vChemia

Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

Zobacz też: polski zespół rockowy „Chemia”.

Roztwory substancji w butelkach laboratoryjnych, w tym wodorotlenek amonu i kwas

azotowy, podświetlone na różne kolory
Chemia (arab. ‫ كيمياء‬kīmijāʾ, ‫ الخيمياء‬al-chīmijāʾ prawdopodobnie od stgr. χημ(ε)ία
chēm(e)ía, χυμεία chymeía „rozpuszczanie, stapianie”[1]) – nauka przyrodnicza
badająca naturę i właściwości substancji, a zwłaszcza przemiany zachodzące pomiędzy
nimi[2]. Współcześnie wiadomo, że przemiany substancji wynikają z praw, według
których atomy łączą się poprzez wiązania chemiczne w mniej lub bardziej trwałe
związki chemiczne, a także praw, według których wiązania tworzą się i ulegają
rozrywaniu, prowadząc do przemian jednych substancji chemicznych w inne, co jest
nazywane reakcjami chemicznymi. Chemia zajmuje się także rozmaitymi właściwościami
substancji wynikającymi bezpośrednio z ich budowy atomowej.

Naturę i właściwości substancji bada również fizyka. Chemia i fizyka nawzajem się
przenikają i często trudno jest precyzyjnie ustalić, gdzie kończy się jedna
dziedzina, a zaczyna druga. Chemia, podobnie jak fizyka, jest centralną nauką
przyrodniczą. Obie te nauki stanowią podstawę wszystkich pozostałych nauk
przyrodniczych – biologii, geografii, metalurgii i wielu innych.

Spis treści
1 Opis ogólny
2 Historia
3 Podstawowe pojęcia
3.1 Atom, cząsteczka, wiązanie chemiczne
3.2 Pierwiastek, indywiduum chemiczne, mieszaniny
3.3 Reakcje chemiczne
3.4 Wzory chemiczne
3.5 Mole, stężenia i stechiometria
3.6 Energia
4 Tradycyjne dyscypliny chemii
5 Nowe dyscypliny i badania interdyscyplinarne
6 Przemysł chemiczny
7 Zobacz też
8 Uwagi
9 Przypisy
10 Bibliografia
Opis ogólny
Podstawowym zagadnieniem chemii jest badanie substancji oraz ich przemian
jakościowych, powodujących, że np. z jednej substancji powstają dwie albo z dwóch –
jedna. Współczesna chemia stara się wyjaśniać mechanizm tych przemian na poziomie
cząsteczkowym. Szuka też zależności między właściwościami substancji a ich składem
i strukturą atomową[3].

Typowe stanowisko pracy chemika zajmującego się syntezą związków chemicznych

Struktura świata, której się na co dzień doświadcza, jest determinowana chemicznymi
i fizycznymi własnościami substancji. Np: stal jest twardsza od czystego żeliwa,
gdyż atomy żelaza tworzą w stali bardziej zwartą strukturę krystaliczną niż w
żeliwie. Drewno pali się po podgrzaniu do odpowiednio wysokiej temperatury, gdyż
zawarta w nim celuloza jest polimerem, który ulega spontanicznej reakcji
utleniania. Cukier to kryształy organicznego związku chemicznego – sacharozy, która
posiada zdolność rozpuszczania się w wodzie, a następnie przenikania do kubków
smakowych w języku, gdzie jego obecność jest wykrywana poprzez ciąg skomplikowanych
reakcji biochemicznych.
Współczesne badania dowiodły, że za wszystkie te efekty, w ten czy inny sposób,
odpowiada chmura elektronów otaczająca jądra atomowe. Stąd chemia jest w istocie
nauką zajmującą się zjawiskami elektronowymi i nie wnika w funkcjonowanie jąder.
Wyjątkiem jest tylko chemia jądrowa, nauka na pograniczu fizyki jądrowej i
chemii[4].

Współczesna chemia jest przede wszystkim nauką eksperymentalną, całkowicie

pozbawioną magiczno-mistycznej otoczki typowej dla alchemii. Jej podstawę
faktograficzną stanowią reakcje chemiczne przeprowadzane w kontrolowanych warunkach
w laboratoriach z użyciem specjalnej aparatury oraz wyniki dokładnych badań
produktów tych reakcji. Do 17 lipca 2007 roku w bazie danych Chemical Abstracts
zarejestrowano ponad 31 milionów związków chemicznych, a na dobę jest
rejestrowanych średnio 4000 nowych[5]. Fakty te byłyby jednak bezużyteczne bez
aparatu poznawczego, który stanowią podstawowe pojęcia stosowane w tej nauce, takie
jak mol, pierwiastek chemiczny, związek chemiczny i inne.

Historia
Osobny artykuł: Historia chemii.

Robert Boyle
Początki chemii sięgają starożytności, kiedy to z ogólnych rozważań filozoficznych
wyłoniła się alchemia, której przedstawiciele działali jeszcze na początku XIX
wieku.

Za „ojców” współczesnej chemii uważa się zwykle Roberta Boyle’a (1661 r.), Antoine
Lavoisiera (1787 r.) i Johna Daltona (1808 r.), którzy radykalnie rozgraniczyli
badania z użyciem metody naukowej od dawnych poszukiwań kamienia filozoficznego[6].

Kamieniami milowymi odkryć chemicznych do początków XX wieku były:

Stworzenie jasnej koncepcji pierwiastka chemicznego, jako substancji, której nie

można rozłożyć metodami chemicznymi, wprowadzonej przez Roberta Boyle’a (1689 r.).
Rozpowszechnienie prawa zachowania masy i obalenie teorii flogistonu przez
Antoine'a Lavoisiera[a].
Stworzenie współczesnej koncepcji atomowej przez Johna Daltona (1808 r.).
Odkrycie prawa okresowości i skonstruowanie układu okresowego pierwiastków przez
Dmitrija Mendelejewa (ok. 1869 roku).
Porzucenie koncepcji siły życiowej po otrzymaniu mocznika przez Friedricha Wöhlera
(1828 r.).
Odkrycie subtelnej budowy atomu przez Ernesta Rutherforda w latach 1911–1920.
Stworzenie podstaw chemii kwantowej przez Heisenberga, Schrödingera i Pauliego w
latach 20. XX w.
Podstawowe pojęcia
Atom, cząsteczka, wiązanie chemiczne

Symboliczne przedstawienie struktury atomu helu

Atom jest współcześnie podstawowym pojęciem w chemii. Składa się on z jądra
atomowego i chmury elektronów. O ile jądro jest domeną fizyki jądrowej, o tyle
zachowanie i natura chmury elektronowej jest domeną chemii, gdyż decyduje o
zdolności atomów do łączenia się w większe obiekty, zwane cząsteczkami. Cząsteczka
bowiem to grupa atomów, które są trwale powiązane przez wymianę elektronów z
powłoki walencyjnej, czyli najbardziej odległej od jądra. Na skutek tej wymiany
powstają trwałe wiązania chemiczne.

Pierwiastek, indywiduum chemiczne, mieszaniny

Według klasycznej definicji pierwiastek chemiczny to jest substancja, której
metodami chemicznymi nie da się dalej rozłożyć. Koncepcja pierwiastka wywodzi się
wprost z alchemii. Podstawowym dokonaniem Roberta Boyle’a było jednak zerwanie z
alchemiczną tradycją, w ramach której wierzono, że tych pierwiastków jest od 3 do
7, przy czym ich lista powstawała z rozważań teoretycznych, a nie na podstawie
danych eksperymentalnych. Współcześnie wiadomo, że pierwiastków jest ponad 100 i że
poszczególne pierwiastki są tworzone przez atomy, które mają w jądrze jednakową
liczbę protonów.

Indywiduum chemiczne to z kolei substancja, w której występuje jeden rodzaj

molekuł. Jeśli molekuły te są nienaładowanymi cząsteczkami, nieposiadającymi
niesparowanych elektronów, to wówczas indywidua te nazywa się związkami
chemicznymi. Związek chemiczny to zatem substancja, która składa się z jednego
rodzaju cząsteczek.

Inne indywidua chemiczne to:

jony – czyli atomy i cząsteczki mające niezerowy wypadkowy ładunek elektryczny,

rodniki – czyli atomy i cząsteczki mające przynajmniej jeden niesparowany elektron
(a zatem niezerowy spin).
Oprócz czystych pierwiastków i związków chemicznych w naturze występują ich
różnorakie mieszaniny. W zależności od tego, czy mieszaniny te można rozdzielić
mechanicznie, czy też wymaga to bardziej złożonych operacji fizyczno-chemicznych,
rozróżnia się:

roztwory,
mieszaniny niejednorodne, takie jak koloidy, zole, żele, pasty, piany, zawiesiny i
inne.
Reakcje chemiczne
Osobny artykuł: Reakcja chemiczna.

Bromowanie alkenów
Reakcja chemiczna to proces powstawania lub zrywania wiązań chemicznych, na skutek
których powstają lub rozpadają się cząsteczki. Zwykle reakcje chemiczne mają dość
złożony przebieg, tzn. są sumą wielu następujących po sobie lub odbywających się
jednocześnie aktów zrywania i powstawania wiązań. Opisy sumarycznego przebiegu
reakcji nazywają się równaniami, natomiast pełny opis wszystkich aktów zrywania i
powstawania wiązań chemicznych jest nazywany jej mechanizmem.

Wzory chemiczne
Osobny artykuł: Symbolika chemiczna.

Wzór strukturalny cząsteczki LSD

Strukturę cząsteczek i innych indywiduów chemicznych zapisuje się w postaci
specjalnych wzorów, które tworzy się stosując specjalną symbolikę. W znacznym
uproszczeniu na symbolikę tę składają się:

symbole pierwiastków – przyjmujące postać jedno-, dwu- lub trzyliterowych skrótów

ich nazw – reprezentujące atomy występujące w cząsteczkach,
symbole wiązań chemicznych – przyjmujące postać kresek, łączących symbole
pierwiastków – każda pojedyncza kreska oznacza uwspólnioną parę elektronową.
Wzory poszczególnych cząsteczek chemicznych można zestawiać w równania, które w
poglądowy sposób przedstawiają przebieg reakcji chemicznych. Konwencja pisania
równań polega na umieszczaniu substratów po lewej, produktów po prawej stronie
równania i łączenie ich różnego rodzaju strzałkami symbolizującymi rodzaj danej
reakcji.

Mole, stężenia i stechiometria

Osobny artykuł: Stechiometria.
Podstawową jednostką stosowaną w chemii jest mol. Jest to jednostka liczności
materii, czyli stosunku liczby cząstek znajdujących się w określonej masie lub
objętości danej substancji chemicznej przyrównanej do liczby wynoszącej
6,02214076×1023[9][b] Mol razem z równaniami reakcji chemicznych stanowi podstawę
obliczeń stechiometrycznych, których zasady umożliwiają dokładne ustalenie, jaka
masa lub objętość jednego związku może przereagować z drugim związkiem. Teoretyczną
podstawą tych obliczeń jest prawo działania mas oraz koncepcja współczynnika
stechiometrycznego.

Koncepcja stężenia, rozumianego jako molowy lub procentowy udział związków

chemicznych w mieszaninie, umożliwia z kolei dokonywanie analogicznych obliczeń
ilości reagujących substancji, nawet gdy nie są one jednorodne.

Energia
Osobny artykuł: Chemia fizyczna.
Energia odgrywa istotną rolę, zarówno w trwałości związków chemicznych jak i w
przebiegu reakcji. Zagadnieniami energetycznymi związanymi ze zjawiskami badanymi
przez chemię zajmuje się chemia fizyczna. W ramach tej nauki, wywodzącej się z
termodynamiki i kinetyki, stworzono szereg pojęć i wielkości służących opisowi
zagadnień energetycznych, odnoszących się do związków i reakcji chemicznych.

Są to m.in.:

energia wiązania chemicznego – czyli najmniejsza energia potrzebna do jego

rozerwania,
entalpia reakcji chemicznej – będąca miarą efektu cieplnego reakcji chemicznej,
zachodzącej pod stałym ciśnieniem,
energia swobodna reakcji chemicznej – będąca miarą „skłonności” do zajścia reakcji
w danych warunkach,
energia aktywacji – czyli minimalna energia potrzebna do zajścia danej reakcji.
Tradycyjne dyscypliny chemii
Chemia jest tradycyjnie dzielona na kilka dyscyplin. Współcześnie uważa się, że
podział ten jest nieco sztuczny, ale utrzymuje się on ze względów praktycznych i
edukacyjnych.

W podręcznikach chemii, zarówno akademickich jak i szkolnych, chemię dzieli się

zwykle na:

nieorganiczną – zajmującą się wszystkimi związkami występującymi w tzw. materii

nieożywionej,
organiczną – zajmującą się związkami zawierającymi w swojej strukturze atom węgla
(z kilkoma wyjątkami),
analityczną – zajmująca się badaniem składu, stężenia i struktury pierwiastków i
związków chemicznych,
fizyczną – obejmująca wszystkie zjawiska na pograniczu chemii i fizyki.
Nowe dyscypliny i badania interdyscyplinarne
Na pograniczu poszczególnych tradycyjnych dyscyplin nauk chemicznych (dziedzina
naukowa), a także chemii i innych nauk przyrodniczych oraz nauk technicznych,
powstały w XIX i XX wieku liczne nowe dyscypliny naukowe. Wciąż powstają nowe,
interdyscyplinarne kierunki badań. Współcześnie te interdyscyplinarne dziedziny są
najbardziej żywotną i najszybciej rozwijającą się częścią chemii.

Na pograniczu różnych działów chemii powstały m.in.:

chemia supramolekularna – zajmująca się strukturami „nadcząsteczkowymi”,

chemia metaloorganiczna – zajmująca się związkami pośrednimi między organicznymi i
nieorganicznymi.
Na pograniczu chemii i innych nauk przyrodniczych powstały:

biochemia i biologia molekularna – stanowiące podstawę współczesnej biologii,

geochemia i astrochemia – nauki o podstawach chemicznych przemian zachodzących w
skorupie ziemskiej i w przestrzeni kosmicznej,
chemia jądrowa, chemia laserowa i chemia radiacyjna - na pograniczu z fizyką
promieniowania i zajmujące się, odpowiednio, problemami chemicznymi związanymi z
jądrowymi właściwościami substancji i wykorzystaniem energii jądrowej w chemii;
wykorzystaniem laserów w chemii; badaniem wpływu napromieniowania na procesy
chemiczne[10].
Od czasów rewolucji przemysłowej osiągnięcia tych dyscyplin nauk chemicznych, które
mają charakter podstawowy, są wykorzystywane w przemyśle dzięki rozwojowi różnych
specjalności technologii chemicznej (należącej do dwóch dziedzin – nauk chemicznych
i technicznych). Rozwój przemysłu chemicznego i gałęzi pokrewnych następuje dzięki
współdziałaniu technologów ze specjalistami w zakresie, np.:

inżynierii chemicznej i procesowej,

Osobny artykuł: Inżynieria chemiczna i procesowa.
inżynierii materiałowej,
inżynierii środowiska.
Przemysł chemiczny
Osobny artykuł: Przemysł chemiczny.

Przykładowa, wielkotonażowa aparatura chemiczna

Wiedza chemiczna stanowi podstawę jednego z ważniejszych działów gospodarki –
przemysłu chemicznego. W 2005 r. przychód tego przemysłu wyniósł 10,2% przychodów
całego przemysłu w Polsce.

Przemysł chemiczny ma trzy oblicza:

tzw. wielką chemię – czyli przemysł surowcowy, do którego zalicza się przemysł
petrochemiczny, przemysł tworzyw sztucznych, produkcja kwasu siarkowego, nawozów i
tzw. wielka synteza organiczna.
Chemię małotonażową – która specjalizuje się w produkcji stosunkowo małych ilości,
ale za to bardzo kosztownych substancji, takich jak leki, związki zapachowe,
detergenty, farby, kleje itp.
Przetwórstwo chemiczne – które nie produkuje chemikaliów jako takich, lecz tylko je
przetwarza w produkty końcowe, poprzez mieszanie, obróbkę termiczną i mechaniczną
lub tylko konfekcjonowanie (pakowanie).
Zobacz też
Ikona portalu Portal: Chemia
Zobacz kolekcję cytatów o chemii w Wikicytatach
Zobacz hasło chemia w Wikisłowniku
Zobacz publikację
chemia w Wikibooks
Zobacz multimedia związane z tematem: Chemia
Zobacz też kategorie: Chemicy, Polscy chemicy.
Uwagi
Prawo zachowania masy zostało odkryte wcześniej, niezależnie przez Johanna
Helmonta w XVII w.[7] i Michaiła Łomonosowa w roku 1760[8], jednak dopiero dzięki
Lavoisierowi stało się szeroko znane)[7].
Przed 20 maja 2019 definicja mówiła o liczbie atomów obecnych w 12 g czystego
izotopu węgla 12C[9].