1

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
ÇEùøTLø SONLU ELEMANLAR øÇøN BøRøM UÇ DEPLASMANLARINA KARùI GELEN
1
YERDEöøùTøRME FONKSøYONLARI ( > A@> Ad @ MATRøSø TERøMLERø)

1) Dikdörtgen Levha Eleman

2 3

b
y

1 x 4

ª x y x y x y x y >d @
º ª« 1 º»
ªu º «(1  a )(1  b ) 0 (1  )
a b
0
ab
0
a
(1  )
b
0 » «>d @2 »
«v » « x y x y x y x y »«
(1  )» «>d @3 »
¬ ¼ »
« 0 (1  )(1  ) 0 (1  ) 0 0
¬ a b a b ab a b ¼ >d @4
¬ ¼

2) Üçgen Levha Eleman

L1, L2 ve L3 alan koordinatları olmak üzere

ª >d @1 º
ªu º ª L1 0 L2 0 L3 0 º«
«v » «0 » « >d @2 »»
¬ ¼ ¬ L1 0 L2 0 L3 ¼
«¬>d @3 »¼

ÜÇGEN ELEMANLARDA ALAN KOORDøNATLARI

Üçgen geometriye sahip sonlu elemanlarda herhangi bir büyüklü÷ün (yerde÷iútirme,

úekilde÷iútirme veya gerilme) eleman içindeki de÷iúimini ifade ederken kartezyen koordinat
sistemi (x,y) yerine boyutsuz alan koordinatları sisteminin kullanılması (L1, L2, L3) büyük
kolaylık sa÷lamaktadır.

56
 y

3 (x3, y3)

P (x, y)
1
(x1, y1) 2 (x2, y2)

ùekildeki gibi köúe noktalarının kartezyen koordinatları verilmiú bir üçgenin içindeki P
noktasının kartezyen koordinatları (x,y) ise bunların alan koordinatları L1, L2, L3 cinsinden
ifadesi

P( L1 , L2 , L3 ) o P ( x, y )

x L1 x1  L2 x 2  L3 x3
y L1 y1  L2 y 2  L3 y 3
1 L1  L2  L3

veya matris formunda

ª xº ª x1 x2 x3 º ª L1 º
« y» «y y2 y 3 »» «« L2 »» (a)
« » « 1
«¬ 1 »¼ «¬ 1 1 1 »¼ «¬ L3 »¼

úeklindedir. Bu ifadelerden, alan koordinatlarında

L1=1 , L2=L3=0 1 köúe noktasını

L2=1 , L1=L3=0 2 köúe noktasını

L3=1 , L1=L2=0 3 köúe noktasını

gösterdi÷i görülebilir.

Alan koordinatlarından biri sıfır alınıp di÷er ikisinin toplamı bir olacak úekilde de÷iúmesi,
üçgenin bir kenarı üzerindeki noktaları gösterir. Örne÷in L1=0, L2+L3=1 olacak úekilde L2,L3
ün farklı de÷erleri 2-3 kenarı üzerindeki noktaları tanımlar.

57
 3

Genel olarak, alan koordinatlarına

P  2  3 üçgen alanı
L1 (b)
1  2  3 üçgen alanı

úeklinde geometrik bir anlam verilirse, bu koordinat sisteminin anlaúılması kolaylaúır.

Tersine, üçgenin içindeki x,y koordinatları bilinen bir noktanın alan koordinatlarını bulmak
için (a) nın inversinin alınması gerekir.

P( x, y ) o P( L1 , L2 , L3 )

(a) nın inversi alındı÷ında,

1
L1 (a1  b1 x  c1 y )
2'
1
L2 (a 2  b2 x  c 2 y ) (c)
2'
1
L3 (a3  b3 x  c3 y )
2'

ba÷ıntıları elde edilir. Burada,

1 1 1
1
' det x1 x2 x3 Alan 1  2  3
2
y1 y2 y3

a1 x 2 y 3  x3 y 2
b1 y 2  y3 (d)
c1 x3  x 2

olup, di÷er terimlere 1,2,3 indislerinin dairesel permütasyonu ile geçilebilir. Örne÷in,

58
 a2 x3 y1  x1 y 3
b2 y 3  y1
c2 x1  x3

olmaktadır.

Herhangi bir büyüklü÷ün her do÷rultuda, kartezyen ve alan koordinatlarındaki ifadeleri,

Kartezyen koordinatlarda Alan koordinatlarında

Lineer B1 D1  D 2 x  D 3 y B1 E1 L1  E 2 L2  E 3 L3
De÷iúim
2° B2 B1  D 4 x 2  D 5 xy  D 6 y 2 B2 E1 L1  E 2 L2  E 3 L3  E 4 L1 L2  E 5 L2 L3  E 6 L3 L1
Polinom
3° B3 B2  D 7 x 3  D 8 x 2 y  D 9 xy 2  D 10 y 3 B3 E1 L1  E 2 L2  E 3 L3  E 4 L12 L2  E 5 L12 L3  E 6 L22 L3
Polinom
 E 7 L22 L1  E 8 L23 L1  E 9 L23 L2  E10 L1 L2 L3

úeklinde yazılabilir.

ALAN KOORDøNATLARINDA TÜREV

f ( L1 , L2 , L3 ) ALD1 LE2 LJ3 úeklindeki herhangi bir fonksiyonun örne÷in L1 e göre türevi

wf
ADLD1 1 LE2 LJ3 olmaktadır.
wL1

f ( L1 , L2 , L3 ) úeklindeki bir fonksiyonun x ve y ye göre türevi alınırken (d) ba÷ıntılarındaki

katsayılardan yararlanılır.

wf wf wL1 wf wL2 wf wL3 1 ª wf wf wf º

  «b1  b2  b3 »
wx wL1 wx wL2 wx wL3 wx 2' ¬ wL1 wL2 wL3 ¼
(e)
wf 1 ª wf wf wf º
«c1  c2  c3 »
wy 2' ¬ wL1 wL2 wL3 ¼

Bir fonksiyonun herhangi bir kenar boyunca s ve kenara dik do÷rultuda n ye göre türevi,
örne÷in úekildeki gibi 2-3 kenarı için

59
 3
l23
s

n 2

wf 1 ª wf wf º
«  »
ws l 23 ¬ wL2 wL3 ¼
wf l 23 ª wf º
« »
wn ' ¬ wL1 ¼

olur.

Örnek:

w AL22 L3
ww
ws

A 2 L2 L3  L22 
ALAN KOORDøNATLARINDA øNTEGRAL

f ( L1 , L2 , L3 ) fonksiyonunun ALD1 LE2 LJ3 úeklindeki bir teriminin üçgen bölge içindeki integrali,
ǻ üçgenin alanını göstermek üzere

D! E ! J !
A³³ LD1 LE2 LJ3 dA A 2' (f)
'
(D  E  J  2)!

úeklindedir.

Örnek:

3 3! 1! 0! 6 '
³³ L L
'
1 2 dA
(3  1  0  2)!
2'
6!
2'
60

1! 0! 0! 1 '
³³ L dA
'
1
(1  0  0  2)!
2'
3!
2'
3

Üçgenin bir kenarı boyunca, örne÷in 2-3 noktaları arasındaki kenarı boyunca integral ise, l 23
sözkonusu kenarın uzunlu÷u olmak üzere

60
 D D! E !
³ AL 2 LE3 dA A l 23
l 23
(D  E  1)!

úeklinde hesaplanabilir.

Örnek:

2 2! 1! 2 l 23
³ L L ds
l 23
2 3
(2  1  1)!
l 23
24
l 23
12

olarak elde edilir.

3) ønce dikdörtgen plak eleman

>u @ >w@ >A@>Ad @1 >w1 w2 ! w12 @

§ 3 x 2 2 x 3 ·§ y · § 3 y 2 2 y 3 ·§ x· § x ·§ y·
w1 ¨¨1  2  3 ¸¸¨1  ¸  ¨¨1  2  3 ¸¸¨1  ¸  ¨1  ¸¨1  ¸ m D1 1
© a a ¹© b ¹ © b b ¹© a ¹ © a ¹© b ¹
y (b  y ) 2 § x·
w2 2 ¨1  ¸ m D2 1
b © a¹
x(a  x) 2 § y·
w3  ¨1  ¸ m D3 1
a2 © b¹
#
#
(Genelde bir do÷rultuda kübik, di÷er do÷rultuda lineer.)

61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
VIII- YAPI SøSTEMLERøNøN DøNAMøK DIù ETKøLERE GÖRE HESABI

Dinamik dıú etki: zamanla hızlı olarak de÷iúen dıú etkilerdir. Bu etkiler altında ivmeler çok
küçük olmayaca÷ından atalet kuvvetlerinin de gözönüne alınmaları gerekir.

Kabuller: 1- Malzeme lineer-elastiktir.

2- Titreúimde yerde÷iútirmeler küçüktür.

Önce tek serbestlik dereceli sistemler için genel bir bilgi verilecek, daha sonra çok serbestlik
dereceli sistemler matris notasyonu ile anlatılacaktır.

Tek Serbestlik Dereceli Sistemler

Bütün kütlenin tek bir noktada (veya rijit bir blokta) toplandı÷ı, bu noktanın statik denge
konumuna göre d (t ) yerde÷iútirmesinin bilinmesi ile bütün büyüklüklerin belirlenebilece÷i
sistemlerdir.

d(t)
m

P(t)

Hareket denklemi:
.. .
m d (t ) P (t )  kd (t )  c d (t )

veya
.. .
m d (t )  c d (t )  kd (t ) P(t )

úeklinde yazılabilir. Dıú yükü karúılayan kuvvetler

..
m d (t ) : ivme ile orantılı atalet kuvveti
.
c d (t ) : hızla orantılı sönüm kuvveti

kd (t ) : yerde÷iútirme ile orantılı elastik yay kuvvetidir.

Serbest Titreúim

.
P (t ) 0 iken verilmiú bir baúlangıç yerde÷iútirmesi d (0) ve/veya baúlangıç hızı d (0)
nedeniyle sistemin yaptı÷ı titreúim hareketine denir.

102
Baúlangıç hızı, t 0 anından hemen önce sisteme tatbik edilen çok kısa süreli bir kuvvetin
verdi÷i impuls

³ Pdt
't
m d (0)  0

.
veya küçük bir m1 kütlesinin d 1 yüksek hızıyla, duran (m  m1 ) kütlesine tam plastik
çarpması gibi nedenlerle de oluúabilir.

. .
m d (0) m1 d 1

Sönümsüz serbest titreúimde

..
m d (t )  kd (t ) 0

dinamik denge denkleminin homojen çözümü

.
d (0)
d (t ) d (0) cos Zt  sin Zt
Z

úeklinde olacaktır. Baúlangıç sınır koúullarını sa÷layan bu ifade diferansiyel denge

denkleminde yerine konursa

( mZ 2  k )d (t ) 0

elde edilir. d (t ) z 0 olması için, açısal frekans Z ,

k
Z
m

olmalıdır. Harmonik hareketin özel titreúim periyodu (bir tam devir için gerekli zaman) ise

2S m
T 2S úeklindedir.
Z k

Sönümlü serbest titreúimde

.. .
m d (t )  c d (t )  kd (t ) 0

denkleminin homojen çözümü

­ ª . º ½
 hZ t ° « d (0) Z » °
d (t ) e ® d (0) cos Z s t   h d (0) sin Z s ¾ olur.
t
°¯ « Zs Zs » °¿
¬ ¼

103
Baúlangıç koúullarını sa÷layan bu ifade diferansiyel denge denkleminde yerine konur ve
düzenlenirse:

ª c kº c S
m « h 2Z 2  Zs2  hZ  » d (t )  mZs (2hZ  )d (t  ) 0
¬ m m¼ m 2Zs

elde edilir. d (t ) z 0 olması için parantez içindeki her iki ifade de sıfır olmalıdır. Burada Z
sönümsüz açısal frekans, Zs sönümlü açısal frekans, h kritik sönüm oranı olarak
tanımlanırlar.

k c
Z2 h Zs2 Z 2 (1  h 2 )
m 2Z m

eúitlikleri yazılırsa,

Zs Z 1  h 2 ba÷ıntısından h  1 için, Zs ! 0 oldu÷u, sistemin sönümlü fakat periyodik

hareket yaptı÷ı, h 1 için Zs 0 ve

^
d (t ) eZt d (0)(1  Zt )  d (0)t
.

`
olup salınım yapmadan sönümün gerçekleúti÷i anlaúılır. h ! 1 için trigonometrik yerine
hiperbolik fonksiyon alınmasının gerekece÷i anlaúılır ve salınım yapmadan sönüm olur.

d(t) d(t)

h=1
h<1

Yapı sistemlerinde genellikle h  0.15 olup ço÷unlukla h 0.05 kabulü yapılır, (bkz. Matris
Metodları Cilt:2, sayfa 131). Bu durumda Zs # Z olur.

Harmonik Zor Hali (sönümsüz):

..
m d (t )  kd (t ) P0 sin Zt

.
diferansiyel ifadesinin homojen ve özel çözümünün katsayılarını d (0) 0 , d (0) 0
baúlangıç koúullarını ve diferansiyel denklemi sa÷layacak úekilde seçersek

104
 P0 ª 1 º
d (t )
k «¬1  E 2 »¼

sin Zt  E sin Zt 
P Z
ifadesini buluruz. Burada 0 statik yüklemeye karúı gelen yerde÷iútirmeyi E olmak
k Z
§ 1 ·
üzere ¨ 2 ¸
harmonik harekete ba÷lı büyütme faktörünü gösterir.
© 1 E ¹

Harmonik Zor Hali (sönümlü):

.. .
m d (t )  c d (t )  kd (t ) P0 sin Zt

veya

.. . P0
d (t )  2hZ d (t )  Z 2 d (t ) sin Zt
m

denkleminin genel çözümü

P0 1
d (t ) e hZt  A cos Zs t  B sin Zs t   ª(1  E 2 ) sin Zt  2hE cos Zt º
2 2 ¬ ¼
k (1  E )

úeklindedir. Sönümlü serbest titreúim frekansına ve periyoda ba÷lı A ve B genlikleri

.
d (0) ve d (0) baúlangıç koúullarından belirlenir. Ancak bunların önündeki e hZt terimi
baúlangıçtan kısa bir süre sonra bunların sönece÷ini gösterir ve harmonik yük etkidi÷i süre
boyunca son terim geçerli olacaktır.

§ 2hE ·
T arctan ¨ 2 ¸
© 1 E ¹

faz farkı tanımını yaparsak, son terimi

P0
d (t ) Db sin(Zt  T )
k

úekline getirebiliriz. Burada Db

1

Db ª¬(1  E 2 ) 2  (2hE ) 2 º¼ 2

úeklinde tanımlanan dinamik büyütme katsayısını göstermektedir.

Yukarıdaki ba÷ıntılar incelendi÷inde, dinamik büyütme katsayısı Db nin ve yerde÷iútirmelerin
yükün gerisinden geldi÷ini gösteren T faz farkı açısının, sistemin kritik sönüm oranı h ya ve

105
 Z
E (yükün açısal frekansının sistemin serbest titreúim frekansına oranı) ya ba÷lı oldu÷u
Z
anlaúılmaktadır.

1
E 1 olması rezonans hali olup, büyütme katsayısı Db úeklinde basitleúir. Sönüm
2h
sıfırsa (h 0) Db sonsuza gider. (faz farkı 0  T  S arasında de÷iúir, özel olarak E 1 ise
S
T olur)
2

Genel bir periyodik yükleme Fourier serisine açılarak buradaki gibi harmonik yüklemelerin
süperpozisyonu ile sonuca gidilebilir.

Genel Dinamik Yükleme

P(t)

P( )

t
d

Sönümsüz ( c 0 ) olan sistemlerde, t W anındaki P (W )dW impulsu

.. P(W )dW
d (t )dW
m

hız de÷iúimi ve bu hız de÷iúiminin t ! W için yarataca÷ı yerde÷iútirme de÷iúimi

. P(W )dW
d (t )dW sin >Z (t  W ) @
Zm

106
olur. P(W ) nun etkili oldu÷u zaman aralı÷ı için bu integral alınırsa DUHAMEL øNTEGRAL
DENKLEMø elde edilir.

1 t
P(W ) sin >Z (t  W ) @dW
mZ ³0
d (t ) tt0

Sönümlü ( c z 0, h z 0 ) sistemlerde bu ifade

1 t
d (t ) ³ P(W )e  hZ ( t W ) sin >Zs (t  W ) @ dW
mZs 0

úeklinde elde edilir.

Gerek Duhamel integralinin sayısal integrasyonu ile, gerek periyodik yüklemelerin Fourier
serisine açılarak bulunacak çözümler süperpozisyon prensibine dayandı÷ından lineer elastik
sistemler için geçerlidir.

107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
 MODLARIN SÜPERPOZøSYONU YÖNTEMø-ÖRNEK

m1/2 NP32 m1/2

NP34 NP34
NP32 m2/2
m2/2
NP34 NP34
m2/2 NP32 m2/2

NP36 NP36
m2/2 NP34 m2/2

NP36 NP36
m2/2 NP36 m2/2

NP38 NP38 m1=7.894tsn2/m

m2=11.841tsn2/m

Kat yükseklikleri bütün katlarda eúit ve 3m, çerçeve açıklı÷ı 6m dir.

NP32: EI= 2625 tm2
NP34: EI= 3225 tm2
NP36: EI= 4120 tm2
NP38: EI= 5050 tm2

Sistem Yatay Rijitlik Matrisi:

ª1100.14 1618.03 628.23 133.27 28.60 º

« 3639.65 2757.57 888.85 190.74 »»
«
>S @ « 4516.84 3263.65 1093.09 »
« »
« 5199.31 3810.74 »
«¬ 6867.95 »¼

Sistem Kütle Matrisi (tsn2/m):

ª7.894 0 0 0 0 º
« 11.841 0 0 0 »»
«
>M @ « 11.841 0 0 »
« »
« 11.841 0 »
«¬ 11.841»¼

137
>S @  Z2 >M @ 0 denkleminin çözümü ile bulunan açısal frekanslar, özel periyotlar ve
normallerútirilmiú mod vektörleri:

Mod # Z (rad/sn) T(sn)

1 2.5873 2.4285
2 8.0970 0.7760
3 15.2332 0.4125
4 23.3772 0.2688
5 31.5675 0.1990

ª 0.20371º ª 0.20668º ª 0.17086 º ª 0.10977 º

« 0.17773» « 0.03474 » « 0.12806 » « 0.17174 »
« » « » « » « »
>I1 @ « 0.13398 » , >I2 @ « 0.13491 » , >I3 @ « 0.10993 » , >I4 @ « 0.13327 »
« » « » « » « »
« 0.08050 » « 0.17210 » « 0.12877 » « 0.03014 »
«¬ 0.02775 »¼ «¬ 0.08334 »¼ «¬ 0.14115 »¼ «¬ 0.16809 »¼

ª 0.03494 º
« 0.07592 »
« »
>I5 @ « 0.13585 »
« »
« 0.17567 »
«¬ 0.16899 »¼

1998 Deprem Yönetmeli÷inden, 1. derece deprem bölgesi ve Z2 sınıfı zemin için,

A0=0.4g=0.4x9.81=3.924
TA=0.15 sn
TB=0.40 sn

Titreúim periyotlarına karúı gelen spektral ivme çarpanları (m/sn2):

S a1 2.31767
Sa 2 5.77344
Sa3 9.57206
Sa 4 9.81
Sa5 9.81

138
Modal Katılım Çarpanları:
T
D1 >I1 @ > M @ 6.58082
T
D2 >I2 @ > M @ 2.57926
T
D3 >I3 @ > M @ 1.72694
T
D4 >I4 @ > M @ 1.22251
T
D5 >I5 @ > M @ 0.90634

Modal Kuvvetlerin Hesabı (ton):

1. Mod:

ª 24.52621º
«32.09817 »
« »
> q1 @ D1Sa1 > M @>I1 @ « 24.19614 »
« »
«14.53898 »
«¬ 5.01215 »¼
2. Mod:

ª 24.29601º
« 6.12555 »
« »
> q2 @ D 2 Sa 2 > M @>I2 @ « 23.78862 »
« »
« 30.34660 »
«¬ 14.69456 »¼
3. Mod:

ª 22.29595 º
« 25.06532 »
« »
> q3 @ D 3 Sa 3 > M @>I3 @ « 21.51757 »
« »
« 25.20560 »
«¬ 27.62819 »¼
4. Mod:

ª 10.39186 º
« 24.38821 »
« »
> q4 @ D 4 Sa 4 > M @>I4 @ « 18.92541»
« »
« 4.28005 »
«¬ 23.87037 »¼

139
5. Mod:

ª 2.45256 º
« 7.99324 »
« »
> q5 @ D 5 Sa 5 > M @>I5 @ « 14.30235 »
« »
« 18.49477 »
«¬ 17.79151 »¼

En alt katta, kolon alt kesitindeki muhtemel en büyük kesme kuvvetinin hesabı:

Tmaks 50.1858252  19.204112  14.2734252  7.330632  4.0292052 56.224 t

140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
 DÖùEMELERøN RøJøT DøYAFRAM OLARAK ÇALIùTIöI KABUL EDøLEN
YAPILARDA MATRøS DEPLASMAN YÖNTEMø øLE HESAP

Çok katlı betoarme yapılarda ço÷unlukla, kat hizalarında döúemelerin düzlemleri içinde
sonsuz rijit bir diyafram etkisi yaptı÷ı, katların düzlemi içinde hareketinin yalnızca master
(referans) noktası adı verilen bir noktanın dx,dy birbirine dik öteleme yerde÷iútirmeleri ve ȕz
dönmesi ile ifade edilebilece÷i kabulü yapılmaktadır. Bu kabul hem bilinmeyenlerin sayısını
önemli ölçüde azaltmakta, hem de denklem takımının stabilitesini olumlu yönde
etkilemektedir.
Genel olarak uzay bir çubuk sisteminde dü÷üm noktalarında serbestlikler sistematik olması
bakımından

ª dx º
«d »
« y»
« dz »
> d @i « »
«Ex »
«E y »
« »
«¬ E z »¼ i

úeklinde seçilmiú olsun. x-y düzleminin kendi içinde sonsuz rijit oldu÷unu varsayarsak (i)
noktasının 1, 2, 6 nolu bilinmeyenleri master noktasının deplasmanlarına ba÷lı olacak, 3, 4, ve
5 nolu bilinmeyenleri ise ba÷ımsız olup bu noktanın düúey izdüúüm ve moment denge
denklemleri ile bulunacaktır. x-y düzleminde master noktasının ve dü÷üm noktasının
koordinatlarına ba÷lı olarak, master noktasının deplasmanları cinsinden (i) noktasının düzlemi
içindeki deplasmanları,

164
 d cx d mx  ( yc  ym ) E z
d cy d my  ( xc  xm ) E z
Ec Ez

úeklinde ifade edilebilir. Buna göre, i kolon alt ucu ve j kolon üst ucu olmak üzere alt ve üst
uçlardaki taúıma matrisleri sırasıyla,

ª1 0 0 0 0 ( yc  ym )i º
«0 1 0 0 0 ( xc  xm )i »»
«
«0 0 0 0 0 0 »
>T 0@i « »
«0 0 0 0 0 0 »
«0 0 0 0 0 0 »
« »
¬0 0 0 0 0 1 ¼6 x6

ª1 0 0 0 0  ( yc  y m ) j º
«0 1 0 0 0 ( xc  xm ) j »»
«
«0 0 0 0 0 0 »
>T 0@ j « »
«0 0 0 0 0 0 »
«0 0 0 0 0 0 »
« »
¬0 0 0 0 0 1 ¼6 x6

Uzay kolona ait taúıma matrisi matrisi,

ª>T 0@i > 0@ º

>T 0@ «
>T 0@ j »»¼12 x12
olmaktadır. Buna göre;
«¬ > 0@

165
i ve j uçlarından rijit diyafram üzerindeki mi ve m j noktalarına ba÷lı kolonun taúınmıú
rijitlik matrisi,
T
ª¬ K * º¼ >T 0@ > K @>T 0@ úeklinde hesaplanacaktır. Burada > K @ 12x12 boyutunda uzay çubu÷a
ait sistem (global) eksen takımındaki eleman rijitlik matrisidir.

Hesap Yöntemi 1-
a) Sistem verilerine ek olarak her katta rijit diyafram üzerinde m fiktif dü÷üm noktaları
tanımlanacak ve koordinatları girilecek.
b) Herhangi bir kolonun yukarıda tanımlanan ª¬ K * º¼ matrisi hesaplandıktan sonra, sistem
rijitlik matrisinde i ve j dü÷üm noktalarının ait oldu÷u yere yerleútirildikten sonra
aynı matris yeni tanımlanan mi ve m j noktalarının ait oldu÷u yere de yerleútirilecek.
c) Sistem rijitlik matrisi bu úekilde kurulduktan sonra bütün katlarda kolon uçlarına ait
dü÷üm noktalarının 1, 2 ve 6. deplasmanları ile m dü÷üm noktalarının 3, 4 ve 5.
deplasmanları sıfırlanacak (satır ve sütunlar sıfırlanacak, köúegene 1 yazılacak, buna
karúı gelen yük terimi de sıfırlanacak).

SøSTEM RøJøTLøK MATRøSøNE YERLEùTøRME ( j > i )

i mi j mj
* * * *
i ª¬ kixix º¼ ª¬ kixix º¼ ª¬ kixjx º¼ ª¬ kixjx º¼ 1., 2., 6. satır ve sütun silinecek
* * *
mi ª¬ kixix º¼ ª¬ kixjx º¼ ª¬ kixjx º¼ 3., 4.,5. satır ve sütun silinecek
j ª¬ k *jxjx º¼ ª¬ k *jxjx º¼ 1., 2., 6. satır ve sütun silinecek
mj ª¬ k *jxjx º¼ 3., 4.,5. satır ve sütun silinecek

ª ª kixix
* *
º¼ ª¬ kixjx º¼ º
*
« ¬ »
ª¬ K º¼
« ª k *jxix º ª k *jxjx º »
¬¬ ¼ ¬ ¼¼

Master noktalarının deplasmanları bulunduktan sonra,

d cx d mx  ( yc  ym ) E z
d cy d my  ( xc  xm ) E z
Ec Ez

geçiú ifadeleri ile dü÷üm noktalarının ba÷ımlı deplasmanları bulunur. Daha sonra taúıma
yapılmamıú global eksenlerdeki eleman rijitlik matrisleri kullanılarak süperpozisyon ifadeleri
ile uç kuvvetleri bulunur.

166
 1

ELEMAN RøJøTLøK MATRøSLERøNøN DOöRUDAN MASTER NOKTALARINA

BAöLI OLARAK YAZILMASI

x-y Düzlemi içinde Kiriú Eleman (1)

Düzlemi içinde rijit öteleme hareketi yapaca÷ından, yalnız düzleme dik

do÷rultuda tesirlere karúı gelen uç deplasman ve uç kuvvetleri oluúur. Kiriúin herhangi

bir master noktaya ba÷lanmasına gerek yoktur.

Her dü÷üm noktasında üçer serbestlik sözkonusu olup, uç deplasmanları kolon

matrisi úekildeki gibidir.

ª dz1 º
«E b »
« 1»
ª> d @1 º « E e1 »
« » « »
¬«> d @2 ¼» « dz2 »
«E b »
« 2»
z «¬ E e2 »¼

'y y2  y1 'x x2  x1
Elemanın x ekseniyle yaptı÷ı açı SinD ; CosD bellidir.
L L L L

Bu açıya ba÷lı olarak rijitlik ve yükleme matrislerinin global eksen takımı do÷rultusuna

dönüútürülmesi gerekir. Bu tür elemanda toplam serbestlik 6 dır.

Sözkonusu kiriú elemanda, her uçta Tz1, Mbur, Me÷ilme olmak üzere üç kesit zoru

hesaplanacaktır.

Giriú Bilgileri: Çubuk L uzunlu÷u, kesit bilgileri b,h verilirse

(1)
Prof.Dr. Ahmet Saygun

167
 2

bh3
EI E (dikdörtgen kesit e÷ilme rijitli÷i )
12
b3 h E
GI t (b  h) ise (dikdörtgen kesit burulma rijitli÷i )
§ b · º 2(1  Q )
1.4
ª
3 «1  1.4 ¨ ¸ »
¬« © h ¹ ¼»

hesaplanıp ayrıca kayma deformasyonlarının úekil de÷iútirmeye etkisini alacak úekilde;

12 EI h2
E 2.4(1  Q ) 2 katsayısı tanımlanırsa eleman özel eksen takımında
GF ' 2 L
L
1.2

rijitlik matrisi

ª 12 EI 6 EI 12 EI 6 EI º
« L3 (1  E ) 0   0 
2
L (1  E ) 3
L (1  E ) L (1  E ) »
2
« »
« GI b GI b »
« 0 0  0 »
L L
« »
« 4 EI (1  0.25E ) 6 EI 2 EI (1  0.5E ) »
0
« L(1  E ) 2
L (1  E ) L(1  E ) »
>K @ « »
« 12 EI 6 EI »
0
« 3
L (1  E ) L2 (1  E ) »
« »
« GI b »
0
« L »
« »
« 4 EI (1  0.25E ) »
«¬ L(1  E ) »¼

Global eksen takımındaki dönmelerden lokal eksen takımındaki dönmelere geçmek için

transformasyon matrisi;

ª1 0 0 º
«0 CosD SinD »»
>TR @ «
«¬0  SinD CosD »¼

oldu÷una göre alt matrisleri;

Rijitlik matrisinde Gerilme matrisinde

T
>TR @ > K @ik >TR @ > K @>TR @
úeklinde dönüútürme yapmak gerekir.

168
 3

Rijitlik matrislerinde sistem global eksen takımındaki uç kuvvetlerini, sistem global eksen

takımındaki dü÷üm noktası deplasmanları cinsinden ifade etmek gerekirse, gerilme matrisinde

çubuk lokal eksen takımındaki uç kuvvetlerini sistem global eksen takımındaki dü÷üm noktası

deplasmanları cinsinden ifade etmek gerekir.

Dönüútürülmüú alt matrisler (basitlik bakımından E yazılmadan);

ª 12 EI 6 EI 6 EI º
« SinD  CosD »
« l3 l2 l 2
»
« 6 EI GI b 4 EI § GI b 4 EI · »
> k @11 « 2 SinD Cos 2D  Sin 2D
CosD SinD ¨  »
« l l l © l l ¸¹ »
« 6 EI § GI 4 EI · GI b 2 4 EI 2
»
«  2 CosD CosD SinD ¨ b  Sin D  Cos D »
«¬ l © l l ¸¹ l l »¼

ª 12 EI 6 EI 6 EI º
«  SinD Cos D »
« l3 l2 l2 »
« 6 EI GI b 4 EI § GI 4 EI ·»
> k @22 «  2 SinD Cos 2D  Sin 2D
CosD SinD ¨ b  »
« l l l © l l ¸¹ »
« 6 EI § GI 4 EI · GI b 4 EI »
« 2 CosD CosD SinD ¨ b  ¸ Sin 2D  Cos 2D »
¬« l © l l ¹ l l ¼»

ª 12 EI 6 EI 6 EI º
«  3 SinD CosD
 »
« l l2 l 2
»
« 6 EI GI 2 EI § GI b 2 EI · »
> k @12 «  2 SinD  b Cos 2D  Sin 2D
CosD SinD ¨   »
« l l l © l l ¸¹ »
« 6 EI § GI 2 EI · GI b 2 EI »
« 2 CosD CosD SinD ¨  b  ¸  Sin 2D  Cos 2D »
«¬ l © l l ¹ l l »¼

úeklindedir. Kiriú gerilme matrisi;

169
 4

ª 12 EI 6 EI 6 EI 12 EI 6 EI 6 EI º
« l3 SinD  CosD  SinD  CosD »
l2 l2 l3 l2 l 2
« »
« 0 EI b EI b EI EI b
CosD SinD 0  b CosD  SinD »
« l l l l »
« »
«  6 EI 
4 EI
SinD
4 EI
CosD
6 EI

2 EI
SinD
2 EI
CosD »
« l2 l l l2 l l »
« 12 EI 6 EI 6 EI 12 EI 6 EI 6 EI »
« 3  2 SinD CosD  2 SinD Cos D »
« l l l2 l3 l l2 »
« EI EI EI b EI b »
« 0  b CosD  b SinD 0 CosD SinD »
« l l l l »
« 6 EI 2 EI 2 EI 6 EI 4 EI 4 EI »
«¬«  l 2  SinD CosD  SinD CosD »
l l l2 l l ¼»

x-y düzlemine dik kolon eleman

Bu tür elemanlarda her iki uçta 6 uç kuvveti oluúur. Ancak x-y düzlemi içinde kalan

tesirlerin Tx, Ty, Mz in ilgili master noktalara taúınması gerekir. Bu elemanlar alt ve

üstte ba÷landıkları dü÷üm noktalarından baúka alt, üst düzlemlerde tesirlerin taúınaca÷ı

master noktalar olmak üzere toplam 4 noktayla tanımlanmalıdır.

Giriú bilgileri; çubu÷un (l) uzunlu÷u , dikdörtgen kesit boyutları (b,h) ve çubuk lokal asal

ekseninin global eksenle yaptı÷ı açının cosinüsü ve sinüsü ( CosD , SinD ) do÷rudan

okunmalıdır.

bh3 b3 h
EI x E EI y E olup burulma rijitli÷i kiriú çubuk gibi hesaplanacaktır.
12 12

Kayma úekilde÷iútirmelerinin etkisine ait katsayılar,

h2 b2
Ex 2.4(1  Q ) Ey 2.4(1  Q ) olarak ayrı ayrı de÷erlerdir.
l2 l2

170
 5

Dü÷üm noktaları ve uç deplasmanları

ª dz1 º
«E »
« ex1 »
« E ey »
« 1»
« dz2 »
« »
ª > d @1 º « E ex2 »
« » «E »
«> d @2 » « ey2 »
«> d @ » « dx3 »
« 3» « »
«¬> d @4 »¼ « dy3 »
« Ez »
« 3»
« dx4 »
« dy »
« 4»
«¬ E z4 »¼

Buna göre düzenlenmiú fakat dönüútürülmemiú kolon eleman rijitlik matrisi;

> d @1 : kolonun ba÷landı÷ı alt noktadaki dü÷üm noktası deplasmanları

> d @2 : kolonun ba÷landı÷ı üst noktadaki dü÷üm noktası deplasmanları

> d @3 : kolon alt ucunun ba÷lı oldu÷u master noktasından taúınarak bulunacak deplasmanlar

> d @4 : kolon üst ucunun ba÷lı oldu÷u master noktasından taúınarak bulunacak deplasmanlar

171
 6

ª EF 0 0  EF 0 0 0 0 0 0 0 0 º
« l l »
« 4 EI x 2 EI x 6 EI x 6 EI x »
« 0 l
0 0
l
0 0
l2
0 0
l2
0 »
« »
« 0 4 EI y 2 EI y 6 EI y 6 EI y
0 0 0 0 0 0 0 »
« l l l2 l2 »
«  EF 0 0 EF 0 0 0 0 0 0 0 0 »»
« l l
« 2 EI x 4 EI x 6 EI x 6 EI x »
« 0 0 0 0 0 0 0 0 »
«
l l l2 l2 »
« 2 EI y 4 EI y 6 EI y 6 EI y »
« 0 0
l
0 0
l l2
0 0
l2
0 0 »
« »
« 0 6 EI y 6 EI y 12 EI y 12 EI y
0 0 0 0 0 0 0 »
« l2 l2 l3 l3 »
« 6 EI x 6 EI x 12 EI x 12 EI x »
« 0 l2
0 0
l2
0 0
l3
0 0
l3
0 »
« »
« 0 GJ t GJ t »
0 0 0 0 0 0 0 0 0
« l l »
« 6 EI y 6 EI y 12 EI y 12 EI y »
« 0 0 0 0 0 0 0 0 »
« l2 l2 l3 l3 »
« 0 6 EI x 6 EI x 12 EI x 12 EI x
0 0 0 0 0 0 0 »
« l2 l2 l3 l3 »
« GJ t GJ t »
««¬ 0 0 0 0 0 0 0 0
l
0 0
l »»¼

Dönüútürülmüú alt matrisler;

ª1 0 0 º
«0 CosD SinD »» matrisi ile >TR @ > k @>TR @ dönüútürmesi
T
> k @11 , > k @12 , > k @22 için >TR @ «
«¬0  SinD CosD »¼

yapılırsa (bunlar için kolon kesitinin x-y düzlemindeki asal eksenleri için dönüútürme

yeterlidir);

ª º
« »
« EF l 0 0 »
« 4 EI § 4 EI x 4 EI »
4 EI x y ·
> k @11 « 0 2
Cos D 
y 2
Sin D SinD CosD ¨  ¸ » = > k @22
« l l © l l ¹»
« »
« 0 § 4 EI x 4 EI y · 4 EI x 2
4 EI y 2 »
SinD CosD ¨  ¸ Sin D  3 Cos D
« l3 »
¬ © l l ¹ l ¼

ª º
« »
«  EF l 0 0 »
« 2 EI x 2 EI y § 2 EI x 2 EI y · »
> k @12 « 0 Cos 2D  Sin 2D SinD CosD ¨  ¸»
« l l © l l ¹»
« »
« 0 § 2 EI x 2 EI y · 2 EI x 2
2 EI y 2 »
SinD CosD ¨  ¸ Sin D  Cos D
« »
¬ © l l ¹ l l ¼

172
 7

elde edilir.

> k @13 , > k @14

> k @23 , > k @24
matrisleri ise;

ª CosD SinD 0º
sa÷dan, >TR @1 «  SinD CosD 0 »» dönüútürme ve
«
«¬ 0 0 1 »¼

ª 1 0  yk º
«0 1 x » taúıma matrisi
>T 0@k  k 1,2 « k »

«¬0 0 1 »¼

soldan;

ª1 0 0 º
T «0 CosD  SinD »» ile çarpmak gerekir.
>TR @ «
«¬0 SinD CosD »¼

ª º
« »
« »
« 0 0 0 »
« »
« k27 k28 »
> k @13 > k @23 «« § 6 EI 6 EI · 6 EI x 6 EI k29
»
 y1k2,2  x1k2,8 »
SinD CosD ¨ 2 x  2 y ¸  Cos 2D  2 y Sin 2D
« © l l ¹ l 2
l »
« »
« k37 k38 »
« k39  y1k3,7  x1k3,8 »
« 6 EI x Sin 2D  6 EI x Cos 2D § 6 EI 6 EI · »
 SinD CosD ¨ 2 x  2 y ¸
«¬ l 2 l2 © l l ¹ »¼
x1 o x2
> k @14 ve > k @24 ise yukarıdaki matrisin iúaret de÷iútirmiúi ve son kolondaki
y1 o y2

alınmıúıdır.

> k @33 , > k @34 , > k @44 matrisleri için program içerisinde açısal dönüútürme yapmak gerekir, örne÷in

> k @33 için

173
 8

ª12 EI y º
« 3 0 0 »
ª cos D sin D 0º « l »
« « 12 EI x »
>TR @1 «  sin D cos D 0 »» > k @33 « 0 0 » oldu÷una göre
l3
«¬ 0 0 1 »¼ « »
« 0 GJ b »
0
«¬ l »¼

ª º
« k77 k78 0 »
T « »
>TR @1 > k @33 >TR @1 « k87 k88 0 » bulunur. Burada,
« GJ b »
«0 0 »
¬ l ¼

12 EI y 12 EI x
k77 3
cos 2 D  sin 2 D
l l3
§ 12 EI y 12 EI ·
k78 k87 sin D cos D ¨ 3  3 x ¸
© l l ¹
12 EI y 12 EI
k88 3
sin 2 D  3 x cos 2 D
l l

Bu matris sa÷dan >T 0@1 ile çarpılırsa

ª º
« k77 k78  y1k77  x1k78 »
T « »
>TR1 @ > k33 @>TR @>T 0@1 « k87 k88  y1k87  x1k88 »
« GJ b »
«0 0 »
¬ l ¼

ve

ª 1 0 0º
T « 0 0 »» olmak üzere soldan >T 0@1 ile çarpılırsa
T
>T 0@1 « 1
«¬  yk xk 1 »¼

ª º
« k77 k78  y1k77  x1k78 »
T T « »
>T 0@1 >TR1 @ > k33 @>TR @>T 0@1 « k87 k88  y1k87  x1k88 »
« GJ »
«  y1k77  x1k78  y1k87  x1k88 y12 k77  x1 y1  k78  k87   x12 k88  b »
¬ l ¼
olur. > k @44 benzeri fakat x1 , y1 yerine o x2 , y2 ,

174
 9

> k @34 benzeri, ters iúaretlisi, 3. Satırdakiler y1 , x1 fakat 3. Kolondakiler x2 , y2 li olur.

Dönüútürülmemiú Gerilme matrisi;

( Kolonlarda sabit normal kuvvet 1. satırda, sabit burulma momenti 4. satırda, alt uçtaki

e÷ilme momentleri 2. ve 3. satırlarda, üst uçtaki e÷ilme momentleri 5. ve 6. satırlarda

süperpozisyonla bulunacaktır. Kesme kuvvetleri daha sonradan

M ey1  M ey 2 M ex1  M ex 2
Tex , Tey  úeklinde bulunabilir.
l l

ª EF 0 0 EF 0 0 0 0 0 0 0 0 º
« l l »
« 4EI x 2EI x 6EI x 6EI x »
ª N12 º « 0 l
0 0
l
0 0
l2
0 0
l2
0 »
«M » « »
« ex1 » « 0 4EI y 2EI y 6EI y 6EI y
« Mey1 » 0 0 0 0 0 0 0 »
« l l l2 l2 »
« » «
« Mb » GJt GJt »
« 0 0 0 0 0 0 0 0
l
0 0
l »
«Mex2 » « »
« » « 0 2EI x 4EI x 6EI x 6EI x
«¬Mey 2 »¼ 0 0 0 0 0 0 0 »
« l l l2 l2 »
« 2EI y 4EI y 6EI y 6EI y »
« 0 0 0 0 0 0 0 0 »
¬ l l l2 l2 ¼

> SG @1,1 , > SG @1,2 , > SG @2,1 , > SG @2,2 matrisleri sa÷dan >TR @ matrisi ile çarpılacaktır. Çarpılmıú

hali;

ª EF º
« l 0 0 »
« »
« 0 4 EI x 4 EI x
> SG @1,1 CosD SinD »
« l l »
« »
« 0 4 EI y 4 EI y
 SinD CosD »
«¬ l l »¼

EF 4EI 2EI
> SG @1,2 benzer úekilde fakat olur, yerine olur.
l l l

EF 2EI 4EI
> SG @2,1 o ler yok, > SG @2,2 de
l l l

> SG @1,3,4
2,3,4
sa÷dan >TR1 @ * >T 0@i matrisleri ile çarpılarak

175
 10

ª º
« 0 0 0»
« »
> SG @13 >TR @ « 6 EI x SinD 
6 EI x
CosD 0»
« l l »
« »
« 6 EI y CosD 6 EI y
SinD 0»
«¬ l l »¼

ª º
« 0 0 0 »
« »
> SG @13 >TR @>T 0@1 « 6 EI x SinD 6 EI x
 CosD
6 EI x 6 EI x
 y1 2 SinD  x1 2 CosD »
« l2 l2 l l »
« »
« 6 EI y CosD 6 EI y
SinD
6 EI y 6 EI y
 y1 2 CosD  x1 2 CosD »
¬« l 2 l2 l l ¼»

olarak elde edilir.

GJ b
> SG @23 ün dönüútürülmüú úekli > SG @13 ün dönüútürülmüúünün benzeri yalnız sg 47 
l

dir. Ayrıca, > SG @14 ve > SG @24 dönüútürülmüúleri sırasıyla > SG @13 ve > SG @23 ün eksi iúaretlileri

ve x1 , y1 yerine x2 , y2 konmuúlarıdır.

176
5.2.2 økinci Mertebe Limit Yükün Hesabı øçin Bir Yük Artımı Yöntemi
Lineer olmayan úekilde÷iútirmelerin belirli kesitlerde toplandı÷ı varsayımına dayanan
plastik mafsal (plastik kesit) hipotezinin geçerli oldu÷u yapı sistemlerinin, malzeme ve
geometri de÷iúimleri bakımından lineer olmayan teoriye göre hesabı için geliútirilen bir
yük artımı yönteminin esasları verilecektir. Bu kapsamda, yöntemin dayandı÷ı varsayımlar,
yöntemin esasları ve matematik formülasyonu, hesapta izlenen yol, yöntemin etkin
kullanımına yönelik bazı öneriler açıklanacaktır. Ayrıca, yöntemin pratik uygulamaları için
hazırlanan bilgisayar programları tanıtılacaktır.
Basitlik açısından, yük artımı yöntemi düzlem çubuk sistemler üzerinde açıklanacaktır,
>10@. Yöntemin uzay çubuk sistemlere uygulanması için >11@,>12@,>13@ numaralı
kaynaklardan yararlanılabilir.

5.2.2.1 Varsayımlar
Geliútirilen yük artımı yönteminin dayandı÷ı temel varsayımlar aúa÷ıda sıralanmıútır.
1- øç kuvvet-úekilde÷iútirme ba÷ıntılarının, ideal elastoplastik malzeme tanımına uygun
olarak, iki do÷ru parçasından meydana gelecek úekilde idealleútirilebilece÷i
varsayılmaktadır, ùekil 5.19.

iç kuvvet
plastik úekilde÷iútirme
kapasitesi
taúıma gücü

rijitlik
úekilde÷iútirme

ùekil 5.19 øç kuvvet-úekilde÷iútirme ba÷ıntısı

2- Lineer olmayan e÷ilme ve uzama úekilde÷iútirmelerinin plastik kesit adı verilen belirli
kesitlerde toplandı÷ı, bu kesitler dıúındaki bölgelerde ve kesme kuvveti etkisi altında
sistemin lineer-elastik davrandı÷ı varsayımı yapılmıútır. Böylece, basit e÷ilme etkisindeki
çubuk elemanlara uygulanabilen plastik mafsal hipotezi, bileúik iç kuvvet durumunu da
içererek plastik kesit hipotezi úeklinde geniúletilmiú olmaktadır.
3- Kesme kuvvetinin akma koúuluna etkisi terkedilmiútir. Bu úekilde, düzlem çubuk
sistemlerde akma koúulu e÷ilme momenti ve normal kuvvete ba÷lı olarak ifade
edilebilmektedir. Ayrıca, bileúik e÷ilme durumundaki akma e÷risinin do÷ru parçalarından
oluútu÷u varsayılmaktadır.
4- Akma vektörü akma e÷risine diktir. Bilindi÷i gibi, ideal elastoplastik malzemeden
yapılmıú çubuklar için kesin olan bu özellik betonarme kesitlerde bazı koúullar altında ve
yaklaúık olarak geçerli sayılabilir.
5- økinci mertebe teorisi uygulanmaktadır. Buna göre, geometri de÷iúimlerinin denge
denklemlerine etkisi gözönüne alınmakta, geometrik süreklilik koúullarına etkisi
terkedilmektedir.

Prof. Dr. Erkan Özer 121 27.04.2005

177
6- Sistemin úekilde÷iútirmesi sırasında yüklerin do÷rultularının de÷iúmedi÷i
varsayılmaktadır.
7- Sistem do÷ru eksenli, prizmatik çubuklardan oluúmaktadır ve normal kuvvet çubuk
boyunca sabittir. Bu koúulların sa÷lanmadı÷ı çubuklar do÷ru eksenli, sabit enkesitli ve
normal kuvveti sabit olan veya sabit varsayılabilen yeter derecede küçük parçalara
ayrılarak idealleútirilebilirler.

5.2.2.2 Yöntemin Esasları

Geliútirilen yük artımı yönteminde, yapı sistemi sabit düúey yükler ve orantılı olarak artan
yatay yükler altında hesaplanmaktadır. Böylece, düúey yükler için öngörülen belirli bir
güvenlik katsayısı altında, yapının yatay yük taúıma kapasitesi elde edilir. Genellikle
rüzgar ve deprem etkilerini temsil eden yatay yüklerin de÷iúme olasılı÷ının, önemli bir
bölümü yapı öz a÷ırlı÷ından oluúan düúey yüklere oranla daha fazla oldu÷u gözönünde
tutulursa, bu yaklaúımın daha gerçekci oldu÷u görülür. Ayrıca bu úekilde, aúa÷ıda
açıklanaca÷ı gibi, problemin lineerleútirilmesine de katkı sa÷lanabilmektedir.
Yapıya etkiyen düúey yüklerin bilinmesi halinde, büyük ölçüde denge denklemlerine ba÷lı
olan çubuk normal kuvvetleri kolaylıkla tahmin edilebilmekte ve bu normal kuvvetlere
ba÷lı olarak hesaplanan ikinci mertebe çubuk rijitlik (birim yerde÷iútirme) ve yükleme
matrislerini kullanarak ikinci mertebe etkileri lineerleútirilebilmektedir.
Özellikle çok katlı yapılarda, artan yatay yüklerle birlikte kolonlardaki normal kuvvetler
tahmin edilen de÷erlere oranla önemli miktarda de÷iúebilmekte fakat düúey denge
denklemleri nedeniyle bir kattaki kolon normal kuvvetlerinin toplamı sabit kalmaktadır.
Geliútirilen yük artımı yönteminde, hesap sonunda bulunan normal kuvvetlerin tahmin
edilen de÷erlerden çok farklı olması ve bu farkın sonucu etkileyebilecek mertebede
bulunması halinde, bu normal kuvvetler esas alınarak hesap tekrarlanabilir. Ancak hesap
sonunda bulunan kolon normal kuvvetlerinin baúlangıçta tahmin edilen de÷erlerden çok
farketmesi durumunda dahi, bunların bir kattaki toplamlarının sabit kalması nedeniyle,
ikinci mertebe etkilerindeki de÷iúim terkedilebilecek düzeyde kalmaktadır.
Önerilen yöntemde yapı sistemi ardıúık yatay yük artımları için hesaplanmaktadır. Her yük
artımı, herhangi bir kesitteki iç kuvvet durumunun akma koúulunun belirledi÷i sınır
duruma eriúmesi halinde, di÷er bir deyiúle sistemde bir plastik kesitin oluúumu ile sona
erer.
Artan dıú yükler altında plastik kesitlerdeki iç kuvvetler akma koúullarını sa÷layacak
úekilde de÷iúebilmekte buna karúılık iç kuvvetler do÷rultularında sonlu plastik
úekilde÷iútirmeler meydana gelmektedir. Herhangi bir plastik kesitte oluúan plastik
úekilde÷iútirme bileúenleri, akma vektörünün akma e÷risine dik olması özelli÷i nedeniyle,
plastik úekilde÷iútirme parametresi adı verilen tek bir plastik úekilde÷iútirme bileúenine
ba÷lı olarak ifade edilebilirler.
Geliútirilen yük artımı yönteminde, her plastik kesitin oluúumundan sonra, o kesitteki
plastik úekilde÷iútirmeleri ifade eden plastik úekilde÷iútirme parametresinin yeni bir
bilinmeyen olarak alınması ve plastik kesitteki de÷iúen iç kuvvet durumunun akma
koúulunu sa÷ladı÷ını ifade eden yeni bir denklemin denklem takımına ilave edilmesi
öngörülmüútür. Ayrıca, akma koúullarının do÷ru parçalarından oluúacak úekilde
idealleútirilmesi suretiyle, ilave edilen denklemin lineer olması da sa÷lanabilmektedir.
Yük artımı yönteminin herhangi bir adımında, bir önceki adıma ait denklem takımının
indirgenmiú olması nedeniyle, söz konusu yük artımına ait çözüm, sadece yeni

Prof. Dr. Erkan Özer 221 27.04.2005

178
bilinmeyenin ve o bilinmeyene karúı gelen yeni denklemin indirgenmesi ile elde
edilebilmektedir.
Görüldü÷ü gibi, esasları yukarıda açıklanan yük artımı yöntemi ile bir yapı sisteminin
ikinci mertebe limit yükünün hesabı, dü÷üm noktalarının yerde÷iútirme bileúenlerinin
yanında plastik kesitlerdeki plastik úekilde÷iútirme parametrelerini de içeren geniúletilmiú
bir denklem takımının kurulmasına ve bu denklem takımı ile bunun alt sistemlerinin
çözümüne indirgenmiú olmaktadır.
Bazı yapı sistemlerinde, dıú yükler ikinci mertebe limit yüke eriúmeden önce, büyük
yerde÷iútirmeler veya plastik kesitlerdeki büyük plastik úekilde÷iútirmeler nedeniyle sistem
göçebilmektedir. Geliútirilen yöntemde sistemin yerde÷iútirmeleri ve plastik kesitlerdeki
úekilde÷iútirmeler bilinmeyen olarak seçildiklerinden, göçme yükünün bulunması için bu
büyüklüklerin ayrıca hesabına da gerek kalmamaktadır.

5.2.2.3 Yöntemin Formülasyonu

a) Akma Koúulları ve Akma Vektörünün øncelenmesi

Yeterli düzeyde süneklik özelli÷ine sahip olan yapı sistemlerinde, bir kesitteki iç kuvvetler
artarak akma koúulunun belirledi÷i sınır duruma eriúince kesitin taúıma gücü sona erer ve
iç kuvvetler do÷rultularında sonlu plastik úekilde÷iútirmeler meydana gelir.
Düzlem çubuk sistemlerde, kesme kuvvetinin etkisinin terkedilmesi halinde, akma koúulu
genel olarak

K M , N  0 (5.2)

úeklinde yazılabilmektedir. Bu denklemde K(M,N), M e÷ilme momentine ve N normal

kuvvetine ba÷lı olarak ifade edilen, lineer olmayan bir fonksiyonu göstermektedir.
Akma koúulunu ifade eden akma e÷risinin geometrik gösterilimi ùekil 5.20 de úematik
olarak verilmiútir.

N, 

Np

d (>
, ) : akma vektörü

G2 >
K(M,N) = 0 : akma e÷risi
N G1 (M,N)

M, >
0 M Mp

ùekil 5.20 Akma e÷risi ve akma vektörü

Prof. Dr. Erkan Özer 321 27.04.2005

179
Sistemin belirli bir kesitindeki iç kuvvet durumu úekilde G noktası ile temsil edilmektedir.
G noktası akma e÷risinin içinde ise (G1 noktası) úekilde÷iútirmeler lineer-elastiktir.
G noktasının belirledi÷i iç kuvvet durumunun akma e÷risinin üzerinde bulunması halinde
(G2 noktası) plastik kesit oluúmakta ve iç kuvvetler do÷rultularında sonlu plastik
úekilde÷iútirmeler meydana gelmektedir.
De÷iúen dıú yüklere ba÷lı olarak, bir plastik kesitteki iç kuvvet durumu akma e÷risinin
üzerinde hareket edebilir veya bu e÷rinin içine do÷ru yönelebilir fakat akma e÷risinin
dıúına çıkamaz.
øç kuvvet durumunun akma e÷risi üzerinde kalma özelli÷i

wK wK
dK dM  dN 0 (5.3)
wM wN

wK wK
ba÷ıntısı ile ifade edilir. Burada ve , K(M,N) fonksiyonunun M e÷ilme
wM wN
momentine ve N normal kuvvetine göre kısmi türevlerini göstermektedir.
Bileúik e÷ilme durumunda,
& plastik kesitlerde toplandı÷ı varsayılan plastik
úekilde÷iútirmeler d (I , ') akma vektörü ile tanımlanır. Akma vektörünün I ve '
bileúenleri sırasıyla M e÷ilme momenti ve N normal kuvveti do÷rultularındaki sonlu
plastik úekilde÷iútirmeleri göstermektedir.
Akma vektörünün akma e÷risine dik olması veya dik oldu÷unun varsayılması halinde, iç
kuvvetler do÷rultularındaki plastik úekilde÷iútirme bileúenleri
wK
I P (5.4)
wM
wK
' P (5.5)
wN
úeklinde tek bir P parametresine ba÷lı olarak ifade edilebilirler.
Önerilen yöntemde, bileúik e÷ilme etkisindeki çelik ve betonarme kesitlerde, (5.2) ba÷ıntısı
ile tanımlanan akma e÷risinin do÷ru parçalarından oluúacak úekilde idealleútirilmesi
öngörülmektedir. Buna göre, akma koúulu için

K M , N  # M  aN  b 0 (5.6)

lineer ba÷ıntısı yazılabilir. Burada a ve b , malzeme karakteristiklerine, enkesit

özelliklerine, betonarme kesitlerde donatının miktarına ve yerleúim düzenine ba÷lı olarak
belirlenen katsayı ve sabiti göstermektedir.
(5.6) denklemi ile verilen lineerleútirilmiú akma koúulu için, iç kuvvet durumunun akma
e÷risi üzerinde kalma özelli÷i

'K 'M  a'N 0 (5.7)

denklemi ile, iç kuvvetler do÷rultularında oluúan I ve ' plastik úekilde÷iútirme

bileúenleri ise
'K
I P P (5.8)
'M

Prof. Dr. Erkan Özer 421 27.04.2005

180
 'K
' P aP aI (5.9)
'N

úeklinde, I plastik úekilde÷iútirme parametresi cinsinden ifade edilirler.

b) Denklem Takımının Oluúturulması

Geliútirilen yük artımı yönteminin her adımında, plastik kesitler içeren bir sistemin, bir
yatay yük artımı için hesabı gerekmektedir.
Sisteme ait denklem takımının oluúturulması için Matris Yerde÷iútirme Yönteminden
yararlanılmıútır. Bu yöntemde, plastik kesitleri gözönüne almak üzere gerekli düzenlemeler
yapıldı÷ında, bilinmeyenler iki gruptan meydana gelirler:
i) dü÷üm noktalarının yerde÷iútirme bileúenleri,
ii) plastik kesitlerdeki lineer olmayan úekilde÷iútirmeleri temsil eden Ik plastik
úekilde÷iútirme parametreleri.
Bu bilinmeyenleri hesaplamak için kullanılan denklemler de iki gruptan meydana gelirler:
i) dü÷üm noktalarının yerde÷iútirme bileúenleri do÷rultularında yazılan moment ve
izdüúüm denge denklemleri,
ii) plastik kesitlerdeki iç kuvvet durumlarının akma koúullarını sa÷ladı÷ını (di÷er bir
deyiúle, akma e÷risi üzerinde bulundu÷unu) ifade eden denklemler.
Görüldü÷ü gibi, bilinmeyenlerin ve denklemlerin sayıları birbirine eúittir.

b1) Denge denklemleri

Sistem eksen takımında yazılan denge denklemlerinin matris gösterilimi

>S dd @>. d @  >S dI @.>I @  > po @ >q@ (5.10)

úeklindedir. Bu denklem takımındaki matrisler aúa÷ıda tanımlanmıúlardır.

>d @ : dü÷üm noktalarının bilinmeyen yerde÷iútirme bileúenlerinden oluúan kolon

matris
> po @ : üzerinde plastik kesitler bulunmayan sistemde dü÷üm noktalarının
yerde÷iútirme bileúenleri sıfır iken, çubuklara etkiyen dıú yüklerden oluúan
uç kuvvetleri kolon matrisi
>q @ : dü÷üm noktaları yükleri kolon matrisi
Sistemdeki dü÷üm noktalarının sayısı n ile gösterildi÷inde, >d @ , > po @ ve >q @ kolon
matrisleri düzlem çubuk sistemlerde 3n elemanlıdır.

>S dd @ : üzerinde plastik kesitler bulunmayan sistemin rijitlik matrisidir. Bu

matrisin S dd DE sayılı elemanı, dıú yükler sıfır iken, dE = 1 birim

yerde÷iútirme bileúeninden oluúan pD uç kuvvetini göstermektedir.

Düzlem çubuk sistemlerde >S dd @ matrisi 3nu3n boyutundadır.

Prof. Dr. Erkan Özer 521 27.04.2005

181
økinci mertebe teorisine göre hesapta >S dd @ ve > po @ matrislerinin elemanları, çubukların

N
Dl l (5.11)
EI
büyüklüklerine ba÷lı olarak hesaplanırlar. Burada N eksenel basınç kuvvetini, l çubuk
boyunu, EI çubuk e÷ilme rijitli÷ini göstermektedir.
Lineer olmayan úekilde÷iútirmelerin denge denklemlerine etkisini hesaba katmak üzere
tanımlanan matrisler úunlardır.
>I @ : plastik kesitlerdeki bilinmeyen I plastik úekilde÷iútirme parametrelerinden
oluúan kolon matristir. Sistemdeki plastik kesitlerin sayısı m ile
gösterildi÷inde, bu matris m elemanlıdır.
>S @
dI : plastik kesitlerdeki birim plastik úekilde÷iútirmelerin denge denklemlerine
etkisini ifade eden bir dikdörtgen matristir.
Düzlem çubuk sistemlerde 3num boyutunda olan bu matrisin k sayılı kolonu, dıú yüksüz
sistemde dü÷üm noktalarının yerde÷iútirme bileúenleri sıfır iken, bir ij çubu÷u üzerindeki
k sayılı plastik kesitte Ik = 1 ve ' k a , di÷er bütün plastik kesitlerde I = 0 olması
durumunda, sistem eksen takımındaki pIk ix , pIk jx > @ > @
çubuk uç kuvvetleri kolon
matrislerinden oluúmaktadır, ùekil 5.21.

1 2 ... k ... ... m

o 1 j
o : k

[p>k ] ix i i

[sd >]= o :
[p>k ] jx j
x
o :
o n y

> @
ùekil 5.21 S dI matrisinin elemanları

>p @
Ik ix ve pIk > @ jx
uç kuvvetleri matrislerinin elde ediliúi aúa÷ıda açıklanmıútır, ùekil 5.22.

Üzerindeki k numaralı bir plastik kesitin bulundu÷u ij çubu÷u úekilde görülmektedir. Bu

plastik kesitteki Ik = 1 ve ' k a birim plastik úekilde÷iútirmelerinden oluúan uç
kuvvetleri dört durumun süperpozisyonu ile elde edilebilir. Burada, plastik
úekilde÷iútirmelerin pozitif yönleri iç kuvvetlerin pozitif yönleri ile ters yönde seçilmiútir.
Ik = 1 ve ' k a birim plastik úekilde÷iútirmelerinden dolayı çubuk eksen takımında
oluúan uç kuvvetleri, superpozisyonla

Prof. Dr. Erkan Özer 621 27.04.2005

182
 P6
k' > k =1  k=a
P2
i k j' j
P5 P3
P1
l (1-) l P4
l

k > k =1

i 1-  j
(a)

i j
(b) (1-) k 11 (1-) k 21
1-

(1-) k 61 k (1-) k 41

i j
(c) k12 k 22

k
k 62 k 42

 k=a

i k j' j
(d) ak 53 ak 33

ùekil 5.22 Birim plastik úekilde÷iútirmelerden oluúan uç kuvvetleri

Prof. Dr. Erkan Özer 721 27.04.2005

183
 ª EI º
« l ((1  D ) B11  DB12 »
ª P1 º « »
EF
>p @
Ik i
«P »
« 5»
«
l
a » (5.12)
« »
«¬ P6 »¼ « EI (2D  1)( B  B ) »
«¬ l 2 11 12 »
¼
ª EI º
« l (DB11  (1  D ) B12 »
ª P2 º « »
EF
>p @
Ik j
«P »
« 3»
«
l
a » (5.12a)
« »
«¬ P4 »¼ « EI (2D  1)( B  B )»
«¬ l 2 11 12 »
¼

úeklinde elde edilir. Burada F çubuk enkesit alanını, B11 ve B12 ise

Dl sin Dl  Dl 2 cos Dl Dl 2  Dl sin Dl

B11 B12 (5.13)
2(1  cos Dl )  Dl sin Dl 2(1  cos Dl )  Dl sin Dl

úeklinde tanımlanan ikinci mertebe terimlerini göstermektedir.

Çubuk eksen takımındaki uç kuvvetleri matrisleri hesaplandıktan sonra, koordinat
dönüúümü ile ortak eksen takımındaki uç kuvvetleri matrisleri elde edilir, ùekil 5.23.

ª P1x º ª P1 º
>p @
Ik ix
«P »
« 5x »
« P cos E  P sin E »
« 5 6 » (5.14)
«¬ P6 x »¼ «¬  P5 sin E  P6 cos E »¼

ª P2 x º ª P2 º
>p @
Ik jx
«P »
« 3x »
« P cos E  P sin E »
« 3 4 » (5.14a)
«¬ P4 x »¼ «¬ P3 sin E  P4 cos E »¼

P1x P5x
i
E
P2x
P6x
j P3x

x P4x

y
ùekil 5.23 Ortak eksen takımındaki uç kuvvetleri

b2) Plastik kesitlerdeki akma koúulları

Plastik kesitlerdeki akma koúulları, bir yük artımı sırasında plastik kesitlerdeki iç kuvvet
durumlarının akma e÷risi üzerinde kaldı÷ını ifade eden ba÷ıntılardır.

Prof. Dr. Erkan Özer 821 27.04.2005

184
(5.7) denklemi ile verilen bu özellik tüm sistem için matris formunda yazılırsa

>S @.>d @  >S @.>I @  >p @ >0@

Id II Io (5.15)

úeklini alır. Burada

>S @
Id : dıú yüksüz sistemde plastik úekilde÷iútirmeler sıfır iken, yalnız dü÷üm
noktalarının yerde÷iútirme bileúenlerinden dolayı plastik kesitlerde oluúan
iç kuvvetlerin akma koúullarına etkisini içeren bir matristir.
Bu matris düzlem sistemlerde mu3n boyutundadır. Betti karúıtlık teoremine göre, akma
> @ > @
vektörünün akma e÷risine dik olması halinde, SId ve S dI matrisleri arasında

>S @ >S @
Id dI
T
(5.16)

ba÷ıntısı bulunmaktadır, >10@.

>S @
II : mum boyutunda bir kare matristir. Bu matrisin k sayılı kolonu, dıú yüksüz
sistemde dü÷üm noktalarının yerde÷iútirmeleri sıfır iken, k sayılı plastik
kesitteki Ik = 1 ve ' k a birim plastik úekilde÷iútirmelerinden dolayı tüm
plastik kesitlerdeki 'Ma'N iç kuvvet de÷iúimlerini göstermektedir.
> @
Betti karúıtlık teoremine göre SII matrisi esas köúegenine göre simetriktir. Ayrıca,
sistemi oluúturan çubukların her birinde birden fazla plastik kesit bulunmadı÷ı sürece,
> @
SII matrisinin sadece esas köúegeni üzerindeki terimleri sıfırdan farklıdır.

>p @
Io : m elemanlı bir kolon matristir. Bu matrisin p 
Io k sayılı elemanı, dü÷üm
noktalarının yerde÷iútirmeleri ve plastik úekilde÷iútirme bileúenleri sıfır
iken, k sayılı plastik kesitin bulundu÷u çubuk üzerindeki yüklerden dolayı
bu kesitteki 'Ma'N iç kuvvet de÷iúimlerinden oluúmaktadır.
Yukarıda açıklanan denge denklemleri ve akma koúulları birarada yazıldı÷ında, sisteme ait
geniúletilmiú denklem takımı

>S @º ª>d @º ª > p @º ª>q@º

ª>S dd @ dI o
(5.17)
«S > @ >S @»¼.«¬>I @»¼  «¬>p @»¼ «¬>0@»¼
¬ Id II Io

úeklinde elde edilir.

Bu denklemin katsayılar matrisi esas köúegenine göre simetriktir ve m sayıda plastik
kesit içeren n dü÷üm noktalı bir düzlem sistemde 3nm mertebesindedir.

c) Uç Kuvvetlerinin ve øç Kuvvetlerin Hesabı

Herhangi bir yük artımında (5.17) denklem takımı çözülerek >d @ ve >I @ bilinmeyenleri
hesaplandıktan sonra, uç kuvvetleri ile uç yerde÷iútirmeleri ve plastik úekilde÷iútirme
parametreleri arasındaki ba÷ıntılardan yararlanarak, sistem eksen takımındaki çubuk uç
kuvvetleri hesaplanır.

Prof. Dr. Erkan Özer 921 27.04.2005

185
 > p@ix >k @ixix >d @ix  >k @ixjx >d @ jx  > po @ix >I @ij  > po @ix (5.18)

> p @ jx >k @ jxix >d @ix  >k @ jxjx >d @ jx  > po @ jx >I @ij  > po @ jx (5.18a)

Bu ba÷ıntılarda
> p@ix , > p @ jx : sistem eksen takımındaki çubuk uç kuvvetleri matrisleri

>k @ixix ,.... : sistem eksenlerindeki eleman rijitlik matrisleri

>d @ix , >d @ jx : i ve j dü÷üm noktalarındaki yerde÷iútirme bileúenlerini içeren
kolon matrisler
>p @ , >p @
I ix I jx : ij çubu÷u üzerinde bulunan plastik kesitlerdeki birim plastik
úekilde÷iútirmelerden oluúan çubuk uç kuvvetleri matrisleri
>I @ij : ij çubu÷u üzerinde bulunan plastik kesitlere ait plastik úekilde÷iútirme
parametrelerinin alt alta gelmesinden oluúan kolon matris
> po @ix , > po @ jx : çubuk üzerindeki yüklerden oluúan uç kuvvetleri kolon matrisleri

olarak tanımlanmaktadır.
Sistem eksen takımındaki uç kuvvetleri matrisleri dönüútürme matrisleri ile çubuk eksen
takımına dönüútürülerek, çubuk özel eksenlerindeki > p @i , > p @ j uç kuvvetleri matrisleri
elde edilir. Daha sonra, çubukların denge denklemlerinden yararlanarak kesit zorları
diyagramları çizilir.

5.2.2.4 Hesapta øzlenen Yol

Geliútirilen yük artımı yönteminin, sabit düúey yükler ve orantılı olarak artan yatay yükler
etkisindeki yapı sistemlerinin limit ve göçme yüklerinin hesabına uygulanmasında izlenen
yol úu adımlardan oluúmaktadır.
1- Düúey iúletme yükleri, bu yükler için öngörülen bir güvenlik katsayısı ile çarpılarak
düúey hesap yükleri elde edilir.
2- Düúey hesap yüklerinden oluúan çubuk normal kuvvetleri tahmin edilir. Normal
kuvvetler büyük ölçüde denge denklemlerine ba÷lı olduklarından, bunların tahmininde
birinci mertebe lineer-elastik hesaptan yararlanılabilece÷i gibi, do÷rudan do÷ruya denge
denklemleri ile tahmin edilmeleri de çok kere yeterli olmaktadır.
Tahmin edilen normal kuvvetlere ba÷lı olarak, ikinci mertebe teorisine ait çubuk rijitlik ve
yükleme matrisleri hesaplanır.
3- Sistem düúey yük parametresinin birim de÷eri için ikinci mertebe teorisine göre
hesaplanarak çubuk uç kuvvetleri ve iç kuvvetler bulunur. Tüm kritik kesitlerdeki iç
kuvvet durumları akma koúullarının belirledi÷i sınır durumlarla karúılaútırılarak ilk plastik
kesitin oluúaca÷ı düúey yük parametresi belirlenir. Bu de÷er düúey hesap yüklerinden daha
büyük ise, sistemde düúey hesap yüklerinden dolayı plastik kesit meydana gelmedi÷i
anlaúılır ve yatay yükler için hesaba geçilir. Aksi halde, düúey yük parametresi düúey hesap
yüklerine eúit oluncaya kadar, düúey yüklerden oluúan her plastik kesit için 5-9 sayılı
adımlarda verilen iúlemler tekrarlanarak uygulanır. Sistemin düúey yükler için hesabı
tamamlandıktan sonra, yatay yükler için hesaba baúlanır.

Prof. Dr. Erkan Özer 1021 27.04.2005

186
4- Sistem yatay yük parametresinin birim de÷eri için hesaplanır. Bunun için, yatay
> @
yüklerden oluúan > p o @ ve >q @ matrisleri ile, varsa plastik kesitlere ait pIo matrisleri
hesaplanarak denklem takımındaki yerlerine yazılır. Bir önceki adımda indirgenmiú olan
katsayılar matrisinden yararlanarak sadece bu sabitler matrisleri indirgenir. Denklem
takımı çözülerek bilinmeyenler bulunduktan sonra, çubuk uç kuvvetleri ve iç kuvvetler
hesaplanır. Tüm kritik kesitlerdeki iç kuvvet durumları akma koúullarının belirledi÷i sınır
durumlarla karúılaútırılarak yatay yüklerden oluúan ilk plastik kesitin yeri ve buna karúı
gelen yatay yük parametresi bulunur.
5- Yeni oluúan k sayılı plastik kesitteki Ik plastik úekilde÷iútirme parametresi yeni
bilinmeyen olarak alınır, bu bilinmeyene ba÷lı olarak yazılan bir kolon ile bu yatay yük
artımında plastik kesitteki iç kuvvet durumunun akma koúulunu sa÷ladı÷ını ifade eden bir
satır, önceki adıma ait indirgenmiú denklem takımına eklenir, ùekil 5.24. Sadece yeni
eklenen satır ve kolon indirgenir.
3n k-1 k

3n [sd >] k

+ =
r ik

+
et
sim

k-1 [s> >] k

k >k [p>o]k 0

ùekil 5.24 Denklem takımının oluúturulması

6- Denklem takımının katsayılar matrisinin determinant de÷eri hesaplanır. E÷er bu de÷er

det>S @ d 0 (5.19)

ise, uygulanan teoriye ba÷lı olarak, birinci mertebe limit yüke (PL1) veya ikinci mertebe
limit yüke (PL2) ulaúıldı÷ı anlaúılır ve hesaba son verilir. Bu adımda ayrıca, bölgesel
mekanizma ve bölgesel burkulma durumlarının meydana gelip gelmedi÷i de kontrol edilir.
7- Denklem takımı çözülerek birim yük artımından oluúan >d @ ve >I @ bilinmeyenler
matrisleri ile çubuk uç kuvvetleri ve iç kuvvetler bulunur.
8- Tüm kritik kesitlerdeki iç kuvvet durumları akma koúullarının belirledi÷i sınır
durumlarla karúılaútırılarak k1 sayılı plastik kesitin yeri ve oluútu÷u toplam yük
parametresi bulunur. Bu yüklerden meydana gelen toplam yerde÷iútirmeler, plastik
úekilde÷iútirmeler, toplam çubuk uç kuvvetleri ve iç kuvvetler hesaplanır.
9- Sistemin baúlıca yerde÷iútirmeleri, rölatif yerde÷iútirmeler, plastik kesitlerdeki e÷ilme
úekilde÷iútirmeleri (plastik mafsal dönmeleri) ve çubuklardaki kesme kuvvetleri
kendilerine ait sınır de÷erlerle karúılaútırılır. Bu büyüklüklerden her hangi birinin kendisine
ait sınır de÷ere eúit olması halinde göçme yüküne (PG) ulaúıldı÷ı anlaúılır ve hesaba son
verilir.

Prof. Dr. Erkan Özer 1121 27.04.2005

187
10- Limit yük veya göçme yükü elde edilinceye kadar, 5-9 sayılı adımlarda verilen
iúlemler tekrarlanır.
Hesap sonunda elde edilen normal kuvvetlere ba÷lı olarak belirlenen ikinci mertebe çubuk
rijitlik ve yükleme matrislerinin baúlangıçta esas alınan de÷erlerden farklı olması ve bu
farkın sonucu etkileyecek mertebede bulunması halinde, gerekirse bu büyüklükler esas
alınarak hesap tekrarlanır.

5.2.2.5 Özel Durumlar ve Yöntemin Etkin Kullanımı

Geliútirilen yük artımı yönteminin uygulanmasında karúılaúılan bazı özel durumlarda
izlenecek yol ve yöntemin etkin kullanımına yönelik bazı öneriler aúa÷ıda kısaca
açıklanacaktır.

a) Plastik kesitlerdeki iç kuvvet durumunun geri dönmesi

Aynı yönde de÷iúen statik dıú yükler altında genellikle pek karúılaúılmamakla birlikte, her
hangi bir yük artımında, bir plastik kesitteki iç kuvvet durumu akma e÷risinin içine do÷ru
yönelebilir. Plastik mafsal hipotezinin geçerli oldu÷u sistemlerde plastik mafsalın
kapanması olarak tanımlanan bu durumla karúılaúıldı÷ında aúa÷ıdaki yol izlenebilir.
øç kuvvet durumunun yön de÷iútirdi÷i k sayılı plastik kesitte, Ik bilinmeyenine ilave
olarak
Ik’ = - Ik
olan yeni bir bilinmeyen tanımlanır. Böylece, daha sonraki yük artımlarında, söz konusu
plastik kesitteki toplam plastik úekilde÷iútirmenin sıfır olması sa÷lanır.
Bu adıma kadar denklem takımı indirgenmiú oldu÷undan, sadece Ik’ bilinmeyenine ait
satır ve kolon indirgenerek hesaba devam edilir.

b) Plastik kesitlerdeki iç kuvvet durumunun bölge de÷iútirmesi

Her hangi bir yük artımında, bir veya daha çok sayıdaki plastik kesitteki iç kuvvet durumu,
lineerleútirilmiú akma koúulunun üzerinde bulundu÷u bölgeden baúka bir bölgeye geçebilir.
Pratikte genellikle sık karúılaúılmamakla beraber, böyle bir durumda aúa÷ıdaki yol
izlenebilir.
øç kuvvet durumunun bölge de÷iútirdi÷i k sayılı plastik kesitte, Ik bilinmeyenine ilave
olarak
Ik’ = - Ik
olan yeni bir bilinmeyen tanımlanır ve bu bilinmeyene ait satır ve kolon denklem takımına
ilave edilir. Böylece, daha sonraki yük artımlarında, söz konusu plastik kesitte önceki
akma koúulunun çözüme olan etkisi ortadan kaldırılmıú olur. Daha sonra, yeni bir Ik’’
bilinmeyeni tanımlanır. Bu bilinmeyene ait satır ve kolon elemanları, iç kuvvet durumunun
üzerinde bulundu÷u yeni bölge için hesaplanır ve denklem takımına eklenir.
Bu adıma kadar denklem takımı indirgenmiú oldu÷undan, sadece Ik’ ve Ik’’
bilinmeyenlerine ait satırlar ve kolonlar indirgenerek hesaba devam edilir.
Yukarıda açıklanan özel durumlara ve yöntemin etkin kullanımına yönelik olarak
i) orantılı olarak artan düúey ve yatay yükler için yük parametresi-yerde÷iútirme
ba÷ıntısının elde edilmesi

Prof. Dr. Erkan Özer 1221 27.04.2005

188
ii) kat döúemeleri kendi düzlemleri içinde sonsuz rijit varsayılan uzay çubuk sistemlerin
daha az bilinmeyen kullanarak hesabı
iii) büyük yapı sistemlerinde katsayılar matrisinin sıfır elemanlı bölgelerinin terkedilerek,
denklem takımının daha hızlı olarak kurulması ve çözümü
gibi di÷er hususlara ait ayrıntılı bilgi ilgili >10@ ve >12@ numaralı kaynaklarda
bulunmaktadır.

5.2.2.6 Bilgisayar Programları

Geliútirilen yük artımı yönteminin pratik uygulamaları için hazırlanan bilgisayar
programları aúa÷ıda özetlenmiútir. Bu programlara iliúkin ayrıntılı bilgi >11@ ve >12@
numaralı kaynaklarda bulunmaktadır.

a) PASS Bilgisayar Programı

Sabit düúey yükler ve orantılı olarak artan yatay yükler etkisindeki üç boyutlu çelik
çerçeve sistemlerin ikinci mertebe teorisine göre elastoplastik hesabı için geliútirilen
PASS (Plastic Analysis of Steel Structures) bilgisayar programının esasları >11@ numaralı
kaynakta verilen IMEP bilgisayar programına dayanmaktadır. Söz konusu bilgisayar
programında çubuk elemanların lineer olmayan davranıúı bileúik iç kuvvet durumunu da
kapsayan plastik kesit kavramı ile gözönüne alınmakta, ayrıca geometri de÷iúimlerinin
denge denklemlerine olan etkisi hesaba katılmakta yani ikinci mertebe teorisine göre
hesap yapılabilmektedir. Bu programda giriú bilgileri olarak, sistem geometrisini
tanımlayan büyüklükler, dü÷üm noktası sayısı, dü÷üm noktası koordinatları, çubuk uç
numaraları, mesnet özellikleri, varsa sıfır olan yerde÷iútirmeleri ifade eden kod numaraları
verilmektedir. Çubukların malzemesine ait bilgiler olarak, elastisite modülü ve kayma
modülü verilir. Çubuk enkesitine ait giriú bilgileri ise, çubuk asal eksen takımındaki e÷ilme
rijitlikleri, uzama rijitli÷i ve burulma rijitli÷i ile, çubu÷un akma yüzeyinin elde edilmesi
için gerekli olan, her iki eksen etrafındaki plastik e÷ilme momentleri ve normal kuvvet
taúıma gücüdür. økinci mertebe teorisine göre hesapta, basınç olan normal kuvvetin etkin
oldu÷u çubuklarda normal kuvvet de÷erlerinin verilmesi de gerekmektedir. Yükleme
özellikleri olarak düúey yüklerden oluúan dü÷üm noktası yükleri, çubukların üzerindeki
yayılı yüklere eúde÷er olan tekil yüklerin de÷erleri ile sol uçtan olan uzaklıkları ve düúey
yük parametresi verilir. Düúey yük grubuna ait giriú bilgileri verildikten sonra, deprem
veya rüzgar etkilerini ifade eden eúde÷er statik dü÷üm noktası yükleri verilir.
Çıkıú bilgileri arasında yük parametresi-yerde÷iútirme ba÷ıntıları, plastik kesit yerleri,
plastik kesitlerin oluúum sırası ile oluútukları yük parametreleri ve her yük artımına ait iç
kuvvetler yer almaktadır.

b) EPARCS Bilgisayar Programı:

Sabit düúey yükler ve aralarındaki oran sabit kalacak úekilde artan yatay yükler etkisindeki
betonarme üç boyutlu yapı sistemlerinin ikinci mertebe teorisine göre elastoplastik hesabı
ve göçme yükünün belirlenmesi amacıyla EPARCS (Elasto-Plastic Analysis of
Reinforced Concrete Structures) bilgisayar programı geliútirilmiútir,>12@. Söz konusu
bilgisayar programında betonarme çubuk elemanların lineer olmayan davranıúı bileúik iç
kuvvet durumunu da içeren plastik kesit kavramı ile gözönüne alınmakta, ayrıca geometri
de÷iúimlerinin denge denklemlerine olan etkisini ifade eden ikinci mertebe etkileri hesaba
katılmaktadır.

Prof. Dr. Erkan Özer 1321 27.04.2005

189
Betonarme yapı sistemlerinin lineer olmayan teoriye göre hesabı için çok sayıda giriú
bilgisine gerek olmaktadır. Bu nedenle, birbirleriyle bütünleúik olarak çalıúan üç ayrı
bilgisayar programı geliútirilmiútir. Çalıúma sırasına göre bu programlar
i) BEKE-3 bilgisayar programı
ii) EPARCS bilgisayar programı
iii) CHECK bilgisayar programıdır.
Her üç bilgisayar programı da FORTRAN dilinde kodlanmıútır. Bu programların
geliútirilme amaçları, giriú ve çıkıú bilgileri aúa÷ıda açıklanmaktadır.

BEKE-3 programı
Bu program EPARCS ve CHECK programlarının çalıúması için gerekli olan bilgileri
üretir. Bu bilgiler, bileúik e÷ik e÷ilme etkisindeki betonarme çubuk elemanlarda akma
(kırılma) koúullarını ifade eden üç boyutlu yüzeyi tanımlayan karakteristik noktaların
koordinatları, yalnız e÷ilme momenti etkisindeki elemanlarda e÷ilme momenti taúıma
güçleri, betonarme çubuk elemanlarda çatlamıú kesit e÷ilme rijitlikleri ve ikinci mertebe
teorisine göre hesapta kullanılacak olan normal kuvvetlerdir.
Bu amaçlar için hazırlanan BEKE-3 programının giriú bilgileri :
a- sistem geometrisini tanımlayan büyüklükler, dü÷üm noktası sayısı, dü÷üm noktası
koordinatları, çubuk uç numaraları, mesnet özellikleri, varsa sıfır olan yerde÷iútirmeleri
ifade eden kod numaraları, rijit döúeme düzlemini ifade eden dü÷üm noktası numaraları,
b- betonarme çubuk elamanların malzemesine ait bilgiler, betonarme betonunun gerilme-
úekilde÷iútirme ba÷ıntısını ifade eden karakteristik de÷erler ( fck, Hco ve Hcu ), beton
çeli÷inin gerilme-úekilde÷iútirme ba÷ıntısını tanımlayan de÷erler (fyk, Es ve Hsu),
c- çubuk enkesit geometrisini tanımlayan büyüklükler ve çubukların bulundukları
düzlemdeki konum açıları,
d- çubuk elemanlarda donatı miktarına ve donatı yerleúim düzenine iliúkin bilgiler,
e- yükleme özellikleri, eúde÷er tekil yüklerle ifade edilen kiriú yükleri, dü÷üm noktası
yükleri ve seçilen bir referans noktasına taúınan deprem ve rüzgar yüklerini temsil eden
yatay kuvvetlerdir.

EPARCS programı
Bu programın kullandı÷ı bilgilerin tümü BEKE-3 programı tarafından üretilmektedir. Bu
bilgiler úunlardır:
a- sistem geometrisini tanımlayan büyüklükler, dü÷üm noktası sayısı, dü÷üm noktası
koordinatları, çubuk uç numaraları, mesnet özellikleri, varsa sıfır olan yerde÷iútirmeleri
ifade eden kod numaraları, rijit döúeme düzlemini ifade eden dü÷üm noktası numaraları,
b- malzemelere ait karakteristik büyüklükler,
c- kolonlarda bileúik e÷ik e÷ilme durumunu ifade eden üç boyutlu akma (kırılma)
yüzeyini temsil eden karakteristik noktaların koordinatları, sadece e÷ilme etkisindeki
betonarme çubuklarda (kiriúlerde) e÷ilme momenti taúıma güçleri,
d- yükleme özellikleri kapsamındaki, eúde÷er tekil kuvvetlerle ifade edilen kiriú yükleri,
dü÷üm noktası yükleri ve seçilen bir referans noktasına taúınan yatay kuvvetlerdir.

Prof. Dr. Erkan Özer 1421 27.04.2005

190
Çıkıú bilgileri ise, yük parametresi-yerde÷iútirme ba÷ıntıları, plastik kesit yerleri, plastik
kesitlerin oluúum sırası ve oluútukları yük parametreleri , her yük artımına ait iç kuvvetler,
plastik kesitlerdeki yük parametresi-plastik dönme ba÷ıntıları, AUTO-CAD programının
kullanaca÷ı úekilde düzenlenmiú çerçeve geometrisi ve plastik kesit yerlerinden
oluúmaktadır.

CHECK programı
Bu program, yük artımı yönteminin bütün adımlarında oluúan plastik kesitlerdeki dönme
kapasitelerini hesaplayarak, EPARCS programında bulunan plastik dönme de÷erleri ile
kontrol etmektedir. Programın kullandı÷ı bilgilerin tümü BEKE-3 ve EPARCS programları
tarafından üretilmektedir.

Örnek 5.3
Geometrisi, çubuk enkesitleri ve düúey, yatay iúletme yükleri ùekil 5.25 te verilen sistem
malzeme ve geometri de÷iúimleri bakımından lineer olmayan teoriye göre hesaplanarak
yük parametresi-yerde÷iútirme diyagramı çizilecek ve ikinci mertebe limit yükü
hesaplanacaktır.

40 60 60 60 40 Kolon kesitleri

18.5
1 IPE 450 2

70 80 80 80 70 4.00

23.4 HE 280 - A
3 IPE 450 4

70 80 80 80 70 4.00

20.3
5 IPE 500 6

70 80 80 80 70 4.00

20.1 HE 360 - A
7 IPE 500 8

70 80 80 80 70 4.00

18.6
9 IPE 550 10

70 80 80 80 70 4.00

20.2 HE 450 - A
11 IPE 550 12

5.00

13 14

8.00

ùekil 5.25 Sistem ve iúletme yükleri

Prof. Dr. Erkan Özer 1521 27.04.2005

191
Malzeme Fe 37 çeli÷idir. Fe 37 yapı çeli÷inin akma gerilmesi ve elastisite modülü
Ve 235 N/mm2 ve E 210000 N/mm2
de÷erlerini almaktadır.
Kiriú ve kolon enkesit profillerinin karakteristikleri ile M p plastik moment ve Np
plastik normal kuvvet kapasiteleri Tablo 5.3 te verilmiútir.

Tablo 5.3 Kiriú ve kolon enkesit karakteristikleri

Enkesit Profili F (cm2) I (cm4) MP (kNm) NP (kN)

IPE 450 98.82 33740 408.48 2371.7
IPE 500 115.50 48200 527.04 2772.0
IPE 550 134.40 67120 668.88 3225.6
HE 280 A 97.26 13670 266.88 2334.2
HE 360 A 142.80 33090 501.12 3427.2
HE 450 A 178.00 63720 771.84 4272.0

Sistem, DYP=1.50 katsayısı ile arttırılmıú düúey yükler altında, yatay yük parametresinin
(YYP) artan de÷erleri için hesaplanacaktır. Sistemin hesabı için PASS bilgisayar
programından yararlanılmıútır.
Bilgisayar analizi sonucunda elde edilen ve YYP yatay yük parametresi (yatay yüklerin
yatay iúletme yüklerine oranı) ile en üst katın yatay yerde÷iútirmesi arasındaki ba÷ıntıyı
ifade eden diyagram ùekil 5.26 da, plastik kesitlerin yerleri ve meydana geldikleri yük
parametreleri Tablo 5.4 te verilmiútir.

2.5

økinci mertebe limit yük YYP=2.746

Yük Parametresi (YYP)

1.5

1
økinci mertebe limit yükten sonra
Düúey yük parametresi : DYP=1.50 økinci mertebe limit yükten önce
0.5

0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
Yerde÷iútirme (m)

ùekil 5.26 Yatay yük parametresi yatay - yerde÷iútirme diyagramı

Prof. Dr. Erkan Özer 1621 27.04.2005

192
 Tablo 5.4 Plastik kesit yerleri ve oluútukları yük parametreleri

Plastik kesit Çubuk uç noktaları Sol uçtan Yatay yük

sıra numarası sol ( i ) sa÷ ( j ) uzaklık parametresi
1 7 8 8.00 1.774
2 11 12 8.00 1.893
3 9 10 8.00 1.952
4 12 14 5.00 1.998
5 5 6 8.00 2.187
6 13 11 0.00 2.425
7 3 4 8.00 2.463
8 4 6 0.00 2.643
9 11 12 2.00 2.723
10 9 10 2.00 2.746
11 8 10 0.00 2.682
12 12 14 0.00 2.655
13 7 8 2.00 2.635
14 10 12 0.00 2.600
15 9 7 4.00 2.453

ùekilden ve tablodan görüldü÷ü gibi, sistemde (10) tane plastik kesitin oluúumundan sonra,
YYP = 2.746 için ikinci mertebe limit yüke eriúilmekte ve diyagramın daha sonraki
bölümünde artan yerde÷iútirmelere azalan yük parametresi karúı gelmektedir. Sistem, (15)
tane plastik kesitin oluúumundan sonra, mekanizma durumuna gelmektedir.
Plastik kesitlerin sistem üzerindeki da÷ılımı ùekil 5.27 de ayrıntılı bir biçimde
görülmektedir. Sistem úeması üzerinde, kiriúte ve kolonda meydana gelen ilk plastik
kesitler ile ikinci mertebe limit yüke karúı gelen (10) numaralı plastik kesit üçgen çerçeve
içinde, ikinci mertebe limit yükten sonra oluúan plastik kesitler ise dikdörtgen çerçeve
içinde gösterilmiúlerdir.

13 1
A
15 11

10 14

A
12

ùekil 5.27 Plastik kesitlerin sistem üzerindeki da÷ılımı

Prof. Dr. Erkan Özer 1721 27.04.2005

193
Örnek 5.4
Geometrik boyutları ve kolon numaraları ùekil 5.28 de verilen on katlı betonarme çerçeve
sistem malzeme ve geometri de÷iúimleri bakımından lineer olmayan teoriye göre
hesaplanarak yük parametresi-yerde÷iútirme diyagramı çizilecek ve ikinci mertebe limit
yükü hesaplanacaktır.

S101 S102 S102 S101

S91 S92 S92 S91

S81 S82 S82 S81

S71 S72 S72 S71

S61 S62 S62 S61 3.50x9= 31.50

35.50
S51 S52 S52 S51

S41 S42 S42 S41

S31 S32 S32 S31

S21 S22 S22 S21

S11 S12 S12 S11 4.00

8.00 8.00 8.00

24.00

ùekil 5.28 Sistem ve kolon numaraları

Kiriú enkesit boyutları, 1-4. katlarda 300/800 mm, 5-10. katlarda ise 300/700 mm dir.
Kolon enkesit boyutlarının kolon numaralarına göre de÷erleri Tablo 5.5 te verilmiútir.

Tablo 5.5 Kolon enkesit boyutları

Kolon numarası b/h (mm)

S101,S102,S91,S92,S81 300/300
S82,S61 300/400
S71 300/350
S72 400/400
S62,S31 400/500
S51 300/500
S52,S21 400/600
S41 400/450
S42 500/600
S32 500/650
S22 500/750
S11 400/650
S12 500/850

Prof. Dr. Erkan Özer 1821 27.04.2005

194
Yapı sisteminin baúlıca yükleme özellikleri ve deprem karakteristikleri aúa÷ıda
sıralanmıútır.

Çerçeve aralı÷ı : b = 5.00 m

Sisteme etkiyen düúey iúletme yükleri
çatı döúemesinde
yapı yükleri (sabit yükler) : g = 5.25 kN/m²
ilave yükler (hareketli yükler) : q = 2.00 kN/m²
normal kat döúemelerinde
yapı yükleri (sabit yükler) : g = 5.25 kN/m²
ilave yükler (hareketli yükler) : q = 3.50 kN/m²
Dıú dü÷üm noktalarında
çatıda parapet yükü : Gd = 15.00 kN
normal katlarda duvar yükü : Gd = 40.00 kN
etkin yer ivmesi katsayısı : Ao = 0.40
spektrum karakteristik periyotları : TA = 0.15 sn TB = 0.40 sn (Z2 zemin sınıfı)
yapı önem katsayısı : I=1
deprem yükü azaltma katsayısı : R=8
hareketli yük katılım katsayısı : n = 0.30
birinci moda ait yapı özel periyodu : T = 1.323 sn
Yapı sistemine etkiyen eúde÷er deprem yükleri 1998 Türk Deprem Yönetmeli÷ine uygun
olarak belirlenmiú ve ùekil 5.29 daki sistem úeması üzerinde gösterilmiútir.
126.46 kN

85.64 kN

76.27 kN

67.21 kN

58.27 kN

49.18 kN

40.62 kN

31.21 kN

21.41 kN

11.56 kN

ùekil 5.29 Eúde÷er deprem yükleri

Prof. Dr. Erkan Özer 1921 27.04.2005

195
Malzeme sınıfları ve karakteristikleri aúa÷ıda verilmiútir.
Betonarme Betonu (C 30) : fck = 30 N/mm² İco = 0.002 İcu = 0.006
Beton Çeli÷i (S420) : fyk = 420 N/mm² İsu = 0.010

Sistem, düúey iúletme yükleri altında, yatay yük parametresinin artan de÷erleri için
hesaplanacaktır. Sistemin hesabı için EPARCS bilgisayar programından yararlanılmıútır.
Bilgisayar analizi sonunda elde edilen ve yatay yük parametresi ile en üst katın yatay
yerde÷iútirmesi arasındaki ba÷ıntıyı ifade eden diyagram ùekil 5.30 da, plastik kesitlerin
sistem üzerindeki da÷ılımı ile ilk ve son plastik kesitlerin yerleri ùekil 5.31 de
görülmektedir.
2

1.8

1.6

1.4
Yük parametresi

1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

0
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 0.35 0.4 0.45
Yerde÷iútirme (m)

ùekil 5.30 Yatay yük parametresi – yatay yerde÷iútirme diyagramı

5.2.3 økinci Mertebe Limit Yükün Do÷rudan Do÷ruya Hesabı

Büyük yerde÷iútirmelere ve plastik úekilde÷iútirmelere izin verilen süneklik düzeyi yüksek
sistemler (örne÷in çelik yapı sistemleri ve sünek betonarme sistemler) do÷rudan do÷ruya
ikinci mertebe limit yüke göre boyutlandırılabilirler.
økinci mertebe limit yükün hesabı için, Merchant formülü olarak bilinen aúa÷ıdaki yaklaúık
formülden yararlanılabilir.

1 1 1
 (5.20)
PL 2 PL1 PB

Bu formülde, PL 2 malzeme ve geometri de÷iúimleri bakımında lineer olmayan teoriye

göre sistemin taúıma gücünü ifade eden ikinci mertebe limit yükü, PL1 yalnız malzeme
bakımından lineer olmayan teoriye göre hesaplanan birinci mertebe limit yükü, PB ise
yalnız geometri de÷iúimleri bakımından lineer olmayan teoriye göre hesaplanan burkulma
yükünü göstermektedir.

Prof. Dr. Erkan Özer 2021 27.04.2005

196
 48 1

ùekil 5.31 Plastik kesitlerin sistem üzerindeki da÷ılımı

Merchant formülünün yaklaúıklık mertebesi, sistemin burkulma modunun ve göçme

mekanizmasının úekillerinin homotetik (benzer) olması halinde artmaktadır. Bu koúulun
yeterli düzeyde sa÷lanmadı÷ı sistemlerde ise, formül genellikle gerçek ikinci mertebe limit
yükten daha küçük sonuç vermektedir.

Prof. Dr. Erkan Özer 2121 27.04.2005

197