40

BAHAR 2018, SAYI 27

TELEVİZYON DİZİLERİNDE
TOPLUMSAL CİNSİYET
EŞİTLİĞİNE DOĞRU
Elif AKÇALI - İrem İNCEOĞLU
Khas Öğretim Üyeleri

Geçtiğimiz yıl Türkiye Sanayici ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD) Toplumsal Cinsiyet Eşitliği
Çalışma Grubu desteğiyle gerçekleştirdiğimiz “Türkiye Dizilerinde Toplumsal Cinsiyet
Temsilleri Araştırması”nın sonuçları 5 Mart 2018 tarihinde basın ve kamuoyu ile paylaşıldı.
Araştırmanın soruları Türkiye’de ulusal televizyon kanallarında yayınlanan popüler dizilerde
toplumsal cinsiyet rollerinin yer alış biçimlerini ortaya çıkarmak ve sektör paydaşlarıyla da
beraber toplumsal cinsiyet eşitliği yaratabilmek üzere dizi hikâyeleri ve senaryolarındaki
sorunları ve iyi örnekleri tespit etmeyi amaçlayarak oluşturuldu.

Özellikle toplumsal cinsiyet ekseninde gelenekselleşmiş ve kalıplaşmış

DİZİ KANAL
Diriliş Ertuğrul TRT
Arka Sokaklar Kanal D
Vatanım Sensin Kanal D
Eşkıya Dünyaya... atv
Kırgın Çiçekler atv
Aşk ve Mavi atv
Savaşçı FOX
Kalbimdeki Deniz FOX
İçerde Show
Yeni Gelin Show
Anne Star
Söz Star
kadınlık ile erkeklik algılarının dizi senaryolarında nasıl yeniden
üretildiğine bakıldı ve bu algıların görsel ile sözel dilde seyirciye nasıl
aktarıldığına odaklanıldı. Söz konusu araştırma için 1-31 Mayıs 2017
tarihleri arasında yayınlanan ve izlenme oranlarına göre ilk 20 sırada
bulunan dizilerin yer aldığı listeden 6 ulusal kanal ve toplam 12 dizi
seçildi. Araştırmada belirlenen 12 dizinin 4’er haftalık bölümlerinin her
birinde yer alan karakterler ana ve yardımcı olmak üzere sezon boyunca
devamlılığı olan karakterlerdi. Dolayısıyla iki boyutlu, az sahnesi ve/
veya diyaloğu olan, hikayede ağırlığı ve devamlılığı olmayan karakterler
seçim dışında tutuldu. Seçilen – 75’i kadın ve 86’sı erkek olmak üzere
– toplam 161 karakter üzerinden toplumsal cinsiyet temsillerinin
incelenmesi aracılığıyla, olası eşitsizliklerin, süregiden basmakalıp
yargıların, ataerkilliği yeniden üreten kalıpların ya da bunlara alternatif
oluşturabilecek yeni anlatıların tespit edilmesi amaçlandı. Bakılan
dizilerin hiçbirinde kendisi veya başka birisi tarafından açıkça veya dolaylı
yoldan LGBTİ birey olarak tanımlanan bir karakter olmadığı için bu
araştırma toplumsal cinsiyet rollerini heteroseksüel kadın ve erkek algısı
dahilinde incelemiştir.

Araştırmada yöntem olarak içerik analizi kullanıldı. Seçilen diziler

araştırmaya davet ettiğimiz toplam 11 lisans ve yüksek lisans öğrencisi
tarafından kodlanarak incelendi. Araştırma dahilinde en önemsediğimiz
 özelliklerle ilgili yorumların kadınların %100’ünün
Yorumların 2’si zayıf
3/4’ü kadınlara yapılıyor %70’i olumlu medeni durumu biliniyor

41
Genç kadın karakter sayısı, genç erkek karakter sayısının 2,5 katı.
“Kadın gibi”
Ebeveyn rollerinin olmak… Her 3 kadından
Televizyon Dizilerinde
%79'u kadınların. 1'i ev kadını

Toplumsal
Ev içi sorumlulukların
Erkekler, babalık
rolünde görünmüyor Kadınlar için bile %62 %92'si kadınların %92
oranında "aşağılama"

Cinsiyet Eşitliği
Kadınların iş hayatında Araştırması
%80
%20 görünürlüğü sınırlı
Kadınlar %80 oranında
Bu araştırma
%82 İş içerikli söz
ve eylemlerin
iş dışı mekanlarda
Türkiye’de ulusal %82'si erkeklerin.
bulunuyor.
televizyon kanallarında
yayınlanan popüler
dizilerde, toplumsal
cinsiyet kalıplarının ve
Şiddetrollerinin
ve tehdit
yer alış erkekler
Araştırma raporunuiçin Ağlama ve hüzün kadınlar için
biçimlerini tespit etmek indirmekokutun
için karekodu

amacıyla yapılmıştır
Şiddet ve tehdit
içeren sahnelerde
ARAŞTIRMA KÜNYESİ Ağlama ve hüzün
erkekler içeren sahnelerde

%79
kadınlar
Araştırmacılar: Doç. Dr. İrem İnceoğlu, Yrd. Doç. Dr. Elif Akçalı, Kadir Has Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğretim Üyeleri Araştırma Tarih Aralığı : 1-31 Mayıs 2017

%73
İncelenen Dizi Sayısı : 12* Bölüm Sayısı : 48 Kanal Sayısı : 6 Ulusal Karakter Sayısı : 161 Karakter Dağılımı: 75 Kadın, 86 Erkek Karakter Konumu: Ana Roller, Yardımcı Roller**

Görünürlük

%53
%47Erkekler, karakterlerin sayısı
Dizilerdeki ana ve yan Dengesiz
agresif ve kaba Kadınlar, uysal ve hayalperest
Dengeli
En çok izlenen dizilerde
toplam görünürlüğün yaklaşık
2/3’ü erkek karakterlere ait.

Kadın karakterler kalıplara sıkışıyor

Medeni durum
Fiziksel özellikleriyle kadınları
AGRESİF KABA KadınHer
karakterler
3 kadın UYSAL tanımlıyor
HAYALPEREST
ön plandalar.
karakterlerFiziksel karakterler DUYGUSAL karakterleraksine karakterler
Erkeklerin
karakterden
özelliklerle ilgili yorumların kadınların %100’ünün
%62
3/4’ü kadınlara yapılıyor %69
Yorumların
%70’i olumlu %80
2’si zayıf
%64
medeni durumu biliniyor %77
Genç kadın
* Söz konusu karakter
tarih aralığı içinde en fazlasayısı, genç
reyting alan ilk 12 dizi erkek karakter
** Hikaye kurgusunda sayısının
sürekliliği ve olay akışına etkisi2,5 katı.
olan roller

“Kadın gibi”
Ebeveyn
süreçlerden birisi de, öğrenciler çalışmaktı. olmak…
rollerinin
ile birlikte Kodlayıcı olmasına rağmen, Her 3erkeklerin
kadından ve kadınların dünyalarının
%79'u kadınların.
olarak araştırmaya katılan öğrenciler, verdiğimiz kısa dönemli 1'i ev kadını
ayrıştırılmış ve rollerin de buna göre dağılmış olduğu görüldü.
Evaçıklayacak
içi sorumlulukların
Erkekler,yöntemleri
eğitimler sayesinde hem araştırma babalık
rolünde görünmüyor
konusunda Bunu
Kadınlar için bile %62
en iyi şey, belki de en çok izlenen 12 dizinin,
%92'si kadınların %92
yetkinlik kazandılar hem de toplumsal cinsiyet eşitliği ve oranında "aşağılama"7’sinin erkek odaklı hikayelere sahip olması. Şaşırtıcı olmayacak
temsiliyeti konusunda bilimsel bir çalışma aracılığıyla bu konuda şekilde bu erkeklik hikâyelerinde savaş, çatışma ile şiddet ön
duyarlılıklarını artırdılar. planda ve erkek odaklı dizilerde toplam görünürlüğün 2/3’ü
erkek karakterlere ait.
Kadınların iş hayatında %80
Araştırmanın odaklandığı %20
başlıklar kadın
sayısal dağılımları, ekran görünürlükleri,
ve
Kadınlaryaş
%80
erkek karakterlerin
görünürlüğü sınırlı
aralıkları,
oranında Kadın karakterler hem duygusal, İş içerikli
hemsöz %82
de fiziksel özellikleri ile
ve eylemlerin
medeni durumları, fiziksel halleri, karakteriş dışıözellikleri,
mekanlardaişe ve belli başlı kalıplara sıkıştırılmış halde. Genç diye tanımladığımız
%82'si erkeklerin.
eve dair sorumlulukları, sahne içindeki söz vebulunuyor.
eylemleri oldu. (yani 16-25 yaş aralığında görünen) kadın karakter sayısı genç
Araştırmaya dahil ettiğimiz dizilerde ana ve yan karakterlerin erkek karakter sayısının 2,5 katı. Erkek karakterler ise çok daha
kadın ve erkek olarak sayısal dağılımında bir denge bulunuyor geniş bir yaş aralığında (26-64) rol alabiliyor. Yetişkin (26-39) ve
Şiddet ve tehdit erkekler için Ağlama ve hüzün kadınlar için

Şiddet ve tehdit
içeren sahnelerde Ağlama ve hüzün
 Fiziksel özellikleriyle kadınları tanımlıyor
Her 3 kadın
ön plandalar. Fiziksel Erkeklerin aksine
karakterden
özelliklerle ilgili yorumların kadınların %100’ünün
42 Yorumların 2’si zayıf
3/4’ü kadınlara yapılıyor %70’i olumlu medeni durumu biliniyor

Genç kadın karakter sayısı, genç erkek karakter sayısının 2,5 katı.
“Kadın gibi”
Ebeveyn rollerinin olmak… Her 3 kadından
%79'u kadınların. 1'i ev kadını
Ev içi sorumlulukların
Erkekler, babalık
rolünde görünmüyor Kadınlar için bile %62 %92'si kadınların %92
oranında "aşağılama"

Kadınların iş hayatında %80

%20 görünürlüğü sınırlı
Kadınlar %80 oranında
%82 İş içerikli söz
ve eylemlerin
iş dışı mekanlarda
bulunuyor. %82'si erkeklerin.

Şiddet ve tehdit erkekler için Ağlama ve hüzün kadınlar için

orta yaşlı (40-64) erkekler hem rol dağılımı olarak sayıca fazla, Duygusal karakterlerin %80’ini ve hayalperest karakterlerin de
hem de baş rolde yer alabilirken, aynı şeyi Şiddet ve tehdit
kadın karakterler %77’sini kadınlar oluşturuyor. Bu verileri destekler nitelikte
içeren sahnelerde Ağlama ve hüzün
için söylemek mümkün değil. Kadınların büyük bir çoğunluğu
erkekler başka bir sonuç ise sahnelerde
içeren sahne üzerinden incelenen birtakım

%79
(%65) “zayıf/narin” olarak tanımlanıyor, buna ek olarak cazibesi
olan kadın, genç/yetişkin ve zayıf olarak tarif edilirken, orta
yaş üzeri kadınlar şişman/kilolu ve dul/boşanmış stereotipinde
gösteriliyor. Bu fiziksel özellikler dizi içinde geçen diyaloglarla
da olumlanıyor. Fiziksel özelliğe dair yapılan yorumların 3/4’ü
Erkekler,%70’i
kadınlara yöneltiliyor. Bu yorumların agresif ve kaba
kadınların “zayıf,
güzel, bakımlı” olmalarıyla ilgili olumlu yorumları içerdiğinden
fiziksel kalıpları güçlendiriyor.
Araştırma sonuçları bize medeni durumun da kadınları
tanımlayan bir özellik olduğunu söylüyor. Erkeklerin aksine,
bütün kadın karakterlerin medeni durumunu biliyoruz. Bir başka
deyişle, kadınların hikâye içindeki kimlikleri medeni durumdan
AGRESİF KABA
bağımsız yazılmamış. Çarpıcı başka
karakterler bir sonuç ise,
karakterler dul
kadın karakterlerin aynı medeni durumdaki erkek karakterlerden
%62 %69
beş kat fazla olması. Fiziksel özellikler verileriyle yapılan çapraz
okuma sonucunda dul ve boşanmış kadın karakterlerin çoğu, orta
yaşlı ve kilolu kategorisinde* karşımıza çıkarılıyor.
Söz konusu tarih aralığı içinde en fazla reyting alan ilk 12 dizi
Sahne içinde geçen söz ve eylemlerden yola çıkarak incelediğimiz
bir başka kategori de, “kadın gibi” benzetmesinin dolaylı veya
doğrudan geçtiği sahnelerdi. Diyaloglarda kadınlık atfedilen
yorumların hangi cinse yapıldığı ve niteliği bizim için önem
taşıyordu. Bu tip yorumların %6’sının erkeklere ve %94’ünün
kadınlara yapıldığı gözlemlendi. İlginç olan sonuç ise, diziler
dünyasında “kadın gibi” olmak aşağılama niyeti ile kullanılırken,
“erkek gibi” olmanın bir iltifat olarak karşımıza çıkmasıydı.
Kadın ve erkek karakterler duygusal yapıları açısından da
birtakım kalıplara sıkıştırılıyordu. Araştırma sonuçlarına göre
agresif ve kaba karakterlerin sırasıyla %62’si ve %69’u erkek.
eylemler. Ağlama ve hüzün içeren sahnelerin %73’ü kadınlar için
kadınlar
%73
yazılırken, şiddet ve tehdit içeren sahnelerin %79’u erkekler için
yazılıyor.
Ebeveynlik ve bu rolde görünürlük, araştırmanın odaklandığı
birKadınlar, uysal
başka başlıktı. ve hayalperest
İncelenen 75 kadın ve 86 erkek karakterin
sırasıyla %30 ve %21’i ebeveyn olarak tanımlanmış; neredeyse
eşit sayıda anne ve baba ile karşılaşılıyor. Ancak ebeveynlik
yapılan sahnelere baktığımızda %79’unun anneler için yazıldığını
görüyoruz. Bir başka deyişle “baba” karakterler hikâyelerde
olduğu halde, onları babalık yaparken izleyemiyoruz.
Kadınların iş hayatındaki görünürlüğü ana ve yan karakterler
Kadın karakterler UYSAL HAYALPEREST
ve boşanmış incelendiğinde oldukça
DUYGUSAL karakterler düşündürücü. Tahmin ediyoruz ki
karakterler
yan roller ve figüranlar da bu incelemeye dahil edilse oranlar
%80 %64 %77
daha çarpıcı hale gelecek. Kadın karakterlerin sahne sayılarına
baktığımızda, %80’inin hayatının keyfî (iş dışı) mekanlarda
geçtiğini görüyoruz. İncelediğimiz kadınların üçte biri ev kadını;
** Hikaye kurgusunda sürekliliği ve olay akışına etkisi olan roller
bununla bağlantılı olarak da ev işi içerikli sahnelerin %92’si
kadınlara yazılmış. İş içerikli sahnelerin ise %82’si erkeklere ait.
Yani kadınların daha çok evde ve keyfî mekanlarda, erkeklerin ise
iş dünyasında göründüğünü söyleyebiliriz. Kadınların ekonomik
hayata katılımıyla ilişkili rakamlara bakıldığında dizilerdeki
temsiliyetin pek iç açıcı olmadığını söyleyebiliyoruz. Örneğin,
incelenen 75 adet kadın karakterin içinde sadece bir adet iş
kadını bulunuyor ve bu karakterin öne çıkan özellikleri “agresif,
dışa dönük, rekabetçi, kaba” olması. Orta yaşlı ve dul olarak
tanımlanmış bu kadın karakterin ebeveynlik rolü hikâye içinde
öne çıkıyor ve oğlu ile ilişkisi geçimsizlik biçiminde gösteriliyor.
İncelenen Mayıs ayı bölümleri içerisinde bu karakter, hiç iş
yerinde gösterilmiyor. Bu veriler bize incelenen diziler içinde
 Kadınlar %80 oranında
iş dışı mekanlarda
bulunuyor.
Şiddet ve tehdit erkekler için
Şiddet ve tehdit
içeren sahnelerde
erkekler
%79
Erkekler, agresif ve kaba
AGRESİF KABA
karakterler karakterler
%62 %69
* Söz konusu tarih aralığı içinde en fazla reyting alan ilk 12 dizi
var olan yegâne iş kadınının, olumsuz özellikleriyle öne çıkan ve
hikâye içinde olumlanmayan bir karakter olduğunu göstermesi
açısından önemli.
Sonuç olarak araştırmanın bulguları bize Türkiye’de ulusal
kanallarda yayınlanan ve popüler olan dizilerde toplumsal
cinsiyet kalıp yargılarını yeniden üreten bir temsiliyet ve
rol dağılımı olduğunu gösteriyor. Yani kadınların büyük bir
kısmı eş ve/veya anne olarak ev işlerinden sorumlu rollerde
yer alırken, erkekler karar verme mekanizmalarında, iktidar
sahibi, ekonomik bağımsızlıkları olan bireyler olarak karşımıza
çıkıyor. Kadınların medeni halinin her dizide doğrudan ya
da dolaylı olarak bilinir kılınması, bize kadınların aile içine
hapsedilmiş halde ve bir erkek ile ilişkilendirilerek temsiliyet
bulabildiğini gösteriyor. Bizim araştırmamızda da, yapılan diğer
benzeri araştırmalarda karşımıza çıktığı gibi, kadınların fiziksel
özelliklerine ve yaşlarına dair temsiliyetin, sınırlı, belli kodlar
dahilinde ve kalıp yargıları üretir biçimde olduğu gözleniyor.
Dolayısıyla kadınlar görsel medyada tarihsel olarak kendilerine
sürekli atfedilen iki rol olan “cazibeli ve güzel” ile “anaç ve
cinsellikten arındırılmış” kalıplarının içine hapsedilerek temsil
edilmeye devam ediyorlar. Benzer sonuç, temsil edildikleri
mekanlar açısından da karşımıza çıkıyor. Kadınların, iç
mekanlarda daha çok görüntülendikleri, bunların çoğunun
özel mekan olduğu ve karakterlerin buralarda keyfî (iş dışı)
bulunduklarını gözlemliyoruz.
Buna karşılık erkekler daha fazla hareket özgürlüğüne
sahip karakterler olarak ortaya çıkıyor. Yine bu verilerle
%82 İş içerikli söz
ve eylemlerin
%82'si erkeklerin.
43
Ağlama ve hüzün kadınlar için
Ağlama ve hüzün
içeren sahnelerde
kadınlar
%73
Kadınlar, uysal ve hayalperest
Kadın karakterler UYSAL HAYALPEREST
DUYGUSAL karakterler karakterler
%80 %64 %77
** Hikaye kurgusunda sürekliliği ve olay akışına etkisi olan roller
desteklenen başka bir çıkarımımız da kadınların profesyonel
olarak çalışmayan karakterler olarak temsiliyet bulduğu,
ev kadını ve ebeveyn rollerine sıkıştırıldıkları, erkeklerin
ise ekonomik olarak özgür, söz sahibi oldukları ve çeşitli
işlerde temsiliyet bulabildikleri yönünde. Literatürde sıkça
karşımıza çıkan kadının özel alanla ve erkeğin de kamusal
alanla özdeşleştirilmesi konusu dizilerde de benzer şekilde
karşılık buluyor ve bu ayrışmayı tekrarlayarak normalleştirip
yeniden üretiyor. Buna ek olarak, erkeklik makbul cins olarak
kodlanıyor. Dilde sıkça karşılaştığımız cinsiyetçi söz ve
kalıplar dizilerde de anlatı içerisinde yer bulurken kadınlık
özelliklerinin dilde hem kadınlar hem de erkekler için hakaret
ve aşağılama amaçlı kullanıldığını buna karşılık erkeklik
özelliklerinin her iki cins için de iltifat niteliğinde olduğu
sahneleri görebiliyoruz.
Araştırmamızın yukarıda özetlenen sonuçları TÜSİAD
Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Çalışma Grubu tarafından bir araya
getirilen senaristler, oyuncular, yapımcılar, yönetmenler, kanal
yöneticileri ve reklam verenlerden oluşan sektör paydaşlarının
da destekleri ile dizi hikâyelerini iyileştirmek amaçlı kullanılmak
üzere paylaşıldı. Bu yolda ilk adım birtakım ilkeler belirlenerek
atıldı. Toplumsal cinsiyet kalıp yargılarını kaldırmak hedefiyle
kadınların ve erkeklerin fiziksel görünüm, karakter, duygu
ve meslek çeşitliliğini arttırmak, hayata, işe ve eve dair
sorumlulukları dengeli dağıtmak, şiddeti olağanlaştırmamak,
toplumsal cinsiyet eşitliğine uygun bir dil kullanmak ve rol
model karakterlerin görünürlüğünü sağlamak ve artırmak üzere
çalışılmasına karar verildi.