‫‪139‬‬

‫اهميت توليد داخلي مواد شيميايي ُپرمصرف در صنايع باالدستي نفت و‬

‫اولويت‌بندي توسعه فناوري‌هاي شيميايي مرتبط‬
‫امير ناصر احمدي*‪ ،‬رضا بندريان‪ ،‬پژوهشگاه صنعت نفت‬

‫مطالعـات انجـام شـده در سـند جامـع راهبـردي پژوهش‪ ،‬فناوري و سـاخت مـواد شـيميايي پُرمصرف‬
‫تاریخ ارسال نویسنده‪95/09/13 :‬‬ ‫نشـان مي‌دهـد از كل مـواد شـيميايي مصرفـي در شـرکت‌هاي اصلـي و تابعـه وزرات نفـت‌‪ ،‬تنهـا ‪7‬‬
‫تاریخ ارسال به داور‪95/09/14 :‬‬ ‫درصـد آن بـا دانـش فنـي بومي در سـطح کشـور در حال توليد اسـت‪ .‬ايـن در حالي اسـت که حدود‬
‫تاریخ پذیرش داور‪95/09/24 :‬‬ ‫‪16-15‬درصـد مجموعـه فـوق بـا دانش‌هاي فنـي ناقص در مراحل مختلف به شـکل وابسـته در چرخه‬
‫توليـد قـرار دارد و طبيعتـاً بقيـه موارد کام ً‬
‫ال وابسـته به واردات اسـت‪.‬‬
‫در مقالـه حاضـر بـا گـردآوري آمـار و ارقام مواد شـيميايي مصرفي در صنعت نفت بـه ويژه در صنايع‬
‫باالدسـتي‪ ،‬شـاخص‌هاي مهـم در اهميـت توليـد آنهـا بررسـي و دسـته‌بندي ايـن ترکيبـات بـه لحـاظ‬
‫کاربـردي و سـاختاري در ‪ 22‬گـروه تخصصـي جمع‌بنـدي گرديد‪.‬‬
‫برايـن اسـاس در ايـن مطالعـه نيازهـاي فناورانه صنعت نفت کشـور در حـوزه فناوري‌هـاي توليد مواد‬
‫شـيميايي کـه بـا توجـه به چالش‌هاي شـناخته شـده موجود و آتـي در سـند جامع راهبـردي پژوهش‪،‬‬
‫واژگان کلیدی‪:‬‬
‫سـاخت و فنـاوري توليـد مـواد شـيميايي پُرمصـرف در صنعـت نفـت تعييـن شـده بـود‪ ،‬براسـاس‬
‫مـواد شـيميايي‪ ،‬صنايـع باالدسـتي نفـت‪،‬‬ ‫نظرسـنجي از مديـران و کارشناسـان تخصصـي مرتبـط در صنعـت نفـت برمبنـاي شـاخص‌هاي تعيين‬
‫اولويت‌بنـدي حوزه‌هـاي توليـد مـواد‬ ‫شـده و بـا اسـتفاده از روش ‪ TOPSIS‬اولويت‌بنـدي شـد و براسـاس آن اولويت‌بنـدي‪ ،‬نيـاز به توسـعه‬
‫شـيميايي‪ ،‬روش ‪ ،TOPSIS‬حوزه‌هـاي‬ ‫حوزه‌هـاي فناوري‌هـاي اصلـي مـواد شـيميايي مصرفـي در صنايـع نفـت به‌ويـژه در صنايـع باالدسـتي‬
‫فنـاوري‪.‬‬ ‫تعييـن گرديد‪.‬‬

‫فلوکوالنت‌ها از زمره مواد پُرمصرف در واحدهاي عملياتي مرتبط‬
‫با آب پااليشگاه‌هاي نفت و گاز‪ ،‬مراكز بهره‌برداري و مجتمع‌هاي‬
‫پتروشيمي مانند يوتيليتي‪ ،‬بويلرها‪ ،‬عمليات تصفيه آب و پساب و غيره‬
‫مي‌باشند‪ .‬پااليش گاز و نيز فعاليت‌هاي برج تقطير نفت‪ ،‬بدون کاربرد‬
‫آمين‌هاي جاذب مانند دي‌اتانول‌آمين‪ ،‬مونو‌‌اتانول‌آمين و متيل‌دي‌اتانول‬
‫‌آمين که عهده‌دار جذب گازهاي اسيدي مي‌باشند و همينطور تركيبات‬
‫ضد كف با پايه سيليكون‪ ،‬امكان‌پذير نيست‪.‬‬
‫اسـتفاده از دمولسـيفايرها در مراكز بهره‌بـرداري واحدهاي نمك‌زدايي‪،‬‬
‫افزايه‌هـاي اسـيدكاري در مراكـز حفاري و سـاير افزايه‌هـاي مصرفي در‬
‫بخـش باالدسـتي صنعـت نفـت در راسـتاي بهينه‌سـازي راندمـان ازديـاد‬
‫برداشـت‪ ،‬حفـاري و توليـد نفت‌خـام و فراورده‌هـاي نفتي بـا كيفيت باال‬
‫نقش بسـيار اساسـي را ايفـا مي‌نمايند‪.‬‬
‫عمده مواد شيميايي مصرفي در مراكز عملياتي نفت و گاز وارداتي‬
‫بوده و متاسفانه هزينه ارزي صدها ميليارد دالري را به کشور تحميل‬
‫مي‌نمايد‪ .‬بخش اعظمي از اين مواد شيميايي به‌صورت انحصاري در‬
‫شركت بزرگ نفتي دنيا توليد و به‌صورت فرموالسيون‌هاي تجاري به‬
‫کشور فروخته مي‌شوند‪ .‬تجربيات شناخت ساختار فرموالسيون‌ها‪ ،‬نشان‬
‫مي‌دهد كه در بسياري از فرموالسيون‌ها آب به‌عنوان حالل مورد استفاده‬
‫قرار مي‌گيرد‪ .‬به‌عبارتي بخشي از هزينه واردات مواد شيميايي صرف‬
‫خريد آب مي‌شود! ناگفته نماند برخي حالل‌هاي ديگر مانند الکل‌ها و‬
‫امـروزه بـا توجـه بـه گسـترش روزافـزون حيطـه فنـاوري و تحقيقات در‬
‫سـطح دنيـا و محدوديت منابـع و امکانـات موردنياز‪ ،‬براي اسـتفاده بهينه‬
‫و کارا از قابليت‌هـاي موجـود در سـطح ملـي و بخشـي‪ ،‬اولويت‌بنـدي‬
‫دسـتيابي بـه اهـداف توسـعه فنـاوري و تحقيقاتـي امـري اجتناب‌ناپذيـر‬
‫مي‌باشـد‪ .‬يکـي از مشـکالت اساسـي و عمـده در راسـتاي تخصـص‬
‫بهينـه قابليت‌هـا و منابـع‪ ،‬مشـخص نبـودن زمينه‌هـاي توسـعه فنـاوري و‬
‫اولويت‌هـاي تحقيقاتـي آنهاسـت کـه ايـن موضـوع عالوه‌بـر امـکان‬
‫حصـول بـه عـدم اثربخشـي پژوهـش و فنـاوري و اتلاف منابـع‪ ،‬باعـث‬
‫ايجـاد شـکاف بيـن مراکـز تحقيقاتـي و پژوهشـي بـا سـاير بخش‌هـاي‬
‫اقتصـادي و اجتماعـي نيـز مي‌شـود‌[‪ 1‬و‪.]2‬‬
‫فعاليت كليه مجتمع‌هاي پااليشگاهي نفت و گاز‪ ،‬مراكز بهره‌برداري‪،‬‬
‫مجتمع‌هاي پتروشيمي‪ ،‬مناطق عملياتي حفاري‪ ،‬اكتشاف و توليد و ساير‬
‫مراكز نفتي وابسته به نوع و نحوه به‌كار‌گيري مواد شيميايي مي‌باشد‪.‬‬
‫بدون کاربرد مواد کمک فرايندي و مواد شيميايي حفاظتي‪ ،‬فعاليت‬
‫مراكز عملياتي نفت و گاز مقدور نيست‪ .‬به‌عنوان مثال‪ ،‬عمده فعاليت‌هاي‬
‫فرايندي پااليشگاه‌ها و مجتمع‌هاي پتروشيمي وابسته به تركيبات محافظ‬
‫مانند بازدارنده‌هاي خوردگي‪ ،‬ضد رسوب‪ ،‬جاذب‌هاي اکسيژن و‬
‫بيوسايد مي‌باشد‪ .‬رزين‌هاي مبدل آنيوني و کاتيوني‪ ،‬الکتروليت‌ها و‬
‫پلي الکتروليت‌ها‪ ،‬مواد فسفاته‪ ،‬کربناته‪ ،‬ترکيبات کلره مانند کلريت‪،‬‬
‫هيپوکلريت‪ ،‬ترکيبات سولفيتي و هيدرازيني‪ ،‬کوآگوالنت‌ها و‬

‫نويسنده‌ي عهده‌‌دار مکاتبات (‪)ahmadian@ripi.ir‬‬ ‫*‬

‫ ‪79‬‬
‫ادبيات موضوع شامل تعريف مقوله اولويت‌بندي و جايگاه آن در توسعه‬
‫فناوري‌هاي توليد مواد شيميايي پُر‌مصرف و روش‌هاي اولويت‌بندي‪،‬‬
‫به تشريح ساختار الگوي پيشنهادي مورد استفاده در تحقيق و گام‌هاي‬
‫اجرايي تحقيق تا استخراج نتايج پرداخته مي‌شود‪ .‬در نهايت اولويت‌هاي‬
‫توسعه فناوري‌هاي مذكور ارائه شده است‪.‬‬
‫وليكـن در واقـع بـا وارد کـردن مـواد اوليـه موثـر‪ ،‬بـا انجـام اختلاط و‬
‫‪ -1‬ادبيات تحقيق‬
‫‪ -1-1‬تعريف اولويت‌بندي توسعه فناوري و اهميت آن‬
‫فراينـد اولويت‌بنـدي‪ ،‬سياسـت‌گذاران و محققـان را قبـل از شـروع کار‬
‫بـا يکديگـر هماهنگ مي‌نمايـد[‪ .]4‬اولويت به‌طور سـاده‪ ،‬فعاليتي اسـت‬
‫کـه نسـبت بـه فعاليت ديگـر ترجيـح داده شـود و اولويت‌بنـدي‪ ،‬ترجيح‬
‫دادن يـک فعاليـت بـه سـاير فعاليت‌هـا بر اسـاس معيارها و شـاخص‌هاي‬
‫تعيين شـده است[‪.]5‬‬
‫با توجه به حجم محدود منابع‪ ،‬پروژه‌هاي مختلف با يکديگر در رقابت‬
‫هستند تا منابع بيشتري کسب نمايند‪ .‬اولويت‌بندي پروژه‌ها راه پاسخ‌گويي‬
‫به اين چالش است زيرا همواره تقاضا بيش از ميزان منابع در دسترس‬
‫است؛ بنابراين انتخاب پروژه مناسب از درجه اهميت بااليي برخوردار‬
‫مي‌باشد‌[‪ .]7‬اولويت‌بندي نيازهاي تحقيقاتي طبق تعريف عبارت است‬
‫از فعاليتي که در طي آن مهمترين و حساس‌ترين نيازهاي تحقيقاتي‪،‬‬
‫شناسايي شده و از ميان طرح‌هاي پيشنهادي‪ ،‬آن طرحي انتخاب‌شود که‬
‫در اولويت‌هاي باال و در راستاي اهداف تعيين شده باشد‌[‪.]8‬‬
‫امـروزه بـا توجه به گسـترش روزافـزون حيطه توسـعه فناوري در سـطح‬
‫دنيـا و محدوديـت منابع و امكانـات موردنياز‪ ،‬براي اسـتفاده بهينه و كارا‬
‫از قابليت‌هـاي موجـود در سـطح ملـي و بخشـي‪ ،‬اولويت‌بندي دسـتيابي‬
‫بـه اهـداف توسـعه فنـاوري امـري اجتنـاب ناپذيـر اسـت‪ .‬براين اسـاس‪،‬‬
‫مديريت پژوهش و فناوري بايد با اسـتفاده از يك رهيافت سـازمان‌يافته‬
‫حوزه‌هـاي كاري و نيازهـاي ذينفعـان را تعريـف‪ ،‬توانمندي‌هـا را تعييـن‬
‫و سـپس بـا اسـتفاده از يـك روش تعاملـي‪ ،‬چشـم‌انداز و مأموريتي براي‬
‫خـود ايجـاد كنـد كـه بر مبنـاي آن‪ ،‬راهبـرد توسـعه فناوري قابل توسـعه‬
‫و پياده‌سـازي باشد‌[‪.]9‬‬
‫تجربه نشان داده كه اولويت‌بندي به‌شدت در گرو فاصله گرفتن از‬
‫روندهاي كاري پيشين قرار دارد و اگرچه اغلب ترجيح داده مي‌شود‬
‫كه اولويت‌بندي به‌صورت دروني و در يک فضاي بسته انجام شود‪،‬‬
‫اما بيشتر رهيافت‌هاي پايدار و موفق از كمك بيروني بهره برده‌اند[‪.]10‬‬
‫در مجمـوع ايـن امـر بـه اثبـات رسـيده اسـت كـه فراينـد برنامه‌ريـزي‬
‫راهبـردي بـراي مديريـت موفق توسـعه فناوري بنيادي و اساسـي اسـت‪.‬‬
‫از ايـن‌رو اهميـت پذيـرش تكنيك‌هـاي مختلـف و جديـد مديريتـي در‬
‫ايـن حـوزه مورد تأكيد اسـت‪ .‬يكـي از اين مـوارد‪ ،‬اولويت‌بندي اسـت‪.‬‬
‫به‌طورکلـي هـدف از اولويت‌بندي مشـخص و واضح اسـت‪ ،‬در اين راه‬
‫محققـان روش‌هـا و فنون مختلفـي را در ارزيابي اولويت‌هـاي تحقيقاتي‬
‫بـه‌کار گرفته‌انـد[‪ .]11‬بـا توجـه بـه وجـود مدل‌هـاي مختلـف در تعييـن‬
‫اولويـت تحقيقـات‪ ،‬در ادامـه‪ ،‬روش‌هـاي رايـج تعييـن اولويت‌هـاي‬
‫يا گليکول‌ها مورد استفاده در فرموالسيون‌ها نيز در داخل کشور توليد‬
‫مي‌شوند که به‌علت عدم اطالع از فرموالسيون‌هاي بسته مصرفي‪ ،‬هزينه‬
‫مضاعف بر اثر واردات به صنعت نفت تحميل مي‌گردد‪.‬‬
‫برخـي شـرکت‌هاي ايرانـي تأمين‌کننـده مـواد شـيميايي مراكـز عملياتي‬
‫نفـت و گاز در واقـع توليد‌کننـده محصـول نهايـي بـا نـام تجـاري بـوده‬
‫يـا فرموالسـيون‪ ،‬ترکيبـي جايگزيـن نمونـه خارجـي را ارائـه مي‌نماينـد‪.‬‬
‫گرچـه ايـن امـر قابـل تقديـر اسـت‪ ،‬ولـي دانـش شـيميايي کافـي‬
‫پشـتيبان قضيـه نبـوده و همچنـان وابسـتگي خارجـي بـه مـواد اساسـي‬
‫فرموالسـيون‌ها‪ ،‬ماننـد ترکيبـات آلکيـل ايميدازوليني‪ ،‬ترکيبـات آلکيل‬
‫آمينـي چـرب‌‪ ،‬فسـفونات‌هاي آلـي و‪ ....‬وجـود خواهـد داشـت[‪.]3‬‬
‫برخورداري كشور از مواد اوليه و تجهيزات داخلي و همينطور انجام‬
‫پروژه‌هاي مرتبط پژوهشي در خصوص توليد و ساخت مواد شيميايي‬
‫از يك سو و امكان دسترسي به بازارهاي هدف داخلي و خارجي از‬
‫سوي ديگر در راستاي عدم وابستگي صنايع باالدستي نفت به مواد‬
‫شيميايي وارداتي‪ ،‬از جمله عوامل موثر درحمايت از توليد داخل مواد و‬
‫فرموالسيون‌هاي شيميايي در سطح كشور مي‌باشد‪.‬‬
‫همچنيـن فراگيـر نبـودن و تنـوع فرايندهـاي توليـد مـواد شـيميايي‬
‫مصرفـي در صنعـت نفـت و عدم‌وجـود اسـتانداردهاي ملـي در جهـت‬
‫تأييـد دانش‌هـاي فنـي موجـود از عوامـل داخلـي بازدارنده‌هـا در توليـد‬
‫فرآورده‌هـاي شـيميايي مـورد نيـاز اسـت‪.‬‬
‫پُر واضح است كه حصول به اولويت‌بندي مناسب در حوزه فناوري‌هاي‬
‫توليد مواد شيميايي با عنايت به پيچيدگي شرايط و لزوم در نظر گرفتن‬
‫عوامل متعدد در برنامه‌ريزي‌ها ايجاب مي‌کند تا اين اولويت‌بندي بر‬
‫مبناي تعادلي بين عوامل مؤثر مختلف ايجاد گردد‪ .‬بر اين اساس‬
‫نمي‌توان به مقوله اولويت‌بندي به‌صورت تک‌بُعدي نگاه کرد و يا با در‬
‫نظر گرفتن يک شاخص نسبت به آنها اقدام نمود بلکه بهترين راه‌حل‬
‫اين است که با در نظر گرفتن شرايط و معيارهاي متعدد‪ ،‬اين تصميمات‬
‫را اتخاذ کرد تا بتوان به يک سطح نسبي از نتايج مطلوب دست يافت‌[‪.]3‬‬
‫براي استفاده صحيح و مطلوب از منابع و امكانات موجود‪ ،‬تعيين‬
‫حوزه‌هاي توسعه فناوري مورد‌نياز و مشخص نمودن اولويت‌هاي آنها‪،‬‬
‫امري ضروري و اجتناب‌ناپذير است‪ .‬زيرا با مشخص شدن حوزه‌‌هاي‬
‫توسعه فناوري و اولويت‌هاي آنها‪ ،‬مي‌توان امكانات و منابع را به‌سمت‬
‫اهداف مشخص و قابل كاربرد هدايت نمود و از طرفي بدون شناخت‬
‫حوزه‌‌هاي توسعه فناوري و اولويت‌هاي آنها‪ ،‬تخصيص امكانات‬
‫و قابليت‌هاي موجود بدون هدف بوده كه عالوه‌بر اتالف زمان و‬
‫به‌كارگيري نامناسب نيروهاي متخصص و از بين رفتن سرمايه‌ها‪ ،‬موجب‬
‫ناکارآمدي پژوهش و فناوري نيز خواهد گرديد[‪.]1‬‬
‫در مقاله حاضر با استناد به سند جامع راهبردي پژوهش‪ ،‬ساخت و‬
‫فناوري‌هاي توليد مواد شيميايي پُرمصرف در صنعت نفت‌[‪ ،]3‬مواد‬
‫شيميايي مذكور در صنايع باال دستي در قالب گروه‌هاي مستقل تعريف‬
‫و اهميت پردازش به توليد آنها مورد تحليل قرار گرفته و ضمن مروري بر‬
‫ ‪80‬‬
 ‫‪139‬‬
‫تحليـل پتنت‌هـا و ثبـت اختراعـات‪ ،‬تعييـن فناوري‌هاي کليـدي و روش‬
‫جذابيـت ‪ -‬امکانپذيـري از روش‌هـاي اسـتفاده شـده در آينده‌نگـري‬
‫به‌شـمار مي‌آينـد [‪.]15 ،14 ،13 ،12‬‬
‫همچنيـن معيارهـا و شـاخص‌ها حتمـاً بايـد بـا توجـه بـه اقتضـاي هـر‬
‫کاملا بومي تعيين شـود‪ .‬در واقع‪ ،‬شـاخص‌ها و‬ ‫ً‬ ‫موقعيـت و در فراينـدي‬
‫معيارهـا‪ ،‬نمـاد ارزش‌هـا و هدف‌هـا بـوده و ضامـن همسـويي اولويت‌ها‬
‫بـا اسـناد کالن باالدسـتي مي‌باشـند؛ از ايـن‌رو ايـن مرحلـه را در فراينـد‬
‫تعييـن اولويت‌هـا‪ ،‬قلـب اولويت‌بنـدي مي‌نامنـد‌[‪.]6‬‬
‫ارزيابي حوزه‌هاي فناورانه و فناوري‌ها و اولويت‌بندي آنها تحت تأثير‬
‫عواملي نظير شاخص‌هاي تصميم‪ ،‬نقطه نظرات تصميم‌گيرندگان كليدي‬
‫و لحاظ نمودن شرايط صنعت و ملي است كه اين امر داللت بر يك‬
‫نوع تصميم‌گيري پيچيده دارد‪ .‬اين شاخص‌ها از لحاظ ماهيت به‌صورت‬
‫ك ّمي و يا كيفي هستند كه گواهي بر پيچيدگي تصميم‌گيري در مورد‬
‫آنها مي‌باشد‪ .‬به‌ويژه زماني كه گزينه‌ها براساس برخي شاخص‌ها‬
‫مطلوب و براساس برخي ديگر نامطلوب ارزيابي شوند‪ .‬از سويي ديگر‪،‬‬
‫تصميم‌گيري بايد به‌صورت گروهي انجام شود تا منجر به يك تصميم‬
‫مورد توافق و رضايت کليه طرف‌هاي ذينفع گردد‌[‪.]14‬‬
‫و کيفي مختلفي به‌کار گرفت تا يک روش جامع براي اولويت‌بندي‬
‫‪ -3-1‬اولويت‌بنـدي توسـعه فناوري‌هـاي توليـد مـواد شـيميايي‬
‫ُپرمصـرف در صنعـت نفت‬
‫در نظام پژوهش و فناوري صنعت نفت به‌عنوان يک نظام بخشي‪،‬‬
‫فعاليت‌ها و اقدامات زماني اثربخش خواهد بود كه اين نظام بتواند به‬
‫مسائل‪ ،‬مشكالت و چالش‌هاي فناورانه و غيرفناورانه صنعت نفت پاسخ‬
‫دهد‪ .‬اما در اين بين بايد توجه داشت كه گستردگي‪ ،‬تنوع‪ ،‬تعدد و‬
‫پيچيدگي مسائل‪ ،‬مشكالت و نيازهاي فناورانه صنعت نفت از يك سو و‬
‫محدوديت‌هاي ناشي از امكانات و تجهيزات‪ ،‬منابع مالي‪ ،‬نيروي انساني‬
‫و محدوديت‌هاي زماني‪ ،‬از سوي ديگر امكان پاسخگويي كامل و جامع‬
‫ال ممكن نمي‌سازد‪ .‬لذا بديهي است كه تعيين اولويت‌هاي پژوهشي‬‫را عم ً‬
‫در نظام پژوهش و فناوري صنعت نفت يكي از دغدغه‌ها و چالش‌هاي‬
‫اساسي خواهد بود‪ .‬در اين راستا با توجه به رويکرد ره‌نگاشت فناوري‪،‬‬
‫قبل از اولويت‌بندي بايد حوزه‌هاي فناورانه موردنياز براساس چالش‌هاي‬
‫جاري و آتي صنعت نفت شناسايي و تعريف گردد[‪ 8‬و ‪.]16‬‬
‫‪ -2‬ساختار الگوي پيشنهادي‬
‫پيچيدگـي شـرايط و لـزوم در نظـر گرفتـن عوامـل متعـدد در‬
‫تصميم‌گيري‌هـا ايجـاب مي‌كنـد تـا همـواره تعادلـي بيـن اهـداف و‬
‫عوامـل موثـر در دسـتيابي بـه آنهـا ايجاد گـردد‪ .‬برايـن اسـاس نمي‌توان‬
‫بـه اولويت‌بنـدي به‌صـورت تـك بعدي نگاه كـرد و يا بـا در نظر گرفتن‬
‫يك شـاخص نسـبت بـه آن تصميم‌گيري كـرد بلكه بهتريـن راه‌حل اين‬
‫اسـت كـه بـا در نظـر گرفتـن شـرايط و معيارهـاي متعـدد‪ ،‬تصميمات را‬
‫اتخـاذ كـرد تـا بتـوان به يك سـطح نسـبي از نتايج مطلوب دسـت يافت‪.‬‬
‫از آنجـا كـه تعييـن حوزه‌‌هـاي توسـعه فنـاوري و اولويت‌بنـدي آنهـا از‬
‫ ‪81‬‬
‫تحقيقاتـي مـرور مي‌گـردد‪.‬‬
‫‪ -2-1‬مدل‌ها و روش‌هاي رايج در اولويت‌بندي توسعه فناوري‬
‫توسـعه فنـاوري مبحـث مهمـي اسـت؛ امـا نکتـه مهـم ايـن اسـت کـه بـا‬
‫توجـه بـه تعـدد موضوعـات قابل تحقيـق‪ ،‬به کـدام موضوعـات پرداخته‬
‫و چگونـه آنهـا اولويت‌بنـدي شـوند‌[‪.]12‬‬
‫تعيين اولويت‌هاي توسعه فناوري به مفهوم حذف ساير گزينه‌ها نيست‪.‬‬
‫اولويت‌ها براي هدايت محور فعاليت‌هاي توسعه فناوري بوده و هدف‬
‫از آن‪ ،‬شناسايي تحقيقات مورد‌نياز بر اساس نيازهاي فعلي و آتي و‬
‫اختصاص منابع محدود بر اساس معيارهاي تعيين اولويت است‪ .‬در‬
‫بسياري از موارد‪ ،‬انتخاب موضوعات و پروژه‌هاي توسعه فناوري در‬
‫سطح ملي و سازماني‪ ،‬با توجه به شاخص‌ها و معيارهاي کمي و کيفي‬
‫صورت مي‌پذيرد‪ .‬در برخي روش‌ها با استفاده از ابزارهاي ک ّمي به هر‬
‫يک از شاخص‌ها و معيارها نمره داده مي‌شود و سپس‪ ،‬موضوعات‬
‫و پروژه‌ها بر اساس مجموع نمرات معيارهاي اولويت‪ ،‬رتبه‌بندي‬
‫مي‌گردند؛ ولي تنها استفاده ِصرف از ابزارها و روش‌هاي ک ّمي در تعيين‬
‫اولويت‌ها چندان کاربردي نيست‪ ،‬درحالي‌که مي‌توان روش‌هاي ک ّمي‬
‫توسعه فناوري به‌دست آيد‪ .‬در واقع‪ ،‬يکي از پيش‌شرط‌هاي اعتبار نتايج‬
‫اولويت‌بندي‪ ،‬بهره‌گيري از روش و الگويي متناسب با مالحظات مرتبط‬
‫‌بندي توسعه‌ي فناوري بر جهت‌گيري‬ ‫است‪ .‬با توجه به تأثير نتايج اولويت ِ‬
‫و سرعت رشد علم و فناوري‪ ،‬سياست‌گذاران همواره درباره فرايند و‬
‫روش مورد استفاده حساسيت ويژه‌اي دارند‪ .‬براين اساس مهمترين‬
‫روش‌هاي رايج اولويت‌بندي تحقيقات عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -‬روش تجزيه و تحليل سلسله مراتبي (‪)AHP‬‬
‫‪ -‬فرايند تجزيه و تحليل شبکه‌اي (‪)ANP‬‬
‫‪ -‬تکنيک ‪DEMATEL‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -‬تحليل هزينه – منفعت‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬تحليل منفعت‪/‬هزينه‪/‬ريسك‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬روش فهرست‌بندي‬
‫‪4‬‬
‫‪ -‬تکنيک دلفي‬
‫‪5‬‬
‫‪ -‬روش مطالعه موردي‬
‫‪6‬‬
‫‪ -‬روش اثرات متقابل‬
‫‪7‬‬
‫‪ -‬روش تجزيه و تحليل ساختاري‬
‫‪8‬‬
‫‪ -‬روش وزن‌دهي‬
‫‪ -‬روش تصميم‌گيـري چندمعيـاره ‪ :‬کـه به دو دسـته مدل‌هاي چند هدفه‬
‫‪9‬‬
‫(‪ 10 )MODM‬و مدل‌هاي چند شـاخصه (‪ 11 )MADM‬تقسـيم مي‌شوند‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫‪ -‬تکنيک مقايسه زوجي‬
‫‪13‬‬
‫‪ -‬روش تجزيه و تحليل پوششي داده‌ها‬
‫‪14‬‬
‫‪ -‬روش تلفيقي‬
‫‪ -‬روش آينده‌نگري فناوري‬
‫روش‌هـاي ره‌نگاشـت فنـاوري‪ ،‬روش قياسـي‪ ،‬تدوين سـناريو‪ ،‬تجزيه و‬
 ‫و امكانـات بالقـوه كشـور اسـتفاده مي‌شـود‪.‬‬ ‫عوامـل متعـددي تأثيـر مي‌پذيـرد و تـا حـدودي يـك روش قضاوتـي‬
‫در اين تحقيق براي تعيين شاخص‌ها و معيارها دو مرحله زير به اجرا درآمد‪:‬‬ ‫مي‌باشـد و از طرفـي به‌دليـل ماهيـت پويـاي اولويت‌هـا و نيازهـاي‬
‫‪ -‬شناسـايي شـاخص‌ها و معيارهـاي تعييـن اولويـت توسـعه فنـاوري بـه‬ ‫فناورانـه ايـن الـزام ايجـاب مي‌شـود تـا بـراي رتبه‌بنـدي حوزه‌‌هـاي‬
‫کمـک تحقيقـات پيشـين‌(داخلي و خارجـي)‬ ‫توسـعه فناوري‌هاي شـيميايي مورد‌نيـاز صنعت نفـت از روش‌هاي ك ّمي‬
‫‪ -‬دسـته‌بندي شـاخص‌ها و معيارهـاي شناسـايي شـده و پااليـش آنهـا به‬ ‫و اطالعـات آمـاري دوره‌هـاي گذشـته نتـوان اسـتفاده كرد چراکـه اوالً‬
‫کمـک خبرگان‬ ‫بـا توجـه بـه اينكـه توسـعه فنـاوري در صنعـت نفـت براسـاس قابليت‌هـا‬
‫و امكانـات موجـود و بالقـوه آن انجـام نشـده اسـت‪ .‬ثانيـاً در صـورت‬
‫‪ -3‬بكارگيري روش ‪ SISPOT‬براي رتبه‌بندي حوزه‌‌هاي توسعه‬ ‫وجـود اطالعـات قبلـي‪ ،‬بدليـل اينكـه بعضـي از حوزه‌هـاي فناورانـه در‬
‫فناوري‌هاي توليد مواد شيميايي مورد‌نياز در صنعت نفت‬ ‫دوره‌هـاي قبـل وجـود نداشـته اسـت و هيچگونـه اطالعاتـي از آنهـا در‬
‫بـا توجـه بـه اينکـه هـدف اصلـي ايـن پژوهـش "رتبه‌بنـدي حوزه‌‌هـاي‬ ‫اختيـار نمي‌باشـد‪ ،‬بنابرايـن الزم اسـت تـا بـراي تعيين حوزه‌‌هاي توسـعه‬
‫توسـعه فناوري‌هـاي شـيميايي مورد‌نيـاز صنعـت نفـت به‌منظـور تعييـن‬ ‫فناوري‌هـاي شـيميايي مـورد نياز صنعت نفت‪ ،‬روش‌هايي اسـتفاده شـود‬
‫نيازهاي پژوهشـي به‌عنوان زيرسـاخت توسـعه فناوري بـر مبناي قابليت‌ها‬ ‫کـه ضمـن در نظـر گرفتـن شـرايط و حوزه‌‌هـاي توسـعه فنـاوري مـورد‬
‫و امكانـات کشـور" مي‌باشـد‪ ،‬بـراي به‌كارگيـري روش ‪ TOPSIS‬مراحل‬ ‫نيـاز صنعـت نفـت در آينـده‪ ،‬دخالـت داده‌هـاي قبلـي و تاريخـي در آن‬
‫زيـر انجـام پذيرفت‪:‬‬ ‫كمتـر باشـد‪ .‬بـراي اين منظـور در ايـن پژوهـش از روش ‪ TOPSIS‬براي‬
‫رتبه‌بنـدي حوزه‌‌هـاي توسـعه فنـاوري مـورد نيـاز صنعـت نفـت و تعيين‬
‫گام اول‪ :‬تعييـن حوزه‌‌هـاي توسـعه فناوري‌هـاي توليد مواد شـيميايي‬ ‫اولويت‌هـاي آنهـا بـا توجـه بـه عوامل مـورد نظـر و تخصيـص قابليت‌ها‬
‫مـورد نيـاز صنعت نفت‬
‫منظـور از حوزه‌‌هـاي توسـعه فناوري‌هـاي شـيميايي‪ ،‬حوزه‌هـاي فناورانه‬
‫‪ 1‬گروه‌هاي عمده مواد شيميايي مصرفي در صنعت نفت‬
‫مختلفـي اسـت كـه قابليت مناسـبي را براي پاسـخ به چالش‌هـاي موجود‬
‫و آتـي صنعـت نفـت دارنـد‪ .‬در اين طرح بـراي تعيين حوزه‌‌هاي توسـعه‬ ‫مواد حفاظتي‬
‫فناوري‌هـاي شـيميايي‪ ،‬براسـاس سـند راهبـردي پژوهـش‪ ،‬فنـاوري و‬ ‫(بيوسايد‪ ،‬بيو ديسپرسانت‪ ،‬بازدارنده‌ها‬
‫دمولسيفاير‬
‫و پراكنده سازهاي رسوب‪،‬اكسيژن و‬
‫سـاخت مـواد شـيميايي پُرمصـرف در صنعـت نفت اقدام شـد [‪.]3‬‬ ‫سولفورزدا)‬
‫در اين سند مواد شيميايي مورد استفاده در بخش‌هاي مختلف صنعت‬
‫نفت (شامل نفت‪ ،‬گاز‪ ،‬پتروشيمي و پااليش و پخش) احصاء و‬ ‫افزايه‌هاي اسيد‌كاري چاهاي نفت و گاز‬ ‫بازدارنده‌هاي خوردگي‬
‫اطالعات مربوط به ميزان مصرف و قيمت آنها جمع‌آوري گرديد‪.‬‬ ‫جاذب‌هاي گازهاي اسيدي و‬
‫ضد‌كف صنايع حفاري و پتروشيمي‬
‫همچنين وضعيت توليد اين مواد در داخل کشور و سطح توانمندي‬ ‫رطوبت‬
‫فناورانه شرکت‌هاي توليد‌كننده آنها از نظر ميزان تعميق داخل فرايند‬ ‫مواد فعال سطحي (سورفاكتانت‌ها و‬
‫حالل‌ها و روغن‌هاي ويژه‬
‫امولسيفايرها)‬
‫توليد ارزيابي شد‪ .‬در نهايت با توجه به ميزان تأثيرگذاري اين مواد در‬
‫صنعت نفت و سطح دانش فني موجود در کشور‪ ،‬حوزه‌‌هاي توسعه‬ ‫آنتي اكسيدانت‌هاي پليمر‬ ‫افزايه‌هاي گل حفاري‬
‫فناوري‌هاي توليد مواد شيميايي موردنياز صنعت نفت در قالب ‪ 22‬گروه‬
‫مواد بهبود‌دهنده آب عملياتي‬ ‫افزودني‌هاي پليمر‬
‫تخصصي به شرح جدول‪ 1-‬تدوين گرديد‪ .‬همانگونه كه در اين جدول‬
‫ديده مي‌شود‪ 8 ،‬گروه از اين مجموعه به مواد شيميايي مصرفي در صنايع‬ ‫آغازگرهاي پليمريزاسيون‬ ‫افزايه‌هاي سيمان حفاري‬
‫باال دستي اختصاص دارد‪.‬‬
‫كمك فيلترهاي معدني و آلي‬ ‫منعقد كننده‌هاي آلي و معدني‬
‫گام دوم‪ :‬شناسايي معيارهاي اولويت‌بندي‬
‫منظور از معيارها‪ ،‬عواملي است كه براي اولويت‌بندي حوزه‌هاي فناورانه‬ ‫تركيبات معدني ويژه‬ ‫افزودني‌هاي سوخت‬
‫تأثيرگذار هستند‪ .‬به‌عبارتي ديگر‪ ،‬حوزه‌‌هاي توسعه فناوري بايد با توجه‬
‫رزين‌هاي مبدل‬ ‫مواد سلولزي‬
‫به معيارهاي تعيين شده اولويت‌بندي شوند‪ .‬از آنجا‌يي‌كه هر كدام از‬
‫معيارها نهايتاً در رتبه‌بندي حوزه‌‌هاي توسعه فناوري موثر مي‌باشند‪،‬‬ ‫تركيبات آلي ويژه‬
‫تعيين دقيق آنها از اهميت خاصي برخوردار است‪ .‬معيارهاي در نظر‬ ‫تركيبات آلي فلزي (تيتانيوم‪ ،‬كبالت و‬ ‫( آمين‌هاي چرب‪ ،‬الكل‌ها‪،‬‬
‫آلومينيوم)‬ ‫كتون‌ها‪ ،‬تركيبات حلقوي بعنوان‬
‫گرفته شده براي رتبه‌بندي حوزه‌‌هاي توسعه فناوري در تحقيق براساس‬
‫حالل‌هاي خاص‪)...،‬‬
‫استخراج از ادبيات موضوع و غربالگري توسط خبرگان مشخص شد‪.‬‬

‫ ‪82‬‬
 ‫‪139‬‬
‫براين اساس معيارهاي هر دو گروه به شرح جداول‪ 2-‬و ‪ 3‬بود‪ .‬برخي‬
‫از اين عوامل بين دو گروه مشترک و برخي نيز به‌طور خاص متعلق به‬
‫يک گروه مي‌باشد‪.‬‬
‫سهم در عملکرد محصوالت نهايي صنعت نفت‬
‫سهم در ايجاد مزيت رقابتي براي صنعت نفت‬
‫اثرگذاري در رفع وابستگي راهبردي به خارج از کشور‬
‫سهم در عملکرد محصوالت صادراتي صنعت نفت‬
‫اثرگذاري بر کيفيت محصوالت صنعت نفت‬
‫اهميت کاربرد در صنعت نفت‬
‫فوريت دستيابي به فناوري توليد محصوالت حوزه‌‬
‫سهم در عملکرد محصوالت نهايي صنعت نفت‬
‫سهم در ايجاد مزيت رقابتي براي صنعت نفت‬
‫اثرگذاري در رفع وابستگي راهبردي به خارج از کشور‬
‫سهم در عملکرد محصوالت صادراتي صنعت نفت‬
‫اثرگذاري بر کيفيت محصوالت صنعت نفت‬
‫اهميت کاربرد در صنعت نفت‬
‫فوريت دستيابي به فناوري توليد محصوالت حوزه‌‬
‫اثرگذاري محصوالت حوزه‌ بر سالم سازي و حفظ محيط‬
‫زيست‬
‫ميزان اشتغال‌زايي حاصل از کسب و کار توليد محصوالت‬
‫حوزه‌‬
‫ ‪83‬‬
‫در اين تحقيق با توجه به اينکه دو پرسشنامه‪ ،‬يکي براي مديران عالي‬
‫و ديگري براي کارشناسان تخصصي تهيه شده بود‪ ،‬از ميان معيارها‪،‬‬
‫معيارهاي مرتبط با فعاليت هرکدام از آنها انتخاب و استفاده گرديد‪.‬‬
‫‪ 2‬معيارهاي مربوط به پرسشنامه تهيه شده براي مديران عالي‬
‫سهم در ايجاد ارزش افزوده باالتر در صنعت نفت‬
‫گستردگي کاربرد در صنعت نفت‬
‫اثرگذاري بر هزينه توليد محصوالت صنعت نفت‬
‫مالحظات‬
‫الزامات استراتژيک‬ ‫حجم مصرف (مقداري) در صنعت نفت‬
‫اقتصادي‬
‫هزينه پرداختي صنعت نفت‬
‫سهم در تحقق اهداف کالن صنعت نفت‬
‫اثرگذاري محصوالت حوز ‌ه بر سالم سازي و حفظ محيط زيست‬
‫ساير عوامل‬
‫ميزان اشتغال‌زايي حاصل از کسب و کار توليد محصوالت حوزه‌‬
‫‪ 3‬معيارهاي مربوط به پرسشنامه تهيه شده براي کارشناسان تخصصي‬
‫ميزان تسلط به دانش پايه و مباني فناوري‬
‫توان دسترسي به نرم افزار مورد نياز‬
‫توان توسعه فناوري در سطح آزمايشگاهي‬
‫توانمندي‬
‫الزامات استراتژيک‬ ‫توان توسعه و تجاري سازي فناوري در سطح صنعتي‬ ‫دستيابي به‬
‫فناوري‬
‫وجود نيروي انساني متخصص مورد نياز‬
‫توان دسترسي به سخت افزار مورد نياز‬
‫توانايي در ايجاد هماهنگي ميان اجزاي فناوري‬
‫ريسک جايگزيني محصوالت حوزه‌ با محصوالت ديگر‬
‫وابستگي توسعه فناوري در حوزه‌ به شرايط و امکانات خاص‬
‫وضعيت محصوالت حوزه‌ در چرخه حيات‬
‫ميزان دانش بنيان بودن فناوري توليد محصوالت حوزه‌‬
‫ميزان بين رشته‌اي بودن فناوري‌هاي توليد محصوالت حوزه‌‬ ‫مالحظات‬
‫ساير عوامل‬
‫توسعه فناوري‬
‫سطح سرمايه گذاري الزم براي دستيابي به فناوري توليد‬
‫محصوالت حوزه‌‬
‫نياز به حمايت ويژه براي دستيابي به فناوري توليد محصوالت‬
‫حوزه‌‬
‫نياز به همکاري و مشارکت بين دستگاهي (فراوزارتي)‬
‫ميزان اثرگذاري حوزه محصوالت بر زنجيره ارزش صنعت نفت‬
‫نماينـد‪ .‬ايـن پرسشـنامه‌ها‪ ،‬در واقع پرسشـنامه اولويت‌دهي بـه حوزه‌‌هاي‬ ‫گام سوم‪ :‬رتبه‌بندي حوزه‌‌هاي توسعه فناوري‬
‫توسـعه فنـاوري بـا توجه بـه معيارهاي اصلي بـود كه به مديران و دسـت‬ ‫بـا تهيه پرسشـنامه و ارسـال بـراي كارشناسـان تخصصي و مديـران عالي‬
‫انـدركاران صنعـت نفـت داده شـد و از آنهـا خواسـته شـد تـا حوزه‌‌هاي‬ ‫مرتبـط در صنعـت نفـت از آنهـا خواسـته شـد تـا حوزه‌‌هـاي توسـعه‬
‫توسـعه فنـاوري‌ مشـخص شـده را با توجـه بـه معيارهاي مطرح شـده در‬ ‫فنـاوري را متناسـب بـا معيارهـاي در نظـر گرفتـه شـده اولويت‌بنـدي‬

‫‪ 4‬نتايج رتبه‌بندي زمينه‌هاي توسعه فناوري در حوزه فناوري محصول براساس نظرات كارشناسان‪ ،‬مديران عالي و يکپارچه شده‬

‫رتبه‬ ‫وزن‬
‫حوزه‌هاي فناورانه‬
‫ترکيبي‬ ‫تخصصي‬ ‫مديريتي‬ ‫ترکيبي‬ ‫تخصصي‬ ‫مديريتي‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/46‬‬ ‫‪0/37‬‬ ‫‪0/84‬‬ ‫جاذب‌هاي گازهاي اسيدي و رطوبت‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0/51‬‬ ‫‪0/47‬‬ ‫‪0/66‬‬ ‫بازدارنده‌هاي خوردگي‬

‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0/41‬‬ ‫‪0/36‬‬ ‫‪0/63‬‬ ‫افزودني‌هاي پليمر‬

‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0/35‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫‪0/63‬‬ ‫توسعه کاربردهاي فرآورده‌هاي پتروشيميايي‬

‫‪17‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0/20‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪0/62‬‬ ‫آنتي اکسيدانت‌هاي فرايندهاي پليمريزاسيون‬

‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫‪0/37‬‬ ‫‪0/61‬‬ ‫حالل‌ها و روغن‌هاي ويژه‬

‫‪19‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0/18‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪0/51‬‬ ‫آغازگرهاي پليمريزاسيون‬

‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/19‬‬ ‫‪0/50‬‬ ‫ضدکف‬

‫مواد حفاظتي (بيوسايد‪ ،‬بيو ديسپرسانت‪ ،‬بازدارنده‌ها و پراکنده سازهاي‬
‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪0/27‬‬ ‫‪0/22‬‬ ‫‪0/49‬‬
‫رسوب‪ ،‬اکسيژن‌زدا و سولفورزدا)‬
‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫‪0/23‬‬ ‫‪0/48‬‬ ‫ترکيبات آلي ويژه (آمين‌هاي چرب‪ ،‬الکل‌ها‪ ،‬کتون‌ها ‪)... ،‬‬

‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪0/24‬‬ ‫‪0/19‬‬ ‫‪0/44‬‬ ‫‌ مواد فعال سطحي (سورفکتانت‌‌ها و امولسيفايرها)‬

‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪0/32‬‬ ‫‪0/29‬‬ ‫‪0/44‬‬ ‫افزودني‌هاي سوخت‬

‫‪18‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪0/20‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫مواد بهبوددهنده آب عملياتي‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪0/56‬‬ ‫‪0/62‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫دمولسيفاير‬

‫‪14‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪0/27‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫افزايه اسيدکاري چاهاي نفت و گاز‬

‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪0/13‬‬ ‫‪0/08‬‬ ‫‪0/32‬‬ ‫کمک فيلترهاي معدني و آلي‬

‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪0/33‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫‪0/29‬‬ ‫منعقد کننده‌هاي آلي و معدني‬

‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪0/39‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫افزايه‌هاي سيمان حفاري‬

‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪0/06‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫رزين‌هاي مبدل يوني‬

‫‪21‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪0/11‬‬ ‫‪0/07‬‬ ‫‪0/27‬‬ ‫ترکيبات معدني ويژه‬

‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫‪0/46‬‬ ‫‪0/26‬‬ ‫افزايه‌هاي گل حفاري‬

‫‪23‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪0/06‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫ترکيبات آلي فلزي‬

‫‪11‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪0/30‬‬ ‫‪0/32‬‬ ‫‪0/23‬‬ ‫مواد سلولزي‬

‫ ‪84‬‬
 ‫‪139‬‬

‫راسـتاي ازديـاد برداشـت توليـد و بهره‌بـرداري مراكـز نفـت و گاز و‬ ‫آن ارزيابي نمايند‪ .‬سـپس اطالعات جمع آوري شـد و براسـاس هركدام‬
‫پتروشـيمي كشـور مورد اسـتفاده قـرار مي‌گيرنـد و واردات بيش از ‪400‬‬ ‫از گروه‌هـاي پاسـخ‌دهندگان تفكيـك گرديـد تـا بـراي اولويت‌بنـدي‬
‫قلـم از مـواد شـيميايي ويـژه و فرموالسـيون‌هاي متنوع مؤيـد اهميت اين‬ ‫مـورد تجزيـه و تحليـل قـرار گيرند‪.‬‬
‫حـوزه در راسـتاي بازدهـي باالتـر توليـد و ارتقـاء كيفيـت نفت‌خـام و‬ ‫پـس از تكميـل و جمـع‌آوري پرسشـنامه‌ها‪ ،‬بـراي تلفيـق آن و رسـيدن‬
‫فرآورده‌هـاي نفـت وگاز و محصـوالت پايين‌دسـتي مي‌باشـد‪.‬‬ ‫بـه يـك معيـار واحـد‪ ،‬از روش ميانگيـن حسـابي اسـتفاده گرديـد تـا در‬
‫در تحقيـق حاضـر ضمن بررسـي اهميت توليد مواد شـيميايي در صنعت‬ ‫واقـع نظـر اعضـاء گـروه در قالـب يـك نظـر واحـد تلفيق گردد‪ .‬سـپس‬
‫نفـت و به‌ويـژه در صنايـع باالدسـتي بـه مسـئله اولويت‌بنـدي حوزه‌هـاي‬ ‫نظـرات با اسـتفاده از رويه اجرايـي ‪ TOPSIS‬مورد تجزيـه و تحليل قرار‬
‫گرفـت تـا رتبه هركـدام از حوزه‌‌هـاي مورد‌نياز توسـعه فنـاوري صنعت‬
‫نتايــج رتبه‌بنــدي زمينه‌هــاي توســعه فنــاوري محصــوالت شــيميايي‬
‫‪5‬‬ ‫نفـت بـا توجـه بـه تركيـب نظـرات مشـخص گـردد‪ .‬در تجزيـه و تحليل‬
‫ُپرمصــرف در صنعــت نفــت براســاس نظــرات كارشناســان تخصصــي‬
‫اطالعـات‪ ،‬وزن کليـه معيارهـا و زير‌معيارهـا يکسـان در نظـر گرفتـه‬
‫رتبه‬ ‫وزن‬ ‫حوزه‌ها‬ ‫شـد و برايـن اسـاس نتايـج رتبه‌بنـدي حاصـل از نظـرات مديـران عالـي‬
‫‪1‬‬ ‫‪0/62‬‬ ‫دمولسيفاير‬ ‫و کارشناسـان تخصصـي به‌صـورت مجـزا به‌دسـت آمـد‪ .‬سـپس نظرات‬
‫مديـران و کارشناسـان تخصصـي بـا در نظـر گرفتـن وزن‌هـاي ‪ 20‬و ‪80‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0/47‬‬ ‫بازدارنده‌هاي خوردگي‬
‫بـا يکديگـر ادغـام شـد‪ .‬جـدول‪ 4-‬اولويت‌هـاي برتـر از نظـر مديـران‪،‬‬
‫مواد حفاظتي (بيوسايد‪ ،‬بيو ديسپرسانت‪ ،‬بازدارنده‌ها‬ ‫کارشناسـان تخصصـي و ترکيـب نظـرات آنهـا را نشـان مي‌دهـد‪ .‬بـا‬
‫‪3‬‬ ‫‪0/47‬‬ ‫و پراکنده سازهاي رسوب‪ ،‬اکسيژن‌زدا و سولفورزدا‬
‫توجـه بـه جدول فـوق و براسـاس تجزيـه و تحليل تيم تحقيق‪ ،‬مشـخص‬
‫‪4‬‬ ‫‪0/46‬‬ ‫افزايه‌هاي گل حفاري‬ ‫گرديـد كـه نظـرات كارشناسـان تخصصـي به‌دليل لحاظ كـردن اهميت‬
‫‪5‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫افزايه‌هاي سيمان حفاري‬ ‫اسـتراتژيك گروه‌هـاي مـواد شـيميايي ‪ 22‬گانـه بـه واقعيـت نزديك‌تـر‬
‫اسـت‪ .‬برايـن اسـاس جـدول شـماره ‪ 5‬به‌عنـوان اولويت‌هـاي نهايـي‬
‫‪6‬‬ ‫‪0/37‬‬ ‫حالل‌ها و روغن‌هاي ويژه‬
‫توسـعه فناوري‌هـاي توليـد مـواد شـيميايي پُرمصـرف در صنعـت نفـت‬
‫‪7‬‬ ‫‪0/37‬‬ ‫جاذب‌هاي گازهاي اسيدي و رطوبت‬ ‫پيشـنهاد مي‌گـردد‪.‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪0/36‬‬ ‫افزودني‌هاي پليمر‬ ‫همانگونـه كـه در جـدول‪ 5-‬مشـهود اسـت مـواد شـيميايي مصرفـي در‬
‫صنايـع باالدسـتي نفـت شـامل دمولسـيفايرها‪ ،‬بازدارنده‌هـاي خوردگي‪،‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫منعقد کننده‌هاي آلي و معدني‬
‫مـواد حفاظتـي‪ ،‬افزايه‌هـاي گل و سـيمان حفـاري در باالتريـن رتبـه بـه‬
‫‪10‬‬ ‫‪0/32‬‬ ‫مواد سلولزي‬ ‫لحـاظ اهميـت اسـتراتژيك و اقتصـادي بـا اجماع‌نظـر كارشناسـان و‬
‫‪11‬‬ ‫‪0/29‬‬ ‫افزودني‌هاي سوخت‬ ‫مديـران عالـي همـراه اسـت‪ .‬به‌نظـر مي‌رسـد كـه قـرار گرفتـن برخـي‬
‫از مـواد شـيميايي پُر‌مصـرف نظيـر افزايه‌هـاي اسـيدكاري و مـواد فعـال‬
‫‪12‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫افزايه اسيدکاري چاهاي نفت و گاز‬
‫سـطحي در محيط‌هـاي نفتـي در رتبه‌هـاي پايين‌تـر به‌علـت جامعيـت‬
‫ترکيبات آلي ويژه (آمين‌هاي چرب‪ ،‬الکل‌ها‪،‬‬ ‫كمتـر مصـرف آن در صنعـت نفـت و عـدم آگاهـي خبـرگان مرتبط در‬
‫‪13‬‬ ‫‪0/23‬‬ ‫کتون‌ها ‪)... ،‬‬
‫ايـن حوزه‌هـا بـوده اسـت‪.‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪0/19‬‬ ‫مواد فعال سطحي‌‪( ‎‬سورفکتانت‌‌ها و امولسيفايرها)‬ ‫بنابراين اولويت اجراي طرح‌هاي توسعه فناوري ساخت و توليد مواد‬
‫‪15‬‬ ‫‪0/19‬‬ ‫ضدکف‬ ‫شيميايي به تركيبات مصرفي در صنايع باال دستي نفت شامل گروه‌هاي‬
‫‪ 1‬تا ‪ 5‬و گروه‌هاي ‪ 12‬و ‪ 14‬اختصاص دارد‪.‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫مواد بهبود دهنده آب عملياتي‬
‫الزم بذكـر اسـت كـه در ادامـه‌ي ايـن فراينـد امـكان تجزيـه هريـک از‬
‫‪17‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫آغازگرهاي پليمريزاسيون‬ ‫حوزه‌هـاي فناورانـه اولويـت‌دار بـه زيربخش‌هـا‪ ،‬به‌منظـور ارزيابـي‬
‫‪18‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫آنتي اکسيدانت‌هاي فرايندهاي پليمريزاسيون‬ ‫ميـزان تعميـق توليـد داخلـي و ميـزان بومـي بودن دانـش فني توليـد آنها‬
‫ميسـر اسـت كـه مسـتلزم شناسـايي پايـه دانشـي توليـد آنهـا در کشـور و‬
‫‪19‬‬ ‫‪0/08‬‬ ‫کمک فيلترهاي معدني و آلي‬
‫توانمنـدي پژوهشـي دانشـگاه‌ها و مراکـز تحقيقاتـي کشـور در زمينـه‬
‫‪20‬‬ ‫‪0/07‬‬ ‫ترکيبات معدني ويژه‬ ‫توسـعه دانـش توليـد آنهـا مي‌باشـد‪.‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪0/06‬‬ ‫رزين‌هاي مبدل يوني‬
‫نتيجه‌گيري‬
‫‪22‬‬ ‫‪0/01‬‬ ‫ترکيبات آلي فلزي‬
‫نيـاز صنعـت نفـت بـه مـواد شـيميايي بـا كاربردهـاي متفـاوت كـه در‬

‫ ‪85‬‬
‫مصرفـي در صنعـت نفـت و اولويت‌بنـدي آنهـا بـا اسـتفاده از روش‬
‫‪ TOPSIS‬مي‌باشـد‪ .‬در ايـن راسـتا بـا تعييـن و تعريـف شـاخص‌ها و‬
‫معيارهـاي ارزيابـي و بـا اجـراي مطالعاتـي تطبيقـي شـاخص‌هاي اوليـه‬
‫اولويت‌بنـدي طرح‌هـاي توسـعه دانش‌هـاي فنـي گروه‌هـاي مذكـور بـا‬
‫همـكاري و مشـاركت خبـرگان و كارشناسـان نهايـي گرديـد‪.‬‬
‫نتايـج نشـان مي‌دهد مواد شـيميايي مصرفـي در صنايع باالدسـتي نفت از‬
‫جملـه دمولسـيفايرها‪ ،‬افزايه‌هـاي گل و سـيمان حفـاري‪ ،‬مـواد حفاظتـي‬
‫و بازدارنـده خوردگـي از باالتريـن اولويت‌هـاي پـردازش جهـت توليد‬
‫داخلـي آنهـا برخوردار مي‌باشـند‪.‬‬
‫فناورانـه در حيطـه فناوري‌هاي توليد مواد شـيميايي مرتبط با فعاليت‌هاي‬
‫صنعـت نفت پرداخته شـد‪ .‬با روش ارائه شـده‪ ،‬اولويت‌بنـدي محورهاي‬
‫توسـعه فنـاوري براسـاس اهميـت و نقـش حوزه‌هـاي فناورانـه مرتبـط با‬
‫آنهـا در رقابت‌پذيـري فناورانـه صنعـت نفـت امكان‌پذيـر گرديـد‪ .‬در‬
‫مجمـوع‪ ،‬ايـن تحقيـق رويكـردي نـو و يکپارچـه بـه مسـئله اهميـت و‬
‫اولويت‌بنـدي توسـعه فنـاوري در حـوزه توليد مـواد شـيمياي پُرمصرف‬
‫در صنعـت نفت داشـته كـه چنين رويكـردي مي‌تواند توسـعه فناوري را‬
‫بـا نيازهاي اساسـي جامعـه هم‌راسـتا نمايد‪.‬‬
‫نتايـج حاصـل منتهـي بـه دسـته‌بندي گروه‌هـاي اصلـي مـواد شـيميايي‬

‫‪1- Benefit / Cost‬‬ ‫‪6- Cross – Impact Method‬‬ ‫‪11- Multiple Attribute Decision Making‬‬
‫‪2- Benefit/Cost/Risk Analysis‬‬ ‫‪7- Structural analyzing Method‬‬ ‫‪12- Pair-wise comparison technique‬‬
‫‪3- Checklist‬‬ ‫‪8-Weighting Method‬‬ ‫‪13- Data Envelopment Analyzing‬‬
‫‪4- The Delphi Method‬‬ ‫‪9- Multiple Criteria Decision Making‬‬ ‫‪14- Eclectic Method‬‬
‫‪5- Case study‬‬ ‫‪10- Multiple Objective Decision Making‬‬

‫فرهنـگ و ارشـاد اسلامي‪.1386 ،‬‬ ‫[‪ .]1‬مرتضـوي‪ ،‬مهـدي‪ ،‬زارعـي‪ ،‬عظيـم‪ ،‬رعنائـي‪ ،‬حبيـب ا‪،...‬‬
‫[‪ .]10‬مکنـون‪ ،‬رضـا‪ ،‬بررسـي روش‌هـاي تعييـن اولويت‌هـاي‬ ‫اولويت‌بنـدي طرح‌هـاي تحقيقـات کشـاورزي بـا تأکيـد بـر فراينـد‬
‫تحقيقاتـي‪ ،‬رهيافـت‪ ،12 ،1375 ،‬صـص ‪.30-25‬‬ ‫تحليـل سلسـله مراتبـي‪ ،‬پژوهـش و سـازندگي در زراعـت و باغباني‪،‬‬
‫[‪ .]11‬فتحـي واجـارگاه‪ ،‬کـورش‪ ،‬خسـروي‪ ،‬علـي اکبـر‪ ،‬سـعادت‬ ‫‪ ،1385‬شـماره ‪ ،72‬صـص ‪.14-2‬‬
‫طلـب‪ ،‬آيـت الـه‪ ،‬تورانـي‪ ،‬حيـدر‪ ،‬ديبـا واجـاري‪ ،‬طلعـت‪ ،‬طراحـي‬ ‫[‪ .]2‬محمـدي‪ ،‬م‪" ،‬دسـتورالعمل تعييـن اولويت‌هـاي پژوهشـي بـا‬
‫مکانيـزم اولويت‌يابـي پژوهشـي بـراي نظـام آموزش و پـرورش ايران‬ ‫اسـتفاده از راهبـرد پژوهـش در ضرورت‌هـاي بهداشـت ملـي"‪ ،‬مرکز‬
‫(مـورد سـازمان آمـوزش و پرورش شـهر تهـران)‪ .‬مطالعـات تربيتي و‬ ‫ملـي تحقيقـات علـوم پژشـکي کشـور چـاپ اول‪.1381 ،‬‬
‫روانشناسـي‪.210-185 ،)2(1389،11 ،‬‬ ‫[‪ .]3‬مقـدم‪ ،‬محمـد رضـا‪ ،‬احمـدي‪ ،‬اميرناصـر‪ ،‬سـند جامـع پژوهـش‪،‬‬
‫[‪ .]12‬رجبـي‪ ،‬احمـد‪ ،‬ارائـه الگويـي جهـت اولويت‌بنـدي زمينه‌هـاي‬ ‫سـاخت‪ ،‬و فنـاوري مـواد شـيميايي مصرفـي در صنعت نفـت‪،1392 ،‬‬
‫توسـعه فنـاوري و اولويت‌هـاي تحقيقاتـي بـا ترکيـب روش منطـق‬ ‫معاونـت پژوهشـي و فنـاوري وزارت نفـت‪ ،‬پژوهشـگاه صنعت نفت‪.‬‬
‫فـازي و روش تحليـل سلسـله مراتبـي‪ ،‬دوميـن کنفرانـس بين‌المللـي‬ ‫‪[4]. Campbell, S., Deliberative Priority Setting: a CIHR KT‬‬
‫مديريـت‪ ،‬تهـران‪.1383 ،‬‬ ‫‪Module. Canadian Institutes of Health Research. 2010.‬‬
‫[‪ .]13‬معينـي‪ ،‬ابراهيـم‪ ،‬آينده‌نـگاري و تعييـن اولويت‌هـاي‬ ‫‪[5]. Luke Georghiou, Jennifer Cassingena Harper., From‬‬
‫فناوري‌(تجربـه کشـور‌هاي خارجـي بـا تأکيد بيشـتر بر تجربـه ژاپن)‪،‬‬ ‫‪priority-setting to articulation of demand: foresight for research‬‬
‫همايـش آينده‌پژوهي‪ ،‬فناوري و چشـم‌انداز توسـعه‪ ،‬تهران‪ ،‬دانشـگاه‬ ‫‪and innovation policy and strategy. Futures, 2010, 43(3), 243-251.‬‬
‫صنعتـي اميرکبيـر‪.)۱۳۸۵( ،‬‬ ‫[‪ .]6‬تقـوي‪ ،‬مصطفـي‪ ،‬پـاك زاد مهـدي‪ ،‬محقـق‪ ،‬محسـن‪ ،‬تبييـن‬
‫[‪ .]14‬قورچيـان‪ ،‬نادرقلـي‪ ،‬شـاخص‌ها و معيارهـا در انتخـاب‬ ‫الگويـي بـراي تعييـن اولويت‌هـاي پژوهـش و فناوري‪ ،‬روش‌شناسـي‬
‫موضوعـات و پروژه‌هـاي تحقيـق و توسـعه‪ ،‬رهيافـت‪ ،1375 ،‬بهـار و‬ ‫علوم‌انسـاني‪ ،1389 ،‬تابسـتان؛ ‪ ،)63(16‬صـص‪.158-135 .‬‬
‫تابسـتان‪ ،‬شـماره ‪ ،12‬صـص ‪.33 – 31‬‬ ‫‪[7]. Sowlati, T., Paradi, J. C., & Suld, C., Information systems‬‬
‫[‪ .]15‬اصغرپـور‪ ،‬محمد‌جـواد‪ ،‬تصميم‌گيـري چند‌معيـاره (‪،)MCDM‬‬ ‫‪project prioritization using data envelopment analysis. Mathematical‬‬
‫چاپ نهم‪ ،‬انتشـارات دانشـگاه تهـران‪.)1390( ،‬‬ ‫‪and Computer Modelling, 2005, 41 (11), 1279-1298.‬‬
‫[‪ .]16‬بندريـــان‪ ،‬رضـــا‪ ،‬کريمـــي دســـتجردي‪ ،‬داود‪ ،‬جعفرنـــژاد‪،‬‬ ‫‪[8]. Lehtola L and Kauppinen M, Suitability of Requirements‬‬
‫احمـــد طراحـــي و تبييـــن الگـــوي مديريـــت راهبـــردي توســـعه‬ ‫‪Prioritization Methods for Market-Driven Software Product‬‬
‫فن ــاوري در س ــازمان‌هاي مس ــتقل پژوه ــش و فن ــاوري در صنع ــت‬ ‫‪Development. Software Process Improvement and Practice (SPIP),‬‬
‫نفـــت‪ :‬مـــوردي از پژوهـــش آميختـــه‪ ،‬فصلنامـــه علمـــي پژوهشـــي‬ ‫‪2006, 11(1), 7-19.‬‬
‫سياس ــت عل ــم و فن ــاوري‪ ،1391 ،‬س ــال چه ــارم‪ ،‬ش ــماره ‪ ،15‬ص ــص‬ ‫[‪ .]9‬مبينـي دهکـردي‪ ،‬علـي‪ ،‬ره‌نگاشـت فنـاوري‌‪ :‬الگـوي يکپارچـه‬
‫‪. 56-39‬‬ ‫سـازي توسـعه کسـب و کار و بـازار‪ ،‬چـاپ اول‪ ،‬انتشـارات وزارت‬

‫ ‪86‬‬