Algumas notas sobre a

dimensão ecológica da
dignidade da pessoa humana
e sobre a dignidade da
vida em geral
Ινγο Ωολφγανγ Σαρλετ∗

Τιαγο Φενστερσειφερ∗∗

Ρεσυµο: Ο πρεσεντε εστυδο, ◊ λυζ δα τεορια δοσ διρειτοσ φυνδαµενταισ ε

δα ορδεµ ϕυρδιχο−χονστιτυχιοναλ βρασιλειρα, αναλισα α διµενσο εχολ⌠γιχα
δα διγνιδαδε ηυµανα, βεµ χοµο ο ρεχονηεχιµεντο δα διγνιδαδε ινερεντε
α ουτρασ φορµασ δε ϖιδα νο−ηυµανασ ε ◊ ϖιδα εµ γεραλ.

∗
∆ουτορ εµ ∆ιρειτο πελα Υνιϖερσιδαδε δε Μυνιθυε. Π⌠σ−∆ουτοραδο νασ Υνιϖερσιδαδεσ
δε Μυνιθυε, Γεοργετοων ε Ινστιτυτο Μαξ−Πλανχκ δε ∆ιρειτο Σοχιαλ Εστρανγειρο ε
Ιντερναχιοναλ (Μυνιθυε). Χοορδεναδορ δο Προγραµα δε Π⌠σ−Γραδυαο εµ ∆ιρειτο δα
ΠΥΧ/ΡΣ. Προφεσσορ δο ∆ουτοραδο εµ ∆ιρειτοσ Ηυµανοσ ε ∆εσενϖολϖιµεντο δα
Υνιϖερσιδαδε Παβλο δε Ολαϖιδε (Σεϖιληα). ϑυιζ δε ∆ιρειτο δε Εντρνχια Φιναλ (ΡΣ).
∗∗
Μεστρε εµ ∆ιρειτο Πβλιχο πελα ΠΥΧΡΣ. ∆εφενσορ Πβλιχο νο Εσταδο δε Σο Παυλο.
Οργανιζαδορ, ϕυνταµεντε χοµ οσ Προφεσσορεσ Ινγο Ωολφγανγ Σαρλετ, Χαρλοσ Α. Μολιναρο
ε Φερνανδα Μεδειροσ, δε “Α διγνιδαδε δα ϖιδα ε οσ διρειτοσ φυνδαµενταισ παρα αλµ δοσ
ηυµανοσ: υµα δισχυσσο νεχεσσ〈ρια”.

69
Αβστραχτ: Τηισ στυδψ, ιν αχχορδινγ οφ τηε τηεορψ οφ φυνδαµενταλ ριγητσ ανδ
βραζιλιαν λεγαλ σψστεµ, εξαµινεσ τηε εχολογιχαλ διµενσιον οφ ηυµαν διγνιτψ
ανδ τηε ρεχογνιτιον οφ τηε ινηερεντ διγνιτψ οφ νον−ηυµαν ανιµαλσ.
Συµ〈ριο: 1. Α διµενσο εχολ⌠γιχα δα διγνιδαδε ηυµανα; 2. ∆ιγνιδαδε δα ϖιδα παρα
αλµ δα ηυµανα?; 2.1. Σοβρε α νεχεσσιδαδε δε ρεπενσαρ α χονχεπο καντιανα
ινδιϖιδυαλιστα ε αντροποχντριχα δε διγνιδαδε ε αϖαναρ ρυµο α υµα χοµπρεενσο
εχολ⌠γιχα δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα ε δα ϖιδα εµ γεραλ; 3. Α συπεραο δο
παραδιγµα ϕυρδιχο αντροποχντριχο χλ〈σσιχο ε ο ρεχονηεχιµεντο δα διγνιδαδε δο ανιµαλ
νο−ηυµανο ε δα ϖιδα εµ γεραλ νο µβιτο ϕυρδιχο−χονστιτυχιοναλ βρασιλειρο; 4. Αλγυµασ
θυεστ⌡εσ εµ αβερτο − υµ νοϖο χοντρατο πολτιχο−ϕυρδιχο σοχιοαµβιενταλ?

1. A DIMENSÃO ECOLÓGICA DA DIGNIDADE

(DA PESSOA) HUMANA
⊃ δο χονηεχιµεντο δε τοδοσ θυε α µατριζ φιλοσ⌠φιχα µοδερνα δα
χονχεπο δε διγνιδαδε ηυµανα τεµ σιδο ρεχονδυζιδα εσσενχιαλµεντε
ε να µαιορ παρτε δασ ϖεζεσ αο πενσαµεντο δο φιλ⌠σοφο αλεµο
ΙΜΜΑΝΥΕΛ ΚΑΝΤ. Εσπεχιαλµεντε νο χαµπο δο ∆ιρειτο ατ ηοϕε α
φ⌠ρµυλα ελαβοραδα πορ ΚΑΝΤ ινφορµα α γρανδε µαιορια δασ
1
χονχειτυα⌡εσ ϕυρδιχο−χονστιτυχιοναισ δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα.
Α φορµυλαο καντιανα χολοχα α ιδια δε θυε ο σερ ηυµανο νο ποδε
σερ εµπρεγαδο χοµο σιµπλεσ µειο (ου σεϕα, οβϕετο) παρα α σατισφαο δε
θυαλθυερ ϖονταδε αληεια, µασ σεµπρε δεϖε σερ τοµαδο χοµο φιµ εµ σι
2
µεσµο (ου σεϕα, συϕειτο) εµ θυαλθυερ ρελαο , σεϕα εµ φαχε δο Εσταδο
σεϕα εµ φαχε δε παρτιχυλαρεσ. Ισσο σε δεϖε, εµ γρανδε µεδιδα, αο
ρεχονηεχιµεντο δε υµ ϖαλορ ιντρνσεχο α χαδα εξιστνχια ηυµανα, ϕ〈
θυε α φ⌠ρµυλα δε σε τοµαρ σεµπρε ο σερ ηυµανο χοµο υµ φιµ εµ σι
µεσµο εστ〈 διρεταµεντε ϖινχυλαδα ◊σ ιδιασ δε αυτονοµια, δε λιβερδαδε,
δε ραχιοναλιδαδε ε δε αυτοδετερµιναο ινερεντεσ ◊ χονδιο ηυµανα.
Α προτεο τιχα ε ϕυρδιχα δο σερ ηυµανο χοντρα θυαλθυερ “οβϕετιφιχαο”

1
Νεσσε σεντιδο, χφρ. ο αρτ. Ι δα ∆εχλαραο Υνιϖερσαλ δοσ ∆ιρειτοσ Ηυµανοσ (1948):
“Τοδασ ασ πεσσοασ νασχεµ λιϖρεσ ε ιγυαισ εµ διγνιδαδε ε διρειτοσ. Σο δοταδασ δε ραζο
ε χονσχινχια ε δεϖεµ αγιρ εµ ρελαο υµασ ◊σ ουτρασ χοµ εσπριτο δε φρατερνιδαδε”.
2
ΚΑΝΤ, Ιµµανυελ. Χρτιχα δα ραζο πυρα ε ουτροσ τεξτοσ φιλοσ⌠φιχοσ. Χολεο Οσ Πενσαδορεσ.
Τραδυο δε Παυλο Θυιντελα. Σο Παυλο: Αβριλ Χυλτυραλ, 1974, π. 229.

70
δα συα εξιστνχια ε ο ρεσπειτο ◊ συα χονδιο δε συϕειτο νασ ρελα⌡εσ
σοχιαισ ε ιντερσυβϕετιϖασ σο σεγυραµεντε µανιφεστα⌡εσ δα χονχεπο
καντιανα δε διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα, εµβορα, πορ χερτο,
ενχοντραδασ ϕ〈 εµ πενσαδορεσ αντεριορεσ.
Σεµ θυε σε ϖ〈 – αινδα – θυεστιοναρ αλγυνσ ασπεχτοσ δα χονχεπο
καντιανα ε ϖολτανδο−νοσ αο διρειτο χονστιτυχιοναλ ποσιτιϖο, η〈 χοµο
παρτιρ δα πρεµισσα δε θυε α Χονστιτυιο βρασιλειρα δε 1988, νο σευ
αρτ. 1°, ινχισο ΙΙΙ, χονσαγρα εξπρεσσαµεντε α διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα
χοµο ο πρινχπιο φυνδαµενταλ (χοµο φυνδαµεντο δο πρ⌠πριο Εσταδο
δεµοχρ〈τιχο δε ∆ιρειτο), πορταντο, χοµο ποντο δε παρτιδα ε φοντε δε
λεγιτιµαο δε τοδο ο σιστεµα ϕυρδιχο π〈τριο. Α διγνιδαδε δα πεσσοα
ηυµανα, χοµο, αλι〈σ, ϕ〈 τεµ σιδο λαργαµεντε διφυνδιδο, ασσυµε α
χονδιο δε µατριζ αξιολ⌠γιχα δο ορδεναµεντο ϕυρδιχο, ϖιστο θυε  α
παρτιρ δεστε ϖαλορ ε πρινχπιο θυε τοδοσ οσ δεµαισ πρινχπιοσ (ασσιµ
χοµο ασ ρεγρασ) σε προϕεταµ ε ρεχεβεµ οσ ιµπυλσοσ παρα οσ σευσ
ρεσπεχτιϖοσ χοντεδοσ νορµατιϖο−αξιολ⌠γιχοσ, ο θυε νο ιµπλιχα
αχειταο δα τεσε δε θυε α διγνιδαδε  ο νιχο ϖαλορ α χυµπριρ ταλ
φυνο ε νεµ α αδεσο αο πενσαµεντο δε θυε τοδοσ οσ διρειτοσ
φυνδαµενταισ (εσπεχιαλµεντε σε ασσιµ χονσιδεραδοσ οσ θυε φοραµ χοµο
ταισ χονσαγραδοσ πελα Χονστιτυιο) ενχοντραµ σευ φυνδαµεντο διρετο
3
ε εξχλυσιϖο να διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα . Ασσιµ, α διγνιδαδε
ηυµανα, παρα αλµ δε σερ ταµβµ υµ ϖαλορ, χονφιγυρα−σε χοµο σενδο −
ϕυνταµεντε χοµ ο ρεσπειτο ε α προτεο δα ϖιδα! − ο πρινχπιο δε µαιορ
ηιεραρθυια δα νοσσα Χονστιτυιο ε δε τοδασ ασ δεµαισ ορδενσ ϕυρδιχασ
4
θυε α ρεχονηεχεραµ . Α διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα απρεσεντα−σε,
αλµ δισσο, χοµο α πεδρα βασιλαρ δα εδιφιχαο χονστιτυχιοναλ δο Εσταδο
(σοχιαλ, δεµοχρ〈τιχο ε αµβιενταλ) δε ∆ιρειτο βρασιλειρο, να µεδιδα εµ
θυε, σοβ α ινφλυνχια δασ λυζεσ λαναδασ πορ ΚΑΝΤ, ο χονστιτυιντε
ρεχονηεχευ θυε  ο Εσταδο θυε εξιστε εµ φυνο δα πεσσοα ηυµανα, ε
νο ο χοντρ〈ριο, ϕ〈 θυε ο σερ ηυµανο χονστιτυι α φιναλιδαδε πρεχπυα, ε

3
Σοβρε εστε τ⌠πιχο ϖ. ΣΑΡΛΕΤ, Ινγο Ωολφγανγ. ∆ιγνιδαδε δα Πεσσοα Ηυµανα ε ∆ιρειτοσ
Φυνδαµενταισ να Χονστιτυιο Φεδεραλ δε 1988. 5.εδ. Πορτο Αλεγρε: Λιϖραρια δο Αδϖογαδο
Εδιτορα, 2007, π. 81 ε σσ.
4
ΣΑΡΛΕΤ, “∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, π. 85.

71
 5
νο µειο δα ατιϖιδαδε εσταταλ , ο θυε, διγα−σε δε πασσαγεµ, δεµαρχα α
εθυιπαραο δε φορασ να ρελαο Εσταδο−χιδαδο, εµ ϖιστα δα προτεο
ε αφιρµαο εξιστενχιαλ δεσσε λτιµο, εσπεχιαλµεντε νο θυε τανγε αοσ
σευσ διρειτοσ φυνδαµενταισ.
Νο µβιτο δε υµ Εσταδο Σοχιοαµβιενταλ δε ∆ιρειτο, ταλ θυαλ
χονσαγραδο να Χονστιτυιο δε 1988, πελο µενοσ χοµο σε συγερε νο
6
πρεσεντε εστυδο , α διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα  τοµαδα χοµο ο
7
πρινχιπαλ, µασ νο ο εξχλυσιϖο φυνδαµεντο (ε ταρεφα) δα χοµυνιδαδε εσταταλ ,
προϕετανδο α συα λυζ σοβρε τοδο ο ορδεναµεντο ϕυρδιχο−νορµατιϖο ε
ασσιµ ϖινχυλανδο δε φορµα διρετα τοδοσ οσ ατορεσ εσταταισ ε πριϖαδοσ.
Παρα αλµ δε υµα φορα νορµατιϖα αυτνοµα χοµο πρινχπιο (ε ταµβµ
ϖαλορ) ϕυρδιχο α διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα σε προϕετα εσπεχιαλµεντε
εµ χονϕυντο χοµ τοδα υµα γαµα δε διρειτοσ ταντο δε νατυρεζα δεφενσιϖα
(νεγατιϖα) χοµο πρεσταχιοναλ (ποσιτιϖα), ιµπλιχανδο ταµβµ τοδα υµα
γαµα δε δεϖερεσ φυνδαµενταισ, θυε, εµβορα νο σεϕαµ νεχεσσαριαµεντε
τοδοσ δεδυζιδοσ διρεταµεντε δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα,
γεραλµεντε ταµβµ ατυαµ χοµο χονχρετιζα⌡εσ εµ µαιορ ου µενορ
µεδιδα δεστα διγνιδαδε ε θυε ταµβµ πορ εστα ραζο ποδεµ σερ
ιγυαλµεντε (χοµο ο πρινχπιο δα διγνιδαδε ινδιϖιδυαλµεντε
χονσιδεραδο) οποστοσ ταντο εµ φαχε δο Εσταδο θυαντο φρεντε α
8
παρτιχυλαρεσ . Χοµ ισσο, δεσδε λογο σε αφιρµα α νεχεσσιδαδε δε
ρεχονηεχιµεντο δα εφιχ〈χια δοσ διρειτοσ φυνδαµενταισ (ε πρινχιπαλµεντε
δα διγνιδαδε ηυµανα) ταµβµ νασ ρελα⌡εσ εντρε παρτιχυλαρεσ, ασσιµ
χοµο ο ρεχονηεχιµεντο δα διµενσο νορµατιϖα (ϖινχυλαντε) δο πρινχπιο
χονστιτυχιοναλ δα σολιδαριεδαδε ε δοσ δεϖερεσ θυε ληε σο ινερεντεσ.

5
ΣΑΡΛΕΤ, “∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, π. 68.
6
∆εντρε ουτροσ φυνδαµεντοσ απτοσ α ϕυστιφιχαρ α δεφεσα δε υµ Εσταδο Σοχιοαµβιενταλ,
ϖεριφιχα−σε θυε η〈 τοδο υµ περχυρσο σοχιαλ, εχονµιχο, πολτιχο, χυλτυραλ ε ϕυρδιχο νο
χονχλυδο πελο Εσταδο Σοχιαλ, αο θυαλ σε αγρεγα ηοϕε α προτεο αµβιενταλ.
7
Η⊗ΒΕΡΛΕ, Πετερ. “Α διγνιδαδε ηυµανα χοµο φυνδαµεντο δα χοµυνιδαδε εσταταλ”.
Ιν: ΣΑΡΛΕΤ, Ινγο Ωολφγανγ (Οργ). ∆ιµενσ⌡εσ δα ∆ιγνιδαδε: ενσαιοσ δε Φιλοσοφια δο
∆ιρειτο ε ∆ιρειτο Χονστιτυχιοναλ. Πορτο Αλεγρε: Λιϖραρια δο Αδϖογαδο, 2005, π. 116.
8
Θυαντο αο δεσενϖολϖιµεντο τε⌠ριχο δα διγνιδαδε χοµο λιµιτε ε ταρεφα δο Εσταδο, δα
χοµυνιδαδε ε δοσ παρτιχυλαρεσ, ϖιδε ο τ⌠πιχο 4.4 δα οβρα δε ΣΑΡΛΕΤ, Ινγο Ωολφγανγ.
“∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, εσπεχιαλµεντε, ππ. 112−121.

72
 Εµ συµα, ο θυε σε αφιρµα  θυε α παρτιρ δο πρινχπιο χονστιτυχιοναλ
δα διγνιδαδε ηυµανα, προϕετα−σε τοδο υµ λεθυε δε ποσι⌡εσ ϕυρδιχασ
συβϕετιϖασ ε οβϕετιϖασ, χοµ α φυνο πρεχπυα δε τυτελαρ α χονδιο
εξιστενχιαλ ηυµανα χοντρα θυαισθυερ ϖιολα⌡εσ δο σευ µβιτο δε
προτεο, ασσεγυρανδο ο λιϖρε ε πλενο δεσενϖολϖιµεντο δα περσοναλιδαδε
δε χαδα σερ ηυµανο.
Αινδα νεσσε χοντεξτο,  ποσσϖελ δεσταχαρ υµα διµενσο σοχιαλ (ου
χοµυνιτ〈ρια) δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα, ϕ〈 θυε α διγνιδαδε,
απεσαρ δε σερ σεµπρε εµ πριµειρα λινηα α διγνιδαδε δα πεσσοα χονχρετα,
ινδιϖιδυαλµεντε χονσιδεραδα, νεχεσσαριαµεντε ιµπλιχα υµ περµανεντε
οληαρ παρα ο ουτρο, ϖιστο θυε ινδιϖδυο ε α χοµυνιδαδε σο ελεµεντοσ
ιντεγραντεσ δε υµα µεσµα (ε νιχα) ρεαλιδαδε πολτιχο−σοχιαλ−εσταταλ.
Εµ ουτρασ παλαϖρασ, α διγνιδαδε δο ινδιϖδυο νυνχα  α δο ινδιϖιδυο
ισολαδο ου σοχιαλµεντε ιρρεσπονσ〈ϖελ, προϕετανδο−σε να διγνιδαδε δε
τοδοσ οσ ιντεγραντεσ δο γρυπο σοχιαλ. Χοµο αχεντυα ΧℑΡΜΕΝ Λ∨ΧΙΑ
ΑΝΤΥΝΕΣ ΡΟΧΗΑ, ◊ λυζ δε υµα περσπεχτιϖα φυνδαδα νο πρινχπιο
χονστιτυχιοναλ δα σολιδαριεδαδε, “α διγνιδαδε ηυµανα – µαισ θυε αθυελα
9
γαραντιδα ◊ πεσσοα –  α θυε σε εξερχε χοµ ο ουτρο” , χοµ ο θυε απενασ
σε ενφατιζα α περσπεχτιϖα ρελαχιοναλ δα πεσσοα ηυµανα εµ φαχε δο χορπο
σοχιαλ θυε ιντεγρα, βεµ χοµο ο χοµπροµισσο ϕυρδιχο (ε νο απενασ
µοραλ) δο Εσταδο ε δοσ παρτιχυλαρεσ να χοµποσιο δε υµ θυαδρο σοχιαλ
δε διγνιδαδε παρα (ε χοµ) τοδοσ.
Χοµ εφειτο, νο νοσ παρεχε ποσσϖελ εξχλυιρ δε υµα χοµπρεενσο
νεχεσσαριαµεντε µυλτιδιµενσιοναλ ε νο−ρεδυχιονιστα δα διγνιδαδε δα
πεσσοα ηυµανα, αθυιλο θυε σε ποδερ〈 δεσιγναρ δε υµα διµενσο εχολ⌠γιχα
(ου, θυεµ σαβε, σοχιοαµβιενταλ) δα διγνιδαδε ηυµανα, θυε, πορ συα
ϖεζ, ταµβµ νο ποδερ〈 σερ ρεστρινγιδα α υµα διµενσο πυραµεντε
βιολ⌠γιχα ου φσιχα, ποισ χοντεµπλα α θυαλιδαδε δε ϖιδα χοµο υµ τοδο,
ινχλυσιϖε δο αµβιεντε εµ θυε α ϖιδα ηυµανα (µασ ταµβµ α νο−
ηυµανα) σε δεσενϖολϖε. ⊃ ιµπορταντε, αλι〈σ, χονφεριρ υµ δεσταθυε
εσπεχιαλ παρα ασ ιντερα⌡εσ εντρε α διµενσο νατυραλ ου βιολ⌠γιχα δα

9
ΡΟΧΗΑ, Χ〈ρµεν Λχια Αντυνεσ. “ςιδα ∆ιγνα: ∆ιρειτοσ, ⊃τιχα ε Χινχια”. Ιν: ΡΟΧΗΑ,
Χ〈ρµεν Λχια Αντυνεσ (Χοορδ.). Ο ∆ιρειτο ◊ ςιδα ∆ιγνα. Βελο Ηοριζοντε: Εδιτορα
Φ⌠ρυµ, 2004, π. 78.

73
διγνιδαδε ηυµανα ε α συα διµενσο εχολ⌠γιχα (ου αµβιενταλ), θυε
οβϕετιϖα αµπλιαρ ο χοντεδο δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα νο σεντιδο
δε υµ παδρο δε θυαλιδαδε ε σεγυρανα αµβιενταλ µαισ αµπλο (ε νο
απενασ νο σεντιδο δα γαραντια δα εξιστνχια ου σοβρεϖιϖνχια βιολ⌠γιχα),
µεσµο θυε µυιτασ ϖεζεσ εστεϕα εµ χαυσα α πρ⌠πρια εξιστνχια νατυραλ
δα εσπχιε ηυµανα, παρα αλµ µεσµο δα γαραντια δε υµ νϖελ δε ϖιδα
χοµ θυαλιδαδε αµβιενταλ.
Η〈 υµα λ⌠γιχα εϖολυτιϖα νασ διµενσ⌡εσ δα διγνιδαδε ηυµανα
θυε ταµβµ ποδεµ σερ χοµπρεενδιδασ α παρτιρ δε υµα περσπεχτιϖα
ηιστ⌠ριχα δα εϖολυο δοσ διρειτοσ ηυµανοσ ε φυνδαµενταισ, ϕ〈 θυε
εσσεσ, εµ λαργα µεδιδα, σιµβολιζαµ α πρ⌠πρια µατεριαλιζαο δα
διγνιδαδε ηυµανα εµ χαδα εταπα ηιστ⌠ριχα. Ασσιµ χοµο ουτρορα οσ
διρειτοσ λιβεραισ ε οσ διρειτοσ σοχιαισ φορµαταϖαµ ο χοντεδο δα διγνιδαδε
ηυµανα, ηοϕε ταµβµ οσ διρειτοσ δε σολιδαριεδαδε, χοµο  ο χασο
εσπεχιαλµεντε δα θυαλιδαδε αµβιενταλ, πασσαµ α χονφορµαρ ο χοντεδο
δα διγνιδαδε ηυµανα, αµπλιανδο ο σευ µβιτο δε προτεο. ∆α φαλαρ−
σε εµ υµα νοϖα διµενσο εχολ⌠γιχα παρα α διγνιδαδε ηυµανα, εµ
ϖιστα εσπεχιαλµεντε δοσ νοϖοσ δεσαφιοσ εξιστενχιαισ δε νδολε αµβιενταλ
α θυε εστ〈 συβµετιδα α εξιστνχια ηυµανα νεστε µυνδο “δε ρισχοσ”
χοντεµπορνεο.
Χοµο ποντο δε παρτιδα δασ ρεφλεξ⌡εσ συβσεθεντεσ, αδοταρ−σε−〈 ο
χονχειτο ϕυρδιχο δε διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα φορµυλαδο πελο πριµειρο
10
αυτορ δεστε ενσαιο χοµο µολδυρα χονχειτυαλ−νορµατιϖα αβερτα α υµα
ρεφορµυλαο παρχιαλ, εσπεχιαλµεντε παρα ο εφειτο δε ενφατιζαρ α ινχλυσο
δε υµα διµενσο εχολ⌠γιχα ε, δε ταλ µοδο, τορναρ ο χονχειτο µαισ ρεσπονσιϖο
αοσ νοϖοσ (ε ϖεληοσ) δεσαφιοσ εξιστενχιαισ ιµποστοσ πελα δεγραδαο
αµβιενταλ, µασ ταµβµ εµ ϖιστα δα εϖολυο χυλτυραλ ε δοσ νοϖοσ ϖαλορεσ

10
Τεµ−σε πορ διγνιδαδε ηυµανα “α θυαλιδαδε ιντρνσεχα ε διστιντιϖα ρεχονηεχιδα εµ
χαδα σερ ηυµανο θυε ο φαζ µερεχεδορ δο µεσµο ρεσπειτο ε χονσιδεραο πορ παρτε δο
Εσταδο ε δα χοµυνιδαδε, ιµπλιχανδο, νεστε σεντιδο, υµ χοµπλεξο δε διρειτοσ ε δεϖερεσ
φυνδαµενταισ θυε ασσεγυρεµ α πεσσοα ταντο χοντρα τοδο ε θυαλθυερ ατο δε χυνηο
δεγραδαντε ε δεσυµανο, χοµο ϖενηαµ α ληε γαραντιρ ασ χονδι⌡εσ εξιστενχιαισ µνιµασ
παρα υµα ϖιδα σαυδ〈ϖελ, αλµ δε προπιχιαρ ε προµοϖερ συα παρτιχιπαο ατιϖα ε χο−
ρεσπονσ〈ϖελ νοσ δεστινοσ δα πρ⌠πρια εξιστνχια ε δα ϖιδα εµ χοµυνηο χοµ οσ δεµαισ
σερεσ ηυµανοσ”. ΣΑΡΛΕΤ, “∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, π. 62.

74
σοχιοαµβιενταισ λεγιτιµαδοσ νο µβιτο χοµυνιτ〈ριο. ∆α µεσµα φορµα, α
ρεφλεξο σε προπ⌡ε νο απενασ α εξτραπολαρ α διµενσο ηυµανα, αποντανδο
παρα α νεχεσσιδαδε δε ρεχονηεχιµεντο δε υµα διγνιδαδε δα ϖιδα εµ γεραλ,
χοµο ταµβµ προπ⌡ε ο θυεστιοναµεντο α ρεσπειτο δα ποσσιβιλιδαδε (ε
µεσµο νεχεσσιδαδε) δε ατριβυιο δε διγνιδαδε ◊σ γερα⌡εσ ηυµανασ φυτυρασ
ε µεσµο α ουτρασ φορµασ δε ϖιδα. Ασσιµ, παρα χυµπριρ ο νοσσο δεσιδερατο,
προπ⌡ε−σε ο σεγυιντε περχυρσο: απ⌠σ τρααρ υµα µολδυρα χονχειτυαλ παρα α
διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα ◊ λυζ δε υµα µατριζ καντιανο−
αντροποχντριχα,  θυε οσ σευσ λιµιτεσ χονχειτυαισ ε νορµατιϖοσ σερο
αµπλιαδοσ εµ ϖιστα δε υµα χοµυνιχαο δο χονχειτο χοµ οσ νοϖοσ ϖαλορεσ
χυλτυραισ ε τιχοσ θυε σεδιµενταµ ασ ρελα⌡εσ σοχιοαµβιενταισ νο µαρχο δα
11
σοχιεδαδε δε ρισχο (ε εµ ρισχο δε εξτινο) νο ινχιο δε σχυλο ΞΞΙ, βεµ
χοµο διαντε δε συα νεχεσσ〈ρια χοντεξτυαλιζαο νο µβιτο δε υµ µοδελο
δε Εσταδο Σοχιοαµβιενταλ δε ∆ιρειτο. Εµ ραζο δε σερ α διγνιδαδε ηυµανα
α πεδρα φυνδαµενταλ δε τοδα α εδιφιχαο ϕυρδιχο−χονστιτυχιοναλ
χοντεµπορνεα, θυαλθυερ µοδιφιχαο χονχειτυαλ αχαβα πορ ρεπερχυτιρ ε
προϕεταρ−σε παρα τοδο ο σιστεµα ϕυρδιχο, πρινχιπαλµεντε νο θυε τανγε αοσ
διρειτοσ φυνδαµενταισ ε α πρ⌠πρια χονφορµαο δο Εσταδο δε ∆ιρειτο. ∆ε
ουτρα παρτε, νο  δεµαισ λεµβραρ θυε ο νοσσο προπ⌠σιτο αθυι  απενασ δε
λαναρ αλγυµασ θυεστ⌡εσ παρα ο δεβατε ε δε αλγυµ µοδο χοντριβυιρ παρα ο
σευ δεσενϖολϖιµεντο, µεσµο πορθυε νο  α χερτεζα θυε νοσ µοϖε, µασ α
ινθυιετυδε! Α νιχα χερτεζα  α δε θυε  πρεχισο ρεφλετιρ ε αϖαναρ.

2. DIGNIDADE DA VIDA PARA ALÉM DA

HUMANA?

2.1. SOBRE A NECESSIDADE DE REPENSAR A

CONCEPÇÃO INDIVIDUALISTA E ANTROPOCÊN-
TRICA DE DIGNIDADE E AVANÇAR RUMO A UMA
COMPREENSÃO ECOLÓGICA DA DIGNIDADE DA
PESSOA HUMANA E DA VIDA EM GERAL
11
ΒΕΧΚ, Υλριχη. Λα σοχιεδαδ δελ ριεσγο: ηαχια υνα νυεϖα µοδερνιδαδ. Βαρχελονα: Παιδ⌠σ, 2001.

75
 Χονσιδερανδο αθυι α πρεµισσα δε θυε α µατριζ φιλοσ⌠φιχα µοδερνα
παρα α χονχεπο δε διγνιδαδε (δα πεσσοα ηυµανα) ραδιχα
εσσενχιαλµεντε νο πενσαµεντο καντιανο, θυαλθυερ τεντατιϖα δε
συπεραο δε ταλ “παραδιγµα” τε⌠ριχο ρεθυερ υµ δι〈λογο χοµ ασ συασ
φορµυλα⌡εσ ε αργυµεντοσ. Εµβορα νο σε ποσσα απροφυνδαρ α δισχυσσο,
ενφατιζα−σε θυε α φορµυλαο χεντραλ δο πενσαµεντο καντιανο, ταλ θυαλ
απονταδο αχιµα, χολοχα α ιδια δε θυε ο σερ ηυµανο νο ποδε σερ
εµπρεγαδο χοµο σιµπλεσ µειο (ου σεϕα, οβϕετο) παρα α σατισφαο δε θυαλθυερ
ϖονταδε αληεια, µασ σεµπρε δεϖε σερ τοµαδο χοµο φιµ εµ σι µεσµο (ου
σεϕα, συϕειτο) εµ θυαλθυερ ρελαο, σεϕα εµ φαχε δο Εσταδο σεϕα εµ φαχε δε
12
ουτροσ ινδιϖδυοσ . Χοµ ταλ εντενδιµεντο, εστ〈−σε α ατριβυιρ υµ ϖαλορ
ιντρνσεχο α χαδα εξιστνχια ηυµανα, δεµαρχανδο ο ρεσπειτο ◊ συα
χονδιο δε συϕειτο νασ ρελα⌡εσ σοχιαισ ε ιντερσυβϕετιϖασ. ∆εσδε λογο,
ϖεριφιχα−σε θυε  χερταµεντε ποσσϖελ θυεστιοναρ ο εξχεσσιϖο
13
αντροποχεντρισµο θυε ινφορµα ταντο ο πενσαµεντο καντιανο θυαντο
α τραδιο φιλοσ⌠φιχα οχιδενταλ δε υµ µοδο γεραλ, εσπεχιαλµεντε
χονφροντανδο−α χοµ οσ νοϖοσ ϖαλορεσ εχολ⌠γιχοσ θυε αλιµενταµ ασ
ρελα⌡εσ σοχιαισ χοντεµπορνεασ ε θυε ρεχλαµαµ υµα νοϖα χονχεπο
τιχα, ου, ο θυε ταλϖεζ σεϕα µαισ χορρετο, α ρεδεσχοβερτα δε υµα τιχα δε
ρεσπειτο ◊ ϖιδα θυε ϕ〈 ερα συστενταδα πορ αλγυνσ. Ασσιµ, παρα φιχαρµοσ
νυµ εξεµπλο, ιµπορτα τερ πρεσεντε θυε α ϖεδαο δε θυαλθυερ πρ〈τιχα
δε “οβϕετιφιχαο” (ου τραταµεντο χοµο σιµπλεσ “µειο”) νο δεϖε, εµ
πρινχπιο, σερ λιµιταδα απενασ ◊ ϖιδα ηυµανα, µασ τερ ο σευ εσπεχτρο
αµπλιαδο παρα χοντεµπλαρ ταµβµ ουτρασ φορµασ δε ϖιδα. Α φιµ δε
αµπλιαρ α χονχεπο καντιανα παρα αλµ δο σερ ηυµανο, πρετενδε−σε,
νο πρεσεντε τραβαληο, αδεριρ αοσ θυε λεϖανταµ ο θυεστιοναµεντο αχερχα

12
ΚΑΝΤ, “Χρτιχα δα ραζο πυρα...”, π. 229.
13
Α χιταο θυε σεγυε µαρχα δε φορµα εξπρεσσα ο εξχεσσιϖο αντροποχεντρισµο νο πενσαµεντο
καντιανο, σοβρε ο θυαλ σε πρετενδε ρεφλετιρ ε ϖεριφιχαρ νεστε τραβαληο α συα περτιννχια ε
ατυαλιδαδε ◊ λυζ δοσ νοϖοσ ϖαλορεσ εχολ⌠γιχοσ θυε περµειαµ ο πενσαµεντο χοντεµπορνεο.
“Οσ σερεσ χυϕα εξιστνχια δεπενδε, νο εµ ϖερδαδε δα νοσσα ϖονταδε, µασ δα νατυρεζα, τµ
χοντυδο, σε σο σερεσ ιρραχιοναισ, απενασ υµ ϖαλορ ρελατιϖο χοµο µειοσ ε πορ ισσο σε
χηαµαµ χοισασ, αο πασσο θυε οσ σερεσ ραχιοναισ σε χηαµαµ πεσσοασ, πορθυε α συα νατυρεζα
οσ διστινγυε ϕ〈 χοµο φινσ εµ σι µεσµοσ, θυερ διζερ, χοµο αλγο θυε νο ποδε σερ εµπρεγαδο
χοµο σιµπλεσ µειο ε θυε, πορ χονσεγυιντε, λιµιτα νεσσα µεδιδα τοδο ο αρβτριο (ε  υµ
οβϕετο δο ρεσπειτο).” ΚΑΝΤ, “Χρτιχα δα ραζο πυρα...”, π. 229.

76
δα ποσσιβιλιδαδε δε ρεχονηεχιµεντο δε υµ φιµ εµ σι µεσµο ινερεντε α
ουτρασ φορµασ δε ϖιδα (ου ◊ ϖιδα δε υµ µοδο γεραλ), ατριβυινδο−ληεσ
υµ ϖαλορ ιντρνσεχο, ου σεϕα, υµα διγνιδαδε, θυε ιγυαλµεντε ιµπλιχα
υµ χονϕυντο δε δεϖερεσ παρα ο Ηοµεµ ε, σε  ποσσϖελ θυεστιοναρ α
εξιστνχια δε αυτντιχοσ διρειτοσ, πελο µενοσ δε ιντερεσσεσ φυνδαµενταισ
ϕυριδιχαµεντε τυτελ〈ϖεισ, νο σενδο νοσσο προπ⌠σιτο ενυνχιαρ αθυι ϕυζοσ
χονχλυσιϖοσ α ρεσπειτο δε ταλ ασπεχτο δα προβλεµ〈τιχα.
Τοδασ ασ χονχεπ⌡εσ (ε α δε Καντ  απενασ α µαισ ινφλυεντε!) θυε
συστενταµ σερ α διγνιδαδε ατριβυτο εξχλυσιϖο δα πεσσοα ηυµανα –
ενχοντραµ−σε, πελο µενοσ εµ πρινχπιο, συϕειτασ ◊ χρτιχα δε υµ εξχεσσιϖο
αντροποχεντρισµο, νοταδαµεντε ναθυιλο εµ θυε συστενταµ θυε α πεσσοα
ηυµανα, εµ φυνο δε συα ραχιοναλιδαδε, οχυπα λυγαρ πριϖιλεγιαδο εµ
ρελαο αοσ δεµαισ σερεσ ϖιϖοσ. Παρα αλµ δισσο, σεµπρε ηαϖερ〈 χοµο
συστενταρ α διγνιδαδε δα πρ⌠πρια ϖιδα δε υµ µοδο γεραλ, αινδα µαισ
νυµα ποχα εµ θυε ο ρεχονηεχιµεντο δα προτεο δο αµβιεντε χοµο
ϖαλορ φυνδαµενταλ ινδιχια θυε νο µαισ εστ〈 εµ χαυσα απενασ α ϖιδα
ηυµανα, µασ α πρεσερϖαο δε τοδοσ οσ ρεχυρσοσ νατυραισ, ινχλυινδο
τοδασ ασ φορµασ δε ϖιδα εξιστεντεσ νο πλανετα, αινδα θυε σε ποσσα
αργυµενταρ θυε ταλ προτεο δα ϖιδα εµ γεραλ χονστιτυα, εµ λτιµα
14
αν〈λισε, εξιγνχια δα ϖιδα ηυµανα ε ϖιδα ηυµανα χοµ διγνιδαδε.
Ουτρα χοντριβυιο φιλοσ⌠φιχα ιµπορταντε θυε µοδελου, εµ γρανδε
µεδιδα, ο πενσαµεντο µοδερνο δε µατριζ ιλυµινιστα, ε θυε ινφλυενχια
ατ ηοϕε ο νοσσο µτοδο δε αβορδαγεµ χιεντφιχα (ε ο ∆ιρειτο νο φιχα
αληειο α ταλ χονδιχιοναµεντο),  α ιδια δε “ανιµαλ−µ〈θυινα” φορµυλαδα
15
πορ ΡΕΝ⊃ ∆ΕΣΧΑΡΤΕΣ (∆ισχυρσο δο Μτοδο, Θυιντα Παρτε). Ο φιλ⌠σοφο
φρανχσ δεφενδε α ιδια δε θυε οσ ανιµαισ ποδεµ σερ εθυιπαραδοσ α
µ〈θυινασ µ⌠ϖεισ ου αυτµατοσ, ϕ〈 θυε, διφερεντεµεντε δο ηοµεµ θυε
 χοµποστο δε χορπο ε αλµα (ε, πορταντο, νυνχα ποδερια σερ ιδεντιφιχαδο
16
χοµ υµα σιµπλεσ µ〈θυινα), απενασ ποσσυεµ χορπο. Αο αφιρµαρ θυε
17
οσ ανιµαισ νο ποσσυεµ νενηυµα ραζο ε, πορταντο, ταµπουχο ϖαλορ
ιντρνσεχο, ∆ΕΣΧΑΡΤΕΣ αβριυ χαµινηο παρα α σεπαραο εντρε σερ

14
Ταισ ρεφλεξ⌡εσ ενχοντραµ−σε εµ ΣΑΡΛΕΤ, “∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, ππ. 34−35.
15
∆ΕΣΧΑΡΤΕΣ, Ρεν. ∆ισχυρσο δο µτοδο; Μεδιτα⌡εσ; Οβϕε⌡εσ ε ρεσποστασ; Ασ παιξ⌡εσ δα
αλµα; Χαρτασ. Τραδυο δε ϑ. Γυινσβυργ ε Βεντο Πραδο ϑνιορ. 2 εδ. Σο Παυλο: Αβριλ
Χυλτυραλ, 1979, π. 60.

77
ηυµανο ε Νατυρεζα θυε ατ ηοϕε µαρχα α αβορδαγεµ χιεντφιχα εµ
θυασε τοδασ ασ 〈ρεασ δο χονηεχιµεντο, βεµ χοµο παρα ο προχεσσο δε
ινστρυµενταλιζαο ε απροπριαο δα Νατυρεζα ε δοσ ρεχυρσοσ νατυραισ,
ο θυε, εµ γρανδε µεδιδα, τεµ νοσ χονδυζιδο αο ατυαλ εστ〈γιο
πρεοχυπαντε δε δεγραδαο αµβιενταλ.
Α “δεννχια” φειτα αχιµα πελο πριµειρο αυτορ α ρεσπειτο δε υµ
εξχεσσιϖο αντροποχεντρισµο εµ τορνο δασ χονχεπ⌡εσ τραδιχιοναισ δε
διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα  τοµαδα χοµο ποντο δε παρτιδα παρα α
ρεφλεξο θυε σε πρετενδε λεϖαρ αδιαντε α παρτιρ δε αγορα. Εµ θυε πεσε
υµα φυνδαµενταο δουτριν〈ρια αινδα φρ〈γιλ (πελο µενοσ νο χαµπο
ϕυρδιχο) εµ δεφεσα δε υµα περσπεχτιϖα βιοχντριχα ου εχοχντριχα παρα
α χονχεπο δα διγνιδαδε ηυµανα (ε ταµβµ δο ∆ιρειτο δε υµ µοδο
γεραλ), α ρελεϖνχια δο τεµα, διαντε δα εξποσιο εξιστενχιαλ α θυε εστ〈
συβµετιδο ο σερ ηυµανο χοντεµπορνεο ε δα εµεργνχια δε νοϖοσ
ϖαλορεσ χυλτυραισ (ϖειχυλαδοσ, πορ εξεµπλο, πελο µοϖιµεντο εχολ⌠γιχο ε
πελο µοϖιµεντο δοσ διρειτοσ δοσ ανιµαισ), παρεχε ϕυστιφιχαρ α πρεσεντε
τεντατιϖα δε ρεπενσαρ α θυεστο. ∆ε φατο, ο διλεµα εξιστενχιαλ χοµ θυε
σε δεφροντα α ηυµανιδαδε ηοϕε ρεϖελα α φραγιλιδαδε (παρα νο διζερ
φαλ〈χια) δα σεπαραο χαρτεσιανα εντρε σερ ηυµανο ε Νατυρεζα. Εµ
τεµποσ δε γριπε αϖι〈ρια, ϖαχα λουχα, πολυιο θυµιχα, αθυεχιµεντο
γλοβαλ ε ουτρασ θυεστ⌡εσ θυε δεσνυδαµ ο ϖνχυλο εξιστενχιαλ ελεµενταρ
εξιστεντε εντρε σερ ηυµανο ε αµβιεντε, ρεϖελα−σε χοµο ινσυστεντ〈ϖελ
πενσαρ ο ηυµανο σεµ ρελαχιον〈−λο διρεταµεντε χοµ ο σευ εσπαο
αµβιενταλ ε τοδα α χαδεια δε ϖιδα θυε φυνδαµεντα α συα εξιστνχια.
Εµ ϖιστα δισσο, χοµ α φραγιλιζαο δασ βασεσ νατυραισ θυε ληε δο συπορτε,
ταµβµ α ϖιδα ηυµανα  χολοχαδα εµ σιτυαο ϖυλνερ〈ϖελ. Νεσσε
χοντεξτο, ασσιµ χοµο σε φαλα εµ διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα,
ατριβυινδο−σε ϖαλορ ιντρνσεχο ◊ ϖιδα ηυµανα, ταµβµ παρεχε ποσσϖελ
χονχεβερ α διγνιδαδε δα ϖιδα εµ γεραλ, χονφερινδο−σε ◊ Νατυρεζα ου ◊σ
βασεσ νατυραισ δα ϖιδα υµ ϖαλορ ιντρνσεχο. Νεσσα περσπεχτιϖα, ο φιλ⌠σοφο
αλεµο ΗΑΝΣ ϑΟΝΑΣ, εµ συα οβρα Ο πρινχπιο δα ϖιδα, ◊ λυζ δε υµα
βιολογια φιλοσ⌠φιχα, βυσχα ρεφορµυλαρ α χοµπρεενσο τιχα µοδερνα δα

16
∆ΕΣΧΑΡΤΕΣ, “∆ισχυρσο δο µτοδο...”, π. 55.
17
∆ΕΣΧΑΡΤΕΣ, “∆ισχυρσο δο µτοδο...”, π. 61.

78
ρελαο εντρε σερ ηυµανο ε Νατυρεζα, εµ ϖιστα δε αφιρµαρ θυε η〈 αλγο
δε τρανσχενδεντε ε εσπιριτυαλ ϕ〈 να πρ⌠πρια βασε δα ϖιδα (ε νο απενασ
να εταπα εϖολυτιϖα ονδε σε ενχοντρα ο σερ ηυµανο), ηαϖενδο, πορταντο,
υµ ϖαλορ ιντρνσεχο α σερ ρεχονηεχιδο ◊ πρ⌠πρια εξιστνχια οργνιχα
18
χοµο ταλ .
Η〈 ιµπορταντεσ δοχυµεντοσ λεγισλατιϖοσ ιντερναχιοναισ ε δε
διρειτο χοµπαραδο θυε αβορδαραµ α τεµ〈τιχα δο ϖαλορ ιντρνσεχο δε
φορµασ δε ϖιδα νο−ηυµανασ. Α Χονϖενο σοβρε α ∆ιϖερσιδαδε
Βιολ⌠γιχα (1992) δεσταχα, νο ινχιο δο σευ πρεµβυλο, ο
ρεχονηεχιµεντο δο “ϖαλορ ιντρνσεχο δα διϖερσιδαδε βιολ⌠γιχα ε δοσ
ϖαλορεσ εχολ⌠γιχο, γεντιχο, σοχιαλ, εχονµιχο, χιεντφιχο, εδυχαχιοναλ,
χυλτυραλ, ρεχρεατιϖο ε εσττιχο δα διϖερσιδαδε βιολ⌠γιχα ε δε σευσ
χοµπονεντεσ”. Μαισ εσπεχιφιχαµεντε σοβρε α θυεστο δοσ ανιµαισ
νο−ηυµανοσ, α ∆εχλαραο Υνιϖερσαλ δοσ ∆ιρειτοσ δοσ Ανιµαισ δα
19
ΥΝΕΣΧΟ πρεϖ ο διρειτο δοσ ανιµαισ δε εξιστιρεµ εµ υµ αµβιεντε
βιολογιχαµεντε εθυιλιβραδο (αρτ. 1≡), βεµ χοµο θυε τοδοσ οσ ανιµαισ
τµ ο διρειτο δε σερ ρεσπειταδοσ (αρτ. 2≡). Α ιδια δε ρεσπειτο εστ〈
διρεταµεντε ϖινχυλαδα αο ρεχονηεχιµεντο δε υµ ϖαλορ ιντρνσεχο α
δετερµιναδα µανιφεσταο εξιστενχιαλ, χοµο οχορριδο εµ ρελαο αοσ
σερεσ ηυµανοσ αο λονγο δα νοσσα εϖολυο χυλτυραλ πρεχεδεντε, χοµο,
δε ρεστο, ϕ〈 δεσταχαδο. Ο αρτ. 4≡ εσταβελεχε ο διρειτο δοσ ανιµαισ
σιλϖεστρεσ δε ϖιϖερεµ λιϖρεσ νο σευ µειο νατυραλ, σενδο ιναδµισσϖελ
θυαλθυερ υσο δε ανιµαισ σελϖαγενσ θυε νο τενηα υµα ραζο ϖιταλ
ου εξιστενχιαλ παρα ο σερ ηυµανο (θυεστ⌡εσ µεραµεντε πατριµονιαισ
νο ποδεριαµ φυνδαµενταρ ταισ µεδιδασ). Ο αρτ. 5≡ δεσταχα ο διρειτο
αο βεµ−εσταρ δοσ ανιµαισ δεπενδεντεσ δο σερ ηυµανο (δοµστιχοσ
ου δοµεστιχαδοσ), φαζενδο ρεφερνχια, ινχλυσιϖε, αο ρεσπειτο ◊ συα
διγνιδαδε. Νο οβσταντε α αυσνχια δε φορα ϕυρδιχα δα ∆εχλαραο
Υνιϖερσαλ δοσ ∆ιρειτοσ δοσ Ανιµαισ, α δισχυσσο µοραλ νελα

18
ϑΟΝΑΣ, Ηανσ. Ο πρινχπιο δα ϖιδα. Τραδυο δε Χαρλοσ Αλµειδα Περειρα. Πετρ⌠πολισ:
Εδιτορα ςοζεσ, 2004, π. 15.
19
∆εσταχα−σε θυε ο τεξτο φοι οριγιναλµεντε προχλαµαδο εµ 1978, σενδο, ποστεριορµεντε,
εµ 1989, ρεϖισαδα πελα Λιγα Ιντερναχιοναλ δοσ ∆ιρειτοσ δοσ Ανιµαισ, ε τορναδο πβλιχο
να συα νοϖα ϖερσο πελο ∆ιρετορ−Γεραλ δα ΥΝΕΣΧΟ εµ 1990. ∆ισπονϖελ εµ: ηττπ://
λεαγυε−ανιµαλ−ριγητσ.οργ/εν−δυδα.ητµλ. Αχεσσο εµ: 03 δε ϕυληο δε 2006.

79
χονσυβστανχιαδα τεϖε ρεσσοννχια νο µβιτο δε ϖ〈ριοσ ορδεναµεντοσ
ϕυρδιχοσ ναχιοναισ, θυε αο λονγο, πρινχιπαλµεντε, δασ λτιµασ
δχαδασ, τµ παυταδο α θυεστο δα προτεο δοσ ανιµαισ νασ
δισχυσσ⌡εσ πολτιχασ ε ϕυρδιχασ.
Νεσσα περσπεχτιϖα, ιµπορτα φρισαρ α ινοϖαο ινχορποραδα πελα
Χονστιτυιο Συα αο ρεχονηεχερ, εµ 1992, υµα “διγνιδαδε δα
χριατυρα” (Αρτ. 24), θυε δεϖε σερ ρεσπειταδα εσπεχιαλµεντε νο µβιτο
δα λεγισλαο σοβρε ενγενηαρια γεντιχα. Ο ιδεαλιζαδορ δο “µοϖιµεντο”
συο δε ρεφορµα χονστιτυχιοναλ, ΠΕΤΕΡ ΣΑΛΑ∆ΙΝ, συστεντα υµ νοϖο
περφιλ χονστιτυχιοναλ παρα ο τραταµεντο δα θυεστο αµβιενταλ βασεαδο
εµ τρσ πρινχπιοσ τιχοσ: α) πρινχπιο δα σολιδαριεδαδε (ϕυστια
ιντραγεραχιοναλ); β) πρινχπιο δο ρεσπειτο ηυµανο πελο αµβιεντε νο−ηυµανο
(ϕυστια ιντερεσπχιεσ); χ) πρινχπιο δα ρεσπονσαβιλιδαδε παρα χοµ ασ φυτυρασ
20
γερα⌡εσ (ϕυστια ιντεργεραχιοναλ). Ταλ ιδια τραδυζ υµα χονχεπο δε
ϕυστια εχολ⌠γιχα, ενφατιζανδο ο ρεσπειτο ε οσ δεϖερεσ θυε ο σερ ηυµανο
δεϖε οβσερϖαρ θυανδο δα συα ιντεραο χοµ ο µειο νατυραλ.
Νο µβιτο δα Λει Φυνδαµενταλ δα Αλεµανηα, ΚΛΑΥΣ
ΒΟΣΣΕΛΜΑΝΝ ρεφερε θυε α ιντροδυο δα εξπρεσσο “βασεσ νατυραισ
δα ϖιδα”, αο ινϖσ δε “ϖιδα ηυµανα”, µαρχου, χοµ α ινχλυσο δο αρτ.
20α να ρεφορµα χονστιτυχιοναλ δε 1994, υµ πασσο παρα αλµ δε υµ
αντροποχεντρισµο πυρο. Νο ενταντο, ο δεβατε προσσεγυιυ νο χεν〈ριο
ϕυρδιχο ε πολτιχο αλεµο, εσπεχιαλµεντε πορ φορα δο µοϖιµεντο εµ
φαϖορ δοσ διρειτοσ δοσ ανιµαισ, θυε σεγυιυ πρεσσιονανδο παρα α ινχλυσο
δα προτεο δοσ ανιµαισ χοµο οβϕετιϖο δο Εσταδο, ο θυε ϖειο α οχορρερ
εµ 2002, χοµ ο αχρσχιµο δα εξπρεσσο “ε οσ ανιµαισ” (διε Τιερε) νο
21
αρτ. 20α δα Λει Φυνδαµενταλ. Πορ φιµ, ρεφερε ο ϕυριστα αλεµο,
ατυαλµεντε ραδιχαδο να Νοϖα Ζελνδια, θυε, ινδεπενδεντεµεντε δε α
αλτεραο χονστιτυχιοναλ τερ ου νο χονδυζιδο α ιντερπρεταο δο σευ
τεξτο εµ φαϖορ δε υµα αβορδαγεµ νο−αντροποχντριχα, φιχου ρεγιστραδο
θυε ο δισχυρσο τιχο µαρχου συα πρεσενα νο µβιτο δο δισχυρσο

20
ΣΑΛΑ∆ΙΝ, Πετερ. ∆ιε Ωρδε δερ Κρεατυρ, Σχηριφτενρειηε Υµωελτ Νρ. 260 (1994), Σ.
121. Απυδ ΒΟΣΣΕΛΜΑΝΝ, Κλαυσ. “Ηυµαν ριγητσ ανδ τηε ενϖιρονµεντ: τηε σεαρχη
φορ χοµµον γρουνδ”. Ιν: Ρεϖιστα δε ∆ιρειτο Αµβιενταλ, ν. 23, ϕυλ−σετ, 2001, π. 41.
21
“Αρτ. 20α (Φυνδαµεντοσ νατυραισ δα ϖιδα). Νο µβιτο δα ορδεµ χονστιτυχιοναλ, ο
Εσταδο προτεγε ασ βασεσ νατυραισ δα ϖιδα ε οσ ανιµαισ, τενδο εµ χοντα ταµβµ α συα

80
 22
ϕυρδιχο. Νεσσα µεσµα περσπεχτιϖα, ϖεριφιχα−σε ταµβµ α χρεσχεντε
ιµπορτνχια δασ δισχυσσ⌡εσ προϖοχαδασ πελα χορρεντε φιλοσ⌠φιχα δα τιχα
ανιµαλ, θυε, αοσ πουχοσ, τεµ χονσεγυιδο σενσιβιλιζαρ ασ εστρυτυρασ
ϕυρδιχασ ε, αινδα θυε εµ παρτε ε δε µοδο ινχιπιεντε, ινφλυιρ να
ρεµοδελαο δο ∆ιρειτο εµ σιντονια χοµ υµ παταµαρ µαισ εϖολυδο
δασ ρελα⌡εσ µοραισ.
ΒΟΣΣΕΛΜΑΝΝ τραβαληα ταµβµ χοµ α ιδια δε διρειτοσ ηυµανοσ
(ε φυνδαµενταισ) εχολ⌠γιχοσ, οσ θυαισ οβϕετιϖαµ ρεχονχιλιαρ α βασε
φιλοσ⌠φιχα δοσ διρειτοσ ηυµανοσ χοµ οσ πρινχπιοσ εχολ⌠γιχοσ, χονεχτανδο
ο ϖαλορ ιντρνσεχο δο σερ ηυµανο χοµ ο ϖαλορ ιντρνσεχο δε ουτρασ εσπχιεσ
ε δο αµβιεντε χοµο υµ τοδο. Α παρτιρ δε ταλ χοµπρεενσο, οσ διρειτοσ
ηυµανοσ ε φυνδαµενταισ (χοµο, πορ εξεµπλο, α διγνιδαδε δα πεσσοα
ηυµανα, α λιβερδαδε, α προπριεδαδε ε ο δεσενϖολϖιµεντο) πρεχισαµ
χορρεσπονδερ αο φατο δε θυε ο ινδιϖδυο νο οπερα σοµεντε νυµ
αµβιεντε σοχιαλ, µασ ταµβµ νυµ αµβιεντε νατυραλ, ο θυε, πορ συα
ϖεζ – ε ο ρεγιστρο  νοσσο – ιγυαλµεντε γυαρδα χονεξο χοµ α χοµπρεενσο
δο Εσταδο ∆εµοχρ〈τιχο δε ∆ιρειτο χοµο σενδο σεµπρε ταµβµ υµ
Εσταδο Σοχιοαµβιενταλ. ∆ε αχορδο χοµ α περχεπο δε ΒΟΣΣΕΛΜΑΝΝ,
ασσιµ χοµο ο ινδιϖδυο δεϖε ρεσπειταρ ο ϖαλορ ιντρνσεχο δοσ δεµαισ
σερεσ ηυµανοσ, ο ινδιϖδυο ταµβµ δεϖε ρεσπειταρ ο ϖαλορ ιντρνσεχο
23
δε ουτροσ σερεσ, χοµο ανιµαισ, πλαντασ, εχοσσιστεµασ, ετχ. ,
φυνδαµεντανδο α εξιστνχια δε δεϖερεσ (φυνδαµενταισ) εχολ⌠γιχοσ δο σερ
ηυµανο παρα χοµ ασ δεµαισ µανιφεστα⌡εσ εξιστενχιαισ. Νεσσε χοντεξτο,
ο ϕυριστα αλεµο αφιρµα α ιµπορτνχια δοσ διρειτοσ ηυµανοσ ε
φυνδαµενταισ παρα ο ενφρενταµεντο δοσ δεσαφιοσ εχολ⌠γιχοσ, προπονδο
α συα ρελειτυρα διαντε δοσ νοϖοσ πρινχπιοσ δε νατυρεζα εχολ⌠γιχα θυε
πασσαµ α ιντεγραρ ασ ρελα⌡εσ σοχιαισ (ε ταµβµ νατυραισ) να σοχιεδαδε
χοντεµπορνεα.

ρεσπονσαβιλιδαδε παρα χοµ ασ φυτυρασ γερα⌡εσ, πορ µειο δο ποδερ λεγισλατιϖο, ε σεγυνδο
α λει ε ο ∆ιρειτο πορ µειο δοσ ποδερεσ εξεχυτιϖο ε ϕυδιχιαλ”. (Τραδυο λιϖρε δοσ αυτορεσ)
22
ΒΟΣΣΕΛΜΑΝΝ, Κλαυσ. “Ενϖιρονµενταλ Ριγητσ ανδ ∆υτιεσ: τηε χονχεπτ οφ εχολογιχαλ
ηυµαν ριγητσ”. Αρτιγο απρεσενταδο νο 10≡ Χονγρεσσο Ιντερναχιοναλ δε ∆ιρειτο Αµβιενταλ,
εµ Σο Παυλο, 5−8 δε ϕυνηο δε 2006, π. 18, νο πρελο.
23
ΒΟΣΣΕΛΜΑΝΝ, οπ. χιτ., π. 12.

81
 ∆ιρεχιονανδο φορτεσ χρτιχασ αο τραταµεντο δισπενσαδο αοσ ανιµαισ
πελα φιλοσοφια καντιανα, θυε οσ δεστιτυα δε θυαλθυερ ϖαλορ ιντρνσεχο ε
χολοχαϖα οσ δεϖερεσ δοσ σερεσ ηυµανοσ παρα χοµ οσ ανιµαισ απενασ
χοµο υµ δεϖερ ινδιρετο παρα χοµ α πρ⌠πρια ηυµανιδαδε (ϕυσταµεντε
α περσπεχτιϖα αντροποχντριχα ορα θυεστιοναδα), ΜΑΡΤΗΑ ΝΥΣΣΒΑΥΜ
αλερτα παρα ο φατο δε θυε ο ρεχονηεχιµεντο δα διγνιδαδε δε δετερµιναδασ
εξιστνχιασ νο−ηυµανοσ ιµπλιχα υµα θυεστο β〈σιχα δε ϕυστια, ϕ〈 θυε,
να εστειρα δο θυε φοι αφιρµαδο πορ ΑΡΙΣΤΤΕΛΕΣ, η〈 αλγο δε αδµιρ〈ϖελ
ου ρεσπειτ〈ϖελ (ωονδερφυλ; ωονδερ−ινσπιρινγ) εµ τοδασ ασ φορµασ χοµπλεξασ
24
δε ϖιδα ανιµαλ . Α αυτορα, δε ουτρα παρτε, ρεϕειτα α ιδια δε χοµπαιξο
ε ηυµανιδαδε νο τραταµεντο δοσ ανιµαισ νο−ηυµανοσ, δεφενδενδο
υµα ιδια δε ϕυστια θυε τρανσχενδα ταλ περσπεχτιϖα παρα ρεχονηεχερ ο
ϖαλορ ιντρνσεχο ε α διγνιδαδε δε ανιµαισ νο−ηυµανοσ. Α ιδια δε
δεϖερ µοραλ δε υµ τραταµεντο νο−χρυελ δοσ ανιµαισ δεϖε βυσχαρ ο σευ
φυνδαµεντο νο µαισ να διγνιδαδε ηυµανα ου να χοµπαιξο ηυµανα,
µασ σιµ να πρ⌠πρια διγνιδαδε ινερεντε ◊σ εξιστνχιασ δοσ ανιµαισ νο−
ηυµανοσ. Ταλ ρεφλεξο ποδε σερ αµπλιαδα παρα α ϖιδα εµ τερµοσ γεραισ,
νο σε λιµιτανδο ◊ εσφερα ανιµαλ.
Α ινθυεστιον〈ϖελ χονσαγραο δα προτεο αµβιενταλ νο µβιτο
ϕυσφυνδαµενταλ ε ο ρεχονηεχιµεντο δα θυαλιδαδε δε ϖιδα χοµο ελεµεντο
ιντεγραντε δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα αχαρρεταµ α νεχεσσιδαδε
ατ µεσµο δε υµα ρεφορµυλαο χονχειτυαλ δα διγνιδαδε δα πρ⌠πρια
πεσσοα ηυµανα, δε ταλ σορτε θυε εστα ϖενηα α γυαρδαρ σιντονια χοµ οσ
νοϖοσ ϖαλορεσ εχολ⌠γιχοσ. Χοµ βασε εµ ταισ χονσιδερα⌡εσ, οσ
δεσενϖολϖιµεντοσ εµ τορνο δα νατυρεζα ρελαχιοναλ ε χοµυνιχατιϖα δα
διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα χοντριβυεµ παρα α συπεραο δε υµα
χονχεπο εµινεντεµεντε εσπεχιστα (βιολ⌠γιχα) ε, πορταντο,
νεχεσσαριαµεντε ρεδυχιονιστα ε ϖυλνερ〈ϖελ – δε πεχυλιαρ ε εσπεχφιχα
διγνιδαδε δοσ σερεσ ηυµανοσ (θυε πορ σι σ⌠, νο αφαστα υµα ποσσϖελ
25
χονσιδεραο δα διγνιδαδε δα ϖιδα δε υµ µοδο γεραλ). Α ατριβυιο

24
ΝΥΣΣΒΑΥΜ, Μαρτηα Χ. “Βεψονδ ‘Χοµπασσιον ανδ Ηυµανιτψ’: ϑυστιχε φορ
Νονηυµαν Ανιµαλσ”. Ιν: ΣΥΝΣΤΕΙΝ, Χασσ Ρ.; ΝΥΣΣΒΑΥΜ, Μαρτηα Χ. (Οργσ.).
Ανιµαλ Ριγητσ: Χυρρεντ ∆εβατεσ ανδ Νεω ∆ιρεχτιονσ. Νοϖα Ψορκ: Οξφορδ Υνιϖερσιτψ Πρεσσ,
2004, π. 306.

82
δε “διγνιδαδε” α ουτρασ φορµασ δε ϖιδα ου ◊ ϖιδα εµ τερµοσ γεραισ
τρανσπορτα α ιδια δε ρεσπειτο ε ρεσπονσαβιλιδαδε θυε δεϖε παυταρ ο
χοµπορταµεντο δο σερ ηυµανο παρα χοµ ταισ µανιφεστα⌡εσ εξιστενχιαισ.
Νεσσε χοντεξτο, παρα αλµ δε υµα χοµπρεενσο “εσπεχιστα” δα
διγνιδαδε, θυε παρεχε χαδα ϖεζ µαισ φρ〈γιλ διαντε δο θυαδρο εξιστενχιαλ
χοντεµπορνεο ε δοσ νοϖοσ ϖαλορεσ χυλτυραισ δε νατυρεζα εχολ⌠γιχα,
δεϖε−σε αϖαναρ νασ χονστρυ⌡εσ µοραισ ε ϕυρδιχασ νο σεντιδο δε αµπλιαρ
ο εσπεχτρο δε ινχιδνχια δο ϖαλορ διγνιδαδε παρα ουτρασ φορµασ δε ϖιδα
ε δα ϖιδα εµ σι.

3. A SUPERAÇÃO DO PARADIGMA
JURÍDICO ANTROPOCÊNTRICO CLÁSSICO
E O RECONHECIMENTO DA DIGNIDADE
DO ANIMAL NÃO-HUMANO E DA VIDA EM
GERAL NO ÂMBITO JURÍDICO-
CONSTITUCIONAL BRASILEIRO
Νο µβιτο ϕυρδιχο, πρινχιπαλµεντε πορ παρτε δε αυτορεσ θυε
τραβαληαµ χοµ ο ∆ιρειτο Αµβιενταλ (ου ∆ιρειτο δο Αµβιεντε), τεµ
σιδο συσχιταδα αλγυµα ρεφλεξο σοβρε α συπεραο δο παραδιγµα
26
αντροποχντριχο να ρεγυλαο δασ ρελα⌡εσ ϕυρδιχο−αµβιενταισ. Νεσσα
λινηα, ϑΟΣ⊃ ΡΥΒΕΝΣ ΜΟΡΑΤΟ ΛΕΙΤΕ, αλινηαδο χοµ α δουτρινα δε
27
ΧΥΝΗΑΛ ΣΕΝ∆ΙΝ , τραβαληα χοµ ο χονχειτο δο αντροποχεντρισµο
αλαργαδο (ου µοδεραδο), οβϕετιϖανδο α τυτελα δο αµβιεντε
ινδεπενδεντεµεντε δα συα υτιλιδαδε διρετα ου βενεφχιοσ αο ηοµεµ,

25
ΣΑΡΛΕΤ, “∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, π. 57.
26
ΦΙΓΥΕΙΡΕ∆Ο ∆ΙΑΣ χολαχιονα θυε υµα δασ πρινχιπαισ νοϖιδαδεσ ποστασ πελα
αβορδαγεµ ϕυρδιχα δο αµβιεντε διζ ρεσπειτο ϕυσταµεντε αο τρνσιτο δε υµα χονχεπο
εξχλυσιϖαµεντε αντροποχντριχα δο ∆ιρειτο παρα α αφιρµαο δε υµ πρινχπιο
“βιοχντριχο” ου “εχοχντριχο”. ∆ΙΑΣ, ϑοσ Εδυαρδο Φιγυειρεδο. ∆ιρειτο χονστιτυχιοναλ
ε αδµινιστρατιϖο δο αµβιεντε. Χαδερνοσ δο Χεντρο δε Εστυδοσ δε ∆ιρειτο δο Ορδεναµεντο,
δο Υρβανισµο ε δο Αµβιεντε. Χοιµβρα: Αλµεδινα, 2002, π. 13.
27
ΧΥΝΗΑΛ ΣΕΝ∆ΙΝ, ϑοσ δε Σουζα. Ρεσπονσαβιλιδαδε Χιϖιλ πορ ∆ανοσ Εχολ⌠γιχοσ: δα ρεπαραο
δο δανο ατραϖσ δε ρεσταυραο νατυραλ. Χοιµβρα: Χοιµβρα Εδιτορα, 1998, ππ. 98−104.

83
αο χονσιδεραρ α πρεσερϖαο δα χαπαχιδαδε φυνχιοναλ δο πατριµνιο
28
νατυραλ χοµ ιδεαισ τιχοσ δε χολαβοραο ε ιντεραο ηοµεµ−νατυρεζα.
Νεστα µεσµα περσπεχτιϖα, ινδισπενσ〈ϖελ α ρεφερνχια αο εντενδιµεντο
συστενταδο πορ ΑΝΤΝΙΟ ΗΕΡΜΑΝ ΒΕΝϑΑΜΙΝ, αο ρεφεριρ θυε α
Χονστιτυιο βρασιλειρα ρεγιστρου α πρεσερϖαο ε ρεσταυραο δε
“προχεσσοσ εχολ⌠γιχοσ εσσενχιαισ (αρτ. 225, ♣ 1≡, Ι), ε θυε, πορταντο, ταλ
φορµυλαο χονστιτυχιοναλ τρανσπορταρια α ιδια δε ταισ προχεσσοσ
τυτελαδοσ νο µβιτο χονστιτυχιοναλ σεριαµ αθυελεσ οσ εσσενχιαισ ◊
σοβρεϖιϖνχια δο πλανετα, χονχεπο θυε υλτραπασσαρια α φ⌠ρµυλα
τραδιχιοναλ δα σοβρεϖιϖνχια δο απενασ δο ηοµεµ. Ασσιµ, βεµ δεσταχα
ο αυτορ θυε “α τυτελα αµβιενταλ γραδυαλ ε ερρατιχαµεντε αβανδονα α
ριγιδεζ δε συασ οριγενσ αντροποχντριχασ ε αχοληε υµα ϖισο µαισ αµπλα,
δε χαρ〈τερ βιοχντριχο (ου µεσµο εχοχντριχο), αο προπορ−σε α αµπαραρ
29
α τοταλιδαδε δα ϖιδα ε δασ συασ βασεσ” .
Εµ σεντιδο σιµιλαρ, ςΑΣΧΟ ΠΕΡΕΙΡΑ ∆Α ΣΙΛςΑ δεφενδε ο
χονχειτο δε “αντροποχεντρισµο εχολ⌠γιχο”, ο θυαλ ρεϕειτα θυαλθυερ ϖισο
µεραµεντε ινστρυµενταλ, εχονοµιχιστα ου υτιλιτ〈ρια δα νατυρεζα,
χονσιδερανδο θυε ο αµβιεντε δεϖα σερ τυτελαδο πελο ∆ιρειτο, αο πασσο
θυε α συα πρεσερϖαο  χονδιο παρα α ρεαλιζαο δα διγνιδαδε δα
30
πεσσοα ηυµανα. Ασσιµ, εµ θυε πεσε α µανυτενο δε υµα
χοµπρεενσο αντροποχντριχα δο ∆ιρειτο, να µεδιδα εµ θυε σε προπ⌡ε
α συα µοδεραο ου αλαργαµεντο, τεµ−σε ϕ〈 υµα νοϖα ⌠τιχα παρα α
χοµπρεενσο δα ρελαο σερ ηυµανο−Νατυρεζα, υµα ϖεζ θυε αο µειο
νατυραλ εστ〈−σε α ατριβυιρ υµ ϖαλορ ιντρνσεχο, ου σεϕα, εστ〈−σε α
ρεχονηεχερ α Νατυρεζα, παρα υσαρ α φορµυλαο καντιανα, χοµο υµ φιµ
εµ σι µεσµο, απεσαρ δε εστα διµενσο σερ ρελαχιοναλ εµ φαχε δο σερ

28
ΛΕΙΤΕ, ϑοσ Ρυβενσ Μορατο. ∆ανο αµβιενταλ: δο ινδιϖιδυαλ αο χολετιϖο
εξτραπατριµονιαλ. Σο Παυλο: Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ, 2000, π. 79.
29
Χφ. ΒΕΝϑΑΜΙΝ, Αντνιο Ηερµαν. “Χονστιτυχιοναλιζαο δο Αµβιεντε ε
Εχολογιζαο δα Χονστιτυιο Βρασιλειρα”. Ιν: ΧΑΝΟΤΙΛΗΟ, ϑοσ ϑοαθυιµ Γοµεσ;
ΜΟΡΑΤΟ ΛΕΙΤΕ, ϑοσ Ρυβενσ (Οργσ.). ∆ιρειτο Χονστιτυχιοναλ Αµβιενταλ Βρασιλειρο. Σο
Παυλο: Σαραιϖα, 2007, π. 90.
30
ΠΕΡΕΙΡΑ ∆Α ΣΙΛςΑ, ςασχο. ςερδε Χορ δε ∆ιρειτο: λι⌡εσ δε ∆ιρειτο δο Αµβιεντε.
Χοιµβρα: Αλµεδινα, 2002, ππ. 29−30.

84
ηυµανο, ε νο τοταλµεντε αυτνοµα, χοµο η〈 δε σερ νο χοντεξτο δε
υµ Εσταδο Σοχιοαµβιενταλ δε ∆ιρειτο.
Α δισχυσσο σοβρε α ατριβυιο δε διρειτοσ ◊ νατυρεζα εµ γεραλ ου
αοσ ανιµαισ εµ εσπεχιαλ τεµ συσχιταδο δισχυσσ⌡εσ ιµπορταντεσ να
δουτρινα. Μερεχε δεσταθυε, νεστα περσπεχτιϖα, α ρεφερνχια “χλ〈σσιχα”,
ινσπιραδα εµ ΚΑΝΤ, ε ρατιφιχαδα πορ ΑΣΙΣ ΡΟΙΓ, α ρεσπειτο δοσ δεϖερεσ
δοσ σερεσ ηυµανοσ εµ φαχε δοσ ανιµαισ, εµβορα α εξιστνχια, να βασε δε
ταισ δεϖερεσ δε τυτελα, υνιχαµεντε υµ ιντερεσσε ηυµανο ου δα
ηυµανιδαδε. Φαζενδο χορο χοµ ταλ πρεµισσα, ΑΣΙΣ ΡΟΙΓ συστεντα θυε
νο  ποσσϖελ α ατριβυιο δε διρειτοσ αοσ ανιµαισ, σενο αοσ ηοµενσ,
δε ταλ σορτε θυε νο χασο δοσ δεϖερεσ παρα χοµ οσ ανιµαισ, ϖεριφιχα−σε υµ
διρειτο θυε τεµ συα οριγεµ εµ υµ ιντερεσσε ηυµανο ου να ιδια δε
σολιδαριεδαδε. Πορ φιµ, ο αυτορ εσπανηολ εθυιπαρα α τυτελα δοσ ανιµαισ
◊ τυτελα δο πατριµνιο ηιστ⌠ριχο ε χυλτυραλ, πορ διζερεµ ρεσπειτο απενασ
31
α υµ ιντερεσσε ηυµανο να συα προτεο . ΠΕΡΕΙΡΑ ∆Α ΣΙΛςΑ, ταµβµ
νο ιντυιτο δε νεγαρ α ποσσιβιλιδαδε δε ατριβυιο δε διρειτοσ συβϕετιϖοσ
◊ Νατυρεζα ου µεσµο αοσ ανιµαισ, αχεντυα θυε “ο ∆ιρειτο  υµ
φενµενο δα χυλτυρα, θυε ρεγυλα ρελα⌡εσ εντρε σερεσ λιϖρεσ ε ρεσπονσ〈ϖεισ
θυε, πορ ισσο µεσµο, δεϖεµ τερ χονσχινχια δοσ σευσ δεϖερεσ δε
32
πρεσερϖαο δο µειο−αµβιεντε” , ραζο πελα θυαλ οσ διρειτοσ συβϕετιϖοσ
σεριαµ ατριβυϖεισ σοµεντε ◊σ πεσσοασ, χαβενδο αο αµβιεντε ου ◊
Νατυρεζα απενασ υµα τυτελα δε διµενσο οβϕετιϖα, µυιτο εµβορα ο
αυτορ – ε  πρεχισο φρισαρ εστε ποντο – νο δεφενδα υµα ϖισο θυε σε
ποδερια δεσιγναρ δε µεραµεντε ινστρυµενταλ δα τυτελα δοσ ανιµαισ ε
δα ϖιδα νο−ηυµανα.
Μεσµο θυε σε ποσσα αχειταρ, πελο µενοσ παρα εφειτοσ δε
αργυµενταο, α νοο δε θυε νο η〈 χοµο ατριβυιρ τπιχοσ διρειτοσ αοσ
ανιµαισ ου ◊ νατυρεζα, ιστο νο αφαστα α νεχεσσιδαδε (τιχα ε ϕυρδιχα)
δε σε περγυνταρ σε εσσα τυτελα δο µειο νατυραλ νο ποδε σε δαρ δε φορµα
αυτνοµα, χοµ ο ρεχονηεχιµεντο δε υµα διγνιδαδε ◊ ϖιδα νο−ηυµανα
ε αοσ ανιµαισ. Σε α διγνιδαδε χονσιστε εµ υµ ϖαλορ πρ⌠πριο ε διστιντιϖο

31
ΡΟΙΓ, Ραφαελ δε Ασσισ. ∆εβερεσ ψ δερεχηοσ εν λα Χονστιτυχι⌠ν. Μαδριδ: Χεντρο δε
Εστυδιοσ Χονστιτυχιοναλεσ, 1991, π. 172.
32
ΠΕΡΕΙΡΑ ∆Α ΣΙΛςΑ, “ςερδε Χορ δε ∆ιρειτο...”, π. 31.

85
θυε ν⌠σ ατριβυµοσ ◊ δετερµιναδα µανιφεσταο εξιστενχιαλ − νο χασο
δα διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα, α ν⌠σ µεσµοσ −  ποσσϖελ ο
ρεχονηεχιµεντο δο ϖαλορ “διγνιδαδε” χοµο ινερεντε α ουτρασ φορµασ δε
ϖιδα νο−ηυµανασ. Α πρ⌠πρια ϖιδα, δε υµ µοδο γεραλ, γυαρδα χονσιγο
ο ελεµεντο διγνιδαδε, αινδα µαισ θυανδο α δεπενδνχια εξιστενχιαλ
εντρε εσπχιεσ νατυραισ  χαδα ϖεζ µαισ ρειτεραδα νο µβιτο χιεντφιχο,
33
χονσαγρανδο ο θυε ΦΡΙΤϑΟΦ ΧΑΠΡΑ δενοµινου δε “τεια δα ϖιδα” .
ΦΡΕΙΤΑΣ ∆Ο ΑΜΑΡΑΛ ποσιχιονα−σε νο σεντιδο δε θυε, θυανδο σε εστ〈
α λεγισλαρ χοντρα α χρυελδαδε φρεντε αοσ ανιµαισ, εµ ϖερδαδε νο σε εστ〈
α προτεγερ α “δελιχαδεζα δοσ σεντιµεντοσ δο σερ ηυµανο φαχε αοσ
ανιµαισ”, µασ σιµ ο ανιµαλ εµ σι µεσµο, ατριβυινδο−ληε υµ ϖαλορ
ιντρνσεχο. Ο αµβιεντε νο ποδε σερ προτεγιδο απενασ εµ ραζο δα
σαδε ε δα θυαλιδαδε δε ϖιδα δο σερ ηυµανο, µασ ταµβµ εµ ϖιρτυδε
δε ρεπρεσενταρ υµ ϖαλορ εµ σι µεσµο. Α παρτιρ δε ταισ ρεφλεξ⌡εσ, ο αυτορ
πορτυγυσ, σεµ ποσιχιοναρ−σε, λανα ταµβµ ο θυεστιοναµεντο σε ταισ
χονστατα⌡εσ ιµπλιχαµ ο ρεχονηεχιµεντο δε διρειτοσ δοσ ανιµαισ (θυε,
34
πορ ϖεζεσ, ταµβµ ποδεριαµ σερ οποστοσ αοσ σερεσ ηυµανο) .
Νο χοντεξτο δε υµα περσπεχτιϖα ηιστ⌠ριχο−χυλτυραλ δο ∆ιρειτο, ϖαλε
τραζερ ◊ χολαο ο πενσαµεντο δε ΒΟΒΒΙΟ θυανδο, αο ρεφλετιρ σοβρε α
τραϕετ⌠ρια ηιστ⌠ριχα δοσ διρειτοσ ηυµανοσ, µαρχανδο α πασσαγεµ δοσ
διρειτοσ δε λιβερδαδε παρα οσ διρειτοσ πολτιχοσ ε σοχιαισ, λεµβρα θυε
οχορρευ υµ δεσλοχαµεντο δο φοχο χεντραδο νο ινδιϖδυο (υτι σινγυλυσ),
να χονδιο δε πριµειρο συϕειτο αο θυαλ φοραµ ατριβυδοσ διρειτοσ
νατυραισ (ου µοραισ), παρα συϕειτοσ διφερεντεσ δο ινδιϖδυο χοµο, πορ
εξεµπλο, ασ µινοριασ τνιχασ ε ρελιγιοσασ, ε ταµβµ, µαισ ρεχεντεµεντε,
α ηυµανιδαδε χονσιδεραδα εµ σευ χονϕυντο, ο θυε σε δ〈 εµ ραζο δα
νεχεσσιδαδε δε χονσιδεραρ οσ διρειτοσ δασ γερα⌡εσ ηυµανασ φυτυρασ. Ο
ϕυριστα ιταλιανο ρεσσαλτα, αινδα, θυε ο ρεχονηεχιµεντο δε διρειτοσ ποδε
σερ χονχεβιδο παρα αλµ δε ινδιϖδυοσ ηυµανοσ χονσιδεραδοσ
σινγυλαρµεντε ου χοµυνιταριαµεντε, ου σεϕα, παρα συϕειτοσ διφερεντεσ

33
ΧΑΠΡΑ, Φριτϕοφ. Α τεια δα ϖιδα: υµα νοϖα χοµπρεενσο χιεντφιχα δοσ σιστεµασ ϖιϖοσ.
Σο Παυλο: Χυλτριξ, 1996.
34
ΑΜΑΡΑΛ, ∆ιογο Φρειτασ δο. “Αχεσσο ◊ ϕυστια εµ µατρια δε αµβιεντε ε δε χονσυµο”. Ιν:
Τεξτοσ “Αµβιεντε ε Χονσυµο”, ςολυµε Ι. Λισβοα: Χεντρο δε Εστυδοσ ϑυρδιχοσ, 1996, π. 162.

86
δο σερ ηυµανο, χοµο οσ ανιµαισ. Ταισ “διρειτοσ δα νατυρεζα”,
ιµπυλσιοναδοσ πελοσ µοϖιµεντοσ εχολ⌠γιχοσ, ποστυλαµ ασ µεσµασ
παλαϖρασ (“ρεσπειτο” ε “νο−εξπλοραο”) υτιλιζαδασ τραδιχιοναλµεντε
35
να δεφινιο ε ϕυστιφιχαο δοσ διρειτοσ ηυµανοσ .
Σεγυινδο−σε α µεσµα λινηα αργυµεντατιϖα,  ποσσϖελ αφιρµαρ θυε
α τενδνχια χοντεµπορνεα νο σεντιδο δε υµα προτεο χονστιτυχιοναλ
ε λεγαλ δα φαυνα ε φλορα, βεµ χοµο δοσ δεµαισ ρεχυρσοσ νατυραισ, ινχλυσιϖε
χοντρα ατοσ δε χρυελδαδε πρατιχαδοσ πελο σερ ηυµανο, ρεϖελα νο µνιµο
θυε α πρ⌠πρια χοµυνιδαδε ηυµανα ϖισλυµβρα εµ δετερµιναδασ
χονδυτασ (ινχλυσιϖε πρατιχαδασ εµ ρελαο α ουτροσ σερεσ ϖιϖοσ) υµ
χοντεδο δε ινδιγνιδαδε. Τενδο εµ χοντα θυε νεµ τοδασ ασ µεδιδασ
δε προτεο δα νατυρεζα νο ηυµανα τµ πορ οβϕετο ασσεγυραρ αοσ
σερεσ ηυµανοσ συα ϖιδα χοµ διγνιδαδε (πορ χοντα δε υµ αµβιεντε
σαυδ〈ϖελ ε εθυιλιβραδο), µασ διζεµ χοµ α πρεσερϖαο, πορ σι σ⌠, δα
ϖιδα εµ γεραλ ε δο πατριµνιο αµβιενταλ, ρεσυλτα εϖιδεντε θυε σε εστ〈 α
36
ρεχονηεχερ υµ ϖαλορ εµ σι, ιστο , ιντρνσεχο .
Α Χονστιτυιο Φεδεραλ βρασιλειρα, νο σευ αρτ. 225, ♣ 1≡, ςΙΙ, ενυνχια
δε φορµα εξπρεσσα α ϖεδαο δε πρ〈τιχασ θυε “προϖοθυεµ α εξτινο δε
εσπχιεσ ου συβµεταµ οσ ανιµαισ ◊ χρυελδαδε”, ο θυε σιναλιζα ο
ρεχονηεχιµεντο, πορ παρτε δο χονστιτυιντε, δο ϖαλορ ινερεντε α ουτρασ
φορµασ δε ϖιδα νο−ηυµανασ, προτεγενδο−ασ, ινχλυσιϖε, χοντρα α αο
37
ηυµανα , ο θυε ρεϖελα θυε νο σε εστ〈 βυσχανδο προτεγερ (αο µενοσ
διρεταµεντε ε εµ τοδοσ οσ χασοσ) απενασ ο σερ ηυµανο. ⊃ διφχιλ δε χονχεβερ
θυε ο χονστιτυιντε, αο προτεγερ α ϖιδα δε εσπχιεσ νατυραισ εµ φαχε δα συα
αµεαα δε εξτινο, εστιϖεσσε α προµοϖερ υνιχαµεντε α προτεο δε αλγυµ
ϖαλορ ινστρυµενταλ δε εσπχιεσ νατυραισ; πελο χοντρ〈ριο, δειξου τρανσπαρεχερ

35
ΒΟΒΒΙΟ, Νορβερτο. Α ερα δοσ διρειτοσ. 10.εδ. Τραδυο δε Χαρλοσ Νελσον Χουτινηο.
Ριο δε ϑανειρο: Χαµπυσ, 1992, π. 69.
36
ΣΑΡΛΕΤ, “∆ιγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα...”, π. 35.
37
Ρεγιστρα−σε ο δεσχοµπασσο εντρε α Λει δε Προτεο δα Φαυνα (Λει 5.197/67) ε α
Χονστιτυιο Φεδεραλ, εµ ραζο δο ρεφεριδο διπλοµα λεγαλ, σοβ υµα µατριζ εµινεντεµεντε
ινστρυµενταλ ε πατριµονιαλιστα δα ϖιδα ανιµαλ, ρεστρινγιρ−σε α δετερµιναρ θυε α φαυνα
σιλϖεστρε  δε προπριεδαδε δο Εσταδο, σεµ εσβοαρ υµα µαιορ πρεοχυπαο χοµ ο βεµ−
εσταρ δοσ ανιµαισ ε α ϖεδαο δε πρ〈τιχασ χρυισ, προιβινδο απενασ αλγυνσ µειοσ δε
αβατε δε ανιµαισ σιλϖεστρεσ (εσπεχιαλµεντε νο ινχισο “α” δο αρτ. 10).

87
υµα τυτελα δα ϖιδα εµ γεραλ νιτιδαµεντε νο µεραµεντε ινστρυµενταλ
εµ ρελαο αο σερ ηυµανο, µασ νυµα περσπεχτιϖα χονχορρεντε ε
ιντερδεπενδεντε. Εσπεχιαλµεντε νο θυε διζ χοµ α ϖεδαο δε πρ〈τιχασ
χρυισ χοντρα οσ ανιµαισ, ο χονστιτυιντε ρεϖελα δε φορµα χλαρα α συα
πρεοχυπαο χοµ ο βεµ−εσταρ δοσ ανιµαισ νο−ηυµανοσ ε α ρεφυταο δε
υµα ϖισο µεραµεντε ινστρυµενταλ δα ϖιδα ανιµαλ. Α Χονστιτυιο
ταµβµ τραζ δε φορµα εξπρεσσα νο µεσµο δισποσιτιϖο α τυτελα δα φυνο
εχολ⌠γιχα δα φλορα ε δα φαυνα, ο θυε δ〈 α διµενσο δε σιστεµα ου εχοσσιστεµα
αµβιενταλ, νο σεντιδο δε χοντεµπλαρ α προτεο ιντεγραδα δοσ ρεχυρσοσ
νατυραισ (ε α ινχλυδο ο σερ ηυµανο). ∆εσσα φορµα, εστ〈 α ορδεµ
χονστιτυχιοναλ ρεχονηεχενδο α ϖιδα ανιµαλ χοµο υµ φιµ εµ σι µεσµο,
δε µοδο α συπεραρ ο αντροποχεντρισµο καντιανο.
Χοµο αλυδιδο αχιµα, ουτρο αργυµεντο ιµπορταντε παρα συστενταρ
α διγνιδαδε δα ϖιδα δε υµ µοδο γεραλ χοµο υµ ϖαλορ πρ⌠πριο
(αυτνοµο)  α προτεο χονστιτυχιοναλ δε εσπχιεσ αµεααδασ δε
εξτινο, πορθυαντο, να µαιορια δοσ χασοσ, α εξιστνχια δε δετερµιναδα
εσπχιε νο αµβιεντε νο τραζ νενηυµ βενεφχιο εξιστενχιαλ διρετο (νεµ
µεσµο εχονµιχο) παρα ο σερ ηυµανο, ιγυαλµεντε χοντραριανδο α ϖισο
ποστα πελα χορρεντε αντροποχντριχο−ινστρυµενταλ δοσ ρεχυρσοσ νατυραισ.
Χοµ εφειτο, α προτεο δασ εσπχιεσ αµεααδασ δε εξτινο νο
ρεπρεσεντα α φυνχιοναλιζαχο (πελο µενοσ νο α µερα φυνχιοναλιζαο)
δα ϖιδα ανιµαλ εµ ραζο δα συα υτιλιδαδε παρα ο Ηοµεµ, µασ διζ χοµ
υµα διµενσο οβϕετιϖα δε προτεο, ρεχονηεχενδο, δε χερτα φορµα, υµ
ϖαλορ – θυε, ταµβµ πορ ιµπλιχαρ εµ δεϖερεσ ϕυρδιχοσ δε τυτελα ε
προµοο, ποδερια µυιτο βεµ σερ δενοµιναδο δε “διγνιδαδε” – ινερεντε
◊θυελα εξιστνχια εµ ρισχο δε εξτινο. ∆εϖε−σε δεσταχαρ θυε α προτεο
δε εσπχιεσ αµεααδασ δε εξτινο  µαισ αβρανγεντε δο θυε α ϖεδαο
δε πρ〈τιχασ χρυισ χοντρα οσ ανιµαισ, πελο φατο δε τυτελαρ ταµβµ α
φλορα ε τοδασ ασ δεµαισ φορµασ δε ϖιδα θυε εστιϖερεµ συϕειτασ ◊ εξτινο,
ο θυε αχαβα πορ ρεϖελαρ, δε χερτο µοδο, ο ρεχονηεχιµεντο, πορ παρτε δο
χονστιτυιντε, δε υµ ϖαλορ ινερεντε ◊ ϖιδα δε υµ µοδο γεραλ χοµο σενδο
διγνο ε εξιγεντε δε τυτελα.
Νο µβιτο δο ορδεναµεντο ϕυρδιχο ινφραχονστιτυχιοναλ, 
οπορτυνο ϖολταρ ο οληαρ σοβρε ο ∆ιρειτο Πεναλ, νο µβιτο δο θυαλ σε
δεσταχα α χριµιναλιζαο δε χονδυτασ ηυµανασ θυε ρεσυλτεµ εµ

88
 38
χρυελδαδε ε µαυσ−τρατοσ χοντρα ανιµαισ. Συβϕαχεντε α ταλ ποστυρα δο
λεγισλαδορ ινφραχονστιτυχιοναλ, αινδα µαισ θυαντο ρελιδα ◊ λυζ δο δεϖερ
39
χονστιτυχιοναλ δε προτεο δα φαυνα, εστ〈 ιµπλχιτο ο ρεχονηεχιµεντο,
ου µεληορ, α ατριβυιο δε υµ “ϖαλορ”, πορταντο, δε υµα διγνιδαδε,
ταµβµ α ουτρασ φορµασ δε ϖιδα αλµ δα ηυµανασ Α Λει δοσ Χριµεσ
Αµβιενταισ (Λει 9.605/98), να Σεο δοσ Χριµεσ χοντρα α Φαυνα, αο
µεσµο τεµπο εµ θυε χριµιναλιζα α χονδυτα ηυµανα θυε ατεντα χοντρα
α ϖιδα ε ο βεµ−εσταρ ανιµαλ ε χαραχτεριζα α ρεπροϖαο σοχιαλ δε ταλ
πρ〈τιχα, ρεχονηεχε, εµ χερτα µεδιδα, υµ ϖαλορ (διγνιδαδε?) ινερεντε ◊
ϖιδα ανιµαλ, τυτελανδο−α δε φορµα αυτνοµα ε ινδεπενδεντεµεντε δα
40
συα υτιλιδαδε αο σερ ηυµανο.
Νο ♣ 1≡ δο αρτ. 32, ο τιπο πεναλ δο χαπυτ  αµπλιαδο παρα αβαρχαρ
ταµβµ θυεµ “ρεαλιζα εξπερινχια δολοροσα ου χρυελ εµ ανιµαλ ϖιϖο, αινδα
θυε παρα φινσ διδ〈τιχοσ ου χιεντφιχοσ, θυανδο εξιστιρεµ ρεχυρσοσ αλτερνατιϖοσ”,
ο θυε εϖιδενχια α αδοο δε υµ χριτριο δε προπορχιοναλιδαδε
(δεσιγναδαµεντε ο συβχριτριο δα νεχεσσιδαδε) παρα ϕυστιφιχαρ α υτιλιζαο
δε ανιµαισ εµ εξπερινχιασ χιεντφιχασ ου διδ〈τιχασ, ου σεϕα, αθυελα πρ〈τιχα
σ⌠ σερ〈 ϕυριδιχαµεντε λεγτιµα θυανδο νο ηουϖερ ουτροσ µειοσ αλτερνατιϖοσ
(µενοσ λεσιϖοσ) παρα ρεαλιζαρ α εξπερινχια. ∆εϖε−σε δεσταχαρ θυε ταµβµ
α πονδεραο δοσ βενσ εµ χονφλιτο (τυτελα δα φαυνα ε βενεφχιοσ χιεντφιχοσ
◊ σαδε εξτραδοσ δοσ εξπεριµεντοσ) δεϖε σερ προχεδιδα, α φιµ δε χοντεµπλαρ

38
Α Λει δοσ Χριµεσ Αµβιενταισ (Λει 9.605/98) ταµβµ ϖισα δαρ υµα προτεο εσπεχιαλ
◊σ εσπχιεσ ραρασ ου αµεααδασ δε εξτινο, θυανδο πρεϖ δε φορµα εξπρεσσα υµ αυµεντο
δε πενα (♣ 4≡, Ι) παρα ο τιπο πεναλ δο αρτ. 29 θυανδο εστε φορ ιµπετραδο εµ φαχε δε
εσπχιεσ νατυραισ εµ ταλ χονδιο δε ρισχο.
39
“Αρτ. 225 (...) ♣ 1≡ Παρα ασσεγυραρ α εφετιϖιδαδε δεσσε διρειτο, ινχυµβε αο Ποδερ
Πβλιχο: (...) ςΙΙ – προτεγερ α φαυνα ε α φλορα, ϖεδαδασ, να φορµα δα λει, ασ πρ〈τιχασ θυε
χολοθυεµ εµ ρισχο να συα φυνο εχολ⌠γιχα, προϖοθυεµ α εξτινο δε εσπχιεσ ου
συβµεταµ οσ ανιµαισ ◊ χρυελδαδε”.
40
Αρτ. 32. Πρατιχαρ ατο δε αβυσο, µαυσ−τρατοσ, φεριρ ου µυτιλαρ ανιµαισ σιλϖεστρεσ,
δοµστιχοσ ου δοµεστιχαδοσ, νατιϖοσ ου εξ⌠τιχοσ: Πενα – δετενο, δε 3 (τρσ) µεσεσ α
1(υµ) ανο, ε µυλτα; ♣ 1≡ Ινχορρε νασ µεσµασ πενασ θυεµ ρεαλιζα εξπερινχια δολοροσα
ου χρυελ εµ ανιµαλ ϖιϖο, αινδα θυε παρα φινσ διδ〈τιχοσ ου χιεντφιχοσ, θυανδο εξιστιρεµ
ρεχυρσοσ αλτερνατιϖοσ; ♣ 2≡ Α πενα  αυµενταδα δε 1/6 (υµ σεξτο) α 1/3 (υµ τερο), σε
οχορρε µορτε δο ανιµαλ. (γριφοσ δο αυτορ)

89
α προπορχιοναλιδαδε “εµ σεντιδο εστριτο” ε α χονστιτυχιοναλιδαδε δα µεδιδα,
41
σεµπρε εµ φαχε δε υµ χασο χονχρετο.
Σεγυινδο εσσα λινηα δε εντενδιµεντο, ϖαλεµο−νοσ δασ λι⌡εσ δε
ΣΠΟΡΛΕ∆ΕΡ ∆Ε ΣΟΥΖΑ, θυε, ροµπενδο χοµ α ϖισο λιβεραλ−
ινδιϖιδυαλιστα (ταµβµ αντροποχντριχα) δο ∆ιρειτο Πεναλ ε εµ φαχε
δα νατυρεζα δοσ χριµεσ αµβιενταισ, προϖοχα α δουτρινα χλ〈σσιχα ε
χονσαγρα ο αµβιεντε νατυραλ χοµο συϕειτο πασσιϖο δα χριµιναλιδαδε,
42
ϕυνταµεντε χοµ α χολετιϖιδαδε ε α ηυµανιδαδε. Εµ σντεσε, ο αυτορ
δεφενδε υµα τεορια αντροποχντριχα−εχοχντριχα ου αντροποχντριχα−
ρελαχιοναλ δοσ βενσ ϕυρδιχοσ αµβιενταισ, δε αχορδο χοµ α θυαλ “ο
µειο αµβιεντε, µεσµο σενδο χονσιδεραδο υµ φιµ ‘εµ σι µεσµο’, δεϖε
σερ αλϖο δε προτεο πεναλ τενδο εµ ϖιστα α ιδια ρελαχιοναλ δε
ρεσπονσαβιλιδαδε δο ηοµεµ νο σ⌠ παρα χοµ α νατυρεζα, µασ ταµβµ
43
παρα χοµ ασ φυτυρασ γερα⌡εσ”. Α τεορια δεφενδιδα πορ ΣΠΟΡΛΕ∆ΕΡ
∆Ε ΣΟΥΖΑ σοβρε οσ βενσ ϕυρδιχοσ αµβιενταισ χοντραπ⌡ε−σε ◊σ τεοριασ:
α) αντροποχντριχα, θυε νο χονσιδερα ο αµβιεντε χοµο υµ “φιµ εµ σι
µεσµο”, εντενδενδο θυε α συα προτεο τεµ εµ ϖιστα α τυτελα δε
βενσ ϕυρδιχοσ εστριταµεντε αντροποχντριχοσ, σεϕαµ ελεσ ινδιϖιδυαισ
ου συπρα−ινδιϖιδυαισ; ε β) εχοχντριχα, ινσπιραδα νο πενσαµεντο δα
δεεπ εχολογψ (εχολογια προφυνδα ου ραδιχαλ), θυε συστεντα θυε ο αµβιεντε
δεϖε σερ χοµπρεενδιδο χοµο υµ “φιµ εµ σι µεσµο”, ϕυστιφιχανδο−σε α

41
Ρεχεντεµεντε, εµ 13.06.2007, φοι προφεριδα λιµιναρ (Προχ. 2007.71.00.019882−
0/ΡΣ), πελο ϑυιζ Φεδεραλ Χνδιδο Αλφρεδο Σιλϖα Λεαλ ϑυνιορ, δα ςαρα Αµβιενταλ δα
ϑυστια Φεδεραλ δε Πορτο Αλεγρε, εµ φαϖορ δε εστυδαντε δε Βιολογια θυε σε νεγαϖα α
παρτιχιπαρ δασ αυλασ πρ〈τιχασ χοµ ο υσο δε ανιµαισ. Να δεχισο, α Υνιϖερσιδαδε δο
Εσταδο δο Ριο Γρανδε δο Συλ ρεσυλτου οβριγαδα α οφερεχερ αο αλυνο αυλασ πρ〈τιχασ
αλτερνατιϖασ ◊θυελασ χοµ ανιµαισ, νασ δισχιπλινασ δε Βιοθυµιχα ΙΙ ε Φισιολογια Ανιµαλ
Β, δε µοδο α εϖιταρ θυε ο αλυνο ϖιεσσε α σερ ρεπροϖαδο πελο φατο δε εξερχερ συα λιβερδαδε
δε χονσχινχια ε χονϖιχο. Α δεχισο (προφεριδα πελα πριµειρα Ινστνχια) ρεχονηεχευ ο
διρειτο ◊ οβϕεο δε χονσχινχια δο αλυνο εµ φαχε δο υσο δε ανιµαισ εµ αυλασ πρ〈τιχασ,
χονσιδερανδο α εξιστνχια δε µτοδοσ αλτερνατιϖοσ παρα ο απρενδιζαδο. Ταλ αν〈λισε
αϕυστα−σε αο χοµανδο χονστιτυχιοναλ ιµποστο πελο πρινχπιο δα προπορχιοναλιδαδε.
42
ΣΟΥΖΑ, Παυλο ςινχιυσ Σπορλεδερ δε. “Ο µειο αµβιεντε (νατυραλ) χοµο συϕειτο
πασσιϖο δοσ χριµεσ αµβιενταισ”. Ρεϖιστα Βρασιλειρα δε Χινχιασ Χριµιναισ, Ανο 12, ν. 50,
Σετ−Ουτ, 2004. Σο Παυλο: Ρεϖιστα δοσ Τριβυναισ, ππ. 57−90.
43
ΣΟΥΖΑ, “Ο µειο αµβιεντε...”, π. 80.

90
προτεο πεναλ ινδεπενδεντεµεντε δε θυαλθυερ ρελαο χοµ ο ηοµεµ
ε χοµ ασ συασ νεχεσσιδαδεσ, ποισ α νατυρεζα ποσσυι ϖαλορεσ πρ⌠πριοσ
44
θυε µερεχεµ σερ τυτελαδοσ δε φορµα αυτνοµα πελο ∆ιρειτο Πεναλ.
Να ϕυρισπρυδνχια βρασιλειρα, α ϖεδαο δε πρ〈τιχασ χρυισ χοντρα
α ϖιδα ανιµαλ τεµ ενχοντραδο αµπαρο νο µβιτο δο Συπρεµο Τριβυναλ
Φεδεραλ, θυε δεχιδιυ, ρεσπεχτιϖαµεντε, πελα ινχονστιτυχιοναλιδαδε δα
45
πρ〈τιχα δα “φαρρα δο βοι” νο Εσταδο δε Σαντα Χαταρινα, βεµ χοµο
πελα ινχονστιτυχιοναλιδαδε δα λει δο Εσταδο δο Ριο δε ϑανειρο θυε
46
ρεγυλαµενταϖα α “βριγα δε γαλο” , φυνδαµεντανδο αµβασ ασ δεχισ⌡εσ
να πρεϖισο χονστιτυχιοναλ δο αρτ. 225, ♣ 1≡, ςΙΙ. Να δεχισο δο ΣΤΦ
ρελατιϖαµεντε ◊ πρ〈τιχα δα “φαρρα δο βοι” νο Εσταδο δε Σαντα Χαταρινα,
ο Μινιστρο−Ρελατορ ΦΡΑΝΧΙΣΧΟ ΡΕΖΕΚ, αο ρεχονηεχερ θυε ταλ πρ〈τιχα
 αβερταµεντε ϖιολεντα ε χρυελ παρα χοµ οσ ανιµαισ, εστανδο εµ
δεσαχορδο χοµ α Χονστιτυιο, αφιρµου:

44
ΣΟΥΖΑ, “Ο µειο αµβιεντε...”, ππ. 78−80.
45
Να δεχισο, ο ΣΤΦ αναλισου ο χασο ◊ λυζ δο πρινχπιο δα προπορχιοναλιδαδε ε πονδερου
ο διρειτο ◊ µανιφεσταο χυλτυραλ δασ χοµυνιδαδεσ χαταρινενσεσ ε α χρυελδαδε χοντρα οσ
ανιµαισ ινερεντε ◊ “φαρρα δο βοι”, ϖεδανδο α ρεφεριδα πρ〈τιχα ε προτεγενδο α ιντεγριδαδε
φσιχα ε ο βεµ−εσταρ δοσ ανιµαισ. “ΧΟΣΤΥΜΕ. ΜΑΝΙΦΕΣΤΑ∩℘Ο ΧΥΛΤΥΡΑΛ.
ΕΣΤ⊆ΜΥΛΟ. ΡΑΖΟΑΒΙΛΙ∆Α∆Ε. ΠΡΕΣΕΡςΑ∩℘Ο ∆Α ΦΑΥΝΑ Ε ∆Α ΦΛΟΡΑ.
ΑΝΙΜΑΙΣ. ΧΡΥΕΛ∆Α∆Ε. Α οβριγαο δε ο Εσταδο γαραντιρ α τοδοσ ο πλενο εξερχχιο
δε διρειτοσ χυλτυραισ, ινχεντιϖανδο α ϖαλοριζαο ε α διφυσο δασ µανιφεστα⌡εσ, νο
πρεσχινδε δα οβσερϖνχια δα νορµα δο ινχισο ςΙΙ δο αρτιγο 225 δα Χονστιτυιο Φεδεραλ,
νο θυε ϖεδα πρ〈τιχα θυε αχαβε πορ συβµετερ οσ ανιµαισ ◊ χρυελδαδε. Προχεδιµεντο
δισχρεπαντε δα νορµα χονστιτυχιοναλ δενοµιναδο φαρρα δο βοι” (ΣΤΦ, ΡΕΞΤ 153.531−
8−ΣΧ, Ρελ. Μιν. Φρανχισχο Ρεσεκ, δεχισο εµ 03.06.97).
46
“Χονστιτυχιοναλ. Μειο Αµβιεντε. Ανιµαισ. Προτεο. Χρυελδαδε. ‘Βριγα δε γαλοσ’. Ι –
Α Λει 2.895, δε 20.03.98, δο Εσταδο δο Ριο δε ϑανειρο, αο αυτοριζαρ ε δισχιπλιναρ α
ρεαλιζαο δε χοµπετι⌡εσ εντρε ‘γαλοσ χοµβατεντεσ’, αυτοριζα ε δισχιπλινα α συβµισσο
δεσσεσ ανιµαισ α τραταµεντο χρυελ, ο θυε α Χονστιτυιο Φεδεραλ νο περµιτε: ΧΦ, αρτ.
225, ♣1≡, ςΙΙ. ΙΙ – Χαυτελαρ δεφεριδα, συσπενδενδο−σε α εφιχ〈χια δα Λει 2.895.03.98,
δο Εσταδο δο Ριο δε ϑανειρο”. (ΣΤΦ, Πλενο, Α∆Ι 1.856−6−Ρϑ, Μεδιδα Λιµιναρ, Ρελ.
Μιν. Χαρλοσ ςελοσο, δεχισο υννιµε, ∆ι〈ριο δα ϑυστια, Σεο Ι, 22.09.2000, π. 69).
Μαισ ρεχεντεµεντε, εµ 14.06.2007, ο Πλεν〈ριο δο ΣΤΦ, σοβ α ρελατορια δο Μινιστρο
Χεζαρ Πελυζο, δεχλαρου α ινχονστιτυχιοναλιδαδε δα Λει 7.380/98, δο Εσταδο δο Ριο
Γρανδε δο Νορτε, θυε αυτοριζαϖα α χριαο, α εξποσιο ε ασ χοµπετι⌡εσ δε αϖεσ δασ
“ραασ χοµβατεντεσ”, χονηεχιδασ χοµο “βριγασ δε γαλοσ” (Α∆Ι 3776−ΡΝ).

91
 “µανιφεστα⌡εσ χυλτυραισ σο ασ πρ〈τιχασ εξιστεντεσ
εµ ουτρασ παρτεσ δο πασ, θυε ταµβµ ενϖολϖεµ
βοισ συβµετιδοσ ◊ φαρρα δο πβλιχο, µασ δε πανο,
δε µαδειρα, δε “παπιερ µαχη”; νο σερεσ ϖιϖοσ,
δοταδοσ δε σενσιβιλιδαδε ε πρεσερϖαδοσ πελα
Χονστιτυιο δα Ρεπβλιχα χοντρα εσσε γνερο δε
χοµπορταµεντο.

Αλµ δασ πρ〈τιχασ ρεφεριδασ,  ποσσϖελ λισταρ ουτρασ µανιφεστα⌡εσ

δε χρυελδαδε χοντρα ανιµαισ, ταισ χοµο α χαα παρα φινσ µεραµεντε
εσπορτιϖοσ, τουραδασ, βριγασ δε χαχηορροσ, ο θυε νο αφαστα α δισχυσσο
α ρεσπειτο δε εϖεντυαλ χονφλιτο χοµ πρ〈τιχασ αρραιγαδασ εµ δετερµιναδασ
χοµυνιδαδεσ ε α συα ποσσϖελ συπεραο. Αινδα θυε νο σε εστεϕα α
συστενταρ υµα εθυιπαραο χοµ ασ πρ〈τιχασ δε χρυελδαδε χοµ οσ ανιµαισ
αχιµα ρεφεριδασ, µερεχε δεσταθυε, νο µνιµο χοµο υµα θυεστο α σερ
δεβατιδα, ο εξεµπλο τραζιδο πελα ασσιµ χηαµαδα χυλτυρα πετ σηοπ δε
“ηυµανιζαο” δε ανιµαισ δοµστιχοσ (πρινχιπαλµεντε χαχηορροσ ε
γατοσ), αοσ θυαισ  ιµποστο ο υσο δε υτενσλιοσ ε ρουπασ αο µοδο δε
ϖεστιρ ηυµανο, δεσχαραχτεριζανδο ε δεσρεσπειτανδο α συα ιδεντιδαδε
ανιµαλ (ε νατυραλ). ∆α µεσµα φορµα θυε ασ πρ〈τιχασ θυε ινφλιγεµ
σοφριµεντο αοσ ανιµαισ, α ϖιολαο δα ιδεντιδαδε νατυραλ δοσ ανιµαισ
, α δεπενδερ δασ χιρχυνστνχιασ, υµα φορµα (ποσσιϖελµεντε ταµβµ
χρυελ) δε αγρεδιρ α συα εξιστνχια ε α συα χονδιο νατυραλ. Θυανδο
ηοϕε σε φαλα εµ “βεµ−εσταρ ανιµαλ”, ταλ χοµπρεενσο νο πασσα πελο
τραταµεντο δοσ ανιµαισ χοµο σε ηυµανοσ φοσσεµ, µασ σιµ πελο ρεσπειτο
◊ συα χονδιο ανιµαλ ε ιδεντιδαδε νατυραλ. Εµ ουτρασ παλαϖρασ, α
διγνιδαδε ηυµανα ιµπλιχα δεϖερ δε ρεσπειτο ε χονσιδεραο παρα χοµ
α ϖιδα νο−ηυµανα ε ο ρεχονηεχιµεντο δε υµα διγνιδαδε (ϖαλορ
ιντρνσεχο) δασ φορµασ νο−ηυµανασ δε ϖιδα, ϖιστο θυε α διγνιδαδε δα
πεσσοα ηυµανα, εµβορα τενηα υµα διµενσο εχολ⌠γιχα, νο σε χονφυνδε
χοµ α διγνιδαδε δα ϖιδα, ο θυε ταµβµ δεϖε σερ σεµπρε χονσιδεραδο
να δισχυσσο σοβρε εϖεντυαλ εµβατε εντρε διρειτοσ ηυµανοσ ε
φυνδαµενταισ ε οσ ιντερεσσεσ (ου διρειτοσ?) ινερεντεσ ◊ ϖιδα νο ηυµανα,
ασπεχτο θυε νο ποδερ〈 σερ αθυι απροφυνδαδο.

92
4. ALGUMAS QUESTÕES EM ABERTO –
UM NOVO CONTRATO POLÍTICO-
JURÍDICO SOCIOAMBIENTAL?
Α αµπλιαο δα νοο δε διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα (α παρτιρ
δο ρεχονηεχιµεντο δα συα νεχεσσ〈ρια διµενσο εχολ⌠γιχα) ε ο
ρεχονηεχιµεντο δε υµα διγνιδαδε δα ϖιδα νο−ηυµανα απονταµ παρα
υµα ρελειτυρα δο χλ〈σσιχο χοντρατο σοχιαλ εµ διρεο α υµα εσπχιε δε
χοντρατο σοχιοαµβιενταλ (ου εχολ⌠γιχο), χοµ ο οβϕετιϖο δε χοντεµπλαρ υµ
εσπαο παρα ταισ εντεσ νατυραισ νο µβιτο δα χοµυνιδαδε εσταταλ. Νεσσε
σεντιδο, ΜΙΧΗΕΛ ΣΕΡΡΕΣ αποντα α νεχεσσιδαδε δε σε αποσταρ, νο
χοντεξτο πολτιχο−ϕυρδιχο χοντεµπορνεο, να χονχεπο δε υµ χοντρατο
νατυραλ, ονδε ο σερ ηυµανο αβανδονε α συα χονδιο δε δοµιναδορ ε
“παρασιτα” εµ φαχε δο µυνδο νατυραλ ε ασσυµα εµ φαχε δεστε υµα
ποστυρα χαραχτεριζαδα πελα ρεχιπροχιδαδε να ρελαο εντρε σερ ηυµανο
ε αµβιεντε, ου σεϕα, αθυιλο θυε α Νατυρεζα δ〈 αο ηοµεµ  ο θυε εστε
47
δεϖε δαρ α ελα, τορνανδο−α, δε χερτο µοδο, συϕειτο δε διρειτο. Ασσιµ,
δα µεσµα φορµα χοµο α ∆εχλαραο δοσ ∆ιρειτοσ δο Ηοµεµ βυσχου
πορ φιµ αο παρασιτισµο εντρε σερεσ ηυµανοσ,  χηεγαδο ο µοµεντο
ηιστ⌠ριχο δε, πορ µειο δε υµ χοντρατο νατυραλ (ου µεληορ,
σοχιοαµβιενταλ), σε αχαβαρ, ου, πελο µενοσ, µινιµιζαρ, ο ιµπαχτο
48
µαλφιχο δο παρασιτισµο δο Ηοµεµ εµ ρελαο ◊ Νατυρεζα . Η〈 θυε
αµπλιαρ ο εσπεχτρο δε ρεχονηεχιµεντο δε συϕειτοσ δε διρειτο νο σεντιδο
δε, χοντεµπλανδο νοϖοσ παρχειροσ δε αϖεντυρα νατυραλ, αχρεσχενταρ αο
χοντρατο σοχιαλ α χελεβραο δε υµ χοντρατο νατυραλ ου σοχιοαµβιενταλ δε
ρεχιπροχιδαδε ε ιντεραο εντρε οσ παχτυαντεσ. Ασσιµ χοµο υµα νοϖα
φειο εσταταλ σε δελινεια, ταµβµ υµ νοϖο συϕειτο πολτιχο δεϖε εµεργιρ
δε ταλ χονϕυντυρα πολτιχο−ϕυρδιχα χοµπροµετιδα χοµ ο φυτυρο. Προπ⌡ε−
σε α ρεχονχιλιαο δο ηοµεµ νατυραλ χοµ ο ηοµεµ πολτιχο.
Πορ φιµ, ρεγιστρα−σε α ιµπορτνχια δα χονσχιεντιζαο ε δα
σενσιβιλιζαο ηυµανα αχερχα δο ρεσπειτο ◊ ϖιδα δο ανιµαλ νο−ηυµανα

47
ΣΕΡΡΕΣ, Μιχηελ. Ο χοντρατο νατυραλ. Τραδυο δε Σεραφιµ Φερρειρα. Λισβοα: Ινστιτυτο
Πιαγετ, 1990, π. 66.
48
ΣΕΡΡΕΣ, Ο χοντρατο νατυραλ, ππ. 61−64.

93
ε δοσ εντεσ νατυραισ εµ γεραλ. Νο δι〈λογο τραϖαδο εντρε οσ σευσ
49
περσοναγενσ Ηανσ Χαστορπ ε Σεττεµβρινι, ΤΗΟΜΑΣ ΜΑΝΝ , εµ συα
οβρα Α µοντανηα µ〈γιχα, απ⌠σ ρεφεριρ θυε α εσσνχια δο ηυµανισµο εστ〈
ϖινχυλαδα αο ρεσπειτο ◊ διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα, δεσταχα θυε ο
“χυ, πορ µοτιϖοσ δε εθιδαδε, περτενχε αοσ παρδαισ”. Οσ ϖαλορεσ
φυνδαµενταισ δα νοσσα χοµυνιδαδε εσταταλ (διγνιδαδε, λιβερδαδε,
ιγυαλδαδε ε σολιδαριεδαδε) δεϖεµ, νεχεσσαριαµεντε, σερ αµπλιαδοσ παρα
αλµ δο εσπεχτρο ηυµανο, νο ιντυιτο δε αλχαναρµοσ υµ παταµαρ µαισ
εϖολυδο δα χυλτυρα ϕυρδιχα, δα µοραλ ε δο πενσαµεντο ηυµανο, ο
θυε, ◊ λυζ δασ φορµυλα⌡εσ λεϖανταδασ, σε ρεϖελα ταµβµ πορ µειο δο
ρεχονηεχιµεντο ε χονσεθεντε προτεο ε προµοο δα διγνιδαδε δοσ
ανιµαισ ε δα ϖιδα δε υµ µοδο γεραλ. Σε ταισ θυεστ⌡εσ, παρα αλµ δα
εϖιδεντε εξιστνχια δε δεϖερεσ φυνδαµενταισ ταµβµ ιµπλιχαµ ο
ρεχονηεχιµεντο δε διρειτοσ (συβϕετιϖοσ) φυνδαµενταισ δοσ ανιµαισ ου
δα νατυρεζα, ου σε  πρεφερϖελ φαλαρ δε ιντερεσσεσ (οβϕετιϖαµεντε
τυτελαδοσ) φυνδαµενταισ ϖινχυλαδοσ ◊ ϖιδα νο−ηυµανα αινδα
περµανεχε εµ αβερτο. ∆α µεσµα φορµα, σεγυεµ χαρεντεσ δε αµπλο
δεβατε ινµερασ ουτρασ θυεστ⌡εσ, διρετα ε ινδιρεταµεντε ϖινχυλαδασ αο
τεµα ορα ϖερσαδο. Ρελεµβρε−σε αθυι θυε ο θυε νοσ ιµπορτα χοµ ο πρεσεντε
ενσαιο,  θυε σιγαµοσ λογρανδο αβριρ ε νο χερραρ πορτασ ε ϕανελασ πορ
ονδε ποσσαµ χιρχυλαρ ασ ιδιασ θυε µοϖεµ α χιϖιλιζαο ε θυε σεγυεµ
ϖιαβιλιζανδο θυε ο Ηοµεµ, χιεντε δασ συασ λιµιτα⌡εσ ε δε συα
ρεσπονσαβιλιδαδε χοµ α συα ε ασ δεµαισ φορµασ δε ϖιδασ ε χοµ ο µειο
νο θυαλ σε ινσερεµ, ενχοντρε να διγνιδαδε δα πεσσοα ηυµανα ε να
διγνιδαδε δα ϖιδα υµ φυνδαµεντο ε υµ οβϕετιϖο περµανεντε, τιχο ε
ϕυρδιχο, α ρεσπειταρ ε προµοϖερ.

49
ΜΑΝΝ, Τηοµασ. Α µοντανηα µ〈γιχα. Τραδυο δε Ηερβερτ Χαρο. Ριο δε ϑανειρο:
Νοϖα Φροντειρα, 2000, π. 217.

94