Chapter V : T× tr߶ng

NGUYN M‡U CHUNG

Ði®n và T×

Ði®n và T× (1) NGUYN M‡U CHUNG

 Tß½ng tác t×
T× tr߶ng
F Tß½ng tác t×
l Khi nghi^en cÑu v« ði®n ta ðã m^o tä tß½ng
tác giæa hai v§t nhi­m ði®n b¢ng ði®n
tr߶ng. Ði®n tr߶ng t°n tÕi trong kh^ong
gian quanh ði®n tích. Ngoài ði®n tr߶ng,
kh^ong gian quanh ði®n tích chuy¬n ðµng còn
chÑa th^em t× tr߶ng.
l T× tr߶ng cûng t°n tÕi xung quanh v§t li®u
t× tÕo thành nam ch^am vînh cØu. Nam
ch^am có hai cñc b¡c và nam, các cñc nam
ch^am hút ho£c ð¦y nhau gi¯ng nhß tr߶ng
hþp các ði®n tích.
l Cho ðªn nay, chßa phát hi®n ðßþc ð½n cñc
t×, các cñc lu^on t°n tÕi thành c£p.
F Cäm Ñng t×
l ÐÕi lßþng ð£c trßng cho t× tr߶ng là cäm
Ñng t× B. Chi«u cüa cäm Ñng t× tÕi mµt
Ði®n và T× (2)
ði¬m là chi«u kim ð¸a bàn ð£t tÕi ði¬m
ðó. Gi¯ng nhß ði®n tr߶ng, ta có th¬
bi¬u di­n ði®n tr߶ng b¡ng ð߶ng sÑc.
l Hình b^en cho th¤y cách xác ð¸nh ðß½ng
sÑc t× cüa thanh nam ch^an b¢ng ð¸a bàn.
Ð߶ng sÑc t× ngoài thanh nam ch^am ði
ra khöi cñc b¡c và ði vào cñc nam. Có
th¬ thu ðßþc hình änh t× tr߶ng b¢ng
cách sØ døng mÕt s¡t.
l T× tr߶ng cûng tu^an theo nguy^en lý
ch°ng ch¤t nhß ði®n tr߶ng
n
X
B = B1 + B2 + . . . + Bn = Bi
i=1
Ðþn v¸ cäm Ñng t× trong h® SI là Tesla.
NGUYN M‡U CHUNG
 Tß½ng tác t×
Tß½ng tác giæa nam ch^am và dòng ði®n
F Tác døng t× cüa dòng ði®n
l Quan h® giæa ði®n h÷c và t× h÷c ðßþc phát
hi®n l¥n ð¥u ti^en vào nån 1819 b·i Oersted.
l Khi ðang trình bày bài giäng, Oersted tình
c¶ phát hi®n dòng ði®n làm l®ch kim ð¸a
bàn ð£t b^en cÕnh. Nhß v§y, ngoài tác døng
nhi®t (ð¸nh lu§t Joule) và tác døng hóa h÷c
(ði®n ph^an) dòng ði®n còn sinh ra t× tr߶ng.
F Nam ch^am tß½ng tác v¾i dòng ði®n
l Có th¬ minh h÷a hi®n tßþng nam ch^am
tß½ng tác v¾i dòng ði®n b¢ng cách thñc hi®n
thí nghi®m sau. Treo d^ay dçn thÆng ðÑng
giæa hai cñc nam ch^am hình móng ngña nhß
m^o tä tr^en hình v¨.
l Ь d­ quan sát, nam ch^am móng ngña ·
Ði®n và T× (3)
ph¥n a ðßþc bö ði ð¬ nhìn th¤y cñc nam
· ph¥n b, c, và d cüa hình v¨.
l T× tr߶ng hß¾ng vào trong và chiªm
toàn bµ vùng kh^ong gia sçm màu. Khi
dòng ði®n b¢ng kh^ong, d^ay thÆng ðÑng
nhß chï ra tr^en hình b.
l Tuy nhi^en khi d^ay có dòng ði®n hß¾ng
l^en tr^en, nhß chï ra tr^en hình c, d^ay l®ch
sang trái.
l Trong tr߶ng hþp dòng ði®n ðäo chi«u
nhß ðßþc chï ra tr^en hình d, d^ay l®ch
sang b^en phäi.
NGUYN M‡U CHUNG
 Tß½ng tác t×
Dòng ði®n thÆng trong t× tr߶ng ð«u
F Khäo sát ð¸nh lßþng
l Chúng ta tính toán ð¸nh lßþng thí nghi®m
tr^en b¢ng các khäo sát ðoÕn d^ay chi«u dài
L, tiªt di®n A mang dòng ði®n I , ð£t trong
t× tr߶ng B nhß tr^en hình v¨.
l Ði®n tích q chuy¬n ðµng v¾i v§n t¯c v trong
t× tr߶ng B ch¸u tác døng cüa lñc
Fm = qvd × B
Lñc Fm còn ðßþc g÷i là lñc Lorentz, chï t°n
tÕi khi v§n t¯c cüa ði®n tích khác kh^ong.
Ði®n và T× (4)
l Trong d^ay ði®n tích q chuy¬n ðµng v¾i
v§n t¯c tr^oi vd . Lñc t× tác døng l^en mµt
ði®n tích là qvd × B. Ь tìm lñc t±ng
cµng tác døng l^en d^ay ta nh^an lñc tác
døng l^en mµt ði®n tích v¾i t±ng s¯ ði®n
tích n¢m trong ðoÕn d^ay.
l B·i vì th¬ tích cüa ðoÕn d^ay là AL, t±ng
s¯ ph¥n tØ täi ði®n trong ðoÕn d^ay là
nAL, · ð^ay n là s¯ ph¥n tØ täi ði®n tr^en
mµt ð½n v¸ th¬ tích. V§y lñc t× t±ng
cµng tác døng l^en ðoÕn d^ay chi«u dài L
là
FB = (qvd × B)nAL
l Có th¬ viªt bi¬u thÑc tr^en · dÕng ti®n
døng h½n khi sØ døng c^ong thÑc m^o tä
dòng ði®n trong d^ay dçn I = nqvd A. Ta
có
FB = I L × B
· ð^ay L là vector hß¾ng theo chi«u cüa
dòng ði®n I và có ðµ l¾n b¢ng ðµ dài ð÷a
d^ay. Lßu ý c^ong thÑc tr^en chï ðúng cho
ðoÕn d^ay thÆng trong t× tr߶ng ð«u.
NGUYN M‡U CHUNG
 Tß½ng tác t×
Dòng ði®n trong t× tr߶ng kh^ong ð«u
F Nguy^en t¯ dòng ði®n
l Khäo sát ðoÕn d^ay tiªt di®n ð«u hình dÕng
b¤t kÏ trong t× tr߶ng nhß ðßþc chï ra tr^en
hình v¨.
l SØ døng phß½ng trình tr^en, ta th¤y lñc t×
tác døng l^en ðoÕn d^ay nhö chi«u dài ds
trong t× tr߶ng B là
dFB = Ids × B
V¾i chi«u cüa B và ds cho tr^en hình v¨,
dFB hß¾ng ra ngoài.
l Ta có th¬ coi phß½ng trình tr^en là cách
Ði®n và T×
ð¸nh nghîa khác cho cäm Ñng t× B. Nghîa
là có th¬ ð¸nh nghîa B theo lñc ðo ðßþc
tác døng l^en nguy^en t¯ dòng ði®n, lñc
này cñc ðÕi khi B vu^ong góc v¾i nguy^en
t¯ dòng ði®n và b¢ng kh^ong khi B song
song v¾i nguy^en t¯ dòng ði®n.
F Lñc tác døng l^en toàn d^ay
l Ь tính lñc FB tác døng l^en d^ay tr^en
hình v¨, tích ph^an phß½ng trình tr^en toàn
chi«u dài cüa d^ay dçn
Zb
FB = I ds × B
a
v¾i a và b là hai ð¥u d^ay dçn.
l Khi l¤y tích ph^an, ðµ l¾n cüa t× tr߶ng
và hß¾ng giæ vector ds và t× tr'uwowngf
có th¬ khác nhau tÕi các ði¬m khác nhau.
Ta s¨ khäo sát hai tr߶ng hþp ð£c bi®t
trong ðó t× tr߶ng kh^ong ð±i cä v« hß¾ng
lçn ðµ l¾n.
(5) NGUYN M‡U CHUNG
 Tß½ng tác t×
Dòng ði®n trong t× tr߶ng ð«u
F D^ay b¤t kÏ l Ta có th¬ kªt lu§n r¢ng lñc t× tác døng
l D^ay mang dòng ði®n I n¢m trong t× tr߶ng l^en d^ay cong mang dòng ði®n trong t×
ð«u B, nhß chï ra tr^en hình v¨. tr߶ng ð«u b¢ng lñc t× tác døng l^en ð÷a
d^ay thÆng n¯i hai ð¥u d^an cong và mang
cùng dòng ði®n tr^en.
F Vòng d^ay kín
l Vòng d^ay kín hình dangj b¤t kÏ mang
dòng ði®n I trong t× tr߶ng ð«u ðßþc
chï ra tr^en hình v¨ . Ta sØ døng phß½ng
trình tr^en ð¬ xác ð¸nh lñc tÕc døng l^en
vòng d^ay, nhßng l¥n này phäi l¤y t±ng
l Do t× tr߶ng ð«u, ta ðßa B ra ngoài d¤u các yªu t¯ ds ðµ dài tr^en vòng kín
tích ph^an và nh§n ðßþc „I «
0 1 FB = I ds × B
Zb
FB = I @ dsA × B = I L0 × B
l Do t§p hþp các yªu t¯ ðµ dài tÕo n^en ða
Rb
a
giác kín n^en t±ng vector phäi b¢ng kh^ong.
ðÕi lßþng a ds th¬ hi®n t±ng vector cüa Kªt quä tr^en nh§n ðßþc theo H cách cµng
m÷i yªu t¯ ðµ dài t× a ðªn b. Theo phép vector b¢ng ð° th¸. B·i vì ds = 0, ta
cµng vector, t±ng này b¢ng vector L', hß¾ng kªt lu§n r¢ng FB = 0 ; nghîa là, t±ng
t× a ðªn b. lñc t× tác døng l^en dòng ði®n kín trong
l Ta có th¬ kªt lu§n r¢ng lñc t× tác døng t× tr߶ng ð«u b¢ng kh^ong.
Ði®n và T× (6) NGUYN M‡U CHUNG
 Khung d^ay trong t× tr߶ng
T× tr߶ng song song v¾i khung d^ay
F Lñc tác døng l^en khung d^ay
l Trong møc trß¾c ta ðã th¤y lñc tác døng l^en
d^ay dçn có dòng ði®n ð£t trong t× tr߶ng.
Chúng ta s¨ chï ra r¢ng moment lñc tác
døng l^en dòng ði®n kín b¤t kÏ trong t×
tr߶ng. Kªt quä ph^an tích có ý nghîa ð¬
hi¬u v« ðµng c½ ði®n.
l Khäo sát khung d^ay chæ nh§t, hai cÕnh a
và b, mang dòng ði®n I , ðßþc ð£t trong t×
tr߶ng ð«u có hß¾ng song song m£t phÆng
khung d^ay, nhß ðßþc chï ra tr^en hình v¨.
Lñc t× kh^ong tác døng l^en các cÕnh 1 và
3, do các cÕnh song song v¾i t× tr߶ng n^en
L × B = 0 ð¯i v¾i các cÕnh này.
Ði®n và T× (7)
F Moment lñc t× cñc ðÕi
l Tuy nhi^en, lñc t× tác døng l^en các cÕnh
2 và 4, do các cÕnh vu^ong góc v¾i t×
tr߶ng. е l¾n cüa các lñc tr^en là
F2 = F4 = IaB
l Theo hình v¨ tr^en, lñc F2 tác døng l^en
cÕnh 2 hß¾ng ra ngoài, lñc F4 tác døng
l^en cÕnh 4 hß¾ng vào m£t hình v¨.
l Khi nhìn khung d^ay t× cÕnh 3, hß¾ng d÷c
theo cÕnh 2 và cÕnh 4, chi«u cüa lñc F2
và F4 ðßþc chï ra nhß tr^en hình v¨. Hai
lñc tr^en ngßþc chi«u nhßng kh^ong n¢m
tr^en cùng mµt ð߶ng thÆng.
NGUYN M‡U CHUNG
 Khung d^ay trong t× tr߶ng
Moment lñc t×
l Trong tr߶ng hþp khung d^ay ðßþc ð£t ð¬ có F Moment lñc t×
th¬ quay quanh ði¬m O, hai lñc tr^en tÕo ra l Giä thiªt t× tr߶ng ð«u tÕo thành góc
tÕi ði¬m O moment lñc t× làm quay khung θ v¾i pháp tuyªn cüa m£t phÆng khung
d^ay theo chi«u kim ð°ng h°. е l¾n cüa d^ay, nhß chï ra tr^en hình v¨.
moment lñc là :
b b
τmax = F2 + F4
2 2
b b
= (Iab) + (Iab)
2 2
= IabB

cánh tay ðòn là b/2 cho m²i lñc. Do di®n

tích khung d^ay là A = ab n^en ta có moment
lñc cñc ðÕi :
τmax = IAB

l Moment cñc ðÕi chï xu¤t hi®n khi t× tr߶ng
song song v¾i khung d^ay. Khung quay theo
chi«u kim ð°ng h° nhß chï ra tr^en hình v¨.
Trong tr߶ng hþp dòng ði®n ð±i chi«u, chi«u
cüa lñc cûng ðäo ngßþc lÕi, khung quay
ngßþc chi«u kim ð°ng h°.
Ði®n và T× (8)
l Ь ð½n giän ta giä thiªt B vu^ong góc v¾i
cÕnh 1 và cÕnh 3. Trong tr߶ng hþp ðó,
lñc t× F2 và F2 tác døng tß½ng Ñng l^en
các cÕnh 2 và 4 tri®t ti^eu nhau, kh^ong
sinh ra moment lñc, do chúng cùng ði
qua ði¬m g¯c chung.
NGUYN M‡U CHUNG
 Khung d^ay trong t× tr߶ng
T× tr߶ng nghi^eng góc θ v¾i khung d^ay
l Tuy nhi^en, lñc t× F1 và F3 tác døng tß½ng l Khung s¨ quay theo hß¾ng làm giäm
Ñng l^en các cÕnh 1 và 3 tÕo l^en c£p lñc và giá tr¸ cüa θ, làm vector di®n tích A
sinh ra moment lñc tÕi ði¬m b¤t kÏ. Tr^en cüa khung d^ay hß¾ng theo chi«u cüa t×
hình v¨ ta th¤y, cánh tay ðòn cüa lñc F1 tr߶ng.
ð¯i v¾i ði¬m O là (a/2) sin θ. Tß½ng tñ
nhß v§y, cánh tay ðòn cüa lñc F3 ð¯i v¾i
ði¬m O cûng là (a/2) sin θ.
l B·i vì F1 = F3 = IbB , moment lñc tÕi
ði¬m O có dÕng
a a
τ = F1 sin θ + F3 sin θ
2“ ” 2 “a ”
a
= IbB sin θ + IbB sin θ
2 2
= IabB sin θ
= IAB sin θ
l Có th¬ m^o tä thu§n ti®n moment lñc tác
v¾i A = ab là di®n tích cüa vòng d^ay. døng l^en khung d^ay trong t× tr߶ng B
l Kªt quä tr^en cho th¤y moment lñc có giá b¢ng bi¬u thÑc sau
tr¸ cñc ðÕi IAB khi t× tr߶ng vu^ong góc τ = IA × B
vói pháp tuyªn cüa vòng d^ay (θ = 90◦ )
và b¢ng kh^ong khi t× tr߶ng song song vói · ð^ay vector A vu^ong góc v¾i m£t vòng
pháp tuyªn cüa vòng d^ay (θ = 0◦ ). d^ay v¾i ðµ l¾n b¢ng di®n tích vòng d^ay.
Ði®n và T× (9) NGUYN M‡U CHUNG
 Khung d^ay trong t× tr߶ng
Moment lßÞng cñc t×
l Chúng ta xác ð¸nh chi«u cüa vector di®n tích
A theo quy t¡c bàn tay phäi. Khi cong các
ngón tay cüa bàn tay phäi theo chi«u dòng
ði®n, ngón tay cái chï hß¾ng vector A. Tích
IA ðßþc ð¸nh nghîa là moment lßÞng cñc
t× (ð½n giän là moment t×) cüa khung d^ay
µ = IA
Trong h® SI, ð½n v¸ cüa moment t× là Am .2
l SØ døng ð¸nh nghîa tr^en, ta bi¬u di­n lñc
tác døng l^en khung d^ay trong t× tr߶ng
τ =µ×B
v¾i kªt quä tß½ng tñ nhß moment lñc ði®n
τ = p × E tác døng l^en lßÞng cñc ði®n p,
ð£t trong ði®n tr߶ng E.
l Tuy chúng ta thu nh§n ðßþc moment lñc
cho mµt tr߶ng hþp ri^eng cüa v¸ trí t×
tr߶ng so v¾i khung d^ay, c^ong thÑc τ =
µ × B vçn ðúng cho m÷i ð¸nh hß¾ng khác.
Th^em vào ðó, c^ong thÑc tr^en thu ðßþc cho
khung d^ay hình chæ nh§t vçn ðúng cho
Ði®n và T×
khung d^ay có hình dÕng b¤t kÏ.
l Cuµn d^ay g°m N vòng d^ay cùng mang
mµt dòng ði®n, cùng chiªm di®n tích nhß
nhau, moment lßÞng cñc t× cüa cuµn d^ay
l¾n g¤p N moment lßÞng cñc t× cüa mµt
vòng d^ay. Khi ðó, moment lñc t× tác
døng l^en cuµn d^ay τ = µ×B = N µ1 ×B.
l Thª nång cüa moment lßÞng cñc ði®n
trong ði®n tr߶ng ðßþc cho b·i c^ong thÑc
W = −p.E, phø thuµc vào ð¸nh hß¾ng
cüa lßÞng cñc ði®n trong ði®n tr߶ng.
Mµt cách hoàn toàn tß½ng tñ, thª nång
cüa lßÞng cñc t× trong t× tr߶ng cûng
phø thuµc ð¸nh hß¾ng cüa lßÞng cñc t×
so v¾i t× tr߶ng và ðßþc cho b·i c^ong
thÑc sau
W = −τ.B
l Moment lßÞng cñc t× µ có thª nång
cñc ti¬u Wmin = −τ.B khi cùng hß¾ng
v¾i t× tr߶ng B và có thª nång cñc ðÕi
Wmax = τ.B khi hß¾ng ngßþc chi«u t×
tr߶ng B.
(10) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Biot-Savart
Thí nghi®m Biot-Savart
F Thí nghi®m Biot-Savart
l Kh^ong l^au sau phát hi®n kim ð¸a bàn b¸ dòng
ði®n làm l®ch cüa Oersted vào nåm 1919,
Jean-Baptiste Biot (1774-1862) và Félix
Savart (1791-1841) thñc hi®n thí nghi®m
ð¸nh lßþng v« lñc do dòng ði®n tác døng
l^en nam ch^am.
l T× kªt quä thñc nghi®m, Biot và Savart ðã
ðßa ra bi¬u thÑc toán h÷c cho t× tr߶ng tÕi
mµt ði¬m trong kh^ong gian phø thuµc vào
dòng ði®n sinh ra t× tr߶ng ðó.
F Quan sát thñc nghi®m
l Bi¬u thÑc toán h÷c dña tr^en quan sát và ðo
ðÕc t× tr߶ng dB tÕi ði¬m P sinh ra b·i
Ði®n và T× (11)
yªu t¯ ðµ dài ds cüa d^ay mang dòng ði®n
kh^ong ð±i I .
l Vector dB vu^ong góc v¾i cä hai vector ds
(hß¾ng theo chi«u dòng ði®n) và vector
r hß¾ng t× ds ðªn P .
l е l¾n cüa dB tÖ l® ngh¸ch v¾i r2 , · ð^ay
r là khoäng cách t× ds ðªn P .
l е l¾n cüa dB tÖ l® v¾i dòng ði®n I và
ðµ l¾n ds cüa yªu t¯ ðµ dài ds.
l е l¾n cüa dB tÖ l® v¾i sin θ, · ð^ay θ là
góc giæa các vector ds và r.
NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Biot-Savart
иnh lu§t Biot-Savart
F Bi¬u thÑc toán h÷c ph^an b¯ dòng ði®n.
l Các quan sát tr^en ðßþc t±ng quát hóa trong l Bi¬u thÑc tr^en phäi ðßþc xØ lý ð£c bi®t,
bi¬u thÑc toán h÷c, hi®n nay ðßþc g÷i là b·i vì là tích ph^an cüa tích vector và nhß
ð¸nh lu§t Biot-Savart v§y kªt quä s¨ là ðÕi lßþng vector. Ta s¨
µ0 Ids × r xem xét tích ph^an nhß v§y trong thí dø
dB =
4π r3 Ñng døng ð¸nh lu§t Biot-Savart.
· ð^ay µ0 là h¢ng s¯ mang t^en g÷i ðµ t× l M£c dù ta trình bày ð¸nh lu§t Biot-Savart
th¦m cüa kh^ong gian tñ do ho£c h¢ng s¯ t× cho dòng ði®n trong d^ay dçn, ð¸nh lu§t
m^oi ch^an kh^ong µ0 = 4π × 10−7 T.m/A. tr^en vçn ðúng cho dòng ði®n g°m các
dB trong phß½ng trình tr^en chï là t× tr߶ng
ði®n tích chuy¬n d¶i trong kh^ong gian
l
sinh ra b·i dòng ði®n trong yªu t¯ ðµ dài ds nhß chùm electron trong ðèn hình ti
cüa d^ay dçn. Ь xác ð¸nh t× tr߶ng B tÕi vi. Trong tr߶ng hþp này, ds là ðµ dài
mµt ði¬m trong kh^ong gian sinh b·i dòng khoäng kh^ong gian ði®n tích ði qua.
ði®n kích thß¾c hæu hÕn, ta l¤y t±ng ðóng F B và E : gi¯ng nhau
góp cüa m÷i yªu t¯ dòng tÕo n^en dòng ði®n. l Giæa ði®n tr߶ng sinh ra b·i ði®n tích
l Nghîa là ta phäi xác ð¸nh cäm Ñng t× B ði¬m dq và t× tr߶ng sinh ra b·i yªu t¯
b¢ng cách l¤y tích ph^an phß½ng trình dòng Ids có nhi«u nét tß½ng tñ nhau.
Z H® s¯ tÖ l® cûng có dÕng tß½ng tñ nhß
B=
µ0 I ds × r nhau : 1/4π²0 và µ0 /4π.
4π r3
l Cäm Ñng t× sinh b·i yªu t¯ dòng Ids tÖ l®
· ð^ay tích ph^an ðßþc l¤y tr^en toàn bµ ngh¸ch v¾i r2 nhß c߶ng ðµ ði®n tr߶ng
Ði®n và T× (12) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Biot-Savart
T× tr߶ng và ði®n tr߶ng
sinh ra b·i vi ph^an ði®n tích dq l Mµt ði¬m khác nhau næa giæa ði®n
µ0 Ids × r 1 dq tr߶ng và t× tr߶ng li^en quan ðªn ngu°n
dB =
4π r3
dE =
4π²0 r3
r g¯c cüa tr߶ng. Ði®n tr߶ng ðßþc sinh
ra b·i ði®n tích c^o l§p. иnh lu§t Biot-
l Lñc t× giæa hai yªu t¯ dòng ði®n I1 ds1 và Savart cho bi¬u thÑc t× tr߶ng sinh ra tÕi
I2 ds2 tß½ng tñ nhß lñc ði®n giæa hai ði®n mµt ði¬m b·i yªu t¯ dòng ði®n c^o l§p, tuy
tích dq1 và dq2 nhi^en ki¬u yªu t¯ dòng ði®n c^o l§p nhß
dFm =
µ0 I2 ds2 × [I1 ds1 × r] v§y kh^ong th¬ t°n tÕi theo cách cüa ði®n
4π
1 dq1 dq2
r3 tích c^o l§p.
dFe =
4π²0 r3
r l Yªu t¯ dòng ði®n b¡t buµc phäi là mµt bµ
ph§n cüa ph^an b¯ dòng suy rµng, do ta
F B và E : khác nhau b¡t buµc phäi hoàn chïnh ð¥y ðü mÕch
l Tuy nhi^en, hß¾ng cüa hai tr߶ng khác nhau. ði®n ð¬ ði®n tích có th¬ chuy¬n ðµng.
Ði®n tr߶ng sinh b·i ði®n tích ði¬m có tính Nhß v§y ð¸nh lu§t Biot-Savart chï là bß¾c
ch¤t xuy^en t^am, nhßng t× tr߶ng sinh b·i ð¥u trong quá trình tính toán dòng ði®n;
yªu t¯ dòng ði®n vu^ong góc v¾i cä yªu t¯ nó phäi ðßþc tiªp theo b¢ng cách l¤y tích
ðµ dài ds lçn vector ð½n v¸ r, nhß ðßþc m^o ph^an tr^en toàn bµ ph^an b¯ dòng ði®n.
tä b·i tích vector trong phß½ng trình. l Ð߶ng sÑc t× tÕo n^en vòng kín, kh^ong có
l Nhß v§y, nªu d^ay dçn n¢m trong m£t phÆng cä ði¬m ð¥u lçn ði¬m cu¯i. Ð߶ng sÑc
nhß chï ra tr^en hình v¨, dB ði ra khöi hình ði®n tr߶ng b¡t ð¥u t× ði®n tích dß½ng
v¨ tÕi ði¬m P , ði vào tÕi ði¬m P 0 . và kªt thúc tÕi ði®n tích ^am.
Ði®n và T× (13) NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
Dòng ði®n thÆng (I)
F Quy t¡c xác ð¸nh chi«u t× tr߶ng F D^ay thÆng mang dòng ði®n
l Tr^en hình v¨ là t× tr߶ng quanh d^ay thÆng l Khäo sát d^ay thÆng, mänh mang dòng
dài mang dòng ði®n. Do d^ay có tính ð¯i ði®n kh^ong ð±i I ð£t d÷c theo trøc x nhß
xÑng trøc, ð߶ng sÑc t× là ð߶ng tròn ð°ng tr^en hình v¨. Xác ð¸nh ðµ l¾n và chi«u t×
t^am v¾i d^ay và n¢m trong m£t phÆng vu^ong tr߶ng tÕi ði¬m P sinh ra b·i dòng ði®n.
góc v¾i d^ay. е l¾n cüa t× tr߶ng B kh^ong
ð±i tr^en ð߶ng tròn b¤t kÏ bán kính a và
ðßþc xác ð¸nh b·i phß½ng trình tr^en.

l Theo ð¸nh lu§t Biot-Savart ta th¤y ðµ l¾n

t× tr߶ng tÖ l® v¾i dòng ði®n và giäm khi
khoäng cách a t× d^ay ðªn ði¬m P tång.
l Chúng ta b¡t ð¥u b¢ng khäo sát yªu t¯
l Quy t¡c ti®n døng ð¬ xác ð¸nh chi«u cüa ðµ dài ds n¢m tÕi khoäng cách r tính t×
t× tr߶ng B là n¡m sþi d^ay b¢ng tay phäi, ði¬m P . Chi«u cüa t× tr߶ng tÕi ði¬m P
hß¾ng ngón tay cái theo chi«u dòng ði®n, sinh ra b·i dòng ði®n trong yªu t¯ ðµ dài
b¯n ngón tay còn lÕi n¡m vào theo hß¾ng theo hß¾ng ði ra t× hình v¨ b·i vì ds × r
t× tr߶ng. theo hß¾ng ðó.
Ði®n và T× (14) NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
Dòng ði®n thÆng (II)
F Vi ph^an cäm Ñng t× ðµ l¾n t× tr߶ng sinh ra b·i mµt yªu t¯
l Do m÷i yªu t¯ dòng ði®n Ids n¢m trong dòng
cùng m£t phÆng cüa hình v¨, chúng ð«u dB =
µ0 I dx sin θ
sinh ra t× tr߶ng tÕi ði¬m P theo hß¾ng 4π r2
ði ra t× hình v¨. Nhß v§y, chúng ta ðã có F Tích ph^an bi¬u thÑc
hß¾ng t× tr߶ng t±ng cµng tÕi ði¬m P , vi®c l Ь tích ph^an bi¬u thÑc tr^en, ta c¥n li^en
còn lÕi là xác ð¸nh ðµ l¾n cüa t× tr߶ng. h® các biªn s¯ θ, x, và r. Ta ch÷n cách
l Ch÷n g¯c t÷a ðµ tÕi O sao cho ði¬m P n¢m bi¬u di­n x và r theo θ. T× hình tam giác
tr^en ph¥n dß½ng cüa trøc y, v¾i k là vector vu^ong tr^en hình v¨ ta th¤y do tan θ =
ð½n v¸ theo hß¾ng ði ra t× hình v¨, ta có a/(−x) (d¤u ^am do ds n¢m tr^en ph¥n
ds × r = |ds × r| k = (dsr sin θ) k
^am cüa trøc x), vi ph^an bi¬u thÑc tr^en
ta thu ðßþc
v¾i |ds × r| là ðµ l¾n cüa vector ds × r. a dθ
l B·i vì r là vector ð½n v¸, ðµ l¾n cüa tích r=
sin θ
x = a cot θ → dx = a
sin2 θ
vector chï ð½n giän là ðµ l¾n cüa vetor ds
và b¢ng ðµ dài dx. Thay vào phß½ng trình, l Thay hai phß½ng trình tr^en vào phß½ng
ta thu ðßþc trình thÑ nh¤t
µ0 I
µ0 I dx sin θ dB = sin θ dθ
dB = (dB) k = k 4πa
4π r2
l Do m÷i yªu t¯ dòng ð«u sinh ra t× tr߶ng ta thu ðßþc bi¬u thÑc chï phø thuµc vào
theo phß½ng k, chúng ta chï quan t^am ðªn biªn s¯ duy nh¤t θ.
Ði®n và T× (15) NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
Dòng ði®n thÆng (III)
F Dòng ði®n thÆng hæu hÕn F Dòng ði®n thÆng v^o hÕn
l Däi biªn thi^en cüa góc treo θ t× θ1 ðªn θ2 l Khäo sát tr߶ng hþp ð£c bi®t cüa d^ay
nhß ðßþc chï ra tr^en hình v¨ thÆng dài v^o hÕn. Khi chúng ta cho d^ay
tr· l^en dài v^o hÕng ta th¤y θ1 = 0 và
θ2 = π cho các yªu t¯ ðµ dài n¢m tÕi x =
−∞ và x = +∞. B·i vì (cos θ1 −cos θ2 )
= (cos 0 − cos π) = 2, ta thu ðßþc
µ0 I
B=
2πa
l Phß½ng trình tr^en cho th¤y ðµ l¾n t×
l B^ay gi¶, ta nh§n ðßþc ðµ l¾n t× tr߶ng t±ng tr߶ng tÖ l® thu§n v¾i c߶ng ðµ dòng
cµng tÕi ði¬m P b¢ng cách l¤y tích ph^an ði®n và giäm ði khi tång khoäng cách t×
phß½ng trình theo m÷i yªu t¯ dòng ði®n ðªn ði¬m khäo sát.
Zθ2 l Chúng ta nh§n xét th¤y phß½ng trình có
B=
µ0 I
sin θdθ =
µ0 I
(cos θ1 − cos θ2 ) cùng dÕng toán h÷c nhß bi¬u thÑc cho
4πa 4πa c߶ng ðµ ði®n tr߶ng
θ1
λ
l Ta có th¬ sØ døng kªt quä tr^en ð¬ tính t× E=
2π²0 a
tr߶ng cüa d^ay thÆng mang dòng ði®n khi
ta biªt ði«u ki®n hình h÷c cø th¬, biªt các sinh ra b·i d^ay dài v^o hÕn tích ði®n ð«u
góc θ1 và θ2 . v¾i m§t ðµ ði®n tích dài λ.
Ði®n và T× (16) NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
Dòng ði®n tròn (I)
l Khäo sát d^ay tròn kín, bán kính R, n¢m
trong m£t phäng yz mang dòng ði®n kh^ong
ð±i I , nhß chï ra tr^en hình v¨. Xác ð¸nh t×
tr߶ng tÕi ði¬m P n¢m tr^en trøc vu^ong góc
và ði qua t^am cüa cüa vòng d^ay, cách vòng
d^ay khoäng cách x
l Trong tr߶ng hþp này, t¤t cä các yªu t¯
ðµ dài ds vu^ong góc v¾i vector r tÕi v¸ trí
cüa yªu t¯. Nhß v§y, v¾i yªu t¯ b¤t kÏ
|ds × r| = ds. Th^em vào ðó, m÷i yªu t¯
ðµ dài quanh vòng d^ay ð«u cách P khoäng
cách r2 = x2 + R2 . Vì thª, ðµ l¾n cüa dB
sinh ra b·i dòng ði®n trong yªu t¯ ðµ dài
b¤t kÏ ds b¢ng
µ0 I ds
dB =
4π x2 + R2
Ði®n và T× (17)
F Яi xÑng trøc
l Hß¾ng cüa dB vu^ong góc v¾i m£t phÆng
tÕo n^en b·i r và ds, nhß chï ra tr^en hình
v¨. Ta c¥n tách vector ðó thành hai
thành ph¥n : dBx d÷c theo trøc x và
dBy vu^ong góc v¾i trøc x.
l Khi l¤y t±ng thành ph¥n dBy cüa m÷i
ph¥n tØ tr^en d^ay tròn, kªt quä thu ðßþc
b¢ng kh^ong. Do ð¯i xÑng, dòng cüa mµt
yªu t¯ tr^en mµt phía cüa vòng sinh ra
thành ph¥n vu^ong góc cüa dB có tác
døng loÕi tr× thành ph¥n vu^ong góc tÕo
n^en b·i dòng ði®n ði qua yªu t¯ ð¯i xÑng
phía b^en kia vòng tròn.
Vì v§y, t× tr߶ng t±ng cµng tÕi ði¬m
l
P phäi hß¾ng theo trøc x, ta có th¬
xác ð¸nh ðµ l¾n b¢ng cách l¤y tích ph^an
dBx = dBcosθ. Nghîa là B = Bx i v¾i
I
B=
µ0 I ds cos θ
4π x2 + R 2
ta phäi l¤y tích ph^an tr^en toàn vòng d^ay.
NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
Dòng ði®n tròn (II)
F T× tr߶ng dòng ði®n tròn ra tr^en hình v¨. Ь d­ nhìn th¤y ta chï
l B·i vì θ, x, và R kh^ong ð±i v¾i m÷i yªu v¨ các ð߶ng sÑc trong m£t phÆng ði qua
t¯ tr^en vòng d^ay và do cos θ = R/(x2 + trøc vòng d^ay. Ð߶ng sÑc t× có dÕng ð¯i
R2 )1/2 , ta thu ðßþc xÑng trøc và gi¯ng nhß ð߶ng sÑc t× cüa
µ0 IR2
thanh nam ch^am ðßþc chï ra tr^en cùng
B=
2(x2 + R2 )3/2
hình v¨.
H F — r¤t xa vòng d^ay
· ð^ay ta sØ døng bi¬u thÑc ds = 2πR l Trong tr߶ng hþp x À R, ta bö qua R2
(chu vi cüa vòng d^ay). trong mçu s¯ cüa phß½ng trình tr^en ta
thu ðßþc
µ0 IR2
B≈ (cho x À R)
2x3
l Do moment t× µ cüa vòng d^ay là tích
cüa dòng ði®n và di®n tích vòng d^ay µ =
l Ь xác ð¸nh t× tr߶ng tÕi t^am vòng d^ay, I(πR2 ). Ta bi¬u di­n phß½ng trình tr^en
ta cho x = 0 trong phß½ng trình tr^en. T× µ0 µ 1 p
tr߶ng tÕi t^am vòng d^ay B≈
2π x3
E≈
2π²0 x3

B=
µ0 I l Kªt quä có dÕng tß½ng tñ nhß bi¬u thÑc
2R ði®n tr߶ng sinh ra b·i lßÞng cñc ði®n v¾i
l Ð߶ng sÑc t× cüa dòng ði®n tròn ðßþc chï p = qa là moment lßÞng cñc ði®n.
Ði®n và T× (18) NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
ng d^ay Solenoide (I)
F Óng d^ay trß¾c. T× tr߶ng sinh ra b·i mµt vòng
Óng d^ay ðßþc tÕo n^en t× nhi«u vòng d^ay d^ay hß¾ng theo trøc vòng d^ay và ðßþc
l
cho b·i bi¬u thÑc
tròn có cùng bán kính R, cùng dòng ði®n I
chÕy qua ðßþc chï ra tr^en hình v¨. B1 =
µ0 IR2
2 (R2 + l2 )3/2

T× ði¬m M hÕ ð߶ng vu^ong góc c¡t

A E D
dl C
l

θ thành ¯ng d^ay tÕi C , ðoÕn M C có ðµ

dài b¢ng R. TÕi ði¬m E cách ði¬m C
l

R mµt ðoÕn l, ch÷n yªu t¯ ðµ dài dl, tr^en

M có phß½ng n¢m d÷c theo trøc cüa ¯ng và
l S¯ vòng d^ay tr^en mµt ð½n v¸ ðµ dài là n
(m§t ðµ vòng d^ay). Xác d¸nh vector cäm
Ñng t× tÕi ði¬m M n¢m tr^en trøc cüa ¯ng
d^ay.
F Vi ph^an cäm Ñng t×
l Ь xác ð¸nh t× tr߶ng sinh ra b·i ¯ng d^ay,
ta sØ døng kªt quä thu ðßþc trong ph¥n
Ði®n và T× (19)
ðó có chÑa ndl vòng d^ay v¾i dòng ði®n
I chÕy qua. Do các vòng d^ay có ðóng
góp nhß nhau, cäm Ñng t× dB sinh ra
b·i các dòng ði®n trong yªu t¯ ðµ dài dl
có giá tr¸ nhß sau
µ0 R2 I ndl
dB =
2 (R2 + l2 )3/2
l Ь xác ð¸nh cäm Ñng t× sinh ra b·i toàn
cuµn d^ay, c¥n tích ph^an bi¬u thÑc tr^en
theo biªn s¯ t÷a ðµ l.
NGUYN M‡U CHUNG
 Áp døng ð¸nh lu§t Biot-Savart
ng d^ay Solenoide (II)
F T× tr߶ng cüa cuµn d^ay ðóng góp cüa t¤t cä s¯ vòng d^ay trong
l Ь thu§n ti®n l¤y tích ph^an, ta sØ døng biªn ¯ng b¢ng cách l¤y tích ph^an
s¯ θ là góc giæa ðoÕn thÆng hß¾ng t× M Zθ2
ðªn dl và ðoÕn thÆng l n¢m tr^en thành ¯ng. B = −
µ0 nI
sin θ dθ
l Khoäng cách t× ði¬m khäo sát M ðªn yªu 2
t¯ dòng dl có giá tr¸ µ0 nI
θ1

p R = (cos θ2 − cos θ1 )
r= R2 + l 2 = 2
sin θ
trong ðó θ1 và θ2 là góc giæa thành cüa
l Yªu t¯ dòng dl ðßþc bi¬u di­n th^ong qua θ ¯ng d^ay và ðoÕn thÆng t× M ðªn hai ð¥u
có dÕng ¯ng. Cäm Ñng t× có giá tr¸ phø thuµc vào
dθ v¸ trí trong ¯ng.
l = R cotgθ → dl = −R
sin2 θ F Cuµn d^ay dài v^o hÕn
Thay r và dl vào phß½ng trình tr^en ta thu l Trong tr߶ng hþp ¯ng d^ay r¤t dài so v¾i
l
ðßþc bán kính, ta có th¬ coi nhß ¯ng d^ay dài
v^o hÕn, nghîa là θ1 = π và θ2 = 0
µ0 nI 2 sin3 θ dθ
dB = R (−R) B = µ0 nI
2 R3 sin2 θ
= −
µ0 nI
sin θ dθ Cäm Ñng t× có giá tr¸ nhß nhau tr^en trøc
2 và xung quanh trøc ¯ng d^ay, t× tr߶ng ·
l T× tr߶ng ¯ng d^ay thu dßþc khi tính ðó là t× tr߶ng ð«u.
Ði®n và T× (20) NGUYN M‡U CHUNG
 Hai d^ay song song
Thí nghi®m
l Trong møc trß¾c ta th¤y lñc t× tác døng
l^en d^ay dçn mang dòng ði®n ð£t trong t×
tr߶ng ngoài. Do dòng ði®n trong d^ay dçn
sinh ra t× tr߶ng, d­ dàng th¤y r¢ng hai d^ay
dçn mang dòng ði®n s¨ tác døng lñc t× lçn
nhau. Nhæng lñc nhß v§y ðßþc sØ døng ð¬
ð¸nh nghîa các ð½n v¸ ampere và coulomb.
F Tß½ng tác hai dòng ði®n
l Khäo sát hai d^ay thÆng 1 và 2, dài, song
song, cách nhau mµt khoäng a mang tß½ng
Ñng dòng ði®n I1 và I2 cùng hß¾ng nhß tr^en
hình v¨. Ta c¥n xác ð¸nh lñc tác døng l^en
mµt d^ay g^ay ra b·i t× tr߶ng cüa d^ay kia.
l D^ay 2, mang dòng ði®n I2 ðßþc coi nhß
Ði®n và T× (21)
ngu°n cüa t× tr߶ng B2 tÕi v¸ trí d^ay 1
(d^ay thØ). Phß½ng cüa B2 vu^ong góc v¾i
d^ay 1 nhß ðßþc chï ra tr^en hình v¨.
l Theo phß½ng trình tr^en, lñc t× tr^en ðµ
dài l cüa d^ay 1 là F1 = Il × B2 . Chi«u
cüa F1 hß¾ng vào d^ay 2 b·i vì l × B2
theo hß¾ng ðó.
l Trong tr߶ng hþp này, l vu^ong góc v¾i
B2 , ðµ l¾n cüa vector F1 là F1 = IlB2 .
SØ døng ðµ l¾n cüa B2 ta có
µ0 I 2 µ0 I 1 I 2
B2 = → F1 = l
2πa 2πa
l Khi tính t× tr߶ng tÕi d^ay 2 sinh ra b·i
d^ay 1, ta th¤y lñc F2 tác døng l^en d^ay
2 b¢ng v« ðµ l¾n và ngßþc chi«u lñc F1 .
Ðó là ði«u ta ch¶ ðþi vì các lñc tr^en phäi
tu^an theo ð¸nh lu§t Newton thÑ ba.
l Khi hai dòng ngßþc chi«u nhau (tÑc là
mµt trong hai dòng ðäo ngßþc chi«u
trong hình v¨), lñc cûng ðäo chi«u, các
d^ay hút nhau. V§y hai d^ay dçn song song
NGUYN M‡U CHUNG
 Hai d^ay song song
нn v¸ Ampere và Coulomb
mang dòng ði®n cùng chi«u hút nhau, hai
d^ay dçn song song mang dòng ði®n ngßþc
chi«u ð¦y nhau.
l B·i vì ðµ l¾n cüa các lñc tác døng l^en hai
d^ay dçn b¢ng nhau, ta sØ døng ký hi®u
chung FB cho ðµ l¾n lñc t× giæa hai d^ay
dçn. Ta viªt lÕi giá tr¸ lñc t× tr^en mµt ð½n
v¸ chi«u dài d^ay dçn
FB
=
µ0 I1 I2
l 2πa
F нn v¸ Ampere
l Lñc giæa hai d^ay dçn song song ðßþc sØ
døng ð¬ xác ð¸nh ð½n v¸ ampere nhß sau :
Trong tr߶ng hþp lñc tß½ng tác tr^en mµt
ð½n v¸ chi«u dài giæa hai d^ay song song
mang dòng ði®n nhß nhau ð£t cách nhau
1 mét là 2 × 10−7 N/m, dòng ði®n trong
m²i d^ay dçn là 1 A.
l Giá tr¸ 2 × 10−7 N/m nh§n ðßþc t× phß½ng
trình tr^en v¾i I1 = I2 = 1 A và a = 1 m.
B·i vì ð¸nh nghîa tr^en dña tr^en lñc, chúng
Ði®n và T× (22)
ta c¥n thñc hi®n phép ðo c½ h÷c ð¬ xác
ð¸nh ampere.
l Thí dø, Vi®n Ti^eu chu¦n và C^ong ngh®
Qu¯c gia Hoa KÏ sØ døng thiªt b¸ c^an
dòng ði®n ð¬ thñc hi®n phép ðo dòng
chu¦n. Kªt quä thu ðßþc ðßþc dùng ð¬
chu¦n hóa các døng cø ðo ph± biªn h½n
là các ampe kª.
F нn v¸ Coulomb
l нn v¸ ði®n tích trong h® SI là Coulomb
và ðßþc ð¸nh nghîa theo ampere nhß sau :
Khi d^ay dçn mang dòng ði®n kh^ong ð±i
1 A, ði®n lßþng ði qua tiªt di®n d^ay dçn
trong 1 s là 1 C.
l Khi suy ra các phß½ng trình tr^en, ta giä
thiªt hai d^ay r¤t dài so v¾i khoäng cách
giæa chúng. Tr^en thñc tª, ta chï c¥n mµt
d^ay ðü dài. Phß½ng trình tr^en vçn m^o tä
chính xác lñc tß½ng tác giæa mµt d^ay r¤t
dài và mµt d^ay có ðµ dài hæu hÕn l song
song v¾i d^ay thÑ nh¤t .
NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Gauss
T× th^ong
F иnh nghîa t× th^ong
l Th^ong lßþng t× tr߶ng ðßþc ð¸nh nghîa
tß½ng tñ nhß th^ong lßþng ði®n tr߶ng.
Khäo sát yªu t¯ di®n tích dA tr^en m£t dÕng
b¤t kÏ nhß chï ra tr^en hình v¨.
l Nªu cäm Ñng t× tr^en yªu t¯ là B, t× th^ong
qua yªu t¯ di®n tích là B.dA, · ð^ay dA là
vector vu^ong góc v¾i b« m£t và có ðµ l¾n
b¢ng di®n tích dA.
l T× th^ong toàn ph¥n ΦB qua m£t là :
Z
ΦB = B.dA
нn v¸ t× th^ong là T.m2 , ðßþc g÷i là weber
(W b); 1 W b = 1 T.m2 .
Ði®n và T×
F Tr߶ng hþp ri^eng : m£t phÆng
l Khäo sát tr߶ng hþp ri^eng khi m£t phÆng
A trong t× tr߶ng B nghi^eng góc θ so v¾i
dA. Th^ong lßþng qua m£t phÆng b¢ng
ΦB = BA cos θ
l Nªu t× tr߶ng song song v¾i m£t phÆng,
nhß tr^en hình v¨, khi ðó θ = 90◦ , th^ong
lßþng qua m£t phÆng b¢ng kh^ong.
l Nªu t× tr߶ng vu^ong góc v¾i m£t phÆng,
nhß tr^en hình v¨, khi ðó θ = 0◦ , th^ong
lßþng qua m£t phÆng b¢ng BA (giá tr¸
cñc ðÕi).
(23) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Gauss
иnh lu§t Gauss cho t× tr߶ng
l Trong chß½ng trß¾c ta th¤y, th^ong lßþng
ði®n tr߶ng qua m£t kín bao quanh ði®n
tích tÖ l® v¾i t±ng ði®n tích hi®u døng trong
m£t kín (ð¸nh lu§t Gauss).
l Nói cách khác, s¯ ð߶ng sÑc ði®n r¶i khöi
m£t kín chï phø thuµc vào ði®n tích hi®u
døng b^en trong m£t. Tính ch¤t tr^en dña
tr^en c½ s· ð߶ng sÑc ði®n tr߶ng b¡t ð¥u
và kªt thúc · ði®n tích.
l Tr߶ng hþp t× tr߶ng hoàn toàn khác,
ð߶ng sÑc t× li^en tøc, tÕo thành vòng kín.
Nói cách khác, ð߶ng sÑc t× kh^ong b¡t ð¥u
Ði®n và T× (24)
ho£c kªt thúc tÕi b¤t cÑ ði¬m nào tr^en
hình v¨. Tr^en hình là ð߶ng sÑc t× cüa
thanh nam ch^am.
l V¾i m£t kín b¤t kÏ, nhß ðßþc chï ra b¢ng
d߶ng ðÑt nét tr^en hình v¨, s¯ ð߶ng sÑc
t× ði vào m£t b¢ng s¯ ð߶ng sÑc t× ði
ra và t× th^ong qua m£t kín b¢ng kh^ong.
Ngßþc lÕi, v¾i m£t kín bao quanh ði®n
tích cüa lßÞng cñc tr^en hình v¨, th^ong
lßþng ði®n tr߶ng kh^ong b¢ng kh^ong.
l иnh lu§t Gauss cho t× tr߶ng cho biªt
t× th^ong qua m£t kín lu^on b¢ng kh^ong :
I
B.dA = 0
Kªt lu§n tr^en dña vào kªt quä thñc
nghi®m : cñc t× c^o l§p (ð½n cñc t×) chßa
ðßþc phát hi®n và có th¬ kh^ong t°n tÕi.
l Tuy nhi^en, các nhà khoa h÷c tiªp tøc tìm
kiªm b·i vì mµt s¯ lý thuyªt giäi thích
thành c^ong ð£c tính v§t lý c½ bän gþi ý
sñ t°n tÕi cüa ð½n cñc t×.
NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère
Thí nghi®m
F B¯ trí thí nghi®m
l Phát hi®n dòng ði®n làm l®ch kim ð¸a bàn
cüa Oersted nåm 1819 ðã chï ra r¢ng d^ay
dçn mang dòng ði®n sinh ra t× tr߶ng. Hình
dß¾i minh h÷a hi®u Ñng ðó.
l Các kim ð¸a bàn ðßþc ð£t tr^en m£t phÆng
n¢m ngang g¥n d^ay thÆng ðÑng. Khi kh^ong
có dòng ði®n trong d^ay, các kim ð«u chï
cùng mµt hß¾ng (hß¾ng cüa t× tr߶ng trái
ð¤t) nhß dñ kiªn.
l Khi d^ay có dòng ði®n mÕnh, kh^ong ð±i,
các kim ð«u l®ch theo hß¾ng tiªp tuyªn v¾i
ð߶ng tròn nhß tr^en hình v¨. Quan sát
Ði®n và T× (25)
cho th¤y chi«u cüa t× tr߶ng sinh ra b·i
dòng ði®n trong d^ay tu^an theo quy t¡c
bàn tay phäi ðã n^eu ra · tr^en.
l Khi dòng ði®n ðäo chi«u, kim cûng ðäo
chi«u. B¶i vì kim ð¸a bàn hß¾ng theo
chi«u cüa B, ta kªt lu§n r¢ng ð߶ng sÑc
t× cüa B, tÕo thành ð߶ng tròn quanh
d^ay nhß ðã nói · møc tr^en.
l Do ð¯i xÑng, ðµ l¾n cüa B nhß nhau tr^en
cung tròn t^am tÕi d^ay, tr^en m£t phÆng
vu^ong góc v¾i d^ay. Khi thay ð±i dòng
ði®n và khoäng cách t× d^ay, ta th¤y B tÖ
l® thu§n v¾i dòng ði®n và tÖ l® ngh¸ch v¾i
khoäng cách t× d^ay.
F Bi¬u thÑc toán h÷c
l B^ay gi¶ ta xác ð¸nh tích B.ds cho yªu t¯
ðµ dài ds tr^en cung tròn xác ð¸nh b¢ng
kim ð¸a bàn r°i l¤y t±ng cüa tích tr^en cho
m÷i yªu t¯ ðµ dài tr^en ð߶ng tròn kín.
l D÷c theo ð߶ng tích ph^an, hai vector ds
và B lu^on song song v¾i nhau tÕi m²i
NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère
иnh lu§t Ampere
ði¬m n^en B.ds = B.ds. H½n næa, ðµ l¾n B.ds theo ð߶ng cong kín b¤t kÏ b¢ng
cüa B kh^ong ð±i tr^en ð߶ng tròn và nh§n µ0 I , · ð^ay I là t±ng dòng ði®n ði qua
giá tr¸ m£t bao b·i ð߶ng cong kín.
µ0 I I
B=
2πr B.ds = µ0 I
.
l Nhß v§y, t±ng cüa tích B.ds tr^en ð߶ng l иnh lu§t Ampère m^o tä t× tr߶ng sinh
cong kín tß½ng ðß½ng tích ph^an ð߶ng ra b·i m÷i c¤u hình dòng ði®n li^en tøc,
B.ds, ta có
I I nhßng dÕng toán h÷c cüa nó chï thích
B.ds = B ds =
µ0 I
2πr hþp ð¬ tính t× tr߶ng sinh ra b·i c¤u
2πr hình dòng ði®n v¾i ðµ ð¯i xÑng cao.
= µ0 I
H
· ð^ay ds = 2πr là chu vi cüa ð߶ng tròn.
l M£c dù kªt quä tr^en thu ðßþc khi xét tr߶ng
hþp ð£c bi®t ð߶ng tròn bao quanh d^ay dçn,
kªt quä vçn ðúng cho ð߶ng kín hình dÕng
b¤t kÏ (ð߶ng Ampere) bao quanh dòng
ði®n chÕy trong mÕch kín. l SØ døng ð¸nh lu§t Ampère tß½ng tñ nhß
F иnh lu§t Ampere sØ døng ð¸nh lu§t Gauss ð¬ tính ði®n
l иnh lu§t Ampère cho tr߶ng hþp chung tr߶ng sinh ra b·i ph^an b¯ ði®n tích v¾i
ðßþc phát bi¬u nhß sau : Tích ph^an ð߶ng ðµ ð¯i xÑng cao.
Ði®n và T× (26) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère
ChÑng minh t±ng quát (I)
F Lßu s¯ cüa t× tr߶ng l Vi ph^an cüa lßu s¯ cüa cäm Ñng t× nh§n
l Lßu s¯ cüa vector U theo ð߶ng cong L giá tr¸
Z Z Z
U= As ds = A ds dUM = B.ds = B ds cos α
L L
µ0 I µ0 I
As là hình chiªu cüa vector A l^en phß½ng =
2πr
ds cos α =
2π
dϕ
cüa d¸ch chuy¬n ds.
l Tr^en ð߶ng cong khép kín lßu s¯ t× tr߶ng
kh^ong b¢ng kh^ong nhß lßu s¯ ði®n tr߶ng
I I
B ds 6= 0 E ds = 0
L L

F Ð߶ng cong phÆng

l T× tr߶ng sinh ra b·i dòng ði®n thÆng B =
µ0 I/(2πr).
l Cung tròn lu^on trùng v¾i ð߶ng sÑc t×, tr^en l Lßu s¯ UM tr^en quãng ð߶ng ðµ dài s
hình v¨ ta th¤y tß½ng Ñng hai góc ϕ1 và ϕ2
rdϕ ≈ ds cos α Zϕ2
µ0 I µ0 I I
UM = dϕ = (ϕ2 −ϕ1 ) = ∆ϕ
— ð^ay α là góc giæa vector d¸ch chuy¬n ds 2π 2π 2π
và cäm Ñng t× B, φ là góc cñc. ϕ1

Ði®n và T× (27) NGUYN M‡U CHUNG

 иnh lu§t Ampère
ChÑng minh t±ng quát (II)
l Trong tr߶ng hþp ð߶ng cong kín bao F Ð߶ng cong b¤t kÏ
quanh dòng ði®n I , ta có ∆ϕ = 2π, v§y l Ta quy v« tr߶ng hþp ð߶ng cong phÆng.
I
I Yªu t¯ ds s¨ ðßþc ph^an tích thành thành
UM =
2π
dϕ = I ph¥n dsn vu^ong góc và thành ph¥n dst
song song v¾i dòng ði®n.
Z Z Z Z
B.ds = B.dsn + B.dst = B.dsn

l Trong tr߶ng hþp dòng ði®n n¢m ngoài

ð߶ng cong nhß tr^en hình v¨, ta chia ð߶ng l Lßu s¯ d÷c theo quãng ð߶ng b¤t kÏ
l¤y tích ph^an làm hai ph¥n 1 và 2 v¾i các b¢ng lßu s¯ ð¯i v¾i hình chiªu cüa quãng
góc tß½ng Ñng ϕ1 và ϕ2 ð߶ng ðó l^en m£t phÆng vu^ong góc v¾i
l Lßu s¯ tß½ng Ñng tr^en ðoÕng ð߶ng dòng ði®n.
µ0 I µ0 I l Tr߶ng hþp nhi«u dòng ði®n áp døng
UM 1 =
2π
(ϕ1 − ϕ2 ) UM 2 =
2π
(ϕ2 − ϕ1 ) nguy^en lý ch°ng ch¤t
I
Lßu s¯ t±ng cµng B.ds = µ0
n
X
Ik
UM = U1M + UM 2 = 0 L k=1

Ði®n và T× (28) NGUYN M‡U CHUNG

 иnh lu§t Ampère
D^ay ði®n thÆng (I)
F Thí dø 1
l D^ay thÆng bán kính R mang dòng ði®n I
kh^ong ð±i ph^an b¯ ð«u tr^en tiªt di®n cüa
d^ay nhß chï ra tr^en hình v¨. Hãy tính t×
tr߶ng tÕi khoäng cách r tính t× t^am cüa
d^ay trong mi«n r ≥ R và r < R.
kªt quä thu ðßþc trong møc trß¾c khi áp
døng ð¸nh lu§t Biot-Savart.
l Ь giäi quyªt bài toán, ta ch÷n ð߶ng
tích ph^an hình tròn 1 nhß tr^en hình v¨.
Do ð¯i xÑng, B phäi có giá tr¸ kh^ong ð±i
và song song v¾i ds tÕi m²i ði¬m tr^en
ð߶ng tròn.
l B·i vì dòng toàn ph¥n ði qua m£t phÆng
chÑa ð߶ng tròn là I , theo ð¸nh lu§t Am-
père
I I
B.ds = B ds = B (2πr) = µ0 I

Chúng ta thu ðßþc

µ0 I
B= (cho r ≥ R)
2πr
ð°ng nh¤t v¾i kªt quä trß¾c ð^ay.
F T× tr߶ng b^en ngoài d^ay l Ta th¤y sØ døng ð¸nh lu§t Ampère d­
l Hình v¨ cho th¤y d^ay có dÕng ð¯i xÑng cao h½n nhi«u sØ døng ð¸nh lu§t Biot-Savart.
n^en ta có th¬ sØ døng ð¸nh lu§t Ampère. Ði«u này lu^on xäy ra trong h® có tính
Trong tr߶ng hþp r ≥ R ta phäi có cùng ch¤t ð¯i xÑng cao.
Ði®n và T× (29) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère
D^ay ði®n thÆng (II)
F T× tr߶ng b^en trong d^ay l SØ døng cùng phß½ng pháp ðã áp døng
B^ay gi¶ khäo sát b^en trong d^ay n½i r < R. cho vòng tròn 1, khi sØ døng ð¸nh lu§t
Ampère cho vòng tròn 2
l
Khi ðó dòng ði®n I 0 ði qua m£t phÆng chÑa
ð߶ng tròn 2 nhö h½n dòng toàn ph¥n I . I
0
„
r2
«
B.ds = B (2πr) = µ0 I = µ0 I
R2

Chúng ta nh§n ðßþc

„ «
µ0 I
B= r (cho r < R)
2πR2

l Ta nh§n th¤y r¢ng kªt quä có dÕng tß½ng

tñ nhß bi¬u thÑc cüa ði®n tr߶ng b^en
trong quä c¥u tích ði®n ð°ng nh¤t.
l е l¾n t× tr߶ng trong tr߶ng hþp này
l Do dòng ði®n ð°ng nh¤t tr^en tiªt di®n cüa nhß hàm s¯ cüa r ðßþc cho tr^en hình
d^ay, ph¥n dòng ði®n ðßþc bao quanh b·i v¨. B^en trong d^ay, t× tr߶ng tiªn d¥n t¾i
ð߶ng tròn 2 phäi b¢ng tÖ s¯ giæa di®n tích kh^ong khi bán kính tiªn d¥n t¾i kh^ong.
πr2 bao b·i ð߶ng tròn 2 và tiªt di®n cüa l Th^em vào ðó, ta th¤y cä hai phß½ng trình
d^ay dçn πR2 cho cùng giá tr¸ t× tr߶ng tÕi r = R, cho
I0 πr2 0 r2 th¤y t× tr߶ng biªn ð±i li^en tøc tÕi b«
I
=
πR2
→ I = 2 I
R m£t cüa d^ay.
Ði®n và T× (30) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère
Toroide (I)
F Thí dø 2
l Thiªt b¸ mang t^en cuµn d^ay hình xuyªn hay
còn g÷i là toroid th߶ng ðßþc sØ døng ð¬
ta÷ ra t× tr߶ng ð°ng nh¤t trong khoäng
kh^ong gian khép kín. Thiªt b¸ g°m d^ay dçn
qu¤n quanh hình xuyªn (torus) làm b¢ng
ch¤t cách ði®n.
l Toroid có N vòng d^ay qu¤n sát nhau. Hãy
tính t× tr߶ng trong vùng kh^ong gian cüa
hình xuyªn, tÕi khoäng cách r tính t× t^am.
F T× tr߶ng b^en trong hình xuyªn
l Ь tính t× tr߶ng, ta phäi ðánh giá B.ds
tr^en ð߶ng cong Ampere bán kính r tr^en
m£t phÆng cüa hình v¨. Do ð¯i xÑng ta
Ði®n và T× (31)
th¤y r¢ng ðµ l¾n cüa t× tr߶ng kh^ong ð±i
tr^en ð߶ng tròn và tiªp xúc v¾i ð߶ng
tròn n^en B.ds = B.ds.
l Th^em vào ðó, s¯ d^ay ði qua vòng ampere
là N n^en dòng ði®n toàn ph¥n qua vòng
ampere là N I . N^en vª phäi cüa bi¬u thÑc
ð¸nh lu§t Ampère trong tr߶ng hþp này
là N I .
l Áp døng ð¸nh lu§t Ampère cho vòng tròn
ta có
I I
B.ds = B ds = B (2πr) = µ0 N I
Ta thu ðßþc
µ0 N I
B=
2πr
l Kªt quä cho th¤y B biªn ð±i theo 1/r,
nhß v§y kh^ong ð«u trong vùng th¬ tích
cüa hình xuyªn. Tuy nhi^en, trong tr߶ng
hþp r r¤t l¾n so v¾i bán kính toroid, t×
tr߶ng có th¬ ðßþc coi là ð°ng nh¤t.
NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère
Toroid (II)
l T× tr߶ng b^en trong cuµn d^ay kh^ong ð«u, vòng ampere vu^ong góc v¾i trang gi¤y và
ðµ l®ch tß½ng ð¯i s¨ là hình xuyªn ði qua vòng ampere.
∆B B 1 − B2 r2 − r1 l Do ði®n tích ði vào hình xuyªn nhß ðßþc
B
=2
B 1 + B2
=2
r2 chï ra b·i chi«u dòng ði®n trong hình v¨,
các ði®n tích chuy¬n ðµng bao quanh hình
F T× tr߶ng b^en ngoài hình xuyªn xuyªn ngßþc chi«u kim ð°ng h°.
l V¾i cuµn d^ay hình xuyªn lý tß·ng, trong l T°n tÕi dòng ði®n ði qua vòng ampere,
ðó các cuµn d^ay qu¤n sát nhau, t× tr߶ng tuy nhö nhßng kh^ong phäi b¢ng kh^ong.
ngoài g¥n ðúng b¢ng kh^ong. Tuy nhi^en. t× Kªt quä là, cuµn d^ay hình xuyªn hoÕt
tr߶ng b^en ngoài r¤t nhö nhßng kh^ong thñc ðµng nhß mµt dòng ði®n chÕy theo vòng
sñ b¢ng kh^ong. kín và sinh ra t× tr߶ng yªu b^en ngoài
l Trong hình v¨ tr^en, tß·ng tßþng bán kính v¾i dÕng ðßþc chï ra tr^enH hình v¨.
r cüa vòng ampere nhö h½n b ho£c l¾n h½n
c. Trong b¤t kÏ tr߶ng hþp nào, dòng hi®u
l Nguy^en nh^an làm cho B.ds = 0 ð¯i
døng qua vòng cûng b¢ng kh^ong, cho n^en v¾i vòng ampere có bán kính n¢m trong
I khoäng r < b và r > c tr^en m£t
B.ds = 0 phÆng cüa hình v¨ là t× tr߶ng B lu^on
vu^ong góc v¾i yªu t¯ d¸ch chuy¬n ds, n^en
l D߶ng nhß kªt quä chÑng tö r¢ng B = 0, B.ds = 0 tÕi ði¬m ðßþc khäo sát, kh^ ong
nhßng sñ thñc kh^ong ðúng nhß v§y. Khäo phäi do t× tr߶ng B = 0.
sát vòng ampere n¢m · b^en phäi cuµn d^ay F Tr߶ng hþp bán kính r → ∞
hình xuyªn trong hình v¨. M£t phÆng chÑa l V¾i m§t ðµ vòng n = N/(2πr), B = µ0 ni
Ði®n và T× (32) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère dÕng vi ph^an
иnh lu§t Ampère vi ph^an (I)
F Ch÷n ð߶ng l¤y tích ph^an l Vector di®n tích cüa hình chæ nh§t abcd
l Ь chÑng minh ð¸nh lu§t Ampère dÕng vi là ∆S = (∆Sx , 0, 0) = (∆y∆z, 0, 0).
ph^an, ta ch÷n ð߶ng ampere là hình chæ F Lßu s¯ theo cÕnh song song trøc y
nh§t abcd n¢m tr^en m£t phÆng yOz có các l Lßu s¯ Lab theo ðoÕn ab
cÕnh v¾i ðµ dài ∆y, ∆z song song v¾i các Zb Zb
trøc t÷a ðµ nhß tr^en hình v¨. Lab = B.ds = By dy = By ∆y
z
a a

d
c
l Tr^en ðoÕn cd, cäm Ñng t× theo phß½ng
y nh§n giá tr¸ By + ∆By , tß½ng tñ nhß
a b v§y ta thu ðßþc lßu s¯ Lcd
Lcd = −(By + ∆By )∆y
„ «
∂By
= − By + ∆z ∆y
O y ∂z

x l Lßu s¯ theo cÕnh song song trøc y

l Chi«u l¤y tích ph^an là abcd, n^en vi ph^an ds ∂By ∂By
tß½ng Ñng là Ly = −
∂z
∆z ∆y = −
∂z
∆Sx

dsab = (0, dy, 0) dsbc = (0, 0, dz) · ð^ay ∆Sx = ∆y ∆z là di®n tích cüa
dscd = (0, −dy, 0) dsda = (0, 0, −dz) hình chæ nh§t abcd.
Ði®n và T× (33) NGUYN M‡U CHUNG
 иnh lu§t Ampère dÕng vi ph^an
иnh lu§t Ampère vi ph^an (II)
F Lßu s¯ theo cÕnh song song trøc z l Theo ð¸nh lu§t Ampère, lßu s¯ tÖ l®
l Lßu s¯ Lda theo ðoÕn da v¾i dòng ði®n qua di®n tích gi¾i hÕn b·i
Za Za ð߶ng l¤y tích ph^an
Z Z
Lda = B.ds = − Bz dz = −Bz ∆z
L = µ0 J.dS = µ0 Jx dSx = µ0 Jx ∆Sx
d d

l Tr^en ðoÕn bc, cäm Ñng t× theo phß½ng z l So sánh hai phß½ng trình tr^en, ta có
nh§n giá tr¸ Bz + ∆Bz , tß½ng tñ nhß v§y
ta thu ðßþc lßu s¯ Lbc (∇ × B)x = µ0 Jx

Lbc = (Bz + ∆Bz )∆z F иnh lu§t Ampère dÕng vi ph^an

„
∂Bz
« l Ap døng cho các ð߶ng tích ph^an n¢m
= − Bz +
∂y
∆y ∆z tr^en các m£t phÆng xOy và zOx ta có
(∇ × B)y = µ0 Jy (∇ × B)z = µ0 Jz
l Lßu s¯ theo cÕnh song song trøc z
∂Bz ∂Bz l Trong tr߶ng hþp ð߶ng cong tích ph^an
Lz =
∂y
∆y ∆z =
∂y
∆Sx có dÕng b¤t kÏ trong kh^ong gian, trß¾c
hªt ta tìm hình chiªu cüa ð߶ng cong
F Ð߶ng l¤y tích ph^an abcd trong ba m£t phÆng t÷a ðµ, sau ðó chia
l Lßu s¯ tr^en ð߶ng l¤y tích ph^an chúng thành nhi«u hình chæ nh§t nhö.
„ « Ta có ð¸nh lu§t Ampère · dÕng vi ph^an
∂Bz ∂By
L= − ∆Sx = (∇ × B)x ∆Sx ∇ × B = µ0 J
∂y ∂z
Ði®n và T× (34) NGUYN M‡U CHUNG
 Cuµn d^ay Solenoid
Solenoid : c¤u tÕo
F C¤u tÕo
l Solenoid là d^ay dài ðßþc qu¤n theo dÕng
xo¡n ¯c. V¾i c¤u hình nhß v§y, t× tr߶ng
g¥n nhß ð°ng nh¤t ðßþc sinh ra trong vùng
kh^ong gian ðßþc bao quanh b·i các vòng d^ay
(chúng ta còn g÷i là b^en trong solenoid) khi
có dòng ði®n chÕy qua solenoid.
l Khi các vòng d^ay ðßþc qu¤n sát vào nhau,
m²i vòng d^ay có th¬ ðßþc coi là vòng tròn
kín và t× tr߶ng b^en trong solenoid b¢ng
t±ng vector các t× tr߶ng sinh ra t× t¤t cä
các vòng d^ay.
Ði®n và T× (35)
l Hình tr^en cho th¤y ð߶ng sÑc t× bao
quanh solenoid v¾i các vòng d^ay ðßþc
qu¤n chßa ch£t. Ta nh§n th¤y r¢ng
ð߶ng sÑc t× b^en trong g¥n nhß song
song v¾i nhau, ph^an b¯ tß½ng ð¯i ð«u
cho th¤y t× tr߶ng trong khoäng kh^ong
gian tr^en tß½ng ð¯i l¾n và ð«u.
l Khi các vòng d^ay ðßþc qu¤n sát vào nhau
và cuµn d^ay có ðµ dài hæu hÕn, t× tr߶ng
NGUYN M‡U CHUNG
 Cuµn d^ay Solenoid
Solenoid : t× tr߶ng b^en ngoài
có dÕng nhß hình b^en phäi. Ph^an b¯ ð߶ng
sÑc t× cüa solenoid khi ðó có dÕng tß½ng tñ
nhß ð߶ng sÑc t× tr߶ng xung quanh thanh
nam ch^am vînh cØu. Nhß v§y, ta có th¬ nói
mµt ð¥u cüa solenoid ðóng vai trò nhß cñc
b¡c nam ch^am, ð¥u kia cüa solenoid ðóng
vai trò nhß cñc nam.
l Khi ðµ dài cüa solenoid tång l^en, t× tr߶ng
b^en ngoài ngày càng yªu ði và tiªn d¥n t¾i
giá tr¸ gi¾i hÕn b·i dòng ði®n qua cuµn d^ay.
Trong khi ðó, t× tr߶ng b^en trong tr· n^en
ð°ng nh¤t h½n.
l Ta coi cuµn d^ay solenoid là lý tß·ng khi các
cuµn d^ay ðßþc qu¤n ðü ch£t và khi chi«u
dài cuµn d^ay l¾n h½n nhi«u so v¾i bán kính
cüa các vòng d^ay.
F T× tr߶ng b^en ngoài solenoid
l Hình v¨ b^en cho th¤y m£t c¡t d÷c cüa mµt
ph¥n solenoid nhß v§y v¾i dòng ði®n I .
Trong tr߶ng hþp này, t× tr߶ng b^en ngoài
g¥n nhß b¢ng kh^ong, t× tr߶ng b^en trong
Ði®n và T× (36)
ð°ng nh¤t tr^en mµt th¬ tích l¾n.
l Khäo sát vòng ampere vu^ong góc v¾i m£t
phÆng chÑa hình v¨, bao quanh solenoid
lý tß·ng ta th¤y vòng này bao quanh mµt
dòng ði®n nhö do ði®n tích d¸ch chuy¬n
trong d^ay t× vòng n÷ sang vòng kia d÷c
theo chi«u dài solenoid.
l Nhß v§y, t°n tÕi t× tr߶ng khác kh^ong
b^en ngoài solenoid. T× tr߶ng này nhö,
ð߶ng sÑc hình tròn gi¯ng nhß t× tr߶ng
sinh ra b·i dòng ði®n trong hình v¨ trß¾c.
l V¾i solenoid lý tß·ng, ð^ay là t× tr߶ng
ngoài duy nh¤t. Ta có th¬ loÕi tr× t×
tr߶ng này b¢ng cách th^em l¾p vòng d^ay
thÑ hai b^en ngoài l¾p vòng d^ay thÑ nh¤t
v¾i cùng dòng ði®n I chÕy d÷c theo trøc
cüa solenoid theo chi«u ngßþc lÕi dòng
ði®n cüa l¾p d^ay thÑ nh¤t. Nhß v§y,
t±ng dòng ði®n chÕy d÷c theo trøc cüa
solenoid b¢ng kh^ong, n^en t× tr߶ng b^en
ngoài solenoid b¢ng kh^ong.
NGUYN M‡U CHUNG
 Cuµn d^ay Solenoid
Solenoid : t× tr߶ng b^en trong
F Khäo sát ð¸nh lßþng tích ph^an trong t¤t cä vùng này.
l Ta có th¬ sØ døng ð¸nh lu§t Ampère ð¬ thu l Ðóng góp t× cÕnh 2 và cÕnh 4 b¢ng
ðßþc bi¬u thÑc ð¸nh lßþng cho t× tr߶ng kh^ong cûng do t× tr߶ng B vu^ong góc
b^en trong cüa cuµn d^ay solenoid lý tß·ng. v¾i yªu t¯ d¸ch chuy¬n ds d÷c theo hai
l Do solenoid lý tß·ng, t× tr߶ng B · kh^ong ð߶ng l¤y tích ph^an này, cä b^en trong lçn
gian b^en trong solenoid ð°ng nh¤t và song b^en ngoài solenoid.
song v¾i trøc. Ð߶ng sÑc t× · kh^ong
gian b^en ngoài solenoid có dÕng ð߶ng tròn
ð߶ng tròn bao quanh và ð°ng t^am v¾i
solenoid. M£t phÆng cüa các ð߶ng tròn
vu^ong góc v¾i m£t phÆng chÑa hình v¨.
l Khäo sát hình chæ nh§t chi«u dài l và chi«u
rông w nhß chï ra tr^en hình v¨. ta có th¬
áp døng ð¸nh lu§t Ampère b¢ng các ðánh
giá tích ph^an B.ds tr^en các cÕnh cüa hình
chæ nh§t.
I Z Z Z Z
B.ds = B.ds+ B.ds+ B.ds+ B.ds
1 2 3 4
l CÕnh 1 ðóng góp vào tích ph^an do d÷c
l Ðóng góp d÷c theo cÕnh 3 b¢ng kh^ong do theo ð߶ng này t× tr߶ng B ð°ng nh¤t
ð߶ng sÑc t× vu^ong góc v¾i ð߶ng l¤y và song song v¾i yªu t¯ d¸ch chuy¬n ds.
Ði®n và T× (37) NGUYN M‡U CHUNG
 Cuµn d^ay Solenoid
Solenoid và toroid
Do v§y, tích ph^an theo hình chæ nh§t nh§n · ð^ay n = N/l là s¯ vòng tr^en ð½n v¸ ðµ
giá tr¸ dài.
I Z Z F Solenoid nhß toroid
B.ds = B.ds = B ds = Bl l Chúng ta có th¬ thu ðßþc kªt quä tr^en
1 1
b¢ng cách sØ døng kªt quä t× tr߶ng cüa
l Vª phäi ð¸nh lu§t Ampère li^en quan ðªn toroid. Nªu bán kính r cüa hình xuyªn
dòng ði®n toàn ph¥n I ði qua di®n tích gi¾i trong hình v¨ trß¾c chÑa N vòng l¾n
hÕn b·i ð߶ng l¤y tích ph^an. Trong tr߶ng h½n nhi«u bán kính a cüa tiªt di®n hình
hþp này, dòng toàn ph¥n qua ð߶ng l¤y tích xuyªn, mµt ðoÕn ng¡n cüa toroid ðßþc
ph^an hình chæ nh§t b¢ng dòng ði®n chÕy coi nhß solenoid v¾i m§t ðµ vòng d^ay
qua m²i vòng d^ay nh^an v¾i t±ng s¯ vòng n = N/2πr. Trong gi¾i hÕn ðó phß½ng
d^ay. trình cho toroid gi¯ng nhß phß½ng trình
l Nªu N là t±ng s¯ vòng d^ay tr^en ðoÕn chi«u cho solenoid.
dài l, dòng ði®n ði qua di®n tích hình chæ l Phß½ng trình B = µ0 nI chï ðúng cho
nh§t là N I . Vì v§y ð¸nh lu§t Ampère áp các ði¬m g¥n t^am (tÑc là xa hai ð¥u)
døng cho ð߶ng tích ph^an tr^en cho giá tr¸ cüa solenoid r¤t dài.
I
l Nhß chúng ta mong ðþi t× tr߶ng g¥n
B.ds = Bl = µ0 N I
hai ð¥u s¨ nhö h½n giá tr¸ cho b·i phß½ng
trình tr^en. TÕi m²i ð¥u cüa solenoid dài,
Ta thu ðßþc t× tr߶ng cho solenoid ðµ l¾n t× tr߶ng chï b¢ng mµt nØa giá
B = µ0 nI tr¸ tÕi t^am.
Ði®n và T× (38) NGUYN M‡U CHUNG
 Moment t× nguy^en tØ
M^o hình kinh ði¬n
F M· ð¥u m^o hình phù hþp r¤t t¯t v¾i lý thuyªt
l T× tr߶ng sinh ra b·i dòng ði®n trong cuµn chính xác dña tr^en c½ s· v§t lý lßþng tØ.
d^ay cho phép chúng ta suy ra nguy^en nh^an l Trong m^o hình kinh ði¬n, chúng ta giä
làm cho mµt s¯ v§t li®u có th¬ sinh ra t× thiªt electron chuy¬n ðµng v¾i v§n t¯c
tr߶ng tß½ng ð¯i l¾n. Ta ðã th¤y cuµn d^ay v kh^ong ð±i tr^en quÛ ðÕo tròn bán kính
cûng có cñc b¡c và cñc nam nhß thanh nam r quanh hÕt nh^an nhß ðßþc chï ra tr^en
ch^am vînh cØu. hình v¨.
l Mµt cách t±ng quát, mµt dòng ði®n kín b¤t
kÏ ð«u có t× tr߶ng, nghîa là có moment
lßÞng cñc t×, k¬ cä dòng ði®n · c¤p ðµ
nguy^en tØ ðßþc m^o tä trong mµt s¯ m^o
hình nguy^en tØ.
F Moment t× cüa nguy^en tØ
l Chúng ta b¡t ð¥u v¾i m^o hình nguy^en tØ
kinh ði¬n, trong ðó electron chuy¬n ðµng
theo quÛ ðÕo tròn quanh hÕt nh^an n£ng h½n
nhi«u. Trong m^o hình này, electron chuy¬n l Do electron d¸ch chuy¬n mµt quãng
ðµng tÕo thành dòng ði®n nhö (do electron ð߶ng 2πr (chu vi cüa hình tròn) trong
mang ði®n tích chuy¬n ðµng) n^en sinh ra khoäng th¶i gian T , v§n t¯c tr^en quÛ ðÕo
moment t× cüa electron li^en kªt v¾i chuy¬n là v = 2πr/T . Dòng ði®n I li^en kªt v¾i
ðµng quÛ ðÕo. M£c dù m^o hình này còn electron tr^en quÛ ðÕo b¢ng ði®n tích e
nhi«u khiªm khuyªt, mµt s¯ kªt quä cüa cüa electron chia cho th¶i gian T .
Ði®n và T× (39) NGUYN M‡U CHUNG
 Moment t× nguy^en tØ
Moment t× và moment xung lßþng
SØ døng các c^ong thÑc T = 2π/ω , và ω = L ngßþc chi«u nhau. Cä hai vector ð«u
v/r ta có : vu^ong góc v¾i m£t phÆng cüa quÛ ðÕo
I=
e
=
eω
=
ev electron nhß ðßþc chï ra tr^en hình v¨.
T 2π 2πr F Lßþng tØ hóa moment xung lßþng
l е l¾n cüa moment t× li^en kªt v¾i dòng l Mµt kªt quä quan tr÷ng cüa v§t lý lßþng
ði®n kín b¢ng µ = IA, v¾i A = πr2 là di®n tØ là moment xung lßþng b¸ lßþng tØ hóa
tích bao quanh b·i quÛ ðÕo, ta có và b¢ng bµi s¯ cüa ~ = h/2π = 1.05 ×
“ ev ” 1 1034 Js, · ð^ay h là h¢ng s¯ Planck.
µ = IA =
2πr
πr 2 = evr
2 l Giá tr¸ nhö nh¤t cüa moment t× electron
nh§n ðßþc t× moment xung lßþng quÛ
F Moment t× và moment xung lßþng ðÕo „ «
l B·i vì ðµ l¾n cüa moment xung lßþng quÛ √ e
ðÕo cüa electron là L = mvr (theo phß½ng µ= 2
2me
~
trình L = r × p = mr × v do góc giæa hai Chúng ta s¨ chÑng minh c^ong thÑc sau.
vetor r và v là φ = 90◦ ), moment t× ðßþc
viªt · dÕng sau l Do m÷i v§t li®u ð«u chÑa electron, chúng
„ « ta có th¬ ngÕc nhi^en tÕi sao ða s¯ các
µ=
e
L v§t li®u lÕi kh^ong có t× tính. Nguy^en
2me nh^an là do trong nhi«u v§t li®u, moment
l Kªt quä cho th¤y moment t× cüa electron t× cüa electron trong nguy^en tØ ðßþc bù
tÖ l® v¾i moment xung lßþng quÛ ðÕo. Do tr× b¢ng moment t× cüa electron khác,
electron mang ði®n tích ^am, các vector µ và chuy¬n ðµng theo chi«u ngßþc lÕi.
Ði®n và T× (40) NGUYN M‡U CHUNG
 Moment t× nguy^en tØ
Moment t× ri^eng cüa electron
Kªt quä là v¾i nhi«u loÕi v§t li®u, hi®u Ñng l Mµt cách kinh ði¬n, ta có th¬ coi electron
t× g^ay ra b·i chuy¬n ðµng quÛ ðÕo cüa elec- quay quanh trøc nhß ðßþc chï ra tr^en
tron r¤t nhö ho£c h¥u nhß b¢ng kh^ong. hình v¨. Tuy nhi^en ta n^en th§n tr÷ng v¾i
cách giäi thích kinh ði¬n.
l е l¾n cüa moment xung lßþng ri^eng
spin S có cùng b§c ðµ l¾n v¾i moment
xung lßþng L sinh ra do chuy¬n ðµng
tr^en quÛ ðÕo cüa electron. е l¾n cüa
spin cüa electron ðßþc ti^en ðoán b·i lý
thuyªt lßþng tØ b¢ng
√
3
S= ~
2
l Moment t× ri^eng cüa electron li^en kªt v¾i
spin mh§n giá tr¸
e~
µspin =
2me
F Spin và moment t× ri^eng cüa electron
l Ngoài moment t× quÛ ðÕo, electron (gi¯ng l T± hþp các h¢ng s¯ tr^en mang t^en g÷i là
nhß proton, neutron và các hÕt c½ bän khác) Bohr magneton Borh µB :
có moment xung lßþng nµi tÕi hay còn g÷i µB =
e~
= 9.27 × 10−34 J/T
là spin cûng ðóng góp vào moment t×. 2me
Ði®n và T× (41) NGUYN M‡U CHUNG
 Moment t× nguy^en tØ
Moment t× nguy^en tØ
Nhß v§y, moment t× nguy^en tØ có th¬ bi¬u
di­n qua bµi s¯ cüa magneton Bohr. Lßu ý
1J/T = 1Am2 .
l Ngoài magneton Bohr µB , trong v§t lý hÕt
nh^an và v§t lý hÕt c½ bän ng߶i ta còn sØ
døng magneton hÕt nh^an µN
µN =
e~
= 5.05 × 10−37 J/T
2mp
F Moment t× nguy^en tØ
l Trong nguy^en tØ nhi«u electron, các ekec-
tron th߶ng kªt hþp v¾i nhau thành c£p v¾i
spin ngßþc chi«u nhau, dçn ðªn moment t×
spin loÕi tr× lçn nhau.
l Tuy nhi^en, các nguy^en tØ chÑa mµt s¯ lë
electron, có ít nh¤t mµt electron lë và nhß
v§y có moment t×. Moment t× t±ng cµng
cüa nguy^en tØ b¢ng t±ng vector moment t×
quÛ ðÕo và moment t× spin cüa t¤t cä các
electron.
l Giá tr¸ cüa moment t× mµt s¯ nguy^en tØ
ðßþc cho tr^en bäng b^en theo ð½n v¸
Ði®n và T× (42)
10−24 J/T. Lßu ý helium và neon có mo-
ment t× b¢ng kh^ong do các moment t×
quÛ ðÕo và moment t× spin cüa các elec-
tron trong nguy^en tØ tri®t ti^eu lçn nhau.
ion H He Ne Ce3+ Yb3+
µ 9.27 0 0 19.8 37.1
l HÕt nh^an cüa nguy^en tØ cûng có moment
t× sinh ra b·i các thành ph¥n hÕt nh^an :
neutron và proton. Tuy nhi^en moment
t× cüa proton và neutron nhö h½n nhi«u
moment t× sinh ra b·i electron n^en ta có
th¬ bö qua.
l Ta có th¬ hi¬u ðßþc ði«u ðó khi khäo sát
hai c^ong thÑc cho magneton hÕt nh^an và
magneton Bohr, khi thay kh¯i lßþng elec-
tron b¢ng kh¯i lßþng proton hay neutron.
Do kh¯i lßþng cüa neutron và proton l¾n
h½n nhi«u kh¯i lßþng electron, giá tr¸ mo-
ment t× cüa chúng nhö khoäng 103 l¥n
giá tr¸ moment t× cüa electron.
NGUYN M‡U CHUNG
 V§t ch¤t trong t× tr߶ng
Vector t× hóa
F V§t ch¤t và t× tr߶ng
l TrÕng thái t× cüa v§t ch¤t ðßþc m^o tä b¢ng
ðÕi lßþng ðßþc g÷i là vector t× hóa M. е
l¾n cüa vector t× hóa ðßþc ð¸nh nghîa là
moment t× cüa mµt ð½n v¸ th¬ tích.
l Nhß chúng ta dñ ðoán, cäm Ñng t× toàn
ph¥n B tÕi mµt ði¬m trong lòng v§t ch¤t
phø thuµc cä vào t× tr߶ng ngoài B0 lçn
khä nång t× hóa cüa v§t ch¤t.
l Khäo sát vùng kh^ong gian có t× tr߶ng B0
sinh ra b·i dòng ði®n dçn. B^ay gi¶ ta l¤p
ð¥y vùng tr^en v¾i v§t li®u t×, t× tr߶ng t±ng
cµng trong vùng là B = B0 + Bm , · ð^ay
Bm là tr߶ng sinh ra b·i v§t li®u t×.
l Chúng ta xác ð¸nh m¯i quan h® giæa Bm
M. Tß·ng tßþng t× tr߶ng Bm ðßþc sinh
ra b·i solenoid chÑ kh^ong phäi b¢ng v§t
ch¤t t×. Khi ðó Bm = µ0 nI , v¾i I là dòng
ði®n trong solenoid tß·ng tßþng và n là s¯
vòng d^ay tr^en mµt ð½n v¸ chi«u dài.
l Chúng ta biªn ð±i bi¬u thÑc nhß sau :
Ði®n và T× (43)
Bm = µ0 nI = µ0
N
I = µ0
N IA
l lA
· ð^ay N là s¯ vòng d^ay tr^en ðµ dài l,
sau ðó ta nh^an cä tØ s¯ và mçu s¯ b·i
tiªt di®n A cüa solenoid
l Ta nh§n th¤y tØ s¯ N IA = µ là t±ng
moment t× cüa m÷i vòng d^ay trong ðoÕn
thÆng ðµ dài l và mçu s¯ lA = V là th¬
tích cüa solenoid cùng ðµ dài tr^en :
Bm = µ0
µ
= µ0 M
V
TÖ s¯ giæa moment t× và th¬ tích chính
là ðµ t× hóa ta ðã ð¸nh nghîa khi coi
t× tr߶ng ðßþc sinh ra b·i v§t li®u chÑ
kh^ong phäi b·i solenoid.
l V§y ta có th¬ bi¬u di­n ðóng góp cüa Bm
vào t× tr߶ng toàn ph¥n theo vector t×
hóa cüa v§t ch¤t Bm = µ0 M. Khi v§t
ch¤t ðßþc ð£t trong t× tr߶ng, cäm Ñng
t× toàn ph¥n ðßþc bi¬u di­n nhß sau :
B = B 0 + µ0 M
NGUYN M‡U CHUNG
 V§t ch¤t trong t× tr߶ng
C߶ng ðµ t× tr߶ng
l Khi ph^an tích t× tr߶ng sinh ra do t× hóa,
ð¬ thu§n ti®n ta ðßa ra khái ni®m c߶ng ðµ
t× tr߶ng H trong lòng v§t ch¤t. C߶ng ðµ
t× tr߶ng g¡n li«n v¾i t× tr߶ng sinh ra b·i
dòng ði®n. C¥n nh¤n mÕnh sñ khác nhau
giæa c߶ng ðµ H và cäm Ñng t× B hay còn
g÷i là m§t ðµ t× th^ong.
l C߶ng ðµ t× tr߶ng là moment t× trong
mµt ð½n v¸ th¬ tích tß½ng tñ nhß vector t×
hóa M và có cùng ð½n v¸ v¾i M. SØ døng
tính tß½ng tñ giæa M và H, ta có th¬ ð¸nh
nghîa H nhß sau H = B/µ0 .
l Phß½ng trình tr^en ðßþc viªt thành
B = µ0 (H + M)
Hai ðÕi lßþng M và H có cùng ð½n v¸. B·i
vì M là moment t× trong mµt ð½n v¸ th¬
tích n^en thÑ nguy^en là A/m.
l Ь hi¬u rõ các bi¬u thÑc tr^en, khäo sát vùng
kh^ong gian hình xuyªn cüa cuµn d^ay hình
xuyªn mang dòng ði®n I . Nªu vùng là ch^an
Ði®n và T× (44)
kh^ong, M = 0 (do kh^ong có v§t li®u
t×), t× tr߶ng chï ðßþc sinh ra t× dòng
ði®n B = B0 . Do B0 = µ0 nI trong
hình xuyªn, v¾i n là m§t ðµ vòng d^ay
cüa toroid n^en H = B0 /µ0 = µ0 nI/µ0
hay
H = nI
l Trong tr߶ng hþp này, t× tr߶ng trong
hình xuyªn chï ðßþc sinh ra b¢ng dòng
ði®n trong cuµn d^ay toroid.
l Khi hình xuyªn ðßþc l¤p ð¥y v§t ch¤t và
dòng ði®n I ðßþc giæ kh^ong thay ð±i. Khi
ðó H trong vùng hình xuyªn kh^ong ð±i
do chï phø thuµc vào dòng ði®n vçn có
giá tr¸ nI . Cäm Ñng t× B lÕi khác so v¾i
giá tr¸ B0 khi trong vùng là ch^an kh^ong.
l T× phß½ng trình ta th¤y mµt ph¥n cüa
B sinh ra t× s¯ hÕng µ0 H g¡n v¾i dòng
ði®n trong toroid, mµt ph¥n khác sinh ra
t× s¯ hÕng µ0 M sinh ra b·i t× hóa v§t
ch¤t n¢m trong kh^ong gian hình xuyªn.
NGUYN M‡U CHUNG
 Ði«u ki®n bi^en cho t× tr߶ng
Thành ph¥n pháp tuyªn
l Khi qua m£t ph^an cách hai m^oi tr߶ng có h®
s¯ t× m^oi khác nhau, gi¯ng nhß các ð߶ng
sÑc cäm Ñng ði®n, các ð߶ng sÑc cäm Ñng
t× thay ð±i hß¾ng, tÑc là b¸ khúc xÕ.
l Ь xác l§p ð¸nh lu§t khúc xÕ cho các ð߶ng
sÑc cäm Ñng t×, khäo sát mµt hình hµp có
mµt ðáy n¢m trong m^oi tr߶ng 1 v¾i h®
s¯ t× m^oi µ1 , ðáy thÑ hai n¢m trong m^oi
tr߶ng 2 v¾i h® s¯ t× m^oi µ2 , sau ðó tính
t× th^ong qua các m£t cüa hình hµp.
l Nªu S là di®n tích ðáy, Bn2 là thành ph¥n
pháp tuyªn cüa cäm Ñng t× trong m^oi
tr߶ng 2, th^ong lßþng qua m£t tr^en cüa
hình hµp là Bn2 S . Mµt cách tß½ng tñ, ta
xác ð¸nh ðßþc th^ong lßþng qua m£t dß¾i
cüa hình hµp là Bn1 S .
l Chi«u cao cüa hình hµp ðßþc giä thiªt
Ði®n và T× (45)
nhö ðªn mÑc, ta có th¬ bö qua th^ong
lßþng ði qua m£t b^en. T× th^ong ði qua
m£t khép kín lu^on b¢ng kh^ong Bn2 S −
Bn1 S = 0, t× ðó suy ra
Bn1 = Bn2
Chúng ta th¤y, tính li^en tøc cüa thành
ph¥n pháp tuyªn cüa cäm Ñng t×.
l Ngßþc lÕi, thành ph¥n pháp tuyªn cüa
vector c߶ng ðµ ði®n tr߶ng là khác nhau
trong hai m^oi tr߶ng khác nhau. B·i vì
Bn1 = µ1 µ0 Hn1 và Bn2 = µ2 µ0 Hn2 , ta
có
Hn1
=
µ2
Hn2 µ1
l B^ay gi¶ ta xem xét mµt hình chæ nh§t có
chi«u cao h v^o cùng bé, mµt cÕnh l n¢m
trong m^oi tr߶ng 1, và cÕnh khác n¢m
trong m^oi tr߶ng 2, r°i áp døng vào hình
chæ nh§t ðó, ð¸nh lu§t Ampère.
l Lßu s¯ d÷c theo hình chæ nh§t ðó là
lHt2 − lHt1 , · ð^ay Ht1 và Ht2 là thành
NGUYN M‡U CHUNG
 Ði«u ki®n bi^en cho t× tr߶ng
Thành ph¥n tiªp tuyªn
ph¥n cüa c߶ng ðµ t× tr߶ng trong hai m^oi
tr߶ng, tiªp xúc v¾i m£t ph^an cách.
l Nªu h → 0, di®n tích gi¾i hÕn b·i ð߶ng
khép kín tiªn d¥n ðªn kh^ong, nhß v§y,
c߶ng ðµ dòng ði®n qua m£t ðó, cûng tiªn
t¾i kh^ong. Nhß v§y lHt2 − lHt1 = 0 t× ðó
suy ra
Ht2 = Ht1
Khi ði qua b« m£t ngån cách giæa hai
m^oi tr߶ng, các thành ph¥n tiªp tuyªn cüa
c߶ng ðµ t× tr߶ng kh^ong ð±i.
l Ngßþc lÕi, các thành ph¥n tiªp tuyªn cüa
cäm Ñng t× ch¸u mµt nh¦y b§c
Bt1 µ1
Bt2
=
µ2
l Các h® thÑc tr^en ðã ðßþc thñc nghi®m ki¬m
Ði®n và T× (46)
tra trong các tr߶ng hþp khác nhau, và
th¬ hi®n ði«u ki®n bi^en cüa t× tr߶ng.
Các h® thÑc này tß½ng tñ nhß các h® thÑc
th¬ hi®n ði«u ki®n bi^en cüa ði®n tr߶ng.
l T× các c^ong thÑc tr^en, ta suy ra ð¸nh
lu§t v« khúc xÕ cäm Ñng t×
tgα1 µ1
tgα2
=
µ2
· ð^ay α1 và α2 là các góc giæa pháp
tuyªn cüa m£t ph^an cách và các ð߶ng
sÑc cäm Ñng t× tß½ng Ñng trong m^oi
tr߶ng 1 và trong m^oi tr߶ng 2.
l Do trong các ch¤t t× ðÆng hß¾ng, chi«u
cüa c߶ng ðµ t× tr߶ng trùng v¾i chi«u
cüa cäm Ñng t×, n^en bi¬u thÑc tr^en cûng
m^o tä ð¸nh lu§t khúc xÕ ð߶ng sÑc c߶ng
ðµ t× tr߶ng.
l Cûng t× c^ong thÑc tr^en, ta th¤y, khi ði
vào trong m^oi tr߶ng có h® s¯ t× th¦m
cao h½n, các ð߶ng sÑc t× xa d¥n pháp
tuyªn và ngày càng d¥y ð£c h½n.
NGUYN M‡U CHUNG
 V§t li®u t×
Ph^an loÕi v§t li®u t×
· χ là th×a s¯ kh^ong có thÑ nguy^en g÷i
F Các loÕi v§t li®u t× là ðµ t× cäm (h® s¯ t× hóa) th¬ hi®n ðµ
l V§t ch¤t có th¬ ðßþc ph^an thành ba loÕi tùy nhÕy cüa v§t ch¤t khi b¸ t× hóa.
theo tính ch¤t t×. Ch¤t thu§n t× và ch¤t s¡t l V¾i ch¤t thu§n t×, χ dß½ng và M cùng
t× ðßþc c¤u tÕo t× nguy^en tØ có moment chi«u v¾i H. V¾i ch¤t ngh¸ch t×, χ ^am
t×. Ch¤t ngh¸ch t× c¤u tÕo t× nguy^en tØ và M ngßþc chi«u v¾i H. е t× cäm cüa
kh^ong có moment t×. mµt s¯ ch¤t ðßþc cho · bäng tr^en.
Para χ Dia χ
l Thay bi¬u thÑc cüa M vào phß½ng trình
Al 2.3 × 10−5 Bi −1.66 × 10−5 tr^en, ta có
Ca 1.9 × 10−5 Cu −9.8 × 10−6
Cr 2.7 × 10−4 C −2.2 × 10−5 B = µ0 (H + M) = µ0 (H+χH) = µ0 (1+χ)H
Li 2.1 × 10−5 Au −3.6 × 10−5
Mg 1.2 × 10−5 Pb −1.7 × 10−5 ho£c tß½ng ðß½ng
Ni 2.6 × 10−5 Hg −2.9 × 10−5 B = µm H
O 2.1 × 10−6 Ni −5.0 × 10−9
Pt 2.9 × 10−4 Ag −2.6 × 10−5 l — ð^ay h¢ng s¯ µm ðßþc g÷i là ðµ t× th¦m
W 6.8 × 10−5 Si −4.2 × 10−6 (h® s¯ t× m^oi) cüa v§t ch¤t và li^en h® v¾i
l V¾i ch¤t thu§n t× và ch¤t ngh¸ch t×, vec- ðµ t× cäm theo c^ong thÑc
tor t× hóa M tÖ l® v¾i c߶ng ðµ t× tr߶ng
H. Khi loÕi v§t li®u tr^en ðßþc ð£t trong t× µm = µ0 (1 + χ)
tr߶ng ngoài, ta có th¬ viªt l V§t ch¤t có th¬ ðßþc ph^an loÕi theo giá
M = χH tr¸ cüa ðµ t× th¦m µm so v¾i ðµ t× th¦m
µ0 cüa ch^an kh^ong theo cách nhß sau :
Ði®n và T× (47) NGUYN M‡U CHUNG
 V§t li®u t×
S¡t t×
Thu§n t× : µm > µ0
Ngh¸ch t× : µm < µ0
l B·i vì ch¤t thu§n t× và ch¤t ngh¸ch t× có
giá tr¸ χ r¤t nhö n^en µm g¥n b¢ng µ0 cho
các ch¤t tr^en.
F S¡t t×
l S¡t t× là t^en g÷i mµt s¯ v§t li®u tinh th¬
có tính ch¤t t× mÕnh.Thí dø cø th¬ v« s¡t
t× là Fe, Co, Ni, Ga. V§t li®u tr^en chÑa
các moment t× nguy^en tØ có xu hß¾ng ð¸nh
hß¾ng song song v¾i nhau ngay cä khi t×
tr߶ng ngoài yªu.
l Khi moment t× ðã ðßþc ð¸nh hß¾ng, v§t
li®u vçn b¸ t× hóa ngay cä khi t× tr߶ng
ngoài ðßþc bö ði. иnh hß¾ng ðßþc duy trì
do li^en kªt mÕnh giæa các moment t× g¥n
nhau và li^en kªt này chï ðßþc hi¬u rõ nh¶ lý
thuyªt lßþng tØ.
l Ch¤t s¡t t× có ðµ t× th¦m µm th߶ng l¾n
h½n µ0 vài ngàn l¥n, ði«u ðó có nghîa là χ
r¤t l¾n ð¯i v¾i v§t li®u s¡t t×.
Ði®n và T× (48)
l M£c dù phß½ng trình B = µm H cho m¯i
quan h® ð½n giän giæa B và H, ta phäi
sØ døng c¦n th§n khi áp døng vào ch¤t
s¡t t×. Chúng ta th¤y v¾i ch¤t s¡t t× M
kh^ong phäi là hàm tuyªn tính cüa H.
l V¾i ch¤t s¡t t×, µm kh^ong chï ð£c trßng
cho tính ch¤t cüa v§t li®u mà còn phø
thuµc cä vào trÕng thái trß¾c ð^ay cüa
v§t li®u lçn quá trình v§t li®u ðã träi qua
t× trÕng thái trß¾c ð^ay ðªn trÕng thái
hi®n tÕi.
l M÷i ch¤t s¡t t× ð«u ðßþc c¤u tÕo t× các
vùng vi m^o g÷i là domain, n½i m÷i mo-
ment t× ð«u thÆng hàng. Các domain có
th¬ tích t× 10−12 ðªn 10−8 m3 và chÑa
t× 1017 ðªn 1021 nguy^en tØ. Bi^en gi¾i
giæa các domain ð¸nh hß¾ng khác nhau
g÷i là vách domain.
l Trong mçu v§t li®u kh^ong b¸ t× hóa, mo-
ment t× các domain ph^an b¯ ngçu nhi^en
n^en t±ng moment t× b¢ng kh^ong.
NGUYN M‡U CHUNG
 V§t li®u t×
Thu§n t× (I)
l Khi mçu ðßþc ð£t trong t× tr߶ng ngoài
mÕnh B0 , kích thß¾c các domain v¾i mo-
ment t× thÆng hàng tång l^en, ta có mçu v§t
t× hóa.
Khi tr߶ng ngoài r¤t mÕnh, domain v¾i mo-
ment t× kh^ong thÆng hàng tr· l^en r¤t nhö.
l Khi loÕi bö tr߶ng ngoài, mçu có th¬ duy
trì ðµ t× hóa theo hß¾ng t× tr߶ng ban ð¥u.
TÕi nhi®t ðµ phòng, dao ðµng nhi®t kh^ong
ðü mÕnh ð¬ thay ð±i ð¸nh hß¾ng dã xác l§p
cüa moment t×.
Ði®n và T× (49)
F Thu§n t×
l Ch¤t thu§n t× có ðµ t× cäm nhö nhßng
dß½ng (0 < χ ¿ 1) sinh ra do nguy^en
tØ hay ion có moment t×.
l Các momet t× tß½ng tác yªu v¾i nhau và
ð¸nh hß¾ng ngçu nhi^en khi kh^ong có t×
tr߶ng ngoài. Khi ch¤t thu§n t× ðßþc
ð£t trong t× tr߶ng ngoài, moment t×
nguy^en tØ xoay theo hß¾ng tr߶ng ngoài.
l Tuy nhi^en, quá trình ð¸nh hß¾ng phäi
cÕnh tranh v¾i chuy¬n ðµng nhi®t có xu
hß¾ng làm ngçu nhi^en hóa ð¸nh hß¾ng
cüa moment t×.
l Pierre Curie (1859-1906) và nhæng ng߶i
khác qua thñc nghi®m ðã cho th¤y r¢ng
NGUYN M‡U CHUNG
 V§t li®u t×
Thu§n t× (II)
trong mµt khoäng ði«u ki®n r¤t rµng, ðµ t×
hóa cüa ch¤t thu§n t× tÖ l® v¾i t× tr߶ng
ngoài và tÖ l® ngh¸ch v¾i nhi®t ðµ tuy®t ð¯i
B0
M =C
T
l Bi¬u thÑc tr^en ðßþc g÷i là ð¸nh lu§t Curie
và h¢ng s¯ C ðßþc g÷i là h¢ng s¯ Curie.
Sub Fe Co Ni Ga Fe2 O3
Tc 1043 1394 631 317 893
l Theo ð¸nh lu§t Curie, khi B0 = 0, ðµ t× hóa
b¢ng kh^ong, Ñng v¾i ð¸nh hß¾ng ngçu nhi^en
cüa moment t×. Khi tÖ s¯ t× tr߶ng nhi®t
ðµ tång, t× hóa ðÕt giá tr¸ bão hòa, tß½ng
Ñng ð¸nh hß¾ng t¤t cä các moment t×, n^en
bi¬u thÑc M = χH kh^ong ðúng næa.
l Khi nhi®t ðµ cüa ch¤t s¡t t× vßþt quá nhi®t
ðµ t¾i hÕn g÷i là nhi®t ðµ Curie, s¡t t×
m¤t ði t× dß và tr· thành ch¤t thu§n t×.
Dß¾i nhi®t ðµ Curie, các moment t× tái ð¸nh
hß¾ng và v§t li®u tr· thành s¡t t×. Tr^en
nhi®t ðµ Curie, tác ðµng nhi®t l¾n ðªn mÑc
Ði®n và T× (50)
làm moment t× ð¸nh hß¾ng ngçu nhi^en
làm cho v§t li®u tr· thành ch¤t thu§n t×.
Giá tr¸ nhi®t ðµ curie cho mµt s¯ ch¤t
ðßþc cho · bäng tr^en.
F Ch¤t ngh¸ch t×
l Khi ðßa t× tr߶ng ngoài vào ch¤t ngh¸ch
t× s¨ là sinh ra t× tr߶ng cäm Ñng yªu
ngßþc hß¾ng t× tr߶ng ngoài. Hi®n
t߶ng này làm cho ch¤t ngh¸ch t× b¸ nam
ch^am ð¦y nh© ra.
l M£c dù tính ch¤t ngh¸ch t× t°n tÕi trong
m÷i v§t ch¤t, nhßng hi®u Ñng này nhö
h½n thu§n t× và s¡t t× n^en hi®n tßþng
ngh¸ch t× chï rõ ràng khi các hi®u Ñng
kia kh^ong t°n tÕi.
NGUYN M‡U CHUNG
 V§t li®u t×
Ngh¸ch t×
F M^o hình hai electron F Si^eu dçn : ngh¸ch t×
l Chúng ta có th¬ hi¬u ch¤t ngh¸ch t× b¢ng l Ch¤t si^eu dçn có ði®n tr· b¢ng kh^ong khi
cách khäo sát m^o hình kinh ði¬n g°m hai n¢m · dß¾i nhi®t ðµ t¾i hÕn. Mµt s¯ v§t
electron cüa nguy^en tØ quay quanh hÕt nh^an li®u tr· thành ch¤t ngh¸ch t× khi n¢m ·
theo cùng v§n t¯c nhßng ngßþc hß¾ng. trÕng thái si^eu dçn.
l Các electron vçn n¢m tr^en quÛ ðÕo tròn do l Kªt quä là ð߶ng sÑc t× b¸ si^eu dçn ð¦y
ch¸u tác døng cüa lñc hút tînh ði®n g^ay ra ra ngoài, làm t× tr߶ng b^en trong b¢ng
b·i hÕt nh^an dß½ng. Do moment t× cüa kh^ong. Hi®n tßþng tr^en mang t^en g÷i
electron b¢ng nhau và ngßþc chi«u, n^en hi®u Ñng Meissner.
chúng loÕi tr× lçn nhau, làm t±ng moment
t× cüa nguy^en tØ b¢ng kh^ong.
l Khi ðßa t× tr߶ng ngoài vào, electron ch¸u
th^em lñc t× qv × B. Lñc t× kªt hþp v¾i
lñc tînh ði®n làm tång v§n t¯c quÛ ðÕo cüa
electron có moment t× ngßþc hß¾ng v¾i t×
tr߶ng và làm giäm v§n t¯c quÛ ðÕo cüa
electron có moment t× cùng hß¾ng v¾i t×
tr߶ng. l Nªu nam ch^am ðßþc ðßa lÕi cÕnh si^eu
l Kªt quä là moment t× cüa hai electron dçn chúng s¨ ð¦y nhau. Hình tr^en minh
kh^ong loÕi tr× nhau, v§t li®u nh§n moment h÷a nam ch^am vînh cØu nhö l½ lØng tr^en
t× ngßþc hß¾ng tr߶ng ngoài. ch¤t si^eu dçn ðßþc duy trì · 77◦ K.
Ði®n và T× (51) NGUYN M‡U CHUNG