվեմ քո բախտին։

Բարբառում ենք' իրար ղրկի ծարավում,

Խո ստանում է, թե կղամ,»*
Հազար անգամ հրեշտակ է ինձ թվում,
Դև է թվում մի անգամ։

Կուզեմ առնել հազար աչքերն Արգոսի,

Որ գեթ մի աչքը տեսնեմ,
40
Այնքան վարար ու սիրարար կխոսի,
Որ կուզենամ գիրկն հասնեմ։

... Այնքան քաղցր են շշուկները սիրարար,

"Ոիչէ մնում ցնորվեմ,
Թիչ է մնում սիրահարվեմ' խելագար,
Մի նոր ցավի ծովն ընկնեմ։

Թե՞ գիտե, որ վշտի մեջ եմ մ հնության,

Ինքն էլ մեկն է անհույսի,
Կուզե հանել ինձ անդնդից տխրության,
Ինձ չթողնել մեկուսի։

Մեկ թվում է նա է բւսխտսճ կա ֊չ կա ,

Որ իմ սիրտն է դող հանում,
Մեկ ստվերն է թվում այն նենգ աղջկա,
Որ մտքերս էր գողանում։

Ա՜խ, երանի լիներ ինձնով կախարդված,

Լինեի սերն առաջին,
Իր ողջ սիրտը սիրով լիներ բռնկված,
Դառնար կայանն իմ վերջին։

Երբ չի զանգում' անհամբեր եմ դառնում ես.

Օրս դառնում է տարի,
Մոքորվում եմ մորը կորցրած գաոան պես,
Ընկած արոտն օտարի։

Արդյոք սե՞ր են նուրբ խոստումներն իր բարի,

Մի նոր կյա՞նք են ինձ տալու,
Թե՞ սիրարար մութ փոսիկներն այտերի
Գերեզմանս են դառնալու***

41
Հիմա ինձ այնտեղ ոչ ոք չի հիշում,
Ու ջես շշնջում անունս դու էլ, —
Իմ լուսինն անգամ, հեռու մշուշում,
Իմ հուշերին է անշշուկ ձյունել...

Ինձ լոկ իմ միակ աստվածն է հիշում,

Ա խ, միայն մայրս է անունս տալիս'
Միայն մի աստղ է հեռու մշուշում
Մորս աչքի պես' կարոտս լալիս.

Ա՜խ, և քո գաղտնի սերն է գամ աքում,

Եվ ցամաքում է Սևանն իմ հայտնի,
Փիչ մնա հույսս գետինը մտնի։

Մինչ գետերն այստեղ իրար են գրկում,

Ու ծով են ծնում գետերն այս հեռվի,—
Քո՜ւյր իմ-, էլ ինչպե՞ս սիրտս չվառվի։

Շ ուրթ երիդ հուշը

Շուրթերիս վրա
Անուշ հովի պես
Քնքուշ կսուրա։

Այնպես կխաղա,
Որ մեր հուշերով
1)իր տս կդողաՀ
Դեռ քեզ հիշելով։

42
 &

Ես կուզենայի, որ կյանքդ ջահել

Ծաղկի պես բացվեր իմ ծաղիկ գրկում,
Ծաղկից կլ քնքուշ իմ սիրուն վայել
Կուզեի ծաղիկ մնաս ողջ կյանքումդ —
Ո՞ւմ են ծաղկունքը մի օր չար նաչել,
Ժպտում են անգամ պոկողի ձեռքոսէ...

ՀՊԱՐՏ ՏւսՐՈԻԹՅՈԻՆ

Ինձ հանեց կյանքի հատակից իմ ազգն իր ուսերին, ահա,

I՝ արձրացա երգիս սանդուղքով ու ոչ թե ինձ բարձրացրին,
ք)'ու հեռվից' արծաթ ձյունի պես, խայտալով իջար իմ վրա.
Իջար, որ լեռան ձյունի պես թադ թվաս դու ողջ աշխարհին։
Իայց ինձ մի ձնծաղիկ տալով, տենչացիր հովիտներն հեռու,
Կարոտիդ գաղտնի կրակով հալվեցիր ու դարձար առու,
Ինձ թողիր ամպին ու շանթին, դու իջար իմ բարձունքներից,
Եվ հիմա լսում եմ քո խուլ շար ծիծաղն հեռվի ձորերից։
Դու քո նոր ափերն համ բուրում' գնում ես արդեն պղտորված,
Գնում ես գիրկը ծովերի, իմ սիրո բախտի պես կորած,
(և թեև գարուն է հոգիս' ամպի տակ քո հուշն եմ սգում,
Սաթի պես սև մազերս արդեն ձյունի պես են լուռ
ճերմ ակում ։
(//ւնչ' կողթին ձնծաղիկ ձագիս' ես վարգեր դեռ կերաւյ
1Ւոլ սիրտս ավար թողեցիր կսւուցին վշտիս բա զեի.,.
Դու տարար իմ ձնծաղիկն էլ, հույսիս հետ իմ սիրտն կլ
րեկած,
Իմ վաղվա վարդն էլ, շուշանն էլ, հասմիկն էլ դեռ աշխարհ
չեկա ծ..,
Եվ հիմա գրկե֊գ իրկ վազում, խաբվում ես դեռ հովտե֊հ ովիտ,
Սայց մի օր ձյունիս ծարաված կկորչես ծովում ծարավիդ։
Չես կարող էյ վեր բարձրանալ, որ ձյան պես գիրկս
դաս կրկին,
43
Չես կարող մաքրվել մեկ էլ, մեղքերդ քավել իմ գրկին։
Ամեն գիրկ էլ չի թվա լեռ,
Երանի կտաս դու ինձ դեռ,
Երանի, որ դարերն ի վեր
Բարձրացա քեղ էլ ցած թողած, բարձրացա հասա աստղերին,
Ւարձրացա երգիս սանդուղքով ու ոչ թե ինձ բարձրացրին։
Վա՜յ նրան' ով չի բարձրացել աստծո դրած սանդուղքով, '
Նա կընկնի' ով բարձրսւցել է կյանքի մութ սատանի ձեռքով։

Չհասկացավ քո սիրտն ինձի

Ալ քարկոծեց քաղաքներում, —
Ու ես խոցված սիրտս բացի
ձողի առջև' մեր դաշտերում։
Ես ասացի առվակներին'
Ելե՜ք ձյունից. նրանք ելան,
Եվ տե՜ս' գերված մեր դաշտերին'
Կկարկաչեն, կգլգլան։
Ես ասացի ծաղիկներին'
Ելե՜ք հողից. նրանք ելան,
Եվ տե՜ս' գգված մեր դաշտերին'
Կխնկարկվեն, կշողշողան։
Ես ասացի ծաղիկներին,
Որ դաշտերում հա զա բացան'
թափե՜ք ձեր փուշն, ու թափեցին,
Ու ժպտացին, ու քնքշացան, —
Ու քաղցրացան նրանց բույրից
Չոր ու դաշտեր, լեռ ու բլուր,
Եվ բնությունն այն սուրբ օրից
Դարձավ ինձ մայր ու դարձավ քույր։

1939
 Ի-]ւն

Ս|ւրո։| Լ կա Լս սյշ|ււա ք*1ւ,

Ս.ն<յան <|է'ւու՝ 1* ու խոստում,
ՍԼրս Լւլսււ| խԼյա^ար,
1)ր(|ււ Լւլսւվ իմաստուն...

Քեղ տեսա, ավա՜ղ, քո մ ան կի կի հետ,

Ասես, իմ քայլող արցոէնքր տեսա,
1) տնկիկդ' սիրսւյս քայլող վերջակետ,
Իր ոտքով հույսիս գերեզմանն հաստ։

Ա իյ, չէ/, մ տնկիկդ' արցունքս քայլող,

Սիրայս սլես անմեղ լոկ հայսս մարեր,
Մինչ սէր ս' որ սլես աստղիկը փայլող,
Քեզ պիտի վաոե, ինչսլես ինձ վառեր։

Պիտի հասցնեմ անունս ականջիդ,

Պիտի մեծ լինեմ, իմ աստղից էլ մեծ,
IIր քեզ էլ վառեմ փառքով իմ վճիտ,
Ինչպես ինձ, Իղա, դրժումդ վառեց,**

Պիտի աղդե֊ա ղգ ծիածան հյուսեմ,

Դու ցեխն ես դրել ոչ թե խենթ մի քար,
Այլ այն աղամ անդն' աստղից էլ վսեմ,
11ր զոհարների գոհարն էր գոհար։

Էլ չեմ հավա տում սիրո աստծուն,

Ա՜խ, վերջին սիրո երգիչն եմ վերջին,
Պիտի հասցնեմ ինձ Նարեկացուն,
Որ չքրքջաս' ծաշուղ իմ չնչին»։

Պիտի անճարս' հանճարեղ դառնամ,

Աստղերից պիտի կույսեր ցած բերեմ,
Որ հեռվից հեռու վիջադ իմանամ,
Գեթ ականջովս իւանդդ,, * հա մ բուրեմ,
45
 11ր լուսամատից միշտ նայես վրաս'
Ամպերից թաքուն նայող լուսնի պես,
Թեկուզ լուսնի պես իմ գիրկը չգաս,
Միայն թե լսեմ, որ ինձ կխանդես,**

ԱԼԵԳՈՐԻԱ

Ելավ հեգ լուսնյակը' երկնքի թագուհին,

Ոսկեղեն վարսերը ուսերին սփռեց,
Դուրս ելավ փնտրելու իր արև֊ա րքա յին'
Խավարում աստղերի մոմերը վառեց։
Եվ ամբողջ գիշերը իր կորած արևին
Որոնեց իր վառած մոմերի լույսով,
Ոայց, ավա՜ղ, բալասան չգտավ իր ցավին
Ու մեռավ կարոտից դեռ լացող լույսով։
Եվ նրա մենավոր դիակի սնարին
Աստղերը ահաբեկ կերոններ դարձան,
Իսկ երբ որ արևը բարձրացավ լեռնեցին'
Խոր վշտից մոմերը մարեց նա անձայն։
Եվ այսպես, դու վաղուց մեռած ես, իմ անգին,
Քեզ վաղուց թաղել է հույսս վշտաբեկ,
Կարոտ է միշտ կյանքում արևը լուսնյակին,
Մարում եմ հույսերիս մոմերը մ ե կ ֊մ ե կ ։

Ծնված փրփուրից ծիրանի ծովի,

Մի կույս է գիշերն հոգիս խռովում,
Ծովի ալերով, աչքերով ծավի
Միշտ հայտնվում է ցնորքիս ծովում։

Ինքն այրվելով[' ինձ այրում անվերջ,

Ինքն հովանում է իմ սիրո ծովում,
Եզ խենթանում եմ երազներիս մ-եջ,
Մարմինը գրկած' մարմնի ծարավումV».
4<Ի
Խելագարվում եմ մարմինը գրկած,
Հրաշք է թվում' մարմինը նրա,—~
Եվ իմ երազը, երբ զարթնեմ հանկարծ,
Լուռ ծիծաղում է աշխարհի վրա,*Հ

ՍԵՎԱՆՆ ՈԻ ՍԵՎ ՋՈԻՐԸ

Սև ջուրն ասավ Սևանին,

— Բալա սան բեր իմ ցավին,
Թե քեզնից եմ ես ծնվում'
Ինչո* ւ ջուրս չի խմվում,
Միայն գոմեշն Լ գալիս,,.
Ցամաքում եմ — շեն լալիս,
Բայց երբ որ դու ես մի բուռ ցամաքում
Ողջ Հայաստանն է կորուստդ սգում,
Ինչո՞ւ մեր ձնած ձկներն էլ, ասա',
:Բոնը իշխան է, իմը' օձաձուկ,
Ինչո՞ւ չեմ մնում քեղ սլես փիրուզա,
Ի՞նչն է իմ մեղքը, ինձ ասա ծածուկ,
Բեզնի՞ց եմ ծնվում, թե՞ տիղմից, ասա'։
— Ինձնից ես ծնվում,
Բայց էլ չես խմվում,
Բանզի քո սիրտը առաջվանը չէ,
Հազար ճամփի է ջուրդ պղտորվում...
Պղծյալի համար ո՞վ կհառաչե...
Ծնվում Սևանից կույս ու անաւՓհ.
Փախլում, սև ջուր ես դառնում թա փա ռիկ,
Գդվում հողե֊հ ող, գր կե֊ գիրկ ընկնում,
Դու ես քեզ լլկում,
Բեզ բախտից զրկում, —
Թե մաքուր չլիներ Սևանս այսքան*
Ինչպես սրբուհու գիրկը կուսական,
Օձեր կծներ, իշխան չէր ծնի,
Չէր դառնա մաքուր սիրտն Հայաստանի,
Ու թե ցամաքեր ողջ Սևանն իմ պարզ
Թեկուզ մի աչք էլ չէր լաւու վրաս։
47
Ո՜վ կույս, մաքուր կաց մայր Սևանիդ պես,
Սև ջրի նման դրկե֊գ իրկ չընկնես,
Միշտ Սև անի պես մաքուր կաց, մանուկ,
Որ իշխան ծնես, ոչ թե օձաձուկ.»•

Ա խ, շչիներ կյանքն այսքան

Չքնաղ տեսիլ դյութական,
Չլներ անբիծ սերը մոր
Այս քան քնքուշ, այսքան խոր,
Չլներ խրճիթն հայրենի
Հսյղար տարվա հին գինի,
Չլներ կինը'
Անգինը,
Չլներ մարդը այսքան վեր,
Աշխարհն հրաշք չլիներ,
Ա՜խ, կամ մահը Ա իներ,
Ա՜ խ, կամ մահը չլիներ։

Աստված բարի մայր լիներ՛,

Կամ աշխարհը չլիներ։

Ն*

թո ձեռքով քաղած վարդը լինեի,

Կամ շունչս լիներ բուրմունքը նրա,
Որ երբ շնչեիր' կուրծքդ մտնեի,
Մաղվեի ժայռե քո սրտի վրա,

Որ քնքշանայիքւ' վարդիս բույրի պես,

Քաղցրանար լեզուդ և ինձ ժպտայիր,
թո բախտը թվար իմ կարոտը քեզ,
Մեղրանուշ խոսքեբ ինձ շշնջայիր***
' 48
 Որ անուշ վարդիս անուշ բույրի պես
Կյանքն ինձ էլ մի պահ անփուշ վարդ թվար,
Թեկուզ խաբվեի քնքշությամբ քո հեղ'
Միայն թե սիրո հավատս մնար։

ԱՍՏՂԱ1ՍՈԻՑԶԻ ՍԵՐԸ

— Ալնք ան չեն նայել աստղերն աշխարհին,

հնչքան որ դու ես նայել աստղերին ...
Թեղ կախարդում է երկինքն երազուն,
Գիտեմ, դու դիտես աստղերի լեզուն,
Ոայց ևս չեմ փոխի քո ողջ աստղավետ
Երկինքը երկրիս մի բուռ հողի հետ։
Ողջ աստղերիդ հետ չեմ փոխի անմահ'
Մի հայացքը պարզ սիրած աղջկա,
Մի շջոլկի հետ իր սիրո խոսքի
Չեմ փոխի անդամ արևը ոսկի,
Ու թե դրախտ էլ լիներ երկնքում,
Վեր չէի թեքի
Թարթիչն իմ աչքի.
Հազար դրախտ կա մի կույսի ղրկում։
— Կույսի... հայց թեկուզ մի կույսի հույս կա՞,
Որ ինձ ցած բերի աստղերից ոսկյա,
Որ իր մաքրությամբ, սրբությամբ հավետ,
Եր կույս, աստղային, անճառ մաքրոլթյամբ
Մրցի իմ հայոց մայր օջախի հետ։
Նոր կյանքն ավելի պիտի քաղցրանար,
Թե ամեն աստղիկ
Մինչև հարսանիք
Առաջին սիրո նման կույս մնար,
Անհաս աստղի պես մնար անառիկ։

4 է Շիրսւզ, նատ. III 49

 *4*

Սրտիդ դռնակը ինչքան պինդ դոցես'

Այնքան սրտապինդ բախող կլինի,
Այնքան իմ սրտի սիրտը կխոցես,
Այնքան իմ սերը աչքս կհանի։

Սայց ինչքան բացես դարպասը սրտիդ,

Ինչքս/ն լայն բացես' կփախչեմ այնքան, —
Ինչո՞վ անմիտ չէ սիրտը միամիտ,
Երբ որ սիրույս հետ խաղում է այսքան։

ԻՄ Ս ԻՐԵՐԳ Ա ՆՔԸ

Բամբասում են ինձ շշուկով, չար շշուկով անանց'

Իբր կանանց շատ եմ սիրում, — ո՞վ չի սիրում կանանցէ

Իբր շատ եմ աչքով անում, իրավ, ո վ գեղանի,

Ով աչք ունի սիրածարավի ինչպե՞ս աչքով չանի...

Լավը տեսնող աչք ունեցողն ինչպե՞ս աչքով չաներ,

Ա"խ, թե չաներ, ո'վ սիրուններ, աչքերն ինչպե՞ս հաներւ

Իբր աչքով շամբշոտաշուրթ, վշտով թափառական'

Ամենքին եմ գիրկս կանչում, — ո՞վ չի կանչում, սակայն։

Իբր սիրտս է խելագարվում, երբ չեն գիրկց գալիս,

Երգ եմ լալիս մարգարտաշար, — ո՞վ չի սիրուց լալիս ւ

Ամենքին եմ, իբր, խանդում սիրացնորք աչքով, —

Ո՞վ չի խանդում այս աշխարհում, որ լցված է քաջքով, ..

Իբր ամեն մազկտրածին իմ վարդերն եմ տանում, —

Ո՞վ լի տանում, երբ ինձ նման անսփոփ է մնում։

Իբր կանցնեմ ես ճորտի պես, ամեն հոնքի տակով, —

Ո՞վ չի անցնում, թեկուզ արքան, երբ թովում են աչքով։
50
Իբր շուրթեր աստվածային դեռ համբուրած չկամ, —
Ո՞վ կա էլ կույսճ թեկուզ սիրով արար աշխարհ ման գամ։

Իբր անտեր դերվիշ ղառած գինու գավն եմ գրկում, —

Ո վ չի գրկում, ո'վ բամբասանք, երբ մենակ է կյանքում։

Իմ սերերն են, իբր, բերել գլխիս ձյունը ցավով, —

Ո՞վ չի իր ծով կյանքը կորցրել կնոջ մի շիթ դավով։

Իբր վշտից մեկճ իմաստուն, խենթ եմ հազար ու մեկ,—

ո՞վ ժ . սակայն, կնոջ գավով դժոխքն ընկել, ասե'ք։

Ծիածանը տեղս լիներճ կսևանար ցտվից, —

Իբր շուրթս ծով է փնտրում շվայտ իր ծարավից...

Իամ բասում են ինձ անդադար, չար շշուկով անանց'

Իբր կանանց շատ եմ ատում, — ո՞վ չի ատում կանանց

Հ*4»հ

Ծովը գնացող լեռնային ջրեր,

Իմ սիրտն էլ ձեզ հետ ծովերը տարեք։
Ծովը գնացող գարունքվա գետեր,
Իմ սիրտն էլ ձեզ հետ ծովերը տարեք։
Սիրտս հուր սիրո կրակ է, ծովէ\ ր,
Սրտիս կրակը լոկ դուք կմարեք։
1941

ՍԻՐԱՀԱՐՆԵՐԸ

Սիրո հասակն է երջանկությունը,

Նրանից հետո վա ՜յ մեր սրտերին,
Ջահելությունն է մեր սիրո սյունը, —
Երանի՜ ջահել սիրահարներին։
4* 51
 Սիրահարները տխուր են լինում,
Ոայց սիրո վիշտն էլ խինդ է աչերին,
Չէ') յոթը տարի անքուն են մնում, —
Բայց էլի" երնեկ սիրահարներին

Երջանիկ սերն էլ խանդ ու կասկածով

Դժբախտ է՝ բախտի ճանապարհներին,
Վայելքի թասն էլ միշտ լիքն է լացով, —
Բայց էլի" երնեկ սիրահարներին։

Աշխարհիկ կյանքն էլ այս չնաշխարհիկ՝

Թե առանց սեր է' կյանք չէ ոչ մեկին,
Վարդերը փուշ են ու վարդ չեն մարդիկ, —
Բայց էլի" երնեկ սիրահարներին։

Մնացած կյանքս էլ կտայի նրանց,

Միայն թե ետ դար գարունն իմ անդին,
Թեկուզ ետ բերեր ցավերս էլ անդարձ, —
Լազա"ր երանի սիրահարներին.»«

ՄԱՐՄՆԱԾՈՄԻ Ա ՂՈ Թ ՔԸ

Հեռավոր իմ անբույն, քո ւյր իմ, տուն արի, —

Տուն կանչող կարոտս տունդարձիդ կարոտ,
Սիրո սուրբ խենթությամբ իմաստուն արի, —
Հառաչող կարոտս քուն֊բ ա րձիդ կարոտ։

Կարդացի քո գիրը' ոգիդ գրկեցի,—

Բյուրաչյա կարոտս աչքերիդ կարոտ,
Թո ոգին գրկելով՝ քեզ կա րոտեցի, —
Բյուրաջահ կարոտս ճամփեքիդ կարոտ։

Որ մարմնիդ աղոթեմ' կույս ընձյուղ արի, —

Միշտ խաբված կարոտս մաքուրիդ կարոտ,
Թեզ դուռ կա, ինձ չկա, ե"լ, կանուխ արի, —
Լուռ կապված կարոտս համբույրիդ կարոտ։
52
Սիրարքա դերվիշ եմ' վերքով ան բալզամ,•*•
Սիրաձեռ կարոտս մազերիդ կարոտ,
Գազազած կարոտից դարձել եմ թարզան,—
Սիրանմեռ կարոտս նազերիդ կարոտ։

Թե այլոց վարդն էիր, գոնե տուղտ արի,-*

Անհագուրդ կարոտս տուղտերիդ կարոտ,
Թող սիրո դղյակներն' անհագուրդ արի,—
Բյուրաշուրթ կարոտս շուրթերիդ կարոտ։

ՀԷվ անդ եմ, սիրաբույժ բալզամով արի,—

Վիրավոր կարոտս բալզամիդ կարոտ,
Այգեպան չտեսած շամամով արի, —
Սիրավոր կարոտս շամամիդ կարոտ։

Թ(սաբեղ գարուն եմ, թխածամ արի, —

Սանդուղքվող կարոտս ոտքերիդ կարոտ,
Ինքն ակամ որս դառած սիրայծամ արի, —
Աղեղվող կարոտս հոնքերիդ կարոտ։

Սեր կանցնի հոնքերիդ կամրջի տակով, —

Սիրո դետ կարոտս կոնքերիդ կարոտ,
Թո ճորտն էլ արքա է քո սիրո թագով, —
Սիրաբերդ կարոտս զորքերիդ կարոտ։

Որ գիրկդ բարձրանամ' սեր֊ս անդուղք արի,-*։

Գիշերվա կարոտս փշերիդ կարոտ,
Թե մատաղ լուսին ես' սիրամուղտ արի, —
Ցերեկվա կարոտս գիշերիդ կարոտ։

Անզմրուխտ մատանուս ակ֊զ մրուխտ արի,—

Մենավոր կարոտս մենակիդ կարոտ,
Շահանդուխտն ի՞նչ անեմ, Շիրազդուխտ արի,
Ընկնավոր կարոտս հենակիդ կարոտ։

Լույսերս քարավան, դու նաո ուղտ արի, —

Անապատ կարոտս ծաղկունքիդ կարոտ,
Ինձ մի թող այս ձյան մեջ, հրաբուխ արի, —
Արարատ կարոտս երկունքիդ կարոտ։
 Քո ւյր իմ, ասա, ի՞նչ անեմ,
Ասա, քո ցավը տանեմ, —
- Թե ախպեր ևսյ ախպեր ջան,
Ե լ, բա ց սիրո մեր ճամփան,
Ինձ մի' թողնի սրտախոց,
Ինձ բեր Բինգյոլն իմ հայոց,
Ինձ բեր ծովակն իմ Վանա,
Ինձ բեր սարն իմ Սիփանա,
Դարձիր սանդուղքն երազիս'
Ինձ հանե Սիս ու Մա ս ի ս ,
Ինձ հասցրու մուր ազիս,
Մ ա յր ֊ մուրա զի ս, կամ լացով
Դարձիր դու ինձ (/աձա

4»#

Ծաղիկներ ծախող դու մատաղ գնչու,

Դու սարի ծաղիկ, սարից ես գալիս,
Քո ձայնի նման, չգիտեմ ինչո՞ւ.,
Սիրտս դողում է քեզ հանդիպելիս։

Մանուկ աչերիդ նման երազուն

Դու միշտ կապուտակ ծաղկունք կծախես,
Բայց մարդիկ կարմիր վարդեր են ուզում,
Ավա՜ղ, չգիտեն, որ վարդը դուն ես,,*

Վարդ, որ դեռ հագին ցնցոտի ունի,

Ահա թե ինչու վարդդ գին չունի։

Ա՜խ, մի ամաչիր ծաղիկ ծախելուց,

Թոդ մարդ ծախողներն ամաչեն քեզնից,
Ես աղոթում եմ բախտի աստծուն,
11ր Վարգեր բերես մասիսված ձյունից!
 . *
'4»

Մի վանուհու ասի մի օր*

— Վանա կատու, վանեցի...
Նա վագրացավ, ու ես մոլոր'
Հազիվ ալս փուշն հանեցի։

Ա՜խ, վանեցին ի՞նչ վատ է, որ,

Երդըվում եմ մինչև Վան,
Թե վատ է Վանն իմ նարեկվոր'
Քեզ էլ հետը թող ինձ տան։

Վանն է դրախտն հայոց հողի,

Մայր օրրպնը հայակերտ,
Վանի մասին վատ խոսողի
Լեզ ուն լալկի թող հավետ։

Հիշիր, թե ոնց ամրոցեցին

Վանեցիք ծովն էլ Վանա, —
Բավ է իր մի Նարեկացին,
11ր ողջ ազգը սրբանա։

Բավ են Սասնա սար ու ձորն էլ,

Բավ է ծովն էլ Բզնունի, —
Արտամետի մի խնձորն էլ
Յոթ եդեմի րույր ունի։

Ես Վան կասեմ' դու հ։յ։սկացիր

Հողն ու ծովը մեր Վանա,
Սասնա Դավիթն ու մեր անծիր
ք/ղջ սս՝րերը Սիփանա...

Առանց Վանի' Երևանըճ

Բսկե պատյանն' առանց թուր, —
Թե ուղում ես ինձ տան Վանը'
Գեթ մի համբույր այժմ տուր...
55
 Միա յն թե տան իմ Վանը ինձ,
Թեկուզ քեզ էլ ինձ չտան,
4?ո կարոտը կառնեմ Վանիը,
Թո նն էլ, իմ մեծ Հայաստան։

Ողջ Հայաստանն այն ամայի,

Որ սև թրի տակ է դեռ, —
Ոայց մարգարե հույսը հայի'
Կազատե հողն իմ անմեռ։

Ա'խ, ե՞րբ պիտի վշտից զատվի

Ողջ ձա յասաանն հավիտյան,
Ա՛խ, մի Ш յն թե Վանն ազատվի՝
Թեկուզ քեզ էլ ինձ չտան։

1940

ԹԵ ԵՍ ԱՐԱ ԳԵՂԵՑԻԿՆ ԵՄ

Թե ես Արա Գեղեցիկն եմ՝ դու Նուարդը չես,

Որ թողնում ես ինձ փշերում՝ դու իմ վարդը չես։

Թե ես արքա Արտավազդն եմ՝ դու իմ Սիսը չես,

Որ չես կրձքիդ ինձ շղթայում՝ իմ Մասիսը չես։

Թե ես սիրո Տիգրան Մեծն եմ, դու իմ հովյը չես,

Որ ծարավ ես սերս թողնում' ծովից ծովը չես։

Թե ես Հա յոց Վանա ծովն եմ' դու հայ կյանքը չես,

Որ գրկեի Աղթամարդ' դու իմ վանքը չես։

Թե ես երկնի հայ Վահագն եմ, դու երկինքս չես,

Թեզ ո*նց տանեմ տաճարն հոգուս' գոլ Աստղիկս չես։

Թե ես գերի Արարատն եմ' դու իմ սերը չես,

Որ ինձ համար ախ չես քաշում' դու իմ տերը չես։
50
Թե ես Արա Գեղեցիկն եմ' ղու Նոլարդս չեսք
Դու իմ մահվան Շ ամիր սւմն ես, — սիրո վարդս փսք

Ես չէ, թեկուզ իմ թոռների վիշտն էլ թանձրանա,

Գիտեմ' ազդս վերջը պիտի Մասիս բարձրանա։

*
Հ»

Իմ սերը մաքուր'
Անառիկ ամրոց,
Մեկի դեմ' բաց դուռ,
Աշխարհի դեմ' դոց։

4?ո սերն աշխարհին

Հյուր ու հյուրանոց, —
Գաղտնիքդ է, ո՚վ կին,
Անառիկ ամրոց,.*

Հհ.

Լալիս է ծովը՝ ժեռ վանդակն ընկած,

Ծովն աչքիս առաջ և իմ վշտի մեջ,
Ափերն է կրծում ծովը մոլեգնած,
Ծովն հույսիս առաջ և իմ սրտի մեջ.
Ու ծառս է լինում՝ ամենքից խաբված,
Իմ սիրո ծովը՝ իմ ծով խանդի մեջ։

Հհ.

Իմ ինչի՞ն է պետք բախտի սիրունը,

Երբ չունի երազ, թախիծ ու արցունք,
Երբ նա չի տենչում Մասիսի ձյունը,
Երր որ չի տանում ինձ դեպի բարձունք։
57
 Իմ էությունը տենչն է բյուրավիհ,
Եվ ինչքան բարձր են լեռներն իմ ոգու'
Այնքան անդունդներ ունեմ ահարկու,
Այնքան բարձունքներ' խոյանք ու դավի։

9ախտի ո'չ լիրբըւ ո' չ կրւյսը կուզեմ,

է!տքիս տակ ինչքան անդունդներ բանաք'
Այնքան կարծվանան երդերս վսեմ,
Այնքան երդս վեր, դուք վար կմնաք։

Իմ ինչի՞ն է պետք երջանկությունը,

Երբ իմաստության աչքն է նա հանում,
Երբ նա չի տենչում Մասիսի ձյունը,
Մեր թագը դեպի Մասիս չի տանում։

ԲԱԼԼԱԴ Ա ՐՎԵՍՏԻ ՄԱՍԻՆ

Ապշեց, կռացավ լուսինը խաղաղ

Ծովի երեսին
Տեսավ մի լուսինճ
Ուրիշ մի լուսին, բա յց այնքան չքնաղ,
Որ սիրահարվեց ծովն ընկած»** կույսին։
Եվ շողերն' իբրև նուրբ ձեռքերն իրա'
Երկնքից կախեց մութ ծովի վրա,
Որ երկինք տաներ լուսնյակին ծովի,
Ար, կարծես, այս է' պիտի խեղդվի,
թանդ]։ ալիքից ալիք է ընկնում,
Մերթ հայտնվում է ու մերթ չքանում,
Ինչպես ծովն ընկած մերկանուշ մի կին,».
Եվ կուզե փրկել ծովի լուսնյակին
Երկնի լուսնկան։
Զանուէ է, սակայն
Մութ ալիքնեիը խեղդում են***■ լույսին,
թեպետ հասնում են ծովամույն լուսնին
Երկնքի լուսնի ձեռքերը, սակայն
Դողում է ահից երկնի լուսնկան,
58
 Փան զի շատ են թույլ իր շող մա տները'
Հազիվ են շարժում ծով ալիքները,
Ծնելով ծովի երեսին անհուն
Մակրն թացություն ֊տ եղատվություն,,.
Եվ լուսադեմին խեղդվում է, կորչում
Ծովն ընկած լուսինը' սիրածը լուսնի,
Եվ դալկանում է վերն' աղջամուղջում'
Վջտից մեռնում է լուսինն էյ երկնի։

Ւնձ բարձր ու անհաս երկինքն է հուզում,

Ոչինչ չեմ ուղում քեզնից, իմ անգին,
Աչքերովդ մեկ երկինք եմ ուզում,
Որ հասած լինեմ անհաս երկնքին, —

Սիրո կյանքում էլ ագահությունը

Դետնով կզարկե սրբության սյունը, —
■Թո աչքերով մեկ երկինքն էլ անհաս
Դրախտի յոթը երկինք է վրաս,,.

— Ի՞նչ եմ անում, ասացիր, թե գերված ես .աստղերին,

Թե դու դիտես հավքերի ; ,ստղերի նուրբ լեզուն,
Երբ միշտ պիտի սավառնես խորհուրդների մեջ խորին,
Եվ մոռանաս, որ ջահել սիրտն համբույր է երազում,,.
Ի՞նչ եմ անում երազներն ու երգերը քո վերին,
Վեր սլացող քո ոգին' մեկ խենթ ու մեկ իմաստուն,
Ինձ ի'նչ, թե միշտ ինձ հետ ես ճախրանքներիդ ճամփեցին,
Թե աչքերիս հասնելով[՝ երկինքների ես հասնում,,.
Ինձ ի'նշ թեկուզ քո սիրտը մրջյունի վիշտն էլ կիսի,
Ի՞նչ եմ անում խոսքերիդ մարգարիտներն աստղաշար,
Իոնչ եմ անում լոկ երգը, երգով այգի չի հասնի, —
Ես այն կտրիճն եմ ուղում, որ աստղերից վփրկս գար,
61)
Այն բազուկն եմ երազում, որ արևը վար բերեր,
Ծովից հաներ մարգարիտն ու ինձ գրկեր խելագար,
Այն համ բույրը, որ հոգիս կթռցնի մինչ աստղեր,
Այն համբույրը, որ դաշտում գարնան արևն ինձ կտար...
Ի՞նչ եմ անում ցնորքը, ես սիրում եմ կյանքը մեծ,
Ես' հասարակ մի աղջիկ, դու աստղային բանաստեղծ։
— Իայց համբույրդ, քո՜ւյր իմ սուրբ, որպես բույրը մայր հողիպ
Ինձ վաղուց է ցած բերել երկինքներից բյուրեղի,**

Ցած է բերել, բա յց գոլ էլ չես հավատում իմ սիրույն,

Ա խ, արծվին լի հասկանա քեզ պես կաքավն, ի՜մ սիրուն։

Այս մարմարե սարերն ի վար,

Այս մարմարե քարերն ի վար,
Դուն ո՞ւր կիջնես կարկաչելով,
Դուն ո՞ւր կերթաս յար կանչելով,
Ո՞ւմ պարտեզը կերթաս, ի՜մ ջուր,
Իմ պզաիկ քուր,
Պ ատ աս խան տուր։

.— Ես այս մարմար սարերն ի վար,

Այս մարմարե քարերն ի վար,
Սեգ սարերի ախպերն եմ ես,
Կերթամ իջնեմ յարիդ պարտեզ,
Որ բերանով իր մանանա'
Ինքը խմե ջուրս' հովանա***

— Ամա ա ՜ն, դու այս քարերն ի վար,

Գոլ այս բարձր սարերն ի վար
էլ մի՜ իջնի կարկաչելով,
Ծարավներին յար կանչելով,
Ու մի' յարիս համբույր տանի՝
Իմ սիրտ մ ա լո ՜լլ֊մ ր մ ո ւռ անի***
60
 Ա խ, իմ սերը ծովն էլ ընկնի'
Ծովն էլ հրդեհ կբռնկի,
Լուսնին գահից վար կբերե'
Ա խ, միայն թե քեզ համբուրե։

Հ*’
Աչքերիդ համար, որ ցմահ տեսնեն,
Ես բոց աչքերով կռիվ գնացի,
Ձեռքերիդ համար, որ կյանքը գրկեն,
Ես զինված ձեռքով կռիվ գնացի...

Ւ՜նչ փույթ, թե հիմա ես աչքեր չունեմ,

Երբ քո աչքերը պայծառ են նորից,
Երբ ն այում ես ինձ, երբ ժպտում ես ինձ,
Երբ գրկում ես ինձ, փայփայում ես ինձ...

Ու երբ քո գարուն գրկում դյութական

Կբացվեն վաղը աչքերն իմ մանկան,**

Ես սարի աղբյուր,
Դու կանաչ մի ձոր,
քև գիրկդ վազեմ
Կարոտի կանչով,
ես լինեմ մի ծառ,
Դու կարմիր խնձոր,
Դուրս նայես սրտիս
Տերևի միջով***

*
Ն*

Մեկը մեկից մի սար հեռու

Վար են վազում մի զռւյգ առու։
Մրմնջում են ու խոխոջում,
Կարկաչում են, իրար կանչում։
61
 Մեկն ասում է.
— Կա 9» ես էլ գամ,
Ւնչ որ ունեմ' քեզ պիտի տամ,
Անգին քարեր, գինդ ու գոհար,
Որ սարերից բերում եմ վար,
Կանգնի'ր, գթա, իմ սրտակից,
Երբ դու ելար ամպի տակից,
ճերմակ կուրծքդ հովին տալով,
Սիրտս զարկեց փրփրալով,
քեզ գերվեցի, և այն օրից
Փախավ քունը իմ աչքերից։
— Բա ի՞մ, բա ի ՞մ , — մյուսն ասավ, —
Ա խ, այն պահից, երբ քեզ տեսա,
էլ քուն չունի աչքն էլ սրտիս,
քեզ եմ ծարավ, իմ սիրելիս,
Ւ՞նչ եմ անում գինդ ու գոհար,
Ա'խ, միայն թե գդվենք իրար, —
Ալ գալիս են, գգվում են խենթ,
Վտակ դառնում, դառնում են գետ,
Գոչգոչում են, կանչում հավետ,
Թե' մեզ բախտը ուր էլ տանի,
Մեզ մահն ինքն էլ չի բաժանի։

Այսպես հայոց սփյուռքն ու մենք

Հավերժ իրար պիտի գգվենք.,.

Հ'.%
ս*
Մի՞թե իմ բոլոր օրերը կորան
1և թեկուզ մի շիթ չթողին ոչինչ,
Չթողի՞ն միթե, ո վ կյանքի օվկիան,
fin հավերժի մեջ գեթ կաթիլ մի ջք*նջ։

Ւնչպե՞՞ս չքացան հույսերս ջահնլ,

Ա՜խ, մի՞թե բոլոր օրերս կորան,
Ասացեք, երգեր, մի՞թե չեք պահել
Վերադարձն անդարձ իմ ջահելությանւ
02
 ՍԻՐՈ ՑՆՈՐՔԸ

Աղբյուր ու վտակ ինձ նման լալիս,

Միշտ վար են գալիս ձյուներից մարմար,
Կարծես ինձ նման աշխարհ են գալիս'
Ւմ սիրած կույսին տեսնելու համարէ

4?ար կոկոնները պատռում են, ելնում'

ՆՐան են փնտրում վարդերն էլ այս վառ,
Սիրածիս դեռ կույս շիկնանքն են հագնում
Ւմ սիրածի հետ չափվելու համար։

1Լար են գիշերը աս աղերը կա խվո ւմ'

1‘Ր աչքերի հետ չափվելու տենչով,
Դառը հովերն են գալիս քաղցրանամ'
Անցնելով նրա մազերի միջով։

Լուսնի հեռավո ր լեռներ ում հավետ

Ոացվող սպիտակ շուշաններն անգամ
//լզում են չափվել իմ շուշանի հետ, —
էլ ինչպե՞ս, սի'րտ իմ, դեռ քնած մնամ։

Նախշուն հավքերը, որ չվել էին,

Ծիածան հագնում՝ միշտ գալիս են ետ'
Ասես պարում են երգով երկնային,
Որ մեկ էլ չափվեն իմ նախշունի հետ։

Լուսնի ծաղկոլնանց խանդոտ շրշյունից,

Երբ որ սիրածիս մասին են խոսում'
Ես երկրի վրա զարթնում եմ քնից,
Ւայց, ավա՜ղ, զարթնած արցունքս է հոսում...

03
 V

Ա խ, մի՞թե մեղք է, որ վշտոտ եմ ե ս ,.է

Ինչպե՞ս թաքցնեմ աչքերը սրտիս,
Մի թե արցունքս անվարդ փուշ է ձեզ,
Ինչպե՞ ս թաքցնեմ վշտերը վարդիս.
Երբ արցունք ունի ամեն մի գնչու.,*
Ինչո՞ւ թաքցնեմ, որ մարդ եմ ես էլ,
Ինչո՞ւ թաքցնեմ, ասացեք, ինչո՞ւ, —
Իմացե'քճ ում աչքն արցունք չի տեսել
Իր սիրտը ժանգոտ ստվերն է մարդու։
Էլ ի նչ մարդ, ի՞նչ սիլյա' առանց վիջա ու սեր,
Առւանց սուրբ սիրո, առանց զդացման,
Առանց քնքշանքի և առանց հույզեր,
Ի՞նչ մարդ, երբ չունի և պահեր ցասման,
Եվ անկման արցունք, և կույս երազներ,—
Ի՞նչ մարդ, երբ սիրտ են եղնիկներն անգամ։
Չ է', ինչ էլ լինի, ես քոնն եմ, իմ սեր,
Երկաթի մեջ էլ մարդ պիտի մնամ.*•

Ես չեմ ամաչում իմ սուրբ արցունքից,

թեկուզև անդունդ նետվեմ բարձունքից։

ՀՀ
«4*

Շրջում եմ եր կրում օտարոտի,

Շուրջս աղջիկներ ու ես ջահել,
Մեկը նման է հուր կարոտի,
Մյուսը չի էլ ուզում նա յել.**

Եվ ակնարկում են, և ինձ թովում,

Կաքսարդ է թվում մեկը մեկից,
Ըա յց դա մի պահ է, վշտիս ծովում'
Չեմ խարվում աչքով անող աչքիցւ.
64
 Թե։պետ հուզվում եմ, մարզ եմ ես էլ,
Հրապուրանք է վայրկենական,
Ուզում եմ սիրո մի խոսք ասել
Ասենք, մարմնազեզ այս ազջկան։

Ոայց թե' սառչում եմ ու ոչ մեկին

Չի կպչում սիրտս, ի նչ սքոզել,
Նարծե ս անսիրտ եմ, կարծես անգին
Հայաստանում եմ սիրտս թոզել. .*

Օտար ծազկուհին նեկտար չի տալու,

Նա խնդալու է, դու' ցմահ լալու։

Վերն Ալագյազ' բարձր ու սիրուն,

Զյունը գլխեն հուլուն֊հուլուն
Հա" կկաթե' ձմեռ֊գ արուն։

ՎարըՀ դաշտեր, ու դաշտերում

Վառ արևի կյանքը ծորում,
Մեղր է դառնում ծաղիկներում։

Եվ ծաղկունքը հաղար֊հաղար
Չզարդարելով դաշտեր ու սարճ
Վառ արևի կյանքն են բուրում։

Ու թե պակաս հրաշք մի կաճ

Այն էլ սիրած իմ աղջկա
Շունչն է' այն էլ վարդից կուդա։

Վերն Ալագյաղ հավերժ սիրուն,

Տյունը գլխին, ընդդեմ վայոց,
Անդահընկեց թագն է հայոց։
5 Հ> Շիրադ, fiuiin. III G5
 %*#
փ

էլ ո՞ւմ համար են նռները կրծքիդ,

Գարուն ևս, բա յց քո աշունն էլ կպա,
Մահվան ավարն է վաղը ողջ այպիդ, —
Ես սիրում եմ քեզ, բայց կյանքը վկա'
Ինձնից ամուր է մահը սիրահար։
Բաց դուռդ քանի այպիս ես դալար,
Հանի ջահել ես'
Պիտի վայելես, —
Բաց կուրծքդ կոկոն, որ դեմս բանա
ճոխ այպեստաններն իմ հեռու Վանա,
Գեթ մի ղույպ խնձորն իմ Արտ ամ ետ ի,
Բա՞ց, քանի մահը դուռդ չի բախեք,
Հանի մազերդ պիշեր են սաթի,
Բ անի մահը մեզ աղատ է թողել,
Բա ց, մ ահվան վրա կուզեմ ծիծաղել...
Գլուխս թաղել դեռ դրախտապելւճ
Այս մատաղ կրմքիդ զոլլգ նռների մեջ։
Բաց գեթ մի դուռը վանահուշ այգուդ,
Վաղը ոչ մի նուռ ծառիդ չի մնսՅ,
Մի մնա այդուդ բիրտ պահակն անգութ,
Բաց’ այպեստ աններն իմ ոսկի Վանա,
Բա՜ց, որ յոթ որդով այգեկութն հասնի,
Աչքս դժոխքում դրախտ էլ տեսնի***

Կաքավները քեզ նման սիրտս կոխել անցել են,

Տե'ս՝ ոտքերը կարմիր են, իմ արնով են կարմրել, —
Զմրուխտ հավքը, սիրուդ պես, կտուցը սիրտս է խրել,
Տե՞ս՝ կտուցը կարմիր է, իմ արնով է կարմրել։
Դու էլ իմ չար կաքավն ես, տե՞ս՝ մատներդ կարմիր են)-~
Եղունգներդ կարմիր են, իմ արնով են կարմրել,
Ա՜խ, որտեղի՞ց գտնեի մատներ՝ շողեր լուսնային,
Մատներ' մոմեր սպիտակ, որ ինձ սիրո լույս տային,
Ա
համ աղավնու փետուրներ, որ իջնեին, ինչպես ձյուն'
Սիրո խ ոստման հով տային' սիրուց այրված իմ հոգուն։
Իմ արյան տեղ մատնեք։դ ալ վարդերով ժպտային,
Մազերիս հետ խաղային, մանկությունս ետ տային,
Ա՜խ, միայն ինձ ժպտային, այնինչ' դավում ես անվերջ,
Եղունգներդ ճանկեր են, որ խրում ես սրտիս մեջ.*»
Ա՜խ, անհաս է այս դարում իմ երազը քնքշենի, —
Յոթն արծվի գրկում է ամեն մի նուրբ աղավնի.**

Ա՜խ, ե՞րբ է սերն հասնելու սրբությանը' կյա նք֊ց ա ծում,

քնչսլես մթնից բազմաստված' հասանք միակ աստծուն։

***

Օրհնվես, գիշեր, հավերժ օրհնվես,

Օրհնվես, խավար, անիծվե՜ս, լուսի՜ն,
Ամպի մեջ թաղվիր, որ մեղքդ քավես,
Տե՜ս' ո"վ կյանք տվեց իմ սիրո հույսին։

Ո՞վ դրեց նրան' հսկող գիշերին,

Լուսինն ո՞ւմ է պետք, երբ ողջն է քնած,
Ինչո՞ւ է խանդում սիրահարներին,
Ոան ալով անմեղ գաղտնիքը նրանց։

Մթնատենչ սիրո համար ի նչ լապտեր*

Ինձ հետևում է մատնիչ լուսնկան,
Մեկ թաքնվում է, իբր անտարբեր,
Մեկ ահ է տալիս հույսիս աղջկան»**

Չքվի'րէ դու չքնաղ արհի կեղծիք,

Համբույրին պետք չէ ոչ մի լուսնկա
Լա՜վ Լ, որ կրծքիդ ոտք դրին մարդիկ,
Թող լոկ քո աչքով արևը գոտս գա»»»

Շ7
 Տե'ս, ծաղիկը ծաղկին շոյեց,
Աստղը աստղին աչքով արավ,
Մենությունից, տե ս, բուն վայեց,
Աստղը աստղի գիրկը թռավ։

Միայն ես ու դու ենք, խելառ,

Թաղում ջահել օրերն ու տե'սճ
Ղու ժայռի պես մնում համառ,
Ես լալիս եմ աղբյուրի պես։

Կուշ եմ գալիս, վայում անքուն

Այն մենավոր բուի նմանճ
Եմ հույսերի ավերակում,
Ջեզ եմ տենչում գիշերն անգամ։

Կփոշմանես՝ երբ ծերանաս,

Ջահելությունն էլ ետ չի գա,
Չի գա, թեկուզ իմ գիրկը գաս,
Ա՜խ, ե'կ, քանի գարունս կա,,*

Գիշերներ են լուսնկա գա լիս ֊ գնում, ու չկա

Իմ հուշերի աղջկա շշուկն անգամ հովի մեջ, —
Ու կարոտում եմ նրա շշուկներին երեկվա,
Որ մշտանուշ շշուկով կշտամբում էր ինձ անվերջ,
Չէր հավատում, որ ինքն էր միակ իմ սերն առաջին։
Ա՜խ, թող լիներ, թող լիներ նա իմ կողքին այս գիշեիչ
Ու թող նորից կշտամբեր հրաժեշտով իր վերջին, —
Թեկուզ ամեն խոսքի մեջ հույսիս ճամփեն մշուշվեր,
Թեկուզ խոսեր մահիս պես, ա խ, միայն թե ես մեկ էլ
Լսեի ձայնն ու թեկուզ նորից արցունքն ինձ խեղդեր,—
Այնքան լա յի, որ տղմուտ լացով աչքս ցամաքեր,
Ու ցամաքած աչքս մութ' ինձ գերեզման թող դառնար,
68
Գերեզմանվեր իր հուշն էլ, մշուշի պես ամբառնար։ —
Ա խ, առանց սեր' նոր կյանքն էլ ինձ շիրիմ է' առանց սեր
թ՛ե մ արդ֊հ ոդիս թռչուն է' սերն է թեր թռչունի,
Առանց սիրո, ո'վ անգութ, այս նոր կյանքն էլ համ չու նի
Իանաստեղծի իմ փառքն էլ թ ագա դրված Մասիսութ
Առանց սիրո թե մնա' ես կմեռնեմ սիրասով, —
Ես կմեռնեմ առանց կին, առանց սիրո գիշերվա'
Ինձ դրախտն էլ դժոխք է, կյանքն էլ մահ է ինձ վրա, —
Միշտ կայծակող ամպի պես, հասիր թեկուզ որպես հողմ
Ցրե ամպն էլ իմ կյանքի, կյանքս ետ բեր, անողո րմ,..
Ինձ մի թողնի անսփոփ, ինձ մի թողնի անհենակ,
Ա՜խ, թե թողնես, կանիծեմ' դու էլ մնաս միշտ մենակ,
Գոլ էլ' անթիվ աստղերում մենակ մնաս լուսնի պես,
Այս անհամար աստղերից թող ոչ մեկը դրկե քեզ։

ս*

Լույս լռություն է փռվել, ծավալվել

Հսկա սրտով մեկ մեծ ան ապատի,
Դեղին ոսկեգունդ արևն է հալվել
Ծածկել Սահ արան իմ էլ ծով սրտի։

0՜, այդ պատկերն է իմ այրվող սրտի,

Իմ սերն է ծածկել սիրտս անսահման,
Անսահման սերս' հուրս կարոտի'
Անապատ գրկող արևի նման«*.

ս*

Ինչպես պոետն իր երդերը,

Ես սիրում եմ քո աչքերը,
Եվ ինչքան էլ ինձ չար ժպտան'
Չեմ նկատում ես չար մի բան,
Ծուռ մի թարթի, շիթ մի չարի
09
 Անծայր ծովում քո աչերիէ
Ինչպես պոետն իր երգերում'
Կուզեմ հալվել քո աչքերում,
Որ կախարդեմ աշխարհը չար,
Որ մեղմանա աշխարհն արար,
Ինչպես դու ես ինձ կախարդում,
Երբ աչքերդ ես վրաս թարթում։
Ա՜խ, պաշտում եմ քո աչքերը,
Ինչպես պոետն իր երդերը, —
Թեկուզ ինձ էլ, խեդդե անփույթ
Բո աչքերի ծովը կապույտ,,*

Արդեն ի'մն ես, ի'մն ես դու, ու սիրտս հաշտ է զարկում,

Իմ երազած, իմ գտած, իմ անստվեր, անսովոր, —
Դու չկայիր ճամփեքիս, աստղի՞կ էիր երկնքում,
Որ երկրային իմ կրծքին ծաղիկ դարձար լուսավոր...

Որտե՞ղ էիր, որ այնքա՜ն թափառեցի սրտե՛ սիրտ,

Որտե՞ղ էիր, իմ բարի, իմ երազի հանգրվան, —
Սիրտս քեզնով քնքշա ցավ, դարձավ խորհուրդ ու ժպիտ,
Երբ սրբեցիր արցունքս քո հայացքով կուսական։

Ա՜խ, թե գերվել եմ հաճախ աղջիկներին ես այնքան,

Ավա՜ղ, նրանց աչքի մեջ սիրտս քեզ է որոնել,
Բայց չի գտել հրեղեն իմ երազի աղջկան,
Որ աչքերիդ, որ լեզվիդ, հոգուդ մեջ էր դարանել,*,

էլ մահ չկա իմ սիրուն, ու գլուխս քո գրկումՀ

Անմահությունս եմ գտել, ու դու իշխիր տիրաբար,
Իշխիր քո մ ի հպմբույրով և' հովիտներն իմ հոգու,
Եվ բարձունքներն իմ սրտի, և երազներն իմ անմար,.,
70
 Իմ սիրածի անց ու դարձի ճանապարհին
Բացված մի վարդ մրցեչ կուզեր իմ վարդ յարին։

Բայց քաղեցի թփից նրան, յարիս տարա.

1— Իբրև պատիժ թող թառամ ի կրծքիդ վրա։

Սեր֊հ նձանոլմ թեկուզ սրտիս նուռն էլ քամես'

Միայն թե դու, միայն թե դու չթառամես։

ՍՈՆԵՏ

(Ի դ ա յի մ ո ր ը )

Հապա մայրս, որ հայոց

Մեծ եղեռնից է մխում, —
Մայրս ինչո՞ւ չի ծխում

Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ես ծխում այդպես համր ու գաղտնավիշտ,

Ի՞նչ հոդսեր կան քո հոգում, ի՞նչ վիշտ ունես, իմ հոգի,
Որ ծխում ես մտախոհ, մտածմունքիս նման միշտ,
Կի՞նն էլ ծխե, ա'խ, այն էլ մայրն իմ սիրած եղնիկի։

Ո՞ւմ կորած բախտն է արդյոք քեզ հոգսերի մեջ սուզել,

0‘ե՞ իմ մասին է խորհում քո ծխախոտն այրվելով,
Ա խ, սիրածիս սիրած մայր, ի՞նչն է արդյոք քեզ հուզել, —՚
Բա՞խտր նրա, ում ձեռքից սիրտս է լալիս՝ ժպտալով։

Ա՜խ, մի' ծխիր, մի' ծխիր, թող ես ծխեմ, ե'ս ծխեմ,

Բանդի իմ սիրտն է այրում քո եղնիկը բախտավոր, —
Բո եդնի/լը թե ինձ տաս՝ վարդերի մեջ կպահեմ։

Վարդերի մեջ իմ սրտի, տաք սրտի մեջ իմ այս խոր

Վարդերի մեջ կպահեմ, որ վարդ մնաս ծիծաղկոտ,
եվ կանացի չարթերիդ էլ չտեսնեմ ծխախոտ,,,
71
 Հ*

Իւ}այի&

Մի թե աստված է պատմել պոետին,

Որ թեկուզ պաշտեն, բա յց չմոտենան,
Որ ընկնեն գիրկն էլ ամենահետին, —
Ւնձ հեռվից սիրեն, ա՜խ, հեռվից միայն։

Բայց թող ինձ աստված ծնած չլիներ,

Որպես ողջ հայոց պառնասի արքան,
Միայն թե դու ինձ սիրեիր, իմ սեր,
Միայն թե գիրկս գաքիր հավիտյան։

Ծաղիկներն ասին' աստծուն տեսանք,,,

Ես հավատում եմ' տեսած կլինեն,
Թե չէ' ո՞ւմ շնչով քնքշացան նրանք,
Ո՞ւմ սիրով' թե քեզ տեսած չլինեն,,,
կամ քեզ են տեսել, կամ քո աչքերը,
Որ այսքան նուրբ են այս ծաղիկները։

Ա*

Բաժանվեցին այս գիշեր երկու ջահել սիրահար,

Երկու ջահել սիրահար բաժանվեցին այս գիշեր,
Եվ տղայի ուսերից կարծես ընկավ ժեռ մի քար,
Եվ աղջկա աչքերից ընկան մեղքի արցունքներ։

Եվ հեռացան այս գիշեր երկու բեկված սիրահար,

Երկու բեկված սիրահար լուռ հեռացան այս գիշեր,
Եվ աղջկա ուսերից կարծես կախվեց ժեռ մի քար,
Բայց տղայի աչքերից ընկան խղճի արցունքներ։

1934
72
 Իդային

Սիրող պատանու ցնորքի նման

Չեմ երդվում, թե քեզ աստղեր կբերեմ,
Քեզ աստղերի տեղ աչքերս կտամ,
Միայն թե թողնես աչքերդ համբուրեմ։

Ւայց, ա'խ, աչերդ էլ հեռու են այնքան,

Վշտիս պես մոտիկ, հույսիս պես հեռու,
Այնքան են հեռու, որ գեթ մի վայրկյան
Հույս չկա անհաս բախտիս հասնելու։

Ու ոչ կարող եմ վշտիս դիմանալ,

" չ անհույս հույսի խոստմանն համբերել,
Ա'խ, հույսի մեջ էլ անհույս եմ դարձյալ
Մի՞թե կարող եմ աստծուն համբուրել..,
1938

'4*
Գիշերը զույգ աչք է բացել
Չոլյդ լուսնյակ է դուրս մնացել, —
Մեկը, ահա, թևս է անցել,
Մեկը երկինք է բարձրացել։

Ւայց, ա'խ, ո՞րն է իրավ լուսին,

Ո՞րն է ոսկյա կամ ո՞րն է սին,
Ո՞րն է լուսին միշտ մնալու
Մթնում ճամփա ինձ ցույց տալու։

Իմ ողջ կյանքի գիշերվա մեջ

Ո՞րն է ինձ հետ գալու անվերջ,
Ո՞րն է մթնում ինձ խաբելու,
Վաղն' արցունքս լուռ թափելու...
73
 ՍԻՐՈ ՀԻԱ Ս Թ Ա Փ Ո ԻԹ ՑՈ ԻՆԸ

Պատանի սիրտս բաժակ էր բյուրեղ,

IIր լցվեց մի օր գինով ալքերիդ,
Ու ես այն գինով հարբած խելահեղ
'Ւո ոտքերն ընկա ու դարձա գերիդ։
Ոայց դու փշրեցիր իմ սիրտը մատաղ,
Ա'խ, դու փշրեցիր գավաթն իմ սրտի,
Թափվեց իմ գինին... արյունաղաղախ,
Ու ցնդեց պատրանքն իմ կույր կարոտի, —
Ոացվեցին սրտիս աչքերը բոլոր,
Անցաւ1 իյելա հեղ գինովությունս,
Կուչ եկավ խաբւէած իմ սիրտը մոլոր,
Ամաչեց, որ քեզ նմանն էր բույնս։
Դու ցոփ գինետան մի բաժակ էիր#
Սիրոլյս դինին էր աչքերս կապում,
Ա խ , ինչ լավ եղավ, որ էիշրտեցիր,
Թանղի քեղ այժմ քեզնով եմ չափում,
Քեղանով, ինչպես լուսինը լուսնով,
Ար լուսնացել էր սիրույս արևով,
քեզնով եմ չափում,
Ոչ թե ցնորքով իմ սիրահառաչ,
Որ իմ կույր սիրով աչքերս էր կապում,
Ւնձ ծունկի բերում, որպես սիրատանջ,
Խաբված աստծուն' սա տան ի առաջ...
Ա 'խ, արևն էլ է երբեմն խաբվում1
Մեռած լուսնյակին իր լույսով չափում։

Ինձ շեք հասկանա, ՛մով մանուշակներ,

Կապույտ ծաղիկներ, ինձ չեք հասկանա,
թանի նա ունի կապուտակ աչեր,
Կապույտ ծաղիկներ, ինձ չեք հասկանաI
74
Ւնձ չեք հասկանա, սպիտակ վարդեր,
Ձյունե ծաղիկներ, ինձ չեք հասկանա,
Նա ունի քնքուշ, սպիտակ այտեր,
Սպիտակ վարդեր, ինձ չեք հասկանա։

Ա՜խ, թե հասկանար, թե սիրեր նա ինձ,

Չէիք թ առամի, կապույտ ծաղիկներ,
Դուք էլ կրակվող մեր համբույրներից
Կկարմրեիք, սպիտակ վարդեր,,*

էէ,
Դ»

Երազիս մեջ, իմ ծառին,

Մի հավք էիր դու դառել,—
Կանչում էիր' ((Եմ անդին,
Ես չէ,,, դու ես ինձ վառել., .X)։

Անցան մրմունջ ու դիշեր,

Աչքս բ աըիճ դոլ թոար>—
Ա՜խ, թե այս էլ երաղ էխ
Ինչո՞ւ ծառիս արցունք կար։

Գարունը նորից աչքերը բացեց'

Ձնծաղիկները աչքերն են դարնան։

Գարունն ինձ քնքուշ ձեոներով զրկեց'

Մանուշակները ձեռներն են դարնան։

Ա լ֊վ ա ո շշուկով նա ինձ համ բուրեց'

9ացվող ։էաբդերը շուրթերն են դարնան։

Նա ինձ ձմոանն էլ մենակ չթողեց'

Ւմ ծաղկամանը անթեղն է գարնան,,,
75
 Ա'խ, չէ' , խոցվածի խոսքեր են սրանքճ
Ո՞ւր ես, իմ դարան, ւս' խ , ո՞ւր ես, իմ կյանք,—

Հասի ր, գարուններն էլի Լն գալու'

Մեր սիրո գարունն էլ շի դառն ալու։

*4*

Ավա՜ղ, չի կանչում ականջս այստեղ

Ոչ ոք չի խոսում այնտեղ իմ մասին, —
Դո ւ էլ չես խոսում, դո ւ, որ խելահեղ
Օր չէիր տալիս իմ հեռախոսին, —
Ա խ, թե խոսում ես կամ գեթ շշնջում,
Ւնչո՞ւ չի այստեղ ականջս կանչում
Մոսկվա

*4*

Դեռ կարոտ ունեմ, դեռ ուզում եմ. լալ,

Դեռ ոչ մի բողբոջ չի բացվել կրծքիս,
Դեռ այս աշխարհին ուզում եմ հարց տալ'
Ո՞վ է լինելու հարսն հարսանիքիս։ —

Կուզեի իմ բախտն իր ձեռքով թխած

Հացի պես մի սուրբ լեռնուհի լիներ,
Լիներ լուսնյակի քույրը ամոթխածճ
Ծովերին ծածկոց ասեղնագործեր։

0
0", թե իրավ են փոխում սրտերը,
թ*ող իմն էլ փոխեն' անսեր մի սրտով,
Որ այս սրտիս հետ կորչի իմ սերը,
Գեթ մոռանամ քեզ, ապրեմ անվրդով*
76
 Եամ ծիածանվի քնարս այնպես,
11ր տակից անցնես ու դառնաս տղա,
Up անհետ չքվի սերս աղեկեզ,
Հեզ հիշելիս էլ սիրտս շդողա

շԱ

Դու շրթունքներ ունես վարդի

Եվ աչիկներ դեղեցիկ,
Ատամնաշար ադամանդի
Եվ աչիկներ գեղեցիկ։
Այտեր ունես վարդ ու կաթի
Եվ աչիկներ գեղեցիկ,
Լույս պարանոց կույս կարապի
Եվ աչիկներ գեղեցիկ։
Մազեր ունես' գիշեր սաթի
Եվ աչիկներ գեղեցիկ,
Գարնան հասակ' նազող բարդի
Եվ աչիկներ դեղեցիկ։
Ավա՜ղ, և' քար մի սիրտ ունես
Եվ... աչիկներ գեղեցիկ։
1940

ձողիս գիրք է աստղային, հոդիս' հավքի սուրբ լեզուն,

Փնտրում էի լուսն յա կի քույր մի եղնիկ երազուն
Փնտրում էի այն ոգին, որ իմ ոգին հասկանար,
Բանար լեզուն հավքերի, աստղերի գիրքը կարդար։

Փնտրում էի, բայց հույսիս մարգարիտը դաոավ քար,

Չհասկացան իմ ոգին, ու ես' վշաից խելագար,
Օղում զարկված հավքի պես հույսիս երկնից ընկա վար'
Ընկա մայոին քո սիրո' փշրվեցի քեղ հտմպր, ..
77
 Ւնչպես ծովը փշրվի' ի սեր մի բուռ լճակի;
Ինչպես արևը մարվի' ի սեր մի կույր ճրագի,
Փշրվեցի քեզ համար, բայց դու ցավիս անտարբեր'
էլի ընկար գրկե գիրկ' էլի թողիր ինձ անտեր...

Ու փշրված իմ բախտով դեռ փնտրում եմ ես մի հույս,

Որ կարդա գիրքն աստղերի, որ հասկանա գիրքն հոգուս,
Ու կթվ ա կգտնեմ դեռ երազս երեկվա'
Ջրահեղձին փրփուրն էլ հույս մարգարիտ կթվա...

Տեսնես' աստղերից մեկն ու մեկն հիմա

Գիտե՞, որ վշտից իմ սիրտն է վառվում,
Արդյոք տխրո՞ւմ է ինձ համար հեռվում,
Արդյոք մորս պես ինձ խղճո՞ւմ է նա։

Թե՞ անտարբեր են աստդերն էլ բոլոր

Աչքերի նման քո երկնակապույտ,
Աչքերի նման քո խորհրդավոր,
Աչքերիդ նման' հաւԼիտյան անգութ։

ԿԱՐՈՏՍ ԿԱ ՐՈ ՏԻԴ ԿԱՐՈՏ

(Հեթ ա նոսի երգը)

Աչքերիս մեջ կարոտի հազար ու մի գիշերներ

Հ ե զ եմ կանչում, իմ երազ, ա՜խ, մարմնացիր այս հիշեր.
Խոստումներիդ սիրաշուք հազար ու մի գիշերով,
Ա՜խ, հայտնվիր այս գիշեր շամբշոտաշուրթ հուշերով,
Ա՜խ, հայտնվիր, մեղրահամ Բինգյոլ դարձիր, գիրկդ գամ,
Դու իմ ծավի Ծովինար, հասիր, վերջին կյանքս տամ։
Յոթը գարու կարոտով նորեն քեզ եմ երազում,
Հեոուներում ովքե՞ր են համբույրներդ դեռ կիսում.**
Քեզնից հետո ծարավս անհագ թողեց ամեն կին,
Ու գարուն է վերստին երակներում իմ անշեջ, —
78
4?աղաքներ է ինձ տանում իմ կարոտի կրակ ձին,
Բայց քո թռվքը շեմ գտնում ոչ մի կնոջ աչքի մեջ։
՛Բո շշուկն էլ չեն շրշում իմ շուրթերին անհագուրդ
Շամբշոտաշուրթ գիշերով շամիրամներն հրաշուրթ,
Գորշանում է մշուշն իմ — իմ հուշերի հաշիշով['
Սեր շշնջում վշտաշուրթ գինեշշուկ մշուշով,
Բաշում, որպես Շամիրամ, ու թվում է մոռացված
Ես Գեղեցիկն եմ սիրո, ես Արան եմ մեռցըված***
Ահա մտել հուշերի իմ ապարանքն ավերակ'
Քեզ եմ փնտրում, որ ղրկեմ, խմեմ գիշերն աչքերիդ,
Բայց մեջքիդ տեղ դղյակի սյունն եմ գրկում ես անհագ,
Ու վարդերից եմ ծծում ալ համբույրը շուրթերիգ,
Ու չեմ երբեք հագենում ու դառած կիրք ու կրակ'
Բո անունն էլ լսելիս' իմ արյան վագրը վայրագ
Ուզում է կուրծքս պատռել ու դոյ.րս թռչել իմ սրտից
Եվ քո կարոտը առնել թեկուզ վայրի եղնիկից,
Թեկուզ վայրի այծյամից, որ մեջքն ունի քո բարակ, —
Ա՜ խ, քո կարոտը կուզեմ կարոտներով իմ կրակ'
Յոթը գարու կարոտով մռնչալով անընկեր
Բեղ եմ կանչում, որտե՞ղ ես, քեզ եմ կանչում, իմ հին սեր,
Լուսնյա կի դեմ ոռնալով շամբշոտաշուրթ կարոտով,
Ա՜խ, լուսնյակի, որ կարծես քո բաց կուրծքն է' քար սրտով։
Մի՞թե իրավ չպիտի լուսն յա կիս կուրծքն համբուրեմ,
Ես, որ աստ ղեր ցած բերի, ես, որ սիրո աստվա' ծն եմ։
, « . • « « « « * » • *
Ա՜խ, չէ', ներիր, Անահիտ, սիրուց դարձա խենթախոսճ
Հ/.դ ցուլեր են շղթայված խոյանքներս հեթանոս։

Ուրիշ մի գուռ էր մի աչքդ փնտրում,

Մի աչքդ բաց էր' միշտ իմ դռան դեմ,
Ինձ դավում էիր, ավա՜ղ, և սիրում,
IIւ չգիտեի' մնա՞մ, թե՞ փախչեմ։
Մի աչքով դու ինձ վիշտ էիր տալիս,
Մի աչքով լալիս իմ վշտի վրա,
70
 Մի աչքով դու իմ գիրկն էիր գալիս,
Մեկով ինձ դավում, կնոջ պես դժնյա։

Մի աչքդ դժոխք, մի աչքդ դրախտ'

Դժոխք ու դրախտ իրար խառնվել,
Ա խ, եին են դառել, —
0՜, բախտ իմ անբախտ,
Ու ես հավիտյան քեզ եմ շղթայվել,
Դու իմ միատեղ դժոխք ու դրախտ, —

0 , կին, դրախտն է քեզնով կախարդվել,

Եվ կախարդվողն է հավիտյան հաղթվել։

Ինչո՞ւ է այսպես, խոսիր, ո'վ աստված...

Թե՞ դու էլ վարդ ու փշով ես հաստված։

•V
»*»

( Ցնորք)

Ե'կ, արծըվաքիթ իմ նուրբ աղավնի,

Իմ արծվասիրտ հայոց կաքավուկ,
Ուռենի հույսս դարձըրին կաղնի
Հայուհու վկա ալքերդ սևուկ։

Ա՜խ, չէ՜> իմ վշտի սևերն են կապել

Կակաչներն իրենց սրտերի թևին,
Մի կյանքում հազար անգամ եմ խաբվել, —
էլ ինչպե՞ս որսամ արծիվ կաքավին,,,

Բախտի ծաղկունքից այս իմ ողջ կյանքում

Սևասիրտ կակաչն ինձ բաժին ընկավ,
Դու էլ կակաչիս թերթերն ես պոկում, —
Հայուհիս, դո՞ւ, թե՞ դարն է սիրադավ։
80
 Դու այնպես սիրե մայրիկիս անբիծ,
IIր քնիս մեջ էլ ես քեզ համբուրեմ,
Քեզ համար ոչ թե լոկ Արա գածից,
Այլ Մասիսից էլ վարդեր կբերեմ,

Միայն թե մորս էլ խեթ չնայես,

11ր քեզ չանիծեն ճերմակ մազերը,
Միայն թե մորս այնպես փայփայես,
11ր ետ գան մորս ողջ գարունները։

Հոգուս թևով էլ կթռչեմ երկինք,

Քեզ վար կբերեմ, ո՜վ երկնակամար,
Չգիտեմ մո՞րս, թե՞ քեզ, հայրենի՜ք,
Թե՞ այս հասարակ եղնիկի համար։

Կիջնեմ ծովերի հատակը մթին,

Մարգարտաբույլեր կհանեմ աշխարհ'
Չգիտեմ մո՞րս, թե՞ Արարատի,
Թե՞ այս հասարակ աղջկա համար։

Եվ թե ուզենան չարացած մի օր'

Կպոկեմ սիրտս էլ Դանկոյի նման, —
Միայն թե իրենք ապրեն բախտավոր,
Ինձ թեկուզ այս ողջ երկրում անսահման
Մի հուշ, մի անշուք շիրիմ էլ չտան։

Համբարձման գիշերն ինչո՞ւ չի գալիս,

Որ իրտր հասնեն Մեջնունն ու Լեյլան,
Արի' այս գիշեր գգվենք, նազելիս,
Ինչպես վաղամեո Մեջնունն ու Ա ս անւ
> Լ. Շ ի ր ա զ , հս ւտ . I I I 81
 Դուք էլ մոտեցեք, հեռավոր աստղեր,
Իրար խառնվեք, ջրեր գլգլան,
Իմ սեր, գիրկս եկ, մեզնով այս գիշեր
Թող մուրազն առնեն Մեջնունն ու Լեյլան։

Հ*

Կուրծքդ բաց' տեսնեմ ո՞վ է կուտ տալիս

4-յ ո ղույգ սպիտակ աղավնիներին,
Նրանց համար եմ ես գաղտնի լալիս'
0՜, թույլ տուր դառնամ ես նրանց գերին,
Համբույրով բանամ կրծքակալդ փակ,
Շ ոյան քով կյանք տամ աղավնիներիդ,
Այնքան փայփայեմ, մինչև որ նրանք
Կաթնաղբյուր դառնան վաղվա ձագերիդ.**

ՑԵՐԵԿՆԵՐՍ ՔՐԻՍ ՏՈ Ն ՅԱ ,
ԳԻՇԵՐՆԵՐՍ ՀԵԹԱՆՈՍ

հեգնով լիքն եմ այս գիշեր, ու թվում է, թե կրկին

Դու իմ զոհն ես այս գիշեր, դու իմ սիրո վանքի գառ,
Ես քո գրկում այս գիշեր դրախտ ունեմ իմ գրկին,
Դու ողջ գիշեր ինձ զոհվիր, լույսը բացվի' արևս առ։

ի՞նչ եմ անում քո, պա՞ղ քույր, կարասքավիզ լուսընկան,

Կարապներն էլ երանի կտան մեջքիդ ղրկողին,
Դու' գրկիս մեջ, ես' քո մեջ, ու թող այսպես հոգիս աաւ/'
Զույգ թևերս կամրջած րոլյր֊մ ա ղ եր ի դ հեղեղին։

Գիտեմ ինչու ես նազում' քո գերին եմ այս գիշեր,

Մի ստինքիդ մեջ է դեռ աստվածուհիս Անահիտ,
82
Մյուսիդ մեջ Աստղիկն է, որ աչքիդ մեջ մշուշվել
Ինձ դարձնում են թե՜ դերին և թե՜ արքան համբույրիդ։

0՜, դու իմն ես այս գիշեր, ինչպես շուրթ երս անբաժան,

Համբույրներիս արևից մի նվաղիր լուսնորեն՛,—
Ես ուղում եմ դեռ գրկել ու համբուրել քեզ այնքան,
Ինչք ան պիտի մինչև մահ շուրթերս իրար համբուրեն։

քրիստոնյա խերեկներն անէանան թող անհետ,

ե*ո շոլրթերում բնակվեն գիշերներս հեթանոս,
Գիշերներս հեթանոս հեթանոսվեն միշա քեզ հետ,
Սիրո մեջ էլ, ե՜կ, ցմահ բարբարոսվենք սիրախոս։

Ուրիշ բան չեմ աղերսում մշտադրուժ իմ բախտից, —

Իմ ողջ կյանքը մի հավերժ գիշեր լիներ քա գրկում,
Զեռ քաշեի անմարմին, անմ՚արմնախոս դրախտից,
Հավատայի, որ սիրտդ լոկ ինձ համար է զարկում.

ս*

Սիրուց, համբույրից, գիշերից հետո

Սիրտս տխուր է, ու սիրտս տխուր,
Ես կուզենայի, ա՜խ, ների՜ր, Մարգո,
Մնայիր անհաս աստղային աղբյուր,
Ծարավ մնայինք' դու դեռ ինձ, ես' քեզ,
Իրար տենչայինք դեռ երեկվա պես։

Ես կուզենայի, որ իմ սիրածը
Մի ծաղիկ լիներ լուսնյակի վրա,
Միշտ ցնորք մնար իմ երազաձը,
Կյանքից թանկ մնար համբույրը նրա,
Որ ինչքան ձգտեր իմ տենչանքն անդին'
Չհասներ երբեք, ինչպես լուսնյակին...

83
Ագահ է սիրտը, երբ դալար է դեռ,
Գոհ չէ բախտից էլ, երբ մեջն է բախտի,
Ահ չունի մահից — լոկ ինքն է անմեռ,—
Մահին էլ, իբր, ինքը կհաղթի։

Չի էլ մտորում վախճանի մաս ին,

Ականջի ետև հավերժն է երդում,
Միայն սիրածն է անհաս մի լուսին,
Միայն սերն է սուրբ' ողջ տիեզերքում։

Այս դարի առջև գլուխ են ծռում

Կաղնիներն անդամ, եղեգնի նման,
Լոկ պարմանին է աչքն երկինք հառում.
Մեջքը դեռ ժայռ էճ վշտի հանդիման։

Իր կամքի համար վեր ու վար չկա)

Իբր, ստվեր են մարդիկ էլ բոլոր,
Լոկ աստղն է փնտրում սիրած աղջկա.
Փախչող իր կույսն է աստղը գիսավոր։
 on сеть eg

Ասի4 կինը ինձ unirp Տայ է, աստված իմ,

^ш г զուրս եկավ' կյանքս լաց Լ, աստված իմ,
Հազար կին Լ| մոր մի մազն Լլ ՝ի զաոնա,
Աստված կինն կ անաստված է, աստված իմւ
 *4*

(Ադամամութ է - ,,)

հույսի պես լուսինն անցավ ամպի տակ,

Աստղերը լուսնի ետևն են ընկել...
Երանի լուսնին, այնինչ լուսնի տակ
Անաստղ գիշեր է բախտս անընկեր, —
Մենակ եմ, մենակ, ու վիշտս վայում,
'Ւրսից ոչ մի աստղ ինձ ներս չի նայում։

Մենակ եմ, ինչպես կղզին Սևանի,

Սայց ամեն ալիք նրան է գերվում'
Ւնչպես սիրատենչ, մի տաք պատանի,
Ու ծովակն անվերջ կղզուն է փարվում, —
Մեն ակ իմ տունն է չված թռչունի
Ձմռան մի դատարկ, մթին բույն թվում։

Մենակ եմ, ինչպես Մասիսն է մենակ,

Սայց ամեն մի ամպճ ամեն մի հայի
Սարոտն է բերում և արցունքը տաք, —
Մենակ իմ բախտի վիհն է ամայի,
Հույսիս ճգնարան իմ կյանքն է մենակ,
էլ ոչ մի լուսին ինձ ներս չի նայի։

Մենակ եմ, ինչպես լքավեր մի վանք,

Սայց նա կունենա աղոթող մի քույր,
Սամ ավերակում բունած մի թռչնակ,
Սիրուց հալածված ուխտավոր մի կույր, —
Մենակ եմ, ինչպես շիրիմն է մենակ,
Որ չունի թեկուզ ծաղկաբեր մի քույր,,»

Մի՞թե շատ պիտի դեռ մենակ մնանք

Մասիսը և ես, և սերս համակ։

80
 Հ*

Ջահել օրերդ հուշ են սիրաձայն,

Այնինչ տաքուկ է խարույկն աչքերիդ,
Գարուն օրերդ վառվեցին, անցան,
!'այց դեռ ցոլում են աչքերդ, ոդիդ։

Եվ դեռ կիզում են իմ մատաւղ հոռին

Աչքերդ անուշ ատրուշանի պես,
0", դու հերարձակ ր ծ Լանքների կին,
Ե՜նչ լավ են պահել գարուններդ քեզ։

Թե՞ նրանք վաղուց քո սրտում մեռել,

ք}այց իմ սրտում են կյանք առել, ահա՜,
Եմ մատաղահաս հուրն էլ ինձ վառել
Ցոլքս մղելով աչքերիդ ւէրա։

»•*
Երր հանգիւդ եր իմ րախտինՀ
Ասեք' ո՞ւր ես դու կորել, —
էք չեմ կարող համբերել.*»

Երբ հանդիպեք իմ բախտին'

Վգովն ընկեք կարոտով,
Գիրկս բերեր դուր շուտով։

Երր հան դիպեք իմ բախտին'

Հասի՜ր, ասեք, անիրա՛՜վ,
Ալքս Շամփիդ ջուր դաոավ։
87
Դու գլխիս վերև ճախրող թռչիակ ես,
Ոչ ձեռս է հասնում, որ բռնեմ ես քեզ,
Ոչ էլ թռչնակս խելք ունի այնքան,
Որ իջնի, տիրե ուսերս առնական,
Չէ՞ որ ուսերս լեռներ են բախտի,
է'Ժ 'Ր ’ ուսերս գահ են զմրուխտի,
Իջի'րէ քեզ այնպես պահեմ ողջ կյանքում,
Ինչպես մեղրաշունչ երկնքի գրկում
Թռչնի թևերն են պահում թռչնակին։
Իջի՞ր-՛- կամ ինձ տար, ա խ, չէ', իմ անգին,
Մի՞՛թե չեն հուզում Մասիսները քեզ,
Որ դեռ ձգտում ես յոթ երկինքները, —
Ամեն մի ուսս մի Մասիս է քեզ,
Անտեր մի թողնիր քո Մասիսները--.

*♦#

Աստվա՞ծ, թե մայր ես ամենակարող

Առանց կին դարձրու ինձ մարդ արարող,
Սինն է մեղավոր, որ մարդիկ այսքան
Չար ու մթին են, ինչպես սատանան,
Ա՞խ, այնպես արա, որ առանց կնոջ
Գեթ մի օր ապրի տիեզերքն այս ողջ։
Աստվա՞ծ, թե մայր ես ամենակարող
Թող միշտ մայրանան կանայք վարարող-*»

ս*

Ա՜խէ Շամիրամ շամբշոտաշուրթ,

Դու չիմացար, որ անհագուրդ
Սուրը սիրտ չի կարող գերել,
Սուրը սեր չի կարող բերել,
88
Թեկուզ արար աշխարհ գերի'
Սուրը երբեք սեր չի բերի,**
Սեր կբերի սերը միակ,
Սերըճ կյանքի տերը միակ։

ճ%

Ո՞վ է լինելու իմ հարսնացուն,

Իմ երազների նմա՞ն է նա,
Որ պաշտեմ, իբրև իմ աստծուն, —
Իմ սուրբ հացի պեսճ միշտ սուրբ մնա։

Ա՜խ, արդյոք ո՞ւր է այն ձեռքը սուրբ,

Որ պիտի ցմահ փայփայե ինձ,
Ու երբ որ մեռնեմճ ինչպես ասուպ,
Նա լուսնի պես լա իմ ետևից։

Ո՞վ է լինելու բախտս վերջին'

Մորս արցունքի պես սրբազան, —
Շիրմաքար տաշեց սերն առաջին,
Ո՞վ է դնելու ինձ գերեզման։

Ւ՞նչ է կինը, ի՞նչ է, ի՞նչ,—

Ե'վ ցողուն է, և' թե հասկ,
Ե՜վ մթին է, և' թե ջինջ,
Ե՜վ ծաղիկ է, և՜ տատասկ։

Իմ ծովում էլ, ես դիտեմ,

Լճի էլ I ս ծարավում, —
Ե՜վ դժոխք ես, և՜ եդեմյ
Ոայց լոկ դրախտ ես թվում։
89
 Հաֆեղի պես թե ասեմ'
Նման ես նուրբ գազելիս,
Ինչ էլ լինես' քեզ կուզեմ
Հավերժ գրկել, նաղհլիս։

Ինչպես սերը հեթանոս'

Սուրբ է մերը հեթանոս,
Ե'!ի այս զի շեր ետ բերենք
Գիշերները հեթանոս.
Այնպես բերենք, որ ետ գան
Ողջ գարերը հեթանոս,
Այնպես, որ մեզ նախանձեն
Սերոլնդներր հեթանոս,
Այնպես բերենք, որ խանդեն
Աստվածները հեթանոս,
Որ մեր սիրուց վար մնա
Անգամ սերը հեթանո-ս,
Ցերեկ թվան հնամյա
Գիշերները հեթանոս,.*

ս*

Մայրս ասաց, թե մի աղջիկ

Զնծաղիկ է ինձ բերել, —
Ինքն էլ անուշ մի ձնծաղիկ'
Մորս սիրտն է նա գերել։

Տեսա նրան, երր մի օր էլ

Բերեց մի փունջ մանուշակ,
Կարծես ուզեց հույսս նորել
Վարդերից էլ անուշակ։
 Ա"խ, չէ', թեկուզ վարդեր բերի,
էլ շեմ խաբվի, ո վ նարգիզ,
Հարսը մորս սիրտն էլ գերիճ
Կյանք չի բերի մ այրիկիս,,*

Մա'յր իմ, կգտնեմ այնպիսի մի հարս,

Որ հին վշտերս դու էլ մոռանաս։

Այնպես, որ հարսդ զուդե հույսդ հին,

Ինչպես արևն է լույս տալիս լուսնին։

Արեգակ մի հարս' լուսնից էլ խոնարհ,

Որ էլ չցավի սիրտդ ինձ համար։

Ւայց նա մեկ հատ է, այն էլ երկնքում,

Չէ' , արև չկա կույսի էլ հոգում։

Ա խ, քեզ այնպիսի հարս պիտի բերեմ,

Որ իր ջուրթերով ոտքերդ համբուրեմ։

Հրաշք հարս պիտի գտնեմ մայր լուսնիս,

Որ յոթ ձագ ծնի' մուրազիդ հասնիս։

Արևից մաքուր' այնպիսի մի հարս,

Որ մաղկտրածին դու էլ մոռանաս, **

Նրան՝ ով, մա՜յր իմ, քո հույսը թաղից,

Երդերս տարավ, վերքերս թողեց։

Ա խ, մայր իմ, միայն երգե^րս տարավ, —

Իմ երգ-երդոցին՝ որդուս եմ ծարավ։

91
 %ս
V

Ի՞նչ էր շշնջում սրտիս ականջին

Համ բույրդ սիրո կրակով անշեջ.
— Թող գաղտնի մնամ աշխարհի միջին
Ինչպես սև գինին սև խաղողի մեջ։

Ի՞նչ էին ասում արցունքներդ ջինջ,

Երբ կաթում էին իմ աչքերի մեջ.
— Առանց մեր սիրո աշխարհն է ոչինչ,
Սիրո գարնան մեջՀ դրա խտ է անվերջ/

1935

մեղեդի սոիգի եվ սիրո

(Պ ան ղխ տ ո ւհ ո ւն )

Սիրտս տված այս գիշեր քո սիրասուգ երգերին

Բույն գրեցին աչքերս աչերի մեջ քո լացած,
Բանաստեղծի գլուխս գանգուրներիդ մեջ մնաց,
Բալղամ դարձա երազով քո անբալզամ վերքերին։

Բո երգերի վարդերում տեսա հուշեր,և փշեր,

Ու կարոտներ սիրագիրկ հազար ու մի գիշերվա,
Եվ իմ սիրո աստղերով քեզ չեմ թողնի անգիշեր, —
Բանաստեղծի աստղերս աչք են գցել քեզ վրա։

Թե լինեի քո կողքին' չէի թողնի քեղ մենակ,

Կլքեի իմ գահը, կդառնայի քեզ հենակ,
Բո կորցրած արծաթե հենակի տեղ ես' ոսկի, —
Բանաստեղծի երդումը մրուրը չէ իր խոսքի։

Թե լինեիր իմ կողքին, այրիուհի սգավարս,

Կսրբեի արցունքդ, կդառնայիր նորահարս,
Չէի թողնի մնաս որբ, չէիր մնա անսփոփ, —
Բանաստեղծի արցունքս շուտ կմարեր վերքդ րորրէ
02
Թե լինեինք սիրտ֊ սրտի վարդերիս մեջ հոտևան,
քերանս րույն կդներ մազերի մեջ քո շքեղ,
Մինչև դրախտ կերթայինք, ինչպես Ադամն Ո է Եվան
Բանա ստեղծ ի դրախտս կնոջ զիրկն է խելահեղւ

Թե լինեիր Նվարդը արքա Արա Գեղեցկիճ

Գերեզմանից կհաներ ինձ հպումը քո կրձքի,
Կղրկեի քեզ այնպես, որ ծով ցավդ կցբվեր,—
Բան աստ եղծ ի համբույրս դեղն է սիրո կարևեր։

Թե դաոնայիր իմ սիրտը' սիրտս սրտի է կարոտ,

*1*Ղ 1եՂար սոխակս գմսխքում էլ իր քարոտ,
Կսուզվեինք դրախտներն հազար ու մի գիշերվա, —
Բանաստեղծի ցնորքն էլ դինի ու կին կթվա...

Եմ հեռավոր, դու այդտեղ, ես այստեղ եմ դեո մենակ,

Ւնձ անհենակ մի թողնի' քեզ չեմ թողնի անհենակ,
Հասիր, թեկուզ ցնորքով հազար ու մի գիշերվա,—
Բանաստեղծի մենությունն հոգուս կյանք է, մարմնիս' մահւ

Աղբյուր լինեմ, ջինջ լինեմ,

Գամ, կգգվես, անուշ ջան,
#>» ւ ի է ՚ւ յ,
Որ ծարավես, անուշ ջան,
Սեր եմ, ուրիշ ի*նչ լինեմ,
Որ ինձ սիրես, անուշ ջան,**

Գարնան շ*է,անննր, աչևր սիրաէիս,

Ւաքվէք ու բուրեք իմ սրտի վրա.
Գարնան ծագիկներ, աչեր սիրածիս,
Սիրո կյանք բերեք իմ սրտի վրաւ
13
 Գարնան շուշանն եր, ծաղիկներ գարնան,
Սիրածիս սրտի շող լուսամուտներ.
Զեր մեջ տեսնում եմ սերս անսահման,
Դուք սիրուս գարնան լուսե ծաղիկներ։

Սան աչեր ս և ֊ս և , կան կա պույտ աչեր,

Դուք անուշ խամ ուժ աչիկներ վառման,
Դուք լույս ծաղիկներ, ես մեղուն եմ ձեր,
Սիրածիս աչեր — շուշաններ գարնան։
1933

ԼԵՌՆԱՑԻՆ ՍԵՐ

Չքնաղ են լեռներն իմ հայրենիքի,

Ինչպես իմ սիրած Սուսանն ինձ համար,
Նրանք' սիրածներն անհուն երկնքի
Եվ արևներին գահեր են մարմար*

Իմ սրտի սերը ծաղիկն է նրանց,

Իոլսած ամենից բարձր կատարին»
Իմ մտքի արծիվ, հուր թ ևերդբա ց'
Ցած պիտի բերես իմ երազածին։

Եվ հոգիս թռաւ£ արծվի նման

Դեպի վեհ լեռներն իմ հայրենիքի,
Եվ փնտրում է դեռ, փնտրում անկայան
Մով կատարներին ծաղիկն իմ կյանքի։

— Ես երկնքի պես մաքուր սե՜ր կուզեմ,

Երկնքի նման բարձր ու անկաշառ»
Իմ սիրտս ձերն է, գագաթներ վսեմ,
Գտեք իմ սիրո ծաղիկը պայծառ։

1934
94
 <»*

Աղավնիները ամեն առավոտ

Կալերի վրա ճախրում են անփույթ,
Կապույտ հեռուն է նրանը, կախարդում'
Թռլէրնում ֊տ անում դաշտերը կապույտ։

Սիրտս նման էր կանաչ կաչերին,

Ոայց սրտիս կաչից մի պաղ առավոտ
Ւր թևին տալով թռավ աղավնիս'
Մի փետուր թողած սրտիս կալի մոտ։
1935

չԱ
Վանուհի Իղա...

ճամփաները բացվեցին, էլի գարունն է բացվում,

էլի ձյուներն հալվեցին ցավերի ու փորձության,
էլի մռազն անտառի' եղնիկներով է լցվում,
է ժ դարձան հայրենիք քարավաններն հայության,
էլի ճամփա է տալիս սիրահարին լոլսընկան,
էլի ծուխը ծիրանի կյանքի դրոշն է պարզում,
է ժ վ արդերն են բացվում, ու վարդերի պես գարնան
Վերադարձի բաղձալի խաղաղ ճամփեքն են բացվում*
Ետ են դալիս պանդուխտներն իրենց երդը հայրենի,
Հազար կողմեր չքացած թռչուններն են դալիս ետ։
հ սՀ դուոս բաց քո տնակն ու ականջս դեռ ձայնին
ք- >զ եմ մնում, բայց չհաս ոչ մի դարձող հավքի հետ։
պար ճամփեք են բ ացվե[, ինձ ճամփեքին մի թողնի.
քի՞թե, իմ սեր, քեզ հասար չկա դարձի արահետ*»*
Հապա ինչո՞ւ է հույսս ինձ շշնջում, թե կգաս,
Ո՞ւմ են կանչում կռունկներն Արարատից իմ անհաս։
Մի՞թե իրավ դու անդարձ Վանա ծովն ես իմ կապույտ,
Որ թողնում ես ինձ ծարավ, որ այրում ես ինձ անփույթ,
Մի՞թե պիտի հավիտյանճ ցամաքում ով Սևանա'
Աչքերիդ քույր Վանա ծովն իմ արցունքով ծովանա։
1946
05
Քո մի հոնքին էլ ես յոթը գերի,
էլ ինչպե՞ս երգվեմ, որ ինձ հավատաս,
Քո մի ալքին էլ ես հարյուր գերի,
էլ ինչպե՞ս երդվեմ, որ իմ գիրկը գաս,
Քո զույգ լուրթերին' ես հազար գերի,
Հազար սեր կերդվեմ, որ մի համբույր տաս,
Քո մի համբույրին' ես հավերժ գերի,
էլ ի՞նչդ լինեմ, որ իմը մնաս...

— Ես կուզեմ լինես իմ սիրո արքան,

Քանի ճորտանասճ կփախչեմ այնքան։

Գիշերն իջավ, ա"խ, ո՞ւր ես դու,

Ւմ սեր, գոնե ցերեկն արի,
Սիրտ է ուզում սիրտը մարդու,
Մենակ սիրտը բույն է չարի։

Սիրտ եմ ուզումճ ցավս կիսե,

Սրբե արցունքն երազներիս,
Սիրտ, որ ինքն էլ սիրտ կերազե,
Սիրտ, որ դառնա սիրտը սրտիս։

Ի՞նչ եմ անում խելքն աղջկա,

Երբ մարդու էլ խելքն է նենգող,
Անսիրտ խելքի մեջ մարդ չկա,
Սիր տ եմ ուզում' խենթ ու երգող։

Սիրտ, որ ծով է, բա յց առվի պես

Միշտ հատակն է ի ցույց հանում,
Սիրտ, որ, սիրտ իմ, չի խաբի քեզ
Սրտով է խելքն իմաստնանում։
00
 Ա ' խ , տեր ա ս տ վ ա ծ , դա՞րն է ա նսիրտ,
11ր անսիրտ են մա րդիկ ա յ ս ք ա ն , —
Թե՞ քո ձնած աշխարհն է բիր տ ,
Որ մե նակ է լուսինն ա ն գա մ ։

Այս բյուր ավո ր աստղերն էլ խեղճ

Կուզեն մարել ի մ լ ո լս ն յա կ ի ն ,
Ոայց աշխարհն է ի մ երգի մեջ
Եվ ինձ հետ է ա ստ վա ծ ա ն գին ։

Մենակ ինչպ ե՞ս ց ավ ս կիսեմ,

Տեր եմ հազար ու մեկ ցա վ ի,
Ա՜խ, գեթ սիրույս ցա վ ն ո՞ւ մ ա ս եմ '
Հույսս մա յր չէ, որ չդ ա վ ի . ..

*»*
Մեր մեջ սարեր ու ձորեր կան վշտի,
Սար ու ձորեր են դե ռ մ ե զ բ ա ժ ա ն ո ւմ ,
Ւայց ա նբաժան ենք մե նք ց մ ա հ մնում,
Մահից հե տո էլ հանդիպենք պ իտ ի /

Երնեկ լուսն յակը հայելի լի ներ '

Հե ովից նրա մեջ տեսնեինք իրար,
Որ գեթ հայ աց քով հասնեինք իրար,
Թեկուզ արցունքդ իմ գիրկը չընկներ։

Ա խ, տագնապում է ի մ սիրտը գաղտ նի,

Ինձ' գաղտնի հեռվում չե՞ս գավում արգյոք,
Մինչ աղոթում է սիրտս ծնկարւք,
Որ իմ սուրբ գրկում քեղ իսկույն ղսւնիւ

0 , մի վրդովվիր դու իմ սուրբ խա ն դի ր,

Մեծ սիրո վկ ան * մեծ խանդն է մ ի ա յ ն , —
Հալվում եմ խանդ ու կասկածիս վշտի 9 1
Մեոնոլմ եմ' խանդոտ սիրուց անսահման /
էիրազ, նատ. III 97
 «I*

Բեր յսղեղը հոնքերիդ,

Բեր' դարձրու ինձ գերիդ։

Բեր Նետերը աչքերիդ,

Բեր' դարձրու ինձ գերիդ։

Բեր վարդերը շոյ.րթերխդ,

Բերճ դարձրու ինձ դերիդ։

Բեր քո սերը կամ անտեր

Գերեզմանիս քա՜րը բեր.*

Երբ սիրում էի այն հեզ աղջկան^

Սիրտս քնքուշ էր ւէտրդի թերթի պես,
Ա՜խ, հիմա անսեր' կոպիտ եմ այնքան,
Որ երբեք մեկին չեմ սիրել կարծես։

Հիմա մայիս է ու վարդերի մեջ

Ա՜խ, ես եմ, կարծես, փուշը ւԼարդերիս, —
Որ տեղի՞ց գտնեմ, քույր իմ, հիմա քեզ,
Որ համբույրիդ պես քնքշանա հոգիս։

Թե չէ' առանց քեզ' խենթի եմ նման,

Խելքս դառնում է ստրուկը սրտիս,
Որ դեռ չի գտնում սիրած աղջկան։

Մի՞թե վերջ չկա անշեջ .կարոտիս,

Մի՞թե չպիտի քեզնով քնքշանամ, —
Թե՞ բիրտ աշխարհում' չավ է րֆր** մնա մ։

Ջ
 «*»

Մայրս կըսեր' «Ուշ է, հարս բեր,

Հարս բեր, մուխս չմարի,
Ենչպե՞ս թողնեմ ես քեզ անտեր,
Ուշ է, հարս բեր մի բարի։

Էլ իմը չեն իմ ձեռները,

Ես անմեռ չեմ, հավատա
Երբ չլինի քո խեղճ մերը,
Ո՞վ քեզ թեկուզ մի ջուր տա։

Հարս բեր, բալե'ս, աչքս տեսնի'

Մի ջուր տա ինձ, նոր գնամ,
Գերեզմանիս փուշ չի բուսնի'
ք>ե իր անփուշն իմանամ,..

ւ՚նչպե՞ս գնամ ես գլխաչոր՝

Ո՞ւմ ավանգեմ մայր լեզուս,
Հարս բեր, ծնիր ինձ թոռն ու ծոռ,
Որ միշտ պահենք ազգը կույս*, •

Տես՝ ուսերս փլվում են վար,

Տանգ սյուն բեր, ի'մ բալիկ,
Որ քեղ թե քույր լինի, թե մայր,
Փեզ չդարձնի խաղալիք...» ։

Ա՜խ, մայրիկ ջան, իՈնչ գիտեիր,

Որ. խաղալիք կդաոնամ,
Մի վարգն հազար փուշ է, նայիր՝
Փիչ է մնում հոգիս տամ,,*

Խաղալիք է սրբությունը'
Սուրբ հոգիդ է վկայում,
Ավերակվեց սրտիս տունը,
Վրաս րուերն են վայում...
00
 »♦#

Իմ սիրածն ասաց' մեծ ես ինձաՆից,

Բո գարունների գարունն է անցել,
Սիրտս կմրսի մազերիդ ձյունից,
Որ շուտով կգա' քիչ է մնացել..,

Ա խ, չէ', իմ գարուն, իմ անտառն է դեռ,

Ու շատ է հեռու աշունս ոսկի,
Իմ սերը չունի աշուն ու ձմեռ,
Մ եջք ս նման է առյուծ ի բ ա զ կ ի ։

Թե քո գրկի մեջ աշունս մեռնի'

նորից կյանք կառնի գարուն գրկիդ մեջ,
Իմ սեր, իմ ձեռքը մորս պես բռնի'
Բանաստեղծները մանո՜ւկ են անվերջ. ..

»*»
Հ*
Ինձ թվում է, թե երբ քեզ համբուրեմ'
Ես պիտի հասնեմ իմ սիրո աստղին,
Բոլոր աստղերը ցած պիտի բերեմ,
11ր աստղագորգեմ քո ոտնաուղին։

Ինձ թվում է, թե երբ քեզ գուրգուրեմ'

Բոլոր ծովերն էլ իմը կդառնան,
Մարգարտածովերն աշխարհ կբերեմ,
Որ մարգարիտով գորգեմ քո ճամփան։

Ինձ թվում է, թե երբ քեզ տիրանամճ

Ես պիտի հասնեմ աստղին իմ բախտի,
՛Բո գրկում պիտի ես աստվածանամ,
Դու աստվածուհին սիրո դրախտի։

Ողջ տիեզերքին կթագավորեմ'

Թե գեթ շուրթերիդ շշուկն համբուրեմ,
Թե կրձքիդ երկու նռներն սպիտակ
Թողնեն' ծվարեմ իրենց շո*քի տակ։
100
 *

Ինչո՞ւ են շողում աստղերը դարձյալ,

Երբ որ այս գիշեր սիրածս չկա,
Ինչո՞ւ վերստին դու պայծառաբար,
Երկինք բարձրաըար, մեռած լուսնկա։
Ինչո՞ւ են ջրերն անուշ կարկաչում,
երբ որ հույսն անգամ էլ ինձ չի կանչում,
Ինչո՞ւ է բախում իմ սիրտն, էլ ինչո՞ւ,
Ինչո՞ւ եմ շնչում, ինչպե՞ս է որ կամ,
Ինչո՞ւ ես խաբում, և դո ւ, ո վ գնչու,
Ինչո՞ւ էր նա էլ խաբում թե' կգամ, —
Ինչո՞ւ ինձ դավեր, ո'վ գնչու, ինչո ւ, —
Ինչո՞ւ է սերբ այսքան անթառամ...
Ոայց այնքան քաղցր, այնքան դառնահամ...

հ՝հ>
*4»

( Ձայներ հեռախոսից)

Երբ խոսում ես հեռախոսովք'

Կախարդում ես ինձ այնպես,
Որ տենչում եմ սիրո հույսով,
Ինչ էլ լինի' գտնել քեզ։

Արդյոք դո՞ւ էլ քո ձայնի պես,

Սուրբ ես ու նուրբ ու վճիտ,
Որպես խոնարհ ուռի մի հեզ,
Որպես անչար մի խրճիթ։

(^ե՞ պալատ ես' դրսից բյուրեղ,

ներսից լիքը դավերով,
Ով ներս մտնի հոգով անմեղ'
Պիտի լցվի ցավերով։
101
 Կամ թե՞ սիրուց խելագարված
Մթնով ներս ես խուժելու,
Թե՞ իմ հայոց վշտով տարված'
Իմ վերքերն ես բուժելու։

Ա՜խ, չէ', ձայնիդ շղարշի տակ'

Ինչպես ոսկի մշուշում,
Օձ֊կ արիճի բույն ես անտակ
եվ անդունդ ես ինձ քաշում***

ո ձայնը մեղմ է՝ ձայնի պես ծաղկի,

Կարծես ծաղիկն է բուրում մեղմա ՀՒ>
Կարծես վարդերն են խոսում բուրաձայն,
Կարծես իմ սրտով զեփյուռներ անցան, —
Աներկրային է ձայնդ ինձ թվում,
Աստվածուհին է, կարծես, ինձ թովում...

Հավատա՞մ, սակայն, որ հեռախոսը

Խաբող չէ, ինչպես կյանքի քաոսը,
Հավատա՞մ արդյոք, որ ձայնիդ նման
Դու էլ քնքուշ ես՝ ծաղկի պես բուրյան։
Թե՞ թաքնված ես ձայնի մեջ քո հեզ
Սերը խարդավող սատանայի պես,,*

Այնքան եմ խաբվել, որ վշտով հարբել,

Հավատիս բոլոր թասերն են թափվել։

Թե ամեն էակ՝ իր նուրբ ձայնի պես,

Իր նուրբ ձայնի պես նուրբ սիրտ ունենա'
Սերը չէր լինի այսքան սրտակեզ,
Սինը չէր լինի այնպես* ինչպես կա,**
Դեռ երեկ ձայնդ բուրմո։նք էր վարդի,
102
 Այսօր սևաթույր ոստայն է սարդի,
Երեկ' սոխակի սիրաբեր դայլայլ,
Այսօր' ագռավի կառանչ է մռայլ,
4?ո ձայնը երեկ համ բույր էր թվում,
Այսօր' փշի պես է սիրտս խրվում...

»*»

Թե ինձ չես սիրում

Ինչո՞ւ եմ անվերջ
Աչերդ տեսնում
Երազներիս մեջ։

Թե դու իմը չես'

Ինչո՞ւ ես ուզում,
Որ քեզ համբուրեմ
Թեկուզ... երազում։

Փ
Փախար, փախցըրիր քունն իմ աչքերի,
Ու ոչ ոք քոլնըս էլ ետ չի բերի,
Անդարձ է քունս, քեզ նման անդարձ,
Իմ սեր, իմ հանգիստ' հավիտյան կորած.
Ոեզ ետ չի բերի իմ սերն էլ անքուն, —
Ա՜խ, րարոլր ունես այժմ քո գրկում

»!ձ

Աչքիս գրողն են դառել մազերս,

Ուզում եմ ճերմակն ւդոկել մեկ առ մեկ,
Փշրել հայելին, չնայել երբեք, —
Վշտիս սև զորքն են ճերմակ մաղերս։

— ^ այՏ ինչո՞ւ ընկանք աչքիցդ հանկարծ,

Դեռ երեկ չէի՞ր մեզնով հիանում,
103
Էլի մենք չէի՞նք, որ սև սաթ հագած'
Գրկե գիրկ էինք քեզ անվերջ տանում,
Դրախտներն հանում, —
Ինչ շուտ մոռացար,
Որ այս մեր բարակ
Ուսերին տարանք
Ջահելությունը քո խենթ ու խելառ,
Այնքան խենթ, որ էլ սի՞րտ կդիմանար..

Խելառն այն ժամ է լուռ իմաստնանում,

Երբ ձյունը սրտի գլխին է գնում*,*

Եմ Ժպիտը, չէ, իմ վիշտն ես սիրում,

Եմ արցունքներն են աչքիդ դուր գալիս,
Խաղաղություն են իմ արցունքները
Աչքերիդ բերում*
Ահա ինչու եմ ես այսքան լալիս։

Եմ արցունքները, թվում է, թովիչ

Մարգարիտներ են, մանյակներ են ջինջ'
թո քարե սրտի կուրծքը զարդարող*
Թե ճիշտ է' թող գամ,
Ծով արցունքներս կրծքիդ վրա լամ***

Ձմեռ քնեի' զարթնեի գարուն,

Կես դարս դառնար քսան տարեկան,
Դառնայի պարմանն ամենասիրուն
Եմ հայոց Արա Գեղեցկի նման, —
թ ե 'զ համար միայն, իմ վերջին գարուն,
Միայն քե՜զ համար, քե՜զ համար միայն
104
 *

Ծի ր ա ն ի ն ե ր ո ւ ն ա յ ն ,
Ծիրանիներ ի մ խ եղճ,
Հազար անեծք նրան'
Ով ձ եզ ամուլ ձն ե ց։

Դ ո ւք ա մ ե ն ա յ ն գ ա ր ո ւն
Նորահարսի նմա ն
Լուռ ծ ա ղ կ ո ւ մ ե ք ս ի ր ո ւն ,
հ ա ր դ ա ր վ ո ւմ եք, ս ա կ ա յն
Անպ տ ուղ եք մ ն ո ւմ
Դ ո ւք ա մ ե ն ա յ ն ա մ ռ ա ն ։

Ո ՞ ն ց ա ն ի ծ ե մ ես ձ ե զ ,
Զեղ մոր պես եմ խ ղ ճում,
Զ ե ր լո ւ ռ ց ա վ ն է, կ ա ր ծ ե ս ,
Ի մ սրտի մեջ ճչում,
Որ չ ք ն ա ղ եք ա յ ն ք ա ն ,
Ո ա յ ց ջ ա հ ե լ ո լ թ կո ր վ ո ւ մ '
Ա մ ո ւ լ կ ն ոջ ն մ ա ն
Ա ՜խ , չեք պ տ ղ ա վ ո ր վ ո ւմ ...

Գ ո ւ ց ե վ շ տ ո վ ձե ր ձ ի գ
Չ ը ո ղ բա յի ա յսքա ն
Թե չ ն մ ա ն վ ե ի ք
Հա վերժ ա յս ... ա ղջկան։
Ծ իրա նիներ ամուլ,
Դժբախ տ ծիրա նիներ,
Գ ի տ ե մ ճ կուլա ք միշտ լուռ
Դ ո ւք ն ր ա մ ե ջ , ն ա ' ձ ե ր . . .

'I*
Ա մ են գարուն կս պ ա ս ե մ
Աշխա րհ ե կ ա ՞վ մի գա ռնուկ,
Ա մեն գիշեր կ ե ր ա զ ե մ '
Ա ր դյոք ծ ն վ ե ՞ց մի մա նուկ,
105
 Արդյոք ծնվե՞ց մի գարուն,
Աշխարհ եկա՞վ մի նոր սիրտ,
Արդյոք մի քար խրճիթում
Ժպտա՞ց մի հայր անժպիտ։
Արդյոք ծնվե՞ց հայ մի գար.%
Վերածնվե՞ց մեր լեզուն,
Իալիկ դարձա՞վ անհամար,
Դարձա՞վ գալիք երազուն,
Հայոց լեզուն մեր թափառ
Դարձա՞ վ օրոցք ու օրոր, —
Արդ(ոք ծնվե՞ց մի աշխարհ
Աշխարհներում հեռավոր.*»

«է»
V

Պիտե՞ս ինչու եմ վարդեր փայփայում,

Այտերիդ հարցրոլ թե դեռ չգիտես,
Ինչո՞ւ եմ անհաս երկնքին նայում'
Աչքերիդ հարցրու իսկույն կասեն քեզ։

Այտերդճ վարդի քույրեր հմայուն,

Աչքերդ երկու քույրն են երկնքի, —
Դու երկնային ես, որ ինձ չես նայում,
Ավա՜ղ, ես կորած հատակն եմ կյանքի։

ո*
»».Ինչ որ չունեն ծաղիկները նրբենի,
Ինչ իմ տենչն է, հավատա',
թո մեջ գտա արբեցումներս անգին,
թո մեջ գինու ծով գտա։

Ինչ որ չունեն եղնիկները գեղիրան,

Ինչ որ չունի ոչ մի վիթ,
թո մեջ գտա, դու եղնիկից մեղմիր ան,
Դու իմաստուն միամիտ։
148
Ինչ որ չունեն ատրուշաններն' ունես ղու,
Գիշեր ոլ զօր մարմնահոլրը սիրաբան,
Ո՜վ կին, ինչո՞ւ մեկ պաշտելին ես մարդու,
Մերթ' ատելի սատանան։

Թե ես ու դու լուսնի վրա հանդիպենք, —

Ուրիշ ոչ ոք չլինի,—
0", այնտեղ էլ ինձ կդավե սիրտդ նենգ
Սատանայի կգտնի...

Ինչ որ, ավա"զ, չունի ծովն էլ ահարկու,

Ո՜վ կին, քո մեջ դտա ես, —
Խորտակեցիր դու ողջ նավերն իմ ոգու'
Փոթորկամութ ծովի պես...

Ես թագավոր, բայց դո՜ւ ես տերն իմ գահի,

Հեգնով է աղգն ամլանում, —
Ո'վ կին, ո՜վ կին, գոլ դժոխքի թագուհի,
Ինչո՞ւ էլ չես մայրանում

Ես կուզեի ապրել խաղաղ

Մի մենավոր անտառում,
Ապրել, ինչպես աղբյուրը պաղ,
Որ կարոտից չի վառվում։

Ոայց աղբյուրն էլ քնքուշ կրքով

Գետի կարոտն է լաւիս,
Գետն էլ գարնան իր հորդանքով
Իր ծովին է ման գաւիս։

Ծովն էչ՝ իր ծառս եղած կրքով,

Օվկիանի սերն է լալու, —
Սի՛ րտ ի՜մ, քանի լիքն ես կյանքով'
Գոլ քեղ հանգիստ չես տալու...
107
 Ինձ թվում է աստղերի
Այն ինձ անհաս աշխարհում
Ման ուկ աստղիկ մի րոյրի
Իմ բախտն ունի աչքերում։

Երբ ընկնում եք, ո վ աստղեր,

Ահն է մթնում իմ սրտին,
Վախենում եմ, թե նա էր, —
Ոախտս կորավ վերստին։

Ասես քույրն է նա միակ

Լուսավորշի կանթեղի,
Որ շողում է շարունակ
Ի սեր հայոց մայր հողի,**

ԻՄ ՍԻՐՈ Բ Ա Խ ՏԸ

Թեկուզ վարդերը, շուրթերիդ նման,

Լեզու առնելով քեզ գովեն այնքան,
Որ իրենք անգամ իրենց հավատան, —
Դարձյալ իմ բախտին չեմ հավատալու,
թան զի ինձ բ ա խ տ ը համբույր' չի տալու։

Թեկուզ ծովերից ձկները դուրս գանճ

Լեզու առնելով քեզ գովեն այնքան,
Որ իրենք անգամ
Իրենց հավատան, —
Նրանց էլ, իրավ, չեմ հավատալու,
Թանզի ինձ բախտը արցունք է տալուք

Թեկուզ երկիր գան աստղերը երկնի՝

Լեզու առնելով քեզ երկինք հանեն,
Թեկուզ աշխարհը քո ոտքերն ընկնի,
Թեզ համար մարդիկ իրար կ ո ր ծ ա ն ե ն •
108
 Ամենքին ղրկես,
Թեկուզ ինձ գրկեսճ
քո համբույրին էլ շեմ հավատալու, —
Քեզ գրկե֊գ իրկ ես դոլ գաղտնի տալու։

Թեկուզ և աստված իմ վիշտն էլ զգա,

Հայտնվի ու քեզ ինձ հետ պսակի,
Դարձյալ աչքերից մի սուրբ աղջկա,
Չպիտի բախտիս արևը ծագի...

Դիր չգիտե մայրս ծեր,

Ոայց թե գիտենար,
Յա ր, քեզ այնպես կանիծեր,
Որ դաոնայիր քար։

Դիր չգիտե մայրիկս,

Թող անգետ մնա,
Որ չկարդա երգերս,
Վիշտս չիմ անս։ ...

սիրո արցունքի միջից ասում եմ' երկիր իմ, ներիր,

յթե քո վարդերի վրա արցունքի մի ցող եմ լացել, —
. ս խաբված իմ սերն եմ լացել, օ , ներիր արցունքս, ներիր
!'նձ բոլոր քո աստղերի մեջ լոկ նրա աչքերն են խոցել..,
վայրի մի վարդենու պես, երբ նրան իմ սիրտը բացի,
'1>ոավ նա ու նետեց ճամփին, ասելով բիրա ես մնացել,
Հայց երբ որ գտան ճամփորդներն ու սիրով սիրտս կարդացին
Ուզեցին համբուրել վիշտս, սեղմեցին կրծքներին ջահեէ.
Ասացին՝ իզուր ես րսցել թափառող մի ծաղկի համար,
10!)
Ասացին, որ սրտևս, ահա, վշտևրի ամւղն է հեռացել,
Հայց ամպից հետք է մնացել' Iյարոտիս արցունքը գոհար, —
Ա խ, ներիր, մորս պես ներիր, ք)ե իրավ դու մայր ես դարձել,
Ես սիրո վարդն եմ մնացել' քո երդի քնքշության համար։
1951

ՀԻԱՍԹԱՓՈԻԹՑՈԻՆ ԵՐԿՐՈՐԴ

էլ սիրտս այնպես ուրախ չի զարկում,

Երբ հեռախոսից քո զանդն է զանգում...
Ի՜նչ ուրախ էի, երբ հազար սրտով
Հավատում էի քո մաքուր ձայնին,
Սպասում էի առյուծ կարոտով
Հո սիրամրմունջ ձայնի եղնիկին,
Որ կախարդել էր այնժամ իմ հոգին,
Ինչպես որսկանին եղնիկի բառաչն մթին անտառում,
Ուր բառաչը կա, բա յց ինքը չկա, թաքնված է դեռ, —
Ի՜նչ լավ էր, իրավ, երբ անհայտ էիր, ինչպես խավարում,
Ոլ դողում էին' տեսնելու տենչով' սրտիս ոտն ու ձեռ։
Ինձ թվում էր, թե թփերի տակից
Հեզ մանուշակն էր քո ձայնով բուրում,
Կամ հառաչանքն էր բխում առվակից,
Կամ հովերն էին իրար համբուրում,
Ծաղիկը ծաղկին ծաղիկ էր տալիս,
Վարդեր էր տալիս փշին վարդենին,
Կոկոնի մեջ էր քո ձայնը լալիս,
Եվ փրփրում էր իմ սիրո գինին,
Կուսական էին ականջիս թւէում
Հո մրմունջները' հեռախոսի մեջ,
Եվ քեզ էր անվերջ սիրտս ծարավում,
Անզուսպ սպասում քո հայտնվելհւն,
Հո հայտնվելուն' իմ դիրկր գալուն,
Հո ձայնի մարմինն իմ գիրկը տալուն։ —
Եվ հայտնվեցիր...
110
Ոայց ինչպե՞ս ասեմք
Որ հազար անգամ քաղված վարդ էիք։
Փշրվեց աստղե երազս վսեմ, —
Ա խ, երանի չէ՞ր, չհայտնվեիր,
Ինձ խնայեիր, մնայիր մթնում'
Մնայիր մթնում, անդնդամթին հեռախոսի մեջ,
Հեով ում մնայիր' հավերժ անհայտում,
Չգայիր' թեկուզ ինձ մոխրացներ սպասումն անշեջ
Անհամբերանքով ինձ խելահեղող,
Որ աստղ մնայիր, ոչ թե կույս սՏնտղից
Վար թափված հազխէ մի բուռ մոխրահռղ,
Լոկ ձայն մնայիր, թվայիր անբիծք
Ոչ թե ինձ գայիր, ինչպես շանթն ամպից, —
Ա՜խ, մի^թե կյանքում է՜լ կոկոն չկա,
Որ սիրո մահը սիրտս չսգա.,*

Իմ անգին, ինչպես կուզեի հիմա

Նորից միամիտ' արցունքս լայի, —
Նորից ես մանուկ' քո գիրկը գայի,
Անուշ, խաբվեի, թե սերը միշտ կա***

Ինչպե՜ս կուզեի երդումդ' ((ցմահ)),

Նորից շուրթերդ ինձ շշնջային, —
Ալերդ անառիկ կույսեր թվային,
Նորից թվար, թե սրբությունը կա***

Նորից խաբեիքյ' թե «լույսն եմ քո կույս)),

Թե «դեռ ոչ մեկի համար շեմ վառվել)),—
Ոո անսուրբ մարմինն ինձ էլի խաբեր,
Միայն թե ե՜տ գար մանկությունն հոգուսI

111
 Հհ*
Փ

Ես կուզենայի, որ իմ սիրածը
Ծաղկի պես քնքուշ ու անուշ լիներ,
Ծաղկի պես սրբեր իմ սիրո լացը,
Ծաղկի պես անչար ու անփուշ լիներ,
Ծաղկից էլ անփուշ ալքով ինձ նայեր,
Ծաղկից էլ քնքուշ ձեռքով փայփայեր,
Ծաղկից էլ մեղմիկ գգվեր իր մեղվին,
Մեղրաբալիկներ տար ինձ ծաղկի պես,
Ծաղկա բալաս ան բերեր իմ ցավին,
Որ միշտ մնայի ես ծաղկից էլ հեզ***

Հհ»
«I»

Դեռ այնքան ջինջ են քո աչիկները,

Այնքան ջինջ ու խոր, այնքան կապույտ,
Ա՜խ, նրանց մեջ են գարնանս օրերը,
Ու նորից սիրտս է դառնում արտույտ
Ու քեզ է թռչում, թողած եթերը, —
Աչերդ ճիշտ են, երկի՜նքն է սուտ։

Հհ»
փ

Ինչպե՜ ս անուշ աստղերի տակ

Շրջում էինք թևանցուկ,
Ւնչպե՜ս էին աստղ ու վտակ
Մեզ հետևում կամացուկ։

Ինչպե՜ս անուշ էիր խոսում

Ու վտակը' կըթվար'
Շշուկներիդ մեջ է հոսում
Ու մեզ տանում ձորն ի վար***
112
 Ինչպե՜ս անուշ էիր
երազ աչքերդ վրա* '
Ի’ նչ լավն էիր, 2ա<*նչությպ
Ի նչ չավն էիր, է 'մ երազ .՝

ՍՈՍԻՆ

(Ալիտերատիա)

Սոսավում է ու սիրով սարն է ելնում ի մ սասին,

Սասին' իմ սեգ հարսի պես' լուսնի ասկե կումն ուսին,
Ու ես շորորն եմ հիշում իմ շսւշանի ապրեշում,
Որ Հուշ դարձել մշուշում ու ինձ գրմել, շի հիշումւ
Չի իմա9 ելէ որ խորվել ու թախձեչ եմ ու լա րել,
Ու սոսին է գթացել ու իր պա ակերն է դարձել,
Ու միշտ հուշեր սոսավում' սարն է ելնում իմ սասին,
Սոսին' իմ սուրբ հարսի պես' լուսնի ոսկե կումն ուսին,
Հույսի աղբյուրն է գնում, որ ինձ սիրո լույս բերի, —
Բայց շի գտնում ու վշտիր քովն է մանում սե ամպի,
Կումն է փշրում ու խշշում' դասած վ լ*"ի մի աշուն,
Ու ես շշուկն եմ հիշում իմ շուշանի' մշուշում,
Որի աեոիլն է դարձել այս սգավարս ի մ սոսին, —
Օսսին անհույս սոսավող, լուսնի դաաարկ Հումն յա յի ն ,, յ

«*•
V

Ասում են, թե մեոածն հոդիր

'եոլրս է գ ա լի , ղա ա ա էր-
Կյանքում քեզ շաա որաների,
Արցունքների շաղիկ դասած,
Բայց թե ես էչ դուրս դամ հողիր
Բնձ կրկնակի մահ կյինի'
? ե չտեսնեմ, իմ նազելի,
մեզ էլ կողքիս' ծաղիկ դա ոա ծ.,,
8 Լ | " * * 111 •«
Ծո՜վ, ծիծաղով լցված երես,
Ալիքներդ աչեր մով***
ք՝ավ է դու ինձ աչքով անես
Եմ սիրածի աչքերով, —
Նա էչ քո ծով աչքերն ունի։
Մի մորից եք դուք ծնվել,
Զուր միք դուք ինձ աչքով անի
Եմ կյանքին եք ծարավել.**

*1»

Գոնե երազում ինձ մեկը սիրեր,

Շշնջար բարի ու քնքուշ խոսքեր,
Չթողներ սիրտս անհույս ու խաբված,
Գոնե երազում, ա՜խ, գեթ մի գիշեր,
Տեսնեի մազերդ իմ կրծքին թափված,
Գոնե երազում իմ բախտն ինձ հիշեր, —
Գոնե այս գիշեր մեռներ քո կրծքին
Եմ անքնությունն, ա՜խ, կամ հավիտյան
Չհիշեր, որ կան սեր, համբույր ու կին,
Կյանք, աշխարհ ու մահ, հույս ու խարդավանլ ,
Չզգար իմ սիրտը, որ դեռ կամ, ո՜վ կյանք,
Ո՜վ քաղցր տանջանք,
Ո՜վ դառը բերկրանք,
Ո՜վ կիրք ու խոհեր, չզգայինք, որ կանքւ

Հ՛Հ
Հ*

Այս ո՞ւմ ես կանչում դու կարոտալի,

Որ աղեկտուր երգեր ես ասում,
Ենչպես եղնիկը գրկի մեջ գա յլիճ
Անհույս վշտից է մեղեդիդ խոսում։
114
Ո^վ է քո դժբախտ սիրով բախտավոր, —
Արտունքիդ մեջ է ժպիտը նրա
Անմեղ վշտիդ մեջ ո՞վ է մեղավոր,
Ո'վ է լուռ իշխում քո սրտի վրաւ

ինչո՞ւ է չալիս քո ձայնը քնքուշ,

թե՞ ինձ ես ոպում քնքշությամբ խաբել,
թեզ համար շուտ է, ինձ համար' շատ ուշ,
Չես կարող դու ինձ այս կյանքին կապեր

V#

Խոշոր ու բիլ աչքերով

Աղջիկ էր նա մի փոքրիկ,
Դասընկերս մանկական•
Ա՜խ, նա էլ էր կարմրում'
Երբ նստում էր ինձ մոտիկ,
Երբ ժպտայի ես նրան...

Բայց ուրիշին թե ժպտար'

Սիրտս արադ կզարկեր'
Կփախչեի դաշտերը,
Որտեղ նորից իմն էին'
Դաոած կապույտ ծաղիկներ'
Նրա կապույտ աչքերըլ

Մի օր ղասի չէր եկել ..,

1և ես դասս մոռացած
Վաղ տվեցի նրանց տուն,
Բայց երբ նրան ես տեսաճ
Ջրհորն ի վար կոացածճ
Մոտ դնացի ղվարթռն։

...ԳքՈէխներս քրհորից
Վար կախեցինք մենք անձայնդ
Ու կթվար չկ աւՒԿ՛
ա
 Երբ որ ջրի հայելում
Մեր շուրթերը մոտեցան...
Ա՜խ, չիմացանք ինչ արինք..,
/'այց ջրհորը' նրա մոր
Աչքը թվաց մեր աչքին,
Ետ քաշվեցինք մի... վայրկյան։
Ա՜խ, ես հետո իմացա,
Որ նա էր սերս առաջին,
նա էր իմ սերն իսկական***
Հիմա տարիք են անցել,
Միտքս ու հոգիս թռել են
Մինչև անհաս աստղերը,
Բ ա յց... այստեղ էլ ինձ հետ են'
Դառած կապույտ աստղիկներ'
նրա կապույտ աչքերը։
1947

Հհ.

Իդային

Աչքերդ կապույտ, երկինքն էլ կապույտ,

Չգիտեմ երկինքը վա՞րն է, թե՞ վերը,
Ապշել է ինքը երկինքն էլ կապույտ'
Չգիտե ինքը վա՞րն է, թե՞ վերը.**

Հհ.

Ինչքան էլ, հանկարծ, հանդիպենք անփույթ'

նորից են ժպտում աչքերդ կապույտ, —
Կարծես, ծովի պես, չունեն իրենց տակ
Աչքերդ հույսիս նավերը' խորտակ։
Եվ դեռ իմ դառըն հուշերի ծովում
116
Նորից եմ մհղսոտ ալերիդ դերվում
Ա խ, ղաս չի առնում սիրտս վշաերից'
Նորից եմ խաբվում... խաբող աչերից,*.

Ժպտուն աչերիս դու մի հավատտ, —

Սիրտս' արցունքի լիճ է մ աբդարտ յա։

Հհ.

Հույսիս Սևանը քաշվեց, սևացավ,

9 այց քո աչքերը կապույտ են նորից,
Հաշվեց, սևացավ, հանված աչք դարձավ,
Բայց մով աչքերդ անփույթ են նորից։

Հույսիս Սևանն էլ, տե'ս, ամայացավ՝

կապույտ աչքերդ անգութ են նորից,,*

Հհ.
փ

Ե՞նչ ունես փշոտ,

Մութ թփերի տակ*
Ես քեզ եմ կարոտ,
Եմ հեզ մանուշակ։

Դու կթառամես'
Ընկած գրկե֊գ իրկ*
Լոկ ինձ կվառես,
Մեկ էլ քեզ լռիկ։

Դրսում ի՞նչ ունես,

Խաբվող մանուշակ,
Ե՞րբ պիտի բուրես
Եմ թևերի տակ,,.
117
 «է*
V
Սիրտս մի սուրբ, մի նուրբ կնոջ
Կարոտ մնաց, մնաց կարոտ,
Սիրո վարդին մշտաբողբոջ'
Կարոտ մնաց, մնաց կարոտ,
Կարոտ մնաց իմ կյանքը ողջ,
Կարոտ մնաց, գնաց կարոտ...
Ո՜չ կինն ու ո շ լացող գինիս
Չեղան սրտով հեգ մայրիկիս,
Ւ՞նլ է կյանքն էլ այս նորենի'
0 , եթե ոչ կին ու գինիէ
Ողջ գառ կյանքս' առանց արոտ'
Կարոտ մա յեց' գնաց կարոտ։

Ում աստղ էի կարծում' ընկավ,

Ւնձ էլ գցեց, ինքն էլ հանգավ...

«ք»
V
Երազիս' ծով էր տիեզերքն անծայր,
Մի ափին այս նոր աշխարհն էր ծաղկել
Եվ մյուս ափին դու էիր, Այծյամ,
Եվ նշենու պես ինձ էիր թեքվել...

Ու ես հարբելով նշենուդ բույրով^

Դեպի քեզ եկա' կարոտով ցողված, —
Հո գիրկը հասա սիրույս մակույկով,
Այն մյուս ափին աշխարհը թողած։

«Դ»
Ւնձ կմոռանամ, բա յց քեզ մոռանալ,
Ոայց քեզ չսիրել չեմ կարող երբեք,
Երազում անգամ քեզնից հեռանալ
Ու քեզ չերագել չեմ կարող երբեք,
Կարող եմ քեզնից հավերժ հեռանալ,
Սակայն քեզ դավել չեմ կարող երբեք։
ա
Լուսինը որ կա' արևն է քնած
Լոլո վերմակի տակ ադամամութի, —
Այս մութ գիշերով իմ սերն ո՞ւր գնաց,
Ո՞ւմ գրկում մնաց, ո՞ր մութ անգութի։

Աշխարհի կեսը' Ադամ, կեսն' Եվա,

Մի աշխարհ դառած, վայելում են դեռ, —
Եվայիս կարոտ' սիրտս կնվա,
Վշտիս գիշերը թվում է անմեռ։

9[ինի՞ լուսինն իմ վիշտն է լալիս,

էլ ոչ մի Եվա ծոցս շի՞ գալու,
Ո'ւր է գիշերը սև մութ մ աղերիս'
Արև չի՞ գլխիս ձյունից ծագելու։ —

Լուսինն արծաթե դագաղն է իմ պաղ,

Ոսկե օրերիս աճյունն է տանում,
Հայելին' հույսիս արյունաշաղախ,
Ա խ, ձյուն մազերս աչքերս են հանում։

Ես քեզ նշանի մատանի բերի,

Ոայց քեզ թվաց, թե կատակ եմ անում,
Մատանին զոռով քո մատը դրի. —
— Կատակ է,— ասիր, — ինչո՞ւ ես դնում«««

Երբ սերը չկաճ էլ ի՜նչ մատանի,

Թե ինձ սիրում ես' մորըս ոտքը եկ,
Թե չէ մատանին գրողը տանի,
Ոսկով չես գնի իմ սերը երբեք։ —

Ու ետ տվեցիր գոլ իմ մատանին,

Ոսկե մատանին իմ սիրո նշան,
110
 Եվ ես. լաց եղա, ինչպես, պատանին,
ք այց գոլ չտեսար արցունքս, դաժա՜նէ

Ջրերն հոգնում ենճամփա գնալուց,

Գետերն հոգնում են, բայց սերը' երբեք
Ու ես չեմ հոգնել քո ոտքը գալուց'
Թեև թռել են գարուններն իմ հեգէ

քեզ որ առնեմ էլ չեմ թողնի,

Ես քո ցավը կտանեմ,
Թեկուզ սերդ դժոխք լինի'
Ես քեզ դրախտ կտանեմ է

Թե աղբյուր ես գոլ կենդանի,

Ես քեզ ծարավ երաշտն եմ,
Թեզ որ առնեմ' էլ չեմ թողնի,
Աստըծու տեղ կպաշտեմէ

Ոայց թե պաշտեմ աստըծու տեղ

Դու սատանա կդառնաս,
Ւնձ կտանես դժոխքն ահեղ,
Դու դրախտում կմնաս...

ԳԻՇԵՐ ՍՊԱՍՈԻՄԻ

Սրտամոտիկ իմ հեռավոր, փլվեց կամուրջն իմ հույսի,

Երազի պես մոտս եկար' թռար նման երազիէ

Այն օրվանից էլ քուն չունեմ, ոտնաձայնիդ կսպասեմ,

Թո՜ղ մարմնոլնա յն վայելքը փուչ, թե վիշտ Ունես' բե՜ր' կիսեմ է

Թև են աոնոլմ իմ օրերը' տարի դառած' չքանում հ

Հ ասիր' վերջին գարուններս քո ճամփին են դեռ մնում է
120
քոնն է վերջին զարկն էշ սրտիս' թե դու իմն ես մնում դեռ,
Հասիր' վերքս բալասանիր, քեզ քնարն էլ իմ անմեռ։

Մեկ էլ հասիր երազի պես, բայց այս անգամ մոտս կաց,

Որ մարմընիդ մուրն էլ սրբեմ արցունքներով իմ զսպած։

Ո*ո ղ գիշերներդ հազար ու մի' լուսնի ճամփով մի գնա,

Վերադարձիր սրտիս ճամփով, որ ողջ սիրտս քեզ մնա։

Ավերված եմ ես առանց քեղ, հասիր' շեննա իմ հոգին,

Վառե մարված իմ օջախը, որ չվառվեմ ես կրկին։

Բավ է մնաս գոլ ցայտաղբյուր' դրսում կյանք շի սրբանա,

Դարձիր աղբյուրն իմ ծարաված, օտար դռներ մի բանա։

Բեղ Մասիսի ձյունից անգամ սիրո կրակ կբերեմ,

Ա խ, միայն թե գեթ մի գիշեր կուրծքդ նորից համբուրեմ։

թափի՜ր հազար աղբրից լցրած քո բաժակը պղծաբույր,

Ես քեզ գինու ծով կդառնամ, իմը դարձիր, ի"մ աղբյուր։

Վերադարձիր քարավանդ' մեղքդ քավիր իմ սրտով,

Դարձիր լոկ իմ տան աղբյուրը, հացի բազմենք յոթ որդով։

Ե կ, սրբացիր իմ սուրբ գրկում, մեղանչանքը կյանք չէ քեզ

^րկե֊ գրկի սև սանդուղքով միայն դժոխք դու կիջնես։

.Ա4

Գլխիս ինչքան էլ ձյուն չոքի'

Եմ սրտի մեջ սերն է անշեջ,
Անծերական, որպես ոգի'
Միշտ գարուն է իմ սրտի մեջ։
121
Ո՞ւմ չի սիրտս սրտանց գերվել,
Թեպետ կյանքում իր բովանդակ
Մարդ կարող է այնքան սիրել
Որքան սիրտ կա իր կրծքի տակ..*

Այս հայտնությունդ, — ինձ րա՞խա է, թ ե' ինչ, —

Դեռ բա բուրված էր քո օրոցքի մեջ,
Երբ արծիվ էի ես սիրաթռիչ,
Հավերժ էր թվում գարունն էլ իմ պերճ։

Ոայց հիմա, երբ ծեր արծըվի նման

ճերմակ' փետրված' անդունդն եմ իջնում,
Մի՞թե ինձ բախտ են աչքերդ վառման,
Որ անհույս սիրտս հույսով ես պճնում։

Այս է աշխարհը. ինչ գնաց* գնա՜ց,

Ոչ ոք չի կարող ճերմակից փրկել.**
Անդարձ արծիվս երկնքում մնաց'
Թևերի շշուկն իմ սիրտն է ընկել։'

Ա՜խ։ Է[ իմը էէ համբույրն աղջկա,

Ջուր է գարունդ իմ գիրկը գալու,
Ջրիստուէն ինքն էլ թեկուզ աշխարհ գա՝
Զմրուխտ արծըվիս ետ չի բերելուէ

Ես դաշտերի կապույտ ծաղիկ՝

Թո'ղ զարդարեմ հողը, թո՜ղ, —
Ւնձ մի քաղե, անփույթ աղջիկ,
Ինձ մի անի ոտնակոխ,
122
 Ինձ մի բազե, մանուկ աղջիկէ
Թո ղ զարդարեմ հողը, թո ղ, —
ՉէՈ որ մի օր, անհոգ աղջիկ,
Դո լ էլ պիտի դաոնաս հող

Աշխարհ Լկաճ չտեսա անթ աքոլյց դեմքն աշխարհի,

Աշխարհն անցա ծա յրե֊ծ ա յր' ոչ մի ծայրը չտեսա,
Հասա անհասն էլ լուսնի' անօդն անցա աստղերի,
Հասա այն կողմն անհայտի' ոչ մի կողմը չտեսա։

Կինն իրեն էլ կխաբե' ի սեր մի ցոփ վայրկյանի,

Ի սեր մի պահ գիշերվա' կդրժե կինն հավիտյւսն,
Կին է աշխարհն այս անհուն, առեղծված է նա քանի,
Թանի սյանն է փաթաթվա՛ծ օձ խարդավանքն' ամեն տան։

Ես լոլսնահաս իմ դարի խոհերի խոհն եմ թեպետ,

Սակայն մանկան ապշանքն է աշխարհակալն իմ ոգու,
0՜, ինչպես են ստեղծվել հրաշքները' վշտի հետ, —
Հավերժ պիտի հարցնեն սերունդները մեկ֊մ եկու։

Աշխարհ եկաճ չգտա իսկական դեմքն աշխարհ ի,

Աշխարհն անցա ծայրեիծայր' ոչ մի ծայրը չտեսա,
Հ ա զ ա ր ահի դիմացա' անօդն անցա իմ դարի,
Հ ա ս ա այն կողմն աստըծոմ ոչ մի կողմը չհասա

Հհ

Իզւսյին

Մասիսիս նայում1 ժպտում են անփույթ

Խաբող ծովի պես աչքերդ կապույտ,
9 այց գիտե՞ս ինչ են ասում դեռ վախով
Կապույտ աչքերիդ իմոնք' սև շաղութ
— Երնեկ արև ու լուսին լինեինք,
Որ իրար երբեք չհանդիպեինք...
ա
 »։»

Էլ բանաստեղծի
Մեծությունն ինձ ի՞նչ,
Երբ աստղերս լեն
Աչերը քո ջինջ։

Ա խ, չէ աստղերս են,
քանզի չեմ հասնում,
Աստղերի պես են,
Որ ինձ չեն տեսնում։

Ոլ ծով էլ թե լամճ
Գութի չեն գալու,
Հոգիս էլ թե տամ'
Վրաս լեն լալու

Ավա՜ղ, թե ինքս լինեմ մեղապարտ,

Դոլճ եթե անմեղ ու անբիծ լինես,
Եվ թե մարմնով էլ լույս ես անաղարտ'
Միայն լուսնյակին իջած ձյոլնի պես։
0 ՜, թե իմանամ, որ մաքուր էիրճ
Կուսական, ինչպես մանկիկն օրոցքում,
Եվ ձեռք չտված, ինչպես այն կարմիր
Կրակի շրթունքն ահեղ հնոցում։
0՜, թե հավատամ, որ քո դեռատի
Շունչը դեռ երկրռւմ ոչ ոք չի շնչել,
Որպես բուրմունքն է այն կոկոն վարդի,
Որի գոց սրտին ցողն էլ չի իջել։
Եթե իրավ է։ կվառեմ իսկույն
Ողջ անտառները, որպես կերոններ,
Կ ամ ծնկաչոք, կաղոթեմ անքուն,
Պատկերի առջև քո երկնանվերէ
124
Եվ այնպես կուլամ, որ ցամաքելով'
Ա չ ք ե ր ս ցավից անդունդներ դառնանք
Ներում կաղերսեմ' ինձ կեղեքելով.
Որ քեզ կասկածս լլկել է այնքան,
Սրբատենչ կասկածն իմ այս խելահեղ,
Որ կոլզե քավել մեղքերն իմ անմեղ***
Ա՜խ, թե հավատամ, հավատա՜մ, բայց ո՞ւմ, —
Սրտիս մեջ վաղր է կասկածն արնախում*ււ

*
ո»

Առաջին սիրո քնքուշ հարվածից

քիչ մնաց փլվեր կամարն հոնքերիդ,
Այն օրից կարծես արցունքներդ ահաճ
Լոլո փշրանքներն են փշրված սրտիդ։

Ա՜խ, բեկված սրտով էլ ինչպե՞ս սիրես,**.

Առաջին սերն է սերը' թե սեր կա,
Երկրորդ սեր չկա, որ ինձ սփոփես,
Ա՜ի։, իմ էլ սրտի կամարը չկա***

(Երգ սիրո)

Երբ քեզ որոնող աչքերս եմ գոցում,

Հայտնվում ես դու գրկիս մեջ, իմ սեր,
Բայց երբ հիացքից աչքերս եմ բացումդ
Չքանում ես դու ու,*, ծարավ եմ դեռ,—*
Ա՜խ, ես հուր եմ, ջուր ես դու,
Թե ես քոնն եմ' ո՞ւր ես դու։

Թե ինձ չես սիրում, ինձ չես կարոտում՝,

Ինչո՞ւ ձեր մոտիկ աղբյուրը թողած'
125
Մեր աղբյուրից ես դայիս ջուր տանում,
Մազերդ մարմար ուսերիդ փռած, —
Ա՜խ, ես հուր եմ, ջո-ւր ես դու,
Թե ես քոնն եմ' ո՞ւր ես դու...

«I»

Անցել է, Ւդա, երեսուն տարի,

9ա յց դեռ սիրատանջ հույսս լի սառել,
ճակտիս ողորկն էլ կնճիռ է դառել,
9 այց դեռ նման եմ խենթ սիրահարխ

Հապա ինչո՞ւ է քո սերը սառել,

Ւնշո՞լ գեթ գիշերն ինձ չես անրջում,
Ու թե դու միայն ինձ էիր տենչում'
Ի նչո\ ես ա յժմ դռնե գսւռ ընկել. ,*

1960

Այս գիշեր, ք ույր իմ, մինչև լուսաբաց

Ես քեզ հետ էի երազներիս մեջ,
Հեկեկում էիր, դլոլխս դրկած,
թեզ ներում էի երազներիս մեջ։
Գոլ դարձել էիր իմ գիրկը նորից,
Ու ես քոնն էի երազներիս մեջ,
Դու լալիս էիր զղջումով անբիծ,
Ես ժպտում էի երազներիս մեջ։
Ես ժպտում էի, ես ցնծում էի,
Մենք ծաղկում էինք երազներիս մեջ,
Ես մեր բաժանումն անիծում էի
Ու ցնծում... բ ա յց , ա՜խ, երազներիս մեջ։
 (Շիրակում յ

Աչքս չի կտրում արտեր՛ի հեոուն'

Անհորիզոն է երկինքը նրանց,
Իմ երազներն են կյանքով թափառում
Կաքավի ոտիկ հասկերին հյուսված։

Եվ սիրտս, սիրտս ուրախ է զարկում,

Լցվում է հոգիս, թնդում է անահ,
Արտերի ոսկյա երկինքը գրկում
Եվ մոռանամ եմ, որ մերժել է նա։
1934

Դրախտի դուռ էր հայացքդ թվում,

Երր դեռ նոր էի կախարդվել քեզնով,
Ինձ հարբել չկար ծով գինու ծովում,
(էա յց դոլ դարձըրիր ինձ խենթ ու գինովւ

Եվ այսպես անցան օրերն իմ անգին,

ք՝այց ինձ աչքերդ դրախտ չտարան,
Աչքերդ, որ ինձ միշտ թվում էին
Երագ դրաիւտիս դոներն հուրհրան,.»

Ես դաշտի ասպավար էի' հեռավոր, կանաչ դաշտի մեջ,

Դո, դարնան ծիծեռնակի պես բույն գրիր իմ տանիքի տակ,
Երդեցիր քո սերն աոաջին, առաջին գարունը քո պերճ,
Դայլայլդ ծիածան դարձավ ու գրկևց հոգիս բովանդակ։
Ո, բուրեց համբույրդ աոաջին, ու ծաղկեց տաղավարս հեռվում,
127
Առաջին սիրո ծաղիկդ ձնծաղիկն իմ կրծքին տեսար,
Երդվեցիր, թե պիտի քաղես դու վարդն էլ իմ սիրո դաշտում,
Պալատ է տաղավարդ, ասիր, ու դաշտդ ղմրոլխտ մի աշխարհ,..
Բայց հեռվում դու տեսար մի օր միրաժե պալատ մի շքեղ,
Ալ տարված, կախարդված' թռար իմ սիրո տանիքի տակից,
£ ո համ փին ալքր բաց մնաց արցունքիս առվակը րյուրեղլ
Դոլ պալատ տարար' պոկելով գարուններն իմ սրտի դաշտից...
Եվ հիմա տեսնո՞ւմ ես արդյոք ցնորքիդ պալատից շքեղ,
Թե ո՜նց է փլվում դաշտի մեջ խրճիթս կարոտի հողմից...
1947

‘I*

Հանդիպում եմ հաճախ նրան,

Բայց նա այնպես սառն է նայում,
կարծես վարդերն անցած գարնան
կրծքիս վրա շէր փայփայումւ
Գլուխն անգամ շի խոնարհում,
ՅՒ կարմրում գեթ մի վայրկյան,
Կարծես ինձ շէր նա գուրգուրում
Վարգերի մեջ անցած գարնան%՛
կարծես ինձ շի սիրտը բացել,
Սիրտը՝ սիրո գիրքը միակ,
կարծես սիրուց շի հեծեծել
Ու չի հանգշել թևերիս տակ...

*
Հ*

Ինձ ասում են ընկեր չունես,

Անընկեր ես ընկեր գարում,
Բայց ընկերներ ունեմ պ ես֊պ ես,
Որ ինձ միշտ են մխիթարում.
Հազար ընկեր* մի Հարկի տակ,
Իմ գրքերն են պ ես֊պ ես ու թանկ,
128
 Իմ ընկերներն հաղարաձիրքՀ
Մի աշխարհ է ամեն մի գիրք, —
Մեկը ծերուկ հազարամյա,
Մեկը ման ու I, է մի անմ ահ,
Ինձ ձորերից սարերն հանում'
Նրանցով եմ ես մարդ մնում,
Նրանց հետ եմ գիշեր ու զօր,
Ինձ ոչ մեկը չի խարդավում,
Ինձ չի ղավում, ո'վ հեռավոր,
^եզ պես ոչ մեկն ինձ չի դավում***

Միշտ զգում եմ, որ մի օր

Սերս գտնեմ ես պիտիճ
Ի հույս մորս' հարս մի նոր,
Համավոր կույսն իմ բախտիւ

Միշտ զգում եմ, միշտ զգում,

Միշտ զգում եմ, բայց, ավա ղ,
Ահա, ասես ողջ կյանքում
Ես քայլում եմ գլխակախ։

Վախենում եմ՝ մայրս սուրբ

Մի սուրբ հարսիկ չտեսնի, —
Աստղս դառնա սև ասուպ'
Մայրս բախտի չհասնի։

շԱ
«»»

Երազիս մեջ այրում էիր

նամակներս քեզ գրած,
Ա՜խ, նրանց մեջ' թե բանայիր'
Իմ սիրտը կար, ի'մ սիրած։
9 է էֆրազ, Տաօ. III 129
 Երազիս մեջ կարդում էիր
Դու մի նամակն ուրիշի,
Կրծքիդ սեղմում, ծովը սուզվում
9 ո նոր սիրո մշուշի։

Եր ա1Ժ ս մեջ դնում էիք

Դուր ձեր սիրո աստղի տակ,
Ընկած էի ես ձեր ճամփին'
Որպես այրած մի նամակ,*,

Ես քնած կի խնձորենու տակ,

Երազիս տեսա մի խումբ աղջիկներ,
Ու մեկը գաղտնի, մի կույս աղավնյակ,
Կռացավ գլխիսէ շշնջաց' իմ սե՜ր...

Ու գգվեց նա ինձ, ուզեց համբուրել,,*

Զարթնեցի խինդից, բա յց, ա՜խ, այն ձորում
Խնձորենին էր երեսիս կախվել,
Եվ քամին գչխիս ճյուղքն էր օրորում։

Ավա՜ղ, իմ գարնան ոսկի հույսերը-

Հազիվ ցնորքի մի խնձռր դառան, —
Այսպես խաբեցին ինձ բախտն ու սերը,
Այսպես գգվեցին և այսպես թռանէ

Թափառում ու թախծում էի
Հեռավոր Գանգեսի ափին*
Բայց հոգինՃՀի մ հույսի ափինճ
ճախրում էր Արա զի՜ ափին։
13»
 Թխավարս մի աղջիկ տեսա.
Աչքերը սևորա կէի*>.
Եևորակ, սև լճա կ էին,
Հոնքերի ամպի տակ էին։

Նա օտար ափերի վրա

Երբ հետս խոսեց հայերեն,
Թվաց, թե մայրս մեղմորեն
Օրորեց օրոցքս նորեն. ..

Թվաց, թե մայրիկիս տեսա,

Ու տեսա Մասիսն իմ հեռու,
Մասիսն իմ ու Սիսն իմ հեռու,
Արազն իմ, ազի զն իմ հեռու։

Հ*

Ի՞նչ... սերս տեսնեմ թշնամոլս գրկո՞ւմ,

Դեռ իր լրբանուշ ծիծա՞ղը լսեմ, —
Մոխրացե'ք, աստղեր1 հոգուս երկնքում,
Թափվե՜ք, մոխրացած երազներ վսեմէ

Երանի վագրին բարկ անապատի,

Որ չի կարոտում գրկին աղջկա, —
Ես առյուծաբաշ Մասիսի որդի,
Ոայց խաբված սրտիս բալասան չկա։

Սիրոլյս աճյունն է լոլսընկան, հույսե՜ր,

Ու հազար ափսոս, սի՜րտ իմ, որ չացիր,
՚Կ սրբություն կա կնոջ մեջ, ո՜չ սեր,
Իմ ս ո ւ ր բ վ ր ե ժ ի դաշույն, մերկացի՛՜ր։

Ո>րծվի թե)։ է բունս օր որո ւմ,

ես՝ վտյրենասուրբ Նովկասի որդի,
Վաղրի ստինքն եմ ծծել լեռներում,
Ոայց հիմա կինն է ուտողն իմ սրտի...
Ո* 131
Սրտիս վանդակից թաց եմ թողնելու
Իմ սիրո վրա' վագրը վրեժիս,
Դավաճան հուշերն եմ հոշոտելու,—ք.
Դե ո քի՜չ են անթիվ վագրերը վշտիս**.

Ես կուզեի մի աղջիկ'
Ծաղկի նման գեղեցիկ,
Ծաղկի նման ծ աղկա բույր,
Ծաղկի նման կույս մի քույր,
Ծաղկի նման աչագեղ,
Ծաղկի նման միշտ անմեղ,
Ծաղկի նման լուռ ու մունջ,
Ծաղկի նման սիրաշունչ,
Ծաղկի նման նուրբ ու հեզ,
Մի կույս լիներ ծաղկի պես,
Սոկոն լիներճ բողբոջ գար,
Կրծքիս բացվեր, սուրբ մնար, —.
. * * * * * * * * 9
Որ երկիրն էլ սրբանար։

Ա՜խ, էլ ինչո՞վ, ինչո՞ւ ապրեմ,

Երբ չպիտի սիրով հարբեմ,
Երբ համբույրիս հետքը չկա
Շուրթին սիրած իմ աղջկա։

Սիրուց քաղցր էլ ի՞նչ կա որ,

Սիրուց քաղցրճ սերն է միա յն, —
Լասի'ր, ծաղկենք, իմ հեռավոր,
Վառենք հանգած օջախն իմ տանւ
132
 Թե քո սերը թևեր տա ինձ,
թեզ արծըվի կաթ կբերեմ,
Ետ կխլես դու ինձ մահից'
Թե մի գիշեր քեզ համբուրեմ։

Դու, որ ինձ չսիրես սրտանց,

էլ ո՞վ սիրե, իմ հայուհի, —
Հասի՜ր, թե իմ սերն է աստված,
Հոլ' իմ միա՜կ աստվածուհի

Ավա՜ղ, ինձ խաբեց արցունքն աղջկա,

Ինձ կինը խաբեց այս կին աշխարհում,
Բայց սիրույն վարդը, իմ վիշտը վկա,
վերստին կնոջ կարոտ է բուրում։

Կարծես ինձ կյտնքը քիչ էր հարվածել

Որ կինն էլ խաբեց ու խոցեց այսքանչ
Բայց իմ կարոտի դետն է ծովացել
Ինչքան խաբվել եմ ու խոցվել ինչքան**Հ

Եվ հիմա, իմ սեր, «Հասի՜ր» եմ կանչոսէ,

Ոեր թեկուզ խաբող արցունքն աղջկա,
Կյանքի խոցումից մի վերք չի կորչում,
Մինչ քո խոցածի սպին էլ չկա։

***

0', կին-բաժակից անբաժան գինի,

Իրավ է քնո։մ վիշտս քեզանով,
Բայց վշտիս վիշտն էլ' ինչքան էլ քնի,
Ինչքան կ քնի երջանիկ քնով,
Թեկ ո։ղ չզարթնի քնից խայամյան,
Թեկուզև քնի ցտվս հավիտյան,
Թեկուզև մեռնի'
Անիծում եմ քեղ։
Թեզ նզովում եմ անչար մորս պես,
Ո'հ, նզովում եմ, որ հարբեցրիր,
Ինձ հարբեցրիր այն գիշեր այնքան,
Որ այս նենգոլհուն իմ գիրկը բերիր,
Նզովյալ գինի, բոզ հավերժական »
0 , այնքան էի քեզանով հարբեի
Որ չիմացա էլ թեկուզ մի վայրկյանդ
Թե, ա'խ, ո՞ւմ էի՝ խաբված՝ համբուրել,
ե նշ պտուղ էի գրկում ես ա յն ք ա ն ։
Անեծք գիշերին այն պոռնկաշուրթ,
Այն խարդավաշուրթ' անաչք գիշերին,
Անե'ծք վայելքին և այն անհագուրդ,
Անե՞ծք ոլ նզո՞վք իմ սև հուշերին։
Ո վ դու, կի ն֊գ ինի , նզովում եմ քեզ,
Անեծք գիշեբիդ հավերմավա յրկյա ն,
Խելքս գլխիցս խլեցիր այնպես,
Այնպես, որ գերի ընկա ա յս*,, կնկան,
Այս, որ թե ուզե՝ կխաբե և ք ե զ ,,.

Գոլ կին ալ գինի ու փառք կերազես,

Սայց ահա լսիր շշոէկը կյանքի•
— Կնոջ ետևից երբեք չվազես,
Չվազես երբեք ետևից փառքի,
հնչքան շատ վազես նրանց ետևից
Փառքի ետևից և թե աղջկա, —
Այնքան կփախչեն միշտ քո առջևից,
Ինձ չե՞ս հավատում' քո վիշտը վկա։
Ա՛՜խ, սիրո մեջ էլ, սիրտ իմ, ամբարիշտ,
Գոյության կովի մատը խառն է միջա, —
Սերը փախչում է ձորից ծերության
Դեպի սարերը սեգ ջահելության>
134
 *

Սի՜րտ իմ, կուզեիր նրան տո՞ւն բերել,

Իայց դո լ կարո՞ղ ես, ինչպես ծովն' ափին,
նրան մինչև լույսՀ այնքան համբուրել,
է1ր մարես նրա համբույրի արփին։

Կարո՞ղ ես կրքի առվակով քո հեղ

Հովել իր գրկի անապատն այրվող,
Կարո՞ղ ես հրդեհն հովել, ծովի պես,
Հիտե՞ս, որ վագր է վիթն էլ կաքավող։

նոր չէ, որ կնոջ թակարդն ես ընկել,

Նորի՞ց ընկնել ես երազում, խելա՜ռ,
Կարո՞ղ ես, սակայն, դեռ այնպես գրկել,
Որ մարես կրքի դժոխքը դալար։

Հո գիրկնճ աղբյուրիկ, նա կիրք է ծովի,

Ծո՞վ ես, որ ծովի ծարավ չմնա, —,
Թե՞ կուզես բախտդ նորեն մոլորվի,
Հեղ լքե' սիրտդ խոցվի անխնա,**

Հեղ առյուծ կինն էլ չի լքի երբեք,

Թե սերդ միշտ հուր ծոց է առյուծի,
Հ ե դոլճ կյանքի ծով, կիննճ աղբյուր է հեգ,—
Ի՜նչ է ծովի դեմ հուրը կանացի*,*

Հհ

Աստղերն անառակ մանուկների պես

Ելել աշխարհի կտուրը, կարծես,
Երդիկից ներս են նայում, ծիծաղումդ
Աչքով են անում մեկմեկու, թե' տես,
Իբր թե քնի քնքուշ դագաղում
Հնած են մարդիկ, բայց ի՞նչ քոլն, ի՞նչ բան,
Իրար են գզվում, համբուրում իրար, —
Լ35
 Լոկ այս գէջերը, գիշերն այս անբան
Արթուն բաժակն է կյանքի քաղցրության,
Միակ երջանիկ պահն է մարդկության,
Երբ մոռացվում են վշտերը բոլոր։

Լոկ իմ վիշտն է միշտ արթուն ու մոլոր,

Միշտ դուրս մնացած, ինչպես մի լուսն յակ
Անթիվ աստղերի մեջ էլ միշտ մենակ***

ԿԻՆՆ' ՀԱՎԵՐԺԱ ԿԱ Ն...

քսուություն, անունդ կին է ...

Վ. Շեքսսփր

Արդյոք ի՞նչ ես, ի՞նչ ես դու, անեղծելի առեղծված,

Ո'վ ԿիՔեիէ Դու ծրսԼ> Կին, կույր կրքերի կույր գերի,
ջնչի՞ն ասեմ, բա յց դև է չնչինությունդ անաստված,
Ո'վ մշտարթուն գաղտնապահ դու հայտնի ցոփ կրքերի։

թարն այնպես չի թաքցնում հրդեհ ծնող կայծն իր մեջ,

ինչպես սիրտդ նենգություն, անզուգակա՜ն գաղտնապահ,
ներոից գե ես, բայց դրսից հրեշտակ ևս մշտախեղճ,
էն գլխից ես դու ընկած աստվածուհիս անոպա։

Ինչքտն չքնաղ այնքան դև, ո"վ մարմնագեղ, մարմնանալւբ,

ք „ թևավոր աչքերով դու լոկ մարմին կփնտրես, —
Ո'վ անհոգի մարմնացած, ո՜վ սրբություն դու անսուրբ,
Որ նուրբ հոգիս վ ա ն ե լո վ մարմնաբիրտս դու կընտրես...

Աշխարհը քեզ այգի է՝ բազմապտուղ, բազմասեր,

Կուզես անկուշտ ճաշակել պտուղն ամեն մի ծառի,
թո արմատի արմատն էլ մեղ միշտ դավել կերազեր,—.
Դեռ էն գլխից կինն1 Եվան, նման էր մութ անտառի,,*

Ու էն գլխից մենք մտել, մտել դուրս շենք կարող գաշ,

Մոլորվում ենք, մանկանում կնոջ մթին անտառում,—
1քենքճ մանուկներ իմաստուն, որ լենք ուզում ահից ԼԱՎ։
Մենքճ խելագար մանուկներ, որ կույր ահից ենք գոռում։
136
Կույր կրքերի հեղեղվող դՈլ կին, ծովն ես' մեր ճամփին,
հէեղդըվոլմ ենք քո գրկում' դեռ քո ափին չհասած, —
քեզ պաշտում ենք մ եռնելովդեռ չհասած քո սրտին,
Հեզ պաշտում ենք վերստին, կին' սատանա, իմ աստվա՜ծ.**

շԱ

Մի աղջիկ տեսա, մի շեկլիկ աղջիկ,

Կարծես գիշերով մի արև տեսա,
Ու սիրտս' ինչպես արևածաղիկ'
Սիրո հայացքով թեքվեց դեպի նա։

Ա խ, սև աչքերը ինձ շատ են խաբել,

Կապույտ աչերն եմ այժմ սիրելու, —
Կապույտ աչերն էլ թե որ ինձ խաբեն'
0 , աշխա'րհ, էլ չեմ քեզ հավատալու։

Ո՞վ եմ ես,—
Դրսոդ բացող հով եմ ես,
Թե ուրիշի ափ գնաս'
Ափին յագող ծով եմ ես...

Ինյ ո՞ւ, աստված իմ, ես այսքան մաքուր,

Ես այսքան անմեղ, ես անբիծ այսքան,
Հայց գեթ սիրո մեջ չգտա մի քույր,—.
Պղտորված ջրերն ինձ բաժին ընկան։

Իմ երկրի շուրթին երդերս՝ համբույր,

Իմ ազդի սերը՝ ինձ գիրկ մայրական,
Իայց ինձ չգգվեց բաժակ մի մաքուր
Զ»,ր իտաոնած ղինիք ինձ բաժին ընկանւ
187
Ինձ նրանի է ամբոխը տաշիս,
— Երգերդ հավերժ պիտի զրնգան, ,,
Ոայց գարուն սիրտս արյուն է լալիս, —
Հոտոտված վարդերն ի՛նձ բաժին ընկանւ

Իմ շուրթերն անգամ մաքուր մնացին

Միշտ երազներիս գրկում կուսական,
Մորս աչքերն էլ իմ բախտը լացին, —
Խմված բաժակներն ինձ բաժին ընկան։

Պիղծը գրկում է անբասիր կույսին,

Պիղծը գերում է անբիծ աղջկան,
Իմն անհաս մնաց, որպես կույս լուսին, —
Մարված կանթեղներն ինձ բաժին ընկան։

Ինձ բախտ է միայն բախտը քնարիսէ

Աստված իմ, ինչո՞ւ անգութ ես այսքան, —
Ինձ բաժին ընկավ մրուրը դարիս,
նետված գավաթներն ինձ բաժին ընկան,,,
1944

Հ*
Որոնումներս ունայն դուրս եկան,
Ինչպես թափառումն անզեն որսկանի,
Ավա՜ղ, չգտա սիրտ մի կուսական,
Որ սիրակարոտ աչքս չհանի։

Իմ երազների որսը չգտա,

Մենակ մնացի փնտրումներիս մեջ,
Վարդերից որի սիրտն էլ որ մտա'
Միայն փուշ գտա' խոցվելով անվերջ։

Ամենքթ՞,,, թե՞ լոկ ինձ համար չկան

Երազիս վարդերն' անփուշ, քնքշենի,
Որոնումներս արցունք դուրս եկան,
Ինչպես վերադարձն անզեն որոկա նի...
 V

Ասեք, ծաղկունք, ղ*ղի մեջ,

Շա՞ա մարդ|։կ կան ճողի մեջ,
Ար շի բացվում ձեր լեզուն
Ջեր արցունքի ցողի մեջ...

Մեռավ իմ սիրած կույսը երազուն,

Հրաշքն Դող դառավ, բայը կարոտակեզ
Սոքսակներից* եմ իր ձայնը լսում, —
Նրանց է թողել իր լեզուն կարծես։

Ու տես' կարմիր են, նուրբ են վարզերը,

(Վարդը բերանն է մեռած սիրածիս) , —
Նրանց է թողել նա իր շուրթերը,
Որ այժմ էլ բույրով համբոլրե հոդիս։

Եվ աստղեր դարձան իմ մեղմ աչքերը,

Որ լույս տան ճամփիս' հետն իր քույր լուսնի, —
Ավա՜ղ, ինձնից շուտ մեռավ իմ սերը,
Որ իր սիրածի մահը չտեսնի...

իմ անհիշելի հուշ֊ մշուշներում,

Հուշերի հաշիշ իմ գիշերներում
Դոլ մշտաշշուկ, շղարշվող հուշ ես,
Բայց դու հիշո՞ւմ ես իմ շշուկները, —
Ա՜խ, չէ'Հ չես հիշում, ո՞ր մեկին հիշես,

Անթիվ են սիրույգ սրտմաշուկները.*»

I»
 ս*

Ծովա կի վրա լուսինն է լո ղ ո ւմ ,

Ասես փ նտ րում է կորա ծ ա ր ևի ն , —
Ա խ , ն ո ւյն վշտ ից է ի մ սիրտ ն էլ դ ող ում ,
Ու բ ա լզ ա մ չկա ի մ սիրո ց ա վ ի ն ։

Լուսի ն, արևդ հ ա յտ նվ ի թ ե կ ո ւզ ,
Թ եկուզ ա յս մ ռ ա յլ գիշերին ծագի ր'
Ինձ ոլ ք ե զ նորեն կթողնի ա ն հ ո ւյս ,—
Սերը չի սի րո լմ լա ցո ղ լո ւս ն յա կ ի ն «*•

0 ՜ , թ ե ի ն չո ՞ւ է շուտ ի ր ի կ ն ա ն ո ւմ '
Մ իա յն ես և ի մ սիրա ծը դ իտ են ք,
Գ իշերով լուսինն ո ՞ւմ է դուրս տ ա նումճ
Մ ի ա յն ես և ի մ սիրա ծը գիտ ե նք ,
Հ ա մ բ ո ւյր ն ե ր ն ո ՞ւմ են դինով դ ա րձնո ւմ '
Մ ի ա յն ես և ի մ սիրա ծը դ ի տ են ք , —
Ս ա կա յն ո ՞ւմ ա չքն է սիրա ծս հ ա ն ում '
Մ ի ա յն ես և ի մ լուռ լա ցը դ ի տ են ք։

ՄՈՐՍ ԷԼԵԳԻԱՆ

Ե րա զում էի , որ ի մ փ նտ րա ծը
Մորս հ ույսե ր ին ա յն պ ե ս հ ա յտ ն վ ե լ ւ'
Ի նչպ ես ա ղ բյո ւր վ ո ղ ի մ Ա ր ա դ ա ծը ,
Որ ծա րա վ մո րս կ յա ն քը կա ք ա վ ե ր ։

Ես ո ւզո ւմ էի , որ ի մ գտ ա ծը
Մ եկ ա ստ վ ա ծ պ ա շտ եր, մ ե կ էյ մ պ յր ի կ ս ,
Ո ա յց վ շտ ի ց ա մ պ ե ց ի մ Ա ր ա գ ա ծը ,
Երբ հա րսը մ ա ր ե ց մ ո մ ն էլ հ ա վ ա տ քի ս 9
140
Ես ջանում էի, որ անաստվածը
Մ որս սրտի տակ ' տանս սյուն դառնար,
Հ ա յց ա նսյոլն մնա ց իմ Արագածը '
էլ ինչպ ե՞ս մորս սիրտը բերդ մնա ր ։

Ես ճգնում էի, որ ինձ դերվաձը

Կարոտ չթողներ մեղ մի սուրբ Հարսի,
Հ ա յց կարոտ մնա ց իմ Արա գա ծը,
Ու բա խ տս ողբա ց մա յրս մեկուսի։

Ես տ ենչում էի, որ իմ գրկածը

Գեթ իր կույս կոկոնն ի մ բարձին բա նա ր,
Հ ա յց վարդ չտ եսա վ իմ Արագածվք
Եվ ծունկին զարկեց մա յրս սոսկահար։

Էլ ի ՞ն չ հուսա յի, երբ մոր աստվածը

Միշտ կուլ է գնում կին սատանվածին,
Ա ՜խ , ինչպ ե՞ս ներեր սուրբ Արագածը
Ա յսպ ես ' դրկե գիրկ վաղուց ընկա ծին***

1944

***

1Լարղր կբծքիգ ղու ա նցա րճ

Աչքս մնա ց քո կրծքին,
Ա ՜խ , այն վարգը բոցա վա ռ
Խարված սիրտս էր քո կրծքին,
ճե ղքվա ծ սիրտս, որ ղարձյա լ
Ծիծա ղո՜ւմ էր քո կրծքին. **

111
 0 ՜, սև զորություն, անունդ կին կ,

Հ. Շիրա զ

Բոլոր կ ա ն ա յք ' մի կին,

Բոլոր կ ա ն ա յք ' մի կին,
Կուզես թ յուրեր գրկե,
Կուզես մոլոր մեկին։

Բոլոր կ ա ն ա յք ' մի կին,

Բ ոլո ր կ ա ն ա յք ' մ ի կ ի ն ,
Բոլորն ինձ ա յր ել են'
Դա-ոած խ ոլո ր մի կի ն։

Բոլոր կ ա ն ա յք ' մի կի ն,
Բոլոր կ ա ն ա յք ' մի կին,
Կուզես վարդեր գբկեյ
ԿՈւզես փշոտ մեկին։

Բոլհր կ ա ն ա յք ' մի կին,

Բոլոր կ ա ն ա յք ' մի կ ի ն ,
Բոլորին է, ս ա կ ա յն ,
Տ ե ն չո ւմ ի մ խ ե ն թ հ ոգ ին ։

Ա ՜խ , ես կուզեի ք ե զ ա յն պ ե ս սի րել,
Ի նչպ ես ծա ղկունքն են մեկ մ ե կո ւ սիրում,
Գ դվել ինչպ ես քո դ, ա յնպ ես հա մ բո ւր ե լ,
Ի նչպ ես որ քն ա ծ ծա ղիկն է բո ւր ո ւմ ։

Բ ա յց դա բոցեղեն, հ ա մ բ ո ւյր կտ ե ղ պ ս ,
Որ վա րդ շ ուրթ երիդ թ ե րթ ե րը թ ա փ ե ,
Ա ՜խ , ես կուզեի դու ի մ գիրկը դա ս '
Ի նչպ ես ծո վ ն ը նկ ն ո ղ լո ւս ն յա կ ն ա ր ծ ա թ ե ,**
142
 ՍՈՆԵՏ

Գիշերն իջավ կանացի մութ ու կանչող հ ա յա ցքո վ ,

Ամպի քողից դոլրս ելնող լուսինն ստինքն ինձ թ վ ա ց'
Ստինքն իմ ցոփ մերկոլհոլ, որ գալիս էր հիա ցքով,
Մեջ գիշերվա շղա րշով, սև ա չքերով գիշերվա ծ։

Ու վշտ ա դոլյժ այս գիշեր քեզ հիշեցի' հին սիրով,

Լոլսնի վրա քո ճերմա կ, մերկ մ արմ ինը երևաց,
Հովն' իմ անքուն կարոտի շնչա ռությունն ինձ թ վ ա ց,
Գիշերն ամպ եց իմ վշտի մութ ու խ ոնա վ ա չքերով։

Ա՜խ , երբ ամպ է փ ա թա թվում ա յո մա րմնա մերկ լուսնյա կի ն'

Ւնձ կթվա , թե գոլ ես լուսնի վրա ինձ դա վում%
Ամպերի հետ համ բուրվող այս լուսնի պես ա յն հեռվում։

Ու խ ելագար իմ խանդից խ եղդվում է սիրտս հին,

Եվ ասաղերը ' բա ց կրծքիդ, որ ոսկու պես են փ ա յլում'
Ինձ կթվա ն, թե մա րմնիդ ոսկեվարձն են շ ռ ա յլո ւմ ,,.

Եմ գիշերն անքուն, իմ գիշերն անվերջ,

Եմ գիշերը դար ու սար է թվում,
Մ ա հ է' երբ չկաս գոլ ի մ գրկի մեջ >
Եվ կույր կարոտից իմ սիրտն է ցա վում,

Որ ս ր տ ո ւ մ ս կ ա ս '
Գրկումս չկա ս։

Սիրտս երկրային վշտով է. լա լիս'

Գիրկս վշտով է սիրտս տ վա յտ րւմ , —
Որ սրտումս կաս' գիրկս չես գալիս,
Դժոխք ես դառնում դու ի մ խ եղճ սրտ ում։

Դրախտ կդառնաս'
Երբ որ գիրկս գա ս։
143
 ՀԱՎԻՏԵՆԱԿԱՆ ԱՌԵՂԾՎԱԾԸ

Կինը ստ վերի նմա ն է, ի րա վ ,

Ոայց իր ետ ևից ա շխ ա րհներ տ ա րա վ։

Ա յնքա ն լե ն ն ա յե լ ա ստ ղերն ա շխ ա րհին,

Որքան ես ' նրա աստղե ա լեր ին։

Ոա յց ի նլքա ն շատ ե մ ես նրան ն ա յո ւմ ,

Ա յնքա ն հ ա յա ց քն է նա ինձ խ ն ա յո ւմ ։

— Էլ շի խ ն ա յի ' թե էլ լն ա յե ս ,
Ախ րտ ի մ , քիշ սիրիր, որ շատ սիրեն ք ե զ ։

Ւնլքա ն շատ վ ա զես ա ղբրիդ ե տ և ի ց ճ

Ա յնքա ն շատ պիտի վ ա ռվես ծ ա ր ա վ ի ց։

Ո ա յց նա կ վ ա ռ վ ի ' հենց որ դու ս ա ռ լե ս ,

Վ ա զե լո վ կգա ' հենց որ դու փ ա խ լե ս ։

Թ ե կոլզ կր ա կվե ս' ձ յա ն պես հ ա մ բ ե ր ի ,

Ձ յո ւն ե ղի ր, որ նա ք ե զ գա րուն բ ե ր ի ։

Թե լ է ճ ի նչքա ն շա տ իր ոտ քերն ը ն կ ն ե ս ճ
Սերն էլ շի թ ող ն ի իր ոտ քն էլ գ ր կ ե ս ***

$ ե զ կ ի նն , ա ստ ղի պ ես, կմնա ա նհա սճ

Թ եկուզ հա նճա րեղ ա ստ ղ ա գետ դ ա ո ն ա ս ։

***Թ ե կ ո լզ և կնոջ մի ե ղն ըկա հե զ

Մ ա ր մինը տ իր ես , Տի գր ա ն Մ եծի պ ե ս ,
Ո ա յց լա վ ի մ ա ն ա ս ճ
Չ պ ի տ ի դա ռնա ս
Դ ոլ կնոջ ոգու ա շխ ա ր հ ա կ ա լը , —
Կինն է պ ա րգ և ե լ քե ղ հ ա վ եր ժ լա լը ***

144
 y .i

(Գինովի գիշերը)

Արդեն գիշերը կիսվում է լռիկ,

Լոկ ես եմ դրսում ու լոկ մի հարբածէ
Անկապ խոսքեր է երգում նա մեղմիկ,
Եվ իր երգի պես ես դուրս մնա ցա ծ '
Անտունի նման տուն չե մ շտ ա պ ում , —
Ս.նորոշ մի հույս իմ սիրտն է խ ա բում։

Գուցե հա յտ նվի ուշա ցա ծ մի սեր «#«

Հ ա յց գիշերն արդեն երազ է հյուսում,
Խ ա բեցիք դուք ինձ, երազ ու հույսեր,
Անմեղ հարբածի նման եք խ ոսում։
P u jjg ո՞ւր շտ ա պ եմ, ի մ տունն է ա նսեր,—.
Քար մենութ յունն է ինձ տանն սպա սում։

Հա րբա ծն աշխարհն է անմիտ ա նիծում,

Անկապ խ ոսքեր է ասում երգի պես,
Վերջին դուռն էլ է ի ն չ ֊ո ր տեղ գոցվում,
Ես ի մ տան առջև անտուն եմ, կարծես,
$ ե մ տ եսնում, որ իմ աչքերն են լցվ ո ւմ , —
Ու շեմ զգում, որ ա յն հա րբա ծն եմ £ւ/«««

ԱՆԽՈՐԱԳԻՐ ԿԻՆԸ

Կինը Gruiq,
Մայրն արեգակ,
1‘այց արի տես, որ ճրագս
Վանել կուզեր արեգակս:
Ամեն ինչ ես դու, ո՞վ կին, ամեն ի ն չ .
Ե'վ ս ո ւր բ մա յր ես դու, և՞ կ ի ն ֊ս ա տ ա ն ա ,
Ե՞վ հրեշտակ ես, ևւ դև ես թ ովիչ,
Հա մ բո ւյր ի դ մեջ էլ և՞ կյա նք ես, և' մա հ,
Ե՞վ մութ անդունդ ես, և՞ կանթեղ ես ջինջ։
10 է՛ ն|ւրազ, նւաո. III 145
 Մի բ ռ ո ւն ց ք սիրտ դ բ ն ո ւթ յո ւն մի ողջ,
Ե վ սատ անա ես, և ա ստ վա ծ ա ն մ ե ռ , —
Աստւէած' մոր սր տ ո ւմ, սա տ ա նա ն ' կնոջ , —
Ա խ , նոր կ յա ն ք ո ւմ էլ ա ռ եղ ծվ ա ծ ես դեռ,
Գոլ, որ դրա խ տ ն ես ի մ ն ո ր ա բո ղ բո ջ։

Թե ղրկա ծս լե ս Հ դրա խ տ ես, ո ՜վ կին՛,

Թո մի հ ա մ բ ո ւյր ո վ մ ե ռ յա լն է հ ա ռն ում,
Ո՜վ կին, երբ մաջր ես դ ա ռնում կա թ ո դի նՀ
Սիրո սր բո ւթ յա ն սա նդուղքն ես դ ա ռն ում ,
Չնա շխ ա րհիկ ես դա ռնում դու, մ ա յր ֊ կին։

Չ տ վ ե ց կես ա շխ ա րհն ա յս կ յա ն քն ա րա րող,

ե ՞ր բ պիտ ի դու էլ զտ վես ա նա ղա րտ ,
Ո՜վ սա տ ա նոլհիս ա մ են ա կա ր ո ղ,
( ր վ ա ստ վա ծուհիս ա մ ենա կա խ ա րդ ,
Ո՜վ կ յա ն քի ս ը ն կ ե ր ' կ յա ն ք ս խ ա թ ա ր ող ։

Ցերեկն անզոր ես, գիշե րն ե րն * հ զ ո ր ,

Գիշերը նուրբ դև, ց ե ր ե կ ն ' հրեշտ ա կ,
Ա ռ յուծն էչ քո դ եմ մա նուկ է ա նզոր,
Երբ սուրբ քն քշա ն ք դ դ ա ռն ում է հեշտ ա նք,
Երբ կին ես, ոչ թ ե սր բո ւթ յո ւն ը մ ո ր ։

...Ս ի ր ո ս ա տ ա նա ն և ա ստ վա ծն ես դու,
Ե ՞ր բ պիտ ի մ ե ռ ն ի սա տ ա նա ն քո մ ե ջ,
Որ մնաս մ խոյն աստվածը մարդու,
Ո՜վ կի ն, ե ՞ր բ պ իտ ի մ ա ր դ մ ն ա ս ա ն վ ե ր ջ ,*^
Չ է * որ մա րդ ծնող մ ա յ ր ֊ ա ստ վ ա ծն ես հա ր.
Ե ՞ր բ պ իտ ի մա րվ ի մ ե ղ ք ի դ ծո վ ն ա ն մ ա ր ։

չեմ հավատում, թե սիրահարը անհույս թափպդել

Ալ ծովն է նետվել կյանքի սփոփող ժխորը թողած,
էլ չնմ հավատում, թե խաբված աղջիկն ուռենի դառել
Եվ դեռ լալիս է ջրերի վրա գլուխը* կախածւ
146
Էլ չեմ հավատում, թե ծիածանը գոտին է աստծո,
Թե նրա տա կով անցնող աղջիկը տղա կդառնա,
էլ հավատում, թե ջրահարսը ուռկանն է սիրո,
Որ ջահելներին քաշում է ծովի պալատն ընդլուսնյաէ

էլ չեմ հավատում, ու թեև երգս հանգչում է կարծեսՀ

Որ չեմ թոթովում էլ սիրո հեքիաթն հրաշապատում,
ք*այց վշտիս մեջ է լ է լ չեմ հավատում հրաշքին ու քեզ,—*
Թո դարձին, քո՜ւյր իմ, էլ չե՜մ հավատում,..

ԵՐԱԶԱԾՍ ԿԻՆԸ

Ա ՜խ , անուշ մի կին լիներ ի մ կողքին,

Հա րա զա տ , ինչպես իմ աչքն ' ի մ աչքին,
Ինձ օգնող, ինչպես իմ ձեռքնճ ի մ ձեռքին,
Ինձ գգվող, ինչպես իմ շուրթն ' ի մ շուրթին,
Ինձ ներող, ինչպես ի մ խ ելքն ' ի մ սրտին,
Ինձ ընկեր, ինչպ ես ի մ ոտ քն ' ի մ ոտքին,
Ինձ հսկող, ինչպես ի մ վա խ նՀ ի մ կյա նքին,
Ա նբա ժա ն, ինչպես ի մ սիրտն ' ի մ կրծքից,
Միշտ հավատ արիմ, ինչպես միշտ ես ' ինձ։
ն ՜խ , քնքուշ մի կին ինձ մա նուշա կվեր,
Շրշար իմ կողքին ' մութս ճրա գվեր,
Իմ ոտքը կտրեր թափ առիկ դրսից,
Սիրտս ձեո ք ա շե ր մի օրվա հ ա ր սի ց,
Սին ս օ թ ա խ ի ս կ ր ա կ ը դ ա ո ն ա ր ,
Վ շա երիս ծուխ ը երկինք ա մ բա ռ ն ա ր ,
Ա ՜խ , բա րի մի կին վա նքվեր իմ կողքին,
Մշտասուրր, ինչպես մա յրս կա թոգին,
Որ մորս ողին ' թեկուզ մի բերան
Մեղ հ ա յտ նվելով ' համբուրեր նրան։

10* 147
 ԻՄ ՀՈԻՍԱԼԻ8 ՏԽՐՈԻԹՑՈԻՆ

Մի ծիլ մանկիկն էլ,

Իմ ծի լ, քեղ նման,
զմրուխտ յա սյուն է
Մի անմ ահ ութ յան,*''.

Ելնում էի ես սարն ի վ եր , տեսա տ ա տ ա սկ մ ի ' ծա ղկա վ ո ր,

Ասես ծա ղիկ ձա գիս գրկա ծ չար ու դա ժա ն վհուկն էր ա յն ,
Տե սա տ ա տ ա սկն ու մեր դա ժա ն հուշն հ իշե ցի , ո վ հ եռ ա վ որ ,
ԻաՏ$ չդ ի տ ե մ ի նչո ՞ւ հա մա ր կա րոտ եցի քե զ մի վ ւս յր կ յա ն ,
Ի նչո՞ւ նորից միտ քս ը նկա ր , մ ի ՞թ ե հուշս դեռ չի մ ա ր վ ա ծ ,
Չ է ՞ որ կրծքիս տ ա տ ա սկն էի ր ' մ ի ն չև սրտ իս խ որ քը խ ր վ ա ծ *
Մ ի՞թ ե հուշն էլ քո ն են գա ն ուր բ ի մ ա նթ եղը դեռ չի մ ա ր ո ւմ ,
Չ է ՞ որ բա խ տ ի ս տ ա տ ա սկն ես դու և թ ո ւյն ունես քո
շուրթ ե ր ո լմ ,
Ի *ո լյն ' քո լե զ վ ի ն , քո խ ո ս ք ե ր ո ւմ , քո դ ա վ ե ր ո ւմ , քո սիրո մ ե ջ ,
Բա, ց կա մի բա ն կա խ ա րդա կա ն, որ պ ա հում է դ եռ հուշն
ա նշեջ,
Ու չե մ կարող ք ե զ չհ ի շե լ, հեռու տ ա տ ա սկդ ի մ ծ ա ղ կ ա վ ո ր , —
Չ է ՞ որ դու ես ծնել բ ա լի կ ' միա կ ծա ղիկն ի մ լո ւս ա վ ո ր »**
թ ա յց ա պ շում ե մ , թ ե ք ե զ նմա ն տ ա տ ա սկն ի ն չպ ե ՞ս ծա ղիկ
ծնեց,
Որ լոկ ծա ղկո վ ի մ լո ւս ա վ ո ր ' իր սև ա մպ ը ծ ի ա ծ ա ն ե ց ***

Ի ՞ն չ ի մ ա ն ա ր մա նուկ սիրտ ս, թ ե սեր չկա կնոջ գ ր կ ո ւմ ,

Ոլ ես գ ե թ մ ի ծա ղկի հ ա մ ա ր ' քա ր ծա ղ կ ա մ ա ն ն էի գ ր կ ո ւմ ,
Ո ա յց ա յն պ ի ս ի ծա ղկի հ ա մ ա ր , ի նչպ ե ս ձա գն է ի մ հ ա ն ճա ր եղ ,
Ես դ ժո խ քի գիրկն էլ կ ը ն կ ն ե մ , կ ը ն կ ն ե մ գիրկն էլ քո մ շտ ա մ ե ղ ,
*1ցնդի ծո վ ն էլ ց ա վ ե ր ի ս լո կ մ ի կա ն չո վ ի մ րա ւ հ 1 ՚> —
Մի ծ ի լ ձա գս ա ր մա տ ն է խ ո ր հ ա զ ա ր ա մ յա ի մ գ ա լի ք ի »**

148
թ ե ի մ սիրածն էլ լիներ լուսա վոր,
Ինչպես Դանթեի Բեատրիչեն,
Ես էլ կասեի, թե այս բյուրա վոր
Կույսերը վարդիս թեկուզ փուշը չե ն I

թ ե ի մ սիրածն էլ լիներ նրա պ ես '

Կուսական, ինչպես ցողն ամպի ծոցում,
Ես է լ) դրախտիս հասնելու համար,
Կայրվեի թեկուզ դժոխ քի բո ց ո ւմ ***

թ ե ի մ սիրածն էլ, նրա պ ես, հոդիս

Սիրո մա քրությա ն դրախտը տաներ,
էս էլ կասեիՀ լույսն հա յրենիքիս
Ձեր կույս բիբերն են, սիրածիս աչեր։

թ ե ի մ սիրածն էլ միշտ մաքուր մնա րճ

Ինչպես միշտ մաքուր Բեատրիչեն,
Իմ սիրտն էլ հազար դրախտ կգնա ր,
Առանց քա վա րա ն ' մեղքերս մեղք չեն***

Հա յ աղջիկները չքնա ղ են ա յսքա ն,

Մաքուր են ա յսքա ն, կուսական ու հեզ,
Բա յց ինչո՞ւ ի մ բա խ տ ն ինձ խ ա բեց ա յնքա ն,
Որ դժոխ քն անցա մի Դանթեի պ ես։

ՆՈՐԱԾ ԹՈՆԴՐԱԿՈԻՀՈԻ ՋՂՋՈԻՄԸ

Ասաց ' ((Ներիր, ներ իր ***»

Միակ սուրբը մայրն է անեղծ,

Մայր Հայաստանն ինձ վկա,
Մա՜յրս ծնեց ինձ բանաստեղծ,
Ո*շ թե դավերն աղջկա:

Ես քեղ ն ե ր ե ՞մ .** Ե'ս, որ վարդը կրծքիս չա ռա Հ

■ Բանդի վաղուց բա ցվ ա ծ էր նա,
Եսք որ լա ցո վ կոկոնների գիրկը մտ նումճ
Կույսի մեջ էլ կույս չե մ գտ նում***
140
Ես ք ե զ ն ե ր ե ՞մ ... Ք ե ՜զ , որ սերս դ ա գա ղ ե ց ի ր ,
Վշտիս վրա ծի ծա ղ ե ցի ր ,
Ք ե զ , որ մա տ ա ղ սիրտս կերա ր ա ռա նց շա մ փ ո ւր'
Ուրախ տունս թողիր թ ա փ ուր,
Ք եղ, որ հազա ր դա ղտ նա գիշեր կ ա ք ա վե ցիր '
Հա զա ր տ եղով ինձ դա վե ցիր ,
Ք ե զ , որ ա մ են , ա մ են , ա մեն ա ռ վ ի ց խ մ ե լ
Սրտիդ վերջին նուռն ես քա մելէ
Ես ք ե զ ն ե ր ե ՞ մ ,,• Ք ե ՜զ , ռր դա րձա ր թ ա փ ա ռա րո ւյր
Ծ ա րա վներին մ ի ց ա յտ ա ղ բ յո ւր ,
Ք ե զ , որ հազա ր վ ա յե լք ի թաս գա ղտ ն ա գրել'
•ծա մ վա ծ նոր ես ոսւքս ը ն կ ե լ,,.
Ես ք ե զ ն ե ր ե ՞մ ... Ե՜ս, որ վա րդը կրծքիս չա ռա ,
Ք ա ն զի վա ղուց գ դվ ա ծ էր նա ,
Ո՜վ դրուժա ն, ես, որ մե ղ ք ե մ գտ ել մի խ որ
Ա նգա մ կրծքին ա ս տ վ ա ծա մ ո ր,
Ես, որ ջա հել, բ ա յց ճ գ ն ո ւթ յա մ բ ա լևորի'
Ս ր բո լթ յո լն ն ե մ ճ գ ն ա վ ո ր ի ...
Ես ք ե զ ն ե ր ե ՞մ . . . Ք ե ՜զ , որ ա ստ ծո սիրտ ս տ արար
Հա զա ր ու մի գրկում կերա ր,
Ք ե զ , որ տ արար գա րուններս, աշուն բ ե ր ի ր ,
Ձ յո ւն դ կա նուխ գլխ ի ս դրիր«
Ես ք ե զ ն ե ր ե ՞մ . . . Ք ե ՜զ , որ հա զա ր ճ ա մ փ ո վ խա բվւ
կ յա ն ք ի դ վերջին թ ա սն ես թ ա փ վ ա ծ,
Որ ողջ կ յա ն ք ս թ ո ղ ե լ մ ե ն ա կ ' նոր ես եկել
Վ երջին շնշով ոտ քս ը ն կ ե լ...
Ես ք ե զ ն ե ր ե ՞մ . . . Ա ՜խ , չէ ՜,ն ե ր ի ր սրտիս լա ց ի ն '
Ծ*ս չն ե ր ե մ կույր ը ն կ ա ծ ի ն է

Ե՜ս, որ ա յս քա ն վշտ եր տ եսա ' ես վիշտ չզ գ ա ՞մ .

Եկ սուրբ ծ ո ց ս , ո վ ա ն զ գ ա մ ։
Այնպ ես է ա յժ մ Էլ լուսինը նա զում,
Ասես ասում է' ((Կույս եմ վերստին}),
Սրտիս հետ նորիր խաղալ է ուզում,
Եվ անառիկ է թ վում ի մ սրտ ին։

Հա զա ր կույսից էլ անհաս է թվում,

Ասես ոչ ոք չի իջել իր կրծքին,
Լուսին ես դու էլ մեղքերիդ ծո վ ում , —?
Ո՞վ կհավատա կանանց ա րցունքին*

Ա վա ՜ ղ} երբ այն թուխ մա զերս չկա ն '

էլ ի՞նչս է գերում ա յս թուխ աղջկան։

ճերմ ա կ մա զերս քանի սև էին '

Աղջիկներն, ա սես, հրաթև էին։

Որսկան մա զերս երբ ս և ֊թ ո ւխ էին'

Եղնիկներն ինձնից աներկյուղ է թ ,

Հա փախչում էին առջևիցս անձայն

}քմ ա ռա վոտ յա ն ստվերի նմա ն։

Հիմա ճերմակս երր սևս է բերում

Ավա՜դ, հիմա են անունս բուրում։

Հիմա են, ա վա ՜ղ, աչքերն ինձ հաոել

Իմ երեկոյա ն ստվերը դաոելր

Չ լի նի՞ նոր են դդում իմ սերը . . .

— Երգերիդ մեջ են քո թուխ մա զերը։

Բա նա ստ ե՞ղծ, մենք քո ոգին ենք սիրել,

Ա յն, որ Մասիսի ճակտին ես գրել։
ա
 Հ*

էլ առաջվա ծա ղիկը չե ս ,
Որ բ ա ց վ ե լ էր ժ ա յռի շուրթ ին,
Անհաս Ժայռի ա չքն ' ա ն դունդին։

Էլ առաջվա աղջիկը չե ս ,
Որ անհաս էր թ վ ո ւմ ու հեզ
Հա զա ր ու մի
Քաջ որսկա նի
Զ եռի ց փ ա խ ա ծ եղնիկի պ ես։

Էլ առաջվա ծա ղիկը չես,

Աղջիկը չե ս , եղնիկը չես,
Որ փ ա խ չում էր
Սարերն ի վ ե ր '
Ինձ թ ո ղ ն ե լո վ վշտի ծո վ ե ր ։

Բ ա յց , ա ՜խ , ես էլ թ ող հ ա ռա չեմ ,
Ես էլ էն քաջ որսկա նը չ ե մ ...

Լուսնեղջյուրն էլ երկնի մ ո վ ո ւմ
Զ ե ռք ես փ ա խ ա ծ վիթ է թ վ ո ւ մ ...

?.%
*4*
Երանի ք ե զ ն ո վ ա յն պ ե ս գ եր վ ե ի ,
Որ թ վ ա ր ճ նոր ե մ քսա ն տ ա րեկա ն,
Ա յնպ ե ս գ ե ր վ ե ի , ա յն պ ե ս տ ա ր վեի,
Որ ինձ թ վ ա յի ր ի րա վ կուսա կա ն,
Կ ույր սիրով ա յն պ ե ս խ ե լա գ ա ր վ ե ի ,
Որ մ ո ռ ա ն ա յի ա ստ ծուս ա ն գ ա մ .. .

Ա՜լ չ է '> 8 ն " ր ք է թ ո վ չա ն ք ն էլ քո ջ ի ն ջ , * ֊

Բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ՜ւն , էլ ուրիշ ոչինչէ
152
 0

Երբ աշխարհ եկավ մա յրիկս բա րի'

Աստված շշնջա ց' ավելորդ եմ ես , —
Այն օրից ահա այս ողջ աշխարհի
Երկրորդ աստվածը մա յրերն են մեր հեղւ

Երբ ոտնահողից կինն աշխարհ եկա վ,

Դեո շմա յրա ցող կինը, ղարիս պես,
Սատանան իսկույն կնոջ մեջ մտ ա վ,
Թ ա քնվեց' ա սա ց' ես կինն ե մ, վ ա ՜յ ձեզ։

...Ո ՞ն ց կարող էի քեզնից հեռանալ.

Կուզեի, մ ա 'յր ի մ , ի մ սիրածի հետ
Թո շուրջը մի զո ւյգ եղևնի դառնալ,
Որ քո մա զերի ձյա ն տակ էլ հավետ
Զմ եռ չզղա յիր , մ ա 'յր ի մ դարատանջ,
Թեզ համար դողար, ինչպես մի եղեգ,
Մեր խոնարհ սիրո եղևնին կանաչ,
Որ մենությունը քո սրտակեղեք
Թո հարս եղևնին կիսեր գլխ ահակ,
Թո որդու նման քեզ հավատ արիմ. ..
Բ ա յց, ա վա ՜ղ, նա էյ թողեց մեզ մ ե ն ա կ ...
Ի՞նչ ի մ ա ն ա յի , թե հարսդ, մա յր ի մ,
Մի փշատերև եղևնի էր չար,
Որ միշտ տենչա լով նոր տարվա գիշեր '
Փշրում էր սիրտը որդուդ մ եկուհար,
Թ ա րթիչներն, ինչպես եդևնո։ փշեր,
Սիրտս խ րելով՝ ձյա նդ ձյուն բ ե ր ե ց , —
Փուշն ի ՞ն չ .,, կես մահս նա սիրսւս խ րեց։

$ • • • * * ։ • • * • * •
Ո՞նց կարոդ էի քեղ մենակ թ ո ղ ն եյ '
Ինձ չէր պատանքի իմ վաղվա հողն էր
ւո;ւ
 №
փ

Մ ա յրս ա սա ց, թ ե երկնքի
Աստղը ծովի ձուկ է սիրել,
Զկա ն սերն էլ իր տ ենչա նքի
Աստղին ծովի ծո ցն է բ ե ր ե լ,**

Թե իրա վ է ' ի ն չո ՞ւ հապա

Գիրկս չի գա ի մ աստղը դ եռ,
Թ եկուզ մ ո ր ս ' ո ՞ն ց հա վա տ ա
Սիրսւյս ծ ո վ ո ւմ ' ի մ վիշտ ը լե ռ ։

Դ եռ չե ղ ա ծ հրա շք, հ ա յտ ն վ ի ր գ ե թ ի նձ,

Ետ բե ր ի մ կ յա ն ք ի գա րունները խ ե ն թ ,—
Վեր ա ր ծը վ ա ցի ր , սի՞րտ ի մ , ա յս ձ ո ր ի ց,
Թող մ ե կ էլ չա փ վ ե մ ա մպ ու շա նթ ի հետ ։

Մ ա զերիս ձ յո ւն ի ց ծա ղիկներ ինձ բ ե ր ,

Տ ա ն ե մ դեռ բո ղ բո ջ ա յն ա ղ ջի կներ ին,
Ո րոնք ա նմեղի կ ծա ղրում են ինձ դ եռ '
Փ ա խ չում ե ն , թ ո ղ ն ո ւմ ա մպ ն ի մ ա չքե րի ն։

Մ ա ղերիս ձ յո ւն ի ց գա րուններ բե ր ի նձ,

Ա յն պ ե ս , որ գ ր կ ե մ եղնիկին ա ն գ ա մ ,
Բ երա նով կ ա յծ ա կ պ ո կ եմ ա մ պ ե ր ի ց,
Ծ իա ծա նների վրա էլ մա ն դ ա մ ։

Ա յն պ ե ս , որ ի րա վ խ ե ն թ ա ն ա մ ն ո ր ի ց ,
Բ ե ր ,,* 'թ ե կ ո ւզ սիրուց մ ե ր ժ ր վ ա ծ մ ն ա մ ,
Սիրտս ս ո սկում է ծ ե ր ո ւթ յա ն ձ ո ր ի ց ,—
Մ ի՞թ ե չ պ խ *ի Մ ա սիս բա ր ձ ր ա ն ա մ ***

ա
 Երբ գաս, ծաղի՜կս,
Մարմինդ թող դուրս,
Հոգիդ բեր գիրկս,
Հոգիդ մնաց կույս։

Ես կուզեմ լինես
Անշոշափ մի բույր,
Անմարմին' ինչպես
Աչքերի համբույր։

Հոգնել է հոդիս
Մարմնի խաբվելուց,
մեկվել արցունքիս'
Գրկեր թափվելուց

Երբ գաս, եղնի՜կս,

Մարմինդ թող դուրս,
Հոգիդ բեր գիրկս'
ֆե դեռ լույս է կույս։

ՃՀ

( Յ նո ր ք)

Հնքոլշ մշուշ է ճամփեքիս վրա'

Կապոլյա ծաղկունքն են ասես գորգրվել,
Ինչ֊ո ր մեղավոր իր մեղքն է քավել,
Կրծքիս եմ զգում շշուկը նրա?

Ա՜խ, չէ', իմ վշսւի սևերն են կապել

Կակաչներն իրենց սրտերի թևին, —
էլ չեմ տեսնելու սիրոպս արևին,
Հազար անգամ եմ մշուշից խաբվել»,,
 *4»

էլ ետ չեք դառնա, ով մաքուր հուշեր,

Կույս երագներիս կանթեղներն հանգան,
Երբ դու էլ հասար, վայելքի գիշեր,
Ա խ, երբ որ հասա անհաս աղջկան։

Այն, որ թվում էր ինձ աստվածուհի,

Այն, որ հավիտյան անհաս էր թվում.
Այժմ ստվերն է ընկած իր գահի,
Ու ես խեղդվում եմ զղջումիս ծովում

Եվ հիմա' ում որ գիրկս չեմ առել

Հանգած երազիս կանթեղն է վառում,
Ամենաանհաս իմ աստղն է դառել,
Իր ետևից եմ այժմ թափառում*..

Ինչո՞ւ է այսպես, աստվա՜ծ իմ, ինչո՞ւ,

Ե՞րբ պիտի սիրուց սիրտս հագենա,
Բավ չէ՞ թափառեմ, որպես մի գնչու,
Չմնամ լուսնի պես բարձրագնա։

( Ռեքվիեմ )

,*.Ու երբ մեռնեմ' իմ դագաղի ետևից

թ՛ող գան միայն թախծաշշոլկ ու տխրած
Բոլոր չքնաղ հայ աղջիկներն իմ սիրած'
Հոծ կլինի իմ թաղումը բոլորից։

Ու թե ընկնի աչքից ամեն աղջկա

Մեն մի կաթիլ սիրո արցունք բյուրեղի,
Ինչպես ծոէէոլմՀ մակույկն իմ լուռ դագաղի'
Դեպի իմ որբ գերեզմանը կլողա.էէ
150
 Ե նշ ո րբ, ի մ սե՜ր, երբ գոնե դու ինձ ա^ցեսէ
Տա րին մի օրՀ վարդեր բերես ի մ շիրմին,
Գեթ վարդերիս ցող ով վրաս ա րտ ասվես,
Չմոռա նա ս երա զներիդ մտ երմի ն։

Դու էլ չդա սճ մա յրս կգա, թե չդա ճ

Մորս պատկեր լուսինն է միշտ սնարիս,
Թե լուսինն էլ քեզնով խ ա բվի ' չսգա Հ
Լա վե՜րժ է սուգն անլռելի քնա րիս։

ՀՀ
*4»

Երբ գարուններս կանաչ դառնան հուշերն աշնուտիսճ

Արդյոք պիտի քո տված հին ցավերս մոռանա՞մ,
Արդյոք պիտի անդորրի՞ ծովն ալեկոծ հուշերիս։

ՄՒ2տ նույն խոհն է ինձ տանջում' արդյոք պիտի մոռանա՞մ

•Բո դավերը, քո սիրո սև արցունքներն ինձ խաբող, —
Կյանքս թույն է հուշերի, կյանքից ինչպե ս հեռանամ.,*

Կև հուշերի օվկիանում կորած կղզու եմ նման,

* նչպե՞ս պիտի դուրս գամ ես, ինչպե՞ս պիտի քեզ ներեմ,—
Գ ո լ տարար գիրկն ուրիշի' վարդ երազներն իմ գարնան,,

Բայց կթվա անմեղ են աչերդ' այնքան գեղեցիկ,

Ո՞վ կարող է չներել... Դարձիր իմ գիրկը նորեն,
Ես հողմերին կփչեմ քո մեղքի ծովն անմեղիկ։

Դարձիր իմ գիրկը դարձյալ, թեև, իրավ, խենթորեն

Դու տարար գիրկն ուրիշի' վարդ երազներն իմ գարնան,
Ոայց ճամփեքիդ են մնամ դեռ ծաղիկներն իմ աշնան։
157
Նա, որին, իբր, գրկում ես, իմ սեր,
Գիտե՞, որ դու ես քույրն հրեշտակի,
Գիտե^, որ աստղ ես' աշխարհից էլ Հեր,
Գիտե*, որ դու ես ակն իմ արցունքի,
Գիաե՞, որ դու ես դրախտն իմ անհաս,
9ա յց մի՞թե պիտի այն գրկում մնաս,
Որին աչքերդ աստ ղեր չեն թվում
Արևին անգամ լույս տվող աստղեր, —
Մինչ աստված ինքն է ինձնից խռուէում,
!!ր քեզ են իւնկում աչքերս, իմ սեր,
Մոմերի նման' քեզ համար վառվում'
Լոկ քեզ համար էն ողջ կյանքով հալվում...

Ոայց մի՞թե պիտի պիղծ ծոցում մնաս,

Որին չես թվում յոթ երկնքից վեր,
Չես թվում արևն' արևի անհաս,
Չես թվում չքնաղ տիեզերքը մեր։

Հ»
Կինն աստծո հարսն է , ասին,
Աստծո գինու թասն է, աս ի ն , -
Ա՜խ, չէ, աստծո հարճն է կինը,
Աստծո գինու փարչն է կինը,
Աստծո գինին անմահական
Արբեցնում աստծուն անդամ
Սուրբ գրկում էլ աստվածային
Ծախվում է միշտ սատանային,*։

Ահա թե ո՜.վ ինձ դարձրեց

Սիրերգակը հայոց վերքին
Գլխիս ձյունը պիղծը բերեց,
նա, որ խաբեց և արար չին։
158
 *ս
«<»

Բախտավոր ես ինձնից, մեղո'ւ,

Բեզ փուշն անգամ մեղր կտա,
Ոչ մի ծաղիկ քեզ չի նեղում,
Հույսդ կյանքին կհավատաք

Այս էլ կես դար' ես էլ քեզ պես

Բախտ փնտրեցի ծ աղկե֊ծ ա ղիկ,
Ինձ թույն տվեց ծաղիկն էլ հեզ,
Միշտ խաբվեցի' ծազկե֊ծաղի\կ*

Մեղր տվի ես ծաղկանց պես,

Ինձ թույն տվինճ օձի նման, —
Ո'վ ճանճ, ինձնից բախտավոր ես,
Ծաղկալից է կյանքիդ ճամփան,**

Կուզես' կանցնես մայր Արաղով,

կբերես բույրն այն ծաղկունանց,
Ուր ես կանցնեմ լոկ երազով['
Դու թռչում ես արծըվացած։

Ո'չ ազգի ցավ ունես, ո չ էլ

Ամպն ու շանթը սիրող սրտի, —
Մինչ ես բանտված արծըվի պես
Տենչում եմ թագն Արարատի։

(ԱնաՀիտիե)

Երբ շոյում էիր իմ սև մազերը'

Սպիտակ էիր սևի մեջ փնտրում,
Մ եկ֊մ եկ համբուրում իմ սև մազերը՝
Ու ցնծում էիր, որ չէիր գտնում։
150
Pաւց գտար մի օր վշտագույժ մի մազէ
Եվ ես զգացի թախիծն աչքերիդ,
Ասացի' մի՞թե ինձ կմոռանաս,
fit չես սեղմելու ինձ այսպես կրծքիգ,
Ա՜խ, մի՞թե էլ չե ս շոյելու այսպես,
Երր սպիտակեմ Մասիս սարի պես։

Բայց հառաչեցիր, թե' ինչ էլ լինի'

Ո՞ր հայը սրտից Մասսին կհանի,
Ո՞ր հայը, ի'մ սեր, եթե հայ է նա, —
Միայն թե սերդ թող չծերանա...

Ավա՜ղ, թե ինձ էլ չես սիրում'

Հավերժորեն խռոված,
Ո՞ւմ համար ես ամուր պահում
Անուրջներս քեզ դրած։

Թե կարոտից էլ չես լալիս'

Իմ գգվանքին կարոտած,
Ինչի՞ համար ետ չես տալիս
Շշունջներս քեզ գրածէ

Թե անցնելիս ինձ չես նայում

Աչքի պոչոէ1> Ւ^ սիրած,
էլ ինչո՞ւ ես դեռ փայփայում
Տրտունջներս քեզ գրածէ

Ու թե սիրուց էլ չես այրվում'

Իմ կարոտով կրակված,
Ինչո՞ւ ինձ պես դու չես այրում
Մրմունջներս քեզ գրած***

Աչք֊ն ետեքքիդ ո՞նց համբերեմ'

Մրտիս մեջ են դեռ խրված$
100
 Մի՞թե կՏանքս ետ չեն բերի
Մռոլնշներս' քեզ գրած։

Ասա', ինչպե՞ս քո ոտքը դամ,

Ա'խ, 9 աւԼս Ժ ս կո֊ահում, —
Մի նամակիս չա՞փ էլ չկամ,
Որ ինձ կրծքիդ չես պահում։

Ա՜խ, թե լինեիր դու ապերջանիկ

Մի բանտված թռչնակ իմ վանդակի մեջ
Բաց կթողնեի քեղ դեպի երկինք,
Որ լազուրի մեջ ճախրեիր անվերջ։

Ավա՜ղ, փակված ես սրտիս վանդակում,

Եվ միակ սիրտս ինչպե՞ս փշրտեմ,
Որ թռչես երկինք, ճախրես երկնքում,
Որ էլ մրմունջդ սրտես չլսեմ.**

Մի ծառ տնկեցի մեր դռան առաջ,

Որ մորս շնչով վրաս հով աներ,
Բայց շուտ ձնեցին հույսերս կանաչ, —
էլ ինչո՞վ երգս ձեր ցավը տաներ։

Մի հույս նշենի տնկեցի դողով,

Որ սիրածիս հետ վրաս հով աներ,
Այս էլ կտրեցիք' գաղտնի ծիծաղով, —
էլ ինչո՞վ ցավս աչքս չհաներ։

Կաղնիս տնկեցի, որ հորս շնչով

Իմ այրվող սրտին գեթ մի հով աներ,
0՜, այս էլ կտրեց չարը քրքիջով,—
էլ որբուկ վերքս ո՞վ բալասաներ։
II է գ րազ, հատ. III 161
- Տ թ « ղ 1 'Ք ծաղկեր մայր ուռիս լոինք
Որ գեթ մի ցավս հողիս մոռանար,
Որ մորս տեղակ՝ գեթ իմ հեգ ուռին
Իմ շիրմֆ վրա հավերժ կռանար։

*4»

Սիրածներես ոչ մեկը
ԼոլչԱ չբերեց աչքո ւնքիս ,
Ո'չ թխլիկը, ո չ շեկը
Չարժեր ոչ սի արցունքիս։

Նրանք աստղեր թվացին,

քանզի խաբված' հառսղում,
Հեծնում ցնորք սիրոլյս ձին,
Ասաղեր էի ես տենչումւ

Ոայց երբ աստղն է ընկնում ցած՝

Նոր ես տեսնում, իմ հոդի,
Որ ցնորք է մոխրացած
Անհաս աստղն էլ երկնքի։

Սիրածներես ոչ մեկը
Չարժեր ոչ մի արցունքիս,
Ե՛վ թխւիկը, ^ շեկը
Ավերեցին բերդ հոգիս*,.

9
Աղոթում էր մայրս բարի,
Որ աչք բանար բախտս կույր,
Որ չդիպչեր ոտքս քարի,
Գտներ սերս մի սուրբ քույրէ
162
 Որ վառ պահեր օջախը մեր,
Ինձ Աքեր կյանքը միշտ,
Որ մայր մնար, որ դուրս չընկներ,
Չամպեր սիրտս ոչ մի վիշտ։

Որ պտուղ տար բախտիս ուռին,

Գրկով մի սուրբ աղջկա, —
Աղոթում է մայրս լռ ին
Շիրմի մեջ էլ կա֊չ կա • • •

Ի դ ա յի ն

Երկնքի սպիտակ, սպիտակ շուշաններ,

Իջնում եք անշշուկ, իջնում եք ձյուն դառած,
Իջնում եք' պարուրում անտառներ ու դաշտեր,
Ոլ ծաձկռլմ իմ աչքից ձորերն իմ թափառած։
Թափվեցե՜ք, իմ ձյուներ, երազներ քնքշաթով,
Թափվեցե՜ք, ծածկեցև'ք ձորերն իմ հուշերի, —
Ա՜խ, հուշերն ինձ անգամ խոցում են շշուկով,
Հուշերիս քոլն բերեք մոռացման գիշերի։
Ես ամեն ինչի մեջ նրան եմ տեսնում դեռ,
Ոտքերի հետքերն եմ նշմարում քարերին, —
Փռեցե՜ք մոռացման սավաններն, իմ ձյուներ,
նրա հետ թափառած իմ բոլոր ճամփեցին։
Ոող իջնի մաղերիս ձմեռը տխրաձայն,
Միայն թե մոռանամ, հեռանամ հուշերից, —
Ա՜խ, իմ դառն հուշերը չպիտի քաղցրանան,
Թեկուզև մազերիս ձյունն իջնի' ծածկի ինձ,,,

Մի’*թե քեզնից հուշ մնաց միայն անունդ ընդունայն,,

Իայց անունիդ մեջ' ամբողջ հասակն ունեմ քո դալար
Անունդ վիշտ ու ժպիտ, անունդ շունչ, երգ ու ձայն,
Անունդ լոկ մի հնչյուն, բայց ինձ' քնար բազմալար։
II* 100
Անունիդ մեջ նոր երկինք' աչքերդ ունեմ կապուտակ,
Անունիդ մեջ կշոյեմ գիշերը սև մադերիդ,
Անունիդ մեջ դո լ ցնորք ոլ ցնորքի մեջ դու կյանք,
Անունիդ մեջ կծագի նորալուսինը ճա կտիդ։
Եվ ատամներդ ադամանդ' անունիդ մեջ կշողան,
Անունիդ մեջ ծիծաղում ու լալիս ես դու ինձ հետ,
Անունիդ մեջ շուրթերդ իմ շուրթերին կդողան,
Անունդ սեր ու սարսուռ և սպասում ակնդետ։
Ինձ չի լքել անունդ, որ միրաժն է աչքերիդ,
Որ էոեսիլն է քո սիրո, որ կրակն է համ բույրիդ,
Ւնձ չի լքել երբևէ անունդ իբրև անմահ խոհ,
Եվ քհ հուշերն անշշուկ անունիդ մեջ իմն են միշտ,
Եվ անունդ է ինձ շոյում, ինչպես ձեռքերդ մի օր,
Ւնչպե ս ձեռքերդ, քույր իմ, ինչպես ձեռքերդ աղա՜վնյակ,
Որ թռեէ են, բա յց թողել անունն իրենց անհատակ,**

Անունդ սեր ու շրշյուն, անունդ երգ ու երազ, —

Անունդ ձեռք մայրական' հովանի է միշտ վրաս***

Հս*հ

Երջանկությունը թե երկար լիներ'

Ինչո՞ւ կթռչեր ջահելությունը,
Ինչո՞ւ նրա հետ
Կթռչեր անհետ
Մարդուս հասակի անդարձ գարունըէ
Երջանկությունը թե անանց լիներ'
Ինչո՛՛ւ չէիր գա իմ գիրկը նորից,
Ինչո՞ւ ինձ սիրտդ մտքից կհաներ,
Ինչո՞ւ չէր պոկվի սիրտս հուշերից#
Երջանկությունը թե հավերժ լիներ'
Ինչո՞ւ կարոտդ գլխիս կձյուներ***

164
 ԳԻՇԵՐԵՐԳ ՎԱՂԵՄԻ ՀԵԹԱՆՈՍՈ1Վ.ՈԻՍ

Քո հեռավոր աչքերը իմ աչքերի մեջ են դեռ,

19ո հայացքի հաշիշը դեռ իմ խելքն է դո ղանում,
Քո մազերի մեջ են դեռ իմ հուշերը լողանում,
Քո ձեռքերի շշուկը իմ ձեռքերի մեջ է դեռ։

Քո վարսերի բուրմունքը ռունդներիս մեջ է դեռ,

Հոտոտում եմ հուշերս, երբ գալիս է գիշերս,
Երբ լալիս է գիշերս' հոտոտում եմ հուշերս,
Քո շուրթ երի հաշիշը իմ հուշերի մեջ է դեռ։

Քո շուրթերի շամբուշը գիշերներիս հուշն է դեռ.

Երբ շրջում է գիշերս' շիկանում են ուժերս,
Շիկանոլմ են ուժերս, երբ խուժում է գիշերս,
Քո մարմնաշող գիշերը հաշիշներիս մուժն է դեռէ

Քո հուշերի հաշիշը շշուկներիս մեջ է դեռ,

Գիշերներիս շուրթերով համբուրում եմ հուշերս,
Երբ գժվում է գիշերս' քեզ են փնտրում ուժերս.
Քո շրուշակն հաշիշված իմ շուրթերի մեջ է դեռ։

Քո շարբաթվող գիշերներն' իմ գիշերի մեջ են դեռ,

Քո շշուկներն հիշելով շամբուշվոլմ է գիշերս,
Քո վարդաշողն հիշելով]' սիրտս են խրվում փշերը,
Քո մշուշներն անմշուշ մշուշներիս մեջ են դեռ։

Քո մազերի շշուկը շշուկներիս մեջ է դեռ,

Ավա ղ, ինչո լ լուսացան մեր գիշերներն հեթանոս,
Հրաբուխվող արյունով ոումն ես հիմա, իմ անխոս,
Քո հաշիշվող հեռավորն իմ արցունքի մեջ է դեռ...

105
 <4*

(Ծարավ')

Թև իմ քնարը հրաշք՝ մի վայրկյան

Զառնաբ պատանի օս քաղաք մտներ
Սերն հազար կողմից կղրկեր նրան,
1Հարդեր կտային հազար աղջիկներ։

Մինչ քնարս ահա մեկ՜մեկից խլում*

Տաղերս են կրկնում հիացքով անմար,
Տայը ի նշ իմանան, որ իմ երգերում
Խուլ հառաչում եմ դեռ իրենց համար։

Ու չեն էլ Հիշում, որ ստվեր գառեր

Շատ եմ հետևել նուրբ երամներին,
Ո՛ւր չկա մեկը, որ ինձ չի վառեր.
Անցել է' սիրո երգս շուրթերին։

Գաբերն էչ այդ լույս աղջիկների պետ

Կխլեն քնարս մեկ՜մեկու ձեռից,
Ու լեն իմանա, որ կարոտակեզ
Հիշտս վազում է իրենց ետևից.*.

«է#
«4»

Ծաղիկնե'ր, բացվեք իմ գերեզմանին՝

Դեռ իմ արցունքը ձեր մեջ կցողա,
Ծաղիկնե՞ր, լացեք իմ գերեզմանին'
Կյանքում անծաղիկ ես շատ լաց եղա**«

Ծաղիկնե՞ր, երգեք իմ գերեզմանին'

Մենակությունից սիրտս կզողա...

106
 V»

( Հիաէէթափություն )

Պիտի ելնեմ հսկա մի ժայռ ես պոկեմ

Հիմալայի ամենասուրբ մարմարից,
Որ դարավոր իմ երազը քանդակեմ
Աստղերի մեջ' Արարատի պես անբիծ։

Որ ստեղծեմ կնոջն այնպես ինչպես կա

Երկնքի մեջ իմ լուսեղեն երազի,
Աչքերն այնպես կքանդակեմ ես նրա,
Որ հայացքով աստվածներին էլ հուզի։

Կքանդակեմ լուսնկայիս կուրծքն այնպես,

Որ մեռյալներն իր թովչանքից արթնանան,
Գայթակղվեն աստղերն անգամ մարդկանց պես,
Ոայց նա սիրով միշտ որոնի իմ ճամփան։

Երկրպագեն նրան երկինք ու աշխարհ,

նա ոչ մեկին չտա հայացքն իր անբիծ,
Աստղերի մեջ լոկ ինձ֊փ նտրե անդադար'
Լոկ ինձ կանչե գեղեցկության բարձունքից։

Ահա այսպես կքանդակեմ ես անբիծ

Իմ երազը ձեր աչքի տակ, ո՜վ աստղեր,
Թող սովորի մայր բնությունն ինձանից,
Թե ինբն ինչսլես սլիտի կնոջն ստեղծեր,,*

ԳՈՎՔ ՀԱՑՈԻՀԻՆԵՐԻՆ

Ա՜խ, չդիտեմ,
Ո'Լ ինչո՞ւ եմ
Իմ հայուհուն այսքան սիրում,
Ի՞նչ եմ գտել
Կամ կորցրել
1(17
Սև ու կապույտ ծով աչքերումւ
Ով չի տեսել աչքերն այս ծով'
Նա դեռ հայոց ծով չի տեսել,
Վառվել վշտի հազար բոցով'
Վառվող սրտին հով չի տեսել։

Սայց թե միայն աչքերը չեն,

Որ փախչելով[' քեզ կկանչեն։
Բերանն ի՜նչ է, պարզ ու փոքրիկ,
Վարդի հազիվ մի զույդ թերթիկ,
Սայց քե զ կասի դրախտն ուր է
Թե ղԼթ մի հեղ ք ե ղ համբ ո լ ր ե .. .

Հա պ ա մե ջ ք ը , —■
իՐ վամ Է՜ջքը >—
Ե՜վ բամբակ է, և՜ թե կրակ
Դաշույնի բուռ մեջքը բարակ։

Հապա հպարտ
Իր կո՜ ւրծքը վարդ.
Սիրտ իմ, ինչպե՜՛ս մտքից հանես,
Կուրծքը' դաղտնի դրախտ է քեղ,
Կուրծքը' փրփուր վարդ ու կաթի,
Կաթն է քնած իր կույս կրծքոլմ,
Ինչպես մանկիկն իր օրոցքում։
Երազի պես կուրծքն անաղարտ'
Ցերեկը' բերդ, գիշերը' վարդ,—
Ով բերդամրոց կուրծքը բանա'
Կրանա դուռն այգեստանի,
Ա մեռ֊ գարուն միշտ կունենա
Դրախտն' էն իմ Հայաստանի։
Որպես Աստղիկ աստվածուհուն
Պիտի պաշտեմ իմ հայուհուն։
Սիրո ծով է սրտի սինին,
Սիրո ծով է' թե նավ մնաս,
Ա՜խ, շուրթերի նռնագինին
Թե չխմես' կխենթանաս, —
Խմողները Դավթի նման,
168
Հազար բերդի դուռ կբանան,
Երկաթն իբրև ձութ կծամեն,
քարից անգամ հաց կքամեն,
Ավել կապրեն հարյուր տարի
Ծովափերին ծով աչքերի***

— Ոայց թե' մի՞թե մի փուշ չկա

Ոչ մի վարդին հայ աղջկա,
Որ զովում ես գլխակորույս'
Աղջիկներին կույս, թե անկույս,
Մի՞թե փուշ չէ շուրթեր մաշող
Շրթունքների շպարը ճոխ,
Մաղկտրածը մի՞թե փուշ չէ,
Որ վարդով էլ մարդ կտանջե,
Մի՞թե փուշ չէ***
— Ոայց էլ ի՛նչ փուշ,
Երբ որ բացվի կուրծքը քնքուշ'
Դեմդ դրախտ պիտի բացվի,
Թե որ տեսնի հայ աղջկան'
Օձն էլ մեղրով պիտի լցվի***
Այն վայրկյանին ի՞նչ փուշ, ի՞նչ բան,
Երբ քեզ գրկե' վարդ է գարնան,
Կկորցնի մարդն իր ճամփան'
Թե հայուհին աչքով անի, —
Ծերն էլ պիտի ջահելանա'
Թե մի գիշեր համբույրն առնի,
Մեռյալն անգամ' վեր կկենա,
Երբ իմանա, որ իր մոտով
Կույսն է անցնում մեր վահագն յա'
Աստվածուհու շունչ ու հոտով։

Հապա ես չէ, էլ ո՞վ գովի

Հուրիներին իմ հայրենյաց,
Ծովինարին իմ հայ ծովի,
Նունուֆարին իմ բդնունյաց,
Ոարմանդուխտին իմ' քույր Սյունյաց,
Սատանայի աչքից հեռու
109
Աստվածաքույր կույսին 'Լոռու,
Շ ողակաթին իմ Շ՛իր ակի,
Անահիտին' դստերն Հայկի,
Ղար արա ղի քաջսւ ղան դուր
նաղենիկին իմ վշտի քոլյր >
Երևանի ոսկենարոտ
£ ո լյր Վանուհուն վան ակարոտ։
Ու թե գտնես դու բիծ մի սև,
Այն էլ միայն իր խաշն է սև,
Ով խալ չուն՛ի' ինքն է դնում
— Գուցե այս է դեռ բիծ մնում...
— Ի՜նչ ես ասում, այդ չէ թերին,
հալը բախտ է աղջիկներին,
9 ախտն այնպես է այտն համբուրել
Որ հետքն այտին խալ է դառել***
Ոչ թե սև բիծն իր սև խալն է,
Այլ բերանին քսվող ալն է,
Համ՛եստության
Մորթվսրծ գառան
Ալ արյունն է շրթունքներին, —
Ահա սև բիծն ու սև թերին...
9 այց թե' այնքան են դեղանի,
Այնքան չքնաղ, որ վայրենի
Առյուծին էլ խելքից հանում,
Մի հայա ց թով դառ են դարձնում, —
Հայ աղչիկր և' հեդ դառ է,
Ե՞վ գայլախեղդ մութ անտառ է,
Ե՞վ պատյան է՝ թրին խեղդող,
Ե՞Վ թե թուր է՝ չարին հաղթող«•»
թե ծուռ նայես' առյուծ են մառ,
թե սիրեցին' իրենք են դառ...
Այս է նոր֊հ ին
Իմ հայուհին, —
Թե տեղը գա՝
Վագր է հսկա*
Կհանե աչքն էլ վագրերի,
Որ միշտ գալիքն համբույր բերի,
 Եվ կդառնա կռվում էլ շար
Թե' Այծեմնիկ, թե' Ծովինար'
Պարիսպնե-րին Անիների,
Որ չմնա Անին դերի...
Նա, որ թոնրին թել է սանում'
Նա կռվքւ մեջ ազգանվեր-
Իսկույն դառնում Խանդութ Խաթուն'
Զագ է ծնում' ցասման Մհեր,
Ջազ է ծնում' Սասնա Գավիթ,
Որ վերջ բերեն վիշտ ու ցավիդ,
Զագ է. ծնում ավարայրվող,
Լույս է ծնում դարեր այրվող...

ԱՊԱՀԱՐԶԱՆ ԱՊԱՀԱՐԶԱՆԻՆ

Թե ուզում ես հայրենիքդ
Ե'վ սուրբ մնա, 1ւ անառիկ'
Միշտ սուրբ պահիր ընտպնիքդ,
Որ ծովանա ազգդ փոքրիկէ

(օԱնիյ) պրեմիք)

Բաժանվածներից աոաջինը չեմ,

Բայց կուզենայի վերջինը լինեմ։

Այս ի՜նչ լքում է, աստված իմ, ասա',

Որ հազիվ դարձած նոր հարս ու փեսա'
իրար նետում են բախտի փշերին,
Այնինչ՝ մեղրածով մեղրա գիշերին,
Մինչև գերեզման էին երղըվում,
Թե իրար սիրո դրախտ են թվում,
Եվ հավիտյան են իրար սիրելու,
Մեկի տեղ յոթն են աշխարհ բերելու,
Որ մի բուռ ազդը մի ծով բազմանա,
Բայց երդումն այլ է, կյանքն այլ է, ահա։

Ա"խ, մեղրասերը մեղրազույգերի

Հազիվ է դառնում մի մեղրատարի,—
171
 1 1
Հ ղ ~ք Ւ ՈլՐՒշՒ վարդին կ ա րոտ ում '
Դաոնում իրար են փշով ա ր ն ո տ ո ւմ . ..
Մարդը' զանգակ,
Կինը' բամբակ —
Տո լ նր' անուշ,
Հ'ո ւնը քնքուշ։
Մ ա ր դը ' զա նգա կ ,
Կինն էլ զանգակ —
Տունը' կռիվ,
Հունը' խռիվ։
Ու սիրո տ ա նն է դա ռն ո ւմ կռվի բուն,
Եվ մեկ էլ տեսար, ո վ անա գոր ույն ,
Լքում են ա ն գ ա մ բախտն իրենց մանկան,
Սր բո ւթ յան օջախ' ագաթն հայկական,
Թաղում են պատիվն իրենց պապերի,
Գերի են ընկնում ուրիշ աչքերի,
Ուրիշ շոլրթերի վարդերն են ուզում,
Ծաղկե ծաղիկ են թռչել երազում.
— Ի՞նչ պիտի տանեմ այս փուչ աշխարհից,
Թե չվա յելեմ...
Ու ծնվում դարից'
Նոր մեղրամիս են գաղտնի երազում,
Իրր թե էլ ի՜նչ իրար չեն սազում
Ու չեն հասկանա իրար երբևէ...
— Ապահարզանը թող մեղքը քավե։ —*

Բաժանվածներից առաջինը շեմ,

Բայց կուզենայի վերջինը լինեմ։

Ո՜վ մարդ, քո մանկան աչքը մի հանի,

Աոլտ է' հրաշք չէ հարսն հարևանի,
Կանա՞յք, մարդկանցից ոչ մեկը լավ չէէ
Բոլորս մեկ ենք' մի սանրի կտավ, —
Չխարվե՞ք, մարդիկ, ինչ կին էլ կանլեճ
Զեր կինը հավ չէ, այլոցը' կաքավ,
Չերը դժոխք չէ, այլոցը' դրախտ,—
Առաջին տունն է երջանիկն, ո՞վ մարդ*
172
Մրից էէ ելնեք' մրջուրը կընկնեք,
Հինն ինչ էլ լինի, նորը չփնտրեք,
Զեր դրախտն անխախտ օջախն է միայն,
Ա խ, ի սեր որդոց' ցմահ սրբացեք,
Չխաբվեք տեսքով փուչ գեղեցկության...
Զեր որղոց բախտի կամուրջը դարձեք,
Սիրեցեք, կանա՜յք, մինչև գերեզման,
Մինչև գերեզման՝ միշտ մեկի բարձին,
Միք մտնի ոչ մ/, գաղտն ի ավազան, **
Միք թքի այլոց սուրբ սիրո հացին,
Որ ձեր սուրբ հացն էլ պղծող չլինի,
Գաղտնի չեն մնա մեղքերը գաղտնի...

9 ամանվածներից առաջինը չեմ,

Սայց կուզենայի վերջինը /ինեմ։

Անգին քարն հանված մատանու նման

Դատարկ է գիրկս' առանց իմ մանկան,
Առանց հայր' նա էլ նման է ցավի,
Առանց նավավար ծովն ընկած նավի***
Մենք ի՜նչ, աստվա՜ծ իմ, մեր ձագե րն են մեղք,
Հայրը կա**, որդիք որբի են նման,
Որբ է բալիկս, մարգի կ, մի թողեք,
Որ ձեր ծաղկունքն էլ այսպես որբանան,**
Ինձ տեսեք, մարդի՜կ, դուք ձեզ խղճացեք, —
Զեզ դասագիրք եմ թե սիրտս բացեք,
Ամեն էջիս մեջ բացակա որդիս'
Դեռ հանված աչք է հին վերքը սրտիս,
Այս բաժանումն է դժոխքը' որ կա,
Որ ջուրն է կտրում ազգի բազմացման ջաղացի, ո վ կին,
Ինչո՞ւ չտայի ես վաթսուն որդի իմ փոքրիկ ազգին.**
Ո՜վ հայեր, փնտրեք ձեր դրախտը պերճ
Մի բուռ հայուհու յոթ երկունքի մեջ։

Բաժանվածներից առաջինը չեմ,

Բայց կուզենայի վերջինը լինեմ։

173
 Կանա՜յք, անառիկ ամրոց մնացեք,
Զեր ձեռքն է բերդի բանալին, կանա՜յք,
Լավից լավը կա, բայց լավ իմացեք'
Ամենից լավը այս լերկ լուսնի տակ
Սուրբ ընտանիքն է, — արև՜ մնացեք,—
Իմ խաբվող քույրեր, վերջը կվայեք'
Թե կյանքին կրքի կոլյր աչքով նայեք։
Զեզ մարտի ութը ալ վարգեր բերեց,
Սայց դուք արեցիք փշերը նրանց,,
Ապահարզանն Հ փուշն ամենամեծ,
Որ սիրտը խրվեց մեր անմեղ մարդկանց, —
Երկու տոլն ունեն, մի բույն էլ չունեն,
Քանզի մայրերը չվող թռչուն են***
Կիրքն ու մոր կաթը կովում կնոջ մեջ
Հաղթում է կիրքը' տենջռվ սնամեջ,
Մայր կա, որ երեք բալիկ է լքում..*
Ո՞րն ասեմ.** Այնինչ մ ա յր ֊գ ա յլի գրկում'
Իր ամեն մի ձագն արքան է իր մոր,
Իր մոր աստվածն է, այնինչ րյուրավոր
Ժեր մանկանը ոգու վերքերն են անանց.,—*
Ո՜վ է մեղավոր' հարցրեք կանանց,
Որ անթև էին' դարձան թևավոր*. *
Հ* .Արքայություն էր տան սերը ծնում'
Յոթ որդով էին բազմում սեղանի,
Ի՜նչ յո թ " * վաթսունո՜վ, ո՜վ սպեղանի'
Ո՜վ սոլրբ ընտանիք, ե՜լ դառն ու դժխեմ
Այս բաժանումի ժանտ հեղեղի դեմ,
Քհ հավերժացմամբ հանիր+ վանիը դուրս
Կույր ապահարզանն այս ազգակոըույս*
Փոքրիկ ազգերի այս նոր վերքը մեծ,
Որ օրոցքներիդ արյունը խմեց։

Բաժանվածներից առաջինը չեմ,

Բայց կուզենայի վերջինը լինեմ։

Անմեղ էլ մեղքի մի ծով եմ կարծես,

Լավ էր, ո՜վ եղծռւկ, ի սեր րալիկիս,
Ի սեր բալիկիս' ետ բերեի քեզ,
174
Ըեկոլզ դու նորխց։ չլկեիր հոգիս'
Միայն թե որդխս՝ իթեն որթ չզգար
Հազար որբություն տեսած իր հոր պես***
ք*աՏՏ Լոկ Ւմը չէ> որ լռեմ,, ո՜վ դար,
0 վ բաժանվածներ, անիծում եմ ձեզ
Այն անթիվ մարդկանց անմեղ բեըաՏեսԷ,
Ար դեռ որբեր են թվում*,* ձեզանով,—
Հ>այր ոլ մայրերը և՜ կան, և՜ չկան***
Անիծեք ինձ էլ վշտով իմ- մ անվան է
Դեմքը ոգի չէ, ո՜վ կոզր խաբվողներ,
Տեր կինը դև չէ, այլոցըՆ կաքավ,
Ազգի Հույսը չեք, ո՜վ բաժանվողներ,
Դուք հայրենիքի սրտով չեք ընավւ
Սուտ է' դրախտ չէ հարսն հարեանխ,
Դրախտը կնոջ ոգու մեջ փնտրեք, —
Մի՞թե ձեր ոգին ճորտն է ձեր մւսրմնթ***
Մարգի կ, սրբությամբ նահապետվեցեք,
Կանա՜յք, ձեր բրդոց աչքը միք հանի,
նոր գիրկը պիղծ է, հին գիրկը դարձեք,—
Ով գիրկն է ընկնում նոր մեղրամիսի'
Նա մրոտում է ձյունն էյ. Մասիսի***
Ո ւր եք բաժանվում, տո՜ւն դարձեք, մարդի՜կ
Մեկի տեղ յոթը ծնեք ու սնեք,
Որ հար բազմանա ազգը մեր փոքրիկ,
Ու թե մի Սիս է' մի Մասիս դաոնա,
Ազգը ծովանա, որ սիրտս հովանա,
Ւե չէ' անեծքս պիտի ծովանա, —
Հազար բերանով, վշտով սրբազան
Նզովում եմ քեզ, ո՜վ ապահարզան,
Դու քաղցկեղն ես փոքրացված ազգիս։
Սուրի ընտանիքն է սյունն Հայրենիքիս*
Ո՜վ Այիծաթ կանայք, դարձեք ոսկեղեն սյունը սիրո տան,
Միշտ մեկի բարձով աշխարհի առջև դոցեք դուռը սյան,
Գոցևք, ծով գցեք դավաճանությանը ձեր պիղծ բ անալին,
Որ չմեղսանան մեր սերունդները, էլ երնեկ չտան
Մեր կոլյս պապերի նահապետական սրբություններին ք
Որ միշտ բարձր էին, ինչպես ձյունն հայոց Մասիո լեսնեւրին։
175
հելօի Լկէ սյ ղգ իլքք Որ ծովից բխի ջուրը ջաղացիդ,
11ր քո դիմացի սարից Էլ բերես վաղվա հունձքն հացիդ։
Աբերես թե որ ի սեր հայության'
Վաթսուն օրոցքաէ կանայք սրբանան։

Բաժանվածներից առաջինը չեմ'

Մի թե չպիտի վերջինը լինեմ...

ԳԱԶԵԼ ԻՄԱՍՏՈԻԹՑԱՆ
Անուշ տանջող իմ երազներ, իմ խենթ հույզեր, էլ ձերը չեմ,
Բամոլ բերած, հողմի տարած սեր֊դ իշերներ, էլ ձերը չեմ։

Թիթեռի պես իմ խենթ սիրով շատ վազեցի ծաղկե֊ծ ա ղիկ,

էլ Ժ *! ընկնի ձեր հետևից, իմ ցնորքներ, էլ ձերը չեմ։

Թեկուզ փոշման' խոսք մեկ արածճ դառնաք սիրո մի

ծաղկեփունջ,
էլ չեք կարող ինձ ետ բերել, վարդ աղջիկներ, էլ ձերը չեմ։

Ինձ ափ հանեց դողդոջ մի ձեռք, ա՜խ, ձյունորակ, ճերմակ

մի մազ,
Որ երևաց մազերիս մեջ, իմ ծով հույզեր, էլ ձերը չեմ•

Ես դեպի հողն եմ խոնարհվում, ոչ թե մահվան, այլ խոհերի,

Խենթ ու խելառ սեր֊դ իշերներ, ճախր ու աստղեր, էլ ձերը չեմ։

Բայց կուզեի անվերջ ձդվեր ջահելության ճամփես խելառ,

Որ գարնան պես դեռ կանչեի' ձմռան մազեր, դեռ ձերը չեմ.«•

Ա՜խ, չէ՜, ձյունած հեգ մազերս սրտիս շիրմաքար կտաշեն,

Եոլյսն էլ կյանքս ետ չի բերե, ո՜վ կույս նազեր, էլ ձերը չեմI

0
Մոլորվել եմ ինչպես մի գառ սև ու կապույտ աչքերի մեջ,
Ոլ մայում եմ ես անդադարճ սև ու կապույտ աչքերի մեջ։

Չեմ իմանում ո՞րն է վերջին հանգրվանը իմ կույր սիրո,

Ո՞րն է բաքի, կամ ո՞րն է չայւ' սև ու կապույտ աչքերի մեջ։
176
 Ժ բՒբԸ 1ուսինն է ջինջ, մյուսինը' արևն է վ առ,
փարվանա jy, խելադարճ ԱԱ ոլ կապույտ աչքերի մ ևջ։

նը սիր Ույս արևելքն է հազար ու մի գիշերներով,

Օս դեո սիրո հեքիաթ յ/ , վառ սև ու կապույտ աչքերի մեջ։

յսւսն, ասես} արևմուտքն է իմ սիրո մեղմ քնքշանքներով,

4 ^Ա Աիրո կամուրջ մի հայւ' սև ու կապույտ աչքերի մեջ։

Բարձես սիրտս կէս են արել, որպես սիրո մի ալ խնձոր,

Կավ երկոլ սիրտ ունեմ անմարճ սև ու կապույտ աչքերի մեջ։

Ինչպես բաժան հոր ու մոր մեջ մոլոր բալիկ մի անբաժան1

Ամեն սիրտս' զոհվող մի գառ սև ու կապույտ աչքերի մեջ։

ԳԱԶԵԼ ՇԱՄԻՐԱՄԻՆ

( Հեթանոսական)

Ես աչք չունեմ քո հող֊թ ագին, ե՜կ, Շամիրամ, այս գիշեր,

Ա խ, սիրել եմ ուզում կրկին, ե՜կ, Շամիրամ, այս գիշեր։

Ես Արան եմ, ես Գեղեցկի հազարերորդ թոռն եմ թուխ,

Թե դեռ վարդ կա քո շրթունքին, ե՜կճ անթառամ այս գիշեր։

Վախենում եմ կյանքս թռչի սիրո տենչ ու տանջանքով,

Ես կարոտ եմ քո գգվանքին, ե՜կ' տարփանամ այս գիշեր։

Հոգնել եմ ես քրոջական համբույրներից խաբուսիկ,

Մարմին կրոզե իմ խենթ հոգին, ե՜կ' խենթանամ այս գիշեր։

Հրաբորբոք այնպես գրկեմ, որ Արային մոռանաս,

Մի գառ դառնաս դու իմ գրկին, ե՜կ' գայլանամ այս գիշեր9

Քո շուրթերից ծծեմ գինին ասորական դաշտերի,

Հարբած ընկնեմ քո բաց կրծքին, ե'կ' մեղրանամ այս գիշեր։
12 I fijiruiq, նատ. I l l 177
Սև աչերդ սիրո հոլոոլթք, հյուսքերիդ սև պարանով
Օձափաթույթ եկ իմ մեջքին, ե'կ՝ փաթութ դամ այս գիշերւ

Մռնչում է մարմնակարոտ մարմինսՆ ընդդեմ ի մ է*գոլր

է*կ, ծծերիո ձով ծփանքին ծիածան դամ այս դիղեր։

Տյունի կարոտ կրակներդ կրակ կրքով կմարեմ,

Ե կ, ծովանամ քո տարփանքին, ե'կ՝ հովանամ ՜այս դիշեր*

Արև կրքով հասիր ցրիր արցունքներս աստղացած,

Որ նման բորբ այս լուսնյակին' որբ չմնամ այս դիշեր։

Հոդնել եմ ես՝ երագածիս երազներով ղրկելուց,—

Ես տենչում եմ առյուծ մի կին՝ ե՛կ՝ դառնանամ այս դիշեր*

Շատ ազդեր են սրից կորել, սիրո՜վ արի, Ո՜չ սրով, —

Ափսո ս կորած քո էլ ազգին, ե'կ, Շամիրամ, այս գիշերI

Բեր Վանա ծովն ալքերովդ ծով դիրկն ընկնեմ, հովանամ՝

Գեթ պատկերը բեր իմ աչքին, ե՜կ՝ ծովանամ այս գիշեր*

Քրիոտանյա իմ մարմինն էջ հեթանսսվի թող այնպեսՀ

Որ գառնանաս իմ խոյանքին, ե՜կ՝ արբենամ այս գիշեր*

Բայր թե զօրքով ինձ հայտնվես ' ես քեզ պատա՛նք կդաոնամք

Ոլ գերեզման' քո բանակին, ե՜կ, Շամիրամ, այս գիշ երէ
титл [Իաւьцтигвдпгб*ггиrij
Որպես ujirntju կշււաքարը'
քեզ |uf Մասիս սարը ըերեմ..,
Որսկան էիր, բ այց չհասար սիրո սարըդ, Սայա թ ֊Ն ո վա,
Դառն ջուր էր ոսկե փարչում սիրած յարդ, Սա յա թ֊Ն ովա ,
fin սերը քեզ սեր չբերեք, անմահություն բերեց միայն, —
fi եզնից հետո աշխարհ հանվեց երգաշխարհդ, Սայա թ ֊Ն ովա ։

Ով քո ճամփին կամուրջ քանդեցՀ դու իր ճամփին աղբյուր

եղար,
Ով աղ դրեց վերքիդ վրա' դու իր վերքին համ բույր եղար,
Ում ճարը քեզ անճար թողեց' դու նրան ճար ու քույր եղար,—
Ա՜խ, չիմացար, որ վերքի մեջ մնաց սարըդ, Սայաթ֊Ն ովա։

Աղամ ահմեդ խանի սուրը սիրտդ խրվեց վանքի առջև,

Բայց անունդ հայոց սրտի վրա դրվեց կյանքի առջև,
fibg ծնող ազդն անմահացավ ու մնաց մեծ, երդի արև, —
Սիրո աստվածն ինքն է գբել երգ ֊դ ա վթա րդ, Սա յա թ֊Ն ովա ։

Թե դոզն էիր դու լոկ յարի' ողջ աշխարհը քո ղուլն է, տե՞ս,

fin տաղերի ոսկե թելը գուսաններիս շաղուլն է, տե՞ս,
Շահն էլ ծունկ է իջնում շիրմիդ, քեղ գովողը բլբուլն է, տե՜ս,—
Վանա ծովից քեղ է կանչում Ծովինարդ, Սայաթ֊Ն ովա։

Դոլ էիր թագը ակնակուռ այն թագակիր դարի գլխին,

Դու ես հայոց սրբությունը սուրբ Գևորգի քարի գլխին,
Կխաոնվեմ Հրաղգանին, կիջնեմ Արաղ֊ն արի գլխին ,—
Կգամ Թոլոով, որ համբուրեմ շիրմաքարդ, Սա յա թ֊Ն ովա ։
180
 *

Ա վ Հաղպատի Սայաթ֊ն ովս։, ոչ թե կյանքի խասի համար'

Վանքից փախա ես էլ, քեղ պես, երգի ոսկե վազի համար»
Արի մրցումն աշուղների' երգիս կռվով սազդ խլեմ,
Սր էլ չասեն, թե չեմ ծնվել անմահական սազի համար***

Թեկոլզ ինձ էլ վանք ճամփեին' ես լուսարար կդառնայի,

Հայոց մռունչն աշխարհ հասցնող նոր զանգահար կդառնայի,
Ես էլ երգով աստվածավախ, խենթ ու վարար կդառնայի,
Հազար վանքից կփախչեի մի գյոզալի նազի համար։

Ես էլ ախպոր ճորտը դառած' արքայաքույր կսիրեի,

Թե սիրածս մաքուր մնար' քեզնից մաքուր կսիրեի,
^Ւ^ի, մեջլիս, կույս ու աստված, չանգ ու չունգուր կսիրեին
Կկախվեի յոթ պարանով յարիս լոկ մի մազի համար։

Կդառնայի սիրո Արագ' զույգ ափերիս հով կտայի,

Ցարի կարոտ սևամպ սրտին յարի աչքի մով կտայի,
Զուր ուզողին' ոսկե գինի, գետ ուզողին' ծով կտայի'
Ցարիս ձեռքով շուրթիս բերվող գինով լոկ մի թասի համար<

Լավ խոսքն էլի դուրս է գալու' մահվան փակի տակ էլ դնեն,

Մահվան վճիռ տալ չեմ կարող դեմս մեղքի հակ էլ դնեն,
Ես մի մազ էլ սուտ չեմ խոսի' դլխիս ոսկե թագ էշ դնեն, —
Եմ գԼՈւխը վար կբերեմ ազդիս փիանդազի համար***

0
Ս'խ, ի՞նչ գոհար, ի՞նչ քահրիբար քարեր, իՈնչ յար,
Սայէսթ֊նովա,
Գանձն էլ քարի ոտքե՞րն ընկնի, որ դու ընկար, Սայաթ֊Ն ովաֆ
Նա քար մնաց, արձանի պես, չզգաց քո շունչն
աստվածային
Իմ գոհարն էլ քար դոլրս եկավ, ամենքն են քար,
Սայաթ֊Ն ովա։
181
 Ոչ մի սուլթան չուներ մի գահ* արքայական քո թախտի պես,
Աստծո աչքն էլ լացով լցրեց քո սերն այրվող դրախտի պես,
Իայց ծիծաղեց քարրդ վրադ, էն ապերախտ քո բախտի պես, —
Նա քո ոտքերն ընկնելու տեղ դու ո՞նց ընկար, Մայաթ֊Ն ովա։

Աո սուրբ սիրո հազար աչքով էնքան լացիրՆ արյուն դաոար,

Հազար տեղով հողը մտար' հողից ելար, գարուն դառար,
Աո տաղերի վար դա ստանով քո գոզալից սիրուն դառաց, —
Աո յարն՜ անցաւք դա մնացիր յարերի յար, Մայա թ ֊Ն ովաւ

9երանդ բույն, մի բնի մեջ մի լեզվի տեղ երեք սոխակ,

Դովք է երեք վարդ քույրերին երդդ հակինթ, դինդ ու շողակ,
Երեքն էլ քեզ սիրահարված, դու երեքին' աստծո տեղակ, —
Դու իմ Աովկաս հարսանքատան մատանու քար, Ծայաթ֊Ն ովա։

Եոլզեմ ես էլ այնպես սիրել խելքս սրտիս տեր չթվա,

Աստղեր մարե սիրոլյս բոցը' արևն ինձնից վեր չթվա,
Այնպես պաշտեմ, որ սիրոլյս դեմ քո սերն անդամ սեր
լթ վ "> —
Իմ թաղմանը աստված էլ դար, աստված էլ լար, Ծսրյաթ֊Ն ովա։

Ահ Ուզում ես փուշս կոտրեմ, համբույր ցողիր % վարդս

բանամ,
Աե կյանքն առանց արցունք կուզես' էլ ո՞ւմ առջև դարդս
բանամ,
Ինձ բալասան եղիր սիրով, որ երդ դառնա վերքը սրտիս,—
Ոտքերիդ տակ% քո ճամփեքին սիրտս% որպես արտս բանամք

Խոսիր' սրտիդ լուռն իմանամ' կյանքս վշաիդ համար տալով,

Ծովը ճամփիդ մեղրի փոխեմ, թե ծարավես գոհար լալով,
Մի նոր Մարսթ֊Ն ովա դառնամ' մահես ևս էլ աշխարհ գալով, —
Աո անունն էյ աշխարհ հանեմ' դավթար շինած9 զարդս
բանամք*
ոյր
Էս անսահման հողագոլնգլր կարծես ես եմ պտտացնում,
Երբ թ և ֊ թիկունք է ինձ սերդ հոլի պես եմ պտտացնում,
Երբ չես գալիս* կանգ է առնում' ինձ հետ մահս եմ
պտտացնում, —
Սիրտս է .կանգնում, ի՜նչ հողագունդ, Էլ ո՞նց շաքարղանդս
բանամ։

Ա՜խ, իՈնչ անեմ, որ ինձ սիրես, խղճիդ ցողը ինչպե՞ս բռնեմ,

Ծովերն ընկած լուսնակ ես ղու* լուսնի շողը ինչպե՞ս բռնեմ,
Դոլ ես ինձնից քեզ գողացել քեղ պես գոէչը ինչպե՞ս բռնեմ, —
Ասա, էլ ո՞նց քեզ որսալու սիրո ֆալուֆանդս բանամ4

Դոլ ո՞ր ծովի քարը կուզես' ասա , ՛Էն գոհարը բերեմ,

Ելնեմ ոիրոլյս յոթ երկնքի անթիվ աստղաշարը բերեմ,
Որպես սիրոլյս կշռաքարը' քեղ իմ Մասիս սարը բերեմ,—
Որ ինձ պաշտես, իմ հայուհիս՝ դեմդ Արարատս բանամ*.*

Հհ*
«»»
Սիրտ իմ, իբր, կյանքը թողած, վանքի մոմ աքարը կուզեմ>
Խաչքարի պես կնճասոճաօկաա իմ պապերի դարը կուզիմ,
Ինչ Հյ ասեն, դու քանն արա* մտիր վանքը մատաղ կրեքի.
Ասա' ես էլ -Քուչակ դաոած կրծքի նարր տաճարը կուզեմէ

Նա է միակ իմ տաճարը, ով իմ գքէրկը կույս է գալու,

Դեռ չդիպած կոկոն կրծքով սուրբ օջախի հայս է գալու,
Հիմա կույսը շեն հարցնում, մի՞թե ալքս դուրս է գալու,—*.
Ես էլ Սայաթ֊Նովա դաոած' դես չքաղած լւաբբ կուզեմ։

Թե ծիծաղս է Հրաղղանբ, Արաղն հայոց լացն է, ավա ղ,

Իմ բաղձանքը' մշտադալար կրծքիդ երկս* գանձն է, աւէա ղ,—9֊
Մ ա րմինս ' ձի սիրախրխինք, ոգիս* ձիուս սանձն է, ավա ղ ,-^
Խ ա յա ՞մ, Լ ա քո գինուց փ ա խ ա ծ * կքէծթի կ ո ։յս նեկտարը կուզեմ է

Առանց մարմին հոգին փուչ է, փուչ է մարմինն' առանց ոգու,

Թե կա* ևս այս կյանքում կուզեմ անշեք հուրը անանց ոգու,
Սի գէքշերէ/ա հետ չեմ փոխի անմարմինը կանանց ոգու,—,
նս էլ գաոած Նարեկացի* Վանա ծ$։վիս նարր կուզեմւ
1Ո
Գերեզմանում յար շեմ գտնի' ինչո՞ւ հույսի մոմից վառվեմ,
Անմահությունն ինձ յար չի տա' էլ ո՞ւր մարմնածոմից
վառվեմ,
Բուդդայի պես ես էլ թեկուզ աստվածային օ մ ֊ի ց վառվեմ, —
Ես էլ մի նոր Հաֆեգ դառած' յա՜ր, քո մարմնապարը կուզեմ։

Հ*

Ես չէ, բայց իմ սիրտս մնաց յարիս գերին, էլ ի՞նչ երգեմ,

Կտրիճ սիրտս գերի մնաց սև աչքերին, էլ ի՞նչ եիգեմ,
Աչքս լացիս բաժակն արի' ինչքան տվի' առավ թափեց,
Վերջն իմացա, որ արյունս էր ուզած գինին, — էլ ի՞նչ երգեմ։

Մատաղ կյանքս ինձ քամանչա, վառ հույսերս' լարեր վրան,

Արցունքներս սադաֆի պես դարձան անգին քարեի վրան,
Ինչքան լացեց իմ քամանչան' սիրո խոստման դարեր Հրան,
Միայն ծիծաղ ծիածանեց յարիս աչքին, — էլ ի՞նչ երգեմ։

Շուշանն, ասի, սիրոլյս աչքն է' յարս շուշանները պոկեց,

Սրտիս թելերն են մազերդ, ասի' նա մազերը պոկեց,
Ասի կակաչն իմ սև սիրտն է' նա իմ կակաչ սերը պոկեց,
Սև ամպ իջավ, սև ձյուն դրեց սիր ույս սարին, — էլ ի՞նչ երգեմ։

Սայց գուսանին մահ էլ թե տա' նորից սիրած յարն է գովում,

Ա՜խ, դառնանուշ իր կույր սիրո չճաշակած բարն է գովում>
Ինքը թաղված վշաի ձորում' էլի պանդուխտ սարն է գովում)
Ինձ իմ սիրո պալատներից ո՞րբ դուրս արին,— էլ ի՞նչ
եիգեմ, ո

0
Տարավ աշունն իմ գարունը, այգիս առանց զարդի մնաց,
Իմ վարդենին փուշը ցցեց, կուրծքս առանց վարդի մնաց,
Սիրտս վշտի հողմի առաջ մշտահառաչ բարդի է խ եղճ,—
Ինձ ի՞նչ, թե իմ սիրո տաղն էչ հազար սրտի շուրթի մնաց։
184
№յչին առանց Մեջլոլմ մնաց, Սիամանթոն' առանց Խաջե,
Ես անմեղ եմ Հիսոլսի պես, սիրո աստված, ինձ մի խաչե,
Ենձ մի տանջե, իմ աչագեղ, այլոց համար մի հաոաչե , —
Ա խք Ո րն ասեմ, երբ մի սիրտս հազար ու մի դարդի մնաց։

Ես եմ հա յոց վշտին խ ա չվա ծ' սիրո Հիսուս Մեջնունի պես,

Ւ*> էլ մաքուր Լեյլի չկա ' իմ Մասիսի սուրբ ձյունի պես,
Հարիս կարոտ, սարիս կարոտ' ման եմ դայիս անտունի պ ես , —
&*ե ի մ երդն էլ սարի թ ա գ էր' հազար շանթող ամպի մն ա ց ։

Երևանս ' Մասիսն ա չքում, ա վա" ղ, առանց Մասիս է դեռ,

Վանա ծովս, արցունք դա ռա ծ ' գինու Սևան թասիս է դեռ,
Անդրանիկիս ձիուն կարոտ ' հույսս ճերմակ մաղիս է դ ե ռ ,—
Սրտում Մասիս Հա յա ստ ա նս ' առանց Արարատի մ ն ա ց։

1961

ՍԻՐՈ ԳԱՐՈԻՆ, ՄԻ ԾԱՂԿՈՎ ԵՍ ԴՈԻ ԳԱԼԻՍ

Ինչպես մեղուն ծ ա ղ կ ե ֊ծ ա ղ ի կ ' ման եմ դալիս Հա յա ստ ա նում,

Աղջիկների ծիծաղի մեջ սիրտս է լալիս Հա յա ստ ա նում,
Շուրջս ծով է աղջիկների' վարդ ու նարդիպ ու նունուֆար,
Սայց կարոտս ցող է լալիս վարդ բա ցվելիս Հա յա ստ ա նում։

•յ ւրս շատին շշնջացի, սիրուց մի' լա ր , — շատերն ասին,

Աշխարհն հազար հասմիկ ունի ու նունուֆար , — վարդերձ
ասին,
Սայց մի ծա ղկով է սերը սեր, ո"վ սիրահար , — դարդերն
ա սին,
Հէոլր է մեղուդ ծ ա ղ կ ե ֊ծ ա ղ ի կ դեռ ման դալիս Հա յա ստ ա նում։

Թե մի ծա ղկով գարուն չի դա, բ ա յց մեկով է սերը դալիս.

Հազար ծա ղկից մեկն է քոնը, մի ծա ղկով է սերը դալիս,
Պի տի մեկին հազար սիրես, տ ե՞ս, ինչով է սերը գա լիս,
Հազար գարուն կբերի ք ե զ պարզ մի նարդիզ Հա յա ստ ա նում։
185
 Իրա՜վ, սի՜րտ իմ, խենթ առվի պես մի կարկաչե ծա ղկե֊
ծաղիկ,
Հազա բասեր մ եղվի նման էլ մի թոշհ ծաղկե ֊ծ ա ղ ի կ,
Աշխարհի հետ ղնա, սի՜րտ իմ, սեր մի կանչե ծաղկե ֊ծ ա ղիկ,
Ծաղկե֊ծ աղիկ թռչողներին բույն չեն տալիս Հա յա ս տ ա ն ում ։

Մի ծաղկով է սիրո գարունն աշխարհ գալիս այս աշխարհում։

ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆԻ ԱՂՋԻԿՆԵՐԸ

Հուրն են սիրո սևի սիրուն լո ւյս ա ղջիկներն Հա յա ստ ա նի

Արտիս վրա ք այլո ղ գա րուն' կո ւյս ա ղջիկներն Հ ա յա ս տ ա ն ի ,
Իմ սիրտ ն ի ՜ն չ է, ա ՜խ , թ ե ո ւզե ն ' բե ր գ ե ր կա ռնեն մի
հ ա յա ց ք ո վ .
Ա նա ռիկ բ ե ր գ ու սիրո ս յո ւն ' հ ույս ա ղջիկներն Հ ա յա ս տ ա ն ի *

Մ եկը մ ե կ ի ց պար զ ու կա խ ա րդ, մ ե կ ը մ ե կ ի ց խ ո ս ք ո վ ք ա ղ ց ր ,

Ետ կբեր են ա լևո րի ն, օձ կթ ովեն ա չքով ք ա ղ ց ր ,
Մ եկ ը ' ա ստ ղիկ, մ ե կ ը ճ լո ւս ն յա կ , մ ե կ ն ' արևի տ եսքով
ք ա ղ ց ր ,-
Ի մ Հ ա յա ս տ ա ն ն են զա րդ ա ր ում նուր բ ա ղջիկներն Հա յա ստ ա նիւ

Ու չգ ի տ ե մ ո րի ՞ն սիրեմ, որիոն թողնեմ ա նհա գ սրտ ով,

Ա մ են քի ն է սրտ իս ա չքը ա րևի պ ես կրա կ սր տ ով,
երր Հ ա /ւ ՜ծովի պես են քաշում ' ո՞նց դիմանաս վտ ա կ
սրտով,—
Ինձ աստղերից ցած են բերում սուրբ աղջիկներն
Հա յա ս տ ա ն ի

Իմ Սևանը ո ՞ն ց ց ա մ ա ք ե ց , ե ր բ ս և ա ծո վ ա լքե րը կա ն,
Իրենց Նմս/ն հարբեց ընող գինթն քամող ձեռքերը կան,
Վարգ շուրթն րին բուրմունքի պես Կոմիտ ասի երգերը կան,—
Հարից անգամ րո յս ՛են քամում բյուր աղջիկներն Հա յաս տւմնիւ

«6
Բայց մի գանգատ անի կյանքս' այն, որ ինձ մի վարգ չա վին,
Սուրբ եմ Արա Գեղեցկի պես' ի)ւձ մի տորր Նվարգ չավին,
Ինձ թողեցին գիրկն- րՆՀիսծի, դեո ասոմ են' դարէք չավին,-
Գերեզմա)էՎւ են աչքով1 փոքէէէմ զար' աղջիկներն ձայասաա Նխ

Առանց նրանց' երգս պաղ ԷրՀ' արե բա ց ի ն իմ երգի մեք,

Նրանց սիրո ձեռագործն է ծիածանը երկնքի մեջ, —
Բայց քաջ կասեմ' մեկին սիրես, լավի՜ն սիրես ու քա՜վ
սիրես,
Ո ր քԼՂ պաշտեն բոլո՜ր սիրուն, լույս աղջիկներն Հայասաանիւ

Ինձ ասում են' ո ՞նց ես մնում առանց կին,.

Երբ լուսինն է լ քեզ է փնտ րում' դառած կին , —
Ա՜խ, ուր էր թե գեթ մի աստղիկ ինձ տենչար'
Ծով կանանց մեջ չմ նա յի առանց կին։

Անիծում եմ խ ա բող ճամփան ի մ բա խ տ ի,

ճա մփ ես փշով կապող կապանն ի մ բա խ տ ի,
Ես խ եղդվեցի իմ կարոտի հ եղ եղ ո վ,—
Գերի մնա ց Նոյան տապանն իմ բւսխտիւ

Ման եմ դայիս, վիշտս յտ յիս անարցունք,

Իմ րուրվա ռից բո ւյր չի դա յիս' առանց խունկէ
Ինձ վարդուհիս որ չտ ենչա , ո ՞վ տենչա ,
Վաովվէ սիրոլյս սուրբ տ աճա րում' դառած խ ոլնկյ

Վարդը ' վա րգին, տուղտը' տուղտին կձգտի,

Սարի ղմրոլխտ ն իր ղմրուխլոին կձգտի,
Ես իմ աստղին որ չտ ենչա մ' ո ՞ւմ տ ենչա մ
Ամեն ւէի մա րդ իր սուրբ ուխտին կձգտ ի,,*

187
 *

Ա խ, հույսերիս երազներից անհամար,

Գեթ մի թռա ծ֊կ որա ծ երամն ինձ հետ գար,
Գեթ մի կարապ ընկներ գիրկս գեթ մի օր'
Ինձ չթողներ վշտիս հողին' գլխիկոր։

Վարդն ուզեցի' ասաց տուղտի մոտ գնա,

Թե զմրուխտ ես' քո զմրուխտի մոտ գնա,
Գեթ մի տուղտ էլ գիրկս չընկավ գեթ մի օր'
Ղերի ըն!լա սև անծեղին այս խոլոր։

Ում սիրեցի' ղմրոլխտ հավքի պես թռավ,

Աչքս ճամփին, կյանքս հալվեց' կես դառավ,
Գեթ մի թռչնակ ինձ ետ չեկավ գեթ մի օր'
Գերի ընկա այս անգղին ես' մի լոր։

Ասի' սիրով բարձրացընեմ ընկածին'

Ինձ էլ գցեց, սուտ սոխակս դառավ ցին,
Գեթ մի երազ կյանք չդառավ գեթ մի օր1
Գերի ընկա բազմամեղին ես' մոլոր։

Մարդ կա' յոթը երնեկ ունի մի կյանքում,

Իմ քնարը քնար չունի իր գրկում,
Դեռ չգգՎած գեթ մի կույսի գեթ մի օր'
Վա՜յ ինձ նման սուրբ անմեղին' մենավոր

Ա ՜խ , ն ա զ ե լի ս , ես ո ՞ւր գ ն ա մ ա ն ը ն կ ե ր ,
Կ յա ն ք ս վ ա րդ է, վա րդս ո * ւմ տ ա մ ա ն ը ն կ ե ր ,
Ա ռա նց ը ն կ ե ր մա րդ ս փուշ է ա շխ ա ր հ ո ւմ ,
Ես ո ՞ւմ ա ռջև սիրտ ս բ ա ն ա մ ա ն ը ն կ ե ր ։

Մ եղր է , ա ս ի ն , հ ա մ բ ո ւյր ն ու սերն ա շխ ա ր հ ո ւմ ,

Աէ ր ո ւց վեր է սիրո ը ն կ ե ր ն ա շխ ա ր հ ո ւմ ,
Ա "խ , Սոս, ա յն չէ ի մ Վ ա րդ իթ ե րն ա շխ ա ր հ ում ,
Ո ւմ ս ի րո վ էլ պ իտ ի մ ն ա մ ա ն ը ն կ ե ր #
188
Աչքեր ունես, բա յց քւնձ, ավա՜ղ, չես տեսնում,
Զեռիդ ծաղիկ, ես վրան ' շաղ, չես տեսնում,
Շաղն էլ որ կա, արցունքն է պաղ, չես տեսնում,
էլ ո՞ւմ գրկում իմ վիշտը լա մ ա նընկեր /

Սերս լացող աստղի քույրը ես կուզեմ,

Սիրուց էլ վեր անշեջ հուրը ես կուզեմ >
Անմահական այն աղբյուրը ես կուզեմ,
Որ համբույրից չմոխրանամ անընկեր I

Թռչունն իրա երամն ունի ' մենակ չէ,

Աշխարհն ունի, ալամն ունի ' մենակ չէ)
Մի՛'թե քո սերն իմ հույսերին հենակ հ Է,
Ընկեր դարում ինչպե՞ս մնամ անընկնի)
 ՔԱՌՅԱԿՆԵՐ

Ամպե՜ր, իջեք աչքունքիս,

Իջեք, ժողվեք արցունքս,
Հանեք, տարեք իմ յարին
Արցունքիս ակ աստղունքս։

ձ'.\
'4*
Որպես քո քույրն եմ գալիս,
9ո ծաղկի բույրն եմ գալիս,
1

Սրտիս կուժը չկոտրես,

Որ ձեր աղբյուրն եմ գալիս։

Ա՜ խ, անուշը իմ սրտի
Դարձավ փուշը իմ սրտի,
Եմ հույսի ժեռ աղբյուրը
Կոտրեց կուժը իմ սրտի։

Ա՜խ, ո՞ւր ընկա, տեսճ ո՞ւր, իմ յա 'ր ք

Ենձ ուր տարան, քեզ ուր, իմ յա'[էլ
Մենք մի ծառի խնձոր էինք՝
Գոլ ուր ընկար, ես՝ ուր, իմ յա 'ր։
100
Դու ո չ թ րո վ , ո չ խ ո ւյբո վ ,
Աշխարհ կսւոնևս ' հ ա մբույրով.
Հոտ մի քաշե իմ վարդիր
Նա կհարբի քո բո ւյր ո վ ։

*4*

Ա ՛խ , ոչ գետակն ինձ խ եղդեց,

Ոչ անհատակն ինձ խ եղդեր,
Ծովեր անրա , բա յց ափինէ
Ցա 'րէ քո վտակն ինձ խ եղդեց։

Փ
Փշոտ վարդս ետ չէր դա,
Մորեխն արտս ետ չէր դա,
Թե ինձ մենա կ չտ եսներ'
Ա նցա ծ դարդս ետ չէր գա ։

«.V
V
Ո՞լմն է ճրագն աչքերիդ,
Սև արեգակն աչքերիդ,
Ես փարվանա կդա ռնա մ '
Կընկնեմ կրակն աչքերիդ»

*♦»

Շատ վեճ ունի ի մ հոգին,

Անվերջ ունի իմ հոգին,
Աշխարհիս դարդն ու դավը
Ւր մեջ ունի իմ հոգին։
191
 »1»

Ո՞նց դուրս գամ,

Նոր եմ մտել, ո՞նց դուրս գամ,
Մտա այդին իմ կյանքի'
Ի՞նչ քաղեցի, որ դուրս գամ։

աս
'*»

Սիրտս մաշող աչքերիդ,

Գերի եմ շող աչքերիդ,
Աստղերի պես ինձ երկրից
Երկինք քաշող աչքերիդ։

0
Կորցրեցի լավերս,
Հույսի բոլոր նավերս,
Հազար գերեզման փորեք,
Ա՜խ, հազար են ցավերս։

Հհ

Խուլ հառաչել չեմ կարող,

Ուրախ կանչել չեմ կարող,
$ավը սրտիս ես դրել
Հցե1։ փախչել չեմ կարող։

192
 ճամփա կա' ձոր է տանում,
ճամփա կա' այզի,—
ճամփա կա' ձով I; նանում
Նավակն իմ կյանքի:

13 I Շիրսւզ, քւսւտ. III 103

 ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՎ 1սՋԵԶԱՐԵ

Ն Ա Խ Ե Ր Գ Ա Ն Ք

ո ծ ա ր ավ ած սրտի համար երգիս ոս՝կե սափորով

Իմ Սիփանտ Վանա ակնից պաղ ջուր առա ջերմ սիրով։

Աչքս բացվեց շուշանի պես, և աստղերով այս գիշեր

ԼտՎ^ց մատաղ երկինքն հոգուս' սիրտս դարձավ մի ծով սեր։

Սիամանթոն ու սիրածը այցի եկան ինձ հույսով,

Հովերի պես կուրծքս մտան իմ աչքերի դարբասով։

Հոգիս տարան դեպի Սիփան, դեպի ծովակն իմ Վանա,

Տարան դեպի դրախտաբույր բա րձունքները Սիփանա։

Տարան ուխտի աՂթձուՐԸ սոլՐք> տարան մինչև Ախթամար,

Ար չթողնեմ' գեթ իմ երգովք սիրո մեր ուխտն անկատար,,է

Բայց, ա՜խ, նրանց սիրո լացով ու կարոտով համբույրի

Իմ սափորում արցունք դարձավ ցողն հուշերիս աղբյուրի։

Եվ արցունքիս միջից վհատ ինձ նայեցին ու անցան

Սիամանթոն, Խջեզարեն' որպես մի զույգ ծիածան։

Նրանց անհույս աչքերի մեջ անբախտ մի սեր կարդացիք

Եվ իմ երդի արցունքներով նրանց սերը ես լացի։

Կարծես սիրույս ծաղիկները սրտիս վրա չորացան,

Ալ ես ընկա մութ գիշերի փշերով լի մի կածան,
194
Ուր որ ջահել մի հայ հովիվ և քուրդ աղջիկ մի սիրուն
Երազներով իրար գտան մեր Սիփանա սարերում է

Համբուրվեցին հովերի պես, գաղտնի սիրո շղարշով,

Ոա Տ0 պսակեց բախտը մռայլ նրանց սերը լոկ փշով։

Եվ ղևռ ծաղիկէ իրար ծարավ, կորան անդարձ ու անտես

Անապատի բերանն ընկած երկու կաթիլ ջրի պես։

*,. Ոայց թե' եկե՜ր, ո"վ աղջիկներ, եկեք Սիփան ձեզ տանեմ
Գեթ երգի մեջ աստվածային սիրո ճամփան ձեզ հանեմ։

Ում սրտի մեջ դեռ դատարկ է սիրո սափորն հայրենիճ

Եկեք տանեմ ձեզ Վանա ծով, որ աղբյուրն է Սիփանի։
 ԳԼ Ո Իէօ Ա Ռ Ա Ջ Ի Ն

Արևն, ահա, Վանա ծովից Ավախորիկ1* է ելնում,

Ավախորիկն առնում ուսին' Վւսրադա^ ուսն է հանում,
Վարագն առնում ու հանում է Ծովասարի^ վարդ ուսին,
Ծովասարը ուսին առնում ու տա լիս է Առհոսին4,*
Առնոսն արևն առնում ուսին, ուսն է հանում Մարութա^,
Մարութա սարն ուսին առնում' ուսն է հանում Նեմրութա6, .
Նեմրութա սարն ուսին աոնումճ ուսն է հանում Անգորին,
Անդոքն արևն առնում ուսին' ուսն է հանում Թոնդրա կք
Թռնդրակն առնում ու Գրգուռի® ուսն է հանում ժպտալով,
Գրգուռն արևն առնում ուսին' այսպես ուսելուս տալով
Սիփան սարի ուսն են հանում, և արևը Սիփանին^
Առավոտն է թագադրում, վերածնում հույսը հին.,*

Սիփան սարը, Սիփան սարը թագն է Սիփան սարերի,

Գրկել Հայոց կես աշխարհը' երթն է հսկում դարերի,
Ծաղկե ոտքը Վանա ծովում, գլուխն' աստղ ու ամպերում,
Սանդուղք դառեք' երկինքն առել աստղ ու շանթ է ցած
բերում։

Ու վեր եյ ավ Սիամանթոն իր հոտի հետ գառնաձայն,

Ծաղկանց խաղով, ցող ու շաղով տրեխները փափկացան,
Սիրտը բացվեց, ինչպես լեռ ան առավոտը դեռ ծավի,
Երբ որ լսեց Սիփանն ի վեր գեղգեղանքը կաքավի։

I, 2, 7, Արևմտ յա ն Հա յա ստ ա նի լ հոներն ու լեռնա ­

գագաթներն են, որօնք իրենց լանջերի ծաղկագորգերով և գագաթների ձյունե
ա գամանղներով են շրջապատում նազելի Վանա ծովի րոլոր ափերը, Լորս
կողմից գրկելով Վանա ծովա կը, որպես իրենց քրոջն են գրկում հա վեր -
մա հա յ հսկա եղթա յրներր, և աշխարհասփյուռ հա յությա ն տունդարձին են
սպ ասում։

100
Մինշ գայլախեղդ գամփռները հոտոտեցին օդն, ասես,
Ու պա ռկեցին « քույր ոչխարաց)) հոտը հսկող եղբոր պես։
Այծը' ներին, առաջնորդեց ոշի։արների ողջ հոտին,
Գերվեց հոտը դրախտացող Սիփանա ճոխ արոտին։
Մի վիթ /սարի մաքի թվաց Սիփան սարը ծաղկասեզ
Ընկ ան ծաղկե ստինքներին ոչխարները' մանկանը պես։
Հսկա հոտը ճերմակ ու թուխ ամպի տեսքով էն գանգուր,
էն կաթնակուրծք արոտներով, ցող ու շաղով էն մաքուր,
էն' կռունկի աչքից էլ ջինջ' աղբյուրների ակն ի վեր
Վեր բա րձրացավ արածելով' թռցնեքով կւսբսոլներ. •.
Մ ուշ ֊ մ ո ւշ , անուշ արածելով մինչև կեսօր, մե ղմ հովին,
Լուռ տարտղնեց լանջերն ի վեր' գերվեց կանաչ էն ծովին,
Ուր մի երկու բերան խոտով խոյն ինքն էլ է կշտանում,
Ի նշ խ ո տ , կույսի ստինք ասա, որ մենութ յա մբ վշտանում
Համբուրող է փնտ րում , ասես, խոտածաղկի իր աչքով, —
Ասես ծ փ ո ւ ն Վանա ծովն էր Սիփան ելել հրաշքով,
Ն աղիկները' ոսկե ձկներ' կանաչ ծովում արոտի
( Ա խ. էլ ինչպե՞ս չլան պանդուխտ աչքերն հայոց կար ոտի)։
Ի րա վ,,, ուրիշ է Սիփանը,,, և այնքան շուտ կշտացան,
Որ այս ու այն մաքիների վրա խո յ ե ր .,, խո յա ց ան։
Նույնիսկ ճերմակ մի գառնուկի վրա թ ռա վ մի սև ղոչ,
Ժպտաց մատաղ Սիամանթոն ու խոսքն հիշեց իր*** տիրոջ,
- Հ ե ՜ յ վ ա իւ, հայոց Սիփան սարը, դրախտ ասա, էլ ի նչ
սար,
Իբրև ղոէլան' աստծու ղողան' Ոինգյոլին է հավասար ...

..Ու հայտնվեց Սիամանթոն Սիփանա սուրբ այն լանջին,

Ուր Ախթամար վանքի դանգի ղողանջն հասավ ա կանջին,
Եվ պատանին խա չա կնքեց ու սարն ի վեր բա րձրա ցա վ։
Իր ետևից ոչխարի հոտն ուխտի աղբրին մոտ եցավ
Ոլ մ ո ւ շ ֊ անուշ արածելով' մեղմ ելնում էր սարն ի վեր,
Աչքերը գոց, ականջը բա ց գամփռները անվեհեր
Հոտի չորս կողմն էին պառկում, գլուխները' թաթերին, I

I Ամաոանոո արո,.,ս.,„1պխ
197
Ի բ ր ննջում էին, բայց //ա՜յ արթուն գող ու գայլերին...
— Չէ', բրդերն էլ վրա շեն տա' Զարհհ բեկից կվախնան, —
Կրկնեց մ տքո ւմ Սիամանթոն, — դե ո երեկ չէ՞ր որ փախան...
Ու դե ռ անբեղ իմ հայո բդին էլ ավելի բարձրացավ'
Հավերժահայ իր Սիփանի ձյունե թագին մոտեցավ,
Հոտը' լանջին.,, իսկ հովիվը վեր գադաթվեց Սիփանին,
Ու քիշ մնաց քոլոզն հաներ, երբ ցած նայեց վաթանին։
Ասես մի սուրբ տաճար մտավ' հազարասյուն մի տաճար, -
Որի անմար սյուներն էին Սիփան սարերն իր մարմար։
Ու վեր կացավ հովվի սիրտը տեսքով երկրի նաիրյան,
Հնից զա րթնոզ սոխակի պես երգը բխեց ինքնիրան.

- Ինչ անուշ է առավոտը,

Երբ գտնում են միշտ իրար
Գառն ու հոտը, ծով արոտը,
Ինչ սիրուն ես, իմ աշխարհ։

Հորս հայրն ես, Սիփան իմ լեռ,

Ես քո զուլալ հայորդին,
Մեռած մորս շունչն է անմեռ
•9ո ծաղկաբույրն' իմ շորս դին։

Ինչ զուլալ են գետերն իմ գոշ,

Արածանի, Մեղրագետ,
Նրանք հայոց պապերս են ողջ,
Որ խ ոսում են սրտիս հետ։

Ինչ անուշ եք, սարի Գրեր,

Սար ու ձորեր Սիփանա,
Հայ պապերուս դաշտ ու ձորեր,
Ծով ու հովեր իմ Վանա։
 1

Ու Սիփանից երբ ցած նայեց' ողջ երկիրը երևաց,

Վանա ծովին այնպես նայեց' ասես լիներ ծարաված, —
— Ինչքան պարզ են ինձ երևում այստեղից Մոկս, Մաշ ու
Վանէ
Սիփան սարից Վրկանա ծովն ու Սև ծովն էլ կերևան,,,

Ինչ անուշ է ծովն էլ Վանա,

Ծիծ աղախիտն իմ հայոց,
Այն էլ ծովն է մեր Սևանա։
Այն էլ ճորոխն' իմ Տայոցէ

Այսպես խոսում, ցած էր նայում Սիամանթոն Սիփանից,

Ինչպես ճախրող մորն է նայում արծվի ձագն իր բնից։
Վանա ծով]ւ հայելու մեջ կես Հայաստան կերևար,—-
Ի՞նչ կես,,, երբ ողջն հովվի աչքին մի ողջ արծիվ կթվարէ
Իրավ,,, բարձրից թե խոր նայես հայոց մոտիկն ու հեռվին^
Ողջ Հայաստան կնմանվի իր թևաբաց մայր արծվին, —
թևերից մեկն Արադածն է, մեկը Սիփան սարն է սեգ,
Մասիս լեռն է գլուխն արծվի, որ շի թեքում նա երբեք,
Հսկա արծվի զույգ աչքերից մեկը ծովն է իր Վանա,
Մյո։ !! աչքին թե լավ նայես' կասի ծովն եմ Սևանա։
(Հավի տ յան բաց ղույգ աչքերով Մասիսն հսկում է վերից*
Որ չպո!յեն ոչ մի փետուր արծիվ֊ երկրի թևերից,,,)։
Եւիրատ, Տիգրիս, Արաքս, ճորոխ, Արածանի, Ախուրյան'
Մայր գետերն են երակները արծիվ֊ երկրի նաիրյան,
Անտառներն են արծվի անթիվ փետուրները ղմ րուխտի,
Հավերժ կանգնած' թռչում է նա դեպի անհայտն իր բախտի։

Ոլ նայում էր Սիամանթոն' գառած աչքը Սիփանա,

Լեռան ծաղկե ոտքերն ընկած ժպտում էր ծովն էլ Վանա։
Մայր ծովն, ինչպես նազելի կույս, ասես, քնից արթնանում'
Կապույտ ծ ուիր ճերմակ ճայի թևով' ձեռքով է անում,
190
 Ասես վանք էր կանչում որդուն, որ մոմ վառե, աղոթի,
Որ չպակսի' գայլոց մեջ էլ թեկուզ մի մազն իր հոտի։
Աստվածամայրն' իր Հիսուսին, մինչ Վանա ծովն' իր միգում,
Չորս կղզի է շորս վանքերով չորս Հիսուսի պես գրկում, —
Ծովամո ւտքին Ախթամարն է' ո սկեզմրուխտ իր կղզով,
Ոսկե խաչը} ասես, այս է' կրնկնի աստծու սուրբ վզով,
Որ քաղցրանա հայոց վրտ' նեղ օրվան' աչքն երկնքի,
Ւսկ սպիտակ աղավնիներն' անմեղ ձեռքերն են վանքի,
Որ ճախրանքով վանքի ճակտին' խաշ են հանում ամեն օր, ^
Որ իր որդին Սիփան սարից չընկնի ոչ մի վշտի ձոր...
Կտուց կղզին կարապնավանք' վիզն երկարում Սիփանին'
Աղոթում է, որ մի ծա ղկով բա խ տ ա վ ո ր վ ի պատանին։
Ծիփան կղզին Վանա ծովից' Սիփան սարին նայելով
Աղոթում է, որ իր խաշին բու չթառի վայելով,
Այլ սպիտակ աղավնիներն, ինչպես ձյունը Սիփանա,
Որ զանգերից ծորե ղողանջն, ինչպես մեղր ու մանանա։
Հիմն էլ ծովից գլուխն հանում' մատուռն առնում շրթունքինճ
Հավերժ ծուխ է աստծուց խնդրում ոսկեբուրվառ հայ խունկին։
Ծածանվում է ծովը ծուփ֊ ծ ուփ, բաբա խում է սրտի պես,
Առտեր կղզին, Աոտեր վանքով ա'ռ, տե՜ր, կըսե, գառս քեզ,
Ա՜ռ, տե՜ր, կըսե, մատաղս քեզ, այս որդուս էլ կմատղեմ,
Միայն թե միշտ շարոց ։Լրա իմ ողջ ազգով ծիծաղեմ*
Ա՜խ, միայն թե ծիծաղախիտ ծովս արցունք չդառնա,
Հային միշտ հայ պահեմ ափիս, օտար երկիր չգնա...

Վանա ծովը, Վանա ծովը' գրկում Սիփան սարերի'

Թագուհին է, մայրն է հայոց Վա սպ ուր ական աշխարհի#
Ու թագավոր իր Սիփանից երբ արևը բարձրացավ,
Վանա ծովակն հույսի, լույսի ու փիրուզի ծով դարձավ,
Հագավ յաղութ, ալմաստ, զմրուխտ, հագավ մարջան ու ոսկի
( № չ էլ ասեմճ քիչ է դարձյալ մարգարտաշարն իմ խոսքի.**)։
Ասես Սիփան սարի թագը ծովի կրձքին փշրվեց'
^ինդ ու գոհար, ու մարգարիտ, ու ադամանդ շաղ տվեց։
Կամ լեռն ինքը երկինք ելա վ ձեռքը ձգեց վ ե վ մովին
Ոլ ցած սփռեց երկնափիրուզն անծայրածիր իր ծովինւ
200
Կամ թե աստված ինքը հանեք իը թիկնոցը փիրուզյա,
Վանա ծովի վրա ձգեք' համբույրի հետ ամբրո սյա ։
Աււես ծուիից ջյւահարսներն երես ելան մարմնաձյուն,
Շող աչքերով, դող աչքերով աչքով արին... պատանուն։
Մերկարող կույս թվաց ծովը այն տղայի կույս աչքի՛ն,
Սովը' մի մերկ լոդորդուհի, մարղպրտաշարն իր կրծքին,
Ինչպես Աստղիկ աստվածուհին' ծնված ծովից այս Վանա է
Թե՞ ծովն ընկան ձյունափրփուր կարասլնե րը Սիփանա,
Կամ թե հովվի ա՛չքը ղիԱ1 ավ ծովում նա ղող կաըսող ին,
Մե՞ փրփուրը՝ կարապի պես՝ թեը փոեց քարափին,
Գուցե ճերմակ ճայե՞րն Էին, որ, տե՜ս՝ ափին մոտեցան։
ՉԷ'..* ափն ի վար՝ կարապնակուրծք աղջիկները մերկացան,
Սովը մ սոսն փրփուր֊ փրփուր, տեսիլներով մարմնաձև,
Ծովը մտան... ծովը փրփրեց մարմնաճերմ ակ, հյուս բասև։
Ծ",/,, մտան՝ ծովն էլ խայտաց նրանց մարմնով...
փրփըրեց,—
'նորա վանքի կույսերն էին, որոնց լոկ ծովն համբուրեց։
Գաո Հի սուսի հարսներն էին՝ Ա/ոթամա րա սուրբ վանքի,
ւԼանրր նոցա վանդակել էր, որ հասնեն ծոցն երկնքի...
Կու սանոցի կույսերն էին՝ մարմնա աանջիկ, ամոթխած,
Սով կիջնեին՝ տարին մի օր, վանքն ու կղզին վեր թողածւ
Կիջնեին ծովն Ախթամարա կղզուց' անուշ մի դողով'
Լողանալս' ծովածոցում, մկրտվելու... սեր֊ ցողով,
Հողիներր վանքում թողած՝ մարմնանալու գեթ մի հեղ,
ձամրրորվեյու գեթ ծովի հետ' մայրածովում այս բյուրեղ,
Լւ։ ւ/ ան ///յ ու աչքից հեռու, որ երբ մտնեն ծոցն երկնի'
Մարմիններին Հիսու սի աչքն աչքի հետք էլ չգտնի...
Սով կիջնեին... ու միշտ ափին' հոտը հսկող հովվի պես,
Իր աղոթու կարաւղներին վանամայրն է հսկում, տ1/ ս։
Վար Լ նայում հազար աչքով' չիմանալով, որ սարից
Ցած Հ Նայում ուրիշ մի աչք, ինչպես արծիվն իր քարից։

.. .Կիջնեին ծովն հայոց կույսերն' աղոթքի պես սպիտակ, —

նազում էին, ծովը հոպում ճողփյուններով հերարձակ,
Ասես ծովում հաչվում էին մարմինները լուսամոմ,
201
Որոնց բ ոցը' ծովի մեջ էլ բոց էր մնում... սիրածոմ ։
Դեռաթրթիո սրտերի մեջ գաղտնաբոցը անթեղված'
Ու... մարմնագեղ նազում էին' իբր անտես, թաքնված։
Մինչ անսովոր խորն էր շնչում' այլայլվում էր պատանին,
Եվ արևն էր հովվին թվում ծովի ոսկե մատանին***
Վաղուց լսել կուսանց մասին, բայց չէր տեսել դեռ նրանց,
Նա էլ մարդ էր, այն էլ սարի' վար էր նայում վերացած։
Երազում էլ տեսած լիներ, բայց չէր տեսել մարմնամերկ,
Այն էլ վանքի սուրբ կույսերին• *,
Ու փոխվում էր սիրտը հեգ։
Սիփան սարի եղեգնուտից ցած էր նայում վերացած,
Սրտի մի կեսն ա րթն ան ա լո վ' շշնջում էր' ((Իջնենք ցա ծ ...» ,
/և ամոթխած շ ո ւ ր թ ն էլ դողաց' «Ի՜նչ նման են կարապի**,3),—
Ծուփ ծփում էր ծովը ծուփ֊ ծ ուփ, ծփանքը ծով էր ծափի։
(Մերկ Վանա ծովն աստվածուհի Աստղիկի պես հերարձակ,
Ուր կարապներն աստվածուհու ստինքներն են սպիտակ) ։
Ցայում էին կույսերը դեռ մարմինները փրփրանուրբ,
Մատաղ հովվին հեքիաթավեղ տեսիլ էին թվում սուրբ։
Ցայում էին*** նայում էր նա' մեղմ սրբությամբ մեղավոր,
(Աստված ինքն էլ յ ա ծ կնայեր' թե հանդիպեր գեթ մի օր***)։
Թվում էր թե հովվի սրտում ուրիշ մի սիրտ էր ծնվում, —
— Սայց այն մեկը ի նչ նազուն է, իրավ, կարապ է թվում***
Այսպես հասավ սիրտն արբունքի*** ո՞վ սուրբ զարթոնք
անմեկին,
Եվ նա հեռվից, սրտի ձեռքով ուզեց բռնել այն մեկին,
Ողջ երամից լոկ այն մեկին, որ, տե՞ս' երկար մ աղերով
Ծածկել կուզե ստինքները իր միամիտ նազերով։
Ասես բեկի աղջիկն է մերկ, որ մերթ սուզվում ծովի տակ,
Մերթ հայտնվում ու նազում էր կարապնասահ, հերարձակք
Մաղերը սև, ինչպես գիշեր, մարմինը' լույս մի ցերեկ,
Հեռվից էլ նուրբ կերևային մեջքը բարակ, կուրծքը սեգ։
Այն, որ ափին է մոտենում, նմանվելով կարապին,
Ու, տե՞ս, ջոկվեց կույս երամից, ելավ նստեց քարափին,
Ասես կապույտ երկնածովից մայրին իջավ քուսնկան,
Եվ անտեղյակ սարի աչքից, շուրջը նայեց մի վայրկյան,

ա
&ո,1Ւէք Քաշաձ մաղերն առավ իր ուսերին մա րմ ա րե.,*
ճերմակ նռնաձ կրւրծքն ասում էր' ((Ծովն էլ հուրըս չի
մ արե)) է

***Բա յց կույսն իսկույն ծովը նետ վեց' ա1քերի հետ տղայի,

Վահագն ին՛քն էլ կասեր. «Երնեկ այս կույսի հետ
լո ղ ա յի ...»,—
Երավ.. . կարծես աստվածուհի Աստղիկն ինքն էր լողանում,
Ու կույս հովվի մթնող սիրտը լույս մարմինն էր...
գողանում։
Դեռ նայում էր, հմ այվում էր, այլայլվում էր պատանին*
Թե ունենար' իսկույն պիտի ծովը ձգեր մա տանին։
Ու չէր սլ ո կում աչքը կույսից, չէր էլ ղղում, որ արդեն
Ոչխարները' վեր հասնելովս աչքի առջև կարածեն։
Բեկի ոչխ արն աչքն էլ մտներ' սրտինն ինչպե՞ս իմանար,
Թե պատանի իր հայ հովվի սրտում ի՜նչը կար թնա նա ր...
Սիամանթոն' ինքն էլ մի գաո, ինքն էլ դեռ չէր իմա ն ում,
Որ դեռ շիկնող իր գառ սրտում վաղվա խոյն էր արթնանում. **
Նազում էին մարմիննե՛րը այն քառասուն կույսերի,
Նմանվելով կապույտ ծովից ց ա յտ ո ղ ճերմակ լույսերի։
Բայց կախարդված Սիամանթոն այն մեկին էր դեռ նայումդ
Որ չգիտեր, թե ինքն ո ւմ էր հեռվից հեռու հ մայո ւմ ։
. ..Բ ա յց այս ինչո՞ւ մեկից մթնեց լուսե սարում պատանին,
Աչքին թ վ ա ց , թե սևացավ ան գամ եբկնի մա տանին։
Ինրը' ծովն էլ մթնեց, կարծես,, ինչպես հովվի սիրտը նոր,
'!'խ ... ծովն ինքն էլ մենա կացավ' ցնդեց ցնորքն հեռ ավոր։
' այրապետի մայր աչքի տակ ժեռ ափն ի վեր բարձրաց ան
Կառ Հի սուսի հարսնացուներն, ասես երկինք վերացան։
Ելան ծովից, կղզի ելան, աղոթքի պես մսրան վանք,
Չիմանալով, թե ինչ թող ին հովվի ղալաթնռղ կրծքի տ ա կ ...
Անէացան կ արապները, նման լուռե երազի,
Մնացին ծովն ու Սիփանը ու պատանին մեկուսիլ
Ու, տ ե'ս' դա որ իր մենությունն զգաց զարթնող իր սր տ ո .մ Ի
Դեռ Եվայի չհանդիպած՝ Ադամն ինչպես դ ր ա խ տ ո ւմ ..*

203
Ու ն մ ա ն վ եց ծովն Ախ թամար վանքը մտ նող այն կ ո ւյս ին ք
ճա խ ր ո ղ ճ ե ր մ ա կ ճ ա յ ի թ ևո վ խ ա չա կ ն ք ե ց ե ր ե սին .. .
Նա էր ի մ կու յ ս Խջեղարեն երազ վիթը մ ա նկ ա մ ա ր դ.
Երեսը' կ ա թ , իսկ բ ե ր ա ն ը ' այն կաթի մեջ ը ն կ ա ծ վա րդ։

ԳԼՈԻէ ս ԵՐՐՈՐԴ

Սիփ ան սարը հա գավ դանդաղ գիշերվա թուխ յա փ նջին,

Ու մա կ ա ղե ց Սիամա նթոն հոտը սարի մի լանջին,
Վրան քա շեց ա (ծ Լն ա կ աճն ու մո լ շ ֊ ա ն ո ւշ մտ ա վ քուն,
Երբ հովերը օրոր ա ս ի ն ' ինչպես մ ա յր ը իր որդուն։
Ե նչ հ ո վ . . . շունչն էր Վանա ծո վի, որ օր որեց մոր ն մ ա ն ,
Գլխին աստղերն հ ա յտ ն վ ե ց ի ն ' հ եռվից հսկող հոր նման։
Եղնիկի պես ելավ լուսինն ա մպ ի մթ ի ն ա ն տ ա ռ ի ց ,
Վիզն երկ ա ր ե ց, որ ջուր խ մ ի սարի վերի մի ա ռ վ ի ց ,
Ոայց չ խ մ ա ծ ' փ ա խ ա վ անտ առ ու ներս ու դուրս էր անում,
ն ա րին ք ն ա ծ հով իվ ն , ա ս ե ս , աչքի ն որսկան էր թ վ ո ւ մ ։
Ա յնինչ հով իվ ն երա զի մեջ սարից, ահա, ի ջա վ ց ա ծ ,
Մինչև ա ղ բյո ւր ճ ա մփ ա տվին վ ա յր ի վարդերն ա ր թ ն ա ց ա ծ ։
Ոայց ա ղ բյո ւրի ն դեռ չհ ա ս ա ծ ' տ եսա վ ի րա վ մի եղնիկ,
Որ իրեն էր կ ան չո ւմ երդով, աչքով անում գ ե ղ ե ց ի կ .

— 'Ոո սարերի եղնիկը չ ե մ ,

՛հոլ չես կարող բ ռ ն ե լ ինձ,
Վանա ծովիդ ձկնիկը չեմ,
Որ չազատվեմ քո ձեռից։

Յոթ֊ ե րկնքի աստղիկն եմ ես,

Դու ի մ սի րույն չես հասնի,
Ա ՜խ , չ է ', նրա ծա ղիկն եմ, տե ս '
Ով ե ր ա զ ո ւմ ինձ տես ն ի . . .

Այսպես խոսեց մարդու լեզվով* ապշեց տղան ու մնջիկ

Ուզեց զարկել, բա (ց եղնիկը իսկույն դարձավ մի աղջիկ։
֊ Ո ' սպանիր, ես քո բախտն եմ, քե՞զ խնայիր, ի՞մ
սիրած,—
204
Ասաց աղջիկն, ու տղայի ձեռքից աղեղն ընկավ ցած***
— Դու ո՞ր սարի եղնիկն էիր> քեզ ո՞ր ճամփան ինձ բերեց, —
Ասաց տղան ու աղջկան երազի մեջ համբուրեց։
— Սիր„ ճամփան, — ասաց աղջիկն ու հանելով իր մատից
Իր մատանին' հովվին տվեց, որպես սիրո խոսքն անբիծ։
Ոլ երազով հովիվն ինքն էլ իր մատանին կուսական,
Որպես իրա բախտի աստղը' անխոս տվեց աղջկս/ն։
— Արի տանեմ քեղ իմ սարը, — հովիվը մեղմ շշնջաց,
Եվ ուզում էր ղրկել նրան, կրծքին սեղմել, բայց հանկարծ
Եորից եղնիկ դարձավ աղջիկն ու ծիծաղով իր անգին
Թռավ֊ կ որավ քերծերի մեջ' շվար թողած որսկանին։

— Կես վարդ, կես տուղտ' քո այծյամն եմ,

Մայրս հսւյ է, հայրս քուրդ,
Զ ուխտ աստծու ստեղծածն եմ,
£եղ ո՞վ կտա վարդ ու տուղտ.**

Թոթովելով կորավ, ինչպես ձորից ձայնող մի աղբյուր,

Մեկ էլ հովվին հայտնվելով' ցնդեց, ինչպես ծաղկի բույր։
Սիամանթոն ուզեց վազել, ոտքը դիպավ մի քարի,
Եվ արթնացավ, երազն անցավ, տեսավ լոկ բույլն աստղերի**»
Կորից փակեց աչքը շվար, նորից տեսավ երազն այն,
նորից եկավ եղնկանույշ այն աղջիկը տեսլական,
նորից բռնեց, նորից փախավ ու յոթն անգամ նույն խաղով
նույն երազը հովվին թովեց նույն աղջկա ծիծաղով։

Ա՜խ, երազ են համբույր ու սեր, երազն էլ կյանք է թվում,

(՝ախտավորը նա է միայն, ում երազն է կատարվում։

Սիփան սարի գլուխն արծաթ ահա ոսկու փայլ առավ,

Արևն ելավ Վանա ծովից, դեպի երկինք քայլ արավ, —
Վանա ծովի հայելու մեջ ցոլաց դեմքը Սիփանի,
Ինչպես հսկան լվացվելիս' ուսին սրբիչն իր ձյունի։
Ոլ սարն ի վեր հավք ու հովեր զարթնեցնող երդ դարձան,
Վայրի ու վես ցուլերի պես ժայռերը լուռ արթնացան,
Հովը սիրո սրինգ ղառավ, ծաղիկ ծաղկի համբուրեց,
205
Սիամանթոն ելավ քնից, սար ու ձորից հարցրեց,
Թե ո՞ւր թռավ այն եղնիկը, այն երազը գեղեցիկ,
Ո՞վ էր եղնիկ այն աղջիկը, որ մատանի փոխեցինք։
Փոքրիկ բերանն' իր վախեցած սրտի նման կուչ եկավ,
երբ շշնջաց' «Մի' սպանիր, ես քո բախտն եմ» ու*** թռավէ
Ոլ պա տանին դառը ժպտաց, որ չգտավ իր մատին
Երազի մեջ աղջկա հետ փոխած գեթ այն մատանին։
Ոլ ձորն իջավ, ու լվացվեց, ու սրբվեց իր փեշով,
Ոլ վեր ելավՀ հոգին դեռ լի այն երա՛գի մշուշով։
Ու փարախից հոտը քշեց, ելավ Սիփան սարն ի վեր,
Ցրիվ եկան ուլերն ինչպես ծաղիկ քաղող մանուկներ։
հ լ վաղորդյան շաղերի մեջ, լանջերն ի վեր զով սարի՝
է)արի սուսան հարոսներին գերվեց հոտը ոչխարի։
Կարծես անբան ոչխարներն էլ հարցնելով կա ֊ չ կա ն՝
Ծաղկանց մեջ էլ փնտրում էին կես վարդ, կես տուղտ
աղջկան,
Իսկ պատանին իր երազից դեռ ապշելով դառնորեն՝
Ա*ի աչքը դեռ երազի մեջ այսպես հարցրեց ինքն իրեն*

Ինէ անուշ էր իմ երազը,

Աչքս ԸատիՏ դառնացավ,
Տեսնես նա'՛ է իմ մուրազը,
Թե՞ հավիտյան չքացավ»**
Այն կույսերից մե՞կն էր արդյոք,
Թե՞ ցնորքն էր իմ աչքի***

Այսպես շրշաց ու կապելով խոտե գոտին իր մեջքի,

Սիամանթոն թիկնեց ժայռին ու ցած նայեց աղբյուրին,
Սորում ղրկեց պատկերն իրա՝ աղբյուրի ջինջ հայելին, —
Կարծես ընկավ աղբյուրի մեջ մի կտոր թուխ արեգակ,
Եվ աղբյուրը ջրահարսի ծիծաղ դարձավ ժայռի տակ։

Այդ աղբյուրից տարին մի որ՝ ամեն ուխտի առավոտ,

Զուր են առնում աղջիկները, ուխտ են կապում Արա մոտ։
Զուր են տանում՝ իրենց զանգակ ու սրտաձև կժերով,
Ոլ ջրի հեմՀ համբույր յարին՝ նոր վարդացած թշերով։
ա
Եվ մուրազին է մեկն հասնում, մեկն հառաչում' «Ա՜խ,
շկա...»,
Եվ աղբյուրն է միշտ գողանում գաղտնիքն ու լացն աղջկա։

4
Ու թիկնել էր ժայոե բարձին Սիամանթոն պատանի,
Ոչխարն հանգիստ արածում էր կանաչ լանջին Սիփանի։
Եվ օրն ահա վեր բարձրացավ, ու թխավարդ թշերով
Աղբյուր եկան աղջիկները կարապնավիզ կժերով։
Եվ շորերից աչ ու դեղին' տարազներից գույնզգույն
Զորը լցվեց ծիածանով, ու շշնջաց մեկն իսկույն.

— Ա յ աղբյուր, ուխտի աղբյուր,

Իմ հույսի, բախտի աղբյուր,
Ի՞նչ անեմ, որ մի բարձիս
Գլուխս ջխտի, աղբյո՞ւր։

Չեմ գնա ես ահելի,

Ինձ ահել չի վայելի,
Աղբյուր ջան, իմ բախտը տուր
Ինձ նման մի ջահելի։

Լսեց երգը Սիամանթոն, երազն հիշեց ու ելավ

Սրինգն առավ' հավաքելու, ջրելու հոտն իր ծարավ։
ք;այց թե այնքան ջրելը չէ, որքան սիրտը պատանու
Իր մատնեքի շնորհքն ուզեց ցույց տալ մի վիթ գեղանոս
Ու նվաղեց նա իր սիրած երազանուշ մեղեդին,
Երգով տարված ոչխարները արածելը թողեցին,
Դեռ նոր պոկած խոտը մնաց մի ոչխարի բերանում,
Ո։ երկու խոյ, որ կշտացել' իրար էին խո յանում,
Զարկում էին ճակատ֊ ճ ակտի, կռվում էին կատաղած'
ետ քաշեցին եղջյուրները մեղեդիով մեղմացած։
Ոլ հոտն իջավ լե ոնալանջից ու դեպի ձորը քայլեց,
Երբ « ոչխարը ջուրը քաշող» եդանա կը դայլայլեց,
Իջավ, խմեց ու ետ եկավ, երբ հովիւէը վերստին
Մեղմ նվաղեց «հոտը ջրից արոտ քաշող» մեղեդին։
207
 Ժայռից վայրի մեղրի նման նվագը ձորն էր ծորում,
Նվագն' աս ե ս կորած գառը գտել մորն էր գուրգուրում/
Ոլ դյութվելով ոչխարները մեղեդիով սրտախոր
Գլուխ գլխի մնչում էին անգիտությամբ բախտավոր։
Ոլ երբ ինքն էլ հարբեց, հոգնեց ու ցած նայեց մի վայրկյան,
Ձորում կարծես աչքը դի սլավ իր երազի աղջկան,
— Ա խ, չէ'} նա չէր, երազ էր նա,..
Ու աղջիկներն աղբյուրի
Մրմնջացին ուխտ֊ ա ղբյուրին իրենց կարոտն համբույրի,

Արևը պաղ աղբյուրին

Ընկել կդող ա,
Ծարավ եմ քո համ բույրին,
Աչքի էոլյ ս տղա։

Տղա', գոլ ո՞ւր ես, չկաս,

Եկել եմ՝ արի,
Եմ սիրտը ծարավ մի թաս,
Դու՝ աղբյուր սարի։

Եմ սիրո հավքն ես, ազի ղ,

Ուրիշն է բռնում,
Երազիս մեջ ես գալիս,
Ու երազ դառնում...

Ոլ այլայլվեց Սիա մ անթոն, ու ցած նայեց գողունի,

Վեր նայեցին աղջիկները' մեկը մեկից գեղանի։
Միայն մեկը վեր չնայեց, այն էլ հագած ղանավուզ
Գոռոզ թվաց մատաղ հովվին, ու հառաջեց սիրտն անհույս*
— « Չ է ՜ , ուրիշ էր ի մ երազ ի ե ղնկա ոտ աղջիկն հեզ.
Մեջ այս շուշան աղջի կների նա կվառվեր վարդի պես,
Ուրիշ էր նա,.. Ոայց այս մեկը դեմքն ինչո՞ւ է թաքցնում,
Ո՞ւմ է հիշել, կարոտն ո՞ւր է ուշք ու միտքը թռցնում,
Որ գեթ մի հեղ վեր չնայեց, ու երեսը չտեսա,
Հագ ու կապով հայ շէ, բայց թե սիրտս կըսե' նա է սա»։
Ու չէր պոկում հովիվն աչքը դեռ այն մեկից ու ձորից*
((Ո՞վ է յարաբ» , — մտքում կրկնեց ու նվազեց նա նորից,
208
Որ նվագով բարձրացնի կախված գլուխն աղջկա,
Սիրտն ասում էր' խո՜ր նվագիր, սա' է բախտդ կա֊ չ կա։
Ու նայելով աչքի պոլով դեռ գլխիկոր այն կույսին,
Իր երազն էր նա ետ կանչում՝ հավատալով երազին*

— Երազիս մեջ աղջիկ էիր'

Կկանչեիր քարերն ի վեր,
Երազիս մեջ եղնիկ էիր'
Կփախչեիր սարերն ի վեր։
Երազիս մեջ ես զարթնեցի,
քեզ բռնեցի երազիս մեջ,
Երազիս մեջ համբուրեցի,
Երազ դարձար երազիս մեջ,**

Ու մեղմանուշ մղկտում էր նվագն հովվի կարոտի

Դառնում ոսկյա լույս բանալին կույս աղջկա գոց սրտի։
Ու երբ սրինգն հովվի շուրթից արցունքի պես ընկավ ցած
Զորից մեկ էլ վեր նայեցին աղջիկները կախարդված*
Հովիվն այնքա ն էր գեղեցիկ ու մեղեդին ա յ ն ք ա ն խոր,
Որ աղջիկներն, ասես, տեսան սիրածներին հեռավոր*,*
Ու երբ անցավ սիրո ցնորքն իրենց սև֊ ս և աչքերից,
Ամենքն անխոս առան կժերն ու ջուր լցրին աղթլոլրից։
Սայց գլխիկոր այն աղջիկը, որ նվագով մշուշվեց,
Չիմացավ էլ, թե ձեռն ինչպես կուժն աղբյուրից ետ քաշեց
Ոլ վեր նայեց.** ((Ա'խ, ի՜նչ աչքեր» , — շրշաց հովիվն
ապշելով,
Ո աց, թե վեր նայեց ձորից Վանա ծովը գիշերով*
Բայց ծովն ի՛նչ էր, ա՜խ, ի՜նչ աչքեր, հայացքն համբույր
ու նեկտար,
Զմեռ մարդը թե ներս մտներ՝ գարուն դառած դուրս կգար։
Լիներ ասես մի վարդենի, թե՞ ծաղկալից գարնան ձոր,
Կուրծքն' հասակի ծառը զուգող Արտամետի զույգ խնձորէ
Բարակ մեջքը Վանա ծովի կարապի վիզն էր կարծես,
Ոլ թե գրկես դալար մեջքը' անմահություն կգրկես։
Բայց թե' քամարն ինչպես պարիսպ, աժուր գրկել մեջքը հեզ,
Դեռ պահում էր մատաղ մեջքը հոր անառիկ բերդի պես։
Նա էր իմ վիթ հջեզարեն' թեկի դուստրը մանկամարդ,
14 I- Շիրսւզ, նտտ. III 209
Երեսը կաթ, իսկ բ ե ր ա ն ը ' այն կաթի մեջ ը ն կ ա ծ վ ա րդ ։
Դեմքը ոչ թե գոռող արև, այչ մեղ մա ն ուշ մի լուսի ն ,
Ու թե մի սև բի ձ էլ ունի * այն էլ խալն է հ րեսին։
. . . Ո լ մո ռա ցսյվ մյո ւսն եր ի ն Ս իա մա նթ ոն պա տանի»
ՂԳա 9 ա>՝ ոլ ն մ ա ն վ եր մ ի բ ռ ն վ ա ծ թ ռ չ ո ւ ն ի . . .
Ոլ կարծես թե հովվի ա լքից պ ո կ վե ց աստղի պես մի բ ա ն '
Ց ո լ ա ց ֊ ը ն կ ա վ կույսի սիրտը ու ա յլ ա յլ ե ց աղջկան,
Ոլ կարծես թե կույսի սրտից մի հուր թ ի թ ե ռ թ ռ ա վ դուրս,
Թ ռ ա վ ֊ մ տ ա վ հով վի սիրտը ու կ ա ն թ ե ղ վ ե ց սիրաէույս.
Երազն այս պ ես կյա ն քի փ ո խ վ ե ց ' իսկ ույն իրա ր ս ի ր ե ց ի ն , —
Սերն հանկարծ է ծ ն վ ո ւ մ , իրա վ , չ թ ա մ բ ա ծ է հ եծնում ձ ի ն ...
Ոլ մ ե կ մ ե կ ո ւ կախարդեցին, ինչպես ծա ղ ի կ ն ' արևի ն,
Այսպ ես սրտի հ ա յա ց ք ն ե ր ո վ իրար սիրո խ ո ս ք տ վի ն ։
Ոլ սիրտ ա ռ ա վ Ս իա մա նթ ոն ու շշնջաց կես խ ն դ ո ւ ն .
— Ա ՜խ , դու չէ ի՞ր երազիս մեջ եղնիկ դ ա ռ ա ծ ինձ խ ա բ ո ւմ ,
Թե դու էի ր ' մի ջուր տուր ի ն ձ . . .
Ոլ ձեռն հու յս ո վ կախեց ցած։
Ու կ ա ր կ ա մ ե ց Խ ջեզա րեն, շուրջը ն ա յե ց կ ա ր մ ր ա ծ ,
Ու վեր ե լա վ , րաղե ղի պ ե ս, ջուրն էլ տ վե ց իր կ ժ ով ,
Բ ա յց ջուրն ի ՞ն չ է ա յր վ ող սրտին' տղան վ ա ռ վ ե ց նոր ո ւ ժ ո վ ,
Ոլ կ ա ր մ ր ե ց , դող ա ց , ձ ե ռքի ց քի չ մ ն ա ց կուժն ը նկ ն ե ր ց ա ծ ,
Երբ որ թ վ ա ց , թե աղջիկը «Ես ա յն է ի » շ շ ն ջ ա ց *
•— Երազիս մեջ ո րսկան է ի ր , եղնիկ էի ես դ ա ռ ն ո ւմ ,
Աստծո մ ա տ ը խ ա ռ ն է ա յս տ ե ղ , որ դու էիր ինձ բ ռ ն ո ւ մ . . .
Ասաց աղջիկն ու ց ա ծ ն ա յ ե ց ' դ նելո վ ձեոԱ իր սրտին,
Երբ որ տ ե ս ա վ ճ տեսնող չ կ ա ' սիրտը բ ա ց ե ց վեր ստ ին .
— Կես վ ա ր գ , կ ե ս տ ուղ տ ' քո ե ղնիկն ե մ ,
Թո ե ր ա զ ի ան մ ե ղ ի կն ե մ ,
Ա ՜ խ , ի մ ա ց ի ր , որ ասլանի
Ոերնին բո ւս ա ծ քո ծա ղիկն ե մ ***
Այն ա յ ծ յ ա մ ն ե մ , որ ծա ր ա վ է ո ր ս կ ա ե ի ,
Այն ո րս կ ա ն ի ն , որ ե ր կ ն ք ո ւմ որս կ ա ն ի***
Ու շ ր շ ա լո վ * ու շիկ ն ե լո վ , հ ո ւշ ի կ -մ ուշիկ ի ջա վ ձ ո ր *
Կրծքում սիրտը սիրո ձ ե ոի ն թ պ ր տ ո ւ մ էր ' ինչպ ե ս լոր ։
— Ա*Ղ1Ւ։ ե ջ ե * , ջուրն ի ՞ ն չ կ ա ն ի, ջրով ս ի ՞ր տ կ հ ո վ ա ն ա ***
Ոլ շշուկո վ կատակեցին' կ ո ւզ ե ՞ս գնանք, դու մ ն ա .* *

2էՕ
 Այն ո՞ր ծառն է, որ ունի
երկու խնձոր պեղանի,
(Iր խոսում են, փսփսում '
Հ ա դ ց ր է սերը դող ունի,,,

fit դյուզ իջան աղջիկները կարոտների կժով լիք,

Չորոսէ, աչրր տված հովվին, դեռ մնչում էր մի եղնիկ*
Խջեն էր նա, որ տղրյուրից ջուր առնելը մո ռ ա ց ա վ ,
Սակ ալն սրտի կոէժր սիրո դինով լցրած տուն դարձավ,
Վաղեր, հասավ աղջիկներին, ինչպես եղնիկն ' ա յծ ե ր ի ն ,—*
Այդպես թ վա ց սիրահարված, մա տա ղ հովվի աչքե րի ն,,,
fit. հետևից դեռ նայո ւմ էր Սիամանթոն սիրարբա ծ,
Մինչև ղէսրկած իր եղնիկը սարի ուսով իջավ ց ա ծ ։
Հովը եկավ ու դո։ րղուրեց դանղուրնևրը չոբանի,
Ա խ , ն ա այրող համբույր կոսլե, հո վ, քո խաղերն ի՞ն չ
անի,*ւ
fit նվաղեց սրինղն էյի, որ լալիս էր ու կանչում
Սիրահարի նվաղի սոսկ ժայռն էլ սեր էր անրջում,,.

ԳԼՈԻ1Ս Չ Ո Ր Ր Ո Ր Դ

Անցավ սոսրին ' ինչ պատանին սիրահարվեց սրտա խ որ,

Այն օրվանից ցած էր նայում ճա մփ աներին հեռավոր.
Սպասում էր իր սիրածին, որ յո թն ան դա մ հայտ նվել
Սոթը ղաղանի համբույրի հետ մի մա տա նի էր տվել,
քկւ պահէոմ էր աղսւ)ւ ծոցում, որպես անխ աբ թ ա լ ի ս մ ա ն ,—
Սակայն մի սև դար էր թվ ում մի սև Օրն էլ ս պ ա ս մ ա ն ւ
Երր եղնիկը սար չէր ղալիսճ մ ռ ա յլվ ո ւմ էր պ ա տ ա նի ն ,
Թեպետ ոսկի հույս էր տայիս կույսի տված մա տ ա նի ն .
Սա յ ց երր աղջիկն ու չանում էխ տղան այ)ւպես կ տ խ րե ր ,
Սր քա ջա րծի վ սիրտը վշտից ու կարոտից կփխրեր։
Սրինղն անդա մ, որ սար ու ձոր իր խ ինդով էր ողողում,
Աստված ա աո։ ր մա տների տակ էլ չէր այն պես ղեղղԼղու մ,
Մորր կորցրած դ առնակի պես ա յժ մ այն պես կ մ ա յե ր ,
14* 2Ա
 Որ թ վ ո ւմ էր, թե սրինգը հովվի մա հը կ վ ա յե ր ,**
Ոլ կն ա յե ր, հա՜ կնայե ր Սիամա նթոն տխրագին
Դեռ ա մ ա յի կածաններին ու ա մ ա յի ճ ա մ փ ե ք ի ն ,
Սպասելով իր ե ղն իկ ի ն , որպես անփորձ մի որսկան։
֊ Չ է ' , գալու է*** ո ՞վ կփակե աստծու բ ա ց ա ծ մե ր ճա մփ ան,
Նա մոր սրտով գիրկս կուգա, ձեո կքաշե հոր սր տ ի ց։ —
Ու կ ն ա յե ր, հա՜ կնայե ր Սիամա նթոն Սիփանից,
Հա կն ա յե ր, ։յա ռ ա ծ սիրո ա ն թ ա ր թ աչքը տե սլա կան։
Այսպես մի օր, շատ որ ն ա յ ե ց ' կա ր ոտ ելո վ ա ղջկա ն '
Կարմիր, դեղ ին, կա պույտ հ ա գա ծ Խջեզարեն սար եկաւք
Կարմիր, դեղին, կա պույտ բ ա ց վ ա ծ ծ ա ղի կն եր ի մեջ կորա վ***
Ւնչպես նախշուն ծաղիկների ծո վ ում ն ա խշո ւն մի թ ի թ ե ռ ,
Հ ա յտ ն վ ե ց ու կորա վ ի ս կ ո ւ յն ' երազի պես էն ա ն մ ե ռ .* *
— Հ ա ն ա ք կ ա ն ե , — ա սա ց հ ովիվն, ու թ ր թ ռ ա ց սիրտը խ եղճ,
Չ գ ե ց սր ինգն ու փնտրելու ելավ կույսին ծ ա ղ կ ա ն ց մեջ։
•Ոա յց չ գ տ ա վ . . . նույնիսկ հա րց ր եց ծա ղիկների ծով գորգից*
Ու քի լ մ ն ա ց խ ե լա գ ա ր վ ե ր Սի ա մ ա ն թ ո ն . * * ց ն ո ր ք ի ց ։
Ու ետ եկ ա վ հեգ պ ա տ ա ն ի ն ' է ' լ ավելի մ ռ ա յլ վ ա ծ ,
քրթմնջա լով* «Չ է՜, տես իլք էր, սրտիս աչքին երևա ց . . . » ։
Մի քա ր ա ռ ա վ խ ա ն դ ի ց ' ն ետ ե ց ա ն մե ղ Տա կ տ ի ն մի խ ո յ ի ,
Ոլ խ ե լա հ ե ղ ց ա ծ էր ն ա յո ւմ ճ ա մ փ ա ն ե րին ա մ ա յի ։
Եր Սիփանի ձյուն ե թ ա գ ն էլ էլ չէր թ վ ո ւ մ շ ա ք ա րղ ա ն դ,
Ու կ ա ս կ ա ծ ո վ ց ա ծ էր ն ա յո ւ մ Սի ա մ ա նթ ոն ս ի ր ա խ ա նդ ,
Ա ռ ա վ ո տ ի ց մ ի ն չև գիշեր ս պ ա ս ելով ս ի ր ա ծ ի ն ,
Ոա յ ց ։ ա խ , ա յս էլ մի ողջ գա րուն չէր հ ա յտ ն վ ո ւ մ կույսի ձ ի ն*.*
Ոչխարի հոտն ա ր ա ծ ո ւմ էր՝ հովվի վ շ տ ի ց ա ն տ ե ղ յա կ ,
Հ ո վ վ ի վ շ տ ի ց էին տ խ ր ո ւմ գ ա մ փ ռ ն ե ր ը գչխ ահա կ։

— յ թե հ ա յր ը ի մ ա ց ե լ է, որ գ ոց ել է իր ճ ա մ փ ա ն ,
Ես իր հոտն էլ ք ա մ ո ւ ն կ տ ա մ ' թե ինձ չտա ա ղ ջկ ա ն.* *

Տ ա ր ի ն բ ո լ ո ր ձյո ւն կշողա Սի փ անա սեգ ս ա ր եր ի ն,

թ ա յ ց շատ ա յր վ ե ց սի րտը հ ո վ վ ի ' գ ա ն գ ա տ վ ե լ ո վ ձյո ւն ե րին***
Վ ա նա ծ ո վ ի հ ով ն էլ թ ե և սի րտ ն էր շ ո յ ո ւ մ քրոջ պ ե ս,
Բ ա յց ի * ն չ հ ով ու ծ ո վ կ մ ա ր ե ն սիրո հուրը ս ր տ ա կ ե զ ։
212
 — Սերն է բա խ տի բա նա լին,
Որ դուռն ուզես ' կբանա,
Բախվող դուռը, իասք է հին '
Երկար գոցված չի մ ն ա , * ,

խ, ի նչ քար սիրտ պիտի լինի, որ սիրող սիրտը կ ո տ ր ի » ,—.

Մտածե լո վ ' Սիամանթոն թողեց Սիփանն իր բա րի,
Զ ւ գյուղ իջավ, հանեց խենջարն ու յա փունջին, սիրտը հև,
Զեռը կրծքին' գնաց կանղնեց իր սիրպծի հոր առջև։
— Ի՞նչ կա, սարի V իա մ ա ն թ ո,—ր խոս եց բեկը մ է ղ մ պ գ ի ն , —.
ԴաԱԸ սսյրից ոչխա՞ր տարավ, թ ե ՞ շոր չունես քո հագին,*.
Հով իվն ասա ց, թե ծաղկում է սարի վրա ամեն բա ն ,
Միայն ինքն է թոշնում սիրուց ' հարս է ուզում աղջկան,,*
Այս որ լսեց քրդի բեկը հայ չոբա նից ի ր . . . ան տեր '
Սյունից կախված թվանքի տեղ քիչ մնաց բեկը պա յթ ել։,**
— Դո՜ւրս կորի, դո՜ւրս , — գոռաց բ ե կ ը , — այդ ինչպե՞ս ես
սիրտ անում,
Այծի աջալն երբ հասնում է' ինքն է գայլին մ ո տ են ո ւմ,,*
Բեկի աղջիկն հազար գլուխ ոչխար կուզե ' հարսնագին,
Իսկ դու' հոտաղ, մի ուլ չունես, շապիկ չունես մի կարգին։
Բեկի աղջիկն հազար կուզե, դու բեկի դեմ մեկ չունես,
Ո՞վ է 1ս^Լ* " Ր չ ո բ ա ն ը ,,, համ էլ մի ՞թ ե չգ իտես '
Ազիզ բեկի հարսնացուն է, ղալան է բե կ ն ինձ տալիս
Հազար գլուխ, հազարն էլ թուխ, հազարն էշ նոր ծնելիս։
Բայց շշնջաց հովիվն ահով , — Աստված է մ ե զ պսա կել։
Երազի մեջ ' Խջեի հետ մա տա նի եմ ես փ ոխ ե լ,,,
— Ի՞նչ մա տ ա նի , — գոռաց բե կ ը , ձեռքը դրեց խ ենջարին,
Բայց վեր թռան հոնքերն իսկույն, զա յր ո ւյթ ն ապշեց աչքերին,
Երբ նկատեց իր թաղիքե դռան ճ ե ղ ք ի ց ,,, աղջկան.
Ներս էր ն այո ւմ դռան ճեղքից, ինչպես ա մպից լուսն կան։
Եվ հայրն իսկույն կծեց լեզ ուն, գլխի ը նկ ա վ ( « վ ա ՜ յ գ լ խ ի ս , , , » ) ։
,,.Ու վռնդեց հովվին ի ս կ ույն , — էլ չերևաս դու աչքիս,
էլ չերևաս ի մ աղջկան, նրան խելք ից կհանես,
Չքվի՞ր սարից**» քարին դիպա ծ, անդարձ կորած նետի պես։
Երևում է' կտրիճ էիր, դուռս եկար քո ոտքով'
գ ն ա , , , ու տես ' ի մ աղջիկը մեկ էլ չա նցնի քո մ տ ք ո վ ։
__ Կանցնի . . .
213
— Կանցնի1՞ . . . , — գորւաց բեկը ու վեր թռավ նա ոտքի'
Ասես հովազը դուրս ցատկեց որջի միջից մութ աչքի,
Դաշույնն հանեց ու մռնչաց. — էլ չերևա՜ս դու այստեղ,
Ծովա սարը քո տեղը չէ, ոչ էլ Սիփանն այս շքեղ,
Ոչ էլ Վանա ափերն ու ծով... վկա' իմ թուրն ու ղուրան,
ու թիկունք են ինձ դառել այժմ Իրան ու մուրան,
Այս թվանքն էլ, որ քնած քաջ ախպորս պես է նիրհել
ԼաՎ իմ անաս} որ ինձ թուրքաց սուլթանն ինքն է նվիրել...
• է * •
• * * £ • * * ♦ * * ♦ ♦ *
---Էլ ի՞նչ հայոց սար ու Սիփան, սարը քրդին է սազում,
Առանց տեգի ո՞նց ես բեկի' տեգի դստերն հարս ուզում։
Այս աշիսարհը զոռի բան է, չքվի ր, աչքիս չերևա ս,
Կ ուց֊ Է լօր հայ չես տեսնի' թե որ մեկ էլ աշխարհ գաս,
Ոշ էլ Վանա սարերն ու ծով, ո՞վ քեզ կտար, ո վ անտուն։
Որվ է լսել, որ չոբանը փեսա լինի բեկ մարդուն, —
Ու ծառաներն' իրենց բեկի հրամանով կեսբերան'
Զինված ու խուլ հայտնվելով' իմ հայորդուն դուրս տարան։

Եվ նույն հ-իջեր Աիփան սարը, հովիվ տեսավ ուրիշին, —

Սի ամանթոն իջավ սարից, աչքը սարի մշուշին,
Վերջին անդամ Վանա ծովի ափին նստեց, նվաղեց,
Արտի արցունքն իր սրնգի յոթն աչքերից դուրս բխեց.

— Մնաք բարով, իմ հայր Սիփան,

Եվ դու, իմ մայր Վանա ծով,
Ուր էլ գնամ' ձեզ հավիտյան
Չե՞մ մոռանա իմ լացով։

Չարի ձեռն է մեզ բաժանում>

Մնաս բարով, Ախթամար,
Իմ աղավնուն քեզ եմ թողնում'
Պահիր մոր պես, իմ սուրբ մայրւ

Մնաս բարով՛, Ար ածանի,

Մնաս բարով, Մեղրագետ,
Ինձ սև բախտը ուր էլ տանի'
Հայ կմնամ, կուդամ ետ։
2Ա*
 Մնաս բարով և դո ւ, իմ սեր,
Ոայց թող հայրդ իմանա,
՝ք*նշ ՛էլ լինի1 ես կղամ դեռ,
Լայն անմուրազ շի մնա։

Ու մռայլվեց Սիփանն հայոց, աշնան թուխպերն իջան վար,

երբ հեռացավ հայրենիքից Սիամանթոն վշտահար։

Ու վտ արանդ Սիամանթոն գնաց ուրիշ մի աշխարհ,

Թողած իր հողն ու եղնիկին, թողած բեկի սիրտը քար։
Ու դեռ բեկը ղեյլան ծխում, հորդորում էր աղջկան,
— Ի՞նչ էս էլի գւխիս ամպել, բաց երեսիդ լուսնկան ։ —
Ոլ ձգելով վիզն աղջկա նորից մի շար հակինթի'
Ասաց.— Խելքն է բախտի ճամփան, սերը ճամփան չէ
բախտի,*.
Հանիր փուշը քո վարդ սրտից, ասլան Սպիղ բեկին առ,
Որ հոտ ունի, ինչպես Սիփան սարը ծածկող մի անտառ։ —
Ոայց այլտյլվեց Խջեզարեն ու գույն առավ, դույն տվեց,
Հույսի մոմը վշտի քամուց զողաց մեկից ու մարվեց.
Ադաթ ֊ մսրդաթ' ամեն կամուրջ քանդեց իր վիշտն հուսահատ,
Հոր գիր4[ն ընկավ արտասվելով' ինչպես ցողով խեղդվող
վարդ*
— Ա'խ, չէ', հայրիկ, թեկուզ ոսկով սարեր ծածկի'շեմ ուզում,
Հայրիկ, ինձ մի՜ մալուլ թողնի, հայրիկ, իմ սիրտն է մրսում։
նրա նման հովիվ չկա, նրան ձեռքից մի' հանի.
Մոտ չէր գալիս դայլը նրան, հոտից մի մաղ չէր տանի։
նա գողերի քշած հոտը ետ կքաշի սրինգով,
Մորը դառից կբաժանի իր բլուլի նվագով։
Համ սարերն ես իղել, հայր իմ, համ 'էլ յարի^ֆ ես խշում,
Գերեզմանս եմ տեժնում հայոց Վանա 'ծովի հայելում*,*
Կանչիր ետ դա.,, Սար չեմ երթա, չեմ հանդիպի' թե չուզես,*
— Սև կդաոնա դւխիդ շաչը, որ ետ գալը շատ կուզես, —
Ասաց հայրը, բտյց աղջկա արցունքն ընկավ հ յ է ր բեղին.
— Ա՜խ, չէ', կանչիր, որ ալ մնա բախտի շալը իմ գլխին։
Հայրիկ, դարնան ծիծեռնակի ձագը բնից մի' հանի.
215
Մի' սպանիր քո աղջկան, յա ր ի ն մա լուլ մի անի,
Բայց քա րի պես, ժեռ քա րի պես բ ե կ ի սիրտը անզգա,
Ասես չէր էլ ո պ ո ւմ լսել լա ց ն ու մ ո ր մ ո ք ն ա ղ ջկա ։
.— էս ի ՞ն չ գարու հա սա ն ք, վ ա յ ֊ լ ո , ո ՞ւմ ես ՛լսում, ինձ
թողած,

Ո՞վ է լ Աձլ հորն աղերսի քրգի կճեն ա մ ո թ խ ա ծ ,

Երեսիդ ջուրն ար ցունք արիր և թե թ ո ղ ն ե մ ' ի մ ճ ա մփ ին
Վանա ծովը սև ար ցո ւն քո վ կ հ ա սցնես Սի փ ա նի ն .*.
Երեսիդ ջուրն՝ ա մ ոթ ն ո՞ւր է , , .
Ու մի շտ ձեռքը քա ր բե կ ի
Լուռ սր բո ւմ էր, բ ա յ ց չէր զգում բ ո ց ն աղջկա ա րցուն քի։
— Հերջը ոտքդ քարին կգա, հորդ խ ո ս ք ի ց մ ի ' անցիր,
Հոր անեծքը մոր ա նեծք չէ , հոր ա ն ե ծքի ց վ ա խ ե ց ի ր * * *
Ու մ ո ռ ա ց ի ր ք ո . . . չո բ ա ն ի ն , որ չա րք ի պես մա ն գա լի ս,
Մահն աչքն առել, ղաչաղ դ ա ռ ե լ . . . բ ե կ ե ր ի ս է ահ տալիս***
Հ ա մ էլ հ ա յ է, հ ա յ ու վ ա յ է, ք ե զ ի ՞ն չ թ ա յ է . . . թ ա յ դ կա,
Ու ղ եյլ ա ն էր ծխ ո ւմ հ ա յր ը ճ վ ա ռ ե լո վ սիրտն աղջկա։
Հ ա յ որ լ ս ե ց ՝ ապ շեց մ ե կ ի ց Խջեզարեն հոր խ ո ս քի ց *
— Հ ա յր ի կ , մ ի ՞թ ե մ ա յր ս հ ա յ չէ ր, որ խ լե ց ի ր հոր ձ ե ռ ք ի ց ։
Հ ա մ էլ, հ իմ ա , ո ՞վ է, հ ա յր ի մ , հ ա յ ու քուրդը հ ա ր ց ն ո ւ մ ,
Մ ի՞թե քի չ են քո բրդերը հայի աղջիկ փ ա խ ց ն ո ւմ * * *
— Աղջիկն ուրիշ * * * , — փ նչաց բ ե կ ը , — էլ գլուխս մ ի ' տ ա նի,
Սրտիդ մ ա տ ը փուշ է մտ ել ա ս տ վ ա ծ ինքը կ հ ա ն ի։ —
Եվ հ ա յր ն էլի ղ ե յլա ն ծ խ ե ց , բ ա յ ց աղջիկը շշնջաց*
— Մ ար դի կ , հայր ի մ , մ ե կ են, մի զա ր մ , ի նչպ ե ս ծա ղկուն քն
իմ փնջած*
Մ ի՞թ ե հ ա յ չէր քո սի ր ա ծ ը , որ փ ա խ ց ր ի ր հ ա յի պ ե ս ,
Մայրս հայ չէ՞ր**» տե՜ս՝ ինչպես է այժմ ապշած նայում
քեզ։ —
Ոլ վ ե ր նայեց մոր պատկերին, ինչպես ծաղիկն արևին։
— Մ ա յր դ ուրիշ, էն ուրիշ էր, ցավ մի' դնե իմ ցավին։
— Ա'խ , չէ', < աւրիկ, կանչիր ետ գա, նա արծիվն է Սիփանիւ
Եանչիր ետ գա իմ գարունը՝ սիրո գետ գա, ինձ տանի,
Ինձ մի' փոխիր ոչխարի հետ, ինձ այս անգամ եղիր մայր,
էն չոբանի մի թարթիչը յոթ սուրու է ինձ համար***

210
Գարունն էլի գլո ւխն հ ա ն եց ա ն ց ա ծ գ ա րն ա ն ա ր ոտ ի ց,
Ու քիչ մ ն ա ց Խջեզա րեն խ ե լա գ ա ր վ ե ր կ ա ր ո տ ի ց .
— Վ ա յ ֊լ ո . . . Մա՞րդ էլ իր մ ա յր ծ ո վ ի ց , իր հա յր սարից
հեռանա,
Մա՞րգ էլ, վ ա յ ֊ լ ո , սիրա ծ յա ր ի ն մի գ ա րն ա ն մե ջ մ ո ռ ա ն ա ։
Ու ն ա յե լո վ Վ անա ծ ո վ ի ն ' հ ա ռա չում էր ս ր տ ա բ ե կ .
— Թե ինձ հա մա ր էլ չես գալու Վանա ծ ո վ ի դ հ ա մ ա ր եկ,
Թե աչքե րս ք ե զ չե ն ք ա շ ո ւ մ ' մի թե ծո վ դ չի ք ա շ ո ւ մ ,
Մ իթ ե ՞ սա րըդ ք ե զ չի ք ա շ ո ւմ , որ ի մ սիրտ ն ես դու մ ա շ ո ւ մ . . .
Անուշ ա նգութ , լ ս ո ՞ւ մ ես ինձ, ա խ , թե ի ն ձ ն ի ց հ ե ռ ա ց ա ր
£ ո ծո վն ի ն չ պ ե ՞ս , քո հայր ենի սա րերն ի նչպ ե ս մ ո ռ ա ց ա ր ։ —
Լո ֊ լ ո , ո ղ բ ո ւմ Խջե զա րեն ու տ եսն ո ւմ էր ե ր ա զ ո ւ մ '
Սի ամ ա նթ ոն էր խ ռ ո վ ա ծ ' իր մ ա տ ա ն ի ն ետ ո ւ զ ո ւ մ . . .
Գիշերն էլի լ ա վ էր' գոնե երա զի մեջ կ տ ես ն ե ր,
Իա յց ց ե ր ե կ ը Խջեզա րեն չէր ի մ ա ն ո ւ մ ի նչ ա ն ե ր ։
Մեկ սի ր ա ծ ի ց հույսը կ տ րում ' խ ա բ ե լ կուզեր ի ն ք ն ի ր ա ն ,
Իբր ի ս պ ա ռ մ ո ռ ա ց ե լ է, չի ս պ ա սում էլ ն ր ա ն ,
Մեկ էլ գ ա րն ա ն յա յլ ա ղ ի մեջ խ ն ո ց ի էր երբ հ ա ր ո ւմ ,
Թվում էր թ ե ի ր ե ն ց սիրուց ծ ն վ ա ծ ի ն է օ ր ո ր ո ւ մ . . ,

— Իմ կուրծքը զո զ ա ն լ ի ն ի ,
Սի փանա սարի վ ր ա ,
Տա ր ս գ ա ' կրծքի ս ք ն ի ,
Չ ք ն ի ք ա րի վ ր ա . . .

Ու գր կ ե լո վ , բա րո ւրի տ եղ, անուշ մ ի գ ա ռ ն ո ր ա ծ ի ն '

Ինքն էլ զ ա ռ ա ծ ա ն զո ր մի գ ա ռ ետ էր կ ա ն չո ւմ ս ի ր ա ծ ի ն .

— Ա՜յ դ ա ռ ն ե ր , սարի դ ա ռ ն ե ր ,
Ան լեզու, բ ա ր ի դ ա ռ ն ե ր ,
Դուք էլ եք յա ր ի ս կ ա ն չո ւմ ,
Ի մ կորա ծ յա ր ի դ ա ռ ն ե ր ։

Ա ՜ յ ծ ո վ ա կ , սարի ծ ո վ ա կ ,
Ա յ Վանա, բա րի ծովա կ,
217
 Իմ չարի արցունքն ես դու,
Իմ կորա ծ չարի ծ ո վ ա կ ։

Ա յ ճ ա մ փ ե ք , սարի ճ ա մ փ ե ք ,
Ա չ անգին քա րի ճ ա մ փ ե ք ,
Ո՞ւր գնա ց անգին քա րս,
Իմ կորա ծ չարի ճ ա մ փ ե ք ։

Ա՜չ Սփփան, սարի Սիփան,

Ա չ բ ա ր ձ ր , բա րի Սիփ ա ն է
Դու էլ ես գում անի մեջ
Իմ կո րած չարի Սիփան։

Ա'չ Սասուն, հաչի Սասուն,

Իմ սիրո թ ա չի Սասուն,
Շ ա ՞տ պի տի անհաչ մ ն ա ս ,
Իմ հ ա չի ' վաչի Սասուն։

Ա չ սպբչս ւր , սարի աղբչ ուր,

Ա չ անուշ, բ ա ր ի ա ղբչուր ,
Ա խ , դու էլ լա լո վ կ ե ր թ ա ս ,
Իմ կ ո րա ծ չա րի ա ղբչուր ։

Սաչց ա ղ բ յո ւր ն էլ լուր չէր տ ա լիս, ու թ վ ո ւ մ էր, թ ե լալիս

Հ ե ռ վ ո ւ մ լ ա ց ո ղ իր սիրածի սև ա չ ք ե ր ի ց է գ ա լի ս ։
Եվ օր ն ի բո ւն Խջեզա րեն ա ղբչուր ի մոտ թ ա փ ա ռ ո ւ մ ,
Տո ւն էր գա լի ս ու խ ե ղ ճ կ ժ ո վ սրտի ա ր ցուն քն էր բե ր ո ւմ

— Սի ամ ան թ ո ', հաչի տղա,

Իմ սուրբ սիրո թ ա չի տղա ,
(1 °։մ թ ո ղ ե ց ի ր քո ս ի րա ծ ին ,
Ո՞ւր գ ն ա ց ի ր , վաչի տ ղա ։

218
 Գ Լ Ո Ի 1ս Հ Ի Ն Գ Ե Ր Ո Ր Դ

Բարձրագահ է Սիփան սարը' սարերի մեջ րարձրադահ,

թ ե Մասիսից ցածր է Սիփանն' Արագածից բա րձր է, հա"։
Հ ա յո ց լեռա նց առյուծաբաշ երկրորդ արքան է վսեմ ,
Որ կանչում է' թե դեռ հայ ես' եկ ինձ' վիշադ կկիսեմ»
Լույս ու մթին իր գագաթին դարուն-ձմեո րուք ու ձյուն,
Մինչ ծաղկած ով իր լանջերով բույր է խնկում ասածունէ
Սարս զավթողն իրավ ասա ց' «Դրախտ ասա' էլ ի նչ սար»,
Իբրև դրախտ' աստծո դրախտ' Բինդյոլին է հավասար ։
Ահերից վեր, մահերից վեր, դահերից վեր' յո թ նա բե րդ
էն սարն է ճոխ, որ պանդխտող իր աղ դին է կանչում ետ։
Ով շի տեսել Սիփան սարը' թող դա ինձ հետ' կտեսնի,
Սիփան սարից նայողն՛ իսկույն իր մուրա ղին կհասնի,
Բանգի իսկույն նա կտեսնի ողջ Հա յա ստ ա ն ն այն զմրուխտ,
Որ կանչում է՝ «Կարմիր վարդս այս ո ՞վ դարձուց դեղին
տուղտ»։
Ո՞ւր են Սաս նա ի մ քաջերը, ո՞վ ի մ ցեղը տարտղնեց,
Ո՞վ պոկելով ի մ վարդերը' աշխարհով մեկ շաղ տ վ ե ց ։
Ա՜խ, դեռ երեկ Սիամանթոն' աչքով չա փում ձոր ու լեռ'
Հիա նում էր բյուր ատեսիլ Հ ա յա ստ ա ն ով մեր ա նմեռ,
Ասես լեռներն ու դաշտերը հաշվել կուզեր հա յորդին'
■ Բանդի հայոց լեռնաշխարհն էր նրա դիմա ց ու շորս դին։
Ու սիրտն աչքին շշնջում էր ,
— Ա խ , ինչ ճոխ է հողն հ ա յո ց ,
ւ ւ։նա ծովը պորտն է երկրիս, մի տուտն հ։։ղն է մեր
Տ ա յո ց ,
/լուս տուտը, է՜ յ } որտեղ է' հասած մինչև Սև ծուԱ։ն,
Իմ Սիփանի շուրջն է Մեծ Հ ա յք ն , ի՛՛նչ մե ծ էինք
ա զգովին.,,, —
•էյս էր խորհում ի մ հայորդին, իր սարերութ հ մ ա յվ ո ւմ .
Ի՞նչ ի մ ա ն ա յ։, որ իր երկրին վերջին անդա մն էր ն ա յ ո ւ մ . . .

211)
 2

Ու հ ա լա ծվող ի մ հայո րդին տ արավ երկրից զմրուխ տ ի

Մի զ ույ գ տրեխ ու մի ք ո լո զ, մեկ էլ ցուպը պա նդ ուխ տ ի ։
Թո ղեց մա նկութ սարերն իր ողջ, իջա վ դառը մր մուն ջով,
Վերջին ա ն դա մ ա ն ց ա վ իր մ ա յր Մ եղրա դե տ ի կ ա մ ուրջով , —
Զ ո լ յդ ձեռքերը մեջքին կա պ ա ծ,
Դ ա ռա ծ արծիվ մի ա ն թ և '
Անց ա վ' թ ո ղ ա ծ Սիփ ան, Դրգուռ, Նեմրութ , Նպատն իր ետև,
Ծ ով ա ս ա րը , Վ արա դալեռն ու Թոնդրա կը մշտա բ ո ց ,
Վանա ծովը շրջապ ատող բո լոր սարերն իր հ ա յո ց
Թ ողեց, անցավ իմ հ ա յո րդին, դեռ տ ա ս ն յո թ տ ա րեկա ն,
Լուռ կր ծե լո վ իր բե ղ եր ի ա ղ վ ա մ ա զ ը մ ա ն կ ա կ ա ն ։
. . . Չէի ն թ ո ղ ն ո ւմ գ եթ ե տ ն ա յե ր սար ու ձորին հ ա յր ե ն ի '
Ետևն էին ընկ ե լ զ ի ն վ ա ծ խ ո լա մ ն ե ր ը վ ա յ ր ե ն ի ,
Զ ա ր ե հ բե կ ի ն ա շ ի րա թ վ ա ծ անգղները ձ ի ա վ ո ր , —
Վ տ ա րվ ում էր իր մ ա յր հողից, իր ազգի պես վ իր ա վ ո ր ։
Ա խ , ի ՞ն չ ա ն ե ր ' թ ե կ ո ւզ քա ջը, նրանք զ ի ն վ ա ծ , ի ն ք ն ' ա ն զե ն ,
Յ ո թ ա նա ս ուն անգղի դ ե մ ի ն չ ո ՞վ կռվեր հ ա յ բ ա զ ե ն ։
Մի արագիլն ի ն չ ո ՞վ հա ղթ եր օձերի հոծ վ տ ա ռ ի ն ,
Ի րավ' զոռի բա ն է ա շ խ ա ր հ ն . . . ու գ ա յլ ն հա ղթ եց ի մ գ ա ռ ի ն ։
Հ ե ռ վ ի ց էլ սուտ որսի ե լ ա ծ ' Սիփանա սեգ արո տում
Դ եռ ահ տ ա լո վ ' Զա րե հ բե կ ի հ րա ց ա ն ն էր ո ր ո տ ո ւ մ . . .
Ու գա ռն անցավի հ ե ռ ո ւ ֊ հ ե ռ ՚ վ ո ւ մ թ ո ղ ա ծ սար երն իր Սի փան,
Հ ա մ ր ու մո լո ր դեռ կ ծկ ե լով պ ա ն դ խ տ ա տ ա ր սև ճ ա մ փ ա ն ։
Ա ն ց ա վ յո թ ը գիշեր ու զօր , Վանա ծովն էլ թ ո ղ ա ծ ետ,
Մի հ-իշեր էլ չ թ ո ղ ե ց ի ն որդին մ տ ն ե ր Ա ր տ ա մ ե դ '
Վերջին ա ն գ ա մ ծունր իջնելու շ ի ր մա հո ղի ն հոր ու մո ր,
Որ ոնց տեղակ ծա ռս էր լ ին ում Վանա ծովը ս գ ա վ ո ր ։
Այսպ ես անցավ կես երկիրը հ ա լա ծա կ ա ն ն իմ ա ն թ և,
Ինչ որ ուներ ա ս տ վ ա ծ ա տ ո ւ ր ' ողջը թ ո ղ ա ծ իր ե տ և .
Ս ի փ ա ն է Սասուն, Ն եմրութ , Նպ ատ , Դրգուռ սարերն իր ազդի
( Ե րե սն եր ը ' կ ա ն ա չ դ ր ա խ տ , ա ստ ա ռ ն ա ր ծ ա թ ու ո ս կ ի • ••)»
Ողջ լե ռ ն ե ր ը ու Վանա ծովն ու Նա զուկա ծո վ ն ան ուշէ
Թ ո ղ ե ց երկիրն իր ավ ետ յ ա ց , թ ո ղ ե ց Բերկրի, Վան ու Մոլ շ,
Յ ո թ ը գիշեր, յո թ ը ց ե ր ե կ ' ողջը թ ո ղ ե ց ու ա ն ց ա վ
Յոթը հ ա զա ր փ ա ր ս ա խ ճ ա մ փ ո վ իր Ս իփ ա նից հ ե ռ ա ց ա վ .
220
Իր խեղճ յ էսէփտ> ՒՐ պերճ սարից, իր աշխարհից վ ա նվելո վ ,
Վտարվելով' իր տղզի պես, իր սրտի սիրտն ուտելով։
Ոանզումտհոլ կիրճն կ անցավ, ան ցավ պաշտն էլ Կոդովիտ,
Ետև թււղեց ամենասուրբ իր Մասիսն էլ ու հանց > № >
Հ ա ս ա վ ֊ անցավ մա յր Արարսն էլ' Խո։զափերին կամուրջով,
Երր որոտաց հրացանն էլ վերջին իր սև ք ր ք ի ջ ո վ
Որ սալով ողջ երկիրն Հ ա լո ց , որպես անզեն մի եղնիկէ
Ու զետն ան ցավ Սիամանթոն, թողած աշխարհն իր մեղրիկէ
. . . Խորտակեցին կամուրջն իսկույն խոլամներր դա յլ ըն կ եր ,
Ու ետ ղաոան դեպի Սիփան, դեպի Վանա ծովն անտեր։
Դեպի դրախտն Հա յա ստ ա ն ի ' դեպի Ոինդյոլ, դեպի Վան,
Դեպի սարերն այն զմ րուխ տ յա ' դրախտից էլ հոտ ևա ն։
Խորտակեցին ու ետ դառան, էլ ի՞նչ կամուրջ, ո ' վ հույսեր,
էլ ո՞ւմ տենչար վտարանդին, առանց Սիփան' էլ ինչ սեր։
... Հա յո ց Վերջին հույսերի պես փշրանքներն էլ կամուրջի
Տարավ Արաղն' իր մռունչը փոխելով խուլ մր մունջի,**

Այսպես յո թն օր ու յո թ զիջեր իր սարերից հեռա ցվեց'

թ վ ա ց ' հեռվում իր ն ախ ա մ այր լեռնաշխարհը մո ռ ա ց վ ե ց ,* *

Գ Լ Ո Ի Ի յ Վ Ե Ց Ե Ր Ո Ր Դ ՝

Լրևն' ինչպես Սիամանթոն' անհետացավ մութ հեռվում,

լուսինն' ինչպես Խջեզարեն' վշտից մե ռա ծ է թվում ,**

Գիշերն, ահա, նմանվելով գոհարազարդ վրանի'

Իր անսահման ւԼրանի տակ ծա ծկեց սարն էլ Սիփանի,
Տիգրան Մեծի վրանի պես, որ զարկվում էր դարերում,
Երկու հազար տարի աոաջ հայ Սիփանա սա րերում,
Ոայց տես' ո ՞վ է ւ[րան զարկել այ։) մ Սիփան սարերին,
Մինչ սարերի տերերն հեռվում' պիշերում են քա րե րի ն ,*,
Ու պա պանձվեց զիշերահար, քնեց սարն էլ Սիփանա,
221
Ողչ ա շխ ա րհում բ ա ր ալք մ ն ա ց մ ի ա յն ծո վ ա կ ն ի մ Վ ա ն ա ,
Պա նդուխտ որդոց ճա մփեն պահող մո ր ա ր տ ասվող աչքի
պես, —
Ա մ ենո ւր վեց մ ա հ վ ա ն ք ո ւ յր ը ' ա մ ե ն ա հ ա ղ թ քունը հ ե ղ լ

. . . Ք ն ած են քո ւր դ սա րվորները վ ր ա ն ն ե ր ո ւմ յո ւ ր դ ե ր ի ,
Անդ , ուր հ ա յո ց դարերն էի ն ' ա յ ժ մ յո ւրդ ն է ք ո ւրդ ե րի ։
Եվ ի նչ խ ա ղա ղ է քո ւնն ի ր ե ն ց . շարի հույսն է գ ի ր ա ց ե լ,
Տ ա ն տ ե ր ն հ ե ռ վ ո ւմ թ ա փ ա ռ ա կ ա ն , տ ես ' տանն ո ' վ է տ իրացել
Ո ւմ սա րերում ո վ է բ ա զ մ ե լ դիշերվա պես ա յս խ ո ժ ո ռ ,
Թուխ թ ա ղ ի ք յա վրա նա խումբն, ա սես, ք ն ա ծ զորք է գոռ
Ք ն ա ծ են ողջ կոն ու բ ի ն ա , մ ի ա յն մ ե կ ն է դ եռ արթուն ,
Դ-ուրս է ն ա յո ւ մ դռա ն ճ ե ղ ք ի ց ' ս պ ա ս ե լո վ հ ա յո ր դ ո ւն ։
Այն օ ր վ ա ն ի ց , ի նչ հ ա յ սիրածն հ ա յո ց երկրից վ տ ա ր վ ե ց ,
Բեկի ա Ղ1հհ^* ի ն չպ ե ս մի լ ո ր , հոր աչքի մեջ վ ա ն դա կ վ ե ցւ

— Աի*յ ի ՞ ն չ ա ս ե մ ա սլա ն կ տ ր ա ծ ի մ հորը,

Որ չխ լ ե ր հ ա յո ց սա րերն ու ձո րը,
Չ շ ա մ փ ր ե ր ինձ իր գ րկ ո ւմ, ք ե զ ' հ ե ռ վ ո ւմ ,
Հ ա յ ի տ ղա , գ ի տ ե մ , դու էլ ես վ ա ռ վ ո ւ մ ։

Ա յ ս պ ե ս ' ա յս էլ ք ա ն ի գիշե ր, լ ո ւս ն յա կ ի պես ան ն ա հ ա ն ջ,

Անհետ կ ո րա ծ իր արևին դեռ կ սպ ա ս եր գա ղտ ն ատ ան ջ , —
Ւ^նշ գ ա ղ տ ն ա տ ա ն ջ ո ՞ վ կ ա րող է սիրո հուրը թ ա ք ց ն ե լ ,
Պ ա ղ լուս ն ի ն կ ա ր ո ղ է սերն ա յր ո ղ արև դ ա ր ձ ն ե լ։
Ա յս էլ ք ա ն ի ան քո ւն գ ի շ ե ր ա չքե րն հ ա ռ ո ւմ աստ ղ եր ին
Կես խ ե լ ա գ ա ր , կե ս ի մ ա ս տ ո ւ ն 1 ետ էր կ ա ն չո ւմ իր յ ա ր ի ն .

— թ՛ե հ ա յո ւհ ի յա ր ես ճա ր ե լ,
Մ ե ռ ն ե մ յ ա ր ի դ , լ ա վ չե ս ա րել,
Ա ՜խ , ն որ չա ր դ հարսնաքողով
Ւմ պ ա տ ա ն ք ն է կ ա ր ո ւ մ հ ո ղ ո վ ։

Ա ՜խ , մ ե ն ա կ ե մ , ի ն չ պ ե ս լ ուսի նն ե ր կ ն ք ո ւ մ ,
Ծ ո վ ա ս տ ղ ե ր ի ց մ ե կ ն էլ չկ ա ի մ գ ր կ ո ւ մ #
222
 Սի ամա նթո, արևի պես հ եռ ա ց ա ր ,
Ի նշ արև ես, որ ծա գելդ մ ո ռ ա ց ա ր ։

Հ ո դառները գառ են ձն ել, իմ խ որոտ ,

Ծնվածներն էլ քո սրնգին են կարոտ։

Այսպես կերգեր ' սուզված ծովում սիրո վշտի մշուշի,

Սիրահարը սրտի վերքը սիրո երգով կբո ւժ ի , —
Վա յ սիրատանջ այն սրտերին, որ լռում են, երգ չունեն,
Սրբ երգ ում են ' բա նտ ի մեջ էլ մի պահ թռչող թռչուն ենէ

— Սիամանթո, հայի տղա,

Իմ խ ե նթ սիրո թ տ յի տղա,
Թե հայուհի յա ր ես ճարել
Հ ո սարն արի, վա յի տղա,
Հ ո հովն արի,
Հ ո ծովն արի,
Վանա ծովի ճայի տ ղա։
Հասիր' դո նե հեռվից տ եսն ե մ '
Թեկուզ ց մա հ քեղ չհ ա ս ն ե մ ։

Հանկարծ ձիու դոփյուն լ ս ե ց ' չ է ' , տրոփն էր իր սրտի,

Հ ա յո ց ոտքի հետքն էլ չկտր, լռություն էր տմարդի,
Ու թե մի հավք ելներ բ ն ի ց ճ անցներ Վանա երկնքով
նուրբ թևերի շշուկն անգամ մարդ կլսեր ջրի քուէ։
Աստ ղերն իջել Վանա ծովին ու ջուր էին դեռ խ մում ,
Մինչդեռ կույսը սիրածարավի արցունքի ծովն էր քամոււէէ
— Ծարավում ե մ ' ծովափին էլ քո Վանա,
Հո ծովով էլ առանց քեղ չե մ հովանա։

Ախ, քո Սիփան սարն է ամ պ ում,

Որ չես դարձի քո ձին թ ա մ բ ո ւմ ։
Հ ո մ ա յր Վանա ծովն է լալիս,
Որ չե ս մորդ գիրկը գալիս։
Հ ե ղ եմ կանչում սրտախորով,
Հ ե զ ' քո հազար սար ու ձորովէ
Հ ա ս ի ր ' քե զ են կանչում, ազիզ ,
Մ ա յր դ ' Արաղ, հայրդ Մ ասի ս։
223
Ծովացել է որսը Սասնա ու Սիփանա որսը սհգ,
Թե ինձ հա մար ետ չես գալու' եղնիկներիդ համար եկ,
Ծովացել է Վանա տառեխն հայոց ծովում քո Վանա,
£ ո տառեխի համար հասիր, որ քո սիրտն էլ հովանա:

Եկ, որ արև բացվի քո հայ սարերին,

Հայոց վարգեր բացվեն հայոց քարերին.

Այսպես անքուն մղկտում էր Խջեզարեն վրանում,

Սյունից կ ապած այն հորթի պես, որ դեռ մորն է որոնում։
Ւ նշ հորթ, — սերը երնջվել էր' կարոտելով իր ցուլին,
Բառաչելով ետ էր կանչում, ինչպես վարդը' բլբուլին,
Դեռ վանդա կված մի թռչնակ էր հոր անգղթև վրանում,
Բանի օր է բան չի կերել, էլ համ չկար բերանում, —
Երգն էր հացը իր բերանի, իր արցունքն էր իր գինին,
Բանգի սևով մո տենում էր սև հարսնքի սև սինին...

- Ախ, հայ տղա, արևի պես հեռացար,

Ո՞ւմ սև գրկում քո ծագելը մոռացար։

Հովեր, տարեք լացս նրան,

Հուշերն, ասեք' սիրտս կերան,
Վ ա յ֊լ ո , մալուլ Խջեզարեդ
Զենդ կուղե գեթ մի բերան։

Ասեք' ես եմ սերդ առաջին,

Ես եմ քո ղուլ սերն էլ վերջին,
Թե չէ' հասիր
Գերեզման դիր
Ինձ քո Սիփան սարի լանջին»*»

Ասում են' բարձր սարերի հետև

Դառներ ես պահում
Սպիտակ ու սև,—
Ասում են' ուշքդ խլել է իսպառ,
Սպի տակ դոշով, անուշ մի սև գառ, —
Երնեկ լինեի ես ալն գառնուկը,
Որ չիմանայի ինչ է արցունքը**»
224
 Գէ ՈԻ 1 ս Յ Ո Թ Ե Ր Ո Ր Դ

Ուր ալևոր Սիփան սարը որդեկորույս հոր նման

Ու մոր նման Վանա ծովը դեո պահում են մեր ճամփան,
Անցավ այս էլ երեք գարուն, հավքերն էլի գաղթեցին,
Բայց ոչ մի հույս, ոչ մի ճամփի դեռ չթամբեց բախտի ձին..։
Լցրեց աշնան բաժակները փշոտ մասրին ալ գինով,
Ավա՜զ, գինո՞վ... թե՞ փշրված երազների արյունով...
Բայց անհամբեր իր կարոտի բաժակն այսպես երբ լցվեց*
Օտար երկրից Սիամանթոն հույս ու վշտով ձայն տվեց.

— Երանի քեզ, Խջեզարե,

Որ սարերիս շունչն ես շնչում,
Ա՜խ, աստված իմ, այս ի՞նչ դար է'
Յարն էլ յարին տուն չի կանչում։

Սիփան սարեր, թևեր չունեք,

Ոտք էլ չունեք, որ ինձ գայիք,
Ես ձեզ կգամ, քիչ էլ կացեք,
Ես քեզ կուգամ, իմ հայրենիք։

Այսպես իրեն հույս էր տալիս' ձի էր թամբում... մտքի մեջ,

Երգը սիրո վիշան էր կիսում, ձիավորում հույսը խեղճ։
Շարոտելով Հայաստանին' երկրե երկիր պանգիւտ ում'
Թափառում էր իմ հայորդին' հայոց վշտին չէր հաղթում.
Հոգին' տխուր, սիրտը' փխուր, ճամփեքր' գսց, վիշտԸ՝ Fn9>
Թափառում էր' դաոած անմեռ ճակատագիրն իր հայոց...
Պանդխտում էր երկրե երկիր, տրեխները մաշելով,
Սիփան սարի, սիրած յարի համար դեռ ախ քաշելով։

— Հիմա ո՞վ է ձեղ համբուրում,

Աո վասարիս ծաղիկներ,
Բ նշ որսկան է ձևդ ցած բերում,
Ւմ Սի փան ի եղնիկներ:
15 C|wun| r.iuin. I ll
 Վանա ծովիո կղզու վրա,
Ւնչպես բէբս աչքիս մեջ,
Կա մեր տաճարն Ախթամարա,
Ոլր կաղոթեր մայրս խեղճ։

Ո վ է խմում համ բույրն հիմա

Ապարանջան աղբյուրիս,
Ախթամարա վանքիս վրա
Կա՞ բաք թողած աղավնիս! •**

Ո՞վ է նայում Վանա ծովիս,

Ափին Վանս, բույնս կա՞,
Ա խ, Սիփան ա ծաղկահովիս
Դառներս կա՞ն, շունս կա՞։

Ո վ է ժողվում անտառներիս
Մեղրագազպե մանանան,
Փարախները թուխ դառներիս
Երենք տեղը կմնա՞ն.,*

Հիմ ա ո՞վ է ձեզ համ բուրում,

Ծովասարիս ծաղիկներ,
Ո՞ւմ արցունքն եք դուք ինձ բերում,
Վանա ծովիս ամպիկներ։

Միայն հայը կդիմանա ծով կարոտին հայրենի, —

Ա՜խ, չէ', հայն էլ, ահա պանդուխտ% չի իմանում ինչ անի,
Գլուխն էլ ո՞ր քարին դնի, հիշելով հողն իր ոսկյա,

։ Ախթամարր հայոց 1Լանտ ծով ի Տա մա նո ւն կղզին ու հանուն է, կղզին

ձեռնաշեն է. դեռևս 9 ֊ր դ դարում հայսը Արծրունի Գադիկ ա րքան, լեռներիը
ժա յռեր բերել տալով և նա վերով ծ *վ իջեցներւվ, ձովամոլաքին կղզի է կ ա ֊
ռուըելէ Երիտասարդ ու պատանի հայերը Ախթամարա վանքի վրա րա ց էին
թողնում կենդանի աղավնիներ ( որպես կենդանի մ ա տ ա ղնեք). եթե աղավ­
նին մնաց'' ուր բ ա ց էր թողնվա ծ ' մատաղն ընդունե/ի էր, ա յսինքն սիրա ֊
հարված պատանին անմուրազ չէր մեռնում »
226
Երբ Մասիսը գլխի տակ չէ' հայի աչքին քուն չի գա...
Ու կարոտից քիչ էր մնում խելագարվեր պատանին ք
Առանց սարի\, առանց յարի' էլ ի՞նչ կաներ մատանին։

Ու հայրենի սարերն հիշեց,

Այն մեր անգին քարերն հիշեց,
Այն քարերին,
Այն սարերին,
Հայոց հին֊հ ին գարերն հիշեց։
Սարերն հիշեց իր Սիփանա,
Հիշեց անզույգ ծովն էլ Վանա,
Կույսի լոզը Վանա ծովում ,
Որ կարապի պես էր թովում։
Կույսի կրծքի դռներն հիշեց,
Զույգ թաքնված նռներն հիշեց,
Այն' դրախտի նման բուրած'
Դեղձերն հիշեց իր համբուրած,
Այն սպիտակ ստինքները'
«Ջուխտ դառները}) սիրազոհ,
Ստինքների պտուկները'
Ս և ֊ սև աչքերն իր սիրո։
Հիշեց գրկած
Մեշքը բարակ'
Մեջը կրակ
Ու գինի,
Հիշեց մութը սիրաճրագ'
Վրանի տակ Սիփանի, ,«

Ու քիչ մնաց' ինքնասպան լիներ անդուռ իր վշտից,

Երբ որ հիշեց վտարվելը Վանա, Մուշի իր դաշտից,
Երբ որ հիշեց Բյուրակնի քույր դրախտները Սխփանա,
Երր որ հիշեց աստվածատուր գազպեն' երկնի մանանա,
Երբ որ հիշեց իր հոր ու մոր գերեզմաններն' հառաչող,
Նարեկա վանքն ու Վարագան ու Վանա ծովն' հայ կանչող,
Երբ որ հիշեց իր աշխարհը, որ գերի է դեռ այնտեղ,
Երր որ հիշեց այս ամենը' սանձը կտրեց խելահեղ,
Վանա ծովի տառեխն հիշեց, որ օտարն է շամփրում, —
15* 227
Եվ հայորդի Սիամանթոն պանդխտության շամբերում
Ինքնասպան ուզեց լինել, այս ամենը երբ հիշեց,
Հազար ու մի լեռն հիշելով^ գլխից իրավ ձեռ քաշեց»
— Ինչո՞ւ օտար երկրում մեռնեմ, կորչեմ անգիր քարերում,
Ինքնասպան կըլնեմ այնտեղ իմ Սիփանա սարերում,
Այնտեղ, այնտեղ իմ պապերի հողին պիտի խառնվիմ,
Հորս֊մ որս գիրկը կերթամ' թե որ բան է, բռնըվիմ »**

Ոլ թողլքեց պանդխտելը, կեսգիշերով վեր թռավ,

Իր մի գլխից ձեռ քաշելով' հազար գւխի սիրտ առավ։
Թե մի գետ էր յա ր ի կ ա ր ոտ ն ' ա ն հա նգչելի իր բ ո ց ո վ ,
Ծով էր կարոտն իր սա ր եր ի . ((Ո՞ւր ես, եկա, Վանա ծով,
Ո՞ւր եք, սարեր իմ Սիփանա, կոպամ' ինչ էլ որ լինի***»։
Ոլ կարոտից Սիամանթոն թևեր առավ արծվենի*
<րԱռանց հայոց էն սարերիս' մի գառ չարժեմ ես հի մա ***»։
Էլ չհարցրեց սար ու սահման, սուր ու սվին, կյանք ու մահ,
Անհայտության քամուն տալով իր գլխի հետ վիշտ ու ցավ.
Վաղուց քանդած Խուդափերին այն կամուրջին մոտեցավ,
Որով անցավ վտարվելիս*** «Ի՜նչ դժնի եք, ո վ հուշեր,
Բայց այս գիշեր ձեզ կթաղե Սիամանթոն• ** այս գիշեր։
Հազար գլուխ էլ ունենամ' ի սեր ծովին իմ Վանա,
Հազարից էլ ձեռք կքաշեմ' ի սեր սարին Սիփանա**»))։
Ոլ երբ հասավ մայր Արաքսինճ չհավատաց ալքերին,
Ընկավ ափին, հողն համ բուրեց, ելավ նետվեց ջրերին։
Չնկատեց, որ ջրերից մի բուռ կարմրեց մի վայրկյան,
Նրան թվաց, թե շող ձգեց ամպից ելնող լուսնկան,
կամ թե ափից մի վարդ բերեց մա յր Արաքսը փրփրահույզ,
Ա՜խ, չէ ', շուրթի արյան վարդն էր, որ կարոտից թռավ դուրս։
Երբ նետվեց% հողն համբուրեին՝ իր շրթունքն էր պատռվել,
Ցավն էլ չզգաց*»* քանզի քանի տարի ցավով էր թրծվել։
Վառվող սիրտը մայր գետի մեջ անուշ մի պահ հովս։ցավ*,.
Չէ'*** հովանալ չկա հային, կարոտն էլի ծովացավ»*,

— Ո՞ւր ես, մա լո զ իմ Վանա ծով,

Դեռ հեռու ես, իմ Սիփան,
Լեռ կճեղքեմ սիրույս լացով,
Բայց կրանամ իմ ճամփան***
228
Ու լողալով գաղտագողի' ամպից անցնող լուսնի պես,
Ա ր ա ղ ն անցավ կեսգիշերով Սիամանթոն սիրա կեզ,
Ելավ ափին... և այն ափն էլ պինդ համբուրեց սրտաշուրթ,
Ելավ, քամեց շորերն իսկույն, ճամփա ընկավ անհագուրդ։

երբ դեմից ամենասուրբ սարը մթնում հայտնվեց'

Տղան հանեց տրեխները. — Ա՜խ, Մասիս ջան, — ձայն &վեց,
Ոտաբոբիկ ծունկի իջավ, երբ մոտեցավ Մասիսին,
Որպես իր մայր տաճարի մեջ' խաչակնքեց երեսին։
Ընկավ հողին' Մասսի հողով անցած կյանքը ետ բերեց,
Ու հայորդին իր Մասիսի հողն ու քարն էլ համբուրեց։
Հողն հացի պես բերանն առավ, ասես ծամեց կարոտով,
Հոգին լցվեց վարդի, մեղրի, նունուֆարի սուրբ հոտով։
Թվաց, թե մոր ստինքն առավ իր մանկացող շրթունքին,
Ասես լեռ չէր համբուրածը, ասես հայր էր, հոր ոգին,
Ասես մոր կուրծքն էր գուրգուրում խուլ մայունով իր զառանց
Աստվածամ որ ստինքի պես սուրբ էր քարն էլ իր լեռ ան։
Ա՜խ, հայակեր պանդխտությամբ այնքան խորն էր կարոտել.
Որ քիչ մնաց իր պաշտելի սարի փուշն էլ համբուրեր։
Մասիսի հողն հայ բերանում անմահության շունչ դարձավ,
Բայց այս ի՞նչ էր... մի՞թե այս ծով խնդությունից ուշքն
անցավ։
Ավա՜ղ, անցավ' չդիմացավ կարոտած սիրտն այս խինդին,
Այս, որ լսեց իր Մասիսի աստվածաշունչ մեղեդին։
Այս, որ հասավ իր Մասիսին, այս, որ գրկեց վերջապես,
Այս, որ Հասավ, այս, որ տեսավ ամենասուրբ հողը վես։
Այս, որ իՐավ է'Լ Օ^որք շէր, այս, որ Մասիսն ինքն է, հա ,
Այս* որ իր սուրբ Արարատն է, այս, որ ընկավ գիրկն ահա։
Այս, որ լսեց խոխոջյունը սուրբ Ակոբա աղբյուրի,
Այս, որ ծաղկանց մեղրաբույրը նման է մոր համբույրի։
Այս, որ ինքը Ակոռին է' վաղնջական դյուզը լուռ,
Այս, որ այն էլ Խոր Վիրապն է, Սոյան շունչն է ամենուր։
Այս, որ սարի վայրի խոտն էլ մյուռոնի շունչ կթվա,
Այս, որ քերծի մամուռն անդամ աստվածուհու կուրծք է, հա'։
Այծյամի պես ա(Ա, որ հասավ արծիվների բույներին,
229
Այս, որ այրվող շուրթերն հպեց դժոխք մա՛րող ձյուներին֊։
Այս, որ լեռն է իր ազգահայր, իր ազգամայր սարն է սուրբ,
Հոր նման խիստ իր Մասիսն է, իր Մասիսն է մոր պես նուրբ։
ԱյսՒ օր արքան է լեռն երի, արքաների լեռ արքան,
Այսլ որ հայոց ակնակունքն է, բիբլիականն իմ հայկյան։
Այս, որ իր իսկ հողն համբուրեց, այս, որ Մասիսն ինքն է
վեհ,
Այս, որ երեկ շէր հավատում, թե կհասնի երբևէ»,*
Հասավ... բա յց սուրբ հսրյրեն՚ահաո խնդությունից ուշքն
անցավ,
Բայց, թվաց թե ինքն զգաց, որ մուրազահաս մահացավ։
Զգաց, որ, տե՜ս' երջանկության ոսկե ժպիտն երեսին
Լուռ բողբոջեց, ինչպես վարդյա վերջալույսըճ Մասիսին։
Ի՜նչ վսեմ մահ... իր սուրբ լեռ ան փետրաբարձը գլխի տակ,
Անցավ ուշքը... մեռյալ մնաց այսպես երկար ժամանակ*
Այնք ան մնաց, մինչև վայրի աքլորները ձայն տվին,
Ուշքի եկավ' իր ազգամայր սարին գգվեց տակավին։
Ռ*2Հի եկավ ծաղկանց բույրից, հողը մեկ՝ էլ համբուրեց,
ՄւՈսիսի հողն իր բերանում' անմահության պես բուրեցր
Ու ողջ օրը պառկեց Մասսի ծաղկածովում հոտևան,
Զ՛արնվելով չար աչքերից, սպասելով գիշերվան...
,.,Ո լ պաբուրվեց խոր մի քնով քնի կարոտ հ այորդին,
Երազի մեջ... ազդի և իր հարսանիքն էր' իր չորս գին։
Գինին Վանա ծովով մեկ է, հարբում է սարն էլ Սիփան,
Ենքր հայոց թագավոր է, օ*, սուրբ երազ հա յությա ն*,,
Ենքըճ Մասիսն է թամադան հարսանիքում հայ ազգի,.*
Բայց երբ զարթնեց Միաման թոն' կրծեց մկանն իր բա զկի, —•
— 9է, երազս կկատարվի, կկատարվի վաղ թե ուշ,
Անհարսանիք չենք մնալու, իմ թամադա ր Վան ու Մուշ,
Այս, որ հասա Արարատիս՛ Սիփանիս էլ կհասնե՛մ,
Թեկուզ երկինք փախած լինի' Վանա ծովս էլ կտեսնեմ։-**
Այսպես խորհեց կիսամուրազ ու վեր ելավ հայորդին,
Շիրմից ելնող Հիսուսի պես մեկ էլ նայեց իր շորս դին։
Կիսվեց սև թուխպն իր կարոտի, արծըվացավ սիրտը հեզ,
Ոլ վեր ելավք ճամփա ընկավ դեպի Սիփան սարը վես,,
Դեպի հայոց բնօրրանը, դեպի ծովը իր Վանա,
Դեպի վայրերն իր մանկության, որ սարերն են Սիփանա։
230
 4
, է.Ցերեկները թաքնվելով քարայրներում ճամփամոտ,
Գիշերով էր ճամփան կծկում մեր դաշտերով այն ծաղկոտւ
Լուռ անցնում էր գաղտագողի' ամպից սահող լուսնի պես,
Ամպել սիրո աստվածն ինքն էլ նրան խղճում էր, կարծես,
Մշուշով էր վարագուրում, որ չտեսնեն պատանուն,
Ու սիրահար Սիսրմանթոն սլանում էր դեպի տուն
Այն վայրերով, ուր քայլ առ քայլ վերջ էր գալու իր հեծքինչ
Ուր մեղրաբույր ծաղկածովերն հասնում էին իր կրծքին։
Ասես գինի էին տալիս ծաղիկների բաժակով,
Որ մոռանա իր Վէտերը, և նա կանցներ, ինչպես հով'
Այժմ դաշտով Կոգովիտի, նեկտարի ծով ակունքից,
Ուր քիչ մնաց հարբեր ընկներ, ծաղկագինու բուրմունքիցդ
Ոտքը մթնում մի մեղք գործեց' կաքավները թռան վեր...
Դառը ժպտաց Սիամանթոն և անցնում էր ողջ գիշեր'
Իր կաքավին երագելով, դեռ կծկելով իր ճամփան,
Որդի շորեր հագած հայը սլանում էր դեպի Վան։
Այսպես հասավ Շավարշանին, անցավ գետն էլ իր Տղմուտ,
Անցավ քնած Ավարայրն էլ, հասավ Մուշին իր ղմրուխտ։
Զարկեց անցավ Մշո դաշտն էլ, ու յոթ գիշեր սլանում'
Հույսը վշտի սև պատյանից իր ոսկե սուրն էր հանում։
Եվ կտրում էր, անցնում այսպես բլրե բլուր, սար ու ծոր,
Երբ մեղմ քամին, համբույրի պես, մի բույր բերեց մեղրածոր։
— Արտամեդին եմ մոտենում, բույրն է նրա խնձորի,
Նրա շունչն է, շունչն է ծովիս, հովն է Վանա իմ ծովի։
Ուր է, ուր չէ' Սիփանն ինքն էլ ձեռքով կանի ինձ հեռվանց, —.
Խուլ շշնջաց իմ հայորդին ըմպելով հովն ու' հանկարծ'
Ասես մեկից նա մանկացավ, երբ որ լուսնի լույս կաթով
Հեռվից Սիփանն էլ հայտնվեց, հեռվից' դեռ իր գագաթով։
Հայոց լեռանց երկրորդ արքան, երբ կիսով շափ հայտնվեց,
— Ա՜խ, Սիփան ջան, մեռնեմ քեղի, — Սիամանթոն ձայն
տվեց։ —
Մի օր մնաց, որ քեզ հասնեմ, սև օրերս ցնդեցին։—*
Ու հովն, ասես, հում սեր բերեց, ասպանդակեց սրտի ձին։
Դեռ լհասպծ իր Սիփտնին' իր մայր ծովն էլ հայտնվեց,
Վանա ծովն էլ որդուն գտնող մոր պես հեռվից ձայն տվեց
281
 Ոլ ծափ տվե9 ալիքներով ու ճայերի թևերով։
Լա յորդին էլ ծափեց' սրտի հազար ու մի ձևերով,
Ընկավ ափին ու ջուրն ըմպեց' ծով կարոտով իր Վանա,
Վանա ծովի աղի ջուրն էլ թվաց մեղր ու մանանա,
№վաց գազպեն իր Սիփանա, թվաց շունչն է Բյուրակնի,
Աստվածային ամբրոս թվաց, թվաց նեկտար ու գինի։
Վանա ծովի հայելին էլ գրկեց պատկերն իր որդու,
Որի ճիչը վեր արտուտվեց' «Եմ հո'ղ, նորից ի մն ես դու,
Վայըս չքվեց... հայ մնալս ինձ քո գիրկը ետ բերեց»։
Ոլ ծովափի հողն ու քարը մի անգամ էլ համ բուրեց։
֊ ֊ Այ»՝ որ հասա իմ ծովակին, իմ սարերն էլ կհասնեմ, —
Խուլ շշնջաց իմ հայորդին ու կարոտով մեր վսեմ
Ելավ ոլ զիլ ճամփա ընկավ դեպի սիրտը Սիփանի։
— Մնաց մի օր ու մի գիշեր, աստված ինձ չի կորցնի...
Ու մտնելով Արտամեդ էլ' ծունկի իջավ գլխիկոր
Ոլ համբուրեց ու համբուրեց շիրմաքարերն հոր ու մոր։

— Մատ աղ լինեմ էն քարերին,

Ուր հայ գիրը կտեսնեմ,
Այս որ հասա իմ սարերին'
Եմ յարին էլ կհասնեմ։

Ու ելնում էր կեսգիշերով, ծովափերով իր Վանա,

Հեռվից ճերմակ առագաստ էր թվում սարը Սիփանա։
Ու տես' ձեռքով արավ սարն էլ ձյունե ձեռքը պարզելով,
Տղան' հեռվից մորը տեսնող գառի նման վազելով['
Նորից հանեց տրեխները, ուխտավորի պես անզուսպ,
Ոտաբոբիկ առաջ վազեց դեպի Սիփան սարը սուրբ,
Ուզեց իր ողջ սարը գրկել դեռ չհասած սեգ սարին,
Սիրտը կրծքում խա չա կնքեց, որպես միակ տաՀա րին***
Բերանքսիվայր ընկավ հողին' նախ լեռնադաշտն համբուրեցֆ
Բերանի մեջ հայրենի հոդն իր մոր կաթի պես բուրեց»
— Ա խ , հայրենին ուրիշ բան է, իր քարից էլ կբսնեմ,
Որ իմ Սիփան սարերն հասա' եղնիկիս էլ կհասնեմ։
Վարդն իմ կրծքին է բացվելու, չէ', հարսնացած չի լի նի ։—*
Ու վեր թռավ Սիամանթոն' բռնեց ճամփեն Սիփանի։

232
 5
Լուռ էր գիշերն' Ախթամարա տաճարի պես մտախոհ,
Աստղերն, ասես, աչքերն էին սիրո անքուն աստըծո,
Թե՞ իր վառած մոմերն էին, միակ մոմերն անխափան,
Որ հայորդին չխոտորեր, չկորցներ իր ճամփան։
Ու պատանին կեսգիշերով բուրվառի պես ու խունկի
Այսպես' ճամփին ծունկի գալով հազար ու մի մասունքի,
Սարի փեշերն համբուրելով, ինչպես ձագը կուրծքը մոր,
9լրեբլուր վեր բարձրացավ դեպի Սիփանն հեռավոր,
Դեպի հայոց այն սուրբ լեռը, որ ծովափին մեր Վանի
Խոյանում է, ինչպես առյուծն' հայոց երկրին հովանի։
Վեր բարձրացավ բլրեբլուր, ինչպես ամպից լուսնկան,
Ոայց երբ հասավ իր Սիփանին' սիրտը փլվեց մի վայրկյան։
Սիփանահա ս ու փոթորկող խնդությունից ուշքն անցավ,
Թե կիսաբաց վարդ էր դեմքը' կես տուղտի պես դալկացավ,
Մահագունվեց դժոխք մի պահ, անշնչացավ«*« երջանիկ, —
Ա խ, երջանիկ' քանզի քոնը քո գիրկն ընկավ, հայրենի՜ք։
Թուլացել էր կարոտախտից մատաղ սիրտը յոթնացավ,
Ու մի վայրկյան հայրենամուտ խնդությունից ուշքն անցավ։
Ընկավ գիրկդ, Վասպուրական, գիրկը իր սուրբ Սիփանա,
Վանա ծովն էլ, տե՜ս, ծափ տվեց ափերի հետ իր Վանա։
Եվ շշնջաց մահահասն էլ' ((Այստեղ մահս մահ չէ ինձ***)),—
Ժպիտ բուրեց մեկից թոշնող մահաշշուկ շուրթերից։
Սայց Սիփանի բուրմունքն ըմպող մեռյալն ինքն էլ ետ կգա,
էլ ո՜ւր մնաց Սիա մ անթոն, որին, կարծես, մահ չկա։
Եվ հպվելով նրա դեմքին, ռունգներին, շուրթերին'
Ծաղկածովերն անմահական շնչով ուշքը ետ բերին,
Կենդանացավ ((մեռյալն)) իսկույն, զարկեց սիրտը իր մնջած,
Եվ հայորդին աչքը բացեց'
— Ա խ, Սիփան ջան, — շշնջաց, —
Դեռ ինչ ցավ էլ որ ունենամ' քՈ սուրբ հովը կտանի...
Եվ համբուրեց յոթը տեղով չքնաղ կուրծքն էլ Սիփանի,
Տոթը տեղով ամեն մի տեղն համբուրելով յոթն անդամ,
Ասես նորից ծնվեց մորից ծաղկանց գրկում մայրահամ։
Սիփանաչափ մի ժայռ, ասես, ընկավ սրտի ուսերից,
Ասես մեկից յոթը Խաջե իր գիրկն ընկավ հուր սերից։
233
. . . Յարի վարսերն էին, կարծես, թավիշները սարի սուրբ,
Ծաղիկները թվում էին իր սիրածի կուրծքը նուրբ,
Ուխտի աղբըի կարկաչյունը' շշնջյունն էր աղջկա,
Բայց դեռ ո՜ւր է, Սիամանթո, հայի վշտին վերջ չկա,
Ա՜խ, դեռ ո՞ւր ես... դեռ քոնը չէ քո Աիփանն էլ հայրենի, —
Ու վեր կացավ սիրատենչը* դեռ աղվաբեղ պատանի։
Երբ իր սարի կարոտն առավ' աչքը բացեց սերը կույր,
Ընկավ ուխտի աղբրի վրա, ըմպեց մյուռոնն էն մաքուր,
Իր (քառնա սուրբ կաթնաղբյուրից խմող մանուկ Գավթի պես
Հսկա յա ցավ ու շշնջաց*
— Ո՞ւր ես, իմ վիթ, կուգամ քեզ,
Արտիդ կեսը մորդ սիրտն է, ինձ կգտնի, իմ եղնիկ։
— Չէ', կգ տնի, — շշնջացին ծաղիկներն էլ այն մեղրիկ,
Յոթը հազար գույն ու բույրի ծաղիկները Սիփանա,
Մեկը մեկից ջողվ ու շաքար, ողջըճ մեղր ու մանանա։
Իրավ, ի՞նչ սար, դրա՞խտ ասա, ծով է մասրի ու հոնի,
Յոթը հազար ծազկացեղով ավազան է մյուռոնի։
Դրախաավետ Բին գյոլի հետ մրցման ելնում եթերումճ
Աստզանեկաաբ, մեղր ու գազպե, մանանա է ցած բերում,
Որ դառը կյանքն իր հայորդու% սարե ի սար քաղցրանա,
Պանդխտության ցուպը ձգե, աստըծո մոտ բարձրանա։
Այսպես մտավ իր երկիրը, որպես մոր գիրկն, ուր նորեն
Բույնը գտնող թռչնակի պես երգը բխեց ինքն իրեն*

— նորեն իմն եք, իմ սուրբ սարեր,

Ձորեր, մորս գիրկն եք տաք,
Իմ Սիփանա հող ու քարեր,
Փետրաբարձ եք գ{խիո տակ։

Ա՜խ, Սիփան ջան, բա յց ե0րբ պիտի

Ողջ հայերդ գիրկդ գան,
Որ ընկած թագն Արարատի
նորից դնեն... Հավիտյա ն։

*94
 Գ Լ Ո Ի1ս Ո Ի Թ Ե Ր Ո Ր Դ

...Ո ւ քիչ մնա ց ա չքով ուտեր սար ու ձորերն հա յրենի,

Կարծես ի նձնից շատ էր կարոտ ծով ու հողին մեր Վանի,
Մեր մոր ստ ինք Սիփան սարին, Վանա ծովին մեր դշխ ո։
Ու գա չի ս էր մերթ հովի պ ես, մերթ վշտի պես ծա նրախոհ,
Տուն էր բերում նա ծով մի սիրտ' քսան գարուն բոլորա ծ,
Տրեխ ները մա շվել էին' հույսերի պես տ ր ո րվ ա ծ...
Ու գալիս էր գիշեր ու զօր, լեռներ թ ողնում իր ետև,
Երբ ականջին ձա յներ դիպան մոտ իկ ձորից մութն ու սև.

— Հ ե ՜յ, օղ ն ե ց ե ՜ք , ա գա մորգիք,
Ով կա' հասեք, բա րի մա րդիկ,
է ՜ տ ֊ հ ե՜տ> ո՞ Հ հա
ճա մփ ի վրա „
Գողերն, հա սե'ք, թուր են քա շում,
Մեր ոչխարի հոտն են քշո ւմ,**
Հ ա սե'ք՝ ո ՞վ կա
ճա մփ ի վրա ։

Սիամանթոն հոր խոսքն հիշեք ' «Հ ե չ վա տ ություն մ ի ' անի,

Լավությունը ծով էլ ձգես՝ վերջը նա քե զ կգտ ն ի .,,))։
Ու վար խ ուժեց Սիամանթոն՝ « Հ ե ՜յ, օդնեցեք)) գոռա լով,
Իբր կանչեց ընկերներին, որ ճամփին են' դեռ գա լով։
Չա յնը ձորում ա րձա գա նքեց, էլի կանչեց պատանին.
— Է յ հ ե ՜յ, հա սե'ք, ի ՞ն չ եք քնել, ոչխարները կտանին
Հա սե՜ք, է ՜ յ, հ ե ՜յ, Հ ա յկա զ, Հա յր ո , Հա մո, Ջ ա մո ,
Հա մբա րձումյ
'Որդերն էլի վրա ա վին, հա սե՜ք, նեղն են մ ե զ գցո ւմ,
Մուրքերի հետ վրա տվին, հասե՜ք զենք ու զրա հով . . * , —
Այսպես գոռա ց Սիամանթոն, ձորը խ ուժեց կես վա խ ով,
Հանկա րծակի կանչ ու խուժով այնպես մտ ավ կռվի մեջ,
Այնպես մեկին գցեց ղետին, որ սասանեց խ ումբը խ եղճ,
Շիկնեց զա րկից հանկարծակի ու այն մտ քից, թ ե ' «գա լու'
Ուր Ւ, ուր չէ ' ընկերներն էլ այսպ ես վրա են տ ա լու...
235
Ով ի մա ն ա , գ ո՞ւցե ի րա վ ' թ ե ' շա տ վոր են, թ ե ' զ ի ն վ ա ծ ...» ։
Ու դողն ընկա վ գողերի մեջ, ա սի ն ' « Ժ ա մն է ա ն ի ծ վ ա ծ ...» ։
Ու ձիերի գլուխ ները դեպի փախուստ դ ա ր ձ ր ի ն ...
...Ս ի ա մ ա ն թ ո ն ժպ տ ա ց, բ ա յց , ա խ } աչքը մնա ց ձ ի ե ր ի ն ,—
Շների հա լ, հա րա յ ու կա նչ, կովի կա ռա նչ ու խ րխ ինջ,
Շա չը բա խ վո ղ մա հա կների ' մե կի ց լռ ե ց ա մեն ի ն չ։
Ու ծեր չոբա նն օրհնեց իսկույն հոտը փ րկա ծ պ ա տ ա նուն.
— Ա 'յ օրհնվե' ս, օրհնվե ս դու, կորա ծ գա ռդ միշտ գա տ ուն,
Գարուն օրով ծուն չտ ե ս ն ես , վա խ տ ին հա սա ր, օրհնվե ս։
Ք ն ա ծ էի նք , երբ գողեգող վրա տ վին չա րքի պ ես,
Ծ երա ցել ե մ , որ սիրտ ա րին . . . , —
Ոլ ծերունին ա վ ա զե ց,
Ոլ վեր կա ցա վ, որ գա ռ մ ո ր թ ե , բ ա յց կտ րիճը չթ ո ղ ե ց ։
— Լավ չես ա նում, որ չես թ ո ղ ն ո ւմ , բ ա յց օ ր հ ն վ ե ս , ի մ ո ր գ ի ,
Քող նաչա րը միշտ հա նդիպ ի ք ե զ նմա ն քա ջ ճա մ փ ո ր դ ի ։
ճ ա մ փ ի դ քա րն էլ ք ե զ ճա մփ ա տ ա՝ ի նչքա ն չա ր բա ն պ ա տ ա հի ։
Հո մ ի ա յն մ ե զ չփ ր կ եց ի ր , որդիս, ա ստ վա ծ ք ե զ պ ա հի,
Երեք գյուղի ոչխ ա րն է սա , որ պ ա հում ենք ե ր ե քո վ ,
Տունը մի ա յծ , մի գա ռ ունի, մ ե ր սև բա խ տ ի օ ր ե ն քո վ ,
Ոեկ ու մեկի ա պ րա նք հո չ է ՞, որ քշե լ են միշտ ո ւզ ո ւմ *.*
Հ ո ւյս ն է հա զա ր մ ե զ ն մ ա ն ի , որ ա յծ ի ն են կով ա ս ո ւմ ։
իրա վ, ա յծն է կովն ա ղքա տ ի, ետ ենք մ ա ն ո ւմ օ ր ֊օ ր ի ,
Կ:ա նքն է նմա ն չա ր գերա նդու բե ր ա ն ն ը ն կ ա ծ մի չո ր ի ։
Ոա յց որ գա ռը չե ն ք մ ո ր թ ե լո ւ, թ ող մի քա նի խ ո ս ք ա ս ե մ ,
Որն էլ ա նես ա կա նջիդ օղ, կա սի ' ք ե զ միշտ բա խ տ կ ո ւզե մ * —
Աստծու վրա հ ույս ո ւնե ցի ր , բ ա յց ի նք դ մ ի ' թ ե ր ա ն ա ,
Ա ստ ղով ծն վ ա ծ ծ ո ւյլի բա խ տ ն էլ ա նա ստ ղ մ թ ն ո ւմ կ մ ն ա ։
Լավ ակա նջ գ ի ր ճ ա յս խ ոս քեր ս հ ա յր կդ ա ռնա ն ջա հ ե լի ն ,
Միշտ լա վ ո ւթ յո ւն արա մա ր դ ո ւն ' մա րդ ն է մա րդ ու հ ա յե լի ն ։
Մ արդն ո։ կինը, բա րն ու կիրը թե միշտ իրա ր չբ ռ ն ե ն '
Ոչ սերն է սեր, ոչ տուն)։ Է տ ուն ' բա րերն հով ից կ թ ռ ն ե ն ։
Ա նկնիկ տ ուն ' անջուր ջա ղա ց,
Անկին մա րդը իր սիրտ ն ա ղ ա ց ...
__ Ի ր ա վ ... ճի ՜շտ է մ ե ղ մ շի կ ն ե լո վ Ս ի ա մա նթ ո ն շշն ջա ց ։
— Ո՞րը ճիշտ չէ , բ ա յց տ ես, ո րդիս, տ ե 'ս թ ե ա լա մն ի ն չ
ասաց*
Սերն, ի մ ա ը ի 'ր , սա նդուղք է մ ի շտ ' ոտ աո ոտ ես ե լն ե լո ւ,
230
Մինչև ոտքը չհամբուրես' բերանին չես հասնելու։
Մարդիկ իրար երբ սիրում են' չեն ճա նաչում դեռ իրա ր,
ճա նա չում են, երբ սառչում են, երբ չեն մնում սիրահար։
Սերը ոսկե վա րա գույր է, հոգու սևը կծա ծկի,
Երբ պատռվի վա րա գույրը' կբա ցվի դուռն ա նեծքի։
Ի՜նչ է դեմքով գեղեցիկը' տնեն բա ղնիս' թոշնող վարդ,
Սանը անվա՜ն գեղեցիկն է' Վանեն Սիթլիս ու Սաղդադ։
Սերն էլ ձեռին թե սուր չունի' իր դեմ միշտ սուր կտ եսնի'
Սիրտ վա ռելով, ճիտ ծռելով մարդ մուրա ղին չի հասնի։
— ճ ի-շտ է, պապի , — խուլ շշնջաց Սիամանթոն անժպիտ ։
— Սր ի[յսյվ էէ որդիս, իրավն օղ դարձրու ականջիդ։
Դու գայլի էլ սիրո վախտը վրան աղեղ մի հանե'
Ս'ր1 ջ ի ^ տՂի Գործ քա նդելը վանք քա նդելուց վատ բա ն է։ —
Սի աման թոն ուզեց թռչել ու հա մբուրել ծերունուն,
Սայր ամա չեց ու շիկնելով էլի ականջ էր դնում*
— Թագավորը թախտ են ընկնի' լա վ է, քան լաճն օրոցքի ց***
Ով կխլե քո սիրածը' լա վ է խլես լուսն ա չքից։ —
— Ո ւխ ա ՜յ.,, պապի, ինչ լա վ մա րդ ես , — էլի շրշաց պա տա նին,
— Լավն այն է, որ չթ ողեցիր մեր ոչխարները տ անին***
Հալալ մարդը մա զ էլ դա ռնա ' թ րով էլ չի կտրվի,
Գեր ան դառնա հարամն անահ' մի օր պիտի կոտրվի։
Ամեն մարդու պարտքն ու գործն է լա վությա ն դ եմ' լա վութ յուն,
Սայց մարդ մարդու բա նն է մ ի ա յն ' չա րությա ն դեմ'
բա րութ յուն։
— Ա ՜խ , չէ՜, պապի, ա յդ մեկը չէ ՜ , — Սիամանթոն քրթմնջա ց,
Հովիվները ծիծա ղեցին, ծերուկն էլի մրմնջա ց*
— Էլ ո՞րն ա ս ե մ .*. Հա վքն որ հավք է' էլի երկու թև ունի'
Մեկն արհեստն է, մեկն ուսումը, այս էլ մտ քից մի՜ հա նի։
Ո՜վ իմա նա , մարդ ենք, էլի, միտքը մարդուն պետք կգա,
Ամենասև արհեստն ա նգա մ բիլա զուկ է միշտ ոսկյա ։
Թե մի արհեստ ունենա յի' ղալամն ասավ,
Սեռով ոսկի կունենա յի' ալամն ասավ։
Սև սալն ու սև դիրը, որդիս, կարմիր օրեր կբերեն,
Ե ա ն ա չ֊կ ա ր մ ի ր քաղես դու էլ հույսերիդ սար ու ձորեն,
Դալար մնա ս, ու թե բա ն է' մուրազ ունես' կատարվի։
— Ա մ ե՜ն , — ասաց Սիա մա նթոն , — թո ղ քո մեջքն էլ չծռվի,
Թող չծռվի բա խ տ իդ մեջքը' ինչքան էլ որ ծերա նա ս..*
237
— Ք ո ն ն էլ, որդիս, էլ ո՞ւր կ եչնիս, կես գի շեր ո վ ո ՞ւր կեր թ ա ս ,
Պա տ վիդ մի գ ա ռ պիտի մ ո ր թ ե ն ք , կե ցի ր մ ո ր թ ե ն ք նո ր գնա յ
— Չ է ՜, թ ող մն ա , մ ո ւր ա զ ո ւնի մ , վերա դա րձիս թ ո զ մն ա ,
Երբ որ ետ գա մ սիրա ծիս հետ ' ա յն ժ ա մա նա կ կ մ ո ր թ ե ս ,
Օրհնիր ճ ա մ փ ես ***
— թ՛ոզ օր հնվի ' ա ստ վա ծ ինքր հասնի ք ե զ ,
Ու կհա սնի . . . Քո ա ստ վա ծը սրտի մ ե ջ է ա ղջկա ,
թ՛ե աղջկա սրտ ով լի ն ի ' երդկից, էլ դուրս՛ կգա***.

2
Հ ե ռ վ ո ւմ ' աստղ ու ա ղ բյո ւրն ե րի մ ա ն յա կա շա րն իր կրձքին
Սովա սա րը' հարսի տ ես ք ով , դ յո ւթ ե լ կուզեր Վ ա րա գի ն,
Բ ա յց վա նքն ա ռա ծ իր շր թ ո ւն քի ն' ի բր և ա ղ ոթ ք ու մ ր մ ո ւռ
Սաղմոս կասե երկինքն ի վեր Վ արա գա լե ռ ն ահա լո ւռ ։
Ոլ պ ա տ ա նուն հեռվից հեռու Ծովա սա րը ե ր և ա ց '
Կրծքին ը նկ ա ծ բ ո ւյլն ա սա ղերի ' մի քրդուհու կուրծք թ վ ա ց ,
իր Խջեի կրծքի ն մ ա ն , որ ա ր ծա թ էր ու ո ս կ ի ։
Ոլ թ և ա ռա վ ա յն պ ա տ ա նին դեպ ի կուրծքը ե զ ն ի կ ի ,
Ապա րա նջա ն ա ղ բյո ւրի պ ես, Վանա ծո վ ին ծա ր ա վ ա ծ ,
Եր սիրա ծին փ ա խ ցնե լո ւ հույսի ձիով իջա վ ց ա ծ ։
— Ա խ , թ ե իրա վ մի ձի լի ն ե ր ' էլ բ ե կ չէի հ ա ր ց ն ի ***
էլ բե կ ն ինչ է , թ ե աղջիկը հ ովվին ի ր ա վ ա չք դ ն ի **,
Այն իմա ստ ո ւնն ի րա վ ա սա վ սիրո մա սին ա ղջկա '
«Թ ե աղջկա սրտ ով լի ն ի ' երդ իկի ց էլ դուրս կ գ ա ,* * » ։
Թե սիրում է ' ինքը կ գ ա , հետ ն էլ մի ձի կ բե ր ի ,
Հնա ր կտ ա , որ փ ա խ ց ն ե մ , էլ չի ա յս ք ա ն հ ա մ բ ե ր ի ,
Կամ լո ւր կտպ ի ր կ ա ր ո տ ի ց, թ ե գ ե ռ սր տ ո ւմ կա րոտ կ ա ,**
Ա ՜խ , չէ *** կգա 1 իր ինձ տ վա ծ ա յս մ ատ ա նին ի ն ձ վ կ ա ։
Ոլ մա տ ա նու քա րն հա մ բ ո ւր ե ց դ եռ ա չքի ա ե ղ ս ի ր ա ծ ի ,
Ք ա յց քա ր ն , ա ս ե ս , ա չքո վ ա րա վ, թ ե ' ((Տե ս, չգա ս ա ոա նց
ձ ի *,* » {
— Չ է , թ ռչնա կս հոր ա չքերի վ ա ն դ ա կ ի ց էչ դուրս կ գա ,
Թ եկուզ ճա ղ ե ր ն ' ի նչպ ե ս թ ա ր թ ի չ դ ա շո ւյն լի ն ե ն ա ն զ գ ա ***
Կդպ' հ են ց որ ձ ա յն ս լս ի **,
Ու դե ո հ ե ծ ա ծ հ ո ւյս ի ձ ի ն 1
Ց ա ծ թ ո ղ ն ե լո վ Վ ա նա հ ովիտ ն Ա պ ա րա նջա ն ա ղ բ յո ւր ի ն ,
286
Մ ոտ ենա լով Ծովասարին Սի աման թոն ա նվեհեր,
Դեպի յուրդերն իր ն ա ղելու ' երգով ելա վ սարն ի վեր*

— Ա մպ եց, կորավ լուսնկա ն,

Արտեր, մտ եք քուն,
Արտով կանցնի ի մ ճա մփ ա ն '
Չերթա մ յա րիս տուն։

Սերս գաղտնի թող մնա ,

Սերս ' յա րիս պես,
ճա մփ են պիտի չիմա նա ,
թե ուր կերթամ ես**.*

Մենակ յարս կիմա նա ,

թե ուր կերթամ ես,
Մեկ էլ ծովակն իմ Վանա '
Մորս աչքի պես։

Ու մոտ եցա վ վրա ններին, բ ա յց դիպչելով վրա նինՀ

Բերանը չ է .. . բ ա յց փշրվեց սիրո երգը բերա նին։
Գառի համար եկած գառը ընկա վ գա յլի ճանկն հանկարծ,
Ւ՞նչ իմա նա ր, թե իր Խջեն ո՞ր վրանում էր քնա ծ։
Լուսինն ինչպես մի հովվուհի, քշեց հոտը աստղերի , —
Ասուպվելով մի աստղ ը ն կ ա վ գուշակում ով անբա րի։
Ա 'խ , յա րի տեղ հայրն իմա ցա վ ու դուրս թռա վ վագրացածդ
Շողաց մթնում ժանիքի պես դաշույնն իսկույն մերկա ցա ծ։
Ու շշուկով չա րագուշակ ' ինչպես գոգն է մոտ ենում,
Ուզեց անձայն վերջացնել իբրև թե գող.** պատանուն։

— Ղաշաղնե՞ր ես վրաս բեր ել,

Բա յց իմա ցիր, ապիկար,
Ոչ ոչխարիս հոտն է անտեր,
Ոչ էլ Խջեն է ոչխ ա ր..*
•Բո մատանին ծով գցեր է,
Բա յց գիտ եի, որ կգաս,
Ձա յն չհա նես...
Չասես ծեր էՀ
Աչքս խ փ եմ ' էւ չկ ա ս ...
209
Առ գինն ահա ' գաղտնի տ վա ծ քո սրտ ա դող մա տ ա նո ւ։ —
Ու քիչ մնա ց սև դա շույնը սիրտը խ րվեր պ ա տ ա նու։

Բա յց բեկի դեմ մա նուկն հ ա ռն ե ց,

Ղա մեն բռ նա ծ ձեռքը բ ռ ն ե ց ։

Իրավ, քաջ էր Ս իա մա նթոն, թ եև շատ էր պ ա տ ա նի , —

իրը բե կ ի ոտ քերն ը նկա վ (խ ա բ վ ե ց բե կ ը ծ ե ր ո ւն ի ),
Ոտքերն ը նկա վ , բ ա յց ոտ քերից ք ա շ ե ց ֊գ ե տ ն ե ց խ որ ա մ ա նկ
(Ա ն զե ն մա րդու միա կ զենքը այսպես իր խ ելքն է մ ի ա կ * * . ) ։
Ոտքը գրեց ղամեն բռնած բեկի ձեռքին ու սեղմեց,
Գետնին մեխեց բեկի ձեռքը, ու բե կ ն ասես թ ե մ ե ղ մ ե ց , —
Մեղմե՞ց. .. թ ե ՞ գ ա յլն աղվեսացավի հ ա ն դի պ ելո վ ա ռ յո ւծ ի ,
Ոլ շշևջաց շո ղ ո մ ե լո վ ' «Հիշի ր պ ա տ ա ռն ի մ հ ա ց ի ,* ,» ։
__ Ի ՞ն չ հ ա ց . . . էլ ի ՞ն չ, երբ ք ա նդ եցի ր դու ի մ սիրո տունն
ու բ ո ւ յն ։
— Ա ՞յս է սերդ, որ չես հ ա րցնում սիրա ծի հ ա յր , ծ ե ր ո ւթ յո ւն . . .
Ա սենք, թ ե ես ինձ կո ր ցր ի , դ ո՞ւ էլ պ իտ ի կ ո ր ց ն ե ս ,
Ո ՞վ է լո ե լ, որ ա ղա յին նեղը գ ցի ղոպն էս պ ե ս . . .
Հ ա շ վ ի ՞ր . .. Հ ա յ ես' թ ա յդ գտ իր, ո ՞ւմ ես ք ե զ թ ա յ դ ա ր ձ ն ո ւմ ։
— Հապա ի ն չո ՞ւ ղուլ բռ ն ե լի ս հա յ ու վ ա յ չես հ ա ր ց ն ո ւմ .*»
— Դ ե ', դ ե '... ձ ե ն դ .. . դու հ ա յ, նա քուրդ մեկուճա րիս մի'
մա ^իլ ր,
Հ ա յ ու վ ա յ ես, մեր թ ա յը չե ս , մեր փ ա յը չե ս , ձեռ ք ա շի ր ։
— Մ ի՞թ ե հա յ չէր մ ա յր ն ա ղջկա դ, ով բ ե կ , ա յդ ո ՞ւմ
կխ ա բեսէ
Ուրիշ բա ն կա քո մտ քի մ ե ջ, ի մ թ ա սն ի զուր կ թ ա փ ես,
Թե վ ա յ է հ ա յն ' ի ն չո ՞ւ փ ա խ ցրիր Զ ա ր մ ա ն դ ո ւխ տ ի ն ՝
սիրա ծից։
— Հ ե զ ի կ ը ս ե մ ' ձեռ քա շե, ձե ռ, ա յծ ն հարս կ ո ւզ ե ՞ ա ռ յո ւծ ի ց ։
— Ես ի մ գլխից ձեռ կքա շեմ ու քո գլխից, թե չտ ա ս ...
թ ո զ , մ ի ' ս ե ղ մ ե , ջա րդվեց կողս, ախ, երբ պիտի խ ելքի
գա ս,
Գնա ք ե զ հա յ մի վա րդ գտ ի ր, չե ՞ս ի մ ա ց ե լ, մա րդ ա ստ ծու,
էծը էծի հա մա ր լա վ է, քա ն ոչխ ա րի մի սուրու։
— Ա խ ։ ւ է ։ ա ղա ս, քո ղուլն ե մ ես, ինձ քո վ ա ր գ ի ց մի զրկե,
Հորս նմա ն ի մ գլխ ին զա րկ, բա խ տ ի ս գլխ ի ն մ ի ' զա ր կ ե ։
240
Մեկ է' ՈԼ1 իմն է Խջեն, միայն ինձ է նա ուզում,
Սերը հայ ու քուրդ չդիտէ, սրտի լեզվով է խոսում։
Մի Տ^ ղԷց Ժնք, մի տեղից ենք, մի հողից ենք, ի՞նչ վնաս*,*
Մեր արյունը դեղին խո չէ՞ կամ խո ջուր չէ՞, որ չտաս։
Հազար գլուխ ոչխար չարժե ջահելությունն հասակիս,
Որ պառավին կուզես հարս տալ միակ վարդը պսակիս։
ինձ չես խղճում, նրան խղճա' մեղ դարձրու բախտավոր։ —
Աղերսում էր Սիամանթոն, բայց սեղմում էր նորից նոր,
Ուժն հաւքաքում' բաց չէր թողնում' պրկում մ կա ն֊մ կանի'
Իր բազկաց մեջ վանդակում էր դառը վագրին ծերունի։
Ինքը բլուր, բեկը մի սար, բայց սերն ահա այն է, որ'
Սիսը Մասիս կդարձնի' օրհասի դեմ ահավոր***
Ու դարձրեց... Ըմբոստ սիրուց բլուրն իրավ դառավ սար։
— Խղճա... խելքը կթռցնի, թե դեռ մնա առանց յար։
— նա յար ունի.** Ազիզ բեկն է, իմ մի մազին թե ձեռ տաս,
Հայությունը կգլխատի նա թուրքի հետ' լավ գիտնաս***
Բայց սեղմում էր Սիամանթոն և սեղմում էր*** և խոսում'
նեղն էր գցում թշնամու պես' բայց որդու պես աղերսում։
Ոլ կույր մի պահ նույնիսկ գրկեց բեկի գլուխն անզգա'
Աղերսելով պաղեց գլուխն' ի սեր սիրած աղջկա։
Ոայց բեկն ասես այնպես ցնցվեց, իրեն այնպես թափ տվեցէ
Որ քիչ մնաց կուլ տար աղվեսն առյուծիկին, որ խաբվեց,
Համբուրէ լի ս թողեց սեղմելն ու քիչ մնաց տակն ընկնի,
Կյանք ու մահվան արանքն ընկավ,
Բայց դուրս թռավ կենդանի։
^լխի ընկավ, որ գութ չկա, գութը կոթն է դաշույնի**.
' Չարի գութը բազկիդ մեջ է, ո՜վ մարդ, կյանքում
չխաբվես.*.)։
Ու ղուլն հազիվ ղամեն խլեց, բեկը ճչաց՝ «9խփե ս))։
— ե յ֊հ ե ՜յ, Համո, Շամո, հասե ք, գողերն հոտը քշեցին,
Հասե՜ք, Համո, Շամո, Ջամո, հասե՜ք, աղին մորթեցին,
Հավար-մադաթ, հասե՜ք, է յ֊հ ե յ, հասեք, գողերն հեծան ւ
ձ ի ն...,—
Ահից գոռաց բեկը պարտված, վերջին հույսը' ձայնի մեջ,
Այնպես գոռաց, որ քիչ մնաց ղարթ ներ քնից հջեն խեղճ։
(Ա 'Ի , չզարթնեց, տես կույր բախտին, մինչ կթվար, թե ահսէ
Քնած կույսը' երազում էլ՝ ձայնը լսած դուրս կղա,
16 Լ- ?փրւսզ, հաս։. III 241
Ու կփախչեն' մուրազն առած, կպրծրնեն այս ցավից,
Բայց քնած էյ մնաց կույսը, անտեղյակ հույս ու դավից***)։
Նրա տեղակ իր քուրդ ու հայ ծաոաները թռան դուրս,
Տեսան... իսկույն շփոթվեցին, բա յց սիրտ առավ բեկն
անհույս,
Եր ահռելի գամՓռներին հովվի վրա բաց թողեց։
Ոայց շները սովոր էին.,. Բեկն ավեէի կատաղեց,
Երբ նկատեց, որ ծաոաներն հրհրելով մեկմեկին'
ՀոՎՎին մթնօշմ ճամ՛՛փա օրայով սու՛տ են զարկում ու կրկին
Մեկով խփում, մյուս անոքով մթնո՛ւմ ճամփա ցույց տալիս'
Փրկել կուզեն նեղն ընկածին...
— Բ՛ո՞զ եք փչում աչքերիս,
Իբր թե շունն ազրահի՞լ է' խմբով վրան չե՞ք կարող,
Շնե ր,— շանթեց ծառաներին, ինքը թռավ, ինչպես գող,
Ու ետ իղեց դաշույնն հովվիր ու վագրացավ ամեհի,
Ու քիչ մնաց Միամանթոն ընկներ բերանն իր մահի*
...Ո ՞ւմ բախտից էր, բնկի դստե՞ր, թե՞ բախտից իր
պատանու,
Որ ոէւ զամեն կողն էր խթվել կտուցի չափ աղավն ու։
Ո՞ւմ բախտից էր, ա՜խ, էլ ի՞նչ բախտ, երբ վիրավոր
պատանին
Սրտի մատից էլի կորցրեց հույսի միակ մատանին*
Ու հեռացածէ անիծելով աշխարհ ու բախտ ու աստված՛,
Կույսին կարոտճ իր փրկության հաղթությամբ էլ պարտված։

— Բախտ կա կարմիր, բախտ կա ոԱ,

Բախտ կա եղնիկ, բախտ կա դև,
Ես եղնիկի ետևից,
Դևն է ընկել իմ ետև.»*

Անզեն թագս զինված թագի տակ է, վա՜խ,

Սարիս ճամփեն, յարիս ճամփեն փակ է, վա՜խ,
Ախ, Ծիփան ջան, դու էլ բանտված մնացիր,
Ինչո՞վ գ ո ռ ա մ ճ լեզուս թրի աակ է, վա՜խ։
Այսպես փախավ սիրո աստվածն ատելության ալլահից։
Ու թվաց թե իր հույսի պես լուսինն ընկավ իր գահից,
Ընկավ բեկի դռան ժայռին ու աստղացիր փշրվեց,
Ընկավ հովիվն ինքն իր աչքքիք, որ իր երկրից վռնդվեց...
Ու հետևից դեռ լալիս էր Վանա ծովը մոր նման,
Հովվի մոր պես անիծելով այն վագրի վարդ֊ա ղջկան։
Ու պոկոտեց մազերն ալիք, երբ հայ որդին հեռացավ'
Մեկից ձյունող փրփուրներով Վանա ծովը ծերա՛ցավ։
Իսկ Սիփանը հոր պես ասաց' «Դու ի՞նձ էլ ես մոռանում,
Հո հայրենիքն ո՞ւմ ես թողնում, ո՞ւր ես էլի հեռանում,
Ա'խ, ետ դարձիր, Սիաման թո', տե'ս' ձյունն իջավ քունքերիս,
Վանա ծովդ էլ քո սիրածի աչքերից խորն Հ լա յիս,,,զյ
Ա'խ, սերն անգամ' այս աշխարհում, երբ անզեն է, ո վ
աստված,
Անզոր է քո սրբության պես, երբ չարությունն է զինված։

4
Ու սիրատանջ գարունները գալիս էին ու անցնում,
Հույսն արնով էր կաքավների կտուցները դեռ լցնում հ
Ոլ ռտ քԿ Փ ՈՐ նմա ն խ եղճ,
կարծես կանալ այս աշխարհում ման էր գալիս արյան մեջ,ք\

՝— Դու ինձ համար քարե մսուր,

Յա'լ1, ինձ քարեքար ւէի' գ ,ե ,
Յարա եղար, յար չեղար ինձ,
8ա'ր, ինձ սարեսար մի' գցե։

Կյանք չտեսած' կանուխ վառա,

Կրակ ու երգ ու ծուխ դառա,
Յա'ր, քօ դարդից աշուղ դառայ
Յա'լ1, ինձ յարեյար մի' գցեէ

էս ի՞նչ դաժան գարի հասա,

Սար կուզեի' քարի հասա,
Հազար տեսակ չարի հասա,
Վարդս խարեխար մի' գցեէ
248
 Հայրդ խլեց ծովս Վանա,
Զավթեց սարերն իմ Սիփանա,
Ա'խ, ո՞վ պիտի ճամփես բանա,
Հույսս դարեդար մի' գցեէ

Հնած մնաց Խջեզարը,

Եկավ֊գ նաց խաբված չարը,
Գեռ ջահել է, չա'ր, քո յարը,
Յա'ր, ինձ շիրմաքար մի' գցե։

ԳԼՈԻ№ ԻՆՆԵՐՈՐԴ

Ով խլել է հաչ Սիփանը՝ անխ ո ւդա է, անաստված,

Հայ լեռներից զրկված հայը ձուկ է' ծովից դուրս նետված։
Իմ ժողովուրդ, չի կտրվի քո սիրտը քո Սիփանից,
^ո հողնճ ինձմով% քեզ կկանչեճ քո Գողթանից, քո Վանից։
Միակ սոկրբը մայրենին է, հայրենին է մասիսված,
Փրկությունը այն կամուրջն է, ուր քո վշտերն են կիսված։
Լեռները քո քեզ են կարոտՀ քո վանքերով այն վսեմ,
Հավաքական իմ հուշերով էլ Սիփանի ո՞րն ասեմ,
Ուժի աղբյուր կաթնաղբյո՞ւրը, թե՞ հրաշք ծովն իր Վանա'
Մեջ յոթնեղբաչր քո լեռների, ուր հովերն են նիրվանա
է , ի նչ, երբ որբ են Սիփանդ ու քաջերդ Սիփանա***

Լեռներ, լեռներ իմ հայրենի, ի՞նչ եք խորհում, ա խ, լեռներ,

fiար աշխարհից դուք խռոված, հեռու քաշված հուԼիվներ, —
Ո՞ւմ ճամփան ես պահում, Սիփա ն, ուսած ամպե յա փնջին,
Մրդչոք ի՞նչ ես ուզում ասել Գրդուռ սարի ականջին,
Որ չես կարող, ու Գրդուռը Վանա ծովի հաչելով
Խ է պահում Առնոս սարինճ ճամփե ճամփա նաչելով։
Ո՞ւմ ճամփեն եք արդչոք պահում, ո՞ւմ եք կանչում, ա խ,՛
լեռնե ր,
244
Վանա ծովը ձեզ աչք արած՝ ո՞ւմ ճա մփեն եք պահում դեռ
Լ այո ց . . . թե հայ այն պատանու,
Որ ինչքան էլ հեռանում,
Ոչ ձեզ, ոչ այն գիշերն անդուռ,
Ոչ յարին է մո ռա նում ։
— Լա'վ որ ես ինձ չկորցրի՝ չմորթեցի հորը խեղճ,
Թե չէ' կընկներ հ)ջեղարեն ինձ հետ մի նոր փշտի մե ջ*,,

Այնինչ' բեկը գին էր դրել հովվի գլխին հարյուր գառ,

— Ով որ բեր ե' գլխի տեր է , — հառաչում էր ա նդա դա ր,—
((Հայուկն ի՞նձ էլ գետին զարկեՈ, այն էլ ի մ օր ծերությա՞ն,
Ա յն էլ 1 ՚ ր հայ ու քուրդ ղ մ ա* ղարավաշներս ի մ ա ն ա լն*,*)),—.
Ասաց մ տ ք ո ւ մ Զարեհ բեկը ու վռնդեց զա յրույթից
Հովվի ղմ ա' իր ղարավաշ խոլամներին իր ուրթից։
— Թե չ է , — ասա վ , — այս որ արին' այն էլ կանեն' ճար
կտանք
Հնար կտան, որ փախցնի էն փուշն իմ վարդ աղջկան։

Աղջիկն էլ փուշ է'

Անվաթան ղուշ է,
Որտեղ տեսնի սիրուն սար'
էն սիրունին կիջնի վար։

Տղան հույսն ու վաթանն է հոր,

Կով ու կթան, գութանն է հոր,
Ա՞խ, մի տղա ունենայի,
Ոսկե ջղա ուն ենա յ ի ,
Որ ինձանից հետո էլ դեռ
Ինձ մն այի ն հայ ձորն ու լեռ***

Եվ հ ր ա մ ա ն տվեց իր նոր խոլամներին ու բեկին

( Ա յն ծեր բեկին, որ հարս կուղեր իր դեռ կոկոն եղնիկին),
— Մեկ է' հանգիստ չես քնելու, թեկուզ տանես աղջկաս,

* ղ մ ա — հողեեղրայր։
245
Ղաչաղ դա ռա ծ էլի կգա , ո վ բ ե կ ք լա վ է ղու գնա ս,
Ինքդ բերես գլուխ ն հովվի, թե չէ ' իրա վ ետ գ ա լո վ '
Կփ ախցնի քո հա ր ս ն ա ցվ ի ն , որ կսպ ա սե դ եռ լա լո վ ...
Այս էլ քա նի անքուն տարի ջուր է կտ րում բա րձը տ ա ք։
Երեկ մա զի մի փունջ գտ ա ' թ ա ք ց ր ե լ էր բա րռի տ ա կ,
Վ ա յ֊լ ո , ա յս էլ ա յն գլխ ի ց է $ որ թ ե մնա ուսերին
Վ ա յ կբերի թե ' ի մ գ լխ ի ն , ո 'վ բ ե կ , թե քո հ ո ւյս ե ր ի ն ,
Ու կ բե ր ի, թե ուշա նա ք, դ ե ', ձեզ տ ես ն ե մ , ի մ քա ջեր,
Ոերեք գլուխ ն ա ն ի ծ վ ա ծի , հա րյուր գչուխ վա րձը ձեր.

ք*ե չէ' հայր' երբ ծովանա'

Ետ կխլե ծովն էլ Վ ա նա ,
Կխլե հողն իր դրա խ տ ի,
Կհանե աչքն, ի մ էլ բա խ տ ի ,
Կխլե սարն իր Ս իփ ա նա , —
Ա 'խ , կխ լե՝ թե ծ ո վ ա ն ա ***

4
9 ա յց կա'* մեկը ա յս ա շխ ա րհում, որ մի ը նկեր չո ւն ե ն ա ,
թ ե չա րն հա րյուր ը նկե ր ունի, բա րի ն հա զա ր կունենա ,
Ու քուրդ ու հ ա յ իր թ ա յդ ա շն ե ր ն ' ի ր ե ն ց նորեկ բ ե ղ ե ր ո վ ,
Երդվել էի ն ' «Ս ի ա մ ա ն թ ո ՜, կե րդ վե ն ք մեր ս ո ւրբ ց ե ղ ե ր ո վ *
Քա նի տեղն են մ ե ր բ ե ղ ե ր ը ' քո մի մ ա զն էլ չի պ ա կսի.
Աղքատ քուրդը ա ղքա տ հ ա յի ն քո ւրդ բ ե կ ի ց վ եր կ դ ա ս ի ***
Մ եզ վ ռ ն դ ե ց Զա րեհ բ ե կ ը ա յն գ ի շե ր վ ա ' ք ե զ հ ա մ ա ր ***
Մ եզնի ց կ ուզեր քո գլո ւխ ը ' մ ե զ բ ա շխ ե լո վ հա զա ր գ ա ռ ,
թ ա յց մեր գլուխ ն ա զ ա տ ե ց ի ն ք , քո ա ր ցո ւն քն էլ կ ս ր բե ն ք ,
Քո ա զիզը ք ե զ կշինի, էլ ո ՛ր օրվա ա խ պ երն ե ն ք ***
Դու երգդ ա ս ա ... շատ նետ ունի բե կ ը խ րա ծ մ ե ր ս ր տ ի ն *։
Ու թ իկ ն ո տ ա ծ լս ո ւմ էին հա յի վ ա յն ու մ ե ղ ե դ ի ն .

— Դ ա ռներս խ լե ց ,
Լեռներս խ լե ց ,
Աղջկա սիրով
Ց եռն երս ծ ա լե ց ւ
246
 քտդոդր շատ,
Սիրտ է ի ն ք դադոդր շատ,
Հույսերս , ահդորթ տդքիկ,
*,որդ պես թաւրւդր շա տ ,**

^F^ր ես դրս, ա ՜խ , ո՞ւր ես դու,

Ասում են Արխար ես դա ,
Թե՞ խանին դեյլա ն դա սա ծ'
Շարրաթե տդրյորր ես ւրւս

Սասունա բո ւյնս կուզեմ,

Ւմ Վանա տունս կուզեմ,
երզով (/ շեմ հովա նում'
Աիփ անա ձյունս կուզեմ է

Վարդ լինի' քա ղողը շատ ,

Սիրտ լին ի' դաղողը շատ,
Ե՞րբ պիտի մեռնի շարը'
$ա ր սրտի թաղողը շա տ .**

Ու չի մա ցա վ, թե ձեոն ինչպ ես սրբեց արցունքն իր ա չքիՀ

Բա յց դուրս թռա վ սրտի աչքից մի նոր կաթիլն իր ե ր դ ք է

Յա՜ր, դիմանամ քո կարոտի՞ն,

Թե՞ կարոտին իմ Սիւիանա,
Յարից քաղցր իմ խորոտին'
Մ այրիկիս աչք' ծովիս Վանա,
Ա՜խ, դիմա նա մ ո ր կարոտին,
Սարին սիրտս ո՞նց դիմանար

— Կդիմանա, հա յ ես, ի ՞նչ վ ա յ, քրդի ախպեր, շատ մի լա ց,*ք

Ու վեր ելա ն, հաց դրեցին, դավից կաթը գլգլա ց,
Իրար մա տ ից արյուն ա ռան, իրար դաոան հույս ոլ տ եգ,
իրար արյուն իրար խ ա ռնին' ախպերացան մորեմեկւ
Զա րեհ բեկի դուրս վռնդա ծ հովիվները քուրդ ու հ ա յ,
Բախտ ու վշտ ով, ա մեն ինչով ա չք*ա չքի պես դաոան թ ա յ |

247
Ոլ հաց կերան մի ա մ ա ն ի ց , կա թ նա բրդոն կո րեկի։
• *, Բ ա յց ա յս հ ա ց ն է լհ ա ր ա մ արին տ եգերն հա րա մ ա յն բ ե կ ի ։
Ա՜խ, սուրբ հացն է լ, սերն էլ, ա վ ա ՜ղ , վա ն դա կե ցին փ շեր ով , —
Խ ա բվա ծ ու խ ոլ ղա րա վա շներն հա րձա կ վ եցի ն գիշե ր ով,
Զորից ելա ն, վրա տվին սև կա յծա կի ր պես հ ան կա րծ
Զա րեհ բեկի նոր խ ոլա մ ներ ն ու բե կ դևը մ ո լե գ ն ա ծ ,
Մ ռնչա լով ' ((Տվեք հով վի ն , թե չէ ' ձեր մա հն է դ ա լի ս »։
— Չ ե՜ն ք տա, չք վ ե ՜ք , մ ե ծ շան շն ե ր , հ ա ց ա հ ա ՞չ եք դեռ
տ ալիս
Բ ա յց ձին ահա Ա զիզ բե կ ի ծպ տ յա լ ծա ռա ն ծա ռս հ ա ն ե ց ,
Խ ուժեց քա րա յր ու քա րա յր ի ց ղա չա ղներին դուրս վ ա ն ե ց ,
Բա յց նրա նք էլ կրակ դառան ի բր բե կ ի ն տ ես ն ե լո վ ,
Ի՞նչ գ ի տ ն ա յի ն . . . ու գոռա ցին ահեղ վրա հ ա ս ն ե լո վ ։
Ու խ մ բի հետ Ս իա մա նթոն մ ո լե գ ն ո ւմ էր կա տ ա ղ ի .
— Հա րյո ւր գ ա ՞ռ է ուզա ծը ձեր' ահա՜ գինը ի մ գլխ ի
Ոլ հ ա րձա կվեց, որ ց ա ծ գցի ձիա վորին իր ձի ուց,
Մ տ ա ծելով ձին ձեռ գ ց ե լ, որ երա զն էր իր մ ա ն կ ո ւց . . .
Ու հա յորդին Ա զիզ բե կ ի ն ք ա շե ց , գ ց ե ց ձիուց ց ա ծ ,
Ա զիզ թեկը "ւ զ ն ց փ ա խ չել գչուխ ն ա ռ ա ծ, ձին թ ո ղ ա ծ ։

Բ ա յց մեկն հա սա վ բ ռ ն ե ց բ ե կ ի ն ,
Ք ա շ ե ց ֊գ ե տ ն ե ց , չո ք ե ց բ կ ի ն ։
Ոլ բե կ ն ա սա վ* «Ս ի ա մ ա ն թ ո ՜,
Ա զիզ թեկը ես չ ե մ , լա ո ՜,
Ես խ ո լա մ ե մ , թ ե ինձ թ ո ղ ն ե ս '
Ի մ թուրն ու ձին կ թ ո ղ ն ե մ ք ե զ » ։

Սի ա մ ա ն թ ո ն ա ս ա վ , «Դ ե թ ո ՜ղ
Բեկը թ ո ղ ե ց ու սրտ ա դող
Գլուխ ն ա ռա վ ա յն պ ե ս փ ա խ ա վ ,
Որ բ ո ց կռիվն ի ս կ ո ւյն պա ղ ա վ ,,,

— Ք ե ՜զ վ եր ց ր ո ւ, Ս ի ա մ ա նթ ո , — Հ ա մ ո ն , Ջ ա մ ո ն ձ ա յն ե ր ի ն , —
— Զին մո ւր ա զ է, հա լա լ է ք ե զ , ա ստ վա ծ ղ ր կ ե ց մ ե զ ա յս ձ ի ն ***
— Քեզ ա րմա ղա ն ձին էլ, թ ուրն է լ , — ու կա զ հ ույսը ոտք
ա ռա վ։
» * ,Ա յսպ ես ահա Ս իա մա նթ ոն թուր ու ձիու տեր դա ռա վ։
248
 — Կապուտակ ձին հեծել եմ,
Արաղը մոտ եցել եմ,
Ա ր ս /զ, ինձ մի ճամփա տու
Մասիսին կա րոտ ցել ե մ ։

— Սի ա մա նթ ո, էս ձիով,
էս մուրազի պես ձիով
Թե մուրա զիդ չհա սնես '
Վերջին հույսդ դարձրու մ ե զ ***

— Թեկուզ հա սնեմ մուրա զիս '

Դուք եք ախպերն ի մ ա զիզ,
ճիս անթև է առանց ձեզ,
Գիտեմ, կգաք ախպոր պես։

Ու ձին հեծա վ, բ ա յց ո՞ւր, էլ ո՞ւր*** հայրն աղջկան թ ա քցր եց,

Երբ ա յն խ ոլա մն Ազիզ բե կ ի ' այս կռվից էլ լուր բ ե ր ե ց ։
Եվ ա յն օրից, ահը սրտում, զինվա ծ, ամեն մի գա րնա ն '
Մի նոր սար էր հայրը քոչում, թ ա քցնելով աղջկան։
Մեկ Սիփանի լանջերին էր զա րկում վրա ննճ ինչպես ա եՀ,
Մեկ ելնում էր Գրգուռ սարը, մ ե կ ' Սասունա սարը սեգ,
Մեկ Ոինգյոլ էր իր քոչն իջնում, մեկ ետ գալիս Ծովասարդ
Ոլ ահահար ա մեն գարուն բո ւյնն էր փ ոխում անդա դա ր։

— Էս ի ՞ն չ գարու հասանք, վա յլ ո ,
Վ ա յլո, ի նչե՜ր տ եսա նք, վ ա ՜յլո ,
Անբան չոբա նն ահ է դառել,
Վ ա յլո, էլ ի ՞նչ խո սանք, վ ա ՜ յլո ։

Կուզեմ Սիփանն ' առանց հա յի,

Հույսս մնա ց առանց թ ա յի ,
էլ բեկ չկա առանց վ ա յի ,
Վ ա յլո, էլ ի ՞նչ հուսանք, վ ա ՜ յլո ։

Հա րա մ է մեզ հա յոց սարը,

Հա րա մ է մեղ հա յ աշխարհը,
Կապը կտրեց Խջեղարր,
1Լուրդ* են քրդի կուսանք, վա յլո ։
* Ղուրղ — գ ա յ լ ւ
249
 Փուշը զինվել վա րդ է ուզում.
Իմ քրդի վարդն աքդ Հ ո՛ւզո՛ւմ,
Աղջիկն հոբից մարդ է ուզում.-•«
էս ի նչ դարու հասանք, վա յլո։

Վ ա յլո , էլ ի ՞ն չ խ ոս ա ն ք, վա յլա

< Ա .0 Ի 1 ս Տ Ա Ս Ն Ե Ր Ո Ր Դ

Ձմեռն անցավ, բացվեց նորից վառ կարոտի մի գարուն,

Կարապները ծովերն յիջան' ինչպես ափ իք փչվող ձյուն։
Քոչվորների սիրո երգը նորից սուրաք սարն ֆ վեր,
Գարունը' սեր, արեր' սելւ, երկիր֊ե րկինք դարձան սեր։
Մեռած սերերն հագից եղան' ծաղկի փոխված աչքերով,
Արարերն եղան ապրողները, որ պասսկվեն վարդերով.**
Սի փանն ինքն Հլ վեր Հ կանչում' Բադիկներով ի ր բուրյան,
Ոլւ սիրածներն իրար գտնեն' համբույր առնեն, համթույր տանէ
— Առանց յարի, առանց սարի ի նչ եք կորել ձորերում,
Սարերն ելեք, որ սեր անեք սարի սիրուն օրերում. —
Սարն ի վար ՛Է սուրհանդակում աղբյուրներին ի մ բոլոր,
Տուն է կանչում հեռա թափառ հայորդոցը իր մոլոր։
Բայց, ա"խ, սարի Սֆամանթոն մնաց վշաի անձավում,
Լալով հուշերն իր Աիփանի' թափառում էր պաղ հեռվում։

Մեջնուն, քեզ մի դարդ էր տանջում' դարդը Լեյլի քո յարի,

Այնինչ կոզա իմ հայորդին յարի համար ու սարի,
Յարի համար, սարի համար, ծովի համար իր Վանա,
Յարի համար ու ողջ գերի երկրի Համար Աիփանա։
Պանդխտելով իր ազգի հետ, ալքը լուսնին դարձնում,
Եր հեռավոր երկրի մասին լուսնից էլ էր հարցնում.
 — Լուսի՜նք աստված թ ող ֆեզ գովի,
Ամենատես ալքն ես մ ո վ ի է
Տեսնես' հիմ ա ո ՞վ է բոնում
Ոսկե ձուկս Վանա ծովի։

Լուսի՜ն, վշտիս ականջ արա,

Ա՜խէ յո թնա վա նք ծովիս վրա '
Տեսնես' էլի կղողանջե՞ն
հա չվա ծ զա նգերս Սփյթամ ա րաւ

Տեսնես' Նարս ի ՞ն շ է անում.,

Ոուխտ ի զարս ի ՞ն է է անում,
Անգին քա րս' Սիփան սարս,
Սիրած յա րս ի ՞նչ է ա նում։

Ու շրջում էր Սիամա նթոն' սար ու յա ր ով դեռ տա րվա ծ,

Երագելով իր սարերը' իր սարերից վտ ա րվա ծ , —
Թ ափ առելով, պ ա նդխ տելով, դեգերելով անդադար,
Անիծում էր իր չա ր բախտը և իր սերը... խ ելա գա ր։
£ ի չ էր մնում ա ստ վածա վա խն աստծուն էլ անիծեր,
Շարոտելով Հա յա ս տան ի ն' սիրտը երգով կբա ցե ր ,

— Լույս բխ ա ն մա րմար քա րեն,

էն լույս բխ ա ն մա րմա ր քա րեն,
Տեսնես' նորեն լույս կբխ ի՞
Մեր Մարութա բարձր սարեն . . .

Հազար ու բյուր փարսախ հեռու' ի՞նչ իմա նա ր հա յորդին,

Որ մա րվել է Մարութա լույսն ու մոխիր է իր չորս դին,
Առանց հա յի' ա մ ա յա ցել կուլա ծովն էլ իր Վանա,
Տուն են կանչում իրենց տիրոջն աղբյուրներն էլ Սիփանա
Ա յնինչ տ երը,,է ճա մփ եքը' գոց, չի իմա նում ի ՞ն չ անի,
Դ եմ ը' սվին, սուր ու սա հմա ն, անզեն գլուխն ո՞ւր տանի։
Ու մերթ ընդ մերթ խուլ զղջում էր, որ գերվել էր . . . քրդուհուն,
Թամուն տալ էր ուզում հուշերն ու կարոտի ծովն անհուն,
Տվ ա յտ ո ւմ էր, զղջում, ասես տանջվող սրտի մի վ ա յր կ յա ն է
Չէր ի մ անում ինչպես պոկեր սրտից կ ե ս ֊ք ո ւր գ աղջկան։
251
— Ի ՞նչ ունեի ես նրա հ ե տ ,— սրտի կեսն էր ք ր թ մ ն ջ ո ւմ , —
Ախ, ո ՞ր մեղքիս համար է դեռ ճա կա տ ա գիրն ինձ տ ա նջո ւմ։
Ի նչո՞ւ քրդի խուդա ն ղրկեց երա զիս մեջ իր կ ո ւյս ի ն ,
ք ն ա ՞ծ էիր, հ ա յոց ա ստ վա ծ, որ մ ա յր չեղա ր ի մ հ ո ւյս ի ն ։
Ի նչո՞ւ սիրտս չսա նձեցիր ա յն ժ ա մ ' ուխտի ա ղ բ յո ւր ո ւմ ,
Ինչո՞ւ կույսին չպ ա տ ժե ցի ր , երբ ինձ նոր էր հ ա մ բ ո ւր ո ւմ • • •
Ի նչո՞ւ սրտիս հա յրը չեղա ր, անտեր թողիր ո րբուկի ս,
Որ բա ն դ վ ե ց ի ն սև ա չքերում սերս, սիրտս ու հ ոդ ի ս ։ —
Ա յսպ ես մոլոր գա ն գա տ վում էր, հա ռա չում էր պ ա տ ա նին,
Հ ո ւյս ը կտ րա ծ' կուզեր նետ ել կույսի տ վա ծ մ ա տ ա նի ն ։
— Ի ՞նչ ունեի հետն օտ ա րի ' այն էլ բե կ ի ա ղ ջկ ա ,
Կ ա ֊ չկ ա ' հոր վ ա ն դ ա կ ն ընկել ինձ թ ա ղ ել է կ ա ֊չ կ ա ։
Այս ի Ռնչ ցա վ ի ծովն եմ ը ն կ ե լ, ի ն չո ՞ւ երա զն ինձ խ ա բ ե ց ,
Վ ա յ թե սերը ց ե ղ չի ջոկո ւմ, որ ինձ տուղտի հետ կ ա պ ե ց ։
Ա ՜խ , թ ե ջոկեր' գիրկս չէր դա նա ' ի նձն ից էլ խ ելա գ ա ր ,
Ա յն էլ ա յն պ ե ս ' երա զի մ ե ջ' չէի ն ք գտ նի մ ե ն ք ի ր ա ր ։
Նա բե կ ո ւհ ի , ես մի հ ով իվ , հա յրը զ ի ն վ ա ծ, ես ա ն զե ն ,
Ա ՜խ , ի ՞ն չ ուներ' թ ե կ ո ւզ սիրուն ա րտ ույտ ի հետ հ ա յ բ ա զ ե ն ։
Ա ՜խ , երկու սիրտ ունի յա ր ս ' մ ե կը վ ա րդ է, մ ե կ ը ' տ ուղտ ,
Բ ա յց հա մ բ ո ւյր ի ց ո ՜վ կի մ ա ն ա ' ո ՞րն է հ ա յը , ո ՞ր ը ' ք ո ւր դ ։
Ար տի գա ղտ նիքն ո ՞վ ի մ ա ն ա , ա յն էլ սիրտ ը ջա հ ելի,
Մարդուս վա ղը ց ո ւ յց չի տ ա լու ոչ մի խ ե լքի հ ա յե լի ։
Ա վ ա ՜ղ, վ ա յ թ ե ' ինձ շէր ս ի ր ո ւ մ —
Մ տ որում էր մ ե ր թ ա յս պ ե ս ,
Մ երթ ետ թ ռ չո ւմ իր զղ ջ ո ւմ ի ց , մ ե ր թ զղջում էր ս ի ր ա կ ե զ ,
Մ երթ կ ա սկա ծո ւմ ս ի ր ա մ ո լո ր ' « Ի նչո՞ւ ոչ մի լուր չկ ա » ,
Մ երթ խ ղ ճ ո ւմ էր բա խ տ ի հա մա ր ա յն մ ո լո ր վ ա ծ ա ղջկա ,
Մ երթ սրինգն էր ո ւզո ւմ փ շրել, ո րով գ ե ր ե ց քր դ ո ւհ ո ւն ,
Նույն վ ա յր կ յա ն ի ն թ վ ո ւմ էր նա և՜ խ ե ն թ , և՜ թե ի մա ստ ո ւնI
— Իմ սա րերի եղնիկների ց մեկն ինձ ի ն չո ՞ւ չտ ե ն չա ց '
Երբ ի մ սա րերն ի մ ն էին դ ե ռ ' ծա ղ կ ա ն ց նմա ն ի մ փ ն ջ ա ծ ։
Ա խ թ ա մ արա վա նքի կո ւյս եր ն ո ՞ւր չք ա ց ա ն ի մ ա չք ի ց,
Ի նչո՞ւ գ եթ մ ե կ ն ինձ չփ ր կ ե ց ա յն երա զիս հ ր ա շք ի ց . . .
Ի ՞ն չ պ ա կա ս են ի մ հ ա յո ւհ ի ք ' ա ստ վ ա ծո ւհ իք ի մ ա զ գի ,
(Ո ւ քի չ մ ն ա ց Սի ա մ ա ն թ ո ն կտ րեր երա կն իր բ ա զ կ ի ,
Ի նքնա սպ ա ն ո ւզե ց լի ն ե լ ա յս խ ե լա գ ա ր ն ի մ ա ս տ ո ւն , —
Ա նմա հ սերը նա է, երբ որ մա հվ ա ն նա վն էլ է ն ս տ ո ւ մ ...) ։
252
— Չէ **, կա ֊չ կ ա ' ինձ լքելով [' հա րսնա ցել է կ ա ֊չ կ ա ,
Հա րսնա ցել է գառս դ ա յլի ն, որ գեթ մի կես լուր չի դա։
Ծախել է հա յրն իր աղջկան, որպես ա նմա յր մի գա ռա ն,
/1 վ իմա նա , թե նուշ աչքերն հիմա լա լուց ի Ռնչ դառան
Ա*ՂՒղ բեկին է հա րսնա ցել . , * , —
և հա ռա չեց սրտախոր,
Խանդը վա գրեց եղնիկ սրտում' չ է ', չեն լինի բա խ տ ա վոր*
Հարսը ջա հել, փեսան ահել, չէ ', չեն մնա մի բա րձի,
Թե սիրում է՝ կ ե ս ֊հ ա յո ւհ ի ս ' կգտնի ւլուռն իմ դարձի,
Ւնձ կփրկի ա յս դժոխ քից, ի մ սարերն էլ ինձ կտան,
Սերս դեպի Վանա ծովս' կամուրջ կանի աղջկան։
Ա խ , թե չա նի' իր աչքերի սև մոմերը թող հա լվեն,
էն թրա կեռ իր հոնքերի կամարները թող փ լվեն'
Թե ճա մփ եքիս չկա մրջվեն նուրբ հոնքերը աղջկա,
Թե չքա վեն հոր սև մեղքը' կասւեմ' էլ սուրբ սեր չկ ա ,**

•Չու հեր ոսկի քա մա ր կապեր,

Իմ հեր չուներ տրեխ ոտի,
'Չու մ ե ր ' լուսնա կ, աշխարհ խ ա բեր,
Իմ մ ե ր ' ա ստղիկ, մեջ սև ա մպ ի։

Դու հոր ու մոր ձեռին ծա ղկա ծ,

Ես ծիլ' ելա ծ քարի տ ա կէն,
Ա 'խ , դու կրակ, դու հա րսնա ցա ծ,
Ու ես կերվիմ քո կր ա կեն...

Այսպես տանջվեց յսթ ը տարի , — առանց տանջանք սեր չկա,

Երրորդ անդա մ Արաղն ա նցա վ՝ դեպի երաղն ա ղջկա ...
. . . Եվ Արաղից ա յն կողմ ա նցա ծ' մոտ ենա լով վա թա նին'
Արագածը այս կողմ թողա ծ, կարոտում էր Սիփանին.

— Բեկն անդին քարս խ լե ց,

Սիփանա սարս խ լե ց,
Վանա ծ ո 'վ , ի մ դարդը լա ց ,
Իմ ձե/ւից յա րս խ լե ց ։
253
 Ա ՜խ , ետ տ ուր, նարս ծա տ ուր,
Սիփանա սա րս ետ տ ուր,
Հ ե ռ ա ցի ր Սիփան սա րես,
Ա ՜խ , սա րս' քարս ետ տ ուր։

Ոլ ծպ տ վ ա ծ' յա յլա ղ ն ե ր ն էր ք ուվ որի հետ բ ա ր ձ ր ա ն ո ւմ ,

Ա ղբրից ա ղ բյո ւր ու ք ո չե քո չ յա ր ի ց մ ի յո ւր հ ա րցն ում *
Թե չե ՞ն ա ր դյո ք նրա նք քոշել Ծովասաթ խց ա յլ մի սա ր,
Թե չի ՞ ա ր դ յո ք ծ)չե ղ ա ր են ֆ ր հետ ևի ց իքձղ փպր»*է
Բ ա յց ա ղ բյա ր ն £| ր ո ր չէր տ ա լիս ու չէ ր թ վ ա մ , որ լա լի ս '
Հ ե ռ վ ո ւմ լա ցո ղ իր Խջեի սև ա չքերից էր գ ա լի ս .
Ինչպ ե՞ս թ վ ա ր ... չէ ՞ որ արդեն յո թ ը տ ա րի էր ա ն ց ե լ։
֊7 Բեկի աղջիկ ու ես' չո ր ա ն , ինձ վ ա ղուց է մ ո ռ ա ց ե լ»**
Մ րմնջում էր պ ա նդուխ տ ն ա յս պ ես , հ ա ռա չում էր ու կրկին
Ն վա գում էր ' իք կա րոտ ի լեզուն տվա.ծ ս ր ն գ ի ն ։
Ոլ բա րա կա ծ մա տ ների տակ սրինգն ա յն պ ե ս էր լա լի ս ,
Որ սրնգից սիրտ ն էր, ա սես, կ տ ո ր ֊կ տ ո ր դուրս գ ա լի ս ք
Ա յնքա ն անուշ էր գ եղ գե ղ ո ւմ սրինդն ա յն ք ա ՜ն , որ հ եռ ու,
Ա նգա մ վ ա յր ի ոչխ ա րները կ ա ն գ ն ո ւմ էին չս ե յս ւ*
Ա յնքա ն ա նուշ, որ մ ի գիշեր մի եղջերու, մ ի եղնիկ
Կարծես գեր վե լ իր նվա գով [' մ ն չո ւմ էին ե ր ջա ն ի կ ,
Մ ոտ իկ ձ որում գլուխ գլխ ի ննջում էին կ ա խ ա ր դ վ ա ծ»
Տ ե ս ա վ հովիվն ու ո չխ ա քի ի ր հոտ ն հ իշեց ո ր բ ա ց ա ծ ,
Ոլ վեր թ ռ ա վ . . . ուզեց զա րկե լ բ ա յց ետ ք ա շվ ե ց նա կրկին»
Չ է ՞ որ չքնա ղ Խ ջեզա րեն շա տ էր Նման ե ղ ն ի կ ի ն ։
— Ա ՜խ , ե ր ա ն ի ՜, հա վք ու հ ով ե ր, երա նի ձ ե զ , ե ղ ն ի կ ն ե ր ,
Որ մա ն կ ո պ ա ք մո ւր ա զն ա ռ ա ծ, ու ց ա վ չունի սիրտ ը ձե ր *,»
Ու ողջ գիշեր իր ս ր ին գով հուշն էր լա լի ս ա նդա դա ր,
Աչքը ձ գ ո ւմ ՛ճա մփ ա ներին% չէր ի մ ա ն ո ւմ ո ՞ւր գնա ր*

— ճ ա մ փ ա կա ' ծո վ է տ ա ն ո ւմ ,
ճ ա մ փ ա կա ' ա յգ ի ,
ճ ա մ փ ա կա ' ափ է հա ն ում
Նա վա կն ի մ կ յա ն ք ի ։

Ա ՜խ , ո ՞ր ն է սիրուս ճ ա մ փ ա ն ,
Ց ո ւյց տ վ ե ք , ա ս տ ղ եր ,
964
 Առանէք սեր ինչպ ե՞ս մ նա մ ,
Ամ եղն եմ ա ն սերէ

Ալ մի հիշեր երազ տեսավ, բա յց այս անրյսւմ չար երսէ էլ*

Տ ե ս ա վ ' իբր Խջեզարեն հարսնացել է ... ա ն մ ո ւր ա զ...
Ի՞նչ իմա նա ս' երազն ի՞նչ է, որ նման է ՛քիշերի,
Խավարի մեջ չկա ՞ն կա յծեր ճշմա րտ ությա ն աստ ղերի։
Ոլ վեր թ ռա վ Ծ իա մա նթոն, նժույգն հեծավ գիշերով,
Յոթը գիշեր ճամփա կտրեր' երազի սև հուշերով։
. . . Վաղուց իր մա յր Արաքսն ա նցել, որպես ծովով իր լա ցի ,
Բանդում ահու կիրճն էլ ա նցա վ, քա նզի ձի էր հեծել, ձ ի ՜, —
Զին մուրազի կեսն է, իրա վ, ա յս անմուրա զ աշխ ա րհում,
Ոլ յ ոթ հիշեր ճամփա կտ րեց' դեպի Սիփան, դեպի տ ուն։
Խելահեղված հասավ Բինգյոլ ու խ թա նեց ն ժ ո ւյգ ի ն ,
ԵրգոՎ թ ռա վ ձորեիձոր, ձին ծառս հանեց նա ուժգին ;

— ճա մփ ա տ վեք, հավք ու հովեր,

Հա վք ու հովեր' ձիուս թևեր.,
ճա մփ ա տ վեք, քա ր ու կասլան,
ճ ա մ փես կապող ձոր ու ծա պան,
Աերթամ Վանա պանդուխտ յա ր ի ս ,
Աամ թ և կերթա մ շիրմա քա րիս։

Ու Բինդյոլից հասավ Սիփան, լսեց տրտունջն ա ղբյուրի,

Դ եմից ձեռքով կա նչեց հոր պես նրան Սիփանն իր բա րի։
— Իմ հա յ Սիփան, լոկ դու դիտես տեղը բեկի աղջկա,
Իմ թիկունքը թե դու լինես' էլ ինձ ոչ մի վախ չկա ։ —
Վանա ծովի հովն էլ մոր պես շրշա ց' ո՞ւր ես, ի մ զա րիր,
Վանա ծովը' կապույտ մի աչք, Կտուց կղզին' ոսկե բ ի բ ։
եվ աղջիկներ հ ա յտ նվ եցի ն, ինչպես ծա նոթ ծա ղիկներ,
Բա յց նրանց մեջ վարդը չկա ր, թ վ ա3 սարն անսեր * ««
Ու Սիփանից մտ ա մոլոր քշեց դեպի Ծովասար,
ճա մփ ին անվերջ հ ա րցնեյով, բ ա յց ո ՞վ ահից յո ւր կտար,
Այն էլ սի րա ց ղաչաղ ընկա ծ մի շվա նո* թ ա ռլա նի։
— Բեկի աղջիկ է հա րցնում, տեղն ո ՞վ ասել սիրտ կա նի..*
— ՈԱԱՕ Բալուլեն ուշացել է, սրտում ինչ էլ ունենա ...
Եվ օրնիբուն Սիամա նթոն չէր ի մա նում ո՞ւր ։գնա։

* Շ վ ա ն ո — հովիվ։
255
 — Ո՞ւմ աչքն է յարիս տեսել,
էն ալքին մեռնեմ,
էն ալքը թող ինձ նայե'
Կարոտս առնեմ։

Բայց տխրեցին ծաղիկները, ու նա վարդից լուր չառավ,

Եվ կարոտի կայծը սրտում մի հրդեհի բոց դառավ։
Ոլ ձին քշեց ձորերն ի վախ մտամոլոր մտավ դյուղ,
Երր տխրաբեր իրիկունն էր կտուրներից քաշում ծուխ։
Եվ հյուր մնաց մի պառավի ու վարդավառ վաղ ծեգին
Լսեց ի ն չ֊ո ր դհոլ֊ զուռնի հեռու ձայնը ցնծագին.
Ական, դրեց, ա ս ա ց . — Մամիկ, այս ի նչ ձայն է, որ կուգա,
Ծովասարի Հովերի պես մեկ շնկում է, մեկ չկա։
Ու պառավը խոսեց մեղմով. — Ա'խ, ինչ ասեմ, որդի ջան,
Հեռվից եկել հարս են տանում Զարեհ բեկի աղջկան,
Բայց լալիս է Խջեզարեն ու քողի տակ հառաչում,
Բուն թե արթուն' երազ դառած Սիամանթո է կանչում**.
Բայց թե չուզեց Զ^րեհ բեկը հարս տալ աղքատ իր ղուլին,
Ոլ կորցրեց վարդ ադչիկը սրտի մալուլ բչրոզին* * . ,—_
Սիամանթոն գույնը գցեց, ուշքը գնաց սև լուրից,
Սյունը բռնեց, բայց ցած ընկավ, ինչպես ճրագն այն սյունիցւ
— Այս ի նչ եղավ, — ճչաց պառավն, — այս ի՞նչ եղավ, իմ
որդյակ,—
Այնպես ճչաց, որ թվաց թե մեռավ որդին իր միակ։
Ոլ ջուր ցանեց պառավն իսկույն ու ջուր ցանեց աչքերին,
Ուշքի բերեց, գլխի ընկավ' (XՑավս տանի քո յա րին...))։
— Ախ, չէ ', մամիկ, չար մի' խոսա...
— Բա ի՞նչ ասեմ... ցավն է մեծ,*.
Լռեց պառավն, ու ամպի պես Սիամանթոն մռա յլվեց,
էև աչքի մեջ անհույս մի միտք՝ մի արցունքի պես փայլեցէ
Ասաց. — Մամիկ, ա'ո մատանիս, ինձնից հարսին տար նվեր,
Բ՜ող երազը մուրազ լինի, թող ողջ մնա հայրը ծեր։ —
Ոլ մնաց հյուրն արցունքի մեջ՝ աչքը ուրախ մի դարձի։
Պառավն առավ սիրո գաղտնիքն ու մատանին սիրածի,
Ոլ պահելով չամիչի մեջ շող֊մ ատանին հանց մի հույս,
Ելավ, հարսին ի տես գնաց, գնաց հույսի աչքալույս...

250
 1

Ծովասարը, Սիփան սարը Մասիսի պես դյութական

Վանա ծովի ափին դարկւքած վրաններն են իմ հայկյանւ
Ptujtf այս դարան Աարեհ րեկն է Եովասարի մի լանջին
Իր յոթնածուխ յուրտր դարկեյ, ինչպես իր սև յափնջին.
Եվ այս դիշեր հարսանքւրն է յհսրեհ րեկի ա/յջկա,
Քայց հարսանիքն' ինյպես վադրի ու եդնիկի սևաչյաւ
Շներն' հարբած ժխորի մեջ1 մեղմել հարբած բեկի պես'
Թմրել էին, երբ պառավը տանեցու պես մտավ ներսւ

— Հաղաըը' ղալ, էս աշխարհը մեկինն է,

Ղոլէ աշխարհը' մի դաոան պես' բեկինն էէ

Իրիշակվեց հայոց տանը,

Քրդին մնաց արծվի րայնր.

Քեզ Վանա ծովն, ազիզ փեսա,

Կերե՞ք, Վանա տառեխն է սա•

Քեզ Քինգյոլր, Սիփանն էլ քեզ,

Քո հաջեի օժիտն են, տե ս.

Քեզ Գրգուոը, Մարաթուկը,

էլ չի ծխա հայոց խունկը,

Ախթամարա վանքի մթնում,

Քրդի ոչխարն է աղոթում•

Կուսանոցը մուրազն առավ'

Մեր Սուլթ անի հարճը դաոավւ

Երգում էին մեծ է/ըանում ու գինահար' վերանում,

Ու վերանում, չէին զգում' ով է գալիս, ով գնում...
17 Հ՛ Շիրազ, նսւա. III M7
 — Բեկի աղջիկ» խանում Խջե,
Դուրս արի, դուրս, յա յլ ո կանչե,
Յայլո խան և,
Վայլո ջանե,
Խաջեն շար մաղ արմսււլան է։

էն տան սյունն է անխախտելի չեռան պես,

Ում հարսնացուն կույս է գալիս գառան պես։

Բեկի աղջիկ, դու բեկի մալ,

Հազարի մեջ մեկին հալալ։
Հայը վ ա յ էր,
Քեզ ի՞ն չ թ ա յ էր,
Երբ կա Ազիզ բեկը ջալալ։

Ազիզ ասեմ Ազիզ բեկին,

Բեկերի մեջ' Մասիս բեկին,
Ղալան բերեց հազար գլուխ,
Հազար ոչխար' հազարն էլ թուխ։

Խանում Խջե,
Յայլո կանչե,
Հազար գլուխն հանաք բան չէ։

Հայոց չքնաղ Ծովասարինճ քրդի զարկած վրանում'

Խմում էինՀ յաթաղանից խաբվածներն ու.** խենթանում։ —

— Ազիզ ասենք Ազիզ բեկին,

Հազար տվեց մի եղնիկին,
Բայց մի եզնիկ Խջե զարը
Ղալ ան բերեց Սիփան սարը,
Վաղվա որսն էլ հայ Սիփանի,
Եվ ձկնածով ծովն էլ Վանի,
էլ ո՞ւմ սիրտը չի հովանա,
Հիմի քուրդը կծովանա։ —

Երգում էին մ եծ վրանում ու գինեխինղ վերանում,

էսում էին հարսն ու պառավն ու հառաչում վրսՀոոժ*
268
 — Նեմրութք Նպատ սարերն էլ ողջ
Օժիտ բերեր հարսն իմ տիրոջ,
Օժիտ բերեց Վանա բերդը,
Դրախտի լորս գետերն հետը,
Եփրատ, Տիգրիս, Արածանի,
Մայր Արաքսն էլ քուրդ կծնի,
Հայ չի ծնի այսուհետև...
Մեր գարն հասավ, անցավ էն սև
Թափառ֊ք ոչվո ր կյանքը քուրդի,
Օր նման էր հավք ու դուրգի։
Հիմա քչվոր
Հայն է քոչվոր..*
քրգի քոլոզն' Արարատի
Գլխի թ ագը դառնա պիտի։
Այստեղ պիտի դնենք բինաՀ
ճոխ սարերում այս Սիփանա։
Հազիվ պրծանք անապատից,
էլ չենք քոչի Արարատից։
Էլ չի մնա քուրդը քոչվոր,
էլ ետ չի գա հայը քչվոր։
Էլ ոչ մի հայ ետ չի գա, չէ,
Բրդի կճե, վայ մի' կանչե,
Հայ մի' կանչե, — ցավը տանի
Վերջին հայը թուր Սուլթանի։--.

Երգում էին գինեմշուշ քուրդ բեկերը գինեխենթէ

— Ո՞ւր է հարսը, հարսը բերեք, հարսը պարե փեսի հետք

Բեկի հարսնուկ, մի' ամաչե,

Դուրս արի, դուրս, վայլո կանչե,
Յայլո խանե,
Վայլո ջանե,
Խաջեն խանին արմաղան է։

Եվ հուզվում էր հարսանիքը հանց գինեգետ մի պղտոր,

Բայց գետափին հարսը լացող մի ուռի էր հէխիկոր։
Ու դեռ կոկոն թասերի մեջ վարդ գինին էր■ փթըթում,
Միայն հարսի սև բաժինն էր արցունք դառել գավաթում։
{V ա
Քաշվել էր նա մեծ վրանից, միայնացել կարոտից,
Միայն հույսն էր սիրտը շոյում, թե' կաղատվես այս
բանտից.
— ք*այց էւ ո՞ լԲ է ՍՒամանթոն, յոթը տարի է անցել,
Ո՞վ իմանա քանի գրկում արցունքներս է մոռացել,
Իմ էլ խեղճ հոր ոչխարները նա է քշել կա ֊չ կա ,
Ազիզ ոչ խ աՐի Հնտ նա է քշել, որ չի գա ։
Ասում են թե' քշում ոչխարն ու խեղճերին է տալիս,
Մի ոչխարի չա՞փ էլ չկամ, որ փախցնելու չի գալիս...

֊ Յոթը տարի ախն ու դարդը բերանիս,

Չ ի թ աոամել սիրուդ վարդը բերանիս,
Ք՚Լ ղաչաղ ես, հասիր, ինձ էլ փախցրու,
Քո անունն է միակ զարդը բերանիս։

Ո՞ւր ես, իմ սեր, հասիր, ես դալ չեմ կարող,

Հարս կտանեն... լցվել եմ, լալ չեմ կարող,
էլ վաղվանից անունդ տալ չեմ կարող
Սև կողպեք է տանող մարդը բերանիս։

Ոայց հարսնառի ժխորի մեջ կորավ հարսի տխրաբույր

Սիրո երդը, որպես Վանսւ ծովը մտնող մի աղբյուր։

Մայրս լիներ' պիտի սգար.

— Ախ, հայրդ խև է...
Կակաչ, ինչո՞ւ կարմիր հագար,
Երբ սիրտդ սև է։

Ու նստել էր կակաչի պես' կարմիրն հագին, սիրտը սև,

Ինչպես թռչնակը վանդակում' թևերը կախ, սիրտը թ և ...
Ու շիթ աո շիթ արցունքները հասնում եզրը շուլէթերի,
Կարծես փնտրում էին լալով հետքը հովվի համ բույրի...
— Թե աշխարհում դեռ կաս' էլ մի' հարցրու,
Մեկ ձի ճարե' ձիուդ գլուխն ինձ դարձրոլ,
Ա խ, թե վայ չես' հասիր, իմ հայ արծվենի,
Սառցե լուլա բեղը պոկե, ինձ փախցրու։

Ու թախծում էր նա գլխիկոր այսպես մենակ ոլ լռին,

Երբ մոտեցավ պառավն հուշիկ, մի թաշկինակ իր ձեռին,
260
Ու շշնջաց*— Բարի ծաղկես, այս էլ ես եմ քեղ բաշխում։
Ու քիշմիշը գոգը ձգեց թաշկինակով իր նախշուն։
Հարսը բացեց համր ու անփույթ, բայց քիշմիշի մեջ հանկարծչ
Ինչպես լուսինն աստղերի մեջ իր մատանին շողշողաց...
Ու կայծակող հույսի թափից Խջեզարեն դալկացավ,
Բարակել էր սիրտը վշտից' խնդությունից ուշքն անցավ։
Պառավն ահով բարձրացրեց ընկած գլուխն իր ձեռին,
Շոյեց այրվող ճակատն հուշիկ ու ջուր ցանեց ալքերին,
Ուշքի եկավ Խջեզարեն*— Ո՞ր սարից ես գալիս դու,
Բեղ ո՞վ տվեց այս մատանին, նրան էլ չե՞մ տեսնելու։
Ինձնից պաղել ե՞տ է տալիս, էլ չի՞ պահում իմ ճամփան,
Ասա', մամիկ, ի՞նչ հնարով, ինչպե՞ս տեսնեմ ես նրան.**
Ու պառավը մայրաժպիտ' այսպես խոսեց գլխիկոր*
— Իմ ղոնաղն է մի գեղեցիկ, մի թուխ ջահել ձիավոր*
Երբ նա լսեց քո հարսնառի ուրախ ձայնը ձեր ուրթից'
Կարծես մահվան խոսքը լսեց, վարդը թռավ իր շուրթից։ —»
Ու պառավի խոսքը կտրեց Խջեզարեն սրտադող*
— Իմ չսիրած մարդն է գլխիս հորս ձեռով գցել քող,
Մեծ վրանում քեֆ է անում, բայց այնքա՜ն է քեֆ արել,
Որ ինձ նման քանի Խջե մազերի սևն են տարել.**,—
Այսպես խոսեց Խջեզարեն, չդիմացավ իր վշտին'
Սիրտը լցվեց, երբ սրտակից սիրտ հանդիպեց իր սրտին։
— Բայց նա թեկուզ ջահել լիներ' չէի գնա ես նրան,
Իմ սիրածը քո ասածն է, կա'մ նա, կամ թե՝ գերեզման։
Գնա', մամիկ, ասա' յարիս՝ Խջեզարեն քո սերից
Այս էլ քանի՜ ծարավ գարուն աղբյուր հանեց աչքերից,
Ասա՝ հիմի մնացել է մեկ օր միայն ու մի ճար՝
էգուց մորս գերեզմանին ուխտ եմ գնում Ծովասար*
Կանուխ կերթամ, ասա թող գա, ձիով թող գա, ինձ տանի,
Ասա թող գա' որսը տանի, թե որսկանն է Սիփանի***
Ու դուրս ելավ պառավն ուրախ, հույս ու լուրով իջավ վար,
Ու լուրն իբրև ճրագ բերեց մթնած սրտին սիրահար։

2
Գիշերն իջել Ծովասարին ու հովն այնպես էր հևում,
Որ լուսնյակի մայր ձեռի տակ գիշերն օրոցք էր թվում։
Ու նրա մեջ լեռ ու ամրոց, օբա ու կոն, ու խրճիթ
261
Ննջում էին սուզված պ ես֊պ ես երազների մեջ վճիտ։
Միայն աստ ղերն էին արթուն, այն էլ երկրին կարոտած'
Դեպի գիրկը Վանա ծովի' ջուր խմելու իջան ցա ծ։
Ա՜խ, հա'է մեկ էլ հովն էր արթուն, քնած երկրի շնչի պես,
Քնած երկրի՞.,. թե՞ հեռավոր, արթուն յարի շունչն էր հեզ։
Մեկ էյ ինքը' Սիամանթոն, Ծովասարի մի լանջին,
Միտք էր անում' իր սիրածի մոր շիրմաքարն առաջին,
(Զին թողել էր պառավի մոտ, զենք ու զրահ մոռացել,
Սիրուց գժված ու անհամբեր Ծովասար էր բա րձրա ցել.,,)։
— Վա՜յ աշխարհում այն աղջկան, որ իր գլխին մայր չանի,
Նման է նա հոր ՛վանդակում թևը կապած թռչունի։
Սայց կկտրե սերն ամեն կապ այս շղթայված աշխարհում, —-
Ու սիրածին կանչում երգով, վիշտը երգով էր ցրում,

Ա յ գիշեր, դար մի' դաոնա,

Իմ սրտին քար մի' դառնա,
ճամփա տուր իմ լուսաստղին,
Ետ քաշվիր, սար մի' դառնա,,.

Իմ յարի հայրն է կապել

ճամփեքս շարն է կապել,
Սայց հույսիս կամուրջն ահա
Իմ ազիզ յարն է կապել։

Ու մերթ իր բախտն էր անիծում, մերթ փախցնել երազում,

Մի անլ ուսին գիշերվա պես իր լուսնին էր սպասում։
Սայց լուսնի տեղ լուսաստղն հասավ լուսադեմի հովի հետք
Ու չիմացավ ինչպես ննջեց Ծովասարին ծաղկավետ։
Ա՜խ, նա շաա էր հոգնել վշտից ու բյուրասար իր ճամփուց,
3"թ Հ ցերեկ, յթթր գիշեր վար չէր իջել իր ձիուց,
Յոթը գիշեր խթանում էր իր պես հոգնաձ իր ձի ոմն,
Յոթը ցերեկ, յոթը գիշեր արշավում էր նա անքսմև,
Հոգնել էր շատ, նա էլ էր մարդ, ու նինջն իջավ աչքերին,
Ու չիմացավ ինչպես քնեց գերեզմանի պաղ քարինւ
Նրա գէխին ու ողջ հայոց երկրին նայում դեռ անքուն՝
Հայկ Նահապետն* աստղի փոխվել շողշողում էր երկնքումէ

* Հրկեքաա! մի խ պ *ր սա ա զ կա , որ ձա լկ Նահապետի ա նոմսՎ է կ ո լ-

վ"ւմէ
№
Ու խաղ բացեց մազերի հետ հովն աղջկա ձեռքի պես,
Սարի հովը, որ երազի համբույրն ու բույրն էր կարծես։
երազի մեջ հջեղարեն մեռած մոր հետ երևաց,
Ու մայրն ասաց. «Սիամանթո', լույս աղջիկս քեղ մնաց,
Առ քո թևին, թառլան ես դու, ու թռցրու, տար Սիփան»*.»։
Ու համրարձավ մայրը նորից' հովվին թողած աղջկան.
Ու մ ուր աղի վարդը պոկած Սիամանթոն չոր թփից'
երազ ձիով փախցնում էր նրան կյանքի բիրտ ափից,
Ծառս էր հանում երազի մեջ իր հրեղեն ճերմակ ձին՝
Վանա ծովն էլ կամրջելով, փախցնում էր սիրածին։

Աղոթր անին Ծովասարը նետեց ամպե յափնջին,

Ոայց ծաղկանց մեջ դեռ քնած էր Սիամանթոն՝ մի լանջինֆ
Հովն ականջին շշնջում էր՝ շնշի նման աղջկա«
— Զարթնի'ր, մանուկ Սիամանթո, ուր է, ուր չէ՝ նա կգա։
Ւրավ՝ ելած վեր, սարեսար՝
Սիփան սարին թիկնելով՝
Առավոտը բացեց արևն հարսի նման շիկնելով*
Շիկնեց, երբ որ քնած տեսավ սիրուց լացող հերոսին...
/7։ այն պահին, երբ արևը նոր է հասնում Առնոսին,
Արևի պես բլրեբլուր բարձրանալով հևասպառ,
Կարմիր հազած, մի սև կապած աղջիկ ելավ Ծովասարւ

— Սերս գաղտնի թոզ մնա,

Սերս յարիս պես,
ճամփեն պիտի չիմանա,
Թե ուր կերթամ եսէ

Ո՝ե իմանան' կքանդեն

Կամուրջն իմ սիրո,
Արծվիս էլ կբանդեն,
Կմորթեն, վա*յ լո***
263
 Զին է վերջին իմ հույսի
Վերջին իմ ճամփան.
Նա ինձ ձիով կսպասի'
Զին մուրազ է, ջա ն...
Այդ Խջեն էր, որ հարսնաքույր աղջիկներին թողած ետ,
Ու ետ թողած խոլամներին' սար բարձրացավ երգի հետ։
Բայց երբ քնած տեսավ յարին, աչքերն հագան ամպ ու զամպ,
Ու կրծոտեց շրթունքները մռնչացող լռությա մբ>
Ոչ թե արագ բարձրանալոլց սրտի զարկն էլ արագեց,
Այլ կարոտից, վշտից, վախից կրծքի դռնակը թակեց
Ասես ճչացճ «Ո՞ւր ես քնել, անտես խո չե՞ս հանց քա մի.,.
Անմեղ գառի նման ունես դոլճ հազար գա յլ֊թ շնա մի}) ։
Ու ետ նայեց... էլի դարձավ' ((Ինձ քնո՞վ ես սպասում£.
Ի՜նչ իմանար, որ ողջ գիշեր ինքն էր հովվի երազում,
Ի՜նչ իմանար, որ մինչև լույս սպասելով սիրածին'
Չիմացավ, թե աստղերի հետ աչքերն ինչպ ե՞ ս գնացին...
Բայց խռովյալ Խջեզարեն այնպես մթնեց մի վայրկյան,
Որ հայրն աչքին վարդի փոխվեց, փշի փոխվեց հեգ տղան.
— Ա՞յս է սերդ, — ու խռովյալ ուզեց իջնել սարից վար, —
Սիրահարը պետք է երբեք քուն չունենա... առանց յար.
Միտքն էլ պիտի' սրտի նման արթուն մնա և հլու,
Թե անկեղծ է, թե իսկական, մինչև մահն է սիրելու,..
Ու զայրույթից չտեսավ էլ մոր շիրմաքարն առաջին,
Երբ որ այսպես անզեն տեսավ, քնած տեսավ իր քաջին,
Ու լալու պես նա քրթմնջաց. — Ի՜նչ սիրահար, որ չզ գա
Բնի մեջ էլ շնչած օդից շունչն իր սիրած աղջկա։
Այսպե՞ս կգան... թե՞ աղեղիդ լարը կուզես իմ ծամից.
Անզեն ինչպե՞ս պիտի փախցնես գոլ ինձ զինված խոլամից։
Ո՞ւր է քո ձին, զենքն ու զրահն։ — Ու չգիտեր ինչ անի.
Զարթնեցնի՞... բայց եղնիկին անզենն ինչպե՞ս փախցնի,
Երբ որ ահա զինված ծառան ու բեկ հայրն ու բեկ փեսան
Հեռվից հեռու սուտ որս փնտրում, բայց հսկում են աղջկան.
Ու մինչ Խջեն կուզեր իսկույն ընկնել հովվի գիրկը տաք,
Սարի ցածից նիզակների ծայրերը վեր ճոճվեցին,
Ու քիչ մնացճ սար բարձրանան, կես երևաց մեկի ձին,
էլի սուզվեց... Բայց բեկերի խուլ աղմուկը վեր հորդեց,
Խջեզարեն աստված կանչեց, երբ տեգերն էլ նկատեց,
264
 րտր քամվեց յալփ համար, յարքէ հաւքար քւր սիրուն,
Սգաք՝ Ո11 աԱ մք1 ^լք չկա, յարի մահն է մոտենամ, —
Մի վայրկյանում իմաստնացավ' ի սեր անզեն սիրածի'
Սիրածի մահն իր վիզն առավ' րնզզեմ իր հոր և օձի է
IIւ երր հանկարծ ուրուրի պես հայրն էլ հարրած ձայն տվեց,
Խջեն անզեն յարի համար վախից այնպես գունատվեց,
11ր շշնջաց. — Քնի՜ր, քնի՜ր, ո՞ր ջուրն ընկնեմ հիմա ես,
Դու անզեն ես, նրանք զինված' լիմա-լիմա կանեն քեզ։
Թող պառավ բեկն ինձ հարս տանի, բայց հենց գիշերն
առաջին
Ինձ գերեզման կդարձնեմ, բայց կփրկեմ իմ քաջին։
Քնի՜ր, քնի՜ր. . . — Ու կռացավ[' իբր ծաղիկ մի քաղեց,
Այնինչ քնած յարին մոտիկ մի զույգ ոսկե ճան թողեց,
Ու ծովացած իր կարոտի կաթիլ համբույրն իսկ չառած'
Դեռ ցած կանչող հոր աչքերի սվինների տակ անցած,
Խջեզարեն մի բուռ զառած,
Սարից բանտված' իջավ ցած։

Արևն ելավ Ծովասարից, բռնեց կապույտ իր ճամփան*

պ, ամ անթ ոն աչքը բացեց, բայց չգտավ աղջկան*
Մի զույգ ոսկի վեգեր տեսավ ու վերցրեց նա իսկույն,
Իջավ սարից ու ձեռնունայն որսկանի պես հասավ տուն։
— Մամիկ, հեյ վա՜խ, Խջեզարեն չեկավ մթնով, թե լույսով,
Քնել էի, ղարթնա' չկար, ու մնացի քո հուսով,
Վայ թե խ արեց Խջեզարեն, վայ թե խա բեց, որ չեկավ,
Խաբված սերս' զարկված մի լոր, սրտիս բնում կուչ եկավ,.**
Այս վեգերը գտա, մամի՜կ, ընկած էին ծաղկանց մեջ.
Ա՜ո, քո րախսւն է. . . , — լսեց ազան, ու սյառավը կռահեց*
— Նա եկել է, Սիամանթո, ետ գնացել խռոված,
Նա է ձգել այս վեգերը, երբ տեսքզ է քեզ քնած.»»
— Ո՞նց քնեցի... Թե՞ ուրիշն է ձգել վեգերն այս ոսկյա.**
— Ո՞վ կձգի... Չէ', եկել է, նա է ձգել՝ կա-չկա,
Ոայց իՈնչ վեգ է, հա՜, հիշեցի, թեև յոթն օր չի անցել
Աչքերիս հետ իւավարելուք' ուշք ո։ միտք չի մնացել,
Ոայց իմացիր, որ այս ջուխտն էլ չար նվերն են բեկ փեսիI
— \յաղրոՈ։մ է ինձ...
2(1!)
— Ծաղրում է, բա ... Բայց իր վերջը դու լսի*
քեզ համար է ձուլել տվել, որ թե բան է հայտնվես,
Որ թե րան է* համը հանես' հարսի տեղակ ճան տան քեզ.
Այս ոսկեղեն ճաներն' այն էլ հարսի ձեռքով քեզ տ սլով'
Հեղ վռնդեն հույսիդ ճամփուց' վրադ մի լավ խնդալով•
aS:uj է, ոսկի շատ կսիրեք համ էլ ճանի վախտն է դեռ,
Ահա մի զույգ ոսկի ճանով ծախեց սերը՛, էլ ի"նշ սեր***ն։
Բայց փախչելիս Խջեզարեն հետն էր բերել, որ խնդաք,
Որ խնդայիք, ոչ թե լայիք, կույսն անմեղ է, իմ որդյակ։
ԱԴեռ մանուկ bu s, — այս են ասում քեզ այս վեգերն աղջկա,
Խակ ծիրան է քո սիրտը դեռ, այսօրվա քունդ վկա***
ֆնա ու ճան խաղա գյուղում, սիրո ճամփեն մի' բոնի,
Դեո մանուկ ես, սիրո մարդ չես, թառլանը չես Սիփանխ
Իրավ կասե Խջեզարեն' սերը քուն չի ճանաչում *
Սրտիդ մեկ էլ հարցմունք արա1 գուցե զո՞ւր ես քեզ
տ ա ն ջ ո ւմ է

Սիրտ է, գուցե, խաբում է քեզ, ա՞խ, ի՞նչ ասեմ, իմ

որղւակ,
Ուրիշ բան է սերն իսկական, ուրիշ էր մեր ժամանակ•
Ես էլ տեսա ջահ էշություն, բայը գլուխս ի՞նչ գովեմ,
Անց ավ էն թ ուխ մազերիս հետ, էլ ո ՞վ կասի ես ո՞վ եմ,
Ոտ ու ձեռից վաղ եմ ընկել, ու ինձ մամիկ են ասում,
Ինձ, որ յոթը անքուն գիշեր յարի էի սպասում*
Եխ մփ յարի*** բա յց քանիսը ախ էր քաշում ինձ համար*
Ի սեր մարալ էն աղջկա ո՞վ չէր ընկնի սարեսար***
Ինքը Հէարեհ բեկն էր ուզում ու քոլն չուներ աչքերին,
Բայց թե հայ եմ, հայրը չուզեց, ու մնացի իմ յարին.
Ո՞վ կփոխեր յարի մի մազն հազար բեկի գլխի հետ,**
— Ես էլ այդ եմ ասում, նանե, ինձ մայր եղիր այսոլհետւ
_ Մայրն ի՞նչ անի, քեղ յար է պետք, որ խռովիՀ խելքի գասւ
— Խ ռովել է ու հեռացել...
— Որ էլ քնած չմնաս։
Ո՞նց ես սերդ մի գիշերվա անուշ քնի հետ փոխել.
Ի՞նչ որսկան ես, որ իր ոտով եկած որսն ես բաց թողեր
էս տաք վախտդ, որ քնել ես, էլ ո՞նց պիտի պահես կին*,9
.— Ախր, նանն, յոթը գիշեր անքուն էի ճամփեքին,*,
— Չէ', ուրիշ էր մեր ժամանակ, հիմի անկեղծ սեր չկա«
Չէիր քհէէ թե ղուլն էիր դու քո սիրած աղջկա։
Համ էլ անզեն, անզեն, անձի' ինչպե՞ս պիտի փախցնեիր.
Խջեզարեն .փրկել է քեզ, այ թե որն է սերն, հիշի՜ր*—
• •• Սիամանթոն ամոթահար' շիկնեց ինչպես մի խնձոր,
Աւ պառավից' իր հույս֊մ որից նորից խնդրեց գլխիկոր.
— Գնա', մամիկ, վերջին անգամ թող իր խոսքը տա վերջին է
Քո ղուլն, ասա, քո կարոտն է լալիս ձիու ականջին.,,

Գնաց պառավն ու ետ եկավ... վերջին ճարը տուն բերեց,

Ու լուրն, ինչպես սիրածի շունչ, հովվի հոգին համբուրեց.
— Խջեզարեն այսպես ասաց. « Եթե սիրո մարդ է նա,
Եվ թե ինքն է Սիամանթոն, թե սեր ունի ինձ վրա,
էգոլց պիտի յարին տանեն հարսանիքի հանդեսով,
Թող գա ձիով' ինձ փախցնի, թող չտեսնի սիրո սով...
Քրդի շորեր, ասա, հագնի, ասա՝ քրդի շորով եկ,
Հայի տղա, վայ չբերես, յարիդ թողնես սրտաբեկ։
Ասա՝ ձիով, ձիո'վ թող գա, թե սրտում է սիրո' ձին,
Բանը, ասա', սիրելը չէ, այլ տիրելն է սիրածին։
Թող ձիով գա, ո չ թե քնով, ամո՜թ քնած իր սիրույն,
Թող ձիով գա, որ փախցնի, թող հույս դնի իր ձիուն,
Թե չէ, ասա, էլ ճար չկա ու թող մեկ էլ չքնի,
Բախտը, ասա, մարդու չեն տա, թող իր բախտը փախցնի.*.

ԳԼ ՈԻ էս Ն Ա Խ Ա Վ Ե Ր Ջ Ի Ն

Սիրուց լացող աշուղի պես ձեռքը դրած ականջին՝

Մի աղրյուր է անվերջ կանչում Ծովասարի մի լանջին.
Թե սերն այն է, որ կրակից ձ յո ւն֊ աղջկան աղատես,
Կայծակն առնես թրի տեղակ, արծիվն օղում թրատնս,
Քարից անգամ գինի քամես, և սերն այն է, որ անահ
Սոխակն իր կույս վարգի համար վագրի դեմ էլ .խոյանա։
Ու զինավառ Սիամանթոն տագնապում էր սիրակեզ,
267
Անդադար ձին իր անդադար սրտի պատկերն էր կարծես։
Ծովասարից Սիփան տանող ճամփագլխին սպասում,
Մտքում կռվում չար բախտի հետ և հույսի հետ էր խոսում•
— Տեսնես կգա՞ն, ինձ թև կտա ն Զարեհ թեկի ղարավաշ ,
Բեկից փախած, ղաչաղ ընկած քուրդ խոլամներն իմ թայդաշ։
Թե"* նրանք էլ վայ են տալիս, որ քնած եմ մնացել. ..
Ու չեն գալու... բա յց, չէ ', կգան, չէ"* որ գալ են խոստացել։— ա
Հանկարծ աչքը նա վեր թեքեց' կռինչ լսվեց արծվենիճ
Տանում էին անգղները մի սպիտակ աղավնի•
Բայց արծիվը թռավ֊զ ա րկեց ու խափանեց նրանց չուն,
Ետ խլելով անգղներից' երկինք տարավ աղավնուն...
Ձիավորը ժ պ տ ա ց մ ի պ ա հ , բայց ժպիտը լուռ հանգավ«
— Ա՜խ, մի հ ա վ ք ի չ ա ՞ փ էլ չկամ, — ու հին վշտի մեջ ընկավ։

Զարեհ բեկը' ինձ վայ կանչող,

Դեռ ինձ կըսե ոչխարի գող,
Որ ինձ Խջեն սրտից հանի,
Որ սիրածիս բեկը տանի.
Մեզ <ւհայ ու վայ» ասող բեկը
Կզգա ինչ է հայու տեգը, —
Հայ եմ թե վայ* ի սեր հարսի*
Տեգս չասի, թուրս կասի...

Հանկարծ ձորից ձայն տվեցին քուրդ հովիվներն իր թայդաշ•

— Հո * շվանո ո Սիամանթո՜, մենք քո սիրույն
ղ ա ֊ր ա ֊վ ա ՜ շ։

— Ախպերն ախպոր աղբյուրն է,

Երբ ծարավեց' պաղ ջուրն է...
Երբ թջն ամիք վրա տան*
Ախպոր թիկունք ու թուրն է։

Կգանք, ղուլը ղուլ չի խաբի, կգանք քո հայ ախպոր պես,

Ու կատակեց մեկն էլ, ասես.— Բաժինքը մեզ, հարսը' քեզ։
— Մի' վախենա, Սիամանթո, ոչ շատվոր են, ոչ քչվոր...

Ղ ա ր ա վ ա շ — ծ առա։

268
Կանենք Բ^կի հարսանիքըք հարսը փայն է մեր ախպոր..»
■— Մեզ լավություն շատ ես արել, հերթն հասնում է հիմի
մեզ,
Ծովը ձգած լավությունդ այսօր պիտի գտնի քեզ.**
Ու սրտի մեջ հայ պատանու բացվեք հույսի աչքը կույր)
Ու ձայն տվեց. — Հալալ է ձեզ, ես ձեզ ախպեր ու աղբյուր*
Հանկարծ հեռվից իր սահարին ձգեց բարակ մի զուռնա,
Հարսին էին տանում երգով լուսադեմին, և ահա
Զին սմբակով հողը փորեց ու վրնջաց ճերմակ ձին,
Հեռվից ս և ֊ սև ձիեր ելան ու նիզակներ ճոճվեցին։
Հեռվից ճամփի փոշին ելավ, ձիեր ելան սանձաթող,
Ու երևաց հարսնհանդեսը' գլխին փոշին' հարսնաքող***
Ձիավորը ձին խթանեց դեպի ձիերն ակնդետ,
Ու ետ կանգնեց հարսնառն ահով, ինչպես ժայռին դիսԱոՂ
գետ։
Ու մխրճվեց ձիերի մեջ Սիամանթոն աննկուն,
Որպես արծիվն իր այն տեսած, որ փախցրեց աղավնուն։
Հանկարծակի իր հարվածից բեկերն իրենց կորցրին,
Խառնախուճապ կանայք, հարսներն այս ու այն կողմ
ցրվեցին,
Դաշտը մնաց կտրիճներին' այդ էր ուղում քաջն ահա։
Ու քաջասիրտ Սիամանթոնճ մոռանալով կյանք ու մահ,
Հա սա վ֊ զարկեց.**
Ու այդ պահին, ինչպես բնից առյուծներ,
Թռան, հասան ղաչաղ ընկած քուրդ հովիվներն իր ընկեր։
Վրա տվին յոթը կողմից' «Մա՜հ կամ թաս լի՜ մ» գոռալով,
Ու խո յա ցավ Սիամանթոն' ճերմակը ծառս հանելով*
Թե ասպազեն մի բազե էր, արծիվ դառավ յոթնաթև,
Ու փնտրելով բեկ փեսային, կանչեց.— Դո՜ւրս եկ իմ առջև,
Ձիով մտել ձիանց հետև, ի՞նչ ես թաքչել, է՜յ, կնիկ,
Դուրս եկ, ո՜վ բեկ, որ մենք կռվենք, թե չէ մեղք են քո
մարդիկ,
Դո՜ւրս եկ կամ թե սիրածս տուր։ — Ու զարկում էր, մռնչում,
ճերմակ ձիու սև ռունդներից կարմիր բոց էր դուրս թռչում։
Ու կորեկի հատիկ դառավ գոռոզ սիրտը ծեր բեկի,
Ո'եև իր սև եղբայրն անդամ նման էր սև կայծակի։
Ու ծառս էին լինում ձիերն հարսնաոի լաց֊կ ա կա նոլմ,
299
Հուր ու տապից, կովի թափից օդն էր շուրջը շիկանում։
Եվ շիկացած օդում, կարծես, դաշույնները հալվեցին,
Միայն կոթերը փղոսկրյա' ձեռքերի մեջ մնացին...
Եվ ընկրկեց մահախուճապ խառնամբոխը հարսնառի,
Բէթյց զարկում էր Սիամանթոն, ինչպես շանթը մի ծառի։
Ու կոտրատեց, մեկդի վանեց նիզակ ճյուղքերը մ ե կ ֊մ ե կ ,
Մնաց բունը' բուն թշնամին, մնաց բեկը սրտաբեկ։
Եվ փեսայի եղբայրն անգամ ճողոպրեց ու փախավ,
Փախավ ձիով իր սևաթույր, բա յց իր ոխը չպազավ,
«Գայլն առյուծի հախից կգա միայն ճամփով աղվեսի*..Ֆ, —
Ասաց մտքում ու թաքնվեց սև ձոբերում իր հույսի։
Ու բեկ փեսան զու ՚ն ո գցեց, ուզեց իր ձին ծառս հանել
ճեղք/լ զրահն խոլամների, հարսին մի կերպ փախցնել,
Բաւց սիրածին Սիամանթոն տեսավ թարքին ծեր բեկի,
Ու կրծքի տակ սրտի զարկը թվաց հարված մի տեգի։
Ու մոլեգնեց Սիամ ան թոն՝ մահով բացեց իր ճամփան,
թռավ, խլեց բեկի գրկից իր երազի աղջկան,
Ու ձախ ձեռքով գրկեց ամուր, աջով զարկեց թշնամուն,
2գեց ձիու սաների տակ ու խթանեց իր ձիուն,
Ու արծվի պես իր աղավնուն իր գիրկն առպվ պ թռավ,
Երեք օրվա ճամփեն մի սանձ, մի ղարկ ու մի շունչ արավ...

• «« Բայց չտեսավ Սիամանթոն ե թե աչքերն իր յարի,

Որ իրենց էր հետապնդում սև ձիավորն այն վայրի,
Հեռվից հեռու հետևում էր թաքնվելով ձորերում».*
Բայց քշո4.մ էր Սիամանթոն' անհոգությունն աչքերում,
Այս աշխարհից ինչ որ կոպեր' իր գրկի մեջ էր արդեն,
Ու չէՐ զղուձ> ՈՐ վիրավոր ոտքից վարդեր կ կաթեն,*»
Ետ չէր նայում, չէր խնայում հոգնափրփուր նժույգին,
Կարծես աստծուց էր փախցնում դրախտն' առած իր կրծքին։
— Խջեզարե, չեմ հավատում, մի՞թե դու իմ գրկումն ես,.»
Շշնջում էր, ասպանդակում, ձին թռցնում հողմի պես.
Ծովասաթը հետև թողել, պանում էր թև առած-,
Երբ երազուն մոտիկ հեովից Սիփան սարը երևաց%
Ինչպես մա^րը*«\ յակ ձյուները մոր մազերը թվացին,
Բայց ձյունի պոն ճերմակ ձիուն հետևում էր այն սև ձին,,,
*70
 3

Վերջին շողերն էր շռայլում հոգնած արևն, ու անփույթ

Լեռնաշխարհն էր արդեն հագնում մշուշ կապան իր
կապույտ։
Ծաղկանց միջով, լեռանց լանջով, մուրազ ձիով անվեհեր
Սիամասթոն սիրածն առած' կելներ Սիփան սարն ի վևր*
Կարծես սիրո հավերժական աստծո մոտ էր բարձրանում,
Որ վերջալույսն իբրև ոսկի հարսնաքող էր ծածանում.,.
Եվ հասնելով ակն աղբյուրի' ձիուց իջան շունչ առած,
Իրենք, ասես, երկնքի մեջ, երկիրն, է յ֊հ ե ՜ յ, ցած մնաց։
Ու թվաց, թե ցած մնացին բեկ ու դարան ու չարիք,
Սիրողները սարերն ի վեր, ցած մնացին չար մարդիկ։
Ու շունչ քաշեց Խջեւլարեն, կարծես իր մոր գիրկն ընկավ,
Ու շունչ քաշեց Սիամանթոն ու ջուրն ի վեր բարձրացավ,
Աղբյուրների կանաչ գլխին վրան զարկեց բախտավոր,
Երբ աստղերը ցած նայեցին աչքերի պես իրենց մոր։
Ու սիրածի խոսքը կրկնեց Խջեզարեն հովի պես*
— Չեմ հավատում, Սիամանթո, մի՞թե դու իմ գրկումն ե ս ։-*
Ու համբույրից շիկնեց աղջիկն, ինչպես կոկոն բացվելիս,
Կույս աչքի տեղ այտի փոսն էր աչքով անում ժպտալիս։

— Ա՜խ, ինչ ճերմակ այտեր ունես,

Փոսիկներդ' սիրո մերան,
Հասած կարմիր մասուրի պես,
Մասուրի չափ փոքրիկ բերան,
Տե'ս, գիշերն էլ դառնում է, տե ս,
Մեղ աստղազարդ բերդ ու վրան.,*

Հանկարծ, ինչպես հավերժահարս, լուսինն անցավ

աղբյուրից,
Ընկավ աղջիկն հովվի կրծքին, ասես հալվեց համբույրից։
—֊- Ինչ նման է կրծքիդ խալը ղարախային երեսիդ։
— Իրար քույր են, Սիամանթո, ջուխտն էլ մատաղ
մուրազիդ։
— Խջեզարե, սարը սեր է, էլ չե՞ս ուզում իջնել ցա՛ծ•••
271
_ Սիամանթո, սերն է սարը, մեռնենք սարը քո տիրած...
Խջեղարե, սիրուց բացի ոլրՒւ ԴՐախտ է Լ նհա։
— Կա'... համբույրդ է, Սիամանթո,— ասաց համբույրն
աղջկա։
Էլ չիմացվեց «ինչ անուշ է » ֊ ն որի շուրթին թրթռաց,
Շշուկն այն է' երգ էր դառնում, բայց համբույրին կուլ գնաց,
1/լ յոթ տարվա հուր կարոտով իրար այնպես գրկեցին,
Որ յոթ տարվա ցավերը ծով մի համ բույրով ցրվեցին։
-յ. Ա՜խ, այս գիշերն ինչ անուշ է ,— համբույրները շրշացին,
Ու գգվանքից կույս կոկոններն իրենց վարդերը բացին.**
Ու Սիփանի վարդերի մեջ սոխակն անուշ գեղգեղում,
Պսակում էր երկու ծաղկին, ինքն էլ սիրուց էր դողում*
— Սարի գիշեր, սիրո գիշեր, մեղրագիշեր Սիփանի,
Սիրո գիշեր, տարի դարձիր, համբույրները մի' տանի..*
Հովեր, հավքեր, ծաղկունք, ջրեր, ժայռեր, աստղեր,
եղնիկներ,
Դուք էլ, դուք էլ համբուրվեցեք, պսակվեցեք այս գիշեր։
Ա խ, անուշնան թող համբույրով սիրո վշտերն ու աշխարհ*
Ու հալվեցին սիրո բոցին, աշխարհն ասես է'լ չկար,
Սարի գիշեր, սիրո գիշեր' աստղաշարը ճակատին,
Երազն առած, մուրազն առած' հանգան սարի գագաթինւ

4
Ա խ, մարդն ի՞նչ է, որ երկնքի ճակատագիրն է կարգում,
Բայց թե ի՞նչ կա իր ճակատին՝ գեռ չգիտե աշխարհում...

5
Արդեն սաղմոսն էր ավարտում ամեն կաքավ իր քարին,
Արդեն արևն էր արթնանում, ոսկի ցանում սարերին,
Ւայց սիրահար սիրտը սրտին' քնած էին դեռ անդորր
Հովվի հաղթած նիզակի տակ, յափնջու տակ բախտավոր.*
Ու սիրածի գրկում տղան վերջին երագն էր տեսնում'
Սուրբ օջախի իր ծուխն ահա մինչև Սիփան է հասնում,
Ինքը, սարի Սիամանթոն, իր որդոց հետ պատանի,
Սիփանի տակ՝ իր ծովափին, հողն է հերկում հայրենի*
272
 ... Գերանդի է սրում ահա Սիամանթոն սրի տեղ,
Ւր երա զա ծ արտն է հնձում որդիներով նորաբեղ .
Վանա ծովի հովն է երգում ու հովի պես ամոթխած,
Արտ է գալիս Խջեղարեն, հացն է բերում իր թ խ ա ծ .
Եվ սրբում է Սիամանթոն քրտինքն ահա ճա կա տից,
Մի հասկ փշրում, շշնջում է . «Մեկին յո թն է իմ բա խ տ ից^։
Եվ աշունն է ո սկե վ որ վ ո ւմ , ու մ եծ որդին իր ձիով
Հ ա յ մ ի աղջիկ է փ ա խ ցնում, գյուղը դարձնում գինու ծո վ է, փ
Եվ կա նչում է Ս իա մա նթոն' «Եմ Խջեզար, կհիշե՞ս. . . » է
Ու եր ա զ ո վ հա մ բուրվում են որդու ու խաս հարսի պես։
Ա ՜խ , երա զ են հույսեր ու սեր, երազն էլ կյանք է թվում .
Բ ա խ տ ա վորը նա է մ ի ա յն , ում երազն է կա տա րվում ,..

Հ ա ն կա րծ ք ա մ ի ն ագռավի պես նրանց գլխով անց կ ա ցա վ ֆ

Ու նրա պաղ թևի զա րկով Խջեզարեն արթնացավ,
Ու թ վ ա ց թե ա ղբյուրի մոտ ամպը ամպին ձայն տվեց,
Ու բո ւղ ա գ ո ռ էն աղմուկից հջեզա րեն գունատվեց,
Սիրտը ք ա մ վ ե ց , ու սև աչքից մի տաք կաթիլ ծա նրացա վ,
Ը ն կ ա վ ք ն ա ծ ք աջի դ ե մ ք ի ն , ու նա իսկույն ա րթնացա վ։
— Ե՞նչ պ ա տ ա հ եց, Խջեզա ր ե , ա խ , ինչո՞ւ ես գոլն ա տ վա ծ 1—ր
Ու գ ո ւ ն ա տ վ ա ծ իր ծա ղիկը քաջին ա յսպ ես մ ր մ ն ջ ա ց .
— Զ ա ր թ ն ե լ էի, երբ որ հա նկա րծ ձորից եկան աղմուկով^
Այս ա ՂԲ1ոԼՐՒ9 2ՈլՐ խ մ ելու քառասուն ցուլ և մի կով։
Բ ա յց ջրի մ ո տ խ ա ռ ն վ ե ց ի ն ու բո ւղ ա գո ռ ու վա յրի
Կռիվ բ ա ց ի ն կովի հա մար ա ղ ե ղ ֊ ն ե տ ո վ պ ոզերի։
Գ լ ո ւ խ ֊ գ լ խ ի ' եղջյուր ն եր ո վ իրար ուսեր ոլորին,
Շատի եղջյուրը փ շ ր վ ե ց է բ ա յ ց մեկն հա ղթեց բ ո լո ր ի ն .
Ք ե զ հ ի շ ե ց ի , Ս ի ա մ ա ն թ ո ...
Բ ա յց սև բ ա շո վ ն ա հագին
Շ ա տ էր ն մ ա ն քո ս պ ա ն ա ծ սևձիավոր ա յն բ ե կ ի ն ։
Բ ա յց ն ա , ա ՜ խ , նա զ ա ր կ ե ց , հ ա ղթ եց ա յն ցուլերին խ ելա գա ր *
Խլեց կ ո վ ը , ու ա ղ բ յո ւ ր ի ց ե լ ա ն ֊ կ ո ր ա ն դարն ի վ ա ր ...
Ու չ ի մ ա ց ա էլ ի ՞ն չ ե ղ ա վ ... սիրտս չարն է գուշա կում .
Ա ՜յս , էն բ ե կ ն էր ժ պ տ ո ւմ աչքիս էն սև ցուլի սև ա չք ո ւմ ։—ւ
Լռեց գո ւնա տ Խ ջե ղ ա ր ե ն , Ս իա մ ա նթ ո ն մ ռ ա յլ ե ց ,
Լա րեց ա ղե ղ ն իր հ ո ն ք ե ր ի , ու աչքի նետը փ ա յլ ե ց ։
- Որ ա յդ պ ե ս է, դա ի մ որսն է, ա յս ց ո ւ լ ֊ բ ե կ ն էլ կըո րս ա մ։
18 I- էփ ր ա զ, հա տ . I I I 273
— Չէ մի' գ ն ա ...
— Մի' վախենա... ղու վարդ քաղիր, մինչև գամ։ —
Ու խելահեղ ցած սլացավ, որոնելով սև ցողին,
ճակատագրի ձորերն իջավ, սարին թողած մարալին.,.
Ու տե'ս, ա՜խ տես՝ ագռավի պես մի նետ անցավ ՛իր ղլխով։
Սիամանթոն շուրջը նայեց, դառը ժպտաց երկյուղով. -
— Այս ի՞նչ նետ է, թե՞ մարդու պես ինձ զարկում է և
խուդան,
Չէ', չի կարող աստված ինքն էլ փակել սիրո իմ ճամփան,
էլ շի կարող. . . , — ու վար իջավ, բայց չգտավ աղվեսին,
Որ աոքուծին մահ էր նյութում' աղեղն առած երեսին։
Սև ձին թողել սարի ցածում, ինքը փորսող բարձրացել,
Բախտը գտած սիրահարի ճակատագիրն էր դարձել...
Բեկ փեսայի եղբայրն էր նա՝ ժայռի հետև թաքնված,
Հարսով տարված՝ հանել կուզեր վրեժն եղբոր սպանված.
— Այս եղնիկը վայել է լոկ ինձ նման քաջ որսկանին,
Ու ոչ թե հայ մի չոբանի, որ արնոտեց մեր գինին.**
Բրթմնջում է ժայռի հետև ժայռին կպած մամռի պես:
Լարում աղեղն իր ահադող, բա յց սիրտ առավ նա կարծես,
Երբ ձորն իջավ Սիամանթոն, տեսաւթ հովին քարայրի,
Գունչը կովին, որոճում էր ցուլ մի անդեղ ու վայրի,
Բսւշը բլուր վայրի մի ցուլ որոճում էր հոգնախեղճ։
—■ Բայց ինչո՞ւ է ե/ջեզարեն չարը տեսնում սրա մեջ.
Վայ թե իմ սերն հարա՞մ է ինձ, որ իմ դուշմանն սպանված
Այս սև ցուլի սև աչքերից իմ սիրածին երևաց...
Չլինի՞ թե սրա մեջ է մտել հոգին այն բեկի. . . , —
Ու մթագնեց Սիամանթոն, բռնեց բազուկն իր տեգի
Ո։ շանթի պես այնպես զարկեց, ՛որ տապալվեց ցուլն
ա ն հ ո ւյս ,
Ու հանց լեզուն իր անեծքի' արյան բոցը թռավ դուրս...
Եվ կտրիճը դաշույնն հանեց ու ժպտալով մոտ գնաց,
Որ այն ցուլի սիրտը հանի, յարին տանի, բա յց հանկարծ...
Ո* խ> Օո լէն հանկարծ, թե՞ նոր մի նետ այնպես խփեց
թ ա փ ո վ թ ո ւն դ ,
Որ քա րա փ ից Ս իա մա նթ ոն ը ն կ ա վ մ թ ի ն մի ա ն դ ո ւն դ ,
Հ ն կ ա վ մի շոր ու ծեր ծ ա ռ ի , կո ւրծքը մ տ ա վ ոստ ը ցիղ »
Սև թ րի պես կուրծքը ճե ղ ք ե ց ու դուրս ե լա վ թ ի կ ո ւ ն ք ի ց ...
274
 Գ 1, Ո Ի Խ Վ Ե Ր Ջ Ի Ն

ՈառաչւսԱ էր մեռնող ցաքը, րաոաշում էր, հառաչում,

Ւսկ ան Հանգիստ Խջեզարեն սարիր յարին էր կանչում,
— Լո֊ լո ք ո՞ւր ես, Սիամանթո, ո՞ւր մոռացար քո յարին։ —-
Ու հովն հեծեր' « Հանգավ լո֊ լոն, դու մնացիր ւղաղ սարին))։
Ոայց անտեղյակ Խջեզարեն նետեր վարդերն իր քաղած.
Հոր խո որն հիշեր ու նզովեր մտքում յարին իր ((փու/սածո։
— Ո՞վ է լսել մտքիր հանեն
Յոթը տարվա երազին,
Սար ու քարին անտեր թողնեն
Մի գիշերվա իր հարսին։
Ու սիրտը դող' Խջեզարեն արագ իջավ դարն ի վար,
Տե ոավ որսը' տեղը կրծքին, բայց, ա՜խ, որսկանը չկար,,.
Ու ահն իսկույն իր սիրտն ընկավ, ծռեր ճամփեն աղեկեզ,
Դեմը բացվեր անդունդը սև' սև ցուլի սև աչքի պես։
Ու ցած նայեց' գլխին տալով, գոռոցն ընկավ սար ու ձոր,
— Սիամա՜նթո, քեղ ի՞նչ եղավ, ո՞ւր ես ընկել վիրավոր,
ՎեՀր ել, ասլան, քեզ ո՞վ զարկեր, ո՞վ քեզ սարիր վար
կանչեց։
— (Լպ՜խտս, բա՜խտդ, Խջեզարե, բա՜խտդ իմ սերց խաչևց։
— Սիամանթո՜, ցավի ժեռը ինչպե՞ս պահեմ իմ կրծքին։ —
Ու քար վշտիր ճերմակեցին ջահել մաղերն իր գլխին,,,
— Սիամանթո՜, ևս ի՞նչ անեմ, երբ այս զուլումն իմանան։
— Խջեզարե՜, թե իմ յարն ես, թող իմ մպհը չդիմանան^
Ա՜խ, չար մարդիկ թող չիմանան, ասա' Սիփան սարն ի վեր
Վայրի ցուլեր ու գեղեցիկ այծյամներ է որսում դեռ։
— Չէ') րո որսը ես եմ, ազի՜զ, ուրիշ այծյամ էլ չկա,
Թոզ իմ մահն էլ քո մահվան հետ ոչ մի չար մարդ
չիմանա

Ա՜խ) կորցրի լավերս,

Հույսի բոլոր նավերս,
Հազար գերեզման փորեքճ
Ա՜խ, հազար են ցավերս։

Ու գոռում էր, գւխիի տաԼիԱյ ձորի շուրջը ման գալիս,

Ասես մեռած որդու վրա մի մայր լիներ ողբալիս,
18
* ?73
 — Սիամանթո, հայի տղա,
Վա՜յ լո ՜, դլե յա մ ան-յաման,
Դու չէ, հայրս է վայի տղա,
Վա՜յ լո՜, դլեյաման֊ յաման։

Ի՞նչ ունեիր սև ցուլի հետ,

Թող սեր աներ իր ղուլի հետ,
Դու էլ քո ղոզ-սմբոզի հետ,
Վա՜յ լո ՜, դլեյաման-յաման։

Սիփան, ամպդ մահվան մուժ է,

Հայի սարր քրդին փուշ է,
էլ ո՞ւմ ասեմ յարն անուշ է,
Վա՜յ լո ՜, դլե յաման-յաման։

Սև մարմարվեց Սիփան սարը,

Դառավ քո սև շիրմաքարը,
Գլխիս փլվեց հայ աշխարհը՛
Դլե յամա՜ն, յա ՜ ման, յա ման։
— Խջեղարե, անձայն ողբա, ձայնդ նետ է սրտիս մեջ...
9այց Խջեի արցունքն ասես ծովից կոպար, չուներ վերջ.
— Խորն է վերքդ, խոր կտնքաս, ինչպե՞ս կանդնեն աչքերս
իմ,
Սիամանթո, մի' հաոաչե, Սիամանթո՜, կմեռնիմ.,.
էո-լո՜, վայ լո ՜, քո սրինգն եմ, էլ ո՞վ պիտի նվադե,
Ծակծկվեցի սրինգիդ պեսէ ու երգս արուն-արցունք է։ —
Ու շորերն էր պատառոտում, մատաղ կուրծքը չանկռոտում,
Երբ լռում էր ահեղ ցավից Սիամանթոն անդնդում,
Կռանում էր Խջեղարեն անդունդն ի վար ու լալիս,
— Սիամանթո՜, ցավդ ինձ տուր, ինչո՞ւ մի ձայն չես տալիս։
Ո՞ւր է որսդ, Սիամանթո, լուռ է լեզուդ քաղցրախոս։
— Խջեղարե՜, լաց մի' չինի, որսկան էի՝ դարձա որս։
— Հ այ Լո • ինչո՞ւ, ինչո՞ւ զարկիր վայրի ցուլին սիրակեզ,
Թող մեզ նման սեր անեին, որ չպատմեր խուդան մեղ
Սիամանթո՜, վե'ր ել, իմ սեր, տե՜ս՝ մաղերս են ճերմակել,
Կուզե՞ս մազերս վար կախեմ, Սիամանթո, բռնիր' ել։ —
Եվ հյուսերից մեկը կտրեց, իրար կապեց՝ կախեց վար,
Ձ78
Սայց չհասավ... ու չաչիս էր ու գոռում էր խելագար***
Ու դեռ ձորից նվաղ մի ձայն հեծեծում էր, — Մի' մնա,
Խջեզարե, արևս քեզ, Խջեզարե, տո՞լն գնա,,,
— Սիամանթո , գիրկդ կուգամ, էչ ինձ համար տուն չկա,
Սին ամ հավքի թևերս ընկան, էչ ինձ համար բույն չկա։
Ո վ է տեսեչ գարուն օրով կանաչ սարին ձյուն դնի,
Սիամ անթո , գիրկդ կուգամ, առանց յարի մի՜ քնի,,*
— Ս* ի*։ չէ ։ գնա, դու կյանք մնա, , , , — բայց Աոեց Խջեն
խեղ§Հ
Ու ողբերգեց, ինչպես կարապն իր արցունքե բնի մեջ,
— Ասում են, թե Սիփան սարին հայերն այնքան են լացելա
Որ սարի տակ, արցունքներից, Վանա ծովն է գոյացել։
Հիմա թող չան, Սիամանթո, Սիփան սարըդ որբացավ,
Հիմա թող լան,,, քո Վանա ծովն իմ էչ արցունքը դարձավ$
Լո', լո , մալուլ Սիամանթո' Սիփանա սեգ սարերի,
էլ շեն խոսում արցունքները քո սրնգի աչերի,
էլ պատյանից հանվող թուր շեն քո բեղերը, իմ աղվոր,
Դլեյամանն ինձ թողեցիր, իմ կույր սերն էր մեղավոր,,*
Ու սև ժայռի հոնքերի տակ, որ կախվեցին ահավոր,
Լալիս էին աղբյուրները աչքերի տեղ նրանց մոր*
թլ մուժ կիջներ Սիփանն ի վար ու ձյուն կիջներ ու քամի9
Ու լցվում էր ձորը լացով այն որբացած այծյամի։

— Քամինե՜ր, իջեք,
Մաղերս պոկեք,
Ա՜խ, էլ մաղերս գուրգուրող չունիմ*
Ագռավնե՜ր, իջեք,
Ալքերս հանեք,
Ա՜խ, էլ աչքերս համբուրող չունիմ***

Հանկարծ մի սև ագռավ]։ պես սև ձիավորն հայտնվեց•

_ Դու համբուրող ունես, Խջե', լաց մի' լինի,—֊ ձայն տվեց
Ու ցած նետեց աղեղն իսկույն, սրեց բեղը նետի պես,
Ու մոտեցավ, ինչպես գայլը, երբ տեսնում է գառ մի հեզ։
([Լուսի կաոր իմ Խջեղար, բաժին չէիր չոբանի,
նա իմ նետով բաժինն առավ ու քո մահը թող տանի,,,
էն սև ցուլի եղջյուրի հետ' էն իմ նետն էր սրընթաց,
Ես էի որսն' որսկան զարկող, ժայռի ետև թաքնված։
277
նս. քե զ խ լե ց ի մ ե ղ բո ր ի ց ' Ա զիզ թեկի մ ե ծ ո ր դ ո ւց ,
Բայց պատժվեց փոքրի ձ ե ռ ք ո վ , լա ց մ ի ՜ լի ն ի կսկծոսցս
Ով որ այսպես' յա դ ի ն սիրե' նրա գլխ ուն սև կուգա .,
Ւնչ մեր գլխ ուն բե ր ի ր , Խաջե., բ ա յց սրե՜ս' ծո վ ն էլ Նազուկ***է
Վանա ծովն էլ, Սիփան սարն էլ մ ե զ մ ն ա ց ի ն Սասնո -պեսէ
էն Մասիսա սարին թ ա ռա ծ ա րծվի բ ո ւյն ն էլ կտ ա մ քՓզ,
էլ հա յոց շունչն ա յս -կողմ շի դա , քե զ ի ՞ն չ թ ա յ էր, թ ա յդ կա > ա
Ես չե մ թողնի ա նդունդ ընկնի բա խ տ ը բե կ ի ա ղջկա ,
մ ՞վ կթ ողներ, որ չոբա նը փեսա լիներ բե կ մա րդ ուն ,
Խ ջեզա րե, մի ՜ հա ոա չե, ետ մի ՜ կա նչե, գնա նք տուն»
ե ս ք ե զ կ ա ռ ն ե մ ,..» :
Բայց (սոլ լ'Լաց Խջե զա րեն իմ անբիծ,
Գայլի բերա նն ընկա ծի պես խ ոսք չգ տ ա վ նոր վ շտի ց ,
Խոսք չգ տ ա վ , ետ չն ա յե ց , պ ոկեց մ ա զե րն ի բր և սուգ
Ու կ ռա ցա վ ' ինչպ ես գ ա յլի ց մորը փ ա խ չող մի գ ա ռն ուկ,
Ու ձա յն տ վ ե ց . — Վե՜ր ել ձո ր ի ց, ել տ ես' ո ՜վ էր բա խ տ դ
կ ո ւյր ,
Վ ա յրի ցուլը մա րդն է վ ա յր ի , ե ՜լ, ա յս ցո ւլի ն մա հս տ ուր ։

Ս ի ա մա նթ ո ՜, վ ա ՜յ, լ ո ՜ , ա յսքա ն ժ ա մա ն ա կ
Ո ՞վ էր լսել որսը որսկա ն սպ ա նի,
Ո ՞վ էր տ եսել, ո ՞վ էր լս ե լ, որ մ ե ն ա կ
Վ ա յրի մի ցո ւլ սիրող սրտ եր բ ա ժ ա ն ի ։

Ու կ ռա ցա վ ա նդունդն ի վ ա ր . — թ ո Խջեն ե մ , ն ա յի ր ' տ ե 'ս ,

Ս ի ա մա նթ ո ՜, ինձ էլ տեղ բ ա ց , Ս ի ա մ ա ն թ ո ՜, կ ո պ ա մ ք ե զ ,,.
Հովե ր, հ. ա ղկա նց խ ունկը վա ռեք, մեզ թա ղեցեք ա ռ ա նց
քա ր,—
Կանչեց Խջեն ու աչքը բ ա ց ն ետ վ եց ձորը դ լխ ի վ ա յր
Ժ ա յռ ին փ չվող ա լիքի պես Նա զուկ կուրծքը փ շր վ ե ր ։
— Ա ՜խ , ի ՞ն չ ա րիր , — վերջին ջնչով Ս իա մա նթ ոն ձ ա յն տ վե՛ց։
Ու հ եծ եծ ա ց եքքե դա րեն՝ վերջին ջն չո վ իր ա ն ձ ա յն .
— *ի ա մ ա ձ վ հ ։ ՜ , — ու փ շր վ ա ծ' ժիրտ ը սր տ ի ' լո լո հ ա ն գա ն ։
Վերջին ա ն գ ա մ հ ով ն հ ե ծ ե ծ ա ց ' *ա սես շունչն էր -ադայի,
— Խջեգսպէե՜ ա ՜ս . . ~ , — ու հ ա վ իտ յա ն զոեց ա ն դ ո ւն դ ն ա մսպ ի'
Սիփան ապրի Հ ա վ ե ր ժ ա կ ա խ հոն քերի տ ա կ հ ա յր ա կ ա ն ,
Ու մ ա յր ա կ ա ն մ ր մ ո ւն ջի տ ա կ Վ ա նա ծ ո վ ի ո ղ բ ա ձ ա յն ։
98
 ՎԵՐՋԵՐԴ

Ը ա յց ա յն ձորում, ա մեն տ ա րի, ամեն գարնան բա ցվ ելո ւն ,

Երկու ծա ղիկ են հ ա յտ նվ ո ւմ' երկու կակաչ տ խ րա նուն։

Ասում են, թե չկա ր երկրռւմ ոչ մի ծա ղիկ' սիրտը սև,

Այն օրվա նից աշխարհ եկան կակաչները սրտա սև,

Երբ որ Խջեն, Սիամանթոն ընկա ն սիրո կես ճամփիէն,

Ը նկա ն, հա նգա ն, բ ա յց սուրբ սիրուց աշիսարհ եկան վերստինք

Աշխարհ եկան կակաչ դա րձա ծ, որ բա ցվ ո ւմ են դեռ ա յսպ ես *

Երենք կա րմիր, սրտները սև' իրենց էն սև բա խ տ ի պ ես։

Ահա ինչու շուտ են թ ա փ վում նուրբ թերթերը կակաչի,

Շատ վիշտ տ եսա ծ' շուտ են թ ա փ վում' հենց որ մի չար ձեո

գիպսիս

Ե ա յց թ ե քելո վ գշուխ գլխ ի ' հա վերժ իրար են ն ա յո ւմ ,

Մահվան մեջ էլ հա վերժ սիրով, հա վերժ իրար փ ա յփ ա յո ւմ . . .

] $35
Լենինական
 ՍԻՐԱՆԱՄԵ
(Սիրո փիլիսոփայությունը)
ք*աց հ ի ն ֊հ ի ն դարերի գաղտնիքը դու ինձ
Եվ հուզիր իմ քնա ծ հանճարը նորիցէ

Ֆիրդաօի

ՄՈԻՏՔ

իմ կրա կվա ծ սիրտը տվի մ ա յր Արաքսին ի մ վա րա ր ,

Դու, ա սա ցի, Փուռն ես գնում ի մ կարոտ ն էլ հետ դ տ ա ր,
Արա ' զ, ծա ղիկն եմ ա յս ա փ իդ, ինձ կա րոտ ա ծ մի թ ո ղ ն ի ,
Ւնձ մի թ ողնի ու խ ենթ ի պես ա ռա նց սրտիս մի փ ա խ նի,
Տա ր ի ն ձ , Արա' զ , թ ող քո քր ոջ ' Փուռի ա փ երն հ ա մ բ ո ւր ե մ ,
Գ յոզա լների մուրա զ գրկում երա զ վա րդի պ ես բ ո ւր ե մ ,
Պա րզիր, Արա' զ, հա մ բ ո ւյր ս տար ջինջ ջր վ եժ ո վ քո բ յո ւր ե ղ
Եմ ա չա գեղ Հա յա ստ ա ն ից Վրա ստ ա նիս ա չա գ ե ղ .
Դու դա րերով հա մ բո ւր ել ես ու հ ա մ բո ւր ո ւմ ես դ ա ր ձ յա լ,
իրար գիրկ եք հա վերժ ը ն կ ն ո ւմ ' նոր չէ սերը ձեր զ ո ւլա լ։
Տա 'ր ի նձ, Ա րա 'ղ, մ ա յր Փուռը տ ա ր, կ գ ա մ հ ա րվ ա ծ քո
սրտ ին,
Սիրո մրմունջ ու մեղեդի ու երգ դա ռա ծ քո շո ւր թ ի ն ,
Զրերդ հա կինթ ու մա րգա րիտ ու վա րդերս տար նրա ն ,
Տա ր հ ա մ բ ո ւյր ս , ու հ ա մ բ ո ւյր ո վ թող օրհնվի քո ճ ա մ փ ա ն ,
ինձ է կ ա նչում Թ ա մա լ։ի բե ր դ ն ու եղնիկի հ եգ փ եր ի ն ,
Ա նմա հ մի սեր պիտի ե ր գ ե մ ա յն դա րա վոր ա փ ե ր ի ն,
Ա նմեո մի սեր ու կա րոտ ներ ու ա ր ցո ւն քն եր հ ի ն ա վ ուր ց
Ու նոր վ ա րգերն ա րևա վոր ու հ ա մ բ ո ւյր ն ե ր ն ա յն կսկուծ»»*

Ի մ սեր, դու ես Արագն ի մ ս ո ւր բ, դու ես Ա րա քսն ի մ վ ա րա ր,

Դու ես սիրուս գետ ն հոր դա հո ս, ինձ քո սիրո Փ ուռը տ ա ր $
Անուշ Արաղ, ի մ մ ա յր Արա ղ, գ նա նք գիրկը քո քր ոջ,
Ջրա շուշա ն շշուկն երո վ ու ո ղ ջ ո ւյն ո վ մ շտ ա գ ո չ,
Արագի պես լա փ տ ուրճ հա սի ր, սիրտ ս ծա ղկի պ ես պ ո կիր ,
Նոան գին ո վ ֊ ձեն ով գնա նք ա յն ե ղնիկի ն կ ա ր ե կ ի ր ,,,
Ե լնենք, ինչպ ես մ ա յր Ա րա քսն է ե լն ո ւմ ծ ո ց ի ց թ ի ն գ յո լի ,
Մ րցմա ն ելն են ք մ ե ծ Շ ո թ ա յի սիրո հետ էլ ու երգիւ
280
 ՆԱԽԵՐԳԱՆՔ

Ների'րք սիրտ ի մ , հնից մի բա ն հա զա րից մեկ երգելուս,

Որպես մի նոր հասկի համար մի բուռ հին հող հերկելուս*
Հա նդի ա մեն մի նոր սերունդ աշխարհ գալիս իր դարով
Պիտի չափե դարերն անդարձ իր նորախոհ նժա րո վ ,
Մեկ էլ տեսար նոր կա րդա ցա ծ բևեռա գիրն ա նմեկին
Որդուն մի նոր բա ն շշնջա ց, որ չէր բա ցե լ հոր ա չքին,
Կամ հոր ա նցա ծ ճա մփ ով անցնող որդուն ահա նույն
ճա մփ ան
Դուրս է քերում ուրիշ մի ափ, ուրիշ մտ քի հա նգրվա ն . . .
Այս է սանդուղքն ելևէջող իմա ստ ությա ն ու կյա նքի,
Ու թող դեո գոց մի դուռ բա նա նոր բա նա լին ի մ երգի,
Ու ներս մտ նենք, հա յ աղջիկներ, սիրտս պիտի գեղգեղա
Նրա մա սին, ով իր երկրին թե՜ աղջիկ էր, թ ե ՜ տ ղա ,
Հա յո ց հնուց քրոջ մա սին, որ ձեզ նման գեղ եցի կ '
Զեր աչքերին ընկեր գիշեր աչքեր ուներ մե ղ եսի կ։

Երգեց Շոթա ն իր ճա մա ր ին ու երգ մնա ց ու զր ո ւյց,

Սիրո ոսկի սափոր մնա ց լցվ ա ծ վշտով հինա վուրց . . .
Ես էլ, ահա, քեղ կա րոտ ա ծ՝ քեղ եմ երգում, ի մ ա նգին,
Ի սեր սիրուդ ' աչքերիս մեջ խ ա րույկ վա ռա ծ ի մ հոգին։
/ ՚ս յց ի մ ա ցիր , ի մ հեռա վոր, որ երգիս մեջ, աստղի պես '
Գու ես Հա մ ա ր ն ի մ ա չագեղ, ես եմ տղան սիրա կեզ , —
Երբ ի մ երգի լեզուն դա սա ծ' տղան Հ ա մ ա ր հա ռա չե,
Այգ ի մ սերն /, երգի փ ոխ վա ծ, որ ահա քեղ կկա նչե.
Ա՜յս, ա յդ ես եմ վշտով վ սեմ նրանից խոր կա րոտ ա ծ '
Հ ե ղ համար եմ ա յս երգն հ յուսում' ուշք ու միտ քս քեղ տվա ծ*
Հո անունն է Հ ա մ ա ր դասել հուր շուրթերին Շ ո թ ա յի ,
Հ ա դա հին ես դու էլ ի մ չար անունդ ինչպ ե՞ս ես տ ա յի ,
Չ է ՞ որ ա սիր . « Կգրկվես ժպ իտ ներից ի մ քնքուշ '
Հ ե ի մ ա ն ա ն , ա քո, ի մ ա ց ի ր ' գաղտնի սերն է միշտ անուշ, . .£ ւ
Գիտ եմ, ի մ ք ո ւյր *** չ { * որ արդեն բա րուր ունես քո գրկին,
281
Ու ես պիտի ծուխս պ ա հեմ դեռ շա մ փ ր վ ա ծ կր ա կին , —
Հեռվից հեռու պիտի սի ր ե մ ' մի նչև ի ջն ե մ գերեզմա ն,
Հ եռվ ի ց հեռու, որ չկո տ րե մ սյունը քո տան ս ր բա զ ա ն ***
Ու վ ա ՜յ նրա ն, ով ուրիշի տունն է ք ա ն դ ո ւմ իր սի րո վ,
Ով ուրիշի վշտի' վրա կա նգնում է տ ունն իր խ ռ ո վ ։

Գ Լ Ո Ի է ս Ա Դ Ա Ջ ^ Ն

Հին ծ աման ակ Վր աստ ա նում երա զա նուշ մի վ իթ կա ր,

Դեռ տ ա սներեք իր գա րնա ն մեջ ո րսո րդ ութ յա ն սիրա հա ր,
Այն հա սա կը, որ պ տ ղում է ա ր և ե լք ում ՝ թ ե ծա ղ կ ի ,
Բա յց նա նմա ն էր կոկոնի մեջ դեռ ք ն ա ծ մի ծա ղկի*
Դեռ չգի տ ե ր ՝ ինչ է սերը, բ ա յց հոգիներ էր հ ա ն ում ,
Հա նո ւմ, հա նվա ծ հոգիների վշտ ին ի նքն էր զ ա ր մ ա ն ո ւմ ***
Դեռ չգ ի տ ե ր, բ ա յց ա յնքա ն էր , ա յն քա ն էր նա գ ե ղ ե ց ի կ ,
Որ դեռ մա նուկ՝ ա մեն մի ա չքն ա սես սիրո մ ի ա ստ ղիկ,
Մ արդ թև կ ա ռներ, վեր կ թ ռն ե ր ' թե վ ա ռվ ե ին ե ր կ ն ք ո ւմ ,
Ձուկ կդա ռնա ր, ծովը կը նկներ ' թե ց ո լա յի ն խ ո ր քե ր ո ւմ *
Այն աչքերն եմ երդում ա հա ' հին ա ր ցո ւնքո վ իր անդա ր ձ ,—
Ամեն մ ի նոր վյւա ցոլհու ա չքերի մեջ ա ն թ եղ վ ա ծ
Ապ րում է դեռ նոր թ ո վ չա ն ք ո վ , գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յա մ բ իր մ ո գ ի չ,
Որպես վրա ց լճերն անուշ մ ո ւթ գիշերվա մեջ թ ո վ ի չ,**

Բ ա յց ա սում են' ա ղ ե ղ ֊ն ե տ ո վ մ ա զ կպ ոկեր թ ա ր թ ի չի ց ,

Մազ կպ ոկեր' չխ ո ց ե լո վ թ ե կուզ մ ի մ ա զ ա չքե ր ի ց*
Եվ մի ա նգա մ զա ր կ ե ց, պ ոկեց ա ն գ ա մ ա չքից նա իր հոր,
Ռւ հ ա յր ն ա ս ա ց * «Մ ա զ չի կո րցնի Վ րա ստ ա նը ոչ մի օր '
թ ա ն ի ք ե զ պես աղջիկ ծ ն ի , սնի ք ե զ պ ես ք ա մ ա ն դա ր,
Մպհ կգտ նի ի մ թ շն ա մ ի ն , թ ե ա չք դնի ք ե զ , Թ ա մ ա ր *,,» ւ
Բ ա յց Թ ա մա րը ա ղ եղ ից շա տ իր բ ա զ ե ի ն էր ս ի ր ո ւմ *
Որսի բ ա զ ե , որ ա ստ ղերից ա ն գ ա մ որս է ր ց ա ծ բ ե ր ո ւմ ,
Ո\ թ և ա վ ո ր ա ղա վնիներն էին դ ո ղ ո ւմ իր թ և ի ց ,
282
 Էլ ուլւ մնաց եղնիկը հեգ, ձուկն էր հանում նա ծովից։
Ու նրանով որսի ելած մանուկ Թամարն ասպազեն
Ոտնատակ էր սարերն անում, բայց մի անգամ իր բազեն
Թռավ մի լայն լճի վրա ու լճի մեջ բարձրացած
Կզզուն իջավ ու... էլ կղզուց ետ չէր գալիս.,, խռոված։
Համհարզները չարագուշակ մտքից Լին մռայլվում,
Ու Թամ արին զարմանալի վայրկյանը դար էր թվում.,
— Մի՞թե չկա ձեր մեջ մեկը, որ ետ բերի այնտեղից,
Մի՞թե չկա լողորդ մի քաջ, ի՞նչ եք լռել երկյուղից։
ճարը կտրած սիրո վշտից' խեղճ Թամարի հույսի հետ'
Լիճը մտավ ահա մատաղ համհարզներից մի ասպետ,
ճեղքեց վայրագ ալիքները, բայց հենց որ վեր բարձրացավ,
Բազեն ասես վախից, թե ինչ, իսկույն երկինք սլացավ։
— Ւ^չ էլ լինի պետք է բերեք, մի կերպ դարձեք թևավոր,
Երկինք թռեք, երկիր բերեք իմ բազեին վիրավոր։ —
Լացեց Թամարն աղիողորմ, բայց թագուհու լացն անգամ
Հրաման է մի անողոք' ոչ թե կյանքի, այլ մահվան,,.
Եվ համհարզներն իր գեղեցիկ' լիճը մտան մեկ առ մեկ,
Բայց իր բազեն թռչում էր միշտ' նրանց թողնում սրտաբեկ,,*
— Մեղավոր եք բոլորդ ի մի, ա'յ, հիմա ես կգնամ, —
Ասաց ճամարն արտասվալի, լիճը մտավ խոլական,
Կողքից, ահով, համհարզները և ասպետներն իր բոլոր
ճեղքում ջուրը, հսկում էին, որ չխեղդվեր լճում խոր։
Հենց որ հասավ, նա վեր ելավ, համհարզները ետ եկան.
Բայց իր բազեն նորից թռավ, չնայեց էլ աղջկան։
— Մի՞թե ես էլ մեղավոր եմ, ի՞նչ մեղք ունեմ իմ սրտին,,.
Ու ետ եկավ Թամարն անհույս, — բազեն իջավ վերստին։
Այդ ժամանակ ռուսթավեցի մի պատանի էր անցնում.
Ոտքը բոբիկ, սազը կրծքին, գուսանի էր նմանում,
Կռահել էր նա բանն, ասես, ու մոտեցավ Թամարին։
(Հենց որ սուզվեց աչքերի մեջ, գերի մնաց աչքերին,
Սուզվեց մնաց աչքերի մեջ ու մնում է մինչ այսօր,
Ինչպես ափից ծովը սուզված հին մի պալատ լուսավոր) ։
Թամարն անհույս նրան նայեց, տեսավ ոտքերն են բոբիկ,
Թեքեց հայացքն ու մի վայրկյան չթողեց էլ գար մոտիկ,,.
Բայց պատանին իսկույն խոսեց' գերված նրա աչքերին,
— Ես կըորսամ քո որսկանին, որ գերվել է այն սարին.,.
_ Ինչ որ ուզես, սւ քոնն եմ ես, ու թող սրանք ամաչեն,
այս քաջերին մահին կտամ, իմը շեն***
Թե բ ե ր ե ց ի ր . . .
Ու պատանին լիճը նետվեց ' սիրահարված ճամարին*
_ Հա զա ր ա յսպ ես ծովեր կանցնեմ, միայն հասնեմ աչքերին,
Եվ սերն այն է, որ ծնվում է ակնթարթում իմաստուն։ —
Ու կախարդված ճորտ պատանին ալիքներն էր պատառում/
Ու երբ ահով հասավ կղզուն ու լեռն ի վեր բարձրացավ,
Բազեն մնաց, ու պատանին իր բախտիցը զարմացավ,
Ու մի ձեռքով բռնեց ոտքերն ու ետ բերեց զվարթուն.
Ալիքները խփում էին, ծեծկում էին պատանուն,
Կարծես նրանք ձեռքերն էին համհարզների այն դժգույն,
Ծեծում, ծ ե ծ կ ո ւմ , կոծում էին' ճամփեն կտրել կուզեին,
Բ ա յց նա ճեղքում , ընթանում էր ու... ետ բերեց բազեին.
Ապշել էին համհարզները, ու Թամարը քարացել
Մոռացել էր, որ պատանուն մի արծաթ էր խոստացել,
Բայց շշնջաց. «Մի արծա՞թ էր երազածը քո սրտի,
Ահա ես քեզ գանձեր կտամ, ոսկե, ոչ թե արծաթի,
Որ ետ բերիր իմ բազեին, որ անմեղ ես դու այսքան2>։
Ու պատանին կուլ գնալով աչքերի մեջ կուսական*
— Ի՜նչ եմ անում գանձը ոսկի, թեև ճորտ եմ ես մի խեղճ, —
Ասաց վախով, բ ա յց ... Թամարը կայծակն զգաց սրտի մեջ.
Կարծես սրտում մի բերդ փլվեց' ((ափսո ս3) ասաց
գլխահակ, —
Մի՞թե ճորտ ես* որ այդպես է' հույսդ թաղիր ծովի տակ։ —
Եվ ասում են, թե այս խոսքից թռավ բազեն իր ձեռքից,
Ծովը ճեղքեց, իջավ սարին ու ետ չեկավ էլ սարից,
Բույնը գրեց..* ու թոռնեթոռ դեռ խոսում են դարեդար,
Թե պատանու փչտից թռավ Թամարի հավքն իմաստուն,
Օր չտվեց Ժպիտն անգամ ու ճորտ թողեց պատանուն։
Ւ՞նչ... չտվե՞ց*.* բա յց եկ իջնենք սիրո հովիտն հուշերի,
Ոլ կբացվի գաղտնիքն անուշ երկու տանջված սրտերի***

284
 ԳԼ ՈԻէ ս Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ

Դեռ խ ոսում են հին դարերից մինչև ա յս օր , թե անդին

Ար եդակի մահն էր դիտ ում Թամար թա ռլա ն թ ա գուհին.
Ասես իր սև աչքերի մեջ գիշերին էր տալիս տ եղ,
Ու խ որհում էր հենվա ծ մա րմա ր պ ա տ շգա մբին իր շքեղ.
— Ե՜նչ թա խ ծոտ է հորիզոնը' նման /սա րվա ծ աղջկա,
Ասես մեռնող այս արևին էլ սիրելու հույս չկա ,
Ոայց կծա գի նա վերստ ին և հա մ բո ւյր ո վ հրեղեն
Պիտի դրկե ի մ աշխարհը' իր սիրուհուն հ ո ղ եղ ե ն..*
Ա խ , թե նա էլ արև լին եր ' ով ծնվել է ինձ հա մա ր,
Ձմռա ն մեջ էլ' հավերժա կան սիրո գարունն ինձ կտ ար,
Ետ կբերեր ի մ բա զե ին , որ գուշակն էր ի մ բա խ տ ի .. .
Ւնչպես բեր եց ու... բա ց թ ողեց խ լելով ուշքն ի մ սրտ ի. ..
Ավ ա ղ, հիմա նախրի, հողի, թա գի համար են սիրում*
Մի հավատ ա, թե -Ոուոն ա նգա մ սիրո արցունք է բե ր ո ւմ ։
Ի՞նչ եմ անում գլխիս թ ա գը, երբ սրտի թա գ սեր չկա ,
Առանց սիրո ոսկի թ ա գ ի ' սուգ է և սիրտն աղջկա , —
Ու ես անփորձ մի աղջիկ ե մ , մինչդեռ սիրտս ա րթ նա ցել,
Չ եմ ի մ ա ն ո ւմ , ո՞ւր է թ ռչում , ո ՞ւմ վրա է աչք գ ցե լ,
Ո՞վ կա շուրջս, ա ՜խ , ո ՞ւմ սիրես, ո ՞ւմ հավատաս սիրտ ու
թ ա գ,
Մ ի՞թե իր ավ ճշմարիտ է, թե սեր չկա լուսնի տակ,
Ո՞վ է բա խ տ ս, որ երկրիս էլ ի մ սիրո պես թա գ
Օր թե մա րվի արևի պ ես' ծա գմա ն հույսը չմ ե ռ ն ի . ..
Ու դեռ խ որհում խ որհրդա վոր' արևի մա հն էր դիտ ում,
Ապշած նրա գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յա մ բ' արևը մ ա յր չէր մ տ ն ո ւմ ...

Արևն հ ա ն գա վ ... երբ ա նհա յտ ը աստղի նւէան հ ա յտ նվ եց*

Աչքը ձղեց պ ա տ շգա մ րին' գեռ չտ եսա ծ սիրտն հ ա լվ եց,
Եվ ա պ շա դեմ մ ո տ ենում էր ու շշնջում շարունակ.
— Ո*ող միշտ ի մ սերն ա յսպ ես լույս տա'
աշխարհ դուրս գա ա ռա նց թ ա գ ։
285
 Իրավ, Թամարն ա յն դեռա տ ի ' կ ա ն գնա ծ ա ռ ա նց մի թ ա գ ի
ե վ արևի կն մա ն վ եր , և ' լիրն ա ռա ծ լո ւս ն յա կ ի է ^
Բա յց ճորտն ի նչպ ե ՞ս իր սերն հ ա յտ ն ե ր , նա թ ա գ ո ւհ ի , ի նքը
ճո ր տ *

Ինքը՝ ճրագ մի խ րճ իթ ի , նա ' երկնային մի ճա մ փ ո ր դ ,

Ինքը' մի հ յո ւղ , նա ' մի աշխարհ, ինքը մի մ ո մ , ն ա ' ա ր և .
Ու հա լվում էր մ ո մ ի նմա ն ա ղա յի սիրտ ն հևիհև,
Ու նա յո ւմ էր դեռ ա ղջկա ն' ինչպ ես մա նո ւկն ե ղ ն ի կ ի ն ,
Որ, ա ՜խ , ձեռին աղեղ չո ւն ի, որ բա ր ձ ո ւն ք ի ց բ ե ր ե ր ց ա ծ ,
Ցա ծ, որ բա րձունքն է ա մ ե ն ի ց ' սիրո գիրկը կա րոտ ա ծ»**
Ու տ ղա յին ' ա ղջիկն ահա' աստղերի մեջ մա ն եկող
Մի հեքիաթի եղնիկ թ վ ա ց ' ում ա ս տ վ ա ծ էլ չէր կա ր ող '
Աստված թ եկուզ որսկան դա ռնա ր' նորա ծ լուսնի ա ղ եղ ո վ , •
Նետեր դարձներ աստ ղերն ա մ են ' նրան որսա լ չէր կա ր ո ղ ***
Ու ն ա յո ւմ էր իր եղն իկի ն ' ա ստ ծով ա ն գ ա մ չգ ե ր վ ա ծ ,
Եվ աստղերը թ վ ո ւմ էին աստ ծո նետ երը ց ր վ ա ծ ***

Բ ա յց ճորտ ն ահա աղեղի, տեղ տ ա վիղն ուսից ք ա ծ բ ե ր ե ց ,

Որպես մա զերն իր հ ա մ ա ր ի ' տ ա վղի լա րերն հա մ բ ո ւր ե ց ,
Նստեց քա րե վա գրերի դ եմ ու նվ ա գո վ շշնջա ց»
— Ա յս ո ՞ւմ բա խ տ ի ա ստ ղիկն է վ ա ռ , որ դուրս կգա
գ լխ ա բ ա ց ,
Գ իտ ե՞, որ հեգ հովտ ի ծա ղի կե աստ ղի սերն է ե ր ա զ ո ւմ .
Մեկ ա ղջկա ն, մ ե կ էշ ա ստ ղին' մ ե ն ա կ մ ն ա լ շի ս ա զ ո ւմ ***
Լռեց սպ ա ն, մ պ տ ա ց ա ղջիկն, ի ն չպ ե ս լո ւս ն յա կ ն ա մ պ ե ր ի ց ,
ԻնչպԽր Լուսնյակ, որ դուրս ն ա յե ց գ ի շե ր ա ս ա թ վ ա ր մ ե ր ի ց ,
Ու թ վ ա ց , թ ե վ ե ր ի ց բ ա ց վ ե ց * դ րա խ տ ի գՈէՈը ո ս կ յա ,
Որի փ եղկերն ա չքերն էին վ ե ր ի ց ն ա յո ղ ա ղջկա #
Ու պ ա տ ա նին ոգի ա ռա վ, ելա վ լեզու ն իր ր ա ն տ ի ց ,
Տեղն ու տեղը երգը բ խ ե ց ու հեկեկա ց կա ր ոտ ի ց*
- Ա ՜խ , ա շխ ա րհը մի կա կա չ է , սերն է սևը ի ր մ ի ջ ի ,
Հ ո ս և ա չքերն են սևն ահա սրտ իս ա յր վ ո ղ կ ա կ ա չի ։
Արեգակը շուտ է զա ր թ ն ո ւմ ' ոսկե ս ր բի չն իր ձ ե ռ ի ն ,
Որ ջուր լց ն ի ի մ սիրա ծի ճ ե ր մ ա կ շուշա ն ձեոն եր ի նւ
Փ ոքրիկ ոտ ր, ա ՜խ , ի ՞ն չ ա ս ե մ , սրտ իս վ ր ա թե դ նի '
ա
Սրւոիս ա մեն մի խ եղճ հյուլեն սիրող մի սիրտ կ ծն ի ։
Սիրո բերդի լուսա մուտ ն են կախարդ աչքերն ա նա պ ա կ,
Սայց վա ՜ յ նրա ն, ով ներս ն ա յի ճ կընկնի հա դար ոտքի տ ակ։ —
Երդի մրմունջն աստղե րն ա ռա ն, լուսնի սիրով ելան դուրս,
Սայց քար մնա ց աղջիկն էլի, գաղտ նիք մնա ց սիրտը կույս։
Եվ ծա ղիկներն աստղերի պես արտասուքի ցող լա ցի ն ,
^Րհ-ից դյութ վ ա ծ քարե վագրերն ա նգա մ տեղից շա րժվեցին։
Ոլ քարե մ ա յր վագրի ա չքից արցունքը ցա ծ գլորվեց,
Ալ պատանին սիրակարոտ իր վշտի մեջ մ ո լո ր վ ե ց ,
Երր լուռ մնա ց Թամարն էլի ու թ վում էր չէր լս ո ւմ , —
Տղա ն ա սա ց' ոնց էլ լինի պիտի բա նա մ քար լեզուն ։
— Դառն է սիրո պտուղը միշտ , բ ա յց չի ոչ ոք կշտ ա ցել.
Ով խ նդա ցել է մի ա նգա մ' հազար ա նգա մ է լա ցե լ,
Չի հա սկա ցել նրան ոչ ոք ու չի ոչ ոք հասկանա.
Մեկ իմա ստ ուն, մեկ մա նուկ է, մեկ էլ տեսա ր ' խ ենթ է ն ա ,,.
Սիրո ձեռից ամեն էակ սրտի գլուխն է կորցնում , —
Պատահել է ' երկնի աստղը ձկնիկին է սեր գցո ւմ ,
Մեկ էլ տ եսա ր ' երկինք ն ա յե ց ' սիրտը դարձա վ ատրուշան '
Երկնա յինին սիրա հա րվեց երկրա յին խեղճ մի շուշան , —
Մ եղավորը ձկնի՞կն էր լուռ, թ ե ՞ աստղիկն է մեղա վոր , —
Մ եղավորը սերն է ա նմեղ, սիրո հուրն է ա հա վոր։
Գ եղեցկությունն ուրիշ հուր է, պատահել է, որ, ա վա ՜ղ,
Ա ռյուծի է սիրահարվել բեդվինի կինը մ ա տ ա ղ ,,.
Ես ինչպ ե՞ս լա մ , որ ի մ սրտի ծով գաղտ նիքներն իմա նա ս.
Ես վա ր ' ծա ղիկ, դու վեր ' աստ ղիկ, կա մ վեր տ ա նես, կա մ վար
գա ս։
Լռեց տ ղ ա ն ,,, ու հովի պես վերից խ ոսեց լուսնկա ն,
— Ո ՞վ է ա րդյոք քո սիրա ծը, որ գովում ես դու ա յդ քա ն,
Ո՞ւմ ես ա յդպ ես կարոտ ակեզ յա ր կա նչում ք ե զ , հա ռա չում,
Ո ՞վ է, որ քեղ չի հա սկա ցել ու դեռ քո սիրտն է տ ա նջում,
Ե՞ն չ ծա ղիկ է, որ մեղվի հետ սիրո լե զ վ ո վ չի խ ո՛սում,,,
Ու պա տա նին ոգի ա ռա վ ու շշնջաց երա զուն,
— Նա է երազն ի մ երա զի, նա է աղջիկն ի մ սիրա ծ,
Ով, տ ե՜ս, ահա գլխիս վերև կա նգնա ծ ' ա ռա նց մի թա դ Ւ
Ե վ արևի կ նմա նվի, և ՜ լիրն ա ռա ծ լո ւս ն յա կ ի . . .
Բ ա յց կա րկա մեց տ զան մ ե կ ի ց, երբ աղջիկը մ ո ա յլվ ե ց ,
Տխ ր ութ յո ւնը սև ա չքերում մի սև շա նթի պես փ ա յլե ց ,

№7
— Սուտ է, ասաց, և լարերդ աչքերիդ տեղ զուր կուլան,
Ինձ սիրում ես' ի սեր թադի, ի՞նչ է հապա Նաթելլան'
Իմ պարուհին, ում ոտքերն են միայն պարում ինձ համար,
Մինչդեռ սիրտը... քեղ համար է պարում սիրտը խելագար,..
Ի սեր թագի ես հաոաչում, ճորտն ի՞նչ է, որ ինչ սիրե,
Չեմ հավատա' թեկուզ խոսեն քեզ հետ վագրերն իմ քարե։
Թե ինձ համար ես դու լալիս' ինչո՞ւ հապա ինձ համար'
Ինչո՞ւ հապա ստվերդ անգամ' կռվի դաշտի մեջ չկար,
Երբ որ սուլթան ու աթաբեկ, Իրան֊Թ ուրան միասին
Գալիս էին, որ քող ձգեն երկրիս և իմ երեսին.,.
Վախկոտ սիրտը սիրո բույն չէ, սերն առյուծին է վայել,
Սերն ապրում է մահից այն կողմ, իսկ դու աձս կողմ քեզ
պահել
Զուր ես նորից ոտքս ընկել։ — Լռեց մի պահ, մինչ տղան
Ամեն խոսքի սև պարանով լուռ ելնում էր կախաղան...
Pшյg կարոտից գութի եկավ և ինքն' աղջիկն այս անգամ,
Գերված ճորտի թե' աչքերին, թե' խոսքերին մեղրահամ,
— Ինձ ի՞նչ կասեն, կբամբասեն' թե մեկնումեկն իմանա,
Ո՞վ Էր լոել, որ թ ագուհուն իր ստրուկը սեր բանա...
Աս ացճ գնաց։ Տղան մնաց իր վշտի քույր լուսնի հետ,
Ու սրտի մեջ զուլալ սերը հորդեց դարձավ պղտոր գետ,
Ու քիչ մնաց քշեր, տաներ քարափներից գցեր վար...
Ոայց, ինչ ասեմ, մի քայլ գնում, ետ էր մնում յոթը քայլ,
Ոտքը գնում, սիրտն էր մնում, ու ետ դարձավ նա դարձյալ,
Ու վեր նայեց* իր սրտի պես մութն էր պատել պալատին,
Մարել էին կանթեղները, ու շշնջաց պատանին.
— Թե չի սիրում' ինչո՞ւ այսպես սուգ է անում' ինձ նման,
Ինչո՞ւ մարեց կանթեղները իմ թագակիր լուսնկան.
Չէ', սիրում է, բա յց չշինի՞ թե ուրիշին է հիշում...
Ու նժար էր սիրտը դաոնում ու կասկածները կշռում։
— Ինչպե՞ս անցնեմ վշտիս անդունդն, ինչպե՞ս անցնեմ,
լուսնկա,
Սիրուս միակ կամուրջներն են հոնքերն այս քտր աղջկա։
Եվ ինքն իրեն սիրտ էր տալիս• *Չ է ', սիրում է սրտի մեջ
Ամաչում է, որ ճորտ եմ ես, ու վանում է ինձ անվերջ,
Սիրում է նա, թե չսիրերճ մրմունջներս չէր լսի,
Կամ դուրս չէր գա առանց թագի, կամ թե հետս չէր խոսի,

288
Ինձ չէր ժպտա, ինձ չէր գթա' կկորցներ ինձ այնպես,
Որ չգտներ լուսինն անդամ իմ սիրո հետքն աղեկեզ,,*
Լմաչում է ինքն իր սիրուց, չէ՞ որ ճորտ եմ եղկելիս,
Թագն է նրա սրտի սանձը, թագն էլ թագ է ման գալիս,
Ա՜խ, ինչ դա ռն է աշխարհը դեռ, աստղերն անգամ սեր
կուլան։ —
Ինաց տղան,,, ու դեռ նրան հետևում էր Նաթելլանճ
Զուգված անհույս սիրո թագովս միակ չքնաղ թագուհին,
Չքնաղ,,, բայց, ա խ, հազարաճորտ Թամարի ճորտ
պարուհին։

Այսպես ահա մեկ էլ տեսար սերդ կպավ ժեռ քարին.

Դու, որ սրտիդ, մտքիդ գլխով զուգընկեր ես աստղերին,
Կողքիդ ծաղկին սիրիր, ծաղիկ, աստղը աստղին թող մնա,
Քանի ճորտ է սիրտը թագին' քանի թագն է իր վրա...
Կողքիդ ծաղկին թեքվիր, ծաղիկ, քեզ ծաղիկ է Նաթելլան,
Ց ո ղ ֊մ անուշակ իր աչքերը քո ճամփեքին սեր կուլան։
Դու մի նստիր սրտի նավը կյանքի ծովում հողմավար,
Առանց մտքիդ առագաստի սիրտ մի հանիր ճանապարհ.
Կյանքը ծով է, սիրտը նավ է, խելքն' իմաստուն նավավար...

Գ Լ Ո Ի խ Ե Ր Ր Ո Ր Դ

V.սրձավ Թամարն ահեղ կռվից ու նոր հանգած հոր գահինճ

Դեռ տասնչորս գարուն սրտով դարձավ երկրի թագուհին,
Ոտքերի տակ սանդուղք արած թագերն Իրան֊Թ ոլրանի,
Ինքը քնքուշ մի մանուշակ, խոսքը մի թուր֊հ ավլունի։
Իր պալատի դռան առջև, երկու կողմից, աջ ու ձախ,
Կերտել տվեց երկու ահեղ առյուծներին իր խիզախ,
Եվ աջ ու ձախ քանդակեցին երկու առյուծ որձ քարեՀ
Մեկն Իվանե ու մեկն եղբայր սպասալար Զաքարե, —
Նրանք, որոնք իմ հայ սրտով վահան եղան Թամարին'
Եղբայրությամբ մեր դարավոր շափաղ տալով աստղերին,*.
Այն սրերը, որոնք դարձան հայ քաջությամբ մշտաշունչ
19 Cjiruiq, fiuiut. Ill 289
Հայաստանը՛, Վրա ւրտս/նը իրար կապող մփ կամուրջ,
Այն քաջերը, որոնց հուշը՛ դարեր ահ՛ա չի մար՛ի, —
Զա քարեն' ա՛ջ, իսկ Ւվան են ձախ բազոսկն էր Թա՚մարիւ
((Այս քարեղեն քաջերն անգամ ոտքի կելնեն ինձ համար,
Եթե նորիք ամպերն հորդեն դեպի երկիրն իմ դալար..*» ,ր~՛
Ասաց մտքում ու խելահեղ խնջույք տվեց թագուհին,
Ու փրփրաց եղջյուրներում ճորտի արյւոնր֊՚կ ա.խեթին» ա
— Ապրի մատաղ Թամարն անամպ, շուրջն հաղթություն ու
հանգել
Հայոց-վրաց եղբայրությամբ ծաղկի ծաղիկ քրոջ պես...
Ու յոթ գիշեր, յոթը ցերեկ թնդում էին կեր ու խում, —
Ոայց Ո'ամ ար ի մանուկ սիրտը արիշ գինով էր ծխում.
— Ա խ , թե ինձ պես ծնված լիներ ի շ խ ա ն ո ր դ ի ո չ թե
ճորտ...
Ու ծխում էր գաղտնի վշտով մատաղ սիրտը մտածկոտ,
Բայց*..դուրս ելավ...կապել տվեց վերքերն իր հոր բերդերի,
Իէւքը' սուզված գորգե՛րի մեջ ու գրկի մեջ վ ա ր դ ե ր ի ֊.
Կապեց... ավա՜ղ, այդպես էր միշտ հեգ տարեգիրը՛ դրում'
ճորտի քրտինքն իր թագուհու ճա՛կատն էր համբարում։
Կապել տվեց սար ու սահման• և ընդդեմ դավ֊Թ ռւրանի
Այն սիզավետ սարերն ի վեր հիմնեց... բերդը Սուր ամի,
Բայց' «Աստված իմ, հասե՜ք, հարա՜յ»■ , ու երկիրը ամպ.
հագավ
Ցերեկները շարված որմը գիշերները փուլ եկավ, —
Ու չէր կանգնում դեռ քար քարի ու զանգերը զարկեցին.
Սարսափն ամպեց ու սասանեց, ու Թամարը հեծավ ձին,
Շքախմբով հասավ թափով, բա յց դեմքն ահից դաոավ ձյուն,
Երր իր լսածն աչքով տեսավ ու քարացավ իր ձիուն։
— Այս ի*նշ քան է, ա՜խ, աստված իմ, որ քար քարէ շի
կանգնում...
Շշնջում էր Բ՛ամ արն ահով ու կասկածով մթագնում։
քԱ որպես հոր շիրմի առաջ' սև շալն առած ուսերին'
Այն քարերին էք դեռ նայում, որպես փլված հույսերին,
Եվ զառել էք խր միտքն ասես թևը կապած աղավնի.
— ^ սարն անարդար էք ' ի վերա դև աոչթաքփս*»
Ափս՜ զ, ի մ ո*ր մեղքի համար ։ բախտիս ճերմակ աղավնին
Ագռավ դթսոավ «ս կթսսվօւմ ու չ ի թողնում րաք քա րին...
Ու ձայն տվեց. «Ո՞ւր են հապ.ա պահապանները բերդի,
Ի31՚վ աստծու անեծքը չէ, մարդու գործ է տմարդի.. .))։
— Ո վ թագուհի, մարդու բան չէ* պահակները զորական
Ամեն գիշեր հսկում են միշտ, լուսանում է ու չկան,
Չքանում են, ռւ յոթն օր է դեռ չենք գտնում ոչ մեկին,
էլ մարդ .մթնուէ դուրս հԷ գալիս, պՀի է պատեԼ ամենքին.
Ասում են, թե ամեն գիշեր բերդի գլխին կիսաշեն
Ամպեր կիջնեն պարզ երկնքից, կայծակէ խաչ կքաշեն,
Եվ.ձիերի վրնջոց է ամպի միջից միշտ լսվում*
Ոերդն է փլվում, երբ որմերին նրանց սմբակն է քսվում...
Լսեց կամարն, ու թվաց, թե փլվեց և բերդն իր սրտի,
Եվ ամբոխից չարագուշակ լսեց շշուկն իր վշտի*
— Մեր պապերն էլ չէին տեսել, որ չկանգներ քար քարին.*.
— Դեռ պոչավոր աստղ է գալու, մահ բերելու աշխարհին...
Եվ քահանան Iսունկի ծխով ամբոխի մեջ ման գալիս'
Դառած խռով աստծու աչքըճ թե' շանթում էրլ թե' լալիս.
— Ով խհլք ունի դեռ իր գլխինճ թող այս բանից իմանա,
Որ երկնքի բարի աչքը սուր է դառել մեզ վրա,
Ոանզի դեռ կան շինականներ, որ զուլում են մեզ բերում,
Վանք շեն գալիս, մոմ չեն վառում ու մահն առել աչքերում'
Սարերն ընկել հրով որով կապ են դառնում ճամփեցին,
Ոշում տավարն իշխանների, ՛թալանում ե՛ն ամենքին***
Մոլորյալ են, մեղավոր են, հերձվածող են ու անծես, —
Աստված ահա նրանը մեղքից պատուհաս է ղրկել մեղ...
Մոմ վառեցեք այս քարերին' իցիվ կանգնի քար քարի,
Զեր մեղավոր բերնով սրբեք ոտքի փոշին համարի։--
Ոայց ամբոխը գաղտնաշշուկ քրթմնջում էր ու խոկում.
— Եշխանների մեղքից է սա, որ քար քարին չի կանգնում*
Ամեն իշխան իր բերդի մեջ թշնամի էր մյուսին,
Մեղ նմանն էլ նրանց համար փուշ էր երկրի երեսին։
Ահա .էաթսուն տարիս անցավ, ո՞վ էր էսոլես բան տեսել
Մեղքն հասել է մինչև երկինք, աշխարհ՛ի վերջն է հասել.**
— Երեկ սուլթանն էր թալանում, այսօր' տերը մեր միջի,
Ու թե նորից այսպես գնա' ամեն մի բերդ կփ՚ս ի՝՝*
— ^ ոՂ րտնղվի աշխարհն հիմեն, թող քար քարի չմնա,
երբ մի ոտքի տեղ էլ չունեմ' ինձ ինչ օգուտ, որ մնա,**
Ու խռովյալ ամբոխի մեջ խոկում էին անշշուկ.
19* ■ ր.ո
— Վա՞յ քեզ, երկիր, որ ձեր գլխիդ թագավորդ է դեռ
մանուկ***
Ու զանգերը լալիս էին, հեաէից հեռու ղողանջում
Դառնում լեզուն կույր մտքերի' աստված էին դեռ կանչում*
— Ի՞նչ եք խորհում, իմաստուննե՞ր, փնտրեք, պատճառն
իմացեք
Մինչև ծովի հատակն իջեք, մինչև երկինք վերացեք,
Այս առ եղծվածն իսկույն բացեք, — կանչեց կամարն
ահասաստ,
Ու ծունր իջավ մի ծերունի, հողն համբուրեց դիտապաստ,
Ու մեղմ հպեց ականջն հողին, ինչպես Լոխմսւնն
իմ աստուն։
Ամբոխն ապշած մի աչք դառավ ու դեռ նրան էր նայում,
Որ դեռ հողի ձայնն էր լսում, ու մտախոհ վեր կացավ,
Ասաց* <րէսպես շատ է եղել հողն էլ ահա նույնն ասավ,
էսպես մի բան է պատահել վաղուց և հայ մի բերդի
Ինչքան շարել, քանդվել է, չի կանգնել բերդը ոտի,
Մինչև հիմքը մարդ շեն դրել, ու մեր հոդն էլ նույնն ասացճ
Ի սեր մանուկ մեր թագուհու, ի սեր երկրի մեր վրաց՝
Մեկը պիտի հիմքը մտնի, որ բարձրանա քարն ընկած*
Ի՞նչ եք կանգնել ձեր մեղքի դեմ' դառել անմեղ աղա ղնի,
Ի՞նչ եք իրար կոկորդ բռնում' մեղքն է ճորտ ու իշխանի***
Ո՞ւր է ձեր նետն, իՈնչ եք լռում աղեղների պես լարված,
Լավ իմացեք, հոդն է խոսում, ոչ մեղաւէոր ձեր ծառան,
Ականջ դրեք, ձեզ էլ կասի» , — և նա մթնեց լռելյա յն***
Լսեց Թամարն ու ծառս եղավ ու դւսլկադեմ նա ճչաց*
— Մի՞թե չկա ձեր մեջ մի քաջ, որ մտնի հիմքը փորւէած,
Այն ժամանակ ես կմտնեմ, — թա{$ կարկամեց ու սոսկաց,
Երբ ամբոխի միջից թափով մի պատանի դուրս պոռթկաց
Ու տեղն ու տեղն հիմքը նետվեց, առանց խոսքի, մտախոհ,
նետվեց ի սեր իր Թամարի, որպես մի գառ ինքնագոհ**,
Ու մի աղջիկ վրա վազեց' ((Թող ես մտնեմ քո սւևղակ,
Դուրս եկ, — հազիվ կանչեց քաջին և ուշքն անցավ որմի
տակ,—
Նաթելլան էր.** բա յց տզային Թամարն իսկույն ճանաչեց,
Սև շալն իսկ ույն քաշեց գլխին ու խլաձայն հաոաչեց,

292
Ու գ ո ւն ա տ վ ե ց ,,, նա էր, ա ՜խ , նա , իր գ ո ւս ա ն ն էր
պա տանի,
Ու ճամարը ձին ծառս հանեց, չէր իմանում ինչ անի, —
Եվ աչքերը ծածկեց մեկից, որ չտեսներ' թե ինչպես
Որմնադիրներն սկսեցին շարել քարերն աղեկեզ,
Ու քար առ քար ծածկել աչքից սիրակարոտ իր քաջին, —
Ում շիթ առ շիթ արցունքները դառան խոսքերն իր վերջին»
Հարերն ինչքան ելնում էին' վիգն երկարում էր տղան'
Մահվան մեջ էլ կուզեր շոյել դեռ իր սիրած աղջկան։
Ու երբ հանկարծ արցունք տեսավ նա այտերին Թամ արի
Երկու քարի արանքի մեջ նա լայնքն զգաց աշխարհի,
Ու մոռացավ, որ շարում են, որ մահն ահա' քար առ քար
Մոտենում է, բայց նա ժպտաց' տղան ժպտաց տիրաբար,
Քանզի հաղթեց քար աղջկան' արցունք տեսավ աչքերին,—՛
ճորտն իր սիրով արքայացավ ու ճորտացավ թագուհին...
Եվ խոնարհվեց ամբոխն ապշած, չկար նույնիսկ մի ծպտունդ
Ու մոտեցավ պատն համբուրեց այն ծերունին իմաստուն•
— Քանի այսպես մի սիրտ լինի' էլ ոչ մի բերդ փուլ չի գա,»»
— Վա՜յ մոր գլխին, — հառաչեցին, — վա՜յ քո սիրած
աղջկան։—*
Այդ ամբոխն էր խուլ հեծկլտում մի հերարձակ մոր նման։
Ու խոնարհեց Թամ արն ինքն էլ գլուխն ահա գեղեցիկ,
Երբ որ ծածկեց վերջին քարը տղայի ձայնն' «Իմ եղնիկ»
Ա՜խ, կույսն ինքն էլ թագի ձեռից չէր իմանում ինչ անի,
Ինքն էլ երկու կրակի մեջ մի եղնիկ էր կենդանի, —
Իջավ ու պատն այն պատանու' որպես ճակատն'
համբուրեց,
Աղոթքի պես շշնջալով' «Սերդ բերդի պես կանգնեց,,,»։
Ու դեռ լացող ամպ ամբոխից լուսնի նման հեռացավ,
Բայց ո՜չ, ինքն էլ ինչքան գնաց, ինչքան գնաց' ամպ
դարձավ,
Ու քշում էր արտասվելով, ձին քշում էր հապշտապ.
«Քարերի տակ սերդ մեռավ, քարն իմ սիրտն էր, իմ
կարապ,,,»։
Ու զայրույթից սանձն էր քաշում' ծեծում, ծեծկում նժույգին,
Որ թռչում էր առանց այն էլ' տանում խոցված եղնիկին,,.
Սլանում էր Թամարն այսպես, մինչ շքախումբն հետևից
203
 Ետ մնա ցել ետ էր մնում, ինչպես ագռավն արծվից*»,
քև քար վշտից կամարն հեծում, սեղմում ծնոտ ծնոտի'
Փիչ էր մնում փշրվեին ատամները մ արդարսրի, —
Երկու անհաշտ զորքերի պես' ատամնաշարն իր երկու,
Մեկը թագը, մեկը սերը' սեղմում էին մեկմեկու,
Սեղմում էին ու մի վայրկյան Թամարն ընկավ ձիուց ցած,
Տեղն ու տեղը ձին կանգ առավ, Թամարն հեծավ ու հուզված'
Փոքրիկ ոտը սուր նետի պես մխրճում կողն իր ձիու
Խթանում էր, տանջում ձիուն, թռչում թափով իր քամու,
Հեռանում ք/*' վախենում էր, թե արցունքներն են տեսնում,
Սայց հետևից Հազիվ էին իր համհարզները հասնում,**
Սլանո ւմ էր' աուսհ ընկած, ւ:ր իր վիշտը չիմանան,
չտեսնեն արցունքները ու գաղտնիքը չբանան**.
Եվ հետևից հավք ու եղնիկ ապշում էին զարմանքից,
կարծում էին, թե որսկան է. բա յց*,* փախչում էր որսերից,**
Ու սրարշավ հասավ, զարկեց, քշեց լացող ծևււոն անցավճ
ճեղքեց Որպես իր արցունքը ու վերստին սլացավ* —
Ու թռչում էր և իր հանած հողմի ձեռին դողդողուն'
Որպես վշտի սև դրոշակ' ուսին սև շաչն էր դողում,**
Ոլ փախչում էր շքախմբից' դեռ հետամուտ արշավող,
կուղեր փախչել ինքն իրենից, փախչել սրտից իր լացող,
Այիվող սրտից, որ շալի պես ինքն իր քամուն էր տալիս*
էէ*(ս, ;ւեթ մի պահ պատն իմանար, թե թագն ինչպես է
լա չի ս...

Այսպես ահա' քո սերն հաճախ մահվան գուռն է քեղ

տանում, —
Բայց սերն այն է, որ մահվան մեջ կենդանի է դեռ մնում*
Եվ իր ժայռե դագաղի մեջ տղան դժնի տանջանքով
Ինչպես իր սիրտն իր կրծքի տակ' տրոփում էր դեռ
կյանքով, —
Դեռ շնչում էր իր Ս՛ամարով, դեռ երազում էր նրան,
Գեռ մտածում, թե պատերը մթ՞թԽ պիտի փուլ չգան***
 ԳԼՈՒԻ» Չ Ո Ր Ր Ո Ր Դ

Արևն իջավ, ու խնկելով հեռանում էր քահանան,

Ու մեկ առ մեկ, ու խումբ աո խումբ ցրվեց ամբոխն ահ
առած,
Մնաց աղջիկ մի սգավոր պատանու պատը գրկած, —
Ու հեծում էր, պատն էր ծեծում* «Ձայն տուր, մի՞թե չես
լսում,
Թե՞ ինձնից էլ խռովեցիր, էլի՞ հետս չես խոսում,
Ինչո՞ւ դու քեզ չափսոսացիր, երբ Թամարը չափսոսաց,
Է՞Ր 1&ոՂՒր > ոՐ ես մտնեմ, ինչո՞ւ մտար, իմ սիրած,
Մի՞թե քեզնից իմ բաժինը մահդ լալս էր վիճակված.
Ա՜խ, ի՞նչ պնեմ, ինչպե՞ս անեմ, որ քո քարե գիրկը գամչ
Աշխարհը տեր ու կյանքս ճորտ, ես առանց քեզ ո՞նց
մնա մ**,»։
Ու չանկռում էր, այնքան չանկռեց, եղունգները
ջարդվեցինք
Աչքերն արցունք, մաանելծւ այսպես արյուն֊ա րցունք
թա փեցին*, է
Ոայց լռում էր որմը նորից, և հուսաբեկ Նաթելլան
Մի քար առավ, քարով բախեց' պատից կայծեր դուրս
թռան»
— խո խամ ալ& եմ, ինձ չե՞ս լսում,— վշտից խաբեց
նաթելլան,
Ու չգիտեր էլ ինչ աներ, որ ձայն հաներ քար տղան*
*— խո խամ արն եմ, քո խամ արը, քո խամ արն եմ, մի ձայն
տուր,,է
Ու քար որմից կարծես լսվեց' <րԾարավել եմ, իմ աղբյուր»,
Եվ աղջկա հույսի բազեն խեղդեց վշտի ագռավին,—
Կենդանի է, կանչեց բազեն, կենդանի է տակավին, —
— №է՛ բ1ղ Էէ կա0 ' մինչև փլվի, — Րայց պատանին որմի մեջ
Խուլ քրթմնջաց' երբ աղջկա ձայնից նրան ճանաչեց։
խամարը չէր*** ու որմի մեջ տղան հեծում անմռունչ
Խոռոչների օդն էր շնչում, տրոփում էր կիսաշունչ։
Ոեղմում էին որմի կողերն' ասես դժոխք էր իջել4
Սերն էր պահում դեռ կենդանի' անմահություն ներշնչել'
Պատահել է, կպատահի, որ մահամերձն ախտաժետ
295
Ւնքն իր սրտին հույս ներշնչել պսակվել է կյանքի հետ.
Պատահում է և հակառակն այս հակառակ աշխարհում'
Երկչ ոտն' ահի ներշնչումով' ինքն իրեն մահ է բերում, ..
Ներշնչանքն է սպեղանին ամեն վշտի ու վերքի)
Թե ներշնչվես անմահությամբ' մա հն էլ դեմդ կչոքի...
Եվ աղջիկը պատը գրկում' բողոքում էր տղային.
— Կսիրեիր' թե Թամարի թագն հայտնվեր իմ գլիւին..,
թա;ց այս խոսքից քարն էլ խոցվեց ու խոսեց պատն անլեզու*
— Թագը փուշ էր, ինքն էր վարդը, — լսվեց ձայնը պատանուI
•— Դուրս եկ, դու ես թագն էլ, վարդն էլ, արեգակն էլ,
երկինքն էլ,
Մեկ էլ ձայն տուր, մեռնեմ ձայնիդ, մեկ էլ խոսիր, ա խ,
մեկ էլ...
Ու բախում էր, այնքան բախեց նա պատն' իբրև քարե դուռ,
Որ պատն ահա նորից խոսեց դառած խեղդված մի մրմուռ, —
Ջրհորից էր կարծես խոսում, կամ թե խորին դամբանից.
֊ Մի' հառաչե, ինչպե՞ս դուրս գամ ես այս քարե զնդանից,
Մի' հառաչե, ինձ մի' կանչե, — ու պապանձեց վերստին,
Որ շունչ քաշե, ու լսում էր աղջիկն՝ ականջը պատին.
— Գնա, իմ քույր, ինչպես գնաց, զուր ես ինձ հետ մնացել,
Կյանք ու մահվան մեջ եմ կանգնած՝ կյանքիս ոտն է
թուլացել
Գնա ասա՝ ինձ գեթ հիշե, հուշը մարդ չի իմանա,
Ա՜խ, մերժողին հուշն անուշ է, մերժվողին՝ մահ է նա,
Մահվան մեջ էլ, ասա, սիրուց կենդանի էր մնացել***
Թե փուլ չգան որմերն էլի՝ աստված ինձ էր անիծել*
Ա խ, մեղավորն իմ սերն էր լոկ, — ու պապանձեց պատն
• այնպես,
Որ թվաց, թե չէր մրմնջել անգամ մի խոսք աղեկեզ։
— Չէ', չէ'. դուրս եկ, որմը նոր է, նոր է շարված, թաց է
դ ե ռ 1
Ուժ տուր, քանդե, ա՜խ, ի՞նչ ասեմ ես քեզ, Թամար
սրտամեռ։
Մի անիծիր ինձ մի խոցիր, — խոսեց որմը պատանի,
Ու վերստին երազ դարձավ որմի ձայնը կենդանի*»*
Դուրս եկ, իմ սեր, տես՝ մութն ընկավ, իմ լույս,
դուրս եկ ժեռ քարից,
206
Դուրս եկ, իմ սեր, դուրս եկ' փախչենք, կորչենք այս քար
աշխարհիցէ
— Ես քարի մեջ, աշխարհն էլ քար, ի նչ դամ, երբ որ սեր
չկա,—
Ա խ, պատը չէր, օ", այս անդամ խոսեց պատրանքն
աղջկա .«է
Հանկարծ հեռվից փայլսւտակեց գիշերամութն այսահար,
Խոլ ձիերի վրինջ լսվեց, ու հողմի պես խելագար
Արշավասույր հայտնվեցին ի նչ֊ո ր մարդիկ ձիավոր,
Խռովելով այն գիշերվա լռությունը սգավոր։
Ւջան... ձիերն հեռվում թողին ու շշուկով ամբարիշտ
Եկան, ելան ու քանդեցին, ինչպես քանդել էին միշտ, —
Ու քանդեցին, ու քանդեցին, ու Նաթելլան կես մահից'
Ուշքի եկավ այն քարերի խուճապաձայն աղմուկից
Ու ձայն տվեց քանդողներին. ((Ա խ, դուրս բերեք», բայց
որմից
Թռավ մեկը սև շանթի պես ու կաոլկապե ց աղջկան,
Մի կողմ ձգեց բարուրի պես, ու քանդեցին անվարան, —
Կարծես քանդում էին ոխով մի թշնամու նոր շիրիմ։
Ու քանդեցին, ու նայում էր աղջիկն' արցունքն աչքերի։նճ
Ոայց սրտի մեջ ժպտում էր նա' ((Ուր է, ուր չէ' դուրս կգա**,»։
Ու քանդեցին*** շարվում էին քանդված հույսերն աղջկա,—*
Ու քանդեցին, ու քանդեցին ու երբ հասան տղային'
Թվաց, թե որմը կայծակեց ու չարք թվաց դիվային,
Ու մեկն ահից որմից ընկավ' քարերի պես իր թափած,
Շունչը փչեց ու խումբն ահով ու սարսափով իջավ ցած։
— Սադայելն է, — քրթմնջացին ու ձորն ի վեր սլացան^
Փախան-֊կորան խավարի մեջ' ձիերն անգամ մոռացած***
Այդ ոխակալ ու ջարդվող թրերն էին Թուրանի , —
Ու գաղտնիքը բացվեց, դարձավ մի թուր առանց պատյանի*
Ու դուրս եկավ տղան որմից, իբրև մորից նոր ծնվածդ
Կարծես մարած մի մոմ լիներ' մթան շիրմից դուրս եկած,
Եվ աղջկա ծնկին ընկավ և հեկեկաց կիսամեռ,
Եվ իրար գիրկ նվաղեցին երկու տանջված ծաղիկներ***
Ելավ լուսինն ամպի բանտից, ուշքի բերեց աղջկան,
Աղ։ իկն ուզեց բերդն համբուրել, որ կենդանի էր տղան,
Ուզեց թափված քարն համբուրել ու գիրկն առավ տղային,
207
Ու գոց աչքերն էր համբուրում, որպես հույսերն աստզա չին, —.
Ու հովն ասես շշնջում էր' դո՜ւ ես արժան համբույրին.,»,
երազն ասես մսւրաղ դառավ շաղված վշտէ հուշերով*
— Վեր ել, իմ սեր, քեզ չի սիրում, վեր ել, փախչենք
գիշեր ով,—
Բայց չէր լսում տղան, ավա՜ղ, ու հազիվ էր նա շնչոլմչ
Շունչ, որ միայն իր համարի մրմունջ սերէ էր անրջՈւմ...
Ա'խէ չէր լսում, չէր շարժվում, մինչդեռ կույսը համբուրում*
Արդեն պապակ շուրթերի տակ երազը կյանք էր բարում։
Արծքին սեղմում պուխն հողոտ, շոյում մազերը ցրված,
Բերնին անպմում, համբուրում էր ամեն մի մազն հողոտված,
Զուր էր ցո~-^մ հուր ճակատին' իր աչքերի սափորով,
Համբույրներով նինջ էր տալիս, զարթնեցնում համ թույրով.
Ու համբույրով շշնջում էր' վեր ել, էլ քեզ մահ չկա.,*
Ու պատանին աչքը բացեց քնքուշ զրկում աղջկա, —
-*/•#■ * • * սավ, որ, ա՜խ, նա չէր, աչքերր վա[*
խոնարհեց,
Սիրտը քաշեց, — մինչ Նաթելլան ճակատն էլի համրուրեցէ_
Ու վախեցավ Հավցց թոփ ու գրկում էր վախեցած,

Ա՜խ, թե (է գ . լ առներ արցունքն, ամեն շիթով կգոոար.

-— Թող ինձ, թող ինձ, Թամարը չես, — ու շշնջաց վշտահար.

— Այս կողմն եմ ընկնում' էրվում,

Այն կողմն եմ ընկնում' էրվում.
Ասում եմ, թե ջուրն ընկնեմ,
Զուրն էշ եմ ընկնում' էրվումւ

Բայց Նաթեջշան Համբուրում էր, ու... լույծ» հասավ

ճա մա րին,
Թե' *Ա յն ասածա անեծքը շէր, որ ջֆր մ ն ո ւմ քպր քարթ»,
Թե' պաս>ա նին զուրս է եկել, և մի վայրկյան ողքն
անցավ,
Բայց նաթեԱան Նրան գրկեց' ուշքի բերեց, — լուրն առավ,—
Ուշքի քնրեց հաամբո ւյս ե ր ո վ » և ամպն իջավ Թամարին,
Ու րերգի տեղ սիթար փքվեց ոլ չէր կանգնում ք ա ր ֊ ք ա ր ի ն .֊
Ու թաշկինակն այցին աաավ ու զողացող ձեռքերում
ճմռթում էր թաշկինակը, որպես լացող պարուհուն...
ա
Կազեր կանչել, խեղդել նրան, բայց խելահեղ այդ պսյհ^ ն
Ծունկի եկան երկու ստվեր (րԱպրած կենա թագուհիէ
Դու երկնորյին մի բողբոջ ես, դեո նոր պիտի վարդանաս
Բայց թե ինչ է մարդն աշխարհում' ժամ է, որ լավ
1'մանաս
Ահը զորը է արքաներին, ու երկյուղի անդնդում
Թող չիմանա ռամիկը մութ, թե բերդը մարդն էր քանդով.
Թող երկնքի ահն ունենա, որ միշտ մնա ոտքիդ տակ,
Սուր է' առանց աստծո ահի' այս աշխարհը դժնդակք
Թող առեղծվածն հրաշք մնա, դերի մնա ճորտն ահիԼ^
Որ ճորտը ճորտ, իշխանն իշխան, արքան մնա իր գահիԼ»
Ու ծնրադիր, աղերսալիր դեռ Թամարին հորդորով
Խնդրում էին, որ կորցնի պատանու հետքն՝ աշխալւհալմ.
— »7// չպատմի աչքով տեսածն, — ու լսում էր Թամար&
է Ա ղ ,֊
Բայց թե կուզես հրաշք մնա պիտի անհետ կորցնես
Պատանու հետ և պարուհուն, որին սիրում ես այնքան.
Ինչի՞դ է պետք, շատերն ունես, ինչի՞ են պետք, թող գնան...
Թե չէ' ճորտը եթե երկրիդ ամեն գաղտնիքն իմանա,
Այնժամ, իրավ, երկրի վրա քարը քարին չի մնա...
֊ Ես կվ աոեմ այղ պար֊ք ամուն, — հնչեց ձայնը
Թամարի,—
Թոդ իմ... թող էն պատանու դեմ նա բոցերի հետ պարի9.9
Թող չբացվի առեղծվածը, — և հոնքերը ամպացան..,
եվ աԱէՈղաղետն ու քահանան ստվերի պես հեռացան,
Բայց ետ դարձավ հայ աստղագետն ու շշնջաց. ոՄի' անի,
Մի' կորցնի քաջ պատանուն՝ ձիրքեր ունի գուսանի,
Թող հեռանա ծովից այն կողմ, մենաստաններն ուսանի,
Թող հեււանա աղջկա հետ, բանա ձիրքը կոկոն ած,
Թող ղադտնիքր կոկոն ւՈււս, — ու դւխիկոր դուրս ղնացւ
Մնաց Թամարն ամպած աչքով, և արցունքն էր կայծակում,
եվ աչեկած սրտի ծովում մտքի նավն էր խորտակվում՝
Չէր իմանում, թե ինչ աներ ու դուրս երսվ պատղդսրմր,
ՀոՀին տալու տյրվսղ սիրտը, մանուկ խանդի սաստկությամբ,
(*այց հովն ո՞ւր էր, հուիը ղալիս ու ղեո նրան շէր բերում,
Նա, որ արդեն բիր էր դարձել Թամարի սև աչքերում,
Նա, որ միակ՛ զեփյուռն էր զով աիրող արտի կրակի՝,—
Նա.*4 բա յց ահա նա հայտնվեց ու նայեցին մ ե կ ֊մ եկի
ճամարն էլի սանձեց իրեն, բա յց հնոց կար սրտի մեջ,
Բոցն աչքերից դուրս էր թռչում' այդ սիրո բոցն էր անշեջ$
Ու ներս կանչեց... ու ներս մտան, բա յց պաղ ժպտաց
տղային,
Աչքերի մեջ սեր ու կռիվ և արցունքներ աստղային.
— Բաշ ես... բա յց... ճորտ, բա յց ուրախ եմ,
որ դուրս բերեց քեզ աստված,
Եվ արցունքը թաքցնելով, դեմքն ամպելով' շշնջաց.
— Գիշերս ևեթ պիտի չքվես, — տղան շանթվեց այս
ամպից»
Վերջին հույսը ձի էր հեծել այն էլ իջավ իր թամբից,
Եվ ք արարած լճեր դարձան ս և ֊ս և աչքերը նրա,
Ու մրմնջաց, օրԿույր է մտքովի ով սեր դցի քեզ վրա,
Չես հարցնում' ինչ տանջանքով, ոնց մնացի ժեռ֊բ ա նտ ում,
Մահից ելել, քեզ եմ եկել, իսկ դու... մահ ես ինձ փնտրում
Մի4*թե այս փուշ քո թաղի տակ դեթ մի վարդի դոլթ չկա...յ>$
Լռեց տղան, երբ չարաշուք մթնեց և դեմքն աղջկա,
Ու ծունր իջավ տզան իսկույն, ոտքերն ընկավ փոշու պես«
— Աի՞թն քնքուշ քո կրծքի տակ մի ծաղկի ցող գութ չունես,
Թե սիրում ես' կոկոնդ բաց, վարդից ինչո՞ւ ես զրկում,
Թե չես սիրում' ինչո՞ւ էիր դու էլ իմ մահն հեկեկում։
Բախտս գթաց ու, տե՜ս' բացվեց գաղտնիքն' ու ինձ բերեց
գոլրս,
Գթա և դու, մի վռնդիր, մի մեռցնիր ինձ անհույս։
Ինչի՞ համար գնամ, իմ սեր, ինչի՞ համար հեռանամ,
Ինչպե՞ս հանեմ քեզ իմ սրտից, ա՜խ, քեզ ինչպե՞ս
մոռանամ։
Սերս ոչ ոք չի իմանա ու չի ոչ ոք կռահել,
Թե կռահեն... չեն կռահի' լռությամբ եմ զրահել,
Թե կռահեն' աչքերս հանիր, որ չտեսնեմ քեզ նորից,
Ինձ ցած նետիր բերդի գլխից> որ ետ չգամ ես նորից։
Ա խ, ո՞ւմ գիրկը իմ սերը լամ, ո՞ւմ բանամ վարդն իմ
վերքի*..
— նրան, ով քեզ գիրկն է առել, սերն համբույրով կծագի,
Ինձ չտեսար իմ թագի տակՏ զուր ես էլ ոտքս ընկնում,
Լուսնի հետ ես փոխել արևն ու խավարն է քեզ մնում.

300
Գնա Նրան. . . , — ու հեկեկսւց, ամոլը սլատեց Թամարին,
նորից փր[եց սրտի րերւլր ու չէր կան։յ)ւու մ բար քարին։
Տղան իսկույն րա)ւն հասկացավ ու շշնջաց սիրաձայն.
— ճշմարիտ է, որ ինձ մի պահ ցիրկն է ասել Կաթե/լան,
ք՝ույց... մոր նման է ց ույւցս ւրե յ , ուշրի բերել մոր նման.
Ու են, ա խ, ես չեմ ցցացել երր ղրկել է, համբարել,
Ջեմ ցցացել, թե ինչ ։ չես եմ մեստծ ծաղկի պես բուրել։
Եմ արեիկ, իմ ար եւրո /լ, ց ւ.1 ./ /քի լլ նիր ի մ ց աէյի ն.
Ենչպե'*։։ ւիոիւեմ րեւլ լաոնի հե ա, ո՛՛վ կւքավի ար եին,
Ւ նչ ա)ւի իւեղհ, կաց լուսնկաս, լոէյ մի շտսլիկ աբծ աթյա,
Որ արևից է փոխ առել' ցարեր կանցնեն, ետ չի սոս.,*
Մի մռայլվիր այցպես նորից, երր իմ դեմ ես մռայ/վոլմ1
Ատամնավոր քո թացն աչքիս վագրի ծնոտ է թվում.
Թո ղ այս թացր, թե սիրում ես' արի փախչենք հեռս նանք,
Եամ ինձ նորից ցւոսա)ւ պահիր, որ քեղ տեսնեմ շարունակ,
եպճա ու թող գուսան մնամ, — ու պատանին դեռ լալիս,
Ու թախծում էր Թամարն ինքն էլ' կարծես ղութի էր դալիս,
Ու շշնջաց' ({Այս ի նչ բան է, ո՞վ մեւլ կապեց մեկմեկու»։
— •Թո աչքերը...
— Թո աչքերը... թե՛* բարկո։թյո։նն աստծո։.
Դու մի անգետ մանուկ/։ պես ձեռք մեկնեցիր կրակին,
Ձեոքց քաշիր, գուսան մնա, խեթ մի նայիր իմ թագին։
եվ այն բերդի սլատմությոլնր իրրև հրաշք թող մնա.
Թե թջնամիք էին քանդում' թող ոչ մի ճորտ չիմանա,
Թող իմանան, որ երկնուց էր, ու ոչ թե մարդն էր քանդում'
է\ որան այնքան շատ է գլխիկոր, ինչքան շատ է հավատում,
Ասանց հավատ մարղր գույք է, ու թող ամենքն հավատան...
— Թո ղ հաւ/տտւսն, բայց շատերր ալո/են գիտեն ամեն բան...
— Ե*նչր ցիտեն..,
— Այն, որ մարցիկ էին քո րերղբ քանդում...
— Դ ո \ հայտնեցիր, թե՛* Նաթելլան, ով հայտնել էճ կկախվի,
Թեղ կբանտեմ անդնդի մեջ, սերը սրի կփոխվի,
Ես կկախեմ Նաթելլային, ես կկախեմ այս գիշեր...
— Ե՜ս եմ հայտնել, ղու ինձ կախիր, — ցուեը տղան
անվեհեր,
Բա յց նայե լո վ իր Թամարի աչիկներին սևորակ,
Սիրո հուր ձին սանձը կտրեց ու ծառս եղավ կրծքի տակ.

801
— Իմ սեր, վաղուց բա նտ ել ես ինձ, վիշտս խ որն է ան գ ն դ ի ց ,
Դու ինձ կախիր, անմե ղ է նա, չե մ հեռ անա քո բ ա ն տ ի ց ։
Սերդ բանտ է, երբ չես սիրում, -երբ թողնում ես ինձ մենակ,
Դիտեմ' դու էլ սիրում ես ինձ, բա յց սիրում ես կրձքիդ տակւ
Ա խ, չէ ', իմ սեր, չի իմացել ոչ ոք գաղտնիքը բերդի,
Այն դիակն էր գաղտ նիք բ ա ց ո ղ մի ա կ լ ե զ ո ւ ճ տ մա ր դի .
Չեն ի մ ա ց ե լ, չեն ի մ ա ն ա , ու ոչ մեկին չե ն ք հ ա յտ ն ե լ
Ուշքս անցել, ու հազի վ եմ քո կարոտը տ վ ա յտ ե լ ։
Չեն ի մ ա ց ե լ, չեն ի մ ա ն ա , խ ղճ ա , դթա ի մ վշտին,
Աչքդ ամպեց' թող անձրև գա իմ յոթ տարվա երաշտին,
Թող անձրև գա, մի' կալծա կ ի ր, շատ ես գլխիս կայծակել,
Հանիր թաղդ գեթ ա՛ս գ ի շ ե ր ,— և աղջկա ոտքն ընկել,
Սիրտն էր բացում ոտքերի տակ, աղերսում էր ու Լալիս'
Թվում էր թե մարգարտաշար Չուռն աչքերից էր գալիս...
— Սիրտս ինձ մի շտ վ կ ա յե լ է, որ սիրՈլմ ես դո\ դ ա ղ տ ն ի ,
Ժ պ տ ա , ժ պ տ ա , քո ժպիտ ը բ ո ց ն է սրտիս կ ա ն թ ե ղ ի ։
Դրախտի ծառը սերն է լոկ, պտուղն' համ բույրն անուշակ,
Դու ծառ եդիր, ես քո ստվերն' ընկած միշտ քո ոտքի տակ։
Դու աչք եղիր, սիրո աչքը և կոպերդ ես լինեմ,
Որ միշտ , ի մ սեր, քոմւ թե արթուն, սև աչերդ համբուրեմ,
Դու աչք եղիր, ես' թարթիչը, դու աչք դարձիր, որ սիրով
Չեզ նայողի սիրտը խոցեմ թարթիչներիս նետ երով..,.
Դեռ կոկոնած գարուն ես դու, բա յց հավատա քո սրտին,
ճորտն էլ մարդ է, մարդն էլ սոխակ, երբ հասնում է իր
վարդին։
Դեռ չգիտես համբույրն ինչ է, դեռ չգիտես, ա՜խ, դու էլ...
Շաա ես կոտրել, էլ մի կոտրի եղեգնյա սիրտն իմ ջահել,
էլ մի պ*կիր փուշը վարդից, խղճա, դու ինձ' քո փշին՝
ՉԷ* «ր փուշը սվին դաոած%պաշտպան է վ ա ր դ ֊ բա մ բիզին,
Ա՜խ, մի կտրիր, եղեգն եմ ես, եղեդէՒ Խչցիդ լճափին։
— թեզ կկտրեմ, որ հեռանաս իմ լճափից մինչ արփին,
Ու դու հեռվում, վայրի եղեգ, սիրո սրինգ կդառնաս,
Համր կերթաս... բա յց մարդ դառած, նվագ դառած ետ
կգաս։ —
Ա՜խ> երբ պտուղն արգելված էճ շատ են խոսում իր մասին,
Ու համբույր էր խոսում տղան՝ դեռ չհասած համբույրին.
— Ինձ այն բերդի պատերի մեջ սերդ պահեց կենդա

ա
 ք ո թ ա գը քե զ , մ ա ղեր դ' ինձ, մի մ ա զդ թա գն ա նհունի,
մի մա զը վարա դուրեց ողջ աշխարհը իմ ա լք ի ց.
Աս տ վա ծներն են մեղու դ ա ո ն ո ւ մ .մ ե ղ ր ծծում քո շու՛րթից. .4
Եվ Թ ա մա ըր ժպ իտ ների դուռը բա ց ե ց ա նխ ռով,
Գերվա ծ նրա սիրո՛ ք ա ղ ց ք խ ոսքից, էլ՝ խ որ ա չքերով,
Եվ ժպիտներն, հա մբուրվեցին. մ են ակ էին ա յն գի շե ր )յ
Ժպ իտ ները շրլրթԵր դա ռա ն, իսկ շուրթ երը ' ա նբա ռ սեր,
Ու չիմ՛ա ցա ն, թ ե կարոտից, ինչպ ես իրար գիրկ ը ն կ ա ն ,—֊
Ու շոսրքհ֊շ ուրթի' դարձան սիրո հա վերժա տ և մ ի ..,
վա ւրկյան
— Ոա յց տ ե'մ* թ եկուզ մ ե կ ն ի մ ա ն ա ՝ խ ա վա ր կիջնի իմ
թ ա գին, էք
֊ Մի վ ա խ ե նա ,— ու ճորտ ն ա յսպ ես որսա ց երկնի
եղ ն ի կի ն ,
Եվ աղջկա թ ա գը խ լե ց , ն ետ եց մ ի նչև դռա ն տ ա կ՝
Որպես գլուխ մխ ք ո ր ո ց ի , որպ ես իր վիշտ ը մ ի ա կ .».
Եվ ի ր կրծքին ս ե ղ մ ե ց , ի ս կ ո ւյն ազա տ գլուխ ն ա ղջկա ,
Ու շշն ջա ց ՝ <րԱ զա տ ութ յա ն նմ ա ն բա րձր թ ա գ չ կ ա ...» ։
Ու շ ո ւ ր թ ֊շ ո ւ ր թ ի ' հ ա լվում էին երկու գա րուն իրար գիրկ՝
Երար ե կ ա ծ ա ստղ ու ծա ղ ի կ, բա խ տ ի մի պ ահ ա ն ց ո ղ ի կ ...
Ծա ղիկն ի ՜ն չ է, բ ա յց ծա ղիկը ց ա ծ կբերի ա ստ ղ եր ի ն,
Եթե ծա ղկի սիրո բո ւյր ը հա սնի մ ի ն չև ա ս տ ղ եր ի ն . . .
Ու շա ղ էին գ ա լի ս ՝ սիրո պ ա տ կեր մ ա զե ր ն ա ղջկա ,
Շ ո յո ւ մ էին ու շշն ջո ւմ . ((Սիրուց ք ա ղ ց ր թ ա գ լկ ա յ)։
Ու փ ո խ վ ե լ էր ճ ա մ ա ր ն ա յս պ ե ս ՝ սերն էր դ ա ռ ել իրեն թ ա գ ,
Վարդի պ ա րտ եզ էր նա դ ա ռ ե լ, փուշը թ ո ղ ե լ դռա ն տ ա կ ,
Եվ չէ ր զ գ ո ւմ , կ ա ՞ր , թ ե ՞ չկ ա ր , կամ. ո ՞ր ժ ա մ ն էր գ ի շե ր վ ա ,
Կամ ո ր տ ե ՞ղ էր ը ն կ ա ծ լա լի ս ո ս կ ե ժա ն ի թ ա գն ի ր ա :
Ո*. տ ղ ա յի ն կր ծք ի ն ս ե ղ մ ո ւմ , վ ա յե լո ւմ սերն ա ռա ջի ն.
—- Ա ն մ ա հ ո ւթ յա ն ես դ ո ւ ա ր ժ ա ն ,— շշն ջո ւմ էր իր ք ա ջ ի ն ։
Մեկ. ն վ ա ղ ո ւմ , մ ե կ խ ո ս ո ւմ էր՝ հ Ջ Է ', գ ո լ պ ա նդուխ տ մ ի գ ն ա ,
Սերդ բա ց ե ց * գա ղ տ ն ի ք ը չար, **երդ, գ ա ղ տ ն ի ք թ ո ղ մ ն ա ...
Մ եզ ա սա փ սծ է լ շի ն կ ա տ ո ւմ ,— շշն ջո ւմ է ր , բ ա յց տ ղ ա ն ՝
— Աաւաէաե վաղուց մ ա յր է մ տ ե էյ ա ս տ վ ա ծ ա րևն է մ ի ա յ ն ,—
Խուլ շշն ջա ց ո ս ... գ ր կ ո ւմ էր ու էվ պ ի ն չ չէր լսում՝
Մ եկ խ ո ս ո ւմ է ր * յո թ ն հ ա մ բ ո ւր ո ւմ ,, չո թ ն հ ա մ բ ո ւր ո ւմ , մ ե կ
խոսում .*ւ
803
 — Սերդ թռչնակ, թագդ վանդակ, վանդակ չընկնես դու
նորիցէ
Սուզես.է. ճորտի հագուստ հագիր, փախչենք աչս թագ-
աշխարհից.**
Թռել էին սիրո թևով, վիշտ ՈԼ ԹագՒ9 հեռացել,
Դեռ համբույրի դրախտներում աշխարհն էին մոռացել,
Երբ որ երկչոտ զեփյուռի պես, մրմունջի պես կարոտիճ
Մի ձայն լսվեց, լռեց նորից. ու շուրթ֊շ ուրթի, սիրտ֊ս րտի
Հոսում էր դեռ սիրո գիշեր, մեղրագիշերն համբույրի,
Հավերժ սիրո խոստումներով, որ, ա՜խ, նման են բույրի***
Բայց ձայնն էլի... ու թվաց թե դուռը ճռռաց մի վայրկյան'
Դուռը ճերմակ մի մազի չափ ահով բացեց Նաթելլան.
Ապշեց մի պահ, երբ որ տեսավ թագը ընկած դռան տակ,
Ու նայում էր' գգվում էին ներսում Թամարն ու տղան,
Գգվում էին... և ուշաթափ' ղռանն ընկավ նաթելլան,
Ձայնը մարեց հուր ու համբույր ու խռովեց ամեն բ ան**.
Ու վեր թռավ քաջի գրկից Թամարն ահից սթափված,
Ցրված մազերն ի մի բերեց' դառավ աղեղ մի լարված,
Ու չիմացավ այն ի՞նչ ձայն էր, սրեց նետը զայր ոպթի,
Բայց ո՞ւմ խոցեր*** ու դողում էր լարված աղեղն իր սրտի***
Ու մոտեցավ չարագուշակ ու թագն առավ իր գլխին*
Աչքին թվաց, թե հանդիպեց խուլ բամբասող ամբոխին.**
Բայց այդ վախն էր գաղտնի սիրո, ու դուրս նայեց ժպտալով^
Դեռ պալատի պահակները ննջում էին ման գալով***
քնած էր շողն անգամ լուսնի, ու Թամարը շունչ քաշեց,
Վարագույրը քաշեց նորից, ու սիրտն էլի մշուշվեց,**
Ու անհագուրդ տղան գրկեց' ^թի չ էլ, քիչ էլ թող մնանք,
ԱչՍքան մնանք, ինչքան մահվան հետ կռվեցի ժայռի տակ,,,
Կամ եկ փախչենք, որ գիրկ գրկի' սիրո թագով մնանք միշտ, —
Ու համբուրում, համբուրում էր շշուկներով մեղրավփշտ,
— Ի՞նչ իմանաս' ինչ է սերը, որ հաղթում է և մահին,
Մահին հաղթում... բա յց բեկվում է քար սրտերի զրահին, —
Այսպես ասաց տղան մոլոր' համբոլյրների շշուկով,
Երբ վեր թ ռավ եղնիկն ըմբոստ, փախավ գրկից* որսկանի,
Ու շշնջաց, «թող կոկոնը գլուխն երբեք չհանիճ
Լոիր գաղտնիքն այս գիշերվա, քարի նման և անվերջ,,.
Գաղտնի պահիր դու մեր սերը, ինչպես կայծը քարի մեջ,
804
Օր քո ծաղիկն արմատ ահան' չընկնի ոչ մի ոտքի տ ա կ.,.
О'пц ծիչ չտ ա, արմատ մ ն ա , — աստը տղան գլխահակ»
ОI մա րա ղի իր կ Լ и ճա մփիր ետ մղվելով տ խ րա ձա յն'
Գնար ա ղ ա ն ... ու ղեռ նրան հետ եա մ էր Ն տ թ ելլա ն...
Ա իւ, 'նաթեքլան ոիրակարոտ, վշտի հողմի պարուհին,
Ь ա ո ա ա ւ:ւ նրի այրող թա ղով' միակ թաոլա ն թ ա գուհ ի ն...

* * *
Այսպես ահա' ծաղկի աչքին ինչ թ վում 1;ր աստղ անհաս,
Մեկ էլ տեսար' իր գիրկն ընկա ծ, ծաղիկ գարձավ հ եղան աղ*
Բ ա յց, ա խ , այսպ ես թեկուղ մի պահ մուրազի է սերն
հասնումլ
Բա յց մի աչքը մյուսի մեջ իսկույն արցունք է տեսնում,
Դե ռ համ բույրի շաղը շուրթին' փ լվում է բերդն իր բա խ տ ի.
Երր ծ աղիկր ծաղկին թ ողա ծ' աստղն է գրկում դրախտ ի , —
Բա յց այդպ ես է' սերն առաջին վեր ու վար չի հա րցնում,
Մեկ էլ տ եսա ր' սերը ծաղկին մինչև աստղն է թ ռ ց ն ո ւմ ,
Մեկ էլ տեսար' աստղի սիրտը ծաղկին նա յեց մտ ա ցի ր ,—
Ես' ծաղիկ ու աստղ եմ ա սում, ո 'վ մա րգ, դու մարդ
հա սկացիր ւ
Ու տ ենչում են ա յսպ ես իրար, անվերջ ա յրվում ու լա լիս.
Ոչ ծաղիկը թևեր ունի, ոչ էլ աստղն է ցա ծ գ ա լի ս ...
Ու գեռ սիրո ծա գմա ն օրից մինչև օրս կարևեր
Աստղերն անհույս վար են նա յում, ծաղիկները՝ դեպի վեր,
Բա յց թե աստղը ցա ծ է թռչում ծաղկի սիրով խ ենթա ցա ծ,
Ծաղկունքն ա յրում ու կորչում է ասուպի պես մո խ րա ցա ծ , —
Մեղավորը ծա ղի՞կն է հեգ, թ ե ՞ աստգիկն է մեղա վոր.
Մեղավորը սե՜րն է ա նմեղ, սիրո հուրն է ա հա վոր...

ԳԼՈԻ1Ս Հ Ի Ն Գ Ե Ր Ո Ր Դ

Մ ևջլիս-մրցում գուսանների ու սրտերի վիրավոր.

Մեջլիս' գինու, վշտի գա վա թ, երգի հովիտ վշտա ծոր,
(հր գյողա /ի գովքն էր լալիս հազարասիրտ քյա մա նչա ն,
Ուր երգի մեջ ա նգա մ, ա վա ՜գ, րյուրր ճորտ էր, մեկն'
ի շխ ա ն...

20 I- քփրսւրյ, Гинн». II Я05

 Մեջլիս֊ մ րյթէէձ սիրո խոսքի $ ու ներս մՆւավ պատանին'
Ու Շավթելին' ձեր գուսանը*, նրան մեկնեց իր դինինի ֆ
— Նա է, ասին' բերդի ատկֆց դուրս, է եկել կենդանի,% %
— Աստծո բան չէր, մարդն էր բանդում'***
— Սիրուց մնաց կենդա ն ի ...
— Ահ է ' սուս կաց սիրո մա սին Պ — շշնջացին ու հանկարծ
Այն պատանու սրտի նման Շավթ ելոլ սադր ղնդտց.
•— Երնեկ նրան , ով կմեռնի' ի սեր սիրած ադջկա'
Թեկո լզ մահվան բերդը դնես' մ ա հ ֊ բ ե ր դ ի ց էլ դուրս կդաք^
Բայց քաջ կասեմ մեկին սիրես, լավին սիրես , չավ սիրեԱք
Թե ծաղիկ ես ոչ թե ծաղկին, այլ աստղկան ցած բերես...
Թե վիշտ ունես, սիրիր ' կա նցնի,
Վիշտը սիրով տիրիր' կա նցնի ,
Թե նմանիդ սիրես' բա (ոտ Լ,
նոր քո սերը ոսկի թախտ է ...
Այս որ լսեց, գույնը գցեց ու ձյուն դարձավ պատանին ,
«րԻմացել են» մտքում ասաց ու ց ա ծ դրեց իր դինին...
Ու դոզում էր ու մտ որում* ((Վայ թե Թամարն իմանա,
Ե՞նչ կլինի սիրուս բա խ տ ը' բախտիս բերդը փուլ կդաՀո
— Բավ է, պապի, սիրուց խ ոսես,
ն Ւ Ւ յ խ ոսիր' գլուխս քեզ։
— ^ԼՒՒՏ խ ՈԱեմ, բ ա յց ի մ գլխին
Շուտով կիջնի հող անկողին.
Գլխից ասեմ, բայց էն գլխից
Մարդն էլ հող է' ծնված հողից*
Հա, էն գլխիցջ ասիր, խոսեմ,
Մարդն է երկրի գլուխն, աս եմ,
Բայց մարդ էլ կա, մարդ էլ, ու միշսւ'
Զուգընկեր են խնդում ու վիշտ*
Բայց էն մարդուն տամ երանի,
Ով իր սիրտը միշտ կես կանի*
Վիշտը' իրեն, խինդն' ուրիշին,
նոր կհասնի մարդն իր քաշին***
Հազար ու մեկ թուրն ավերիշ
Չարժեն մեկ իսկ կոտրած գրիչ*
Թեզ քո ձ՛եռքով մահ կբերես '
Թե խոփի հետ թուր չսրես)
806
 Չ ա ր ն հեշտ է մ ի շտ , բա ր ին դժվ ա ր '
Դու դ ժվ ա ր ին դա րձիչ ւ ն ժա ր ։
Ղ ժ ո խ ք կ ի ջն ե ս ' թե մո ռա նա ս
Ո րբի ա ր ց ո ւն ք , երդ ու ե ր ա զ ։
Վ եր ' հ ա զա ր ի ց մ եկ ն է հ ա ռնո ւմ ,
Նա , ո ւմ կ յա ն ք ը դիրք է դ ա ռ ն ո ւմ ։
Ով ա գա հի գլխ ի սև թ ա գ '
^ լխ ի ց կընկնի ոտ քերի տ ա կ ...
Մի ծ ո վ չա րը կչքա նա ,
Մի շի թ բ ա ր ի ն կ ծ ո վ ա ն ա ։
Ա շխ ա րհի բ կ ի ն չա ր ո վ մ ի չո ք ի ր '
Նա է գր ե լո ւ ք ե զ տ ա պ ա ն ա գի ր ։
Փ ա ռ ք ն ի ն չ է ո ր ' տ երն ու ծա ռա ն
Մի հողի տ ա կ մ ի հող դ ա ռ ա ն ։
Ես մ ե ռ ա ն ի մ դ ա ռ ն ա մ ի հ ո ղ ,—
Գ ի, ա մ ն ա հ ի շա տ ա կ ո ղ .**
Լռեք ծ ե ր ո ւկ ն իմա ստ ա խ ոս, ու պ ա տ ա նին շշ ն ջ ա ց .
Ո վ ի մ վ ա ր պ ե տ , ն ո ր ի ց խ ո ս ի ր ' եր գդ սրտ իս վ եր քն է բ ա ց ։
ՈՐԴՒա> դ ո ՜ւ է լ, դո՜ւ էլ խ ո ս ի ր , ի մ ն ա ն ց ե լ է, քոնն
հա սա վ,
Ջ ա հ ե լ ծ ա ռ ի խ ա կ պ տ ուղ ը հ ն ի ց ք ա ղ ց ր է ' ծե ր ն ա ս ա վ ։
՜ Հ ւփ 'ՈտէԼէւը կ ա , ա ղ բ յո ւր ն ի ՞ն չ է ,— ա ս ա ց տ ղա ն
ծեր ո ւն ո լն ։
— Ս ա րի լա ՜ն ջը ծ ա ղ ի կ կ ո ւտ ա , ոչ թ ե ծե ՜ր ը մ շ տ ա ձ յո ւն ։
֊ Չ Է ', չ է ', վ ա ր պ ե տ , մ ե կ էլ խ ո ս ի ր , դու դ ե ռ լո ւյս ես
վ ա ղ ո ր դ յա ն ,
Ղու մ ե ջ լի ս ո ւ մ ք ա ն ի դ ե ռ կ ա ս ' ես ք ո շո ւք ն ե մ , շ ո ւք ն ՝
ա նձա յն ։
— Ւ ՞ն չ ն ո ր բ ա ն ես գ ր ե լ, ո ր դ ի ս ,— ծե ր ը սա զը դ ր եց ց ա ծ ,
Ու պատանին թիկնեց մ ե կ ի ց , բ ա յց Շ ա վ թ ե լի ն շ շ ն ջ ա ց .
— Ծ ե ր ա ց ե լ ե մ > մ ի ծ ի լ չ ո ւ ն ե մ , որ ի մ ս ա զ ը ժ ա ռ ա ն գ ե ,
Դ ո ւ ... Թ ա մ ա ր ի ծ ի լ գ ո ւս ա ն ն ե ս , բ ա յց ի մ ս ա զ ը շա տ թ ա ն կ
է > ֊
Մի հա րց կտ ա մ ' թ ե ի մ ա ցա ր , թ ե հա նեցիր՝ կհա ղթես,
Ո ՞ր ն է , ա ս ա , ձ մ ռ ա ն վ ա ր դ ը , ի ՞ ն չ է հ ա վ ե ր ժ գ ր կ ո ւմ մ ե զ ։ —
Եվ պ ա տ ա նին վա ռեց ի ս կ ո ւ յն մտ քի կա նթեղն ա չք ե ր ո ւ մ .

20* ա
— Վառ կրակն է ձմռա ն վա րդը, հոդն է հա վետ մեղ
գրկո ւմ » —
Ու ծերուհին բա ց ե ց մ ե կ զմ եկ հա րցերի մ ե ծ մի ուռկա ն.
— Ի՞նչ թռչուն է, որ կյա նքի մեջ ե րգում է լոկ մի ա ն գ ա մ ։ —
Եվ պա տա նին շիկնեց մի պ ա հ . — ((Կարապն է դա, ո վ
վա րպ ետ ,
Որ երգում է մա հվա ն ժա մին ու մ ե ռ ն ո ւմ է երգի հ ետ ։
— Ւ՞նչն է աշխարհ կ շտ ա ցնո ւմ ' ինքը մ ն ո ւմ միշտ ս ո վ ա ծ։
— Ջ ր ա ղ ա ցն է, ո 'վ ի մ ա ս տ ո ւն , — տ ղա ն ի ս կ ո ւյն շշն ջա ց ։
— Ո՞րն է մա րդու շար թ շն ա մի ն և բա ր ե կ ա մ ն իր ա ն գ ի ն ։
— Մարդու լեզուն է միշտ մա րդու բա ր ե կ ա մ ն ու թ շ ն ա մ ի ն ։
— Աքն ի ՞ն չ բա ն է, որ ա շխ ա րհոլմ լո ւյս ի ց ա րա գ է թ ռ չո ւմ ։
— Ա յդ մա րդ կա յի ն միտ քն է մ ի ա յն , որ ա ստ ղեր է ն վ ա ճ ո ւմ ։
— Դ ա ռ ն ֊ա ն ց ո ղ ի կ ա յս ա շխ ա րհում, ա սա , ո ՞վ է ե րջա նիկ։
— Նա, ով բա րի հուշ կթողնի և մտ քի գործ գ ե ղ ե ց ի կ ։
— Ւ՞նչն է, որ մա հ չի ճ ա ն ա չո ւմ , — վ եր ջա ցր եց ծերը գ ո հ ։
— Լավ ա նունն է , — ու պ ա տ ա նու երգն էր բխ ո ւմ բ յո ւր ա խ ո հ .
— Ա յն լեզուն է ն ա խ ա ն ձելի , որ ն ժ ո ւյգ է սա ն ձվ ա ծ,
Սանձիր լե զ ո ւդ , որ կես ճ ա մ փ ի գ , կ յա ն ք ի ձիուց չը ն կ ն ե ս ց ա ծ *
Ո ՞վ է ի մ կեղծ բ ա ր ե կ ա մ ր , ո ՞վ է շա րս, չգ ի տ ե մ .
Ւնձ ա զա տ եք կեղծ ը ն կ ե ր ի ց , ես թ չն ա մուց կ ա ղ ա տ վ ե մ ։
Դ ա սա գիրք է ա ն ց յա լը մ ի շտ , բ ա յց ն ե ր կ ա յի ց մ ի ' շե ղ վ ի ր ,
Դու առաջին լսողը մ ի շտ , վերջին խ ոսողը ե ղի ր։ —
Թ ո թ ով ում էր՝ ինչ որ գիտ ե ր, բ ա յց ք ա յլ առ ք ա յլ ղ ո ր ա ն ո ւմ ,
Զորա վա ր էր դ ա ռն ում խ ո ս ք ի ՝ ի մ ա ս տ ո ւթ յա ն վ ր ա ն ո ւմ «
— Ծեր զա րգա րի սխ ա լն ի ս կ ո ւյն ուրիշ զա րգա ր կշտ կե,
Ոայց բժ շկ ի սխ ա լմունքը մ ի ա յն հ ո ղ ը ... կ ծ ա ծ կ ե ...
Թե սիրտ ունես ա ն մե ղ ու բ ա ց ' ի նչպ ես սիրտ ը մ ա ն ո լկ ի ,
Վ ա յե լ է ք ե զ , որ զա րդ ա ր վես ի մ ա ս տ ո ւթ յա մ բ ծ ե ր ո ւկ ի ։
Մ իա սա յր է մա հվ ա ն սուրը հ ա վ եր ժա կա ն ա շխ ա ր հ ո ւմ ,
Ո ա յց պ ա տ ե ր ա զմ զի ն ա գ որ ծը ր ա գ մ ա ս ա յր ի է սր ում ։
Ով ք ե զ շա տ է շո ղ ո ք ո ր թ ո ւմ ՝ նա է քո չա ր թ շ ն ա մ ի ն ,
Ավա ղ, նրա ն է շա տ գ ե ր վ ո ւմ ջա հ ե լո ւթ յա ն խ ե ն թ քա մինէ
Մի վ շտ ա նա , որ քո առջև միշտ տ ես ն ո ւմ ես գ ե ր ե զ մ ա ն ,
Կ յա նքի հ մ ա յք ն հ են ց ա յն է մ ի շտ , որ վերջ ունի ա մ են ը ւ ք ն ւ ^
Ու քա ր ա ց ա վ ա մ բո խ ն ի ս կ ո ւյն . « Բա խ տ ն է ծն ե լ ա յս տ ղ ի ն ,* ձ ,
Մ իա նգա մ ից սիրեց ն րա ն ' գ ե ր վ ա ծ նրա ն ու տա վ զ ի ն .

808
 Կույր ի մ աստունն եթե ուզի ' ծովի վրա կքա յլե*
Արժանա վոր մա րդու դեմքը մութի մեջ էլ կփ ա յլե։
Բարի մարդու լա մպ ը մա րես' սիրտը երբեք չի մ թ ն ի *
Բարին արա, ծո։Լը նետ իրճ շուտով նա քե զ կգտ նի։
Թե ուզհւմ ես իմա ստ ությա ն ծա ռդ դառնա մի անտառն
ներիր անմիտ ուրիշներին, դոլ քե զ դատիր ա նա չա ռ։
Ո՞վ մա րդ, հաճ ախ ք ե զ է խ ոցում սուրը ազատ քո խ ոսքի*
Վ ա յրկյա ն կա, որ խ ոսելն ա րծա թ, բ ա յց լռութ յունն է ոսկի*
Մի՞ մոռա ցիր քո ռա միկի լա վութ յունը, ո՜վ անհաղթ•
Երախտագետ շունը լա վ է, քան թե մարդը ապերախտէ
Գ ինեմոլը խարխուլ նավ է, կյա նքի ծովին անընտել
Գինին ա յնքա ն մա րդ է խ եղդել, ինչքա ն ծովը չի խեղդելէ
Անգին է կինն ա ռա քինի ' եթե գինին ա յդ անշեջ
Լցված լինի սրտագրավ գեղեցկությա ն գավի մեջ։
Մի՜ երազիր թ ա գ ու ա մրոց, մ ի ' հղփանար աշխարհում%
Լավ ի մ ա ց ի ր ' փոքր ա ղբյուրից մա րդ հանգիստ է ջուր խմումէ
Իմաստունը գլխիդ զա րկեց, հասիր ձեռքը հա մբուրե •
Տգետ ի հետ քեֆ մի անի, գիտունի հետ քար կրե։ —
Գեղգեղում էր տղան ա յսպ եսՀ դեռ տ ասնվեց տարեկան ,
Ապշել էին գուսանները մոռա նա լով ամեն բա ն,
Գեղգեղում էր .,* կարծես խոսքի ոսկի մի դետ էր դնում է
Եվ Նաթելլան ծպ տ յա լ եկել ապշած ականջ էր դնում •
— Ծիլ մի թողնի ժեռ քարի տակ, թող ամեն ծիլ աչք բանս»ֆ
Իմաստունին միշտ ճամփա տուր, թեկուզ մի ճորտ լինի ն*Ոէ
Միշտ ժպտ ում է ու ողջունում աստղը աստղին լուսա տ ոլփ
Ազնիվ մարդը անկարող է ատել ազնիվ մի մա րդու։
Ամեն մարդու շատ մի [սիր, ամեն լեզվի թե լսեսճ
Մ իևնույնն է, թե ա ղբյուրից դու ինձ մա ղով ջուր բե ր ես։
Ա րդա րությունն ր / ուշ վարդ է, բա խտլ յ ' ծաղիկ ոսկեշողէ
Բ ա յց չեն ծա ո! 1 վարդ ու ծաղիկ[' թե չլինի ջուր ու հողէ
Երջանկությա ն թռչնա կը վա ռ ավելի հեշտ է բռ ն ե լ,
Բան թե նախանձ որսորդներից նրան կրծքիդ պ ա հպ ա նել։—*
Լռեց տ ղա ն, ու ծերունին նրա ճակատն հա մ բուրեց*
•— Ապրե՜ս, որդիս , —- ու հա մբույրը երդ ու վարդի պես
բուրեքէ
Եվ գուսանը դա յլե ց նոր ից* «Բ ա յց այս կռիվ աշխարհում
Սերն է ա մեն մի ճա կա տ ից հա ղթությա ն լուր մեզ բե ր ո ւմ ։
309
 Գեղեցիկը միայն սերն է, ու երահի" միշտ նրան,
Ով տենչում է' բա յց հասնում է իր երազի աղջկան։—*
9 այց նվաղեց հեգ պատանու գեղգեղանքը պարզ ու պերձ.
Սիրակարոտ ջահելները արձանացան վշտի մեջ,
Ու Շավթելին ու յոթը ծեր գուսանները կախարդված'
Դեռ պատանի գուսանի դեմ տավիղները գրին ցա ծ։
9 այց պատանին չվերցրեց, այսպես ասաց նա տրորում,
— Ե՜ս եմ հաղթված.«? ա՜խ, ես անբախտ սիրահար եմ մի
անտուն։
Իմ երազը աստղ է անհաս, ես ծաղիկ եմ մի հովտի, —
Ոչ մի ծաղիկ դեռ չի հասել աստղին իր կույր կարոտի,,,
Ա խ, չգիտեմ ո՜րն է բախտս, բա յց թող աշխարհն իմանա'
Խրճիթ, պալատ չի հարցնի սերը՝ եթե սեր է նա...
Այս որ ասաց՝ տխրեց ամբոխն ու մի աղջիկ շշնջաց,
— Գիտեմ՝ վրաց մեր սարերում ո՜վ է եղնիկն իր սիրած...
Թամարն է նա, մեր թագուհին, — ու աղջիկը թաքնվեց•
Նաթելլան էր ու... անգիտակ ամբոխն ահից խռնվեց։
Մեկի ձեռքից գավաթն ընկավ՝ կարծես չարն էր գուշակում,
Ու ականջե ականջ թ ռա վ սեր է գցել թագուհուն։
— Թամարն է նա, թագուհին է, գոլ կկորչես, խեղճ գուսան, —
Ու խորհուրդ էր դառնում մի չար ամեն շշուկ ընդունայն.
— Չէ', եղնիկի ճորտ փերին է, խենթ պ արուհին Թամարի։
— Չէ', Թամարն է, վա ՜յ, խեղճ տղա, ծուխդ շուտով կմարի...
— Չէ', եղնիկի փերին է նա՝ Նաթելլան է, Նաթելլան,,*
— Չէ', Թամարն է,.,
— Թամ արը չէ,,,
— Թե Թամարն է՝ վա ՜յ սրան,,.
Ու ցրվեցին ահաշշուկ, դողաց տղան մրմուռից,
Ու կարապի երգի նման տավիղն ընկավ իր ձեռքից,,,
— Ա՜խ, ախ ո՞վ էր թացեց գաղտնիքն***,— ու քարացավ,—
ի՞նչ տնեմ։ —
Աչքերի մեջ վահր ու կռիվ՝ բա յց չդիտեր թե ում դեմ։
Ու գլուխը կարծես կորցրեց ու չգիտեր ուր գնար,
Մատաղ կուրծքն էր ելնո ւմ ֊ի խ ում , մի րուո սրտում մրրիկ
կար...
Ու մոոաց ավ տավիղն անգամ' հալվեց, ղաոավ ոէթվակւմն'
Գնաց տզան,., ա րնո նթմն հնա նում էր նաթելլսձր...
9 »
Այսպես ահա' ա յն է սերը, որ չես կարող թ ա քցը նե լ
Թե քո սերը ծիլն է սրտիդ, թե սրբությունն է ծնել,
Կթա քցնի, ով շնա նա , ոչ թև իրա վ ' ով սիրիր —
Թ ա յլիցդ ա նդա մ կկռահեն քո սերն աչքերն աստ ղերի,
Թարլւ գ լխ ի ն **. թ ող իմա նա ն, և ա յն է սերն իսկա կա ն,
Ում կոկոնիդ էլ կբխե վա րդի' իր բո ւյր ն իր վա ղվա ն...

ԳԼ Ո Վ Ե Ց Ե Ր Ո Ր Դ

Գիշերն, ահա, սև հյուսքերը քա նդ եց իր թուխ ուսերին,

Կախեց լուսնի օղն ակա նջից' ինչպես արաբ գեղուհին *
Վար կռա ցա վ ու նա զա նքով ն ա յե ց ծովի հ ա յե լո մ ։,
Ոլ շշնջա ց . «Ի ՜ն չ գեղեցիկ, ի ՜ն չ չքնա ղ ե մ , ի ՜ն չ սիրունպ
Ոայց երր վերից Թամարի ջինջ պատկերն ընկա վ ջրերինճ
Գիշերն իսկույն հողմ նա խ ա նձով փշրեց ծովի հ ա յե լի ն • • •
Ոայց ա նտ եղյա կ Թամարն ա սես' հեոուն ն ա յե ց վշտահար յ
Ու շշնջա ց. «Ա ՜խ , այս գիշեր ի՜նչ տխուր է, ի ՜ն չ խ ա վա ր,
Կարծես արևն էլ չի գա լու, կարծես ա յնպ ես է հա նգել,
Որ թ վ ա մ է' գիշերա սուգ աշխարհի վերջն է ե կ ե լ»։
Ոայց կա րկա մեց Թ ամարն ի սկույն' կարծես մահը ձա յն
տվ ե ց '
Գիշերվա մեջ մի կոր գիշեր % մթնա վեղա րն հ ա յտ ն վ ե ց •
— Ինչպ ե՞ս հ ա յտ նե մ , ո՜վ թա գուհի, բերդի գա ղտ նիքն է
բա ց վ ե լ,
Մեկ էլ երկրռւմ, ինչպ եո ա սեմ, մի շշուկ է տ ա րա ծվել
Թե' ճորտին է սիրահարվել Թամար մա նուկ թա գուհին.
նրա նից է, որ դեռ մա նուկ սրտով բ ա զ մ ե ց նոր գա հին. ..
Լռեց Թու մ ռյրն ու դող ա ռա վ' ինչպ ես բա րդին հողմի դ ե մ •
— Ո ՞վ է ա յդ ճորտ ն' ի մ երա զը, որին ինքս էլ չգ ի տ ե մ ,
Ո՞վ է խ ոսում ու բա մ բա ս ո ւմ , դահի՜ճ, դ ա հի՜ճ . * * , — և իսկույն
Պալատ մտ ա ն, ու հ ա յտ նվ եց դահիճն ' հա գա ծ ա ր ևա գո ւյն։
Ու մ ո մ դաոան ա մենքն ահից Թամարի շուրջը մ ա րվ ա ծ'
Եվ^ նա ինչպ ես սրբապ ատ կեր դ եղ նա դժ գո ւյն ' շշնջա ց*
— Կանչեք ի մ խ ենթ ա յն գուսանին և իր սիրա ծ ա ղ ջկա ն, __

811
— Կանչեք, — ճչաց չարատեսիլ, — սեր ցույց կտամ ես
նրա ն*»*
Ու ներս բերին Ն ա թելլա յին ու պ ա տ ա նուն, և գա հին
Խուլ շշնջա ց վա րդ շուրթ երով դեռ ա յն կոկոն թ ա գուհ ի ն*
— Այս ի ՞նչ բա ն է, ո վ ա ստ ղա գետ , հ ա յտ ն ի ր դու ի մ
երեսին,
Թե ա ստ ղերը' չա րա գուշա կ' ի ՞ն չ են ա սում ի մ մ ա ս ի ն ։
— *Լ թ ա գուհի, քո ա յս ճորտ ին ոչ թ ե ի մ մ ե ղ քն է գա լի ս,
Այլ աստղերն են միա բերա ն նրան ճա մփ ա ցույց տ ալիս»
ճա մփ իր գնա ն թ ող երկուսով՝ թ ե սիրում են մ ե կ մ ե կ ո ւ,
Տղա ն հեռվում թող ո ւս ա ն ի , — թայց թագուհին ա հա րկու
Այս խոսքի դեմ այնպես գոռաց, որ թվաց թե ուշքն ա ն ց ա վ ։
Տղա ն վախի շղթա ն կ տ ր ե ց՝ երբ նրա մի տ քն հա սկա ցա վ,
Ու ոտքն ը նկա վ իր Թ ա մա րի* «Վ եր ե լ, ի մ սեր !>,— շշնջա ց
Եվ ո պ ում էր գրկել գ լո ւխ ն, ուշքի բ ե ր ե լ, բ ա յց հա ն կա րծ
Դահիճն ուզեց խ փ ել նրա ն, բ ա յց քա հա նա ն օրորուն
Հա սա վ պ ո կեց, մի կողմ ձ գ ե ց ի ն ք ն ա մ ո ռ ա ց պ ա տ ա նուն.
— Դ ո՜ւրս չք ա ց ե ք , թ ո ղ ե ք մ ե ն ա կ , — ձ ե ռ ք ո վ ա րա վ ք ա ր ա ն ա ն ,
Ու դուրս ելա ն դա հճի ա ռջև ը ն կ ա ծ ճորտ ն ու ն ա թ ե լլա ն ։
Եվ Թ ամարր ուշքի ե կա վ , մ ի ն չ քա հա նա ն մ ր մ ն ջ ո ւմ )
թ րթ մ նջո ւմ էր* «Մ ի ՞թ ե *** ի րա վ սերն ա թա րին է կ պ չո ւմ »։
— Ինձ ի մ սի՜րտ ը խ ա յտ ա ռ ա կ ե ց , — ԼսՎեց շշունջն ա ղջկա ։
— Մ ի ՞թ ե , ո ր դ յա կ , սիրում ես գ ո լ, խ ո ս տ ո վ ա ն ի ց ՝ մ ա ր դ
չկ ա ,
Թե սիրում ես՝ վ ա ՜յ մ ե ր գ լխ ի ն , թ ա գ դ կընկնի քո գլխից ,
Դ ժոխ ք կ ի ջն եմ , չե մ ա զա տ վի քո մ ե ղ ք ե ր ի ա մ բ ո խ ի ց .
Ո ՞վ էր լս ե լ, որ թ ա գուհ ի ն իր ստ րուկին սեր բ ա ն ա ,
Թ ե՞ ք ե զ ի նքն է գա յթա կղել, որ մինչ թա գդ բարձրանա ,
Ս ա տ ա նա յի բ ժ ժ ա ն ք է լոկգ Ո՞նց ս ի ր ե ցի ր գ ո լ նրա ն ,
Դու վեր՝ ա ստ ղիկ, նա վա ր' տ ա տ ա սկ , — ու սա ս տ ո ւմ էր
հոր նման*
— Ի նչպ ե՞ս կպ ա վ, ի ն չպ ե ՞ս գ ե ր վ ե ց մա նո ւկ սիրտ դ ա յն
ճորտին,
ֆ^նչ պատասխան հիմի ես տամ մեր իշխանաց զայրույթին,
Մեղա աստված, մեղավորիս, — բա յց ծառս եղավ թագուհին«
■— Թող չքանա այն պատանին, ամպ չի իջել իմ գահին,
Կգւխատեմ* ով խոսք բանա բերդի մասին ու*»* սիրո.**

812
Հիեր թ ա մրեքւ — Ու ճա մա ր ը որսի ելա վ գ ի շե ր ո վ
Այրվող սիրտը հովին տաշով ' սլա նում էր սարեսար,
Հ ա յց ո չ եղնիկ, ու ո'չ թ ո լո լն , ո'շ աստղ երկնիր բե ր ե ց վա ր.
Ու ետ ղարձան լուսա դեմին, ղրկեց իր վիշտն ու ք ն ե ց ։
— Ինձ թ ա ռ ա կ ե ց , խ ա յտ ա ռ ա կեց , — զա ռա նցում էր քնի մեջ,
Մեկ էէ տ եսա ր ' բա րձն էր գրկում ' սեղմում կրծքին իր
մա տ ա ղ,
Թ վում էր , թե իր սիրածն էր, ու լալիս էր տ խ րուրա խ .
— Դու ինչո՞ւ ես մեջլիս մտ ել լա ցել վիշտը մեր գա ղտ նի,
Չգիտէ՞* ս , որ մի սրտի սերն հագար ականջ կմտ նի . . .
Ինձ / , Դ ; օգուտ թե հաղթել ես գուսա ններին ալևոր,
Սազն ի ՞ն չ ա նեմ, որ բա ցե լ է մեր գաղտ նիքները բո լո ր ։ —
Ո։ թ վում էր, թե լսում է տ ղա յի ձա յնն անուշակ .
— Ո՞նց պա հեի ' սերն արև է, ոչ թե մի խեղճ մ անուշակ։ —
Ու գրկում էր Թամարն իր բա րձն ու երջանիկ շշնջում .
— «■ /.-///. ղւո ղեո կասկա ծում ես, մ ի ՞թ ե քեգ շատ եմ
տ ա նջում,
Ախր, ճորտ ես, կրամրասեն ու րա մ բա սում են ա րդեն,
Աստված գլխիդ կկա յծա կե, բերդը նորից կքա նդեն,
Մ աքից հա)։իր Նա թելլա յին' թե սիրել ես դո։ )ւր։ս)ս
— Չէ » } է '։ նրան ես չե մ սիրել, քև “դ եմ սիրում, ի մ թաոլանւ
— Թև չես սիրում * նա է խ ա նգից գաղտնիքն հա յտ նել
ամենքին I
«■ -*■ Չ է' չէ ', նա չէ, ինձ մի տանջե, նա անմեղ է, իմ ա
Ա ՜խ , մեր սերն է մեղա վորը, մի կորցնի դու նրա ն .
Կրակն ինչքա ն գաղտնի պահես, ծխ ից տեգր կի մա ն ա ն ,—
Իբրև աղան էր շշնջա մ աղջկա հուր ականջին,
եվ աղշիկր բա րձն էր գրկում՝ իբրև մատաղ իր քա ջին ,
ԻարձՆ էր գրկում երագի մեջ, ա յնինչ ագան գեո գրսում
Թ ա փ ա ռում էր պալատի շուրջն ու աղջկան ե ր ա գ ո ւմ ,,,
.. . էհ որպեսգի ցնորքն ա նցնի ո լ վջա երց մոռա նա ՝
Ո, ք ա յլ աո քալէ իր խ ելա գա ր սիրո դաշտից հեռանա՝
երթ թր զա րթ նեց Թամարն ա նհույս՝ խ րա խ ճա նեց խ ելա հեղ,
Կանչեց ե ի պատիվ րերգի՝ գինին հորդեց ջրի տ ե գ ,,,
ե/մենք կենացն ա րքա յուհու, ձա յներ ջահել մի
ի շխ ա ն ,—
Թող միշտ նրա թա գի համար մեր սրերր ջողջողա հլ

N10
Տոթ ն ա նգա մ յո թ ն ը մ պ ե ն ք կ ենա ցն ա րքա յուհու մ ե ր ոսկի •
նա , որ խ մ բ ե ց մեր ա մ րոցներն ու սրերը մ ե ր բ ա զ կ ի ,
Նա, որ խ մ բ ե ց իր հոր ն մ ա ն ' թ ե չխ մ բ ե ր , ո ՜վ մ ա ր դ ի կ ,
Չէին մնա թ շն ա մ ո ւ դ ե մ մեր ա մ ր ո ցն ե ր ն ա ն ա ռ ի կ . . .
Խ մում էի ն . . . ու ճ ա մ ա ր ը փուշն էր հա նում իր վ ա ր դ ի ց,
Փուշն էր հա նում գինու ձ ե ռ ք ո վ , փուշն էր հ ա նում իր սր տ ի ց *
Տ ե գ ր , ս ա կ ա յն , վերքն էր բ ա ց վ ո ւմ ու .խ որ ա նո ւմ կ ա ր ո տ ի ց . . .
Իշխ ա նուհիք կա նչում էի ն , «Ո ՞ւր է ճորտ ը թ ա մ ա ր ի ։
Ո՞ւր է , ո ՞ւր է հ ո ղ մ ֊պ ա ր ո ւՀ ի ն , թ ող դա հ ա ն դե ս, թ ո ղ
պարիկէ
Ու եղնիկի փ եր ին եկա ւք Հ ա գա ծ շղա րշ մ ի կ ա պ ույտ ,
Բ ա ցեց թ ևերն աղավնու պես ու ճա խ րում էր դեռ ա ն փ ո ւյթ ,
Կարծես շուներ ոչ մի կարոտ ու պ ա րում էր ու սո ւրո ւմ,
Հ ա րբա ծ տ երերն հ ա յա ց քն ե ր ո վ նրա ն էին հ ա մ բ ո ւր ո ւմ է
Մ երթ ն ա յո ւմ էր կա րա պ ի պ ես, բ ա յց ն ա յե լո վ թ ա գ ո ւհ ո ւն ճ
Մ շուշա յին շղա րշի տակ մ ռ ա յլվ ո ւմ էր նա թ ա ք ո ւն ։
Բ ա յց մ ե ր թ վիշտը մոռա նա լով '' նորից դ ա ռն ում ս ի գ ա ճ ե մ '
Ա լեկոծվում ու պ ա րո ւմ էր , ի ն չպ ե ս բա ր դ ի ն հող մի դ ե մ ։
Մ երթ լուսն յա կի պ ես Հ ր ս ա հ ո ւմ կա պ ո ւյտ ա մ պ ի ց թ ա փ ա ն ց ի կ ,
Մ երթ երա զ էր դ ա ոնում կա պ ույտ զեփ յո րա ս պա ր,
փ ո ւթ ա ն ց ի կ ։
Ու պա րում էր եղնիկա ոտ ու գերում էր ա մ ե ն ք ի ն ,
Բ ա յց Թ ա մա րի աչքը վա գրի պես էր ն ա յո ւմ ե ղ ն իկի ն .
Ռւ պ ա րում էր , ու պ ա ր ո ւմ է ր , ու պ ա րում էր , ո ւ .,, հ ո գ ն ե ց ,
Ու թ ո ւլա ց ա ծ կա նգնեց մի պ ա հ, բ ա յց թ ա գուհ ի ն ա հ ա գ ն ե ց ,
—■ հ ա ր ի ՜ր , — կա նչեց .,— ու պ ա րում էր գ ին ին մ ա տ ա ղ
ա չք ե ր ո ւմ ։
Ու Նա թելլա ն երերվ ո ւմ էր , օր որ վո ւմ էր ու պ ա րում
Ու փ նտ րում է ր ' բ ա յց սխրանք բ ա զ մ ա կ ա ն ի մ ե ջ չ կ պ ր ...
Ո լ պ ա րում էր , ու մ ա ր ո ւմ կր , * ւ վ ա յը ը ն կ ա վ կ ի ս ա մ ա ր ։
.— Պարի՜ր, պ ա րի՜ր, պիտ ի պ ա րես ի նչքա ն լե զ ո ւդ ւէ պապ։ե ր ~
Բ ա յց ուշա թա փ հ ե գ պ ա րուհու ա չքի կա նթ եղն էր մ ա թ ե ր
•— Պ ա րի՜ր, պ ա րի՞ր , — ու գ ե ռ խ ա ն դ ի ց թ ա գուհ ի ն էր
մ թ ա գ ն ո ւմ ,
Մ ինչ եղնիկի փ երին ը ն կ ե լ բ ե ր ն ի ց ա ր յո ւն էր գ ն ո ւ մ ,,.
Բ ա յց ներս մ տ ա վ մ ի սուրհա նդա կ' « Ո ՜վ ա չա գ եղ թ ա գ ո ւհ ի ,
Շ ի ր վա ն շա հ բ ոտ քդ է ե կ ե լ ձ ե ռքն է խ ն դ ր ո ւմ ք ո գա հի,

ա
Ք եզ տեսեշ է որս ա նելիս, putjgi իր որսն է մ ո ռ ա ց ե լ,
Ինքն աշխարհներ որսա՛ծ որսորդ' հիմա քո որսն է դա րձել...
Ու քո գովքն է դավթա ր արել նրա գուսան ն իզա մի ն ,
Դու ես Լեյլին, ու Մեջնունն է գլուխ դրել քո շե մ քի ն»*.))։
Թ ամարն ա սա ց' <րՈրսի ելա ծ շատ ե մ տ եսել ա յգ շա հին,
Բա յց աչքիս մեջ հետքն էլ չկա , թ ո ղ ետ գնա իր գահին))։
Ու դա ոնա լով Ն ա թելլա յին' «Վ եր կա ց, պարիր )),—
ք ր թ մ ն ջա ց ,
Բ ա յց վերստ ին գուռը բ ա ց վ ե ց ' ուրիշ մի լուր շշնջաց.*
— ճ ե ր մ ա կ դրոշ քեղ է գալիս սուլթան որդին Թուրա նի,
Զ եռքն է խ նդրում հրեշտ ակիդ, ու երդումով ղուրանի'
Դաշն է ուզում կապել սիրով, շինել բերդերն իր քա ն դ ա ծ...
Լոկ իր սիրո բերդն է ուզում' քո ա չքերի մեջ գտ ա ծ։
Եվ գանձեր է բեր ել պ ե ս ֊պ ե ս , որ խ լել է հ ա յե ր ի ց։ —
Թամարն ա մպ եց ու որոտ ա ց' դուրս քա շեց թ ո ւր ն ..*
հոնքերից,
Ու դա ռնա լով իր պարուհուն' «Վ ե՞ր կա ց' պարի՞ր ) ),—
քր թ մ ն ջա ց , —
— Մեջլիս ու սեր ց ո ւյց կտ ամ ք ե ղ , — P wJff լուրն էլի շշնջա ց.
■— Ո՞րէ թագուհի մեր վա րդա շուրթ, շուշա նա շուրթ,
մեղրա շուրթ,
Ձեռքդ է խ նդրում հա զա րա ձեռ և շահորդին Իրանի,
Հա զա ր ու մի ուղտով եկա ծ, հա գա ծ սիրո ծիրա նի,
Եվ գանձեր է բերել նվեր աշխարհալուր վ նգոցով,
Քա րա վա ն չէ կարծես գա լիս, ա յլ մի քա յլո ղ ոսկու ծ ո վ . ..
զԻ՞նչ ես ա սում, ասում է նա ' շունչս հասել է բեր ա նիս'
Ա պ րե՞մ նորից, թ ե ՞ րա ց թ ող ն եմ , թ ողնելով հողն ե րա զիս))...
— Շունչը, ասա, թող բա ց թ ող ն ի' թե սիրում է բա մ բ ի շի ն ,
Ի՜նչ եմ անում Ի ր ա ն ֊ Թու ր ան, ես դաշն ունեմ ուրիշին , —
Ասաց Թամարն ու լուռ բ ա զ մ ե ց , ու դեմքն էլի մ թ ա գն ե լ,
Թրջըվել էր մտ քի հա վքը' գինու վա նդա կն էր ը ն կ ե լ ւ
.— Ա յդ իոնչ դաշն է, ո ՞ւմ է սիրում , — փ սփ սա ցին մ ե կ մ ե կ ի , —
— Մ ի՞թե ճորտն է . . . , — F WJB սասսյնեց ա հից կա սկա ծն
ա մենքի,
Երր չա ր կիտեց ամպն հոնքերի խ ոստ ովնա հա յրն ա հարկու,
Ու բա զմա կ ա նն ուշքի եկա վ, կենա ցն ա սա վ թ ա գուհ ո ւ*֊. »
Ու թիկն ադարձ քա րա վա ններն ունա յնա ձեռն հեռա ցա ն,
815
 Եվ կա խ եթին նորից հորդեց գա վ ա թ նե ր ում մ ո ռ ա ց մ ա ն ...
Ու դեո ը նկա ծ էր Նաթելլան' արյան վարդը բերանին,
Չար որսկանի ոտ քերի տ ա կ, նմա ն խ ո ց վ ա ծ ե ղ ն ի կ ի ն . . .
Ու դեռ դրսից հեգ պ ա տ ա նին ներս էր ն ա յո ւմ կա ր ոտ ի ց'
Դ ա լկում էր նա ' կարծես դինին ք ա մ ո ւմ էին իր ս ր տ ի ց ,—
Խ մում էին եղջյուրներով ու եղջյուրներն ա յն բո լո ր
Թ վում էր թե խ րվում էին նրա սիրտ ը վ իր ա վ որ .
— Իմ ա րցունքն են խ մ ո ւմ , — ասա ց ու հ եռ ա ցա վ պ ա տ ա նին'
Մ եկի տ եղակ երկու գա վ ա թ տ ա նելով լա ց ն ' իր գ ի ն ի ն ,
Ու չտ եսա վ ա րցունքի մ ե ջ, որ ա յս ա ն գա մ լռ ե լյա յն
Իրեն, ա վ ա ՜ղ , շէր հետ ևում լուսն ա ն մա ն Ն ա թ ե լլա ն . . .

Ա յսպ ես ' թ եկուզ դու մի գիշեր մի ն չև աստղը բա ր ձ ր ա ն ա ս '

Ոչ թ ե տ ա կով ծի ա ծա ն ի, վ ր ա յո վ էլ ա նց կենա ս,
Չ ա ն ի ճորտ ես' կընկնես ն ո ր ի ց ' թ ե կ ո ւզ ա ստ ղերն
հ ա մ բ ո ւր ե ս ,
Գոտին սիրո ա ստ վա ծուհու' ծի ա ծա ն ն էլ վա ր բ ե ր ե ս ,
Ծիա ծա նն էլ կա խ ա ղա նի ք ե զ սև պ ա րա ն կ դ ա ռն ա ,
Թանի դու վար ու նա վեր է, քա նի դու ա յլ, ա յլ է ն ա ...

Գ Լ Ո Ի է ս Յ Ո Թ Ե Ր Ո Ր Դ

Ա ղ բյուրների սա զը կր ծքի ն , ա մ են ա ղ բյո ւր մ ի լ ա ց ֊լ ա ր ,

1Լա զբ ե կ սա րը' մի ծեր գուսա ն' սերն է լա լի ս ա ն դա դա ր ւ

Եվ քա հա նա ն Ա ստ ղա բերդում դ եո թ ա գուհ ո ւն հ ո ր դ ո ր ո ւմ ,
Ա ղերսում էր , որ կո րցընի պ ա տ ա նու հետ քն ա շխ ա ր հ ո ւմ •
— Նա քո թ ա գ ն է տ են չո ւմ գա ղտ ն ի, մ ե կ էլ ա յն ճորտ
ա ղջկա ն,
Որ բ ա ց ե լ է բե ր դ ի գ ա ղ տ ն ի ք ն ' ա յլա բ ա ն ե լ ք ե զ ա յն ք ա ն '
Թե թա գուհին ճորտ ի գ ր կ ո ւմ , թ ե նա ճորտ ն է իր ճո ր տ ի ,
Թ ե. . . ո ՞ր ն ա ս ե մ , որն էլ ա ս ե մ ' վշա ի սուր է տ մ ա ր դ ի .
Թե սիրուց է սիրուն Թ ա մա րն ե րգիչ դ ա րձրել ի ր ճ ո ր տ ի ն ,

816
Սիրուն ճորտ ին, որ սիրուց էր ուզում զոհվել ա յն .. . բե ր դի ն,
Բա մբա սում են ու կա սկա ծում, վա խ ն է ամպ ել ի մ սրտ ին*
Չի դիմա նա մատաղ թ ա գդ մեր իշխ ա նա ց զա յրու յ թ ի ն -
Լոեց վեղարն ա ղվեսա խ ոս, ու ծա ռս եղա վ թ ա գուհին,
— Ես կվա ռեմ ա յդ աղջկան, որ ծա րա վ է իր մ ա հ ի ն ,,,
— ճորտ ի հա մա ր, կա սեն, վա ռե ց, ինձ թ ո ղ .,, ձորերն
հարդարեմ,
Ծովը ձ գ եմ վշտի թ ուրը, պ ա տ յա ն լուրը քեղ բ ե ր ե մ .
Չես դիմա նա քո թա գի տ ակ ' սրտիդ ոտով թե գնա ս,
Թե ուզում ես մնա ս գա հին ' խ իղճդ պիտի մա հին տաս,
Թե չէ , ո րդ յա կ , երբ թա գուհին ստրուկներին սեր բա նա ,
Ա յնժ ա մ , իրա վ, երկրի վրա քա րը քա րին շի մ ն ա .,*
Թագիդ սիրտը փուշ է մտ ե լ, բ ա յ ց ես փուշը կհա նեմ '
Բա վել կտ ա մ նրանց մեղքը ու ես գիտ եմ ինչ կա ն ե մ ։ —
Ու դուրս գ նա ց, ու պատանուն կանչել տ վեց թ ա գուհին,
— Բավ չէ ՞ դու ինձ խ ա յտ ա ռ ա կ ե ս ,.,
— Ւ՞նչ եմ ա րել, ի մ ա նգին։
— Հ ա մ բո ւյր ն եր ո վ աչքս գ ո ց ե լ, աչքդ ես գցել ի մ թ ա գ ի ն ,,*
Եվ Նա թելլա ն թե քո սերն է, թե թ ա քնվա ծ քո լեզուն,
Եվ թ ե , ի բր , ես եմ ճորտ ը, և ի մ սերն եք բա մ բ ա ս ո ւմ ,
Եվ թե, իբր, ինձ համա ր չէր, որ բերդապատի մեջ մտ ա ր,
Եվ թ ե .,, էլ ի ՞ն չ, էլ ո՞րն ա սեմ, արցունքս էիր ' ընկա ր
վ ա ր ։—*
Եվ պատանու գույնը թ ռա վ , ոտքերն ընկա վ աղջկա*
— Հ ա մ բ ո ւյր դ հիշիրւ սերը մ ա յր է ու մոր սիրով ինձ գթ ա ,
Թե ոչ մա րդիկ, ապա աստղերն ինձ վկա են ա րցունքով,
ք1ր գաղտնի ե մ պահել սիրուս ծա ղիկնճ ա նգութ քո թ ա գ ո վ ։ —
Բա յց թա գուհին ոտքի ելաւթ <րՀապա ինչպե ս ի մ ա ց ա ն .,,})։
— Երակն ուր էլ թա քուն պ ա հես ' տեղը ծխ ից կիմա նա ն,*»
— Երակը ' դու, ծուխը նա է, դու կմեռնես ա յս գիշնր* —
Ու մա հն ասես պալատ մտ ա վ, բ ա յց պա տա նին ա նվեհեր,
Ծունկի իջա վ և ա ղերսեց վերջին ա նգա մ ծնրա դիր.
— Մանուկ ես դու, խ ա բում են քե զ բա մբա սա նքներ ը
պատիր,
Հ ա մբույր ն եր իդ վա րդա թերթերն ի մ շուրթերին են մ ն ո ւմ ,
Խ ոստ ումներդ' նրա նց բ ո ւյր ը , նրա նց բո ւյր ն է չք ա ն ո ւմ ։
Ա՜խ, այս վերքը նրանից է, որ ես ճորտ եմ ու դու տեր,
317
 Ես վա ր' ծա ղիկ, դու վ եր ' ա ստ ղիկ, կա մ վա ր ժպտա., կ ա մ
տ ա ր.^. վ ե ր ։
Տ ե ս ' փոշու պես ոտ քդ ՛եմ ը ն կ ե լ, ա ղերսում ե մ ծ ն ր ա դ ի ր ,
թե սիրում ես' գեթ սիրա ծիդ ճ ո ր տ ո ւթ յո ւն ի ց ա զա տ իր ,
Եվ . . . միտ ք ունես ինձ ա զա տ ել, քո ա ստ ղա գետ ն ի նձ ա ս ա վ,
նա ինձ հոր պես է միշտ ժ պ տ ո ւմ , նա ճորսրիս մ ե ջ մ ա ր դ
տ եսա վ։ —
Այս որ լ Աե ց ' ճչա ց մ ե կ ի ց ու ծա ռս եղա վ թ ա գ ո ւհ ի ն ,
Ու մ ռ ն չա ց ' « է հ ե ՜յ, դա հի՞ճ, օձ է սողում ի մ գ ա հ ի ն ..*» ։
Աչքերն ի ս կ ո ւյն կ ա յծ ա կ ե ց ի ն , ո ւ սերն ի ժ կ ո ւյն դ ա ռ ա վ սուր,
Ու վշտֆ սուրն իր սրտի մեջ այն պ ա տ ա նին թ ռ ա վ դուրս,
Ու երազի ա վերա կին բո լեր ն էին խ ուլ վ ա յո ւմ ,
Ու խ ռ ո վ յա լ' յո թ ը գ ն ո ւմ , մե կ հ ա զի վ էր ետ ն ա յո ւմ , —
Ու ետ ն ա յե ց վերջին ա ն գ ա մ ' լո ւյս ն էր պ ա տ ել պ ա լա տ ի ն *
Գիշերն հսկա սև ժ ա յռ ի պես փ յվ ե ց ը ն կ ա վ իր սր տ ի ն ,
Ու գնում էր Փուռն ը ն կ ն ե լո ւ, բ ա յց թ ե ' ա յդ չէր ի ր ճ ա մ փ ա ն ,
Երբ ե տ ն ա յե ց ' հրաշքի պես դ ե մ ք ը դ իպ ա վ ա ղ ջկա ն,
Դ ի պ ա վ .*, կա րծես հա մ բո ւր վ ե ց ի ն ու վ ա յր կ յա ն ը ի մ ա ս տ ո ւն '
թ ե ՞ զա րմ ա նք էր , թ ե ՞ վիշտ , թ ե ՞ հ ո ւյս և թ ե ՞ սիրո մ ի
իտոստում։
Եվ աղջիկը թ ե ՞ դ ա լկա նո ւմ , թ ե ' շիկն ո ւմ էր գ ե ղ ե ց ի կ ,—
Սիրող սրտի լռ ո ւթ յո ւն ը ա պ ա կի է թ ա փ ա ն ց ի կ , —
Մ ա յց պ ա տ ա նին ն ետ վ եց Փ ուռը, երբ որ ա փ ին մ ո տ ե ց ա ն .
֊ Աո Ռ ւ ա րիր * * * , — ու սերն հղոր թ ևե ր տ վ ե ց ա ղ ջկա ն ,
Ու հետ ևից գետ ը ն ետ վ եց ու ճ գ ն ո ւմ էր բ ե ր ե լ դուրս,
ճայն էր տ ա լիս, ո ղ բ ո ւմ , լա լի ս ա լի ք ն ե ր ո ւմ փ ր փ ր ա հ ո ւյզ ,
Ու դուրս բ ե ր ե ց . . . ծնկին ա ռա վ ու թ ա ց մ ա զե ր ն էր շ ո յո ւմ ։
Ու պ ա տ ա նին ուշքի եկա վ ու շշն ջա ց, « Ի ՞մ սի րո ւն,
Գ իտ ե մ , որ դու ինձ ես սիրում ու սի րո ւց էր , որ լա ց ի ր ,,.
Ա ՞խ , սիրուց էր խ ե լա կ ո ր ո ւյս , որ ի մ գ ա ղտ ն իքը բ տ ց ի ր ,
Ու քո բ ա ց ա ծ վշտ ի դ ռն ով ինձ դուրս ա րա վ հ ա վ ի տ յա ն ,
Նա վ ե ր Հ աստղէէկ, ես վ ա խ ծա ղ ի կ , էլ չե մ հա սնի ես
նրա ն։ —
Ու նաթեԱան լռության մեջ գույն էր ա ռ ն ո ւմ , գույն տալիս,
Հայացքն ասես շշնջում էր* «Մեղավոր եմ, եղկելիս,
Ես ե մ ք ա նդ ել սիրուդ բ ե ր դ ը , բ ա յց հովն ա ն գ ա մ հ * ա ն դ ե ր ,
Դու քո ծա ղկի հողը թ ո ղ ա ծ ՝ ա մպ ին էիր բ ո ւ յն դ ր ե լ*,*
318
Ես քանդեցխ■ ես էլ պիտի. * . , — ու ողոքեց արցունքով.
«Ա՜ խ, իմ' երազ, կյանքի փոխվիր, բավ է խաբվես
ասաղերով. ..))*
Ու դեռ քույր ու եղբոր նման ցրում էին իրար վիշտ>
Որպես վիթեր' փախած բախտի որսկաններից ա մ բա ր իշ տ .
Տերեկները մահվան աչքից սարերն ի վեր թաքնվում'
Շրջում էին գիշերն ի բուն ու մութն անուշ էր թվում,
Գարունն անցնում, նրանք էին գարուն մնում լուսնի տակ'
Այն եր ազած սարերն ի վեր, կարոտներով անապակ։
Տղան հավք ու վիթ էր որսում, մինչ աղջիկը քայլ աո քայլ
Սիրտն էր որսում իր սիրածի' դառած քնքշանք ու զայլայլ..*
Սիրտն էր որսում, վզովն ցնկնում. «Երգիր' ինչպես մեջլիսում*
9 է հ տեսնում ինձ միշտ' գիտեմ, նրան էիր երազում...»։
— Դառն է սիրո պտուղը միշտ, բայց չի ոչ ոք կշտացել,
Ով խնդացել է մի անգամ' հազար անգամ է լա ց^լ...
— Ա՜խ, չէ', իմ սեր, էլ չես լալու, սիրտդ գլխի է ընկնում,
Որ ծաղիկը ծաղիկ սիրով զուր էր թագի ոտքն ընկնում.
Լոկ թագին է թագն հասկանում և ծաղիկը՝ լոկ ծաղկին,
Սիրուդ բերդը փուլ պիտի գար, երբ էլ լիներ, իմ անդրն։ —
Ո՛ւմ չէր թովի աղջիկն այսպես և աչքերով երազուն...
Ու լռության բանտից ելան պատանու սիրտն ու լեզուն.
— Գեղեցիկ են քո աչքերը և խոսքերդ, իմ եզնիկ։
— Vո աչքերն են աչքերիս մեջ, — շրշաՑ աղջիկը մեղմիկ։
Եվ սրմեջաց տղան մեղմիկ, կարծես զեփյուռն էր խոսում,
Զեվւյոսւն ի՜նչ է, կարծես սոխակն իր սիրո բույնն էր
հյուսամ,
Սոխակն ի՜նչ է, իր մեղեդին կարծես ծագումն էր լուսնի,
Լուսինն ի՜նչ է, սիրո երդին միայն սերը կհասնի։
Ու երազուն մի ծաղկեփունջ դարձավ մպիտն աղջկա,
Շունչը սիրո բուրմունք դարձավ, ոբ դրախտում էլ չկա*
— Խոզքիդ ծաղկին սիքվւր, ծաղի՜կ, ու կլինես բախտավոր, —
Ասաց աղջիկն, ու պատանին նորից երդեց սրտախոր.

— Այս քարայրը թե ինձ, թե քեղ պալատ է.

Իմ խրճիթը' թե զու իմն ես' պալատ է։
 Քեզ հետ առուս վառ գինի է, ոչ թե ջուր,
Սիրտս քեզ հետ' ափին միշտ վես պալատ է։

Այս անտառը բանակն է իմ զորքերի,

Ինձ քո ժպիտն' հաղթության պես, պալատ է։

Ինձ ի՜նչ, թե իմ գլխին ոսկե թագ չունեմ,

Ամեն խոսքս' թե ներս մտնես' պալատ է։

Իմ աչքի մեջ, քանզի աչքիս մեջ ես միշտ,

Հազար ու մի արքայի վես պալատ է։

քո պ ս յ տ կ ե ր ն եմ կախել սրտիս պ ա լա տ ո ւմ ,
Հասիր' սիրտս հրդեհակեզ պալատ է։

Իմ սեր, գոնե քո պատկերը ազատվի,

քո ոտքի տակ մոխիրս' անկեզ պալատ է։

Գերեզմանում թեկուզ լինեմ, բա յց քեզ հետ

Գերեզմանս հավերժատես պալատ է։

Տղան ինքն էլ չէր դիմանում, ա՜խ, այն հասակն էր ապրում,

Երբ թվում է, թե հովն անգամ աղջկա բույր է բերում,
Երբ աղջիկ է տեսնում լուսնին ու տենչում է ցած բերել,
Երբ ուզում է խռովքի մեջ լուսնի բաց կուրծքն համ բուրել, —
Եվ պատանին չդիմացավ ու համբուրեց աղջկան.*,
Ալ տավիղը ժայռին դրեցճ հով մատների տակ դարնան,
Ու չտեսավ լուսինն անգամ, թե ոնց իրար գիրկ ընկան,
— քո սերը սեր բերեց, իմ սեր, ու թող մնամ քեզ գերի, —
Եվ համ բույրով ցողում էին երաշտն իրենց շուրթերի.,.
Եվ ծաղիկներն իրենց բույրը որպես գինի շաղ տալովս
Հալածական ճորտ սրտերի սուգը դարձրին սիրո ծով։
Ու գիրկն ընկել ծաղիկ ծաղկի' ցնծությունից հեկեկում ,
Եվ հովերը գալիս' գնում, տավիղն էին նվագում.
Հովերն ասես մայր բնության մատնեքն էին քնքշացած'
Նվագում էր մայր բնությունն ու պսակում էր նրանց»,,
ա յց' մի վագր շամբից նայեց շամբը վառող աչքերով
լ դուրս թռա վ..,
— ՄՒ վախենա ու թող մեռնենք համբույրով, —
Ասաց տղան ու աղջկան համբույրների գիրկն առավ,
820
Կարծես սիրո զրահի տակ ր աքստը մահից իւույս տվավւ
հսնգնեց վագրն ու քար կարեց որպես մահը սիրո դեմ,
'Պղտորվեցին աչքերն ասես, նվաղեց վագրը գմխեմ,
ետ ֊ե տ գնաց, հալվեց, կորավ' թողած ծաղիկը ծաղկին,
Ու սերն այսպես հաղթեց մահին, աղը յուր դարձավ գգվանքին է
•'Տեսա ր, իմ սեր, — աղջիկն ասավ, — աստված հոգաց մեր
մ ասին»։
Ապշեց լուսինն, երբ որ ցածում տեսավ երկու ջինջ լուսին'
քԽ աղջկա կուրծքն էր բացվել ու մեղրագետն էր բխում.
Ու համ բույրից այն կողմն անցած' հալվում էին դրախտում.»»
Բայց, ա խ, հովերն հողմեր դարձան' տավիղն ուժգին
հեկեկաց,
Բայց Ասեց տղան արբշիռ' ազատ սիրո գիրկն ընկած,
Արբ վեր նայեց աղջիկն ահով, դեռ համբույրը բերանին,
ճչա ց... շներ տեսավ վազող և թագուհի ոբոկանին, —
Այդ Թամարն էր, որսի ելած' սիրտն էր տալիս հովերին,
Շքախմբով հալածելով եղնիկներին, վագրերին,
եվ այն վագրը նրա զարկած փախած որսն էր վիրսւվոր,
Որ հանդիպեց հեգ ճորտերին, ահից սուզվեց շամբը խոր,
ՈԼ Թամ ա րը վագրի տեղակ բռնեց երկու եղնիկին.
«Ո՞վ կթողնիր' փուչ֊ա շխարհում գգվի ծաղիկը ծաղկին» , —
Ու որս դարձան դեռ սիրո մեջ հալվող աղջիկն ու տղան,
Ա՜խ, վտ'յ որսին, երբ կույր իսանդից այրվող աղջիկն է
որսկան.

Գ Լ Ո Ւ Խ Ն Ա Խ Ա Վ Ե Ր Ջ Ի Ն

Իրիկուն էր..» իսորհրգավոր ամպեր էին կուտակվում,

Արեն ասես դավադրված դեպի իր մահն էր հակվում,
Ոչ թե հակվում, այլ հրում էր սև գիշերը հետևից,
Սև գիշերը սև դևի պես սև գործերի ծարավից.
Ու բուի պես վանքը թառել գիշերավար աղոթքի'
Քավարան էր կարծես կանչում զանգի ղողանջը վանքի,
Եվ ամբոխը ապշած գաքիս ծովանում էր դռան դեմ,
Խոսում էին ու ներս հոսում, թե' պիտի ղան մեղանչեն.,.
— Ո՞վ պիտի դաւ
21 Լ. էփրազ, Ուստ. III 321
— ճորտ պարուհին և գուսանը պալատի'
Բ ե աստված էր բերդը քանդում՝, ոչ թե մարդիկ տմարդի **
Թե թագուհին իր գեղեցիկ գուսան ճորտի ճորտը չէ ...
Թե աստված էր... բա յց գժվար թե գուսանը գա' մեղանչել
— Աղջիկն ասաց' թուրանացիք էին քանդում ու փախան...
— Շատ մի խ ոսիր, թե չես ուզում ելնել մի օր կախաղան...
— Մեղքը շատ է երկրի վրա' աստված էր բերդը քանդում...
՚— Նա լավ գիտե, որ լուսնի տակ■ գայլ է դեո. մարդը
մարդանճա,
— Մեզ թե' օտարն է թալանում և թե' տերը մեր մփջի**.
— Եվ թե նորից այսպ ես գ ն ա ' ամ են մի բերդ կփլչի
— Թող քանդվի աշխարհն հիմեն, թող քար քարի չմնա՝
Երբ մի ոտքի տեղ էլ չունեմ, ինձ ի՜նչ օգուտ, որ մնա։ —
Ու ներս մտավ ծեր քահանան և խավարում խորանի
Դժնի թույնի հետ էր խառնում իր մյուռոնը ծաղկենի,
Եվ թաթախեց երկու կտոր ճերմակ նշխար նրա մեջ.
«Ո'վ դու քամուկ դառնապատիր, փրկիր դու մեր թագը պերճ,
Երկուսին էլ մի ծաղկի պես պոկիր անտես մատներով,*.3>։
Ու դուրս եկավ աղոթքի պես, վառեց բեմը լույսերով,
Լույս, որ շուրջառն էր խավարի, որ մոմերի ձեռքերով
Մութ գործեր է ծածկել դարեր աչքից խարված աշխարհիէ
Մութ գործերը մթնավեղար ու թագակիր տերերի։
Եվ զանգերի ղողանջն հանգավ որպես• վհատ վերջաչույս,
Ամբոխն անբառ ու երկյուղած, մտամոլոր ու անհույս
Աղոթում էր մի մոր նման, արցունքի աղն աչքերին,
Երբ գուսանին աղջկա հետ շղթայակապ ներս բերին։
՚ — Ծունկի իջեք, մեղանչեցեք մա՞րդն էր քանդում, թ է՞
ասսէվ ած***
— Մարդն էր,— հազիվ տղան շրշացյ աղջիկն իսկույն
Մրմնջացլ*
— Երկնուց էր այն և ինքն իրեն փլվում էր բերդն ու լալիս,
Ու ողջ գիշեր հրեշտակներ էին գնում ու գալիս,
Ով գալիս էր՝ թևով զարկում մի քար գցում բերդից ցած,
Ու ես անվերջ աղոթք էի խ ոզ մրմնջում կուչ եկած»**
Վագրը մարդուց հո բարի չէ՞, իմ սիրածին ձեոք միք տալ —
Ամբոխն ապշեց ու չգիտեր, թե ո՞ր մեկին հավատա***
Ոայց քահանան ժպտաց իսկույն, խեթ նայելով գուսանին*
882
— Ես ձեզ հիմա կպսակեմ, — և շղթաներն հոներին
— Իրավ, աստված բերդը բանդեր, աստված կապեր ձեզ
1,բէԱրէ.
Եվ ձեզ... հիմա... կպսակեմճ որ սիրում եք դուք իրար։ —
Բայց դօգուներ ձեր քահանան, վախիր դարձավ իմաստուն,
Տեղն ու տեդը միտքը փոխեր, երբ որ նայեր պատանուն։
((Ինձ մահ կտա ճամարն իսկույն, թե գուսանն էլ մահանա.
Սիրում է նա այս հղկելուն ու սիրո մեջ կույր է նա,
Սիրում է դեռ, չի մոռացել» , — ու դարս եկավ խորանից
Բուրվառներով, խորհրդավոր խաչակնքեց նշխարով
0 վ հաղորդեց նաթելլային, որ ճաշակեց անխռով,
Եվ նշխարը աղոթքի հետ հալվեց նրա բերանին*
Սյուռոնի թույնն այսպես դարձավ հարսանիքի... սուրբ...
դինին...
Եվ խաշը լուռ համբուրերին. այսպես մահն են համբուրել,
Մտքի մ ահը, սիրո մահը սերունդները բյուր դարեր...
ՉԷ'... աստված էր բերդը քանդում, պատրանքը չէր
աչքերիս,
Ու ողջ գիշեր հրեշտակներ էին դնում ու գալիս
Եվ ամբոխը վերջին անգամ խաչակնքեց ուըրվեց,
Բայց... աղջիկը.,* այս ի՞նչ եղավ, ա՜խ, այս ինչո՞ւ
դուն ատվեր։
Ու ողջ գիշեր տանջվում էր նա ի նչ֊ո ր ցավիր սրտմաշուկ.
Լուսադեմին շրթունքները կապուտվեցին անշշուկ,
Եվ լուռ հանգավ նուրբ շուշանը' նենգ ու դավին անտեղյակ,—
Այսպես անգութ կյանքը քանդեր սիրո բերդը կրծքի տակ։
Եվ երբ գունատ շրթունքները սև ածխի պես սևացան,
Ու կարկամեց, սիրտը քամմեց, և բիբերը քարացան,
Վերքին շունչը փրփուր դարձավ Ւր ածխա-ցւսծ շուրթերին,
Ան կավ կրծքին իր սիրածի, և աչքերը փակվեցին։
— Այս ի՞նչ եղավ, — վերջին անդամ լսվեց շ/շոէկն աղջկա,
Ու կայծակով զարկվածի պես վար գլորվեց անզգա,
Անկավ, հանգավ ՚ . Ու պատմում են, թե Թամարը հեձավ ձին,
Բչեց անցավ Նաթ ելլայի լացող շիրմի վրա յով, —
Հշետ, գտավ ճորտ պատանուն և համբույրով իր գաղտնի
Վերջին անգամ կրծքին սեղմեց, ճամփեց ուրիշ մի աշխարհ.
— Գնա' , — ասաց, — և թող սերդ դաոնա ոս կի մի քնար։ —
21 828
Գնաց տղան, քայլը մոլոր, սիրտը խոլոր իր ցավից,
Չիմանալով, որ դնում է անմահության հետևից,
Չիմանալով, որ Թամարի հայ աստղագետն անանուն
Ծնունդ տվեց մեծ Շոթային' փրկելով ճորտ պատանուն,**

ԳԼՈԻ1Ս Վ Ե Ր Ջ Ի Ն

Արցունքներիս սազը կրծքին ու կարոտով Մասիսի,

Եմ քնարը գերված Անին ու Մասիսր ետ կուզի,**

կախեց գիշերն հոնքերը սև շրթունքի պես սև նեգրի,

Ոայց Թամարը էլ քուն չուներ աստղի նման իր երկրիէ
Խաշխաշն անգամ քուն չէր բերում, որ ըմպում էր
շարբաթով,
Գահի կողքին գորգին ընկել կարոտում էր յոթ սրտով
Յոթը սարեր, յո թ ը ծովեր այն կողմ ղրկած սիրածին, —
Թագն ասում էր' ձին գոմ քաշե, սիրտն ասում էր' թամբե
ձին***
Ոայց սերն էլի սիրտ չէր անում ապստամբել թագի դեմ,
Ինչպես գառը սիրտ չի անում թեկուզ վագրի ձագի դեմ։
Ու սիրածի երգի դավթարն' իր Թամարին նվիրած'
Կարդաց Թամարն ու թվաց, թե սիրածն ինքը շշնջաց*
- Տե՜ս, գարուն է նորից բացվել, ա՜խ, ո՞ւմ սիրո վիշտն
ունես,
Որ ցողով է աչքդ լցվել, մի թաքցնի' վիշտ ունես, —
Սև թարթիչներդ անտես վշտիդ նիզակների ծայրն են սև,
Որ քո սրտից դուրս են ցցվել, դու էլ սիրո վիշտ ունեսX),
Կարդաց, ասավ' ((Այն էլ ինչ խ որ.., քուսն էլ վշտիս չի
հտ սնի,
Անթաքույց է սիրո վիշտը, կույրն էլ վիշտս կտեսնի,
— Կույր են սերի աչքերը,
Ա՜խ, իմ դերի աչքերը,
Լանեք֊տ արեք իմ կույրին
Իմ աչքերի աչքերըւ
324
«Իրավ կույր եմ**» աչքն ուզեի' հաներ կտար իր ջուխտն
Թե ուզեի' ինձ կբերեր աստծու աչքի զմրուխտն էլ.»*»*

— Ավա՜ղ, քարի դեմ առա,

Հազար չարի դեմ առա,
Ցարս կոտրեց իմ սիրտրճ
Դժար դարի դեմ առա։

«Ե՞ս կոտրեցի, թե՞ բախտը սև' սև աչքի պես իշխանազ», —՚*

Ասաց Թամարն ու սիրածի գրածն էլի շշնջաց.

— Արծիվ էի, բանդեցիր,

Պալատ էի' քանդեցիր,
Ա՜ խ, թե չէիր ինձ սիրում'
Ինչո՞ւ անվերջ խանդեցիր։

((Ա՜խ, չէ, մի՞թե ես քանդեցի մեր սերն' անգութ այս

կյանքում»է
Ու սիրածի հառաչանքներն հառաչում էր դեռ անքունէ

— Ես մուճակ մոտը մնամ,

£ո քնքուշ ոտը մնամ, —
Ազատն թագիդ ճորտին'
Թո սիրո ճորտը մնամ.**

«Ավա՜ղ, էլ ե՞րբ, այժմ ես եմ քո կարոտին ճորտացել

Թաքցնելով արցունքներս' գաղտնի մի ծով եմ դարձել» ։
Ու մինչև լույս աչքի մոմերն հալվում էին շիթ առ շիթ
Իր գուսանի մագաղաթին, որ կարդում էր անժպիտ*
«Ե՞կ, մայրիկս, ե՞կ, աչքերդ, ե՞կ ձեռքերդ էլ համբուրեմ,
Այլոց համար դեռ լուռ լացող արցունքներդ էլ համբուրեմ,
Ինձ թվում է միայն դու ես միակ անմեղն աշխարհում'
Արյուն չկա քո ձեռքերին, ոտքե՜րդ էլ համբուրեմ»։
« Իրավ... ես էլ արյուն արի» , — ասաց Թամարն ու վճիտ
Եէսրոտում էր սիրտը նրան, ում վռնդեց թագն անսիրտ, —-
Վտարանդեց, հույսը բանդեց, քանդեց կամուրջն էլ վերջինդ
Իայց քունն իջավ ու երազով պալատ մտավ*** պատանին,
Երազի մեջ առաջվա պես, պալատ մտան հույսն ու սեր, —
Իայց այս անդամ հեդ պատանին իր դավթարը ետ կուղեր.**
325
 Կտամ... բա յց դու համբույրներս ի Ալպերս պիտի ինձ ետ
տաս։
— Համբույրներով, — ասաց տղան, — համբույրներով, ի'մ
երաղ։—~
Ու թվաց- թե նոր էր սիրո անուշ կռիվն սկսվում,
Ա՜խ, չէ*։ սիրո անդարձ կյանքն էր երազ դառած կրկնվում։
~ Հապա ասա, — Թամարն ասաց, — սոխակն ինչո՞ւ քուն"
չունի։
Որ ողջ գիշեր վարդին սիրո նանիկ ասի, որ քնի*, է
Որ դեւ մտքեր կարդացող ես' ի՞նչ եմ այժմ ես խորհում։
Դու մտքիդ մեջ նաթևլլային այժմ շիրիմ ես փորում...
Իսկ այս պահին ի՞նչ եմ խորհում, թե դու այս էլ
իմանաս,
թ*ե իմանաս' մինչ գերեզման աչքերի՛ս մեջ կմնաս։
Սև ու կարմիր մտքեր ունես, կակաչի պես երազուն,
Սևն թնձ վանում, իսկ կարմիրը ետ կանչել է ինձ ուզում'։ —
Ու երջանիկ երազք։ մեջ համբուրվեցին անշշուկ
Անշուք ու հեգ ճորտ պատանին ու թագուհ՛ին վեհաշուք։
Բայց, լա սացիր, թե մարդն ինչո՞ւ թևեր չունի հավքի
պես։
*-** Լեյդ ո նց ասես, աստված հո չե ՞մ ,..
— Որ աստված չես' իմը չես.,.
Ու ներս փախավ Թամարն էլի. տղան շանթվեց ու նորից
Երազն անցավ, զարթնեց կայսր, սրբեց արցունքն աչքերից,
Դառը ժպտաց, ուզեց քնել, էլի տեսնել պատանուն
Ոպեց քնելէ րայց էլ ի՜նչ քուն, սև գույժն հասավ թագուհուն,
ՕՓ թշնամին վրա տվեց բանակներով իր անհուն.,*

Ելեթք ի սեր Վրասաանի,

Հայաստանի քաջեր, հլեՀք,
Ելե՞ք ի սեր Հայաստանի,
Վրա ստ անի քաջեր, ելե'ք։

2
Իմ Հայաստան ու Հրաս տան երկու չքնաղ քույրերին
Դավ էր դնում թուրանաթոլր նոր թշնամին, Հին զերին,
Կուզեր պոկել հ ա յսց֊վ րա ց մա յր լեզուներն ու անխոհ
Վառել Նարեկն ատրուշանում, որպես ուղեղն հայ աստծո,**է
— Պիտի պաշտեք ատրուշանս, շիրիմ դնեք Հիսուսին,
Թե չէ', սուրս խաշ կբերի ձեր խաչապաշտ երկուսինՀ
Կբերի խաշ ու գերեզման, թե չխոսեք իմ լեզվով,
Հավատափոխ թե Աինեք' ձեզ կուլ կտամ, ինչպես սով.
Այժմ Անին, էէ վաՂԸ կգամ Վրաստանը կուլ տալու,
Կթուրքանաք... հա յոց֊վ րա ց ազգերն էլ չեն լինելու,,»

Հայը հայ֊վ յրաց սիրո համար, նման մի զույգ մոմերի,

Աստվածավառ մոմերի պես, Աքիսի պես Հոմերի'
Վառվում էին Իվան, %աքար զույգ աչքերը Թամտրի,
Զույգ աչքերը, զույգ ձեռքերը, զույգ բերդերը մշտահաղթ,
Զույգն էլ ֊ծնունդ հայ արգանդի,
Զույգն էլ անզույգ քաջորդի,
Իվանեն ձախ, իսկ Զաքաթևն աջ բազուկն էր Թամարի,
Իվանը' Ս ի ս յ իսկ կարարեն հայոց Մասիսն էր թվում,
Ու նրանց դեմ քանի՜ տարի խավարը չէր հարձակվում,
Խավարն ահից,,-* բայց իր գահից մահիկ հոնքն էր
խ ոժ ո ռել,
Դեպի հողերն հա յոց֊վ րա ց, որ դաշն էին միշտ կռել*»»
Իր յաթաղան հոնքն էր կիտել հազարավոր հուշերով,
Որ հարձ ակվեր.,, ե. հարձակվեց հայոց վրա., գիշերով,
Դուրս մերկացան պատյաններից թրերի պես հորդաներ,—*,
Պաշարեցին Անի ^քաղաքն Իրան֊Թ սլբանն այս գիշերւ

... Զորաժողով կանչեց Թամարն իշխաններին գիշերով,

Որոնք իր իսկ մատների պես բռունցքվեցին իր սիրով,
Ապա կանչեց աստղագետին, գիտուններին իր բոլոր,
Եկան երկրի յոթ կողմերից իմաստուններն ալևոր։
Եկան իր քաջ զորավարներն հայոց Անի ամրոցից,
Որ դուրս բերեն հայրենիքներն ատրուշանվող հնոցից,
Որի առջև զուռնան հևում, փչում բոցն էր բորբոքում,
327
Պր զրադաշտն իշխե աշխարհ, ոչ թե Հիսուսն աշխարհում։ ։
Ու երկնախոհ աստղագետը, հայ աստղագետ Անեցին,
Կարգաց աստղերն ու հեծնելով իմաստության անմահ ձին,
Եկավ դառած գլուխն հսկա գիտունների այն բոլոր
Ու կարոտով Հայաստանի խոսեց հոր պես ալևոր.
— Ո'վ թագուհի, աստղերն ահա վշաի ձայն են ինձ տալիս,
Որ մեզ վրա զրադաշտով իսլամ հեղեղն է գալիս։ •
Ոայց քանի գեո չեն արշավել դեպի ոսկի Վրաստան'
Պիտի վրան գերան գցես' անցնես ափերն հէսղթության, —
Պաշարել են հայոց Անին, ու թե բան է, գրավեն'
թուռի նման ներխուժելով' Վրաստտնն էլ կդավեն...
Հա յա ստանր թե գրավեց' «ճամարն ի մն է)) նա կասի.
Հայաստանն է վրաց դուռը ու վահանը Կովկասի։
Այս են ասում աստղերը քեզ, որ փոշի են քո ոտին։ —
Ու խոն արհվեց հայ աստղագետն, ինչպես հայոց կարոտին։
Լսեց Թամարն, ապա դարձավ զորավարին ՀԼաքարե.
— Սա' աստղերից, իսկ դու' երկրից ի՞նչ լուր ունես, իմ արև։
— Ո՜վ թագուհի, Արագն ու թուռն իրար մեջ են միշտ գալիս'
էն Վրկանա ծովն է ծնում, Վրաստանին կյանք տալիս,
Հով է պահում ծովն իր շնշով վրաց դաշտերն անսահման,
Ամպ է ծխում, որ անձրևներն այս ծարաված հողին գան, —
Այդպես մենք էլ հա յոց֊վ րա ց ղորքով, ինչպես Արա ղ֊Ք ուռ
Թե ծովանանք...
— Կծովանա՜նք,— շողաց Թամարն ինչպես թուր.
Ո՞վ կարող է տեղից վանել Վրկանա ծովն ահավոր...
— Իմաստության ծով ես, — ասին իմաստուններն ալևոր, —
Ականջներս հողին գրած' խոսքն ենք ասում մենք հողի,
Ինչ լսում ենք' այն ենք ասում մենք ականջին լսողի...
Գետը վտակ է կուլ տալիս, բա յց կուլ կերթա ծովերին.
Ո՞նց հավատան փոքր ազգերը ծովից փչող հովերին, —
Առակ ասինք, բայց թե գիտեոս այս առակն ինչ ցուցանե, —
Թե փոքր ազգերն ախպերանան' ծովը գետ չի կլանե...
Հայաստանը, Վրաստանը աչքերիդ հետ դյութական
Կճորտանան' թե չխմբես Արագն ու թուռն հաղթականէ
Չէին քնել մեր պարտված թշնամիներն աշխարհում,
Այդպես է միշտ, երբ էլ լինի, ո՜ր երկրի մեջ, ո՜ր գարումւ
Անքուն, անխոնջ, անվերջ, անդուլ ոգորում են անգագարճ

828
Գքւշեր ու զոր, դար ու դարեր հանել վրեժն անկատար,
Ու կհանեն, թե չհանես Արագն ու ՝9ուոն ինչպես ծովէ —
Այո որ Լսեց' Թամարն ասաց' «Հանել երկրից, դուրս վանել*
Վանել մինչև Ւրան֊Թուրան զորքերն Ւրան֊Թ արանի,
Հա յոց, վր աց Հիսուսը չի դառնա ճորտը ղուրանի...
Աչքերիս հետ իմ աչքի լույս վրաց հողն են երազում,
Հա յոց֊վ րա ց հողն են ուղում, պոկել կուզեն մեր լեզուն։
Աչք են դրել երկրիս վրա այս էլ քանի֊ք անի" դար,
Հորս մահը կտրեց ահը շահնշահի խելագար..,
Ոայց այն առվով (թող այս բանը թշնամին չավ իմանաք
Մի անգամ որ ջուր է անցել' մի անգամ Էէ կգնա...
Ոէ զորքերի գլուխն անցավ ու ծառս հանեց ճերմակ ձին,
Ւնչպես զինված արծիվներին առաջնորդող աղավնին։
Ջեռքին նիզակ, աղեղն ուսին ու հանց զորքի մարգարեն
Ւր Թամարին կռվի տարավ հայ զորավար Աաքա րեն, —
Սպասալարն հա յոց֊վ րա ց, սպարապետն իմ հայոց'
Արաղի պես ու 9ուոի պես բանակներով աքեկոծ,
երգը շուրթին Անի հասավ և հույս հասավ բյուրաձի,
Արևի պես Անի հասավ շեփորներով պղնձի։ —

Հասե՞ք ի սեր Հայաստանի,

Վրաստանի քաջեր, հասե՞ք,
Հասե՞ք ի սեր Վրաստանի,
Հայաստանի քաջեր, հասե՞ք։

Աստված է մեղ ախպեր ծնել,

Խոսե՞ք, քաջեր Վրաստանի,
Թուրքը կուզե մեղ կործանել'
Հասե՞ք, քաջեր Հայսւստանի։

Ելեք ի սեր Հայաստանի,

Վրաստանի ձեոներ, հասե՞ք,
Հասե ք ի սեր Վրաստանի,
Հայաստանի լեռներ, հասե՞ք։

Եվ հորդացավ հա յոց֊վ րա ց բանակների ծովն անափ'

Հայց թշնամին գոչը լսում, ծիծաղում էր... գունաթափ,
3 *0
— Աղջիկն ի ՜ն չ է, որ ի ՜ն չ կո վի ' ա յն էլ ահա ա յն պ ա հի ն,
Երբ գերվա ծ է սիրո վ շտ ով ու տ եր չունի իր գ ա հ ի ն .*.
Բ ա յց թե իրա վ իր գ եղ եցի կ գ լխ ո ւմ խ ե լք ի կտ որ կա ,
Ր ձ իր .միակ զրահր չէ գ ե ղ ե ո կ ա թ յո ւն ն ա ղջկա '
ւ՚ն շո ՞ւ հա մա ր շահիս դրժել ոտ քն է ը ն կ ե լ իր ճ ո ր տ ի ...
Ինչո՞ւ համա ր նա ինձ մ ե ր ժ ե ց , չ է ', նա որսն է ի մ սրտ ի,
Թ ա մա րն ի մ ն է ... կա ռ ն ե մ ա շխ ա րհն հովա նու տ ակ ղ ուր ա նիս,
Եվ կձուլեմ հ ա յո ց ֊վ ր ա ց ա զգերն Ւ ր ա ն ֊Թ ո ւր ա ն ի ս ։ —
Ա յսպ ես ոռնա ց հ ա յո ց ֊վ ր ա ց ա մ են ա ղ ո յւ թ շ ն ա մ ի ն ,
Ոռնա ց ի նչպ ե ս հա զա ր ՝կո դմ-խց եքա ծ 'սա մումն ո ւ ք ա մ ի ն ,
Բ ա յց ի ՞ն չ կանի երկու քամին երկու չե ր ա ն ց ա հ ա ր կու , —
Ու բախվեցին բանակները Անիի սրւսկ, մ ե կ ֊մ ե կ ո լ,
Իրար դիպա ն պա րսպի տ ա կ, Ա խ ուրյա նի ա յն ա փ ի ն,
ճ ա մ ա ր ն իր վ ի յտ ն ա սես թ ա ղ ե ց , երբ որ հ ե ծ ա վ կռվ ի ձ ի ն . . .

5
—- Ա ռա ՜ջ, քա ջե՜ր հ ա յո ց ֊վ ր ա ց , ա ՛ռա ՜ջ,—֊ կա ն չե ց ա սպ ա զեն
Հ ա յո ց ֊վ ր ա ց բա նա կների ՛գլուխն ա նցա ծ հա յ բա զենճ
Սպարապետն հ ա յո ց ֊վ ր ա ց , կույսը կո ւյս ի բ ա զ ո ւկ ի ,
Կույս հ ա մ ա ր ի կռվի ա ստ վա ծն ու նիզա կը ն ա զո ւկ ի .
Նա, որ բա խ տ ի վա հա նն էր կուռ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա պ ա բա խ տ ,
Նա, որ ձախ ձ ե ռն ' Հ ա յա ս տ ա ն ի , Վ րա ստ ա ն ի ' աջն էր հ ա ղ թ .,է
Կա նչեց' « Հ ա յե ՜ր , Հիսո լսը կա , ՛ու կ հ ա ղ թ ե ն ք , ի ն չպ ե ս միշսէչ
Կառնենք Ա ն ի ն .., ե տ կփ ա խ չեն Ի ր ա ն ֊Թ ո ւր ա ն ա մ բ ա ր ի շ տ »։
Ու գրոհեց ա րծըվա զեն հ ույսը Թ ա մա ր թ ա գ ո ւհ ո ւ,
Երկու ձեռքը իր Թ ա մա րի ու վա հա նը ա հա րկու,
Ար բա զմ ա հ ա ղ թ կռի վ նե րո վ Վրաս տ ա նը մ ի շտ փ րկել
Ա յժ մ Անին պիտ ի փրկիք որ հուր վ ա ն դ ա կ ն է ը ն կ ե լ։
. . . Շ ա չո ւմ էին նետ երն հ եո վ ոմ է, դա՛ոն՛ում թ ռ չ ո ղ սև օձե ր ,
Արևի դ եմ սև նետ երով օդը բ ռ ն ա ծ սև ց ա ն ց է ր . . .
Հ ե ծ ո ւմ էին մե ռն ո ղն եր ը ն ժ ո ւյգ ն ե ր ի ոտ քի տ ա կ,
Ի որ րո քվ ում էր կռվի քուրա ն դ ժո խ քի պ ես դ ժ ն դ ա կ ,
Բոցերի մեջ թե Հիսուսը և թ ե Ղ ուռա նն էր վ ա ռ վ ո ւ մ ։ —
֊ Ի՞նչ ք ա ջո ւթ յո ւն , երբ թ շ ն ա մ ի ն րա նա 'կներով է կ ռ վ ո ւմ . . .
— ^ *և չ ք ա ջո ւթ յո ւն , երբ ձ ի ե ր ո վ , երբ փ ղ ե ր ո վ է գ ա լի ս . . .
Ոչ թե ինչպ ես Դ ա վթ ի բ ա զ կ ո վ , ա յլ ն ե տ ո վ է մ ա հ տ ա ք ի ց *..
— Աքսուհետև կնկա գործ են պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ն ա շ խ ա ր հ ո ւմ ։
*10
Ք՛անի որ, տե՜ս, հեռվից իրար նենգությամբ են մահ
բերո՜ւմ, —
Ոշ թե բողկով առաքինի, ոչ թե մեկը մեկի դեմ,
Ազնիվն անցավ, երբ ծնվեցին նետն ու աղեղն այս դժխեմ...
Ոայց կռիւէը սաստկանում էր, դիերն էին լեոնւէում,
նեղվում էին հայոց֊վ րաց բանակները՜,, բւպց կռվում'
Առնում էին Անին արդեն, երբ որ նման շանթ արծվին
Մի. նետ հասավ խրվեց՝ցցվեց քաջ Քամարի աջ թևին:
Շահնշահի նետն էր խանդոտ, իր թունավոր նետը չար,
Որ կռվում էր հայսը կտրած՝ խոցեց վիթին վշտահար,
Այն աչագեղ՜ ճորտին սիրող, ու հառաչող եղնիկին,
խոցեց խանդից իր հուսահատ, որ հովանար իր հոդին.
Քամ արն ընկավ ուշակորույս, բայց թագուհուն իր անհ՛ույս
ձայ Զաքարե զորավարը գրկեց, կռվից բերեց դուրս,
Վերքը կապեց ու ձին հեծավ,, ուղիղ քշեց շահի դեմ,
՝.9աշեց աղեղն ու խոր խոցեց շահնշահին այն դժխեմ։՜
Ու դևն ընկավ հսկա փղից ու թագն ընկավ, գլորվեց,
Սեգ Քամարի ոտքի առաջ ոչխարի պես մ ոլորվեց։
խուճապն ընկավ թշնամոլ մեջ— փախան շւսհի դին թողած,
քև շունչ քաշեց հայոց դշխո Անի քաղաքն ազատված,
Այն արծվի պես, որ երկաթե վանդակից է դուրս թռչում,
Երր առջևից անգղների սև երամներն են փախչում։
Ու հեռացան ջարդված Իրանն ոլ Քուրանը գլխիկոր'
Տրիվ եկ ան.,, թողած ավարն ու դիերը բյուրավոր,,.
Քողած թագն էլ իրեն շահի'
ւ րրև արցունքն ալլահի,,*

Վ Ե ՐԶ Ե ՐԳԱ Ն Ք

1
Աղբյուրների սաղր կբձքին ու ձեր լացով, ո՜վ հուշեր,
Կագբեկ սարը ինձ Քամ արի մահն է գուժում այս գիշեր։-

2
Արևն հասավ... քանզի Քամարն էլ նման չէր արևին,
Լոխմանն ինքն էլ չուներ բալզամ ու բալասան այն ցավինք
Որ Քամարի քնած վերքից գլուխն հանեց մ ահավոր,
391
Գլուխն հ ա ն եց, կյա ն քը վ ա ն ե ց ' ք ա ն զ ի նետ ն էր թ ո ւն ա վ ո ր •
Ու ց ա ծ ը նկա վ ու գունա տ վեց Թ ա մա ր թ ա ռ լա ն թ ա գ ո ւհ ի ն ,
ն ա , որ սիրո մեջ ա ղա վնի ու ա րծիվ էր իր գ ա հ ի ն ։
Ը նկա վ մի խ եղճ փետ ուրի պ ես' պ ո կվա ծ թ ե ի ց իր փ ա ռ ա ց ,
Ընկա վ գ ո ր գի ն . . . ու սա սա նեց ողջ ա րքունիքն ի ր ա ռա ջ։
Ու յո թ կողմից դեղեր բե ր ի ն , բ ա լզ ա մ բե ր ի ն ծ ա ղ կ ա բ ո ւյր ,
Նեկտար բե ր ի ն ու բա լա ս ա ն , հա զա ր բ ա լզ ա մ , բ ա յց ի զ ո ւր ,
Արյուն ա ռա ն, տ զրուկ դրի ն , խ ունկ ծ խ ե ց ի ն , բ ա յց ա վ ա ՜ղ,
Չ ին մ ա չի նի ց բե ր վ ա ծ գեղն էլ ախ էր ք ա շո ւմ , էլ ի նչ ա խ ճ
Ա ստ վա ծ ինքն էլ շուներ հրա շք նոր բա լա ս ա ն ա յս դ ա վ ի ն ,
Պա տա նք էին դա ռնում կոպ երն արդեն մ ե ռ ն ո ղ ա չք ե ր ի ն .
Ոայց դու տես, թե ի նչ թ ա փ ո ր վ ե ց , տ ես ' թ ե հետ ո ի նչ ա ր ին,
Երբ որ, ինչպ ես լուսինն ա մ պ ս վ ճ մա հր գ ր կ ե ց Թ ա մ ա ր ի ն ,—
Ինչպես ոսկին ա րծա թի մեջ ոսկե դա գա ղ դնելով ['
Դուրս բ ե ր ե ց ի ն , տարան տ ա ճա ր, ա ստ ծուն ք ն ի ց հա նելովք
Ողբն հա նեցին մ ի ն չև ե ր կ ի ն ք . . .
Ու տ ա ճա րից դուրս գա լո վ
Ու բո թ ն ա ռա ծ գուսա նի հետ կա թ ո ղի կոսն հ ա յտ ն վ ե ց ,
Խ ա չա կնքեց ու թ ա ղում ի ողջ թ ա փ որին ձ ա յն տ վ ե ց .
— Ա նմա հա ցյա լ է մ ա յր ը մ ե ր , վ ե ր ա ց յա լ է իր ո գ ի ն ,
Մ արմ ինն ասա է, բայց կեր կտան իր մ ա ր մ ի ն ը դ ժ ո խ ք ի ն '
Թե մեկն ու մե կն ա(Ա թ ա փ որ ի ց թ ա ղ ո ւմ ի տ եղն ի մ ա ն ա ,
Պի տի թաղվքւ թ ա ղողն իր հետ , որ տ եղն ա ն հ ա յտ մի շտ մ ն ա ։
Վ ա ՜յ էն աչքին, ով կտ եսնի , բ ա յց ետ կ գ ա , կ հ ա յտ ն ի ,
Ա նհա յտ պիտի մնա սւճյունն ' ա ստ վա ծուհուն ա ր ժ ա ն ի ։ —֊
Ու ջոկ վ եցի ն շա տ երն ի ս կ ո ւյն ու դուրս բ ե ր ի ն տ ա ճ ա ր ի ց,
Ն ոթ ա ն, ինչպ ես մա հը դ ա լուկ ' չէր բ ա ժ ա ն վ ո ւմ Թ ա մ ա ր ի ց ,4փ
Ու դուրս գա լո վ մ ա յր ք ա ղ ա ք ի ց , տ ե ՜ս ' թ ե թ ա փ ո ր ն ուր գ ն ա ց ,
Տե սճ թե ճա մփ ին ի ն չե ր ա րին, թ ե և շա տ ը ետ մ ն ա ց , —
Ետ գ ն ա ցի ն , ու թ ա փ որը քա նի գ նա ց շա տ մ ա ղ վ ե ց ,
Երբ ա րծա թե խաշի նմա ն Կ ա զբեկր վեր շա փ ա ղ վ ե ց ,
Ետ մ ն ա ց ի ն . ք ա ղ ց ր է կ յա ն քը ու ետ էին դ եռ մ ն ո ւմ
Ու մ ա ղ վ ո ւմ էր թ ա փ որ ն ա յս պ ե ս , բ ա յց ս ա ր ե ֊ս ա ր
բարձրանում'
Թ ա քցն ո ւմ էր իր Թ ա մ արին ետ մ ն ա ց ո ղ ա չք ե ր ի ց ,
նոր սա ր ե-սա ր բա ր ձ ր ա ն ա լո վ , թ ա ք ց ն ո ւմ էր ա շխ ա ր հ ի ց I
ե ւ երբ սա րերն ա մ ա յա ց ա ն , գ ուսա նն ա ս ա ց ճ « Ի ՜մ ե ր ա զ 444ն,

332
Կույս անտառի խոբբը մտավ դիակն ուսին, անմուրազ,
«Մահն էլ, — ասաց, — անհաղթ մահն էլ մեղ չի կարող
բա մանել»։
Բայց, ա՞խէ Թամարն էլ չլսեց, մահից խորն էր նա քնել*.*
Ու Թամարի բաց աչքերը փակեց ինքըՀ հեգ Նոթան,
Գոց ալքերն էլ պագեց, ասավ* « Երկու արև մայր մտան»։
Ու թաղելով իր ճամարին, գուսանն հողն էլ համբուրեց,
Ապա կողքին իր սիրածի իր շիրիմն էլ փորեց խեղճ,
Եվ լուռ նետվեց փորածի մեջ, ինչպես բերդի սլատի մեջ,
Հար աշխարհի դաշույնն հանեց, խրեց իր կուրծքն
անմ արաղ,
«Ա՜խ, այս կյանքում սիրահարներն անմուրազ են, ի՜մ
երազ»։
Ու դաշույնը սիրտը մնաց, ինչպես Թամարն իր սրտում,*.
Ա՞խ, իմանար գոնե ճամարն ինչ էր Նոթան իր տրտում***
Ու դողացող իր ձեռքերով հողը քաշեց իր վրա,
Գերեզմանի եզրի հողը շիրիմի տեղ մարմարյա,
Հազիվ քաշեց.** հազիվ ծածկվեց քար աշխարհի այն հողով,
Որ քրոջ պես' քամին բուռ֊բ ուռ վրան քաշեց երկյուղով,
Որ չցավի սիրտը խոցվածք ու շոյում էր հովը դեռ
Իր Ո՛ամ արի շիրմի կողքին կորած շիրիմն իր անմեռ..*
Այսպես՝ մեռած, բաց աչքերն էլ գեթ մի գոցող չունեցավ,
Ա՜խ, որբ եկավ, որբ էլ գնաց, իր շիրիմն էլ որբացավ,
Ու բոց ելավ գերեզմանից ու թեև սիրտն էր դաղվում'
Բախտավոր են, թե սիրւսծը սիրածի կողքին է թա^Լում.,*

Բայց.** կթաղվե՞ր Ս՛ամարն ինքն էլ... ո՜վ հետնորդներ

Կովկասի,
Նամիրամ վեց արևելքս' հասավ սիրո օրհասի...
Էէ է՞նչ թաղվել..* ո վ սերունդներ, սիը„ հՈլրը դառավ ջուր*
Սիրո շիրիմն էլ չի պտղի ոչ մի սիրո կաղնեհուր։
Նատ֊շ ատ' մի թաս գարեջուր է սիրո բաժակն այժմ խեղճ.
Ա՜խ, իմանար, թե ինչ դառավ այժմ սերր' Նոթան պերճ։

333
 ԼԵՑԼԻ ԵՎ ՄԵՋՆՈԻՆԸ — ՍԻՐՈ ԱՍՏՎԵՐԸ

Ն Ա էս Ե Ր Գ Ա Ն Ք

Չի հ եռ ա ն ո ւմ , ո ՜վ ա ղջիկներ, ..այս մ ե ղ եդ ի ն ի մ սր տ ի ց,
Ինչպես սերը' իյարդավօձնոզ ջ ա մ բշո տ ա վա րդ ձ ե ր շրրւ[*թից
Ջեր ա չքերում ' կիրք ու գինի, ո ՜վ եղնիկներ ի մ չք ն ա ղ ,
Ձեր հուշերում' թ ա ղ վ ա ծ սերս ու դավերի մ թ ն ա խ ա ղ ,
էլ շեք մ եռնի սիրո հա մա ր դուք ձեր սիրա ծ տղայիդ
Ձեր սիրա ծն էլ իր վարդի հետ ա մեն մի փուշ կ փ ոխ ի ։
Ցոթը տարվա սերն եք փ ոխ ում դուք յո թ ն օրվա փ ա ռքի հ ետ ,
էլ չգի տ եք ինչ է սերը ու երա զը եր կ ն ա վ ետ ,—
էլ չե մ տ եսնում' ի սեր սիրո' մեկը վա գրի դ ե մ դնա ,
Սերն հ ա մ բո ւյր է հիմա կր քի, ոչ թ ե երկն/։ .մ ա ն ա ն ա *
Ա վ ա ՜զ, մեկ է ' կ ո ւլս է, թ ե չէ , Հեղ ուն %իքն է դ ա վ ե ր ո վ ,
Սրտիս բա րդին ուռի դա րձա վ ձեր ՛դավերի ց ա վ ե ր ո վ ,
Սիրո աստղը ց ա ծ է ընկել իր ե ր կ ն քի ց հ ա վ ի տ յա ն '
Հա զա ր ու մի շուրթ հա մբուր ա ծ թա ս է դա ոել գին ետ ա ն
Սայց թե ե կեք , ո ՜վ ա ղջիկներ, ա յս ձո րերի ց վ շտ ա խ ոհ
Ձեր սրտի թ ա սն ա ռ ն ե մ հ ա ն եմ ն ա խ ա բո ւյր ը սուրբ սիրո*.**

Գ Լ Ո Ի էս Ա Ռ Ա Ջ Ի Ն

Արի տանեմ քեզ երկիրս, թե կարոտ ես դոլ մանկոլց,

թե կարոտ ես մեր լեռնեցին, մեր աշխարհին հինավուրց,
Եկ ինձ' երթանք ծով թին գյոլս, թե կարոտ ես աղբյուրի,
թե կարոտ ես էեյլու սրտով դու դեռ սիրո համբույրի,
թե ծարավդ կոտրել կսլվես' թե թինգյոլին ես կարոտ,
Արիւ բույր իմ, թինգյոլ հասնենք, դրախտն հայոց
արցունքոտ,
Հազար ու մեկ աղբյուր լճից բխող հայոց թինգյոլում'
ա
Թե կարոտ ես իմ Մեջնունքրծյ թե կարոտ Լս իմ 1ե,լո>ն,
Հեռվում Ներքին մեր Բասենն է, իսկ Վերինն է քիչ էլ վերք
Զույգն էլ հայոց մի մոր նման հայոց հողն են ջուրն ի վեր,
Արի' բռնենք հոսքն Արաքսի, ելնենք վարից ջուրն ի վեր,
Թե կարոտ ես գոց ճամփեքին, թե դեռ խոյ ես անվեհերէ
Ելնենք անվերջ ջրերն ի վեր, ջրերն ի վեր Արաքչյի'
Թե որտեղ է Բինգյոլն հայոց' մայր Արաքսը մեղ կասի։
Անդ է ծնվում մայր Արաքսը, ինչպես որդին իր մորից,
Անդ է ծնվել տոտեմ Հայկն էլ, անդ պիտ ծնվենք մենք
նորից,
Անդ է ակունքն էլ Բինգյոլիճ հազարակնյա, հազար ճյուղ,
Որ բխում է հայ լեռներից, սուրբ ակներից մշտաբուխ,
Անդ է Հայկյան ծնարանն էլ Բինգյոլի պես սրբաթոր,
Այնտեղ է գյոլն հազարակնյա մեր լճերի լիճը խոր,
Անդ է արմատն էլ հայ ցեղի, անդ է բնուստն հայ ցեղաց,
Որ ազգ դարձավ մեծ Մաշտոցով մարգարիտներ վար
տեղար, —
Կելնես այսպես ջրերն ի վեր, գրերն ի վեր վանքերի,
Ջրերն ի վեր, սուրբ գրերն էլ ջրերի պես են դերի...
Դու լեռնելեռ կխոյանաս աղոթելով վանքեվանք,
Մի աշխարհն է հազար մի վանք Անիի բույրնՀ հազար ակ։
•Բեղ ճւսմփեքը ցույց են տալու, որ դեռ գոց են հույսի հետ,
Ցած կթողնես աշխարհն այս պիղծ, կելնես հազար լեռնելեռ,—*
Ի$Ի՚1 հասնես դու էլ, իրավ տեսնես Բինգյոլն իմ անմեռէ

Ենչո՞լ Բ՝ինգյոլը մտար,

Բաղի րւբողը գտար*,*
9ար սա տանեն ո՞վ ծնեց,
Հայոց վջսւխ սով ծնեց,

Խլեց եղնիկ Բինգյոլը

Որսը խլեց հայ ձեոից,
Ախ, ո՞վ ծնեց այս խոլը,
Կես ծառ թողեց անտառից,
Ո՞վ իմ տստդյ։ թուր արավ,
Բինգյոլն աչքի ջուր դաոավ*,*
ա
 3

Մուրագի գէջերն ինչո՞ւ չի գալիս,

Որ իրար հասնեն Մեջնունն ու Լեյլան,
Արի այս գիշեր գգվենք, նազելի ս,
Ւնշպես վաղամեռ Մեջևոլնն ոլ Լեյլան է

Դուք էլ մոտեցեք, հեռավոր աստղեր,

Իրար գիրկ ընկեք, ջրեր գլգլան,
Իմ սել7՝ գիրկս եկ' մեզնով այս գիշեր
Թող իրար հասնեն Մեջնունն ու Լեյլանւ

Լուսաբացի սպիտակ ծաղիկները բացվեցին,

Աշխարհն, ասես, նոր լցվեց մանուկներով նորածին.
Ու պատանի Մեջնոլնը որսի ելավ, օ՜, ինչ որս,
Երբ հայտնվի իր Լեյլին Բինգյոլից էլ ձկնախոս...
Արևն ելա լի' Բին գյոլի աղբյուրներում լվացվեց,
Չղջիկի պես գիշերը քարայրներում թաքնվեց,
Օրը բացվեց և ահա գիշերվա լուռ մրափից
Եղնիկները նոր զարթնել ջուր են խմում գետակից,
ճամփաները բացվում են ու ձորերից մեղմաձայն
Պատառ֊ պատառ ամպի պես քոչվորները սար ելան•
նրանց առջև Բինգյոլը կուրծքն է բացում իր դալար,
Հազար ու մի աղբյուրից սիրո կանչով միալար,
Հարսի նման հեքիաթի, որ նորից է կույս մնում'
Հազար սիրած փոխելով իր զմրուխտյա անկողնում,
Ու պատանի Մեջնունը ահա տանջում նժույգին,
Բինգյոլի սար Մնջանում հալածում է եղնիկին, —-
Կուզե բռնել կենդանի' ձին քշում է խելահեղ,
Բայց չեն թողնում Բինգյոլի ծով աղբյուրներն այն բյուրեղ։
Եվ սարերն են պատնեշվում արշավի դեմ որսկանի,
Եվ նրանց հետ մի աղջիկ աղբյուրի հետ Անջամի,
Ա խ , ի նչ աղջիկ, ո՞նց ասեմ, պիտի տեսնես, որ զգաս,
Փախչող եղնիկն ինչ է որ' աղջիկն աստղ է քեզ անհաս,
Ջրահարս էր, որ ահա ուշքը խլեց որսկանի'
836
Անմեղ որսից ետ պահեց խենթ որսկտնին պատանի.
Ու որոկանր կախարդվեց, կտնդնեցրեց թռչող ձինճ
Աղջկա սև այրերում մոռանալով եղնիկին,
Բայց աղջիկը լուո շիկնեց ո։ շփոթվեց մի վայրկյան,
Երր նա ձիուց իջավ ցած ու մոտեցավ աղջկան.
Լուռ նայեցին մեկ֊մ եկու ու որսկանը շշնջաց,
— Դու փրկեցիր եղնիկին' ինձ զարկեցիր, անաստվա ծ,
Ա խ , մի կախիր գլուխդ, մեկ էլ նայեմ աչքերիդ։
— Եմ անունը Լեյլի է, հայրս քոչվոր է սարի,
Բոլոր սարերն իմ հորն են, ես աղջիկն եմ սարերի։ —
Շոյեց սիրտը Մեջնունի անուշիկ ձայնն աղջկա,
Ու շշնջաց շիկնելով1 ((Դու ես բախտսՀ կա չկա,
Եվ տե՜ս քեզնով կախարդված ես իմ որսը կորցրի,
Ես սարերի որսորդն եմ, տերըն եմ քո սարերի)),—
Ու կարծես հին կարոտովբռնեց ձեոիկն աղջկա*
— Դո՜ւ ես իմ որսն, իմ եղնիկ, աստված ինքը ինձ վկա'
Կա՜մ կորցրած եղնիկս պիտի գտնես' բերես ետ,
Կա՜մ դու իմն ես այսուհետ...
Ժպտաց Լեյլին մի վայրկյան, բայց գունատվեց նա իսկույն ՝/
— Բայց իմ հայրը քոչվոր է, քո եղնիկը գտիր դուն,**
— Իմը դո"ւ ես, միայն դո՜ւ, ա՜խ, կա՜մ դու ես այսուհետէ
Կա՜մ կորցրած եղնիկս պիտի գտնես րերես ետ, —
Ասաց տղան, բայց Լեյլին թռավ ինչպես աղավնի,
Ծարավ թողեց պատանուն աղբյուրի մոտ Մնջանի։
Հագար ու մի աղրրի մոտ ծարավ թողեց հուր Լեյլան,
Որ հավիտյան կարոտից իր աչքերն էլ իցիվ... լան։
Ու պատ անուն թվաց, թև ոչ թե աղջիկ մի եղնիկ,
Այլ ՒՐ ոիրտը գողացվեց զույգ աչքերով իր թխլիկ։
Էն աչքերով, որ հետո դաոան աս աղերն էլ սիրո,
Որ նտյէսմ են վշտախոհ...

Բարով րսւցվեն ձեզ վրա ղարոլններր Բինգյոլի, —

Բացվեց գարնան րերանր մեղեղիով րլրուքի.
Նա որսկան Լր դեո երեկ, այսօր մի հեգ սիրատենչ'
Միակ հույսր թե դեո կար' միակ մայրն Լր սրտի մեջ։
22 I. Շիրս^, ։;.ստ. III 837
 — Ա՜խ, Բինգյոլ, դու պա՜ղ Բինգյոլ,
Դու հայոց ավա՜ղ Բինգյոլ,
Դու էլ ինձ ծարա վ թողիր,
Դրախտի դու շա'ղ, Բինգյոլւ

Ա՜խ, մարե,, ի՞նչ անեմ ես,

Ես ցավս ո՞նց պատմեմ քեզ,
Բինգյոլի փեցին փախավ, —
Ա՜խ, էլ ի՞նչ, որսկան եմ ևս...

Ու գ ա ն գ ա տ վ ե ց Մեջնունր, սիրտր բացեց մոր առջև«

— Անցած գարուն, ա՜խ, մարե, արծՎի նման սրաթ4ւ
Սիր տս պոկեց ու տարավ սև աշքհրով մի աղջիկ,
Թե իմ մայրն ես՝ գնա բեր իմ եղնիկին մեղեսիկ,
Մայր իմ, իրավ՝ մեղեսիկ...
Թե կոպ գանձն է քոչվորի,
Բախտի բան էր, որ փախավ, եղնիկի պես իմ բարի...
Ինչ տեսել եմ՝ այն օրից էլ չեմ նրան մոռանում,
Միտքս կուզեր մոռանալ, բա յց սրտես շխ հեռանումւ,
էլ ի՜նչ ասեմ, գնա տես' նոր իմ վիջտր՛ կիմանասէ
Թե իմ մ ա {րն ես՝ կբերես, ինձ չես թողնի անմուրա ղ. ..
Ժպտաց մայրը Մեջնոլնի, ասաց՝ «Ո րդի՜ ս, կգնամ,
Բայց իմ հարսը պիտ լինի անգին ծաղիկ մեղրահամ,
Հայրը զանգին պիտ լինի, ինքն էլ սիրուն՝ քեզ վա յելր
Բանի զանգին աղջկունք քեզ վրա աչք են պահելս, —
Մեջնունի դեմքն ամպի տակ անցնող լուսնի նմանեց,
Երբ իԻ մայրը ամպադեմ նրան այսպես խոսք տփեց*
Եվ աղաչեց Մեքնոժը' մոր փեշն ընկավ նորիր նոր*
— Գնա՜, մարե', բեր նրան, իշխան էիեխ, թե քոջվոր,
Ինչ էլ լինի՝ հետդ բեր, դու չես եղե՞լ սիրահար,
Գնա՜, մարե՜, սրտիս պես, բա յց աչքերս էլ հետդ տար,,
Մայրը մտքի ծովն ընկավ, բա յց քրթմնջաց մեղմա գին,
— Դարդ մի անի, կգտնեմ քո մատանոլ քարն անգին,
Ուր էլ լինի' կբերեմ, բա յց իմացիր, իմ որդյակ,
Որ ոսկեղեն մատանուն քար չեն գցում հասարակւ
 շ

Լուսաբացին հեգ Լեյլին իր վշտի հետ միասին

Աղբյուր եկավ կուժն ուսին։
Որոնելով որսկանին' իր Մեջնունին ամեն տեղ
Աղբյուրն հասավ Բինգյոլի' իր աչքերի պես բյուրեղ։
Հայրն ասելիէ աղջկան, վերջին անգամճ «Իմ Լե^յլի,
7‘նա անուշ մի ջուր բեր աղբյուրներից Ոինգյոլի,
Պիսւի քո լենք այս գիշեր, մի ջուր բեր ինձ մեղրա հա մ,
Ո՜վ իմանա, աղջիկս, մեկ էլ Բինգյղլ ետ կգա՞մ***})։
Ոայց աղջիկը կուժն ուսին անգամ հորը մոռացկլ'
Որոնելով Մեջնունէէն' մի կուժ արցունք էր դարձել,
Եվ ահա մայրն ամպի պես' երբ Բինգյոլի սարն հասավ
Որդու գոված լուսնի տեղ չհավատաց ինչ տեսավ
Տեսավ ունկը կոտրված ու մրոտված կուժն ուսին
Ոտաբոբիկ մի պախրա, ոչ թե անհաս մի լուսին։
Ուզեց իսկույն ետ դառնալ, բայց վարանեց մի վայրկյան'
Որդու թառանչն հիշելով լուռ մոտեցավ աղջկան*
Թողեց կուժը կոտրված, նայեց բոբիկ ոտքերին'
Չիմացավ լա՞, թե խնդա' չհավատաց աչքերին*
«Մի՞թե այս է Մևջնունի գուէած Լեյլին լուսընկան***)) ։
Ոայց մա յրա կա ն սիրտն, ասես, խ ղճա ց բոկոտ ն աղջկա ն*
Պատռած շապկի արանքից զա րթնող կուրծքն էր երևոլլք,
Ինչպես դեղձը դեռա տ ի' պա հված կանաչ տ երևում։
Ու շշնջա ց, թե ինչո՞ւ լա վ չի հա գել, աստվւս ծ ի մ ։
— *Լայ Դոլ Հեյլու ղարաւէաջն ես մտ երի մ,
Որ ման կուդաս ոտնամերկ, որ քեզ խաս չի հագենում,
Բայց, աղջիկս, ասա' ինձ՝ ո՞ւր է Լեյլին քո խանում,
Տեսնեմ ինչո՞ւէ է մալուլ որդուս էսելքը գողացել,
Ոոլր է Լեյլին քո խանում, խոսի՜ր, ի՜նչ ես քարացել։—
Ու վեր նայեց աղջիկը ու լսում էր գլխիկոր,
Եվ շշնջաց' «Իմ հայրը սարի մարդ է ու քոչվոր,
Ես եմ իրավ այն Լեյլին, րէր քո որդուն հանդիպել***
Ու շողշափաղն աչքերի դեռ իմ սրտին է դիպել։
Ատլաս չունեմ իմ հագին ու խաս չունեմ խարսնկան|
Բայց ա՜չք ուներ քո որդին, զալում որդին քո որսկան,
Սերը սրտից կծակի, ոչ թե սրիցւ ա'խ, մարե.**
22* 339
Ի՞նչ մեղք ունի լուսն կա ն , որ հաւյն ամպ ու խ ա վա ր է ,
Սերը սրտով կծա կի, ոչ թե իւասով, ա ա լւսսով,
Մ ա րե', խ ղ ճ ա ', սերդ հիշե՝ մ ե զ մի թ ողնի երա զով...
էն օրվա նից ինչ տ եսա ես քո որդի Մ եջնոլնին
էն օր վա նի ց, ա խ , մա րե , ա չքեր ունիմ քուն չո ւն ի մ ն ։ —
Լռեց Լեյլին գեղիրա ն ու գլուխ ը կա խ եց ց ա ծ ,
Զ ա յն չհ ա ն ե ց, ու տ խ րեց Մեջնունի մ ա յր ն ու գ ն ա ց ,
Լեյլու հույսը վշտի մեջ, ա րցունքի մեջ գնա ց կուլ,
Գ նա ց ' սրտին պ ա տ մ ելու, ու հ եկեկա ց սիրտ ը խ ուլ,
ն ա յե ց սլ առվի ե տ և ից, ն ա յե ց ոսկի ք ա մ ա ր ի ն ,
Ոսկու քա մա րն օձ թ վ ա ց Լեյլու թ րջվ ա ծ ա չքե ր ի ն ։

Գարուն հա սա վ ոչ բա ր ո վ , զի գա րունն էլ ձյո ւն բ ե ր ե ց .

Վերջին ա նգա մ Մ եջնունը իր Լեյլիին հ ա մ բ ո ւր ե ց ,
Թուխ Լեյլիին կա րոտ ա ծ ս ե ղ մ ե ց կրծքին ու դ ո ղ ա ց ,
Տղա ն չա րը գուշա կե ց՝ պա ղ հ ա մ բ ո ւյր ի ց սր տ դ ող ա ց.
Էէ ՊՒՐհ Գր ՀՒ մեջ ծա ծո ւկ սոսկա ց իր ս ի րո ւց,
Երբ վերհիշեց Լեյլու հա յրն Մ եջնունի հորն հ ի ն ա վ ո ւր ց .
— «Ես բա ն չե մ տա ա յս խ ե ն թ ի ն ՝ ա յն էլ որսկա ն
կ ե ս ֊մ ա րդու,
Ա յն էլ որսկա ն կե ս ֊խ ե լա ռ հորից ծ ն վ ա ծ մի ո րդ ու,
Հ ա յր ն , ա սում են, ա ղեղ է լա րել ը ն դ դ ե մ ա ստ ծու,
եէենթը խ ե ն թ էլ կ մ ն ա , ա 'խ , ա ղջիկս, մ ե ղ ք ես դու,
Կխ ենթա նա սիրուց էլ թ ե Բ ի ն գ յո լո ւմ մ ն ա ն ք դ ե ռ ,
Ցնորվա ծ էր իր հ ա յր ն էլ ուրիշ սիրուց մի ա ն մ ե ռ ,
Ես կույս չե մ տա ո րսկա ն ի ն, նա մ ե ր դ ե մ էլ կ լա րվ ի ,
Իմ թ խ լի կին հարս չե մ տ ա , ով երնի դ ե մ չի փ ռ վ ի ,..
Հա մ էլ Մ եջնունն ի ՞ն չ է որ՝ հ ա զի վ մ ո ր ո ւց մի ո ր ս կ ա ն ,
Ես ճերմա կին հարճ չե մ տա ի մ լրիվ թ ուխ ա ղ ջկա ն ,
ճ ե ր մ ա կ ը սև կբերե մ ե զ ն մա ն ա յլ թ խ լի կ ի ն , , , » ։ —
Ու Բ ի ն գյո լի ց հ ե ռ ա ց ա ն ' խ թ ա ն ե լո վ սևուկ ձի ն,
Մ եզ հույս չի տա ա յս սերն է լ ,,, ու լք ե ց ի ն գիշերուէ,
Գնաց թ խ լի կն հուր սի րո վ, մ ն ա ց Մ եջնոլն հ ուշե րո վ ։

Տ40
 8

— ևւ-՚Խ ժ նեՐ չէր Փ ^ խ ւ հ լ է ՞> թխլիկ էր, մի քոչվոր,

Մ այրն ասում էր' քոչվորը սիրո մեջ էլ է քո չվ ո ր . . .
Բ ա յց Մեջնունը սեր էր սուրբ, և թելն ընկա վ կտ րվեց,
Խ ելա հեղվեց իր սիրուց' «թուխ Լ եյլի ՜կս» ձա յն տ վեց'
Ելավ ընկա վ սար ու ձոր, ելավ ընկա վ ձոր ու լեռ ,
Ելավ երկար փնտրումի մա շող սիրով իր ա նմեռ,
Անցավ լեռ ու ա նապա տ , թ ողեց Բ ինգյոլն հինա վուրց,
Թողեց մորը իր մենիկ, ասես սիրել էր մ ան կուց.
— Ա 'խ , թխ լիկս ո՞ւր թ ռա վ,
Են չո ՞ւ հուր էր' ջուր դա ռա վ։
Ու թ ա ռա նչում, կանչում էր, խելա գա րի պես դա ռա վ,
Մ ա յրն ա նիծեց թխ լիկին, քա նզի մա յրը մ ա յր է միշտ ,
Թխլիկի հորն ա նիծեց, թխ լիկի հորն ա մբա րիշտ ։
Ու Մեջնունը անմեղիկ եղնիկներին էր որսում,
Որսում ու չէր կշտ անում, որսն էլ վիշտը չէր կիսում։
Եվ մի գիշեր իր միտ քը վշտ ից ա յնքա ն մ թ ա գ ն ե ց '
Մի պ ա խ րա յի բուն մտ ա վ, դողուն ձագին էլ խ ա ն դե ց «
Հա նեց ձագին բն ի ց տաք, ա ռա վ կրծքին իր կարոտ,
Անմիտ սեղմեց ջերմ կրծքին, խ ենթա կրծքին իր քա րոտ .
Ս եղմեց, սե ղմ եց, մ ե ռ ց ր ե ց , Բինգյոլ նետ եց մե ռա ծին ,
Եղնիկների ետևից հեծա վ, խ ելա ռ, քշեց ձին։
Էլ չերևա ց թուխ Լեյլին, թուխպը պ ա տ եց պատանուն,
Խեյքը թ ռա վ Մ եջնունի, հույսը դա ռա վ փլեկ տուն,
Մենիկ մն աց Մեջնունը իր նորածիլ բեղի հետ,
Հա յրը ղարթն ևց իր մտ քում, ա ստ վա ծընդդեմ հա յրը խ ենթ \
Նա յեց իր հոր աղեղին ու նետերին հոր թողա ծ,
Մ իա յն ա րյունն էր արթուն Լեյլու սիրով ողողվա ծ,
Ու վեր նա յե ց որսկա նը, հիշեց մորը սիրակա ն,
Ա ստ ղերն, ասես ա ստ վա ծներ, լուռ թվա ցին մի վ ա յր կ յա ն է
Ապա կորան մշուշում, «Ա 'խ , թխ լիկ չես}> հա ռա չեց,
Խ ելա դա րվեց ա յնպ ես որ՝ նրա աստղն էլ վար կա նչեց,
Աստղ կուգաո վար ե ր կ ն ի ց ... Եվ թխլիկը հուշ մ ն ա ց ,
Մշուշ մնա ց հեռա վոր, սիրտը խ րվա ծ փուշ մ ն ա ց ,
Ք ա շեց ա ղեղն, հոր ն մա ն, երկնքի դ եմ ու զա ր կ ե ց.,»
Հա նկա րծ մի աստղ վար ց ո լա ց ' մոխ րի նմա ն լուռ մ ր կ ե ց,
341
Ա նհետ ա ցա վ մթ ա ն մեջ, ա սուպ վելով շք ա ց ա վ,
Ու թ վ աց թե Մ եջնունի ը նկ ա ծ խ ելքը վեր կ ա ցա վ ,
Եվ շունչ քա շեց որսկա նը, ա սես գրկեց իր Լ ե յլա ն ,
Բա յց ցնո րքը մ տ քո ւմ էր, և ա ղեղը իր լա րուն
Որսում, որսում էր անվերջ ն մա ններ ին թ խ լի կի*
ն ոսրա նում էր սարեսար հորա նն հա վք ու ե ղնիկի,
նա որսում է ու որսո ւմ, ի բր կույսին իր փ ա խ ա ծ,
Երր իր թուխ թ խ լի կ ի ն , որ սիրա ծն էր իր խ ա բ ա ծ ,
Ծառս էր հանում ճերմակ ձին, ձին սպիտակ, գործը սև,
Եվ սև խանդից գլխատեց պախրաներին իմ անթև։
((Ի՞նչ ես ա նում, ա նիրա ՞վ, մ ի ՞թ ե սերը խ իղճ չ ո ւ ն ի » , —
Ա ստ վա ՞ծ խ ոս եց սրտի մեջ, թ ե ՞ խ եղճ մ ա յր ը Մ եջն ուն ի .
Ս իրա հա րնե' ր, ի ՞ն չ ա ս ե մ , ա յդ հ ա րցր եք ա ս տ ծ ո ւն ,
նա , որ ուր սար կտ եսնի ' բա րձրին է գ նո ւմ ձ յո ւն ։

9
Բարով բացվի ձեր ճամփան, ճամփաները Բինգյոլի
Բացվան գԽրնանն, ինչպես որ բախտը բացվեց բլբուլի,
Եվ Բինգյպի բյուրավոր ծաղիկները* դուրս ելան,
Ինչպես դուրս գար թուխ Լեյլինճ աղբյուրի մոսր գլգլան,
Հազար ու մի աղբյուրներն առան լեզուն աստծու*
— ներիր, — ասին միաձայն աղբյուրները զանգ լեզվով.
Ո՞վ քեզ սրտով խեթ նայեց, խոսի'ր, տեր իմ, էլ քեզ
ո ՞վ ...
Թե՞ խռովեց աստվածդ խենթ սիրահար աղեղից,
Ո՞վ լարեց խենթն այս ցրված անաղք սիրո հեղեղից,
նեքէ'ր, աստված, դրւ սերը, չէ՞ որ սեր ես դու անմեռ,
Սիրուց լարեց աղեղը երկիրիդ դեմ մշտասեր...
ների'ր սիրող այս զույգին*, խաբվածներին մ ե բ անզույգ)
Սոցա մեջ է հավատը և թե սերը մեր անսոլգ,
ների ր, աստված աշխարհի, աստղի փոիւիր զույգին է լ ւ * ֊
Եվ ինքն աստփսծ հայտնվեց աստղի փոխեց զույգին էլ,
Որսկան Մեջնունն աստղ դարձավ, Լեյլին դարձավ աստղ մի
խոխ,
Մեկն հարավի- կողմերում, մեկն հյուսիսի մթնաթուխ,
Մեկն հարավից կծագե դարձած ճերմակ մի աստղիկ,
Մեկն հյէոսիսա կողմնրթւմ չորուկ աստղ է մի թխլիկ;
34»
Որ կծա գեն ճիշտ սիրով հագար տարին մեկ անէք ա մ,
Լեյ չի ֊Մ է*ջՆուս հին սիրով դասած .աստղերս անիհսոամ,
էն ա րա նքում Հին սի բու ու տանջանքի վշտ երում,
Լամբուրվելով թհկսւդե հագար տարքմէ մեկ տնւքսւմէ

10
Այս ի՜՛նչ բա՛խտ բա րի ք, երկնքի աստ ղեր,
Ա{Ա ի ՞ն չ են լա լիս Մ եջնունն ու Լեյլա ն,
9՝ոնե դո ւ ասա, էքիրկսէեկ, Հիյք*սեր,
Իցիվ բա խ տ գտնեն Մ եջնունն ուՎեյլս/նէ

Իցիվ ա ստ ղա նա ն' մեր մոլր ա ղ վ ելդվ ,

Երկինք բա րձրա նա ն Մ եջնոլնն ու Լեյլա ն,
քիրկս եկ' աստղիս ն մա ն հուզվելով,
Եկ, որ նրանք էլ ջոկվելով չլա ն ։

0 ՜, հ ա ս ի ր ,,ի մ սեր, նրանք էլ հա սնեն,

Իրար խ ա ռնվեք, ջրեր գլգլա ն,
Արև ու լուսին .թոզ իրար տ եսնեն'
Ինչսյես սիրում 'են րՄ~եջհունն ո ւ Լեյլա ն /

1յ ‘ող իրարու գս/ն Մեջնուն ու Լեյլա ն,

Թեկուզ և չգս/ն արևն ու լուս № ՛
Ե՜կ, որ .ջոկվելով՝ մ ե ր սիրով , չլա ն ,
ւ՚ ստզերը խ ոսեն մեր սիրո ՛մասին . . .

11

Մի եղջերու կարոտ ածին մա ն կուգա ր,

Ամպ ում *կղր ա ծ իր նորա ծնին ման ծլոպար,
Աչքը սա րին, ոպքը յա ր ի ն , սիրտը խ ո յ'
Սարերն ընկա ծ իր կորածին մա ն կուգա ր «

Գիշերն ի բուն սրտի աչքին քուն չուներ,

Աստղ ու լուսին կա րծում էին տուն չուներ,
Քնի մեջ էլ Լեյլի կանչող Մեջնուն էր,
Ի՞նչ իմա նա ր, որ դա վա ծին մա ն կուպարւ
№
 Օշ մի աչքին ոչ մի սիրուն չէր զ ա ր թ ն ո ւմ ,
Աչքից' ա րցունք, սրտ ից ա րյուն էր կ ա թ ո ւմ ,
Ի ՜նչ իմա նա ր կույր կա րոտ ով մ շտ ա ր թ ուն ,
Որ, ա 'խ , գրկեգիրկ ը նկա ծին մա ն կ ո լգ ա ր ։

Ծաղկե ծա ղիկ թ ա փ ա ռա ծի ն մա ն գ ա լո վ ,
Հա զա ր սարի գիրկ ը նկ ա ծի ն մա ն գ ա լո վ ,
Ի ՜նչ ի մա ն ա ր , որ պ ա շտ ա ծին մա ն գալովս
էն հա վիտ յա ն իր ա նդա րձին մա ն կ ո լգ ա ր ։

Աչքերը^ քուն, սրտին դեռ քո լն չէր գ ա լի ս ,

Եր աղ դա ռա ծ յա ր ի ա նունն էր տ ա լիս,
Գլխին վ ա զուց մա հա ձա յն ձ յո ւնն էր լա լի ս ,
2 յո ւն գլխ ով էլ սիրո բա րձի ն մա ն կ ո լգ ա ր ։

Վ Ե Ր Ջ Ե Ր Գ Ա Ն Ք

Բարով բա ցվ ե ն ի մ ճա մփ ին ճա մփ ա ները Բ ի ն գ յո լի ,
Ինչպես բա ց վ ա ծ են ց մ ա հ հ ո ւյս ն ու սերը Բ ի ն գ յո լի ։

Բարով բա ցվ ե ն դեռ գ ո ց վ ա ծ կա ծա նները Բ ա սեն ա ,

Ծիա ծա նվեն ձեր վրա հույսն ու սերը մ ե ր Ս ա սնա ։

Բարով բա ց վ ե ն ողջ Հ ա յո ց ա նուրջները ե ր բ ե մ ն ի ,

Բա ցվեն դեռ գոց ու փ լվ ա ծ կա մուրջները հ ա յր ե ն ի ։

Բարով բա ց վ ե ն գ ե ռ փ լեկ բե ր դ ե ր ն հ ա յո ց Օ շա կա ն,
Բարով գ ո ց վ ե ն դեռ բ ա ց ֊դ ո ւ ռ սև դռները ոխ ա կ ա ն ։

Բա րով բ ա ցվ ի ի մ ու ձեր Բ ի ն գյո լն ի մ ու ի մ էե յլո ւ,

Ախ , ի մ էե յլո ւ, որ ի մ թ ուխ ա ստ ղն է դ ա ռե լ ձե զ հ լռ ս ,.

Բարի բա ցվ ի Մ եջնունի սիրո ա ստ ղն էլ ա ր ն ա ք ա մ ,

Որ բա ց վ ո ւմ է էե յլո ւ հետ հա զա ր տ ա րին մ ե կ ա ն գ ա մ /

844
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Սիրո քնարերգականն
Ծիածանների լարերը վրան . . . 5
Միշա շշնջում եմ . . . ճ

Երբ լուսափթիթ . . . , ?
Այսքան չքնաղ աղջիկներից ..
?
Թողեք, թողեք երգեմ . . . 8
Դարեր են եղել . . . 3
Միայն սերը . « * 9

Մանուշակները ծնվում են . . . 9
Երբ մանուկ էի . . . . 10
Ես ձյունավայրի ... 10

Իմ հոգու երագն . . . 11
իմ սիրտը . . . 11
ձ</ ուզում . . . . 11
Երծքիգ խաշ ունես . . . 11
Հրաման թոլոր սիրահարներին 12
Ողջ կյանքում սիրո . . . 13

Ես ձեզ բերում եմ . . . 13

Ծերն աշխարհակալ 13

Ա“խ , սերն այնպես է . . . 15

Հիշողություն 16

Երր իմ սրրո . . . . . 16

Ամենայն էակ . . . « 17

Երի՚ուսսարղ փիլիսոփայի սերը 18

Այս ինչպե՞ս . . . 18
Սիրուց անուշ . . . . 19

Աղավնիներ 20
Թե կուզեք ... 20
Իսկոլհ ուն . . 21
Սիրո սոնետը 22
¥ո աչքերը . . . * 22
Ա՜խ, թե ինչո՞ւ . . . 23
ինչո՞ւ է անունղ . . . 23
Վաղուց մայր է մտել . . . 23

ԵոյԼի դաշտի մեջ ... 24

Ես կուզեի ... ւ 24

*/ Ճ»Հ» սարերը . . . 25
[/*/» Հայ աղջկա , 25
Փոքրիկ, ծովաչվի ... 26
Չգիտեի վարդն . . . 2$
Ինչ լավ՛ խոշոր . . . 27
իմանաս ... # • 28
օ .5
 28
Կարոտներս լամ . . . -•
29
Որտե՞ղ ես ա յժմ ...
29
Հնչե՜ց մեղեդին . . . •
29
9 ան աստ եղծի սեր *
30
էչ չես գալիս . . . *
Այնքան գրքեր եմ կարդացել . . . 31

Գարունն արևով . . . »
31

Ա՜խ, եթե ես լամ ...

32

Որքան հայացքդ . . . 32

Սե ինձ սիրես ...

32
Ի՞նչն է չքնաղ ...
33
... էլ դու ի՞նչ . . . 33
Մի քույր էի. . . 34
Աէ/ ձձ ադր յուրից ...
34

«/7 է •••
36
Սի'րտ իմ ... . 36
ծ/?/> սովից մանուկ ... 37
Կույս ծծերիդ 37
Վճիտ էր սերս . . . 38
Ես մենակ եմ ...• 38
ի՞նձ ես սիրում ... 39
Լ ա ղ-կղա ՜ ... . 39
Անտեսանելին * 40
Հիմա ինձ այնտեղ . . . 42
Լուրթերիդ հուշր 42
Ես կուզենայի ... • 43
Հպարտ տխրություն . 43
Չհասկացավ քո սիրտն ... 44
Ւ-ին . , . 45
Ալեգորիա » • 46
Ծնված փրփուրից ... 46
Սևանն ու սև քուրը . 47
Ա՛խ» չլիներ ... • • 48
£ււ ձեռքով քաղած ... 48
Աստղախույզի սերը * 49
Սրտիդ դռնակը ... 80
սիրերգանքը 50
Ծովը գնացող ... 51
Սիրահարները » • 51
Մարմնածոմի աղոթքը 52
Սո՜ւյր ի մ ... • • 54
Ծաղիկներ ծախող ... 54
6^ վանուհու ... . 55
£(/ Արա Գեղեցիկն եմ 56

116
Իմ սերը մաքուր . . . , . . . «5?
Լաքիս է ծովը ... , . . . . « 67
Իմ ինչի՞ն է պետք ... , . . . . . • 67
Բալլադ արվեստի մասին ... . . . . .5 8
Ինձ րարձր ու անհա՛ս . . . , . . . . . .5 9
Ի՞նչ եմ անում ... . . . . . . , , . 59
Այս մարմարե սարերն ի վար . . . . . . . .6 0
Աչքերիդ համար ... . . . . 61
Ես սարի աղրչուր . . . . . . . . . 61
Մեկր մեկից մի սար հեռու ... . . . « • 61
Մի՞թե իմ րոլոր . . . . . . . . • 62
Աիրռ Տ ❁էէՈՐՔԸ . . . . . . . • 63
Ա՜խ, մի՞թե մեղք է ... . . . . 64
Շրջում եմ երկրռւմ ... . . . . • 64
Վերն Ալագյազ . . . . . . . . . 65
է[ ո՞ւմ համար են . . . . . . . • 66
Կաքավները քեզ նման . . . . . . . . . 66
Օրհնվես, հիշեր ... . . . . . . . 67
$ե'ս , ծաղիկը ... . .....................................................68
Գիշերներ են լուսնկա ... . . . . . . . 68
Լույս քսություն . . . 69
Ինչպես պոետն ... 69
Արդեն ի'մն ես « . . . . . . . . . . . 70
Իմ սիրածի . . . . • . . . . . . . . 71
Սոնետ ւ . • . . . . . . . . 71
Իդային 1 • 72
Ծաղիկներն ասին . . . « . . . . . . . . 72
Բաժ անվեցին այս հիշեր ... . . . . . . . . 72
Իդա ւին ( Սիրող պատանու . . . ) . . . . . . . . 73
Գիշերը ՂՈէ1հ • •• 75
Սիրո հիասթ ավրությոլնը . . . . . . . * . . 74
Ինձ չեք հասկանա . . . ................................................................ % . . . 74
Երազիս մեջ . . . * ......................................................................................................................... 75
Գարունը նորից ... . . . 75
Սվա՜ղ, չի կանչում ... . . . . . . . . . . 76
Դեռ կարոտ ունեմ ... 76
0 ՜, թե իրավ * ......................................................................................................................... 7 5
Հու շրթունքներ ... 77
Հոպիս գիրք Լ. . . • * .........................................................................................................7 ?
Տեսնես՝ աստղերից ... * .......................................................................... 78
Կարոտս կարոտիդ կարոտ . . . . . . . . . 78
Ուրիշ մի դուռ ... ւ ♦ .................................................................................... 79
(Ց ն որք) . . ........................................................................................................ 80
Դու այնպես սիրե ... լ . . . . . . . . . 81

847
Հոգուս թևով • 81
Հա մ բարձ մ ահա գիշերն ... 81
Կուրծքդ բաց 82
Տերեկներս քրիստ ոնյա , գիշերներս հեթանոս 82
Սիրուց, համբույրից ... 83
Ագահ է սիրտ ը... % . . 8Հ
•

Սիրո խոհականը

(Ադամամութ է) « . 86
Ջահել օրերդ ... 87
Երբ հանդիպեք ■ 87
Դու գլխիս վերև ... 88
Աստվածն, թե մայր ... 88
Ա ՜խ, Շամիրամ ... 88
Ո՞վ է լինելու ... , 89
89
Ու է ԱԿ ■■■■
Ւնչպես սերը . . . 90
Մայրս ասաց ... 90
Մ ա 'յր իմ ... « 91
Ի՞նչ էր շշնջում ... 92
Մեղեդի սուդի և սիր" 92
Աղրլսւր լինեմ 93
Գարնան շուշաններ ... 93
Լեռնային սեր 94
Աղավնիները ամեն առա վոտ 95
Վանուհի Իդա ... 95
Քո մի հոնքին . . . . 96
Գիշերն իջավ . . . 96
Մեր մեջ սարեր ... 97
Բեր աղեղը . . . « 98
Երբ սիրում էի ... 98
Մայրս կըսեր ... 99
Իմ սիրածն ասաց . . . 100
Ինձ թվում է ... • 100
Ինչո՞ւ են շողում ... . • * * . 101
(Զ ա յներ հեռախոսից ) 101
Թե ինձ չես սիրում ... 103
Փախար, փախցըրիր ... . 103
Աչքիս գրողն են ... 103
Ւմ մպիտը չէ ... 104
2մեո քնեի ... 1 104
Ծիրանիներ ունայն ... 105
Ամեն գարուն ... 105
Գիտե՞ս ինչու ... 106
848
Ինչ որ չունեն ... , , 106
Ես կուզեի . . . է , , , 10 ?
Ինձ թվում է . . . ւ . . 108
Իմ սիրո րախտը . . 109
Գիր չզիտե ... • * 109
Իմ սիրո արցունքի միջից ... 109
Հիասթափություն երկրորդ 110
Իմ անդին ... է . . 111
ծւտ կուզենայի ... 112
այնքան ջինջ . . . 112
Ինչպե՜ս անուշ . . . . . 112
Սոսին է * 113
Ասում են ... « * . . 113
Ծո'վ, ծիծաղով . . . . . 114
Գոնե երազում . . . 114
1Հյ</ո**ւմ ես ... . . • 114
Խոշոր ու րիլ ... . . 115
Իդային < # 116
Ինչքան էլ, հանկարծ . . . 116
Հույսիս Սևանը . . . 117
/,'*էւչ ունես փշոտ . . . • • 117
Սիրտս մի սուրբ ... • • 118
Երազիս' էր ... 118
/ ’2/ձ կմոռանամ ... .• 118
Լուսինը որ կա ... « 119
Ես քեզ նշանի մատանի բերի >< 119
որ առնեմ . . . • $ 120
Գիշեր սսչասումի « . 120
Գլխիս ինչքան . . . . . 121
Այս հայտնությունդ ... 122
ծս դաշտերի ... 122
Աշխարհ եկա . . . 123
Իդային լ 123
էլ բանաստեղծի . . . • է24
Ավա՜ղ, թե ինքս ... 124
Աոաջին սիրո . . . • 125
(Երդ սիրո) 125
Անցել Լ, Իդա ... • 126
••• . . . 126
(Շ իրակում) ւ . 127
Դրախտի դուռ Լր . . . 127
Ես դաշտի տաղավար էի . . . 127
Հանդիսլում եմ հաճախ «•■ * 128
/ճձ ասում են ... . . • 128

349
Միշտ զգում եմ . . . . . . • •
Երագիս մեջ . . . « . . . . . . • • 130
Ես քնած էի « . . . . . . ՚ * 1 ՏՕ
Թափառում ու թախծում էի . . . . . . . • 130
Ւ^նչ . . . սերս տեսնեմ ... . . . . . • * 131
Ես կուզեի ... « « . • . . . . . • 132
*Հ > , էլ ինչո՞վ ... , . . 152
Ավա՜ղ, ինձ խ ա բեց ... « . 153
0 ՜, կ ի ն ֊բ աժակից ... » . .153
Դու կին ու գինի « «
Սի'րտ իմ ... • » « . *3 5
Աստ ղերն ան սրոյս կ ... « . 1 *5
Սինն՝ Հավերժական « . 13Ճ
</> աղջիկ տեսա ... « . 137
Ւնշո^ւ, աստված իմ ... « . 137

m
Որոնումներս ունայն դուրս եկան .a . /3 3
Մեռավ իմ սիրած կույսը ... . 133
Իմ անհիշելի հուշ.֊ մշուշն երում .. , /33
Ծովակի վրա ... . « . 140
0", թե ինչո՞ւ է ... « « . 140
ib

{/՚ որս էչեգիան $ « . 140

Հ արդը կր+Քիգ — • . 141
Իոլոր կանայք ... . • . 142
el

Ա՜խ} ես կուզեի ... . • . 143

Սոնետ . » * • . 143
/՛է/ գիշերն անքուն ... . . 143
Հավի Ամենական առեղծվածը . ք44
w.

(Գինովի գիշերը) « . 145

Անխորագիր կինը « ♦ . 146
է/ հավատում ... , . /46*
ww

Երագածս կինը . » . 14?

հր հուսաւից տխրություն . 143
&ե իմ սիրածն ... . /43
Նորած թոնղրւմկոլհոլ զղջումը . 143
Այնպես է ա յժմ ... « . . 161
Ավա՜ղ, երր ... ա յն . ա
էյ առաջվա ծաղիկը ... 152
Երանի քեզնով ... » . 152
ծ/»/։ աշխարհ եկավ ».» . 159
/Ո»£ք կարող էի ... . 153
Մայրս ասաց ... , . ա
Դձո չեղա ծ հրաշք ... . . 154
ծ.ՐՅ քա« ... . . . . 153
(Ց ն ո ր ք ) . . . 156

380
Էլ ետ չեք դառնա ... • 156
(Ռ եքվիեմ) . . 15Շ
Երբ գարուններս ... . 1 57
Նա, որին ... . .158
Սինն ասա ձո ... • 158
Ոախտավոր ես ... . • 159
(Անահիտին) . .159
Ավա՜ղ, թե ինձ .160
Ա՜խ, թե չինեիր ... . • 101
Մի ձաո տնկեցի ... . • 101
Սիրածն եր ես ոչ մեկը ... . 102
Աղոթում էր . . . . . . •102
(Իգա յին) , . . . 103
Մի՞թե քեզնից ... . . , • 103
Երջանկոլթ յունը թեերկար լիներ ... 104
Գիշե րերգ վաղեմի հեթանոսուհոլս • 105

m
(Ծարավ) . . . . . . • 100
Ծաղիկնե՜ ր, բա ցվեք...
( Հիասթափություն) ,
.
*
,
.
,
.
.a • 100
.167
Գովք հայուհիներին . . .167
ib
Ապահարզան ապահարզանին • 171
Գազել իմաստության • 1?0
Մոլորվել եմ ... , .1(6
el

Գաղել Շամիրամին 1 ??

Սիըո գուսանականը
w.

Որսկան էիր ... . . » • * ............................................................... 100

Ո վ Հաղպատի Սայաթ~Նովա ... , . . . . • • .181
Ա խ , ի՞նչ գոհար ... 181
ww

Թե ուղում ես ... ք ՚ • 182

Սիրտ իմ . . . 1ՏՅ
բա յց իմ սիրտս մնաց ...
Ես չէ , . . . . . . . . 184
Տարավ աշունն իմ գարունը ... . . . . . . . . 184
Սիրո գարուն, մի ծաղկով ես դու գալիս . . . . . . 185
Հայաստանի աղջիկները . . . . . . . . . 180
Ինձ ասում7 են ... 187
Ա ՜խ , հույսերիս... « • • ............................................................... 108
Ա ՜խ , նա զելիս.., » « » • » » ..................................................... 188

1սւո)1ոկնԼր

Ամպե՜ր, իքեր • * • • » * » < • • • 190

Որպես քո քույր ... * * * . . . .190
Ա՜խ, անուշը ... .190
351
Ա՜խ, ո՞ւր ընկա ... 190

Դու ո չ թրով ...

191

Ա՜խ, ոչ գետակն . . . 191

Փշոտ վարդս ... 191

Ում է ճրագն . . . 191
Շատ վեճ ունի . . . 191-
Ո՞նց դուրս գամ . . . . 192
Սիրտս մաշող . . . 192
Կորցրեցի չա վերս... 192
Խուչ հառաչել ... . . . 192

Սիրո էպիկականը

Սիամանթո և Խշեզարե . 194

Սիրանամե . » . . . 280

m
Լեչլի և Մեքնունր — սիրո աստղերը * 3 34
.a
:Ո4ՀԱՆՆնՍ ք^ԱԴԵՎՈՍԻ ՇԻՐԱՋ. Երկերի ժողովածու քփնղ նաաորով,
ib

Бшишг երրորդ.

ОВАНЕС ТАДЕВОСОВИЧ ШИРАЗ. Собрание сочинений в 5 томах,

el

том третий. (На армянском языке). Издательство «Советакан грох»,

Ереван, 1984

Հրատ, խ մբա գիր' Ո*. 1Г. (քարԱղյան, նկարիչ Վ» 9 . (քսւնգսւկւււնի, գեղ.

w.

խ մբա գիր' Գ. Խ. Գյոզամիրյան, տեխ. խ մբա գիր' 9. Մ. Սիմոնյաձ, վեր­

ստուգող սրբագրիչ Լ. Ն. Ջորյան
ww

ИБ — 5375
Հանձնված է շարվածքի 1 0 . 0 3 . 84 թ .։ Ստորագրված է տպագրության
20 . 04 . 84 թ .։ ՎՖ 0 9 3 6 2 ։ Ֆորմատ 8 4 Х Ю 8 1/ Յշ* Ւ ոլղթ ' տպագր. Л* 1։
Տառատեսակ' &Գրքի սովորպ կա ն»։ Տպա գրություն' բարձր, 1 8 ,4 8 պ ա յմ.
տպ- մամ. 18,69 պ ա յմ. ներկ, թուղթ. 14,8 հրատ. մա մ. ,-\-1 ներդիր։
Տպաքանակ 60 0 0 0 ։ Պատվիր 59 7 ։ Գինը' 1 ռ. 90 կ .։
օՍովետական գրող» հրատարպկչությո^ն, (Հրեան — 9, Տերյա ն 9 1 ։
Издательство «Советакан грох», Ереван-9, ул. Теряна, 91.

ՀՍՍՀ հրատարակչությունների, պոչիգրաֆիայի և գրքի առևտրի գործերի

պետական կոմիտեի Հակոբ Մեղապարտի անվան պոչիգրաֆկոմրինատ
Երևան-9, Տերյան 91։
Полиграфкомбннат им. Акопа Мегапарта Госкомитета Арм. ССР,
по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, Ереван-9,
ул. Теряна, 91.