Albert Einstein

14 III 1879
urodził się w Ulm
1905
podał podstawowe idee szczególnej teorii względności
wyjaśnił ruchy Browna i zapoczątkował teorię fluktuacji
podał zależność między masą i energią (wzór Einsteina)
podał prawa: zewnętrznego zjawiska fotoelektrycznego i równoważności fotochemicznej
1914–33
wykładał na uniwersytecie w Berlinie
1916
podał ogólną teorię względności
opublikował kwantową teorię promieniowania
1921
otrzymał Nagrodę Nobla za prace nt. zjawiska fotoelektrycznego i z fizyki
teoretycznej
1922
wydał Istotę teorii względności
1924
uogólnił teorię Bosego (statystyka Bosego-Einsteina)
1933
osiadł na stałe w Stanach Zjednoczonych
1939
napisał list do F.D. Roosevelta, wskazujący możliwość militarnego wykorzystania
energii jądrowej
18 IV 1955
zmarł w Princeton
Urodził się 14 III 1879 w Ulm.
Urodził się w żydowskiej rodzinie kupieckiej, która 1880 przeniosła się z Ulm do
Monachium, a 1894 do Mediolanu. W latach 1896–1900 Einstein studiował na
politechnice w Zurychu. Po ukończeniu studiów bezskutecznie poszukiwał pracy na
różnych uniwersytetach. Pracował jako korepetytor, nauczyciel matematyki, wreszcie
w okresie 1902–08 jako ekspert w federalnym biurze patentowym w Bernie. To mało
absorbujące zajęcie pozostawiało mu czas na zgłębianie zasad fizyki. W rezultacie
tych przemyśleń Einstein napisał (1902–05) prace, które ukazały się (1905) w
prestiżowym niemieckim miesięczniku „Annalen der Physik”.
Wyłożone w nich teorie wkrótce zyskały uznanie i Einstein 1909 został profesorem
uniwersytetu w Zurychu, następnie (1911–12) — niemieckiego uniwersytetu w Pradze, a
1912 — politechniki w Zurychu. W 1913 został członkiem Akademii Nauk w Berlinie. W
1914 przeniósł się do Berlina, gdzie był dyrektorem specjalnie dla niego
utworzonego Instytutu Fizyki, z prawem wykładania na tamtejszym uniwersytecie.
Podczas studiów w Zurychu, 1897 Albert Einstein poznał Milevę Marić, Serbkę. Miał z
nią dwóch synów. W 1919 rozwiódł się z Marić; w ramach ugody rozwodowej przekazał
jej Nagrodę Nobla, którą otrzymał dopiero 1921 za odkrycie praw zjawiska
fotoelektrycznego i prace z zakresu fizyki teoretycznej. Drugie małżeństwo zawarł
ze swą kuzynką Elsą Lowenthal (zmarła 1936).
W 1933 został zmuszony do opuszczenia Niemiec. Na znak protestu przeciw
hitleryzmowi zrzekł się obywatelstwa niemieckiego i członkostwa Akademi Nauk w
Berlinie. Wyjechał do Stanów Zjednoczonych, osiedlił się w Princeton, gdzie
pracował do końca życia w Institute for Advanced Study.
Einstein jest uważany za jednego z najwybitniejszych fizyków w historii nauki; choć
był przede wszystkim teoretykiem, był też autorem kilku ciekawych pomysłów
eksperymentalnych (doświadczenie Einsteina–de Haasa), a także technicznych
(otrzymał kilka patentów). Pisał książki, w których popularyzował własne teorie,
m.in. Istota teorii względności (1922, wydanie polskie 1962), Mein Weltbild (1935)
oraz Ewolucja fizyki (1947, wspólnie z L. Infeldem, wydanie polskie 1962).
Poza fizyką Einstein pasjonował się m.in. żeglarstwem; doskonale grał na
skrzypcach, był nawet uznawany za wirtuoza tego instrumentu, namiętnie palił fajkę.
Zmarł 18 IV 1955 w Princeton (stan New Jersey). Na życzenie Einsteina jego zwłoki
zostały poddane kremacji, a prochy rozsypano w nieznanym miejscu.
Udział w życiu politycznym
W czasie I wojny światowej głosił idee pacyfistyczne, które w latach następnych — w
obliczu nazistowskiego zagrożenia i rosnącej potęgi hitlerowskich Niemiec —
zarzucił; jednocześnie narastające objawy antysemityzmu spowodowały, że stał się
zdecydowanym orędownikiem syjonizmu. W czasie II wojny światowej popierał prace
zmierzające do budowy bomby jądrowej; 1939 napisał list do prezydenta Stanów
Zjednoczonych F.D. Roosevelta, zwracając uwagę na militarne znaczenie energii
jądrowej. Po wojnie uznał jednak, że dalsza rozbudowa arsenału jądrowego zagraża
istnieniu ludzkości. W dowód uznania za poparcie dla syjonizmu 1952 zaproponowano
mu prezydenturę Izraela, której nie przyjął.
Pierwsze prace
Pierwsza z prac zamieszczonych w „Annalen der Physik”, Über die von der
molekularkinetischen Theorie..., zawierała wyjaśnienie ruchów Browna oraz
wyprowadzenie relacji Einsteina–Smoluchowskiego. Stała się ona zaczątkiem
rozwiniętej później przez Einsteina teorii fluktuacji. W pracy Über einen die
Erzeugung... wprowadził pojęcie kwantu światła i na tej podstawie wyprowadził m.in.
prawa zjawiska fotoelektrycznego zewnętrznego i równoważności fotochemicznej.
Wyniki badań nad szczególną teorią względności zawarł w 30-stronicowej pracy Zur
Elektrodynamik bewegter Körper (O elektrodynamice ciał w ruchu), która
zrewolucjonizowała poglądy na czas i przestrzeń, zupełnie zmieniając oblicze
współczesnej fizyki. Zawiera ona do dziś aktualne i jasne sformułowanie zasad
szczególnej teorii względności, w której Einstein zerwał z pojęciem czasu
absolutnego, łącząc przestrzeń i czas w 4-wymiarową czasoprzestrzeń. W czwartej
pracy, Ist die Trägheit..., wyprowadził wzór łączący masę z energią (wzór
Einsteina).
Szczególna teoria względności
Jako podstawę tej teorii Albert Einstein przyjął dwa postulaty: 1) prawa przyrody
są jednakowe dla wszystkich obserwatorów w ruchu jednostajnym prostoliniowym; 2)
prędkość światła nie zależy od ruchu jego źródła. Z tych założeń wynika, że odstęp
czasu między dwoma zdarzeniami nie ma charakteru absolutnego, lecz zależy od
obserwatora, podobnie jak mierzona przezeń długość odcinka. Te dwa ważne wyniki,
relatywistyczna dylatacja czasu i skrócenie długości, zostały następnie
potwierdzone w wielu doświadczeniach. H. Minkowski podał 1908 elegancki formalizm
szczególnej teorii względności, wprowadzając tzw. czasoprzestrzeń.
Szczególna teoria względności przewidziała istnienie licznych, nie znanych przedtem
zjawisk, z których wszystkie znalazły potwierdzenie w doświadczeniach. Za
najważniejsze jej konsekwencje uznaje się: uzależnienie czasu przebiegu zjawisk
fizycznych, masy cząstek i wielu innych wielkości od stanu ruchu układu, w którym
te zjawiska są opisane; podanie związku E = mc2 pomiędzy masą m i energią E ciała;
eliminację z fizyki pojęcia eteru i nadanie polom fizycznym statusu samodzielnych
obiektów fizycznych charakteryzujących się masą, gęstościami pędu, energii, momentu
pędu itp.; uznanie pewnych wielkości, uznawanych poprzednio za wielkości odrębne,
za składowe jednej wielkości określonej w czasoprzestrzeni.
Wzór E = mc2 Einstein zaproponował we IX 1905, a 1907 wyprowadził podstawową zasadę
równoważności masy grawitacyjnej i masy bezwładnej, będącą kluczem do ogólnej
teorii względności. Opracowanie całej tej teorii potrwało jednak do 1915.
Teoria względności, zwłaszcza szczególna, spotkała się początkowo z wielkim oporem
ze względu na trudny do pogodzenia z tzw. zdrowym rozsądkiem opis czasu i
przestrzeni. Dziś jest to fundament rozumienia przyrody. Szczególna teoria
względności stanowi podstawę konstrukcji akceleratorów cząstek, a kinematyka
relatywistyczna jest potwierdzona tysiącami doświadczeń nad rozpraszaniem cząstek o
wysokich energiach.
Ogólna teoria względności
Okres 1914–16 to lata najintensywniejszej pracy nad ogólną teorią względności, w
której po raz pierwszy od czasów I. Newtona zostały poddane rewizji prawa
grawitacji. Nowe ujęcie grawitacji pozwoliło Einsteinowi wyjaśnić ilościowo znaną
od dawna wartość ruchu peryhelium Merkurego, przewyższającą tę, która wynikała z
mechaniki Newtona. Einstein podał też ilościowe przewidywania odchylenia promienia
świetlnego w polu grawitacyjnym Słońca. Zostały one potwierdzone przez
astronomiczne obserwacje, które prowadził zespół kierowany przez A. Eddingtona,
położeń gwiazd na niebie podczas całkowitego zaćmienia Słońca 1919. Wyniki tych
obserwacji uznał Einstein za ostateczny dowód słuszności swej teorii.
W ogólnej teorii względności zjawisko powszechnego ciążenia jest spowodowane
wystąpieniem krzywizny czasoprzestrzeni, która jest przestrzenią bardziej ogólną
niż nie mająca krzywizny czasoprzestrzeń Minkowskiego. Właściwości geometryczne tej
ogólnej czasoprzestrzeni zależą od ruchu i rozkładu materii oraz pól, i z kolei
same określają ruch materii oraz mają wpływ na pola. Zależność ta jest określona
przez równania Einsteina. Rozwiązaniami tych równań są czasoprzestrzenie
odpowiadające rozmaitym sytuacjom fizycznym, a jedną z nich, dla przypadku gdy nie
ma materii i pól, jest czasoprzestrzeń Minkowskiego. W teorii tej nie ma żadnych
wyróżnionych układów odniesienia. Pojawiają się one jednak wtedy, gdy rozwiązania
równań Einsteina mają pewnego rodzaju symetrie. Ogólna teoria względności
przewiduje poprawki do ruchu ciał i światła w polu grawitacyjnym. Wpływ
grawitacyjnego pola Ziemi na energię fotonów został potwierdzony 1957
doświadczalnie w tzw. zjawisku Mössbauera. Potwierdzeniem teorii jest także m.in.
zaobserwowane w widmach białych karłów i Słońca oraz pulsarów podwójnych
poczerwienienie grawitacyjne, tj. zwiększenie długości fal elektromagnetycznych
przy opuszczaniu obszaru o niższym potencjale grawitacyjnym, czyli powierzchni
gwiazdy. Ogólna teoria względności znalazła duże zastosowanie w astrofizyce i
kosmologii, umożliwia m.in. konstruowanie modeli kosmologicznych Wszechświata
(jeden z takich modeli tłumaczy zaobserwowane zjawisko ucieczki odległych galaktyk
rozszerzaniem się Wszechświat).
Einstein jako pierwszy podał teorię fal grawitacyjnych (1916), był także twórcą
ogólnej relatywistycznej kosmologii (1917).
Inne osiągnięcia
W 1916 uczony opublikował pracę na temat kwantowej teorii promieniowania, w której
przewidział istnienie emisji wymuszonej — był to pierwszy krok w kierunku
zbudowania lasera. W tym okresie Einstein gościł z wykładami w wielu ośrodkach
naukowych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Chinach, Japonii,
Palestynie, Hiszpanii.
Od lat 20. pracował nad stworzeniem zunifikowanej teorii pola, mającej w jednolity
sposób opisać pole grawitacyjne i elektromagnetyczne. Wieloletnie badania nie
zakończyły się sukcesem, stały się jednak impulsem rozwoju geometrii różniczkowej.
W 1924, po zapoznaniu się z pracą S.N. Bosego o statystyce kwantów światła,
opublikował ją wraz z uwagami dotyczącymi możliwości uogólnienia teorii Bosego na
gaz doskonały, wkrótce też dokonał tego, przyczyniając się do powstania tzw.
statystyki Bosego–Einsteina.