Univerzitet u Beogradu

Arhitektonski fakultet u Beogradu

Doktorske akademske studije II semestar 2010

Predmet: Socio-politički diskurs istraživanja

Seminarski rad

na temu: Zaštita
ambijentalnih karakteristika nepokretnog
kulturnog nasleđa grada Ohrida i njegov značaj kao javno
dobro

Student: Profesor:
Radmila Tomovska Prof. Dr. Ksenija Petrovar
Ind. Br. 84-D 2009
radmilamksk@yahoo.com

Datum: 30.09.2010 godine

Beograd
 Rezime: Predmet seminarskog rada je da se na primeru grada Ohrida sagledaju
mogućnosti zaštite i korišćenja urbanih celina grada, koji predstavljaju nepokretnu kulturnu
baštinu. Načini zaštite i korišćenja nepokretne kulturne baštine grada Ohrida razmatraju se u
kontekstu javnog dobra.
Definicija javnog dobra, razmatra se kroz primer gradskih celina starog grada Ohrida.
Očuvanje autentičnosti i ambijentalne slike gradskih celina je značajan i nezaobilazan faktor u
njihovom definisanju kao javnog dobra. Rad se fokusira na očuvanju autentičnosti ovih urbanih
celina pri sprovođenju zaštite. U isto vreme ove urbane celine su aktivni delovi grada, što
podrazumeva iznalaženje načina za njihovo funkcionisanje, kao i zadovoljavanje savremenih
potreba građana. Putem istraživanja dosadašnjih načina zaštite ove kulturne baštine, otkrivaju
se nedostaci, ograničenja, kao i neefikasnost u njihovom dosadašnjem sprovođenju. Sagledava se
realno stanje ovih urbanih celina.
Nemaran odnos prema kulturnom nasleđu u periodu tranzicije, koji je u velikoj meri bio
podstaknut egzistencijalnim problemima stanovništva, neefikasnošću i korumpiranošću lokalnih
vlasti, kao i nezainteresovanošću državnih vlasti za ovaj problem, rezultiralo je trajnim
narušavanjem i promenjenim likom ovih gradskih celina. Nepokretno nasleđe grada Ohrida ima
kulturni, istorijski, nacionalni, socijalni, estetski i ambientalni značaj, što predstavlja dovoljan
razlog da bi se razmatralo o efikasnijoj zaštiti ovog kulturnog nasleđa i obliku njegovog
korišćenja kao javnog dobra.

1. Gradske četvrti starog dela grada Ohrida predstavljaju javno dobro

Prema Dejvidu Trosbiju (David Throsby), termin “nasleđe” definiše se na sledeći način:
naslediti nešto iz prošlosti. Dodavanjem reči “kulturno” definicija postaje mnogo konkretnija:
nasleđivanje stvari koji imaju kulturni značaj, gde se termin “kulturni” odnosi na antropološki,
socoiloški, umetnički, kao i estetski aspekt interpretacije ovog termina. “Kulturno nasleđe sadrži
najdublje i fundamentalne emocionalne i duhovne aspekate ljudskog doživljaja – duh mesta,
osećaj kontinuiteta koji je omogućen preko kulturnih tradicija, ili transcendentalnih umetničkih
kvaliteta.” (Throsby, 2006: 2)
Prema Lilikuist-u (Inger Liliequist), do pre nekoliko decenija, na nasleđe se gledalo kao na
prepreku u razvoju i napretku, dok zadnjih nekoliko decenija, sve se više ističe pozitivistička
uloga kulturnog nasleđa za ekonomski razvoj. Ona naglašava da su nasleđe i kulturne vrednosti
važni aspekti ljudskih prava. Zajednički interesi jedne zajednice u vezi kulturnog nasleđa se mogu
uvideti kroz: 1. Vrednost nasleđa kao opšteg dobra, 2. Ekonomske vrednosti u odnosu na
nekretnine u urbanom tkivu, 3. Industriju kulturnog nasleđa, kulturnog turizama i povezane
ekonomske delatnosti. Lilikuist naglašava da je kulturno nasleđe fundamentalno infrastrukturna
ekonomska imovina, odnosno da predstavlja javno dobro ili opšte dobro. 1 Javno dobro je ne-
ekskluzivno i ne-rivalsko; i najčešće nije tržišna kategorija. Ukoliko se objekti smatraju za
kulturne simbole, odnosno obeležje određene zajednice, oni dobijaju i ekonomsku i kulturnu
vrednost (Inger Liliequist, 2004). Throsby definišući kulturnu vrednost nasleđa potencira da se
ona sastoji od nekoliko komponenata: estetska, duhovna, socijalna, istorijska, simbolička
vrednost, kao i vrednost autentičnosti. Svako kulturno nasleđe ne mora da sadrži sve ove
komponente (Throsby, 2006: 7-8). Prema Radoviću, narodno graditeljstvo kao deo kulturnog
nasleđa, predstavlja ekonomski i kulturni resurs (Radović, 2005).

1
Kod Lilikuista, kao i kod nekih drugih autora, na primer Akvinas-a (Aquinas, 1981), poistovećuju se
termini javno dobro i opšte dobro određene zajednice ili ciljne grupe. Prema Deneulin-u i Taunsend-u ovo
je stvorilo određene konfuzije ekonomske interpretacije koncepta javnog dobra. Prema Kaul-u (Kaul, 1999)
kulturno nasleđe se može smatrati za opšte dobro samo ukoliko građani, t.j. zajednica participira (Deneulin
i Townsend , 2006:18).

1
 Grad Ohrid, delovi ohridskog regiona, kao i samo jezero 1980. godine. proglašeni su za
kulturno i prirodno svetsko nasleđe od strane UNESCO-a. Ovaj rad se ograničava i razmatra
samo staro gradsko tkivo grada Ohrida. 2 Privatni stambeni objekti, muzeji, crkve, džamije,
trvđava, trgovi, čaršija itd., su sastavni delovi urbanog miljea ovog dela grada. Najčešći naziv za
ovakve istorijske gradske celine je nepokretno kulturno nasleđe. Oni učestvuju u oblikovanju
autentične siluete i ambijenta ovog grada. Neizbežna je konstatacija da je Ohrid i aktivan,
savremeni grad, koji raste i koji se menja. Urbani razvoj je kompleksan proces u kome se prepliću
socijalni, ekonomski i pravni interesi (Lazarević-Bajec, 2000). Stoga, značajno je da ovaj grad
istovremeno zadrži kako atribut savremeni, tako i status kulturno-istorijski grad.
Javno dobro kao koncept gradskog prostora u ovom radu odnosi se na ambijentalne,
istorijske, kulturne i estetske vrednosti gradskih celina grada Ohrida. “Javna dobra su artefakti i
vrednosti koje se zajednički koriste od strane velikog broja potrošača / korisnika i u načelu su
dostupna svim članovima zajednice, odnosno ciljne grupe.“ (Ksenija Petovar, 2010:2) U
kontekstu ovog rada sledi još jedna definicija ili obrazlaganje termina javnog dobra: “Mnogi
artefakti koji su rezultat privatnih aktivnosti i privatnih interesa, vremenom zbog svog značaja i
značenja (kulturnog, estetskog, socijalnog, istorijskog, ambijentalnog i dr.) mogu postati i postaju
javno dobro.“ (Petovar, 2010:6) Urbana celina grada Ohrida, ispunjava sledeće kriterijume koje je
definišu kao javno dobro: 1. Istorijske i kulturne vrednosti artefakata, 2. Dobra i usluge kojima se
obezbeđuje funkcionisanje naselja i građene sredine (lokalna javna dobra) i 3. Artefakti,
aktivnosti, usluge i sl., kojima se obezbeđuje ostvarivanje ljudskih prava (Petovar, 2010 :9-10).
Kulturno nasleđe je stvoreno globalno javno dobro (Kaul, 1999: 453; Deneulin i Townsend ,
2006: 3-9). Smatram da su urbane celine starog grada Ohrida globalno, nacionalno i lokalno
javno dobro.3 Prema prirodi javnih dobara, ove urbane celine, možemo okarakterisati kao zbir
materijalnih i nematerijalnih dobara (izgrađeni ansambl i ambijentalne karakteristike urbanih
celina). Takođe, oni predstavljaju zbir potpunih i nepotpunih dobara. Objekti u javnom vlasništvu
su potpuna javna dobra. Kod objekata koja su u privatnom vlasništvu nije ispunjen drugi uslov
(ne-ekskluzivnost), jer postoji mogućnost za naplatu boravka u ovim objektima, zato ih smatramo
za nepotpuna javna dobra (Petovar, 2010:11-13; Ready i Navrud, 2002). Ove urbane celine
predstavljaju javni interes više aktera. Kao akteri u procesu formiranja, definisanja i kontrolisanja
ovog javnog dobra su: država, državne službe, religijske zajednice, civilni sektor, privatni
preduzetnici, međunarodni akteri koji zastupaju interese raznih međunarodnih organizacija.
Interes državne politike proizilazi iz nacionalnih, kulturnih i istorijskih vrednosti ove kulturne
baštine u promovisanju same države. Interes pravoslavne crkve i islamske zajednice proizilazi iz
ogromnog značaja religiozno-istorijskih artefakata 4 u promovisanju i jačanju religije. Interes
civilnog sektora i privatnih preduzetnika, proizilazi iz raznih mogućnosti za profit od baštine kao
turističke atrakcije, konkretnije u pružanju usluge za smeštaj, ishranu, zabavu, turističke ponude
starog dela grada. Takođe, ove urbane celine predstavljaju interesne sfere i mnogim
međunarodnim organizacijama, u prvom planu: UNESCO, ICOMOS, ICCROM, IFLA, ICA, itd.
U pogledu svojinskog statusa, urbane celine grada Ohrida su nepokretno nasleđe sastavljeno
od javnih i privatnih dobara. Objekti tradicionalne stambene arhitekture u najvećem broju su u
privatnom vlasništvu pojedinih porodica. Oni imaju status javnog dobra i sačinjavaju
ambijentalnu sliku urbanih celina. Neke crkve i manastiri su u vlasništvu MPC-a 5, dok su neke još
uvek državna svojina i vode se kao muzeji6. Postoje i nekoliko privatnih galerija, dok su većina u
državnom vlasništvu (Katunaric, 2003:28). Dućani u čaršiji su privatno vlasništvo zanatlija i
2
Stari delovi grada Ohrid obuhvataju sakralnu i profanu arhitekturu od neolita do kraja XIX veka, kao i
fortifikacionu arhitekturu starog grada koja potiče iz XI veka.
3
Klasifikacija prema opštosti (Petovar, 2010:11).
4
U gradu postoje 365 veće i manje crkve (koliko i dana u godini), kao i nekoliko đamija. U okolini grada
nalaze se značajni manastiri. Kolekcija ikona iz ovog regiona je jedna od najbogatijih i najvrednijih u svetu.
Takođe ogroman je značaj i umetnička vrednost fresaka iz ovih crkava.
5
Makedonska Pravoslavna Crkva

2
privatnih firmi. Tvrđava, trgovi, ulice, pećinske crkve, plaže, itd. su u javnom (državnom ili
opštinskom) vlasništvu. Zbog javnog interesa, o istorijskim objektima (koji su i u javnom i u
privatnom vlasništvu), odlučuje nadležni Zavod za zaštitu kulturnih spomenika i Muzej grada
Ohrida. „Ambijentalne karakteristike gradskih zona nisu prost zbir privatnih dobara, nego
posebne vrednosti koje čine javna dobra jednog grada.(..) Nacionalna i lokalna uprava imaju
pravo da propisuju režime korišćenja javnih i privatnih dobara, sa ciljem da se zaštiti javni interes
i javno dobro, s jedne strane, i da se zaštite privatna dobra, s druge.” (Petovar, 2010:8)
Urbanistička norma predstavlja efektivan način u očuvanju ambijentalnih karakteristika i
autentičnog izgleda ovakvih starih urbanih matrica. Definisanjem karakteristika tradicionalne
gradske ohridske arhitekture i njihovo usvajanje kao urbanističke norme u oblikovanju gradskih
četvrti, definiše se slika grada. Očuvanje ambijentalnih karakteristika ovih urbanih celina
predstavlja nezaobilazan faktor da bi se oni smatrali za javno dobro ove zajednice. Zaštitom
materijalnog nepokretnog nasleđa, omogućava se očuvanje i njegovih nematerijalnih vrednosti.
Kvalitetna konzervacija i rekonstrukcija je nezaobilazan faktor za očuvanje autentičnosti
nepokretnog nasleđa. Pridržavanjem urbanističke norme pri izgradnji i sanaciji objekata koji se
nalaze u neposrednoj blizini nepokretnog nasleđa, obezbeđuje se očuvanje ambijentalne slike
grada.
Značaj i vrednost urbanih celina starog grada je ogromna zbog svoje privlačnosti kao
turističko, komercijalno i kulturno područje. U ovom kontekstu, ovakva obeležja područja
proizvode finansijsku podlogu koja omogućava egzistenciju velikog broja građana ovih urbanih
celina, a i širem okruženju. Pomoću raznih međunarodnih i nacionalnih novčanih podrški i
ulaganja, koja se ostvaruju kao potpora očuvanja kulturno-istorijske vrednosti, lokalna zajednica
je unapredila kvalitet sredine koji se odnosi na: javnu rasvetu u starom delu grada, poboljšanje
komunalne infrastrukture, nove javne površine, uređivanje starih javnih površina, uređivanje
javnog zelenila, uređivanje jezerske obale, pešačke staze po obodu jezera, postavljanje filter
stanica jezerske vode, itd. 7 Ove urbane celine su značajne zbog mogućnosti koje pružaju u
razvoju kulturnog, sportskog i zdravstvenog turizma, ukupnom ekonomskom razvoju lokalne
zajednice i celokupne države.

2. Uništavanje autentičnosti gradskih celina u periodu tranzicije i

privatizacije

Stare gradske četvrti predstavljaju najzanimljivije turističke destinacije grada Ohrida

zahvaljujući velikoj koncentraciji artefakata na jednom mestu, njihovoj raznovrsnosti u pogledu
perioda kada su nastali, kao i svog civilizacijskog i religioznog značenja i značaja koje
produciraju. Prema Trci8, velika gustina (naknadne dogradnje izvedene na postojećim objektima,
povećanje gabarita i spratnost objekata), nedostatak infrastrukture, uspostavljanje neadekvatnog
saobraćajnog režima, neadekvatna zaštita životne sredine, velika buka, načini snabdevanja lokala,
kao i zadovoljavanje različitih drugih potreba građana, predstavljaju ozbiljne probleme sa kojima
se suočavaju ove gradske celine (Trca, 2004:2). Velika gustina ovih urbanih celina predstavlja
karakteristiku ovog dela grada još od XVII veka. 9 Karakteristika tradicionalnog načina
6
Za vreme SRFJ veliki broj sakralnih objekata u Ohridu (crkve, đamije) su bili pretvoreni u muzeji i bili su
državna svojina. Danas su neki sakralni objekti vraćeni religioznim zajednicama.
7
Prema Begoviću objekti komunalne potrošnje predstavljaju lokalna javna dobra tog naselja (Begović,
1995:264).
8
Jordan Trca, dipl. pravnik, Viši konzervator u N.U. Zavod i Muzej - Ohrid.
9
Cela ova urbana struktura govori i o psihološkim komponentama izgrađenog prostora, koja se najbolje
čita u prostornoj podeli i grupisanju u različite mahale. Naime, u ravnici su gradili muslimani, a hrišćani
obično na kosini brda, što bi se moglo protumačiti kao: „muslimani su dominirali prostorom, dok su
hrišćani svoju kakvu-takvu autonomiju tražili na brdovitom terenu u čijem podnožlju je bilo jezero.“
(Čipan, 1982:16) Gusta formacija izgrađenog tkiva proizilazi iz fakta da na brdu nije bilo dovoljno mesta

3
oblikovanja duži se istorijskim, političkim, socijalnim i psihološkim aspektima oblikovanja
prostora. Ova karakteristika daje crtu unikatnosti i prepoznatljivosti gradu. Problem proizilazi iz
delovanja civilnog sektora i privatnih preduzetnika u naknadnim dograđivanjima, korišćenjem
savremenih materijala i oblika koji su netipični za tradicionalnu ohridsku arhitekturu. Da bi se
zadovoljila ponuda za smeštajem turista, javila se potreba za adaptacijom starih objekata, kako bi
se odgovorilo novim potrebama i sadržajima. To je dovelo do izmena gabarita i visine postojećih
objekata. Trca objašnjava da su ovakvi poduhvati bili izvođeni od strane građana koji nisu imali
finansijsku moć da plate komunalnu taksu, kao i idejni i glavni projekat u skladu sa
urbanističkom normom, što je rezultiralo izvođenjem adaptacije i dogradnje bez tehničke
dokumentacije. Zbog finansijske nemoći, adaptacije nisu bile izvedene po propisima. Ove
adaptacije i dogradnje predstavljaju oblike snalaženja 10 i vlasnici su bili svesni da su planirane
intervencije suprotne propisima i da nisu u stanju da dobiju dozvolu. U ovim slučajevima građani
nisu tražili saglasnost od Uprave za zaštitu kulturnog nasleđa, takođe nisu tražili ni građevinsku
dozvolu od opštine (Trca, 2004:4). Ovo je doprinelo narušavanju integriteta graditeljskog
nasleđa.
U okviru ovih urbanih celina ulazi i stara ohridska čaršija, kao i manji i veći trgovi, koji su
ekonomski najisplatljivija mesta za otvaranje različitih lokala. Adaptacija starih objekata u
objekte ugostiteljskog karaktera je najčešće bila praćena raznim dogradnjama i proširenjima
objekta, kao i postavljanjem stolove i stolice ispred objekta. Na ohridsku čaršiju je izvršen veliki
pritisak za promenu njene autentičnosti i njenih sadržaja. Ovo posebno dolazi do izražaja u
periodu privatizacije i tranzicije društva, kada je veliki broj građana ostao bez posla. Oni su šansu
za svoju egzistenciju potražili u privatnom biznisu u okviru čaršije ili drugih delova starog
urbanog tkiva. Trca ističe da je lik čaršije u velikoj meri promenjen tokom ovog perioda (Trca,
2004:3). Izvršena je promena parternog uređenja 11, zamena starih dućana sa novim savremenim
lokalima, izmena gabarita i visine objekata 12, bespravna promena fasada, građenje raznih
potkrovlja i badža, a pritom su se koristili savremeni materijali. Prekomerna upotreba svetlećih
reklama, postavljanje raznih tezgi, štandova, stolova i stolica na glavne komunikacijske tokove u
velikoj meri su narušili izgled čaršije.
Ovakve forme ponašanja i delovanja građana, državne i lokalne vlasti se mogu okarakterisati
kao javna šteta / gubitak (Deneulin i Townsend, 2006; Petovar, 2010:5). Petovar ističe da mnogi
privatni interesi doprinose javnim štetama (Petovar, 2010:5).
Prema Vjeranu Katunaricu, propusti u vođenju kulturne politike R. Makedonije, kršenje i
zaobilaženje zakonskih regulativa, jesu karakteristika perioda tranzicije ove zemlje. On smatra da
je to posebno izraženo u vremenskom intervalu od 1990. do 2000. godine (Katunaric, 2003:25).
Trca ističe da je atak na integritet nasleđa drastično bio prisutan u periodu od 1999. do 2004.
godine kada su ukinuta četiri najznačajnija člana starog zakona za zaštitu kulturnog nasleđa (Trca,
2004:4). Pre tranzicije kontrola sprovođenja zaštite je bila efikasnija. Proglašavanje graditeljske
celine kao zaštićene u kojoj je jedan objekat zaštićen kao kulturno-istorijski spomenik, nalazi se u
starom zakonu iz 1968. godine o zaštiti kulturnog nasleđa. 13 Prelaz ka tržišnoj ekonomiji i proces

da se grade slobodnostojeći objekti što je rezultiralo građenjem objekata u nizu.

10
Vlasnici su se snalazili tako što su koristili materijale koji su im finansijski dostupni, ili koje su već imali
u svojim zalihama. Takođe i forme su proizašle iz dostupnog materijala i ličnog estetskog kriterijuma
vlasnika.
11
Inicijativom tadašnjih lokalnih vlasti izvršena je promena stare turske kaldrme sa novim materijalima, što
je u ogromnoj meri narušilo autentičnost stare čaršije.
12
Izmena gabarita i visine objekata sa ciljem da se dobiju veće površine stambenog i delovnog prostora.
13
Zakon o zaštiti spomenika kulture („Služben vesnik na SRM“ br. 16 /65, rešenje br. 07-57/1 iz
28.03.1968 god.) Ovaj pravni akt osim zasebne zaštite objekta, omogućuje i sprovođenje zaštite njegove
neposredne okoline. Naglašena je obaveza da je za obavljanje građevinskih intervencija potrebna
predhodna saglasnosti od strane Zavoda i Muzeja Ohrida u odnosu na užu lokaciju. Saglasnost za idejni i
glavni projekat je takođe bila nezaobilazna. Idejni i glavni projekat je morao da ispunjava uslov koji se

4
privatizacije doveli su do promene pozicije starih aktera i pojave novih. Zainteresovani su lako
uspeli da pronađu „rupe“ u zakonskim propisima i da na taj način ostvare lične ambicije. Ovakav
pristup dogradnji i preoblikovanju graditeljskih celina je posledica neefikasnosti građevinske
inspekcije, kao i nekoordiniranost između službe za zaštitu kulturnog nasleđa i građevinske
inspekcije. Zbog toga što nije postojao poseban građevinski inspektorat (izvršna grupa) za zaštitu
kulturnog nasleđa, koji bi bio povezan sa Upravom za zaštitu kulturnog nasleđa, prema Trci nije
bilo moguće stopirati podizanje bespravnih objekata. On objašnjava da lokalna administracija,
zbog političkih ambicija pojedinaca, nije sprovodila rešenja o rušenju bespravno izvedenih
sanacija i adaptacija na postojećim starim objektima, odnosno spomenicima kulture. Na ovaj
način prevencija starih objekata od bespravnog delovanja pri sanaciji i adaptaciji je izmicala
kontroli. Trca ističe da u ovom periodu u Ohridu nije izvršena nijedna intervencija sa strane
izvršne grupe građevinskog inspektorata za prisilno sprovođenje pravosudnog rešenja za rušenje
bespravno izvedenog objekta u starom delu grada (Trca, 2004:4-5).
Katunaric ističe da su privatni interesi u Makedoniji u ovom periodu ili veoma slabi ili su
spekulativni i vođeni praksom kršenja zakona i propisa radi ostvarivanja profita. On ističe -
nameru pojedinaca za prisvajanjem javne svojine, posebno javnih objekata smeštenih u kulturno-
istorijskim delovima grada, što je karakteristika za zemlje u tranziciji. (Katuranic, 2003:25)
Nemaran odnos prema kulturnom nasleđu u periodu tranzicije, koji je u velikoj meri bilo
podstaknut egzistencijalnim problemima stanovništva, neefikasnošću i korumpiranošću lokalnih
vlasti, kao i nezainteresovanošću državnih vlasti za ovaj problem, rezultiralo je trajnim
narušavanjem i promenjenim likom i siluetom ovih gradskih celina. Uzroci ovakvog stanja su:
slabe mogućnosti glavnog finansijera (država); nepostojanje privatne inicijative u finansiranju
ovih aktivnosti; kršenje propisa i zakona; neefikasnost u sprovođenju zakona o zaštiti kulturnih
spomenika; loša organizacija i nekoordiniranost institucija involviranih u ovim aktivnostima;
neadekvatno sprovođenje internacionalnih preporuka; upotreba neadekvatnih materijala u
realizaciji projekata konzervacije, restauracije i revitalizacije istorijskih struktura; slaba tehnička
podrška institucijama involviranih u konzervatorsko - restauratorske aktivnosti; nepostojanje
permanentnog obrazovnog sistema u ovom polju; neadekvatna valorizacija truda obučenog i
visokokvalitetnog kadra, majstora i zanatlija, kao i kriminalizovana i korumpirana uprava (na
nacionalnom i lokalnom nivou). Nemogućnost sagledavanja potencijala koje nude ove urbane
celine kao javno dobro, je karakteristika turbulentnog perioda tranzicije ove države.

3. Sagledavanje današnjeg realnog stanja ovih gradskih celina

Nakon 2004. godine pristupilo se sprovođenju savesnije i odgovornije politike u odnosu na

zaštitu nepokretnog kulturnog nasleđa. Godine 2004. usvojena je Nacionalna strategija za zaštitu i
korišćenje kulturnog nasleđa u predstojećem periodu od 15 godina. Ova strategija u velikoj meri
se oslanja na strategije za zaštitu i korišćenje kulturnog nasleđa Evrope (UNESCO, 2006:14).
Saglasno novom zakonu za zaštitu kulturnog nasleđa 14, stručna služba Zavoda za zaštitu kulturnih
spomenika i Muzej grada Ohrida izradila je konzervatorske osnove Prostornog Plana Ohridsko -
Prespanskog Regiona i Elaborat za revalorizaciju spomeničnih celina Ohrida 15. Ovaj poduhvat u
velikoj meri trebalo bi pozitivno da utiče na sprečavanje bespravnog izvođenja sanacija i
adaptacija na postojećim starim objektima. Na taj način bi se uticalo na očuvanje ambijentalnih
osobina ovih urbanih celina.

odnosi na poštovanje tradicionalne arhitekture i da novi objekti moraju biti u saglasnosti i da sadrže
elemente karakteristične za starogradsku ohridsku arhitekturu.
14
Zakon za zaštitu kulturnog nasleđa („Služben vesnik na R.M.“ br. 20/04 i 71/04)
15
Elaborati za revalorizaciju sadrže grafičku i tekstualnu dokumentaciju zaštićenog dobra i njegove
najbliže okoline (vid objekta, njegova lokacija, starost, očuvanost, istoriografski podaci, značaj, itd. )
(UNESCO, 2004:14).

5
 UNESCO-va politika bazira se na promovisanju regionalne saradnje pri sprovođenju zaštite
kulturne baštine. Integracija Ohrida, kao kulturne baštine u regionalnom programu za održivi
razvoj, omogućava jačanje saradnje između zemalja balkanskog regiona. 16 Jačanje saradnje
između balkanskih zemalja i to u periodu kada je započet (i traje) proces integracije ovih zemalja
u zajedničkim evropskim strukturama je veoma bitan. Veoma je važno da se ovaj proces odvija
kroz jačanje regionalne saradnje na polju kulture i kulturnog nasleđa u kome su uključene sve
zemlje ovog regiona i to na nivou partnerstva (UNESCO, 2006:81). Mostarski akcioni plan 17
sadrži bazične reference u definisanju brojnih aktivnosti kulturne saradnje ovih zemalja.
Dosadašnja implementacija akcionog plana u kulturnoj politici države u velikoj meri je poboljšala
zaštitu i promociju kulturnog nasleđa Ohrida. Sa ovim planom utvrđuju se načini zaštite nasleđa
od urbanizacije, nedozvoljenih adaptacija i loših sanacija istorijskih objekata, nepodobnog
menadžmenta, krađa umetničkih i istorijskih artefakata, prevelikog iskorišćavanja prirodnih
resursa, kao i turističkog pritiska (UNESCO, 2004). Usvajanjem Cetinjskog akcionog plana
nalaže se razvijanje kapaciteta relevantnih institucija, usavršavanje profesionalnog kadra, jačanje
svesti građana i saradnje sa civilnim sektorom na polju kulture (UNESCO, 2010).
Ohridsko kulturno nasleđe nalazi se u naseljenom i aktivnom području. Struktuisanje i
sprovođenje jednog ovakvog plana na teritoriji grada Ohrida, mora da obuhvati konzervaciju
kulturnih spomenika sa jedne strane i razvojnu regionalnu strategiju sa druge strane. Participacija
raznih investitora, donatora, članova lokalne vlasti, članova državnih ustanova, međunarodnih
organizacija, kao i eksperata iz istraživačkih i naučnih ustanova je i te kako značajna u
definisanju javnog interesa i razvojne strategije ohridskog područja. Redi i Navrud (Richard
Ready, Ståle Navrud, 2002) postavljaju pitanje, da li pri sprovođenju zaštite i restauracije, država
treba da omogući poreske povlastice, ili treba kulturno dobro da se samoizdržava, bilo preko
ulaznica ili donacija. Lazar Sumanov 18 smatra da u slučaju kulturnog nasleđa Makedonije, država
treba da obezbedi poreske povlastice donatorima i sponzorima ovakvih investicija (Sumanov,
1999).
Obrazlažući trenutnu situaciju na ovom polju, Sumanov uočava i nepostojanje sistematičnog
i postojanog obrazovanja u vezi zaštite kulturnog nasleđa i konzervacije što takođe predstavlja
problem. Nedovoljni broj periodičnih kurseva i radionica u vezi zaštite i konzervacije, limitiran
broj postojećih institucija, kao i nedovoljan broj eksperta na ovom polju i te kako se reflektuje na
kvalitet izvođenja ovih aktivnosti (Sumanov, 2006:10). Nedovoljna tehnička oprema
konzervatoriskih laboratorija predstavja značajan problem u organizaciji servisa za zaštitu
kulturnih spomenika (Zoran Pavlov, 2006: 39). Predrag Gavrilović 19 smatra da je sprovođenje
dugoročne zaštite istorijskih spomenika prava smernica u očuvanju kulturnog nasleđa. On
naglašava važnost sprovođenja potrebnih mera za zaštitu od eventualnih nesreća: dokumentacija,
snimanje, utvrđivanje rizika, urbano planiranje, planiranje nakon nesreća, sprovođenje inspekcija,
educiranje građana, profesionalne obuke, itd. (Gavrilović, 2006:8). Prema Trci sa definisanjem
obaveza lokalne samouprave u vezi sa uređivanjem javnog prostora, jačanjem režima zaštite
istorijskih objekata, organizovanjem i jačanjem režima u vezi saobraćaja u starom delu grada,
zaštita prirodne sredine, definisanje obaveze privatnog sektora, turističkih agencija, hotela i

16
2006. godine održana je Ohridska Deklaracija (Ohrid Declaration 2006: Third Joint Declaration of the
Ministers Responsible for Culture in South-Eastern Europe and Italy, concerning the Enhancement of
Cultural Heritage for the Intergration and Sustainable Delopment of the Region)
17
2004. godine između zemalja Jugo-Istočne Evrope usvojen je Mostarski akcioni plan za zaštitu i
unapređenje kulturne baštine kao zajednički resurs u uspostavljanju dijaloga, mira, tolerancije i održivog
razvoja. Ovaj dokument objašnjava kako da se nasleđe čuva, održava, kako da ono prezentuje svoje resurse
i kako da bude korišćeno od strane javnosti. Novi akcioni plan je predstavljen 2010. godine na Šestoj
Ministarskoj Konferenciji u Grnoj Gori, koji se naziva Cetinjski akcioni plan. Njegov zadatak je revizija i
poboljšanje odredbe koje su bile usvojene u Mostarskom akcionom planu (UNESCO,2010)
18
Prof. dr. Laraz Šumanov dipl. ing. arh. Generalni sekretar ICOMOS Makedonija, Skopje, R.M.
19
Prof. dr. Predrag Gavrilović, Predsednik organizacije ICOMOS Makedonija, Skopje, R.M.

6
drugih činioca, treba da rezultira u sprovođenju adekvatnije zaštite i prezentacije starog grada
Ohrida (Trca, 2004:9).

4. Efikasnije sprovođenje zaštite kulturnog nasleđa i očuvanje

autentičnosti ambijentalnih urbanih celina

U ovom delu rada priložene su neke smernice u sprovođenju efikasnije zaštite kulturnog
nasleđa, koje su potencirali već spomenuti autoriteti. Neke smernice je predložio i autor ovog
teksta.
 Definisanje obaveza lokalne samouprave u odnosu na zaštitu nepokretnog kulturnog
nasleđa (izdavanja dozvola, efikasniji rad građevinske inspekcije...) (Trca, 2004:9)
 Pridržavanje urbanističkih normi predstavlja efektivan način u očuvanju ambijentalnog i
autentičnog izgleda grada (Petovar, 2010:8).
 Formiranje više institucija za zaštitu kulturnog nasleđa (regionalnih, nacionalnih,
lokalnih), kao i reorganizacija postojećih (Sumanov, 2006:10).
 Podsticanje veće privatne inicijative u finansiranju aktivnosti konzervacije, restauracije i
revitalizaciji ovih urbanih celina. Donošenje pravne odredbe o mogućim načinima
poreskog oslobađanja donatora i sponzora (Sumanov, 1999).
 Informisanje i edukacija stanovništva o tradicionalnoj ohridskoj arhitekturi, načinu
građenja u sklopu starih urbanih celina, i mogućih načina interakcije savremene i
tradicionalne arhitekture. Edukacija o savremenim energetski efikasnim i bioklimatskim
tendencijama u arhitekturi koji na mnogo načina podržavaju i koriste principe
tradicionalne vernakularne arhitekture.
 Uvođenje univerzitetskog relevantnog obrazovanja budućih konzervatora, arhitekata i
drugog potrebnog kadra. Formiranje nacionalnih i regionalnih centara za edukaciju i
specijalizaciju, kroz međunarodnu saradnju sa profesionalnim i univerzitetskim
institucijama i organizacijama (Pavlov,2006:40; Sumanov, 2006:10; UNESCO,2004:19).
 Formiranje nacionalnog fonda za edukaciju i specijalizaciju u polju konzervacije,
restauracije i revitalizacije (Sumanov, 2006:10, Gavrilović, 2006:7).
 Formiranje nacionalne i regionalne mreže konzervatorskih i restauratorskih laboratorija
(UNESCO, 2004:17, Sumanov, 2006:10, Pavlov, 2006:40).
 Poboljšana metodologija rada i primenjivanje novih naučnih dostignuća i metoda, u
teoretskom i u praktičnom delu obavljanja ovih aktivnosti.
 Adekvatna valorizacija truda stručnog kadra (Trca, 2004:8).
 Dobar odnos i bliska saradnja sa relevantnim međunarodnim organizacijama (UNESCO,
2004:14).
 Ostvarivanje i očuvanje bilateralne i multilateralne saradnje sa vladinim i nevladinim
organizacijama i institucijama sa zemaljama ovog regiona i sveta (UNESCO: Mostarski
akcioni plan 2004, Cetinjski akcioni plan 2010).
 Izvođenjem građevinskih poslova na objektima u sklopu ovih urbanih celina u duhu
tradicionalne ohridske arhitekture, nametnula bi se potreba za lokalnim majstorima
graditeljima. To bi oživilo određene zanate 20 koji polako izumiru, a istovremeno bi se
stvorila mogućnosti za profit kod ove grupe članova zajednice.
 Sprovođene potrebnih mera za zaštitu kulturnog nasleđa od eventualnih nesreća
(prirodnih ili čovekovih) (Gavrilović, 2006:6-8).

20
Tradicionalni zanati predstavljaju nematerijalno nasleđe.

7
 5. Načini koriščenja urbanih celina kao javnog dobra

Ovaj deo teksta predstavlja sintezu stavova već pomenutih autoriteta o načinu korišćenja
urbanih celina kao javnog dobra.
 Obaveze nacionalne i lokalne uprave u definisanju režima održavanja i korišćenja javnih i
privatnih dobara u sklopu zaštićenih gradskih zona (Petovar, 2010:8, Deneulin i
Townsend , 2006:11).
 Obaveze privatnog sektora (građani, zanatlije, hoteli, ugostitelji) i pridržavanje, t.j.
poštovanje propisa u pogledu uređivanja, održavanja i rekonstrukcije objekata u
zaštićenim gradskim zonama (Trca, 2004:3; Petovar, 2010:8; Ready i Navrud, 2002).
 Organizovanje i jačanje režima o postavljanju svetlećih reklama, postavljanju stolova i
štandova na javnim parternim površinama (trgovi, ulice, čaršija) (Trca, 2004:3).
 Organizovanje i jačanje režima u vezi sa snabdevanjem lokala (Trca, 2004:3).
 Organizovanje i jačanje režima u vezi sa saobraćajem u starom delu grada (Trca, 2004:3).
 Katunaric predlaže smanjenje broja muzeja i galerija koji su u državnom vlasništvu, da bi
se omogućilo kvalitetno održavanje i rad ovih institucija. Za deo muzeja i galerija
predlaže razmatranje mogućnosti koje pruža privatizacija. Kao primer predočava
holandski model privatizacije menadžmenta muzeja, kao bolje rešenje nego privatizacije
same institucije (Katunaric, 2003:28).
 Sprovođenje strategije Cetinjskog akcionog plana (UNESCO, 2010).
 Informisanje i edukacija stanovništva (civilnog sektora) o strategiji Cetinjskog akcionog
plana i načinu njihovog profitiranja bez narušavanja kvaliteta nepokretnog kulturnog
nasleđa kao javnog dobra (UNESCO, 2010).
 Kreativna rešenja u vezi sa animiranjem prostora ispred istorijskih zgrada, koja bi bila u
saglasnosti sa zakonom za zaštitu kulturnog nasleđa i režimima korišćenja.
 Briga o infrastrukturnim kapacitetima ovih urbanih celina, koji treba da omoguće
optimalne uslove za posetioce (parkiranje, javni toalet, pristupnost invalidima).
 Postavljanje kvalitetnog i atraktivnog osvetljenja kulturnih spomenika.
 Regionalna i svetska kulturna saradnja u razvijanju i jačanju kvaliteta raznih
internacionalnih manifestacija koji se održavaju u Ohridu.

6. Zaključak:

Možemo zaključiti da je u periodu tranzicije i privatizacije prekinuta kontrola u sprovođenju

zaštite nasleđa kao dela kulturne politike SFRJ. Najintenzivniji propusti u vođenju kulturne
politike R. Makedonije su prisutni u prvoj dekadi nakon proglašenja samostalnosti (nezavisnosti)
države. Ovi propusti su karakteristika perioda tranzicije ove zemlje i odnose se na kršenje i
zaobilaženje zakonskih regulativa, jačanju kriminala i korupcije na nacionalnom i lokalnom
nivou. Nakon 2004. godine pristupilo se sprovođenju odgovornije kulturne politike i zaštite
nepokretnog kulturnog nasleđa, ali prema stavovima spomenutih autoriteta postoji puno
segmenata koji nisu obuhvaćeni.
Područje nepokretne kulturne baštine je deo ukupne kulturne politike Republike Makedonije.
Zakonodavstvo mora delovati kroz rigorozniju zaštitu nasleđa. Poštovanje propise u pogledu
održavanja i rekonstrukcije objekata u zaštićenim gradskim zonama od strane civilnog sektora i
privatnih preduzetnika predstavlja nezaobilazan faktor u očuvanju ambijentalnih karakteristika
urbanih celina. Tretman kulturnog nasleđa u urbanističkom planiranju i zoniranju zahteva veću
pažnju i kontrolu, posebno gde potreba za komercijalnim prostorom rapidno raste, a mogućnost je
limitirana - kako je i slučaj u starim urbanim celinama grada Ohrida.

8
 Promocija kulturnog nasleđa kao javnog dobra i mogućnosti koje ono pruža je ključni
argument za povećanje svesti građana o ovom važnom segmentu urbanog života. Inkorporiranje
kulturnog nasleđa u razvojnim planovima države, proizilazi iz činjenice da je ono značajan deo
izgrađene sredine. Industrija kulturnog nasleđa, kulturnog turizma i povezane ekonomske
delatnosti mogu u velikoj meri doprineti porastu ekonomije ove države. Oni predstavljaju veliki
potencijal u stvaranju novih radnih mesta u relevantnim sektorima. Takođe, jačanje regionalne
saradnje na polju kulture i kulturnog nasleđa sa ostalim zemljama ovog regiona može u velikoj
meri doprineti da ovaj grad istovremeno zadrži kako atribut savremeni, tako i status kulturno-
istorijski grad.

7. Literatura

Begović, B. (1995), Ekonomika urbanističkog planiranja. Beograd: CES MECON.

Counsil of Europe. (2009). Heritage and Beyond, Paris: Council of Europe Publishing.
elektronski izvor: http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/Identities/PatrimoineBD_en.pdf

Counsil of Europe. / Katunarc, Vjeran. (2003). MOSAIC PROJECT: Cultural Policy in “the former
Yugoslav Republic of Macedonia”, in: European Programme of National Cultural Policy Reviews,
Strasbourg: STEERING COMMITTEE FOR CULTURE, Experts’ report, 2nd Plenary session,
CDCULT(2003) 5B, str. 25- 44.

Deneulin, S.,Toensend, N., (2006), Public Goods, Global Public Goods and the Common Good, ESRC
Research Group on Wellbeing in Developing Coutries, WeD Working Paper 18, elektronski izvor:
http://www.welldev.org.uk/research/workingpaperpdf/wed18.pdf (preuzeto 12.08.2010)

Gavrilović, Predrag. (2006), Cultural Heritage in Danger, in: Report of Regional Expert Meeting on
Cultural Heritage Protection Through Regional Cooperation in Education, Transfer of Knoledge and
Technology, prepared by: Gavrilović, P. and Šumanov, L., Skopje-Ohrid, R.M., 26-39 Sept., pp. 6- 8.
http://www.chwb.org/bih/ba/reg_net/Final%20Narative%20Report%20-%20all.pdf

Lazarević-Bajec, N. (2000). Teorija Planiranja, Beograd: Arhitektonski Fakultet, Univerzitet u Beogradu.

Liliequist, Inger. (2004). Cultural Heritage – a resource in Urban Development, Riksantikvarieämbetet,

The National Heritage Board, Sweden, elektronski izvor:
http://ww2.unhabitat.org/cdrom/wuf/documents/Networking%20events/Added%20material/Cultural
%20Heritage/Paper%20by%20Inger%20Liliequist.pdf (preuzeto 04.08.2010)

Navrud, Ståle, and Richard C. Ready, eds. (2002). Valuating Cultural Heritage: Applying Environmental
Valuation Techniques to Historic Buildings, Monuments and Artefacts, Edward Elgar Publishing Ltd., UK,
2002. elektonski izvor:
http://www.nba.fi/tiedostot/f6033fd6.pdf (preuzeto 04.08.2010)

Pavlov, Zoran. (2006). Cultural Heritage – Conditions and Needs for Education, in: Report of Regional
Expert Meeting on Cultural Heritage Protection Through Regional Cooperation in Education, Transfer of
Knoledge and Technology, prepared by: Gavrilović, P. and Šumanov, L., Skopje-Ohrid, R.M., 26-39 Sept.,
pp. 38- 40. http://www.chwb.org/bih/ba/reg_net/Final%20Narative%20Report%20-%20all.pdf (preuzeto
04.08.2010)

Petovar, K. (2010). Normativni aspekti kvaliteta gradskog prostora, elekronski izvor:

http://www.arh.bg.ac.rs/upload/0910/DoktorskeStudije/SocioloskiDiskurs/1.Normativni%20aspekti
%20kvaliteta%20gradskog%20prostora.doc (preuzeto 04.07.2010)

9
Radović, R. (2005). Zamagljivanje narodne graditeljske tradicije. u knjizi: “Tradicionalna arhitektura Crne
Gore”, Podgorica, elektronski izvor:
http://www.montenegrina.net/pages/pages1/arhitektura/zamagljivanje_narodne_graditeljske_tradicije_r_rad
ovic.htm (preuzeto 21.07.2010)

Sumanov, Lazar. (1999). Past, Present and Future Activities in the Protection of Historic Buildings, Towns
and Villages in the Balkans (South-East Europe), elektronski izvor:
http://www.icomos.org/usicomos/symp99/sumanov.htm (preuzeto 12.08.2010)

Sumanov, Lazar. (2006). Education and Transfer of Knowledge and Technology as an Important
Preventive and Risk Preperednes Activities in Protection of Cultural Heritage, in: Report of Regional
Expert Meeting on Cultural Heritage Protection Through Regional Cooperation in Education, Transfer of
Knoledge and Technology, prepared by: Gavrilović, P. and Šumanov, L., Skopje-Ohrid, R.M., 26-39 Sept.,
pp. 9- 10. http://www.chwb.org/bih/ba/reg_net/Final%20Narative%20Report%20-%20all.pdf

Trca, Jordan. (2004). Zaštita na graditelskite celini vo kontekst na novite rešenija na zakonot za zaštita na
kulturnoto nasledstvo, u: ICOMOS-FORUM: Opstanok na nedvižnosto kulturno nasledstvo vo uslovi na
sovremenite predizvici na 21-iot vek, Skopje: IST PRO, str.2-9.

Throsby, David. (2006). Paying for the Past: Economics, Cultural Heritage and Public Policy, lec. J.
Fisher, Sydney: University of Adelaide Press.

Throsby, David. (2007). The Value of Heritage, University of Adelaide Press, Heritage Economics
Workshop, str. 1-8. elektonski izvor:
http://www.environment.gov.au/heritage/publications/strategy/pubs/economics-value.pdf

UNESCO. (2010). Action Plan for implemantation of The Cetinje Declaration. Montenegro, Cetinje:
UNESCO, str. 1-10. elektronski izvor:
http://www.see-heritage.org/Cetinje_Action_Plan_Final.pdf (preuzeto 04.07.2010)

UNESCO. (2004). Action Plan for implemantation of The Mostar Declaration. Bosnia and Hercegovina,
Mostar: UNESCO, str. 1-5. elektronski izvor:
http://www.see-heritage.org/first_ministerial_conference-action_plan.pdf(preuzeto 04.07.2010)

UNESCO. (2004). Cultural Heritage in South-East Europe: Macedonia (Former Yugoslav Republic of); in:
Mission Report 14 -23 Nov. 2004, Skopje: UNESCO, Series Nº4, elektronski izvor:
http://portal.unesco.org/fr/files/33770/11598085459Report_Macedonia_1-24_.pdf/Report%2BMacedonia
%2B1-24%2B.pdf

UNESCO. (2006). Procedings: Cultural Heritage a Bridge Towards a Shared Future: Third Ministerial
Conference on Cultural Heritage in South-Eastern Europe, R.M., Ohrid: UNESCO, str. 79-90. elekr. izvor:
http://www.see-heritage.org/third_ministerial_conference_ohrid_proceedings.pdf (preuzeto 07.07.2010)

Čipan, B. (1982). Stara Gradska Arhitektura vo Ohrid, vtoro dopolneto izdanie, Skopje:
Makedonska Kniga.

Zakon za zaštita na kulurnoto nasledstvo, (preuzeto 04.08.2010) elektronski izvor:

http://www.mlrc.org.mk/ZAKONI/z2004029.htm

10